Gujarat History PDF Book (Prafful Gadhavi)

1
1. økwshkíkLkku RríknkMk
• {kLkðLkk ¼qíkfk¤Lkk yæÞÞLk{kt ÿÔÞøkík MkkÄLkku îkhk «køk-RríknkMkLke h[Lkk ÚkkÞ Au.
• íkuLkkÚke {kLkð-¼qíkfk¤Lkkt «{kýku ÷¾ký{kt {¤íkkt LkÚke, Ãkhtíkw íkuLke çkLkkðu÷e fu ðkÃkhu÷e ðMíkwyku,
íkuLkk ÃkkuíkkLkk ËunLkk yðþu»kku ykrË {¤u íÞkhu íkuðk yðþu»kku yLku MÚkkLkku {kxu ðÃkhkíkku þçË «køkT-
RríknkMk Au.
• yk ÃkrhÂMÚkríkLku ÷eÄu Mk{økú rðï{kt ykþhu Ãkkt[uf nòh ð»ko Ãknu÷ktLkk yðþu»kku «køkT-RríknkMk økýkÞ
Au, Ãkhtíkw swËk swËk Ëuþ{kt yk fk¤{ÞkoËk xfíke LkÚke. y{urhfk yLku ykìMxÙur÷Þk suðkt Ëuþku{kt yLku
çkeò MÚk¤kuyu r÷rÃk¿kkLkLkku y¼kð níkku yÚkðk ÷¾ký{kt íkuLkk WÕ÷u¾ku {¤íkk LkÚke íkuðk Ëuþku{kt íkuLke
fk¤{ÞkoËk, økE MkËe MkwÄeLke – fux÷ktf yLðu»kýku{kt yãkrÃk ÃkÞoLíke – òuðk{kt ykðu Au.
• yk ¿kkLkLke «r¢Þk{kt økwshkíkLkku «køkiríknkrMkf fk¤ ½ýku ÷ktçkku Au. íkuLkk fux÷kf ytþku Mkktó Mk{Þ{kt
Ëu¾kÞ Au, íkuÚke økwòíkLkk «køkT-RríknkMkLkk ÷ktçkk fk¤ Ëhr{ÞkLk {¤u÷k yðþu»kku yLku MÚk¤kuLkwt
ðøkeofhý fhðk{kt ykÔÞwt Au, íku «{kýu íkuLkk y~{Þwøk yLku y~{kÞMk Þwøk íkÚkk ÷kunÞwøk yuðk ¼køk
Ãkkzðk{kt ykðu Au.
• y~{Þwøk ykrË ðøkeofhýLkku {wÏÞ ÃkkÞku Mkk{kLÞ ðÃkhkþ {kxu {¤íkkt ykuòhku Au.
• su ð¾íku {kºk ÃkÚÚkhLkkt ykuòhku {¤u Au íku fk¤Lku y~{Þwøk Lkk{ ykÃkðk{kt ykðu Au.
• yk Lkk{Lkku yÚko sux÷ku s ÚkkÞ fu ykuòhku {kxu ÃkÚÚkh ðÃkhkíkk Ãkhtíkw íku ð¾íku {kýMkku çkeS ðMíkwyku
Lkrn ðkÃkhíkk nkuÞ yuðwt yLkw{kLk økuhðksçke økýkÞ.
• økwshkíkLkk y~{ÞwøkkuLkk {wÏÞíðu çku rð¼køk Ãkzu Au : íku{kt «Úk{ «k[eLkk~{Þwøk yLku çkeòu yLíÞk~{Þwøk
Au.
• økwshkík{kt Lkðk~{ÞwøkLkkt rðrþü MÚkkLkku LkÚke. «k[eLkk~{Þwøk ¼khíkLkk ½ýk ¼køkku{kt rðã{kLk níkku.
íkuLkk yðþu»kku ¼kh{kt ykþhu ËkuZðe ÷k¾ ð»ko fhíkkt «k[eLk ½ýkíkk níkk; Ãkhtíkw «kÃík {krníke «{kýu
íku 14Úke 20 ÷k¾ ð»ko sux÷k «k[eLk økýkÞ Au.
• «k[eLkk~{Þwøk{kt Ãkíkhe, økk¼ ykrË ÃkÚÚkhLkkt ykuòhku økwshkíkLke LkËeykuLke ¼u¾zku{kt ËxkÞu÷kt ÷ktçkk
÷¾íkÚke òýeíkkt níkkt; Ãkhtíkw yk ykuòhku AkuxkWËuÃkwh íkÚkk hksÃkeÃk¤k rðMíkkh{kt xufheyku ÃkhÚke
{éÞkt Au.
• «{kýkuLkk ykÄkhu su Ãknkze rðMíkkh{kt ÃkkýeLke Aík níke íÞktLke {kLkððMkðkxLkkt r[nTLkku «kÃík Úkðk
{ktzâkt Au.
E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

2
• {kuxu¼køku ÃkÚÚkh VkuzeLku íku{k y~{fwXkh, y~{Ahk íkÚkk yLÞ MkkÄLkku çkLkkððk{kt ykðíkkt níkkt.
• íku õðkxoTÍ, õðkxoTÍkRx, hkÞku÷kRx suðk ÃkÚÚkhku{ktÚke {wÏÞíðu çkLkkððk{kt ykðíkkt, fkhý fu yk
ÃkÚÚkhku VkuzðkÚke íkuLke Ãkh Mkkhe Äkh íkiÞkh ÚkE þfu Au.
• yk ykuòhkuLke MkkÚku ÞwhkuÃk{kt su{ {khu÷kt ÃkþwykuLkkt yÂMÚkyku {¤u Au íku{ ¼khík{kt {kuxu¼køku íku {¤íkkt
LkÚke; yk ÃkrhÂMÚkríkLku ÷eÄu ¼khík{kt «k[eLkk~{Þwøk{kt {kLkð {kuxu¼køku ðLkMÃkríksLÞ yknkh
{u¤ðíkku nkuðkLke rð¼kðLkk ÃkuËk ÚkkÞ Au.
• økwshkíkLkk ðLk«ËuþLke ðLkMÃkríkLkk yæÞÞLkÚke yk «Ëuþ{kt yk¾wt ð»ko ðLkMÃkríksLÞ V¤, Vq÷,
ÃkktËzkt, {q¤ RíÞkrË yknkh {¤e hnu íkuðe ÃkrhÂMÚkrík nkuðkLkwt MÃkü ÚkðkÚke ynªLkk {kLkðeLkk yknkh{kt
ðLkMÃkríkLkku Vk¤ku ½ýku {kuxku nkuÞ Au.
• yk «k[eLkk~{ÞwøkLkkt ykuòhku{ktÚke ¢{þ: «{ký{kt LkkLkkt ykuòhku çkLkkðLkkh ÷kufkuLkkt {æÞ íkÚkk
ytrík{ «k[eLkk~{ÞwøkLkkt ykuòhku MkkçkhfktXk, Mkkihk»xÙ, {æÞ økwshkík ykrË ¼køkku{ktÚke {¤ðkLke
þYykík ÚkE Au.
• íku{kt MkkçkhfktXkLkk ¾uzçkúñk rðMíkkhLkkt ykuòhku [xo suðk ÃkÚÚkhkuLkkt çkLkkðu÷kt Aus, ßÞkhu çkeòt
MÚk¤kuyu íku ÃkÚÚkhLke sqLke ÃkhtÃkhk «{kýu ÃkÚÚkhkuLkku WÃkÞkuøk fhíkk Ëu¾kÞ Au.
• ÞwøkLkkt ykuòhku Ãkife Mk{ktíkh çkkswðk¤e Ãkíkheyku fkZðkLke ÃkØríkLkku rðfkMk ÚkÞku níkku íkuÚke íkuLkk
yLkwøkk{e fk¤Lkkt ykuòhku çkLkkððkLke fkheøkhe rðfMke [qfe níke.
• yk ÞwøkLkkt ykuòhkuLkkt MÚk¤kuLkwt yæÞÞLk økwshkík{kt fk÷rLkýoÞ {kxu ykð~Þf Au;
• Ãkhtíkw íkuLkk fk÷rLkýoÞ {kxu {nkhk»xÙ yLku {æÞ«Ëuþ{ktÚke {¤íke Mk{Þhu¾k íkuLku ykþhu 25,000 ð»koÚke
10,000Úke 11,000 ð»ko sux÷k «k[eLk Mk{ÞLkkt økýkðu Au íku Mkq[f Au.
• yk ykuòhkuLku {wfkçk÷u ½ýkt LkkLkk ykuòhkuLkk ½zíkhLkku Mk{Þ «{ký{kt ykÄwrLkf Au. íkuLke Mk{Þhu¾k
ykþhu 8,000 Úke 10,000 ð»koÚke þY ÚkELku yiríknkrMkf økýkíkk Mk{Þ MkwÄe rðMíkhíke Ëu¾kÞ Au.
• LkkLkkt ykuòhkuLku ÷eÄu yk ÞwøkLku ÷½wy~{Þwøk fu yLíÞk~{Þwøk fnuðk{kt ykð Au.
• yk ÞwøkLku ÞwhkuÃkLkk ðøkeofhýLku ÷eÄu {æÞk~{Þwøk Ãký fnuðkíkku {ík Au.
• yk ÞwøkLkkt MÚk¤ku økwshkík{kt ½ýe MktÏÞk{kt {éÞkt Au.
• yk MÚk¤kuyuÚke {¤íkkt çkk÷uLËw, rºkfkuý, ÃkkLkk, Ãkíkhe, øk¼kuo suðkt ÃkÚÚkhLkkt ykuuòhku íku{s íku çkLkkððk
{kxu ðÃkhkíkk ÃkÚÚkhku{kt fìM÷uzLke, [xo yLku sìMÃkh suðk yfefLku Lkk{u òýeíkk ÃkÚÚkhku nkuÞ Au.
• Mkk{kLÞ: ÃkwhkíkLk fk¤{kt su MÚk¤u su ÃkÚÚkhku {¤íkk nkuÞ íku MÚk¤u íku ÃkÚÚkhkuLkkt ykuòhku {¤íkkt níkkt
íku ÃkrhÂMÚkrík yk ÞwøkÚke Ãk÷xkÞ Au.
• W¥kh økwshkík íkÚkk {æÞ yLku Ërûký økwshkíkLkkt ½ýkt MÚk¤kuyu ÃkÚÚkhku {¤Úkk LkÚke íÞktÚke Ãký yk
3
ÞwøkLke {kLkð«ð]r¥kLkk yðþu»kku «kÃík ÚkÞk Au.
• yk ÃkrhÂMÚkrík {kLkðku îkhk ÃkÚÚkhku ÷E sðk-÷kððkLke «ð]r¥k Mkq[ðeLku íkuLke MkkÚku yLLks¤ {kxu Úkíkkt
MÚk¤ktíkhku Ëþkoðíke ÷køku Au.
• yk MÚk¤ktíkhku fhLkkh «òLkk yðþu»kkuLkkt «kÂÃíkMÚkkLkku ÃkhÚke {¤u÷kt yÂMÚkyku{kt Ãkk¤u÷kt økkÞ, ¼UMk
yLku ½uxkt-çkfhkt suðkt «kýeykuLkkt nkzfkt Mkkhk «{ký{kt Ëu¾kÞ Au.
• ykÚke yk Þwøk{kt ÃkþwÃkk÷Lk rðfMÞwt nkuðk çkkçkík þtfk hnuíke LkÚke.
• yk ÞwøkLkk ÃkþwÃkk÷fku Mkk{kLÞ heíku ¼xfíkwt SðLk økwòhíkk nkuE íku{Lkk LkuMkLkk yðþuu»kku Mkq[ðíkkt
íku{Lkkt MÚkkLkku nkuðkLkku {ík çktÄkÞ.
• ¼xfíkk SðLkLku ÷eÄu íkuyku Mk{wÿrfLkkhuÚke {¤íke zuLxur÷Þ{ suðe ðMíkwyku økwshkík{kt Mk{wÿÚke ykþhu
200 rf÷ku{exh ytíku ÷E síkk níkk.
• yk ÞwøkÚke økwshkík{k r[ºkf÷kLkku ykht¼ ÚkÞku nkuðkLkwt íkhMktøk suðkt MÚkkLkkuLkk yðþu»kku Mkq[ðu Au íkÚkk
[tÿkðíkeÚke {¤u÷k yðþu»kku rþÕÃkLkk fkuíkhfk{Lkku rðfkMk Ëþkoðu Au.
• yk ÃkþwÃkk÷fkuLkkt fux÷ktf MÚkkLkku ÃkhÚke ¾uíke fhLkkh yLku Äkíkw økk¤Lkkh ÷kufku MkkÚkuLkku íku{Lkku MktÃkfo
Mkq[ðkÞ Au.
• yk MktÃkfo{kt ÷kt½ýs-suðkt MÚk¤kuyuÚke {¤u÷e íkktçkkLke Ahe suðe ðMíkw Au íkÚkk fuLkðk÷ suðk MÚk¤uÚke
{q¤ ÷½wy~{ ðkÃkhLkkh ÷kufkuLkk LkuMk Ãkh ¾uíke fhLkkhk fqçkk {éÞk Au, íku fqçkk yLku ¾uíkhkuLkku íÞkøk
ÚkÞk ÃkAe ½{k ÷½wy~{ ykuòhku ðkÃkhLkkh ÃkþwÃkk÷fkuLke yk MÚk¤u «ð]r¥k [k÷w hne nkuðkLkwt Mkq[Lk
fhíkk yðþu»kku {¤u Au.
• ÃkþwÃkk÷fkuLkk LkuMk yLku ¾uíke fhLkkhLkkt økk{kuLkku MktçktÄ ykþhu Ãkkt[uf nòh ð»koÚke økwshkík{kt Ëu¾kÞ
Au.
• ÃkþwÃkk÷fku yLku ¾uzqíkku ðå[uLkk MktçktÄkuLke yk ÷ktçke ÃkhtÃkhk{k ¾uzqíkkuLkkt økk{ku{kt zqçkk, {kxeLkkt
ðkMkýku, ÷½wy~{ ykuòhku, íkktçkkLke yLku frð[íkT MkkuLkkLke ðMíkwyku ykrË {¤u Au.
• ykÚke {kºk ÃkÚÚkhLkkt ykuòhku ðkÃkhðkLke ÃkØrík{kt íkktçkkLkkt ykuòhku ðkÃkhðkLke yLku íku çkLkkððkLke
«r¢Þk W{uhkE nkuðkLkwt yk økk{ku Ëþkoðu Au.
• ßÞkhÚke ÃkÚÚkh yLku íkktçkkLkkt ykuòhku ðkÃkhkLke ÃkhtÃkhk þY ÚkE íÞkhÚke íkk{úk~{Þwøk þY ÚkðkLke
{kLÞíkk Au.
• økwshkík{kt yk MktMf]ríkLkkt ½ýkt økk{ku WÃkhktík íkífk÷eLk Mk{ksLkkt {kuxkt LkøkhkuLkk yðþu»kku Mkwhfkuxzk,
÷kuÚk÷, Äku¤eðkhk suðkt MÚk¤kuyuÚke {éÞk Au.
• Mkk{kLÞ heíku yk íkk{úk~{fk¤Lkk yðþu»kkuyu ®MkÄw LkËeLke MktMf]ríkLku Lkk{u yku¤¾ðkLkku [k÷ Au.

4
• Ãký WÃk÷çÄ «{kýu òuíkkt yk MktMf]ríkLkkt ½ýkt MÚk¤ku Ãktòçk, nrhÞkýk, hksMÚkkLk, økwshkík ykrË
rðMíkkhku{ktÚke {¤íkkt nkuE ®MkÄw LkËe MkkÚku MkhMðíkeLku Mkktf¤ðkLke Ãkkrh¼kr»kf rð[khýk «[r÷ík Úkðk
{ktze Au.
• MktMf]ríkLku nzÃÃkk MktMf]rík Ãký fnuðk{kt ykðu Au.
• yk ÞwøkLke rðfrMkík Mkk{økúe{kt Ãkfðu÷e {kxeLke #xku, rðrðÄ ½kxLkkt ðkMkýku íkÚkk çkeò ÃkËkÚkkuo,
ÃkÚÚkhLke {wÿkyku, {ýfk, þt¾ yLku AeÃkLke, ðMíkwyku, íkktçkk íkÚkk fktMkkLke ðMíkwyku RíÞkrË {¤u Au.
• økku¤ fqçkk yLku [kuhMk fu ÷tçk[kuhMk {fkLkkuðk¤kt økk{ku, {kuxkt ÔÞðÂMÚkík nkhçktÄ çkktÄu÷kt {fkLkkuLku ÷eÄu
íkiÞkh ÚkÞu÷k MkeÄk yufçkeòLku fkx¾qýu fkÃkíkk {køkkuoðk¤kt Lkøkhku òuðku{kt ykðu Au.
• ykðkt Lkøkhku{kt ËhçkkhøkZ fu hksøkZe yLku «òLkk ykðkMkku suðk MÃkü rð¼køkku Ãkzíkk Ëu¾kÞ Au.
• yk Lkøkhku{kt rðrðÄ «fkhLkkt s¤kþÞku, ykuðkhk, ½kx ykrËLke h[Lkk Ëu¾kÞ Au.
• íku Ãkife fux÷ktf çktËhku nkuðkLkku yr¼«kÞ Ãký Mkkhk «{ký{kt Vu÷kÞu÷ku Au, su {kxu fkuE Mk{ÚkoLk {¤íkwt
LkÚke.
• yk ÞwøkLkkt {kxeLkkt ðkMkýkuLkk ½ýk «fkhku Au.
• íkuLke {ËËÚke íkk{úk~{ÞwøkLkwt rð¼køkefhý fheLku íkuLkkt «køkT-nzÃÃkkfk÷eLk, yLkw-nzÃÃkkfk÷eLk ykrË
Lkk{ku Ãkkzðk{kt ykðu Au.
• Aíkkt Mk{økú árüyu íku{kt {kxeLkkt ðkMkýkuLke fux÷ef ÃkhtÃkhk [k÷w hnuíke yLku fux÷ef ÃkhtÃkhk [k÷w hnuíke
yLku fux÷ef ÷wÃík Úkíke Ëu¾kÞ Au.
• {kxeLkkt ðkMkýkuLke [k÷w hnuíke ÃkhtÃkhk{kt òzk çkhLkkt ðkMkýku, Lke÷÷kurník ðkMkýku ykrË RíÞkrË
økýkÞ Au.
• íkuLkwt fk÷økýLkk{kt {n¥ð ykuAwt Au Ãký MkktMf]ríkf ÃkhtÃkhkLke árüyu íkuLkwt {n¥ð Mkrðþu»k Au.
• yk ÞwøkÚke ÷u¾Lkf¤kLkku «kht¼ Úkíkku Ëu¾kÞ Au.
• yk ÷u¾Lk{kt ðÃkhkÞu÷kt «íkefku ÃkhÚke íku fE ¼k»kkLkkt Au íku çkkçkík ½ýku rððkË [k÷u Au; Ãkhtíkw ßÞkt
MkwÄe íku ðkt[ðk {kxu òýeíke r÷rÃk MkkÚku yk «íkefkuLkkt «{kýku Lk {¤u íÞkt MkwÄe yu «&™ rððkËøkúMík
Au.
• økwshkík{ktÚke yk ÞwøkLkk yðþu»kku{kt Þ¿kþk¤kLkk suðk yðþu»kku {éÞk Au íkuðk hksMÚkkLk, {æÞ«Ëuþ
ykrË{ktÚke Ãký {¤u Au.
• WÃkhktík ytíÞurü{kt ¼qr{ËknLkkt «{kýku «kÃík ÚkkÞ Au.
• yk Mk{Þ{kt Ëuþ-ÃkhËuþ MkkÚku [k÷íkk ÔÞkÃkkhLkkt «{kýku Ãkqhíke MktÏÞk{kt {¤íkkt nkuE, yk ÞwøkÚke
økk{ku, Lkøkhku, Wãkuøkku, ÔÞkÃkkh ykrËLkku ¾uíke, ÃkþwÃkk÷Lk MkkÚku rðfkMk ÚkE [qõÞku nkuðkÚke yksLke
5
MktMf]ríkLkk ÷øk¼øk çkÄk ytþkuLkku «kËw¼koð ÚkÞku nkuðkLkwt MÃkü ÚkkÞ Au.
• íkk{úk~{ÞwøkLkkt ÷¾kýku {éÞkt Au íku ðt[kÞkt LkÚke íkuÚke yk ÞwøkLku ykã-yiríknkrMkf Þwøk Ãký fnuðk{kt
ykðu Au.
• {kLÞíkkLke MkkÚku ¼khíkLkk MkkiÚke sqLkk MkkrníÞ ðuËLke Mktrníkkyku yLku MktMf]ríkLke íkw÷Lkk fhðk{kt ykðu
íkku íku{kt ÃkÚÚkhLkkt yLku íkktçkk yÚkðk fktMkkLkkt ykuòhkuLkku WÃkÞkuøk, Þ¿kÞkøkkrË r¢Þkyku, økk{ku, Lkøkhku,
¾uzqíkku, ÃkþwÃkk÷fku ykrËLkwt r[ºk Q¼wt ÚkkÞ Au yLku Mktrníkkyku yk íkk{úk~{Þwøk{kt íkiÞkh ÚkÞu÷e
ðkÊT{Þ Mkk{økúe nkuðkLkwt íkkhý áZ Úkíkkt, ÃkËkÚko fu ðkÊT{Þ Mkk{økúeLke yíkeíkLkk yæÞÞLk {kxuLke
WÃkÞkurøkíkk ðÄu Au.
• Mkk{kLÞík: yk íkk{úk~Þ MktMf]ríkLkku íkuLke yLkwfk÷eLk MktMf]rík MkkÚku MktçktÄ Lk níkku yu {kLÞíkk Ãký
çkË÷kÞ yuðkt «{kýku ÃktòçkLkkt MÚk¤kuyuÚke {éÞkt Au.
• ð¤e yk MktMf]rík{kt rðfMku÷kt Lke÷÷kurník ðkMkýku, òzk çkhLkkt ðkMkýku ykrË {kxefk{Lke ÃkhtÃkhk
Mkk[ðíkkt Ëu¾kÞ Au.
• íkk{úk~Þ MktMf]rík{kt ÷ku¾tzLkku WÃkÞkuøk ykuòhkuLkk ½zíkh {kxu Úkíkku Lk níkku.
• ÷ku¾tzLkku WÃkÞkuøk ¼khík{kt ykþhu ºkýuf nòh ð»ko Ãknu÷kt rðfMÞku Au. íkuLkku rðfkMk Úkíkkt «køkT-
RríknkMkLkku yk¾he íkçk¬ku ÷kunÞwøkLkku økýkÞ Au.
• økwshkík{kt yk ÷kunÞwøkLkkt økk{ku íku{s LkøkhkuLkk yðþu»kku {éÞk Au.
• íku{kt Lke÷÷kurník ðkMkýku, íkuLke MkkÚkuLkkt çkeòt {kxefk{Lkkt ðkMkýku íkÚkk ÷ku¾tzLkk yðþu»kku «kÃík ÚkkÞ
Au.
• yk yðþu»kku yksÚke ºkýuf nòh ð»ko fhíkkt sqLkk LkÚke. yk Mk{Þøkk¤k {kxu ÃkwLkhkðMíkwrðËkuyu
«{ký{kt ykuAwt fk{ fhu÷wt nkuE íkuLke rðøkíkku ½ýe ykuAe {¤u Au.
• Ãkhtíkw su rðøkíkku «kÃík ÚkkÞ Au íku{kt Lke÷÷kurník ðkMkýkuLkku ÔÞkÃk ½ýku {kuxku Au.
• íku ðkMkýkuLke ðÃkhkþ Mkq[ðíkkt MÚk¤uÚke fk¤kt [¤fíkkt ðkMkýku {¤u Au.
• íku «køkT-{kiÞofk¤Lkk yLku çkwØ fu {nkðehLkk Þwøk{kt «[kh{kt níkkt.
• íkuLke yk Mkk{økúe «kÃík Úkíkkt yLku íkuLke MkkÚku ðkt[e þfkÞ yuðk yþkufLkk ¾zf÷u¾ku fu Míkt¼÷u¾ku
{¤íkkt «køkT-RríknkMk Ãkqhku ÚkELku yiríknkrMkf fk¤Lkku «kht¼ ÚkkÞ Au.
• RríknkMk
• økwshkíkLkku «{krýík RríknkMk [tÿøkwÃík {kiÞoLkk Mk{ÞÚke ykht¼kÞ Au.
• siLk yLkw©wrík yu Ãknu÷kt økwshkík{kt yðtríkÃkrík Ãkk÷f yLku {økÄLkk LktË hkòykuLkwt þkMkLk «ðíÞowt
nkuðkLkwt sýkðu Au, Ãkhtíkw yuLku yiríknkrMkf ÃkwhkðkLkwt Mk{ÚkoLk {éÞwt LkÚke.

6
• økwshkíkLkk «{krýík RríknkMkLkk «k[eLk fk¤Lku Lke[u sýkðu÷ fk¤¾tzku{kt rð¼õík fhkÞku Au.
• {kiÞofk¤ :
• {kÞo hkò [tÿøkwÃíkLkk hk»xÙeÞ (hkßÞÃkk÷) ði~Þ Ãkw»ÃkøkwÃíku Mkwhk»xÙLkk ÃkkxLkøkh røkrhLkøkh{kt MkwËþoLk
Lkk{u s¤kþÞ fhkÔÞwt níkwt yuðwt hkò {nkûkºkÃk hwÿËk{kLkk sqLkkøkZ þi÷÷u¾{ktLkk ð]¥kktík ÃkhÚke òýðk
{éÞwt Au.
• yþkuf {kiÞoLkk hk»xÙeÞ ÞðLkhks íkw»kkMVu yu s¤kþÞ{ktÚke Lknuhku fhkðe yuðku WÕ÷u¾ Ãký yu{kt fhkÞku
Au.
• yk ÃkhÚke {økÄLkk {kiÞo ðtþLkk MÚkkÃkf hkò [tÿøkwÃík (÷øk¼øk E.Ãkq. 322-298) yLku yuLkku Ãkkiºk hkò
yþkuf (÷øk¼øk E.Ãkq. 293-237)Lkk Mk{Þ{kt økwshkík Ãkh {kiÞo ðtþLkwt þkMkLk «ðíÞwO nkuðkLkwt {k÷q{
Ãkzu Au.
• sqLkkøkZ-røkhLkkh {køko WÃkhLkk yuf þi÷ Ãkh ËuðkuLkk r«Þ r«ÞËþeo hkò yþkufu fkuíkhkðu÷k 14
Ä{o÷u¾ku ÃkhÚke yk nfefíkLku Mkçk¤ Mk{ÚkoLk {éÞwt Au.
• yþkufLkk Ãkkiºk hkò Mkt«rík (÷øk¼øk E.Ãkq. 229-200)Lkwt Ãký økwshkík{kt þkMkLk «ðíkuo÷wt yuðwt siLk
yLkw©wrík ÃkhÚke {k÷q{ Ãkzu Au. økwshkík{kt yk fk¤Lkk ykník rMk¬k {éÞk Au.
• yLkw-{kiÞofk¤ :
• {kiÞo ðtþ ÃkAe Mk¥kkYZ ÚkÞu÷k þt]øk ðtþLke hkßÞMk¥kk økwshkík{kt «ðíkeo nkuðkLkku fkuE WÕ÷u¾ WÃk÷çÄ
LkÚke. Ãkhtíkw øktÄkh{kt Mk¥kkYZ ÚkÞu÷k ¼khíkeÞ ÞðLk hkòyku Ãkife yuW¢ríkË (÷øk¼øk E.Ãkq. 265Úke
E.Ãkq. 155), r{LkLËh (÷øk¼øk E.Ãkq. 155Úke E.Ãkq. 130) yLku yÃk÷Ë¥k çkeò (÷øk¼øk E.Ãkq.
115Úke E.Ãkq. 95)Lkk [ktËeLkk yLkuf rMk¬k økwshkík{kt {éÞk Au.
• ð¤e ‘ÃkurhÃ÷Mk’{kt sýkÔÞk {wsçk yk{ktLkk AuÕ÷k çku hkòykuLkk rMk¬k ¼Y[{kt Ãknu÷e MkËe{ktÞ
[÷ý{kt níkkt.
• ÷kxLkk hkò çk÷r{ºku yÚkkoíkT rð¢{krËíÞu WßsiLk{kt þfkuLkwt þkMkLk nXkðe {k÷ðøký (rð¢{) Mktðík
«ðíkkoÔÞku yuðe siLk yLkw©wrík Au.
• yk çkÄku Mk{Þ økwshkík{kt fkuE «çk¤ hkßÞLkwt þkMkLk «ðíÞwO Lk nkuE, yk fk¤Lku yLkw-{kiÞofk¤ íkheíku
yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
• þf ûkºkÃkfk¤ :
• EMkðe MkLkLkku ykht¼ ÚkÞku yu yhMkk{kt Ãkrù{ ¼khík{kt þf òríkLkk hkòykuLkwt þkMkLk «ðíÞwO.
• íkuyku ‘hkò {nkûkºkÃk’ fu ‘hkò ûkºkÃk’ yuðkt hksÃkË Ähkðíkk. ½ýe ðkh hkò {nkûkºkÃk íkhefu yLku
Þwðhks ûkºkÃk íkhefu MktÞwõík þkMkLk fhíkk Lku çktLku ÃkkuíkkLkk Lkk{Lkk rMk¬k Ãkzkðíkk.
7
• yk hkòykuLku ‘Ãkrù{e ûkºkÃkku’ íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
• þf ûkºkÃk hkòykuLkkt 5-6 fw¤ ðkhkVhíke Mk¥kkYZ ÚkÞkt. ûknhkík fw¤{kt ¼q{f yLku LknÃkkík Lkk{u hkò
ÚkÞk.
• íkuLke íkhík Ãknu÷kt yãwËf Lkk{u hkòyu rMk¬k ÃkzkÔÞk nkuðkLkwt {k÷q{ Ãkzâwt Au.
• yk hkòyku økwshkík WÃkhktík Ërûký hksMÚkkLk, {k¤ðk yLku W¥kh {nkhk»xÙ Ãkh Mk¥kk Ähkðíkk.
LknÃkkLkLkk Mk{ÞLkkt ð»ko 41Úke 46Lkk rþ÷k÷u¾ {éÞk Au. yk yuLkk hkßÞfk¤Lkkt ð»ko ÷køku Au.
• ûknhkíkkuLke hksMk¥kkLkku ËÏ¾ýLkk MkkíkðknLk hkòyu ytík ykÛÞku.
• fËo{f fw¤Lkk þf ûkíkÃk hkò [kMxLku MkkíkðknLk hkò ÃkkMkuÚke ûkºkÃkkuLkk ½ýk «Ëuþ ÃkkAk {u¤ÔÞk Lku
E.Mk. 78{kt þf Mktðík «ðíkkoÔÞk.
• yuLkku Ãkkiºk hkò {nkûkºkÃk hwÿËk{k Ãknu÷ku ½ýku «íkkÃke níkku. yuLke hksÄkLke WßsiLk{kt níke.
• yuLkk hkßÞÃkrík Mkwrðþk¾u røkrhLkøkhLkk MkwËþoLk s¤þÞLkku Mkuíkw Mk{hkÔÞku (E.Mk. 150).
• hkò hwÿ®Mknu Ãknu÷kLkk Mk{Þ (þf ð»ko 101Úke 120)Úke yk ðtþLkk hkòykuLkk rMk¬k Ãkh ð»koLke MktÏÞk
Ëþkoðk ÷køke.
• íku{Lkk rMk¬k «kÞ: [ktËeLkk, LkkLkk fËLkk yLku økku¤ ykfkhLkk Au.
• yu{kt hkòLkwwt íkÚkk íkuLkk rÃkíkkLkwt Lkk{ ykÃkðk{kt ykðíkwt.
• [küLkk ðtþòuyu þf ð»ko 226 MkwÄe hkßÞ fÞwO.
• yu ÃkAe hwÿ®Mkn çkeòu, hwÿËk{k çkeòu, ®MknMkuLk yLku MkíÞrMktnLkk ðtþòu Mk¥kkYZ ÚkÞk.
• AuÕ÷k hkò hwÿ®Mkn ºkeòyu E.Mk. 415 MkwÄe hkßÞ fÞwO.
• yk Ëhr{ÞkLk þf ð»koLkk 154Lkk yhMkk{kt «kÞ: yk¼eh òríkLkk hkò EïhË¥ku yLku ytík ¼køk{kt
«kÞ: {iºkf òríkLkk hkò þðuo ûkºkÃk rMk¬k ÃkzkÔÞk níkk.
• økwÃíkfk¤ :
• {økÄLkk økwÃík Mk{úkxku Ãkife [tÿøkwÃík rð¢k{krËíÞu {k¤ðk Síke ÷eÄwt Lku ÃkAe fw{khøkwÃík {nuLÿkrËíÞu
økwshkík{kt þkMkLk «MkkÞwO.
• økwshkík{kt yuLkk [ktËeLkk MkUfzku rMk¬k {éÞk Au. fw{khøkwÃík (E.Mk. 415-455) ÃkAe MftËøkwÃík (E.Mk.
455-468) økkËeyu ykÔÞku.
• yuýu Mkwhk»xÙLkk hkßÞÃkk÷ íkhefu ÃkýoË¥kLku rLkÞwõík fÞkuo níkku. yuLkk Ãkwºk [¢Ãkkr÷íku MkwËþoLkLkk MkuíkwLku
ÃkwLk: Mk{hkÔÞku.
• MftËøkwÃíkLkk {]íÞw çkkË ynª økwÃík þkMkLkLkku ytík ykÔÞku.

8
• økwÃíkfk¤ Ëhr{ÞkLk Ërûký økwshkík{kt ºkifqxf ðtþLke Mk¥kk MÚkÃkkE níke.
• {iºkffk¤ : økwÃík Mkk{úkßÞLke Ãkzíke Úkíkkt MkiLkkÃkrík ¼èkfuo ð÷¼e{kt ÃkkuíkkLke hksMk¥kk MÚkkÃke.
• yu {iºkffw¤Lkku níkku íkuÚke yuLkku ðtþ {iºkf ðtþ íkhefu ykuu¤¾kÞ Au.
• {iºkf hkßÞLke MÚkkÃkLkk ÷øk¼øk E.Mk. 470{kt ÚkE.
• yk ðtþLkku fw¤Ä{o níkku.
• {iºkf ðtþLkku çkeòu «íkkÃke hkò økwnMkuLk (÷øk¼øk E.Mk. 555Úke 570) ÚkÞku.
• {iºkf ðtþLkk hkòykuyu ÄkŠ{f nuíkwÚke yLkuf ¼qr{ËkLk ËE yu{Lkkt hksþkMkLk íkk{úÃkºkku Ãkh fkuíkhkÔÞkt
Au.
• yu ÃkhÚke yu hkòykuLke ðtþkð÷e íkÚkk Mkk÷ðkhe çktÄ çkuMkzkE Au.
• þe÷krËíÞ Ãknu÷ku (÷øk¼øk E.Mk. 595Úke 612) ‘Ä{korËíÞ’ fnuðkíkku.
• yuýu Ãkrù{ {k¤ðk Ãkh {iºkf Mk¥kk «Mkkhe.
• [eLke {nk©{ý ÞwyuLk ~ðktøku E.Mk. 640Lkk yhMkk{kt økwshkíkLke {w÷kfkík ÷eÄe íÞkhu ð÷¼e{kt
{nkhks ÄúwðMkuLk çkeòu hkßÞ fhíkku níkku.
• yu [¢ðíkeo n»koðÄoLkLkku s{kE Úkíkku níkku.
• yuLkk Ãkwºk ÄhMkuLk [kuÚkkyu ‘{nkhkòrÄhks’ yLku ‘[¢ðíkeo’ suðkt {nkrçkhwË Äkhý fÞkO.
• yuLkk ðtþòuyu {nkrçkhwË [k÷w hkÏÞkt, Ãkhtíkw íku{Lkk Mk{Þ{k ¼Y[ «Ëuþ LkktËeÃkwheLkk økwsohkuyu Síke
÷eÄku.
• {iºkfkuLke Mk¥kk Mk{Mík Mkkihk»xÙ WÃkhktík W¥kh yLku {æÞ økwshkík Ãkh «ðíkoíke.
• ykX{e MkËe{kt økwshkík Ãkh rMktÄLkk ykhçkkuLkk nw{÷k ÚkÞk.
• E.Mk. 788{kt ykhçk nw{÷kyu {iºkf hkßÞLkku ytík ykÛÞku.
• ð÷¼e{kt frð ¼rèyu ‘hkðýðÄ’ Lkk{u rîMkt½Lk {nkfkÔÞ håÞwt.
• ð÷¼e{kt yLkuf çkkiØ rðnkh ykðu÷k níkk.
• ð÷¼e rðãkÃkeXLke økýLkk {økÄLke Lkk÷tËk rðãkÃkeXLke nhku¤{kt Úkíke.
• {iºkffk¤ Ëhr{ÞkLk Mkkihk»xÙ{kt økkhw÷fku yLku MkIÄíkku Mkk{tíkku íkhefu Mk¥kk Ähkðíkk.
• Ërûký økwshkík{kt ºkifqxfku, fxå[wrhÞku, [kn{kLkku, MkUÿfku, [k÷wõÞku yLku hk»xÙfqxkuLkkt hkßÞ ÚkÞk.
• yLkw-{iºkffk¤ :
• {iºkf hkßÞLkku ytík ykðíkkt ÷kxLkk hk»xÙfqxkuyu W¥kh økwshkík MkwÄe Mk¥kk «Mkkhe hksÄkLke ¾uxf
9
(¾uzk){kt hk¾e.
• E.Mk. 900Lkk yhMkk{kt yuLke søÞkyu ËÏ¾ýLkk hk»xÙfqx ðtþLkwt MkeÄwt þkMkLk «ðíÞwO.
• W¥kh økwshkík{kt yýrn÷ðkz Ãkkxý{kt ðLkhks [kðzku yLku yuLkk ðtþòuLke hksMk¥kk «ðíkeo.
• Mkkihk»xÙ{kt MkIÄðku, [k÷wõÞku yLku [kÃkkuLkkt hkßÞ níkkt.
• íku{Lkkt Ãkh hksMÚkkLkLkk økwsoh-«íkenkhkuLkwt ykrÄÃkíÞ «ðíkoíkwt.
• yk{, E.Mk. 788Úke 942Lkk ytíkhk÷-fk¤ Ëhr{ÞkLk økwshkík{kt fkuE MkðkuoÃkhe Mk¥kk «ðíkeo Lk nkuE,
yk fk¤Lku yLkw-{iºkffk÷ íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
• yk fk¤ Ëhr{ÞkLk økwshkík{kt siLk ÷u¾fkuyu yLkuf økýLkkÃkkºk f]ríkyku h[e. çkkiØ Ä{o nðu ÷wÃík Úkíkku
síkku níkku.
• rnLËw íkÚkk siLk Ä{oLkku yÇÞwËÞ ÚkÞku.
• EhkLkLkk shÚkkuMíkeyku Ä{oÃkk÷Lk yÚkuo ðíkLk íkS Mktòý{kt ykðe ðMÞk; íkuyku ÃkkhMkeyku íkhefu
òýeíkk Au.
• Mkku÷tfe fk¤ :
• økwshkíkLkk RríknkMk{kt yk Mkwðýofk¤ økýkÞ Au.
• [ki÷wõÞ (Mkku÷tfe) fw¤Lkk {q¤hksu yýrn÷ðkz ÃkkxýLkk [kðzk ðtþLke Mk¥kkLkwt WL{q÷Lk fhe íÞkt
ÃkkuíkkLke hksMk¥kk MÚkkÃke.
• (E.Mk. 742). «kÞ:yuLkk rÃkíkk økwsohËuþ (Ërûký hksMÚkkLk)Lkk yrÄÃkrík nkuE {q¤hksu MkíÞÃkwh (Mkkt[kuh)
{tz÷Úke MkkhMðík {tz÷ MkwÄe ÃkkuíkkLke Mk¥kk «Mkkhe íÞkhÚke ‘økwsohËuþ’ Lkk{ nk÷Lkk W¥kh økwshkíkLku
÷køkw Ãkzâwt ÷køku Au.
• Mk{Þ síkkt Mkku÷tfe-Mk¥kkLkk rðMíkkhLke MkkÚku yu Lkk{ nk÷Lkk Mk{Mík økwshkíkLku ÷køkw Ãkzâwt.
• {q¤hksLkk Ãkwºk [k{wtzhks ÃkAe yuLkk Ãkwºk ðÕ÷¼hks yLku Ëw÷o¼hks hkò ÚkÞk.
• ÃkAe ¼e{Ëuð Ãknu÷ku økkËeyu ykÔÞku (E.Mk. 1022).
• yuLkk Mk{Þ{kt Mkw÷íkkLk {n{qË økÍLkðeyu Mkku{LkkÚk {trËh Ãkh [zkE fhe ®÷økLkk xwfzk fÞkO.
• ¼e{Ëuðu íÞkt ÃkÚÚkhLkwt Lkðwt {trËh çktÄkÔÞwt.
• {kuZuhkLkwt MkqÞo{trËh yu yhMkk{kt çktÄkÞwt.
• ¼e{Ëuðu rð{÷ {tºkeLku ykçkwLkku ËtzLkkÞf LkeBÞku; yuýu íÞkt ykrËLkkÚkLkwt ykhMkLkwt {trËh çktÄkÔÞwt.
• fåA {tz÷ Mkku÷tfe hkßÞLke ytíkøkoík níkwt.
• fýoËuðu LkðMkkhe «Ëuþ Ãkh ÃkkuíkkLke yký ðhíkkðe.

10
• frð rçkÕnýu ‘fýoMkwtËhe’ Lkkrxfk h[e.
• fýoËuðu ykþkÃkÕ÷e Síke yuLke ÃkkMku fýkoðíke ðMkkðe.
• sÞ®Mkn (E.Mk. 1094-1142) su rMkØhks íkhefu ÏÞkrík ÃkkBÞku íku Mkku÷tfe ðtþLkku MknwÚke ÷kufr«Þ hksðe
níkku.
• yuýu MkkuhX Ãkh yk¢{ý fhe íÞkt ÃkkuíkkLke yký ðhíkkðe.
• MkkuhX{kt ®Mkn Mktðík «[r÷ík ÚkÞku.
• rMkØhksu {k¤ðe Síke yuLkk hkò Þþkuð{koLku fuË fÞkuo.
• sÞ®Mkn ‘rºk¼wðLkøktz’, ‘rMkØ[¢ðíkeo’, ‘yðtíkeLkkÚk’ yLku ‘çkçkohfrs»ýw’ íkhefu ÏÞkrík ÃkkBÞku.
• yuýu ÃkkuíkkLke Mk¥kk Mk{Mík økwshkík WÃkhktík {k¤ðk, {uðkz yLku {khðkz MkwÄe «Mkkhe Mkku÷tfe hkßÞLku
Mkk{úkßÞ YÃku rðfMkkÔÞwt.
• hwÿ{nk÷Þ yLku MknMkú®÷øk Mkhkuðh yuLkkt r[htíkLk M{khf økýkÞkt.
• fw{khÃkk¤ (E.Mk. 1142-1172) Ãký «íkkÃke hksðe níkku.
• yuýu þkft¼heLkk [kn{kLk hkò yýkuohksLkku ÃkhkßÞ fÞkuo.
• fkUfýLkk rþ÷knkh hkò {ÂÕ÷fkswoLkLkku ðÄ fhkÔÞku.
• fw{khÃkk÷ siLk Ä{oLkku «¼kðf níkku.
• yk[kÞo nu{[tÿ yLku yu{Lkk rþ»Þkuyu rMkØhks yLku fw{khÃkk÷Lkk Mk{Þ{kt rðãk íkÚkk MkkrníÞLkku
rðfkMk MkkæÞku.
• fw{khÃkk÷Lkku W¥khkrÄfkh ysÞÃkk÷Lku «kÃík ÚkÞku.
• yuLkk Ãkwºk {q¤hks çkeòyu ykçkwLke ík¤uxe{kt {wnB{Ë ½kuheyu {kuf÷u÷e VkusLkk nw{÷kLku ÃkkAku nXkÔÞku.
• ¼e{Ëuð çkeòyu E.Mk. 1178Úke 1242 MkwÄe ÷ktçkwt hkßÞ ¼kuøkÔÞwt, Ãkhtíkw E.Mk. 1210-25Lkk økk¤k
Ëhr{ÞkLk [ki÷wõÞ fw¤Lkk sÞ®Mkn çkeòyu ÃkkxLkøkhLke ykMkÃkkMkLkk «Ëuþku Ãkh ÃkkuíkkLke Mk¥kk «ðíkkoðu÷e.
• Äku¤fkLkk hkýk ðehÄð÷ íkÚkk yuLkk {nk{kíÞ ðMíkwÃkk÷ íkÚkk íkusÃkk÷u Mkku÷tfehkßÞLkk Mkthûký{kt
{n¥ðLkku ¼køk ¼sðu÷ku.
• E.Mk. 1244{kt {q¤hksLkk ðtþLke Mk¥kk yMík Ãkk{e.
• nðu ðk½u÷k Mkku÷tfe ðtþLkku ðeMk÷Ëuð su Äku¤fkLkku hkýku níkku, íkuýu økwshkíkLkk {nkhkòrÄhks íkhefuLke
Mk¥kk Mkt¼k¤e.
• yuLkk ðtþ{kt fýoËuð E.Mk. 1296{kt økkËeyu ykÔÞku.
• rËÕneLkk Mkw÷íkkLk y÷kWÆeLk ¾÷SLke Vkusu E.Mk. 1299{kt økwshkík Ãkh [zkE fhe, fýoËuð ¼køkeLku
11
ËÏ¾ý{kt [kÕÞku økÞku.
• ÷køk {¤íkkt yuýu ÃkkAk Vhe Mk¥kk nMíkøkík fhe, Ãkhtíkw E.Mk. 1304{kt ¾÷SLke Vkusu çkeS [zkE fhe,
yuLku ¼økkze, økwshkík Ãkh MkÕíkLkíkLke fkÞ{e nfq{ík MÚkkÃke ËeÄe.
• Mkku÷tfefk¤Lkkt yLÞ hkßÞku{kt fåALkwt òzuò hkßÞ, MkkuhXLkwt [qzkMk{k hkßÞ (suLkk hk’¾Uøkkh Ãknu÷kLku
rMkØhks sÞrMktnu nhkðu÷ku), ½q{÷eLkwt hkßÞ, Mkku{LkkÚk ÃkkxýLkwt ðkò hkßÞ, økkurn÷ðkzLkwt økqrn÷
hkßÞ yLku ÷kx{kt çkkMkÃku MÚkkÃku÷wt [k÷wõÞ hkßÞ ¾kMk LkkUÄÃkkºk Au.
• Mkku÷tfefk¤ Ëhr{ÞkLk økwshkík{kt rðrðÄ MÃkYÃkkuLke yLkufkLkuf f]ríkyku h[kE, su{kt nu{[tÿk[kÞo íkÚkk
{nk{kíÞ ðMíkwÃkk÷ yLku íku{Lkkt rðãk{tz÷kuLkwt «ËkLk rðÃkw÷ Au.
• hksþkMkLkkuLke ¼k»kk MktMf]ík níke.
• siLk rðîkLkkuyu «kf]ík ¼k»kk{kt h[u÷e fÚkkyku ¼khíkeÞ MkkrníÞ{kt økýLkkÃkkºk Au.
• ÷kuf¼k»kk yÃk¼útþ níke.
• økkisoh yÃk¼útþ{ktÚke Mk{Þ síkkt økwshkíke ¼k»kkLkku WËÞ Úkðk ÷køÞku.
• Ä{oMkt«ËkÞku{kt rnLËw yLku siLk Ä{oLkku yÇÞwËÞ [k÷w hÌkku.
• økwshkík{kt nðu {wÂM÷{kuLkku ðMkðkx Úkíkkt RM÷k{ Ãký «[r÷ík ÚkÞku.
• yÂøLkÃkqsf ÃkkhMkeyku ¾t¼kík{kt Ãký ðMÞk níkk.
• MÚkkÃkíÞ{kt yLkuf Mkw«rMkØ Ëwøkkuo, s¤kþÞku yLku Ëuðk÷ÞkuLkwt rLk{koý ÚkÞwt.
• Ëuðk÷ÞLkwt MÚkkÃkíÞfeÞ MðYÃk Ãkqýo rðfkMk ÃkkBÞwt.
• rsLkk÷Þku{ktÚke yLkuf ¼ÔÞ «kMkkË rLk{koÞk.
• rþÕÃkf÷k íkÚkk r[ºkf÷kLkku Ãký W¥khku¥kh rðfkMk Úkíkku økÞku.
• nwLLkhf÷kyku yLku ðuÃkkhðýsLkk rðfkMku ykŠÚkf MktÃkr¥k ðÄkhe.
• çktËhku{kt yÕÃk ÔÞðMkkÞ rðÃkw÷ ÷û{e «kÃík Úkíke.
• yk{, yk fk¤ Ëhr{ÞkLk økwshkík{kt yLkuf heíku Mkwðýofk¤ «ðíÞkuo.
• rËÕneLke MkÕíkLkku :
• rËÕneLkk Mkw÷íkkLk y÷kWÆeLku 1297Úke 1304 Ëhr{ÞkLk økwshkík SíÞwt níkwt. ¾÷S ðtþLkk yLÞ
Mkw÷íkkLkku {wçkkhfþkn yLku ¾wMkhku¾kLk níkk. yk ðtþLkwt {kºk 17 ðhMk xõÞwt níkwt.
• y÷kWÆeLk SðLksYrhÞkíkLke ðMíkwykuLkwt ¼kð-rLkÞ{Lk fzfkEÚke fÞwO níkwt.
• E.Mk. 1320{kt íkwøk÷wf ðtþLke MÚkkÃkLkk ÚkE.

12
• íkuLkku yLkwøkk{e {kunB{Ëþkn íkhtøke yLku rðîkLk níkku.
• íkuýu ½ýku Mk{Þ ík½e ðøkuhu y{ehkuLkk çk¤ðkLku þ{kððk{kt økÞku níkku.
• íkuýu sqLkkøkZLkk hk’¾Uøkkh yLku ½ku½kLkk {ku¾zkS økkurn÷Lku nhkÔÞk níkk.
• E.Mk. 1342{kt RçLk çkíkqíkkyu ¾t¼kík, fkðe, økktÄkh yLku ½ku½kLke {w÷kfkík ÷eÄe níke.
• íkuýu ¾t¼kíkLkkt Mk{]Ø ðuÃkkh, ¼ÔÞ {fkLkku yLku [ktr[ÞkøkeheLkku WÕ÷u¾ fÞkuo Au.
• E.Mk. 1398{kt íki{qhu rËÕne WÃkh [zkE fhe íÞkhu LkkrMkhwÆeLk {n{qË Mkw÷kíkLk níkku.
• økwshkíkLke MkÕíkLkík :
• økwshkíkLkk Mkw÷íkkLkkuLkwt hkßÞ 1404Ae 1573 MkwÄe xõÞwt níkwt.
• yk Mkw÷íkkLkku {q¤ hsÃkqík níkk yLku íku{ýu økwshkíkLkkt hsÃkqík hksðe fwxwtçkku MkkÚku ÷øLkMktçktÄ çkktæÞk
níkk.
• íku{ýu økwshkíkLke ykçkkËe{kt ¾qçk hMk ÷eÄku níkku.
• yk ðtþLkk fw÷ 14 Mkw÷íkkLkku ÚkE økÞk.
• yk ðtþLkku MÚkkÃkf {wÍ^Vhþkn níkku (1407-1411).
• íku Ãkife yn{Ëþkn Ãknu÷ku, {n{qËþkn çkuøkzku yLku çknkËwhþkn ¾qçk Ãkhk¢{e níkk.
• íku{Lkwt hkßÞ ¾kLkËuþ, {k¤ðk, {uðkz, {khðkz yLku W¥kh fkUfý MkwÄe rðMíkhu÷wt níkwt. hksMÚkkLk{kt
Lkkøkkuh MkwÄe yLku Ërûký{kt W¥kh fkUfý MkwÄe íku{Lkk Mkk{úkßÞLke Mke{k níke.
• y{ËkðkËLkwt Mkwhu¾ MÚkkÃkíÞ íku{Lku yk¼khe Au.
• 1411{kt yn{Ë¾kLk ‘yn{Ëþkn’ Lkk{ Äkhý fhe økkËeyu çkuXku.
• íkuýu ÃkkxýÚke hksÄkLke ¾Mkuze ykþkð÷Þ LkSf y{ËkðkË ðMkkðeLku íkuLku hksÄkLke çkLkkðe.
• EzhLkk hkð íkÚkk {k¤ðkLkk Mkw÷íkkLkku MkkÚku íkuLku yðkhLkðkh ÷zkEyku Úkíke níke.
• íkuýu Ík÷kðkz, [ktÃkkLkuh, LkktËkuË yLku sqLkkøkZLkk hsÃkqík hkòykuLku íkÚkk çkn{Lke Mkw÷íkkLk yn{ËþknLku
nhkÔÞk níkk.
• 1415{kt rMkØÃkwhLkk hwÿÃkk÷Lkku íkuýu Lkkþ fÞkuo níkku.
• íkuýu nkÚk{íkeLku rfLkkhu ÃkkuíkkLkk Lkk{ WÃkhÚke yn{ËLkøkh (nk÷Lkwt ®n{íkLkøkh) ðMkkÔÞwt níkwt.
• íku yMkrn»ýw níkku yLku rnLËwykuLkkt {trËhku íkkuzðk íkuýu ¾kMk yrÄfkhe LkeBÞku níkku.
• íkuýu srsÞkðuhku Ãký LkkÏÞku níkku.
• y{ËkðkË{kt sw{k {ÂMsË, ¼ÿLkku rf÷ku, ºký Ëhðkò ðøkuhu íkuýu çktÄkÔÞkt níkkt.
13
• yn{ËþknLkk 1442{kt {]íÞw çkkË {wnB{Ëþkn çkeòu (1442-51) yLku fwíkçkwÆeLk (1451-59) Mkw÷íkkLk
ÚkÞk. fwíkwçkwÆeLku fktfrhÞk, ík¤kð, LkøkeLkkðkze íku{s ðxðk yLku Mkh¾us{kt {ÂMsËku íkÚkk {fçkhk
çktÄkÔÞkt níkkt.
• økwshkíkLkk Mkw÷íkkLkku Ãkife ¾qçk Ãkhk¢{e Mkw÷íkkLk {n{qËþkn çkuøkzkyu 1459Úke 1511 MkwÄe hkßÞ fÞwO
níkwt.
• íkuýu sqLkkøkZ yLku ÃkkðkøkZLkk çku {sçkqík økZ SíÞk níkk.
• íkuÚke íku çkuøkzku fnuðkÞku níkku.
• hk‘{ktzr÷f yLku [ktÃkkLkuhLkk sÞ®MknLkkt hkßÞku íkuýu Síke ¾k÷Mkk fÞkO níkkt.
• íkuýu ®MkÄLkk s{eLkËkhku, {k¤ðkLkk Mkw÷íkkLk yLku EzhLkk hkðLku Mk¾ík nkh ykÃke níke. Úkkýk ÃkkMku
ÃkkìxwoøkeÍkuLku íkÚkk îkhfkLkk [ktr[ÞkykuLku Ãký nkh ykÃke níke.
• rËÕneLkk þnuLkþknu íkuLku ¼ux {kuf÷íkk níkk.
• íkuýu {nu{ËkðkË íkÚkk Lkðwt [ktÃkkLkuh ðMkkÔÞkt níkkt. íkuLkku LkkifkrÄÃkrík ËeðLkku nkfu{ {r÷f yÞkÍ
níkku.
• ËkËk nrhLke, yzk÷sLke yLku ¼kusLke (ðzkuËhk rsÕ÷ku) ðkð íkÚkk {nu{ËkðkËLkku ¼{rhÞku fqðku íkuLkk
Mk{Þ{kt çktÄkÞkt níkkt.
• {wÍVTVhþkn çkeòu Ãkrðºk, rðîkLk yLku LÞkÞr«Þ níkku.
• íkuýu Ezh, r[íkkuz yLku {k¤ðk MkkÚku ÞwØ fhe íku{Lku nhkÔÞkt.
• ÃkkìxwoøkeÍku MkkÚkuLkk ËrhÞkE ÞwØ{kt {r÷f yÞkÍu íku{Lku MkV¤ Úkðk ËeÄk Lk níkk.
• MkwhíkLkku {r÷f økkuÃke yLku ËeðLkku nkfu{ {r÷f yÞkÍ íkuLkk çk¤ðkLk y{ehku níkk.
• íkuýu rðîkLkkuLku yk©Þ ykÃÞku níkku.
• {wÍVTVhþkn çkeò ÃkAe Mkw÷íkkLk rMkftËh (1526) yLku Mkw÷kíkLk {n{qËþkn çkeòu (1526) ÚkE økÞk.
• íku{Lkk yÕÃkfk÷eLk þkMkLk ÃkAe çknkËwhþkn økkËeyu ykÔÞku.
• íkuýu 1531Úke 1537 MkwÄe hkßÞ fÞwO.
• íkuýu r[íkkuz yLku {k¤ðkLkk Mkw÷íkkLkkuLku Mk¾ík nkh ykÃke níke.
• yn{ËLkøkh, ¾kLkËuþ yLku ðhkzLkk Mkw÷íkkLkku íkuLke Mk¥kk Mðefkhíkk níkk.
• nw{kÞw Mkk{u ÷zðk íkuýu ÃkkìxwoøkeÍkuLke LkSðe {ËË çkË÷ Ëeð{kt rfÕ÷ku çkktÄe ðuÃkkh fhðk ÃkhðkLkøke
ykÃkðkLke ¼q÷ fhe níke.
• ÃkkìxwoøkeÍ økðLkohLku íkuLkk ðnký{kt {éÞk çkkË ÃkkAk Vhíkkt ËøkkÚke íkuLku {khe Lkk¾ðk{kt ykÔÞku níkku.

14
• íkuLkk ðÍeh Rrík{kË¾kLku yfçkhLku økwshkík Síkðk yk{tºký ykÃÞwt níkwt.
• yfçkhu 1572-73{kt Mk{økú økwshkík fçksu fÞwO.
• {w½÷fk¤ :
• {w½÷ ðtþu økwshkík{kt 187 ð»ko hkßÞ fÞwO níkwt.
• yfçkhLkk Mk{Þ{kt hkò xkuzh{÷u ¼køk-çkxkE ÃkØríkLku çkË÷u s{eLkLke {kÃkýe fhe s{eLkLke òík
«{kýu {nuMkq÷ hkufz{kt ÷uðkLke Lkðe ÃkØrík Ëk¾÷ fhe níke.
• yfçkh Mkrn»ýw níkku.
• íkuýu hsÃkqíkku MkkÚku ÷øLkMktçktÄ çkktæÞku níkku.
• nsLke ËrhÞkE {wMkkVhe {kxu yfçkhLku Ãký ÃkhðkLkk {kxu ÃkkìxwoøkeÍ Mk¥kkLku yuf økk{ ykÃkðwt Ãkzâwt
níkwt.
• RMx RÂLzÞk ftÃkLkeyu snktøkehLkk ð¾ík{kt «Úk{ Mkwhík yLku íÞkhçkkË ½ku½k, ¾t¼kík yLku y{ËkðkË{kt
íku{Lke ðuÃkkhe fkuXe Lkk¾e níke.
• snktøkehu y{ËkðkËLke xtfþk¤k{ktÚke hkrþðk¤k rMk¬k ÃkzkÔÞk níkk.
• þknsnktLke Mkqçkkøkehe Ëhr{ÞkLk þkneçkkøk çkLÞku níkku.
• {w½÷ Mkqçkk ykÍ{¾kLku ðkºkf WÃkh rfÕ÷ku yLku y{ËkðkË{kt {wMkkVh¾kLkwt çktÄkÔÞkt níkkt.
• ykihtøkÍuçku íkuLkk ¼kEyku {whkË, Ëkhk yLku þwòLkLkku ðÄ fhkðe rÃkíkkLku ykøkúkLkk rfÕ÷k{kt fuË fhe
rËÕneLkwt íkÏík fçksu fÞwO níkwt.
• íkuýu økuhfkÞËu W½hkðkíkk ðuhk LkkçkqË fÞkO níkk yLku yufMkh¾e ykçkfkhe sfkík hk¾e níke.
• çkÄk fkheøkhkuLkwt Mk{kLk ðuíkLk íkuýu fhkÔÞwt níkwt.
• íku [wMík MkwLLke yLku Mkrn»ýw Mð¼kðLkku níkku.
• íkuýu rnLËwyku WÃkh srsÞkðuhku LkkÏÞku níkku.
• íkuýu nku¤e yLku rËðk¤e suðk Mkk{krsf yLku ÄkŠ{f WíMkðku Qsððk WÃkh «ríkçktÄ {qfe nku¤e
«økxkððkLke yLku rËðk¤e{kt hkuþLke fhðkLke {LkkE fhe níke.
• {w½÷fk÷ Ëhr{ÞkLk Mkwhík çktËh ykçkkË ÚkÞwt níkwt.
• íku ‘çkkçkw÷ {¬k’ yux÷u fu {¬kLkwt «ðuþîkh økýkíkwt níkwt.
• ytøkúus, z[, £uL[ ðuÃkkheykuLke fkuXeyku ynª níke.
• íkuÚke ykçkkËe ðÄe níke.
15
• y{ËkðkË MkwíkhkW, huþ{e yLku økh{ fkÃkzLkk WíÃkkËLk {kxu òýeíkwt níkwt.
• ¾t¼kíkÚke fkÃkz, øk¤e, sheðk¤wt fkÃkz ðøkuhu rLkfkMk Úkíkkt níkkt.
• Mkwhík ðøkuhu çktËhku{kt ðnkýku çktÄkíkkt níkkt.
• yfçkhÚke þknsnktLkk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk ¾w~fe yLku íkhe ðuÃkkhLkku rðfkMk ÚkÞku níkku.
• E.Mk. 1664 yLku 1670{kt Mkwhík WÃkh rþðkSyu [zkE fheLku ÷qtx [÷kðe níke.
• rþðkS MkkÚku Ërûký{kt ÷ktçkk ð¾ík MkwÄe ÷zkELku fkhý {w½÷ Mk¥kk Lkçk¤e Ãkze níke.
• ykihtøkÍuçkLkk {]íÞw ÃkAe (1707) {w½÷ Mk¥kk Lkçk¤e Ãkze níke yLku økkÞfðkz yLku ÃkuïkLkk nw{÷k
íkuyku ¾k¤e þõÞk Lk níkk.
• ðSh MkiÞË ¼kEyku, yrsík®Mkn, sðkt{Ëo¾kLk çkkçke, {kur{Lk¾kLk ðøkuhuyu økwshkík{kt {w÷føkehe
îkhk ¾tzýe W½hkððk rMkðkÞ ÷kuffÕÞkýLke fkuE «ð]r¥k nkÚk Ähe Lk níke.
• {w½÷ yLku {hkXk ðå[uLkk Mkt½»ko{kt «òLkk òLk{k÷Lke Mk÷k{íke hne Lk níke yLku ÷kufku ¾qçk s ºkkMke
økÞk níkk.
• {w½÷ çkkËþknLke Lkçk¤kELkku ÷k¼ ÷ELku sqøkkøkZLkku VkusËkh, sðkt{Ëo¾kLk, {kur{Lk¾kLk ðøkuhu
Mðíktºk çkLkeLku sqLkkøkZ, hkÄLkÃkwh yLku ¾t¼kíkLkkt hkßÞkuLkk þkMkf çkLÞk níkk.
• Mkwhík yLku ¾t¼kíkLkkt çktËhkuLke ònkus÷k÷e yMík ÚkE níke, Ëk{kShkð økkÞfðkzLkk Ãkwºkku ðå[uLkk
yktíkhf÷nLkku ÷k¼ RMx RÂLzÞk ftÃkLkeyu ÷eÄku yLku 1759{kt MkwhíkLkk LkðkçkLku íkÚkk ¼Y[Lkk
LkðkçkLku nhkðeLku ytøkúuòuyu íku{Lke Mk¥kk Ërûký økwshkík{kt áZ fhe.
• Mkkihk»xÙ{kt sqLkkøkZ, ¼kðLkøkh yLku ò{LkøkhLkk hksðeykuyu LkkLkkt hkßÞku WÃkh Mk¥kk s{kðe.
• Mkðoºk ytÄkÄqtÄe níke. 1719{kt rÃk÷kS økkÞfðkzu MkkuLkøkZ{kt Úkkýwt Lkk¾e Mkwhík yLku ykMkÃkkMkLkk
«Ëuþ Ãkh nw{÷k fhe [kuÚk W½hkðe níke.
• rÃk÷kðShkð ÃkAe Ëk{kShkð çkeòLkwt þkMkLk ÚkÞwt. (1932Úke 1768). 1961{kt ÃkkýeÃkíkLkk ÞwØ{kt
íku{ýu ¼køk ÷eÄku níkku.
• Ëk{kShkð çkeòyu Mkkihk»xÙ, W¥kh økwshkík yLku hksÃkeÃk¤k{ktÚke ¾tzýe W½hkðe yLku MkkuLkøkZÚke
Ãkkxý hksÄkLke Vuhðe. 1759{kt ytøkúuòuyu {w½÷ LkkifkfkV÷kLkk yrÄÃkrík MkeËe ÞkfqçkLku nkh ykÃke
MkwhíkLkku rfÕ÷ku Lkkþ fÞkuo yLku LkðkçkLku ÃkuLþLk ykÃke Mk¥kk¼úü fÞkuo.
• 1782Lkk Mkk÷çkkELkk fhkhÚke ytøkúuòuyu Síku÷ku ÃkuïkLkku «Ëuþ ÃkkAku ykÃÞku yLku h½wLkkÚkhkðLku Yk.
25,000Lkwt ðkŠ»kf ÃkuLþLk çkktÄe ykÃÞwt.
• økwshkíkLkkt Ëuþe hkßÞku
• ¼khíkLkkt fw÷ 562 Ëuþe hkßÞku{kt Mkkihk»xÙ MkrníkLkk økwshkík{kt 366 Ëuþe hkßÞku níkkt.

16
• Mkkihk»xÙLkk 56,980 [kurf{e.Lkk rðMíkkh{kt ykþhu 40 ÷k¾Lke ðMíke yLku LkkLkkt{kuxkt 222 Ëuþe hkßÞku
ykðu÷kt níkkt.
• íku{kt sqwLkkøkZ, LkðkLkøkh, ¼kðLkøkh, ÄúktøkÄúk, ÃkkuhçktËh, {kuhçke, økkUz÷, ðktfkLkuh yLku hksfkux
Mkrník 14 Mk÷k{eLkk yrÄfkhðk¤kt {kuxkt hkßÞku, 17 rçkLkMk÷k{eðk¤kt hksÞku yLku 191 LkkLkkt hkßÞku
níkkt.
• íku{ktÚke 46 LkkLkkt Ëhuf hkßÞLkwt ûkuºkV¤ 5.18 [kurf{e. yÚkðk íkuLkkÚke ykuAwt yLku íku{ktLkkt ykX
hkßÞkuLkwt ËhufLkwt ûkuºkV¤ 1.295 [kurf{e. sux÷wt níkwt.
• ík¤ økwshkík{kt 17 Ãkqýo yrÄfkhûkuºk Ähkðíkkt Ëuþe hkßÞku yLku 127 yÄo-yrÄfkhûkuºkLkk íkÚkk yrÄfkhûkuºk
ðøkhLkk yuf{ku níkk.
• hksÃkeÃk¤k, ËuðøkZçkkrhÞk, ÷wýkðkzk, AkuzkWËuÃkwh ðøkuhu hkßÞkuLkk hkòyku [kinký, Mkku÷tfe, rMkMkkurËÞk,
Ãkh{kh yLku økkurn÷ fw¤Lkk hsÃkqíkku níkk.
• ðkzkrMkLkkuh, ¾t¼kík, Mkr[Lk, hkÄLkÃkwh yLku Ãkk÷ýÃkwhLkk þkMkfku {wÂM÷{ku níkk.
• {hkXk ÷~fhLkk MkhËkh rÃk÷kShkð økkÞfðkzu ðzkuËhkLku ÃkkxLkøkh hk¾e, økwshkík{kt hkßÞ MÚkkÃÞwt
níkwt.
• MkÞkShkð økkÞfðkz ºkeò (1875-1939) «çkwØ hksðe níkk yLku íku{Lkk Mk{Þ{kt ðzkuËhk hkßÞu
LkkUÄÃkkºk rðfkMk MkkæÞku níkku.
• ðzkuËhk hkßÞLkku rðMíkkh 21,331.24 [kurf{e. yLku ðkŠ»kf ykðf YrÃkÞk Mkkík fhkuz níke.
• ¼khíkLkk «økríkþe÷ Ëuþe hkßÞ íkhefu íkuLke «ríkck níke.
• E.Mk. 1807{kt nt{uþLku {kxu {wfhh fhu÷e ¾tzýe ðzkuËhk hkßÞLku ykÃku íku {kxu fLko÷ ðkìfh íkÚkk
økkÞfðkzLkk «ríkrLkrÄyu Mkkihk»xÙLkk hksðeyku MkkÚku fhkh fÞkuo yLku økkÞfðkzLke {w÷føkehe çktÄ Ãkze.
• sqLkkøkZ, {nefktXk íkÚkk yLÞ hkßÞkuyu Ãký ykðe ÞkusLkk Mðefkhe.
• økkÞfðkz ðíke ¾tzýe W½hkððkLkwt 1820{kt ftÃkLke Mkhfkhu MðefkÞwO yLku íkuÚke økwshkík{kt þktrík «ðíkeo
yLku {w÷føkehe çktÄ Ãkze.
• ðzkuËkhLkk {ÕnkhhkðLku 1875{kt ytøkúus Mkhfkhu ÃkË¼úü fÞko.
• Ë¥kf ÷eÄu÷ Mkøkeh {nkhkò MkÞkShkð ºkeòLkk ËeðkLk íkhefu Mkh xe. {kÄðhkðu rþûký, LÞkÞíktºk,
ykhkuøÞ, çkktÄfk{, {nuMkq÷ ðøkuhu{kt MkwÄkhk fÞko.
• MkÞkShkðu økkËeLkþeLk ÚkÞk çkkË «kÚkr{f fu¤ðýe VhrsÞkík fhe, Mk{økú hkßÞ{kt økútÚkk÷Þku íkÚkk
ÔÞkÞk{þk¤kyku MÚkkÃÞkt yLku {nuMkq÷, LÞkÞ íkÚkk ðuÃkkh-WãkuøkLkk ûkuºku LkkUÄÃkkºk «økrík MkeÄe.
• fåALkk hkð ¾UøkkhSyu ¼ws{kt MktMf]ík ÃkkXþk¤k, VøÞwoMkLk BÞwrÍÞ{ yLku ÃkwMíkfk÷ÞLke MÚkkÃkLkk
17
fhe.
• íku{ýu ¾uíkeðkze íkÚkk ®Mk[kELku W¥kusLk ykÃÞwt. LkðkLkøkh (ò{Lkøkh)Lkk {nkhkò hýrsík®Mkn yøkúýe
r¢fuxh níkk.
• yu{ýu ò{LkøkhLku ykÄwrLkf çkLkkÔÞwt.
• hu÷ðuLku yku¾k MkwÄe rðMíkkhe íkÚkk ðuÃkkh-WãkuøkLku «kuíMkknLk ykÃÞwt.
• hksfkuxLkk ÷k¾kShksu Wãkuøkku yLku rþûkýLkku rðfkMk fhe, «òðíMk÷ hksðe íkhefu ÏÞkrík {u¤ðe.
• økkUz÷Lkk ¼økðík®MknSyu hkßÞ{kt þk¤kyku, Ëðk¾kLkkt, hMíkk, yËk÷íkku íkkh-xÃkk÷Lke f[uheyku
þY fhkÔÞkt. íku{ýu ‘¼økðËT økku{tz¤’Lkk økútÚkku íkiÞkh fhkÔÞk yLku fLÞkfuð¤ýe VhrsÞkík fhe.
• íkuyku Mkkihk»xÙLkk yøkúýe hksðe çkLÞk níkk. ¼kðLkøkh{kt ËeðkLk økkiheþtfh ykuÍk, þk{¤ËkMk {nuíkk
yLku «¼kþtfh Ãkxýeyu hkßÞLkku LkkUÄÃkkºk rðfkMk fÞkuo.
• 1884{kt þk{¤ËkMk fkì÷us MÚkkÃkðk{kt ykðe.
• sqLkkøkZ hkßÞLke Mðíktºk xtfþk¤k níke yLku íku{kt rMk¬k Ãkkzðk{kt ykðíkk níkk.
• 1900{kt sqLkkøkZ{kt çknkWÆeLk fkì÷usLke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe níke.
• {kuhçkeLkk ÷¾Äeh®MknSyu hu÷ðu-÷kRLk Lkk¾eLku ðuÃkkhLku W¥kusLk ykÃÞwt níkwt.
• rçkúrxþ Þwøk
• E.Mk. 1818{kt ÃkuþðkELkku ytík ykÔÞku yLku økwshkík{kt rçkúrxþ RMx RÂLzÞk ftÃkLke Mkkðo¼ki{ Mk¥kk
çkLke.
• ftÃkLkeLku økwshkík{kt {¤u÷k «Ëuþku Ãkkt[ rsÕ÷k{kt ðnU[kÞu÷k níkk.
• yk Ãkkt[ rsÕ÷k Mkwhík, ¼Y[, y{ËkðkË, ¾uzk yLku Ãkt[{nk÷ níkk.
• 1818 ÃkAe MkwhíkLkk ðuÃkkhLke Ãkzíke ÚkE níke, Ãký 1850 ÃkAe ðuÃkkhÄtÄk MkwÄhðk ÷køÞk.
• 1858{kt hu÷ðuu Lkk¾ðkLkwt þY ÚkÞwt.
• 1850{kt Mkwhík{kt yuLz‰Í ÷kRçkúuhe MÚkkÃkðk{kt ykðe.
• 1852{kt Mkwhík{kt MkwÄhkELke MÚkkÃkLkk ÚkE.
• 1830Úke 1843 MkwÄe Mkwhík f÷uõxhux nuX¤ ¼Y[ Ãkuxk f÷uõxhux íkhefu níkwt.
• Ãkt[{nk÷ rsÕ÷ku íkÚkk ÃkkðkøkZ yLku [ktÃkkLkuh øðkr÷ÞhLkk ®MkrÄÞkLkk íkkçkk{kt níkkt.
• yk «ËuþkuLkku ðneðx fhðkLkwt øðkr÷ÞhÚke {w~fu÷ nkuðkÚke ®MkrÄÞkyu 1853{kt ËMk ð»ko {kxu rçkúrxþ
MkhfkhLku yk «Ëuþ MkkUÃÞku.

18
• íÞkhçkkË 1861{kt ®MkrÄÞkyu ÍktMkeLke ykMkÃkkMkLkk rðMíkkhLkk çkË÷k{kt yk «Ëuþ rçkúrxþ MkhfkhLku
MkkuutÃke ËeÄku.
• íku{ ÚkðkÚke Ãkt[{nk÷{kt Mkkhk hMíkk ÚkÞk, {nuMkq÷ yLku LÞkÞÔÞðMÚkk Mkkhe ÚkE íkÚkk þk¤kyku yLku
Ëðk¾kLkkt þY ÚkÞkt.
• íku ÃkAe hu÷{køkkuo Ãký þY ÚkÞk.
• økwshkík{kt rçkúrxþ MkhfkhLke MÚkkÃkLkk ÚkðkÚke økhkrMkÞk Lkçk¤k Ãkzâk.
• ËuMkkE, Ãkxu÷ Mkrník çkÄk ðíkLkËkhkuLkk yrÄfkhku yLku Mk¥kk AeLkðe ÷uðk{kt ykÔÞkt. Mkk{kLÞ ÷kufkuLkkt
Mkw¾{kt ðÄkhku ÚkÞku.
• ÃkªZkhkykuLkk nw{÷k çktÄ ÚkÞk yLku rLk»Ãkûk LÞkÞ {¤ðk ÷køÞku.
• hksfeÞ ÃkrhðíkoLkLke yMkh Mkk{krsf RríknkMkLkk ½zíkh WÃkh Ãký Ãkze.
• rçkúrxþ Mkhfkhu Ãký Mkk{krsf MkwÄkhk fhðk {ktzâk.
• 1857Lkku rðÃ÷ð : fux÷ktf ðhMkkuÚke rðrðÄ fkhýkuLku ÷eÄu økwshkík{kt Ãký ytøkúus þkMkLk «íÞu ÷kufkuLku
hku»k ðæÞku níkku.
• økwshkík{kt rðÃ÷ðLke þYykík y{ËkðkËÂMÚkík ÷~fhLke 7{e xwfzeyu sqLk, 1857{kt fhe.
• íku{Lke ÞkusLkk y{ËkðkË fçksu fhe ðzkuËhk WÃkh [zkE fhðkLke níke.
• Ãkhtíkw íku{Lku Ëçkkðe Ëuðk{kt ykÔÞk.
• sw÷kE{kt Ãkt[{nk÷{kt økkuÄhk, ËknkuË yLku Ík÷kuË{kt ¼e÷, fku¤e íkÚkk LkkÞf òríkykuLke {ËËÚke
Mkhfkhe f[uheyku fçksu fhðk{kt ykðe, Ãkhtíkw huðkfktXkLkk Ãkkur÷rxf÷ yusLxu íku{Lku nhkðeLku ºkkMk
økwòÞkuo.
• yk Ëhr{ÞkLk ¾uhk¤w, Ãkkxý, ¼e÷kuzk, rðòÃkwh ðøkuhu MÚk¤kuyu òøkehËkhkuyu Äkhkýk, fku¤e, Xkfhzk
ðøkuhuLke {ËËÚke çk¤ðk fÞko.
• ykýtËLkk {w¾e økhçkzËkMk Ãkxu÷ yLku íku{Lkk MkkÚkeykuyu {nefktXk íkÚkk ¾uzk rsÕ÷k{kt ytøkúuòuLkku
Mkk{Lkku fÞkuo.
• {wtzuxeLkk Xkfkuh Mkqhs{÷u EzhLkk hkò Mkk{u çk¤ðku ÃkkufkÞkuo.
• LkktËkuË-hksÃkeÃk¤kLkk rMkÃkkEykuyu ykhçk, {fhkýe, ®MkÄe MkirLkfkuLkku MkkÚk {u¤ðe hkò Mkk{u çk¤ðku
fÞkuo, Ãkhtíkw huðkfktXkLkk Ãkkur÷rxf÷ yusLxu íku{Lku nhkÔÞk.
• yku¾kLkk ðk½uhkuyu ytøkúuòuLku ¾qçk ntVkÔÞk. sqLk, 1858 MkwÄe{kt Mkhfkhu økwshkíkLke «òLku MktÃkqýoÃkýu
rLk:þMºk fhe ÷eÄe.
19
• íkkíÞk xkuÃkuyu økwshkík{kt «ðuþe AkuxkWËuÃkwh fçksu fÞwO, Ãkhtíkw rçkúrxþ ÷~fh íkkífkr÷f økkuXðe Ëuðk{kt
ykÔÞwt yLku íku{ýu Ãkt[{nk÷ yLku hsÃkqíkkLkk íkhV LkkMke sðwt Ãkzâwt.
• rçkúrxþ íkksLkku ðneðx :
• rçkúrxþ RMx RÂLzÞk ftÃkLke ÃkkMkuÚke 1858{kt íkksu ¼khíkLkku ðneðx Mkt¼k¤e ÷eÄku.
• {wtçkE R÷kfkLkku ðneðx økðLkoh-fkWÂLMk÷ {khVíku fhðk{kt ykðíkku níkku.
• økwshkíkLkk WÃkÞwoõík Ãkkt[ rsÕ÷k rçkúrxþ «Ëuþ íkhefu yku¤¾kíkk níkk.
• rçkúrxþ Mkhfkhu 1860{kt ykðfðuhku þY fÞkuo.
• íkuLke Mkk{u MkwhíkLkk 2000Úke ðÄw ðuÃkkheykuyu yLku ðMkELkk ÷kufkuyu nzíkk¤ Ãkkze, ÄhÃkfz ðnkuhe íkÚkk
su÷Lke Mkò ¼kuøkðeLku rðhkuÄe yktËku÷Lk [÷kÔÞwt níkwt.
• 1861{kt y{urhfk{kt yktíkhrðøkún þY ÚkÞku.
• økwshkíkLkk ðuÃkkh-Wãkuøk íkÃkh yuLke MkkheLkhMke yMkhku ÚkE níke.
• Mkhfkhu 1878{kt ÷kRMkLMk xìõMk Lkk{Lkku Lkðku fh LkkÏÞku.
• Mkwhík{kt íkuLke rðhwØ yktËku÷Lk ÚkÞwt.
• ðuÃkkheykuyu Ãkkt[ rËðMk nzíkk÷ Ãkkze.
• Mkhfkhu Ë{LkLkerík yk[he, økku¤eçkkh fÞko íku{kt ºký sýk {kÞko økÞk yLku fxu÷f ½ðkÞk.
• ÷kufkuyu ÄhÃkfz ðnkuhe yLku su÷Lke Mkò ¼kuøkðe.
• rçkúrxþ Mkhfkh îkhk 1834{kt y{ËkðkË{kt yLku íku ÃkAe Mkwhík, ¼Y[, ¾uzk, LkrzÞkË ðøkuhu Lkøkhku{kt
MkwÄhkEyku þY fhðk{kt ykðe.
• 1879 ÃkAeLkkt ðhMkku{kt fu¤ðýe MÚkkrLkf MðhkßÞLkk ûkuºku LkkUÄÃkkºk rðfkMk ÚkÞku.
• økwshkík{kt MðkíktºÞMktøkúk{
• økwshkík{kt hk»xÙeÞ òøk]rík {kxuLke «ð]r¥kyku ykuuøkýeMk{e MkËe{kt þY ÚkE.
• frð Lk{oË økwshkíkË{kt Ëuþ¼ÂõíkLke ßÞkuík søkkðe.
• RåAkhk{ MkqÞohk{ ËuMkkLkkE ‘Mðíktºkíkk’ Lkk{Lkkk y¾çkkhu Ëuþ¼ÂõíkLkku «[kh fÞkuo.
• ËkËk¼kE LkðhkuSyu {wtçkE yLku økwshkík{kt ykŠÚkf íkÚkk hksfeÞ ûkuºku «òLku òøkúík fhe.
• 1871{kt Mkwhík íkÚkk ¼Y[{kt yLku 1872{kt y{ËkðkË{kt ‘«òMk{ks’ Lkk{Lke hksfeÞ MktMÚkk MÚkÃkkE.
• 1882{kt zkì. nrh n»koË Äúwð yLku Qfk¼kE Ãkh¼wËkMku ‘«òrníkðÄof Mk¼k’ MÚkkÃke.
• 1884{kt y{ËkðkË{kt ‘økwshkík Mk¼k’Lke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe.

20
• íkuLkk ykøkuðkLkku h{ý¼kE Lke÷ftX, zkì. çkuLòr{Lk, nrh÷k÷ ËuMkkE¼kE íkÚkk ðfe÷ økku®ðËhkð
Ãkkxe÷ níkk.
• íku Mkçkk yhSyku îkhk ÷kufkuLkk «&™ku «íÞu MkhfkhLkwt æÞkLk Ëkuhíke. økwshkík{kt MðËuþeLkku «[kh
ykuøkýeMk{e MkËeLkk W¥khkÄoÚke þY ÚkÞku.
• 1876{kt ytçkk÷k÷ Mkkfh÷k÷ ËuMkkEyu y{ËkðkË{kt MðËuþe WãkuøkðÄof {tz¤e MÚkkÃke.
• íkuLkk yLÞ ykøkuðkLkku hýAkuz÷k÷ Akuxk÷k÷, «u{k¼kE rn{k¼kE, {rý¼kE sþ¼kE ðøkuhu níkk.
• 1885Lkk rzMkuBçkh{kt {wtçkE{kt ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ fkìtøkúuMkLke MÚkkÃkLkk fhðk{kt økwshkíkeykuyu {wÏÞ ¼køk
¼sÔÞku.
• {nkMk¼kLkwt «Úk{ yrÄðuþLk {wtçkE{kt økwshkíke MktMÚkk økkuf¤ËkMk íkusÃkk÷ MktMf]ík ÃkkXþk¤kLkk {fkLk{kt
{éÞwt. íku{kt MkwhíkLkk 6, y{ËkðkËLkk 3, ðeh{økk{Lkk 1 íkÚkk {wtçkELkk 18{ktÚke {kuxk¼køkLkk «ríkrLkrÄyku
økwshkíke níkk.
• fkìtøkúuMk{kt ykøkuðkLk økwshkíkeyku ËkËk¼kE LkðhkuS, rVhkusþkn {nuíkk, rËLkþk ðkåAk, zkì. nrh n»koË
Äúwð, ytçkk÷k÷ Mkkfh÷k÷ ËuMkkE ðøkuhu níkk.
• 1902{kt y{ËkðkË{kt fkìtøkúuMkLkwt yrÄðuþLk ¼hkÞwt íku økwshkík Mk¼kLku yk¼khe níkwt.
• íkuLke Mðkøkík Mkr{ríkLkk «{ww¾ ytçkk÷k÷ Mkkfh÷k÷ ËuMkkE níkk.
• yk yrÄðuþLku y{ËkðkËLke sLkíkk{kt hk»xÙeÞ òøk]ríkLkku Mkt[kh fÞkuo.
• 1903{kt y{ËkðkË{kt MðËuþe ðMíkw Mkthûkf {tz¤e îkhk MðËuþeLku ðuøk ykÃkðk{kt ykÔÞku.
• çktøkk¤{kt 1905{kt MðËuþeLke [¤ð¤ þY ÚkÞk çkkË ‘MðËuþe r{ºk{tz¤’ MÚkkÃkðk{kt ykÔÞwt. íkuýu
‘MðËuþe feíkoLkMktøkún’ «økx fÞkuo.
• 1906{kt y{ËkðkË{kt økktÄe {køko ÃkhLkk yuf {fkLk{kt MðËuþeLke [¤ð¤ ytøku ¼hkÞu÷e Mk¼k{kt,
ykþhu 50 rðãkÚkeoyku{kt çktøkk¤eyku Ãký níkk.
• íku{kt «Úk{ ðkh ‘ðtËu {kíkh{T’ økeíkLkwt økwshkíke YÃkktíkh økkðk{kt ykÔÞwt.
• íku Mk¼k{kt çkìrhMxh Sðý÷k÷ ËuMkkEyu yk [¤ð¤{kt çktøkk¤eykuLkk swMMkkLke «þtMkk fhe.
• 1909{kt MðËuþe r{ºk{tz¤u y{ËkðkË{kt MðËuþe Mxkuh þY fÞkuo.
• íkuLkwt Mkt[k÷Lk f]Ãkkþtfh Ãktrzík fhíkk níkk.
• 1907{kt Mkwhík{kt fkìtøkúuMkLkwt yrÄðuþLk {éÞwt íÞkhu rºk¼kuðLkËkMk {k¤ðe Mðkøkík Mkr{ríkLkk «{w¾ níkk.
• íku{kt ðzkuËhkLkk «kuVuMkh xe.fu. økßshu {ðk¤ yLku snk÷ sqÚk yuf ÚkkÞ íku {kxu «ÞkMkku fÞko níkk.
• økwshkík{kt MkþMºk ¢ktríkLke «uhýk ðzkuËhkLke fkì÷usLkk «kuVuMkh yh®ðË ½ku»k ÃkkMkuÚke {¤e.
21
• yk Mk{Þu fåAe-økwshkíke ~Þk{S f]»ýð{koyu 1905{kt ÷tzLk{kt ‘Äe RÂLzÞLk MkkurþÞku÷kìrsMx’ Lkk{Lkwt
{krMkf þY fheLku íkÚkk ‘Äe RÂLzÞLk nku{Y÷ MkkuMkkÞxe’ MÚkkÃkeLku ¼khíkLke Mðíktºkíkk {kxu ¢ktríkfkhe
«ð]r¥kLkku «[kh fhðk {ktzâku.
• ÷ªçkzeLkk MkhËkh®Mkn hkýk íkÚkk {kËk{ r¼¾kES fk{k Ãký ÃkìrhMk{kt ¢ktríkfkhe «ð]r¥kykuLkku «[kh
fhíkkt níkkt.
• ¾uzk rsÕ÷kLkk Lkh®Mkn¼kE Eïh¼kE Ãkxu÷u çktøkk¤e ÃkwMíkf ‘{wÂõík fkiLk ÃkÚkuh’Lkku økwshkíke{kt yLkwðkË
fhe ‘ðLkMÃkríkLke Ëðkyku’, ‘ÞËwfw¤Lkku RríknkMk’ ðøkuhu Lkk{u «fx fhe.
• íku{kt çkkìBçk çkLkkððkLke heíkku ðýoðe.
• fX÷k÷Lkk {kunLk÷k÷ fk{uïh Ãktzâk yLku ðfe÷ Ãkqtò¼kE ¼è, ð÷¼eÃkwhLkk çku[hËkMk Ãktrzík,
{fLkS ËuMkkE, f]Ãkkþtfh Ãktrzík ðøkuhu yk «ð]r¥k{kt Mkr¢Þ níkk.
• 13 LkðuBçkh, 1909Lkk hkus y{ËkðkË{kt hkÞÃkwh Ëhðkò çknkhÚke síke ðkRMkhkìÞ ÷kìzo r{LxkuLke çkøke
WÃkh çku çkkìBçk Lkk¾ðk{kt ykÔÞk.
• íku{kt çkuXu÷kt ÷kìzo yLku ÷uze r{Lxku çk[e økÞk, Ãkhtíkw ÃkkA¤Úke ÚkÞu÷k çkkìBçkLkk ÄzkfkÚke yuf MkVkE
fk{Ëkh {hý ÃkkBÞku.
• yk çkLkkð MkkÚku Mktf¤kÞu÷k ¢ktríkfkheykuLku Ãkfzðk{kt MkhfkhLku rLk»V¤íkk {¤e.
• 1929{kt y{ËkðkË{kt yuf ËhSLkk {fkLk{kt çkkìBçk Vqxâku níkku.
• 1933{kt y{ËkðkË{kt çku rðËuþe fkÃkzLke ËwfkLkku Wzkðe Ëuðk yufXk fhu÷k hkMkkÞrýf ÃkËkÚkkuo yuf
{fkLk{ktÚke {¤e ykÔÞk níkk.
• y{ËkðkË{kt rÚkÞkìMkkìrVMx {økLk¼kE [íkwh¼kE Ãkxu÷u ykìõxkuçkh, 1916{kt yuLke çkuMkLxLke nku{Y÷
÷eøkLke þk¾k MÚkkÃke.
• LkrzÞkË, Mkwhík, W{huX, ¼Y[, økkuÄhk ðøkuhu MÚk¤kuyu nku{Y÷ ÷eøkLke þk¾kyku MÚkkÃkðk{kt ykðe.
• ¾uzk rsÕ÷k{kt nku{Y÷ ÷eøkLke 86 þk¾kyku MÚkÃkkE níke.
• y{ËkðkËLke ykMkÃkkMkLkkt økk{ku{kt nku{Y÷ (Mðhks)Lkku «[kh fhðk Mk¼kyku Þkusðk{kt ykðe níke.
• økwshkík{kt nku{Y÷Lkku «[kh fhðk {wtçkEÚke ‘çkkìBçku fkìrLkf÷’Lkk íktºke çke.S. nkìŠLk{ìLk, s{LkkËkMk
îkhfkËkMk, fLkiÞk÷k÷ {wLkþe ðøkuhu Lkuíkkyku økwshkíkLkkt þnuhku{kt sELku ¼k»kýku fhíkk.
• yuLke çkuMkLxu Vuçkúwykhe-{k[o, 1918{kt økwshkíkËLkku «ðkMk ¾uze ¼kðLkøkh, y{ËkðkË yLku ¼Y[{kt
Mk¼kyku ÞkuS «[kh fÞkuo níkku.
• {wtçkE{kt s{LkkËkMk îkhfkËkMk, fLkiÞk÷k÷ {wLkþe, [tÿþtfh Lk{oËkþtfh Ãktzâk, þtfh÷k÷ çkìLfh,
{LkMkw¾hk{ {kMíkh, híkLkS þuX ðøkuhu økwshkíkeyku nku{Y÷ ÷eøkLkk yøkúýeyku níkk.

22
• yk [¤ð¤ Ëhr{ÞkLk økwshkíkLkk ÷kufku{kt hòfeÞ òøk]rík ykðe.
økktÄeS Ërûký ykr£fkÚke 1915{kt ¼khík ykÔÞk yLku 1915Lkk {uLke 25{eyu y{ËkðkË{kt fku[hçk{kt
çkìrhMxh Sðý÷k÷Lkku çktøk÷ku ¼kzu hk¾e MkíÞkøkún©{Lke MÚkkÃkLkk fhe.
• ðeh{økk{ stfþLku sfkík ðøkuhuLke íkÃkkMk{kt {wMkkVhkuLku ºkkMk ðuXðku Ãkzíkku.
• økktÄeSyu íku ytøku MkhfkhLku ÷ÏÞwt.
• ðkRMkhkìÞ [uBMkVzoLku ðeh{økk{Lke sfkíkçkkheLke «òLke nkz{khe ytøku ðkík fhe.
• Mkhfkhu yu sfkík hË fhe.
• yk Ëhr{ÞkLk «Úk{ rðïÞwØ [k÷w níkwt.
• y{ËkðkËLkk r{÷{kr÷fkuLku ½ýku LkVku Úkíkku níkku.
• rðïÞwØLku fkhýu {kU½ðkhe ðÄe níke.
• íkuÚke r{÷{sqhkuyu 35 xfk ÃkøkkhðÄkhkLke {køkýe fhe.
• r{÷{kr÷fkuyu {sqhkuLke {køkýe Lkrn Mðefkhíkkt økktÄeSyu íku{Lku Ãkt[ Lke{ðk ðeLkÔÞk.
• {kr÷fkuyu íkuLkku yMðefkh fhíkkt økktÄeSyu {sqhkuLku nzíkk¤ ÃkkzðkLke Mk÷kn ykÃke.
• nzíkkr¤Þk {sqhkuLke Mk¼k hkus ¼hkíke.
• íku{kt økktÄeS {qshkuLku íku{ýu ÷eÄu÷e «rík¿kkLkwt M{hý fhkðe, þktrík ò¤ððkLke íkÚkk Mð{kLk Mkk[ððkLke
ykð~Þfíkk Mk{òðíkk.
• yufðeMk rËðMk [k÷u÷e yk nzíkk¤ Ëhr{ÞkLk {sqhku zøkðk ÷køÞk, íkuÚke økktÄeSyu WÃkðkMk þY fÞko.
• Auðxu ykLktËþtfh Äúwð Ãkt[ íkhefu rLk{kÞk yLku nzíkk¤ Awxe økktÄeSLku ºký s WÃkðkMk fhðk Ãkzâk.
• Ãkt[Lkk [wfkËk {wsçk {sqhkuLku 35 xfkLkku ÃkøkkhðÄkhku {éÞku.
• nzíkk¤ þnuh{kt þktrík s¤ðkE hne.
• yk ‘Ä{oÞwØ’{ktÚke {sqhku yLku {kr÷fkuyu Ãkt[ îkhk Í½zkLkku rLkfk÷ fhðkLke «uhýk {u¤ðe yLku
1920{kt y{ËkðkË{kt {sqh {nksLkLke MÚkkÃkLkk ÚkE.
• 1917{kt ¾uzk rsÕ÷k{kt yríkð]rüLku fkhýu Ãkkf rLk»V¤ sðk Aíkkt yrÄfkheykuyu ¾uzqíkkuLkwt {nuMkq÷
{kV fÞwO Lkrn.
• A ykLke Ãkkf ÚkkÞ íkku yÄwO {nuMkq÷ yLku [kh ykLke Ãkkf ÚkkÞ íkku Ãkqhwt {nuMkq÷ {wMk÷íke hk¾ðkLk
rLkÞ{ níkku.
• íku ðhMku 600 økk{ku{ktÚke yuf s økk{Lkwt yk¾wt yLku 104 økk{kuLkwt yÄwO {nuMkq÷ yrÄfkheykuyu {w÷íkðe
hkÏÞwt.
23
• fX÷k÷Lkk {kunLk÷k÷ fk{uïh Ãktzâk yLku þtfh÷k÷ îk. Ãkhe¾u çkkðeMk nòh ¾uzqíkukuLke Mkneykuðk¤e
yhSyku {wtçkE MkhfkhLku {kuf÷eLku {nuMkq÷ {w÷íkðe hk¾ðk sýkÔÞwt.
• íku{ýu yLkuf Xhkðku ÃkMkkh fhe yrÄfkheykuLku {kuf÷e ykÃÞk.
• rðê÷¼kE Ãkxu÷ yLku økkuf¤ËkMk Ãkkhu¾u ðeMkuf økk{kuLke íkÃkkMk fhe, f÷uõxh Mk{ûk hsqykík fhe Ãký
íkuyku rLk»V¤ økÞk.
• økwshkík Mk¼kLkk {tºkeyku fr{þLkhLku {éÞk, Ãkhtíkw íkuýu Mkkhku ðíkkoð Lk Ëk¾ÔÞku.
• økktÄeS [tÃkkhýÚke ykÔÞk çkkË rsÕ÷kLkk fkÞofhku íku{Lku {éÞk.
• økktÄeSyu fkÞofhkuLku ÃkkfLke {krníke ÷uðk {kufÕÞk.
• økktÄeSyu yLku ðÕ÷¼¼kEyu Ãký ºkeMk-ºkeMk økk{kuLke íkÃkkMk fhe.
• yk{ 425 økk{kuLke íkÃkkMkLkk nuðk÷ku ÃkhÚke økktÄeSyu f÷uõxhLku Ãkºk ÷¾e su økk{ku{kt [kh ykLkkÚke
ykuAku Ãkkf nkuÞ íÞkt {nuMkq÷ {w÷íkðe hk¾ðk {køkýe fhe.
• Ãkhtíkw y{÷Ëkhku SËu [zâk nkuðkÚke ÷zík þY fhðe Ãkze. LkrzÞkË{kt ¾uzqíkkuLke Mk¼k{kt økktÄeSyu
MkíÞkøkúnLke yrLkðkÞoíkk, íku {kxu ÷uðkLke «rík¿kk, òLk{k÷Lkwt òu¾ý, su÷{kt sðkLke íkiÞkhe ðøkuhu
çkkçkíkku Mk{òðe.
• økktÄeS, ðÕ÷¼¼kE íkÚkk rsÕ÷kLkk fkÞofhkuyu ¾uzqíkkuLkku swMMkku ò¤ðe hkÏÞku.
• MkhfkhLke Ä{feyku, sÃíkeyku íkÚkk sw÷{ Mkk{u ¾uzqíkku yýLk{ hÌkk.
• þtfh÷k÷ Ãkhe¾Lke s{eLkLkwt {nuMkq÷ íku{Lkk ¾uzqíku íku{Lku ÃkqAâk rðLkk ¼he ËuðkÚke yu s{eLk þtfh÷k÷u
MkkðosrLkf WÃkÞkuøk {kxu ykÃke ËeÄe.
• {kíkh íkk÷wfkLkk Lkðkøkk{{kt ¾k÷Mkk fhu÷kt ¾uíkhku{ktLkk yuf ¾uíkhLkku LkkurxMk{kt WÕ÷u¾ Lk níkku.
• økktÄeSLke Mk÷kn {wsçk íku{ktLkku zwtøk¤eLkku Ãkkf Wíkkhe ÷uðk økÞu÷ {kunLk÷k÷ Ãktzâk yLku ¾uzqíkkuLke
Ãkku÷eMku ÄhÃkfz fhe.
• íku{Lku su÷Lke Mkò fhðk{kt ykðe.
• Mkò Ãkqhe ÚkÞk çkkË ÷kufkuyu íku{Lkwt MkL{kLk fhe {kunLk÷k÷ ÃktzâkLku ‘zwtøk¤e[kuh’Lkku r¾íkkçk ykÃÞku.
• Auðxu Mkw¾e ¾uzqíkku {nuMkq÷ ¼hu íkku økheçk ¾uzqíkkuLkwt {nuMkq÷ {w÷íkðe hk¾ðkLke þhíku Mk{kÄkLk ÚkÞwt.
• yk ÷zíkÚke ¾uzqíkku{kt òøk]rík yLku Lkezhíkk ykÔÞkt íkÚkk ÷kufkuLku ðÕ÷¼¼kE suðk {nkLk Lkuíkk {éÞk.
• «Úk{ rðïÞwØ Ãkwhwt ÚkÞk çkkË, ®nË Mkthûký ÄkhkLke {wÆík Ãkqhe Úkíke nkuðkÚke ¢ktríkfkhe [¤ð¤Lku Ëçkkðe
Ëuðk {kxuLke Mk¥kk nkÚk Ähðk Mkhfkhu 1919{kt hkì÷ux fkÞËk ÃkMkkh fÞko.
• yk ‘fk¤k fkÞËk’ rðhwØ ÷kuf{ík fu¤ðeLku økktÄeSyu 30 {k[oLkk hkus «kÚkoLkk, WÃkðkMk yu nzíkk¤

24
ÃkkzðkLkku ÷kufkuLku yLkwhkuÄ fÞkuo.
• ÃkkA¤Úke íku íkkhe¾ çkË÷eLku 6 yur«÷ Lk¬e fhðk{kt ykðe.
• økwshkík{kt 6 yur«÷Lkk rËðMku y{ËkðkË yLku LkrzÞkË{kt nzíkk¤ Ãkze.
• y{ËkðkË, Mkwhík, y{÷Mkkz íkÚkk LkrzÞkË{kt Mkh½þku fkZeLku Mk¼kyku{kt hkì÷ux fkÞËkLkku rðhkuÄ
fhíkkt ¼k»kýku íkÚkk Xhkðku fhðk{kt ykÔÞkt.
• 10 yur«÷Lkk hkus økktÄeSLke ÄhÃkfzLkk Mk{k[kh yLku yLkMkqÞkçknuLk Mkkhk¼kELke ÄhÃkfzLke yVðk
y{ËkðkË{kt Vu÷kðkÚke r{÷{sqhkuyu nzíkk¤ ÃkkzeLku ËwfkLkku çktÄ fhkðe.
• çkesu rËðMku ÷kufkuLkkt xku¤ktyu Mkhfkhe yLkuu BÞwrLkrMkÃkkr÷xeLkkt {fkLkkuLkku Lkkþ fÞkuo.
• yuf ÞwhkurÃkLkÞ MkksoLxLku {khe LkkÏÞk.
• þnuh{kt ÷~fh çkku÷kððk Aíkkt ykøkLkk çkLkkðku [k÷w hÌkk.
• økku¤eçkkhÚke 28 {kýMkku {hý ÃkkBÞk yLku 123Úke ðÄkhu ½ðkÞk.
• ðeh{økk{{kt ÷kufkuLkkt xku¤ktyu Mkhfkhe {fkLkkuLku ykøk ÷økkze.
• Ãkku÷eMkLkk økku¤eçkkh{kt A {kýMkku {kÞko sðkÚke økku¤eçkkhLkku nwf{ ykÃkLkkh rnLËe yrÄfkheLku Mk¤økkðe
ËeÄku.
• ÷kufkuyu hu÷ðuLkkt ðìøkLkku yLku Mkhfkhe ríkòuhe{ktÚke ÷qtx fhe.
• {wtçkEÚke økkuhk ÷~fhLke xÙuLkLku y{ËkðkË síke yxfkððk LkrzÞkËLkk ÞwðkLkkuyu hu÷Lkk Ãkkxk W¾kze
LkkÏÞk.
• ykýtË{kt 13 yur«÷u ÷kufkuyu nzíkk¤ Ãkkze, ytøkúus MxuþLk {kMíkh íkÚkk ðuLzh{kt {fkLkku çkk¤e
LkkÏÞkt.
• økktÄeSyu y{ËkðkË ykðe, ®nMkkLkk «kÞÂåA¥kYÃku ºký rËðMkLkk WÃkðkMk fhe, þktrík MÚkkÃke.
• y{ËkðkË{kt 217 {kýMkku WÃkh fuMk fheLku 106 sýLku Mkò fhðk{kt ykðe.
• ðeh{økk{{kt 50 {kýMkku WÃkh fuMk fheLku 27 sýLku Mkò fhðk{kt ykðe. økktÄeS LkrzÞkË økÞk.
• íÞkt íku{Lku ÷køÞwt fu ÷kufkuLku fkÞËkLkku MkrðLkÞ¼tøk fhðk Lkkuíkhðk{kt Wíkkð¤ fhe íku ‘rn{k÷Þ suðze
¼q÷’ níke.
• Mkhfkhu r{. ntxhLkk yæÞûkÃkËu rzMkykìzoh RLfðkÞhe fr{xe Lke{eLku íkkuVkLkkuLke íkÃkkMk fhkðe.
• yk yhMkk{kt økktÄeSyu ‘LkðSðLk’ íkÚkk ‘Þtøk RÂLzÞk’ MkkÃíkkrnfku «økx fheLku «òLku MkíÞkøkúnLke
íkk÷e{ ykÃkðk {ktze.
• r¾÷kVík, ÃktòçkLkk yíÞk[khku yLku yÄqhk {kìLxVzo MkwÄkhkLku fkhýu yMknfkhLkk yktËku÷LkLkku 1
25
ykìøkMx, 1920Úke ykht¼ fhðk{kt ykÔÞku.
• 1920Lkk MkÃxuBçkh{kt {¤u÷e fkìtøkúuMkLke çkuXf{kt yMknfkhLkku Xhkð ÃkMkkh fhðk{kt ykÔÞku.
• íku{kt Mkhfkhe r¾íkkçkku, Mkhfkhe rþûký, Mkhfkhe Lkkufheyku íkÚkk ðfe÷ku îkhk yËk÷íkkuLkku íÞkøk,
ÄkhkMk¼kyku yLku rðËuþe {k÷Lkku çkrn»fkh íkÚkk ËkYçktÄe yLku yMÃk]~ÞíkkrLkðkhý MkkÚku ¾kËe yLku
hUrxÞkLku yÃkLkkðe MðËuþe {k÷ ðkÃkhðkLkku yLkwhkuÄ fhðk{kt ykÔÞku.
• økwshkík{kt Ãký yk fkÞo¢{ku [k÷íkk níkk.
• 18 ykìõxkuçkh, 1920Lkk hkus y{ËkðkË{kt økwshkík rðãkÃkeX MÚkkÃkðk{kt ykðe.
• y{ËkðkËLke {kìzu÷ nkEMfq÷, «ku«kÞxhe nkEMfq÷ yLku rMkxe nkEMfq÷, ykýtËLke ze.yuLk. nkEMfq÷,
¼Y[Lke ÞwrLkÞLk nkEMfq÷, MkwhíkLke rMkxe nkEMfq÷ yLku økkuÄhkLke LÞq nkEMfq÷u Mkhfkh MkkÚkuLkku MktçktÄ
íkkuze LkkÏÞku.
• ðzkuËhk, hksfkux, ¼kðLkøkh, ðZðký yLku ÄúktøkÄúk hkßÞku{kt Ãký Mkhfkhe fu¤ðýeLkku çkrn»fkh ÚkÞku.
y{ËkðkË, Mkwhík yLku ðzkuËhkLke fkì÷uòuLkk fux÷kf yæÞkÃkfkuyu hkSLkk{kt ykÃÞkt.
• økwshkík fkì÷usLkk 35 rðãkÚkeoykuyu fkì÷usLkku íÞkøk fÞkuo.
• MkwhíkLke nkEMfq÷kuLkk 890 rðãkÚkeoykuyu nkEMfq÷Lkku Akuze.
• y{ËkðkË{kt ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷, f]»ý÷k÷ ËuMkkE, øk.ðk. {kð¤tfh, fkr÷ËkMk Íðuhe Mkrník LkrzÞkË,
økkuÄhk, Mkwhík yLku {kuzkMkkLkk ðfe÷kuyu ðfe÷kíkLkku íÞkøk fÞkuo.
• økktÄeSyu ‘fiMkhu ®nË’Lkku MkwðýoÃkËf ðkRMkhkìÞLku Ãkhík fÞkuo.
• ¾uzk, Mkwhík yLku Ãkt[{nk÷ rsÕ÷kLkk yLku ík÷kxeykuyu hkSLkk{kt ykÃÞkt.
• rðËuþe fkÃkzLke ËwfkLkku Ãkh MðÞtMkuðrffkykuyu rÃkfu®xøk fÞwO yLku rðËuþ fkÃkzLke nku¤e fhðk{kt ykðe.
• 1921{kt økktÄeSyu ‘yuf ð»ko{kt Mðhks’Lkku LkkË Ëuþ¼h{kt Vu÷kÔÞku.
• rzMkuBçkh, 1921{kt y{ËkðkË{kt ¼hkLkkh fkìtøkúuMkLkk yrÄðuþLkLke Mðkøkík Mkr{ríkLkk yæÞûk ðÕ÷¼¼kE
Ãkxu÷ níkk.
• íku{kt MkrðLkÞ fkLkqLk¼tøkLkku Xhkð fhðk{kt ykÔÞku yLku çkkhzku÷e íkk÷wfk{kt LkkfhLke ÷zík þY fhðkLkwt
XhkÔÞwt{.
• yk Ëhr{ÞkLk ZMkkLkk Ëhçkkh økkuÃkk¤ËkMk ytçkkEËkMk ËuMkkEyu økkËeíÞkøk fheLku Ëuþ¼ÂõíkLkwt yLkwÃk{
WËknhý Ãkqhwt Ãkkzâwt.
• Mkwhík rsÕ÷kLkk Lkuíkkyku ËÞk¤S¼kE, fÕÞkýS {nuíkk íkÚkk ÃkhkøkS¼kEyu yLku ¼Y[Lkk zkì.
[tËw÷k÷ ËuMkkE (Akuxu MkhËkh)yu ÃkkuíkkLke Mk{økú r{÷fík ËuþLku yÃkoý fhe.

26
• ¾kËeLkk «[kh{kt Mºkeyku, ¿kkríkÃkt[ku, MkkÄwMktíkku yLku Ä{oøkwhwykuyu çkkøk ÷eÄku.
• ËkYrLk»kuÄ {kxu Mºkeyku, rðãkÚkeoyku yLku rþûkfkuyu rÃkfu®xøk fÞwO.
• íku{kt Mk{ksLkk çkÄk ðøkkuoyu Mknfkh ykÃÞku.
• y{ËkðkË, LkrzÞkË, Mkwhík, stçkwMkh yLku çkkuhMkËLke BÞwrLkrMkÃkkr÷xeykuyu hk»xÙeÞ rþûkýLkk Xhkðku
fÞko.
• rnLËw-{wÂM÷{ yufíkk yLku yMÃk]~ÞíkkrLkðkhýLkk ûkuºku økwshkík{kt LkkUÄÃkkºk «økrík MkÄkE.
• rx¤f Mðhks Vk¤k{kt Ëuþe hkßÞku MkrníkLkk økwshkíku Yk. 15 ÷k¾Lkku Vk¤ku ykÃÞku, Ãkhtíkw {twtçkE yLku
[kihe[kihk{kt ÚkÞu÷e ®nMkkLkk fkhýu yk [¤ð¤ çktÄ fhðk{kt ykðe.
• 13 yur«÷, 1923Lkk hkus LkkøkÃkwh{kt rMkrð÷ ÷kRLMk{kt æðs MkrníkLkk Mkh½MkLku «ðuþðk Lk Ëuíkkt, þY
ÚkÞu÷k Ítzk MkíÞkøkúnLke ykøkuðkLke ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷e ÷eÄe.
• íku{kt {kunLk÷k÷ Ãktzâk. Ãkherûkík÷k÷ {s{wËkh, MkwhíkLkk zkì. r½Þk, ¼Y[Lkk zkì. [tËw÷k÷ ËuMkkELke
ykøkuðkLke nuX¤ økwshkíkLkk MkíÞkøkúneykuLke xwfzeykuyu ÄhÃkfz ðnkuhe su÷ðkMk ðuXâku.
• çkkuhMkË íkk÷wfk{kt çknkhðrxÞkykuLku Ãkfzðk{kt økÞu÷e Mkhfkhu íÞkt {wfu÷e ðÄkhkLke Ãkku÷eMkLkku ¾[o
ðMkq÷ fhðk ÷kufku WÃkh Lkk¾u÷k Yk. 2,40,074Lkk ðÄkhkLkk fh Mkk{u ÷zík ykÃkðk Ëhçkkh økkuÃkk¤ËkMkLkk
«{w¾ÃkËu Mktøkúk{ Mkr{rík h[kE.
• ÷kufkuyu yLÞkÞe fh Lkrn ¼hðkLke «rík¿kk fhe yLku yu {kxu {kunLk÷k÷ Ãktzâk, hrðþtfh {nkhks
íkÚkk ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷u ÷kufkuLku yýLk{ hkÏÞk.
• y{÷Ëkhkuyu sÃíkeyku Ëhr{ÞkLk Ë{Lk fÞwO.
• Auðxu {wtçkR R÷kfkLkk øk]n{tºkeLke ¼÷k{ý {wsçk ðÄkhkLkku fh ÃkkAku ykÃkðkLkwt rLkðuËLk fhðk{kt
ykðíkkt, çkkuhMkË MkíÞkøkún{kt «òLkku rðsÞ ÚkÞku.
• 1928{kt çkkhzku÷e íkk÷wfk{kt Mkhfkhu {nuMkq÷{kt 25 xfkLkku ðÄkhku fÞkuo yLku 23 økk{kuLku WÃk÷k ðøko{kt
[zkÔÞkt.
• yux÷u yk¾k íkk÷wfkLkwt {nuMkq÷ 30 xfk ðÄe økÞwt.
• íkk÷wfkLkk ykøkuðkLkku fÕÞkýS {nuíkk yLku fwtðhS¼kELke rðLktíkeÚke ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷u MkíÞkøkúnLke
MkhËkhe Mkt¼k¤e.
• íku{Lke Mkq[Lkk {wsçk zkì. [tËw÷k÷ ËuMkkE, hrðþtfh {nkhks, {kunLk÷k÷ Ãktzâk, Vq÷[tË þkn,
çk¤ðtíkhkð {nuíkk, zkì. r½Þk, zkì. Mkw{Lík {nuíkk yLku íku{Lkkt ÃkíLke þkhËkçknuLku ykðeLku swËe swËe
Akðýeyku Mkt¼k¤e ÷eÄe.
• yççkkMk íkiÞçkS yLku R{k{Mkknuçku íkk÷wfkLkk {wMk÷{kLkkuLku {køkoËþoLk ykÃÞwt.
27
• ðÕ÷¼¼kEyu íku{Lkkt swMMkkËkh ¼k»kýku îkhk ÷kufku{kt þqhkíkLk MkªåÞwt.
• s{eLkku ¾k÷Mkk yLku r{÷fíkku sÃík Úk¤k Aíkkt ¾uzqíkkuyu ¾{eh ò¤ðe hkÏÞwt.
• Mk{Mík Ëuþ{kt ÷kufkuyu ‘çkkhzku÷e rËLk’ QsðeLku çkkhzku÷e íkk÷wfkLkk ¾uzqíkku «íÞu MknkLkw¼qrík Ëþkoðe.
• økðLkohLke fkWÂLMk÷Lkk MkÇÞ Mkh [qLke÷k÷ {nuíkkLkk «ÞkMkkuÚke sÃík ÚkÞu÷e s{eLkku ÃkkAe ykÃkðe,
MkíÞkøkúne fuËeykuLku {wõík fhðk, çkhíkhV ík÷kxeykuLku Lkkufhe{kt ÷uðk íkÚkk íkÃkkMk Mkr{rík rLk{kÞ íku
ÃkAe {nuMkq÷ ¼hðwt yu heíku Mk{kÄkLk ÚkÞwt.
• ¾uzqíkkuLkku ßð÷tík rðsÞ ÚkÞku.
• yk ÷zík{kt MkV¤ Lkuík]íð fhðk çkË÷ ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷Lku ‘MkhËkh’Lkku r¾íkkçk ÷kufku íkhVÚke {éÞku.
• íkÃkkMk Mkr{ríkyu Mkq[ðu÷ {nuMkq÷Úke ¾uzqíkkuLku ÷k¼ ÚkÞku.
• 12 ykìõxkuçkh, 1928Lkk hkus MkkR{Lk fr{þLk çkeS ðkh {wtçkE ykÔÞwt íÞkhu y{ËkðkËLke økwshkík
fkì÷usLkk fux÷kf rðãkÚkeoykuyu hk»xÙ¼ÂõíkÚke «uhkELku nzíkk¤ ÃkkzeLku Mkºkktík Ãkheûkk Lk ykÃke.
• fkì÷s
u Lkk yk[kÞo þehkÍu íku{Lke Mkk{u ðuhð]r¥k hk¾e íkuÚke hkurník {nuíkk (ÃkkA¤Úke òýeíkk rÚkÞkìMkkìrVMx)Lke
ykøkuðkLke nuX¤ rðãkÚkeoykuyu 39 rËðMkLke nzíkk÷ Ãkkze.
• MkhËkh Ãkxu÷, yk[kÞo f]Ãkk÷kLke, øk.ðk. {kð¤tfh, zkì. nrh«MkkË ËuMkkE íkÚkk zkì. fkLkqøkkuyu
rðãkÚkeoykuLku {køkoËþoLk ykÃÞwt.
• økktÄeSyu rðãkÚkeoykuLke nzíkk¤Lku LÞkÞe økýkðe, 30 òLÞwykhe, 1929Lkk hkus ËuþLkkt yLkuf þnuhkuLke
fkì÷uòuyu nzíkk¤ ÃkkzeLku ‘yr¾÷ ¼khík økwshkík fkì÷us rËLk’ Qsðe þehkÍLkk Ãkøk÷kLku rÄ¬kÞwO.
• økðLkoh-sLkh÷ ÷kìzo yŠðLkLke Mkq[LkkÚke rðãkÚkeoykuLke {køkýeyku MðefkhkðkÚke nzíkk¤Lkku ytík ykÔÞku.
• 1929{kt ÷knkuh{kt {¤u÷k fkìtøkúuMkLkk yrÄðuþLku MktÃkqýo MðíktºkíkkLkku Xhkð fÞkuo.
• íku {wsçk 26 òLÞwykhe, 1930Lkku rËðMk rðËuþ{kt Mkki«Úk{ ðkh MðkíktºÞrËLk íkhefu QsðkÞku.
• 12 {k[o, 1930Lkk hkus økktÄeSyu ÃkkuíkkLkk 78 MkkÚkeyku Mkrník Mkkçkh{íke yk©{Úke Ëktzefq[ fhe.
• Ëhhkus Mkktsu swËk swËk økk{u ¼hkíke Mk¼k{kt økktÄeS ËkYçktÄe, yMÃk]~ÞíkkrLkðkhý yLku ¾kËeLkk
«[kh MkkÚku Mkhfkhe LkkufheLkku íÞkøk fhðkLkku çkkuÄ ykÃkíkk.
• 6 yur«÷u ËktzeLkk ËrhÞkfktXu [Ãkxe {eXwt WÃkkze økktÄeSyu {eXkLkku fkÞËku íkkuzâku.
• íku ÃkAe Mk{økú Ëuþ{kt MkrðLkÞ fkLkqLk¼tøk þY ÚkÞku.
• 5 {uLkk hkus økktÄeSLke ÄhÃkfz ÚkE.
• Mkwhík rsÕ÷kLkk ÄhkMkýk{kt R{k{MkknuçkLkk Lkuík]íð nuX¤ {eXkLkk yøkhku Ãkh Äkz Ãkkzðk økÞu÷k
MkíÞkøkúneyku WÃkh rLkËoÞíkkÚke ÷kXe{kh fhðk{kt ykÔÞku íkuLke ËuþrðËuþLkkt ðíko{kLkÃkºkkuyu LkkUÄe

28
÷eÄe.
• çkkhzku÷e yLku çkkuhMkË íkk÷wfk{kt LkkfhLke ÷zík [k÷e.
• çkkhzku÷e íkk÷wfkLkkt [kh nòh ¾uzqík fwxwtçkkuyu Ãkkt[ {rnLkk MkwÄe rnshík fhe.
• [hkuíkhLkk hkMk økk{Lkk ¾uzqíkkuyu {nuMkq÷ Lk ¼ÞwO yLku rnshík fhe LkkfhLke ÷zíkLku MkV¤ çkLkkðe.
• Äku÷uhk yLku ðeh{økk{ Ãký {eXkLkk fkÞËk¼tøkLkkt fuLÿku çkLÞkt.
• økktÄe-yŠðLk fhkh ({k[o, 1931) çkkË ÷tzLk{kt çkeS økku¤{uS Ãkrh»kË{ktÚke økktÄeS ÃkkAk VÞkO çkkË
1932{kt fkìtøkúuMkLkk LkuíkkkuLke ÄhÃkfz Úkíkkt ÷kufkuyu çk{ýk ðuøkÚke ÷zík ykht¼e.
• økwshkík{ktÚke nòhku MkíÞkøkúneyku su÷{kt økÞk.
• ÷kufkuyu [¤ð¤ [k÷w hk¾e yLku MkhfkhLkk Ë{LkLkku ¼kuøk çkLÞk.
• ykìøkMx, 1932{kt fku{e [wfkËku ònuh Úkíkkt økktÄeSyu íkuLkk rðhkuÄ{kt WÃkðkMk fÞko yLku nrhsLkkuLku
rnLËwykuÚke y÷øk økýkíkk yxfkÔÞk, íku ÃkAe Ëuþ¼h{kt yAqíkku îkhLke «ð]r¥k þY fhðk{kt ykðe.
• 1938-39Lkkt ð»kkuo Ëhr{ÞkLk økwshkíkLkkt Ëuþe hkßÞku{kt «ò{tz¤ku MÚkÃkkÞkt.
• W¥kh økwshkíkLkk {kýMkk hkßÞ{kt Ëhçkkhu ¾uzqíkkuLkk s{eLk ÃkhLkk nf LkkçkqË fhe sw÷{ fÞkuo.
• íkuÚke ¾uzqíkkuyu òLÞwykhe, 1938Úke {nuMkq÷ ¼hðkLkwt çktÄ fhe MkíÞkøkún þY fÞkuo.
• ÷kufkuyu ËhçkkhLkku çkrn»fkh fÞkuo.
• Auðxu MkhËkh Ãkxu÷u {kýMkkLkk ËeðkLk MkkÚku çkLku ÃkûkLku LÞkÞ ÚkkÞ yuðwt Mk{kÄkLk fÞwO.
• hksfkuxLkk hkò Ä{uoLÿ®MknLkk yý÷ Ëhr{ÞkLk ËeðkLk ðehkðk¤kyu yLkuf fhðuhk ÷kãk, Ròhk
ykÃÞk íkÚkk sw÷{ fÞkuo.
• WAhtøkhkð Zuçkhu íku Mkk{u ÷kufkuLku òøkúík fhíkkt íku{Lku su÷{kt Ãkqhðk{kt ykÔÞk.
• hkßÞLke r{÷Lkk fk{Ëkhkuyu 14 f÷kf ÷uðkíkk fk{ rðhwØ ÷zík ykÃke rðsÞ {u¤ððkÚke ÷kufkuLkku
WíMkkn ðæÞku.
• MkhËkh Ãkxu÷Lke Ëkuhðýe {wsçk ÷kufkuyu sw÷{ Mkk{u ÷zík [k÷w hk¾e.
• MkhËkh MkkÚku ÚkÞu÷k Mk{kÄkLkLkku ðehkðk¤kyu ¼tøk fhíkkt økktÄeSyu íku Mkk{u 3 {k[o, 1939Úke WÃkðkMk
fÞkuo.
• Auðxu Mk{kÄkLk ÚkÞk çkkË ðehkðk¤kyu yuLku rLk»V¤ fhðkLkk «ÞkMkku fÞko.
• Ãkhtíkw «òLkwt ½zíkh ÚkÞwt yLku òøk]rík ykðe yu {kuxku ÷k¼ ÚkÞku.
• ÷ªçkze{kt 24 rzMkuBçkh, 1938Lkk hkus hrMkf÷k÷ Ãkhe¾u «ò{tz¤Lke MÚkkÃkLkk fhe.
29
• íÞkLkkt Ëhçkkhu «ò{tz¤Lkk fkÞofhku Mkk{u sw÷{ fheLku ¼ÞLkwt ðkíkkðhý Vu÷kÔÞwt.
• yuLkkÚke ºkkMkeLku 13,000 {kýMkkuyu rnshík fhe.
• íku Ëhr{ÞkLk ð]Ø hkòLkwt yLku ÞwðhksLkwt yðMkkLk Úkíkkt ytøkúus ðneðxËkh rLkf÷MkLk Mkk{u Mk{kÄkLk
fhe, ÷zík çktÄ fhðk{kt ykðe.
• yk Ëhr{ÞkLk ðzkuËhk hkßÞ{kt «ò{tz¤ îkhk 1940{kt sðkçkËkh «ÄkLk{tz¤ h[ðk{kt ykÔÞwt.
• Mkkihk»xÙ{kt fkrZÞkðkz hksfeÞ Ãkrh»kË MÚkÃkkÞk çkkË ¾k¾hu[e, {kuhçke, ÄúktøkÄúk, ðýkuË, ò{Lkøkh,
Ãkkr÷íkkýk, ð¤k íkÚkk hksfkux {wfk{u MkíÞkøkún ÚkðkÚke ÷kufku{kt LkðeLk [uíkLkkLkku Mkt[kh ÚkÞku.
• ¼khíkLkk ÷kufkuLke Mkt{rík rðLkk ¼khíkLku çkeò rðïÞwØ{kt òuzkÞu÷ Ëuþ íkhefu ònuh fhðkLkk MkhfkhLkk
Ãkøk÷k rðhwØ «ktíkku{ktÚke fkìtøkúuMke «ÄkLk{tz¤kuyu LkðuBçkh, 1939{kt hkSLkk{kt ykÃÞkt.
• hk{økZ fkìtøkúuMkLkk Xhkð {wsçk ÞwØLkk rðhkuÄLkku «[kh fhðk ÔÞÂõíkøkík MkíÞkøkún fhðk {kxu økktÄeSyu
«Úk{ MkíÞkøkúne íkhefu rðLkkuçkk ¼kðuLku ÃkMktË fÞko.
• rðLkkuçkkyu 17 ykìõxkuçkh, 1940Lkk hkus ÃkðLkkh økk{u ÞwØrðhkuÄe «ð[Lk fhe MkíÞkøkúnku ykht¼ fÞkuo.
• økwshkík{kt MkhËkh Ãkxu÷, {kuhkhS ËuMkkE, ¼Y[Lkk zkì. [tËw÷k÷ ËuMkkE íkÚkk MkwhíkLkk fLkiÞk÷k÷
ËuMkkELke íkuyku MkíÞkøkún fhu íku Ãknu÷kt ÄhÃkfz fhðk{kt ykðe.
• 3 {k[o, 1941 MkwÄe{kt 296 MkíÞkøkúneykuLke ÄhÃkfz ÚkE yLku Yk. 6,150Lkku Ëtz fhðk{kt ykÔÞku.
• yk ÷zík Ëhr{ÞkLk LkuíkkykuLke ÄhÃkfzLkk rðhkuÄ{kt ÷kufkuyu nzíkk¤ku Ãkkze.
• þk¤k-fkì÷uòu, çkòhku, r{÷ku ðøkuhu çktÄ hkÏÞkt íkÚkk ÄhÃkfzkuLkku rðhkuÄ fhðk ònuh Mk¼kyku{kt {kuxe
MktÏÞk{kt nkshe ykÃke.
• {wtçkE{kt {¤u÷e fkìtøkúuMkLke {nkMkr{ríkLke çkuXf{kt 1942Lke 8{e ykìøkMxu ‘rnLË Akuzku’Lkku yiríknkrMkf
Xhkð fhðk{kt ykÔÞku.
• 9 ykìøkMxLke ðnu÷e Mkðkhu {wtçkE{kt ËuþLkuíkkyku Mkrník y{ËkðkË{kt øk.ðk. {kð¤tfh, ¼kuøke÷k÷
÷k÷k, yswoLk ÷k÷k Mkrník 17, Mkwhík{kt [tÃkf÷k÷ r½Þk, Akuxw¼kE {khVríkÞk Mkrník 40, ðzkuËhk{kt
Akuxw¼kE MkwíkrhÞk, «ký÷k÷ økktÄe, rËLkfhhkÞ ËuMkkE, çk¤ðtíkhkÞ {nuíkk, WAhtøkhkÞ Zuçkh ðøkuhu
fkìtøkúuMke LkuíkkykuLke ÄhÃkfz fhðk{kt ykðe.
• økwshkík{kt «ktríkf, rsÕ÷k yLku íkk÷wfk fkìtøkúuMk Mkr{ríkyku økuhfkÞËu ònuh fhðk{kt ykðe.
• 9 ykìøkMxÚke y{ËkðkËLke r{÷ku, çkòhku, þk¤kyku íkÚkk fkì÷uòu{kt nzíkk¤ku Ãkze.
• y{ËkðkËLkkt çkÄkt çkòhku íkÚkk y{ËkðkË yLku MkwhíkLke fkÃkzLke r{÷ku{kt 105 rËðMkLke nzíkk¤
Ãkze, su yk¾k Ëuþ {kxu yrîíkeÞ ½xLkk níke.
• økwshkíkLkkt yLkuf þnuhku íkÚkk økk{ku{kt nzíkk¤ku Ãkze.

30
• 9{eyu y{ËkðkË{kt ¾krzÞk{kt ÚkÞu÷k økku¤eçkkh{kt W{kfktík frzÞk {hý ÃkkBÞku. ÷kì fkì÷usÚke
Lkef¤u÷wt rðãkÚkeoykuLkwt Mkh½Mk økwshkík fkì÷us{kt «ðuþíkkt rðLkkuË rfLkkheðk÷k Mkk{e Akíkeyu, økku¤eçkkhÚke
þneË ÚkÞku.
• rðãkÚkeoyku Mk¼k-Mkh½Mkku{kt òuzkíkk, íkkh-xur÷VkuLkLkkt Ëkuhzkt fkÃkíkk, Ãkrºkfkyku ðnU[íkk, hMíkk{kt
ytíkhkÞku {qfíkk íkÚkk Ãkku÷eMkku WÃkh ÃkÚÚkh{khku fhíkk.
• ðzkuËhkÚke 34 rðãkÚkeoyku ykýtË ÃkkMkuLkkt økk{ku{kt ÷zíkLkku «[kh fheLku ÃkkAk Vhíkk níkk íÞkhu, 18
ykìøkMxLke Mkktsu yzkMk MxuþLk ÃkkMku Ãkku÷eMku íku{Lkk WÃkh økku¤eçkkh fhðkÚke, ºký sý íkhík yLku çku
sý ÃkkA¤Úke {hý ÃkkBÞk yLku fux÷kfLku økt¼eh Eòyku ÚkE.
• y{ËkðkË, ðzkuËhk, Mkwhík, ¼kðLkøkh, {nuMkkýk Mkrník yLkuf MÚk¤u Mkh½Mkku{ktÚke yLkuf {kýMkkuLke
ÄhÃkfzku fhðk{kt ykðe.
• økwshkík{kt yLkuf MÚk¤uÚke «økx Úkíke økwÃík Ãkrºkfkyku{kt [¤ð¤Lkk Mk{k[kh íkÚkk fkÞo¢{ ykÃkðk{kt
ykðíkku.
• økktÄeS økwÃík «ð]r¥kLkk rðhkuÄe nkuðk Aíkkt y{ËkðkË{kt çke.fu. {s{wËkh, sÞtíke Xkfkuh, fktrík÷k÷
r½Þkyu, ¼Y[ rsÕ÷k{kt Akuxw¼kE Ãkwhkýeyu íkÚkk Mkkihk»xÙ{kt híkw¼kE yËkýeyu økwÃík MktøkXLk MkkÄe,
yåÞwík ÃkxðÄoLkLkwwt {køkoËþoLk {u¤ðe ¼ktøkVkuzLke «ð]r¥kLke ÞkusLkk ½ze.
• y{ËkðkË{kt ‘ykÍkË Mkhfkh’Lke h[Lkk fhe. ‘sÞkLktË’ Lkk{Úke sÞtíke XkfkuhLku þnuhMkqçkk çkLkkððk{kt
ykÔÞk.
• çke.fu. {s{wËkh ©e{tíkku ÃkkMkuÚke Lkkýkt {u¤ðe ykÃkíkk.
• WÃkhktík Vk¤ku fheLku fu ÷qtx îkhk Lkkýkt {u¤ðe nrÚkÞkhku ¾heËðkt, çkkìBçk çkLkkððk íkÚkk økwÃíkðkMk
MkuðLkkhkLkk rLk¼kðkÚkuo íkuLkku WÃkÞkuøk Úkíkku.
• y{ËkðkË BÞwrLkrMkÃkkr÷xeyu ‘rnLË Akuzku’ XhkðLku xufku ykÃÞku, f[uheyku çktÄ hk¾e, MkhfkhLkk
sw÷{Lku ð¾kuze fkZðkÚke Mkhfkhu MkwÄhkELku çkhíkhV fhe.
• f{o[kheykuLke nzíkk¤Lku fkhýu f÷uõxhu hk»xÙeÞ æðs [zkððkLke ÃkhðkLkøke ykÃke.
• íku f{o[kheykuLkku ßð÷tík rðsÞ níkku.
• Mkhfkhu Mkwhík, ð÷Mkkz, LkrzÞkË yLku ¾uzkLke MkwÄhkEyku íkÚkk Ãkt[{nk÷, Mkwhík yLku ¾uzk rsÕ÷k
÷kuf÷ çkkìzo íkÚkk Mfq÷ çkkìzoLkku ðneðx Mkt¼k¤e ÷eÄku.
• rfþkuh÷k÷ {þYðk¤kyu 23 ykìøkMxLkk ‘nrhsLk’Lkk ytf{kt ¼ktøkVkuzLke ÃkhðkLkøke ykÃkíkwt ÷¾ký
«økx fÞwO.
• íkuLke ÷k¾ku Ãkrºkfkyku Mk{økú Ëuþ{kt ðnU[ðk{kt ykðe.
31
• íku {wsçk økwshkík{kt yLkuf MÚk¤u íkkh-xur÷VkuLkLkkt Ëkuhzkt fkÃkðk{kt ykÔÞkt.
• Ãkku÷eMk Ãkkxeo, Ãkku÷eMkðkLk, Ãkku÷eMk [kufeyku, ÃkkuMx ykìrVMkku yLku nzíkk¤ Lk Ãkkzíke ËwfkLkku Ãkh
ÃkÚÚkh{khku fhðk{kt ykÔÞku.
• Ãkku¤ku{kt ½qMkeLku {khíkk Ãkku÷eMkku Ãkh yìrMkz ¼hu÷k çkÕçk Lkk¾e, íku{Lku Ãkku¤ku{kt «ðuþíkk yxfkððk{kt
ykÔÞk.
• y{ËkðkË{kt Mkhfkhe f[uheyku, Ãkku÷eMk [kufeyku, MkwÄhkELke þk¤kykuLku ÷kufkuyu ykøk ÷økkze.
• Mkwhík rsÕ÷k{kt yLkuf økk{kuLkk [kìhk, s÷k÷Ãkwh íkk÷wfkLke 19 ÃkkuMx ykìrVMkku, økkuÄhk{kt þk¤k{tz¤Lke
f[uhe yLku fux÷ktf økk{kuLkk [kìhkLku ykøk ÷økkze ËVíkhku çkk¤ðk{kt ykÔÞkt.
• ¾uzk rsÕ÷k{kt rÃks økk{Lkk rðê÷¼kE Ãkxu÷ Mkrník ÞwðkLkkuyu xÃkk÷Lkk Úku÷k ÷qtxâk, íkkh-xur÷VkuLkLkkt
Ëkuhzkt fkÃÞkt.
• hu÷ðuLke rVþ-Ã÷uxku fkZe fux÷ktf økk{kuLkk [kìhkykuLku ykøk ÷økkze.
• LkrzÞkË{kt [tÃkf÷k÷ þknLke ykøkuðkLke nuX¤ ÞwðkLkkuyu ykðfðuhk f[uheLkwt Ë^íkh çkk¤e LkkÏÞwt.
• y{ËkðkË{kt rðrðÄ sqÚkkuyu çkkìBçk çkLkkðe yhksfíkk Vu÷ððk Ãkku÷eMk [kufeyku, ÃkkuMx ykìrVMkku íkÚkk
Mkhfkhe f[uheyku Ãkh çkkìBçk LkkÏÞk.
• þnuhMkqçkkLke Mkq[LkkÚke økku®ðË¼kE rþýku÷ Mkkihk»xÙ{ktÚke ËkYøkku¤ku, rhðkìÕðhku yLku fkhíkqMkku ¾heËe
÷kÔÞk.
• Ãkku÷eMk [kufe WÃkh Lkk¾ðk ÷E sík3kt çkkìBçk VqxðkÚke Lkkhý¼kE Ãkxu÷ yLku LkkLkS Ãkxu÷ {hý
ÃkkBÞk.
• hkÞÃkwh, ÃkeÃkhzeLke Ãkku¤{kt hkMkkÞrýf çkkìBçk çkLkkðíkkt Äzkfku ÚkðkÚke LktË÷k÷ òuþe yLku Lkhnrh
hkð¤ {hý ÃkkBÞk.
• s{k÷Ãkwh{kt hMkkÞýkuLkwt r{©ý fhíkkt Äzkfku ÚkðkÚke Ãke.fu. [kiÄhe yLku þktrík÷k÷ Ãkxu÷Lku økt¼eh
Ròyku ÚkE.
• {Lknh hkð¤, hk{«MkkË þkn, çkk÷{wfwLË yk[kÞo ðøkuhu ÞwðkLkkuyu r{÷ku ¾q÷u Lkrn íku {kxu 22
LkðuBçkh, 1942Lke Mkktsu Ãkkt[ R÷urõxÙf MkçkMxuþLk{kt 16 çkkìBçk {qõÞk.
• íkuLkk ÄzkfkÚke y{ËkðkË{kt ytÄfkh ÚkÞku.
• Ãkhtíkw yuf s f÷kf{kt ðks¤e [k÷w Úkíkkt ÞkusLkk rLk»V¤ økE.
• {k{wLkkÞfLke Ãkku¤{kt hkMkkÞrýf çkkìBçk çkLkkðíkkt økku®ðË÷k÷ Ãkxu÷ yLku çkkçkw÷k÷ þtfh÷k÷Lku Eòyku
ÚkE.
• Mkwhík rsÕ÷k{kt çkkìBçk Vqxðkk 34 yLku ykøkLkk 51 çkLkkðku çkLÞk.

32
• s÷k÷Ãkwh íkk÷wfk{kt 30 økk{kuLkk ík÷kxeykuLkkt yLku 40 økk{kuLke þk¤kykuLkkt Ë^íkhku çkk¤e Lkk¾ðk{kt
ykÔÞkt.
• [e¾÷e, ðzkuËhk, {nuMkkýk, rMkØÃkwh, rþLkkuh íkÚkk Ãkt[{nk÷ rsÕ÷k{kt {kuh¾÷k, Ík÷kuË, ðus÷Ãkwh,
ytçkk÷e yLku nk÷ku÷{kt çkkìBçk Vqxâk níkk.
• Akuxw¼kE ÃkwhkýeLku «fx fhu÷e ‘økuhe÷k ðkìhVuh’ ÃkwÂMíkfk {wsçk çkkìBçk çkLkkððk{kt ykÔÞk.
• ¼Y[, LkrzÞkË, ¾uzk yLku çkkuhMkË{kt Ãký çkkìBçk VqxðkLkk çkLkkðku çkLÞk.
• hksfkux, çkkuxkË, òuhkðhLkøkh yLku ðktfkLkuh{kt çkLkkðu÷k çkkìBçkLkk Mkkihk»xÙ{kt Äzkfk ÚkÞk níkk.
• y{ËkðkË{kt {kË÷Ãkwh Úkíkk fku[hçkLkk [kìhk íkÚkk Ãkt[{nk÷ rsÕ÷kLkkt çkkuzeËhk, ðk½SÃkwhk yLku
fwðksh økk{ku{kt ÷qtx fhðk{kt ykðe.
• nk÷ku÷ íkk÷wfkLkk ytçkk÷e yLku ¼Y[ rsÕ÷kLkkt ðuz[ íkÚkk Mkh¼kuý Ãkku÷eMk MxuþLkku Ãkh [tÿþtfh ¼è,
Akuxw¼kE Ãkwhkýe, økwýðtík Ãkwhkurník, sþðtík {nuíkk ðøkuhuyu nw{÷k fhe çktËqfku, fkhíkqMkku ðøkuhuLke ÷qtx
fhe.
• [tÿþtfh ¼è yLku MkkÚkeykuyu Mkkihk»xÙ{kt ÷¾íkh ÃkkMku xÙuLk yxfkðe Mkhfkhe ríkòuhe{ktÚke yuf ÷k¾
YrÃkÞkLke ÷qtx fhe.
• ¾uzk rsÕ÷k{kt ÞwðkLkkuyu xÃkk÷Lkk Úku÷k{ktÚke Lkkýkt ÷qtxâkt.
• yk çkÄkt LkkýktLkku WÃkÞkuøk ÷zík {kxu fhðk{kt ykÔÞku.
• fhkze ÃkkMku økkUMkkE¼kE Ãkxu÷u Ãkku÷eMkLke hkRV¤ ¾qt[ðe ÷E fuËe zkÌkk¼kE fuMkheLku AkuzkÔÞk.
• W¥kh økwshkík{kt MkEÍ økk{{kt Ãkku÷eMk økku¤eçkkhÚke W~fhkÞu÷k ÷kufkuyu [kìhkLku ykøk ÷økkze íkÚkk
[kìhk{ktÚke LkkMkíkk [kh Ãkku÷eMkku Lku VkusËkhLku {khe LkkÏÞk.
• ðzkuËhk hkßÞLkk [kuhtËk økk{u ytçkk÷k÷ økktÄeLkk Lkuík]íð nuX¤ ÷kufkuyu hu÷Lkk Ãkkxk W¾kze LkkÏÞk.
• çkkhzku÷e íkk÷wfkLkk ÷kufkuyu çkkhzku÷eÚke øktøkkÄhk MkwÄeLkk hu÷Lkk Ãkkxk W¾kze, Ãkw÷kuLke ¼ktøkVkuz fhe.
• W¥kh økwshkík{kt f÷ku÷ ÃkkMku íkÚkk Mkkihk»xÙ{kt ðZðkýk ÃkkMku hu÷ðuLke rVþ-Ã÷uxku fkZe Lkk¾ðkÚke
{k÷økkzeLkk zçkk QÚk÷e Ãkzâk.
• yk heíku ‘rnLË Akuzku’ [¤ð¤ Ëhr{ÞkLk økwshkík{kt ÔÞkÃkf «{ký{kt ¼ktøkVkuzLke «ð]r¥kyku [k÷e
níke.
• çkeswt rðïÞwØ Ãkqhwt ÚkÞk çkkË fìrçkLkux r{þLk ÞkusLkk yLkwMkkh 1946{kt ð[økk¤kLke Mkhfkh h[ðk{kt
ykðe.
• ÷kìzo {kWLxçkuxLk økðLkoh-sLkh÷ íkhefu ykÔÞk, íku{Lke 3 sqLk, 1947Lke ÞkusLkk {wsçk ËuþLkwt rð¼ksLk
fhðkLkwt Lk¬e ÚkÞwt.
33
• 15 ykìøkMx, 1947Lkk hkus ¼khík yLku ÃkkrfMíkkLk, çku Mðíktºk hkßÞkuLkku yËT¼ð ÚkÞku.
• 1 LkðuBçkh, 1956Lkk hkus rî¼k»ke {wtçkE hkßÞLke h[Lkk Úkíkkt økwshkík, Mkkihk»xÙ yLku fåALkwt yufefhý
ÚkÞwt.
• {nkøkwshkíkLke y÷øk h[Lkk Lk Úkíkkt ¼k»kkfeÞ «ktíkh[LkkLke [¤ð¤u òuh Ãkfzâwt yLku RLËw÷k÷
Þkr¿kfLke ykøkuðkLke Lke[u yk {kxu ÷zík þY ÚkE.
• 8{e ykìøkMx, 1956Lkk hkus y{ËkðkË{kt fkìtøkúuMk nkWMk Mkk{u Ëu¾kðfkhku Ãkh Ãkku÷eMku økku¤eçkkh fÞko.
• íku{kt [kh ÞwðkLkku ÞwðkLkku {kÞko økÞk yLku yuf Mkku sux÷k ½ðkÞk.
• LkrzÞkË, ykýtË, ðzkuËhk, {nuMkkýk yLku hksfkux{kt nzíkk¤ku Ãkze.
• Úkkuzk rËðMkku{kt [¤ð¤ Mk{økú økwshkík{kt Vu÷kE.
• RLËw÷k÷ Þkr¿kfLke ykøkuðkLke nuX¤ MkÃxuBçkh, 1956{kt {nkøkwshkík sLkíkk Ãkrh»kËLke h[Lkk fhðk{kt
ykðe.
• ®nMkf çkLkkðkuLkk rðhkuÄ{kt {kuhkhS ËuMkkEyu WÃkðkMk fÞko.
• Mk{økú økwshkík{kt rðrðÄ ðøkkuoLkk ÷kufkuyu [¤ð¤Lku xufku ykÃÞku.
• y{ËkðkË{kt ðzk«ÄkLk sðknh÷k÷ LknuÁLke Mk¼k Mkk{u RLËw÷k÷ Þkr¿kfLke Mk{ktíkh Mk¼k{kt ÷k¾kuLke
{kLkð{uËLke Q{xe Ãkze.
• Auðxu {k[o, 1960{kt fuLÿ Mkhfkhu rî¼k»ke {wtçkE hkßÞLkk rð¼ksLkLkku ¾hzku ÃkMkkh fÞkuo yLku 1 {u,
1960Úke Mkkihk»xÙ yLku fåA MkrníkLkk økwshkíkLkk y÷øk hkßÞLke h[Lkk fhðk{kt ykðe.
• økktÄeLkøkh íkuLkwt ÃkkxLkøkh çkLÞwt.
• ykÍkËe ÃkAe økwshkíkLkku ykiãkurøkf rðfkMk ÍzÃke ÚkÞku. rþûkýLkku Vu÷kðku Ãký ðæÞku.
• økwshkíkLkkt çktËhku îkhk ykÞkík-rLkfkMk{kt LkkUÄÃkkºk ðÄkhku ÚkÞku.
• çk¤ðtíkhkÞ {nuíkk Mkr{ríkLke ¼÷k{ýku «{kýu økwshkík hkßÞu Mk¥kkLkk rðfuLÿefhýLkku rMkØktík MðefkÞkuo.
• rsÕ÷k, íkk÷wfk yLku økúk{Ãkt[kÞík-fûkkyu Mk¥kkLkwt rðfuLÿefhý ÚkÞwt yLku rðfkMk{kt rsÕ÷k-Ãkt[kÞíkkuLkku
Vk¤ku {¤ðku þY ÚkÞku.
• Wãkuøkûkuºku økwshkík{ktÚke ¾Lkesíku÷ yLku fwËhíke ðkÞw {¤e ykðíkkt ÃkuxÙkufur{fÕMk WãkuøkLkku «kht¼
ÚkÞku.
• ðzkuËhk, hksfkux, ytf÷uïh, ðkÃke, ¼Y[ ðøkuhu þnuhku yLku Lkøkhku{kt 150 sux÷e ykiãkurøkf ðMkkníkku
MÚkÃkkíkkt økwshkík{kt Ëðk, RsLkuhe, nehk ½MkðkLkku, Ã÷kÂMxf, R÷uõxÙkìrLkõMk ðøkuhu WãkuøkkuLkku rðfkMk
ÚkÞku.

34
• [e{Lk¼kE Ãkxu÷Lkk {wÏÞ{tºkeÃkË Ëhr{ÞkLk 1973Lkk W¥khkÄo{kt ðÄíkk ¼kðku, yLLkLke yAík, ÔÞkÃkf
çkufkhe íkÚkk ÷kt[hwþðíkLkk rðhkuÄ{kt LkðrLk{koý ÷kufyktË÷kuLk þY ÚkÞwt.
• yktËku÷Lk{ktÚke s Lkuíkkøkehe «økxe.
• íku{kt Mk{ksLkk çkÄk s ðøkkuo òuzkÞk.
• Ãkhtíkw rðãkÚkeoykuyu {n¥ðLke ¼qr{fk ¼sðe.
• íku{kt ÄMk{Mkíke ÞwðkþÂõíkLke yÃkrhÃkõð Ãkhtíkw Lkkxâkí{fíkk yLku ÷zkÞfíkkLkkt ËþoLk ÚkÞkt.
• yktËku÷LkLku yæÞkÃkfkuLkku xufku {éÞku.
• rðhkuÄ ÃkûkkuLkk çkÄk s ÄkhkMkÇÞkuyu ÃkûkkuLkk ykËuþkLkwMkkh hkSLkk{kt ykÃke ËeÄk.
• yk¾hu 9{e Vuçkúwykhe, 1974Lkk hkus {wÏÞ{tºkeyu hkSLkk{wt ykÃkðkÚke yLku íku ÃkAe rðÄkLkMk¼kLkwt
rðMksoLk ÚkÞk çkkË yktËku÷LkLkku ytík ykÔÞku.
• ykÍkËe çkkË ½ýkt ðhMkku MkwÄe økwshkík{kt fkìtøkúuMk ÃkûkLkwt ð[oMkT hÌkwt Au.
• 1960{kt økwshkík hkßÞLke MÚkkÃkLkk ÚkÞk ÃkAe hkßÞ{kt hksfeÞ ÂMÚkhíkk yLku ÃkrhðíkoLkLkk ÃkðLkku
VqtfkÞk.
• fkìtøkúuMk Ãkûk ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe hkßÞLkku {wÏÞ þkMkf Ãkûk hÌkku níkku.
• 1974{kt LkðrLk{koýLkk yktËku÷Lk MkkÚku økwshkík hkßÞ ÃkhLkk fkìtøkúuMkLkk «¼wíðLkku ytík ykÔÞku.
• 1975{kt çkkçkw¼kE Ãkxu÷Lkk Lkuík]íð nuX¤ «Úk{ rçkLkfkìtøkúuMke sLkíkk {kuh[kLke MkhfkhLke h[Lkk ÚkE.
• 1976Úke 77Lkk xqtfk økk¤kyu çkkË fhíkkt 1980 MkwÄe sLkíkk {kuh[kLkwt «¼wíð hÌkwt.
• 1980Ae 90 ËkÞfk Ëhr{ÞkLk Vhe fkìtøkúuMk Ãkûk {sçkqík çkLÞku yLku þkMkLkLke Äwwhk Mkt¼k¤e. 1990Úke
94 Ëhr{ÞkLk sLkíkk Ë¤ yLku ¼khíkeÞ sLkíkk ÃkûkLke r{© MkhfkhLke h[Lkk ÚkE.
• yu MkkÚku ¼khíkeÞ sLkíkk Ãkûk þkMkf ÃkûkLkk MðYÃk{kt økwshkíkLkk hksfeÞ íkÏíkk Ãkh LkkUÄÃkkºk çkLÞku
yLku hkßÞ Ãkh ÷ktçkwt þkMkLk fhLkkh çkeòu {n¥ðLkku hksfeÞ Ãkûk çkLkðk íkhV ykøk¤ ðæÞku.
• 1995Lke rðÄkLkMk¼k [qtxýe îkhk ¼khíkeÞ sLkíkk ÃkûkLku çknw{íke MkkÚku MÃkü sLkkËuþ MkktÃkzâku yLku
økwshkík{kt íkuLkk hksfeÞ «¼wíðLke þYykík ÚkE.
• 2002Lke hkßÞLke rðÄkLkMk¼kLke [qtxýe{kt Ãký yk s sLkkËuþLkwt ÃkwLkhkðíkoLk ÚkÞwt.
• íÞkhÚke þkMkLkLke Äwhk yk Ãkûk nMíkf hne Au.
• 1996Úke 98 Ëhr{ÞkLk çku {wÏÞ{tºkeyku hkßÞLku {éÞk : þtfh®Mkn ðk½u÷k yLku rË÷eÃk¼kE Ãkhe¾.
• 1994Úke 98 Ëhr{ÞkLk [kh {wÏÞ{tºkeyku xqtfk økk¤k {kxu nkuÆk Ãkh hÌkk.
• yuftËhu yk økk¤ku økwshkíkLkk yÂMÚkh hksfkhýLkku níkku.
35
• íÞkhçkkË {k[o’ 98Úke ¼khíkeÞ sLkíkk ÃkûkLku Mk¥kkLkkt Mkqºkku Mkt¼k¤ðkLke ÷ktçke íkf MkktÃkzu÷e Au.
• yk Ãkûk ðíke fuþw¼kE Ãkxu÷ yLku ykìõxkuçkh, 2001Úke LkhuLÿ {kuËeyu {wÏÞ{tºke íkhefu økwshkíkLku Lkuík]íð
Ãkqhwt Ãkkzâwt Au.
• yk ÃkûkLkk þkMkLk Ëhr{ÞkLk hkßÞu çku {n¥ðLke ykÃkr¥kyku ðuXðkLke ykðe.
• 2001{kt hkßÞ¼h{kt ykuAkð¥kkt ytþu «Mkhu÷k ÄhíkeftÃkLkk MktfxLku fkhýu ¼khu íkçkkne MkòoE.
• íkuðe s heíku 2002Lkk økkuÄhkfktzLku fkhýu «ò yLku MkhfkhLku yMkkÄkhý MktfxLkku Mkk{Lkku fhðkLkku
ykÔÞku.
• 26 òLÞwykhe, 2001 Mkðkhu 8.46 f÷kfu ykðu÷k ÄhíkeftÃkLke «Úk{ «kf]ríkf ykÃkr¥k 6.9Úke 7.9Lkku
rhõxh Mfu÷ Ähkðíke níke.
• hkßÞLkk ÔÞkÃkf ¼køkku{kt yMkh fhLkkh yk ykÃkr¥kÚke ¼ws, ytòh, ¼[kW yLku 600 økk{ku ÷øk¼øk
ÄhkþkÞe ÚkÞkt níkkt.
• fåALkk Lkð íkk÷wfkykuLkkt ÷øk¼øk 964 økk{zktyku yMkhøkúMík ÚkÞkt yLku íkuÚke {kLkðSðLk yLku
MktÃkr¥kLku Ãkkhkðkh LkwfMkkLk ÚkÞwt.
• Mkkihk»xÙLkk fux÷kf ¼køk suðk fu {kuhçke, MkhuLÿLkøkh, ðZðký yLku yLÞ 71 økk{ku økýu ytþu æðMík
ÚkÞkt.
• yu s heíku ¾uzk ykMkÃkkMkLkk Ãkt[{nk÷ rðMíkkhLkkt 60 sux÷kt LkkLkkt-{kuxkt økk{ku yLku Lkøkhku MktÃkqýo Lkkþ
ÃkkBÞkt.
• y{ËkðkË þnuh{kt hnuýkfLkkt sqLkkt yLku Lkðkt ½ýkt çknw{k¤e {fkLkku s{eLkËkuMík ÚkÞkt yLku íku{kt
ðMkðkx fhíkkt fwxwtçkku{kt Ãkkhkðkh òLknkrLk ÚkE.
• hkßÞLkk çkeò rsÕ÷kyku{kt Ãký ÄhíkeftÃkLku fkhýu ¼khu LkwfMkkLk yLku òLknkrLk ÚkE níke, su{kt
ò{Lkøkh, hksfkux, ¼kðLkøkh, y{hu÷e, sqLkkøkZ, ÃkkuhçktËh, Ãkkxý, økkuÄhk, ykýtË, ðzkuËhk,
¼Y[, Mkwhík, çkLkkMkfktXk yLku MkkçkhfktXk ðøkuhuLkku WÕ÷u¾ fhe þfkÞ.
• ¼qftÃkLkk fkhýu ÚkÞu÷k {]íÞwLkku yktf ÷øk¼øk 20,000Lkku níkku.
• økwshkík hkßÞ{kt {kLkðSðLk yLku MktÃkr¥kLkk Ãkkhkðkh LkwfMkkLkLku fkhýu ÔÞkÃkf hkníkfkÞo yrLkðkÞo
çkLÞwt.
• ykÚke yLÞ hkßÞku íku{s rðËuþ{ktÚke økwshkík hkßÞLku hkník-MknkÞ MkktÃkze, Ãkhtíkw yk ykÃkr¥kLkku
Mkk{Lkku fhðk{kt økwshkík hkßÞLke «ò yLku Mkhfkhu su ®n{ík yLku rLkýoÞþÂõík ËþkoÔÞkt íku y{kÃk
níkkt yLku íku{kt økwshkíkLke «òLke ytíkŠLkrník þÂõík Lku ÄkÞo YÃku «økx ÚkÞkt.
• yk ykÃkr¥k çkkË xqtfk økk¤k{kt s {kuxk¼køkLkk Lkøkhku yLku økk{ku{kt sLkSðLk Úkk¤u Ãkzâwt níkwt, íkuÚke

36
rðï yk¾wt ykùÞo[rfík ÚkÞwt níkwt.
• økwshkík hkßÞu ¼khíkeÞ sLkíkk ÃkûkLkk þkMkLk Ëhr{ÞkLk su çkeS {nkykÃkr¥kLkku Mkk{Lkku fhðku Ãkzâku,
íku {kLkð-MkŠsík níke yLku su Mkk{kLÞ heíku ‘økkuÄhkfktz’ íkhefu yku¤¾kÞ Au.
• 27 Vuçkúwykhe, 2002Lkk hkus Mkkçkh{íke yuõMk«uMkLkk ykhrûkík zççkk{kt {wMkkVhe fhe hnu÷k 59 {wMkkVhku-
su{ktLkk {kuxk¼køkLkk yÞkuæÞkÚke ÃkkAk Vhíkk fkhMkuðfku níkk-Lku xÙuLk økkuÄhk stfþLk AkuzeLku y{ËkðkËLke
rËþk{kt ykøk¤ ðÄe íÞkhu yuðe heíku s÷kðe ËuðkÞk fu yku¤¾e Lk þfkÞ.
• yuÚke økkuÄhkfktzLkk «íÞk½kík YÃku fku{ðkËe MðYÃk Ähkðíkkt ÔÞkÃkf íkkuVkLkku ykuAkð¥kk «{ký{kt Mk{økú
hkßÞ{kt yLku ¾kMk fheLku y{ËkðkË yLku ðzkuËhk{kt Vkxe LkeféÞkt, su{kt nòhku rnLËwyku yLku
{wÂM÷{ku {]íÞw ÃkkBÞkt.
• WÃkÞwoõík çktLku þnuhku yk íkkuVkLkkuÚke ÔÞkÃkf heíku yMkhøkúMík ÚkÞkt níkkt yLku çktLku Ãkûku rËðMkku MkwÄe {kuxk
ÃkkÞk Ãkh fí÷uyk{ [k÷e.
• y{ËkðkË ¾kíku Lkhkuzk ÃkkrxÞk rðMíkkh yLku {u½kýeLkøkh rðMíkkh{kt ykðu÷ økw÷{øko MkkuMkkÞxe íkÚkk
ðzkuËhk ¾kíku çkuMx çkufhe níÞkfktz yux÷k íkku ¼Þtfh níkk fu íkuÚke Mk{økú Ëuþ{kt Äúwòhe Vu÷kE økE.
• {kLkð-yrÄfkh Ãkt[ yLku fku{e MktðkrËíkk MkkÚku Mktf¤kÞu÷kt ½ýkt MktøkXLkkuuyu yk ytøku Mkk[e nfefíkku
òýðk {kxu íkÃkkMkÃkt[ Lke{ðkLke {ktøk fhe, suÚke yk y{kLkðeÞ çkLkkðkuLke sðkçkËkhe Lk¬e fhe
þfkÞ.
• yk {ktøkLku æÞkLk{kt ÷ELku økwshkík Mkhfkhu çku MkÇÞkuLkwt çkLku÷wt yuf íkÃkkMkÃkt[ LkeBÞwt suLkk ðzk íkhefu
Mkðkuoå[ yËk÷íkLkk rLkð]¥k LÞkÞ{qŠík S.xe. Lkkýkðxe yLku çkeò MkÇÞ íkhefu rLkð]r¥k LÞkÞ{qŠík
yuMk.yu. þkn Au.
• yk Ãkt[Lke fk{økehe yíÞkhu Ãký [k÷w Au yLku íku{s íkuLkk ynuðk÷Lke ¼khu WíMkwfíkkÚke hkn òuðkE
hne Au.
• yk Ëhr{ÞkLk fuLÿ{kt 2005Lke {æÞ{kt Þw.Ãke.yu. (ÞwLkkRxuz «kuøkúurMkð yu÷kÞLMkLke Mkhfkh)Lke Mkhfkh
h[kíkkt ðzk«ÄkLk {LkkunLk®MknLke Mkhfkh{ktLkk hu÷ðu-{tºkk÷Þu Mkðkuoå[ yËk÷íkLkk rLkð]¥k LÞkÞ{qŠík
Þw.Mke. çkuhSLkk yæÞûkÃkËu çkeswt íkÃkkMkÃkt[ LkeBÞwt.
• yk íkÃkkMkÃkt[u íkuLkku ynuðk÷ hu÷ðu {tºkk÷ÞLku MkwÃkhík fÞkuo.
• su{kt MkkheÞu ½xLkkLku ¼khíkeÞ sLkíkk Ãkûk yLku íkuLkk MkkÚke ÃkûkkuLke ‘ÃkqðoÞkursík fkðíkhk ytøkuLke’
ÚkerMkMk íkÆLk Lkfkhe fkZe yLku yk yk¾e ½xLkk yfM{kíkLku fkhýu çkLke níke yuðk rLk»f»ko Ãkh
ykÄkrhík yr¼«kÞ hsq fÞkuo.
• økwshkíkLke ðze yËk÷íku yLÞ íkÃkkMkÃkt[ ‘økkuÄhkfktz’Lke íkÃkkMk ytøku fkÞoðkne [÷kðe hÌkwt nkuðkÚke
çkuLkhS Ãkt[Lkk ynuðk÷Lku ÷kufMk¼k{kt hsq fhðk ytøku {LkkEnwf{ òhe fÞkuo Au.
37
• økwshkík yLku Ëuþ¼hLkk «òsLkku Lkkýkðxe íkÃkkMkÃkt[Lkk [wfkËkLke ykíkwhíkkÃkqðof hkn òuE hÌkxk Au.
• 2006Lkk ykìøkMx {kMk Ëhr{ÞkLk yrík¼khu ðhMkkËLku fkhýu Lk{oËk çktÄ, WfkE çktÄ íkÚkk økwshkík
hkßÞLkk yLÞ çktÄku A÷fkÞk. ykÚke Ërûký økwshkík{kt yLku rðþu»ku Mkwhík þnuh{kt ¼khu íkçkkne MkòoE.
• Ãkqh ÃkAe íkwhík rðrðÄ þnuhku{kt hkuøk[k¤ku Vu÷kÞku su{kt {wÏÞíðu r[fLkøkwrLkÞk íkkðLkk hkuøku økwshkík
hkßÞLku ¼hzku ÷eÄku.
• yu{ økwshkík hkßÞ yLkuf ykVíkku{ktÚke ÃkMkkh ÚkE hÌkwt Au.
økwshkíkLkk EríknkMkLkkt MCQ

• Ëhuf rðfÕÃkLke Lke[u ½kxk yûkhu ÷¾u÷k þçËku rðfÕÃkLkku sðkçk Au.
1. {kiÞo þkMkLkLkku Mk{Þøkk¤ku økwshkík ¾kíku Lke[uLkk{ktÚke fÞku Au ?
(a) E.Mk. Ãkqðuo 422 Úke 322 (b) E.Mk. Ãkqðuo 322 Úke 298
(c) E.Mk. Ãkqðuo 522 Úke 422 (d) E.Mk. Ãkqðuo 522 Úke 322
2. økwshkík{kt þf-ûkºkÞkuLkku þkMkLkLkku Mk{Þøkk¤ku fÞku A ?
(a) E.Mk. 130 Úke 390 (b) E.Mk. 300 Úke 340
(c) E.Mk. 190 Úke 290 (d) E.Mk. 200 Úke 300
3. økwÃík Mk{úkxkuLkk þkMkLkLkku Mk{Þøkk¤ku økwshkík{kt Lke[uLkk{ktÚke fÞku Au ?
(a) E.Mk. 400 Úke 470 (b) E.Mk. 500 Úke 700
(c) E.Mk. 600 Úke 700 (d) E.Mk. 700 Úke 800
4. økwshkík{kt {iºkffk¤Lkwt þkMkLk fÞk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk níkwt ?
(a) E.Mk. 300 Úke 400 (b) E.Mk. 200 Úke 400
(c) E.Mk. 470 Úke 788 (d) E.Mk. 400 Úke 500
5. økwshkík{kt ykðu÷ Mkkihk»xÙ{kt ¼xkfo Lkk{Lkk MkuLkkÃkríkyu hkßÞMk¥kk R.Mk. 470 {kt MÚkkÞe ðÕ÷¼eLku
ÃkkxLkøkh çkLkkÔÞwt níkwt. su nk÷ fÞk Lkk{u yku¤¾kÞ Au ?
(a) ¼kðLkøkh (b) ð¤k (c) {nwðk (d) {nwÄk
6. R.Mk 788{kt rþ÷krËíÞ Mkkík{kLkk þkMkLkçkkË fÞk ðtþLke hkßÞMk¥kk ykÚk{e níke ?
(a) Ík÷k ðtþ (b) [kinký ðtþ (c) {iºkf ðtþ (d) økkurn÷ ðtþ
7. økwshkík{kt fÞk Mk{Þøkk¤k ËhBÞkLk W¥kh{kt økqsoh «ríkfkhku yLku Ërûký{kt [ki÷wõÞ yLku hk»xÙfqxkuLkwt

38
þkMkLk níkwt ?
(a) E.Mk. 600 Úke 800 (b) E.Mk. 750 Úke 972
(c) E.Mk. 850 Úke 990 (d) E.Mk. 850 Úke 1000
8. økwshkík{kt fÞk Mk{Þøkk¤k ËhBÞkLk Ãkkxý [kðzkykuLke hkßÞ Mk¥kk níke ?
(a) E.Mk. 300 Úke 452 (b) E.Mk. 500 Úke 780
(c) E.Mk. 880 Úke 942 (d) E.Mk. 990 Úke 1012
9. økwshkík{kt E.Mk. 942 Úke 997 MkwÄeLkk Mk{Þøkk¤k{kt Lke[uLkk{ktÚke fÞk hksðe þwt þkMkLk níkwt ?
(a) fw{khÃkk¤ Mkku÷tfeLkwt (b) sÞËuð Mkku÷tfeLkwt
(c) sÞrËÃk®Mkn Mkku÷tfeLkwt (d) {q¤hks Mkku÷tfeLkwt
10. økwshkík{kt rMkØhks sÞ®MknLkku Mkwðýo Mk{Þøkk¤ku fÞku økýkÞ Au ?
(a) E.Mk. 942 Úke 990 (b) E.Mk. 1094 Úke 1143
(c) E.Mk. 845 Úke 860 (d) E.Mk. 700 Úke 816
11. økwshkík{kt E.Mk. 1143 Úke 1174 MkwÄeLkk Mk{Þøkk¤k ËhBÞkLk Lke[uLkk{ktÚke fkuLke Mk¥kkLkwt þkMkLk
níkwt ?
(a) sÞrËÃk®Mkn (b) {q¤hks (c) sÞËuð®Mkn (d) fw{khÃkk¤
12. økwshkík{kt ðk½u÷kykuLkk nkÚk{kt Mk¥kkLkkt Mkqºkku fÞk Mk{Þøkk¤k ËhBÞkLk ykÔÞkt níkkt ?
(a) E.Mk. 100 Úke 1200 (b) E.Mk. 1244 Úke 1299
(c) E.Mk. 500 Úke 800 (d) E.Mk. 600 Úke 700
13. E.Mk. 1299 {kt yÕ÷kWÆeLk ¾e÷SLkk yk¢{ýÚke fkuLke Mk¥kkLkwt ÃkíkLk ÚkÞwt níkwt ?
(a) {rn÷k Mk¥kk (b) ytøkúus Mk¥kk (c) hksÃkqík Mk¥kk (d) ÷kufþkne Mk¥kk
14. økwshkíkLkk RríknkMk{kt rËÕne MkÕíkLkLkk þkMkLkLkku Mk{Þøkk¤ku fÞku Lke[uLkk{ktÚke fÞku Au ?
(a) E.Mk. 1300 Úke 1400 (b) E.Mk. 1200 Úke 1405
(c) E.Mk. 1000 Úke 1250 (d) E.Mk. 1100 Úke 1200
15. økwshkík{kt fÞk Mk{Þøkk¤k ËhBÞkLk “økwshkíkLke Mðíktºk MkÕíkLk”Lkwt þkMkLk níkwt ?
(a) E.Mk. 1200 Úke 1300 (b) E.Mk. 1200 Úke 1400
(c) E.Mk. 1407 Úke 1572 (d) E.Mk. 1200 Úke 1350
16. økwshkík{kt R.Mk. 1410 Úke 1442 Lkk Mk{Þøkk¤k ËhBÞkLk fkuLke MkÕíkLkíkLkwt þkMkLk níkwt ?
39
(a) ynu{Ëþkn ºkeò (b) ynu{Ëþkn Ãknu÷k
(c) ynu{Ëþkn Ãkkt[{k (d) ynu{Ëþkn Mkkík{k
17. økwshkík{kt {n{qË çkuøkzkLkk þkMkLkLkku Mk{Þøkk¤ku fÞku níkku ?
(a) E.Mk. 1300 Úke 1400 (b) E.Mk. 1458 Úke 1511
(c) E.Mk. 1200 Úke 1400 (d) E.Mk. 1000 Úke 1350
18. økwshkík{kt R.Mk. 1572 Úke 1752Lkk Mk{Þøkk¤k{kt fkuLkwt þkMkLk níkwt ?
(a) {wøk÷ MkÕíkLkík (b) rËÕne MkÕíkLkík (c) ytøkúuòuLkwt þkMkLk (d) rMkÄhks sÞ®Mkn
19. økwshkík{kt {hkXkykuLkk ð[oMðLkku Mk{Þøkk¤ku fÞku níkku ?
(a) E.Mk. 1753 Úke 1818 (b) E.Mk. 1600 Úke 1700
(c) E.Mk. 1200 Úke 1350 (d) E.Mk. 1450 Úke 1670
20. økwshkík{kt þkMkLkLkwt òuzfwt økkuXðku. ?
1. R.Mk. 1820 Úke R.Mk 1947 y.{w.MkÕíkLkíkLke Mk¥kk
2. R.Mk. 1572 Úke R.Mk 1552 çk. ytøkúuòuLkwt þkMkLk
3. R.Mk. 942 Úke R.Mk 997 f. {iºkffk¤
4. R.Mk. 470 Úke R.Mk 788 z. Mkku÷tfefk¤
(a) 1-çk, 2-y, 3-z, 4-f (b) 1-y, 2-çk, 3-f, 4-z
(c) 1-z, 2-f, 3-çk, 4-y (d) 1-y, 2-çk, 3-z, 4-f
21. økwshkík fÞk Mk{Þøkk¤k ËhBÞkLk “{wtçkE R÷kfk”Lkk ¼køk íkhefu níkwt ?
(a) E.Mk. 1946 Úke 1956 (b) E.Mk. 1947 Úke 1956
(c) E.Mk. 1950 Úke 1960 (d) E.Mk. 1940 Úke 1947
22. økwshkík{kt fÞk Mk{Þøkk¤k ËhBÞkLk Mkkihk»xÙLkwt y÷øk hkßÞ íkhefu yLku fåALku fuLÿ þkrMkík «Ëuþ
íkhefu hk¾ðk{kt ykÔÞkt níkkt ?
(a) E.Mk. 1947 Úke 1944 (b) E.Mk. 1948 Úke 1952
(c) E.Mk. 1947 Úke 1956 (d) E.Mk. 1940 Úke 1950
23. økwshkík{kt fÞk Mk{Þøkk¤k ËhBÞkLk “{wtçkRLkwt rî¼k»ke hkßÞ”Lkwt þkMkLk [k÷w níkwt ?
(a) E.Mk. 1956 Úke 1960 (b) E.Mk. 1970 Úke 1980
(c) E.Mk. 1940 Úke 1950 (d) E.Mk. 1945 Úke 1946

40
24. økwshkík hkßÞ{kt ¼khíkeÞ sLkíkkÃkûkLke Mkhfkh WÚk÷kððk{kt ykøkuðkLke fkuLke níke ?
(a) rË÷eÃk Ãkhe¾ (b) {ÄwMkqËLk r{†e (c) þtfh®Mkn ðk½u÷k (d) rðÃkw÷ [kiÄhe
25. nk÷{kt økwshkík{kt fux÷k sqLkk yLku Lkðk rsÕ÷kyku Au ?
(a) 19 sqLkk yLku 7 Lkðk (b) 18 sqLkk yLku 9 Lkðk
(c) 19 sqLkk yLku 4 Lkðk (d) 14 sqLkk yLku 5 Lkðk
26. økwshkíkLkk Vk¤u hkßÞMk¼kLke fux÷e çkuXfku Au ?
(a) 13 (b) 25 (c) 11 (d) 7
27. y{ËkðkË-[uÒkkE ðå[u Ëkuzíke xÙuLk fE Au ?
(a) rn{Mkkøkh (b) þíkkçËe (c) LkðSðLk (d) MkqÞoLkøkhe
28. Lke[uLkk Ãkife fE xÙuLku økwshkík MkkÚku Mktf¤kÞu÷e LkÚke ?
(a) økku{íke yuõMk«uMk (b) yk©{ yuõMk«uMk
(c) MkðkuoËÞ yuõMk«uMk (d) LkðSðLk yuõMk«uMk
29. yk{ktÚke fkuLku økwshkíkLkk çkeS ð¾ík {wÏÞ{tºke çkLkðkLkwt Mkki¼køÞ MkktÃkzâwt LkÚke ?
(a) çkkçkw¼kE su. Ãkxu÷ (b) y{h®Mkn [kiÄhe (c) fuþw¼kE Ãkxu÷ (d) {kÄð®Mkn Mkku÷tfe
30. økwshkík{kt fÞk hkßÞÃkk÷©e økktÄeðkËe níkk ?
(a) {nUËe LkðkÍstøk (b) zkì. MðYÃk®Mkn (c) çke. fe. Lknuhw (d) ©e{ÒkkhkÞý
31. økwshkík{kt nzÃÃkk MktMf]ríkLkkt yðþu»kkuLkwt MÚk¤ fÞwt ?
(a) fX÷k÷ (b) htøkÃkwh (c) Ãkk÷LkÃkwh (d) ÃkeÃkkðkð
32. økwshkík{kt zkÞLkkMkkuh õÞkt ykðu÷ku Au ?
(a) økktÄeLkøkh (b) MkkMkýøkeh (c) y{ËkðkË (d) LkkhkÞý Mkhkuðh
33. økwshkík{kt VhrsÞkík «kÚkr{f rþûký Ëk¾÷ fhLkkh fÞk hkò níkk
(a) {q¤hks Mkku÷tfe (b) MkÞkShkð økkÞfðkz
(c) {u½hks®Mkn (d) Víku®Mkn økkÞfðkz
34. ¼qøk¼o s¤Mkt[Þ {kxu økwshkík Mkhfkhu fE ÞkusLkkyku y{÷{kt {qfe Au ?
(a) ¾uíkík÷kðkze (b) ykzçktÄ (c) [ufzu{ (d) WÃkhLke çkÄe s
35. {køkkuoLkk rðfkMk {kxu økwshkík{kt fE ÞkusLkk y{÷{kt Au ?
41
(a) rðfkMkÃkÚk (b) rfMkkLkÃkÚk (c) «økríkÃkÚk (d) WÃkhLke çkÄe s
36. rðfkMkÃkÚk ÞkusLkk nuX¤ økwshkíkLkk fxu÷k þnuhkuLku yk MkwrðÄkLkku ÷k¼ {éÞku Au ?
(a) 112 (b) 108 (c) 132 (d) 156
37. rðãkÚkeoykuLkk fkiþÕÞðÄoLk {kxu økwshkík Mkhfkhu þkLke MÚkkÃkLkk fhe Au ?
(a) økwshkík Lkku÷us MkkuMkkÞxe (b) økwshkík ðkufuþLk÷ MkkuMkkÞxe
(c) økwshkík ÂMfÕMk MkkuMkkÞxe (d) økwshkík R-økðLkoLMk
38. LkkøkrhfkuLke VrhÞkËkuLkk rLkðkhý {kxu ÷kufËhçkkh ¼hðkLke þYykík fkuýu fhkðe níke ?
(a) fuþw¼kE Ãkxu÷ (b) þtfh®Mkn ðk½u÷k (c) [e{Lk¼kE Ãkxu÷ (d) y{h®Mkn [kiÄhe
39. f]r»k{u¤k MkkÚku fÞk {wÏÞ{tºkeLkwt Lkk{ òuzkÞu÷wt Au ?
(a) fuþw¼kE Ãkxu÷ (b) LkhuLÿ {kuËe (c) [e{Lk¼kE Ãkxu÷ (d) {kÄð®Mkn Mkku÷tfe
40. ÷kuf¼køkeËkheÚke s¤¢ktríkLke þYykík fÞk {wÏÞ{tºkeyu fhkðe níke ?
(a) [e{Lk¼kE Ãkxu÷ (b) LkhuLÿ {kuËe (c) fuþw¼kE Ãkxu÷ (d) {kÄð®Mkn Mkku÷tfe
41. økktÄeLkøkhLku økwshkLkwt ÃkkxLkøkh çkLkkððkLkku rLkýoÞ fÞk {wÏÞ{tºkeyu ÷eÄku níkku ?
(a) rníkuLÿ ËuMkkE (b) Sðhks {nuíkk (c) fuþw¼kE Ãkxu÷ (d) {kÄð®Mkn Mkku÷tfe
42. økwshkík{kt ykiãkurøkf ¢ktríkLkku ÃkkÞku fÞk {wÏÞ{tºkeyu LkkÏÞku níkku ?
(a) LkhuLÿ {kuËe (b) çkkçkw¼kE Ãkxu÷ (c) rníkuLÿ¼kE ËuMkkE (d) çk¤ðtíkhkÞ {nuíkk
43. økwshkíkLkk fw÷ fux÷k RLzMxÙeÞ÷ yuMxux ykðu÷k Au ?
(a) 292 (b) 195 (c) 237 (d) 202
44. økwshkíkLke SWAGAT Mðkøkík ykuLk÷kRLk ÞkusLkk{kt ‘G’ þwt Mkq[ðu Au ?
(a) økwshkík (b) økwz økðLkoLMk (c) røkúðLMkeÍ (d) økúeLk
45. Ãkþw MktðÄoLkLke fk{økeheLku ðuøk ykÃkðk {kxu økwshkík ÷kRð Mxkuf zuð÷Ãk{uLx çkkuzoLke h[Lkk õÞkhu
fhðk{kt ykðe níke ?
(a) E.Mk. 2005 (b) E.Mk. 2002 (c) E.Mk. 2003 (d) E.Mk. 1998
46. MðŠý{ økwshkíkLke Wsðýe{kt Vuçkúwykhe {rnLkk {kxu fÞk ‘Úke{’Lke ÃkMktËøke fhðk{kt ykðe Au ?
(a) Wãkuøk (b) yçkoLk zuð÷Ãk{uLx (c) çkk¤ fÕÞký (d) «ðkMkLk
47. ËuþLkk fw÷ Vk{koMÞwrxf÷ xLkoykuðh{kt økwshkíkLkku rnMMkku fux÷k xfk Au ?
(a) 42 (b) 32 (c) 36 (d) 48

42
48. 11{e Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkk{kt ykÞkusLk Ãkt[u økwshkíkLku fux÷k xfk rðfkMkËhLkku ÷ûÞktf ykÃÞku Au ?
(a) 9 (b) 10.2 (c) 12 (d) 11 .2
49. GIFT {kt F þwt Mkq[ðu Au ?
(a) VkurhLk (b) VkuhuMx (c) VkÞLkkLMk (d) VkMx
50. økwshkík Mkhfkhu fÞk rsÕ÷k{kt ðirïf fûkkLkwt økwshkík yçkoLk zuð÷Ãk{uLx RÂLMxxâqx MÚkkÃkðkLke
ònuhkík fhe Au ?
(a) økktÄeLkøkh (b) y{ËkðkË (c) hksfkux (d) ðzkuËhk
51. yËkýe økúwÃku ËuþLkwt Mkki«Úk{ MkwÃkh r¢rxf÷ ÞwrLkx fE søÞkyu þY fÞwO Au ?
(a) hkýkðkð (b) {wtÿk (c) s¾ki (d) fwríkÞkýk
52. LkðrLkŠ{ík økktÄeLkøkh BÞwrLkrMkÃk÷ fkuÃkkuohuþLk{kt fux÷k ðkuzoLke h[Lkk fhðk{kt ykðe Au ?
(a) 33 (b) 15 (c) 17 (d) 11
53. Ãkkt[{e ø÷kuçk÷ RLðuMxMko Mkr{x{kt fÞk ËuþLkk ðzk«ÄkLku nkshe ykÃke níke ?
(a) çkktø÷kËuþ (b) Ë. fkurhÞk (c) hðkLzk (d) Ë. ykr£fk
54. 2011{kt ÞkuòÞu÷ ø÷kuçk÷ RLðuMxMko Mkr{x{kt fÞk økúwÃku MkkiÚke ðÄw hkufkýLkk fhkhku fÞko Au ?
(a) yËkýe økúwÃk (b) yuMMkkh økúwÃk
(c) {rnLÿk yuLz {rnLÿk (d) {wfuþ ytçkkýe sqÚk
55. 2011{kt ÞkuòÞu÷ ø÷kuçk÷ RLðuMxMko Mkr{x{kt fÞk ûkuºk{kt MkkiÚke ðÄw hkufkýLkk fhkhku ÚkÞk Au ?
(a) ¾rLks Wãkuøk (b) ykuR÷ yìLz økìMk (c) Ãkkðh ûkuºk (d) çku®Lføk
56. 2011 {kt økktÄeLkøkh{kt fux÷k{e ø÷kuçk÷ RLðuMxMko Mkr{x ÞkuòE økE ?
(a) [kuÚke (b) Ãkkt[{e (c) ºkeS (d) Aêe
57. ykiãkurøkf rðfkMk {kxu økwshkík Mkhfkhu fE ÞkusLkk ònuh fhe Au ?
(a) SEZ (b) SIR (c) GIFT (d) WÃkhLke çkÄe s
58. þnuhefhýLke çkkçkík{kt økwshkíkLkku ¼khík{kt fux÷k{ku Lktçkh Au ?
(a) çkeòu (b) ºkeòu (c) [kuÚkku (d) Ãkkt[{ku
59. ð»ko 2001{kt økwshkíkLkk fÞk rsÕ÷k{kt ðMkríkøkýíkhe ÃkqhuÃkqhe ÚkE þfe Lk níke ?
(a) fåA (b) ò{Lkøkh (c) hksfkux (d) WÃkhLkk çkÄk
60. fÞk MÚk¤u íkkíkk fur{fÕMk ftÃkLkeLkwt ÃkkuíkkLkwt ¾kLkøke rð{kLk½h Au ?
43
(a) ò{Lkøkh (b) {eXkÃkwh (c) ÃkkuhçktËh (d) rMk¬k
61. ò{LkøkhLkk rð{kLk½hLkku ðneðx fkuý Mkt¼k¤u Au ?
(a) økwshkík Mkhfkh (b) WœÞLk ¾kíkwt (c) Mkthûký ¾kíkwt (d) fuLÿ Mkhfkh
62. økwshkík{kt fw÷ fux÷k çktËhku ykðu÷kt Au ?
(a) 1 {nkçktËh, 11 {æÞ{fûkkLkk yLku 29 ÷½wçktËhku
(b) 1 {nkçktËh, 10 {æÞ{fûkkLkk yLku 30 ÷½wçktËhku
(c) 1 {nkçktËh, 10 {æÞ{fûkkLkk yLku 28 ÷½wçktËhku
(d) 1 {nkçktËh, 9 {æÞ{fûkkLkk yLku 31 ÷½wçktËhku
63. økwshkík hkßÞ Lkkøkrhf ÃkwhðXk rLkøk{ r÷r{xuzLkwt {wÏÞk÷Þ õÞkt ykðu÷ Au ?
(a) y{ËkðkË (b) ðzkuËhk (c) Mkwhík (d) økktÄeLkøkh
64. økwshkík{kt {íMÞWãkuøk rðfkMk rLkøk{ r÷r{xuzu ÃkkuíkkLke fk{økehe õÞkhÚke þY fhe níke ?
65. økwshkík zuhe rðfkMk rLkøk{ r÷r{xuzLkwt {wÏÞ fkÞko÷Þ õÞkt ykðu÷wt Au ?
(a) ykýtË (b) y{ËkðkË (c) {nuMkkýk (d) økktÄeLkøkh
66. økwshkík zuhe rðfkMk rLkøk{ r÷r{xuzLke MÚkkÃkLkk õÞkhu fhðk{kt ykðe níke ?
67. økwshkík{kt ðkðuíkh nuX¤Lke fux÷k xfk s{eLk rçkLk-rÃkÞík Au ?
(a) 42 (b) 42 (c) 61 (d) 68
68. Lk{oËk s¤rðkË Ãkt[Lke h[Lkk õÞkhu fhðk{kt ykðe níke ?
69. Lk{oËk rðhkuÄeykuLkk ËçkkýLku ÷eÄu rðïçkìLfu Lk{oËk ÞkusLkkLke Mk{eûkk {kxu fE Mkr{ríkLke h[Lkk
fhe níke ?
(a) {kuMko Mkr{rík (b) suBMk Mkr{rík (c) çkkuLz Mkr{rík (d) çku®Lxøk Mkr{rík
70. Lk{oËk çkkuLzLke Mkki «Úk{ ònuhkík fÞk {wÏÞ{tºkeyu fhe níke ?
(a) LkhuLÿ {kuËe (b) fuþw¼kE Ãkx÷u (c) [e{Lk¼kE Ãkxu÷ (d) {kÄð®Mkn Mkku÷tfe
71. nk÷{kt økwshkíkLkk fux÷k íkk÷wfkykuLku zkfoÍkuLk{kt {qfðk{kt ykÔÞk Au ?
(a) 26 (b) 32 (c) 54 (d) 57

44
72. MkhËkh Ãkxu÷ ÃkkuŠxrMkÃkuxhe ðkìxh Ãkfkuo÷uþLke þYykík õÞkhu ÚkE níke ?
73. økwshkík s¤MktÃkrík rðfkMk rLkøk{Lke MÚkkÃkLkk õÞkhu fhðk{kt ykðe níke ?
74. økwshkík{kt «Úk{ ðrMkíkøkýíkhe õÞkhu ÚkE níke ?
75. S.yuMk.yuV.Mke.Lkwt Ãkwhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) økwshkík Mxux VkuhuMx fkuÃkkuohuþLk (b) økwshkík Mxux VŠx÷kRÍh fkuÃkkuohuþLk
(c) økwshkík Mxux VŠx÷kRÍh MkuLxh (d) økwshkík Mxux VkRLkkÂLMkÞ÷ fkuÃkkuohuþLk
76. y{ËkðkË{kt ykðu÷ ¼ÿLkku rfÕ÷ku õÞkhu çktÄkÔÞku níkk ?
77. {nt{Ë çkuøkzkyu çktÄkðu÷, ¼{rhÞku fqðku, rfÕ÷ku yLku {nu÷ku õÞkt ykðu÷k Au ?
(a) {nu{ËkðkË (b) y{ËkðkË (c) Mkwhík (d) Ënuøkk{
78. ðLkhks [kðzkyu fÞk ðtþLke MÚkkÃkLkk fhe níke ?
(a) Mkku÷tfe ðtþ (b) ÿkiÃkË ðtþ (c) [kðzk ðtþ (d) {÷S ðtþ
79. ½Lk~Þk{Lkk WÃkLkk{Úke †eçkkuÄ {krMkf «økx fhLkkhLkwt Lkk{ ykÃkku.
(a) çkk÷f]»ý fk÷u÷fh (b) LnkLkk÷k÷ Ë÷Ãkíkhk{
(c) fLkiÞk÷k÷ {wLþe (d) Ë÷Ãkíkhk{
80. økwshkík{kt E.Mk. 746 Úke 942 {kt fÞk ÞwøkLkku Mk{Þ økýkÞ Au ?
(a) [kðzk Þwøk (b) Mkku÷tfe Þwøk (c) {kuøk÷ Þwøk (d) [ku÷ Þwøk
81. yurþÞk ¾tz{kt {kuxk{kt {kuxwt ¾kíkhLkwt fkh¾kLkwt fÞk ykðu÷wt Au ?
(a) RVfku (b) ftz÷k (c) nShk (d) yufÃký Lknª.
82. {iºk ðtþ{kt Ä{korËíÞLkwt WÃkLkk{ fkuýu Äkhý fhu÷wt ?
(a) rMkØhks sÞ®Mkn (b) {q¤hks Mkku÷tfe
(c) Ãk]Úðehks (d) rþ÷krËíÞ Ãknu÷kyu
83. ¼kðLkøkhLkk ËeðkLkLkk ytøkík Mku¢uxhe íkhefu Lkkufhe økwshkíkLkk fÞk MkkrníÞfkhu fhe níke ?
45
(a) çkk÷þtfh-fuÚkkrhÞk (b) {rýþtfh
(c) {rý÷k÷ Lk¼w¼kE (d) økkuðÄoLkhk{ rºkÃkkXe
84. ©e {Ëhks[tÿLkwt {q¤ Lkk{ þwt níkwt ?
(a) æÞkLk[tË (b) hkÞ[tË (c) {q¤[tË (d) yufÃký Lknª.
85. rð¢{ MktðíkLk ykht¼ õÞkhu ÚkÞku níkku ?
(a) E.Mk. Ãkqðuo 53 (b) E.Mk. Ãkqðuo 56 (c) E.Mk. Ãkqðuo 58 (d) E.Mk. Ãkqðuo 50
86. økwshkíkLkk fÞk rsÕ÷k{kt fuMkh fuheLkwt WíÃkkËLk ðÄkhu ÚkkÞ Au ?
(a) ð÷Mkkz (b) Mkwhík (c) ík÷k¤k (d) sqLkkøkZ
87. Shw yLku RMkçkøkw÷Lkwt rðï{kt MkkiÚke {kuxwt çkòh õÞkt ykðu÷wt Au ?
(a) ¾uzk (b) y{ËkðkË (c) þuhÚkk (d) ŸÍk
88. R.Mk. 1964 {kt ¼khík Mkhfkh îkhk ÃkÈ¼q»k{Lkk MkL{kLkÚke fkuLku Lkðksðk{kt ykÔÞk níkk ?
(a) zkì. yçËw÷ f÷k{ (b) zkì. hkÄkf]»ýLkT (c) zkì. ðUfxhk{Lk (d) zkì. fwrhÞLk
89. økwshkík{kt r÷øLkkRx õÞktÚke «kÃík ÚkkÞ Au ?
(a) zktøk (b) ytçkkS (c) ÃkkLkLÄúku (d) MkwhuLÿLkøkh
90. økwshkík{kt økuMk ykÄkrhík Úk{o÷ Ãkkðh MxuþLk õÞkt ykðu÷wt Au ?
(a) økktÄeLkøkh (b) WfkE (c) fzkýk (d) Äwðkhý
91. y{ËkðkË{kt fE ÞkusLkkyu ykfkh ÷eÄku ?
(a) rhðh£Lx (b) ðkuxh MkÃ÷kÞ (c) {uxÙku xÙuRLk (d) økuMkÃkkRÃk ÷kRLk
92. økwshkík{kt ½rzÞk¤ku çkLkkððkLkku Wãkuøk {wÏÞíðu õÞkt rðfMÞku Au ?
(a) y{ËkðkË{kt (b) økkUz÷{kt (c) {kuhçke{kt (d) ò{Lkøkh{kt
93. økwshkíkLkk fÞk hksðeyu «kÚkr{f fu¤ðýe VhrsÞkík çkLkkðe níke ?
(a) rMkØhks sÞ®Mkn (b) hkò ¼e{Ëuð
(c) hkò fw{khÃkk¤ (d) MkÞkShkð økkÞfðkz
94. økwshkíkLkk fÞk yiríknkrMkf ykËuþLku Mkw«e{ fkuxuo çknk÷e ykÃke ?
(a) Ä{kOíkhrðhkuÄe fkÞËku (b) ËkYçktÄe
(c) økkiðtþníÞk «ríkçktÄ (d) nu÷{ux

46
95. økwshkík{kt fÞk y¾çkkh ÃkkMku ÃkkuíkkLkwt hurzÞku MxuþLk Au ?
(a) MktËuþ (b) økwshkík Mk{k[kh
(c) rËÔÞ¼kMfh (d) rËÔÞ¼kMfh yLku xkRBMk ykìV RÂLzÞk
96. økwshkík{kt fÞk y¾çkkh ÃkkMku xeðe LÞwÍ [uLk÷ Au ?
(a) rËÔÞ ¼kMfh (b) xkRBMk ykìV RÂLzÞk
(c) økwshkík Mk{k[kh (d) MktËuþ
97. økwshkík{kt «Úk{ fE fkì÷us níke ?
(a) yu÷.ze. fkì÷us (b) økwshkík rðãkÃkeX
(c) ¼kusu rðãk¼ðLk (d) økwshkík fkì÷us
98. økwshkík{kt MkkiÚke «Úk{ ðes¤e ykÄkrh xÙuLk fE níke ?
(a) y{ËkðkË-rËÕne (b) y{ËkðkË-{wtçkE
(c) y{ËkðkË-ðuhkð¤ (d) y{ËkðkË-rºkðuLÿ{
99. økwshkík{kt MkíkwhkW fkzÃkLke Mkki«Úk{ r{÷ þY fhLkkh fkuý Au ?
(a) hýAkuz÷k÷ Akuxk÷k÷ (b) fMíkwh¼kE ÷k÷¼kE
(c) fkðMkS Ëkðh (d) {Vík økøkLk
100. «Úk{ økwshkíke ðíko{kLk Ãkºk ‘{wtçkE Mk{k[kh’ fÞk ð»koÚke þY ÚkÞu÷ ?
101. ‘y÷øk økwshkík hkßÞ’ MkkÚku fÞwt Lkk{ Mktf¤kÞu÷ Au ?
(a) RLËw÷k÷ Þkr¿kf (b) þk{¤ËkMk økktÄe (c) MkhËkh Ãkxu÷ (d) ¼kRfkfk
102. økwshkík{kt Mkki«Úk{ ‘yuõMk«uMk nkRðu’ ÞkusLkk ykÃkLkkh {wÏÞ{tºke fkuý Au ?
(a) LkhuLÿ {kuËe (b) y{h®Mkn [kuÄhe (c) {kÄð®Mkn Mkku÷tfe (d) [e{Lk¼kE Ãkxu÷
103. fÞk WãkuøkLkwt fuLÿ økwshkíkLkwt ¾khk½kuzk Au ?
(a) r÷øLkkRx (b) {eXk (c) ¾kíkh (d) huMkLkk ½kuzk WAuh
104. y{ËkðkËLke MkeËe MkiÞËLke {ÂMsË fÞk MkwÕíkkLk þkMkLk Ëhr{ÞkLk çktÄkE níke ?
(a) yn{Ëþkn-1 (b) {nt{Ë çkuøkzku (c) yn{Ëþkn-2 (d) {wÍ^Vh þkn-3
105. økwshkíkLkk ík¤kðkuLke {æÞ{kt Úkíkwt çkktÄfk{ MÚkkÃkíÞ{kt fÞk Lkk{u yku¤¾kÞ Au ?
47
(a) rðnkhÄk{ (b) çkf:MÚk¤ (c) s¤{nu÷ (d) ½xk{tz¤
106. Mk{økú ¼khík{kt økwshkík Lke[uLkk{ktÚke fÞk ÃkkfLkk WíÃkkËLk{kt {ku¾hu Au ?
(a) ½ô yLku [ku¾k (b) ík{kfw yLku yuhtzk
(c) {økV¤e yLku fÃkkMk (d) þuhze yLku çkkshe
107. økwshkík{kt ykhMkÃknký fÞk MÚk¤uÚke «kó ÚkkÞ Au ?
(a) ÄktøkÄúk (b) Akuxk WËuÃkwh (c) ytçkkS (d) Rzh
108. økwshkíkLkwt fÞwt Lkøkh ‘Mkkûkh Lkøkh’ fnuðkÞ Au ?
(a) y{ËkðkË (b) LkrzÞkË (c) Mkwhík (d) {kuzkMkk
109. økwshkík hkßÞLke MÚkkÃkLkk Ãknu÷kt sqLkkøkZ fÞk hkßÞLkku ¼køk økýkíkwt ?
(a) {nkhk»xÙ hkßÞ (b) Mkkihk»xÙ hkßÞ (c) çk]nË {wtçkE hkßÞ (d) {wtçkE R÷kfku
110. økwshkíkLkk fÞk þnuh{kt rhVkELkhe ykðu÷e Au ?
(a) ¼Y[ (b) WÄLkk (c) ykýtË (d) fkuÞ÷e
111. økwshkík{kt Mkki«Úk{ hu÷ðu fÞk çku MxuþLkku ðå[u þY ÚkE níke ?
(a) y{ËkðkË-ykýtË (b) y{ËkðkË-ðzkuËhk
(c) ykýtË-¾t¼kík (d) WíkhkÞý-ytf÷uïh
112. økwshkík{kt ‘¼e÷ Mkuðk {tz¤’Lke MÚkkÃkLkk fkuýu fhe níke ?
(a) RLËw÷k÷ Þkr¿kfu (b) økktÄeS (c) y{]ík÷k÷ X¬hu (d) çku[hËkMk Ãktrzíku
113. ðzkuËhkLkk AuÕ÷k hksðe fkuý níkk ?
(a) MkÞkShkð økkÞfðkz (b) «íkkÃk®Mkn økkÞfðkz
(c) Víku®Mkn økkÞfðkz (d) f]»ýhkð økkÞfðkz
114. økwshkík{kt íkktçkw-sMkík-MkeMkwLke ¾eý õÞkt Au ?
(a) ÃkkðkøkZ (b) ytçkkS (c) røkhLkkh (d) íkkhtøkk
115. økwshkík{kt Mkki«Úk{ fÞk {kuøk÷ çkkËþknu Mk¥kk MÚkkÃke ?
(a) yfçkh (b) nw{kÞw (c) snktøkeh (d) çkkçkh
116. y{ËkðkË{kt økwshkíkLke «Úk{ ÃkØríkMkhLke xtfþk¤ fkuýu þY fhkðe níke ?
(a) yn{Ëþkn Ãknu÷kyu (b) yfçkhu

48
(c) yn{Ëþkn çkeòyu (d) {nt{Ë ík½÷¾u
117. MkÕíkLkíkÞwøkeLk økwshkíkLkwt MkkiÚke ðÄw Mk{]Ø çktËh fÞwt níkwt ?
(a) yku¾k (b) Ë{ý (c) Ëeð (d) ¾t¼kík
118. yn{Ëþkn Ãknu÷kLku çktÄkðu÷wt yn{ËLkøkh økk{ yksu fÞk Lkk{u yku¤¾kÞ Au ?
(a) {nu{ËkðkË (b) ®n{íkLkøkh (c) ynu{ËÃkwh {ktzðe (d) y{ËkðkË
119. y{ËkðkË{kt økuhfkÞËuMkh ÚkÞu÷k çkktÄfk{Lku fkÞËuMkh çkLkkððk BÞwrLk.{kt fux÷e Ve ¼hðkLke nkuÞ
Au ?
(a) fBÃkr÷x Ve (b) RBÃkuõx Ve (c) ftÃkLkþuMkLk Ve (d) fkuBÃkr÷{uLxÙ Ve
120. økwshkíkLkku «Úk{ Mðíktºk Mkw÷íkkLk fkuý ?
(a) ÍVh¾kLk (b) íkkíkkh¾kLk (c) ËrhÞk¾kLk (d) {÷uf ËeLkkh
121. fÞk ¢ktríkðehLkwt Lkk{ økwshkík MkkÚku Mktf¤kÞu÷wt LkÚke ?
(a) MkhËkh®Mkn hkýk (b) r¼¾kES fk{k (c) [tÿþu¾h ykÍkË (d) ~Þk{S f]»ýð{ko
122. ‘çk]nËT {wtçkE hkßÞ’{ktÚke Mðíktºk økwshkík yLku {nkhk»xÙ hkßÞ ÚkÞwt .....
(a) R.Mk. 1960 {kt (b) R.Mk. 1947{kt (c) R.Mk. 1961{kt (d) R.Mk. 1950{kt
123. ykìõxkuçkh, 2005 {kt y{ËkðkË BÞwrLkrMk÷ fkuÃkkuohuþLkLke [qtxýe{kt ¼ksÃkLku fux÷e Mkexku {e¤e
níke ?
(a) 90 fhíkkt ðÄkhu (b) 90 Úke 95 Lke ðå[u
(c) 90 fhíkkt ykuAe (d) 100 fhíkkt ðÄkhu
124. økwshkíkLke MkhËkh Mkhkuðh ÞkusLkk fÞk MÚkkLku Au ?
(a) ¼Y[ (b) [kýkuË (c) fuðrzÞk fku÷kuLke (d) ðzkuËhk
125. y{ËkðkË{kt fkÃkz Wãkuøk ytøkuLkwt MktþkuÄLk fkÞo fhíke MktMÚkk fE Au ?
(a) fur÷fku (b) RMkhku (c) ðuÃkkhe {nk{tz¤ (d) yrxhk
126. 26{e òLÞwykhe, 2001 Lkk ÄhíkeftÃkLkwt fuLÿ økwshkíkLkk fÞk þnuh LkSf níkwt ?
(a) {wtçkE (b) y{ËkðkË (c) Mkwhík (d) ¼qs
127. «Úk{ økwshkíke [÷r[ºk fÞwt níkwt ?
(a) ykrË þtfhk[kÞo (b) Lkh®Mkn {nuíkk (c) hkò Ãkwtzkr÷f (d) hk{kÞý
128. økwshkíkLke yÂM{íkkLkk sÞ½ku»k Mkðo«Úk{ fkuýu fÞkuo ?
49
(a) «u{kLktËu (b) nu{[tÿk[kÞuo
(c) frð Lk{oËu (d) {nkfrð LnkLkk÷k÷
129. økwshkíke [÷r[ºkkuLkku ©uc økeíkfrð fkuý ?
(a) økkihktøk ÔÞkMk (b) W{kþtfh òu»ke (c) yrðLkkþ ÔÞkMk (d) LnkLkk÷k÷k
130. økwshkíkLkk {wÏÞ{tºke ©e LkhuLÿ {kuËe Mkhfkhe f{o[kheykuLku þwt çkLkðkLke þe¾ ykÃku Au ?
(a) fkÞofíkko (b) «òMkuðf (c) f{oÞkuøke (d) f{oMktLÞkMke
131. økwshkík{kt ¼qøk¼o s¤Lkk ík¤ Ÿ[k ÷kððk su «ÞíLkku [k÷u Au íku{kt þkLku ðÄw {níð yÃkÞk Au ?
(a) Lk{oËk ÞkusLkk (b) çktÄkuLkwt rðíkhý
(c) [ufzu{ (d) Ãkkíkk¤fqðkLkwt ¾kuËfk{
132. økwshkíkLkk fÞk hkòyu {Vík VrhÞkË fu¤ðýe Ëk¾÷ fhe ?
(a) MkÞkShkð økkÞfðkz (b) Ëhçkkh ðksMkqhðk¤k
(c) rMkØhks sÞ®Mkn (d) hkð hý{÷S
133. y{ËkðkË þnuhLkwt «k[eLk Lkk{ þwt Au ?
(a) yðtríkfk (b) Mkku{ðíke (c) fýkoðíke (d) fLkfuïhe
134. økwshkíke ¼k»kkLkwt Mkðo«Úk{ {krMkf fÞwt økýkÞ Au ?
(a) MktMf]rík (b) ËktrzÞku (c) y¾tzkLktË (d) Lkð[uíkLk
135. MkÕíkLkíkÞwøk{kt økwshkíkLkwt MkkiÚke ðÄw Mk{]Ø çktËh fÞwt níkwt ?
(a) ¾t¼kík (b) yku¾k (c) Ëeð (d) Ë{ý
136. Lke[u ÃkifeLke yuf MktMÚkk y{ËkðkË{kt ykðu÷e LkÚke.
(a) yxehk (b) Rÿwfku (c) Ãke.ykh.yu÷. (d) RMkhku
137. Lke[uLkk Ãkife yufLke økwshkík hkßÞLkk «Úk{ hkßÞÃkk÷ íkhefu rLk{ýqf ÚkE níke.
(a) {nUËe LkðkÍstøk (b) ©e{ÒkkhkÞý (c) çke. fu. Lknuhw (d) fu. fu. rðïLkkÚkLk
138. økwshkík{kt «k[eLk MktMf]ríkLkk yðþu»kku õÞktÚke {éÞk ?
(a) {kunU-òu-Ëzku (b) ÷kuÚk÷ (c) ðÕ÷¼eÃkwh (d) ðzLkøkh
139. ¼khíkLkk «Úk{ økwshkíke ðzk«ÄkLk fkuý níkk ?
(a) ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷ (b) çk¤ðtíkhkÞ {nuíkk (c) Sðhks {nuíkk (d) {kuhkhS ËuMkkE

50
140. økwshkík{kt fkÃkzr{÷ «Úk{ fkuýu þY fhe ?
(a) fMíkqh¼kE ÷k÷¼kE (b) hýAkuz÷k÷ Akuxk÷k÷
(c) ytçkk÷k÷ Mkkhk¼kE (d) ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷
141. økwshkík hkßÞ{kt 23 ykìõxkuçkh, 1997 Úke su Lkðk rsÕ÷kykuLke h[Lkk ÚkE íku{kt Lke[uLkk Ãkife
yufLkku Mk{kðuþ Úkíkku LkÚke ?
(a) ¾uzk (b) ykýtË (c) Ãkkxý (d) ÃkkuhçktËh
142. økwshkík hkßÞLkk WËT½kxf fkuý níkk ?
(a) RLËw÷k÷ Þkr¿kf (b) ¾tzw¼kE ËuMkkE (c) hrðþtfh ËuMkkE (d) {kuhkhS ËuMkkE
143. økwshkík{kt Mkki«Úk{ ðkh hk»xÙÃkrík þkMkLk õÞkhu ÷kËðk{kt ykÔÞwt níkwt ?
(a) 1961 (b) 1965 (c) 1974 (d) 1971
144. økwshkíke økútÚkk÷Þ «ð]r¥kLkk «ýuíkk fkuý økýkÞ Au ?
(a) Ëhçkkh økkuÃkk¤ËkMk (b) rðê÷¼kE Ãkxu÷ (c) Rïh¼kE Ãkxu÷ (d) {kuíke¼kE y{eLk
145. økwshkíkLkk {wÏÞ{tºke LkhuLÿ {kuËe fÞk rð»kÞLkk yLkwMLkkíkf Au ?
(a) yÚkoþk† (b) økwshkíke (c) hkßÞþk† (d) Mk{ksþk†
146. økwshkík {kxu økkuÍkhku rËðMk fÞku Au ?
(a) 31-10-1983 (b) 26-1-2001 (c) 27-5-1964 (d) 30-1-1948
147. ‘økwshkíkLkku LkkÚk’ økwshkíke Lkð÷fÚkkLkk ÷u¾f fkuý Au ?
(a) ÃkÒkk÷k÷ Ãkxu÷ (b) W{kþtfh òu»ke (c) fLkiÞk÷k÷ {wLþe (d) Rïh Ãkux÷efh
148. ykýtË þuLkk {kxu «rMkØ Au ?
(a) rþûký (b) ¾uíke (c) zuhe Wãkuøk (d) ðMíke ðÄkhku
149. økwshkík{kt Wå[ {kæÞr{f rþûký çkkìzoLku fux÷k ð»ko ÃkAe ðiÄkrLkf MðYÃk ykÃkðkLkwt Lk¬e fhðk{kt
ykðLkkh Au ?
(a) 20 (b) 26 (c) 24 (d) 22
150. yfðkzk økk{ økwshkíkLkk fÞk rsÕ÷k{kt ykðu÷wt Au ?
(a) Ãkt[{nk÷ (b) ¼kðLkøkh (c) ðzkuËhk (d) ykýtË
151. økwshkík{kt LÞwÂõ÷Þh Ãkkðh MxuþLk õÞkt ykðu÷wt Au ?
(a) Äwðkhý (b) ðýkfçkkuh (c) fkfhkÃkkh (d) ytf÷uïh
51
152. ¼khíkLkwt «Úk{ MkuÍ fÞwt MÚk¤ Au ?
(a) ðzkuËhk (b) ftz÷k (c) hksfkux (d) ðkÃke
153. ÃkeÃkkðkð çktËh {kxu fkuLke MkkÚku fhkh fhðk{kt ykðu÷ Au ?
(a) òÃkkLk Ãkkuxo ykuÚkkurhxe (b) RLzkuLkurþÞk Ãkkuxo ykuÚkkurhxe
(c) £kLMk Ãkkuxo ykuÚkkurhxe (d) ®MkøkkÃkkuh Ãkkuxo ykuÚkkurhxe
154. økwshkík hkßÞ ÃkuxÙkur÷Þ{ rLkøk{ r÷r{xuzLke MÚkkÃkLkk õÞkhu fhðk{kt ykðe níke ?
155. økwshkík ÷½w Wãkuøk rLkøk{ r÷r{xuzLke MÚkkÃkLkk õÞkhu fhðk{kt ykðe níke ?
156. økwshkík fkuBÃÞwrLkfuþLk yuLz R÷uõxÙkurLkõMk r÷r{xuzLke MÚkkÃkLkk õÞkhu fhðk{kt ykðe níke ?
157. fkuMx÷ nkRðu fÞkt çku MÚk¤kuLku òuzu Au ?
(a) ftz÷k-W{høkk{ (b) ÷¾Ãkík-W{høkk{ (c) ftz÷k-LkðMkkhe (d) {wtÿk-W{høkk{
158. fÞk þnuhLku ¼khíkLkwt xkurfÞku fnuðk{kt ykðu Au ?
(a) y{ËkðkË (b) hksfkux (c) Mkwhík (d) ò{Lkøkh
159. økwshkík Mkhfkhu ò{Lkøkh rsÕ÷kLkk ÷ktçkk økk{u fÞk ËuþLke {ËËÚke {kuxwt rðLzVk{o Q¼wt fÞwO Au ?
(a) zuL{kfo (b) hrþÞk (c) RÍhkÞu÷ (d) MÃkuLk
160. økwshkíkLkk fÞk çktËh ÃkhÚke «ðkne hMkkÞýkuLke nuhVuh ÚkkÞ Au ?
(a) ftz÷k (b) Mk÷kÞk (c) s¾ki (d) nShk
161. f÷ku÷Úke ðkÃke ðå[uLkku ykiãkurøkf heíku rðfrMkík rðMíkkh fÞk Lkk{u yku¤¾kÞ Au ?
(a) rMkÕðh fkuhezkuh (b) økkuÕzLk fkuhezkuh
(c) RLzMxÙey÷ fkuhezkuh (d) RLzrMxÙÞ÷ Ãkkfo
162. økwshkíkLkwt fÞwt MÚk¤ ykiãkurøkf Lkøkhe íkhefu yku¤¾kÞ Au ?
(a) y{ËkðkË (b) ðzkuËhk (c) ytf÷uïh (d) ðkÃke
163. økwshkík{kt snksðkzkLkk MÚkkÃkf fkuý níkk ?
(a) hýAkuz¼kE þuX (b) s{þuËS xkxk (c) ÷k÷[tË nehk[tË (d) ðk½S Xkfkuh

52
164. økwshkíkLke MkkiÚke {kuxe ®Mk[kE ÞkusLkk fE Au ?
(a) Ëktíkeðkzk (b) ÄhkuE (c) MkhËkh Mkhkuðh (d) fzkýk ÃkrhÞkusLkk
165. økwshkíkLkwt MkkiÚke {kuxwt øktsçkòh õÞkt ykðu÷wt Au ?
(a) y{ËkðkË (b) hksfkux (c) ŸÍk (d) ¼kðLkøkh
166. ð»ko 2001Lke ðMkrík økýíkhe «{kýu økwshkík{kt ®÷øk«{ký fux÷wt Au ?
(a) 921 (b) 928 (c) 933 (d) 945
167. økwshkík{kt {hkXk þkMkLkLkku «kht¼ õÞkhu ÚkÞku ?
168. hkßÞLke ykðfLkk MkkÄLk {kxu økkÞfðkzku økwshkík{ktÚke þwt W½hkðíkkt níkkt ?
(a) íkøkkðe (b) s{eLkðuhku (c) {nuMkq÷ (d) MkhËuþ{w¾e
169. hkßÞLke ykðfLkk MkkÄLk {kxu Ãkuþðkyku økwshkík{ktÚke þwt W½hkðíkkt níkkt ?
(a) íkøkkðe (b) [kuÚk (c) {nuMkq÷ (d) MkhËuþ{w¾e
170. s{eLk MkwÄkhýk Äkhku økwshkík{kt õÞkhÚke y{÷{kt ykÔÞku ?
171. økkuÄhkfktzLkk fku{e h{¾kýku ð¾íku økwshkíkLkk {wÏÞ{tºke fkuý níkk ?
(a) [e{Lk¼kE Ãkxu÷ (b) LkhuLÿ {kuËe (c) þtfh®Mkn ðk½u÷k (d) Açke÷ËkMk {nuíkk
172. LkkLkk ¾uzqíkkuLku {nuMkq÷{ktÚke {wÂõík ykÃkíkku fkÞËku fÞk {wÏÞ{tºkeLkk þkMkLk Ëhr{ÞkLk ÃkMkkh ÚkÞku ?
(a) [e{Lk¼kE Ãkxu÷ (b) rníkuLÿ ËuMkkE (c) ½Lk~Þk{ ykuÍk (d) çk¤ðtíkhkÞ {nuíkk
173. E.Mk. 1969Lkk økwshkíkLkk fku{e h{¾kýku ð¾íku økwshkíkLkk {wÏÞ{tºke fkuý níkk ?
(a) [e{Lk¼kE Ãkxu÷ (b) rníkuLÿ ËuMkkE (c) ½Lk~Þk{ ykuÍk (d) çk¤ðtíkhkÞ {nuíkk
174. rçkLkfkUøkúuMke {wÏÞ{tºke fkuý Au ?
(a) Aeçk÷ËkMk {nuíkk (b) þtfh®Mkn ðk½u÷k
(c) çkkçkw¼kE su. Ãkxu÷ (d) y{h®Mkn [kiÄhe
175. Yh÷ ÷uçkh fr{þLkhLke Lkðe søÞk fÞk {wÏÞ{tºkeLkk Mk{Þ{kt W¼e fhðk{kt ykðe ?
(a) fuþw¼kE Ãkxu÷ (b) çkkçkw¼kE Ãkxu÷ (c) Sðhks {nuíkk (d) {kÄð®Mkn Mkku÷tfe
176. økwshkík rðÄkLkMk¼k «Úk{ fkÞofkhe yæÞûk íkhefuLke sðkçkËkhe fkuýu rLk¼kðe níke ?
53
(a) fhMkLkËkMk MkkuLkuhe (b) fwtËLk÷k÷ Äku¤rfÞk
(c) {LkwçkkE Ãkh{kh (d) {Lkw¼kE Ãkk÷¾eðk¤k
177. ©e{íke f{÷k çknuLkeðk÷ økwshkíkLkk fux÷k{kt hkßÞÃkk÷ Au ?
(a) 16{k (b) 17{k (c) 14{k (d) 15{k
178. økwshkíkLke «Úk{ MkhfkhLke þÃkÚkrðrÄLkku Mk{kht¼ fÞk MÚk¤u ÞkuòÞku níkku ?
(a) Mkkçkh{íke yk©{ (b) {kuZuhk MxurzÞ{ (c) økwshkík rðãkÃkeX (d) ÷kì-økkzoLk
179. økwshkík{kt LkðrLk{koýLkwt yktËku÷Lk fE Mkk÷{kt ÚkÞwt níkwt ?
180. yLkk{ík yktËku÷Lk ð¾íku økwshkíkLkk {wÏÞ{tºke fkuý níkk ?
(a) [e{Lk¼kE Ãkxu÷ (b) {kÄð®Mkn Mkku÷tfe (c) fuþw¼kE Ãkxu÷ (d) rníkuLÿ ËuMkkE
181. çk¤ðtíkhkÞ {nuíkkLkwt Lkk{ þkLke þkÚku rðþu»k heíku òuzkÞu÷wt Au ?
(a) Ëuþe hkßÞkuLkwt yufeffhý (b) ¼k»kkðkh «ktík h[Lkk
(c) Ãkt[kÞíke hks (d) ¼khíkLkwt çktÄkhý
182. økwshkíkLkk þkMkLkfk¤{kt fÞku Mk{Þ hksfeÞ yÂMÚkhíkkLkku økýkÞ Au ?
(a) E.Mk. 2001 Úke 2004 (b) E.Mk. 1994 Úke E.Mk. 1998
(c) E.Mk. 1986 Úke E.Mk. 1990 (d) yufÃký Lknª.
183. økwshkík rçkúxeþ MkhfkhLkk MkeÄk þkMkLk nuX¤ økwshkíkLkk fux÷k rsÕ÷kyku níkk ?
(a) 5 (b) 6 (c) 8 (d) 7
184. økwshkík Mðíktºk hkßÞ çkLÞwt íÞkhu íku{kt fux÷k rsÕ÷kyku níkk ?
(a) 18 (b) 16 (c) 19 (d) 17
185. ytËksÃkºkLke {ktøkýe ÃkhLkk {íkËkLk{kt nkhe sLkkh yuf {kºk MkhfkhLkk {wÏÞ{tºke fkuý níkk ?
(a) Açke÷ËkMk {nuíkk (b) rË÷eÃk Ãkhe¾
(c) çkkçkw¼kE su. Ãkxu÷ (d) þtfh®Mkn ðk½u÷k
186. økwshkík rðÄkLkMk¼kLke «Úk{ çkuXf ßÞkhu {¤e níke ?
(a) 18{e ykìøkMx, 1960 (b) 17{e sw÷kE, 1960
(c) 18{e MkÃxuBçkh, 1960 (d) 24{e ykìøkMx, 1960

54
187. ÃkkhzeLke ½krMkÞk s{eLkLkwt fkufzwt fÞk {wÏÞ{tºkeLkk þkMkLkfk¤{kt Wfu÷kÞwt ?
(a) [e{Lk¼kE Ãkxu÷ (b) ½Lk~Þk{ ykuÍk (c) y{h®Mkn [kiÄhe (d) rníkuLÿ¼kE ËuMkkE
188. ykÍkËe ÃkAe økwshkíkLkku fÞku rðMíkkh fuLÿþkrMkík «Ëuþ çkLÞku ?
(a) fåA (b) Ë{ý (c) zktøk (d) Ëeð
189. Lke[uLkk{ktÚke fkuLku çku ðkh {wÏÞ{tºke çkLkðkLkwt Mkki¼køÞ «kó ÚkÞwt Au ?
(a) zkì. Sðhks {nuíkk (b) rníkuLÿ¼kE ËuMkkE (c) çkkçkwçkkE su. Ãkxu÷ (d) WÃkhLkk çkÄk s
190. økwshkíkLke «Úk{ MkhfkhLku þÃkÚk fÞk {nkLkw¼kðu ÷uðzkÔÞk níkk ?
(a) RLËw÷k÷ Þkr¿kf (b) {kuhkhS ËuMkkE (c) hrðþtfh hkð¤ (d) hrðþtfh {nkhks
191. Mkkihk»xÙ hkßÞLkk «Úk{ {wÏÞ{tºke fkuý níkk ?
(a) híkw¼kE yËkýe (b) WAhtøkhkÞ Zuçkh (c) Ãkw»ÃkkçknuLk {nuíkk (d) þk{¤ËkMk økktÄe
192. Mkkihk»xÙ hkßÞLkwt WËT½kxLk fkuLkk nkÚku ÚkÞwt níkwt ?
(a) MkhËkh ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷ (b) híkw¼kE yËkýe
(c) WAhtøkhkÞ Zuçkh (d) RLËw÷k÷ Þkr¿kf
193. MkkiÚke ðÄw yÃkûkku fE rðÄkLkMk¼k{kt [qtxkÞk níkk ?
(a) Lkð{e (b) Ëþ{e (c) Mkkík{e (d) Ãkkt[{e
194. ©e LkhuLÿ {kuËeLkk þkMkLkfk¤ MkkÚku fE çkkçkíkku Mktf¤kÞu÷e Au ?
(a) Mkkøkh¾uzw ÞkusLkk (b) Mkws÷k{ MkwV÷k{ ÞkusLkk
(c) MkhMðíke MkkÄLkk ÞkusLkk (d) WÃkhLke çkÄe s
195. sið «kiÄkurøkfe çkkÞkuxufLkku÷kìSLkwt y÷øk {tºkk÷Þ h[ðkLkku rLkýoÞ fhLkkh «Úk{ {wÏÞ{tºke fkuý
Au ?
(a) þtfh®Mkn ðk½u÷k (b) LkhuLÿ {kuËe (c) y{h®Mkn [kiÄhe (d) fuþw¼kE Ãkxu÷
196. økwshkík RLV{uoþLk xuf÷Lkku÷kìS LkeríkLke ònuhkík fÞk {wÏÞ{tºkeyu fhe níke ?
(a) LkhuLÿ {kuËe (b) fuþw¼kE Ãkxu÷ (c) y{h®Mkn [kiÄhe (d) þtfh®Mkn ðk½u÷k
197. økwshkíkLkk rsÕ÷kykuLkwt Mkki «Úk{ rð¼ksLk fkuýu fÞwO ?
(a) LkhuLÿ {kuËe (b) fuþw¼kE Ãkxu÷ (c) {kÄð®Mkn Mkku÷tfe (d) þtfh®Mkn ðk½u÷k
198. økkufw¤økk{ ÞkusLkkLke þYykík fkuýu fhe níke ?
(a) LkhuLÿ {kuËe (b) fuþw¼kE Ãkxu÷ (c) Açke÷ËkMk {nuíkk (d) þtfh®Mkn ðk½u÷k
55
199. {kÄð®Mkn Mkku÷tfeLkk þkMkLkfk¤ MkkÚku fE çkkçkík òuzkÞu÷e LkÚke ?
(a) LkÞk økwshkík (b) fwxwtçkÃkkuÚke
(c) {Vík fLÞk fu¤ðýe (d) {æÞknLk ¼kusLk
200. fÞk {wÏÞ{tºkeLkk þkMkLkfk¤ Ëhr{ÞkLk ykiãkurøkf rðfkMk{kt økwshkík Mkki «Úk{ ykX{ktÚke çkeò ¢{u
ykÔÞwt ?
(a) LkhuLÿ {kuËe (b) {kÄð®Mkn Mkku÷tfe (c) çk¤ðtíkhkÞ {nuíkk (d) y{h®Mkn [kiÄhe
201. y{ËkðkË ¾kíku økwshkík rðãkÃkeXLke MÚkkÃkLkk fkuýu fhe ?
(a) hk{÷k÷ Ãkhe¾ (b) {kuhkhS ËuMkkE (c) {nkí{k økktÄe (d) Xkfkuh¼kE ËuMkkE
202. økwshkík{kt Ãkíktøk BÞwrÍÞ{ õÞkt ykðu÷wt Au ?
(a) y{ËkðkË (b) ðzkuËhk (c) hksfkux (d) Mkwhík
203. yuf {kºk y{ËkðkË{kt s ykðu÷k fkÃkz Wãkuøk ytøkuLkk MktþkuÄLkLke fE MktMÚkk Mk{økú ¼khík{kt
«rMkØ Au ?
(a) NIFD (b) NID (c) ATIRA (d) NIFT
204. økwshkík{kt MkkiÚke Ãknu÷e MkwíkhkW fkÃkzLke r{÷Lkk MÚkkÃkf fkuý níkk ?
(a) Ëwøkkohk{ (b) ytçkk÷k÷ Mkkhk¼kE
(c) ðk÷[tË nehk[tË (d) þuX hýAkuz¼kE
205. økwshkík hkßÞ{kt ykðu÷ ðMíkeLke árüyu MkkiÚke LkkLkku rsÕ÷ku ?
(a) zktøk (b) MkwhuLÿLkøkh (c) y{hu÷e (d) LkðMkkhe
206. MkhËkh Ãkxu÷ ÞwrLkðŠMkxeLke MÚkkÃkLkk fkuýu fhe ?
(a) yuMk. yu{. Ãkxu÷ (b) Rïh¼kE Ãkx÷u
(c) MkhËkh ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷ (d) ¼kEfkfk
207. økwshkík rðÄkLkMk¼k {kxu fw÷ fux÷e çkuXfkuLke [qtxýe ÚkkÞ Au ?
(a) 180 çkuXfku (b) 181 çkuXfku (c) 185 çkuXfku (d) 182 çkuXfku
208. Lke[uLkk Ãkife fÞk ¢ktríkðeh økwshkík MkkÚku MktçktÄ Ähkðíkk LkÚke ?
(a) ~Þk{Sf]»ý ð{ko (b) hksøkwhw
(c) MkhËkh®Mkn hk{k (d) {uz{ r¼¾kES fk{k
209. økwshkík{kt ËqÄMkkøkh zuhe õÞkt ykðu÷e Au ?

56
(a) {nuMkkýk (b) Ãkk÷LkÃkwh (c) ykýtË (d) ®n{íkLkøkh
210. zktøk rsÕ÷kLkwt {wÏÞ {Úkf fÞwt Au ?
(a) MkkÃkwíkkhk (b) ðÄE (c) yknðk (d) yufÃký Lknª.
211. økwshkíkLke hkßÞMk¼k{kt MkexkuLke MktÏÞk Lke[uLkk{ktÚke fE Au ?
(a) 13 (b) 17 (c) 21 (d) 10
212. økwshkíkLke fE ÞwrLkðŠMkxeLkwt ‘Lk{oË ÞwrLkðŠMkxe’ Lkk{fhý fhðk{kt ykÔÞwt Au ?
(a) W¥kh økwshkík ÞwrLkðŠMkxe (b) Ërûký økwshkík ÞwrLkðŠMkxe
(c) økwshkík ÞwrLkðŠMkxe (d) yu{. yuMk. ÞwrLkðŠMkxe
213. 17{e MkËe Ëhr{ÞkLk økwshkík{kt øk¤e WíÃkkËLk {wÏÞ {Úkf fÞwt níkwt ?
(a) ¾t¼kík (b) y{ËkðkË (c) stçkwMkh (d) Mkh¾us
214. økwshkík Mkhfkhu RsLkuhe rzÃ÷ku{k ÄkhfkuLku rzøkúeLkk fÞk Mku{uMxh{kt MkeÄku «ðuþ ykÃkðkLkwt Lk¬e fÞwO
Au ?
(a) ºkeò (b) çkeò (c) Ãknu÷k (d) [kuÚkk
215. ©e fLkiÞk÷k÷ {wLkþeyu þY fhu÷e MktMÚkk fE ?
(a) ¼khíkeÞ rðãk¼ðLk (b) økwshkík MkkrníÞ Ãkrh»kË
(c) økwshkík MkkrníÞ yfkË{e (d) økwshkík rðÄkLkMk¼k
216. Lke[uLkk{ktÚke fÞk WãkuøkÃkrík økwshkík {q¤Lkk LkÚke ?
(a) s{þuËS íkkíkk (b) fMíkqh¼kE ÷k÷¼kE
(c) ðk÷e[tË nehk[tË (d) Äehw¼kE ytçkkýe
217. økwshkík{kt ¾Lkes íku÷ õÞkt {¤u Au ?
(a) îkhfk yLku ÃkkuhçktËh (b) økkuÄhk yLku ËknkuË
(c) ytf÷uïh, ¾t¼kík íkÚkk f÷ku÷ (d) Rzh yLku ¾uzçkúñk
218. Lke[uLkk{ktÚke økwshkík hkßÞLkk ¼qíkÃkqðo þnuherðfkMk {tºke fkuý Au ?
(a) Lkhku¥k{ Ãkxu÷ (b) Mkkih¼ Ãkxu÷ (c) ykR. fu. òzuò (d) yr{ík þkn
219. yfçkhu økwshkík Ãkh õÞkhu yk¢{ý fÞwO níkwt ?
(a) R.Mk. 1570 (b) R.Mk. 1571 (c) R.Mk. 1574 (d) R.Mk. 1572
220. ¼khík Mkt½Lkk rð÷eLkefhý {kxu økwshkíkLkk fÞk Ëuþe hsðkzk {kxu ykhÍe nfq{ík h[kE níke ?
57
(a) sqLkkøkZ (b) ò{Lkøkh (c) ÄktøkÄúk (d) ¼kðLkøkh
221. økwshkík WÃkh y÷kWÆeLk r¾÷SLkk yk¢{ý ð¾íku fÞk þkMkf þkMkLk níkwt ?
(a) rMkØhks sÞ®Mkn (b) fýoËuð ðk½u÷k (c) ¼e{Ëuð Mkku÷tfe (d) fw{khÃkk¤
222. økwshkík{kt ÃkuÂMfxLk xkÃkwyku õÞkt ykðu÷k Au ?
(a) ¾t¼kíkLkk y¾kík{kt (b) Ë{ýLkk fktXk rðMíkkh{kt
(c) çkux îkhfkLkk xkÃkwyku (d) òurzÞkÚke yku¾kLkk fktXk rðMíkkh{kt
223. økwshkíke ËirLkf ‘økwshkík Mk{k[kh’Lkk íktºke fkuý Au ?
(a) VkÕøkLk¼kE Ãkxu÷ (b) ©e þhË Ãkðkh (c) þktrík÷k÷ þkn (d) fw{khe þi÷ò
224. økwshkík «Ëuþ fkUøkúuMkLkk «ðíko{kLk «{w¾ fkuý Au ?
(a) ¼ihðËkLk økZðe (b) þtfh®Mkn ðk½u÷k (c) rMkØkÚko Ãkxu÷ (d) yswoLk {kuðkrzÞk
225. økwshkík rðÄkLkMk¼kyu fE «k[eLk ¼khíkeÞ ¼k»kk {kxu, Lkðe ÞwrLkðŠMkxeLke MÚkkÃkLkk {kxu rðÄuÞf
«Mkkh fÞwO ?
(a) rMkØÃkwh «kf]rík ÞwrLkðŠMkxe (b) çkLkkhMk MktMf]ík ÞwrLkðŠMkxe
(c) ©e Mkku{LkkÚk MktMf]ík ÞwrLkðŠMkxe (d) {køkÄe ¼k»kk ÞwrLkðŠMkxe
226. Lke[uLkk{ktÚke fÞk Ãkkf {kxu Mkwhík òýeíkwt Au ?
(a) fu¤kt (b) nkVwMk fuhe (c) [efw (d) ÿkûk
227. økwshkíkLkk ÃkkxeËkhku suLkk yLkwÞkÞeyku Au íku rÃkhkýk ÃktÚkLkk MÚkkÃkf fkuý níkk ?
(a) Lkwhþkn (b) R{k{ þkn (c) çkkçkw {nt{Ë (d) çkkfh y÷e
228. økwshkík hkßÞLkk fw÷ fxu÷k rsÕ÷k Au ?
(a) 25 (b) 24 (c) 23 (d) 26
229. 1÷e {u, 2005Lkk hkus økwshkík hkßÞLkk MÚkkÃkLkkrËLkLke Wsðýe {k.{wÏÞ{tºke ©e LkhuLÿ¼kE
{kuËeyu õÞkt fhe níke ?
(a) Mkwhík (b) ÃkkuhçktËh (c) ykýtË (d) ¼kðLkøkh
230. økwshkíkLkku AuÕ÷ku þÂõíkþk¤e Mkw÷íkkLk fkuý níkku ?
(a) rLkÍk{ þkn (b) yn{Ëþkn çkeòu (c) çknkËwh þkn (d) {nt{Ëþkn çkuøkzku
231. økwshkíkLkk Ãkkihkrýf RríknkMkLkku ykht¼ fkuLkk Mk{ÞÚke ÚkÞku Au ?
(a) {LkwðiðMðík (b) þÞkorík (c) ©ef]»ý (d) ykLkíko

58
232. økwshkíkLkk {qfMkuðf yux÷u fkuý ?
(a) {q¤ËkMk ði~Þ (b) hrðþtfh {nkhks (c) {k{k Vzfu (d) X¬h çkkÃkk
233. økwshkík hkßÞLkk «Úk{ {wÏÞ{tºke©eLkwt Lkk{ ÷¾ku.
(a) zkì. Sðhks¼kE yuLk. {nuíkk (b) çk¤ðtík¼kE {nuíkk
(c) ©e rníkuLÿ¼kE ËuMkkE (d) ½Lk~Þk{ ykuÍk
234. økwshkík{kt r÷øLkkRx ykÄkrhík Úk{o÷ Ãkkðh MxuþLk fÞkt ykðu÷wt Au ?
(a) WfkE (b) Äwðkhý (c) ÃkkLkLÄúku (d) fkfhkÃkkh
235. økwshkík{kt yþkufLkku «k[eLk rþ÷k÷u¾ õÞkt ykðu÷ku Au ?
(a) røkhLkkh-ík¤uxe (b) ÷kuÚk÷ (c) Äku¤kðehk (d) Rzh
236. y{ËkðkË þnuhLkku MÚkkÃkf fkuLku {LkkÞ Au ?
(a) {n{qË çkuøkzku (b) fýoËuð
(c) yn{Ë þkn (d) yn{Ë ¾èøktsçkûk
237. økwshkík hkßÞLke MÚkkÃkLkk fE íkkhe¾u ÚkE níke ?
(a) 17 {u (b) 8 {u (c) 1 {u (d) 3 {u
238. ykhMkÃknkýLkku ®f{íke ÃkÚÚkh økwshkík{kt fÞk rðMíkk{ktÚke {¤u Au ?
(a) MkkçkhfktXk (b) Lk¤ fktXk (c) çkLkkMkfktXk (d) ¼k÷ fktXk
239. Mðíktºk hkßÞ íkhefu økwshkík fE Mkk÷{kt yÂMíkíð{kt ykÔÞwt ?
(a) 1958 (b) 1969 (c) 1960 (d) 1965
240. Lke[uLkk{ktÚke fkuýu økwshkíkLkk hkßÞÃkk÷Lkku nkuÆku Mkt¼k¤e [qõÞk Au ?
(a) ©e LkhuLÿ{kuËe (b) ©e y{eík þkn
(c) ©e fi÷kMkÃkrík r{© (d) ©e þtfh®Mkn ðk½u÷k
241. økwshkík{ktÚke [qtxkÞu÷ fÞk MkkMktË fuLÿLkk {kLkð MktþkuÄLk ¾kíkkLkk hkßÞfûkkLkk «ÄkLk níkk ?
(a) ¼kðLkkçkuLk r[¾÷eÞk (b) zkì. ðÕ÷¼¼kE frÚkheÞk
(c) ©e nrhLk ÃkkXf (d) ©e fkþehk{ hkýk
242. fuLÿeÞ {tºke{tz¤{kt økwshkík{ktÚke hkßÞMk¼kLkk MkÇÞ íkhefu [qtxkÞu÷ fÞk {tºke Au ?
(a) ©e ÷k÷f]»ý yzðkýe (b) ©e yYý þihe
59
(c) ©e yYý sux÷e (d) ©e fkþehk{ hkýk
243. økwshkíkLkwt yktíkhhk»xÙeÞ nðkE{Úkf fÞwt Au ?
(a) hksfkux (b) y{ËkðkË (c) ÃkkuhçktËh (d) ðzkuËhk
244. økwshkíkLkwt {wõík ÔÞkÃkkh çktËh fÞwt Au ?
(a) ftz÷k (b) {økËÕ÷k (c) ÃkkuhçktËh (d) rMk¬k
245. økwshkíkLkku íkk÷wfkykuLke fw÷ MktÏÞk fux÷e Au ?
(a) 220 (b) 223 (c) 222 (d) 225
246. økwshkíkLkk rðMíkkhLke árüyu MkkiÚke {kuxku rsÕ÷ku fÞku Au ?
(a) fåA (b) ò{Lkøkh (c) hksfkux (d) MkwhuLÿLkøkh
247. økktÄeLkøkh{kt Ãkq. hrðþtfh {nkhksLke «rík{k fÞkt {wfkE Au ?
(a) hks¼ðLk Mkk{u (b) ½-5 Mkfo÷{kt
(c) rðÄkLkMk¼k Mkk{u (d) {wÏÞ{tºkeLkk çktøk÷k Mkk{u
248. økwshkíke yÂM{íkkLkk «ýuíkkk íkhefu fÞk økwshkíke Lkð÷fÚkkfkh òýeíkk Au ?
(a) økkuðÄoLkhk{ (b) Ëþof (c) ÃkÒkk÷k÷ (d) fLkiÞk÷k÷ {wLþe
249. økwshkík{kt ykí{÷øLkLke «ýÞ¼kðLkk fkuýu økkE ?
(a) frð f÷kÃkeyu (b) frð fkLíku (c) çk¤ðtíkhkÞ Xkfhu (d) frð LnkLkk÷k÷u
250. økwshkík{kt çkk¤rþûkýLkk ÃkwhMfíkko fkuý níkk ?
(a) fkfk fk÷u÷fh (b) økktÄeS (c) {kuhkhS ËuMkkE (d) røksw¼kE çkÄufk
•••
2. økwshkíkLkk W¥k{ þkMkLkfíkkoykuLke þkMkLk ÃkØríkyku
økwshkíkLkk W¥k{ þkMkLkfíkkoykuLke þkMkLk ÃkØríkyku MCQ

1. ©e{tík {nkhkò MkÞkShkð økkÞfðkzu fÞk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk økkËe Mkt¼k¤e níke ?

60
(a) E.Mk. 1875 - 1939 (b) E.Mk. 1875 - 1890
(c) E.Mk. 1875 - 1903 (d) E.Mk. 1875 - 1930
2. «íkkÃk®Mkn økkÞfðkzu fÞk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk økkËe Mkt¼k¤e níke ?
(a) E.Mk. 1930 - 1940 (b) E.Mk. 1939 - 1947
(c) E.Mk. 1931 - 1942 (d) E.Mk. 1838 - 1949
3. Víku®Mknhkð økkÞfðkzLkk Mkkr÷Þkýkt yLku rðrþükrÄfkhku fE Mkk÷{kt MktMkËu fkÞËku ÃkMkkh fhe hË fÞko
níkk ?
4. økwshkíkLkk MkkiÚke ÞwðkLk rðÄkLk Mk¼kLkk yæÞûk fkuý Au ?
(a) Äehw¼kE þkn (b) yþkuf ¼è (c) økýÃkík¼kE ðMkðk (d) y{]ík¼kE Ãkxu÷
5. økwshkík{kt MkkiÄe ðÄkhu ð¾ík {wÏÞ{tºke ÃkË Ãkh hnuLkkh {wÏÞ{tºke fkuý Au ?
(a) ©e LkhuLÿ¼kE {kuËe (b) ©e þtfh®Mkn ðk½u÷k
(c) ©e rË÷eÃk¼kE Ãkxu÷ (d) ©e [e{Lk¼kE Ãkxu÷
6. økwshkík{kt økwÃík Mk{úkxLkk fÞk MkuLkkÃkríkyu ðÕ÷¼e hkßÞLke MÚkkÃkLkk fhe níke ?
(a) h{ýu (b) ¼xfuyu (c) {krnh (d) økkuðk÷ý
7. økwshkík{kt økwÃík Mk{úkxLkk MkuLkkÃkrík ¼xfu ðÕ÷¼e hkßÞLke MÚkkÃkLkk fhe níke. su yk hkßÞ ytËksu
fux÷k ð»ko yÂMíkíð{kt hÌkwt níkwt ?
(a) 500 ð»ko (b) 200 ð»ko (c) 900 ð»ko (d) 300 ð»ko
8. økwshkík{kt hksÃkqík ÞwøkLkku ytík ykÃkíkkt fkuLkwt þkMkLk ykÔÞwt níkwt ?
(a) hkòyku (b) hkýeyku (c) fwtðhku (d) Mkw÷íkkLkku
9. çkÄk s Mkwík÷kLkku{kt fÞku Mkw÷íkkLk økwshkíkLkku Ãknu÷ku hksðe níkku ?
(a) çknkËwh þkn (b) þ{þwÆeLk (c) fwíkçkwÆeLk (d) yfçkh
10. {kuøk÷ku yu Lke[uLkk{ktÚke fE ÃkØrík Ëk¾÷ fhe níke ?
(a) {hý ðuhku (b) sL{ðuhku (c) {nuMkq÷ ÃkØrík (d) ½h ðuhk ÃkØrík
11. fE Mkk÷{kt {kuøk÷ Mk¥kkLkku ytík ykÔÞku yLku {hkXk þkMkLk þY ÚkÞwt níkwt ?
12. økwshkík ðLkkoõÞw÷h MkkuMkkÞxeLke MÚkkÃkLkk fE Mkk÷{kt ÚkE níke ?
61
13. økwshkík ðLkkoõÞw÷h MkkuMkkÞxeLkk MÚkkÃkLkk fÞk þnuh{kt fhðk{kt ykðe níke ?
(a) Mkwhík (b) y{ËkðkË (c) ðzkuËhk (d) ykýtË
14. økwshkík ðLkkoõÞw÷h MkkuMkkÞxeLke MÚkkÃkf fkuý níkk ?
(a) frð Ë÷Ãkíkhk{ (b) sLkh÷ økðLkoh fk÷kuoMk
(c) frð Lk{oË (d) yu÷uõÍkLzh rfLk÷kuf VkçkoMk
15. økwshkík ðLkkoõÞw÷h MkkuMkkÞxeLkk {kLkË {tºke fkuý níkk ?
(a) VkçkoMk (b) fk÷kuoMk (c) yu÷ufÍkLzh (d) Mkh ßnkuLk
16. fhwýkLktË ËÞkþtfh {nuíkkSLke ‘øk]nrð¿kkLk’Lkwt rþûký ykÃkíke økwshkíke þk¤kLkwt Mkt[k÷Lk fE Mkk÷{kt
ðLkkofÃkw÷h MkkuMkkÞxeyu nMíkf ÷eÄu÷wt ?
(a) 1852 (b) 1859 (c) 1865 (d) 1863
17. nXe®Mkn fuMkhe®MknLkk rðÄðk ÃkíLke nhfwtðh þuXkýeLkk ËkLk{ktÚke R.Mk. 1851{k fÞk þnuh{kt yuf
fLÞkþk¤k þY fhkE níke ?
(a) Mkwhík (b) {wtçkE (c) y{ËkðkË (d) ðzkuËhk
18. økwshkík ðLkkofÃkw÷h MkkuMkkÞxeyu y{ËkðkËLkk fÞk rðMíkkh{kt rn{k¼kEyu ËkLk ykÃku÷ hf{{ktÚke
“©e rn{k¼kE RÂLMxxâqx Lkk{Lkwt ÃkwMíkfk÷Þ þY fhkÞwt” ?
(a) fk÷wÃkwh (b) Mkkçkh{íke (c) s{k÷Ãkwh (d) ¼ÿ
19. økwshkík ðLkkofÃkw÷h MkkuMkkÞxe îkhk y{ËkðkË{kt hkÞÃkwh rðMíkkh{kt R.B.M.K. Girls High School
fE Mkk÷{kt þY fhe ?
(a) 1851 (b) 1860 (c) 1856 (d) 1860
20. «kÚkoLkk Mk{ksLke MÚkkÃkLkk fE Mkk÷{kt fhðk{kt ykðe níke ?
(a) 1850 (b) 1860 (c) 1865 (d) 1871
21. «kÚkoLkk Mk{ksLke MÚkkÃkLkk fÞk þnuh{kt fhðk{kt ykðe níke ?
(a) Mkwhík (b) y{ËkðkË (c) ðzkuËhk (d) {nuMkkýk
22. «kÚkoLkk Mk{ksLkk MÚkkÃkf fkuý níkk ?
(a) ¼ku¤k¼kE Mkkhk¼kE (b) frð Lk{oË
(c) Ë÷Ãkíkhk{ (d) ¿kkLkuLÿLkkÚk Mkwh®Mkn

62
23. E.Mk. 1844 {kt ¼ku¤k¼kEyu ¾uzk{kt fE Mk¼kLke MÚkkÃkLkk fhe níke ?
(a) Ä{oMk¼k (b) LkeríkðÄof Mk¼k (c) «kÚkoLkk Mk¼k (d) {kLkðÄ{o Mk¼k
24. ¼ku¤k¼kE Mkkhk¼kEyu Ãkkuíku ÷¾u÷kt ¼Âõíkøkeíkku íku{s «kÚkoLkkyku fÞk ÃkwMíkfLku ykÄkhu «rMkØ fhe
níke ?
(a) LkeríkðÄof (b) yufíkkþÂõík (c) {kLkð Ä{o (d) «kÚkoLkk Mk¼k
25. ¼ku¤k¼kE Mkkhk¼kyu y{ËkðkËLkk fÞk rðMíkkh{kt ‘ykÃkkhkð ¼ku¤kLkkÚk ÷kRçkúuhe’Lke MÚkkÃkLkkf fhe
níke ?
(a) fk÷wÃkwh (b) ¼ÿ (c) hkÞÃkwh Ëhðkò (d) LkðhtøkÃkwhk
26. rðÄðkrððkn W¥kusf {tz¤Lke MÚkkÃkLkk fE Mkk÷{kt fhðk{kt ykðe níke ?
(a) 1866 (b) 1860 (c) 1872 (d) 1862
27. rðÄðkrððkn W¥kusf {tz¤Lke MÚkkÃkLkk E.Mk. 1866{kt fÞk þnuh{kt fhðk{kt ykðe níke ?
(a) Mkwhík (b) y{ËkðkË (c) y{hu÷e (d) ¼kðLkøkh
28. E.Mk. 1868Úke 1908, 40 ð»koLkk økk¤k{kt økwshkík{kt fw÷ fux÷k rðÄðkrððknLkk rfMMkkyku LkkUÄkÞk
?
(a) 52 (b) 40 (c) 72 (d) 100
29. {wtçkE{kt 1871Úke 1891 yux÷u fu 20 ð»ko{kt fw÷ fux÷k rðÄðk ÃkwLk:÷øLkku {kÄðËkMk hwøkLkkÚkËkMku
fhkÔÞk níkk ?
(a) 40 (b) 50 (c) 60 (d) 80
30. økwshkík{kt Mkðo«Úk{ rðÄðk ÃkwLk:÷øLk fE Mkk÷{kt ÚkÞk níkk ?
(a) 1868 (b) 1869 (c) 1873 (d) 1871
31. çkk¤÷øLkku Mkk{u Íwtçkuþ {kxu ‘çkk¤÷øLk rLk»kuÄf {tz¤’Lke MÚkkÃkLkk fE Mkk÷{kt fhðk{kt ykðe níke ?
(a) 1871 (b) 1873 (c) 1866 (d) 1875
32. çkk¤÷øLk rLk»kuÄf {tz¤Lke MÚkkÃkLkk fÞk þnuh{kt fhðk{kt ykðe níke ?
(a) ðzkuËhk (b) Mkwhík (c) y{ËkðkË (d) ò{Lkøkh
33. çkk¤÷øLk rLk»kuÄf {tz¤Lkk «{w¾ ÃkËu fkuý níkk ?
(a) ¼ku¤k¼kE Mkkhk¼kE (b) økkuÃkk÷ nrh Ëuþ{w¾
(c) frð Lk{oË (d) Ë÷Ãkíkhk{ LkkLkk¼kE
63
34. çkk¤÷øLk rLk»kuÄf {tz¤Lkk {tºke ÃkËu fkuý níkk ?
(a) ©e Lkð÷hk{ ÷û{efktík Ãktzâk (b) ©e ytçkk÷k÷ Mkkhk¼kE ËuMkkE
(c) WÃkhkuõík çktLku (d) frð©e Ë÷Ãkíkhk{
35. çkk¤÷øLk rLk»kuÄf {tz¤ îkhk ÃkwºkLke ÷øLkLke ðÞ fux÷k ð»ko rLkrùík fhkE níke ?
(a) 15 (b) 18 (c) 17 (d) 16
36. çkk¤÷øLk rLk»kuÄf {tz¤Lke þYykík{kt fux÷k MkÇÞku níkk ?
(a) 300 (b) 500 (c) 700 (d) 900
37. çkk¤÷øLk rLk»kuÄf {tz¤ {kxu çkk¤÷øLkLkk Ëq»kýLke Mkk{u ÷kuf{ík òøk]ík fhðk fÞk ÃkwMíkfku Lkð÷hk{u
÷ÏÞk níkk ?
(a) çkk¤÷øLk çkºkeMke (b) çkk¤ økhçkkðr÷ (c) WÃkhkuõík çktLku (d) çkk¤÷øLk ÃkkÃk
38. økwshkík rnLËw MktMkkh-MkwÄkhýk Mk{ksLke MÚkkÃkLkk fE Mkk÷{kt ÚkE níke ?
(a) 1880 (b) 1888 (c) 1872 (d) 1876
39. økwshkík rnLËw MktMkkh-MkwÄkhýk Mk{ksLkk {tºke fkuý níkk ?
(a) frð Lk{oË (b) frð©e Ë÷Ãkíkhk{ (c) frð ÃÞkhu÷k÷ (d) frð ykí{khk{
40. økwshkík rnLËw MktMkkh-MkwÄkhýk Mk{ksLkk «uhýkËkíkk fkuý níkk ?
(a) frð Ë÷Ãkíkhk{ (b) ¼ku¤k¼kE Mkkhk¼kE
(c) æÞkLk[tË Ãkk[u (d) ®MkÄe ËÞkhk{ økkuËw{÷
41. {wtçkE{kt fE Mkk÷{kt ‘Mkk{krsf MkwÄkhk Ãkrh»kË’Lke MÚkkÃkLkk ÚkE níke ?
(a) 1887 (b) 1883 (c) 1882 (d) 1880
42. økwshkík rnLËw MktMkkh-MkwÄkhýk Mk{ks MktMÚkkLkwt MkÇÞÃkË fux÷k «fkhLkwt níkwt ?
(a) çku (b) [kh (c) ºký (d) A
43. ®nËLkku «Úk{ MðkíktºÞ Mktøkúk{ yLku økwshkík{ktÚke rçkúrxþ þkMkLkLku LkkçkqË fhðkLkku «kht¼ fE Mkk÷{kt
ÚkÞku níkku ?
(a) 1852 (b) 1855 (c) 1857 (d) 1859
44. økwshkík{ktÚke rçkúrxþ þkMkLkLku LkkçkqË fhðkLkku ykht¼ fÞk þnuh{ktÚke ÚkÞku níkku ?
(a) ðzkuËhk (b) y{ËkðkË (c) ÃkkuhçktËh (d) Mkwhík
45. økwshkík{ktÚke rçkúrxþ þkMkLk LkkçkqË fhðkLkku çkeòu «ÞkMk fE Mkk÷{kt ÚkÞku níkku ?

64
(a) 1857 (b) 1852 (c) 1854 (d) 1862
46. økwshkík{ktÚke rçkúrxþ þkMkLk LkkçkqË fhðk ÞkusLkk yLkwMkkh fE LkËeLkk fkuíkhku{kt MkÃxuBçkh 1857 {kt
4000 Lkwt ÷~fh Q¼wt fÞwO níkwt ?
(a) Mkkçkh{íke LkËe (b) {ne LkËe (c) YÃkuý LkËe (d) ¾khe LkËe
47. økwshkík{ktÚke rçkúrxþ þkMkLkLku LkkçkqË fhðk {kxu hksÃkeÃk¤kLkk LkktËkuËLke rnLËe MkirLkfkuLke xwfzeyu fE
Mkk÷{kt Mktøkúk{ fÞkuo níkku ?
(a) 1852 (b) 1854 (c) 1856 (d) 1857
48. Mkkihk»xÙ{kt W{hÃkwhLkk òuÄk {kýufLke Lkuíkkøkehe Lke[u fE Mkk÷{kt yku¾k {tz¤Lkk ðk½uhkuyu Mktøkúk{ fÞkuo
níkku ?
(a) 1856 (b) 1857 (c) 1858 (d) 1859
49. ðk½uhkuyu yku¾k çkux îkhk ðøkuhu MÚk¤kuyuÚke økkÞfðkze íku{s rçkúrxþ Úkkýk fE Mkk÷{kt fçksu fÞwO ?
(a) 1857 (b) 1858 (c) 1859 (d) 1862
50. MkiLÞ MkkÚku íkkíÞk xkuÃku fE Mkk÷{kt økwshkík{kt ykÔÞku níkku ?
(a) 1858 (b) 1852 (c) 1860 (d) 1861
51. 1858 {kt MkiLÞ MkkÚku íkkíÞk xkuÃku økwshkík{kt ykÔÞku íÞkhu fux÷k rËðMk MkwÄe Ãkt[{nk÷{kt hÌkku níkku ?
(a) 10 rËðMk (b) 20 rËðMk (c) 30 rËðMk (d) 15 rËðMk
52. LkkLkk Mkknuçk Ãkuïk Mktøkúk{{kt {¤u÷k ytrík{ ÃkhksÞ çkkË fÞkt ¼køke økÞk níkk ?
(a) {wtçkE (b) ríkçkux (c) LkuÃkk¤ (d) y{ËkðkË
53. LkkLkk Mkknuçk ÃkuïkLkwt yðMkkLk fE Mkk÷{kt ÚkÞwt níkwt ?
(a) 1900 (b) 1902 (c) 1910 (d) 1912
54. íkkíÞk xkuÃkLku fE Mkk÷{kt VktMke ykÃkðk{kt ykðe nkuðkLkku Mkhfkhe ynuðk÷ «rMkØ fhkÔÞku níkku ?
(a) 1859 (b) 1857 (c) 1860 (d) 1862
55. rnLËe hk»xÙeÞ {nkMk¼kLke MÚkkÃkLkk fE Mkk÷{kt ÚkE níke ?
(a) 1862 (b) 1885 (c) 1883 (d) 1880
56. rnLËe hk»xÙeÞ {nkMk¼kLke MÚkkÃkLkk 1885{kt fÞkt fhðk{kt ykðe níke ?
(a) y{ËkðkË (b) ðktfkLkuh (c) {wtçkE (d) ðzkuËhk
57. E.Mk. 1907 {kt fÞk þnuh{kt ¼hkÞu÷ yrÄðuþLk{kt fkUøkúuMkLkk snk÷ yLku {ðk¤ yu{ çku ¼køk÷k
65
ÃkzÞk níkk ?
(a) y{ËkðkË (b) Mkwhík (c) ðzkuËhk (d) Ëktíkeðkzk
58. {wtçkE{kt ÷kuf{kLÞ rx¤fu yLku [uLLkE{kt zkì. yuLke çkuMkLxu nku{Y÷ yktËku÷Lk fE Mkk÷{kt þY fÞwO
níkwt ?
(a) 1907 (b) 1910 (c) 1916 (d) 1922
59. Wøkú ¢kÂLíkfkhe [¤ð¤Lkk Lkuíkk ~Þk{S f]»ý ð{ko fÞktLkk ðíkLke níkk ?
(a) y{ËkðkË (b) çkLkkMkfktXk (c) y{hu÷e (d) fåALkk {ktzðe
60. ~Þk{S f]»ý ð{koyu fE Mkk÷{kt ÷tzLk{kt ‘RÂLzÞLk nku{Y÷ MkkuMkkÞxe’Lke MÚkkÃkLkk fhe níke ?
(a) 1905 (b) 1911 (c) 1920 (d) 1907
61. ~Þk{S f]»ý ð{koyu ¼khíkLku {kxu MðþkMkLk MÚkkÃkðk fÞwt Mkk{krÞf þY fÞwO níkwt ?
(a) ‘RÂLzÞk xwzu’ (b) ‘RÂLzÞLk MkkurþÞku÷kursMx’
(c) ‘RÂLzÞLk yuõMk«uMk’ (d) ‘RÂLzÞLk ÷ezhþeÃk’
62. ~Þk{S f]»ý ð{ko fE Mkk÷{kt $ø÷ìLzÚke ÃkurhMk sE íÞkt ¢ktríkfkhe «ð]r¥k [k÷w hk¾e níke ?
(a) 1905 (b) 1910 (c) 1907 (d) 1902
63. ~Þk{S f]»ý ð{koLkk MkkÚkeËkh MkhËkh®Mkn hkýkyu fÞk Ëuþ{kt Mk¼kyku ÞkuS ¼khík{ktLkk ytøkúus
MkhfkhLkk Ë{LkLkku òuhËkh rðhkuÄ fÞkuo níkk ?
(a) ÃkurhMk (b) £kLMk (c) $ø÷ìLz (d) LkuÄh÷ìLz
64. økktÄeSyu fE Mkk÷{kt yMknfkhLkwt yktËku÷Lk þY fÞwO níkwt ?
(a) 1905 (b) 1920 (c) 1915 (d) 1918
65. yMknfkhLkk yktËku÷Lk Mk{Þu økktÄeSyu fÞk þnuh{kt ‘økwshkík rðãkÃkeX’ þY fhe níke ?
(a) Mkwhík (b) ðzkuËhk (c) Ãkkxý (d) y{ËkðkË
66. r«LMk ykuV ðuÕMkLkwt fE Mkk÷{kt ¼khík{kt ykøk{Lk ÚkÞwt níkwt ?
(a) 1926 (b) 1921 (c) 1915 (d) 1919
67. E.Mk. 1929 Lkk hkus fÞk þnuh{kt {¤u÷k fkUøkúuMkLkk yrÄðuþLk{kt {Ähkíku ‘Ãkqýo Mðhks’Lke {køkýeLkku
Xhkð økktÄeSyu hsq fÞkuo níkku ?
(a) ÷knkuh (b) y{ËkðkË (c) Mkqhík (d) ÃkkuhçktËh
68. fE Mkk÷{kt hkðe LkËeLku rfLkkhu Ãkqýo MðhksLke «króLke «rík¿kk fhkE níke ?

66
(a) 1929 (b) 1930 (c) 1932 (d) 1935
69. MkrðLkÞ fkLkqLk¼tøkLke [¤ð¤ fE Mkk÷{kt økktÄeSLkk Lkuík]íð nuX¤ ÚkE níke ?
(a) 1928 (b) 1932 (c) 1931 (d) 1930
70. MkrðLkÞ fkLkqLk¼tøk yktËku÷Lk ([¤ð¤) fÞk þnuh{ktÚke 1930{kt [k÷w fhðk{kt ykÔÞw níkwt ?
(a) Mkwhík (b) ðzkuËhk (c) y{ËkðkË (d) ¼Y[
71. økktÄeSyu fÞk þnuhÚke LkðMkkhe rsÕ÷kLkk Ëktze økk{Lkk ËrhÞkrfLkkhk MkwÄe ÃkøkÃkk¤k fq[ fhe níke ?
(a) y{ËkðkË (b) Ãkt[{nk÷ (c) ÃkkuhçktËh (d) {wtçkE
72. økktÄeSyu fux÷k MkkÚkeyku MkkÚku y{ËkðkËÚke Ëktze MkwÄe ÃkøkÃkk¤k fq[ ykËhe níke ?
(a) 70 (b) 72 (c) 71 (d) 80
73. økktÄeS yLku íku{Lkk 80 MkkÚkeykuyu fux÷k rf÷ku{exhLke Ëktze fq[ fhe níke ?
(a) 300 rf{e (b) 388 rf{e. (c) 350 rf{e. (d) 341 rf{e.
74. økktÄeSyu Ëktzefq[ fE Mkk÷{kt ykht¼e níke ?
(a) 1929 (b) 1921 (c) 1930 (d) 1933
75. økktÄeS yLku íku{Lkk MkkÚkeykuLke Ëktzefq[ fw÷ fux÷k rËðMk [k÷e níke ?
76. økktÄeSyu ykÃku÷k yu÷kLk yLkwMkkh ‘Lkk-fhLke ÷zík{kt fÞk rsÕ÷kLkk’ hkMk{kt økk{{kt ¾uzqíkkuyu
{nuMkq÷ ¼Þwo Lk níkwt ?
(a) y{ËkðkË (b) y{hu÷e (c) ¾uzk (d) ¼Y[
77. MkhËkh ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷u fE Mkk÷{kt ¼Y[Lkk ¼k»ký{kt fÌkwt níkwt fu ‘{nkí{kSLke Ëktzefq[ yLku
MðkíktºÞ Mktøkúk{’ yu íkku yuf Ä{oÞwØ Au ?
(a) 1929 (b) 1930 (c) 1932 (d) 1931
78. ÄhkMkýk (rs. Mkwhík)Lkk {eXkLkk yøkhku Ãkh ÞkuòÞu÷ MkíÞkøkúnLke ykøkuðkLke fkuýu ÷eÄe níke ?
(a) MkhkuSLke LkkÞzw (b) fMíkqhçkk økktÄe (c) {rý÷k÷ økktÄe (d) yççkkMk íkiÞçkS
79. ©e{íke MkhkursLke LkkÞzwLkk Lkuík]íð Lke[u 21 {u, 1930 {kt fux÷k MkíÞkøkúneykuuyu MkíÞkøkún þY fÞkuo
níkku ?
(a) 2500 (b) 5000 (c) 3500 (d) 2000
80. Mk{økú ¼khík{kt MkíÞkøkúnLke ÃkØríkLku y{÷{kt {qfíkku Mkki «Úk{ ¾uzqíkkuLkku MkíÞkøkún fÞku níkku ?
67
(a) çkkhzku÷e MkíÞkøkún (b) ¾uzk MkíÞkøkún
(c) çkkuhMkË MkíÞkøkún (d) çkkuheðÕ÷e MkíÞkøkún
81. ¾uzk MkíÞkøkúnLke þYykík fÞk ð»kuo ÚkE níke ?
(a) 1912 (b) 1915 (c) 1922 (d) 1917
82. økktÄeSyu fkuLku MkkÚku hk¾eLku ¾uzk MkíÞkøkún 1917{kt þY fÞkuo ?
(a) sÞhk{ {nuíkk (b) {kunLk÷k÷ Ãktzâk (c) ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷ (d) MkhkursLke LkkÞzw
83. çkkuhMkË MkíÞkøkún fE Mkk÷{kt ÚkÞku níkku ?
(a) 1920 (b) 1923 (c) 1917 (d) 1918
84. 1923 {kt Y. yZe ÷k¾ çkkuhMkË íkk÷wfkLkk çkÄkt økk{ku yLku çkeò fÞk íkk÷wfkLkk fux÷ktf økk{ku ÃkkMkuÚke
ðMkq÷ fhðkLkwt Mkhfkhu Vh{kLk çknkh Ãkkzâwt níkwt ?
(a) y{ËkðkË (b) ¼Y[ (c) {nuMkkýk (d) ykýtË
85. 1923 {kt ô{h÷kÞf Ëhuf †e-ÃkwY»k ÃkkMkuÚke {kÚkkËeX fux÷k YrÃkÞkLkku ðuhku «òyu MkhfkhLku ykÃkðkLkwt
Vh{kLk çknkh Ãkzâwt níkwt ?
(a) yuf YrÃkÞkLkku ðuhku (b) çku YrÃkÞkLkku ðuhku
(c) yZe YrÃkÞkLkku ðuhku (d) ºký YrÃkÞkLkku ðuhku
86. çkkuhMkË MkíÞkøkúnLkku rðsÞ ÚkE fE Mkk÷{kt Mkhfkh íkhVÚke «òLku ¼hðku Ãkzíkku ðuhku hË ÚkÞku níkku ?
(a) 1924 (b) 1923 (c) 1920 (d) 1926
87. çkkhzku÷e MkíÞkøkún fE Mkk÷{kt ÚkÞku níkku ?
(a) 1927 (b) 1928 (c) 1930 (d) 1925
88. R.Mk. 1927 {kt ytøkúus Mkhfkhu çkkhzku÷e íkk÷wfkLkk ¾uzqíkkuLkk s{eLk {nuMkq÷{kt MkeÄku fux÷k xfkLkku
ðÄkhku fÞkuo níkku ?
(a) 10 xfk (b) 15 xfk (c) 22 xfk (d) 25 xfk
89. çkkhzku÷e MkíÞkøkúnLke ykøkuðkLke fkuýu ÷eÄe níke ?
(a) {nkí{k økktÄe (b) fwtðhS¼kE (c) {kunLk÷k÷ Ãktzâk (d) ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷
90. økktÄeSLkk fÞk Mkk{krÞf{kt çkkhzku÷e MkíÞkøkúnLke ÷zíkLkk Mk{k[khku AÃkkðk ÷køÞk níkk ?
(a) LkðSðLk (b) Þtøk RÂLzÞk (c) WÃkhkuõík çktLku (d) Mðhks
91. çkkhzku÷e MkíÞkøkúnLke ÷zík{kt fux÷k íkk÷wfkLkk Ãkxu÷kuyu yufMkkÚku hkSLkk{wt ykÃke ËeÄwt níkwt ?

68
(a) 43 (b) 55 (c) 50 (d) 63
92. çkkhzku÷e MkíÞkøkúnLke ÷zík{kt íkk÷wfkLkk fux÷k ík÷kxeykuyu yuf MkkÚku hkSLkk{k ykÃke ËeÄk níkk ?
(a) 10 (b) 19 (c) 11 (d) 22
93. ‘®nË Akuzku’ ÷zíkLke þYykík fE Mkk÷{kt ÚkE níke ?
(a) 1942 (b) 1940 (c) 1939 (d) 1944
94. ‘®nË Akuzku’ ÷zík {kxu Xhkð fÞk {¤u÷e fkUøkúuMkLke fkÞofkrhýe Mkr{rík{kt {Ähkíku ÃkMkkh fÞkuo níkku ?
(a) y{ËkðkË (b) {wtçkE (c) Ãkkxý (d) ðzkuËhk
95. {nkí{k økktÄeSyu ‘ÔÞÂõíkøkík MkíÞkøkún’Lke ÷zík fE Mkk÷{kt [k÷w fhe níke ?
(a) 1941 (b) 1942 (c) 1940 (d) 1944
96. ‘ÔÞÂõíkøkík MkíÞkøkún’Lke ÷zíkLkk «Úk{ MkíÞkøkúne íkhefu fkuLke ÃkMktËøke ÚkÞu÷e ?
(a) fLkiÞk÷k÷ {wLkþe (b) MkhkuSLke LkkÞzw (c) {kuhkhS ËuMkkE (d) rðLkkuçkk ¼kðu
97. 1940 Lkk ÔÞÂõíkøkík MkíÞkøkún{kt ÄhÃkfz ÚkÞu÷k MkíÞkøkúneykuLku ytøkúus Mkhfkhu fE Mkk÷{kt Akuze ËeÄk
níkk ?
(a) 1940 (b) 1942 (c) 1941 (d) 1943
98. 1942 Lkk ‘®nË Akuzku’ ÷zík{kt fÞk þnuh{kt økku¤eçkkh fhkÞku níkku ?
(a) y{ËkðkË (b) {wtçkE (c) WÃkhkuõík çktLku (d) Ãkkxý
99. økwshkík fku÷us ÃkkMku ðeh rðLkkuË rfLkkheðk÷kLkwt fE Mkk÷{kt økku¤eçkkh{kt {]íÞw ÚkÞwt níkwt ?
(a) 1941 (b) 1942 (c) 1940 (d) 1946
100. ®nË{kt ðMkíkk {wÂM÷{kuyu fE Mkk÷{kt {wÂM÷{ ÷eøk Lkk{Lkku y÷øk hksfeÞ Ãkûk MÚkkÃÞku níkku ?
(a) 1916 (b) 1926 (c) 1936 (d) 1906
101. E.Mk. 1857 ÃkAe ÷øk¼øk fux÷kt Ëuþe hkßÞku Ãkh ytøkúus þkMkfkuLke {sçkqík Ãk¬z níke ?
(a) 761 (b) 5562 (c) 840 (d) 652
102. ‘rnLË MðkíktºÞ Äkhk’ yLkwMkkh fE Mkk÷{kt ¼khíkyLku ÃkkrfMíkkLk yu{ çku y÷øk hk»xÙku yÂMíkíð{kt
ykÔÞk ?
(a) 1946 (b) 1947 (c) 1945 (d) 1949
103. rçkúxeþ Mkkðo¼ki{íðLkku ytík fE Mkk÷{kt ykÔÞku ?
(a) 1946 (b) 1948 (c) 1947 (d) 1949
69
104. sqLkkøkZLke «òyu fE MktMÚkk MÚkkÃke yLku «[tz ÷kuf{ík {u¤ðe sqLkkøkZLku ‘¼khíkeÞ Mkt½’ MkkÚku òuze
Ëuðk{kt ykÔÞwt ?
(a) Mðhks nf (b) MðíktºÞ sqLkkøkZ (c) yk{u÷ VMkkLke (d) ykhÍe nfq{ík
105. Ëuþe hkßÞkuLkk hkòykuLku ðkŠ»kf Mkkr÷ÞkýkLke hf{ fkuýu çkktÄe ykÃke ?
(a) {nkí{kt økktÄeyu (b) MkhËkh ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷u
(c) MkhkuSLke LkkÞzw (d) sðknh÷k÷ Lknuhwyu
106. {nkí{k økktÄeLkwt yðMkkLk fE Mkk÷{kt ÚkÞwt níkwt ?
(a) 1947 (b) 1949 (c) 1950 (d) 1948
107. {nkí{k økktÄeyu 1948Lkk hkus ºký økku¤e {khe níÞk fhLkkh {nkhk»xÙeÞLk ÞwðfLkwt Lkk{ þwt níkwt ?
(a) LkÚkwhk{ økkuzMku (b) LkkÚkk÷k÷ LkkÞe (c) økýuþ ðkMkwËuð (d) rðLkw {ktfz
108. fE Mkk÷Úke ¼khík{kt ÷kufþkrn íktºkLke «ýkr÷fk þY ÚkE ?
109. fÞk R÷kfkLkk økðLkohLke rLk{ýqf íkks íkhVÚke fhðk{kt ykðíke níke ?
(a) økwshkík (b) rçknkh (c) {wtçkE (d) hksMÚkkLk
110. íkksLkk ðneðx Mk{Þu {wtçkE MkhfkhLkk økðLkohLke fkWÂLMk÷{kt fux÷k MkÇÞku níkk ?
(a) ºký (b) Mkkík (c) ykX (d) ÃktËh
111. çkÄk rsÕ÷kLkwt LÞkÞíktºk fE Mkk÷{kt nkRfkuxoLkku MkkUÃkðk{kt ykÔÞwt níkwt ?
(a) 1860 (b) 1862 (c) 1864 (d) 1865
112. LÞkÞíktºk nkRfkuxo{kt {wÏÞ LÞkÞkÄeþ WÃkhktík çkeò fxu÷k LÞkÞkÄeþku níkk ?
(a) 7 (b) 5 (c) 10 (d) 12
113. fkrXÞkðkzLkkt 220 hkßÞku{ktÚke fux÷k hkßÞku{kt {wtçkE Mkhfkhu VkusËkhe yËk÷íkku MÚkkÃke níke ?
(a) 150 (b) 160 (c) 193 (d) 200
114. 1863 MkwÄe{kt fkrXÞkðk¤Lku LÞkÞíktºk {kxu fux÷k «ktíkku{kt ðnU[e Ãkku÷erxf÷ yusLx LkeBÞk níkk ?
(a) çku (b) [kh (c) A (d) ykX
115. økwshkíkLke MkhnËLke ykrËðkMke òríkykuLkkt hkßÞku{kt fE Mkk÷{kt MkhnËe Ãkt[kÞíkku MÚkkÃke níke ?
(a) 1838 (b) 1842 (c) 1835 (d) 1840
116. MkhnËe Ãkt[kÞíkkuLku fE Mkk÷{kt yËk÷íkku{kt ÃkrhðŠíkík fhðk{kt ykðe níke ?

70
(a) 1840 (b) 1850 (c) 1860 (d) 1876
117. fE Mkk÷{kt rzMxÙeõx Ãkku÷eMk yuõx y÷{{kt ykÔÞku níkku ?
(a) 1860 (b) 1867 (c) 1870 (d) 1847
118. {wtçkE R÷kfkLkk {nuMkq÷e ðneðxe íktºk{kt fE Mkk÷{kt [kh huðLÞw fr{þLkh íkÚkk rsÕ÷k{kt yuf
f÷ufxh yLku çku zuÃÞwxe f÷uõxhku Lke{ðk{kt ykÔÞk níkk ?
(a) 1900 (b) 1904 (c) 1910 (d) 1914
119. Lke[uLkk{ktÚke fÞk hkßÞ{kt Ëuþe hkòykuLke MktÏÞk ðÄkhu níke suLkk fkhýu rçkúrxþ ðneðxe íktºkLke
Ãk¬z íku hkßÞ WÃkh ðÄkhu níke ?
(a) økwshkík (b) íkkr{÷Lkkzw (c) rçknkh (d) íku÷ktøký
120. 1914 {kt Ëhuf íkk÷wfk{kt ykþhu fux÷k økk{ níkkt ?
(a) 200 (b) 250 (c) 100 (d) 75
121. 1914 {kt zuÃÞwxe f÷uõxh ð»ko{kt fux÷e ðkh økk{Lke {w÷kfkík ÷uíkku níkku ?
(a) yufðkh (b) A ðkh (c) çkkh ðkh (d) ykX ðkh
122. íkk÷wfkLkk ðzk íkhefu fkuLke rLk{ýqf fhðk{kt ykðíke su {nuMkq÷ rLkÞr{ík W½hkðkÞ íkuLke Ëu¾hu¾
hk¾íkk ?
(a) ík÷kxe (b) {k{÷íkËkh (c) økúk{ Mkuðf (d) MkhÃkt[
123. {k{÷íkËkh fkuLkk íkkçkk nuX¤ hne fk{økehe çkòðíkk ?
(a) ík÷kxe (b) f÷ufxh (c) zuÃÞqxe f÷uõxh (d) {wÏÞ MkhÃkt[
124. hu÷ðu {kxu çku {wÏÞ RsLkuhku LkeBÞk çkËk rLkheûkf RsLkuhku íkÚkk {ËËLkeþ RsLkuhku fE Mkk÷{kt
Lke{ðk{kt ykÔÞk níkk ?
(a) 1904 (b) 1908 (c) 1910 (d) 1914
125. 1860 {kt støk÷kuLkk ðneðxe íktºk {kxu R÷kfkLku fux÷k Mkfo÷ku{kt ðnU[eLku fkuLÍðuoxh íkÚkk {ËËLkeþ
fkuLÍðuoxh Lke{ðk{kt ykÔÞk ?
(a) [kh (b) ykX (c) çkkh (d) ËMk
126. fE Mkk÷{kt þk¤kykuLku økúkLx ykÃkðk {kxu yuf RLMÃkuõxh, zuÃÞqxe RLMÃkuõxh yLku {ËËLkeþku
Lke{ðk{kt ykÔÞk ?
(a) 1860 (b) 1865 (c) 1868 (d) 1870
127. fE Mkk÷{kt fku-ykuÃkhurxð ¢urzx MkkuMkkÞxe yuõx ÃkMkkh fhe íkuLkwt fkÞo hrsMxÙkhLku MkkUÃkkÞwt ?
71
(a) 1900 (b) 1910 (c) 1903 (d) 1908
128. s{eLkLke LkkUÄýe yLku ¾uíkeðkzeLkkt ¾kíkk fE Mkk÷{kt þY ÚkÞk níkk ?
(a) 1884 (b) 1886 (c) 1887 (d) 1890
129. fE Mkk÷{kt ¾uíkeðkze ¾kíkkLkk rLkÞk{fku Lke{ðk{kt ykÔÞk ?
(a) 1999 (b) 1989 (c) 1900 (d) 1905
130. Mkkihk»xÙLkkt Ëuþe hkßÞkuLku fE yusLMke nuX¤ {qfðk{kt ykÔÞk níkk ?
(a) ðuMxLko RÂLzÞk MxuxTMk (b) RMxLko RÂLzÞk MxuxTMk
(c) WÃkhkuõík çktLku (d) ðuMx MxuxTMk
131. fÞk hkßÞ{kt y÷øk hurMkzuLMkLke rLk{ýqf ÚkE níke ?
(a) {wtçkE (b) ðzkuËhk (c) y{ËkðkË (d) Mkkihk»xÙ
132. (rhÞkMkíkkuLkku ðneðx) Ëuþe hkßÞkuLkwt yufÚke fux÷k ðøko{kt rð¼ksLk fhðk{kt ykÔÞwt níkwt ?
(a) yufÚke Mkkík (b) yufÚke ykX (c) yufÚke Lkð (d) yufÚke ËMk
133. fÞk ðøkoLkkt hkßÞkuLkk hkòykuLku íkkuÃkkuLke Mk÷k{e yÃkkíke níke ?
(a) «Úk{ yLku rîíkeÞ ðøkoLkkt (b) [kuÚkk ðøkoLkk
(c) Ãkkt[{k yLku Aêk ðøkoLkkt (d) Mkkík{k ðøkoLkk
134. yktíkrhf ðneðxLke çkkçkík{kt fkuý Mðíktºk níkk ?
(a) {k{÷íkËkhku (b) hkòyku (c) ík÷kxeyku (d) ðShku
135. hkòLku ðneðxe çkkçkíkku{kt Mk÷kn ykÃkðk íkÚkk {ËË fhðk {kxu fkuý Lke{ðk{kt ykðíkk ?
(a) ËeðkLk (b) fkh¼khe (c) WÃkhkuõík çktLku (d) {k{÷íkËkh
136. {nuMkq÷ yLkks{kt ÷uðk ykðu íkuLku þwt fnuðk{kt ykðíke níke ?
(a) ¼køk (b) ¼køkçkxkE (c) rð½kuhe (d) Wå[f
137. {nuMkq÷ hkufz hf{{kt ÷uðk{kt ykðu íkuLku þwt fnuðk{kt ykðíke níke ?
(a) rð½kuxe (b) ¼køkçkxkE (c) ¼køk (d) Wå[f
138. {nuMkq÷ ¾kíkkLkk WÃkhe fuMkku ytøkuLke MktÃkqýo Mk¥kk fkuý Ähkðíkwt níkwt ?
(a) {k{÷íkËkh (b) f÷uõxh (c) fr{þLkh (d) nðk÷Ëkh
139. økwshkík{kt Ëuþe hkòykuLkk ðneðx{kt fÞk hkòLkwt hkßÞ {ku¾hu níkwt ?

72
(a) f]»ýËuðLkwt ¼kðLkøkh (b) MkÞkShkðe økkÞfðkzLkwt ðzkuËhk
(c) yþkufLkwt Ãkkxý (d) LkhuþLkwt hksÃkeÃk¤k
140. ÷kufþkne y{÷ ÚkðkÚke hkßÞ fÞwt hkßÞ çkLÞwt ?
(a) æÞuÞ-hkßÞ (b) rðþk¤-hkßÞ (c) ÷kuf{ík-hkßÞ (d) fÕÞký-hkßÞ
141. fE Mkk÷{kt fkuBÃÞwrLkxe zuð÷Ãk{uLx «kuøkúk{ þY fhðkÚke hkßÞLkwt æÞuÞ rðfkMk÷ûke çkLÞw níkwt ?
(a) 1952 (b) 1947 (c) 1950 (d) 1949
142. Ãkkur÷Mk ¾kíkkLkk ðneðx {kxu økwshkík hkßÞLkk fux÷k rð¼køkku Ãkkzðk{kt ykÔÞk níkk ?
(a) ºký (b) çku (c) [kh (d) Ãkkt[
143. ÷kt[hwïík Ëqh fhðk {kxu fÞk þnuh ¾kíku ÷kt[hwïík rðhkuÄe ¾kíkkLkk rLkÞk{f nuX¤ ÷kt[hwïík rðhkuÄe
Ë¤ hk¾ðk{kt ykÔÞwt ?
(a) Mkwhík (b) y{hu÷e (c) ðzkuËhk (d) y{ËkðkË
144. fkuý Mkkihk»xÙLkk LkkLkk hkßÞku ÃkkMkuÚke ¾tzýe W½hkðíkwt níkwt ?
(a) fýkoðíke hkßÞ (b) ykþkð÷e hkßÞ (c) ðzkuËhk hkßÞ (d) y{ËkðkË hkßÞ
145. økwshkík hkßÞLke MÚkkÃkLkk 1960 {kt ÚkE íÞkhu fÞk þnuh{kt nkRfkuxo þY fhðk{kt ykðe ?
(a) y{ËkðkË (b) ðzkuËhk (c) fåA (d) {nuMkkýk
146. Ëhuf rsÕ÷k yLku íkk÷wfk{kt fE yËk÷ík ykðu÷e Au ?
(a) VkusËkhe yËk÷ík (b) ËeðkLke yËk÷ík (c) WÃkhkuõík çktLku (d) hksfeÞ yËk÷ík
147. ðzkuËhkLkk økkÞfðkz MkkÚku R.Mk. 1807 {kt ÚkÞu÷k fhkhLku þwt fnuðkÞ Au ?
(a) “ðkufh Mkux÷{uLx” (b) ðkuxh Mkux÷{uLx (c) {kuxh Mkux÷{uLx (d) økkuxh Mkux÷{uLx
148. økwshkík hkßÞLkkt støk÷ ¾kíkkLkwt (VkuhuMxTMkLkwt) {wÏÞ {Úkf fÞk þnuh{kt Au ?
(a) y{ËkðkË (b) Mkwhík (c) ¼Y[ (d) ðzkuËhk
149. fE Mkk÷{kt økwshkík hkßÞ{kt Ãkt[kÞíke hksLkku y{÷ þY ÚkÞku níkku ?
(a) 1960 (b) 1963 (c) 1961 (d) 1964
150. økwshkík hkßÞ{kt Ãkt[kÞíkLke hksLkk y{÷ yLkwMkkh fux÷k rð¼køkku nuX¤ íku{Lku rðfkMkLkk fkÞkuo
MkkUÃkðk{kt ykÔÞk ?
(a) çku (b) Ãkkt[ (c) [kh (d) ºký
151. rsÕ÷k{kt ÷kufþkne rðfuLÿefhýLke ÞkusLkkLkku y{÷ fE Mkk÷{kt þY ÚkÞku ?
73
(a) 1960 (b) 1962 (c) 1963 (d) 1966
152. fÞk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk Ëuþe hkßÞku{kt rðr÷LkefhýLkku «&™ MkhËkh Ãkxu÷u fqLkunÃkqðof WfuÕÞku ?
(a) 1947 Úke 1960 (b) 1947 Úke 1962 (c) 1947 Úke 1961 (d) 1947 Úke 1966
153. {nøkwshkíkLke MÚkkÃkLkkLkk «&™u fE Mkk÷{kt Wøkú yktËku÷Lk ÚkÞwt ?
(a) 1960 (b) 1956 (c) 1957 (d) 1948
154. rLkËkuo»k Lkkøkrhfku nuhkLk Lk ÚkkÞ íku {kxu hkßÞu fÞk Ãkt[Lke h[Lkk fhe ?
(a) LÞkÞ Ãkt[ (b) yufíkk Ãkt[ (c) MktøkXLk Ãkt[ (d) íkfuËkhe Ãkt[
155. fE Mkk÷{kt rçkLkfkUøkúuMke MkhfkhLke h[Lkk ÚkE níke ?
(a) 1962 (b) 1994 (c) WÃkhkuõík çktLku (d) 1969
156. rçkLkfkUøkúuMke MkhfkhkuLke h[Lkk fw÷ fux÷e ðkh ÚkE Au ?
(a) ºký (b) çku (c) [kh (d) ykX
157. [e{Lk¼kE Ãkxu÷Lkk Lkuík]íð nuX¤ ÚkE Mkk÷{kt sLkíkkË¤u ¼khíkeÞ sLkíkk Ãkûk MkkÚku r{© Mkhfkh h[e ?
(a) 1980 (b) 1990 (c) 1989 (d) 1992
158. ‘¾uzu íkuLke s{eLk’Lkk ¢ktríkfkhe ÏÞk÷Lkku MkV¤ «Þkuøk fÞk hkßÞ{kt Ãkkh ÃkzÞku níkku ?
(a) økwshkík (b) {nhk»xÙ (c) hksMÚkkLk (d) rçknkh
159. ‘¾uzu íkuLke s{eLk’Lkk Ãkrhýk{u 1970{kt fux÷k ÷k¾ økýkuríkÞk 15.5 ÷k¾ nuõxh s{eLkLkk {kr÷f
çkLÞk ?
(a) 5 (b) 6 (c) 7 (d) 8
160. ‘¾uzu íkuLke s{eLk’Lkk Mk{Þøkk¤k{kt fux÷k nuõxh s{eLk MkhfkhLku «kó ÚkE ?
(a) 10 (b) 12 (c) 15 (d) 20
161. fE Mkk÷{kt Ãkt[kÞík hksLke MÚkkÃkLkkLkku fkÞËku ½zkÞku níkku ?
(a) 1959 (b) 1967 (c) 1961 (d) 1963
162. fE Mkk÷{kt «Úk{ ð¾ík yrðïkMkLke Ëh¾kMík ykðe níke ?
(a) 1963 (b) 1960 (c) 1962 (d) 1965
163. «Úk{ ð¾ík ykðu÷e yrðïkMkLke (1963) Ëh¾kMík 32 rðhwØ fux÷k {ík îkhk ÃkhkMík ÚkE níke ?
(a) 99 (b) 101 (c) 100 (d) 105
164. økwshkík hkßÞLke «Úk{ [qtxýe fE Mkk÷{kt ÞkuòE níke ?

74
(a) 1960 (b) 1961 (c) 1962 (d) 1964
165. 1962 {kt ÞkuòÞu÷ økwshkík hkßÞLke «Úk{ [qtxýe{kt fkUøkúuMk ÃkûkLku fux÷e çkuXfku «kÃík ÚkE níke ?
(a) 95 (b) 101 (c) 110 (d) 113
166. çk¤ðtíkhkÞ {nuíkk yu fux÷k ð»ko MkwÄe {wÏÞ{tºke ÃkËu hÌkk níkk ?
(a) yuf ð»ko (b) çku ð»ko (c) ºký ð»ko (d) [kh ð»ko
167. çk¤ðtíkhkÞ {nuíkk fÞk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk {wÏÞ{tºke ÃkËu hÌkk níkk ?
(a) 19-3-1963 Úke 19-9-1965 (b) 11-4-1962 Úke 19-6-1963
(c) 17-2-1960 Úke 19-9-1965 (d) 20-6-1961 Úke 2-8-1964
168. çk¤ðtíkhkÞ {nuíkkLkk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk fÞk ðes¤e{ÚkfLke þYykík ÚkE níke ?
(a) ¼[kW (b) ðzLkøkh (c) Äwðhý (d) Ëktíkeðkzk
169. çk¤ðtíkhkÞ {nuíkkLkk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk fÞk þnuh{kt fkuÞ÷e rhVkRLkhe fkÞo fhíke ÚkE ?
(a) y{ËðkË{kt (b) Mkwhík{kt (c) ¼Y[{kt (d) ðzkuËhk{kt
170. çk¤ðtíkhkÞ {nuíkkLkk Mk{Þøkk¤k{kt ®Mk[kE ÃkkA¤ fux÷k ÷k¾Lkku ¾[o fhðk{kt ykÔÞku níkku ?
(a) 1352 ÷k¾ (b) 1520 ÷k¾ (c) 1120 ÷k¾ (d) 1256 ÷k¾
171. çk¤ðtíkhkÞ {nuíkkLkk Mk{Þøkk¤k{kt fE Mkk÷{kt ÃkkrfMíkkLku ¼khík Ãkh yk¢{ý fÞwO níkwt ?
(a) 1961 (b) 1965 (c) 1963 (d) 1966
172. rníkuLÿ¼kE ËuMkkE yu ËuðMÚkkLkRLkk{ Mk¥kk«fkh LkkçkqËe yrÄrLkÞ fE Mkk÷{kt «Mkkh fÞkuo níkku ?
(a) 1963 (b) 1964 (c) 1966 (d) 1969
173. ÃkkhzeLke ½krMkÞk s{eLkLkk «&™Lkku fux÷k ð»koLkkt yktËku÷Lkku çkkË Mkw¾Ë Wfu÷ ykÔÞku níkku ?
174. rníkuLÿ¼kE ËuMkkELkk Mk{Þ ËhBÞkLk 1970 MkwÄe{kt ¼khík Mkhfkhu fux÷k {kuxk WãkuøkkuLku Lkðk yuf{ku
þY fhðk ÷kÞMkLMk ykÃÞk níkk ?
(a) 215 (b) 200 (c) 195 (d) 235
175. ‘þneË M{khf’Lkku «&™ fux÷k ð»ko çkkË Wfu÷kÞku ?
176. ‘þneË M{khf’Lkku «&™ fÞk {wÏÞ{tºkeLkk Mk{Þ{kt Wfu÷kÞku níkku ?
(a) çk¤ðtíkhkÞ {nuíkk (b) ½Lk~Þk{¼kE ykuÍk
75
(c) rníkuLÿ¼kE ËuMkkE (d) LkhuLÿ {kuËe
177. rníkuLÿ¼kE ËuMkkE yu fE Mkk÷{kt {kæÞr{f rþûký {Vík ònuh fÞwO níkwt ?
(a) 1967 (b) 1970 (c) 1972 (d) 1971
178. rníkuLÿ¼kE ËuMkkELkk Mk{Þ{kt fE Mkk÷{kt økwshkík{kt {kuxk ÃkkÞk Ãkh fku{e h{¾kýku Vkxe LkeféÞk
níkkt ?
(a) 1969 (b) 1971 (c) 1972 (d) 1973
179. fÞk {wÏÞ{tºkeyu LkkLkk ¾uzqíkkuLku {nuMkq÷{ktÚke {wÂõík ykÃkíkku yLku {kæÞr{f rþûk{ {Vík fhðkLkku
fkÞËku ÃkMkkh fÞkuo níkku ?
(a) [eLk{¼kE Ãkxu÷ (b) ½Lk~Þk{¼kE ykuÍk
(c) çkkçkw¼kE su. Ãkxu÷ (d) y{h®Mkn [kiÄhe
180. ½Lk~Þk{¼kE ykuÍkyu fE Mkk÷{kt ÄkhkMk¼k{kt økwshkík {kæÞr{f rþûký rðÄuÞf ÃkMkkh fhkÔÞwt ?
(a) 1970 (b) 1971 (c) 1973 (d) 1975
181. {kæÞr{f rþûký çkkuzoLke h[Lkk fÞk {wÏÞ{tºkeLkk Mk{Þ{kt ÚkE níke ?
(a) LkhuLÿ {kuËe (b) {kÄð®Mkn Mkku÷tfe
(c) y{h®Mkn [kiÄhe (d) ½Lk~Þk{¼kE ykuÍk
182. Yh÷ nkW®Mkøk çkkuzoLke h[Lkk fÞk {wÏÞ{tºkeLkk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk ÚkE níke ?
(c) çkkçkw¼kE Ãkxu÷ (d) [e{Lk¼kE Ãkxu÷
183. ykrËðkMke òríkykuLkk rðfkMk {kxu økwshkík ykrËòrík rðfkMk fkuÃkkuohuþLkLke h[Lkk fÞk {wÏÞ{tºkeLkk
Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk ÚkE níke ?
(a) ½Lk~Þk{¼kE ykuÍk (b) sÞhk{ {nuíkk (c) çk¤ðtíkhkÞ {nuíkk (d) [e{Lk¼kE Ãkxu÷
184. økwshkíkLkk MkkiÚke LkkLke ô{hLkk «Úk{ {wÏÞ{tºke fkuý níkk ?
(a) çk¤ðtíkhkÞ {nuíkk (b) [e{Lk¼kE Ãkxu÷ (c) {kÄð®Mkn Mkku÷tfe (d) LkhuLÿ {kuËe
185. [e{Lk¼kE Ãkxu÷u fÞk Mk{Þøkk¤k{kt yÒkLke yAíkLku ÃknkU[e ð¤ðk yLku [esðMíkwykuLkk ¼kð
½xkzðk Ãkøk÷kt ÷eÄk ?
186. ‘LkðrLk{koýLkwt yktËku÷Lk’ fÞk {wÏÞ{tºke Mk{Þ{kt þY ÚkÞwt níkwt ?

76
(a) LkhuLÿ {kuËe (b) [e{Lk¼kE Ãkxu÷ (c) çkkçkw¼kE Ãkxu÷ (d) y{h®Mkn [kiÄhe
187. [e{Lk¼kE Ãkxu÷Lku fÞk ð»ko{kt hkSLkk{w ykÃkðkLke Vhs Ãkze níke ?
(a) 1970 (b) 1971 (c) 1974 (d) 1973
188. [e{Lk¼kE Ãkxu÷u fux÷k ð»koLkk økk¤k ËhBÞkLk íku{ýu ‘LkÞk økwshkík’Lkwt MkÃkLkwt Mkkfkh fhðk «ÞíLkku fÞko
níkk ?
(a) ºký ð»ko (b) [kh ð»ko (c) Ãkkt[ ð»ko (d) A ð»ko
189. [e{Lk¼kE Ãkxu÷Lkwt fE Mkk÷{kt ÌËÞhkuøkLkk nw{÷kLku fkhýu {]íÞw ÚkÞwt níkwt ?
(a) 1991 (b) 1992 (c) 1993 (d) 1994
190. økwshkík{kt «Úk{ rçkLkfkUøkúuMke sLkíkk {kuh[k MkhfkhLke h[Lkk fÞk {wÏÞ{tºkeyu fhe níke ?
(a) çkkçkw¼kE Ãkxu÷ (b) [e{Lk¼kE Ãkxu÷ (c) y{h®Mkn [kiÄhe (d) {kÄð®Mkn Mkku÷tfe
191. fÞk {wÏÞ{tºkeLkk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk Ëuþ{kt yktíkrhf fxkufxe ònuh fhðk{kt ykðe níke ?
(a) çk¤ðtík {nuíkk (b) çkkçkw¼kE Ãkxu÷ (c) LkhuLÿ {kuËe (d) y{h®Mkn [kiÄhe
192. çkkçkw¼kE Ãkxu÷u økheçke Ëqh fhðk fE ÞkusLkk Ëk¾÷ fhe níke ?
(a) yríkrÚk (b) yÃkuûkk (c) yr¼÷k»kk (d) ytíÞkuËÞ
193. çkkçkw¼kE su. Ãkxu÷u ËuðkËkh ¾uzqíkku {kxu fux÷k fhkuzLke hkník ònuh fhe níke ?
(a) 60 fhkuz (b) 66 fhkuz (c) 50 fhkuz (d) 52 fhkuz
194. çkkçkw¼kE su. Ãkxu÷Lkk Mk{Þ ËhBÞkLk hkßÞÃkk÷Lkwt rLkðkMkMÚkkLk y{ËkðkËÚke ¾Mkuze fÞkt ÷E sðkÞwt
níkwt ?
(a) ðzkuËhk (b) økktÄeLkøkh (c) Mkwhík (d) ykýtË
195. ÃkAkík ðøkkuoLku {ËË fhðk ‘fwxwtçkÃkkuÚke’Lke LkðeLk ÃkØrík fÞk {wÏÞ{tºkeyu Ëk¾÷ fhe níke ?
(a) {kÄð®Mkn Mkku÷tfe (b) [e{Lk¼kE Ãkxu÷
(c) rníkuLÿ¼kE ËuMkkE (d) ½Lk~Þk{¼kE ykuÍk
196. {kÄð®Mkn Mkku÷tfe yu Lk{oËk ÞkusLkkLku Ãkqýo fhðk rðïçkUf ÃkkMkuÚke «Úk{ íkçk¬kLke fux÷k fhkuzLke
÷kuLk «kÃík ÚkE ?
197. {kÄð®Mkn Mkku÷tfeLkk Mk{Þøkk¤k{kt ykiãkurøkf ûkuºku økwshkík ykX{kt MÚkkLkuÚke fÞk MÚkkLku ykðe økÞwt
níkwt ?
77
(a) Ãkkt[{k (b) ºkeò (c) [kuÚkk (d) rîíkeÞ
198. ðzkuËhk hkßÞLkku ðneðx ßÞkhu ÃkuïkE Äkuhýu [k÷íkku níkku íÞkhu fÞwt ¾kíkwt MkkiÚke {n¥ðLkwt níkwt ?
(a) hûkk ¾kíkwt (b) Lkkýkt ¾kíkwt (c) huðLÞwt ¾kíkwt (d) Ãkku÷eMk ¾kíkwt
199. {kÄð®Mkn Mkku÷tfe yu «kÚkr{f þk¤kLkkt fux÷k ÷k¾ çkk¤fku {kxu Y. 110 fhkuzLkk ¾[uo {æÞknLk
¼kusLk ÞkusLkk þY fhe ?
(a) 30 ÷k¾ (b) 40 ÷k¾ (c) 50 ÷k¾ (d) 60 ÷k¾
200. fÞk {wÏÞ{tºkeLkk Mk{Þ{kt ÞwrLkðŠMkxe fûkk MkwÄe fLÞk fu¤ðýe {Vík fheLku Mkhfkhu fLÞk fu¤ðýeLku
«kuíMkknLk ykÃkðkLkwt yøkíÞLkwt Ãkøk÷wt ¼ÞwO níkwt ?
(a) {kÄð®Mkn Mkku÷tfe (b) çk¤ðtíkhkÞ {nuíkk (c) ®n{ík¼kE ËuMkkE (d) [e{Lk¼kE Ãkxu÷
201. fÞk {wÏÞ{tºke yu {qfu÷e ‘¾k{’ ÞkusLkkLku fkhýu økwshkík{kt «Úk{ ð¾ík Wå[ ¿kkrík yLku rLkBLk ¿kkrík
yuðk ¼uË ÃkzÞk ?
(a) {kÄð®Mkn Mkku÷tfe (b) çkkçkw¼kE su. Ãkxu÷ (c) LkhuLÿ¼kE {kuËe (d) y{h®Mkn [kiÄhe
202. {kÄð®Mkn Mkku÷tfeLku fE Mkk÷{kt hkSLkk{wt ykÃkðkLke Vhs Ãkze níke ?
(a) 1982 (b) 1985 (c) 1986 (d) 1984
203. økwshkíkLkk «Úk{ ykrËðkMke {wÏÞ{tºke fkuý çkLÞk níkk ?
(c) [e{Lk¼kE Ãkxu÷ (d) y{h®Mkn [kiÄhe
204. y{h®Mkn [kiÄhe yu fÞk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk {wÏÞ{tºke ÃkËu hÌkk níkk ?
(a) 11-2-1984 Úke 1-6-1989 (b) 6-7-1985 Úke 1-6-1989
(c) 24-12-1985 Úke 1-6-1989 (d) 11-2-1982 Úke 2-8-1990
205. økwshkík{kt ÷kufr«Þ MkhfkhkuLke MkkÚkkuMkkÚk hksfeÞ fxkufxeLku fkhýu fux÷e ð¾ík hk»xÙÃkrík þkMkLk
÷ËkÞkt Au ?
(a) [kh ð¾ík (b) ºký ð¾ík (c) çku ð¾ík (d) Ãkkt[ ð¾ík
206. 1994 MkwÄe{kt fux÷k rËðMkku MkwÄe økwshkík hk»xÙÃkrík þkMkLk nuX¤ hÌkwt níkwt ?
(a) 1000 (b) 900 (c) 1083 (d) 1283
207. økwshkík{kt fE Mkk÷{kt «Úk{ ð¾ík hk»xÙÃkrík þkMkLk ÷kËðk{kt ykÔÞwt níkwt ?
(a) 1969 (b) 1971 (c) 1973 (d) 1975

78
208. økwshkík{kt «Úk{ ð¾ík hk»xÙÃkrík þkMkLk ÷kËðk{kt ykÔÞwt íÞkhu hkßÞÃkk÷ íkhefu Vhs Ãkh fkuý níkk ?
(a) ©e{kLk Ëuþ{w¾ (b) fu. fu. rðïLkkÚkLk (c) LkhuLk[tÿ (d) ©e{kLk LkkhkÞý
209. fÞk hkßÞÃkk÷Lkk Mk{Þ{kt çkeS ð¾ík hk»xÙÃkrík þkMkLk MÚkÃkkÞwt níkwt ?
(a) fu. fu. rðïLkkÚkLk (b) ©e Ãke. yuLk. ¼økðíke
(c) ©e çke. fu. Lkunhw (d) zkì. MkYÃk®Mkn
210. økwshkík{kt çkeS ð¾ík hk»xÙÃkrík þkMkLk fE Mkk÷{kt ÷kËðk{kt ykÔÞwt níkwt ?
(a) 1971 (b) 1974 (c) 1972 (d) 1970
211. økwshkík{kt ºkeS ð¾ík fu. fu. rðïLkkÚkLkk hkßÞÃkk÷ fk¤ ËhBÞkLk fÞkhu hk»xÙÃkrík þkMkLk ÷kËðk{kt
ykÔÞwt níkwt ?
(a) 1971 (b) 1972 (c) 1976 (d) 1970
212. Mkkihk»xÙLkk hsðkzkyku WÃkh rLkÞtºký hk¾ðk fÞkt ykøk¤k “yusLx xw Äe økðLkoh”Lke fkuXe MÚkkÃkðk{kt
ykðe níke ?
(a) ÷kurÄfk (b) ¼kðLkøkh (c) hksfkux (d) ò{Lkøkh
213. [kuÚke ð¾ík hk»xÙÃkrík þkMkLk (1980) fÞk hkßÞÃkk÷Lkk Mk{Þ{kt ÷kËðk{kt ykÔÞwt níkwt ?
(a) ©e çke. fu. Lknuhw (b) ©e{íke þkhËk {w¾hS
(c) zkì. ©e{ÒkkhkÞý (d) «ku. fu. yu{. [ktze
214. ¼khík{kt fw÷ fux÷k «fkhLke hkßÞ-þkMkLk ÃkËkÃkØríkyku Au ?
(a) ºký (b) [kh (c) çku (d) Ãkkt[
215. økwshkík{kt fE hkßÞ-þkMkLk ÃkËkÃkØrík s hne Au ?
(a) yufkÃkËk «Úkk (b) rîÃkËk «Úkk (c) çknÃkËk «Úkk (d) [íkwÚko «Úkk
216. økwshkík{kt fkUøkúuMku fE Mkk÷Úke fk{økehe þY fhe níke ?
(a) 1905 (b) 1910 (c) 1915 (d) 1920
217. {kuhkhS ËuMkkELke fE Mkk÷{kt økwshkík «Ëuþ fkUøkúuMk Mkr{ríkLkk {tºke íkhefu rLk{ýqf ÚkE níke ?
(a) 1947 (b) 1948 (c) 1949 (d) 1951
218. 1962 Lke [qtxýe{kt fkUøkúuMkLku ÷kufMk¼kLke fux÷e çkuXfku {¤e níke ?
(a) 10 (b) 5 (c) 16 (d) 20
219. 1962 Lke [qtxýe{kt fkUøkúuMkLku rðÄkLkMk¼kLke fux÷e çkuXfku {¤e níke ?
79
(a) 95 (b) 100 (c) 119 (d) 113
220. fE Mkk÷{kt hk»xÙeÞ fûkkyu fkUøkúuMkLkk ¼køk÷k ÃkzÞk níkk ?
(a) 1962 (b) 1969 (c) 1965 (d) 1967
221. økwshkíkLke 1962 Lke rðÄkLkMk¼k{kt Mðíktºk Ãkûku fux÷e çkuXfku WÃkh W{uËðkhku Q¼k hkÏÞk níkk ?
(a) 100 (b) 97 (c) 106 (d) 116
222. økwshkíkLke 1962 Lke rðÄkLkMk¼k{kt Mðíktºk ÃkûkLku fux÷e çkuXfku {¤e níke ?
(a) 92 (b) 70 (c) 38 (d) 26
223. økwshkík{kt 1967 {kt Mðíktºk ÃkûkLkk Lkuíkk fkuý níkk ?
(a) ¼kEfkfk (b) fhMkLk Ãkxu÷ (c) yYý ykuÍk (d) çk¤ðtík {nuíkk
224. økwshkíkLkku Mðíktºk Ãkûk Auðxu fÞk Ãkûk{kt rðr÷Lk ÚkE økÞku ?
(a) fkUøkúuMk (b) sLkíkk Ãkûk
(c) «ò-Mk{ksðkËe Ãkûk (d) {nkøkwshkík sLkíkk Ãkrh»kË
225. hkßÞ{kt LkðrLk{koý yktËku÷Lk fE Mkk÷{kt ÚkÞwt suLkk Ãkrhýk{u økwshkík rðÄkLkMk¼k ¼tøk fhðe Ãkze ?
(a) 1971 (b) 1994 (c) 1970 (d) 1972
226. økwshkík{kt 1980 {kt ÚkÞu÷e [qtxýe{kt fÞk ÃkûkLkwt ¼khu çknw{íkeÚke Vhe þkMkLk MÚkÃkkÞwt níkwt ?
(a) fkUøkúuMk (b) ¼ksÃkk
(c) çkMkÃkk (d) rfMkkLk {sËqh «ò Ãkkxeo
227. økwshkík{kt sLkíkk ÃkûkLku {k[o 1977Lke ÷kufMk¼kLke [qtxýe{kt fux÷e çkuXfku «kÃík ÚkE níke ?
(a) 10 (b) 12 (c) 16 (d) 18
228. økwshkík{kt sLkíkk ÃkûkLku 1980Lke ÷kufMk¼kLke [qtxýe{kt fux÷e çkuXfku «kÃík ÚkE níke ?
(a) 1 (b) 5 (c) 10 (d) 16
229. økwshkík{kt 1980 Lke rðÄkMk¼kLke fux÷e çkuXfku sLkíkk ÃkûkLku «kÃík ÚkE níke ?
(a) 101 (b) 21 (c) 95 (d) 1
230. økwshkík{kt sLkíkk ÃkûkLku 1985Lke ÷kufMk¼kLke [qtxýe{kt fux÷e çkuXfku «kÃík ÚkE níke ?
(a) 7 (b) 20 (c) 10 (d) 1
231. E.Mk. 1870{kt fLko÷ yuLzhMkLku ònuh rð»kÞku suðkt fu ykhkuøÞ, fu¤ðýe, hMíkkyku ðøkuhu {kxu fuðe
Mk¼k h[ðkLkku «Míkkð hsq fÞkuo níkku ?

80
(a) ÄkŠ{f Mk¼k (b) ykŠÚkf Mk¼k (c) «ríkrLkrÄ Mk¼k (d) fu¤ðýe Mk¼k
232. ¼qíkÃkqðo ¼khíkeÞ sLkMkt½ yu nk÷Lkku fÞku Ãkûk Au ?
(a) ¼khíkeÞ sLkíkk Ãkkxeo (b) fkUøkúuMk
(c) Mðíktºk Ãkûk (d) sLkíkkË¤
233. ¼khíkeÞ sLkíkk Ãkûk fE Mkk÷{kt yÂMíkíð{kt ykÔÞku níkku ?
(a) 1971 (b) 1975 (c) 1979 (d) 1982
234. ¼khíkeÞ sLkMkt½Lke MÚkkÃkLkk fE Mkk÷{kt ÚkE níke ?
(a) 1947 (b) 1951 (c) 1957 (d) 1960
235. 1962 {kt sLkMkt½ Ãkûk fux÷k W{uËðkhku {uËkLk{kt WíkkÞko Ãkhtíkw yuf Ãký çkuXf «kÃík ÚkE Lknkuíke ?
(a) 22 (b) 90 (c) 44 (d) 10
236. 1975 {kt ¼k.s.Ãkk.Lku sLkíkk {kuh[kLkk ½xf Ãkûk íkhefu fux÷e çkuXfku «kÃík ÚkE níke ?
(a) 12 (b) 4 (c) 2 (d) 18
237. 1989 {kt ¼k.s.Ãkk.Lku ÷kufMk¼k{kt fux÷e çkuXfku «kÃík ÚkE níke ?
(a) 6 (b) 9 (c) 12 (d) 10
238. økwshkík{kt ¼k.s.Ãkk.yu (1989) fÞk þnuhLke BÞwrLkrMkÃk÷ fkuÃkkuohuþLk Ãkh ytfwþ s{kÔÞku níkku ?
(a) y{ËkðkË (b) hksfkux (c) Mkwhík (d) WÃkhkuõík ºkýuÞ
239. rðÄkLkMk¼kLke 1995Lke [qtxýe{kt ¼khíkeÞ sLkíkk ÃkûkLkk Ãkûku fux÷e çkuXfku ykðe níke ?
(a) 121 (b) 109 (c) 100 (d) 104
240. Ërûký økwshkík{kt fÞk rsÕ÷kLkk Ãkkhze íkk÷wfk{kt «ò Mk{ksðkËe ÃkûkLkku «¼kð òuðk {¤íkku níkku ?
(a) y{ËkðkË (b) Mkwhík (c) ðzkuËhk (d) ¼Y[
241. «ò Mk{ksðkËe Ãkûku 1952Lke ÄkhkMk¼kLke [qtxýe{kt fux÷e çkuXfku WÃkh rðsÞ «kÃík fÞkuo níkk ?
(a) 4 (b) 10 (c) 44 (d) 23
242. «ò Mk{ksðkËe ÃkûkLkk Lkuíkkyku fÞk ÃkûkLkk òuzkE síkkt ÃkûkLke yMkhfkhfíkk ½xe ?
(a) ¼k.s.Ãkk. (b) fkUøkúuMk (c) sLkíkk Ë¤ (d) ÞwðkrðfkMk Ãkkxeo
243. MkkBÞðkËe Ãkûku 1972{kt ÄkhkMk¼kLke [qtxýe{kt fux÷e çkuXfku «kÃík fhe níke ?
(a) 6 (b) 4 (c) 2 (d) 1
81
244. 1972Lke rðÄkLkMk¼kLke [qtxýe{kt MkkBÞðkËe ÃkûkLkk W{uËðkh fÞk rðMíkkh{ktÚke [qtxkE ykÔÞk níkk ?
(a) y{ËkðkË (b) ðzkuËhk (c) {nuMkkýk (d) Ãkkr÷íkkýk
245. økwshkíkLkk MkkBÞðkËe ÃkûkLkk «{w¾ fkuý níkk ?
(a) zkì. Sðhks {nuíkk (b) rËLkfh {nuíkk (c) çkkçkw¼kE Ãkxu÷ (d) y{h®Mkn [kiÄhe
246. “fkh¼kheykuLke Mk¼k” õÞkt MkwÄe yÂMíkíð{kt níke ?
247. 1990 Lke rðÄkLkMk¼kLke [qtxýe{kt sLkíkkË¤Lku fux÷e çkuXfku «kÃík ÚkE níke ?
(a) 30 (b) 40 (c) 70 (d) 50
248. 1995 Lke rðÄkLkMk¼kLke [qtxýe{kt fkUøkúuMku fux÷e çkuXfku «kÃík fhe níke ?
(a) 45 (b) 50 (c) 60 (d) 67
249. hksfkuxLke hksfw{kh fkì÷us, nLxh xÙu®Lkøk fkì÷us, çkkxoLk rV{u÷ xÙu®Lkøk fkì÷usLkku ðneðx E.Mk. 1925
MkwÄe fkuýu [÷kÔÞku níkku ?
(a) fkh¼kheykuLke Mk¼kyu (b) hksfw{khkuyu
(c) «ríkrLkrÄykuLke Mk¼kyu (d) hkýeykuyu
250. {nkhkò MkÞkShkð økkÞfðkzu E.Mk. 1907Lkk {k÷uor{LxkuLkk MkwÄkhk æÞkLk{{kt ÷E ðzkuËhk{kt þuLke
MÚkkÃkLkk fhe níke ?
(a) hkýe Mk¼k (b) «ò Mk¼k (c) çkk¤ Mk¼k (d) fu¤ðýe Mk¼k
•••
3. økwshkík{kt Ãkt[kÞíke hksLke ¼qr{fk
økwshkík{kt Ãkt[kÞíke hksLke ¼qr{fk MCQ

1. økwshkík Ãkt[kÞík{kt yrÄrLkÞ{ yux÷u þwt ?
(a) f÷{ 92 MkkÚku íkuLke f÷{ 274 Lke Ãkuxkf÷{ (1) Úke {¤u÷ Mk¥kk
(b) f÷{ 93 Lke Mk¥kk
(c) f÷{ 95 Lke Mk¥kk

82
(d) f÷{ 94 Lke Mk¥kk
2. økwshkík Ãkt[kÞík{kt Mk{ks {kxu fE Mkr{rík nkuÞ Au ?
(a) †e Mkr{rík (b) Mkk{krsf LÞkÞ Mkr{rík
(c) çkk¤ Mkr{rík (d) ÷kuf Mkr{rík
3. rºk MíkheÞ Ãkt[kÞíkLkku yÚko þwt Au ?
(a) økúk{ Ãkt[kÞík (b) íkk÷wfk Ãkt[kÞík (c) rsÕ÷k Ãkt[kÞík (d) WÃkhkuõík ºkýuÞ
4. “ÃkAkík ðøkoLkk ÷kufku {kxu «uhýk «ðkMk” ÞkusLkkLkku Mk{kðuþ Lke[uLkk{ktÚke þu{kt ÚkkÞ Au ?
(a) Mk{qn÷ûke ÞkusLkk{kt (b) ÔÞÂõíkøkík ÷ûke ÞkusLkk{kt
(c) WÃkhLkkt çktLku (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
5. Ãkt[kÞík{kt Mkr{ríkLke h[Lkk fux÷k MkÇÞku ðÄw{kt ðÄwLke çkLkþu ?
(a) 5 (b) 6 (c) 7 (d) 8
6. Mkr{ríkLke h[Lkk{kt fkuý MkÇÞku çkLkþu ?
(a) MkVkE fk{Ëkh ðøkoLkku yuf MkÇÞ (b) SC yÚkðk ST {ktÚke yuf †e
(c) SC yLku ST Lkk ºký MkÇÞku (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
7. Ãkt[kÞík{kt Mkr{ríkLke {wËíku fuðe hnuþu ?
(a) Mk{ÔÞkÃke (b) çku ð»ko (c) ºký ð»ko (d) yuf ð»ko
8. Mk{ríkLkk fkÞkuo sýkðku.
(a) Lkçk¤k ðøkkuoLku {ËË fhðe (b) {zËkLkku ÃkØríkMkh rLkfk÷ fhðku.
(c) øk]nrLk{koý ÞkusLkkLku W¥kusLk (d) WÃkhkuõík ºkýuÞ
9. Mkki«Úk{ Ãkt[kÞíke hksLkk Wå[ fûkkLke Mkr{ríkLkk yæÞûk fkuý níkk ?
(a) Íeýk¼kE ËhS (b) hk{ {kunLk (c) fkLkk Ãkxu÷ (d) Ãktfs ðiã
10. “V¤kW ÍkzkuLke f÷{ku{kt MknkÞ” ÞkusLkkLkku Mk{kðuþ Lke[uLkk{ktÚke fE ÞkusLkk{kt ÚkkÞ Au ?
(a) Mk{wn÷ûke ÞkusLkk (b) ÔÞÂõík÷ûke ÞkusLkk (c) çkksÃkkE ÞkusLkk (d) sðknh ÞkusLkk
11. Lkçk¤k ðøkkuo{kt Lke[u ËMkkoðu÷ fwxwtçkku{ktÚke fÞk fwxwtçkkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au ?
(a) rLkhkÄkh økk{ fwxwtçkku (b) økk{zkLkk fkheøkhku (c) LkkLkk ¾uzqíkku (d) WÃkhLkkt ºkýuÞ
12. Ãkt[kÞíke ûkuºk{kt Mk{ks{kt ÃkAkík yLku Lkçk¤k ðøkkuoLkku ykŠÚkf rðfkMk ÚkkÞ yLku íku{Lku LÞkÞ {¤u íku
{kxu Mkhfkhu fE f÷{ku çkLkkðe Au ?
83
(a) f÷{ Lkt. 81, 82 (MkLku 1973) (b) f÷{ Lkt. 72, 73, 74
(økwshkík 9{k yrÄrLkÞ{)
(c) f÷{ Lkt. 61, 65, 67 (d) f÷{ 100
13. økúk{/Lkøkh Ãkt[kÞíkkuLke Mkk{krsf LÞkÞ Mkr{íkeykuLke çkuXfku {¤u íkuLke fkÞoðkne fkuLku {kuf÷ðkLke nkuÞ
Au ?
(a) rsÕ÷k rðfkMk yrÄfkhe (b) íkk÷wfk rðfkMk yrÄfkhe
(c) {k{÷íkËkh (d) fr{&™hLku
14. økúk{ Ãkt[kÞík fÞk ðøkoLkk rníkkuLkwt MktÃkqýo æÞkLk hk¾u Au ?
(a) Lkçk¤k ðøkkuoLkwt (b) {æÞ{ Mkw¾e ðøkoLku (c) çkk¤fkuLkwt (d) †eykuLkwt
15. Lkçk¤k ðøkkuoLkk ÷kufkuLkk hnuXkýLke (rðMíkkhLke) {w÷kfkík fkuý ÷u Au ?
(a) íkk÷wfk rðfkMk yrÄfkhe (b) rðMíkhý yrÄfkhe
(c) Mkfo÷ RLMÃkuõxh (d) WÃkhkuõík ºkýuÞ
16. íkk÷wfk rðfkMk yrÄfkhe Lkçk¤k ÷kufkuLkk hnuXký (rðMíkkh)Lke {w÷kfkík þwt æÞkLk{kt ÷uþu ?
(a) rþûký (b) ¾uíkeðkze, ÄtÄku-hkusøkkhe
(c) ykhkuøÞ yLku Mkw¾kfkhe (d) WÃkhkuõík ykÃku÷ ºkýuÞ
17. fkuEÃký íkk÷wfkLke {w÷kfkík Vuhýe{kt fkuE fMkqh Úkíke sýkÞ íkku fkuý ytøkík sðkçkËkh økýkþu ?
(a) {k{÷íkËkh (b) rsÕ÷k Mk{ksfÕÞký yrÄfkhe©e
(c) Mkfo÷ RLMÃkuõxh (d) zÙøk RLMÃkuõxh
18. økúk{/Lkøkh Ãkt[kÞík nhesLkku íkÚkk Lkçk¤k ÷kufkuLke ¼uË¼kð Úkíkk Ãkt[kÞík rLk»V¤ Lkeðzu íkku hkßÞ
Mkhfkh þwt Ãkøk÷kt ÷uþu ?
(a) ðÄkhu yLkwËkLk ykÃkþu (b) økk{Lku ík÷kxe Lkrn ykÃku
(c) hkßÞ MkhfkhLke yLkwËkLkLke hf{ yfxkðþu (d) MkhÃkt[Lku Ëqh fhþu
19. ònuh s¤kþÞku, ðkrhøk]nku, fwðkyku WÃkh rðLkk hkufxkuf Ãkkýe ¼he þfu íku {kxu fkuýu Mkq[Lkku fhu÷k Au ?
(a) Mkhfkh©eLkk rþûký íkÚkk {sqh rð¼køku (b) {k{÷íkËkh
(c) ykhkuøÞ rð¼køk (d) øk]nrð¼køk
20. y~Ãk]~ÞíkkrLkðkhý {kxu «[kh {kxu yrÄfkheyku økúk{/LkøkhLke {w÷kfkík ÷u íÞkhu MkthÃkt[©eyku íkÚkk
Mk¼kÃkríkykuLke fuðe Vhs Au ?

84
(a) fkÞËuMkh (b) Lkiríkf
(c) WÃkhkuõík çktLku (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª
21. Mk{ks fÕÞký «ð]r¥kykuLku yLkw÷ûkeLku fkÞ{e ÔÞðMÚkk íkhefu Mk{ksfÕÞký Mkr{íkeLkwt MðYÃk sýkðku.
(a) fkÞ{e MðYÃk (b) 10 ð»keoÞ Mkr{rík MðYÃk
(c) rçkLk WÃkÞkuøke MðYÃk (d) 15 ð»keoÞ Mkr{rík MðYÃk
22. økk{zkyku{kt rð[híke-rð{wõík òríkykuLkkt ¼kE-çknuLkku {kxu MkeÃký {n¥k{{kt ¾heË{kt fux÷k xfk
MknkÞ {¤u Au ?
(a) 50 xfk MknkÞ (b) 25 xfk MknkÞ (c) 100 xfk MknkÞ (d) 75 xfk MknkÞ
23. nhesLkkuLku ðkrhnøk]n WÃkh Ãkkýe Lkne ¼hðk ËuLkkh Ãkt[kÞík WÃkh þwt Úkþu ?
(a) fkÞËuMkh Ãkøk÷kt ÷uðk{kt ykðþu (b) Ãkt[kÞíkLku ík÷kxe Lkrn yÃkkÞ
(c) Ãkt[kík{ktÚke MkhÃkt[ Ëqh fhkþu. (d) {k{÷íkËkhLku Mkò Úkþu.
24. nhesLkku WÃkh y~Ãk]~Þíkk yÚkðk ¼uËðk¼ h¾kíkku nkuÞ íkku íÞkt òík íkÃkkMk fkuý fhþu ?
(a) {k{÷íkËkh (b) íkk÷wfk rðfkMk yrÄfkhe (T.D.O.)
(c) Vqz RLMÃkuõxh (d) Mkfo÷ RLMÃkuõxh
25. ¼uË¼kð íkÚkk y~Ãk]~Þíkk yxfkððk rLk»V¤ økúk{ Ãkt[kÞíkLke yLkwËkLk fE f÷{ nuX¤ yxfkðkÞ
Au ?
(a) f÷{ 89(5) (b) f÷{ 92 (c) f÷{ 94 (d) f÷{ 93
26. økúk{/Lkøkh Ãkt[kÞíkku y~Ãk]~ÞíkkLkk íkÚkk ¼uË¼kð r{xkððk þwt fhðwt òuEyu ?
(a) ònuh ¾hçkh (b) LkkuxeMk {qfe (c) ZtZkuhku Ãkexe (d) WÃkhkuõík ºkýuÞ
27. fkuEÃký økk{{kt yMÃk]~Þíkk íkÚkk ¼uË¼kðLkwt rLkhkfhý {kxu íkk÷wfk rðfkMk yrÄfkheLke MkkÚku fkuý
ykðu Au ?
(a) Mkfo÷ RLMÃkuõxh
(b) Mkuðk¼kðe MktMÚkkLkk fkÞofhku (nrhsLk Mkt½Lkk fkÞofhku)
(c) LkkÞçk {k{÷íkËkh
(d) LkkÞçk f÷uõxh
28. nrhsLkkuLkwt ÃkkýeLkk «&™Lkk Wfu÷ çkkçkíku yÚkðk yhS çkkçkíku fÞwt hrsMxh økúk{/Lkøkh (íkk÷wfk/
rsÕ÷k) Ãkt[kÞík ÃkkMku nkuÞ Au. ?
85
(a) fk{ [÷kW hrsMxkh (b) ¾kMk hrsMxkh
(c) {kuxwt hrsMxkh (d) LkkLkwt hrsMxkh
29. fÞk yrÄrLkÞ{ Lke[u økwshkík{kt økúk{ Ãkt[kÞíku Ãkkýe ÃkwhðXk ÞkusLkk þY fhðkLke nkuÞ Au ?
(a) yrÄrLkÞ{ f÷{ 94(1) (b) yrÄrLkÞ{ f÷{ 95(2)
(c) yrÄrLkÞ{ f÷{ 96(3) (d) yrÄrLkÞ{ f÷{ 92(4)
30. Ãkt[kÞík Ãkkýe Mkr{ríkLke çktÄkhý{kt MkÇÞ MktÏÞk fux÷e nkuÞ Au ?
31. Ãkt[kÞík Ãkkýe Mkr{ríkLke çktÄkhý{kt {rn÷k fux÷k MkÇÞku nkuE Au ?
(a) çktÄkhý Mkr{íke (ÃkkýeLke)Lkk 1/3 MkÇÞku (b) 10 MkÇÞku
(c) 12 MkÇÞku (d) 18 MkÇÞku
32. Ãkt[kÞík Ãkkýe Mkr{ríkLkk MÚkkrLkf hrsMxzo ÚkÞu÷e MÚkkrLkf MðiÂåAf MktMÚkkykuLkk fux÷k «ríkrLkrÄ nkuÞ
Au ?
(a) 1 yÚkðk 2 (b) 2 yÚkðk 3 (c) 3 yÚkðk 4 (d) 2 yÚk¤k 4
33. Ãkt[kÞíkLke Ãkkýe Mkr{rík{kt fkuý ¼køk ÷E þfu Ãkhtíkw {íkLkk ykÃke þfu ?
(a) økúk{ Mkuðf (b) ík÷kxe-f{-{tºke
34. Ãkt[kÞíkLke Ãkkýe Mkr{ríkLkk {tºke fkuý hnuþu ?
(a) ík÷kxe-f{-{tºke (b) MkhÃkt[ (c) MktMkË MkÇÞ (d) ÄkhkMkÇÞ
35. Ãkkýe Mkr{ríkLke õÞkhu ÃkwLk: h[Lkk ÚkE þfu Au ?
(a) {wËík Ãkwh ÚkÞk ÃkAe (b) MkÇÞLkwt {]íÞw ÚkÞk ÃkAe
(c) MkÇÞLkwt hkSLkk{wt {éÞk ÃkAe (d) WÃkhkuõík ykÃku÷ çkÄk
36. økúk{Mk¼k, Ãkt[kÞíkLkk XhkðkuLke fkÞoMkqr[, çkuXfLke fkÞoðkneLke LkkUÄ yLku {w~fu÷e sýkÞ íkku fkuLku
MktÃkfo fhðku ?
(a) MkhÃkt[©e (b) íkk÷wfk rðfkMk yrÄfkhe
(c) ík÷kxe-f{-{tºke (d) økúk{ Mkuðf
37. Ãkkýe Mkr{íkeLkk fkÞkuo fÞk Au ?
(a) ÃkkýeLkk †kuík (b) ÃkkýeLke xktfe, ÷kELk ykøk¤ MðåAíkk hk¾ðk

86
(c) hrsMxh hk¾ðwt (d) WÃkhLkk ºkýuÞ
38. íkk÷wfk Ãkt[kÞík Mkk{krsf LÞkÞ Mkr{ríkLke Mkr{íkeLkk fkÞkuo fÞk Au ?
(a) ËkYçktÄe «[kh (b) yMÃk]~Þíkk rLkðkhý(c) økk{zk{kt rþûký (d) WÃkhkuõík ºkýuÞ
39. økwshkík rsÕ÷k Ãkt[kÞík Mkk{krsf LÞkÞ Mkr{ríkLkk fkÞkuo fÞkt Au ?
(a) {kºk ykhkuøÞ çkkçkíkLku ÷økíkkt (b) íkk÷wfk Ãkt[kÞLke su{ s fkÞkuo fhu Au
(c) {kºk LkkýktfeÞ çkkçkíkLku ÷økíkkt (d) {kºk hnuXkýLku MktçktrÄ
40. rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLkk Mkr{íkeLkk yæÞûkLku fkuýu [qtxu Au ?
(a) rsÕ÷kLkk çkÄk MkhÃkt[ku (b) íkk÷wfkLkk MkhÃkt[ku
(c) Mkr{ríkLkk MkÇÞku [qtxu Au. (d) rsÕ÷k {k{÷íkËkhku
41. “ykøkúk yfM{kík çkkçkík” MknkÞ ykÃkðe íku økúk{Ãkt[kÞík fE ÞkusLkk{kt Mk{kðuþ ÚkkÞ Au ?
(a) ÔÞÂõík÷ûke ÞkusLkkyku (b) Mk{qn÷ûke ÞkusLkkyku
(c) Mkzf÷ûke ÞkusLkkyku (d) støk÷Lke ÞkusLkkyku
42. íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLke Mkk{krsf LÞkÞ Mkr{íkeLkk Mkr[ð fkuý nkuÞ Au ?
(a) íkk÷wfk rðfkMk yrÄfkhe (b) rsÕ÷k rðfkMk yrÄfkhe
(c) WÃkhkuõík çktLku (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
43. rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLke Mkk{krsf LÞkÞ Mkr{íke sux÷e Mkr¢Þ yLku fkÞoËûk nþu íkux÷ku fkuLku ÷k¼ ÚkkÞ Au ?
(a) Mkçk¤k ðøkkuoLku (b) Lkçk¤k ðøkkuoLku (c) {æÞ{ ðøkkuoLku (d) WÃkhLkkt ºkýuÞ
44. “þuhe-hMíkk çkktÄfk{ yLku {hk{ík{kt MknkÞ” yu çkçkkíkLkku Mk{kðuþ fE ÞkusLkkyku{kt ÚkkÞ Au ?
(a) ÔÞÂõík÷ûke ÞkusLkkyku (b) Mk{qn÷ûke ÞkusLkkyku
(c) Mkk{krsf ÞkusLkkyku (d) WÃkhLkkt ºkýuÞ
45. Lke[uLkk{ktÚke fE ÞkusLkkykuLku Ãkt[kÞíke hksLkkt «Úk{ ÃkMktËøke ykÃkðkLke òuøkðkE Au ?
(a) WíÃkkËLk÷ûke ÞkusLkkyku (b) hkusøkkh÷ûke ÞkusLkkyku
(c) ÔÞÂõíkLke ykðf ðÄkhLkkh ÞkusLkkyku (d) WÃkhLkkt ºkýuÞ
46. ðeMk {wÆk fkÞo¢{-1986 {wsçk Lke[uLkk{ktÚke fE çkkçkíkLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au ?
(a) Mkðo {kxu ykhkuøÞ (b) økk{ku {kxu Wòo
(c) çku çkk¤fkuLkku ykËþo (d) WÃkhLkkt ºkýuÞ
87
47. ykŠÚkf ÞkusLkkyku {kxu fw÷ òuøkðkELkk fux÷k xfk hf{ ¾[oðkLke hnuþu ?
48. Mkk{wrnf Mkk{krsf þiûkrýf «ð]r¥kyku {kxu fw÷ òuøkðkELkk fux÷k xfk hf{Lke ¾[oðkLke hnuþu ?
49. Mk{ks fu¤ððk «[kh yLku «Mkkh suðe «ð]r¥kyku {kxu fw÷ òuøkðkELkk fux÷k xfk hf{ ¾[oðkLke
hnuþu ?
50. Lkçk¤k ðøkkuo {kxuLkk rðfkMk {kxu yLÞLke nhku¤{kt ÷kððk fux÷k xfk Lkkýkt òuøkðkE ¾[oðkLkk hnuþu ?
51. Mk{wn÷ûke ÞkusLkkyku fE Au ?
(a) [{ofwtz MknkÞ (b) Þwðf {tz¤Lku MkkÄLk MknkÞ
(c) fkì÷us rðãkÚkeoyku {kxu çkwf-çkìLf (d) WÃkhLkkt ºkýuÞ
52. ÔÞÂõík÷ûke ÞkusLkkyku sýkðku.
(a) yÃktøk ÔÞÂõíkLku Ône÷[uh (b) ÃkAkík rðãkÚkeoykuLku MkMíkkËhu Lkkuxçkwf ykÃkðe
(c) økkÞ-¼UMk-çkfheLke ¾heËe{kt MknkÞ (d) WÃkhLkkt ºkýuÞ
53. ¾uzqíkkuLkk «uhýk «ðkMk {kxu fux÷k xfkLke òuøkðkE Au ?
54. ¾uzqíkLkk «uhýk «ðkMk{kt fkuLku òuzu hk¾ðkLke yÚkðk {køkoËþoLkLke sYh nkuÞ Au ?
(a) Mk{ks fÕÞký RLMÃkuõxh (b) Ãkku÷eMk RLMÃkuõxh
55. V.D.O. Lkwt yk¾w Lkk{ þwt ÚkkÞ ?
(a) rð÷us zuð÷Ãk{uLx ykurVMkh (b) rðrzÞku zuð÷Ãk{uLx ykurVMkh
(c) rðrzÞku fkuLVhLMk zuð÷Ãk{uLx ykurVMkh (d) rðþk¤ fÕÞký ykurzx
56. rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLkk Mkk{krsf LÞkÞ Mkr{ríkLkk yæÞûk©eLku {fkLk ¼ÚÚkw ({fkLk ¼kzw) fux÷wt {¤íkwt nkuÞ
Au ?
(a) 100 Y. (b) 200 Y. (c) 400 Y. (d) 300 Y.
57. çktÄkhýeÞ yLku fkÞËkfeÞ òuøkðkE, {wsçk økúk{Mk¼k ¼khíkLkk MktrðÄkLk{kt fE f÷{Úke Ëk¾÷ fhe

88
Au ?
(a) f÷{ 243 (yu) (b) f÷{ 244 (çke) (c) f÷{ 242 (yu) (d) f÷{ 240 (çke)
58. økúk{Míkhu Ãkt[kÞík rðMíkkh{kt Mk{krðü økk{Lku ÷økíke {íkËkh ÞkËe{kt LkkUÄkÞu÷ ÔÞÂõíkykuLkwt çkLku÷wt
{tz¤ yux÷u þwt ?
(a) íkk÷wfkMk¼k (b) økúk{ Mk¼k (c) rsÕ÷k íkk÷wfk (d) hkßÞMk¼k
59. rsÕ÷k Ãkt[kÞík yÃke÷ Mkr{rík fE f÷{Lke òuøkðkE Lke[u h[kþu ?
(a) f{÷ 243 (b) f÷{ 242 (c) f÷{ 241 (d) f÷{ 240
60. rsÕ÷k Ãkt[kÞík yÃke÷ Mkr{ríkLkku Mku¢uxhe fkuý nkuÞ Au ?
(a) Ãkt[kÞíkLkku yrÄfkhe Lke{þu (b) ík÷kxe-f{-{tºke
(c) MkhÃkt[ (d) {k{÷íkËkh
61. fkuLkk sL{rËLk «Mktøku «ðíko{kLk {wÏÞ{tºke©e îkhk íkk. 11-10-2001 Úke økúk{Mk¼kLke Íwtçkuþ þY
fhðk{kt ykðu÷ Au ?
(a) {nkí{k økktÄeS (b) sðknh÷k÷ Lknuhw
(c) MkhËkh ðÕ÷¼¼kE (d) ÷kuf{kLÞ sÞ«fkþ
62. fux÷k MkÇÞku nksh nkuÞ íÞkhu yÃke÷Lke MkwLkkðýe fhðe ?
(a) yuf MkÇÞ (b) çku MkÇÞku (c) ºký MkÇÞku (d) Ãkkt[ MkÇÞku
63. rsÕ÷k rðfkMk yrÄfkhe rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLke nuX÷ nkuÆku Ähkðíkk fkuEÃký yrÄfkheLke fux÷k {rnLkkÚke
ðÄw hò {tsqh fhe þfu Lknª. ?
(a) yuf {rnLkku (b) çku {rnLkk (c) ºký {rnLkk (d) [kh {rnLkk
64. økúk{Mk¼k{kt yrÄfkheyku òÞ íÞkhu íku{Lkkt ðknLkku õÞk hk¾u Au ?
(a) økk{Lkkt ÍktÃku (b) ÷kufkuLke økúk{Mk¼kLke søÞkyu
(c) MkhÃkt[Lke ykurVMku (d) WÃkhLkkt ºkýuÞ{ktÚke yufÃký Lknª.
65. økúk{Mk¼kLkk {wÏÞ fkÞoMkqr[ (yusLzk){ktÚke Lke[uLkk{ktÚke fE çkkçkíkLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au ?
(a) n¬Ãkºkku{kt ÚkÞu÷ VuhVkhkuLkwt ðkt[Lk
(b) rðfkMkLke sYhíkkuLkwt ykÞkusLk yLku òuøkðkE
(c) {Vík fkLkqLke MknkÞ {kxuLke òýfkhe ykÃkðe
(d) WÃkhLke ºkýuÞ
89
66. ÃkkýeLkku WÃkfh fkuý ðMkq÷ fhu Au ?
(a) økúk{ Ãkt[kÞík (b) rsÕ÷k Ãkt[kÞík
(c) íkk÷wfk Ãkt[kÞík (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª
67. ð»ko 2003-2004 {kt ÷kuf¼køkeËkheLkwt su fkÞo økúk{Ãkt[kÞíkku îkhk ÚkÞwt íku{kt MkkiÚke ðÄkhu sçkhËMík fkÞo
þu{kt níkwt ?
(a) hkuz fk{ku (b) hkník fk{ku (c) [uf zu{ku (d) ÃkkýeLkk fk{ku
68. Mkhfkhe ÷kuLk yux÷u þwt ?
(a) çkìLfLke ÷kuLk (b) økwshkík MkhfkhLkk Vtz{ktÚke ÷eÄu÷e ÷kuLk
(c) RBI Lke ÷kuLk (d) SBI Lke ÷kuLk
69. Ãkt[kÞíkLke ykðf yux÷u þwt ? (fkuLku fnuðkÞ)
(a) Mk½¤k MkkÄLkku (b) Mkhfkhe yLkwËkLk (c) (a) yLku (b) çktLku (d) {kºk (a)
70. økwshkík Ãkt[kÞík yrÄrLkÞ{Lke fE f÷{ «{kýu fkuE fk{ {kxu ¼÷k{ý fhu íÞkhu Ãkt[kÞíku íkuLkku
Mðefkh fhðku òuEyu íkuðe òuøkðkE hk¾u÷ Au ?
(a) f÷{ 95 (b) f÷{ 96 (c) f÷{ 94 (d) f÷{ 97
71. Ãkt[kÞík{kt fkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au ?
(a) økúk{ Ãkt[kÞík (b) íkk÷wfk Ãkt[kÞík (c) rsÕ÷k Ãkt[kÞík (d) WÃkhkuõík ºkýuÞ
72. “økúk{Ãkt[kÞík yLku økúk{Mk¼k ðå[u {tºke{tz¤ yLku ÄkhkMk¼k øk]n suðku MktçktÄ nkuðku òuEyu” - yuðwt
ðkõÞ fkuýu fÌkwt Au ?
(a) MkhËkh ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷ (b) ©e sÞ«fkþLk LkkhkÞý
(c) sðknh÷k÷ Lknuhw (d) Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ
73. {kLkLkeÞ «ÄkLk{tºkeyu ykŠÚkf fkÞo¢{Lkk ¼køkYÃku Ãkt[kÞíkkuyu y{÷ fhðk fux÷k {wÆkLkku hf{ yLku
ÃkrhÃkºk çknkh Ãkkzâk Au ?
(a) ðeMk {wÆk (b) ºkeMk {wÆk (c) 15 {wÆk (d) 25 {wÆk
74. ðeMk {wÆkLkku ykŠÚkf fkÞo¢{ økríkþe÷ y{÷ {kxu rsÕ÷k fûkkyu fkuLkk yæÞûkÃkËu Mkr{íke Lke{ðk{kt
ykðu Au ?
(a) f÷ufxh©eLkk yæÞûkÃkËu (b) {k{÷íkËkhLkk yæÞûkÃkÃkËu
(c) ík÷kxeLkk yæÞûkÃkËu (d) MkhÃkt[Lkk yæÞûkÃkËu

90
75. LkkýkfeÞ ð»ko yux÷u þwt ?
(a) 01-04 Úke 31-03 LkkýktfeÞ ð»ko økýkÞ (b) 01-01 Úke 31-12 LkkýktfeÞ ð»ko økýkÞ
(c) (a) yLku (b) çktLku (d) {kºk (b)
76. “økúk{” þçËLke ÔÞkÏÞk fE f÷{Úke fhðk{kt ykðe Au ?
(a) f÷{ 243 ([) (b) f÷{ 243 (s) (c) f÷{ 244 ({) (d) f÷{ 245 (çk)
77. ßÞkhu Ãkt[kÞík rðMíkkh {kxuLke ÔÞkÏÞk f÷{ 243([)Úke ykÃkðk{kt ykÃke Au íku «{kýu, “Ãkt[kÞík
rðMíkkh” yux÷u þwt ?
(a) Ãkt[kÞíkLkku «kËurþf rðMíkkh (b) Ãkt[kÞíkLkku s{eLk rðMíkkh
(c) Ãkt[kÞíkLkku støk÷ rðMíkkh (d) Ãkt[kÞíkLkku ¼kiøkkur÷f yLku støk÷ rðMíkkh
78. økúk{ Mk¼k{kt çku Mkk{kLÞ çkuXfku ðå[uLkku Mk{Þøkk¤ku ykuAk{kt ykuAku fux÷k {rnLkkLkku nkuðku òuEyu ?
(a) ºký {rnLkk (b) [kh {rnLkk (c) yuf {rnLkk (d) çku {rnLkk
79. yMkk{kLÞ çkuXf fkuý çkku÷kðe þfu Au ?
(a) ík÷kxe-f{-{tºke (b) MkhÃkt[ (c) økúk{ Mkuðf (d) yuf Ãký Lknª
80. økúk{ Ãkt[kÞík çkktÄfk{ fhðkLkku RLfkh fhíke fux÷k rËðMk{kt íkk÷wfk Ãkt[kÞík{kt yhS fhðe (yÃke÷
fhðe) ?
(a) 30 rËðMk{kt (b) 15 rËðMk{kt (c) 10 rËðMk{kt (d) 20 rËðMk{kt
81. Mkthûkeík M{khfkuLkk fux÷k {exhLke ytËh çkktÄfk{Lke {LkkE Au ?
(a) 200 {exh (b) 100 {exh (c) 50 {exh (d) 150 {exh
82. yMkk{kLÞ çkuXf MkhÃkt[ WÃkhktík fkuý çkku÷kðe þfu Au ?
(a) íkk÷wfk Ãkt[kÞík (b) rsÕ÷k Ãkt[kÞík (c) økúk{ Mkuðf (d) (a) yLku (b) çktLku
83. ònuh Mk÷k{íke ¼Þ{kt {wfkÞ íku «Mktøku MÚk¤ ykøk¤ fuðk «fkhLke çk¥ke {qfðk{kt ykðu Au ?
(a) ÷e÷e (b) ÷k÷
(c) Ãke¤e (d) WÃkhkuõík ykÃku÷ çkÄe
84. økúk{ Ãkt[kÞíkLku MkkUÃkðk{kt ykðu÷wt (ykÃku÷wt) fk{Lkwt [qfðýwt íkk÷wfk/rsÕ÷k Ãkt[kÞík fuðe heíku fhu Au ?
(a) ¢kuMk [ufÚke (b) hkufzÚke
85. økwshkík Mkhfkhu fux÷k ð]ûkku yLkk{ík ònuh fÞko Au ?
91
(a) 26 òíkLkk (b) 25 òíkLkk (c) 15 òíkLkk (d) 20 òíkLkk
86. 26 òíkLkk ð]ûkku Ãkife fÞk s{eLk-{nuMkq÷ Äkhk yLðÞu yLkk{ík ð]ûk íkhefu ònuh fÞko Au ?
(a) [kh òíkLkk (b) Ãkkt[ òíkLkk (c) A òíkLkk (d) Mkkík òíkLkk
87. Ãkt[{nk÷{kt fux÷k «fkhLkk ð]ûk yLkk{ík Au ?
(a) 14 ð]ûk (b) 15 ð]ûkku (c) 13 ð]ûkku (d) 12 ð]ûkku
88. sL{ fu {hý fux÷k rËðMk{kt LkkUÄkððwt VhrsÞkík Au ?
89. økúk{ Ãkt[kÞík îkhk “¼q¾{hk yLku yÃkku»ký” ytøku Lkk{Ëkh Mkwr«{ fkuxoLkk [wfkËk yLðÞu Lke[u
{wsçkLke fE ÞkusLkkykuLkwt økúk{Mk¼k{kt Mkk{krsf Mk{eûkk fhðkLke hnuþu.
(a) {æÞknLk ¼kusLk ÞkusLkk (b) ytíÞkuËÞ ÞkusLkk
(c) yLLkÃkqýko ÞkusLkk (d) WÃkhLkkt ºkýuÞ
90. økwshkík{kt Ãkt[kÞíke hks fE MktMÚkkyku íkhefu fk{ fhu Au ?
(a) Mkh{w¾íÞkhþkne (b) ÷kufþkne MktMÚkkyku (c) Ä{oþkne (d) Mkkt«ËkrÞfþkne
91. ¾uík {sqhku {kxu ËirLkf íkÚkk ðkŠ»kf ÷½wík{ ðuík{ sýkðku.
(a) ËirLkf-15, ðkŠ»kf-5400 (b) ËirLkf-20, ðkŠ»kf-4400
(c) ËirLkf-10, ðkŠ»kf-3400 (d) ËirLkf-25, ðkŠ»kf-5400
92. Lkçk¤k ðøkoLkk rðfkMk {kxu økk{ Ãkt[kÞík fuðe Mkr{ríkLke h[Lkk fhu Au ?
(a) Mkk{krsf LÞkÞ Mkr{íke (b) Lkçk¤e Mkr{rík
(c) rsÕ÷k Mkr{rík (d) íkk÷wfk Mkr{rík
93. Mkk{krsf LÞkÞ Mkr{ríkLkk MktÃkqýo sðkçkËkh fkuý nkuÞ Au ?
(a) ík÷kxe-f{-{tºke (b) MkhÃkt[©e (c) T.D.O. (d) {k{÷íkËkh©e
94. økk{/Lkøkh Ãkt[kÞíkLke Mkk{krsf LÞkÞ Mkr{íke (rhÃkkuxo) {¤u íku fkuLku {kuf÷ðkLku (rhÃkkuxo) nkuÞ Au ?
(a) íkk÷wfk rðfkMk yrÄfkheLku (b) MkhÃkt[©e
(c) ík÷kxe-f{-{tºke (d) {k{÷íkËkh©e
95. íkk÷wfk rðfkMk yrÄfkhe yk Mkr{íke (Mkk{krsf LÞkÞ Mkr{rík) fux÷k Mk{Þ MkwÄe Lk {¤u íkku íku
sðkçkËkh Au ?
(a) ºký {kMk MkwÄe (b) [kh {kMk MkwÄe (c) Ãkkt[ {kMk MkwÄe (d) A {kMk MkwÄe

92
96. Mkk{krsf LÞkÞ Mkr{rík Lk ¼hkÞ (ºký {rnLkk MkwÄe) íkku rþûkkí{f Ãkøk÷kt fkuLkk WÃkh ¼hkÞ ...
(a) rsÕ÷k yrÄfkhe (b) íkk÷xe-f{-{tºke WÃkh
97. íkk÷wfk rðfkMk yrÄfkhe/rðMíkhýyrÄfkheyku/Mkfo÷ RLMÃkuõxh økúk{ rðMíkkhLkk «ðkMk ËhBÞkLk þuLke
{w÷kfkík ÷uþu ?
(a) Lkçk¤k ðøkoLke hnuXkýLke (b) LkkLkk çkk¤fkuLke
(c) þk¤kLke (d) ykhkuøÞÄk{Lke
98. Lkçk¤k ðøkoLkk hnuXký íkk÷wfk rðfkMk yrÄfkhe yLku yLÞ yrÄfkheyku þuLke [[ko fhþu ?
(a) hk»xÙeÞf]ík çkuLf (b) ÃkkuMx ykurVMk{kt hk¾ðkLke
(c) (a) yLku (b) çktLku (d) {kºk (b)
99. nrhsLkku ònuh s¤kþÞku, ðkrhøk]nku fqðkyku ðøkuhu WÃkhÚke {wõíkÃkýu Ãkkýe ¼he þfu h[Lkk fhðk{kt
ykðe Au ?
(a) íkk÷wfk Mkk{krsf Mkr{rík (b) rsÕ÷k ðkrhøk]nku Mkr{ríkykuLke
(c) økúk{ Mkk{krsf Mkr{rík (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
100. rsÕ÷k ðkrhøk]nku nhesLkkuLkku Ãkkýe íkÚkk ðkrhøk]nkuLkku «&™ Wfu÷ðk{kt rLk»V¤ òÞ íkku rsÕ÷k Ãkt[kÞík
þwt fhþu ?
(a) yLkwËkLkLke hf{ çktÄ fhþu (b) yLkwËkLkLke hf{ [k÷w hk¾þu
101. økk{{kt ykðíkk {kuxk «kusuõx su{kt ÃkwLk: ðMkðkxLkku «&™ ykðíkku nkuÞ íkku íku{kt økúk{Mk¼k{kt þwt fhðwt
òuEyu ?
(a) {kºk Ãkhk{þo fhðku òuEyu (b) nwf{ fhðku
(c) Vhs Ãkkzðe òuEyu (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
102. økúk{ Mk¼kLkk rËðMku økúk{ Ãkt[kÞíkLkk fuðk rnMkkçkku MðåA yûkhu ç÷uf çkkuzo WÃkh ÷¾eLku Mk¼kLkk MÚk¤u
{qfðkLkk hnuþu ?
(a) ÍkzLke MktÏÞk (b) ykðf-òðfLkk
(c) çkk¤fkuLkk sL{-{hýLkk (d) ÷øLk LkkUÄýe
103. Mkk{kLÞ nhesLkkuLku ÷økíkk fuMkku ð»ko{kt Lk Ëu¾kÞíkku fux÷k økk{kuLke íkÃkkMk fhðe ?
93
(a) 100 økk{kuLke (b) 150 økk{kuLke (c) 50 økk{kuLke (d) 250 økk{kuLke
104. ÃkeðkLkk Ãkkýe{kt ¼uË¼kð hk¾ðk{kt ykðíkku nÞku íkku fkuý økk{{kt òuE òík íkÃkkMk fhu Au ?
(a) íkk÷wfk rðfkMk yrÄfkhe (b) MkhÃkt[
(c) ík÷kxe-f{-{tºke (d) swrLkÞh õ÷kfo
105. økúk{ Mk¼kLke çknku¤e «rMkrØ {kxu Mkkík rËðMk yøkkW çktLkþu ÷økkððk {kxuLke Lke[uLkk{ktÚke fkuLku
yk{tºký ykÃkðkLkwt hnuþu ?
(a) økk{Lkkt {rn÷k {tz¤ (b) Þwðf {tz¤kuLku
(c) MðiÂåAf MktMÚkk (d) WÃkhLkkt ºkýuÞ
106. økúk{Mk¼k ð¾íku su íku rð¼køkLke rðrðÄ ÞkusLkkyku ytøkuLke Mk{s {kxu økk{÷kufkuLku þwt ykÃkðwt sYh
Au ?
(a) Ãkrºkfkyku íku{s sYhe MkkrníÞ ykÃkðkLkwt hnuþu.
(b) {kir¾f Mkq[Lkk ykÃkðkLke hnuþu.
(c) {kºk Mkq[Lkk ykÃkðkLke hnuþu.
(d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
107. fE f÷{ nuX¤ økk{{kt økheçke rLkðkhý íku{s çkeò fkÞo¢{ku nuX¤ rníkkrÄfkhe íkhefu ÷k¼kÚkeoykuLke
ÃkMktËøke {kxu íku sðkçkËkh hnuþu ?
(a) f÷{ 5(4)(çk) (b) f÷{ 4(3)(¾) (c) f÷{ 6(4)(çk) (d) f÷{ 5(3)(¾)
108. økk{/Lkøkh Ãkkýe Mkr{rík{kt fkuý ¼køk ÷E þfþu Ãkhtíkw íku {ík ykÃke þfþu Lknª ?
(a) íkk÷kxe-f{-{tºke (b) økúk{ Mkuðf
109. Ãkkýe Mkr{ríkLkk {tºke fkuý hnuþu ?
(a) ík÷kx-f{-{tºke (b) MkhÃkt[ (c) {k{÷íkËkh (d) økúk{ Mkuðf
110. fE f÷{ nuX¤ Mkk{krsf yLku ykŠÚkf rðfkMk {kxuLke ÞkusLkkyku, fkÞo¢{ku yLku ÃkrhÞkusLkkykuLkku
økúk{ Ãkt[kÞík y{÷ nkÚk Ähu íku Ãknu÷kt yuðe ÞkusLkkyku, fkÞo¢{ku yLku ÃkrhÞkusLkkyku {tsqh fhðe
òuEyu ?
(a) f÷{ 4(3)(¾) (b) f÷{ 4(3)(¾) (c) f÷{ 4(4)(¾) (d) f÷{ 6(3)(¾)
111. Ãkkýe Mkr{ríkLke {wËík sýkðku.

94
(a) yuf ð»ko (b) çku ð»ko (c) ºký ð»ko (d) [kh ð»ko
112. Ãkkýe Mkr{rík{kt yøkkW ÚkÞu÷k MkÇÞku rLkÞwõík ÚkkÞ ?
(a) nk ÚkE þfþu (b) Lkk ÚkE þfu
113. fE f÷{ nuX¤ økkiý ðLkÃkuËkþLke QÃks økk{Lkk Vtz{kt ¼hðe òuEyu yLku íkuLkku ¼køk çkLkþu ?
(a) f÷{ 108(5)(¾) (b) f÷{ 101(3)(¾) (c) f÷{ 109(çk)(¾) (d) f÷{ 103(3)(¾)
114. yuf rsÕ÷k{ktLke s{eLk {nuMkq÷Lke çkkfe hf{ çkkçkík{kt f÷ufxÙ íkhVÚke sýkðíkk çkeò rsÕ÷kLkk
f÷uõxh íku ðMkq÷ fhþu íkuðku fE f÷{{kt «çktÄ Au ?
(a) f÷{ 149 {kt (b) f÷{ 120 {kt (c) f÷{ 194 {kt (d) f÷{ 151 {kt
115. økk{ Ãkt[kÞík{kt s{eLk {nuMkq÷ Lk ¼hLkkhLke støk{ r{÷fík fçksu fhe ðu[ký fhðkLkku fkuý f÷{
154 «{kýu yrÄfkh Ähkðu Au ?
(a) {k{÷íkËkh (b) f÷ufõxh (c) MkhÃkt[ (d) økúk{Mkuðf
116. f÷{ 165{kt ðu[kýLkwt þwt fkZðkLkku íkÚkk ðu[ký ð¾íku f÷ufxhu fÞk «fkhLke fkÞoherík yÃkLkkðe íku
sýkðu÷wt Au
(a) ðu[kýLkwt ½h (b) ðu[kýLkwt ònuhLkk{wt (c) ðu[kýLkwt [kuf (d) ðu[kýLkwt ¾uíkh
117. ðzk«ÄkLk©eyu fux÷k {wÆkLkku ykŠÚkf fkÞo¢{ íkk÷wfk/rsÕ÷k Ãkt[kÞíke Mkk{krsf LÞkÞ Mkr{íkeykuLke
h[Lkk fhðk {kxu ykÔÞku Au ?
(a) ðeMk {wÆkLkku (b) çkkðeMk {wÆkLkku (c) ÃktËh {wÆkLkku (d) íkuðeMk {wÆkLkku
118. íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLke Mkk{krsf LÞkÞ Mkr{ríkLkk Mkr[ð fkuý nkuÞ Au ?
(a) íkk÷wfk rðfkMk yrÄfkhe (b) {k{÷íkËkh
(c) MkhÃkt[ (d) Mkfo÷ RLMÃkuõxh
119. íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLke Mkk{krsf LÞkÞ Mkr{ríkLke fkÞoðkne Lkf÷ fkuLku {kuf÷ðkLke nkuÞ Au ?
(a) Mk{ks fÕÞký yrÄfkheLku (b) T.D.O.
(c) D.D.O. (d) V.D.O.
120. rsÕ÷k Mkk{krsf LÞkÞ Mkr{rík{kt fkuýu ytøkík hMk yÚkðk yð~Þ nkshe ykÃkðe Ãkzu Au ?
(a) MkhÃkt[ (b) rsÕ÷k rðfkMk yrÄfkhe©e
(c) {k{÷íkËkh (d) ík÷kxe-f{-{tºke
95
121. Lke[uLkku ¢{ økkuXðku.
1. íkk÷wfk-f{ {tºke
2. íkk÷wfk - rðfkMk yrÄfkhe
3. rsÕ÷k rðfkMk yrÄfkhe
(a) 1, 2, 3 (b) 2, 1, 3 (c) 2, 3, 1 (d) yufÃký Lknª.
122. su f[uhe{kt Ãkt[kÞík «{w¾©e çkuMku Au íkÚkk íkuLke MkkÚku Mkk{krsf LÞkÞ Mkr{íkeLkk yæÞûk çkuMku Au yk
fuðe ÔÞðMÚkk Au ?
(a) yLkwfq¤ ÔÞðMÚkk (b) «ríkfq¤ ÔÞðMÚkk
123. Mkk{krsf LÞkÞ Mkr{ríkLkk yæÞûkLku ÞkuøÞ heíku y÷øk [uBçkhLke Vk¤ðýe fhðk{kt ykðe Au íku heÃkkuxo
(«{kýÃkºk fkuLku {kuf÷ðwt.)
(a) rðfkMk fr{&™h©eLku (b) MkhÃkt[
(c) rðfkMk fr{&™h©eLku (15 rËðMk{kt) (d) {k{÷íkËkh
124. íkk÷wfk Ãkt[kÞíku ðknLk WÃkÞkuøk {kxu Mkk{krsf LÞkÞ Mkr{ríkLkk yæÞûk MkÇÞku fux÷k rËðMk {kxu ðknLk
WÃkÞkuøk fhe þfu Au ?
(a) yXðkrzÞk{kt yufðkh (b) yXðkrzÞk{kt çkuðkh
(c) yXðkrzÞk{kt ºkýðkh (d) yXðkrzÞk{kt Ãkkt[ðkh
125. íkk÷wfk Ãkt[kÞík{kt yXðkrzÞk{kt yuf rËðMk ðknLk Lk {¤u íkku fkuý sðkçkËkh ?
(c) þk¤k rþûkf (d) {æÞknLk ¼kusLk yrÄfkhe
126. Mkk{krsf LÞkÞLkerÄ{ktÚke «ðkMk Þkusðk{kt ykðu íÞkhu fkuLku MkkÚku ÷uðkLkk nkuÞ Au ?
(a) Mk{ks fÕÞký RLMÃkuõxh (b) zÙøk RLMÃkuõxh
(c) MkuLkuxhe RLMÃkuõxh (d) Ãkku÷eMk RLMÃkuõxh
127. íkk÷wfk Ãkt[kÞíkkuLke Mkk{krsf LÞkÞ Mkr{ríkLkk yæÞûk©eLku {kLkË ðuíkLk fE Mkk÷Úke yÃkkÞ Au ?
(a) 21 sw÷kE 1980 (b) 22 sw÷kE 1980 (c) 23 sw÷kE 1980 (d) 24 sw÷kE 1980
128. rsÕ÷k Ãkt[kÞík Mkk{krsf LÞkÞ Mkr{ríkLkk yæÞûkLku {kLkË ðuíkLk õÞkhÚke yÃkkÞ Au ?
(a) 21 òLÞwykhe 1980 (b) 22 òLÞwykhe 1980

96
(c) 23 òLÞwykhe 1980 (d) 24 òLÞwykhe 1980
129. rsÕ÷k Ãkt[kÞík Mkk{krsf LÞkÞ Mkr{ríkLkk yæÞûkLku {fkLk ¼ÚÚkw õÞkhÚke yÃkkÞ Au ?
(a) 20 òLÞwykhe 1980 (b) 21 òLÞwykhe 1980
(c) 22 òLÞwykhe 1980 (d) 23 òLÞwykhe 1980
130. økúk{ Ãkt[kÞík{ktÚke ½hLke ykfkhýe fkuý fkZe ykÃku Au ?
(a) ík÷kxe-f{-{tºke (b) swrLkÞh õ÷kfo (c) MkhÃkt[ (d) økúk{ Mkuðf
131. økwshkík rsÕ÷k Ãkt[kÞík rþûkrý Mkr{ríkLkLkk MkÇÞ MktÏÞk sýkðku ?
(a) 50 (b) 100 (c) 200 (d) yufÃký Lknª.
132. økwshkík rsÕ÷k Ãkt[kÞík yÃke÷ Mkr{rík{kt Mku¢uxhe fkuý nþu ?
(a) ík÷kxe (b) f÷uõxh (c) Mkr[ð (d) yufÃký Lknª.
133. rsÕ÷k Ãkt[kÞík ðÄkhkLke rhÃkkuxo fhðk {kxu Mkr{ríkyku h[e þfu.
(a) Lkk h[e þfu (b) nk h[e þfu (c) nk, ík÷kxe (d) nk, {k{÷íkËkh
134. rsÕ÷k Ãkt[kÞík ðÄkhkLke Mkr{ríkLke Mk{Þ {ÞkoËk sýkðku.
(a) yuf ð»koÚke ðÄw Lk nkuÞ (b) 10 ð»ko
(c) 15 ð»ko (d) 20 ð»ko
135. rsÕ÷k Ãkt[kÞík{kt ðÄkhkLke Mkr{ríkykuLkk MkÇÞku sýkðku íkÚkk Mk{Þøkk¤ku sýkðku.
(a) 50, 10 ð»ko (b) 100, 10 ð»ko
(c) 300, 1 ð»ko (d) WÃkhLkk{ktÚke yufÃký Lknª.
136. rsÕ÷k Ãkt[kÞík{kt ðÄkhkLke Mkr{ríkLkk Lkk{, çkkÞkuzuxk, MkrníkLk {krníke fkuLku {kuf÷ðkLke nkuÞ Au ?
(a) {wÏÞ{tºke (b) ðzk«ÄkLk (c) øk]n{tºke (d) yufÃký Lknª.
137. økwshkík Ãkt[kÞík Lkkýkt çkkuzo ðÄw{kt ðÄw fux÷k YrÃkÞk MkwÄeLkk ytËkrsík ¾[oðk¤k fk{{kt hkßÞ-
MkhfkhLke {tsqhe sYhe Au ?
(a) 25 ÷k¾ (b) 26 ÷k¾ (c) 27 ÷k¾ (d) 28 ÷k¾
138. økwshkík{kt (yktíkh rsÕ÷k) Ãkt[kÞík Mkuðk{kt çkË÷e fhðk fkuLku yhS fhðe nkuÞ Au ?
(a) rsÕ÷k rðfkMk yrÄfkhe (b) økúk{ Mkuðf
(c) MkhÃkt[ (d) ÄkhkMkÇÞ
139. çkË÷e fE heíku ÚkE þfu Au (økwshkík Ãkt[kÞík Mkuðk) ?
97
(a) ÷ur¾ík nqf{ fheLku (b) {kir¾f nwf{
(c) WÃkhkuõík çktLku (d) yufÃký Lknª.
140. yíÞkhu 2011{kt s{eLkLke 7/12 yLku 8(y)Lke Lkf÷ku õÞktÚke {¤u Au ?
(a) LkøkhÃkkr÷fkyuÚke (b) ykhkuøÞÄk{{ktÚke
(c) {k{÷íkËkh f[uheyuÚke (d) ¾uíkeðkze WíÃkLLk çkòh Mkr{rík{ktÚke
141. Vtz{ktÚke ÷kuLk {u¤ððk {køktíke Ãkt[kÞíku Lke[uLkk{ktÚke fE {krníkeðk¤e yhS rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLku hsq
fhðe òuEyu ?
(a) òuEíke ÷kuLkLke hf{
(b) fÞk nuíkw Mkkhw ÷kuLk òuEyu Ae íku
(c) fE {wËíkLke ytËh yLku fux÷k nÃíkk{kt ÷kuLk ÃkkAe ¼hÃkkE fhðk ÄkÞwO Au íku
(d) WÃkhLkkt ºkýuÞ
142. rsÕ÷k Ãkt[kÞíkkuLku ÷kuLk ykÃkðk fÞk rLkÞ{ nuX¤ yhS {éÞuÚke ÷kuLk ykÃku Au ?
(a) rLkÞ{-4 (b) rLkÞ{-3 (c) rLkÞ{-2 (d) rLkÞ{-4
143. økúk{Mk¼kLke çkuXfkuLkwt Lke[uLkk{ktÚke fÞkt nkuÞ Au ?
(a) økúk{ Ãkt[kÞíkLke f[uhe{kt (b) økk{Lke [kðze{kt
(c) økk{Lkk [kuhk{kt (d) WÃkhLkkt ºkýuÞ{kt
144. økúk{ Mk¼kLke çkeS Mkk{kLÞ çkuXf MkhÃkt[Lke økuhnkshe{kt fkuý Lk¬e fhu Au ?
(a) ík÷kxe-f{-{tºke (b) WÃk-MkhÃkt[ (c) swrLkÞh õ÷kfo (d) økúk{Mkuðf
145. økúk{Mk¼kLke Ãknu÷e yÚkðk çkeS Mkk{kLÞ çkuXfLke LkkurxMk çkuXfLke íkkhe¾ Ãknu÷kt ykuAk{kt ykuAk
fux÷k rËðMk yøkkW ykÃkðe òuEyu ?
(a) Mkkík rËðMk yøkkW (b) ykX rËðMk yøkkW
(c) A rËðMk yøkkW (d) çkkh rËðMk yøkkW
146. økúk{ Mk¼kLke ËhufMk¼kLke LkkuxeMk Lke[uLkk{ktÚke fÞk «rMkØ fhðk{kt ykðu Au ?
(a) økúk{ Ãkt[kÞíkLke f[uhe{kt (b) økk{Lke [kðze{kt
(c) økk{Lkk [kuhk{kt (d) WÃkhLke ºkýuÞ søÞkyu
147. økúk{ Mk¼kLke çkuXf{kt fk{fks [÷kððkLkwt rLkÞ{Lk fhðkLke yLku íku{kt ÔÞðMÚkk ò¤ððkLke Vhs
fkuLke hnuþu ?

98
(a) yæÞûkLke (b) WÃkkæÞûkLke (c) MÃkefMkoLke (d) WÃkðzk«ÄkLk
148. yuf s ðkzkLke ytËhLkk yuf s ¼kuøkðxku fhLkkh îkhk WÃkÞkuøk fhkíkwt fkuE {nkLk yux÷u .....
(a) þk¤k (b) ½h (c) {nu÷ (d) ¾uíkh
149. “f]r»k ykfkhýeLke [qfðýeLku Ãkkºk nkuÞ íkuðe fkuE ¾uze þfkÞ íkuðe fçkòðk¤e s{eLk” - ÔÞkÏÞk
{wsçk yux÷u þwt ?
(a) LkËe (b) ðnuhku (c) s{eLk (d) Lknuh
150. Lke[uLkk{ktÚke fE çkkçkík WÃkh yLkwMkqr[ík rðMíkkhLke økúk{Mk¼k{kt VtzLke hf{{ktÚke nkÚk Ähu÷ fk{kuLke
Mk{eûkk ÚkkÞ Au ?
(a) økw÷kçkLkk Vq÷ku yufXk fhðk çkkçkíkku (b) økkiý ðLkÃkuËkþ yufXe fhðk çkkçkíku
(c) ÍkzLkkt zk¤¾kt yufXk fhðk çkkçkíku (d) ÍkzLkkt {q¤ yufXk fhðk çkkçkíku
151. økúk{Mk¼k {kxu Ãkt[kÞíkLkwt hufzo fkuLke ÃkkMku nkuÞ Au ?
(a) MkhÃkt[ (b) ík÷kxe-f{-{tºke (c) {k{÷íkËkh (d) T.D.O.
152. økúk{Mk¼k{kt su fkuE {íkËkh fkuE Xhkð WÃkh [[ko fhðk {køkíkku nkuÞ íkku fkuLke {tsqhe ÷ELku çkku÷þu ?
(a) økúk{Mkuðf (b) {k{÷íkËkh (c) MkhÃkt[ (d) ík÷kxe-f{-{tºke
153. økúk{Mk¼k{kt hsqykíkLke ¼k»kk fuðe nkuðe òuEyu ?
(a) ÔÞðÂMÚkík ¼k»kk (b) ytøkúuS ¼k»kk (c) rçkLkyrÄf]ík ¼k»kk (d) hk»xÙeÞ ¼k»kk Lknª.
154. Ãkt[kÞíkLkk ¾[o fu {krníke ynuðk÷ ðkt[ðku ðøkuhu fk{ku çkkçkíku MkhÃkt[ fkuLku ðkt[ðk fu rðøkíkku ykÃkðk
sýkðe þfu Au ?
(a) ík÷kxe-f{-{tºke (b) økúk{ rþûkf (c) WÃk-MkhÃkt[Lku (d) økúk{ Mkuðf
155. økúk{ Mk¼kyu økk{zk {kxu þwt Au ?
(a) þk¤k (b) {LkkuhtsLk (c) rðÄkLkMk¼k (d) rMkLku{k½h
156. økúk{ Mk¼k{kt «&™kuLkk W¥kh fkuLku ykÃkðkLkk nkuÞ Au ?
(a) MkhÃkt[ (b) ík÷kxe-f{-{tºke (c) {k{÷íkËkh (d) økúk{ Mkuðf
157. fw÷ {íkËkhkuLkk fux÷k {íkËkhkuLke MktÏÞk nkuÞ íkku íkuLkkÚke økýÃkqŠík Úkþu ?
(a) 1/10 {íkËkhku (b) 1/20 {íkËkhku (c) 1/30 {íkËkhku (d) 1/40 {íkËkhku
158. ykuAk{kt ykuAk fux÷k {íkËkhku ÃkifeLke MktÏÞk nkuÞ íkku íkuLkkÚke økýÃkqŠík Úkþu ?
(a) 100 {íkËkhku (b) 50 {íkËkhku (c) 150 {íkËkhku (d) 200 {íkËkhku
99
159. økúk{ MkçkkLkk yLku økúk{ Ãkt[kÞík{kt fkuE Ãký çkkçkík ytøku rLkýoÞ ÷uðk{kt ykðu íkuLkwt xkt[ý «Úk{
fkøk¤{kt fhe ÷uðwt Lk suðe Mk¼k Ãkqhe ÚkkÞ fu íkus rËðMku þu{kt ÷¾e ÷uðk{kt ykðu Au ?
(a) [ufçkwf (b) Lkkuxçkwf (c) Ãkuzçkwf (d) Xhkðçkwf
160. Xhkðçkwf{kt LkkUÄu÷e çkkçkíkLke Lkf÷ fux÷k rËðMk{kt íkk÷wfk rðfkMk yrÄfkheLku {kuf÷ðkLke Au ?
161. økúk{Mk¼k{kt AuÕ÷ku rLkýoÞ ÚkkÞ fu íkhík s yu Xhkð ÃkkMk fhðk ðkt[e Mkt¼¤kÔÞk çkkË fkuý ÃkMkkh
ÚkÞu÷ku ònuh fhu Au ?
(a) ík÷kxe-f{-{tºke (b) MkhÃkt[ (c) økúk{Mkuðf (d) {k{÷íkËkh
162. økúk{Ãkt[kÞíkLke Xhkðçkwf{kt Xhkð ÷¾kÞk çkkË Lkf÷ fÞkt {qfð{kt ykðu Au ?
(a) MkhÃkt[Lkk ½h ykøk¤ (b) økúk{ Ãkt[kÞík f[uheLkk LkkuxeMk çkkuzo WÃkh
(c) þk¤k{kt (d) LÞqÍÃkuÃkh{kt
163. økúk{ Ãkt[kÞíkLke su íku íkkhe¾Lke r{®xøk Ãkqhe ÚkÞkLkk Xhkðku Ãkkfe Xhkðçkwf{kt ÷ÏÞk ÃkAe íkuLkk WÃkh
fkuýu Mkne fhðe ?
(a) MkhÃkt[/WÃkMkhÃkt[ su yæÞûk MÚkkLk ÷uLkkh nkuÞ íku
(b) MkhÃkt[ WÃk-MkhÃkt[ su yæÞûk MÚkkLkLkk ÷uLkkh nkuÞ íku
(c) {k{÷íkËkh
(d) f÷uõxh
164. fE ÞkusLkk nuX¤ «kuíMkknf yLkwËkLkLke hf{ økk{Lkk MÚkkrLkf rðfkMkLkkt fk{ku{kt økk{Lkk MÚkkrLkf
hneþku økúk{Mk¼k îkhk Lk¬e fhu íku heíku ðkÃkhðkLke hnuþu ?
(a) Mk{hMk ÞkusLkk (b) ðksÃkkE ÞkusLkk
(c) MkhËkh ykðkMk ÞkusLkk (d) RÂLËhk ykðkMk ÞkusLkk
165. økwshkík hkßÞ{kt fÞk yrÄrLkÞ yLðÞu, Ãkt[kÞíke hkßÞÔÞðMÚkk y{÷{kt Au ?
(a) MkLku 1993 Lkk økwshkík Ãkt[kÞík yÄrLkÞ{ (b) MkLku 1995Lkk økwshkík Lkkøkrhf yrÄrLkÞ{
(c) MkLku 2000Lkk LkøkhÃkkr÷fk yrÄrLkÞ{ (d) WÃkhLkk{ktÚke yuf Ãký Lknª.
166. økwshkík Ãkt[kÞík yrÄrLkÞ{ 1993 f÷{ 93(1)Lke òuøkðkE yLðÞu, Ëh ð»kuo økúk{Mk¼kLke ykuAk{kt
ykuAe fux÷e Mkk{kLÞ çkuXfku ykÞkusðkLke nkuÞ Au ?
(a) çku Mkk{kLÞ çkuXfku (b) ËMk Mkk{kLÞ çkuXfku (c) [kh Mkk{kLÞ çkuXfku (d) A Mkk{kLÞ çkuXfku

100
167. økúk{ Ãkt[kÞíkLkk MÚkkrLkf f{o[khe Lke[uLkk{ktÚke fkuý Au ?
(a) økúk{Mkuðf (b) rðãkMknkÞfku
(c) ÃkþwÃkk÷Lk f{o[kheyku (d) WÃkhLkkt ºkýuÞ
168. ík÷kxe-f{-{tºke yLku yktøkýðkze f{o[kheLkku Mk{kðuþ økúk{ Ãkt[kÞík{kt fÞkt ÚkkÞ Au ?
(a) hkßÞ MkhfkhLkk fkÞ{e f{o[kheyku (b) fuLÿ MkhfkhLkk fk{Þe f{o[kheyku
(c) økúk{ Ãkt[kÞíkLkk MÚkkrLkf f{o[kheyku (d) WÃkhLkkt ºkýuÞ
169. fkuLke nhku¤{kt rðfkMkLkkt Mkkík {kæÞ{kuÚke økwshkíkLku ykøkðe nhku¤{kt {qfðkLke Lku{ MkkÚku rðfkMkLkk
Mkkík {kÃk Ëtzku{kt (1) Ãkkýe (2) ÃkwhðXku (3) Ãkt[kÞík (4) rþûký (5) ykhkuøÞ (6) f]r»k (7) fkÞËku yLku
ÔÞðMÚkkLke [[ko fhðk rðLktíke Au ?
(a) Ãkt[Ér»kLkk Ãkkt[ íkkhkykuLke nhku¤ (b) LkðŠ»kLkk Lkð íkkhkykuLke nhku¤
(c) MkÃíkŠ»kLkk Mkkík íkkhkykuLke nhku¤ (d) WÃkhLkkt ºkýuÞ
170. økúk{ Ãkt[kÞík{kt “÷rûkík ònuh rðíkhý ÞkusLkk” ytíkøkoík þuLke Vk¤ðýe fhðk{kt ykðu Au ?
(a) yLkks (b) V¤ (c) fuhkuMkeLk (d) Vk¤k
171. Ãkt[kÞíkehks{kt Lke[uLkk{ktÚke fE WÂõík{kt ©Øk Ëu¾kE ykðu Au ?
(a) “Ãkt[ íÞkt Ãkh{uïh” (b) “Lkkh Lkhf Lke¾ký”
(c) “Lkkhe íkw Lkk nkhe” (d) “økk{÷kufku nkÚkeLkku Ãkøk”
172. Ãkt[kÞíkehks{kt yLkwMkqr[ík òrík-sLkòríkLku {kxu fuðe heíku çkuXfku yLkk{ík hk¾ðk{kt ykðu Au ?
(a) ðMíkeLkk Äkuhýu (b) 15 xfk yLkk{íkLkk Äkuhýu
(c) 27 xfk yLkk{ík Äkuhýu (d) 30 xfk yLkk{íkLkk Äkuhýu
173. Ãkt[kÞík ÃkØrík yu íkwtËhMík ÷kufþkneLke MÚkkÃkLkk {kxuLkku þwt çkkçkík Au ?
(a) {sçkqík ykÄkhMíkt¼ (b) Ze÷ku ykÄkhMíkt¼
(c) Mkk{kLÞ ykÄkhMíkt¼ (d) WÃkhLkk{ktÚke yuf Ãký Lknª.
174. þõÞ nkuÞ íÞkt MkwÄe Ãkt[kÞíkLku þk çkkçkíkÚke Ëqh hk¾ðe òuEyu ?
(a) ðneðxe (b) hksfkhýÚke (c) yrÄfkhkuÚke (d) h{íkøk{íkÚke
175. fÞk ÄkuhýLku ykÄhu Ãkt[kÞíkLke [qtxýe fhðe òuEyu ?
(a) hksfkhýLkk Äkuhýu (b) ðneðxLkk Äkuhýu
(c) ÃkwÏíkðÞ {íkkrÄfkhLkk Äkuhýu (d) yrÄfkhLkk Äkuhýu
101
176. LÞkÞ Ãkt[kÞíkLkkt fÞku økúk{ Ãkt[kÞíkÚke fuðkt nkuðkt òuEyu ?
(a) swËkt (b) MktÞwõík (c) ¼uøkkt (d) W Ã k h L k k { k t Ú k e
yufÃký Lknª.
177. ¼khík{kt Ãkt[kÞíke hksLke MkV¤íkkLkku ykÄkh þuLke WÃkh hnu÷ku Au ?
(a) þnuhku WÃkh (b) økk{zktyku WÃkh (c) hksÄkLke WÃkh (d) ÃkkxLkøkh WÃkh
178. R.Mk. 1961Lkk Ãkt[kÞík Äkhk{kt 1962 Úke 1993 MkwÄe fw÷ fux÷k MkwÄkhk fhðk{kt ykðu÷ Au ?
(a) 45 MkwÄkhk (b) 60 MkwÄkhk (c) 50 MkwÄkhk (d) 90 MkwÄkhk
179. 1993 Lkku Lkðku Ãkt[kÞík Äkhku íkk. 15-4-94Úke y{÷{kt ykðíkkt fE f÷{ yLðÞu íku íkkhe¾Úke
1961Lkku Äkhku hÆ fhðk{kt ykðu÷ Au ?
(a) f÷{ 289 (b) f÷{ 276 (c) f÷{ 300 (d) f÷{ 310
180. fE f÷{ {wsçk ÃktÞkÞíkLke {wËík Ãkkt[ ð»koLke hnuþu íkuLke ðÄw Lknª, íkuLke {wËík Ãkqhe ÚkkÞ íku Ãknu÷kt ?
(a) f÷{ 13 {wsçk (b) f÷{ 15 {wsçk (c) f÷{ 16 {wsçk (d) f÷{ 20 {wsçk
181. Ãkt[kÞík ÄkhkLkk f÷{ 15{kt sýkðu÷ {wÆík{kt fuðe [qtxýe fhðe òuEyu ?
(a) Mkk{kLÞ [wtxýe (b) {æÞMkºk [wtxýe (c) LkkLke [wtxýe (d) {kuxe [wtxýe
182. Ãkt[kÞík ÄkhkLkk yLÞ «çktÄ {wsçk f÷{ 253 {wsçk fMkqh çkË÷ Ãkt[kÞíkLkwt rðMksoLk ÚkkÞ íÞkhu íkuLke
{wÆík fux÷e nkuÞ ?
(a) A {rnLkk yÚkðk Ãkt[kÞíkLke çkkfeLke {wÆík (b) yuf ð»ko
(c) ºký ð»ko (d) {kºk ykX {rnLkk
183. Lke[uLkk{ktÚke fÞku ðuhku yíÞkhu økúk{ Ãkt[kÞík{ktÚke Lkef¤e økÞu÷ Au ?
(a) s{eLkðuhku (b) ykuõxÙkuÞðuhku (c) Ãkkýeðuhku (d) ½hðuhku
184. “økúk{ Ãkt[kÞík rðMíkkh{ktLkk økk{Lke {íkËkhe ÞkËe{kt LkkUÄkÞu÷ ÷kufkuLke çkLku÷e MktMÚkk” yux÷u þwt ?
(a) økúk{Mk¼k (b) Ãkt[kÞík rðMíkkh (c) íkk÷wfk Ãkt[kÞík (d) rsÕ÷k Ãkt[kÞík
185. Ãkt[kÞík fuðwt MktMÚkkrÃkík {tz¤ Au ?
(a) rçkLkfkÞ{e (b) Ãk¾ðkrzf (c) fkÞ{e (d) ðkŠ»kf
186. Ãkt[kÞík ÄkhkLke fE f÷{ «{kýu Ãkt[kÞík Mkk{u Ëkðku fhíkkt Ãknu÷kt LkkurxMk ykÃkðkLkku «çktÄ Au ?
(a) f÷{ 271 «{kýu (b) f÷{ 270 «{kýu (c) f÷{ 280 «{kýu (d) f÷{ 250 «{kýu
187. “økúk{ Ãkt[kÞík”Lke LkkuxeMk fkuLkk Lkk{Úke yÃkkÞ Au ?

102
(a) MkhÃkt[Lkk Lkk{Úke (b) ík÷kxeLkk Lkk{Úke
(c) “økúk{Ãkt[kÞík”Lkk Lkk{Úke (d) {k{÷íkËkhLkk Lkk{Úke
1u 88. økúk{Ãkt[kÞík fkuLkk Lkk{Úke Ëkðku fhe þfu Au ?
(a) økúk{Ãkt[kÞíkLkk Lkk{Úke (b) MkhÃkt[Lkk Lkk{Úke
(c) ík÷kxeLkk Lkk{Úke (d) økúk{ MkuðfkuLkk Lkk{Úke
189. Ãkt[kÞíkLkk «{w¾Lkk Lkk{Úke yÚkðk íkuLkk Mku¢uxheLkk Lkk{Úke Ëkðku {kuf÷ðk{kt ykðu íku fuðku Ëkðku
økýkþu ?
(a) fkÞËuMkh Ëkðku (b) økuhfkÞËuMkh Ëkðku
(c) íkk÷wfk Ëkðku (d) rsÕ÷kLkku Ëkðku
190. Ãkt[kÞík ÄkhkLke fE f÷{Lku ykrÄLk hneLku Ãkt[kÞíkLku ÃkkuíkkLke r{÷fík ¼kzu ykÃkðk, íkçkËe÷ fhðk
ðøkuhu {kxu yrÄfkh Au ?
(a) f÷{ 108 (b) f÷{ 110 (c) f÷{ 241 (d) WÃkhLke ºkýu Þ
f÷{
191. Ãkt[kÞíkLke {kr÷feLke r{÷fík fkuLke økýkþu ?
(a) MkhÃkt[Lke (b) ík÷kxeLke (c) su-íku Ãkt[kÞíkLke (d) økúk{ MkuðfLke
192. Ãkt[kÞík Mkhfkhe ÷kuLk fkuLke ÃkkMkuÚke ÷E þfu Au ?
(a) hkßÞ Mkhfkh ÃkkMkuÚke (b) SBI ÃkkMkuÚkLke
(c) ICICI çkuLf ÃkkMkuÚke (d) IDBI çkuLf ÃkkMkuÚke
193. fÞk rLkÞ{ku nuX¤ økúk{ Ãkt[kÞíkLku ÷kuLk {¤e þfu Au ?
(a) MkkËk rLkÞ{ku nuX¤ (b) yËk÷íke rLkÞ{ku nuX¤
(c) fkLkqLke rLkÞ{ku nuX¤ (d) rðfkMkrLkrÄ rLkÞ{ku nuX¤
194. f÷{ 93 «{kýu rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLku íkÚkk íkk÷wfk Ãkt[k[íkLku fÞk ykøk¤ yrÄfkheLke rLk{ýqf fhðkLkku
yrÄfkh hnuþu ?
(a) þk¤k{kt (b) økúk{Mk¼k{kt (c) {trËh{kt (d) Vr¤Þk{kt
195. fE f÷{ «{kýu økúk{ Ãkt[kÞíku çksux çkLkkðe íkk÷wfk Ãkt[kÞík{kt {kuf÷ðwt Ãkzu Au ?
(a) f÷{ 120 (b) f÷{ 110 (c) f÷{ 116 (d) f÷{ 118
196. økúk{ Ãkt[kÞíkLkwt çksux fkuý íkÃkkMkþu ?
103
(a) rðÄkLk Mk¼k (b) hkßÞMk¼k
(c) hkßÞrðÄkLk Ãkrh»kË {tz¤ (d) íkk÷wfk Ãkt[kÞík
197. íkk÷wfk Ãkt[kÞík fkuLku f÷{ 120 «{kýu ðkŠ»kf rLkðuËLk íkÚkk rnMkkçkkuLkwt rððhýÃkºkf íkk÷wfk Ãkt[kÞík
{khVíku {kuf÷ðkLkwt hnuþu ?
(a) økúk{Ãkt[kÞík (b) rsÕ÷k Ãkt[kÞík (c) rðÄkLkMk¼k (d) ÄkhkMk¼k
198. f÷{ 142 «{kýu íkk÷wfk Ãkt[kÞíku ynuðk÷ íkÚkk rnMkkçk fkuLku rsÕ÷kÃkt[kÞík {khVík {kuf÷ðku Ãkzþu ?
(a) yrÄf rðfkMk fr{&™h (b) íkk÷wfk ykhkuøÞ fr{&™h
(c) rsÕ÷k ykhkuøÞ fr{&™h (d) rsÕ÷k ÃkþwÄLk fr{&™h
199. f÷{ 200 «{kýu økk{ Ãkt[kÞíku Lkk¾u÷ fh rðhwØ fkuLku yÃke÷ ÚkE þfþu ?
(a) rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLku (b) íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLku (c) hkßÞ Mk¼kLku (d) Äkhk Mk¼kLku
200. f÷{ 242 «{kýu økk{ Ãkt[kÞík yÚkðk íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLkk fkuE Ãký rLkýoÞ yÚkðk ykËuþ rðhwØ fkuLku
yÃke÷ ÚkE þfþu ?
(a) íkk÷wfk Ãkrh»kËLku (b) hkßÞ Ãkrh»kËLku (c) rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLku (d) ÄkhkMk¼kLku
201. f÷{ 245 «{kýu ÃkkuíkkLkk íkkçkkLke fkuE Ãký Ãkt[kÞíkLke fkÞoðkne, [kuÃkzk ðøkuhu {tøkkÔÞk fkuLku
yrÄfkhe Au ?
(a) íkk÷wfk Ãkrh»kËLku (b) hkßÞ Ãkrh»kËLku (c) rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLku (d) ÄkhkMk¼kLku
202. f{÷ 246 nuX¤ fkuLku íkkçkkLke Ãkt[kÞíkLkk fçkòLke r{÷fík{kt Ëk¾÷ ÚkÞkLkku yrÄfkh Au ?
(a) íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLkk {tºkeLku (b) rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLkk {tºkeLku
(c) íkk÷wfk Ãkrh»kËLkk «{w¾Lku (d) ÄkhkMk¼kLkk yæÞûkLku
203. f÷{ 248 «{kýu fkuLku íkuLkk íkkçkkLke Ãkt[kÞíkLku íkuLkk LkkufhkuLke MktÏÞk yÚkðk Ãkøkkh ½xkzðkLke Vhs
Ãkkzðk yrÄfkh Au ?
(a) rsÕ÷k Ãkt[kÞík {tºkeLkk Ãke.yu.Lku. (b) ík÷kxe-f{-{tºkeLku
(c) rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLku (d) {k{÷íkËkhLku
204. hkßÞ Mkhfkh íkÚkk ÞkuøÞ Mk¥kkrÄfkheLkk rLkÞtºkýLku ykrÄLk hneLku rsÕ÷k Ãkt[kÞíku yÚkðk íkk÷wfk
Ãkt[kÞíku íkuLke íkkçkkLke Ãkt[kÞíkku Ãkh þwt fhðkLkwt Au ?
(a) yrÄfkhku [÷kððkLkku Au. (b) yLkk{íkku ðÄkhðkLke Au
(c) fhðuhk ðÄkhðkLkku Au (d) ZkuhLke MktÏÞk ðÄkhðkLke Au

104
205. Ãkt[kÞíkLku þuLkkÚke sL{u÷e MktMÚkk Au ?
(a) LkkýktÚke (b) ykurzx (c) ÄkhkÚke (d) fkuxo-fuMkÚke
206. Ãkt[kÞík yu þuLkk îkhk ykÃku÷k yrÄfkhku ¼kuøkðe þfu Au ?
(a) Ãkt[kÞík Äkhk «{kýu ykÃku÷k (b) fkuxo îkhk ykÃku÷k yrÄfkhku
(c) Mkh¤ yrÄfkhku (d) rLk{e yrÄfkhku
207. çktÄkhýLke f÷{ 243-çke {wsçk Ëhuf hkßÞ{kt Ëhuf økk{ {kxu þuLke h[Lkk fhðkLke Au íku {wsçk f÷{
3{k òuøkðkE fhu÷e Au ?
(a) {trËh (b) þk¤k (c) økúk{ Ãkt[kÞík (d) økk{ fqðku
208. ¼khíkLkk çktÄkhýLke f÷{ 243 Lkk ¾tz (S){kt fkuLke ÔÞkÏÞk ykÃkðk{kt ykðe Au ?
(a) íkk÷wfku (b) økúk{ (c) rsÕ÷ku (d) hkßÞ
209. WÃkMkhÃkt[Lku fkuý [qtxþu ?
(a) økk{Lkk ÷kufku (b) økk{Lkk çkk¤fku
(c) økúk{Ãkt[kÞíkLkk MkÇÞku (d) økk{Lke †eyku
210. MkhÃkt[Lku fkuý [qtxe fkZþu ?
(a) økúk{Ãkt[kÞíkLkk MkÇÞku (b) økk{ ÷kufku
(c) økk{Lkk ÷kÞfkík Ähkðíkk {íkËkhku (d) økk{Lke †eyku
211. 3000 fhíkkt ðÄkhu ðMíkeLkk nkuÞ íku økk{{kt Ãkt[kÞík fux÷k MkÇÞkuLke nþu ?
(a) Lkð MkÇÞku (b) Mkkík MkÇÞku (c) ËMk MkÇÞku (d) [kh MkÇÞku
212. íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLkk MkÇÞkuLku fkuý [qtxþu ?
(a) íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLkk ÷kÞf {íkËkhku (b) íkk÷wfkLkk MkhÃkt[ku
(c) íkk÷wfkLkk ík÷kxeyku (d) íkk÷wfkLkk økk{ Mkuðfku
213. íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLkk «{w¾Lku fkuý [qtxþu ?
(a) íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLkk nkhu÷k MkÇÞku (b) íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLkk MkhÃkt[ku
(c) íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLkk rLk{u÷k MkÇÞku (d) íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLkk ík÷kxeyku
214. íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLkk WÃk«{w¾Lku fkuý [qtxþu ?
(a) íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLkk Síku÷k MkÇÞku (b) íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLkk ík÷kxeyku
(c) íkk÷wfkLkk MkhÃkt[ku (d) íkk÷wfkLkk økúk{ Mkuðfku
105
215. íkk÷wfkLkk Ãkt[kÞík{kt MkeÄe [qtxýeLke ¼hðkLke çkuXfkuLke fw÷ MktÏÞkLke fux÷e çkuXfku †eyku {kxu yLkk{ík
h¾kÞ Au ?
216. økúk{ Ãkt[kÞíkLkk Ëhuf ðkuzo{ktÚke ykuAk{kt ykuAk fux÷k MkÇÞkuLku [qtxðk{kt ykðu Au ?
(a) çkkh MkÇÞku (b) ðeMk MkÇÞku (c) {kºk yuf MkÇÞ (d) ËMk MkÇÞku
217. yíÞkhu økwshkík{kt 2011 {kt fux÷e íkk÷wfk Ãkt[kÞíkku Au ?
(a) 290 (b) 300 (c) 226 (d) 286
218. økwshkík hkßÞ{kt furçkLkuxfûkkLkk Ãkt[kÞík {tºke fkuý Au ?
(a) ©e Lkhku¥k{¼kE Ãkxu÷ (b) ©e LkkhkÞý¼kE Ãkxu÷
(c) ©e LkøkeLk¼kE Ãkxu÷ (d) ©e {kunLk¼kE Ãkxu÷
219. yíÞkhu ¼khík{kt fuLÿ Mkhfkh{kt furçkLkux fûkkLkk {tºkeyku{kt fkuý økúk{eý rðfkMk yLku Ãkt[kÞíke hks
{tºke Au ?
(a) ©e Lkhku¥k{¼kE (b) ©e rð÷kMkhkð Ëuþ{w¾
(c) ©e {wfw÷ ðkMkrLkf (d) ©e «fkþ sÞMðk÷
220. “Ãkt[kÞíke hks rðïMk{ûk ÷kufþkne rðþu Lkðwt árü®çkËw hsq fhu Au” - fkuLkwt ðkõÞ Au ?
(a) yuMk. fu. zu. (b) rðãkMkkøkh þ{ko (c) {nkí{k økktÄeS (d) ~Þk{S f]»ý ð{ko
221. fkuýu Ãkt[kÞíke hksLku “{nkLk ¢ktríkfkhe «Þkuøk” fÌkwt níkwt ?
(a) MkhËkh ðÕ÷¼kE Ãkxu÷ (b) sðknh÷k÷ Lknuhw
(c) RÂLËhk økktÄe (d) yx÷ rçknkhe çkksÃkkE
222. [qtxkÞu÷k rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLkk «{w¾ yLku WÃk«{w¾Lku Lke[uLkk{ktÚke fE Mkøkðzku {¤u Au ?
(a) £e ÃkkMk {LkkuhtsLk {kxu (b) hu÷ðu {wMkkVhe{kt 50 xfk hkník
(c) {wVík hnuXký yLku {kLkË ðuíkLk (d) {Vík nðkE {wMkkVhe
223. 2 ykìõxkuçkh 1959Lkkt hkus Mkki«Úk{ õÞktÚke Ãktrzík sðknh Lknuhwyu «òíktºkLkk rðfuLÿefhýLke ÞkusLkk
þY fhe níke ?
(a) yktÄú«Ëuþ (b) økwshkík (c) A¥keMkøkZ (d) Lkkøkk÷ìLz
224. økúk{Ãkt[kÞíkLke {wÏÞ ÔÞÂõíkLku þwt fnuðkÞ Au ?
(a) økúk{Mkuðf (b) þk¤k rþûkf (c) ík÷kxe-f{-{tºke (d) MkhÃkt[

106
225. økúk{ Ãkt[kÞíkLkwt ytËksÃkºk fkuý íkiÞkh fhu Au ?
(a) ík÷kxe-f{-{tºke (b) rMkrLkÞh õ÷kfo (c) swrLkÞh õ÷kfo (d) MkhÃkt[
226. rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLku hkßÞ Mkhfkh íkhVÚke rsÕ÷kLke fw÷ s{eLk {nuMkq÷Lke ykðf{ktÚke fux÷k xfk ÷u¾u
rðþu»k yLkwËkLk íkhefu hf{ {¤u Au ?
227. økúk{ Ãkt[kÞíkLke Mk¼k fÞk ¼hðe sYhe Au ?
(a) Ãkt[kÞíkLkk fkÞko÷Þ{kt (b) økk{Lke þk¤k{kt
(c) íkk÷wfkLke þk¤k{kt (d) rsÕ÷kLkk þk¤k{kt
228. òu økúk{ Mk¼k Ãkt[kÞíkLkk fkÞko÷Þ{kt ¼hðk{kt Lk ykðu íkku íku fuðe økýkÞ Au ?
(a) økufkÞËuMkh yLku yrLkÞr{ík (b) økuhfkÞËuMkh Lkrn Ãký yrLkÞr{ík
(c) rLkÞr{ík (d) {k{÷íkËkhLku ykrÄLk
229. økk{ Ãkt[kÞíkLke çkuXfLke Mkk{kLÞ Mk¼k ytøku ykuAk{kt ykuAk fux÷k rËðMk yøkkW ÷ur¾ík LkkuxeMk
{kuf÷e ykÃkðe òuEyu ?
(a) ºký rËðMk (b) [kh rËðMk (c) Lkð rËðMk (d) ÃktËh rËðMk
230. íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLke ¾kMk çkuXf {kxu ykuAk{kt ykuAk fux÷k rËðMk yøkkW 6 íkuLkk MkÇÞkuLku ÷ur¾ík LkkurxMk
ykÃkðk{kt ykðu Au ?
(a) [kuÏ¾k 7 rËðMk (b) [kuÏ¾k 6 rËðMk (c) [kuÏ¾k 10 rËðMk (d) [kuÏ¾k 15 rËðMk
231. Ãkt[kÞík Mkr{ríkLke Mk¼k ykuAk{kt ykuAe fux÷k {rnLkk{kt yufðkh Þkusðe òuEyu ?
(a) [kh {rnLkk{kt (b) çkkh {rnLkk{kt (c) ºký {rnLkk{kt (d) A {rnLkk{kt
232. Ãkt[kÞíkLkk MkhÃkt[ yLku «{w¾Lke yÚkðk Mkr{ríkLkk 2 MkÇÞkuÚke ykuAk{kt Lknª íkux÷k MkÇÞkuLke ÷ur¾ík
rðLktíke {éÞk ÃkAe fux÷k rËðMkLke ytËh Mkr{ríkLke ¾kMk Mk¼k çkku÷kððe òuEyu ?
233. Ãkt[kÞík Mkr{ríkLke Mk¼kLkk fkuh{ {kxu fux÷k MkÇÞkuLke nksheLke sYhe Au ?
(a) ºký MkÇÞku (b) fw÷ MktÏÞkLkk 1/3 (c) WÃkhkuõík çktLku (d) yufÃký Lknª.
234. Lke[uLkk{ktÚke fÞk ykøk¤ Lkøkh Ãkkr÷fk ðneðx Mkt¼k¤u Au ?
(a) 10,000 Lke ðMíke{kt (b) ËMk nòhLke Ãkkt[ ÷k¾Lke ðMíke{kt
(c) ËMk ÷k¾Lke ðMíke{kt (d) 20 ÷k¾Lke ðMíke{kt
107
235. Ëhuf Lkøkh{kt þuLkk Äkuhýu LkøkhÃkkr÷fk{kt {ík rð¼køkku (ðkuzo)Lke h[Lkk fhðk{kt ykðu Au ?
(a) rþûkýLkk Äkuhýu (b) ðMíkeLkk Äkuhýu (c) ykhkuøÞLkk Äkuhýu (d) MktÃkr¥kLkk Äkuhýu
236. LkøkhÃkkr÷fk{kt fux÷e ô{h ÄhkðLkkh {ík ykÃke þfu Au ?
(a) yZkh ð»ko (b) ðeMk ð»ko (c) Ãkå[eMk ð»ko (d) ºkeMk ð»ko
237. LkøkhÃkkr÷fk{kt fux÷e ô{h ÄhkðLkkh W{uËðkh W{uËðkhe fhe þfu Au ?
(a) yufðeMk ð»ko (b) ðeMk ð»ko (c) yZkh ð»ko (d) Lkuðwt ð»ko
238. LkøkhÃkkr÷fk{kt †eyku {kxu fux÷e çkuXfku yLkk{ík hk¾ðk{kt ykðu Au ?
239. Lkøkh Ãkkr÷f{kt [qtxkÞu÷k MkÇÞku Ëh ð»kuo ÃkkuíkkLke fE Mkk÷{kt «{w¾ yLku WÃk«{w¾Lke [qtxýe fhu Au ?
(a) Lkð{e (b) [kuÚke (c) «Úk{ (d) çkeS
240. LkøkhÃkkr÷fkLke {wËík fux÷k ð»koLke nkuÞ Au ?
(a) ºký ð»koLke (b) Ãkkt[ ð»koLke (c) A ð»koLke (d) [kh ð»koLke
241. Lke[uLkk{ktÚke fkuý sL{-{hýLke LkkUÄýe hk¾u Au ?
(a) økúk{ Ãkt[kÞík (b) LkøkhÃkkr÷fk (c) WÃkhkuõík çktLku (d) yufÃký Lknª.
242. Lke[uLkk{ktÚke LkøkhÃkkr÷fk{kt ykðfLkkt MkkÄLkku fÞkt Au ?
(a) ðknLkðuhku (b) rþûkýWÃkfh (c) Ãkkýe ðuhku (d) WÃkhkuõík ºkýuÞ
243. {LkkuhtsLk ðuhku Lke[uLkk{ktÚke fkuLke ykðf Au ?
(a) rðÄkLkMk¼k (b) økk{Lke þk¤k (c) ykhkuøÞÄk{ (d) LkøkhÃkkr÷fk
244. fux÷kÚke ðÄkhu ðMíke Ähkðíkk LkøkhkuLku {nkLkøkh Ãkkr÷fk fnuðk{kt ykÃku Au ?
(a) ËMk ÷k¾Úke ðÄkhu (b) Ãkkt[ ÷k¾Úke ðÄkhu (c) yuf ÷k¾Úke ðÄkhu (d) yuf nòhÚke ðÄkhu
245. {nkLkøkhÃkkr÷fkLku Lke[uLkk{ktÚke fÞk Lkk{u yku¤¾ðk{kt ykðu Au ?
(a) BÞwrLkrMkÃk÷ ftÃkLke (b) BÞwrLkrMkÃk÷ çkkuzo
(c) BÞwrLkrMkÃk÷ fkuÃkkuohuþLk (d) BÞwrLkrMkÃk÷ ¾tz
246. Ãkt[kÞík yLku økúk{ øk]nrLk{koý rð¼køk Mkkíku Lke[uLkk{ktÚke fkuý MktçktrÄík Au ?
(a) rsÕ÷k rðfkMk yrÄfkhe (b) LkkÞçk rsÕ÷k rðfkMk yrÄfkhe
(c) íkk÷wfk rðfkMk yrÄfkhe (d) WÃkhkuõík ºkýuÞ

108
247. rsÕ÷k Ãkt[kÞík Mkuðk ÃkMktËøke Mkr{rík{kt Lke[uLkk{ktÚke fkuLkku Mk{kðuþ Úkþu ?
(a) MkhÃkt[ (b) rsÕ÷kLkk rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLkk «{w¾
(c) {k{÷íkËkh (d) íkk÷wfk rðfkMk yrÄfkhe
248. fE f÷{ nuX¤ s{eLk {nuMkq÷ yLku çkeS ÷uýe hf{kuLke W½hkýeLku ÷økíkkt fkÞkuo yLku Vhòu Ãkt[kÞíkLku
MkkUÃkðk{kt ykÔÞkt nkuÞ Au ?
(a) f÷{ 168 (WÃk-fh Mkrník) (b) f÷{ 170 (ðMkq÷kík {kxu)
(c) f÷{ 180 (Ëuðk {kV fhðk {kxu) (d) f÷{ 190 (W½hkýe {kxu
249. f÷{-59 «{kýu {nuMkq÷Lke ÃknkU[ Lk ykÃku íkku Ëtz fhðkLke Mk¥kk fkuLku Au ?
(a) {k{÷íkËkhLku (b) Mkr[ðLku (c) f÷uõxhLku (d) LkkÞçk f÷uõxhLku
250. Ãkt[kÞíkLke fE f÷{ «{kýu [k÷w Mkk÷Lkwt s{eLk {nuMkq÷ Lk ¼hkÞ íÞkt MkwÄe s{eLk{ktÚke Ãkkf ÷uðk
Ëuðku Lkrn ?
(a) f÷{ 142 «{kýu (b) f÷{ 420 «{kýu
(c) f÷{ 140 «{kýu (d) f÷{ 302 «{kýu
251. økúk{ Ãkt[kÞík{kt ykðíke çkÄe xÃkk÷ ykðfkuLke LkkUÄýe þu{kt fhðk{kt ykðu Au ?
(a) ykðfLkkUÄ hrsMxh (b) fk[eLkkUÄ{kt
(c) þk¤k{kt (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
252. økúk{ Ãkt[kÞíkLkk yk¾hu yuf s «fkhLkk «fhý çkkçkík Mkk[wt þwt Au ?
(a) yuf MkkÚku hk¾ðk (b) y÷øk-y÷øk hk¾ðk
(c) ¾kLkkt hk¾ðk (d) VkR÷ fhðe Lknª.
253. Ãkt[kÞíkLkk fk{kuLkwt ykÞkusLk fÞk rð[khðk{kt ykðu Au ?
(a) þk¤k{kt (b) økúk{ Ãkt[kÞík{kt
(c) f÷ufxh f[uhe{kt (d) {k{÷íkËkh f[uhe{kt
254. Ãkt[kÞíkLkk f{o[kheLkk fk{Lke íkÃkkMkýe õÞkhu fhðk{kt ykðu Au ?
(a) Ëh {kMku (b) Ëh ð»kuo (c) Ëh ºký ð»kuo (d) Ëh ËMk ð»kuo
255. Ãkt[kÞíkLke WÃk÷e f[uheLkk Ãkzíkh «fhýkuLkku rLkfk÷ ÚkÞku Au fu Lknª íkuLke [fkMkýe õÞkhu fhðk{kt
ykðu Au ?
(a) Ëh {rnLkkLke 10{e íkkhe¾ (b) Ëh {rnLkkLke 20{e íkkhe¾
109
(c) Ëh {rnLkkLke 30{e íkkhe¾ (d) Ëh {rnLkkLke 1÷e íkÚkk 16{e íkkhe¾
256. Ãkt[kÞík hufzo, ÃkwMíkf, ËMíkkðus, yk÷u¾, ykf]rík, hu¾kf]rík ðøkuhuLkku Lkkþ fhíkkt Ãknu÷k þwt fhðwt
sYhe Au ?
(a) {k{÷íkËkhLke {tsqhe
(b) hkßÞ ËVíkh ¼tzkh rLkÞk{f©eLke {tsqhe ÷uðe. (økktÄeLkøkh)
(c) f÷uõxhLke {tsqhe
(d) {wÏÞ{tºkeLke {tsqhe
257. Ãkt[kÞík{kt çktÄ ÚkÞu÷k «fhý yLku Lk{qLkkykuLku ÞkuøÞ «fkhLkk {Úk¤k WÃkhktík þwt ykÃkðk{kt ykðu
Au ?
(a) rçkLk¢{ktf Lktçkhku (b) rºkðýoðk¤k ¢{ktf Lktçkhku
(c) rMk¬kyku (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
258. {nuf{Lke çkkçkíkku {kxu rºkðýo þwt Au ?
(a) rMk¬ku (b) fkøk¤ (c) «fkh (d) {f{
259. ËVíkhkuLke çkkçkíkku {kxu rºkðýo þçË fÞku Au ?
(a) økVíkh (b) ¼Víkh (c) {Víkh (d) ËVíkh
260. s{eLk ytøkuLke çkkçkíkku {kxu þçË fÞku Au ?
(a) s{Lk (b) {s{ (c) íkVçk (d) Lk{s
261. Mkr{ríkykuLke fk{økehe çkkçkíku rºkðýo þçË fÞku Au ?
(a) ÃkMk{ (b) {Mkík (c) økMkÃk (d) Mk{ík
262. [qtxýe ytøkuLke çkkçkíkku {kxu rºkðýo þçË fÞku Au ?
(a) {økLk (b) [Ãký (c) {VMk (d) [xý
263. yhSyku {kxu rºkðýo þçË fÞku Au ?
(a) y{÷ (b) yøkÃk (c) yhs (d) yðMk
264. ðknLkku ytøku rºkðýo þçË fÞku Au ?
(a) øk{Ãk (b) ð÷{ (c) ð{Lk (d) ðnLk
265. ðneðxe ÔÞðMÚkk ytøku rºkðýo þçË fÞku Au ?
(a) ðn{ (b) ðn÷ (c) ðnx (d) ðÃk¾

110
266. f[uheLke fkÞoÃkØrík ytøku rºkðýo þçË þwt Au ?
(a) øk{Mk (b) h{Ãk (c) ÷ðx (d) ffÃk
267. fkLkqLke fkÞoðkne ytøku rºkðýo þçË fÞku Au ?
(a) fLkLk (b) {f{ (c) fLk{ (d) økLk{
268. {f{-1081{kt 81 þwt Ëþkoðu Au ?
(a) ð»ko 1981 (b) ð»ko 1991 (c) ð»ko 2005 (d) ð»ko 1991
269. {f{-1081{kt 10 þwt Ëþkoðu Au ?
(a) {rnLkku (b) ¢{ktf (c) Mkk÷ (d) ð»ko
270. {f{-1081{kt ‘{f{’ þwt Mkq[ðu Au ?
(a) Ãkt[kÞíkLke çkkçkíkku (b) {nuf{ ytøkuLke çkkçkíkku
(c) MkhfkhLke çkkçkíkku (d) {k{÷íkËkhLke çkkçkíkku
271. Ãkt[kÞíkku {kxu fÞk rð¼køkLke ðøkeofhý ÞkËe yÃkLkkððk{kt ykðu Au ?
(a) øk]nrð¼køk (b) Lkkýkt rð¼køk (c) ykhkuøÞ rð¼køk (d) {nuMkq÷ rð¼køk
272. ò¤ðýeLke {wËík {kxu ðøko (f) þwt Mkq[ðu Au ?
(a) yrLkrùík {wËík MkwÄe (b) 5 ð»koLke {wËík MkwÄe
(c) 10 ð»koLke {wËík (d) 15 ð»koLke {wËík
273. Ãkt[kÞík{kt ò¤ðýeLke {wËík {kxu ðøko (¾) þwt Mkq[ðu Au ?
(a) 2 ð»ko MkwÄe (b) 5 ð»ko MkwÄe
(c) 3 ð»ko MkwÄe (d) 15 Úke 30 ð»ko MkwÄe
274. Ãkt[kÞík{kt ò¤ðýeLke {wËík {kxu ðøko (¾-1) þwt Mkq[ðu Au ?
(a) 15 ð»koLke {wËík (b) 10 ð»koLke {wËík
(c) 3 ð»koLke {wËík (d) 5 Úke ðÄw 15 ð»ko MkwÄe
275. Ãkt[kÞík{kt ò¤ðýeLke {wËík {kxu ðøko (øk) þwt Mkq[ðu Au ?
(a) 15 ð»koLke {wËík (b) 10 ð»koLke {wËík (c) 3 ð»koLke {wËík (d) 5 ð»koLke {wËík MkwÄe
276. Ãkt[kÞík{kt ò¤ðýeLke {wËík {kxu ðøko (½) þwt Mkq[ðu Au ?
(a) Mkkík ð»ko MkwÄe (b) Ãkkt[ ð»ko MkwÄe (c) 1 ð»ko MkwÄe (d) A ð»ko MkwÄe
111
277. Ãkt[kÞíkehks{kt ò¤ðýe{kt {wËík õÞktÚke økýeLku ðøkeofhý fhðk{kt ykðu Au ?
(a) «fhý çktÄ ÚkÞk çkkË ðøkeofhý fheLku (b) sqLkk «fhýÚke
(c) ykøk¤Lkk «fhýÚke (d) þYykíkLkk «fhýÚke
278. ËVíkhkuLkwt ðøkeofhý yLku ò¤ðýeLke su fkÞoðkne çkkfe nkuÞ íku Ãkqhe fhe ÷uðk Mkhfkh©e îkhk fÞku
Mk{Þ Mkq[ÔÞku Au ?
(a) yur«÷Úke sqLk (b) òLÞwykheÚke {k[o
(c) sw÷kEÚke ykìøkMx (d) MkÃxuBçkhÚke ykìõxkuçkh
279. ËVíkhkuLkk Lkkþ fhðk çkkçkíku þwt Lkk fhe þfkÞ ?
(a) ðu[e þfkÞ
(b) nhkS fhe þfkÞ
(c) VkzeLku fu çkk¤eLku ðu[e þfkÞ Lknª rð»kÞku 31-63
280. Ãkt[kÞíkLke nËLkk VuhVkhLkku rð»kÞ fÞku Au ?
(a) ðneðxe (b) økuhfkLkqLke (c) ykhkuøÞrð»kÞf (d) fkLkqLke
281. Ãkt[kÞíku fhu÷k rLkÞ{ku, ÃkuxkrLkÞ{ku, {q¤ ònuhLkk{kt MkrníkLkk «fhýku þwt Au ?
(a) rçkLkfkLkqLke (b) økuhfkLkqLke (c) fkLkqLke (d) økuh-Ãkt[kÞíke
282. r{÷fíkku, çkktÄfk{ku {kxu {u¤ðu÷ {tswheyku, nwf{ku, MkLkËku yu fuðe çkkçkíkku Au ?
(a) ykhkuøÞrð»kÞf (b) çkktÄfk{ rð»kÞf
(c) fkLkqLke (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
283. r{÷fíkku ytøkuLkk Ãkt[kÞíku fhu÷k nwf{ku yu þwt Au ?
(a) fkLkqLke çkkçkík (b) rçkLkfkLkqLke çkkçkík
(c) çktÄkhýeÞ çkkçkík (d) økuhçktÄkhýeÞ çkkçkík
284. f{o[kheykuLke ¼híke/rLk{ýqf/çkZíke/«kurðzLz VtzLkk rLkÞ{ku fuðk rð»kÞLkk Au ?
(a) çkktÄfk{ rð»kÞLkk (b) MxuþLkheLkk rð»kÞLkk
(c) fkLkqLke rð»kÞLkk (d) ykhkuøÞ rð»kÞLkk
285. Ãkt[kÞíkLke [qtxýe yLku ÃkwLk:h[Lkk yu fuðe çkkçkík Au ?
(a) {kºk sYhe çkkçkík (b) økuh÷kÞf çkkçkík (c) fkLkqLke çkkçkík Au (d) rçkLksYhe çkkçkík

112
286. Ãkt[kÞíkLke rLk{ýqfLkk ykËuþku Lkkufhe{kt nksh Úkðk {kxu fkuý fhu Au ?
(a) MkhÃkt[ (b) {k{÷íkËkh (c) {nuf{ (d) {wÏÞ{tºke
287. Ãkt[kÞík{kt hkSLkk{k íkÚkk Aqxk fhðkLkk ykËuþku çkkçkíkLkk rLkÞ{kuLkku þu{kt Mk{kðuþ ÚkkÞ Au ?
(a) {nuf{ (b) çkìLf
(c) ¾kLkøke ftÃkLke (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
288. Ãkt[kÞíkLkk RòVkLkk nwf{ku þuLke ytËh rðMíkkhÃkqðof òuðk {¤u Au ?
(a) çkìLf (b) {nuf{
(c) ÃkuZe (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
289. økwshkík{kt Ãkt[kÞíkehks{kt ÃkuLþLk/økúußÞwRxeVtz/ «kurðzLz Vtz/Aqxk ÚkLkkhLku [qfððkLkk «fhýkuLkku
þu{kt Mk{kðuþ ÚkkÞ Au ?
(a) xÙuÍhe ykìrVMk (b) çkìLf{kt (c) f÷uõxh ykìrVMk (d) {nuf{{kt
290. Ãkt[ÞkíkLkk f{o[kheykuLke Mkuðkyku çkkçkíku Lke[uLkk{ktÚke fkuý MktçktrÄík Au ?
(a) {nuf{ (b) çkìLf
(c) ÃkuZe (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
291. Ãkt[kÞíkLkk/ðkW[h/ÃknkU[Lke MÚk¤ «íkku/[÷ýku/ÃknkU[Ãkºkfku/{Mxhku/ykìõxÙkuÞ/Mku÷ fu çkeò ðuhkLkk [÷ýku
ðøkuuhu fE þk¾k MkkÚku MktçktrÄík Au ?
(a) fkLkqLke þk¾k (b) rnMkkçke þk¾k (c) rçkLkfkLkqLke þk¾k (d) ðneðxe þk¾k
292. zuzMxkuf hrsMxh fkuLke MkkÚku MktçktrÄík Au ?
(a) çkìLfLke çkkçkík MkkÚku (b) ¾kLkøke ÃkuZeLke çkkçkík MkkÚku
(c) WÃkhkuõík çktLku (d) rnMkkçke çkkçkík MkkÚku
293. Ãkt[kÞík{kt nhkSLkk fkøk¤ku {kxu ò¤ðýeLke {wËík fux÷e nkuÞ Au ?
(a) 3 ð»ko MkwÄe (b) 5 Úke ðÄw 15 ð»ko MkwÄe
(c) 1 ð»ko MkwÄe (d) [kh ð»ko MkwÄe
294. Ãkt[kÞík{kt Zkuh zççkkLkk Ãkºkfku íkÚkk Lk{qLkkyku ò¤ðýeLke {wËík fux÷e nkuÞ Au ?
(a) 3 ð»ko (b) 4 ð»ko
(c) 1 ð»ko MkwÄe (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
295. Ãkt[kÞíkLke nË{kt hnuíke ÔÞÂõíkyu ÷øLkLke LkkUÄýe Lk fhkðe nkuÞ íkku íku ÷øLk fkÞËuMkh økýkþu fu
113
Lknª ?
(a) «rík÷ku¼ ÷øLk økýkþu. (b) yLkw÷ku¼ ÷øLk økýkþu.
(c) økktÄðo ÷øLk økýkþu. (d) økuhfkÞËuMkh økýkþu Lknª.
296. Ãkt[kÞík ðíke ðMkq÷kíkLke hf{Lke ÃknkU[ fkuýu ykÃkðkLke nkuÞ Au ?
(a) {k{÷íkËkh (b) ík÷kxe-f{-{tºkeyu (c) f÷uõxh (d) MkhÃk[t
297. Ãkt[kÞík ÄkhkLke f÷{ 114(2)(¾) {wsçk Ãkt[kÞík ðíke Ãkt[kÞík {tºkeyu {u¤ðu÷ LkkýktLke hf{ çkË÷
þwt fhðwt òuEyu ?
(a) MkhÃkt[Lke Mkneðk¤e ÃknkU[ ykÃkðe (b) xefex ykÃkðe
(c) ÃkkuíkkLke Mkneðk¤e ÃknkU[ ykÃkðe (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
298. økúk{Ãkt[kÞík{kt s{eLk-{nuMkq÷ fÞkt yLku fkuLku ykÃkðwt ?
(a) økúk{MkuðfLku (b) {k{÷íkËkhLku
(c) ík÷kxe-f{-{tºkeLku Ãkt[kÞík{kt (d) MkhÃkt[Lku
299. ðMkq÷kíkLke W½hkýe Vhòu fkuýu fkuýu çkòððkLke nkuÞ Au ?
(a) MkhÃkt[ (b) ík÷kxe-f{-{tºke (c) MkÇÞku (d) WÃkhkuõík ºkýuÞ
300. ßÞkhu fkuE MÚkkðh fu støk{ r{÷fíkLkk ðu[kýLkk Ãkt[kÞíkLku MkwÃkhík ÚkÞu÷k yrÄfkhku yLðÞu nwf{
fhðk{kt ykðu íÞkhu fE ¼k»kk{kt ònuhkík fhðk{kt ykðu Au ?
(a) rsÕ÷kLke MÚkkrLkf ¼k»kk{kt (b) {kºk ytøkúuS{kt
(c) {kºk ËuþLke ¼k»kk{kt (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
301. støk{ r{÷fíkLkk ðu[kýLkk rfMMkk{kt þwt Ëþkoððwt sYhe Au ? (Ãkt[kÞík îkhk)
(a) rxrfxku (b) ðu[ký {tsqheLke Ãkkºkíkk
(c) fku÷{ku (d) YrÃkÞk
302. {nuMkq÷ ¼hðk{kt ykðíkwt nkuÞ íkuðe s{eLkLkk ðu[kýLkk rfMMkk{kt ònuhkík{kt þwt Ëþkoððwt sYhe Au ?
(a) ykfkhðk{kt ykðíkwt {nuMkq÷ (b) s{eLkLkwt {kÃk
(c) s{eLkLkku Lkfþku (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
303. ík÷kxeyu fÞk fÞk hrsMxhku, rnMkkçkku yLku ËVíkhku hk¾ðk Ãkzþu íku fkuý Lk¬e fhu Au ?
(a) {wÏÞ{tºke (b) f÷uõxh (c) {k{÷íkËkh (d) ykhkuøÞ{tºke
304. ík÷kxeyu fÞk fÞk hrsMxhku, rnMkkçkku yLku ËVíkhku hk¾ðk Ãkzþu íku f÷ufõxh þuLku ykÄeLk hneLku Lk¬e

114
fhu Au ?
(a) hkßÞ Mkhfkh íkÚkk fr{&™h©eLkk Mkk{kLÞ nwf{kuLku ykÄeLk
(b) MkhÃkt[Lkk nwf{ku
(c) {k{÷íkËkhLkk nwf{ku
305. økk{ íkÚkk Lkøkh Ãkt[kÞíkkuLku MkkUÃku÷ økk{Lkk Lk{qLkk, hrsMxhku, rnMkkçkku ðøkuhu ò¤ððk yu Ãkt[kÞíkkuLke
fE çkkçkík Au ?
(a) yrÄfkhLke çkkçkík (b) Vhs çkkçkík
(c) çktÒku (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
306. Ãkt[kÞík ðíke Lk{qLkk, hrsMxhku, rnMkkçkku ò¤ððkLke Vhs fkuLke Au ?
(a) Ãkt[kÞík {tºke (b) MkhÃkt[
(c) økúk{ Mkuðf (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
307. økk{kuLke nË fkuýu Lk¬e fhðkLke nkuÞ Au ?
(a) {k{÷íkËkh (b) xe.ze.yku.
(c) Mkhðu y{÷Ëkhkuyu (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
308. økúk{Ãkt[kÞíkLkk nËLke ¾uíkhLke nË fkuý Lk¬e fhu Au ?
(a) Mkhðu y{÷Ëkh (b) f÷uõxh©e
(c) {k{÷íkËkh (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
309. økúk{Ãkt[kÞík{kt nË rLkþkLke ò¤ððkLke sðkçkËkhe fkuLke Au ?
(a) Ãkt[kÞíkLke (b) MkhÃkt[Lke
(c) økúk{MkuðfLke (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
310. ÃkkuíkkLkk íkk÷wfk-{nk÷Lke Mk{wÿLke ¾kze, LkËe fu Lkk¤kLkk Ãkx{ktÚke fu Mkhfkhe rçkLk yk¾he Ãkzíkh
s{eLk{ktÚke fkuE Ãký ¾uzqíkLku fqðku çkktÄðk fu çkeò ¾uíkeLkk WÃkÞkuøk {kxu (huíke, ÃkÚÚkh) ÷E sðk
{kxu «Úk{ fkuLke {tsqhe {u¤ððe Ãkzu Au ?
(a) f÷uõxh©e (b) xe.ze.yku
(c) {k{÷íkËkh (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
311. çktËh rðMíkkh{ktÚke huíke fu ÃkÚÚkh rçkLkðu[ký {kxu ÷E sðk {kxu fkuLke {tsqhe {u¤ððe Ãkzu Au ?
115
(a) swrLkÞh õ÷kfo (b) MkkuÕx huðLÞw f÷uõxh
(c) ík÷kxe-f{-{tºke (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
312. çkktÄu÷k ík¤kðLkk çkktÄfk{Lkk ÃkkÞkÚke fux÷k ytíkh MkwÄe ¾kuËfk{ fhe þfkÞ Lknª ?
(a) 5 {exh (b) 10 {exh (c) 20 {exh (d) 100 {exh
313. fkuEÃký ÷e÷k{ fE f÷{kuLku yLkwMkheLku fhðk{kt ykðu Au ?
(a) 165 yLku 166 (b) 180 (c) 170 Úke 177 (d) WÃkhkufík ºkýuÞ
314. hufzo íkÚkk ËMíkkðus su økúk{Ãkt[kÞíkLkk nðk÷k{kt nkuÞ íkuLke þkuÄ {kxuLke Ve Ãkt[kÞík ÷E þfu fu
fu{ ?
(a) çkeò îkhk ÷E þfu. (b) ÷uðk ¼÷k{ý fhe þfu.
(c) Lkk ÷E þfu. (d) ÷E þfu.
315. Ãkt[kÞík îkhk ík¤kð MkwfkE òÞ íÞkhu ¾k÷e Ãkzu÷e søÞk fux÷e {wËík MkwÄe ¾uíke {kxu ¼kzk Ãkuxu
ykÃke þfkÞ Au ?
(a) ºký ð»ko MkwÄe (b) Ãkkt[ ð»ko MkwÄe (c) 10 ð»ko MkwÄe (d) yuf ð»koÚke ykuAe
316. fqðk fu ík¤kðkuLkk ÃkkýeLkk WÃkÞkuøk {kxu Ãkt[kÞík þwt fhðk nfËkh Au ?
(a) ík¤kð Ãkqhe Ëuðk {kxu (b) ík¤kðLku çkøkkzðk {kxu
(c) ík¤kð øktËw fhðk {kxu (d) Ve ÷uðk {kxu
317. økúk{Ãkt[kÞíkku økk{ík¤Lke ¾qÕ÷e s{eLk yufMkk{xe ¼kzk Ãkuxu ykÃke þfu Au ?
(a) 190 (b) 365 rËðMk
(c) 30 rËðMk MkwÄe (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
318. LkËeLkk ¼ktXkLke s{eLk Ãkt[kÞík{kt rLkneík fhðk{kt ykðu Au fu fu{ ?
(a) rLkneík LkÚke fhðk{kt ykðíke (b) nk
(c) ¼÷k{ý fhðk{kt ykðu. (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
319. ¾uíke nuX¤ ÷kðe þfkÞ íkuðe s{eLkku Ãkt[kÞík{kt rLkneík fhðk{kt ykðu Au fu fu{ ?
(a) ¼k÷{ý fhðk{kt ykðu Au (b) rLkneík LkÚke fhðk{kt ykðíke
(c) Lkk (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
320. rçkLk ðLkrðMíkkh{kt økk{ík¤ çknkhLke fux÷e s{eLk Ãkt[kÞík{kt rLkneík fhðk{kt ykðu Au ?
(a) 100 Zkuh ËeX 40 yufh (b) 500 Zkuh ËeX 20 yufh

116
(c) 600 Zkuh ËeX 10 yufh (d) 700 Zkuh ËeX 25 yufh
321. ðLkrðMíkkh{kt økk{ík¤ çknkhLke fux÷e s{eLk Ãkt[kÞík{kt rLkneík fhðk{kt ykðu Au ?
(a) 200 Zkuh ËeX 10 yufh (b) 300 Zkuh ËeX 10 yufh
(c) WÃkhkuõík çktLku (d) 100 Zkuh ËeX 20 yufh
322. Ãkt[kÞíkLku ð]ûkku fkÃkðk çkkçkík þwt yrÄfkh Au ?
(a) ÷e÷k fkÃke þfu (b) {kºk {nwzku fkÃke þfu
(c) fkÃke þfu. (d) fkÃke þfu Lknª.
323. fqðk, ík¤kðkuLke ytËh yLku ykMkÃkkMk ykðu÷k ð]ûkku fkÃkðk Ãkt[kÞíku þwt fhðwt sYhe Au ?
(a) MkhÃkt[Lke ÃkhðkLkøke (b) ík÷kxeLke ÃkhðkLkøke
(c) WÃkhkuõík çktLku (d) f÷uõxhLke ÷ur¾ík ÃkhðkLkøke
324. fuðe r{÷fík f÷uõxhLku ÷køku íkku íku Ãkt[kÞíkLkk rLkneík fÞko rMkðkÞ Mkhfkh nMíkf hk¾e þfu Au ?
(a) ÷k÷ s{eLk (b) fk¤e s{eLk (c) ÃkÚkhk¤ s{eLk (d) fkuE Ãký r{÷fík
325. Ãkt[kÞík{kt rLkneík fhðk Ãknu÷k þwt fhðwt Ãkzu ?
(a) Ëçkký Ëqh fhðwt Lknª. (b) ËçkkýLkk YrÃkÞk [qfððk.
(c) Ëçkký Ëqh fhðwt. (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
326. s{eLk Ãkh Ëçkký Lk Úkðk Ëuðwt yuLke sðkçkËkhe fkuLke Au ?
(a) Ãkt[kÞíkLke (b) {k{÷íkËkhLke
(c) f÷uõxhLke (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
327. rLkneík fhu÷e s{eLk Mkhfkh õÞkhu Ãkhík {u¤ðe þfu ?
(a) øk{u íÞkhu (b) {kºk òLÞwykhe {rnLkk{kt
(c) {kºk [iºk {rnLkk{kt (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
328. økk{Lke økki[h s{eLk{kt Zkuh [hkððkLkku n¬ fkuLku Au ?
(a) MkhÃkt[Lku (b) økúk{MkuðfLku
(c) ík÷kxe-f{-{tºkeLku (d) Vfík økk{Lkk ZkuhkuLku s
329. Zkuh [hkððkLkk MkËhnw n¬ MkçktÄe f÷uõxhLkku rLkýoÞ fuðku økýkÞ Au ?
(a) f÷uõxhLkku rLkýoÞ yk¾he økýkÞ Au. (b) yk¾he økýkíkku LkÚke.
117
330. ¼xfý {k÷Äkhe ÷kufku {kxu økki[hLke s{eLk çkkçkíku þwt Au ?
(a) Zkuh [hkðe þfu Au. (b) s{eLk ¾heËe þfu Au.
(c) Zkuh [hkðe þfu Lknª. (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
331. ÄtÄkËkhe [hkðLkkhk Zkuh {kxu økki[hLkku rðMíkkh Lk¬e fhðk æÞkLk{kt ÷E þfkÞ fu fu{ ?
(a) ÷E þfkÞ. (b) Lk ÷E þfkÞ.
332. ðLkrð¼køk íkhVÚke Mkk{krsf ðLkefhýLke ÞkusLkk ytøku økki[h fu Ãkzíkh s{eLkLke {ktøkýe ÚkE
þfu ?
(a) {kºk 1 yufh {kxu (b) Lkk ÚkE þfu. (c) nk ÚkE þfu. (d) {kºk 2 yufh {kxu
333. ðLkrð¼køk íkhVÚke Mkk{krsf ðLkefhý ÞkusLkk ytøku s{eLkLke {ktøkýe ykðu íÞkhu Ãkt[kÞíku þwt
fhðwt ?
(a) y{÷ fhðku s Lknª. (b) çkkh {rnLkk ÃkAe y{÷ fhðku.
(c) A {rnLkk ÃkAe y{÷ fhðku. (d) íkkífkr÷f y{÷ fhðku.
334. Ãkt[kÞík Xhkð fhe ðLk¾kíkkLkku MkkUÃke þfu ?
(a) 2 nuõxh MkwÄe (b) 5 nuõxh MkwÄe
(c) 20 nuõxh MkwÄe (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
335. økk{ík¤ ðÄkhkLke fkÞoðkne fkuýu fhðkLke nkuÞ Au ?
(a) ík÷kxe-f{-{tºkeyu (b) {k{÷íkËkh
(c) MkhÃkt[u (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
336. ½h Úkk¤Lke sYrhÞkík ytøkuLke yhS økk{÷kufkuyu fkuLku fhðkLke nkuÞ Au ?
(a) {k{÷íkËkh (b) f÷uõxhu (c) ík÷kxeyu (d) MkhÃkt[u
337. økk{ík¤Lke søÞkLke ÃkMktËøke Auðxu fkuLku fhðkLke hnu Au ?
(a) xe.ze.yku. (b) ze.ze.yku. (c) MkhÃkt[ (d) {k{÷íkËkh
338. ½hÚkk¤ {kxu søÞk ÃkMktË fhðkLke yLku ½hÚkk¤ {kxu yhSyku {tøkkððkLke rðrÄ fux÷k Mk{Þ{kt
Ãkqhe fhðkLke nkuÞ Au ?
(a) 60 rËðMk (b) 20 rËðMk (c) ºký rËðMk (d) [kh rËðMk

118
339. ½hÚkk¤ {kxu ¾kLkøke {kr÷feLke s{eLk MktÃkkËLk fhðkLke nkuÞ íkku fkÞoðkne fuðe heíku fhðe ?
(a) MkhÃkt[Lke Mk÷kn {wsçk (b) ík÷kxeLke Mk÷kn {wsçk
(c) økúk{MkuðfLke Mk÷kn {wsçk (d) “yhsLMke õ÷kuÍ” «{kýu
340. ½hÚkk¤ {kxu s{eLk MktÃkkËLk rðrÄ fux÷k Mk{Þ{kt Ãkqhe fhðkLke nkuÞ Au ?
(a) 45 rËðMk (b) 30 rËðMk
(c) 15 rËðMk (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
341. Mkhfkhe s{eLk økk{ík¤{kt W{uhe Ã÷kuxku ðnU[ðkLke fk{økehe fux÷k Mk{Þ{kt Ãkqhe fhðe òuEyu ?
(a) 10 {kMk{kt (b) 20 {kMk{kt (c) 5 {kMk{kt (d) WÃkhku õ ík yu f Ãký
Lknª.
342. Mkt«kó s{eLk yÚkðk ¾kLkøke {kr÷feLke s{eLk MktÃkkËLk fhe økk{ík¤{kt W{uhe Ã÷kux ðnU[ðkLke
fk{økehe fux÷k Mk{Þ{kt Ãkqhe fhðe òuEyu ?
(a) 6½ {kMk{kt (b) 20 {kMk{kt (c) 30 {kMk{kt (d) 40 {kMk{kt
343. ¾uzqíkku yLku ¾uík{sqhkuLku fux÷k MkwÄe s{eLk ykÃkðkLkwt Äkuhý Au ?
(a) 25 økwtXk (b) 202 [ku.{exh(2 økwtXk)
(c) 50 økwtXk (d) 20 økwtXk
344. ònuh søÞkyku ¼kzu hk¾Lkkh ÔÞÂõík òu ¼kzwt ¼hðkLkwt [qfu yÚkðk LkwfMkkLk fu ¾[o fhkðu÷ Mk{Þ{kt
¼hðkLkwt [qfu íkku f÷uõxh fuðe heíku ðMkq÷ fhðkLke fkÞoðkne fhþu ?
(a) {kºk [uf îkhk (b) {kºk ze. ze. îkhk
(c) s{eLk-{nuMkq÷Lke çkkfe íkhefu (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
345. økwshkík ònuh søÞkyku fkÞËkÚke Xhkðu÷ çkkçkíkku {kxu Ëkðku fu fkÞoðkne çkkçkíku þwt Au ?
(a) {kºk ík÷kxeLku Mk¥kk Au.
(b) {kºk MkhÃkt[Lku Mk¥kk Au.
(c) {kºk {k{÷íkËkhLku Mk¥kk Au.
(d) Ëkðku fu fkÞoðkne Mðefkhðk fkuE Ãký fkuxoLku nfw{ík hnuþu Lknª.
346. Mkhfkhu økúk{ Ãkt[kÞík rðMíkkh{kt rLkŠËü fhu÷e søkk rMkðkÞ yLÞ søÞkyu fík÷ {kxu «{kýÃkºk
ykÃkðk{kt ykÔÞk nkuÞ íkuðk Ãkþwyku fÞk Au ?
(a) ðk½ (b) nkÚke
119
(c) økkÞ, ¼UMk, çk¤Ë, MkktZ, ðkAhzk, Ãkkzk (d) ®Mkn
347. Mkhfkhu økúk{Ãkt[kÞík rðMíkkh{kt rLkŠËü søÞk rMkðkÞ yLÞ søÞkyu fík÷ {kxu «{kýÃkºk ykÃkðk{kt
ykÔÞk nkuÞ íkuðk ÃkþwykuLke fík÷ {kxuLke søÞk Lk¬e fhðkLke Mk¥kk fkuLku Au ?
(a) økúk{MkuðfLku (b) þk¤k rþûkfLku (c) {rn÷k rðMíkkhku (d) økúk{Ãkt[kÞíkLku
348. økúk{Ãkt[kÞíku Lk¬e fhu÷k MÚk¤ rMkðkÞ yLÞ søÞkyu «{krýík fhðk{kt ykÔÞk Au íkuðk «kýeLkk
fík÷ {kxu þwt Mkò Au ?
(a) 6 ð»ko fuË (b) 6 {kMk fu yLku Y. 1000 Ëtz, çktLku
(c) 12 ð»ko fuË (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª..
349. Ëhuf rLkÞtºký fík÷¾kLkk {kxu fux÷k MkÇÞkuLke ÃkuLk÷ Mk÷knfkh Mkr{rík{kt ÃkþwÃkk÷f rLkÞk{f îkhk
fhðk{kt ykðu Au ?
(a) ºký fhíkkt ðÄw Lk nkuÞ (b) {kºk 10 MkÇÞku
(c) {kºk 25 MkÇÞku (d) {kºk 35 MkÇÞku
350. økúk{Ãkt[kÞík{kt rLkÞtrºkík fík÷¾kLkk {kxu Mk÷knfkh Mkr{ríkLkk MkÇÞku ð¾íkkuð¾ík fkuý Lke{u Au ?
(a) ykhkuøÞ rLkÞk{f (b) ðe{k rLkÞk{f (c) øk]n rLkÞk{f (d) ÃkþwÃkk÷f rLkÞk{f
351. W[kÃkík, [kuhe fu fÃkx ytøku Mkkð[uíke íkhefu Ëh {rnLku ykuAk{kt ykuAwt yuf ð¾ík MkhÃkt[©e yu
þwt íkÃkkMkðwt yLku ¾kíkhe fhðe ?
(a) rnMkkçke rMk÷f (b) ík÷kxe-f{-{tºkeLkwt ½h
(c) økúk{MkuðfLkwt ÃkMko (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
352. W[kÃkík, [kuhe fu fÃkxLkk «Mktøku LkwfMkkLkLke íkhík ¼hÃkkE ÚkE økE nkuÞ íkku Ãký þwt fhðwt Au ?
(a) rnMkkçkkuLke Ãkqhe íkÃkkMkýe (b) sðkçkËkh Mkk{u sYhe Ãkøk÷kt
(c) WÃkhLkk çktLku (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
353. çktÄkhýLke (f÷{-6) yLkwMkkh økúk{Ãkt[kÞík fkuLkk íkkçkk nuX¤ Au ?
(a) rsÕ÷k Ãkt[kÞík (b) økúk{Mkuðf
(c) {rn÷k økúk{ MkÇÞ (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
354. økúk{Ãkt[kÞík fux÷k ð»koLke {wËík {kxuLkku fhkh nkuÞ íkku çkLku íÞkt MkwÄe yuðe þhík hk¾ðk{kt ykðu
Au fu 6 {kMkLke {wËíke LkkuxeMk ykÃkeLku fhkhLkku ytík ÷kðe þfkþu ?
(a) 5 ð»ko yÚkðk ðÄkhu (b) yuf ð»ko

120
(c) ºký ð»ko (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
355. rMkÕfe Mk{kLk (zuz Mxkuf) yLku {k÷Mkk{kLk (Mxkuh)Lke ¾heËe LkkLkk sÚÚkk{kt fhðk çkkçkíku þwt fk¤S
hk¾ðe ?
(a) LkkLkk sÚÚkk{kt ¾heËe fhðe. (b) {kºk yuf s ¾heËe fhðe.
(c) {kºk 10 LktøkLke ¾heËe fhðe. (d) LkkLkk sÚÚkk{kt ¾heËe fhðe Lknª.
356. økúk{Ãkt[kÞík{kt ¾heËðkLkk {k÷Lke ®f{ík fux÷k YrÃkÞkÚke ðÄkhu nkuÞ íkku ðíko{kLk Ãkºkku{kt ònuhkík
ykÃkðkLkwt VhrsÞkík Au ?
(a) Y.5,000 (b) Y. 10,000
(c) Y. 41,000 (d) Y. 2000 yÚkðk ðÄkhu
357. 500 Úke ðÄkhu yLku 20,000 Úke ykuAe hf{Lke {k÷Mkk{kLkLke ¾heËe {kxu fE MktMÚkk ÃkkMkuLke {kLÞ
Mkqr[{kt Mk{krðü ík{k{ ÔÞkÃkkh MktMÚkkykuLku ÃkwAkððwt ?
(a) {urzf÷ MxkuMko
(b) huðLÞq MxkuMko
(c) øk]n MxkuMko
(d) MkuLxÙ÷ Mxkuh Ãkh[uRÍ ykuøkuoLkkRÍuþLk({æÞMÚk {k÷Mkk{kLkLkLke ¾heËe MktøkXLk)
358. økúk{Ãkt[kÞíku {k÷Mkk{kLkLke ¾heËe çkkçkíku ¾kMk fheLku fkuLku «kuíMkknLk {¤u íku heíku {k÷Mkk{kLk
¾heËðkLke MkhfkhLke Lkerík Au ?
(a) ¾kLkøke ÃkuZeLku
(b) fwxeh Wãkuøkku yLku Mknfkhe Äkuhýu [k÷íkk Wãkuøkku
(c) ¾kLkøke WãkuøkkuLku
(d) {nkWãkuøkkuLku
359. fux÷k YrÃkÞkÚke ðÄkhu ®f{íkLke zuzMxkuf{kt hnu÷e [esðMíkwLke ®f{ík ÞkËe{kt Ëþkoððe sYhe Au ?
(a) 5 YrÃkÞk yÚkðk ðÄkhu (b) {kºk 2 YrÃkÞk
(c) {kºk 1 YrÃkÞk (d) {kºk 3 YrÃkÞk
360. økúk{Ãkt[kÞík{kt fux÷k ð»koÚke ðÄw Mk{Þ MkwÄe zuzMxkuf{kt hnu÷k {k÷-Mkk{kLkLku ÞkuøÞ fkhý Lk nkuÞ
íkku Vks÷ økýðku ?
(a) A {rnLkk (b) ºký {rnLkk (c) 1 ð»koÚke ðÄw (d) [kh {rnLkk
121
361. økúk{Ãkt[kÞík{kt MknkÞf yLkwËkLk{kt fux÷k YrÃkÞkÚke ðÄkhu LkkýktLke {ËË Lk ykÃke þfkÞ ?
(a) {kºk Y. 10,000 (b) sYrhÞkík fhíkkt ðÄkhu
(c) {kºk Y. 20,000 (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
362. Lke[uLkk Ãkife fÞk Ãkt[kÞíkLkk rnMkkçke hrsMxhkuLke ò¤ðýeLkk rLkÞ{ku Au ?
(a) «íÞuf ð»ko {kxu y÷øk y÷øk (b) Ëhuf ÃkkLku yLkw¢{u yLku Ãkt[kÞík MxuBÃk
(c) AuÕ÷k ÃkkLku fw÷ ÃkkLkkLkwt «{kýÃkºk (d) {sçkqík yLku çkktÄu÷k nkuðk òuEyu.
(e) WÃkhLkk çkÄk s
363. Lke[uLkk Ãkife fÞk Ãkt[kÞíkLkk [ufçkwf íku{s ÃknkU[ çkwf ò¤ððkLkk rLkÞ{ku Au ?
(a) ík÷kxe-f{-{tºkeyu ÃkkuíkkLkk fçkò{kt hk¾ðe
(b) [uf LktçkhLke òý ríkòuhe f[uheLku fhðe
(c) ð»ko Ãkqhw Úkíkk ÃknkU[çkwfLkk ÃkkA¤Lkk ÃknkU[ku hË fhðe.
(d) WÃkhLkk çkÄkt s
364. økúk{Ãkt[kÞíkLku Lkkýkt {¤u íÞkhu yMk÷ ÃknkU[Lkwt þwt fhðwt ?
(a) ÃknkU[ hk¾ðe Lknª. (b) rxrfx hk¾ðe
(c) rMk¬k hk¾ðk (d) fkçkoLk fkuÃke fkÞko÷Þ{kt hk¾ðe
365. økúk{Ãkt[kÞík{kt {¤u÷ LkkýktLke ykÃku÷ ÃknkU[ fkuE ÔÞÂõík ¾kuE Lkk¾u íkku þwt fhðwt ?
(a) xkufLk ykÃkðwt. (b) rMk¬ku ykÃkðku.
(c) Lkkýkt {¤ðkLkwt «{kýÃkºk ykÃkðwt. (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
366. økúk{Ãkt[kÞíku LkkýktLke [qfðýe ÃkAe ðkW[hLkwt þwt fhðwt ?
(a) hË fhðwt (b) hk¾e {qfðwt
(c) çkeswt çkLkkððwt (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
367. økúk{Ãkt[kÞíku çkktÄfk{Lkkt rnMkkçkku{kt AuÕ÷k rçk÷Lke [qfðýe õÞkhu fhðe òuEyu ?
(a) yuf {rnLkk{kt (b) çku {rnLkk{kt
(c) ºký {rnLkk{kt (d) fk{ Ãkqhwt ÚkÞkLkk «{kýÃkºk {¤u ÃkAe s
368. økúk{Ãkt[kÞík{kt MÚkkrLkf MðhkßÞLkwt yuf{ þwt Au ?
(a) økúk{Ãkt[kÞík (b) ík÷kxe-f{-{tºke (c) sqrLkÞh õ÷kfo (d) Mkr[ð

122
369. çktÄkhýLke fE f÷{ hkßÞ MkhfkhLku økúk{Ãkt[kÞíkkuLke MÚkkÃkLkk fhðkLkk rLkËuoþ Au ?
(a) f÷{ 20 (b) f÷{ 30 (c) f÷{ 45 (d) f÷{ 40
370. Mkki «Úk{ økwshkíkLkku Ãkt[kÞík yrÄrLkÞ{ rðÄkLkMk¼kyu õÞkhu ÃkMkkh fÞkuo níkku ?
(a) 1920 (b) 1930 (c) 1961 (d) 1970
371. 1993Lkku økwshkík Ãkt[kÞík yrÄrLkÞ{ õÞkhÚke y{÷{kt Au ?
(a) 15-4-1994 (b) 15-4-1984 (c) 15-5-1995 (d) 15-6-1996
372. Ãkt[kÞíkkuLkk rnMkkçkkuLkk ykurzxLkwt fk{fks fkuLkk nMíkf {qfðk{kt ykÔÞwt Au ?
(a) {nuMkq÷ rLkÞk{f (b) Lkkýkt rLkÞk{f
(c) øk]n rLkÞk{f (d) ¼tzku¤ rð¼køkLkk rLkhûkf©e
373. økúk{Ãkt[kÞík {kxu ykurzxLke {n¥ðLke Vhòu þwt Au ?
(a) rLkÞ{kuLkku [wMík y{÷ (b) rnMkkçkkuLke MðåAíkk
(c) LkkýktfeÞ økuhherík yxfðk (d) WÃkhLkk çkÄk s
374. økúk{Ãkt[kÞík{kt Mkfo÷ RLMkÃkuõxh (ðøko-3) (Ãkt[kÞík Mkuðk) ¼hðk rLkÞ{ku õÞkhÚke y{÷{kt Au ?
(a) 1951 ¼híke rLkÞ{ku (b) 1975 ¼híke rLkÞ{ku
(c) 2000 ¼híke rLkÞ{ku (d) 1998 ¼híke rLkÞ{ku
375. økúk{Ãkt[kÞík{kt LkMko-ËkÞý (ðøko-3), ðuoÞh (ðøko-3) rnMkkçkLkeþ (ðøko-3)Lke ¼híke {kxu Ãkt[kÞík
yrÄrLkÞ{Lke ÞkËe fE Au ?
(a) ¼híke rLkÞ{ku 2000 (b) ¼híke rLkÞ{ku 1920
(c) ¼híke rLkÞ{ku 1999 (d) ¼híke rLkÞ{ku 1950
376. økúk{Ãkt[kÞík {tºkeLke ¼híke fÞk ykÄkhu fhðk{kt ykðu Au ?
(a) ¼híke rLkÞ{ku 1960 (b) ¼híke rLkÞ{ku 1980
(c) ¼híke rLkÞ{ku 1985 (d) ¼híke rLkÞ{ku 1998
377. økwshkík{kt økúk{ yLku Lkøkh Ãkt[kÞíkLkk {tºkeyku (fkÞkuo yLku Vhòu) {kxuLkk rLkÞ{ku yrÄrLkÞ{ fÞku
Au ?
(a) fkÞkuo yLku Vhòu çkkçkíkLkk rLkÞ{ku 1963 (b) VhòuLkk rLkÞ{ku 1920
(c) fkÞkuoLkk rLkÞ{ku 1940 (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
378. økwshkík økúk{Ãkt[kÞík {tºkeykuLke (¼híke, íkk÷e{ yLku LkkufheLke þhíkku) þuLkk ykÄkhu òuðk{kt ykðu
123
Au ?
(a) Mkk{kLÞ ¼híke rLkÞ{ 1920 (b) ¼híke rLkÞ{ 1921
(c) ¼híke rLkÞ{ku 1950 (d) økwshkík økúk{Ãkt[kÞík rLkÞ{ku 1971
379. Ãkt[kÞíkku WÃkh rLkÞtºkýLkku yrÄfkh f÷{ 6(3) yLkwMkkh fkuLku Mkw«ík Au ?
(a) xe.ze.yku. (b) ze.ze.yku. (c) {k{÷íkËkh (d) rðfkMk fr{&™h
380. økk{ rLkŠËü fhðkLke ¼÷k{ý, økk{Lkk MÚkkrLkf rðMíkkh{kt VuhVkh fhðkLke ¼÷k{ý f÷{ 7(1),
7(2) yrÄfkh fkuLku Mkw«ík Au ?
(a) rðfkMk fr{þLkh (b) {k{÷íkËkh (c) MkhÃkt[ (d) ík÷kxe-f{-{tºke
381. f÷{ 51(4) yLkwMkkh økúk{Ãkt[kÞíkLke Ãknu÷e çkuXfLke íkkhe¾ Lk¬e fhðkLkku yrÄfkh fkuLku Mkw«ík
Au ?
(a) {k{÷íkËkh (b) xe.ze.yku. (c) økúk{Mkuðf (d) rðfkMk yrÄfkhe
382. f÷{ 51(4) {wsçk MkhÃkt[Lkwt hkSLkk{w ykÃkðk yLku Mðefkh fhðkLkku yrÄfkh fkuLku Mkw«ík Au ?
(a) LkkÞçk MkhÃkt[Lku (b) ík÷kxe-f{-{tºkeLku (c) íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLku (d) økúk{Ãkt[kÞíkLku
383. f÷{ 63(4) «{kýu íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLke «Úk{ Mk¼kLke íkkhe¾ Lk¬e fhðkLkku yrÄfkh fkuLku Mkw«ík
Au ?
(a) {k{÷íkËkh©eLku (b) rsÕ÷k rðfkMk yrÄfkhe
(c) MkhÃkt[©eLku (d) f÷uõxh©eLku
384. íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLkk «{w¾, WÃk-«{w¾ yÚkðk MkÇÞLkwt hkSLkk{wt MðefkhðkLkku yrÄfkh fkuLku Au ?
(a) MkhÃkt[Lku (b) ík÷kxe-f{-{tºke (c) MkÇÞLku (d) rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLku
385. íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLkk «{w¾, WÃk-«{w¾Lku íkíÃkhíkk Ëqh fhðk (MkMÃkuLz)Lke Mk¥kk fkuLku Mkw«ík Au ?
(a) {k{÷íkËkh (b) íkk÷wfk rðfkMk yrÄfkhe
(c) rsÕ÷k rðfkMk yrÄfkhe (d) rsÕ÷k rðfkMk yrÄfkhe
386. íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLkk «{w¾, WÃk-«{w¾Lke [qtxýe {kxu Mk¥kk Mk¼k çkku÷kððk fkuLku yrÄfkh Au ?
(a) íkk÷wfk rðfkMk yrÄfkhe (b) økúk{ rðfkMk yrÄfkhe
(c) rsÕ÷k rðfkMk yrÄfkhe (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
387. rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLke Ãknu÷e Mk¼k Lk¬e fhðk fkuLku yrÄfkh Mkw«ík Au ?
(a) øk]n fr{&™h (b) rðfkMk fr{&™h (c) Ãkþw fr{&™h (d) ykÞkuøk fr{&™h

124
388. rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLke «Úk Mk¼kLkk «{w¾ yrÄfkhe Lk¬e fhðk fkuLku Mk¥kk Mkw«ík Au ?
(a) rðfkMk fr{&™hLku (b) {k{÷íkËkhLku
(c) íkk÷wfk rðfkMk yrÄfkhe (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
389. rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLkk «{w¾Lkwt hkSLkk{wt ykÃkðk fu Mðefkhðk fkuLku yrÄfkh Mkw«ík Au ?
(a) {kºk MkhÃkt[Lku (b) {kºk rðfkMk fr{&™h
(c) {kºk ík÷kxeLku (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
390. rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLkk MkÇÞ, «{w¾ yÚkðk WÃk«{w¾Lku ÃkË ÃkhÚke Ëqh fhðk fkuLku yrÄfkh Au ?
(a) Wå[ rð¼køkLkk fr{&™h (b) Mkk{krsf fr{&™h
(c) rðfkMk fr{&™h (d) ykhkuøÞ fr{&™h
391. rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLkk «{w¾, WÃk-«{w¾ yÚkðk Mkr{ríkLkk yæÞûkLku íkíÃkhíkk Ëqh (MkMÃkuLz) fhðk .....
(a) MkhMkt[Lku (b) ík÷kxe-f{-{tºkeLku (c) {k{÷íkËkhLku (d) rðfkMk fr{&™hLku
392. yLkwMkqr[ík òrík, yLkwMkqr[íksLkòrík yLku yLÞ ÃkAkík ðøkkuoLke nk÷ík MkwÄkhðk MktçktÄe Mkq[Lkkyku
ykÃkðk fkuLku MktÃkqýo Mk¥kk Au ?
(a) rsÕ÷k rþûký yrÄfkheLku (b) ykhkuøÞ fr{&™hLku
(c) {kºk {k{÷íkËkhLku (d) rsÕ÷k rðfkMk yrÄfkheLku
393. íkk÷wfk Ãkt[kÞík{kt íkkfeËLkk «Mktøku ¾[o {tsqh fhðkLke Mk¥kk fkuLku Au ?
(a) rþûký fr{&™hLku (b) Ãkþw rLkÞk{fLku (c) ykhkuøÞ fr{&™hLku(d) rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLku
394. íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLkk ðkŠ»kf rnMkkçk yLku ðneðxe ynuðk÷ õÞkt hsq fhðkLkk nkuÞ Au ?
(a) yrÄf rðfkMk fr{&™h (b) ík÷kxe-f{-{tºke
(c) MkhÃkt[Lku (d) økúk{MkuðfLku
395. fh yLku çkeò ÷uýkLke ðMkq÷kík fhðk {kxu (økk{ yLku íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLku) yhS fhðk fkuLku
yrÄfkh Au ?
(a) rsÕ÷k rðfkMk yrÄfkhe (b) íkk÷wfk rðfkMk yrÄfkhe
(c) ykhkuøÞ fr{&™hLku (d) rþûký fr{&™hLku
396. f÷{-2(26) íkk÷wfk rðfkMk yrÄfkheLke rLk{ýqfLke Mk¥kk fkuLku Au ?
(a) ík÷kxeLku (b) MkhÃkt[Lku (c) økúk{MkuðfLku (d) rðfkMk fr{&™h
397. f÷{-9(1) økúk{Ãkt[kÞík MkÇÞkuLke MktÏÞk Lk¬e fhðe íku Mk¥kk fkuLke Au ?
125
(a) MkhÃkt[Lku (b) ík÷kxeLku
(c) f÷uõxh (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
398. íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLkk MkÇÞkuLke MktÏÞk fkuýu Lk¬e fhðe òuEyu ?
(a) LkkÞçk f÷uõxh (b) {k{÷íkËkh (c) ykhkuøÞ fr{&™h (d) rðfkMk fr{&™h
399. íkk÷wfk Ãkt[kÞík {kxu yLkwMkqr[íkòrík-sLkòrík, Mkk{krsf þiûkrýf ÃkAkík ðøko yLku †eyku {kxu
çkuXfku yLkk{ík hk¾ðk ?
(a) MkhÃkt[ (b) LkkÞçk f÷uõxh (c) rðfkMk fr{&™h (d) {k{÷íkËkh
400. Mkk{krsf þiûkrýf ÃkAkík ðøko yLku †eyku {kxu çkuXfku yLkk{ík hk¾ðk fkuLku Mk¥kk Au ?
(a) MkhÃkt[Lku (b) ík÷kxe-f{-{tºkeLku
401. [qtxýeLkk nuíkw {kxu ntøkk{e MktÃkkËLk yrÄfkhe fkuý Au ?
(a) rsÕ÷k f÷uõxh (b) íkk÷wfk rðfkMk yrÄfkhe
(c) MkhÃkt[ (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
402. íkk÷wfk Ãkt[kÞík {kxu yLkwMkqr[íkòrík-sLkòrík, Mkk{krsf þiûkrýf ÃkAkík ðøko yLku †eyku {kxu
rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLkk «{¾Lkku nkuÆku yLkk{ík hk¾ðk fkuLku Mk¥kk Au ?
(a) MkhÃkt[Lku (b) íkk÷wfk rðfkMk yrÄfkhe
(c) {k{÷íkËkhLku (d) rðfkMk fr{&™hLku
403. yLkwMkqr[íkòrík-sLkòrík, Mkk{krsf þiûkrýf ÃkAkík ðøko yLku †eyku {kxu íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLkk «{w¾Lkku
nkuÆku yLkk{ík hk¾ðk fkuLku Mk¥kk Au ?
(a) LkkÞçk {k{÷íkËkh (b) LkkÞçk MkufþLk ykurVMkh
(c) rðfkMk fr{&™h (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
404. yLkwMkqr[íkòrík-sLkòrík, Mkk{krsf þiûkrýf ÃkAkík ðøko yLku †eyku {kxu MkhÃkt[Lkku nkuÆku yLkk{ík
hk¾ðk Mk¥kk fkuLku Au ?
(a) MkhÃkt[ (b) ík÷kxe-f{-{tºke
405. rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLkk «{w¾Lku {ktËøkeLkk «{kýÃkºk {kxu yrÄf]ík íkçkeçke yrÄfkhe fkuý økýkÞ ?
(a) rsÕ÷kLke rMkrð÷ nkìÂMÃkx÷Lkk Mkwr«xuLzuLx (b) nuÕÚk MkuLxhLkk Mkwr«xuLzuLx

126
(c) fkuBÞwrLkrx nuÕÚk MkuLxhLkk Mkwr«xuLzuLx (d) WÃkhkuõík ºkýuÞ
406. f÷{ 100(5) yLkwMkqr[íkòrík, sLkòrík, Mkk{krsf þiûkrýf ÃkAkík ðøkoLke ÂMÚkrík MkwÄkhðkLkk Ãkøk÷k
yLku yMÃk]~Þíkk Ëqh fhðk fkuLku Mk¥kk Au ?
(a) MkhÃkt[ (b) xe.ze.yku. (c) {k{÷íkËkh (d) rðfkMk fr{&™h
407. Ãkt[kÞík s{eLk rLkneík fhðk fkuLku Mk¥kk Au ?
(a) ík÷kxe-f{-{tºke (b) MkhÃkt[
408. Ãkt[kÞík{kt Lkneík ÚkÞu÷e s{eLk ònuh-nuíkw {kxu ÃkkAe ÷uðk fkuLku Mk¥kk Au ?
(a) f÷uõxh (b) {k{÷íkËkh (c) {rn÷k MkÇÞ (d) økúk{MkÇÞ
409. økúk{Ãkt[kÞíkkuLkk sqÚk {kxu {tºkeLke rLk{ýqf fhðk fkuLku Mk¥kk Au ?
(a) MkhÃkt[ (b) {k{÷íkËkh
(c) xe.ze.yku. (d) rsÕ÷k rðfkMk yrÄfkh
410. rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLkk Mkk{krsf LÞkÞ Mkr{ríkLkk rLkýoÞ Mkk{u yÃke÷ fkuLku fhe þfkÞ ?
(c) yrÄf rðfkMk fr{&™h (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
411. rsÕ÷k rþûký Mkr{ríkLkk [uh{uLkLku fkÞo{Úkf rMkðkÞ hnuðkLke {tsqhe fkuý ykÃku Au ?
(a) MkhÃkt[ (b) íkk÷wfk rðfkMk yrÄfkhe
(c) ík÷kxe-f{-{tºke (d) rðfkMk fr{&™h
412. rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLkk Mkk{kLÞ LÞkÞ Mkr{ríkLkk [uh{uLkLku fkÞo{Úkf rMkðkÞ hnuðkLke {tsqhe fkuý ykÃku
Au ?
413. YrÃkÞk 2 ÷k¾ MkwÄeLkk fkÞoûkuºk çknkh rþûký yLku íkçkeçke hkník {kxu ¾[o fhðkLke {tsqhe fkuý
ykÃku Au ?
(a) {k{÷íkËkh (b) MkhÃkt[
414. YrÃkÞk çku ÷k¾Úke ðÄwLkk fkÞoûkuºk çknkh rþûký yLku íkçkeçke hkník {kxu ¾[o fhðkLke {tsqhe fkuý
127
ykÃku Au ?
(a) hkßÞ Mkhfkh (b) {k{÷íkËkh
415. Zkuh-zçkk Ve yLku ¾[oLke {tsqhe fkuý ykÃku Au ?
(a) rþûkf (b) rðfkMk fr{&™h
416. økúk{Ãkt[kÞíkLke fh-Ve Lkk¾ðkLke {kufqVeLke Mk¥kk fkuLku Au ?
(a) MkhÃkt[ (b) õ÷kfo
(c) ík÷kxe (d) rsÕ÷k rðfkMk yrÄfkhe
417. s{eLk {nuMkq÷ WÃkh WÃkfh Lkkt¾ðk yLku ðMkq÷ fhðk fkuLku MktÃkqýo Mk¥kk Au ?
(a) yk[kÞo (b) {k{÷íkËkh
418. s{eLk {nuMkq÷ WÃkfhLkku Ëh ðÄkhðk fkuLku Mk¥kk Au ?
(a) ík÷kxe (b) xe.ze.yku. (c) f÷uõxh (d) MkhÃkt[
419. s{eLk {nuMkq÷ Lk¬e fhðkLke Mk¥kk fkuLke Au ?
(a) Ãke.ykE. (b) xe.ze.yku. (c) Mkfo÷ RLMÃkuõxh (d) rðfkMk fr{&™h
420. íkk÷wfk Ãkt[kÞík, rsÕ÷k Ãkt[kÞík {kxu Mk¼k{kt rLk{trºkík fhðkLkku ykËuþku fkuý ykÃku Au ?
(a) rðfkMk fr{&™h (b) MkhÃkt[ (c) ík÷kxe-f{-{tºke (d) f÷uõxh
421. nwf{Lke y{÷ çksðýe {kufqV hk¾ðk çkkçkík fkuLku MktÃkqýo Mk¥kk Au ?
(a) MkhÃkt[ (b) Mkfo÷ RLMÃkuõxh
422. Vhs çkòððk{kt fMkwh çkË÷ rsÕ÷k Ãkt[kÞík Ãkøk÷k ÷uðk{kt [qf fhu íkku Ãkøk÷kt ÷uðkLke Mk¥kk fkuLke
ÃkkMku Au ?
(a) Mkfo÷ RLMÃkuõxh (b) rðfkMk fr{&™h (c) MkhÃkt[ (d) Ãkku÷eMk RLMÃkuõxh
423. rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLku fMkqh çkË÷ íkuLkwt rðMksoLk yÚkðk ÃkËåÞwrík fhðkLke Mk¥kk fkuLke Au ?
(a) ík÷kxe-f{-{tºke (b) LkkÞçk {k{÷íkËkh

128
424. rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLkk MktçktÄku{kt yrÄfkheykuLke ðkÃkMk fhðkLke Mk¥kk fkuLke ÃkkMku Au ?
(a) Mkfo÷ RLMÃkuõxh (b) Ãkku÷eMk RLMÃkuõxh
(c) íkk÷wfk rðfkMk yrÄfkhe (d) rðfkMk fr{&™h
425. økk{ yÚkðk økk{kuLke ÃkwLkho[Lkk ð¾íku ðneðxËkhLke rLk{ýqf fkuý fhe þfu Au ?
(a) økúk{Mkuðf (b) økúkBÞ MkÇÞ (c) rðfkMk fr{&™h (d) {k{÷íkËkh
426. økúk{Ãkt[kÞík, íkk÷wfk Ãkt[kÞík {kxu ËVíkh-Lkkýkt {u¤ððkLke Mk¥kk fkuLku Au ?
(c) rsÕ÷k rðfkMk yrÄfkhe (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
427. rsÕ÷k Ãkt[kÞík {kxu ËVíkh-Lkkýkt {u¤ððkLke Mk¥kk fkuLke Au ?
(a) [eV ykurVMkh (b) Mkfo÷ RLMÃkuõxh
428. økúk{Ãkt[kÞík {kxu MkhÃkt[-«{w¾ ðøkuhu Mkk{u VrhÞkË {ktzðk Ãkqðo {tsqhe fkuLke ÷uðkLke hnu Au ?
(a) Mkfo÷ RLMÃkuõxh (b) [eV ykurVMkh
(c) {k{÷íkËkh (d) rsÕ÷k rðfkMk yrÄfkhe
429. íkk÷wfk Ãkt[kÞík, økúk{Ãkt[kÞík {kxu «{w¾ Mkk{u VrhÞkË {ktzðk {kxu Ãkqðo {tsqhe fkuLke ÷uðe Ãkzu Au ?
(a) rðfkMk fr{&™h (b) ík÷kxe
430. økúk{Ãkt[kÞík {kxu Ãkuxk-rLkÞ{ku fhðk rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLku Ãkqðo {tsqhe ykÃkðk fkuLke Mk¥kk Au ?
(a) ðu[ký ðuhk yrÄfkhe (b) LkkÞçk {k{÷íkËkh
431. ðneðxe rLk{ðkLke MkhfkhLkk fÞk yrÄfkhLku Mk¥kk Au ?
(a) f÷uõxh (b) LkkÞçk f÷uõxh
(c) LkkÞçk {k{÷íkËkh (d) LkkÞçk MkufþLk yrÄfkhe
432. Ãkt[kÞík yu økúk{ øk]n rLk{koýLkk ÃkrhÃkºk {wsçk íkçk¬kðkh «Úk{ A {kMk yux÷u fÞku Mk{Þøkk¤ku ?
(a) 1 yur«÷Úke 30{e MkÃxuBçkh (b) 1 òLÞwykheÚke 30{e sqLk
(c) 2 òLÞwykheÚke 3 sw÷kE (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
129
433. Ãkt[kÞík yLku økúk{ øk]n rLk{koýLkk ÃkrhÃkºk «{kýu Ãknu÷k íkçk¬k{kt fux÷k 231 økúktx ykÃkðk{kt ykðu
Au ?
(a) 50 xfk økúkLx (b) 100 xfk økúkLx (c) 27 xfk økúkLx (d) 35 xfk økúkLx
434. økúk{Ãkt[kÞík{kt 1 òLÞwykheÚke 31 {k[oÚke AuÕ÷k íkçk¬k{kt fux÷k xfk økúkLxLke Vk¤ðýe fhðk{kt
ykðu Au ?
(a) 25 xfk økúkLx (b) 100 xfk økúkLx (c) 27 xfk økúkLx (d) 35 xfk økúkLx
435. Ãkt[kÞíkkuLku økúkLxLke íkçk¬kðkh Vk¤ðýeLkk ÃkrhÃkºkku Lke[uLkk{ktÚke {kuf÷u Au ?
(a) WÃkMkr[ð, Ãkt[kÞík yLku økúk{ øk]n rLk{koý rð¼køk
(b) fr{&™h Ãkt[kÞík rLk{koý rð¼køk
(c) LkkÞçk fr{&™h økúk{ øk]n rLk{koý rð¼køk
436. Ãkt[kÞíkkuLku økúkLxLke íkçk¬kðkh Vk¤ðýe çkkçkíkLkk ÃkrhÃkºk WÃkMkr[ð fkuLku {kuf÷u Au ?
(a) f÷uõxh©eyku (b) rsÕ÷k rðfkMk yrÄfkheykuLku
(c) WÃkhkuõík çktLkuLku (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
437. Ãkt[kÞík yLku økúk{ øk]n rLk{koý rð¼køkLkk Xhkðku økwshkík MkhfkhLkk fkuLkk nwf{Úke yLku íkuLkk Lkk{u
WÃkMkr[ð {kuf÷u Au ?
(a) {wÏÞ{tºke (b) f÷uõxh©e (c) hkßÞÃkk÷©e (d) fr{&™h©e
438. hkßÞ{kt Ãkt[kÞíke hksLkku y{÷ Úkíkkt ®Mk[kE rð¼køk, rþûký rð¼køk, ¾uíke yLku ÃkþwÃkk÷Lk
rð¼køkLku õÞkhu økúkLx ykÃkðk{kt ykðu Au ?
(a) Ëh ð»kuo (b) Ëh {rnLku
(c) Ëh yXðkrzÞu (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
439. hkßÞ{kt Ãkt[kÞíke hksLkku y{÷ Úkíkkt Lke[uLkk{ktÚke fÞk rð¼køkLku Ëh ð»kuo økúkLx ykÃkðk{kt ykðu
Au ?
(a) ykhkuøÞ yLku Ãkrhðkh rLkÞkusLk rð¼køk (b) hMíkk yLku {fkLk rð¼køk
440. økwshkík rðÄkLkMk¼kLke fE Mkr{rík fu su rLkheûkf©e MÚkkrLkf ¼tzku¤ rnMkkçkkuLkk ykurzx ynuðk÷ku
íkÃkkMku Au ?
(a) Ãkt[kÞíke hks Mkr{rík (b) MkhÃkt[ Mkr{rík

130
(c) ík÷kxe-f{-{tºke Mkr{rík (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
441. rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLkk ðzk íkhefu rsÕ÷k rðfkMk yrÄfkhe òu ðÄkhkLkk ¾[o WÃkh Ëu¾hu¾ hk¾ðk fMkqh
ðkh ÚkkÞ íkku fkuLke Mkk{u Ãkøk÷kt ¼he þfkÞ ?
(a) þk¾k yrÄfkhe (b) rsÕ÷k rðfkMk yrÄfkhe
442. Mkhfkh îkhk swËk swËk rð¼køkku îkhk Ãkt[kÞíkkuLku íkçkrË÷ fhu÷ fkÞkuo/ÞkusLkkyku RíÞkrË çkkçkík{kt
rsÕ÷k Ãkt[kÞík îkhk þu{kt ÚkÞu÷ òuøkðkELke {ÞkoËk{kt hneLku s ¾[o fhðk{kt ykðu Au ?
(a) ytËksÃkºk{kt (b) Ãkt[kÞík Ãkºk{kt (c) Mkhfkh Ãkºk{kt (d) «ÄkLk Ãkºk{kt
443. rsÕ÷k Ãkt[kÞík îkhk ytËksÃkºk{kt ÚkÞu÷ òuøkðkELke {ÞkoËk{kt hneLku ¾[o fhðk{kt ykðu íkku
òuðkLke «kÚkr{f sðkçkËkhe rþûký {kxu fkuLke nkuÞ Au ?
(a) rsÕ÷k yk[kÞo (b) rsÕ÷k rþûkýkrÄfkhe
(c) «kÚkr{f rþûký (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
444. ¾uíke yLku ÃkþwÃkk÷LkLke ÞkusLkkyku {kxu rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLkk ytËksÃkºk{kt ÚkÞu÷ òuøkðkELke {ÞkoËk{kt
hneLku ¾[o fhðk{kt ykðu íku òuðk {kxu fkuý sðkçkËkh Au ?
(a) íkk÷wfk ¾uíkeðkze yrÄfkhe (b) hkßÞ ¾uíkeðkze yrÄfkhe
(c) rsÕ÷k ¾uíkeðkze yrÄfkhe (d) hkßÞ ykhkuøÞ fr{&™h
445. rsÕ÷k Ãkt[kÞík{kt þk¾krÄfkheLke fkÞoûk{íkkLke WýÃk økýe su íku sðkçkËkh yrÄfkhLke fE çkkçkíkLku
økt¼ehÃkýu æÞkLk{kt ÷uðk{kt ykðþu ?
(a) fk{økeheLkwt {qÕÞktfLk fhíkeðu¤k
(b) rðrÍhLkwt {qÕÞktfLk fhíkeðu¤k
(c) {kºk Mkk{kLÞ rðrÍxLkk Mk{Þu
(d) {k{÷íkËkhLke ykfÂM{f {w÷kfkíkLkk Mk{ÞLku
446. Ãkt[kÞíke hks{kt çkÄk s rsÕ÷k rðfkMk yrÄfkheykuLku su íku rsÕ÷k Ãkt[kÞíkkuLkk rð¼køk çkkçkíku fE
¾kMk Mkq[Lkk ykÃkðk{kt ykðu Au ?
(a) økúkLx{ktÚke ¾[oLkt «{ký ytfwþ{kt hnu. (b) økúkLx ðÄkhu ðÃkhkÞ
(c) økúkLx ðÃkhkÞ s Lknª. (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
447. rsÕ÷k Ãkt[kÞík{kt Ãke.yu÷.yu. (PLA) {ktLke rMk÷f WÃkh Ãkqhíkwt rLkÞtºký/Ëu¾hu¾ hk¾ðkLke sðkçkËkhe
fkuLke Au ?
131
(a) íkk÷wfk rðfkMk yrÄfkh (b) {k{÷íkËkh
(c) rsÕ÷k rðfkMk yrÄfkhe (d) ík÷kxe-f{-{tºke
448. rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLkk ytËksÃkºk{ktLke òuøkðkE fhíkkt ðÄkhu ¾[oLkk rfMMkkyku/«Mktøkku þwt fhðkÚke
yð~ÞÃkýu ¾[o ½xkze þfkÞ Au ?
(a) ºký ð»kuo Mk{eûkk fhðkÚke (b) Mk{eûkk Lkrn fhðkÚke
(c) Mk{Þktíkhu sYhe Mk{eûkk fhðkÚke (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
449. rsÕ÷k Ãkt[kÞík{kt ykðíkof íku{s yLkkðíkof ¾[o {kxu {tsqh Úkíkkt yLkwËkLkku{ktÚke çk[ík ÚkÞu÷e økúkLx
íÞkhÃkAeLkk çkeò ð»kuo ðkÃkhe þfkÞ ?
(a) ðkÃkhe þfkíke LkÚke. (b) {kºk çkk¤fku {kxu ðkÃkhe þfkÞ.
(c) {æÞknLk ¼kusLk {kxu ðkÃkhe þfkÞ. (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª..
450. rsÕ÷k Ãkt[kÞík{kt su íku LkkýkfeÞ ð»ko Ãkqhwt Úkíkkt yLkwËkLkku{ktÚke çk[ík hnu÷e økúkLxLkwt þwt fhðkLkwt nkuÞ
Au ?
(a) økúkLx MÚkrøkík ÚkkÞ Au.
(b) økúkLx Mkhfkh©e{kt s{k fhkððkLke nkuÞ Au.
(c) økúkLx sux÷e hf{ ÃkAeLkk ð»ko{kt Mkh¼h fhðkLke nkuÞ Au.
(d) WÃkhkuõík ºkýuÞ
451. su íku rsÕ÷k Ãkt[kÞík fE þhíkLku ykÄeLk hneLku íÞkh ÃkAeLkk LkkýktfeÞ ð»ko{kt {¤Lkkh økúkLx{ktÚke
ðÄkhkLkku ¾[o Mkh¼h fhe þfþu ?
(a) yk ¾[o Vfík yLkkðíkof «fkhLkku nkuÞ
(b) Ãkqðo {tsqhe Mkûk{ yrÄfkhe ÃkkMku yð~Þ {¤e nkuÞ
(c) WÃkhkuõík çktLku
452. s{eLk-{nuMkq÷ ÄkhkLke f÷{ 39 Lke[u «{kýu fE çkkçkík ykðu Au ?
(a) ¾kLkøke s{eLk (b) {nu÷Lke s{eLk (c) økki[hLke s{eLk (d) ½hLke s{eLk
453. økúk{Ãkt[kÞík{kt økku[hLke s{eLk Zkuh [hkððk çkkçkíku íkfhkh ÚkkÞ íkku fkuLkku rLkýoÞ yk¾he økýkÞ
Au ?
(a) rsÕ÷k rþûký yrÄfkhe (b) f÷uõxh©e

132
(c) LkkÞçk {k{÷íkËkh (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
454. su økk{Lkkt su ZkuhLku økki[hLkkt {Vík Zkuh [hkððkLkku n¬ Au íku{kt Lke[uLkk{ktÚke fkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ
Au ?
(a) rçkLk¾uzqík ðøkoLkkt Zkuh (b) ¾uzqíkLkkt Zkuh
(c) {k÷ÄkheLke økkÞku (d) WÃkhkuõík ºkýuÞ
455. økki[hLke s{eLkLku fÞku rLkÞ{ ÷køkw Ãkzíkku LkÚke ?
(a) rðfx rLkÞ{ (b) rLkÞ{ 65
(c) MkkËku rLkÞ{ (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
456. Lke[uLkk{ktÚke fÞk Zkuh økki[h rðMíkkh {wfhh fhðk æÞkLk{kt ÷E þfkÞ Lknª. ?
(a) ºký ð»ko MkwÄeLke Ãkkze
(b) ºký ð»ko MkwÄeLke ðkAhze
(c) ¼kzu [÷kððkLke ½kuzk½kze {kxu WÃkÞkuøk{kt ÷uðkíkk ½kuzk
457. fuðkt Mktòuøkku{kt økku[hLke s{eLk ¾uzký {kxu ykÃke þfkÞ Lknª ?
(a) økki[hLke s{eLk ykuAe nkuÞ (b) økki[h Ãkwhíke s s{eLk nkuÞ
(c) WÃkhkuõík çktLku rfMMkk{kt (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
458. ðLkWAuh ÞkusLkk {kxu fE f÷{ nuX¤ Mkûk{ yrÄfkheykuLke {tsqhe rðLkk rð÷tçku íkhík s ykÃkðe
Ãkzu Au ?
(a) Ãkt[kÞík ÄkhkLke f÷{ 110(1) (b) Ãkt[kÞík ÄkhkLke f÷{ 120(2)
(c) Ãkt[kÞík ÄkhkLke f÷{ 130(3) (d) Ãkt[kÞík ÄkhkLke f÷{ 140(4)
459. økúk{Ãkt[kÞíkLke ykiãkurøkf RÍhkÞ÷ ¾uíkeLke nuíkw {kxu s{eLk Vk¤ððk {kxu þwt sYhe Au ?
(a) økwshkík ÃkkuÕÞwyuþLk fLxÙku÷ çkkuzoLkwt yuLk.yku.Mke.
(b) rsÕ÷k Ãkku÷eMk yrÄfkheLkwt yuLk.yku.Mke.
(c) Lk{oËk yLku s¤MkÃktr¥k rð¼køkLkwt yuLk.yku.Mke.
460. ykiãkurøkf RÍhkÞ÷ ¾uíkeLkk nuíkw {kxu økúk{Ãkt[kÞíkLke {ktøku÷e s{eLk ¾kh s{eLk nkuÞ íkku fkuLkwt
yuLk.yku.Mke. {u¤ððwt sYhe Au ?
133
(a) Mkr[ð©e rþûký rð¼køk (b) Mkr[ð©e ykhkuøÞ rð¼køk
(c) Mkr[ð©e ¾kh rðfkMk çkkuzo (d) Mkr[ð©e ÃkþwÃkk÷Lk rðfkMk çkkìzo
461. økúk{Ãkt[kÞíkLke fux÷k yufhÚke ðÄkhu s{eLk yuf sÚÚku nkuÞ íkku íkuðk Mkðuo Lktçkhðk¤e s{eLkLkwt
yuLk.yku.Mke. Lk{oËk yLku s¤MktÃkr¥k rð¼køk ykÃku Au ?
(a) 10 yufhÚke ðÄkhu (b) 20 yufhÚke ðÄkhu (c) 50 yufhÚke ðÄkhu (d) 3 yufhÚke ðÄkhu
462. økúk{Ãkt[kÞík{kt ykiãkurøkf RÍhkÞ÷ ¾uíkeLkk nuíkw {kxu {ktøku÷ s{eLk{kt ®Mk[kE, ík¤kð, [ufzu{,
hkník ík¤kð ykðu÷ nkuÞ íkku íku ytøku fkuLkku yr¼«kÞ ÷uðkÞ Au. ?
(a) s{eLk rð¼køk (b) ®Mk[kE rð¼køk (c) ðLk rð¼køk (d) rþûký rð¼køk
463. økúk{Ãkt[kÞík{kt ykiãkurøkf RÍhkÞ÷ ¾uíkeLkkt nuíkw {kxu Vk¤ððkLkk yr¼«kÞ{kt fkuLke yuLk.yku.Mke.
sYhe Au ?
(a) rsÕ÷k ¾uíkeðkze yrÄfkhe©e
(b) rsÕ÷k ykhkuøÞ yrÄfkhe
(c) {k{÷íkËkh, LkkÞçk f÷uõxh yLku f÷uõxh©eLkk MÃkü yr¼«kÞ
(d) WÃkhkufík ºkýuÞ
464. økúk{Ãkt[kÞík{kt økk{ík¤ {kxu Lke[u sýkðu÷ s{eLk ÃkMktËøkeLkk ¢{ ÞkuøÞ heíku økkuXðku.
(1) s{eLk MktÃkkËLkLkk fkÞËk {wsçk ¾kLkøke {kr÷feLke s{eLk MktÃkkËLk fhðe.
(2) Mkhfkhe Ãkzíkh s{eLk
(3) Ãkt[kÞíkLku Mkt«kík ÚkÞu÷ s{eLk çkkçkíku Ãkt[kÞík ÄkhkLke f÷{-96(4) yLðÞu Mkhfkhu Ëk¾÷
fhðe.
(a) 2, 3, 1 (b) 1, 2, 3
(c) 3, 2, 1 (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
465. økúk{Ãkt[kÞík{kt økk{ík¤ ðÄkhðk {kxuLke s{eLkLke [kfMkýe rðrÄ fux÷k rËðMk{kt Ãkwhe fhðe òuEyu ?
466. økúk{Ãkt[kÞíkLke s{eLk f÷{ 96(4) {wsçk s{eLk Mkhfkh Ãkhík ÷uðkLke fkÞoðkne fux÷k {kMk{kt ÚkE
òÞ íku f÷uõxhu òuðkLkwt nkuÞ Au ?
(a) yufÚke [kh {kMk (b) Ëh {kMk (c) [kuðeMk {kMk (d) yZkh {kMk
467. òu rsÕ÷k Ãkt[kÞík s{eLk Ãkhík fhðk ¾wþe Lk nkuÞ yLku òu s{eLk ònuh nuíkw {kxu òuEíke nkuÞ
íkku f÷uõxh þwt fhu Au ?

134
(a) Ãkt[kÞíkLku {kir¾f Mkq[Lkk ykÃku Au. (b) Ãkt[kÞíkLku fkhýËþof LkkuxeMk ykÃku Au
(c) Ãkt[kÞíkLku MkkËe LkkuxeMk ykÃku Au (d) Ãkt[kÞíkLku Mkq[Lkk ykÃku Au.
468. ònuh nuíkw {kxu òuEíke s{eLk økwshkík Ãkt[kÞík ÄkhkLke fE f÷{ {wsçk Mkhfkh Ãkhík ÷E þfu Au ?
(a) Ãkt[kÞík ÄkhkLke f÷{ 108(4) (b) Ãkt[kÞík ÄkhkLke f÷{ 208(6)
(c) Ãkt[kÞík ÄkhkLke f÷{ 209(6) (d) Ãkt[kÞík ÄkhkLke f÷{ 250(10)
469. òu Ãkt[kÞík {kxu ¾kLkøke {kr÷feLke s{eLk MktÃkkËLk fhðkLke nkuÞ íkku “yhsLMke õ÷kuÍ” «{kýu
fkÞoðkneLke rðrÄ fux÷k rËðMk{kt Ãkqhe fhðe òuEyu ?
470. økwshkík Ãkt[kÞík yrÄrLkÞ{ {wsçk Mkhfkhe s{eLk økk{ík¤{kt W{uhe Ã÷kuxku ðnU[ðkLke fkÞoðkne
fux÷k {kMk{kt Ãkqhe Úkðe òuEyu ?
(a) [kh {kMk (b) Ãkkt[ {kMk (c) Lkð {kMk (d) ËMk {kMk
471. økwshkík Ãkt[kÞík yrÄrLkÞ{ {wsçk ¾kLkøke {kr÷feLke s{eLk økk{ík¤{kt W{uhe Ã÷kux ðnU[ðkLke
fkÞoðkne fux÷k {kMk{kt Ãkqhe Úkðe òuEyu ?
(a) Lkð {kMk{kt (b) ËMk {kMk{kt (c) Mkkzk A {kMk{kt (d) [kuðeMk {kMk{kt
472. 2 økwtXk yux÷u fux÷e s{eLk ÚkkÞ ?
(a) 250 [kuhMk {exh (b) 290 [kuhMk {exh (c) 202 [kuhMk {exh (d) 209 [kuhMk {exh
473. Mkhfkhe s{eLk økk{ík¤{kt ¼u¤ððkLke nkuÞ íkku fk{Lkku rLkfk÷ fux÷k {kMk{kt fhðkLkku nkuÞ Au ?
(a) Lkð {kMk{kt (b) çkkh {kMk{kt (c) [kh {kMk{kt (d) ºký {kMk{kt
474. ¾kLkøke {kr÷feLke s{eLk økk{ík¤{kt ¼u¤ððkLke nkuÞ íkku fk{Lkku rLkÞ{ fux÷k {kMk{kt fhðkLkku
ÚkkÞ Au ?
(a) A {kMk{kt (b) [kh {kMk{kt (c) Lkð {kMk{kt (d) çkkh {kMk{kt
475. økúk{Ãkt[kÞík{kt økk{ík¤Lke s{eLk fÞk fkhýkuMkh ðÄkhe ykÃkðk{kt ykðu Au ?
(a) rçkLkykhkuøÞ«Ë hnuXký{kt SðLk ÔÞíkeík fhðkLkk «Mktøku çkLku íÞkhu
(b) ðÄkhu s{eLk nkuÞ íkku
(c) {kºk hf{ {u¤ððk {kxu
476. Lke[uLkk fÞk fkhýkuMkh økk{ík¤ ðÄkhðkLke sYrhÞkík sýkÞ Au ?
135
(a) ðMíke ðÄkhkLku ÷eÄu (b) rðfkMkLkkt fk{kuLku ÷eÄu
(c) WÃkhkuõík (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
477. økk{ík¤ ðÄkhkðkLke fk{økehe «kÚkr{f fûkkyu ÍzÃkÚke ÚkkÞ íku {kxu fkuLku sYhe Mkq[Lkk ykÃkðk{kt
ykðu Au ?
(c) MkhÃkt[Lku (d) ík÷kxe-f{-{tºkeLku
478. økúk{Ãkt[kÞík îkhk ½hÚkk¤Lke ÞkusLkk nuX¤ fkuLku s{eLk {Vík ykÃkðk{kt ykðu Au ?
(a) 10 yufh s{eLkðk¤kLku (b) 1 yufh s{eLkðk¤kLku
(c) ¼qr{neLk {sqhkuLku (d) ¼qr{ðk¤k {sqhkuLku
479. Ãkt[kÞíkehksLkk y{÷ ÃkAe rsÕ÷k ÷kuf÷ çkkìzoLkwt MÚkkLk fkuýu ÷eÄwt Au ?
(a) rsÕ÷k rþûký yrÄfkhe (b) rsÕ÷k Ãkt[kÞík
(c) íkk÷wfk Ãkt[kÞík (d) rsÕ÷k ykhkuøÞ yrÄfkhe
480. rsÕ÷k ÷kufh çkkìzoLkkt fíkoÔÞku 2011{kt fkuLkk îkhk çkòððk{kt ykðu Au ?
(a) rsÕ÷k ykhkuøÞ fr{&™h îkhk (b) rsÕ÷k fkuÃkkuohux îkhk
(c) su íku rsÕ÷k Ãkt[kÞík îkhk (d) rsÕ÷k MktÃkkËLk yrÄfkhe îkhk
481. Ãkt[kÞíkLkk fk{ {kxu Mkhfkhe ËVíkh{ktÚke fkuE fkøk¤Lke Lkf÷ {køkðk{kt ykðu íkku [kso þwt ÚkkÞ Au ?
(a) yuf Lkf÷Lkk 110 YrÃkÞk (b) yuf Lkf÷Lkk 120 YrÃkÞk
(c) yuf Lkf÷Lkk 190 YrÃkÞk (d) £e ykìV [kso
482. {k{÷íkËkhykuyu ¼hðkLke {krMkf çkuXf ík÷kxe yu þwt ÷kððwt sYhe Au ?
(a) fkuhk fkøk¤ (b) hrsMxh (c) fkçkoLk fkøk¤ (d) ÃknkU[ku
483. çkÄkt {nuMkq÷e økk{ku ytøku çkÄk ík÷kxeykuyu ÞkuøÞheíku hrsMxhku hkÏÞk Au yuðwt «{kýÃkºk Ëhuf
{rnLkkLke rLkŠËü íkkhe¾u fkuLke ÃkkMkuÚke f÷uõxhu {u¤ððwt sYhe Au ?
(a) LkkÞçk fr{&™h (b) {k{÷íkËkh
(c) LkkÞçk s{eLk {k{÷íkËkh (d) LkkÞçk {nuMkq÷ {k{÷íkËkh
484. n¬Ãkºk íkÚkk ÃknkýeÃkºkfLke Lkf÷ku fuðe nkuðe òuEyu ?
(a) fk¤k fkøk¤{kt (b) Ãke¤k fkøk¤{kt (c) ÷k÷ fkøk¤{kt (d) MkwðkåÞ
485. {k{÷íkËkhLke f[uheyu s{eLkLku ÷økíkkt hrsMxhku íkÃkkMkðk yLku Mk{ÞMkh rLkfk÷ MkwrLkrùík fhðk

136
fÞk yrÄfkheLku ÔÞÂõíkøkík sðkçkËkhe MkkuÃkðk{kt ykðe Au ?
(a) LkkÞçk {k{÷íkËkh ðneðx (b) LkkÞçk {k{÷íkËkh {nuMkq÷
(c) LkkÞçk {k{÷íkËkh îkhk {æÞknLk ¼kusLk (d) LkkÞçk {k{÷íkËkh {LkkuhtsLk
486. økúk{Ãkt[kÞík{kt LkkýktLke ÷uðzËuðz ytøku MkhÃkt[ yLku çku MkÇÞkuLku yrÄf]ík fhíkku Xhkð fE f÷{{kt
òuðk {¤u Au ?
(a) f÷{-60 (b) f÷{-61 (c) f÷{-55 (d) f÷{-56
487. økúk{Ãkt[kÞíkLkk {íkËkh rð¼køkðkh {íkËkh ÞkËeyku íkiÞkh fhe rLkÞík Mk{Þ yøkkW {k{÷íkËkh©e
Mk{ûk fkuý hsq fhu Au ?
(a) {k{÷íkËkh (b) LkkÞçk {k{÷íkËkh (c) Mkfo÷ RLMÃkuõxh (d) ík÷kxe-f{-{tºke
488. {k{÷íkËkh©e íkhVÚke «{krýík ÚkÞu÷ {íkËkh ÞkËeyku [qtxýe {kxu rLkÞ{ Mk{Þu «rMkØ fhðkLkwt
fk{ økúk{ Ãkt[kÞík{kt fkuLkwt Au ?
(a) LkkÞçk {k{÷íkËkh (b) LkkÞÃk MkufþLk ykurVMkh
(c) ík÷kxe-f{-{tºke (d) MkhÃkt[
489. økwshkík Ãkt[kÞík Mkuðk{kt çkË÷eLkku nwf{ fkuý fhu Au ?
(a) rðfkMk fr{&™h (b) {k{÷íkËkh (c) f÷uõxh (d) WÃkhkuõík ºkýuÞ
490. fuðk f{o[kheykuLke økwshkík Ãkt[kÞík Mkuðk{kt {q¤ ðíkLk{kt çkË÷e fhðk {kxu yøkúíkk ykÃkðe òuEyu ?
(a) MðMÚk f{o[kheykuLku (b) rðf÷ktøk f{o[kheykuLku
(c) çke{kh f{o[kheykuLku (d) WÃkhkuõík yuf Ãký Lknª.
491. rsÕ÷k rðfkMk yrÄfkhe rsÕ÷k Ãkt[kÞík Lke[u fkuEÃkýLke fux÷k {rnLkkÚke ðÄw hò {tsqh Lkk fhe
þfu ?
(a) ºký {rnLkkÚke ðÄw (b) çku {rnLkkÚke ðÄw (c) yuf {rnLkkÚke ðÄw (d) [kh {rnLkkÚke ðÄw
492. íkk÷wfk rðfkMk yrÄfkheLke hò fkuý {tsqh fhu Au ?
(a) rsÕ÷k rðfkMk yrÄfkhe (b) {k{÷íkËkh
(c) f÷uõxh (d) WÃkhkuõík yuf Ãký Lknª.
493. rsÕ÷k rðfkMk yrÄfkhe ÃkkuíkkLkk fkÞkuo íkk÷wfk rðfkMk yrÄfkheLku MkkUÃke þfþu ?
(a) Lkk Lkne MkkUÃke þfu (ÃkkuíkkLke økuhnkshe{kt) (b) nk Lkne MkkUÃke þfu
(c) WÃkhkuõík çktLku (d) WÃkhkuõík yuf Ãký Lknª.
137
494. rsÕ÷k yLku íkk÷wfk Ãkt[kÞíkLku ðknLkkuLku xku÷xuûk{ktÚke {wÂõík nkuÞ Au ?
(a) ¼hðku Ãkzu. (b) çk{ýku ¼hðku Ãkzu.
(c) ¼hðku Lkk Ãkzu (d) WÃkhkuõík yuf Ãký Lknª.
495. s{eLk {nuMkq÷ Ãkh MÚkkrLkf WÃkfh fux÷ku ÷køku Au ?
(a) Y. 1 Ãkh 50 ÃkiMkk (b) Y. 2 Ãkh 50 ÃkiMkk
(c) Y. 3 Ãkh 50 ÃkiMkk (d) Y. 4 Ãkh 50 ÃkiMkk
496. íkk÷wfk Ãkt[kÞík{kt hò fkuý Lk¬e fhu Au ?
(a) rsÕ÷k rðfkMk yrÄfkhe (b) {k{÷íkËkh
(c) f÷uõxh (d) íkk÷wfk rðfkMk yrÄfkhe
497. ÃkeÞkðk WÃkfh fkuý ðMkq÷ fhu Au ?
(a) rsÕ÷k Ãkt[kÞík (b) økúk{ Ãkt[kÞík (c) íkk÷wfk Ãkt[kÞík (d) økúk{ Mkuðf
498. økwshkík Ãkt[kÞík{kt ÷kuLkLke {wËík fux÷e nkuÞ Au ?
(a) ðÄw{kt ðÄw 20 ð»ko (b) ðÄw{kt ðÄw 15 ð»ko (c) ðÄw{kt ðÄw 10 ð»ko (d) ðÄw{kt ðÄw 30 ð»ko
499. økwshkík Mkhfkh Ãkt[kÞíkLku fux÷k xfkLke ÷kuLk ykÃke þfu Au ?
(a) 12 xfkÚke ðÄw (b) 10 Úke ðÄw (c) 10 Úke ðÄw Lknª (d) 5 Úke ðÄw
500. çkkð¤Lke ðktfe-[qfe fktx fkÃkðk {kxu fkuLke ÃkhðkLkøke ÷uðe Ãkzþu ?
(a) ík÷kxeLke (b) {k{÷íkËkh (c) Ãkku÷eMk RLMÃkuõxh (d) f÷ufõxh
•••
4. økwshkíkLkku MkkMf]rík ðkhMkku :
f÷k, Ä{o, Lk]íÞ, Lkkxf, r[ºkÃkx, Mktøkeík, ÷kuf fÚkkyku, ÷kuf Lk]íÞku,
nMíkf¤k íku{s ðkMíkwrþÕÃk
• f÷k
• MÚkkÃkíÞf÷k
• økwshkík{kt MÚkkÃkíÞf÷kLkk yðþu»kku ykã-yiríknkrMkf fk÷ sux÷k Ãkwhkýk Au.
• ÷kuÚk÷, htøkÃkwh, hkuÍze, yk{hk, ÷k¾kçkkð¤, «¼kMk Mkku{LkkÚk, Lk¾ºkkýk, Ãkkçkw{X, Mkwhfkuxzk,

138
Äku¤kðehk ðøkuhu økwshkíkLke ykã-yiríknkrMkf MktMf]ríkLkkt fuLÿku Au.
• MÚkkÃkíÞfeÞ M{khfkuLke árüyu ÷kuÚk÷ yLku Äku¤kðehk LkkUÄÃkkºk Au.
• ÷kuÚk÷Lkwt ¾kuËfk{ zkì. yuMk.ykh. hkðLkk {køkoËþoLk Lke[u ÚkÞwt níkwt.
• ÷kuÚk÷Lkwt Lkøkh Mkkhe heíku ykÞkusLkçkØ níkwt.
• hnuýktfLkk {fkLkku MkeÄe nhku¤{kt çkktÄðk{kt ykÔÞkt níkkt.
• ÃkkýeLkk rLkfk÷ {kxuLke ÔÞðMÚkk Ãký MkwtËh níke.
• hMíkkyku MkeÄe ÷exeyu ÃkMkkh Úkíkk yLku yufçkeòLku fkx¾qýu AuËíkk níkk.
• çkòhLkku {wÏÞ hMíkku 4.5{e. Ãknku¤ku níkku.
• LkkLkk hMíkk yLku þuheyku 3Úke 4 {e. Ãknku¤e níke.
• Mkk{kLÞ {fkLkku fk[e #xkuÚke çkktÄu÷kt Au.
• ßÞkhu {n¥ðLkkt Ãkkfe #xku ðzu çkktÄðk{kt ykÔÞkt Au.
• ynªÚke {¤e ykÃku÷ R{khíkku{kt ð¾kh yLku Ä¬ku {n¥ðLkkt Au.
• ð¾kh 1,930 [ku. {exhLkwt {kÃk Ähkðu Au.
• íku fk[e #xkuLkk 4 {e.Lke. Ÿ[kELkk ykux÷k Ãkh çkktÄu÷e Au.
• ykux÷k Ãkh {q¤{kt 64 ½Lkkfkh Mk{qn níkk. {q¤ s¤«ðknÚke Ëqh f]rºk{ Ä¬ku ÷kuÚk÷ðkMkeykuyu
ðnkýku ÷ktøkhðk çkktæÞku níkku. ËrhÞkE RsLkuhe rð¿kkLkLkku yk {n¥ðLkku Lk{qLkku Au.
• E.Ãkq. ºkeS MknþkçËeLkku yk {kºk yuf s Ä¬ku Au.
• su{kt ÃkkýeLku Úkt¼kðe hk¾ðkLke ÞkusLkk fhu÷e Au.
• yLkwfk÷eLk rVrLkrþÞLk yLku hku{Lk Ä¬ku fhíkkt Ãký íku ðÄw Mkkhe heíku ykÞkursík níkku.
• Ãkkfe #xku ðzu çkktÄu÷ku yk Ä¬ku 200 {e. ÷ktçkku, 34.7{e. Ãknku¤ku yLku 4.15 {e. Ÿzku níkku.
• Ërûký çkkswyu yLkw¢{u «ðuþ yLku rLkøko{-{køko {kxuLkk økk¤kyku hk¾ðk{kt ykÔÞk níkkt.
• yk Ä¬ku Mkq[ðu Au fu ÷kuÚk÷ yu Mk{Þu çktËh níkwt.
• Äku¤kðehk (¼wsÚke 140 rf{e. Ëqh) økwshkík{kt nzÃÃkeÞ MktMf]ríkLkwt çkeswt yøkíÞLkwt fuLÿ Au.
• 1990{kt hðeLÿ®Mkn rçkMíkLkk {køkoËþoLk Lke[u íkuLkwt ¾kuËfk{ ÚkÞwt níkwt.
• íkuLkk ¾kuËfk{{ktÚke hksøkZe, WÃk÷wt Lkøkh (acropolis) Lke[÷wt Lkøkh (Lowertown) ðøkuhuLkk
yðþu»kku {¤e ykÃÞk Au.
• Ãkkýe Mkt½hðkLke yLku íkuLkk rLkfk÷Lke W¥k{ ÔÞðMÚkk fhu÷e Au.
139
• ynªLke hksøkZe, {kuxku fqðku, fwtz ðøkuhu íku Mk{ÞLke MÚkkÃkíÞfeÞ ÂMÚkríkLkkt ËþoLk fhkðu Au.
• íkuLkk yðþu»kku òuíkkt íku ðuÃkkhðkrýßÞLkwt {kuxwt fuLÿ nkuðkLkwt sýkÞ Au.
• {kiÞofk¤Lkkt MÚkkÃkíÞfeÞ M{khfku økwshkík{ktÚke «kÃík ÚkÞkt LkÚke.
• ûkºkÃkfk÷eLk (÷.E.Mk. 23Úke ÷.E.Mk. 400) økwshkíkLkkt ½ýkt MÚkkÃkíÞku «kÃík ÚkÞkt Au.
• yk Mk{ÞLkkt MÚkkÃkíÞ{kt {kuxu¼køku MíkqÃk yLku rðnkh MðYÃkLke økwVkykuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• sqLkkøkZÚke røkhLkkh sðkLkk hMíkk Ãkh ykðu÷ çkkurhÞk yLku þk{¤kS LkSf ËuðLke {kuheLkk MÚk¤uÚke
yk Mk{ÞLkk çkkiØ MíkqÃkkuLkk yðþu»kku WÃk÷çÄ ÚkkÞ Au.
• çkkurhÞkLkku MíkqÃk 1885{kt þkuÄðk{kt ykÔÞku níkku.
• yk MíkqÃk MÚkkrLkf ÷kufku{kt ‘÷k¾k{uze’ íkhefu yku¤¾kÞ Au.
• ËuðLke {kuheLkku MíkqÃk çku ÃkerXfk Ãkh çkktÄðk{kt ykÔÞku níkku.
• WÃkhLke ÃkerXfkLkk {Úkk¤u MíkqÃkLkku yÄoøkku¤ ytz-¼køk níkku.
• ytzLke ytËhLkk ¼køk{kt WÃkh çkwØLke Ãkqðkor¼{w¾ «rík{k {qfu÷e níke.
• çkwØLkk þkherhf yðþu»kku Mkk[ðíkwt ÃkÚÚkhLkwt yÂMÚk-Ãkkºk {¤e ykÔÞwt Au.
• Lke[uLke ÃkkrXfkLke çknkhLke Ëhuf Ëeðk÷{kt çkwØLke Ãkkt[ {qŠíkyku níke. MíkqÃkLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷ rðnkhLkk
yðþu»kku Ãký {¤e ykÔÞk Au.
• Mkkihk»xÙ{kt #xðk, sqLkkøkZ{kt çkkðk-ÃÞkhk, WÃkhfkux, ¾kÃkhk-fkurzÞk, ¾t¼k÷ezk, ík¤kò, Mkkýk,
Zktf, ÍªÍhe-Íh, ¼Y[ rsÕ÷k{kt frzÞk zwtøkh ðøkuhu MÚk¤kuyu yk Mk{ÞLkwt økwVk-MÚkkÃkíÞ ykðu÷wt Au.
• økwshkíkLkk þi÷kí{f «fkhLkk MÚkkÃkíÞLkk yk MkkiÚke «k[eLk Lk{qLkk Au.
• yk økwVkyku {kuxu¼køku çkkiØ MkkÄwykuLku hnuðk {kxuLkk rðnkhMðYÃkLke Au.
• fux÷ef økwVkyku siLkkuLke nkuðkLke {kLÞíkk Au.
• økwshkík{kt þi÷kí{f «fkhLkwt MÚkkÃkíÞ yk fk¤{kt s òuðk {¤u Au íku árüyu yk çkÄe økwVkyku LkkUÄÃkkºk
Au.
• [tÿøkwÃík {kiÞoLkk Mk{Þ{kt røkhLkkh{kt MkwËþoLk ík¤kð çkktÄðk{kt ykÔÞwt níkwt.
• ûkºkÃk fk¤{kt hwÿËk{k-1÷kyu íkuLku íkífkr÷f Mk{hkÔÞwt níkwt. økwÃík hkò MftËøkwÃíkLkk Mk{Þ{kt yk ík¤kð
VheÚke ¾trzík Úkíkkt íkuLku Mk{khðk{kt ykÔÞwt níkwt. sqLkkøkZ{kt røkhLkkhLke ík¤uxe{kt yþkufLkk þi÷-÷u¾Lke
yuf çkkswyu yk nfefíkLku hsq fhíkkt íku hkòykuLkk çku rþ÷k÷u¾ ykðu÷k Au.
• MftËøkwÃíkLkk rþ÷k÷u¾ ÃkhÚke MÃkü ÚkkÞ Au fu [¢ÃkkrËík îkhk økwÃíkfk¤{kt røkrhLkøkh{kt [¢¼qík (rð»ýw)Lkwt
{trËh çkktÄðk{kt ykÔÞwt níkwt.

140
• nk÷{kt yk {trËh yÂMíkíð{kt LkÚke íku{s røkrhLkøkh{kt íku fE søÞkyu ykðu÷wt níkwt íku Ãký MkwrLkrùík
ÚkÞwt LkÚke.
• ykr¼÷ur¾f ÃkwhkðkLkk ykÄkhu yk {trËhLku økwshkíkLkwt MkkiÚke «k[eLk {trËh fne þfkÞ.
• økwshkík{kt {iºkffk¤ (E.Mk. 470Úke E.Mk. 788) yLku yLkw-{iºkffk÷ (E.Mk. 788Úke E.Mk. 942)
Ëhr{ÞkkLk {trËhrLk{koýLke «ð]r¥k ½ýe rðfMke.
• yk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk çktÄkÞu÷ {trËhkuLku {iºkf-MkIÄðfk¤Lkkt {trËhku íkhefu yÚkðk Ãkqðo [ki÷wõÞ (Mkku÷tfefk¤
ÃkqðuoLke) þi÷eLkkt {trËhku íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
• yk Mk{ÞLkkt {trËhku íkuLkkt yLkwfk÷eLk Mkku÷tfefk¤Lkkt {trËhku fhíkkt swËkt Ãkzu Au.
• yk Mk{ÞLkkt {trËhkuLkkt rþ¾hku £ktMkLkk ½kxu çkktÄuÞk÷ Au, rþ¾hLke árüyu yk Mk{ÞLkkt {trËhku [kh
ðøko{kt rð¼õík ÚkkÞ Au : (1) £ktMkLkkfkh, (2) rð{kLkkfkh, (3) rþ¾hkÂLðík yLku (4) ð÷¼e-AtËs.
• yk {trËhku{kt øk¼oøk]nkuLke MktÏÞkLkwt ðirðæÞ Au.
• yuf øk¼oøk]nðk¤kt yufkÞíkLk, ºký øk¼oøk]nðk¤kt ºÞkÞíkLk, Ãkkt[ øk¼oøk]nðk¤kt Ãkt[kÞík yLku Mkkík
øk¼oøk]nðk¤kt MkÃíkkÞíkLk {trËhkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• yk fk¤Lkkt {trËhku Mkkihk»xÙ{kt økkuÃk, r{Þkýe, ¼kýMkhk, LktËeïh, ¾e{uïh, çkkuhe[k, fªËh¾uzk,
fk÷ðz, {iÚkký, MkkuLkftMkkhe, rðMkkðkzk, ÃkMkLkkðzk, f÷Mkkh, s{¤k, çk¤us, {uðkMkk, ÷kfhkuzk,
ÄúkMkýðu÷, y¾kuËh, MkqºkkÃkkzk, fËðkh, Mkh{k, ÃkkAíkh, AkÞk, ÃkkuhçktËh íku{s ®n{íkLkøkh ÃkkMku
hkuzk ðøkuhu MÚk¤kuyu ykðu÷kt Au.
• Mkh{k{kt ykðu÷wt {trËh ºÞkÞíkLk «fkhLkwt Au.
• Ãkt[kÞíkLk «fkhLkkt {trËhku ÃkkAíkh yLku r{Þkýe{kt ykðu÷kt Au. ÄúkMkýðu÷Lkwt {trËh MkÃíkkÞíkLk «fkhLkwt
Au.
• yk rMkðkÞLkkt {trËhku yufkÞíkLk «fkhLkkt Au.
• yufkÞíkLk {trËhku Ãký fux÷ktf «ËrûkýkÃkÚkðk¤kt yLku fux÷ktf «ËrûkýkÃkÚk rðLkkLkkt Au.
• yk Mk{Þwt MkkiÚke sqLkwt {trËh økkuÃk (rs. ò{Lkøkh)Lkwt {trËh Au.
• nk÷ yk {trËh{kt MkuÔÞ «rík{k LkÚke.
• Mk{ÞLke árüyu íku Aêe MkËe ÃkAeLkwt Lkrn nkuðkLkwt sýkÞ Au.
• fËðkhLkk {trËhLkk øk¼oøk]n{kt Lk]ðhknLke MkuÔÞ «rík{k Au.
• íkuÚke íku ðhkn{trËh íkhefu yku¤¾kÞ Au.
• s{¤kLkwt MkqÞo{trËh Ãký MkktÄkh«MkkËk «fkhLkwt Au.
141
• hkuzk{kt Mkkík {trËhkuLkku Mk{qn Au.
• íku{kt Lkt. 7 rMkðkÞLkkt yLÞ {trËhku fË{kt LkkLkkt Au.
• yk {trËhku øk¼oøk]n yLku íkuLke ykøk¤ þ]tøkkh[kufe fu yÄo{tzÃkLkkt çkLku÷kt Au.
• ðzLkøkh{kt yÚk{kuh {kíkkLkkt {trËhkuLkku Mk{qn yk fk¤Lkku nkuðkLkwt sýkÞ Au.
• Mkku÷tfefk¤ (E.Mk. 942 Úke E.Mk. 1304) :
• yk fk¤ Ëhr{ÞkLk økwshkík{kt {trËh, Ëwøko, ðkð yLku ík¤kðMÚkkÃkíÞLkku ½ýku rðfkMk ÚkÞku níkku. yk
Mk{ÞLkkt {trËhku hksMÚkkLkLkkt {trËhkuLku {¤íkkt ykðu Au.
• yk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk økwshkík yLku hksMÚkkLk{kt rðfMku÷e {trËh-MÚkkÃkíÞþi÷eLku ‘{khw-økwsoh’ þu÷e
íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
• Mkk{kLÞík: økwshkíkLkkt yk Mk{ÞLkkt {trËhkuLku [ki÷wõÞ þi÷eLkkt {trËhku íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
{q¤hksu Ãkkxý, rMkØÃkwh, {tz÷e ðøkuhu MÚk¤kuyu {trËhku çktÄkÔÞkt níkkt.
• rMkØÃkwhLkku hwÿ{nk÷Þ yMk÷{kt {q¤hksu çktÄkðu÷ku, Ãkhtíkw íkuLku yk¾he MðYÃk rMkØhksLkk Mk{Þ{kt
yÃkkÞwt.
• ¼e{Ëuð 1÷kLkk Mk{Þ{kt {n{qË økÍLkðeyu Mkku{LkkÚkLkk «rMkØ {trËhLkku Lkkþ fÞkuo níkku.
• yk {trËh ÷kfzkLkwt çkktÄu÷wt níkwt.
• ¼e{Ëuðu yuLke søÞkyu Lkðwt ÃkÚÚkhLkwt {trËh çktÄkÔÞwt.
• yu ÃkAe Ãký yuLkk yLkuf SýkuoØkh ÚkÞk.
• {kuZuhkLkwt MkqÞo{trËh Ãký ¼e{ËuðLkk Mk{ÞLkwt Au.
• yuLkk øk¼oøk]nLke MkqÞoËuðLke {qŠík nk÷ {kusqË LkÚke.
• øk¼oøk]n WÃkhLkwt rþ¾h Lkkþ ÃkkBÞwt Au.
• Mk¼k{tzÃkLke ykøk¤½ íkkuhýLkk Míkt¼ku MðYÃku Q¼k Au.
• íkuLke ykøk¤ rðþk¤ fwtz ykðu÷ku Au.
• «ËrûkýkÃkÚkLke ytËhLke yLku øk¼oøk]nLke çknkhLke Ëeðk÷ku Ãkh MkwtËh MkqÞo{qŠíkyku ftzkhu÷e Au.
• {trËhLkkt Míkt¼ku yLku Ëeðk÷ku Ãkh ftzkhu÷ r{ÚkwLk-rþÕÃkku ykf»kof Au.
• ykçkw-Ëu÷ðkzk ÃkhLkkt rðï«rMkØ çku siLk {trËhku Mkku÷tfefk¤Lkkt Au.
• yu{ktLkwt yuf {trËh íkusÃkk÷u Lkur{LkkÚkLku Mk{ŠÃkík fhðk çktÄkÔÞwt níkwt, su rð{÷-ðMkne íkhefu yku¤¾kÞ
Au.

142
• çkeswt {trËhkuLke h[Lkk ÷øk¼øk yufMkh¾e Au.
• yk çktLku {trËhku yuLkk rþÕÃkði¼ðLku ÷eÄu ¼khíkLke W¥k{ f÷kf]ríkyku{kt LkkUÄÃkkºk MÚkkLk Ähkðu Au.
• ytçkkS ÃkkMku fwt¼krhÞk{kt ykðu÷kt Ãkkt[ siLk {trËhkuLke fkuíkhýe ykçkwLkkt {trËhkuLku {¤íke ykðu Au.
• yk {trËhku rð{÷ {tºkeyu çktÄkÔÞkt nkuðkLkwt {LkkÞ Au.
• røkhLkkhLkwt {trËh rMkØhksLkk ËtzLkkÞf MkßsLk {tºkeyu Mkt. 1183{kt çktÄkÔÞwt.
• íkkhtøkkLkwt {trËh fw{khÃkk¤Lkk Mk{ÞLkwt Au.
• r{ÞkýeLkwt Lke÷ftX {nkËuðLkwt {trËh, Mktzuh {ýwtË yLku ¾tzkuMkýLkkt rð»ýwLkkt {trËhku, Ëu÷{k÷Lkwt ®÷çkkuS
{kíkkLkwt {trËh, økkuhkËLkwt Mkku{uïh {nkËuðLkwt {trËh, Mktzuh {ýwtË, ðk÷{Lkwt hýAkuzSLkwt yLku rð»ýwLkwt
{trËh, fLkkuzkLkwt çknwM{hýk ËuðeLkwt {trËh, {kuxÃkLkwt økýÃkrík{trËh, ÃkkðkøkZLkwt ÷fw÷eþLkwt {trËh,
ÚkkLkLkwt {wrLkçkkðkLkwt {trËh yLku rºkLkuºkuïh {trËh, {q÷{kÄðÃkwhLkwt {kÄð {trËh, r{ÞkýeLkwt n»koË
{kíkkLkwt {trËh, ðehøkk{Lkk {wLkMkh ík¤kðLkk fktXk ÃkhLkkt {trËhku, fMkhkLkwt rºkfqxk[÷ (ºký øk¼oøk]nðk¤wt)
{trËh, rðMkkðkzkLkwt Ãkt[kÞíkLk {trËh, ðZðkýLkwt hkýËuðeLkwt {trËh, MkusfÃkwh yLku ½q{÷eLkkt Lkð÷¾k
{trËhku, øk¤íkuïhLkwt {trËh ðøkuhu {trËhku Ãký Mkku÷tfefk¤Lkkt Au.
• yk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk Lkkøkrhf MÚkkÃkíÞ{kt rfÕ÷kyku, ðkðku yLku ík¤kðkuLkku ½ýku rðfkMk ÚkÞku níkku.
• Mkku÷tfefk÷eLk òýeíkk rfÕ÷kyku z¼kuuE yLku ÍªÍwðkzk{kt ykðu÷k Au. z¼kELkku rfÕ÷ku ðehÄð÷-
ðeMk÷Ëuðu çktÄkÔÞku níkku.
• yuLku [kh Ëhðkòu nk÷ nehk Mk÷kxLkk Lkk{u yku¤¾kÞ Au.
• rfÕ÷kLkku {kºk yuf s çkwhs çk[ðk ÃkkBÞku Au.
• ÍªÍwðkzkLkku rfÕ÷ku z¼kuELkk rfÕ÷kLku {¤íkku ykðu Au.
• ðzLkøkhLkku rfÕ÷ku fw{khÃkk¤u çktÄkÔÞku níkku.
• W¥kh rËþkLkk yswoLkçkkhe ËhðkòLke ¼ªík{kt yuLku ÷økíkku rþ÷k÷u¾ Au.
• íku{kt yk çkkçkíkLkku WÕ÷u¾ Au, Ãkhtíkw {k[o-{u 2006 Ëhr{ÞkLk økwshkík hkßÞLkk Ãkwhkík¥ð ¾kíkk íkhVÚke
¾kuËfk{ ÚkÞwt íÞkhu ÃkeXkuhe Ëhðkò ÃkkMkuÚke rfÕ÷kLkk fkuxLkk ÃkkÞk{ktÚke ûkºkÃkfk÷eLk #xku {¤e ykðu
Au.
• ykÚke MÃkü ÚkkÞ Au fu ûkºkÃkfk¤{kt ðzLkøkh{kt rfÕ÷ku çkktËðk{kt ykÔÞku níkku yLku fw{khÃkk¤Lkk
Mk{Þ{kt íkuLkku Sýkuoîkh fhe rðMík]ík fÞkuo níkku.
• ÃkkxýLkwt MknMkú®÷øk ík¤kð, ðeh{økk{Lkwt {wLkMkh ík¤kð yLku Äku¤fkLkwt {÷kð ík¤kð - yk fk¤Lkkt
«rMkØ ík¤kðku Au.
• ÃkkxýLkwt MknMkú®÷øk Mkhkuðh rMkØhks sÞ®Mknu çktÄkÔÞwt níkwt.
143
• yk MkhkuðhLkk fktXu 1008 rþð{trËhku, 108 Ëuðe {trËhku, ËþkðíkkhLkwt {trËh, MkqÞo, økýuþ, fkŠíkf
ðøkuhuLkkt {trËhku níkkt.
• MkhkuðhLkk {æÞ¼køku ®ðæÞðkrMkLke ËuðeLkwt {trËh níkwt.
• yk {trËhu ÃknkU[ðk ÃkÚÚkhLkku Ãkw÷ çkktÄðk{kt ykÔÞku níkku.
• hwÿfqÃk{kt ÚkELku Ãkkýe Mkhkuðh{kt ykðíkwt níkwt.
• fwtz-MÚkkÃkíÞ{kt {kuZuhkLkk MkqÞo{trËhLke Mkk{uLkku MkqÞofwtz, ÷kuxuïhLkku fwtz yLku ÚkkLkLkk rºkLkuºkuïh {trËhLke
ºký çkkswyu Vhíkku fwtz WÕ÷u¾LkeÞ Au.
• ðzLkøkhLkku ysÞÃkk÷ fwtz Ãký yk s Mk{ÞLkku Au.
• ÃkkxýLke hkýeðkð økwshkíkLkk ðkð-MÚkkÃkíÞLkku W¥k{ Lk{qLkku Au.
• ¼e{Ëuð 1÷kLke hkýe WËÞ{ríkyu íku çktÄkðe níke.
• ¼øLk Ëþk{kt Q¼u÷e yk ðkðLkku fqtz, fqðku, Ãkz¾uLke Ëeðk÷ku, fux÷kf fkuXk yLku ÃkøkrÚkÞkt nÞkík Au.
• yk ðkðLkwt rþÕÃkfk{ yòuz Au.
• LkrzÞkË{kt zw{hk÷ ¼køkku¤u ykðu÷e ðkð yLku W{huXLke ðkð {eLk¤Ëuðeyu çktÄkðe nkuðkLkwt {LkkÞ Au.
• fÃkzðts, çkkÞz, ðZðký yLku hksfkux ÃkkMku ÄkLk÷Ãkwh{kt ykðu÷e ðkðku yk Mk{ÞLke Au.
• sqLkkøkZLke yze-fzeLke ðkð yLku Lkð½ýLkk fqðkLkku Ãký WÕ÷u¾ Úkðk ½xu.
• yk fk¤{kt íkkuhý «fkhLkk rðrþü MÚkkÃkíÞLkku rðfkMk ÚkÞku níkku.
• þk{¤kSLkk yuf «k[eLk {trËhLke Mkk{uLkwt íkkuhý økwshkíkLkwt MkkiÚke «k[eLk íkkuhý Au.
• Mkku÷tfefk¤Lkkt {kuZuhk yLku rMkØÃkwhLkkt íkkuhýku ¾trzík Au ßÞkhu ðzLkøkh yLku fÃkzðtsLkkt íkkuhýku
y¾trzík Au.
• ðzLkøkh{kt çku íkkuhýku Au.
• yuf yuLke {q¤ ÂMÚkrík{kt Q¼wt Au ßÞkhu çkeòLkku WÃkhLkku ¼køk nÞkík íkkuhýLke LkSf Ãkzu÷ku Au.
• rÃk÷wËhk, Ëu÷{k÷, ðk÷{ yLku çk¤us{kt Ãký yk fk¤Lkkt íkkuhýku Au.
• økwshkíkLkk {æÞfk¤{kt (1304-1818) MkÕíkLkfk¤ (1304-1572), {w½÷fk¤ (1572-1759) yLku
{hkXkfk¤ (1759-1818)Lkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. yøkkWLkk Mk{ÞLke íkw÷Lkk{kt yk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk
{trËhku çkktÄðkLke «ð]r¥k {tË Ãkze økE.
• MkÕíkLkík yLku {w½÷fk¤ Ëhr{ÞkLk fux÷ktf {trËhku yk¢{ýku Ëhr{ÞkLk ¾trzík ÚkÞkt. fux÷ktfLkku
SýkuoØkh ÚkÞku íkku fux÷ktf LkðuMkhÚke çktÄkÞkt Ãký ¾hkt.
• yk MkkÚku {wÂM÷{ MÚkkÃkíÞ - {ÂMsË yLku {fçkhk çktÄkðkt þY ÚkÞkt.

144
• y{ËkðkË, yn{ËLkøkh (®n{íkLkøkh), {wMíkVkçkkË (sqLkkøkZ), {wnB{ËkçkkË ([ktÃkkLkuh) ðøkuhu LkøkhkuLke
MÚkkÃkLkk ÚkE.
• «¼kMk-Ãkkxý{kt rºkðuýeLke LkSf ykðu÷wt MkqÞo{trËh, swB{k {ÂMsË ÃkkMku ykðu÷wt ÃkkïoLkkÚkLkwt {trËh,
ÚkkLkLkwt MkqÞo{trËh, MkhkuºkkLkwt ‘çkkðLkæðs’ Lkk{u ykuu¤¾kíkwt siLk {trËh, ykçkw-Ëu÷ðkzkLkwt rÃk¥k÷nh
{trËh, ¾híkhðMkrnLkwt [ku{w¾ {trËh, ¼uxk÷eLkwt rþðÃkt[kÞíkLk {trËh, ðMkE (rs. {nuMkkýk)Lkwt Ãkk÷uïh
{nkËuðLkwt {trËh, ÃkkðkøkZLkkt siLk {trËhku, ðzLkøkhLkwt nkxfuïh {trËh, Ãkku¤ku (rs. MkkçkhfktXk)Lkkt
{trËhku, yk¼kÃkwh ÃkkMku MkËuðtík-Mkkð®¤økkLkkt {trËhku yLku MkkhýuïhLkwt {trËh MkÕíkLkíkfk¤ MkkÚku Mktf¤kÞu÷kt
Au.
• ¼Y[Lke ò{e {ÂMsË, ¾t¼kíkLke ò{e {ÂMsË, Äku¤fkLke rn{k÷ÞLkk fkSLke {ÂMsË yLku xktfk
{ÂMsíË y{ËkðkËLke MÚkkÃkLkk (1411) ÃkqðuoLke Au.
• Mkw÷íkkLk yn{ËþknLkk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk y{ËkðkË{kt yn{ËþknLke {ÂMsË, niçkík¾kLkLke {ÂMsË,
MkiÞË yk÷{Lke {ÂMsË, ò{e {ÂMsË, çkkËþknLkku hkuòu, hkýeLkku nShku ðøkuhuLkwt çkktÄfk{ ÚkÞwt,
• Mkh¾us{kt ykðu÷ þu¾ {n{Ë ¾èw øktsçkûkLkku hkuòu {wÂM÷{ku{kt íkeÚko Mk{kLk Au.
• íkuLkwt çkktÄfk{ {n{tËþkn çkeòyu fhkÔÞwt níkwt.
• økwshkíkLkk çkeò «rMkØ Mkw÷íkkLk {n{qË çkuøkzkLkk Mk{Þ{kt {wÂM÷{ MÚkkÃkíÞrLk{koýLke «ð]r¥kLku ½ýku
ðuøk {éÞku.
• økwshkíkLke ½ýe «rMkØ {ÂMsËku çkuøkzkLkk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk çktÄkE níkk.
• y{ËkðkË{kt {r÷f þkçkkLkLke {ÂMsË yLku hkuòu, MkkhtøkÃkwhLke hkýe çkeçkeLke {ÂMsË, hksÃkwhLke
çkeçkeSfe {ÂMsË, Mkh¾usLke {ÂMsË, ðkMkýk ÃkkMku ykÍ{-{wykÍ{Lkku hkuòu, hkýe YÃk{íkeLke
{ÂMsË, ËrhÞk¾kLkLkku hkuòu, y[qík fqfeLke {ÂMsË, r{Þkt¾kLk r[~íkeLke {ÂMsË, {wnkVeÍ¾ktLke
{ÂMsË, çkkE nhehLke {ÂMsË yLku hkuòu, þkn yk÷{Lkku hkuòu, {r÷f EMkLkLke {ÂMsË, hkýe
rMk«eLke {ÂMsË, ðxðkLke {ÂMsË yLku hkuòu, Äku¤fkLke ¾kLk {ÂMsË yLku ò{e {ÂMsË, [ktÃkkLkuhLke
ò{e {ÂMsË yLku LkøkeLkk {ÂMsË ðøkuhu çkuøkzkLkk Mk{ÞLke òýeíke R{khíkku Au.
• íkuLkk yuf r{LkkhkLku n÷kððkÚke çkeòu Ãký n÷u Au.
• y{ËkðkËLkk ÷k÷ËhðkòLkk MÚkkLku ykðu÷e MkeËe MkEËLke {ÂMsË íkuLkk ò¤efk{ {kxu ©uc Au.
• íkuLke MkwtËh ðkLkMÃkríkf-¼kir{ríkf h[Lkk (design)Lku fkhýu íku rðï«rMkØ Au.
• y{ËkðkËLkku ¼ÿLkku rfÕ÷ku yn{ËþknLkk Mk{Þ{kt çktÄkÞku ßÞkhu þnuhLku Vhíkku fkux {n{qË çkuøkzkLkk
Mk{Þ{kt çktÄkÞku.
• yk fkuxLku fw÷ 18 Ëhðkò níkk yu{ fnuðkÞ Au.
145
• yu{kt 15 {kuxk yLku 3 LkkLkk níkk.
• çkkE nhehLke ðkð yLku yzk÷sLke ðkðLkwt rLk{koý çkuøkzkLkk Mk{Þ{kt ÚkÞwt níkwt.
• {kíkk ¼ðkLkeLke ðkð MkÕíkLkíkfk¤Lke Au fu íku Ãknu÷ktLke yu Lk¬e ÚkÞwt LkÚke. {nu{ËkðkËLkku ¼{rhÞku
fqðku, þi÷øk]n R{khíke ÃkØríkyu çkktÄu÷kt Au.
• «ðkMkeyku {kxu ykf»koýYÃk yuðwt y{ËkðkËLkwt fktfrhÞk ík¤kð Mkw÷íkkLk fwíçkwÆeLkLkk Mk{Þ{kt 1451{kt
çktÄkÞwt.
• íkuLkwt {q¤ Lkk{ ‘nkusu fwíkwçk’ Au.
• Äku¤fkLkwt ¾kLk Mkhkuðh yLku Mkh¾usLkk hkuò ÃkkMkuLkwt Mkhkuðh Ãký MkÕíkLkíkfk¤Lkkt Au.
• {w½÷fk¤ Ëhr{ÞkLk {trËhrLk{koýLke yLku SýkuoØkhLke «ð]r¥k MkÕíkLkíkfk¤Lke Mkh¾k{ýe{kt rðþu»k
[k÷w hne. {ktzðeLkwt MkwtËhðLkLkwt {trËh fåALkk hkð ¾UøkkhSyu çktÄkðu÷wt.
• ¾t¼kíkLkwt ®[íkk{rý ÃkkïoLkkÚkLkwt {trËh yLku økuzeLkwt y[÷uïh {nkËuðLkwt {trËh {w½÷fk÷eLk Au.
• ÷kufk{kt fkðeLkkt {trËhku MkkMkw yLku ðnwLkkt {trËhku íkhefu òýeíkkt Au.
• yk {trËhku yLkw¢{u É»k¼Ëuð yLku Ä{oLkkÚkLkkt Au.
• yk çktLku {trËhkuLke ¼{íke{kt çkkðLk Ëuheyku nkuðkÚke íku ‘çkkðLk rsLkk÷Þ’ «fkhLkkt Au.
• þºkwstÞ Ãkðoík ÃkhLkkt {trËhku{kt ykËeïhLkwt {trËh {wÏÞ Au.
• yuLkku yLkuf ðkh SýkuoØkh ÚkÞku Au.
• yk fk¤{kt nehrðsÞMkqrhLke «uhýkÚke íkusÃkk÷u íkuLkku SýkuoØkh fhkÔÞku níkku.
• ÃkkxýLkwt ðkze ÃkkïoLkkÚkLkwt {trËh ÷kfzk{ktÚke çkLkkðu÷wt níkwt.
• íkuLkwt ÷kfzktLkwt fkuíkhfk{ ykf»kof níkwt.
• nk÷ yk {trËh {q¤ MÚk¤u yÂMíkíð{kt LkÚke.
• íkuLke søÞkyu Lkðwt yðko[eLk {trËh çkktÄðk{kt ykÔÞwt Au.
• þt¾uïhLkk ÃkkïoLkkÚkLkk «k[eLk {trËhLkku SýkuoØkh ÚkÞu÷ku.
• {w½÷fk¤{kt rðsÞMkuLkMkqrhLke «uhýkÚke øktÄkh-rLkðkMke {kLkkSyu økk{Lke {æÞ{kt çkkðLk rsLkk÷ÞÞwõík
Lkðwt {trËh çktÄkÔÞwt.
• fwt¼krhÞkLkwt Lkur{LkkÚkLkwt nk÷Lkwt {trËh 17{k MkifkLkwt Au.
• þºkwtßÞLkwt òýeíkwt [ku{w¾e {trËh snktøkehLkk hkßÞfk¤{kt y{ËkðkË Mkt½ðe YÃkSyu çktÄkÔÞwt níkwt.
øk¼oøk]nLke [khuÞ rËþkyu yuf yuf «ðuþîkh Au.

146
• ¼kh{Õ÷Lkk hkßÞ{kt ¼krhÞk ykMkh Xkfh ÄLkhksu çktÄkðu÷ ðªÍkýLkk h¾uïh {nkËuðLkk {trËhLkk
½wt{xLke Aík{kt yufktíkhu ykX fkLkS yLku ykX hkÄkLkkt rþÕÃkku ftzkhu÷kt Au.
• fåALkkt {nkhkýe {nkfwtðhçkku LkkhkÞý MkhkuðhLkk fktXu rºkf{hkÞS, ÷û{eLkkhkÞý, ykrËLkkhkÞý,
økkuðÄoLkhkÞS, hýAkuzhkÞS yLku ÷û{eSLkkt {trËhku çktÄkÔÞkt.
• îkhfkLkwt îkhfkÄeþ {trËh ©e hýAkuzhkÞLkwt {trËh fu søkík{trËh íkhefu Ãký yku¤¾kÞ Au.
• nk÷Lkwt yk {trËh yfçkhLkk Mk{Þ{kt çktÄkÞwt nkuÞ íku{ íkuLkkt MÚkkÃkíÞ-MðYÃk yLku rþÕÃkþi÷e ÃkhÚke
sýkÞ Au.
• íkuLkwt rþ¾h 30.5{e Ÿ[wt Au yLku íkuLku Mkkík {s÷k Au.
• øk¼oøk]nLke MkkÚku íku 78.3{e Ÿ[wt Au.
• þk{¤kSLkwt økËkÄh {trËh {w½÷fk¤Lkwt Au.
• íkuLkk øk¼oøk]n{kt [íkw¼wos rð»ýwLkk rºkrð¢{ MðYÃkLke «rík{k Au.
• yk Mk{ÞLkwt WÕ÷u¾LkeÞ {wÂM÷{ MÚkkÃkíÞ yk «{kýu Au : y{ËkðkËLkku {eh yçkqíkwhkçkLkku hkuòu, þu¾
ðSnwÆeLk hkuòu, ÃkehkLk Ëhøkkn, nkSMkknuçkLke {ÂMsË, þkn yçËw÷ ðnkçkMkknuçkkuLkku hkuòu, {wnB{Ë
y{eLk¾kLkLkku {fçkhku, MkhËkh¾kLkLkku hkuòu, nÍhík {qMkk MkwqnkøkLkku hkuòu, Mkwòík¾kLkLke {ÂMsË
yLku yuLkku {fçkhku, þu¾ {wnB{Ë y¢k{wÆeLkLke {ÂMsË, MkiÞË yçËw÷k yuÿwMkLkku {fçkhku, fkS
y÷eLke {ÂMsË.
• {wnB{Ë yLkðh¾kLk çkkçkeLkku {fçkhku, Ãkeh{þknLke {ÂMsË yLku Ëhøkkn, ðzkuËhkLkku fwíçkwÆeLk
{wnB{Ë¾kLkLkku {fçkhku, ¼Y[Lke {ËhuMkk-{ÂMsË, MkwhíkkLke Ïðkò ËkLkkMkknuçkLke Ëhøkkn,
yuÿwMkMkknuçkLke Ëhøkkn, {wÕ÷kt {ÂMsË (¼xkhLke {ÂMsË) yLku {wÕ÷kt Ëhøkkn, Ïðkò {wnB{Ë hVeLke
Ëhøkkn, ÚkhkËLkku y{eh çkuøkLkku {fçkhku yLku rMkØÃkwhLke ò{e {ÂMsË WÕ÷u¾LkeÞ Au. Mkwhík, yXðk,
sqLkkøkZ, ¾t¼kík yLku fze{kt yk fk¤ Ëhr{ÞkLk fux÷kf rfÕ÷k çktÄkÞk yÚkðk fux÷kfLkku SýkuoØkh
ÚkÞku.
• MkhkE (Äh{þk¤k) «fkhLkwt MÚkkÃkíÞ økwshkík{kt þY ÚkÞwt.
• ykðe MkhkEyku{kt y{ËkðkËLke ykÍ{ MkhkE, MkwhíkLke {w½÷ MkhkE yLku ËknkuËLke MkhkE LkkUÄÃkkºk
Au.
• ðzkuËhk{kt {ktzðe Ëhðkò íkhefu yku¤¾kíkku Ÿ[ku {tzÃk {w½÷fk÷eLk Au.
• y{ËkðkËLkku þkneçkkøk yLku íku{kt ykðu÷ku hks{nu÷ þknsnkt ßÞkhu økwshkíkLkku Mkqçkku níkku íÞkhu íkuýu
çktÄkðu÷.
• {hkXk þkMkfkuyu {trËhrLk{koýLke «ð]r¥k{kt hMk Ëk¾ÔÞku níkku.
147
• Mkwhík{kt çkk÷kS {trËh, søkLLkkÚkLkwt {trËh, LktËfuïh {nkËuðLkwt {trËh, hk{S {trËh, hk{S {trËh
yLku ÷k÷S {nkhksLkwt {trËh, ¼Y[Lkwt ¼qøkw¼kMfhuïhLkwt {trËh.
• Lk{oËk Ãkh [kýkuË yLku økhwzuïhLkk ½kx, ðzkuËhk{kt rðê÷ {trËh, çknw[hk {kíkkLkwt {trËh.
• ¾tzkuçkkLkwt {trËh, økýÃkrík {trËh, Lke÷ftXuïh {nkËuð yLku ÞðíkuïhLkwt {hkXkfk÷eLk Au.
• ¾t¼kík{kt frð «eík{ËkMku yuf {trËh çktÄkðu÷wt su yksu {ÚkwhkËkMkçkkðkLkk {trËh íkhefu yku¤¾kÞ Au.
• zkfkuhLkwt Mkw«rMkØ hýAkuzSLkwt {trËh yk Mk{Þ{kt çktÄkÞwt.
• íkuLkk Ãkkt[ {s÷kðk¤k rþ¾hLkk [khuÞ ¾qýu økkuXðu÷k r{Lkkhk {wÂM÷{ MÚkkÃkíÞLkk «¼kðLkwt Mkq[Lk fhu
Au.
• ykðwt s {trËh MkkhMkk{kt MkíkTfuð¤Lkwt ykðu÷wt [u.
• çktLkuLkk MÚkÃkrík yuf s Au.
• y{ËkðkËLkk ¼ÿLkk rfÕ÷k{kt yLkuf {hkXkfk÷eLk {trËhku ykðu÷kt Au.
• íku{kt økýÃkrík yLku f]»ýLkwt {trËh WÕ÷u¾LkeÞ Au.
• «rMkØ çknw[hkSLkwt {trËh, íkuLku Vhíkku fkux yLku {kLkMkhkuðh Lkk{Lkku fwtz {kLkkS hkðu çktÄkÔÞkt níkkt.
• RLËkuhLkkt {nkhkýe ynÕÞkçkkEyu Mkku{LkkÚkLkk {q¤ {trËhLkk ¾tzuhÚke Úkkuzu Ëqh Lkðwt {trËh çktÄkÔÞwt.
• íkuLkwt rþ¾h «¼wÂÕ÷ík f{¤kt¾zeykuLkk ykfkhLkwt Au.
• hksfkux ÃkkMku MkwÃkuze{kt rð»ýw yLku rþðLkkt çku MkwtËh {trËhku ykðu÷kt Au.
• ¼wsLke «rMkØ ÷¾ÃkíkSLke Aíkhze yk fk¤Lke Au, su AuÕ÷k ÄhíkeftÃk ð¾íku ¾trzík ÚkE Au.
• þºkwtsÞ ÃkhLke {kuËe «u{[tË ÷ðS yLku rð{÷ ðMkneLke xqf Ãkh yk fk¤Lkkt fux÷ktf {trËhku ykðu÷kt
Au. MkwhíkLke Ãkeh {¬eþknLke Ëhøkkn, fåA{kt Ãkeh økw÷k{y÷eLke søÞk{kt ykðu÷e Ëhøkknku, ÷¾Ãkík{kt
÷¾Ãkíke ÃkehLke Ëhøkkn yLku Ãkeh ½ku»kLke Ëhøkkn, ¼ws{kt ykðu÷ku s{kËkh Víkun {k{ËLkku hkuòu
{hkXkfk÷eLk {wÂM÷{ MÚkkÃkíÞLkkt WËknhýku Au.
• yk Mk{Þu Mkwhík yLku ¼Y[{kt r¾úMíke Ëuð¤ku çktÄkÞkt níkkt.
• rçkúrxþ Mk¥kkLke MÚkkÃkLkk Úkíkkt økkìrÚkf, huLkuMkktMkk íkÚkk rLkÞkì-økkìrÚkf þi÷eLke yMkh økwshkíkLkk MÚkkÃkíÞ
Ãkh òuðk {¤u Au.
• rMkØÃkwh, fÃkzðts yLku MkwhíkLkk ðnkuhkLkkt {fkLkku{kt íku òuE þfkÞ Au. Mkkihk»xÙLkk fux÷kf òýeíkk
{nu÷ku yk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk çktÄkÞk níkk, su{ fu, hksfkux, ÄúktøkÄúk, ò{Lkøkh, ÃkkuhçktËh, ¼kðLkøkh,
{kuhçke, ðZðký, ¼ws, sqLkkøkZ ðøkuhu.
• ò{LkøkhLkku ÷k¾kuxk-fkuXku 1839-45{kt Ëwfk¤Lkk Mk{Þ{kt hkník-fkÞo {kxu çkktÄðk{kt ykÔÞku níkku.

148
• yk Mk{ÞLkk nðu÷e-MÚkkÃkíÞLkku Ãký WÕ÷u¾ fhðku ½xu.
• Mkk{kLÞ heíku nðu÷e yux÷u ©e{tík LkkøkrhfkuLku hnuðkLkwt {fkLk.
• òufu ði»ýð{trËhkuLku Ãký nðu÷e íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
• íku nt{uþkt ¾zfe fu Ãkku¤Lke ytËh hk¾ðk{kt ykðíke.
• Míkt¼ku, xufkyku, ÍY¾k yLku Aíkku Ãkh rðÃkw÷ «{ký{kt fkuíkhýe fhðk{kt ykðíke. ðzkuËhkLke Mkwhuïh
ËuMkkELke, nrh¼Âõík fwxwtçkLke, íkktçkuzfhðkzkLke, y{ËkðkË{kt þktríkËkMk Íðuhe fwxwtçkLke, nXe®MknLkk
fwxwtçkLke, fkÍeLke, økkÞfðkzLke, Mkkhk¼kE fwxwtçkLke, ¼Y[{kt ÷Õ÷w¼kELke yLku r¼¾kheËkMkLke yLku
ðMkkuLke nðu÷eyku LkkUÄÃkkºk Au.
• Mkwhík{kt {nuhS hkýkLkwt {fkLk WÕ÷u¾LkeÞ Au.
• y{ËkðkËLkwt nXe®MknLkwt siLk {trËh E.Mk. 1848{kt çktÄkÞwt.
• íku {kºk y{ËkðkËLkk s Lkrn, Ãkhtíkw yk fk¤Lkk økwshkíkLkk {trËh-MÚkkÃkíÞLkku ykËþo Lkq{Lkku Au.
• MkkËk huríkÞk ÃkÚÚkh{kt Ãký çkkhef fkuíkhfk{ fhu÷wt Au. Míkt¼Lkk xufk YÃku {qfu÷e Ãkqík¤eykuLkkt rþÕÃkku
ykf»kof Au.
• þºkwtßÞ Ãkh yk fk¤ Ëhr{ÞkLk ¾híkh-ðMkrnLke xqf yLku þuX ne{k¼kELke xqf h[ðk{kt ykðe.
• yk çktLku xqf Ãkh yk Mk{ÞLkkt fux÷ktf {trËhku ykðu÷kt Au.
• y{ËkðkË{kt hkÞ¾z{kt «kÚkoLkkMk{ksLkwt, ðzkuËhk{kt hkÄkðÕ÷¼Lkwt, ©e¼ihðuïhLkwt, ¼Y[{kt {kuxk
økýÃkríkLkwt, ©e LkhLkkhkÞýLkwt, {rýLkkøkuïhLkwt, MkwhíkLkwt økuze ÃkkïoLkkÚkLkwt, ŸÍkLkwt Wr{Þk {kíkkLkwt,
ËqÄhusLkwt ðzðk¤kLkwt {trËh yk fk¤{kt çktÄkÞwt níkwt. Mðk{eLkkhkÞý Mkt«ËkÞLkkt {q¤ {trËhku y{ËkðkË,
{q¤e, ¼ws, ðzíkk÷, suík÷Ãkwh, Äku÷uhk, Äku¤fk, sqLkkøkZ yLku økZzk{kt ykðu÷kt Au.
• yk {trËhku rð.Mkt. 1878Úke rð.Mkt. 1885 Ëhr{ÞkLk çktÄkÞu÷kt Au. økktÄeLkøkh{kt ykðu÷ yûkhÃkwhw»kku¥k{Lkwt
{trËh MÚkkÃkíÞf÷kLke árüyu LkkUÄÃkkºk Aíku.
• y{ËkðkËLkkt fìBÃk rðMíkkh{kt ykðu÷ MkuLx ßÞkìso [[oLke htøkeLk fk[ (stainned glass)Lke çkkhe
ykf»kof Au.
• yk Mk{Þu fux÷ef Lkðe ÃkkhMke yrøkÞkheyku çktÄkE.
• y{ËkðkËLke fktfrhÞk ÃkkMku yLku ¾{kMkk ÃkkMku ykðu÷e yrøkÞkheyku yk fk¤Lke Au. ¾{kMkk{kt
yrøkÞkheLke Mkk{u ykðu÷wt ‘{køkuLk yçkúkn{’ Mk{økú økwshkík{ktLkwt ÞnqËeykuLkwt yuf{kºk ‘rMkLkuøkkìøk’ Au.
þe¾kuLkk økwhwîkhkyku{k y{ËkðkËLkk MkhMkÃkwh yLku ËqÄuïh{kt ykðu÷ økwhwîkhku WÕ÷u¾LkeÞ Au.
• Mkh¾us-økktÄeLkøkh nkE-ðu Ãkh n{ýkt Úkkuzkt ð»ko Ãknu÷kt s yuf ¼ÔÞ økwhwîkhk rLk{ko{ ÃkkBÞwt Au.
• ÷k-fkçkwoÍu yLku ÷wE fnkLk suðk yktíkhhk»xÙeÞ MÚkÃkríkyku îkhk rzÍkELk fhu÷kt MÚkkÃkíÞku Ãký rLk{koý
149
ÃkkBÞkt Au.
• y{ËkðkË{kt Ãkk÷zeLkwt MktMfkh-fuLÿLkwt {fkLk yLku yk©{hkuz Ãkh ykðu÷ r{÷ ykuLkMko yìMkkurMkÞuþLkLkkt
{fkLkkuLke rzÍkRLk ÷k-fkçkwoÍuyu fhu÷e Au, ßÞkhu y{ËkðkËLkk ykR.ykR.yu{.Lkk {fkLkLke h[sLkk
÷wE fnkLku fhe Au.
• Lk{oËk LkËe Ãkh çktÄkE hnu÷ çktÄLkwt çkktÄfk{ ßÞkhu Ãkqýo Úkþu íÞkhu íku rðïLke òuðk÷kÞf R{khíkku{kt
W{uhkþu.
• yu s heíku y{ËkðkË{kt Mkkçkh{íke LkËeLkk fktXu [k÷e hnu÷e rhðh £Lx ÞkusLkk Ãký økwshkíkLke
MÚkkÃkíÞfeÞ rMkrØ çkLke hnuþu.
• ò{LkøkhLkwt Mkku÷urhÞ{ yurþÞk ¾tzLkwt yuf{kºk Mkku÷urhÞ{ Au.
• yk{, MÚkkÃkíÞLkk ûkuºku økwshkíkLke «økrík ykã-yiríknkrMkf fk¤Úke ðíko{kLkfk¤ MkwÄe [k÷w s hne Au.
• rþÕÃkf÷k
• økwshkíkLke rþÕÃkf÷Lkkt Ãkøkhý Ãký ykã-yiríknkrMkf fk¤Úke þY ÚkkÞ Au.
• yk fk¤Lkwt {n¥ðLkwt fuLÿ ÷kuÚk÷ níkwt.
• ÷kuÚk÷{ktÚke {kLkð-½kxLke Ãkfðu÷e ykf]ríkyku {ÞkorËík «{ký{kt «kÃík ÚkE Au.
• ºký Ãkwhw»k-ykf]ríkyku {¤e Au. Mºke-ykf]ríkyku Ãký {¤e ykðe Au.
• ÷kuuÚk÷{kt fktMkkLkk Zk¤kLkwt fk{ «[r÷ík níkwt.
• yk «fkhLke {kºk «kýeykuLke s ykf]ríkyku «kÃík ÚkE Au.
• fqíkhkLke çku ykf]ríkyku, çkuXu÷k ð]»k¼Lke ykf]rík, ÃkûkeLkk {Míkfðk¤e Mk¤e, yuf MkMk÷wt yLku fqfzku
WÕ÷u¾LkeÞ Au.
• Ãkþw yLku {kLkðLke r{© ykf]ríkykuLkk Lk{qLkk Ãký òuðk {¤u Au.
• {kÞofk¤Lkwt økýkðe þfkÞ íkuðwt rþÕÃk økwshkík{ktÚke nsw MkwÄe szâwt LkÚke. yu s heíku þwtøkfk¤Lkkt rþÕÃkku
Ãký «kÃík ÚkÞkt LkÚke.
• E.Mk.Ãkq. Ãknu÷k-çkeò Mkifk{kt økwshkík{kt økúefkuLkwt hkßÞ nkuðkLkk Mkt¼kðLkk Au.
• y{hu÷eLkk ¾kuËfk{{ktÚke ËkZeðk¤k økúefLke ykf]ríkðk¤e {kxeLke íkfíke {¤e Au.
• ûkºkÃkfk¤ (E.Mk. Ãknu÷e MkËeÚke E.Mk. 400)Lke rþÕÃkf÷kLkk yðþu»kku «kÃík ÚkÞk Au.
• ík¤kòLkk yu¼÷{tzÃkLke økwVk, sqLkkøkZ ÃkkMku ¾kÃkhk-fkurzÞkLke økwVk, WÃkhfkuxLke økwVkyku, çkkðk-
ÃÞkhkLkk {XLke økwVkyku, ¾t¼k÷ezkLke økwVkyku, Mkkihk»xÙ{kt MkkýkLke yLku ZktfLke økwVkyku íku{s þk{¤kS
ÃkkMku ËuðLke {kuheLkku MíkqÃk ðøkuhu MÚk¤kuyu yk Mk{ÞLkkt rþÕÃkku ykðu÷kt Au.

150
• økwVkyku{kt {kuxu¼køku [iíÞ-økðkûkLkkt Mkwþku¼Lk òuðk {¤u Au.
• ¾t¼k÷ezkLke økwVkyku ÃkifeLke yuf [iíÞøkwVkLke çknkhLke Ëeðk÷ WÃkh çkkiØ Ä{oLkk ÃkÈÃkkrý yð÷kurfíkuïh
yLk ð@Ãkkr{ çkkurÄMk¥ðkuLkkt {kuxkt rþÕÃkku ftzkhu÷kt Au.
• ËuðLke {kuheLkk MíkqÃkLkkt Mkwþku¼Lkku økktÄkh yLku ÃkkùkíÞ þi÷eLku {¤íkkt ykðu Au.
• MíkqÃkLkk Ëhuf økku¾Lke {æÞ{kt {kxe{ktÚke çkLkkðu÷e çkwØLke æÞkLkMÚk {qŠíkyku {qfu÷e níke.
• yk {qŠíkykuLke çkLkkðx Wå[ f÷kLkkt ËþoLk fhkðu Au.
• yk «rík{kyku yufMkh¾e ÷køku Au, Ãkhtíkw Mkqû{ heíku òuíkkt íku{kt ðirðæÞ sýkÞ Au - ¾kMk fheLku
{w¾kf]rík, ðMºkÃkrhÄkLk yLku ËunÞrüLke árüyu.
• ËuðLke {kuheLkk MíkqÃkLkk yðþu»kku nk÷ yu{.yuMk. ÞwrLkðŠMkxe ykìðT çkhkuzkLkk Ãkwhkík¥ð-rð¼køkLkk
Mktøkúnk÷Þ{kt Mkwhrûkík Au.
• þk{¤kSLke ykMkÃkkMkÚke E.Mk. 400Lkk Mk{ÞLke rnLËw «rík{kyku Ãký {¤e ykðe Au : çkk¤f MkkÚku
rºk¼tøk{kt Q¼u÷e Þûke (fu fkuE Ëuðe), {kíkk yLku rþþwLke ¾trzík {qŠík, ¼e÷ze-ðuþu ÃkkðoíkeLke Q¼e
«rík{k, [k{wtzkËuðeLke «rík{k ðøkuhu.
• ¾uzçkúñkÚke «kÃík yuf{w¾e ®÷øk, Mkkursºkk{ktÚke yLku fåA{kt Ëku÷íkÃkwh{ktÚke «kÃík {Míkfku, þk{¤kS
ÃkkMku LkkøkÄhk{ktÚke {¤u÷ ¼khðknfLkwt ÄkíkwrþÕÃk ðøkuhu økwshkík{kt ûkºkÃkk÷f Ëhr{ÞkLk rðfMku÷e
rþÕÃkf÷kLke Íkt¾e fhkðu Au.
• økwÃíkfk÷eLk økwshkík{kt rþÕÃkku{kt {wÏÞíðu ðeh¼ÿ-rþð (þk{¤kS), ðzkuËhk BÞwrÍÞ{{kt Mk[ðkÞu÷e
çku {kík]fkyku, ytçkkS ÃkkMkuLke ðkðLkk çku øký, økkuÃkLkk {trËhLku Vhíke Ëeðk÷ ÃkhLke fux÷ef ykf]ríkyku,
{Míkf rðLkkLkwt {kxeLkwt rþÕÃk (þk{¤kSLke ykMkÃkkMk), fkÞkuoíMkøko {wÿk{kt Q¼u÷k íkeÚkOfh ©eykrËLkkÚkLke
¾trzík «rík{k ðøkuhuLke økýLkk fhe þfkÞ.
• {iºkffk¤ yLku yLkw-{iºkffk¤ (E.Mk. 470Úke E.Mk. 942)Lkkt rþÕÃkku «kÃík ÚkÞkt Au.
• íku Ãkife fux÷ef òýeíke rþÕÃkkf]ríkyku yk «{kýu Au : LktËeLku yZu÷eLku Q¼u÷kt rþð-Ãkkðoíke (fkhðý),
rðïYÃk rð»ýw (þk{¤kS), {fhðkrnLke øktøkk (þk{¤kS), rºkþq¤Äkhe þið îkhÃkk÷ (þk{¤kS),
W{k-{nuïh (fÃkqhkE), yfkuxk{ktÚke «kÃík ©e SðtíkMðk{e, ykrËLkkÚk, ytrçkfkLke «rík{kyku, Ãkkðoíke
(Ëu÷ðkzk), {kíkk yLku çkk¤f (fkuxâfo), MftË{kíkk (fkuxâfo), Ãkkðoíke yLku Lk]íÞ fhíkk økýÃkrík (xªxkuE),
rðïYÃk rð»ýw (fXðk÷), MkÃík{kík]fkyku (zeMkk ÃkkMku ðzkð÷,) {rn»k{ŠËLke (rÃkfkhku, fX÷k÷ ÃkkMku),
fËðkhLkk ðhkn{trËhLkkt rþÕÃkku, hkuzkLkk {trËhLkkt rþÕÃkku, fki{khe (fkhðý), fwt¼krhÞk yLku fkuxuïhLke
{kík]fkyku, ®Ãkzkhf (Ãkªzkhk) íkeÚkoLke ykswçkkswLkkt rþÕÃkku, ðzLkøkh{ktLkku y{Úkuh {kíkkLkk {trËhLke
MkÃík{kík]fkykuLkku Ãkè, fwçkuh (rMkØÃkwh) ®MknkYZ ytçkkrf (yfkuxk) MkðkoLkw¼qrík Þûk (yfkuxk) ðøkuhu.
• økwshkíkLke Mkku÷tfefk÷eLk (E.Mk. 942Úke E.Mk. 130304) rþÕÃkþi÷eLku ‘{khw-økwsoh þi÷e’ íkhefu
151
• yk þi÷eLkkt rþÕÃkku økwshkíkLkk «Ëuþ WÃkhktík hík÷k{ ÃkkMku rðYÃkkûk {trËh, hksMÚkkLk{kt {kÄkuÃkwh,
ykçkw ÃkkMku [tÿkðíke Lkøkhe, Lkkzkuz, Lkkz÷kE, ½kýu hkð, MkkËze, hkýfÃkwh Mkuðkze, Ãkk÷e, rfhkzw,
ò÷kuhøkZ yLku r[¥kkuzøkZLkkt {trËhku{kt Ãký árüøkku[h ÚkkÞ Au.
• yk fk¤Lkkt ykþhu 80 sux÷kt {trËhku, rfÕ÷kyku, ík¤kðku, ðkðku ðøkuhu MÚkkÃkíÞLkk íku{s MkUfzku rþÕÃkkuLkk
yðþu»kku {¤u Au. Mkku÷tfefk÷eLk rþÕÃkku {wÏÞíðu rnLËw yLku siLk Ä{oLku ÷økíkkt Au. rnLËw rþÕÃkku{kt þið
íkÚkk ði»ýð Mkt«ËkÞLkkt rþÕÃkku, MkqÞoÃkqò íkÚkk þÂõíkÃkqòLkkt rþÕÃkku yuf s MÚkkLk{kt MkkÚku MkkÚku òuðk
{¤u Au.
• ykðkt rþÕÃkku ðZðký, Mkqýf, Ëu÷{k÷, ðk÷{, {kuZuhk, ¾uzçkúñk, MkusfÃkwh, îkhfk (hwfT{rýLkwt
{trËh), øk¤íkuïh, fkuxkÞ, ÃkkðkøkZ, fuhk, ½q{÷e, rMkØÃkwh, íkkhtøkk, «¼kMk Ãkkxý, røkhLkkh, fw¼
t krhÞk,
ykçkw ðøkuhu MÚk¤kuLkkt òuðk {¤u Au.
• Aqxkt rþÕÃkku fux÷ktf Mktøkúnk÷Þku{kt Ãký Mk[ðkÞkt Au. Ëuð{k÷Lkk ®÷çkkuS {kíkkLkk {trËhLkk yÂøLkfkuýLkk
MkqÞo{trËhLkk Ãkrù{ íkhVLkk økðkûk{{kt økwshkíkLke yuf W¥k{ {qŠík – nrhnh rÃkíkk{nkfo ykðu÷e Au.
• ÃkkðkøkZLkk ÷fw÷eþLkk {trËhLkk {tzkuðhLke st½kLkk ¼køk{kt ðehuïh, ÷fw÷eþ, yükËþ ¼wòËuðe,
Lkxhks, ÞkuøkkMkLk{kt rþð, øksuLÿ{kuûk yLku çkúñuþkLkkfoLkkt rþÕÃk W¥k{ fkuíkhýeðk¤kt yLku ðuøke÷kt Au.
• {kuZuhkLkkt MkqÞo{trËhLke st½kLkk økðkûkku{kt MkqÞoLke çkkh {qŠíkyku, yürËfTÃkk÷, rËfTÃkkr÷fkykuLkkt Ãkqhkt
{kLkðfËLkkt rþÕÃk Au.
• «ËrûkýkÃkÚk yLku økqZ{tzÃkLke Ëeðk÷ Ãkh çkkh MkqÞkuoLke {qŠíkyku Au.
• Míkt¼kuLkku yufyuf ¼køk Mkqû{ fkuíkhfk{Úke Ãkqýo Au.
• Míkt¼kuLkk økðkûkku{kt Lkíkofeyku yLku r{ÚkwLkkuLkkt WLLkík fkurxLkkt rþÕÃk Au.
• Ãkkxzk Ãkh yLkuf ËuðËuðeyku íkÚkk hku®sËk SðLkLkk íkÚkk hk{kÞý-{nk¼khíkLkk «Mktøkku fkuíkhu÷kt Au.
• ynªLkk r{ÚkwLk-rþÕÃkku ¾kMk LkkUÄÃkkºk Au.
• fwt¼krhÞkLkkt {trËhkuLkwt fkuíkhfk{ ykçkwLkk Ëu÷ðkzkLkkt {trËhkuLku {¤íkwt ykðu Au, Ãkhtíkw yuLkk ðkhtðkh
ÚkÞu÷k SýkuoØkhLkk fkhýu yuLkk f÷kMkkicð{kt ykux ykðe Au, yk{ Aíkkt yuLke AíkkuLkku f÷kði¼ð ½ýe
Ÿ[e fkurxLkku Au.
• ÃkkxýLke hkýeLke ðkðLkku rþÕÃk-ði¼ð òuíkkt íkuLku f÷k-íkeÚko fne þfkÞ.
• MkÕíkLkíkfk¤ (E.Mk. 1303-04Úke E.Mk. 1772) yLku {w½÷fk¤ (E.Mk. 1572Úke E.Mk. 1559) Ëhr{ÞkLk
{trËhrLk{koýLke «ð]r¥k ½ýu ytþu yxfe økE níke, íkuÚke rþÕÃkkuLkwt fkuíkhfk{ ½ýwt s ykuAwt ÚkÞw. yk
Mk{Þ{kt RM÷k{e MÚkkÃkíÞ íkhV ðÄkhu æÞkLk yÃkkÞwt yLku íku{kt {qŠíkLkk MÚkkLku ¼kir{ríkf íkÚkk ðkLkMÃkríkf

152
Mkwþku¼Lkku, Lkfþefk{, ò¤efk{, økku¾, r{Lkkhk, ÍY¾k ðøkuhuLke h[LkkLku «kÄkLÞ yÃkkÞwt, ykÚke
f÷kfkhku {Lkw»Þ-ykf]ríkLkk MksoLkÚke y¤økk Úkíkk økÞk, íkuÚke yk Mk{ÞLkkt {Lkw»Þ-rþÕÃkku ðÄw rLkSoð
yLku ¼kðrðneLk sýkÞ Au.
• yk Mk{ÞLke rþÕÃkkf]ríkyku{kt ÷kuff÷k yLku MÚkkrLkf f÷kLkkt ík¥ð W{uhkÞkt Au.
• ði»ýð-Ãkwrü Mkt«ËkÞLkku ÔÞkÃkf «Mkkh ÚkðkÚke yuLke Mkuðk-ÃkØríkLku yLkwYÃk «rík{kyku Ãký ½zkðk
÷køke, ði»ýð yLku siLk Ä{oLkk «kuíMkknLkÚke Äkíkw«rík{k-f÷kLkku rðfkMk ÚkÞku.
• yk Mk{ÞLke yMktÏÞ siLk Äkíkw«rík{kyku WÃk÷çÄ Au.
• ðÕ÷¼-Mkt«ËkÞLku fkhýu ÷k÷S, ÷kzw-økkuÃkk÷, {wh÷eÄh, hkÄk-f]»ý ðøkuhuLke Äkíkw«rík{kykuLkwt rLk{koý
ÚkÞwt.
• ¾t¼kíkLke ykh.Ãke. ykxoTMk fkì÷usLkk BÞwrÍ{Lke 14{e MkËeLke çkúñk-MkkrðºkeLke {qŠík, MkkçkhfktXkLkk
Ãkku¤ku rðMíkkhLkk yk¼kÃkwhLkk Mkkhýuïh {trËhLke ytÄfkhMkwhðÄ fhíkk rþðLke {qŠík, [íkw¼wos
hõík[k{wtzkLke {qŠík, rþð¼Âõík {trËhku{ktÚke «kÃík Míkt¼ku Ãkh ftzkhu÷e çkúkñe yLku ði»ýðLke {qŠíkyku,
ðtÚk¤eLkwt MkqÞoÃkrhfh, ðkðzeLke MkqÞo-MkqÞkoýeLke «rík{k, Äku¤¾kLke {rn»kkMkwh{ŠËLke yLku økýuþ ð¢íkwtzLke
«rík{kyku, ðzLkøkhLkk nkxfuïh {trËh{kt {íMÞkðíkkhLkwt yLku rËfTÃkk÷ Þ{hksLkwt rþÕÃk ðøkuhu
MkÕíkLkíkfk÷eLk rþÕÃkf÷kLkkt WÕ÷u¾LkeÞ WËknhýku Au.
• ¾t¼kíkLke ò{e {ÂMsË yLku Mkhu¾s{kt ¾èw øktsçkûkLkk hkuòLke ò¤eykuLke fkuíkhýe MkwtËh yLku
ykf»kof Au.
• y{ËkðkË{kt yn{Ëþkn 1÷kLke, nMkLk r[~íkeLke, Y{{íkeLke, rMk«eLke, {wtnkVeÍ¾ktLke yLku
y[qíkfqfeLke {ÂMsËkuLkk MÚkkÃkíÞ{kt yk Mk{ÞLkkt çkuLk{qLk RM÷k{e YÃkktfLkku òuðk {¤u Au.
• yzk÷s yLku ËÆk nrhhLke ðkðLkkt yt÷fkhýku Ãký yk s Mk{ÞLkkt Au.
• þk{¤kSLkk økËkÄh {trËh{kt, îkhfkLkk søkík-{trËh{kt, LkkhkÞý MkhkuðhLkk íkÚkk {ktzðeLkk MkwtËhðhLkkt
{trËhku{kt, þtºkwßÞLkkt [ki{w¾eS, Lkur{LkkÚk, ÃkkïoLkkÚk, Ä{oLkkÚk yLku Mkw{ríkLkkÚkLkkt {trËhku{kt,
y{ËkðkË{kt yMkkhðkLkk Lke÷ftX {nkËuð {trËh{kt yLku Íðuheðkz{kt Mkt¼ðLkkÚkLkk {trËh{kt,
rLkþkÃkku¤{kt søkðÕ÷¼ ÃkkïoLkkÚkLkk {trËh{kt, ËkuþeðkzkLke Ãkku¤Lkk ði»ýð{trËh{kt, ¾uzçkúñk{kt
çkúñkSLkk {trËh{kt {w½÷fk÷eLk rþÕÃkku ykðu÷kt Au.
• EzhLkk Ãknkz ÃkhLke hý{÷ [kufeLkk siLk{trËhLke yLku ¼wsLkk ykÞLkk-{nu÷Lke Lkfþeðk¤e ÃkÚÚkhLke
ò¤eyku ¾kMk æÞkLk ¾U[u Au.
• y{ËkðkËLke MkeËe MkEËLke {ÂMsËLkwt ò¤efk{ yktíkhhk»xÙeÞ ÏÞkrík Ähkðu Au.
• {hkXkfk¤ (E.Mk. 1758 – E.Mk. 1818) Ëhr{ÞkLk økwshkíkLkk rþÕÃkfkhku Ãkwýu, [ktËkuh, LkkrMkf,
LkkøkÃkwh ðøkuhu MÚk¤kuyu Ãkuþðkyku yLku ËhçkkheykuLkk {nu÷ku, ¼ðLkku yLku {trËhkuLkkt Mkwþku¼Lk fhðk
153
sðk ÷køÞk. ykÚke økwshkíkLke rþÕÃkf÷k yu «Ëuþku MkwÄe rðMíkhe. Mkk{u Ãkûku økwshkíkLke f÷k Ãkh
ËrûkýLke rþÕÃkf÷kLke yMkh Ãký ÚkE. ¾kMk fheLku yk Mk{ÞLkkt Lkkhe-rþÕÃkku{kt {hkXe ÃkØríkyu
fAkuxku {kheLku Mkkze ÃknuhðkLke Zçk òuðk {¤u Au.
• Ãkwhw»kku yLku Ëuð«rík{kykuLkk {Míkfu {hkXe [fheËkh Ãkk½ze Ãknuhu÷e òuðk {¤u Au.
• y{ËkðkËLkk ¼ÿLkk rfÕ÷kLkk rðMíkkh{kt ykðu÷kt {hkXkfk÷eLk {trËhku{kt, ¼qríkÞk-ðkMkýkLkk ËqÄLkkÚk
{nkËuðLkk {trËh{kt, Ãkkr¤ÞkËLkk rþð-{trËh{kt, fåA{kt ÷¾ÃkíkSLke Aíkhze{kt, MkkursºkkLkk yuf
siLk {trËh{kt, [kýkuËLkk fwçkuhuïh {nkËuðLkk {trËh{kt {hkXkfk¤Lkkt rþÕÃkku Au.
• ðzkuËhk BÞwrÍÞ{{kt Mk[ðkÞu÷e yk Mk{ÞLke fux÷ef Äkíkw«rík{kyku økwshkíkLke Äkíkwf÷kLkk W¥k{
Lk{qLkk Au.
• rçkúrxþ fk¤ (1818-1947) Ëhr{ÞkLkLkkt rþÕÃkku ÃkÚÚkh yLku fkcLkkt WÃkhktík [qLkk-huíkeLkk r{©ý{ktÚke
çkeçkkt ðzu Zk¤eLku fu f÷kfkhu nkÚkÚke ½zu÷kt òuðk {¤u Au.
• [qLkk-huíkeLkk r{©ý{ktÚke çkLkkðu÷kt rþÕÃkku Mxwfku (stucco) «fkhLkkt Au.
• yk Mk{ÞLkkt rþÕÃkku Ãkh ÞwhkuÃkeÞ fu ¼khíkeÞ-ÞwhkuÃkeÞ fu rðõxkurhÞLk f÷kLke yMkh Ãký Au.
• ðkìxTMkLk Mktøkúnk÷Þ (hksfkux){kt Mkwhrûkík {nkhkýe rðõxkurhÞkLkwt MkVuË ykhMk{kt ftzkhu÷wt rþÕÃk rðõxkurhÞLk
f÷kLkku Lk{qLkku Au.
• ykðwt s rþÕÃk y{ËkðkËLkk rðõxkurhÞk økkzoLk (nk÷ rík÷fçkkøk){kt {qfu÷wt níkwt.
• nk÷ íku MktMfkh-fuLÿ BÞwrÍÞ{{kt Au.
• y{ËkðkËLkk nXe®MknLkk {trËh{kt yk Mk{ÞLke rþÕÃkf÷kLkk W¥k{ Lk{qLkk s¤ðkÞk Au. 1820-
1830Lkk økk¤k{kt çktÄkÞu÷k Mðk{eLkkhkÞýLkkt {q¤ {trËhku yk Mk{ÞLke rþÕÃkf÷kLke árüyyu {n¥ðLkkt
Au.
• yk rþÕÃkku zwtøkhÃkwh (hksMÚkkLk){kt íkiÞkh fhkÔÞkt níkkt.
• y{ËkðkËLkk Mðk{eLkkhkÞý {trËhLkwt rþÕÃk¾r[ík «ðuþîkh yk Mk{ÞLke rþÕÃk-MÚkkÃkíÞ f÷kLkku ©uc
Lk{qLkku Au.
• ykðku s f÷kí{f Ëhðkòu MkwhíkLkk {trËhku Au.
• hnuýktfLkkt {fkLkkuLkk «ðuþLke WÃkh Mxwfku rþÕÃk {qfðkLke «Úkk yk Mk{ÞÚke þY ÚkE. ykðkt rþÕÃkku{kt
Ëuð-Ëuðeyku, MkwtËh ÞwhkuÃkeÞ Þwðíkeyku fu ðkËfkuLkku Mk{kðuþ Úkíkku.
• yk «fkhLkkt rþÕÃkku y{ËkðkËLkk fkux-rðMíkkhLkk ½ýkt {fkLkku Ãkh òuðk {¤u Au.
• r¾úMíkeykuLkkt fçkúMíkkLkku{kt fçkh Ãkh ËuðËqíkkuLkkt yÚkðk «íkefkí{f rþÕÃkku ftzkhu÷kt Au.
• ÃkwMíkfkfkhu çkkRçk÷ Ãký ftzkhu÷wt nkuÞ Au.

154
• ðMkku (rs.¾uzk)Lkk hk{S {trËh{kt nLkw{kLkSLke yuf MkwtËh «rík{k fkc{ktÚke ftzkhu÷e Au.
• y{ËkðkËLkk fk÷wÃkwh, {q¤e, Äku÷uhk, suík÷Ãkwh yLku ðzíkk÷Lkk Mðk{eLkkhkÞý Mkt«ËkÞLkkt {trËhku{kt
fkc-f÷kfkheøkheÚke ¾r[ík Mk{]Ø f÷kí{f nðu÷eyku ykðu÷e Au, su{kt yk Mk{ÞLkkt fkcrþÕÃkkuLkk
MkwtËh Lk{qLkk Lkshu Ãkzu Au.
• økwshkíkLkkt Äkíkw-rþÕÃkku Ãký LkkUÄÃkkºk Au.
• Äkíkw«rík{kyku{kt nzÃÃkk fk¤Lke çku LkkLkfze ykf]ríkyku ÷kuÚk÷ (økwshkík){ktÚke «kÃík ÚkE Au. íku{ktLke
yuf fqíkhkLke yLku çkeS çkíkfLke Au.
• yk çktLku Äkíkw«rík{kLke fkheøkhe ¾qçk W{Ëk fkurxLke sýkÞ Au. yk Ãkþw-ykf]ríkyku ¼khíkeÞ rþÕÃkkuLke
½kx ½zðkLke rLkÃkwýíkk WÃkh ½ýku «fkþ VUfu Au.
• yfkuxk{ktÚke Aêk MkifkLke SðtíkMðk{eLke «rík{k {¤e Au. SðtíkMðk{e Ëeûkk ÷eÄk Ãknu÷kt íkÃk fhíkkt
MktMkkhe {nkðehMðk{eLkwt Lkk{ Au.
• {iºkf hkòykuLkk þkMkLk Lke[u Ãkk»kkýrþÕÃkkuLke su{ ÄkíkwrþÕÃkkuLke f÷k Ãký Ãkktøkhe.
• yk{kt ð÷¼e fu Ãkeh{ çkux{ktÚke {¤u÷ çkwØ«rík{k yLku yfkuxk{ktÚke {¤u÷ MkhMðíkeLkkt rþÕÃk Ãkrù{
¼khíkeÞ rþÕÃkþi÷eLkk LkkUÄÃkkºk Lk{qLkk Au.
• y[÷økZ{kt Ãkt[ÄkíkwLke siLk íkeÚkOfhLke {qŠík æÞkLk ¾U[u íkuðe Au.
• yk {trËh [ku{w¾ nkuELku [khu rËþkyu [kh ¼ÔÞ Äkíkw«rík{kyku {qfu÷e Au.
• ykçkwLkk ðrMkck©{{kt rÃk¥k¤Lke yuf Q¼e {qŠík Au íkuLku fkuE RLÿLke yLku fkuE ykçkwLkk Ãkh{kh hkò
Äkhkð»koLke nkuðkLkwt çkíkkðu Au.
• yk {qŠík íkuLkk ¼kðk÷u¾Lk{kt Wå[ fkurxLke Au.
• f]»ýLkkt ÷kufr«Þ MðYÃk ðuýwøkkuÃkk÷, ÷k÷S ðøkuhuLke Äkíkw«rík{kyku Úkðk ÷køke.
• økwshkík{kt su ÄkíkwrþÕÃk ÷kufr«Þ çkLÞwt íku{kt WÕ÷u¾LkeÞ Au ½høkÚÚkw [eòu, {trËh{kt ÷xfkððkLkk Ëeðk
fu Ëeðeyku, Lk]íÞ fhíke ÷kðÛÞ{Þe Ãkqík¤eykuðk¤e f÷kí{f Ëeðeyku. ËeÃk÷û{e, MkkuÃkkhe fkíkhðkLke
Mkqzeyku (íku{kt Ãký MkqzeykuLkkt çku Ãkkt¾zktLku ½kuzuMkðkh, Ãkûkeyku, ¼kuøkkMkLkku ðøkuhuLkk ½kx ykÃkðk{kt
ykðíkk), nª[fkLke Mkktf¤ku (íku{kt Ãkqík¤eyku, ÃkþwÃkûkeyku ðøkuhu MÚkkLk ÃkkBÞkt nkuÞ íkuðe), íkktçkq÷{tsq»kkyku
ðøkuh.u
• yk [eòu swËk swËk ykfkhku{kt íkiÞkh Úkíke. fux÷ef ðkh íku{kt ÃkûkeLkk ykfkhku Úkíkk.
• yk heíku hku®sËk ðÃkhkþLke [eòu{kt Ãký f÷kyu MÚkkLk «kÃík fÞwO Au.
• økwshkík{kt ykÄwrLkf rþÕÃkLkku Ãký rðfkMk ÚkÞku Au.
• Mk{ÞLke Ëuð{qŠíkyku ðMºkk¼q»ký LkðeLk heíku hsq ÚkÞu÷wt òuðk {¤u Au.
155
• økkUz÷{kt rðLkkÞf fh{khfhu økkUz÷Lkk hkòLkkt M{khfrþÕÃk fktMkk (bronze){ktÚke ½zâkt Au.
• Mðíktºkíkk ÃkAe ðzkuËhkLke {nkhkò MkÞkShkð ÞwrLkðŠMkxe{kt VkRLk ykxoTMk fkì÷usLke MÚkkÃkLkk Úkíkkt
ykÄwrLkf rþÕÃkeykuLke ÃkuZeLkwt ½zíkh ÚkÞwt.
• yk{, ðzkuËhk{kt fk÷økwhw rþÕÃke þt¾ku [kiÄheLkk nkÚk Lke[u íkiÞkh ÚkÞu÷e ÃkuZe{kt rþÕÃkeyku íkhefu hk½ð
fLkurhÞk, {nuLÿ Ãktzâk, Äúð
w r{Mºke, LkkøkS Ãkxu÷ yLku røkheþ ¼è ykøk¤ ykÔÞk, su{ýu ÃkhkðkMíkððkËe
yLku y{qíko rþÕÃkku ½zâkt yLku ftzkÞkO. hk{¼kE AkíkÃkhu yr¼ÔÞÂõíkðkËe rþÕÃkku ftzkÞkO.
• y{ËkðkË{kt fkÂLík Ãkxu÷ yLku sþwçknuLk rþÕÃkeyu M{khf ÔÞÂõíkrþÕÃkku (monumental portaits)Lkk
MksoLk{kt fkXwt fkZâwt. rÃkhkS Mkkøkhkyu y{qíko yLku ÃkhkðkMíkðkËe rþÕÃkku ftzkÞkO Au. hrík÷k÷
fkLMkkuËrhÞkyu hkusçkhkusLkk SðLkLke Lkkxâkí{f ½xLkkykuLku fktMkkLkk {kæÞÞ{kt ½zðk{kt MkV¤íkk
{u¤ðe Au.
• y{ËkðkË{kt RLf{xìõMk Mkfo÷ ÃkhLke økktÄeSLke «rík{k, Lkunhw Ãkw÷Lkk ÃkqðoLkk Auzu RLËw÷k÷ Þkr¿kfLke
«rík{k, MkhËkh økkzoLk{kt MkhËkh ðÕ÷¼kE Ãkxu÷Lke «rík{k, Mkìxu÷kRx hkuz Ãkh ðe{kLkøkh LkSf
ÍktMkeLke hkýeLke «rík{k, økktÄeLkøkh{kt rðÄkLkMk¼kLke Mkk{u økktÄeSLke «rík{k - økwshkíkLke ykÄwrLkf
rþÕÃkf÷kLkk W¥k{ Lk{qLkk Au.
• r[ºkf÷k
• 1910 ÃkAe rðîkLkkuyu økwshkíkLke f÷k çkkçkíku MktþkuÄLkku ykËÞkO.
• 1914{kt nkS {n{Ë y÷khr¾Þk rþðSyu ‘ðeMk{e MkËe’ {krMkf þY fÞwO. íku{kt rºkhtøke r[ºkku
AÃkkíkkt yLku r[ºkfkhLkwt Lkk{ ÷¾kíkwt.
• íku s heíku fkì÷fkíkk{kt «{kuËfw{kh [uxhS îkhk ‘{kìzLko rhÔÞq’ Lkk{Lkwt Mkr[ºk Mkk{rÞf þY ÚkÞwt.
• økwshkíkLkkt ‘fw{kh’ yLku ‘Lkð[uíkLk’ suðkt Mkr[ºk {krMkfku þY ÚkÞkt. ‘fw{kh’{kt hrðþtfh hkð¤ Lku
çk[w¼kE hkðík MkkÚku nkuðkÚke rðïLkk swËk swËk ËuþkuLke «k[eLk, {æÞ-fk÷eLk, yðko[eLk f÷k rðþu
¾qçk ÷¾kÞwt yLku íku Mk{ÞLkk r[ºkfkhkuLke yMktÏÞ f]ríkyku yu{kt AÃkkE.
• ÷kufku íkuÚke r[ºk yLku r[ºkfkhÚke Ãkrhr[ík ÚkÞk.
• økwshkík MkkrníÞMk¼kyu Ãký r[ºkfkhkuLku MkL{krLkík fhe f÷kLkku «Mkkh fÞkuo.
• rçkúrxþ hks Ëhr{ÞkLk ¼khíkeÞ f÷krþûký{kt [kh f÷kþk¤kyku ÚkE.
• íku{kt Mkh su.su. Mfq÷ ykìV ykxoLkku økwshkíkLkk f÷kÚkeoykuLku ÷k¼ {éÞku Au.
• 1890{kt çkkìBçku ykxo MkkuMkkÞxeLke MÚkkÃkLkk ÚkE.
• íÞkhu ðkMíkrðf þi÷eLke çkku÷çkk÷k níke.
• íku Mkk{u çktøkk¤{k ¼khíkeÞ yÂM{íkkLke ¾kus YÃku ¼khíkeÞ f÷kLkku ÃkwLkòoøk]rík Þwøk þY ÚkÞku.

156
• íkuLke yMkh hrðþtfh hkð¤ îkhk økwshkík MkwÄe ykðe.
• íku Mk{Þu çktøkk¤e r[ºkfkh yLku Ãkºkfkh «{kuËfw{kh [ìxhS ðzkuËhkLkk f÷k¼ðLk{kt níkk. ðzkuËhkLkk
f÷k¼ðLkLke MÚkkÃkLkk 1890{kt ÚkE.
• íku{kt Mkku{k÷k÷ þkn ¼khíkeÞ ÷ZýÚke íkiÞkh ÚkÞk.
• ðzkuËhkLkk feŠík{trËhLke AíkLkk íkk¤ðu çktøkk¤e r[ºkfkh LktË÷k÷ çkkuÍu VuMfku yk÷u¾Lk fÞwO.
• yk yhMkk{kt økwshkík rðãkÃkeX{kt rþûký{kt r[ºk yLku MktøkeíkLku MÚkkLk {éÞwt.
• íÞktÚke fLkw ËuMkkE yLku AøkLk÷k÷ òËð {éÞk.
• íkuyku hrðþtfh MkkÚku òuzkÞk çkkË hrð¼kEyu (ÃkkuíkkLkk hnuXký{kt s) þY fhu÷ ‘økwshkík f÷kMkt½’{kt
½ýk r[ºkfkhku íkiÞkh ÚkÞk.
• íku{kt Þ¿kuïh þwõ÷, çktMke÷k÷ ð{ko (‘[fkuh’), ‘[tÿ’ rºkðuËe, ¼e¾w yk[kÞo, rºkøkwýkíkeík Ãkt[ku÷e
ðøkuhu níkkt.
• íku{Lkkt r[ºkku{kt økktÄeÞwøk yLku økwshkík «rík®çkrçkík ÚkkÞ Au. nehk÷k÷ ¾ºke íkMkðeh-r[ºkfkh níkk,
suyku Mðíktºk heíku fk{ fhíkk níkk.
• íku{ýu [tËw¼kE þknLkk «kuíMkknLkÚke økktÄe yk©{{kt sELku økktÄe r[ºkkðr÷ íkiÞkh fhe níke.
• Mkku{k÷k÷k þkn ¼kðLkøkh{kt sE ðMÞk yLku íÞkt íku{ýu yuf ÃkrhÃkkxe íkiÞkh fhe, su{kt Mkkihk»xÙLkwt
÷kufSðLk, f]»ý yLku Ãkkihkrýf r[ºkku ÚkÞkt.
• íku{Lkk íkiÞkh fhu÷k r[ºkfkhku{kt ¾kuzeËkMk Ãkh{kh, ßÞkurík ¼è, rðLkÞ rºkðuËe Lku {kfoÛz ¼è níkk.
• søkw¼kE þknLke rLk©k{kt Ãký yLkuf f÷kfkhku íkiÞkh ÚkÞk. søkw¼kE yãíkLk f÷kþi÷e íkhV ðéÞk
yLku íku{ýu rËÕneLke þiûkrýf MktMÚkk òr{Þk r{r÷Þk{kt f÷k-rþûkýfkh íkhefu fk{ fÞwO.
• Mkkihk»xÙLkk çkeò ÏÞkíkLkk{ r[ºkfkhku{kt fw{kh {tøk÷®MknS, MkLkík Xkfh, ðLkhks {k¤e, {Lknh
{fðkýk, yu{. Lkfw÷, ð]tËkðLk Mkku÷tfe, çk¤ðtík òu»ke, {kfoÛz ¼è økýkÞ.
• {kfoÛz ¼èu ðzkuËhk ÞwrLkðŠMkxe{kt ‘VìfÕxe ykìV VkRLk ykxoTMk’Lkk ½zíkh{kt ÃkkÞkLke fk{økehe çkòðe.
• hksfkux{kt yøkúýe r[ºkfkh {økLk÷k÷ rºkðuËe níkk.
• hrðþtfh hkð¤ yLku Ëuðe«MkkËhkÞ [kiÄheLkk rþ»Þ hrMkf÷k÷ Ãkhe¾ þuX Mke.yuLk. fkì÷us ykìV
ykxoTMkLkk yk[kÞo níkk.
• íku{Lkk rþ»Þku{kt ËþhÚk Ãkxu÷, þktrík þkn, Lkxðh ¼kðMkkh, AøkLk r{Mºke, þhË Ãkxu÷, Lkxw¼kE
Ãkhe¾, LkkøkS [kinký suðk r[ºkfkhku íkiÞkh ÚkÞk.
• Lkxðh ¼kðMkkh LÞqÞkìfo{kt r[ºkfkh íkhefu ÂMÚkh ÚkÞk yLku íku{ýu yktíkhhk»xÙeÞ Míkhu ¾kMk Lkk{Lkk
157
{u¤ðe.
• rÃkhkS Mkkøkhk, Eïh Mkkøkhk, þktrík Ãkt[k÷, hÂ~{ ûkrºkÞ, h{ýef ¼kðMkkh, fu.ykh. ÞkËð,
çkk÷f]»ý Ãkxu÷, íkqVkLk hVkE, y{]ík Ãkxu÷, LkðeLk Zøkx, røkheþ ¾ºke, {kLk®Mkøk Akhk, QŠ{
Ãkhe¾, S.ze. Ãkh{kh, yLktík {nuíkk, {nuLÿ frzÞk, ¼kLkw þkn, yr{ík ytçkk÷k÷, «u{ hkð÷,
yrsík ËuMkkE, yrïLk {kuËe, {Lkw Ãkkhu¾, {Lkw Ãkhe¾, LkkøkS «òÃkrík, rðLkkuË Ãkkhw÷, nfw þkn
suðk y{ËkðkËLkk f÷kfkhkuyu yãíkLk f÷k«ðknku MkkÚku íkk÷ r{÷kÔÞku Au.
• yuMÚkh zurðzu íku{s ÃkLkw¼kE ¼èu yLku Mkwhuþ¼kE þuXu f÷krððu[LkLkwt fkÞo fÞwO.
• yíÞkhu økwshkík{kt ½ýkt f÷kfuLÿku ÚkÞkt Au, su f÷kLkk Vu÷kððk{kt {ËËYÃk Au.
• yk WÃkhktík 1983{kt y{ËkðkË{kt MÚkÃkkÞu÷ ‘fLkkurhÞk MkuLxh Vkìh ykxo’ Ãký f÷kfkhkuLku MxwrzÞkuLke
Mkð÷ík ykÃku Au.
• yk f÷kfuLÿu Ãký fkXwt fkZâwt Au.
• ðzkuËhkLke {nkhkò MkÞkShkð ÞwrLkðŠMkxeLke f÷kþk¤k{ktÚke yLkuf þÂõíkþk¤e rðãkÚkeoyku çknkh
ykÔÞk.
• íku{Lkk ykãMÚkkÃkfku Lku rð[khfku{kt ntMkk {nuíkk, {kfoÛz ¼è, yuLk.yuMk. çkuLÿu, þt¾ku [kiÄhe yLku
ðe.ykh. yktçkuhfh níkk. 1975{kt íkuLke MÚkkÃkLkk ÚkE.
• yuLk.yuMk. çkuLÿuyu r[ºkf÷kLkku rð¼køk ¾qçk rðfMkkÔÞku yLku ðzkuËhkLke f÷kþk¤kLkwt Lkk{ yktíkhhk»xÙeÞ
¼qr{fkyu {qfkÞwt.
• íÞkt r[ºkfkh sÞhk{ Ãkxu÷ f÷k-yæÞkÃkf íkhefu ykÔÞk.
• þktrík Ëðu, ßÞkurík ¼è, rðLkkuË þkn, økw÷k{ {kunt{Ë þu¾, ¼qÃkuLk ¾Ï¾h, sÞtík Ãkhe¾, LkMkheLk
{nt{Ëe, fw{wË Ãkxu÷, «¼k zkUøkhu, ðe.ykh.Ãkxu÷, h{uþ Ãktzâk, Äúwð r{Mºke, ðkMkwËuð yfeÚk{,
LkÞLkk Ë÷k÷, Lker÷{k þu¾, ßÞkurík Ãktzâk, rnB{ík þkn, røkheþ ¾ºke, híkLk Ãkkhe{q, nfw þkn suðk
r[ºkfkhku yLku rþÕÃkfkhkuLkwt ynª ½zíkh ÚkÞwt.
• yk{ktLkk {kuxk¼køkLkk f÷k-yæÞkÃkf nkue íku{ýu rþûký îkh f÷k«Mkkh fÞkuo.
• 1970 yLku ’80Lkk ËkÞfk{kt ðzkuËhkLkk ¼qÃkuLk ¾Ï¾h Lku økw÷k{ {kuntB{Ë þu¾ suðk f÷kfkuhkuyu
fÚkkí{f (narrative) r[ºkþi÷eLkku ÃkwLkhwËÞ fÞkuo yLku íkuLkk Ãkz½k ¼khík¼h{kt Ãkzâk.
• Mkqhík{kt r[ºkfkhku ¼kLkw M{kíko Lku ðkMkwËuð M{kíkoLkku Vk¤ku LkkUÄÃkkºk Au. ðkMkwËuð¼kE f÷k{{o¿k yLku
f÷kfkh Au.
• ¼khíkeÞ ÷Zý{kt yk yÇÞkMke f÷kfkhu ¾qçk «ËkLk fÞwO.
• çkhkuzk BÞwrÍÞ{ yìLz rÃkõ[h økì÷uhe, V¥kun®Mkn BÞwrÍÞ{, ÷k÷¼kE Ë÷Ãkík¼kE BÞwrÍÞ{, fìr÷fku

158
BÞwrÍÞ{ RíÞkrË{kt økwshkíkLke yLku økwshkík çknkhLke {n¥ðLke f÷k-fkheøkheLkk Lk{qLkk Mk[ðkÞk.
• økwshkíkLkk f÷krðfkMk{kt ykxo økì÷heykuLkwt Ãký {n¥ð ¾hwt. MktMfkh-fuLÿ y{ËkðkË, y{ËðkËk,
÷e÷k yìLz Ãkwhw»kku¥k{ nXe®Mkn rðøÞwy÷ ykxo MkuLxh íkÚkk fkuLxuBÃkhhe ykxo økì÷he, y{ËkðkË,
ðzkuËhkLke f÷kþk¤kLke økì÷he, y{ËkðkËLkwt hrðþtfh hkð¤ f÷k¼ðLk (økwshkík hkßÞ ÷r÷ík f÷k
yfkË{e Mkt[kr÷ík), fýkoðíke økì÷uhe, nŠðxTTÍ økì÷heyku suðe ykxo økì÷uheyku r[ºkf÷kLkkt «ËþoLkku
fhíke hnu Au.
• su r[ºkku yLku rþÕÃkku ¾heËkÞ Au íku{kt økwshkíkLke «òLkku r[ºkf÷k {kxuLkku ð]rØ Ãkk{íkku «u{ «rík®çkrçkík
ÚkkÞ Au.
• yu{.yuV. nwMkiLkLke f÷kf]ríkyku Ähkðíke ‘y{ËkðkËLke økwVk’ (sqLkwt Lkk{ ‘nwMkiLk-Ëkuþe økwVk’)Lke
1994{kt ÚkÞu÷e MÚkkÃkLkk Ãký {n¥ðLke ½xLkk Au.
• nwMkuLku ÃkkuíkkLkk çkk¤ÃkýkLkkt ð»kkuo WÃkhktík ÃkwÏíkSðLkLkku ½ýku Mk{Þ ÃkkuíkkLk {kuMkk¤Lkk Lkøkh y{ËkðkË{kt
rðíkkÔÞku níkku.
• 1968{kt MÚkÃkkÞu÷e LkìþLk÷ rzÍkRLk RÂLMxxÞqx (N.I.D) rzÍkRLk {kxuLke þiûkrýf MktMÚkk Au.
• íku ËwrLkÞk¼h{kt ÃktfkE Au.
• økwshkíkLkwt r[ºkfk{ nðu ¼khíkeÞ hÌkwt LkÚke.
• íkuLkk Ãkh rðïLkk yãíkLk «ðknkuLke Ãkqhe yMkh ðhíkkÞ Au, íkuLkk fkhýu ÃkhtÃkhkøkík çktÄLkku{ktÚke {wõík
ÚkELku f÷kfkhkuLke árüLkku rûkríksrðMíkkh ÚkkÞ yuðe ¼qr{fkLkwt rLk{koý ÚkÞwt Au.
• 1882{kt ¼kðLkøkhLkk {nkhkò íkÏík®MknSyu hkò hrðð{koLku ¼kðLkøkh çkku÷kÔÞk.
• íku{ýu ‘rðïkr{ºk-{uLkfk’, ‘ËeÃkËþoLk’ ðøkuhu r[ºkku fhkÔÞkt.
• yu ÃkAe yu{Lke íknuLkkík{kt hnuLkkh AøkLk¼kE hkXkuz yk þi÷e{kt 1900Lke yk¾h MkwÄe fk{ fhíkk
hÌkk.
• ðkMkwËuð {nkhksu (yÚkðk Ëuð{nkhksu) hrðð{koLkkt Ãkqhk fËLkkt r[ºkkuLke Lkf÷ku fhe.
• çkkË ðeMk{e MkËeLke þYykík ÃkAe nhøkku®ðËËkMk yLku rºk¼wðLk Ãkxu÷ ðøkuhu hrðð{koLke þi÷e{kt fk{
fhíkk níkk.
• hrðþtfh hkð¤u 1919{kt y{ËkðkË{kt MxwrzÞku fÞkuo.
• íku ðu¤k Äku÷uhkLkkt Akuxk÷k÷ ytçkk÷k÷ íkÚkk ytçkk÷k÷ òu»ke ¼k÷Lkk ÷ìLzMfuÃk yLku ík¤ÃkË ÷kufkuLkk
Mfu[ fhíkk.
• ðkMkwËuð ËðuLkk fk{Úke hrðþtfh hkð¤ «¼krðík ÚkÞu÷k yLku yu{Lke fux÷ef Mfu[çkwfku hrð¼kELkk
Mktøkún{kt níke.
159
• økwshkík{kt r[ºkf÷kLke rûkríks Ãkh AuÕ÷e ÞwðkÃkuZe{kt LkçkeçkÏþ {LMkqhe, ¼krðLk ði»ýð, yÃkqðo
ËuMkkE, hksuþ Mkkøkhk, rLkrfíkk þkn, søkËeÃk M{kíko, yr{íkk¼ {rzÞk, ®nzku÷ çkúñ¼è, þuVk÷e
þkn, íkw»kkh fkBçk÷uLkkt Lkk{ íkhík Lkshu [Zu Au.
• y{urhfk{kt hnuíkk økwshkíke f÷kfkh Lkxðh ¼kðMkkh y{qíko þi÷eLkk òýeíkk r[ºkfkh Au.
• y{urhfk{kt ðMkíkk fkŠff rºkðuËeyu ÷ìLzMfu[ [eíkÞkO Au.
• R÷k þkn r[ºk yLku rþÕÃkLkkt Lkk{ktrfík f÷kfkh Au.
• R÷kçknuLk LkìþLk÷ yìMkkurMkÞuþLk ykìV ðw{Lk ykŠxMxLkk fkÞoðknfÃkËu hne yøkíÞLke fk{økehe Mkt¼k¤u
Au.
• þYykík{kt økwshkík hkßÞLkk Lkuò nuX¤ MÚkÃkkÞu÷e yLku nðu MðkÞ¥k çkuLk÷e økwshkík ÷r÷ík f÷k
yfkË{eLke çknwrðÄ f÷k«ð]r¥kyku Ãký rðfkMk«uhf Lkeðze Au.
• íkuLkkt ðkŠ»kf hkßÞ f÷k«ËþoLk íkÚkk yøkúýe f÷kfkhkuLkwt økkihð ÃkwhMfkh ðzu Úkíkwt MkL{kLk ¾qçk MkkÚkof
Lkeðzâkt Au.
• ÷kufr[ºkf÷k
• yk÷u¾Lk :
• h[LkkçktÄ yLku yk÷u¾Ãkx yu yk÷u¾LkLkk ÃkkhtÃkrhf ÷kirff «fkh Au.
• ÷kufr[ºký rðþu»kík: økúk{eý «fkhLkwt nkuðkÚke økúk{eý r[íkkhku {kLkð-ykf]ríkyku yLku ÃkþwÃkt¾eLkwt
yk÷u¾Lk «kÞþ: yuf[~{e (profile) heíku fhu Au.
• ¼ªík, ðMºkÃkx, íkkzÃkºk, ÃkkrxÞwt fu fkøk¤Lkk MkÃkkx Ãkx Ãkh rîÃkrh{kýLke ÃkrhÃkkxeÚke r[ºkfk{ ÚkkÞ
Au.
• r[ºkk÷u¾{kt «kf]ríkf á~Þ íku{s {kLkð yLku ÃkþwÃkt¾eLke ykf]rík{kt ðkMíkrðf yuðe íkusAkÞkLke
r{÷kðx nkuíke LkÚke, Ãký MkÃkkx htøkkuuÚke Ãkqhýkt ÃkqheLku fk¤e, økuhwðk fu øk¤ehtøkLke òzeÃkkík¤e hu¾kÚke
r[ºkLku WXkð (finishing) {¤u Au.
• ÷kufr[íkkhku yk÷u¾ÃkxLkkt fË{kÃkLku yLkwYÃk yuðe r[ºkLke h[Lkk-{ktzýe fhuu Au.
• rðþk¤ ¼ªíkV¤f nkuÞ íkku {kuxe ykf]rík yLku ykur¤Þwt, íkkzÃkºk, Ãkkxe fu ÃkkuÚkeÃkkLkwt nkuÞ íkku íku{kt
r[ºkýLkk yðfkþ «{kýu r[ºkkf]rík fhu Au.
• r[ºkLkwt MktÞkusLk-yk÷u¾Lk yk÷u¾ÃkxLkk ykfkhLku yLkwYÃk fhkÞ Au, su{ fu, ftËkuhkçktÄ ÷ktçke ÷ehÃkèe{kt
ËþuhkLke Mkðkhe, hk{MkiLÞ, Mk{[kuhMk [kufXk{kt hkßÞkr¼»kuf, ÷tçk[kuhMk Ãkèk{kt ðMºknhý,
hk{ðLkøk{Lk, ðíkwo¤kfkh{kt hkMk÷e÷k ðøkuhu «MktøkkuLkwt Mk{kÞkusLk ÚkkÞ Au.
• htøk yLku {kæÞ{ :

160
• økk{zkt fu þnuh{ktÚke Mknusu {¤e þfu íkuðk s¤htøkLkku WÃkÞkuøk ÷kufr[ºkýk{kt ÚkkÞ Au, su{kt Äku¤e ¾ze,
Ãke¤e {kxe (hk{hs), fk¤e {uþ yÚkðk fkÞku, nhíkk÷, økuhw, ®nøk¤kuf, Lke÷e øk¤e yLku xuhkðxo yu
{wÏÞ htøkku Au.
• yk WÃkhktík çku htøkkuLkwt r{©ý fhe íku{kt ½ku¤ku htøk W{uheLku rðrðÄ ÍktÞLkk ykAk-Íkt¾k htøkku çkLkkðkÞ
Au.
• s¤htøk r[ºkMkÃkkxe MkkÚku [kUxe hnu yu {kxu íkuLkk {kæÞ{ íkhefu ÄðLkku økwtËh, økqøk¤, Mkhuþ, ½uxe,
çkfhe, fu økkÞ¼UMkLkk rðÞký ÃkAeLkk Ãknu÷ ykhkLkk ¾ehkLkku [efkþ {kxu WÃkÞkuøk fhkÞ Au.
• r[ºkktfLk {kxu ÃkxMÚkkLk yLku r[ºký-rð»kÞku :
• ÷kufr[ºkf÷kLkku rðfkMk yLku «Míkkh rðþu»kík: {æÞfk¤u ½ýku ÚkÞku, íkuÚke r[ºkktfLkMÚkkLkku{kt økk{zktLkk
Xkfwh{trËhku, økúk{[kuhk, rsLkk÷Þ, nðu÷eyku, Xfhkíke yLku þknwfkhe {uzeyku WÃkhktík ÷kufðkÞkLkkt
ÃkkrýÞkhkt Au.
• yk WÃkhktík ÃkkLkktÃkkuÚke {kxu íkkzÃkºk, fkøk¤, ðMºkÃkx, xeÃkýkt yLku ÷kfzkt-[k{zkt Ãkh Ãký r[ºkku ÚkÞkt
Au.
• r[ºkk÷u¾{kt çknwrðÄ r[ºkku ÚkÞkt Au, su{kt hk{kÞý, {nk¼khík, ¼køkðík, Ãkkihkrýf fÚkkLkfku, siLk
fÚkkLkfku, ÷kuffÚkkyku, ÷Þ÷k-{sqLk, Mðøko-Lkhf WÃkhktík ÃkþwÃkt¾e, Vq÷, ðu÷, çkwèe ðøkuhuLke
þku¼Lkhíkhunku yLku yk÷tfkrhf ¼kíkkuLkwt MktÞkusLk ÚkÞwt Au.
• ÷kufÃkhtÃkhkLke r[ºkf÷k{kt yuf fk¤-yuf{Lkk çkÄkÞ r[íkkhkykuLke fÕÃkLkk, h[Lkk-MktÞkusLk yLku ½kxe
«kÞþ: Mk{kLk {k÷q{ Ãkze Au.
• «køkT-økwVkfk÷eLk r[ºkku :
• «køkiríknkrMkf økwVkðkMke {kLkðkuyu ÃkkuíkkLke f÷k¼kðLkk ÔÞõíkfhðk Lkð-ËMk nòh Ãkqðuo ytÄkh½uhe
økwVkyku{kt r[ºkktfLk fÞkO Au.
• ykðkt r[ºkfqxku ¼khík{kt r{hòÃkwh, çkktËk, nkuþtøkkçkkË, Ãkt[{Ze, ¼e{çkuxfk ðøkuhu MÚkkLkku{kt {éÞkt
Au.
• økwshkík{kt ykðíke «kfTfk÷eLk r[ºkðerÚkyku {¤e þfe LkÚke, Ãký ¼kðLkøkh rsÕ÷kLkk [{khze
økk{Lke zwtøkhk{k¤Lke økwVkyku{ktÚke ykðkt «kfTfk÷eLk r[ºkkuLkk Aqxf-íkqxf yðþu»kku {éÞk Au, su{kt
ÃkþwykuLke ÃkeX íku{s ÃkqtAzeLke íkqxf hu¾kku çkkhef Lkshu òuE þfkÞ Au.
• økuhwÚke ÚkÞu÷wt yk÷u¾Lk Mkkð Íkt¾wtÍÃkx ÚkE økÞu÷wt Au.
• ÷kuÚk÷{kt {kxeLkkt Ãkkºkku ÃkhLkwt r[ºkktfLk :
• økwshkíkLke ÷kuff÷kLkk «kÚkr{f Mkøkz Äku¤fk íkk÷wfk{kt ykðu÷ Mkhøkðk¤kLke Mke{{kt ÷kuÚk÷ xªçkk{ktÚke
161
{¤u Au.
• yk xªçkkLkwt Wí¾LLk 1955-62Lkk økk¤k{kt ÚkÞwt íÞkhu íku{ktÚke Ãkfðu÷e {kxeLkkt ðkMkýku yLku Ãkw»f¤ Xªfhkt
{éÞkt, íkuLkk Ãkh fwt¼fkhu [eíkhu÷kt þku¼ktfLkku íkífk÷eLk ÷kuff÷kLke økðkne Ãkqhu Au.
• ÷kuÚk÷{ktÚke fkuE y¾tz R{khík fu Ëeðk÷ {¤e LkÚke íkuÚke yu fk¤u ¼ªík Ãkh r[ºkktfLk Úkíkkt fu Lkrn
íku òýe þfkíkwt LkÚke, Ãký {kxeÃkkºkku Ãkh ytrfík r[íkhk{ý òuíkkt ÷køku Au fu yu fk¤u ík¤ÃkË
÷kuff÷kLkku ½ýku rðfkMk ÚkÞku nþu.
• íkuÚke fne þfeyu fu ÷kuÚk÷fk¤Lke r[ºkÃkrhÃkkxe økwshkíkLke ÷kuff÷kLke sLkuíkk Au.
• ÷kuÚk÷Lkk Wí¾LkLk{kt yk MktMf]ríkÃkhtÃkhkLkk ºký Úkh {¤e ykÔÞk Au.
• íku{kt ð[÷k Úkh{ktÚke [eíkhu÷kt Ãkkºkku-Xefhkt rðÃkw÷ «{ký{kt {éÞkt Au.
• çkÄktÞ ÃkkºkkuLkkt r[ºkktfLk òuíkk ÷køku Au fu ík¤÷kuÚk÷Lke MktMf]rík{kt fk¤u fheLku ºký «fkhLke r[ºkÃkrhÃkkxe
rðfMkíke hne Au.
• ÷kuÚk÷Lkk Lke[÷k Úkh{ktÚke «Úk{ íkçk¬kLkk ÷k÷htøke {kxeÃkkºkLkk yðþu»kku {¤u Au, íkuLkk Ãkh fk¤k
fkÚkkÚke r[rºkík òzeÃkkík¤e hu¾kyku ðzu ‘nkt~Þ’, ‘Mk¤ðr¤Þk’, ‘¾tÃkk¤k’, ‘LkËeLkuhkt’Lkkt hu¾ktrfík
r[ºkýku Au.
• su{kt fkuE ykf]rík Lkrn Ãký ÷exeyku s Au.
• çkeò «fkhLke r[ºkÃkrhÃkkxe ykAk çkËk{e htøkËLkkt ðkMký Ãkh òuE þfkÞ Au.
• íku{kt çkËk{e Ãkh økuhwÚke yLku ÷k÷ ðkMký Ãkh fk¤k htøkLkk fkÚkkÚke ¼kir{ríkf «fkhLke íkhunku [eíkhkÞu÷e
Au.
• yk íkhunkuLke YrZWíkkh ÃkhtÃkhk Mkw÷íkkLkfk¤Lkk MÚkkÃkíÞLke ò¤eyku{kt íku{s Mkkihk»xÙLkk ÷kuf¼híkLke
¼kíkku{kt òuE þfkÞ Au, su{ fu, ‘[kuÃkkxze ¼kík’, ‘ÄhkçktÄe ¼kík’ yLku ºký Ãkkt¾zeLke ‘íkeíkzkt
¼kík’Lke ÃkhtÃkhk 5,000 ð»koLke Au.
• ºkeS ÃkrhÃkkxeLke ÷Zý òuíkk ÷køku Au fu ÷kuÚk÷Lkkt fwt¼fkh MºkeÃkwhw»kkuLkwt rLkS r[ºkÃkrhÃkkxeLkwt yk
r[ºkktfLk Au, su rMktÄw íku{s nzÃÃkk MktMf]ríkLke r[ºkÃkrhÃkkxeÚke Úkkuzwt rLkhk¤wt Au.
• ÷kuÚk÷Lkkt fw¼fkh MºkeÃkwhw»kkuyu r[ºkktfLk{kt ¾uÃk, ÃkkLÞ, òéÞ, ¾eszku, ÃkeÃk¤ku ðøkuhu Akuz yLku ð]ûkku,
çkíkf, økkÞçkøk÷kt, ÃkkLk[Õ÷e, fkfýkMkh, {kuh, fkøkzku ðøkuhu s¤Úk¤Lkkt Ãkt¾eyku, fkLk¾sqhk,
ðªAe, Lkkøk, {kA÷e suðkt Sðstíkw WÃkhktík fkr¤Þkh, Mkkçkh, çkfhku ðøkuhu ykf]ríkykuLkwt yuf htøk{kt
r[ºký fÞwO Au. yk r[ºkktfLk{kt ÃkþwÃkt¾eLke çkkÌkkf]rík{kt fk¤ku htøk ¼heLku Mk{økú ykf]ríkLku ykfkhMkkicðu
Lk{ýe Lkòfíkðk¤e [eíkhe çkíkkðe Au.
• ykðk s «fkhLkkt r[rºkík ÃkkºkkuLkkt Xefhkt fåALkk Ëuþ¤Ãkh yLkku Äku¤kðehk{ktÚke Ãký {éÞkt Au.

162
• ÷kuÚk÷Lkkt {kxeÃkkºkku Ãkh þku¼Lkíkhunku WÃkhktík yuf òýeíke ÷kufðkíkkoLkwt r[ºkktfLk Ãký ÚkÞu÷wt òuuE
þfkÞ Au, su{kt [íkwh fkøkzkyu yÄko ¼hu÷k Ãkkºkk{ktÚke fuðe [íkwhkE fheLku Ãkkýe ÃkeÄwt yLku nhý
íkhMÞwt økÞwt íkuLkwt hu¾ktfLk, íku WÃkhktík [íkwh rþÞk¤u fuðe [íkwhkE fheLku çkøk÷k ÃkkMkuÚke {kA÷e {u¤ðe
÷eÄe, yu çku ÷kufðkíkkoLkwt ËŠþík YÃk ÷kuÚk÷Lkkt {kxeÃkkºkku Ãkh òuðk {¤u Au.
• ÷kuÚk÷{ktÚke {¤u÷kt {kxeÃkkºkku Ãkh [eíkhðk {kxu {kxeLkk htøkku, økuhw, ¾ze yLku fk¤k fkÚkkLkku WÃkÞkuøk
Úkíkku.
• htøkkuLku Ãkkýe MkkÚku {u¤ðe, «ðkne çkLkkðeLku nkÚkLkkt yktøk¤ktÚke ÷qøkzkLkwt Ãkkuíkwt çkku¤eLku íku{s yýeËkh
Ëktíkk Ãkh {kÚkkLkk ðk¤ ðªxeLku ÃkªAe çkLkkðe, ÃkkºkLke WÃk÷e MkÃkkxe Ãkh òzwtÃkkík¤wt r[íkhk{ý fhkíkwt.
• {kxeÃkkºk ÃkhLkk r[ºkktfLkLke «Úkk yksu Ãký fåALkkt çkLLke, ytòh, Mkkihk»xÙLkkt {kuhçke, rþnkuh íkÚkk
¼køkðLkøkh yLk ¼k÷ÃktÚkfLkkt økk{ku{kt Au, su{kt ÷kuÚkfk¤Lkk {kurxVLke s ÃkhtÃkhk yLku htøkkðxe
Mk[ðkE hne Au.
• íkkzÃkºk ÃkhLkk r[rºkík nMík«ík{kt ÷kufþi÷e :
• økwÃíkÞwøkLkk yMík MkkÚku ¼khíkeÞ f÷k yLku MktMf]ríkLkkt ð¤íkkt Ãkkýe ÚkE økÞkt.
• Ëuþ{kt ytÄkÄqtÄe ÔÞkÃke økE yLku r[ºkf÷kLke þkMºkeÞ ÃkhtÃkhk ûkeý çkLke økE, Ãkqðo{æÞfk¤Úke «÷tçk
¼ªíkr[ºkkuLke ÃkhtÃkhk yxfe Ãkze, fkhý fu yk fk¤u f÷kLkku hkßÞk©Þ, Ä{ko©Þ ÷wÃík ÚkE økÞku níkku.
• yk{ Aíkkt r[ºkfkh ÃkkuíkkLke f÷k¼kðLkkLku Ëçkkðe þõÞku Lknkuíkku, íkuÚke íkuýu «kÃík yuðk {kæÞ{ –
íkkzÃkºk, ykur¤Þkt yLku ÃkkuÚkeÃkkLkk{kt [eíkhðkLkwt þY fÞwO.
• økwshkík{kt Mkku÷tfe hksðeykuLkk WËÞ MkkÚku yrøkÞkh{e-çkkh{e MkËe{kt siLk y{kíÞku, yk[kÞkuo yLku
©uceyku Ä{o©uÞkÚkuo nMík«íkku ÷¾kðeLku økútÚk¼tzkhkuLku yÃkoý fhíkk níkk.
• yk{ yrøkÞkh{e MkËeÚke økwshkík{kt íkkzÃkºkLkk økútÚkku ÷¾ðk-[eíkhðkLke þYykík ÚkE økE níke.
• yk íkkzÃkºkeÞ økútÚkku{kt íkku Lk¬e ÚkÞu÷k LkkLkk yuðk [kufXk{kt r[ºkktfLk fhðkLkwt nkuðkÚke r[íkkhkuykuyu
yk ÷½wr[ºkku ½ýe Äehs yLku æÞkLkÚke ËkuÞkO Au.
• Ãký íkuyku ykðe ÃkkuÚke Ãkh ðiíkrLkf YÃku r[ºkfk{ fhíkk nkuðkÚke r[íkkhkykuyu yk ÷½wr[ºkku ½ýe Äehs
yLku æÞkLkÚke ËkuÞkO Au.
• Ãký íkuyku ykðe ÃkkuÚke Ãkh ðiíkrLkf YÃku r[ºkfk{ fhíkk nkuðkÚke íku fk¤Lke ÷øk¼øk nhuf ÃkkuÚke{kt
r[rºkík yuf rð»kÞLkwt MktÞkusLk yLÞ r[íkkhkLkk MktÞkusLk suðwt s ÚkÞwt Au.
• f÷kfkhLke {kir÷fíkkLku ynª yðfkþ LkÚke Ëu¾kíkku.
• fÕÃkMkqºk yLku yLÞ økútÚkku ËþoLkkÚkuo ÚkÞk nkuðkÚke r[ºkÄkxe{kt ÃkhtÃkhk yLku YrZ ò¤ððe yuðku Ãký nuíkw
nkuE þfu, Ãký yk r[ºkÃkrhÃkkxeLkk ytfLk{kt ÷kuf½kxeLkkt YÃkhtøk s rðþu»k Au.
163
• yrøkÞkh{eÚke [kiË{e MkËeLkk Mk{Þøkk¤k{kt íkkzÃkºkLke ½ýe ÃkkuÚkeyku r[rºkík ÚkE Au.
• yk ÃkkuÚkeyku ©eíkkz yLku ¾híkkz «fkhLkkt Ãkºkku Ãkh ÚkE Au.
• yk íkkzÃkºkkuLku f{kðe, ½qtxeLku íkuLkk Ãkh r[ºkku ÚkÞkt Au.
• íkkzÃkºkLke ÷tçkkE ðÄw, Ãký Ãknku¤kE ykuAe yLku Ãkkuík ÷eMkwt nkuðkÚke r[íkkhkyu æÞkLk ËELku íkuLkk Ãkh
r[ºkfk{ fÞwO nþu.
• íkkzÃkºkLke ½qtxu÷e MkÃkkxeLke ykAe ÍktÞ WÃkh su htøkku ÃkwhkÞk íkuÚke r[ºk þku¼e QXâwt Au.
• íkkzÃkºk Ãkh r[rºkík f]ríkLke htøkÃkqhýe{kt ®MkËqh, Ãke¤ku, Lke÷ku, Äku¤ku htøk ÃkqheLku fk¤e hu¾kÚke r[ºk Ãkqhwt
fhkÞwt nkuÞ Au.
• r[ºkLkkt AuÕ÷kt ftzkhý (finishing) ÃkªAeÚke Lkrn Ãký {kuxk¼køku yýeðk¤e xktfÚke ÚkÞkt nkuðkÚke
hu¾ktfLk Ãkkík¤wt yLku Mkwhu¾-Mk¤tøk ÚkÞwt Au.
• yrøkÞkh{eÚke [kiË{e MkËe MkwÄeLkkt íkkzÃkºkeÞ ÷½wr[ºkku{ktÚke økwshkíkLke ÷kuff÷kLkwt ykøkðwt YÃk MkòoÞwt
yLku íku Ãk[e íkuLkku W¥khkuW¥kh rðfkMk Úkík[ku økÞku yuðwt fne þfkÞ.
• ÷kuÚk÷Lkkt {kxeÃkkºkku Ãkh ytrfík ÚkÞu÷ r[íkhk{ý yu økwshkíkLke ÷kuff÷kLkwt «k[eLkík{ MðYÃk Ãký
rðfkMk íkku ‘yÃk¼útþ f÷{’, íkkzÃkºkeÞ ÷½wr[ºkkuLke zqt¾{ktÚke ÚkÞku økýkÞ.
• økwshkík{kt íkkzÃkºkLke MkkiÚke sqLke WÃk÷çÄ «ík Mktðík 1182Lke ‘rLkþeÚk[qŠý’Lke Au.
• yk «ík{kt r[rºkík ykf]ríkyku ÃkhtÃkrhík «fkhLke nkuðk Aíkkt íkuLkkt Mkwþku¼Lk, htøkkðx yLku hu¾ktfLk{kt
÷kuff÷kLke ÃkrhÃkkxe Ëu¾kÞ Au.
• çkkh{e MkËeLke ‘W¥khkæÞÞLkMkqºk’{kt r[rºkík ÷½wr[ºkkuLke ÃkrhÃkkxe þwØ ÷kuff÷kLke Au.
• ykf]rík, htøk ÃkqhðkLkku Ztøk yLku hu¾kðxe Mkðo{kt ÷kirff ík¥ð Ëu¾kÞ Au.
• íkkzÃkºkLke ½ýku «íkku ¾t¼kík, ¼Y[, Ãkkxý, suMk÷{uh, Akýe, y{ËkðkË ðøkuhuLkk siLk ¼tzkhku{kt Au.
• fkøk¤ Ãkh r[rºkík ÃkkuÚker[ºkku{kt ÷kirff ÷Zý :
• økwshkík{kt íkkzÃkºkLke ÃkkuÚke Ãkh r[ºkktfLkLke ÃkhtÃkhk ÷øk¼øk [kiË{e MkËe MkwÄe [k÷w hnu Au, Ãký
økwshkík{kt {wÂM÷{ þkMkLkfk¤Lke MkkÚku fkøk¤ Ãkh ÷¾ðkLkwt þY ÚkE økÞwt, íkuÚke ÃktËh{e MkËeÚke Mk¥kh{e
MkËe MkwÄe siLk-siLkuíkh ÃkkuÚkeyku fkøk¤ Ãkh s ÷¾kððkLkwt-[eíkhkððkLkwt [k÷w hkÏÞwt.
• yk fk¤u siLk Ä{koð÷tçke «íkku rðþu»k ÚkE Au.
• fkøk¤Lke nMík«ík{kt íkkzÃkºkeÞ ÃkkuÚke fhíkkt ÃkxLke {kuf¤kþ Úkkuzef ðÄkhu, ð¤e {kæÞ{-Ãkx Ãký çkhz
Lkrn Ãký htøkkðxeLku [qMke ÷u íkuðwt Ãkku[wt nkuðkÚke r[ºkfkhkuyu siLk Ä{koð÷tçke ‘fÕÃkMkqºk’ yLku yLÞ
«íkku{kt MkkuLkkYÃkkLke þkneLkku ¼hÃkèu WÃkÞkuøk fÞkuo Au. siLk ÃkhtÃkhk{kt fÕÃkMkqºk fu yLÞ «íkkuLkku nuíkw
ÃkqsLk-ËþoLkkÚko Ãký nkuðkÚke siLk MkkÄku yLku ©e{tíkkuyu Ãkw»f¤ ÿÔÞ ¾[eo yk «íkkuLku Mkòðe Au.

164
• íkuÚke r[ºkfkhkuyu ÷¾ký, r[ºkku, nktrMkÞk, {æÞøk÷ yu çkÄwtÞ çknw MkwtËh yLku y÷tf]íkf çkLkkÔÞwt Au.
• økwshkík{kt yrøkÞkh{eÚke ÃktËh{e MkËeLkk økk¤k{kt yuf Lkðe r[ºkÃkrhÃkkxe yÂMíkíð{kt ykðe yLku yk
þki÷eÚke íkkzÃkºk, fkøk¤ÃkkuÚke, ykur¤Þkt ðøkuhu Ãkh Ãkw»f¤ r[ºký ÚkÞwt.
• yk þi÷eLkk Ãkw»f¤ r[ºkku siLkkr©ík økútÚkku{kt ÚkÞkt nkuðkÚke yk r[ºkÃkrhÃkkxeLku ‘siLk þi÷e’ fu ‘f÷{’
yuðwt yr¼ÄkLk {éÞwt.
• yk þi÷eLkk r[ºkfkhkuyu yrøkÞkh{eÚke ÃktËh{e MkËeLkk økk¤k{kt yu fk¤u «[r÷ík yuðe yk ÃkrhÃkkxeLke
ÄkxeÚke Ãkw»f¤ r[ºkku íkiÞkh fÞkO.
• yk r[ºkk÷u¾ku Sðtík fhíkkt yufÄkhe ½qtxýÃkØríkLku fkhýu rðrþü heríkLkk (stylized) çkLke økÞk,
Ãký yk fk¤ Ëhr{ÞkLk yk þi÷e fux÷e çkÄe ÷kuf¼kuøÞ ÚkE økE níke fu íku siLk-siLkuíkh ÃkkuÚkeykuLkwt
r[ºký òuíkkt ÷køku Au.
• yk þi÷eLkk r[ºkkufLk{kt {kLkðÃkkºk-ytfLkLke yuf [ku¬Mk ÃkrhÃkkxe Au, su{ fu yuf[~{e (profile)
[nuhk{kt «÷tçk ykt¾, yrýÞk¤wt Lkkf yLku LkkfLke WÃkhLkk ¼køku çkeS ykt¾ Ëu¾kzðk{kt ykðu Au.
• ÃkkºkLke AkíkeLkku ¼køk rðfMkkðeLku {kuxku fhðk{kt ykðu Au, íkuÚke Lkh fu LkkheLkku ¼uË f¤ðkuu {w~fu÷ çkLku
Au.
• r[ºkktfLk ÃkØrík{kt {wÏÞ Ãkkºkku yux÷u fu hkò, hkýe, MkkÄw ðøkuhu Ãkkºkku {kuxkt, økkiý Ãkkºkku LkkLkkt, yuf
Ãkkºk çkeò ÃkkºkLku fkÃku Lkrn Ãký Ãkx Ãkh Mðíktºk økkuXðkÞu÷wt nkuÞ, yuðe MktÞkusLkLke rîÃkrh{kýLke
h[Lkk, Ãkx Ãkh MkÃkkx htøk ÃkqheLku ÃkkºkLkk þheh WÃkh òu {kuxkt htøk-Ãkqhýkt ÷køku íkku Äku¤kt xÃkfkt {qfeLku
íku htøk®ÃkzLku ¼ktøke Lk¾kÞ Au.
• htøkðk{kt ®nøk¤kuf, nhíkk÷, Lke÷e øk¤e, MkVuË ¾ze, fk÷e {uþ yLku MkkuLkkYÃkkLke þkneLkku Ãkw»f¤
WÃkÞkuøk fhkÞku Au.
• {kæÞ{ íkhefu ÄðLkk økwtËhLkku rðþu»k WÃkÞkuøk ÚkÞku Au.
• siLk ÃkrhÃkkxeLkk r[ºkMktÞkusLk{kt ðMºk íku{s WÃkMfkhku{kt Mkku÷tfeÞwøkLke Aªx suðe ¼kíkLkku, Mkwðýo,hsík,
{kuíke íku{s Ãkw»ÃkLkk y÷tfkhku yLku ftzkhý¾r[ík ykðkMkkuLkk, Mkwþkur¼ík ÃkþwÃkt¾e yLku ð]ûkhkrsLkk
r[ºkftzkh{ýLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• yk r[ºkftzkhý fk¤e íku{s økuhwðk htøkLke Ãkkík¤e yLku òze ÷exeÚke fhkÞwt Au.
• ð¤e ÃkkuÚke{kt fkuhkt h¾kÞu÷kt f{¤, Aºk ðøkuhu ÷rnÞkLke f÷kMkqÍ çkíkkðu Au.
• {æÞfk÷eLk økwshkíke íkkzÃkºkeÞ ÃkkuÚker[ºký-ÃkrhÃkkxeLkku WËT¼ð fktE ykfÂM{f heíku LkÚke ÚkÞku Ãký
ystíkk, R÷kuhk yLku Ãkk÷ þi÷eLke Mk¤tøk Ãkxu ðnuíke hnu÷e þkMºkeÞ ÃkrhÃkkxe yLku íku{kt ¼¤u÷wt ÷kirff
ík¥ð yuðwt {æÞfk÷eLk yÃk¼útþ YÃk Au.
165
• íkífk÷eLk ÃkrhÂMÚkrík yLku ÷kufhwr[Lku æÞkLk{kt hk¾eLku ÷kufr[íkkhkyu ðiíkrLkf ÃkhtÃkhkyu yk r[ºkku fÞkO
Au.u
• ïuíkktçkh siLk ÃkkuÚkeyku{kt yk ÃkhtÃkhkLkkt Ãkw»f¤ r[ºkku ÚkÞkt nkuðkÚke fux÷kf f÷krððu[fkuyu yk ÃkrhÃkkxeLku
siLk þi÷e fu f÷{ yuðk Lkk{u ykuu¤¾kðe, Ãký yk þi÷eLkku rðfkMk Mk{økú økwshkík{kt ÚkÞku nkuðkÚke zkì.
ykLktË fw{khMðk{eyu yk ÃkrhÃkkxeLku ‘Ãkrù{ ¼khíkLke þi÷e’ fne, Ãký Mk{Þ síkkt yk s ÃkrhÃkkxeLkkt
r[ºkku {khðkz, W¥kh ¼khík yLku Ãkqðo ¼khík{ktÚke {¤íkkt MknwLku ÷køÞwt fu yk ÃkrhÃkkxeLkku «Míkkh
økwshkík Ãkqhíkku s Mker{ík LkÚke Ãký rðMík]ík Au.
• íkuÚke zkì. hkÞf]»ý ËkMku yk þi÷eLku ‘yÃk¼útþ þi÷e’ fu ‘f÷{’ yuðwt Lkk{ ykÃÞwt.
• {æÞfk÷eLk siLk-siLkuíkh nMík«íkku{kt ÷kuff÷k :
• siLk íku{s siLkuíkh yuðe Ãkw»f¤ Mkr[ºk ÃkkuÚkeyku økwshkík{ktÚke {¤e Au, su{kt ÃktËh{e yLku Mkku¤{e
MkËeLke siLk ÃkkuÚkeyku ‘fÕÃkMkqºk‘, ‘fk÷fk[kÞofÚkk’ yZkh{e MkËeLkwt Au. siLkuíkh Äkhk{kt ‘yr¼Lkð
Lkk{{k÷k’ yLku ‘¼køkðík Ëþ{MftÄ’ – çktLku ÃkkuÚkeykuLkkt r[ºkku ÷kuf½kxeLkkt Au.
• ykuøkýeMk{e MkËe{kt r[rºkík ‘LkktËzhkMk’{kt Ãký ½ýwt ÷kufík¥ð Au. ‘{Äw{k÷íke’Lke ÷kuffÚkk ÷kufþi÷eLkkt
r[ºkkuÚke r[rºkík Au.
• yZkh{e MkËe{kt fåA{kt Ãkktøkhu÷e f{ktøkhe f÷{ ÷kufkr©ík YÃkLke f÷k Au.
• ¼ws, {wtÿk ðøkuhu MÚk¤Lkk f{ktøkhku yk f÷{Lke Äkxeyu ÃkkuÚkeyku [eíkhíkk, su{kt ‘þfwLkkðr÷’, ‘MkÃíkþíke’
ðøkuhu fåAe ÷kuff÷kLkwt YÃk çkíkkðu Au.
• Mkkihk»xÙLke rþ÷kðík fu Mk÷kxe þi÷e Ãký yZkh{e MkËe{kt rðfMke Au.
• íkuLke yk÷u¾Lk-ÃkhtÃkhk Ãký ÷kuf ykÄkrhík Au.
• yk ÃkhtÃkhkLkwt Mkr[ºk hk{kÞý øktøkks¤k rðãkÃkeX, yr÷ÞkçkkzkLkk Mktøkún{kt Au.
• økwshkík{kt {hkXk yLku ytøkúus fk¤u su nMík«íkku ÚkE íku{kt rðþu»kík : fk¤e þkneLkkt ÷kirff ÃkhtÃkhkLkkt
hu¾ktrfík MktÞkusLk ÚkÞkt Au.
• ykðe ÃkkuÚkeykuLke rþ÷kAkÃkLke Lkf÷ku yuf þíkf Ãknu÷kt ÚkE Au, su{kt ‘Ãkt[íktºk’, þk{¤Lke ðkíkkoyku
ðøkuhu Au.
• ÃkkuÚkeçktÄLkLke fkcÃkrèfk Ãkh r[ºkku :
• íkkzÃkºk íku{s fkøk¤Lke nMíkr÷r¾ík ÃkkuÚkeyku Ãkèe ykfkhLke fu ÷tçk[kuhMk nkuðeÚke íkuLku Mkk[ððk {kxu
WÃkh-Lke[u fkcÃkrèfkLkku WÃkÞkuøk Úkíkku; Ãkºk, ÃkkLkkt ¢{{kt ÔÞðÂMÚkík hnu yux÷u íkkzÃkºk yLku ÃkrèfkLke
ðå[u fkýwt Ãkkze íku{kt Ëkuhe ÃkhkuðeLku ÃkkuÚke-ÃkèeLku çkktÄeLku íkuLke ò¤¤ýe fhkíke níke.
• Mkr[ºk ÃkkuÚkeLke Ãkrèfk ðhðe Lk ÷køku íkuÚke r[íkkhkykuyu yuLkk WÃkh Ãký r[ºkku fÞkO Au.

166
• íkuLku Ãkkx÷er[ºkku fnu Au.
• siLk ÃkhtÃkhk{kt ‘[kiË MðÃLk’, ‘y»x {ktøkr÷f’ yLku Mk{ðMkhý WÃkhktík ÃkþwÃkt¾e, Vq÷Ãk¥keLkkt
Mkwþku¼Lkkí{f {tzLkku Ãkkx÷e Ãkh ÚkÞkt Au.
• siLk ÃkhtÃkhk{kt Ä{oYrZ íkhefu íkeÚkOfhrþûkkøkúný yLku çkk¤fkuLke rníkrþûkk {kxu ÃkkXþk¤k fu WÃkk©Þ{kt
÷kfzkLke htøkeLk Ãkkxe Ãkh {kík]fk yLku f¬Lkwt Mkwþku¼Lk ÃkhtÃkhkyu ÚkÞwt Au.
• yk Ãkkxer[ºkLkku WÃkÞkuøk rðãkÃkqsLk íkhefu ÚkkÞ Au.
• fkc Ãkh ÚkÞu÷kt r[ºkkuLku ðkhtðkh nkÚk ÷køkíkkt r[ºkku hu¤kE-¼qtMkkE Lk òÞ, íkuÚke íkuLkk Ãkh ÷kûkkhMkLkku
Zku¤ [zkððk{kt ykÔÞku Au.
• ðMºkÃkxLkkt ykur¤Þkt yLku fkøk¤Lkkt xeÃkýkt :
• ystíkk, R÷kuhkLke ¼ªíkr[ºkku-yk÷u¾LkLke ÃkhtÃkhk ûkeý ÚkÞk ÃkAe Ãký ykðe ÷Zý fu ÃkhtÃkhkLkku Mºkkuík
Mkkð ÷wÃík íkku ÚkÞku s Lknkuíkku, Ãký þkMºkeÞ f÷kÃkhtÃkhkLke Mk{ktíkhu ÷kuff÷kLkku Mºkkuík ðnuíkku níkku íkuLkk
rLkËuoþku ykøk{ økútÚkku{kt WÕ÷ur¾ík {¤u Au.
• yk WÕ÷u¾ku òuíkkt ÷køku Au fu íku fk¤u ÷kuff÷kfkhku ÄkŠ{f, ÷kirff Ãkxr[ºkkuLkkt ykur¤Þkt ÷ELku íkuLkwt
á~Þ-©kÔÞ YÃku ÷kufkuLku ËþoLk fhkðíkk níkk.
• yk{ íku fk¤u ÷kirff ÃkhtÃkhk{kt ðMºkÃkkx{kt yk÷uÏÞËþoLk fu r[ºkfÚkkLke ÃkhtÃkhk níke.
• yk fk¤u ðMºkÃkx ‘ykur¤Þk’{kt r[ºkktfLk ÚkÞwt, íkuLkku ðªxku ÷ELku {t¾ku ÷kufòríkyku ðå[u Vhíkk yLku
ykur¤Þkt{kt rLkËuorþík r[ºkktfLkLkwt á~Þ-©kÔÞ heíku ËþoLk fhkðíkk níkk.
• {t¾ yux÷u r[ºkV÷f (ykur¤Þkt) çkíkkðeLku r¼ûkk {u¤ðíkk r¼ûkwfku.
• V÷ËþoLkLke ÃkhtÃkhkLkk WÕ÷u¾ku MktMf]ík ‘fkËtçkhe’{kt çkký¼èu yLku ‘{wÿkhkûkMk’ Lkkxf{kt rðþk¾Ë¥ku
fÞko Au.
• Ãkxr[ºkku ðMºk Ãkh Úkíkkt níkkt, íku ykur¤Þkt fnuðkÞ Au.
• ðýu÷k ðuòLke xqtfk ÃkLkkLke ¾kËe Ãkh Mkki«Úk{ [ku¾kLkk ykuMkk{ýLke ¾u¤ [zkðeLku fÃkzkLku y¬z
çkLkkðkíkwt, íku ÃkAe ðMºkøkk¤ ¾zeLkk «ðkne{kt Mkhuþ fu økwtËhLku «{kýMkh ¼u¤ðeLku yu ¾u¤ [zkðu÷k
ðMºkÃkx Ãkh ¾zeLkwt yMíkh {kheLku r[ºkÃkx {kxu ¼kU (canvas) íkiÞkh fhe, ÃkAe íkuLkk Ãkh {kxe íku{s
ðLkMÃkrík{ktÚke íkiÞkh fhu÷k htøkkuÚke r[íkhk{ý fhkíkwt; fkuE{kt MkkÚkkuMkkÚk ÷¾ký Ãký fhkíkwt níkwt.
• ¼ªík Ãkh yk÷u¾u÷ r[ºk Vuhðe þfkíkwt LkÚke, Ãký r[ºkÃkx-yku¤Þwt ÃkLku xqtfwt yLku «÷tçk nkuðkÚke íkuLkwt
økku¤ Vªz÷wt ðk¤eLku íkuLkku ðkt[Lkkhku ykur¤ÞkLku ÃkkuíkkLke MkkÚku ÷ELku nhuVhu Au.
• Ãkqðo{æÞfk÷eLk siLk íku{s çkkiØ ÃkhtÃkhk{kt ykur¤Þkt – ðMºkÃkxLkku rLkËuoþ fhu Au.
• WãkuíkLkMkqrhLke ‘fwð÷Þ{k÷kfÚkk’{ktLkk r[ºkkðr÷ WÕ÷u¾Lk{kt {Lkw»Þ÷kuf, Lkkhf÷kuf yLku Ëuð÷kufLkwt
167
«kMktrøkf r[ºký Au.
• çkkiØ ÃkhtÃkhk{kt ‘rËÔÞkðËkLk’ yLku ‘yþkufkðËkLk’{kt çkwØfÚkkLku r[ºkÃkè îkhk ËŠþík fhkðLkkh
r[ºkfÚkfkuLkku WÕ÷u¾ Au.
• økwshkík{kt {æÞfk¤Úke {ktzeLku yks MkwÄe nrhsLk økwhw (økhkuzk), {u½ðk¤Lkk økh{kíktøk yLku [qtËrzÞk
çkúkñý r[rºkík fÚkkðk¤kt ðMºkÃkx-ykur¤Þkt ÷ELku ÷kufðýo{kt Vhíkk níkk.
• fkøk¤ þkuÄkÞk ÃkAe fkøk¤Lkkt xeÃkýkt Ãkh r[ºkfÚkk {ktzeLku íkuyku økk{uøkk{ VheLku ss{kLk íku{s yLÞ
÷kufðkÞkLku xeÃkýk{kt r[rºkík fÚkkLkwt {knkíBÞ Mkt¼¤kðe çkkuÄ MkkÚku {LkkuhtsLk fhkðu Au.
• yksu Ãký xeÃkýkt ðkt[ðkLke ÃkhtÃkhk nrnsLk yLku {u½ðk¤ fku{Lkk økwhwyku{kt «[r÷ík Au.
• 23 Mku{e. fu 0.3 {exhLke Ãknku¤kE yLku 3Úke 3.6 {exh ÷tçkkEðk¤kt fkøk¤Lkkt xeÃkýkt nkuÞ Au.
• fkøk¤Lkk yufMkh¾e Ãknku¤kELkk ÷ktçkk xwfzkLku þªøkkuzkLke ÷kneÚke [kUxkze ËuðkÞ Au.
• íkuLke Lke[u Ãkkík¤k fÃkzkLkwt fu hÆe fkøk¤Lkwt yMíkh {qfkÞ Au.
• ÃkAe fkuzk fu þk¤ (yfefLkk ÃkÚÚkh)Úke íkuLku ½qtxe-÷MkkuxeLku WÃkh MkeÄuMkeÄwt r[ºkktfLk fhkÞ Au.
• nrhsLk økwhw fÚkk-ðkíkko yk÷u¾u÷ xeÃkýwt ðkt[u Au.
• íku{kt hk{Ëuð Ãkeh, ÄLkk ¼økíkLkwt Mkktíkezwt, Mkøkk¤þk yLku [tøkkðíkeLke fÚkk, nh[tË hkò, WÃkhktík
hk{fÚkk, f]»ýfÚkk, ¼e{Lkkt Ãkhk¢{Lke ðkík, Mðøko yLku LkhfLke ÞkíkLkk ðøkuhu nkuÞ Au.
• çkeS ÃkhtÃkhk [qtËrzÞk çkúkñýkuLke Au. íkuyku økk{[kuhu fktMkkLke Úkk¤e ðøkkze ÷kufkuLku ¼u¤k fhu Au; ÃkAe
{kuZk{ktÚke [qtËze, çktøkze, ftfw yLku LkkrhÞu¤ fkZe ÷kufkuLku nuhík Ãk{kze xeÃkýwt ¾ku÷eLku ð»koV¤ fnu Au.
• yk xeÃkýk{kt økýÃkrík, rþðÃkrhðkh, Lkð økúnku y™u ¼kir{ríkf ÃkhtÃkhkLkkt Mkwþku¼Lkku nkuÞ Au.
• yk xeÃkýk{kt r[rºkík r[ºkku þwØ ÷kuff÷kÄkxeLkk nkuÞ Au.
• ÃkkºkLkwt þheh Zªøkýwt, {kÚkwt {kuxwt, íkífk÷eLk ÃknuhðuþLke yMkh, rîÃkrh{kýe ½h{trËh yLku LkËeík¤kð,
÷k÷, ÷e÷k, Ãke¤k yLku ¼qhk htøkLke MkÃkkx htøkÃkqhýe {kÚku fk¤e hu¾kLkk ftzkhýÚke MkeÄuMkeÄwt fÚkkfÚkLk
[eíkhe ËuðkÞwt nkuÞ Au.
• siLk Ä{oÃkhtÃkhkLkkt MkkÄwrLk{tºkýLkkt rð¿kÂÃíkÃkºk :
• siLkk[kÞo yLku Mkqrh-MkkÄwykuLku ÃkkuíkkLkk økk{u [kíkw{koMkLkkt Úkkýkt fhðk {kxu økk{{nksLk su yk{tºkýÃkºk
ÃkkXðu Au íku rð¿kÂÃíkÃkºk fnuðkÞ Au.
• yk yk{tºkýÃkºk ykur¤Þwt fu xeÃkýk YÃku íkiÞkh fhkðkíkwt.
• íkífk÷eLk r[íkkhkykuyu íkiÞkh fhu÷k yk rð¿kÂÃíkÃkºk{kt çkòh, {uze{trËh, rsLkk÷Þ, nkÚke½kuzk,
çkkøk, LkËe, Xkfkuh ðøkuhuLkwt íku fk¤Lke r[ºkÃkrhÃkkxe{kt yk÷u¾Lk ÚkÞwt níkwt.

168
• ykðkt rð¿kÂÃíkÃkºkku y{ËkðkË ¾kíku ÷k.Ë. ¼khíkeÞ MktMf]rík rðãk{trËh{kt Au.
• siLkuíkh ÃkhtÃkhk{kt MkkÄLkku Ãkèkr¼»kuf fhkÞ íÞkhu íku fk¤Lkk WíMkðLkwt á~Þ{kLk YÃk Ãkxr[ºk Ãkh ytrfík
fhkíkwt níkwt.
• Mkkihk»xÙ-fåALkkt fwtðh-fwtðheykuLke ÷øLkÃkrºkfkyku Ãký ðMºkÃkx Ãkh ÷¾kíke yLku [eíkhkíke níke.
• {æÞfk÷eLk ‘ðMktíkrð÷kMk Vkøkw’Lkwt ykur¤Þwt íku{s nk÷{kt ÷k.Ë. ¼khíkeÞ MktMf]rík rðãk{trËh{ktLkk
‘Ãkt[íkeÚko ðMºkÃkx’, ‘¿kkLkçkkS’, ‘MkkÃkMkezeLke h{ík’, ‘÷kufÃkwhw»k Lkfþku’, fkøk¤Lkwt xeÃkýwt íku{s
hksfkuxLkk ðkìxTMkLk BÞwrÍÞ{Lkkt MðøkoLkhfLkkt Þ{ÃkèLkkt r[ºkku ÃkhtÃkrhík ÷kuff÷kLku æðrLkík fhu Au.
• økwshkíkLkk ‘[tËhðk’ fu ‘{kíkkS’Lkk Ãkx Ãkh ÷kuff÷k :
• Mkku¤{e MkËe{kt ðÕ÷¼k[kÞoLkk Ãkwºk rðê÷LkkÚkSyu økwshkík{kt ÃkwrüMkt«ËkÞ «MkkÞkuo yLku ©eLkkÚkSLkk
yüMðYÃkLkkt ËþoLk WÃkhktík nðu÷eyku{kt ÷r÷ík f÷kyku yLku fkheøkheLkwwt çknw{kLk fÞwO.
• Mk{økú økwshkík{kt yk fk¤Úke {trËh, nðu÷e, Xkfwh îkhk yLku [kuhk íku{s ½hçkkhLke ¼ªíkku Ãkh Vhe
ÃkkAe r[ºkk÷u¾Lke ÃkrhÃkkxe þY ÚkE; ð¤e yuf MÚkkLkuÚke çkeò MÚk¤u Vuhðe þfkÞ yuðkt ¼ªíkþkuu¼kLkkt
ðuüLk þY ÚkE økÞkt.
• íku{kt rÃkAðkE, [tËhðk ykÔÞkt yLku ÷kufðkÞk{kt Ãký [kf¤k, ÄúkrýÞk yLku çkuMkýLke ÃkhtÃkhk þY
ÚkE.
• yk fk¤Lkkt r[ºkktfLkLke ÃkrhÃkkxe{kt yÃk¼útþ þi÷eLkwt MðYÃk òuE þfkÞ Au.
• {æÞkfk¤u þkõík Mkt«ËkÞLke ÷kufËuðeyku ¾kurzÞkh, {u÷ze, rþfkuíkh ðøkuhuLkkt {kZ fu ykuhzkLke ¼ªíkku
þku¼kðíkk [eíkhu÷k ðu»xLkÃkxLke þYykík ÚkE.
• ÷kufðýo íku{s ðk½he, fku¤e, hçkkhe, ¼hðkz, Xkfhzk ðøkuhu ËuðeÃkqsf ÷kufku Lkðhkºk fu yLÞ ÃkðoLkk
rËðMkkuyu {kíkkSeLku ‘[tËhku’ [zkðeLku ÃkkuíkkLke {kLkíkk Ãkqhe fhu Au. yk [tËhku fu {kíkkSLkku Ãkx,
[tËhðku fu {kíkkSLke ÃkAuze yuðk Lkk{Úke yku¤¾kÞ Au.
• {kíkkSLkku [tËhku nk÷Lkk fk¤u {kËhÃkkx ({æÞfk¤u ¾kËe) Ãkh ytrfík ÚkkÞ Au, Ãký {æÞfk¤u íkku
økwshkík-Mkkihk»xÙLkk ðk½he yLku fku¤e r[íkkhk íku nkÚkuÚke [eíkhíkk níkk.
• yksu ykðk [tËhðk çkeçkktÚke AÃkkÞ Au, Ãký htøkhu¾k yLku ykf]ríkyku ÃkhtÃkrhík «fkhLke s yfçktÄ
íku{kt s¤ðkE hne Au.
• YrZøkík «fkhLkk ykfkh«íkefkuLkkt çkeçkkt fkuíkhkðe íkuLkwt MkwtËh «fkhu MktÞkusLk fheLku [tËhðk AkÃku Au.
• yk r[íkkhk {q¤u ðeh{økk{-¾k¾rhÞk xÃÃkkLkk ðk½heyku Au.
• [tËhðkLke ÷tçkkE-Ãknku¤kE 0.75Úke 1.5{e. Úke {ktzeLku 1.8Úke 3{e. MkwÄeLke nkuÞ Au.
• íkuLke r[ºkÃkØrík{kt ðMºkÃkkx {kËhÃkkxLku nhzuLkk Ãkkýe{kt çkku¤eLku ÃkAe Mkqfðe Lkk¾u Au.
169
• íku MkqfkE òÞ ÃkAe nehkfMke{kt yktçkr÷ÞkLkku ÷kux Lkk¾e, Wfk¤eLku íkuLke Ze÷e ¾u¤ (paste) çkLkkðe,
íkiÞkh fhu÷k {kËhÃkx Ãkh íkuLku ftzkhu÷kt çkeçkkt ðzu AkÃku Au.
• ÃkAe ¾k÷e hnu÷e søÞk{kt yLku ßÞkt sYh nkuÞ íÞkt ËkíkýÃkªAeÚke fk¤ku ðkLkku ¼he Ëu Au.
• ßÞkt ÷k÷ Ãkx fhðku nkuÞ íÞkt VfxzeLkwt Ãkkýe ¼heLku, íkiÞkh fhu÷k [tËhðkLku ¼êe Ãkh [zkðe Wfk¤íkkt,
íku{kt hkíkku yLku fk¤ku htøk QÃkMke ykðu Au.
• yk heíku htøkíkkt htøk Ãkkfku ÚkE òÞ Au.
• [tËhðkLke r[ºkÃkrhÃkkxe þwØ ÷kuff÷kLke LkeÃks Au.
• r[ºkf÷kLke ½kxeyu Qíkhe ykðeLku ÷kirff ykfkh Ãkk{u÷e yk r[ºkktfLkþi÷e{kt økýÃkrík, Mkqhs,
[tËh, {u÷ze, rþfkuíkhe, [k{wtzk, çknw[h ðøkuhu ËuðeykuLkkt yk÷u¾Lk WÃkhktík hk{fÚkk, ¼khíkfÚkk,
Ãkwhký, ÷kuffÚkk íku{s ¼qðk, zkf÷k WÃkhktík nkÚke, ½kuzk, nhý, çkfhkt, ðnký, ËuðËhkt, {kuh,
ÃkkuÃkx, hwtz, ¼uhwtz yLku rðrðÄ «fkhLkkt þku¼Lk«íkefkuLkwt MkwtËh yk÷u¾Lk nkuÞ Au.
• ík¤ økwshkíkLkkt ¼ªíkr[ºkkuLkwt rðntøkkð÷kufLk :
• økwshkíkLkk Mkku÷tfe-ðk½u÷k ÞwøkLkku 1297{kt y÷kWÆeLk ¾÷Syu Lkkþ fÞkuo, íÞkhu økwshkíkLke f÷k÷û{e
suðe ÃkkuÚkeyku, ÃkwMíkfku ðøkuhu suMk÷{ehLkk økútÚk¼tzkh{kt ÃknkU[e økÞkt níkkt.
• ÃktËh{e MkËe{kt ík¤økwshkík{kt rËÕneLke Mk¥kk Lkçk¤e Ãkzíkkt økwshkíkLkku Mkqçkku ÍVh¾kLk s økwshkíkLkku
Mkw÷íkkLk çkLke çkuXku íÞkhÚke økwshkík{kt Mkw÷íkkLkfk¤ þY ÚkÞku.
• økwshkíkLkk fux÷kf Mkw÷íkkLkku Ä{oÍLkqLke ÚkÞk.
• íku fk¤u f÷kfkhku yLku fkheøkhkuLkku hkßÞk©Þ-Ä{ko©Þ síkkt f÷kfkhku{ktÚke ½ýk hksMÚkkLk{kt økÞk yLku
Ä{ko©Þ-hkßÞ©Þ {u¤ðe íÞkt hÌkk.
• íÞkhu ík¤økwshkík{kt hkufkE hnu÷k f÷kfkhku-fkheøkhku ÷kufk©Þe çkLÞk.
• íkuÚke íku{Lke f÷kÃkrhÃkkxe{kt ÷kufhwr[Lke f÷k íku{s íku fk¤Lke {wÂM÷{ hwr[Lke MktMf]ríkLke yMkh ykðe
økE.
• økwshkík{kt MkÕíkLkíkfk¤u MkwtËh {ÂMsËku yLku hkuò çktÄkÞkt.
• íkuLkkt ftzkh-rþÕÃk{kt yk÷tfkrhf AtËkðu÷kuLkwt Lkfþefk{ ÚkÞwt. Ãký íku fk¤{kt fkuE ¼ªíkr[ºkku {éÞkt
LkÚke.
• {kºk Äku¤fkLke ¾kLk{ÂMsË yLku Mkh¾usLkk MkiÞËMkknuçkLkk hkuòLke Aík{kt økuhw htøkÚke Vq÷Ãk¥keLkk
yk÷u¾ ÚkkÞ Au.
• [ktÃkkLkuhLkk ¾kuËfk{{ktÚke ¼ªíkr[ºkkuLkk íkqxfAqxf Lk{qLkk WÃk÷çÄ ÚkÞk Au.
• Mkku¤{e MkËe{kt {w½÷ Mk¥kk MÚkÃkkíkkt økwshkík{kt Mkw¾þktrík ykðe.

170
• ð¤e, MkkÄwMktíkku hk{kLktË, íkw÷MkeËkMk, Lkh®Mkn, {ehkt, ðÕÕ¼k[kÞo ðøkuhuyu sLkíkkLkk ÓËÞ{kt çkuMke
þfu yuðku ¼Âõík{køko «çkkuæÞku.
• íkuÚke {kLkMk «{kýu økwshkíkLke f÷kfkhe Ãký Ä{o÷ûke çkLke økE; ÃkýÃkË sLkíkkLkwt {kLkMk ÷kirff
MkkÄwMktíkkuLkkt økwý÷ûkýkuðk¤wt yLku [rhºk«u{e níkwt; ð¤e íku{Lkku MkktMkkrhf çkkçkíkku{kt Ãký Sðtík hMk
nkuðkÚke, íku{Lke f÷kyku{kt ÄkŠ{fíkk MkkÚku ÷kirff MktíkÃkofíkk òuE þfkÞ Au; íkuÚke Mk¥kh{e MkËeÚke
økwshkík{kt rsLkk÷Þ, Ëuðk÷Þ, nðu÷eyku, ÷kufkÞíkLkku, {nu÷-{nu÷kíkku yLku ÷kuf½hku{kt ¼ªíkr[ºkkuLke
ÃkrhÃkkxe þY ÚkE økE.
• Mk¥kh{e-yZkh{e MkËeLkkt ¼ªíkr[ºkku hksMÚkkLke íku{s {wÂM÷{ ÃkrhÃkkxeLke yMkh rÍ÷kE Au, suLkk
r[rºkík Lkq{Lkk Ãkkr÷íkkýkLkkt yk fk¤Lkkt {trËhku, ¾uzk rsÕ÷kLkk É»kuïhLkkt Mk{krÄ{trËhku, ò{Lkøkh
÷k¾kuxk{kt Ãkqò½hLke Ãkqðo yLku Ërûký Ëeðk÷, Lk{oËkfktXkLkkt {trËhku, [kýkuË, fhLkk÷e ðøkuhuLke ¼ªíkku
Ãkh {¤u Au.
• ð¤e íku{kt ÚkÞu÷ hk{fÚkk, f]»ýfÚkk, ¼køkðík yLku ykuu¾k-yrLkhwØLkkt MkwtËh r[ºkku økwshkíke MkkÚku
hksMÚkkLke þi÷eLke yMkh çkíkkðu Au.
• yk ¼ªíkr[ºkku ÄkŠ{f-Mkk{krsf rð»kÞðMíkwLku hsq fhu Au.
• íkuLkk MktÞkusLk{kt Mk«{ký Ÿ[kt Ãkkºkku, «kÞþ: yuf[~{e {w¾ðxk, Mk{økú fÚkkLkfLku hsq fhíke MkwtËh
ÞkusLkk, ¼kíkÃkkuíkðk¤kt ðMºkku, Aòt, {uze, hksMÚkkLke yMkhðk¤k ÍY¾k ðøkuhu òuðk {¤u Au.
• Ãkk½ze-Ãkkuþkf{kt rnLËw-{wÂM÷{ Äkxe MkkÚkuLke MkVuË ÃkùkËT¼qr{ Mkrník ®nøk÷kuf, Ãke¤ku, ÷e÷ku, ¼qhku
yLku fÚÚkkE MkÃkkx htøk ÃkqheLku f÷{Úke ykAe ½uhe ÷fehku ¾U[eLku LkÞLkhBÞ r[ºkktfLk ÚkkÞ Au.
• økwshkík{kt yZkh{e MkËeLkk {æÞ¼køku {w½÷ Mk¥kk Q¾ze økE yLku økkÞfðkzu 1973{kt ðzkuËhu ÃkkuíkkLke
nfq{ík MÚkkÃke íku ÃkAe ÃkhtÃkrhík ¼ªíkr[ºkkuLke ÃkrhÃkkxe{kt {hkXe ÷ZýLke Aktx ykðe.
• yk ÃkrhÃkkxeLkkt r[ºkku{kt Xªøkýkt yLku ¼hkðËkh Ãkkºkku, {kuxkt {kÚkkt, {kuxe yktyku, ËkZe{qALkk Úkkur¼Þk
sÚÚkuËkh, ðMºkk¼q»ký{kt {hkXe ½kxLke Ãkk½ze, ½uhËkh ytøkh¾kt y™u Äkuíke, MºkeykuLku {hkXe heíkLke
fåAkËkh Mkkze, yk¾e [ku¤e, {kuxe LkÚk, Ëk{ýe, fkuxnkh ðøkuhuLkkt MkwtËh yk÷u¾Lkku ÚkÞkt Au.
• yk ÃkrhÃkkxeLkkt r[ºkku{kt MkÃkkx htøkkuLku òze-Ãkkík¤e hu¾kÚke çkktÄe ÷eÄk Au.
• r[ºkMktÞkusLk{kt rð»kÞðirðæÞ Ãký ykÔÞwt Au; su{ fu, Mkðkhe, rþfkh¾u÷Lk, ykøkøkkze, rðõxkurhÞk
økkze WÃkhktík ÄkŠ{f ÃkhtÃkhk{kt f]»ý÷e÷k, {kLkð«{kuÃk[kh, fqðkfktXku ðøkuhu.
• yk ÃkhtÃkhk{kt ¾uzk rsÕ÷k{kt ¼kËhðk økk{Lkkt {fkLkku ÃkhLkkt r[ºkku íkÚkk fhku÷e, Ãkes{kt ©e{tík ðøkoLkkt
íku{s Mkk{kLÞ ÷kufkuLkkt ½h ÃkhLkkt r[ºkku, ðzkuËhk{kt ºÞtçkfðkzkLkkt r[ºkku, Äku¤fkLke çkòh{kt yuf
½hLke Ëeðk÷Lkkt r[ºkku, y{ËkðkËLkkt sqLkkt ½hku ÃkhLkkt r[ºkku ðøkuhu suðkt ¼ªíkr[ºkku{kt ÷kufík¥ðLke
yMkh ¼khku¼kh òuE þfkÞ Au.
171
• Mðkr{LkkhkÞý Ä{oÃkhtÃkhkLkkt {trËhMÚkkLkku{kt Ãký r[ºkku ÚkÞkt Au; íku{kt {hkXe ÃkrhÃkkxeLke íku{s ík¤ÃkË
÷kuff÷kLke yMkh rÍ÷kE Au. íku{kt ðzíkk÷, stçkwMkh, økZzk, ¼ws ðøkuhu Au.
• ¼ws{kt yk÷ur¾ík ‘ðMºkknhý’Lkk r[ºk{kt Mkt«ËkÞ{ktLkk rLk»kuÄLku r[ºkktfLk{kt MºkeLku çkË÷u Ãkwhw»kkuLkwt
yk÷u¾Lk ÚkÞwt Au.
• Mkkihk»xÙ{kt ¼ªíkr[ºkkuLkwt rðntøkkð÷kufLk :
• Mkkihk»xÙ{kt Ãký Mk¥kh{e-yZkh{e MkËe{kt ¼ªíkr[ºkku þY ÚkÞkt Au.
• hrðþtfh hkð¤u yk ÃkrhÃkkxeLku rþðk÷íkT fu Mk÷kxe þi÷e fne Au.
• yk ÃkrhÃkkxeLkkt r[ºkku rþnkuh ËhçkkhøkZ, ò{LkøkhLkku ÷k¾kuxku fkuXku, ÷kXe ÃkkMkuLkwt ytxkr¤Þk {nkËuðLkwt
{trËh, ðk÷wfzLkwt siLk ËuhkMkh ðøkuhu{kt òuðk {¤u Au.
• yk ÃkrhÃkkxeLkk ÷ûkýku :
• xqtfe {kLkðykf]rík, òuhËkh yïk÷u¾Lk, MkÃkkx Mkçk¤ htøkku yLku fk¤e íku{s økuhwðk htøkhu¾kÚke Mkßs
ftzkhý yk r[ºkÃkrhÃkkxe{kt QÃkMke ykðu Au; Ãký yk{ktLkk {kuxk¼køkLkkt yk÷u¾Lkku rðsÞ-÷zkELku
ykLkw»ktrøkf nkuuðkÚke íkuLkkt MktÞkusLk-h[Lkk ftËkuhkçktÄ Ãkèe{kt ÚkÞkt Au.
• Mkkihk»xÙ{kt ykuøkýeMk{e MkËe{kt ÚkÞu÷kt ¼ªíkr[ºkku þwØ ÷kuff÷k Au; su{kt {nwðk Mknfkhe nkxLkkt zu÷kLkkt
r[ºkku, økkuÃkLkkÚkLkk {ntík økkËeLkþeLk ÚkÞk íÞkhLkwt yÞkuæÞk-r{rÚk÷kÃkwheLkwt r[ºkktfLk, {nwðk LkkLkk
økkuÃkLkkÚkLkwt {trËh, rþnkuh hk{S {trËh, ¾ËhÃkhLkkt ÷kufkÞíkLkLkkt r[ºkku ðøkuhu Au.
• yk «fkhLkkt r[ºkktfLk{kt ykf]rík«{ký¼kLk Lkçk¤wt, MktÞkusLkLke ÃkrhÃkkxe MkeÄe, Mkh¤, MkÃkkx íkusMðe
htøkku yLku fk¤e òuhËkh ÷exeLkwt ftzkhý yu {wÏÞ ÷ûkýku Au.
• ðeMk{e MkËeLke þYykík{kt økúk{½hku, ÷kufkÞíkLkku y™u [kuhk{kt fku¤e íku{s ðk½he ¼ðkÞkyu r[ºkku
fÞkO Au.
• íku{kt {hkXe ZçkLkku Ãkkuþkf, ytøkúuS nìx, fkuxk òuðk {¤u Au.
• ÃkkºkLke LkkxfeÞ «fkhLke hsqykík MkkÚku øk¤e htøkÚke Ãkkºk yLku ðMºk íku{s WÃkMfhku{kt íkusAkÞk Ãký
Ëþkoðe Au.
• yk «fkhLkkt r[ºkku ¾tZuhk, {nkËuðÃkhk, ¼qt¼÷e ðøkuhu MÚk¤u Au.
• rçknkhe økúk{ðkMkeyku {ÄwçkLke [eíkhu Au yuðe heíku ¼kðLkøkh rsÕ÷kLke ¾hf, ykÞh, fkuu¤e Mºkeyku
yk÷u¾r[ºkku fhu Au. ½hLke ykuþhe-ðtze, ZkuhLke fkuZ ðøkuhu MÚk¤u {kxeLke økkh ÷ªÃkeLku Ãk÷k¤u÷e ¾ze
fu økuhwÚke hu¾k«ÄkLk yk÷u¾Lk fhu Au; su{k ð÷kuýwt, ÃkkrýÞkhe, økkuÃke, nkÚke, ðk½, {kuh, ÃkkuÃkx,
ykøkøkkze, Vq÷Íkz, [kf÷k ðøkuhuLkwt r[ºký fhu Au.
• yk÷u¾u÷ Ãkþw íku{s {kLkð-ykf]rík «køkT-økwVkfk÷eLk r[ºkktfLk MkkÚku Mkh¾kðe þfkÞ íkuðkt Au.

172
• fåAe ¼ªíkr[ºkku :
• fåA{kt Ãký Mk¥kh{e-yZkh{e MkËeÚke ¼ªíkr[ºkku yLku ÃkkuÚker[ºkku ÚkÞkt Au.
• hksMÚkkLk yLku ík¤ÃkË ÷kuff÷kLkk yLkwçktÄ{ktÚke fåAe r[ºkÃkrhÃkkxe LkeÃkS Au.
• íkuLku f{ktøkhe þi÷e fnuðkÞ Au.
• yZkh{e MkËe{kt f{ktøkhe þi÷eLkkt ¼ªíkr[ºkku ¾qçk ÚkÞkt Au, su{kt íkuhk ËhçkkhøkZLke sqLke {uzeLkkt
hu¾ktrfík r[ºkku, økkuh¾LkkÚkLkk ¼tzkhkLkkt r[ºkku, MkwòçkkLkku zu÷ku – ¼khkÃkh, íkuhk ËhçkkhøkZLkkt hk{kÞýe
r[ºkku ðøkuhu Au.
• ykuøkýeMk{e MkËe{kt {ìf{zkuoLkk çktøk÷kLkkt r[ºkku, ËuðÃkh ËhçkkhøkZLkkt yLku çkeççkhLkkt r[ºkku, {wtÿk{kt
MkwhuLÿ¼kE ytòrhÞkLkk {fkLkLkkt yÆ÷ ÷kuff÷kLkkt r[ºkku ík¤ÃkË ÷kuf-f{ktøkhLkwt r[ºkfk{ Au.
• ‘ÃkeXehku’ – økwshkíkLkkt ykrËðkMkeykuLkwt ÄkŠ{f ÃkhtÃkhkLkwt ¼ªíkr[ºk : ðzkuËhk rsÕ÷kLkk AkuxkWËuÃkwh
rðMíkkhLkk hkXðk ðøkuhu ykrËðkMkeyku ‘ÃkeXkuhku’ yku¤¾u Au.
• yk÷u¾Lk-ÃkhtÃkhk ÄkŠ{fíkk MkkÚku òuzkÞu÷ Au.
• fwtðkhe fLÞkLkwt {ktøkÕÞ, ¾uíkeðkzeLke çkhfík, ZkuhLke Mkw¾kfkhe {kxuLke {kLkíkk rLkr{¥ku yk÷u¾Lk fhkÞ
Au.
• økwshkíke ykrËðkMkykuLke ík¤ÃkË f÷kLkku rLk¾kh – íkuLke ÃkrhÃkkxe ÃkeXkuhkLkk Lkfþe{kt òuE þfkÞ Au.
• r[ºký{kt ykrËðkMkeLkkt ËuðËuðeyku, økýÃkrík, RLÿ WÃkhktík «íkefku, nkÚke, ½kuzk, ðk½, fqfzku, Lkkøk,
Sðstíkw, WÃkhktík yuf ¾qýk{kt «kýe MkkÚkuLkwt Ãkwhw»k{iÚkwLk Ãký rðr[ºk ÚkÞwt Au.
• ðktMkLke Ëeðk÷ Ãkh økkh ÷ªÃke, Äku¤ fheLku Ä{orðrÄ «{kýu çku-ºký ÔÞÂõíkyku yuf rËðMk{kt ‘ÃkeXkuhku’Lkwt
yk÷u¾Lk Ãkqhtw fhu Au.
• Äku¤ku, ÷k÷, ÃkkuÃkxe, ÷e÷ku, ¼qhku, fk¤ku ðøkuhu MkÃkkx htøk ÃkqheLku r[ºkktfLk Ãkh Äku¤k fý {ktzeLku r[ºk
Ãkqhwt fhkÞ Au.
• økwshkíke ykrËðkMkeLkk r[ºkk÷u¾ku :
• økwshkíkLkk ykrËðkMkeyku su ftE [eíkhu Au yu ÃkkuíkkLke ¼kðLkkLke yr¼ÔÞÂõík Au.
• íku{kt ytíkhMkqÍ yLku ÃkhtÃkrhík ÃkrhÃkkxe çkLku Au.
• íku{Lkk r[ºkk÷u¾ku{kt Ëun, YÃk fu ½kxLkku fkuE ðkMíkrðf ytþ LkÚke; Ãký òuÞu÷e, òýu÷e, {kýu÷e
ðMíkwLku «íkef YÃku Ãk÷xkðeLku Mkh¤ ykfkh{kt íkuLke hsqykík hu¾ktfLkÚke fu ¾tÄu÷k (mass) ÃkqheLku íkuyku
fhu Au; su{ fu, {kLkðkf]rík{kt {kÚkwt, Äz yLku nkÚkÃkøk; Ãkþw-ykf]rík{kt Ãkux, {kÚkwt, ®þøkzkt, ÃkqtAzwt yLku
LkhLkkheLke Mkt¿kk ykf]ríkLke yku¤¾ çkíkkðu Au.
• yk WÃkhktík Mkh¤ ykfkhÚke {kuh, fqfzku, nkÚke, ðk½, Lkkøk, ðªAe, n¤ ðøkuhuLkk yk÷u¾ fhu Au.
173
• ÃkkuíkkLkk ½hLke Ëeðk÷ Ãkh ÷ªÃký fhe íkuLkk WÃkh Äku¤e ¾ze – økuhw fu fkuE ðkh ykxkÚke r[ºkku
yku¤¾kÞ Au. n¤Ëh yLku ftfwLkkt fkuEf ðkh Ãkqhýkt ÃkwhkÞ Au.
• økwòheík ¼e÷ «òLke r[ºkf÷k :
• ¼e÷ «ò{kt Ãký r[ºkk÷u¾LkLke ÃkhtÃkhk Au.
• íkuyku ÃkkuíkkLke ÍqtÃkze{kt Ëeðk÷u ÷ªÃký fheLku ðLkðkMke sýLke fÕÃkLkkLkk yr¼òík yk÷u¾ku {ktzu Au.
• íku{kt Mkqhs, [tËh yLku Lkð÷¾ íkkhk yuðk rËník ËuðLkwt yk÷u¾Lk fhe, ík¤ÄhíkeLkkt «kf]ríkf YÃkLke
Mkt¿kkykuLkwt hu¾k, ®çkËwLkk «íkefÚke yk÷u¾Lk fhu Au.
• ykf]ríkLkk YÃkLku {ZLkkhe hu¾kykuLkwt yk÷u¾Lk Mkwþkur¼ík «fkhu {tzkÞ Au; su{kt ykzwt hu¾ktfLk fhe,
[kuhMk ¾tÄu÷k ÃkkzeLku ykze, Q¼e, rºkfkuý, {tz÷, yÄo{tz÷, ðktfe, ºkktMke, ½hktçktÄe suðe {ktzýeÚke
Mkwþku¼Lk fhu Au.
• r[ºkLkku yk÷u¾ WíMkð fu þw¼ «Mktøku ÚkkÞ Au.
• økkhLkk ÷ªÃký WÃkh Äku¤e ¾ze fu ykhkLkk ÷kuxLku Ãk÷k¤eLku r[ºkktfLk fhkÞ Au.
• økwshkíkLke htøkku¤e fu Äqr÷r[ºk :
• ½hyktøkýuu fu V¤e[kuf{kt [eíkhkíkkt ¼qr{þýøkkhLku htøkkuu¤e (htøkðÕ÷he) fu ‘htøkku¤e’ fnuðkÞ Au. htøkku¤e
¼qr{ Ãkh r[hkuzeLke fkuhe ¼qfe íku{s økw÷k÷, ftfwÚke yk÷u¾kíke nkuðkLku ÷eÄu íkuLku ‘Äqr÷r[ºk’ fnu Au.
• ð¤e hkushkus Lkðe Lkðe htøkku¤eLkwt r[ºký yktøkýu ôçkhu fhkíkwt nkuðkÚke íku yrLkíÞ Au.
• htøkku¤e Mk{økú ¼khíkLke LkkheÃkkur»kík f÷k nkuðkÚke íkuLkwt {q¤¼qík ík¥ð yLku ¼kðLkk yuf s Au, Ãký
r[ºkktfLkLkk MktÞkusLk{kt Úkkuzeyuf swËe swËe ÃkrhÃkkxe Au.
• çktøkk¤{kt yÕÃkLkk, hksMÚkkLk{kt {ktzýk, íkr{÷Lkkzw{kt fku÷{, yktÄú{kt {wøøkw÷ ðøkuhu htøkku¤eLkk MÚkkrLkf
«fkhku Au.
• ÿrðz íku{s ykÞo «ò{kt ¼qr{þýøkkhLke «Úkk níke.
• hk{kÞý, {nk¼khík, ¼køkðík ðøkuhu{kt htøkku¤eLkk WÕ÷u¾ku Au; Ãký {kLkMkkuÕ÷kMk íku{s rð»ýwÄ{kuo¥kh
Ãkwhký{kt 64 f÷kyku{kt htøkku¤eLkwt MÚkkLk Au.
• htøkku¤e Ä{oMÚkkLkku íku{s ÷kirff ðúík-WíMkðkuLke Wsðýe{ktÚke Ãkktøkhe hne Au.
• økwshkík¼h{kt Mkðo ðøkoLke Mºkeykuyu yk ÷kuff÷kÃkhtÃkhkLku rðfMkkðeLku Sðtík hk¾e Au.
• rËðk¤e fu {ktøkr÷f Ãkðo-yðMkhu ½hLkwt yktøkýwt s¤Úke AktxeLku, økkhÚke ÷ªÃkeLku íkiÞkh fhe, íkuLkk Ãkh
htøkku¤eLkwt r[ºký fhkÞ Au.
• htøkku¤eLku çku rð¼køk{kt ðnU[e þfkÞ : yuf ÄkŠ{f ðúíkrðrÄLke yLku çkeS øk]nþku¼LkLkk MkkIËÞoËþeo

174
MktMfkh íkhefuLke.
• ÄkŠ{f ÃkhtÃkhk{kt Mºkeyku rLk{kÄkhe yufkËþeLkwt ðúík fhu Au.
• íkuLkk Wsð÷k «Mktøku rðrðÄ yLkksÚke {tz¤ ÃkwhkÞ Au yLku íkuLke ðå[u y¾tz Ëeðku h¾kÞ Au.
• {tz¤Lke Mkwþku¼Lk-¼kíkku{kt ¼kir{ríkf ykfkhLkkt f{¤ku, {tz÷kfkh, [íkw»fkuý, yükf]rík ðøkuhu Ëkuhðk{kt
ykðu Au.
• Mkwþku¼LkLke MkkIËÞoËþeo htøkku¤eLkk r[ºký «fkhLke {wÏÞ çku ÃkrhÃkkxe Au : (1) {ªzkt {qfeLku íkuLkk Ãkh
¼kir{ríkf ykf]ríkykuLkkt Mkwþku¼Lk fhe, íku{kt r[hkuzeLkk rðrðÄ htøk ÃkqheLku, Äku¤e r[hezeLke hu¾kykuÚke
ykfkhLku çkktÄe ÷uíkku íku. (2) {wõík nMíku ðu÷, çkwèe, Ãkþw, Ãkt¾e ðøkuhuLkwt r[ºký fhe íku{kt r[hkuze fu
Ãk÷k¤u÷k {kxehtøkku ÃkqheLku htøkku¤e fhðe.
• Mºkeyku ÃkkuíkkLke MkqÍ-ykðzík «{kýu íku [eíkhu Au.
• Mkkihk»xÙ íkÚkk fåALke ¾uzw íku{s ÷kufðkÞk Mºkeyku rËðk¤eLkk íknuðkh{kt Mke{Lke ÄkLk÷û{e ½h{kt ykðe
økE nkuÞ, íkuLkk ðÄk{ýu ½hLkkt ôçkh Ãký ÷û{eSLkkt Ãkøk÷kt, {ktøkr÷f MkkrÚkÞk, swðkhLkk ËkýkLke
Zøk÷eyku, ¾tÃkk¤e yLku MkkuÃkkhe Ãkh ftfw Lkk¾eLku þw¼ktfLkLkk MkkrÚkÞk Ãkqhu Au.
• htøkku¤e ¼qr{þýøkkh nkuðkÚke íkuLkk {kæÞ{ íkhefu r[hkuze ÃkeMke, íkuLkku ¼qfku fhe íku{kt swËk swËk htøkku
W{uhe íkuLku htøkeLk çkLkkðe, [Ãkxe ¼heLku htøk ÃkwhkÞ Au, íkku þku¼LkðÕ÷heLkk yk÷u¾Lk{kt Ãk÷k¤u÷k
{kxehtøkku{kt «{kýMkh Mkhuþ-økwtËh W{uhe ÃkªAe fu nkÚkLke yLkkr{fkLkk ykÄkhu yk÷u¾Lk fhkÞ Au.
• {ªzktLke htøkku¤e WÃkh {nkhk»xÙLke hktøkku¤eLke yMkh Au. íkku þku¼LkðÕ÷heLke htøkku¤e WÃkh çktøkk¤e
yÕÃkLkkLke yMkh Au.
• økwshkíkLkk «íkefr[ºkku :
• ík¤ÃkË ÷kufMktMf]rík{kt ÷kufËuðËuðeykuLkwt ½ýwt {n¥ð Au.
• yk ËuðËuðeyku yLku ðúíkÃkðoLkk ÄkŠ{f-Mkk{krsf WíMkðku íku{Lkk SðLk{kt hMk Ãkqhu Au; yux÷u ðúíkðhíkw÷ktLke
{ktzýe y™u ËuðËuðeLke Ãkqòy[ko ð¾íku ÷kufLkhLkkhe ðúík yLku ËuðËuðeLkkt «íkefr[ºkku yk÷u¾e, íkuLke
Ãkqò fhe fwxwtçkLkLkwt {ktøkÕÞ RåAu Au.
• ËuðËuðe yLku ðúík{tzLk yk÷u¾íke ÃkhtÃkhk ½ýe sqLke Au.
• yk «íkefr[ºkkuLku çku ÃkhtÃkhk{kt rð¼kS þfkÞ : (1) ðúík{tzLk yLku ÄkŠ{f íknuðkhLkk «íkefk÷u¾ku yLku
Mkt¿kk«íkef, (2) Ëuðe-ËuðíkkLkk Ä{orðrÄLkk «íkefk÷u¾ku.
• ðúík{tzLk yLku Ä{o¼kðLkkÚke yk f÷k«fkh rðfMÞku Au yLku rðþu»kík: ÷kufLkkhe îkhk yk f÷kLke
ÃkrhÃkkxe Mk[ðkE hne Au.
• ðúík{tzLkLke þYykík rËðk¤e rðËkÞ ÷u íku ÃkAe ÚkkÞ Au.
175
• Lkðk ð»ko ½h{ktÚke y¤þ (y÷û{e) fkZeLku yktøkýu fw{fw{ Ãkøk÷kt yLku ÄkLkZøk÷eLkkt {tzLk ÃkqheLku
ð»koLkku þw¼kht¼ fhkÞ Au yLku íku ÃkAe fwtðkhe fLÞkyku {fhMkt¢ktríkÚke xe÷eðúík þY fhu Au.
• yk ðúíkLkwt {tzLk [ktË÷ku Au, suLkwt yk÷u¾Lk ½hLke {wÏÞ çkkhMkk¾u fhkÞ Au.
• Mkkunkøký Mºkeyku ‘MkqhsLkkhkÞý’ yLku ‘Ãkkh{kðúík’ fhu Au.
• íku{kt Ãkwhw»kLkk «íkef YÃku Mkqhs yLku «f]ríkLkk «íkef íkhefu ÃkktËzktLkwt yk÷u¾Lk ÚkkÞ Au.
• MktíkkLkðktAwLkk Ãkkhýkðúík{kt ½kurzÞkLkwt «íkef fhe íkuLkk ¾kuÞk WÃkh ÃkwºkLke Mkt¿kk YÃku ÃkkuÃkx yLku ÃkwºkeLke
Mkt¿kk [ktË÷kÚke yk÷¾kÞ Au.
• «kiZ Lkkheyku{kt ‘Äh{hkòLkk ðúík’{kt MðøkkohkunýLke rLkMkhýe yLku MkðoLkk MkÕÞký {kxu MkkrÚkÞkLkwt
yk÷u¾Lk ÚkkÞ Au.
• ÄkŠ{f íku{s ÷kirff íknuðkhku{kt çkk¤f yLku ZkuhZkt¾hLke þw¼fk{Lkk {kxu ÃkkrýÞkhu fkfkçkr¤Þk yLku
©kðýe Ãkkt[{Lkk hkus økZ[kuf{kt LkkøkLkkøký fu Lkðfw¤ Lkkøk yLku ðªAeLkwt yk÷u¾Lk fhkÞ Au.
• MºkeykuLkkt yk÷u¾u÷ «íkefku {kºk ftfwÚke s fhkÞ Au.
• ÷kufËuðËuðeykuLkkt Lkiðuã ð¾íku íku{Lke Ä{orðrÄLkk yk¤u¾ Ãkwwhw»kku fhu Au.
• yk «íkefku Äe®MkËqhLku fk÷ðeLku yk÷u¾kÞ Au.
• íku{kt ËuðeLkk «íkef íkhefu rºkþq÷, [zíke Ëuhze ðøkuhu [eíkhkÞ Au íkku ðiþk¾ MkwË [kuÚkLkk hkus økýuþÃkqsLk
fhe, ÷k¼, þw¼, [zíke Ëuhze, ÷kzw ðøkuhuLkkt «íkefku yku¤¾kÞ Au.
• ¿kkríkLkku fw÷økkuh økýuþMÚkkÃkLkk, økkuºksMÚkkÃkLkk, hk{ËuðMÚkkÃkLkk ðøkuhuLkkt r[ºkku ¼ªík Ãkh [eíkhu Au.
• fkfkçkr¤Þk, Lkkøk, økkuºksMÚkkÃkLkk ðøkuhu r[ºkktfLkLke ÃkhtÃkhkLkwt {q¤ ÿrðz ÃkhtÃkhk{kt nkuðkÚke «íkefr[ºkku{kt
{kuxk¼køku çkkÌkk÷u¾Lk{kt økZ-økkZe, [kh Ëhðkò (økkuÃkwh{T)Lkwt «Úk{ yk÷u¾Lk fheLku ÃkAe {wÏÞ
«íkefkuLku ðå[kuð[ Ëkuhðk{kt ykðu Au.
• økwshkíkLke ík¤ÃkËe «òyu ík¤ÃkË¼qr{Lke ÷kuff÷kLku yks MkwÄe ò¤ðe hk¾e Au íku «íkefr[ºkku{kt
òuE þfkÞ Au.
• fk[ ÃkhLkkt Açker[ºkku :
• ykuøkýeMk{e MkËeLkk {æÞfk¤Úke Mkkihk»xÙ, fåA yLku ík¤ økwshkíkLkk ÷kufr[íkkhkLke r[ºkÃkrhÃkkxe{kt
Lkðku ð¤ktf òuE þfkÞ Au.
• ykf]rík yLku Ãkrhðuþ{kt {hkXe íku{s ytøkúuS «fkhLke AkÞk«fkþLke heíkLkwt yLkwfhý òuE þfkÞ Au.
• yk ÃkrhÃkkxeLkkt r[ºkku ykhÃkkh Ëu¾kÞ yuðk fk[ Ãkh ÚkÞkt Au.
• ykðkt r[ºkkuLkku nuíkw ½hLke {ktzAktz yLku ËeðkLk¾tzLke Ëeðk÷ þýøkkhðkLkku nkuðkÚke íkusMðe htøkku MkkÚku

176
MkkuLkuhe-fkøk¤-ÃkkLkkt Ãký íku{kt {qfkÞ Au.
• fk[Lkkt Açker[ºkkuLku çku rð¼køk{kt ðnU[e þfkÞ : (1) hkshsðkzkt yLku Xfhkðíke íku{s {kuxkt ½hku{kt
Xk{ðkMkýLke {ktzýe Lke[u íku{s ¼ªík WÃkhLkk Mkwþku¼Lk {kxu fk[Lke Açkeyku xktøkðk{kt ykðíke.
• ykðkt {kuxkt ½hku{kt su Açkeyku {wfkðe íku çkkËþkne f÷{Lke ÃkrhÃkkxeLke ÃkMktË fhkíke.
• yk ÃkrhÃkkxeLkk r[ºký{kt yuf[~{e fu MkL{w¾ {w¾Lkku {w¾ðxku, hksf[uhe, rþfkh fu Lkk[{wshk suðkt
r[ºkkuLkwt yk÷u¾Lk AkÞk«fkþ yLku hu¾ktfLkÚke Úkíkwt. (2) ík¤ÃkË ÷kuf-f{ktøkhe Mk÷kxe fk[r[ºkkuLke
{køk ÷kufku yLku fktrxÞkðhýLke nkuðkÚke ÷kufr[íkkhk ykðe r[ºkÃkrhÃkkxe{kt hk{kÞý, {nk¼khík yLku
÷kufSðLkLkkt MktÞkusLk fhíkk, su{kt r[ºkh[Lkk{kt Mkwþku¼LkLkku Wîuf rðþu»k níkku.
• yk Açker[ºkku fk[ WÃkh Úkíkkt nkuðkÚke yuf s r[ºkLke yLkuf Lkf÷ ÚkE Au.
• r[íkkhku {q¤ r[ºkLku Lke[u hk¾e íkuLkk WÃkh fkuhku fk[ {qfeLku fk¤e þkneLkk hu¾ktfLkÚke Lke[uLkk r[ºkLke
Lkf÷ Wíkkhe ÷u Au.
• çkkËþkne f÷{Lke ÷Zý{kt «Úk{ íkusAkÞk ÃkqheLku ÃkAe íkuLkk WÃkh çkkfeLkk htøkku Ãkqhe r[ºk Ãkqhwt fhe Ëu
Au, íkku Mk÷kxe f{ktøkhe f÷{ MkeÄk htøkku s Ãkqhe Ëu Au.
• ðMºkLke fkuh, çkwèk yLku ½huýktLke søÞkyu fkuhku fk[ hk¾e íkuLkk WÃkhLkk MkkuLkuhe fu YÃkuhe fkøk¤ {qfeLku
r[ºk {Ze ÷uíkkt r[ºk çknw MkwtËh ÷køku Au.
• fk[Açke{kt rðþu»kík :
• s¤htøk{kt Mkhuþ fu økwtËh Lkk¾u÷k htøkkuLkku WÃkÞkuøk ÚkÞku Au.
• fk[ çkhz nkuðkÚke ½ýkt r[ºkku Lkkþ Ãkk{e økÞkt Au.
• økwshkíkLkkt MkktÃkíkfk÷eLk ÷kufþi÷eLkk r[ºkfkhku :
• Mkkt«íkfk¤u Ãký økwshkík{kt ÷kufr[ºkf÷kLke ÃkrhÃkkxe Mk[kðkE hne Au, su{kt siLk ÷½wr[ºkkuLke ÃkhtÃkrhík
YÃkktrfík þi÷eLku yLkwMkheLku fw{kh {tøk÷®Mkn (÷kXe) r[ºkku fhíkk hÌkk.
• ¼ªíkr[ºkku ¼hík yLku {kuíkeÃkhkuýkLke ÃkhtÃkhkLkwt [ÞLk fheLku ¾kuzeËkMk Ãkh{khu (¼kðLkøkh) r[ºkku fÞko
Au íkku ÷kuf¼híkLke ÃkrhÃkkxeÚke rðLkÞ rºkðuËeyu r[ºkku yk÷uÏÞkt Au.
• Mktøkeíkf÷k
• ðús¼qr{Lku çktMkeLkkËu {kunðþ fhLkkh ¼økðkLk ©ef]»ýÚke yíÞkh MkwÄe ¼õíkfrðyku, ykÏÞkLkfkhku,
¼srLkfku, þkMºkeÞ økkÞfku yLku ðkËfku, ÷kuføkkÞfku, Mkwøk{ Mktøkeíkfkhku íkÚkk [÷r[ºkkuLkk Mktøkeík-
rËøøËþofkuLke ÷ktçke ÃkhtÃkhk yLku økwshkíkLku «kÃík ÚkE Au.
• Lkh®Mkn, {ehktçkkE, «u{kLktË, ËÞkhk{ yLku Ëw÷k fkøk suðk ¼õíkfrðykuyu fkÔÞ yLku Mktøkeík çktLkuLku
Mk{]Ø fÞkO Au yLku yksu Ãký økwshkíkLkk ÷kuf{kLkMk{kt íku ©Økwt MÚkkLk Ähkðu Au.
177
• þkMºkeÞ MktøkeíkLkk ûkuºku íkkLkk-heheÚke þY Úkíke Wßsð¤ ÃkhtÃkhk yíÞkh MkwÄe økwshkík{kt xfe Au; yux÷wt
s Lkrn, Ãkhtíkw íkksuíkhLkkt ð»kkuo Ëhr{ÞkLk íku{kt MktøkeíkfkhkuLkku su Lkðku Vk÷ ykÔÞku Au íku ¼rð»Þ {kxu
½ýk ykþkMÃkË Mktfuík ykÃke þfu íkuðku Au.
• økwshkíkLke ¼qr{ Ãkh þkMkLk fhíkk {wÂM÷{ hkßÞfíkkoyku WÃkhktík ðzkuËhk, ¼kðLkøkh, ò{Lkøkh,
sqLkkøkZ, MkkýtË Äh{Ãkwh, ÷wýkðkzk, Ãkk÷LkÃkwh, Mktíkhk{Ãkwh, Ezh, ðkzkrMkLkkuh yLku ËuðøkZçkkrhÞkLkk
hksðeykuyu ÃkkuíkkLkk Ëhçkkh{kt MktøkeíkfkhkuLke rLk{ýqf fhe þkMºkeÞ MktøkeíkLku yk©Þ yLku «kuíMkknLk
ykÃÞkt Au.
• yk çkÄk{kt ðzkuËhk hkßÞLkku Vk¤ku Mkrðþu»k hÌkku Au.
• ðzkuËhkLkhuþ {nkhkò MkÞkShkð W¥k{ «þkMkf nkuðk WÃkhktík rðrðÄ f÷kLkk WÃkkMkf níkk.
• íku{Lkk þkMkLkfk¤{kt 1886{kt rðÏÞkík þkMºkeÞ Mktøkeíkfkh {ki÷kçkûk (1883-96)Lke hknçkhe nuX¤
ðzkuËhk{kt Mktøkeíkþk¤k þY fhðk{kt ykðe.
• {ki÷kçkûk W¥k{ økkÞf nkuðk WÃkhktík Wå[ fkurxLkk ðeýkðkËf níkk.
• íku{ýu rnLËwMíkkLke þkMºkeÞ MktøkeíkLkk ûkuºku Mðhr÷rÃkLke þkuÄ fhe íkÚkk ½ýe çktrËþku r÷rÃkçkØ fhe.
• økwshkík{kt rnLËwMíkkLke þkMºkeÞ[ MktøkeíkLkwt ÃkØríkMkh rþûký ykÃkðkLke þYykík íku{ýu s fhe.
• íku{ýu MktøkeíkLkk fux÷kf økútÚkku ÷ÏÞk íkÚkk MktøkeíkLkk {krMkfLkwt MktÃkkËLk Ãký fÞwO.
• ðzkuËhk hkßÞLkk yk©Þu MktøkeíkLke MkkÄLkk fhLkkh rðÏÞkík Mktøkefíkfkhku{kt {ki÷kçkûk WÃkhktík
ViÍ{n{Ë¾kt, økw÷k{ yççkkMk¾kt íkÚkk ‘MðhMktøk{’ økútÚkLkk h[rÞíkk yLku nk{kuorLkÞ{ðkËf
økw÷k{hMkq÷¾kt íkÚkk rþðfw{kh þwõ÷ WÕ÷u¾LkeÞ Au.
• hkßÞ{kt ‘f÷kðtík fkh¾kLkwt’ (department of amusement) Lkk{Úke yku¤¾kíkk rð¼køk îkhk
Ëhçkkhe MktøkeíkfkhkuLke rLkÞwÂõík fhðk{kt ykðíke níke.
• ¼khík{kt Mkðo«Úk{ yr¾÷ ®nË Mktøkeík Ãkrh»kË 1916{kt ðzkuËhk{kt ¼hkE níke, suLkwt Mkt[k÷Lk MktøkeíkLkk
rðÏÞkík MkkMºkfkh Ãktrzík rð»ýw LkkhkÞý ¼kík¾tzu fÞwO níkwt.
• yk þkMºkfkhLku ¼khík{kt þkMºkeÞ MktøkeíkLkk «[khkÚkuo {nkhkò MkÞkShkð íkhVÚke Mkr¢Þ MknkÞ {¤e
níke. 1886{kt ðzkuËhk{kt MÚkÃkkÞu÷e Mktøkíkþk¤k 1950{kt ‘fkì÷us ykìV BÞwrÍf, zkLMk yìLz zÙk{ìrxõMk’{kt
YÃkktíkh Ãkk{e níke yLku íkuLkwt Mkt[k÷Lk {nkhkò MkÞkShkð ÞwrLkðŠMkxeLku rðrÄðíkT MkkUÃkðk{kt ykÔÞwt
níkwt.
• ¼khík{kt {t[Lkf÷kyku (performing arts)Lkk ûkuºku MLkkíkf yLku yLkwMLkkíkf-fûkkLkku yÇÞkMk¢{
Ëk¾÷ fhðkLkku sþ yk ÞwrLkðŠMkxeLku Vk¤u òÞ Au.
• sqLkkøkZLkk Lkðkçkkuyu Ãký þkMºkeÞ MktøkeíkLku Mkr¢Þ «kuíMkknLk ykÃÞwt níkwt.

178
• yíÞtík «rík¼kMktÃkLLk økkÞf yLku {]ËtøkðkËf Ãktrzík ykrËíÞhk{ (1817-1880)Lku Lkðkçku økwhwÃkËu
MÚkkÃÞk níkk.
• ÃkkA¤Úke yk s f÷kfkhLke ò{LkøkhLkk Ëhçkkh{kt hksøkkÞf íkhefu rLkÞwÂõík ÚkE níke.
• íku{Lke ÄúwÃkË íkÚkk Ä{kh h[LkkykuLkku yuf rðÃkw÷ Mktøkún ‘Mktøkeík ykrËíÞ’ Lkk{Úke «fkrþík ÚkÞku níkku.
• yuf s{kLkk{kt Mktøkeíkûkuºku su{Lke Lkk{Lkk níke íku {kMxh ðMktík y{]ík ò{Lkøkh rhÞkMkík{kt hksøkkÞf
íkhefu rLkÞwÂõík Ãkk{u÷k.
• ÃkkA¤Úke íkuyku Mkwhík MÚk¤ktíkh fhe økÞu÷k.
• ¼kðLkøkhLkk hksðe {nkhkò ¼kð®MknS MktøkeíkLkk þku¾eLk íkÚkk yk©ÞËkíkk níkk.
• íku{ýu ‘Mktøkeíkf÷kÄh’Lkk h[rÞíkk zkÌkk÷k÷ rþðhk{Lke rhÞkMkíkLkk Ëhçkkhe økkÞf íkhefu rLkÞwÂõík
fhe níke.
• íku WÃkhktík Ë÷Mkw¾hk{ ¼kusf, rþðhk{¼kE, økku®ðË«MkkË Ãkktzu, hne{¾kt íkÚkk [tÿ«¼k suðk
MktøkeíkfkhkuLku Ãký ¼kðLkøkh{kt hkßÞk©Þ {éÞku níkku.
• rfhkýk ½hkLkkLkk òýeíkk økkÞf Þþðtík Ãkwhkurník {q¤ ¼kðLkøkhLkk níkk.
• Äh{ÃkwhLkk hksðe {nkhkò {kunLkËuðSLkk ¼kE «íkkÃkËuðS Ãkkuíku Wå[ fkurxLkk økkÞf yLku ðeýkðkËf
níkk.
• íku{ýu ‘Mktøkeík«fkþ’ Lkk{Lkku økútÚk ÷ÏÞku Au.
• íku{Lkk rþ»Þku{ktLkk yuf Ãktrzík ytçkk÷k÷u ðkãkuLkk yÇÞkMk yLku MktþkuÄLk WÃkhktík Lkðkt ðkãkuLkwt MksoLk
Ãký fÞwO Au.
• yk hkßÞLkk çkeò yLkuf hksðe rðsÞËuðSu ‘Mktøkeík¼kð’ Lkk{f økútÚk ÷ÏÞku Au; suLkwt ¼k»kktíkh
ytøkúuS, rnLËe yLku £uL[ ¼k»kkyku{kt ÚkÞwt Au íkÚkk ¼khíkeÞ yLku ÃkkùkíÞ Mðhr÷rÃkyku{kt íku MðhçkØ
fhðk{kt ykÔÞwt Au.
• MkkýtËLkk hksðe sþðtík®MknS XkfkuhMkknuçk Ãkkuíku Mkkhk MktøkeíkÞ¿k níkk.
• íkuyku Ëuðe¼õík níkk.
• íku{ýu h[u÷e ËuðeykuLke ½ýe Míkwríkyku þkMºkeÞ MktøkeíkLkk rðrðÄ hkøkku{kt MðhçkØ ÚkÞu÷e Au yLku íkuLkwt
«fkþLk Ãký fhðk{kt ykÔÞwt Au.
• íku{Lkk yk©ÞLkku ÷k¼ Ãktrzík «íkkÃkLkkhkÞý, Ãktrzík {rýhk{, Ãktrzík sMkhks íkÚkk økw÷k{ fkËh¾kt
suðk Wå[ fkurxLkk MktøkeíkfkhkuLku {éÞku Au.
• y{ËkðkË, hksfkux yLku Mkwhík suðkt Lkøkhkuyu Ãký þkMºkeÞ MktøkeíkLke «ð]r¥kykuLku «kuíMkknLk ykÃÞwt
Au.
179
• Mkkçkh{íke yk©{{kt hku[f yLku MktMfkhe ðkíkkðhý MkòoÞ íku nuíkwÚke {nkí{k økktÄeSyu Ãktrzík rð»ýw
rËøktçkh Ãk÷wMfh ÃkkMku Mkkhk MktøkeíkfkhLke {køkýe fhe yLku íku{Lkk Mkq[LkÚke LkkhkÞý {kuhuïh ¾hu
yk©{{kt òuzkÞk.
• íku{ýu su «kÚkoLkkyku yLku ¼sLkkuLkku Mktøkún íkiÞkh fÞkuo íku ‘yk©{¼sLkkðr÷’ Lkk{Úke «fkrþík ÚkÞku.
• yk h[Lkkyku þkMºkeÞ hkøkku{kt çkØ fhðk{kt ykðe níke yLku yk©{Lke MkðkhMkktsLke «kÚkoLkkyku{kt
Ãktrzík LkkhkÞý ¾hu Ãkkuíku íku økkíkk níkk.
• yksu Ãký yk ÃkhtÃkhk y{wf ytþu yk©{{kt [k÷w hne Au.
• 1920{kt økwshkík rðãkÃkeXLke MÚkkÃkLkk MkkÚku s íku{kt MktøkeíkLku MÚkkLk ykÃkðk{kt ykÔÞwt íkÚkk MLkkíkf
fûkkLkk yÇÞkMk¢{Lke íku{kt òuøkðkE níke.
• 1921{kt LkkhkÞý {kuhuïh ¾huLke hknçkhe Lke[u y{ËkðkË{kt Mktøkeík Ãkrh»kËLkwt ykÞkusLk fhðk{kt
ykÔÞwt.
• hk»xÙeÞ Mktøkeík {tz¤Lke MÚkkÃkLkk ÚkE, suLkk îkhk hk»xÙ¼ÂõíkLku Ãkku»ku íkuðkt ¼sLkkuLke íkk÷e{ ykÃkðkLke
þYykík ÚkE íkÚkk økktÄðo {nkrðãk÷Þ rþûký Ãkrh»kË îkhk «fkrþík ‘MktøkeíkÃkrºkfk’Lkwt ¾huyu MktÃkkËLk
fÞwO.
• økktÄðo rðãk÷ÞLke MÚkkÃkLkk Úkíkkt rnLËwMíkkLke þkMºkeÞ MktøkeíkLkk «[khLku «kuíMkknLk {éÞwt.
• yk rðãk÷Þ{kt MkUfzku rðãkÚkeoyku þkMºkeÞ MktøkeíkLke íkk÷e{ «kÃík fhe.
• íku WÃkhktík y{ËkðkË{kt þkMºkeÞ MktøkeíkLke íkk÷e{ ykÃkíke yLÞ MktMÚkkyku Ãký Q¼e ÚkE; Ëk.ík.,
¾ktzufh Mktøkeík rðãk÷Þ (Lkðwt Lkk{ : ‘¾ktzufMko Mktøkeík{T rMkBVLke’), Mðhktsr÷, økwshkík Mktøkeík
{nkrðãk÷Þ, ~Þk{ fuËkh Mktøkeík rðãk÷Þ, MktøkeíkMkkÄLkk, MkÃíkf Mfq÷ ykìV õ÷krMkf÷ BÞwrÍfMk,
©e økòLkLk Mktøkeík rðãk÷Þ, æðrLk Mfq÷ ykìV BÞwrÍf, ¼khíkeÞ {trËh ðøkuhu.
• ytÄsLk {tz¤ ðMºkkÃkwh, ytÄþk¤k LkðhtøkÃkwhk íkÚkk ytÄsLk «fkþøk]n, {u{Lkøkh suðe MktMÚkkyku Ãký
ÃkkuuíkkLkk rðãkÚkeoykuLku þkMºkeÞ MktøkeíkLkwt rþûký ykÃku Au.
• yk WÃkhktík, þkMºkeÞ MktøkeíkLkk fkÞo¢{kuLkwt ð¾íkkuð¾ík ykÞkusLk fhe ËuþLkk rðÏÞkík MktøkeíkfkhkuLkk
Mktøkeík-s÷Mkk îkhk þkMºkeÞ MktøkeíkLku «kuíMkknLk íkÚkk MktøkeíkhrMkfkuLku íkuLkku ÷k¼ ykÃkíke fux÷ef
MktMÚkkykuLkku yk çkkçkík{kt ½ýku {kuxku Vk¤ku hÌkku Au; Ëk.ík., ‘fw{kh õ÷çk’ þkMºkeÞ økúqÃk, ‘MkÃíkf’
Mktøkeík {nkuíMkð, ‘rºkðuýe’, ‘{sr÷Mk’, ‘Mkqh®Mkøkkh’ ðøkuhu.
• íkksuíkh{kt økwshkík ÞwrLkðŠMkxeyu {kMxMko ykìV ÃkhVku®{øk ykxoTMkLkku fkuMko þY fÞkuo Au.
• ‘WÃkkMkLkk Mfq÷ ykìV ÃkhVkuŠ{øk ykxoTMk’{kt yk fkuMko ytíkøkoík þkMºkeÞ íkÚkk WÃkþkMºkeÞ Mktøkeík yLkwMLkkíkf-
fûkkyu rþ¾ðkzðk{kt ykðu Au.

180
• y{ËkðkËLkkt fux÷ktf Mk{]Ø fwxwtçkku, ÔÞÂõíkyku, Mkk{rÞfku îkhk Ãký þkMºkeÞ MktøkeíkLku Mkr¢Þ «kuíMkknLk
{¤íkwt hÌkwt Au; Ëk.ík., ytçkk÷k÷ Mkkhk¼kE VkWLzuþLku rMkØuïhe Ëuðe, ¾krË{ nwMkuLk¾kt yLku hMkq÷LkçkkE
suðkt yøkúýe Mktøkeíkfkhku WÃkhktík nðu÷e MktøkeíkLkk fux÷kf økkÞfkuLkwt økúk{kuVkuLk hufkì‹zøk fhu÷wt Au.
• ‘fw{kh’ Mkk{rÞf{kt þkMºkeÞ Mktøkeík ytøku Mktøkeík¿k MkkÄwhk{ ÞkuÄLkk íkÚkk nMkw Þkr¿kf ðøkuhuLkk yLkuf
÷u¾ku «fkrþík ÚkÞk Au.
• rðÏÞkík røkxkhðkËf rçkús¼q»ký fkçkúk íkÚkk Mð. Ãkqhý[tÿ økðiÞk suðk Mktøkeíkfkhkuyu þkMºkeÞ MktøkeíkLkk
ûkuºku y{ËkðkËLkwt Lkk{ hkuþLk fÞwO Au.
• y{ËkðkËLkk yøkúýe þkMºkeÞ Mktøkeíkfkhku{kt hkðS¼kE Ãkxu÷, Mkw¾ðeh®Mkn Ík÷kMkknuçk, rðÏÞkík
íkçk÷kðkËf Ãktrzík rfþLk {nkhksLkk rþ»Þ LktËLk {nuíkk, rðÏÞkík rMkíkkhðkËf Ãktrzík hrðþtfhLkkt
rþ»Þk {tsw÷çknuLk {nuíkk, YÃkktËu þkn, LkLLku¾kt, økw÷k{ yn{Ë¾kt, n{eË nwMkuLk¾kt, yíkw÷ ËuMkkE,
E{w ËuMkkE, þkifík nwMkuLk¾kt, Lkehs Ãkhe¾, rðhks y{h, yrLkfuík ¾ktzufh ðøkuhu WÕ÷u¾LkeÞ Au.
• ðkãMktøkeíkLkk yLÞ f÷kfkhku{kt íkçk÷kðkËf hks÷ þkn, rðLkkuË ði»ýð yLku nuík÷ {nuíkk, Ãk¾ðks{kt
nu{tík ¼è, ðkÞkur÷Lk{kt yr{ík X¬h yLku rMkíkkhðkËfku{kt Ãkqðeo {nuíkk ykþkMÃkË økýkÞ Au.
• Ãktrzík yku{fkhLkkÚk Xkfwh ¼Y[Lkk ðíkLke nkuðk Aíkkt MkwhíkLku íkuyku ðíkLk økýíkk. íku{Lke þkMºkeÞ
MktøkeíkûkuºkLke fkhrfËeo ßð÷tík hne Au.
• íku WÃkhktík hk{rfþLk {nkhks, ËeËkh çkûk, RËLkçkkE, {k÷w¼kE, Ãkhþwhk{ suðk ÏÞkíkLkk{ Mktøkeíkfkhku
þkMºkeÞ Mktøkeíkûkuºku Mkwhík LkøkhLke ËuLk Au.
• Ãktrzík yku{fkhLkkÚk îkhk MÚkkrÃkík xÙMx Mkwhík{kt yuf Mktøkeíkþk¤k [÷kðu Au.
• Mkkihk»xÙ{kt ¼kðøkLkh, swLkkøkZ yLku ò{Lkøkh WÃkhktík þkMºkeÞ MktøkeíkLkk ûkuºku hksfkuxLkku Vk¤ku Vý
LkkUÄÃkkºk Au. ykÍkËe ÃkAe íÞktLke hk»xÙeÞ þk¤k{kt økktÄðo rðãk÷Þ îkhk þkMºkeÞ MktøkeíkLkk rþûkýLkku
«çktÄ fhðk{kt ykÔÞku níkku.
• 1954{kt íÞkt Mkkihk»xÙ hkßÞ Mktøkeík Lkkxf yfkË{eLke MÚkkÃkLkk ÚkE íkÚkk íkuLkk WÃk¢{u þkMºkeÞ
MktøkeíkLkk Wå[ rþûkýLkwt rðãk÷Þ MÚkÃkkÞwt.
• økwshkíkLke MÚkkÃkLkk ÃkAe Mkkihk»xÙ yfkË{e ‘Mktøkeík ¼khíke’Lkk Lkk{Úke yku¤¾kE.
• yk LkøkhLkk yøkúýe Mktøkeíkfkhku{kt hrMkf÷k÷ ytÄkrhÞk, çkkçkw÷k÷ ytÄkrhÞk, nhfkLík þwõ÷, {ÄwMkqËLk
Zktfe íkÚkk y{w¼kE Ëkuþe WÕ÷u¾LkeÞ Au.
• nhfkLík þwõ÷u ‘økwshkíkLkk Mktøkeík«ðknku’ økútÚk{kt íkÚkk ‘økwshkíkLkwt Mktøkeík Úkíkk Mktøkeíkfkhku’ ÃkwMíkf{kt
Mktøkeík rðþu hMk«Ë {krníke ytrfík fhe Au.
• y{w¼kE Ëkuþeyu ‘¼khíkeÞ Mktøkeík’ Lkk{Lke ÃkwÂMíkfk Ãký «økx fhe Au.
181
• nðu÷e MktøkeíkLkwt MÚkkLk økwshkíkLkk Mktøkeík{kt {ku¾hu {qfe þfkÞ.
• ðÕ÷¼k[kÞoÚke þY ÚkÞu÷e yk «ýkr÷fk y{wf ytþu økwshkíkLkkt ði»ý{trËhku{kt nsw [k÷u Au.
• nðu÷e MktøkeíkLkk økkÞfku f]»ý÷e÷kLkkt ÃkËku þkMºkeÞ hkøkku{kt økkíkkt nkuÞ Au.
• MktøkeíkLke yk rðrþ»x þi÷e{kt ¼qíkfk¤{kt Lkk{Lkk {u¤ðe økÞu÷k þtøkeíkfkhkuk{t f]»ýËkMk, ðúsLkkÚkS,
½Lk~Þk{÷k÷S, îkhfuþ÷k÷S, SðLkS {nkhks íkÚkk {wfwtË÷k÷S LkkUÄÃkkºk økýkÞ.
• E.Mk. 1955{kt hurzÞku-Mktøkeík{kt ¼køk ÷uðk økÞu÷k ÄúktøkÄúkLkk hksøkkÞf nðu÷eLkk feíkoLkfkh ©e
¼økðíke«MkkË «u{þtfh ¼èu ©e fuMkfh yLku ©e {kÚkwhLku nðu÷e-feíkoLk Mkt¼¤kÔÞwt.
• suÚke «¼krðík ÚkELku Ãkwrü{køkeoÞ feíkoLkMktøkeíkLku – nðu÷eMktøkeíkLku ykfkþðkýe{kt, þkMºkeÞMktøkeík
rð¼køk{kt MÚkkLk ykÃÞwt.
• Mð. ¼økðíke«MkkË «u. ¼è r÷r¾ík ‘ÃkwrüMktøkeík «fkþ’ økútÚk MktøkeíkLkkxf yfkË{eyu E.Mk. 1983{kt
«økx fÞkuo.
• Mð. ¼økðíke«MkkË ¼è ÃkAe ðÕ÷¼ËkMk çkkÃkkuËhk, rðê÷MkkË çkkÃkkuËhk îkhk nðu÷eMktøkeíkLkku
ykfkþðkýe yLku yLÞ {kæÞ{ku îkhk rðfkMk ÚkÞku.
• økwshkíkLkk fåA rðMíkkh{kt Ãký þkMºkeÞ MktøkeíkLkk Mkkhk f÷fkhku ÃkkõÞk Au; Ëk.ík., ‘fåAe çkks’
þi÷eLkk «ðíkof rðÏÞkík íkçk÷kðkËf ykuMk{kLk¾kt, íku{Lkk rþ»Þ yLku hk»xÙeÞ MkL{kLk Ãkk{u÷k
LkkuçkíkðkËf Mkw÷u{kLk swB{k íkÚkk ÷k÷¾kt LkkUÄÃkkºk Au.
• økwshkík{kt þkMºkeÞ Mktøkeík fhíkkt WÃkþkMºkeÞ Mktøkeík íkÚkk Mkwøk{ Mktøkeík ðÄkhu ÷kufr«Þ çkLÞwt Au yLku
íkuLke ÃkhtÃkhk ¾qçk sqLke yLku ÷ktçke Au.
• Mkwøk{ MktøkeíkLkk ûkuºku økwshkíku ¾qçk Mkkhk f÷kfkhku ÃkuËk fÞko Au.
• íku{kt Ãkwhw»kku¥k{ WÃkkæÞkÞ, rË÷eÃk Äku¤rfÞk, rLkLkw {Íw{Ëkh, fki{wËe {wLkþe, þu{w rËðurxÞk íkÚkk
íku{Lkk ÃkíLke MkwÄkçknuLk, hkMkrçknkhe ËuMkkE íkÚkk íku{Lkk ÃkíLke rð¼kçknuLk ËuMkkE, sLkkËoLk hkð÷ íkÚkk
íku{Lkkt ÃkíLke n»koËkçknuLk hkð÷, Mkhkus økwtËkýe, ntMkk Ëðu, Ãkhuþ ¼è, søkËeÃk ðehkýe, çktMkhe ¼è,
{k÷íke ÷ktøku, LkÞLkuþ òLke, ykrMkík ËuMkkE íkÚkk íku{Lkk ÃkíLke nu{k ËuMkkE, yrsík þuX íkÚkk íku{Lkkt
ÃkíLke rLkhÃkw{k þuX, Mkkir{÷ {wLkþe, ~Þk{÷ {wLkþe, ykhíke {wLkþe, y{h ¼è, rLkþk WÃkkæÞkÞ,
ykuMk{kLk {eh ðøkuhu WÕ÷u¾LkeÞ Au.
• Mkwøk{ MktøkeíkLkk rËøËþoLkLkk ûkuºku hrMkf÷k÷ ¼kusf íkÚkk [e{Lk íkÃkkuÄLkLkku WÕ÷u¾ fhðku ½xu.
• økwshkík{kt frðíkk økkðkLke ÃkhtÃkhk Au.
• frðíkkyku ¾kMk fheLku økeíkku Lku økÍ÷ku, MðhçkØ fheLku hsq Úkíkk MktøkeíkLku ‘fkÔÞ-Mktøkeík’ fnuðk{kt ykðu
Au.

182
• yk{, økwshkík{kt þçË«ÄkLk MktøkeíkLke Þkºkk Mkwøk{ MktøkeíkÚke fkÔÞMktøkeík MkwÄeLke Au.
• Mktøkeíkûkuºku ÷kufMktøkeík yu økwshkíkLke ykøkðe ÃkhtÃkhk Au.
• íku{kt [khýe ÷kuføkeíkku, Ëwnk, AtË ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• ÷kuføkeíkkuLkk {kæÞ{Úke økwshkíkLkk Mktíkku, ¼srLkfku yLku ¼õíkkuyu ¼khíkLke «k[eLk MktMf]ríkLkkt {q¤
ík¥ðku Mkk{kLÞ {kýMk MkwÄe ÃknkU[kzðk{kt yøkíÞLkku ¼køk ¼sÔÞku Au.
• ÷kufMktøkeíkLkk ûkuºku ykøkðwt «ËkLk fhLkkhk{kt Íðuh[tË {u½kýe, Ëw÷k fkøk, y¼hk{ ¼økík, nu{w
økZðe, ®Ãkøk¤þe økZðe, hríkfw{kh ÔÞkMk, ¼uhwËkLk økZðe, rËðk¤eçknuLk ¼e÷, ÷k¾k økZðe, Ë{Þtíke
çkhzkE, {ÄwMkqËLk ÔÞkMk, çk[w¼kE økZðe, fhMkLk ÃkrZÞkh, «VwÕ÷ Ëðu, nu{tík [kinký, ÷r÷íkk
½kuzkËhk ðøkuhu LkkUÄÃkkºk Au.
• rVÕ{ Mktøkeíkûkuºku yrðLkkþ ÔÞkMk, íku{Lkk Ãkwºk økkihktøk ÔÞkMk, ûku{w rËðurxÞk, rË÷eÃk Äku¤rfÞk, Ãkwhw»kku¥k{
WÃkkæÞkÞ, Mkhkus økwtËkýe, hkMkrçknkhe ËuMkkE, ykrMkík ËuMkkE, yrsík {[oLx, hsík Äku¤rfÞk, {nuþ
fLkkurzÞk yLku Lkhuþ fLkkurzÞk suðk Mktøkeíkfkhkuyu Mktøkeík-rËøËþoLk fhe ÷kufr«Þíkk {u¤ðe Au.
• økwshkík rðïfkuþ xÙMxLkk ÷r÷íkf÷kfuLÿLkk WÃk¢{u fkÔÞMktøkeík ©uýeLkwt ykÞkusLk ÚkÞk Au su{kt ©e
y{h ¼è îkhk {fhtË Ëðu, nheLÿ Ëðu, h{uþ Ãkkhu¾, {Lkkus ¾tzurhÞk ðøkuhu frðyku-økÍ÷fkhkuLke
h[Lkk «Míkwík fhðk{kt ykðíke hne Au, su ©uýeLku f÷khrMkfkuLke ½ýe [knLkk {¤e Au.
• Lkkxf yLku htøk¼qr{
• økwshkíke Mk{ks, hksfkhý, MkkrníÞ yLku yLÞ ÷r÷íkf¤kykuLkk ûkuºku ðeMk{e MkËe Ëhr{ÞkLk suðe
ðirðæÞ¼he økrík Ëu¾kÞ Au, íkuðe htøk¼qr{Lkk ûkuºku Ãký Au.
• yu MkËeLkku ykht¼ ÚkkÞ íku Ãknu÷kt íkku ÃkkhMke Lkkxf {tz¤eyku, íku{Lkk ÷u¾fku yLku yr¼Lkuíkkykuyu
½ýeçkÄe «ð]r¥kÚke htøk¼qr{Lku íkku økrík{kt ykýe s ËeÄe níke.
• Ëuþ¼h{kt ÃkkhMke Lkkxf {tz¤eLkku «¼kð þY ÚkE [qõÞku níkku.
• rMkLku{k {kæÞ{Lkk «ðuþ Ãknu÷kt yk {tz¤eykuyu hk{kÞý, {nk¼khík-ykÄkrhík fÚkkMkk{økúeLke
ÃkkhtÃkkrhf, ÷kufLkkxâkøkík ¼sðýeykuLke Mk{ktíkh yuf «¼kð Q¼ku fÞkuo níkku.
• suþ{kt fux÷uf Xufkýu yu htøk¼qr{ Mkk{u Ãkzfkh Q¼ku fhe «kËurþf rð÷ûkýíkkykuLkkt ík¥ðku ðzu Ãkkuíkefe
htøk¼qr{ Q¼e fhðkLkk «ÞkMkku ykht¼kÞk íku{kt økwshkík Ãký Mkr¢Þ níkwt.
• Ë÷Ãkíkhk{Úke {ktze Lk{oË, fkLík MkrníkLkk ÷u¾fku Lkkxâ÷u¾Lk íkhV ðkéÞk íÞkhu ¼÷u MðYÃkøkík
Lkçk¤kEykuÚke çk[e Lk þõÞk nkuÞ Ãký íku{Lkku «ÞíLk økwshkíkeÃkýkLke þkuÄLkku níkku yLku íkuÚkeÞ ðÄw
MktMf]ík LkkxâÃkhtÃkhkLku yÃkLkkðe ÃkkuíkkLkk LkkxâMðYÃkLku rðfMkkððkLkku Ãký níkku.
• Ë÷Ãkíkhk{u 1851{kt ¼÷u yurhMxkuVurLkMkLkk ‘Ã÷wxMk’ LkkxfLkku ykÄkh ÷E ‘÷û{e’ Lkkxf ÷ÏÞwt nkuÞ,
183
Ãký ÃkAe 1871{kt ‘r{ÚÞkr¼{kLk’ ÷ÏÞwt íÞkhu økwshkíkLke ¼ðkE-ÃkhtÃkhk, ¼k»kkfeÞ ÷Zýku yLku
[rhºkLku íku{ýu Ãkqhk Mkk{ÚÞoÚke yÃkLkkÔÞkt.
• Ãkqðohtøk, LkktËe íkÚkk MkqºkÄkhLku íku{ýu ÷u¾Lk{kt MðefkÞkO íÞkhu MktMf]ík Lkkxâ÷u¾Lk MkkÚkuLkwt yLkwMktÄkLk çknw
MÃkü níkwt.
• 1867{kt Lkð÷hk{u ‘¼èLkwt ¼kuÃkk¤wt’ ÷ÏÞwt.
• íku {kur÷ÞuhLkk LkkxfLkk ¼kðkLkwðkË YÃku níkwt Ãký íku ðzu íku{ýu «nMkLkLkk MðYÃkLku ðÄw Lk¬híkkÚke
W½kzðkLkku «ÞíLk fÞkuo níkku.
• 1862{kt s LkøkeLkËkMk {khVríkÞkLkwt ‘økw÷kçk’ Lkkxf «fkrþík ÚkÞwt yLku íku{kt fkr÷ËkMkLkku «¼kð
rÍ÷kÞku níkku.
• yk çkÄe {Úkk{ýku Ãku÷k ÃkkhMke {tz¤eLkkt Lkkxfku Mkk{u økwshkíke LkkxfLku ¾e÷ððkLke níke.
• Lk{oË Ãký ‘f]»ýkfw{khe’, ‘hk{òLkfeËþoLk’, ‘ÿkiÃkËeËþoLk’ yLku ‘Mkkhþkfwtík÷’ ÷ÏÞkt.
• ðeMk{e MkËeLkk ykht¼ Ãknu÷ktLke yk {Úkk{ýku çku «fkhLke sýkÞ Au – yuf MkkrníÞfkhku ðzu Úkíke
{Úkk{ýku, çkeS MkeÄk htøk¼qr{ MkkÚku Mktf¤kÞu÷k, ¼sðýeLke Mk¼kLkíkk MkkÚku ÷¾íkk ÷u¾fku ðzu Úkíke
¼÷k{ýku.
• Lkkxfku{kt «uûkfLkwt {n¥ð yu MðYÃkLkk s yrLkðkÞo ¼køkYÃk Au yu Mðefkheyu íkku yk çkeS {Úkk{ýðk¤k
÷u¾fLkku s «¼kð ðÄkhu rÍ÷kÞku.
• hýAkuz¼kE WËÞhk{ Ëðu yuðku «¼kð Q¼ku fhLkkhk «Úk{ Lkkxâ÷u¾f níkk.
• íku{ýu Ãký þY{kt íkku íkr{¤ LkkxfLkku ykÄkh ÷ELku s ‘nrhùLÿ’ ÷ÏÞwt níkwt yLku íku sçkhËMík MkV¤
hÌkwt.
• ‘Lk¤Ë{Þtíke’ ÷¾íke ð¾íku «u{kLktËLkk ‘Lk¤kÏÞkLk’Lkku ykÄkh ÷eÄku yLku ÃkAe íku{ýu 1866{kt
‘÷r÷íkkËw:¾Ëþof’ ÷ÏÞwt íÞkhu Mkk{krsf «&™kuLku íku{ýu {u÷kuzÙk{urxf ík¥ðku MkkÚku yu heíku WXkðe
ykÃkðkLkwt ykhtÇÞwt fu íku{ktÚke íkífk÷eLk {ÞkoËkyku MkkÚku Lkkxfku ÷¾kðkt þY ÚkÞkt.
• ðk½S ykþkhk{ ykuÍk, zkÌkk¼kE Äku¤þkS, {q¤þtfh {q÷kýe suðk ÷u¾fku yk Lkðe ÄkhkLku
ÃkkuíkkLke þÂõík-{ríkÚke ykuh ¾e÷ðe þõÞk yLku òuíkòuíkk{kt ÃkkhMke Lkkxf {tz¤eykuLkwt MÚkkLk økwshkíke
Lkkxf {tz¤eykuyu ÷E ÷eÄwt.
• òufu ÃkkhMke Lkkxf {tz¤eyku íkku 1866Úke {ktzeLku 1942 MkwÄe «ð]¥k hne yLku íku Ëhr{ÞkLk 28 sux÷e
ÃkkhMke Lkkxf {tz¤eykuLkkt MkUfzku Lkkxfku ¼sðkÞkt.
• fu¾wþY fkçkhkSÚke {ktze snktøkeh hkýeLkk MkwÄeLkk 56 ÃkkhMke Lkkxâ÷u¾fkuLkkt LkkxfkuLkku fw÷ yktfzku
292 suðku ÚkkÞ Au.

184
• yu Lkkxfku ÍkÍwt fheLku MkktæÞ {LkkuhtsLk, Ãkkxeo-õ÷çk-{LkkuhtsLkLke WÃkÞkurøkíkk íkhV s ÷ûÞ fhíkkt níkkt;
Ãký íkuLkk ðzu ‘ÃkkhMke fkì{uze’ suðk MðYÃkLkku rðfkMk Ãký ÚkÞku.
• ðeMk{e MkËeLke þYykík þYykík Ãknu÷kt yk çkÄktLkk «ÞíLkkuyu Lkkxâ«ð]r¥kLke ÷kufhtsf WÃkÂMÚkrík
MðefkhkE [qfe níke.
• zkÌkk¼kyu økwshkík{kt Ãkkfwt rÚkÞuxh çktÄkÔÞwt íÞkhu íku{Lku ÏÞk÷ ykðe [qõÞku níkku fu Lkðkt h[kíkkt síkkt
þnuhkuLkk «uûkfðøkoLke {LkkuhtsLkLke sYrhÞkík Ãkku»ku yu heíku Lkkxâ÷u¾f yLku íkuLkk ¼sðiÞk Mkûk{ çkLke
[qõÞk Au.
• íku{ýu yu{Lke {tz¤eLkwt Lkk{ ‘Ëuþe LkkxMk Mk{ks’ hk¾u÷wt; íkuLkkÚke Ãký MÃkü níkwt fu íkuyku ‘rðËuþe’ Lkrn
‘Ëuþe’Lkk yøkúne níkkt.
• yk Lkkxfku ðå[u íku{ýu ‘BÞwrLkrMkÃk÷ R÷uõþLk’ suðwt Lkkxf ÷¾eLku [qtxýe{kt ¾u÷kíkk hksfkhý yLku
økuhheríkLku Ãký fxkûk ðzu WÃkMkkðe ykÃke.
• {q÷kýeyu ‘rð¢{[rhºk’, ‘fk{÷íkk’, ‘swøk÷swøkkhe’, ‘ËuðfLÞk’, ‘¼køÞkuËÞ’, ‘yuf s ¼q÷’ Mkrník
44 sux÷kt Lkkxfku ÷ÏÞkt yLku ‘sqLke htøk¼qr{’ Ãkh ð[oMkT s{kÔÞwt.
• Ãkkihkrýf yLku yiríknkrMkf rð»kÞku MkkÚku íkuyku fk{ Ãkkzíkk.
• ÷kufr«Þ Lkkxfku çkeò yÚko{kt fkìBÞwrLkxe rÚkÞuxhLkkt Mkq[f nkuÞ Au.
• rð»kÞðMíkwLke {kir÷fíkkLke þkuÄ fhíkkt yu ðkíkLkwt {qÕÞ ðÄkhu nkuÞ fu «ò{kLkMk{kt «[r÷ík fÚkk½xfkuLkku
ykÄkh ÷E Lkkxfku ÷¾kÞ.
• yu Mk{ÞLkk MkkrníÞfkhku zkÌkk¼kE yLku {q÷kýe ðøkuhuLkkt suðkt Lkkxfku ÷¾ðkÚke Ëqh hnuíkk Ãký
økkuðÄoLkhk{ rºkÃkkXe, hýrsíkhk{ ðkðk¼kE, {rý÷k÷ Lk¼w¼kE ðøkuhu yu{Lkkt Lkkxfku òuðk sYh
síkk.
• yu{Lku xefk fhðkLkkt ½ýkt fkhýku Ãký {¤íkkt yLku Mkk{k «ÞíLk YÃku LkkxfkuÞ ÷¾íkk.
• økkuðÄoLkhk{u 1891{kt ‘ûku{hks yLku Mkkæðe’ ÷ÏÞwt. ‘fkLíku’ ‘økwhw økku®ðË®Mkn’ Lkkxf ÷ÏÞwt.
• yk çkÄkt Lkkxfku ÷¾kðk MkwÄe{kt íkku yuðe ÂMÚkrík Q¼e ÚkE [qfe níke fu MkkrníÞfkhkuLku ¼sðkíke
htøk¼qr{ Ãkh WÃkuûkkLkku y™w¼ð ÚkkÞ.
• yu Mk{Þu Lkkxârððu[Lk Ãký ykht¼kÞwt íÞkhu íku{ýu yk ÔÞðMkkÞe {tz¤eLkkt LkkxfkuLke Mk{eûkkLku çkË÷u
MkkrníÞfkhku ðzu ÷¾kíkkt LkkxfkuLke s ykðze íkuðe Mk{eûkk fhíke ÞkuøÞ {kLke.
• íku ð¾íku yk su rð¼uË MkòoÞku íku MkËe ÃkAe Ãký çkË÷kÞku Lkrn.
• økwshkík{kkt ¼ðkE níke.
• íkuýu íkuLkku «uûkf çkLku íÞkt MkwÄe økk{zk{kt s þkuæÞku níkku yLku økk{zu økk{zu Ãkzkðku Lkkt¾e íkuLkk ¾u÷ Úkíkk
185
hnuíkk.
• {wtçkE{kt ßÞkhu sqLke htøk¼qr{Lkkt Lkkxfku ÷kufr«Þ Úkðk {ktzâkt íÞkhu íkuLkk «¼kðu økwshkík{kt Ãký ½ýe
{tz¤eyku Q¼e ÚkE.
• n¤ðËLke Lkh¼uhk{Lke {tz¤e, {kuhçke ykÞo MkwçkkuÄf Lkkxf {tz¤e, ðktfkLkuh ykÞo MkwçkkuÄf Lkkxf
{tz¤e ðøkuhu.
• yk {tz¤eyku íÞkhLkk hkòyku ÃkkMku hkßÞk©{ {u¤¤ðk «ÞíLk fhíke.
• {kuhçke ftÃkLkeLku fkrXÞkðkzLkk hkòyku íkku zkÌkk¼kELke ftÃkLkeLku ðzkuËhkLkk MkÞkShkð økkÞfðkz
hkßÞk©Þ ykÃkíkk.
• hkßÞ©Þ {¤íkkt s þkýk zkÌkk¼kE yuðwt ÃkkrxÞwt ÷økkzíkk : ‘Mk{þuh¾u÷çknkËwh ©e{tík MkÞkShkð
økkÞfðkz ykr©ík ©e Ëuþe Lkkxf Mk{ks’.
• íÞkhu hkòyku {tz¤eLku yk©Þ ykÃku yuðku [k÷ þY ÚkÞu÷ku.
• íku heíku Ãkkr÷íkkýkLkk Xkfkuh, ðktfkLkuhLkk {nkhkòyu Ãký Lkkxâ{tz¤eykuLku yk©Þ ykÃku÷ku.
• {wtçkELke {tz¤eykuyu {wtçkE{kt yk heíku fËe sYh Q¼e Úkíke Lknkuíke.
• yk{ Aíkkt økwshkík yLku {wtçkELke {tz¤eLkkt Lkkxfku{kt fkuE {kuxk ¼sðýe-¼uË, rð»kÞ-Mkk{økúe-¼uË
Lk níkk.
• ÷øk¼øk {wtçkELke {tz¤eLkkt LkkxfkuLke s yuf Þk çkeS heíku Lkf÷ Úkíke níke.
• {wtçkELke {tz¤eyku{kt òufu ÔÞkðMkkrÞf MÃkÄko íkeðú níke Lku íku yuðe níke fu yuf {tz¤eLkk MkV¤ ÷u¾fLku
Þk yr¼LkuíkkLku çkeS {tz¤eðk¤k fkðkËkðk fheLkuÞ ÃkkuíkkLkku fhe ÷uðk WÃkkÞku fhíkk.
• yk ÂMÚkrík MkòoðkLkk fkhýu s Ëhuf {tz¤e ÃkkuíkkLkk ÷u¾f, yr¼Lkuíkk ÃkkMku fhkhku fhkðíke.
• y÷çk¥k, yk ÂMÚkrík ÃkhÚke yuðwt sYh íkkhðe þfkÞ fu yr¼LkuíkkLke su{ ÷u¾fkuLkwt Ãký ¼khu ð[oMð
níkwt.
• su ÷u¾f ÷kufr«Þ ÚkE þfu íkuðk rð»kÞ-ðMíkwLke rLkíÞ þkuÄ fhíkku hnu yLku «uûkf-ÃkMktË MktðkËku¼he
çkuíkçkkSLke Í{f fhe þfu íkuðe çkku÷çkk÷k níke.
• íku{ýu yu yk¾eÞ Lkkxâ-fÚkk{kt økeík-MktøkeíkLke søÞk hk¾¤e Ãkzíke; çk÷fu, yk økeík-Mktøkeík Ãký yu
Lkkxâ÷u¾LkLkk s ¼køkYÃk níkkt.
• íÞkhu yuðk yr¼Lkuíkk ðÄkhu MkV¤ hne þfíkk su çkuíkçkkS{kt fwþ¤ nkuÞ yLku ftX Ãký yåAku Ähkðíkk
nkuÞ.
• Ãkt. ðkze÷k÷ rþðhk{, Ë÷Mkw¾hk{ ¼kusf, {q¤[tË {k{k, fkMk{¼kE {eh, {kunLk swrLkÞh suðk
Mktøkeíkfkhku zkÌkk¼kE Äku¤þkS, «¼w÷k÷ rîðuËe, h½wLkkÚk çkúñ¼è, frð ºkksÃkfh, S.yu. ðihkxe,

186
{LkMðe «ktríksðk÷k, ÃkVwÕ÷ ËuMkkE ðøkuhuLkkt ÷¾u÷kt økeíkkuLkkt MðhktfLk fhíkk.
• yk økeík-Mktøkeík ykøk¤ síkkt økwshkíke Mkwøk{ MktøkeíkLkk Mk{]Ø ðkhMkk YÃku MðefkhkÞkt.
• LkkxfLkkt rð»kÞðMíkw, çkuíkkçkkSLke su{ s yk økeík-Mktøkeík «uûkfkuLku Lkkxf MkwÄe ÷E ykðíkkt.
• Ëhuf yr¼Lkuíkk fktE W¥k{ økkÞf Lk nkuE þfu yLku íÞkhu íkku MðeÃkkºk Ãký Ãkwhw»k-yr¼Lkuíkk s ¼sðíkk
yu Mktòuøkku{kt {ÞkoËk ½ýe níke.
• MkV¤ {tz¤eyku yk {kxu s yðksLke íkk÷e{ yLku Wå[khþwrØ {kxu rðþu»k «ÞíLkku fhíke.
• çkkÃkw÷k÷ LkkÞf, sÞþtfh ‘MkwtËhe’, yþhV¾kLk, {kunLk÷k÷k, «kýMkw¾ ‘yurzÃkku÷ku’, y{]ík fuþð
LkkÞf, «¼kþtfh ‘h{ýe’, {kMíkh ðMktík, {kuíkeçkkE, {wLLkeçkkE suðkt íÞkhLke htøk¼qr{Lkkt fwþ¤ Lkx-
Lkxe níkkt yLku íku{Lke ÷kufr«ÞíkkLkku Mkw{kh Lk níkku.
• ykÄwrLkf WÃkfhýkuLkk y¼kððk¤k «uûkkøk]n{kt, MkkWLz rMkMx{Lkk y¼kð ðå[u íku{ýu su yr¼LkÞþi÷e
fu¤¤e níke íku yr¼LkÞLke Mkqû{íkk, [nuhkLkk nkð¼kð, ytøk[uük WÃkhktík yðks ðzu h[kíkk ¼kð-
Ãk÷xk ðzu rMkrØ ÚkÞu÷e níke.
• íÞkhu Mkux Ãký Lk níkk yuLkk MÚkkLku Ãkkïo¼q{kt [eíkhkÞu÷k ÃkzËk hnuíkk.
• fu¾wþY fkçkhkSÚke {ktze çkkÃkw÷k÷ LkkÞf, fkMk{¼kE {kMíkh, ËÞkþtfh røkhLkkhk, fkMk{ {eh,
{q¤[tË {k{k ðøkuhu á~ÞkuLke økkuXðýe fhLkkhk, MkwrLkÞkursík Mktf÷Lk fhLkkhk níkk, su{Lku rËøËþof
íkhefu Ãký yku÷¾kðe þfkÞ.
• òufu íÞkhu yksLke rËøËþoLkLke rð¼kðLkkÞu «[r÷ík Lk níke.
• su fktE ¾qçk «[r÷ík çkLku íkuLke Mkk{u fþwtf swËwt fhðkLkwt ÷øk¼øk Ëhuf ûkuºk{kt çkLkíkwt nkuÞ Au.
• E.Mk. 1902{kt frð LkÚkwhk{ MkwtËhSyu Lkkxfku ÷¾ðk WÃkhktík ¼híkLkk ‘LkkxâþkMºk’Lkku økwshkíke
yLkwðkË «økx fÞkuo.
• E.Mk. 1904{kt ðzkuËhkLkk çkkçkw÷k÷ suðk nk{kuorLkÞ{-{kMíkhu ‘MksLk MkwtËhe’ ÷¾e íkuLkku yðuíkLk
«Þkuøk fÞkuo.
• {wtçkE{t çkìrhMxh Lk]®Mkn rð¼kfh ½ýe Mk¼kLkíkk MkkÚku Lkkxâ÷u¾Lk{kt «ðu~Þk.
• íkuyku sqLke htøk¼qr{ Ãkh ¼sðkíkkt LkkxfkuLkk ÷u¾LkMíkhÚke hkS Lk níkk.
• íkuyku {kLkíkk níkk fu htøk¼qr{Lku WLLkík fhðkLkwt fk{ MkkrníÞr«Þ rûkrûkíkðøkoLkwt s Au yLku íku{Lkk ðzu
s Lkkxfku Ãký ÷¾kðkt yLku ¾kLkøke heíku ¼sðkðkt Ãký òuEyu.
• íkuyku yuf rðfÕÃk h[ðkLke {Úkk{ý fhe hÌkk níkk.
• òufu yk fktE Mkh¤ Lk níkwt.
187
• 1912{kt Akuxk÷k÷ Y¾Ëuð þ{koyu økku.{k. rºkÃkkXeLke ‘MkhMðíke[tÿ’ Lkð÷fÚkkLkwt LkkxâYÃk Mkwhík{kt
¼sÔÞwt.
• yk{ íkku {q÷kýeyu Ãký LktËþtfh {nuíkkLke Lkð÷fÚkk ‘fhý½u÷ku’ ÃkhÚke Lkkxf håÞwt níkwt, Ãkhtíkw
ÔÞðMkkÞe htøk¼qr{ Mkk{u yk «ÞíLkku fkuE «¼kð Q¼ku fhe þfu yu{ Lk níkk.
• sqLke htøk¼qr{Lke {ÞkoËkyku Mkk{u ðeMk{e MkËeLkk ºkeò ËkÞfkÚke s Ãkzfkh VUfkðk þY ÚkÞk íkkuÞ XuX
1979-80{kt ¼ktøkðkze rÚkÞuxh íkqxâwt íÞkt MkwÄe yu þi÷eLkkt Lkkxfku ¼sðkíkkt íkku hÌkkt s. ð¤e {ÞkoËkku
¼÷u øk{u íku [ªÄkíke nþu yu htøk¼qr{yu sçkhËMík «uûkfðøko Q¼ku fÞkuo níkku.
• ÷kufku{kt íku{Lkk ðMºkku ‘VìþLk’ çkLke síkkt yLku xku¤-xÃÃkk, {nurV÷ku{kt yu htøk¼qr{Lkk MktðkË, økeíkku,
ykLktË yLku [[koLke Mkk{økúe çkLkíkkt.
• yksu su MÚkkLk rVÕ{MxkhkuLkwt Au íkuðwt íÞkhu íku{Lkk yr¼LkuíkkykuLkwt hnuíkwt.
• LkkrÞfk çkLkíkk yr¼LkuíkkLkk yÃknhýLkk Ãký «ÞíLkku Úkíkk.
• yk çkÄk fkhýu s økwshkíke htøk¼qr{Lke þíkkçËe ðu¤k økútÚk «økx ÚkÞku íÞkhu 202 sux÷e ftÃkLkeykuLke
LkkUÄ íku{kt níke.
• çkkÃkw÷k÷ LkkÞfLke ‘{wtçkE økwshkíke Lkkxf {tz¤e’ 1922Úke 1939 MkwÄe [k÷e yuLku íku{ýu 109 Lkkxfku
¼sðu÷kt.
• ÃkAe yk {tz¤e Lkðk Lkk{u [k÷u÷e.
• íÞkhu ¼køkeËkhku çkË÷kíkk, {kr÷fku çkË÷kíkk – ykðwt çkÄwt ÚkÞkt fhíkwt.
• ‘©e Ëuþe Lkkxf Mk{ks’ þY ÚkE íÞkhu íkuLkk {kr÷f zkÌkk¼kE Äku¤þkS níkk – 1899Úke 1902 MkwÄe.
yk Ëhr{ÞkLk íku{ýu ‘y©w{íke’, ‘ðeýkðu÷e’, ‘W{kËuðze’ suðkt Lkkxfku ¼sÔÞkt; ÃkAe W¥k{÷û{eçknuLk
ÃkkMku Mkt[k÷Lk økÞwt íku ¼ktøkðkze rÚkÞuxh íkqxðk MkwÄe hÌkwt.
• ©e Ëuðe LkkxMk Mk{ksu 200Úke ðÄw Lkkxfku ¼sÔÞkt.
• yu Mk{ÞLke yLÞ «¼kðe {tz¤eyku{kt ©e ÷û{efktík Lkkxf Mk{ks, ©e ykÞo Lkiríkf LkkxMk Mk{ks
WÃkhktík {kuhçke, Ãkkr÷íkkýk, Mkwhík, ðzkuËhk,ðktfkLkuhLke ftÃkLkeykuLkkt Ãký Lkk{ ËE þfkÞ.
• ÔÞðMkkÞe nkuðkLkk fkhýu íkuyku rLkhtíkh Lkkxf fhíkk yLku yk heíku Lkkxâ-«ð]r¥k fËe yxfíke Lkrn;
yk íkuLkku rðþu»k økwý Mk{sðku òuEyu.
• íku{ýu MÃkÄko{kt xfe hnuðk íku{Lke ÃkkMkuLkkt su {ÞkorËík MkkÄLkku níkkt íku{kt hneLku s, rfxMkLk ÷kRx çkkË
ðes¤e ykðe íÞkhu xÙeMk MkeLk Ãký W{uÞkO Lku «uûkfkuLku yk¼k fhe ËeÄk.
• sqLke htøk¼qr{ Ãkh çknwÏÞkík çkLku÷kt Lkkxfku{ktÚke Ãký yksu çknw ykuAkt Lkkxfku WÃk÷çÄ Au.
• su Au íku{ktÚke Úkkuzktf {wÿý MðYÃk Ãkk{e hÌkkt Au.

188
• Lkkxf ¼÷u Lk Mk[ðkÞkt Ãký økeíkku ½ýkt Mk[ðkÞkt.
• íkuLkk Ãkrhýk{u ‘{eXk Wòøkhk’ suðwt Mktf÷Lk rðLkÞfktík rîðuËe ðzu þõÞ çkLÞwt Au.
• ËkËkMkknuçk Vk¤fuyu rMkLku{k {kæÞ{ òuzu fk{ Ãkkzðwt þY fÞwO íÞkhu yk sqLke htøk¼qr{Lkkt Lkkxfku s
yÃkLkkðu÷kt. ‘hkò nrhùtÿ’ íkuLkku Lk{qLkku Au.
• {qtøke rMkLku{kLkk Þwøk{kt yLkuf Lkkxfku MkeÄkt rVÕ{ktfLk ðzu Lkðk «uûkfku ÃkkBÞk níkk. fne þfkÞ. fu
¼khíkeÞ yLku økwshkíke rVÕ{Lkk «kht¼fk¤Lku ¾e÷ððk{kt, íkuLkk MðYÃk-½zíkh{kt yk sqLke htøk¼qr{,
ÃkkhMke htøk¼qr{Lkku Vk¤ku ½ýku {kuxku hÌkku Au.
• ‘yuf Mkh¾k rËðMk Mkw¾Lkk fkuELkk òíkk LkÚke’ (‘{k÷ðÃkrík’, ‘MkkÌkçkku {khku økw÷kçkLkku Akuz, ðu÷e nwt
íkku ÷ðtøkLke’ (‘ntMkkfw{khe’), ‘Íx òyku [tËLknkh ÷kðku, ½qt½x Lkrn ¾ku÷wt hu.’ (‘ðÕ÷¼eÃkrík’),
‘{eXk ÷køÞk íku {Lku yksLkk Wòøkhk’ (‘ðze÷kuLkk ðktfu’), ‘Mkkt¼hu hu çkk¤ÃkýLkkt Mkt¼khýkt’
(‘þkr÷ðknLk’), ‘ÓËÞLkk þwØ «u{eLku’ (‘{k÷ðÃkrík’), ‘ík{u òuòu Lkk ðkÞËk rðíkkðòu’, (‘yhwýkuËÞ’)
suðkt yLkuf økeíkku fkLku Ãkzíkkt s sqLke htøk¼qr{Lkkt M{hýku òøke QXu Au yu íkuLke yðøkýLkk þõÞ LkÚke.
• sqLke htøk¼qr{Lkkt Lkkxfkuyu «òSðLkLke M{]rík, økkihðLkk rnMMkkYÃk çkLku÷k yLkuf fÚkk½xfku Ãkwhký,
RríknkMk{ktÚke Ãký ÷eÄk.
• hMkçkkuÄ MkkÚku LkeríkçkkuÄ, Mk{ksçkkuÄLke Ãký íku{ýu ¾uðLkk fhe.
• sqLke htøk¼qr{Lke MkV¤íkk çknwrðÄárü MkkÚkuLkk yÇÞkMkLke yÃkuûkk hk¾u Au.
• E.Mk. 1915{kt økktÄeS Ërûký ykr£fkÚke ÃkkAk ðéÞk ÃkAe Mk{ksSðLk, hk»xÙ yLku íkuLkkt swËkt swËkt
ûkuºkku{kt Ãký ÃkrhðíkoLk {kxuLke íkíÃkhíkk Ëu¾kðk {ktze.
• ÞwrLkðŠMkxe-rþûkýLkk «¼kðLkku – fkì÷us«ð]r¥kLkk «¼kðLkku Ãký yu Mk{Þ níkku.
• Mk{ks nðu Lkðrþrûkík ÃkkMku ykÃkuûkk hk¾íkku ÚkÞku níkku.
• E.Mk. 1922{kt [LÿðËLk {nuíkkyu ‘÷kr÷Þk ÃkhkÃkh’ yufkuÂõík ¼sðe yLku òýu íkuLkkt yktËku÷Lk
rÍ÷kðk þY ÚkÞk. çkxw¼kE W{hðkrzÞk, Þþðtík Ãktzâk, «kýSðLk ÃkkXfLkkt yufktfeyku «fkrþík
Úkðk {ktzâk.
• htøk¼qr{Lkk «uûkf{kLÞ MðYÃk íkhefu yufktfeLkwt Mkk{ÚÞo ¼÷u Lk níkwt; Ãký Lkkxâ÷u¾Lk-½zíkh yLku
fkì÷us«ð]r¥k Ëhr{ÞkLk LkkxfLke ¼sðýeLku íku{ktÚke Mkkhe Mkk{økúe WÃk÷çÄ çkLkíke.
• LkkLkk¼kE hkýeLkk, ¾whþuËS çkkðeðk÷k, çk{LkS fkçkhkS, snktøkeh Ãkxu÷ ‘økw÷Vk{’ suðk ÃkkhMke
Lkkxffkhkuyu «kht¼{kt yufktfeLkk MðYÃk-½zíkhLkwt fk{ fhu÷wt íkuLku yk Lkð÷u¾fkuyu ðÄkhu Mk¼kLkíkkÚke
rðMíkkÞwO.
• yk ÷u¾LkLkku «¼kð sqLke htøk¼qr{yu Ãký AeÕÞku.
189
• 1930{kt frð ò{Lku Mkkð yufktfe Lkrn íkkuÞ çku ytfkuLke ÷½w Lkkrxfkyku ÷¾e yLku íku ÔÞðMkkÞe heíku
¼sðýe Ãký Ãkk{e.
• rð»kÞku Ãkhíðu Ãký yr¼øk{ çkË÷kðku þY ÚkÞku.
• {q¤þtfh {q÷kýeyu Ëuþe hsðkzk yLku økkuhk y{÷ËkhkuLkk MktçktÄ rðþu ‘fwtËçkk¤k’ Lkkxf ÷ÏÞwt.
• MðkíktºÞLke ÷zík, {sqh-[¤ð¤ suðk rð»kÞku Ãký yÃkLkkððk þY ÚkÞk.
• {q÷kýeyu s nku{Y÷ [¤ð¤ yLku MðËuþeLke ¼kðLkkÚke Mk¼h ‘Ä{oðeh’ ÷ÏÞwt.
• yk ð»kkuo{tkt s Lk]®Mkn rð¼kfhu 1923{kt ‘htøk¼qr{’ Lkk{Lkwt ºki{krMkf «økx fhðwt þY fÞwO.
• Lkkxf ftÃkLkeyku Äe{u Äe{u íkqxðk {ktze níke, «uûkfkuLke yÃkuûkkyku çkË÷kðk {ktze níke.
• [t.[e.Lkk ‘÷kr÷Þk ÃkhkÃkh’Úke ykøk¤ fLkiÞk÷k÷ {Lkwþeyu 1924{kt ‘ÃkwhtËh rðsÞ, ‘yrð¼õík
ykí{k’, 1926{kt ‘íkÃkoý’, 1929{kt ‘ÄúwðMðkr{Lke Ëuðe’ yLku ‘fkfkLke þþe’ ÷ÏÞkt.
• 1929{kt {wtçkELkk ykìÃkuhk nkWMk{kt ‘fkfkLke þþe’ ¼sðkÞwt íÞkhu íku{kt ÃkzËk, MkeLkMkeLkhe Lkrn çk÷fu
^÷ìx Mku®xøkLkku WÃkÞkuøk ÚkÞku.
• «kurMkrLkÞ{ yk[oLku ÞkuS íku{ýu Lkðe Mkt¼kðLkkLku ðÄw ÃkwÏík fhe.
• {wLkþe Lkkxf yLku rMkLku{k{kt þwt çkLke hÌkwt Au íkuLkkÚke Mk¼kLk níkk.
• yux÷u yr¼LkÞþi÷e Ãký çkË÷ðkLke sYh Ãkzu yu heíkLkk Lkkxâ÷u¾LkLkk s ykøkúne níkk.
• 1927{kt [t.[e.Lkk ‘y¾ku’ yLku 1936{kt ‘ykøkøkkze’ LkkxfLke ¼sðýe MkkÚku {wLkþeLkkt LkkxfkuLke
¼sðýeyu Lkðe htøk¼qr{Lkku ykht¼ fhe ËeÄku.
• yk Lkkxfku yLku íkuLkk yk ÷¾ufku Lkðrþrûkík Mk{ks Ãkh «¼kð {qfu yuðe MktøkXLkþÂõík Ãký Ähkðíkk
níkk.
• økwshkíkLke fkì÷us, ÞwrLkðŠMkxe ðøkuhu MktMÚkkyku{kt LkkxfLke «ð]r¥k çk¤ð¥kh çkLku yLku MkkÚku MkkÚku s
Mkwhík, ðzkuËhk, y{ËkðkË, hksfkux suðk þnuhk{kt LkðÞwðfku yk rËþk íkVV «ð]¥k ÚkkÞ íku {kxu
«ÞíLkku þY ÚkÞk.
• sqLke htøk¼qr{ðk¤k fhíkkt yk Lkku¾ku [e÷ku níkku yLku íkuÚke s ¼kusf, LkkÞf suðkt htøk¼qr{Lkk
ÔÞkðMkkrÞfkuLkk MÚkkLku rþrûkíkku{ktÚke Ëhuf Mk{ksLkk f¤kfkhkuyu ykððwt þY fÞwO.
• [t.[e. {nuíkkyu 1925{kt ðzkuËhk{kt ‘f÷kMk{ks’ MktMÚkk MÚkkÃke; su{kt ntMkk {nuíkk suðkt Ãký níkkt.
• 1939{kt y{ËkðkË{kt ‘htøk{tz¤’ MÚkÃkkÞwt.
• hksfkux{kt ‘Mkkihk»xÙ f÷kfuLÿ’Lke MÚkkÃkLkkLkwt ð»ko Au 1940 yLku çkhkçkh yu ð»kuo s {wtçkE{kt ‘RÂLzÞLk
ÃkeÃkÕMk rÚkÞuxh’ (xqtf{kt ‘RÃxk’) yu økwshkíke{kt Ãký Lkkxâ«ð]r¥k ykht¼e; su{kt ËeLkk ÃkkXf, sþðtík

190
Xkfh, «íkkÃk ykuÍk ðøkuhu níkkt.
• 1944{kt “RÂLzÞLk LkìþLk÷ rÚkÞuxh’ MÚkÃkkÞwt, su ÃkAe ºkýuf ËkÞfk MkwÄe yk Lkðe htøk¼qr{Lke «ð]r¥kLke
«ríkrLkrÄ MktMÚkk YÃku yku¤¾kÞwt.
• yk çkÄe MktMÚkkykuLkk MÚkkÃkfku fktE htøk¼qr{Lkk ÔÞkðMkkrÞfku Lk níkk yLku íku{Lkku yu nuíkw Ãký Lk níkku.
• yk Lkðª {tz¤eyku{kt WíMkkne ÷u¾fku níkk, yr¼Lkuíkk-yr¼Lkuºkeyku níkkt, rËøËþofku níkk.
• íku{Lkku «ÞíLk Ëuþ yLku rðËuþLke htøk¼qr{ Ãkh [k÷íkk «ðknku{kt su fktE íku{Lku Ãkrhr[ík níkwt, íkuLku
Íe÷ðkLkku níkku.
• yk «ð]r¥kLkkt Ãkrhýk{ku íkku ÃkAeÚke ykððkLkkt níkkt, Ãký Ãknu÷wt Ãkrhýk{ yu ykÔÞwt fu sqLke htøk¼qr{yu
su ÷u¾fLku çknkh fhe ËeÄku níkku íkuLku ynª þkr{÷ ÚkðkLkku WíMkkn òøÞku.
• fLkiÞk÷k÷ {wLkþe, [t.[e. WÃkhktík økwýðtíkhkÞ yk[kÞo, h.ð. ËuMkkE, ßÞkuíkeLÿ Ëðu, ©eÄhkýe,
ÄLkMkw¾÷k÷ {nuíkk yLku íÞkt su÷{kt çkuXkt çkuXkt Wýkþtfh òuþeyu Ãký Lkkxâ÷u¾Lk {ktzâwt.
• 1932{kt íku{ýu ‘MkkÃkLkk ¼khk’ yLku ‘Qzý [hf÷ze’ yufktfe ÷ÏÞkt íkku ©eÄhkýeyu 1931{kt ‘ðz÷ku’
yufktfe ÷ÏÞwt; yux÷wt s Lknª, íku Mk{Þøkk¤k{kt yLÞ MksofkuLku Ãký LkkxâMðY{kt fk{ fhðkLkwt {Lk
ÚkÞwt.
• sÞtíke Ë÷k÷, [wLke÷k÷ {rzÞk suðk Mksofku LkkxâMksoLk WÃkhktík íkuLkk rððu[Lk{kt Mkr¢Þ çkLÞk.
• su ð»kuo økwshkíke htøk¼qr{Lke þíkkçËe QsðkE íku ð»kuo sÞþtfh ‘MkwtËhe’Lku hýrsíkhk{ Mkwðýo[tÿf
{éÞku.
• yk{ LkkxfLkk ûkuºk {kxu yk [tÿf ¼køÞu s yÃkkíkku; Ãký ‘MkwtËhe’Lku yÃkkÞku.
• íku{ýu yk «Mktøku økwshkíke «ò yLku MkkrníÞfkhkuLku yÃke÷ fhe fu økwshkíkLke htøk¼qr{Lku MkSðLk
fhðk{kt {ËË fhku.
• LkxLkxeyku ykÃkku Lku ¼sððk ÞkuøÞ Lkkxfku ykÃkku.
• íku{Lkkt rðÄkLkkuLkku yu Ãkký {{o níkku fu MkkrníÞfkhkuyu Lkkxfku íkku ykÃÞk Au Ãký ¼sððk ÞkuøÞ LkÚke
ykÃÞkt yLku yu rËþk¼q÷ MkwÄkhðe nðu sYhe Au.
• W{kþtfh òuþeLke Ãký LkkxâþíkkçËe-xkýu xefk níke fu, ‘yk íkku ðh rðLkkLkku ðh½kuzku Au.’ íku{Lkku
MkeÄku Mktfuík níkku fu LkkxâþíkkçËe íkku Qsðeyu Aeyu Ãký õÞkt Au ykÃkýwt Lkkxf ? õÞkt Au ykÃkýku
Lkkxâ÷u¾f ?
• W{kþtfh òuþe Þk sÞtíke Ë÷k÷Lke ðkík òu rÍ÷kðkLke níke íkku íku MkkrníÞLkku MktMÃkþo RåAíkk fux÷kf
Lkkxâf{eoyku Þk fkì÷us{kt Lkkxârþûký MkkÚku Mktf¤kÞu÷k níkk íÞkt s rÍ÷kðkLke níke.
• {wtçkELke htøk¼qr{ su ËkÞfkykuÚke økwòhkíke htøk¼qr{Lke ykuu¤¾ YÃku «ð]¥k níke íÞkt ¾kMk «rík¼kð
191
ykððkLkk Lk níkk.
• 1944{kt RÃxk {kxu sþðtík Xkfhu ‘Lk{oË’ ¼sÔÞwt.
• íÞkt økwýðtíkhkÞ yk[kÞoLkwt ‘yÕ÷kçku÷e’ Ãký ¼sðkÞwt.
• h.ð. ËuMkkELkkt ‘þtÂõík ÓËÞ’, ‘MktÞwõíkk’ yLku ‘ytsLke’Lke Ãký ¼sðýe yu økk¤k{kt ÚkE.
• MkkÚku MkkÚku s 1947{kt [tÿðËLk ¼èu ‘÷øLkLke çkuze’ yLku ‘MLkunLkkt Íuh’ suðkt LkkxfkuLke ¼sðýe fhe.
• [tÿðËLk ¼è rMkLku{k {kæÞ{{kt fk{ fheLku ykÔÞk níkk yLku Ãk]Úðehks fÃkqhLkkt Lkkxfku Ãký ¾qçk òuíkkt
níkkt.
• íkuyku rËøËþoLkLke f¤k rðþu Mk¼kLk níkk.
• Mkux-rzÍkELkÚke {ktze yr¼LkÞ rðþu íku{Lkku y÷øk yr¼øk{ níkku.
• íkuyku yu Ãký Mk{síkk níkk fu Ãkkuíku su rÚkÞuxh fhðk RåAu Au íku{kt økwshkíkLkk ÷u¾fkuLke f]ríkyku fk{
÷køkþu Lkrn. íku{ýu rðËuþ{ktÚke ÃkkuíkkLku ÞkuøÞ ÷køkíke f]ríkyku þkuÄe íku{Lkkt YÃkktíkh fhkÔÞkt.
• íkuyku {wtçkE{kt hneLku fk{ fhíkk níkk yux÷u íku{Lku ¾çkh níke fu yk «uûkf økwshkíke Au Ãký økwshkíkLkku
økwshkíke LkÚke.
• {twtçkELkk økwshkíkeykuLke Mkk{krsfíkk shk swËe níke, íku{Lke «uûkf íkhefuLke økhs shk swËe níke.
• [tÿðËLk ¼è ðzu íkÏíkkLke f¤k íkhefu htøk¼qr{Lkku rðfkMk þY ÚkÞku.
• ËeLkk økktÄe (ÃkkXf), yËe yÍoçkkLk, «íkkÃk ykuÍk, sþðtík Xkfh ðøkuhu {t[Lkûk{ yLku «uûkf MkwÄe
«íÞkÞLk MkkÄu yuðkt LkkxfkuLke {Úkk{ý{kt níkk.
• sqLke yLku Lkðe htøk¼qr{ ðå[uLkk yk Mkt¢ktríkfk¤{kt Vhe çku Äkhk Q¼e ÚkðkLke Mkt¼kðLkk níke, yuf
su LkkxfLku MkkrníÞMðYÃk íkhefu òuíke níke yLku íkuLku s {t[Lk-MðYÃku òuðk RåAíke níke.
• çkeS su LkkxfLku {t[LkMðYÃkLke þõÞ íkux÷e Ãkqýoíkk MkkÚku òuðk RåAíke níke yLku LkkxâÃkkX íkuLkk {kxu
yuf Mkk{økúeYÃk níkku. ‘MkkrnÂíÞfíkk’ Lkrn ‘yr¼LkÞûk{íkk’ íku{Lkku ykøkún níkku.
• yk fkhýu [t.[e. suðkyu þY fhu÷k «ÞíLkku økwshkíkLke rþûkýMktMÚkkyku{kt yLÞ heíku MðefkhkÞk yLku
{kuxku «uûkfMk{qn Q¼ku fÞkO rðLkk íkuýu ÃkkuíkkLkk ykøkúnku ò¤ððk {Úkk{ýku fhe.
• y÷çk¥k, sþðtík Xkfh, ËeLkk ÃkkXf, {kfOz ¼è, ðsw¼kE xktf ðøkuhu ¾qçk ÍÍqBÞkt.
• y{ËkðkË{kt 1949{kt økwshkík rðãkMk¼kyu ‘Lkkxârðãk {trËh’ þY fÞwO.
• 1950{kt ðzkuËhkLke {.Mk. ÞwrLkðŠMkxe{kt Lkkxârð¼køk þY ÚkÞku.
• sþðtík Xkfh, ËeLkk ÃkkXf {wtçkE RÃxk{kt níkkt íku y{ËkðkË{kt «ð]¥k ÚkÞkt yLku sÞþtfh ‘MkwtËhe’
rLkð]r¥k ¾t¾uhe íku{Lke MkkÚku «ð]¥k ÚkÞk.

192
• 1946{kt sþðtík Xkfhu rîsuLÿ÷k÷ hkìÞLkwt ‘þknsnkt’, ‘su.çke. r«Mx÷eLkk’ LkkxfLkwt YÃkktíkh ‘fÕÞkýe’,
÷kìfkoLkwt ‘{ku[eLke ðnw’, RçMkLkLkkt ‘ntMke’ yLku ‘Zªøk÷e½h’ yLku ÃkAe økkìfeoLkwt ‘Ÿzk ytÄkhuÚke’,
þuõMkrÃkÞhLkwt ‘nìB÷ux’ yLku íkuLke MkkÚku s h{ý¼kE Lke÷ftXLkwt ‘hkELkku Ãkðoík’, [t.[e.Lkwt ‘Ähkøkwsohe’
WÃkhktík ‘rçkLËwLkku fefku’, ‘Mkkøkh½u÷e’, ‘ykìÚku÷ku’, ‘MkhMðíke[tÿ’Lkkt rËøËþoLk-yr¼LkÞ ðzu y{ËkðkË{kt
Lkðe htøk[uíkLkkLkku yLkw¼¤ fhkÔÞku.
• íkuyku sçkhËMík Mkkníke níkk yLku Ãkzfkhku Íe÷ððk{kt {kLkíkk níkk.
• íku{ýu økwshkíke Lkkxâ÷u¾Lk{kt ßÞkt fþwtf W¥k{ sýkÞwt íkuLku íkÏíkk Ãkh ykýðk «ÞíLk fhðk WÃkhktík
Ëuþ yLku rðËuþLke htøk¼qr{ Ãkh òýeíkkt çkLku÷kt yLku «rðü f]rík íkhefu ÃkkU¾kÞu÷kt Lkkxfku Ãký ¼sÔÞkt.
• sþðtík Xkfh y{ËkðkË{kt ykÔÞk íkku níkk ‘RÃxk’Lke økwshkíkLke þk¾kLku Mkr¢Þ fhðk Ãký ÃkAe íku{Lkwt
Mkk{ÚÞo rðMíkhíkwt økÞwt.
• ‘htøk{tz¤’, ‘sðrLkfk’, ‘YÃkf-Mkt½’, ‘LkìþLk÷ rÚkÞuxMko’ suðkt Lkkxâ-sqÚkku Mkr¢Þíkk ðå[u íku{ýu fk{
ykhtÇÞwt.
• Lkkxâ«ð]r¥kLke árüyu yu y{ËkðkËLkku yíÞtík Sðtík íkçk¬ku níkku yLku {wtçkE{kt {wtçkE hkßÞLke yLku
¼khíkeÞ rðãk¼ðLkLke MÃkÄkoyku þY Úkíkkt {wtçkE Lku økwshkíkLke Lkkxâ«rík¼kyku MktøkeLk ¼qr{fkyu
hku{kt[ Q¼ku fhðk {ktze.
• {wtçkE{kt [tÿðËLk ¼èLke Mk{ktíkh ËeLkk ÃkkXf, «íkkÃk ykuÍk, [ktÃkþe¼kE Lkkøkzk, ðLk÷íkk {nuíkk,
÷e÷k sheðk÷k, [trÿfk þkn ðøkuhuLke Mkr¢Þíkkyu rðfÕÃkLkku yðfkþ Ãknu÷uÚke s Q¼ku fÞkuo níkku.
• ËeLkk ÃkkXf RÃxk{kt níkkt íÞkhu íku{ýu økwshkíkLkk ÷kufLkkxâ ¼ðkELke þi÷e{kt fux÷kf ðuþ ¼sðu÷k
– ‘Lk¤Lkku ðuþ’, ‘çkMkLkku ðuþ’, ‘fòuzkLkku ðuþ’, ‘Mkt½hk¾kuhLkku ðuþ’, ‘[kuhLkku ðuþ’.
• ÔÞtøÞ MkkÚku Mk{fk÷eLk «©kuLku ðk[k ykÃkðkLkku «ÞíLk níkku.
• ËeLkk ÃkkXf yLku sþðtík XkfhLkkt yk «fkhLke Mkk{krsf, hksfeÞ Mk¼kLkíkk níke.
• s.Xk. yu 1948{kt ‘Lkkxf’ Ãkkrûkf þY fÞwO íÞkhu yLku ÃkAe ‘¼hík LkkxâÃkeX’ MÚkkÃke íÞkhu íku{ýu
hksfeÞ rð[kh yLku MkkrnÂíÞf ík¥ðku MkkÚkuLke htøk¼qr{Lke MktÞkusLkk h[ðkLke {Úkk{ýku fhe.
• ‘Ëþof’Lkwt ‘Ãkrhºkký’, xkøkkuhLkkt ‘{wõíkÄkhk’ yLku ‘r[ºkktøkËk’, {rzÞkLkwt ‘hk{÷ku hkurçkLknqz’, «çkkuÄ
òu » keLkw t ‘ykt ç ku ykÔÞk {ku h ’ Lku íÞkh ÃkAe hrMkf÷k÷ Ãkhe¾Lkw t ‘þŠð÷f’, fkr÷ËkMkLkw t
‘yr¼¿kkLkþkfwtík÷{T’ ¼sððkLke íkíÃkhíkk Ëk¾ðe.
• y{ËkðkË{kt 1948Úke 1962 MkwÄeLkk íkçk¬k{kt Lkkxârðãk {trËh yLku Lkx{tz¤Lke «ð]r¥k yux÷e s
{n¥ðLke çkLke.
• ËeLkk ÃkkXf, ‘MkwtËhe’, sþðtík Xkfh, fi÷kMk Ãktzâk, «kýMkw¾ Lkkxf suðk swËe swËe ÄkhkLkkt Lkkxâf{eoyku
yufMkkÚku su «ð]r¥k{kt òuzkÞkt nkuÞ íkuðe yk yÃkqðo ½xLkk níke.
193
• økwshkíke htøk¼qr{Lke ¾kus íku{ýu ÃkkuíkÃkkuíkkLke þi÷e yu yLkw¼ðku{kt hne MktÞkusLk¼kðu fhðk {Úkk{ýku
fhe.
• 1949{kt økwshkík rðãkMk¼kLke þíkkçËe ðu¤k h{ý¼kE Lke÷ftXLkwt ‘hkELkku Ãkðoík’ ¼sðkÞwt.
• yu ð»kuo s Lkkxârðãk {trËhu ¼kMkf]ík ‘Qhw¼tøk’ yLk çkkuÄkÞLkLkwt ‘¼økðËTßswfeÞ{T’ ¼sÔÞkt. sÞþtfh
‘MkwtËhe’ ynª rËøËþoLkf¤k íkhV ðéÞk.
• Lkkxârðãk {trËh yLku Lkx{tz¤{kt hne íku{ýu 23 sux÷kt LkkxfkuLkwt rËøËþoLk fÞwO.
• y÷çk¥k, íku{Lke MkkÚku ËeLkk ÃkkXf Ãký MkrnÞkhe ¼qr{fkÚke rËøËþoLk{kt Mkr¢Þ níkkt yLku íkuLkwt s
Ãkrhýk{ íku 1953Lke ¼sðýe ‘{uLkkt økwsohe’Lke hrMkf÷k÷ Ãkhe¾r÷r¾ík yk Lkkxf{kt ¼ðkELkk ½xfku
WÃkhktík [eLke ykìÃkuhkLkku Ãký rðrLkÞkuøk MkÄkÞu÷ku,
• ¼sðýeLke þi÷e{kt ÷kufLkkxâLke Mkh¤íkk yLku Mktøkeík, økeík, Lk]íÞLke Mk{]rØ ¼¤e níke.
• çkkËþkn Mkk{u økwsohkuLkku Mkt½»ko yLku íku{kt çk¤f[ Ãkkºk YÃku QÃkMkíke {uuLkk,suLkwt Ãkkºk ËeLkk ÃkkXfu ¼sÔÞwt
níkwt.
• sÞþtfh ‘MkwtËhe’ yu 1932{kt yr¼Lkuíkk íkhefu rLkð]r¥k ÷eÄe níke íÞkh çkkË Vhe yk Lkkxf{kt {uLkkLkk
rÃkíkkLke ¼qr{fk{kt Ëu¾kÞk níkk.
• yk WÃkhktík fi÷kMk Ãktzâk, «kýMkw¾ LkkÞf, «¼k–yh®ðË ÃkkXf suðkt íku{Lke W¥k{ ¼qr{fk{kt
[{õÞkt níkkt.
• hrMkf÷k÷ ¼kusf yk MktøkeíkLkkxfLkk Mktøkeíkfkh níkk.
• ‘{uLkk økwsohe’ ¾hk yÚko{kt íkku økwshkíke htøk¼qr{Lke ÃkhtÃkhkLku yÃkLkkðe Lkðe htøk¼qr{Lke rËþk [ªÄíkwt
Mk{Úko Lkkxf níkwt.
• íkuLke 150Úke ðÄw ðkh ¼sðýe ÚkE íkuLkk ÃkhÚke fne þfkÞ fu yk þi÷e-þkuÄLku ÷kufMðef]rík Ãký {¤e
níke.
• {q¤þtfh {q÷kýeLkk ‘swøk÷ swøkkhe’Lke ¼sðýe{kt sqLke htøk¼qr{Lkk W¥k{ktþkuLku Lkðe heíku òuzðkLkku
«ÞíLk níkku.
• s.Xk.yu su ð»ko{kt [t.[e.Lkwt ‘nkunkur÷fk’ ¼sÔÞwt íku{kt Ãký yk Mk¼kLkíkk níke.
• Ë÷Ãkíkhk{Lkk ‘r{ÚÞkr¼{kLk’Lke ¼sðýe ð¾íku Ãký yuf ÃkAe yuf «Þkuøk ðzu økwshkíke htøk¼qr{Lke
þkuÄ níke.
• s.Xk., ËeLkk ÃkkXf, ‘MkwtËhe’ suðkLku økwshkík¼h{kt Íe÷Lkkhk rËøËþof, yr¼Lkuíkk yLku ÷u¾fku {éÞk
nkuík íkku ynª {kuxku, {n¥ðLkku ð¤ktf ykÔÞku nkuík. s.Xk.yu. 1960Úke yu[.fu. ykxoTMk fkì÷usLkk
Lkkxârð¼køk{kt ËþofLkk ‘Ãkrhºkký’ fu ÃkAe hrMkf÷k÷ Ãkhe¾Lkk ‘þŠð÷f’Lku ¼sðíkkt Ãký yk ÄkhkLku

194
s Ãkw»x fhðkLkku ÏÞk÷ nkuík.
• ðzkuËhk{kt Lkkøkh yì{uåÞkìMko h.ð. ËuMkkELkwt ‘MktÞwõíkk’ WÃkhktík ðzkuËhk f÷kMk{ksu ‘þtÂõík ÓËÞ’,
økwshkík õ÷çku ‘ytsLke’ yLku 1950{kt ©eÄhkýeLkwt ‘{kuhLkkt #zkt’ Lkkxfku ¼sÔÞkt.
• Mkwhík{kt f÷kûkuºku ‘MkkÚku þwt çkktÄe sðkLkkt ?’, ‘{kU½uhk {nu{kLk’, ‘{LkwLke {kMke’, ‘ykÃk½kík’, ‘Mkeíkk’,
‘økw÷kçkLkk zt¾’ suðkt Lkkxfku ðzu «uûkfkuuLku Lkðe htøk¼qr{ MkkÚku òuzâk.
• 1955{kt hk»xÙeÞ f÷k fuLÿ MÚkÃkkíkkt ‘¼k¼e’, ‘çkúñk rð»ýw {nuþ’, ‘YÃkk¤wt ÃkkÃk’, ‘ÃkwLkhkøk{Lk’ yLku
‘ð¤k{ýkt’ ¼sðkÞkt.
• f÷krLkfuíkLku ‘÷øLkLke çkuze’, ‘Akuhw fAkuhw’, ‘½hLkku Ëeðku’, ‘«krýøkúný’, ‘Mkw{tøk÷k’ suðkt Lkkxfku
¼sÔÞkt.
• yk WÃkhktík Lkkxâ½h, htøkËþoLk, ¼khíkeÞ f÷k¼ðLk suðe MktMÚkkyku MkkÚku ÃkkhMke fkì{uze fhLkkh ÞÍËe
fhtrsÞk økúqÃk Ãký 1959Úke Lkkxfku fhíkwt ÚkÞwt - ‘ðkn hu çknuhk{’, ‘htøke÷ku çknuhk{’, ‘rçkå[khku
çkhòuh’, ‘çknuhk{Lke MkkMkw’ ðøkuhu.
• MðkíktºÞ ÃkAe økwshkíke htøk¼qr{Lke Lkkxâ«ð]r¥k yk heíku çku Äkhk{kt {tzkÞu÷e sýkþu – yuf Äkhk
{wtçkELke, çkeS Äkhk y{ËkðkË, ðzkuËhk, Mkwhík, hksfkuxLke.
• økwshkíkLke «ð]r¥kLke {ÞkoËk yu níke fu íku ÔÞkðMkkrÞf Lk nkuðkLku fkhýu s íkuLkwt {k¤¾wt Ãký ÔÞkðMkkrÞf
Lk çkLke þõÞwt.
• çkLku íÞkt MkwÄe yk Lkkxfku MÚkkrLkfÃkýu s ¼sðkíkkt hÌkkt yLku çkkìõMk ykìrVMk Q¼e fhðkLkk MktøkrXík
«ÞíLkku Lk ÚkÞk.
• yk çkÄktLkk fkhýu f¤kfkhku Ãký ÔÞkðMkkrÞf Lk çkLke þõÞk Lku íkuÚke íkuyku ÷ktçkk Mk{Þ yk «ð]r¥k MkkÚku
xõÞk Lkrn.
• Lkkxârþûký MkkÚku s Mktf¤kÞk íkuyku «uûkfku ðå[u sðkLkk çkË÷u, çkLku íÞkt MkwÄe fkì÷usøk]nLke ¼sðýe{kt
s hkS hÌkk.
• íku{Lke MkknrMkfíkkLkwt ðíkwo¤½ rðMíkÞwO Lkrn.
• çkkfe ¾hu¾h íkku yk s Mk{Þ níkku ßÞkhu {kuxe Mkt¼kðLkk Q½ze òÞ yu{ níke.
• 1953{kt Mktøkeík Lkkxf yfkË{e yLku 1958{kt LkìþLk÷ Mfq÷ ykìV zÙk{k MÚkÃkkÞkt.
• íku{kt {wÏÞ nuíkw íkku ¼khíkeÞ htøk¼qr{Lke ¾kusLkku níkku.
• swËk swËk ¼k»kk-«Ëuþ{kt ÷kufLkkxâLkkt rðrðÄ YÃkku{kt su Srðík ÃkhtÃkhkyku níke íkuLkk yLkwMktÄkLk ðzu
yu rËþk{kt økrík Mkt¼rðík níke.
• íkuLke MkkÚku s rðËuþLke htøk¼qr{ Ãkh rðÄrðÄ ÷u¾feÞ, rËøËþofeÞ [¤ð¤ YÃku {t[LkLkwt su MðYÃk
195
çkË÷kE hÌkwt níkwt íkuLku Ãký yk ¼khíkeÞ htøk¼qr{ MkkÚku òuzðkLkku nuíkw níkku.
• {kuxwt Mkk{ÚÞo {ktøke ÷u yuðku yk Ãkzfkh níkku.
• RÃxk yLku Ãk]Úðe rÚkÞuxMko suðkyu Q¼k fhu÷k rðfÕÃkku ÃkAe hk»xÙeÞ Míkhu «ÞíLkku {tzkÞk íÞkhu ‘{uLkk
økwsohe’ yu rËþk{kt s WËknhýYÃk ¼sðýe níke.
• {nkhk»xÙ, çktøkk¤{kt Ãký yk Lkðe Lkkxâ[uíkLkkLku Íe÷ðkLkk «ÞíLkku þY ÚkÞk.
• økwshkíke htøk¼qr{ ÔÞðMkkÞe heíku íkku {wt¼E{kt s Ãknu÷uÚke «ð]¥k níke.
• [tÿðËLk ¼è suðk «ÞíLku Vhe ‘çkkìõMk ykìrVMk’ ¾ý¾ýíke fhðkLkk «ÞíLkku ykht¼kÞk.
• yk {kxu íku{ýu «kuMkurLkÞ{ yk[o{kt hne íkÏíkkLkkt fkiþÕÞLku ¾qçk [wMíke yLku MkßsíkkÚke rðfMkkððk
«ÞíLkku {ktzâk.
• ‘htøke÷ku hkßò’, ‘y{÷Ëkh’, ‘Ãkehkuò ¼ðLk’, ‘÷øLkLke çkuze’, ‘ðkhMkËkh’, ‘{kÍ{hkík’ suðkt
LkkxfkuLke hsqykík MkkÚku s {wtçkELkk økwshkíke «uuûkfku Lkðk rð»kÞ yLku íkuLke {t[Lkþi÷eÚke yuðk «¼krðík
ÚkÞk fu Lkðe htøk¼qr{Lku yÃkurûkík çkkìõMk-ykìrVMk Q¼e Úkðk {ktze.
• rð»kÞLke ÃkMktËøkeÚke {ktze yr¼LkÞ, MkÂLLkðuþ, ðuþ¼q»kk çkÄkt s ÃkrhðíkoLk ykðe [qõÞwt níkwt.
• yËe {ÍoçkkLk rðËuþÚke íkk÷e{ ÷ELku ykÔÞk níkk.
• ykR.yuLk.xe. yLku ‘htøk¼qr{’ suðe MktMÚkkyku yk Ãknu÷k Míkçkf{kt {n¥ðLke çkLke.
• [tÿðËLk ¼è ykR.xe. MkkÚku níkk íkku ‘htøk¼qr{’{kt rð»ýwfw{kh ÔÞkMk, «íkkÃk ykuÍk, h{uþ s{eLkËkh,
[ktÃkþe Lkkøkzk, WÃkuLÿ rºkðuË, ðLk÷íkk {nuíkk ðøkuhu níkkt.
• ‘fÕÞkýe’, ‘hkýeLkku çkkøk’, ‘ÃkqŠý{k’, ‘þknsnkt’, ‘ÃkwºkMk{kuðze’, ‘ÃkwLkhkðíkoLk’ LkkxfkuÚke íku{ýu
YÃkktíkh WÃkhktík {kir÷fíkkLkk ykøkún MkkÚku swËku {t[ Q¼ku fÞkuo.
• 1953{kt ¼khíkeÞ rðãk¼ðLkLke yLku íÞkhçkkË 1955{kt {wtçkE hkßÞ yLku y÷øk økwshkík hkßÞLke
MÚkkÃkLkk ÃkAe 1960Úke {nkhk»xÙ hkßÞ LkkxâMÃkÄko þY ÚkE.
• yk MÃkÄkoykuyu økwshkíkLke «rík¼kLku íkku íkf ykÃke s, {wtçkELke htøk¼qr{ Ãkh [tÿðËLk ¼èLkk MknkÞf
íkhefu «ð]r¥k hnu÷k «ðeý òu»ke, fkÂLík {rzÞk, f]»ý þknLke «rík¼kLku Ãký rLk¾khe ykÃke.
• «ðeý òu»ke îkhk ‘fki{kh yMkt¼ð{T’Úke ykht¼e ‘ÄwB{{Mk’, ‘{kýMk Lkk{u fkhkøkkh’, ‘{kuøkhkLkk
MkkÃk’, ‘rík÷ku¥k{k’, ‘{kiMk{ A÷fu’ WÃkhktík ‘yLku RLÿrsík’, ‘{eLk rÃkÞkMke’, ‘MkÃkLkkLkkt ðkðuíkh’,
‘fw{khLke yøkkMke’ yLku ‘{kuíke ðuhkýkt [kuf{kt’ suðkt Lkkxfku hsq ÚkÞkt.
• f]»ý þknu ykR.xe. {kxu ‘fË{ r{÷kfu [÷ku’Úke MkV¤íkkLkku Lkðku rMk÷rMk÷ku þY fhu÷ku.
• ¾hu¾h íkku yËe {ÍoçkkLku ‘htøk{r÷Lk’{kt f]»ý þkn, «ðeý òu»ke, fkÂLík {rzÞk, ¼hík Ëðu suðkLku
yuf {t[ Ãkh ¼uøkk fÞko.

196
• yk rËøËþofku htøk¼qr{Lke Lkðe ÃkuZeLkk òýu MkqºkÄkh çkLke økÞk.
• yuf íkhV yËe {ÍoçkkLk ‘{kuxk rË÷Lkk {kuxk çkkðk’ yLku ‘¼kzqíke Ãkrík’ suðkt Lkkxfku fhíkkt níkk íÞkhu
s yk Lkðe, «uûkfr«Þ LkkxfkuLke Äkhk Ãký þY ÚkE.
• ykR.yuLk.xe. MkkÚku s ðu¤k ‘htøk¼qr{’Lkkt Lkkxfkuyu Ãký fux÷ef Lkðe «rík¼kLkku Ãkrh[Þ fhkÔÞku.
• WÃkuLÿ rºkðuËe suðk ‘htøk¼qr{’ MktMÚkk{kt s rðfMÞk yLku ykøk¤ síkkt íku{Lke «rík¼kLke fw÷ LkkUÄ
÷uðk{kt ykðe íÞkhu rîsuLÿ÷k÷ hkìÞLkk LkkxfLkwt Íðuh[tË {u½kýeyu fhu÷wt YÃkktíkh ‘þknsnkt’Úke {ktze
hrMkf÷k÷ Ãkhe¾f]ík ‘þŠð÷f’, ‘ÄqÃkMkwøktÄ’ ðøkuhu LkkxfkuLkk yr¼LkÞ ÃkAe ‘Ëþof’Lke Lkð÷fÚkk ÃkhÚke
‘Íuh íkku ÃkeÄkt òýe òýe’, {u½kýeLkk ‘økwshkíkLkku sÞ’{ktÚke ðMíkwÃkk¤-íkusÃkk¤Lke [rhºkfÚkkLkk
ykÄkhu ‘çkktÄð {kzeòÞk’, økktÄeSLke þíkkçËeðu¤k nheLÿ Ëðuf]ík ‘MktæÞkfk¤u «¼kíkVuhe’, {u½kýeLke
73{e sÞtíke rLkr{¥ku ‘ðurðþk¤’ suðkt Lkkxfku WÃkhktík ‘fkf-{tshe’, ‘{ush [LÿfkLík’, ‘Ãkkrhòík’,
‘ykík{Lku ykuÍ÷{kt hk¾ {k’ yLku ‘yr¼LkÞMk{úkx’ suðkt Lkkxfku LkkUÄíkkt MÃkü sýkíkwt níkwt fu MkkrníÞ
yLku MktMf]rík MkkÚku yæÞÞLkÃkhf Lkkíkku òuze íku{ýu htøk¼qr{ Ãkh yuf swËe Äkhk{kt fk{ fÞwO Au.
• «ðeý òu»ke {kir÷f LkkxfkuLke þkuÄ{k ðÄw «ð]¥k Lk hÌkk ßÞkhu rºkðuËeyu økwshkíke Lkð÷fÚkkMkkrníÞLke
«rþü f]ríkykuLku Lkkxf{kt YÃkktíkh fhðkLkwt MkknMk fÞwO yLku íku Ãký Mkk{ÚÞoÚke.
• «ðeý, WÃkuLÿ WÃkhktík {wtçkELke htøk¼qr{{kt Mk{Úko Lkkxâf{eo íku fkÂLík {rzÞk.
• «ðeý òu»ke ÃkkMku ykR.yuLk.xe. suðe rLk{koýMktMÚkk yLku íkuLkwt ÔÞðMkkÞe {k¤¾wt Lk níkwt.
• 1967{kt íku{ýu ‘LkkxâMktÃkËk’ MÚkkÃke íÞkhu íkuyku Lkðk «fkhLkk Ãkzfkhku Íe÷e fk{ fhðk íkíÃkh níkk.
• çkkË÷ MkhfkhLkk ‘çkkfe RríknkMk’Úke {ktze íku{ýu ‘ykík{Lku ykuÍ÷{kt hk¾ {k’, ‘Lkku¾e {kxe Lkku¾k
{kLkðe’, ‘ykík{ ykuZu yøkLk-rÃkAkuze’, ‘{wêe Ÿ[uhku {kLkðe’, ‘fk[e LkªËh fk[kt Mk{ýkt’, ‘sqsðu
YÃku yLktík ¼kMku’, ‘Mkkð hu yÄqhwt {khwt ykÞ¾wt’, ‘y{u çkhVLkkt Ãkt¾e’, ‘çkkýþGÞk’, ‘Ãke¤wt økw÷kçk yLku
nwt’ ‘fkuE ¼ªíkuÚke ykÞLkk Wíkkhku’, ‘{]øks¤ Mkª[eLku y{u WAuhe ðu÷’ yLku ‘fk[ªzku’ Lkkxfku ðzu íku{ýu
÷kufr«Þ LkkxfkuLke yuðe ©uýe h[e su{kt Mkk{krsf nuíkw yLku ®[íkLk Ãký Mk{kÞkt nkuÞ.
• {u÷kuzÙk{urxf ík¥ðLku íku{ýu fþwtf rðþu»k fnuðk «ÞkußÞwt.
• WíÃk÷ ¼kÞkýe suðk ¼sðkíke htøk¼qr{Lkk Mk{eûkfu LkkUæÞwt íku{, íkuyku Lkðe htøk¼qr{Lkk «ðeý òu»ke
ÃkAeLkk çkeò rþÕÃke níkk.
• íkuyku «.òu. fhíkkt ðÄkhu MkknMke Ãký fne þfkÞ, fkhý fu íku{Lke ÃkkA¤ fkuE [ku¬Mk {k¤¾kðk¤e,
MksofLku rLkhktík ykÃku íkuðe rLk{koýMktMÚkk Lk níke.
• {rzÞkyu ’LkkxâMktÃkËk’Lke yuf þk¾k y{ËkðkË{kt þY fhe yh®ðË ðiãLku yLku y{ËkðkËLkk f¤kfkhkuLku
Ãký íkf ykÃkðk «ÞíLk fÞkuo.
• Mkwhík{kt frÃk÷Ëuð þwõ÷ MkkÚku Ãký ykðwt yLkwMktÄkLk h[e «rík¼k-rðfkMkLkwt fk{ fÞwO.
197
• {rzÞk{kt htøk¼qr{Lku rLkýkoÞf {kuz Ãkh ÷E sðkLke Wífx Ít¾Lkk níke.
• íku {kxu Lkðe ÃkuZeLku íkk÷e{ ykÃkðkLkwtÞ fk{ fÞwO yLku rfhý {h[Lx suðk Lkðk rËøËþof ÃkkMku ‘íkkf
ÄeLkk rÄLk’ Lkkxf Ãký fhkÔÞwt.
• {rzÞkLkkt Lkkxfku{kt «ðeý òuþeLke su{ s rð»kÞðirðæÞ ¾qçk níkwt.
• ¼sðýeLke þi÷e{kt íkuyku xìfTrLkf÷e [wMík hnuðk MkkÚku s «uûkfku MkkÚku rLkhtíkh Mkk{krsf Lkiríkf MktðkË
MkkÄðkLkkuÞ «ÞíLk fhíkk níkk.
• {kir÷f Lkkxfku çkkçkíku íku{LkuÞ «ðeý òuþeLke su{ økwòhkíke ÷u¾Lk{kt rðïkMk Lknkuík Ãkzâku, Ãkhtíkw
«ðeý Mkku÷tfe ÃkkMku ykøkðe árü MkkÚku YÃkktíkh sYh fhkÔÞkt níkkt.
• yk Mk{Þøkk¤kLkk s {wtçkELke htøk¼qr{ Ãkh Mkr¢Þ rËøËþofku{kt yh®ðË X¬hLku Ãký ÞkË fhðk Ãkzu.
• ‘þuhu yV½kLk’, ‘Mkku¤ýe òLÞwykheLke {Ähkíku’, ‘ðihe’, ‘þkìxofx’, ‘{nkMkkøkh’ suðkt Lkkxfku WÃkhktík
ykR.yuLk.xe.Lkk s ÃkkhMke-fkì{uze LkkxfLkk rËøËþof íkhefu Ãký íku{ýu MkV¤íkk {u¤ðe.
• søkËeþ þkn ‘Ãk¥kktLke òuz’ LkkxfLkk ËkËkS íkhefu yuðk MkV¤ hÌkk fu íku{Lke Mk{økú fkhrfËeoLke
yku¤¾{kt íku Lkkxf Mke{kr[nTLk çkLke økÞwt.
• yk Mk{økú íkçk¬k Ëhr{ÞkLk ÃkkhMke fkì{uze LkkxfLkwt yÂMíkíð yuf {Lkkuhtsf «Þkuøk íkhefu Mkíkík xfe
hÌkwt. ‘htøke÷ku hkßò’ LkkxfLke xefk Aíkkt yËe yÍoçkkLk, rVhkuÍ yktrxÞk ÃkAe çkhòuh Ãkxu÷, rËLkÞkh
fkìLxÙkõxh, Yçke Ãkxu÷ suðk ÃkkhMke fkì{uzeLku MkkíkíÞÃkqýof Sðtík hk¾e þõÞk.
• yk¾h yu ¼k»kk-Mk{s yLku íkuLkkt fux÷ktf Mð¼kð-÷ûkýku Ãký økwshkíkeLkk yLku íkuLke htøk¼qr{Lkk
rnMMkk s Au.
• ÔÞðMkkÞe htøk¼qr{Lke sYrhÞkík{kt íkku ÃkkhMke fkì{uze yrLkðkÞo çkLkeLku hne Au.
• íkkhf {nuíkk suðkyu ykE.yuLk.xe. {kxu ‘MkÃíkÃkËe’ suðk YÃkktíkh WÃkhktík ½ýe ÃkkhMke fkì{uzeyku Ãký
÷¾e.
• 1978{kt økwshkíke htøk¼qr{ MkðkþíkkçËe Qsðe hne níke íÞkhu Vhe Vhe fux÷kf yLkw¥kh «~Lkku [[koLkk
fuLÿ{kt níkk.
• Mk{økú ¼khík{kt çknw ykuAk ¼k»kk-«Ëuþku{kt htøk¼qr{ MkðkþíkkçËe Qsððk MkwÄeLkk MkkíkíÞ{kt rðMíkhe
níke.
• økwshkíke htøk¼qr{ Mk{Þ{kt rðMíkfhe Ãký Mksofíkk{kt fwÂÛXík hÌkkLke ðkMíkrðfíkk Ãkezu yu{ níke.
• MkðkþíkkçËe MkwÄeLke LkkxfLke «ð]r¥k þk {kxu {wÏÞíðu {wtçkELk fuLÿ{kt hneLku s rðMíkhe ?
• þk {kxu íku økwshkíke «òSðLkLkk ytøk YÃku Mðef]rík Lk Ãkk{e ? [tÿðËLk ¼è, yÄe {ÍoçkkLkÚke {ktze
«ðeý òu»ke, {rzÞk, rðsÞ Ë¥k, yh®ðË X¬h ðøkuhuLke Lkkxâ-«ð]r¥k yuf yÚko{kt þnuhe «uûkfLku

198
s fu{ heÍðíke níke ?
• sþðtík Xkfh, ËeLkk ÃkkXf, «íkkÃk ykuÍk, WÃkuLÿ rºkðuËe, {kfoÛz ¼è suðk [ku¬MkÃkýu htøk¼qr{Lkk
rð»kÞku Ãkhíðu ðÄw økt¼eh níkk yLku «rþü f]ríkLke ¼sðýeLkk «ÞíLkku Úkíkk níkk.
• íku{ýu økwshkíke LkkxâÃkkXLke þkuÄku Ãký ykËhe, Aíkkt ¼ðkE òu rðþk¤ økúk{Mk{ksLk ¼køk YÃku Sðtík
hne níke íkku yk çkÄkt Lkkxfku fu{ økúk{Mk{ksLke WÃkuûkk fhíkkt níkkt ? {hkXe ¼k»kk{t ðMktík fkLkuxfh,
rðsÞ íkUzq÷fh, sþðtík Ë¤ðe, híLkkfh {íkfhe, Ãkwt.÷. ËuþÃkktzu yLku ÃkAe Mkíkeþ yk¤ufh, {nuþ
yu÷fwt[ðkh, økýuþ Ãkwhw»kku¥k{ ËuþÃkktzu íkku rnLËe{kt {kunLk hkfuþ, þhË òu»ke, MkwhuLÿ ð{ko, þtfh þu»k,
Ä{oðeh ¼khíke, nçkeçk íkLkðeh suðk yLku fLLkz{kt ykã htøkk[kÞo, røkheþ fLkkoz, fýkoxf{ktÚke
[tÿþu¾h fBçkkh, fuh¤{kt fuð÷{T, LkkhkÞý Ãkrý¬h, Ãkrù{ çktøkk¤{kt çkkË÷ MkhfkhÚke ykht¼e
WíÃk÷ Ë¥k, {Lkkus r{ºkk, ËuMíkþe»k {sw{Ëkh suðk ÷u¾fku Mðíktºkíkk ÃkAeLke htøk¼qr{Lkk ÷u¾f íkhefu
«kËurþf ¼k»kk{ktÚke rðMíkhe hk»xÙeÞ Míkhu Mðef]rík ÃkkBÞk, íkuðwt økwshkíke Lkkxâ÷u¾f yLku íku{Lke
f]ríkyku çkkçkíku fu{ Lk çkLÞwt ? yÃkðkË YÃku {Äw hkÞLke ‘fw{khLke yøkkMke.’
• 1978 MkwÄe{kt {wtçkELke htøk¼qr{ Ãkh íkku yh®ðË òu»ke suðk yr¼Lkuíkk rËøËþof íkhefu Lkðku ykht¼ fhe
[qõÞk níkk.
• ‘fk[Lkku [tÿ’, ‘økeÄzkt’, ‘÷uze ÷k÷fwtðh’, ‘ÃkwLkŠ{÷Lk’, ‘fk¤[¢’, ‘yuLke MkwøktÄLkku ËrhÞku’ suðkt
LkkxfkuLkkt rËøËþoLk Ãknu÷kt «ðeý òu»keLkkt Lkkxfku WÃkhktík {rzÞkLkkt ‘çkkýþGÞk’ suðkt Lkkxfkuyu íku{Lku
«Úk{ fkurxLkk yr¼Lkuíkk íkhefu MÚkkÃke ËeÄk níkk.
• yk økk¤k{kt s þi÷uþ Ëðu suðk Ãký ‘h{ík þqLÞ [kufzeLke’, ‘23 f÷kf 52 r{rLkx’, ‘yku¤¾ký’,
‘fk[Lkk MktçktÄ’, ‘íkûkf’, ‘MkknuçkS’, ‘yu¬ku Ëwøøke’, ‘f{oûkuºk’, ‘ytík ðøkhLke ytíkkûkhe’ yLku
‘LkkUÄÃkkuÚke’ suðkt Lkkxfku ðzu ÔÞðMkkÞe htøk¼qr{ ÃkhLkwt Lkkxâ÷u¾Lk fuðwt nkuÞ íkuLkkt WËknhý çkLÞkt.
• íkuyku fËk[ yuðk rËøËþofku{kt {ku¾hkLkk hÌkk, su{Lku {kir÷f ÷u¾Lk yLku YÃkktíkhkuÚke yMktíkku»k níkku
yLku ÃkkuíkkLke sYrhÞkíku Lkkxfku ÷ÏÞkt.
• yh®ðË òu»ke, þi÷uþ ËðuLke yk herík ÃkAeÚke nku{e ðkrzÞk – rLkrfíkk þkn, Mkwhuþ hkszk suðkyu Ãký
ykuAe-ðÄíke MkV¤íkk MkkÚku yÃkLkkðe.
• þi÷uþ Ëðu ÷u¾Lk yLku ¼sðýe{kt õÞktÞ rþrÚk÷íkk «ðuþðk Ëuíkk Lk níkk.
• MkÂLLkðuþÚke {ktze LkkxfLkkt xìfTrLkf÷ ytøkku Ãký yu{Lku «uûkfkuLku heÍðíkkt.
• «ðeý òu»keLke rðËkÞ ÃkAe ykE.yuLk.xe. Mkwhuþ hkszk suðk rËøËþof ðzu ¼sðýe íkku fhíke hneÃký
fux÷ktf Lkkxfku ÔÞðMkkÞe heíku MkV¤ çkLkðk Aíkkt «ðeý òu»keLkk Äkuhý{kt õÞktÞ {qfkÞ yuðkt Lk níkkt.
• RçMkLkLkk nuzk økuç÷hLkwt YÃkktíkh ‘©e÷u¾k’, ‘yurLk{e ykìV Ä ÃkeÃk÷’Lkwt ‘÷kufþºkw’, ÞwrsLk ykurLk÷Lkk
‘rzÍkÞh yLzh Ä yuÕ{Mk’Lkwt ‘økkuht¼ku’Úke {ktze hkszkyu fktrík {rzÞk, hkSðLku ÷ELku BÞwrÍf÷ íkhefu
199
‘hwrËÞkLke hkýe’ ¼sððk «ÞíLk fÞkuo Aíkkt fkì{uze yLku MkMÃkuMkLMk-Lkkxfku s íku{Lku yLkwfq÷ çkLÞkt
su{Lkk rLk{koý {kxu ykE.yuLk.xe. suðe «ríkrcík rLk{koý-MktMÚkkLke sYh Lk níke.
• Ãkhtíkw 1978 ÃkAeLkkt ð»kkuo ðÄw M{hýeÞ çkLÞkt íku íkku {nuLÿ òu»ke, ÷íkuþ þkn, Lkkiþe÷ {nuíkk yLku
y{ËkðkË{kt rLk{u»k ËuMkkE, ¼hík Ëðu, Mkwhík{kt frÃk÷Ëuð þwõ÷ suðk rËøËþofkuLke Mkr¢ÞíkkLkk fkhýu.
• hksfkux{kt ¼hík Þkr¿kf Ãký íku{Lkkt çku-ºký LkkxfkuÚke æÞkLkkf»kof çkLÞk.
• ðzkuËhk{kt Ãke.yuMk. [khe Ãký ðeMk{e MkËeLkk yk¾he ËkÞfk Ãknu÷kt «[r÷ík ¼sðýeykuÚke swËk
«ÞíLkku{kt Mkr¢Þ çkLÞk.
• Ãký yk çkÄk{kt {nuLÿ òu»ke yíÞtík fÕÃkLkkþe÷ ¼sðýeÚke rð÷ûký fne þfkÞ.
• {nuLÿu Ãkqhe Mk¼kLkíkkÚke ÔÞðMkkÞe htøk¼qr{Lkk {k¤¾kLku íkkuzâwt.
• Lkkxâf]ríkLkk rð»kÞøkík yLku yk÷u¾Lkøkík Mkk{ÚÞoLku, Mkth[LkkLku íkuýu yr¼LkÞLkk Mkk{ÚÞo yLku MksoLkkí{f
MktøkeíkLkk rðrLkÞkuøk ðzu çknw Ãkrh{ký{kt rðfMkkðe «uûkfkuLku {wøÄ fÞko.
• rMkíkktþw Þþùtÿ ÃkkMku rÃkxh þuVhLkk ‘yuõðMk’Lkwt ‘íkku¾kh’ Lkk{u YÃkktíkh fhkðe íkuýu Ãkhuþ hkð÷Lke
fuLÿeÞ ¼qr{fk{kt ¼sðýe fhe íÞkhu økwshkíke htøk¼qr{yu yLkww¼ÔÞwt fu «ðeý òu»ke, {rzÞk ßÞkt
yxfíkk níkk íÞktÚke {nuLÿu Ãkzfkh ÍeÕÞku Au.
• YÃkktíkhLke ¼k»kkÚke {ktze ¼sðýe{kt Ãký {kuxwt ÃkrhðíkoLk yLkw¼ðkÞwt.
• Ãkhuþ hkð÷ yk LkkxfÚke yr¼Lkuíkk íkhefu Lkðe s íkkfkíkÚke «økx ÚkÞk.
• VtõþLk Mkux, {ÞkorËík WÃkfhýku, fwþ¤ «fkþÞkusLk ðzu ¼sðýeLkk Lkðk yìMÚkurxfLkku yk Ãkrh[Þ
{nuLÿu ‘¾u÷iÞk’{kt ykuh ½qtxâku.
• Lkðe htøk¼qr{ ÃkhLkwt yu ¾hk yÚko{kt Ãknu÷wt BÞwrÍf÷ níkwt.
• ¼ðkELke su{ yk BÞwrÍf÷{kt Ãký MkqºkÄkh suðwt y{wf ytþ Ãkqhíkwt níkwt,
• Ãký {wÏÞíðu íkku íku økeík-Mktøkeíkík ðzu hku{ìÂLxf fÚkkLku yr¼ÔÞõík fhíkwt níkwt.
• {nuLÿLkkt Lkkxfku{kt íku ÔÞðMkkÞe heíku Ãký sçkhËMík MkV¤ çkLÞwt.
• {nuLÿu ÃkAe Mkíkeþ yk¤ufhLkk ‘{nkrLkðkoý’Lku Mkkð ÃkkuíkkLke heíku ‘íkkÚkiÞk’ íkhefu hsq fÞwO.
• ykÃkýe {]íÞw ÃkAeLke rðrÄLkku íku{kt ç÷ìf fkì{uzeLke LkSf síkku Xêku níkku.
• ‘Ãkkt¾ rðLkkLkkt ÃkíktrøkÞkt’ , ‘yïíÚkk{k’, ‘YÃkMktwËhe RåAkfw{khe’, ‘{kuS÷k {rý÷k÷’ suðkt Lkkxfku{kt
íkuýu íkuLkk rð÷ûký rËøËþofeÞ «ÞíLkku [k÷w hkÏÞk.
• íkuLkku «ÞíLk økwshkíke htøk¼qr{Lku Lkðku yðfkþ (space) ykÃkðkLkku níkku yLku íku õÞktÞ, fkuE
Mk{kÄkLk rðLkk íkuuLkk {kxu {Úkk{ý fhíkku.

200
• yufktfeLkk rËøËþof íkhefu íkuýu þYÚke Auðx MkwÄe swËe swËe ¼sðýeyku fhe. ‘Ä ÷uMkLk’, ‘Mktíkkfqfze
h{íkkt h{íkkt’, ‘ÃkrþÞku htøkkhku’, ‘Lkkiþk÷e {nuíkk ykÃk½kík fhu Au’, ‘yÄoLkkheïh’, ‘yïíÚkk{k’ suðkt
yufktfeyku ðzu fkì÷us-rÚkÞuxhLku Sðtík hk¾e yLkuf yr¼Lkuíkkyku, rËøËþofkuLku ½zâk.
• ËuðuLk ¼kuòýe, rðÃkww÷ þkn, ykríkþ fkÃkrzÞk, þh{Lk òu»ke suðk ½ýkLkk ½zíkhfk¤{kt {nuLÿLkwt
«ËkLk Au.
• {nuLÿ MkkÚku s yuf Mk{Þu «[r÷ík ÔÞðMkkÞe htøk¼qr{ Mkk{u ÷íkuþ þkn, nku{e ðkrzÞk ðøkuhuyu rðÿkun
fÞkuo níkku.
• ÷íkuþu fxkufxefk¤{kt ‘LkÃktMkwf’, ‘¼khík n{khe {kíkk çkkÃk n{khk neszk’, ‘n{ Mkçk [kuh nI’ suðkt
þuheLkkxfku fhu÷kt yLku ‘Ãkøk÷k ½kuzk’, ‘ykÃkýwt íkku ¼kE yuðwt’, ‘øku÷ur÷Þku’Lke ¼sðýeÚke htøk{t[ Ãkh
ykþk søkkðu÷e; Ãkhtíkw ‘r[ífkh’ LkkxfLke sçkhËMík MkV¤íkk ÃkAe íkLkk hMíkk çkË÷kÞk Lku [qÃk[kÃk
htøk¼qr{Lke çknkh Mkhfe sðkÞwt.
• nku{e ðkrzÞkyu yr¼Lkuíkk íkhefu ÷kufr«Þíkk {u¤ððk {ktze.
• ÃkAe ‘nÚku¤e Ãkh çkkËçkkfe’,‘þw¢-{tøk¤’, ‘Vìr{÷e yk÷çk{’, ‘íkÚkkMíkw’ suðkt LkkxfkuÚke ÔÞkðMkkrÞf
htøk¼qr{Lku ykøk¤ ðÄkhe.
• rMkØkÚko hktËurhÞk, rVhkuÍ ¼økík ðøkuhu Ãký yk ©uýeLkkt s Lkkxfku fhíkk hÌkk.
• þVe R{kLkËkh {q¤ økwshkíke Lk nkuðk Aíkkt «ðeý òu»keLkk MknkÞf rËøËþof íkhefu níkk íÞkhÚke
økwshkíke htøk¼qr{Lkku rnMMkku çkLke hÌkk níkk.
• {nuLÿ òu»keLkkt Lkkxfku{kt íkuyku yr¼Lkuíkk níkk yLku ÃkAe ‘çkk rhxkÞh ÚkkÞ Au’, økwhwçkúñk’, ‘zkìõxh
ík{u Ãký’, ‘ykì÷ Ä çkuMx’, ‘huþ{økktX’ suðkt LkkxfkuLkk rËøËþoLk ðzu íku{ýu yufMíkheÞ MÃkÄko Q¼e fhe
níke.
• ÔÞðMkkÞe htøk¼qr{ ÃkhÚke WÃkh QXðkLke íku{Lkk{kt ¾uðLkk yLku Mkßsíkk çktLku níke.
• yk Ëhr{ÞkLk íkw»kkh òu»ke, hksuþ òu»ke WÃkhktík r{rnh ¼qíkk, «fkþ fkÃkrzÞk suðk ÷u¾fku Ãký
W{uhkÞk.
• r{rnhu ‘yík{he‘, ‘[kýõÞ’ ÃkAe f÷kÃkeLkk SðLk Ãkh ykÄkrhík ‘ÓËÞ-rºkÃkwxe’ ÷ÏÞwt.
• «fkþ fkÃkrzÞk ‘MkqÞoðtþe’ yLku ‘[¢ðíkeo’{kt MkV¤íkk ÃkkBÞk.
• yk ÷u¾¾ku ÃkAe ykríkþ fkÃkrzÞk yuf yåAk ÷u¾f íkhefu W{uhkÞk, su{ýu ‘yktÄ¤ku Ãkkxku’, ‘yufçkeòLku
øk{íkk hneyu’, ‘ykðòu, ðnk÷k Vhe {¤eþwt’ suðkt Lkkxfku ðzu {kir÷f hneLku Ãký {t[Lk Ãkk{e þfu
yLku MkV¤íkk {u¤ðe þfkÞ íkuðkt Lkkxfku ÷ÏÞkt.
• rðÃkw÷ þknLkk rËøËþoLk{kt íku ¼sðkÞkt.
201
• yuf heíku òuíkkt W¥k{ økzk, nheþ Lkkøkúu[k, ¼ÿfkLík Íðuhe suðk Lkkxâ÷u¾fkuyu {kir÷f hneLku s
{wtçkELke htøk¼qr{ Ãkh MkV¤íkk {u¤ðe níke; Ãkhtíkw yk Lkkxfku økwshkíke LkkxâMkkrníÞ{kt Mðef]rík LkÚke
ÃkkBÞkt íku nfefík Au.
• Lkkiþe÷ {nuíkkyu yk Ëhr{ÞkLk yufktfe÷u¾LkÚke ykht¼e ‘yíÞkhu’ LkkxfÚke rËøËþoLk{kt Mkr¢Þíkk
Ëk¾ðe; ÃkAe ‘yk þu¾h ¾ku÷Mkk fkuý ?’, ‘þ]tøkkhfktz’, ‘ÓËÞrºkÃkwxe’, ‘{kuS÷k {rý÷k÷’ suðkt
LkkxfkuLkwt rLk{koý fÞwO.
• ÃkAeLkkt ð»kkuo{kt {Äw hkÞLke ‘rfBçk÷ huðLMkðwz’ Lkð÷fÚkk ÃkhÚke ‘{Lkøk{íke fLÞkLke þkuÄ{kt’ LkkxfLkwt
÷u¾Lk-rËøËþoLk fÞwO.
• {Lkkus þknu yr¼Lkuíkk íkhefu Lkkiþe÷, {nuLÿLkkt Lkkxfku{kt yr¼LkÞ çkkË ‘ËuðfLÞk’Úke rËøËþoLk
ykhtÇÞwt yLku [tÿfkLík þkn r÷r¾ík ‘{kMxh Vq÷{rý’Úke MkV¤íkk {u¤ðe.
• yk Lkkxf yk{ íkku Mkíkeþ yk¤ufhLkk ‘çkuøk{ çkðuo’ LkkxfLkwt YÃkktíkh níkwt, Ãkhtíkw íku{kt økwshkíkLke sqLke
htøk¼qr{Lkkt Ãkrhðuþ, Ãkkºkku yLku MktøkeíkLku ykÄwrLkf MktðuËLkk¼ÞkO rð»kÞ MkkÚku òuze yuf Lkðku ykht¼
ÚkÞku níkku.
• {nuLÿu ¼sðu÷k ‘¾u÷iÞk’, rVhkuÍ¾kLkLkk ‘yuðk {wtçkE{kt [k÷ sEyu’ ÃkAeLkwt yk {n¥ðLkwt BÞwrÍf÷
Lkkxf níkwt; su sqLke htøk¼qr{Lke M{]ríkyku søkkze Lkðk «uûkfLku ÃkhtÃkhkÚke òuzíkwt níkwt.
• {Lkkusu íÞkh ÃkAe ‘y¾ku yk¾kçkku÷ku’ WÃkhktík ðeMk{e MkËe ÃkAeLkk W{uhý íkhefu ‘{heÍ’ suðk Lkkxfku
Ãký «uûkf Mk{ûk ykÛÞwt.
• yk ð»kkuo Ëhr{ÞkLk y{ËkðkË, Mkwhík suðkt þnuhku{kt su «ÞíLkku ÚkÞk íku òýu «uûkfkuLkku Mkk{Lkku fÞkO
rðLkk «Þkuøkþe÷íkkLkk ykøkún{ktÚke QÃkßÞk nkuÞ íkuðk níkk.
• y÷çk¥k, {]ýkr÷Lke Mkkhk¼kEyu ‘ËÃkoý’ MktMÚkk ðzu y{ËkðkË{kt Lkkxâ÷u¾Lk fhíkk MktsofkuLku {t[hMÚk
fhðkLkk «ÞíLkku fÞkO.
• fi÷kMk Ãktzâk, Ëkr{Lke {nuíkk suðk rËøËþofku, yr¼Lkuºke ðzu yu MkkrnÂíÞf yufktfe-rîytfeLkk rðþu»kku
yLku {ÞkoËkyku Ãký QÃkMÞkt.
• {Äw hkÞ, r[Lkw {kuËe, ÷k¼þtfh Xkfh ðøkuhu ‘ykftX Mkkçkh{íke’ ðzu su Lkkxâ÷u¾Lk yLku ¼sðýe
{kxu «ÞíLkþe÷ níkk íku{ýu økwshkíke LkkxâMkkrníÞ{kt yuf Lkðíkh þi÷eLkku QnkÃkkun sYh søkkzâku
níkku Ãkhtíkw íkuLke ¼sðýe {kxu {t[ yLku rËøËþofkuLkku y¼kð níkku.
• ÷k¼þtfh, ykrË÷ {LkMkqhe, ©efktík þkn, çknw÷ rºkÃkkXe, Mkw¼k»k þkn, RLËw Ãkðkh ðøkuhuLkkt yk
Lkkxfku yìçMkzo yLku ÷e÷kLkkxâ íkhefu MktrËøÄ [[ko-Mk{eûkk Ãkk{íkkt hÌkkt.
• Mk{Þ síkkt ÷k¼þtfhLkk ‘Ãke¤wt økw÷kçk yLku nwt’, ‘fknu fkuÞ÷ þkuh {[kÞu hu’ suðkt Lkkxfku Úkkuzk «uûkf
Ãký Ãkk{e þõÞkt.

202
• r[Lkw {kuËe Mkíkík rð»kÞ yLku þi÷eLke árüyu «Þkuøkþe÷ hne ÷¾íkk hÌkk – ‘ò÷fk’, ‘yï{uÄ’,
‘Lkð÷fÚkk nehS’Úke ykht¼e íkuyku ‘þwfËkLk, ‘çkknwf’, ‘ykihtøkÍuçk’ suðkt Lkkxfku çkkË Ãký Mkr¢Þ Au.
• yu{Lke MkkÚku Lkkxâ÷u¾Lk þY fhLkkhk Mksofku{kt ½ýk Úkt¼e økÞk Au.
• {Äw hkÞ suðk Lkkxâ÷u¾fu ‘Mkwhk yLku þºkwrsík’ Lkkxf (2004) yuf MÃkÄko {kxu ÷ÏÞw{ Lku ©ucíkkLkwt
Ãkkrhíkkur»kf {u¤ÔÞwt íkku Þ yu f]ríkLkku Mkt[kh ¼sðkíke htøk¼qr{ Ãkh ðíkkoÞku LkÚke.
• ÷k¼þtfh Xkfhu ‘MðÃLkkûkhe’ ÷¾e ÷ktçkk Mk{Þ ÃkAe çkíkkðu÷e Mksofíkk y{ËkðkË{kt çku-[kh ¼sðýe
Ãkk{e {wrÿík MðYÃku Xhe økE Au.
• {Äw hkÞ MkkiÚke ðÄw yÃkuûkk søkkzLkkh Lkkxâ÷u¾f hÌkk Au íkku rMkíkktþw Þþ[tÿ ðíko{kLk «&™kuLkwt yuf
Mksof÷u¾u ykf÷Lk fhe, ÃkhtÃkhkLke þi÷eLkk rðrLkÞkuøk MkkÚku f]rík Mksoíkk hÌkk Au.
• íku{Lkk ‘yk {kýMk {ÿkMke ÷køku Au’ LkkxfLku økwshkíke htøk{t[Lkk fkuE rËøËþofu ßÞkhu ¼sðkLkwt MkknMk
Lk fhu÷wt íÞkhu MkíÞËuð Ëqçku suðk Mk{Úko rËøËþofu ¼sðu÷wt.
• yk Lkkxf{kt ykÍkËe ÃkAeLkk çkË÷kíkk hksfeÞ {knku÷{kt ykËþo Mkuðíkk {kýMkLku fuðku yku¤¾
rðLkkLkku fhe Ëuðk{kt ykðu íkuLke ðkík íkku Au s, Ãký Mkk{kLÞ {kýMkLkku «ríkfkh Ãký íku{kt {n¥ðLkku
çkLku Au.
• ‘¾økúkMk’ Lkkxf þi÷e yLku {t[Lk-rðÄkLkLke árüyu ¾kMMkwt ÃkhtÃkhkLku yÃkLkkðu Au.
• ykÃkýe {ký¼èLke þi÷e ynª rð÷ûký heíku f]ríkLkk {{oLku W½kzðk ¾Ãk{kt ykðe Au.
• ynª su Mkt½»ko rLkYÃkkÞku Au íkuLkk yufÚke ðÄw Mktfuíkku Au.
• ‘fnku, {fLkS õÞkt [kÕÞk ?’ Lkkxf yuf yuðk [rhºkLke ÞkºkkLku yk÷u¾ Au su yuf íkhV ytíkhþkuÄ{kt
Au.
• íkuýu yk þkuÄ çkkÌk÷kuf{kt, «[r÷ík søkík{kt fhðe Ãkzu Au.
• rMkíkktþw nt{uþkt hksfkhý, Mk{ks, {kýMkLkwt Ãkkuíkefwt [uíkLkksøkík yLku íkuLke Ít¾LkkykuLku yÚkzkðu Au.
• yk Lkkxf xkux÷ rÚkÞuxhLke rð¼kðLkk MkkÚku h[kÞwt Au.
• rMkíkktþwLkk yk Lkkxfku òufu ÞkuøÞ rËøËþofkuÚke {t[-ðtr[ík hÌkkt Au.
• {Äw hkÞ yLku sÞtík Ãkkhu¾Lke su{ íkuyku htøk¼qr{ Ãkh íkku YÃkktíkhfkh íkhefu s ÍkÍk MðefkhkÞk Au.
• r[Lkw {kuËeyu {wtçkELke htøk¼qr{ {kxu yuf ‘hwrËÞkLke hkýe’ rMkðkÞ YÃkktíkh Lk fÞkO.
• ÷k¼þtfh Xkfhu {kir÷f Lkkxf rMkðkÞ fþwt fhðwt Lk níkwt yLku íku{ýu MðkøkúnÚke fÞuo hkÏÞwt.
• {Äw hkÞ, rMkíkktþw, r[Lkw, ÷k¼þtfhLku LkkxâMkkrníÞ{kt su Mðef]rík {¤e íku {t[LkLkk y¼kðu yÄqhe Lku
yÃkqqýo hne Au.
203
• yuf Mk{Þu íkuyku ¼sðkþu yuðwt ÷køkíkwt níkwt Ãký «ðeý, {rzÞk, rLk{u»k ËuMkkE suðkLkk «ÞíLkku ÃkAe
Ãký íku f]rík Q½zÞk rðLkkLke hne Au.
• rLk{u»ku r[Lkw {kuËe, ÷k¼þtfh, rMkíkktþwLkkt {kir÷f Lkkxfku ¼sðe yuf ykþk søkkðe níke – yu
MkkrníÞfkhku{kt suyku Lkkxf ÷¾Úkk níkkt.
• íku{ýu ‘Þh{k’, ‘rVz÷h ykìLk Ä YV’Lkwt ‘Ze÷kuzku’ ÃkAe ‘fknu fkuÞ÷ þkuh {[kÞu hu’ yLku ‘fnku, {fLkS
õÞkt [kÕÞk ?’ suðkt ½ýkt Lkkxfku ¼sÔÞkt.
• íkuLke ÃkkMku LkkxâMktøkeíkLke Ãký Mkkhe MkqÍ Au; yk{ Aíkkt rLk{u»kLke Lkkxâ«ð]r¥k y{ËkðkËÚke rðMíkhe
økwshkíkLke çkLke LkÚke.
• ¼hík Ëðu suðkyu ‘{kLkðeLke ¼ðkE’Lkwt LkkxâYÃk ¼sÔÞwt ÃkAe [qÃk[kÃk rLkÂ»¢Þ Úkíkk økÞk.
• hksw çkkhkux suðk yr¼Lkuíkk-rËøËþof økkuðÄoLk Ãkt[k÷ MkkÚku Lkkxâ«ð]r¥k fhíkkt fhíkkt ‘{{o¼uË’, ‘t{qtÍkhku’
suðkt LkkxfkuLkkt rËøËþoLk fhíkk sýkÞk.
• y{ËkðkË{kt fkuELke ÷ktçke Mkr¢Þíkk nkuÞ íkku ÷u¾f-rËøËþof nMk{w¾ çkkhkzeLke.
• ‘yuf÷wt ykfkþ’, ‘hkE™yku ËÃkoýhkÞ’, ‘yk¾wt ykÞ¾wt VheÚke’, ‘þfkh, nwt hkòLkku Mkk¤ku’, ‘sþw{íke
ftfwðíke’ suðkt Lkð-Ëþ Lkkxf yLku ðLkðu÷e AtË{kt ‘nwt s MkeÍh, Lku nwt s çkúwxMk Awt’ suðkt Lkkxfku ÷ÏÞkt.
• íkuyku «rþü f]ríkykuLku yuf Mksof ÷u¾u f]ríkøkík «rík¼kð ykÃkíkkt Lkkxfku ÷¾e yuf swËk yr¼øk{Lkku
Ãkrh[Þ fhkðe hÌkk Au.
• økìhus rÚkÞuxh{kt íkuyku yk yLku çkeò LkkxfkuLkkt rËøËþoLk Ãký fhíkk hÌkk Au.
• Lkkxf yLku htøk¼qr{Lkk Ÿzk yÇÞkMke çkkhkze rÚkÞuxh yLku {erzÞk MkuLxh ðzu Lkkxâíkk÷e{ yLku
«fkþLk«ð]r¥k Ãký fhu Au.
• òufu çkkhkzeLke «ð]r¥k Ãký ¼÷u rLk{u»k, ¼híkLke su{ ËuþLkk Lkkxâ{nkuíMkð{kt økwshkíkeLkwt LkkxfLkwt
«ríkrLkrÄíð fhðk MkwÄe økE nkuÞ íkkuÃký økwshkíke «uûkf{kt íkuLkku Mðefkh LkÚke.
• Mkwhík{kt Lkkxâ«ð]r¥k [k÷íke hne Au.
• ðsw¼kE xktf, [tÿfkLík Ãkwhkurník suðkyu su fÞwO íkuLku ykøk¤ ÷E sðk{kt yu þnuhLke {nkLkøkhÃkkr÷fkLkku
Vk¤ku yøkíÞLkku Au.
• Mkkzkºký ËkÞfk WÃkhktíkÚke y¾tzÃkýu [k÷íke íkuLke ðkŠ»kf MÃkÄko þnuhLkk yr¼Lkuíkk, ÷u¾f, rËøËþofkuLku
ðkŠ»kf íkf ykÃku Au.
• ÷øk¼øk íkku yux÷k Mk{Þ Ãkqhíke s Mkr¢Þíkk Au; Ãkhtíkw frÃk÷Ëuð þwõ÷ suðk rËøËþof ‘yk»kkZ fk yuf
rËLk’Úke {ktze ‘Ãkìhur÷rMkMk’, ‘fkV÷ku’, ‘íkÃkÂMðLke’ yLku ‘íkhtrøkýe’, ‘yLkwhð’, ‘ríkhkzu Vqxe ftqÃk¤’,
‘r«Þ ÃkÃÃkk nðu íkku’, ‘LÞkÞËtz’, ‘yk¾hLke ykí{fÚkk’, ‘híkLk÷k÷Lke yB{k’, MkwÄe Mkíkík «ð]¥k

204
hÌkk Au.
• hkßÞMÃkÄko{kt íkuyku rLkÞr{íkÃkýu ¼køk ÷uíkk hne ÃkkuíkkLke «rík¼kLku rLk¾khíkk hÌkk Au.
• {kir÷f LkkxfLke þkuÄ íkhefu íku{ýu [LÿfkLík çkûke, ðeLkuþ ytíkkýe suðkLke Lkð÷fÚkkykuLkkt LkkxâYÃk
¼sÔÞkt Au.
• íkiÞkh Lkkxâf]rík ¼sððk fhíkkt íkuyku fkuE Lkð÷fÚkk øk{u íkku íkuLkk LkkxâYÃkLku ¼sððwt ðÄw ÃkMktË fhu
Au.
• ÃkkA÷kt ð»kkuo{kt íku{Lkkt Lkkxfku LkìþLk÷ Mfq÷ ykìV zÙk{kLkk hk»xÙeÞ {nkuíMkð{kt MÚkkLk Ãkk{ðk MkkÚku
«uûkfku{kt Ãk{ ÷kufr«Þ çkLÞkt Au.
• frÃk÷ WÃkhktík Ãktfs ÃkkXfS, MkkuLk÷ ðiã suðk Ãký yðktíkhu MkwhíkLke Lkkxâ«ð]r¥kLku Sðtík hk¾e hÌkkt
Au.
• y{ËkðkË, ðzkuËhk, Mkwhík, hksfkux, ð÷Mkkz çkÄu s Úkíkeyk «ðr¥k yk¾h íkku MÚkkrLkfíkk{kt hneLku
rðfÕÃkku þkuÄu Au.
• yu{Lke ÃkkMku ðÄkhu MkkÄLkku LkÚke, Lkeðzu÷k ÔÞðMkkÞe f÷kfkhku LkÚke, «uûkf LkÚke.
• htøk{t[Lku Mk{]Ø fhíke f]ríkyku Mksoðk íku{Lke ÃkkMku ykŠÚkf yLku MksofeÞ ûk{íkkLkku Ãký y¼kð Au.
• Ãkhtíkw Mkt¼kðLkkyku Mkkð çktÄ Ãký LkÚke økE.
• y{ËkðkË{kt MkkiBÞ òu»ke, yr¼òík òu»ke Lkkxâ÷u¾Lk yLku rËøËþoLk ðzu þfÞíkk íkhefu Q½ze
ykÔÞk Au.
• yr¼òíkLkk ‘yu þk^x ykìV MkLk÷kRx’ hurzÞku-LkkxfLku çkeçkeMkeLkku ÃkwhMfkh {éÞku.
• yr¼òíku þkuu¼k òu»ke MkkÚku íkuLku yufktfe ‘{{o¼uË’ YÃku, {t[ûk{ f]rík YÃku ÷ÏÞwt yLku hksw çkkhkuxLkk
rËøËþoLk{kt hsq ÚkÞwt.
• MkkiBÞ òu»keyu MkhËkh Ãkxu÷Lkk SðLk«MktøkkuLkwt ‘ÄhíkeÃkwºk’{kt LkkxâYÃku Mktf÷Lk fÞwO.
• ÃkAe MkkiBÞLkkt ‘h{e÷ku Lku Þkh’ yLku ‘ËkuMík, [kuõMk Lknª Lkøkh ðMkíkwt níkwt’ yLku Ãkhuþ ÔÞkMk MkkÚku
÷¾u÷wt ‘ft[Lk’ suðkt Lkkfxf ykÔÞkt. yr¼òíku ‘MkLkf’, ‘ÃkkuMxfkzo suðwt ½h’ Lkkxf ÷ÏÞkt.
• nsw yk Lkkxfku yufktfe-MÃkÄko Þk «kMktrøkf «ð]r¥kLkk ¼køk YÃku ¼sðkÞ Au, Ãkhtíkw fkì÷usMíkhu ykðíke
Þwðk «rík¼kykuLku Lkkxf íkhV ðk¤ðkLkku íku{Lkku «ÞkMk yíÞkhu íkku þõÞíkk YÃku òuE þfkÞ.
• ðeMk{e MkËeLkk ytík{kt MkwÄek{t yuðwt Ãký fnuðkLke ÂMÚkrík{kt ykÃkýu ykðe økÞk fu [t.[e., sþðtík
xkfh, sLkf Ëðu ðøkuhu ðzu LkkxfLku fkì÷usMíkhu yÇÞkMk, {t[Lk MkwÄe ÷E sðk su «ÞíLkku ÚkÞk íku yuf
fk¤u yiríknkrMkf sYh çkLÞk; Ãkhtíkw y{ËkðkË, ðzkuËhkLkk Lkkxârð¼køkku økwshkíke «òLku Lkkxf
ykÃke þõÞk LkÚke.
205
• {kfoÛz ¼è, fi÷kMk Ãktzâk suðk yr¼Lkuíkk, rËøËþofkuyu rþûkýLkk Lkk{u su fhkÔÞwt íku íku{Lkk ÔÞÂõíkøkík
çkkÞkìzuxkLku fËk[ Mk{]Ø çkLkkðe þõÞwt nkuÞ íkkuÞu yu rþûký «uûkfMðef]rík Ãkk{íkk Lkkxf YÃku fkì÷usLke
çknkh LkÚke ykÔÞwt. nheþ ÔÞkMk, {nuþ [tÃkf÷k÷, «fkþ Ëk¼kzuLke yr¼Lkuíkk, rËøËþof yLku
Lkkxâf¤kLkk rþûkf íkhefuLke «rík¼k LkìþLk÷ Mfq÷ ykìV zÙk{k suðk {k¤¾k{kt fËk[ ðÄw Ãkrhýk{ËkÞe
Lkeðze nkuík.
• ykx÷kt ð»kuo Ãký yk LkkxârþûkýLke «Míkwíkíkk, WÃkÞkurøkíkk MktøkeLk yÚkkuo{kt rðMíkhe LkÚke.
• yuLkk fhíkkt íkku fËk[ ‘økwshkík Mk{k[kh’ yLku ykR.yuLk.xe.Lkk MktÞwõík «ÞíLk YÃku Þkuòíke yufktfe
LkkxâMÃkÄko fËk[ ðÄw ÷u¾f, rËøËþof yr¼Lkuíkk-yr¼LkuºkeykuLku {t[ ykÃke hne Au yuðwt LkkUÄe
þfkÞ.
• {kir÷f Lkkxâ÷u¾LkLkk «ÞíLk YÃku rðLkkÞf Ãkwhkurník, h{uþ Ãkkhu¾, «ðeý Ãktzâk, Mkíkeþ ÔÞkMk ðøkuhu
«ÞíLkþe÷ hÌkk Au.
• ¾hu¾h íkku ðeíÞkt 50 ð»ko{kt ÷¾kÞu÷kt yLku ¼sðýeLkk ðÄw yðfkþðk¤kt {kir÷f LkkxfkuLku MðMÚkárü-
MktÃkkËLkLke sYh Au.
• yk {kxu fÞk MktÃkkËf nkuE þfu yu fnuðwt fux÷k {kxu {w~fu÷ Au fu Lkkxârððu[Lk nsw Ãký MkkrníÞ yLku
{t[LkûkýíkkLkk «&™ku ðå[u yxðkÞu÷wt Au.
• ‘LkkxfçkwzuxÙe’, ‘LkkLËefkh’ suðk LkkxâMkkrníÞ yLku f¤kLku fuLÿ{kt hk¾íkkt Mkk{rÞfku Aíkkt yk ÂMÚkrík
¾kMk çkË÷kE LkÚke.
• yuf WíÃk÷ ¼kÞkýe rMkÞk suLkk Lkkxârð[khLkwt ÔÞðnkhw yÚko{kt {qÕÞ Úkíkwt nkuÞ yuðk f]rík-Mk{eûkfkuLkku
y¼kð Au.
• y÷çk¥k LkkxfLkk RríknkMkLku ÷økíke Mkk{økúe YÃku fux÷kf økútÚkku, ykí{fÚkkyku sYh WÃk÷çÄ ÚkÞkt Au.
• sqLke htøk¼qr{Lkk Lkkxâf{eo ¾t¼kíkLkk ‘{khku Lkkxfe y™w¼ð’Úke {ktze h½wLkkÚk çkúñ¼è, sÞþtfh
‘MkwtËhe’, y{]ík òLke, {Äwfh hktËurhÞk, rð»ýwfw{kh ÔÞkMk, ðLk÷íkk {nuíkk suðkLke ykí{fÚkkyku
WÃkhktík rðsÞ Ë¥k, WÃkuLÿ rºkðuËe, sþ¤tík Xkfh fuLÿe fux÷kf økútÚkku yLku «køkS zkuMkkLkk htøk¼qr{Lkkt
ÔÞÂõíkíðku rðþuLkk çku økútÚkku WÃkhktík yMkkRík MkkrníÞMk¼kyu «økx fhu÷k fux÷kf økútÚkku Ãký nðu
WÃk÷çÄ Au.
• ÄLkMkw¾÷k÷ {nuíkku ‘rçkLkÄtÄkËkhe htøk¼qr{Lkku RríknkMk’ Mktfr÷ík fÞkuo ÃkAe sÞtíke÷k÷ rºkðuËeyu Ãký
yu rËþ{kt fux÷ef Mkk{økúe MktÃkzkðe.
• {nuþ [kuõMke-r÷r¾ík ‘LkkxâMkkrníÞLkku WËT¼ð yLku rðfkMk’, çkkhkzer÷r¾ík ‘økwshkíke rÚkÞuxhLkku
RríknkMk’, y{]ík òLke-r÷r¾ík ‘økwshkíkLke sqLke htøk¼qr{’ yLku søkËeþ s. ËðuLkk ‘økwshkíke yLku
{hkXe Mkk{krsf Lkkxfku’ Lkk{Lkk yÇÞkMkøkútÚk Ãký yÇÞkMkeykuLku {n¥ðLkk çkLke þfu yuu{ Au.

206
• rðLkÞfkLík rºkðuËeyu ‘{eXk Wòøkhk’{kt sqLke htøk¼qr{Lkkt økeíkku Mktfr÷ík fÞko Au yLku Ä{uoLÿ {kMíkh,
çkfw÷ hkð÷u Ãký yu heíku økeíkku Mktfr÷ík fÞkO Au.
• ÃkkhMke htøk¼qr{ rðþu snktøkeh ¾t¼kíkkLkwt ÃkwMíkf Ãký Au.
• sþðtík Xkfh, [t.[e. {nuíkk, sÞtíke Ë÷k÷ suðkLkkt Lkkxâ®[íkLkLkkt ÃkwMíkfku Ãký Lkkxf yLku htøk¼qr{
rðþu {n¥ðLke Mkk{økúe Ãkqhe Ãkkzu Au.
• økwshkík rðïfkuþ xÙMxu zkì. {nuþ [kuõMke yLku ÄehuLÿ Mkku{kýeLkk MktÃkkËLk{kt ‘økwshkíke htøk¼qr{ : rhrØ
yLku hkuLkf’ suðku «fx fhu÷ku økútÚk RríknkMk-÷u¾Lk {kxu yrÄf]ík Mkk{økúe, rðøkíkku Ãkqhe Ãkkzu Au.
• íkkuÞ yu ðkík íkku fnuðkLke hnu s Au fu õÞkt Au Lkkxfku, õÞkt Au htøk¼qr{ ? {wtçkELke ÔÞðMkkÞe htøk¼qr{
Ãký ÷u¾f, rËøËþof s Lkrn f÷kfkhkuLke ¾kux y™w¼ðe hne Au.
• y÷çk¥k, f{÷uþ {nuíkk, rðÃkw÷ {nuíkk, W{uMk þwõ÷ suðk rËøËþofku yLku RÂBíkÞkÍ Ãkxu÷, W{uþ
þwõ÷, Lke÷uþ YÃkkÃkhk, yM÷{ ÃkhðuÍ suðk ÷u¾fku «uûkf sYrhÞkíkLkk {k¤¾k{kt ÔÞMík Au.
• yuf Mk{Þu çkkìõMk-ykìrVMkLku Sðíke fhðkLkk «ÞíLk YÃku [LÿðËLk ¼è yLku íku{Lkk rþ»ÞkuLku su
{nuLkík fhe níke íku çkkìõMk-ykìrVMkLku çkksw Ãkh nzMku÷e ÷eÄk ‘MkkuÕz ykWx’{kt LkkxfLke çkkhkuçkkhe ÚkkÞ
Au.
• y÷çk¥k, íkuu{kt Ãký ‘÷k÷e÷e÷k’, ‘LkhMkIÞkLkku LkkÚk’, ‘MkhMðíke[tÿ’, ‘{heÍ’ suðkt Lkkxfku Ãký ¼sðkÞ
Au.
• yuf Mk{Þu ‘økktÄe Þwøk økktÄe’ Ãký ¼sðkÞwt. «uûkf økwshkíke «òLkk Mk{økú MktË¼o MkkÚku òuzLkkhk
Lkkxâ÷u¾f yLku rËøËþofLke yÃkuûkk{kt Au.
• ykŠÚkf heíku Mk{]Ø økkýkíkk økwshkíkLke htøk¼qr{ hMk yLku MkkIËÞoLke árüyu õÞkhu Mk{]Ø Úkþu, økwshkíke
Úkþu ? W¥khLke yÃkuûkk fE rËþk{kt nþu ?
• ÷kufLkkxâ : ¼ðkE
• ¼khík{kt «k[eLk LkkxâÃkhtÃkhk{kt çku rðrþü «fkhLke Lkkxâþi÷eyku ¼hík{wrLkLkLkk ÞwøkÚke [k÷e ykðe
Au.
• yuf íkku yu{ýu su ÔÞkÏÞk fhe Au íku MktMf]ík LkkxâLke yLku çkeS suLku ‘W¥khíktºk’ fne Au íku.
• Ãknu÷e ÃkkXâ«ÄkLk yLku çkeS økeík yLku Lk]íÞ«ÄkLk íkhefu yku¤¾kÞ Au.
• ¼hík{wrLkLkk rþ»Þ fkun÷Lkku yk ‘W¥khíktºk’ ÃkhLkku økútÚk WÃk÷çÄ LkÚke Ãký ¼hík{wrLkLkk LkkxâþkMºkLkk
MkËe{kt ÚkE økÞu÷k xefkfkh yr¼LkðøkwÃíku íku{ktÚke fux÷kf Lkkxâ«fkhkuLke ðkík ‘Lk]íÞ¼uËk:’ íkhefu fhe
Au.
• çkkh{e MkËe{kt ¼kusu ÃkkuíkkLkk ‘þ]tøkkh«fkþ’{kt yr¼LkðøkwÃíku ðýoðu÷k «fkhku WÃkhktík çkeò Lkðk
207
«fkhkuLke rðþË ÔÞkÏÞk fhe Au, suLke MktÏÞk 14 sux÷e Au.
• íkuh{e MkËe{kt ‘¼kð«fkþ’Lkk fíkko þkhËkíkLkÞu fkuE yuf Lkkxâøk]n{kt 30 «fkhLkk Lkkxâ«Þkuøkku
òuÞkLkwt fÌkwt Au.
• íku 30 Ãkife 10 íkku ¼híku ðýoðu÷k YÃkf«fkhku Au.
• çkkfeLkk 20Lku íku{ýu ‘Lk]íÞ¼uËk:’ fneLku yu çkÄkLke ÔÞkÏÞk fhe Au.
• ßÞkhu yÂøLkÃkwhký{kt 19 sux÷k Lkkxâ«ÞkuøkkuLkku WÕ÷u¾ {¤u Au.
• yk[kÞo nu{[Lÿu yk «fkhkuLku ‘økuÞ fkÔÞ’ yux÷u «uûÞøkuÞ fkÔÞ«fkh økýkÔÞku Au.
• hk{[tÿ-økwý[tÿu yk «fkhkuLku ‘yLÞkrLk YÃkfkrý’ fneLku ðýoÔÞk Au.
• [kiË{e MkËe{kt rðïLkkÚk yk Lkkxâ«fkhkuLku ‘WÃkYÃkf’ yuðe Mkt¿kk «Úk{ ðkh ykÃku Au yLku íku Lkk{Úke
yk çkÄk «fkhku ÃkAeÚke yku¤¾kðk ÷køÞk ‘MkkrníÞËÃkoý’ WÃkYÃkfkuLke MktÏÞk 18 økýkðu Au.
• r¼LLk r¼LLk «fkhLkk hMkðk¤k ðuþku{kt WÃkYÃkfku{ktLkkt ðeÚÞktøkku Lku ÷kMÞktøkku Mk[ðkE hnu÷kt òuðk {¤u
Au.
• WÃkYÃkfku Ëu¾eíke heíku s ¼híkLkk YÃk«fkhkuLke r¼LLk níkk.
• íkuLkku Ãknu÷ku íkçk¬ku íku fkun÷u ðýoðu÷k «fkhkuLkku.
• íÞkh ÃkAe yrøkÞkh{e-çkkh{e MkËe yLku [kiË{e MkËeLke ðå[u Lkðk LkkxÞ«fkhku su ÚkÞkíku çkËk çkeò
íkçk¬kLkk. ‘¼kð«fkþ(Lk)’fkhu ðýoðu÷k 20 «fkhkuLkkt Lkk{ yk «{kýu Au : (1) ºkkuxf (2) Lkkrxfk
(3) økkuce (4) Mkt÷kÃk (5) rþÕÃk (6) zkuBçke (7) ©eøkrËík (8) Mkèf (9) ¼rýfk (10) «MÚkkLk (11) fkÔÞ
(12) «uûký (13) LkkxâhkMkf (14) hkMkf (15) WÕ÷kuÃÞf (WÕ÷kÃÞf) (16) nÕ÷eMk (17) Ëw{oÂÕ÷fk
(18) fÕÃkðÕ÷e (19) {ÂÕ÷fk (20) Ãkkrhòíkf. yk çkÄkÞ Lkkxâ«fkhku Lk]íÞ«ÄkLk, fkÔÞ«ÄkLk yLku
økeík«ÄkLk níkk yux÷wt íkku MÃkü Au. yk çkÄkÞ «fkhkuLku ËMk{e MkËe ÃkAeLkk þkMºkfkhkuyu ‘Ëuþe’
Lkkxâ«fkhku íkhefu ðýoðe MktMf]ík Lkkxâ«fkhkuÚke swËk Ãkkzâk Au yLku MktMf]ík Lkkxâ«fkhkuLku ‘{køkeo’
fneLku íku çktLku ðå[uLke r¼LLkíkk MÃkü fhe Au.
• yrøkÞkh{e (?) MkËe{kt yktÄú«ËuþLkk Mkku{uïh Lkk{f hksðe ÃkkuíkkLkk ‘çkMkðÃkwhký’{kt ‘«uhýe’ Lkk{f
Lkðk «fkhLkku WÕ÷u¾ fhu Au yLku yktÄúLkk s fkfíkeÞ ðtþLkk Mk{úkx «íkkÃkhwÿLkk øksMkuLkkrÄÃkrík sÞ
MkuLkkÃkríkyu yuf ‘[khýLk]íÞ’Lkku WÕ÷u¾ fÞkuo Au yLku ðÄw{kt xefk{kt sýkÔÞwt Au fu íku ‘Mkkihk»xÙ’Lkk
Lk]íÞøkwhwykuLku yLkwMkhu Au yLku íku{kt [khý Mºkeyku ÃkkuuíkkLkk {kÚkk Ãkh fÃkzwt ½qt½x su{ Lkk¾u Au.
• nSÞ [khý Mºkeyku yk{ {kÚkk Ãkh fÃkzwt Lkk¾u s Au; Ãký Lk]íÞ fhíke nkuðkLkwt òý{ktL LkÚke.
• Ãký íku s{kLkk{kt Mkkihk»xÙÚke fkuE fkhýu rnshÚk fhe økÞu÷e [khýkuLke Mºkeyku Lk]íÞ fhíke nþu.
• sÞ MkuLkkÃkrík yLku Mkku{uïh çktLkuyu ykðku WÕ÷u¾ fÞkuo Au.

208
• økwshkíkLke LkSf{kt r[¥kkuzLkk {nkhkýk fwt¼fýuo ÃkkuíkkLkk ‘Lk]¥kMktøkún’{kt Ãký ‘[khýLk]íÞ’Lkku yLku
íku{Lkk {kÚku fÃkzwt Lkk¾ðkLke rðrþüíkkLkku WÕ÷u¾ fÞkuo Au.
• yk{ktÚke fux÷kf ‘Ëuþe’ Lkkxâ«fkhku – WÃkYÃkfku økwshkík yLku íkuLke ykMkÃkkMkLkk {k¤ðk yLku Ãkrù{
hksMÚkkLkLkk «Ëuþku{kt Ãký «[r÷ík nþu.
• íku{Lkk Lkk{ yk «{kýu Au : nÕ÷eMkf (su Auf f]»ýLkk Mk{ÞÚke Qíkhe ykðu÷wt Au.)
• «uûkýf, [khýLk]íÞ, «uhýe, hkMkf, LkkxâhkMkf yLku ËtzhkMkf íkÚkk íkk÷hkMkf.
• AuÕ÷kt ºkýLkku WÕ÷u¾ økwshkíkLkk siLk frðykuyu fÞkuo Au.
• yk çkÄk WÃkYÃkfku su Lk]íÞ yLku Mktøkeík«ÄkLk níkkt yLku su{Lku ‘Ëuþe’ Lkkxâ«fkhku íkhefu ðýoððk{kt
ykÔÞkt Au, íku Mk{Þ síkkt hksËhçkkhku MkwÄe ÃknkU[e økÞkt yLku þkMºkfkhkuyu íku{Lku Ãký þkMºkrLkçkØ
fhe ‘Ëuþe’ yuðe Lkkxâ«fkhLke Mkt¿kk ykÃke; yux÷wt s Lkrn, Ãký íku çkÄkt Lkkxâøk]nku{kt ¼sðk÷k
÷køÞkt yuð WÕ÷u¾ku Au.
• òufu, «uûkýf suðk fux÷kf «fkhku {wõíkkfkþ{kt Ãký ¼sðkíkk nþu.
• {kuxk¼køkLkk yk ‘Ëuþe’ «fkhku hksËhçkkhku{kt síkkt yLku þkMºkrLkçkØ Úkíkkt, Mkk{kLÞ sLkíkkLku
{LkkuhtsLkLke ¾kux Ãkze.
• [kiË{e MkËe ÃkAe yk ¾kux Ãkqhe fhðk ¼khíkLkk yLkuf «Ëuþku{kt yuf Lkðk yLku ºkeò íkçk¬kLkk
Lkkxâ«fkhkuLkku Þwøk þY ÚkÞku.
• nk÷ ¼khíkLkk swËk swËk «Ëuþku{kt «[r÷ík yk Lkkxâ«fkhku Ãku÷k çkeò íkçk¬kLkk Lkkxâ«fkhku ÃkhÚke
«uhýk Ãkk{eLku LkðMktMfhý ÃkkBÞk nþu yuðwt Mknus fÕÃke þfkÞ.
• yk ºkeò íkçk¬kLkk Lkkxâ«fkhku ÷kufkuLke ðÄw LkSf níkk, fkhý fu íku{kt Ëuþe Zk¤ku, Ëuþe Lk]íÞ,
÷kufðkýe, ÷kufÃknuhðuþ, ÷kufkuLkkt ËuðËuðeyku, íku{Lkkt ÃkwhkfÕÃkLkku (myths)Lku ÷kufMktøkeík íkÚkk ÷kufAtËku
níkkt yLku íkuÚkeÞ rðþu»k íkku {wõíkkfkþ{kt Ähíke Ãkh, økúk{sLkkuLke {æÞ{kt íku ¼sðkíkkt níkkt. yk{ yu
LkkxâYÃkku ÷kufkuLke ðÄw LkSf ykÔÞk Lku yu{Lkk SðLkLkk yuf yøkíÞLkk ¼køkYÃk çkLke økÞkt.
• ¼híkLkkxâþkMºk{kt ðýoðu÷k Ãkqðohtøk yLku YÃkfkuLkkt ÷ûkýku{ktÚke íku{s økuÞ«uûÞ «fkhku{ktÚke rðrðÄ
ytþku su{kt Mk[ðkÞk íku yk AuÕ÷k yLku ºkeò íkçk¬kLkk ÃkkhtÃkkrhf ¼khíkeÞ ÷kufLkkxâ«fkhku{kt
çktøkk¤Lke Þkºkk, W¥kh«ËuþLke Lkðxtfe fu hk{÷e÷k, {nkhk»xÙLkkt ÷kðýe yLku ík{kþk, fýkoxfLkwt
ÞûkøkkLk, íkr{÷LkkzwLkk ½hfeÚÞw yLku økwshkíkLke ¼ðkELkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• íkuLku «uûkýf MkkÚku LkSfLkku MktçktÄ Au.
• yk ¼ðkE ÃkhtÃkhkLkk ykrËÃkwhw»k, {q¤Mksof rMkØÃkwhLkk ÞswðuoËe ykiËeåÞ çkúkñý íÞktLkk yuf{kºk
rðîkLk fÚkkfkh hkòhk{ XkfhLkk fw¤{kt sL{u÷k yMkkRík Xkfh Lkk{f frð-fÚkkfkh níkk.
209
• íku{Lkk Þs{kLk nu{k Ãkxu÷Lke Ãkwºke øktøkkLkwt rþÞ¤ hûkðk MkqçkkLke Mk¼k{kt íkuLke MkkÚku ¼kusLk ÷uðkLku
fkhýu rMkØÃkwhLke yLku ŸÍkLke çkúkñý ¿kkrík îkhk íku{Lku Lkkíkçknkh {qfðk{kt ykðu÷k.
• íkuÚke yMkkRíku ÃkkuíkkLkku hku»k yÕ÷kWÆeLkLkk MkhËkh snkLkhkus Mkk{u fu YrZ[wMík yý½z çkúkñýku MkkÚku
Xk÷ððkLku çkË÷u íkuLku MksoLkkí{f rËþk íkhV ðkéÞku yLku íku{ktÚke ykfkh Ãkk{e íku ¼ðkE.
• íku{Lkk ºký Ãkwºkku MkkÚku yMkkRík ŸÍk{kt ykðe ðMÞk. nu{k Ãkxu÷u íku{Lku ºký ½h, s{eLk ðøkuhu ykÃke
yk©Þ ykÃÞku.
• íku ºký ½h ÃkhÚke ‘íkhøkk¤k’ ¿kkrík QÃkS.
• yk yMkkRík yLku ntMkkð¤e (1361){kt ykðíkk yMkkRík yuf s nkuðkLkwt {LkkÞ Au.
• [kiË{e MkËe{kt økwshkík yLku ykswçkksqLkk «Ëuþku{kt fux÷kf Lk]¥k«ËkLk Lkkxâ«fkhku «[r÷ík níkk yLku
íku{Lkwt ðkr[f økuÞ-fkÔÞ{Þ níkwt.
• yMkkRíku yk çkÄk «fkhku{ktÚke «uhýk Ãkk{e yuf Lkðk Lkkxâ«fkh yux÷u fu ‘¼ðkE’Lkwt MksoLk fÞwO nþu
yu{ {LkkÞ Au.
• yMkkRík íku{Lkk s{kLkkLkk ¢ktríkfkhe Mk{ksMkwÄkhf níkk.
• íku{Lkku yu yr¼øk{ ¼ðkELkk Mkk{krsf ðuþku{kt MÃküÃkýu òuE þfkÞ Au.
• ¼ðkELkku Lkðku Lkkxâ«fkh çkeò íkçk¬kLkk Lkkxâ«fkhkuÚke swËku yu heíku Ãkzu Au fu íkuLkwt ðkr[f økuÞ
Ãkã{kt íku{s økã{kt Ãký Au.
• ¼khíkLkk çkeò «ËuþkuLkk Lkkxâ«fkhku{kt Ãký Ãkã MkkÚku økãMktðkËku yufYÃk ÚkE òÞ Au, Ãký íku çkÄkÞ
{wõíkkðþ{kt s ¼sðkÞ Au yLku fux÷kfu íkku ÃkkuíkkLkk Lkk{ MkkÚku s ‘{wõíkkfkþ’ Lkk{ sze ËeÄwt Au; su{
fu ‘çkÞ÷kx’ (çkÞ÷ = þuhe fu ¾wÕ÷e søÞk; ykx = Lkkxâ), ‘Úkuhwfq¥k’ (Úkuhw = þuhe fu ¾wÕ÷e Ähíke;
fq¥k = Lkkxâ), ‘ðerÚkLkkxâ’ (ðerÚk = hMíkku. íkuLkk WÃkh ¼sðkíkwt Lkkxâ).
• ¼ðkELkku [k[h [kìf Ãký òýeíkku Au.
• yMkkRík XkfhLku Lkðk LkkxâMksoLk {kxu rMkØÃkwhLke LkSf{kt yLkwfq¤ ðkíkkðhý {¤e hÌkwt.
• ykLkíko «Ëuþ{kt ðsLkøkh økk{ Ãk¾ðkS XufkÚke yLku hðks (÷kufMkkhtøke)Lkk MktøkeíkÚke Ä{Ä{e hÌkwt
níkwt.
• ð¤e íku{ýu yýrn÷ðkz ÃkkxýLkkt {trËhku{kt yuf fk¤u ¼sðkíkkt MktMf]ík Lkkxfku rðþu Ãký òÛÞwt s nþu
yLku ÃkkuíkuÞ frð yLku fwþ¤ fÚkkfkh.
• yk çkÄk Mkw{u¤{ktÚke MkòoÞwt ¼ðkE Lkkxf.
• yMkkRík Xkfhu 360 ¼ðkEðuþ ÷ÏÞkLke yLku íku{Lkk ºký Ãkwºkku MkkÚku ¼sÔÞkLke ÷kufðkÞfk Au.
• íku Ãkife yksu íkku 20Úke 25 sux÷k s ðuþ WÃk÷çÄ Au – íkuÞ fux÷kÞ VuhVkhku MkkÚku yLku {wrÿík MðYÃku.

210
• íku{kt swLkk{kt sqLkku ðuþ ‘hk{Ëuð’ fu ‘hk{Ëuþ’Lkku ðuþ nkuÞ yu{ ÷køku Au – íkuLkk fÚkkLkkí{f (narrative)
MðYÃk TLku ðMíkwøkqtÚkýeLku fkhýu.
• ð¤e yk ðuþ Ãkh nu{[tÿk[kÞoLkk ‘rºk»krüþ÷kfkÃkwhw»k’Lke AkÃk Ãký ðíkkoÞ Au. ‘hk{Ëuð’Lkku ðuþ ÷ÏÞku
nþu íku Lke[uLkk WËknhý ÃkhÚke òuE þfkÞ Au :
‘Ãk¾kS Q¼k «u{Mkw hðkS {Lk {kuz,
íkk÷økh xku¤u {éÞku ¼qtøkr¤Þk çku òuz,
¼qtøkr¤Þk çku òuz, ykøk¤ htøk÷ku Q¼ku hÌkku,
Rýe heíku yMkkRík yku[hu hk{Ëuþ h{íkku ÚkÞku.’
• yMkkRíku ykðk {krníkeMk¼h fÚkLkkí{f ðuþkuu WÃkhktík Mkk{krsf fwrhðkòu WÃkh Ãký «nkh fhíkk ðuþku
LkkLkfzk ðh yLku ÞwðkLk ÃkíLkeLkk SðLkLkku r[íkkh ykðu Au yLku íku{kt ‘htøkkS’ - htøk÷ku yu çkuLke
ðå[uLkk MktðkËkuLku òuzíkku, nMkkðíkku, fxkûk fhíkku Ëu¾kÞ Au.
• ¼ðkE {tz¤eyku ‘Ãkuzk’ Lkk{Úke, íkuLkku {kuðze ‘LkkÞf’ Lkk{Úke yLku ¼ðkE fhLkkh ‘¼ðiÞk’ íkhefu
yku¤¾kðk ÷køÞk.
• {kuxk¼køkLkk ðuþku{kt çkuÚke ºký Ãkkºkku yufMkkÚku [k[h{kt nkuÞ Au – LkkÞf, LkkrÞfk yLku {~fhku.
• yk {~fhku swËk swËk ðuþku{kt swËk swËk Lkk{u ykuu¤¾kÞ Au.
• ‘fkLk-økkuÃke’Lkk ðuþ{kt ‘Mkw¾kS’Lku ‘Ítzk Íq÷ý’{kt íku ‘yzðk’ YÃku Ëu¾kÞ yLku ‘s÷Mkk ykuzý’{kt
‘htøk÷k’ YÃku ykðu Au, su MktMf]ík LkkxfkuLkk rðËq»kfLkwt M{hý fhkðu Au.
• ¼ðkELkk ðuþkuLku LkkxâMktfLkLke árüyu fux÷kf íkçk¬kykuk{t rð¼krsík fhe þfkÞ : ‘hk{Ëuð’ suðk
fÚkkLkkí{f «fkhkuðk¤ku íkçk¬ku, su{kt Lkkxâík¥ð (dramatic element) MÃkü Ëu¾kÞ Au íku ‘Ítzk
Íq÷ý’ðk¤ku íkçk¬ku yLku ÃkkA¤Úke sqLke htøk¼qr{Lke suLkk Ãkh MÃkü AkÃk Au, íku ‘sMk{k ykuzý’Lkk
ðuþðk¤ku íkçk¬ku.
• ¼ðkE ðuþku{kt yMkkRíkLkk Þwøk{kt {wÂM÷{ hkßÞþkMkLkLke ÍkÍe yMkh Ëu¾kíke LkÚke; Ãký ÃkkA¤Úke
÷uðkÞu÷k ðuþku{kt {wÂM÷{ þkMkLkLke yMkh MÃkü Ëu¾kÞ Au.
• ‘Ítzk Íq÷ý’{kt ŸÍkLkku ÞwðkLk {wÂM÷{ Mkqçkku suLkkt ÷øLk yuf ð]Ø MkkÚku ÚkÞkt níkkt íkuðe íkhðhxðk¤e
íkuS÷e ðkrýÞýLkk «u{{kt Ãkzu Au.
• yk WÃkhktík ‘r{Þktçkeçke’, ‘{rýÞkh’, ‘sqXý’ yLku ‘Au÷çkxkW’ suðk ðuþku{kt Ãký {wÂM÷{ yMkh Au.
• LkkLkkt rnLËw hsðkzktLkkt Xkfkuhku rðþuLkk ðuþkuu{kt ‘hks Ëu½ý’, ‘ðefku rMkMkkurËÞku’, ‘hk{Ëuð’, ‘{rýçkk
Mkíke’ ðøkuhu Au; ßÞkhu ÄkŠ{f ðuþku{kt ‘fkLk-økkuÃke’, ‘fk¤fk’, ‘ÃkíkkE hkð¤’, ‘økýÃkrík’ suðk ðuþkuLkku
rLkËuoþ fhðku òuEyu.
211
• ð¤e, rðrðÄ fku{kuLke ¾krMkÞíkku, ÄtÄku, çkku÷e, heíkrhðkòu ðøkuhuLku ðýe ÷uíkk ðuþku Ãký Au : ftMkkhku,
MkhkrýÞku, yzðku ðk¤tË ðøkuhuLkk yLku Mkk{krsf Ëq»kýku W½kzk Ãkzíkk ðuþku{kt ‘fòuzkLkku ðuþ’, ‘çkkðkLkku
ðuþ’ ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• {kuxk hksðeLku ÷økíkk ðuþku{kt ‘MkÄhk suMktøk’ yLku ‘sMk{k ykuzý’Lkk ðuþ òýeíkk Au.
• yk WÃkhktík ‘ðkËeLkku ðuþ’, ‘{ZeLkku ðuþ’, ‘fuhðku ¼kELkku ðuþ’, ‘ÃkwrhçkÞkLkku ðuþ’ suðk fux÷kf
Ãkwh[qhý ðuþku Ãký Au.
• ykðk r¼LLk «fkhLkk, rðr¼LLk MíkhLkk, r¼LLk r¼LLk fku{kuLku ykðhe ÷uíkku ðuþku îkhk ÷kufkuLku ¿kkLk,
rþûký yLku {LkkuhtsLk Ãkqhwt Ãkkzðk{kt ykðíkwt.
• su Þwøk{kt rMkLku{k, xe.ðe., hurzÞku suðk Mk{qn«íÞkÞLk (mass communicaiton)Lkkt MkkÄLkku Lk
níkkt íku Þwøk{kt yk ¼ðiÞkykuLkku Mkk{krsf Ëhßòu Q[ku níkku.
• íkuyku ßÞkhu økk{{kt «ðuþíkk íÞkhu økk{÷kufku Zku÷-Lkøkkhk MkkÚku íku{Lkwt Mkk{iÞwt fhíkk.
• økk{Lke çkÄeÞ fku{ku íku{kt Mktf¤kÞu÷e hnuíke.
• fw¼kh ÃkkýeLkwt {kx÷wt ykÃke síkku, ðk¤tË ‘ðíkwt’ fhe síkku yLku ðuþ-¼sðýe ð¾íku nkÚk{kt íku÷Lke fqÃke
÷E {þk÷ MkkÚku [k[h{kt nksh Úkíkku.
• {k¤e Vq÷ ÷kðíkku.
• Mºkeyku Ãkkýe ¼he ÷kðíke, íkku fkuE ðuþ{kt fkuE økk{÷kuf ¾qxíkwt WÃkfhý Ãký Ãkqhwt Ãkkzíkk yLku fýçke
Mk{ksLkk ykr©ík nkuðkÚke íku{Lku fýçkeyku ¼kusLk fhkðíkk.
• ¼ðkE ÷kufSðLkLkk íkkýkðkýk MkkÚku ðýkE økE níke yLku ÃkkuíkkLkke yLkku¾e AkÃk MkkÚku {wõíkÃkýu
rðnhíke níke.
• þkMºkfkhkuyu MktMf]ík LkkxfLku hMk«ÄkLk fÌkwt Au, ßÞkhu ¼ðkE suðk «fkhkuLku ¼kð«ÄkLk fneLku ðýoÔÞk
Au.
• yk{ yk çku «fkhLkkt Lkkxâku{kt MktMf]ík Lkkxf{kt ðkõÞkÚkor¼LkÞLkwt «kÄkLÞ Au.
• ßÞkhu ¼ðkE suðk «fkhku ÃkËkÚkkor¼LkÞ«ÄkLk Au.
• ðkõÞkÚkkor¼LkÞ{kt økãÃkãLkk Ëhuf þçËLkku Mkqû{ yr¼LkÞ – yktrøkf, ðkr[f, MkkÂ¥ðf yLku yknkÞo
îkhk «fkrþík fhðk{kt ykÔÞk Au.
• ¼kð«ÄkLk Lkkxâ«fkhku yk¾kÞ ÃkËLkku ¼kðkÚko s ÔÞõík fhu Au.
• Ãknu÷ku «fkh þkMºkrLkçkØ – þkMºkeÞ Au, Mkqû{ Au, þi÷erðrþü (stylised) yLku íku yuLku yLkwYÃk
Lkkxâ{tzÃk{k s ¼sðkÞ Au.
• çkeòu «fkh {wõík Au; MÚkq¤ MíkhLkku yLku ÷kuf¼kuøÞ nkuE sLkðkýe, ÷kufrð[kh yLku íku{Lke ÷køkýeLke

212
ðk[k suðkuíku nkuÞ Au yLku íkuÚke íku÷kufku ðå[u s Ähíke Ãkh h{kíkku – hsq ÚkÚkku nkuÞ Au.
• çktLkuLkk Mktøkeík-ðkã, MkkrníÞ, [khuÞ çkktÄu÷k {køko Ãkh s rð[hý fhu Au; íkuÚke íkuLku ‘{køkeo’ Mkt¿kk
yÃkkE Au.
• ßÞkhu çkeò «fkhku swËk swËk «Ëuþku{kt hsq Úkíkk nkuðkÚke yLku ÷kufhtøk{kt íkhçkku¤ nkuðkÚke íku{Lku ‘Ëuþe’
Mkt¿kk yÃkkE Au.
• yk{ Aíkkt yk çktLku «fkhku{kt «ÞkuøkLke árüyu fux÷wtf MkkBÞ Ãký Au; su{ fu, ykfkþ¼kr»kík - ykfkþ
íkhV òuELku yøk[kuh ÃkkºkLke ðkík Mkkt¼¤e sðkçk ykÃkðku; ËqhLkk, {æÞ{ fu rLkfxLkk ytíkh {kxuLkkt
Ãkrh¼ú{ýku, MðøkíkkuÂõík ðøkuhu suðe Lkkxâ«ÞwÂõíkyku (dramatic devices.)
• ¼ðkE{kt ÷kuf{LkkuhtsLk ¼hÃkqh nkuðk WÃkhktík ÷kufòøk]rík yLku ÷kufÃkrhðíkoLkLkku Lkqh {n¥ðLkku Au.
• økwsoh ÷kuff÷k{kt ¼ðkELku LkkxfLke Ãkrh¼k»kk{kt fËk[ ‘xkux÷ rÚkÞuxh’ fne þfkÞ. ¼ðkELkk f÷kfkh-
Mkt½Lku ‘xku¤wt’ xku¤kLkk LkuíkkLku ‘LkkÞf’, «ÞkuøkLku ‘ðuþ’, ‘¾u÷’, ‘Mðktøk’ yuðe Mkt¿kkyku ykÃkðk{kt ykðe
Au.
• ¼ðkELkk ¼k»kkçktÄLku xqtf{kt Mk{sðk {kxu ‘fkÔÞkËþo’Lkwt Mkqºk ‘Ãkãt økãt’ [ r{©t [ íkíkT ÔÞðÂMÚkík{T’
Mkqr[ík Au.
• ¼ðkELkk ðuþkuu{kt W¥kh økwshkíkLke çkku÷eLkku ík¤ÃkËku htøk, Mkkihk»xÙLke çkku÷eLke Aktx, [hkuíkhe htøk yLku
økwshkík Mk{MíkLkk Ztøk Au.
• Ãkkºkku ÃkkuíkkLke òrík, ¿kkrík, Ãkkºkøkík Mð¼kð «{kýu çkku÷u Au.
• ÷kufLkkxâLke yk s {Ík Au, íku{kt nkMÞ, Lk{o-{{o, fxkûk, Mð¼kðËþoLk, Mk{ksLkwt ËþoLk, þÂõíkLkwt
«økxefhý, økqZ {{o, W½kzku «u{, Lkkxâík¥ð, Mk{ÞkLkwfq¤ yr¼{ík yÚko yLku rþûký «økx ÚkkÞ Au.
• yk økkðk {kxuLkwt – çkku÷ðk {kxuLkwt ftXMÚk ¼kíkeøk¤ MkkrníÞ Au.
• ¼ðkE{kt økã LkrnðíkT nkuÞ Au, økeík-frðík {wÏÞ nkuÞ Au.
• yk ðuþku{kt ‘Ëkunhku’, ‘MkkuhXku’, ‘[kuÃkkE’, ‘sufhe’, ‘[hýkfw¤’, ‘MkðiÞku’, ‘nku¤k’, ‘fwtzr¤Þku’,
‘W÷k¤ku’, ‘AÃÃkku’, ‘[tÿkð÷ku’, ‘Ã÷ðtøk{T’, ‘Íq÷ýk’, ‘{Lknh’, ‘÷r÷ík’ suðk AtËku Au.
• ð¤e økÍ÷, hu¾íkk, Mkk¾e rîÃkËe, Ãkçkuzku, ËuþeÞ yu{kt Au, su ðuþ{kt {kºk LkkxfeÞ ÃkrhÂMÚkríkLkk
MksoLk yLku ðuþLke «¼kðf hsqykík {kxu Au.
• íkuLke ¼s¤ýe{kt ÃkkºkkuLke Mkk{kLÞ økríkr¢Þk (movement) fhíkkt LkíkoLk ðÄw nkuÞ Au.
• ¼kðkr©ík ‘Lk]íÞ’ yLku ÷Þkr©ík ‘Lk]¥k’ – yk yktrxÞku, VqËze, çknhk, ¾hnhk, {kunLkk, hkýeLkku
Lkk[, çkeçke [xfe fu òuhwzeLke [xfe – yu LkíkoLkLkk rðrðÄ ½xfku Au.
• çktLku «fkhLkkt LkíkoLk ¼ðkELkkt {wÏÞ ytøkku Au.
213
• ¼ðkELkk LkíkoLkLkk ytþkuLku ‘½q½hk h{ðk’ fnu Au yLk yu{kt 7 «fkhLkkt [÷Lkku Au.
• Mktøkeík{kt rnLËwMíkkLke økkÞfeLkk hkøk suðk fu ykþkðhe, {khw, íkkuze, Mkk{uhe, {kZ, «¼kík, ¼ihðe,
rçknkzk, Mkkhtøk, fkLkzku, {Õnkh ðøkuhu yLku íkk÷ suðk fu [÷íke, [uík{kLk, ËkurXÞku, íkhtøkzku, ÷kðýe,
ËeÃk[tËe, fuhðku, nª[ ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• ¼qtøk¤, Lkh½kt yLku fktMkeòuzkt yu ¼ðkELkkt ðk®sºkku Au.
• yuLkwt ðkËLk íkuLkwt Sðkíkw¼qík ytøk Au.
• ¼ðkELkku htøk hkíku ò{u.
• ¼qtøk¤Lkku MkkË økk{÷kufkuLku ðuþ {kýðk Lkkuíkhu.
• [k[h [kuf{kt [n÷Ãkn÷ þY ÚkkÞ.
• ÷kuf – ykçkk÷ð]Ø Lkkíkòík ¼q÷e sELku [k[h [kuf{kt økkuAðkíkwt òÞ.
• {þk÷Lkk ysðk¤u ðuþ ¼sðkÞ.
• MºkeÃkkºkku («kht¼{kt Ãkwhw»kku) fux÷ef ðkh Mk¤økíkk fkfzkLkku WÃkÞkuøk Ãký fhíkk, suÚke íku{Lkk {w¾¼kð
yLku ytøkrðLÞkMk MÃkü çkLku.
• LkkLkk{kuxk «íÞuf ÃkkºkLkkt ykðýkt yux÷u fu «ðuþøkkLk nkuÞ Au.
• Mkk®sËkyku ÃkkºkkuLkk «ðuþ Ãknu÷kt s økkLk îkhk su íku ÃkkºkkuLkk ÔÞÂõíkíð yLku íkuLke ¾krMkÞíkkuÚke «uûkfkuLku
Ãkrhr[ík fhu Au.
• ÃkkºkLkk ÔÞÂõíkíð «{kýu íkuLke ÃkËøkrík yLku ytøk¼tøkLkk íku{s ykt¾kuLkk W÷k¤k íkÚkk þkherhf [uükykuLkk
yr¼LkÞ MkkÚku LkíkoLkLke hsqykík Úkíkkt [k[h{kt «uûkfku {tºk{wøÄ çkLke òÞ Au.
• ¼ðkE{kt [¢kí{f økríkr¢Þk, n÷[Lk[÷Lk, ÃkøkríkLkk Xufk Au yu yLÞ fkuE Lk]íÞ«fkh{kt òuðk
{¤íkk LkÚke.
• õÞktf fÚkf MkkÚku MkkBÞ Ëu¾kíkwt nkuðk Aíkkt íku{ktLke «íÞuf r¢Þk, [uük yLku økrík{kt ykøkðkÃkýwt nkuÞ
Au.
• Lk]íÞ{kt íkku Lkk[Lkkh økkLkkhLku yLkwMkhu Au, ßÞkhu ¼ðkE{kt íkku Ãkkºk Ãkkuíku s Lkk[íkkt Lkk[íkkt økkÞ Au
yLku MkkÚku ¼kðkuLke yr¼ÔÞÂõík Ãký fhu Au.
• {w½÷ fk¤{kt ßÞkhu rnLËwMíkkLke þkMºkeÞ Mktøkeík yLku fÚkf Lk]íÞ Ãkqhçknkh{kt ¾eÕÞkt níkkt íÞkhu yk
÷kuffÚkk Ãkh íkuLke yMkh ðhíkkÞ Au.
• ¼ðkELkk ðþLke hsqykík Ãkh þkMºkeÞ MktøkeíkLke yMkh Au.
• ð¤e íkuLke ÃkËøkrík{kt fÚkfLkk íkkuzk yLku ÃkhLkLke yMkh Lkshu Ãkzu Au.

214
• {w½÷ ËhçkkhLke f÷k fÚkf (sÞÃkwh ½hkýk yLku ÷¾Lkki ½hkýk) òu ¼ðkE Ãkh «¼kð Ãkkze þfíke
nkuÞ íkku økwshkíkLkk hkMkøkhçkkLke íkku Mkkhe yuðe yMkh nkuÞ íku Mðk¼krðf Au.
• ¼ðkELkkt Lk]íÞ-Ãkøk÷kt{kt Mðk¼krðf heíku s hkMkøkhçkkLke ÃkØríkheríkLke yMkh Au. ¼ðkELkk Lk]íÞLke
rðþu»kíkk yu Au fu fÚkf{kt su{ [k÷{kt (Mkt[÷Lk{kt) [krhºÞ zkufkE þfu Au íku{, ynª ÃkkºkLke ÃkËøkrík
ÃkkºkLkk Mð¼kðLku «økx fhu Au; Ëk.ík., Ítzk-Íq÷ý{kt ÍtzkLkku Mð¼kð s {Míke¼[kuo Au.
• yuLkwt ÔÞÂõíkíð òsh{kLk Au, yuÚke ÃkËøkrík Ãký yuðe s Au. yk ‘character dance’ ¼ðkELkk
LkíkoLkLke ykøkðe rðþu»kíkk Au.
• ¼ðkE{kt økkÞLk, ðkËLk, LkíkoLk yLku økãkí{f íku{s Ãkãkí{f fÚkk îkhk fÚkkðMíkwLku á~Þ-©kÔÞ
çkLkkðkÞ Au, íkuLku ðuþ fnuðkÞ Au.
• yk ðuþ MðkÞ¥k, Mðíktºk yLku MðÞtÃkÞkoÃík nkuÞ Au.
• Ãkkºk suLkku ðuþ Äkhý fhu íkuLkwt Ãkqhwt MðYÃk ÔÞõík fhu Au.
• yk{ ¼ðkE yu {wÂM÷{ þkMkLk Ëhr{ÞkLk ÷kufÃkrhÂMÚkrík fuðku Ãk÷xku ÷E hne níke íkuLkk ËÃkoýYÃk
Au.
• hkøk, íkk÷ yLku Lk]íÞ{kt íkuLke hsqykík{kt VkhMke yMkh nkuðk Aíkkt rnLËw Mk{ksu Q÷xÚke Mðefkhe,
ÃkkuuíkkLke {kLke yks MkwÄe rsðkze Au.
• ¼ðkELke yuf ¾krMkÞík íku íkífk÷eLk ðkMíkrðf ÷kufyðMÚkkLku yr¼LkÞ-yLkwfhý îkhk ÷kuf Mk{ûk
hsq fhðk{kt ykðu Au íÞkhu íku{kt Mðk¼krðfÃkýu sYh htøk¼q»kk Lku ðuþ¼q»kk WÃkhkíkt økeík, Lk]íÞ,
ytøkrðûkuÃk, x[wfk fu fMkhíke Ëkð, htøk¼q»kk, «fkþ {kxu {þk÷, fkfzk, htsf ytþku îkhk ÷kufkuLku {ò
Ãkzu yu heíku ðuþLke hsqykík fhðk{kt ykðu Au.
• íÞkhu «fkþ {kxu {þk÷, fkfzk ðøkuhu Ãký fk{{kt ÷uðkÞ Au.
• ð¤e nkMÞ, rðLkkuË, fxkûkLkk – MÚkq¤ yLku Mkqû{ WÃknkMkLkk ytþku Ãký hsqykík{kt ðýe ÷uðk{kt ykðu
Au.
• yZkhuÞ ðýoLkwt r[ºký yu{kt ykðe òÞ Au.
• ¼ðkELke htøk¼q»kkLke heík Ãký ykøkðe Au.
• [k[h [kufÚke Ëqh {kíkkSLkk {trËh{kt økk{Lkku [kuhk{kt/Ä{oþk¤k{kt f÷kfkhku ÃkkuíkÃkkuíkkLkk ÃkkºkLke
htøk¼q»kk{kt ÔÞMík çkLke òÞ Au.
• çkkuËkh, MkVuËe, Vuðze (Ãke¤ku htøk) yLku ÷e÷kLkk Mktr{©ýðk¤kt «ðkne, fku÷Mkku fu {uþ {kuZk ÃkhLke
htøk¼q»kk Ãkqhe Ãkkzu Au. htøk¼q»kk{kt (1) ykuhMkeyku, (2) çkkuËkh, (3) fktMkkLke Úkk¤e-ðkxfe, (4) ftfw,
(5) økw÷k÷, (6) þt¾Shwt (7) øk¤e, (8) ËkZe{qA, (7) sxk, (8) ÷ktçke ðk¤Lke rðøk yLku (11) AkíkeLkk
215
W¼kh {kxuLkk Ëzk ðøkuhu MkkÄLkkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au
• ÃkkºkkuLkk Ãknuhðuþ{kt {w½÷kE yMkh ½ýe ðhíkkÞ Au.
• íku fk¤u {¤íke Íheðk¤e Mkkzeyku, {wøkxk (yçkkurxÞkt); ÷k÷, ÷e÷k, Ãke¤k, ¾uMk; Äkur¤Þk, [kuhýe,
MkwíkhkW huþ{e ytøkh¾kt íkku {kÚku çkkðk-xkuÃke, VuÍ fìÃk (Vq{íkkðk¤e xkuÃke) íku{s íkwfeo xkuÃkeLkku WÃkÞkuøk
Úkíkku.
• Auf yMkkRíkLkk Mk{ÞÚke yks ÃkÞoLík íku{kt VuhVkh ÚkÞku LkÚke.
• yk çkÄk{kt hkòykuLkku yLku hsÃkqík fwtðhkuLkku Ãknuhðuþ ÃkhtÃkhkøkík hsðkze þi÷eLkku nkuÞ Au.
• yuLkk yuðk «fkhLkkt Ãkkºkku {kxu hk{ËuðLkk ðuþLkwt ðýoLk Ëk¾÷k YÃku Au.
• ¿kkrík, òrík fu Mkk{krsf {ku¼kLkk ykÄkhu ÚkÞu÷k Úkkuzk VuhVkhku MkkÚku MºkeÃkkºkkuLkku Ãknuhðuþ Ãký
yufMkh¾ku hÌkku Au. MºkeÃkkºkku ¼sðLkkh Ãkwwhw»kðk¤e {tz¤e ‘fkt[r¤Þk’ íkhefu yku¤¾kÞ Au.
• «kht¼{kt ðuþøkkuh [k[h çkktÄu Au yux÷u fu ÄkŠ{f rðrÄ fhu Au; suÚke f÷kfkhku Ãkh {r÷Lk ík¥ðkuLke yMkh
Lk ÚkkÞ.
• ðuþLke þYykík yux÷u ¼khíkLke rðrÄÚke yux÷u fu økýuþLkk ðuþÚke ÚkkÞ Au.
• Ãkkºk-«ðuþ Ãknu÷kt ykðýwt økðkÞ Au; suLku MktMf]ík Lkkxf{ktLkk Ãkkºk«ðuþ ÃkqðoLkk ÃkkºkðýoLk fhíkk
«kðurþfe ÄúwðkLkk &÷kufku MkkÚku Mkh¾kðe þfkÞ.
• swËk swËk rðMíkkhku{kt økýuþLkwt ykðýwt swËwt swËwt nkuÞ Au.
• økýuþLkk ðuþLkk çkúkñýLku htøku[tøku økýuþÃkqsLk {kxu çkku÷kðkÞ, økýuþLkku «ðuþ hkøk, íkk÷, Zk¤ MkkÚku
¾qçk MkwtËh heíku ÚkkÞ Au.
• fktMkk fu rÃk¥k¤Lke Úkk¤e Ãkh MkkrÚkÞku Ëkuhu÷ku nkuÞ Au.
• yu Ãkkºk {kuZk ykøk¤ hk¾u su økýuþLkwt {w¾ Mkq[ðu Au.
• økýuþ-ÃkqsLk Ãkqhwt Úkíkkt yu Ãkkºk íkhík s yLÞ ÃkkºkLkk ÃknuhðuþLke ÃkqðoíkiÞkhe fhðk [kÕÞwt òÞ Au.
• økýuþ-«MÚkkLk MkkÚku s çkúkñý fkçkkLkku ðuþ hsq fhkíkku nkuÞ Au.
• fux÷ktf {tz¤ku fk÷eLkku ðuþ hsq fhu Au.
• Mkkihk»xÙLke {tz¤eyku AuÕ÷u rËðMku Ãkqýkonwík YÃku yk ðuþ ¼sðu Au.
• ‘hkík Úkkuze ðuþ ÍkÍk’ fnuðík «{kýu, yuf hkík{kt ½ýk ðuþ ¼sðkíkk nkuÞ Au.
• {kuxk ðuþLke Ãkqðo íkiÞkhe ÷ûÞ{kt hk¾eLku xqtfk ðuþ «Úk{ ¼sðkÞ Au, suLku ytøkúuS LkkxfkuLkkt ‘fxoLk
huRÍh’ Lkkxfku MkkÚku Mkh¾kðe þfkÞ.
• çkÄe s ¼ðkE-{tz¤eyku çkúkñýLkk ðuþ ÃkAe sqXýLkku ðuþ hsq fhíke.

216
• ©e VkçkoMk økwshkíke Mk¼kLkk nMíkr÷r¾ík ÃkwMíkf{ktLke Lkk{kð÷e «{kýu ¼ðkE{kt ykðk 36 ðuþku
¼sðkíkk, íku çkÄk – Mkk{krsf, Ãkkihkrýf fu yiríknkrMkf ðuþkuuLke ¼k»kk{kt økwshkíke, {k¤ðe, rnLËwMíkkLke
yLku {khðkzeLkwt hku[f Mktr{©ý LkkUÄÃkkºk heíku òuðk {¤u Au.
• [kuíkhV çkuXu÷k «uûkfku MÃküÃkýu Mkkt¼¤e þfu íkuLke fk¤S yk Ãkkºkkuyu hk¾ðe Ãkzu Au.
• ¼ðkE fhLkkh sqÚk {kxu Mkkihk»xÙ{kt ‘çkuzk’ þçËLkku «Þkuøk ÚkkÞ Au.
• íku{kt fkuLkku fkuLkku Mk{kðuþ ÚkE þfu yu {kxu ðuþ h{Lkkhkyku yuf MkhMk Mkqºk økkÞ Au.
• íkÆLkwMkkh ¼ðkE ‘Ãkkt[ økkíkk’ nkuÞ yux÷u fu su íkk÷çkØ, ÷ÞçkØ heíku Mkqh{kt økkE þfkíkk nkuÞ íku nkuÞ.
• ‘Ãkkt[ {kíkk’ nkuÞ yux÷u yuðk nkuÞ fu su{Lkwt þheh Mkkicððk¤wt nkuÞ yLku suyku LkòfíkÚke ÷ð[efÃkýu,
¼kðr¼ÔÞÂõík MkkÚku MºkeÃkkºk Ãký fhe þfu; ‘Ãkkt[ íkkíkk’ nkuÞ yuX÷u fu áZ, ¾zík÷ çkktÄkðk¤k,
[nuhu{nkuhu ¼hkðËkh nkuÞ, suyku Ãkkihw»k ÔÞõík fhíkkt hkò ykrËLkk ÃkkX hsq fhe þfu; ‘Ãkkt[ Mk{kíkk’
nkuÞ yux÷u fu yu yuðkt Ãkkºkku nkuÞ, su{Lkk ðuþ{kt ðirðæÞ ykðu íku {kxu fkuE Ãký «fkhLkk Ãkkºk fu
ðuþLkku Mk{kðuþ fhe þfkÞ.
• yk{ ¼ðkELke MkV¤íkk {kxu ykðwt ykÞkusLk fhkíkwt.
• ¼ðkELkk f÷kfkhku ÃkkA¤Úke Lkx yLku Lkxe íkhefu Ãký yku¤¾kÞk, Lku økwshkíkLke htøk¼qr{Lku Sðtík
fhðk{kt Lku hk¾ðk{kt íku{Lkwt çknw{qÕÞ «ËkLk hÌkwt. yk{ «rþü Lku ÷kirff çktLku Lkkxâ«ýk÷eyku yLkuf
heíku r¼LLk nkuðk Aíkkt Ãký ÃkhMÃkh ykËkLk«ËkLkLkk MktçktÄu òuzkÞu÷e níke.
• ¼híku s fÌkwt Au fu ‘LkkxâþkMºk’{kt su LkÚke íku ‘÷kuf’{ktÚke ÷uðwt.
• yuLkwt yuf WËknhý yk ykÃke þfkÞ : yksLkk ÃkkhtÃkkrhf Lkkxâ«fkhku{kt yLku ¼ðkE{kt çku sý çku
Auzk ÃkfzeLku su ÃkzËku htøkMÚk¤Úke Ãkh ÷køku Au íkuLkku WÃkÞkuøk ¼kMk ÃkAeLkk Lkkxâ-«fkhku{kt MÃkü òuðk
{¤u Au.
• ¼ð¼qríkyu yk ÃkzËkLku ‘r[ºkÞðrLkfk’ fÌkku Au yLku íkuLkku yLkuf «fkhu WÃkÞkuøk MktMf]ík Lkkxfku{kt ÚkÞku
Au, su íku{Lkk htrøkËuoþLkÚke òýe þfkÞ Au; su{ fu ‘«rðþrík ykMkhLkMÚk:’ çku sý yk ‘r[ºkÞðrLkfk’
yÚkðk ‘ríkhrþ÷k’ (yzÄku ÃkzËku) MkkÚku Ëhðkò ÃkkMku Q¼k hnu Au.
• Ãkkºk íkuLke ÃkkA¤ hneLku «ðuþ fhu yLku htøkÃkeX Ãkh ykðeLku Ãkkºk ÃkkuíkkLke LkkxâÂMÚkrík «{kýu økkuXðkÞ
yLku ÃkzËku ¾Mkuze ÷uðkÞ.
• yk{ MktMf]ík Lkkxâ«fkh yLku yíÞkhu «[r÷ík rðr¼LLk «Ëuþku{kt hsq Úkíkk ík¤ÃkËk Lkkxâ«fkhku
r¼LLk nkuðk Aíkkt ¼khíkeÞ MktMfkhkuÚke íku íkhçkku¤ Au.
• «kËurþf Lkkxfku «kËurþf Mk¥ðLku ò¤ðe hk¾Lkkhk Mkkðorºkf ykrð»fkhku YÃku Au.
• ÃkhtÃkhkøkík ¼ðkELke h[Lkk, ½kx yLku MðYÃk yuðkt Au fu yk ÷kufLkkxâLke íkkfkík frð Ë÷Ãkíkhk{Úke
217
÷ELku Mkkûkh©e h.Akuku. Ãkhe¾, [tÿðËLk {nuíkk yLku yãíkLk ÷u¾fku{k MkðoÚkúe çkfw÷ rºkÃkkXe, r[Lkw
{kuËe, rLk{u»k ËuMkkE, nMk{w¾ çkkhkze, h{uþ Ãkkhu¾ yLku «ðeý Ãktzâk MkwÄeLkk yLkuf Mksofkuyu
rÃkAkLke Au.
• ÃkkuíkkLke f]ríkykuLku {kíkçkh çkLkkððk sLkf Ëðuyu íkku ¼ðkELkk Lkðk ðuþku Ãký ÷ÏÞk Lku yðkhLkðkh
¼sÔÞk.
• ykðwt fux÷kf yLÞ Lkkxâ«fkhkuyu Ãký fÞwO Au.
• MkkXeLkk Mk{Þ{kt ¼khíkLkk {kuxk¼køkLkk «ËuþkuLkk Lkkxâfkhku, rËøËþofku yLku htøkf{eoykuLku «kËurþf
÷kufLkkxâLkwt ½u÷wt ÷køÞwt níkwt yLku íku{Lkk îkhk hsqykík Ãkk{u÷ yLkuf f]ríkyku ¼khíkeÞ htøk¼qr{Lkk ûkuºku
ÏÞkrík Ãkk{e.
• ¼ðkELkk ðuþku çkkçkíkku{kt 1966{kt {neÃkíkhk{ Lke÷ftXu LkkUÄÃkkºk WíMkkn Ëk¾ÔÞku. íku{ýu ¼ðiÞkykuLku
íkuzâk, íku{Lke ÃkkMkuÚke ðuþku Mkkt¼éÞk yLku fw÷ 19 Ãkqhk ðuþku økútÚkMÚk fÞko. íku{kt (1) økýÃkrík, (2)
økýÃkrík, (2) sqXý, (3) ftMkkhku, (4) r{Þkt-çkeçke, (5) ÷k÷S {rýÞkh, (6) Ítzk-Íq÷ý, (7)
Au÷çkxkW, (8) fòuzku, (9) hk{Ëuþ (10) þqhku þk{¤ku (11) fkçkku, (12) rðfku rMkMkkurËÞku, (13)
çku[hkS, (15) hkò Ëu½{, (16) òuøkýe, (17) çkkðku, (18) Mk½hk suMktøk yLku (19) Ãkkt[ [kuhLkku
Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• yk WÃkhktík Ãkzký-çkk{ýeLkku ðuþ, Ëqfhe LkkÞf, ðýòhk, ËhS, fkrAÞk, fwt¼kLkku ðuþ suðk ¿kkríkðkh;
s÷Mkk-ykuzý, Mkíke {rýçkk, ÃkíkkE hkð¤ suðk yiríknkrMkf; fkr÷fk, fnkLk-økkuÃke fu fkLkS {nkhks,
hk{-÷û{ý, þtfh-Ãkkðoíke (yÄoLkkheïh)Lkk suðk ÄkŠ{f ðuþ – yu{ 35 sux÷k ðuþku «fkrþík ÚkÞk
Au.
• zkt. MkwÄkçknuLk ËuMkkEyu íkku íku{Lkk þkuÄrLkçktÄ{kt 48 ðuþku MktMfkheLku ykÃÞ Au yLku yLÞ 12Lkku rLkËuoþ
fÞkuo Au.
• ð¤e yíÞkh MkwÄek{t fux÷kf Lkðk ðuþku Ãký ÷¾kÞk yLku ¼sðkÞk Au.
• fux÷ktf òýeíkkt ÚkÞu÷kt ¼ðkE-«urhík LkkxâYÃkku{kt ‘r{ÚÞkr¼{kLk’, ‘{uLkk økwsohe’, ‘nkunkur÷fk’,
‘{uLkkÃkkuÃkx’, ‘htøkr÷fk’, ‘ò÷fk’, ‘hkRLkku ËÃkoýhkÞ’, ‘{fLkS’, ‘yMkkRíkLkku ðuþ’, ‘nkÚke hkò’,
‘økwhw økrýfkLkku ðuþ’, ‘yAqíkLkku ðuþ’ LkkUÄðk òuEyu.
• ykfkþðkýe íku{s ËqhËþoLku Ãký yksLkk SðLkLkk MktË¼o{kt ¼ðkE þi÷eLkkt LkqíkLk LkkxâYÃkku hsq
fÞkOLkk fux÷ktf WËknhýku Au s.
• LkíkoLkf÷k
• økwshkíkLke LkíkoLkf÷kLkkt {q¤ fux÷ktf Ÿzkt Au.
• íkuLkku rLkýoÞ íkku fåA{ktÚke nk÷{kt s {¤e ykðu÷k {kunU-òu-ËzkuLkk ÞwøkLke MktMf]ríkLkk yðþu»kkuLkk

218
yÇÞkMk ÃkAe s òýe þfkÞ.
• {kunU-òu-ËzkuLkk ®MkÄ (ÃkkrfMíkkLk)Lkk yðþu»kku{kt LkíkoLk fhíke yuf MºkeLkwt fktMÞ rþÕÃk òuðk {¤u Au.
• íku ÃkkuíkkLkk zkçkk çkknwLkk WÃkhLkk ¼køkÚke fkuýe MkwÄe yLku fkuýeÚke fktzk MkwÄeLkk ¼køk{kt çku íkÚkk fktzk
Ãkh çku yu{ ð÷Þ (Mkt¼¤ík: fktMkkLkkt) suðk y÷tfkhÚke þku¼u Au.
• {kÚkkLkk ðk¤, Lk]¥k¼ú{he ÷uíkkt yuf çkksw VUfkE økÞk Au.
• íkuLkku yuf Ãkøk Lk]¥kkí{f ÃkkË[÷Lk fhíkku Ëu¾kÞ Au.
• yuðe yu íkLðe ~Þk{kLkwt rþÕÃk òuðk {¤u Au.
• fåALkk Wí¾LLk{ktÚke yk s LkíkoLkþi÷eLke fu yuðe çkeS fkuE rþÕÃkkf]rík {¤e ykðu íkku økwshkíkLke
LkíkoLkf÷k {kunU-òu-ËzkuLkk Þwøk sux÷e «k[eLk fne þfkÞ.
• yk {kºk Mkt¼kðLkk s Au.
• Ãký ÃkAeLkk ÞwøkLkk MkkrníÞ{kt íkku LkíkoLkf÷kLkk MÃkü WÕ÷u¾ku Au.
• íku Ëþkoðu Au fu íku f÷k íku Mk{Þu ½ýk rðfrMkík MÃkYÃk{kt níke suLku fux÷kf {nk¼khíkLkku yuf ¼køk {kLku
Au íkku yLÞ rðîkLkku suLku Mðíktºk Ãkwhký {kLku Au íku nrhðtþ Ãkwhký{kt ©ef]»ý Akr÷õÞ-¢ezkLkwt ðýoLk
{¤u Au.
• ÞkËðkuyu îkrhfkLkk Mk{wÿrfLkkhu yk Akr÷õÞ-¢ezk fhe níke.
• íku{kt rðrðÄ hkøkku{kt økðkíkkt økeík, LkíkoLk yLku r¼LLk r¼LLk «fkhLkkt ðeýk, ðtþ suðkt ðkãkuLkku
WÃkÞkuøk fhðk{kt ykÔÞku níkku.
• Ëuðku, øktÄðkuo, yÃMkhkyku WÃkhktík LkkhË{wrLkyu ðeýk, ÃkkÚkuo ðtþ yLku øktÄðkuoyu çkeò ðkãku ðøkkzâkt
níkkt.
• yk Akr÷õÞ-¢ezk{kt ¼økðkLk ©ef]»ýLke ÷e÷kykuLku Lk]¥k íkÚkk Lk]íÞ îkhk yr¼Lkeík fhðk{kt ykðe
níke.
• yk yr¼LkÞ ht¼k suðe MðøkoLke Lk]íÞktøkLkkyu r¼LLk r¼LLk hkøkku yLku íkk÷ku MkkÚku fÞkuo níkku yLku ÃkAe
©ef]»ýu Ãkkuíku nkÚk{kt ðtþ ÷E ‘nÕ÷eMkf’ LkíkoLk fhe çkíkkÔÞwt.
• yk nÕ÷eMkf{kt {æÞ{kt LkkÞf nkuÞ yLku íkuLke ykMkÃkkMk {tz÷kfkhu 8,16 fu 32 Lkíkofeyku Lk]¥k fhíke
nkuÞ.
• fkuE fkuE WÕ÷uu¾ku{kt 32 Þwøk÷ku{k yk LkíkoLk Úkíkwt ðýoððk{kt ykÔÞwt Au.
• {nkfrð ¼kMkLkk ‘çkk÷[rhík{B{kt Ãký ©ef]»ýLkk nÕ÷eMkfLkwt ðýoLk Au.
• yk{, økwshkík{kt ©ef]»ýLkk ð¾íkÚke Akr÷fk-¢ezk Lkk{Lkku økeík, ðkã yLku Lk]íÞ MkkÚku Úkíkku LkíkoLk«fkh
219
íkÚkk suLke MkkÚku yu{Lkwt Lkk{ òuzðk{kt ykðu Au íku nÕ÷eMkf «fkhLkwt LkíkoLk «[r÷ík níkkt.
• Ãkhtíkw yk çku «fkhku - Akr÷õÞ-¢ezk yLku nÕ÷eMkf WÃkhktík LkíkoLkLkk çkeò «fkhku Ãký økwshkík{kt níkk
íkuðk WÕ÷u¾ku {¤u Au.
• «køßÞkurík»kÃkwh (nk÷ íkusÃkwh)Lkk yMkwh hkò çkkýLke fLÞk W»kkLku ©ef]»ýLkku Ãkkiºk yrLkhwØ MðÃLk{kt
ykðu Au yLku íku íkuLkk «u{{kt Ãkzu Au.
• íkuLke rðhnÔÞkfw{¤íkk òuE íkuLke Mk¾e íkuLkwt fkhý ÃkqAu Au.
• W»kk íkuLkk MðÃLkLke ðkík fhu Au yLku ÃkkuíkkLkk r«Þík{Lku {¤ðkLke RåAk «fx fhu Au.
• íkuLkk ðýoLk ÃkhÚke Mk¾e r[ºk÷u¾k r[ºkf÷k{kt Ãkkhtøkík nkuE íku Ãkkuíku yrLkhwØLkwt r[ºk yk÷u¾u Au.
• W»kk íkuLku yku¤¾e íkuLke Mk¾eLku nksh fhðkLkwt fnu Au yLku r[ºk÷u¾k hkºku Ÿ½íkk yrLkhwØLkk Ãk÷tøkLku
ykfkþ{køkuo WÃkkze W»kkLkk {nu÷{kt ÷E ykðu Au.
• yrLkhwØ Ãký W»kkLkk «u{{kt Ãkzu Au Lku ½ýku ð¾ík yMkwhhks çkkýLke òý ðøkh W»kkLkk {nu÷{kt hnu
Au Ãký Auðxu hkòLku òý ÚkkÞ Au yLku íkuLku fË fhu Au.
• ©ef]»ýLku yrLkhwØ fuË ÚkÞku Au íkuLke òý Úkíkkt íkuLku Akuzkððk çkkýkMkwh Ãkh [zkE fhu Au yLku ÞwØ{kt
íkuLku nhkðu Au.
• W»kk yLku yr™hwØ{kt ÷øLk ÚkkÞ Au Lku W»kk îkrhfk{kt ykðu Au.
• ‘yr¼LkÞËÃkoý’, ‘MktøkeíkhíLkkfh’ ðøkuhu LkíkoLkøkútÚkku{kt y fÚkkLkk WÕ÷u¾ku Au yLku yøkíÞLke ðkík íkku
yu Au fu yk økútÚkku {wsçk W»kkLku ÃkkðoíkeSyu Ãkkuíku Lk]íÞf÷k þe¾ðe níke yLku yu f¤k W»kkyu îkrhfk
ykÔÞk ÃkAe íÞktLke økkuÃkfLÞkykuLku þe¾ðe níke.
• Äe{u Äe{u çkeò «Ëuþku{kt Ãký yk ÷kMÞ-LkíkoLkLke ÃkhtÃkhk «Mkhe. yk{ økwshkík{kt ÷kMÞ-LkíkoLkLke
ÃkhtÃkhk Ãký ©ef]»ýLkk Mk{ÞÚke [k÷e ykðe Au.
• çkeS yuf fÚkk {nk¼khík «{kýu yuðe níke fu ÿkiÃkËe ÃkkuíkkLkk Ãkkt[ Ãkríkyku{ktÚke yufLke MkkÚku rLkÞík
Mk{Þ MkwÄe hnuíkkt níkkt.
• íku Ëhr{ÞkLk yLÞ fkuE íku{Lke ÃkkMku síkwt Lkrn; Ãký yuf ð¾ík ÞwrÄrch yLku ÿkiÃkËe MkkÚku níkkt íkuðk{kt
y[kLkf s yswoLk íku{Lkk fûk{kt sE [zâk.
• Ãkkuíku ftEf ¾kuxwt fÞwO Au íkuLke rþûkkYÃku yswoLk ðLkðkMk{kt økÞk yLku swËk swËk «Ëuþku{kt ¼ú{ý fhðk
÷køÞk.
• yk{, ¼ú{ý fhíkkt fhíkkt íku {rýÃkwhLkk øktÄðohks r[ºkhÚk ÃkkMku sE [zâk.
• r[ºkhÚku íku{Lku LkíkoLkf÷kLke íkk÷e{ ykÃke.
• yk f¤k þeÏÞk ÃkAe yswoLk ÃktZðuþ{kt rðhkx«ËuþLkk hkòLku íÞkt íkuLke Ãkwºke W¥khkLku LkíkoLk þe¾ððk

220
hÌkk yLku W¥k{ Lk]íÞ{kt Ãkkhtøkík çkLke.
• W¥khk fk¤¢{u yswoLkLkk Ãkwºk yr¼{LÞwLku Ãkhýe.
• yr¼{LÞwLke {kíkk Mkw¼ÿk ©ef]»ýLkkt çknuLk níkkt.
• W¥khkLkk LkíkoLkLke yMkh îkrhfk MkwÄe ÃknkU[u íku Ãknu÷kt íkku {nk¼khíkLkk ÞwØ{kt yr¼{LÞwLkku ðÄ ÚkÞku.
• ¼hík{wrLkLkk LkkxâþkMºk{kt ðýoðu÷kt 108 Lk]íÞfhýku{ktÚke Qíkhe ykðu÷e Lk]íÞf÷k {kuZuhk, hkýfe
ðkð yLku siLk ËuhkMkhku{kt òuðk {¤u Au.
• ËuððkzkLkkt siLk ËihkMkhku{kt Ãký yk fhýku òuðk {¤u Au.
• ¾kMk fheLku ðMíkwÃkk¤Lkk ËuhkMkh{kt Mk¼k{tzÃkLke Aík{kt 108 fhýku fkuíkhu÷kt Ëu¾kÞ Au.
• yk WÃkhÚke yuðwt íkkhý fkZe þfkÞ fu íku Þwøk{kt þkMºkeÞ Lk]íÞ«fkh økwshkík{kt «[r÷ík níkku.
• ËMk{e MkËeÚke fÕÃkMkqºkLkkt r[ºkktfLkku{kt Ãký yk fkhýku òuðk {¤u Au.
• nu{[tÿk[kÞoLkk Ãkèrþ»Þku hk{[tÿ yLku økwý[tÿ îkhk hr[ík ‘LkkxâËÃkoý’{kt Lk]íÞf÷k rðþu ¾kMk
WÕ÷u¾ku LkÚke.
• Ãký íku økútÚk{kt ðýoðu÷k «fkhku LkkxâLkk níkk yLku Lkkxâ{kt Lk]íÞLkwt MÚkkLk økŠ¼ík Au, fkhý fu yk
‘LkkxâËÃkoý’ Ãkh ¼hík{wrLkLkk LkkxâþkMºkLku «¼kð Au yuðwt rðîkLkku fnu Au.
• ð¤e nu{[tÿk[kÞuo ÃkkuíkkLkk ‘fkÔÞkLkwþkMkLk’{kt fux÷ktf økuÞ ‘YÃkfku’Lkwt ðýoLk fhu÷wt Au.
• yk økuÞ YÃkfku{kt Ãký LkíkoLkLkwt MÚkkLk níkwt s. íku {kºk økuÞ s Lk níkkt.
• íku{kt íku ÞwøkLku yLkwMkheLku ¼khíkLkk çkeò «Ëuþku{kt «[r÷ík LkkxârðãkykuLke su{ ‘Ëuþe’ Lk]íÞ îkhk
yr¼LkÞ «fkrþík ÚkÞku níkku.
• xqtf{kt, yk økuÞ «fkhku ÃkËkÚkor¼LkÞkí{f níkk su Ëuþe Mktøkeík yLku Lk]íÞÚke y÷tf]ík níkk.
• yuf çkeòu Lkkxâ«fkh Ãký íkuh{e MkËe{kt WÕ÷u¾kÞu÷ku òuðk {¤u Au, su{kt Ãký Ëuþe Lk]íÞ Lkrnrík Au.
• ‘÷½w«çktÄMktøkún’ Lkk{f íkuh{e MkËeLkk økútÚk{kt ‘±¢§²¢~¢¢²¢æ }¢æ~¢è Ð¶¢±¢æ J ±¢Î²ç¼, Ú¢ Ýëy²ç¼’ suðkWÕ÷u¾
Au íku ½ýk Mkq[f Au.
• ð¤e siLk {wrLkykuyu h[u÷k ‘hkMk’ MkkrníÞ{kt Ãký ‘íkk÷hkMkf’ yLku ‘÷xwxkhkMkf’ suðk íkk÷e ðøkkzeLku
yLku LkkLkk ËtzÚke h{kíkk yLku Lk{koíkk «fkhkuLkk WÕ÷u¾ku òuðk {¤u Au.
• ©eftX Lkk{Lkk frðyu íkku Mkku¤{e MkËe{kt h[u÷k íku{Lkk yuf økútÚk{kt fÌkwt Au :
• ‘Ý¢Ý¢²éçv¼}¢Ý¢ï-Ú¢ çÜUH ÝÅè H¢S²¢ïœ¢}¢¢ x¢éüÚè J’ yk{, ÷kMÞ-Lk]íÞ{kt økwsohe LkkheLku W¥k{ ðýoðe Au.
• íkuh{e MkËe Ãknu÷ktLkku ¼ðkE ÷kufLkkxâLkku «ðkn íkku nSÞ SðLk{hý ðå[u Íku÷kt ¾kíkku òuðk {¤u
Au.
221
• ðeMk{e MkËeLkk ykht¼Lkk ËkÞfk{kt økwshkík{kt LkíkoLkLke yuf Lkðe «r¢Þk þY ÚkÞu÷e.
• {nkhkò MkÞkShkð økkÞfðkzLkk Ëhçkkh{kt Lk]íÞ {kxu íktòðqhÚke LkŠíkfkyu yLku MktøkeíkðkãLkk rLk»ýkík
økwhwykuLku çkku÷kððk{kt ykðu Au Lku íku økwhwyku ðzkuËhk{kt MÚkkÞe ÚkE òÞ Au. íku økwhwyku{ktÚke fwçkuhLkkÚk
íktòðqhfh nÞkík Au.
• yu{Lkk Úkfe økwshkík{kt «Úk{ ðkh ¼híkLkkxâ{TLkku WËÞ ÚkkÞ Au.
• ðzkuËhkLke {.Mk. ÞwrLkðŠMkxe{kt ¼híkLkkxâ{T{kt yæÞûk íkhefu ytsr÷ {uZ níkkt.
• íku {wtçkE{kt ¼híkLkkxâ{TLkk ðøkkuo [÷kðíkkt níkkt.
• íku ðzkuËhkLkk Mktøkeík-Lk]íÞ-Lkkxâ {nkrðãk÷Þ{kt ¼híkLkkxâ{TTLkk rð»kÞLkkt Ãký yæÞûkk níkkt.
• íÞkhçkkË fuh¤ÃkwºkLke {]ýkr÷Lke rð¢{ Mkkhk¼kE MkkÚku ÷øLk fhe økwshkík{kt MÚkkÞe ÚkÞkt.
• {]ýkr÷Lke Mkkhk¼kE ÃkkuíkkLke ‘ËÃkoý’ MktMÚkk îkhk Ërûký ¼khíkLkk ¼híkLkkxâ{T WÃkhktík fÚkfr÷ yLku
{kurnLkeykè{T «[r÷ík fhðk WÃkhktík yktÄúÚke ÃkhtÃkhkøkík Qíkhe ykðu÷k fw[eÃkwzeLkk Lk]íÞLkk økwhw
yk[kÞow÷wLku y{ËkðkË ÷kÔÞk[t yLku íku Ãký ynª s MÚkkÞe ÚkE økÞk.
• yu{Lke ÃkkMkuÚke fw[eÃkwze þi÷eLke íkk÷e{ Ãkk{u÷e rþ»Þkyku{kt {ÂÕ÷fk Mkkhk¼kE íkÚkk ÂM{íkk þkMºke
Au.
• ÂM{íkk þkMºkeyu ‘LkíkoLk Mfq÷ ykìV õ÷krMkf÷ zkÂLMkMk’ Lkk{u ÃkkuíkkLke Mðíktºk MktMÚkk MÚkkÃke Au.
• yk{, Ërûký ¼khíkLke ¼híkLkkxTÞ{, fw[eÃkwze, fÚkfr÷ yLku {kurnLkeykè{T WÃkhktík økwshkík{kt
y{ËkðkË{kt «Úk{ ðkh ‘fËtçk’ Lkk{Lke fÚÚkfLkk Lk]íÞLke MktMÚkk fww{wrËLke ÷kr¾Þkyu MÚkkÃke.
• ¼híkLkkxâ{TLke çkeS Ãký MktMÚkkykuLkku ÃkAe WËÞ ÚkÞku Au.
• íku{kt R÷kûke XkfkuhLke ‘Lk]íÞ¼khíke’ MktMÚkk, íku{Lke rþ»Þk nrhýkûke ËuMkkELke ‘¼híkLk]íÞf÷ktsr÷’,
WÃkhktík fuh¤Úke s ykðe økwshkík{kt ÂMÚkík ÚkÞu÷k ¼kMfh yLku hkÄk {uLkLke ‘{wÿk ykìV õ÷krMkf÷
zk®LMkøk’ òýeíke Au.
• ¼híkLkkxâ{TLkk yLÞ økwhw íkhefu ðzkuËhkLke BÞqrÍf fkì÷ukus{kt ðkhkýMkeÚke [tÿþu¾hLku çkku÷kððk{kt
ykÔÞk níkk.
• nðu íkuyku ÃkkuíkkLke MktMÚkk îkhk ¼híkLkkxâ{TLke íkk÷e{ ykÃke hÌkk Au.
• ïuíkk þknu ykurzMke Lk]íÞLkku yuf Mk¤tøk fkÞo¢{ ykÃkeLku yk þi÷eLku økwshkík{kt «[r÷ík fhe.
• y{ËkðkË{kt Mkkhk¼kE fwxwtçk{kt s «Úk{ {rýÃkwhe Lk]íÞ Ãký ykÔÞwt.
• íkuLkk økwhw Lkçkfw{kh ®Mknu ÃkAe {wtçkE{kt {uÄk ÞkuÄ yLku yLÞ rþ»ÞkykuLku yk þi÷e{kt íkiÞkh fhe.
• {rýÃkwhe Lk]íÞ{kt íku Mk{ÞLkk {wt¼E hkßÞ{kt ÂMÚkh ÚkLkkhe LkŠíkfkyku{kt Íðuhe çknuLkkuLku Lkk{u yku¤¾kíke

222
- LkÞLkk, htsLkk, ËþoLkk yLku Mkwðýko Íðuhe WÃkhktík Mkrðíkk {nuíkk {wÏÞ Au.
• íku{Lkk økwhw rçkrÃkLk ®Mknu yk Lk]íÞþi÷eLku økwshkíke rþ»Þkyku îkhk áZ fhe, Ëuþ-ÃkhËuþ{kt Ãký Lkk{Lkk
{u¤ðe Au.
• MkkuLk÷ {kLk®Mkøk (¼híkLkkxâ{T yLku ykurzMke) yLku zkì. fLkf hu÷u (fÚkf÷e yLku {kurnLkeyè{T) suðe
LkŠíkfkykuyu økwshkíkLke çknkh Ãký ÃkkuíkkLkku «¼kð Ãkkzâku Au.
• yk{, økwshkík s yuf yuðku «Ëuþ Au ßÞkt ¼khíkLke çkÄe s Lk]íÞþi÷eyku «[r÷ík ÚkE Au yLku íkuLkk
fux÷kf ÏÞkíkLkk{ økwhwyku ynª ðkMk fhe hÌkk Au.
• þkMºkeÞ Lk]íÞþi÷eykuLkku «[kh økwhw-rþ»Þ-ÃkhtÃkhk îkhk WÃkhktík MktMÚkkfeÞ ÃkØríkÚke fu ÃkAe
rðïrðãk÷ÞkuLkk {kæÞ{ îkhk Mk{økú økwshkík{kt ÚkE hÌkku Au.
• ÷kufLk]íÞ
• ÷kufLk]íÞku yu ÷kufkuLke MktMf]ríkyku yuf {nk{q÷ku ÃkrhÃkkf Au. ð»kkuo Ãkqðuo LkËerfLkkhu ßÞkhu MktMf]ríkLkwt
Ãkkhýwt çktÄkÞwt íÞkhu ÷kufLk]íÞLkku Ãký sL{ ÚkÞku yu{ fne þfkÞ.
• «f]ríkLke økkuË{kt {Mík çkLkeLku rðnhíkk ykrË{kLkðLkk ytíkh{kt ykLktËLke ÷køkýe fku¤e QXíke íÞkhu
yu nh¾½u÷ku çkLkeLku Lkk[ðk fu økkðk {ktzíkku.
• yk{, Ähíke MkkÚku ytËhLke «eík çkktÄeLku çkuXu÷k {kLkðeLkk ykLktËLke yr¼ÔÞÂõík yLku WŠ{ykuLkk
ykrð¼koð{ktÚke sLBÞkt Au.
• ¼kíkeøk¤ ÷kufLk]íÞku, ÷kufniÞkt Ãkh yuýu ysçkøksçkLkwt fk{ý fÞwO Au.
• økwshkíkLkk økhðk ÷kufSðLk{kt ÷kufLk]íÞkuLkku ¼hÃkqh ¼tzkh ¼Þkuo Ãkzâku Au.
• ÷kufLk]íÞkuLke MkkÚku ÷kuføkeíkku yLku ÷kufðkãku Ãký òuzkÞu÷kt Au.
• ÷kufWíMkðku yLku ÄkŠ{f ÃkhtÃkhk MkkÚku òuzkÞu÷kt ÷kufLk]íÞku
• ÷kufLk]íÞku ÷kufWíMkðku yLku ÄkŠ{f ÃkhtÃkhkyku MkkÚku sqLkk fk¤Úke òuzkÞu÷kt Au. ÷kuf{u¤kyku nkuÞ;
nku¤eLkku íknuðkh,. økkuf¤ykX{ yLku Lkkuhíkkt suðkt ðkhÃkhçk nkuÞ; hktË÷ íkuzâkt nkuÞ fu ÃkAe ÷øLk suðk
{tøk¤ «MktøkLke Wsðýe Úkíke nkuÞ íÞkhu ÷kufniÞkt ykLktËrð¼kuh çkLkeLku Lkk[u Au, økkÞ Au yLku SðLkLkku
Úkkfkuzku ¾t¾uheLku n¤ðktVq÷ ÚkE òÞ Au.
• ÷kufLk]íÞkuLkku MktçktÄ sux÷ku Mkk{krsf WíMkð MkkÚku íkux÷ku s ÷kufSðLkLke ÄkŠ{f ÃkhtÃkhkLke MkkÚku òuzkÞu÷ku
Au.
• økwshkíkLkkt ÷kufLk]íÞku
• økwshkík{kt ÷kufòøk]ríkyku, ÷kufçkku÷eyku yLku ðMºkk¼q»kýku{kt Au yux÷wt s ðirðæÞ yuLkkt ÷kuføkeíkku,
÷kufWíMkðku yLku ÷kufLk]íÞku{kt Ãký òuðk {¤u Au.
223
• fux÷kf «Ëuþku{kt økku¤kfkh, fux÷kf{kt yÄoøkku¤kfkh, õÞktf çkççkuLke nhku¤{kt íkku õÞktf yufufLke
nhku¤{kt MºkeÃkwhw»kku ¼uøkkt {¤eLku fu õÞktf swËkt swËkt økeík MkkÚku fu økeík ðøkh; ßÞkhu fux÷efh søÞkyu
Zku÷, þhýkE, {tShk yLku íkk÷eykuLkk íkk÷ MkkÚku Lk]íÞku ÚkkÞ Au.
• yk{ rðrðÄ òríkLkkt ÷kufLk]íÞku{kt MkkBÞ nkuðk Aíkkt rðrðÄ ÃktÚkfkuLke çkku÷e, WíMkðku, ðkãku yLku
ðMºkk¼q»kýkuLku fkhýu MÚkkrLkf htøkkuLke Aktx MkkÚku ÷kufLk]íÞku{kt ¼khu rðrðÄíkk òuðk {¤u Au.
• Mkkihk»xÙLkwt rxÃÃkýeÞ-Lk]íÞ
• Mkkihk»xÙLkk rxÃÃkýe-Lk]íÞu Ëuþ¼h{kt ½ýe {kuxe ÏÞkrík {u¤ðe Au.
• rxÃÃkýe Mkkihk»xÙLkk [kuhðkz ÃktÚkf{kt hneLku fk¤e {sqhe fhLkkh fku¤ý çknuLkkuLkwt ©{nkhe Lk]íÞ Au.
• sqLkk ð¾ík{kt [wLkkçktÄ ½hLkk ykuhzk{kt, yøkkþe{kt fu {fkLkLkk ÃkkÞk{kt [qLkkLkku Äúkçkku Ähçkkíkku.
• yu ÄúkçkkLku Ãkkfku fhe Aku ÷eMke çkLkkðkíke.
• yk Äúkçkku Ähçkðk {kxu ðÃkhkíkwt MkkÄLk íku rxÃÃkýe.
• ÷ktçke ÷kfzeLkk Auzu ÷kfzkLkku [kuhMk fu ÷kuZkLkku økku¤ økzçkku ÷økkzu÷e rxÃÃkýeyku nkÚk{kt ÷ELku
Mkk{Mkk{u fu økku¤kfkh Q¼e hne çknuLkku n÷f¼ÞkO ftXu økeík WÃkkzu Au.
• íkuLke Mkk{u ÍktÍ, {tShk, Zku÷ yLku þhýkELke {hÍx MkkÚku rxÃÃkýeLke Íqf Ãkzu yLku þhýkEðk¤ku
®MkÄwzku hkøk Auzu yLku yu heíku økeík-Mktøkeík yLku Lk]íÞLke Akf{Aku¤ Qzu.
• rxÃÃkýeLke Ãkkðzeyku fxfk ÚkELku Qzíke òÞ.
• Lkðe ykðíke òÞ.
• ¼sLkÚke ykht¼kÞu÷e rxÃÃkýe «¼kríkÞu Ãkqhe ÚkkÞ.
• rðrðÄ òíkLke Ãkkt[-AÚke {ktzeLku ÃktËh-ðeMk [k÷{kt [k÷íke yk Lk]íÞ fhLkkheykuLkkt òu{, swMMkku,
yíkqx íkk÷çkØíkk, íðrhík [t[¤ ytøk{hkuz yLku rðãwíkøkrík – yu yk Lk]íÞLke rðrþüíkk Au.
• Mkkihk»xÙ{kt [kuhðkzLke fku¤e çknuLkku WÃkhktík hksfkuxLke ¼e÷ çknuLkkuyu rxÃÃkýe{kt ÃkkuíkkLkwt MÚkkLk ò¤ðe
hkÏÞwt Au.
• økkurn÷ðkzLkk ftXk¤ «ËuþLke ¾khðý çknuLkkuLke rxÃÃkýe{kt {Míke yLku fhwýíkk òuðk {¤u Au, ò{LkøkhLke
MkeËe çknuLkkuLke rxÃÃkýe{kt {Míke{Zâku WAhtøk òuðk {¤u Au; ßÞkhu frzÞk, fwt¼kh Lku Q¼z òríkLke
MºkeykuLke rxÃÃkýe{kt Äehøkt¼eh økeíkkuLkku yM¾r÷ík «ðkn òuðk {¤u Au.
• yksu íkku rMk{uLx yLku ÷kËeLkku Þwøkku ykðíkkt [qLkkLke Aku yá~Þ ÚkE Au yLku yuLke MkkÚku rxÃÃkýe-
Lk]íÞLkku Þwøk Ãký ykÚk{e økÞku Au; íku{ Aíkkt rxÃÃkýe Lk]íÞLkk yuf «fkh íkhefu Sðe økE Au.
• hktË÷Lkku ½kuzku ¾tËðku

224
• W¥kh økwshkík, Ërûký økwshkík, ¾t¼kík çkkhk, ¼k÷-Lk¤fktXk, ðrZÞkh, ¾k¾rhÞk yLku fkrXÞkðkz{kt
MkqÞoÃkíLke hLLkkËuLke ÃkqòLkku {rn{k ½ýku Au.
• ½ýe òríkyku{kt ÷øLk, Mke{tík ðøkuhu Mkk{krsf «Mktøkkuyu hktË÷ íkuzðkLkku rhðks Au.
• suLku ½uh hktË÷ íkuzâkt nkuÞ íkuLku íÞkt çkúkñý çkku÷kðeLku çkkòuX WÃkh çku ÷kuxk yLku Lkkr¤Þuh {qfe, fkuzeLke
yktÏÞwt fhe fÃkzkt, ½huýkt Ãknuhkðe hktË÷{kLke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðu Au.
• yk «Mktøku fwxwtçkLke Mºkeyku yLku hktË÷Lkk ¼qE (¼qr{økík Ãkqsfku) yÚkðk økk{Lkk økkuh{nkhks hktË÷Lkku
½kuzku ¾qtËðk ykðu Au.
• ¼qE ykðeLku #Zkuýe Ãkh rÃk¥k¤Lkku s¤-¼hu÷ku ÷kuxku {qfe ºkktçkkLke ðkxfe{kt Ëeðku «økxkðeLku íkuLku ÷kuxk
Ãkh {qfe, Äe{u Äe{u Lkk[u Au.
• yk ð¾íku Vhíke Vhíke Mºkeyku ½kuzkLke su{ çkççku Ãkøku fqËíke fqËíke íkk¤e Ãkkzíke Ãkkzíke økku¤ økku¤ Vhu
Au Lku økðkÞ Au.
• òøkLk]íÞ
• fux÷ef ¿kkríkyku{kt ÷øLk, sLkkuE fu ©e{tík «Mktøku {kíkkSLkku WíMkð fhðk{kt ykðu Au.
• yk «Mktøku {kíkkLkk òøk íkuzu Au.
• {kíkkSLku çkuMkkzâkt ÃkAe Ãkkt[{u fu Mkkík{u rËðMku {kíkkSLku ð¤kðíke ð¾íku çkkòuXLkk [kh ¾qýu ¾Ãkkxku
çkktÄeLku íkuLkk [khuÞ AuzkLku WÃkhÚke ¼uøkk fheLku çkktÄe Ëuðk{kt ykðu Au.
• çkkòuX Vhíke [qtËze çkktÄe ytËh {kíkkSLke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðu Au.
• suLkk ½uh yk WíMkð nkuÞ íku ½hLke Mºke yk òøk {kÚku {qfe ðksíkuøkksíku {kíkkSLkk {Zu òÞ Au.
• yk ð¾íku Mºkeyku økk{Lkk [kuf{kt Zku÷Lkk íkk÷u íkk÷u {kíkkSLkk økhçkk økkÞ Au yLku {kÚku òøk {fu÷
Mºke økhçkkLke ð[{kt ÃkøkLkk Xufk MkkÚku òøkLk]íÞ fhu Au.
• òøk çkhkçkh [øku íÞkhu íkku òuLkkhLku yËT¼wík ykLktËLke yLkw¼qrík ÚkkÞ Au.
• y{ËkðkË{kt ðMkíke Xkfkuh òríkLke Mºkeyku Lkkuíkhíkk{kt {kÚku Vq÷{ktzðe ÷ELku {kíkkLkk {kZ h{u Au.
• Lkðhkrºk «Mktøku økk{zktyku{kt òøk{kt sðkhk fu {kíkkSLkku ½x {qfeLku òøk h{kÞ Au.
• yk rhðks çkLkkMkfktXkLkk hkÄLkÃkwh Lku Úk¤kÄhe fku¤ýku{kt Ãký òuðk {¤u Au.
• hkMk yLku hkMkzk
• hkMk yu Mkkihk»xÙLkwt yuf ykøkðwt Lk]íÞ Au.
• yk Lk]íÞ yiríknkrMkf árüyu {nk¼khík{kt nÕ÷eMkf, ¢ezkLkf fu ËtzhkMkf íkhefu ðýoðkÞu÷wt Au.
• íku s yk hkMk fu ËktrzÞkhkMk.
225
• hkMk økkuÃk-MktMf]ríkLkwt ykøkðwt ytøk Au.
• «k[eLk fk¤{kt økkuÃkøkkuÃkeyku MkkÚku {¤eLku f]»ý÷e÷kLkk hkMk h{íkkt.
• ÃkkA¤Úke swËe swËe òríkyku yk hkMk{kt ÃkkuíkkLke rðþu»kíkkyku W{uhkíke økE.
• {wÂM÷{ fk¤{kt hkMkLkk Lk]íÞfkhku Mkkð ÷kuÃkkE økÞk, Ãký [kiË{e-ÃktËh{e MkËe ÃkAe Lkh®Mkn-{ehktLke
yMkhLku fkhýu yLku ði»ýð Ä{oLkk MktMfkhu f]»ýLkk hkMk MkSð ÚkÞk.
• ËktrzÞkhkMk
• Mkkihk»xÙLkk Lk]íÞ«fkhku{kt MkkiÚke ðÄw æÞkLk ¾U[íkku «fkh ËktrzÞkhkMkLkku Au.
• þhËÃkqLk{, Lkkuhíkkt, s¤Íe÷ýe yrøkÞkhMk, Mkkík{-ykX{ «Mktøku, økwhwLke ÃkÄhk{ýe ð¾íku, Vw÷ufkt
fu Mkk{iÞkt ð¾íku økk{Lkk swðkrLkÞkyku îkhk nkÚk{kt htøkeLk fq{íkktðk¤k ÷kfzkLkk fu rÃk¥k¤Lkk ËktrzÞk
÷ELku nª[, fuhðku ðøkuhu íkk÷{kt ËktrzÞk ÷uðkÞ Au.
• Lkh½kt, Ãkkðku, ÍktÍ, þhýkE ðøkuhu ðkãkuLke MkkÚku økeíkLkk íkk÷u íkk÷u hkMkLke h{Íx çkku÷u Au.
• ËktrzÞkhkMk{kt ËkurZÞk, Ãktr[Þk, yrXÞk, çkkrhÞk, ¼urxÞk, Lk{Lk, {tz÷ ÷uðkÞ Au.
• hkMku h{íkkt h{íkkt økeíkLku yLkwYÃk MðÂMíkf, rºkþq¤, Äò suðk {kíkkSLkkt «íkef h[kíkkt òÞ Au.
• fkLkøkkuÃkeLkwt økeík nkuÞ íkku f]»ý çktMke ðøkkzíkk nkuÞ íkuðk fu ð÷kuýk suðk ykfkh«fkhku h[kíkk òÞ Au.
• ËktrzÞkhkMk {kuxu¼køku Ãkwhw»kku ÷u Au, Ãký nðu íkku Mºkeyku{kt Ãký íku «[r÷ík Úkðk ÷køÞk Au.
• Lk¤fktXkLkk ÃkZkhku, fkrXÞkðkzLkk fku¤e, ykÞhku, fýçke, hsÃkqíkku hkMk{kt yð¤ktMkð¤kt [÷Lk ÚkE
çkuXf {khe VwËhzeyku ÷økkðu Au íÞkhu íku{Lkk hkMk{ktLke «åALLk Axk çknkh ykðe ¾e÷e QXu Au.
• sL{k»x{e «Mktøku ¼hðkz MºkeÃkwhw»kku MkkÚku {¤eLku hkMku h{u Au.
• hkMk ËktrzÞk MkkÚku yLku ËktrzÞk rðLkk ÃkøkLkk Xufk yLku nkÚkLkk rn÷ku¤k MkkÚku Ãký ÷uðkÞ Au.
• ¼hðkz yLku hçkkheLkk ËktrzÞkhkMk ½ýe ðkh økeíkku rðLkk Ãký Zku÷ yLku þhýkE{kt ðkøkíkk nª[Lkk
íkk÷ MkkÚku h{kÞ Au.
• yk{ hkMk{kt rðrðÄ òríkykuLke ÔÞðMkkÞ÷ûke ÷kûkrýfíkkyku yLku Mð¼kð÷ûke rðrðÄíkkyku W{uhkðkLku
fkhýu íku{kt ½ýwtçkÄwt ðirðæÞ Ëk¾÷ ÚkÞwt Au.
• þqhkykuLkk Zk÷-ík÷ðkh hkMk{kt ûkkºk MktMfkhLke Íkt¾e òuðk {¤u Au.
• økkuVøkqtÚkLk – Mkku¤tøkk hkMk
• økkuVøkqtÚkLk – Mkku¤tøkk hkMk yu Mkkihk»xÙLkk fku¤e yLku fýçkeykuLkwt òýeíkwt Lk]íÞ Au.
• MkwtËh {òLke ËkuheykuLkku økwåA yæÄh çkktÄu÷e fze{ktÚke ÃkMkkh fhe íkuLkku yufuf Auzku hkMkÄkheykuLkk
nkÚk{kt yÃkkÞ Au.

226
• «kht¼{kt økhçke ÷ELku ÃkAe ËktrzÞkhkMk [øku Au.
• hkMkLke MkkÚku çkuXf, VqËze Lku xÃÃkkt ÷uíkkt ÷uíkkt ðu÷ ykfkhu yuf ytËh Lku yuf çknkhÚke Vhíkkt Vhíkkt hkMku
h{u Au.
• íkuLke MkkÚku MkkÚku htøkeLk ËkuheLke {Lkkunh økqtÚkýe Úkíke òÞ Au.
• økqtÚkýe Ãkqhe ÚkÞk ÃkAe yð¤k [÷LkÚke hkMkLke h{Íx MkkÚku ËkuheLke økqtÚkýeLku Wfu÷ðk{kt ykðu Au.
• yk hkMk{kt fku¤eykuLke Axk, íkh÷íkk yLku ðes¤ef ðuøk {Lkkunh nkuÞ Au.
• {uh ÷kufkuLkk ËktrzÞkhkMk yLku [kçk¾e
• {uh ÷kufkuLkk ËktrzÞkhkMk ¾kMk æÞkLk ¾U[u Au.
• íkuyku Ãknu÷kt fÃkzkt Ãkh økw÷k÷ Aktxe ÃkAe ËktrzÞk-hkMkLke h{Íx çkku÷kðíkk Ähýe Äúwòðu Au íÞkhu íku{Lkk
çkknwçk¤ yLku ÷zkÞf ¾{ehLkwt ËþoLk ÚkkÞ Au.
• {uh ÷kufkLkk ËktrzÞk òzk ÃkhkuýkLkk nkuÞ Au.
• íku{Lkk ËktrzÞkhkMk Zku÷ Lku þhýkELkk íkk÷u íkk÷u [k÷u Au.
• íku{kt Mk{qnøkeíkku nkuíkkt LkÚke.
• {uhLkk ËktrzÞk yux÷k òuhÚke ðªÍkíkk nkuÞ Au fu òu Lkçk¤kt-Ãkkík¤k ykË{eLkk ËktrzÞk MkkÚku {uhLkku
ËktrzÞku ðªÍkÞ íkku yuLke yktøk¤e QzeLku yÄkuoyuf ¾uíkhðk Ëqh sELku Ãkzu.
• {uhLke ËktrzÞk ðªÍðkLke Axk yu ík÷ðkhLkk ÍkxfkLke f÷k{Þ Axk Au.
• ËktrzÞkhkMk{kt ÷uðkíke VwËhzeyku yu {uhLkk ËktrzÞkhkMkLkwt ykøkðwt ykf»koý Au.
• {uh ÷kufku su{ ËktrzÞkÚke íku{ nkÚkLke íkk¤eykuÚke Ãký hkMk ÷u Au.
• yk «Mktøku ½hzk, çkwëk Lku swðkrLkÞk Lk]íÞLkk çktÄLk rðLkk {Lk{kt ykðu íku{ {wõík heíku Lkk[u Au.
• Lk]íÞkuLkku yk «fkh ‘[kçk¾e’Lku Lkk{u òýeíkku Au.
• {uuhLkk ËktrzÞkhkMk{kt {kuh÷e, Ãkkðk, fhíkk÷, {tShk, ÍktÍ, ½q½hk ðøkuhu ÷kufðkãkuLkku WÃkÞkuøk fhðk{kt
ykðu Au íkku õÞkhuf ð¤e Zku÷, Zku÷f, hkðýnÚÚkku, zV, ¾tshe ðøkuhuLkku Ãký WÃkÞkuøk Úkíkku {¤e ykðu
Au.
• hkMkzk
• ÷kufSðLk{kt ¾qçk òýeíkk hkMk yLku hkMkzk ðå[u ¼uË Au. Mkkihk»xÙ{kt hkMk {kuxu¼køku Ãkwhw»kku ÷u Au.
• íkuLku ‘nÕ÷eMkf’ Ãký fne þfkÞ.
• ßÞkhu hkMkzk Mºkeyku ÷u Au.
227
• ½ýe søÞkyu MºkeÃkwhw»kku MkkÚku {¤eLku Ãký hkMk ÷uíkk nkuÞ Au.
• hkMk yu íkk÷khkMkfLkku «fkh Au.
• íku{kt Lk]íÞLkwt ík¥ð ykøk¤ Ãkzíkwt nkuÞ Au, ßÞkhu hkMkzk{kt MktøkeíkLkwt ík¥ð {ku¾hu hnu Au.
• Mºkeyku{kt yksu yuf íkk÷eLkk yLku ºký íkk÷eLkk hkMkzk ðÄw òýeíkk Au.
• hkMkzk yu økhçkkLkk suðku s «fkh Au.
• hkMk yLku økhçke Ãkwhw»k«ÄkLk, ßÞkhu hkMkzk Lkkhe«ÄkLk Lk]íÞku Au.
• ðúíkkuíð«Mktøku, ÷øLk«Mktøku, {u¤kyku{kt, sL{kü{e yLku þhËÃkqLk{«Mktøku Mºkeyku hkMkzkLke htøkík s{kðu
Au.
• hkMkzk{kt LkkheÓËÞLkk ¼kðku MkhMk heíku yr¼ÔÞõík ÚkkÞ Au.
• hkMkzkLkk økeíkLkwt ðMíkw Mkk{krsf íÞkøk, çkr÷ËkLk, xuf fu ðehíkkLkwt nkuÞ Au.
• hkÄkf]»ýLkkt «ýÞøkeíkku Ãký hkMkzk{kt ¾qçk økðkÞ Au.
• fku¤e yLku ¼hðkz òríkLkk hkMkzk{kt MºkeÃkwhw»kku MkkÚku òuzkÞ Au.
• Mºkeyku íkk÷eykuLkk íkk÷u fu [Ãkxe ðøkkze Zku÷ MkkÚku fu Zku÷ rðLkk hkMkzk ÷u Au.
• yuf Mºke ðøkzkðu Au Lku çkeS Vhíke Vhíke Íe÷u Au.
• hkMk{kt sux÷e rðrðÄíkk, íkh÷íkk, òu{ yLku swMMkku òuðk {¤u Au íku hkMkzk{kt Lkshu Ãkzíkkt LkÚke.
• hkMkzk yu ÷kufLkkheLkk SðLkLkk ykLktË yLku WÕ÷kMkLku yr¼ÔÞõík fhðkLkwt {kæÞ{ çkLke hÌkwt nkuðkÚke
Ä{oLke MkkÚku íkuLkku MktçktÄ LkrnðíkT Au.
• hkMkzk{kt hkMku h{Lkkh LkkheykuLkkt ðMºkk¼q»kýkuLkwt «kËurþf ðirðæÞ æÞkLk ¾U[u Au.
• ÷kuf{u¤kyku{kt íkku yZkhu ðhMk hkMkzu h{eLku ykLktË ÷qtxu Au.
• økhçkku yLku økhçke
• økhçkku økwshkíkLkk yrík «k[eLk ÷kufr«Þ Lk]íÞLkku yuf «fkh Au. þÂõíkÃkqòLke MkkÚku íku Mkrðþu»k
Mktf¤kÞu÷ku Au. íkuLke WíÃkr¥kLkwt {q¤ ËuðeÃkqò s Au.
• økhçkku yux÷u ½ýkt rAºkku Ãkkzu÷ku {kxeLkku ½zku.
• ½zk{kt rAÿku Ãkzkððk yuLku ‘økhçkku fkuhkððku’ fnu Au.
• økhçkk þçËLke WíÃkr¥k ‘øk¼oËeÃk’{ktÚke ÚkÞkLkw yLkw{kLk Au. øk¼oËeÃk - økhçkku yu çkúñktzLkwt «íkef Au.
• íku{kt økhçkkLkwt Lk]íÞøkkLk ykãþÂõík søkL{kíkk íkhVLkku ¼Âõík¼kð Ëþkoðu Au.
• LkkuhíkkLkk Lkðu rËðMk økwshkíkLkkt økk{zktyku yLku þnuhLke þnuheyku økhçkkÚke økqtS QXu Au.

228
• Lkkuhíkk «Mktøku ½h{kt sðkhk ðkðeLku {kíkkSLke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðu Au.
• økhçkk{kt Ëeðku «økxkððk{kt ykðu Au.
• hkíkLkk [kuf{kt {kíkkSLkwt MÚkkLkf {qfe Mºkeyku Vhíke Vhíke økhçkk økkÞ Au.
• yk økhçkk{kt {kuxu¼køku {kíkkSLke M{]rík rðþu»k nkuÞ Au.
• økhçkk{kt hkMkLke su{ ðkãkuLkku WÃkÞkuøk ykuAku òuðk {¤u Au.
• yu{kt Zku÷, ¾tshe, {tShkt fu íkçk÷ktLkku WÃkÞkuøk «[r÷ík çkLkíkku òÞ Au.
• økhçke
• økhçkku yLk økhçke – çkuÞ Lk]íÞ«fkhku LkðhkrºkLkk WíMkð MkkÚku Mktf¤kÞu÷k Au. yu çktLku Mkt½Lk]íÞLkk s
«fkhku Au.
• økhçkku {kuxu¼køku Mºkeyku økkÞ Au, õÞkhuf Ãkwhw»kku Ãký yu{kt òuzkÞ Au; ßÞkhu økhçke yu Ãkwhw»kku økkÞ Au.
Mð. ©e {u½kýe¼kE LkkUÄu Au fu ‘Ãkwhw»kku økhçke (÷kfzkLke {ktzðze)Lke [kuøkhË{ økhçke {[kðíkk Lku
VqËze Vhe ÷uíkk.’ økhçkku yux÷u rAÿkuðk¤ku ½zku yLku økhçke yux÷u ÷kfzkLke {ktzðze – yuðku yÚko Ãký
æÞkLk{kt hk¾ðku sYhe Au.
• økhçke Ãkwhw»k-Lk]íÞLkku «fkh Au.
• íku{kt ËktrzÞk, Zku÷, Lkh½kt Lku {tShktLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.
• hkMkzkLke su{ økhçke{kt LkíkoLkLke rðrðÄíkk «{ký{kt ykuAe òuðk {¤u Au.
• økhçke Lkkuhíkkt WÃkhktík sL{kü{e, s¤Íe÷ýe yrøkÞkhMk suðk WíMkðkuLkk «Mktøku økðkÞ Au.
• økhçkeLkkt økeíkku Ãký òu{ðtíkk nkuÞ Au.
• ÃkZkuhkLkwt {tShkt-Lk]íÞ :
• {tShkt-Lk]íÞ yu ¼k÷-Lk¤fktXk{kt ðMkíkk ÃkZkhkuLkwt rðrþü ÷kufLk]íÞ Au.
• {tShktLku fwþ¤íkkÃkqðof hkMk{kt WíkkheLku íkuyku ÓËÞtøk{ á~Þku ¾zkt fhu Au.
• ðkhíknuðkhu yk Lk]íÞ fhíke ð¾íku ÃkZhkuLkk Ãkøk ÷ktçkk fheLku økku¤kfkhu çkuMku Au.
• yufíkkhku, íkçk÷kt, fktMkeòuzkt, çkøkr÷Þwt ðøkuhu ðkãku MkkÚku {tShktLkku íkk÷ ykÃkeLku s{eLk Ãkh MkqE òÞ
Au yLku Mkqíkkt Mkqíkkt yðLkðe heíku {tShkt ðøkkzíkk çkuXk ÚkkÞ Au, VwËze Vhu Au Lku ÃkkAk MkqE òÞ Au.
• Mkqíkkt Mkqíkkt Ãkøk Ÿ[k fhe Ãkøk ðzu {tShkt ðøkkzu Au.
• þhehLkk MVqŠík¼Þko n÷Lk[÷Lk MkkÚku {tShktLkku íkk÷ yËT¼wík heíku Mk[ðkÞ Au.
• hkMkLke su{ {tShkt hkMk{kt ysçkøksçkLke [Ãk¤íkk, òu{ yLku MkkøkhLke ÷nuhku suðe økrík Ëk¾ðe òýu
MkkøkhMktMf]ríkLke yuf Í÷f çkíkkðu Au.
229
• ÃkZkhku WÃkhktík Mkkihk»xÙLkk ¼srLkfku Ãký ¼kðkðuuþ{kt ÷eLk çkLkeLku rðrðÄ «fkhu {tShkt ðøkkzeLku
¼sLk{kt yLkku¾e {Míke s{kðu Au.
• Mkkihk»xÙ{kt çkkðýku Ãký rðrðÄ «fkhu Ëunzku÷Lk fhíke {Lkkunh heíku {tShkt ðøkkzu Au.
• hksMÚkkLk{kt yk Lk]íÞ«fkh ‘íkuhn íkk÷’ íkhefu òýeíkku Au.
• [khÚke Ãkkt[ çknuLkku Ãkøk ÷ktçkk fheLku çkuMku Au yLku ÃkøkLkk ytøkqXkÚke {ktzeLku nkÚk MkwÄeLkk þhehLkkt rðrðÄ
ytøkku WÃkh 13 {tShkt çkktÄeLku rðrðÄ íkk÷ ðøkkzíke Lk]íÞ fhu Au.
• nª[-Lk]íÞ
• ¼k÷«Ëuþ yLku fkrXÞkðkz{kt økkøkhLke nª[ íkku ¾qçk òýeíkk Au.
• ËktrzÞkhkMk yLku økhçke ÷uLkkhk fku¤eyku nkÚk{kt {xfe ÷ELku MkhMk nª[ ÷u Au. ðkhíknuðkhu fu «MktøkkuÃkk¥k,
Mºkeyku Ãký nkÚk{kt økkøkh, ËkurýÞku fu ðx÷kuE ÷ELku Zku÷Lkk íkk÷u íkk÷u nkÚkLke ðªxeyku, YÃkktLkk fhzkt
fu ðuZ ðzsu íkk÷ ËELku nðk{kt økkøkhku ½w{kðíke yðLkðk ytøk{hkuz îkhk nª[Lku [økkðu Au.
• hkík ¼ktøku, Zku÷e Úkkfu Ãký nª[ Úkkfu Ãký ÷uLkkhe Lkkheyku Lk Úkkfu yuðe htøkík ò{u Au.
• fåALke fku¤ýku, ðrZÞkhLke hsÃkqíkkýeyku nkÚk{kt økkøkh ÷ELku Zku÷u h{íke h{íke nª[ ÷u Au.
• ¼k÷«ËuþLke nrhsLk çknuLkku nkÚk{kt çkku½hýkt Lku {xfe ÷ELku yLku ½ýe ðkh Úkk¤eyku ÷ELku
yð¤eMkð¤e Vuhðíke Vuhðíke nª[{kt [k÷u Au íÞkhu {Lkkunh á~Þ MkòoÞ Au.
• yk nª[{kt økeík LkÚke nkuíkwt, Võík Zku÷ yLku økkøkhLkk íkk÷u nª[ ÷uðkÞ Au.
• fkuzeLkkh íkhVLke fkhrzÞk hsÃkqíkLke Mºkeyku {kÚku Mkkík çkuzktLke nu÷ ÷E Vhíke Vhíke nª[ ÷u Au yLku
Lke[k Lk{e íkk¤eykuLkku íkk÷ MkhMk heíku ykÃku Au.
• ¼ðkELkk ðuþku{kt ¼ðkÞk, Lkx ðøkuhu {kÚku Mkkík Mkkík çkuzkt {qfeLku MkwtËh {òLkkt Lk]íÞku fhu Au.
• ¼hðkzkuLkk zkufk yLku nwzk-hkMk
• Mkkihk»xÙLkk ¼hðkzku ßÞkhu zkufk-hkMk yLku nwzk-hkMk{kt ¾e÷u Au íÞkhu økkuÃkMktMf]ríkLkk Mkk[k ¾{ehLkkt
ËþoLk ÚkkÞ Au. ¼hðkzkuLkk hkMk{kt fkLkøkkuÃkeLkkt økeíkku {wÏÞ nkuðk Aíkkt zkufk-hkMk{kt økeíkLku ÍkÍwt MÚkkLk
nkuíkwt LkÚke.
• Zku÷Lkk íkk÷u íkk÷u yk¾k Ãkhkuýk fu Ãkhkuýeyku ÷ELku íkuyku ËktrzÞk ÷u Au.
• yk ð¾íku ÃkøkLkk íkk÷, þhehLkwt n÷Lk[÷Lk yLku ytøkLke ykøkðe Axk QzeLku ykt¾u ð¤øku Au.
• ßÞkhu nwzk-hkMk{kt ¼hðkz yLku ¼hðkzýku Zku÷Lkk íkk÷u íkk÷u Mkk{Mkk{k nkÚkLkk íkk÷ yLku ÃkøkLkk Xufk
ðzu hkMk h{u Au.
• yk hkMk økeík ðøkh Ãký yuðku s MkhMk QÃkzu Au.

230
• ¼hðkz yLku ¼hðkzýkuLkk ¼kíkeøk¤ ÃkkuþkfLku fkhýu hkMkLkwt á~Þ ÓËÞtøk{ çkLke hnu Au.
• Xkøkk-Lk]íÞ
• Xkøkk-Lk]íÞ yu W¥kh økwshkíkLkk XkfkuhkuLkwt yLkwÃk{ ÷kufLk]íÞ Au.
• Mkkihk»xÙLkk ÷kuf{u¤kyku{kt þqhkykuLkk ík÷ðkh-hkMk{kt su ¾{eh yLku òu{ òuðk {¤u Au íku XkfkuhkuLkk
yk Lk]íÞ{kt òuðk {¤u Au.
• ðkhíknuðkhu yk rðMíkkhLkk Xkfkuh Ÿ[e yuzeLkk [zfeðkk¤k çkqx, yZeðhfu Ãkkuíkze, øk¤u nktMkze,
Ãkøk{kt íkkuzku yLku fkLk{kt {hfe Ãknuhe nkÚk{kt W½kze ík÷ðkhku ÷ELku Xkøkk ÷uðk Lkef¤u Au íÞkhu
SðLk{kuíkLkk Mktøkúk{ suðwt á~Þ MkòoÞ Au.
• Zku÷ku hkýku
• Zku÷ku hkýku yu økkurn÷ðkz ÃktÚkfLkk fku¤eykuLkk ÷kufLk]íÞLkku yLkku¾ku «fkh Au.
• [ku{kMkk{kt fwËhíkLke {nuhÚke fý{ktÚke {kuíke suðkt fwtzkt ¾¤k{kt ykðu íku «Mktøku økkurn÷ðkzLkkt fku¤e
MºkeÃkwhw»kku nkÚk{kt MkqÃkzkt, MkqÃkrzÞwt, Mkkðhýe, Mkqtz÷k, zk÷kt, Mkktçku÷wt ðøkuhu ÷E yLkks QÃkýíkkt
QýÃkíkkt, MkkuELku Íkxfíkkt Íkxfíkkt Lku ¾ktzíkkt ¾ktzíkkt ðíkwo¤kfkhu VheLku Lk]íÞ fhu Au yLku {tShkt,
fktMkeòuzkt Lku íkçk÷kLkk íkk÷u íkk÷u økkÞ Au.
• yk Lk]íÞ ¼kLkøkhLke ½ku½k Mkfo÷ {tz¤e MkhMk heíku fhu Au.
• ykðwt s fku¤eykuLkwt fkÃkýe-«MktøkLkwt Lk]íÞ Ãký Au.
• yïLk]íÞ
• yïLk]íÞ W¥kh økwshkíkLkk fku¤eyku{kt ¾qçk òýeíkwt Au.
• fkhíkfe ÃkqLk{Lkk rËðMku økk{Lkk swðkLk yLku ½hzk Ãkwhw»kku ÃkkuíkÃkkuíkkLkk ½kuzk MkkÚku nkÚk{kt ík÷ðkh ÷ELku
¼uøkk ÚkkÞ Au yLku økk{Lku ÃkkËhu ½kuzk Ëkuzkðu Au.
• yk «Mktøku Ëkuzíkk ½kuzk WÃkh Q¼k ÚkE nkÚk{kt ík÷ðkh ðzu Ëw~{LkË¤Lku fkÃkíkk nkuÞ íkuðwt Lk]íÞ fhu Au.
• yk Lk]íÞ«Mktøku ðkíkkðhý{kt þkiÞohMk ÷nuhkE hnu Au.
• ðýòhkLkwt nku¤e-Lk]íÞ
• økwshkík{kt ðMkíkk {khðkzeyku sL{kü{e yLku nku¤e ð¾ík Lk]íÞku fhu Au.
• Ãkwhw»kku ¾¼u {kuxwt [tøk {qfeLku ðøkkzu Au yLku Mºkeyku nkÚk{kt Y{k÷ ÷ELku Zkhðku ÷u Au.
• fux÷ef ÃkAkík òríkyku{kt Ãký ykðwt Y{k÷-Lk]íÞ òuðk {¤u Au.
• ÷kufLk]íÞLkk yLÞ «fkhku
• ¼k÷ yLku Mkkihk»xÙ{kt ðMkíke fwtðkhe fLÞkyku ÷øLk fu çkeò WíMkð «Mktøku Zku÷Lkk íkk÷u íkk÷u rxxkuzku ÷u
231
Au.
• Mkkihk»xÙ{kt yuLku rxxkuzku n÷kððku’ fnu Au.
• çku Akufheyku Mkk{Mkk{u nkÚkLke íkk¤e ÄE fuzuÚke Lke[e Lk{e ykøk¤ÃkkA¤ nkÚk ÷E sELku økkÞ Au.
• økk{zu økk{zu Vhíkk {Ëkhe ÷kufku LkkøkLku h{kzíke ð¾íku Ãkøku çkktÄu÷k ½q½hkLkk íkk÷u {kuh÷e ðøkkzíkkt
ðøkkzíkkt {Ëkhe-Lk]íÞ fhu Au.
• hkð¤ yLku ðk½he òríkLkk Ãkwhw»kku ðkhíknuðkhu MºkeLkkt fÃkzkt ÃknuheLku rðrðÄ «fkhLkkt Lk]íÞku fhu Au.
• ¼ðkE fhíkk ¼ðkÞk Ãký rðrðÄ ðuþ{kt yðLkðkt Lk]íÞku fheLku òuLkkhLku {wøÄ fhu Au.
• ¼k÷-«Ëuþ{kt ÷øLk«Mktøku fux÷kf Ãkwhw»kku nkÚk{kt ík÷ðkh ÷ELku økku¤ økku¤ Vhíkk Lku rVhkf ÷uíkkt ÷uíkkt
Lk]íÞ fhu Au.
• yk WÃkhktík ÷kufLk]íÞLkk çkeò Ãký yLkuf «fkhku ÃktÚkfu ÃktÚkfu MkktÃkzu Au.
• ykrËðkMke òríkykuLkkt ÷kufLk]íÞku
• þwt {kLkðe fu þwt Ãkþw«kýe, fux÷ef ðMíkwku yuLku ykLkwðtrþf heíku {¤u Au.
• ðkhMkk{k {¤íke rðãk fu f÷k – ík÷ðkhLke nkuÞ, íkh fhðkLke nkuÞ, ÷zðkLke nkuÞ, Ãkk½ze çkktÄðkLke
nkuÞ fu yk¼Lkk økk{Lkk ðhíkkhkLke fu fkøkðkýe òýðkLke nkuÞ. • Ërûký økwshkík{kt íkku yuLkk
{kxu yuf fnuðík {¤u Au :
‘økkÞLkwt íkhíkwt
½kuzkLkwt [híkwt
yLku ykrËðkMkeLkwt Lkk[íkwt’
• yÚkkoíkT : økkÞLku íkhíkkt, ½kuzkLku [híkkt yLku ykrËðkMkkykuLku Lkk[íkkt þe¾ððwt Lk Ãkzu. yu íkku yuLku
sL{òík ykðzíkwt s nkuÞ Au.
• yksu ðkík fnuðe Au yuLku MkkÚkof fhíkkt Ërûký økwshkíkLkk ykrËðkMke Lk]íÞkuLke.
• økwshkíkLke A fhkuzLke ðMkíke{ktÚke 14.92 xfk ðMkíke ykrËðkMke «òLke Au.
• W¥khu yhðÕ÷e ÃknkzLke nkh{k¤kyku{kt, Ãkqðo{kt MkkíkÃkwzk yLku ®ðæÞ ÃknkzkuLke ð[{kt yLku Ërûký{kt
MkÌkkrÿ ÃkðoíkLke ©uýeykuLkk 20 nòh [ku. {kR÷{kt ykrËðkMkeykuLkwt rLkðkMkMÚkkLk Au.
• økwshkík{kt {wÏÞ ykrËòrík íkhefu ¼e÷kuLkwt MÚkkLk {ku¾hu Au.
• yk ykrËðkMke yÚkkoíkT ðLkðkMkeyku{kt Ëqçk¤k, ÄkurzÞk, [kiÄhe, ÄkLkfk, ftfwýk, ðkh÷e, økk{eík,
LkkÞf, fku÷Mkk, fkuxðkr¤Þk, fkÚkkuze, çkk{[k, Ãkku{÷k, ÃkkhÄe, MkeËe, ÃkZkh {wÏÞ Au.
• yk ykrËðkMkeykuLke ðMkíke yzÄe íkku {kºk ¼e÷ ykrËðkMkeykuLke Au.

232
• W¥khu Ëktíkk-¼ðkLkøkZÚke {ktze Ërûký økwshkík{kt zktøk MkwÄe ykrËðkMkeykuLkk 29 Mk{wËkÞku ðMkðkx fhu
Au.
• yk çkÄk ykrËðkMkeyku ÃkkMku ¼khíkeÞ MktMf]ríkLke rðhkMkík Mk{kt ykrËðkMke Lk]íÞkuLkku ðMktíke Vk÷ Au.
• zkì. þhË ðiã LkkUÄu Au fu ‘ykrËðkMke Lk]íÞkuLke yuf MkðoMkk{kLÞ {kir÷f ÷kûkrýfíkkyku yux÷u íkuykuLkk
[k¤kyku.’ ‘[k¤k’ þçË Lk]íÞ Ëhr{ÞkLk þhehLkkt ytøk-WÃkktøkku îkhk su rðrðÄ ÂMÚkríkykuLkwt rLk{koý
ÚkkÞ Au íkuLku ykÃkýu {wÿk, MxuÃk, yìõþLk, fkurhÞkuøkúkVeLkk Lkk{u yku¤¾eyu Aeyu.
• Lk]íÞku Ëhr{ÞkLk ðkãfkhku îkhk s Xufk (íkk÷) ðøkkzðk{kt ykðu Au íkuLku Ãký [k¤k fnu Au.
• ykrËðkMke Lk]íÞku{kt ¼køk ÷uLkkh MºkeÃkwhw»kku su [k¤k h{u Au íku íkuLku íkuyku XufkLkk MktË¼uo s yku¤¾u Au.
• ykrËðkMkeykuLku íkk÷-XufkLke ÔÞðnkhw òýfkhe yLku fkuXkMkqÍLku ykÄkhu s ÃkkuíkkLkk îkhk Lk]íÞku{kt
h{kíkk [k¤kykuLke çknw ykuAe Mk{sý nkuÞ Au.
• íku{Lku ÃkqAku íkku fnuþu fu ‘y{khu íkku Lkk[ðk MkkÚku Lkkíkku.
• y{u íkku [k¤kykuLku XufkLkk [k¤kykuLkk ykÄkhu s yku¤¾eyu.
• yuLkk Lkk{ rðþu yu{Lku øk{ Lke Ãkzu.
• çkMk y{u íkku hkík çkÄe LkkMke([e) ò{eyu.’
• ykðwt ð÷ý ÷øk¼øk økwshkíkLkk çkÄk s ykrËðkMkeykuLkwt yLku ykrËðkMke LkíkofkuLkwt Au.
• yk{ ykrËðkMke Lk]íÞku{kt rðrþü «fkhLke Mk¼kLkíkk ¼¤e LkÚke.
• íkuÚke íku{Lkkt Lk]íÞku{kt {kir÷fíkk, ÃkhtÃkrhíkk yLku fwËhíkLkwt MkktrLkæÞ s¤ðkE hÌkwt Au.
• su ykrËðkMke Lk]íÞkuLke Mkk[e yku¤¾ çkLke Au.
• «f]rík MkkÚku íkk÷ r{÷kðíkkt ykrËðkMkeyku Lk]íÞku Éíkw ÃkrhðíkoLk MkkÚku òuzkÞu÷e Au.
• Éíkwyu Éíkwyu ykðíkk íknuðkhku, ÄkŠ{f WíMkðku Lk]íÞku îkhk s QsðkÞ Au.
• ykrËðkMke ÷øLkku{kt Ãký Lk]íÞkuLke h{Íx ò{u Au íku íkku ¾hu¾h òýðk yLku {kýðk suðe nkuÞ Auu.
• nku¤e yu ykrËðkMkeykuLkku yíÞtík {kLkeíkku íknuðkh.
• Éwwíkhks ðMktíkLke ðÄk{ýe ykÃkíkk fk{ýøkkhk fuMkqzktLku òuíkkt s LkhLkkheykuLkku ykLktËLke nu÷u [zu Au.
• ðMktíkÃk[tík{eÚke ykht¼kíkkt nku¤eLk]íÞku htøkÃkt[{e MkwÄe{kt íkku [h{Mke{kyu ÃknkU[u Au, fkhý fu ÷øLkLkku
{knku÷ Ãký yk s rËðMkÚke ykht¼kÞ Au.
• nku¤eLkk rËðMkku{k ykrËðkMke MºkeÃkhw»kkuLke MktÞwõík ‘½uh’ Lkef¤u Au.
• Ërûký økwshkík{kt yLku ‘ðkMktíke ½uh’ íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
233
• nku¤eLkk íknuðkhu Mºkeyku fçkòu, fkAzku ðk¤eLku ½k½hku yLku ÷k÷, ÷e÷k, Ãke¤k [xfe÷k htøkkuLkkt
ykuZýkt Ãknuhu Au.
• nktMkze, çktøkze, fz÷kt suðkt [ktËe, rÃk¥k¤ Lku fkÚkeLkkt ½huýkt Ãknuhu Au.
• Lk]íÞkuLku Í{fËkh çkLkkððk {kxu fuzâu – rLkíktçkku Ãkh Íq÷íkkt hnu íku heíku ftËkuhk Ãknuhu Au.
• Lk]íÞku Ëhr{ÞkLk Þwðf-Þwðíkeyku{kt {wõík Mkn[kh yLku {MíkeLkwt «{ký rðþu»k òuðk {¤u Au, yu{ ©e
ðiã LkkUÄu Au.
• nku¤eLkk ðkMktíke ½uhLkwt «uhfçk¤ ðMktíkLkk WÕ÷kMkLke MkkÚkkuMkkÚk {kíkkSLke ©Øk Ãký Au.
• Ëqçk¤k, n¤Ãkrík, ðMkkðk, ¼e÷, íkzðe ðøkuhu{kt ytçkkS, fk¤fk{kíkk yLku n»koË{kíkkLke ykMÚkkÃkqðof
¼Âõík ÚkkÞ Au.
• Ãkh{þÂõíkLkk {kík]MðYÃkLku Ãkkð{k Ãkwhw»kku htøkçkuhtøke Mkkze, fçkòu Lku {kÚku VUxku çkktÄe Mºkeðuþ Äkhý fhu
Au.
• ykÄwrLkfíkkLke yMkh Lke[u ykt¾u fk¤k økkìøkÕMk Ãknuhu Au.
• Mºkeðuþ Äkhý fhLkkh øk¤k{kt fÚkeh, rÃk¥k¤Lke Mkktf¤eyku MkkÚku htøkçkuhtøke Vq÷kuLke {k¤k Äkhý fhu Au.
• fuzâu ½q½h{k¤kyku çkktÄu Au.
• VUxk-Ãkk½ze{kt fuMkqzku fu øk÷økkuxkLkkt Vq÷ku ¾kuMku Au.
• nkÚk{kt {kuhÃkªALke f÷øke yLku Aºke ÷E Lk]íÞkuLke h{Íx çkku÷kðíkkt økk{uøkk{u Vhu Au yLku {kíkkLkkt
Ãkkhýkt, Ãkðkzk, økhçkk økkELku ËkÃkkt W½hkðu Au.
• {kíkkSLke ½uh [k÷u íÞkt MkwÄe ½uhuÞkyku MktÃkqýo çkúñ[Þo Ãkk¤u Au.
• fux÷kf ½uhiÞk íkku Lkð rËðMk MkwÄe fuzâu çkktÄu÷k ½q½hkÞ Akuzíkk LkÚke.
• yk ½uhLkk MkqºkÄkh fkçkku, frð, økkuMkkÞhku fu økkuMkkÞk íkhefu yku¤¾kÞ Au; íkuLke ¼qr{fk ½uhLkk rLkÞk{f
yLku nkMÞfkh íkhefu nkuÞ Au.
• yk MkqºkÄkh ½uhiÞkykuLkuu Ãkkuhn [zkðe Lk]íÞLku òu{ðtíkwt çkLkkðu Au.
• Mkwhík rsÕ÷kLkk økk{eík Lk]íÞku íkku 40 Úke 50 [k¤kyku{kt h{Þk Au.
• yk Lk]íÞLke çkeS rðþu»kíkk yu Au fu ºký-[kh nhku¤{kt 200Úke 300 sux÷kt Mºke, Ãkwhw»kku, çkk¤fku Lku
½irzÞkyku Ãký òuzkÞ Au Lku Lk]íÞLke {kus {kýu Au.
• ¼Y[ rsÕ÷k{kt LkktËkuË, Í½rzÞk, ytf÷uïh ykrË MÚk¤kuyu ÷øLk suðk Mkk{krsf «Mktøku su Lk]íÞku
h{kÞ Au íku Aur÷Þk-Au÷iÞk íkhefu òýeíkkt Au.
• ðMktíke ½uhLku {¤íkk yk Lk]íÞ{kt økrík, íkk÷ yLku ÷Þ yËT¼wík heíku s¤ðkíkkt òuðk {¤u Au.

234
• zktøkLke MºkeykuLkwt yuf ÄkŠ{f Lk]íÞ zuhk Au.
• ðk½çkkhMkLkk rËðMku ðkh÷e Mºkeyku îkhk íku «ÞkuòÞ Au.
• ðk½ËuðLke MkkÚku «f]ríkLkkt ík¥ðku, Lkkøk, MkqÞo, [tÿ, {kuh ðøkuhu ËuðkuLku ©eV¤ fu {h½kLkku ¼kuøk [zkðkÞ
Au.
• yuf {kxe {kx÷eLku rðrðÄhtøke Vq÷kuÚke Mkwþkur¼ík fhe íkuLkwt {kuxwt MkkøkLkkt ÃkktËzktykuÚke [wMík heíku çktÄ
fhe, ytËhLkk ¼køk{kt økkuXðu÷ku øk÷ ÃkktËzeyku{ktÚke çknkh fkZðk{kt ykðu Au, suLke MkkÚku huMkk Mkrník
MkVuË {kuhÃkªA ¼uhðe yktøk¤eLkk xuhðkt ÃkkýeÚke ¼ªsðe n¤ðu nkÚku ½»koý ykÃke MkVuË {kuhÃkªALku
Lke[uÚke WÃkh ¾U[íkkt {kx÷e{ktÚke çkkuz{kt ðk½ ½qhfíkku nkuÞ yuðku æðrLk WÃkòðu Au.
• MkqºkÄkhu økðhkðu÷wt økeík ykMkÃkkMk Q¼u÷e Mºkeyku {tShktLkk íkk÷u Mk{qn{kt Íe÷u Au.
• yk Mk{qn økeíkLkk MkÚkðkhu yufkË Mºke-Ãkwhw»kLkku ðuþ Äkhý fhe nkÚk{kt zktøk ÷E AxkËkh Lk]íÞ fhe zuhk-
Lk]íÞLke Wsðýe fhu Au.
• yk zuhk-Lk]íÞ zktøkLke ðkh÷e çknuLkkuLkwt ÃkhtÃkhkøkík «k[eLk Lk]íÞ Au.
• {køkþh {kMk{kt zktøk rsÕ÷k{kt zwtøkhËuðLke Ãkqò «Mktøku ¼kÞkLk]íÞ hsq ÚkkÞ Au.
• zwtøkhËuðLkk WíMkðLke ÷kufr«Þíkkyu íkku nðu ònuh WíMkðLkwt MÚkkLk «kÃík fÞwO Au.
• fwfýk, ðkh÷e, ¼e÷ ðøkuhu ykrËðkMkeyku nkÚk{kt nkík r{÷kðe {kuf¤k {Lku yk Lk]íÞ{kt òuzkÞ Au.
• Ãkkðhe yu yk Lk]íÞLkwt yrLkðkÞo ðkã ½ýkÞ Au.
• zktøk{kt y»kkZe íknuðkh íkuhþÚke þY ÚkE rËðk¤e MkwÄe [k÷u Au.
• yk Ëhr{ÞkLk XkfrhÞk Lk]íÞku ÞkuòÞ Au.
• yuLke ÷kûkrýfíkk yu Au fu [Ãk¤íkk yLku Ãkkihw»k {wÏÞ nkuðkÚke Mkûk{ Ãkwhw»kku s yu{kt òuzkÞ Au.
• Ähíke{kíkk, økúk{{kíkk, yLLkÃkqýko, LkkøkËuð, ðk½Ëuð, [tÿËuð, MkqÞoËuð ðøkuhu ËuðkuLku – Ãkøku ½q½hk
çkktÄe Lkíkofku Lk{Lk fhu Au yLku íku ÃkAe Lk]íÞku ykht¼ ÚkkÞ Au.
• XkfrhÞk Lk]íÞ{kt økðkíkkt økeíkku{kt Ãk]Úðe, [tÿ, MkqÞoLke WíÃkr¥k fÚkk hk{kÞý, {nk¼khík «MktøkkuLku ðýe
÷E {kuze hkík MkwÄe Lk]íÞøkeíkku{kt hMkÃkqðof økðkÞ Au.
• XkfrhÞk Lk]íÞku îkhk W¾kýktÃkØríkLkk Mkðk÷sðkçkku Ãký «ÞkuòÞ Au.
• zktøk yLku ð÷Mkkz rsÕ÷k{kt ÷øLkkrË «MktøkkuLku {kË¤ yLku {tShkt MkkÚku fÚkkøkeíkkuLkk Mknkhu h{÷e
Lk]íÞku ÚkkÞ Au.
• yk Lk]íÞ«Mktøku Ëhuf sý {tShkt MkkÚku Mk{qn{kt fÚkk økeík økkÞ Au, ßÞkhu Ãkkt[-A {kýMkku rðrþü
Ãkkuþkf{kt {kË¤ MkkÚku [fhe[k÷, Xq{f[k÷, Ëkuz[k÷ ðøkuhu Lkk[u Au.
235
• yu{kt ð[{kt ºkýuf sý fkur{f fhíkk òÞ.
• hªA, ðk½, ¼ðkLke {kíkk ðøkuhuLkkt {nkuhkt MkkÚku Ãkkºkku ykðu su LkðËtÃkíkeLku yLku òLkiÞkkuLku {LkkuhtsLk
fhkðíkkt òÞ.
• fk¤¢{u Lk]íÞ{kt rðf]rík ðÄðkÚke MkwÄkhk YÃku yk Lk]íÞku Ãkh «ríkçktÄ {qfðkLku fkhýu ÷øk¼øk Lkk{þu»k
ÚkÞkt Au.
• Ërûký økwshkík{kt ‘Mkkìtøk’ Lkk{u Lkkxâf¤k ¼sðLkkhkykuLku ‘MkktøkrXÞk’ fnuðk{kt ykðu Au.
• MkkìtøkLke fÚkkðMíkw{kt Mk{ksLke Mkkt«ík Mk{MÞkyku rÍ÷kÞu÷e òuðk {¤u Au.
• Mkkìtøk yu økeík yLku Lk]íÞLkku «fkh Au.
• yk MkktøkrzÞkyku yuf MÚk¤uÚke çkeò MÚk¤u Vhíkk hnu Au.
• íku{Lkk îkhk hsq fhkíkkt «ýÞçku÷zeLkk hkz÷e økeíkkuyu ykrËðkMkeykuLkwt ½u÷wt ÷økkzâwt Au.
• økwshkíkLke ¼ðkELke su{ Mkkìtøk{kt MºkeÃkkíkku Ãkwhw»kku s ¼sðu Au.
• yu{kt ½ýe ðkh y&÷e÷íkk Ãký «ðuþu Au.
• Ërûký økwshkíkLkk ykrËðkMkeyku ÔÞÂõíkøkík yLku Mkk{qrnf Mkw¾kfkhe {kxu, ykŠÚkf rðfkMk {kxu,
¾uíke{kt çkhfík yLku òLkðhkuLku hkuøkËkuøkÚke çk[kððk çkkÄk-{kLkíkk {kLkeLku ËuðkuLke Mkk{qrnf Ãkqò fhíkk
nkuÞ Au.
• íkuLku ‘nh¾e ÷E sðe’ fnuðk{kt ykðu Au.
• ËuðÃkqsLkLkku rËðMk ykrËðkMkeyku {kxu ykLktË yLku WíMkðLkku çkLke hnu Au.
• Mkki fkuE nh¾kELku ËuðkuLke ÃkqòLke íkiÞkhe fhu Au, íkuÚke íku «MktøkLku ‘nh¾e’Lkk Lkk{u yku¤¾ðk{kt ykðu
Au.
• zwtøkhLke ík¤uxe{kt ËuðLkkt Lkk[÷kt {kxuLke søÞk nkuÞ Au, suLku hkÞ¾¤e fnuðk{kt ykðu Au.
• ËuðkuLkk ¼õíkku {kuze hkºku MLkkLk fhe, Ãkrðºk ÚkE MíkðLkLke íkiÞkheyku fhu Au.
• yk søÞkyu ðkhkVhíke y÷øk y÷øk ËuðMíkwrík fhe ËuðkuLku heÍððk{kt ykðu Au.
• ËuðkuuLku heÍðíke ð¾íku nkfkuxk, rfrfÞkheyku MkkÚku ÷kfze XÃkXÃkkðíkk yk¾e hkík Lkk[u Au.
• ÄkŠ{f «Mktøkkuyu ÔÞÂõíkøkík fu Mk{qn ©uÞkÚkuo ËuðkuLke ykhkÄLkk fhðk yur«÷-{u {kMk{kt ‘¼ðkzk’Lkwt
ykÞkusLk fhðk{kt ykðu Au.
• yk ¼ðkzk ykX rËðMk {kxu ÞkuòÞ Au.
• Mkkík{k rËðMku LkkLkk ¼ðkzk yLku ykX{Lkk rËðMku {kuxk ¼ðkzk hsq ÚkkÞ Au.
• yk «Mktøku rLkÞík MÚk¤uÚke {qŠíkyku ÷kðe økk{{kt fu Vr¤Þk{kt {qfðk{t ykðu Au.

236
• yk «Mktøku økk{Lke Mkkík fLÞkykuLku yuf yuf xkuÃk÷e ykÃkðk{kt ykðu Au.
• yk xkuÃk÷e{kt Lkktøk÷e, zktøkh, yzË, íkwðuh ðøkuhu ðkðu÷k nkuÞ Au.
• yk xkuÃk÷eyku {kÚku {qfeLku fLÞkyku LkËeyu òÞ Au.
• yu{Lke ÃkkA¤, økk{÷kufku Lkk[íkkt Lkk[íkkt [k÷u Au.
• ÃkAe yuf xufhe Ãkh xkuÃk÷eyku {qfu Au.
• ykøkk{e {kuMk{{kt ¾uíke-Ãkkf Mkkhku Qíkhu íkuðe ©ØkÚke yk rðrÄ fhu Au.
• {kuxk ¼ðkzkLkk rËðMku yÚkkoíkT, ykX{k rËðMku xkuÃk÷eyku ÃkkAe ÷kðeLku ¼ðkzkLkk MÚkkLkfu {qfðk{kt
ykðu Au.
• ‘¼ðkzk’Lkk ykXuykX rËðMk Ëhr{ÞkLk Mkkts ÃkAe ËuðËuðeykuLkkt {nkuhkt ÃknuheLku ÷kufku Lk]íÞ fhu Au.
• yk ¼ðkzkLk]íÞ{kt Ëhuf ËuðLkk [k¤k (Mkkìtøk) swËk swËk nkuÞ Au.
• ¼ðkzkLkk [k¤k{kt ÄkŠ{f fÚkkðMíkwykuLku «kÄkLÞ ykÃkðk{kt ykðu Au.
• ½uh Lk]íÞ
• Ërûký økwshkíkLkk Ëqçk¤kykuLkwt ½urhÞk-Lk]íÞ Ãký ykÃkýwt æÞkLk ¾U[u Au.
• Ëqçk¤kyku fkr¤fk yLku ytçkk{k Ãkh økkZ ©Øk Ähkðíkk nkuðkÚke Lkðhkrºk Lku fk¤e [kiËMku ½uh çkktÄu Au.
• ½uh çkktÄLkkh ‘{kíkkLkk ¾uhk’ fnuðk{kt ykðu Au.
• yk ð¾íku ðeMk-Ãk[eMk swðkrLkÞkyku MºkeykuLkku Ãkkuþkf Ãknuhe fkLk{kt øk÷økkuxkLkkt Vq÷ ¾kuMku Au.
• ½uhLkk «Úk{ rËðMku {kíkkLku {h½kLkku ¼kuøk ykÃke ¼qðku fnu íÞkt {h½kLkwt {kÚkwt Ëkxe Lk]íÞ fhðk{kt yðu
Au.
• ½uhLkk Lk]íÞLkku yk «fkh ÞwØLkk Lk]íÞLku {¤íkku ykðu Au.
• yk Lk]íÞ{kt yLkuf [k÷ku ykðu Au.
• ½urhÞkyku Lk]íÞ fhíkkt fhíkkt Ãkkhýwt, Ãkðkzk fu {kíkkLkk økhçkk økkÞ Au.
• yk{ ½urhÞk-Lk]íÞ ÄkŠ{f íknuðkhLkwt yuf ytøk Au.
• íkzðeykuLkwt ½urhÞk-Lk]íÞ
• ½urhÞk-Lk]íÞ Ãkt[{nk÷, ¼Y[ yLku ðzkuËhk-rðMíkkh{kt ðMkíkk íkzðeykuLkwt ¾qçk ÷kufr«Þ Lk]íÞ økýkÞ
AXu.
• nku¤eLkk çkesu rËðMku økk{Lkk fux÷kf swðkrLkÞk þhehu nku¤eLke hk¾ [ku¤eLku ½urhÞk çkLku Au.
• fkuE þhuh [qLkkLkkt ík÷fkt fhu Au.
237
• fkuE ¼ku®høkýeLke {k¤k çkLkkðeLku øk¤k{kt Ãknuhu Au.
• fkuE ÷e{zkLkkt ÃkkLkLkku xkuÃkku çkLkkðeLku {kÚku Ãknuhu Au.
• fkuE ºkkrxÞkLke xkuÃke çkLkkðeLku Ãknuhu Au.
• fkuE fuzâu íkku fkuE Ãkøku ½q½hk çkktÄeLku rðrðÄ ðuþ Äkhý fhe Zku÷Lkk íkk÷u íkk÷u xeÃkýe Lk]íÞ fhíkkt
fhíkkt, ÷kufkuLku nMkkðíkk Ãkkt[ rËðMk MkwÄe økk{uøkk{ Vhu Au.
• yk Lk]íÞ«Mktøku fk÷e{kMke çkLkLkkh ½urhÞku {uþÚke ÃkkuíkkLkwt {kU fk¤wt fhu Au.
• Vkx÷ku ½k½hku Ãknuhu Au yLku nkÚk{kt íkqxu÷wt MkqÃkzwt hk¾u Au.
• fkuE ½uh Lk ykÃku íkku íku MkqÃkzwt ÷E íkuLke ÃkkA¤ Ãkzu Au.
• yk ½urhÞku rðrðÄ «fkhLkkt Lk]íÞku fhu Au.
• íkzðeLke yk÷uýe-nk÷uýe
• yk÷ýe-nk÷uýe yu ðzkuËhk rðMíkkhLke íkzðe òríkLke ¼e÷ fLÞkykuLkwt ÉíkwLk]íÞ Au.
• ðLkðøkzk{kt ðMkLkkhe ¼e÷ fLÞkyku ðMktíkLkk ykøk{LkLku Lk]íÞ îkhk ðÄkðu Au.
• LkðÞkiðLkk-þe ðMktíkÉíkwLkwt ykøk{Lk Úkíkkt s «f]rík Ãkwhçknkh{kt ¾e÷e QXu Au.
• yk «Mktøku Mkh¾e MkrnÞhku yufçkeòLke fuzu nkÚkLkk ftËkhk fhe økeíkku økeíkk Lkk[u Au.
• yk Lk]íÞøkeíkku íkzðeyku{kt ‘xku¤kt’Lku ¼e÷ku{kt ‘yk÷urýÞkt’ Lkk{u yku¤¾kÞ Au.
• yk Lk]íÞ yk÷uýe-nk÷u÷eLkk Lkk{u ðÄw òýeíkwt Au.
• ykrËðkMkeykuLkwt ík÷ðkh-Lk]íÞ
• Ãkt[{nk÷ rsÕ÷kLkk ËknkuË rðMíkkhLkk ykrËðkMke Ãkwhw»kku {kÚku Äku¤ku Vuutxku yLku þhehu fk¤k fçkò
Ãknuhe, {kuZu çkkufkLke çkktÄe nkÚk{kt W½kze ík÷ðkhku ÷E Zku÷Lkk yðks MkkÚku ík÷ðkh-Lk]íÞ fhu Au.
• Mkkihk»xÙLkk þqhkykuLkk ík÷ðkh-hkMkLku ÷øk¼øk {¤íkwt yk Lk]íÞ Au.
• rþfkh-Lk]íÞ
• Äh{Ãkwh rðMíkkhLkk ykrËðkMkeyku íkehfk{Xwt fu ÄLkw»kçkký yLku ¼k÷k ÷ELku rþfkh síkk nkuÞ íkuðk
nkfk, Ãkzfkhk Lku r[r[Þkhk fhíkkt fhíkkt {tShkt, Ãkwtøke yLku Zku÷ MkkÚku Lk]íÞ fhu Au.
• rþfkhLke «k[eLk «Úkk{ktÚke yk Lk]íÞ Qíkhe ykÔÞwt Au.
• MkeËeykuLke Ä{k÷Lku ftEf ytþu {¤íkwt yk Lk]íÞ Au.
• ykøkðk-Lk]íÞ
• ¼Y[ rsÕ÷kLkk Lk{oËkfktXkLkk fux÷kf rðMíkkhku{kt ðMkíke òríkyku{kt yk Lk]íÞ òuðk {¤u Au.

238
• yk Lk]íÞ{kt Ãkwhw»kku ÷ktçke ÷kfzeyku WÃkh ½q½hk çkktÄe ÷kfzeLkku yuf Auzku nkÚk{kt hk¾eLku Lk]íÞ fhu Au.
• yk Lk]íÞ ÄkŠ{f «Mktøku ÞkuòÞ Au.
• fkfzk-Lk]íÞ
• økwshkíkLke fux÷ef ÃkAkík òríkyku çkr¤Þkfkfk Lku þeík¤k{k{kt ©Øk Ähkðu Au. çkk¤fLku çkr¤Þ[k
Lkef¤u íkku çkr¤ÞkfkfkLke çkkÄk hk¾u Au.
• yk «Mktøku nkuhk{ýwt fhíkk çkk¤fLkk fwxwtçkLkkt Mºke-Ãkwhw»kku ðksíkuøkksíku çkr¤ÞkËuuðLkk {trËhu òÞ Au.
• íÞkhu yuf Ãkwhw»k çku nkÚk{kt Mk¤økkðu÷k fkfzk ÷ELku Lkk[íkku Lkk[íkku ykøk¤ [k÷u Au.
• ¾kMk fheLku çkr¤ÞkËuðLku heÍððk {kxu yk Lk]íÞ fhðk{kt ykðu Au.
• økk{eíkkuLkwt ÷kufLk]íÞ
• Mkwhík rsÕ÷k{kt MkkuLkøkZ rðMíkkh{kt ðMkíkk økk{eík ÷kufku ÃkkMku ÷kufLk]íÞLke ykøkðe ÃkhtÃkhk òuðk {¤u
Au.
• MkðkhLkk, MkktsLkk, {æÞhkrºkLkk yLku ÃkhkuZLkk swËk swËk Lk]íÞ«fkhku Au.
• økk{eíkkuLkk çkËk {¤eLku Ãk[kMkuf sux÷k Lk]íÞfkhku Au. yuf Ãkktøk (fíkkh){kt 50Úke 75 ÷kufku òuzkÞ íkuðe
ºký-[kh Ãkktøkz yuf Lkk[ý¾¤e{kt Lkk[u Au.
• ÷øLk«Mktøku Lkk[ý¾¤e{kt [kh-Ãkkt[ zkuçkhkt yLku çku-ºký Zku÷Lkk íkk÷ MkkÚku swðkrLkÞk Lku ½hzkçkwëk
÷kufkuLkk Lk]íÞLke h{Íx çkku÷u íÞkhu hkík õÞkt [k÷e òÞ Au íkuLke yMkh Ãkzíke LkÚke.
• Ãkt[{nk÷Lkk ykrËðkMkeykuLkkt Lk]íÞku
• Ãkt[{nk÷Lkk ykrËðkMkeyku nkuu¤eLkk íknuðkhku{kt {kuxk Zku÷ MkkÚku Lk]íÞ fhu Au. ÷øLk suðk «Mktøku íkku
yk¾e hkík Lk]íÞkuLke h{Íx çkku÷u Au.
• Ãkwhw»kkuLkk Lk]íÞ-«fkhku{kt ½kMÞku, {xfe[k¤ku, økÞq÷e, ½zqr÷Þku, ºký zøkr÷Þku, ðkLkku, fuzÄkur¤Þku
{wÏÞ Au; ßÞkhu MºkeykuLkk Lk]íÞ«fkhku{kt ½khðku, ½kuh h{ðku {wÏÞ Au.
• Vkøký MkwË yrøkÞkhMkLkk rËðMku ykrËðkMkeyku {nkËuðSLkk {trËh ykøk¤ {kuxk Zku÷ MkkÚku økku¤kfkhu
Mk{qn{kt Lk]íÞ fhu Au.
• yk òu{ðtíkwwt Lk]íÞ íkktzðLk]íÞLke ÞkË ykÃku íkuðwt nkuÞ Au.
• {ktzðk-Lk]íÞ
• ðzkuËhk rsÕ÷kLkk íkzðeyku{kt yk Lk]íÞ òýeíkwt Au. yk Lk]íÞ ð¾íku Úkkuzk sý økkuu¤ fqtzk¤wt ð¤eLku çkuMke
òÞ Au.
• çkuXu÷k ÷kufkuLkk ¾¼u yufuf Ãkøk {qfeLku sý Q¼ku hnu Au.
239
• ÃkAe Zku÷Lkk íkk÷u íkk÷u çkuXu÷k çkÄk Q¼k ÚkkÞ Au.
• ¾¼u Q¼u÷k nkÚk{kt Aºke fu Y{k÷ hk¾u Au.
• yk yk¾ku {ktzðku òýu Lk]íÞ fhíkku nkuÞ íkuðwt ÷køku Au.
• ykðwt Lk]íÞ zktøkLkk ykrËðkMkeyku yLku ¾k¾rhÞk xÃÃkkLkk Xkfkuhku{kt Ãký òuðk {¤u Au.
• n¤ÃkríkykuLkwt íkqh-Lk]íÞ
• Ërûký økwshkíkLkk n¤Ãkríkyku{kt yk Mk{qnLk]íÞ ½ýwt «[r÷ík Au.
• ÷øLk fu nku¤e suðk WíMkð «Mktøku íkqh MkkÚku ÷kfzeLkk ztzefk ðzu fktMkkLke Úkk¤e ðøkkze íkqh yLku Úkk¤eLkk
yðks MkkÚku yufçkeòLke f{hu nkÚk ¼eze økku¤ økku¤ VheLku rðrðÄ [k¤kyku{kt íkuyku Lk]íÞ fhu Au.
• yk Lk]íÞ hkíkkuLke hkíkku [k÷u Au.
• {u¤kyku «Mktøku Lk]íÞ
• økwshkík{kt XuhXuh ykrËðkMkeykuLkk {u¤k ¼hkÞ Au.
• {u¤k{kt síke ð¾íku ykrËðkMkeku nkÚk{kt Aºkeyku ÷ELku Zku÷ MkkÚku Lkk[íkkt Lkk[íkkt {u¤k{kt òÞ Au.
• Vkøký {rnLkkLke AêLkk rËðMku ËknkuË ÃkkMku ykðu÷k suMkkðkzk{kt ¼hkíkk {u¤k{kt Ãkwhw»kku íkk¤eyku Ãkkze
nkÚk Ÿ[k fhe r[r[Þkheyku Ãkkzíkk Ãkkzíkk Zku÷Lkk íkk÷u íkk÷u Lkk[u Au.
• zwtøkhËuðLke Ãkqò{kt hsq Úkíkkt ËuðeLk]íÞ «Mktøku yÂøLkLk]íÞ fhðk{kt ykðu Au.
• ykrËðkMkeyku ©ØkÃkqðof Mk¤økíkkt ytøkkhkÃkh W½kzk Ãkøku [k÷u Au.
• økwshkíkLke Ãkqðo Ãkèe Ãkh ykðu÷k ykrËðkMke rðMíkkh{kt nku¤eLkk çkeò rËðMku ‘[q÷’ Þkusðk{kt ykðu
Au.
• íku{kt Ãký ykrËðkMkeyku yzðkýk Ãkøku ytøkkhk Ãkh [k÷u Au.
• yÂøLkLk]íÞ Ëhr{ÞkLk çku-ºký ÔÞÂõíkyku çkuW nkÚk{k ÷kfzkLkk Mk¤økíkkt XqtXk ÷ELku Lkk[u Au.
• Mk¤økíkk ÷kfzkLkLkkt XqtXkyku{kt Úkíkku ¼zfku çkwÍkðe, Mk¤økíkkt XqtXkt nkÚk Ãkh, ÃkeX Ãkh Ãkux Ãkh yLku
çkhzk{kt ÃkkuíkkLkk yLku Mkk{k {kýMkLkk ytøk Ãkh [ktÃku Au.
• Ytðkzkt ¾zkt fhe Lkk¾u yuðe ðkík íkku yu Au fu ÷kfzkLkk Mk¤økíkk fku÷Mkk Lku XqtXkt {kU{kt {qfe {kusÚke
Lk]íÞ fhu Au.
• MkeËeykuLke Ä{k÷
• MkeËeyku ÃkkuxwoøkeÍkuLke MkkÚku ykr£fkÚke ykðeLku Mkkihk»xÙ òVhkçkkË, MkwhuLÿLkøkh yLku sqLkkøkZ rðMíkkhLkk
òtçkqh{kt ðMku÷k Au.
• ykr£fkLke ykrËMktMf]ríkLkwt òu fkuE rðþu»k ík¥ð s¤ðkÞwt nkuÞ íkku íku MkeËeykuLkk Ä{k÷-Lk]íÞ{kt s¤ðkÞwt

240
Au.
• ykr£fk{kt ðMkíkk ykrËðkMkeyku rþfkh fhðk òÞ íÞkhu yLku rþfkh {éÞk ÃkAe ykLktË{kt ykðe
sELku su «fkhLkwt Lk]íÞ fhu Au íkuLke Íkt¾e MkeËeykuLke Ä{k÷{kt òuðk {¤u Au.
• Ä{k÷-Lk]íÞ, {þehkt-Lk]íÞLku Lkk{u Ãký òýeíkwt Au.
• Lk]íÞ-«Mktøku MkeËeyku Lkkr¤ÞuhLke yk¾e fk[÷e{kt fkurzÞwt Lkkt¾eLku íkuLkk Ãkh ÷e÷wt ÷qøkzwt ðªxeLku çkLkkðu÷kt
{eþkthk íkk÷çkØ heíku ðøkkzeLku økku¤ økku¤ Vhík òÞ Au.
• nkÚk{kt hk¾u÷k {kuhrÃkåALkku Íqzku n÷kðíkkt Lku Zku÷fe ðøkkzíkkt ðøkkzíkkt MkeËe økeík økkíkkt økkíkkt nkuW...
nkuW... nku... nku yðks fhu Au.
• yðksÚke ðkíkkðhý ¼hkE òÞ Au.
• MkeËeykuLke Ä{k÷ ¾qçk ÃkØríkMkhLke Lku íkk÷çkØ nkuÞ Au.
• Mkk{kLÞ heíku MkeËeyku ÃkehLkk ðkhíknuðkhu økwhwðkhLkk rËðMku yLku Ëh {rnLkkLke yrøkÞkhMk Lku MkwË
çkesLkk rËðMku Ä{k÷-Lk]íÞ fhu Au.
• yk «Mktøku ðøkkzðk{kt ykðíkku {kuxku Zku÷ ‘{wþehk’Lkk Lkk{u ykuu¤¾kÞ Au.
• ßÞkhu LkkLke Zku÷feLku ‘Ä{k÷’ yLku MºkeykuLkkt ðkrtstºkkuLku ‘{kÞ{eMkhk’ yÚkðk ‘Mku÷kLke’ fnuðk{kt
ykðu Au.
• sqLkk ð¾ík{kt hkò{nkhkòyku MkeËeykuLku íkuzkðeLku ¾kMk Ä{k÷-Lk]íÞ fhkðíkk, íkuÚke MkeËeykuLke
Ä{k÷ ¼khík¼h{kt òýeíke çkLke Au.
• ykrËðkMke Lk]íÞkuLke òýfkhe Lk ÄhkðLkkhLku yu y½hkt yLku yxÃkxkt sýkÞ Ãký Lk]íÞLku òýLkkhk
{kxu yíÞtík Mkh¤ yLku Mkns Au.
• ¼ku¤k ðLkðkMkeykuLkkt yk Lk]íÞku{k «f]rík «íÞuLkku «u{ yLku «f]ríkÃkqò Mk{kÞu÷kt Au.
• Lk]íÞ yu yu{Lku {Lk «¼w yLku «f]ríkLku Ãkk{ðkLkwt MkkÄLk Au.
• yk{ ÷kufLk]íÞku{kt ÷kufSðLkLke {Míke, ¾w{khe yLku QŠ{ykuLke LkiMkŠøkf yr¼ÔÞÂõík òuðk {¤u Au.
• íkuÚke ykÃkýkt ÷kufLk]íÞku ÷kufMktMf]ríkLkku Mkk[ku Ãkrh[Þ fhkðe ÷kufSðLkLke Ä{o¼kðLkk yLku yzøk
©ØkLke Mkk[e Í÷f çkíkkðu Au.
• ÷kuff÷k
• ÷kuff÷kLkkt ÔÞkðíkof ÷ûkýkuu yLku íkuLke ÃkhtÃkhk :
• ÷kuff÷k yux÷ku ÷kufku yLku ¼qr{økík f÷kfkhku îkhk ÃkhtÃkhkyu MkòoÞu÷e ÷kirff ík¥ððk¤e f÷k.
• yk ÷kuff÷kfkhku yLku fkheøkhkuyu sLkMk{qnLke hwr[Lku æÞkLk{kt hk¾eLku ÔÞkðnkrhf íku{s ÄkŠ{f
241
ÃkhtÃkhkLk yLkwMkheLku, ÃkkuíkkLke yktíkhMkqÍ íku{s Mkktr½f heíku yk f÷kfkheøkheLkku rðfkMk fÞkuo Au.
• ÷kuff÷kLkwt ½zíkh Ëuþfk¤Lku yLkwYÃk yuðe «kÃík MkkÄLkMkk{økúe{ktÚke ÚkkÞ Au.
• ÷kuff÷k yLku fkheøkhe{kt ÃkhtÃkhkLke Mkktf¤ íkku nkuÞ s Au, Ãký MkËeyku síkkt fk¤¢{u ÷kuff÷kfkhku
ÃkkuíkkLke fkuXkMkqÍ «{kýu fþwtf LkðeLk íkíð Ãký W{uhíkk hnu Au; yux÷u ÷kuff÷k yLku f÷kfkhe{kt
ÃkkhtÃkkrhfíkk MkkÚku LkkðeLÞ Ãký W{uhkíkwt òÞ Au, Ãký Mk{Þ síkkt LkðeLk ík¥ð MkðoøkúkÌk çkLke ÃkhtÃkhkLkwt
YÃk Äkhý fhe ÷u Au.
• ÷kuff÷kfkheLke Mkhsík ÔÞÂõíkøkík yLku rðþu»kík: íkku Mkk{qrnf «fkhu ÚkE nkuðkÚke íku sLkMk{qn Mk{S
þfu íkuðe MkkËe, Mkh¤ yLku ÷kuff÷kfkhLke ykðzík yLku MkqÍ «{kýuLke nkuÞ Au.
• íkuLke ykf]rík yLku h[LkkçktÄ Mkh¤, htøkku íkusMðe, ½kx½zíkh f÷k{Þ yLku WÃkÞkuøke ÚkkÞ yuðkt,
hu¾kðxe òuhËkh yLku yá~Þ MðYÃku ÷kirff ík¥ðk¤e nkuÞ Au.
• ÷kuff÷kfkheLkku yLkwçktÄ ÷kufSðLk yLku ÷kufÄ{oÃkhtÃkhk MkkÚku òuzkÞu÷ nkuðkÚke ÷kuff÷kfkh «kÞþ:
÷kirff ÃkhtÃkhk íkkuzíkku LkÚke, Ãký sLkhwr[ «{kýu f÷k yLku fkheøkheLkwt MksoLk fhe ÃkkuíkkLke hkuShkuxe
f{kE ÷u Au.
• ÷kuff÷kfkheLke ÃkhtÃkhk ½ýe «k[eLk Au.
• ¼ªíkr[ºk, Äqr÷r[ºk, rþÕÃk, {tzLk, Ãkfðu÷e {kxeLkkt h{fzkt, ¼hík-økqtÚký, ½kx½zíkh ðøkuhuLke
ftzkhfkheøkheLke h[LkkLke ÃkhtÃkhk íkku «k[eLk LkËefktXkLke MktMf]rík, þwtøkfk¤, Ãkqðo {æÞfk¤ íku{s
{æÞfk÷eLk suðe s Qíkhe ykðe Au; su{ fu, ÃkkýeXk{Lkk ½kx yLku íkuLkk ÃkhLkkt r[íkhk{ý, Ãkfðu÷e
{kxeLkkt h{fzkt, ÷kuf¼hík yLku {kuíkeÃkhkuýkLke þku¼Lk¼kík, AqtËýktLkkt «íkefku, fkrXÞkðkze ÷kuLkkheLkkt
yk÷u¾r[ºkku ðøkuhu{kt «k[eLk ÃkhtÃkhkLkwt MkkíkíÞ òuE þfkÞ Au.
• ÷r÷íkf÷k yLku ÃkkhtÃkkrhf f÷kfkhe :
(1) ÷r÷ík «fkhLke ÷kuff÷kyku : r[ºkf÷k, rþÕÃkf÷k, Äqr÷r[ºkku, {kxeLkkt Ãkfðu÷kt h{fzkt; (2)
ÃkkhtÃkrhf yuðe ÷kuff÷kfkhe : ÷kuf¼hík, {kuíkeÃkhkuýwt, ðxkðfk{, MkwÚkkhe, fwt¼fkhe ðøkuhu.
• á~Þ-{qíko ÷r÷íkf÷kLkk f÷kfkhkuLke MktÏÞk {ÞkorËík nkuðkÚke ykðk f÷kfkhku nhuf økk{u nkuíkk LkÚke;
Ãký ÃkkhtÃkkrhf ÷kuff÷kfkheLkk Mksofku íkku økk{uøkk{ nkuðkÚke íkuyku ÃkuZeWíkkh, ÃkhtÃkhkyu Ãkiík]f ÄtÄku-
ÔÞðMkkÞ fhíkk hÌkk Au yLku ÃkhtÃkrhík «fkhLke ÷kufhwr[Lku æÞkLk{kt hk¾eLku ½kx½zíkh, fkuíkhýeszíkh
yLku ¼hík[eíkhLkkuÞ fMkçk fheLku hkuShkuxe {u¤ðe ÷u Au.
• økk{zkøkk{Lke Mºkeyku f÷kfkh LkÚke Ãký f÷k«u{e nkuðkÚke íkuykuyu ÃkkuíkkLkkt ½h¾kuhzktLku økkh-ykuf¤e
fhe, ÷qøkzkt÷¥kk, [esðMíkw yLku ¼híkÃkhkuýktLkk fMkçk {ktzeLku ÃkþwLkuÞ þýøkkÞkO.
• ykðe f÷kfkhe ðu[ðk {kxu Lkrn Ãký ÃkkuíkkLkk ytøkík WÃkÞkuøk {kxu fhkE nkuðkÚke, íku{kt LkkíkÃkktíkLke
¾krMkÞík Ãký òuE þfkÞ Au.

242
• ¼híkfk{
• økwshkíkLke yk ík¤ÃkËe nMíkf÷k Au. ¼kíkeøk¤ ÷kuf¼hík yLku {Lkkunh {kuíkeøkqtÚký yu Mkkihk»xÙ yLku
fåALkk økúk{«ËuþkuLkku ykøkðku f÷kMktMfkh Au.
• ÷kufLkkheLke f¤khrMkfíkk yLku MkkIËÞo¼kðLkkLkkt {q¤ ykðe f÷kyku{kt òuðk {¤u Au.
• YÃkk¤k htøkkuuÚke ykuÃkíkwt á~Þ-ÃkhtÃkhkLkwt ¼hík yu ÷kufLkkheLkk Ëun, ½h¾kuhzkt yLku ÃkþwykuLkku ykøkðku
þýøkkh Au.
• ËhçkkhøkZ{kt, ¾uzðkÞk ðhýLkkt Ëqçk¤kt-Ãkkík¤kt ¾kuhzktyku{kt fu {k÷ÄkheykuLkk LkuMkzk{kt ðMkíke
÷kufLkkheykuyu LkðhkþLke ðu¤kyu ¼híkfk{Lke yk fk{ýøkkhe f÷kLku ¾e÷ðe Au.
• fýçke, fku¤e, {uh, ykÞh, Ãkt[kuu¤e, fkhrzÞk-hksÃkqík, ¾hf, Mkíkðkhk, Ãk÷uðk¤ çkúkñý, ¾ktx,
¼hðkz, hçkkhe, [khý, fkXe, økhkrMkÞk, {ku[eyku íkÚkk sík Lkkheykuyu økwshkík økkihð ÷E þfu yuðk
yk f÷kðkhMkkLku SðLke su{ síkLk fheLku ò¤ðe hkÏÞku Au yLku yu{kt yÃkkh ðirðæÞ Ãký W{uÞwO Au.
• «kf]ík{kt ‘¼he{’ yux÷u fu ¼heLku çkLkkðu÷wt yuðku «Þkuøk {¤u Au.
• MktMf]ík{kt ‘¼]ík’ þçË Au.
• íku WÃkhÚke ‘¼hík’ þçË ykÔÞku nkuðkLkwt LkkUÄkÞwt u.
• ÷kuf¼híkLke «k[eLk ÃkhtÃkhkykuLkwt Ãkøkuhwt nzÃÃkkLke MktMf]ríkLkk Mk{Þ MkwÄe ÃknkU[u Au.
• {kunU-òu-ËzkuLkk Wí¾LkLk Ëhr{ÞkLk {¤e ykðu÷ Ä{oøkwhw fu hkòLke {qŠíkLku Ãknuhkðu÷ fÃkzk Ãkh 3
Ãkkt¾zeyku WÃkMkkðu÷k Vq÷Lkwt ¼hík Au.
• íkuLkk ÃkhÚke yLkw{kLk fhe þfkÞ fu LkËefktXkLke MktMf]ríkLkk fk¤u ®MkÄ, Mkkihk»xÙ yLku fåA{kt MºkeÃkwhw»kkuLkkt
ðMºkku Ãkh ¼híkfk{ Úkíkwt nþu.
• Mkkiihk»xÙLkk ÷kuf¼hík{kt ykðe rºkÃkkt¾zeLke ¼kík ‘íkeíkezk ¼kík’Lkk Lkk{u yksu Ãký ¼hðk{kt ykðu Au.
• yksLkk ¼híkfk{Lke rðrðÄ ©uýeyku fåA, Mkkihk»xÙLke ík¤ÃkË yLkkÞo «ò yLku çknkhÚke ykðeLku
ðMku÷e yLkuf òríkykuLkk f÷kfeÞ yLku MkktMf]ríkf ykËkLk-«ËkLk{ktÚke WËT¼ðe nkuðkLku fkhýu Mkkihk»xÙLkk
÷kuf¼hík{kt rðÃkw÷ ðirðæÞ yLku þku¼Lk íku{s ¼kíkh[LkkLke yÃkkh Mk{]rØ MkktÃkzu Au.
• ÷kuf¼hík{kt òríkøkík yLku «kËurþf f÷kðirðæÞLku fkhýu yLkuf ©uýeyku – ÃkØríkyku «[r÷ík ÚkE
Au.
• ykðe ©uýeyku{kt fkXe-¼hík; {ku[e-¼hík; ykÞh-¼hík; hçkkhe yLku ¼hðkze ¼hík; økkurn÷ðkze
¼hík; ¾rMkÞk yLku ¾ktxLkwt ¼hík; {ku÷uMk÷k{ økhkrMkÞkLkwt ¼hík; sík-¼hík; Mkíkðkhk yLku MkkuhrXÞk
ykÞhkuLkwt ¼hík; yçkkuxe, Mkøkh yLku ðk½uhkuLkwt ¼hík; fýçke-¼hík; fku¤e yLku MkhkrýÞkLkwt ¼hík;
hkð¤, ¼kuÃkk, çkkurhÞk ¾ktx, frzÞk yLku fwt¼khkuLkwt ¼hík; {nksrLkÞk ¼hík suðe yLkuf ©uýeyku{kt
243
yuLku rð¼krsík fhe þfkÞ.
• yk çkÄe ¼hík©uýeyku{kt fåALkwt çkLLke ¼hík Mkðo©uc økýkÞwt Au
• fåAe ¼híkLkk htøkkuuLkwt ykÞkusLk, Mkw½zíkk yLku Íeýðík¼Þko xktfk QzeLku ykt¾u ð¤øku Au.
• ¼híkfk{Lku yuLkk rðrðÄ WÃkÞkuøkkuLke árüyu 4 rð¼køk{kt ðnU[e þfkÞ : (1) Mºke-Ãkwhw»kku yLku çkk¤fkuLkk
Ãktz-þýøkkhLkwt ¼hík, (2) ½h-þýøkkhLkwt ¼hík, (3) Ãkþw-þýøkkhLkwt ¼hík yLku (4) Mkk{kLÞ [es-
sýMkku {kxuLkwt MkxhÃkxh ¼hík.
• ÃknuhðuþLkkt ðMºkku ¼híkfk{ ðzu þýøkkhðkLkku MktMfkh íkku Mkkihk»xÙ, fåALke fLÞkykuLku øk¤ÚkqÚke{ktÚke
s {¤u Au.
• ½h{kt ËefheçkkLkkt Ãkøk÷kt ÚkkÞ íÞkhÚke s {kíkk yuLku ykýkÃkrhýkÞk{kt ykÃkðkLkk ¼híkfk{Lke ®[íkk
fhíke ÚkE òÞ Au.
• Ëefhe Mk{sýe ÚkkÞ íÞkhÚke íkku ½h{kt Mkwhe÷kt økeíkkuLkk MkÚkðkhu ¼híkfk{ þY ÚkE òÞ Au.
• sqLkk fk¤u fkrXÞkðkz{kt ¾uzw fLÞk ÃkMktË fhðLke nkuÞ íÞkhu yuLku økkýwt, hkuýwt Lku ð÷kuýwt ykðzu Au fu
Lkrn íku íkÚkk yuLke hktÄðk[ªÄðkLke yLku ¼hík ¼hðkLke íkÚkk yLÞ fk{kuLke fwþ¤íkk ¾kMk òuðk{kt
ykðíke.
• ÷kufLkkheLkk Ãknuðhðuþ{kt ¼hík ¼hu÷kt ðMºkkuLkwt rðrþü {n¥ð nkuðkÚke ðMºkkuLkwt ¼hík h[Lkk, MkkIËÞo
yLku þku¼Lk-¼kíkkuLke árüyu yrík MkwtËh – LkÞ{hBÞ çkLke hnu Au.
• ¾uíke fhíke òríkyku{kt fýçke, fkhrzÞk – hksÃkqík, Ãk÷uðk¤-çkúkñý, ¾hf, MkÚkðkhk yLku fku¤e
Mºkeyku ¼híkfk{Lkk ½k½hk ([rýÞk) Ãknuhu Au.
• fýçke fku{Lke Mºkeyku [rýÞk {kxu yktøk¤k-rMkf÷, [kuÃkkxze, fhíkk¤wt, yÄkoðkxfk, ¼s-çkwèe yLku
Ëkz{Lke ¼kíkku rðþu»k ¼hu Au.
• ßÞkhu ¾hf fku{Lke LkkheLkk [rýÞk Ãkh çkkðr¤Þk, ÷kzðk, yËøk÷ Ãkkuxr÷Þk suðe Lkkfk¼híkLke
¼kíkku ðÄkhu òuðk{kt ykðu Au.
• Ãk÷uðk¤-çkúkñý{kt yzrËÞk yLku fuðzkLke ¼kíkku ðÄkhu ÃkMktË fhðk{kt ykðu Au.
• hsÃkqík fku{Lke Mºkeyku çkkðr¤Þk, rMkf÷ yLku yktøk¤k-ÃkkuÃkxLke ¼kíkku ¼hðkLkku ¾kMk ykøkún hk¾u
Au.
• [rýÞkLke ¼kíkku Ãký økúk{«Ëuþ{kt Úkíkkt ðu÷, Íkz, Úkkuh yLku Vq÷ku ÃkhÚke «uhýk ÷ELku íkiÞkh fhðk{kt
ykðu Au.
• {eXe ÷ªçkze, ÷ªçkzku, çkÚkhk-fuðzk, Vq÷-Úkt¼k, fkhu÷eLke ðu÷, ZkUfðu÷, Äªnhkðu÷ ðøkuhu ¼kíkku
[rýÞk Ãkh ¾e÷e QXu Au.

244
• ÷kufLkkheyku çkk¤fku {kxu {òLkkt ðMºkku ¼híke hne Au.
• Ëefhk {kxu {kur¤Þkt {qfu÷kt furzÞk{kt zkuzðkLke ¼kík, çkkfeLke søkk{kt rMkf÷ yLku ¾ktÃkku ¼hu Au;
yku¾k[Õ÷e yLku fuðzk¼hík ¼he Mkíkkhk yLku {kuíke {ZeLku xkuÃke ¼hu Au.
• [kuhýe{kt Lke[u {kur¤Þk {qfe [tËkðu÷, Äªnhkðu÷, çkwèe, {kuh, ÃkkuÃkx, rMkf÷ yLku ¾ktÃkku ¼hu Au.
• AkufhkLkkt furzÞkt yLku [kuhýe Ãkh ¾e[ku¾e[ ¼hík ¼hðkLkku [k÷ fåA{kt yksu Ãký Au.
• Mkkihk»xÙ{kt Akufhkku fu Ãkwhw»kkuLkkt furzÞkt Ãkh ¼hík ¼hðkLkku rhðks sqLkk fk¤u níkku; yksu yuLkk yðþu»k
YÃku ËhS ÃkkMku MkVuË furzÞk Ãkh ÷k÷, ÷e÷k, ðkË¤e ËkuhkÚke {kuh, ÃkkuÃkx ðøkuhu ¼kíkku ¼hkððkLkku
rhðks hne økÞku sýkÞ Au.
• ½hþýøkkhLkk ¼hík{kt íkkuhý, [kf÷k, [tËhðk, ÃkkLkfkuÚkr¤Þkt, xhÃkrhÞkt, [eíkrhÞkt, Mkk¾íkkuhý,
ÃkAeíkÃkkxe, fktÄe, xkuzr÷Þk, økku÷ íkrfÞk, ÄúkrýÞk, W÷u[, økýuþMÚkkÃkLk, MkqhsMÚkkÃkLk, çkuMký ðøkuhu
{wÏÞ Au. yuLke þku¼Lk ¼kíkku yLku yu{kt ¼hkíkkt «íkefku yÇÞkMkLkku ykøkðku rð»kÞ çkLke hnu Au.
• y¼ý ÷kufLkkheykuyu ÃkkuíkkLke niÞk-Wf÷ík yLku ytíkhMkqÍÚke ¼híkfk{Lku r[ºk«íkefku ðzu su MkkIËÞo
çkûÞwt Au íku òuuELku f÷krððu[fku, Ëuþe yLku rðËuþe f÷k«u{eku íkuLke «þtMkk fhíkkt Úkkfíkk LkÚke.
• yu{kt {kík]íð yLku fw¤{u÷ [÷kðe ÷e÷e ðkze ðÄkhLkkh ½kurzÞwt, Mkw¾Mk{]rØLkwt «íkef ð÷kuýwt, ÃkwºkLkwt
«íkef ÃkkuÃkxzku, LkhLkkheLke MkwtËhíkkLkkt «íkef {kuh yLku Zu÷, yiïÞoLkkt «íkef nkÚke, ½kuzku, ðze÷Lkk
«íkefYÃk yktçkku ðøkuhu îkhk ykf»kof þku¼Lk-¼kíkku h[kÞ Au.
• Mkqhs, [tÿ yshk{h MkíÞLkkt «íkefku Au.
• ðªAeLku òíkeÞ ð]r¥kLkwt «íkef økýðk{kt ykÔÞwt Au.
• fkXe fku{{kt {¤e ykðíkwt øk]nMkwþku¼LkLkwt ¼hík LkkUÄÃkkºk økýkÞ Au.
• yu{ fnuðkÞ Au fu fkXe ËhçkkhkuLke zu÷eyu ykðíkk {ku[e-fkheøkhku îkhk yk MkVkEËkh yLku ykf]rík«ÄkLk
¼híkfk{ íkiÞkh fhðk{kt ykðíkwt.
• yk ¼híkfk{ fkXeykuLkk MkwtËhíkk rðþuLkk ÏÞk÷ yLku þku¾Lku Ãkku»kðkLke íkÚkk fkheøkhkuLke ÔÞðMkkÞe
rLkÃkwýíkkLku rLk¼kððkLke WËkh {Lkkuð]r¥k yLku íku{Lke ykŠÚkf Mk{]rØLkwt ËþoLk fhkðu Au.
• fkXeçkuMký yu øk]nMkòðxLkk fkXe¼híkLkku ykøkðku Lk{qLkku økýkÞ Au.
• çkuMkýLke ÃkAeíkÃkkxeLkk ykzk ÷ktçkk V÷f{kt f]»ý÷e÷k, hwf{rý-rððkn, LkkøkË{ý, Ëký÷e÷k,
ðMºkknhý, rþþwÃkk÷Lke òLk, ðuýwðkËLk, fÃkxe {]økðÄ íkÚkk hk{rððkn suðk «Mktøkku ¼hu÷k òuðk
{¤u Au.
• íku{kt ¼ªíkr[ºkkuLke þi÷eLkwt yLkwfhý MÃkü YÃku ðhíkkÞ Au.
• ½hÄýe fkXeLke Mºkeyku fÃkzk Ãkh yku¤¾ku fheLku òíku ¼hík ¼hu Au.
245
• fkrXÞkýeyu ¼hu÷e ykðe ÃkAeíkÃkkxe{kt «kf]ríkf y÷tfhýku yLku fÚkk½xfYÃkku (motif){kt økýuþ,
ð÷kuýwt, ÷øLk{tzÃk WÃkhktík nkÚke, ½kuzku, økkÞ, Vq÷Íkz, Ãkt¾eyku ðøkuhu nkuÞ Au.
• ½hþýøkkhLkk ¼hík{kt ÄúkrýÞkLkwt Ãký rðrþü MÚkkLk Au.
• økk{zk{kt zk{r[Þk WÃkh økkË÷ktøkkuËzkt {qfeLku íkuLkk Ãkh ¼hík ¼hu÷ku ÄúkrýÞku Zktfðk{kt ykðu Au. 4
fu 6 [kuhMk ¾kLkk{kt ðnU[ðk{kt ykðu÷k ÄúkrýÞk{kt ¼kir{ríkf ykfkhku MkkÚku yLÞ MðYÃkkuLkwt ¼hík
òuðk {¤u Au.
• yu{kt nkÚke, ½kuzk, {kuh, ÃkkuÃkx, [f÷e, nkÚke Ãkh çkuXu÷ hkò, ½kuzuMkðkh, ð÷kuýwt ð÷kuðíke økkuÃkeyku,
Vq÷ðkze, {kuh÷e, f]»ýSðLkLkk «Mktøkku, Mkeíkknhý, {kÞkðe {]øk yLku hk{÷û{ýLkkt «íkefkuLkwt rLkYÃký
MknsMkwtËh økkuXðýe{kt òuðk {¤u Au.
• ¼híkfk{ þe¾Lkkh Akufheyku Ãknu÷kt ÄúkrýÞku ¼hðkÚke þYykík fhu Au.
• yu{kt ¼hík-r[ºkýLke þwØ ÷kuff÷kLkk Lk{qLkk òuðk {¤u Au.
• ð¤e íku{kt ¼hík ¼hLkkhe Akufheyku çkksX, fÕÃkð]ûk, {kuh, Zu÷, ÃkkuÃkx, nkÚke, ½kuzk, fk{ÄuLkw, nhý,
çku{w¾ku {]øk÷ku, ÃkrLknkhe, ð÷kuýwt, Ãkkhýwt íku{s ËuðËuðeLkk fÚkk½xfku ¼hu Au. ÷øLkkLkk rËðMkku{kt yk
økkuËzkt-ZktfrýÞku ÷kuf¼híkLkwt òýu fu ¼ªíkr[ºk çkLke hnu Au.
• ¾uzw ðhýLke Lkkheykuyu Ãktz yLku ½h¾kuzktLke MkkÚku ÃkkuíkkLkkt ÃkþwykuLku Ãký ¼÷e ¼kíku þýøkkÞkO Au.
• fkhrzÞk, ¾hkf suðe ¿kkríkyku{kt Mºkeyku çk¤ËkuLke Íq÷{kt ðå[u {kuxk ¾tÄu÷k Ãkkze íku{kt nkÚke, ½kuzk,
®Mkn, ÔÞk÷, økkÞ ðøkuhu «kýeykuLke ÃkthÃkrhík ykf]ríkyku ¼hu Au.
• fýçke, fkhrzÞk, ykÞh yLku fku¤e{kt økkuxe yLku Ãkþw suðe ¼kíkku rðþu»k YÃku ¼hkÞ Au.
• ykÞh yLku Mkíkðkhk Mºkeyku ÃkkuÃkx, Íkzðe, fuðzk yLku økkuxe ðÄw ¼hu Au.
• økhkrMkÞk fkXe yLku ûkrºkÞ-òríkLkkt yïþýøkkhLke Íq÷íkwt ¼hík ¼hðk{kt ykðu Au.
• íkuLkk Ãkh ½kuzk. nkÚke {kuh, Ãkqík¤e, Íkzðe yLku Vq÷økkuxkLke ¼kíkku ¼hkÞ Au.
• fktrxÞkðhýLke Mºkeyku ½kuzkLke Íq÷ yÚkkoíkT ÄqtÄe{kt yÄeo Vq÷ðkze.
• yktøk¤k-rMkf÷, fuðzk-rMkf÷, yÄko ðkxfk, ftfkðxe, Ëkz{økkuxk, Ãkze-ÃkiÃkze, ½rzÞk¤, çkªøk÷ðkòt,
÷kuxfk, Qzíkkt çk÷qLk, hkìfux, {kA÷e suðkt Lkðkt «íkefku Ãký Ëk¾÷ ÚkÞkt Au.
• yksu økk{zk{kt MkwÄkhkLkku ðk ðkíkkt ÃktzLkkt ¼hu÷kt ðMºkku økÞkt; Ãkkfkt {fkLkku Úkíkkt ½hþýøkkhLkwt ¼hík
økÞwt; xÙìõxhku yLku {kuxhMkkRf÷ku ykðíkkt çk¤Ë, økkzkt Lku yïkuLkku Þwøk ykÚk{e økÞku.
• ykÚke íkku fkuE ÷kuffrðyu rLkMkkMkku Lkk¾íkkt fÌkwt Au fu –
‘økÞk ½kuzk, økE nkðéÞku, økÞk MkkuLkuhe íkks;

246
{kuxh¾xkhk {ktzðu fhíkkt ¼q ¼q yðks.’
økwshkíkLkku MkkMf]rík ðkhMkkLkkt MCQ

1. ð]tËkðLk rVÕ{ MxwrzÞku fÞkt ykðu÷ku Au ?
(a) hksÃkeÃk¤k (b) nk÷ku÷ (c) W{høkk{ (d) ðzkuËhk
2. y{ËkðkËLku ‘Äqr¤Þwt þnuh’ íkhefu fkuýu yku¤¾kÔÞwt níkwt ?
(a) yfçkh (b) nw{kÞw (c) þknsnkt (d) snktøkeh
3. økwshkíke ykÏÞkLkLkku rÃkíkk fkuý økýkÞ Au ?
(a) «u{kLktË (b) þk{¤ (c) ¼k÷ý (d) Lkh®Mkn {nuíkk
4. fÞku zwtøkh ‘ËkËk økkuh¾LkkÚkLke íkÃkku¼qr{’ íkhefu yku¤¾kÞ Au ?
(a) çkhzku (b) ÄeýkuÄh (c) ¼qrsÞku (d) røkhLkkh
5. ò{LkøkhLkku ÷k¾kuxk {nu÷ fÞk ík¤kð Ãkh ykðu÷ku Au ?
(a) íkur÷Þk (b) þŠ{ck (c) hý{÷ ík¤kð (d) f{koçkkE ík¤kð
6. MkhËkh Mðhks yk©{ õÞkt ykðu÷ku Au ?
(a) fh{MkË (b) ¾uzk (c) MkkuLkøkZ (d) çkkhzku÷e
7. {ehktËkíkkhLkwt MÚkkLkf õÞkt ykðu÷wt Au ?
(a) WLkkðk (b) ¼Y[ (c) sqLkkøkZ (d) nkSÃkwh
8. Ãkherûkík {sw{Ëkh fÞk ûkuºku MkkÚku Mktf¤kÞu÷ Au ?
(a) MkkrníÞ (b) r[ºkf÷k (c) Mk{ksMkuðk (d) Wãkuøk
9. økwÃíkÞwøk Ëhr{ÞkLk økwshkík{kt fÞk Ä{oLkku «[kh ÚkÞku níkku ?
(a) çkkiØ (b) siLk (c) þið (d) ði»ýð
10. ‘sÞ sÞ økhðe økwshkík, ËeÃku yÁý «¼kík’ - fkuLke f]rík Au ?
(a) W{kþtfh òuþe (b) Lk{oË
(c) ËÞkhk{ (d) Lkh®Mknhkð rËðurxÞk
11. økwshkíkLke yuf {kºk ‘ðÕzo nurhxuÍ MkkRx’ fE Au ?
(a) Mkku{LkkÚk (b) {kuZuhk (c) [ktÃkkLkuh (d) Ãkk÷eíkkýk
12. økwshkík{kt Lkûkºk rMk¬k fÞk {kuøk÷ çkkËþknu ÃkzkÔÞk níkk ?
247
(a) snktøkeh (b) nw{kÞw (c) yfçkh (d) çkkçkh
13. fÞwt MÚk¤ økktÄeS MkkÚku Mktf¤kÞu÷ LkÚke ?
(a) yûkhÄk{ (b) fku[hçk økk{ (c) ÌËÞfwts (d) økwshkík rðãkÃkeX
14. LÞqÞkufo ÂMÚkík økktÄeSLkwt çkkð÷wt çkLkkðLkkh økwshkíke rþÕÃke fkuý Au ?
(a) çkk÷f]»ý Ëkuþe (b) fkÂLík¼kE Ãkxu÷ (c) Mkku{k÷k÷ þkn (d) {nuLÿ Ãktzâk
15. ¼khíkLkk rçkM{kfo íkhefu fkuý yku¤¾kÞ Au ?
(a) økktÄeS (b) rðê÷¼kE Ãkxu÷ (c) MkhËkh Ãkxu÷ (d) {kuhkhS ËuMkkE
16. MðŠý{ økwshkík WsðýeLkku ÷kuøkku fkuýu çkLkkÔÞku Au ?
(a) þi÷u»k Ëðu (b) þi÷u»k ÞkËð (c) þi÷u»k òu»ke (d) þi÷u»k {kuËe
17. økwshkíkLkk fÞk MÃkÄofu rn{k÷ÞLk fkh hu÷e{kt ¼køk ÷eÄku níkku ?
(a) ¼hík þwõ÷ (b) f{÷uþ {nuíkk (c) ¼hík hrík÷k÷ Ëðu (d) ¼hík MkkuLke
18. fÞwt òuzfwt ¾kuxwt Au ?
(a) MkiVe xkðh - ¾t¼kík (b) h{ý÷k÷ [kufe - Rzh
(c) ¼B{rhÞku fqðku - {nu{ËkðkË (d) çkÄkt s Mkk[kt Au
19. fÞk þnuhLkwt s{ý ð¾ýkÞ Au ?
(a) n¤ðË (b) hksfkux (c) Mkwhík (d) sqLkkøkZ
20. íkhýuíkhLkk {trËhLkku SýkuoØkh fhkðLkkh fhý®MknS fÞktLkk hksðe níkk ?
(a) {kuhçke (b) ðktfkLkuh (c) ðZðký (d) ÷¾íkh
21. Ëuþe hkßÞkuLkk rð÷eLkefhý ð¾íku Mkki «Úk{ ÃkkuíkkLkwt hkßÞ ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷Lku [hýu ÄhLkkh ©e
f]»ýfw{kh®MknS õÞktLkk hksðe níkk ?
(a) {kuhçke (b) ¼kðLkøkh (c) ÷kXe (d) ò{òuÄÃkwh
22. økwshkík{ktÚke ¼khíkhíLk {u¤ðLkkh{kt fkuLkku Mk{kðuþ Úkíkku LkÚke ?
(a) økktÄeS (b) økw÷Íkhe÷k÷ LktËk (c) ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷ (d) {kuhkhS ËuMkkE
23. ÃkkhMkeykuLkk yÂøLk{trËhLku þwt fnuðk{kt ykðu Au ?
(a) ykíkþ (b) Ë{¾w (c) yrøkÞkhe (d) Ëuð¤
24. MkhMkðýe økwshkíkLkk fÞk ÷kufMkuðfLke sL{¼qr{ Au ?
(a) X¬hçkkÃkk (b) hrðþtfh {nkhks (c) ÃkqßÞ {kuxk (d) Akuxw¼kE Ãkwhkýe

248
25. fk¤fk rþ¾h fÞk Ãkðoík Ãkh ykðu÷wt Au ?
(a) røkhLkkh (b) suMkkuh (c) ykçkw (d) çkhzku
26. Mkku{LkkÚk{kt Mktøk{ Úkíke ºký LkËeyku{kt fkuLkku Mk{kðuþ Úkíkku LkÚke ?
(a) frÃk÷k (b) rnhý (c) MkhMðíke (d) ykuÍLk
27. fÞk {trËhLkkt {wÏÞ çku îkhku Mðøkoîkh yLku {kuûkîkh íkhefu yku¤¾kÞ Au ?
(a) zkfkuh (b) Mkku{LkkÚk (c) þk{¤kS (d) îkhfk
28. çkkiØ Ëuðe íkkhkLke {qŠík fÞk Ãkðoík Ãkh ykðu÷e Au ?
(a) íkkhtøkk (b) røkhLkkh (c) økççkh (d) RzrhÞku zwtøkh
29. r¾úMíke íkeÚkoÄk{ - ykhkuøÞ {kíkkLkwt {trËh fÞkt ykðu÷wt Au ?
(a) LkrzÞkË (b) çkkuhMkË (c) Ãkux÷kË (d) ykýtË
30. yýËkçkkðkLkku yk©{ õÞkt ykðu÷ku Au ?
(a) sqLkkøkZ (b) ò{Lkøkh (c) ytòh (d) rðMkkðËh
31. Mkku÷k ¼køkðík rðãkÃkeXLke MÚkkÃkLkk fkuýu fhe níke ?
(a) zktøkhuS {nkhks (b) ©ehk{ þ{ko
(c) ©ef]»ýþtfh þk†e (d) WÃkh{ktÚke yufuÞ Lknª.
(a) Ãkkr¤ÞkË - WLkzçkkÃkw (b) çkøkËkýk - çkshtøkËkMk çkkÃkw
(c) ðehÃkwh - Mktík s÷khk{ (d) çkÄkt s Mkk[kt Au
33. ð»ko 2009-10Lkku ËkMke Sðý yìðkuzo fkuLku {éÞku Au ?
(a) rðê÷hkÞ LkÚkwhk{ ©e{k¤e (b) þtfh÷k÷ {Vík÷k÷ Mkkfhu[k
(c) rfMkLk MkkuMkk (d) ¼e¾k¼kE òËð
34. ð»ko 2009-10Lkku Mktík©e fçkeh Ër÷ík MkkrníÞ yìðkuzo fkuLku Vk¤u òÞ Au ?
(a) rfMkLk MkkuMkk (b) ¼e¾k¼kE òËð
(c) rfþkuh {fðkýk (d) Ë÷Ãkík ÃkrZÞkh
35. økwshkík MkhfkhLke ‘s÷{trËh’ ÞkusLkk þkLku ÷økíke Au ?
(a) çktÄ Ãkzu÷k fqðk [k÷w fhðk (b) LkËe - þwrØfhý
249
(c) ðkðLkk ÃkwLkhwíÚkkLk {kxu (d) ¼qr{økík s¤Mkt[Þ {kxu
36. økwshkíkLkk Akuxu MkhËkhLkwt rçkYË fkuLku «kÃík ÚkÞwt Au ?
(a) LkhuLÿ {kuËe (b) yu÷. fu. yzðkýe
(c) zkì.[tËw÷k÷ ËuMkkE (d) rðê÷¼kE Ãkxu÷
37. ðzLkøkhLkku rfÕ÷ku fkuýu çktÄkÔÞku níkku ?
(a) fw{khÃkk¤ (b) rMkØhks sÞ®Mkn (c) ¼e{Ëuð Mkku÷tfe (d) {q¤hks Mkku÷tfe
38. MktMÚkk yLku MÚkkÃkfLkwt fÞwt òuzfwt ¾kuxwt Au ?
(a) Mke.yuLk. rðãkrðnkh - RLËwçknuLk þuX (b) MkËTrð[kh Ãkrhðkh - nrh¼kE Ãkt[k÷
(c) Mkuðk - R÷kçknuLk ¼è (d) çkÄkt s Mkk[kt Au.
(a) fwt¼krhÞktLkk Ëuhkt - rð{÷{tºke (b) z¼kuRLkku rfÕ÷ku - [ki÷kËuðe
(c) Yÿ{nk÷Þ - {q¤hks Mkku÷tfe (d) ¼ÿLkku rfÕ÷ku - yun{Ëþkn
40. økwshkíkLkwt MkkiÚke «k[eLk íkkuhý õÞkt ykðu÷wt Au ?
(a) ðzLkøkh (b) þk{¤kSLkk yuf {trËh{kt
(c) fÃkzðts (d) Mkku{LkkÚk
41. økwshkíkLkwt MkkiÚke «k[eLk nÞkík Lkøkh fÞwt ?
(a) îkhfk (b) ðzLkøkh (c) sqLkkøkZ (d) ¼qs
42. ykÍ{ MkhkE fÞkt ykðu÷ Au ?
(a) y{ËkðkË (b) ¼qs (c) sqLkkøkZ (d) Mkwhík
43. Ãkýkoþk fE LkËeLkwt «k[eLk Lkk{ Au ?
(a) MkhMðíke (b) økku{íke (c) çkLkkMk (d) YÃkuý
(a) r¢fuxLkku òËwøkh - ò{ hýrsík®MknS (b) ¿kkLkLke Ãkhçk - r¼ûkw y¾tzkLktËS
(c) [hkuíkhLkwt {kuíke - {kuíke¼kE y{eLk (d) ¿kkLkLkku ðz÷ku - Ãktrzík Mkw¾÷k÷S
45. ðzLkøkhLkwt «k[eLk Lkk{ þwt Au ?
(a) ykLktËÃkwh (b) [{ífkhÃkwh (c) ykLkíkoÃkwh (d) WÃkhLkkt çkÄkt s

250
(a) ¼Y[ - ¼]økwfåA (b) íkkhtøkk - íkkhýËwøko
(c) Ãkk÷eíkkýk - ÃkkËr÷ÃíkÃkwh (d) ¾uzk - íkeÚkoMÚk÷
47. Xkøkk Lk]íÞ fÞk ÷kufkuLkwt Au ?
(a) ¼hðkz (b) ÃkZkh (c) Xkfkuh (d) {uh
48. Zku÷kuhkýku fÞk ÃktÚkfLkwt Lk]íÞ Au ?
(a) økkurn÷ðkz (b) fåA (c) W¥kh økwshkík (d) Ík÷kðkz
49. fÞwt ykrËðkMke Lk]íÞ LkÚke ?
(a) {uhkÞku (b) yk÷uýe - nk÷uýe (c) [k¤ku (d) íkqh
50. økwshkík{kt ¼ªíkr[ºkkuLku «fkþ{kt ÷kðLkkh ð¾ík®Mkn Xkfkuh fÞktLkk ðíkLke níkk ?
(a) {kuhçke (b) ¼qs (c) ¼kðLkøkh (d) ðZðký
51. {h[e ÷kufLk]íÞ fE òríkLkwt ÷kufLk]íÞ Au ?
(a) ¼hðkzý çknuLkku (b) fku¤e çknuLkku (c) ¾khðk çknuLkku (d) íkwhe çknuLkku
52. ¼khík{kt Mkðo«Úk{ yr¾÷ ®nË Mktøkeík Ãkrh»kË õÞkt ¼hkE níke ?
(a) øðkr÷Þh (b) y{ËkðkË (c) ðzkuËhk (d) ðzLkøkh
53. Lke[uLkk{ktÚke ÷kuføkkÞf fkuý ?
(a) Mkhkus økwtËkýe (b) fki{wËe {wLkþe (c) ûku{w rËðuxeÞk (d) rËðk¤eçknuLk ¼e÷
54. økwshkík{kt «Úk{ hurzÞku fuLÿ õÞkhu MÚkÃkkÞwt níkwt ?
55. MkwtËh ¼hík ¼hu÷e Aºkeyku fÞk {u¤kLke rðþu»kíkk Au ?
(a) ¼ðLkkÚk (b) íkhýuíkh (c) ðkiXk (d) {kÄðÃkwh
56. f÷{, fzAe yLku ÃkzAe þçËku fE òrík MkkÚku Mktf¤kÞu÷k Au ?
(a) Lkkøkh (b) {uh (c) fkXe (d) [khý
57. ÃkZkh ÷kufkuLke rðþu»k ðMkrík fÞk rðMíkkh{kt òuðk {¤u Au ?
(a) ðkøkz (b) ¾k¾rhÞk xÃÃkku (c) Lk¤fktXk (d) [wtðk¤
58. Mkkihk»xÙLke fE òrík {kuíkefk{ {kxu òýeíke Au ?
251
(a) ykrnh (b) {uh (c) ¼hðkz (d) fkXe
59. n¤Ãkrík ykrËðkMkeykuLke MkkiÚke ðÄw ðMíke fÞk rsÕ÷k{kt Au ?
(a) zktøk (b) ËknkuË (c) Mkwhík (d) Lk{oËk
60. Lke[uLkk{ktÚke fkuý r[ºkfkh LkÚke ?
(a) «køkS zkuMkk (b) ð]tËkðLk Mkku÷tfe (c) ðkMkwËuð M{kíko (d) suhk{ Ãkxu÷
61. fåALkk siLk Ãkt[íkeÚkeo MÚk¤ku{kt fkuLkku Mk{kðuþ Úkíkku LkÚke ?
(a) s¾ki (b) Lkr÷Þk (c) MkwÚkhe (d) {ktzðe
62. fLkiÞk÷k÷ {wLkþe fÞk MÚk¤Lku økwshkíkLke yÂM{íkkLkwt ykÄkh ®çkËw íkhefu yku¤¾kðu Au ?
(a) Mkku{LkkÚk (b) îkhfk (c) Ãkkxý (d) ytçkkS
63. yuf s rþ÷k{ktÚke ftzkhu÷wt yrsíkLkkÚk ¼økðkLkLke MkwtËh «rík{kðk¤wt ËuhkMkh fÞkt ykðu÷wt Au ?
(a) íkkhtøkk (b) þt¾uïh (c) {nwze (d) Ãkkxý
64. ÷kuÚk÷ fÞk rsÕ÷k{kt ykðu÷wt Au ?
(a) MkwhuLÿLkøkh (b) fåA (c) hksfkux (d) y{ËkðkË
(a) çkkxoLk BÞwrÍÞ{ - ¼kðLkøkh (b) þhËçkkøk Ãku÷uMk - ¼qs
(c) fkh BÞwrÍÞ{ - ðzkuËhk (d) {nkuçkík {fçkhku - sqLkkøkZ
66. ÞkuøkLkk fux÷k ytøkku Au ?
(a) A (b) ykX (c) [kh (d) Ãkkt[
67. fÞk {rnLkkLke y{kðMÞk rËðkMkku íkhefu WsðkÞ Au ?
(a) ©kðý (b) suX (c) y»kkZ (d) ¼kËhðku
68. økkuðÄoLk Ãkqò fÞk rËðMku fhðk{kt ykðu Au ?
(a) fkhíkf MkwË yuf{ (b) [iºk MkwË yuf{ (c) ykMkku MkwË yuf{ (d) y»kkZ MkwË yuf{
69. ðkÂÕ{fe hk{kÞý{kt fw÷ fux÷kt fktz Au ?
(a) yZkh (b) yrøkÞkh (c) Lkð (d) Mkkík
70. {nk¼khíkLkwt ÞwØ fÞk Þwøk{kt ÷zkÞwt níkwt ?
(a) MkíkÞwøk (b) ºkuíkkÞwøk (c) îkÃkh Þwøk (d) fr÷Þwøk

252
71. ‘MkíÞ{uð sÞíku’ fÞk WÃkrLk»kË{ktÚke ÷uðk{kt ykÔÞwt Au ?
(a) fuLk (b) RþkuÃkrLk»kË (c) {wtzfkuÃkrLk»kË (d) «&™kuÃkrLk»kË
72. økwshkíkLkk fÞk MÚk¤Lkwt rfLk¾kçk ð¾ýkÞ Au ?
(a) rhÿku÷ (b) LkkhËeÃkwh (c) WÃkuhk (d) WÃkhLkkt çkÄkt
73. yuf Ãký xktfk rðLkkLke hòE ‘MkwsLke’ Wãkuøk fÞkt rðfMÞku Au ?
(a) Mkwhík (b) ¼Y[ (c) Ãkk÷LkÃkwh (d) {kuhçke
74. ík÷ðkhLke {qX {kxu fÞwt MÚk¤ òýeíkwt Au ?
(a) ò{Lkøkh (b) ¼kðLkøkh (c) y{hu÷e (d) rðMkLkøkh
75. økwshkík{kt Mkki«Úk{ ytøkúuS þk¤k õÞkt þY ÚkE níke ?
(a) y{ËkðkË (b) Mkwhík (c) ðzkuËhk (d) LkrzÞkË
76. «¼kþtfh Mkku{ÃkwhkLkwt Lkk{ fÞk ûkuºku òýeíkwt Au ?
(a) r[ºkf÷k (b) ÷kufMktøkeík (c) MÚkkÃkíÞ (d) rVÕ{Mktøkeík
77. økwsoh htøk¼qr{Lkk rÃkíkk íkhefu fkuý yku¤¾kÞ Au ?
(a) yMkkRík (b) hýAkuz¼kE WËÞhk{
(c) sÞþtfh MkwtËhe (d) fu¾wþY fk¤hkS
78. sþðtík X¬hLkwt Lkk{ fÞk ûkuºku òýeíkwt Au ?
(a) Lkkxâþk† (b) rþÕÃk MÚkkÃkíÞ (c) r[ºkf÷k (d) Ãkºkfkhíð
79. nu{w økZðe Lkkxâøk]n õÞkt ykðu÷wt Au ?
(a) y{ËkðkË (b) ðzkuËhk (c) ¼kðLkøkh (d) hksfkux
80. «ÏÞkík Mktøkeíkfkh çkisw çkkðhkLkwt ðíkLk fÞwt MÚk¤ Au ?
(a) [ktÃkkLkuh (b) ¼Y[ (c) LkrzÞkË (d) z¼kuE
81. E.Mk. 1953{kt çkwzkÃkkuMx{kt ÞkuòÞu÷ ‘rðï þktrík Ãkrh»kË’{kt ¼khíkLkwt «ríkrLkrÄíð fhLkkh Mktøkeíkfkh
fkuý níkk ?
(a) rËðk¤eçkuLk ¼e÷ (b) «VwÕ÷ Ëðu
(c) Ãktrzík yku{fkhLkkÚk Xkfwh (d) yrðLkkþ ÔÞkMk
(a) [tÿ rºkðuËe - fkxworLkMx (b) sÞþtfh MkwtËhe - htøk¼qr{
253
(c) çkk÷f]»ý Ëkuþe - Ãkºkfkhíð (d) ¾kuzeËkMk Ãkh{kh - r[ºkf¤k
83. çktMke÷k÷ ð{ko ‘[fkuh’Lkwt Lkk{ fÞk ûkuºku òýeíkwt Au ?
(a) fxkh ÷u¾f (b) fkxwo®LkMx (c) r[ºkf÷k (d) þk†eÞ Mktøkeík
84. MktøkeíkkrËíÞ økútÚkLke h[Lkk fkuýu fhe níke ?
(a) ykrËíÞhk{ ÔÞkMk (b) çkisw çkkðhk
(c) Ãktrzík yku{fkhLkkÚk Xkfwh (d) «ku. {ki÷kçkûk
85. økwshkík{kt fr¤ÞwøkLkk Ér»k íkhefu fkuý yku¤¾kÞ Au ?
(a) økktÄeS (b) Mðk{e MkÂå[ËkLktË
(c) hrðþtfh {nkhks (d) {kuhkrh çkkÃkw
86. ‘ðuËku íkhV ÃkkAk ð¤ku’Lkku Lkkhku fkuýu ykÃÞku níkku ?
(a) Mðk{e rððufkLktË (b) ËÞkLktË MkhMðíke (c) þtfhk[kÞo (d) zktøkhuS {nkhks
(a) «Úk{ økwshkíke yuLMkkRõ÷kuÃkerzÞk - híkLkS Vhk{S þuXLkk
(b) MkMíkw MkkrníÞðÄoLkf MktMÚkk - r¼ûkw y¾tzkLktË
(c) økktÄðorLkfuíkLk MktMÚkk - ykrËíÞhk{ ÔÞkMk
(d) økwshkíke Ãkºkfkh¥ð{kt ykrËÃkwhw»kLkku ykrËÃkwhw»k - VhËwLkS {ÍoçkkLk
88. y{ËkðkËLke Mfq÷ ykìV ykŠfxuõ[hLkk MÚkkÃkf fkuý níkk ?
(a) çkk÷f]»ý Ëkuþe (b) çkk÷f]»ý òuþe (c) «¼kþtfh Mkku{Ãkwhk (d) fkÂLík¼kE Ãkxu÷
89. E.Mk. 1893{kt rþfkøkku ¾kíku ÞkuòÞu÷ rðï Ä{o Ãkrh»kË{kt siLk Ä{oLkwt «ríkrLkrÄíð fkuýu fÞwO níkwt ?
(a) ðeh[tË hk½ðS økktÄe (b) Vq÷[tË fMíkqh[tË þkn
(c) rsLk rðsÞS (d) Ãktrzík Mkw¾÷k÷S
90. W¥khkÄo Lk]íÞ {nkuíMkð õÞkt WsðkÞ Au ?
(a) ðzLkøkh (b) hksfkux (c) sqLkkøkZ (d) {kuZuhk
91. òýeíke Mktøkeíkfkh çku÷ze fÕÞkýS-ykLktËSLkku sL{ fÞkt ÚkÞku níkku ?
(a) Mkwhík (b) {ktzðe (c) hksfkux (d) y{ËkðkË

254
(a) Ëw÷k ¼kÞk fkøk - Mkwøk{ Mktøkeík (b) fkLkS ¼wxk çkkhkux - ÷kufðkíkko
(c) rðê÷ËkMk çkkÃkkuËhk - nðu÷e Mktøkeík (d) Ãkªøk¤þe økZðe - ÷kufMkkrníÞ
(a) ËþoLkk Íðuhe - {rýÃkwhe Lk]íÞ (b) fw{wrËLke ÷kr¾Þk - fÚkf Lk]íÞ
(c) ûku{w rËðuxeÞk - ykurzMke Lk]íÞ (d) R÷kûke Xkfkuh - ¼híkLkkxâ{
94. ¼khíkeÞ Mktøkeík{kt LkkuxuþLk ÃkØrík ÷kðLkkh «Úk{ Mktøkeíkfkh fkuý níkk ?
(a) çkisw çkkðhk (b) íkkLkMkuLk (c) ykrËíÞhk{ ÔÞkMk (d) «ku. {ki÷kçkûk
95. y{ËkðkË{kt ËÃkoý yufuzu{eLke MÚkkÃkLkk fkuýu fhe níke ?
(a) fw{wrËLke ÷kr¾Þk (b) {]ýkr÷Lke Mkkhk¼kE
(c) R÷kûke Xkfkuh (d) {ÂÕ÷fk Mkkhk¼kE
96. økwshkík{kt fÞk MÚk¤u þÂõíkÃkeX ykðu÷wt LkÚke ?
(a) [kuxe÷k (b) ytçkkS (c) ÃkkðkøkZ (d) çknw[hkS
97. MkkuLk÷ {kLk®Mkøk fÞk Lk]íÞ MkkÚku òuzkÞu÷ Au ?
(a) ¼híkLkkxâ{ (b) {rýÃkwhe (c) fw[eÃkwze (d) ykurzMke
(a) Mkw÷u{kLk Ãkxu÷ - «kýerðËT (b) LktËLk {nuíkk - rMkíkkh ðkËf
(c) ÄkŠ{f÷k÷ Ãktzâk - {ký¼è (d) LkkhkÞý Mðk{e - ¼srLkf
(a) økeíkk {trËh - Lk]®MknËkMkS (b) hkýfe ðkð - WËÞ{íke
(c) yzk÷sLke ðkð - YzkçkkE (d) {kuZuhk - ¼e{Ëuð Ãknu÷ku
(a) MkðkE økwshkíke - fkfkMkknuçk fk÷u÷fh
(b) hk»xÙeÞ þkÞh - Íðuh[tË {u½kýe
(c) økwshkíke ¼k»kkLkku ÃkhËuþe «u{e - VkçkoMk Mkknuçk
(d) ykÏÞkLkLkku rÃkíkk - ¼k÷ý
101. Íðuhe÷k÷ {nuíkkLkwt Lkk{ fÞk ûkuºku òýeíkwt Au ?
255
(a) Ãkºkfkhíð (b) VkuxkusLkkor÷Í{ (c) r[ºkf÷k (d) MÚkkÃkíÞ
102. Mkkík {kuûkËkrÞLke Lkøkheyku{kt økwshkíkLke fE LkøkheLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au ?
(a) zkfkuh (b) Mkku{LkkÚk
(c) sqLkkøkZ (d) WÃkh{ktÚke yufuÞ Lknª
103. Ãkt[ktøkLkk Ãkkt[ ytøkku{kt þkLkku Mk{kðuþ Úkíkku LkÚke ?
(a) ríkrÚk (b) [ku½rzÞwt (c) Lkûkºk (d) fhý
104. [Lÿð»ko fux÷k rËðMkLkwt nkuÞ Au ?
(a) 354 (b) 360 (c) 365 (d) 362
(a) MkíkkÄkh - ykÃkk økeøkkLke Mk{krÄ (b) ytòh - suMk÷ íkkuh÷Lke Mk{krÄ
(c) y{hu÷e - {nkí{k {q¤ËkMkLke Mk{krÄ (d) sqLkkøkZ - ËkMke SðýLke Mk{krÄ
(a) ðkiXkLkku {u¤ku - y{ËkðkË (b) íkhýuíkhLkku {u¤ku - MkwhuLÿLkøkh
(c) hðu[eLkku {u¤ku - ò{Lkøkh (d) {kÄðÃkwhLkku {u¤ku - ÃkkuhçktËh
107. ‘yr¾÷ çkúñktz{kt yuf íkwt ©enrh’ fkuLke ÃktÂõík Au ?
(a) {ehktçkkE (b) Lkh®Mkn {nuíkk (c) «eík{ËkMk (d) LnkLkk÷k÷
108. ËuðÃkkuZe yrøkÞkhMk õÞkhu ykðu Au ?
(a) y»kkZ MkwË yrøkÞkhMk (b) y»kkZ ðË yrøkÞkhMk
(c) ©kðý MkwË yrøkÞkhMk (d) fkhíkf MkwË yrøkÞkhMk
109. økýuþ [íkwÚkeo õÞkhu ykðu Au ?
(a) ©kðý MkwË [kuÚk (b) {nk MkwË [kuÚk (c) {køkMkh MkwË [kuÚk (d) ¼kËhðk MkwË [kuÚk
110. Mk{h VuÂMxð÷ fÞk MÚk¤u WsðkÞ Au ?
(a) zktøk (b) {kuZuhk (c) MkkÃkwíkkhk (d) ðzLkøkh
111. fåALkk ÷kufkuLkwt Lkðw ð»ko õÞkhÚke þY ÚkkÞ Au ?
(a) fkhíkf MkwË yuf{ (b) y»kkZ MkwË çkes
(c) [iºk MkwË yuf{ (d) WÃkh{ktÚke yufuÞ Lknª.

256
(a) çkkiØ sÞtrík - ðiþk¾e ÃkqŠý{k (b) nLkw{kLk sÞtrík - [iºk ÃkqŠý{k
(c) Ë¥kkºkuÞ stÞrík - {køkMkh ÃkqŠý{k (d) LkkLkf sÞtrík - {nk ÃkqŠý{k
113. {wÂM÷{ ð»koLkku «Úk{ {rnLkku fÞku Au ?
(a) h{òLk (b) {kunh{ (c) S÷fkË (d) þkMkçkkLk
114. fÞwt MÚk¤ Mkkihk»xÙLke MktMfkh Lkøkhe íkhefu yku¤¾kÞ Au ?
(a) îkhfk (b) sqLkkøkZ (c) hksfkux (d) ¼kðLkøkh
115. fÞwt þnuh ÃkwMíkfkuLke Lkøkhe íkhefu yku¤¾kÞ Au ?
(a) LkrzÞkË (b) ðzkuËhk (c) hksfkux (d) LkðMkkhe
(a) MkkuLkkLke Lkøkhe - Mkwhík (b) Mkkûkh ¼qr{ - LkrzÞkË
(c) {trËhkuLkwt Lkøkh - Ãkk÷eíkkýk (d) Mkkihk»xÙLke þkLk - hksfkux
117. RMxh MkLzu fÞk Ä{oLkk ÷kufkuLkku íknuðkh Au ?
(a) ÃkkhMke (b) {wÂM÷{ (c) r¾úMíke (d) çkkiØ
118. nu{tík ÃkAe fE Éíkw ykðu ?
(a) ðMktík (b) rþrþh (c) økúe»{ (d) ð»kko
119. rðr¼Òk f÷kykuLke MktÏÞk fux÷e Au ?
(a) 64 (b) 16 (c) 32 (d) 20
120. s¾Lkku {u¤ku fÞk rsÕ÷k{kt ¼hkÞ Au ?
(a) ÃkkuhçktËh (b) ò{Lkøkh (c) sqLkkøkZ (d) fåA
(a) økËkÄh {trËh - þk{¤kS (b) ÷fw÷eþ {trËh - fkÞkðhkuný
(c) çkqx ¼ðkLke {trËh - {kxu÷ (d) Mktíkhk{ {trËh - LkrzÞkË
122. rnLËw-{wÂM÷{ yufíkkLkk «íkef Mk{wt Ãkehkýk íkeÚkoMÚkkLk fÞk rsÕ÷k{kt ykðu÷wt Au ?
(a) sqLkkøkZ (b) fåA (c) hksfkux (d) y{ËkðkË
123. ¾uzçkúñk WÃkhktík çkúñkSLkkt yLÞ {trËhku fÞkt ykðu÷k Au ?
257
(a) ¾t¼kík ÃkkMku Lkøkhk økk{ (b) ÚkhkË íkk÷wfkLkwt fYhk økk{
(c) rMkØÃkwh ÃkkMkuLkwt fktçk¤e økk{ (d) WÃkhLkk çkÄkt s
124. hÚkÞkºkkLkku «kht¼ fkuýu fhkÔÞku níkku ?
(a) {ntík Lk]®MknËkMkS (b) Mðk{e øktøkuïhkLktËS
(c) Mðk{e rðãkLktËS (d) Mðk{e ykæÞkí{kLktËS
125. sr{Þ÷þk ÃkehLke Ëhøkkn fÞk rsÕ÷k{kt ykðu÷e Au ?
(a) fåA (b) ¼Y[ (c) {nuMkkýk (d) sqLkkøkZ
126. þq÷ Ãkkýuïh {trËh fÞk rsÕ÷k{kt ykðu÷wt Au ?
(a) hksfkux (b) Mkwhík (c) ðzkuËhk (d) ¼Y[
127. ykÏÞkLkMðYÃkLkkt çkes Mkki«Úk{ fkuLke f]ríkyku{kt «íÞûk ÚkkÞ Au ?
(a) Lkkfh (b) Lkh®Mkn (c) «u{kLktË (d) þk{¤
128. ‘yr¾÷ çkúñktz{kt yuf íkwt ©enrh’ ÃktÂõíkLkk fðe fkuý Au ?
(a) {ehkt (b) «u{kLktË (c) y¾ku (d) Lkh®Mkn {nuíkk
129. ‘fwtðhçkkELkwt {k{uhwt’ fÞku MkkrníÞ «fkh Au ?
(a) Ãkãðkíkko (b) ykÏÞkLk (c) «çktÄ (d) økhçkku
130. Lke[uLkk{ktÚke Lkh®Mkn {nuíkkLke f]rík fE Au ?
(a) fçkeh÷e÷k (b) ¼køkðík (c) MkwhíkMktøkúk{ (d) økeíkøkku®ðË
131. yksu Ãký Lkh®MknLkkt ½hu ½hu ¾qçk s òýeíkkt Au ?
(a) AÃÃkk (b) «¼kríkÞk (c) ykÏÞkLk (d) hkMk
132. ‘òøkeLku òuô íkku søkík ËeMku Lknª, Ÿ½{kt yxÃkxk ¼kuøk ¼kMku’ yu{ fne WÃkrLk»kË{kt hnuíkwt íkíð¿kkLk
fkuý frðíkk{kt {qfe ykÃku Au ?
(a) Lkhnrh (b) {ehkt (c) Lkh®Mkn {nuíkk (d) ËeÃkf
133. Lkh®MknLkkt «¼kríkÞk hsq íkíð®[íkLk íku{Lke Xhu çkeS fuðe árüLke «íkerík fhðk Au ?
(a) fk[e (b) ÃkrhÃkõð (c) {uÄkðe (d) yÄf[he
134. ‘Ëký÷e÷k’Lkk frð fkuý Au ?
(a) {ehkt (b) Lkh®Mkn {nuíkk (c) ËÞkhk{ (d) ¼kuòu
135. økwshkíke MkkrníÞLkk ykrËfrð fkuý økýkÞ Au ?

258
(a) nu{[tÿk[kÞo (b) Lkh®Mkn {nuíkk (c) ¼k÷ý (d) ÃkÈLkk¼
136. økwshkíke MkkrníÞ{kt «u{÷ûkýk¼ÂõíkÚke Ãknu÷ðnu÷e Aku¤ fkuýu Wzkze ?
(a) Lkh®Mkn {nuíkk (b) ËÞkhk{ (c) y¾ku (d) {ehkt
137. Lkh®MknLke fE f]ríkyku{kt ÃkËku íkuLkk Ãkh Ãkzu÷e sÞËuðLke yMkh çkíkkðu Au ?
(a) økku®ðËøk{Lk yLku ykí{ð]¥kktík (b) hkMkn†ÃkËku yLku þ]tøkkh{k¤k
138. Lkh®MknLkwt SðLkLke Lkïhíkk Mkq[ðíkwt ‘çkk÷khu ðhLke Ãkk÷¾e’ ÃkË fÞk «fkhLkwt Au ?
(a) YÃkffkÔÞ (b) þkuffkÔÞ (c) ¾tzfkÔÞ (d) fÚkkfkÔÞ
139. ‘çkk÷khu ðhLke Ãkk÷¾e’ ÃkË{kt Lkh®Mkn fE ð]r¥kLkkt ËþoLk ÚkkÞ Au ?
(a) rðLkkuË yLku ðihkøÞð]r¥k (b) hkøk]ð]r¥k yLku ËÞk
140. ‘½zÃký fkuýu hu {kufÕÞwt’ ÃkË fkuLkk{kt ½ýwt «[r÷ík ÚkÞu÷wt Au ?
(a) çkk¤fku (b) †eyku (c) ÞwðkLkku (d) ð]Øku
141. {ehktçkkELke fE h[Lkkyku òýeíke Au ?
(a) økeíkku (b) «¼kríkÞkt (c) ÃkËku (d) ykÏÞkLkku
142. {ehktLkkt ÃkËkuLke {q¤ ¼k»kk fE níke ?
(a) hksMÚkkLke (b) Ãkqðeo rnLËe
(c) sqLke økwshkíke (d) «k[eLk Ãkrù{ hksMÚkkLke
143. {ehktLkk ÃkËku hksMÚkkLke, økwshkíke yLku ºkeS fE ¼k»kk{kt yíÞkhu {¤u Au ?
(a) {køkÄe (b) {hkXe (c) çktøkk¤e (d) ðús
144. {ehktLkku {wÏÞ fðLkrð»kÞ fÞku Au ?
(a) hk{÷e÷e (b) çkk¤÷e÷k (c) ¼økðík÷e÷k (d) ¼Âõík÷e÷k
145. {uðkzLkk fk rð»ýw¼õík hkXkuzLke {ehktçkkE Ãkkiºke níke ?
(a) hkð ËkËkS (b) hkýkfwt¼ (c) hkð WËÞ®Mkn (d) hkð ËwËkS
146. Lkðk MktþkuÄLk {wsçk {ehktLkku sL{ fE Mkk÷{kt ÚkÞku níkku ?
(a) 1499 (b) 1402 (c) 1399 (d) 1438
259
147. fkuLkkt MktMfkhu {ehkt LkkLkÃkýÚke røkrhÄh÷k÷Lku ðhe [qfe níke ?
(a) MkkMkhk (b) rÃkÞh (c) Mk¾eyku (d) Ä{oøkwhw
148. {ehktyu Ãký fkuLke su{ ykí{[rhºkkí{f ÃkËku h[u÷kt Au ?
(a) þk{¤ (b) y¾ku (c) ¼k÷ý (d) Lkh®Mkn {nuíkk
149. {ehktLkwt þiþð yLku swðkLke õÞkt ðeíke níke ?
(a) {uzíkk{kt (b) {uðkz{kt (c) {k¤ðk{kt (d) {kuzkMkk{kt
150. {ehkt h[u÷kt ÃkËkuLke ¼k»kk {q¤ fE níke ?
(a) WËqo-yðko[eLk
(b) hksMÚkkLke-yðko[eLk økwshkíke
(c) sqLke Ãkrù{ yhçke fu sqLke Ãkrù{ ðús ¼k»kk
(d) sqLke Ãkrù{ hksMÚkkLkefu sqLke Ãkrù{ rnLËe ¼k»kk
151. {ehktLkwt ‘çkku÷{kt çkku÷{kt hkÄkf]»ý rðLkk çkeswt çkku÷{k’ ÃkË fuðwt Au ?
(a) ykí{[rhºkkí{f (b) SðLk[rhºkkí{f (c) fÚkkí{f (d) WÃkËuþkí{f
152. ‘{Lku [kfh hk¾kuS’, ‘çkMkku hu LkiLkLk {U LktË÷k÷’ suðkt {ehktLkkt ÃkËku{kt fÞku hMk rLk»ÃkLLkÚkkÞ [u ?
(a) ¼ÂõíkhMk (b) þ]tøkkhhMk (c) fhwýhMk (d) yËT¼wík
153. {ehktLkk ÃkËku{kt hkÄk fux÷e ykðu Au ?
(a) ½ýe (b) ykuAe (c) Ëhuf ÃkË{kt (d) Mkðoºk
154. {ehktLkk ÃkËku þuLkk fhíkkt þu{kt rðþu»k h[u Au ?
(a) rðÞkuøk-MktÞkuøk (b) rð«÷t¼-Mkt¼kuøk (c) «¼wr{÷Lk-hksÃkË (d) Mkt¼kuøk-rð«÷t¼
155. {ehktLke frðíkk{kt {wÏÞíðu {uðkz{kt ¼q÷e Ãkzu÷e ðúsLke økkuÃkeykuLkk fuðk ¼kðku ÔÞõík ÚkÞk Au ?
(a) f]»ýr{÷Lkk (b) f]»ýrðhnLk (c) ÃkríkMkw¾Lkk (d) ËkBÃkíÞLkk
156. ¼k÷ýLke ¾he rðþu»kíkk fÞk hMk{kt «íÞûk ÚkkÞ Au ?
(a) ðehhMk (b) þ]tøkkhhMk (c) ðkíMkÕÞhMk (d) þktíkhMk
157. ¼k÷ýLkwt ðíkLk fÞwt níkwt ?
(a) Mkku{LkkÚk (b) ík÷kuË (c) Ãkkxý (d) zkfkuh
158. ¼k÷ýLkkt ÃkËku fE ¼k»kk{kt òuðk {¤u Au ?

260
(a) yðrÄ (b) hksMÚkkLke (c) ðús (d) yÄo{køkÄe
159. ‘Ëþf{MftÄ’Lkk fíkko fkuý Au ?
(a) ¼k÷ý (b) yÚkku (c) ðeh®Mkn (d) ÃkÈLkk¼
160. ¼k÷ýLkwt çkeswt Lkk{ þwt níkwt ?
(a) Ãkhþwhk{ (b) hk{kLktË (c) «eík{ËkMk (d) Ãkwhw»kku¥k{
161. ¼k÷ýLke frð íkhefuLke rðþu»k Mkuðk þe Au ?
(a) Ãkãðkíkkofkh-QŠ{ frð (b) ÃkËMksof-yLkwðkËf
(c) yLkwðkËf-ykÏÞkLkfkh (d) Ãkãðkíkkofkh-ykÏÞkLkfkh
162. fzðkçkØ ykÏÞkLk ÃkØríkLkku Ãknu÷ku «Þkuøk fhLkkh yLku ÃkwhMfíkko fkuý [u ?
(a) {ktzý (b) sLkkËoLk (c) ¼k÷ý (d) «u{kLktË
163. ‘hk{rððkn’, ‘hk{çkk÷[rhík’{kt ¼k÷ýu íkuLkk RüËuðLkk [rhºkLkk «MktøkkuLkwt þuLku ykÄkhu rLkYÃký fÞwO
Au ?
(a) ©ehk{-hk{kÞý (b) ©ef]»ý-¼køkðík
(c) ©ef]»ý-{nk¼khík (d) ©ehk{-hk{[rhík{kLkMk
164. ‘hk{çkk÷[rhík’{kt fÞkt MkwÄeLke fÚkk hsq fux÷k ÃkËku yíÞkhu {¤u Au ?
(a) hk{ðLkðkMk-45 (b) Mkeíkk MðÞtðh-40 (c) hk{rðnkh-48 (d) Mkeíkk íÞkøk-43
165. «u{kLktËLke su{ ¼k÷ý þuLku yLkwMkhu Au ?
(a) Mkk{kLÞ frðíðLku (b) ðýoLk yLku hMkLku
(c) økwshkíkefhý yLku hMkLku (d) fÕÃkLkkçk¤u ðkíkkofk¤Lku
166. ¼k÷ýLkk ykÏÞkLk{kt fÞk hMk Mkkhe heíku rLkYÃkkÞk Au ?
(a) þ]tøkkh yLku fhwý (b) yËT¼wík yLku nkMÞ (c) ðeh yLku çke¼íMk (d) fhwý yLku þktík
167. ¼k÷ýLke MkkiÚke ðÄw ÞþkuËkÞe f]rík fE Au ?
(a) hk{çkk÷[rhík (b) Lk¤kÏÞkLk (c) fkËtçkhe (d) hk{rððkn
168. ¼k÷ýu fÞk hMkLkwt yuLkkt ykÏÞkLkku{kt MkkiÚke ðÄkhu ykMðkã rLkYÃký fÞwO Au ?
(a) þ]øt khk (b) fhwý (c) ðkíMkÕÞ (d) ðeh
169. ¼k÷ýLke ¼k»kk MktMf]íkLke Aktxðk¤e Ãký fuðe Au ?
(a) r{íkkûkhe (b) Âõ÷ü (c) ËwçkkuoÄ (d) frXLk
261
170. ¼k÷ý ‘Lk¤kÏÞkLk’{kt fkuLku yLkwMkhu Au ?
(a) nrððtþLkk Lk¤kÏÞkLkLku (b) {nk¼khíkLkk Lk÷kuÃkkÏÞkLkLku
(c) «u{kLktËLkk Lk¤kÏÞkLk (d) WÃkhkuõík yuf Ãký Lknª.
171. y¾ku þuLkk {kxu òýeíkku Au ?
(a) hkMk (b) ykÏÞkLk (c) AÃÃkk (d) økhçke
172. ‘yLkw¼ð®çkËw’Lkk frðLkwt Lkk{ ykÃkku.
(a) «u{kLktË (b) y¾ku (c) hksu (d) ðÕ÷¼ {uðkzk
173. y¾ku frð¥ðLkku ¾hku rð÷kMk þu{kt Ëu¾kzu Au ?
(a) fkÔÞku (b) ÃkËku (c) AÃÃkk (d) økeíkku
174. søkíkLkk fuðk yLkw¼ðÚke y¾kLkwt {Lk MktMkkh ÃkhÚke QXe økÞwt níkwt ?
(a) {Äwh (b) rËÔÞ (c) rðr[ºk (d) fzðk
175. ‘y¾uøkeíkk’{kt Sð, Rïh yLku ºkeò þuLkwt MðYÃk Mk{òððk{kt ykÔÞwt Au ?
(a) {{íkk (b) {kun (c) rðfkh (d) {kÞk
176. fkuýu h[u÷k AÃÃkk ÷kufkuLke ytÄ©Øk yLku ZkUøke Ä{oøkwhwykuLkk Ët¼kuLku rð»kÞðMíkw íkhefu ÷E þwØ ¿kkLk
íkhV ÷kufkuLku yktøk¤e [ªÄu Au ?
(a) y¾ku (b) þk{¤ (c) rLkhktík (d) {ktzý
177. y¾ku fuðku frð Au ?
(a) ¼õíkfrð (b) ¿kkLke frð (c) QŠ{ frð (d) ykÏÞkLk frð
178. ÄtÄu MkkuLke y¾ku ÄtÄkÚkuo fÞu økk{Úke rÃkíkk MkkÚku y{ËkðkË ykðeLku ðMÞku níkku ?
(a) sqLkkøkZ (b) suMk÷{uh (c) suíkÃkwh (d) suík÷Ãkwh
179. s{wLkk Lkk{Lke yuf çkkELku y¾kyu þwt økýe níke ?
(a) h¾kík (b) Ä{oLke çknuLk (c) Ä{oÃkíLke (d) Ãkk÷f{kíkk
180. y¾kLke ÃkíLke Mð¼kðu fuðe níke ?
(a) «u{k¤ (b) ½hhÏ¾w (c) MkËk[khe (d) ftfkrMkÞý
181. y¾kLke çkÄe f]ríkykuLkku «ÄkLk hMk yuf s Au, yLku íku fÞku Au ?
(a) þ]tøkkhhMk (b) çkúñhMk (c) ¼ÂõíkhMk (d) «u{hMk
182. þktfh ðuËktíkLkk fÞk rMkØktíkLku yLkwMkheLku y¾kyu íkuLke frðíkk{kt ykí{k-Ãkh{kí{kLkwt MðYÃk Mk{òÔÞwt

262
Au ?
(a) îiíkkîiík (b) yîiíkkîiík (c) çkúkñ{ýøkútÚkku (d) fuð÷kîiík
183. økwýð¥kkLke árüyu y¾kLkk MksoLkMkkrníÞ{kt fE f]ríkykuLku MkkiÚke ykøk¤ {qfe þfkÞ íku{ Au ?
(a) ¼økðËTøkeíkk, Ãkt[efhý, fiðÕÞ økeíkk (b) yLkw¼ð®çkËw, y¾uøkeíkk, AÃÃkk
(c) ÃkËku, økwhwrþ»ÞMktðkË, r[¥krð[khMktðkË (d) fiÔÞtøkeíkk, AÃÃkk, ÃkËku
184. ‘yLkw¼ð®çkËw’{kt ykí{kLkk MðYÃkLku rÃkAkýíkk Sðkí{kLke yntíkk fu SðLk÷e÷k Ëþkoððk y¾ku þuLkwt
áüktík ykÃku Au ?
(a) Mkkøkh (b) Mkhkuðh (c) ík¤kð (d) Mkrhíkk
185. ‘yLkw¼ð®çkËw’Lkk AÃÃkk{kt y¾kyu þhËÉíkwLke h{ýeÞíkkLkwt fuðwt yk÷u¾Lk fÞwO Au ?
(a) WÃk{k r[ºk (b) ÔÞÂõík r[ºk (c) nqçknq r[ºk (d) hrMkf r[ºk
186. fkuLkku fkuLkku ytrík{ y¼uË fuð÷kîiík rMkØktíkLku ykÄkhu y¾ku ‘yLkw¼ð®çkËw’{kt Mkq[ðu Au ?
(a) {kÞk yLku {kLkðe (b) Sð yLku rþð (c) ÔÞÂõík yLku Mk{ks (d) ÔÞÂõík yLku fwxwtçk
187. ‘yLkw¼ð®çkËw’ fux÷k AÃÃkk{kt rðMíkÞwO Au ?
(a) 40 (b) 60 (c) 35 (d) 45
188. ‘yku¾knhý’ fÞk frðLke f]rík Au ?
(a) «u{kLktË (b) Lkh®Mkn (c) Lkkfh (d) y¾ku
189. «u{kLktËLku fÞk frð MkkÚku Í½zku ÚkÞku níkku ?
(a) Lkh®Mkn (b) y¾ku (c) Lkkfh (d) þk{¤
190. «u{kLktËLkwt Ãknu÷wt ykÏÞkLk fÞwt yLku õÞkhu h[kÞwt níkwt ?
(a) ÷û{ýknhý 1664 (b) MkwÄLðkÏÞkLk, 1690
(c) {k{uhwt, 1670 (d) Lk¤kÏÞkLk, 1694
191. {æÞfk¤Lkk økwshkík «u{kLktË fuðku frð Au ?
(a) Ãkzfkh (b) ykÏÞkLkfkh (c) Ãkãðkíkkofkh (d) ¿kkLkefrð
192. rðîkLkkuyu «u{kLktËLkku SðLkfk¤ õÞkt MkwÄeLkku {kLÞku Au ?
(a) E.Mk. 1663 Úke 1734 (b) E.Mk. 1626 Úke 1724
(c) E.Mk. 1662 Úke 1734 (d) E.Mk. 1663 Úke 1724
193. «u{kLktË ¿kkríkyu fuðku çkúkñý níkku ?
263
(a) økwøk¤e (b) ykirËå[ (c) {uðkzk [kuðeMkk (d) Lkkøkh
194. fkuý «u{kLktËLku LkkLkku {qfeLku {he økÞkt níkkt ?
(a) ¼kE-çknuLk (b) ËkËk-ËkËe (c) ¼kE-¼k¼e (d) {k-çkkÃk
195. {kíkkrÃkíkkrðnkuýku «u{kLktË fkuLku íÞkt õÞkt WAÞkuo níkku ?
(a) Mkwhík{kt-VkuE (b) ðzkuËhk{kt-{kMke (c) y{ËkðkË-fkfe (d) sqLkkøkZ-¼k¼e
196. økwshkíke ¼k»kkLkku þwt Lk ÚkkÞ íÞkt MkwÄe «u{kLktËu Ãkk½ze {kÚku Lk {qfðkLke «rík¿kk fhe níke ?
(a) ÃkÚkhkx (b) yÃkf»ko
(c) Wíf»ko (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª
197. Lkh®Mkn {nuíkkLkk SðLkLkk «Mktøkku rðþu «u{kLktËu fÞk ykÏÞkLkku håÞkt Au ?
(a) nrhsLkðkMk{kt ¼sLk, {nuýwt, Ãkwºk{hý, øk]níÞkøk
(b) {k{uhw, nqtze, nkh{k¤k yLku çkkÃkLkwt ©kØ
(c) nkh«Mktøku, «¼wËþoLk, fMkkuxe, ½híÞkøk
(d) {nuýwt, nqtze, çkkÃkkLke ÃkªÃkh, nkhíkkuhk
198. «u{kLktËu MkíÞ¼k{khku»kËŠþfk, Ãkkt[k÷e«&™kÏÞkLk suðk þwt håÞk nkuðkLke ðkík íkÆLk fuðe Xhe Au ?
(a) Lkkxfku-¾kuxe (b) ykÏÞkLkku-Mkk[e
199. «u{kLktË ykÏÞkLkfkh WÃkhktík þwt Au ?
(a) {Lkkuhtsf (b) ¼kx (c) fÚkkfkh (d) frð
200. ‘Lk¤kÏÞkLk’ yLku ‘Ëþ{MftÄ’ «u{kLktËLke fuðe f]ríkyku Au ?
(a) {æÞ{ (b) Mkðkuo¥k{ (c) Lkçk¤e (d) Mkk{LÞ
201. «u{kLktËLkwt ‘Ëþ{MftÄ’ h[Lkk h[íkkt s íkuLkwt yðMkkLk ÚkÞwt nþu, íkuÚke yu f]rík fuðe hne Au ?
(a) MktÃkqýo (b) yÄqhe (c) {Äwhe (d) ykMðkã{w
202. «u{kLktËLke þwt ¾zkt fhðkLke þÂõík çkuLk{qLk Au ?
(a) rþ»Þku (b) r[ºkku (c) fÕÃkLkkyku (d) Ãkkºkku
203. ‘MkwËk{k [rhºk’{kt MkwËk{kLke yLku ‘{k{uhk’{kt Lkh®MknLke fE þÂõíkLkwt yk÷u¾Lk Au ?
(a) ykMkÂõík (b) ¼Âõík (c) þÂõík (d) {kÞk

264
204. «u{kLktË fÞk hMkLkku {æÞfk¤Lkku Mkðkuo¥k{ frð Au ?
(a) çke¼íMk (b) yËT¼wík (c) þktík (d) nkMÞ
205. fÞk «Mktøku økwshkíkLkk ¼krðfku «u{kLktËLkwt ‘{k{uhwt’ økkíkk níkk ?
(a) Þ¿kkuÃkrðík (b) {hý (c) ÷øLk (d) Mke{tík
206. «u{kLktËu ‘hýÞ¿k’ þuLku ykÄkhu håÞwt Au ?
(a) hk{kÞý (b) {nk¼khík (c) ¼køkðík (d) rð»ýwÃkwhký
207. «u{kLktËLkkt ykÏÞkLkku{kt þuLkwt ðkíkkðhý Äçkfu Au ?
(a) Ãkwhký (b) Ëuð÷kuf (c) íkífk÷eLk ¼khíkLkwt (d) íkífk÷eLk økwshkíkLkwt
208. «u{kLktËLkkt ykÏÞkLkkuLku yu{kt fuðk ík¥ðu Úkkuzwtf LkwfMkkLk Ãký fÞwO ?
(a) ytÄ©Øk (b) hk»xÙeÞ (c) økwshkíke (d) ðirïf
209. ‘Ëþ{MftÄ’{kt «u{kLktËu þuLkw økkLk fÞwO Au ?
(a) hk{÷e÷k (b) ËuðeÃkh[k (c) f]»ý÷e÷k (d) fhwýhMk
210. ‘yku¾knhý’{kt «u{kLktË fÞk hMk{ktÚke fÞk hMk{kt Mkhfe òÞ Au ?
(a) çke¼íMk{ktÚke hkiÿ{kt (b) fhwý{ktÚke nkMÞ{kt
(c) þ]tøkkh{ktÚke ðeh{kt (d) þ]tøkkh{ktÚke fhwý{kt
211. ykÏÞkLkfkh rþhku{ýe «u{kLktË f]ík fÞwt ykÏÞkLk yuLke MkkiÚke ðÄkhu ÷kufr«Þ ykÏÞkLk Au ?
(a) [tÿnkMkkÏÞkLk (b) yku¾knhý (c) Ëþ{MftÄ (d) yr¼{LÞwykÏÞkLk
212. «u{kLktËu ‘fwtðhçkkELkwt {k{uhwt’ {kºk fux÷kt fzðkt rLkYÃÞwwt Au ?
(a) Mkku¤ (b) çkkh (c) yZkh (d) çkkðeMk
213. «u{kLktË f]ík ‘fwtðçkhkELkwt {k{uhwt’ fE Mkk÷{kt h[kÞwt níkwt ?
214. ÃkwÛÞ&÷kuf Lk¤hkò fkuLkk MkkÚku îík hBÞkLku hksÃkkx çkÄwt ¾kuÞwt ?
(a) rÃkíkk (b) ¼kE (c) r{ºk (d) Mkk¤k
215. ‘LktËçkºkeMke’Lkk MksofLkwt Lkk{ ykÃkku.
(a) ¼k÷ý (b) þk{¤ (c) ðÕ÷¼ (d) «u{kLktË
216. fÞk frðLke f]ríkyku{kt Ãkwhw»kkÃkkºkku fhíkkt †eÃkkºkku ðÄkhu íkusMðe Au ?
265
(a) «u{kLktË (b) y¾ku (c) þk{¤ (d) hksu
217. þk{¤ y{ËkðkË ÃkkMku õÞktLkku ðíkLke níkku ?
(a) suík÷Ãkwh (b) suíkÃkwh (c) ðUøkýÃkwh (d) MkhMkÃkwh
218. þk{¤ rMknwtsLkk fkuLku yk©Þu hÌkku níkku ?
(a) hýAkuzËkMk (b) htøke÷ËkMk (c) h¾eËkMk (d) hk{ËkMk
219. y«rík{ Ãkãkðhkífkh þk{¤ ¼è fÞk Mk{Þøkk¤k{kt ÚkE økÞku ?
(a) E.Mk. 1590 Úke 1690 (b) E.Mk. 1632 Úke 1725
(c) E.Mk. 1690 Úke 1766 (d) E.Mk. 1706 Úke 1766
220. þk{¤ ¿kkríkyu fuðku çkúkñý níkku ?
(a) ykirËåÞ (b) Lkkøkh (c) ©eøkku¤ {k¤ðe (d) Ëþk {k¤ðe
221. «u{kLktËLke su{ þk{¤Lkku ÄtÄku fÚkkfkhLkku níkku, íkuÚke yu þwt fnuðkíkku ?
(a) ðkíkkofkh (b) ¼è (c) ¼kx (d) {ký¼è
223. fkuLke[ yðh[tzkELkuykuLke ykøk¤ [zkELku ÷eÄu þk{¤ ykÏÞkLk AkuzeLku Ãkãðkíkko ÷¾íkku ÚkÞku ?
(a) íkhøkk¤k (b) Lkkxf ftÃkLkeðk¤k (c) {ký¼èku (d) hk{÷e÷kðk¤k
224. þk{¤u ÃkkuíkkLkk yk©ÞËkíkkLkwt fÞwt [rhºk h[eLku W¥k{ ytsr÷ ykÃke Au ?
(a) h¾eËkMk (b) hríkËkMk (c) ¼k¼khk{Lke ðkíkko (d) hrík÷k÷
225. þk{¤u ÃkkuíkkLke ÃkãðkíkkoykuLkwt ðMíkw fÞk fÞk MkkrníÞ{ktÚke WÃkkzu÷wt Au ?
(a) «kf]ík siLk yLku ftXMÚk÷kuf MkkrníÞ (b) MktMf]ík yLku «kf]ík
(c) çkúkñ økútÚkku yLku Ãkwhkýku (d) siLk yLku {køkÄe MkkrníÞ{ktÚke
226. fÞk økútÚkku{kt MktMf]ík ðkíkkoMkkrníÞLkku ¼tzkh Au ?
(a) fÚkkMkrhíMkkøkh, Ãkt[íktºk, çk]nËTfÚkk{tshe (b) hk{kÞý, {nk¼khík, ¼køkðík
(c) fÚkkMkrhíMkkøkh, hk{kÞý, {nk¼khík (d) ¼økðËTøkeíkk, Ãkt[íktºk, çk]nËTfÚk{tshe
227. þk{¤Lke ÃkãkðkíkkoykuLkk AÃÃkkyku{kt ykðíke Mk{MÞkyku yLku çkkirØf WÂõíkykuLkkt {q¤ þu{kt òuðk
{¤u Au ?
(a) MktMf]ík Mkw¼kr»kíkku (b) siLk MkkrníÞ (c) çk]nËTfÚkk{tshe (d) Ãkt[íktºk
228. þk{¤u Ãkãðkíkkoyku{kt fkiíkwfhMkLke MkkÚku MkkÚku çkwrØ[kíkwheÃkqýo þuLkwt rLkYÃký fÞwO Au ?
(a) Ä{o¿kkLk yLku ÔÞðnkh¿kkLk (b) fkÞËkyku yLku LkkríkçkkuÄ

266
(c) Mk{MÞkyku yLku Ä{o¿kkLk (d) Mk{MÞkyku yLku WÃkËuþð[Lkku
229. þk{¤Lke Ãkãkðkíkkoyku yu {æÞfk÷eLk økwshkíkLku þwt ykÃku÷ Au ?
(a) Ä{o¿kkLk (b) ÔÞðnkh¿kkLk (c) MktMfkh (d) {LkkuhtsLk
230. þk{¤Lke Ãkãðkíkkoyku{kt ÷kuffÚkk yLku ÷kufLkkxâ ¼ðkELke su{ þwt MÚkkLk Ãkk{u÷ Au ?
(a) {òf (b) Mk{MÞkyku (c) xku¤xe¾¤ (d) çkwrØ
231. þk{¤Lkk AÃÃkk fuðk Au, Aíkkt íku{Lkwt ÷ûÞ Mk{ksLke xefk fhðkLkwt LkÚke ?
(a) ík¥ðþkuÄf (b) ¿kkLk{køkeo (c) çkkuÄf (d) {Lkkuhtsf
232. y¾kLke su{ AÃÃkk{kt þk{¤ WÃkËuþ ykÃku Au, Ãký AÃÃkk{kt y¾kLke ðkýe suðe þwt LkÚke ?
(a) fxwíkk (b) Wøkúíkk (c) n¤ðkþ (d) MkkËkE
233. y¾kLke ¼k»kk ffoþ yLku ¾hçk[ze Aíkkt òu{ðk¤e Au, þk{¤Lke ¼k»kk fuðe Au ?
(a) fku{÷, Mkwtðk¤e, srx÷, ËwçkkuoÄ (b) srx÷, ËwçkkuoÄ, ffoþ, ¾hçk[ze
(c) ffoþ, ¾hçk[ze, MkkËe yLku Mkh¤ (d) ÃkkhËþof, ËwçkkuoÄ, Mkwtðk¤e, ffoþ
234. þk{¤Lke ðkíkkoMk]rüLke yrÄ»Xkºke fkuý Au ?
(a) yÃMkhkyku (b) y÷tfkhMk{]rØ (c) ðýoLkf÷k (d) †eyku
235. þk{¤Lke ÃkkºkMk]rüLkkt Ãkwhw»k Ãkkºkku fhíkkt íkuLkkt †eÃkkºkku ðÄkhu fuðkt nkuÞ Au ?
(a) rLkBLk (b) çkeòh{kLk (c) ¾kLkËkLk (d) Mðkr¼{kLke
236. þk{¤Lke ÃkãkðkíkkoykuLkkt Ãkkºkku yLku «Mktøkku îkhk fÞku hMk yLkw¼ðkÞ Au ?
(a) yÃkhMk (b) ¼Âõík (c) fkiíkwfhMk (d) þ]tøkkhhMk
237. y¾kLkk AÃÃkkÃk fux÷k [hýLke [kuÃkkE{kt Au, þk{¤Lkk AÃÃkk fÞk {kÃkLkk Au ?
(a) A, rLkrùík (b) ykX, yrLkrùík (c) Ãkkt[, r{© (d) Mkkík, yrLkrùík
238. «u{kLktËLkk ykÏÞkLkku{kt fuðwt ðkíkkðhý Au, þk{¤Lke ðkíkkoMk]rü ÃkqhuÃkqhe fuðe Au ?
(a) ÃkkhËþeo yLku yrþü (b) «rþü yLku htøkËþeo
(c) ËwçkkuoÄ yLku Ëwøko{ (d) yÃkkŠÚkf yLku ÃkkŠÚkð
239. þk{¤Lke Ãkãðkíkkoyku{kt ...... (ÃkÈkðíke) yLku ....... (Wã{f{o MktðkË) suðe økrýfkyku æÞkLk
¾U[u Au.
(a) [tÿkðíke yLku ©ef¤k (b) [tÿkðíke yLku fk{f¤k
(c) fk{f¤k yLku ©ef¤k (d) [tÿkðíke yLku [tÿkð¤e
267
240. ‘Mkwzkçknkuíkhe’ ðkíkko h[ðk ÃkkA¤ þk{¤kLkku WÆuþ þwt íksðkLkwt yLku þwt ò¤ððkLkwt þe¾ððkLkku Au ?
(a) Ãkh†eMktøk yLku Lkiríkf þwrØ (b) yMkíÞð[LkLk yLku Lkufe
(c) sqX yLku xuf (d) ðkMkLkk yLku Ä{o
241. þk{¤Lkkt LkkheMkkuLËÞoðýoLkku fuðkt Au ?
(a) yufrðÄ (b) rðrðÄ (c) yðkMíkrðf (d) fkÕÃkrLkf
242. ‘hkðý{tËkuËhe MktðkË’Lkku {wÏÞ hMk fÞku Au ?
(a) þ]øt kkh (b) ðeh (c) nkMÞ (d) fhwý
243. {kÞkðkËLkku yk©Þ ÷RLku ËÞkhk{ ykÃkýLku {kÞk rðþu þwt fnu Au ?
(a) þkïík (b) r{ÚÞk (c) ykLktË{Þ (d) fhwýk{Þ
244. {wLkþe ‘«ýÞLkk y{h frðyku’{kt fkuLkwt MÚkkLk {qfu Au ?
(a) þk{¤ (b) Lkh®Mkn (c) ËÞkhk{ (d) ¼k÷ý
245. ËÞkhk{ fkuLku Lku ðhe [qõÞk níkk ?
(a) øktøkkLku (b) økkuËkðheLku (c) s{wLkkLku (d) ©ef]»ýLku
246. ËÞkhk{Lke ðÕ÷¼ Mkt«ËkÞLkk ík¥ð¿kkLkLku ÷økíke f]ríkyku fE Au ?
(a) yuòr{÷ ykÏÞkLk yLku hrMkfðÕ÷¼ (b) hrMkfðÕ÷¼ yLku MktíkþiÞkt
(c) MkíÞ¼k{kÏÞkLk yLku hkMkÃkt[kæÞkÞe (d) MktíkþiÞk yLku hkMkÃkt[kæÞkÞe
247. ËÞkhk{Lke frðíkkLkk ºký rð¼køkku sýkðku.
(a) ¾tz fkÔÞku, MkkuLkux fkÔÞku, þkuf fkÔÞku
(b) ykÏÞkLkku, ¼Âõík {rn{køkkLk, økheçkeyku
(c) Mkkt«ËkrÞf f]ríkyku, ¼Âõík {rn{køkkLk, økhçkeyku
(d) ík¥ð¿kkLkLke frðíkk, ykÏÞkLkku, ÃkËku-økhçkeyku
248. íkíð¿k íkhefu ËÞkhk{ fkuLkk fhíkkt Qýk Wíkhu Au ?
(a) Äehku-¼kýËkMk (b) ¼k÷ý-«u{kLktË (c) rLk»fw¤kLktË-þk{¤ (d) Lkh®Mkn-y¾ku
249. ËÞkhk{u ‘r[¥kw íkwt þªËLku ®[íkk fhu’, ‘þwt òýe ÔÞkfhýe’ suðku íkuðku nwt ËkMk ík{khku, ‘{LkS {wMkkVhu
hu’, ‘ði»ýð LkÚke ÚkÞku íkwt hu’ suðkt ÃkËku þuLkkt håÞk Au ?
(a) ©ef]»ýLke «eík¼ÂõíkLkkt (b) ¿kkLkðihkøÞ ¼ÂõíkçkkuÄ «kÚkoLkkLkkt
(c) Ä{oLkeríkLkk MkËk[khLkk çkkuÄLkkt (d) ¿kkLkðihkøÞLkkt

268
250. ‘¼ÂõíkÃkku»ký’ ËÞkhk{Lkwt fÞwt þk† Au ?
(a) ¿kkLk (b) ¼Âõík (c) «erík (d) Lkerík
251. økwshkíkLke fE fku{{kt Ãkwhw»kku ÃkkuíkkLkk Lkk{Lke ÃkkA¤ ‘¼k’ yLku †eyku ÃkkuíkkLkk Lkk{Lke ÃkkA¤ ‘çkk’
÷økkzu Au ?
(a) hksÃkqík (b) ðk½he (c) ðýÍkhk (d) LkxçkòrýÞk
252. ÷zkÞf økýkíke {uh fku{Lke ðMíke fÞk rsÕ÷k{kt ðÄw Au. ?
(a) ÃkkuhçktËh, ò{Lkøkh, hksfkux (b) fåA, sqLkkøkZ, ¼kðLkøkh
(c) ò{Lkøkh, hksfkux, MkwhuLÿLkøkh (d) ò{Lkøkh, ÃkkuhçktËh yLku sqLkkøkZ
253. ÃkþwÃkk÷LkLkku ÔÞðMkkÞ fhíke fku{Lku yku¤¾ku.
(a) hksÃkqík, Lkkøkh, ÃkkxeËkh (b) ðk½he, ðýÍkhk, Lkx-çkòrýÞk
(c) ¼hðkz, hçkkhe, {k÷Äkhe (d) hksÃkqík, hçkkhe, ¼ðkÞk
254. ðýÍkhk Mk{ks {q¤ fÞk «ËuþLkku Au ?
(a) {uðkz (b) Akuxk LkkøkÃkwh (c) fkrXÞkðkz (d) {khðkz
255. ðýÍkhk Mk{ksLke [rýÞk{kt þwt rðþu»kíkk nkuÞ íku þkuÄku.
(a) [rýÞku yíÞtík f÷kí{f heíku Mkòðu÷ku nkuÞ Au.
(b) [rýÞku ½ýku MkkËku nkuÞ Au.
(c) [rýÞkLkwt Lkkzwt çknkh ½qtxý MkwÄe ÷xfíkwt nkuÞ Au.
(d) [rýÞkLkwt Lkkzwt MkkËwt yLku íku{kt fþw rðþu»k LkÚke nkuíkwt.
256. MkkÃkLkk ¾u÷ fheLku ÷kufhtsLk fhe ÃkuxeÞwt h¤íkk Mk{ksLku yku¤¾ku.
(a) ðkËe (b) çkòrýÞk (c) fkXe (d) fýçke
257. ÃkþwLkwt Ãkøkuhwt þkuÄíkk Ãkøke fÞk Mk{ksLkk nkuÞ Au ?
(a) hksÃkqík (b) fku¤e (c) {uh (d) ðk½he
258. økwshkík{kt çknw{íke «ò fÞku Ä{o Ãkk¤u Au ?
(a) rnLËw (b) {wÂM÷{ (c) ÃkkhMke (d) r¾úMíke
259. økwshkíkLkk fÞk Mk{ksLkk ÷uWyk yLku fzðk yu{ çku ¼køk nkuÞ Au ?
(a) siLk (b) ÃkkxeËkh (c) ði»ýð (d) ÷kunkýk
260. Mk{]Ø yLku ÄLkkZâ økýkíke ÃkkxeËkh fku{{kt fÞwt Ëq»ký òuðk {¤u Au ?
269
(a) ËkYLkk ÔÞðMkkÞLkwt (b) ðu~Þkøk{LkLkk ÔÞMkLkLkwt
(c) [kuhe-÷qtxVkxLkwt (d) ËnusLkwt
261. ËuðeÃkwºk íkhefu yku¤¾kíke fku{Lku yku¤¾ku.
(a) ðk½he (b) [khý (c) ðkËe (d) çkòrýÞk
262. ðkËe Mk{ks{kt fÞk çku ¼køk òuðk {¤u Au ?
(1) ÷k÷ðkËe (2) økw÷k÷ðkËe (3) økw÷ðkËe (4) Vq÷ðkËe
(a) ík{k{ (b) Vfík 1 yLku 2 (c) 1, 2 yLku 4 (d) Vfík 1 yLku 4
263. [khý Mk{ksLkk Ãkwhw»kku ÃkkuíkkLkkt Lkk{Lke ÃkkA¤ þwt ÷økkzu Au ?
(a) ¼kE (b) fw{kh (c) ËkLk (d) ®Mkn
264. [khý Mk{ksLke †eyku ÃkkuíkkLkkt Lkk{Lke ÃkkA¤ þwt ÷økkzu Au ?
(a) fkih (b) çkkE (c) çkkLkw (d) çkk
265. [kuhe-÷qtxVkx fheLku økwòhku fhíke Ãký nðu MkwÄhe økÞu÷e fku{LkLku yku¤¾ku.
(a) ÃkkxeËkh (b) fku¤e (c) [khý (d) hksÃkqík
266. Lke[u ykÃku÷k rðÄkLkku Ãkife Mkk[wt rðÄkLk þkuÄku.
(1) ÷k÷ðkËe yLku Vq÷ðkËe yu ÃkkxeËkh Mk{ksLkk çku rVhfkykuLkkt Lkk{ Au.
(2) LkxçkòrýÞk ¼ðkE fheLku ÃkkuíkkLkwt økwshkLk [÷kðíke fku{ Au.
(3) Lkkøkh «ò MktMfkhr«Þ yLku f÷k-MkkrníÞLke þku¾eLk økýkÞ Au.
(4) MktÏÞkLke árüyu ykrËðkMkeykuLke MkkiÚke ðÄw ðMíke ËknkuË rsÕ÷k{kt ykðu÷e Au.
(a) Vfík 3 yLku 4 (b) Vfík 1 yLku 2 (c) yufÃký Lknª. (d) ík{k{
267. Lke[u ykÃku÷kt rðÄkLkku Ãkife Mkk[kt rðÄkLkLku yku¤¾ku.
(1) ¼e÷, Ëqçk¤k, fkuxðkr¤Þk ðøkuhu fku¤e fku{Lkk ¼køk Au.
(2) Ëqçk¤k fku{Lku n¤Ãkrík Ãký fnuð{kt ykðu Au.
(3) ½kurzÞk fku{{kt rþûkýLkwt «{ký ðÄkhu Au.
(4) fkuxðkr¤Þk fku{ {uh fku{Lke Ãkuxk ¿kkrík Au.
(a) Vfík 1 (b) Vfík 2 yLku 3 (c) Vfík 2 yLku 4 (d) yufÃký Lknª.
268. ÷kufLkkxâ îkhk «òLkwt {LkkuhtsLk fheLku ÃkuxeÞwt h¤íkk Mk{ksLku yku¤¾ku.

270
(a) ¼ðkÞk (b) ÃkkxeËkh (c) Lkkøkh (d) ðkËe
269. yuf søÞkyu ÂMÚkh Lk hnuíke yLku Mkíkík h¾zíkwt SðLk Sðíke fku{Lku yku¤¾ku.
(a) ðkËe, ðýÍkhk, hksÃkqík, hçkkhe (b) ÃkkxeËkh, hçkkhe, ðýÍkhk, ¼ðkÞk
(c) ¼hðkz, ÃkkxeËkh, ðýÍkhk, hçkkhe (d) ðkËe, ðýÍkhk, hçkkhe, ¼hðkz
270. økwshkík{kt siLkkuLkwt MkkiÚke ðÄw «{ký fÞk rsÕ÷k{kt Au íku þkuÄku.
(a) fåA (b) ð÷Mkkz (c) ¼Y[ (d) zktøk
271. økwshkík{kt {wÂM÷{kuLke MkkiÚke ðÄw xfkðkhe fÞk rsÕ÷k{kt Au ?
(a) zktøk (b) sqLkkøkZ (c) ËknkuË (d) fåA
272. økwshkík{kt r¾úMíke Ä{eoykuLkwt MkkiÚke ðÄw «{ký fÞk rsÕ÷k{kt Au íku þkuÄku.
(a) fåA (b) zktøk (c) Ãkt[{nk÷ (d) ÃkkuhçktËh
273. økwshkík{kt ÃkkhMke Ä{eoykuLke MkkiÚke ðÄw ðMíke fÞk rsÕ÷k{kt Au ?
(a) zktøk (b) fåA (c) ðzkuËhk (d) LkðMkkhe
274. økwshkík{kt r¾úMíke Ä{eoykuLke ðMíke «{ký{kt rîíkeÞ¢{u ykðíkk rsÕ÷kLku þkuÄku.
(a) ò{Lkøkh (b) ¾uzk (c) ¼kðLkøkh (d) MkwhuLÿLkøkh
275. økwshkíkLkk fÞk rsÕ÷kLke {n¥k{ ðMíke yLkwMkqr[ík sLkòríkLke Au ?
(a) ÃkkuhçktËh (b) y{ËkðkË (c) ¼Y[ (d) zktøk
276. Lke[u ykÃku÷kt rðÄkLkku Ãkife fÞwt rðÄkLk ¾kuxwt Au íku sýkðku.
(1) hksÃkqík fku{ {kÚkk¼khu økýkíke yLku [kuhe ÷qtxVkx fheLku økwshkLk [÷kðíke.
(2) ÃkkxeËkh fku{ íkk÷wfkLke ¾uíke îkhk Mk{]Ø yLku ÄLkkZâ ÚkE Au.
(3) siLk Ä{oLke MkkiÚke ðÄw ðMíke fåA rsÕ÷k{kt ykðu÷e Au.
(4) zktøk rsÕ÷k{kt {n¥k{ «ò r¾úMíke Ä{o Ãkk¤u Au.
(a) Vfík 2, 3 yLku 4 (b) Vfík 2 yLku 4 (c) Võík 1 (d) ík{k{
277. {kuZuhkLkk MkqÞo{trËhLke LkSf {kuZuïhe {kíkkLkwt {trËh fE ¿kkríkLkk ÷kufku {kxu ykËþo ÞkºkkÄk{ Au ?
(a) ðrýf (b) ðýÍkh (c) ¼hðkz (d) ËhS
278. fåALkk {wtÿk yLku {ktzðe yk çku þnuhku{kt fÞk ÷kufkuLke ðMíke Mkrðþu»k Au ?
(a) ÷kunkýk (b) ¾khðk (c) ¼krxÞk (d) ®MkÄe
271
279. y{ËkðkË rsÕ÷kLkku fÞku {ík rðMíkkh siLk Mkt«ËkÞLke çknw{íke Ähkðu Au ?
(a) Mkkçkh{íke (b) þkneçkkøk (c) Ãkk÷ze (d) {ýeLkøkh
280. økwshkík{kt ÃkkhMkeyku MkkiÚke «Úk{ fÞk çktËhu WíkÞko níkk ?
(a) nShk (b) ÃkeÃkkðkð (c) Mktòý (d) Ënus
281. økwshkíkLke fE «òrík rðËuþku{kt MkkiÚke ðÄkhu òuðk {¤u Au ?
(a) {uh (b) Ãkxu÷ (c) siLk (d) {u{ý
282. fkÚkkuze Lkk{Lke ykrËðkMke «òrík fÞk rsÕ÷k{kt òuðk {¤u Au ?
(a) MkkçkhfktXk (b) çkLkkMkfktXk (c) Ãkt[{nk÷ (d) zktøk
283. økwshkík{kt ykrËðkMke «ò MkkiÚke ðÄw fÞk rsÕ÷k{kt ðMku Au ?
(a) zktøk (b) ð÷Mkkz (c) Ãkt[{nk÷ (d) çkLkkMkfktXk
284. ykrËðkMke ðMíke{kt økwshkík ¼khík{kt fux÷k{kt MÚkkLku Au ?
(a) «Úk{ ¢{u (b) rîíkeÞ ¢{u (c) ík]íkeÞ ¢{u (d) [íkwÚko ¢{u
285. økwshkíkLke ykrËðkMke «ò{kt MkkiÚke ðÄw ðMíke fE òríkLke Au ?
(a) [kiÄhe (b) ¼e÷ (c) hkLkeÃkhs (d) hkXðk
286. MkeÆe ÷kufkuLke ðMkkník Mkkihk»xÙLkk fÞk LkkLkfzk økk{{kt ykðu÷e Au ?
(a) fkuXkheÞk (b) fkuxzkÃkeXk (c) òtçkw (d) økkt¼w
287. W¥kh økwshkík{kt fÞku Ãkèku ykrËðkMke Ãkèk íkhefu yku¤¾kÞ Au ?
(a) ÃkkuþeLkk Ãkèku (b) RzheÞku Ãkèku (c) Ëtíkk÷e Ãkèku (d) MkhnËe Ãkèku
288. zkuçkY yu fÞk ÷kufkuLkwt ðk®sºk Au ?
(a) ¼hðkz (b) ykrËðkMke (c) {ÂM÷{ (d) [khý
289. ykrËðkMkeyku ‘þe{økk’Lku fÞk íknuðkh íkhefu Wsðu Au ?
(a) nku¤eLkku íknuðkh (b) rËðkMkeLkku íknuðkh
(c) LkðhkºkeLkku íknuðkh (d) rþðhkºkeLkku íknuðkh
290. økwshkíkLkk {wÏÞ þnuhku{kt MkkiÚke ðÄw MÚk¤ktíkrhík ðMíke fÞk þnuh{kt òuðk {¤u Au ?
(a) y{ËkðkË (b) zeMkk (c) Ãkk÷LkÃkwh (d) Mkwhík
291. [kðzk ðtþLkk ytrík{ þkMkfLkwt Lkk{ þwt ?

272
(a) ðLkhksLkk [kðzk (b) ûku{hks [kðzk (c) Þkuøkhks [kðzk (d) Mkk{tík®Mkn
292. ÷kx «Ëuþ yux÷u fÞku «Ëuþ ?
(a) W¥kh økwshkík (b) ðkøkz
(c) fkXeÞkðkz (d) {neÚke íkkÃke MkwÄeLkku «Ëuþ
293. Mkku÷tfe ðtþLke MÚkkÃkLkk fkuýu fhe ?
(a) {q¤hks Mkku÷tfe (b) fýoËuð Mkku÷tfe (c) ¼e{Ëuð Mkku÷tfe (d) fw{khÃkk¤
294. ÷kuÚk÷ ¼khíkLkk RríknkMk{kt rMk{kr[nTLk økýkÞ Au. þk {kxu ?
(a) ÷kuÚkLkLkkt f]rºk{ Ä¬kLke h[Lkk fhe ðnkýku ÷ktøkhðkLke Mkøkðz níke íkuÚke
(b) ÷kuÚk÷{kt ®MkÄw MktMf]rík rðfMke níke íkuÚke.
(c) ÷kuÚk÷{kt Lkøkh ykÞkusLk W¥k{ níkwt íkuÚke
(d) ÷kuÚk÷{kt MkkuLkkLkk rMk¬k {éÞk íkuÚke
295. røkhLkkh rþ÷k÷u¾kuLke þwt rðþu»kíkk Au ?
(a) íku ÷u¾ku «kf]ík ¼k»kk{kt ÷¾kÞu÷k Au.
(b) íku ÷u¾ku nsw MkwÄe Wfu÷e þfkÞk LkÚke.
(c) MktMf]ík ¼k»kk{kt ÷¾kÞu÷k ykx÷k «k[eLk ÷u¾ku nsw {éÞk LkÚke.
(d) íku ÷u¾ku{kt rðËuþe ÞkºkeykuLke LkkUÄ Au.
296. ¢{ðkh økkuXðku.
(1) {q¤hks Mkku÷tfe (2) ¼e{Ëuð Mkku÷tfe
(3) fýoËuð Mkku÷tfe (4) rMkØhks sÞ®Mkn
(a) 1, 2, 4, 3 (b) 1, 4, 3, 2
(c) 3, 2, 1, 4 (d) 1, 2, 3, 4
297. økwshkík{kt ®MkÄw MktMf]ríkLkk yðþu»kku õÞktÚke {éÞkt Au ?
(a) Äku¤kðehk (b) nzÃÃkk (c) hkuÃkz (d) {kUnuòuËzku
298. sqLkkøkZLkk MkwËþoLk ík¤kðLkwt Mk{khfk{ fkuLkk Mk{Þ{kt ÚkÞwt níkwt ?
(a) fw{khÃkk¤ (b) {nt{Ë çkuøkzku (c) rMkØhks sÞ®Mkn (d) YÿËk{k
299. ykLkíko «ËuþLku Lkk{u yku¤¾kíkku rðMíkkh fÞku ?
273
(a) Mkkihk»xÙ (b) fåA (c) Ërûký økwshkík (d) W¥kh økwshkík
300. {iºkf ðtþLke MÚkkÃkLkk fkuýu fhe níke ?
(a) þe÷¼ÿ (b) ¼èkufo (c) ÄúwðMkoLk Ãknu÷kyu (d) ðeh¼ÿu
301. {iºkfkuLkwt ÃkkxLkøkh fÞwt níkwt ?
(a) ðÕ÷¼e (b) sqLkkøkZ (c) yýne÷ðkz Ãkkxý (d) «¼kMkÃkkxý
302. frð ¼è-hr[ík ¼èe fkÔÞ{kt þuLkk «Mktøkku Au ?
(a) yþkufLkk SðLkLkkt (b) {nk¼khíkLkk (c) fw{khÃkk¤ SðLkLkkt (d) hk{kÞýLkk
303. økwshkík{kt [kðzk ðtþLke MÚkkÃkLkk fkuýu fhe ?
(a) Þkuøkhks [kðzk (b) ûku{hks [kðzk (c) ðLkhks [kðzkyu (d) Mkk{tík®Mkn [kðzk
304. ðLkhks [kðzkLkk hkßÞLke hksÄkLke fE níke ?
(a) «¼kMk Ãkkxý (b) sqLkkøkZ (c) yýne÷ðkz Ãkkxý (d) ykþkðÕ÷e
305. ðLkhks [kðzkLkku «rík¼kðkLk «ÄkLk fkuý níkku ?
(a) [ktÃkk çkkýkð¤e (b) ðMíkwÃkk¤ (c) ¼e{-çkkýkð¤e (d) íkusÃkk¤
306. “LÞkÞ òuðku nkuÞ íkku {÷kð ík¤kð swyku” yk ðkõÞ{kt WÕ÷u¾kÞu÷wt {÷kð ík¤kð fÞk þnuh{kt
ykðu÷wt Au ?
(a) Äku¤fk{kt (b) yýne÷Ãkwh Ãkkxý{kt
(c) «¼kMkÃkkxý{kt (d) ykþkð÷{kt
307. økwshkíkLke hks{kíkk {eLk¤Ëuðe {q¤ õÞktLkk níkk ?
(a) fýkoxf hkßÞLkkt (b) {nkhk»xÙ hkßÞLkkt (c) hksMíkkLk hkßÞLkkt (d) {æÞ«Ëuþ hkßÞLkkt
308. {n{qË økÍLkðeyu fE Mkk÷{kt Mkku{LkkÚk Ãkh [ZkE fhe ?
309. y{ËkðkË þnuhLke MÚkkÃkLkk fE Mkk÷{kt ÚkE Au ?
310. “swçk fw¥ku Ãku MkMMkk ykÞk, íkçk çkkËþknLku þnh çkMkkÞk” yk WÂõík{kt fÞk þnuhLkku WÕ÷u¾ ÚkÞu÷
Au ?
(a) y{ËkðkË (b) ViÍkçkkË (c) {nu{ËkðkË (d) {n{qËkçkkË
311. økwshkíkLkk RríknkMk{kt fwþ¤ yLku LÞkÞr«Þ †e þkMkf íkhefu fkuý rðÏÞkík Au ?

274
(a) {eLk¤Ëuðe (b) WËÞ{íke (c) [ki÷kËuðe (d) Ëuð÷Ëuðe
312. Mkn†®÷øk ík¤kð fkuýu çktÄkÔÞwt ?
(a) rMkØhks sÞ®Mknu (b) {q¤hks®Mkn Mkku÷tfeyu
(c) fw{khÃkk¤u (d) ðLkhks [kðzkyu
313. rMkØhks sÞ®MknLkk økwhw fkuý níkk ?
(a) nu{[tÿk[kÞo (b) fkirxÕÞ (c) ðrMkü (d) [ktÃkk çkk¤kð¤e
314. fw{khÃkk¤u fÞk Ä{oLku hkßÞÄ{o çkLkkÔÞku ?
(a) çkkiØ Ä{o (b) siLk Ä{o (c) ®nËw Ä{o (d) RM{k÷ Ä{o
315. økwshkík rþÕÃk-MÚkkÃkíÞLkk f÷kLkk Lk{qLkkYÃku Ëu÷ðkzkLkk Ënuhk fkuýu çktÄkÔÞk ?
(a) ðMíkwÃkk¤ yLku íkusÃkk÷u (b) fw{khÃkk¤u
(c) ¼e{Ëuð Mkku÷tfeyu (d) rMkØhks sÞ®Mknu
316. {nu{qË økÍLkðeyu Mkku{LkkÚk Ãkh [ZkE fhe íÞkhu ÃkkxýLkku hkò fkuý níkku ?
(a) ¼e{Ëuð Mkku÷tfe («Úk{) (b) ðLkhks [kðzk
(c) fw{khÃkk¤ Mkku÷tfe (d) {q¤hks [kðzk
317. {kuZuhkLkwt rðÏÞkík MkqÞo{trËh fkuýu çktÄkÔÞwt ?
(a) ðLkhks [kðzkyu (b) {eLk¤Ëuðeyu (c) ¼e{Ëuð Mkku÷tfe (d) ðMíkwÃkk÷u-íkusÃkk÷u
318. ðMíkwÃkk÷ íkusÃkk¤ fkuLkk {tºke níkk ?
(a) rðþ¤Ëuð ðk½u÷k (b) rMkØhks sÞ®Mkn (c) fw{khÃkk¤ (d) {eLk¤ËuðeLkk
319. ðk½u÷k ðtþLkk ÃkíkLk {kxu fkuý sðkçkËkh níkwt ?
(a) ðMíkwÃkk¤ (b) {kÄð{tºke (c) fw{khÃkk¤ (d) íkusÃkk¤
320. økwshkík{kt Mðíktºk {wÂM÷{ Mk¥kkLke MÚkkÃkLkk fkuýu fhe ?
(a) yun{Ëþknu (b) çkkçkhu (c) ykihtøkÍuçku (d) yfçkhu
321. y{ËkðkËLke «rMkØ ò{k {ÂMsË fkuýu çktÄkðe ?
(a) ynu{Ëþknu (b) {nu{qË çkuøkzkyu (c) snktøkehu (d) ykihtøkÍuçku
322. sqLkkøkZLkk fÞk hkò MkkÚku rMkØhksu ÞwØ fÞwO níkwt ?
(a) hk’¾Uøkkh (b) hk’{ktzr÷f (c) hk’Lkð½ý (d) hk’{LkMkw¾
275
323. {nt{Ë çkuøkzkLkwt {q¤ þwt níkwt ?
(a) {wsVh¾kt (b) Víkun¾kt (c) Mk÷e{¾kt (d) ÍVh¾kt
324. yn{Ëþknu y{ËkðkË rMkðkÞ yn{ËLkøkh ðMkkÔÞwt níkwt. yn{ËLkøkh yksu fÞk Lkk{u yku¤¾kÞ
Au ?
(a) hkÄLkÃkwh (b) sqLkkøkZ (c) Ãkk÷LkÃkwh (d) ®n{íkLkøkh
325. {nt{Ë ‘çkuøkzku’ fu{ fnuðkÞku ?
(a) íkuýu sqLkkøkZ yLku ÃkkðkøkZ çktLku økZ SíÞk níkk íkuÚke
(b) íkuLkk{kt çku çk¤Ë sux÷e þÂõík níke íkuÚke.
(c) íku ½ýku òzku níkku íkuÚke.
(d) íku çku ½zk ¼heLku ½e Ãke síkku níkku íkuÚke.
326. fhýËuð Ãknu÷ku økwshkíkLkk RríknkMk{kt þe heíku «rMkØ Au ?
(a) íkuýu fýkoðíke LkøkhLke MÚkkÃkLkk fhe níke
(b) íkuýu ®ðæÞ«Ëuþ SíÞku
(c) íkuýu Mkn†®÷øk ík¤kð çkktæÞwt níkwt.
(d) íkuýu MkqÞo{trËh çktÄkÔÞwt.
327. Yÿ{nk÷Þ yíÞkhu fÞk þnuh{kt Au ?
(a) rMkØÃkwh{kt (b) y{ËkðkË{kt (c) sqLkkøkZ{kt (d) Ãkkxý{kt
328. rMkØhksLkk Mk{Þ{kt su økútÚk ÷¾kÞku, íkuLkwt Lkk{ ‘rMkØnu{’ fu{ hk¾ðk{kt ykÔÞwt ?
(a) “nu{ yux÷u fu MkkuLkw çkLkkððkLke heík”íku{kt ðýoðe Au.
(b) “nu{[tÿk[kÞo” fux÷kf {tºkku rMkØ fÞko níkk íkuÚke.
(c) rMkØhks yLku nu{[tÿk[kÞo çktLkuLkk Lkk{ WÃkhÚke
(d) rMkØhksu LkkýkfeÞ ÔÞðMÚkk fhe níke íkuÚke.
329. Mkn†®÷øk ík¤kð fÞk þnuh{kt çkktÄðk{kt ykÔÞwt ?
(a) Ãkkxý{kt (b) {kuZuhk{kt (c) rMkØÃkwh{kt (d) Äku¤fk{kt
330. nu{[tÿk[kÞoLku fÞk Lkk{u rçkhËkððk{kt ykÔÞk níkk ?
(a) fkr÷fk÷ yð¿k (b) ¼rðü áük (c) rðãk ðk[MÃkrík (d) fr÷fk÷ Mkðo¿k
331. økwshkíkLkk yþkuf íkhefu fÞk hksðeLku yku¤¾ðk{kt ykðu Au ?

276
(a) fw{khÃkk¤Lku (b) ¼e{ËuðLku (c) rMkØhksLku (d) ðLkhksLku
332. økwshkíkLkk RríknkMk{kt fÞk ðtþLkku þkMkLkfk¤ ‘MkwðýoÞwøk’ íkhefu økýkÞ Au ?
(a) Mkku÷tfe ðtþ (b) ðk½u÷k ðtþ (c) [kðzk ðtþ (d) MkÕíkLkíkfk¤
333. sqLkkøkZLkk fÞk hkòLku {n{Ë çkuøkzkyu nhkÔÞku ?
(a) hk’{ktzr÷f (b) hk’¾Uøkkh (c) hk’Lkð½ý (d) hk’hk{Mkuh
334. y{ËðkËLkwt Mkw«rMkØ fktfrhÞk ík¤kð fkuýu çktÄkÔÞwt ?
(a) yn{Ëþknu (b) {n{qË þknu (c) þknyk÷u{u (d) fwíkçkwÆeLku
335. “økËkoçkkË” Äqr¤Þwt þnuh íkhefu y{ËkðkËLku fkuýu ¼ktzâwt níkwt ?
(a) yfçkhu (b) ykihtøkÍuçku (c) snktøkehu (d) þknsnkt
336. “yze fze ðkð Lku Lkð½ý fqðku, Lk sqyu íku Sðíkku {qyku” WÂõík{kt WÕ÷u¾kÞu÷k yzefze ðkð yLku
Lkð½ýfqðku fÞk ÂMÚkík Au ?
(a) Ãkkxý (b) rMkØÃkwh (c) sqLkkøkZ (d) fÃkzðts{kt
337. økwshkíkLkkt {wÂM÷{ MkÕíkLkíkLkku AuÕ÷ku Mkw÷íkkLk fÞku ?
(a) Víkun¾kt (b) {wÍ^Vhþkn ºkeòu (c) ynu{Ëþkn (d) þknyk÷{
338. {nt{Ë çkuøkzk rðþu fÞwt rðÄkLk Mkk[wt Au ?
(a) {nt{Ë çkuøkzkLku ¾kðkLkku ½ýku þku¾ níkku.
(b) {nt{Ë çkuøkzkLku çkktÄfk{ yLku çkkøkçkøke[kLkku Ãký þku¾ níkku
(c) {nt{Ë çkuøkzkyu [ktÃkkLkuhLku hksÄkLke çkLkkðe.
(d) WÃkhLkk çkÄk
339. {wøk÷ çkkËþkn ykihtøkÍuçkLkku sL{ økwshkík{kt fÞk MÚk¤u ÚkÞku níkku ?
(a) ËknkuË (b) økkuÄhk (c) y{ËkðkË (d) Mkwhík
340. fÞk hkòLkk Mk{Þ{kt ðzkuËhk Mkw¾e yLku MktMfkh Lkøkhe íkhefu rðÏÞkík çkLÞwt ?
(a) Víkun®Mknhkð økkÞfðkz (b) «íkkÃk®Mkn økkÞfðkz
(c) MkÞkShkð økkÞfðkz (d) yufÃký Lknª.
341. økwshkíkLkk RríknkMk{kt Mkw÷íkkLk íkhefu fkuý òýeíkwt Au ?
(a) yun{ þkn Ãknu÷ku (b) {ws^Vh þkn çkeòu
(c) fwíkçkwÆeLk þkn (d) {un{qË çkuøkzku
277
342. r[¥kkuzLke hkýeyu nw{kÞwLku hk¾ze {kuf÷e níke, fu{ ?
(a) økwshkíkLkku çkkËþkn çknkËwhþkn r[¥kkuz Ãkh [Ze ykÔÞku níkku.
(b) çktLku ðå[u ¼kE-çknuLkLkku MLkun níkku
(c) nw{kÞwyu r[¥kkuz Ãkh yk¢{ý fÞwO níkwt
(d) økwshkíkLkku çkkËþkn yn{Ëþkn r[¥kkuz Ãkh [Ze ykÔÞku níkku íkuÚke.
343. økwshkíkLkk yfçkh íkhefu fkuý òýeíkwt Au ?
(a) {nt{Ë çkuøkzku (b) yun{Ëþkn Ãknu÷ku
(c) ÍVh¾kt (d) {wÍ^Vh¾kt çkeòu
344. {nt{Ë çkuøkzkLkk hkßÞLke hksÄkLke fE níke ?
(a) y{ËkðkË (b) sqLkkøkZ (c) Ãkkxý (d) [ktÃkkLkuh
345. økwshkík{kt ÃkØríkMkhLke xtfþk¤ [k÷w fhðkLkwt çknw{kLk fkuý {u¤ðu Au ?
(a) yun{Ëþkn Ãknu÷ku (b) {wÍ^Vh¾kt (c) {nt{Ë çkuøkzku (d) ykihtøkÍuçk
346. økwshkíkLke MkkiÚke f÷kí{f ðkð íkhefu fE ðkð «ÏÞkík Au ?
(a) yzk÷sLke ðkð (b) ËkËk nheLke ðkð (c) rMkØÃkwhLke ðkð (d) yze-fze ðkð
347. økwshkík fkì÷usLke MÚkkÃkLkk fE Mkk÷{kt ÚkE níke ?
(a) E.Mk. 1857{kt (b) E.Mk. 1879{kt (c) E.Mk. 1945{kt (d) E.Mk. 1905{kt
348. {sqh {nksLkLke MÚkkÃkLkk fE Mkk÷{kt ÚkE níke ?
(a) 1922 (b) 1919 (c) 1920 (d) 1921
349. økwshkík{kt ®MkÄw¾eýLke MktMf]ríkLkk yðþu»kku õÞktÚke {¤e ykÔÞk Au ?
(1) ÷kuÚk÷ (2) Äku¤kðehk (3) hkusze (4) þuÃkz
(a) Vfík 1 (b) Vfík 1, 2, 3 (c) Vfík 1 yLku 2 (d) ík{k{
350. ÷kuÚk÷ fÞkt ykðu÷wt Au ?
(a) ðzkuËhk rsÕ÷kLkk ÃkkËhk íkk÷wfk{kt (b) ¼kðLkøkh rsÕ÷kLkk çkkuxkË íkk÷wfk{kt
(c) y{ËkðkË rsÕ÷kLkk Äku¤fk íkk÷wfk{kt (d) ykýtË rsÕ÷kLkk íkkhkÃkwh íkk÷wfk{kt
351. økwshkíkLkk «køkT RríknkMk MktþkuÄLkLke þYykík fhLkkh rðîkLk fkuý ?
(a) h¾k÷ËkMk çkuLkhS (b) çkúMk Vqx

278
(c) zkì. nrh«MkkË þk†e (d) zkì. ¼økðkLk RLÿS
352. zkì. nMk{w¾ Mkktfr¤Þkyu RríknkMk MktþkuÄLk ûkuºku fhu÷wt «ËkLk fÞwt íku þkuÄku.
(a) {nuMkkýk rsÕ÷kLkk ÷kt½ýsLkk xªçkkLkwt Wí¾LkLk fÞwO.
(b) Äku¤kðehkLkkt xªçkkLkwt Wí¾LkLk fÞwO.
(c) {kUnuòuËzkuLkk xªçkkLkwt Wí¾LkLk fÞwO.
(d) ¼Y[ rsÕ÷kLkk ÍøkzeÞk økk{Lkk xªçkkLkwt Wí¾LkLk fÞwO.
353. økwshkíkLkk fÞk ¢ktríkðeh ‘zwtøk¤e[kuh’ íkhefu òýeíkk ÚkÞk ?
(a) {kunLk÷k÷ Ãktzâk (b) zkÌkk¼kE Ãkxu÷ (c) {kunLk÷k÷ Ãkxu÷ (d) rºk¼wðLk Ãkxu÷
354. økktÄeSyu Ërûký ykr£fk{kt fÞwt y¾çkkh þY fÞwO ?
(a) RÂLzÞLk ykìÃkeLkeÞLk (b) LkðSðLk (c) RÂLzÞLk r{hh (d) nrhsLk
355. økktÄeSyu ¼khík{kt ÃkwLkhkøk{Lk çkkË fÞk MÚk¤u MkkiÚke Ãknu÷ku yk©{ MÚkkÃÞku ?
(a) ðÄko yk©{ (b) Mkkçkh{íke yk©{ (c) yufÃký Lknª. (d) fku[hçk yk©{
356. ¾uzk MkíÞkøkúnLke ykøkuðkLke fkuýu ÷eÄe níke ?
(a) økktÄeS (b) {kuhkhS ËuMkkE (c) MkhËkh Ãkxu÷ (d) {nkËuð ËuMkkE
357. økktÄeSyu Ëktzefq[ þk {kxu fhe ?
(a) rðïþktríkLkk MktËuþLkk «Mkkh-«[kh {kxu
(b) Ëktze{kt yk©{ MÚkkÃkðk {kxu
(c) {eXk Ãkh Lkk¾u÷k fhLkku rðhkuÄ fhðk {kxu...
(d) MkkÞ{Lk fr{þLkLkk rðhkuÄ {kxu
358. {nkí{k økktÄe fux÷eðkh fkìtøkúuMk ÃkûkLkk yæÞûk çkLÞk ?
(a) ºký ðkh (b) çku ðkh (c) [kh ðkh (d) yuf ðkh
359. þk{¤ËkMk fkì÷usLke MÚkkÃkLkk õÞkhu ÚkE ?
(a) 1884 (b) 1895 (c) 1886 (d) 1887
360. sqLkkøkZLke çknkWÆeLk fkì÷usLke MÚkkÃkLkk õÞkhu ÚkE níke ?
(a) 1894 (b) 1895 (c) 1896 (d) 1897
361. økwshkík {kxu ‘økwsohËuþ’ yu þçË «Þkuøk fÞk þkMkfLkk Mk{Þ{kt þY ÚkÞku ?
279
(a) ¼èkfo (b) {q¤hks Mkku÷tfe (c) hwÿËk{k (d) rMkØhks sÞ®Mkn
362. yýne÷Ãkwh Ãkkxý þnuhLke MÚkkÃkLkk fkuýu fhe ?
(a) ðLkhks [kðzkyu (b) ¼qðzu (c) sÞ rþ¾heyu (d) yýne÷ðkzu
363. Mkku÷tfeðtþLkku þkMkLk Mk{Þ çkLkkðku.
(a) E.Mk. 572 Úke E.Mk. 772 MkwÄe (b) E.Mk. 927 Úke E.Mk. 957 MkwÄe
(c) E.Mk. 1017 Úke E.Mk. 1411 MkwÄe (d) E.Mk. 727 Úke E.Mk. 1057 MkwÄe
364. Mkku÷tfe fk¤Lkku MkkiÚke «kíkÃke þkMkf fkuý íku sýkðku.
(a) fw{khÃkk¤ (b) {q¤hks Mkku÷tfe (c) rMkØhks sÞ®Mkn (d) ¼e{Ëuð Mkku÷tfe
365. Mkku÷tfe þkMkfku fÞk Mkt«ËkÞLkk yLkwÞkÞe níkk ?
(a) RM÷k{ Ä{o (b) ði»ýð Mkt«ËkÞ (c) çkkiØ Ä{o (d) þið Mkt«ËkÞ
366. yðtíkeLkkÚkLkwt rçkhwË {u¤ðLkkh þkMkfLku þkuÄku.
(a) {q¤hks Mkku÷tfe (b) ðLkhks [kðzk (c) rMkØhks sÞ®Mkn (d) {nt{Ë çkuøkzku
367. {kuZuhkLkwt MkqÞo{trËh çktÄkÞwt íÞkhu økwshkík{kt fkuý þkMkLk fhíkwt níkwt ?
(a) fw{khÃkk¤ (b) ¼e{Ëuð Ãknu÷ku (c) ðLkhks [kðzk (d) rMkØhks sÞ®Mkn
368. {kunt{Ë ½kuheyu økwshkík Ãkh yk¢{ý fÞwO íÞkhu økwshkíkLkku þkMkf fkuý níkku ?
(a) rMkØhks sÞ®Mkn (b) ðLkhks [kðzk (c) {q¤hks çkeòu (d) {q¤hks [kðzk
369. økwshkíkLkk ËMíkkðuS RríknkMkfk¤Lke þYykík õÞktÚke ÚkkÞ Au ?
(a) {kiÞo fk¤Úke (b) Mkku÷tfe fk¤Úke (c) økwÃík fk¤Úke (d) MkÕíkLkík fk¤Úke
370. røkhLkkh Ãkh ykðu÷k yþkufLkk rþ÷k÷u¾Lke r÷rÃk fE Au íku sýkðku.
(a) MktMf]ík (b) «kf]ík (c) ¾hkuce (d) ËuðLkkøkhe
371. {kiÞofk¤{kt økwshkíkLke hksÄkLke fE níke ?
(a) økeheLkøkh (b) ð÷¼e (c) ykþkð÷ (d) Ãkkxý
372. røkhLkkh MkkÚku Mktf¤kÞu÷k siLk ríkÚkOfhLku yku¤¾ku.
(a) {nkðeh (b) É»k¼Ëuð (c) Lkur{LkkÚk (d) ÃkkïoLkkÚk
373. MkwËþoLk ík¤kð fkuýu çktÄkÔÞwt níkwt ?
(a) yþkufu (b) hwÿËk{kyu (c) Ãkw»ÃkøkwÃíku (d) rMkØhksu

280
374. økwÃík þkMkLkLkk ÃkíkLk çkkË økwshkík{kt fÞku ðtþ Mk¥kk{kt ykÔÞku ?
(a) ðk½u÷k ðtþ (b) {iºkf ðtþ (c) [kðzk ðtþ (d) Mkku÷tfe ðtþ
375. {iºkfðtþLkk Mkk{úkßÞ{kt ÃkkxLkøkh fÞwt níkwt íku sýkðku.
(a) yýne÷Ãkwh Ãkkxý (b) sqLkkøkZ (c) ð÷¼e (d) ykþkð÷
376. ©ef]»ýLkk þkMkLkfk¤{kt økwshkíkLke hksÄkLke fE níke ?
(a) zkfkuh (b) sqLkkøkZ (c) îkrhfk (d) fýkoðíke
377. fwt¼krhÞkLkk siLk ËuhkMkhku fkuýu çktÄkÔÞk níkk ?
(a) {eLk¤Ëuðeyu (b) rð{÷{tºkeu (c) fw{khÃkk¤u (d) ðMíkwÃkk¤ íkusÃkk¤u
378. Mkku÷tfe fk¤{kt fÞku Ä{o yMík ÃkkBÞku ?
(a) ði»ýð (b) siLk (c) RM÷k{ (d) çkkiØ
379. Äku¤fk økk{ fkuýu ðMkkÔÞwt níkwt íku þkuÄku.
(a) fhý ðk½u÷k (b) ÷ðý«MkkË ðk½u÷k (c) {eLk¤Ëuðe (d) rMkØhks sÞ®Mkn
380. z¼kuELkk ðiãLkkÚk {trËh{kt SýkuoØkh fhkðLkkhLku þkuÄku.
(a) rðMk÷Ëuðe (b) {eLk¤Ëuðe (c) ÷ðý«MkkË (d) ðMíkwÃkk¤ íkusÃkk¤
381. økwshkík{kt Mðíktºk {wÂM÷{ þkMkLkLke þYykík õÞkhÚke ÚkE ?
(a) E.Mk. 752Úke (b) E.Mk. 1407 Úke (c) E.Mk. 1017Úke (d) E.Mk. 1525Úke
382. økwshkík{kt ÃkØríkMkhLke xtfMkk¤ fÞk þnuh{kt þY ÚkE níke ?
(a) y{ËkðkË (b) Ãkkxý (c) ¾t¼kík (d) [ktÃkkLkuh
383. økwshkíkLkk MkÕíkLkíkÞwøkLke {krníke ykÃkíkku økútÚk fÞku íku þkuÄku.
(a) þknLkk{kt (b) íkðkhe¾u økwshkík (c) çkkçkhLkk{k (d) r{hkíku yn{Ëe
384. ¼ÿLkku rfÕ÷ku fkuýu çktÄkÔÞku ?
(a) yn{Ëþkn Ãknu÷kyuu (b) {nt{Ë çkuøkzkyu
(c) ÍVh¾ktyu (d) fwíkçkwÆeLku
385. y÷kWÆeLk r¾÷Syu økwshkík Ãkh yk¢{ý fÞwO íÞkhu økwshkíkLkku þkMkf fkuý níkku ?
(a) fhý ðk½u÷k (b) rMkØhks sÞ®Mkn (c) {q¤hks Mkku÷tfe (d) fw{khÃkk¤
386. økwshkík{kt siLkÄ{oLkkt Vu÷kðk {kxu fÞk þkMkfu «ÞíLkku fÞko níkk ?
281
(a) fw{khÃkk¤u (b) rMkØhks sÞ®Mkn (c) {q¤hks [kðzkyu (d) ¼e{Ëuð Mkku÷tfeyu
387. Mkku{LkkÚkLkk Þkºkk¤wyku ÃkkMkuÚke Þkºkkðuhku fÞku þkMkf W½hkðíkku níkku ?
(a) fw{khÃkk¤ (b) ¼e{Ëuð Mkku÷tfe (c) rMkØhks sÞ®Mkn (d) ðLkhks [kðzk
388. Mkku{LkkÚkLkk Þkºkk¤wykuLkku Þkºkkðuhku fkuýu {kV fhkÔÞku ?
(a) nu{[tÿk[kÞo (b) {eLk¤Ëuðeyu (c) fw{khÃkk¤u (d) rMkØhks sÞ®Mknu
389. ÃkkxýLku ykŠÚkf yLku MkktMf]ríkf árüyu Mkðkuoå[ rþ¾hu ÃknkU[kzLkkh þkMkfLku yku¤¾ku.
(a) fw{khÃkk¤ (b) rMkØhks sÞ®Mkn (c) fhý ðk½u÷k (d) ðLkhks [kðzk
390. ‘hkýfe ðkð’ çktÄkðLkkhLku yku¤¾ku.
(a) {eLk¤Ëuðe (b) WËÞ{íke (c) Ëuð÷ Ëuðe (d) [ki÷k Ëuðe
391. ðMíkwÃkk÷ yLku íkusÃkk÷Lkk fÞk fkÞuo íku{Lku RríknkMk{kt y{híð çkûÞwt Au ?
(a) Ëu÷ðkzkLkk Ëunhk çktÄkððkLkk
(b) {kuZuhkLkwt MkqÞo{trËh çktÄkððkLkk
(c) {nu{qË økÍLkðeLkk yk¢{ýu {khe nxkððkLkk
(d) {kunt{Ë ½kuheLku nhkððk
392. økwshkíkLke «Úk{ †eþkMkf íkhefu fkuLku økýkðe þfkÞ ?
(a) WËÞ{íke (b) [ki÷eËuðe (c) Ëuð÷ Ëuðe (d) {eLk¤Ëuðe
393. MkÕíkLkíkfk÷{kt hkßÞ{kt ykðf{kt {wÏÞ Vk¤ku þuLkku níkku ?
(a) sSÞk ðuhku (b) sfkík ðuhku (c) ÷qtx-Vkx (d) s{eLk {nuMkq÷
394. y{ËkðkËLke fE {ÂMsË{kt Íw÷íkk r{Lkkhk Au ?
(a) ò{k {ÂMsË (b) LkøkeLkk {ÂMsË
(c) hkýe rMk«eLke {ÂMsË (d) yufÃký Lknª.
395. hkýe YÃk{íkeLke {ÂMsË fkuýu çktÄkðe níke ?
(a) ynu{Ëþkn «Úk{ (b) {nt{Ë çkuøkzku (c) ykihtøkÍuçk (d) {wÍ^Vh þkn
396. MkeËe çkþehLke {ÂMsË fkuýu çktÄkðe níke ?
(a) {ntË{ çkuøkzku (b) fwíkçkwÆeLk (c) çknkËwh þkn (d) {wÍ^Vfh þkn
397. {kuíke {ÂMsË çktÄkðLkkh çkkËþknLku yku¤¾ku.

282
(a) ynu{Ëþkn «Úk{ (b) {nt{Ë çkuøkzku (c) {wÍ^Vhþkn çkeòu (d) fwíkçkwÆeLk
398. yçkwçkfh¾ktyu çktÄkðu÷e R{khíkkuLku yku¤¾ku.
(1) hkýe rMk«eLke {ÂMsË
(2) LkøkeLkk {ÂMsË
(3) ò{k {ÂMsË (4) ò{k {ÂMsË
(a) 1, 2, 3 (b) Võík 1, 2 (c) ík{k{ R{khíkku (d) yufÃký Lknª.
399. økwshkíkLkk fÞk Mkw÷íkkLkLku þknsnkt MkkÚku Mkh¾kððk{kt ykðu Au ?
(a) {nt{Ë çkuøkzku (b) yun{Ëþkn «Úk{ (c) {wÍ^Vhþkn «Úk{ (d) fwíkçkwÆeLk þkn
400. økwshkík SíkLkkh {wøk÷ çkkËþknLku yku¤¾ku.
(a) çkkçkh (b) nw{kÞw (c) yfçkh (d) ykihtøkÍuçk
401. økwshkík {wøk÷ MkÕíkLkík{kt õÞkhu ¼¤e økÞwt ?
(a) E.Mk. 1545{kt (b) E.Mk. 1572{kt (c) E.Mk. 1661{kt (d) E.Mk. 1561{kt
402. y{ËkðkËLku ‘ËwrLkÞkLkwt çkshk’ fnuLkkh rðîkLkLku yku¤¾ku.
(a) {kfkuo Ãkku÷ku (b) yçkw÷ VÍ÷ (c) xku{Mk hku (d) Ëkhk rþfkun
403. økwshkíkLkku AuÕ÷ku þÂõíkþk¤e Mkw÷íkkLk fÞku íku þkuÄku.
(a) çknkËwh þkn (b) {nt{Ë çkuøkzku (c) ÍVh¾kt (d) y÷Ãk¾kt
404. Lke[u ykÃku÷k Ãkife yn{Ëþkn Ãknu÷kLku ÷køkw Ãkzíkk rðÄkLkku þkuÄku.
(1) íkuýu y{ËkðkË þnuh ðMkkÔÞwt.
(2) íkuýu ò{k {ÂMsË çktÄkðe.
(3) íkuýu fktfrhÞk ík¤kð çktÄkÔÞwt.
(4) íkuýu økwshkík{kt Mkðo«Úk{ íkkuÃkLkku WÃkÞkuøk fÞkuo
(a) Vfík 1 yLku 2 (b) Vfík 1, 2 yLku 4
(c) ík{k{ rðÄkLkku Mkk[k Au. (d) Vfík 1 yLku 4 Mkk[wt Au.
405. {nt{Ë çkuøkzk rðþu Lke[u ykÃku÷ Ãkife fÞk rðÄkLkku ¾kuxk Au íku þkuÄku.
(1) y{ËkðkË{kt ºký Ëhðkò çktÄkÔÞk (2) fktfrhÞk ík¤kð çktÄkÔÞwt.
(3) þu¾ yn{Ë ¾èwLkku {fçkhku çktÄkÔÞku. (4) {nu{ËkçkkË þnuh ðMkkÔÞwt.
283
(a) Võík 2 (b) Võík 1 yLku 3 (c) ík{k{ (d) yufÃký Lknª.
406. økwshkíke ¼k»kk{kt «fkrþík Úkíkwt MkkiÚke sqLkwt ËirLkf fÞwt Au ?
(a) økwshkík r{ºk (b) økwshkík Mk{k[kh (c) {wtçkE Mk{k[kh (d) {wtçkE ËÃkoý
407. ykÍkËe ÃkAe økwshkíkLkwt fÞwt hsðkzwt ¼khík{kt òuzkððk {ktøkíkwt Lk níkwt ?
(a) ò{Lkøkh (b) fåA (c) sqLkkøkZ (d) {kuhçke
408. {nkøkwshkíkLkwt yktËku÷Lk fÞk ð»ko{kt ÚkÞwt níkwt ?
(a) 1952 (b) 1955 (c) 1956 (d) 1960
409. ¼khíkLkk «rMkØ [kh ÞkºkkÄk{ku{kt økwshkíkLkk fÞk MÚk¤Lkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au ?
(a) ytçkkS (b) ÃkkðkøkZ (c) îkhfk (d) Mkku{LkkÚk
410. økwshkík{kt LkðrLk{koýLkwt rðãkÚkeo yktËku÷Lk fE Mkk÷{kt ÚkÞwt níkwt ?
(a) 1956{kt (b) 1960 {kt (c) 1969 {kt (d) 1974 {kt
411. fÞk {wÏÞ{tºkeLkk þkMkLkfk¤{kt LkðrLk{koý yktËku÷Lk ÚkÞwt níkwt ?
(c) rníkuLÿ ËuMkkE (d) [e{Lk¼kE Ãkxu÷
412. økwshkík{kt Ãkt[kÞíke hksLke MÚkkÃkLkk fÞk ð»ko{kt ÚkE níke ?
(a) 1960{kt (b) 1963{kt (c) 1965{kt (d) 1969{kt
413. økwshkík{kt Lkûkºk rMk¬k fÞk {kuøk÷ çkkËþknu ÃkzkÔÞk níkk ?
(a) nw{kÞw (b) yfçkh (c) snktøkeh (d) þknsnkt
414. 1857Lkk rðÃ÷ð{kt økwshkíkLkk fÞk ûkuºkLke «òyu ¼køk ÷eÄku níkku ?
(a) Ãkt[{nk÷ rsÕ÷kLke (b) ò{Lkøkh rsÕ÷kLke
(c) y{ËkðkË rsÕ÷kLke (d) fåA rsÕ÷kLke
415. økwshkík hkßÞLkku ík{k{ ðneðx økwshkíke ¼k»kk{kt [÷kððkLkku rLkÞ{ fÞk hkòyu fÞkuo níkku ?
(a) rMkØhks sÞ®Mknu (b) {nt{Ë çkuøkzkyu
(c) MkÞkShkð økkÞfðkzu (d) Víku®Mknhkð økkÞfðkzu
416. çkkhzku÷e MkíÞkøkún fE Mkk÷{kt ÚkÞku níkku ?
(a) 1918 (b) 1928 (c) 1938 (d) 1947

284
417. ¾uzk MkíÞkøkún fE Mkk÷{kt ÚkÞku níkku ?
(a) 1918 {k (b) 1928 {k (c) 1932 {k (d) 1938 {k
418. {w½÷ MkhkE õÞkt ykðu÷e Au ?
(a) y{ËkðkË (b) hksfkux (c) Mkwhík (d) ¼kðLkøkh
419. Ëktzefq[ fE Mkk÷{kt ÚkE níke ?
(a) 1919 (b) 1932 (c) 1935 (d) 1930
420. økwshkík{kt Ãknu÷e ð¾ík hk»xÙÃkrík þkMkLk ÷køkw ÚkÞwt íÞkhu hkßÞÃkk÷ ÃkËu fkuý níkwt ?
(a) ©e{ÒkkhkÞý (b) fu. fu. rðïLkkÚkLk (c) þkhËk {w¾hS (d) MðYÃk®Mkn
421. økwshkíkLkk {wÏÞ{tºke ÃkËu çkehksu÷k «Úk{ ykh.yuMk.yuMk.Lkk fkÞofíkkoLku þkuÄku.
(a) fuþw¼kE Ãkxu÷ (b) þtfh®Mkn ðk½u÷k (c) Mkwhuþ {nuíkk (d) LkhuLÿ {kuËe
422. ¾sqheÞk-nswheÞkLkku rððkË fÞk {wÏÞ{tºkeLkk þkMkLkfk¤ Ëhr{ÞkLk çknkh ykÔÞku ?
(a) fuþw¼kE Ãkxu÷ (b) þtfh®Mkn ðk½u÷k (c) Mkwhuþ[tÿ {nuíkk (d) LkhuLÿ {kuËe
423. økwshkík{kt ¼qftÃk ykÔÞku íÞkhu økwshkík{kt {wÏÞ{tºke ÃkËu fkuý níkwt ?
(a) Mkwhuþ[tÿ {nuíkk (b) þtfh®Mkn ðk½u÷k (c) LkhuLÿ {kuËe (d) fuþw¼kE Ãkxu÷
424. Lke[uLkk {wÏÞ{tºkeLku ¢{ðkh økkuXðku.
(1) zkì. Sðhks {nuíkk (2) ½Lk~Þk{ ykuÍk
(3) çk¤ðtíkhkÞ ykuÍk (4) rníkuLÿ ËuMkkE
(a) 1, 3, 4, 2 (b) 1, 2, 3, 4 (c) 1, 4, 2, 3 (d) 1, 2, 4, 3
425. Lke[u ÷¾u÷ {wÏÞ{tºkeLku ¢{ðkh økkuXðku.
(1) [e{Lk¼kE Ãkxu÷ (2) {kÄð®Mkn Mkku÷tfe (3) y{h®Mkn [kiÄhe (4) fuþw¼kE Ãkxu÷
(a) 1, 2, 3, 4 (b) 2, 3, 1, 4 (c) 1, 3, 2, 4 (d) 3, 1, 2, 4
426. Lke[u ykÃku÷k {wÏÞ{tºkeyku Ãkife ¼ksÃkLkk {wÏÞ{tºke Lk nkuÞ íkuðk {wÏÞ{tºkeLku y÷øk íkkhðku.
(a) fuþw¼kE Ãkxu÷ (b) LkhuLÿ {kuËe (c) Mkwhuþ[tÿ {nuíkk (d) þtfh®Mkn ðk½u÷k
427. økwshkíkLke þk¤kyku{kt ‘{æÞknLk ¼kusLk’ ÞkusLkk fkuýu Ëk¾÷ fhe ?
(a) {kÄð®Mkn Mkku÷tfe (b) [e{Lk¼kE Ãkxu÷ (c) y{h®Mkn [kiÄhe (d) çk¤ðtíkhkÞ {nuíkk
428. økwshkík{kt yLkk{ík yktËku÷Lk fE Mkk÷{kt ÚkÞwt níkwt ?
285
(a) 1984{kt (b) 1985{kt (c) 1986{kt (d) 1987{kt
429. yLkk{ík yktËku÷Lk ð¾íku økwshkíkLkk {wÏÞ{tºke fkuý níkkt ?
(a) [e{Lk¼kE Ãkxu÷ (b) {kÄð®Mkn Mkku÷tfe (c) y{h®Mkn [kiÄhe (d) çk¤ðtíkhkÞ {nuíkk
430. {kuhçke Ãkqh nkuLkkhík ð¾íku økwshkíkLkk {wÏÞ{tºke ÃkËu fkuý níkk ?
(a) çkkçkw¼kE s. Ãkxu÷ (b) [e{Lk¼kE Ãkxu÷ (c) rníkuLÿ ËuMkkE (d) þtfh®Mkn ðk½u÷k
431. økwshkík{kt «Úk{ rçkLkfkUøkúuMke MkhfkhLkk ðzkLku yku¤¾ku.
(a) fuþw¼kE Ãkxu÷ (b) [e{Lk¼kE Ãkxu÷ (c) çkkçkw¼kE Ãkxu÷ (d) þtfh®Mkn ðk½u÷k
432. økwshkík hkßÞLkk «Úk{ hkßÞÃkk÷Lku þkuÄku.
(a) ©e{ÒkkhkÞý (b) {nUËe Lkðks støk (c) çke. fu. Lknuhw (d) fu. yu{. Ãkktzu
433. økwshkík{kt Mkðo«Úk{ hk»xÙÃkrík þkMkLk fE Mkk÷{kt ÷kËðk{kt ykÔÞwt ?
(a) 1969{kt (b) 1971{kt (c) 1975{kt (d) 1977{kt
434. ‘¼e÷ Mkuðk {tz¤e’Lke MÚkkÃkLkk õÞkhu ÚkE níke ?
(a) 1920 (b) 1921 (c) 1922 (d) 1923
435. økwshkík rðÄkLkMk¼k øk]nLku fÞwt Lkk{ ykÃkðk{kt ykÔÞwt Au ?
(a) økktÄe ¼ðLk (b) MkhËkh ¼ðLk
(c) Sðhks {nuíkk ¼ðLk (d) rðê÷¼kE Ãkxu÷ ¼ðLk
436. {nkí{k økktÄeLkk Lkuík]¥ð{kt Mkki«Úk{ ¾uzqík yktËku÷Lk õÞkt ÚkÞwt níkwt ?
(a) çkkhzku÷e (b) ¾uzk (c) [tÃkkhý (d) ÄhkMkýk
437. økwshkík{kt MðkíktºÞMktøkúk{Lku W¥kus™ ykÃkLkkh økwshkíke ËirLkfLku yku¤¾ku.
(a) økwshkík Mk{k[kh (b) økwshkík r[ºk
(c) xkRBMk ykìV RÂLzÞk (d) {wtçkE Mk{k[kh
438. sqLkkøkZLkk LkðkçkLkwt Lkk{ þwt níkwt ?
(a) þknLkðks ¼qèku (b) MkhËkh Ãkxu÷ (c) {nkuçkík ¾kt (d) Mk÷e{ ¾kt
439. ykhÍe nfq{ík VkusLkwt Lkuík]¥ð fkuýu fÞwO níkwt ?
(a) Zuçkh¼kE (b) MkhËkh Ãkxu÷ (c) Sðhks {nuíkk (d) híkw¼kE yËkýe
440. ykhÍe nfq{íkLkwt Mkr[ðk÷Þ fÞk þnuh{kt þY fhðk{kt ykÔÞwt níkwt ?

286
(a) ò{Lkøkh (b) {kuhçke (c) ¼kðLkøkh (d) hksfkux
441. økwshkík{kt ‘Mðíktºk Ãkûk’Lkk yøkúýe fkuý níkk ?
(a) ¼kEfkfk (b) [e{Lk¼kE Ãkxu÷ (c) çk¤ðtíkhkÞ {nuíkk (d) þtfh®Mkn ðk½u÷k
442. Ãkqhk Ãkkt[ ð»ko MkwÄe xfu÷e yuf{kºk MkhfkhLkk ðzkLku þkuÄku.
(a) y{h®Mkn [kiÄhe (b) {kÄð®Mkn Mkku÷tfe (c) fuþw¼kE Ãkxu÷ (d) Sðhks {nuíkk
443. økwshkíkLke yuf{kºk Ãkkt[ ð»ko xuf÷e MkhfkhLkku Mk{Þøkk¤ku fÞku ?
444. økktÄeSLkk ytøkík Mkr[ð fkuý níkk ?
(a) {nkËuð ËuMkkE (b) MkhËkh Ãkxu÷ (c) ËeLkçktÄw yuLz›s (d) {ýe÷k÷ økktÄe
445. çktÄkhýeÞ zÙk®^xøk Mkr{ríkLkk MkÇÞ Lk nkuÞ íkuðk MðkíktºÞ MkuLkkLkeLku yku¤¾ku.
(a) zkì. çke. ykh. yktçkuzfh (b) zkì. hksuLÿ«MkkË
(c) MkhËkh Ãkxu÷ (d) y÷kËe r¢»LkkMðk{e
446. {eXk MkíÞkøkún ð¾íku íkífk÷eLk ÄkhkMk¼kLkk MÃkefh ÃkËuÚke hkSLkk{wt ykÃkLkkhLku yku¤¾ku.
(a) rðê÷¼kE Ãkxu÷ (b) {kunt{Ë y÷e Íeýk
(c) r[íkhtsLkËkMk (d) {kuíke÷k÷ Lknuhw
447. {nkí{k økktÄeyu fÞk çku ð»ko{kt fkUøkúuMk{ktÚke hkSLkk{wt ykÃÞwt níkwt ?
448. ykhÍe nfq{íkLke MÚkkÃkLkk fE Mkk÷{kt ÚkE níke ?
(a) 1946 (b) 1947 (c) 1948 (d) 1950
449. {nkí{k økktÄeSLkk økwhw økýkÞ Au ......
(a) Mðk{e ykLktË (b) {wrLk©e hks[tÿ (c) çkk÷øktøkkÄh rík÷f (d) hk{f]»ý Ãkh{ntMk
450. MkÕíkLkík ÞwøkLkwt økwshkíkLkwt fÞwt çktËh Mk{]Ø ÚkÞwt níkwt ?
(a) yku¾k (b) Ëeð (c) Ë{ý (d) ¾t¼kík
451. çk]nËT {wtçkE «ktík{ktÚke õÞkhu Mðíktºk økwshkík yLku {nkhk»xÙ «ktík ÚkÞk ?
(a) 1947{kt (b) 1960{kt (c) 1961{kt (d) 1950{kt
452. økwshkík hkßÞLkk WËT½kxf fkuý níkk ?
287
(a) RLËw÷k÷ Þkr¿kf (b) {kuhkhS ËuMkkE (c) hrðþtfh {nkhks (d) ¾tzw¼kE ËuMkkE
453. ÷kufMk¼kLkk «Úk{ MÃkefh fkuý níkk ?
(a) hks økkuÃkk÷k[khe (b) hksuLÿ çkkçkw (c) økýuþ {kð÷tfh (d) sðknh÷k÷
454. økwshkík hkßÞLkk MkkiÚke ðÄkhu ðkh {wÏÞ{tºke íkhefu fkuý ðhkÞwt níkwt ?
(a) y{h®Mkn [kiÄhe (b) {kÄð®Mkn Mkku÷tfe (c) çkkçkw¼kE Ãkxu÷ (d) fuþw¼kE Ãkxu÷
455. fÞk siLk íkeÚkOfhu røkhLkkh Ãkh {kuûk «kÃík fÞkuo níkku ?
(a) ¼økðkLk {nkðeh (b) ¼økðkLk Lkur{LkkÚk (c) ¼økðkLk É»k¼Ëuð (d) ¼økðkLk ÃkkïoLkkÚk
456. økktÄeS Ãkh «¼kð ÃkkzLkkh y{urhfLk ®[íkf fkuý ?
(a) hÂMfLk (b) xku÷MxkuÞ (c) Úkuhku (d) MðkRíÍh
457. økwshkík hkßÞLkk Mkki«Úk{ {rn÷k «ÄkLk fkuý níkk ?
(a) WŠ{÷kçknuLk Ãkxu÷ (b) ykLktËeçknuLk Ãkxu÷ (c) {ýeçknuLk Ãkxu÷ (d) $Ëw{íke þuX
458. «k[eLk Mk{Þ{kt økwshkík{kt fE rðãkÃkeXLke Lkk{Lkk ËuþrðËuþ{kt níke ?
(a) íkûkþe÷ rðãkÃkeX (b) Lkk÷tËk rðãkÃkeX (c) ðÕ÷¼e rðãkÃkeX (d) WßsiLke rðãkÃkeX
459. økwshkíkLke «Úk{ MkhfkhLku þÃkÚk fÞk {nkLkw¼kðu ÷uðzkÔÞk níkk ?
(a) {kuhkhS ËuMkkE (b) hrðþtfh {nkhks (c) $Ëw÷k÷ Þkr¿kf (d) sðknh÷k÷ Lknuhw
460. økwshkíkLke «Úk{ MkhfkhLke þÃkÚkrðrÄ Mk{kht¼ fÞk MÚk¤u ÚkÞku níkku ?
(a) Mkkçkh{íke yk©{ (b) {kuxuhk r¢fux {uËkLk (c) ÷ku-økkzoLk (d) økwshkík rðãkÃkeX
461. økwshkík{kt Ãkt[kÞíke hkßÞLke MÚkkÃkLkk fÞk ð»ko{kt ÚkE níke ?
(a) 1960 (b) 1965 (c) 1959 (d) 1963
462. økwshkík{kt yþkufLkku «k[eLk rþ÷k÷u¾ fÞkt ykðu÷ku Au ?
(a) Äku¤kðehk (b) ÷kuÚk÷ (c) røkhLkkh-ík¤uxe (d) Rzh
463. WAtøkhkÞ ZuçkhLkwt Lkk{ hk»xÙfûkkLkk fÞk nkuÆkLkk fkhýu «rMkØ ÚkÞwt níkwt ?
(a) {wtçkE hkßÞLkk {wÏÞ«ÄkLk (b) MkðkuoËÞ «ð]r¥kykuLkk MktÞkusf
(c) Ãkk÷o{uLxLkk yæÞûk (d) fkìtøkúuMk ÃkûkLkk «{w¾
464. Lke[uLkk{ktÚke fkuLku Ãkkxý MkkÚku MktçktÄ LkÚke ?
(a) Mkn†®÷øk ík¤kð (b) MkqÞo{trËh (c) rMkØnu{ (d) nu{[tÿk[kÞo

288
465. sqLkkøkZLkk Lkðkçk {kuS÷k yLku þuLkk þku¾eLk níkk ?
(a) r¢fux (b) {kuh (c) fqíkhk (d) swøkkh
466. rMkØhks sÞ®Mkn fÞk ðtþLkku hksðe níkku ?
(a) ûkºkÃk (b) ðk½u÷kt (c) [kðzk (d) Mkku÷tfe
467. økwshkíkLkwt Lkk{ þuLkk ÃkhÚke Ãkzâwt ?
(a) økwsoh òrík (b) økwsoh Lkhuþku (c) økwshkíke ¼k»kk (d) økwsoh MÚkkÃkíÞ þi÷e
468. ykÍkË ¼khíkLke «Úk{ Ãkk÷o{uLxLkk yæÞûkLke fk{økehe fkuýu çkòðe ?
(a) hksuLÿçkkçkwyu (b) ËkËk {kð÷tfhu
(c) çke. ykh. yktçkuzfhu (d) hksøkkuÃkk÷[kheyu
469. økwshkík hkßÞLkwt WËT½kxLk fkuLkk nMíku ÚkÞwt níkwt ?
(a) hrðþtfh {nkhks (b) Sðhks {nuíkk (c) {kuhkhS ËuMkkE (d) zkì. hkÄkf]»ý
470. {nkøkwshkíkLke ÷zíkLkk Lkuíkk fkuý níkk ?
(a) zkì. Sðhks {nuíkk (b) RLËw÷k÷ Þkr¿kf (c) {kuhkhS ËuMkkE (d) hrðþtfh {nkhks
471. fkuLkwt yðMkkLk ykøkk¾kLk {nu÷{kt ÚkÞwt níkwt ?
(a) økktÄeS (b) {nkËuð¼kE ËuMkkE
(c) ÷kuf{kLÞ rík÷f (d) {nt{Ëy÷e Íeýk
472. rçkúrxþ Ãkk÷ko{uLxLkk «Úk{ rnLËe MkÇÞ fkuý níkk ?
(a) ËkËk¼kE LkðhkuS (b) økkuÃkk¤f]»ý økku¾÷u
(c) ÷kuf{kLÞ rík÷f (d) zkì. hkÄkf]»ýLk
473. røkhLkkhLke ík¤uxe{kt rþ÷k÷u¾ fkuíkhkðLkkh ¼khíkLkk Mk{úkx níkk ?
(a) [tÿøkwÃík {kiÞo (b) yþkuf (c) þknsnkt (d) sÞ®Mkn rMkØhks
474. ðMíkwÃkk¤-íkusÃkk¤u fÞkt {trËhku çktÄkðu÷kt Au ?
(a) {kuZuhkLkwt MkqÞo{trËh (b) Ëu÷ðkzkLkk Ënuhkt (c) nXe®MknLkkt Ënuhkt (d) íkkhtøkkLkkt Ënuhkt
475. økwshkík hkßÞLkku MÚkkÃkLkkrËLk fÞk {rnLkkLke fE íkkhe¾u WsðkÞ Au ?
(a) LkðuBçkh 11{e íkkhe¾ (b) {u {rnLkku 1÷e íkkhe¾
(c) yur«÷Lke 1÷e (d) sqLk {kMkLke 1÷e
289
476. økwshkíkLkk «Úk{ {wÏÞ«ÄkLk fkuý níkk ?
(a) {kuhkhS¼kE ËuMkkE (b) zkì. Sðhks {nuíkk
(c) rníkuLÿ¼kE ËuMkkE (d) Xkfkuh¼kE ËuMkkE
477. ytøkúukuLku Mkwhík{kt ÃkkuíkkLkwt ðuÃkkhe {Úkf MÚkkÃkðkLke ÃkhðkLkøke fkuýu ykÃke níke ?
(a) snktøkeh (b) ykihtøkÍuçk (c) þknsnkt (d) þuhþkn Mkqhe
478. {n{qË økÍLkðeyu Mkku{LkkÚk õÞkhu ÷qtxâwt níkwt ?
(a) {kiÞo fk¤{kt (b) {iºkf fk¤{kt
(c) ðLkhks [kðzkLkk Mk{Þ{kt (d) Mkku÷tfe fk¤{kt
479. yk{ktÚke fkuLku økwshkíkLkk {wÏÞ{tºke çkeS ð¾ík çkLkðkLkwt Mkki¼køÞ MkktÃkzâwt LkÚke ?
(a) çkkçkw¼kE su. Ãkxu÷ (b) {kÄð®Mkn Mkku÷tfe (c) fuþw¼kE Ãkxu÷ (d) y{h®Mkn [kiÄhe
480. Ãkkxý{kt ykðu÷e “hkýfe ðkð” fkuýu çktÄkðe ?
(a) WËÞ{íke (b) {eLk¤Ëuðe (c) Ëuð¤eËuðe (d) [ki÷kËuðe
481. çk¤ðtíkhkÞ {nuíkkLkwt Lkk{ þkLke MkkÚku rðþu»k Mktf¤kÞu÷wt Au ?
(a) Ëuþe hkßÞkuLkwt yufefhý (b) ¼k»kk-ðkh «ktíkh[Lkk
(c) Ãkt[kÞíkehks (d) ¼khíkLkwt çktÄkhý
482. økwshkíkLkk fÞk {wÏÞ{tºkeLkwt nkuÆk Ãkh níkk íÞkhu rð{kLke yfM{kík{kt yðMkkLk ÚkÞwt ?
(a) zkì. Sðhks {nuíkk (b) [e{Lk¼kE Ãkxu÷ (c) çk¤ðtíkhkÞ {nuíkk (d) rníkuLÿ ËuMkkE
483. ©e{ËT nu{[tÿk[kÞoLkk økútÚkLkwt fÞk hksðeyu ònuh MkL{kLk fÞwO ?
(a) fw{khÃkk¤ (b) ¼e{Ëuð (c) rMkØhks sÞ®Mkn (d) ðLkhks [kðzk
484. “y¼Þ½kx” fkuLke Mk{krÄ Au ?
(a) [kiÄhe [hý®Mk½ (b) RÂLËhk økktÄe (c) {kuhkhS ËuMkkE (d) hkSð økktÄe
485. RLËw÷k÷ Þkr¿kfu fE «ð]r¥kLke ykøkuðkLke MkV¤íkkÃkqðof rLk¼kðe ?
(a) ykÍkËeLke (b) {sqh nzíkk÷Lke (c) ¾uzqík yktËku÷LkLke (d) {nkøkwshkíkLke
486. ¼khíkLkk hk»xÙeÞ ÍtzkLke Mkki«Úk{ h[Lkk fkuýu fhe níke ?
(a) {uz{ fk{kyu (b) þk{S f]»ýð{koyu (c) rMkMxh rLkðurËíkkyu (d) ðeh Mkkðhfhu
487. Ãkwrü{køkeo ði»ýð Mkt«ËkÞLkk MÚkkÃkf fkuý níkk ?

290
(a) þtfhk[kÞo (b) {Äðk[kÞo (c) ðÕ÷¼k[kÞo (d) økkizÃkkËk[kÞo
488. økwshkíkLke hksÄkLke Ãkkxýíke y{ËkðkË ¾uMkzLkkh {wÂM÷{ þkMkfLkwt Lkk{ þwt níkwt ?
(a) {wÍ^Vhþkn rîíkeÞ (b) ynu{Ëþkn (c) {nt{Ë çkuøkzku (d) y÷kWÆeLk r¾÷S
489. íkksuíkh{kt s {¤e ykðu÷wt nzÃÃkk MktMf]ríkLkwt fuLÿ ‘Äku¤kðehk’ fÞk rsÕ÷k{kt ykðu÷wt Au ?
(a) y{ËkðkË (b) {nuMkkýk (c) MkkçkhfktXk (d) fåA
490. 1864{kt ‘ËktrzÞku’ Ãk¾ðkrzf fkuýu þY fÞwO níkwt ?
(a) RåAkhk{ ËuMkkE (b) Lkð÷hk{
(c) Lk{oË (d) {neÃkíkhk{ YÃkhk{
491. økwshkíkLkk fÞk ¢ktríkðehu ÷tzLk{kt hneLku ¢ktríkfkhe «ð]r¥k [÷kðe níke ?
(a) MkhËkh ®Mkøkkhkýk (b) {kunLk÷k÷ Ãktzâk (c) ~Þk{S f]»ýð{ko (d) nrh«MkkË ËuMkkE
492. nk÷Lkk økwshkík hkßÞLke MÚkkÃkLkk Ãknu÷kt sqLkkøkZ fÞk hkßÞLkku ¼køk økýkíkku ?
(a) {nkhk»xÙ hkßÞ (b) Mkkihk»xÙ hkßÞ (c) {wtçkE R÷kfku (d) çk]nË {wtçkE hkßÞ
493. økwshkíkLkkt Mkki«Úk{ {rn÷k MLkkíkf fkuý ?
(a) fMíkqçkk (b) rðLkkurËLke Lke÷ftX
(c) rðãkøkkihe Lke÷ftX (d) ßÞkuíMkLkkçknuLk þwõ÷
494. {ntË{ økÍLkeyu Mkku{LkkÚk Ãkh yk¢{ý fE Mkk÷{kt fÞwO níkwt ?
(a) 1026 (b) 1192 (c) 1206 (d) 1215
495. røkhLkkh ÃkðoíkLkwt Ãkkihkrýf Lkk{ þwt Au ?
(a) røkrhLkøkh (b) ykLkºko (c) hiðíkf (d) þÞkorík
496. Lke[uLkk{ktÚke fE ÔÞÂõík fkuE yuf nhku¤{kt Lk çkuMke þfu ?
(a) rníkuLÿ ËuMkkE (b) zkì. Sðhks {nuíkk
(c) çk¤ðtíkhkÞ {nuíkk (d) «çkkuÄ hkð¤
497. MkÕíkLkíkÞwøkeLk ‘ËkËk nrhLke ðkð’ y{ËkðkËLkk fÞk rðMíkkh{kt Au ?
(a) þkneçkkøk (b) ðxðk hkuz (c) þknyk÷{ (d) yMkkhðk
498. økwshkík{kt Mkki«Úk{ fÞk {w½÷ çkkËþknu Mk¥kk MÚkkÃke ?
(a) çkkçkh (b) nw{kÞw (c) snktøkeh (d) yfçkh
291
499. RM÷k{Lkk rÃkhkýkt ÃktÚkLkwt {wÏÞ MÚk¤ rÃkhkýk (sqLkwt Lkk{ røkrh{Úkk) õÞkt ykðu÷wt Au ?
(a) y{ËkðkË LkSf ËMk¢kuE íkk÷wfk{kt
(b) Mkh¾us LkSf
(c) {kíkh LkSf ¾uzk rsÕ÷k{kt
(d) þkneçkkøk rðMíkkh, y{ËkðkË
500. y{ËkðkË{kt R÷urõxÙf MxÙex÷kRxLke þYykík fÞk ð»ko{kt ÚkE níke ?
(a) 1970 (b) 1905 (c) 1915 (d) 1948
501. ~Þkðûk [kðzkLkwt Lkk{ þkLku {kxu òýeíkwt Au ?
(a) MktMf]íkLkk ðuËÃkkXe rðîkLk (b) íkr{÷Lkk ðuËÃkkXe rðîkLk
(c) WËqoLkk ðuËÃkkXe rðîkLk (d) {hkXeLkk ðuËÃkkXe rðîkLk
502. huðkþtfh þk†eLkwt Lkk{ þkLku {kxu òýeíkwt Au ?
(a) {hkXeLkk ðuËÃkkXe rðîkLk (b) WËqoLkk ðuËÃkkXe rðîkLk
(c) íkr{÷Lkk ðuËÃkkXe rðîkLk (d) MktMf]íkLkk ðuËÃkkXe rðîkLk
503. íkýAktE fkÃkz MkkÚku fÞwt MÚk¤ òýeíkwt Au ?
(a) ðzkuËhk (b) Mkwhík (c) y{ËkðkË (d) hksfkux
504. WMíkkË ViÞks¾kLkLkwt Lkk{ fÞk ûkuºku òýeíkwt Au ?
(a) þk†eÞ Mktøkeík (b) Mkwøk{ Mktøkeík (c) ÷kuf Mktøkeík (d) økhçkk
505. ÍwçkeLk {nuíkkLkwt Lkk{ fÞk ûkuºku òýeíkwt Au ?
(a) MÚkkÃkíÞ (b) r[ºk (c) MkkrníÞ (d) Mktøkeík
506. økwshkík{kt MktMf]ík Lkkxâ«ÞkuøkLkk «ðíkof íkhefu fkuý òýeíkwt Au ?
(a) økkuhÄLk Ãkt[k÷ (b) økwýðtík Ãkt[k÷ (c) økkuðÄoLk Ãkt[k÷ (d) økehÄh Ãkt[k÷
507. y{]ík÷k÷ rºkðuËeLkwt Lkk{ fÞk ûkuºku òýeíkwt Au ?
(a) MkkrníÞ (b) MÚkkÃkíÞ (c) r[ºkf¤k (d) òËwf¤k
508. fu. ÷k÷Lkwt Lkk{ fÞk ûkuºku òýeíkwt Au ?
(a) òËwf¤k (b) r[ºkf¤k (c) rþûký (d) MkkrníÞ

292
509. sÞ r¼Ï¾w yuðkuzo fÞk ûkuºku yÃkÞk Au ?
(a) Mktøkeík (b) rþûký (c) íkçkeçke (d) {kLkðfÕÞký
510. hýrsíkhk{ Mkwðýo[tÿ yuðkuzo fE MktMÚkk îkhk yÃkkÞ Au ?
(a) rðÄkLkMk¼k (b) økwsoh økútÚkhíLk
(c) yLkzk MkkrníÞ (d) økwshkík MkkrníÞ Ãkrh»kË
511. ©e Íðuh[tË {u½kýe yuðkuzo fÞk ûkuºku ykÃkðk{kt ykðu Au ?
(a) Mktøkeík f÷k (b) r[ºkf÷k (c) ÷kuff÷k (d) MkkrníÞ f÷k
512. ©e ytçkw¼kE Ãkwhkýe yuðkuzo fÞk ûkuºku ykÃkðk{kt ykðu Au ?
(a) h{íkøk{ík (b) MkkrníÞ f÷k (c) f]r»k (d) r[ºkf÷k
513. ©e hrðþtfh hkð¤ yuðkuzo fÞk ûkuºku ykÃkðk{kt ykðu Au ?
(a) r[ºkf÷k (b) MÚkkÃkíÞf÷k (c) ÷r÷íkf÷k (d) MkkrníÞ f÷k
514. økwshkíkLkku ¾u÷kze hk»xÙeÞ fûkkyu rMkrØ «kó fhu íkku íkuLku fÞku yuðkuzo ykÃkðk{kt ykðu Au ?
(a) MkhËkh ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷ (b) økktÄeS
(c) yuf÷ÔÞ yìðkuzo (d) yswoLk yìðkuzo
515. økwshkíkLkku ¾u÷kze yktíkhhk»xÙeÞ fûkkyu rMkrØ «kó fhu íkku íkuLku fÞku yuðkuzo ykÃkðk{kt ykðu Au ?
(a) yswoLk yuðkuzo (b) hrðþtfh hkð¤ yìðkuzo
(c) ÃkÈ rð¼q»ký (d) yuf÷ÔÞ yuðkuzo
516. økwshkíkLkku ¾u÷kze hkßÞfûkkyu rMkrØ «kó fhu íkku íkuLku fÞk yuðkuzoÚke Lkðksðk{kt ykðu Au ?
(a) MkÞkShkð økkÞfðkz (b) sÞËeÃk®MknS yuðkuzo
(c) økktÄeS yìðkuzo (d) ÃkÈ©e
517. ©e {økLk¼kE ËuMkkE yuðkuzo fÞk ûkuºku ykÃkðk{kt ykðu Au ?
(a) rþûký (b) íkçkeçke
(c) ykiãkurøkf (d) WÃkhkuõík yuf Ãký Lknª.
518. ð»ko 2009-10Lkku ËkMke Sðý yuðkuzo fkuLku Vk¤u òÞ Au ?
(a) «n÷kËhkÞ
(b) Lkh®Mkn {nuíkk
293
(c) rðê÷hkÞ LkÚkwhk{ ©e{k¤e - f]rík ‘þi÷çkk¤k’ {kxu
(d) MkwtËh{
519. ð»ko 2008-09Lkku ËkMke Sðý yuðkuzo fkuLku Vk¤u òÞ Au ?
(a) W{kþtfh òuþe
(b) ykí{khk{ fk¤eËkMk Ãkh{kh - ‘{Mkenk’ fkÔÞMktøkún {kxu
(c) MkwtËh{
(d) y¾ku
520. økwshkíke ykÏÞkLkLkku rÃkíkk fkuý økýkÞ Au ?
(a) y¾ku (b) ¼k÷ý (c) Ë÷Ãkíkhk{ (d) W{kþtfh sþe
521. {kLkðÄ{o Mk¼kLke MÚkkÃkLkk fkuýu fhe níke ?
(a) Ëwøkkohk{ {tAkhk{ {nuíkk (b) økktÄeS
(c) fMíkqhçkk økktÄe (d) ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷
522. økwshkík{kt Mkk{krsf MkwÄkhkLkku Þwøk fkuLkkÚke þY ÚkÞku níkku ?
(a) økktÄeS (b) sðknh÷k÷ Lknuhw
(c) ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷ (d) Ëwøkkohk{ {tAkhk{ {nuíkk
523. fÞk Þwøk Ëhr{ÞkLk ‘økwshkík’ fu ‘økwsoh Ëuþ’ Lkk{ «[r÷ík ÚkÞwt ?
(a) Mkku÷tfe Þwøk (b) [kðzk Þwøk (c) «òÃkrík Þwøk (d) Mkw÷kíkLk Þwøk
524. hýAkuz¼kE WËÞhk{ ÷ur¾ík fÞwt Lkkxf 1100 ð¾ík ¼sðkÞwt níkwt ?
(a) nrhùtÿ (b) hk{kÞý
(c) {nk¼khík (d) WÃkhkuõík yuf Ãký Lknª.
525. ‘Lk{oËküf{T’ Lke h[Lkk fkuýu fhe níke ?
(a) W{kþtfh òuþe (b) þtfhk[kÞuo (c) y¾ku (d) Lkh®Mkn {nuíkk
526. økwshkík hkßÞLkku ík{k{ ðneðx økwshkíke ¼k»kk{kt [÷kððkLkku rLkÞ{ fÞk hksyu fÞkuo níkk ?
(a) ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷ (b) MkÞkShkð økkÞfðkzu
(c) økktÄeS (d) fMíkqhçkk økkÄe
527. økwshkíkLkk fÞk Mkw÷íkkLkLku þknsnkt MkkÚku Mkh¾kððk{kt ykðu Au ?

294
(a) {wÍ^Vhþkn ºkeòu (b) {wÍ^Vhþkn çkeòu
(c) {wÍ^Vhþkn [kuÚkku (d) {wÍ^Vhþkn «Úk{
528. y{ËkðkËLku ‘Äqr¤Þwt þnuh’ íkhefu fkuýu ðýoÔÞwt níkwt ?
(a) ykuhtøkÍuçk (b) nw{kÞ (c) yfçkh (d) snktøkeh
529. y{ËkðkËLku ‘ËwrLkÞkLkwt çkòh’ fnuLkkh ÔÞÂõík fkuý ?
(a) yn{Ëþkn (b) snktøkeh (c) yçËw÷ f÷k{ (d) yçkw÷ VÍ÷
530. økwshkíkLkk MkÕíkLkík ÞwøkLke {krníke ykÃkíkku økútÚk fÞku Au ?
(a) r{hkíku yn{Ëe (b) fwhkLk (c) hk{kÞý (d) {nk¼khík
531. z¼kuELkk ðisLkkÚk {trËhLkku SýkuoØkh fkuýu fhkÔÞku níkku ?
(a) rMkØhks Mkku÷tfe (b) fw{khÃkk¤ (c) ÷ðý«MkkË (d) LkhuLÿ {kuËe
532. økwshkíkLkk fÞk hòyu yþ¾ku MkkÚku Mkh¾kððk{kt ykðu Au ?
(a) fw{khÃkk¤ (b) ¼e{Ëuð Mkku÷tfe
(c) rMkØhks Mkku÷tfe (d) ¼e{Ëuð Mkku÷tfe çkeòu
533. økwshkíkLkk yfçkh íkhefu fkuý òýeíkwt Au ?
(a) ykihtøksuçk (b) nw{kÞw (c) snktøkeh (d) {nt{Ë çkuøkzku
534. økwshkíkLkk RríknkMk{kt Mktík Mkw÷íkkLk íkhefu fkuý òýeíkwt Au ?
(a) {wÍ^Vh þkn çkeòu (b) {wÍ^Vh þkn Ãknu÷ku
(c) yfçkh (d) {nt{Ë çkuøkzku
535. økktÄeLkøkh LkSf YÃkk÷{kt ÃkÕ÷eLkku {u¤ku õÞkhu ¼hkÞ Au ?
(a) ykMkku MkwË Lkku{ (b) ykMkku ðË Lkku{ (c) ¼kËhðk MkwË Lkku{ (d) fkhíkf MkwË Lkku{
536. ‘økwshkíke ¼k»kk’ Lkk{ Mkki «Úk{ fÞk frðyu ykÃÞwt níkwt ?
(a) «u{kLktË (b) W{kþtfh òu»ke (c) y¾ku (d) Lkh®Mkn {nuíkk
537. økwshkík{kt Þkuòíkk ÷kuf{u¤kykuLke ytËkrsík MktÏÞk fux÷e Au ?
(a) 1522 Úke ðÄw (b) 1523 Úke ðÄw (c) 1521 Úke ðÄw (d) 1525 Úke ðÄw
538. ÷fe rVÕ{ MxwrzÞku fÞkt ykðu÷ku Au ?
(a) nk÷ku÷ (b) fk÷ku÷ (c) {ktøkhku¤ (d) ÃkkuhçktËh
295
539. ð]tËkðLk rVÕ{ MxwrzÞku fÞkt ykðu÷ku Au ?
(a) ðzkuËhk (b) W{høkk{ (c) y{ËkðkË (d) ¼kðLkøkh
540. ¼økkðLk Ãkhþwhk{u ÃkkuíkkLke {kíkk huýwfkLkwt ©kØ fÞk MÚk¤u fÞwO nkuðkLkwt {LkkÞ Au ?
(a) [ktËkuË (b) Lk{oËk rfLkkhu (c) rMkØÃkwh (d) íkkÃke rfLkkhu
541. ÃkkhMkeykuLkk yÂøLk{trËhkuLku þwt fnuðk{kt ykðu Au ?
(a) ËuhkMkh (b) {trËh (c) {ÂMsË (d) yrøkÞkhe
542. ¼khíkLke Mkðo«Úk{ ykÞwðuoË ÞwrLkðŠMkxeLke MÚkkÃkLkk fÞk þnuh{kt ÚkE níke ?
(a) ò{Lkøkh (b) ¼kðLkøkh (c) y{ËkðkË (d) Mkwhík
543. økwshkík{kt Mkki «Úk{ ytøkúuS þk¤k fÞk þnuh{kt þY ÚkE níke ?
(a) Mkwhík (b) y{ËkðkË (c) ðzkuËhk (d) hksfkux
544. økwshkíkLkk fÞk «ËuþLke ¼k»kkLke r÷Ãke LkÚke ?
(a) Mkwhík (b) ðzkuËhk (c) {nuMkkýk (d) fåA
545. nMk{w¾ Mkktfr¤ÞkLkwt Lkk{ fÞk ûkuºku òýeíkwt Au ?
(a) {tºk-íktºk rðãk (b) Ãkwhkík¥ðrðãk (c) r[ºkf÷k (d) «ðkMkLk rðãk
546. ‘nwt {kLkðe {kLkð Úkkô íkku ½ýwt’ íku fkuLke ÃktÂõík Au ?
(a) W{kþtfh òuþe (b) {ehkt (c) Lk{oË (d) MkwtËh{T
547. ‘yu íku fuðku økwshkíke su nku fuð¤ økwshkíke ?’ yk fkuLke ÃktÂõík Au ?
(a) Ë÷Ãkíkhk{ (b) Lk{oË (c) W{kþtfh òuþe (d) Lkh®Mkn {nuíkk
548. økwshkíkLkk fÞk rsÕ÷k{kt MkkiÚke ðÄw siLkkuLke ðMkrík Au ?
(a) fåA (b) y{ËkðkË (c) Ãkkr÷íkkýk (d) ¼kðLkøkh
549. økwshkíkLkk ykrËðkMkeyku{kt fE òríkLke ðMkíke ðÄw Au ?
(a) n¤Ãkrík (b) [¤Ãkrík
(c) ¼e÷ (d) WÃkhkuõík yuf Ãký Lknª.
550. ¼k÷fk íkeÚko{kt ¼økðkLk ©ef]»ýu fÞk ð]ûkLke Lke[u øk]níÞkøk fÞkuo níkku ?
(a) ÷e{zku (b) ykMkkuÃkk÷ð (c) ÃkeÃk¤ku (d) fýS
551. [ktÃkkLkuh VuÂMxð÷ fÞk {rnLkk{kt WsðkÞ Au ?

296
(a) {k[o (b) rzMkuBçkh (c) yur«÷ (d) {u
552. fÞku Ãkðoík rnLËw, {wÂM÷{ yLku siLk ÷kufku {kxu íkeÚkoÄk{ Au ?
(a) røkhLkkh (b) ÃkkðkøkZ (c) þuºkwòu (d) ytçkkS
553. ©kØLke Wsðýe fÞk {rnLkk{kt ÚkkÞ Au ?
(a) y»kkZ (b) ©kðý (c) ykMkku (d) ¼kËhðk
554. Ér»k Ãkt[{e õÞkhu ykðu Au ?
(a) [iºk MkwË Ãkkt[{ (b) ¼kËhðk MkwË Ãkkt[{
(c) [iºk ðË Ãkkt[ (d) ¼kËhðk ðË Ãkkt[{
555. çkesLkku ÃkkxkuíMkð{kt fkuLke WÃkkMkLkk fhðk{kt ykðu Au ?
(a) ytçkkS (b) {nkfk¤e {kíkk (c) hk{ËuðS (d) ÷û{eS
556. fåALkk ÷kufkuLkwt Lkðwt ð»ko õÞkhÚke þY ÚkkÞ Au ?
(a) y»kkZ MkwË çkes (b) ðiþk¾ MkwË çkes (c) [iºk MkwË çkes (d) ðiþk¾ ðË çkes
557. Ãkhþwhk{ sÞtíke õÞkhu ykðu Au ?
(a) ðiþk¾ MkwË ºkes (b) [iºk MkwË çkes (c) ðiþk¾ ðË ºkes (d) [iºk ðË çkes
558. y¾kºkesLkku çkeò fÞk Lkk{u yku¤¾ðk{kt ykðu Au ?
(a) yûkÞ ík]íkeÞk (b) {nk ík]íkeÞk (c) ÷k÷ ík]íkeÞk (d) fk¤e ík]íkeÞk
559. y¾kºkes õÞkhu ykðu Au ?
(a) ðiþk¾ MkwË ºkes (b) ðiþk¾ ðË ºkes (c) {nk MkwË ºkes (d) ðiþk¾ MkwË ºkes
560. nLkw{kLk sÞtíke õÞkhu WsðkÞ Au ?
(a) ©kðý ÃkqŠý{k (b) [iºk ÃkqŠý{k (c) ðiþk»k ÃkqŠý{k (d) y»kkZ ÃkqŠý{k
561. çkkiØ sÞtíke õÞkhu WsðkÞ Au ?
(a) [iºk ÃkqŠý{k (b) ðiþk¾ ÃkqŠý{k (c) ©kðý ÃkqŠý{k (d) y»kkZ ÃkqŠý{k
562. {nkðeh sÞtíke õÞkhu WsðkÞ Au ?
(a) [iºk ðË íkuhMk (b) ©kðý ðË íkuhMk (c) [iºk MkwË íkuhMk (d) y»kkZ ðË íkuhMk
563. {nkrþðhkºkeLkku íknuðkh õÞkhu {Lkkððk{kt ykðu Au ?
(a) {nk ðË íkuhMk (b) ©kðý ðË íkuhMk (c) {nk MkwË íkuhMk (d) ©kðý MkwË íkuhMk
297
564. hUrxÞk çkkhMk õÞkhu ykðu Au ?
(a) [iºk ðË çkkhMk (b) ¼kËhðk ðË çkkhMk
(c) [iºk MkwË çkkhMk (d) ¼kËhðk MkwË çkkhMk
565. hûkkçktÄLk õÞkhu ykðu Au ?
(a) [iºkLke ÃkqŠý{k (b) y»kkZLke ÃkqŠý{k (c) {nkLke ÃkqŠý{k (d) ©kðýLke ÃkqŠý{k
566. Lkkr¤Þuhe ÃkqŠý{k õÞkhu ykðu Au ?
(a) ©kðýLke ÃkqŠý{k (b) y»kkZLke ÃkqŠý{k (c) [iºkLke ÃkqŠý{k (d) y»kkZLke y{kMk
567. hk{Lkð{e õÞkhu WsðkÞ Au ?
(a) [iºk MkwË - Lkku{ (b) ðiþk¾ MkwË - Lkku{ (c) [iºk ðË - Lkku{ (d) ðiþk¾ ðË - Lkku{
568. ðMktík Ãkt[{e õÞkhu ykðu Au ?
(a) {nk ðË Ãkkt[{ (b) ¼kËhðk MkwË Ãkkt[{(c) [iºk MkwË Ãkkt[{ (d) {nk MkwË Ãkkt[{
569. økýuþ [íkwÚkeo õÞkhu ykðu Au ?
(a) {køkþh ðË [kuÚk (b) ¼kËhðk MkwË [kuÚk (c) ðiþk¾ MkwË [kuÚk (d) ©kðý ðË [kuÚk
570. økeíkk sÞtrík õÞkhu ykðu Au ?
(a) {køkþh ðË yrøkÞkhMk (b) ðiþk¾ MkwË yrøkÞkhMk
(c) {køkMkh MkwË yrøkÞkhMk (d) y»kkZ MkwË yrøkÞkhMk
571. økwÁÃkqŠý{k fÞk {rnLkk{kt ykðu Au ?
(a) y»kkZ (b) [iºk (c) ðiþk»k (d) suX
572. ËuðÃkkuZe yrøkÞkh õÞkhu ykðu Au ?
(a) y»kkZ MkwË yrøkÞkhMk (b) suX MkwË yrøkÞkhMk
(c) [iºk MkwË yrøkÞkhMk (d) y»kkZ ðË yrøkÞkhMk
573. ËuðWXe yrøkÞkhMk õÞkhu ykðu Au ?
(a) {køkþh ðË yrøkÞkhMk (b) ðiþk¾ MkwË yrøkÞkhMk
(c) suX MkwË yrøkÞkhMk (d) fkhíkf MkwË yrøkÞkhMk
574. ¼khíkLkk «rMkØ [kh ÞkºkkÄk{ku{kt økwshkíkLkk fÞk MÚk¤Lkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au ?
(a) ÃkkðkøkZ (b) ytçkkS (c) îkhfk (d) sqLkkøkZ

298
575. ¼khíkLke [khu rËþkyku{kt ykX {X MÚkkÃkLkkh {nkÃkwÁ»k Lkk{ þwt níkwt ?
(a) {kunLk ¼køkðík (b) ykrË økwÁ þtfhk[kÞo
(c) Ãkktzwhtøk (d) Mðk{e rððufkLktË
576. siLk Ä{oLkk [kuðeMk{k íkeÚkOfh fkuý níkk ?
(a) Lkur{LkkÚk (b) {nkðeh Mðk{e (c) É»k¼Ëuð (d) ykrËLkkÚk
577. siLk Ä{oLkk «Úk{ íkeÚkOfh fkuý níkk ?
(a) É»k¼Ëuð (b) {nkðeh (c) Lkur{LkkÚk (d) ykrËLkkÚk
578. siLk Ä{o{kt fw÷ fux÷k íkeÚkOfhku ÚkÞk Au ?
(a) 29 (b) 24 (c) 36 (d) 49
579. ‘ÄB{ÃkË’ fÞk Ä{oLkku økútÚk Au ?
(a) þe¾ (b) siLk (c) {wÂM÷{ (d) çkkiØ
580. ‘yr¾÷ çkúñktz{kt yuf íkwt ©e nrh’ fkuLke ÃktÂõík Au ?
(a) Lkh®Mkn {nuíkk (b) Lkk fh (c) {ehkt (d) SðýËkMk
581. [kíkw{koMk yux÷u fÞk [kh {rnLkk ?
(a) òLÞwykhe, Vuçkúwykhe, {k[o, yur«÷ (b) y»kkZ, ©kðý, ¼kËhðku yLku ykMkku
(c) Vkøký, [iºk, ðiþk¾, suX (d) WÃkhkuõík yuf Ãký Lknª.
582. fÞwt MÚk¤ MkwËk{kÃkwhe íkhefu yku¤¾kÞ Au ?
(a) hksfkux (b) ÃkkuhçktËh (c) Ãkkxý (d) ¼kðLkøkh
583. økkuÃkkLkkÚkLkwt rþð{trËh fÞk rsÕ÷k{kt ykðu÷wt Au ?
(a) Ãkkxý (b) hksfkux (c) ¼kðLkøkh (d) ÃkkuhçktËh
584. íkhýuíkhLkku {u¤ku fÞk rsÕ÷k{kt ¼hkÞ Au ?
(a) MkwhuLÿLkøkh (b) ykýtË (c) Ãkkxý (d) MkkçkhfktXk
585. ðkiXkLkku {u¤ku fÞk rsÕ÷k{kt ¼hkÞ Au ?
(a) LkðMkkhe (b) y{ËkðkË (c) sqLkkøkZ (d) Mkwhík
586. {kuZuhk þkLku {kxu òýeíkwt Au ?
(a) þrLk {trËh (b) çkúñk {trËh (c) MkqÞo{trËh (d) nLkw{kLk {trËh
299
587. ‘ÃkkhMkeykuLkwt fkþe’ íkhefu fÞwt MÚk¤ yku¤¾kÞ Au ?
(a) WËðkzk (b) ¼Y[ (c) {nuMkkýk (d) ytf÷uïh
588. fçkehðz fÞk rsÕ÷k{kt ykðu÷wt Au ?
(a) Mkwhík (b) ¼Y[ (c) LkðMkkhe (d) y{ËkðkË
589. MkíkkÄkh þkLku {kxu òýeíkwt Au ?
(a) ÷kfzkt {kxu (b) Mktík ykÃkk økeøkkLke Mk{krÄ {kxu
(c) h{fzkt {kxu (d) çktËwfku {kxu
590. rð¢{ MktðíkLkku «Úk{ {rnLkku fÞku Au ?
(a) fkhíkf (b) {køkþh (c) ðiþk¾ (d) [iºk
591. þf MktðíkLkku «Úk{ {rnLkku fÞku Au ?
(a) suX (b) ðiþk»k (c) y»kkZ (d) [iºk
592. [tÿ ð»ko fux÷k rËðMkLkwt nkuÞ Au ?
593. hkrþykuLke MktÏÞk fux÷e Au ?
(a) íkuh (b) yZkh (c) çkkh (d) çkkðeMk
594. LkûkºkkuLke MktÏÞk fux÷e Au ?
(a) 24 (b) 19 (c) 22 (d) 27
595. ¼khíkeÞ MktMf]rík{kt þkLkku Mkw¼øk Mk{LðÞ ÚkÞu÷ku Au ?
(a) ¼úük[kh (b) MkíÞ{T, rþð{T, MkwtËh{T
(c) SðLk (d) yMkíÞ, swøkkh
596. ‘íÞkøkeLku ¼kuøkðe òýku’ fÞk WÃkrLk»kËLke ÃktÂõík Au ?
(a) RþkuÃkrLk»kËT (b) {wtzfkuÃkrLk»kË (c) ðkÞwWÃkrLk»kË (d) Ãk]Úðe WÃkrLk»kË
597. ïuíkktçkh yLku rËøktçkh fÞk Ä{oLkk Mkt«ËkÞku Au ?
(a) {wÂM÷{ (b) rnLËw (c) ÃkkhMke (d) siLk
598. Ãkt[ktøkLkk Ãkkt[ ytøkku fÞk Au ?
(a) ríkÚke, ðkh, Lkûkºk, Þkuøk yLku fhý (b) íkkhe¾, rËðMk

300
(c) ðkh, íknuðkh (d) WÃkhkuõík yuf Ãký Lknª.
599. Ë¥kkºkuÞLkk økwÁykuLke MktÏÞk fux÷e Au ?
(a) 20 (b) 24 (c) 21 (d) 18
600. økwshkík{kt fÞk þÂõíkÃkeXku ykðu÷kt Au ?
(a) {kíkkLkku {Z, fåA (b) ÃkkðkøkZ, ytçkkS yLku çknw[hkS
(c) ËuðøkZ çkkrhÞk (d) ðzkuËhk
601. Mk{økú rðï{kt Mkki«Úk{ zkÞLkkMkkuhLkkt $zk økwshkík{ktÚke fÞk MÚk¤uÚke {éÞk níkkt ?
(a) MkkÞ÷k (b) Äku¤fk (c) hiÞk÷e (d) Äku¤kðehk
602. zwtøkhËuð Lk]íÞ fÞk rðMíkkhLkwt Au ?
(a) ðzkuËhk (b) zktøkLkk ykrËðkMkeykuLkwt
(c) ¼kðLkøkh (d) y{ËkðkË
603. {kxeLkkt h{fzkt {kxu fÞk MÚk¤ku òýeíkkt Au ?
(a) ðzkuËhk (b) zkfkuh (c) Mkwhík (d) ÚkkLk, Ãkkxý
604. ík÷ðkhLke {qX yLku økw÷kçkLkkt íkk¤kt {kxu fÞwt MÚk¤ òýeíkwt Au ?
(a) hksfkux (b) ¼kðLkøkh (c) ò{Lkøkh (d) Mkwhík
605. ¼kðLkøkh rsÕ÷kLkwt {nwðk þkLku {kxu sýeíkwt Au ?
(a) ½kuzkËktLke çkLkkðxku (b) nkÚkeËktíkLke çkLkkðxku
(c) økkÞËktíkLke çkLkkðxku (d) ïkËktíkLke çkLkkðxku
606. Ãkxkhk {kxu fÞwt MÚk¤ òýeíkwt Au ?
(a) ò{Lkøkh (b) hksfkux (c) ¼kðLkøkh (d) y{ËkðkË
607. fÞk þnuhLke çkktÄýe ð¾ýkÞ Au ?
(a) ÃkkuhçktËh (b) ò{Lkøkh (c) y{ËkðkË (d) ðzkuËhk
608. fÞk ÷kufkuLkwt {kuíke ¼hík òýeíkwt Au ?
(a) hksÃkqík (b) y{uh÷e rsÕ÷kLkk fkXe ÷kufkuLkwt
(c) hçkkhe (d) ¼hðkz
609. fÞk ÷kufku {nksLk ¼hík {kxu òýeíkk Au ?
301
(a) fåALkk ðkøkz, ¼qs yLku {ktzðeLkk ykuMkðk¤ ðrýfku yLku MkkuLkeyku
(b) hçkkheyku
(c) Ãkxu÷ku
(d) ði»ýðku
610. ‘fshe’ þwt Au ?
(a) fks÷
(b) fku÷Mkku
(c) yuf «fkhLkwt fkÃkz suLkk Ãkh çkÒkeLkk sík ÷kufku ¼híkfk{ fhu Au.
(d) fçkkx
611. yk¼÷kLkk ¼hík{kt fE †eyku nkUrþÞkh Au ?
(a) fåALkk fkuxkE yLku ÷kuzkELke ykrnh íku{s híkLkk÷Lke hçkkhe †eyku.
(b) ðzkuËhkLke †eyku
(c) ¼kðLkøkhLke †eyku
(d) y{ËkðkËLke †eyku
612. {ku[e ¼hík çkeò fÞk Lkk{u yku¤¾kÞ Au ?
(a) ¾kx÷k ¼hík (b) Ãkkx÷k ¼hík (c) MkkËwt ¼hík (d) ykhe ¼hík
613. {ku[e ¼hík fÞk rsÕ÷kLkwt ð¾ýkÞ Au ?
(a) ykýtË (b) fåA (c) y{ËkðkË (d) ¼kðLkøkh
614. MkwsLke Wãkuøk fÞkt rðfMÞku Au ?
(a) ytf÷uïh (b) ¼Y[ (c) ðzkuËhk (d) Mkwhík
615. yuf Ãký xktfk rðLkkLke hòELku þwt fnu Au ?
(a) MkÃkkx (b) ¾hçk[ze (c) rºkfkuý (d) MkwsLke
616. økwshkík{kt fÞk MÚk¤Lkwt rfLk¾kçk ð¾ýkÞ Au ?
(a) WÃkuhk (b) rhÿku÷ (c) LkkhËeÃkwh (d) WÃkhkuõík ºkýuÞ
617. ÃkkxýLkk fÞk Ãkrhðkhku {þY{ íkiÞkh fhðkLke fk{økehe{kt òuzkÞu÷ku Au ?
(a) økZðe Ãkrhðkh yLku [khý þu¾ Ãkrhðkh

302
(b) Ãkxu÷ Ãkrhðkh yLku {wÂM÷{ þu¾ Ãkrhðkh
(c) ¾ºke Ãkrhðkh yLku {wÂM÷{ þu¾ Ãkrhðkh
(d) {nuíkk Ãkrhðkh yLku {wÂM÷{ þu¾ Ãkrhðkh
618. Ãkxku¤wt þçË fÞk þçË ÃkhÚke Wíkhe ykÔÞku Au ?
(a) ÃkèVq÷ (b) ÃkxÃkx (c) Ãkèfw÷ (d) Ãkuxk¤
619. ‘…ÝÝè …‹}¢|¢êç}¢ S±x¢¢üÎçÐ x¢Úè²„è’ J fÞk økútÚkLkwt ðkõÞ Au ?
(a) íkw÷Mke hk{kÞý (b) {nk¼khík (c) ðkÂÕ{fe hk{kÞý (d) ÉøðuË
620. ‘Mkkhu snkt Mku yåAk ®nËkuMíkk n{khk’Lkk frð fkuý Au ?
(a) frð Rfçkk÷ (b) fçkeh (c) {ehkt (d) Lkh®Mkn {nuíkk
621. {nk¼khíkLkk ÷rnÞk ‘÷u¾f’ fkuý níkk ?
(a) ðkÕ{efe (b) íkw÷MkeËkMk (c) økýÃkrík (d) rþð
622. ¼khíkLkku hk»xÙeÞ Lkkhku fÞku Au ?
(a) sÞ sðkçk (b) sÞ ¼khík (c) sÞ rfMkkLk (d) ©{ yuð sÞíku
623. ‘íÞkøkeLku ¼kuøkðe òýku’ fÞk WÃkrLk»kËLke ÃktÂõík Au ?
(a) RþkuÃkrLk»kËT (b) ÉøðuË (c) yÚkðoðuË (d) ÞswðuoË
624. [kh ðuËku{kt ‘økwÁ{tºk’ fkuLku fnuðk{kt ykðu Au ?
(a) hk{ {tºkLku (b) rþð {tºkLku (c) f]»ý {tºkLku (d) økkÞºke {tºkLku
625. ‘çkúñ MkíÞk søkíkT r{ÚÞk’ fkuLkwt fÚkLk Au ?
(a) rðïkr{ºk (b) ykrËøkwÁ þtfhk[kÞoLkwt
(c) ÃkqßÞ {kuxk (d) Ãkktzwhtøk yXð÷
626. ‘MkíÞ{uð sÞíku’ fÞk WÃkrLk»kË{ktÚke ÷uðk{kt ykÔÞwt Au ?
(a) ÉøðuË (b) ÞwswðuoË (c) {wtzfkuÃkrLk»kË (d) Mkk{ðuË
627. ‘Ítzk Ÿ[k hnu n{khk’ økeíkLkk frð fkuý Au ?
(a) hrðLÿLkkÚk xkøkkuh (b) çktrf{[tÿ [èkuÃkkæÞkÞ
(c) økktÄeS (d) ~Þk{÷k÷ økwÃík ‘Ãkk»koË’
628. økwshkíkLke ÷kufLkkxâ þi÷eLku þwt fnu Au ?
303
(a) [÷r[ºk (b) ¼ðkE (c) rLkçktÄ (d) zkÞhku
629. øktøkkLkwt ðknLk þwt Au ?
(a) ®Mkn (b) ðkøk (c) {kuh (d) {økh{åA
630. fkŠíkfuÞLkwt ðknLk þwt Au ?
(a) {kuh (b) ôËh (c) Mk{ze (d) ÃkkuÃkx
631. fk{ËuðLkwt ðknLk þwt Au ?
(a) fçkqíkh (b) ÃkkuÃkx (c) Mk{ze (d) {kuh
632. ÷û{eLkwt ðknLk þwt Au ?
(a) ½wðz (b) Mk{ze (c) fk[çkku (d) ôËh
633. ©ef]»ýLkk økwÁLkwt Lkk{ þwt níkwt ?
(a) ÿkuýk[kÞo (b) f]Ãkk[kÞo (c) MkwËk{k (d) MkktrËÃkLke
634. økkÞºke{tºkLkk h[rÞíkk fkuý Au ?
(a) {nŠ»k ÔÞkMk (b) ðuËÔÞkMk (c) rðïkr{ºk (d) ðkÕ{efe
635. {kÄðk[kÞo fÞk ðkËLkk «ðíkof níkk ?
(a) yîiíkðkË (b) îuíkðkË (c) ÃkqßÞ {kuxk (d) çkkÃkk Mkeíkkhk{
636. ykrË þtfhk[kÞo fÞk ðkËLkk «ðíkof níkk ?
(a) þtfhk[kÞo (b) ykþkhk{ çkkÃkw (c) Ãkktzwhtøk þk†e (d) yîiíkðkË
637. fÞk Mktík frðLkk ÃkËkuLkku Mktøkún ‘çkesf’ íkhefu yku¤¾kÞ Au ?
(a) y¾ku (b) Lkh®Mkn {nuíkk (c) fçkeh (d) {ehkt
638. ËuðkuLkku ÄLk¼tzkhe fwçkuh fkuLkku ¼kE níkku ?
(a) hkðýLkku (b) {u½LkkË (c) RLÿ (d) ÷û{ý
639. òíkf fÚkkykuLkku MktçktÄ fÞk {nkÃkwÁ»k MkkÚku Au ?
(a) {nkðeh (b) hk{ (c) økkiík{ çkwØ (d) f]»ý
640. fÞk ËuðLku rððufLkwt «íkef {kLkðk{kt ykðu Au ?
(a) fkŠíkfuÞ (b) þw¼ (c) ÷k¼ (d) økýuþ
641. fÞk ËuðLku ‘{]íÞwtsÞ’ Ãký fnuðk{kt ykðu Au ?

304
(a) rð»ýw (b) rþð (c) RLÿ (d) çkúñk
642. Mk{wÿ{tÚkLk ð¾íku fÞk ÃkðoíkLkku hðiÞku çkLkkÔÞku níkk ?
(a) {tËhk[÷ (b) [kuxe÷k (c) rn{k÷Þ (d) þuºkwtòu
643. ËuðíkkykuLkk ðiãLkwt Lkk{ þwt Au ?
(a) Mkw»kuý (b) ÄLðtíkrh (c) {nŠ»k ÔÞkMk (d) rðïkr{ºk
644. ËuðkuLkk rþÕÃkeLkwt Lkk{ þwt níkwt ?
(a) fwçkuh (b) rðïf{ko (c) RLÿ (d) çkúñk
645. $ÿLkk nkÚkeLkwt Lkk{ þwt níkwt ?
(a) yihkðík (b) çknkËwh (c) hkò (d) {kýuf
646. {n¼khíkLkwt ÞwØ fÞk Þwøk{kt ÚkÞwt níkwt ?
(a) MkíkÞwøk (b) îkÃkh
(c) fr¤Þwøk (d) WÃkhkuõík yuf Ãký Lknª.
647. ©ef]»ýLkk þt¾Lkwt Lkk{ þwt níkwt ?
(a) fuþð (b) Ãkt[sLÞ (c) ðkMkwËuð (d) yrøkÞkhMk
648. rþðSyu hkðýLku ¼ux ykÃku÷ ík÷ðkhLkwt Lkk{ þwt níkwt ?
(a) MkqÞonkMk (b) ð@ (c) [tÿnkMk (d) ¾zøk
649. ÷û{eLke {qAko Ëqh fhLkkh ÷tfkLkk ðiãLkwt Lkk{ þwt níkwt ?
(a) Mkwhuïh (b) Mkw»kuý
(c) {u½LkkË (d) WÃkhkuõík yuf Ãký Lknª.
650. Mk{wÿ{tÚkLk ð¾íku Lkef¤u÷ ½kuzkLkwt Lkk{ þwt níkwt ?
(a) Wå[I:©ð (b) [uíkf (c) hks (d) çkkË÷
651. hÚkÞkºkkLkku «kht¼ fkuýu fhkÔÞku níkku ?
(a) økktÄeS (b) yu÷. fu. yzðkýeyu
(c) rðLkkuçkk ¼kðu (d) {ntík Lk]®MknËkMkSyu
652. rnLËw-{wÂM÷{ yufíkkLkk «ríkf Mk{wt Ãkehkýk íkeÚkoMÚkkLk fÞk rsÕ÷k{kt ykðu÷wt Au ?
(a) çkLkkMkfktXk (b) ðzkuËhk (c) økktÄeLkøkh (d) y{ËkðkË
305
653. ÃkkhMkeykuLkk yÂøLk{trËhkuLku þwt fnuðk{kt ykðu Au ?
(a) ½wt{x (b) yrøkÞkhe (c) ½zku (d) {trËh
654. økwshkíkLkk fÞk MÚk¤uÚke çkwØLkk yÂMÚk {¤e ykÔÞk Au ?
(a) LkðMkkhe (b) ËuðLke {kuhe (rs. çkLkkMkfktXk)
(c) hkÃkh (d) ðkøkkuz
655. Mktíkhk{ {trËh õÞkt ykðu÷wt Au ?
(a) sqLkkøkZ (b) {kuzkMkk (c) Mkwhík (d) LkrzÞkË
656. økwshkík{kt fwçkuhÃktÚkLke {wÏÞ økkËe õÞkt ykðu÷e Au ?
(a) MkkhMkk (b) ðzíkk÷ (c) {u½hs (d) ðzkuËhk
657. økËkÄh {trËh õÞkt ykðu÷wt Au ?
(a) ®n{íkLkøkh (b) ytçkkS (c) ÃkkðkøkZ (d) þk{¤kS
658. LkkÚk Mkt«ËkÞLkku {X fÞkt ykðu÷ku Au ?
(a) zktøkLkk yknðk{kt (b) sqLkkøkZ{kt
(c) ÃkkuhçktËh{kt (d) fåALkk ÄeýkuÄh økk{{kt
659. {kíkkLkku {Z fÞk rsÕ÷k{kt ykðu÷ Au ?
(a) fåA (b) zktøk (c) LkrzÞkË (d) ðzkuËhk
660. çkqx ¼ðkLkeLkwt {trËh õÞkt ykðu÷wt Au ?
(a) Äwðkhý (b) yhýus (c) ¾t¼kík (d) íkkhkÃkwh
661. ¾uzçkúñk WÃkhktík çkúñkSLkkt çkeòt {trËhku økwshkík{kt õÞkt ykðu÷kt Au ?
(a) ¾t¼kík ÃkkMku Lkøkhk (b) ÚkhkË íkk÷wfkLkk fYhk
(c) rMkØÃkwh ÃkkMkuLkk fktçk¤e økk{{kt (d) WÃkhkuõík ºkýuÞ
662. røkhLkkhLkwt Ãkkihkrýf Lkk{ þwt Au ?
(a) røkh (b) hiðíkf (c) ®Mkn (d) Ãkðoík
663. fÞwt MÚk¤ ÷fw÷eþLkk sL{¼qr{ íkhefu yku¤¾kÞ Au ?
(a) fkÞkðhkuný (rs. ðzkuËhk) (b) Mkt¾uzk (rs. ðzkuËhk)
(c) z¼kuE (rs. ðzkuËhk) (d) Mkkð÷e (rs. ðzkuËhk)

306
664. økwshkíkLke fE LkËeyku fwtðkrhf fnuðkÞ Au ?
(a) hkðe, íkkÃke, Lk{oËk (b) çkLkkMk, MkhMðíke yLku YÃkuý
(c) Mkkçkh{íke, {rn, ¼kËhý (d) WÃkhkuõík yuf Ãký Lkne.
665. fÞku Ãkðoík MkkÄwykuLkwt rÃkÞh íkhefu yku¤¾kÞ Au ?
(a) røkhLkkh (b) ÃkkðkøkZ (c) [kuxe÷k (d) ytçkkS
666. fÞwt MÚk¤ MkkuLkkLke Lkøkhe íkhefu yku¤¾kÞ Au ?
(a) Mkku{LkkÚk (b) îkhfk (c) Ãkk÷eíkkýk (d) zkfkuh
667. fÞwt MÚk¤ Mkkihk»xÙLke MktMfkh Lkøkhe íkhefu yku¤¾kÞ Au ?
(a) ¼kðLkøkh (b) sqLkkøkZ (c) hksfkux (d) yknðk
668. fÞwt þnuh {trËhkuLkwt þnuh íkhefu yku¤¾kÞ Au ?
(a) Ãkk÷eíkkýk (b) y{ËkðkË (c) sqLkkøkZ (d) Mkwhík
669. r[ºkrðr[ºkLkku ykrËðkMke {u¤ku õÞkt ¼hkÞ Au ?
(a) ËknkuË
(b) ¾uzçkúñk ÃkkMku økwt¼¾uhe økk{{kt, rs. MkkçkhfktXk
(c) ÷e{¾uzk
(d) ËuðøkZ çkkheÞk
670. {kÄðÃkwhLkku {u¤ku fÞk rsÕ÷k{kt ¼hkÞ Au ?
(a) fåA (b) ¼Y[ (c) ÃkkuhçktËh (d) zktøk
671. s¾Lkku {u¤ku fÞk rsÕ÷k{kt ¼hkÞ Au ?
(a) zktøk (b) ykýtË (c) ¼Y[ (d) fåA
672. ÃkwÁ»kkÚko fux÷k «fkhLkk Au ?
(a) [kh (b) Ãkkt[ (c) ºký (d) çku
673. ¼ÂõíkLkk fw÷ fux÷k «fkhku Ãkkzðk{kt ykÔÞk Au ?
(a) Mkkík (b) ykX (c) Lkð (d) Lkð
674. ðMkwykuLke MktÏÞk fux÷e {kLkðk{kt ykðu Au ?
(a) ykX (b) Lkð (c) ËMk (d) yrøkÞkh
307
675. ¼økðËT økeíkkLkk fw÷ fux÷k yæÞkÞku Au ?
(a) çku (b) A (c) [kh (d) yZkh
676. þ†kuLke Ãkqò fÞk rËðMku fhðk{kt ykðu Au ?
(a) rËðk¤e (b) Lkkíkk÷ (c) ÃkqLk{ (d) rðßÞkËþ{e
677. fwt¼{u¤ku Ëh fux÷k ð»kuo ¼hkÞ Au ?
(a) Lkð (b) Ëþ (c) çkkh (d) yrøkÞkh
678. ÃkwhkýkuLke MktÏÞk fux÷e Au ?
(a) çkkh (b) yZkh (c) A (d) [kuðeMk
679. rðr¼Òk f÷kykuLke MktÏÞk fux÷e Au ?
(a) [kuMkX (b) ÃkkMkX (c) AkMkX (d) ºkuMkX
680. rËþkykuLke MktÏÞk fux÷e Au ?
(a) ykX (b) Lkð (c) Ëþ (d) yrøkÞkh
681. [ku½rzÞkLke MktÏÞk fux÷e Au ?
(a) Mkkík (b) [kh (c) Lkð (d) ºký
682. ®nËw Ä{o{kt fux÷k MktMfkhkuLke ðkík fhðk{kt ykðe Au ?
(a) 16 (b) 17 (c) 15 (d) 14
683. ¾ku¤ku ¼hðkLkk {qnwíkoLku þwt fnuðk{kt ykðu Au ?
(a) [ktÕ÷ku (b) Mke{tík fu y½hýe (c) rððkn (d) þktíkf
684. {wÂM÷{ ð»koLkku «Úk{ {rnLkku fÞku Au ?
(a) {nkuh{ (b) {k[o (c) ©kðý (d) {u
685. ©e ÃkqßÞ {kuxkLkku yk©{ fE LkËe rfLkkhu ykðu÷ku Au ?
(a) þuZe (b) íkkÃke (c) huðk (d) Lk{oËk
686. økw{kLkËuð íkeÚkoMÚk¤ fÞk rsÕ÷k{kt ykðu÷wt Au ?
(a) ¼Y[ (b) ðzkuËhk (c) zktøk (d) fåA
687. þhË Éíkw yux÷u fÞk çku {rnLkk ?
(a) {k[o yLku yur«÷ (b) [iºk yLku {nk

308
(c) ¼kËhðku yLku ykMkku (d) swLk yLku sw÷kE
688. ðiþk¾ yLku suX {rnLkk yux÷u fE Éíkw ?
(a) þhË (b) økúe»{
(c) ð»kko (d) WÃkhkuõík yuf Ãký Lknª.
689. nu{tík Éíkw yux÷u fÞk çku {rnLkk ?
(a) [iºk yLku {nk (b) òLÞwykhe yLku Vuçkúwykhe
(c) {k[o yLku {u (d) fkhíkf yLku {køkMkh
690. RMxh MkLzu fÞk Ä{oLkk ÷kufkuLkku íknuðkh Au ?
(a) r¾úMíke (b) rþ¾ (c) siLk (d) çkwÄ
691. þhíkÃkqŠý{k õÞkhu ykðu Au ?
(a) [iºk {rnLkk{kt (b) ðiþk¾ {rnLkk{kt (c) ykMkku {rnLkk{kt (d) ¼kËhðk {rnLkk{kt
692. Ë¥kkºkuÞ sÞtíke õÞkhu ykðu Au ?
(a) ¼kËhðk ÃkqŠý{k (b) ðiþk¾ ÃkqŠý{k (c) {n ÃkqŠý{k (d) {køkMkh ÃkqŠý{k
693. ËuðrËðk¤e õÞkhu ykðu Au ?
(a) ¼kËhðk ÃkqŠý{k (b) fkhíkf ÃkqŠý{k (c) [iºk ÃkqŠý{k (d) ©kðý ÃkqŠý{k
694. rðsÞkËþ{e - ËþuhkLkku íknuðkh õÞkhu WsðkÞ Au ?
(a) ykMkku MkwË Ëþ{ (b) ©kðý ðË Ëþ{ (c) [iºk MkwË Ëþ{ (d) ¼kËhðk ðË Ëþ{
695. þkhËeÞ LkðhkrºkLkku «kht¼ fÞk {rnLkk{kt ÚkkÞ Au ?
(a) [iºk (b) ykMkku (c) {nk (d) ©kðý
696. økwze Ãkzðku õÞkhu ykðu Au ?
(a) [iºk MkwË yuf{ (b) [iºk ðË yuf{ (c) ðiþk¾ MkwË yuf{ (d) Vkøký MkwË yuf{
697. økwÁ LkkLkfËuð sÞtíke õÞkhu WsðkÞ Au ?
(a) fkhíkf ÃkqŠý{k (b) ðiþk¾ ÃkqŠý{k (c) {kËþh ÃkqŠýýk (d) ©kðý ÃkqŠý{k
698. W¥khkÞýLku çkeò fÞk Lkk{u yku¤¾ðk{kt ykðu Au ?
(a) ÷k÷ rËðMk (b) {fhMkt¢ktrík (c) Lkfk{ku rËðMk (d) {nk Mkt¢ktrík
699. Lkkíkk÷Lkku íknuðkh õÞkhu WsðkÞ Au ?
309
(a) 25{e rzMkuBçkh (b) 28{e rzMkuBçkh (c) 26{e rzMkuBçkh (d) 27{e rzMkuBçkh
700. Mk{h VuÂM÷x÷ fÞk MÚk¤u WsðkÞ Au ?
(a) MkkÃkwíkkhk (b) Äwðkhý (c) íkkhkÃkwh (d) ykýtË
701. ðkÂÕ{fe hk{kÞý{kt fw÷ fux÷kt fktz Au ?
(a) Ãkkt[ (b) A (c) [kh (d) Mkkík
702. ¼økðËTøkeíkkLkk fw÷ fux÷k yæÞkÞku Au ?
(a) ÃktËh (b) yZkh (c) Mkku¤ (d) Mk¥kh
703. {nk¼khíkLkwt ÞwØ fux÷k rËðMk [kÕÞwt níkwt ?
(a) çkkh (b) íkuh (c) ÃktËh (d) yZkh
704. Þkuøk{kt fw÷ fux÷kt ytøkku Au ?
(a) Mkkík (b) ykX (c) A (d) Lkð
705. fÞwt MÚk¤ MkkûkhÄk{ íkhefu yku¤¾kÞ Au ?
(a) {kíkh (b) LkrzÞkË (c) ¾uzk (d) {nu{ËkðkË
706. WÃkrLk»kËkuLke MktÏÞk fux÷e Au ?
(a) 107 (b) 108 (c) 106 (d) 105
707. yï{u½ Þ¿k fux÷k Mk{Þ{kt Ãkqhku ÚkkÞ Au ?
(a) çku ð»ko (b) yuf ð»ko (c) ºký ð»ko (d) Ãkkt[ ð»ko
708. þ]tøkkh fux÷k «fkhLkk nkuÞ Au ?
(a) [kiË (b) ÃktËh (c) Mkku¤ (d) Mk¥kh
709. økwshkík{kt fux÷k ßÞkurík‹÷økku ykðu÷kt Au ?
(a) Mkku{LkkÚk (b) Lkkøkuïh
710. ßÞkurík‹÷økkuLke MktÏÞk fux÷e Au ?
(a) ËMk (b) yrøkÞkh (c) Mkkík (d) çkkh
711. ¼kEçkesLkku íknuðkh fÞk rËðMku WsðkÞ Au ?
(a) fkhíkf ðË çkes (b) fkhíkf MkwË çkes (c) {køkþh ðË çkes (d) {nk ðË çkes

310
712. fÞk {rnLkk{kt y{kðMÞk rËðkMkku íkhefu WsðkÞ Au ?
(a) ¼kËhðku (b) ©kðý (c) ykMkku (d) y»kkZ
713. ÄLkíkuhMk õÞkhu ykðu Au ?
(a) ykMkku ðË íkuhMk (b) ykMkku MkwË íkuhMk (c) fkhíkf ðË íkuhMk (d) fkhíkf MkwË íkuhMk
714. yÒkfqx yÚkðk økkuðÄoLkÃkqò fÞk rËðMku fhðk{kt ykðu Au ?
(a) fkhíkf MkwË yuf{ (b) fkhíkf ðË yuf{ (c) {køkþh MkwË yuf{ (d) ykMkku ðË yuf{
715. ykrË þtfhk[kÞoLkku sL{ õÞkhu ÚkÞku níkku ?
716. LkkøkÃkt[{e õÞkhu ykðu Au ?
(a) ©kðý MkwË Ãkkt[{ (b) y»kkZ MkwË Ãkkt[{ (c) ©kðý ðË Ãkkt[{ (d) ¼kËhðk ðË Ãkkt[{
717. fq{o sÞtíke õÞkhu WsðkÞ Au ?
(a) ðiþk¾e ÃkqŠý{k (b) ðiþk¾e y{kMk (c) [iºk ÃkqŠý{k (d) y»kkZe ÃkqŠý{k
718. nku¤eLkku íknuðkh õÞkhu WsðkÞ Au ?
(a) [iºk ÃkqŠý{k (b) Vkøký-ÃkqŠý{k (c) y»kkZ ÃkqŠý{k (d) Vkøký y{kMk
719. ¼è {uðkzkLkwt Lkk{ þkLke MkkÚku òuzkÞu÷wt Au ?
(a) hkMk (b) ÷kuføkeík (c) ¼sLk (d) økhçkku
720. nLkw{kLk[k÷eMkkLkk h[rÞíkk fkuý Au ?
(a) ðkÕ{efe (b) íkw÷MkeËkMk (c) rðrþü (d) rðïkr{ºk
721. Þkuøkþk†Lkk h[rÞíkk fkuý Au ?
(a) {kuhkhS çkkÃkw (b) ÃkqßÞ {kuxk (c) Ãkíktsr÷ (d) çkkÃkk Mkeíkkhk{
722. ÄB{Ë fÞk Ä{oLkku økútÚk Au ?
(a) çkkiØ (b) siLk (c) r¾úMíke (d) ði»ýð
723. ¼økðËTøkeíkk fÞk økútÚkLkku ¼køk Au ?
(a) hk{kÞý (b) {nk¼khík (c) ÉøðuË (d) Mkk{ðuË
724. ykÃkýwt hk»xÙeÞ økeík ðtËu {kíkh{T fÞk ÃkwMíkf{ktÚke ÷uðk{kt ykÔÞwt Au ?
(a) hk{kÞý (b) {nk¼khík (c) ykLktË {X (d) ¼økðËTøkeíkk
311
725. {nk¼khík økútÚkLke h[Lkk fÞk AtË{kt ÚkE Au ?
(a) yLkwüwÃk (b) Lkkøkýe
(c) ðýkoLkw«kMk (d) WÃkhkuõík yuf Ãký Lknª.
726. ‘Mkkçkh{íke fk Mktík’ íkhefu fkuý yku¤¾kÞ Au ?
(a) ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷ (b) {kuhkuhS çkkÃkw (c) Ë÷Ãkíkhk{ (d) økktÄeS
727. nehk ¼køkku¤Lke ðkð õÞkt ykðu÷e Au ?
(a) {nwÄk (b) z¼kuE (c) {nu{ËkðkË (d) yzk÷s
728. ÌËÞfwts fÞk MÚk¤u ykðu÷ Au ?
(a) Mkkçkh{íke yk©{{kt (b) {rnÃkíkhk{ yk©{{kt
729. rðsÞ rð÷kMk Ãku÷uMk fÞkt ykðu÷ku Au ?
(a) ¼qs (b) hkÃkh (c) ytòh (d) {ktzðe
730. þhË çkkøk Ãku÷uMk fÞkt ykðu÷ku Au ?
(a) y{ËkðkË (b) ¼qs (c) ðzkuËhk (d) ytòh
731. fçkk økktÄeLkku zu÷ku fÞkt ykðu÷ku Au ?
(a) ò{Lkøkh (b) hksfkux (c) sqLkkøkZ (d) y{ËkðkË
732. ¼økðËT økku{tz¤Lke h[Lkk{kt fÞk hksðeLkku ®MknVk¤ku Au ?
(a) økkUz÷Lkk {nkhkò ¼ðkLk®MknS (b) økkUz÷Lkk {nkhkò ¼økðík®MknS
(c) økkUz÷Lkk {nkhkò ¼økehÚk®MknS (d) økkUz÷Lkk {nkhkò ¼e¾k®MknS
733. fkh BÞwrÍÞ{ fÞkt ykðu÷wt Au ?
(a) økZzk (b) Mkwhík (c) økkUz÷ (d) {ktzðe
734. {nkuçkík {fçkhku fÞkt ykðu÷ku Au ?
(a) ¾t¼kík (b) ykýtË (c) Ãkux÷kË (d) sqLkkøkZ
735. WÃkhfkuxLkku rfÕ÷ku fÞkt ykðu÷ku Au ?
(a) sqLkkøkZ (b) hksfkux (c) ò{Lkøkh (d) y{ËkðkË
736. çkkxoLk Mktøkúnk÷Þ fÞkt ykðu÷wt Au ?

312
(a) ò{Lkøkh (b) hksfkux (c) sqLkkøkZ (d) ¼kðLkøkh
737. fuðzk {ÂMsË fÞkt ykðu÷wt Au ?
(a) [ktÃkkLkuh (b) ðktfkLkuh (c) økktÄeLkøkh (d) rçkfkLkuh
738. Ãkt[kMkhk ÃkkïoLkkÚkLkwt ËuhkMkh fÞkt ykðu÷wt Au ?
(a) Ãkk÷LkÃkwh (b) Ãkux÷kË (c) Ãkkxý (d) ÃktZhÃkwh
739. {kuZuhkLkwt MkqÞo{trËh fE LkËe rfLkkhu ykðu÷wt Au ?
(a) Lk{oËk (b) Ãkw»Ãkkðíke
(c) Mkkçkh{íke (d) WÃkhkuõík yuf Ãký Lknª.
740. ÷kuÚk÷ fÞk rsÕ÷k{kt ykðu÷wt Au ?
(a) ykýtË (b) Mkwhík (c) ðzkuËhk (d) y{ËkðkË
741. ÷k÷¼kE Ë÷Ãkík¼kE BÞwrÍÞ{ (÷k.Ë. BÞwrÍÞ{) fÞkt ykðu÷wt Au ?
(a) {nu{ËkðkË (b) {nwÄk (c) y{ËkðkË (d) Ãkux÷kË
742. y{]íkðŠ»kýe ðkð õÞkt ykðu÷e Au ?
(a) økktÄeLkøkh (b) {nwze (c) ®n{íkLkøkh (d) y{ËkðkË
743. hkýe rMk«eLke {ÂMsË õÞkt ykðu÷e Au ?
(a) y{ËkðkË (b) ðzkuËhk (c) {nuMkkýk (d) Mkwhík
744. ¼ÿLkku rfÕ÷ku fkuýu çktÄkÔÞku níkku ?
(a) yn{Ëþknu (b) yfçkhu (c) snktøkeh (d) {nt{Ë çkuøkzkyu
745. Äku¤kðehk fÞk rsÕ÷k{kt ykðu÷wt Au ?
(a) yku¾k (b) fåA (c) ò{Lkøkh (d) ¾t¼kík
746. ¼kz¼qíkLkku {u¤ku fÞk rsÕ÷k{kt ¼hkÞ Au ?
(a) zktøk (b) ¼Y[ (c) Mkwhík (d) ð÷Mkkz
747. þwõ÷íkeÚkoLkku {u¤ku õÞkhu ¼hkÞ Au ?
(a) fkŠíkfe y{kMku (b) ¼kËhðk ÃkqŠý{k (c) y»kkZe y{kMku (d) fkŠíkfe ÃkqŠý{k
748. {u½{u¤ku fÞk rsÕ÷k{kt ¼hkÞ Au ?
(a) ¼Y[ (b) Mkwhík (c) hksÃkeÃk¤k (d) ðzkuËhk
313
749. Aze WíMkð fÞk rsÕ÷k{kt WsðkÞ Au ?
(a) Mkwhík (b) ¼Y[ (c) ytf÷uïh (d) Ãkkr÷íkkýk
750. fÞwt MÚk¤ ÃkwMíkfkuLke Lkøkhe fnuðkÞ Au ?
(a) ¼kðLkøkh (b) ò{Lkøkh (c) y{ËkðkË (d) LkðMkkhe
•••
• ònuh ðneðx yLku Mkhfkhe fk{fks :
• “hkßÞþkMºkLkk yuf yøkíÞLkk Ãkuxk rð»kÞ íkhefu ònuh ðneðxLkku rð»kÞ íkuLkwt ÃkkuíkkLkwt ykøkðwt ÔÞÂõíkíð
Ähkðíkku ÚkÞku Au.”
• (ònuh ðneðxLkku yÚko, ÔÞkÃk yLku rðþu»kíkk, ¾kLkøke yLku ònuh ðneðx, yuf rðãkþk¾k íkhefu
ðneðxLkku WËT¼ð yLku WrîfkMk)
• ‘ònuh ðneðx’Lkku ÏÞk÷ yuf «ð]r¥k íkhefu ykÃkýu rðËuþku ÃkkMkuÚke {u¤ÔÞku LkÚke Aíkkt Ãký ònuh
ðneðxLkku ÏÞk÷ yÇÞkMkLke árüyu rðËuþku{ktÚke hsw ÚkÞu÷ku òuðk {¤u Au. yLku ¼khík{kt òuðk {¤íkk
ònuh ðneðxLkk WËknhýku Lke[u {wsçk rðøkíku [[eoþwt.
• «k[eLk ®MkÄw ¾eýLkk ‘{kunU-òu-Ëzku’ yLku ‘nzÃÃkk’ þnuhkuLkk fkx¾qýu fkÃkíkk MkeÄk Ãknku¤k hMíkk,
ònuh MLkkLkkøkkh ðøkuhu yðþu»kku íku MktMf]ríkyu ònuh ðneðxLke Mk{s Ãk[kðe nþu íkuðwt sýkðu Au.
• Þk¿kðÕfÞ M{]rík, {LkwM{]rík, þw¢k[kÞoLkk LkeríkMkkh, {nk¼khíkLkk þktríkÃkðo yLku fkirxÕÞLkk yÚkoþkMºk{kt
hkòLkk Ä{kuo-«òfÕÞkýLkkt fkÞkuo yLku hkßÞu fuðe heíku fhðuhk Lkkt¾ðk òuEyu, íku ytøkuLkkt ÚkÞu÷kt
ðýoLkku, íku Mk{Þu ònuh ðneðxLkku Ãkrh[Þ–yk ®[íkfkuLku fux÷e Ÿ[e fûkkyu nþu íkuLkku r[íkkh ykÃku
Au !
• LkkLkk ÃkkÞk ÃkhLke fu yufkfe «ð]r¥k {kxu rðþu»k íktºk fu ÔÞðMÚkk sYhe çkLkíke LkÚke.
• Ãkhtíkw su{ su{ «ð]r¥kykuLkku Vu÷kðku ðÄíkku òÞ íku{ íku{ íkuLkwt ÔÞðÂMÚkík heíku Mkt[k÷Lk fhðwt Ãkzu.
• yk{, {Lkw»ÞLke Mkk{qrnf «ð]r¥kykuLkk rðfkMkLke MkkÚku íkuLkk yrð¼kßÞ ytøk íkhefu “ðneðx”
ykrËfk¤Úke yuf Þk çkeò MðYÃku WËT¼ðu÷ Au.
• yLÞ yLkuf þkMºkkuLke su{ “ðneðx”Lkk ûkuºku Ãký ði¿kkrLkf yr¼øk{Lkku rðfkMk ÚkÞku su{ktÚke ðneðxLke
½ýe yøkíÞLke þk¾k “ònuh ðneðx” çkLke. íku{kt Ãký ¾kMk fheLku ykiãkurøkf ¢ktrík WÃkhktík ÷kufíkktrºkf
yLku Mk{ksðkËe ðneðxe {k¤¾kLkk rðfkMk çkkË 19{e MkËeÚke “ònuh ðneðx”Lkk fkÞoûkuºk{kt çknku¤ku
yLku ði¿kkrLkf Äkuhýu rðfkMk ÚkÞku.
• yk{ Aíkkt ònuh ðneðxLku yuf ÔÞðÂMíkík yLku ði¿kkrLkf þkMºk íkhefu rðfMkkððkLkwt {kLk Ãkrù{Lkk

314
ËuþkuLku yuLku {wÏÞíðu y{urhfkLku Vk¤u òÞ Au.
• E.Mk. 1787{kt Mkki«Úk{ nur{ÕxLku ÃkkuíkkLkk ÃkwMíkf ‘Mk{ðkÞðkËe’{kt ‘ònuh ðneðx’ þçËLke ÔÞkÏÞk
ykÃke íkuLkwt fkÞoûkuºk Mk{òððk «ÞíLk fÞkuo.
• íÞkh çkkË ÷øk¼øk yufMkku ð»kuo E.Mk. 1887{kt ‘Ãkkur÷rxf÷ MkkÞLMk õðkxoMke’ Lkk{Lkk {uøkurÍLk{kt
‘ðneðxLkku yÇÞkMk’ yu rð»kÞ WÃkh y{urhfLk «{w¾ ðwzÙku rðÕMkLku {n¥ðÃkqýo rLkçktÄ ÷ÏÞku.
• yk rLkçktÄu ònuh ðneðxLku yuf Mðíktºk þkMºk íkhefu rðfMkkððk {kxu hkßÞþkMºkeyku yLku ðneðxLkk
yLÞ yÇÞkMkeykuLkwt æÞkLk furLÿík fÞwO yu{ ykÃkýu fne þfeyu.
• ònuh ðneðxLkku yÚko (Meaning of Public Administration) :
• ‘ònuh ðneðx’Lku Mk{sðk {kxu ykÃkýu ‘ðneðx’ þçËLku Mk{sðku sYhe Au.
• ðneðx {kxu ytøkúuS{kt ðÃkhkíkku ‘Administration’ þçË ÷urxLk ¼k»kkLkk ‘Ad’ yLku ‘Ministiar’ (yuz
Lku r{rLkMxeÞh) ÃkhÚke çkLku÷ku Au.
• íkuLkku yÚko Mkuðk fhðe - fkÞkuo Ãkkh Ãkkzðk fu íkuLkwt Mkt[k÷Lk fhðwt íkuðku fhe þfkÞ.
• ònuh ðneðx {kxu ytøkúuS{kt ðÃkhkíkk ‘Public Administration’ þçË{kt ‘Public’ ‘ònuh’ þçË
hkßÞLkku yLku MkhfkhLkku WÕ÷u¾ fhu Au.
• íkuÚke ònuh ðneðxLku hkßÞðneðx fu Mkhfkhe ðneðx íkhefu Ãký yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
• “ònuh ðneðx”{kt ònuh þçË ¾qçk {n¥ðLkku Au.
• íku Ëþkoðu Au fu yk ‘ònuh rník’ MkkÚku Mktf¤kÞu÷ «ð]r¥k ytøkuLkk ðneðx ytøkuLkwt þkMºk Au yLku íku «òLkk
rník {kxu «òLkk LkkýktÚke Úkíkkt fkÞkuo MkkÚku Mkt÷øLk «ð]r¥kykuLkkt rðrðÄ ÃkkMkktykuLkku yÇÞkMk fhu Au.
• ònuh ðneðxLke «òSðLk ÃkhLke yMkhLkk ÔÞkÃkfÃkýkLku ÷eÄu íkuLkku yÇÞkMk yu nðu “Mkk{kLÞ ¿kkLk”
(Gveneral Knowledge)Lke sYrhÞkík økýkðe þfkÞ.
• “ònuh ðneðx” þçËLku ÔÞkÏÞkçkØ fheLku íkuLku MÃk»x fhðk fux÷kf hkßÞþkMºkeyku yLku
ðneðxþkMºkeykuyu «ÞíLk fÞkuo Au su yk «{kýu Au : ðwzÙku rðÕMkLkLkk {íku, “ònuh ðneðx yu
fkÞËkLkku rðMík]ík yLku ÔÞðÂMÚkík y{÷ Au.
• fkÞËkLku y{÷e çkLkkðíke «íÞuf r¢Þk yu ðneðxe «r¢Þk Au.”
• ðwzÙku rðÕMkLkLke yk ÔÞkÏÞk WÃkhÚke ònuh ðneðxLke ºký {n¥ðLke çkkçkíkku MÃkü ÚkkÞ Au : (y) íku
fkÞËuMkh [k÷íke «ð]r¥k Au. (çk) íku ÔÞðÂMÚkík Zçku fk{ fhu Au. (f) íkuLke MkuðkLkku ÔÞkÃk ¾qçk s rðMík]ík
nkuÞ Au. «ku. yu÷.ze. ÔnkRxLkk {íku, “yrÄf]ík Mk¥kkyu ònuh fhu÷e LkeríkLkk y{÷ yLku ÃkrhÃkqýoíkkLkk
nuíkw Ähkðíkk ík{k{ fkÞkuoLkku Mk{kðuþ ònuh ðneðx{kt fhðk{kt ykðu Au.”
• yu÷.ze. ÔnkRxLke yk ÔÞkÏÞk WÃkhÚke fne þfkÞ fu ònuh ðneðx yu (y) yrÄf]ík Mk¥kk îkhk nkÚk
315
Ähðk{kt ykðu Au. (çk) íkuLkkt fkÞkuo nuíkwÃkqýo nkuÞ Au. (f) íku MkhfkhLke LkeríkLkku y{÷ fhu Au.
• ÕÞwÚkh økr÷f : “yk þkMºk Mkhfkh MkkÚku MktçktÄ Ähkðu Au yLku yk heíku íku {wÏÞ fkhkuçkkhe WÃkhktík
ÄkhkfeÞ yLku LÞkrÞf þk¾kykuLku ÷økíke “ðneðxe” çkkçkíkku Ãký ykðhe ÷u Au.”
• WÃkhkuõík ÔÞkÏÞkykuLkk y¼kð WÃkhÚke ykÃkýu xqtf{kt fne þfeyu fu, “hkßÞ ðneðx yu hkßÞLkkt
æÞuÞku yLku MkhfkhLke LkeríkykuLku ÃkrhÃkqýo fhðk {kxu fkÞËuMkh heíku, ÔÞðÂMÚkík Zçku yLku Mk¼kLkíkkÃkqðof
nkÚk Ähkíke «ð]r¥kykuLkku yÇÞkMk fhíkwt þkMºk Au.”
• ònuh ðneðxLkwt fkÞoûkuºk yLku MðYÃk (Nature or Scope of Public Aminestration) :
• ònuh ðneðxþkMºkLkku WÃkh «{kýu yÚko Mk{ßÞk ÃkAe íkuLkk yÇÞkMkûkuºkLkku ykÃkýurð[kh fheþwt.
ðneðxLkk yÇÞkMkûkuºk{kt fE-fE çkkçkíkkuLkku Mk{kðuþ fhðku òuEyu íkuLkk {kxu ðneðxþkMºkeyku{kt
yuf{íke LkÚke.
• ðneðxLkk yÇÞkMkûkuºk ytøku swËk swËk ðneðxþkMºkeykuyu s u{ík fu árü®çkËw çkíkkÔÞk Au íkuLku íkÃkkMkðkÚke
ðneðxLkk fkÞoûkuºkLke Mk{s «kÃík fhe þfkÞ.
(1) rðþk¤ árü®çkËw (Wider View) :
• yk árü®çkËwLkwt Mk{ÚkoLk ßnkuLk rÃkVLkh, {kþo÷ rz{kuf, ÕÞwÚkh økwr÷f suðk ðnkðxeþkMºkeykuyu fhu÷wt
Au.
• yk ®[íkfkuLkwt {kLkðwt Au fu ònuh ðneðxþkMºk MkhfkhLke ºkýuÞ þk¾kyku ÄkhkMk¼k, fkhkuçkkhe yLku
LÞkÞíktºkLke Mk{økú «ð]r¥kykuLkku yÇÞkMk fhu Au.
• yk ðneðxþkMºkeykuLkwt {kLkðwt Au fu ykÄwrLkf hkßÞðMÚkk{kt ònuh SðLk MkhfkhLke yk ºkýuÞ
þk¾kykuLke «ð]r¥kyku ð¥kuykuAu ytþu «¼krðík nkuÞ Au.
(2) Mktfwr[ík árürçkLËw (Narrower View) :
• «ku. nçkoxo MkkÞ{Lk y™u yu÷.ze. ÔnkRx suðk ®[íkfkuyu yk árürçkLËwLkwt Mk{ÚkoLk fÞwO Au.
• íku{Lkk {íku ònuh ðneðxþkMºk MkhfkhLk fkhkuçkkhe þk¾kLke «ð]r¥kykuLkk yÇÞkMk WÃkh s æÞkLk
furLÿík fhu Au.
• yux÷u fu LÞkÞíktºk fu ÄkhkfeÞ fk{økeheLku ykðhe ÷uíkwt LkÚke.
(3) Mkt[k÷feÞ árüçkLËw (Managerial View) :
• yk árüçktËwLkk Mk{Úkof ðneðxþkMºkeykuLkk {íku ònuh ðneðxþkMºkLkk yÇÞkMkûkuºk{kt {kºk Mkt[k÷Lk
(Managerial) MkkÚku Mktf¤kÞu÷e «ð]r¥kykuLkku s yÇÞkMk ÚkkÞ Au.
• yk árü®çkËwLkk yøkúýe uðk y{urhfLk ðneðxþkMºke ÕÞqÚkh økwr÷fu ònuh ðneðxLkk yçÞkMkûkuºkLku
‘POSDCoRB’ þçËku îkhk MÃkü fhðk «ÞíLk fÞkuo Au.

316
• yk þçËLkku «íÞuf yûkh ònuh ðneðxLke {wÏÞ «ð]r¥kykuLkku WÕ÷u¾ fhu Au.
• íku{kt P yux÷u Planing ykÞkusLk.
• ykÞkusLk yu fkÞoLke ÃkqðoíkiÞkhe Au.
• O yux÷u Irganisation - MktøkXLk yu yuðku ÔÞðÂMÚkík {kLkðMk{qn - f{o[khe Mk{qn Au suLkk îkhk
ðneðxe fkÞkuo Ãkkh Ãkzu Au.
• S yux÷u Staffing - fk{eof ðneðx su{kt f{o[kheykuLke Lkerík, íkk÷e{ íkÚkk íku{Lkk fk{Lke þhíkkuLkku
• D yux÷u Directing - {køkoËþoLk su{kt MktøkXLkLke fk{økeheLkk «íÞuf íkçk¬u sYhe ykËuþ yLku
Mkq[LkLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• Co - yux÷u Co-ordinating - Mk{LðÞLkku yÚko Au.
• MktøkXLkLkk rðrðÄ ¼køkkuLkkt fkÞkuo ðå[u yktíkhMktçktÄ ò¤hððku.
• R yux÷u Repoting - ynuðk÷ - yux÷u suLkk «íÞu ðneðx sðkçkËkh Au íkuðe Mk¥kk-yrÄfkheLku
ÃkrhÂMÚkríkÚke ðkfuV hk¾ðk.
• B yux÷u Budgeting - ytËksÃkºk, su{kt MktøkXLk {kxu LkkýkfeÞ MkkÄLkkuLkku ytËks, rLkÞtºký yLku
rnMkkçkLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• ðneðxþkMºke ÕÞqÚkh økwr÷fLkwt {kLkðwt níkwt fu yk ‘POSDCoRB’ «ð]r¥kyku «íÞuf MktøkXLk{kt Mk{kLkÃkýu
òuðk {¤u Au.
• íkuÚke íkuLkku yÇÞkMk {n¥ðLkku Au.
• Ãkhtíkw ÕÞqÚkh økwr÷fLkk yk árü®çkËwLkk xefkfkhkuLkwt fnuðwt Au fu, “ÃkkuMxfkuçko” «ð]r¥kyku yu ðneðxLkkt
{kºk MkkÄLkku Au.
• íku ònuh ðneðxLkk rð»kÞðMíkwLke yðøkýLkk fhu Au su ÞkuøÞ LkÚke.
• yMkhfkhf ðneðx {kxu MktçktrÄík rð»kÞðMíkwLkwt Ÿzwt ¿kkLk Ãký sYhe çkkçkík Au.
(4) yk árü®çkËwLkwt Mk{ÚkoLk ßnkuLk rÃkVLkh yLku ðkìfh suðk ðneðxþkMºkeykuyu fÞwo tAu.
• íku{Lkk {íku ònuh ðneðxLkk yÇÞkMkûkuºk{kt (y) ònuh ðneðxLkk rMkØktíkku yLku (çk) ònuh ðneðxLkk
ÔÞkðnkrhf ÃkkMkkLkku yu{ çktLkuLkku Mk{kðuþ fhðku òuEyu.
• íku{Lkk {íku ÃkkuMzfkuçko «ð]r¥kyku ònuh ðneðxLkwt MkiØktríkf ÃkkMkwt hsq fhu Au.
• íku MkkÚku ònuh ðneðxLkk yÇÞkMk{kt hksfeÞ, LkkýkfeÞ, þiûkrýf, Mkk{krsf, MÚkkLkeÞ suðe çkkçkíkkuLkku
Ãký Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
317
• yksu ònuh ðneðx{kt {kLkðeÞ ík¥ðkuLkku Ãký yÇÞkMk ÚkkÞ Au.
• yksu ònuh ðneðxþkMºk yu hkßÞþkMºk WÃkhktík yÚkoþkMºk, Mk{ksþkMºk, {Lkkurð¿kkLk suðk þkMºkku
MkkÚku MktçktÄ rðfMkkðeLku ÃkkuíkkLkk yÇÞkMkûkuºk{kt Lkðk ÏÞk÷ku yLku xufTrLkfkuLkku Mk{kðuþ fhe hÌkwt Au.
• Mkt[k÷feÞ árü®çkËw{kt Wå[ fûkkyu WÃkÞkuøk{kt ÷uðkíke “{uLkusrhÞ÷ xufTrLkf” fuLÿMÚkkLku Au.
• Ãkhtíkw yk WÃkhktík hkurstËe fk{økehe yLku rðrþü fk{økehe {kxu yLkuf «fkhLke ÃkØrík yLku rðrþü
¿kkLk sYhe çkLku Au íkuLku Ãký ònuh ðneðxLkk ûkuºk{kt ykðhe ÷uðk òuEyu íkuðk árü®çkËwLku “Mk{LðÞfkhe
árü®çkËw” fnu Au su ðÄkhu Mk{íkku÷ yLku ðkMíkrðf økýkÞ Au.
• ònuh ðneðx {kxu yk çktLku árü®çkËw yuf rMk¬kLke çku çkksw sux÷kt s {n¥ðLkkt Au.
• ònuh ðneðxLkk yÇÞkMkLkwt {n¥ðøk (Significance of Public Administration) :
• ònuh ðneðx yuf Mkk{krsf rð¿kkLk Au.
• íku ònuh SðLk{kt {kLkðMktøkXLkku, {kLkðeÞ ðíkoLk, ònuh «ð]r¥kyku yLku ðneðxe «r¢ÞkykuLkku
ði¿kkrLkf Zçku yÇÞkMk fhu Au.
• yk MkkÚku hkßÞ{kt ÷kufkuLkk fÕÞký {kxu ðneðxfkhkuyu ònuh ðneðxLkk rMkØktíkkuLkku ÔÞðnkh{kt WÃkÞkuøk
fhðkLkku nkuÞ Au.
• íku ònuh ðneðx Mk{ks, hkßÞ yLku hk»xÙLkk ykŠÚkf, Mkk{krsf yLku MkktMf]ríkf SðLk MkkÚku «íÞûk
heíku Mktf¤kE økÞwt Au.
• y{urhfLk RríknkMkfkh [kÕMk çkzoLkk {íku, “MktMf]ríkLkwt ¼krð Mk{ksLkk «&™ku n÷ fhe þfu íkuðk
ðneðxeþkMºk yLku ðneðxe rVÕMkqVe rðfMkkððkLke þÂõík Ãkh yð÷tçku Au.
• yk{ ònuh ðneðx yu ykÄwrLkf MktMf]ríkLke MkV¤íkk fu rLk»V¤íkkLke [kðe Au.
(1) ònuh ðneðx yLku ÷kuffÕÞký (Pubic Administration Welfare of the People) :
• ykÄwrLkf hkßÞ yu fÕÞký hkßÞ Au.
• yksu hkßÞ çkk¤fLkk sLBÚke Lkrn Ãkhtíkw sL{ Ãknu÷ktÚke fk¤S ÷uðk {ktzu Au.
• {kíkk øk¼oðíke nkuÞ Au íÞkhÚke s íktËwhMík çkk¤f {kxu {kíkkLkk ykhkuøÞ {kxu hkßÞ rðrðÄ ÞkusLkkyku
rð[khu Au.
• y{Mk{kt {qfu Au.
• çkk¤fLkk sL{Lke LkkUÄ íkku ÷u Au Ãkhtíkw íkuLkk «kÚkr{f rþûký, ÃkeðkLkk Ãkkýe, hnuXkýLke ÔÞðMÚkk,
Ãkku»kýÞwõík yknkh, çkuhkusøkkherLkðkhý, hMíkkyku, Ãkq÷kuLkwt rLk{koý, hu÷ðu, çkMk íkÚkk rð{kLk suðk
ðknLkÔÞðnkh íkÚkk íkkh-xur÷VkuLk suðk MktËuþkÔÞðnkhLkkt MkkÄLkkuLkwt Mkt[k÷Lk ònuh ðneðx fhu Au.

318
(2) ònuh ðneðx hkßÞ yLku Mk{ksLku ÂMÚkhíkk ykÃku Au (Public Administration as a stabiling force
for state and society) :
• hkßÞ{kt Mkhfkhku ykðu yLku òÞ, «ÄkLkku çkË÷kíkk hnu, Ãkhtíkw ÷kuffÕÞkýLke «ð]r¥kyku [k÷w hnu íku
òuðkLkwt fk{ ònuh ðneðx fhu Au.
• hkßÞ yu Mk{ksLke yuf MktMÚkk Au.
• Mk{ks{kt Ãký ½{kt ÃkrhðíkoLk ykðíkk nkuÞ Au.
• sqLkk ðå[u Mkt½»kkuo Úkíkk nkuÞ Au.
• yu çkÄkLke ðå[u Ãký {kLkðSðLkLku ÂMÚkhíkk yLku MkkíkíÞ çkûkðkLkwt fk{ ònuh ðneðxLke «ð]r¥kyku
fhu Au.
(3) ònuh ðneðx yLku ÷kufþkne (Public Administration and Democracy) :
• ÷kufþkneLke Mðíktºkíkk yLku Mk{kLkíkkLkk n¬ku ðkMíkrðf SðLk{kt Lkkøkrhfku ¼kuøkðe þfu íku fk{ ònuh
ðneðx îkhk ÚkkÞ Au.
• ÷kufþkne{kt hkßÞMkuðfku ÷kufkuLku rçkLkÃkûkÃkkíke heíku Mkuðk ykÃku Au.
• ÷kufþkne Mkhfkh rLkrùík {wÆíkLku ytíku çkË÷kÞ Ãký Lkkøkrhf SðLkLku Mk÷k{íke¼he heíku Mkt[kr÷ík
hk¾ðkLkwt fk{ ònuh ðneðx fhu Au.
• ònuh ðneðx îkhk Ãkku÷eMk hkºku Mkqíku÷k fu rËðMku ÃkkuíkkLke SðLk «ð]r¥kyku{kt ÔÞMík LkkøkrhfkuLke
Mk÷k{íke {kxu òøk]ík hnu Au.
• fkÞËuMkh heíku Mk{ks{kt ðíkoíkk LkkøkrhfkuLke Mk{kLkíkkLkku ¼tøk ÚkkÞ Lkrn, yMÃk]~Þíkk suðwt ðíkoLk ÚkkÞ
Lkrn íku òuðkLkwt fk{ Ãký ònuh ðneðx fhu Au.
(4) ònuh ðneðx yuf rð»kÞ íkhefu (Public Administration as a Subjec) :
• ònuh ðneðx ykÃkýu ykøk¤ òuÞwt íku{ ÷kufkuLkk SðLk {kxu yrík yøkíÞLke çkkçkík Au.
• íÞkhu yuf rð»kÞ íkhefu íkuLkku yÇÞkMk Ãký Lkkøkrhfku {kxu {n¥ðLkku çkLku Au.
• «kÚkr{f yLku {kæÞr{f fûkkyu Mk{ksrðãkLkk ¼køk íkhefu ònuh ðneðxLkkt fux÷ktf ík¥ðku þe¾ðkÞ
Au.
• fkì÷us yLku ÞwrLkðŠMkxe rþûký{kt íku y÷øk rð»kÞ íkhefu Ãký þe¾ðkÞ Au.
• yk rð»kÞLkwt rþûký hkßÞLku fwþ¤ ðneðxfkhku ykÃke þfu Au.
• ònuh ðneðx Mk{ksLku yuf çkksw ÂMÚkhíkk ykÃku Au, íkku çkeS çkksw Mk{ksLke «økríkLkwt {kæÞ{ Ãký
çkLku Au.
319
• íku fÕÞký hkßÞLku y{÷e çkLkkðLkkh MkkÄLk Au.
• íku ÷kufþkneLkkt {qÕÞkuLkwt síkLk fhðk{kt Ãký WÃkÞkuøke Ãkwhðkh ÚkkÞ Au.
• ònuh ðneðx yLku ¾kLkøke ðneðx (Public Administration and Private Administration :
• {Lkw»Þ Mkk{krsf «kýe Au. íkuLku Mk{qn{kt hnuðwt øk{u Au.
• yk Mk{qnSðLkLke «ð]r¥kykuLkk Mkt[k÷Lk {kxu ðneðx yuf «r¢Þk íkhefu «íÞuf Mk{Þu ÃkAe íku
÷øLkMk¼kht¼ nkuÞ, fkÃkzLke r{÷ nkuÞ fu MkhfkhLkku huðLÞw rð¼køk nkuÞ - «íÞuf{kt òuðk {¤u Au.
• íkuÚke s nuLkúe VuÞku÷, {uhe Vku÷ux íkÚkk yu÷.Wðeof suðk ðneðxþkMºkeyku ðneðxLke ykÄh¼qík yufíkkLku
æÞkLk{kt ÷ELku ònuh íkÚkk ¾kLkøke ðneðx ðå[u ¼uË òuíkk LkÚke.
• yk ðneðxþkMºkeykuLkwt {kLkðwt Au fu çktLku «fkhLkk ðneðx{kt rnMkkçk-rfíkkçk, fkÞko÷Þ «r¢Þk, ðneðxe
fwþ¤íkk, Lkerík½zíkh yLku y{÷, MktøkXLk, ònuh MktÃkfo yLku MktþkuÄLk suðe çkkçkíkku çktLku ðneðx {kxu
sYhe Au.
• íkuÚke ònuh ðneðx yLku ¾kLkøke ðneðx yuðk ¼uË ÃkkzðkLku yMÚkkLku Au.
• Ãkhtíkw nçkoxo MkkÞ{Lk, Ãkku÷ yuÃk÷eçke yLku òurþÞk MxuBÃk suðk ðneðxþkMºkeykuLkk {íku ònuh yLku
¾kLkøke ðneðx çktLku swËk swËk ðkíkkðhý Lku ÃkrhÂMÚkrík{kt fk{ fhðkLkwt nkuðkÚke çktLku ðå[u ðkMíkrðf
yÚko{kt {kuxku íkVkðík Au.
• ònuh yLku ¾kLkøke ðneðx ðå[uLkk íkVkðíkLku ykÃkýu yÇÞkMkLke Mkh¤íkk ¾kíkh Lke[u «{kýu íkÃkkMkeþwt
:
• ðkMíkð{kt ònuh ðneðx yLku ¾kLkøke ðneðx yu ðneðxLke çku þk¾kyku Au.
• yk çktLku þk¾kykuLke ÃkkuíkkLke ykøkðe «ýk÷eøkík, fkÞËkfeÞ yLku {q¤¼qík sYrhÞkíkkuLku ÷eÄu çktLkuLkkt
÷ûkýku{kt y{wf ytþu íkVkðík hnu Au.
• Ãkhtíkw íku{ Aíkkt çktLku yufçkeòLkk rðhkuÄe Lk fne þfkÞ. “ðneðx” YÃke rMk¬kLke çku çkksw suðkt Au.
• yk íkVkðík {wÏÞíðu MðYÃkku Au.
• økwýð¥kk{kt õÞkhuf Ëu¾kíkku íkVkðík MðYÃk yLku yLÞ fkhýkuLku ÷eÄu rðþu»k Au.
(1) MktøkXLk (Organisation) :
• MktøkXLkLke ykð~Þfíkk çktLku «fkhLkk ðneðx{kt sýkíke nkuðk Aíkkt ¾kLkøke ðneðxLke íkw÷Lkkyu ònuh
ðneðxLkwt MktøkXLk rLkÞ{Lke [wMíkíkkLkk {k¤¾k{kt økkuXðkÞu÷wt nkuÞ Au.
• ònuh ðneðxLkwt MktøkXLk LkkufhþkneLkk rMkØktíkLku ykÄkhu, ßÞkhu ¾kLkøke ðneðxLkwt MktøkXLk ÔÞðMkkÞ÷ûke
MðYÃkLkwt nkuÞ Au.

320
(2) {q¤¼qík æÞuÞ (Fundamental Aim) :
• ònuh ðneðxLkwt {q¤¼qík æÞuÞ «òLkwt fÕÞký Au.
• íkuÚke ònuh ðneðxLkk Lkerík½zíkh Mk{Þu yLku LkeríkLkk y{÷ Ëhr{ÞkLk ònuh ðneðxLke «ð]r¥kykuLkk
Mkt[k÷Lk ÃkkA¤ LkVkLkku nuíkw nkuíkku LkÚke.
• yux÷wt s Lkrn fux÷ef ðkh ¾kux MknLk fhðe Ãkzíke nkuÞ íkkuÃký ònuh ðneðx ÷kufkuLke MkuðkLku
«kÚkr{fíkk ykÃkeLku íku «ð]r¥k [k÷w hk¾u Au. Ëk.ík., økwshkík hkßÞ çkMk Mkuðk yLku ¼khík MkhfkhLke
hu÷ðu MkuðkLku ykLkwt WËknhý økýkðe þfkÞ.
• ßÞkhu ¾kLkøke ðneðxLkwt «kÚkr{f æÞuÞ LkVku «kÃík fhðkLkwt Au.
• ¾kLkøke ðneðx ÃkkuíkkLkk yuf{kuLke MÚkkÃkLkk yLku íkuLkwt Mkt[k÷Lk LkVkLkk WÆu~ÞÚke s fhu Au.
(3) fkÞoLkk MðYÃkLke árüyu (Nature of Functions) :
• ònuh ðneðxLke MkuðkLkku ÔÞkÃk Mkk{kLÞ heíku ¾qçk s {kuxku nkuÞ Au.
• íkuLkk fkÞoûkuºk{ktÚke ¼køÞu s fkuE ÔÞÂõík çkkfkík hnuíke nkuÞ Au. Ëk.ík., ¼khík{kt íkkh yLku xÃkk÷
rð¼køkLke Mkuðkyku ¼khíkLkkt «íÞuf økk{zkt yLku þnuhku{kt rðMíkhu÷e Au.
• yux÷wt s Lkrn rðËuþku{kt Ãký ¼khíkLkku xÃkk÷ rð¼køk xÃkk÷ {kuf÷u Au.
• ßÞkhu ¾kLkøke ðneðxe MkuðkykuLkku ÔÞkÃk ¾qçk s {ÞkorËík MðYÃkLkku nkuÞ Au.
• Ëk.ík. yktøkrzÞk MkŠðMk îkhk Ãký xÃkk÷ yLku Lkkýkt ÃknkU[kzkÞ Au. Ãkhtíkw yk Mkuðk ¾qçk s {ÞkorËík
þnuhku Ãkqhíke nkuÞ Au.
(4) sðkçkËkhe árüyu (Responsibility) :
• ònuh ðneðx sðkçkËkheLke árüyu ÷kufkuLku sðkçkËkh nkuÞ Au. ònuh ðneðx{kt Úkíke LkkLke çkuËhfkhe
fu W[kÃkík {kuxwt MðYÃk Äkhý fhe þfu Au.
• ykðe çkkçkíkkuLku ÷kufku yËk÷ík{kt Ãkzfkhe þfu Au.
• hksfeÞ Ãkûkku ÄkhkMk¼k{kt «&™ku WXkðe þfu Au yLku yk¾hu ÷kuf{ík íkuLke rðhwØ sðkLkku zh ònuh
ðneðxLku hnu Au.
• ßÞkhu ¾kLkøke ðneðx «íÞûk heíku íkuLkk {kr÷fLku sðkçkËkh nkuðkÚke ÷kufkuLkku «íÞûk heíku íkuLkk WÃkh
ytfwþ nkuíkku LkÚke.
(5) fkÞoûk{íkkLke áüyu (Efficiencey) :
• ònuh ðneðxLke fk{økehe rLkÞ{ «{kýu [k÷íke nkuðkÚke yLku íku LkkufhþkneLkk {k¤¾k{ktÚke ÃkMkkh
Úkíke nkuðkÚke íkuLkwt fk{fks Äe{e økríkyu [k÷u Au.
321
• ßÞkhu ¾kLkøke ðneðx{kt ‘{khkÃkýk’Lke ÷køkýe nkuðkÚke yLku íkuLkk{kt ÔÞðMkkrÞíkk ðÄw nkuðkÚke fk{fks
ÍzÃkÚke yLku rLkÃkwýíkkÚke [k÷u Au.
(6) Mk{kLkíkkÃkqýo ÔÞðnkhLke árüyu (Uniform treatment) :
• ònuh ðneðx{kt Mkhfkhe f{o[kheyu [ku¬Mk LkeríkLkwt Ãkk÷Lk fhðkLkwt nkuÞ Au.
• yk {kxu f{o[kheykuyu fkuE Ãký òíkLkk ¼uË¼kð rðLkk Mk{kLkÃkýu ÷kufkuLku Mkuðk ykÃkðkLke nkuÞ Au.
• ßÞkhu ¾kLkøke ðneðx{kt f{o[khe ÄtÄkLkwt rník òuELku ÷kufku MkkÚkuLkk ðíkoLk{kt VuhVkh fhe (yMk{kLkíkk
ykðe) þfu Au.
(7) LkkýkfeÞ ytfwþLke áüyu (Financial control) :
• ònuh ðneðxLke «ð]r¥kyku{kt Úkíkku ¾[o ÄkhkMk¼kLkk Lkkýkt rðrLkÞkuøk yrÄrLkÞ{ «{kýu nkuÞ Au.
• ònuh ðneðx{kt LkkýktLkku ËwÔÞoÞ fu ¼úük[kh sýkÞ íkku íkuLke Mkk{u ÄkhkMk¼k{kt yLku yk{sLkíkk{kt
¼khu rðhkuÄ ÚkE þfu Au.
• ßÞkhu ¾kLkøke yuf{Lkkt LkkýkfeÞ rLkÞtºký ÂMÚkríkMÚkkÃkf nkuÞ Au fkhý fu íku{kt ¾[o fhLkkh yLku
ykðf {u¤ðLkkh yuf{ yuf s nkuÞ Au.
(8) Eòhkþkne-nheVkE (Monopoly-Competition) :
• ònuh ðneðx îkhk yÃkkíke fux÷ef MkuðkykuLku nheVkELkku Mkk{Lkku fhðku Ãkzíkku LkÚke.
• yk çkkçkíkku{kt ònuh ðneðx Ròhku ¼kuøkðu Au yu{ fne þfkÞ. Ëk.ík., ¼khíkeÞ hu÷ðu, xÃkkMkMkuðk.
(9) sðkçkËkhe (Accountability) :
• ÷kufþkne{kt ònuh ðneðx ÷kufkuLku sðkçkLku Ãkkºk (sðkçkËkh) nkuÞ Au.
• yk ¾qçk s {n¥ðLkwt ÷ûký Au.
• su{ktÚke ¾kLkøke ûkuºkLku yuftËhu {wÂõík Au.
• yk ÷ûkýLku fkhýu s ònuh ðneðxLkk MðYÃk, MktøkXLk, fkÞoþi÷e yLku fkÞoûk{íkk ¾kLkøke ûkuºkÚke swËkt
Ãkzu Au.
• ßÞkhu ¾kLkøke ðneðxLku nt{uþk nheVkELkku Mkk{Lkku fhðku Ãkzu Au.
• nðu Lkðe yÚkoLkerík{kt ðirïfhýLku ÷eÄu nheVkELkwt ík¥ð ðÄw íkeðú çkLkþu.
• yk{ ònuh yLku ¾kLkøke ðneðx ðå[u MðYÃk yLku sðkçkËkheLke árüyu íkVk÷ík Au.
• Aíkkt çktLku ðneðxLke fux÷ef ykÄkh¼qík çkkçkíkku suLkku ykÃkýu ykøk¤ rð[kh fÞkuo Au íku Mk{kLk nkuðkÚke
õÞkhuf ¾kLkøke ðneðx{kt rLkÃkwý sýkíke ÔÞÂõíkLke Mkhfkh fkuÃkkuohuþLkLkk çkkuzo{kt rLk{ýqf fhu Au.
• ònuh ðneðxLkku yuf rð¿kkLk íkhefu RrîfkMk (Evolution of Public Administration as a

322
Discipline) :
• ònuh ðneðx yuf ÔÞkðnkrhf rð¿kkLk Au yLku íkuÚke íkuýu yktíkhrðãkfeÞ MðYÃk Äkhý fÞwO Au.
Mkk{krsf rð¿kkLkku{kt íku Lkðwt rð¿kkLk Au.
• íkuLkku WËT¼ð ÚkÞu 110 ð»ko sux÷ku Mk{Þ {ktz ÚkÞku Au.
• y{urhfkLkk «{w¾ çkLÞk íku Ãknu÷kt hkßÞþkMºkLkwt r«LMxLk ÞwrLkðŠMkxe{kt yæÞkÃkLk fhíkk «ku. ðwzÙku
rðÕMkLku òuÞwt fu hkßÞþkMºk MkhfkhLke fux÷ef «r¢ÞkykuLkku yÇÞkMk fhíkwt LkÚke yÚkðk fhe þfíkwt
LkÚke.
• yk «r¢ÞkykuLkk yÇÞkMk {kxu yuf y÷øk þkMºkLke sYh Au, íku çkkçkík WÃkh ¼kh {qfíkku rLkçktÄ
‘ðneðxLkku yÇÞkMk’ 1987{kt ÷ÏÞku.
• yk{ ònuh ðneðxLkku yuf þkMºk íkhefu WËT¼ð ÚkÞku.
• «kht¼{kt íkuLkku hkßÞþkMºkLke yuf þk¾k íkhefu rðfkMk þY ÚkÞku.
• E.Mk. 1900{kt yuV.su. økwzLkkWyu ÃkkuíkkLkk ÃkwMíkf ‘hksfkhý yLku ðneðx’{kt sýkÔÞwt fu, ‘hksfkhý
yu hkßÞLke RåAkLke «ríkr¢Þk Au yLku ðneðx yu RåAkLkku y{÷ Au.’
• íku{ýu yu{ Ãký fÌkwt fu fkÞoûk{ Lku «økríkþe÷ Mkhfkh {kxu ðneðx WÃkh hksfkhýLkku ytfwþ nkuðku
òuEyu.
• yk Mk{Þu y{urhfLk Mkhfkh{kt MkwÄkhýkLkwt yktËku÷Lk [k÷íkwt níkwt suLkk ÷eÄu ònuh ðneðxLkk yÇÞkMk
WÃkh ðÄw æÞkLk yÃkkð {ktzâwt.
• MktÞwõík hkßÞ y{urhfkLke ½ýe ÞwrLkðŠMkxeyku{kt ònuh ðneðxLkku yuf þkMºk íkhefu yÇÞkMk þY
ÚkÞku.
• 1926{kt yu÷.ze. ÔnkRxu ‘ònuh ðneðxLkk yÇÞkMkLke ¼qr{fk’ yu {n¥ðLkwt ÃkwMíkf ÷¾eLku ònuh
ðneðxLku hkßÞþkMºkÚke Mðíktºk þkMºk çkLkkððk «ÞíLk fÞkuo.
• íku{ýu yu çkkçkík WÃkh ¼kh {qõÞku fu ònuh ðneðxLkwt {wÏÞ æÞuÞ fkÞoûk{íkk Au. yk{ ònuh ðneðxLkk
rðfkMkLkk «khtr¼f íkçk¬k{kt íkuLku hkßÞþkMºkÚke yuf Mðíktºk þkMºk çkLkkððk WÃkh ¼kh {qfkÞku.
• çkeòu íkçk¬ku yuf Mðíktºk rð¿kkLk íkhV rðfkMkLke ykøkufq[ fhðk ònuh ðneðxþkMºkekuyu fux÷kf
rMkØktíkku ykÃkðk «ÞíLk fÞkuo.
• su{kt 1927{kt zçkÕÞw.yuV. ðku÷eçkeLkk ‘ònuh ðneðxLkk rMkØktík’ ÃkwMíkfu {n¥ðLkwt «ËkLk fÞwO.
• íku{ýu yuðk rMkØktíkku ykÃkðk «ÞíLk fÞkuo suLkkÚke ònuh ðneðx{kt MkwÄkhýk ÚkE þfu.
• rð÷kuçkeyu þY fhu÷ yk fkÞoLku {uhe Ãkkfoh Vku÷ux, nuLkúe VuÞku÷, suBMk {wLke, hi÷u íkÚkk ÕÞqÚkh økwr÷f
yLku Whrðfu ykøk¤ ÄÃkkÔÞwt.
323
• 1937{kt ÕÞqÚkh økwr÷f yLku Whrðfu ‘ðneðxe rð¿kkLk WÃkh ÷u¾’ ÃkwMíkf «fx fÞwO.
• íku{ýu ònuh ðneðxLke «ð]r¥kykuLku MkiØktríkf MðYÃk ykÃkðk ‘POSDCoRB’ (ÃkkuMzfkuçko)Lkku ÏÞk÷
ykÃÞku.
• ònuh ðneðxLku yuf rð¿kkLk íkhefu rðfMkkððkLkku yk ÃkhtÃkhkøkík yr¼øk{ níkku.
• íkuk{t {ufMkðuçkhLkk ‘LkkufhþkneLkk ykËþo «fkh’Lkku ÏÞk÷ ¾qçk s {n¥ðLkku níkku.
• ºkeòu íkçk¬ku :
• yk{ ònuh ðneðxLku yuf Mðíktºk þkMºk (rð¿kkLk) íkhefu rðfMkkððk íkuLkk rMkØktíkkuLkwt ½zíkh ykøk¤
ðÄíkwt níkwt, íÞkhu s fux÷kf yÇÞkMkwykuyu yk rMkØktíkkuLke {ÞkoËk çkíkkðe.
• y{urhfk{kt «{w¾ yuV.zçkÕÞw. YÍðuÕxLkk ‘Ä LÞw ze÷’ fkÞo¢{u ònuh ðneðxLkk hksfeÞ yLku
Mkk{krsf MktË¼kuo{kt ÃkrhðíkoLk ykÛÞwt.
• 1938{kt [uMxh çkLkkozuo ‘fkhkuçkkheLkkt fkÞkuo’ ÃkwMíkf ÷ÏÞwt su{kt ònuh ðneðxLkk MkiØktríkf Lkrn Ãkhtíkw
ÔÞkðnkrhf ÃkkMkk WÃkh ¼kh {qõÞku.
• yuV.yu{. {kfMkoLkk ‘ònuh ðneðxLkkt ík¥ðku’ ÃkwMíkf{kt suLku ‘{qÕÞhrník ðneðx’ íkhefu yku¤¾kðkÞ
Au, íku {qÕÞ ykÄkrhík hksfkhý Au.
• 1946{kt «ku. nçkoxo MkkÞ{Lku ÃkkuíkLkk yuf ÷u¾{kt ðneðxe rMkØktíkkuLku ‘ðneðx fnuðíkku’ íkhefu yku¤¾kðe.
• 1947{kt hkuçkxo yu. Ënu÷u ‘ònuh ðneðxLkwt rð¿kkLk-3 : Mk{MÞkyku’ yu ÷u¾{kt sýkÔÞwt Au fu {qÕÞkuLkk
ÔÞÂõíkøkík r¼LLkíkk yLku Mkk{krsf–MkktMf]ríkf ðirðæÞLku ÷eÄu ònuh ðneðxLku rð¿kkLk íkhefu rðfMkkððk{kt
Mk{MÞk Au.
• 1948{kt zeðkRx ðkÕzkuyu ‘ðneðxe hkßÞ : y{urhfLk ònuh ðneðxLkk hksfeÞ rMkØktíkLkku yÇÞkMk’
yu ÃkwMíkf{kt ònuh ðneðxLkk MkiØktríkf ÃkkMkkLkku rðhkuÄ fhíkkt sýkÔÞwt fu ònuh ðneðx yu ÷kufþkne
yLku {qÕÞ ykÄkrhík «ÚkkLkku yuf ¼køk Au.
• [uMxh çkkuzo MktøkXLkeÞ fkÞkuoíMkknLke ðkík fhe yLku nçkoxo MÃkuLMkhu nfefíkku{kt ‘yktíkh{qÕÞku’ fuðe heíku
Mktf¤kÞu÷kt Au íku sýkðíkk fÌkwt fu ðneðxe «r¢Þk{kt {qÕÞrLkÄkohýLku yðøkýe þfkÞ Lkrn. •
yk{ yk ðíkoLkðkËe íkçk¬k{kt ònuh ðneðx hkßÞþkMºkLke þk¾k çkLkðk íkhV VheÚke ÃkkAwt VÞwO.
• [kuÚkku íkçk¬ku : 1956 Úke 1970 :
• ònuh ðneðxLkk rð¿kkLkLkk rðfkMkLkk yk íkçk¬k{kt VheÚke ðneðxþkMºkeyku yu çkkçkíkLkku yufhkh
fhðk íkhV ðÞko fu hkßÞþkMºk ðíkoLkðkËe yÇÞkMkku íkhV ðéÞwt Au.
• yk{ Aíkkt rLkýoÞ½zíkh suðe çkkçkíkku su ònuh ðneðxLkk yÇÞkûkuºkLke Au íkuLku hkßÞþkMºk LÞkÞ
ykÃke þfu íku{ LkÚke.

324
• yk{ ÚkðkÚke ònuh ðneðxLkk yÇÞkMkeykuyu MktøkXLkLkk MktMÚkkí{f ÃkkMkkLku çkË÷u ðíkoLkðkËe ÃkkMkk Ãkh
¼kh {qõÞku yLku íku {kxuLke xufTrLkfku þkuÄðk «ÞíLk fÞkuo.
• yk {kxu y{urhfk{kt {eLkkuçkúkuf ¾kíku 1967{kt ònuh ðneðxþkMºkLkk 33 rðîkLkku yufºk ÚkÞk.
• íku{ýu yÚkoíktºk yLku fkÞoûkýíkk, ÷kufþkne rð[khkuLkk ¼uË yLku {sçkqík MkiØktríkf ¼qr{fk MktË¼uo «&™ku
WXkÔÞk.
• {eLkkuçkúkuf fkuLVhLMku LkðeLk ònuh ðneðxþkMºk {kxuLke [¤ð¤ þY fhe.
• suýu ÄkuhýfeÞ rMkØktík (Narmative theory), Mkk{krsf MktË¼o yLku {kLkðíkkðkË{ktÚke rð[khku yLku
ykËþkuoLkku WÃkÞkuøk þY fÞkuo.
• ykÚke Ãký ykøk¤ ðÄeLku íku{ýu rçkLk{kfTMkoðkËe yuðk WËkhðkËe MktË¼o MkkÚku Mkk{krsf Mk{íkk yLku
÷kufþkne {qÕÞkuLkwt Mk{ÚkoLk fÞwO.
• íku{ýu rLkýoÞ½zíkh yLku rLkýoÞLkk y{÷{kt MktçktrÄík Mk{qnkuLkk ¼køkeËkheLke ðkík fhe.
• Lkðk ònuh ðneðxþkMºku Lkerík½zíkh{kt ðneðxfkhkuLke íkhVËkhe fhe.
• Ãkkt[{ku íkçk¬ku : 1971 ÃkAe :
• yk{ «Úk{ [kh íkçk¬k Ëhr{ÞkLk ònuh ðneðxþkMºkLke rðfkMk {kxuLke {Úkk{ý yLku Ãkzfkhku
Wfu÷ðk {kxuLkk «ÞíLk{ktÚke yuf Mðíktºk þkMºk íkhefu íkku íkuLkku rðfkMk þõÞ çkLÞku s Au.
• yux÷wt s Lkrn yksu ònuh ðneðxþkMºkLkku yÇÞkMk hkßÞþkMºk WÃkhktík Mk{ksþkMºk, yÚkoþkMºk,
fkÞËkþkMºk, {kLkð-Lk]ðtþþkMºk, {Lkkurð¿kkLk MkkÚku yktíkhrðãkfeÞ çkLÞku Au yLku Mkk{krsf rð¿kkLkku
íku{kt hMk ÷uíkkt ÚkÞkt Au.
• yksu íkw÷Lkkí{f ònuh ðneðx yLku rðfkMkkí{f ðneðxLkk yÇÞkMkku rðfMÞk Au.
• ònuh ðneðx MktMf]ríkçkØ (Culture bound) Ãký Au.
• íkuÚke Ãkrù{Lkkt hk»xÙku WÃkhktík yurþÞk yLku ykr£fkLkkt hk»xÙku{kt Ãký ònuh ðneðxLkk ûkuºku yÇÞkMkku
ðæÞk Au.
• ðirïfhý yLku WËkhefhýLke yÚkoLkeríkyu ònuh ðneðxLkk yÇÞkMk{kt Lkðe rËþk W½kze Au.
• yk Lkðe yÚkoLkeríkLkk ½zíkh{kt yLku y{÷{kt ònuh ðneðx Ãký Lkðkt {qÕÞku, Lkðe xìfTrLkfku yLku
rMkrð÷ Mkuðfku kxu Lkðe íkk÷e{ ytøku ®[íkLk þY fÞwO Au.
• ònuh ðneðxLke «r¢Þk Lkðku ykuÃk {u¤ðe hne Au yLku yuf rð¿kkLk íkhefu ònuh ðneðxþkMºk yk
rËþk{kt yÇÞkMk nkÚk Ähe hnu÷ Au.
(6) Aêku íkçk¬ku : 1980 VAe : LkðeLk ònuh Mkt[k÷Lk (New Public Management) :
325
• ònuh ðneðx Mkk{u LkqíkLk Ãkzfkhku yLku «&™ku WËT¼ððkLke þYykík MktÞwõík hkßÞ y{urhfk yLku
MkkurðÞuík hrþÞk ðå[uLkk 1980Lkk ËuíkktíkLkk rËðMkku{kt ÚkE [qfe níke.
• yk Mk{Þu Xtzk ÞwØLkk ykuMkhíkk Ãkqh MkkÚku yk çktLku {nkMk¥kkykuLku ykŠÚkf ÚkkfLkku ynuMkkMk ÚkE hÌkku
níkku. 1970Lkk ËkÞfkLkk ðíkoLkðkËe rð&÷u»ký yLku hkßÞ fuLÿeík RMxLk «ÚkkLkk ykËþo YÃk ({kuzu÷)Lkk
rËðMkku Ãkqhk ÚkE hÌkk níkk yuðwt hksfeÞ yÚkoþkMºkeykuLkwt íkkhý níkwt.
• íkuÚke s 1980Lke yk ®[íkksLkf ÃkrhÂMÚkrík{kt Ãk÷xku ÷kððkLkku Mktfuík Þw.yuMk.yu. Lkk «{w¾ hkuLkkÕz
huøkLk yLku Þw.fu.Lkk ðzk«ÄkLk {køkkohux Úku[hu ykÃku÷ku.
• «{w¾ hkuLkkÕz huøkLku hk»xÙeÞ yLku yktíkhhk»xÙeÞ ykŠÚkf «ðknkuLkk yÇÞkMk {kxu Lke{u÷ økúuMk Ãkt[u
ÃkkuíkkLkk ynuðk÷{kt sýkÔÞwt fu hkßÞðneðx{kt hnu÷kt MÚkkrÃkík rníkku ÞÚkkðíkT ÂMÚkrík ò¤ðe hk¾ðkLkk
Ãkûk{kt Au : íku{Lkk ð÷ý{kt ÃkrhðíkoLk ÷kððwt sYhe Au.
• yk ÃkrhÂMÚkríkLkk rLkðkhýLkk {Lkku{tÚkLk{ktÚke Lkðe WËkhðkËe yÚkoLkerík, ¾kLkøkefhý yLku ðirïfhýLku
ykfkh ykÃkíkwt ®[íkLk rðfMÞwt.
• yk ®[íkLku ‘÷kufÃkMktËøke rMkØktík’Lku çk¤ ykÃÞwt.
• yk ÷kufÃktMktËøke rMkØktíkLkwt Mk{ÚkoLk r{ÕxLk £ez{uLk, suBMk çkq[{uLk, økkuzoLk íkq÷kuf yLku r÷r÷Þ{
rLkMf{uLku fhu÷wt Au.
• yk rMkØktíkfkhkuÚke Úkkuzk swËk Ãkzíkk ®[íkfku níkk ÷kVuh, økeÕzh yLku ðeLkeMfe.
• íku{Lkwt ®[íkLk ÃkqŠíkÃkkMkk ykŠÚkf yr¼øk{ íkhefu yku¤¾kÞ Au.
• rðLMkuLx ykuMxÙ{Lkk {íku ÷kufÃkMktËøke rMkØktík MkwþkMkLk (økwz økðLkuoLMk)Lke MkiØktríkf ¼qr{fk Ãkqhe Ãkkzu Au.
• rðLMkuLx ykuMxÙ{Lkkt çku ÃkwMíkfku ‘y{urhfLk ònuh ðneðx’{kt çkwrØÞwõík fMkkuxe (1974) yLku MktÞwõík
økýíktºkLkku hksfeÞ rMkØktík (1987) çktLkuLkwt íkkhý níkwt fu yufef]ík Mk¥kk LkkøkrhfkuLke rðrðÄ sYrhÞkíkkuLku
Mktíkku»kðk Mkûk{ «ÞíLk fhíke níke.
• WÃkhkuõík rMkØktíkfkhku{kt fux÷kf {ík¼uË nkuðk Aíkkt íkuyku ykŠÚkf ®[íkLkLke s{ýuhe þk¾kLkwt Mk{ÚkoLk
fhu Au.
• íkuyku hkßÞLke Mkk{u÷økehe RòhkþkneLkwt Mk{ÚkoLk fhLkkhe, ytËksÃkºk{kt ðÄkhku fhLkkhe, ÃkMktËøkeLke
íkfku ½zLkkhe, Lkfk{e ðMíkwyku íkÚkk rçkLksYhe MkuðkykuLku «kuíMkknLk ykÃkLkkhe {kLku Au.
• íkuÚke íkuyku hkßÞLku ðneðxe yLku WíÃkkËfeÞ ¼qr{fk{ktÚke ÃkkAwt ðk¤ðkLke ¼÷k{ý fhu Au.
• íkuyku hkßÞLkkt rLkÞtºkýku n¤ðk fhðk yLku ¾kLkøkefhýLku «kuíMkknLk ykÃke çkòhLke ¼qr{fkLku ðÄkhðkLke
ðkík fhu Au.
• íkuyku hkßÞLkkt rLkÞtºkýku n¤ðk fhðk yLku ¾kLkøkehýLku «kuíMkknLk ykÃke çkòhLke ¼qr{fkLku ðÄkhðkLke

326
ðkík fhu Au.
• rðïçkuLfu Ãký 1991Lkk ÃkkuíkkLkk ynuðk÷{kt Mkhfkh yLku çkòh ðå[uLke yktíkhr¢ÞkLke sqLke «Úkk WÃkh
ÃkwLk:rð[khýk fhðk WÃkh ¼kh {qõÞku níkku.
• íku MkkÚku ðMíkwykuLkk WíÃkkËLk, ðnU[ýe yLku Mkuðkyku {kxu nheVkEÞwõík çkòhLke íkhVËkhe fhe níke.
• yk çkkçkíkLku {kxu zurðz ykuMçkkuLko yLku xuzøkuç÷hu ‘MkhfkhLke ÃkwLk: þkuÄ’ – he-RLðu®Mxøk økðLko{uLx’Lkk
ÏÞk÷Lkwt Mk{ÚkoLk fhu÷wt.
• 1994Lkk ykìøkMx{kt fuLkuzkLkk fuhu÷kux{ ¾kíku ònuh ðneðx yLku Mkt[k÷LkLke Wå[ MíkheÞ fku{Lk
ðuÕÚkLkk MktøkXLkLkwt Mkt{u÷Lk {éÞwt níkwt.
• su{kt ònuh Mkt[kLkLkk su «&™kuLke rð[khýk ÚkÞu÷e íku{kt ‘Mkt¢ktríkfk÷eLk Mkhfkh’ yu yøkíÞLkku {wÆku
níkku.
• yk Mkt{u÷LkLku ònuh {uLkushkuLke ¼qr{fk WÃkh ¼kh {qfu÷ku, íkuyku LkkøkrhfkuLku Wå[ «fkhLke Mkuðk
ykÃkíkk, {uLkuushkuLke MðkÞ¥kíkk{kt ðÄkhku fhðk RåAíkk níkk.
• yk Mk{økú ®[íkLku LkðeLk ònuh Mkt[k÷Lk (NPM)Lku sL{ ykÃÞku. rðfkMk-ðneðx, ÷kufþkne ðneðx,
÷kufÃkMktËøke rMkØktík yLku ‘fxkufxe Mkt[k÷Lku’ Lkðk ònuh Mkt[k÷LkLku rðfMkkÔÞwt Au.
• ðneðxe «ÚkkLkk yk Lkðk «kYÃk ({kuzu÷)Lku LkðeLk ònuh Mkt[k÷Lk íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
• «ku. ßnkuLk yuhef çkLko LkðeLk ònuh Mkt[k÷LkLkku ÃkkÞku Lkkt¾Lkkhk{ktLkk yuf Au.
• íku{ýu ¾kLkøke ûkuºkLke Mkt[k÷LkLke xufTrLkfku ònuh ûkuºk{kt fuðe heíku WÃkÞkuøk{kt ÷E þfkÞ íku çkíkkÔÞwt
Au.
• yÇÞkMkeykuLkk {íku Lkðk ònuh Mkt[k÷LkLkk fux÷kf yøkíÞLkk {wÆkyku Lke[u «{kýu Au :
(1) fkÞoûk{íkk, yMkhfkhfíkk yLku MkuðkLke økwýð¥kk WÃkh ¼kh ykÃkðku.
(2) Wå[ fkuxe¢{ðk¤k MktøkXLkLku MÚkkLku rðfuLÿeík ðkíkkðhýðk¤wt Mkt[k÷Lk økkuXððwt su økúknfkuLke LksËef
hneLku fkÞo fhíkwt nkuðkÚke íku økúknfku yLku yLÞ rníksqÚkkuLke {ktøkýeyku-yÃkuûkkyku «{kýu Mkuðkyku
økkuXðe þfu Au.
(3) Lkðe fk{eof Mkt[k÷LkLkeríkLkku y{÷ fhðku su ðÄw ÂMÚkríkMÚkkÃkf nkuÞ yLku f{o[kheyku {kxu WÃkÞkuøke
nkuÞ.
• yk WÃkhktík íku{kt rLkÞ{Lkk {k¤¾kLke [wMíkíkk{kt ½xkzku, ¾kLkøkefhý, ònuh MkuðkykuLkk yuf{ku{kt
½xkzku yLku MktMÚkkfeÞ íkÚkk çktÄkhýeÞ MkwÄkhýkLkk fkÞo¢{Lku Mkq[ðu Au.
• yk MkwÄkhkykuLkku WÆu~Þ çknwíððkËe nheVkEÞwõík MktMÚkkykuLku W¥kusLkk ykÃkðkLkku, rníksqÚkku íkÚkk
Mknfkhe MktMÚkkykuLkk «¼kðLku ½xkzðkLkku íkÚkk ònuh ¾[oLku rLkÞtrºkík fhðkLkku Au. yk Mk{økú çkkçkíkkuLku
327
÷eÄu hkßÞLke ¼qr{fk çkË÷kÞ Au.
• nðu çkòh fuLÿ{kt ykðu Au.
• hkßÞLku ðneðx fhðkLku çkË÷u hkßÞ Mkt[k÷Lk fhðkLke Lkðe ¼qr{fk ¼sððkLke hnu Au.
• íkuýu «uhf, «kuíMkknf yLku ËkuhLkkhLke ¼qr{fk ¼sðkLke Au.
• MkwþkMkLk (Good Governance) :
• ‘MkwþkMkLk’ ytøkuLkwt ®[íkLk {kLkðMktMf]ríkLkk WËT¼ð MkkÚku ÚkÞu÷wt Au. ytøkúuS ¼k»kk{kt Good governance
þçË Mkki«Úk{ 1928{kt ðÃkhkÞku. 1701{kt íkuýu [ku¬Mk yÚko Äkhý fÞkuo.
• íku{ Aíkkt íkuLkk ytøkuLkwt ®[íkLk Ãkrù{{kt Ã÷uxkuLkk ‘ykËþo hkßÞ’{kt yLku YMkkuLkk ‘sLkh÷rð÷’Lkk
ÏÞk÷{kt ÚkÞu÷wt sýkÞ Au.
• ¼khík{kt «k[eLk Mk{Þ{kt ÞwswðuoË{kt “ÍzÃke LÞkÞ yLku ÷kufkuLkk «&™kuLkk Wfu÷ {kxu zkÌkk yLku
yLkw¼ðe {kýMkkuLke Mk¼kLke hkòyu Mk÷kn ÷uðe òuEyu” yuðwt sýkÔ[wt Au.
• økeíkk{kt ©ef]»ýu sýkÔÞwt Au : “«íÞuf ÔÞÂõíkyu íkuLkk Ä{o (Vhs)Lkwt Ãkk÷Lk Ãkqhe Mk{s MkkÚku fhðwt
òuEyu. {nk¼khíkLkk þktrík Ãkðo{kt ¼e»{rÃkíkkyu ytrík{ Mk{Þu ÃkktzðkuLku Mk÷kn ykÃku÷e fu, “hkòLke
þkïík Vhs íkuLke «òLkwt fÕÞký fhðk{kt hnu÷e Au.”
• fkirxÕÞLkk yÚkoþkMºk yLku {nŠ»k {LkwLkk {LkwM{]rík{kt MkwþkMkLk {kxu hkòLke Vhòu çkíkkðkÞu÷e Au.
• {nkí{k økktÄeLkk ‘hk{hkßÞ’Lke fÕÃkLkk{kt MkwþkMkLkLkku ykËþo Mk{kÞu÷ku níkku.
• yk{ MkwþkMkLkLkku ÏÞk÷ íkku yrík «k[eLk Au.
• Ãkhtíkw yksu LkðeLk ònuh Mkt[k÷Lk Úkfe MkwþkMkLk fuðe heíku ÷kðe þfkÞ íku {kxuLke çkkçkík {n¥ðLke Au.
• ‘MkwþkMkLk’ yu yuðwt rðþu»ký Au suLke MkkÚku fux÷ktf {qÕÞku Mktf¤kÞu÷kt Au.
• ßÞkhu þkMkLk yuf «r¢Þk íkhefu {qÕÞhrník nkuðkLkku Ëkðku fhu Au.
• ÷kufþkne ÔÞðMÚkk{kt MkwþkMkLk yu Mktf¤kÞu÷e çkkçkík Au.
• íku nuíkwÃkqýo yLku rðfkMk÷ûke ðneðx Au.
• íku «òLkk SðLkÄkuhýLku MkwÄkhðkLkwt ÷ûk Ähkðu Au.
• íku MktøkXLkLke Wå[ yMkhfkhfíkkLku MÃkþuo Au.
• íkuLku Mk¥kk yLku ðneðx fuLÿ MkkÚku MktçktÄ Au, su Mk{ks{kt WËT¼ðíkk ÃkzfkhkuLku ÃknkU[e ð¤ðk Mkûk{ nkuÞ
Au.
• íku þkMkLkLkkt Lkðkt {qÕÞkuLku ÔÞõík fhu Au su «ÚkkLke ðÄw fkÞoûk{íkk, ykÄkh¼qíkíkk yLku rðïLkeÞíkk
ðÄkhu Au.

328
• íku Lkkøkrhf MkkÚku {iºkeÃkqýo ÔÞðnkh çkíkkðLkkh, {qÕÞ Mkrník yLku ÷kufkuLke ¼køkeËkheðk¤e Au.
• «ku. çke.yu÷.VurzÞk, çke.yuLk. [ex÷uLS, rðLMkuLx ykuMxÙu{, økkLko nkEzuLk yLku çke.yu÷.þ{ko suðk
®[íkfku MkwþkMkLk ytøku WÃkhkuõík {ík Ähkðu Au.
• «ku. ÃkkE yLku Ãkktzehfh MkwþkMkLk {kxu hk»xÙhkßÞLku sYhe økýu Au.
• íku íkuLkk ÷kufkuLku Lkuík]íð ykÃkðk {kxu þktríkÃkqýo heíku ðíkuo Au yu{ íku{Lkwt {kLkðwt Au.
• yku.Ãke. {eLkku[Lkk {íku, “MkwþkMkLk þkMkLkLkkt Lkðkt {qÕÞkuLku Mðefkhu Au.
• suÚke ðÄw Mkkhe fkÞoûk{íkk, yrÄf]íkíkk yLku rðïLkeÞíkkðk¤e «Úkk «kÃík ÚkE þfu.”
• yk{ MkwþkMkLk yu MktÃkqýo fu Ãkqhe ½xLkk LkÚke.
• íku økríkþe÷ ÏÞk÷ Au.
• íku ÍzÃkÚke Ãk÷xkíke hksfeÞ, Mkk{krsf yLku ykŠÚkf çkkçkíkku su yktíkhhk»xÙeÞ ðkíkkðhý MkkÚku yLku
þkMkLkLke r¢Þkí{fíkk MkkÚku Mktf¤kÞu÷ Au.
• 1992{kt rðïçkuLfu ÃkkuíkkLkk ynuðk÷{kt sýkðu÷wt fu, “MkwþkMkLk yu Au su yuðk ðkíkkðhýLku W¥kusu Au,
Mkûk{ {kLkðrðfkMkLku þõÞ çkLkkðu y™u {sçkqík (Sound) ykŠÚkf LkeríkykuLku y{÷e çkLkkðu.”
• rðïçkuLfu íkuLkk ynuðk÷{kt MkwþkMkLk {kxu Mkkík çkkçkíkku {n¥ðLke økýe níke : (1) hksfeÞ W¥khËkrÞíÞ
su{kt ÷kufku îkhk hksfeÞ «ÚkkLke Mðef]rík yLku hksfeÞ Mk¥kk ðkÃkhðkLke fkÞËuMkhíkk [qtxýeyku îkhk
ykÃkðk{kt ykðíke nkuÞ Au.
• (2) MktøkXLk h[ðkLke Mðíktºkíkk yLku rðrðÄ ÄkŠ{f, Mkk{krsf, ykŠÚkf, MkktMf]ríkf yLku ÄtÄkfeÞ
Mk{qnku îkhk þkMkLkLke «r¢Þk{kt ¼køkeËkhe ykÃkðe.
• (3) fkÞËkLkk þkMkLkLku ykÄkhu fkLkqLke {k¤¾wt MÚkkÃkðwt yLku {kLkðn¬kuLkk hûký {kxu LÞkÞíktºkLkwt
Mðíktºk nkuðwt, Mkk{krsf LÞkÞ ò¤ððku íkÚkk þku»ký rðhwØ, Mk¥kkLkk ËwhÃkwÞkuøk rðhwØ Mkwhûkk ykÃkðe.
• (4) y{÷ËkhþkneLkwt W¥khËkrÞíð íkÚkk fkÞoLkku Ëu¾kð ò¤ððku, MkuðkLke økwýð¥kkLkk MktË¼o{kt fkÞoûk{íkk
ò¤ððe, ðneðx{kt ¾wÕ÷kÃkýwt yLku økríkþe÷íkk ò¤ððk.
• (5) ònuh LkeríkLkk ½zíkh {kxu {krníke {u¤ððkLkwt MðkíktºÞ ò¤ððwt yLku MkhfkhLkk Ëu¾kðLkwt {qÕÞktfLk
fhðwt.
• (6) ðneðxe «ÚkkLke fkÞoûk{íkk yLku yMkhfkhfíkk ò¤ððk LkkýkLkwt {qÕÞ ò¤ððwt.
• (7) Mkhfkh yLku Lkkøkrhf Mk{ks (Civil Society) ðå[u Mknfkh s¤ðkÞ.
• ßÞkhu 2002Lkk ‘{kLkðrðfkMk’ ynuðk÷{kt MkwþkMkLk {kxu Lkð çkkçkíkku {n¥ðLke økýkðe Au, suLkku
xqtf{kt WÕ÷u¾ fheyu íkku (1) ÷kufkuLkk {kLkðn¬ku yLku {q¤¼qík MðíktºkíkkykuLkwt MkL{kLk ÚkkÞ suÚke íkuyku
økkihðÃkqðof Sðe þfu.
329
• (2) ÷kufkuLkk SðLkLku yMkh fhíkk rLkýoÞ ytøku íku{Lku ÃkqAðk{kt ykðu. • (3) ÷kufku rLkýoÞ ÷E þfu
íkuyku økkihðÃkqðof Sðe þfu.
• (4) MºkeykuLku Ãkwwhw»kLke Mk{fûk økýkíke nkuÞ.
• (5) ðíko{kLk Lkeríkyku{kt ¼krð ÃkuZeLke sYrhÞkíkkuLkku Ãkz½ku Ãkzðku òuEyu.
• (6) ykŠÚkf yLku Mkk{krsf Lkeríkyku ÷kufkuLke sYrhÞkíkku yLku yÃkuûkkykuLku Mktíkku»ku íku «{kýuLke nkuðe
òuEyu.
• (7) ykŠÚkf yLku Mkk{krsf LkeríkykuLkwt æÞuÞ økheçkkE Ëqh fhðkLkwt nkuðwt òuEyu yLku «íÞuf ÷kufkuLku
íku{Lkk SðLk {kxuLke ÃkMktËøkeLke íkf ykÃkLkkhe nkuðe òuEyu.
• (8) ÷kufku òrík, Ä{o, ðøko, ®÷øk fu yLÞ fkuE «fkhLkk ¼uË¼kðÚke Mðíktºk nkuÞ, (9) SðLkLkk ¾kLkøke
yLku ònuh ûkuºkLkk Ãkzíkh{kt ÷kufkuLkku yðks nkuÞ.
• xqtf{kt MkwþkMkLk {kxu MkhfkhLke yrÄf]íkíkk [qtxýe suðk ÷kufku îkhk Lk¬e ÚkkÞ.
• Lkerík½zíkh yLku Mkuðk ykÃkðk{kt Mkhfkh Mkûk{ hnu íkÚkk {kLkðn¬ku yLku fkÞËkLkwt þkMkLk s¤ðkÞ
íkku hkßÞ{kt MkwþkMkLk ykðe þfu Au yLku ÔÞÂõíkLke ÔÞÂõík{¥kkLkku íkÚkk hk»xÙLkku Mk{íkwr÷ík rðfkMk þõÞ
çkLku Au.
• MkhfkhLke ÃkwLk: þkuÄ (Reinventing governmenrt) :
• zurðz ykuMçkkuLko yLku xuz økuç÷hu ‘MkhfkhLke ÃkwLk: þkuÄLkk ÏÞk÷Lkwt Mk{ÚkoLk fÞwO Au.
• íku{Lkwt {kLkðwt Au fu MkwþkMkLk ÷kððwt nkuÞ yLku Mkíkík ò¤ððwt nkuÞ íkku MkhfkhLke ÃkwLk: þkuÄ fhíkk hnuðwt
òuEyu.
• ykuMçkLko yLku økuç÷hu MkhfkhLke ÃkwLk: þkuÄLkk Ëþ rMkØktíkku ykÃÞk Au, su Lke[u «{kýu Au :
(1) Mkhfkh «uhf-«kuíMkknf yLku Ëkuhðýe ykÃkíke nkuÞ, Lkrn fu XÃkfku ykÃkíke nkuÞ.
(2) Mkhfkh Mkk{wËkrÞf ¼kðLkkLku áZ çkLkkðíke nkuÞ suÚke Mk{wËkÞ òíku íkuLkk «&™ku Wfu÷ðk ykøk¤ ykðu.
(3) Mkhfkh Mkuðkyku{kt nheVkELku W¥kusu, íku{Lku fkÞoûk{ yLku fhfMkhÞwõík çkLkkðu.
(4) Mkhfkh [ku¬Mk æÞuÞMkh (r{þLk) fk{ fhu yLku rLkÞ{kLkwMkkh fk{ fhu.
(5) Ãkrhýk{÷ûke Mkhfkh hnu yux÷u fu su{kt ÃkkÞkLkwt çkrnûkÃk nuíkwrMkrØ {kxu «kuíMkknLk yÃkkíkwt nkuÞ yLku
{køkoËþoLk {¤íkwt nkuÞ.
(6) økúknf÷ûke Mkhfkh : yux÷u fu Mkhfkh su fkÞkuo fhu Au íku økúknf÷ûke nkuÞ.
(7) MkknrMkf Mkhfkh : su MºkkuíkkuLkku {kºk ¾[o fhðkLku çkË÷u f{kððk {kxu íkuLku Mkßs (mobilize) fhu.
(8) ÃkqðkoLkw{krLkík Mkhfkh : yux÷u fu Mk{ks{kt Mk{MÞkyku WËT¼ðu íku Ãknu÷kt íkuLku yku¤¾e þfíke nkuÞ yLku

330
yxfkðe þfíke nkuÞ íkuðe Mkhfkh.
(9) rðfurLÿík Mkhfkh : yuðe Mkhfkh fu suLke fkÞoí{f ¼kík fkuxe¢{ðk¤e nkuðkLku çkËu÷ ¼køkeËkheÞwõík
nkuÞ.
(10) çkòh÷ûke Mkhfkh : yuðe Mkhfkh fu çkòhw ÃkrhðíkoLkkuLku yku¤¾eLku yLkwfq¤ ÚkE þfíke nkuÞ.
• MkhfkhLke ÃkwLk: þkuÄLkku yk ÏÞk÷ MkwþkMkLk {kxu sYhe nkuðkÚke rðïLkk «íÞuf Ëuþkuyu íkuLke MkhfkhLkkt
ytøkku{kt sYhe LkðeLkefhý {kxu «ÞíLkku fÞkO Au.
• su{ fu MkhfkhLkwt fË ½xkzðk Ërûký ykr£fk{kt çku LkkÞçk ðzk«ÄkLkkuLkk nkuÆk LkkçkqË fhkÞk yLku
«ÄkLkkuLke MktÏÞk 22 Úke ½xkze 17 fhkE.
• òÃkkLk{kt «ÄkLkkuLke MktÏÞk 20 Úke ½xkze 14 fhkE.
• ¼khík{kt 7 sw÷kE 2004 Úke fuLÿ yLku hkßÞku{kt ÄkhkMk¼kLke MktÏÞkLkk 15 «ÄkLkku hnu íkuðe yuLk.ze.yu.
Mkhfkhu yøkkW fhu÷k MkwÄkhkLkku y{÷ ÚkE økÞku Au.
• rçkúxLk, Þw.yuMk.yu., LÞqÍe÷uLz, ykìMxÙur÷kÞ, Ë.fkurhÞk, £kLMk, hrþÞk yk rËþk{kt õÞkhLkk Ãknu÷
fhe [qõÞk Au.
• yk{ hksfeÞ fkhkuçkkheLkk fËLku ½xkzðk MkkÚku ðneðxe fkhkuçkkheLkwt fË Ãký ½xkzkE hÌkwt Au.
• ¼khík{kt 1992{kt 73{kt yLku 74{kt çktÄkhýeÞ MkwÄkhk îkhk yLkw¢{u Ãkt[kÞíke hks yLku þnuhe MÚkkrLkf
MkhfkhkuLku çktÄkhý{kt MÚkkLk ykÃke íku{kt ÃkwLk: þkuÄLkku fkÞo¢{ ÄhkÞ Au.
• MºkeykuLku 33 % íku{kt yLkk{ík yÃkkE Lku MºkeykuLke ¼køkeËkheLku W¥kusLk yÃkkÞwt Au.
• Lkkøkrhf Mk{ks (Civil Society) :
• AuÕ÷k fux÷kf Mk{ÞÚke hkßÞ yLku Mk{ks ðå[uLkk ¼uËLke [[ko yÇÞkMkeyku{kt Wøkú çkLke Au. AuÕ÷k
fux÷kt Mk{ÞÚke hkßÞ yLku Mk{ks ðå[uLkk ¼uËLke [[ko yÇÞkMkeyku{kt Wøkú çkLke Au.
• yk yÇÞkMkeykuyu hkßÞLku fk¤SÃkqðof Mk{ks–Lkkøkrhf MkksÚke y÷øk Ãkkzâwt Au.
• íÞkhu fux÷kf «&™ku Mkknrsf heíku WËT¼ðu Au.
• su{ fu ÞwhkurÃkÞLk Mk{kòu{kt WËT¼ðu÷ ‘Lkkøkrhf Mk{ks’Lkk ÏÞk÷Lku ¼khík suðk Ëuþku yLkwMkhe þfu
¾hk ? ykÃkýk SðLk yLku søkíkLku òýðk íku WÃkÞkuøke Au ? þwt íkuLku çktÄkhýeÞ {n¥ð Au ? ykÃkýu
yk çkkçkíkku ytøku Mk{s {u¤ððk «ÞíLk fheþwt.
• ykÃkýu Mk{ks yLku hkßÞLkku yÚko MÃkü fhíkk fne þfeyu fu «íÞuf Mk{ks ÃkkuíkkLke çkkçkíkku ytøku
rLkýoÞ òíku ÷E þfu íkuðwt RåAíkku nkuÞ Au.
• íku ÃkkuíkkLke RÂåAík rËþk{kt sðk «ÞíLkþe÷ nkuÞ Au.
331
• yk {kxuLke ònuh Mk¥kk hkßÞ çkLkkðu Au.
• Lkkøkrhf Mk{ks yk ònuh Mk¥kk-ònuh ûkuºkLke çknkh rðfMku Au.
• íku Mk{ksLkku yuðku rðMíkkh fhu Au ßÞkt ÷kufku ¼uøkk ÚkkÞ Au Lku hkßÞLkk hksfkhýLkk «¼kðLke çknkh
{tz¤ çkLkkðu Au.
• òufu Mk{ksLke ík{k{ MktMÚkkyku fu {tz¤kuLku Lkkøkrhf Mk{ks ykðhe ÷uíkku LkÚke.
• su{ fu fwxwtçk, ¿kkrík fu Ãkrù{Lkk økeÕz suðe MktMÚkkyku Lkkøkrhf Mk{ks LkÚke.
• Lkkøkrhf Mk{ksLkwt ûkuºk hksfeÞ Lkrn yuðwt ònuh ûkuºk sYh fne þfkÞ.
• yux÷wt s Lkrn íkuLkk MkÇÞku ònuh rLkýoÞ½zíkh WÃkh «¼kð Ãký Ãkkzu Au.
• xe. Mxku÷, ÃkkLkLkk økÕ÷k, {eXkELke ËwfkLk yLku «ËþoLk¾tz suðk MÚk¤kuyu Úkíke «íÞûk {kuZk{kuuZLke
yktíkhr¢Þk Ãký Lkkøkrhf Mk{ksLkk rðfkMk{kt Vk¤ku ykÃku Au.
• íku MkkÚku Mk{k[khÃkºkku, {ìøkurÍLkku, hurzÞku, xe.ðe. suðk rîíkeÞ fûkkLke yktíkhr¢ÞkLkkt {kæÞ{ku Ãký íkuLkk
rðfkMk{kt Vk¤ku ykÃku Au.
• íku MkkÚku Mk{k[khÃkºkku, {ìøkurÍLkku, hurzÞku, xe.ðe. suðk rîíkeÞ fûkkLke yktíkhr¢Þk{kt {kæÞ{ku Ãký
íkuLkk rðfkMk{kt Vk¤ku ykÃke þfu Au.
• Lkkøkrhf Mk{ks yu ¾kLkøke {tz¤e Úkfe çkLku Au.
• ykðwt {tz¤ ík{k{ ÷kufkuLkk «ðuþ {kxu þõÞ Lk Ãký nkuÞ íku «íÞûk heíku çkÄkLku MÃkþoíkwt Lk Ãký nkuÞ.
• su{ fu rþûkfkuLkwt {tz¤ WãkuøkÃkríkyku {kxu ¾wÕ÷wt nkuíkwt LkÚke.
• yk{ Lkkøkrhf Mk{ksLkk MkÇÞku {ÞkorËík nuíkw {kxu yufXk ÚkkÞ Au.
• íkuyku hkßÞLkk ònuh nkuÆkyku WÃkh nkuíkk LkÚke.
• íkuyku MkhfkhLkk yLkwËkLk Ãký ÷uíkk LkÚke.
• yk{ Aíkkt íkuyku rLkýoÞ½zíkh «r¢Þk WÃkh sYh Ãkzu «¼kð Ãkkze þfu Au.
• [k÷eMk xuR÷h suðk yÇÞkMkeyku {kLku Au fu Lkkøkrhf Mk{ks rðþk¤ ¼kiøkkur÷f «Ëuþ{kt rðMíkhe þfu
Au suLku y[ku¬Mk Mke{kyku nkuÞ Au.
• íku{kt Mk{kLk {Lk yLku yufíkk nkuÞ Au.
• yux÷u fu Lkkøkrhf Mk{ks ‘y{uÃkýkLke’ ¼kðLkkðk¤ku nkuÞ Au. xuR÷h íkuLku WÆk{ðkËe, rçkLkMkkt«ËkrÞf
{uxkxkurÃkf÷ yu{ fnu Au.
• nuçkh{kMk yLku Vuhðzo suðk yÇÞkMkeykuLkwt {kLkðwt Au fu Lkkøkrhf Mk{ks nsw ÃkrhðŠíkík ÚkE hÌkku Au.
• økúknf MktMf]ríkLkku rðfkMk, ¼kiøkkur÷f yLku Mkk{krsf økríkþe÷íkkyu hkßÞLke LkkøkrhfíkkLke økktX Ze÷e

332
fhe Au.
• íku{Lkwt {kLkðwt Au fu ÷kufkuLke ðksçke {ktøkýeyku {kxu Mk{kLk Äkuhýku rðfMkkðkÞ, [[korð[khýk {kxu
{kuf¤kþðk¤wt ðkíkkðhý yÃkkÞ, çkeòykuLkk yr¼«kÞ «íÞu Mkrn»ýwíkk fu¤ðkÞ íkku Lkkøkrhf Mk{ks
{sçkqík çkLku Au.
• Lkkøkrhf Mk{ks ÔÞÂõíkøkík rník fhíkkt ònuh rníkLke ðkík fhíkku nkuÞ Au.
• íkuÚke íkuLkk MkÇÞku{kt Mk{kLkíkk nkuðe sYhe Au.
• Ãkhtíkw yLkwhkÄk [eLkkuÞ suðk yÇÞkMkeykuLkwt {kLkðwt Au fu nS MºkeykuLku Lkkøkrhf Mk{ks{kt òuEyu íkuðwt
MÚkkLk {¤íkwt LkÚke.
• xqtf{kt Lkkøkrhf Mk{ks yu MðiÂåAf {tz¤ku îkhk h[kÞ Au.
• íku hksfkhýLkk «¼kðLke çknkh Mkr¢Þ nkuÞ Au.
• ykðku Lkkrøkhf Mk{ks ÷kufþkneLke MkV¤íkk {kxu sYhe Au.
• íku ònuh rníkLkk rLkýoÞ½zíkh{kt sYh Ãkze «¼kð Lkkt¾e þfu Au.
• íku heíku íku MkwþkMkLk {kxu {ËËYÃk Au.
2 ðneðxLkk rMkØktíkku yLku ðkËku
(Theories and Principles of Administration)
• (ði¿kkrLkf ðneðx, ykËþoYÃk Lkkufhþkne, MÚkkÃkLkkfk÷eLk-þkMºkeÞ, {kLkðeÞ MktçktÄ, ðíkoýqf yr¼øk{
yLku ÔÞðMÚkk yr¼øk{, yrÄf{Lkk rMkØktíkku, ykËuþ MkkíkíÞLkk rLkÞ{Lkûkuºk, Mk¥kkrÄfkh yLku
sðkçkËkhe, Mktf÷Lk, Mk¥kkMkkUÃkýe, Mkðuoûký, ÔÞðMÚkk «fkh yLku f{o[khe øký)
• ‘MktMf]ríkLkwt ¼krð Mk{ksLkk «&™ n÷ fhe þfu íkuðk ðneðxþkMºk yLku ðneðxe ík¥ð¿kkLk rðfMkkððkLke
þÂõík WÃkh yð÷tçku Au.” – [kÕMkoçkzo
• ònuh ðneðxþkMºkLkk ®[íkfku{kt ðneðxLkk rMkØktíkku yLku ðkËku y™wMktÄkLku yuf{ík LkÚke. «íÞuf ®[íkfu
ÃkkuíkkLkk árüfkuýÚke ðneðxLkku yÇÞkMk fÞkuo Au.
• íkuÚke yk ®[íkfkuyu swËk swËk rMkØktíkku íkÚkk ðkËkuLkwt Mk{ÚkoLk fÞwO Au.
• ònuh ðneðxLku Mk{sðk {kxu yk swËk swËk ðkËku yLku rMkØktíkkuLkku yÇÞkMk sYhe Au.
• òufu ðneðxþkMºke nçkoxo MkkÞ{Lk suðk ®[íkfku yk rMkØktíkkuLkku rMkØktík íkhefu Lkrn Ãkhtíkw {kºk ÏÞk÷
fu fnuðík suðwt MÚkkLk ykÃku Au.
• Ãkhtíkw ònuh ðneðx Ãký yuf Mkk{krsf rð¿kkLk Au yLku ðneðxþkMºkeykuyu yLkw¼ðsLÞ ¿kkLk îkhk
yk rMkØktíkkuLku [fkMku÷k Au yLku «{krýík fhu÷k Au.
333
• íkuÚke íku ònuh ðneðxLkk yÇÞkMkeyku {kxu íkÚkk ðneðxfkhku {kxu {køkoËþofYÃk çkLku Au.
• Ãkhtíkw ykÃkýu fne þfeyu ònuh ðneðxLkk rMkØktíkku ¼kiríkfrð¿kkLkLke Mkh¾k{ýeyu Mk{Þ yLku MÚk¤
«{kýu ykuAk «{ký¼qík sýkÞ Au.
• ònuh ðneðxLkk ðkËku yLku rMkØktíkkuLkku yÇÞkMk ykÃkýu Lke[u «{kýu fneþwt :
(y) ði¿kkrLkf Mkt[k÷Lk (Scientific Managment) :
• 19{e MkËeLkk ÃkkA¤Lkk ¼køk{kt y{urhfk{kt ykiãkurøkf Mkt[k÷Lk{kt òuzkÞu÷k ðneðxfkhkyu hkusçkkusLkk
«&™ku Wfu÷ðkLku çkË÷u ðÄw Ëe½oSðe yLku ðÄw Mkðoøkúkne yr¼øk{ rðfMkkððk «ÞíLk fÞkO.
• Mkt[k÷LkLkk yk Lkðk yr¼øk{Lkku ÃkkÞku Lkkt¾Lkkh nuLkúe ykh. xkuðuLk yLku nuLkúe {uxfkVu níkk.
• nuLkúe xkuðuLku E.Mk. 1886{kt ‘y{urhfLk MkkuMkkÞxe ykìV r{furLkf÷ yuÂLsrLkÞh’Úke ði¿kkrLkf Mkt[k÷LkLkwt
ík¥ð¿kkLk Mk{òðíkku rLkçktÄ hsq fÞkuo níkku.
• ði¿kkrLkf Mkt[k÷LkLkk yk rð[khkuÚke «¼krðík ÚkLkkh ðneðxfkhku{kt Vuzhef rðLMk÷ku xuR÷h {ÏÞ
níkk.
• E.Mk. 1886 ÃkAe xuE÷hu ÃkkuíkkLkwt MktÃkqýo æÞkLk ‘ði¿kkrLkf Mkt[k÷Lk’Lkk MktþkuÄLk ÃkkA¤ ykÃÞwt níkwt yLku
íku{ýu yk ûkuºku ¾qçk s {kuxwt «ËkLk fÞwO, suLku ÷eÄu ði¿kkrLkf Mkt[k÷Lk MkkÚku íku{Lkwt Lkk{ rðþu»kík: Mktf¤kÞwt
Au.
• ði¿kkrLkf Mkt[k÷LkLkku ÏÞk÷ (Concept of Scientific Management) :
• xuE÷hLkk {íku ði¿kkrLkf Mkt[k÷Lk {kLku Au fu {kr÷f, fk{Ëkh yLku økúknfLkkt rníkku ðå[u fkuE Mkt½»ko
LkÚke.
• íku{Lkk {íku Wå[ WíÃkkËfíkk Mkt[k÷fLku ðÄw LkVku, ©r{fkuLku ðÄw ðuíkLk Lku økúknfkuLku rLkBLk Ëhu ðMíkwyku
yÃkkðu Au.
• xuE÷hu ÃkkuíkkLkk ði¿kkrLkf Mkt[k÷LkLkk ÏÞk÷Lku MÃkü fhíkkt sýkÔÞwt fu Mkt[k÷Lku ©r{fkuLke fk{økeheLkkt
Äkuhýku Lk¬e fheLku, ykÞkusLk fheLku, MktøkXLk MkkÄeLku, rLkÞtºký ò¤ðeLku íkÚkk ©r{fku-f{o[kheykuLku
RLMkuLxeð (fk{økehe {kxuLkk «kuíMkknf) ykÃkeLku ÃkkuíkkLke sðkçkËkhe rLk¼kððe òuEyu.
• ði¿kkrLkf Mkt[k÷LkLkwt íkíð¿kkLk ðÄw MÃkü fhíkkt xuE÷hu sýkÔÞwt fu (1) ði¿kkrLkf rð[khMkhýeLkku rðfkMk
(2) fk{ËkhkuLke ði¿kkrLkf Zçku ÃkMktËøke (3) fk{ËkhkuLke ði¿kkrLkf Zçku íkk÷e{ yLku rðfkMk (4) ©r{fku
yLku Mkt[k÷Lk ðå[u økkZ yLku {iºkk[khe¼ÞkO LkSfLkku yLku nuíkwÃkqðofLkku Mknfkh {n¥ðLke çkkçkík Au.
• íku{ýu «íÞuf ©r{f yuf Mk{Þu {kºk yuf s yrÄfkheLkk rLkheûký, {køkoËþoLk Lku rLkÞtºký Lke[u fk{
fhu íkuLku çkË÷u fkÞkoí{f Vkuh{uLkrþÃkLke ðkík fhe.
• xuE÷hLkk {íku ði¿kkrLkf Mkt[k÷Lk yu yuf {kLkrMkf ¢ktrík Au.

334
• íku ©r{fku yLku Mkt[k÷LkLkkt rníkkuLku ÃkhMÃkhÚke Mktf¤kÞu÷k swyu Au.
• íkuÚke xuE÷h ©r{fku yLku Mkt[k÷LkLku ¾¼u¾¼k r{÷kðeLku fk{ fhðkLkwt fnu Au.
(çk) ykËþoYÃk Lkkufhþkne (Bureaucratic Model) :
• ònuh ðneðxþkMºk{kt LkkufhþkneLkku ÏÞk÷ yrík {n¥ðLkwt MÚkkLk Ähkðu Au. Lkkufhþkne {kxu ytøkúuS{kt
ðÃkhkíkku þçË çÞwhku¢Mke (bureaucray) £uL[ ¼k»kkLkk çÞqhku (bureau) þçË WÃkhÚke çkLÞku Au, suLkku
yÚko zuMf Úkíkku.
• íkuÚke ‘zuMf Mkhfkh’ yuðku LkkufhþkneLkku yÚko fhkÞku. Lkkufhþkne þçËLkku Mkki«Úk{ WÃkÞkuøk £uL[
ík¥ð®[íkf økkuLkuoyu 18{e MkËeLkk {æÞ{kt fhu÷ku.
• íÞkh çkkË rçkúrxþ ®[íkfkuyu Lkkufhþkne WÃkh ®[íkLk þY fhu÷wt su{kt su.yuMk. {e÷Lkwt Lkk{ ykøk¤ Ãkzíkwt
Au.
• {e÷ ÃkAe Mk{ksþkMºke {kuMfk yLku {e[u÷u Ãký ‘Lkkufhþkne’ WÃkh Ÿzku yÇÞkMk fhu÷ku.
• Ãkhtíkw Lkkufhþkne WÃkh ÔÞðÂMÚkík yÇÞkMk fhðkLkwt {kLk yufMkðuçkhLku Vk¤u òÞ Au.
• {ufMkðuçkhu hsq fhu÷ LkkufhþkneLkk ‘ykËþo «fkh’Lkwt {kuzu÷ ykÄwrLkf LkkufhþkneLkkt ½ýkt ÷ûkýku Ähkðu
Au.
• íku{Lkk {íku Lkkufhþkne yu ‘Lke{kÞu÷ f{o[kheykuLkwt ðneðxe {k¤¾wt Au.’ ðuçkhLkwt {kLkðwt níkwt fu íku{Lkku
LkkufhþkneLkku ‘ykËþo «fkh’ yu fkLkqLke-íkkŠff «fkhLkku Au yLku íkuÚke íku ÃkhtÃkhkøkík fu frh~{k
ykÄkrhík ðneðxe «Úkkyku fhíkk Wå[ Au.
• {ufMkðuçkhu ‘ykËþo «fkhLke Lkkufhþkne’Lke ðÄw Mk{sqíke {kxu Lke[u «{kýu ÷kûkrýfíkkyku ykÃke Au
:
(1) yðiÞÂõíkf ÔÞðMÚkk (Impersonal order) :
• {uõMkðuçkhLke ‘ykËþo «fkhLke LkkufhþkneLke ðneðxe h[LkkLke {n¥ðÃkqýo yðiÞÂõíkf ÔÞðMÚkk Au.’
íku{Lkk {íku MkkuÃkkrLkf íktºkh[Lkk{kt Wå[ yrÄfkhe íkuLkk rLkBLk f{o[kheLku su ykËuþ ykÃku Au yLku rLkBLk
f{o[khe yk¿kkÄeLkíkk çkíkkðe ykËuþLkku y{÷ fhu Au – íku çktLku{kt yðiÞÂõíkfÃkýwt nkuÞ Au.
(2) rLkÞ{ (Rules) :
• {uõMkðuçkhLkk {íku MktøkXLkLke fk{økeheLke «r¢Þk Lkkufhþkne îkhk rLkÞ{kLkwMkkh s Úk¤e òuEyu.
• fk{økeheLke «r¢ÞkLku MkkuÃkkrLkf ÃkË¢{Lkk «íÞuf íkçk¬k{ktÚke [ku¬Mk {køkuo ÃkMkkh Úkðwt Ãkzu Au.
(3) yrÄfkhûkuºk (Sphere of Competence) :
• LkkufhþkneLkk ykËþo «fkh{kt fk{økehe {kxu yrÄfkhûkuºk [ku¬MkÃkýu Lk¬e nkuÞ Au.
335
• ynª ©{rð¼ksLkLku ykÄkhu Vhòu íkÚkk fkÞkuo Lk¬e ÚkÞu÷ nkuÞ Au.
• fk{økehe {kxu yrÄfkheLku [ku¬Mk Mk¥kk yÃkkÞu÷e nkuÞ Au.
• ðÄw{kt [ku¬Mk þhíkkuLku ykÄeLk hneLku yrÄfkheyku MkkÄLkkuLkku WÃkÞkuøk fhe þfu Au.
(4) fkurx¢{ (Hierarehy) :
• ðuçkhLkk {íku MktøkXLk fkurx¢{Lkk rMkØktík «{kýu økkuXðkÞu÷ nkuÞ Au.
• «íÞuf rLkBLk MÚkkLkLkk yrÄfkheyu Wå[ MÚkkLkLkk yrÄfkheLkk ykËuþLku yLkwMkhðkLkwt nkuÞ Au, Wå[
yrÄfkheLkk rLkheûký ytfwþ Lke[u fk{økehe çkòððkLke nkuÞ Au.
(5) ðiÞÂõíkf yLku ònuh MkkÄLkku (Personal and Public Ends) :
• ðuçkhLkk {uík LkkufhþkneLkk ykËþo «fkhLkwt {n¥ð íÞkt hÌkwt Au fu íku ðneðxe f{o[kheykuLku ðneðxLkk
MkkÄLkkuLke {kr÷feÃkýkLkk ¼kðÚke swËku fhu Au.
• ynª yrÄfkheyku íku{Lkk MÚkkLkLkku ËwhwÃkÞkuøk Lk fhu íku {kxu íku{Lkk WÃkh Ãkqhíkkt rLkÞtºkýku {qfkÞ Au.
(6) ÷ur¾ík ËMíkkðuòu (Written documents) :
• {ufMkðuçkh {kLkíkk fu Lkkufhþkne {kxu ðneðxe fkÞkuo, rLkýoÞku yLku rLkÞ{kuLke h[Lkk yLku ò¤ðýe
÷ur¾ík heíku ÚkkÞ Au.
• yux÷wt s Lkrn {kir¾f [[koykuLke Ãký LkkUÄ ÷uðkÞ Au.
• yk{ ÚkðkÚke ÷ur¾ík ËMíkkðuòu ðneðxeíktºkLku ÷kufkuLku sðkçkËkh çkLkkðu Au yLku ¼rð»ÞLke fk{økehe
{kxu íkiÞkh {krníke - ykÄkh Ãkqhkt Ãkkzu Au.
(7) yufrLkc «fkh (Monocratic type) :
• ðuçkhLkk {íku yufrLkc «fkh Lkkufhþkne{kt rLkýoÞku ÍzÃkÚke ÷uðkÞ Au, ykËuþLke yufíkk s¤ðkÞ Au
yLku rLkheûký íkÚkk rLkÞtºký Mkh¤ heíku MÚkÃkkÞ Au.
• Ãkrhýk{u æÞuÞrMkrØ {kxu fkÞoËûkíkk fu¤ðe þfkÞ Au.
• {qÕÞktfLk (Evolution) :
• {uõMkðuçkhLkk LkkufhþkneLkk ykËþo «fkhLke ½ýk yÇÞkMkeykuyu xefk fhe Au. Mk{ksþkMºke hkuçkxo
{xoLkLkwt {kLkðwt Au fu ðuçkhLkwt fkLkqLke-íkkŠff {kuzu÷ rLkÞ{ku{kt yuðe heíku øktqt[ðkÞ Au fu íku rçkLkfkÞoûk{íkk{kt
Ãkrhý{u Au.
• Mk{ksþkMºke xk÷fkux ÃkkhMkLMk xefk fhíkkt fnu Au fu ðuçkhLkk {íku MktøkXLk{kt Wå[ MÚkkLku hnu÷
yrÄfkhe íkuLkk MÚkkLk yLku xufTrLkf÷ ¿kkLkLku ykÄkhu ykËuþ ykÃku Au, suÚke MktøkXLk{kt ÔÞðMÚkk s¤ðkÞ
Au.

336
• Ãkhtíkw yk çkkçkík õÞkhuf Mkt½»ko Ãký ÃkuËk fhe þfu Au.
• Wå[ MÚkkLku Lk nkuÞ íkuðe ÔÞÂõík ÃkkMku Ãký rðþu»k ¿kkLk yLku yLkw¼ð nkuE þfu Au.
• yuÕðeLk økkuÕzLkh xefk fhíkkt fnu Au fu ðuçkhLkwt {kuzu÷ MktøkXLk çknkhLkk MktÃkfkuo - MktçktÄkuu Ãký f{o[kheykuLkk
ðíkoLk WÃkh yMkh fhu Au.
• íku çkkçkíkLku ðuçkhu æÞkLk{kt ÷eÄe LkÚke.
• YzkuÕV xefk fhíkk fnu Au fu ðuçkhLkwt {kuzu÷ yuðe ¾kuxe Äkhýk Ãkh Au fu ðneðx yu {kºk íkkŠff Þktrºkf
çkkçkík Au yLku f{o[kheyku {kºk xufTrLkf÷ heíku fkÞo fhíkk ÷kufku Au.
• Ãkexh çÕÞw, hkuçkxo «uMÚkMk yLku rðr÷Þ{ zu÷Lke suðk yÇÞkMkeykuLkwt {kLkðwt Au fu ðuçkhLkwt fkLkqLke-íkkŠff
{kuzu÷ Ãkrù{Lkk Mk{kòu {kxu ÞkuøÞ Au.
• Ãkhtíkw yurþÞk-ykr£fkLkk rðfkMkþe÷ Ëuþku {kxu yk {kuzu÷ yLkwYÃk LkÚke.
• MkkÞ{LkLkk {íku ðuçkhu MktXLk{kt {kLkðíkoLkLku æÞkLk{kt ÷eÄwt LkÚke.
• heLknkzo çkuLzeMkLkk {íku [ku¬Mk rfMMkkyku-çkLkkðkuLkk MktË¼o{kt rLkýoÞ½zíkh {kxu Mk{krsf yLku hksfeÞ
{qÕÞkuLkwt {n¥kð nkuÞ Au íku çkkçkík ðuçkhu æÞkLk{kt ÷eÄe LkÚke.
• {ufMkðuçkhLkk LkkufhþkneLkk {kuzu÷Lku rðfMkkððk {kxu su ®[íkfkuyu «ÞíLk fÞkuo Au íku{kt yuV.yu{.
{kõMkoLkwt Lkk{ {n¥ðwt Au.
• íku{ýu LkkufhþkneLkk [kh «fkh økýkðu÷k : (1) ðk÷e «fkh : Lkkufhþkne su{kt þkMºkku{kt yÃkkÞu÷
ykÄkhku Ãkh Lkkøkrhf f{o[kheykuLke ¼híke Úkíke. E.Mk. 1960{kt [eLk{kt yLku 17-40{kt «rþÞk{kt
yk «fkh níkku. (2) ¿kkríkøkík «fkh (The caste bureaucracy) : su{kt Wå[ ðøko fu ðýoLkk ÷kufkuLku
Lkkøkrhf Mkuðk{kt ¼híke fhkíkk «k[eLk yLku {æÞfk÷eLk Mk{Þ{kt ¼khík{kt çkúkñýku yLku ûkrºkÞku íkuLkwt
WËknhý Au. (3) Ãkiík]f «fkh (The patronage bureaucracy) : yk «fkh{kt ÔÞÂõíkøkík fu hksfeÞ
f]ÃkkÃkkºkkuLku Lkkøkrhf Mkuðkk{t ÷uðkíkk rçkúxLk WËknhý yLku Þw.yuMk.yu.{kt ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe yk ÃkØrík
níke. (4) ÷kÞfkík «fkh (The merit bureaucracy) : yksu ËwrLkÞkLkk {kuxk ¼køkLkk Ëuþku{kt ÷kÞfkík
ykÄkrhík MÃkÄkoí{f ÃkheûkkykuÚke Lkkøkrhf Mkuðk{kt ¼híke ÚkkÞ Au.
• yÇÞkMkwykuyu ykËþo «fkhLkk Lkkufhþkne {kuzu÷Lke ½ýe xefkyku fhe nkuðk Aíkkt fu ðuçkhLkk ®[íkLk
WÃkh íku Mk{ÞLke s{oLkeLke ÃkrhÂMÚkríkLke {ÞkoËk nkuE þfu Au.
• íkuÚke yksu ykÄwrLkf ðneðx {kxu íkuLkk ‘{kuzu÷’Lke {ÞkoËkyku Ëu¾kE þfu Au.
• Ãkhtíkw yksu Ãký íku{Lkk ‘ykËþo «fkh’Lkk {kuzu÷Lke ½ýe çkkçkíkku ykðfkhÃkkºk Au.
• su{ fu íkk÷e{çkØ yLku rLkÃkwý yrÄfkheyku ðÄw fkÞoûk{íkkÚke ðneðx fhe þfu Au.
• ðuçkhu íku{Lk {kuzu÷Lke çkíkkðu÷e, ykÃkýu ykøk¤ òuE íku, Mkkík ÷kûkrýfíkkykuLke yÇÞkMkwykuyu Lkfkhkí{f
337
yMkhku çkíkkðe Au.
• yk{ Aíkkt ykÃkýu fne þfeyu Aeyu fu yk ÷kûkrýfíkkykuLke rðÄuÞkí{f yMkhku ðÄw Au yLku íkuÚke s
ðuçkhLkwt yu rðÄkLk yksu Ãký ÞÚkkÚko Ãkwhðkh ÚkkÞ Au fu, ‘su Mk{kòu LkkufhþkneÚke yuf ðkh þkrMkík
ÚkkÞ Au íku õÞkhuÞ íkuLku Akuze þfíkk LkÚke.’
• yksu fÕÞkýhkßÞ yLku ðirïfhýLkk Þwøk{kt Ãký Lkkufhþkne íkuLke {ÞkoËkyku Aíkkt ònuh ðneðxLkwt
yuf yr¼LLk ytøk Au.
(f) þkMºkeÞ ÃkhtÃkhkðkËe fu MktøkXLkkí{f rMkØktík (Classical or Traditional or Structural Theory)
:
• ÃkhtÃkhkøkík fu MktøkXLkkí{f rMkØktíkLkwt Mk{ÚkoLk yu÷.ze. ÔnkRx, rð÷kuçke, yuLzhMkLk, nuLkúe VÞku÷,
ÕÞwÚkh økwr÷f, suBMk ze. {wLke, yu÷.yuV, WŠðf, yu.Mke. hi÷u yLku ykh.MkuÕxLk suðk ðneðxþkMºkeykuyu
fhu÷ Au. • «Úk{ rðïÞwØ ÃkAe ònuh ðneðxLkk rðfkMkLkk «khtr¼f íkçk¬k{kt yk ®[íkfkuyu Mk{ÞLku
yLkwYÃk ÃkkuíkkLkk yÇÞkMkku{kt ðýoLk«ÄkLkíkk WÃkh ¼kh ykÃkeLku fkLkqLke árüyu ðneðxe «r¢ÞkLku
ykiÃk[krhfíkk (Formal) yiríknkrMkfíkk yLku ði[krhfíkk ykÄkhu Mk{òððk «ÞíLk fÞkuo.
• yk rMkØktíkLkk Mk{ÚkofkuLkwt {kLkðwt níkwt fu ònuh ðneðxLke {q¤ Mk{MÞkyku MktøkXLkLkk fkLkqLke {k¤¾k{ktÚke
sL{u Au su MktøkXLkLkk yktíkhMktçktÄkuLku ykiÃk[krhf íkÚkk yiríknkrMkf MktË¼o{kt {q÷ðu Au.
• yk rMkØktíkLkk Mk{ÚkofkuLkku yu Ãký {ík Au fu ðneðxe «r¢ÞkLkk {n¥ðÃkqýo ík¥ðku íkÚkk íkk÷e{ ðneðxe
h[Lkkyku{kt fux÷ef Mk{kLk rðþu»kíkkyku nkuÞ Au.
• yk ®[íkfkuyu yuðk ykÄkhku ykÃkðk «ÞíLk fÞkuo suLkkÚke MktøkXLkLke h[Lkk þõÞ çkLku, MktøkXLkk{t
fkÞorð¼ksLk ÚkkÞ yLku Mk{LðÞ MÚkkÃke þfkÞ.
• yk ®[íkfkuyu MktøkXLk f{o[kheykuLkk MÚkkLk, yrÄfkh yLku Vhòu rLkrùík fhðk «ÞíLkku fÞkO yLku
MktøkXLk{kt fk{ fhíkk f{o[kheyku WÃkh rLkheûký yLku rLkÞtºkýLke «ýk÷eyku þkuÄðk Ãký «ÞíLk fÞkuo.
• nuLkúe VuÞku÷u MktøkXLkLke ík{k{ «r¢ÞkykuLku A Mk{qnku{kt rð¼krsík fhe : xufTrLkf÷, ÔÞkÃkkrhf,
ykŠÚkf, hûkýkí{f, rnMkkçke íkÚkk ðneðxe.
• íku{Lkk {íku ðneðxLkkt Ãkkt[ ík¥ðku Au : ÃkqðkoLkw{kLk yLku ykÞkusLk, MktøkXLkLke h[Lkk, {køkoËþoLk,
Mk{LðÞ yLku rLkÞtºkýÞ • ÕÞwÚkh økwr÷fu ‘ÃkkuMzfkuçko’ POSDCoRB’ þçË îkhk MktøkXLkLkk rMkØktíkkuLku
Mk{òððk «ÞíLk fÞkuo.
• suBMk{qLke yLku hu÷uyu MktøkXLkLkk [kh rMkØktíkku sýkÔÞk : (1) Mk{LðÞkí{f rMkØktík, (2) MkkuÃkkrLkf
íktºkh[Lkk rMkØktík, (3) ©{rð¼ksLk yLku (4) MxkVMkqºk rMkØktík.
• yk ÃkhtÃkhkøkík fu þkMºkeÞ rMkØktíkLkk MktøkXLkLke fkÞoÃkØríkLkk rLkÞ{ku ykÃkðk «ÞíLk ÚkÞku Au.
• yk ®[íkfkuyu MktøkXLkLkk {kLkðeÞ ík¥ðLke yðøkýLkk fheLku íkktrºkf ÃkkMkk WÃkh ðÄw ¼kh ykÃÞku Au.

338
• yk{ Aíkkt yk þkMºkeÞ rð[khÄkhkLkk (Classical) ®[íkLku ònuh ðneðxLku yuf rð¿kkLk íkhefu
rðfMkkððk{kt {n¥ðLkwt ÞkuøkËkLk ykÃÞwt Au.
• yk ®[íkfkuyu ònuh ðneðxLke Ãkrh¼k»kkyku (terminology) rðfMkkððk{kt Ãký {n¥ðÃkqýo ÞkuøkËkLk
ykÃÞwt Au.
(z) {kLkðeÞ MktçktÄ rMkØktík (Human relations theory) :
• MktøkXLkLkk {kLkðMktçktÄ rMkØktíkLkku ÃkkÞku Lkk¾Lkkh íkhefu ßÞkuso RÕxLk {uÞkuLkwt Lkk{ íku{Lkk nuÚkkuLko
yÇÞkMkkuLku ÷eÄu nt{uþk ÞkËøkkh Au. íku{Lkk ykiãkurøkf søkíkLkk yk yÇÞkMkkuyu ðneðxe søkíkLku Lkðk
s íkkhýku ykÃÞkt níkk.
• su{kt MkkiÚke {n¥ðLke çkkçkík yu yLkkiÃk[krhf MktøkXLkLke þkuÄ níke.
• MktøkXLkLkk nuíkwLke rMkrØ {kxu MktøkXLk{kt MknfkhLku Mðk¼krðf heíku «kuíMkkrník fhðk íku{ýu “{kLkðMktçktÄ”
– “Human Factor” WÃkh ¼kh ykÃÞku.
• {uÞkuyu sýkÔÞwt fu WãkuøkkuLkk ykŠÚkf yLku xufTrLkf÷ ÃkkMkk WÃkh rð[kh fhíke ð¾íku MktøkXLkLkk {kLkðeÞ
ÃkkMkkLke yðøkýLkk Úkðe òuEyu Lkrn.
• yk rMkØktík «{kýu Mkt[k÷Lku {kLkð ÃkrhÂMÚkríkLku Mkt¼k¤ðe òuEyu, «uhýk íkÚkk rËþk ykÃkðe òuEyu.
• yk rMkØktík «{kýu Mk¥kk fu ykrÄÃkíÞ fwþ¤íkk fhíkkt Mknfkh yLku Mkk{krsf Mðefkh WÃkh ðÄw
ykÄkrhík Au.
• òufu yk rMkØktíkLkk xefkfkhkuLkwt {kLkðwt Au fu Mðíktºk Mk{kòu{kt ÞwrLkÞLkkuLke ¼qr{fkLkwt {n¥ðøk yk
rMkØktík Mðefkhíkku LkÚke.
• íku f{o[kheyku fhíkkt Mkt[k÷LkLke ðÄw íkhVËkhe fhu Au.
• Ãkexh yuV. zÙfhLkk {íku {kLkðMktçktÄðkËeyku MktøkXLkLkk ykŠÚkf ÃkkMkkLke íkÚkk fkÞoLkk MðYÃkLke yðøkýLkk
fhu Au.
• çkuLzeõMk, r£þh íkÚkk zurLkÞ÷ ÷uMk suðk yÇÞkMkeykuLkk {íku ÷kufþkneÞwõík {wõík Mk{kòu{kt fux÷ef
íktøkrË÷e yLku Mkt½»ko «íÞuf {kLkð ÃkrhÂMÚkrík{kt ykðfkÞo Au, su çkkçkíkLke yk rMkØktík yðøkýLkk fhu
Au.
• yk{ ÚkðkÚke yk rMkØktíkLku fux÷kf yÇÞkMkeyku Mð«÷kufeÞ økýu Au.
• {uÞkuLkku nuÚkkuLko yÇÞkMk ¼÷u ykiãkurøkf søkík {kxu nkuÞ Ãkhtíkw íku ònuh ðneðx {kxu Ãký yøkíÞLkku
Au.
• ¾kMk fheLku Lkkufhþkne MktË¼uo yk rMkØktíku MktøkXLkLkk MkkiÚke Lke[÷k yLku MkkiÚke WÃkhLkk Míkh ðå[u
MktðkËLku ÞkuøÞ {køko þkuæÞku Au.
339
• ònuh ðneðxLkku MktçktÄ íkku {Lkw»Þku MkkÚku s Au.
• íkuÚke {kLkð ík¥ðLkwt ònuh ðneðx{kt ½ýwt {n¥ð nkuÞ Au.
• {kLkðík¥ðøkLku ònuh ðneðx{kt çku heíku òuE þfkÞ : «Úk{ ðneðxíktºk yLku íku{kt fk{ fhíkk f{o[kheyku
ðå[uLkk MktçktÄLkk YÃk{kt yLku çkeswt ðneðxe íktºk yLku ÷kufku ðå[uLkk MktçktÄku.
• yksu ònuh MktøkXLkkuLkku {kuxk fËLku ÷eÄu õÞkhuf {kLkðeÞ ík¥ðLke yðøkýLkk ÚkkÞ Au.
• «Úk{ íkku ònuh MktøkXLkku{kt f{o[kheykuLkwt yðiÞÂõíkfhý ÚkkÞ Au.
• ÔÞÂõíkLku MktøkXLkLkk ÞtºkLkku {kºk ¼køk {kLkðk{kt ykðu Au.
• çkeswt MktøkXLk{kt ÔÞðMÚkk {kxu rLkheûký yLku rLkÞtºký ò¤ððk Mk{kLkÃkýu rLkÞ{ku ÷køkw fhkÞ Au.
• õÞkhuÞ rLkÞ{kuLkku fXkuhíkkÃkqðof y{÷ Ãký ÚkkÞ Au.
• yk çktLku çkkçkíkku {kLkðík¥ðLke yðøkýLkk fhu Au.
• íkuÚke f{o[kheyku níkkþ ÚkkÞ Au.
• yksu MktøkXLk{kt fkÞkuoíMkkn {kxu {kLkðMktçktÄ rMkØktík Lkðe árü ykÃku Au.
• yk rMkØktíkLkwt Mk{ÚkoLk ßnkuLk ÃkeVLkh, suBMk {wLke, {uhe Ãkkfoh - ^÷kux íkÚkk nuLkúe VuÞku÷ suðk ònuh
ðneðxLkk yÇÞkMkeykuLkwt fhu÷wt Au.
• yk rMkØktíkLkku fux÷kf yÇÞkMkeyku xefk fhíkkt sýkðu Au fu {kLkðMktçktÄ yÂMÚkh hnu Au.
• íkuLkwt MðYÃk rLkhtíkh çkË÷kíkwt hnuíkwt nkuÞ Au.
• íkuÚke ònuh MktøkXLk{kt y{wf nË MkwÄe s yLkkuÃk[krhf MktçktÄku ykðfkhËkÞf hnu Au.
(E) ÔÞðMÚkk fu «Úkk yr¼øk{ (Sytem approach) :
• 1970 ÃkAeLkk Mk{Þ{kt y{urhfLk Mkk{krsf ði¿kkrLkfkuLku ðíkoLkðkËe yr¼øk{Lke fux÷ef QýÃk sýkðk
{ktze. yk ®[íkfku{kt xk÷fkux ÃkkhMkLMk, hkuçkxo {xoLk, yk÷{Lz, zurðz yLku RMxLk ykøk¤ Ãkzíkk
níkk.
• ònuh ðneðx{kt Ãký [uMxh ykR. çkLkkozo íkÚkk £uz zçkÕÞw, heøMk suðk r[íktfku yk rËþk{kt rð[khíkk
ÚkÞk.
• yk ðneðxþkMºkeykuyu ÃkhtÃkhkðkËeykuLke MktøkXLk ytøkuLke yLku ðíkoLkðkËeykuLke fkÞkoí{fíkkLku Mkktf¤eLku
MktøkXLkkí{f-fkÞkoí{f yr¼øk{ yLku ÔÞðMÚkk yr¼øk{Lku æÞkLk{kt ÷ELku ònuh ðneðx{kt yÇÞkMkku
nkÚk ÄÞkO. yk yÇÞkMkku{kt Lkkufhþkne, rðfkMk, ðneðx ytøkuLkk yÇÞkMk {n¥ðLkk çkLÞk.
• yk yr¼øk{Lkk Mk{ÚkofkuLkk {íku ÔÞðMÚkk fu «Úkk [ku¬Mk WÆu~ÞÚke h[kÞu÷e nkuÞ Au.
• íku{kt «òLkkt rðrðÄ ytøkku y÷øk y÷øk fk{ fhíkk nkuðk Aíkkt ÃkhMÃkh ‘Mk{økú’ MkkÚku Mktf¤kÞu÷k nkuÞ

340
Au.
• [uMxh ykR. çkLkkozuo sýkÔÞwt fu «Úkk yu {Lkw»ÞkuLkk MðiÂåAf Mknfkh{ktÚke çkLku Au.
• su{kt ‘Mk{økú’Lku fux÷kf ¼køk fhíkkt rðþu»k Au yLku «íÞuf ¼køk çkeò ¼køk MkkÚku {n¥ðÃkqýo heíku
òuzkÞu÷ nkuÞ Au.
• ðÄw{kt fne þfkÞ fu «Úkk yu yuf økríkþe÷ «r¢Þk Au.
• ðneðxíktºk Mk{ûk yuf {ktøk {qfðk{kt ykðu íku (input) rLkûkuÃk Au.
• suLku íktºk Mktíkku»ku íÞkhu rðþu»k yLku çkË÷kÞu÷ MðYÃku çknkh Lkef¤u Au. (output) íku çkrnûkuÃk Au.
• yk{, ÚkðkÚke hkßÞLkk çkeò rðMíkkhku{ktÚke ÃkwLk: rLkûkuÃk çkLke þfu Au.
• yk{ ÚkðkÚke «Úkk fu ÔÞðMÚkk økrík{kLk hnu Au.
• yk ÔÞðMÚkk fu «Úkk yr¼øk{u ònuh ðneðxLku ðýkoLkkí{f Míkh WÃkhÚke rð&÷u»kýkí{f Míkh WÃkh ÷E
sðk{kt {ËË fhu÷ Au.
• rMkØktíkku (Principles) :
• ònuh ðneðxLke «ð]r¥kLkk Mkt[k÷Lk {kxu MktøkXLkLke sYh Ãkzu Au.
• yk MktøkXLkLke h[LkkLku Mk{òððk suBMk {wLke, ÕÞwÚkh økwr÷f, yu÷.ze. ÔnkRx íkÚkk WŠðf suðk ½ýk
®[íkfkuyu ®[íkLk fhu÷wt Au.
• yk ®[íkLkLku Ãkrhýk{u fux÷kf rMkØktíkku rðfMÞk Au.
• íku{kt MkkuÃkkrLkf íktºkh[LkkLkk rMkØktíkLkwt MÚkkLk «Úký ykðu Au.
• ðneðxLkk rMkØktík (Principles of Administration) :
• ykiãkurøkf ûkuºk yLku ÷~fhLkk MktøkXLkkuLkk yÇÞkMk WÃkhÚke Vuzrhf xuuE÷h, suBMk {wLke, ÕÞqÚkh økwr÷f
yLku yu÷.ze. ÔnkRx suðk ðneðxþkMºkeykuyu ònuh ðneðxLkk MktøkXLkLku Mk{òððk {kxu rMkØktíkku
rðfMkkðu÷k Au. yk rMkØktíkkuLku ÔÞðÂMÚkík yLku ði¿kkrLkf Zçku rðfMkkððk suBMk {wrLkyu ÃkkuíkkLkk rLkçktÄ
“MktøkXLkLkk rMkØktíkku”{kt «ÞíLk fhu÷ku Au.
• Ãkhtíkw yk rMkØktíkkuLkk MÚkkLk ytøku rððkË Au.
• ðneðxþkMºke nçkoxo yu. MkkÞ{Lk íkuLku rMkØktíkkuLku çkË÷u ‘ðneðxe fnuðíkku’ økýkðu Au.
• ònuh ðneðx Mkk{krsf rð¿kkLk nkuðkÚke íkuLkk rMkØktíkku ¼kuríkfþkMºk suðk ÷ûký Ähkðu Lkrn Ãkhtíkw íku
ðneðx{kt swËk swËk Míkhu {køkoËþofYÃk çkLku Au yLku íku heíku íkuLke ¾kMk WÃkÞ[kuøkeíkk Au.
• yk{ fux÷kf ðneðxþkMºkeyku yk rMkØktíkkuLkk MÚkkLk ytøku xefk fhíkk nkuðk Aíkkt yksu Ãký ònuh
ðneðx{kt íku MktøkXLkLku Mk{sðk {kxu [kðeYÃk ÏÞk÷ku íkku Au s.
341
(1) MkkuÃkkrLkf íktºkh[Lkk (Principle of Hierarchy) (rÃkhkr{z h[Lkk) :
• yk rMkØktík «{kýu MktøkXLkLkk nuíkwykuLke rMkrØ {kxu fkÞorð¼ksLkLku ÷eÄu MktøkXLkLkk Ãkuxkrð¼køkku h[kÞ
Au. yk «íÞuf rð¼køkLkk ÃkhMÃkhLkk MktçktÄku rLkrùík nkuÞ Au.
• MktøkXLkLke xku[ WÃkh yuf {wÏÞ yrÄfkhe nkuÞ Au.
• íku{Lkk nkÚk Lke[u MknkÞf yrÄfkheyku yLku yk MknkÞf yrÄfkheyku Lke[u økkiý f{o[kheyku yu{
MkezeLkk ÃkøkrÚkÞkLke su{ ¢r{f heíku MktøkXLkLkk rð¼køkku økkuXðkÞ Au.
• WÃkh íkhV síkkt MktøkXLkLkku ¼køk LkkLkku Úkíkku òÞ Au yLku Lke[u íkhV síkkt íku rðMíkhíkku òÞ Au.
• íkuÚke íkuLkku ykfkh rÃkhkr{z suðku çkLku Au.
• su{kt ykËuþ WÃkhÚke Lke[u íkhV ykøk¤ ðÄu Au yLku yk¿kkÄeLkíkk «{kýu fk{økehe yLku ynuðk÷
Lke[uÚke WÃkh íkhV òÞ Au.
Wíkhíkk ¢{u ykËuþMkr[ð [Zíkk ¢{u heÃkku®xøk ynuðk÷

LkkÞçk Mkr[ð
nuzf÷kfo
õ÷kfo
• yk{ MkkuÃkkrLkf rMkØktíkÚke MktøkXLkLke h[Lkk yLku fk{økehe Úkíke nkuðkÚke MktøkXLkLkk «íÞuf Míkh yuf
çkeò MkkÚku [ku¬Mk MktçktÄkuÚke Mktf¤kÞu÷k hnu Au.
• MktøkXLk{kt WÃkhÚke ykËuþ {u¤ððkLkku Au yLku Lke[u÷k f{o[kheyu WÃkh ykÄeLk hneLku fk{ fhðkLkwt Au
íku ¿kkLk [ku¬Mk Úkíkkt MktøkXLkLkk fk{økehe [ku¬Mk {køkuo - rLkÞ{ «{kýu ÚkkÞ Au.
• fkÞorð¼ksLk ÚkkÞ Au yLku rþMík s¤¤kÞ Au.
• {n¥ð :
(1) ykËuþ yLku heÃkku‹xøk [ku¬Mk ÃkØríkLku fkhýu økqt[ðý Úkíke LkÚke Ãkrhýk{u sðkçkËkhe rLkrùík ÚkE þfu
Au.
(2) íkçk¬kðkh ÔÞðMÚkk nkuðkÚke Mk¥kkLke MkkUÃkýe (Delegation of Power) ÔÞðÂMÚkík heíku ÚkE þfu Au.
(3) Ëhuf íkçk¬u fk{økehe/sðkçkËkhe/Mk¥kk MkkUÃkkÞu÷ nkuðkÚke Wå[ fûkkyu Lkeríkrð»kÞf çkkçkíkku s rðþu»k
æÞkLku ÷uðkLke ÚkkÞ Au.
{ÞkoËk :

342
(1) ynª {wÏÞ íkf÷eV Ëhuf íkçk¬k{ktÚke ÃkMkkh ÚkðkLku fkhýu Red tapism (rð÷tçk) ÚkðkLkku Au. yk
{ÞkoËkLku fkhýu MkkuÃkkLkef ÃkØríkLkk yLÞ ½ýk ÷k¼ nkuðk Aíkkt íku xefkí{f çkLku Au.
(2) [wMíkÃkýu ykËuþ yLku heÃkku‹xøkLke ÃkØríkÚke Wå[-ykÄeLk (Superior-Subordinate) MktçktÄu sL{u Au su
÷ktçku økk¤u MktøkXLk {kxu LkwfMkkLkfíkko çkLku Au.
(3) rÃkhkr{z WÃkh yufË{ Mkktfzku çkLkíkku nkuðkÚke Wå[ fûkkyu Mk¥kkLkwt fuLÿefhý yLku fk{Lkwt ¼khý
ÚkðkLkk «&™ku Mkíkík hnu Au.
WÃkh {wsçkLkk ÷k¼-økuh÷k¼ nkuðk Aíkkt {kuxk íktºk {kxu yk ÃkØrík ð»kkuoÚke WÃkÞkuøke Ãkwhðkh ÚkÞu÷ Au.
• y÷çk¥k, íkuLke {ÞkoËkyku Ëqh fhðk ‘÷uð÷ s®BÃkøk’, ðÄw Mk¥kkLke MkkUÃkýe, Wå[ fûkkyu yuf s
ÔÞÂõíkLku çkË÷u fr{rx îkhk rLkýoÞ ðøkuhu WÃkkÞku ÞkuS yk Time Tested ÃkØrík {kuxk «{ký{kt
y{÷{kt Au.
(2) ykËuþLke yufíkk-MkkíkíÞ-Lkku rMkØktík (Principle of Unity of Command) :
• ykËuþLke yufíkkLkk rMkØktíkLkwt Mk{ÚkoLk nuLkúe VuÞku÷, ÕÞwÚkh, økwr÷f, ßnkuLk rÃkVLkh suðk ðneðxþkMºkeykuyu
fhu÷wt Au.
• yk rMkØktík ÷~fhe ðneðx{ktÚke ònuh ðneðxu {u¤ÔÞku Au.
• yk rMkØktík «{kýu ònuh MktøkXLkLkk fk{ fhíkk f{o[kheykuLku yuf fk{ {kxu yLku yuf Mk{Þu yuf s
WÃkhe yrÄfkheLkku ykËuþ {¤ðku òuEyu yLku yk ykËuþLkwt Ãkk÷Lk Úkðwt òuEyu.
• rnLËw ÷øLk«Úkk{kt yuf s SðLkMkkÚkeLkk rLkÞ{{kt Ãký yk s rMkØktík (i,e. One should report to
one only) ÃkkÞk{kt Au.
• yk rMkØktíkLku ÷eÄu MktøkXLk{kt rþMík yLku ÔÞðMÚkk s¤ðkÞ Au íkÚkk MktøkXLkLke «ð]r¥kyku ðå[u Mktf÷Lk
{sçkqík hnuíkk fk{økehe MÃkü yLku ÍzÃke çkLke Au.
• íkuLkkÚke sðkçkËkheLkwt MÚkkLk MÃkü çkLkíkkt Mk¥kk {sçkqík çkLku Au yLku MktøkXLkLkwt MÚkkrÞíð s¤ðkÞ Au.
• ÕÞwÚkh økw÷f nfu Au fu, “yLkuf yrÄfkheyku ÃkkMkuÚke ykËuþ {u¤ðíkku f{o[khe økqt[ðkÞu÷ku, rçkLkfkÞoûk{
yLku rçkLksðkçkËkh Úkþu.
• ÷k¼ :
(1) ykËuþ{kt çkuðzÃkýwt Lk hnuðkÚke økqt[ðý Úkíke LkÚke. y{÷ fhLkkhLku MÃkü ykËuþ {¤u Au íkuÚke
sðkçkËkhe Ãký rLkrùík ÚkE þfu Au.
(2) ykËuþLkk çkuðzkÃkýk (Multiplicity of Command)Úke Úkíkk «&™ku Ëqh ÚkkÞ Au.
• Ãkhtíkw yk rMkØktíkLkk Mk{ÚkofkuLke su{ íkLkk xefkfkhku Ãký ½ýk Au.
• yk rMkØktíkLkku rðhkuÄ fhLkkhk{kt Vuzrhf xuR÷h, ßnkuLk ze. {e÷ux, Mkuf÷h nzMkLk íkÚkk nçkox MkkÞ{Lk
343
{wÏÞ Au.
• yk ®[íkfkuLkwt {kLkðwt Au fu rðþu»kefhýLkk Þwøk{kt ykËuþLke yufíkkLkk rMkØktíkLkwt [wMíkÃkýu Ãkk÷Lk fhðwt
{w~fu÷ Au.
• Ëk.ík., Ãkt[kÞíke hkßÞ{kt «kÚkr{f ykhkuøÞ fuLÿLkk zkìõxhLku xe.ze.yku.Lkk ykËuþ yLku ykhkuøÞ
¾kíkkLkk yrÄfkheLkk yu{ yuf ðneðxe yLku çkeò ÄtÄkfeÞ fu xufTrLkf÷ ykËuþ {¤e þfu Au.
• Ëk.ík., rsÕ÷k f÷uõxh suðe fk{økehe{kt yLkuf «&™ku/fk{økeheLkwt Mktf÷Lk sYh nkuÞ íÞkhu f÷uõxhLku
yufÚke ðÄw ¾kíkktyku Mkq[Lkk ykÃku Au yLku heÃkkuxo {ktøku Au.
• ykLku fkhýu rsÕ÷k fûkkLkwt Mktf÷Lk ÔÞðÂMÚkík heíku s¤ðkE hnu Au.
• ynª nçkoxo MkkÞ{Lk suðk ®[íkfkuLkwt {kLkðwt Au fu ykËuþLke yufíkkLkku yÚko ÔÞkÃkf çkLkkððku òuEyu yLku
íku{kt yuðe [ku¬Mk yrÄfkhe nkuðku òuEyu suLke yk¿kkLkwt Ãkk÷Lk MktøkXLkLkk f{o[kheyku {kxu sYhe -
yrLkðkÞo çkLku.
• yk{ ÚkðkÚke ykËuþLke yufíkkLkk rMkØktíkLkwt nkËo s¤ðkE hnu Au.
(3) ytfwþ rðMíkkh fu rLkÞ{LkûkuºkLkku rMkØktík (Span of Control) :
• ytfwþ rðMíkkhLkku rMkØktík ònuh ðneðxu {kLkMkþkMºk ÃkkMkuÚke {u¤ÔÞku Au.
• ònuh ðneðx{kt yk rMkØktíkLkku rðfkMk fhðkLkwt {kLk suBMk {qLke yLku ÕÞwÚkh økwr÷fLku Vk¤u òÞ Au.
• yk rMkØktík «{kýu ònuh ðneðx{kt fkuuE Ãký yrÄfkheLkku ytfwþ rðMíkkh yux÷ku s nkuðku òuEyu fu
sux÷k rðMíkkhLkwt íku fwþ¤íkkÃkqðof Mkt[k÷Lk fhe þfu.
• fkuE Ãký ÔÞÂõíkLku yLÞ ÔÞÂõíkykuLke yLku rðMíkkhLke fk{økehe WÃkh æÞkLk hk¾ðkLke þÂõíkLke
{ÞkoËk nkuÞ Au suLku ònuh ðneðx{kt ytfwþ rðMíkkhLkk rMkØktík íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
• yk rMkØktíkLkwt Mk{ÚkoLk nur{ÕxLk, WŠðf yLku økúunk{ ðu÷kMk suðk ðneðxþkMºkeykuyu Ãký fÞwO Au.
• Ãkhtíkw yuf yrÄfkhe íkuLke nkÚk Lke[uLkk fux÷k økkiý f{o[kheykuLke yLku rðMíkkhLke fk{økehe WÃkh
yMkhfkhf ytfwþ hk¾e þfu, yu çkkçkíkk{t ðneðxþkMºkeyku{kt yuf{ku LkÚke.
• y÷çk¥k, swËk swËk ðneðxþkMºkeykuyu yrÄfkheLkk ytfwþ rðMíkkhLku yMkh fhíkk Ãkrhçk¤ku ykÃkðk
«ÞíLk fÞkO Au.
• ðneðxþkMºke ÕÞwÚkh økwr÷fu yk {kxu Ãký Ãkrhçk¤kuLku {n¥ðLkkt økýkÔÞkt Au.
• su{kt «Úk{ fkÞo fuðk MðYÃkLkwt Au íku çkkçkík {n¥ðLke økýe Au.
• fkÞo su{ Mkh¤ MðYÃkLkwt íku{ ytfwþ rðMíkkh {kuxku çkLke þfu Au.
• çkeS çkkçkík Au, Mk{Þ.

344
• òu MktøkXLkLke MÚkkÃkLkk XefXkf Mk{Þ Ãknu÷kt ÚkE nkuÞ íkku íkuLke fk{økeheLke «ýk÷eykuLkku rðfkMk
ÚkðkÚke ytfwþ rðMíkkh ðÄe þfu Au.
• ºkeS çkkçkík økwr÷fu MÚk¤Lku økýkðe Au.
• òu MktøkXLkLkk f{o[kheyku yuf s MÚk¤u fk{ fhíkk nkuÞ íkku ytfwþrðMíkkh rðMík]ík çkLku Au.
• íkuÚke rðhwØLke ÃkrhÂMÚkríkyku{kt ytfwþ rðMíkkh ½xu Au.
• yk ºký çkkçkík WÃkhktík {wÏÞ fu WÃkhe yrÄfkheLkwt ÔÞÂõíkíð sux÷wt «¼kðþk¤e nkuÞ íkÚkk hkßÞu
xufTLkku÷kuSLke çkkçkíku sux÷ku ðÄw rðfkMk fÞkuo nkuÞ íkux÷ku ytfwþrðMíkkh rðMík]ík çkLke þfu Au.
• nk÷k{t ÍzÃke nðkE {wMkkVhe yLku RLVku{uoþLk xufTLkku÷kuS ytfwþrðMíkkh {kxu {n¥ðLke çkLke hne Au.
• ytfwþrðMíkkh {kxu hk»xÙeÞ [krhºÞ Ãký {n¥ðLke çkkçkík çkLku Au.
• su ËuþLkk ÷kufku{k rþMíkLkk MktMfkh Ÿ[k nkuÞ, hk»xÙT«u{ Ÿ[ku nkuÞ íÞkt ytfwþrðMíkkh {kuxku çkLke þfu
Au.
• fkhý fu ykðk hkßÞ{kt f{o[kheyku fk{ «íÞu {khkÃkýLke ÷køkýe Ähkðíkk nkuÞ Au. Ëk.ík., òÃkkLk
yLku RÍhkÞ÷ yk çkkçkíkLkk {n¥ðLkk WËknhý Au.
(4) Mk¥kkrÄfkh yLku sðkçkËkhe (Authority and Responsibility) :
• fkuE Ãký fkÞoLkk y{÷efhý {kxu rLkrùík MðYÃku sðkçkËkhe MkkUÃkðe Ãkzu yLku yk sðkçkËkhe ðnLk
fhðk {kxu sYhe Mk¥kk MkkUÃkðe Ãkzu.
• yk {wÆku MktøkXLkLkk Mkt[k÷Lk {kxu {q¤¼qík sYrhÞkík Au yLku sux÷wt ÞkuøÞ heíku yk ÔÞðMÚkk økkuXðkÞ
íkux÷wt íktºk fkÞoûk{ çkLku.
• ykÚke, ònuh MktøkXLk {kxu Mk¥kkrÄfkhe yLku sðkçkËkheLkku rMkØktík íkuLkk ykí{k Mk{kLk Au.
• yk rMkØktík MktøkXLkLke «r¢ÞkLku rðþu»k «¼krðík fhu Au.
• Mk¥kkrÄfkhLkk yÚko MktçktÄu ðneðxþkMºkeyku{kt yuf{íke LkÚke.
• nuLkúe VuÞku÷, {ufMkðuçkh, ÕÞwÚkh økwr÷f, íkÚkk WŠðf suðk ÃkhtÃkhkðkËe ®[íkfkuLkk {íku Mk¥kkrÄfkh yu
yuf fkLkqLke çkkçkík Au.
• íku{Lkk {íku su ÔÞÂõíkkuLkk nkÚk{kt Mk¥kk nkuÞ Au íkuyku rLkBLk f{o[kheyku ÃkkMku ykþkÃkk÷Lk fhkððkLkku
yrÄfkh Ähkðu Au.
• Ãkhtíkw {kLkðMktçktÄ rMkØktíkLkk Mk{ÚkofkuLkk {íku {¥kkrÄfkh yuðe çkkçkík Au suLkwt rð&÷u»ký yLku yÇÞkMk
{kLkððíkoLk{kt s ÚkE þfu Au.
• {uhe Ãkkfoh, Vku÷ux, yuÕxLk{uÞku yLku nçkoxo MkkÞ{Lk suðk ®[íkfku {Lkkuði¿kkrLkf ykÄkhLku {n¥ð
345
ykÃkeLku fnu Au fu fux÷ef yuðe ÃkrhÂMÚkríkyku nkuÞ Au su{kt ÷kufku çkeòLkk ykËuþLkwt Ãkk÷Lk fhu Au.
• yk{ Aíkkt fne þfkÞ fu Mk¥kkrÄfkh yu MðYÃku fkLkqLke ðÄw Au.
• ònuh ðneðx{kt økkiý yrÄfkheLku Wå[ yrÄfkheLkk ykËuþ øk{íkk Lkk nkuÞ íÞkhu Ãký yLku íkuÚke
ykøk¤ íku{Lke RåAkLke íkÆLk rðhwØ nkuÞ íkkuÃký ykËuþLkku y{÷ fhðku Ãkzu Au.
• yk{ Mk¥kkrÄfkhLkku ykËuþ ytrík{ nkuÞ Au.
• yk{ Aíkkt Mk¥kkrÄfkh Lku þÂõík fu suLke MkkÚku Lkiríkfíkk òuzkÞu÷e nkuÞ Au íku yLku Mkk{ÚÞo fu «¼kðLkku
MkkÚk sYhe Au. þÂõík (power) yLku «¼kð (influence) rðLkk Mk¥kkrÄfkhLku ðkMíkrðfíkkLkku ykÄkh
yux÷u fu økkiý f{o[kheyku îkhk yLkkiÃk[krhf Mknfkh ykuAku {¤u Au.
• Mk¥kkrÄfkhLku sðkçkËkhe MkkÚku MkeÄku MktçktÄ Au.
• MktøkXLk{kt sðkçkËkhe MkkUÃÞk rðLkk Mk¥kkrÄfkhLkku yÚko LkÚke yLku çkeS çkksw Mk¥kkrÄfkh rðLkkLke
sðkçkËkhe Ãkqhe fhðe {w~fu÷ nkuÞ Au.
• ònuh MktøkXLk{kt Wå[ yrÄfkhe rLkBLk yrÄfkheLku rLkýoÞku ÷uðk íkÚkk rLkýoÞkuLkk y{÷ {kxu fux÷ef
sðkçkËkheyku MkkUÃku Au, íÞkhu Mk¥kkrÄfkhLkwt «ríkrLkÄkLk (Delegation) Ãký fhu Au.
• íkuÚke ònuh MktøkXLk{kt fk{økehe ytrík{ sðkçkËkhe fkLkqLke heíku {wÏÞ yrÄfkheLke økýÞk Au.
• yk{ nkuðkÚke økkiý yrÄfkhe Mk¥kkrÄfkheLkku WÃkÞkuøk yÞkuøÞÃkýu fhu íkku Wå[ yrÄfkhe ÃkkuíkkLkku
Mk¥kkrÄfkh Ãkhík ÷E þfu Au.
• yux÷wt s Lkrn økkiý yrÄfkheLku íkuLkk yÞkuøÞ ðíkoLk - fk{økehe {kxu íkuLke «rMkØ fkÞoðkne Ãký fhe
þfu Au.
• MktøkXLk{k sðkçkËkheLke {kºkk «{kýu Mk¥kkrÄfkh Ãký økkiý f{o[kheLku Wå[ yrÄfkheyu ykÃkðku
sYhe Au.
• òu yk{ Lk ÚkkÞ íkku MktøkXLkLke fk{økehe çkhkuçkh Úkíke LkÚke.
• y÷çk¥k yu sYhe Au fu Wå[ yrÄfkheyu Mk¥kkrÄfkheLkwt «ríkrLkÄkLk fÞkO ÃkAe økkiý yrÄfkheyku -
f{o[kheyku WÃkh rLkheûký yLku rLkÞtºký hk¾ðwt sYhe Au.
• Mk¥kkrÄfkhLkk y{÷ WÃkh MktøkXLkLke çknkhLkkt fux÷ktf Ãkrhçk¤ku yLku MktøkXLkLke yktíkrhf {ÞkoËkyku
Ãký yMkh fhíke nkuÞ Au.
• íkuÚke fux÷kf ®[íkfkuLkwt {kLkðwt Au fu MktøkXLk{kt Mk{kLk MÚkkLk Ähkðíke «íÞuf ÔÞÂõíkLku Mk{kLk sðkçkËkhe
MkkUÃkðe òuEyu Lknª.
• íkuÚke [uMxh çkLkkozoLkwt {kLkðwt Au fu ÞkuøÞ {wÏÞ fkhkuçkkheLke fwþ¤íkk yu{kt Au fu íkuýu fkuLku, fux÷e
sðkçkËkhe MkkUÃkðe íkuLkku ÞkuøÞ rLkýoÞ fhðku òuEyu.

346
• ynª ònuh ðneðx yu rð¿kkLk WÃkhktík f¤k Ãký Au íkuLke «íkerík ÚkkÞ Au.
• sðkçkËkheLkwt yuf Lkiríkf ÃkkMkwt Ãký Au.
• ònuh ðneðx{kt Ãký yk Ãkrhçk¤Lku ¼÷u fkLkqLke ykÄkh Lk nkuÞ íkkuÃký íku {n¥ð Ähkðu Au.
• yLkkiÃk[krhf MktøkXLkLke heíku ònuh ðneðx{kt Ãký fux÷kf yrÄfkheyku ykuAk Mk¥kkrÄfkh MkkÚku ðÄw
sðkçkËkhe yËk fhðe íkuLku Lkiríkf Vhs økýíkk nkuÞ Au.
• yksu ònuh ðneðx{kt Mk¥kkrÄfkh ¾kíkkt (Departments) su{kt yuf ÔÞÂõík ytrík{ heíku sðkçkËkh
nkuÞ Au íkuLku íkku yÃkkÞ s Au.
• WÃkhktík Mkr{ríkyku (Committees), {tz¤ku (Boards) yLku rLkøk{ku (Corporations)Lku Ãký Mk¥kkrÄfkh
yÃkkÞ Au.
• ykðk Mk{Þu fkuE fk{økehe {kxu fu rLkýoÞ {kxu fkuE yuf ÔÞÂõíkLku sðkçkËkh Xuhðe þfkíke LkÚke.
• yk {kxu MktÞwõík sðkçkËkheLkk ÏÞk÷Lkku Mðefkh fhkÞku Au.
• MktÞwõík sðkçkËkhe{kt rLkýoÞ [[korð[khýkLku ytíku ÷uðkÞ Au.
• íkuÚke íkuLkku rLkýoÞ ðÄw ÃkwÏík økýkÞ Au.
• ð¤e Mk¥kkLkku ËwhwÃkÞkuøk ÚkðkLke þõÞíkk ½xu Au.
• yk{ Aíkkt õÞkhuf MkkiLke sðkçkËkhe yu fkuELke Lkrn yuðwt Ãký çkLku Au.
• yk{ ònuh ðneðxLkk {kuxk ¼køkLkk {køkoËþof rMkØktíkku{kt Mkkhkt yLku LkhMkkt çktLku ÃkkMkkt hnu Au.
• íkuÚke s W¥k{ MktøkXLk yu økýkÞ Au fu su yk rMkØktíkkuLkku Mk{íkku÷ WÃkÞkuøk fhe þfu.
• íkuðe s ÷eÞuLzLkku WŠðfu MktÞwõík sðkçkËkheLkk rMkØktíkLkku rðhkuÄ fhu÷ku.
(5) Mk¥kkrÄfkhLkk «ríkrLkÄkLkLkku rMkØktík (Principle of Delegation o Authority) :
• yk rMkØktíkLkk rðfkMk{kt Ãký ÃkhtÃkhkðkËeykuLkk Mk{ÞÚke yÇÞkMkeyku hMk ÷E hÌkk Au.
• yk yÇÞkMkeykuLkwt {kLkðwt Aufu ònuh ðneðx{kt Mk¥kkrÄfkh {u¤ððk {kxuLkwt ykf»koý nkuÞ Au.
Mk¥kkrÄfkhLkk yk MðYÃkLku ÷eÄu íkuLku Mk¥kk AkuzðkLkwt Mðk¼krðf heíku yrÄfkheLku øk{u Lkrn.
• {kLkðMkns Lkçk¤kEyu hne Au fu Lke[uLkkLke Mk¥kk Ãkkuíkku ¼kuøkðu yLku ÃkkuíkkLke sðkçkËkhe Lke[uLkkLku
MkkUÃkðk «ÞkMk fhu.
• íkuÚke MkkuÃkkrLkf «fkhLkk MktøkXLk yLku Lkçk¤kEyku MkkÚku Ãký WÃkÞkuøke Au fkhý íkuk{t Mk¥kk-sðkçkËkheLke
rLkrùíkíkk {nËTytþu hnu Au.
• yk{ Aíkkt ytfwþrðMíkkhLkk rMkØktík «{kýu «íÞuf yrÄfkheLku íkuLke nkÚk Lke[uLkk f{o[kheykuLke fk{økehe
WVh rLkheûký hk¾ðkLke fux÷ef {ÞkoËk nkuÞ Au.
347
• yk WÃkhktík MktøkXLkLke ytËh yLku MktøkXLkLke çknkh yuðe fux÷ef ÃkrhÂMÚkríkyku Mkòoíke nkuÞ Au, suLku
÷eÄu ykÄwrLkf sxe÷-{kuxkt MktøkXLkku{kt {wÏÞ yrÄfkheLke rLkýoÞþÂõíkLke fux÷ef {ÞkoËk ykðu Au.
• ykðk Mk{Þu {wÏÞ yrÄfkhe íku{Lkk nkÚk Lke[uLkk økkiý yrÄfkheLku fk{økehe {kxu rLkýoÞ ÷uðkLke
fux÷ef Mk¥kk ykÃku Au.
• Mk¥kkLkk «ríkrLkÄkLkLke yk «r¢Þk WÃkhLkk yrÄfkhe íkhVÚke økkiý yrÄfkhe íkhVLkwt nkuÞ Au yuu{ suBMk
{wLkeLkwt fnuðwt Au.
• y÷çk¥k, {wÏÞ yrÄfkhe Mk¥kkrÄfkhLku «ríkrLkÄkLk fÞko ÃkAe íkuLkk WÃkh rLkheûký yLku rLkÞtºký hk¾e
þfu Au.
• Mk¥kkrÄfkhLkwt yk «ríkrLkÄkLk ykiÃk[krhf yLku yLkkiÃk[krhf çktLku «fkhLkwt nkuE þfu Au.
• yux÷u fu Mk¥kkrÄfkh ÷ur¾ík heíku fux÷ef fk{økehe {kxu yÃkkÞ Au íkku õÞkhuf yLkkiÃk[krhf heíku {kir¾f
heíku Ãký ykÃke þfkÞ Au.
• Mk¥kkrÄfkhLkwt yk «ríkrLkÄkLk {nËTTytþu yÄku{w¾e yux÷u fu {wÏÞ yrÄfkhe íkhVÚke økkiý yrÄfkhe
íkhV nkuÞ Au, yu{ suBMk {wLkeLkwt fnuðwt Au.
• «ku. xuheLkwt {kLkðwt Au fu ykðwt «ríkrLkÄkLk fkuE Ãký rËþk{kt nkuE þfu Au.
• su{ fu ÷kufþkne{kt {íkËkhku îkhk «{w¾Lku yÃkkíke Mk¥kkLkwt «ríkrLkÄkLk yu Wæðoøkk{e Au.
• yk WÃkhktík çkkÌk «ríkrLkÄkLk Ãký nkuE þfu Au.
• su{ fu 26 òLÞw. 2001{kt økwshkíkLkk ÄhíkeftÃk{kt hkníkfkÞo {kxu ¼khík Mkhfkh yLku økwshkík Mkhfkhu
fux÷ef rçkLkMkhfkhe MðiÂåAf MktMÚkkykuLku hkníkfkÞo yLku ÃkwLkðoMkðkx {kxu ykÃku÷ Mk¥kkrÄfkh.
• Mk¥kkLkwt yk «ríkrLkÄkLk «íÞûk WÃkhktík Ãkhkuûk MðYÃkLkwt Ãký nkuE þfu Au. Ëk.ík. y{urhfLk «{w¾Lke
{íkËkh{tz¤ îkhk [qtxýe.
• Mk¥kkrÄfkhLkk «ríkrLkÄkLkLkk yk rMkØktíkLku ÷eÄu ònuh MktøkXLk{kt økkiý yrÄfkheyku-f{o[kheykuLku fk{
fhðkLke íkk÷e{ {¤u Au, fk{ fhðk «kuíMkknLk {¤u Au yLku {wÏÞ yrÄfkhLkwt ¼khý ½xu Au.
• íku MkkÚku MktøkXLkLke fk{økehe ÍzÃke, fhfMkhÃkqýo yLku fkÞoûk{ çkLku Au.
• y÷çk¥k yk rMkØktíkLke {ÞkoËk yu Au fu íkuLkkÚke MktøkXLk{kt õÞkhuf ÔÞÂõíkíð Mkt½»ko WËT¼ðu Au.
• WÃkhktík, suLku Mk¥kk MkkUÃkkÞ íkuLku ÞkuøÞ íkk÷e{ íku{s ÷kÞfkík, fkÞoûk{íkk yLku «k{krýfíkk ðøkuhu
ÃkkMkktyku æÞkLku ÷uðk Ãký ¾çkq sYhe Au.
• nfefíku, Mk¥kkLkwt fuLÿefhý ÞkuøÞ LkÚke íkuðe s heíku Ãkqhíke fk¤S ðøkhLkwt «ríkrLkÄkLk (Mk¥kkMkkUÃkýe)
Ãký ½ýk «&™ku MkSo þfu Au.
• íkuÚke ðneðxþkMºke ni{uLkLkwt fnuðwt Au fu «ríkrLkÄkLk Mk{Þu ÔÞÂõík Lkrn ÃkË òuðwt òuEyu, yux÷u fu

348
MktøkXLkLkku ÃkË¢{ ò¤ððku òuEyu íkÚkk økkiý yrÄfkheLke ÷kÞfkík yLku çkeò yLkuf ÃkkMkkt æÞkLku ÷uðkt
òuEyu.
• «{ký{kt íkuLku «ríkrLkÄkLk fhðwt òuEyu.
• ÷k¼ :
(1) Mkðkuoå[ yrÄfkheLkk fkÞo¼khýkt ½xkzku.
(2) Lke[uLkk f{o[kheykuLku «kuíMkknLk.
(3) rð÷tçk rLkðkhý.
(4) Lke[uLkk f{o[kheyku Ãkh sðkçkËkhe îkhk rLkÞtºký
(5) fkÞoûk{íkk yLku fhfMkh.
(6) çkeS nhku¤ íkiÞkh ÚkkÞ Au.
• {ÞkoËk :
(1) fkÞËkfeÞ {ÞkoËk.
(2) Lke[uLkk f{o[kheykuLke ÷kÞfkíkLke {ÞkoËk.
(3) ËwhwÃkÞkuøkLke Mkt¼kðLkk
(4) Mk¥kk¼q¾ - Mk¥kk Lk AkuzðkLke {q¤¼qík Lkçk¤kE.
(5) økwhwíkkøkútrÚk.
(6) {wÏÞ yrÄfkheLke ytrík{ sðkçkËkhe
(7) Lkçk¤e Ëu¾hu¾ ÔÞðMÚkkÚke Q¼k Úkíkk «&™ku.
• WÃkh ËþkoÔÞk {wsçk Mk¥kkLke MkkUÃkýe{kt ÷k¼ íku{s økuh÷k¼ çktLku nkuðk Aíkkt su{ su{ fkÞoûkuºk yLku
fkÞo¼kh ðÄíkku òÞ íku{ íku{ Mk¥kkMkkUÃkýe ðÄkhíkk sðwt yrLkðkÞo çkLku Au.
• y÷çk¥k, Mk¥kk yu “fk[k Ãkkhk” suðe Au íkuLku Ãk[kððk {kxu WÃkh Ëþkoðu÷ {ÞkoËkyku ¾qçk fk¤SÃkqðof
æÞkLku ÷uðe sYhe Au.
• Lknª íkku íkuLkk ËwhwÃkÞkuøk ¾qçk økt¼eh Mk{MÞk Q¼e fhe þfu Au.
(6) Mktf÷LkLkku rMkØktík (Principle of Co-ordination) :
• yk rMkØktíkLkwt Mk{ÚkoLk nuLkúe VuÞku÷, ÕÞwÚkh økwr÷f, ÷eÞuLz÷ WŠðf suðk ÃkhtÃkhkðkËe íkÚkk {uhe Ãkkfoh,
Vku÷ux yLku [uMxh ykE. çkLkkozo suðk {kLkðMktçktÄðkËeykuyu ÃkkuíkkLke árüyu fÞwO Au.
• ònuh MktøkXLk yLku Mkt[k÷Lk çktLku {kxu Mktf÷LkLkku rMkØktík {n¥ðLkku Au.
349
• ònuh MktøkXLk{kt rðrðÄ rð¼køkku nkuÞ Au yLku yk rðrðÄ rð¼køkku{kt yLkuf f{o[kheyku nkuÞ Au.
• MktøkXLkLkk nuíkwykuLke rMkrØ {kxu yk rð¼køkku ðå[u yLku f{o[kheyku ðå[u {kºk ©{rð¼ksLk yLku
rðþu»kefhý ÚkkÞ íku Ãkqhíkwt LkÚke.
• Mktf÷LkLkk rMkØktík «{kýu MktøkXLkLkk fkuE çku rð¼køkku fu f{o[kheyku{kt fk{økeheLkwt ÃkwLkhkðíkoLk ÚkkÞ
Lkrn íku nkËoYÃk çkkçkík Au.
• Mktf÷Lk ytøku swËk swËk rLk»ýkíkkuyu ÔÞkÏÞk ykÃkðk «ÞkMk fhu÷ Au.
• Ãkhtíkw yu{ fne þfkÞ fu Mktf÷Lk yu Mkk{kLÞ nuíkwLke rMkrØ yÚkuo MktðkËe Ãkøk÷kt (harmoneous actions)
÷uðk {kxu MktøkXLkLkk rðrðÄ yuf{kuLke fk{økeheLkwt Mk{ÞMkhLkwt yLkwfq÷Lk Au, suÚke íku{Lkwt fkÞo fkuE Ãký
òíkLkk ½»koý fu çkuðzkÞk rðLkk yrðhíkÃkýu [k÷wt hnu.
• Mktf÷LkLkk {wÏÞíðu [kh «fkh Au : «Úký Au {k¤¾køkík (structural) Mktf÷Lk su{kt MktøkXLkLkk swËk
swËk rð¼køkku ðå[uLkk Mkw{u¤ WÃkh ¼kh yÃkkÞ Au.
• yk «fkhLkwt Mk{ÚkoLk ÃkhtÃkhkøkíkðkËeykuyu fÞwO Au.
• çkeòu «fkh yu {kLkrMkf Au íku{kt f{o[kheyku{kt ÃkhMÃkhLkk hMk, yr¼hwr[Lku æÞkLk{kt ÷E íku{Lkk{kt
yLkwfq÷Lk ðÄu, íku{Lkk «&™ku - Mkt½»kkuoLkwt rLkðkhý ÚkkÞ íku çkkçkík WÃkh ¼kh yÃkkÞ Au.
• yk «fkhLkwt Mk{ÚkoLk {kLkðMktçktÄeðkËe {uhe Ãkkfoh, Vku÷ux yLku LÞq{uLku fhu÷ Au.
• ºkeòu «fkh Au Qæðoøkk{e (vertical) su{kt MktøkXLkLkk rðrðÄ yuf{ku ðå[u Mktf÷Lk WÃkh ¼kh yÃkkÞ
Au.
• ßÞkhu [kuÚkku «fkh yu Mk{rûkríks (horizontal) Au su{kt ðneðxLkk Mk{kLk Míkhu hnu÷ f{o[kheyku ðå[u
Mktf÷Lk MkÄkÞ Au.
• Mktf÷Lk {kxu fkÞo¢{Lkk ykÞkusLk MkkÚku s rð[khýk þY ÚkkÞ Au.
• MktøkXLkLke fk{økeheLkk «íÞuf íkçk¬u Mkr{ríkyku, ÃkrhMktðkËku, yktíkh¾kíkkfeÞ çkuXfku suðe xufTrLkfkuLkku
WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.
• Mktf÷Lk {kxu rðrðÄ rð¼køkkuLkk f{o[kheyku ðå[uLkk «íÞûk MktÃkfo íkku WÃkÞkuøke Au s.
• Ãkhtíkw íku þõÞ Lk nkuÞ íÞkt Ãkhkuûk MktÃkfo {kxu {krníkeMkt[kh (communication) yLku {krníke«Mkkhý
WÃkÞkuøke çkLku Au.
• Mktf÷Lk {kxu MktøkXLkLke fkÞoÃkØríkLku rLkÞ{çkØ, AkÃku÷k Vku{o, {uLÞwy÷ îkhk [ku¬Mk çkLkkðkÞk Au.
• MkhfkhLke fk{økehe{kt Lkkýkt ¾kíkwt yuf «fkhu rðrðÄ ¾kíkk ðå[u Mktf÷LkLkwt fk{ Ãký fhu Au.
• ykÄwrLkf Mk{Þ{kt MIS - Management Information Systems îkhk Mktf÷LkLke fk{økehe ði¿kkrLkf
Äkuhýu rðfMkkððk{kt ykðe Au.

350
• Mktf÷LkLkk rMkØktíkLkk yMkhfkhf y{÷Úke MktøkXLk{kt MktÞkursík {Lkkuçk¤ (team spirit) yLku Mknfkh
íkÚkk yLkwfq÷Lk ðÄu Au.
• ð¤e, fk{økehe Mkh¤ çkLku Au yLku nuíkwku Mk{ÞMkh rMkØ ÚkE þfu Au.
• MkV¤ Mktf÷LkLke {køkoËþof Ãkqðoþhíkku yLku {ÞkoËkyku :
(1) «íÞûk MktçktÄkuu : {kºk nwf{Úke Mktf÷Lk þõÞ Lk çkLku.
• f{o[kheyku MkkÚku MkeÄk MktÃkfoÚke s yk ÞkuøÞ heíku y{÷{kt {qfe þfkÞ.
(2) þYykíkÚke s Mktf÷LkLkwt ykÞkusLk : MktøkXLkLke h[Lkk yLku fkÞo ytøkuLkk Lkerík½zíkh{kt s Mktf÷LkLkku
Mk{kðuþ ÚkkÞ íku sYhe Au.
(3) Mkíkík økríkþe÷íkk : ÃkrhðíkoLkþe÷ Mk{ks yLku MktòuøkkuLku Mðefkhe þfu íkuðe «økríkþe÷ Mktf÷Lk
ÔÞðMÚkk nkuðe òuEyu.
(4) f{o[kheykuLku ÞkuøÞ MÚkkLk : ÞkuøÞ Mktf÷Lk îkhk f{o[kheykuLku ðneðx{kt ÞkuøÞ MÚkkLk Au íkuðwt ÷køku íku
MktøkXLk {kxu ¾qçk {n¥ð Au.
(5) {krníke yLku MktËuþkÔÞðnkhLke fkÞoûk{íkk : WÃkh ËþkoÔÞk {wsçk ykÄwrLkf Mk{Þ{kt MISyu ¾qçk
«økrík MkkÄe Au yLku RLVh{uþLk xufTLkku÷kuSÚke yk ûkuºk yøkkW fhíkkt ¾qçk fkÞoûk{ ÔÞðMÚkk ÚkðkÚke
Mktf÷LkLke fk{økeheLku Wå[ Ãkrh{ký «kÃík ÚkÞu÷ Au.
(7) rLkheûkýLkku rMkØktík (Principle of Supervision) :
“THAT WHICH NOT SUPERVISED IS NOT DONE.”
• rLkheûký fu yðuûký yu Mkt[k÷Lkwt yøkíÞLkwt fkÞo Au.
• ðneðxþkMºkeykuyu ðneðx WÃkh ®[íkLk þY fÞwO íÞkhÚke rLkheûkýLku Mkt[k÷Lk {kxu yøkíÞLke çkkçkík
økýu÷e Au.
• íku fkuE Ãký MktøkXLk {kxu {q¤¼qík çkkçkík Au.
• MkkuÃkkrLkf íktºk-h[Lkk{kt Wå[ yrÄfkhe økkiý yrÄfkheLke fk{økeheLkwt rLkheûký yLku rLkÞtºký fhu íku
¾kMk òuðkÞ Au.
• ðneðxþkMºke ßnkuLk ze. {e÷uxLkwt {kLkðwt Au fu rLkheûkýLku ÷eÄu yuf íkhV MktøkXLk{kt ÞkuøÞÃkýu Mktf÷Lk
s¤ðkÞ Au yLku çkeS çkksw «íÞuf yuf{ íkuLke fk{økehe çkhkuçkh çkòðu íkuLke fk¤S ÷uðkÞ Au.
• rLkheûký {kxu ytøkúuS{kt ðÃkhkíkku ‘supervision’ þçË super yLku vision yuðk çku þçËkuLkku çkLku÷ku Au.
• yk çku þçËkuLkku MktÞwõík yÚko fk¤SÃkqðof yLku yrÄfkhÃkqðof íkÚkk nuíkwMkh òuðwt íkuðku ÚkkÞ Au.
• rLkheûký{kt rLkheûkf ÃkkuíkkLkk yrÄfkhLke Yyu f{o[kheykuLku {køkoËþoLk ykÃku Au.
351
• íku f{o[kheykuLke fk{økeheLku yMkhfkhf çkLkkðíkk þe¾ðu Au.
• yk{ rLkheûký yu {kLkðMktçktÄðkËe yr¼øk{Úke ðÄw «¼krðík çkkçkík Au.
• {kþo÷ ze{kufLkk {íku rLkheûký yu Mk¥kkrÄfkhLkk «ríkrLkÄkLk MkkÚku økkZ MktçktÄ Ähkðu Au.
• MktøkXLk{kt {wÏÞ yrÄfkhe yux÷u nkÚku ík{k{ rLkýoÞku ÷ELku fk{ fhe þfíkku LkÚke.
• ytfwþ rðMíkkhLkk rMkØktík «{kýu {wÏÞ yrÄfkhe ÃkkuíkkLke {ÞkoËk Mk{su Au.
• íkuÚke íku økkiý yrÄfkheLku fk{økehe {kxu sðkçkËkhe MkkUÃku Au yLku Mk¥kkrÄfkhLkwt «ríkrLkÄkLk fhu Au.
• yk økkiý yrÄfkheyku yLku f{o[kheeyku su fk{økehe fhu Au íkuLkk {kxu rLkheûkýLke «r¢Þk sYhe çkLku
Au.
• yk rLkheûký MkkuÃkkrLkf íktºkLkk «íÞuf íkçk¬u ÚkkÞ Au.
• rLkheûký îkhk Lkuík]íðLkk fkÞoLkwt yk heíku rðMíkhý ÚkkÞ Au yLku MktøkXLkLkk «íÞuf íkçk¬u Úkíkk fkÞoLku
{køkoËþoLk {¤u Au.
• rLkheûký (supervision) yu íkÃkkMk (inspection) yLku Q÷x íkÃkkMk (investigation) fhíkkt y÷øk
çkkçkík Au. ðkMíkð{kt íkÃkkMk yLku Q÷x íkÃkkMk yu rLkheûkýLkk MkkÄLk Au.
• rLkheûkýLkkt Mkq[Lkku yLku ykËuþkuLkk y{÷ ytøku íkÃkkMk ÚkkÞ Au, ßÞkhu f{o[kheykuÚke ÚkÞu÷ ¼q÷ fu
økwLkkLku þkuÄðk Q÷x íkÃkkMk ÚkkÞ Au.
• Ãkhtíkw rLkheûký rðÄuÞkí{f çkkçkík Au.
• íku{kt rð[khrðrLk{Þ yLku Mk÷kn ykÃkðkLke çkkçkíkLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• rLkheûký{kt MktøkXLk{kt f{o[kheykuLku fk{økeheLke MkkUÃkýe yLku fk{økkheLkkt ÄkuhýLkwt rLkÄkohý yu «Úk{
MkkuÃkkLk Au.
• çkeò íkçk¬k{kt MkkUÃkkÞu÷ fk{økehe ÞkuøÞ rËþk{kt yLku fkÞoûk{Ãkýu ÚkkÞ Au fu fu{ íku òuðkÞ Au,
• ßÞkhu ºkeò íkçk¬k{kt MktøkXLk{kt rðrðÄ rð¼køkku ðå[u Mktf÷Lk s¤ðkE hnu íkÚkk f{o[kheykuLkku
fkÞkuoíMkkn xfe hnu íku çkkçkíkLke fk¤S ÷uðkÞ Au.
• yk{ ÚkðkÚke MktøkXLkLke ÔÞðMÚkk s¤ðkE hnu Au yLku nuíkwykuLke rMkrØ Mk{ÞMkh ÚkkÞ Au.
• yk{ rLkheûký yu Mkíkík [k÷íke «r¢Þk Au.
• rLkheûkýLkk yk rMkØktíkLkk ½zíkh{kt nuLkúe VuÞku÷, ßnkuLk ÃkeVLkh íkÚkk yuÕxLk {uÞkuuLkwt {kuxwt «ËkLk Au.
• rLkheûkýLke ÃkØríkyku :
• rLkheûký (MkwÃkhrðÍLk)Lkk {n¥ðLkku æÞkLku ÷E íku {kxuLke ½ýe ÃkØríkyku rðfMkkE Au su{ktLke fux÷ef
Lke[u Ëþkoðu÷ Au :

352
(1) Ãkqðo{tsqhe (2) fk{økeheLkkt Äkuhýku rLkrùík fhðkt (3) LkkýkfeÞ {ÞkoËk/rLkÞ{ku (4) f{o[kheøkýLkk
Lkkufherð»kÞf rLkÞ{ku yLku {tsqheLke òuøkðkE (5) «økrík ynuðk÷Lke ÃkØrík (6) Ãkrhýk{kuLke íkÃkkMk
(7) fkÞo ykÞkusLk (8) ÷ur¾ík Mkq[Lkkyku (9) MxkV {e®xøkku (10) ÄkhkMk¼k/fr{rxyku/fr{þLkku ðøkuhu.
• WÃkh {wsçkLke ÃkØríkyku MktøkXLk{kt y{÷{kt {qfðkÚke rLkheûkýLke fk{økehe ÔÞðÂMÚkík yLku ÃkØríkMkhLke
çkLku Au.
(8) ÷kELk yLku Mkr[ðkí{f yuf{ku (Line and Staff Units) :
• ònuh ðneðx{kt ÷kRLk yLku Mkr[ðkí{f yuf{ku yu yøkíÞLkk rMkØktík Au.
• yk çktLku yuf{kuLkku ÏÞk÷ ònuh ðneðxþkMºkeykuyu ÷~fhe ðneðx ÃkkMkuÚke {u¤ÔÞku Au.
• ÷~fhe ðneðx{kt ÞwØLkk {uËkLk{kt Ëw~{LkLkku MkeÄku {wfkçk÷ku fhðkLkwt fk{ ÷~fhLkk su yuf{ fhu Au
íkuLku ‘÷kRLk’ yuf{ fnu Au.
• LkkøkrhfMkuðk{kt MktøkXLk{kt MkkuÃkkrLkf ¢{{kt økkuuXðkÞu÷k su yuf{ku ykËuþ ykÃkuAu íkuLku ‘Mkr[ðkí{f’
yuf{ fnu Au yLku ykËuþ «{kýu fk{økehe çkòðu Au íkuLku ‘÷kRLk yuf{’ fnu Au.
• ÞwØ{kt ÷zíkk ÷~fhe yuf{kuLku su {krníke, ¾kuhkf, Ëkfíkhe Mkkhðkh, þMºkku ÃknkU[zðkLkwt fk{ fhu Au
íkuLku Mkr[ðkí{f yuf{ fnu Au.
• Lkkøkrhf Mkuðk{kt MktøkXLkLkk rðrðÄ «&™ku{kt ÷kRLk yuf{kuLku {krníke Ãkqhe ÃkkzðkLkwt, rLkýoÞ ÷uðk {kxu
rðfÕÃkku Ãkqhk ÃkkzðkLkwt MktþkuÄLkLkwt su fkÞo fhu Au íkuLku Mkr[ðkí{f yuf{ fnu Au.
• ÷~fhe Ãkrh¼k»kkLkk ÷kRLk íkÚkk Mkr[ðkí{f yuf{Lkk ÏÞk÷ku ònuh ðneðx{kt ÷kððkLkwt {kLk
ðneðxþkMºke yu÷.ze. ÔnkRx yLku rð÷kuçkeLku Vk¤u òÞ Au.
• ÷kRLk yLku MxkV yuf{Lkk ÏÞk÷Lkk rðfkMk{kt ÕÞwÚkh økwr÷f, ßnkuLk ÃkeVLkh yLku Whrðf suðk
®[íkfkuLkwt «ËkLk Ãký LkkUÄÃkkºk Au.
• ònuh ðneðx{kt MkkuÃkkrLkf íktºkh[Lkk{kt ÷kRLk yuf{ku økkuXðkÞu÷k nkuÞ Au.
• íkuyku MktøkXLkLkk {q¤¼qík rð¼køkku Au. íkuyku {wÏÞ yrÄfkheLkk ykËuþkuLkwt Ãkk÷Lk fhe ðneðxe fk{økehe
çkòðu Au.
• MktøkXLkLkk «íÞuf íkçk¬u ÷kRLk yuf{ku ðå[uLkk MktçktÄku ykËuþ - yk¿kkÄeLkíkkLkk nkuÞ Au.
• íkuyku «òLkk MkeÄk MktÃkfo{kt ykðu Au yLku «òLke Mkuðk fhu Au.
• ÷kRLk yLku MxkV yuf{kuLke h[Lkk :
MxkV (Mkr[ðk÷Þ) ÷kRLk (ûkuºkeÞ f[uhe)
{tºke{tz¤ fr{þLkh/rLkÞk{f/ (¾kíkkLkk ðzk)
353
Mkr[ðLkkÞçk fr{þLkh/rLkÞk{f
LkkÞçk Mkr[ð {ËËLkeþ rLkÞk{f
WÃkMkr[ð yrÄfkhe - ðøko - 2
MkuõþLk yrÄfkhe rLkheûkf (nuz õ÷kfo)
LkkÞçk MkuõþLk yrÄfkhe ({ËËLkeþ) MkwÃkhðkRÍh
fkhfwLk fkhfwLk
• ònuh MktøkXLk{kt {wÏÞ yrÄfkheyu ‘ÃkkuMxfkuçko’ fkÞkuo fhðkLkkt nkuÞ Au.
• Ãkhtíkw ytfwþrðMíkkhLkk rMkØktík «{kýu {wÏÞ yrÄfkheLku rLkýoÞ rLkheûk{ yLku rLkÞtºkýLke fux÷ef
{ÞkoËk nkuÞ Au.
• ykÚke íku Mk¥kkrÄfkheLkwwt «ríkrLkÄkLk fhu Au.
• {wÏÞ yrÄfkheLkkt rð[khðk{kt íkÚkk rLkýoÞ ÷uðk{k Mk÷kn ykÃkðkLkwt su yuf{ku fkÞo fhu Au íkuLku
Mkr[ðkí{f yuf{ku fnu Au.
• Mkr[ðkí{fLkku yuf yÚko xufý-÷kfze fu {køko ÚkkÞ Au.
• su{ ÷kfze Ãkkuíku [k÷íke LkÚke Ãkhtíkw ÔÞÂõíkLku [k÷ðkLkk fkÞo{kt {ËË fhu Au íku{ Mkr[ðkí{f yuf{ku
ònuh MktøkXLk{kt Ãkkuíku rLkýoÞ ÷uíkk LkÚke Ãkhtíkw ÷kRLk yuf{Lku rLkýoÞ ÷uðk{kt {ËË fhu Au.
• yk{ íku heíku íku {wõÞ yrÄfkheLkk ÔÞÂõíkíðLkwt rðMíkhý fhu Au.
• fkhý fu Mkr[ðkí{f yuf{ku yLkk{eÃkýu ÃkzËk ÃkkA¤ hneLku fk{ fhu Au.
• ÷kELk yuf{Lkkt ÷ûkýku yLku {n¥ð :
(1) MktøkXLkLke Lkeríkyku yLku ykËuþkuuLkk y{÷Lke «kÚkr{f sðkçkËkhe.
(2) rðþk¤ MktÏÞk yLku Ÿzký MkwÄe Vu÷kðku.
(3) ÷kufku MkkÚku MkeÄku MktÃkfo yLku MktçktÄ.
(4) fÕÞkýhkßÞ{kt Mkuðk Ãkqhe Ãkkzðe yLku fhLke ðMkq÷kík fhðe.
(5) fk{økehe{kt rðrðÄíkk yLku íkkífkr÷f y{÷efhý Ãkh ¼kh.
• WÃkh ËþkoÔÞk {wsçk “÷kELk yuf{” {wÏÞíðu hkßÞLkk fkÞo¢{kuLkk y{÷ {kxu ÷kufku Mk{ûk ÃknkU[u Au
yLku íkuLkku {wÏÞ Íkuf y{÷efhý Ãkh hnu÷ku nkuÞ Au.
• ßÞkhu MxkV yuf{ (Mkr[ðkí{f)Lke fk{økehe ½ýe swËe Au.
• íku {wÏÞíðu {krníkeLkwt Mktf÷Lk, rð&÷u»ký, Lkeríkrð»kÞf rð[khýk yLku ÷ktçkk økk¤kLke ÞkusLkkfeÞ

354
rð[khýkLke fk{økehe fhu Au.
yk{, MxkV yuf{Lkkt {wÏÞ ÷ûkýku/fkÞkuo Lke[u {wsçk Au :
(1) Mktf÷Lkfkh yLku Mk÷knfkh íkhefu
(2) rLk»ýkík Mk÷kn Ãkqhe Ãkkzðe
(3) Mkðkuoå[ Mk¥kkrÄfkheLkk ÔÞÂõíkíðLkwt rðMík]íkefhý
(4) Wå[íkh økwýð¥kk yLku Íeýðx¼he rð[khMkhýe
(5) ÔÞkÃkf (rðÍLk) yLku rðþk¤ V÷f ÃkhLkwt fkÞoûkuºk
• yk{ Aíkkt ÷kELk yuf{ yLku Mkr[ðkí{f yuf{kuLke ¼qr{fk ¼sðíkk yk çktLku yuf{ku ðå[u õÞkhuf
Mkt½»ko òuðk {¤u Au.
• ßnkuLk ÃkeVhLkwt fnuðwt Au fu ÷kELk yuf{ku ½ýe ðkh MktøkXLkLke ÂMÚkhíkk {kxu ßÞkhu Mkr[ðkí{f yuf{ku
MkwÄkhýk {kxu {Úkíkk nkuÞ Au.
• {kþo÷ ze{kufLkwt fnuðwt Au fu çktLku yuf{ku ðå[u Mkw{u¤ ò¤ððk ÃkhMÃkh MÚkkLkLke çkË÷e fhðe òuEyu
suÚke íku{Lku yufçkeòLkk MÚkkLk yLku VhsLkwt {n¥ð Mk{òÞ.
• ÕÞwÚkh økwr÷f suðk ÃkhtÃkhkðkËe ®[íkfkuLkwt {kLkðwt Au fu MktøkXLk{kt ‘ykËuþLke yufíkk’Lkk rMkØktíkLkku [wMík
y{÷ fhðkÚke ÷kELk yLku Mkr[ðkí{f yuf{ku ðå[u Mkw{u¤ MkkÄe þfkÞ.
• Ãkhtíkw {uhe Ãkkfoh Vku÷ux suðk {kLkðMktçktÄðkËe ®[íkfkuLkwt {kLkðwt Au fu ‘ykËuþLke yufíkk’Lkk rMkØktíkLku
MÚkkLku ‘{køkoËþoLkLke yufíkk’Lkk rMkØktíkLkku y{÷ fhðkÚke ÷kELk yLku Mkr[ðkí{f yuf{ku Mkw{u¤Úke
fk{ fhe þfþu.
• ‘{køkoËþoLkLke yufíkk’Lku ÷eÄu yk çktLku yuf{ku ðå[u Mktf÷Lk s¤ðkþu Lku MknfkhÚke fk{økehe fhþu.
• yk{ yÇÞkMkLke árüyu ‘÷kRLk’ yLku ‘Mkr[ðk÷Þ’ yuf{ku y÷øk y÷øk nkuðk Aíkkt ðkMíkð{kt
MktøkXLk{kt ÃkqýoÃkýu ykðe y÷øk ¼qr{fk ¼sðLkkh yuf{ku nkuíkk LkÚke.
• MktøkXLk{kt yuf yrÄfkhe ykËuþ «{kýu ßÞkhu Vhs çkòðu Au íÞkhu íku ÷kELk yuf{ Au.
• Ãkhtíkw ÃkkuíkkLkk Wå[ yrÄfkheLku {krníke Ãkqhe ÃkkzeLku rLkýoÞ ÷uðk{kt {ËË fhu Au íÞkhu íku Mkr[ðkí{f
yuf{ íkhefu fkÞo fhu Au.
• yk çkkçkík MkhfkhLkk rðrðÄ rð¼køkku fu ¾kíkkykuLku Ãký ÷køkw Ãkkzu Au.
• Ëk.ík., ¼khíkLkwt Lkkýkt¾kíkwt ðzk«ÄkLkLku LkkýkfeÞ Lkerík Lk¬e fhíke ð¾íku su [[korð[khýk fhe
Mk÷kn ykÃkðu Au íÞkhu íku Mkr[ðkí{f yuf{ Au.
• Ãkhtíkw ßÞkhu íku ytËksÃkºkLkwt ½zíkh fhu Au íÞkhu íku ÷kELk yuf{ Au.
355
• yk{ ÷kELk yLku Mkr[ðkí{f yuf{kuyu MktøkXLk{kt sz rð¼ksLk LkÚke Ãkhtíkw fk{økeheLkk rðrþüefhýLke
«r¢Þk Au.
•••
3 ðneðxe ðíkoýqf (Administrative Behaviour)
• (rLkýoÞ½zíkh, Lkuík]íðLkk rMkØktíkku, MktðnLk «uhýk yLku fkÞkuoíMkkn)
• “rLkýoÞ Lk¬e fhkÞu÷e yuðe ÂMÚkrík Au su ðkMíkð{kt fkÞo Ãkqýo ÚkkÞ íku Ãknu÷kt ÷uðkÞ Au.”
– ni{u
• rLkýoÞ½zíkh (Decision-making) :
• Decision-making yu ðneðxLkku ¾qçk s yøkíÞLkku “nkËo” Mk{kLk {wÆku Au.
• yk «r¢Þk yu ½ýkt Ãkrhçk¤kuLku Mkktf¤eLku y{÷{kt {qfkÞ Au.
• íkuLkwt yíÞtík {n¥ð yLku íku{kt hnu÷e ComplexityLku fkhýu M.B.A.Lkk yÇÞkMk¢{{kt yk ytøku yLkuf
“fuMk Mxze” íkiÞkh fhðk{kt ykðu Au.
• ònuh MktøkXLk yu ònuh ðneðxLkk yÇÞkMkLkku yøkíÞLkku {wÆku Au.
• ònuh MktøkXLk {kxu yksu rLkýoÞ½zíkh yu {n¥ðLkku yLku «{ký{kt Lkðku ÏÞk÷ Au.
• rLkýoÞ½zíkh «r¢Þk yu MktøkXLkLkk Mkk{krsf yLku {Lkkuði¿kkrLkf ÃkkMkkLkk rð&÷u»ký WÃkh çkkh ykÃku
Au.
• rLkýoÞ½zíkh «r¢ÞkLkku rMkØktík ykÃkðkLkwt {kLk y{urhfLk hkßÞþkMºke nçkoxo yu. MkkÞ{LkLku Vk¤u òÞ
Au.
• íku{Lku íku{Lkk yk MktþkuÄLk {kxu E.Mk. 1978{kt Lkkuçku÷ ÃkkrhÚkkur»kf yu™kÞík ÚkÞu÷ Au.
• íku{Lkk rð[khku WÃkh {uheÃkkfoh, Vkì÷ux yLku [uMxh ykR. çkLkkozoLkk rð[khkuLkku {kuxku «¼kð níkku.
• nçkoxo MkkÞ{Lk ÃkAe yk ûkuºku òuMkuV fwÃkh, nkRrðf yLku ÷iz{qx íkÚkk økkuhu yLku zuMkLkLkku Vk¤ku Ãký
yøkíÞLkku Au.
• rLkýoÞ½zíkh «r¢ÞkLkku yÚko (Meaning of Decision-making Process) :
• ðneðxþkMºke nçkoxo yu. MkkÞ{Lku òuÞwt Au fu ònuh ðneðxþkMºkLkk rMkØktíkku {kºk fnuðík Mk{k Au.
• yk rMkØktíkku ðkMíkrðf MktþkuÄLkLke ¼qr{fk Ähkðíkk LkÚke.
• íkuÚke íku{ýu çkwrØøkBÞ rLkýoÞ½zíkh «r¢ÞkLkwt {kuzu÷ ykÃkðk «ÞíLk fÞkuo.

356
• íku{ýu MktøkXLkLku rLkýoÞ ÷uLkkhwt íktºk økýkÔÞwt.
• íku{Lkk {íku MktøkXLkLkk «íÞuf íkçk¬u rLkýoÞ ÷uðkLke yLku íkuLkku y{÷ fhðkLke «r¢Þk {n¥ðLke çkLku
Au.
• rLkýoÞ«r¢ÞkLkku yÚko Mk{òðíkk MkkÞ{Lku sýkÔÞwt fu, “rLkýoÞLku ykÃkýu Ãkqðorð[khku{ktÚke {u¤ðu÷
íkkhý fu Mkkh økýkðe þfeyu.
• yk rLk»f»ko fu Mkkh yu {kuxk rLkýoÞ {kxu Ãkqðorð[kh çkLke þfu Au.”
• nu{iLkLkk þçËku{kt òuEyu íkku, “rLkýoÞ rLkÄkorhík fhkÞu÷e yuf yuðe çkkçkík Au su fkÞo ðkMíkrðf YÃk{kt
Ãkrhý{u íku Ãknu÷kt yÂMíkíð{kt ykðu Au.
• íku Mkt[k÷fku îkhk ÷uðkÞu÷ yuðku rLk»f»ko Au suLkk îkhk íkuuýu íkÚkk çkeòykuyu þwt fhðkLkwt Au.”
• xuheLkk {íku, “rLkýoÞ çku yÚkðk ðÄw Mkt¼rðík rðfÕÃkku{ktÚke yuf ÔÞkðnkrhf rðfÕÃkLke ÃkMktËøke Au.”
• yu{ rLkýoÞ ÷uðku yu yuf «r¢Þk Au su{kt fkuE yuf rLk»f»ko WÃkh ÃknkU[e þfkÞ Au.
• rLkýoÞ½zíkh fu rLkýoÞ ÷uðkLke «r¢ÞkLkku yÚko ðÄw Mkkhe heíku Mk{sðk {kxu ykÃkýu íkuLkku Lkerík (Policy)
MkkÚkuLkku MktçktÄ½ Mk{sðku sYhe Au.
• MktøkXLkLke LkeríkLkku rLkùÞ yu rLkýoÞLke yuf ÷ktçke «r¢ÞkLkwt Ãkrhýk{ nkuÞ Au.
• MktøkXLkLke Lkerík Lk¬e fhíke ð¾íku MktøkXLkLkk Wå[ yrÄfkheyku yLkuf rðfÕÃkku{ktÚke fux÷kfLku ÃkMktË
fhu Au.
• ßÞkhu MktøkXLkLke Lkerík Lk¬e ÚkE òÞ Au íku ÃkAe ÷uðkíkk rLkýoÞku yu LkeríkLkk MktË¼o{kt nkuÞ Au.
• Lkerík yLkuf Mk{MÞkykuLku «¼krðík fhíke nkuÞ Au ßÞkhu rLkýoÞLkku MktçktÄ fkuE yuf Mk{MÞk MkkÚku nkuÞ
Au.
• Lkerík yLku rLkýoÞ«r¢ÞkLke su{ rLkýoÞ«r¢ÞkLku MktøkXLk MkkÚku MktçktÄ Au.
• rLkýoÞ ÷uLkkhe ÔÞÂõík WÃkh MktøkXLk fux÷ef {ÞkoËkyku Lk¬e fhíkwt nkuÞ Au.
• rLkýoÞ½zíkhLke «r¢ÞkLkk ¢{ (The Steps of Decision-making Process) :
• nçkoxo MkkÞ{Lku rLkýoÞ½zíkh «r¢ÞkLkk ºký fu Míkh çkíkkÔÞk Au : (1) yLðu»ký fu íkkŠff «ð]r¥k (2)
YÃkhu¾k «ð]r¥k (3) ÃkMktËøke «ð]r¥k.
(1) yLðu»ký fu íkkŠff «ð]r¥k (Intelligence Activity) :
• rLkýoÞ«r¢ÞkLkk yk Míkhu Mk{MÞkLku yku¤¾ðk-Mk{sðk {kxu «ÞíLk ÚkkÞ Au. ynª Mk{MÞkLkk {q¤Lku
þkuÄeLku íkuLku Mk{økúíkkLkk MktË¼o{kt Mk{sðk «ÞíLk fhkÞ Au.
• yk MkkÚku Mk{MÞkLku Mk{sðk {kxu nfefíkku fu íkÚÞkuLku yufXk fhðkLkwt þY fhkÞ Au.
357
• íku MkkÚku Mk{MÞkLkku MktøkXLkLkk fÞk-fÞk ÃkkMkk WÃkh fuðku «¼kð Ãkze þfu Au íku òýðk «ÞíLk ÚkkÞ Au.
• yk{ fhðkÚke Mk{MÞkLke [ku¬Mk yku¤¾ «kÃík ÚkkÞ Au.
(2) YÃkhu¾k «ð]r¥k (Design Activity) :
• MkkÞ{LkLkk {íku rLkýoÞ½zíkhLkk yk íkçk¬u Mk{MÞkLku Mk{sðk {kxu sYhe íkÚÞku {u¤ððk ykÞkusLk
nkÚk ÄhkÞ Au.
• su íkÚÞku {u¤ðkÞ Au íkuLkwt rð&÷u»ký (Analisis) yLku {qÕÞktfLk ÚkkÞ Au.
• yk rð&÷u»ký yLku {qÕÞktfLk Mk{Þu rLkýoÞfíkkoyu íkxMÚkíkk Ëk¾ððe sYhe Au.
• Mk{MÞkLkk yk {qÕÞktfLk{ktÚke ðneðxe rLkýoÞfíkko rLkýoÞ {kxuLkk Mkt¼rðík rðfÕÃkku «kÃík fhu Au.
• yk rðfÕÃkku rLkýoÞÚke ÚkLkkh ÷k¼ fu nkrLk, WÆu~Þ«kÂÃík, ðíko{kLk yLku ¼krð ®f{íkLkku rð[kh fhu
Au.
(3) ÃkMktËøke «ð]r¥k (Choice Activity) :
• rLkýoÞ½zíkhLkk yk ytrík{ íkçk¬k{kt ðneðxfíkkoyku «kÃík rðfÕÃkku{ktÚke MktøkXLk {kxu ©u»X rðfÕÃkLke
ÃkMktËøke fhðkLke Au.
• yk{ rLkýoÞ MkwÄe ÃknkU[ðk {kxu rLkýoÞ½zíkhLkk yk «íÞuf íkçk¬k{ktÚke ÄehsÃkqðof, [kuõMkkEÚke yLku
íkxMÚkkíkkÃkqðof ÃkMkkh Úkðwt ðneðxfíkko {kxu ykð~Þf çkkçkík Au.
• yk fk{økehe Wå[ økwýð¥kk yLku íkk÷e{ {ktøke ÷u Au.
• íkuÚke s íku {kxu M.B.A.suðk yçÞkMk¢{ku þY ÚkÞk Au.
• yk{ ÚkðkÚke ¼q÷ ÚkðkLke þõÞíkk ykuAe hnu Au yLku ÷uðkÞu÷ rLkýoÞ çkwrØÃkqýo yLku ði¿kkrLkf nkuÞ
Au, Mk{ÞMkh ÷uðkÞ Au yLku íku{kt «ríkr¢Þkyku ytøku Ãkqhe fk¤S ÷uðkÞ Au.
• ðneðxþkMºkeÞ xuheLkk {íku rLkýoÞ½zíkhLke yk «r¢Þk WÃkh 12 sux÷kt ík¥ðku «¼kð Ãkkzíkk nkuÞ Au.
• íkuÚke ðneðxfíkkoyu rLkýoÞ½zíkh Mk{Þu yk ík¥ðkuLku æÞkLk{kt hk¾ðk sYhe çkLku Au : (1) fkÞËkfeÞ
{ÞkoËk (2) ytËksÃkºk (3) Mkk{krsf ykËþo (4) íkÚÞ (5) RríknkMk (6) yktíkrhf Lkiríkf [krhºÞ (7)
yLkw{krLkík ¼rð»Þ (8) Wå[ yrÄfkheyku (9) ËkçksqÚk (10) f{o[kheyku (11) fkÞo¢{Lkwt MðYÃk.
• yk ík{k{ ík¥ðkuLku æÞkLk{kt ÷uðkÚke rLkýoÞ çkwrØ{wõík, Mk{íkku÷ yLku MkV¤ Lkeðze þfu Au.
• yk ík¥ðkuLku æÞkLk{kt hk¾ðkÚke rLkýoÞ½zíkh «r¢Þk{kt MktøkXLkLkk Wå[ yLku rLkBLk yuðk ík{k{
MíkhkuLke ð¥ku-ykuAu ytþu Mkk{uøk÷økehe þõÞ çkLku Au. (Management by participation) suLkk ÷eÄu
MktøkXLk{kt fk{ fhíkk f{o[kheykuLkku rLkýoÞ {kxuLkku hMk s¤ðkÞ Au yLku þktríkÃkqýo MðiÂåAf Mknfkh
{u¤ðe þfkÞ Au.

358
• yk{ yk rLkýoÞ½zíkh «r¢Þk ÷kufþkne Zçku Ãkqhe ÚkkÞ Au.
• íkuÚke ÷uðkÞu÷ rLkýoÞ MkkÚkof çkLku Au.
• {qÕÞktfLk :
• rLkýoÞ½zíkh «r¢ÞLkk yk rMkØktíkLke fux÷kf yÇÞkMkeykuyu xefk fhe Au.
• íku{Lkk {íku {wÕÞhrník rLkýoÞ½zíkh «r¢ÞkLkku rMkØktík ònuh ðneðxLku ÞtºkðíkT yLku [e÷k[k÷w çkLkkðu
Au.
• ð¤e MktøkXLkLku Mks{ðk {kxu rLkýoÞ½zíkh «r¢Þk WÃkÞkuøke Au,
• Ãkhtíkw MktøkXLk {kxu íku yuf {kºk {n¥ðLke çkkçkík Au íkuðwt LkÚke.
• MkkÞ{Lku rLkýoÞ½zíkh «r¢Þk îkhk MktøkXLkLkk fkÞoûk{íkk yLku fhMkfhLkk ÃkkMkk WÃkh ¼kh ykÃÞku.
• Ãkhtíkw MktøkXLkLku íku WÃkhktík yLkuf ÃkkMkk nkuÞ Au.
• ð¤e MkkÞ{LkLkwt yk ‘{kuzu÷’ rðfkMkþe÷ yLku rðfrMkík çkÄk s ËuþkuLku Mk{kLkÃkýu ÷køkw Ãkze þfu íku{
LkÚke.
• yk{ Aíkkt ykÃkýu fne þfeyu fu fkuE Ãký MktøkXLk {kxu rLkýoÞ½zíkh «r¢ÞkLku {n¥ðLke çkkçkík Au.
• íku yuf sxr÷ «r¢Þk Au yLku ðneðxfíkkoyku íkuLkku fk¤SÃkqðofLkku yÇÞkMk sYhe Au.
• Lkuík]íðLkk rMkØktíkku (Leadership) :
• ykÃkýu ðneðxe rLkýoÞ½zíkh «r¢ÞkLku rðMík]íkÃkýu rð[kh fÞkuo.
• yk rLkýoÞ½zíkh {kxu yLku ÷eÄu÷ rLkýoÞLkk y{÷ {kxu MktøkXLk{kt ÞkuøÞ Lkuík]íðLke sYh Ãkzu Au ?
ykÄwrLkf ÷kufþkne fÕÞký hkßÞku{kt ònuh MktøkXLkku ÷kufkuLku sðkçkËkh nkuÞ íku sYhe Au.
• ònuh MktøkXLkku ÷kufku «íÞuLke ÃkkuíkkLke sðkçkËkhe rLk¼kððkLke MkkÚku fkÞoûk{Ãkýu ÃkkuíkkLkk æÞuÞ nktMk÷
fhu íku {kxu «¼kðþk¤e ðneðxe Lkuík]íð sYhe çkkçkík Au.
• Lkuík]íðLkku yÚko (Meanning of Leadership) :
• Lkuíkk {kxu ytøkúuS{kt Leader yLku Lkuík]íð {kxu Leadership þçË ðÃkhkÞ Au. Lkuík]íð çku yÚko Ähkðu
Au : (y) çkeòÚke [rZÞkíkk nkuðwt yLku (çk) çkeòLku Ëkuhðwt. ònuh ðneðx {kxu yk çkeòu yÚko çkeòLku
Ëkuhðwt fu {køkoËþoLk ykÃkðkLke çkkçkík {n¥ðLke Au.
• [uMxh ykR. çkLkkozo Lkuík]íðLkk yk yÚkoLku ðÄw MÃkü fhíkkt sýkðu Au fu, “Lkuík]íð yu y{wf ÔÞÂõíkykuLkk
ðíkoLkLkwt yuðwt ík¥ð Au fu suLkk îkhk íkuyku ÷kufkuLku íku{Lke «ð]r¥kLkk ÔÞðÂMÚkík «ÞkMk{kt Ëkuhðýe ykÃku
Au.”
• yk{ çkLkkozo Lkuík]íðLkk ºký ykÄkh (y) ÔÞÂõík, (çk) yLkwÞkÞe yLku (f) ÃkrhÂMÚkrík økýkÔÞk Au.
359
• Lkuík]íð ÔÞÂõíkLku ftEf yMkkÄkhý fhðkLke þÂõík ykÃku Au.
• LkuíkkLke yk rðþu»k þÂõíkLku ÷eÄu yLkwÞkÞeykuLku Lkuíkk{kt yuf r{ºk, ík¥ð®[íkf yLku {køkoËþofLkk ËþoLk
ÚkkÞ Au. yk{ ÚkðkÚke yuðe ÃkrhÂMÚkrík rLk{koý ÚkkÞ Au suLkk ÷eÄu yLkwÞkÞeyku LkuíkkLke yk¿kkykuLkwt
Ãkk÷Lk fhu Au.
• Lkuík]íðLkk rMkØktíkku (Theories of Leadership) :
• Lkuík]íðLkku WËT¼ð íkÚkk rðfkMk fuðe heíku ÚkkÞ Au íku ytøku ðneðxþkMºkeyku{kt yuf{íke LkÚke.
• Lkuík]íðLku Mk{òððk {kxu swËk swËk ðneðxþkMºkeykuyu su rMkØktíkku ykÃÞk Au íku Lke[u «{kýu Au :
(1) rðrþü økwý fu ÷ûkýLkku rMkØktík (The Trait Theory) :
• yk rMkØktíkLkwt Mk{ÚkoLk ðneðxþkMºke xuz, çkLkkozo íkÚkk Mki÷u fÞwO Au.
• íku{Lkk {íku fux÷ef ÔÞÂõíkyku{kt yuðk [ku¬Mk rðrþü økwýku nkuÞ Au su íkuLku Lkuíkk çkLkkðu Au.
• ÔÞÂõíkLke ÔÞÂõík{¥kkLkk yk økwýku{kt íkuyku Ãknu÷ð]r¥k, MkknrMkfíkk, Lkezhíkk, þkherhf þÂõík, Ëu¾kð,
WíMkkn, «k{krýfkík , rþûký, çkwrØLke íkeðúíkk suðk økwýku çkíkkðu Au.
• Lkuík]íðLkk yk rMkØktíkLke yÇÞkMkeykuyu xefk fhe Au.
• íku{Lkwt fnuðwt Au fu yk rMkØktíkLkk Mk{Úkofku{kt Lkuík]íðLkk økwýku ytøku yuf{íke LkÚke.
• WÃkhktík Lkuík]íð {kxu fÞku økwý {n¥ðLkku Au íku íkuyku MÃkü fhe þfíkk LkÚke.
• íku{ýu Lkuík]íð {kxu ÃkrhÂMÚkrík, íkk÷e{ yLku yLkwÞkÞeykuLkk Ãkrhçk¤Lku æÞkLk{kt ÷eÄk LkÚke.
(2) ÃkrhÂMÚkríkðkËe rMkØktík (The Situational Theory) :
• Lkuík]íðLkk yk rMkØktíkLkwt Mk{ÚkoLk ßnkuLk ze. {e÷ux, çkuðÕMk, çkurhx, fwts íkÚkk ykuzkuLku÷ suðk ®[íkfkuyu
fÞwO Au.
• yk r[íktfkuyu ÃkkuíkkLkk yÇÞkMkkuLku ykÄkhu sýkÔÞwt Au fu Lkuík]íðLkk rðfkMk{kt ÞkuøÞ ÃkrhÂMÚkríkykuLkku
{kuxku «¼kð nkuÞ Au.
• íku{Lkk {íku ÃkrhÂMÚkrík ÔÞÂõík{kt Lkuík]íðLkku rðfkMk fhu Au.
• yk{ ÚkðkÚke yuf ÃkrhÂMÚkrík{kt ÷kufku suLku Lkuíkk íkhefu Mðefkhíkk nkuÞ íku ÃkrhÂMÚkrík çkË÷kíkkt çkeS
ÔÞÂõíkLku Lkuíkk íkhefu Mðefkhuu íkuðwt çkLke þfu Au.
• su{ fu çkeò rðïÞwØ Ëhr{ÞkLk rçkúxLkLkk ÷kufkuyu [[eo÷Lkk Lkuík]íðLku MðefkÞwO.
• Ãkhtíkw ÞwØ Ãkqhwt ÚkÞkt ÃkAe yk{Mk¼kLke [qtxýeyku{kt íku{ýu yux÷eLkk Lkuík]íðLku ÃkMktË fÞwO níkwt.
• yk{ ÃkrhÂMÚkríkðkËe rMkØktík rðrþü økwý fu ÷ûkýðkËe rMkØktíkLkku rðhkuÄe Lknª Ãkhtíkw Ãkqhf Au.
• Lkuík]íðLku Mk{sðk {kxu yk çktLku rMkØktíkkuLke MkkÚku sYh Ãkzu Au.

360
• fkhý fu fux÷ef ðkh yuðtw çkLku Au fu rðrþü ÃkrhÂMÚkríkyku{kt Ãký fkuE ÔÞÂõík Lkuíkk LkÚke çkLke þfíke.
• fkhý fu íkuLkk{kt sYhe ÔÞÂõíkøkík økwýkuLkku y¼kð Au.
• çkeS çkksw Lkuík]íð {kxu rLkýkoÞf økwýku nkuðk Aíkkt ÔÞÂõíkLku ÃkrhÂMÚkrík fu íkf {¤íke LkÚke íÞkhu íkuLke
Lkuík]íðþÂõík YtÄkE òÞ Au.
(3) yLkwÞkÞeøkík rMkØktík (The Followers Theory) :
• Lkuík]íðLkk yk rMkØktíkLku rðfMkkððk{kt ðneðxþkMºke MkuLk-Vkuzo ni{uLk íkÚkk zurðMkfeÚkLkwt {n¥ðLkwt «ËkLk
Au.
• r[tíkfkuLkwt {kLkðwt Au fu Lkuík]íðLkk rðfkMk{kt Lkuíkk yLku yLkwÞkÞeyku ðå[uLkk MktçktÄku {n¥ðLke çkkçkík Au.
• yuf ÔÞÂõík íÞkt MkwÄe s Lkuík]íðLke þÂõík Ähkðe þfu Au ßÞkt MkwÄe íku íkuLkk yLkwÞkÞeykuLke yÃkuûkkyku
yLku sYrhÞkíkkuLku Mktíkku»ke þfu Au.
• Lkuíkk yLkwÞkÞeykuLku ÃkkuíkkLkk{ktLkk yuf Aíkkt íku{Lkk fhíkkt ftEf rðþu»k Au, yuðwt ÷køkíkwt nkuÞ íku sYhe
çkkçkík Au.
• çkeS çkksw Lkuíkk yLkwÞkÞeykuLkk ðíkoLkLku «¼krðík fhu Au.
• íku yLkwÞkÞeyku{kt rþMíkLkkt MktMfkh ®Mk[u Au.
• íku yLkwÞkÞeykuLku [ku¬Mk fkÞo¢{ ykðu Au íku{Lkku r{ºk, ík¥ð®[íkf yLku {køkoËþof (Friend,
Phylosopher & Guide) çkLku Au. yk{ Lkuík]íð yu Lkuíkk yLku yLkwÞkÞe ðå[uLke yktíkhr¢Þk{ktÚke
Mkòoíke çkkçkík Au yu{ yk rMkØktíkLkk Mk{ÚkofkuLkwt {kLkðwt Au.
• Lkuík]íðLkk rðfkMkLku Mk{òðíkk WÃkhkuõík ºkýuÞ rMkØktíkku yufktøke Au.
• ðkMíkð{kt fkuE yuf ÔÞÂõík Lkuíkk çkLku yLku Lkuík]íð Äkhý fhu íkuLkk {kxu íkuLkk ÔÞÂõíkøkík økwýku WÃkhktík
íkuLku yLkwÞkÞeykuLkwt Mk{ÚkoLk {¤u yLku ÞkuøÞ ÃkrhÂMÚkrík MkòoÞ íku ºkýuÞ çkkçkík{kt Mkw¼øk Mk{ðLÞ{ktÚke
Lkuík]íðLkku rðfkMk ÚkkÞ Au.
• Lkuík]íðLkk «fkh (Types of Leadership) :
• yk{ Lkuík]íðLkku rðfkMk yk ºkýuÞ rMkØktíkkuLkk MktÞwõík «¼kðÚke ÚkkÞ Au.
• íku{ Aíkkt Lkuík]íð yuf «r¢Þk Au su Mkíkík yufÄkhe hne þfíke LkÚke.
• Mk{Þ, ÃkrhÂMÚkrík, MktøkXLk yLku Mk{MÞkkuLke yMkhLku ÷eÄu õÞkhuf Lkuík]íð «¼kðþk¤e çkLku Au íkku yu
s Lkuík]íðLkk «¼kð{kt õÞkhuf ykux ykðíke sýkÞ Au.
• ðneðxe Lkuík]íð WÃkh MktøkXLk, ÃkrhÂMÚkrík, Mk{MÞkykuLkk «¼kð{ktÚke Lke[u «{kýuLkk Lkuík]íðLkk «fkh
WËT¼ðu Au.
361
(1) ykiÃk[krhf Lkuík]íð (Formal Leadership) :
• ßÞkhu fkuE ÔÞÂõíkLke MktøkXLkLkk Wå[ MÚkkLk WÃkh rLk{ýqf ÚkkÞ Au íkku íku yk «fkhLkwt Lkuík]íð {u¤ðu
Au.
• ynª Lkuíkk MktøkXLkLkk f{o[kheykuLkwt rLkheûký, rLkÞtºký yLku Mktf÷Lk fhu Au.
• íkuLkwt fkhý íkuLku ykiÃk[krhf heíku yÃkkÞu÷e Mk¥kk Au.
(2) ykiÃk[krhf Lkuík]íð (Informal Leadership) :
• yk «fkhLkwt Lkiík]íð suLke ÃkkMku MktøkXLkLkk ðzkLke ykiÃk[krhf Mk¥kk LkÚke íkuðk økkiý yrÄfkhe{kt Ãký
rðfMke þfu Au.
• su{ fu ÃkøkkhðÄkhku, çkkuLkMk ðÄkhku suðk «&™u ykiÃk[krhf Lkuík]íð Mk{kÄkLk þkuÄe þfíkwt LkÚke íÞkhu
yLkkiÃk[krhfÃký økkiý yrÄfkhe yk ÃkrhÂMÚkríkLkk Wfu÷ {kxu ykøk¤ ykðíkk íku Lkuíkk çkLku Au.
• òufu ykLkku yÚko yuðku LkÚke fu ykiÃk[krhf Lkuíkk {kxu yLkkiÃk[krhf Lkuík]íð {n¥ðLkwt LkÚke yLku þõÞ
LkÚke.
• ykiÃk[krhf Lkuíkk Ãký MktøkXLkLkk f{o[kheykuLke MkkÚku {kLkðíkkðkËe yr¼øk{Úke íku{Lke ÷køkýe Síke
íku{Lkku ykËh {u¤ðe þfu Au.
• ðkMíkð{kt yk çkkçkík yksu ykiÃk[krhf Lkuík]íð {kxu Ãký sYhe Au.
(3) ykÃk¾wË Lkuík]íð (Authoritarian Leadership) :
• yk «fkhLkwt Lkuík]íð MktøkXLk{kt LkeríkrLk{koý yLku rLkýoÞ½zíkh{kt yLÞ f{o[kheykuLke RåAkLku {n¥ð
ykÃkíkwt LkÚke. yk Lkuík]íð {kºk Mk¥kk ykÄkhu xfu÷wt nkuÞ Au.
• íku f{o[kheykuLke {w~fu÷eykuLku økkiý MÚkkLk ykÃku Au.
• {kºk fk{økehe WÃkh ¼kh ykÃku Auu.
(4) ÷kufþkne Lkuík]íð (Democratic Leadership) :
• yk ykÄwrLkf Lkuík]íð Au.
• íku {kLkðíkkðkËe yr¼øk{{kt rðïkMk Ähkðu Au.
• ynª Lkuíkk yLÞ MkÇÞkuLke RåAkykuLku rLkýoÞ½zíkh{kt {kLk ykÃku Au.
• íku ík{k{ f{o[kheykuLke {w~fu÷eykuLku íkxMÚkÃkýu Mkkt¼¤u Au.
• íku Mkt[k÷Lk{kt f{o[kheykuLkk «ríkrLkrÄykuLku ¼køkeËkhe ykÃku Au.
(5) çkkÌk Lkuík]íð (Leadership From Outside) :
• ßÞkhu fkuE MktøkXLk WÃkh çknkhÚke Wå[ yrÄfkhe rLk{kÞ Au íÞkhu ykðwt Lkuík]íð çkLku Au.

362
• yk{ ÚkðkLkwt fkhý õÞkhuf MktøkXLkLke ytËhLkk f{o[kheyku íku{Lkk{ktÚke fkuELku Wå[ MÚkkLk yÃkkÞ íkuðwt
RåAíkk LkÚke.
• íkku õÞkhuf Mkk{qrnf Lkuík]íð Mkr{rík fu çkkuzo{kt yLÞ MktøkXLk{ktÚke fkuE rðþu»k¿kLke rLk{ýqf fhkÞ Au.
• ykðk Lkuík]íðu MktøkXLkLkku yktíkrhf rðïkMk Síkðku Ãkzu Au.
(6) yktíkrhf Lkuík]íð (Internal Leadership) :
• MktøkXLkLke ytËhÚke s ßÞkhu fkuE yuf MkÇÞLku Wå[ MÚkkLk yÃkkÞ Au íÞkhu íku yktíkrhf Lkuík]íð økýkÞ
Au.
• ykðk Lkuík]íðLku uyktíkrhf Mknfkh Mknu÷kEÚke {¤ðkLke þõÞíkk hnu Au.
• Ãkhtíkw çkZÚke îkhk ykðwt Lkuík]íð «kÃík ÚkÞwt nkuÞ íkku ô{hLku ÷eÄu íkuLkku fkÞkuoíMkkn ykuAku ÚkÚkkt MktøkXLkLke
fk{økehe WÃkh yMkh Ãkzu Au.
• yksu ðneðxe Lkuík]íð {kxu ÃkMktËøkeLke ÞkuøÞ ÃkØrík, ykiÃk[krhf rþûký yLku íkk÷e{ yLkw¼ð yu
Lkuík]íðLkk ½zíkh {kxu WÃkÞkuøk{kt ÷uðkíke çkkçkíkku Au.
• yk{ ÚkðkÚke MktøkXLkLkk æÞuÞkuLke rMkrØ {kxu ÞkuøÞ Lkuík]íð {u¤ðe þfkÞ Au.
• Mkt[kh (Communication)
• Mkt[kh fu MktðnLk «k[eLk Mk{ÞÚke yks ÃkÞoLík ònuh ðneðx {kxu {n¥ðLke çkkçkík Au.
• MktøkXLk{kt fk{ fhíkk f{o[kheyku MktøkXLkLkk WÆu~Þku, íkuLkk ðíko{kLk fkÞo¢{ y™u ¼krð ÞkusLkkykuÚke
{krníkøkkh çkLku íku sYhe Au.
• yk s heíku MktøkXLk{kt fkÞo fhíkk f{o[kheykuLke yÃkuûkkyku, sYrhÞkíkku yLku {w~fu÷eykuÚke Mkt[k÷Lk
hnu íku Ãký ykð~Þf Au.
• yk ík{k{ çkkçkíkku {kxu Mkt[kh yu WÃkÞkuøke s Lkrn yrLkðkÞo çkLke hnu Au.
• yksLkku Þwøk íkku RLV{uoþLk xufTLkku÷kuSLkku Þwøk økýkÞ Au.
• ÷kufþkne hkßÞÔÞðMÚkk{kt yuf çkksw ÷kufkuLke yÃkuûkkyku, sYrhÞkíkku, Mk{MÞkykuLku Mkhfkh Mk{su
yLku çkeS çkkS Mkhfkh ÷kufku {kxu þwt fk{økehe fhe hne Au, MkhfkhLke ¼krð ÞkusLkkyku þwt Au íku
Mkt[kh îkhk òýe þfkÞ Au.
• hkßÞLkk ÔÞkÃkkhÄtÄkLkk rðfkMk yLku hkßÞLkk rðïLkkt yLÞ hkßÞku MkkÚkuLkLkk MktçktÄku{kt Ãký MktðnLk
{n¥ðLke çkkçkík çkLke hnu Au.
• Mkt[khLkku fu MktðnLkLkku yÚko (Meaning of Communication) :
• Mkt[kh fu MktðnLk ònuh ðneðxþkMºk{kt rð[khkuLkwt ykËkLk-«ËkLk, rð[khkuLke ¼køkeËkhe íkÚkk
363
Mk{sËkheLkk yÚko{kt òuðk{kt ykðu Au.
• ðneðxþkMºke xuzLkk {íku, “Mkt[khLkku {q¤ nuíkw Mk{kLk rð»kÞku WÃkh {ÂMík»fku{kt {u¤ MÚkkÃkðkLkku Au.”
• Mkt[kh yu yktíkrhfÃkýu MktøkXLk{kt fk{ fhíkk f{o[kheyku ðå[u íkÚkk çkkÌkÃkýu yLÞ MktøkXLk fu ÷kufku
MkkÚku nkuE þfu Au.
• Mkt[kh ºký «fkhLkk nkuE þfu Au : (1) Qæðo Mkt[kh, su{kt MktøkXLkLkk rLkBLk MíkhuÚke WÃkh MktËuþk,
fk{økeheLkku ynuðk÷, [[ko ytøkuLkk {kir¾f íkÚkk ÷ur¾ík MktËuþkLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• (2) rLkBLk Mkt[kh{kt Wå[ yrÄfkhe íkhVÚke yÃkkíkk ÷ur¾ík íkÚkk {kir¾f ykËuþku, ÃkwÂMíkfk, ytËksÃkºk,
yLkw{kuËLk suðe çkkçkíkkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. (3) Mk{ktíkh Mkt[kh MktøkXLkLkk yuf rð¼køk{ktÚke çkeò
rð¼køk{kt fk{økeheLkk Mktf÷Lk {kxu ÷ur¾ík fu {kir¾f Mkq[LkkÚke ÚkkÞ Au.
• Mkt[khLkk {kæÞ{ (Medium of Communication) :
• «k[eLk Mk{Þ{kt Mkt[kh {kxu òMkqMk yLku «íÞûk fu Ãkhkuûk heíku hkò yLku yrÄfkheyku ÷kufMktÃkfoLkku
WÃkÞkuøk fhíkk. Ãkhtíkw yksu {nTËytþu (1) ©kÔÞ (Audio) MkkÄLkku su{kt xur÷VkuLk, ðkÞh÷uMk, xkLMk{exh
yLku hurzÞku, {w÷kfkík íkÚkk sLkMk¼kykuLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. (2) á~Þ (Visual) Mkt[kh MkkÄLkku{kt
ÃkrhÃkºk, ÃkwÂMíkfkyku, r[ºk, ¼ªíkÃkºkku, ÔÞtøkr[ºkku ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
(3) ©kÔÞ-á~Þ (Audio - Visual) :
• su{kt [÷r[ºk yLku xur÷rðÍLk suðkt MkkÄLkkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• yk «íÞuf MkkÄLkkuLkk ykøkðk ÷k¼ yLku {ÞkoËkyku Au.
• yksu ònuh ðneðx{kt Mkt{u÷Lk «ýk÷e (conference method) Lkku WÃkÞkuøk rðþu»k ÚkkÞ Au.
• Mkt[khLkk yk {kæÞ{{kt WÃkÂMÚkík ík{k{ MkÇÞku rð[khkuLke ÃkhMÃkh ykÃk-÷u Mknu÷kEÚkE fhe þfu Au.
• ð¤e íku{kt rð[khkuLke [ku¬Mkíkk yLku MÃküíkk hnu Au.
• Mkt[khLke {ÞkoËkyku (Limitations of Communication) :
• Mkt[kh {kxu ¼k»kk yu yøkíÞLkwt {kæÞ{ Au.
• Ãkhtíkw ¼khík Ëuþ{kt ßÞkt ònuh ðneðxLke {kLÞ ¼k»kkyku ÃktËh Au yLku MkUfzku çkku÷eyku Au íÞkt ¾kMk
fheLku ÷kufku yLku ònuh ðneðx ðå[u Mkt[kh{kt {w~fu÷eyku MkòoÞ Au.
• Mkt[khLke RåAkLkku y¼kð yu {kuxe {ÞkoËk Au.
• õÞkhuf MktøkXLk{kt yuðwt çkLku Au fu Wå[ yrÄfkhe WÃkhÚke ykËuþ yLku Mkq[Lkkku {kuf÷u Au Ãkhtíkw Lke[÷k
MíkhuÚke {kºk fk{økeheLkku ynuðk÷ {u¤ðu Au.
• rLkBLk Míkhu Lkzíke {w~fu÷eyku òýðkLke ykiÃk[krhf fu yLkkiÃk[krhfÃkýu RåAk çkíkkðíkk LkÚke.

364
• yk{ Úkíkkt õÞkhuf rLkBLk MíkhuÚke fux÷kf f{o[kheyku Wå[ yrÄfkheLku {kºk ¾wþk{ík fhu Au su MktøkXLk
{kxu LkwfMkkLkfkhf çkkçkík çkLku Au.
• yks Mkt[khLke árüyu rðï LkkLkwt çkLkíkwt òÞ íÞkhu yMkhfkhf Mkt[kh yu ònuh ðneðxLke MkV¤íkk {kxu
yrík yøkíÞLke çkkçkík Au.
• yk {kxu MktøkXLk{kt f{o[kheykuLkku ÃkhMÃkh rðïkMk yLku Mkt[khLkkt MkkÄLkkuLkku «k{krýfÃkýu WÃkÞkuøk
ÚkkÞ yu {n¥ðLke çkkçkík Au.
• yk{ yk çkkçkík ÷kufþkne ÔÞðMÚkkLku Ãký Ãkku»kf yLku Ãkqhf Au.
• íku ònuh MktÃkfo su rî{køkeo «r¢Þk Au íkuLkk {kxu Ãkqhf çkkçkík çkLku Au.
• su{kt ÷kufkuLkk «&™ku, sYrhÞkíkkuLku ònuh ðneðx Mk{su Au yLku Mkhfkh ÷kufku {kxu þwt fk{økehe fhu
Au íkuLke òý ÷kufkuLku fhe þfkÞ Au.
• xqtf{kt Mkt[kh yu ònuh ðneðxLkk ÓËÞ Mk{kLk Au.
• R-økðLkoLMk (E-Governance)
• yksu ònuh ðneðx{kt Mkt[kh yu {kºk MkkÄLk LkÚke hÌkwt.
• íkuýu R-økðLkoLMkLkwt MðYÃk Äkhý fÞwO Au.
• {kuçkkR÷, R-{uR÷, fkuBÃÞwxh, RLxhLkux yLku ðerzÞku fkuLVhLMkLkk {kæÞ{u ònuh ðneðx{kt ¢ktrík
MkSo Au.
• VkR÷kuLkk {kuxk huf yLku Mxkuh Y{Lku LkkLkfzk fBÃÞwxh{kt Ãkqhe Ëuðk{kt ykÔÞk Au.
• Mkt[kh ûkuºku R÷uõxÙkurLkõMk {kæÞ{kuLkk WÃkÞkuøk ònuh ðneðxLke fk{økeheLku ÍzÃke çkLkkðe Au, fhfMkhÃkqðof
çkLkkðe Au.
• íkuýu y{÷ËkhþkneLkk ‘÷k÷ ÃkèeðkË’Lku Ëqh fhðk{kt {kuxe Mkuðk ykÃke Au.
• R-økðLkoLMk LkðeLk ònuh Mkt[k÷LkLkk ÏÞk÷Lku ðkMíkrðf MðYÃk ykÃkðk{kt {n¥ðLkwt «ËkLk fÞwO Au.
• y{urhfk, rçkúxLk, £kLMk, òÃkkLk, hrþÞk suðk RLV{uoþLk xufTLkku÷kuSLku ûkuºku R÷uõxÙkurLkõMk MkkÄLkkuLkk
WÃkÞkuøkLku MðefkÞkuo Au.
• yk{ ònuh ðneðx{kt Mkt[khLkk yk RLV{uoþLk xufTLkku÷kuSLkkt MkkÄLkkuLku ykÄkh¼qíkíkk ¼khík Mkhfkhu
Ãkqhe Ãkkze Au.
• yksu ¼khík MkhfkhLkk hu÷ðu, rþûký, f]r»k suðk rð¼køkku íkÚkk yu÷.ykE.Mke. (SðLk rð{k rLkøk{)
suðkt fkuÃkkuohuþLkku{kt Úkíkk hkßÞ MkhfkhkuLkk huðLÞw, Ãkt[kÞíkehks, rþûký suðk rð¼køkkuLkk ðneðx{kt
E-økðLkoLMku ¢ktrík MkSo Au.
365
• økwshkík suðk hkßÞLkk {wÏÞ «ÄkLk ík{k{ rsÕ÷kykuLkk f÷uõxhku, ze.ze.yku.Lku ðerzÞku fkuLVhLMkÚke
{¤e þfu Au.
• «ÄkLkku íku{Lkk ¾kíkkLku ÷økíkk ÷kufkuLkk «&™ku ðerzÞku fkuLVhLMk îkhk Mkkt¼¤e þfu Au yLku íkuLkk íðrhík
Wfu÷ {kxu Ãkøk÷kt ÷E þfu Au. 2006{kt økwshkík, yktÄú, ykurhMMkk yLku fuhk÷k{kt yríkð]rüÚke ÚkÞu÷e
íkkhkS Mk{Þu hkníkfkÞkuo fkÞoûk{Ãkýu ÚkE [qõÞk íku{kt E-økðLkoMkLkku Vk¤ku {n¥ðLkku Au.
• yk{ 21{e MkËe yu ònuh ðneðxLku ûkuºku E-økðLkoLMkLke MkËe Au.
• yk E-økðLkoLMku MkwþkMkLk (økwz økðLkoLMk)Lkk ÏÞk÷Lku [rhíkkÚko fhðk{kt {kuxku Vk¤ku ykÃÞku Au.
• «uhýk (Motivation)
• ònuh ðneðxu «uhýkLkku ÏÞk÷ {Lkkurð¿kkLk ÃkkMkuÚke {u¤ÔÞku Au. «uhýk yu yuf Ãkrhçk¤ Au, Lku MkSðLkwt
yuf ÷ûký Au su «íÞûk heíku òuE þfkíkwt LkÚke, Ãkhtíkw ÔÞÂõíkLkk ðíkoLk{kt rLknk¤e þfkÞ Au.
• òýe þfkÞ Au.
• {kuøkoLkLkk {íku, “«uhýk yu yuðe Ãkrh¼k»kk Au su sYh «{kýu yLku æÞuÞkuLke rËþk{kt ðíkoLkLku ðk¤e
þfu Au.”
• «uhýk yLku {Lkkuð÷ýLku fux÷ef ðkh yuf {kLke ÷uðkÞ Au.
• Ãkhtíkw çktLku swËe çkkçkík Au. {Lkkuð÷ý (Attitude) yu yuðe {kLkrMkf ÃkrhÂMÚkrík Au su fkuE ÔÞÂõík fu
ÔÞÂõíkLkk Mk{qnkukt fkuuE çkkçkík fu ÃkrhÂMÚkrík «íÞu s¤ðkE hnuíke nkuÞ Au. yk s «{kýu «uhýk yLku
fkÞkuoíMkkn (Morale) yu Ãký swËe çkkçkík Au. fkÞkuoíMkknLkku MktçktÄ MktøkXLkLkk f{o[kheykuLke «uhýk íkÚkk
ð÷ýkuLke Mk{økúíkk MkkÚku nkuÞ Au.
• fkÞkuoíMkknLku «MkLLkíkk, ykí{rðïkMk yLku WíMkkn MkkÚku MktçktÄ nkuÞ Au.
• íku {LkLke ÂMÚkhíkkLku ÔÞõík fhu Au.
• yuf Mk{Þu yuðe rð[khMkhýe (X Theory) níke fu {kýMk {kºk fk{[kuh Au {kxu Ëtzku {kheLku fk{
÷uðwt (Rule by tear)
• yk rð[khMkhýe yksu Ãký ½ýe søÞkyu y{÷{kt Au.
• Ãkhtíkw íkuLkkÚke Mkkhk yLku rLkckðkLk f{o[kheLkk {kLkMk Ãkh rðÃkheík yMkh Úkíke.
• Ãkrhýk{u Motivational Theory (Y Theory) ykðe. su{kt f{o[kheLku rðrðÄ «fkhu «uhýk yLku
«kuíMkknf ðkíkkðhý ykÃke íkuLku fk{ fhðk{kt WíMkkrník (Motivate {kurxðux) fhðkLke rð[khMkhýe
rðfMke.
• ykÄwrLkf {uLkus{uLx îkhk nðu yLkuf «fkhLke {kurxðuþLk÷ ÃkØrík yÃkLkkðkE Au.
• ¾kMk fheLku Ãkrù{ y{urhfk yLku òÃkkLk{kt f{o[kheLkku Ãkøkkh yLku yLÞ ¼kiríkf Mkð÷íkku WÃkhktík

366
íkuLkk fwxwtçkLkk MkÇÞkuLke Mkð÷íkku, {urzf÷, rþûký, ykLktË-«{kuË ðøkuhu {kxuLke ÔÞðMÚkk Ãký Ãkqhe
ÃkkzeLku íku{s íkuLkk ytøkík «&™kuLku Wfu÷ðk{kt {ËË fhe f{o[kheLku MktøkXLkLkLke fk{økehe{kt ðÄw Lku ðÄw
{kurxðuþLk {¤e hnu íkuðe ÔÞðMÚkk y{÷{kt {qfkE Au.
• xqtf{kt ònuh MktøkXLkLkk rLkrùík æÞuÞkuLku rMkØ fhðk {kLkððíkoLk-f{o[kheykuLkk ðíkoLkLku RÂåAík rËþk{kt
ðk¤Lkkh yk Ãkrhçk¤ «uhýk Au.
• Ãkhtíkw fux÷ktf MktøkXLkku{kt f{o[kheyku íku{Lke þÂõík, ÷kÞfkík yLku fkiþÕÞLkku Ãkqhku WÃkÞkuøk fhe yÃkurûkík
Ëu¾kð fhíkk LkÚke.
• íÞkhu ykðwt þk {kxu ÚkkÞ Au íku ðneðxþkMºkeyku {kxu ®[íkkLkku rð»kÞ çkLku Au.
• yk {kxu þwt fhðk{kt ykðu íkku f{o[kheykuLku MktøkXLkLkk æÞuÞku Mk{ÞMkh rMkØ fhðk {kxu íku{Lke ÷kÞfkík,
fkiþÕÞ yLku þÂõíkLkku Ãkqhku WÃkÞkuøk fhu ? yk ®[íkLk{ktÚke «uhýkLkku ÏÞk÷ rðfMÞku Au.
• f{o[kheykuLku íku{Lke ©uc fk{økehe {kxu, fuðe heíku «uhýk ykÃke þfkÞ íkuLkk {kxu ðneðxþkMºkeyku{kt
yuf{íke LkÚke.
• swËk swËk ðneðxþkMºkeyku yk {kxu su rMkØktík ykÃÞk Au íkuLkku yÇÞkMk «uhýkLku Mk{sðk sYhe Au.
(1) «uhýkLkku LkkýkfeÞ fu ykŠÚkf rMkØktík (Monistic or Economic Theory of Motivation) :
• yk rMkØktíkLkwt Mk{ÚkoLk ðneðxeþkMºke £uzhef xuR÷h yLku ði¿kkrLkf Mkt[k÷LkLkk Mk{Úkofkuyu fÞwO Au. yk
®[íkfkuLkk {íku MktøkXLk{kt f{o[kheyku LkkýkfeÞ «uhfku suðk fu ykf»kof Ãkøkkh, çkkuLkMk, ðknLk¼ÚÚkk
ðøkuh {¤u íkku f{o[kheykuLke fkÞoþÂõíkLku ðÄkhðk «uhýk {¤u Au. òufu LkkýkfeÞ çkË÷ku yu çkÄwt s
LkÚke, yk Aíkkt yksLkk Mk{ÞLke Ãký yk {ktøk Au yu{ ykÃkýu fne þfeyu.
(2) «huýkLkku yÃkuûkkøkík rMkØktík (Expectancy Theory of Motivation) :
• yk rMkØktíkLkwt Mk{ÚkoLk {kLkðMktçktÄðkËeyku RÕxLk {uÞku, {uhe Ãkkfoh Vkì÷ux íkÚkk [uMxh ykR. çkLkkozo
suðk ðneðxþkMºkeyku fhu Au.
• íku{Lkk {íku MktøkXLk{kt «íÞuf f{o[kheLku ÞkuøÞ MÚkkLk, «ríkck, ykøkðe yku¤¾, ÔÞÂõíkøkík Mk¥kk,
«¼kðþk¤e ¼qr{fk ¼sððkLke íkf {¤u íkuðe yÃkuûkk nkuÞ Au.
• yk yÃkuûkkyku sux÷k «{ký{kt Mktíkku»kkÞ íkux÷k «{ký{kt f{o[kheykuLk «uhýk {¤e þfu íkuðe ÔÞðMÚkk
fhðe òuEyu.
(3) «uhýkLkku Mk{íkkøkík rMkØktík (Equity Theory of Motivation) :
• yk rMkØktík «{kýu ÔÞÂõík ÃkkuíkkLke fkÞoþÂõík, fkiþÕÞ yLku ÷kÞfkíkLkku yux÷ku s WÃkÞkuøk fhu Au
sux÷ku WÃkÞkuøk MktøkXLkLke yLÞ ÔÞÂõíkyku fu f{o[khe fhu Au.
• fux÷ktf MktøkXLkku{kt {kuxk ¼køkLkk f{o[kheyku íku{Lke fk{økehe «íÞuf çkuËhfkh fu WËkMkeLk íÞkhu çkLku
367
Au ßÞkhu íku{Lku yuðwt sýkÞ fu Wå[ yrÄfkhe fu Mkt[k÷LkLke [kÃk÷qMke fhLkkh ykuAk ÷kÞf yLku ykuAwt
fk{ fhLkkhLku ¼kuríkf yLku y¼kiríkf «kuíMkknfku {¤e hÌkk Au.
• íkuÚke ©uc Mkt[k÷Lk {kxu yu sYhe Au fu íku ÃkkuíkkLkk ík{k{ f{o[kheykuLku MktøkXLkLkk æÞuÞkuLke rMkrØ {kxu
íkuyku ÃkkuíkkLkku ©uc Ëu¾kð fhe þfu íku {kxu «íÞufLku Mk{kLk økýeLku íku{Lke MkkÚku ðíkkoð ÚkkÞ.
• ¾kMk fheLku ònuh ðneðx MkkÚku Mktf¤kÞu÷ Mkhfkhe íktºkLkku yk yuf ½ýk Ãku[eËku «&™ Au.
• ½kuzku yLku økÄuzku Mkh¾k s økýkÞ íkuðe ¼kðLkk MktøkXLk{kt AðkE yu ÷ktçkuøkk¤u f{o[kheyku{kt fk{økehe
Ãký ½ýe rðÃkheík yMkh fhu Au.
• ð¤e «{kuþLk{kt rMkrLkÞkurhxeLku ðÄw Ãkzíkwt {n¥ð Ãký WíMkkne yLku Äøkþðk¤k f{o[kheLku níkkuíMkkn
fhu Au.
• y÷çk¥k, yk «&™ Wfu÷ðku Ãký Mknu÷ku LkÚke.
• {kuxk íktºk{kt Favourism yLku Victimisation çktLkuLku Ëqh hk¾e økwýð¥kkLku s «kÄkLÞ ykÃkðkLke
ÔÞðMÚkk økkuXððe òuEyu.
• yk{ MktøkXLkLkk yÃkurûkík æÞuÞku «kÃík fhðk {kxu rLkýoÞ½zíkh«r¢Þk ÞkuøÞÃkýu nkÚk ÄhkÞ, Mkûk{
Lkuík]íð yk {kxu MktøkXLkLku {¤e hnu, MktøkXLk{kt Mkt[khLke ÞkuøÞ ÔÞðMÚkk økkuXðkÞ íkÚkk f{o[kheykuLku
íku{Lke ÷kÞfkík, fkiþÕÞ yLku þÂõík çkLkkððk Mkíkík «uhýk Ãkqhe ÃkzkÞ íku sYhe çkkçkík Au.
•••
4 f{o[kheøký ÔÞðMÚkkíktºk (Personnel Administration)
• (rðfkMkþe÷ Mk{kòu{kt {w÷fe MkuðkLke ¼qr{fk, ÃkË-ðøkeofhý, ¼híke, çkZíke yLku MkuðkfeÞ þhíkku,
rLk»Ãkûkíkk yLku LkLkk{e yr¼øk{)
• “ÃkhMÃkh ©Øk, rðïkMk yLku Mk{sý s fk{Lkku W{tøk ðÄkhu Au yLku íkuLkk rLkfk÷{kt rð÷tçk Úkíkku
yxfu Au.”
– MkhËkh ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷
• rðfkMkþe÷ Mk{kòu{kt {w÷fe MkuðLke ¼qr{fk (The Role of Civil Service in Developing
Society) :
• rðfkMkþe÷ hkßÞLkku ÏÞk÷ ònuh ðneðxu yÚkoþkMºk ÃkkMkuÚke {u¤ÔÞku Au. çkeò rðïÞwØLku ytíku yurþÞk,
ykr£fk yLku ÷urxLk y{urhfk{kt MktMÚkkðkËLkk ¢qh Ãktò{ktÚke fux÷ktf hk»xÙku Mðíktºk çkLÞkt su hkßÞþkMºkLke
Ãkrh¼k»kk{kt ‘ºkeò rðï’ yLku yÚkoþkMºkLke Ãkrh¼k»kk{kt ‘rðfkMkþe÷ hkßÞku’ íkhefu yku¤¾kÞ.
• ¼khíkLkk ykÞkusLk Ãkt[u Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkkLkk ½zíkh Mk{Þu sýkðu÷wt fu, “su Ëuþkuk{t ð¥kk fu ykuAk
ytþu, ðýðÃkhkÞu÷ {kLkðþÂõík yLku çkeS çkkswyu WÃkÞkuøkk{kt ÷uðk{kt Lk ykÔÞk nkuÞ íkuðkt fwËhíke

368
MkkÄLkku Ãkzâkt nkuÞ íku yÕÃkrðfrMkík - rðfMkþe÷ Ëuþ Au.”
• yk hkßÞkuLkk MÚkkLk, Mºkkuík, RríknkMk, MktMf]rík, hksfeÞ «Úkkyku yLku rðfkMkLke ¼kík fu íkhkn{kt
¼khu íkVkðíkku níkk.
• yk{ Aíkkt yk çkÄkt hkßÞku ‘rðfkMkþe÷ hkßÞku’Lke Ãkrh¼k»kk{kt yku¤¾ðkLkwt ònuh ðneðxþkMºku Ãký
MðefkÞwO.
• yk {kuxk ¼køkLkkt hkßÞku Mkt¢ktríkfk¤{kt Mkk{krsf ÃkíkLkLke Mk{MÞkyku, ykŠÚkf {tËe yLku ðneðxe
yÔÞðMÚkk{kt VMkkÞk.
• yk hkßÞkuLkk hksfeÞ yLku ykŠÚkf rðfkMk{kt ¼khu íkVkðík nkuðk Aíkkt íku{ýu ‘hk»xÙ½zíkh’ yLku
‘Mkk{krsf-ykŠÚkf «økrík’ {kxu f{h fMke.
• yk hkßÞkuLke hksfeÞ «ÚkkLke fux÷ef rðþu»kíkkyku ykÃkýu Lke[u «{kýu Mk{S þfeyu :
(1) rðfkMkLkk æÞuÞku nktMk÷ fhðk hkßÞ yLku Lkkufhþkne WÃkh {kuxku çkkh yÃkkÞku Au.
(2) Mkk{krsf rð½xLk, ykŠÚkf ÃkAkíkíkk yLku hksfeÞ yûk{íkk.
(3) ykÄwrLkf yLku ÃkhtÃkhkøkík yøkúðøko ðå[u ynª ¼khu ytíkh Au. ykÄwrLkf yøkúðøko {nTTËytþu þnuhku{kt
hnu Au íkuyku ÃkkùkíÞ rþûký yLku MktMf]ríkLkkt {qÕÞkuÚke «¼krðík Au ßÞkhu ÃkhtÃkhkøkík yøkúðøko økúkBÞ
Mk{wËkÞku{kt ðÄw Au yLku ÃkhtÃkhkøkík {qÕÞku-rhðkòuLkk Mk{Úkofku Au.
(4) yLkuf rð»k{íkkyku ðå[u Ãký yk hkßÞkuyu rðfkMk {kxu MktfÕÃk fÞkuo Au. íku{ýu ®Mk[kE {kxu LkËeku WÃkh
çknwnuíkwf ÞkusLkkyku, þnuh yLku økk{zkykuLku Mkktf¤Úkk Ãkkfk hMíkk yLku hu÷ðu, MktËuþkÔÞðnkh{kt
MkkÄLkkuLke MÚkkÃkLkk, ¾uíke yLku ÷½w WãkuøkkuLkk rðfkMk WÃkh ¼kh ykÃÞku Au. rðfrMkík Ëuþku ÃkkMkuÚke
ykŠÚkf MknkÞ {u¤ðeLkuu {kuxk WãkuøkkuLkk rðfkMk {kxu Ãký «ÞíLk ÚkÞku Au.
(5) MktMÚkkLkðkË yLku Mkk{úkßÞðkËLkk fzðk yLkw¼ðLku ÷eÄu yk hkßÞku Mðíktºkíkk {kxu Mkíkík r[tríkrík Au
suLkk ÷eÄu yk rðfkMkþe÷ hkßÞku{ktÚke {kuxk¼køkLkkt hkßÞkuyu Xtzk ÞwØ{ktÚke Ëqh hnuðkLkwt yLku
‘rçkLkòuzkýðkË’Lkwt Mk{ÚkoLk fhðkLkwt ÃkMktË fhu÷wt.
• yk rðfkMkþe÷ hkßÞkuLkk ònuh ðneðxLkku rð[kh fheyu íkku íkuLke fux÷ef rðþu»kíkkyku òuðk {¤u Au.
ynª ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe MktMÚkkLkðkË Lke[u «ò f[zkÞu÷e nkuðkÚke íkuyku Mðíktºkíkk ÃkAe Ãký ònuh
ðneðx WÃkh ykÄkrhík çkLÞk Au. yk ËuþkuuLke ònuh ðneðxLke íkhkn {nTËytþu ÃkhtÃkhkøkík Au, íku{kt
MÚkkrLkf rðþu»kíkk ykuAe Au.
• suLkk MðkíktºÞku¥kh Mk{kòuLkk rðfkMk {kxuLke ûk{íkk ynªLke Lkkufhþkne{kt ykuuAe sýkÞ Au.
• ðÄw{kt yk hk»xÙku Mðíktºk ÚkÞkt íÞkhu MktMÚkkLkðkËe hkßÞkuLke LkkufhþkneLkk Wå[ yrÄfkheyku Mkrník ½ýk
íku{Lkk Ëuþ{kt [kÕÞk síkk. yk rðfkMkþe÷Lku «kht¼{kt ðneðx ûkuºku ½ýe {w~fu÷eyku MknLk fhðe Ãkze
níke. ¼khík yk çkkçkíkLkwt WËknhý Au.
369
• yk rðfkMkþe÷ hk»xÙkuyu Mðíktºkíkk {u¤ðe Ãkhtíkw MktMÚkkLkðkËeykuLke ÔÞqnh[LkkLke ½ýk hk»xÙkuLkwt rð¼ksLk
ÚkÞwt.
• yk{ ÚkðkÚke ¼khík suðk fux÷ktf hksÞku{kt ÷kufþkne MÚkÃkkE yLku ònuh ðneðx «òfÕÞkýLke
¼kðLkkðk¤ku çkLÞku.
• Ãkhtíkw yurþÞk, ykr£fk yLku ÷urxLk y{urhfk{kt ½ýkt hkßÞku{kt fkt íkku ÷kufþkne MÚkÃkkE Lkrn yÚkðk
÷kufþkne ÂMÚkh çkLku íku Ãknu÷kt ÷~fhu Mk¥kk {u¤ðíkkt ònuh ðneðx ÷kufkuLku sðkçkËkh Lk hÌkku.
• MktMÚkkLkðkËe þkMkfkuLkk Mk{Þ{kt ònuh ðneðx{kt rðþu»k¿kku WÃkh Mkk{kLÞ ðneðxfkhkuLkwt ykrÄÃkíÞ
hnuíkwt.
• ¼khík{kt rçkúrxþ Mk{Þ Ëhr{Þk íkkh yLku xÃkk÷ rð¼køk, fMx{ rð¼køk, yufkWLx rð¼køk yLku
Ãkku÷eMk Mkuðk{kt Ãký ykE.Mke.yuMk.Lke Mkk{kLÞ Ãkkt¾-rð¼køkLkk yrÄfkheykuLkwt ð[oMð hnu÷wt.
• yksu Ãkku÷eMk Mkuðk rMkðkÞLkk rð¼køkku{kt Mkk{kLÞ yLku rðþu»ký ðneðxe yrÄfkheyku{kt ð[oMð {kxu
Mkt½»ko sýkÞ Au yLku õÞkhuf Mkk{kLÞ rð¼køkLkk ykE.yu.yuMk. rðþu»ký rð¼køkku WÃkh ð[oMð MÚkkÃku
Au.
• suLkk ÷eÄu rðþu»k¿k rð¼køkLkk yrÄfkheykuLkku fkÞkuoíMkkn ½xu Au.
• MktøkXLk{kt ytrík{ rLkýoÞLke Mk¥kk fkuLke ÃkkMku hnu íku fkÞ{e Ãku[eËku «&™ hnu÷ku Au. (Who should
head the organisation ?) yk ytøkuLkku rððkËLkku nS Ãký fkÞ{e Wfu÷ {¤u÷ LkÚke.
• yk{ Aíkkt, su{ su{ fk{økehe{kt Specialisation yLku Professionalism ðÄíkwt òÞ Au íku{ íku{
Mkk{kLÞ ðneðxfkhkuLku çkË÷u rLk»ýkík ðneðxfkhku ¾kíkkLkk/MktøkXLkLkk ðzk Úkíkk òÞ Au. nðu íkku
M.B.A. suðe rzøkúeLke yk {kxuLkk ¾kMk rLk»ýkík ðneðxfkhkuLku «kÄkLÞ {¤íkwt òÞ Au.
• yu Mðef]ík çkkçkík Au fu ði¿kkrLkf yLku xufTLkku÷kuSLke fwþ¤íkk ykÄwrLkf Mk{kòuLkk rðfkMk {kxu WÃkÞkuøke
Au.
• yk{ ¼khík Mkrník {kuxk ¼køkLkk rðfkMkþe÷ Ëuþku{kt ÞwðkLkku Mkk{kLÞðkËe ðneðxe Mkuðkyku íkhV
ykf»kkoÞ Au.
• rðfkMkþe÷ hkßÞku{kt ßÞkt ÷kufþkne LkÚke íkuðkt hkßÞkuLke MktÏÞk {kuxe Au.
• yk hkßÞkuLkk ònuh ðneðx{kt Ãký fuLÿefhýwt ík¥ð òuðk {¤u Au.
• ynª MktøkXLk{kt Wå[ yrÄfkhe îkhk Mk¥kkLkwt «ríkrLkÄkLk ÞkuøÞ «{ký{kt Úkíkwt LkÚke.
• yk{ ÚkðkÚke rLkýoÞ«r¢Þk Äe{e Ãkzu Au, suLkk ÷eÄu LkkøkrhfkuLke yÃkuûkkyku Mk{ÞMkh Mktíkku»kðkLke LkÚke.
• Mkt[khLkkt {kæÞ{ku Ãký f{òuh nkuðkÚke fwËhíke ykVíkku yLku yfM{kíkku Mk{Þu hkníkfkÞo{kt rð÷tçk ÚkkÞ
Au.

370
• yk Ëuþku{kt rþûkýLkwt «{ký Ãký ykuAwt nkuðkÚke ÷kufþkne Au íkuðk Ëuþku{kt Ãký ònuh «&™ku{kt
÷kuf¼køkeËkhe ykuuAe Au.
• yk rðfkMkþe÷ Mk{kòu{kt ßÞkhu Mðíktºkíkk {kxu yktËku÷Lk [k÷íkk níkk íÞkhu yktËku÷LkLkwt Lkuík]íð
«k{krýf, rLkckðkLk Lku [krhºÞðkLk Lkuíkkyku ÃkkMku níkwt.
• Ãkhtíkw Mðíktºkíkk {éÞk ÃkAe su{ su{ Mk{Þ ÃkMkkh Úkíkku òÞ Au íku{ íku{ Mk¥kkLkk ð÷ýLke yMkh Lkuík]íð
WÃkh Ëu¾kðk {ktze Au.
• «ò{kt nsw rLkhûkhíkkwt «{ký ykuAwt nkuðkÚke Lkuíkkyku «òLku ÷kufþkne Au íÞkt Ãký [qtxýeyku Mk{Þu
¼kðwf çkLkkðeLku [qtxýeyku{kt rðsÞ {u¤ðe Mk¥kk «kÃík fhe ÷u Au.
• ykðk Lkuíkkyku ¼úük[khLku Ãkku»ku Au yLku yk Lkuík]íðLke yMkh ònuh ðneðx WÃkh Ãký Ãkzu Au.
• Wå[ yrÄfkheyku Ãký ¼ú»xk[kh îkhk íkðtøkh çkLkðkLkk {køko økúný fhu Au, suLkk ÷eÄu ònuh ðneðx
WÃkh Ãký Ãkzu Au. • Wå[ yrÄfkheyku Ãký ¼úük[kh îkhk íkðtøkh çkLkðkLkk {køko økúný fhu Au, suLkk
÷eÄu ònuh ðneðx rþrÚk÷ çkLku Au yLku hkßÞLku LkwfMkkLk ÚkkÞ Au.
• ykÃkýk Ëuþ{kt rçknkh{kt ÷k÷w«MkkË yLku íkkr{÷Lkkzw{kt fw. sÞ÷÷eíkk Mkk{u ¼úük[khLkk {kuxk ykûkuÃk
Au.
• økwshkík{kt 2001{kt ¼úük[khLkk ykûkuÃkMkh ºký-[kh sux÷k Wå[ Mkhfkhe yrÄfkheykuLku Vhs{kufqV
fhðk{kt ykÔÞk Au.
• 2001Lkk 26 òLÞw. økwshkík{kt ykðu÷ ¼qftÃk{kt y{ËkðkË Mkrník {kuxk þnuh{kt çknw{k¤e {fkLkkuLkk
çkktÄfk{{kt çkuËhfkhe {kxu Ãký ¾kLkøke rçkÕzhku WÃkhktík LkkufhþkneLkk ¼úük[kh Mkk{u yktøk¤e WXkðkE
hne Au.
• yk rðfkMkþe÷ hkßÞku{kt rMkrð÷Mkuðfkuyu hksfeÞ íkxMÚkíkk hk¾ðe òuEyu fu fu{ íku ytøku Ãký ònuh
ðneðxLkk yÇÞkMkeyku{kt {ík¼uË Au.
• òufu Mkk{kLÞ {ík yuðku Au fu Wå[ fûkkyu Lkerík½zíkh{kt hksfeÞ LkuíkkøkeheLku rMkrð÷ Mkuðfku {ËË fhu
íku rðfkMkþe÷ hkßÞkuLke hksfeÞ «Úkk òuíkkt ykðfkhËkÞf çkkçkík Au.
• 1991 ÃkAe ¼khík Mkrník rðïLkk {kuxk ¼køkLkk rðfkMkþe÷ Ëuþkuuyu Lkðe {wõík yLku WËkhefhýLke
yÚkoLkerík Mðefkhe Au.
• yk Lkðe yÚkoLkeríkLkk y{÷ {kxu Ãký ònuh ðneðxLke ¼qr{fk yøkíÞLke çkLke hnu Au.
• yk {kxu rMkrð÷ MkuðfkuLku sYhe íkk÷e{ ykÃkeLku WËknhý yLku ðirïfhý {kxu yr¼{w¾ fhðk sYhe
Au.
• yk{ Úkþu íkku s MkhfkhLke LkeríkLkku ÞkuøÞ y{÷ Úkþu yLku yk rðfkMkþe÷ hkßÞkuLkk yÚkoíktºkLku rðfkMk
371
{kxu ykþkMÃkË ð¤ktf {¤þu.
• ÃkË ðøkeofhý (Position classification) :
• fk{eof ðneðx {kxu MktøkXLk{kt su ÃkËku WÃkh f{o[kheyku økkuXðkÞu÷k - Lke{kÞu÷k nkuÞ Au íku ÃkËkuLkwt
ðøkeofhý yu {n¥ðLke çkkçkík Au.
• ðneðx MktøkXLk{kt {n¥ðLkwt yuf{ yu ‘ÃkË’ Au.
• MktøkXLk{kt yk ‘ÃkË’Lku æÞkLk{kt hk¾eLku Mk¥kk, sðkçkËkhe yLku yrÄfkh Lk¬e Úkíkk nkuÞ Au.
• íkuÚke rMkrð÷ Mkuðfkuyu íku{Lku «kÃík ÃkË «{kýu ¼qr{fk ¼sððkLke nkuÞ Au.
• ònuh ðneðx{kt ÃkËLkk ðøkeofhýLkku yÚko yu Au fu yuf MktøkXLkLkk sux÷k ÃkË Mk{kLk sðkçkËkhe yLku
fk{økeheðk¤k nkuÞ íku ¼híke, çkZíke, ðuíkLk ðøkuhuLke árüyu yuf Mk{qn{kt ðøkeof]ík fhðk{kt ykðu.
• íÞkh çkkË MktøkXLk{kt «kÃík ©uýeyku «{k{u ÃkËkuLkk yk Mk{qnkuLku MkkuÃkkrLkf ¢{{kt økkuXððk{kt ykðu
Au.
• ÃkËLkk yk ðøkeofhýLke «r¢Þk{kt (1) ÃkË MkkÚku MktçktrÄík rð»kÞ yLku fkÞo, (2) rLkheûkýLke {kºkk yLku
íkuLkku «fkh (3) fkÞoLke sxe÷íkkLkwt «{ký (4) ÃkË {kxu yÃkurûkík ÞkuøÞíkk – yk [kh çkkçkíkkuLkwt ¾kMk
æÞkLk hk¾ðk{kt ykðu Au.
• rMkrð÷ MkuðkLkk ðøkeofhý {kxu ÃkËLkku ykÄkh ¼khík, rçkúxLk, £kLMk, s{oLke ðøkuhu{kt ÚkkÞ Au.
• ÃkË WÃkhktík sðkçkËkhe ykÄkrhík ðøkeofhý Ãký fhkÞ Au.
• Þw.yuMk.yu., fuLkuzk suðk Ëuþku{kt yk ykÄkh rðþu»k ÷uðkÞ Au.
• ykÃkýk ËuþLke fk{eof ÔÞðMÚkkLkk ðøkeofhýLkku rð[kh fheyu íkku sýkÞ Au fu íkuLku yr¾÷ ¼khíkeÞ
Mkuðkyku, fuLÿeÞ Mkuðkyku íkÚkk hkßÞMkuðk{kt ðøkeof]ík fhkE Au.
• yr¾÷ ¼khíkeÞ MkuðkLkku rð[kh fheyu íkku íku{kt ¼khíkeÞ ðneðxe Mkuðk, ¼khíkeÞ rðËuþ Mkuðk,
¼khíkeÞ Ãkku÷eMk MkuðkLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• yk yr¾÷ ¼khíkeÞ MkuðkykuLku ðøko yuf, çku, ºký yLku [kh{kt ðøkeof]ík fhkE Au.
• íkuLkkÚke y÷øk yuf fuLÿeÞ Mkr[ðk÷Þ Mkuðk Ãký Au suLku Ãký ðøko yuf, çku, ºký y™u [kh{kt ðøkeof]ík
fhu÷ Au.
• fk{eof ÔÞðMÚkkLke ÃkË ðøkeofhý «ýk÷eLku ÷eÄu ðneðx{kt Mkh¤íkk yLku ¢{çkØíkkLke MÚkkÃkLkk ÚkkÞ
Au.
• íkuLkk ÷eÄu f{o[kheykuLke ¼híke Mknu÷kEÚke ÚkE þfu Au.
• yk f{o[kheykuLke fk{økehe WÃkh rLkheûký yLku rLkÞtºkýLke Mkh¤íkk hnu Au.

372
• íku{Lku ‘Mk{kLk fkÞo {kxu Mk{kLk ðuíkLk’ Lk¬e ÚkE þfu Au.
• çkZíke ykÃkíke ð¾íku yLÞkÞ ÚkðkLke þõÞíkk ½xu Au, suLkk ÷eÄu f{o[kheykuLkwt økkihð s¤¤kÞ Au yLku
íku{Lku MktøkXLkLkkt æÞuÞku {kxu Wå[ «uhýk ykÃke þfkÞ Au, íku{Lkku fkÞkuoíMkkn s¤ðkE hnu Au.
• òu fu fux÷kf yÇÞkMkeykuLkwt fnuðwt Au fu ÃkË ðøkeofhýLku ÷eÄu MktøkXLk{kt Wå[ f{o[kheyku{kt økwhwíkk
yLku rLkBLk f{o[kheyku{kt ÷½wíkkLke ¼kðLkk ËoZ çkLku Au.
• Ãkhtíkw yk {kxu fne þfkÞ fu çkZíkeLke þõÞíkk ÃkË ðøkeofhýLke yk ¾k{eLku Ëqh fhe þfu Au.
• rMkrð÷ MkuðkLkku rðfkMk (Development of Civil Service) :
• MkLkËe MkuðkLkku yÚko, ÔÞkÏÞk yLku ÷ûkýku :
• MkLkËe Mkuðk (Civil Service) yu ¼khíkLku ytøkúuòuLke yuf ykøkðe yLku fe{íke ¼ux Au.
• Mkk{kLÞ heíku “MkLkËe Mkuðk” yu þçË«Þkuøk hksÞðneðx (ònuh ðneðx){kt fk{ fhíkk Mkhfkhe
f{o[kheyku {kxu ðÃkhkÞu÷ku Au.
• hkßÞðneðx (ònuh ðneðx){kt fk{ fhíkk Mkhfkhe f{o[kheyku {kxu ‘r{r÷xhe Mkuðk’ yÚkðk ‘Mkthûký
Mkuðk’ yu þçË«Þkuøk ÚkkÞ Au.
• ykÚke MkLkËe Mkuðk fu su{kt Mkthûký rMkðkÞ ðneðxe fk{kuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• yuf rðîkLku MkLkËe MkuðkLke ÔÞkÏÞk ykÃke Au fu, “ðneðxe rLkÃkwýíkk Ähkðíkk, ÃkøkkhËkh yLku fkÞ{e
ÔÞðMkkÞeykuLkku Mk{qn yu rMkrð÷ Mkuðk.” ¾kLkøke ðneðx{kt Ãký yk ÔÞkÏÞk {wsçkLkku ÔÞðMkkÞe
Mk{qn nMíke Ähkðíkku nkuÞ Au Ãkhtíkw íkuLku MkLkËe Mkuðkk{t ykðhe ÷uðk{kt LkÚke ykðíkku.
• yk{, hkßÞðneðxLkk MktË¼o{kt {wÏÞíðu “MkLkËe Mkuðk” þçË«Þkuøk ÚkkÞ Au.
• ¼khíkLkk hkßÞðneðx{kt MkLkËe MkuðkLku çku ðøko{kt rð¼krsík fhðk{kt ykðu Au : hkßÞÃkrðºk yLku
rçkLkhkßÞÃkrºkík.
• hkßÞÃkrºkík ðøkoLkk f{o[kheykuLku ðøko-1 yLku ðøko-2Lkk yrÄfkheyku fnuðk{kt ykðu Au yLku
rçkLkhkßÞÃkrºkík ðøko-3Lkk f{o[kheyku fnuðkÞ Au.
• rðþu»k íkku ¼khíkeÞ ðneðxe MkuðkLkk Mktfw÷Lku {kxu Ãký yk þçË«Þkuøk ÚkkÞ Au.
• yk{ MkLkËe MkuðkLke ykøkðe «rík¼k WíÃkLLk ÚkkÞ Au. ¾kLkøke ðneðxLkk Mkt[k÷fkuÚke r¼LLk yuðk
MkLkËe Mkuðfku yu ðneðxËkhku Au, íkuyku {uLkush LkÚke.
• MkLkËe MkuðkLkkt ÷ûkýku çku ¼køk{kt Ëþkoðe þfkÞ Au : 1 MkLkËe MkuðkLkk økXLkLkk yLku 2. MkLkËe MkuðkLkk
f{o[kheykuLkk. MkLkËe MkuðkLkwt økXLk {nËTytþu MkkiÃkkrLkf «fkhLkwt nkuÞ Au yLku íku{kt ÂMÚkhíkk yLku
MkkíkíÞ hnu÷e nkuÞ Au.
• MkkiÃkkrLkf økXLk nkuðkÚke íku{kt WÃkhÚke Lke[u yLku Lke[uÚke WÃkh yu ¢{{kt økkuXðkÞu÷k nkuÞ Au.
373
• ykÚke Lke[÷e fûkkLkku Mkuðf WÃkhLkk yrÄfkheLku sðkçkËkh hnu Au yLku íkuLkk ykËuþ «{kýu fhu Au.
• Q÷xk ¢{{kt Lke[÷e fûkkLkku yrÄfkhe «&™/{krníke MkkÚku hsq fhu Au yLku WÃkhLkku yrÄfkhe rLkýoÞ
ykÃku Au.
• yk{ MkkiÃkkrLkf ÃkËh[Lkk yu MkLkËe MkuðkLkk MktøkXLkLkwt yøkíÞLkwt ÷ûký Au.
• íkuðe s heíku hkßÞðneðx fkuE [ku¬Mk Mk{Þ {kxu LkÚke.
• íkuLkwt {q¤¼qík MðYÃk fkÞ{e «fkhLkwt Au.
• ykÚke f{o[kheyku íku{s «ÄkLkku ykðu Lku òÞ Ãkhtíkw MkLkËe MkuðkLkwt MktøkXLk [k÷w s hnu Au.
• ykÚke ðneðx{kt ÂMÚkhíkk yLku MkkíkíÞ «ðíkuo Au. yux÷u ÂMÚkhíkk yLku MkkíkíÞ yu MkLkËe MkuðkLkwt {n¥ðLkwt
÷ûký Au.
• MkLkËe MkuðkLkk MktøkXLkLkk WÃkhLkk çku {wÏÞ ÷ûkýkuLke MkkÚku MkLkËe MkuðkLkk f{o[kheykuyu ÃkkuíkkLkkt
ykøkðkt ÷ûkýku Au.
• f{o[kheykuLke ¼híke økwýð¥kkLkk Äkuhýku ÚkkÞ Au yLku íku su ÔÞðMkkÞ {kxu ÃkMktË fhðk{kt ykðu Au íku
s ÔÞðMkkÞ {kxu fk{ fhðkLkwt nkuÞ Au.
• yux÷u çkktÄfk{ rð¼køk{kt fux÷ktf fk{ku RsLkuhkuyu fhðkLkk nkuÞ Au.
• nkìÂMÃkx÷{kt zkìõxhkuyu fk{ fhðkLkwwt ÚkkÞ Au.
• ðneðxe çkkçkík{kt y{÷Ëkhkuyu fk{ fhðkLkwt ÚkkÞ Au.
• {wfhh ÷kÞfkík «{kýu ¼híke ÚkkÞ Au ykÚke íku{kt ÷køkðøkþkneLku çkË÷u økwýð¥kkLkk «{kýu ¼híke
fhð{kt ykðu Au.
• ðneðxLkk yk swËk swËk ÔÞðMkkÞku ðneðxe rLkÞ{kuLku yLkwMkhu Au.
• ykÚke ËuþLkk hksfkhýLkk «ðkn yLku hksfkhýÚke yr÷Ãík hnu Au.
• íku{s MkLkËe Mkuðf Ëhuf rð»kÞ çkkçkíku Lk¬e fhu÷ Lkerík-rLkÞ{ku yLkwMkkh ðneðx [÷kðu Au.
• íku{kt fkuE ytøkíkíkkLkwt ík¥ð ykðíkwt LkÚke yLku íku{kt íkxMÚkkLkk ËþoLk ÚkkÞ Au.
• rLkÞ{ yLku Lkerík «{kýu fkÞo ÚkðkÚke íku{kt íkxMÚkkíkkLkwt ík¥ð íkhe ykðu Au.
• yk íkxMÚkíkkLku ÷eÄu hkßÞ-ðneðxLkkt {kuxkt {kuxkt fk{ku{kt MkLkËe MkuðkLkk f{o[kheLkk økwýøkkLk fu
Lkk{Xk{ çknkh ykðíkk LkÚke.
• Ãkhtíkw ðneðxe rð¼køkLkk fk{ íkhefu íkuLkku WÕ÷u¾ ÚkkÞ Au.
• íku heíku hkßÞðneðxLkkt fk{ku Ëhuf rð¼køkLkk ðneðxe ynuðk÷{kt «rMkØ ÚkkÞ Auu.
• yu Ãký y{wf {tºkeLkk rð¼køkLkku ynuðk÷ yu{ fnuðkÞ Au.

374
• yk{ yLkk{eÃkýk (Anonimity){kt VuhVkh ÚkÞku Au.
• Ãký MkLkËe MkuðkLkk MktË¼o{kt íku ÷ûký [k÷w hnu Au.
• hkßÞðneðx hkßÞ {kxu Au yLku hkßÞ «òLkwt çkLku÷wt Au.
• íkuÚke hkßÞðneðx «òLkkt fk{kuLkku ðneðx fhu Au.
• MkLkËe MkuðkLkk f{o[kheyku hkßÞ MkhfkhLke MkkÚku «òLku sðkçkËkh {LkkÞ Au.
• Ãkhtíkw yk sðkçkËkhe «ò MkkÚku MkeÄk ÔÞðnkhÚke yËk fhíkku LkÚke, Ãkhtíkw hk»xÙÃkrík fu hkßÞÃkk÷Lkk
Lkk{u yËk fhu Au.
• íkxMÚkíkk yLku yLkkr{íkk yu ÷ûkýkuLku fkhýu MkLkËe Mkuðkyu «ò «íÞu ÃkûkÃkkíkhrník ðíkkoð hk¾ðkLkku
nkuÞ Au.
• òu ÃkûkÃkkíke ð÷ý òuðk{kt ykðu íkku yrðïkMk sL{u Au, su MkLkËe MkuðkLkkt fkÞkuoLku nkrLk ÃknkU[kzu Au.
• xqtf{kt yuf rðîkLkLkk þçËku{kt “ÃkûkÃkkíkhrník ÃkMktËøke, ðneðxe Mkk{ÚÞo, hksfeÞ árüyu íkxMÚkíkk
yLku Mk{ksMkuðk-r¼{w¾íkk yu MkLkËe MkuðkLkkt {wÏÞ ÷ûkýku Au.”
• yksu fk{eof ÔÞðMÚkk {kxu ÷kÞfkík «Úkk ËwrLkÞkLkk {kuxk ¼køkLkkt hkßÞku{kt òuðk {¤u Au.
• Ãkhtíkw íku hkßÞðneðxLkk ÷ktçkk rðfkMkLkwt Ãkrhýk{ Au.
• «k[eLk hkßÞðMÚkk{kt hkßÞðneðxLkk fux÷kf nkuÆkyku ðkhMkkøkík yÃkkíkk, íkku õÞkhuf hkò suLkk
WÃkh «MkLLk nkuÞ íkuLku Ãký yrÄfkhLkk ÃkË WÃkh rLkÞwõík fhíkk.
• £ktMk{kt ðneðxLkkt Wå[ MÚkkLkku rMkðkÞLkkt ½ýkt ÃkËku ðkhMkk{kt yÃkkíkk.
• fux÷kf Ëuþku{kt ykðkt ÃkËku ðu[ðk{kt Ãký ykðíkk íkku rçkúxLk{kt hkò íkÚkk MktÞwõík hkßÞ y{urhfk{kt
hk»xÙ«{w¾Lkk «erík Ãkkºk ÷kufkuLku Wå[ ÃkËku yÃkkíkk suLku ÷qtx ÃkØrík fu ÷køkðøk ÃkØrík (spoil system)
íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðíke.
• «{w¾ çkË÷kíkk ykðk ÷kufkuLku Lkkufhe økw{kððe Ãkzíke.
• E.Mk. 1881{kt y{urhfLk «{w¾ økkhVeÕzLke Lkkufhe{kt rLkhkþ ÚkÞu÷ ÞwðkLkku níÞk fÞkO ÃkAe E.Mk.
1883Lkk ÃkuzÕxLk yuõx ÷qtx«ÚkkLku MÚkkLku ykÄwrLkf ÷kÞfkík ykÄkrhík rMkrð÷ MkuðkLkku þw¼ ykht¼ ÚkÞku
yu{ fne þfkÞ.
• ÷qtxÃkØrík {kxu Þw.yuMk.yu.{kt yuðku {ík níkku fu ÃkûkÃkØríkLke ÷kufþkneLku yLkwYÃk Au.
• «{w¾ çkË÷kíkkt çkeò ÃkûkLkk «{w¾ ykðu íkku íku{Lkk ÃkûkLke Lkerík yLku fkÞo¢{Lkku íku{Lkk yrÄfkheyku
Ãkqhku y{÷ fhu íkuðku ÏÞk÷ níkku.
• Ãkhtíkw yk ÃkØrík ÷kufþkneLkk Mk{kLkíkkLkk rMkØktíkLkku ¼tøk fhLkkhe níke.
375
• ð¤e íku ðneðxíktºk{kt MkkíkíÞLkku ¼tøk fhíke níke. WÃkhktík íkuLkkÚke f{o[kheykuLkku fkÞkuoíMkkn ½xíkku
níkku.
• ÷kÞfkík ÃkØrík (Merit System) :
• yk ÃkØrík ykÄwrLkf økýkÞ Au. yksu rðïLkk fkuE ¼køkLkkt hkßÞku{kt íkuLkku Mðefkh ÚkÞku Au.
• ynª hkßÞLkk íkxMÚk ònuh Mkuðk Ãkt[ îkhk Mk{kLk ÷kÞfkík Ähkðíkk W{uËðkhkuLke ÷ur¾ík yLku {kir¾f
Ãkheûkk îkhk ¼híke fhkÞ Au.
• íku{Lke çkZíke, çkË÷e yLku Vhs{kufqVe fu çkhíkhVe {kxu [ku¬Mk rLkÞ{ku nkuÞ Au.
• yk {kxu fkuE Ãký òíkLkk ¼uË¼kð h¾kíkk LkÚke.
• ¼híke ÃkAe sYhe íkk÷e{ çkkË yÃkkíkk ys{kÞþe (probation period) çkkË ÔÞÂõík rMkrð÷ MkuðfkuLkku
nkuÆku Äkhý fhu Au yLku íkuLku ÃkkuíkkLke fkhrfËeo íkhefu Mðefkhu Au.
• yk ÃkØrík ½ýe heíku ÷k¼fkhe Au.
• íkuLkkÚke rMkrð÷ Mkuðfku hksfeÞ íkxMÚkíkk Mknu÷kEÚke {u¤ðe þfu Au.
• yk ÃkØrík ÷kufþkneLku yLkwYÃk Au.
• íku Mk{kLk ÷kÞfkíkðk¤k ík{k{ LkkøkrhfkuLku Mk{kLk íkf ykÃku Au.
• ynª f{o[kheLke rLk{ýqfÚke rLkð]r¥k MkwÄeLkk ÷k¼ku rLkÞ{çkØ rLkrùík nkuðkÚke f{o[kheyku yuf
«fkhLke {kLkrMkf rLkhktík y™w¼ðu Au.
• íkuLkk ÷eÄu rMkrð÷ MkuðfkuLkku fkÞkuoíMkkn s¤ðkÞ Au.
• ¼híke (Recruitment) :
• ykÄwrLkf ÷kÞfkík ykÄkrhík rMkrð÷ Mkuðk{kt f{o[kheykuLke ¼híke yu {n¥ðLke çkkçkík Au.
• yksu {nËTytþu çku «fkhu rMkrð÷ MkuðfkuLke ¼híke ÚkkÞ Au : (y) «íÞûk ¼híke yLku (çk) çkZíke îkhk
¼híke.
(y) «íÞûk ¼híke (Direct Recruitment) :
• ßÞkhu MktøkXLk{kt ¾kMk fheLku Lke[u÷k Míkhkuyu søÞkyku ¾k÷e Ãkzu Au íÞkhu yk ÃkØríkLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ
Au.
• yk MkkÚku MktøkXLkLkk Wå[ MÚkkLkku Ãký fux÷kf «{ký{kt yk ÃkØríkÚke ¼hðk{kt ykðu Au.
• yk ÃkØrík{kt ònuh Mkuðk ykÞkuøk sYhe ÷kÞfkík MkkÚkuLke ònuhkík ykÃku Au.
• ÞkuøÞ ÷kÞfkík Ähkðíkk W{uËðkhLke ÷ur¾ík yLku {kir¾f Ãkheûkkyku ÃkAe íku{Lke ÃkMktËøke fhkÞ Au.
• yk ÃkØrík MktøkXLkLku ½ýe heíku ÷k¼fkhe Au.

376
• íku ÷kufþkneLkk Mk{kLkíkkLkk rMkËËktíkLkku y{÷ fhe Mk{kLk ÷kÞfkíkðk¤k W{uËðkhkuLku íkf ykÃku Au.
• íkuLkkÚke Mk{ksLkk rðþk¤ Ãkx Ãkh WÃkhÚke W{uËðkhku ÷uðkíkk nkuðkÚke ÃkMktËøkeLkwt ûkuºk rðþk¤ çkLku Au.
• yk W{uËðkhku ÞwðkLk nkuðkÚke íku{Lku ftE Lkðwt fhðkLke ík{LLkk nkuÞ Au.
• íkuÚke ònuh ðneðxLke fkÞoûk{íkk ðÄu Au.
• òufu yk ÃkØríkLkku MktøkXLkLkk Wå[ MÚkkLkku {kxu WÃkÞkuøk ÚkkÞ íkku yLkw¼ðe f{o[kheykuLkk ¿kkLkLkku ÷k¼
{¤íkku LkÚke.
• íkuLkkÚke MktøkXLkLke ytËh fk{ fhíkk f{o[kheykuLku ykøk¤ ðÄðkLke íkf Lk {¤íkkt íku{Lkku fkÞkuoíMkkn
½xu Au.
• yk{ ÚkðkÚke MktøkXLkLke fkÞoûk{íkk òu¾{kÞ Au.
• ð¤e yk ÃkØrík{kt Mk{Þ yLku LkkýktLkku ðÄw ÔÞÞ ÚkkÞ Au.
(çk) çkZíke îkhk ¼híke (Recruitment by Promotion) :
• yk ÃkØrík{kt MktøkXLkLkkt Wå[ ¾k÷e Ãkzíkkt MktøkXLk{ktÚke s Mk{kLk ÷kÞfkíkðk¤k MkÇÞkuLku çkZíke
ykÃkeLku ¼híke fhðk{kt ykðu Au.
• yk ÃkØríkLku yktíkrhf ¼híke (Recruitment from within) Ãký fnuðk{kt ykðu Au.
• yk ÃkØríkLkku ¼híke {kxu WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au íÞkhu MktøkXLk{kt xku[Lkkt MÚkkLkkuyu yLkw¼ðe ÔÞÂõíkLke ¼híke
Úkíkkt MktøkXLkLkku íku{Lkk ¿kkLkLkku ÷k¼ {¤u Au.
• ð¤e çkZíke îkhk fËh Úkþu íkuðe «uhýk yLÞ rMkrð÷ MkuðfkuLku {¤íkkt íku{Lkku fkÞkuoíMkkn ðÄu Au.
• y÷çk¥k yk ÃkØríkLku ÷eÄu {kuxe Wt{hðk¤k rMkrð÷ Mkuðfku{kt ÃkhtÃkhkøkík {qÕÞku áZ ÚkÞk nkuðkÚke íkuyku
Lkðkt {qÕÞku fu ÃkØríkykuLku s÷Ëe Mðefkhíkk LkÚke.
• íkuÚke MktøkXLkLke fkÞoûk{íkk ðÄíke LkÚke.
• yk ÃkØrík{kt ÃkMktËøkeLkwt ûkuºk LkkLkwt nkuðkÚke õÞkhuf ÞkuøÞ W{uËðkhLku çkË÷u {kºk rMkrLkÞkurhxeÚke Ãký
[÷kððk{kt ykðu Au suLkkÚke rMkrð÷ MkuðkLkwt Míkh fÚk¤u Au.
• yÇÞkMkeykuLkwt fnuðwt Au fu çktLku ¼híkeykuLke {ÞkoËk rLkðkhe þfkÞ íku{ Au.
• MktøkXLk{kt xku[Lkk MÚkkLku çknkhÚke Ãký fux÷kf W{uËðkhku ¼híke Úkðk òuEyu íku{ çkZíke Ãký sYhe Au.
rMkrð÷ Mkuðk{kt ¼híke {kxu íku{Lke ÞkuøÞíkkLke fMkkuxeyku (Method of testing merit) {wÏÞíðu A «fkhLke
nkuÞ Au :
(1) ÷ur¾ík Ãkheûkk (Writen test)
(çk) {kir¾f Ãkheûkk (Oral test)
377
(3) fkÞofkiþÕÞ Ãkheûkk (Performance test)
(4) þiûkrýf ÷kÞfkíkku yLku yLkw¼ðkuLkwt {qÕÞktfLk (Evolution of education qualification of experience)
(5) {kLkMkþkMºkeÞ fMkkuxeyku (Psychological test)
(6) þkherhf Ãkheûkk (Physical test)
• íkk÷e{ (Training) :
• ònuh ðneðxLke fk{økehe yksu srx÷ yLku xufTrLkf÷ çkLke Au.
• ðneðxe fkÞkuoLkwt MðYÃk Ãký rËLk«ríkrËLk çkË÷kíkwt òÞ Au.
• íkuÚke rMkrð÷ Mkuðk{kt «ðuþ {kxu yLku «ðuþ {u¤ÔÞk ÃkAe Ãký íkk÷e{ yøkíÞLke çkkçkík çkLke Au.
• ykÄwrLkf ÷kÞfkík ykÄkrhík rMkrð÷ MkuðkLke ¼híkeLku ÷eÄu Ãký Mkhfkhe f{o[kheykuLke íkk÷e{Lkwt
{n¥ð ðÄe òÞ Au.
• íkk÷e{Lkku yÚko òýíke ð¾íku fu¤ðýe yLku íkk÷e{ ðå[uLkku íkVkðík òýe ÷uðku sYhe Au.
• fu¤ðýe çkk¤f Mk{síkwt ÚkkÞ Au, íÞkhÚke þY ÚkkÞ Au yLku íkuLkk [krhºÞrLk{koý yLku çkkirØf íkÚkk
þkrhhef ûk{íkk MkkÚku MktçktÄ Ähkðu Au.
• ßÞkhu íkk÷e{ ðÄw rðrþü Au, íkuLkwt ûkuºk ðÄw sxe÷ Au.
• ðneðxþkMºke yu{.yuV. {kfoTMkLkk {íku ‘f{o[kheykuLku fhðkLkkt fkÞkuo ytøku rþûký ykÃkðk, íku{Lkk
ÔÞðMkkÞLke «økríkLke rËþk{kt ðk¤ðk íkÚkk {køkoËþoLk ykÃkðkLkk Mkt[k÷fkuLkk Mk¼kLk «ÞíLkkuLku íkk÷e{
íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.’
• yk{ f{o[kheykuLku yÃkkíke íkk÷e{ íku{Lku ÔÞðMkkÞe {køkoËþoLk ykÃke íku{Lke fkÞoËûkíkk{kt ðÄkhku
fhðkLkku nuíkw Ähkðu Au.
• E.Mk. 1944{kt rçkúxLk{kt rMkrð÷ MkuðfkuLke íkk÷e{ {kxu rLk{kÞu÷ hkÕV yuþxLk Mkr{ríkyu ÃkkuíkkLkk
ynuðk÷{kt íkk÷e{Lkk Ãkkt[ WÆu~Þ çkíkkÔÞk níkk :
(1) yuðk rMkrð÷ MkuðfkuLkwt rLk{koý fhðwt òuEyu suyku fkÞo{kt rLkrùíkíkk yLku MÃküíkk ÷kðe þfu.
(2) ÃkrhðŠíkík Mk{Þ íkÚkk LkðeLk ykð~ÞfíkkykuLku æÞkLk{kt ÷ELku rMkrð÷ MkuðfkuLku íku {kxu íkiÞkh fhðk.
(3) rMkrð÷ Mkuðfku ÞtºkðíkT fk{ fhðkLku çkË÷u Mk{ks «íÞu MktðuËLkþe÷ hnu.
(4) {kºk ðíko{kLk sðkçkËkheyku {kxu s Lkrn Ãkhtíkw Wå[ Vhòu {kxu Ãký rMkrð÷ MkuðfkuLku ÷kÞf çkLkkððk.
(5) íkk÷e{ {u¤ðLkkh rMkrð÷ MkuðfLkku fkÞkuoíMkkn íkku ðÄu s íku MkkÚku {kLkð Mk{MÞkykuLku æÞkLk{kt hk¾íkk
íku «òLkku Mkuðf Au íku ¼kðLkk íkuLkk{kt òøk]ík fhðe.
• íkk÷e{Lkk «fkh (Type of Training) :

378
• ònuh ðneðxLkk yÇÞkMkeykuyu íkk÷e{ ÃkØrík, fE fûkkyuÚke yÃkkÞ Au, íkk÷e{ fE MktMÚkk ykÃku Au
yLku íkk÷e{Lkk nuíkw yu{ Ãkkt[ ykÄkhu íkk÷e{Lkk «fkh Lke[u «{kýu çkíkkÔÞk Au :
(1) Ãkqðo «ðuþ yLku yLkw«ðuþ íkk÷e{ (Pre entry & Post entry Training) :
• «ðuþ ÃkqðuoLke íkk÷e{ yu rMkrð÷ Mkuðk{kt «ðuþ RåAíkk W{uËðkhkuLku {¤íke íkk÷e{Lku økýðk{kt ykðu
Au.
• fux÷kf ytþu Mfq÷ yLku fkì÷uòu íkÚkk yLkwMLkkíkf rþûký ykðe íkk÷e{ ykÃku Au.
• ¾kMk fheLku fux÷ef ÞwrLkðŠMkxeyku yLku ¾kLkøke MktMÚkkyku ykðk íkk÷e{ðøkkuo [÷kðu Au.
• ßÞkhu rMkrð÷ Mkuðk{kt Ëk¾÷ ÚkÞu÷ f{o[kheykuLku íku{Lke fk{økehe ytøku ÃkkuíkkLke íkk÷e{ yu yLkw«ðuþ
íkk÷e{ Au.
(2) Ãkqðkor¼{wf yLku Lkð[uíkLk ykÃkLkkh íkk÷e{ (Orientation & Refresher Training) :
• rMkrð÷ Mkuðk{kt òuzkÞk ÃkAeLkkt «khtr¼f ð»kkuo{kt Mkuðk «íÞu sYhe ð÷ýku fu¤ðkÞ, xufTrLkfkuLku Mkðoøkúkne
yLku Mk{økú MktË¼o{kt þe¾ðkÞ íku nuíkw nkuÞ Au.
• yk íkk÷e{ yuf s ðkh yÃkkÞ Au.
• ßÞkhu Lkð[uíkLk çkûkLkkh Mkuðk ÃkÞoLík [ku¬Mk økk¤kLkk ytíkhu yÃkkÞ Au, suLke ÃkkA¤ Lkðkt {qÕÞku
þe¾ðkLke MkkÚku fkÞkuoíMkkn ò¤ððkLkku nkuÞ Au.
(3) xqtfk økk¤kLke yLku ÷ktçkk økk¤kLke íkk÷e{ (Short term & Long Term Training) :
• íkk÷e{ ßÞkhu ¾qçk s ykuAk Mk{ÞLke nkuÞ su{ fu Ãkqðo«ðuþ, Lkð[uíkLk çkûkLkkh yLku ðkíkko÷kÃkku ðøkuhuLku
yk «fkh{kt {qfe þfkÞ.
• ßÞkhu ÷ktçkk økk¤k{kt yLkw«ðuþ yLku Ãkqðkor¼{w¾ íkk÷e{ «fkhkuLkku Mk{kðuþ ÚkE þfu.
(4) ¾kíkk îkhk yLku fuLÿeÞ MktMÚkk îkhk yÃkkíke íkk÷e{ (Departmental & Central Agency Training)
:
• rMkrð÷ Mkuðfku su ¾kíkk{kt fk{økehe çkòðíkk nkuÞ Au íkuLkk ðzk yLku MknfkÞofhku ÃkkMkuÚke íkuyku fux÷ef
çkkçkíkku þe¾íkk nkuÞ Au íku yk «fkh Au.
• ßÞkhu ËuþLke rMkrð÷ MkuðkLke íkk÷e{ {kxu fuLÿeÞ MktMÚkk îkhk su íkk÷e{ yÃkkÞ Au íku y÷øk «fkhLke
nkuÞ Au.
(5) ykiÃk[krhf yLku yLkkiÃk[krhf íkk÷e{ (Formal & Informal Training) :
• íkk÷e{Lkk WÃkhkuõík «fkhku{kt yk «fkhLkku Mk{kðuþ ÚkE òÞ Au.
• çkeò þçËku{kt ßÞkhu rMkrð÷ Mkuðf nuíkwÃkqðof, ykÞkusLkçkØ íkk÷e{ {u¤ðu Au íku ykiÃk[krhf Au.
379
• Ãkhtíkw ßÞkhu çkeòLkwt yLkwfhý fheLku yÚkðk y™w¼ðÚke Mðk¼krðfÃkýu þe¾u Au íku yLkkiÃk[krhf «fkh
çkLku Au.
• Ãkøkkh (Pay) :
• rMkrð÷ Mkuðk{kt òuzkíkk f{o[kheyku rMkrð÷ MkuðkLku ykÄwrLkf hkßÞ{kt íku{Lke fkhrfËeo Mk{su Au.
• íkuÚke rMkrð÷ Mkuðf yLku íku{Lkk fwxtwçkesLkkuLkwt SðLkMíkh s¤ðkE hnu yux÷wt s Lkrn íkuyku Mk{ks{kt
ykËhÃkkºk MÚkkLk ¼kuøkðe þfu íkux÷ku Ãkøkkh nkuðku òuEyu yuðwt ðneðxþkMºkeykuLkwt {kLkðwt Au.
• rMkrð÷ MkuðfkuLkku Ãkøkkh fux÷ku nkuðku òuEyuu íku ytøkuLkwt ®[íkLk ½ýk ÷ktçkk Mk{ÞÚke Úkíkwt ykÔÞwt Au.
• E.Mk. 1935{kt rçkúrxþ ykiãkurøkf yËk÷íkLku ÃkkuMx ykìrVMkLkk f{o[kheLkk ÃkøkkhLkku [wfkËku ykÃkíkkt
sýkÔÞwt níkwt fu íkuLkku Ãkøkkh ykiãkurøkf f{o[kheykuLku yÃkkíkk ÃkøkkhLkk «{ký{kt ÞkuøÞ nkuðku òuEyu.
• xku{÷eLk Mkr{ríkyu sýkÔÞwt níkwt fu rMkrð÷ Mkuðfku yu Wå[ ÃkMktËøke Ãkk{u÷ ðøko Au.
• íkuÚke íkuLkwt ÃkøkkhÄkuhý ¾kLkøke yuf{kuLkk f{o[kheyku fhíkkt ðÄw ÞkuøÞ Äkuhýðk¤wt nkuðwt òuEyu.
• ÃkøkkhÄkuhý ytøku çkeòu rMkØktík yu «fkhLkku Au fu hkßÞ íkuLkk f{o[kheykuLkk ÃkøkkhLke çkkçkík{kt ykËþo
WËknhý çkLku Au.
• xku{÷eLk Mkr{ríkyu yk {kxu ºký çkkçkík çkíkkðe níke.
• «Úk{ íkku ykËþo {kuzu÷ yu çkkçkík{kt fu hkßÞ yuðku {kr÷f Au su LkkufheLke þhíkkuLke çkkçkík{kt çkeòuyku
fhíkkt Wíf]ü Au.
• çkeswt hkßÞ yLÞ fhíkkt hkusøkkhe ykÃkðk{kt {n¥ðLkwt Au.
• «Úk{ LkÚke.
• ºkeswt íkuLkk LkkufrhÞkíkku {kxu hkßÞ sðkçkËkh Au.
• ÃkøkkhÄkuhý çkkçkík{kt ºkeòu rMkØktík yuLzhMkLk Mkr{ríkyu hsq fÞkuo.
• fkÞoûk{ f{o[kheøkýLku ¼híke fhðk {kxu yLku íkuLku rLk¼kððk {kxu sYhe nkuÞ íku ÃkøkkhÄkuhý nkuðwt
òuEyu.
• ÃkøkkhÄkuhý ytøku [kuÚkku rMkØktík sýkðu Au fu íku SðLkÄkuhý MkkÚku MktçktrÄík nkuÞ yux÷u fu ¾kLkøke
yuf{ku{kt {kU½ðkhe ¼ÚÚkk «{kýu ð½½x ÚkE þfu Au.
• òufu yk çkkçkík rMkrð÷ Mkuðfku {kxu rçk÷fw÷ yMktøkík Au.
• yk{ Aíkkt 192930{kt ÞwhkuÃkLkk Ëuþku{kt ykŠÚkf {tËe yLku çku rðïÞwØkuLku Ãkrhýk{ MðYÃku Q¼e ÚkÞu÷e
ÃkrhÂMÚkrík{kt sYhe çkLke níke.
• Ãkkt[{ku rMkØktík su ¼khík{kt [[koLkku rð»kÞ Au íku ÃkøkkhÄkuhý hk»xÙeÞ ykðfLkk MktË¼uo Lk¬e Úkðwt

380
òuEyu.
• ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ fkìtøkúuMk MðkíktºÞ yktËku÷Lk Ëhr{ÞkLk yk rMkØktík MðefkÞkuo níkku íku rMkrð÷ MkuðfkuLku
«òMkuðfku økýe MkkËk SðLkLkku ykøkún fhíke níke.
• yk rMkØktíkÚke ÃkøkkhÄkuhý Lke[wt hnu Au.
• òufu MðíktºkíkkçkkË yk rMkØktík rMkrð÷ MkuðfkuLke sðkçkËkhe yLku MÚkkLk òuíkkt MðefkhkÞku Lkrn.
• yk{ Aíkkt E.Mk. 1951{kt fuLÿeÞ ÃkøkkhÃkt[ Mk{ûk yuðku rMkØktík {qfkÞku níkku fu ¼khík{kt ÷kufþkneLkk
Mk{kLkíkkLkk rMkØktíkLku Mkkfkh fhðk rðrðÄ nkuÆkykuLkk ÃkøkkhÄkuhý [ku¬Mk nkuðe òuEyu.
• rMkrð÷ MkuðfkuLkk ÃkøkkhÄkuhý ytøkuLkk WÃkhkuõík rMkØktíkku yufktøke Au.
• ¼khík{kt {kuøk÷fk÷eLk Mk{Þ{kt hkßÞ f{o[kheykuLkku ðøko rðþk¤ «{ký{kt níkku.
• Ãkhtíkw íkuLkwt ÃkøkkhÄkuhý ¾qçk s Lke[wt níkwt.
• òufu íku{Lkku {ku¼ku s¤ðkÞ íku {kxu sYhe fux÷ef MkwrðÄkyku {Vík {¤íke su{ktÚke ÷kt[ hwïíkLkwt Ëq»ký
þY ÚkÞwt.
• þYykík{kt RMx RÂLzÞk ftÃkLkeyu Ãký ÃkøkkhÄkuhý ¾qçk s Lke[k hk¾u÷k.
• Ãkhtíkw økðLkohsLkh÷ ÷kuzo õ÷kRðu yk çkkçkík{kt MkwÄkhku fÞkuo yLku Wå[ ÃkøkkhÄkuhý Mkhfkhe f{o[kheykuLku
yÃkkÞk.
• yk{ rMkrð÷ MkuðfkuLku yÃkkíkku Ãkøkkh yu íkuLke MkuðkLke þhíkku{ktLke yuf çkkçkík Au.
• íkuÚke rMkrð÷ MkuðfkuLkwt SðLkÄkuhý s¤ðkÞ, íku{Lku Mk{ks{kt Wå[ {ku¼ku {¤u yuLku íku{Lkku fkÞkuoíMkkn
s¤ðkÞ, íku Mktíkku»kfkhfÃkýu sðkçkËkhe rLk¼kðu íkuLkwt ÃkøkkhÄkuhý Mkuðkfk÷eLk Mk{Þ «{kýu Wå[
«fkhLkwt çkLkðwt òuEyu.
• rMkrð÷ MkuðfLkku yLkw¼ð su{su{ ðÄíkku òÞ Au íku{íku{ yuf çkksw íkuLku sðkçkËkhe ðÄw MkkUÃkkÞ Au.
• íku MkkÚku íkuLke fkÞoûk{íkk Ãký ðÄu Au.
• íkuÚke rMkrð÷ MkuðkLkk «íÞuf ðøko «{kýuLkk ÃkøkkhÄkuhý WÃkhktík Mk{Þ «{kýu ÃkøkkhÄkuhý RòVkLke
ÔÞðMÚkk nkuÞ Au.
• Ãkøkkh WÃkh yksu «kËurþf ÃkrhÂMÚkríkLke yMkh nkuÞ Au.
• f÷f¥kk yLku rËÕne suðkt {kuxkt þnkuhkuLkwt SðLkÄkuhý LkkLkkt þnuhku fhíkkt Ÿ[wt nkuÞ Au.
• íkuÚke ykðk {kuxk þnuh{kt Mkexe yu÷kWLMkLkwt Äkuhý Ãký Ÿ[wt nkuÞ Au.
• yk WÃkhktík {fkLk¼kzk ytøku, çkk¤fkuLkk rþûký ytøku, {wMkkVhe ytøku, Ëkõíkhe Mkkhðkh yLku yLÞ
Mkð÷íkku yLku íku Mkk{u ¾kLkøkeûkuºku {¤íkkt Ãkøkkh-Mkð÷íkku{kt ¾kMk fheLku Wå[ fûkkyu ½ýku íkVkðík
381
AuÕ÷kt ð»kkuo{kt MÃkü heíku sýkÞ Au.
• fux÷ef {kuxe ¾kLkøke ftÃkLkeyku Wå[ yrÄfkheLku ¾qçk ykf»kof Ãkøkkh yLku Mkð÷íkku ykÃku Au.
• Ãkrhýk{u Mk{ksLkku Wå[ çkwrØ ðøko rMkrð÷ MkŠðMkÚke Ëqh Úkíkku òÞ Au.
• íkuÚke s AuÕ÷k ÃkøkkhÃkt[{kt yk ytøku Úkkuzkuf ytþu æÞkLk h¾kÞu÷ Au.
• òufu yk ½ýku Ãku[eËku «&™ Au yLku íku Mknu÷kEÚke Wfu÷e þfu íku{ LkÚke.
• çkZíke (Promotion) :
• ykøk¤ ykÃkýu rMkrð÷ MkuðfkuLke ¼híkeLke [[ko fhe íÞkhu çkZíke rðþu fux÷ef ðkík fhe níke. rMkrð÷
Mkuðk{kt çkZíke yu rMkrð÷ Mkuðf yLku Mkt[k÷Lk çktLku Ãkûku {n¥ðLke çkkçkík çkLku Au.
• çkZíke {kxu {wÏÞíðu çku {køkoËþof rMkØktíkku Au : (y) MkuðkfeÞ yøkúíkk yux÷u fu rMkrLkÞkurhxe yLku (çk)
økwýktfLk ÷kÞfkíkLkku rMkØktík.
• rMkrLkÞkurhxeLkku rMkØktík (Principal of Seniority) :
• ßÞkhu MktøkXLk{kt fu ¾kíkk{kt WÃkhLkkt MÚkkLkku ¾k÷e Ãkzu Au íÞkhu yktíkrhf yktíkrhf ¼híke{kt ¾kíkk{ktÚke
s yÚkðk çkeò ¾kíkk{ktÚke rMkrLkÞkurhxeLku ykÄkhu W{uËðkh ÃkMktË ÚkkÞ Au.
• ynª rMkrð÷ MkuðfLkku økúuz, ðøko yLku MkuðkLkku yLkw¼ð òuðkÞ Au. yk çkkçkík ðMíkw÷ûke Au íkuÚke
f{o[kheyku íkuLku ykðfkhu Au.
• WÃkhktík íku rMkrð÷ Mkuðk{kt fkÞkuoíMkkn ðÄkhu Au.
• yk{ Aíkkt yk rMkØktíkLke Ãký {ÞkoËk Au.
• MktøkXLk{kt rÃkhkr{z ykfkhu WÃkh síkkt MÚkkLkku ykuAk nkuðkÚke Lke[uLkk ík{k{ f{o[kheykuLku Wå[ MÚkkLk
{¤u Au íku þõÞ LkÚke.
• çkeswt Wå[ MÚkkLku çkZíke {kxu ík{k{ f{o[kheykuyu ÷kÞf nkuÞ íkuðwt Ãký LkÚke.
• ºkeswt òu ík{k{ f{o[kheLku {kºk rMkrLkÞkurhxeLku ykÄkhu s çkZíke ykÃkðkLke nkuÞ[ íkku íkku íku íkkŠffÃkýu
ÞkuøÞ, LÞkÞe yLku MktøkXLkLkk ¼rð»Þ {kxu fux÷wt WÃkÞkuøke økýkÞ ?
• yk{ Aíkkt rMkrLkÞkurhxe yu ¾qçk s {n¥ðLkku {kÃkËtz Au.
• íkuÚke íkuLkku íkkŠffÃkýu WÞÞkuøk Úkðku òuEyu.
• yk {kxu (y) MktøkXLkLkk xku[Lkkt MÚkkLkku {kxu ÷kÞfkík òuðe òuEyu. (çk) MktøkXLkLkk rîíkeÞ fûkkLkkt
MÚkkLkku {kxu ÷kÞfkík MkkÚku rMkrLkÞkurhxe òuðe òuEyu. (f) rLkBLk MÚkLkku {kxu rMkrLkÞkurhxe æÞkLk{kt ÷uðe
òuEyu y™u yÃkðkËYÃk rfMMkk{kt ÷kÞfkíkðk¤kLku ÃkwhMfkhLkk YÃk{kt çkZíke yÃkkðe òuEyu.
• ÷kÞfkíkLkku rMkØktík (Principal of Merit) :

382
• ÷kÞfkíkðk¤e ÔÞÂõíkLku ÃkMktËøkeLke íkf {¤u íku MktøkXLkLkk yLku hkßÞLkk rník{kt Au. òufu ÷kÞfkíkLkku
ÏÞk÷ sxe÷ Au.
• íku{kt çkwrØþÂõík, fkÞoûk{íkk, ÃkËðe, þkherhf yLku {kLkrMkf MðMÚkíkk, Lkuík]íð suðk økwýkuLkku Mk{kðuþ
fhe þfkÞ.
• ÷kÞfkíkLkk rLkÄkohý {kxu (y) ÷ur¾ík yLku {kir¾f Ãkheûkk fu yuf÷e ÷ur¾ík yÚkðk {kir¾f Ãkheûkk
÷E þfkÞ.
• (çk) ¾kíkkLkk ðzk îkhk ð¾íkkuð¾ík MkuðkÃkkuÚke{kt rMkrð÷ MkuðfLke fk{økeheLke Úkíke LkkUÄ {n¥ðLkk çkLku
Au.
• yk çktLku ykÄkhku ðzu ÷kÞfkík ytøkuLkku rLkýoÞ Wå[ MÚkkLkku {kxu fuLÿeÞ MktMÚkk îkhk ÷uðkÞ Au.
• ¼khík{kt ònuh Mkuðk Ãkt[ Au.
• MkuðkLke yLÞ þhíkku (Other Conditions of Service) :
• rMkrð÷ MkuðfkuLke MkuðkLke þhíkku{kt ykÃkýu ÃkøkkhÄkuhý yLku çkZíkeLkku rð[kh fÞkuo. yk WÃkhktík rMkrð÷
MkuðfkuLke Mkuðk{kt hò, fk{Lkk f÷kfku, rLkð]r¥k ÃkAeLkk ÷k¼ku yLku Mk÷k{íke suðe çkkçkíkku {n¥ðLke
çkLku Au.
• rMkrð÷ MkuðfkuLkku fkÞkuoíMkkn s¤ðkE hnu, íku{Lku fk{ fhðkLke Wå[ «uh{k {¤u íku {kxu yk çkkçkíkku
Ãký ÞkuøÞ Äkuhýu yÃkkÞ íku RåALkeÞ Au.
• LkkufheLke Mk÷k{íke yu rMkrð÷ MkŠðMkLkwt ¾qçk s yøkíÞLkwt ÷ûký Au.
• yk ÷ûkýLkk s{k yLku WÄkh ÃkkMkkt Au.
• Mk÷k{íkeLku fkhýu yk MkŠðMk «íÞu økwýð¥kkðk¤k W{uËðkhku ykf»kkoÞ Au (çkeò ÷k¼ ykuAk nkuðk
Aíkkt) Ãkhtíkw ðÄw Ãkzíke Mk÷k{íkeLku fkhýu yk MkŠðMk{kt hurZÞkÃkýwt yLku rçkLksðkçkËkhÃkýwt ykðu÷ Au
íkuðe Ãký xefk ÚkkÞ Au.
• rMkrð÷ Mkuðk{kt fk{ fhíkk f{o[kheyku™u þkherhf yLku {kLkrMkf ykhk{ {kxu hòykuLke òuøkðkE
ÚkÞu÷e Au.
• rMkrð÷ Mkuðfku ðøko I Úke III MkwÄeLkkLku {ktËøkeLke yÄoÃkøkkhLke hò 1933Lkk yrÄrLkÞ{ «{kýu {¤e
þfu Au.
• íku{Lku yuf ðþo{kt 14 fußÞwy÷ ÷eð íkÚkk 30 rËðMkLke yLzo ÷eð (ðufuþLk MxkVLku 3 Úke 3.5 rËðMkLke)
sYhÃk Ãkzu {¤e þfu Au.
• WÃkhktík 5 ð»koLke Lkkufhe Ãkqhe fhLkkh f{o[kheLku ykøk¤ yÇÞkMk {kxu 2 ð»ko MkwÄeLke yÄoÃkøkkhe hò
økuuÍuxuz ykìrVMkhLku rðËuþ{kt yÇÞkMk {kxu {¤e þfu Au.
383
• rMkrð÷ MkuðfkuLku hrððkhu yLku hk»xÙeÞ íknuðkhkuLke hò hnu Au.
• MkŠðMkLku ¾kLkøke ûkuºkLkk «{ký{kt ðÄw Ãkzíke hò yÃkkÞ Au íkuÚke Mkíkík xefk Úkíke hnu Au.
• yuf çkksw Ãkrù{Lkk Ëuþku{kt [k÷u Au ßÞkhu ¼khík{kt ¾kLkøkeûkuºku ð»ko Ëhr{ÞkLk ¾qçk s {ÞkorËík
hòyku yÃkkÞ Au.
• fkhý íku{kt WíÃkkËLkLku Lksh{kt h¾kÞ Au.
• Mkhfkhe íktºk{kt Ãký hòyku ykuAe fhe WíÃkkËfíkk «ÞkMk ÚkE þfu íku{ Au.
• fk{Lkk f÷kfkuLke árüyu ÃkøkkhÃkt[u ykìrVMkfk{ {kxu 38.5 yXðkrzf f÷kfLke ¼÷k{ý fhe Au.
• su þrLkðkhLkk 3.5 fk{ MkkÚku çkkfeLkk Ãkkt[ rËðMkku 6.5 f÷kf fk{økeheLkk økýkÞ Au.
• ðÄkhkLkk f÷kfku {kxu ðÄkhkLkwt {nuLkíkkýwt [qfðkÞ Au.
• xku{÷eLk Mkr{ríkLkk «{kýu rMkrð÷ MkuðfLku ykìrVMkLkwt ðkíkkðhý fk{økehe {kxu «uhýk ykÃku íku «fkhLkwt
nkuðwt òuEyu.
• rMkrð÷ Mkuðk{kt fk{ fhíkk f{o[kheykuLku ð¾íkkuð¾ík ÃkøkkhÄkuhý ytøku yLku LkkufheLke yLÞ þhíkku
ytøku yMktíkku»k Q¼ku ÚkðkLke þõÞíkk hnu Au.
• yk {kxu ynª ¾kLkøke MkknMkLke su{ «íÞûkÃkýu {kr÷f nkuíkk LkÚke íkuÚke yuðk íktºkLke sYh Ãkzu Au,
su «&™ku ytøku [[korð[khýk fhu yLku {kuf¤kþ¼ÞwO ðkíkkðhý MkSo þfu Au.
• yk nuíkwÚke rMkrð÷ MkuðfkuLke su íku fuzhLkkt MktøkXLkkuLku fkÞËuMkh {kLÞíkk yÃkkE Au.
• WÃkhktík íku{Lkk «&™ku ytøku rçkúxLk{kt 1917Úke yLku ¼khík{kt 1950Úke rxÙçÞwLk÷kuLke MÚkkÃkLkk ÚkÞu÷e Au.
• rMkrð÷ Mkuðfku yu hkßÞLkk sðkçkËkh f{o[kheyku Au íkuÚke íku{Lke ðíkoýqf {kxu [ku¬Mk yk[khMktrníkk
nkuÞ Au.
• yk yk[khMktrníkk{kt íku{ýu ÃkkuíkkLkk Wå[ yrÄfkhe MkkÚku fuðe heíku ðíkoðwt, «ò íkÚkk hksfeÞ fkhkuçkkhe
MkkÚkuLkk íkxMÚk ðíkoLk ytøkuLkk rLkÞ{ku nkuÞ Au.
• yk {kxu 1949{kt rçkúxLk{kt {kMxh{uLk Mkr{ríkyu íkuLkk ynuðk÷{kt íkÚkk 1955{kt ¼khík rMkrð÷ Mkuðk
yrÄrLkÞ{{kt [ku¬Mk òuøkðkEyku Au.
• yk yk[khMktrníkkLkk ¼tøk çkË÷ rMkrð÷ Mkuðf WÃkh rþMík¼tøkLkkt Ãkøk÷kt ÷E þfkÞ Au.
• y÷çk¥k íku ÃkkuíkkLkk hûký {kxu rxÙçÞwLk÷ íkÚkk fkuxo{kt sE þfu Au.
• rMkrð÷ Mkuðf íkuLke Mkuðk{ktÚke [ku¬Mk ô{hu rLkð]¥k, Ãke.yuV., økúußÞwyuxe, ÃkuLþLk ðøkuhu ÷k¼kuLke Ãký
òuøkðkE Au.
• Þw.yuMk.yu.{kt 65 Úke 70 ð»ko, rçkúxLk{kt 60 Úke 65 ð»ko yLku ¼khík{kt nk÷{kt 58 Úke 60 ð»ko yu

384
rLkð]r¥k {kxuLke Lk¬e ÚkÞu÷ ô{h Au.
• rLkð]r¥k ÃkAe {¤íkk ÷k¼kuu yLku (y) hkßÞLke íkuLkk ð]Ø f{o[kheyku íkhVLke sðkçkËkhe, (çk) íku
ÃkkA÷e Mkkhe MkuðkLkk çkË÷kYÃku, (f) Mkk{krsf Mk÷k{íkeLke «Úkk íkhefu, (z) f{o[kheLku íkuLkk n¬Lke
Yyu yuf «fkhLkku Ãkøkkh-yu [kh rMkØktík{ktÚke fkuE yuf fu íkuÚke ðÄwLku yLkwMkheLku yÃkkíke çkkçkík Au.
• rLk»Ãkûkíkk yLku LkLkk{e yr¼øk{ (Neutrality and Anonymity) :
• rMkrð÷ Mkuðfku {kxu hksfeÞ íkxMÚkíkk yLku LkLkk{e fu yLkk{eíkk ytøku {ufMkðuçkhLkk Mk{ÞÚke ®[íkLk
þY ÚkÞu÷wt Au.
• ¼khíkeÞ rMkrð÷ Mkuðk{kt yk ÏÞk÷ ‘rçkúrxþ {kuzu÷’ ÃkkMkuÚke {u¤ððk{kt ykÔÞku Au.
• rçkúrxþ MktMkËeÞ ÷kufþkne{kt rMkrð÷ Mkuðfku {kxu hksfeÞ íkxMÚkíkk {n¥ðLke çkkçkík økýkE Au.
• ðneðxþkMºke yuV.yu{. {kfTMkuo íkxMÚkíkkLkkt Lkfkhkí{f yLku rðÄuÞkí{f yu{ çku ÃkkMkk çkíkkÔÞk Au.
• íku{Lkk {íku íkxMÚkíkkLkku Lkfkhkí{f yÚko yu Mkq[ðu Au fu rMkrð÷ Mkuðfku yu hksfeÞ ÃkûkkÃkûkeLke
¼kðLkkÚke Ãkh hneLku MkhfkhLkk Lkerík½zíkh yLku Lkeríky{÷{kt Mknfkh ykÃkðkLkku Au.
• rðÄuÞkí{f íkxMÚkíkk yu çkkçkík rþMíkçkØÃkýu yLku ÃkqðoøkúnhrníkÃkýu «íÞuf MkhfkhLku ðVkËkh hnuðk{kt
Au.
• yk{ ÷kufþkne{kt rMkrð÷ MkuðfkuLke hksfeÞ íkxMÚkíkkLku ÷eÄu íku{Lke fkÞoûk{íkk ðÄu Au.
• íkuyku rçkLkÃkûkÃkkíke çkLku Au, íkuyku ÂMÚkh yLku yLkk{eíkkÃkqýo heíku LÞkÞeÃkýu Mkuðk ykÃke þfu Au.
• rMkrð÷ MkuðfkuLke rLk»Ãkûkíkk fu íkxMÚkíkkLkku yk ÏÞk÷ rºkÃkûkeÞ rðïkMk Ãkh ykÄkrhík Au : (y) ÷kufkuLku
yu rðïkMk hnu Au fu rMkrð÷ Mkuðfku íku{Lku rLk»Ãkûk heíku Mkuðk ykÃkþu. (çk) Mk¥kk WÃkh ykðLkkh fkuE
ÃkûkLke MkhfkhLku - «ÄkLk{tz¤Lku - yu rðïkMk hnu fu íku{Lkk rMkrð÷ Mkuðfku ðVkËkheÃkqðof fk{ fhþu.
(f) rMkrð÷ MkuðfkuLku yu rðïkMk hnu Au fu íku{Lku çkZíke ykÃkíke ð¾íku hksfeÞ ÃkûkkÃkûkeLku çkË÷u
÷kÞfkíkLku æÞkLk{kt ÷uðkþu.
• yk{ ºkýuÞ ÃkûkLkk rðïkMkÚke rMkrð÷ Mkuðk íkxMÚkÃkýu Mkuðk ykÃke þfu Au.
• hksfeÞ íkxMÚkíkk {kxu fux÷kf ËuþkuLkk çktÄkhý{kt Ãký «ríkçktÄku {qfkÞ Au.
• yk «ríkçktÄku «{kýu rMkrð÷ Mkuðfku MkhfkhLke Lkerík rðhwØ{kt ònuh{kt «ð[Lk ykÃke þfu Lkrn, ÷u¾
÷¾e þfu Lkrn.
• íkuyku MÚkkrLkf Mkhfkh, «ktríkf fu fuLÿeÞ ÄkhkMk¼k [qtxýeyku{kt W{uËðkhe fhe þfu Lkrn yLku fkuE
hksfeÞ ÃkûkLkku «[kh fhe þfu Lkrn.
• òufu MkkBÞðkËe hkßÞkuyu rMkrð÷ Mkuðfku {kxu hksfeÞ íkxMÚkíkkLkk ÏÞk÷Lku MðefkÞkuo LkÚke.
• çkeò rðïÞwØ ÃkAe hksfeÞ íkxMÚkíkkLkk yk ÏÞk÷{kt ÃkrhðíkoLk ykÔÞwt Au.
385
• yksu rðfrMkík ÷kufþkne Ëuþku{kt Ãký Lkerík½zíkh{kt Wå[ fûkkyu rMkrð÷ Mkuðfku ¼køkeËkh çkLku Au íÞkhu
Mkhfkh íku{Lku rðïkMk{kt ÷u Au.
• rðfkMkþe÷ Ëuþku {kxu íkku rMkrð÷ Mkuðfku hksfeÞ Lkuík]íðLku MkhfkhLke Lkerík½zíkh{kt yLku y{÷{kt
WÃkÞkuøke Mkq[Lkku ykÃku íkku íku sYhe {LkkÞ Au.
• yk{ Aíkkt yksu Ãký rMkrð÷ Mkuðfku Wå[ fûkkyu Lkerík½zíkh{kt ¼køk ÷u Ãkhtíkw Mkr¢Þ hksfkhýÚke Ãkh
hnu íku sYhe Au.
• ÷kufþkneLke árüyu íkuyku [qtxýeyku{kt {íkËkLk fhðkLkku yrÄfkh Ähkðu Au yLku ÔÞÂõíkøkík heíku íkuyku
hksfeÞ Ãkûk {kxu øk{k-yýøk{kLke ÷køkýe nkuE þfu Au.
• Ãkhtíkw MkhfkhLke ðneðxLke MkkíkíÞíkk {kxu íkuyku rLk»ÃkûkÃkýu ðíkuo íku ykðfkhËkÞf yLku sYhe Au.
• rMkrð÷ Mkuðfku su Mkuðk ykÃku Au íku{kt LkLkk{e yr¼øk{ fu yLkk{eíkkLkku ykøkún yu íkxMÚkíkkLku Ãkku»kf
Au.
• yk MkkÚku íkuyku ÷kufhtsf þi÷e Lk yÃkLkkðu.
• fkuE yuf rð[khMkhýe fu «òLkk Mk{qnLku r«Þ Úkðk {kxu «ÞíLk fhu íku {kxu íku{Lkk {kxu yLkk{eÃkýkLkwt
Äkuuhý MðefkhkÞwt Au.
• íku{ýu Mkr[ðkí{f yuf{ íkhefu fkhkuçkkheLku Mk÷kn ykÃkðkLke Au.
• Ãkhtíkw ÷eÄu÷ rLkýoÞ {kxu Þþ fu yÃkÞþLkku yrÄfkh hksfeÞ Lkuík]íðLku ykÃkðkLkku Au.
• rMkrð÷ Mkuðfkuu hkßÞðneðxLkk ytøk íkhefu íkxMÚk yLku yLkk{eÃkýu Mkuðk ykÃkðe íku ykËþo çkkçkík Au.
•••
5 LkkýkfeÞ ÔÞðMÚkk (Financial Administration)
(LkkýkfeÞ ÔÞðMÚkk : ytËksÃkºkLke rð¼kðLkk, ytËksÃkºk çkLkkððwt yLku íkuLkwt y{÷efhý, rnMkkçk
yLku rnMkkçk íkÃkkMkýe)
“çkÄk s ÄtÄk Lkkýkt WÃkh ykÄkrhík nkuÞ Au. íkuÚke fku»k WÃkh MktÃkqýo æÞkLk ykÃkðwt òuEyu.”
– {nk{wrLk [kýõÞ
• ytËksÃkºkLke rð¼kðLkk (Concept of Budget) :
• ònuh ðneðx {kxu LkkýkfeÞ ÔÞðMÚkk yu Mðk¼krðf heíku {n¥ðLke çkkçkík økýe þfkÞ. POSDCoRB{kt
Ãký yk sYrhÞkíkLku MÚkkLk yÃkkÞu÷ Au.
• rðïLkku fkuuE Ãký Ëuþ íku Mk{ksðkËe nkuÞ fu {qzeðkËe, ÷kufþkne nkuÞ fu Mkh{w¾íÞkhþkne–LkkýkfeÞ
ÔÞðMÚkk íkuLkk ònuh ðneðx {kxu «kýYÃk «&™ nkuÞ Au.

386
• MkhfkhLkwt fkuE Ãký fkÞo fhðk {kxu LkkýkfeÞ ÔÞðMÚkkLke sYh Ãkzu Au.
• íkuÚke LkkýkfeÞ ÔÞðMÚkk ytøku yÚkoþkMºkeykuLke su{ s ðneðxþkMºkeykuyu økt¼ehíkkÚke ®[íkLk fhu÷wt
Au.
• ytËksÃkºkLkku yÚko (Meaning of Budget) :
• hkßÞLke LkkýkfeÞ ÔÞðMÚkkLku [ku¬Mk MðYÃk ykÃkðkLkk «ÞíLkku{ktÚke ytËksÃkºk «ýk÷eLkku sL{ ÚkÞku
Au.
• ytËksÃkºk {kxu ytøkúuS{kt ðÃkhkíkku þçË Budget £uL[ ¼k»kkLkk Bougette WÃkhÚke Qíkhe ykÔÞku Au,
suLkku yÚko [k{zkLke Úku÷e suðku Úkíkku níkku.
• E.Mk. 1733{kt £uL[ Lkkýk«ÄkLk ‘ðkì÷Ãkku÷u’ ÄkhkMk¼k{kt LkkýkfeÞ ÞkusLkkLkk ËMíkkðus [k{zkLke
Úku÷e ¾ku÷eLku hsq fÞkO.
• íÞkhu ËuþLke LkkýkfeÞ ÞkusLkk {kxu Mkki«Úk{ ‘çksux’ þçË ðÃkhkíkku.
• rçkúxLk{kt E.Mk. 1803{kt çksux «ýk÷eLkku sL{ ÚkÞku.
• ¼khík{kt çksuxLku ‘ðkŠ»kf LkkýkfeÞ ËMíkkðus s fnu Au.” ytËksÃkºkLkku yÚko MÃkü fhíkk {kþo÷ ze{kuf
sýkðu Au fu, “ytËksÃkºk yuf LkkýkfeÞ ÞkusLkk Au su{kt økík ð»koLkk LkkýkfeÞ yLkw¼ðLkwt xqtf{kt
ðýoLk nkuÞ Au íkÚkk yøkkWLkk ð»koLke ÞkusLkk ykÃkðk{kt ykðe nkuÞ Au.” ðneðxþkMºke yuV.zçkÕÞ.
xuE÷hLkk {íku, “ytËksÃkºk yuf rLkrùík {wÆík {kxu MkhfkhLke LkkýkfeÞ ÔÞðMÚkk Au.”
• òufu yksu ònuh ðnðex{kt ytËksÃkºkLkku rðMík]ík yÚko fhðk{kt ykðu Au.
• yksu ytËksÃkºk{kt MkhfkhLke ykðf yLku ¾[koLkk ytËksÚke ykøk¤ ðÄeLku íku{kt hkßÞLke Mk{økú
LkkýkfeÞ yLku ¼kiríkf ÃkrhÂMÚkrík, rðfkMkLkk ÔÞqnkuLke Lkkýk{tºke îkhk MktMkË{kt hsqykík ÚkkÞ Au.
• Lkkýk{tºke ytËksÃkºkLku ÃkkuíkkLke MkhfkhLke Lkerík yLku ÃkkuíkkLke MðrððufLke Mk¥kk «{kýu ÃkrhðŠíkík
fhðkLke {kuf¤kþ Ähkðu Au.
• ytËksÃkºk ytøkLke [ku¬Mk sðkçkËkhe MktÞwõík hkßÞ y{urhfk{kt Mkt[k÷Lk fkÞko÷Þ yLku ytËksÃkºk
(OMB), rçkúxLk{kt xÙuÍhe yLku ¼khík{kt ™kýk¾kíkkLke økýkÞ Au.
• «íÞuf hkßÞ{kt yk «{kýu ytËksÃkºk ytøkLke sðkçkËkhe [ku¬Mk nkuðkÚke ytËksÃkºk çkLku Au.
• íku{kt hsq fhkÞu÷ yktfzkyku, ytËkòu yLku {krníke ykÄh¼qík Au.
• yux÷twt s Lkrn ykËþo ytËksÃkºkLkk su WÆuþku h¾kÞk nkuÞ Au íkuLke rMkrØ {kxu ytËksÃkºkLkk y{÷ {kxu
«k{krýfÃkýu «ÞíLk ÚkkÞ Au.
• ytËksÃkºkLkk rMkØktíkku (Principle of Budge) :
• LkkýkfeÞ Mkt[k÷LkLkk yMkhfkhf MkkÄLk íkhefu ytËksÃkºk fux÷kf rMkØktíkku ykÄkrhík nkuÞ íku sYhe Au.
387
• yk rMkØktíkkuLku ykÄkhu ½zkÞu÷ ytËksÃkºk MktøkeLk yLku yÚkoÃkqýo nkuÞ Au yu{ nuhkuÕz M{eÚkLkwt fnuðwt Au.
• yk rMkØktíkku Lke[u «{kýu Mk{òðe þfkÞ.
(1) ytËksÃkºk Mk{íkwr÷ík nkuðwt òuEyu (Budget should be a balanced one) :
• Mkk{kLÞ heíku yuðe yÃkuûkk h¾kÞ Au fu ytËksÃkºk{kt yLkw{kLkeík ¾[o hkßÞLkk LkkýkfeÞ ¼tzku¤ fu
ykðf fhíkkt ðÄw Lk nkuÞ. ykðwt ytËksÃkºk Mk{íkwr÷ík ytËksÃkºk økýkÞ Au.
• íku hkßÞLke LkkýkfeÞ ÂMÚkhíkkLku «økx fhu Au.
• ßÞkhu yÃkurûkík ¾[o hkßÞLke ykðf fhíkkt ytËksÃkºk{kt ykuAku h¾kÞku nkuÞ íÞkhu íku Ãkwhktíkðk¤wt
ytËksÃkºk økýkÞ Au. (Surplus budge) Ãkhtíkw ßÞkhu yÃkurûkík ¾[o ykðf fhíkkt ðÄw h¾kÞ Au íÞkhu
íku ¾kÄÃkqhf ytËksÃkºk (Deficit budget) økýkÞ Au.
• Mk{íkwr÷ík yLku Ãkwhktíkðk¤wt ytËksÃkºk Mðk¼krðf heíku ykðfkhËkÞf økýkÞ Ãkhtíkw ¾kÄÃkqhf ytËksÃkºk
Ãký yksu ¼khu xefkLku Ãkkºk økýkíkk LkÚke.
• yksu hkßÞu ÷kuffÕÞkýLke yLkufrðÄ «ð]r¥kyku fhðe Ãkzu Au.
• ð¤e yksu ÷kufkuLke hkßÞ «íÞuLke yÃkuûkkyku ðÄíke òÞ Au.
• íkuÚke Mðk¼krðf heíku rðï{kt {kuxk ¼køkLkkt hkßÞku{kt ytËksÃkºk ¾kÄÃkqhf çkLkðkLke þõÞíkk Ähkðu
Au.
(2) ytËks [ku¬f nkuðku òuEyu (Estimate should be a accurate) :
• ytËksÃkºk{kt hsq Úkíkk ytËkòu [ku¬Mk nkuðk òuEyu.
• fux÷ef ðkh hksfeÞ WÆuþÚke ytËkòu RhkËkÃkqðof sYh fhíkkt Lke[k h¾kÞ Au.
• Ãkhtíkw yu LkkUÄðwt sYhe Au fu sYh fhíkkt ykuAk ¾[kuoLkku ytËks Mk{økú ytËksÃkºkLke ÔÞðMÚkkLku yMk{íkwr÷ík
çkLkkðu Au.
• ßÞkhu çkeS çkksw ðÄw Ãkzíkku ytËks «ò Ãkh ðÄw Ãkzíkku fhçkkus Lkkt¾Lkkh çkLku Au.
(3) ytËksÃkºkeÞ yufíkk (Budget Unity) :
• yk rMkØktíkLkk Mk{ÚkofkuLkwt {kLkðwt Au fu hkßÞLkk Mk{økú ¾[koyku {kxu yuf s ytËksÃkºk nkuðwt òuEyu.
rðrþü nuíkwyku {kxu y÷øk ¾[o ytøku y÷øk Lkkýkt Vk¤ððkLke «ÚkkLkku yk rMkØktík rðhkuÄ fhu Au.
• yk{ Aíkkt fux÷kf hkßÞku{kt yÃkðkËYÃku yk rMkØktíkLkku ¼tøk Úkíkku sýkÞ Au. Ëk.ík., ¼khík{kt
1921{kt hu÷ðu {kxu rðþk¤ LkkýkfeÞ òuøkðkELke sYh Ãkzu÷e íÞkhÚke hu÷ðuLkwt y÷øk ytËksÃkºk [k÷w
Au.
(4) hË Úkíke økúkLxLkku rLkÞ{ :

388
• ytËksÃkºk{kt ÄkhkMk¼k îkh {tsqh ÚkÞu÷k Lkkýkt {kxuLke {ktøkýe su íku ¾kíkkyu [ku¬Mk Mk{Þ{kt s
fhðkLke nkuÞ Au.
• WÃkhktík {tsqh ÚkÞu÷ Lkkýkt su íku ð»ko{kt s ¾[oðkLkk nkuÞ Au.
• íku{ fhðk{kt òu fkuE ¾kíkwt rLk»V¤ hnu íkku íku økúkLx Ãkhík fhðkLke hnu Au.
(5) Ãkqðo ykËuþ (Prior Authorization) :
• ytËksÃkºk [kuõfMk Mk{Þu yLku rËðMku fkhkuçkkhe îkhk ÄkhkMk¼k{kt hsq Úkðwt òuEyu. yk ytËksÃkºk yuf
ð»ko {kxu sYhe sýkíke {ktøkýeykuLku Mk{kðíkwt nkuÞ íku sYhe Au.
• yu{ Lk ÚkkÞ íkku ðÄw sYh {kxu Ãkqhf ytËksÃkºk hsq fhðwt Ãkzu Au.
• yk MkkÚku ytËksÃkºk{kt hkßÞLkk ¼krð ykŠÚkf rðfkMk {kxuLke árü Ãký nkuÞ íku sYhe Au.
• ÄkhkMk¼k{kt ytËksÃkºk WÃkh Ãkqhíke [[korð[khýkLku ytíku ÄkhkMk¼kLke {tsqhe çkkË ytËksÃkºkLkku y{÷
[ku¬Mk Mk{Þ yLku rËðMkÚke ÚkkÞ Au.
• «íÞuf hkßÞ ÃkkuíkkLkk ytËksÃkºkLku yÚkoÃkqýo çkLkkððk {kxu yk rMkØktíkkuLkku ð¥kuykuAu ytþu y{÷ fhu
Au.
• ytËksÃkºkLkwt ½zíkh yLku íkuLkku y{÷ (Formulation and execution of Budget) :
• ytËksÃkºkLkk ½zíkhLkkt {wÏÞíðu çku ÃkkMkkt Au : «Úk{ ytËkòuLke íkiÞkhe, çkeswt LkkýkfeÞ yrÄrLkÞ{Lke
h[Lkk. su{kt ytËkòuLku ÄkhkMk¼k{kt «Míkwík fhðk íkÚkk ÄkhkMk¼{k îkhk íkuLke Mðef]rík {n¥ðLke çkkçkík
Au.
• ytËksÃkºkLke h[Lkk fu ½zíkhLke «r¢Þk swËk swËk Ëuþku{kt swËk swËk MðYÃkLke sýkÞ Au.
• ykÃkýu yºku ºký {wÏÞ ÷kufþkne ËuþkuLk MktË¼o{kt íkuLkku rð[kh fheþwt.
(y) ytËkòuLke íkiÞkhe (Preparation of estimates) :
• ytËksÃkºkLkk ½zíkhLkku «kht¼ {wÏÞ fkhkuçkkhe îkhk LkkýkfeÞ LkeríkLkk MðYÃkku ÚkkÞ Au.
• ytËksÃkºkLkk ytËkòu yk LkeríkLkk MktË¼o{kt íkiÞkh ÚkkÞ Au.
(1) ¼khík{kt yLkw{kLkkuLke íkiÞkhe (Preparation of estimate in India) :
• ¼khík{kt ytËksÃkºk ½zíkhLke sðkçkËkhe Lkkýkt ¾kíkkLke Au.
• íku{Lku ykÞkusLkÃkt[ yLku yufkWLxLx sLkh÷Lkk fkÞko÷Þ {ËË fhu Au.
• ¼khík{kt LkkýkfeÞ ð»ko 1 yur«÷Úke 31 {k[o MkwÄeLkwt økýkÞ Au.
• ytËkòuLke íkiÞkheLkwt fk{ sw÷kE fu ykìøkMx {rnLkk{kt þY ÚkkÞ Au.
• yk {kxu Lkkýkt ¾kíkwt swËk swËk ¾kíkkykuLku yuf ÃkrhÃkºk {kuf÷u Au suLkk «{kýu «íÞuf ¾kíkk (hu÷ðu
389
¾kíkk rMkðkÞ) ykøkk{e ð»ko {kxu ÃkkuíkkLkk ¾kíkk {kxuLkk ytËkòu íkiÞkh fhu Au.
• [ku¬Mk Vku{o{kt ¾kíkkLke MÚkkrLkf þk¾kykuÚke ytËkòu íkiÞkh ÚkELku ¾kíkkLkk ðzk ÃkkMku ÃknkU[u Au.
• ÃkkuíkkLkk ¾kíkkLku ÚkLkkhe ykðfLkk MktË¼o{kt ðneðxe árüyu ¾kíkkLkk ðzk ytËkòuLke «kÚkr{f [fkMkýe
fhu Au.
• íÞkh çkkË sYhe MkwÄkhk MkkÚku ykuõxkuçkh {kMkLke þYykík{kt yk ytËkòu yufkWLxLx sLkh÷Lku MkkUÃkkÞ
Au.
• ynª ík{k{ ¾kíkkykuLkk ytËkòuLke ÃkwLk:[fkMkýe fheLku LkðuBçkh {kMkLke {æÞ{kt ytËkòu Lkkýkt
¾kíkkLku MkkUÃkkÞk Au.
• Lkkýk ¾kíkwt yk ík{k{ ytËkòuLke fhfMkhLkk árüfkuýÚke VheÚke [fkMkýe fhe rzMkuBçkh {kMk{kt
ytËksÃkºk íkiÞkh fhu Au.
• òLÞwykhe {kMk{kt furçkLkuxLke Mkt{rík {u¤ðeLku Vuçkúwykhe {rnLkkLkk AuÕ÷k rËðMku MktMkË{kt Lkkýk«ÄkLk
ytËksÃkºk hsq fhu Au.
(2) økúux rçkúxLk{kt ytËkòuLke íkiÞkhe (Preparation of Estimate in Great Britain ) :
• økúux rçkúxLk{kt ytËkòu íkiÞkh fhðkLkwt fkÞo xÙuÍheLkk rLkheûký Lke[u ÚkkÞ Au.
• ynª LkkýkfeÞ ð»ko 1 yur«÷Úke þY ÚkkÞ Au yLku Lkðk ytËksÃkºk {kxLkk ytËkòu íkiÞkh fhðkLkwt fk{
1 ykìõxkuçkhÚke MkhfkhLkk «íÞuf ¾kíkk þY fhu Au.
• xÙuÍheLke Mkq[Lkkyku «íÞuf ¾kíkk ÃkkuíkkLkk ¾[o yLku ykðfLkk ytËkòu íkiÞkh fheLku 15{e òLÞw.
MkwÄe{kt xÙuÍheLku {kuf÷u Au.
• xÙuÍhe yk ytËkòuLke ÍeýðxÃkqðof [fkMkýe fheLku ytËksÃkºk íkiÞkh fhu Au.
(3) MktÞwõík hkßÞ y{urhfk{kt ytËkòuLke íkiÞkhe (Preparation of Estimates In U.S.A.) :
• MktÞwõík hkßÞ y{urhfk{kt ytËksÃkºkLkk yLkw{kLkkuLke íkiÞkhe Mkt[k÷Lk fkÞko÷Þ yLku ytËksÃkºkLkk
{kæÞ{Úke «{w¾ fhu Au. OMBLkk yæÞûk «{w¾ MkkÚku LkkýkfeÞ LkeríkLke [[korð[khýk fheLku sqLk
{rnLkk{kt ytËkòu íkiÞkh fhðk «íÞuf ¾kíkkykuLke sYh Mkq[Lkku ykÃku Au.
• ¾kíkkfeÞ ytËkòu íkiÞkh ÚkELku Mkt[k÷LkfkÞko÷Þ yLku ytËksÃkºk OMB Mk{ûk MkÃxuBçkh {kMk{kt ykðu
Au.
• ynª ytËkòuLke Íeýðx¼he [fkMkýe ÚkkÞ Au.
• íÞkh çkkË ík{k{ ¾kíkkykuLkk ytËkòu ytøkuLke ¼÷k{ýku çÞqhku yuf rðþu»k Mkr{rík Mk{ûk hsq fhu Au.
• ynª Ãkqhíke rð[khýk çkkË ytËksÃkºk íkiÞkh fhe «{w¾ ÃkkMku hsq fhu Au.

390
• òLÞwykhe {kMkLkk ytrík{ rËðMku yk ytËksÃkºk fkUøkúuMk Mk{ûk «{w¾Lkk MktËuþk MkkÚku hsq fhðk{kt ykðu
Au.
(çk) ytËksÃkºkeÞ yrÄrLkÞ{ (Enactment of the Budget) :
• ÷kufþkne «Úkk{kt MkhfkhLke ykøkk{e ð»koLke ykðf yLku ¾[oLkk ytËkòu íkiÞkh ÚkÞk ÃkAe «òLkk
«ríkrLkrÄyku (ÄkhkMk¼k) îkhk íkuLku Mðef]rík {¤u Au.
(1) ¼khík{kt ytËsÃkºkeÞ yrÄrLkÞ{ (Enactment ot the Budget In India) :
• ¼khíkLkk çktÄkhýLke òuøkðkE «{kýu hk»xÙÃkrík ðíke ðzk«ÄkLk ¼khíkLke «Úk{øk]n ÷kufMk¼k{kt «ríkð»ko
Vuçkúwykhe {kMkLkk AuÕ÷k rËðMku Mkðkhu 11 f÷kfu (Ãknu÷k Mkktsu 5 ðkøku) hsq fhu Au.
• yk Mk{Þu Lkkýk«ÄkLk ÃkkuíkkLkk «ð[Lk{kt [k÷w yLku ykøkk{e LkkýkfeÞ ð»koLkwt r[ºk hsq fhu Au.
• íku{kt fhðuhk MktçktÄe «Míkkðku, ¾uíke yLku WãkuøkkuLku hûký íkÚkk ykøkk{e ð»ko {kxu MkhfkhLke LkeríkLke
Í÷f òuðk {¤u Au.
• MktMkË{kt ytËksÃkºk hsq ÚkÞk ÃkAe yufkË yXðkrzÞk ÃkAe MÃkefhu Lk¬e fhu÷ íkkhe¾u ytËksÃkºk WÃkh
Mkk{kLÞ [[ko ÚkkÞ Au.
• su{kt ytËksÃkºk ÃkkA¤Lke Lkeríkrð»kÞf çkkçkík ytøku [[ko ÚkE þfu Au.
• yk {kxu øk]nLkk Lkuíkk MÃkefh MkkÚku 26 rËðMk Lk¬e fhu Au.
• yk{ Aíkkt [[ko Ãkqhe LkLk ÚkkÞ íkkuÃký {íkËkLk {kxu Lk¬e ÚkÞu÷ rËðMku ytËksÃkºkLke ík{k{ {ktøkýeyku
{íkËkLk {kxu {qfkÞ Au.
• yk Mk{Þu rðhkuÄÃkûk ytËksÃkºk{kt {ktøku÷ hf{{kt fkÃk {qfíke Ëh¾kMík {qfe þfu Au yLku ykðe
Ëh¾kMík MkhfkhLkk rðhkuÄ ðå[u ÃkMkkh ÚkE òÞ íkku íku yrðïkMkLke Ëh¾kMík Ãkwhðkh ÚkkÞ Au.
• yk{ ÚkkÞ íkku Mkhfkhu hkSLkk{wt ykÃkðwt Ãkzu.
• ÷kufMk¼k{kt ¾kíkkfeÞ {ktøkýeyku {tsqh ÚkÞk ÃkAe íkuLku yuf Lkkýk rðrLkÞkuøk ¾hzk (Appropriation
bill) MðYÃku Mkk{kLÞ ¾hzkLke su{ ÷kufMk¼k{ktÚke ÃkMkkh fhe MÃkefhLkk «{kýÃkºk MkkÚku hkßÞMk¼k{kt
{kuf÷kÞ Au.
• hkßÞMk¼k yk rçk÷Lku hkufe þfíke LkÚke.
• sYh sýkÞ íkku 14 rËðMk{kt ¼÷k{ýku MkkÚku ÷kufMk¼kLku {kuf÷u Au.
• Ãkhtíkw ÷kufMk¼k íku ¼÷k{ýku Mðefkhðk çktÄkÞu÷ LkÚke.
• hkßÞMk¼k ¾hzku Ãkhík Lk {kuf÷u íkku hk»xÙ«{w¾Lku Mkne {kxu {kuf÷kÞ Au.
• íku{Lke Mkne ÚkÚkkt íku ‘LkkýkrðrLkÞkuøk fkÞËk’Lkwt MðYÃk Äkhý fhu Au.
391
• yk fkÞËkÚke MkhfkhLku Mktr[íkrLkrÄ{kÚke MktMkËu {tsqh fhu÷ hf{ WÃkkzðkLke {tsqhe {¤u Au.
• yk MkkÚku ÷kufMk¼k{kt LkkýkfeÞ ¾hzku (Finance bill) hsq fhkÞ Au su{kt Lkðk fhðuhk Lkkt¾ðkLke yLku
W½hkððkLke Ëh¾kMík nkuÞ Au.
• yk ¾hzku Ãký LkkýkrðrLkÞkuøk ¾hzkLke su{ MktMkËLkkt çktLku øk]nku{ktÚke ÃkMkkh ÚkÞk ÃkAe íkuLkk WÃkh
hk»xÙ«{w¾Lke Mkne Úkíkkt íku LkkýkfeÞ fkÞËku çkLku Au.
• yk{ ytËksÃkºkLkk ¾[o yLku ykðf çktLku ÃkkMkkt fkÞËkLkwt MðYÃk {u¤ðu Au.
(2) økúux rçkúxLk{kt ytËksÃkºk yrÄrLkÞ{ (Enactement of the Budget in Great Britain) :
• økúux rçkúxLk{kt çktÄkhýLke Yyu íkksðíke Lkkýk«ÄkLk yk{Mk¼k{kt Vuçkúwykhe {kMkLke {æ{Þkt ytËksÃkºk
hsq fhu Au. yk{Mk¼k (House of Common) ÃkqŠík Mkr{rík MðYÃku ytËksÃkºk WÃkh [[korð[khýk fhu
Au.
• yk ÃkqŠík Mkr{rík îkhk ÃkMkkh ÚkÞu÷ LkkýkfeÞ «Míkkð øk]nLku ÃkkAku {kuf÷ðk{kt ykðu Au, su rðrLkÞkuøk
¾hzk MðYÃku íkiÞkh ÚkkÞ Au.
• yk ¾hzk{kt LkkýkfeÞ ð»ko Ëhr{ÞkLk «íÞuf ¾kíkwt fux÷ku ¾[o fhþu íkuLke rð[khýk ÚkkÞ Au.
• yk{Mk¼k{kt Mk{úkxu {ktøku÷e hf{{kt ð]rØ fhe þfkíke LkÚke.
• ¾kíkkykuyu {ktøku÷ hf{{kt rðhkuÄÃkûk fkÃkLke Ëh¾kMík {qfe þfu Au.
• íku òu ÃkMkkh ÚkkÞ íkku Mkhfkh Mkk{u yrðïkMkLke Ëh¾kMík økýkíkk Mkhfkhu hkSLkk{wt ykÃkðwt Ãkzu Au.
• ynª ÃkqŠík Mkr{ríkLku Mktr[íkrLkrÄ{ktÚke hf{ WÃkkzðkLkku yrÄfkh LkÚke.
• yk {kxu yk{Mk¼kLke yuf yLÞ Mkr{rík WÃkkÞ yLku MkkÄLk Mkr{ríkLku MkkUÃkkÞ Au.
• yk Mkr{rík ytËksÃkºk ÃkMkkh Úkíkkt MkhfkhLku Mktr[íkrLkrÄ{ktÚke ¾[oLke hf{ WÃkkzðkLkku yrÄfkh ykÃku
Au.
• yk s Mkr{rík fhðuhk fu Ëuðk îkhk ykðf {u¤ððkLkk «Míkkð WÃkh rð[khýk fhu Au.
• yk Mkr{rík îkhk MðefkhkÞu÷ «Míkkðku yk{Mk¼k Mk{ûk LkkýkfeÞ ¾hzk MðYÃku hsq ÚkkÞ Au.
• yk{Mk¼k{ktÚke ÃkMkkh ÚkÞu÷ LkkýkfeÞ ¾hzku W{hkð Mk¼kLku {kuf÷kÞ Au.
• ynª Vý ¾hzku ÃkMkkh Úkíkkt íku Mk{úkxLku Mkne {kxu {kuf÷kÞ Au.
• Mk{úkxLke Mkne Úkíkkt íku LkkýkfeÞ fkÞËku çkLku Au.
• økúux rçkúxLk{kt ytËksÃkºk yLku Mk{økú LkkýkfeÞ sðkçkËkhe xÙuÍhe-hksfku»kLke økýkÞ Au.
• yk xÙuÍheLkk yæÞûk ykiÃk[krhf MðYÃku ðzk«ÄkLk nkuðk Aíkkt íku{kt ðkMíkrðf sðkçkËkhe Lkkýk«ÄkLkLke
nkuÞ Au.

392
• Lkkýk«ÄkLkLku {ËËYÃk Úkðk (y) MÚkkÃkLkk rð¼køk, (çk) ÃkqŠík rð¼køk yLku (f) LkkýkfeÞ rð¼køk nkuÞ
Au.
• rçkúxLk{kt LkkýkfeÞ ðneðx{kt yk xÙuÍheLkwt rLkheûký yLku rLkÞtºkýLke ÔÞkÃkf Mk¥kk nkuÞ Au.
(3) MktÞwõík hkßÞ y{urhfk{kt ytËksÃkºk yrÄrLkÞ{ (Enactment of the Budget in U.S.A.) :
• MktÞwõík hkßÞ y{urhfk{kt ytËksÃkºkLkk ytËkòu «{w¾ îkhk «ríkrLkrÄMk¼kLku {kuf÷kÞ Au.
• «ríkrLkrÄMk¼k yk ytËkòu rðrLkÞkuøk Mkr{ríkLku MkkUÃku Au.
• yk Mkr{rík MkhfkhLkk rðrðÄ ¾kíkkykuLkk ytËkòuLke [fkMkýe {kxu ÃkuxkMkr{ríkyku Lke{u Au.
• yk Mkr{rík ytËkòu{kt sYhe VuhVkh fhe þfu Au.
• yk Mkr{ríkyku [[ko rð[khýkLku ytíku rðrLkÞkuøk ¾hzkLkk YÃk{kt íkuLku «ríkrLkrÄMk¼k Mk{ûk hsq fhu Au.
• òu çktLku øk]nku ðå[u ytËksÃkºk ytøku yðhkuÄ Q¼ku ÚkkÞ íkku çktLku øk]nkuLke MktÞwõík çkuXf çkku÷kððk{kt ykðu
Au.
• çktLku øk]nku{ktÚke rðrLkÞkuøk ¾hzku ÃkMkkh ÚkÞk ÃkAe hk»xÙ«{w¾Lke Mkne {kxu {kuf÷kÞ Au.
• yÃkðkËYÃk Mktòuøkku rMkðkÞ hk»xÙ«{w¾ íku{kt Mkne fhu s Au.
• fkUøkúuMk fuð¤ ¾[oLke yLkw{íke s LkÚke ykÃkíke Ãkhtíkw íku fhðuhk ytøku Ãký sYhe VuhVkh fhu Au.
• LkkýkfeÞ ¾hzku Ãký Lkkýk rðrLkÞkuøk ¾hzkLke su{ s ÃkMkkh ÚkELku fkÞËku çkLku Au.
• ynª yu LkkUÄðwt sYhe Au fu y{urhfk{kt ytËksÃkºk ½zLkkhk yuf{ku ðå[u Mktf÷Lk ykuAwt Au.
• yíÞkhu ytËksÃkºkLke su «r¢Þk Au íku 1921Úke y{÷e çkLke Au.
• ytËksÃkºkLkwt y{÷efhý (The execution of the budget) :
• ytËksÃkºkLke fkLkqLke MðYÃk Äkhý fhu ÃkAe íkuLkku y{÷ {n¥ðLke çkkçkík çkLku Au.
• ytËksÃkºkLkku y{÷ yu fkhkuçkkheLke fk{økehe{kt ykðu Au.
• ytËksÃkºkLkk y{÷{kt çku çkkçkíkkuLkwt ¾kMk æÞkLk h¾kÞ Au : (y) íku rðrLkÞkuøk yrÄrLkÞ{ «{kýu ÚkkÞ.
(çk) LkkýkfeÞ ¾[o «k{krýfíkk, fkÞoûk{Ãkýu yLku fhfMkhÃkqðof ÚkkÞ.
• ¼khík{kt ytËksÃkºkLkku y{÷ (Execution of budget in India) :
• ¼khík{kt ytËksÃkºkLkku y{÷ fhíke ð¾íku fkhkuçkkhe yu çkkçkíkLkku ¾kMk ÏÞk÷ hk¾u Au fu MktMkËu
ytËksÃkºkLkk Lk¬e fhu÷ æÞuÞkuLku «kÃík fhðk «k{krýfíkkÃkqðof «ÞíLk ÚkkÞ.
• yk MktMkËu Lk¬e fhu÷ LkkýkfeÞ {ÞkoËkykuLkwt WÕ÷t½Lk Lk ÚkkÞ.
• ¼khík{kt ytËksÃkºkLkku y{÷ Lke[u «{kýu ÚkkÞ Au.
393
(y) fhrLkÄkohý (Asswssment and collection of taxes) :
• MktMkË îkhk «kÃík LkkýkfeÞ Mk¥kk «{kýu Lkkýk¾kíkwt ¼khík{kt ÷kufku ÃkkMkuÚke fh fuðe heíku ðMkq÷ fhðk
íkuLke ÔÞðMÚkk fhu Au.
• yk {kxu fh yufºk fhðkLke heík fhLkkh MðYÃk «{kýu nkuÞ Au.
• su{ fu ykÞkík fhLke ðMkq÷kík íÞkt s ÚkkÞ Au ßÞkt ykÞíke Mkk{kLk «ðuþíkku nkuÞ fu yufºk Úkíkku nkuÞ,
íkuðe s heíku ykðfðuhku LkkufrhÞkíkkuLku íkuLkk Ãkøkkh{ktÚke s fkÃkðk{kt ykðu Au.
• LkkufrhÞkík rMkðkÞLkk ÷kufkuLku yk ðuhku òíku ¼hðkLkku hnu Au.
• WÃkhktík ¼khík{kt fuLÿ yLku yuf{ hkßÞku{kt Lkkýk{tºkeLku ykÄeLk huðLÞw rð¼køk nkuÞ Au.
• íku {nuMkq÷ (Revenue)Lkku rLkýoÞ fhðkLkwt, íkuLku yufºk fhðkLkwt yLku íkuLkk Ãkh rLkÞtºký hk¾ðkLkwt fkÞo
fhu Au.
(çk) VtzLke Mkwhûkk (Custody of Fuunds) :
• fhðuhk îkhk Lkkýk «kÃík ÚkkÞ Au íÞkhu LkkýkfeÞ ¼úük[kh Lk ÚkkÞ yLku [qfðýe Mk{ÞMkh ÚkE þfu
íku çkkçkíkLke fk¤S ÷uðkÞ Au.
• «k[eLk Mk{Þ{kt hksfku»kLku {sçkqík MktËqfku{kt hk¾e Mk[ðkíkku.
• Ãkhtíkw ykÄwrLkf çkU®føk «ýk÷eyu hksfku»kLke ò¤ðýe Mkwhrûkík çkLkkðe Au.
• ¼khík{kt heÍðo çkìLf yLku xuMx çkìLf yk fkÞo fhu Au.
• yk xÙuÍhe yLku MkçkxÙuÍhe MkhfkhLkk ykðf-òðfLkk rnMkkçkku íkiÞkh fhðk{kt yLku ò¤ðýe{kt WÃkÞkuøke
çkLku Au.
• íkuLkk ËirLkf rnMkkçkku íkiÞkh Úkíkk nkuÞ Au yLku hkßÞLkk yufkWLxLx sLkh÷Lku {rnLkk{kt çku ðkh ynuðk÷
Mkqr[çkØ yLku ðøkeof]ík heíku íkiÞkh fheLku {kuf÷kÞ Au.
(f) VtzLke [qfðýe (Disbursement of Funds) :
• ¼khík{kt Lkkýk ¾kíkwt Mkhfkhe ËuðkykuLke [qfðýe {kxu «íÞuf ¾kíkkfeÞ yæÞûkkuLku íku{Lkk ¾kíkkykuLkk
¾[o {kxu rLkÞtºkf yrÄfkheLke Mk¥kk ykÃku Au.
• yk ¾kíkkfeÞ yrÄfkheyku [wfðýe yrÄfkheykuLku yLkwËkLkLke Mkq[Lkk ytËksÃkºk ÃkMkkh ÚkÞk ÃkAe
íkhík s ykÃku Au.
• yk yLkwËkLk ¾kíkkfeÞ «ð]r¥k yLku f{o[kheykuLkk Ãkøkkh íkÚkk ykfÂM{f ¾[o yuðk swËk swËk þe»kof
Lke[u ðnU[ðk{kt ykðu Au.
• [qfðýe yrÄfkhe rð¼køkeÞ ¾[oLke MktÃkqýo sðkçkËkhe Ähkðíkk nkuÞ Au.

394
• íkuÚke íkuyku ¾[koLkkh Lkkýk yrÄf]ík ÔÞÂõík fu yrÄf]ík MktMÚkk îkhk ÚkE hÌkk Au fu fu{ íku òuðkLke,
¾[oLke {ÞkoËk íkÃkkMkðkLke ðøkuhu çkkçkíkLke fk¤S ÷u Au.
• yk rðrðÄ çkkçkíkkuLkk ÷uýËuýLkk rnMkkçkkuLkku ynuðk÷ íkuyku ¾kíkkfeÞ yæÞûkLku yLku yufkWLxLx
sLkh÷Lku {kuf÷u Au.
• yk rnMkkçkkuLkk ykurzxLke Ãký [ku¬Mk ÔÞðMÚkk nkuÞ Au suLkku rð[kh ykÃkýu ykøk¤ WÃkh fheþwt.
• yuÃk÷e÷e Mkr{ríkLkwt yu {kLkðwt níkwt fu Lkkýk ¾kíkkyu ytËksÃkºkLkk «Míkkðku yuðe rð[khýkÚke íkiÞkh
fhðk òuEyu fu íkuLkk y{÷ ytøku Lkkýk ¾kíkkLkk rLk{tºkýLke ¾kMk sYh Lk Ãkzu.
• økkuhðk÷k Mkr{ríkyu yk çkkçkíkLku çkeS heíku Mk{òðíkk sýkÔÞwt Au fu Lkkýk ¾kíkkLkwt rLkÞtºký sYhe
nkuÞ íÞkt hnu.
• Ãkhtíkw LkkLke LkkLke çkkçkíkku{kt nMíkûkuÃk Lk Úkðku òuEyu.
• økúux rçkúxLk{kt ytËksÃkºkLkwt y{÷efhý (Budget Execution in Great Britain) :
• økúux rçkúxLk{kt xÙuÍhe îkhk ytËksÃkºkLkk y{÷ {kxu ¾kíkLkk rnMkkçk yrÄfkheLke rLk{ýqf fhðk{kt ykðu
Au.
• ¾kíkkfeÞ ðzkLke MknkÞ {kxu yuf LkkýkfeÞ yrÄfkhe nkuÞ Au.
• xÙuÍheLkkt «ríkrLkrÄ nkuÞ Au.
• ykð~Þfíkk Q¼e ÚkkÞ íkku rð¼køkeÞ ðzkLke LkkýkfeÞ yrÄfkhkuLke {tsqhe rMkðkÞ fk{ fhe þfu Au.
• Ãkhtíkw yk {kxu íku{ýu ykurzxh sLkh÷LkLku MktçktrÄíkË ÃkºkkuLke íkÃkkMk fhkððe Ãkzu Au.
• yk{ rçkúxLk{kt LkkýkfeÞ yrÄfkhe Mkíkík xÙuÍheLkk MktÃkfo{kt nkuÞ Au.
• yk{ Aíkkt LkkýkfeÞ rLkÞtºký ¾kíkkLke ytËh s fk{ fhu Au.
• íkuLkk ÷eÄu ðneðx yLku LkkýkfeÞ çkkçkíkku ÃkhMÃkhLke Ãkqhf fnu Au.
• MktÞwõík hkßÞ y{urhf{kt ytËksÃkºkLkku y{÷ (Budget Execution in U.S.A.) :
• MktÞwõík hkßÞ y{urhfk{kt Mk¥kkrðïu»kýLkk rMkØktíkLkk y{÷Lku ÷eÄu fkhkuçkkh ÄkhkMk¼k (fkUøkúuMk)Lku
sðkçkËkh LkÚke.
• yk{ Aíkkt çÞqhku ykuV Ä çksux, fkUøkúuMk yLku ykurzxh sLkh÷ ytËksÃkºkLkk y{÷ WÃkh rLkheûký yLku
rLkÞtºký hk¾u Au.
• ynª fkUøkúuMk ytËksÃkºkLkk y{÷ {kxu fux÷ef þhíkku y™u Mkq[Lkkyku rðrðÄ ¾kíkkykuLku {kuf÷e þfu
Au.
• Ãkhtíkw ðneðx ¾[o WÃkh «{w¾Lkwt rLkheûký yLku rLkÞtºký rðþu»k nkuÞ Au. hk»xÙ«{w¾ rðrðÄ ¾kíkkykuLkk
395
Wå[ yrÄfkheykuLke rLk{ýqf îkhk yLku Ä ‘Mkt[k÷Lk fkÞko÷Þ yLku ytËksÃkºk (OMB)’ îkhk
ytËksÃkºkLkk y{÷{kt ytËksÃkºk{kt {n¥ðLkwt ÞkuøkËkLk ykÃku Au.
• ynª nwyh fr{þLkhLkk fkÞorMkrØ ytËksÃkºk (Performance Budge)Lkk 1949Lkk ynuðk÷ ÃkAe
«{w¾u çÞwhku ykuV Ä çksux îkhk ðneðx{kt ÔÞkÃkkhe «kýk÷eku yLku ÂMÚkríkMÚkkÃkfíkk MðefkheLku ðneðxLku
fkÞoûk{ çkLÞku Au.
• rnMkkçk (Account) :
• fkuE Ãký ðneðx rnMkkçk yu {n¥ðLke çkkçkík Au.
• ònuh ðneðx{kt ðÃkhkíkk Lkkýkt yu ÷kufkuLkk Lkkýkt nkuðkÚke íkuLkk ¾[oLkk rnMkkçkLkwt {n¥ð rðþu»k nkuÞ
Au.
• ònuh ðneðx{kt rnMkkçkLkku ¾kMk nuíkw yu nkuÞ Au fu ytËksÃkºkLkku y{÷ çkhkuçkh ÚkE hÌkku Au fu fu{
íkuLke òýfkhe {¤u.
• rnMkkçkLkku yÚko MÃkü fhíkkt ðneðxþkMºke yku.fu. £kLMkeMk sýkðu Au fu, “rnMkkçk ðneðx {kxu sYhe
LkkýkfeÞ ÂMÚkríkyku yLku r¢ÞkykuÚke MktçktrÄík íkÚÞkuuLku {u¤ððk yLku MÃkü YÃku «Míkwík fhðkLkwt rð¿kkLk
Au.” xqtf{kt rnMkkçke LkkýkfeÞ hufkuzo ò¤ðe þfkÞ Au.
• LkkýkfeÞ ðneðx{kt hnu÷ yrÄfkheykuLke rðïLkeÞíkk íkÃkkMke þfkÞ Au.
• íkÚkk LkeríkrLk{koý yLku ðneðxe fkÞkuo {kxu LkkýkfeÞ ÂMÚkrík yLku «r¢Þk {kxu Mkq[Lkkyku ykÃke þfkÞ
Au.
• íku LkkýkfeÞ rLkÞtºkýLkwt yuf yrík yøkíÞLkwt MkkÄLk Au.
• íkuLkkÚke fux÷k Lkkýk ¾[koÞk yLku fÞk fk{ {kxu ¾[koÞk íku òýe þfkÞ Au.
• ¼khík{kt ònuh rnMkkçk (Public Accounting in India) :
• ¼khík{kt ònuh ðneðx rnMkkçk {kxu ‘rnMkkçk yLku rnMkkçk Ãkheûký rð¼køk’ Lkk{Lkk ¾kíkkLke h[Lkk
ÚkÞu÷e Au.
• yk ¾kíkkLkk ðzkLku {nkrLkÞtºkf yLku rnMkkçk Ãkheûkf (Comptroller and Auditor General) Lkk{u
• íku{Lkku nkuÆku çktÄkhýeÞ Au yLku íkuyku fkhkuçkkheÚke Mðíktºk økýkÞ Au.
• íku{Lku {ËË fhðk {kxu «íÞuf yuf{ hkßÞ{kt {wÏÞ rnMkkçk yrÄfkhe (Accountant General) nkuÞ
Au.
• íku{Lkwt fk{ yuf{ hkßÞ MkhfkhLke LkkýkfeÞ ÷uðzËuðz WÃkhktík fuLÿ Mkhfkh MkkÚku íku yuf{ hkßÞLkk
LkkýkfeÞ ÔÞðnkhkuLkku rnMkkçk hk¾ðkLkwt nkuÞ Au.

396
• ¼khík fhíkkt økúux rçkúxLkLke ònuh rnMkkçk «ýk÷e swËe Au.
• ynª «íÞuf ¾kíkkLkk ðzk rnMkkçk hk¾u Au yLku íku íkuLkk {kxu sðkçkËkh økýkÞ Au.
• ¼khík{kt ònuh rnMkkçk «ýk÷eLkwt {q¤¼qík yuf{ xÙuÍhe (Treasury) Au. fuLÿ Mkhfkh yLku yuf{ hkßÞ
MkhfkhLkk rsÕ÷k fûkkyu LkkýkfeÞ ÷uðz-ËuðzLkk rnMkkçkku{kt xÙuÍhe {n¥ðLke ¼qr{fk ¼sðu Au.
• y÷çk¥k xÙuÍhe «kÚkr{f Míkhu nkuÞ Au.
• ykøk¤ WÃkh Mxux çkìLf yLku heÍðo çkìLf {n¥ðLke çkLke hnu Au.
• xÙuÍhe yrÄfkheyu ÃkkuíkkLkk fkÞko÷ÞLkku rnMkkçk yuf {kMk{kt çku ðkh yufkWLxLx sLkh÷Lku {kuf÷ðkLkku
hnu Au.
• ynª ðMkq÷kík yLku [qfðýeLkk þe»kof «{k{u rnMkkçkkuLku ðøkeof]ík fhkÞ Au.
• rnMkkçkLkk {wÏÞ [kh «fh Au : {nuMkq÷ rnMkkçk, {qzeøkík rnMkkçk, Ëuðk MktçktrÄ rnMkkçk íkÚkk [qfðýe
MktçktÄe rnMkkçk.
• yk ðøkeof]ík rnMkkçkkuLku VheÚke Mke.yu.S.Lkk fkÞko÷Þ{kt [fkMkðk{kt ykðu Au.
• íÞkh çkkË íkuLktwt Mktf÷Lk ÚkkÞ Au yLku çkeò {rnLkkLkk ytík MkwÄe{kt MkhfkhLku {kuf÷kÞ Au.
• hkßÞ fûkkyu hkßÞÃkk÷Lku yLku fuLÿMíkhu «{w¾Lku ðkŠ»kf rnMkkçkkuLkku ynuðk÷ ykøk÷k ð»koLkk òLÞw-
Vuçkúw. MkwÄe{kt yÃkkÞ Au íku yLkw¢{u ÄkhkMk¼k{kt yLku MktMkË{kt hsq fhkÞ Au.
• rnMkkçk íkÃkkMkýe (Audit) :
• ðneðxþkMºkeykuLkk {íku hkßÞðneðx{kt rnMkkçk íkÃkkMkýeLke «ýk÷eLkku rðfkMk økúeMk, hku{ yLku
RrsÃíkLkk Mkk{úkßÞkuLkk rðfkMkLke MkkÚku ÚkÞku Au. ¼khíkLkku rð[kh fheLku íkku ¼khík{kt fkirxÕÞLkwt yÚkoþkMºk
yLku íkuÚke ðÄw þw¢k[kÞoLkwt LkeríkMkkh Mkhfkhe ¾[oLkk rnMkkçk yLku íkÃkkMk (ykurzx) ytøkuLke ÔÞðMÚkkLkk
rLkÞ{kuLkku WÕ÷u¾ fhu Au.
• rnMkkçk íkÃkkMkýe ÷kufþkne hkßÞLke LkkýkÔÞðMÚkk WÃkh ÄkhkMk¼Lkk rLkÞtºkýLkwt yøkíÞLkwt MkkÄLk Au.
• ¼khíkLkk {kS fkuBÃxÙku÷h yLku ykurzxh sLkh÷ ©e yu.fu. LktËk ykurzxLkku yÚko MÃkü fhíkkt fnu Au fu,
“...íkuLkku nuíkw LkeríkrLkÞ{ku{kt hnu÷e ¾k{eyku yLku íkuLkk Ãkk÷Lk{kt Úkíke ¼q÷ ðneðxíktºkLkk æÞkLk{kt
÷kððkLkku Au.
• íku{s ÞkusLkkkuLkku y{÷ ðÄw ÍzÃkÚke, fkÞoûk{íkkÚke yuyLku fhfMkhÚke fhðk {kxuLkk þõÞ {køkkuo
ËþkoððkLkku Au.” suBMk Mke. [kÕMkðÚkoLkk {íku, “rnMkkçk íkÃkkMk yu òýðkLke «r¢Þk Au fu þwt ðneðxíktºkLku
ÄkhkMk¼k îkhk Mðef]ík LkkýktLku íkuLke þhíkku yLkwMkkh ¾[o fÞkuo Au fu Lknª ?”
• yksu rnMkkçk íkÃkkMkLkku yÚko ðÄw rðþk¤ yÚko{kt fhðk{kt ykðu Au.
• yksu ¾[o ÃkkA¤ {kºk rLkÞ{Ãkk÷Lk fu ¼úük[khLke þõÞíkkLke íkÃkkMkLkku nuíkw nkuðkLku MÚkkLku f{o[kheyu
397
fhu÷ ¾[o çkwrØ{¥kkÃkqýo, fíkoÔÞrLkckÚke yLku fhfMkhÃkqðof fÞkuo Au fu Lknª íku Ãký òuðkÞ Au.
• ¼kh{kt ykurzx «Úkk (Audit in India) :
• ¼khík{kt rnMkkçk íkÃkkMk rð¼køkLke h[Lkk E.Mk. 1753{kt ÚkE níke.
• E.Mk. 1919Lkk {kuLxuøÞw [uBMkVzo MkwÄkhk Mkkíku yk rð¼køkLku Mðíktºk MÚkkLk {éÞwt. 1935Lkk yrÄrLkÞ{Úke
íkuLkwt ûkuºk rðMíkkhðk{kt ykÔÞwt níkwt.
• Mðºkíktíkk çkkË 1947{kt yk Äkhk{kt MkwÄkhku fheLku yk rð¼køkLku ðÄw Mk¥kk ykÃkðk{kt ykðe Au. 1950{kt
yufkWLxLx sLkh÷Lkk nkuÆkLku çktÄkhý{kt MÚkkLk ykÃke íku{Lkk nkuÆkLku fkuBÃxÙku÷h yLku ykurzxh sLkh÷
íkhefu MðefkhðkLkwt Lk¬e ÚkÞwt Au.
• íku{Lku Mkðkuoå[ yËk÷íkLkk LÞkÞkÄeþLke Mk{fûk MÚkkLk yÃkkÞwt Au.
• ¼khíkLkku rnMkkçk íkÃkkMk rð¼køk ðneðxe ¾[oLku fkLkqLke árüyu ÞkuøÞíkk íkÃkkMku Au íku MkkÚku ¾[oLke
ÞkuøÞíkkLku íkÃkkMke þfu Au.
• yk ykurzx fkhkuçkkhe ðíke ÚkkÞ Au.
• ¼khík{kt rnMkkçk yLku rnMkkçk íkÃkkMk-ykurzx çktLku fk{ yuf s rð¼køkLke MkuðkLkwt fuLÿefhý ÚkÞu÷wt Au.
• yux÷u fu ¼khíkLkk fkuBÃxÙku÷h yLku ykurzxh sLkh÷ fuLÿ yLku yuf{ hkßÞ MkhfkhLkk çktLkuLkk rnMkkçkku
íkÃkkMku Au yLku íkuLkk WÃkh rLkÞtºký hk¾u Au.
• ykurzx fu rnMkkçk íkÃkkMkLkk yrÄfkhLke çknkh ¼khík{kt fux÷ktf ûkuºkku h¾kÞ Au. su{fu (y) økwÃík Mkuðk
WÃkhLkku ¾[o (yk {kxu øk]n¾kíkkLkwt «{kýÃkºk ykÄkh¼qík økýkÞ Au.)
• (çk) yktíkhhk»xÙeÞ MktøkXLkkuLku yÃkkÞu÷ ËkLk (f) Mðíktºk MktMÚkkykuLku yÃkkíkwt ËkLk òu íku ðkŠ»kf yuf
÷k¾Úke ykuAe hf{Lkwt ÃkwLkhkðŠíkík nkuÞ yÚkðk 5 ÷k¾Úke ðÄw nkuÞ Ãkhtíkw r¼LLk-ÃkwLkhkðŠíkík (non-
recuring) nkuÞ.
• (z) MÚkkrLkf yuf{kuLku yÃkkÞu÷ yLkwËkLkLkwt ykurzx MÚkkrLkf rnMkkçk íkÃkkMk yrÄfkhe îkhk ykurzx ÚkÞu÷wt
Au.
• zkì. Ãkku÷ yu[. yuÃk÷eçkeyu ¼khíkLke ykurzx«ÚkkLke íku{Lkk rhÃkkuxo{kt xefk fhíkkt fÌkwt níkwt fu, “MðíktºkíkkLke
Ãknu÷e [{f-Ë{f{kt ¼khíkeÞ «ÄkLkkuyu fkuBÃxÙku÷h yLku ykurzxh sLkh÷Lke fkuE Ãkhðk fhe LkÚke yLku
{ÞkoËkyku íkhík s MÃkü ÚkE økE Au.
• yk ÂMÚkríkLku MkwÄkhðk «ÞíLk ÚkÞku Au.
• Ãkhtíkw sqLkk yðhkuÄf «¼kðku ÃkwLk:Srðík ÚkÞk Au yLku {sçkqík ÚkÞk A.u”
• íku{ýu ykøk¤ yu Ãký fÌkwt fu, “MktMkË fkuBÃxÙku÷h yLku ykurzxh sLkh÷Lku ðÄw {n¥ð ykÃku Au, suLkk
÷eÄu MktMkË Mkhfkhe yrÄfkheykuLke íkÃkkMk Míkhu ¼ehwíkk ðÄkhu Au.”

398
• òufu ¼khíkLkk ¼qíkÃkqðo fkuBÃxÙku÷h yLku ykurzxh sLkh÷u ©e yuÃk÷eçkeLke xefkLkku rðhkuÄ fhíkkt fÌkwt fu
fkuBÃxÙku÷h yLku ykurzxh sLkh÷Lkwt fk{ MktMkËeÞ ÷kufþkne {kxu WÃkÞkuøke Au.
• íku{Lke fk{økehe LkkýkfeÞ ðneðxLkk ûkuºku fkÞËku yLku çktÄkhýLkku y{÷ fhu Au.
• y÷çk¥k yu çkkçkíkLkku Mðefkh fÞkuo fu ykurzxh «ÚkkLke ÃkwLk:h[LkkLke sYh Au íku{kt Lkðkt {qÕÞkuLkku
Mðefkh Úkðku òuEyu.
• ykurzx yLku ðneðxeíktºkLku ðÄw LkSf ÷kððk òuEyu.
• økúux rçkúxLk{kt ykurzx (Audit in Great Britain) :
• ònuh ykurzx «Úkk rðfMkkððkLkwt {kLk rçkúxLkLku Vk¤u òÞ Au.
• ònuh «ð]r¥kyku{kt ðÃkhkíkk Lkkýk ÃkkA¤ MktMkËLkk ykËuþkuLkwt Ãkk÷Lk Úkk[ Au fu Lknª íkuLkku WÆu~Þ rçkúrxþ
ykurzx ÃkkA¤ {wÏÞ níkku.
• ynª ykurzxh sLkh÷ fkhkuçkkheÚke MðíktºkÃkýu ÃkkuíkkLkk ykurzx ynuðk÷ Mk{ûk hsq fhu Au.
• E.Mk. 1866{kt xÙuÍhe yLku rnMkkçk íkÃkkMk rð¼køk yrÄrLkÞ{ îkhk íku{Lkwt MÚkkLk Lk¬e ÚkÞu÷ Au.
• E.Mk. 1921Úke íku{Lke Mk¥kkLkwt ûkuºk rðMík]ík çkLkkðkÞwt Au.
• MktÞwõík hkßÞ y{urhfk{kt rnMkkçk íkÃkkMk (Audit in U.S.A.) :
• MktÞwõík hkßÞ y{urhfk{kt 1921{kt Mðíktºk rnMkkçk íkÃkkMk rð¼køkLke MÚkkÃkLkk ÚkÞu÷ Au.
• ynª sLkh÷Lke rLk{ýqf «{w¾ 15 ð»ko {kxu fhu Au.
• yk rLk{ýwfLku MkuLkuxLke {tsqheLke sYh hnu Au.
• íkuyku ònuh LkkýktLke «kÃík yLku ¾[o ytøkuLke ík{k{ çkkçkíkkuLkw ykurzx fhu Au.
• íku{Lkku ynuðk÷ fkUøkúuMk{kt {qfkÞ Au.
• ykurzxh sLkh÷Lkk rð¼køkLke fk{økehe ònuh LkkýkLkk ¾[o WyuÃkh fkUøkúuMkLkku ytfwþ {qfðk{kt WÃkÞkuøke
çkLku Au.
•••
6 ÔÞðMÚkkíktºk Ãkh rLkÞtºký (Control over Administration)
(ðiÄkrLkf, fkhkuçkkhe íkÚkk ÔÞkrÞf rLkÞtºký, Lkkøkrhf yLku ÔÞðMÚkkíktºk)
“hkßÞðneðx Mk{ksSðLk{kt fuLÿðíkeo {n¥ð yLku y{kÃk Mk¥kk ¼kuøkðu Au. íkuÚke ÃkkuíkkLkkt fkÞkuo yLku
Mk¥kkLkk WÃkÞkuøk ytøku hkßÞðneðx Mk{ksLku sðkçkËkh hnu íku sYhe Au.”
– «ku. feŠíkËuð ze. ËuMkkE
399
“Power corrupts and absolute power corrupts absolutely.”
• hkßÞLke yLkufrðÄ «ð]r¥kykuLkwt Mkt[k÷Lk íkuLkk rMkrð÷ Mkuðfku îkhk Úkíkwt nkuÞ Au, suLkk ÷eÄu hkßÞLke
½ýe Mk¥kkykuLkku ¼kuøkðxku yk ðneðxe f{o[kheyku ÃkkMku ykðu Au.
• yk Mkhfkhe f{o[kheyku ÃkkuíkkLke Mk¥kkLkku ËwhwÃkÞkuøk Lk fhu íku {kxu íku{Lke fk{økehe MkkÚku fux÷ef
sðkçkËkhe Mkktf¤ðk{kt ykðu Au.
• yk{ yk f{o[kheykuu íku{Lke Mk¥kkLke Yyu fhu÷ fk{ {kxu íku{Lku sðkçkËkh Xuhðe økuhðksçke fk{ fu
Mk¥kkLkk ËwhwÃkÞkuøkLku yxfkððk {kxu ðneðxþkMºkeykuyu ®[íkLk fhu÷wt Au.
• ®[íkLk{ktÚke ÔÞðMÚkkíktºk WÃkh rLkÞtºkýLkku ÏÞk÷ rðfMÞku Au.
• rLkÞtºký yu yuðe «r¢Þk Au su MktøkXLkLkk «íÞuf íkçk¬u ¼kiríkf MkkÄLkkuLkku ÞkuøÞÃkýu WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au
fu fu{ ? yLku æÞuÞrMkrØ {kxu MkÇÞku-f{o[kheyku rþMíkçkØÃký fk{ fhu Au fu fu{ íkuLke Mkíkík [fkMkýe
fhu Au.
• Ãkhtíkw yk ytøku ÔnkRxLkk {íku, “÷kufþkne Mk{ks{kt Mk¥kk WÃkh ytfwþ sYhe Au yLku su{ ðÄw Mk¥kk
íku{ ytfwþLke sYrhÞkík Ãký rðþu»k hnu.
• Ãkhtíkw MkkÚkkuMkkÚk fkÞoûk{ fk{økehe {kxu Mk¥kkMkkUÃkýe Ãký sYhe Au yLku íkuÚke Mk¥kkMkkUÃkýe yLku íkuLkk
Ãkh ytfwþ yLku ðå[u Mk{íkku÷Lk ò¤ððwt yu Ëhuf MkhfkhLku fkÞ{e {qtÍðíkku «&™ Au.” ÷kufþkne
hkßÞku{kt MkhfkhLke ºkýuÞ þk¾kyku yLku «ò ÔÞðMÚkkíktºk Ãkh rLkÞtºký Ähkðu Au.
• ðneðxe rLkÞtºkýLkk «fkh (Types of Administrative Control) :
• ònuh ðneðx{kt rLkÞtºkýLkk çku {wÏÞ «fkh Au : (y) yktíkrhf rLkÞtºký yLku çkkÌk rLkÞtºký.
• yktíkrhf rLkÞtºký (Internal Control) :
• zkì. rLkÍk{ sýkðu Au fu, “ðneðx{kt yktíkrhf rLkÞtºký yu {kuxh{kt hk¾ðk{k ykðu÷ “çkúuf”Lke su{
MðrLkÞtºkýLkwt MkkÄLk yux÷u fu ðneðxLke ytíkøkoík ÔÞðMÚkk Au.
• ßÞkhu xÙkrVf rMkøLk÷ yu çkkÌk ytfwþ MðYÃku Au íku{ ðneðx{kt Ãký çkkÌk ytfwþ yu çknkhLkkt Ãkrhçk¤kuÚke
ÞkuòÞ Au.
• yktíkrhf rLkÞtºký ðneðxLkk hku®sËk ÔÞðnkh{kt økkuXððk{kt ykðu Au.
Ëk.ík., (1) ytËksÃkºkeÞ yLku LkkýkfeÞ (2) f{o[khe Mkt[k÷Lk (Ëk.ík., çkZíke, çkË÷e-¼ÚÚkk ðøkuhu)
(3) fkÞoûk{íkk {kusýe (4) ÔÞkðMkkrÞf Lkerík{¥kk ytøku (5) yMkhfkhf Lkuík]íð îkhk (6) íkuuLkkÚke rð÷tçk
rLkðkhý, íkw{khþkne ðøkuhu Ëqh hnu Au.
• çkkÌk rLkÞtºký (External Control) :
• ykÄwrLkf ÷kufþkne hkßÞku{kt ðneðxíktºk WÃkh íkuLke çknkhÚke rLkÞtºkýLke ykiÃk[krhf ÔÞðMÚkk

400
Mðefkhðk{kt ykðe Au.
• yk çkkÌk rLkÞtºký fu ytfwþ{kt ÄkhkMk¼k, fkhkuçkkhe LÞkÞíktºk yLku «òfeÞ ytfwþ {n¥ðLkkt økýkÞ
Au.
(1) ðiÄkrLkf fu ÄkhkfeÞ ytfwþ (Legislative Control) :
• ÷kufþkne{kt ÄkhkMk¼k{kt ÷kufkuLkk «ríkrLkrÄyku çkuMkíkk nkuÞ Au.
• íkuÚke ËuþLkk ðneðxeíktºk{kt ÄkhkMk¼kLkku yðks {n¥ðLkku çkLku Au.
• òufu ÄkhkMk¼k ònuh ðneðxLkk hkusçkhkusLkk ðneðx{kt {kÚkwt {khíke ™Úke.
• Ãkhtíkw ¼khík yLku rçkúxLk suðk MktMkËeÞ ÷kufþkneðk¤k Ëuþku{kt ÄkhkMkÇÞku su íku ¾kíkkLkk «ÄkLkkuLku
íku{Lkk ¾kíkkLkk ðneðx ytøku «&™ku ÃkqAe þfu Au yLku Mktíkku»kfkhf W¥kh Lkrn ykÃke ÄkhkMkÇÞku su íku
¾kíkkLkk «ÄkLkkuLku íku{Lkk ¾kíkkLkk ðneðx ytøku «&™ku ÃkqAe þfu Au yLku Mktíkku»kfkhf W¥kh Lkrn ykÃke
ÄkhkMkÇÞkuLkku rðïkMk økw{kðLkkh «ÄkLkLku hkSLkk{wt ykÃkðwt Ãkzu Au.
• ÄkhkMk¼k Íehku yðh rMkðkÞ Ãký fkuE ¾kíkkLku ÷økíkk ykfÂM{f «&™ku {kxu Mk¼k{kufqVeLke Ëh¾kMík,
XÃkfkLke Ëh¾kMík, yrðïkMkLke Ëh¾kMík {qfeLku ðneðx WÃkh rLkÞtºký {qfu Au.
• MktMkËeÞ ðneðx{kt ÷kufþkne{kt ytËksÃkºkLke [[ko Ëhr{ÞkLk ÄkhkMk¼k suíku ¾kíkkLke LkkýkfeÞ
{ktøkýeykuLku [fkMke þfu Au.
• íku fkuBÃxÙku÷h yLku ykurzxh sLkh÷Lkk ykurzxuz rnMkkçkkuLke [[ko fheLku ¾kíkkfeÞ «ÄkLk îkhk ðneðxíktºk
WÃkh rLkÞtºký ÷kðu Au.
• ÄkhkMk¼k{kt Lkðk MkºkLkk «kht¼{kt hkßÞLkk ðzkLkk «ð[Lk WÃkh yk¼kh {kLkíke Ëh¾kMík{kt MkwÄkhku
{qfe þfu Au. Ëk.ík. 2001Lkk {k[o{kt ¼khíkLke hkßÞMk¼kyu ykðe MkwÄkhku fhíke Ëh¾kMík ÃkMkkh fhe
níke.
• MktMkËeÞ ytfwþLkk «fkhku :
(1) hk»xÙÃkríkLkk MktçkkuÄLk Ãkh [[ko (2) «&™ku¥khe Mk{Þ îkhk (3) swËk swËk «fkhLke [[koykuLke {ktøkýe
îkhk (4) Mkhfkh rðhwØ Xhkðku yLku yrðïkMkLke Ëh¾kMík îkhk (5) MktMkËeÞ Mkr{ríkyku îkhk Ëk.ík.,
ònuh rnMkkçk Mkr{rík. (6) ykurzx rhÃkkuxoLke [[ko îkhk.
• MktMkËeÞ ytfwþ yu ÷kufþkne ÔÞðMÚkkLkku «ký Au.
• Ãkhtíkw íkuLke Ãký {ÞkoËk Au.
• ßÞkt Mkhfkh{kt [kuÏ¾e çknw{íke Au íÞkt MktMkË{kt MkhfkhLku {qtÍðe þfkÞ Au Ãký yrðïkMkLke Ëh¾kMík
ÃkMkkh ÚkE þfíke LkÚke.
• MktMkËeÞ ytfwþLke {ÞkoËkyku :
401
(1) ÃkûkLke rþMíkLku fkhýu rðhwØ {ík ykÃke Lk þfkÞ. (2) ðxnwf{Lke Mk¥kk îkhk MktMkË [k÷w Lk nkuÞ
íku íÞkhu fkÞËk ½ze þfkÞ. (3) ðneðxíktºkLke rðþu»k Ãkfz (4) MkÇÞkuLkk Mk{Þ, þÂõík, ykðzík
ðøkuhuLke {ÞkoËk (5) «òòøk]ríkLkku y¼kð.
(2) fkhkuçkkheLkku ytfwþ (Control of executive) :
• ßÞkhu ykÃkýu ðneðxíktºk WÃkhLkk fkhkuçkkheLkk ytfwþLke ðkík fheyu Aeyu íÞkhu hksfeÞ fkhkuçkkheLkk
ytfwþLku æÞkLk{kt ÷Eþwt.
• MktMkËeÞ yLku «{w¾eÞ ÷kufþkne{kt fkhkuçkkhe MkhfkhLke LkeríkLkwt ½zíkh fhu Au.
• yk LkeríkLkku y{÷ ðneðxíktºk fhu íku {kxu rLkheûký yLku {køkoËþoLk fkhkuçkkhe ykÃku Au.
• íku ðneðxeíktºkLke rðrðÄ þk¾kykuLkwt Mktf÷Lk MkkÄu Au yLku rLkÞtºký fhu Au.
• ytËksÃkºkeÞ ÃkØrík îkhk ¼khík{kt Lkkýk¾kíkk îkhk, rçkúxLk{kt xÙuÍhe îkhk yLku Þw.yuMk.yu.{kt çÞwhku
ykìV Ä çksux îkhk fkhkuçkkhe ¾kíkkyku {kxuLkk ¾[oLke òuøkðkE fhu Au.
• yk{ «íÞuf ¾kíkkyu LkkýkfeÞ òuøkðkE {kxu fkhkuçkkheLkk yMkhfkhf yLku Mkíkík rLkÞtºký Lke[u fk{
fhðkLkwt hnu Au.
• MktMkËeÞ yLku «{w¾eÞ fkhkuçkkhe Wå[ yrÄfkheykuLke rLk{ýqf fhu Au.
• òufu Þw.yuMk.yu.{kt «{w¾u MkuLkuxLke yk {kxu {tsqhe ÷uðe Ãkzu Au.
• yk rLk{ýqfku îkhk fkhkuçkkhe ðneðxeíktºkLku yMkhfkhf çkLkkðe þfu Au.
• íkuLkk WÃkh rLkheûký yLku rLkÞtºký hk¾e þfu Au.
• ¼khík suðk MktMkËeÞ ÷kufþkne Ëuþ{kt fkhkuçkkhe («{w¾) sYh Ãkzu. ðxnwf{ îkhk Ãký ðneðxíktºkLku
rËþk [ªÄe þfu Au, íkuLkk Ãkh rLkÞtºký {qfe þfu Au.
• òufu yk ðxnwf{Lku ÄkhkMk¼kLke çkuXf [k÷w ÚkÞk ÃkAe A yXðkrzÞk{kt {tsqheLke sYh Ãkzu Au.
• ðÄw{kt yksu ÄkhkMk¼kLkkt fkÞkuo{kt yux÷ku çkÄku ðÄkhku ÚkÞku Au fu íku fkÞËku ½zu Au íÞkhu íku fkÞËkLkwt {kºk
rðþk÷ {k¤¾wt ½zu Au.
• fkÞËkLkk yk {k¤¾k{kt rðøkíkku ÃkqhðkLke Mk¥kk ¾kMk fheLku MktMkËeÞ «Úkk{kt fkhkuçkkheLku Au.
• fkhkuçkkhe îkhk yk fkÞËk½xíkhLku yrÄfkheík rðÄkLk (delegated legislation) su ðneðxeíktºk WÃkh
ytfwþ {qfðk{kt WÃkÞkuøke çkLku Au.
• òufu yºku ykÃkýu yu LkkUÄðwt sYhe Au fu ÄkhkMk¼k yLku fkhkuçkkheLkk ðneðxeíktºk WÃkhLkk ytfwþ
rLk»kuÄkí{f Lkrn Ãkhtíkw rðÄuÞkí{f ðÄw nkuÞ Au. íku «uhýkËkÞe yLku MkwÄkhkí{f nkuÞ Au.
• LÞkÞíktºkLkwt rLkÞtºký (Judicial Control) :

402
• ðneðxeíktºk WÃkh LÞkÞíktºkLkk rLkÞtºkýLkku yÚko yu fhe þfkÞ fu Mkhfkhe yrÄfkheykuLkkt fkÞkuoLke
fkÞËuMkhLke LÞkÞíktºk îkhk íkÃkkMk.
• LÞkÞíktºk ðneðxíktºk WÃkhLkk yk rLkÞtºkýÚke LkkøkrhfkuLkk yrÄfkhkuLkwt hûký ÚkkÞ Au. hkßÞLkkt rníkkuLke
ò¤ðýe Ãký LÞkÞíktºkLke yk fk{økeheÚke ÚkE þfu Au.
• Mkk{kLÞ heíku LÞkÞíktºk ðneðxe fkÞkuo{kt Ëhr{ÞkLkøkehe fhíkwt LkÚke.
• ßÞkhu ÔÞÂõík fu MktMÚkkLku yu{ sýkÞ fu Mkhfkhe íktºkLke fk{økeheÚke íkuLkk yrÄfkhLkku ¼tøk ÚkðkLkku
Mkt¼ð hnu Au íÞkhu íku ÔÞÂõík fu MktMÚkk LÞkÞíktºk{kt yÃke÷ fhu Au.
• yk yÃke÷ WÃkh rð[khýk fheLku LÞkÞíktºk ðneðxeíktºkLke fk{økehe{kt Ëhr{ÞkLkøkehe fhu Au.
• yk{ Aíkkt LÞkÞíktºk õÞkhuf Mk{[khÃkºkkuLkk fkuE Mk{k[kh fu fkuE {uøkurÍLkLkk ÷u¾Lku (Mkwyku{kuxku)
sLkrníkLke yhS økýeLku ðneðxeíktºkLke fk{økehek{t Ëhr{ÞkLkøkehe fhe þfu Au. Ëk.ík., økwshkíkLkk
yuMk.xe. fkuÃkkuohuþLkLke fLzTfxh rðLkkLke sLkrðïkMk Lkk{Lke çkMk ßÞkhu ¾kux fhe hnee Au íkuðk yuf
÷u¾Lku ònuh rníkLke yhS økýeLku økwshkík nkRfkuxuo yuMk.xe. fkuÃkkuohuþLkLke yk fk{økehe {kxu 200Lkk
AuÕ÷k rËðMkku{kt LkkurxMk ykÃku÷e.
• yk{ Aíkkt LÞkÞíktºk ðneðxeíktºk Ãkktøkhwt Lk çkLku íku {kxu [ku¬Mk Mktòuøkku{kt s Mkk{kLÞ heíku Ëhr{ÞkLkøkehe
fhu Au.
• yk Mktòuøkku òuEyu íkku ðneðxe yrÄfkhe íku{Lku MkkUÃkkÞu÷ fk{økeheLke WÃkhðx fk{ fhíkk sýkÞ,
ðneðxe fkÞËkLkwt ¾kuxwt yÚko½xLk fhu Au íku{ ÷køkíkwt nkuÞ, ðneðxe rLkýoÞ {kxu ¾kuxe nfefíkku hsq fhíkk
nkuÞ, ÃkkuíkkLke Mk¥kkLkku WÃkÞkuøk yrÄfkhe çkeòLku LkwfMkkLk ÃknkU[kzðk fhíkku sýkÞ, íku fkÞËuMkh
fkÞoðkne fhíkku Lk nkuÞ íkku íkuLke Mkk{u yÃke÷ Úkíkkt LÞkÞíktºk rð[khýk fheLku ðneðxeíktºkLku ytfwrþík
fhu Au.
• LÞkÞrð»kÞf ytfwþLkkt MkkÄLkku (Means of Judicial Control) :
• WÃkh ykÃkýu òuÞk íku Mktòuøkku{kt ðneðxíktºk WÃkh rLkÞtºký {qfðk LÞkÞíktºk Lke[uLkkt MkkÄLkkuLkku WÃkÞkuøk
fhe þfu Au :
(1) yËk÷íke Mk{eûkk (Judicial Review) :
• ÷kufþkne hkßÞku{kt LÞkÞíktºkLkk ÄkhkMk¼kLkk fkÞËkykuLke yLku fkhkuçkkheLkkt fkÞkuoLk çktÄkhýeÞíkk
íkÃkkMkðkLkk yrÄfkhLku yËk÷íkLke Mk{eûkk íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au. òufu yËk÷íke Mk{eûkkLkwt ûkuºk
swËkt swËkt hkßÞku{kt swËwt swËwt Au.
• ¼khíkLkk çktÄkhýu ÄkhkMk¼kLkk fkÞËk yLku fkhkuçkkheLkkt fkÞkuo ytøku LÞkÞíktºkLku yËk÷íke Mk{eûkkLke
Mk¥kk ykÃke Au.
• ¼khík fhíkkt Ãký MktÞwõík hkßÞ y{urhfkLkk LÞkÞíktºkLku yËk÷íke Mk{eûkkLke Mk¥kk ðÄw Au.
403
• Ãkhtíkw rçkúxLk{kt MktMkËLku Mkkðo¼ki{ MktMÚkk økýe nkuðkÚke ynª yËk÷íke Mk{eûkkLke Mk¥kk {ÞkorËík Au.
• ynª yrÄfkhe yrÄf]ík Mk¥kkLke WÃkh ðíkoíkku nkuÞ íkku LÞkÞíktºk yËk÷íke Mk{eûkk îkhk íkuLkk fkÞoLku
økuhçktÄkhýeÞ økýe hË fhe þfu Au.
(2) Mkhfkh rðhwØ LÞkrÞf WÃkkÞ (Judicial remedies for suing the government) :
• LÞkÞíktºkLkwt rLkÞtºký hkßÞ fu Mkhfkh yÚkðk su yrÄfkheLke fk{økeheÚke LkwfMkkLk ÚkÞwt nkuÞ íkuLkk WÃkh
fuMk [÷kðeLku ÚkE þfu Au.
• yk {kxu swËkt swËkt hkßÞku{kt swËe swËe ÃkrhÂMÚkrík Au.
• ¼khík{kt çktÄkhýLke f÷{ 300 «{kýu ¼khík Mkhfkh yÚkðk yuf{ hkßÞ Mkhfkh ÔÞÂõík fu MktMÚkk
Mkhfkhe íktºk îkhk ÚkÞu÷ LkwfMkkLk {kxu fuMk fhe þfu Au.
• rçkúxLk{kt 1947Lkk fkÞËkÚke Lkkøkrhfku hkßÞ Mkk{u ÃkkuíkkLku ÚkÞu÷ LkwfMkkLk {kxu fuMk fhe þfu Au.
• òufu íku{kt çku yÃkðkË Au : (y) hksÞLke Mkwhûkk {kxu, MkirLkf Mkuðk, ©r{fku yLku rðËuþeykuLkk
ÔÞðMÚkkíktºk {kxu Lku fkÞËku íkÚkk ÔÞðMÚkk ò¤ððk. (çk) hkßÞLku LÞkÞíktºk økwÃík rnMkkçkku hsq fhðk
ykËuþ ykÃke þfu Lkrn.
• MktÞwõík hkßÞ y{urhfk{kt Lkkøkrhf fu MktMÚkkLku ðneðíktºk íkhVÚke Úkíkk LkwfMkkLk {kxu hkßÞ Ãkh fuMk ÚkE
þfu Au.
• Ãkhtíkw çkeò nwðh Ãkt[u ¼÷k{ý fhe níke fu LkkøkrhfkuLku LÞkÞíktºk{kt Mkhfkh Mkk{uLkk fuMkku{kt Mk{Þ yLku
LkkýktLkku {kuxku ¾[o fhðku Ãkzu Au íkuÚke ðneðxe yËk÷íkLke yk {kxu òuøkðkE Úkðe òuEyu.
• £kLMk{kt ykðe ðneðxe yËkhíkku Au s.
(3) yMkÄkhý yËk÷íke WÃkkÞku (Extraordinary Judicial Remedies) :
• ykøk¤ òuE íku ÃkrhÂMÚkríkyku WÃkhktík LkkøkrhfkuLku Mkhfkhe yrÄfkheykuLke Mk¥kk ðzu Úkíke nuhkLkøkrík
Mkk{u LÞkÞíktºk Lke[uLkk WÃkkÞku ðzu Ãký hûký ykÃku Au :
(y) çktËe «íÞûkefhý (Habeas Corpus) : ÄhÃkfz fhkÞu÷ ÔÞÂõíkLku LÞkÞíktºk Mk{ûk þkherhf heíku
nksh fhðkLkku nwf{. (çk) fíkoÔÞ nwf{ (Writ of Mandamus) : yËk÷ík, fkuE yrÄfkhe, rLkøk{
yÚkðk Lke[÷e yËk÷íkLku íkuLkk yrÄfkhûkuºk{kt ykðíke fk{økehe çkòððkLkku ykËuþ ykÃke þfu Au.
(f) {LkkEnwf{ (Prohivbition) WÃk÷e yËk÷ík Lke[÷e yËk÷ík{kt [k÷íke fkuE fkÞoðkneLku hkufe
þfu Au yÚkðk ðneðxíktºkLke fk{økehe yrÄfkh çknkhLke sýkÞ íkku hkufe þfu Au. (z) «rík»kuÄ nwf{
(Injuction) : fkuE yrÄfkheLku fkuE fk{ fhðk yÚkðk Lknª fhðk {kxu yk nwf{ yÃkkÞ Au. (R)
Wí«u»kýk nwf{ (Certiorari) : yk nwf{ Wå[ yË÷kík Lke[÷e yËk÷Ë{kt [k÷íkk fuMkLku hkufu Au yLku
ðÄw{kt íkuLkku hufkuzo Wå[ yËk÷ík{kt íku fuMk [÷kððk {kxu {tøkkðu Au. (W) yrÄfkhe Ãk]åA ((Quowarranto)
: yËk÷ík Mkhfkhe yrÄfkheLku íkuyku su ÃkËLku ykÄkhu fk{ fhu Au íkuLkku rððkË Úkíkkt íkuLku yk nwf{Úke

404
íkuLkk yrÄfkhûkuºk {kxu ÃkqAe þfu Au.
• ykuBçkzTÍ{uLk (Ombudsman) :
• ykuçzTÍ{uLkLkku yÚko ÷kuf «ríkrLkrÄ suðku ÚkkÞ Au.
• fux÷ktf ÷kufþkne hkßÞkuyu ðneðíktºk WÃkh ÄkhkMk¼k, fkhkuçkkhe yLku LÞkÞíktºkLkk rLkÞtºkýLke fux÷ef
{ÞkoËkyku Mðefkhe Au.
• MkhfkhLkkt yk ºkýuÞ ytøkkuLke {ÞkoËk yku¤tøke ðneðxeíktºkLke ykÃk¾wËe, ¼úük[kh yLku ÷køkðøk suðe
çkËeLku yxfkððk ykuBçkzÍ{uLkLke ÔÞðMÚkk rð[khe Au. E.Mk. 1920{kt Mðez{kt, 1955 zuL{kfo{kt yLku
1962{kt Lkkuðuo{kt ‘MktMkMkËeÞ fr{þLkh’Lke rLk{ýqf ÚkE suLku ykuBçkzÍ{uLk íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
• ònuh MkuðkLkk f{o[kheykuLke rðhwØ VrhÞkËku ykuBçkzÍ{uLk Mkkt¼¤u Au.
• íkuLkk ytøku ÍzÃke íkÃkkMk fhu Au yLku LkkøkrhfkuLku LÞkÞ ykÃku Au.
• yk{ ÚkðkÚke Mkhfkhe f{o[kheyku Mk¥kkLkku ËwhwÃkÞkuøk fhíkkt yxfu Au.
• ¼khík{kt yk ykuBçkzÍ{uLkLku ‘÷kufÃkk÷’ íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
• ¼khíkLkkt fux÷ktf yuf{ hkßÞku{kt yk ÔÞðMÚkk ÚkE Au.
• fuLÿ fûkkyu ‘÷kufÃkk÷’Lkku ¾hzku nsw rð[khkÄeLk Au.
• yk ¾hzk{kt ðzk«ÄkLk MkrníkLkk Wå[ nkuÆkyku Mkk{uLkk ykûkuÃkku Mkkt¼¤ðkLke òuøkðkELkku Mk{kðuþ
rð[khkE hÌkku Au.
• ykuBçkzTÍ{uLkLke ÔÞðMÚkk LÞkÞíktºk fhíkkt ÍzÃkÚke fk{ fhu Au yLku ykuAk ¾[uo ÷kufkuLku LÞkÞ yÃkkðe
ðneðxíktºk WÃkh rLkÞtºký hk¾u Au.
• «òfeÞ rLkÞtºký (Public Control)
• ònuh ðneðxLkwt «kÚkr{f æÞuÞ «òfÕÞkýLkwt Au. ÷kufþkne hkßÞku{kt ÷kufku MkðkuoÃkhe økýkÞ Au.
• hksfeÞ Lku ðneðxe «r¢Þk{kt ÷kufkuLke ¼køkeËkhe {n¥ðLke Au, íku ðkík yurhMxkux÷ yLku fk÷o {kfTMko
suðk ®[íkfkuyu Mðefkhu÷e Au.
• íkuÚke ßÞkhu ðneðxeíktºk Mk¥kkLkku ËwhwÃkÞkuøk fhu, ¼úük[kh fhu íku ÷køkðøk [÷kðu íÞkhu òøk]ík «ò
ðneðxeíktºk WÃkh Lkeu[u «{kýuLke heíkku fu MkkÄLkkuÚke rLkÞtºký {qfe þfu Au.
(1) [qtxýe«Úkk (System of Election) :
• «{wfÃkØrík{kt «ò «{w¾Lku «íÞûk heíku [qtxu Au.
• ßÞkhu MktMkËeÞ ÷kufþkne{kt ðzk«ÄkLk MkrníkLkwt «ÄkLk{tz¤ ÄkhkMkÇÞkuLkk YÃk{kt ÷kufku îkhk [qtxkÞ Au.
405
• WÃkhktík ÂMðxÍ÷uoLz{kt yLku MktÞwõík hkßÞ y{urhfkLkkt fux÷ktf hkßÞku{kt ðneðxe yrÄfkheyku «ò
îkhk [qtxkÞ Au.
• Ãkhtíkw yk heíku «òfeÞ ytfwþ ðneðxíktºk WÃkh ðkMíkð{kt fux÷ku hnu Au íku rððkËLkku «&™ Au.
• ð¤e Mkk{kLÞ ÷kufkuLku ðneðxe yrÄfkheykuLke fkÞoûk{íkk òýðkLke fux÷e Mk{s nkuÞ íku Ãký.
(2) ÃkkAk çkku÷kððkLkku yrÄfkh (Recall System) :
• ÂMðxTÍ÷uoLzLke «íÞûk ÷kufþkne{kt yk «Úkk Au.
• íku{kt ÷kufkuyu [qtxu÷ «ríkrLkrÄ íku{Lke RåAk «{kýu çkkhkuçkkh fk{ Lk fhíkku nkuÞ íkku íkuLku Mk{Þ{ÞkoËk
Ãknu÷kt ÃkkAku çkku÷kðe þfu Au.
(3) Mk÷knfkh Mkr{ríkyku (Advisory Committee) :
• yk Mk÷knfkh Mkr{rík ðneðxeíktºk yLku ÷kufkuLku Mkktf¤ðkLkwt fkÞo fhu Au.
• yk Mkr{ríkLkk MkÇÞ íkhefu Mk{ksLkk yøkúýe Lkkøkrhfku yLku rðrðÄ Mk{qnkuLkk «ríkrLkrÄyku nkuÞ Au.
• Mkk{krsf fÕÞkýfkhe rð¼køkku{kt ykðe Mkr{ríkyku rðþu»k WÃkÞkuøke çkLku Au.

• yk Mkr{ríkyku {kuxu ¼køku rðÄuÞkí{f fk{økehe çkòðu Au. íku ÷kufkuLkk «&™kuÚke ðneðxeíktºkLku {krníkøkkh
çkLkkðeLku «&™kuLkku Wfu÷ ÷kððk rð[khrðrLk{Þ fhu Au.
(4) ËkçksqÚkku (Presure Groups) :
• ËkçksqÚkLkku ÏÞk÷ y{urhfkLke ÷kufþkneLke ÃkuËkþ Au.
• ynª ÷kufkuLkk Mkuðk MktøkrXík Mk{qnku fu su ÃkkuíkkLkk Mk{qnkuLkt [ku¬Mk rníkku {kxu òøk]ík nkuÞ Au.
• ðneðxeíktºk yLku ÄkhkMk¼k íkÚkk fkhkuçkkhe yk Mk{qnkuLkkt rníkku ò¤ðu íku {kxu rðrðÄ xufTrLkfku îkhk
íku{Lkk Ãkh Ëçkký ÷kðíkk nkuÞ Au.
• ykðk Mk{qnku{kt ðuÃkkhe{tz¤ku, ¾uzqík Mkt½ku, ©r{f MktøkXLkku, ¿kkrík, Mk{qnku yLku ÄkŠ{f sqÚkkuLkku Mk{kðuþ
ykðkt ËkçksqÚkku{kt fhe þfkÞ.
(5) þÂõíkþk¤e ÷kuf{ík (Vigorous Public Opinion) :
• Mkíkík òøkYfíkk ÷kufþkneLke Mkk[e ®f{ík Au.
• òøk]ík yLku þÂõíkþk¤e ÷kuf{ík yu ðneðxeíktºkLku fkÞoûk{, íkxMÚk yLku «k{krýf ðneðx {kxu
rLkÞtrºkík fhe þfu Au.
• yk{ ÷kufþkne{kt ònuh ðneðx ÷kuffÕÞkýLkkt fk{ku fhíkku hnu íku {kxu ðneðxeíktºk WÃkh yktíkrhf
yLku çkkÌk íkÚkk rðÄuÞkí{f yLku Lkfkhkí{f rLkÞtºkýku ykð~Þf çkkçkík Au.

406
•••
7 íkw÷Lkkí{f ÔÞðMÚkkíktºk ..
(Þw.yuMk.yu., hrþÞk, økúux rçkúxLk yLku £kLMkLke ðneðxe ÔÞðMÚkkíktºkLke æÞkLkkf»kof rðþu»kíkkyku)
“«{w¾Lku {ËËLke sYh Au.”
– ÷qE çkúkWLk÷ku Mkr{rík
• çkeò rðïÞwØ Ëhr{ÞkLk yLku çkeò rðïÞwØ ÃkAe y{urhfkLke rðrðÄ ÞwrLkðŠMkxeLkk «kæÞÃkfku yLku
fux÷kf rðãkÚkeoyku y{urhfk, hk»xÙMkt½ yLku yLÞ ¾kLkøke MktMÚkkykuLkk MknkÞfkhe fkÞo¢{ku îkhk
fux÷kf rðfkMkþe÷ ËuþkuLkk ðneðxeíktºkLkk MktÃkfo{kt ykÔÞk.
• íkuyku yk Lkðkt ÷ûkýkuðk¤k ðneðxíktºkLkk yÇÞkMk íkhV ykf»kkoÞk. íku{Lku sýkÔÞwt fu yk ËuþLkk
rðfkMk fkÞo¢{ku {kxu ‘Ãkrù{ {kuzu÷’Lkk ðneðxeíktºk WÃkÞkuøk{kt Lknª ykðu.
• yk {kxu íku{ýu íkw÷Lkkí{f Mk{ksþkMºk yLku íkw÷Lkkí{f {kLkðLk]ðtþþkMºk ÃkkMkuÚke ðíkoLkðkËe yr¼øk{
{u¤ðe ònuh ðneðx{kt yLkw¼ðsLÞ yÇÞkMkku Ãkh ¼kh ykÃÞku.
• yºku Þw.yuMk.yu., hrþÞk, økúux rçkúxLk yLku £kLMkLke ðneðxe ÔÞðMÚkkLke {n¥ðLke rðþu»kíkkykuLkku
yÇÞkMk ykÃkýe íkw÷Lkkí{f ònuh ðneðxLke Mk{s{kt WÃkÞkuøke çkLkþu.
• MktÞwõík hkßÞ y{urhfkLke ðneðxe ÔÞðMÚkkLke æÞkLkkf»kof rðþu»kíkkyku (Salient features of
administrative system in United States of America) :
• MktÞwõík hkßÞ y{urhfkLkwt çktÄkhý 1787{kt ½zkÞwt níkwt yLku 1879{kt íku y{÷{kt ykÔÞwt.
• íku 12 ÃkkLkktLkwt Au.
• íku{kt 7 f÷{ku Au yLku yíÞkh MkwÄe{kt íku{kt 26 MkwÄkhk ÚkÞk Au.
• íku ÷ur¾ík yLku fXeLk çktÄkhý Au.
• íku{kt MkwÄkhkLke heík Mkh¤ LkÚke.
• íku y{urhfkLku Mk{ðkÞe ÔÞðMÚkk Federal structure ykÃku Au. íku «{w¾ÃkØríkðk¤e ÷kufþkneLke
MÚkkÃkLkk fhu Au.
• su{kt Mk¥kkrð&÷u»kýLkk rMkØktíkLkku ðÄw{kt ðÄw y{÷ òuðk {¤u Au. • íku MkkÚku rLkÞtºký yLku
Mk{íkw÷kLkku rMkØktík Ãký Au.
• ynª «{w¾ÃkØríkLku ÷eÄu ðneðxeíktºkLkk hksfeÞ yLku ðkMíkrðf ðzk yuf s Au.
• Mk{økú ðneðxeíktºk íku{Lku Lkk{u Mkt[kr÷ík ÚkkÞ Au.
• 1789{kt ßÞkhu «Úk{ Mkhfkh h[kE íÞkhu íku{kt 5 Mkhfkhe rð¼køkku níkk.
407
• Mk{ÞLkk «ðkn MkkÚku rðï hksfkhý{kt {nkþÂõík íkhefu y{urhfkLkku ðÄu÷ku «¼kð, ðMíkeðÄkhku,
Mkk{krsf íkÚkk ykŠÚkf sxe÷íkk{kt ÚkÞu÷ ðÄkhk ynªLkk ònuh ðneðxLkwt fkÞoûkuºk rðMík]ík çkLkkÔÞwt Au.
• nk÷{kt ynª 14 ¾kíkkt Au.

• «{w¾Lkwt ðneðxe fkÞko÷Þ (Executive Office of the President (EOP) :
• y{urhfLk «{w¾Lku íku{Lke ðneðxe sðkçkËkheyku yËk fhðk{kt Wå[ fûkkLkk ðneðxe yrÄfkheyku
Mk÷kn yLku {ËË {kxu yk fkÞko÷Þ{kt Au.
• yk fkÞko÷ÞLke MÚkkÃkLkk 1939{kt ÚkE níke.
• «{w¾Lku fkhkuçkkhe rð»kÞf fkÞkuo{kt MknkÞ¼qík Úkðk yk yk fkÞko÷Þ{kt swËk swËk rð¼køkku Au, su{kt
ðneðxe ûkuºku, ykŠÚkf ûkuºku, ÷~fhe ûkuºku, rLk»ýkík yrÄfkheykuLke «{w¾ MkuLkuxLke {tsqheÚke rLk{ýqf
fhu Au.
• yk yrÄfkheyku - {tºkeyku «{w¾Lku sðkçkËkh nkuÞ Au.
• ðneðxe MktøkXLkLkk «fkhku (Types of Administrative Organisation) :
• rçkúxLk, £kLMk, hrþÞk yLku ¼khík suðk ËuþkuÚke y÷øk ynª ºký «fkhLkk ÷kELk yuf{ku Au : ¾kíkwt,
fkuÃkkuohuþLk yLku Mðíktºk rLkÞk{f ykÞkuøk. ÷kELk yuf{Lkku yk AuÕ÷ku «fkh yu y{urhfLk ðneðxeíktºkLke
rðþu»kíkk Au.
• íkuLke h[Lkk ònuh rLkÞ{ku ðzu ÚkkÞ Au.
• Ãkhtíkw íku ¾kLkøke ykŠÚkf «ð]r¥kyku, ¾kLkøke r{÷fíkkuLkwt Mkk{krsf rník {kxu hûký fhu Au.
• nk÷{kt y{urhfk{kt ykðk Mðíktºk rLkÞk{f ykÞkuøk Independent Regulatory Commission (IRC)
Lke MktÏÞk 9 Au.
• íku yÄo ÄkhkfeÞ yLku LÞkÞrð»kÞf íkÚkk ðneðxe fkÞkuo fhu Au.
• íkuLkwt Mkt[k÷Lk çkkuzo îkhk ÚkkÞ Au. • yk çkkzoLkk (5 Úke 7) MkÇÞkuLke rLk{ýqf «{w¾ MkuLkuxLke {tsqheÚke
fhu Au.
• Ãkhtíkw íkuyku «{w¾Lku sðkçkËkh LkÚke.
• íku{ýu ykÞkuøkLke fk{økeheLkku ynuðk÷ «{w¾Lku Lkrn Ãkhtíkw fkUøkúuMkLku ykÃkðkLkku nkuÞ Au.
• «Úk{ çku ÷kELk yuf{ku ¾kíkwt yLku fkuÃkkuohuþLk «{w¾Lku sðkçkËkh nkuÞ Au, suLku ÷eÄu y{urhfLk
ðneðxíktºk{kt yufíkk s¤ðkíke LkÚke.
• fkŠ{f ðneðx (Personnel Administration) :

408
• y{urhfk{kt Ãkiík]f «fkhLke rMkrð÷ Mkuðk suLku ÷qtx«ýk÷e (spoils system) íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðíke.
• íkuLkku ftEf ytþu «kht¼ «{w¾ ðku®þøxLkLkk Mk{Þ{kt ÚkE [qõÞku níkku. 1820Úke yu «Úk{ yrÄf]ík çkLke
økE.
• su ÃkûkLkk «{w¾ [qtxýe{kt rðsÞe çkLkíkk íku ÃkkuíkkLkk ÃkûkLkk xufuËkhkuLku rðþk¤ MktÏÞk{kt rMkrð÷ MkuðfkuLkk
nkuÆk ykÃkíkk. • yk {kxu yøkkWLkk «{w¾u Lkkufhe hk¾u÷k rMkrð÷ MkuðfkuLku Aqxk fhðk{kt ykðíkk.
• yk «Úkk ÃkkA¤ yuðku árüfkuý níkku fu «{w¾Lke LkeríkLkku yk «ÚkkÚke Ãkqhku y{÷ ÚkkÞ Au.
• rMkrð÷ Mkuðk {kxu rðþu»k ÷kÞfkíkLke sYh LkÚke íkuÚke ÃkûkeÞ xufuËkh yu s {n¥ðLke ÷kÞfkík {Lkkíke.
• Ãkhtíkw 1881{kt Lkkufhe økw{kðLkkh yuf ÔÞÂõíkyu níkkþ ÚkELku «{w¾ suBMk økkhrVÕzLkwt ¾qLk fÞwO.
• yk Mk{ÞÚke ÷qtx«ýk÷e rðhwØ [¤ð¤ Wøkú çkLke yLku ÷kÞfkík ykÄkrhík rMkrð÷ MkuðkLkku «kht¼
1883Lkk ÃkuLz÷xLk rMkrð÷ Mkuðk yrÄrLkÞ{Úke ÚkÞku.
• yk yrÄrLkÞ{Úke rMkrð÷ Mkuðk ykÞkuøkLke MÚkkÃkLkk ÚkE su ‘fuLÿeÞ fkŠ{f yuf{’ – (Central
Personal Agency)Lkk Lkk{u yku¤¾kÞ Au.
• íkuLkk ºký fr{þLkhLke rLk{ýqf «{w¾ MkuLkuxLke {tsqheÚke fhu Au.
• òufu yksu Ãký ykÞkuøk îkhk MÃkÄkoí{f ÃkheûkkLke 90 % yLku 10 % «{w¾Lke ÃkMktËøke-÷qtx«ýk÷eÚke
¼híke ÚkkÞ Au.
• 1940Lkk hk{MÃkuf yrÄrLkÞ{ 193637Lke çkúkuLk÷ku Mkr{rík, 1949Lkwt «Úk{ nwðh ykÞkuøk yLku 1955Lkk
rîíkeÞ nwðh ykÞkuøku y{urhfkLke rMkrð÷ MkuðkLkk rðfkMk{kt {kuxwt ÞkuøkËkLk ykÃÞwt Au.
• ðneðxeíktºkLku fkLkqLke ykÄkh (Legal Support to Administration) :
• y{urhfLk ðneðxíktºkLkkt ½ýkt MðYÃkku fu MktøkXLkku fkUøkúuMk îkhk çkLkkðkÞu÷k fkÞËkyku WÃkh ykÄkrhík
Au.
• çktÄkhý{kt ðneðxeíktºk {kxu fkuE rðþu»k òuøkðkE LkÚke.
• fkUøkúuMk WÃkhktík Mk{Þu Mk{Þu «{w¾u Ãký fkhkuçkkhe ykËuþ îkhk fux÷ktf ðneðxe MktøkXLkkuLke h[Lkk fhe
Au.
• fkUøkúuMk yLku «{w¾ çktLku yk MktøkXLkkuLke fk{økeheLku {køkoËþoLk ykÃke þfu Au, íkuLkwt rLkheûký yLku
rLkÞtºký fhu Au.
• Mkhfkhe f{o[kheykuLkk MktøkXLk (Union of Government Servants) :
409
• 1889 y{urhfk{kt Mkhfkhe f{o[kheyku{kt MktøkrXík Úkðk {kxu [uíkLkk òøk]ík ÚkE níke.
• 1912Úke fkUøkúuMk rðrðÄ Mkhfkhe f{o[kheykuLkkt MktøkXLkkuLku {kLÞíkk ykÃke Au.
• yk f{o[khe Mkt½ku LkkufheLke WËkh þhíkku yLku ykf»kof ÃkøkkhÄkuhýku Lk¬e fhkðe þõÞk Au.
• Wå[ rMkrð÷ Mkuðfku yLku ¾kLkøke yuf{ku (High Civil Personnel and Private Unites) :
• y{urhfLk ðneðxíktºk{kt «{w¾ su 10 % Wå[ rMkrð÷ Mkuðfku Lke{u Au suLke MktÏÞk ÷øk¼øk 10,000
sux÷e Úkðk òÞ Au.
• íku ÃkûkLkk xufuËkhkuLke ÷qtx«ýk÷e s Au.
• yk{ Aíkkt ðkMíkð{kt «{w¾ íku{kt ¾kLkøke ykiãkurøkf yuf{ku yLku çkì®Lføk ûkuºk{ktÚke rLk»ýkík ÷kufkuLku
Lke{u Au su ðkMíkð{kt yk yuf{kuLkwt «ríkrLkrÄíð fhíkk nkuÞ Au.
• yk{ yuf árüyu hksLkerík, ðneðxeíktºk yLku yÚkoÔÞðMÚkk MkkÚku Mkw{u¤ MkÄkÞ Au.
• MÚkkrLkf Mkhfkh (Local Government) :
• y{urhfk{kt MÚkkrLkf Mkhfkh yu yuf{ hkßÞLkku rð»kÞ Au. «íÞuf hkßÞLkk MÚkkrLkf MkhfkhLkk íktºk{kt
ðirðæÞíkk Au.
• òufu {kuxe rðþu»kíkk yu Au fu rçkúxLkLkk «{ký{kt ynªLkwt MÚkkrLkf íktºk Wå[ MðkÞ¥kíkk Ähkðu Au.
• íkuLkkt {wÏÞ MðYÃkku òuEyu íkku (y) fkWLxe, (çk) LkøkhÃkkr÷fk, (f) xkWLk yLku xkWLkrþÃk íkÚkk (z)
¾kMk rsÕ÷k Au.
• (y) fkWLxe yu y{urhfk{kt MÚkkrLkf MkhfkhLkwt {kuxk{kt {kuxwt yuf{ Au.
• íku hkßÞLkwt WÃkðneðxeíktºk Au.
• (çk) rçkúrxþ çkhku suðe ynª LkøkhÃkkr÷fk Au su «íÞuf þnuh{kt Au.
• (f) xkWLk yLku xkWLkrþÃk yu fkWLxeLkk Ãkuxkíktºk Au, su økúk{ rðMíkkh{kt Au.
• (z) ¾kMk rsÕ÷k suðe h[Lkk MÚkkrLkf MkhfkhLke ¾kMk Mkuðk {kxu ÚkkÞ Au.
• WÃkh «{kýu y{urhfLk ònuh ðneðxLke æÞkLkkf»kof rðþu»kíkkykuLkk yÇÞkMk WÃkhÚke sýkÞ Au fu íku
rçkúxLkLke su{ ‘¼køkeËkhe Ãkqýo’ yLku ðirðæÞMk¼h MktMf]rík yLku ÂMÚkh ÷kufþkne ykÄkrhík Au.
• yk{ Aíkkt íku{kt rçkúxLk, £kLMk yLku s{oLkeLke Mkh¾k{ýeyu y{urhfLk rMkrð÷ Mkuðk ðuçkuheÞLk «fkhLke
Lkkufhþkne rðfMkkððk{kt ½ýe Äe{e Au.
• rçkúxLkLke su{ ynªLke Lkkufhþkne hksfeÞ fkhkuçkkheLkk {køkoËþoLk Lke[u fk{ fhðkLkwt ÃkMktË fhu Au.
• òufu íku Lkerík½zíkh{kt ¼køk ÷u Au.
• rçkúxLk{kt Mkk{kLÞ¿k (Generalist) rMkrð÷ MkuðfkuLkwt rMkrð÷ Mkuðk{kt «¼wíð Au ßÞkhu y{urhfk{kt

410
rðþu»k¿kkuLkwt (Specialist) «¼wíð Au.
• hrþÞLk ðneðxe ÔÞðMÚkkLke æÞkLkkf»kof rðþu»kíkkyku (Salient features of administrative systems
in Russia) :
• yiríknkrMkf Ãkqðo¼qr{fk (Historical background) :
• yíÞkhLkk hrþÞkLkku RríknkMk E.Mk. 400{kt ÞwhkurÃkÞLk M÷kð ykrË òríkykuyu yk rðMíkkh{kt ðMkðkx
þY fÞkuo íÞkhÚke þY ÚkkÞ Au.
• E.Mk. 988{kt {nkLk zÞqfu swËe swËe M÷kð ykrË òríkykuLku MktøkrXík fhe.
• su{ktÚke ykøk¤ síkkt hrþÞLk hkßÞ yLku {nkhkßÞLkku WËÞ ÚkÞku.
• E.Mk. 1682-1725 {nkLk ÃkexhLkk Mk{Þ{kt MkuLx ÃkexMkçkøko hrþÞkLke hksÄkLke çkLke.
• {nkLk Ãkexhu hrþÞLk ðneðxíktºk yLku ÷~fhLku {æÞÞwøk{ktÚke ykÄwrLkf çkLkkÔÞwt.
• 1861 MkwÄe{kt hrþÞkLkk rðMíkkhku {æÞ yurþÞk yLku ÃkurMkrVf {nkMkkøkh MkwÄe rðMíkÞko.
• hrþÞLk hkòþkne-ÍkhþkMkLkLkku ytík yLku 1917Lke çkkuÕþurðf ¢ktrík çkkË hksÄkLke ÃkexÙkuøkkzoÚke {kuMfku
¾Mkuzðk{kt ykðe.
• ÷urLkLk yLku Mxkr÷LkLkk Lkuík]íð Lke[u hrþÞk{ktÚke Þw.yuMk.yu.ykh.fu.MkkurðÞuík Mkt½ Lkk{Lke rðhkx
Mk¥kkLkku WËÞ ÚkÞku.
• çktÄkhýeÞ MktË¼o yLku çkË÷kíke hksfeÞ ÃkrhÂMÚkrík (Constitutional context and changing
political situation) :
• MkkurðÞuík Mkt½Lke 1917{kt h[Lkk ÃkAe 1918, 1924, 1936 yLku 1977{kt yu{ [kh çktÄkhýku çktÄkhýku
yLkw¢{u h[kÞkt.
• yk çktÄkhýLkku {kfTMkoðkËe-÷urLkLkðkËe MkkBÞðkËe rð[khMkhýe «{kýu h[kÞkt níkkt yLku MkkBÞðkËe
ÃkûkLke Mkh{w¾íÞkhþkneLku fkÞËuMkh {kLÞ hk¾Lkkh níkk.
• MkkurðÞuík Mkt½Lke hksfeÞ «Úkk yLku ðneðxe ÔÞðMÚkk yk MkkBÞðkËe ÃkûkLkk Ãkqhk «¼wíð Lke[u fk{
fhíke níke.
• ÷øk¼øk Mkkík ËkÞfk MkwÄe rðï hksfkhý{kt rðhkx Mk¥kk íkhefu «¼kðþk¤e ykËuþ 1989-91{kt
«{w¾ økkuçkko[uðLkk yk Mk{økú {w~fu÷ ykŠÚkf, ðneðxe ÃkrhÂMÚkrík{ktÚke {køko fkZðk ÃkurhMºkkuRfk suLku
ðneðxe MkwÄkhýk yLku ø÷kMkLkkuMík suLku {wõík ði[krhf ðkíkkðhý íkhefu yku¤¾kðe þfkÞ íku {kxuLkk
«ÞíLkku MkV¤ ÚkE þõÞk Lkrn.
• çkeò þçËku{kt hrþÞLk ÃkuhuMºkkRfk yLku ø÷kMkLkkuMíkLkku Ãkqhe íkiÞkhe ðøkh y{÷ fhðk síkkt
Þw.yuMk.yuMk.ykh.Lke íku Mk{ÞLke ÃkrhÂMÚkrík òuíkkt «Úk{ ÃkuhuMºkkuRfkLkk y{÷ {kxu ykøk¤ ðÄðwt
411
sYhe níkwt yLku yk{ Úkþu íkku fËk[ Ãkrhýk{ swËwt ykððkLke Mkt¼kðLkk níke.
• íku{Lkk «ÞíLkku rLk»V¤ síkkt 25 rzMku. 1991 MkkurðÞuík Mkt½Lkk AuÕ÷k «{w¾ íkhefu økkuçkko[uðu hkSLkk{wt
ykÃÞw.t
• 8 rzMku. 1991Úke hrþÞkLkk Lkuík]íð Lke[u «fuLk yLku çkuR÷ku hrþÞk suðkt y÷øk ÚkÞu÷kt hkßÞkuyu Mðíktºk
hkßÞkuLkku Mkt½ (Common Wealth of Independent State- CIS) þY fhu÷k su 30 rzMku. 1991Lkk hkus
hrþÞLk «{w¾ çkkuheMk ÞuÕíMkeLkLkk Mk{Þ{kt MkV¤ ÚkÞkt. yk hkßÞku hu÷ðu, {køko ðknLkÔÞðnkh, ðuÃkkh
suðe çkkçkíkku{kt yktíkrhf Mknfkh yLku rðï hksfkhý{kt fux÷ef çkkçkíkku {kxu MktÞwõík {t[ çkLke hnuðk
«ÞíLkþe÷ Au.
• yk{ Aíkkt yíÞkhu íkku yk ík{k{ hkßÞku ykŠÚkf rðfkMkLke {w~fu÷e yLkw¼ðe hÌkkt Au.
• hrþÞk{kt WËT¼ðíke LkðeLk ðkMíkrðfíkkyku (New Emerging Realities in Russia) :
• MkkurðÞuík Mkt½Lkk rð½xLk ÃkAe «{w¾ çkkuheMk ÞuÕíMkeLkLkk yæÞûkÃkýk Lke[u hrþÞkyu ÷kufþkne {wõík
yÚkoíktºkLkku Mðefkh fhíkwt çktÄkhý ½zâwt su 20 rzMku. 1993Lkk hkus y{÷{kt ykÔÞwt.
• yk çktÄkhý «{kýu Mkkðo¼ku{ hrþÞkyu Mk{ðkÞíktºke ÔÞðMÚkk [k÷w hk¾e Au.
• yksu íku{kt 21 økýíktºkku, 6 fuLÿþkrMkík «Ëuþku, 49 «Ëuþku (ykuÕçkuMxu), 10 MðkÞ¥k rðMíkkhku íkÚkk {kuMfku
yLku MkuLx ÃkexMkçkøkuo çku þnuhkuLku MðkÞ¥k Ëhßòu ykÃÞku Au.
• nðuÚke hrþÞk WËkh ÷kufþkne hkßÞÔÞðMÚkk Au su{kt {q¤¼qík yrÄfkheykuLke çkktnuÄhe ykÃkðkk{kt
ykðe Au.
• íku{kt çknwÃkûk«ÚkkLkku yLku {wõík LÞkÞe [qtxýeykuLkku Mðefkh ÚkÞku Au.
• íku{kt fkhkuçkkhe, ÄkhkMk¼k yLku LÞkÞíktºk yu MkhfkhLkkt ºký ytøkku ðå[u Mk¥kkrð&÷u»kýLkku Mðefkh
fhðk{kt ykÔÞku Au.
• íku{kt rîøk]ne ÄkhkMk¼kLkku Mðefkh ÚkÞu÷ Au.
• Lke[÷wt øk]n su hkßÞ zâw{k íkhefu yku¤¾kÞ Au íku{kt 450 MkÇÞku Au, su «íÞûk heíku ÚkkÞ Au.
• íkuyku hkßÞLkk yLku fkhkuçkkheLkk ðzk Au.
• íkuyku ÷~fhe Ë¤kuLkk Ãký ðzk Au.
• £uL[ çktÄkhýLke su{ ynª Ãký «{w¾ Mkhfkh yLku «ÄkLk{tz¤Lkk yæÞûk íkhefu ðzk«ÄkLkLke ÃkMktËøke
fhu Au.
• «{w¾ ðzk«ÄkLkLke Mk÷knÚke «ÄkLk{tz¤Lke h[Lkk fhu Au.
• òufu £kLMkLke su{ ynª Ãký ðzk«ÄkLk yLku «ÄkLk{tz¤Lkk yÂMíkíðLkku ykÄkh «{w¾Lke {hS WÃkh
ykÄkrhík Au.

412
• çktÄkhýu 19 MkÇÞkuLke çktÄkhýeÞ yËk÷íkLke ÔÞðMÚkk Ãký fhe Au su «{w¾Lkk ykËuþku, MkhfkhLkk
nwf{ku yLku Mk{ðkÞ ÄkhkMk¼kLkk fkÞËkykuLke çktÄkhýeÞíkkLku [fkMke þfu Au.
• çktÄkhý{kt «{w¾ çktÄkhýLkku ¼tøk fhu íkku {nkr¼ÞkuøkLkku «Míkkð Mk{ðkÞ ÄkhkMk¼k 2/3 çknw{íkeÚke
ÃkMkkh fheLku «{w¾Lku íku{Lkk MÚkkLk WÃkhÚke Ëqh fhe þfu Au.
• yk ÞuÕíMkeLk çktÄkhýLku rzMkuBçkh 1993{kt íðrhík ÷kufÃk]åAkLkwt Mk{ÚkoLk {éÞwt.
• yk çktÄkhýu «{w¾Lku rðþk¤ Mk¥kkyku ykÃke.
• Lkðwt çktÄkhý y{÷{kt ykðu íku Ãknu÷kt sqLkk hrþÞLk çktÄkhý ík¤u ÞkuòÞu÷ [qtxýeyku{kt «Úk{ ¢{u
Ônk÷eËe{uh ÍuheLkku ÔnMkfeLkku yu÷.ze.ykh. «Úk{ ¢{u, xuÕíMkeLk Mk{Úkof hrþÞLk ÷kufþkne ÃkMktËøke
Ãkûk çkesu ¢{u yLku MkkBÞðkËe Ãkûk Mke.Ãke.ykh.yuV. ºkesu ¢{u níkk yLku ®[íkkLkwt ðkíkkðhý níkwt.
• yk{ Aíkkt hrþÞk yLku rðïLkk ®[íkfkuLkk ykùÞo ðå[u 65 % {íkËkLk ÚkÞwt y™u 22.31 % {ík MkkÚku
MkkBÞðkËe Ãkûk «Úk{MÚkkLku ykÔÞku.
• hrþÞLk hksfkhý{kt ykøk¤ òuÞk yu ºký WÃkhktík ‘hrþÞk ykÃkýwt ½h’ suðk Lkðk hksfeÞ ÃkûkkuLkku
WËÞ ÚkÞku Au.
• ÷kufþkne áZ Úkíke òÞ Au.
• hrþÞLk hk»xÙðkË ÃkwLk: òøk]ík ÚkE hÌkku Au.
• Ãkrù{Lkkt {qzeðkËe ÷ku¼k{ýkt MðÃLkkuÚke Ëwh hrþÞLk ðkMíkrðfíkkykuLkku Mðefkh ÚkE hÌkku Au.
• çke{kh yLku yMðMÚk hnu÷k «{w¾ ÞuÕíMkeLku MðuåAkyu ÃkËíÞkøk fÞkuo Au.
• «{ký{kt ÞwðkLk yLku hrþÞLk ðneðxíktºkLkku ÷ktçkku yLkw¼ð Ähkðíkk Ônk÷eËe{uh ÃkwxeLk hk»xÙ«{w¾
çkLÞk Au.
• hrþÞk yktíkrhf yLku çkkÌk çktLku heíku ÃkwLk: [uíkLkðtíkw çkLke hÌkwt Au.
• hrþÞLk ðneðxeíktºk{kt MkwÄkhýk (Reform in Russian Administration) :
• sqLke MkkurðÞuík Mkt½ðk¤e MkkBÞðkËe Ãkiík]f «ýk÷eðk¤e rMkrð÷ Mkuðk{kt MkwÄkhýk {kxuLkku fkÞo¢{ y{÷e
çkLke [qõÞku Au. yk{ Aíkkt ¼khíkLke su{ ynª fuLÿeÞ Mkuðk ykÞkuøk su rçkúxLk suðe yufíktºk «ÚkkLku
Ãkku»kf Au íkuLku MÚkkLku Mk{ðkÞíktºkLku Ãkku»kf yuðe rðfuLÿeík ÔÞðMÚkkLku y{÷ Au.
• yuf yÚko{kt ykðe rðfuLÿeík ÔÞðMÚkk sqLkk Þw.yuMk.yuMk.ykh.{kt níke s.
• sqLke ÔÞðMÚkk{kt MkkurðÞuíkkuLku (hrþÞLk þçË MkkurðÞuíkLkku yÚko MÚkkrLkf ÷kufkuLke «ríkrLkrÄMk¼k ÚkkÞ Au.)
• Mk¥kk ykÃkðkLke ðkík níke.
• Ãkhtíkw ðkMíkð{kt MkkBÞðkËe Ãkûk s xku[Úke Lke[u MkwÄe ðneðxeíktºk{kt Vu÷kÞu÷ níkku.
413
• MkkBÞðkËe Ãkûk rMkrð÷ Mkuðfku ÃkkMku Ãký ði[krhf ðVkËkhe {kxu yÃkuûkk s Lkrn, rLkheûký yLku rLkÞtºký
hk¾íkku, suLkk ÷eÄu rMkrð÷ MkuðkLkwt Míkh ÷ktçku økk¤u Lke[wt òÞ íku Mðk¼krðf níkwt.
• íkuÚke Lkðe ÔÞðMÚkk{kt rMkrð÷ MkuðkLkk {k¤¾kLku MÚkkrLkf MíkhuÚke fuLÿ MkwÄe MkwÄkhðkLke yrLkðkÞoíkk níke
s.
• rzMku. 1991{kt Mk{ðkÞ «{w¾ rMkrð÷ Mkuðfku {kxuLke ÃkûkeÞ Wå[ íkk÷e{þk¤kykuLku çknwÃkûk «ÚkkLku
yLku çkòh-«Úkkðk¤k yÚkoíktºkLku yLkwYÃk çkLkkððk Mktf÷Lkfíkko MktøkXLk ‘hkuMkfkzeo’ rðfMkkððk rLkýoÞ
fhu÷ku Ãkhtíkw sqLk 1994{kt «{w¾Lkk ykËuþ «{kýu ‘hrþÞLk rMkrð÷ MkuðkLke yufuzu{e’Lkk Lkuò Lke[u yk
ík{k{ þk¤kykuLku rðfMkkððkLkwt Lk¬e ÚkÞwt.
• MkkÞçkerhÞLk rMkrð÷ Mkuðk yufuzu{e (SACS) ‘MkkõMk’ ykðe s yuf {n¥ðLke MktMÚkk Au.
• yk{ Aíkkt yksu Ãký ðneðxe MkwÄkhýk {kxuLkk «ÞíLkku{kt íkk÷e{Lkk rð»kÞku{kt, ÃkØríkyku{kt yLku
yÇÞkMk¢{{kt VuhVkh ÚkÞk Au.
• rMkrð÷ Mkuðk MkwÄkhýk {kxuLkk «ÞíLkku Aíkkt yksu Ãký rðrðÄ rð¼køkku{kt ¾k÷e Ãkzíke søÞkyku {kxu
suíku rð¼køkLkk ðzk îkhk s ònuhkík ykÃkðk{kt ykðu Au.
• ¼híke {kxu ònuh Mkuðk ykÞkuøk suðe íkxMÚk MktMÚkk ÷kÞfkíkLku ykÄkhu Ãkheûkkyku ÷uíke ™Úke Ãkhtíkw ¿kkLk,
ykðzík yLku yLkw¼ðLkk suíku rð¼køkLkk yæÞûk yLku íku{Lkk MknfkÞofh yrÄfkheykuLke ¼÷k{ýLku
ykÄkhu rLk{ýqfLke «Úkk [k÷w Au.
• yk yuf Ãkiík]f «ýk÷e Au.
• {ÞkorËík yÚko{kt ÔÞÂõíkøkík MktçktÄkuuLke ò¤ nsw Ãký fkÞohík Au.
• MkkBÞðkËe ÃkûkLke ¼qr{fk Mk{kÃík fhðk{kt ykðe Au.
• yk{ Aíkkt ÷kÞfkíkLke íkxMÚk [fkMkýeLku çkË÷u ¼÷k{ýkuLke «Úkk nsw Mðef]ík yLku yrÄf]ík heíku Au
s.
• ykuç÷uMx{kt ‘rMkrð÷ Mkuðk Mkr{rík’ ¾k÷e søÞkyku {kxuLke ònuhkík îkhk fu yLkkiÃk[krhf heíku yhSyku
Mðefkhu Au yLku ¾kíkkLkk ðzk, LkkÞçk ðzk (ykç÷uMxLkk)Lke ¼÷k{ýLku ykÄkhu W{uËðkhLke ÃkMktËøke
fhe rLk{ýqf {kxu ¼÷k{ý fhu Au, suLkku {nTËytþu Mðefkh ÚkkÞ Au.
• çkZíke {kxu ykðe s ÃkØrík Mðefkhðk{kt ykðu Au.
• «íÞuf f{o[kheykuLke MkuðkLke LkkUÄ furLÿík ÚkÞu÷e nkuÞ Au.
• su{kt sL{, hk»xÙeÞíkk, rþûký yLku ÷kÞfkík, rðËuþe ¼k»kkLke òýfkhe, yLkw¼ð yLku rþMík ytøkuLke
LkkUÄ nkuÞ Au.
• ykðe MkuðkfeÞ LkkUÄÃkkuÚkeyku su íku ¾kíkkLkk ðzkykuLke ¼÷k{ý MkkÚku ‘rMkrð÷ Mkuðk Mkr{rík’ ÃkkMku

414
{kuf÷ðk{kt ykðu Au.
• Mkr{rík yk ¼÷k{ýLku ykÄkhu çkZíke {kxu rMkrð÷ MkuðfkuLkk Lkk{Lke ÞkËe çkLkkðu Au.
• yk{ ÷kÞfkíkLke [fkMkýe {kxuLke ÔÞðMÚkk fu YçkY {w÷kfkíkLke fMkkuxeLku çkË÷u ¾kíkkfeÞ ðzk LkkÞçk
ðzkLke ¼÷k{ýLku s ykÄkh¼qík økýðk{kt ykðu Au.
• su Ãkiík]f«ÚkkLke Ãkku»kf Au su çkZíke {kxu fkÞoûk{íkkLku çkË÷u [kÃk÷qMkeLku Ãkku»ku íku Mðk¼krðf Au.
• ykuç÷uMx yLku hkÞLkLkk rMkrð÷ MkuðfkuLke íkk÷e{ :
• xkuBMf ykuç÷kMx{kt MkktsLkk ÃkkxoxkE{ ðøkkuo, ÃkºkÔÞðnkh yLku çkuÚke [kh ð»koLkku íkk÷e{Lkku Mk{Þøkk¤ku
Au.
• {kuxk ¼køkLkk yrÄfkheyku rzÃ÷ku{kt yÚkðk Wå[ yÇÞkMk ynª fhu Au.
• he£uþh fku»ko{kt fkÞo¢{{kt «ð[Lkku, Mkur{Lkkh yLku hkrºkrLkðkMke yÇÞkMkku nkuÞ Au.
• hexÙu®Lkøk {kuMfku{kt MkktsLkk ðøkkuo{kt ½rLkü fkÞo¢{ku nkuÞ Au.
• MkkRçkerhÞLk rMkrð÷ Mkuðk yufuz{e, {kuMfku rMkrð÷ Mkuðk yufuzu{e, xkuBMf heSykuLk÷ yuÃ÷kRz
MkkRÂLxrVf yußÞwfuþLk MkuLxh {n¥ðLkkt Au.
• íkk÷e{kÚkeoyku ÃkkuíkkLke rðLktíke yLku rð¼køkeÞ yæÞûkkuLke ¼÷k{ýkuLku ykÄkhu «ðuþ {u¤ðu Au.
• ykðe íkk÷e{ çkZíkeLke íkfku ðÄkhu Au. íkk÷e{ ykÃkLkkh {kuxu ¼køku swËk swËk rð»kÞkuLkk rLk»ýkík
«kuVuMkhku ònuh MkknMkku, ¾kLkøke MkknMkkuLkk {uLkushku, rð¼køkeÞ ðzk íkk÷e{ fkì÷us{kt ÃkkxoxkR{ Mkuðk
ykÃku Au.
• 1994{kt ykðk rþûkfku{kt 27 % ÃkûkeÞ þk¤kyku{kt fk{ fheLku ykðu÷k níkk.
• yk íkk÷e{kÚkeo rþûkfkuLkwt ÃkøkkhÄkuhý ¾qçk s Lke[wt níkwt.
• íkk÷e{Lkk rð»kÞku{kt ònuh ðneðx, LkkýkfeÞ ÔÞðMÚkk, fkÞËku, Mk{ksþkMºk, {Lkkurð¿kkLk yLku
ònuh MktÃkfo WÃkh AuÕ÷k ð»ko{kt ðÄw ¼kh yÃkkÞ Au. (ßÞkt [khÚke Ãkkt[ ð»koLkku yÇÞkMk¢{ Au.)
• ynª nsw Wå[ rþûkýLke MktMÚkkyku{ktÚke s su íku rð¼køkku{kt ¾k÷e Ãkzíke søÞkyku {kxu «íÞûk ¼híke
fhu Au.
• ykŠÚkf rð½xLk yLku ytËksÃkºkeÞ fzf rþMíkLku Ãkøk÷u rzMkuBçkh 1993{kt 25 % (9,00,000) rMkrð÷
MkuðfkuLku rLkð]¥k fhðkLkku rLkýoÞ ÷uðkÞku níkku.
• yk rLkýoÞ ¼khu {qtÍðý ÃkuËk fhLkkhku níkku Aíkkt íkuLkku y{÷ ÚkE [qõÞku Au.
• yk {kxu rLkð]r¥k, ¾kíkkfeÞ çkË÷eyku suðkt Ãkøk÷kt ÷uðkÞkt níkkt.
• yk{ ÚkðkÚke yLkw¼ðe rMkrð÷ MkuðfkuLke fux÷ktf ûkuºkku{kt ¼khu ¾U[ yLkw¼ðkíke níke.
415
• xqtf{kt Lkðe çkòhw yÚkoLkerík çknwÃkûk«Úkkðk¤e, yÄo MktMkËeÞ yLku Ãkqýo «{w¾eÞ £kLMk suðe ÷kufþkne
yLku Mk{ðkÞe «ÚkkLkku Mðefkh ÚkÞu÷ku Au.
• yk{ Aíkkt rMkrð÷ Mkuðk{kt ¼híke yLku çkZíke {kxu ¾kíkkfeÞ ðzkykuLke ¼÷k{ýkuLku ykÄkhu s [k÷w
hnu÷e sqLke Ãkiík]f ÃkØrík{kt sqLkkt rníksqÚkku ÃkwLk:Mkr¢Þ sýkÞ Au.
• ‘ÂMÚkríkMÚkkÃkfíkk’ yLku ‘ðkíkko÷kÃk’Lkkt Mkqºkku ðå[u xufTrLkf÷ «kusuõxku rððkË{kt {qfkÞ.
• WÃkhktík Ãkiík]f «Úkk [k÷w hnuðkÚke MkwÄkhýkLkk ykËþoLku nkrLk ÚkE hne Au.
• hrþÞk{kt Þw.yuMk.yuMk.ykh.Lkk Mk{ÞÚke Mk{økú «Ëuþ Ãkuxkðneðxeíktºk íkhefu rsÕ÷kyku (raion){kt
ðnU[kÞu÷ku Au. yk hkÞkuLkLkwt WÃkhLkwt yuf{ ykuç÷kMx (oblast) Au.
• ykuç÷kMxu Íkhfk÷eLk «ktíkkuLkwt MÚkkLk ÷eÄu÷wt Au. ûkuºk (territories) MðkÞ¥k økýhkßÞ yLku MðkÞ¥k
ûkuºkLke WÃkh Au.
• rsÕ÷kku Ãký çku «fkhLkk Au : þnuhe rsÕ÷k yLku økúkBÞ rsÕ÷kyku.
• økúkBÞ rsÕ÷kyku økk{zkyku yLku fMçkkykuLkku ðneðx fhu Au. ykuøk yLku Íªfu ÃkkuíkkLkk ÃkwMíkf ‘Modern
Foreign Government’{kt LkkUæÞwt Au fu økúk{eý Mk¼kyku YMke Mk{ksLke yrík Ãkwhkýe MktMÚkkyku Au.
• yuf ÷k¾ fu íkuÚke ðÄw {kuxkt þnuhuku{kt LkøkhÃkkr÷fkyku Au.
• yk MÚkkrLkf Mkhfkhku{kt 1990 MkwÄe MkkurðÞuíkku (su{kt ©r{fku yLku MkirLkfkuLkwt «ríkrLkrÄíð) îkhk ÃkMktË
Úkíke fkhkuçkkhe Mkr{rík îkhk ðneðx [k÷íkku.
• nðu 1993Lkk çktÄkhýLkk y{÷ ÃkAe MÚkkrLkf Mkhfkhku ÷kufþkne MktMÚkkyku çkLke Au.
• MkkurðÞuík Mkt½Lkwt çktÄkhý MÚkkrLkf Mkhfkh (Local Self Government)Lku çkË÷u ‘hkßÞMk¥kk rðfkMkLkwt
MÚkkrLkf {k¤¾wt.’ (Local Bodies of State Authorty)Lkk Lkk{u yku¤¾kíkwt yLku ¾hu¾h íkuLke ÂMÚkrík
íkuðe s níke fkhý fu MkkurðÞuík Mkt½u ÷kufþkneÞwõík furLÿfhý (Democratic centralism)Lkku ykËþo
MðefkÞkuo níkku.
• yk{ hrþÞkLke hkßÞ«Úkk ðneðxeíktºk ÃkrhðŠíkík ÚkE hÌkwt Au.
• 1917 Ãknu÷kt hkòþkne 1917 Úke 1991 MkkBÞðkËe ÃkûkLke yuf Ãkûk Mkh{w¾íÞkhþkne yLku 1991 ÃkAe
çknwÃkûkeÞ yLku «{w¾ÃkØríkðk¤e ÷kufþkne hkßÞ çkLÞwt Au.
• Ãkhtíkw hkßÞÔÞðMÚkk{kt su yk{q÷ ÃkrhðíkoLk ykÔÞwt Au íku nsw rMkrð÷ MkuðkLke ¼híke yLku çkZíke{kt ¾kMk
sýkíkwt LkÚke.
• íkk÷e{{kt Lkðe yÚkoLkerík «{kýu VuhVkh ÚkÞk Au.
• íkk÷e{MktMÚkkyku ykŠÚkf Mktfzk{ýku ¼kuøkðe hne Au.

416
• òufu Mk{økú Ëuþ ykŠÚkf {w~fu÷eyku{ktÚke ÃkMkkh ÚkE hÌkku Au.
• økúux rçkúxLkLke ðneðxe ÔÞðMÚkkLke æÞkLkkf»kof rðþu»kíkkyku (Salient Features of Administative
System in Great Britain) :
• Mkk{kLÞ heíku ÷kufku yu{ Mk{síkk nkuÞ Au fu ËuþLkku ðneðx [÷kððk {kxu çktÄkhý ÷ur¾ík s nkuðwt
òuEyu yLku nkuE þfu.
• Ãkhtíkw økúux rçkúxLkLkwt çktÄkhý ËwrLkÞk{kt yuf {kuxku yÃkðkË Au yLku MkËeykuÚkE hksfkhkuçkkhLkk yLkw¼ðku,
hksfeÞ ÃkhtÃkhkyku yLku «ýk÷eyku íkÚkk Mk{sqíkeyku{ktÚke rðfMÞwt Au.
• çktÄkhý ÷ur¾ík nkuÞ fu rçkLk÷ur¾ík íku{kt ÷kufkuLkku rðïkMk, ©Øk yLku íkuLkk «íÞuLkku ykËh {n¥ðLkku
Au yLku íku çkkçkík rçkúxLkLkwt çktÄkhý Ähkðu Au.
• [kÕMko rzrVLMku fÌkwt Au fu, “y{Lku ytøkúuòuLku y{khk çktÄkhý Ãkh økðo Au, yu EïhLke ¼ux Au.
• yk çkkçkík{kt çkeò fkuE Ëuþ Ãkh íkuLke ykðe f]Ãkk Qíkhe LkÚke.”
• yk{ Aíkkt rçkúxLk{kt suLkk ykÄkhu ËuþLkwt þkMkLkíktºk [k÷u Au, su çktÄkhýLku MÃkþuo Au íkuðe fkuE çkkçkík
÷ur¾ík {¤e yu{ LkÚke.
• ÔÞÂõíkMðkíktºÞLku hûkíkku 1215Lkku {uøLkkfkxko, 1628Lke n¬Lke yhS, ’1679Lkku nurçkÞMk fkuÃkMko yuõx’,
1689Lkku n¬kuLkku ¾hzku, 1701Lkku yuõx ykìV Mkux÷{uLx, $ø÷ìLz yLku ðuÕMkLku òuzíkku 1535Lkku fkÞËku,
$ø÷ìLzLku Mfkux÷ìLzÚke òuzíkku 1707Lkku fkÞËku, økúux rçkúxLkLku W¥kh ykÞ÷uoLz MkkÚku Mkktf¤íkku 1921Lkku
fkÞËku–yu $ø÷ìLzLkk çktÄkhýLkk ÷ur¾ík ytþku Au.
• yk{ Aíkkt rçkúxLkLkk çktÄkhýLke MkkiÚke æÞkLkkf»kof rðþu»kíkk yu íkuLkwt rçkLk÷ur¾íkÃkýwt Au suLkk ÷eÄu yk
çktÄkhý MkwÃkrhðíkeoLkþe÷ Au yLku Mkíkík rðfMkíkwt hÌkwt Au.
• rçkúxLkLku MktMkËeÞ ÷kufþkneLke sLkLke íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
• ynª çku «fkhLke hksfeÞ fkhkuçkkhe Au : «Úk{ çktÄkhýeÞ fkhkuçkkhe yu ‘íkks’ ÃkkMku yux÷u fu hkò
yÚkðk hkýe økýkÞ Au.
• ðkMíkrðf fkhkuçkkhe ðzk«ÄkLkLkwt MkrníkLkwt «ÄkLk{tz¤ Au.
• çktÄkhý rçkLk÷ur¾ík nkuðkÚke ÃkMktË MkðkuoÃkhe økýkÞ Au.
• MktMkË{kt çku øk]n Au : «Úk{ øk]n yk{Mk¼k yLku çkeswt øk]n W{hkðMk¼k Au.
• ytøkúuòu YrZ[wMík «ò Au.
• íku{Lku fkÞËkLkk þkMkLk «íÞu ykËh Au.
• hksfeÞ yLku ðneðxe fkhkuçkkhe ðå[uLkku MktçktÄ (Relations Between Political and
Adminstrative Executive) :
417
• y{urhfkÚke rðhwØ ¼khíkLke su{ rçkúxLk MktMkËeÞ ÷kufþkneðk¤ku Ëuþ Au.
• íkuÚke ynª hksfeÞ yLku ðkMíkrðf fkhkuçkkhe ðzk«ÄkLk MkrníkLkwt «ÄkLk{tz¤ MðYÃku yÂMÚkh nkuÞ Au.
• «ÄkLk{tz¤ ÄkhkMk¼k{ktÚke h[kÞ Au yLku ÄkhkMk¼kLkku rðïkMk ò¤ðu íÞkt MkwËe s Mk¥kk WÃkh hnu Au.
• ð¤e Ãkkt[ ð»koLku ytíku ÃkûkeÞ Mkhfkh çkË÷kE Ãký þfu Au.
• ðzk«ÄkLk «ÄkLkku{kt ¾kíkkt çkË÷e Ãký þfu Au.
• íkuÚke «ÄkLkku ÃkkuíkkLkk ¾kíkkLkk rLk»ýkík Lk nkuÞ íkuðwt çkLkðkLkk Mktòuøkku hnu Au.
• yk ÃkrhÂMÚkrík{kt rMkrð÷ Mkuðfku suðku ÃkkuíkkLkk ¾kíkkLkk yLkw¼ðe yLku ðneðx{kt rLk»ýkík nkuðkÚke
íkuyku ònuh «&™ku ytøku MkhfkhLke Lkerík ½zðkk{kt íkÚÞkuLkwt rðï÷u»ký fhe {ËË yLku Mk÷kn ykÃku Au.
• Mkr[ðku «ÄkLkkuLku rLkýoÞ ÷uðk {kxu íkiÞkh rðfÕÃkku Ãký Ãkqhk Ãkkzu Au.
• ÄkhkMk¼k{kt ÃkqAkíkk W¥kh {kxu {krníke Ãký Ãkqhe Ãkkzu Au.
• rçkúxLk{kt rMkrð÷ Mkuðk ¾kíkwt ðzk«ÄkLkLkk yæÞûkÃkË Lke[u nkuðkÚke rMkrð÷ Mkuðfku yLku «ÄkLk{tz¤
ðå[uLkk MktçktÄkuu ðÄw økkZ çkLku Au.
• òufu ynª hksfeÞ íkxMÚkíkk rMkrð÷ Mkuðkyu Mðefkhu÷e Au.
• ðneðxe MktøkXLkLkk «fkhku (Types of Administrative Organisation) :
• rçkúxLk{kt ¾kíkkyku yu ÃkkÞkLkk ðneðxe yuf{ Au.
• íku WÃkhktík hk»xÙeÞf]ík Wãkuøkku yLku ònuh Wãkuøkku Au.
• «íÞufLkk rLkýoÞku íkksLku Lkk{u ÷uðk{kt ykðu Au.
• ¾kíkk{kt ðkhtðkh ÃkrhðíkoLk ÚkE þfu Au.
• «íÞuf ¾kíkkLkk «ÄkLk ÔÞÂõíkøkík yLku Mkk{qrnf heíku Ãkk÷ko{uLxLku sðkçkËkh Au.
• fk{eof ðneðx (Personnel Administration) :
• rçkúxLk{kt 1854 MkwÄe rMkrð÷ Mkuðk Ãkiík]f «fkhLke «ýk÷e Ähkðíke níke. rMkrð÷ Mkuðkyku nkuÆku hksfeÞ
fu ÔÞÂõíkøkík çkË÷k íkhefu yÃkkíkku.
• ònuh SðLk{kt ¼úük[kh, fkÞoûk{íkk yLku [qtxýe{kt rðsÞ {kxu hksfeÞ Ãkûkkuyu Mkk{kLÞ ÷kufkuLkk
{LkLke sYhe ÷kÞfkík «ýk÷e {kxu Mktòuøkku Q¼k fÞko.
• rçkúxLkLke rMkrð÷ MkuðkLku rðfMkkððk{kt su Mkr{ríkykuyu Vk¤ku ykÃÞku Au íku{kt fux÷ef Mkr{ríkLkwt «ËkLk
LkkUÄÃkkºk Au. • íku{kt «Úk{ Au 1853{kt rLk{kÞu÷ LkkuÚko fkux xÙkðu÷eÞLk suLkku ynuðk÷ 1854{kt
ònuh fhkÞku.
• íkuýu fhu÷e ¾kMk ¼÷k{ýku{kt Ãkiík]f rMkrð÷ «ÚkkLku hË fheLku ÷kÞfkík «ýk÷e {kxuLke níke.

418
• yk {kxu íkuýu yÚko LÞkrÞf yLku MðkÞ¥k ykÞkuøkLke h[Lkk Ãkh ¼kh ykÃÞku níkku.
• íku «{kýu 1855{kt rMkrð÷ Mkuðk ykÞkuøkLke h[Lkk fhðk{kt ykðe.
• òufu rMkrð÷ MkuðfkuLke ¼híke {kxu {wõík MÃkÄkoí{f Ãkheûkkykuðk¤e ÷kÞfkík «ýk÷e 1870{kt MÚkÃkkE.
• rMkrð÷ Mkuðk {kxu Ãkheûkk, íkuLkwt {k¤¾wt, ¼híke, íkk÷e{ ðøkuhuLke MkwÄkhýk {kxu rçkúrxþ Mknfkhe 1968{kt
VÕxLk Mkr{ríkLke h[Lkk fhe níke.
• yk Mkr{ríkyu ÃkkuíkkLkk ynuðk÷{kt 1968{kt 158 sux÷e ¼÷k{ýku fhe níke.
• yk ¼÷k{ýku{kt rMkrð÷ MkuðkLkk Mkt[k÷Lk {kxu yuf Lkðwt ¾kíkwt h[ðwt yLku íku{kt rMkrð÷ Mkuðk ykÞkuøkLkku
Mk{kðuþ ÚkE òÞ yLku yk ¾kíkkLkk yæÞûk ðzk«ÄkLk hnu.
• WÃkhktík rMkrð÷ Mkuðk{kt yuf MktÞwõík {k¤¾wt h[ðk{kt ykðu su{kt xku[Úke Lke[u MkwÄeLkk yk Mkr{ríkLke
¼÷k{ý «{kýu rMkrð÷ Mkuðk{kt 6 ðneðxe sqÚkku h[ðk{kt ykÔÞkt.
• 1986{kt Mkkík økúuzLkk ¾wÕ÷k {k¤¾k íku{kt h[kÞk.
• yk rMkrð÷ MkuðfkuLke íkk÷e{ {kxuLkwt {k¤¾wt 1944{kt yuMxLk Mkr{ríkLkk ynuðk÷Lku ykÄkhu h[kÞu÷wt Au.
• rMkrð÷ MkuðfkuLke çkZíke {kxu ¾kíkkfeÞ yæÞûkkuLke ¼÷k{ýLku æÞkLk{kt ÷uðkÞ Au.
• ÔnkRxLkku fkWÂLMk÷ (Whitley Council) :
• 1917{kt ¾kLkøke yuf{kuLkk f{o[kheykuLkk «&™kuLkk Mk{kÄkLk {kxu yLku 1919{kt rMkrð÷ MkuðfkuLkk
«&™kuLkk Mk{kÄkLk {kxu ÔnkRx÷u Mkr{ríkLke rLk{ýqf ÚkÞu÷e.
• yk Mkr{ríkLkk ynuðk÷ «{kýu Mkhfkh yLku rMkrð÷ Mkuðfku ðå[uLkk MktçktÄku Mkw{u¤¼Þko hnu, rMkrð÷
MkuðfkuLkk «&™ku Wfu÷kÞ íku {kxu rçkúxLk{kt yk rðrþü «fkhLke ðneðxe MktMÚkk Au.
• MktMktËeÞ fr{þLkh (The Parliamentary Commissioner) :
• ßnkuLk Ônux Mkr{ríkLkk 1961Lkk ynuðk÷Lku ykÄkhu 1967{kt MktMkËeÞ fr{þLkhLke MktMÚkkLke MÚkkÃkLkk
fhðk{kt ykðe Au.
• íkuyku rçkúxLkLkk fkuBÃxÙku÷h yLku ykurzxh sLkh÷Lke Mk{fûk nkuÆku Ähkðu Au.
• íku{Lke rLk{ýqf íkks îkhk ÚkkÞ Au yLku 65 ð»ko MkwÄe íkuyku Mkuðk fhe þfu Au.
• íkuyku ðneðxíktºk Mkk{uLke LkkøkrhfkuLke VrhÞkËku Mkkt¼¤u Au yLku íkuLkku Wfu÷ ÷kððk «ÞíLk fhu Au.
• òufu MktçktrÄík LkkøkrhfkuLke VrhÞkËku «Úk{ Ãkk÷ko{uLx ÃkkMku òÞ Au yLku Ãkk÷ko{uLx MktMkËeÞ fr{þLkhLku
yk VrhÞkËku {kuf÷u Au.
• íku{Lkwt MÚkkLk MðezLkLkk ykuBçMkz{uLk suðwt nkuðk Aíkkt íku{Lke Mk¥kk yLku fkÞoûkuºk yux÷kt «¼kðþk¤e
LkÚke.
419
• íku{Lke Mk¥kk yLku fkÞoûkuºk WÃkh ytfwþku Au.
• yrÄfkrhík rðÄkLk yLku Lkðe Mkh{w¾íÞkhþkne (Delegated Legislation and New
Dictatorship) :
• rçkúxLkLkk LÞkÞ{qŠík ÷kìzo Ìkwðxuo 1929{kt Lkðe Mkh{w¾íÞkhþkne Lkk{Lkk ÃkwMíkf{kt LkkufþkneLke ðÄíke
Mk¥kk Mkk{u [uíkðýe ykÃke níke.
• 1930{kt ðzk«ÄkLk hkBMku BÞwhu Ãký rçkúxLk fuðe heíku þkrMkík ÚkkÞ Au íku ÃkwMíkf{kt yk íkÚÞLku Mk{ÚkoLk
ykÃÞwt níkwt.
• fÕÞkýhkßÞLke ðÄu÷e «ð]r¥kykuyu ÄkhkMk¼kLkk fkÞo{kt ðÄkhku fÞkuo Au.
• ÄkhkMk¼k yk Mktòuøkku{kt fkÞËkLkwt Mkk{kLÞ {k¤¾wt ykÃku Au.
• su{kt rðøkíkku ÃkqhðkLkwt «ÄkLk{tz¤Lku MkkUÃku Au yLku «ÄkLkku yk sðkçkËkhe rMkrð÷ MkuðfkuLku MkkUÃku Au.
• íkuÚke rMkrð÷ Mkuðfku ÃkkuíkkLku yLkwYÃk yÚko½xLkku Ãkqhu Au, suLkk ÷eÄu íku{Lke Mk¥kk{kt ðÄkhku ÚkkÞ Au.
• íku{Lke ÃkkMku fkhkuçkkhLkkt rLk»ýkík fkÞkuo WÃkhktík ÄkhkMk¼kLkkt fkÞkuo Ãký ykÔÞkt Au.
• rçkúxLk{kt yufíktºke Mkhfkh Au.
• MÚkkrLkf MkhfkhLke h[Lkk yLku íkuLke Mk¥kk íkÚkk fkÞkuo fuLÿ Mkhfkh Lk¬e fhu Au.
• íkuLkk rðfkMk{kt rçkúxLkLkk Mkk{kLÞ fkÞËk yLku LÞkÞíktºkLkk [wfkËkykuyu yøkíÞLkku Vk¤ku ykÃÞku Au.
• 1933Lkk Äkhkyu MÚkkrLkf MkhfkhLkk ðneðxíktºkLku ÷økíke {n¥ðLke òuøkðkE fhe Au. nk÷{kt rçkúxLk{kt
A «fkhLke MÚkkrLkf Mkhfkhku Au.
(y) ÃkkheMk (Parish) : yk rçkúxLkLke MÚkkrLkf MkhfkhLkwt MkkiÚke LkkLkwt yLku MkkiÚke Lke[uLkk MíkhLkwt yuf{ Au.
• íku økúkBÞ rsÕ÷kLkwt Ãkuxk yuf{ Au.
(çk) økúkBÞ rsÕ÷ku (Rural District) : ÃkkheMk{kt yuf Mk{qn{ktÚke økúkBÞ rsÕ÷ku çkLku Au.
(f) þnuh rsÕ÷ku (Urban District) : íku{kt fMkçkk yLku çkeò øke[ rðMíkkhkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
(z) çkhku (Borough) : íku LkkLkk þnuhe rðMíkkh {kxuLkwt yuf{ Au, suLku LkøkhÃkkr÷fk fne þfkÞ.
(R) fkWLxe çkhku (County Borough) : íku {kuxkt þnuhku {kxuLke MÚkkrLkf Mkhfkh Au.
• íkuLku ¼khíkLke {nkLkøkhÃkkr÷fk MkkÚku Mkh¾kðe þfkÞ.
(W) fkWLxe (County) : íku MÚkkrLkf MkhfkhLkk {k¤¾k{kt xku[ WÃkh ykðu÷e MÚkkrLkf MkhfkhLke MktMÚkk Au.
• rçkúxLkLkk Mk{økú rðMíkkhLku 62 fkWLxe rðMíkkhku{kt ðnU[ðk{kt ykÔÞku Au.

420
• rMkrð÷ Mkuðfku yLku {qzeÃkrík ðøko (Civil Servants and capital Class) :
• rçkúrxþ rMkrð÷ MkuðkLke rðþu»kíkk íkuLkk {qzeÃkrík ðøko MkkÚkuLkk rðrþü MktçktÄku Ãký Au.
• ynª rMkrð÷ Mkuðfku WÃkhktík ÷~fhLkk yrÄfkheyku Ãký rLkð]r¥k ÃkAe ¾kLkøke ykiãkurøkf yuf{ku{kt
Mkuðk ykÃku Au.
• ÷tzLk þnuh{kt rMkrð÷ Mkuðfku, W{hkðku, WãkuøkÃkríkykuLke f÷çkku çkLke Au.
• su{kt {LkkuhtsLkLke MkkÚku hksLkerík, Wãkuøk yLku ðneðxíktºkLkk fux÷kf {n¥ðLkk rLkýoÞku yLkkiÃk[krhf
Zçku ÷uðkÞ Au.
• £kLMkLke ðneðxe ÔÞðMÚkkLke æÞkLkkf»kof rðþu»kíkkyku (Salient Features of Administrative
System in France) :
• £kLMk{kt 1789{kt Mkki«Úk{ çktÄkhýeÞ hkßÞÔÞðMÚkkLke MÚkkÃkLkk ÚkE íÞkh ÃkAe Ãký çku MkËe sux÷ku
Mk{Þ £kLMk{kt hksfeÞ yÂMÚkhíkk hne.
• hksfeÞ ÂMÚkhíkk MÚkkÃkðk {kxu ðkhtðkh çktÄkhýku çkË÷ðk{kt ykÔÞkt.
• yíÞkhu suLku Ãkkt[{wt økýíktºk ykÃkLkkhwt çktÄkhý økýkðkÞ Au íkuLke MÚkkÃkLkk 1958{kt ÚkE Au.
• íku ÷ur¾ík çktÄkhý Au.
• íku{kt 92 f÷{ku Au.
• yk çktÄkhý Ëw»ÞÃkrhðíkoLkþe÷ Au.
• íku{kt MkwÄkhk {kxu ÄkhkMk¼kLke 60 % çknw{íke yÚkðk hk»xÙeÞ ÷kufÃk]åAkLke ÔÞðMÚkk Au.
• çktÄkhýu «{w¾ - ÃkØrík yLku MktMkËeÞ ÷kufþkneLke r{© ÔÞðMÚkk çkLkkðe Au.
• «{w¾ 7 ð»ko {kxu [qtxkÞ Au.
• ðzk«ÄkLk MkrníkLkwt «ÄkLk{tz¤ «{w¾ Lke{u Au.
• yk «ÄkLkku ÄkhkMk¼kLkk MkÇÞ Lk nkuðk Aíkkt ÄkhkMk¼kLku sðkçkËkh Au.
• çktÄkhý yufíktºke MkhfkhLke MÚkkÃkLkk fhu Au.
• Ëuþ{kt AuÕ÷e çku MkËeÚke hksfeÞ yÂMíkhíkk hne ðkhtðkh Mkhfkhku íkqxe Ãkze Aíkkt Ëuþ{kt ÂMÚkhíkk yLku
«økríkLkku ¢{ s¤ðkE hÌkku íkuLkwt fkhý ËuþLkwt ðneðxíktºk Au.
• Mkhfkhe íktºkLkku WËTrðfkMk (Evolutions of Government Machinery) :
• rçkúxLkLkwt çktÄkhý yLku Mkhfkhe íktºk íkuLke hksfeÞ ÃkhtÃkhkyku, «ýk÷eyku yLku Mk{sqíkeLkk rðfkMkLkwt
Ãkrhýk{ Au. £kLMkLke «òyu ÷ktçke hksfeÞ yÂMÚkhíkk{ktÚke {wõík Úkðk AuÕ÷e çku MkËeLkk Ëh Ëþfu
çktÄkhý ytøku Ÿzwt ®[íkLk fhu÷wt sýkÞ Au.
421
• suLkk Ãkrhýk{u hk»xÙ«{w¾Lku çktÄkhýeÞ yLku ðkMíkrðf Mk¥kk {¤e Au.
• yk{ Aíkkt ynª ðzk«ÄkLk yLku «ÄkLk{tz¤ Au.
• «{w¾ «ÄkLk{tz¤Lke çkuXfkuLkwt Lkuík]íð fhu Au yLku «{w¾ s Lkerík½zíkh fhu Au.
• «ÄkLkku íkÚkk «ò «{w¾Lku Lkuíkk økýu Au.
• yk{ ðzk«ËkLkLkwt MÚkkLk ¼khík fu rçkúxLk suðwt LkÚke.
• Ãkhtíkw íku Lkðk hrþÞLk çktÄkhý suðwt Au.
• yk{ ÚkðkÚke þkMkLkíktºk yíÞtík fuLÿef]ík çkLÞwt Au.
• ðneðxeíktºk WÃkh «{w¾Lkku, «ÄkLkkuLkku yLku ÄkhkMk¼kLke rðrðÄ Mkr{ríkykuLkku ytfwþ Au.
• WÃkhktík LkuÃkkur÷ÞLk «Úk{Lkk ð¾íkÚke «eVuõx íkhefu yku¤¾kíkk yrÄfkheLku fuLÿ Mkhfkh MÚkkrLkf Míkhu
ÃkkuíkkLkk «ríkrLkÄ íkhefu sðkçkËkhe MkkUÃku Au.
• íkuyku ÃkkuíkkLkk rðMíkkhLkk ÷kufkuLke sYrhÞkíkku, {w~fu÷eykuÚke MkhfkhLku {krníkøkkh fhu Au.
• MÚkkrLkf ðneðxíktºk WÃkh íku{Lkwt {kuxwt rLkÞtºký nkuÞ Au.
• fk{eof ðneðx (Personal Administration) :
• £kLMk{kt 1789 MkwÄe rMkrð÷ MkuðkLkk nkuÆk r{÷fík suðk økýkíkk, íkuLku ðu[e þfkíkk suLkk ÷eÄu rMkrð÷
MkuðkLkk nkuÆk Mkk{kLÞ ÷kufkuLku «kÃík Lk níkk. 1789Lke ¢ktrík ÃkAe rMkrð÷ MkuðkLku MktøkrXík fhðk «ÞíLkku
[k÷íkk hÌkk Ãkhtíkw íku{kt {kuxwt ÃkrhðíkoLk 1946Lkk yrÄrLkÞ{Úke ykÔÞwt.
• yk yrÄrLkÞ{u rMkrð÷ MkuðkLku rLkÞk{fLkk fkÞko÷Þ Lke[u {qõÞwt, suLkk WÃkh MkeÄwt rLkÞtºký ðzk«ÄkLkLkwt
økýkÞwt.
• rMkrð÷ Mkuðk{kt ÷kÞfkíkLkwt Äkuhý Ëk¾÷ fhðk{kt ykÔÞwt.
• ynª rMkrð÷ MkuðkfkuLke ¼híke yLku íkk÷e{Lke Ãkqhe ÔÞðMÚkk ‘hk»xÙeÞ ðneðxe þk¤k’ suLku £uL[
¼k»kk{kt (Ecole Nationaled Administration (ENA) fnu Au.
• íkuLku ytøkúuS ¼k»kk{kt National School of Administration fnu Au íku Mkt¼k¤u Au.
• yk MktMÚkkLkwt MðYÃk rçkúxLk, y{urhfk yLku ¼khíkLkk ònuh Mkuðk ykÞkuøk fhíkkt ½ýwt swËwt Au.
• ynª çkZíke {kxu Ãký ¼÷k{ý fhu Au.
• çkZíke ytøkuLkk «&™ku Ãký Mkt¼k¤u Au.
• £kLMkLkku rMkrð÷ Mkuðf ¾kLkøke yuf{{kt ÷eÞLk Ãkh sE þfu Au.
• íkuLkkÚke rMkrð÷ Mkuðk{kt íkuLkk yøkúíkk¢{ (rMkrLkÞkurhxe)Lku ðktÄku ykðíkku LkÚke, Ãkhtíkw ¾kLkøke yuf{Lke
MkuðkLkku fk¤ ÃkuLþLkÃkkºk økýkíkku LkÚke.

422
• ynª rMkrð÷ Mkuðk {kxu íkk÷e{Lkku Mk{Þ ºký ð»koLkku Au su Ëhr{ÞkLk íkk÷e{kÚkeoLku ¾kLkøke yuf{ku{kt
Ãký ÔÞkðnkrhf ðneðxe íkk÷e{ {kxu {kuf÷kÞ Au.
• ynª íkk÷e{{kt rðþu»kefhý WÃkh ¼kh yÃkkÞ Au.
• Political Neutrality :
• rçkúxLk, y{urhfk yLku ¼khíkLke su{ £kLMk{kt rMkrð÷ MkuðfkuLke hksfeÞ íkxMÚkíkk WÃkh ðÄw ¼kh
yÃkkíkku LkÚke.
• yk ÚkðkLkwt fkhý £kLMkLke hksfeÞ yÂMÚkhíkkLkku RríknkMk Au.
• MkËeykuÚke £kLMkLke rMkrð÷ Mkuðkyu yÂMÚkh hksfeÞ ÃkrhÂMÚkrík{ktÚke ËuþLku çk[kððk {kxu hksLkiríkf
rLkýoÞku ÷uðk{kt MknÞkuøk ykÃkðku Ãkzâku Au, suLkk fkhýu ynª rMkrð÷ Mkuðfku ÃkkuíkkLkk ÃkËLkwt hkSLkk{wt
ykÃkeLku [qtxýeyku{kt W{uËðkhe fhíkk nkuÞ íkuðk ½ýk «Mktøkku çkLku Au.
• rMkrð÷ MkuðfkuLku MÃkþoíke çkkçkíkku {kxu ºký «fkhLkk íktºk £kLMk{kt òuðk {¤u Au (Three Type of
Machinery for Consultation) :
• rçkúxLkLke ÔnkRx÷u «ýk÷eLke su{ ynª Ãký rMkrð÷ yuf{ku{kt MkuðkfeÞ çkkçkíkku {kxu MktMÚkkyku Au.
suu{kt (y) rMkrð÷ MkuðkLkk «íÞuf yuf{ {kxu MktÞwõík ðneðxe ykÞkuøk (çk) «íÞuf ¾kíkk {kxu MktÞwõík
xufTrLkf÷ Mkr{rík (f) ònuh MkuðkLke Wå[ Ãkrh»kË suðk ðzk«ÄkLk, Lkkýkt«ÄkLk yLku rMkrð÷ Mkuðk MkkÚku
MktçktrÄík «ÄkLk yLku rMkrð÷ MkuðkLku ÷økíkk Lkerík rð»kÞf rLkýoÞku ÷u Au.
• ðneðxe yËk÷íkku (The Administrative Courts) :
• £kLMk{kt ðneðxLku ÷økíke ÷kufkuLke VrhÞkËkuLkk rLkðkhý {kxu Mkk{kLÞ fkÞËku yLku Mkk{kLÞ yËk÷íkÚke
y÷øk ðneðxe fkÞËku yLku ðneðxe yËk÷ík Au.
• yk{ £kLMk{kt rçkúxLk, y{urhfk íkÚkk ¼khíkÚke y÷øk çku «fkhLkkt LÞkÞíktºkku Au.
• rçkúxLkLke su{ £kLMk Ãký yufíktºke Mkhfkh Ähkðu Au.
• ynª Ãký MÚkkrLkf MkhfkhLke MÚkkÃkLkk yLku íkuLke Mk¥kk, fkÞoûkuºk{kt VuhVkh fhðkLke Mk¥kk fuLÿ MkhfkhLku
Au.
• íkuÚke 1982 MkwÄe ynªLke MÚkkrLkf MkhfkhkuLkwt fkuuE MðkÞ¥k yÂMíkíð Lk níkwt Ãkhtíkw 1982Lkk yrÄrLkÞ{Úke
ynªLke MÚkkrLkf MkhfkhkuLku ðneðxe yLku LkkýkfeÞ MðkÞ¥kíkk «kÃík ÚkkÞ íkuðe òuøkðkE fhðk{kt
ykðe Au.
• r«VuõxLkku yøkkWLkku Ëhßòu VheÚke «¼kðf çkLkkðkÞku Au.
• su MÚkkrLkf MkhfkhkuLku fuLÿ MkhfkhLkk «ríkrLkrÄ íkhefu {køkoËþoLk ykÃku Au yLku rLkheûký fhu Au.
423
• ynª MÚkkrLkf MkhfkhLkk [kh yuf{ku Au.
(y) ¾kíkwt (Department) : £kLMkLkk Mk{økú rðMíkkhLku ðMíke, ykðf yLku hksfeÞ {n¥ðLke árüyu 90
rð¼køkku{kt ðnU[ðk{kt ykÔÞk Au.
• yk ¾kíkk yu £kLMkLkk MÚkkrLkf MkhfkhLkk MkkiÚke {kuxk yuf{ku Au.
(çk) yuhkuLzeMk{uLx (Arroundisment) : «íÞuf ¾kíkk{kt ºkýÚke [kh yuhkuLzeMk{uLx Au.
• íku ¾kíkkLkwt ðneðxe ¼khý n¤ðwt fhðk {kxuLke {kºk ðneðxe ÔÞðMÚkk Au.
(f) fuLxkuLk (Canton) : «íÞuf yuhkuLzeMk{uLxLku Lkð Ãkuxk rð¼køkku{kt ðnU[kÞ Au, suLku fuLxkuLk fnu Au.
• yk Ãký {kºk ðneðxe yuf{ku Au.
(z) fkuBÞwLk (Commune) : fkuBÃÞwLk yu £uL[ MÚkkrLkf MkhfkhLkwt MkkiÚke LkkLkwt yuf{ Au.
• íku {kºk fuLxkuLkLkku Ãkuxkrð¼køk LkÚke Ãkhtíkw íku þnuh, fMçkk, økk{ yLku xkWLkrþÃkLkku ÷kufþkne Zçku
ðneðx fhu Au.
• yk{ £kLMkLke ðneðxe ÔÞðMÚkk fuLÿ MíkhuÚke MÚkkrLkf Míkh MkwÄe yLku y{urhfk yLku hrþÞk íkÚkk
¼khíkÚke ½ýe çkkçkíkku{kt swËe Ãkzu Au, suLke ykÃkýu rðøkíku [[ko fhe Au.
• ðneðxe ÔÞðMÚkkLke íkw÷Lkk (Comparision of Administrative Sytems) :
• WÃkh «{kýu ykÃkýu Þw.yuMk.yu. hrþÞk, rçkúxLk yLku £kLMkLke ðneðxe ÔÞðMÚkkLke æÞkLkkf»kof
rðþu»kíkkykuLkku yÇÞkMk fÞkuo.
• yk [khuÞ ËuþkuLke ðneðxe ÔÞðMÚkkLke Mkh¾k{ýe fhíkkt sýkÞ Au fu –
– {kºk økúux rçkúxLk{kt rçkLk÷ur¾ík yLku MkwÃkrhðíkoþe÷ çktÄkhý Au.
• çkkfeLkk ºkýuÞ Ëuþku{kt ÷ur¾ík yLku Ëw»ÃkrhðíkoLkþe÷ çktÄkhý Au.
• hkßÞLkk MðYÃkLkku rð[kh fheyu íkku økúux rçkúxLk yLku £kLMk yufíktºke Au. òufu rçkúxLku {ÞkorËík hkòþkne
[k÷w hk¾e Au.
• y{urhfk yLku hrþÞk Mk{ðÞkíktºke Ëuþku Au.
• íku MkkÚku y{urhfk, £kLMk yLku hrþÞk «òMk¥kkf Au.
• yk [khuÞ hkßÞku yksu ÷kufþkne MðYÃkLkkt Au.
• rçkúxLk MktMkËeÞ ÷kufþkne Ähkðu Au.
• y{urhfk «{w¾ÃkrØík ßÞkhu £kLMk íkÚkk hrþÞk «{w¾ÃkØrík yLku MktMkËeÞ «Úkk çktLkuLkwt r{© MðYÃk
Ähkðu Au.
– [khuÞ{kt ðuçkuheÞLk «fkhLke Lkkufhþkne Au.

424
• òufu £kLMk{kt Mkuðfkuyu hksfkhý{kt ¼køkeËkhe ykðfkhkÞ Au.
• rçkúxLk{kt rLkBLk Míkhu ykðe ¼køkeËkhe yÃkkÞ Au.
• Wå[ Míkhu «ríkçktrÄík Au.
– Þw.yuMk.yu.{kt hksfeÞ íkxMÚkíkkLkku Ãkqhku ykøkún Au.
• hrþÞk Ãký yks {køkuo Au.
– rMkrð÷ Mkuðfku ÃkkuíkkLkkt ÔÞkðMkkrÞf MktøkXLkku yk [khuÞ Ëuþku{kt Ähkðe þfu Au. – rMkrð÷ MkuðfkuLke
¼híke yLku çkZíkeLke árüyu rð[kh fheyu íkku økúux rçkúxLk yLku £kLMk{kt íku økwýð¥kk ykÄkrhík Au.
• y{urhfk{kt økwýð¥kk WÃkhktík ÷qtxÃkØrík fux÷kf «{ký{kt Au.
• hrþÞk{kt Ãkiík]f ¼khðk¤e økwýð¥kk «Úkk Au.
– ¼híke {kxu hrþÞk{kt fuLÿeÞ ÔÞðMÚkk LkÚke.
• {kºk Mktf÷LkLke ¼qr{fk hrþÞLk rMkrð÷ Mkuðk yufuz{eLku sqLk 1994Úke sðkçkËkhe yÃkkE Au, ßÞkhu
çkkfeLkk ºkýuÞ Ëuþku{kt rMkrð÷ Mkuðk {kxu fuLÿeÞ Míkhu [ku¬Mk MktMÚkkyku Au.
• ykŠÚkf ðneðx {kxu hksfeÞ fkhkuçkkheLku MknkÞYÃk Úkðk rçkúxLk{kt xÙuÍhe Au.
• y{urhfk{kt Mkt[k÷Lk fkÞko÷Þ yLku çksux Au.
• £kLMk yLku hrþÞk{kt Lkkýkt ¾kíkwt Au.
– nðu [khuÞ {wzeðkËe yÚkoíktºk Ähkðíkk Ëuþku Au. – ðneðxe ÂMÚkhíkkLke árüyu hrþÞk ðneðxe MkwÄkhýkLkk
íkçk¬k{ktÚke ÃkMkkh ÚkE hÌkwt Au, ßÞkhu çkkfeLkk ºkýuÞ Ëuþku MkwáZ yLku ÂMÚkh ðneðxe ÔÞðMÚkk Ähkðu
Au. – MÚkkLkeÞ MkhfkhLke MðkÞ¥kíkkLke árüyu ykÃkýu rð[kh fheyu íkku y{urhfk{kt yLÞ ºkýuÞ
ËuþkuLke Mkh¾k{ýe{kt MðkÞ¥kíkk ðÄw Au.
• çkeò ¢{u rçkúxLk ykðu Au, ßÞkhu £kLMk yLku hrþÞk ºkeò ¢{u ykðu Au.
•••
8 ¼khík{kt fuLÿeÞ ÔÞðMÚkk (Central Adiministration in India)
(rçkúrxþ ðkhMkku, ¼khíkeÞ ðneðxeíktºkLkku çktÄkhýeÞ MktË¼o, hk»xÙÃkrík, ðkMíkrðf fkhkuçkkhe íkhefu
ðzk«ÄkLk fuLÿeÞ Mkr[ðk÷Þ, {tºke{tz¤Lkwt Mkr[ðk÷Þ, ykÞkusLk Ãkt[, LkkýktÃkt[, ¼khíkLkk fkuBÃxÙku÷h
yLku ykurzxh sLkh÷, ònuh MkknMkkuLkkt {wÏÞ MðYÃkku)
“¼khíkLkk hk»xÙÃkrík ytøkúus çktÄkhý Lke[uLkk hkòLkk suðwt MÚkkLk Ähkðu Au. íkuyku hkßÞLkk ðzk Au,
MkhfkhLkk Lkrn. íkuyku hk»xÙLkwt «íkef Au, «ríkrLkrÄ LkÚke.”
– zkì. çke.ykh. yktçkuzfh
425
• ¼khíkeÞ hkßÞðneðxLkku rð[kh fhíkkt sýkðu Au fu ®MkÄw ¾eýLke MktMf]ríkLkk Mk{ÞÚke þY fheLku {kiÞo
Þwøk, økwÃík Þwøk, hksÃkwík Þwøk, MkÕíkLkík Þwøk yLku {wøk÷fk÷eLk Þwøk{kt hkßÞðneðxLke [ku¬Mk «ýk÷eyku
níke. Ãkhtíkw hkßÞðneðx {kxu sYhe [ku¬Mk çktÄkhýeÞ {k¤¾wt rðfMkkððkLkwt rMkrð÷ Mkuðk yLku
ðneðxe yLÞ MktMÚkkyku íkÚkk «ýk÷eyku MÚkkÃkðkLkwt {kLk rçkúrxþ ÞwøkLku Vk¤u òÞ Au.
• rçkúrxþ ðkhMkku (British legacy) :
• ðíko{kLk ¼khíkeÞ hkßÞðneðx WÃkh rçkúrxþ ðkhMkkLkku {kuxku «¼kð Au.
• yux÷wt s Lkrn nsw íkuLkkt ½ýkt ík¥ðku {kusqË Au.
• rçkúrxþ ðkhMkkLku ykÃkýu Lke[u «{kýu Mk{S þfeyu :
(y) çktÄkhýeÞ rðfkMk, (çk) rMkrð÷ MkuðkLkku WËTrðfkMk yLku (f) yLÞ MktMÚkkyku íkÚkk «ýk÷eykuLke
MÚkkÃkLkk.
(y) çktÄkhýeÞ rðfkMk (Constitutional Development) :
• E.Mk. 1916{kt MÚkÃkkÞu÷ RMx RÂLzÞk ftÃkLkeyu økðLkoh hkuçkxo õ÷kEðLkk Mk{Þ{kt hksfeÞ Mk¥kkLkku
ÃkkÞku LkktÏÞku. Ãkhtíkw E.Mk. 1772{kt økðLkoh sLkh÷ ÷kuzo ðkuLko nu®MxøMkLkk Mk{ÞÚke ykÄwrLkf ðneðxe
«ýk÷eLke MÚkkÃkLkk {kxu «ÞíLk þY ÚkÞk.
• R.Mk. 1773Lkk huøÞw÷u®xøk yuõx îkhk rçkúrxþ MktMkËu RMx RÂLzÞk ftÃkLkeLkk ðneðxLku rLkÞ{çkØ -
ÔÞðÂMÚkík ykfkh ykÃkðk «ÞíLk fÞkuo. yk fkÞËkÚke ¼khík{kt yuf yr¾÷ ¼khíkeÞ MkhfkhLke
MÚkkÃkLkk ÚkE. íkuLkkÚke økðLkohLkk nkuÆkLku çktøkk¤Lkk økðLkoh sLkh÷ íkhefu yku¤¾kÞku. íkuLku rçkúrxþ
¼khíkLke {wÏÞ sðkçkËkhe MkkUÃkkE. íku{Lku MknkÞ fhðk [kh MkÇÞkuLke rLk{ýqf ÚkE yLku f÷õíkk{kt
¼khíkLke Mkðkuoå[ yËk÷íkLke MÚkkÃkLkk ÚkE.
• R.Mk. 1784Lkk ÃkexMk RÂLzÞk yuõx ðzu ¼khíkeÞ çkkçkíkkuLku rçkúrxþ MkhfkhLkk MkeÄk rLkÞtºký{kt {qfðk
RMx RÂLzÞk ftÃkLke WÃkh çkkuzo ykuV ftxÙku÷Lke h[Lkk fhðk{kt ykðe.
• 1833Lkk [kxoh yuõx îkhk çktøkk¤Lkk økðLkoh sLkh÷Lkwt MÚkkLk yÃkkÞwt. rçkúrxþ ¼khíkLkk yLÞ økðLkohku,
rMkrð÷ MkuðkLku, ÷~fhLku økðLkoh sLkh÷Lke nfq{ík Lke[u {qõÞk.
• 1853Lkk [kxoh yuõx îkhk økðLkoh sLkh÷Lke fkWÂLMk÷Lkkt ÄkhkfeÞ yLku fkhkuçkkhe rð»kÞf fkÞkuoLku
y÷øk fÞkO. WÃkhktík ¾wÕ÷e MÃkÄkoí{f Ãkheûkk ðzu rMkrð÷ MkuðkLkku «kht¼ fÞkuo.
• ¼khík MkhfkhLkku 1858 Äkhku : 1857{kt ÚkÞu÷ MðkíktºÞMktøkúk{Úke ytøkúus Mkhfkh [kUfe QXe yLku yk
ÄkhkÚke ftÃkLke MkhfkhLke Mk¥kk rçkúrxþ íkksLke Mk¥kk Lke[u {qfðk{kt ykðe. yk çkkçkíkLku {nkhkýe
rðõÞkurhÞkLkk ZtZuhk íkhefu Ãký yku¤¾ðk{kt ykðu Au. rçkúrxþ «ÄkLk{tz¤{kt ¼khíke{tºkeLku {ËË fhðk
15 MkÇÞkuLke Ãkrh»kËLke h[Lkk fhkE. yk ¼khík{tºke rçkúrxþ Ãkk÷o{uLxLku sðkçkËkh níkk yLku ¼khíkLkk
økðLkoh sLkh÷ su nðu ðkRMkhkìÞ íkhefuu yku¤¾kðk ÷køÞk, íku{ýu yk {tºkeLkk rLkÞtºký Lke[u fk{

426
fhðkLkwt hnuíkwt.
• E.Mk. 1861Lkku ¼khík Ãkrh»kËLkku Äkhku : yk ÄkhkÚke ¼khík{kt Mkki«Úk{ «ríkrLkÄíð «ÚkkLkku Mðefkh
ÚkÞku. Ãkrh»kË{kt fux÷kf [qtxkÞu÷ ¼khíkeÞkuLku MÚkkLk yÃkkÞwt. yk Äkhkyu çkkuBçku yLku {ÿkMk «ktíkkuLke
fux÷ef ÄkhkfeÞ Mk¥kkyku rðfurLÿík fhe.
• R.Mk. 1892Lkk ¼khík Ãkrh»kË Äkhkyu Ãkrh»kËLkk MkÇÞku {kxu Ãkhkuûk [qtxýe«Úkk MÚkkÃke. íkuýu ytËksÃkºkLke
[[ko yLku fkhkuçkkheLku «&™ku ÃkqAðkLke Mk¥kk ykÃke.
• E.Mk. 1909Lkku ¼khík Ãkrh»kË Äkhku su {ku÷uo{eLxku MkwÄkhk íkhefu Ãký yku¤¾kÞku. íkuýu fuLÿeÞ ÄkhkMk¼k{kt
[qtxýe ÔÞðMÚkk Ëk¾÷ fhe. Aíkkt rLk{kÞu÷ MkÇÞkuLke çknw{íke [k÷w hne. òufu «ktríkf ÄkhkMk¼kyku{kt
[qtxkÞu÷ MkÇÞkuLke çknw{íkeLke ÔÞðMÚkk fhkE. Ãkhtíkw {wÂM÷{kuLku yyu÷øk {íkËkh{tz¤ îkhk fku{e
«ríkrLkrÄíð Ëk¾÷ fhkÞwt.
• E.Mk. 1919Lkku ¼khík Mkhfkh Äkhku : su {kuLxuøÞw [uBMkVzo MkwÄkhk íkhefu Ãký yku¤¾kÞku. yk Äkhk
ðzu fuLÿ yLku «ktíkkuLke ÄkhkfeÞ Mk¥kkykuLkk rð»kÞLke y÷øk ÞkËe çkLkkðkÞe. «ktíkku{kt nMíkktíkrhík yLku
yLkk{ík rð»kÞkuðk¤k ¾kíkk çkLkkðkÞk. nMíkktíkrhík ¾kíkkLkku ðneðx ÷kufkuLku sðkçkËkh «ÄkLkku îkhk
ßÞkhu yLkk{ík ¾kíkkLkku ðneðx økðoLkhLku nMíkf yk{ rîhkßÞ ÃkØrík y{÷e çkLkkðkÞe.
• E.Mk. 1935Lkku ¼khík Mkhfkh Äkhku : yk Äkhk îkhk ¼khík{kt Mk{ðkÞíktºkLke ÔÞðMÚkk fhðk{kt ykðe
íku{kt fuLÿðkËe, «ktíkðkËe yLku MktÞwõík ÞkËe yu{ ºký ÞkËe îkhk fuLÿ yLku «ktíkkuLku y÷øk Mk¥kk
yÃkkE. çkkfeLke Mk¥kkyku økðLkoh sLkh÷Lku yÃkkE. yk Äkhk{kt Ëuþe hkßÞku yuf y÷øk yuf{ íkhefu
[k÷w hÌkk. yk ÄkhkÚke «ktík fûkkyu MðkÞ¥kíkk ykÃkðk{kt ykðe yLku rîhkßÞ ÃkØrík LkkçkqË ÚkE. òufu
fuLÿMíkhu rîhkßÞ ÃkØríkLkku WÕ÷u¾ Úkíkku. Ãkhtíkw íku y{÷{kt Lk ykðe. yk Äkhk ðzu fuLÿ yLku 6 «ktíkku{kt
rîøk]ne ÄkhkMk¼kLke h[Lkk fhðk{kt ykðe.
• 1947Lkku ¼khíkLkku MðkíktºÞ Äkhku : yk Äkhk ðzu ¼khíkLku Mðíktºk Mkkðo¼ki{ hkßÞ ònuh fhðk{kt
ykÔÞwt yLku rçkúrxþ MkhfkhLke ðneðxe sðkçkËkhe Ãkqhe ÚkE. yk ÄkhkÚke fuLÿ yLku «ktíkku{kt sðkçkËkh
MkhfkhLke h[Lkk ÚkE. økðLkoh sLkh÷ yLku «ktíkeÞ økðLkohkuLkk nkuÆk çktÄkhýeÞ ðzk íkhefu çkLkkðkÞk.
yux÷u fu ðkMíkrðf Mk¥kk ÷kufr«Þ «ÄkLk{tz¤Lku yÃkkE.
• rMkrð÷ MkuðkLkku WËTrðfkMk (Evolution of Civil Service) :
• ¼khík{kt ‘rMkrð÷ Mkuðf’ þçË «Úk{ ðkh RMx RÂLzÞk ftÃkLkeyu 1795{kt ÃkkuíkkLkk f{o[kheyku {kxu
þY fÞkuo.
• ykÄwrLkf rMkrð÷ MkuðkLkku ÃkkÞku økðLkoh ðkuLko nu®MxøMkLkk Mk{Þ{kt Lkt¾kÞku.
• Ãkhtíkw økðLkoh fkuLkoðku÷eMku ¼khíkLke rMkrð÷ MkuðkLku MkwÄkhðkLkwt, ykÄwrLkf yLku ÔÞkðMkkrÞf çkLkkððkLkwt
fkÞo fÞwO.
427
• íkuÚke fkuLkoðku÷eMkLku ¼khíkLke rMkrð÷ MkuðkLkk rÃkíkk íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
• òufu íku{Lkwt {kLkðwt níkwt fu ‘rçkúrxþ {kuzu÷ðk¤e rMkrð÷ Mkuðk’ {kºk ytøkúuòu îkhk s ¼khík{kt y{÷e çkLke
þfþu.
• íkuÚke íku{ýu yk rMkrð÷ Mkuðk{kt {kºk ytøkúuòuLku MÚkkLk ykÃÞwt.
• {kºk ytøkúuòuLke {ÞkorËík MktÏÞkÚke ¼khík suðk rðþk¤ ËuþLkwt íktºk [÷kððwt yþõÞ níkwt Ãkrhýk{u yk
rÃkík]f «ÚkkLku 1853{kt Ëqh fhe {wõík MÃkÄkoí{f Ãkheûkkyku îkhk ¼khíkeÞkuLku Ãký ykðfkhðk{kt ykÔÞk.
• 1858{kt yk MÃkÄkoí{f Ãkheûkkyku rçkúrxþ rMkrð÷ Mkuðk Ãkt[ îkhk þY ÚkE.
• 1870Lkk ÄkhkÚke ¼khíkeÞkuLku rMkrð÷ MkuðkLkkt ík{k{ MÚkkLkku {kxu MðefkhkÞk Ãkhtíkw íkuLkku y{÷ 1879Úke
ðkRMkhkìÞ ÷kuzo r÷xLkLkk Mk{ÞÚke ÚkÞku yu{ fne þfkÞ.
• 1886{kt [kÕMko yuxTMkLk yLku 1912{kt ÷kuzo R®÷øxLkLkk yæÞûkÃkË Lke[u rMkrð÷ MkuðkLke MkwÄkhýk {kxu
Ãkt[ Lke{kÞu÷k Ãkhtíkw «Úk{ rðïÞwØLku ÷eÄu íkuLkku y{÷ Lk ÚkÞku.
• 1923{kt ÷kuzo ðeMkfkWLx÷eLkk yæÞûkÃkË Lke[u Lke{kÞu÷ rMkrð÷ Mkuðk Ãkt[Lke ¼÷k{ýkuLku Mkhfkhu
Mðefkhe yLku
• 1926{kt rMkrð÷ MkuðfkuLke ¼híke {kxu fuLÿeÞ rMkrð÷ Mkuðk Ãkt[Lke MÚkkÃkLkk ÚkE.
• 1935{Lkk Äkhk{kt rMkrð÷ MkuðfkuLkk yrÄfkhkuLke MkwhûkkLke MkkÚku «ktíkeÞ fûkkyu Ãký rMkrð÷ Mkuðk Ãkt[Lke
MÚkkÃkLkk fhkE.
• 1947{kt yr¾÷ ¼khíkeÞ MíkhLke çku Mkuðkyku níke : ¼khíkeÞ MkLkËe Mkuðk yLku ¼khíkeÞ Ãkku÷eMk Mkuðk.
• yk{ rçkúrxþ {kuzu÷ðk¤e yk rMkrð÷ Mkuðk fkLkqLke yLku ðneðxe {k¤¾wt MÚkkÃkðk{kt WÃkÞkuøke çkLke.
• íku hksfeÞ íkxMÚkíkkðk¤e yLku ‘sLkhkr÷Mx {kuzu÷’ ðk¤e níke.
• íku{kt økwýð¥kkLkk ykÄkhu ¼híke, fkÞ{eÃkýwt, MkkuÃkkLkef ¢{, ÃkøkkhLkwt [ku¬Mk Äkuhý, çkZíke yLku
rMkrLkÞkurhxe yLku {urhxLkk Mk{íkku÷Lk Ãkh ¼kh, çkkuzo «Úkk WÃkh rðïkMk {qfLkkhe níke.
• yLÞ MktMÚkkykuLkku WËTrðfkMk (Evolution of Other Institutions) :
• ykÃkýLku rçkúrxþ ðkhMkk îkhk ykøk¤ òuE íku rMkðkÞLke yLÞ fux÷ef MktMÚkkyku Lke[u «{kýu níke :
(y) fuLÿeÞ Mkr[ðk÷Þ (Central Secretariat) :
• 1843Lkk ÄkhkÚke økðLkoh sLkh÷u ¼khík MkhfkhLkk Mkr[ðk÷ÞLku çktøkk¤ MkhfkhÚke y÷øk çkLkkÔÞwt.
• øk]n rð¼køk, Lkkýkt rð¼køk, ÷~fh yLku rðËuþ rð¼køkkuLke yk fuLÿeÞ Mkr[ðk÷Þ{kt h[Lkk fhkE.
• 1859{kt ÷kuzo fuLkªøku ¾kíkkfeÞ «Úkk Ëk¾÷ fhe yLku økðLkoh sLkh÷Lke Ãkrh»kËLkkt MkÇÞkuLku yuf fu íkuÚke
ðÄw ¾kíkkLke sðkçkËkhe MkkUÃkðkLkwt þY ÚkÞwt.

428
• 1905{kt ÷kuzo fÍoLkLkk Mk{Þ{kt Mkr[ðk÷ÞLkk f{o[kheykuLke MkuðkLke {wÆík Lk¬e ÚkE.
• 1905{kt hu÷ðu çkkuzoLke h[Lkk fhðk{kt ykðe.
• 1947{kt fuLÿeÞ Mkr[ðk÷ÞLkk rð¼køkkuLkk hksfeÞ ðzkykuLku «ÄkLk íkhefu yku¤¾ðkLkwt þY ÚkÞwt.
(çk) «ktíkeÞ ðneðx (Provincial Administration) :
• 1772{kt ðkuLko nu®MxøMku rsÕ÷k f÷uõxh fkÞko÷ÞLke MÚkkÃkLkk huðLÞw ðMkq÷kík {kxu yLku LÞkÞLke MÚkkÃkLkk
{kxu fhkE.
• 1786{kt {nuMkq÷e çkkçkíkkuLkk ðneðx {kxu y÷øk {nuMkq÷ çkkuzoLke h[Lkk fhkE.
• 1829{kt ÷kuzo çkuÂLxfu rsÕ÷k yLku «ktíkLkk ðneðxe Mktf÷Lk {kxu rzrðÍLk÷ fr{þLkhLkk fkÞko÷ÞLke
MÚkkÃkLkk fhe.
• 1792{kt ÷kuzo fkuLkoðku÷uMku f÷uõxhLkk rLkÞtºký Lke[u s{eLkËkhe ÚkkýuËkhLke «ÚkkLku hË fheLku Ëhkuøkk«Úkk
Ëk¾÷ fhe.
• 1861 ¼khík Ãkku÷eMk yrÄrLkÞ{ ðzu rsÕ÷kLkk Ãkku÷eMk íktºkLku f÷uõxhLkk rLkÞtºký Lke[u {qõÞwt. yk{,
Ãkku÷eMkíktºkLku y{ÞkorËík Mðíktºkíkk ykÃkðkLku çkË÷u “sLkhkr÷Mx” yuðk rMkrð÷ MkðoLxLke nMíkf
hkÏÞk.
• yksu Ãký LkkLkkt þnuhku{kt yk «Úkk [k÷w Au.
• yk «&™Lkk ÷k¼-økuh÷k¼ Au yLku íku ytøku Ãkku÷eMk yrÄfkheyku íkhVÚke Mkíkík rððkË WÃkÂMÚkík
fhðk{kt ykðu Au.
• ytíku íkku ynª Ãký Who should head the organisation Lkku s {wÆku Au.
(f) MÚkkLkeÞ ðneðxeíktºk (Local Administration) :
• ðíko{kLk ¼khíkLke þnuhe MÚkkLkeÞ Mkhfkh {nËTytþu rçkúrxþ Mk{Þ{kt WËT¼ð Ãkk{e Au.
• RMx RÂLzÞk ftÃkLkeLkk þkMkLk{kt ¼khík{kt Mkki«Úk{ {nkLkøkhÃkkr÷fk 1687{kt {ÿkMk{kt MÚkÃkkE níke.
• 1793Lkk yrÄrLkÞ{ ðzu {ÿkMk, f÷f¥kk yLku {wtçkE{kt BÞwrLkrMkÃk÷ ðneðxeíktºkLke MÚkkÃkLkk fhkE
níke.
• 1870Lkk ÷kuzo {uÞkuLkk «Míkkð îkhk MÚkkrLkf MðhkßÞLke yk MktMÚkkykuLku LkkýkfeÞ heíku MðkÞ¥k çkLkkððk
«ÞíLk ÚkÞku.
• 1882Lkk ÷kuzo heÃkLkLkk «Míkkð îkhk MÚkkrLkf MðhkßÞLke MktMÚkkyku{kt ÷kuf «ríkrLkrÄykuLke çknw{íkeLke
ÔÞðMÚkk fhkE íkuÚke íku{Lku ¼khíkLkk MÚkkrLkf MðhkßÞLkk rÃkíkk fnuðk{kt ykðu Au.
• yk «MíkkðLku ¼khíkLkk MÚkkrLkf MðhkßÞLke MktMÚkkLkku ‘{uøLkkfkxko’ fnuðk{kt ykðu Au.
429
• 1919Lkk {ku÷uo{eLxku MkwÄkhk{kt MÚkkrLkf MðhkßÞLke MktMÚkkLkk ¾kíkkLku nMíkktíkrhík çkLkkðe íkuLku ÷kufkuLku
sðkçkËkh çkLkkðkÞwt.
• fuLÿeÞ ÄkhkMk¼kyu 1924{kt fuLxkuL{uLx Äkhk îkhk ykðk rðMíkkhLkk y÷øk MÚkkrLkf ðneðxe yuf{
çkLkkÔÞk.
• 1935{kt MÚkkrLkf MðhkßÞLku «ktíkeÞ rð»kÞLke ÞkËe{kt {qfðk{kt ykÔÞku.
• yk{ rçkúrxþ þkMkLku ¼khíkLke þnuhe MÚkkrLkf MkhfkhkuLkk MkwáZ {k¤¾kLku rðfMkkððk{kt yøkíÞLkwt
ÞkuøkËkLk ykÃÞwt yu{ fne þfkÞ.
• LkkýkfeÞ ðneðx (Financial Administration) :
• ¼khík{kt 1860{kt ytËksÃkºk«Úkk Ëk¾÷ fhðk{kt ykðe níke.
• ÷kuzo{uÞkuLkk Mk{Þ{kt rçkúrxþ «ktíkku {kxu LkkýkfeÞ ðneðxLku rðfurLÿík fhðk{kt ykÔÞku.
• ¼khík{kt hu÷ðu {kxu {kuxe LkkýkfeÞ ÔÞðMÚkkLke sYh Ãkzíkkt yufðÚko Mkr{íkLke ¼÷k{ýÚke 1921Úke
hu÷ðuLkwt y÷øk ytËksÃkºk çkLkkððk{kt ykÔÞwt.
• 1921{kt fuLÿ{kt ònuh rnMkkçk Mkr{ríkLke h[Lkk ÚkE yLku ¼khíkLke fuLÿeÞ ÄkhkMk¼kyu 1935{kt rhÍðo
çkìLfLke MÚkkÃkLkk fhe.
• xqtf{kt LkkýkfeÞ ðneðxLke árüyu Ãký ¼khíkLku rçkúrxþhkuyu ©uc ðkhMkku ykÃÞku Au.
• yk{ rçkúrxþ ðkhMkkLke Mk{økú heíku {w÷ðýe fheyu íkku yksu Ãký Úkkuzk½ýk VuhVkh MkkÚku rçkúrxþ
ðneðxe «ÚkkLkku «¼kð ¼khíkLkk ònuh ðneðx WÃkh yfçktÄ sýkÞ Au.
• y÷çk¥kMk yk ðkhMkk ytøku fux÷kf rððkË Mktf¤kÞu÷k Au.
• rçkúrxþhku þkMkf níkk ßÞkhu Mðíktºk ¼khíkLkk ÷kufþkne {k¤¾k{kt rçkúrxþ ðkhMkkLku fkhýu WÃkÂMÚkík
Úkíke íkw{khþkne yLku ÷kuf«ríkrLkrÄíðLku ykuAwt {n¥ðLkku {wÆku WÃkÂMÚkík fhkÞ Au.
• y÷çk¥k, íku Mkk{u nS rðþk¤ Vu÷kðkðk¤k rþûký yLku yLÞ ûkuºku yÕÃk rðfkMkLku fkhýu yíÞtík
WËkhðkËe ÷kufþkne ykx÷k {kuxk Ëuþ {kxu yLÞ «&™ku MkSo þfu íku Ãký {wÆku hnu÷ku Au.
• ¼khíkeÞ ðneðxeíktºkLkku çktÄkhýeÞ MktË¼o (Constitutional Context of Indian Administration)
:
• fkuE Ãký ðneðxe ÔÞðMÚkk WÃkh íkuLkk hkßÞçktÄkhýLkku [ku¬Mk «¼kð nkuÞ Au.
• yu árüyu rð[kh fheyu íkku ¼khíkLkwt hkßÞçktÄkhý Mkkðo¼ki{ ÷kufþkne «òMk¥kkf, Mk{ksðkË Mk{ks
yLku rçkLkMkkt«ËkrÞfíkkLke h[LkkLkk ykËþkuo ykÃkLkkh Au.
• çktÄkhýLkk yk{w¾{kt ‘Mk{ksðkËe’ yLku ‘rçkLkMkkt«ËkrÞf’ þçËku 42{k MkwÄkhk îkhk 176{kt W{uhkÞk
níkk.

430
• 1947Lkku Äkhku ÃkMkkh Úkíkkt íkuLku Mkkðo¼ki{íð «kÃík ÚkÞwt níkwt.
• zkì. hksuLÿ«MkkË íkuLkk yæÞûk níkk yLku zkì. çke.ykh. yktçkuzfh çktÄkhýLke ¾hzk Mkr{ríkLkk yæÞûk
níkk.
• çktÄkhýMk¼kLku ykÃkýwt çktÄkhý ½zíkkt 2 ð»ko, 11 {kMk yLku 18 rËðMk ÷køÞk níkk.
• 26 LkðuBçkh 1949Lkk hkus yk çktÄkhýLkku Mðefkh ÚkÞku níkku yLku 26{e òLÞwt. 1950Lkk hkus y{÷{kt
ykÔÞwt níkwt.
• íku rðï{kt MkkiÚke {kuxkt çktÄkhýku{kLkwt yuf Au suLke MÚkkÃkLkk Mk{Þu íkuLkk 22 ¼køk, 395 f÷{ku yLku 8
yLkwMkqr[ níke.
• nk÷{kt íku{kt 24 ¼køk, 450 f÷{ku yLku 12 yLkwMkqr[yku Au.
• ¼khíkeÞ ðneðxíktºkLkkt çktÄkhýeÞ MktË¼oLku ykÃkýu Lke[u «{kýu Mk{S þfeyu :
1. MktMkËeÞ Mkhfkh (Parliamentary Goverrnment) :
• ¼khíkLkwt çktÄkhý fuLÿ yLku hkßÞku{kt çktLku Míkhu MktMkËeÞ «ÚkkLke MÚkkÃkLkk fhu Au. MktMkËeÞ Mkhfkh
furçkLkux Mkhfkh yLku sðkçkËkh MkhfkhLku Lkk{u yku¤¾kÞ Au.
• ykÃkýu MktMkËeÞ Mkhfkh rçkúrxþ {kuzu÷Lku ykÄkhu Mðefkhe Au.
• su «{kýu ykÃkýu íÞkt Lkk{Lke fu çktÄkhýeÞ fkhkuçkkhe hk»xÙÃkrík Ähkðu yuAu yLku ðkMíkrðf fkhkuçkkhe
ðzk«ÄkLk MkrníkLkwt «ÄkLk{tz¤ Ähkðu Au.
• yk «ÄkLk{tz¤Lke h[Lkk ÄkhkMk¼kLkk çknw{íke Ãkûk fu çknw{íke {kuh[k fu òuzkýLkk LkuíkkLku hk»xÙÃkrík
ðzk«ÄkLk çkLkðk yk{tºký ykÃku íÞkhu ÚkkÞ Au.
• «ÄkLk{tz¤ Lkeríkrð»kÞf çkkçkíkku {kxu ÄkhkMk¼kLku MktÞwõík heíku sðkçkËkh Au.
• ÄkhkMk¼kLkku rðïkMk ò¤ðu íÞkt MkwÄe s «ÄkLk{tz¤ Mk¥kk WÃkh hne þfu Au.
• çkeS çkksw çknw{íke Ãkûk fu òuzkýLkk Lkuíkk íkhefu ðzk«ÄkLk hk»xÙÃkríkLku ÷kufMk¼k {wÆík Ãknu÷k çkh¾kMík
fheLku Lkðe [qtxýeyku Þkusðk Mk÷kn ykÃke þfu Au.
2. Mk{ðkÞe «Úkk (Federal System) :
• ¼khíkLkwt çktÄkhý ‘Mk{ðkÞíktºk’ þçËLkku WÃkÞkuøk fÞko ðøkh Mk{ðkÞtºke MkhfkhLke ÔÞðMÚkk ykÃku Au,
su{kt –
(y) Mk{fûk Mkhfkhku (Equal Governments) : fuLÿ Míkhu Mkt½ Mkhfkh yLku yuf{ hkßÞ fûkkyu hkßÞ
Mkhfkh yu{ çku Mk{ktíkh Mkhfkhku nkuðk Aíkkt Mkt½ MkhfkhLku [rZÞkíkwt MÚkkLk, fxkufxe Mk{ÞLke fuLÿLku
rðþu»k Mk¥kkyku ¼khíkLke «ÚkkLku yÄo Mk{ðkÞíktºke çkLkkðu Au.
431
(çk) Mk¥kkrð¼ksLk (Division of Power) : çktÄkhý îkhk fuLÿÞkËe{kt 97 rð»kÞku, hkßÞðkËe{kt 66 yLku
MktÞwõík ÞkËe{kt 47 rð»kÞku Au.
• Aíkkt fkuE rð»kÞ çkkfe nkuÞ íkku íku fuLÿLku MkkUÃkkÞu÷ Au.
(f) ÷ur¾ík yLku fXeLk çktÄkhý (Written and Rigid Constition) : ¼khíkLkwt çktÄkhý ÷ur¾ík Au.
• íku{kt Mk{ðkÞíktºkLke çktLku MkhfkhLkk yrÄfkhûkuºk rLkrùík Au.
• ðÄw{kt çktÄkhý{kt su çkkçkíkku Mk{ðkÞíktºkLku MÃkþuo Au íku{kt MkwÄkhku fXeLk çkLkkðkÞku Au.
• íku{kt fuLÿ WÃkhktík çknw{íke hkßÞkuLke {tsqhe sYhe Au.
(z) çktÄkhýLke MkðkuoÃkrhíkk (Soverignty of Constitution) : ¼khík{kt Mk{ðkÞíktºkLke çktLku MkhfkhkuLku
Mk{fûk MÚkkLk ykÃkLkkh çktÄkhý MkðkuoÃkhe Au.
(R) Mkðkuoå[ yËk÷ík (Superime Court) : çktÄkhýu fuLÿ yLku hkßÞkuLku ÷ur¾ík heíku Mk¥kk ðnU[e nkuðk
Aíkkt MkhfkhLke fk{økehe Ëhr{ÞkLk çktLku ðå[u {ík¼uËku Q¼k ÚkE þfu Au.
• ßÞkhu fuLÿ yLku yuf{ hkßÞ fu hkßÞ-hkßÞ ðå[u {ík¼uË Q¼k ÚkkÞ íÞkhu íkuLkwt rLkhkfhý ÷kððkLke
Mk¥kk Mkðkuoå[ yËk÷íkLku MkkUÃkðk{kt ykðe Au.
(W) fkÞ{e òuzký (Permanent Affiliation) : ¼khíkLkk Mk{ðÞkíktºk{kt òuzkÞu÷kt hkßÞkuLkwt òuzký
fkÞ{e Au.
• íku{ktÚke y÷øk ÚkðkLkkufkuE ½xfLku yrÄfkh LkÚke íku{s fkuE ½xfLku Mk{ðkÞíktºk{ktÚke Ëqh fhe þfkÞ
íku{ LkÚke.
3. fuLÿ-hkßÞ ÄkhkfeÞ MktçktÄku (Central-State Legislative Relations) :
• ¼khík{kt çktÄkhýe f÷{ 245 Úke 255 fuLÿ yLku hkßÞLkk MktçktÄkuLku rLkrùík fhu Au.
• fuLÿ Mkhfkh Mkt½ÞkËe yLku MktÞwõík ÞkËeLkk rð»kÞku WÃkh fkÞËku ½zu Au.
• fxkufxeLkk Mk{Þu hkßÞðkËeLkk rð»kÞku WÃkh Ãký fkÞËk ½zðkLke Mk¥kk {u¤ðu Au.
• y÷çk¥k Mkk{kLÞ Mktòuøkku{kt hkßÞðkËeLkk rð»kÞku WÃkh fkÞËk ½zðkLke Mk¥kk {kºk yuf{ hkßÞ
MkhfkhLku nkuÞ Au.
• MktÞwõík ÞkËeLkk fkuE rð»kÞ WÃkh yuf{ hkßÞu fkÞËku ½zâku nkuÞ yLku íku s rð»kÞ WÃkh fuLÿ fkÞËku
½zu íkku fuLÿLkku fkÞËku y{÷{kt hnu Au.
• òu fu MktÞwõík ÞkËeLkk fkuE rð»kÞ WÃkh fkÞËku Ãknu÷kt yuf{ hkßÞLku hk»xÙÃkríkLke {tsqhe {u¤ðu÷e nkuÞ
íkku íkuLkku fkÞËku fuLÿLkk MktÞwõík ÞkËe ÃkhLkk íku s rð»kÞLkk fkÞËkLke rðhwØ síkku nkuÞ íkkuÃký yuf{
hkßÞLkku fkÞËku hË Úkíkku LkÚke.

432
• fuLÿ õÞkhu hkßÞðkËeLkk rð»kÞ WÃkh fkÞËku ½ze þfu íkuðku rð[kh fheyu íkku sýkþu fu –
• çktÄkhýLke f÷{ 249 Lke[u hkßÞMk¼kLkk nksh yLku {ík ykÃkLkkh MkÇÞkuLke 2/3 çknw{íke ‘hk»xÙÃkrík’
{kxu hkßÞðkËe Ãkh fkuE fkÞËku ½zðkLkku ykøkún fhu íkku fuLÿ Mkhfkhu ½zu÷ fkÞËku yuf ð»ko {kxu çkLke
þfu. çkeò ð»ko {kxu íkuLke sYh sýkÞ íkku íkuLku VheÚke ÃkMkkh fhðkLkku hnu Au.
• f÷{ 250 Lke[u ¼khík fu íkuLkk fkuE yuf ¼køk {kxu fxkufxeLkk Mk{Þu fuLÿ hkßÞðkËeLkk rð»kÞ Ãkh
fkÞËku ½ze þfu Au. yk òuøkðkE Lke[uLkku fkÞËku fxkufxe ÃkAe A {kMk MkwÄe [k÷w hne þfu Au.
• çku fu íkuÚke ðÄw hkßÞkuLke ÄkhkMk¼k hkßÞðkËeLkk fkuE rð»kÞ Ãkh fkÞËku ½zðkLke fuLÿLku {ktøkýe fhu
íkku íku fkÞËku ½ze þfu Au.
• yktíkhhk»xÙeÞ fhkh fu Mktr½ {kxu sYh Ãkzu íkku fuLÿ hkßÞðkËeLkk fkuE Ãký rð»kÞ Ãkh fkÞËku ½ze þfu
Au.
• ßÞkhu fkuE hkßÞ{kt çktÄkhý «{kýu Mkhfkh [k÷e þfu íku{ LkÚke íkuðk hkßÞÃkk÷Lkk ynuðk÷Lku ykÄkhu
fxkufex ònuh fhkÞ íkku MktMkË íku hkßÞ{kt ÄkhkMk¼k ðíke fkÞËk ½ze þfu Au.
• fuLÿ-hkßÞ ðneðxe MktçktÄku (Centre-State Administrative Relation) :
• fuLÿ yLku yuf{ hkßÞkuLkk ðneðxe MktçktÄku MkV¤ heíku [k÷u íku {kxu ¼khíkLkk çktÄkhýu MÃküíkk fhu÷e
Au.
• ¼khík{kt çktLku fûkkLke Mkhfkhku {kxu ðneðxeíktºk yuf s Au.
• fuLÿ MkhfkhLku sYh sýkÞ íkku íku ÃkkuíkkLke ðneðxe sðkçkËkhe hkßÞLkk yrÄfkheykuLku MkkUÃke þfu Au.
• çktÄkhý «íÞuf hkßÞLku íkuLke f{o[khe Mk¥kkLkku y{÷ MktMkËLkk fkÞËkLku yLkwYÃk fhðk ykËuþ ykÃku
Au.
• yk {kxu fuLÿeÞ fkhkuçkkhe hkßÞLku ykËuþ ykÃke þfu Au.
• fuLÿLkk fkÞËkLkk y{÷ {kxu fuLÿ hkßÞkuLkk yrÄfkhekuLku sðkçkËkhe MkkUÃke þfu Au.
• yuf{ hkßÞ{ktÚke ÃkMkkh Úkíke hu÷ðuLkk hûký {kxu fuLÿ hkßÞLku ykËuþ ykðe þfu Au.
• hk»xÙeÞ fu ÷~fhe {n¥ðLkkt MktËuþkÔÞðnkhLkkt MkkÄLkkuLke ò¤ðýe {kxu fuLÿ hkßÞLku ykËuþ ykÃke þfu
Au.
• 42{k çktÄkhýeÞ MkwÄkhk Lke[u fuLÿLku sYh sýkÞ íkku hkßÞLke Mkt{rík rðLkk hkßÞ{kt fuLÿeÞ Ãkku÷eMk
Ë¤ {kuf÷e þfu Au.
• çktÄkhýLke f÷{ 263 Lke[u hk»xÙÃkrík fuLÿ yLku yuf{ hkßÞku yÚkðk hkßÞ-hkßÞ ðå[uLkk {ík¼uËLkk
rLkðkhý {kxu yktíkhhkßÞ Mkr{rík Lke{e þfu Au.
• yk Mkr{rík yuf{ hksÞku{kt ÃkhMÃkh {ík¼uË Q¼k ÚkkÞ íkku íkÃkkMk fhe Mk÷kn ykÃku Au.
433
• ð¤e fuLÿ yLku yuf{ hkßÞ fu yuf{ hkßÞku{kt Mk{kLk rníkku {kxu rð[khrðrLk{Þ fhu Au.
• WÃkhktík ònuh ðneðxe «ð]r¥kykuLkk Mktf÷Lk {kxu Ãký Mkq[Lkku ykÃke þfu Au.
• 1990{kt hk»xÙÃkríkLku ykðe yktíkhhkßÞ Mkr{ríkLke h[Lkk MkhfkrhÞk Ãkt[Lke ¼÷k{ýku «{kýu fhu÷e
Au.
• yk Mkr{ríkLkk [uh{Lku ðzk«ÄkLk Au.
• íkuLkk MkÇÞ íkhefu ík{k{ yuf{ hkßÞkuLkk {wÏÞ-«ÄkLkku, fuLÿ «ËuþkuLkk ðneðËËkhku yLku øk]n«ÄkLk
Mkrník fuLÿLkk A «ÄkLkku Au.
• Mkk{kLÞ heíku yk Mkr{rík yuf ð»ko{kt ºký ðkh {¤u Au.
• hkßÞ ÃkwLk: h[Lkk yrÄrLkÞ{ 1956 Lke[u ËuþLkk Ãkkt[ ÍkuLk økýe Ãkkt[ ÍkuLk÷ Mkr{ríkykuLke Ãký h[Lkk
fhe Au.
• fuLÿ-hkßÞ LkkýkfeÞ MktçktÄku (Centre-State Finanicial Relation) :
• ¼khíkLkk çktÄkhýu LkkýkfeÞ ÔÞðMÚkkLkwt {n¥ð òuíkkt fuLÿ yLku yuf{ hkßÞku ðå[u LkkýkfeÞ MkkÄLkkuLke
ðnU[ýe íkku MÃkü heíku fhe s Au íku WÃkhktík [ku¬Mk Mk{Þu ÃkwLk: ðnU[ýe {kxu LkkýktÃkt[Lke òuøkðkE
Ãký fhe Au.
• ¼khíkLkk çktÄkhýLku fuLÿLku ykðfðuhku, sfkíkðuhku, ¾ktz íkÚkk ík{kfw suðe [eòu ÃkhLkku WíÃkkËLk fh,
[÷ý yLku xtfþk¤ îkhk Úkíke ykðf, hu÷ðu, íkkh-xÃkk÷ yLku xur÷VkuLk íktÿ îkhk Úkíke ykðf, ònuh
ÞkusLkkyku{ktÚke «kÃík ykðf, hk»xÙeÞf]ík, WãkuøkkuLkk LkVkLke ykðf (òufu ònuh WãkuøkkuLke ¾kux òuíkkt
2000-2001{kt Mkhfkhu íku{ktÚke zeMkRLðuMx{uLx þY fhðwt Ãkzâwt Au.)
• Ëtz fu sÃíke îkhk Úkíke ykðf ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• yuf{ hkßÞkuLkkt LkkýkfeÞ MkkÄLkku òuEyu íkku ðu[kýðuhku, s{eLk {nuMkq÷, ¾uík WíÃkkËLk ÃkhLkk
fhðuhk, ðkhMkkðuhku, ÄtÄk-hkusøkkh ÃkhLkku ðuhku, {LkkuhtsLk ðuhku, Þkºkk¤w ðuhku, MxuBÃk ðuhku, {kusþku¾Lke
ðMíkwyku ÃkhLkku ðuhku, rðãwíkðuhku, ðknLkðuhku suðe çkkçkíkkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• fuLÿ yLku yuf{ hkßÞ MkhfkhLku ÃkkuíkkLkk rð»kÞku WÃkh fhðuhk Lkkt¾ðkLke, ðÄkhðkLke, ½xkzðkLke fu
hË fhðkLke Mk¥kk Au.
• fuLÿ yLku yuf{ hkßÞku ðå[u LkkýkfeÞ MkkÄLkkuLke Vk¤¤ýe {kxu ºký heíkku {wÏÞ Au : (y) fuLÿ Mkhfkh
îkhk Lkkt¾ðk{kt yLku W½hkððk{kt ykðíkk ðuhk fu su hkßÞkuLku ykÃkðk{kt ykðu Au íku{kt ¾uíkeðkze
rMkðkÞLke r{÷fík ÃkhLkku ðkhMkËkhku, hu÷ðuLke rxrfx yLku Lkqh ÃkhLkku ðuhku, nðkE yLku s¤{køkuo Úkíke
{wMkkVhe yLku {k÷Lke nuhVuh WÃkhLkku ðuhku, ík{kfw suðe [eòu ÃkhLke ykçkfkhe sfkík, ðíko{kLkÃkºkkuLkk
rðrLk{Þ íkÚkk ònuh¾çkh suðe çkkçkíkkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.

434
(çk) fuLÿ Mkhfkh îkhk Lkkt¾ðk{kt ykðíkk nkuÞ Ãkhtíkw yuf{ hkßÞku îkhk W½hkðkíkk yLku ¾[koíkk nkuÞ íkuðk
ðuhk{kt MkkIËÞo «MkkÄLkkuLke ðMíkwyku ÃkhLkku fh yLku Ëðkyku ÃkhLke sfkíkkuLkku Mk{kðþu ÚkkÞ Au.
(f) fuLÿ Mkhfkhk îkhk Lkkt¾ðk{kt yLku W½hkððk{kt ykðíkk Ãký fuLÿ yLku hkßÞku ðå[u ðnU[ðk{kt ykðíkk
ðuhk{kt fux÷ef ðMíkwykuLkk WíÃkkËLk ÃkhLkk ðuhk yLku rçkLk¾uíkerð»kÞf ykðf Ãkh Lkt¾kÞu÷ fhðuhk nkuÞ
Au.
• ¼khíkLkk çktÄkhýLke f÷{ 280 Lke[u ¼khíkLkk hk»xÙÃkrík Ëh Ãkkt[ ð»kuo LkkýktÃkt[Lke rLk{ýqf fhu Au.
• Ãkt[ fhðuhkLke Vk¤ðýe, yLkwËkLk yLku íkuLku rð[khýk {kxu MkkUÃkkÞu÷ yLÞ çkkçkíkkuLkku yÇÞkMk fheLku
ynuðk÷ ykÃku Au.
• LkkýktÃkt[Lkk yk ynuðk÷Lke ¼÷k{ýku «{kýu MktMkË Ëh ð»kuo LkkýkfeÞ MkkÄLkku, yLkwËkLk ðøkuhu Lk¬e
fhe yuf{ hkßÞkuLku ykÃku Au.
• Ãkt[u hkßÞkuLku Vk¤ððk{kt ykðíkk Lkkýkt{kt Mkíkík ðÄkhku fÞkuo Au.
• yk{ Aíkkt fÕÞkýfkhe «ð]r¥kyku yLku ðneðxe¾[o ÃkkA¤ Úkíkk çkuVk{ ¾[ko, fwËhíke ykVíkku,
ykíktfðkË Mkk{u fkÞËku yLku Mk÷k{íke suðk «&™kuLku ÷eÄu yuf{ hkßÞkuLke LkkýkfeÞ ¾U[ ðÄe Au.
• ykurhMMkk{k, rçknkh, ykMkk{, sB{wfk~{eh suðkt ykŠÚkf heíku ÃkAíkk hkßÞku fuLÿLke MknkÞ yLku ÷kuLkku
{kxu ðkhtðkh ykr©ík hnu Au.
• çkksw Ãktòçk suðkt Mk{]Ø hkßÞku MkMíke ÷kufr«Þíkk {kxuu ¾uzqíkkuLku {Vík ðes¤eLke [qtxýeøkík ònuhkík
fhLkkh yfk÷e Mkhfkh nk÷{kt ykðk Ãkøk÷kLku ÷eÄu fuLÿ ÃkkMku ðÄw LkkýkfeÞ MkkÄLkku {kxu Ëçkký fhu
Au.
• Ãkkuíku LkkýkfeÞ MkkÄLkku Q¼k fhðkLku çkË÷u yfk÷e Mkhfkh suðk ÷kufhtsf Ãkøk÷k fuLÿ MkkÚkuLkk
LkkýkfeÞ MktçktÄku{kt yMktíkku»k ÃkuËk fhu Au.
• çkeS çkkS yuðe Ãký xefk ÚkkÞ Au fu fuLÿ ÃkkMku ðÄw ykŠÚkf MkkÄLkku Au su hkßÞkuLku ykurþÞk¤kt çkLkkðu
Au.
• LkkýkfeÞ MkkÄLkkuLke ðnU[ýe yu Mkíkík rððkËLkku {wÆku hnu÷ Au.
• ¼khíkLkwt çktÄkhý y{urhfLk çktÄkhý sux÷wt WËkh heíku Vuzh÷ LkÚke íkuðku {wÆku Ãký hsq fhkÞ Au.
• Lkðe yÚkoLkeríkLkk y{÷Lkk MktË¼uo fuLÿ yLku yuf{ hkßÞku ðå[uLkk LkkýkkfeÞ MktçktÄku {kxu MkhfkrhÞk
Ãkt[Lke ¼÷k{ýkuÚke Ãký ykøk¤ rð[kh fhðku Ãkzu íkuðe ÂMÚkrík Au.
• nk÷{kt çktÄkhý Mk{eûkk Ãkt[ yuf{ hkßÞkuLkk ykŠÚkf MktçktÄku ytøku çktÄkhýeÞ òuøkðkEykuLku íkÃkkMke
hnu÷ Au.
• {q¤¼qík yrÄfkhku (Fundamental Rights) :
435
• ¼khíkLkk çktÄkhýLkk ¼køk 3{kt 12 Úke 35 ykŠxf÷Lke ðå[u {q¤¼qík yrÄfkhkuLkku WÕ÷u¾ Au.
• {q¤¼qík yrÄfkhku hksfeÞ ÷kufþkneLkk ykËþoLku {qŠík{ík fhðk{kt ÔÞÂõíkLkk ÔÞÂõíkLkk rðfkMk {kxu
yLku ðneðxeíktºkLke ykÃk¾wËeLku yxfkððk{kt WÃkÞkuøke çkLku Au.
• ¼khíkLkk çktÄkhý{kt 7 {q¤¼qík yrÄfkhku ykÃkðk{kt ykÔÞk Au : (1) Mk{kLkíkkLkku yrÄfkh - Right
to Equality (2) MðíktºkkLkku yrÄfkh - Right to Freedom (3) þku»ký Mkk{uLkku yrÄfkh Right against
Exploitation (4) ÄkŠ{f MðkíktºÞLkku yrÄfkh - Right to Freedom of Religion (5) MkktMf]ríkf yLku
fu¤ðýerð»kÞf yrÄfkhku - Cultural and Educational Right (6) r{÷fíkLkku yrÄfkh - Right to
Property (7) çktÄkhýeÞ R÷kòuLkku yrÄfkh Right to Constitutional Remedies.
• òufu r{÷fíkLkk yrÄfkhLku 44{kt çktÄkhýeÞ MkwÄkhk ðzu 1978{kt {q¤¼qík yrÄfkhkuLke ÞkËe{ktÚke Ëqh
fhðk{kt ykÔÞku Au.
• {q¤¼qík yrËfkheykuLkk ¼tøk çkË÷ Lkkøkrhf Mkðkuoå[ yËk÷ík hûký {ktøke þfu Au.
• yk yrÄfkhku ònuh rníkLku LkwfMkkLk Lk ÚkkÞ íku heíku Lkkøkrhfu ¼kuøkððkLkk Au.
• fxkufxe Mk{Þu hk»xÙÃkrík çktÄkhýeÞ R÷ks MktçktÄe yrÄfkhLku {w÷íkðe hk¾e þfu Au.
• hksLkeríkLkk {køkoËþof rMkØktíkku (Directive Principles of State Policy) :
• ykÞ÷uoLzLkk çktÄkhý ÃkkMkuÚke ykÃkýu hksLkeríkLkk {køkoËþof rMkØktíkkuLkku ÏÞk÷ {u¤ðu÷ku Au.
• çktÄkhýLkk 4Úkk ¼køk{kt 36 Úke 51 f÷{ku{kt yk rMkØktíkkuLkku WÕ÷u¾ fÞkuo Au.
• yk rMkØktíkku hkßÞðneðx {kxu {køkoËþoLk Ãkqhwt Ãkkzu Au.
• íkuLkk y{÷ {kxu MkhfkhLku yËk÷ík{kt Ãkzfkhe þfkíke LkÚke.
• yk{ yk rMkØktíkkuLkwt fkLkqLke {n¥ð LkÚke.
• yk rMkØktíkkuLkk y{÷Úke çktÄkhýLkk yk{w¾{kt hsq ÚkÞu÷ ÷kufþkneLkk ykËþkuoLku hksfeÞ, ykŠÚkf
yLku Mkk{krsf ûkuºku {qŠík{tík fhe þfkÞ Au.
• hksLkeríkLkk su {køkoËþof rMkØktíkku MkhfkhLku hkßÞLkk yktíkrhf þkMkLk {kxu {køkoËþoLk ykÃku Au íku{kt
Mºke yLku Ãkwhw»kLku Mk{kLk ðuíkLk, WíÃkkËLkLkkt MkkÄLkkuLkwt fuLÿefhý yxfkððwt, ©{SðeykuLkwt MðkMÚÞ
çkøkzu íkuðe «ð]r¥kykuLkwt rLkÞtºký, çkk¤fku yLku ÞwðkLkkuLkk þku»ký Mkk{u hûký, økúk{SðLkLkk rðfkMk
{kxu økúk{Ãkt[kÞíkkuLku ðÄw MðkÞ¥kíkk, ð]ØkðMÚkk, {ktËøke yLku çkufkhe{kt ykŠÚkf {ËË, ¾uík-Wãkuøkku
yLku ÃkþwMktðÄoLkLku ykÄwrLkf íkÚkk ði¿kkrLkf çkLkkððkLkk «ÞíLkku fhðk, WÃkhktík Mkk{krsf yLku MkktMf]ríkf
ûkuºku {kxu 14 ð»koLke ðÞ MkwÄeLkk çkk¤fkuLku {Vík yLku VhrsÞkík fu¤ðýe, fuVe Ãkeýkt Ãkh «ríkçktÄ {qfe
ònuh ykhkuøÞ ò¤ððwt, ÃkAkík òríkyku yLku ðøkkuoLkk rþûkýLke òuøkðkE, yiríknkrMkf yLku hk»xÙeÞ
M{khfku, f]ríkyku yLku MÚk¤kuLkk çkøkkz, rðf]rík fu rðLkkþ yxfkððku.

436
• fkÞËkLkk þkMkLkLke MÚkkÃkLkk {kxu ðneðxíktºkÚke LÞkÞíktºkLku y{÷ Ãkkzðwt òuEyu.
• hkßÞLkk yktíkhhk»xÙeÞ hksfkhý{kt fuðe ¼qr{fk nkuðe òuEyu íkuLkwt {køkoËþoLk ykÃkíkk yk rMkØktíkku
sýkðu Au fu þktrík yLku Mk÷k{íke ò¤ððkLkk «ÞíLkku, çkeò Ëuþku MkkÚku LÞkÞe økkihð¼Þko MktçktÄku,
yktíkhhk»xÙeÞ fhkhku yLku fkÞËkLku {kLk ykÃkðwt íkÚkk yktíkhhk»xÙeÞ fhkhku yLku fkÞËkLku {kLk ykÃkðwt
íkÚkk yktíkhhk»xÙeÞ rððkËkuLkku Wfu÷ ÷ðkËÚke ÷kððk «ÞíLk fhðku òuEyu.
• yk rMkØktíkkuLkku y{÷ fhðku yu hkßÞLke Lkiríkf Vhs økýkE Au. ðeíku÷kt ð»kkuoLkku rð[kh fheyu íkku
«íÞuf Mkhfkhu yk yktíkrhf yLku çkkÌk hksLkeríkLkk {køkoËþof rMkØktíkkuLkk y{÷ {kxu «ÞíLk fÞkuo Au.
• yk{ Aíkkt íkuLkk y{÷Lke rËþk{kt nsw ½ýwt fhðkLktwt çkkfe Au.
• {q¤¼qík (Fundamental Duties) :
• ¼khíkLkk çktÄkhýeÞ {q¤¼qík ËMíkkðus{kt {q¤¼qík VhòuLkku WÕ÷u¾ Lk níkku.
• 1976{kt Mðýo®Mkøk Mkr{ríkLke ¼÷k{ýÚke 42{k çktÄkhýeÞ MkwÄkhk îkhk íkuLku çktÄkhý{kt W{uhðk{kt
ykðe Au.
• yk {q¤¼qík Vhòu{kt
• çktÄkhýLku ðVkËkh hnuðwt, íkuLkk ykËþkuo yLku MktMÚkkyku, hk»xÙæðs yLku hk»xÙøkeíkLkku ykËh fhðku.
• Mðíktºkíkk {kxuLke hk»xÙeÞ ÷zíkLku «uhýk ykÃkLkkh Wå[ ykËþkuoLku ÓËÞ{kt Mkt½hðk íkÚkk íkuLku yLkwMkhðwt.
• ¼khíkLkk Mkkðo¼ki{íð, yufíkk yLku y¾trzíkíkkLkwt Mk{ÚkoLk yLku hûký fhðwt.
• ËuþLkwt hûký yLku MkuðkLkwt, sYh Ãkzu fhðe.
• ÄkŠ{f, ¼k»kkfeÞ yLku «kËurþf {ík¼uËkuÚke Ãkh hne ¼khíkLkk ík{k{ ÷kufku{kt MktðkrËíkk MÚkkÃkðe íkÚkk
¼úkík]¼kð fu¤ððku yLku MºkeykuLkk økkihðLku nkrLkfíkko ÔÞðnkhkuLkku íÞkøk.
• ykÃkýe MktÞkursík MktMf]íkLkk Mk{]Ø ðkhMkkLku MkL{kLkðku íkÚkk íkuLkwt hûký fhðwt.
• ðLkku, Mkhkuðhku, LkËeyku íkÚkk ðLÞ «kýeyku Mkrník fwËhíke ÃkÞkoðhýLkwt hûký íkÚkk MkwÄkhýk yLku Sðku
«íÞu yLkwftÃkk.
• ði¿kkrLkf {kLkMk, {kLkðíkkðkË, rs¿kkMkkð]r¥k íkÚkk MkwÄkhýkLke ¼kðLkk fu¤ððe.
• ònuh r{÷fíkkuLkwt hûký yLku ®nMkkLkku íÞkøk.
• hk»xÙ Ãkwwhw»kkÚko yLku rMkrØLkk Wå[íkh íkçk¬kyku ¼ýe Mkíkík «økríkþe÷ hnu íku {kxu ÔÞÂõíkøkík yLku
Mkk{qrnf «ÞíLk fhðk.
• yk 10 VhòuLkk ¼tøk çkË÷ Mðýo®Mkøk Mkr{ríkyu MkòLke Ãký ¼÷k{ý fhe níke, Ãkhtíkw íkuLkku Mðefkh
fhkÞku ™Úke.
437
• yk VhòuLkk y{÷ {kxu yËk÷ík{kt sE þfkíkwt LkÚke.
• fux÷kf yÇÞkMkwyku íkku çktÄkhý{kt yk VhòuLku Mkk{u÷ fhðkLke çkkçkíku s ÞkuøÞ økýkíkk LkÚke.
• hk»xÙÃkrík (The President) :
• ¼khíku MktMkËeÞ ÷kufþkne Mðefkhe nkuðkÚke ynª {wÏÞ fkhkuçkkheLkk çku «fkh Au : çktÄkhýeÞ fu Lkk{Lke
fkhkuçkkhe yLku ðkMíkrðf fkhkuçkkhe.
• ¼khíkLkk hk»xÙÃkrík çktÄkhýeÞ fkhkuçkkhe økýkÞ Au.
• çktÄkhýLke f÷{ 74 «{kýu hk»xÙÃkrík ÃkkuíkkLke fkhkuçkkhe rð»kÞf Mk¥kk «ÄkLk{tz¤Lke MknkÞíkk yLku
[[korð[khýkÚke fhu íku{ sýkððk{kt ykÔÞwt Au.
• [qTtxýe yLku ÃkËíÞkøk (Election and Removal) :
• hk»xÙÃkríkLke [qtxýe yuðk {íkËkh{tz¤ îkhk ÚkkÞ Au su{kt (y) MktMkËLkkt çktLku øk]nkuLkk [qtxkÞu÷k MkÇÞku
(çk) hkßÞkuLke rðÄkLkMk¼kykuLkk [qtxkÞu÷k MkÇÞku nkuÞ Au.
• íku{Lke [qtxýe yuf{ík ÃkrhðíkoLk ÃkØrík îkhk ÞkuøÞ «{kýMkh ÃkØríkLkk ykÄkhu ÚkkÞ Au.
• yk{ hk»xÙÃkrík Ãkhkuûk heíku [qtxkÞ Au.
• hk»xÙÃkríkLkk ÃkË {kxu W{uËðkhe fhLkkhLke ÷kÞfkík òuEyu íkku íku ¼khíkLkk Lkkøkrhf nkuðk òuEyu.
• íku{ýu 35 ð»koLke ô{h Ãkqhe fhu÷ nkuÞ.
• ÷kufMk¼kLkk MkÇÞ çkLkðkLke ÷kÞfkík íku{Lkk{kt nkuÞ.
• íkuyku fuLÿ fu yuf{ hkßÞ MkhfkhLkk «ÄkLk{tz¤{kt fu yLÞ Mkhfkhe Lkkufhe{kt [k÷w Lk nkuÞ íku sYhe
Au.
• íku{Lkk Ãkøkkh yLku ¼ÚÚkk çktÄkhýLke òuøkðkE «{kýu MktMkË ð¾íkkuð¾ík Lk¬e fhu Au.
• íku{Lkk nkuÆkLke {wÆík 5 ð»koLke Au.
• hk»xÙÃkríkLkk ÃkË {kxu VheÚke [qtxýe ÷zðk çktÄkhý{kt «ríkçktÄ LkÚke Ãkhtíkw Mkk{kLÞ ÃkhtÃkhk «{kýu íkuyku
çku ðkh yk ÃkË Mðefkhu Au.
• íku{Lke økuhnkshe{kt WÃkhk»xÙÃkrík hk»xÙÃkríkLke Vhòu çkòðu Au.
• WÃkhk»xÙÃkrík ykÃkkuykÃk hk»xÙÃkrík çkLke þfíkk LkÚke.
• íku{Lkk nkuÆkLke {wÆík Ãkqhe ÚkkÞ íku Ãknu÷kt íkuyku MðuåAkyu WÃkhk»xÙÃkríkLku hkSLkk{wt ykÃkeLku ÃkkuíkkLkku
nkuÆkLke {wÆík 5 ð»keo Au. hk»xÙÃkrík ÃkË {kxu VheÚke [qtxýe ÷zðk çktÄkhý{kt «ríkçktÄ LkÚke Ãkhtíkw Mkk{kLÞ
ÃkhtÃkhk «{kýu íkuyku çku ðkh yk ÃkË Mðefkhe Au. íku{Lke økuhnkshe{kt WÃkhk»xÙÃkrík hk»xÙÃkríkLke Vhòu
çkòðu Au.

438
• WÃkhk»xÙÃkrík ykÃkkuykÃk hk»xÙÃkrík çkLke þfíkk LkÚke.
• íku{Lkk nkuÆkLke {wÆík Ãkqhe ÚkkÞ íku Ãknu÷kt íkuyku MðuåAkyu WÃkhk»xÙÃkríkLku hkSLkk{wt ykÃkeLku ÃkkuíkkLkku nkuÆku
Akuze þfu Au.
• yk hkSLkk{kLkk ÃkºkLke Lkf÷ ÷kufMk¼kLkk yæÞûkLku Ãký ykÃkðkLke hnu Au.
• çktÄkhýLkku ¼tøk fhðk çkË÷ hk»xÙÃkrík WÃkh f÷{ 61 «{kýu MktMkËLkk fkuEÃký øk]n{kt {nkr¼Þkuøk {qfe
þfkÞ Au.
• yk {nkr¼Þkuøk {qfLkkh øk]n 2/3 çknw{íkeÚke íkuLku ÃkMkkh fhu íkku çkeswt øk]n yk ytøku íkÃkkMk fhu Au yLku
íkÃkkMkLku ytíku çkeswt 2/3 çknw{íkeÚke {nkr¼ÞkuøkLkk XhkðLku ÃkMkkh fhu íkku hk»xÙÃkríkyu nkuÆku Akuzâku Au
íku{ økýðk{kt ykðu Au.
• yk fkÞoðkne{kt hk»xÙÃkrík ÃkkuíkkLkku çk[kð fhe þfu Au.
• Mk¥kk yLku fkÞkuo (Powers and Functions) :
• ¼khíkLkk hk»xÙÃkrík hk»xÙLkk «íkef økýkÞ Au.
• çktÄkhýu íku{Lkk MÚkkLk{kt {qfu÷e Mk¥kkykuLkku WÃkÞkuøk fhe fk{økehe ðzk«ÄkLk MkrníkLkwt «ÄkLk{tz¤
çkòðu Au.
(y) fkhkuçkkhe rð»kÞf Mk¥kkyku (Executive Powers) :
• hk»xÙÃkríkLke fkhkuçkkhe rð»kÞf Mk¥kkyku yLku fkÞkuo yk «{kýu Au :
• íkuyku ÷kufMk¼k{kt çknw{íke ÃkûkLkk fu òuzkýLkk LkuíkkLku ðzk«ÄkLkLke rLk{ýqf fhu Au yLku íku{Lke Mk÷kn
«{kýu «ÄkLk{tz¤Lke h[Lkk fhu Au.
• íkuyku yuf{ hkßÞLkk hkßÞÃkk÷ku, fuLÿþkrMkík «ËuþkuLkk WÃkhkßÞÃkk÷ku, ònuh MkuðkÃkt[, LkkýktÃkt[,
[qtxýe fr{þLkhku, yuxLkeo sLkh÷, fkuBÃxÙku÷h yLku ykurzxh sLkh÷, Mkðkuoå[ yLku ðze yËk÷íkLkk
LÞkÞkÄeþkuLke, ¼khíkLkk yu÷[eykuLke rðËuþku{kt rLk{ýqf fhu Au yLku rðËuþkuLkk yu÷[eykuLkku ykðfkhu
Au.
• íkuyku MkthûkýË¤kuLkk MkhMkuLkkÃkrík økýkÞ Au.
• ºkýuÞ Ë¤Lkk ðzkLke rLk{ýqf fhu Au.
• yktíkhhk»xÙeÞ çkkçkíkku{kt íkuyku ËuþLkwt «ríkrLkrÄíð fhu Au.
• íkuyku ÞwØLke ònuhkík yLku þktríkLkk fhkh fhu Au.
• íkuyku yuMk.xe., yuMk.Mke. yLku yLÞ ÃkAkík ¿kkríkyku {kxu íkÃkkMk Ãkt[ Lke{e þfu Au.
• íkuyku yktíkhhkßÞ Ãkrh»kËLke h[Lkk fhu Au.
439
• íkuyku ðzk«ÄkLk ÃkkMkuÚke ËuþLkk ðneðxeíktºkLke {krníke {u¤ðe þfu Au.
(çk) ÄkhkfeÞ Mk¥kkyku (Legislative Power) :
• ¼khíkLkk hk»xÙÃkrík MktMkËLkku ¼køk økýkÞ Au.
• íkuyku MktMkËLke çkuXfku çkku÷kðu Au yLku MkºkMk{kÂÃík ònuh fhe þfu Au.
• çkh¾kMík fhe þfu Au.
• MktMkËLke «íÞuf çkuXf {¤u íÞkhu «Úk{ çktLku øk]nkuLke MktÞwõík çkuXfLku MktçkkuÄu Au.
• MktMkËLku fkÞËku ½zðk MktËuþku {kuf÷e þfu Au ßÞkhu fkuE ¾hzk ytøku çktLku øk]nku ðå[u {ík¼uË Q¼ku ÚkkÞ
íÞkhu íkuLkk Wfu÷ {kxu çktLku øk]nkuLke MktÞwõík çkuXf çkku÷kðu Au.
• íku{Lke MkneÚke s ¾hzku fkÞËku çkLku Au.
• íku{ýu ÃkwLkŠð[kh {kxu {kuf÷u÷k ¾hzkLku MktMkË VheÚke ÃkMkkh fhu íkku íku{ýu Mkne fhðe Ãkzu Au.
• òufu ÃkwLkŠð[kh {kxu ¾hzkLku (LkkýkfeÞ rMkðkÞ) Lk {kuf÷eLku íku hkufe þfu Au. Ëk.ík., hk»xÙÃkrík Mð.
¿kkLke Íi÷®Mk½u ¾kLkøke xÃkk÷ ytøkuLkk ¾hzkLku ÃkwLkŠð[kh {kxu ÃkkAku {kufÕÞku Lk níkku yLku hkufu÷ku.
• MktMkËLke çkuXf [k÷w Lk nkuÞ íÞkhu íkuyku ðxnwf{ çknkh Ãkkze þfu Au.
• Ãkhtíkw MktMkËLke çkuXf {éÞk ÃkAe A yXðkrzÞk{kt yk ðxnwf{ ÃkMkkh Lk ÚkkÞ íkku ykÃkkuykÃk hË ÚkkÞ
Au.
• yuf{ hkßÞkuLke ÃkwLk:h[Lkk yLku Lkkýkt MktçktÄe ¾hzkyku MktMkË{kt hsq fhíkk Ãknu÷kt íku{Lke {tsqhe
{u¤ððe Ãkzu Au.
• yuf{ hkßÞkuLke ÄkhkMk¼kyku{kt Ãký fux÷kf ¾hzk suðk fu hkßÞ{kt ÔÞkÃkkh-ðkrýßÞLke Mðíktºkíkk
Ãkh rLkÞtºký ytøku, MktÞwfík ÞkËe ÃkhLkku hkßÞLkku fkÞËku fuLÿu yk çkkçkík ytøku ½zu÷ fkÞËk MkkÚku
Mkt½»ko{kt ykðu íku{ nkuÞ íkku íkuðku ¾hzku hsq fhíkkt, fux÷kf rðrþü fhðuhk Lkkt¾íkk Ãknu÷kt íku{Lke {tsqhe
÷uðe Ãkzu Au.
• íkuyku ÷kufMk¼k{kt çku yuLø÷ku RÂLzÞLk MkÇÞku yLku hkßÞMk¼k{kt Mk{ksLkk rðrðÄ ûkuºku Mkuðk ykÃkLkkh
12 MkÇÞkuLke rLk{ýqf fhu Au.
(f) LkkýkfeÞ Mk¥kk (Finencial Power) :
• ðkŠ»kf ytËksÃkºk Mkrník fkuE Ãký LkkýkfeÞ ¾hzku, fhðuhk, Ãkqhf {ktøk fu þqÕf MktçktÄe ¾hzkLku
÷kufMk¼k{kt hsq fhðk {kxu hk»xÙÃkrík {tsqheLke sYh Au.
• yLkwËkLk ytøkuLke fkuE Ãký {ktøkýe {kxu íku{Lke {tsqheLke sYh Ãkzu Au.
• fkuE Ãký ykfÂM{f ¾[o {kxu ykfÂM{f rLkrÄ{ktÚke Lkkýkt WÃkkzðk íku{Lke MktÃkr¥k {u¤ððe Ãkzu Au.

440
• Ëh Ãkkt[ ð»ko íkuyku fuLÿ yLku yuf{ hkßÞkuLkk LkkýkfeÞ íkÃkkMkðk LkkýkÃkt[Lke rLk{ýqf fhu Au.
(z) LÞkÞrð»kÞf Mk¥kkyku (Judicial Power) :
• ¼khíkLkk hk»xÙÃkrík LÞkÞLkwt WËT¼ðMÚkkLk økýkÞ Au.
• íkuyku Mkðkuoå[ yËk÷ík yLku ðze yËk÷íkLkk LÞkÞkÄeþkuLke rLk{ýqf fhu Au.
• íkuyku fkuE fkÞËk fu çkkçkík ytøku Mkðkuoå[ yËk÷íkLke Mk÷kn {ktøke þfu Au.
• yk Mk÷kn íku{Lku çktÄLkfíkko LkÚke.
• íkuyku Mkò Ãkk{u÷kLku {kVe ykÃke þfu, íkuLke MkòLkk y{÷Lku {kufqV hk¾e þfu, {nuík÷ ykÃke þfu,
çkkfe hnu÷ Mkò hË fhe þfu Au, MkòLku n¤ðe fhe þfu Au, {]íÞwËtzLku ykSðLk fuË{kt çkË÷e þfu
Au.
(R) fxkufxeLke Mk¥kkyku (Emergency Powers) :
• hk»xÙÃkríkLku WÃkh «{ký çktÄkhýu Mkk{kLÞ Mk¥kkyku ykÃke Au.
• íku WÃkhktík ºký «fkhLke fxkufxe {kxu hk»xÙÃkríkLku çktÄkhýu yMkk{kLÞ Mk¥kk ykkÃke Au.
(1) hk»xÙeÞ fxkufxe (f÷{ 352 «{kýu) :
• hk»xÙÃkrík Mk{økú Ëuþ fu íkuLkk fkuE yuf ¼køk WÃkh Lke[uLkk ykÄkhu fxkufxe ònuh fhe þfu Au.
(y) ÞwØ (çk) çkkÌk yk¢{ý (f) yÚkðk ÷~fhe çk¤ðku.
• 1978{kt 44{kt çktÄkhýeÞ MkwÄkhk îkhk ‘yktíkrhf yþktrík’ þçËLku çkË÷u ‘÷~fhe çk¤ðku’ þçË {qfkÞku
Au.
• hk»xÙÃkrík furçkLkuxLkku ÷ur¾ík Xhkð {¤u ÃkAe s fxkufxeLke ònuhkík fhe þfu Au.
• fxkufxeLke ònuhkík ÃkAe yuf {kMk{kt íkuLku MktMkËLke Mkt{rík {¤ðe sYhe Au.
• yk Mkt{rík ÃkAe A {kMk MkwÄe fxkufxe ÷tçkkðe þfkÞ.
• yux÷wt s Lknª Ëh A {kMku MktMkËLke 2/3 çknw{íkeLke Mkt{rík {u¤ðe íkuLku y[ku¬Mk {wÆík {kxu ÷tçkkðe
þfkÞ Au. 1962, 1971 yLku 1975{kt hk»xÙeÞ fxkufxe ònuh fhkE níke.
• yk hk»xÙeÞ fxkufxe Mk{Þu hk»xÙÃkrík
• fkuE Ãký yuf{ hkßÞLku íkuLke fkhkuçkkhe Mk¥kkLkk WÃkÞkuøk {kxu Ëkuhðýe ykÃke þfu Au.
• hkßÞðkËe WÃkh fuLÿ fkÞËku ½ze þfu Au.
• íkuyku fuLÿ yLku yuf{ hkßÞLke LkkýkfeÞ Vk¤ðýe{kt VuhVkh fhe þfu Au.
• SðLk yLku ÔÞÂõíkøkík MðkíktºÞ rMkðkÞLkk {q¤¼qík yrÄfkhku WÃkh íkuyku rLkÞtºký {qfe þfu Au.
441
• sYh sýkÞ íkku íkuyku ÷kufMk¼k yLku rðÄkLkMk¼kykuLke {wÆík yuf ð»ko {kxu ÷tçkkðe þfu Au.
(2) çktÄkhýeÞ fxkufxe (Constitutional Emergency) :
• hk»xÙÃkríkLku fkuE yuf{ hkßÞLkwt Mkhfkhe íktºk çktÄkhý «{kýu [k÷e þfu íku{ LkÚke íkku (f÷{ 356) íku
hkßÞ{kt yÚkðk fkuE hkßÞ{kt çktÄkhý «{kýuLkwt þkMkLk íkqxe Ãkzu íku{ nkuÞ íkku íkuLku rLkËuoþ ykÃÞk
(f÷{ 365) «{kýu fxkufxe ònuh fhe þfu Au.
• hk»xÙÃkrík fxkufxe íÞkhu s ònuh fhu Au ßÞkhu hkßÞÃkk÷Lkk ynuðk÷Úke íku{Lku Mktíkku»k ÚkkÞ yÚkðk
hkßÞÃkk÷Lkk ynuðk÷ rðLkk Ãký íku{Lku ¾kíkhe ÚkkÞ fu çktÄkhý «{kýu su íku hkßÞ{kt [k÷e þfu íku{
LkÚke.
• yk òuøkkðkELkku rðþu»k WÃkÞkuøk hkßÞku{kt hk»xÙÃkríkþkMkLk ònuh fhðk{kt ÚkkÞ Au.
• íkuLkkÚke [qtxkÞu÷ Mkhfkh çkhíkhV ÚkkÞ Au yLku hk»xÙÃkrík îkhk hkßÞLkk hkßÞÃkk÷Lku ðneðxfíkko Lke{ðk{kt
ykðu Au.
• çktÄkhýeÞ òuøkðkE «{kýu yk fxkufxeLke ònuhkíkLku çku {kMk{kt s {tsqhe sYhe Au.
• íku rMkðkÞ íku hË ÚkkÞ Au.
• MktMkË {tsqhe ykÃku íkku A {kMk yLku sYh Ãkzu Ëh A {kMku ðÄkhe 3 ð»ko MkwÄe ðÄkhe þfkÞ Au.
• òufu f÷{ 356Lkku ÃkûkeÞ MðkÚko {kxuu ½ýe ðkh fuLÿ Mkhfkhu ËwhwÃkÞkuøk fÞkuo nkuðkÚke xefk ÚkÞu÷ Au.
(3) LkkýkfeÞ fxkufxe (Financial Emergency) :
• hk»xÙÃkríkLku yu{ sýkÞ fu Mk{økú Ëuþ fu fkuE yuf fu íkuÚke ðÄw hkßÞ{kt LkkýkfeÞ þk¾ ¼Þ{kt {qfkE
Au íkku f÷{ 360 Lke[u LkkýkfeÞ fxkufxe ònuh fhe þfu Au.
• yk fxkufxeLke ònuhkíkLku Ãký çku {kMk{kt MktMkËLke {tsqheLke sYh Ãkzu Au.
• yk Mk{Þu hk»xÙÃkrík y{wf LkkýkfeÞ Äkuhýku ò¤ððk ykËuþ ykÃke þfu Au.
• Mkhfkhe f{o[kheykuLkk Ãkøkkh ¼ÚÚkk{kt ½xkòu fhe þfu Au.
• hkßÞkuLku íku{Lkk LkkýkfeÞ ¾hzk hk»xÙÃkrík ÃkkuíkkLke rð[khýk {kxu yLkk{ík hk¾ðk ykËuþ ykÃke þfu
Au.
• òufu yk «fkhLke fxkufxe ònuh fhðkLke sYh Ãkze LkÚke.
• hk»xÙÃkríkLkwt MÚkkLk (Position of President) :
• ¼khíkLkk hk»xÙÃkríkLkk MÚkkLk ytøku «Úk{ zkì. hksuLÿ«MkkË Mk{ÞÚke rððkË Au.
• fux÷kf yÇÞkMkeykuLkwt fnuðwt Au fu ¼khíkLkk hk»xÙÃkrík Lkk{Lkk yLku çktÄkhýeÞ ðzk økýkíkk nkuðk Aíkkt
fux÷kf Mktòuøkku{kt MðrððufLke Mk¥kk Ähkðu Au.

442
• yk MðrððufLk Mk¥kkLkku WÃkÞkuøk fuLÿ{kt fÞk ÃkûkLke çknw{íke Au yLku fkuLku Mkhfkh h[ðkLkwt rLk{tºký
hk»xÙÃkrík ykÃke þfu Au íku Mk{Þu õÞkhuf ÚkÞku Au yLku íku [[koLkku {wÆku hÌkku Au.
• çktÄkhýLke f÷{ 53 sýkðu Au fu Mkt½Lke fkhkuçkkhe Mk¥kk hk»xÙÃkrík ÃkkMku Au yLku íkuyku «íÞûk heíku fu
íku{Lkk økkiý yrÄfkheyku ðzu çktÄkhý «{kýu ¼kuøkðe þfu Au.
• f÷{ 75 «{kýu ‘«{w¾Lku íku{Lkk fkÞkuo{kt {ËË fhðk yLku Mk÷kn {kxu ðzk«ÄkLk MkrníkLkwt «ÄkLk{tz¤
hnuþ.u ’
• 1976Lkk 42{kt çktÄkhýeÞ MkwÄkhkÚke f÷{ 74(1){kt MÃk»xíkk fhkE Au fu, “ðzk«ÄkLkLkk Lkuík]íð Lke[uLkwt
«ÄkLk{tz¤ hk»xÙÃkríkLku {ËË fhðk yLku Mk÷kn ykÃkðk nþu yLku íku{Lke Mk÷kn «{kýu hk»xÙÃkrík
ÃkkuíkkLkkt fkÞkuo çkòðþu.”
• yk{ hk»xÙÃkrík {kxu «ÄkLk{tz¤Lke Mk÷kn çktÄLkfíkko çkLkkðkE Au.
• yk{ Aíkkt ßÞkhu ÷kufMk¼k{kt fkuE Ãkûk fu òuzkýLku MÃkü çknw{íke Lk nkuÞ.
• ÷kufMk¼k{kt çknw{íke økw{kðLkkh «ÄkLk{tz¤Lku ÃkË¼úü fhðk.
• «ÄkLk{tz¤u çknw{íke økw{kðíkk ÷kufMk¼kLku çkh¾kMík fhðk.
• íku{Lku ÞkuøÞ sýkÞ íkku LkkýktfeÞ rMkðkÞLkk ¾hzkLku ÃkwLkŠð[kh {kxu Ãkhík Lk {kuf÷eLku nt{uþk {kxu
yxfkððkLke ÷kufMk¼k{kt fkuE Ãký Ãkûk fu òuzkýLke çknw{íke Lk sýkÞ íÞkhu ðzk«ÄkLkLke ÃkMktËøkeLke
MðrððufLke Mk¥kk Au íku 50 ð»koLkk çktÄkhýLkk y{÷u Ãkwhðkh fÞwO Au.
• WÃkhktík ¼khíkLkk hk»xÙÃkrík Ãkhkuûk heíku [qtxkÞu÷k Au íkuÚke rçkúxLkLkk hkò fhíkkt íku{Lkwt MÚkkLk «¼kðþk¤e
Au s.
• ðzk«ÄkLk ðkMíkrðf fkhkuçkkhe íkhefu (The Prime Minister as Real Executive) :
• Mðíktºk ¼khíku rçkúrxþ {kuzu÷ðk¤e MktMkËeÞ ÷kufþkne yÃkLkkðe Au.
• yk «fkhLke ÷kufþkne{kt fkhkuçkkheLke ðkMíkrðf Mk¥kk ðzk«ÄkLk MkrníkLkk «ÄkLk{tz¤ ÃkkMku nkuÞ Au.
• ðzk«ÄkLk yLku «ÄkLk{tz¤ ytøku fux÷ef ÃkhtÃkhkyku Ãký ykÃkýu rçkúxLk ÃkkMkuÚke {u¤ðe Au.
• yk{ Aíkkt çktÄkhýu ðzk«ÄkLk yLku «ÄkLk{tz¤ ytøku fux÷ef [ku¬Mk òuøkðkEyku Ãký fhe Au. f÷{
74.3 (1. hk»xÙÃkríkLku MknkÞ fhðk {kxu íkÚkk Mk÷kn ykÃkðk ðzk«ÄkLk suðk ðzk nkuÞ íkuðwt yuf
«ÄkLk{tz¤ hnuþu, hk»xÙÃkrík ÃkkuíkkLkkt fíkoÔÞku yËk fhíke ð¾íku íkuLke Mk÷knLku yLkwMkheLku fkÞo fhþu.)
• (Ãkhtíkw hk»xÙÃkrík yuðe Mk÷knLke Mkk{kLÞ heíku yÚkðk yLÞÚkk Vuhrð[khýk fhðk «ÄkLk{tz¤Lku fne
þfþu yLku yuðe Vuhrð[khýk ÃkAe yÃkkÞu÷e Mk÷kn «{kýu hk»xÙÃkrík fkÞo fhþu.)
(2) «ÄkLkkuyu hk»xÙTÃkríkLku fkuE Mk÷kn ykÃke níke fu fu{ yLku ykÃke nkuÞ íkku þe ykÃke níke yu «&™Lke
fkuE LÞkÞk÷Þ{kt íkÃkkMk fhe þfþu Lkrn.
443
• f÷{ 75(1) «{kýu ðzk«ÄkLkLku hk»xÙÃkrík Lke{þu yLku ðzk«ÄkLkLke Mk÷knÚke hk»xÙÃkrík çkeò «ÄkLkkuLku
Lke{þu.
(2) «ÄkLkku hk»xÙÃkríkLke {hS nkuÞ íÞkt MkwÄe nkuÆk Ähkðþu.
(3) «ÄkLk{tz¤ ÷kufMk¼kLku Mkk{qrnf heíku sðkçkËkh hnuþu.
(4) fkuE «ÄkLk ÃkkuíkkLkku nkuÆku Mkt¼k¤u íku Ãknu÷kt hk»xÙÃkrík íkuLke ÃkkMku, ºkeS yLkwMkqr[{kt íku nuíkw {kxu
ykÃkðk{kt ykðu÷k Lk{qLkk yLkwMkkh nkuÆkLkk yLku økwÃíkíkkLkk þÃkÚk ÷uðzkðþu.
(5) Mkíkík A {rnLkkLke {wÆík MktMkË{kt çku øk]n{ktÚke fkuE øk]nLkk MkÇÞ Lk nkuÞ íku «ÄkLk, yu {wÆík Ãkqhe Úkþu,
«ÄkLk íkhefu hnuþu Lkrn.
(6) «ÄkLkkuLkkt Ãkøkkh yLku ¼ÚÚkkt MktMkË fkÞËkÚke Xhkðu íkuðkt hnuþu yLku MktMkË yu heíku Lk Xhkðu íÞkt MkwÄe,
çkeS yLkwMkqr[{kt sýkÔÞk «{kýu hnuþu.
• ðzk«ËkLk øk]nLkku rðïkMk økw{kðu, íku{Lke Mkhfkh Mkk{u yrðïkMkLke Ëh¾kMík ÷kufMk¼k ÃkMkkh fhu,
ðzk«ÄkLku {qfu÷ku rðïkMkLkku «Míkkð Mkhfkh Síke Lk þfu.
• su{ fu 1999{kt ©e yx÷ rçknkhe ðksÃkuÞeLke MkhfkhLke íkhVuý{kt 269 yLku rðhwØ{kt 270 {ík Ãkzíkkt
{kºk yuf {íku Mkhfkh nkhe økE níke.
• WÃkhktík ytËksÃkºk ÷kufMk¼k{ktÚke ÃkMkkh Lk ÚkE þfu, hk»xÙÃkríkLkk «ð[Lk ÃkAeLkku yk¼khLkku «Míkkð
÷kufMk¼k{ktÚke ÃkMkkh Lk ÚkkÞ íkku ðzk«ÄkLku hkSLkk{wt ykÃkðwt Ãkzu Au.
• òufu Lkðe Mkhfkh çkLku íÞkt MkwÄe hk»xÙÃkrík ðzk«ÄkLkLku íku{Lkk ÃkË WÃkh [k÷w hnuðkLkwt sýkðu Au.
• ðzk«ÄkLkLke Mk¥kk yLku fkÞkuo (Powers and Functions of Prime Minister) :
• ¼khíkLkk ðzk«ÄkLk Lke[u «{kýuLke Mk¥kkyku Ähkðu Au yLku fkÞkuo çkLkkðu Au :
• «ÄkLk{tz¤Lkk MktçktÄ{kt (In Rulations of Council of Minister) :
• ¼khíkLkk ðzk«ÄkLkLke Mk÷knÚke s hk»xÙÃkrík «ÄkLkkuLke rLk{ýqf fhu Au.
• ðzk«ÄkLk «ÄkLkkuLku ¾kíkkLke Vk¤ðýe fhu Au.
• íkuyku fkuE Ãký «ÄkLkLku hkSLkk{wt ykÃkðkLkwt fne þfu Au yÚkðk {ík¼uË Ãkzíkkt hk»xÙÃkrík íku «ÄkLkLku
çkhíkhV fhðk Mk÷kn ykÃke þfu Au.
• «ÄkLk{tz¤Lke ÃkMktËøke yLku ¾kíkkLke Vk¤ðýe yu ðzk«ÄkLkLkk MktÃkqýo yrÄfkhLke çkkçkík Au.
• íkuyku «ÄkLk{tz¤Lke çkuXfLkwt Mkt[k÷Lk fhu Au yLku rLkýoÞ ÷uðk {kxu «¼kð Ãkkzu Au.
• òufu yuf s çknw{íke ÃkûkLkk «ÄkLk{tz¤{kt Ãký fkuE «ÄkLk «¼kðþk¤e nkuÞ íkku ðzk«ÄkLkLkk rLkýoÞ
WÃkh Ãký yMkh Ãkkze þfu Au.

444
• su{ fu ðzk«ÄkLk Mð. Ãkt. sðknh÷k÷ LkunhwLkk «ÄkLk{tz¤{kt øk]n«ÄkLk MkhËkh Ãkxu÷Lkk ykøkúnÚke
rLkýoÞku ÷uðkÞk nkuÞ íkuðkt WËknhýku Au.
• WÃkhktík òu òuzký Mkhfkh nkuÞ íkku ðzk«ÄkLk{tz¤ ÃkkMku rLkýoÞ ÷uðzkðíke ð¾íku MkkÚke ÃkûkkuLkk
ËçkkýLku Ãký æÞkLk{kt ÷uðwt Ãkzu Au.
• yíÞkhLke yuLk.ze.yu.Lke Mkhfkh íkuLkwt WËkhý Au.
• yk{ Aíkkt ykÃkýu fne þfeyu fu ðzk«ÄkLk «ÄkLk{tz¤Lke «ð]r¥kykuLku {køkoËþoLk ykÃku Au, íkuLkwt
rLkheûký fhu Au, rLkÞtºký fhu Au yLku Mktf÷Lk fhu Au.
• ðzk«ÄkLkLkk hkSLkk{k MkkÚku s Mk{økú «ÄkLk{tz¤Lkwt rðMksoLk ÚkkÞ Au.
• yux÷u fu ðzk«ÄkLk ðøkh «ÄkLk{tz¤Lkwt y÷øk yÂMíkíð LkÚke.
• hk»xÙÃkríkLkk MktçktÄ{kt (In Relation to the President) :
• ðzk«ÄkLk «ÄkLk{tz¤{kt ÷uðkíkk ðneðx MktçktÄe rLkýoÞkuÚke yLku ÄkhkMk¼k{kt {qfLkkhk «MíkkðkuÚke
hk»xÙÃkríkLku {krníkøkkh hk¾u Au.
• íku MkkÚku hk»xÙÃkríkLkk yk ytøkuLkk rð[khkuLku ðzk«ÄkLk æÞkLk{kt ÷u Au.
• ðzk«ÄkLk rðËuþLkk «ðkMku síkk Ãknu÷kt yLku ykÔÞk ÃkAe hk»xÙÃkríkLke fux÷ef çkkçkíkku ytøku, fhkhku
ytøku hk»xÙÃkríkLku {krníkøkkh fhu Au.
• Ãkhtíkw ðzk«ÄkLk yLku hk»xÙÃkrík ðå[uLkk yk MktçktÄku{kt ðzk«ÄkLk Lkunhw yLku hk»xÙÃkrík zkì. hksuLÿ
«MkkË, ðzk«ÄkLk {kuhkhS ËuMkkE yLku hk»xÙÃkrík ©e MktsÞ huœe, ðzk«ÄkLk ©e hkSð økktÄe yLku
hk»xÙÃkrík ©e ¿kkLke Íu÷®Mk½Lkk MktçktÄku ½ýe ðkh fzðkþ¼Þko çkLÞk níkk.
• òufu ðzk«ÄkLk ©e{íke RÂLËhk økktÄeLku yLkw¢{u hk»xÙÃkrík zkì. Íkfeh nwMkuLk, ©e. ðe.ðe. økehe,
VfYÆeLk y÷e yun{Ë MkkÚkuLkk MktçktÄku{kt ¼køÞu s Mkt½»ko{kt Qíkhðwt Ãkzu÷wt.
• ðzk«ÄkLk ©e yx÷rçknkhe ðksÃkuÞeLku hk»xÙÃkrík ©e. fu.ykh. LkkhkÞýLkk MkkÚkuLkk MktçktÄku{kt {kuxk
[Zkð-Wíkhkð ònuh{kt LkkuÄe þfkÞk Au.
• ¼khíkLke ðze yËk÷ík íkÚkk Mkðkuoå[ yËk÷íkLkk LÞkÞkÄeþkuLke rLk{ýqf yuxLkeo sLkh÷ íkÚkk fkuBxÙku÷h
yLku ykurzxh sLkh÷, [qtxýe Ãkt[Lkk fr{þLkhku, Þw.Ãke.yuMk.Mke.Lkk yæÞûk yLku MkÇÞku, LkkýktÃkt[Lkk
yæÞûk yLku MkÇÞkuLke yLku yLÞ rLk{ýqf çkkçkíku ðzk«ÄkLk hk»xÙÃkríkLku Mk÷kn ykÃku Au.
• ykðk «Mktøku ðzk«ÄkLku hk»xÙÃkrík MkkÚku ¼køÞu s Mkt½»ko{kt Qíkhðwt Ãkzâwt Au.
• MktMkËLkk MktçktÄ{kt (In Relation to Parliament) :
• ¼khíkLkk ðzk«ÄkLk ÷kufMk¼kLkk Lkuíkk økýkÞ Au.
• íkuyku MktMkËLke çkuXf çkku÷kððk, çkh¾kMík fhðk yLku ÷kufMk¼kLkk rðMksoLk {kxu hk»xÙÃkríkLku Mk÷kn
445
ykÃke þfu Au.
• íkuyku ÷kufMk¼k{kt MkhfkhLke Lkeríkrð»kÞf ònuhkík, MÃküíkk yLku çk[kð fhuu Au.
• íkuyku yLÞ «ÄkLkLke ¾kíkkfeÞ fk{økehe yLku «ÄkLkLkku ÷kufMk¼k{kt çk[kð fhe þfu Au.
• Ëk.ík. 2001{kt rðhkuÄÃkûkkuyu øk]n«ÄkLk ©e. yu÷.fu. yzðkýe yLku {kLkð MktþkÄLk «ÄkLk {wh÷e
{Lkkunh òuþeLke yÞkuæÞk fuMk MktçktÄu hkSLkk{kLke {ktøkýe fhu÷e íÞkhu ðzk«ÄkLk ©e yx÷rçknkhe
ðksÃkuÞeyu yk «ÄkLkkuLkku ÷kufMk¼k{kt çk[kð fhu÷ku yLku yux÷u MkwÄe fu yk çku «ÄkLkku hkSLkk{wt
ykÃkþu íkkuÃký íku hkSLkk{kLkku Mðefkh íkuyku Lkrn fhu.
• yLÞ Mk¥kkyku yLku fÞkuo (Other Powers and Functions) :
• ¼khíkLkk ðzk«ÄkLk ykÞkusLkÃkt[, hk»xÙeÞ rðfkMk Ãkrh»kË, hk»xÙeÞ yufíkk Ãkrh»kË, yktíkhhkßÞ
Ãkrh»kËLkk yæÞûkLke nurMkÞíkÚke íku{kt ¼køk ÷u Au.
• fuLÿ MkhfkhLkkt Lkkýkt¾kíkwt, rðËuþ¾kíkwt, øk]n¾kíkwt, Mkthûký suðk ¾kíkkyku{kt íku{Lkku yðks rðþu»k
{n¥ðLkku nkuÞ Au.
• íkuyku MkhfkhLkk ðzk Au yLku íkuÚke Mkhfkh Mkk{u yLku Ëuþ Mkk{u Q¼e fhíke fxkufxeykuLkk rLkðkhý{kt
íku{Lke ¼qr{fk yøkíÞLke hnu Au.
• ¾kMk fheLku òuzký MkhfkhkuLku [÷kððk{kt yLku xfkððk{kt ðzk«ÄkLk ©e. ðe.Ãke. ®Mk½, ©e Ëuðøkkizk,
©e.ykE.fu. økwshk÷ íkÚkk ©e yx÷rçknkhe ðksÃkuÞeLku fxkufxe¼he ÃkrhÂMÚkríkLkwt rLkðkhý fhðk{kt
ðkhtðkh fwþ¤íkk çkíkkððe Ãkze Au.
• WÃkhktík ðzk«ÄkLk ËuþLkk Lkuíkk økýkÞ Au.
• íkuLke ¼khík{kt rðËuþku{ktÚke ykðíkk {nu{kLkku ¼khíkLkk swËk swËk «ËuþkuLkk «&™ku ÷ELku ykðíkk
«ríkrLkrÄ{tz¤kuLku íkuyku {¤u Au.
• íkuyku rðËuþLkk «ðkMku nkuÞ íÞkhu ¼khíkLkwt ðkMíkrðf «ríkrLkrÄíð fhu Au.
• rðËuþku{kt ðMkíkk ¼khíkeÞkuLke íku{Lkk {kxuLke [knLkk ykðk Mk{Þu ðÄe òÞ Au yLku íku heíku íku hk»xÙLkkt
rníkkuLkwt síkLk fhu Au.
• íkuyku Ëuþ{kt nkuÞ íÞkhu ËuþLkk Mk{økú ðneðxeíktºkLku Mkr¢Þ çkLkkððkLkwt «uhfçk¤ çkLku Au.
• furLÿÞ Mkr[ðk÷Þ (Central secretariant) :
• fkhkuçkkheLkk MkÇÞku yux÷u fu «ÄkLk{tz¤ hksfeÞ yLku MkkðosrLkf fkÞkuo{kt yíÞtík ÔÞMík nkuÞ Au. yk
WÃkhktík yk «ÄkLkku {kxu ÷kufþkne{kt yu sYhe LkÚke fu íku ¾kíkkfeÞ ðneðxLkk rLk»ýkík nkuÞ.
• yux÷wt s Lkrn fux÷ef ðkh yuf «ÄkLk ÃkkMku yuf fhíkkt ðÄw ¾kíkkt Ãký nkuÞ Au, íkuÚke «íÞuf rð¼køkLke
ðneðxe xufTrLkf òýðkLkku íku{Lke ÃkkMku Mk{Þ Ãký nkuíkku LkÚke.

446
• rð¼køkeÞ ðzk yLku Wå[ yrÄfkheyku sYhe Mkq[Lkkyku yufºk fhu.
• suLkk WÃkh «ÄkLk hksfeÞ árüyu yuLku MðrððufÚke rLkýoÞ ÷u Au, íkuyku Lkerík Lk¬e fhu Au yLku LkeríkLkk
y{÷ WÃkh rLkheûký hk¾u Au.
• íkuÚke ònuh ðneðxLkwt yuf yuðwt MktøkXLk MÚkkÃkðk{kt ykðu Au su «ÄkLkkuLku Mk÷kn ykÃku Au.
• íku{Lkk {kxu {krníke yufºk fhu, LkeríkrLkÄkohý{kt íku{Lku {ËË fhu yLku ðneðxíktºk WÃkh rLkÞtºký hk¾u.
• ykðk MktøkXLk{kt yLkw¼ðe, Wå[ yLkw¼ðe yLku rçkLkrLk»ýkík (Generalist) yrÄfkheykuLke sYh Ãkzu
Au, su økkiý yrÄfkheykuLku {køkoËþoLk ykÃke þfu, íku{Lke fk{økeheLkwt rLkheûký yLku rLkÞtºký fhu.
• yk Mkr[ðkuLkwt fkÞko÷Þ yu Mkr[ðk÷Þ Au yLku furLÿÞ Mkr[ðk÷Þ yu Au su{kt ík{k{ «ÄkLkkuLkk rð¼køkku
yLku ¾kíkkykuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• furLÿÞ Mkr[ðk÷ÞLkwt MktøkXLk (Organisation of Central Secretariat) :
• fuLÿ MkfkhLkk «ÄkLkkuLkkt ¾kíkkt {nËTytþu ºký MíkhLkkt nkuÞ Au : (y) hksfeÞ ðzk su furçkLkux «ÄkLk
nkuÞ Au suykuLku hkßÞfûkkLkk «ÄkLk yLku LkkÞçk «ÄkLk {ËË fhu Au.
• òufu fux÷ef ðkh hkßÞfûkkLkk «ÄkLk Ãký ¾kíkkLkk Mðíktºk nðk÷k (Charge) MkkÚku hksfeÞ ðzk nkuÞ
Au. (çk) Mkr[ðk÷Þ suLkk ðzk Mkr[ð nkuÞ Au íkuyku rMkrð÷ Mkuðf nkuÞ Au.
• íku{Lku MknkÞ {kxu MktÞwõík Mkr[ðku, LkkÞçk Mkr[ðku, WÃkMkr[ðku yLku fkÞko÷ÞLkku f{o[khe øký nkuÞ Au.
• yk{ Mkr[ðk÷ÞLkwt MktøkXLk {wÏÞíðu çku rð¼køk{kt ðnU[kÞu÷ nkuÞ Au : yrÄfkhe ðøko íkÚkk f{o[khe
ðøko.
• (f) fkhkuçkkhe MktøkXLk ¾kíkkfeÞ ðzkLkk nkÚk Lke[u suyku swËk swËk nkuÆk îkhk yku¤¾kÞ Au su{ fu
rLkÞk{f, rLkÞk{f-Mkk{kLÞ, fr{þLkh, RLMÃkuõxh sLkh÷, {wÏÞ rLkÞk{f ðøkuhu.
• fuLÿeÞ Mkr[ðk÷ÞLke fkÞo«ýk÷e (Working Procedure of Central Secretariat) :
• MktMkËeÞ ÷kufþkne{kt «ÄkLkkuLku íku{Lke sðkçkËkhe{kt {ËË fhðk {kxu Mkr[ðk÷ÞLke [ku¬Mk ÃkØrík
nkuÞ Au.
• {n¥ðÃkqýo Lkeríkrð»kÞf «&™ku WÃkh rLkýoÞ ÷uðk{kt «ÄkLk îkhk íkuLkku Mðefkh Úkíkk íku ytrík{ rLkýoÞ
çkLku Au.
• Mkr[ðLkwt yu fk{ hnu Au fu íku «ÄkLkLkk rð[khkuLku Mk{su yLku «ÄkLk{tz¤Lke MktÃkqýo LkeríkLku Mk{SLku
ðneðxeíktºkLkwt Mkt[k÷Lk fhu.
• yøkkWLkk [uÃxh{kt ËþkoÔÞk {wsçk ÷kELk yLku MxkVLke fk{økehe{kt Mkr[ðk÷Þ “MxkV” yux÷u fu
Mkr[ðkí{f fk{økehe çkòðu Au.
• yux÷u fu fËk[ yk MktøkXLkLku “Mkr[ðk÷Þ” fnu Au. òufu {nkhk»xÙ{kt Mkr[ðk÷Þ þçËLku çkË÷u
447
{tºkeykuLku æÞkLku ÷E “{tºkk÷Þ” fnu Au.
• ¼khíkLkk Mkr[ðk÷ÞLk fk{økehe Lkerík½zíkh yLku LkeríkLkk y{÷Lkk fkÞoLku swËk ÃkkzeLku fk{ fhðkLkk
rMkØktíkLku yLkwMkhu Au.
• rð¼ksLkLke (Separation or Spilit Sytem) yk «Úkk{kt Mkr[ðk÷Þ {kºk LkeríkÄzíkh MkkÚku MktçktÄ Ähkðu
Au.
• yux÷u fu íku {wÏÞíðu Lkerík½zíkhLkwt fkÞo fhu Au.
• yk LkeríkLkk y{÷Lke fk{økehe Mkr[ðk÷ÞLke çknkhLkk fkhkuçkkhe yuf{ku (Line agencies)Lku MkkUÃkkÞ
Au.
• yk «fkhLke fk{økeheLke «ÚkkLku ÷eÄu fuLÿeÞ Mkr[ðk÷Þ hk»xÙeÞ rníkku, æÞuÞku yLku sYrhÞkíkkuLku
æÞkLk{kt ÷E þfu Au.
• fkhý fu Mkr[ðk÷ÞLku hkusçkhkusLkk ðneðx MkkÚku ÷kðkËuðk LkÚke hnuíke.
• yk{ ÚkðkÚke yuf çkksw Mkr[ðk÷ÞLkwt rLkheûký yLku rLkÞtºký Mkh¤ çkLku Au. çkeS çkksw Mkr[ðk÷ÞLku
fkÞo¢{Lkk y{÷Lkwt {qÕÞktfLk fhðkLkwt fk{ Mkh¤ çkLku Au.
• fuLÿeÞ Mkr[ðk÷ÞLkkt fkÞkuo (Functions of the Central Secretatriat) :
• ¼khíkLkk fuLÿeÞ Mkr[ðk÷ÞLke fkÞo«ýk÷e òÛÞk ÃkAe íkuLkkt fkÞkuoLku Mk{sðk sYhe Au.
• Mkr[ðk÷Þ yu Mkr[ðkí{f yuf{ (Staff agency) Au. íkuLkwt fkÞo ¼khík MkhfkhLku íkuLke sðkçkËkheyku
yËk fhðk{kt {ËË fhðkLkwt Au. yk {kxu íku –
• Mkr[ðk÷Þ sYhe çkkçkíkku ytøku {krníke {u¤ðu Au, íkuLkwt rð&÷u»ký fhu Au yLku hksfeÞ fkhkuçkkhe MkkÚku
[[ko fheLku Lkerík½zíkh{kt {ËË fhu Au.
• ykð~Þfíkk Q¼e Úkíkk Lkerík{kt ÃkrhðíkoLk fhu Au.
• WÃkhktík MkhfkhLkkt rðrðÄ ¾kíkktykuLku LkeríkLkk y{÷ ytøku sYhe ykËuþ ykÃku Au.
• hksfeÞ fkhkuçkkhe MktMkË{kt fkLkqLk½zíkh {kxu yu ¾hzk hsq fhu Au íkuLkk {kxu sYhe {krníke {u¤ðeLku
¾hzkLkwt {k¤¾wt Mkr[ðk÷Þ íkiÞkh fhu Au.
• MkhfkhLkk swËk swËk rð¼køkku îkhk Lkerík y{÷ {kxu su fk{økehe ÚkkÞ Au íkuLkwt Mktf÷Lk fhu Au, suLkk
÷eÄu MkhfkhLkk rðrðÄ yuf{ku ðå[u yLkwfq÷Lk MkkÄðk{kt Mkh¤íkk hnu Au.
• Mkr[ðk÷Þ Lkkýkt «ÄkLkLku ytËksÃkºk íkiÞkh fhðk hk»xÙLke ykðfòðfLkk ytËkòu ytøku {krníke ykÃku
Au yLku ytËksÃkºk ÃkMkkh ÚkÞk ÃkAe ðneðxe ¾[o WÃkh rLkheûký yLku rLkÞtºkýLkwt fk{ Ãký fhu Au.
• íku fuLÿ Mkhfkh yLku yuf{ hkßÞ Mkhfkh ðå[u MktÃkfo ò¤ððkLkwt fkÞo fhu Au suLkk ÷eÄu Mk{ðkÞíktºke
ÔÞðMÚkkLkwt Mkt[k÷Lk Mkh¤ çkLku Au.

448
• hk»xÙÃkríkþkMkLk ÷ËkÞwt nkuÞ íkuðk yuf{ hkßÞLkk ðneðxíktºkLku hksfeÞ fkhkuçkkheLkk MktÃkfo{kt hk¾ðkLke
¾kMk fk¤S ÷u Au.
• rMkrð÷ MkuðfkuLku Wå[ fk{økehe {kxu «uhýk Ãkqhe Ãkkzu Au.
• fuLÿeÞ Mkr[ðk÷ÞLkwt Mkr[ðk÷ÞLkwt {n¥ð (Importance of Central Secreatariat) :
• ¼khík{kt fuLÿeÞ Mkr[ðk÷ÞLkkt fkÞkuoLke WÃkhkuõík Mk{sqíke WÃkhÚke íkuLkwt {n¥ð ykÃkýLku sýkÞ Au.
• ËuþLkk þkMkLk {kxu Lkeríkrð»kÞf rLkýoÞku yu {n¥ðLke çkkçkík Au.
• ¼khík{kt fuLÿeÞ Mkr[ðk÷Þ yk yøkíÞLkwt fkÞo fhðk{kt «ÄkLkkuLku Lkerík½zíkhLkk fkÞo{kt {ËË fhu Au.
• íku rðrðÄ árüfkuý{kt Mk{LðÞ MkkÄeLku MkhfkhLke fk{økehe{kt MknkÞf çkLku Au.
• íku hksfeÞ Míkhu ÷uðkÞu÷ rLkýoÞkuLkk y{÷ ¾kíkkfeÞ Míkhu ÚkkÞ íku {kxu rLkheûký yLku rLkÞtºkýLkwt
{n¥ðLkwt yuf{ Au.
• íku fuLÿ MkhfkhLke Lkeríkyku yLku fkÞo¢{kuLkk WËT¼ðLkwt {n¥ðÃkqýo yLku {wÏÞ fuLÿrçkLËw Au Lku fuLÿ
MkhfkhLkkt rðrðÄ ¾kíkktyku ðå[u Mktf÷Lk ò¤ðu Au yLku fuLÿ MkhfkhLke fk{økeheLku yÚkoÃkqýo çkLkkðu
Au.
• {qÕÞktfLk (Evaluation) :
• Mðíktºk ¼khíkLke Ãk÷xkíke síke ÃkrhÂMÚkrík{kt yÇÞkMkeykuyu fuLÿeÞ Mkr[ðk÷ÞLke fux÷ef {ÞkoËkyku
çkíkkðeLku íkuLke fkøk{eheLke xefk fhe Au.
• Mkrð[k÷ÞLkk Ãkuxkrð¼køkku yLku f{o[kheykuLke MktÏÞk yux÷e ðÄe Au yLku Lkðk nkuÆkyku Q¼k fhkÞk
Au, suLkk ÷eÄu Mkr[ðk÷ÞLkwt rLkheûký yLku rLkÞtºký òu{{k¾wt Au.
• Mkr[ðk÷ÞLke fk{økehe{kt rçkLksYhe hksfeÞ Ëhr{ÞkLkøkeheLku ÷eÄu Lkeríkrð»kÞf rLkýoÞku ÷uðk{kt
½ýe ðkh {w~fu÷e Ãkzu Au.
• ònuh SðLk{kt ÔÞkÃkf òríkðkË, ÷køkøkð yLku ¼úük[kh Ãký fuLÿeÞ Mkr[ðk÷Þ MkwÄe ÃknkUåÞku
nkuðkLke xefk fhu Au.
• E.Mk. 2001Lkk {k[o{kt íknu÷fkzkìxu suLkk WÃkh ykûkuÃkku {qfu÷k íku{kt Mkr[ðk÷ÞLkk Wå[ nkuÆuËkhku íkhV
Ãký yktøk¤e [ªÄkE Au.
• yk{ Aíkkt yk {ÞkoËkku Ëqh fhe þfkÞ íkuðe Au.
• fuuLÿeÞ Mkr[ðk÷Þ yu ¼khíkeÞ ònuh ðneðx {kxu fux÷wt {n¥ðLkwt Au íku ðneðx MkwÄkhðk Ãkt[u sýkÔÞwt
Au : “Mkr[ðk÷Þ ÔÞðMÚkk ðneðxLku Mk{íkwr÷íkíkk MkkíÞík yLku yufYÃkíkk «ËkLk fhu Au.
• Mkr[ðk÷Þ hk»xÙeÞ yLku yktíkhhk»xÙeÞ «&™ku Ãkhíðu æÞkLk fuLÿeík fhu Au.
449
• yk{, fuLÿeÞ Mkr[ðLkwt V÷f yktíkhhk»xÙeÞ Míkhu rðMíkhu÷wt nkuÞ Au yLku íku heíku yu V÷f ÃkhLke
Lkerík½zíkhLkwt fkÞo ½ýwt sxe÷ yLku {n¥ðLkwt çkLku Au.
• yk fûkkyu ÷uðkíkk rLkýoÞLke yMkh hk»xÙeÞ s Lknª Ãký yktíkhhk»xÙeÞ fûkkyu Úkíke nkuðkÚke íkuLkk îkhk
Úkíkk rLkýoÞku hk»xÙ {kxu ¾qçk s yøkíÞLkk çkLku Au.
• «ÄkLk{tz¤ Mkr[ðk÷Þ (Cabinet Secretariat) :
• Mðíktºk ¼khíkLke MktMkËeÞ ÔÞðMÚkk{kt «ÄkLk{tz¤ yu ðkMíkrðf fkhkuçkkhe Au.
• ¼khíkLkwt Mk{økú ðneðxeíktºk ðzk«ÄkLk MkrníkLkk yk «ÄkLk{tz¤Lku sðkçkËkh nkuÞ Au.
• «ÄkLk{tz¤ yk rðþk¤ sðkçkËkhe yMkhfkhf heíku yËk fhe þfu íku {kxu «ÄkLk{tz¤ Mkr[ðk÷ÞLke
h[Lkk fhðk{kt ykðe Au.
• yk{ íkku yk «ÄkLk{tz¤ Mkr[ðk÷ÞLkk {q¤ ykÃkýLku 1861Lkk Äkhk îkhk økðoLkh sLkh÷Lke fkhkuçkkhe
Ãkrh»kËLku {ËË fhðk h[kÞu÷ ‘rð¼køkeÞ ÔÞðMÚkk’{kt sýkÞ Au. 1947Úke yk fkhkuçkkhe Ãkrh»kËLkk
Mkr[ðk÷ÞLku «ÄkLk{tz¤ Mkr[ðk÷Þ íkhefu yku¤¾ðk{kt ykÔÞwt Au.
• ykÃkýe MktMkËeÞ ÷kufþkneLku ÷eÄu «ÄkLk{tz¤ Mkr[ðk÷ÞLkwt MÚkkLk ðÄw {n¥ðLkwt çkLÞwt Au.
• «ÄkLk{tz¤ Mkr[ðk÷ÞLkwt MktøkXLk (Organisation of Cabinet Secretariat) :
• «ÄkLk{tz¤ Mkr[ðk÷Þ ykiÃk[krhf heíku ðzk«ÄkLkLku sðkçkËkh nkuÞ Au.
• Ãkhtíkw ÔÞðnkh{kt yk Mkr[ðk÷ÞLkk ðzk ‘furçkLkux Mkr[ð’ nkuÞ Au.
• «ÄkLk{tz¤ Mkr[ðk÷ÞLkk rLkheûký yLku rLkÞtºkýLke sðkçkËkhe yk furçkLkux Mkr[ðLke nkuÞ Au.
• 1947{kt furçkLkux Mkr[ðk÷Þ{kt «kht¼{kt Lkkøkrhf þk¾k, ÷~fhe þk¾k yLku òMkqMke þk¾k níke.
• íÞkh çkkË ‘Mk÷k{íke Mkr{rík’Lke h[Lkk 1949{kt ‘«ÄkLk{tz¤ ykŠÚkf Mkr{rík’, 1954{kt yku. yuLz
yu{. rð¼køk, 1957{kt fuLÿeÞ yktfzkfeÞ rð¼køk, 1961{kt hk»xÙeÞ MkuBÃk÷ Mkðuoûký rð¼køk, 1965{kt
‘RLxu÷esLMk ðªøk’, 1966{kt ‘ònuh Wãkuøk çÞqhku yLku fkuBÃÞwxh rð¼køk, 1970{kt R÷uõxÙkurLkõMk
rð¼køk, ði¿kkrLkf yLku ykiãkurøkf MktþkuÄLk rð¼køk, f{o[khe ðøko yLku ðneðxe MkwÄkhýk rð¼køkLke
MÚkkÃkLkk ÚkE.
• 1971{kt ði¿kkrLkf yLku ykiãkurøkf MktþkuÄLk rð¼køk ykÞkusLk rð¼køkLku yÃkkÞku.
• 1977{kt ‘f{o[khe ðøko yLku ðneðxe MkwÄkhýk rð¼køk’ øk]n{tºkk÷ÞLku yÃkkÞku.
• 1988{kt Mkr[ðk÷Þ{kt ÷kuf VrhÞkË rð¼køk (Public Grievance)Lke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe.
• «ÄkLk{tz¤Lku Mkr[ðk÷Þ{kt íkuLkk furçkLkux Mkr[ð, íku{Lkk fkÞkuo yLku sðkçkËkhe Ãkqhe fhðk, {ËË
fhðk ½ýk Mkr[ðku yLku LkkÞçk Mkr[ðku Au.

450
• yk furçkLkux Mkr[ðk÷Þu «ÄkLk{tz¤Lku Mkr[ðkí{f - Mk÷knfkhe MknkÞ fhðkLke Au.
• «ÄkLk{tz¤ Mkr[ðk÷ÞLkkt fkÞkuo (Functioins of Cabinet Secretariat) :
• ¼khíkLke MktMkËeÞ Mkhfkh{kt «ÄkLk{tz¤Lke fwþ¤íkk íkÚkk ðneðxe fwþ¤íkkLkku ykÄkh «ÄkLk{tz¤
Mkr[ðk÷ÞLku ½ýu ytþu yk¼khe Au.
• yk «ÄkLk{tz¤ Mkr[ðk÷ÞLkkt fkÞkuoLkku rð[kh fhíkkt sýkðu Au fu
• íku «ÄkLk{tz¤kuLke çkuXfku Lk¬ fhu Au.
• «ÄkLk{tz¤Lke çkuXfku{kt ÚkÞu÷ [[ko íkÚkk ÷uðkÞu÷k rLkýoÞkuLke LkkUÄ íkiÞkh fhu Au.
• MktMkË{kt fkÞËk½zíkh {kxu ¾hzkyku íkiÞkh fhu Au.
• fuLÿLkk swËk swËk «ÄkLkkuLkk ¾kíkk{kt fkÞkuoLkwt Mktf÷Lk fhu Au.
• rðËuþLkerík {n¥ðLke çkkçkíkku ytøku rðËuþku MkkÚku Ãkhk{þo fhu Au.
• fuLÿ MkhfkhLke fk{økeheLke {krMkf LkkUÄ hk»xÙÃkrík, WÃkhk»xÙÃkrík, ðzk«ÄkLk yLku yLÞ «ÄkLkku Mk{ûk
hsq fhu Au.
• fuLÿfûkkyu «ÄkLk{tz¤ îkhk rLk{kÞu÷ rðrðÄ Mkr{ríkyku, WÃkMkr{ríkyku {kxu Mkr[ðk÷Þ MktçktÄe sYhe
fk{økehe fhu Au.
• íku «ÄkLk{tz¤ îkhk yøkkW ÷uðkÞu÷ rLkýoÞ WÃkh sYh Ãkzíkkt ÃkwLk: rð[kh fhu Au yLku íku ytøkuLke
òýfkhe «ÄkLk{tz¤Lku ykÃku Au.
• «ÄkLk{tz¤ Mkr[ðk÷ÞLkwt {n¥ð (Inportantance of Cabinet Secretariat) :
• ykÃkýe MktMkËeÞ ÷kufþkne «ÚkkLku ÷eÄu «ÄkLk{tz¤ Mkr[ðk÷ÞLkwt MÚkkLk yLku fk{økehe yrík {n¥ðLke
çkLÞkt Au.
• MktMkËeÞ «ýk÷eLku ÷eÄu «ÄkLk{tz¤ fkhkuçkkhe MktMkËLku sðkçkËkh Au.
• MktMkËMkÇÞku «ÄkLkkuLku íku{Lkk ¾kíkkLke fk{økehe ytøku Íeýk{kt Íeýe çkkçkík {kxu «&™ku ÃkqAe þfu Au.
• «íÞuf «ÄkLk ÃkkuíkkLkk ¾kíkkLkk rLk»ýkík nkuÞ íkuðwt þõÞ LkÚke.
• WÃkhktík yuf «ÄkLkLku õÞkhuf yuf fhíkkt ðÄw ¾kíkkyku Mkt¼k¤ðk Ãkzu Au, «ÄkLkkuyu ÃkkuíkkLkku {íkrðMíkkh
Ãký Mkt¼k¤ðku Ãkzu Au, ¾kíkkLku ÷økíkk «&™ku ytøku rLkýoÞ ÷uðk{kt Ãký yk Mkr[ðk÷Þ WÃkÞkuøke çkLku
Au.
• íku ðzk«ÄkLkLku rðrðÄ ¾kíkkykuLkkt fkÞkuo ðå[u Mktf÷Lk ò¤ððk{kt {ËË fhu Au.
• yk{ Aíkkt fuLÿeÞ ðneðxeíktºkLku fkÞoûk{ hk¾ðk yk Mkr[ðk÷Þ «ÄkLk{tz¤Lku Mk÷knMkq[Lkku ykÃkeLku
íku{Lkk fkÞkuoLkwt ¼khý ykuAwt fhu Au.
451
• ðneðxe MkwÄkhý Ãkt[ (ARC) íkuLkk ynuðk÷{kt sýkÔÞwt Au fu «ÄkLk{tz¤ Mkr[ðk÷ÞLke çkË÷kÞu÷e
ÃkrhÂMÚkrík{kt ÃkwLkho[Lkk sYhe Au.
• yk {kxu su Mkq[Lkku fhkÞkt Au íku{kt yrík yøkíÞLkwt Mkq[Lk yu Au Au fu yktfzkfeÞ rð¼køkLku Lkkýkt¾kíkk
MkkÚku òuze Ëuðku òuEyu.
• yk WÃkhktík ÷~fhe WÃkþk¾k Mkthûký¾kíkkLku MkkIÃke Ëuðe òuEyu.
• yk{ ÚkðkÚke çkkfe hnu÷k rð¼køkku fuð¤ «ÄkLk{tz¤Lke çkkçkíkku WÃkh Ÿzwt ®[íkLk fhe þfþu.
• Mkr[ðk÷ÞLkwt rLkheûký yLku rLkÞtºký Mkh¤ çkLkþu.
• ykÞkusLkÃkt[ (Planning Commission) :
• ykÞkusLkLkku ÏÞk÷ ykÃkýu MkkurðÞuík hrþÞk ÃkkMkuÚke {u¤ÔÞku níkku.
• ykÞkusLk Mk÷kfkh çkkuzoLkk [uh{uLk ©e fu.Mke. LkeøkkuELke ¼÷k{ýLku ykÄkhu 1950Lke 15{e {k[o
ykÞkusLkÃkt[Lke MÚkkÃkLkk ¼khík MkhfkhLkk Xhkð îkhk fhðk{kt ykðe níke.
• yk{ íku rçkLkçktÄkhýeÞ MktMÚkk Au.
• íkuLkk «Úk{ yæÞûk ðzk«ÄkLk Ãkt. sðknh÷k÷ Lkunhw níkk.
• ykÞkusLkÃkt[ yu yuf yÚko{kt ðzk«ÄkLkLke Mk¥kkLkwt ykŠÚkf LkeríkLkk ûkuºk{kt rðMíkh{ níkwt.
• ykÞkusLkÃkt[Lkk MÚkkLk yLku Mk¥kk{kt Mk{ÞkLkwMkkh ðÄkhku Úkíkku økÞku Au.
• íkuLktw {q¤ ÷kufþkne MðYÃk Mk÷knfkhe MðYÃk yLku rLkýoÞ½zíkh MktMÚkk íkhefu rðfMÞwt Au.
• ykÞkusLkÃkt[Lkwt MktøXLk (Organisation of Planning Commission) :
• ¼khík{kt ykÞkusLkÃkt[Lkk yæÞûk íkhefu ðzk «ÄkLk yLku WÃkkæÞûk íkhefu ykÞkusLk «ÄkLk fu fkuE
rðþu»k¿k nkuÞ Au.
• yk WÃkhktík íku{kt fuLÿ{kt fux÷kf «ÄkLkku yLku rLk»ýkíkku MkÇÞku íkhefu nkuÞ Au.
• Mkk{krsf yLku ykŠÚkf rðfkMkLke íku Mkðkuoå[ MktMÚkk Au.
• ykÞkusLkÃkt[Lke fk{økehe {kxu íkuLk {wÏÞíðu [kh rð¼køkku Ãkkzðk{kt ykÔÞk Au :
(y) Mk{LðÞ rð¼køk (Co-ordination Department) :
• íkuLkk ð¤e Ãkuxkrð¼køk Ãkkzðk{kt ykÔÞk Au : (1) ÞkusLkk Mk{LðÞ rð¼køk yLku (2) fkÞo¢{ ðneðx
rð¼køk.
• «Úk{ Ãkuxkrð¼køk Ãkt[Lkk rðrðÄ ¼køkku ðå[u Mktf÷LkfíkkoLke ¼qr{fk ¼sðu Au ßÞkhu çkeòu Ãkuxkrð¼køk
Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkkyku WÃkh rLkheûký yLku rLkÞtºký íkÚkk íkuLkk Mkh¤ Mkt[k÷Lk {kxuLke fk{økehe fhu Au.
(çk) Mkk{kLÞ rð¼køk (General Department) :

452
• rðrðÄ ÞkusLkkyku ytøku rðrðÄ Mkk{kLÞ rð¼køkkuLke h[Lkk fhðk{kt ykðe Au.
• íku{kt Ëe½ofk÷eLk ÞkusLkk rð¼køk, ykŠÚkf rð¼køk, ©{ yLku hkusøkkh rð¼køk, fwËhíke yLku ði¿kkrLkf
MktþkuÄLk rð¼køk, yktfzkfeÞ yLku Mkðuoûký rð¼køk íkÚkk Mkt[k÷Lk rð¼køk {wÏÞ Au.
(f) rð»kÞ rð¼køk (Subject Division) : ykŠÚkf «r¢ÞkykuLkkt rðrðÄ MðYÃkku ytøku yk rð¼køk fk{
fhu Au.
(z) rðrþü rðfkMk fkÞo¢{ rð¼køk (Special Developmet Programme Division) :
• rðfkMkLkk fux÷ktf ûkuºkkuLku æÞkLk{kt ÷ELku yk rð¼køkLke h[Lkk ÚkE Au.
• su{ fu økúkBÞ rð¼køk yLku Mknfkh rð¼køk.
• ykÞkusLkÃkt[{kt yk [kh {wÏÞ ¼køkku Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkkykuLkk ½zíkh{kt, íkuLkk ðkŠ»kf {qÕÞktfLk{kt,
ÞkusLkkyku WÃkh rLkheûký yLku rLkÞtºký hk¾ðk{kt yøkíÞLkwt ÞkuËøkkLk ykÃku Au.
• ykÞkusLkÃkt[Lkk yk [kh rð¼køkku WÃkhktík sYrhÞkík «{kýu 27 sux÷k Ãkuxkrð¼køkku Ãký h[ðk{kt
ykÔÞk Au.
• ykÞkusLkÃkt[Lkk MktøkXLk{kt yk WÃkhktík yuf Mkk{kLÞ Mkr[ðk÷Þ íkÚkk fkÞo¢{ Mk÷knfkhe Mkr[ðk÷Þ
yLku xufTrLkf÷ Mkr[ðk÷Þ Au.
• Ãkt[{kt {wÏÞ ºký Mkr{ríkyku Au : MktþkuÄLk fkÞo¢{ Mkr{rík, ÞkusLkk y{÷efhý Mkr{rík yLku fkÞo¢{
{qÕÞktfLk Mkr{rík.
• ykÞkusLkÃkt[Lkk {wÏÞ fkÞkuo (Main Functions of Planning Commission) :
• fkhkuçkkheLkk 15 {k[o 1950Lkk Xhkð «{kýu ¼khíkLkwt ykÞkusLkÃkt[ {wÏÞíðu Lke[u «{kýu fkÞkuo fhu Au
:
• ykÞkusLkÃkt[ ÞkusLkkykuLkk ½zíkh {kxu ËuþLkkt ¼kiríkf yLku {kLkðeÞ MkkÄLkkuLkku ytËks çkktÄu Au.
• ËuþLkk MºkkuíkkuLkk Mk{íkwr÷ík rðfkMk {kxu ÞkusLkkyku çkLkkðu Au.
• ÞkusLkk {kxuLke «kÚkr{fíkk íkÃkkMku Au.
• ÞkusLkkLkk y{÷Lkk «íÞuf íkçk¬u rLkheûký yLku rLkÞtºkýLke ÔÞðMÚkk fhu Au.
• ÞkusLkkykuLkwt ðkŠ»kf {qÕÞktfLk fhu Au suLku ykÄkhu MkwÄkhýk {kxu sYhe Ãkøk÷kt ÷E þfkÞ.
• íku ykŠÚkf rðfkMkLkkt yðhkuÄf Ãkrhçk¤ku íkhV yktøk¤e [eÄu Au yLku ykŠÚkf rðfkMk {kxu MkhfkhLku
Lkerík½zíkh yLku fkÞo¢{kuLkk rLk{koý {kxu Mkq[Lkku ykÃku Au.
• yÇÞkMkeLkwt fnuðwt Au fu íkuLkk WËT¼ðLkk Mk{Þu ykÞkusLkÃkt[ {wÏÞíðu Mk÷knfkhe MktMÚkk çkíke.
453
• Ãkhtíkw fÕÞký hkßÞLke «ð]r¥kyku ðÄíkkt ykÞkusLkÃkt[ ‘MkwÃkh fuçkrLkx’ çkLke økE Au.
• LkeríkÄzíkhLkk fkÞo{kt ykÞkusLkÃkt[Lku su ¼qr{fk yÃkkE Au íkuLke xkfe fhíkk fkuBÃxÙku÷h yLku ykurzxh
sLkh÷ ©e yþkuf [tËk fnu Au fu, “ykÞkusLkÃkt[Lku Wå[ MÚkkLk yÃkkÞwt Au.
• su furçkLkux «ÚkkLkk ÏÞk÷Lku yLkwYÃk LkÚke.
• ©e. ze.ykh. økkzøke÷ Ãký xefk fhíkkt fnu Au : “Ãkt[Lke rLk»V¤íkkLkkt {q¤ yu «r¢Þk{kt Au fu suLkk
îkhk ykÞkusLkÃkt[ su {kºk Mk÷knfkhe MktMÚkk Au.
• rðfkMk MkkÚku yLÞ çkkçkíkku ytøkuLke LkeríkLkk rLk{koý{kt {kÚkwt {khu Au.”
• òufu 1970 ÃkAe ykÞkusLkÃkt[Lku ðÄw Mkûk{ çkLkkððk su ¼÷k{ýku fhu÷e íku{kt sýkÔÞwt níkwt fu Ãkt[{kt
ðzk«ÄkLk yLku Lkkýkt«ÄkLk fu fkuE «ÄkLk MkÇÞÃkËu Lk nkuðk òuEyu.
• Ãkhtíkw ðzk«ÄkLk yLku Lkkýk«ÄkLk sYh Ãkzu íkku ykÞkusLkÃkt[Lke çkuXf{kt nkshe ykÃke þfu Au yLku
Mkq[Lkku ykÃke þfu Au.
• Ãkt[{kt {kºk 7 MkÇÞku nkuðk òuEyu íku{ktÚke yuf íkuLkk yæÞûk çkLku.
• yk WÃkhktík Ãkt[Lkku ðkŠ»kf ynuðk÷ MktMkË{kt {qfkÞ íku sYhe Au.
• LkkýktÃkt[ (Finance Commission) :
• Mðíktºk ¼khíku Mk{ðkÞíktºke ÔÞðMÚkk Mðefkhe Au.
• ykÃkýk hkßÞçktÄkhýu fuLÿ yLku yuf{ hkßÞkuLkk MktçktÄku Mkw{u¤¼Þko hnu íku {kxu ÷ur¾ík heíku ºký
ÞkËeyku îkhk çktLku Mkhfkhku ðå[u Mk¥kkLke ðnU[ýe fhe Au.
• yk{ Aíkkt ykŠÚkf çkkçkíkku yuðe Au fu suLkk WÃkh yðkhLkðkh rð[kh fhðku sYhe çkLku.
• íkuÚke s ¼khíkLkk çktÄkhýLkk ½zðiÞkykuyu çktÄkhýLke f÷{ 280(1){kt MÃküíkk fhe Au fu, “yk
MktrðÄkLkLkk ykht¼Úke çku ð»koLke ytËh yLku íÞkh ÃkAe «íÞuf Ãkkt[{wt ð»ko Ãkqhwt ÚkÞu yÚkðk íku Ãknu÷kt
ÃkkuíkkLku sYh sýkÞ íÞkhu hk»xÙÃkrík nwf{ fheLku, yuf Lkkýkt fr{þLk h[þu, su íku{ýu rLk{u÷k yæÞûk
yLku çkeò [kh hkßÞkuLkwt çkLkþu.” çktÄkhýLke yk f÷{ «{kýu ¼khíkLke MktMkËu LkkýktÃkt[ yrÄrLkÞ{
1951 suLku 1955{kt MkwÄkheLku yk Ãkt[Lkk MkÇÞkuLke ÷kÞfkík Xhkðíkkt sýkÔÞwt Au fu Ãkt[Lkk yæÞûkÃkËu
yuðe ÔÞÂõíkLke rLk{ýqf fhkþu suLku ònuh SðLkLkku ÔÞkÃkf yLkw¼ð nkuÞ. yæÞûk WÃkhktík Ãkt[Lkk [kh
MkÇÞkuLke ÷kÞfkík{kt sýkðkÞwt fu (y) yuðe ÔÞÂõík su ðze yËk÷íkLkk LÞkÞkÄeþ nkuÞ, hne [qõÞk
nkuÞ yÚkðk Lke{kðkLku ÷kÞf nkuÞ. (çk) yuðe ÔÞÂõík suLku LkkýkfeÞ ðneðxLkku ÔÞkÃkf yLkw¼ð nkuÞ
(f) yuðe ÔÞÂõík su yÚkoþkMºkLke rLk»ýkík nkuÞ.
• LkkýktÃkt[Lke fkÞo«ýk÷e (Working Procedure of Finance Commision) :
• LkkýktÃkt[Lkwt MÚkkLk ËeðkLke yËk÷íkLkwt Au, su ÃkkuíkkLke fk{økeheLku MðÞt Lk¬e fhu Au.

454
• çktÄkhý Ãký f÷{ 280(4){kt íkuLku yk {kxu Ãkqhíke Mk¥kk ykÃke Au.
• íku ÃkkuíkkLke ¼÷k{ýku ykÃkíke ð¾íku fuLÿ Mkhfkh, ykÞkusLk Ãkt[, yuf{ hkßÞ MkhfkhkuLkk «ÄkLkku
yLku yrÄfkheykuLkkt {tíkÔÞkuLku æÞkLk{kt ÷u Au.
• íku yuf Mk÷knfkhe MktMÚkk Au.
• íkuLke ¼÷k{ýkuLkku y{÷ ºký «fkhu ÚkkÞ Au : (y) hk»xÙÃkríkLkk ykËuþ «{kýu y{÷e çkLkLkkhk
«Míkkð (çk) fkhkuçkkheLkk ykËuþkuuLkk MktË¼o{kt y{÷e çkLkLkkhk «Míkkð (f) MktMkË îkhk ½zkÞu÷
yrÄrLkÞ{kuLkk ykÄkhu y{÷e çkLkLkkhk «Míkkð.
• LkkýktÃkt[Lkkt fkÞkuo (Functions of Finance Commision) :
• çktÄkhýLke f÷{ 280(3) «{kýu çktÄkhýu LkkýktÃkt[Lku Lke[u «{kýuLkkt fkÞo fhðk sýkÔÞwt Au :
(1) hk»xÙÃkríkLku ¼÷k{ýku fhðe (Recommmendations to President) :
(f) yk «fhý nuX¤ Mkt½ yLku hkßÞku ðå[u rð¼krsík fhðkLkk yÚkðk fhe þfkÞ íkuðk fhLke [kuÏ¾e
ykðfLke íku{Lke ðå[u ðnU[ýe fhðk çkkçkík yLku hkßÞku ðå[u yuðe ykðfLkk íku{Lkk ËhufLkk rnMMkkLke
Vk¤ðýe fhðkLke çkkçkík.
(¾) ¼khíkLkk yufrºkík Vtz{ktÚke hksÞkuLke ykðfLke MknkÞ-økúkLx ykÃkðk{kt fÞk rMkØktíkku Ãkk¤ðk òuEyu
íku çkkçkík.
(øk) íkkUíkuh{kt MkwÄkhk yrÄrLkÞ{ 1992Lke f÷{ 3 «{kýu hkßÞLkk Lkkýkt ykÞkuøku fhu÷ ¼÷k{ýkuLku ykÄkhu
hkßÞ{ktÚke Ãkt[kÞíkkuLkkt MkkÄLkkuLke Ãkqhíke fhðk hkßÞ yufrºkík Vtz{kt ð]rØ fhðk {kxuLkkt sYhe Ãkøk÷kt
çkkçkík.
• [wt{kuíkuh{kt MkwÄkhk yrÄrLkÞ{ 1993Lke f÷{ 3(øk) «{kýu hkßÞLkk Lkkýkt ykÞkuøku fhu÷e ¼÷k{ýkuLku
ykÄkhu, hkßÞ{ktLke LkøkhÃkkr÷fkykuLke MkkÄLkkuLke Ãkqhíke fhðk hkßÞLkk yufrºkík Vtz{kt ð]rØ fhðk
{kxu sYhe Ãkøk÷kt çkkçkík.
(½) MktøkeLk LkkýkfeÞ ÔÞðMÚkkLkk rník{kt hk»xÙÃkríkyu fr{þLkLku rð[khýk {kxu {kuf÷u÷e çkeS fkuE çkkçkík
f÷{ 281 «{kýu hk»xÙÃkrík yk MktrðÄkLkLke òuøkðkEyku nuX¤ Lkkýkt fr{þLkLku fhu÷e Ëhuf ¼÷k{ý
íkuLkk WÃkh ÷eÄu÷kt Ãkøk÷kt rðþuLke Mk{sqíke ÞkËe MkkÚku MktMkËLkk Ëhuf øk]n{kt {qfkðþu.
(2) ykŠÚkf MktçktÄku Lk¬e fhðk (Determination of Economic Relations) :
• ¼khíkLkk çktÄkhýu yÄo-Mk{ðkÞíktºke ÔÞðMÚkk ykÃke Au su{kt fuLÿLku ðÄw Mk¥kkyku ykÃke Au.
• Ãkhtíkw Ãk÷xkÞu÷k Mktòuøkku{kt yuf{ hkßÞku rðfkMk {kxu ðÄw Lku ðÄw LkkýkfeÞ MkkÄLkkuLke {ktøk fhu Au.
• íkuÚke LkkýktÃkt[ fuLÿ yLku yuf{ hkßÞ MkhfkhkuLkk LkkýkfeÞ MktçktÄku{kt Mkw{u¤ MkkÄðkLkwt fk{ fhu Au.
(3) yMk{kLkíkk Ëqh fhðe (Removing Dissimilarity) :
455
• LkkýkÃkt[ {kºk fuLÿ yLku yuf{ hkßÞku ðå[u s Lkrn Ãkhtíkw swËkt swËkt hkßÞku ðå[u Ãký ykŠÚkf
yMk{kLkíkk Ëqh ÚkkÞ íku {kxu LkkýkfeÞ MkkÄLkkuLke ðnU[ýe Mk{kLk Äkuhýu fhu Au.
(4) LÞkÞfíkko íkhefu (As a Judge) :
• LkkýktÃkt[ {kºk fuLÿ yLku yuf{ hkßÞku íkÚkk rðrðÄ hkßÞku ðå[u Q¼k Úkíkk LkkýkfeÞ «&™kuLku íkÃkkMke
íkuLkku Wfu÷ ykÃku Au.
• yk{ ¼khíkLkk çktÄkhýu ònuh ðneðx {kxu MÚkkÃku÷ MktMÚkkyku{kt LkkýktÃkt[ yu Ãký yuf {n¥ðLke MktMÚkk
Au.
• ¼khíkLkk rLkÞtºkf yLku {nk÷u¾k Ãkheûkf (Comptroller and Auditor General of India) :
• ÷kufþkne{kt ònuh ðneðx{kt ¾[koíkk Lkkýkt ÷kufkuLkk nkuÞ Au.
• íkuÚke ÷kufkuLkk Lkkýkt ÞkuøÞ {køkuo ðÃkhkÞ íkuLke fk¤S ÷uðkÞ íkuðe çktÄkhýeÞ ÔÞðMÚkk ¼khíkLkk çktÄkhýu
fhu÷e Au.
• ¼khíkLkk çktÄkhýu yk {kxu rLkÞtºkf yLku {nk÷u¾k Ãkheûkf Lkk{Lke MktMÚkk çkLkkðe Au.
• ðkMíkð{kt rLkÞtºkf yLku ÷u¾k Ãkheûký rð¼køkLke h[Lkk ¼khík{kt 1753{kt RMx RÂLzÞk ftÃkLkeLkk
þkMkLk Ëhr{ÞkLk ÚkE níke.
• Ãkhtíkw Mðíktºk yuf{Lkk YÃk{kt íkuLke MÚkkÃkLkk 1919{kt yrÄrLkÞ{ îkh ÚkE níke.
• 1935Lkk ¼khík Mkhfkh yrÄrLkÞ{ yLku 1947Lkk Mðíktºkíkk yrÄrLkÞ{u íkuLku ðÄw Mk¥kk ykÃke.
• 1950{kt yk {nk÷u¾k ÃkheûkfLkk ÃkËLku rLkÞtºkf yLku {nk÷u¾k Ãkheûkf íkhefu yku¤¾ðk{kt ykÔÞwt.
• çktÄkhýLke f÷{ 148 Úke 151Lke ðå[u ¼khíkLkk rLkÞtºkf yLku {nk÷u¾k ÃkheûkfLkk MÚkkLk yLku
Mk¥kkykuLke òuøkðkEyku ykÃkðk{kt ykðe Au.
• rLk{ýqf yLku MkuðkLke þhíkku (Appointment and Conditions of Service) :
• yk rLkÞtºkf yLku {nk÷u¾k ÃkheûkfLke rLk{ýqf ¼khíkLkk hk»xÙÃkrík ðzk«ÄkLkLke Mk÷knÚke fhu Au.
• íkuyku ÃkkuíkkLkku nkuÆku økúný fhu íku Ãknu÷kt ¼khíkLkk hk»xÙÃkrík ÃkkMku çktÄkhýLku ðVkËkh hnuðkLkk MkkuøktË
÷u Au.
• íkuyku yk nkuÆku A ð»ko {kxu yÚkðk 65 ð»ko MkwÄe Mkt¼k¤u Au.
• íku{Lk Ãkøkkh yLku MkuðkLke çkeS þhíkku fkÞËkÚke MktMkË Lk¬e fhu íku hnu Au.
• íku{Lkk Ãkøkkh, hò, ÃkuLþLk fu rLkð]¥kðÞ ytøkuLkk íku{Lkk n¬ku{kt íku{Lku økuh÷k¼ ÚkkÞ íkuðku VuhVkh ÚkE
þfu Lknª íkuðe çktÄkhýeÞ òuøkðkE Au.
• íku{Lku nkuÆk WÃkhÚke Ëqh fhðkLkk Mktòuøkku Q¼k ÚkkÞ íkkuÃký çktÄkhýLke f÷{ 148(1){kt sýkÔÞwt Au fu

456
Wå[ík{ LÞkÞk÷ÞLkk LÞkÞkÄeþLku su heíku yLku su fkhýu nkuÆk WÃkhÚke Ëqh fhðk{kt ykðu íku heíku yLku
íku fkhýu íku{Lku nkuÆk WÃkhÚke Ëqh fhe þfkÞ íkuðe òuøkðkE Au.
• yk{ íkuyku ÃkkuíkkLke fk{økehe Mðíktºk yLku íkxMÚk heíku fhe þfu íkuðe çktÄkhýeÞ òuøkðkE Au.
• fkÞkuo yLku Mk¥kkyku (Functions and Powers) :
• ¼khíkLkk rLkÞtºkf yLku {nk÷u¾k Ãkheûkf©eLkwt {wÏÞ fkÞko÷Þ Lkðe rËÕne{kt ykðu÷wt Au. íkuLkk 103
ûkuºkeÞ fkÞko÷Þ, 71 þk¾k fkÞko÷Þ, 380 rLkðkMke ÷u¾k fkÞko÷Þku Au.
• ¼khíkLkk rLkÞtºkf yLku {nk÷u¾k Ãkheûkf íku{Lkkt yk fkÞko÷Þku yLku þk¾kyku îkhk çktÄkhýLke f÷{
148 Úke 151{kt ðýoðu÷ yLku 1976Lkk 42{k íkÚkk 1978Lkk [w{k¤eþ{kt MkwÄkhk «{kýu Lke[u «{kýuLkkt
fkÞkuo fhu Au yLku Mk¥kkyku ¼kuøkðu Au.
• rLkÞtºkf-{nk÷u¾k Ãkheûkf Mkt½Lkk íkÚkk hkßÞkuLkk íkÚkk yLÞ fkuE Mk¥kk{tz¤Lkk yÚkðk {tz¤Lkk rnMkkçk
MktçktÄu MktMkËu fhu÷k fkÞËkÚke fu íku nuX¤ Xhkððk{kt ykðu íkuðe Vhòu yËk fhu Au yLku íkuðe Mk¥kk ðkÃkhu
Au.
• Mkt½Lkk íkÚkk hkßÞkuLkk rnMkkçkku íku{Lke Mk÷knÚke hk»xÙÃkrík Xhkðu íkuðk Lk{qLkk{kt hk¾ðk{kt ykðu Au.
• Mkt½Lkk rnMkkçkku MktçktÄe íku{Lkk rhÃkkuxkuo hk»xÙÃkrík Mk{s hsq fhkÞ Au yLku hk»xÙÃkrík íkuLku MktMkËLkk Ëhuf
øk]n{kt {qfkðu Au.
• hkßÞLkk rnMkkçkku MktçktÄe íku{Lkk rhÃkkuxkuo hkßÞLkk hkßÞÃkk÷ Mk{ûk hsq ÚkkÞ Au yLku hkßÞÃkk÷ íkuLku
hkßÞLkk rðÄkLk{tz¤ Mk{ûk hsq fhkðu Au.
• íkuyku Mkt½ íkÚkk hkßÞ MkhfkhkuLkk rnMkkçkkuLkk ykurzx fheLku Mk{Þu Mk{Þu íku MktçktÄu ykËuþ òhe fhu Au.
• íkuyku ònuh rnMkkçk Mkr{íkeLke çkuXfku{kt WÃkÂMÚkík hnu Au íkÚkk Mkr{ríkLku íkuLke Vhòu çkòððk{kt {ËË
fhu Au.
• íkuyku ¾[ko WÃkh rLkÞtºký {qfu Au su çktÄkhý yÚkðk fkÞËkLkk rðhwØ nkuÞ.
• íkuyku Mkt½ MkhfkhLku Mkhfkhe ftÃkLkeykuLkk ykurzxhkuLke rLk{ýqf {kxu Mk÷kn ykÃke þfu Au.
• ¼khíkLkk rLkÞtºkf yLku {nk÷u¾k Ãkheûkf (C.A.G.)Lkk MÚkkLk yLku íku{Lke Mk¥kkLkku yÇÞkMk fhLkkh
fux÷kf ®[íkfku, ðnexËkhku yLku Mkr{ríkykuyu fux÷ef xefk Ãký fhe Au. su{ fu Ãkku÷.yu[. yuÃk÷eçke
Mkr{ríkyu íkuLkk çktLku ynuðk÷{kt sýkÔÞwt níkwt fu ¼khíkLkk rLkÞtºkf yLku {nk÷u¾k ÃkheûkfLke MktMÚkk yuf
MkktMÚkkrLkf ðkhMkk suðe Au.
• íkuLke fk{økehe h[Lkkí{f fhíkkt Lkfkhkí{f yMkh ðÄw Ähkðu Au.
• yuf ðneðxfíkko ðneðxe ¾[oLkwt {n¥ð Mk{S þfu íku yk MktMÚkk Lk Ãký Mk{S þfu.
457
• òufu ¼khíkLkk ¼qíkÃkqðo Mke.yuLk.S. ©e yþkuf [tËkLkk {íku, “Mke.yuLz yu.S.Lkwt çktÄkhýeÞ yLku
fkLkqLke MÚkkLk øk{u íku nkuÞ, Ãkhtíkw íku{Lkkt fkÞkuoLku ykuAk fhðk yu hk»xÙeÞ ¾[o ytøkuLkk MktMkËeÞ rLkÞtºký
WÃkh yuf yk½kík nþu.” yk{ fux÷ef {ÞkoËkyku Aíkkt ¼khíkLkk ònuh ðneðxe íktºkLku «k{krýf,
ykÄkh¼qík yLku rðïkMkÃkkºk çkLkkððk{kt rLkÞtºkf yLku {nk÷u¾k ÃkheûkfLke {n¥ðÃkqýo ¼qr{fk Au.
• íku hksfeÞ Lkuík]íð yLku ðneðxeíktºkLku Mkktf¤Lkkhe yuf çktÄkhýeÞ yLku rðïkMkÃkkºk fze Au.
• ònuh MkknMkkuLkkt {wÏÞ MðYÃkku (Major Patterns of Public Enterprises) :
• ¼khíkLkk çktÄkhý{kt sýkðkÞu÷ hksLkeíkeLkk {køkoËþof rMkØktíkku «{kýu ‘Mk{ksðkËe Mk{ksh[LkkLkk’
ykËþo Lku suLkku Mk{kðuþ çktÄkhýLkk yk{w¾{kt Ãký ÃkkA¤Úke (1976Lkk 42{k çktÄkhýeÞ MkwÄkhkÚke)
fhðk{kt ykðu÷ku íku «{kýu ònuh MkknMkkuLke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe Au.
• Ãkhtíkw 1991 ÃkAe Lkðe yÚkoLkeríkLkk MðefkhÚke ònuh MkknMkku{kt yøkkW fhu÷k hkufkýLku ÃkkAwt ¾U[ðk
(Disinvestment)Lke «r¢ÞkLku ðuøk ykÃkðkLke Lkerík ònuh fhe Au.
• rðï ðuÃkkh MktøkXLk (W.T.O)Lku ykÃku÷ ð[Lk «{kýu 1÷e yur«÷ 2001Lke {wõík ykÞkík {kxu
¼khíkeÞ çkòhLkk ¼kð ¾w÷e økÞk Au.
• yk{ Aíkkt nsw ¼khík{kt ònuh MkknMkkuLke ½ýkt ûkuºkku{kt nÞkíke Au.
• ònuh MkknMkku íkuLku fnuðk{kt ykðu Au su MktÃkqýo heíku yÚkðk fux÷kf «{ký{kt Mkt½ Mkhfkh yÚkðk yuf{
hkßÞ Mkhfkh yÚkðk Mkt½ yLku yuf{ MkhfkhLke MktÞwõík {kr÷fe Ähkðu Au.
• ¼khík{kt ònuh MkknMkkuLkk {wÏÞíðu [kh MðYÃk Au : rð¼køkeÞ MkknMk, ònuh rLkøk{, Mkhfkhe ftÃkLkeyku
yLku nku®Õzøk ftÃkLkeyku.
• yk WÃkhktík fr{þLkku, rLkÞtºkf çkkuzo, Mknfkhe fkÞËk Lke[u h[kíke MkkuMkkÞxe (Societies), ònuh xÙMx
yLku ðMíkwøkík çkkuzMko.
(1) rð¼køkeÞ fu ¾kíkkfeÞ MkknMk (Department Enterprise) :
• rð¼køk fu ¾kíkwt yu ònuh ðneðxLkwt ÃkhtÃkhkøkík Wå[ Mkt[k÷Lk Au.
• yk «fkh{kt yu ykiãkurøkf MktMÚkkykuuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au, su MkkðosrLkf Mkuðkyku MkkÚku MktçktrÄík Au.
• íkuLkku ðneðx hkßÞLkk rðrðÄ ¾kíkkyku îkhk ÚkkÞ Au yLku íkuLkku LkVku fu LkwfMkkLk Mkhfkh ÃkkMku hnu Au.
• íkuLke Mkk{kLÞ Lkerík íkÚkk rLkÞtºký ÷kufMk¼k ÃkkMku hnu Au.
• hu÷ðu, íkkxxÃkk÷, Mkwhûkk MktçktÄe WíÃkkËLk yuf{ku, Mkhfkhe «uMk ðøkuhu yk «fkh{kt ykðu Au.
• ¾kíkkfeÞ MktøkXLkLke {wõÞ rðþu»kíkkyku ytøku rð[khíkk fne þfkÞ fu íkuLkk {kxuLke LkkýkfeÞ ÔÞðMÚkk
MkhfkhLk ðkŠ»kf ytËksÃkºk{kt ÚkkÞ Au.
• Mkhfkhe ¾kíkkLke su{ yk ¾kíkkfeÞ MkknMkku WÃkh rLkÞtºký yLku ÷u¾k ÃkheûkýLkk rLkÞ{ku ÷køkw Ãkzu

458
Au.
• yk WãkuøkkuLkk f{o[kheykuLke MkuðkLke þhíkku Ãký ðneðxe MkuðkLkk f{o[kheyku suðe s nkuÞ Au.
• ykðk WãkuøkkuLke MÚkkÃkLkk fkuE ¾kíkkLkk Ãkuxkrð¼køk suðe nkuÞ Au yLku íkuLkk Ãkh ¾kíkkfeÞ «ÄkLkLkwt
rLkÞtºký hnu Au.
• fkuE Ãký ÔÞÂõík fu MktMÚkk yk MkknMk WÃkh MkhfkhLke Mkt{rík rðLkk fuMk fhe þfíke LkÚke.
• ÷k¼ (Benifit) :
• rð¼køkeÞ MktøkXLkLkk yÇÞkMkeykuyu Lke[u «{kýu ÷k¼ çkíkkÔÞk Au :
• ònuh MkknMkku h[ðk ÃkkA¤ {n¥ðLkku nuíkw ÔÞkðMkkrÞf Äkuhýu fk{økehe çkòððk {kxuLke AqxAk[Lkku
Ãký Au.
• Mkhfkhe rLkÞ{kuLku fkhýu LkkýkfeÞ, fku{ŠþÞ÷, ðneðxe ðøkuhu rLkýoÞ{kt {kfuoxLke sYrhÞkík {wsçk
rLkýoÞku ÷uðk {w~fu÷ çkLku Au íku{s «kuVuþLk÷ {uLkushku {u¤ððk {w~fu÷ çkLku Au.
• íku ÃkrhÂMÚkrík Ëqh fhðk ònuh MkknMkkuLku h[ðk{kt ykðu Au.
• Mkhfkhe rð¼køkLkk rLkÞtºkýLku ÷eÄu ykðkt ònuh MkknMkku{kt ¾kLkøke {kr÷fe suðe òunwf{e sýkíke
LkÚke.
• rLkÞ{kLkwMkkh fk{ Úkíkwt nkuðkÚke LkkýktLkku ËwhwÃkÞkuøk Úkíkku LkÚke.
• ÷kufMkuðk yLku Mkwhûkk suðkt ûkuºkku {kxu yk «fkhLkkt rðþu»k WÃkÞkuøke Au.
• ¾kíkkfeÞ rþMík s¤ðkíke nkuðkÚke ðneðxe Mkh¤íkk hnu Au.
• {ÞkoËk (Limitation) :
• ¾kíkkfeÞ ònuh MkknMkkuLkk WÃkh «{kýu VkÞËk nkuðk Aíkkt íkuLke fux÷ef {ÞkoËkyku Au :
• ònuh MkknMkkuLku ¾kíkkLke {uLkus{uLxLke su{ «kuVuþLk÷ {uLkus{uLx yÃkLkkððkLke yÃkuûkk ½ýk rfMMkk{kt
Ãkqhe ÚkE Lknª yLku Ãkrhýk{u Mkhfkh yLku ¾kLkøke ûkuºkLke Lkçk¤e çkksw fux÷ktf ònuh MkknMkku{kt ÃkuMke
økE.
• ¾kMk fheLku ðfo fÕ[h ûkuºku ònuh MkknMkkuLke ½ýe xefk ÚkE hne Au.
• íku s heíku yLk«kuVuþLk÷ rLkýoÞku yLku ðneðxLku fkhýu ½ýkt ònuh MkknMkku ¾kux fhu Au yLku MkVuË nkÚke
suðk Ãkwhðkh ÚkkÞ Au.
• ¾kíkkfeÞ rLkÞ{szíkkLku ÷eÄu yk «fkhLkkt MkknMkku{kt ¾kLkøke MkknMkku{kt sýkíke ÂMÚkríkMÚkkÃkfíkkLkku
y¼kð nkuÞ Au.
• Mkhfkhe f{o[kheyku{kt òuðk {¤íke “Äe{u fk{ fhku”Lke Lkerík, ÷k÷ Ãkèeðk¤k ynª Ëk¾÷ ÚkkÞ Au.
459
• ynª ÄtÄkfeÞ LkwfMkkLkLke fkuELku Ãkze nkuíke LkÚke fkhý fu f{o[kheykuLku «íÞûk heíku íkuLke yMkh Úkíke
LkÚke.
• fkhkuçkkhe yLku MktMkËeÞ MkkÚku ÃkûkeÞ hksfkhý Ãký Ëk¾÷ ÚkkÞ Au.
• yk{ ¾kíkkfeÞ ònuh MkknMkkuLke fux÷ef {ÞkoËkyku nkuðk Aíkkt ÷kufMkuðk yLku hk»xÙeÞ Mkwhûkk MktçktÄe
MkknMkku {kxu nsw yk «fkh WÃkÞkuøke Au.
• ¾kMk fheLku ¾kLkøkeûkuºk îkhk {kuLkkuÃkku÷e fheLku ÷kufkuLkwt þkuu»ký ÚkkÞ íkuðe ÂMÚkrík nkuÞ yÚkðk {ÞkorËík
rhMkkuMkeoMkLku æÞkLku ÷E «kusuõx fhðkLkku nkuÞ íÞkhu ònuh MkknMk yrLkðkÞo çkLke òÞ Au.
(2) ònuh fkuÃkkuohuþLk (Public Corporation) :
• ònuh fkuÃkkuohuþLk yu ÄkhkMk¼kLkk fkÞËk îkhk h[kÞu÷ MðkÞ¥k fkuÃkkuohux MktMÚkk Au.
• íkuLke MktÃkqýo {qze íkÚkk {kr÷fe hkßÞLke nkuÞ Au.
• íkuLktwt Mkt[k÷Lk [ku¬Mk {wÆík {kxu Mkhfkh rLkÞwõík çkkuzo fhu Au.
• ònuh fkuÃkkuohuþLk yu 20{e MkËeLke ònuh ðneðxLku {kuxe ËuLk Au.
• ¼khík{kt 1934{kt MÚkÃkkÞu÷ rhÍðo çkìLf ykìV RÂLzÞk ÃkAe Mðíktºkíkk çkkË ÃkwLkðoMkðkx LkkýktrLkøk{,
Ëk{kuËh ðu÷e rLkÞ{, 1953{kt RÂLzÞLk yìh ÷kRLMk íkÚkk yìh RÂLzÞk RLxhLkuþLk÷, íÞkh çkkË Mxux
çkìLf ykìV RÂLzÞk, SðLk ðe{k fkuÃkkuohuþLk ðøkuh {n¥ðLkkt ufkuÃkkuohuþLk Au.
• ònuh fkuÃkkuohuþLkLkkt ÷ûkýku (Characteristics of Public Corpoaration) :
• {kþo÷ rz{kuf, ßnkuLk rÃkVLkh, yLkuoMx zurðMk suðk ðneðxþkMºkeykuyu ònuh fkuÃkkuohuþLkLkkt ÷ûkýku yk
«{kýu sýkÔÞkt Au :
• íku rðrþü ÄkhkfeÞ MksoLk Au yux÷u fu ÄkhkMk¼kLkk ¾kMk fkÞËkÚke íkuLke h[Lkk ÚkkÞ Au.
• íku MktÃkqýoÃkýu Mkhfkhe {kr÷feLke MktMÚkk Au.
• íkuLkwt MktÃkqýo {qzehkufý hkßÞLkwt nkuÞ Au.
• íku LkkýkfeÞ MðkÞ¥kíkk Ähkðu Au.
• íku Lkkýk¾kíkkLke {tsqhe ÷E ÷kufku ÃkkMkuÚke Lkkýkt ÷E þfu Au.
• íkuLke LkkýkfeÞ òuøkðkE hkßÞLkk ytËksÃkºk{kt nkuíke LkÚke.
• íku ðneðxe heíku Mðíktºk nkuÞ Au.
• íkuLkk hkusçkhkusLkk ðneðx{kt MkhfkhLke Ë¾÷ nkuíke LkÚke.
• íkuLkwt Mkt[k÷Lk çkkuzo fhu Au.
• íkuLke f{o[khe «ýk÷e Ãký Mðíktºk nkuÞ Au.

460
• íkuLku fkLkqLke ÔÞÂõíkíð nkuÞ Au.
• íku çkeS ÔÞÂõík fu MktMÚkk WÃkh Ëkðk {ktze þfu Au.
• çkeS ÔÞÂõík fu MktMÚkk íkuLkk Ãkh Ëkðk {ktze þfu Au.
• íkuLkku ykËþo ònuh MkuðkLkku Au.
• LkVku ÚkkÞ íkku Xef Au Lk ÚkkÞ íkku ðktÄku LkÚke.
• ònuh fÃkkuohuþLkLkk ÷k¼ (Advantages of Public Corporation) :
• nwðhÃkt[ yLku yu.ze. økkuhðk÷k Ãkt[ ðneðx MkwÄkhýk Mkr{rík, f]»ý{uLkLk Mkr{rík íkÚkk fux÷kf
ðneðxþkMºkeykuyu ònuh fkuÃkkuohuþLk «ýk÷eLku ykðfkhíkkt íkuLkk ÷k¼ çkíkkÔÞk níkk.
• ònuh fkuÃkkuohuþLk ¾kíkkfeÞ MkkuÃkkrLkf íktºkh[LkkLke çknkh yLku ðneðxe MðkÞ¥kíkkLku ÷eÄu fkÞoûk{
ðneðx Ähkðu Au.
• LkkýkfeÞ MðíktºkíkkLku ÷eÄu íku ÃkkuíkkLkk ykŠÚkf rðfkMkLkk fkÞo¢{kuLkku y{÷ Mkh¤íkkÚke fhu Au.
• íku Lkeríkrð»kÞf çkkçkíkku {kxu fkhkuçkkheLkwt yLku ðneðx {kxu ÄkhkMk¼kLkwt rLkÞtºký Ähkðíkwt nkuðkÚke
«òLku ðVkËkh hnu Au.
• íku ònuh MkuðkLkk ykËþoLku ÷eÄu SðsYhe Mkuðkyku {kxu ykðfkhËkÞf Au.
• íkuLkwt Mkt[k÷Lk çkkuzo fhíkwt nkuðkÚke íkuLkk{kt ÄtÄkfeÞ fwLkun òuðk {¤u Au.
• íku ¾kíkkfeÞ sz rLkÞ{kuLke çknkh nkuðkÚke ¾kLkøke MkknMkLke su{ ÂMÚkríkMÚkkÃkf Au.
• ÷kufþkne{kt ÄkhkMk¼kLkkt fkÞkuo{kt ðÄkhku ÚkÞku Au íÞkhu fkuÃkkuohuþLkLkku MðkÞ¥k ðneðx Ähkðíkk nkuðkÚke
ÄkhkMk¼kLkku fkÞoçkkus ½xu Au.
• ònuh fkuÃkkuohuþLk økuh÷k¼ (Disadvantages of Public Corporation) :
• yu.ze. økkuhðk÷k suðk Ãkt[kuuyu ònuh fkuÃkkuohuþLkLkk økuh÷k¼ Mkk{u Ãký yktøk¤e [ªÄe Au.
• íku{kt «òLkkt LkkýktLkwt hkufký nkuðk Aíkkt íku «òLku Ãkqhíkk sðkçkËkh LkÚke.
• Ãkrhýk{u yksu yk fkuÃkkuohuþLkku ¾kux fhíkk òÞ Au.
• íkuÚke Mkhfkh íku{ktÚke ÃkkuíkkLkwt {qzehkufký ½xkze þfu Au.
• íkuLkk ûkuºk{kt íkuLku nheVkELkku Mkk{Lkku fhðku Ãkzíkku Lk nkuðkÚke íku{kt RòhkþkneLkk yLkuf Ëwøkwoýku «ðu~Þk
Au. íkuÚke s Lkðe yÚkoLkerík{kt yk ûkuºkku{kt Ãký nheVkE ÚkkÞ íkuðk «ÞíLkku ÚkE hÌkk Au.
• LkkýkfeÞ, ðneðxe yLku ÄkŠ{f ðneðxLke MðkÞ¥kíkk òýu MðåAtËíkk{kt Ãkrhý{e nkuÞ íkuðwt yLkw¼ðu
sýkÞwt Au.
• íku hkßÞ {kxu sðkçkËkhe çkLke [qfe Au.
461
• WÃkh rð¼køkeÞ ònuh MkknMkku{kt ÷k¼ yLku {ÞkoËk{kt ËþkoÔÞk {wsçk ¾kLkøke ûkuºkLke {kuLkkuÃkku÷e yLku
þkuu»ký Mkk{u {kfuox çku÷u®LMkøk íku{s MktðuËLkþe÷ ûkuºkku{kt rhMkkuŠMkMkLkku ©uc WÃkÞkuøk fhðk Mkhfkh yLku
¾kLkøke ûkuºkLkk Mkkhk{kt Mkkhkt ÃkkMkktykuLkku ÷k¼ ÷uðk ònuh fkÞkuo h[kÞk.
• ¾kMk fheLku ¾kLkøke ûkuºkLke «kuVuþLk yuVeMkeyLMkeLkku ÷k¼ {u¤ððk ònuh fkuÃkkuohuþLk h[kÞk.
• íkuLkkt ½ýkt Mkkhkt WËknhýku Ãký Au.
• Ãkhtíkw yux÷k s Lkçk¤k rnMMkkyku Ãký Au.
• ònuh fkuÃkkuohuþLkLkk yk økuh÷k¼ Ëqh fhðk swËk swËk Ëuþku{kt rðrðÄ Ãkt[kuyu fÞko Au Ãkhtíkw yLkw¼ðu nðu
ËwrLkÞkLkk {kuxk ¼køkLkk Ëuþkuu {wõík yÚkoíktºk íkhV sE hÌkk Au.
(3) ònuh ftÃkLkeyku (Public Companies) :
• ònuh yÚkðk Mkhfkhe ftÃkLke yu Au suLke ykuuAk{kt ykuAe 51 % {qze fuLÿ Mkhfkh yÚkðk yuf{ hkßÞ
MkhfkhLke yÚkðk çktLkuLke MktÞwõík nkuE þfu Au.
• yk{kt íku ftÃkLkeyku Ãký Mkk{u÷ Au su MkhfkhLke ftÃkLkeykuLke MknkÞf nkuÞ Au.
• íku ¼khíkLkk 1956Lkk ftÃkLkeÄkhk «{kýu LkkuÄkÞu÷ nkuÞ Au.
• ònuh ftÃkLkeykuLke {wÏÞ rðþu»kíkkyku (Main Characteristics of Public or Government
Companies) :
• íku{kt WãkuøkLke MktÃkqýo yÚkðk ykuAk{kt ykuAe 51 % {qze MkhfkhLke nkuÞ Au.
• ík{k{ yÚkðk {kuxk ¼køkLkk zkÞhuõxMkoLke rLk{ýqf Mkhfkh fhu Au.
• íkuLke MÚkkÃkLkk ¼khík MkhfkhLkk 1956Lkk ftÃkLkeÄkhkÚke ÚkkÞ Au.
• íkuLke MÚkkÃkLkk fkhkuçkkheLkk ykËuþÚke ÚkkÞ ÚkkÞ Au, íkuLku ÄkhkMk¼kLke {tsqheLke sYh LkÚke.
• íku fkŠ{f ðneðxLke Mðíktºk ÔÞðMÚkk Ähkðu Au.
• íkuLkku Mkk{kLÞ heíku ytËksÃkºk{kt Mk{kðuþ Úkíkku LkÚke yLku LkkýktLke çkkçkík{k íku ¾kíkkfeÞ rnMkkçk yLku
ykurzx suðkt rLkÞtºkýkuLke çknkh Au.
• íku hku®sËk ðneðx{kt MðkÞ¥kíkk Ähkðu Au.
• ònuh ftÃkLkeykuLkk ÷k¼ (Benefits of Public Companies) :
• yu.ze. økkuhðk÷ Mkr{rík yLku «Úk{ Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkk ËMíkkðus{kt ònuh ftÃkLkeykuLku ykðfkhðk{kt
ykðe Au.
• ònuh fu Mkhfkhe ftÃkLkeLke MÚkkÃkLkk ¼khíkeÞ ftÃkLke yrÄrLkÞ{ 1956 Lke[u Mkh¤íkkÚke ÚkE þfu Au.
• íkuLkk {kxu rðrþü ÄkhkfeÞ fkLkqLkLke sYh LkÚke.

462
• MkkuÃkkrLkf ÃkË¢{Lku MÚkkLku çkkuzoLku ÷eÄu ¾kLkøke MkknMkLke ÂMÚkríkMÚkkÃkfíkk nkuÞ Au.
• ònuh fkuÃkkuohuþLkLke RòhkþkneLku çkË÷u Mkhfkhe ftÃkLkeyku ¾kLkøke ftÃkykuLke nheVkE fhu Au.
• íkuÚke íkuLkku Mk{íkwr÷ík rðfkMk ÚkkÞ Au.
• íku ÷kufkuLku sðkçkËkh Au.
• íku ykŠÚkf çkkçkík{kt MðkÞ¥kíkk Au.
• íku çknkhÚke ÷kuLk ÷E þfu Au.
• íku{kt ¾kLkøke hkufkýfkhkuLku Ãký ykðfkhkÞ Au yLku íkuyku Ãký hk»xÙLkk rðfkMk{kt MknÞkuøke çkLku Au.
• íkuLke fkŠ{f «ýk÷e Mðíktºk nkuÞ Au suLku ftÃkLke Wå[ rMkrØ {kxu «uhýk ykÃku Au.
• ònuh ftÃkLkeykuLkk økuh÷k¼ (Disadvantages of Public Companies) :
• Mkhfkhe ftÃkLkeykuLke h[Lkk MktMkËeÞ ÷kufþkneLku yLkwYÃk LkÚke fkhý fu íkuLke h[Lkk{kt ÄkhkMk¼kLke
¼qr{fk Lk nkuðkÚke íkuLkk Ãkh íkuLkwt rLkÞtºký Ãký ykuAwt nkuÞ Au.
• íku{kt ÔÞkÃkkhe rMkØktíkku «{kýu økwÃík MkkuËkyku ÚkkÞ Au, suÚke «òLke rðïLkeÞíkk s¤ðkíke LkÚke.
• ðneðxe MðkÞ¥kíkkLkku «ÄkLkkuLke Ëhr{ÞkLkøkeheÚke ¼tøk ÚkkÞ Au.
• Mkk[k yÚko{kt «kuVuþLk÷ {uLkus{uLx ½ýk rfMMkk{kt òuðk {¤íkwt LkÚke.
• ûkuºkeÞ rLkøk{ (Sector Corporaation) :
• ykÃkýk ònuh ykiãkurøkf rðfkMk {kxu MktøkrXík «ÞíLk ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe Lk ÚkE þõÞku.
• íku{kt y÷økíkk, ÃkwLkhkðíkoLk, Mk{kLk Wãkuøkku{kt Mktf÷LkLkku y¼kð suðe Mk{MÞkLkku y¼kð ðneðxe
MkwÄkhýk Ãkt[u 1967{kt òuÞku.
• yk Ãkt[u íkÚkk 1986{kt MkuLkøkwÃíkk Mkr{ríkyu Mkr{ríkyu yk Mk{MÞkykuLkk Wfu÷ {kxu ûkuºkeÞ rLkøk{kuLke
MÚkkÃkLkkLke ¼÷k{ý fhe.
• yk Ãkt[u ÃkkuíkkLkk ynuðk÷{kt sýkÔÞwt fu fkuE WãkuøkLkwt ûkuºk yuf fhíkkt ðÄw «ÄkLkkuLkk ¾kíkkLku MÃkþoíkwt
nkuÞ íÞkhu ykðk Wãkuøkku{kt Mktf÷Lk {w~fu÷ çkLku Au.
• yLÞ Ëuþku{kt yk Mk{MÞk ûkuºkeÞ rLkøk{kuLke MÚkkÃkLkkÚke Wfu÷kE Au.
• [ku¬Mk rðMíkkh {kxuLke yk yuf s yrÄf]ík ònuh MktMÚkkLku ÷eÄu íku «ËuþLkk rðfkMkLkk fkÞo{kt MkkíkíÞ
yLku Mktf÷Lk s¤ðkÞ Au.
• ûkuºkeÞ rLkøk{Lkk ÷k¼ (Advantages of Sector Corporations) :
• íku ònuh ûkuºkLkk ykiãkurøkf «ÞkMkLku MkwøkútrÚkík çkLkkðu Au.
463
• MkhfkhLkk rLkÞtºkýLkku rðMíkkh ½xu Au yLku fkuÃkkuohuþLk Ãkkuíku Mktf÷LkLkwt fkÞo fhu Au.
• Ëk.ík. økwshkík hkßÞ{kt rðrðÄ RLVMxÙõ[h÷ «kusuõxMk suðk fu hMíkk, çktËhku, Ãkkðh Ã÷kLx,
xu÷efkìBÞwrLkfuþLk, þnuhe rðfkMkLkk «kusuõx ðøkuhuLkwt Mktf÷Lk fhe ÞkuøÞ rËþk{kt íkuLkku rðfkMk ÚkkÞ íku
nuíkwÚke økwshkík RLzÙMxÙeÞ÷ RLVkMxÙf[h÷ çkkuzo{kt {k. {wÏÞ {tºke©eLkk yæÞûkÃkËu håÞwt Au.
• ònuh Wãkuøkku {kxu sYhe Mkuðkyku MxkV, MktþkuuÄLk, íkk÷e{ ðøkuhu {kxu Lkkýkt yLku Mk{ÞLke çk[ík Úkþu
yLku fkŠ{f ðneðx MkwáZ çkLkþu.
• yk ûkuºkeÞ rLkÞ{kuLke suðe s nku®Õzøk ftÃkLke Ãký ykŠÚkf ûkuºkLkk [ku¬Mk rðMíkkh {kxu WÃkÞkuøke Au.
• ònuh ûkuºkLkk yLÞ MðYÃkku : WÃkhkuõík ònuh MkknMkLkkt [kh MðYÃkku WÃkhktík fux÷kf yLÞ «fkh Ãký
Au.
(1) rLkÞtºký çkkuzo (Control Board) :
• çknwnuíkwf ÞkusLkkykuLkk rðMíkkhLkk rðfkMk {kxu ykðk çkkuzoLke MÚkkÃkLkk ÚkkÞ Au.
• ykðk 14 rLkÞtºký çkkuzo Ëuþ{kt Au. • su{ fu LkkøkkswoLk ftxÙku÷ çkkuzo, fkuþe ftxÙku÷ çkkuzo ðøkuhu.
(2) ònuh xÙMx (Public Trust) :
• íkuLke h[Lkk ònuh MkuðkykuLkkk Mkt[k÷Lk {kxu yÚkðk Mk{ksLku Mk{kLk heíku MÃkþoíke çkkçkíkkuLkk Mkt[k÷Lk
{kxu ÚkkÞ Au.
• Ëk.ík., ÞwrLkx xÙMx ykìV RÂLzÞk.
(3) Ãkt[ (Commission) :
• [ku¬Mk ûkuºk{kt rðfkMk fkÞkuoLku ò¤ððk íkuLke h[Lkk ÚkkÞ Au.
• íkuLke h[Lkk ÄkhkMk¼kLkk ¾kMk fkÞËkÚke ÚkkÞ Au.
• Ëk.ík., ¾kËe yLku økúk{kuãkuøk Ãkt[.
(4) Mknfkhe Mk{ks (Cooperative Society) :
• íkuLke h[Lkk [ku¬Mk «ð]r¥kLke MÚkkÃkLkk yLku rðfkMk {kxu nkuÞ Au.
• íkuLke h[Lkk Mknfkhe Mk{ks hrsMxÙuþLk yuõx Lke[u ÚkkÞ Au.
• Ëk.ík., hk»xÙeÞ zuhe zuð÷Ãk{uLx çkkuzo.
(5) fku{kurxze çkkuzo (Commodity Board) :
• íkuLke MÚkkÃkLkk [ku¬Mk WãkuøkkuLkk rðfkMk {kxu ÚkkÞ Au.
• Ëk.ík., M{ku÷ Mfu÷ RLzMxÙeÍ çkkuzo.

464
•••
9 ¼khík{kt {w÷fe Mkuðk (Civil Service in India)
(yr¾÷ ¼khíkeÞ yLku furLÿÞ MkuðkykuLke ¼híke, Mkt½ ÷kufMkuðk ykÞkuøk, ¼khíkeÞ ðneðxe Mkuðk yLku
¼khíkeÞ Ãkku÷eMk MkuðkLke íkk÷e{, MkðoMkk{kLÞ yLku ¾kMk rð»kÞLkk rLk»ýkík, hksfeÞ fkhkuçkkhe
MkkÚkuLkk MktçktÄku)
“«ÄkLk yLku Mkr[ð ðå[uLkk MktçktÄkuLkku Mkuíkw yLku {Lk{u¤Lke fze Mkk[ððe yu ykÃkýe Vhòu Au.”
– MkhËkh ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷
• {uõMkðuçkhu suLku “Lkkufhkþkne” íkhefu Mk{òðu÷ íku ÏÞk÷Lku ykÃkýu ÷kufþkneLku yLkwYÃk {w÷fe Mkuðk
yÚkðk rMkrð÷ MkuðkLku Lkk{u yku¤¾eyu Ae.
• ykøk¤ ykÃkýu òuE økÞk Aeyu íku «{kýu «k[eLk ¼khíkÚke RríknkMkLkk «íÞuf íkçk¬u rðrðÄ MðYÃku
yk ÔÞðMÚkk níke íkuLku rçkúrxþ Þwøk{kt [ku¬Mk çktÄkhýeÞ MðYÃk {éÞwt Au.
• yksu ¼khík{kt òuðk {¤íke ònuh Mkuðkyku {wÏÞíðu [kh MðYÃkLke Au : (1) yr¾÷ ¼khíkeÞ Mkuðkyku
(2) fuLÿeÞ Mkuðkyku (3) hkßÞ Mkuðkyku (4) MÚkkLkeÞ Mkuðkyku.
(1) yr¾÷ ¼khíkeÞ Mkuðkyku (All India Services) :
• yr¾÷ ¼khíkeÞ Mkuðkyku yu Au suLke ¼híke íkÚkk MkuðkLke þhíkku fuð¤ MktMkË îkhk Lk¬e ÚkkÞ Au. MktMkË
îkhk yr¾÷ ¼khíkeÞ Mkuðk yrÄrLkÞ{ 1951 îkhk yr¾÷ ¼khíkeÞ MkuðkLkk MkÇÞkuLke ¼híke, ðíkoLk,
MkuðkLke þhíkku, rþMík yLku yÃke÷Lke ÔÞðMÚkk fhkE Au.
• yk MkuðkLkk yrÄfkheykuLke rLk{ýqf fuLÿ yÚkðk ËuþLkk fkuE Ãký yuf{ hkßÞ fu fuLÿþkrMkík «Ëuþ{kt
ÚkE þfu Au.
• ¼khík Mðíktºk ÚkÞwt íÞkhu çku s yr¾÷ ¼khíkeÞ Mkuðkyku níke : ¼khíkeÞ MkLkËe Mkuðk (I.C.S) su
Mðíktºkíkk ÃkAe ¼khíkeÞ ðneðxe Mkuðk (I.A.S.)Lkk Lkk{u yku¤¾kE íkÚkk ¼khíkeÞ Ãkku÷eMk Mkuðk (I.P.S)
1963{kt çktÄkhýLke f÷{ 312 îkhk hkßÞMk¼kyu yr¾÷ ¼khíkeÞ Mkuðkyku{kt yLÞ MkuðkykuLkku W{uhku
fÞkuo Au.
(2) furLÿÞ ònuh Mkuðkyku (Central Public Services) :
• furLÿÞ Mkuðkyku yu Au su fuLÿ Mkhfkh îkhk h[kÞ Au yLku Mk{økú Ëuþ{kt Mkuðk ykÃku Au.
• íkuLke «Úk{ yLku rîíkeÞ ©uýeLkk yrÄfkheykuLke ¼híke ònuh Mkuðk Ãkt[ fhu Au.
• ßÞkhu çkeS ©uýe f{o[khe ÃkMktËøke Ãkt[ yLku [kuÚke ©uýeLkk f{o[kheyku MÚkkLkeÞ Míkhu ÃkMktË ÚkkÞ Au.
• fuLÿeÞ Mkuðk{kt «Úk{ ©uýe{kt 33 yLku çkeS ©uýe{kt nk÷{kt 26 Mkuðkyku Mkk{u÷ Au.
465
(3) hkßÞ ònuh Mkuðkyku (State Puvblic Service) :
• ¼khík{kt «íÞuf hkßÞku{kt ÃkkuíkkLkkt ðneðxe fkÞkuo {kxu íkÚkk ÃkkuíkkLke sYrhÞkík «{kýu hkßÞMkuðkyku
rðfMkkððk{kt ykðe Au.
• yk Mkuðkyku{kt ¼híke, çkZíke, rþMík yLku MkuðkLke yLÞ þhíkku {kxu hkßÞ MkuðkÃkt[Lke h[Lkk fhkÞ
Au.
• økwshkík{kt Ãký yk «{kýu økwshkík ònuh Mkuðk ykÞkuøk (G.P.S.C)Lke h[Lkk ÚkÞu÷ Au.
• MÚkkrLkf ònuh Mkuðkyku (Local Public Service) :
• ¼khík{kt òuðk {¤íke MÚkkrLkf ònuh Mkuðkyku MÚkkLkeÞ MíkhLkk ðneðxíktºkLke ytíkøkoík ykðu Au.
• su{ fu huðLÞw Mkuðkyku, Ãkt[kÞíke hkßÞMkuðkyku, LkøkhÃkkr÷fk yLku {nkLkøkhÃkkr÷fk Mkuðkyku.
• íku MÚkkrLkf Míkhu MÚkkrLkf fkÞkuo fhu Au yLku fux÷kf «{ký{kt hkßÞ MkhfkhLke LkeríkykuLkku y{÷ fhu
Au.
• yr¾÷ ¼khíkeÞ yLku furLÿÞ ònuh MkuðkykuLke ¼híke (Recruitment of All India and Central
Public Services) :
• yr¾÷ ¼khíkeÞ yLku fuLÿeÞ ònuh Mkuðkyku{kt ¼híke {kxu ¼khík{kt ºký Mkr{ríkykuLke ¼÷k{ýkuLku
æÞkLk{kt ÷uðk{kt ykðu Au : (y) {ufku÷u Mkr{rík, (çk) fkuXkhe Mkr{rík yLku (f) Mkíkeþ[tÿ Mkr{rík.
• ÷kuzo {ufku÷u Mkr{ríkyu 1854{kt ÃkkuíkkLkk ynuðk÷ îkhk ¼khík{kt Mkki«Úk{ rMkrð÷ Mkuðk {kxuLke ÃkkÞkLke
Lkerík ykÃke níke.
• yk Lkerík{kt ¾wÕ÷e {wõík MÃkÄko yLku ÃkheûkkLkwt çkwrØøkBÞíkk yu {n¥ðLkkt ÃkkMkkt níkkt.
• nk÷{kt yr¾÷ ¼khíkeÞ yLku fuLÿeÞ Wå[ ònuh MkuðkykuLke «íÞûk ¼híke {kxu W{uËðkhLke økwýð¥kkLke
[fkMkýeLke Ãkheûkk fkuXkhe Mkr{rík yLku Mkíkeþ[tÿ Mkr{ríkLkk ynuðk÷Lku ykÄkhu økkuXðkÞu÷e Au.
• ¼híkeLke «Úkk yLku ÃkMktËøkeLke ÃkØríkyku {kxu Þw.Ãke.yuMk.Mke.yu ©e ze.Mke. fkuXkheLkk yæÞûkÃkýk
Lke[u yuf Mkr{ríkLke rLk{ýqf 1974{kt fhu÷e suýu ÃkkuíkkLkku ynuðk÷ 1976{kt ykÃku÷ku.
• ¼khík Mkhfkhu íkuLke {kuxk ¼køkLke ¼÷k{ýkuLkku 1978{kt Mðefkh fÞkuo yLku 1979{kt yk ynuðk÷
y{÷e çkLÞku.
• yk Mkr{ríkyu ¼khíkLkk rðrðÄ ûkuºkLkk rLk»ýkík ÷kufku MkkÚku YçkY [[ko fhu÷e.
• íkuuýu rðËuþkuLke rMkrð÷ MkuðkLke ¼híke ÃkØríkykuLkku Ãký yÇÞkMk fheLku ¼khíkLke ¼híke «ýk÷eLke
¾k{eyku Ëqh fhðk su ¼÷k{ýku fhu÷e íku{kt ¾kMk yøkíÞLke níke íku M¢e®Lkøk xuMx {kxuLke.
• Mkr{ríkLkwt {kLkðwt níkwt fu rMkrð÷ MkuðkLke «íÞûk ¼híke {kxu su Ãkheûkk ÷uðkÞ Au íku{kt WËuðkhkuLke MktÏÞk
¾qçk s rðþk¤ nkuðkÚke íkuLke ðMíkw÷ûke [fkMkýe ÚkE þfíke LkÚke.

466
• íkuÚke su W{uËðkhku M¢e®Lkøk xuMx{ktÚke ÃkMkkh ÚkkÞ íkuðk ¾qçk s ykuAk {wÏÞ Ãkheûkk{kt çkuMkþu.
• Mkt½ ònuh Mkuðk Ãkt[u rMkrð÷ Mkuðk ÞkusLkkLkk ÃkwLk:{qÕÞktfLk {kxu Þw.S.Mke.Lkk Ãkqðo yæÞûk yLku RríknkMkfkh
zkì. Mkíkeþ[tÿLke yæÞûkíkk 1988{kt rLk{kÞu÷ Mkr{ríkyu 1989{t ÃkkuíkkLkku ynuðk÷ ykÃÞku, suLke
fux÷ef {n¥ðLke ¼÷k{ýkuLkku y{÷ ¼khík Mkhfkhu 1993{kt fÞkuo.
• íku{kt {n¥ðLke ¼÷k{ý «{kýu 200 {kõMkoLkwt rLkçktÄ «fkhLkwt «&™Ãkºk Ëk¾÷ fhðk{kt ykÔÞwt.
• su{kt W{uËðkhLke rð&÷u»kýkí{f ûk{íkk WÃkh ¼kh yÃkkÞku níkku.
• ð¤e RLxhÔÞqLkk 250Lku çkË÷u 300 økwý fhkÞk suLkku nuíkw W{uËðkhLkk ÔÞÂõíkíðLkwt ÞkuøÞ {qÕÞktfLkLkku
níkku.
• Mkr{ríkyu rþûký, R÷uõxÙkurLkõMk, ËqhMkt[kh yLku r[rfíMkk rð¿kkLkLku «khtr¼f yLku {wÏÞ çktLku rð»kÞ{kt
Ëk¾÷ fhðkLke ¼÷k{ý fhu÷e.
• 1994{kt r[rfíMkk rð¿kkLkLkk rð»kÞLku Ëk¾÷ fhkÞku Au.
• yk rðrðÄ Mkr{ríkykuLke ¼÷k{ýkuLku ykÄkhu su ¼híkeLke «Úkk rðfMke Au íku Lke[u «{kýu Au :
(1) hk»xÙeÞíkk (Nationality) :
• ¼khíkeÞ ðneðxe yLku ¼khíkeÞ Ãkku÷eMk MkuðkLke W{uËðkhe ¼khíkLkk Lkkøkrhfku s fhe þfu Au.
• yk rMkðkÞLke Mkuðkyku {kxuLkk W{uËðkh ¼khíkLkk yÚkðk LkuÃkk¤, ¼qíkkLk fu ríkçkuxLkk nkuuE þfu Au.
• òufu íkuyku ¼khíkLke rðËuþ Mkuðk {kxuu nheVkE fhe þfíkk LkÚke.
(2) yuf s Ãkheûkk (Single Examination) :
• ¼khíkeÞ ðneðxe Mkuðk, ¼khíkeÞ Ãkku÷eMk Mkuðk, ¼khíkeÞ støk÷ Mkuðk (I.F.S) íkÚkk fuLÿeÞ Wå[
Mkuðkyku {kxu W{uËðkhu yuf s MktÞwõík Ãkheûkk ykÃkðkLke hnu Au.
(3) ô{h–{ÞkoËk (Age-limit) :
• Ãkt[ îkhk yr¾÷ ¼khíkeÞ Mkuðkyku íkÚkk fuLÿeÞ Wå[ Mkuðkyku {kxu 21 ð»koÚke 28 ð»koLke ðÞ{ÞkoËk
S.C. íkÚkk S..T. W{uËðkhku 28 + 5 ð»ko MkwÄe W{uËðkhe fhe þfu Au.
• ¼qíkÃkqðo MkirLkfku, rðf÷ktøk çkLku÷ Mkwhûkk f{o[kheyku, yÕÃk Mk{Þ Ãkh hnu÷ fr{þLk «kÃík yrÄfkheykuLku
W{uËðkhe {kxu 10 ð»koLke Aqx yÃkkÞ Au.
(4) LÞqLkík{ þiûkrýf ÷kÞfkík (Minimum Educational Qualification) :
• Þw.Ãke.yuMk.Mke. îkhk fkuE Ãký rð»kÞ{kt MLkkíkf ÃkËðeLku LÞqLkík{ þiûkrýf ÷kÞfkík íkhefu Mðefkhðk{kt
ykðu Au.
• MLkkíkfLke Ãkheûkk ykÃke nkuÞ Ãkhtíkw Ãkrhýk{ ònuh Lk ÚkÞwt nkuÞ íkuðk W{uËðkh Ãký «khtr¼f Ãkheûkk{kt
467
çkuMke þfu Au.
• Ãkhtíkw {wÏÞ Ãkheûkk{kt çkuMkíkk W{uËðkhu ÃkËðe Ãkheûkk W¥keýo fhu÷ nkuÞ íku sYhe Au.
(5) íkfkuLke MktÏÞk :
• 1979{kt fkuXkhe Ãkt[Lke ¼÷k{ýku ÃkAe W{uËðkh ðÄw{kt ðÄw [kh ðkh yk Ãkheûkk{kt çkuMke þfu Au. òufu
S.T. íkÚkk S.C. W{uËðkhku {kxu ykðe {ÞkoËk LkÚke.
(6) ¼híke {kxu Ãkheûkk (Preliminary Examination) :
• 1979{kt fkuXkhe Ãkt[Lke ¼÷k{ýÚke ÷ur¾ík ÃkheûkkLku çku rð¼køk{kt ðnU[ðk{kt ykðe Au : (y) «khtr¼f
Ãkheûkk (çk) {wÏÞ Ãkheûkk.
(y) ¼híke {kxuLke «khtr¼f Ãkheûkk{kt ðMíkw{q÷f (Objective) «&™ku ÃkqAkÞ Au.
• íku{kt Ãknu÷wt «&™Ãkºk Mkk{kLÞ ¿kkLkLkwt 150 {kfTMkoLkwt yLku çkeswt «&™Ãkºk ðifÂÕÃkf (Optional) nkuÞ
Au, su 300 {kõMkoLkwt nkuÞ Au.
• «khtr¼f Ãkheûkk{kt ÃkkMk ÚkÞu÷k{ktÚke fw÷ søÞkyku{kt {kºk çkkh økýk W{uËðkhkuLku {wÏÞ Ãkheûkk {kxu
çkku÷kðkÞ Au.
• yk Ãkheûkk {nËTytþu sqLk{kt ÷uðkÞ Au.
• ¼híkeLke {wÏÞ Ãkheûkk (Main Examination of Recruiment) :
• «khtr¼f Ãkheûkk{kt W¥keýo W{uËðkhLku Lkðu.-rzMku. {kMk{kt {nËTytþu {wÏÞ Ãkheûkk {kxu çkku÷kðkÞ Au.
• yk Ãkheûkk{kt 9 «&™Ãkºkku fw÷ 2600 {kõMkoLkk nkuÞ Au.
• íku{kt Ãkkt[ «&™kuÃkºkku VhrsÞkík nkuÞ Au, çkkfeLkk [kh {hrsÞkík nkuÞ Au.
• {w÷kfkík Ãkheûkk (Interview Test) :
• RLxhÔÞq {kxu {wÏÞ Ãkheûkk{kt ÷ur¾ík fMkkuxe{kt ÃkkMk ÚkÞu÷k{ktÚke ¾k÷e søÞkykuLkk {kºk çk{ýk sux÷k
W{uËðkhkuLku RLxhÔÞq {kxu çkku÷kðkÞ Au.
• RLxhÔÞq 300 økwýLkku nkuÞ Au.
• su{kt W{uËðkhLke ÔÞÂõíkíð yLku {kLkrMkf ûkýíkkLkwt {qÕÞktfLk ÚkkÞ Au.
• RLxhÔÞq{kt ÃkkMk ÚkÞu÷ W{uËðkhkuLku íkk÷e{ {kxu ÷k÷çknkËwh þkMºke yufuzu{e {Mkqhe ¾kíku {kuf÷ðk{kt
ykðu Au.
• {wÏÞ Ãkheûkk yLku íkk÷e{Lke ÃkheûkkLkk økwýLku ykÄkhu {urhx r÷Mx çkLku Au, su ¼khík MkhfkhLkk ÃkMkkuoLku÷
rð¼køkLku {kuf÷kÞ Au.
• ynªÚke W{uËðkhLke su íku ¾kíkk{kt rLk{ýqfLke ykøk¤Lke «r¢Þk nkÚk ÄhkÞ Au.

468
• ¼híkeLke ÃkØríkLke xefk (Criticism of Recruitment System) :
• ¼híkeLke «r¢Þk {nËTytþu Lkfkhkí{f Au.
• íku yfwþ¤ yLku yÞkuøÞ W{ËuðkhLku hkufðkLkku WÆu~Þ Ähkðu Au.
• íku{ktÚke fux÷ef ðkh ©uc W{uËðkhLku íkf {¤íke LkÚke.
• ðneðxe MkwÄkhýk Ãkt[ 1968Lke {n¥ðLke ¼÷k{ýkuLku nsw ÷køkw fhkE LkÚke.
• ònuh Mkuðk Ãkt[Lkku ynuðk÷ MktMkË{kt ½ýku {kuzku {qfkÞ Au.
• ¼híke{kt Ãkt[Lkk MÚkkLku fkhkuçkkheLkku «¼kð ðæÞku Au.
• Ãkt[Lkk MkÇÞkuLke rLk{ýqf ð¾íku Ãkt[Lkk yæÞûk MkkÚku [[ko Úkíke LkÚke – rðïkMk{kt ÷uðkíkk LkÚke.
• MkhfkrhÞk Ãkt[u 1987{kt íkuLkk ynuðk÷{kt sýkÔÞwt Au fu ònuh MkuðkLku ðÄw «¼kðþk¤e çkLkkððk íku{kt
rLk»ýkíkkuLku {n¥ð yÃkkðwt òuEyu.
• ÃkMktËøke, íkk÷e{, çkZíkeLke ÃkØríkyku ðÄw Mkûk{ çkLkkððe òuEyu.
• Mkt½ ònuh Mkuðk ykÞkuøk (Union Public Service Commission) :
• ÷kufþkne hkßÞðneðxLku íkxMÚk, «k{krýf yLku fkÞoûk{ rMkrð÷ Mkuðfku «kÃík ÚkkÞ íku {kxu íku{Lke
¼híkeLke ÔÞðMÚkk fhLkkhe MktMÚkkLke ¼qr{fk {n¥ðLkku ¼køk ¼sðu Au.
• yk çkkçkík ¼khíkLkk çktÄkhýLkk ½zðiÞkykuLkk æÞkLk{kt níke íkuÚke ¼khíkLkk çktÄkhýLke f÷{ 315 Úke
323Lke ðå[u ¼khíkLkk Mkt½ ònuh Mkuðk ykÞkuøkLke h[Lkk, MÚkkLk yLku Mk¥kkyku ytøku rðMík]ík òuøkðkE
fhðk{kt ykðe Au.
• çktÄkhýu yuf hkßÞLkk ònuh MkuðkÃkt[ {kxu Ãký òuøkðkE fhe Au yLku çku fu íkuÚke ðÄw yuf{ hkßÞku
rðLktíke fhu íkku MktMkË íku{Lkk {kxu MktÞwõík ònuh Mkuðk ykÞkuøk h[e þfu Au.
• Mkt½ ònuh Mkuðk ykÞkuøkLke h[Lkk (Composition of Union Public Service Commission) :
• òufu ¼khík{kt Mkki«Úk{ 1919Lkk Äkhk{kt ònuh Mkuðk Ãkt[Lke òuøkðkE «{kýu 1926{kt íkuLke MÚkkÃkLkk
ÚkE níke. 1935Lkk Äkhk{kt íkuLke h[Lkk ðÄw MkwáZ çkLkkðkE níke.
• Mðíktºk ¼khíkLkk çktÄkhýLke f÷{ 316(1) «{kýu ‘ònuh Mkuðk ykÞkuøkLkk yæÞûkLku yLku çkeò hkßÞkuLku,
Mkt½ ykÞkuøk yÚkðk MktÞwõík ykÞkuøkLke çkkçkík{kt hk»xÙÃkrík yLku hkßÞ ykÞkuøkLke çkkçkík{kt, íku
hkßÞLkk hkßÞÃkk÷ Lke{þu.’ ¼khíkeÞ çktÄkhýu ykÞkuøkLkk MkÇÞkuLke MktÏÞk Lk¬e fhe LkÚke.
• yk çkkçkíkLku íkuýu hk»xÙÃkríkLkk rËþkMkq[Lk {kxu Akuze ËeÄe Au. 31 {k[o 1999Úke Mkt½ ònuh Mkuðk
ykÞkuøk{kt yuf yæÞûk yLku ykX MkÇÞku Au ßÞkhu Mðef]ík MktÏÞk 10 MkÇÞkuLke Au.
• yæÞûk hò WÃkh nkuÞ yÚkðk yLÞ fkhýMkh Vhs WÃkh nksh Lk nkuÞ íkku fkÞofkhe yæÞûk íkhefu Mkt½
469
yLku MktÞwõík ykÞkuøkku{kt hk»xÙÃkrík yLku hkßÞ{kt hkßÞÃkk÷ ykÞkuøkLkk fkuE MkÇÞLku Lke{e þfu íkuðe
çktÄkhýeÞ òuøkðkE Au.
• Mkuðk ykÞkuøkLkk yæÞûk yLku MkÇÞkuLke rLk{ýqf A ð»ko {kxu yÚkðk 65 ð»ko MkwÄeLke yLku MktÞwõík
ykÞkuøk fu hkßÞ ykÞkuøkLke çkkçkík{kt (1976Lkk yufíkk÷eMk{kt MkwÄkhk «{kýu) íku{Lke ô{h 62 ð»koLke
hnuþu.
• Mkt½ ònuh Mkuðk ykÞkuøkLkku fkuE MkÇÞ hk»xÙÃkrík ÃkkMku hkSLkk{wt {tsqh fhkðeLku MðuåAkyu ÃkË{wõík ÚkE
þfu Au.
• çktÄkhýLke f÷{ 317Lkk ¼køk 1,2,3,4 «{kýu Mkt½ yLku MktÞwõík ònuh Mkuðk ykÞkuøkLkk fkuE MkÇÞLku
íkuLke Mkk{u ¼ú»xk[khLkk ykhkuÃkMkh fu økuhçktÄkhýeÞ f]íÞ çkË÷ yËk÷íkLke «r¢ÞkÚke íkuLkk MÚkkLkuÚke Ëqh
fhe þfkþu yLku yk «r¢Þk [k÷w nkuÞ íÞkt MkwÄe hk»xÙÃkrík íkuLku Vhs{kufqV (MkMÃkuLz) fhe þfu.
• hkßÞ ònuh Mkuðk ykÞkuøk{kt hkßÞÃkk÷ ykðe Vhs{kufqVe ykðe þfu.
• çktÄkhýLke f÷{ 316(3) «{kýu ònuh Mkuðk ykÞkuøkLkku nkuÆku ÄhkðLkkh fkuE Ãký ÔÞÂõík VheÚke íku nkuÆk
WÃkh rLk{ýqf {u¤ðe þfþu Lkrn.
• f÷{ 319 hkßÞ ònuh Mkuðk ykÞkuøkLkk fkuE MkÇÞLku Mkt½ ònuh Mkuðk ykÞkuøk{kt rLk{ýqf {u¤ðe
þfþu.
• Mkt½, MktÞwõík fu hkßÞ ònuh Mkuðk ykÞkuøkLkk ÃkË WÃkh [k÷w nkuÞ íÞkhu Mkhfkhe Lkkufhe fhe þfþu Lkrn.
• Mkt½ yLku MktÞwõík ònuh Mkuðk ykÞkuøk ytøku hk»xÙÃkrík yLku hkßÞ ònuh Mkuðk ykÞkuøk {kxu hkßÞÃkk÷
MkÇÞkuLke MktÏÞk yLku íku{Lke Mkuðk ytøkuLke yLÞ þhíkku sYh Ãkzu Lk¬e fhu Au.
• íku{Lk Ãkøkkh, ¼ÚÚkk, ÃkuLþLk yLku ykÞkuøkLkwt ¾[o Mktr[ík rLkrÄ{ktÚke ÚkkÞ Au.
• Mkt½ ònuh Mkuðk ykÞkuøkLkwt fkÞko÷Þ Äki÷Ãkwh nkWMk Lkðe rËÕne Au.
• íku{kt {wÏÞ Ãkkt[ rð¼køkku Au : (y) Ãkheûkk rð¼køk (çk) ¼híke rð¼køk (f) rLk{ýqf rð¼køk (z)
økkuÃkLkeÞ rð¼køk (Confidential)
• ¼khíkLkk çktÄkhýu f÷{ 320{kt ykÞkuøkLkkt fkÞkuo yLku Mk¥kkykuLke rðMík]ík òuøkðkE fhe s Au.
• íku WÃkhktík f÷{ 321{kt MÃküíkk fhe þfu Au, ‘ÞÚkk «Mktøk, MktMkËu yÚkðk fkuE hkßÞLkk rLkÄkLk{tz¤u
fhu÷k yrÄrLkÞ{Úke, Mkt½ fu hkßÞLke Mkuðkyku ytøku yLku fkuE MÚkkrLkf Mk¥kk{tz÷ fu fkÞËkÚke h[kÞu÷k
çkeò MÚkkrÃkík {tz¤Lke yÚk¤k fkuE ònuh MktMÚkkLke Mkuðkyku ytøku Mkt½ ònuh Mkuðk ykÞkuøk fu hkßÞ
ònuh Mkuðk ykÞkuøk ðÄkhkLkkt fkÞkuo fhðk {kxu òuøkðkE fhe þfþu.’ yk f÷{ «{kýu MktMkËLkk
xuhexkuheÞ÷ yrÄrLkÞ{ 1954Úke Mkt½ ykÞkuøk fuxuzkuLke ¼híke {kxuLke ÷ur¾ík ÃkheûkkykuLkwt ykÞkusLk fhu
Au.

470
• rËÕne BÞwrLk. fkuÃkkuohuþLk yrÄrLkÞ{ 1959 îkhk íkuLkk Wå[ yrÄfkheykuLke ¼híke Mkt½ ykÞkuøk îkhk
ÚkkÞ Au.
• çktÄkhýLke f÷{ 320 «{kýu Mkt½ ònuh Mkuðk ykÞkuøk Lke[u «{kýuLkkt fkÞkuo fhu Au :
• íku rMkrð÷ MkuðfkuLke ¼híke {kxuLke ÃkheûkkykuLkwt Mkt[k÷Lk fhu Au.
• çku fu íkuÚke ðÄw yuf{ hkßÞku ¾kMk ÷kÞfkík Ähkðíkk W{uËðkhkuLke ykð~Þfíkkðk¤e Mkuðkyku {kxu
MktÞwõík ¼híkeLke ÞkusLk ½zðk yLku y{÷ fhðk {ËË fhðk rðLktíke fhu íkku íku fhu Au.
• íku {w÷fe Mkuðk - (rMkrð÷ Mkuðk)yku yLku søÞkyku WÃkh rLk{ýqfku fhðk{kt yLku çkZíkeyku ykÃkðk{kt
rLkÞ{ku ½zu Au.
• ònuh Mkuðkyku{kt rþMík «íÞu MkhfkhLku Mk÷kn ykÃku Au.
• rMkrð÷ MkuðfLkk ÃkuLþLk MktçktÄe Ëkðk ytøku MkhfkhLku Mk÷kn ykÃku Au.
• hk»kxÙÃkrík fu hkßÞÃkk÷ îkhk MkkUÃkkÞu÷ ¾kMk fkuE çkkçkík ytøku MkhfkhLku Mk÷kn ykÃku Au.
• Mkt½ ònuh Mkuðk ykÞkuøk {nËTytþu Mk÷knfkhe MktMÚkk Au.
• yk{ Aíkkt íku sYh Ãkzu rðþu»k fkÞkuo {kxu Mkr{ríkyku Lke{e þfu Au.
• çktÄkhýLke f÷{ 323 «{kýu Mkt½ ònuh Mkuðk ykÞkuøku Ãkkuíku fhu÷k fk{Lkku ynuðk÷ hk»xÙÃkríkLku yLku
MktõÞwík íkÚkk hkßÞ ònuh Mkuðk ykÞkuøku íkuýu fhu÷ fkÞkuoLkku ynuðk÷ hkßÞÃkk÷Lku ykÃku Au.
• Mkt½ ykÞkuøkLke fkuE Mk÷kn Lk MðefkhkE nkuÞ íkku íkuLku hk»xÙÃkrík MktMkË{kt yLku hkßÞ íkÚkk MktÞwõík
ykÞkuøkLke fkuE ¼÷k{ý Lk MðefkhkE nkuÞ íkku íku Mk÷kn ¼÷k{ýLku rðÄkLk{tz÷{kt {qfkÞ Au.
• Mkt½ ònuh Mkuðk ykÞkuøkLkwt {qÕÞktfLk :
• Mðíktºkíkk çkkË çktÄkhýLkk y{÷Lkk Ãkkt[ ËkÞfk{kt ykÞkuøkLke fk{økehe íkxMÚk y™u ykðfkhËkÞe hne
Au.
• íku çktÄkhýeÞ MktMÚkk Au.
• yk{ Aíkkt íkuLke ¼÷k{ýkuLke Mkhfkhe ½ýe ðkh yðøkýLkk fhu Au.
• Mkhfkh yMÚkkÞe rLk{ýqfku fhu Au yLku íkuLku ÷ktçkku Mk{Þ [÷kðu Au su ykÞkuøkLke ¼÷k{ýkuLke rðhwØ
Au.
• ykÞkuøk Mkk{u Ãký fux÷kf W{uËðkhkuLke xefk Au fu ¼híke fhkÞk ÃkAe rLk{ýqf ykÃkðk{kt õÞkhuf ½ýe
ðkh ÷køku Au yLku õÞkhuf ÞkuøÞ W{uËðkh yk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk yLÞ {LkÃkMktË søÞkyu Lkkufhe ÷uíkkt
Mkhfkhe ¾kíkkyku{kt søÞk ¼hðk{kt rð÷tçk ÚkkÞ Au.
• yk WÃkhktík yk ÃkheûkkLke ÃkØrík sYhe Job requirement {wsçkLkk W{uËðkhku {¤u Au fu fu{ íku Ãký
471
õÞkhuf «&™kÚko çkLku Au.
• Wå[ Mkhfkhe y{÷Ëkh {kxu sYh MÚk¤ Ãkh rLkýoÞ ÷uðkLke þÂõík, ÃkrhÂMÚkríkLku fkçkq{kt ÷uðkLke
ykðzík, {kuxk ÷kufMk{wËkÞ MkkÚku fk{ Ãkkh Ãkkzðwt, LkkLkk yLku Mke{ktík ÷kufkuLkk «&™ku Mk{sðk yLku
ykøk¤ síkk hk»xÙeÞ yLku yktíkhhk»xÙeÞ fûkkLkk økqt[ðý¼Þko «&™kukuLku n÷ fhðkLke þÂõík, rðÍLk
ðøkuhu ík{k{ ykðzík Ähkðíkk W{uËðkhLke ÃkMktËøke{kt nS sqLke ÃkØrík {wsçk ÷ktçkkt rLkçktÄkí{f ÃkuÃkh
÷¾ðkLkk Au.
• yk Mkk{u ykÄwrLkf {uLkus{uLxLkk W{uËðkhkuLke ÃkMktËøke{kt Apptitute test, Analitical Ability, ÷kursf
ðøkuhuLkk Test nkuÞ Au.
• íku heíku Mkhfkhe y{÷ËkhLke fk{økehe {kxu sYhe Apptitude Test ðøkuhu W{uËðkhLke ÃkMktËøke ð¾íku
æÞkLku ÷uðkÞ íku sYhe Au.
• Ãkrhýk{u yøkkWLkk ð»kkuo{kt Accademic {ktÚke {kuxk «{ký{kt W{uËðkhku ÃkMktË Úkíkk níkk.
• nðu òufu xuTfrLkf÷ W{uËðkhku Ãkh ykðíkk òÞ Au.
• ðneðxe MkwÄkhýk ykÞkuøku ¾wË Mkt½ ònuh Mkuðk ykÞkuøk yLku MktÞwõík fu hkßÞ ònuh Mkuðk ykÞkuøkLkk
MkÇÞkuLke íkxMÚkíkk, fkÞoûk{íkk yLku rLkck Mkk{u yktøk¤e Lk ®[ÄkÞ íku {kxu fux÷ktf Mkq[Lkku fhu÷kt Au.
• hkßÞ ykÞkuøkLkk MkÇÞkuLke rLk{ýqf hkßÞÃkk÷ hkßÞ íkÚkk Mkt½ ykÞkuøkLkk yæÞûkku MkkÚku [[korð[khýk
ÃkAe fhu.
• Mkt½ ykÞkuøkLkk MkÇÞkuLke rLk{ýqf íkuLkk yæÞûk MkkÚku [[korð[khýk fheLku hk»xÙÃkríkyu fhðe òuEyu.
• Mkt½Lkk MktÞwõík fu hkßÞ ykÞkuøkLkk MkÇÞ {kxu ykuAk{kt ykuAku MLkkíkf MkwÄeLkku yÇÞkMk sYh sýkÞ.
• Mkt½ ònuh Mkuðk ykÞkuøk{kt MkÇÞkuLke ÃkMktËøke {kxu hkßÞLkk ykÞkuøk{ktÚke 2/3 Úke ykuAk MkÇÞku ÷uðk
òuEyu.
• Mkhfkhe yrÄfkhe{ktÚke ÃkMktË Úkíkk MkÇÞku Wå[ Mkhfkhe nkuÆkLkku 10 ð»koLkku yLkw¼ð nkuÞ yÚkðk
rçkLkMkhfkhe Lkkufhe fu ÔÞðMkkÞ{ktÚke ÃkMktË «kæÞkÃkf, ðfe÷, zkìõxh, yuÂLsrLkÞh fu ði¿kkrLkf MktMÚkk{kt
10 ð»koLkku yLkw¼ð nkuÞ.
• yk WÃkhktík ykÞkuøkLke fk{økehe ðÄw MkwáZ çkLkkððk Mkt½ yLku yuf{ hkßÞkuLkk ònuh Mkuðk Ãkt[ku ðå[u
[ku¬Mk MktÃkfoLke fze nkuðe òuEyu íku LkÚke.
• yk {kxu çktÄkhýu yÚkðk MktMkËLkk fkLkqLku fkuE ykÄkh Ãkqhku Ãkkzðku LkÚke.
• òufu Mkt½ íkÚkk hkßÞ ònuh Mkuðk Ãkt[kuLkk yæÞûkku yLku Mkr[ðkuLkk Mkt{u÷Lkku Mk{Þktíkhu ÚkkÞ Au.
• Ãkhtíkw ykðk Mkt{u÷Lkku {kxuLkku [ku¬Mk Mk{Þ Lk¬e LkÚke.
• ð¤e yk Mkt{u÷LkkuLkk Xhkðku y{÷{kt {qfkÞ íkuðe òuøkðkE LkÚke.

472
• yk rËþk{kt ÞkuøÞ ÚkkÞ íku sYhe çkkçkík Au.
• ¼khíkeÞ ðneðxe Mkuðk yLku ¼khíkeÞ Ãkku÷eMk MkuðkLke íkk÷e{ (Training of Indian Administative
Service and Indian Polic Services) :
• ykÄwrLkf ònuh ðneðx{kt fkÞkuoLke Mktfw÷íkk yLku ÔÞkÃkfíkk òuíkkt rMkrð÷ Mkuðk{kt ¼híke Úkíkk Lkðk
f{o[kheyku {kxu íkk÷e{ ¾qçk s {n¥ðLke çkkçkík Au.
• ykE.yu.yuMk.Lke íkk÷e{ (Training of I.A.S.) :
• Mðtºkíkk Ãknu÷kt yr¾÷ ¼khíkeÞ Mk{Ëe Mkuðk (I.A.S.) íkhefu suLku yku¤¾kíke íku s yksLke yr¾÷
¼khíkeÞ ðneðxe Mkuðk (I.A.S.) Au. «kht¼{kt rËÕne{kt yuf ð»koLke íkk÷e{Lkwt fuLÿ níkwt yLku 6 Úke 10
ð»koLke Mkuðk Ëhr{ÞkLk he£uþh fkuMko rMk{÷k{kt yÃkkíkku. Ãkhtíkw 1959{kt yk çktLku íkk÷e{Lkkt fuLÿku {Mkqhe
¾kíku ¾Mkuzðk{kt ykÔÞkt Au.
• yksu íku ÷k÷çknkËwh þkMºke hk»xÙeÞ ðneðxe yfkË{eLkk Lkk{u yku¤¾kÞ Au.
• yk yfkË{e{kt [kh ð»koLke Ãkqðo¼qr{fkYÃk (Foundational) íkk÷e{ yr¾÷ ¼khíkeÞ yLku fuLÿeÞ
MkuðkLkk rMkrð÷ MkuðkLkk ys{kÞþe (Probationers) MkuðfkuLku MktÞwõíkÃkýu yÃkkÞ Au.
• yk íkk÷e{ ÃkkA¤ Wå[ rMkrð÷ Mkuðfku{kt {khkÃkýkLke yLku rðþk¤ árü fu¤ððe.
• çktÄkhý, ykŠÚkf, Mkk{krsf, hksfeÞ, fkLkqLke, ðneðxe yiríknkrMkf yLku MkktMf]ríkf MktË¼oLke Mk{s
yÃkkÞ Au.
• su{kt ðneðxfkhkuyu fk{ fhðkLkwt Au yLku íku{Lkwt «ËkLk fhðkLkwt Au.
• ys{kÞþe rMkrð÷ Mkuðfku{kt ÄtÄkfeÞ, ðneðxe yLku {kLkðeÞ {qÕÞkuLkwt ®Mk[Lk fhðwt.
• yk Ãkqðo¼qr{fk íkk÷e{ Ãkqhe ÚkÞk ÃkAe I.A.S. rMkrð÷ MkuðfkuLku íku{Lke íkk÷e{ MktMÚkkyku{kt {kuf÷ðk{kt
ykðu Au. ykR.yu.yuMk. ys{kÞþeykuLku çku {kMk íku{Lkk ÔÞðMkkÞ ytøkuLke íkÃkkMk yÃkkÞ Au.
• su{kt íkuyku ¼khíkeÞ ðneðxeíktºk, rsÕ÷k ðneðxíktºk, RÂLzÞLk rÃkLk÷ fkuz, VkusËkhe fkÞËku (Criminal
Procedure Code). çktÄkhýeÞ yLku fkLkqLke «Úkk, ykŠÚkf ykÞkusLk suðe çkkçkíkkuLku ÷økíkk «&™kuLkku
Ÿzku MkiØktríkf yÇÞkMk fhu Au.
• íÞkh çkkË yuf ð»ko {kxu íkuykuLku ÔÞkðnkrhf yLkw¼ð {kxu rðrðË hkßÞku{kt {kuf÷ðk{kt ykðu Au.
• hkßÞLkk Mku¢uxhe íku{Lke íkk÷e{Lkwt MÚk¤ Lk¬e fhu Au.
• ßÞkt íkuyku hkßÞ íkk÷e{ fuLÿ{kt f÷uõxh ÃkkMku rsÕ÷k{kt ÔÞkðnkrhf ðneðxe íkk÷e{ yLku hkßÞ
Mkr[ðk÷Þ{kt íkk÷e{ {u¤ðu Au.
• yuf ð»koLkku Mk{Þ Ãkqýo fÞko ÃkAe yk ys{kÞþe rMkrð÷ Mkuðfku VheÚke {Mkqhe ÃkkAk Vhu Au.
• ynª íkuyku 3 {kMkLke íku{Lke ÔÞkðMkkrÞf íkk÷e{ {u¤ðu Au.
473
• su{kt íkuyku íku{Lkk yuf ð»koLkk ònuh ðneðxLke ÔÞkðnkrhf íkk÷e{{kt fhu÷ rLkheûkýku, {u¤ðu÷
yLkw¼ðku, Mk{MÞkykuLke [[ko fhu Au.
Ãkqðo¼qr{fk íkk÷e{ 4 {kMk
ÔÞkðMkkrÞf íkk÷e{ 2 {kMk
yuf{ hkßÞk{kt rsÕ÷k íkkhe¾ 12 {kMk
yk{ fw÷ 21 {kMkLke íkk÷e{ ÃkAe Ãkheûkk ÷uðkÞ Au.
• ¼khíkeÞ Ãkku÷eMk MkuðkLke íkk÷e{ (Training of I.P.S.) :
¼khíkLkk RríknkMkLkk «íÞuf íkçk¬u Ãkku÷eMk MkuðkLke nkshe fkuE Lku fkuE MðYÃku sýkÞ íku Mðk¼krðf
Au.
• {LkM{]rík, fkirxÕÞLkk yÚkoþkMºk yLku þw¢k[kÞoLkk LkeríkMkkh{kt Ãkku÷eMk MkuðkLkkt ðýoLkku Ãký Au.
• Ãkhtíkw {kuøk÷fk÷eLk Mk{Þ Ãkqhku ÚkÞku íÞkt MkwÄeLke Ãkku÷eMkLke [ku¬Mk MktMÚkkfeÞ ÔÞðMÚkk rðfMke Lk níke.
• E.Mk. 1972{kt {wtçkE «ktík{kt rsÕ÷k Míkhu Ãkku÷eMk yrÄfkheLk rLk{ýqf ÚkE.
• 1793{kt økúkLz ßÞwheyu Ãkku÷eMk yrÄûkfLku ykÄeLk fkŠ{f ÔÞðMkkÞ Ãkh ¼kh {qõÞku.
• 1861{kt çkLkkðkÞu÷ Ãkku÷eMk yrÄrLkÞ{ yksu Ãký ¼khíkLke Ãkku÷eMk ÔÞðMÚkkLkku ykÄkh Au.
• 1893{kt ¼khíkLke rMkrð÷ Mkuðk{kt «íÞûk ¼híke{kt íkuLku MÚkkLk {éÞwt.
• 1947{kt ¼khík ykÍkË ÚkÞwt íÞkhu 516 ykR.Ãke.yuMk.{kt ¼khík-ÃkkrfMíkkLkLkk fw÷ 193 ykR.Ãke.yuMk.
níkk.
• ykøk¤ ykÃkýu rð[khýk fhu÷e íku «{kýu Mðíktºk ¼khík{kt I.P.S. ys{kÞþe 4 {kMkLke Ãkqðo¼qr{fk
íkk÷e{ {Mkqh{kt MktÞwõík heíku {u¤ðeLku MkhËkh ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷ hk»xÙeÞ Ãkku÷eMk yfkË{e niËhkçkkË
¾kíku ykðu Au.
• ynª Ãkku÷eMk íkk÷e{ ytøkuLkk økkuhu Mkr{rík (1974)Lkk ynuðk÷ «{ký 1986 Úke ‘MkuLzðe[’ «kuøkúk{
Lke[u «Úk{ yuf ð»ko ÔÞkðMkkrÞf yLku AuÕ÷u 3 {kMkLke íkk÷e{ {u¤ðu Au.
• ðå[u 8 {kMk íkuykuLku rðrðÄ hkßÞkuLkkt rsÕ÷kyku{kt ÔÞkðMkkrÞf (Practical) íkk÷e{ {kxu {kuf÷kÞ Au.
• ynª íkuyku rsÕ÷k Ãkku÷eMk ðzkLkk MknkÞf yrÄfkhe íkhefu fk{ fheLku íkk÷e{ {u¤ðu Au.
• yk MkkÚku økwshkík Ãkku÷eMkLkku rð[kh fheyu íkku 2001Lkk yur«÷-{u{kt øk]nrð¼køku íkiÞkh fhu÷ Lkðku Äkhku
y{÷{kt ykðþu íkku økwshkík Ãkku÷eMk Mkuðk ðÄw Mkßs çkLkþu.
• íkuyku su ÔÞðMkkrÞf íkk÷e{ {u¤ðu Au íku{kt fkLkqLke rðrÄ, fkLkqLke «r¢Þk, ¼khíkeÞ çktÄkhý, zÙe÷

474
fðkÞík, rðrðÄ þMºkkuLke íkk÷e{, yÃkhkÄ {Lkkurð¿kkLk, yÃkhkË íkÃkkMk, ¼úük[khLkku Mkk{Lkku fhðkLke
heíkku, ykøk, hu÷ suðe ykfÂM{f ykÃkr¥kyku Mkk{u hûký suðe çkkçkíkkuLkku íkk÷e{{kt Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
Ãkqðo¼qr{fk íkk÷e{ 4 {kMk
yuf{ hkßÞku{kt rsÕ÷k íkk÷e{ 8 {kMk
yk{ fw÷ 27 {kMkLke íkk÷e{ çkkË Ãkheûkk ÷uðkÞ Au.
• I.A.S yLku I.P.S. çktLku W{ËuðkhkuLku ¼híke Mk{ÞLke {wÏÞ Ãkheûkk yLku íkk÷e{Lkk ytíku ÷uðkíke ÃkheûkkLkk
økwýkuLkk MkV¤íkkLkk ©uc Ëu¾kðLku ykÄkhu rLk{ýqf {kxu {urhx r÷Mx çkLkkðkÞ Au.
• ¼khík{kt íkk÷e{ ÔÞðMÚkkLke ¾k{eyku (Defects of Training System in India) :
• WÃkh «{kýu I.A.S yLku I.P.S. Lke íkk÷e{ ytøkuLkku rð[kh fÞkuo. yÇÞkMkeykuyu yk íkk÷e{Lke fux÷ef
¾k{eyku çkíkkðe Au.
• íkk÷e{{kt Wå[ ykËþkuoLke yÃkuûkk h¾kÞ Au.
• ßÞkhu ðkMíkð{kt yk íkk÷e{ {u¤ðLkkh ðneðxfkhku MkkÚku Mk{ks yLku hksfeÞ fkhkuçkkhe ½ýe ðkh
swËe yÃkuûkk hk¾u Au.
• íkk÷e{ ytøku swËkt swËkt Ãkt[kuLke ¼÷k{ýkuLkku y{÷ ¾qçk s Äe{e økríkyu ÚkkÞ Au.
• ÔÞkðMkkrÞf íkk÷e{ {kxu ßÞkhu yk ys{kÞþe rMkrð÷ Mkuðfku rsÕ÷k Míkhu f÷uõxh ÃkkMku yLku Ãkku÷eMk
ys{kÞþeyku rsÕ÷k Ãkku÷eMk ðzk ÃkkMku {qfkÞ Au íÞkhu yLk¢{u f÷uõxh yLku rsÕ÷k Ãkku÷eMkðzkLke
fk{økehe{kt yux÷ku ðÄkhku ÚkÞu÷ Au fu íku{Lke ÃkkMku íkk÷e{ {kxu {qfkÞu÷ yrÄfkhe {kxu íkuyku Ãkqhíkku
Mk{Þ ykÃke þfíkk LkÚke.
• íkk÷e{Lkk yÇÞkMk¢{{kt Ãký Mk{Þ MkkÚku ÃkrhðíkoLk Úkíkwt LkÚke íku Úkðwt òuEyu.
• íkk÷e{{kt ËuþLkk swËk swËk yuf{ hkßÞku yLku rðËuþkuLkk ðneðxLkku íkw÷Lkkí{f yÇÞkMk Ãký W{uhkðku
òuEyu.
• Mkk{kLÞ¿k yLku rðþu»k¿k (Generalists and Specialists) :
• ¼khíkLkk hkßÞðneðx WÃkh rçkúrxþ ÞwøkLkku «¼kð Au yu çkkçkík Mkk{kLÞ¿k yLku rðþu»k¿k ðå[uLkk
Mkt½»koLku Ãký MÃkþuo Au.
• rçkúxLkLke LkkuÚkofkux xÙkður÷ÞLk Mkr{rík 1854Lkk ynuðk÷{kt ònuh ðneðxe Mkuðk{kt Mkk{kLÞ¿kLku WÃk÷k
MÚkkLku {qfðkLke ¼÷k{ý níke.
475
• Ãkrhýk{u ¼khíkLke rMkrð÷ Mkuðk{kt Mkk{kLÞ¿k WÃk÷k MÚkkLku hnu íkuðe ÔÞðMÚkk Q¼e ÚkE.
• Mðíktºk ¼khík{kt Ãký yk ÃkrhÂMÚkrík [k÷w hne Au su{ktÚke fux÷kf «&™ku WËT¼ðu Au.
• yÚko (Meaning) :
• Mkk{kLÞ heíku Mkk{kLÞ¿k rMkrð÷ Mkuðf yu Au fu suyku fkuE rLk»ýkíke Ãkqðo¼qr{fk Ähkðíkk LkÚke.
• Ãkhtíkw íkuyku ðneðxe «r¢Þk, fkÞËk yLku rLkÞ{ku WÃkh «¼wíð Ähkðíkk nkuðkÚke ðneðxLkk fkuE Ãký
ûkuºk{kt {qfkÞ Au.
• íkuyku POSSDCoRB fkÞkuo fkÞoûk{íkkÃkqðof fhe þfu Au. I.A.S. yLku yLÞ yk «fkhLkk rMkrð÷
Mkuðfku Au.
• ßÞkhu rðþu»k¿k rMkrð÷ Mkuðfku yu rðþu»k ûkuºkLkwt ¿kkLk Ähkðu Au yÚkðk ðneðxLkk rðrþü ûkuºk{kt rLkÃkwý
nkuÞ Au.
• yuÂLsrLkÞh, zkìõxh, yktfzkþkMºke, yufkWLxLx yk «fkh{kt ykðu Au.
• Ãkhtíkw fux÷kf rð[khfkuLkk {íku Mkk{kLÞ¿k yLku rðþu»k¿k yu rLkhÃkuûk Lkrn Ãkhtíkw MkkÃkuûk yÚko Ähkðu Au.
su{ fu yuf Mkk{kLÞ ËËeo {kxu Mkk{kLÞ¿k zkìõÞh (M.B.B.S) Ãký rðþu»k¿k çkLke þfu Au.
• Ãkhtíkw yk s zkìõxh ykt¾, Ëktík, nkzfkLkk MksoLk zkìõxhLke íkw÷Lkk{kt Mkk{kLÞ¿k çkLke òÞ Au.
• ¼khíkeÞ ðneðxe MkwÄkhýk ykÞkuøku rðþu»k¿k Mkuðk {kxu fkÞkoí{f Mkuðk (Functional Services) þçË
ðkÃkÞkuo Au.
• 1966-68{kt rçkúxLkLke ònuh Mkuðk ytøkuLke VqÕxLk Mkr{ríku Mkk{kLÞ¿k {kxu ðneðxfkh (Administrator)
yLku rðþu»k¿k {kxu (Specialist) yu çku þçËku ðkÃkhu÷k.
• ¼khík{kt ÂMÚkrík (Situation in India) :
• ¼khík{kt rçkúrxþ Mk{ÞLke su{ Mðíktºkíkk çkkË Ãký rMkrð÷ Mkuðk{kt ‘Mkk{kLÞ¿k’ yrÄfkheLke ÂMÚkrík
Wå[ hnu Au.
• Lkerík½zíkh íkÚkk rLkýoÞfíkko ÃkËku WÃkh fuLÿeÞ yLku yuf{ hkßÞkuLkk Mkrð[k÷Þku{kt Mkk{kLÞ¿k
yrÄfkheykuLkwt ð[oMð Au.
• ynª WÃkMkr[ð yLku íkuÚke WÃkhLkkt ÃkËku WÃkh ‘sLkhkr÷Mx’Lke s rLk{ýqf ÚkkÞ Au.
• Mkk{kLÞ heíku ûkuºkeÞ ÃkËku WÃkh rðþu»k¿kkuLke rLk{ýqf ÚkkÞ Au.
• yuðkt ½ýkt WËknhý Au su{kt swËkt swËkt hkßÞku{kt rþûký rLkÞk{f, ykhkuøÞ rLkÞk{f, f]r»krLkÞk{f
fu ðLÞ rLkÞk{f íkhefuu ykR.yu.yuMk. yrÄfkheykuLke rLk{ýqf ÚkE nkuÞ.
• rsÕ÷k Míkh WÃkh Ãký f÷uõxh su rsÕ÷kLkk {wÏÞ yrÄfkhe Au íku ykR.yu.yuMk. nkuÞ Au - Mkk{kLÞ¿k

476
nkuÞ Au.
• ßÞkhu íku{Lku ykÄeLk rðrðÄ ¾kíkkykuLkk ðzk rðþu»k¿k yrÄfkhe nkuÞ Au.
• Ãkt[kÞíkehks Ãký yk ÃkrhÂMÚkríkÚke {wõík LkÚke.
• ze.ze.yku. (rsÕ÷kÃkt[kÞíkLkk {wÏÞ fkhkuçkkhe yrÄfkhe) I.A.S. nkuÞ Au yLku íku{Lkk rð¼køkeÞ
ðzkykuLke xe{ rðþu»k¿k nkuÞ Au.
• yk ÃkrhÂMÚkrík rðþu»k¿k yrÄfkheyku{kt níkkþk yLku îu»kLke ÷køkýe ÃkuËk fhu Au.
• rðrþ»k¿kku ©u»XíkkLkkt fkhýku (Reasons for the Superiority of the Specialist) :
• rðrþ»k¿kku ÃkkuíkkLkk MÚkkLkLku yLÞkÞ ÚkE hÌkku Au yu{ {kLku Au. íku{Lkk yk MÚkkLkLku MkwÄkhðk - Wå[
çkLkkððk {kxu íku{Lkk íkfo Au fu –
• rðþu»k¿kLkwt Mkk{kLÞhe ytøku fnuðwt Au fu, “Relling stone gather no more.”
• ðneðx yuf sxe÷ íkÚkk xufTrLkf÷ «r¢Þk Au. íkuÚke ðneðxe fkÞkuoLku ÞkuøÞ yLku fkÞoûk{Ãkýu Ãkkh Ãkkzðk
rðþu»k¿kLkk ¿kkLkLke sYh Au.
• íkuÚke rð¼køkeÞ ðneðxe ðzkLkk MÚkkLk íku{Lku {¤ðk òuEyu.
• Mkk{kLÞ¿k ðneðxefkhkuyu çkË÷kÞu÷e ÃkrhÂMÚkrík{kt ÃkkuíkkLkkt ð÷ý yLku ðíkoLk çkË÷ðkt òuEyu.
• íku{ýu rðþu»k¿kku MkkÚku [[korð[khýk çkkË rLkýoÞ ÷uðku òuEyu.
• yksu {krníkeLkku rðMVkux ÚkÞu÷ku Au íÞkhu rLkýoÞ½xíkh{kt rðþu»k¿kkuLke ¼qr{fk s {wÏÞ nkuE þfu Au.
• hksfeÞ fkhkçkkuhe «ÄkLk ÃkkMku Mkk{kLÞ ðneðxLke MkqÍ íkku nkuÞ s íkuÚke íku{Lku sYhe Au rðþu»k¿kLke
MknkÞLke.
• íkuÚke yk Mktòuøkku{kt rðþu»k¿kLkwt MÚkkLk Wå[ çkLkðwt òuEyu.
• Mkk{kLÞ¿kLke ©ucíkk {kxuLkkt fkhýku (Reasons for the Superiority of the Generalists) :
• ònuh ðneðx WÃkh ÃkkuíkkLke ÃkhtÃkhkøkík Mkðkuoå[íkk s¤ðkÞ íku {kxu Mkk{kLÞ¿kkuLkwt fnuðwt Au fu –
• Mkk{kLÞ¿kLkwt rðþu»k¿k rðþu fnuðwt Au fu, “Too much technical reading blurns the vision.”
• ßÞkhu «ÄkLkLku ¾kíkkLkk ðneðx {kxu fkuuE rðrþü ¿kkLkLke Lknª Ãkhtíkw ðneðxe fwþ¤íkkLke shh Au íÞkhu
Mkk{kLÞ¿k yrÄfkhe íkku ðneðxe ûkuºku íkk÷e{çkØ, {u½kðe, fwþ¤ yLku yLkw¼ðe nkuÞ Au.
• íkuÚke íku{Lkwt ¿kkLk s rMkrð÷ Mkuðk{kt Ÿ[wt hnuðwt òuEyu.
• Mkk{kLÞ¿kkuLkwt {kLkðwt Au fu ònuh ðneðxLku WËkhíkk fu ÔÞkÃkf árüLke sYh Au yLku íku rðþu»k¿k fhíkkt
Mkk{kLÞ¿k ÃkkMku ðÄw nkuuE þfu.
• ðneðx Ãký yuf rLk»ýkík ÔÞðMkkÞ Au.
477
• ¾kLkøkeûkuºku íkuykuLku {uLkus{uLx rLk»ýkík s fnu Au.
• íkuLkk Mkt[k÷Lk {kxu Ÿzwt ®[íkLk, íkÚÞkuLkwt rð&÷u»ký, Lkuík]íð, Ãknu÷ð]r¥k, rLkýoÞkuLkku y{÷ fhðkLke
ûk{íkk {ktøku Au íku Mkk{kLÞ¿kku ÃkkuíkkLke ÃkkMku ðÄw Au yu{ íku{Lkwt fnuðwt Au.
• ònuh ðnex{kt Mktf÷Lk yu ¾qçk s {n¥ðLke çkkçkík Au íku Ãký Mkk{kLÞ¿k s ðÄw ÞkuøÞÃkýu fhe þfu.
• ònuh ðneðx yiríknkrMkf heíku rðMíkkhLkk ðneðxLku MÃkþuo Au.
• íkk÷wfk, rsÕ÷k, «ktík, hkßÞLkku ðneðx yLku íku Mkk{kLÞ s ykÃke þfu.
• ¾kLkøke ûkuºku M.B.A. rzøkúeÄkhe {uLkushku Ãký Mkk{kLÞ¿k suðe s fk{økehe çkòðu Au.
• Mkk{kLÞ¿kku yLku rðþu»k¿kku ðå[uLkk yk íkLkkð¼Þko MktçktÄkuLku Mkw{u¤¼Þko çkLkkððk fuðe «Úkk yÃkLkkððk{kt
ykðu íku íkuLkk Ãkh ykÄkrhík Au.
(1) y÷øk-ÃkË-MkkuÃkkLk (Separate Hierarchy) : yk «Úkk{kt Mkk{kLÞ¿k yLku rðþu»k¿kLke ðuíkLk«Úkk
Mk{kLk nkuÞ Au.
• íku{kt rðþu»k¿kykuLku ÞkuøÞ MkL{kLkÃkqýo MÚkkLk {¤u Au.
• ykìMxÙur÷Þk, MðezLk yLku s{oLke{kt yk «Úkk Au.
(2) Mk{kLíkh ÃkË-MkkuÃkkLk (Parallel Hierarchy) : yk ÃkØrík{kt rðþu»k¿k yLku Mkk{kLÞ¿kLku íku{Lkk
ÃkkuíkkLkk fkuxe¢{ nkuÞ Au su yufçkeòLke Mk{kLk nkuÞ Au.
• Mktf÷LkfíkkoLkwt fk{ çktLku ðkhkVhíke fhu Au.
(3) MktÞwõík ÃkË-MkkuÃkkLk (Joint Heirarchy) : yk «Úkk{kt Mkk{kLÞ¿k ðneðxfkh yLku rðþu»k¿k xufLkku¢ux
íku{Lkk MktÞwõík ðzk su fkÞ{e Mku¢uxhe yLku Mkk{kLÞ¿k nkuÞ Au íkuLku ynuðk÷ ykÃku Au.
• «ÄkLkLku Ãký Mkk{kLÞ¿k yLku rðþu»k¿k Mk÷kn ykÃku Au.
(4) yufef]ík ÃkË-MkkuÃkkLk (United Hierarchy) : yk «Úkk ík{k{ Mkuðk yLku fuzhkuLku MkwøkúrÚkík fheLku
çkLkkðkÞ Au.
• ynª ònuh Mkuðk {kxu yuf s MÃkÄkoí{f ¼híke ÚkkÞ Au.
• Ãkøkkh yLku MkuðkLke þhíkku yuf s nkuÞ Au.
• 1973{kt ÃkkrfMíkkLku yk «ÚkkLkku Mðefkh fhu÷ku.
• Ãkhtíkw {wÏÞ «&™ íÞkt s yxfu Au fu ytrík{ rLkýoÞ fkuuý ÷u.
• su ytrík{ rLkýoÞ ÷u íku s MktøkXLkLkku ðzku çkLku Au.
• íkuÚke Ãkøkkh-¼ÚÚkkt fu yLÞ þhíkku WÃkhktík rLkýoÞLke Mk¥kk s {wÏÞ rððkËLkku «&™ hnu Au.
• ¼khíkLke rMkrð÷ Mkuðk{kt rðþu»k¿kku yLku Mkk{kLÞ¿kku ðå[uLkku íkLkkð Ëqh fhðk ðneðxe MkwÄkhýk

478
Mkr{ríkyu fux÷ef ¾kMk ¼÷k{ýku fhu÷e. I.A.S {kt Ãký fkÞoí{f ûkuºk hk¾ðkLke sYh Au.
• rMkrLkÞh {uLkus{uLx fûkkLke søÞkyku fu su{kt ¾kMk ûkuºkLkk ¿kkLkLke sYh Au íku suýu ¾kMk ûkuºkLke
fkÞkoí{f fuzh{ktÚke s ¼hkðe òuEyu.
• «íÞuf søÞkLke sðkçkËkhe «{kýu Ãkøkkh{k¤¾wt Lk¬e Úkðwt òuEyu.
• Mkk{kLÞ¿kLku ònuh MkknMkLkk ¾tz Mk{Þ fu Ãkqýo Mk{ÞLkk Mkr[ð, yæÞûk fu {uLku®søk zkÞhuõxh fu
zkÞhuõxh íkhefuLke rLk{ýqfLke «Úkk hË Úkðe òuEyu.
• rMkrð÷ MkuðfkuLkk hksfeÞ «çktÄf MkkÚkuLkk MktçktÄku (Relation of Civil Servant with the Political
Executive) :
• ¼khík MktMkËeÞ ÷kufþkneðk¤ku Ëuþ Au.
• ÷kufþkne{kt hksfeÞ fkhkuçkkhe MðYÃku yÂMÚkh nkuÞ Au fkhý fu íku ÷kuf{íkLku ykÄkhu nkuÞ Au.
• MktMkËeÞ ÷kufþkne{kt yk yÂMÚkhíkk ðÄðkLke þõÞíkk hnu Au fkhý fu fkhkuçkkhe ÄkhkMk¼kLku sðkçkËkh
nkuÞ Au.
• «ÄkLkku ÔÞÂõíkøkíkYÃku ÃkkuíkkLkk ¾kíkk {kxu yLku MktÞwõík YÃku Lkerík ytøku ÄkhkMkÇÞLku sðkçkËkh nkuÞ Au.
• yk Mktòuøkku{kt Mkhfkh [÷kððk {kxu rçkLkhksfeÞ yLku ÂMÚkh yuðe rMkrð÷ Mkuðk «ÄkLk{tz¤Lku WÃkÞkuøke
Mkuðk Ãkqhe Ãkkzu Au.
• hksfeÞ fkhkuçkkheLke ¼qr{fk (Role of Political Executive) :
• «ÄkLkku ÃkkuíkkLkk ¾kíkkLkk ðzk nkuÞ Au.
• íku{ýu Lkeríkrð»kÞf rLkýoÞku ÷uðkLkk nkuÞ Au.
• yk rLkýoÞkuLkku y{÷ ÚkkÞ Au fu fu{ íkuLkwt rLkheûký Ãký fhðkLkwt nkuÞ Au.
• Ãkhtíkw «ÄkLkku ÃkkuíkkLkk ¾kíkkLkk {nËTytþu rLk»ýkík nkuíkk LkÚke.
• íkuyku ðneðxe heíku Ãký Mk{MÞkykuLkwt rð&÷u»ký fhðk {kxu yLkw¼ð yLku ÷kÞfkík Ähkðíkk s nkuÞ
íkuðwt LkÚke.
• ð¤e ðzk«ÄkLk «ÄkLkLkk ¾kíkk çkË÷e Ãký þfu Au.
• yk WÃkhktík fux÷kf «ÄkLk ÃkkMku yuf fhíkkt ðÄw ¾kíkkt Ãký nkuÞ Au.
• «ÄkLkkuyu ¾kíkkfeÞ ðneðx WÃkhktík ÃkkuíkkLkk hksfeÞ Ãkûk{kt Ãký fux÷ef sðkçkËkheyku yËk fhðe
Ãkzu Au.
• íku{ýu ÷kufkuLku {¤ðwt sYhe çkLku Au.
• ÷kufkuLkk «&™ku ytøku ÄkhkMkÇÞ{kt Ãký «&™ku¥khe Úkíkkt W¥kh ykÃkðk Ãkzu Au.
479
• rMkrð÷ MkuðfkuLke ¼qr{fk (Role of Civil Servants) :
• rMkrð÷ Mkuðfku [ku¬Mk þiûkrýf ÷kÞfkík yLku íkk÷e{ Ähkðíkk nkuÞ Au. íku{ýu rMkrð÷ Mkuðk{kt ÃkkuíkkLke
økwýð¥kkLku ykÄkhu «ðuþ {u¤Ô[ku nkuÞ Au.
• ònuh ðneðx {kxu [ku¬Mk íkk÷e{ Ãký ÷eÄe nkuÞ Au.
• íku{Lku ¾kíkkLkku ÷ktçkku ðneðxe yLkw¼ð Ãký nkuÞ Au.
• íkuLke ÷eÄu íkuyku Mk{MÞkykuLkku ÍeýðxÚke yÇÞkMk fhe þfu Au.
• íkuyku ÃkkuíkkLkk ÔÞðMkkÞ{kt fkÞ{e nkuðkÚke yLku MðYÃku rçkLkhksfeÞ nkuðkÚke íku{Lku ÷kuf{íkLke ®[íkk
hnuíke LkÚke.
• íkuÚke hk»xÙrník {kxu [kuõfMk ÃkrhÂMÚkrík{kt fzðk rLkýoÞku Ãký Mkq[ðe þfu Au.
• rMkrð÷ Mkuðfku yLku hksfeÞ fkhkuçkkhe ðå[uLkk Mk÷knfkhÃkqýo MktçktÄ (Cooperative Relations of
Civil Servants with Political Executive) :
• hk»xÙLkk rðfkMk {kxu «ÄkLkku yLku rMkrð÷ MkuðfkuLkk MktçktÄku MknfkhÃkqýo hnu íku sYhe çkkçkík Au.
• «ÄkLkku hksfkhý{kt, ÷kufkuLkk MktÃkfo{kt yLku MkhfkhLkk Mkt[k÷Lk{kt ÔÞMík nkuðkÚke íku{Lku ònuh ðneðx
{kxu rMkrð÷ Mkuðfku WÃkh Mðk¼krðf heík ykÄkrhík hnuðwt Ãkzu.
• rMkrð÷ Mkuðfkuyu ÃkkuíkkLkk ðneðxe yLku rLk»ýkíke ¿kkLk íkÚkk y™w¼ð MkkÚku hksfeÞ fkhkuçkkheLku
Lkerík½zíkh{kt fkuE Ãký òíkLkk Ãkqðoøkún ðøkh MknÞkuøk ykÃkðku yu íku{Lke çktÄkhýeÞ yLku fkLkqLke Vhs
Au.
• ÄkhkMk¼k{kt «ÄkLkkuLku ¾kíkk ytøku ÃkqAkÞu÷k «&™kuLkk W¥kh{kt Íe÷e rðøkíkku, yktfzkfeÞ {krníke ðøkuhu
íkuyku íkiÞkh fheLku ykÃku Au.
• íkuyku «ÄkLkkuLkku ðneðxe økt¼ehíkk Mk{òðe þfu Au, «&™Lkk Wf÷u {kxu íkÚÞku hsq fhu Au, rLkýoÞku {kxu
rðfÕÃkku Ãkqhk Ãkkzu Au.
• yk{ Aíkkt yk¾he rLkýoÞ «ÄkLku ÷uðkLkku nkuÞ Au.
• ÷kufþkne{kt rLkýoÞLkk Þþ-yÃkÞþLke sðkçkËkhe «ÄkLkLke økýkÞ Au.
• rMkrð÷ MkuðfkuLke Mkuðk ¾kLkøke yLkk{e økýkÞ Au.
• rMkrð÷ Mkuðfku yLku «ÄkLkku ÃkhMÃkh rðïkMkÚke fk{ fhe þfu íku {kxu s hksfeÞ íkxMÚkíkkLke yÃkuûkk
rMkrð÷ Mkuðfku {kxu hk¾u Au.
• yk íkxMÚkíkk rºkÃkûkeÞ Au.
• ÷kufkuLku rðïkMk hnuðku òuEyu fu rMkrð÷ Mkuðfku íku{Lku rLkÃ»kûk Mkuðk ykÃkþu.

480
• rMkrð÷ MkuðfkuLku rðïkMk hnu fu «ÄkLkku íku{Lke çkZíke yLku MkuðkfeÞ þhíkku{kt {kºk økwýð¥kkLku òuþu yLku
«ÄkLkkuLku rðïkMk hnuðku òuEyu fu ÃkûkeÞ rð[khMkhýe, Lkeríkrð»kÞf rLkýoÞku yLku fkÞo¢{kuLkk y{÷
ytøku rMkrð÷ Mkuðfku íkxMÚkíkkÃkqðof Mknfkh ykÃkþu.
• yk{ Aíkkt MkkÚku fk{ fhðkLku ÷eÄu, fk{Lkk ¼khýLku ÷eÄu, {kLkðMkns hkøkîu»kÚke õÞkhuf «ÄkLkku yLku
rMkrð÷ Mkuðfku ðå[u fzðkþ Q¼e Úkíke òuðk {¤u Au.
• õÞkhuf ykðk «Mktøku ÃkrhÂMÚkrík Wøkú çkLkíkkt õÞkhuf rMkrð÷ Mkuðfu hkSLkk{wt ykÃÞwt nkuÞ íkku õÞkhuf
«ÄkLku hkSLkk{wt ykÃÞwt nkuÞ íkuðk «Mktøkku LkkUÄkÞk Au.
• yk çkkçkík Ëuþrník{kt Lk økýkÞ.
• «ÄkLkLke «&™kuLku Mk{sðkLke árü ÔÞkÃkf yLku ðíkoLk WËkh nkuðwt òuEyu.
• íku MkkÚku rMkrð÷ Mkuðfu ðneðxe «&™kuLku ÍeýðxÚke Mk{SLku íkuLkk Wfu÷ {kxu «ÄkLkku {kxu MkkiBÞíkkÃkqýo
yLku rLkckÃkqðof ÔÞðnkh çkíkkððku sYhe Au.
• y{÷ËkhþkneLkwt ½zíkwt fË (Down Sizing of Bureaucracy) :
• WËkhefhý, ¾kLkøkefhý yLku ðirïfhýLke MkkÚku hkßÞLke ðneðxfíkko íkhefuLke ÃkhtÃkhkøkík ¼qr{fk{kt
nðu ÃkrhðíkoLk ykÔÞwt Au.
• yk ÃkrhðíkoLk LkðeLk ònuh Mkt[k÷Lk íkhefu yku¤¾kÞ Au.
• íku{kt zurðz yuMçkkuLko yLku xuz økuBçk÷hLkk ‘MkhfkhLke ÃkwLk: þkuÄ’ (heLÞw$øk økðLkoLMk) WÃkh ®[íkLk ÚkE
hÌktwt Au, íku «{kýu ònuh ðneðxLkk yÂMÚkíktºk YÃke y{÷Ëkhþkne{kt Ãký ÃkrhðíkoLk ykðe hÌkwt Au.
• yk ®[íkLk {ÞkorËík (LkkLke) Mk{ÚkoLk fhu Au.
• íku {kLku Au fu {kuxe MkhfkhLkku Mk{Þ økÞku.
• yk þk¾kLkk ®[íkfku{kt {ík¼uË Au.
• Ãkhtíkw íkuyku yu çkkçkík{kt Mkn{ík Au fu hkßÞLke Ë¾÷økehe RòhkþkneLku «kuíMkknLk ykÃku Au. íku
ytËksÃkºkLku {kuxwt fhu Au.
• íku rçkLksYhe MkuðkykuLkwt WíÃkkËLk ðÄkhu Au.
• íku çkøkkz íkÚkk yAíkLku ðÄkhu Au.
• íkuÚke LkðeLk ònuh Mkt[k÷Lk «{kýu ½ýk Ëuþkuyu {k¤¾kfeÞ yLkwfq÷Lk fu¤ÔÞwt Au.
• fux÷kf Ëuþkuyu hkßÞLke ¼qr{fk ½xkzðk y{÷khþkneLkk fË-MktÏÞk{kt ½xkzku fÞkuo Au.
• MkhfkhLkkt fux÷ktf fkÞkuoLku fkuLxÙuõx ykÄkrhík fÞko Au.
• íkuÚke WíÃkkËLk¾[o ½xâwt Au.
481
• MkhfkhLke «ð]r¥k çkòh÷ûke yLku Ãkrhýk{÷ûke çkLke Au.
• LkðeLk hkßÞ Mkt[k÷Lk {kLku Au fu ÃkhtÃkhkøkík hkßÞðneðx{kt y{÷ËkhþkneLkku {kuxk ¼køkLkku Mk{Þ
Mkuðk Ãkqhe Ãkkzðk{kt s Ãkqhku ÚkE òÞ Au.
• íkuÚke yÄef]ík rMkrð÷ MkuðkLku MÚkkLku Lkðwt {kuzu÷ yÃkLkkððwt sYhe Au.
• íku «{kýu Lkerík½zíkhLkwt fk{ rMkrLkÞh MkuðfkuLku MkkUÃkðk{kt ykðu yLku ònuh Mkuðk Ãkqhk ÃkkzðkLkwt fk{
¾kLkøke yuf{kuLku MkkUÃkðk{kt ykðu íkuLke íkhVuý fhu Au.
• yk{ y{÷ËkhþkneLkwt fË ½xu Au.
• íku MÚkkLk ¾kLkøke yuf{ku ÷u Au.
• yk yuf{ku íkuLkku WÃkÞkuøk fhLkkhLku ¾[uo [k÷u Au. íku yÄoçkòhw ÃkØrík yuLku Xufk WÃkh (fkuLxÙuõx)Lkk
fk{Lkku WÃkÞkuøk fhíke nkuðkÚke nheVkELkuu «kuíMkknLk {¤u Au yLku ònuh ¾[o ½xu Au.
• íku fkÞoËu¾kð MkwÄkhðk yuf çkksw «kuíMkknfku Ãkqhk Ãkkzu Au yLku çkeS çkksw {uLkushkuLku ðÄw Mk¥kk ykÃku
Au.
• LkðeLk hkßÞ Mkt[k÷Lk «{kýu hksfeÞ fkhkuçkkheLke MkkÚku MkkÚku ðneðxe fkhkuçkkhe yux÷u fu
y{÷ËkhþkneLkwt fË ½xkzðk MkwÄkhýkLkkt Ãkøk÷kt rðrðÄ Ëuþkuu{kt ÷eÄu÷kt Au.
• íku «{kýu Þw.yuMk.yu. rçkúxLk, LÞqÍe÷uLz yLku ykìMxÙur÷Þkyu yk rËþk{kt Ãknu÷ fhe Au. 1993{kt
hrþÞk{kt 25 % (Lkð ÷k¾) rMkrð÷ MkuðfkuLku rLkð]¥k fhkÞk.
• Ë.fkurhÞk{kt 1998 yLku 199{kt yu{ çku ðkh rMkrð÷ MkuðfkuLku rLkð]r¥k yÃkkE, su{kt 14681Lku rLkð]¥k
fhkÞk su 40 % sux÷k níkk.
• rVr÷ÃkkELMk{kt 1992 Úke 1998Lke ðå[u 1,00,753 ¾k÷e Ãkzu÷e søÞkyku ¼hðk{kt Lk ykðe.
• yk MkwÄkhýk hkusøkkheLku ûkuºku {qtÍðý ÃkuËk fhLkkhe sýkÞ íku Mðk¼krðf Au.
• Ãkhtíkw íku hkßÞLke çkË÷kíke ¼qr{fk {kxu sYhe Au.
•••
10 hkßÞ, rsÕ÷k yLku MÚkkrLkf ÔÞðMÚkkíktºk (State, District and local Adminstration)
(hkßÞkÃk, {wÏÞ {tºke, Mkr[ðk÷Þ, {wÏÞ Mkr[ð, rLkÞk{fku, {nuMkq÷, fkÞËku yLku ÔÞðMÚkk íkÚkk
rðfk÷ûke ðneðx{kt rsÕ÷k f÷uõxhLke ¼qr{fk, Ãkt[kÞíke hks, þnuhe MÚkkrLkf MkhfkhLke {wÏÞ
rðþu»kíkkyku, {k¤¾wt yLku Mk{MÞkûkuºkku)
“ykÃkýkt þnuhku ¼khík LkÚke. ¼khík íkuLkkt Mkkzk Mkkík ÷k¾ økk{zktyku{kt ðMku Au.”

482
– {nkí{k økktÄe
• ¼khíkLkk çktÄkhýu ¼khíkLku ‘hkßÞkuLkk Mkt½’ íkhefu yku¤¾kÞu÷ Au.
• 1956Lkk 7{kt çktÄkhýeÞ MkwÄkhkÚke ¼khíkk{t yuf{ hkßÞkuLke çku ©uýe yÃkkE Au : (y) hkßÞ yLku
(çk) Mkt½ hkßÞûkuºk.
• nk÷{kt ¼khíkkt 29 yuf{ hkßÞku yLku 6 fuLÿþkrMkík «Ëuþku Au.
• ¼khík{kt hkßÞfûkkyu ðneðxeíktºkLke MÚkkÃkLkk RMx RÂLzÞk ftÃkLkeyu 1773{kt {ÿkMk, f÷f¥kk yLku
{wtçkELkk ºký «ktíkkuLke MÚkkÃkLkk fhu÷e íÞkhÚke þY ÚkÞu÷ Au.
• 1919 Lku 1935Lkk Äkhk{kt hkßÞkuLkk ðneðxeíktºkLku ðÄw [ku¬Mk MðYÃk yÃkkÞwt níkwt. Mðíktºk ¼khíkLkk
çktÄkhýLkk 6êk ¼køk{kt f÷{ 153 Úke 237 MkwÄe yLku Mkkík{e yLkwMkqr[ík{kt hkßÞðneðxeíktºk {kxu
rðMík]ík òuøkðkEyku fhkE Au.
• çktÄkhýu hkßÞðkËeLkk 66 yLku MktÞwõík ÞkËeLkk 47 rð»kÞku Ãkh hkßÞLke ÄkhkMk¼kLku fkÞËk ½zðkLke
Mk¥kk ykÃku÷ Au.
• hkßÞÃkk÷ (The Governer) :
• hkßÞLkk ðneðxíktºk {kxu hkßÞÃkk÷Lkwt MÚkkLk yLku ¼qr{fk ¾qçk s {n¥ðLkkt Au. ¼khíkLkk çktÄkhýLkk
6êk ¼køk{kt f÷{ 152 Úke 163Lke ðå[u hkßÞLkk hkßÞÃkk÷Lkk MÚkkLk yLku Mk¥kkykuLke òuøkðkEyku
fhu÷e Au.
• íkuyku Mkt½ yLku hkßÞkuLku ÃkhMÃkh òuzLkkhe fze Au.
• íkuyku hkßÞLkk {wÏÞ ðneðxe ðzk Au.
• Ãkhtíkw hk»xÙÃkríkLke su{ íku{Lkwt MÚkkLk çktÄkhýeÞ Au.
• hkßÞ{kt íkuyku fuLÿMkhfkhLkk «ríkrLkrÄ økýkÞ Au.
• yk{ íku{Lke ¼qr{fk çkuðze Au.
• rLk{ýqf yLku þhíkku (Appointment and Conditions) :
• ¼khíkLkk hk»xÙÃkrík íku{Lke rLk{ýqf fhu Au.
• íku{Lkk nkuÆkLke {wÆík Ãkkt[ ð»koLke nkuÞ Au Aíkkt hk»xÙÃkríkLke {hS nkuÞ íÞkt MkwÄe s íkuyku nkuÆku ¼kuøkðe
þfu Au.
• Mkk{kLÞ heíku «íÞuf hkßÞ {kxu yuf s hkßÞÃkk÷ nkuÞ Au.
• Aíkkt hk»xÙÃkríkLku sYh sýkÞ íkku yuf s ÔÞÂõíkLke çku fu íkuÚke ðÄw hkßÞ {kxu hkßÞÃkk÷ÃkËu rLk{ýqf
fhe þfu Au.
483
• hkßÞLkk hksfkhýÚke Ãkh hne þfu íku {kxu Mkk{kLÞ heíku íkuyku çkeò hkßÞLke ÔÞÂõík nkuÞ Au.
• íkuyku ¼khíkLkk Lkkøkrhf nkuðk òuEyu.
• íku{ýu 35 ð»ko Ãkqhk fhu÷k nkuÞ íku sYhe Au.
• íkuyku MktMkË fu hkßÞ ÄkhkMk¼kLkk MkÇÞÃkËu yÚkðk yLÞ Ãkøkkh MkkÚkuLke Lkkufhe Lk fhe þfu.
• íku{Lkk Ãkøkkh, ¼ÚÚkkt yLku yLÞ ÷k¼ku ÃkMktË Lk¬e fhu Au.
• hkßÞLkk hkßÞÃkk÷ ¼khíkLkk hk»xÙÃkríkLke su{ fkhkuçkkhe rð»kÞf, ÄkhkfeÞ, LkkýkfeÞ yLku LÞkÞrð»kÞf
Mk¥kkyku Ähkðu Au.
• hkßÞLkku Mk{økú ðneðx íku{Lkk Lkk{u [k÷íkku nkuðk Aíkkt ðkMíkð{kt íku{Lku Lkk{u Mk¥kk íkÚkk fkÞkuo
«ÄkLk{tz¤ ÃkkMku hnu Au.
(1) fkhkuçkkhe rð»kÞf Mk¥kkyku (Executive Powers) :
• íkuyku hkßÞ rðÄkLkMk¼kLkkt çknw{íke Ähkðíkk Ãkûk fu òuzkýLkk LkuíkkLku {wÏÞ «ÄkLk íkhefu Lke{u Au yLku
íku{Lke Mk÷kn «{kýu yLÞ «ÄkLkkuLku rLk{ýqf ykÃku Au.
• íkuyku hkßÞLkk yuzðkufux sLkh÷, [qtxýe fr{þLkh, hkßÞ ònuh Mkuðk ykÞkuøkLkk yæÞûk yLku MkÇÞku,
rðÄkLk Ãkrh»kË{kt Mk{ksLkkt rðrðÄ ûkuºkku{kt Mkuðk ykÃkLkkh 1/6 MkÇÞkuLke rLk{ýqf fhu Au.
• ðneðxLku ÷økíkk ík{k{ nwf{ku íku{Lkk Lkk{u ÚkkÞ Au.
• hksÞ{kt çktÄkhý «{kýu þkMkLk [k÷u íku{ LkÚke íkuðwt íku{Lku sýkÞ íkku íkuyku hk»xÙÃkríkLku ynuðk÷ {kuf÷e
þfu Au.
• hk»xÙÃkrík fxkufxe ònuh fhu íkku íku{Lkk «ríkrLkrÄ íkhefu hkßÞLkku fkhkuçkkh [÷kðu Au.
(2) ÄkhkfeÞ Mk¥kkyku (Legislative Powers) :
• hkßÞÃkk÷ ÄkhkMk¼kLkk ¼køk økýkÞ Au.
• íkuyku ÄkhkMk¼kLke çkuXf çkku÷kðe þfu, {w÷íkðe hk¾e þfu yLku çkh¾kMík fhe þfu íkuðe Mk¥kk Ähkðu Au.
• ÄkhkMk¼kLkku fkuE Ãký ¾hzku íku{Lke Mkne ÃkAe s fkÞËku çkLku Au.
• íkuykuLku sYh sýkÞ íkku ¾hzku ÃkwLkŠð[khýk {kxu ÄkhkMk¼kLku ÃkkAku {kuf÷e þfu yÚkðk hk»xÙÃkríkLke
Mk÷kn {kxu yxfkðe þfu Au.
• ÄkhkMk¼kLke çkuXf [k÷w Lk nkuÞ íÞkhu sYh Ãkzu íkku ðxnwf{ çknkh Ãkkze þfu Au.
• òufu ÄkhkMk¼kLke çkuXf ßÞkhu {¤u Au íÞkhu A yXðkrzÞk{kt ðxnwf{ {tsqh fhkððku Ãkzu Au.
• fux÷ef çkkçkíkkuLkk ðxnwf{ hk»xÙÃkríkLke {tsqhe çkkË s íkuyku çknkh Ãkkze þfu Au.

484
• íkuyku ðxnwf{Lku ÃkkAku Ãký ¾U[e þfu Au.
• íkuyku «íÞuf ð»kuo ÄkhkMk¼kLke «Úk{ çkuXfLku MktçkkuÄu Au.
• íkuyku sYh sýkÞ íÞkhu ÄkhkMk¼kLku MktËuþku {kuf÷e þfu Au.
• íkuyku hkßÞ LkkýktÃkt[, ònuh Mkuðk ykÞkuøk, fkuBÃxÙku÷h yLku yurzxh sLkh÷Lkk (hkßÞLku ÷økíkk)
ynuðk÷ ÄkhkMk¼k Mk{ûk rð[khýk {kxu {qfkðu Au.
(3) LkkýkfeÞ Mk¥kkyku (Finanicil Power) :
• íkuyku ðkŠ»kf ytËksÃkºkf rð¼kLkMk¼k{kt Lkkýk«ÄkLk îkh hsq fhkðu Au.
• øk]n{kt fkuE Ãký LkkýkfeÞ ¾hzku yÚkðk ¾[oLke {ktøkýe íku{Lke Mkt{rík ÃkAe s hsq ÚkE þfu Au.
• ykfÂM{f ¾[o {kxu íku{Lke {tsqheÚke Mktr[íkrLkrÄ{ktÚke Lkkýkt WÃkkze þfkÞ Au.
• Ãkt[kÞíkehks yLku þnuhe MÚkkrLkf Mkhfkhku {kxu íkuyku «íÞuf Ãkkt[ ð»kuo LkkýkÃkt[Lke rLk{ýqf fhu Au.
(4) LÞkÞrð»kÞf Mk¥kkku (Judicial Power) :
• hkßÞLke ðze yËk÷íkLkk LÞkÞkÄeþkuLke rLk{ýqf fhíke ð¾íku hk»xÙÃkrík íku{Lke Mk÷kn ÷u Au.
• íkuyku ðze yËk÷íkLkk {wÏÞ LÞkÞkÄeþ MkkÚku [[ko fheLku rsÕ÷k yËk÷íkkuLkk LÞkÞkÄeþkuLke rLk{ýqf,
çkË÷e, çkZíke fhu Au.
• hkßÞLkk Mke{k rðMíkkh{kt yËk÷ík îkhk fhkÞu÷ MkòLkku y{÷ íkuyku yxfkðe þfu Au.
• {kV fhe þfu Au.
• íkuyku {]íÞwLke fu ÷~fhe yËk÷íkLke MkòLku {kV fhe þfíkk LkÚke.
• hkßÞÃkk÷Lkwt çktÄkhýeÞ MÚkkLk (Constitutional Position) :
• fuLÿLke su{ yuf{ hkßÞku{kt Ãký MktMkËeÞ «ÚkkLku ÷eÄu hkßÞÃkk÷Lkwwt MÚkkLk Ãký hk»xÙÃkríkLke su{
çktÄkhýeÞ Au. íkuÚke íkuyku Lkk{Lkk ðzk çkLke hnu Au.
• ðkMíkrðf Mk¥kk {wÏÞ{tºke MkrníkLkwt «ÄkLk{tz¤ ¼kuøkðu Au.
• yk{ Aíkkt hkßÞÃkk÷ MðrððufLke Mk¥kk Ähkðu Au.
• íkuyku ÄkhkMk¼kLkk ¾hzkLku hk»xÙÃkríkLke {tsqhe {kxu hkufe þf Au.
• ÄkhkMk¼k{kt fkuE ÃkûkLke çknw{íke Lk nkuÞ íÞkhu {wÏÞ «ÄkLk ÃkMktË fhðk{kt ¼køk ¼sÔÞku nkuÞ íkuðkt
WËknhýku Au.
• hkßÞ{kt Mkhfkh çktÄkhý «{kýu [k÷u Au fu Lkrn íkuðku ynuðk÷ íkuyku hk»xÙÃkríkLku {kuf÷eLku f÷{ 356
Lke[u hk»xÙÃkríkþkMkLk Ëk¾÷ fhe þfu Au.
485
• yk f÷{Lkku ËwhÃkÞkuøk ÃkûkeÞ Ãkqðoøkúnðk¤e ¼qr{fkðk¤k hkßÞÃkk÷kuyu fÞkuo nkuÞ íkuðk ½ýk ykûkuÃkku Au.
• Ëk.ík. 1996{kt økwshkík{kt hkßÞÃkk÷ Mð. f]»ýÃkk÷®MknLke ¼qr{fk ytøku {kuxku rððkË níkku.
• hk»xÙÃkríkþkMkLk hkßÞ{kt nkuÞ íÞkhu hkßÞÃkk÷ hk»xÙÃkríkLkk «ríkrLkÄ íkhefu ðkMíkrðf fkhkuçkkh [÷kðu
Au.
• MkhfkrhÞk Ãkt[u íkku hkßÞÃkk÷Lkwt MÚkkLk íkxMÚk ÔÞÂõíkykuLku MkkUÃkkÞ íkuðe ¾kMk ¼÷k{ý fhu÷e.
• {wÏÞ{tºke (Chief Minister) :
• ¼khíkLkk çktÄkhýLke f÷{ 163 «{kýu {wÏÞ{tºke hkßÞLkk ðkMíkrðf ðzk Au.
• íku rðÄkLkMk¼k{kt çknw{íke Ãkûk fu òuzkýLkk Lkuíkk nkuðkÚke øk]nLkk Ãký Lkuíkk Au.
• íku MkhfkhLkk ðzk Au yLku Mkt½{kt hkßÞLkwt «ríkrLkrÄíð fhu Au.
• rLk{ýqf (Appointment) :
• rðÄkLkMk¼k{kt çknw{íke ÃkûkLkk fu òuzkýLkk LkuíkkLke hkßÞÃkk÷ {wÏÞ{tºke íkhefu rLk{ýqf fhu Au.
• íku{Lke Mk÷kn «{kýu hkßÞÃkk÷ yLÞ «ÄkLkkuLke rLk{ýqf fhu Au.
• íkuyku hkßÞÃkk÷Lke {hS nkuÞ íÞkt MkwÄe Mk¥kk Ãkh hne þfu Au.
• «ÄkLkku ÔÞÂõíkøkík yLku MktÞwõík heíku rðÄkLkMk¼kLkLku sðkçkËkh nkuÞ Au.
• {wÏÞ{tºke Mkrník fkuE Ãký «ÄkLk òu [qtxkÞu÷ Lk nkuÞ íkku íku{ýu A {kMk{kt ÄkhkMk¼k{kt [qtxkðwt sYhe
Au.
• íku{ Lk ÚkkÞ íkku íku{ýu hkSLkk{wt ykÃkðwt Ãkzu Au.
• íku{Lkk Ãkøkkh yLku ¼ÚÚkk ÄkhkMk¼k Lk¬e fhu íku «{kýu nkuÞ Au.
• {wÏÞ «ÄkLk hkßÞLkk ðkMíkrðf ðzk Au. íkuyku Lke[u «{kýu Mk¥kkyku ¼kuøkðu Au yLku fkÞkuo fhu Au.
(y) «ÄkLk{tz¤Lkk MktçktÄ{kt (In Relation to Council of Ministers) :
• {wÏÞ{tºke fkhkuçkkheLkk ðzk Au.
• íku{Lke Mk÷knÚke hkßÞÃkk÷ «ÄkLkkuLke rLk{ýqf fhu Au.
• íkuyku «ÄkLkkuLku ¾kíkkLke ðnU[ýe fhu Au.
• íkuyku «ÄkLk{tz¤Lke çkuXfLkwt Lkuík]íð fhu Au, [[koLku rËþk ykÃku Au yLku rLkýoÞku ÷uðzkðu Au.
• íku{Lku sYh sýkÞ íkku «ÄkLkLkwt ¾kíkwt çkË÷e þfu Au, «ÄkLkLku hkSLkk{wt ykÃkðkLkwt fne þfu Au.
• sYh Ãkzu hkßÞÃkk÷Lku fkuE «ÄkLkLku çkhíkhV fhðkLke Mk÷kn ykÃke þfu Au.

486
• íkuyku MkhfkhLke fk{økehe WÃkh rLkheûký yLku rLkÞtºký hk¾u Au.
(çk) ÄkhkMk¼k MkkÚku (In Relation with Legislature) :
• {wÏÞ «ÄkLk «Úk{ øk]nLkk Lkuíkk økýkÞ Au.
• íkuyku ÄkhkMk¼kLke çkuXf çkku÷kððk yLku {w÷íkðe hk¾ðkLke hkßÞÃkk÷Lku Mk÷kn ykÃku Au.
• íkuyku øk]n{kt MkhfkhLke LkeríkLke ònuhkík fhu Au yLku sYh Ãkzu íkuLkku çk[kð fhu Au.
• ÄkhkMk¼kLkwt «Úk{ øk]n rðÄkLkMk¼k íkuLke {wÆík Ãknu÷kt ÃkrhÂMÚkrík Q¼e ÚkkÞ íkku rð¾uhe Lkkt¾ðkLke
Mk÷kn íkuyku hkßÞÃkk÷Lku ykÃke þfu Au.
• hkßÞÃkk÷Lkk MktçktÄ{kt (In Relation to the Governor) :
• hkßÞÃkk÷Lkk Lkk{u {qfkÞu÷e çktÄkhýeÞ Mk¥kkykuLkku ðkMíkrðf WÃkÞkuøk íkuyku fhu Au.
• íkuyku MkhfkhLke fk{økeheÚke hkßÞÃkk÷Lku {krníkøkkh fhu Au.
• «ÄkLk{tz¤Lke çkuXf [k÷w nkuÞ íÞkhu fkuE çkkçkík ytøku hkßÞÃkk÷Lkk MktËuþkLku rð[khýk{kt ÷u Au.
• hkßÞ{kt yuzðkufux sLkh÷, hksÞ [qtxýe fr{þLkh, ònuh Mkuðk Ãkt[Lkk yæÞûk yLku MkÇÞku, Ãkt[kÞíkehks
yLku þnuhe MÚkkrLkf Mkhfkhku {kxu [qtxýeÃkt[ yLku LkkýkÃkt[Lke h[Lkk {kxu íkuyku hkßÞÃkk÷Lku Mk÷kn
ykÃku Au.
• {wÏÞ «ÄkLk hkßÞLkk ðneðxeíktºkLkk MkwfkLke Au.
• íku{Lke fwLkun, Ëe½oárü yLku hkßÞÃkk÷ MkkÚkuLkk Mknfkh¼ÞkO ð÷ý WÃkh hksÞLkk rðfkMkLkku {kuxku
ykÄkh Au.
• yufÃkûk«¼kð«Úkk níke íÞkhu {wÏÞ «ÄkLkku fuLÿ{kt fÌkkøkhk ½ýe ðkh níkk ßÞkhu 1989 ÃkAe fuLÿ{kt
òuzký MkhfkhkuLkk Mk{Þ{kt «kËurþf ÃkûkkuLke hkßÞ MkhfkhkuLkk fux÷kf {wÏÞ «ÄkLkku fuLÿ MkkÚku hkßÞLkk
rðfkMk {kxu {kuxe MkkuËkçkkS fhu Au.
• hkßÞ Mkr[ðk÷Þ (State Secretarial) :
• hkßÞLkk hkusçkhkusLkk fkhkuçkkhLkwt fuLÿrçkLËw Mkr[ðk÷Þ Au.
• hkßÞ Mkr[ðk÷Þ hkßÞLke hksÄkLke{kt nkuÞ Au.
• økwshkíkLkwt Mkr[ðk÷Þ økktÄeLkøkh{kt Au.
• MktMkËeÞ ÷kufþkne{kt fuLÿLke su{ hkßÞfûkkyu Ãký «ÄkLk{tz¤Lke fk{økehe{kt Mkr[ðk÷ÞLke ¼qr{fk
{n¥ðÃkýo nkuÞ Au.
• Mkr[ðk÷ÞLkwt MktøkXLk (Organisation of Secretariat) :
• yksu Ãký hkßÞfûkkyu Mkr[ðk÷ÞLke h[Lkk yLku íkuLke fk{økeheLke «r¢Þk WÃkh rçkúrxþ þkMkLkíktºkLke
487
fux÷ef yMkhku Au. • çktÄkhýLke f÷{ 154 «{kýu hkßÞLke fkhkuçkkhe Mk¥kk hkßÞÃkk÷ ÃkkMku
Au yLku íkuyku yk Mk¥kkLkku WÃkÞkuøk Ãkkuíku yÚkðk ÃkkuíkkLku ykÄeLk yrÄfkheyku îkhk fhe þfu Au.
• hkßÞÃkk÷Lke MknkÞ{kt hnu÷ «ÄkLk{tz¤Lkk «íÞuf ¾kíkkLkk yæÞûk «ÄkLk nkuÞ Au.
• íku{Lke MknkÞ{kt ¾kíkkLkk ðneðxe ðzk Mkr[ð nkuÞ Au.
• òufu yk Mkr[ð ðneðxLke Ãkrh¼k»kk{kt ¾kíkkLkk Lkrn Ãkhtíkw MkhfkhLkk Mkr[ð økýkÞ Au.
• Mkr[ðLke MknkÞ{kt ¾kMk fu ðÄkhkLkk Mkr[ð íku{Lkk ÃkAe MktÞwõík, LkkÞçk Mkr[ð, MknkÞf Mkr[ð nkuÞ
Au. íku{Lku MknkÞ fhðk fkÞko÷Þ{kt yÄeûkf, LkkÞçk yÄeûkf, nuzõ÷kfo, õ÷kfo - xkRrÃkMx yLku [kuÚkk
ðøkoLkk f{o[kheyku nkuÞ Au.
• hksÞLkku rðMíkkh, ðMíke yLku rðfkMk «{kýu Mkr[ðk÷ÞLkk rð¼køkku{kt ð½½x ÚkE þfu Au.
• yk Mkr[ðk÷Þ yu fkÞ{e fkhkuçkkhe Au.
• íku ÂMÚkh Au.
• «ÄkLkku çkË÷kÞ Ãkhtíkw Mkr[ðk÷ÞLke ÔÞðMÚkk yLku ðneðxe «r¢Þk økkuXðkÞu÷e hnu Au.
• Mkr[ðk÷ÞLkk fkÞkuo (Functions of Secretariat) :
• hkßÞMkr[ðk÷Þ hkßÞðkËe{kt sýkðkÞu÷, MktÞwõík ÞkËe WÃkh hksÞu ½zu÷ fkÞËk yLku nkÚk Ähu÷
«ð]r¥k su{fu økwshkík{kt ËkYçktÄe WÃkhktík fuLÿeÞ rLkÞ{ku yLku fkÞËkykuLkk y{÷ {kxu ðneðxe
fk{økehe fhu Au.
• Mkr[ðk÷Þ «ÄkLk{tz¤Lku Lkerík½zíkh{kt yLku rLkýoÞ ÷uðk{kt {ËË fhu Au.
• Mkr[ðk÷ÞLkwt {wÏÞ fk{ Mk÷knfkhe Au.
• íku «ÄkLkku Mk{ûk rðrðÄ ¾kíkkfeÞ «&™kuLkk Wf÷ {kxu íkÚÞkuLkwt rð&÷u»ký fheLku rðfÕÃkku Mkq[ðu Au.
• íku rðrðÄ ¾kíkkLke fk{økeheLke «ð]r¥kykuLkwt rLkheûký yLku rLkÞtºký fhu Au.
• íku rðrðÄ ¾kíkkykuLke «ð]r¥kykuLkwt Mktf÷Lk fhu Au.
• ykÞkusLk yLku LkkýkfeÞ fkÞkuo {kxu rLkýoÞ ÷uðk{kt MknkÞ¼qík çkLku Au.
• fuLÿ íkÚkk hkßÞLkk MktçktÄku {kxu Mkt[khÔÞðMÚkk suðwt fkÞo fh Au.
• fkŠ{f ðneðx {kxu Lkerík ½zu Au.
• yk{ hkßÞ Mkr[ðk÷Þ çknw{w¾e fk{økehe fhu Au.
• {wÏÞ Mkr[ð (Chief Secretary) :
• Mðíktºk ¼khík{kt yuf{ hkßÞ fûkkyu Mkr[ðk÷ÞLkk ðneðxeíktºkLke xku[ WÃkh {wÏÞ Mkr[ðLkwt MÚkkLk Au.
ðkMíkð{kt Mðtºkíkk Ãknu÷kt 1799{kt ÷kuzo ðu÷uM÷eLkk Mk{Þ{kt fuLÿfûkkyu yk MÚkkLkLke òuøkðkE ÚkE

488
níke.
• Mðíktºkíkk çkkË yk MÚkkLk fuLÿ MíkhuÚke ¾MkeLku hkßÞMíkhu ykÔÞwt Au.
• {wÏÞ Mkr[ðLkwt MÚkkLk (Position of Chief Secretary) :
• {wÏÞ Mkr[ð hkßÞ Mkr[ðk÷ÞLkk ðneðxe ðzk íkku Au s Ãkhtíkw hkßÞLkk Mk{økú ðneðxeíktºkLkk Ãký ðzk
Au.
• hkßÞ Mkr[ðk÷Þ yLku hkßÞLkk Mk{økú ðneðxeíktºkLku «uhýk ykÃkðk{kt, fkÞoûk{ çkLkkððk{kt MÚkkLk
{n¥ðLkwt hnu Au. • íku{Lkk MÚkkLkLkwt yk {n¥ð òuíkkt ðneðx MkwÄkhýk ykÞkuøku íkuLkk ynuðk÷{kt MÃk»x
sýkÔÞwt Au fu {wÏÞ Mkr[ð ÃkËu rLk{kLkkh ÔÞÂõík ðneðxLkku ÷ktçkku yLkw¼ð ÄhkðLkkhe, «k{krýf,
rLk»Ãkûk yLku fkÞoûk{ nkuðe òuEyu.
• òufu {wÏÞ Mkr[ðLke rLk{ýqf ð¾íku ÔÞðnkh{kt ÷qtxÃkØrík (spoil system)Lke su{ hksfkhýLke yMkh
Ãkzu Au.
• íku{ Aíkkt ðneðxe heíku fkÞoûk{ hkßÞku suðkt fu økwshkík, {nkhk»xÙ ðøkuhu hkßÞku{kt rMkrLkÞkurhxe f{
{urhxLku s {n¥ð yÃkkÞ Au.
• ßÞkhu fux÷ktf hkßÞku{kt {wÏÞ «ÄkLk ÃkkuíkkLkk yLku ÃkûkLkk rð[khkuLke árüyu rðïkMkÃkkºk ÔÞÂõíkLke
rLk{ýqf ykÃkðk fk¤S ÷u Au.
• yk{ Aíkkt ½ýkt hkßÞkuLkku yLkw¼ð Au fu {wÏÞ Mkr[ðÃkËu hnuLkkh yrÄfkheyku fkÞoûk{ yLku «òr¼{w¾
ðneðx ykÃkLkkh Lkeðzâk Au.
• íkuyku hkßÞ ðneðxe ÔÞðMÚkkLku Lkuík]íð ykÃku Au.
• íku yLÞ yuf{ hkßÞku yLku fuLÿ MkkÚku fzeYÃk MÚkkLk Ähkðu Au.
• {wÏÞ Mkr[ðLkkt fkÞkuo (Functions of Chief Secretary) :
• {wÏÞ Mkr[ðLku íku{Lkk MÚkkLkLku yLkwYÃk rðþk¤ Mk¥kkyku yLku sðkçkËkheyku Au.
• íkuyku {wÏÞ Mkr[ð nkuðkLku Lkkíku {wÏÞ{tºkeLku {wÏÞ Mk÷knfkh íkhefu Lkerík½zíkh{kt yLku rLkýoÞku ÷uðk
{kxu sYhe íkÚÞku, yktfzkyku yLku rðfÕÃkku Ãkqhk Ãkkze íku{Lke MkkÚku çktÄ çkkhýu (Confidential) [[ko
Ãký fhu Au.
• hkßÞ{kt þktrík yLku Mk÷k{íke {kxu hkßÞLkk ðneðxeíktºk, Ãkku÷eMkíktºk WÃkh rLkheûk yLku rLkÞtºký hk¾u
Au.
• íkuyku Mkr[ðk÷Þ, «ÄkLkkuLkk ¾kíkk yLku Mk{økú hkßÞLkk ðneðxeíktºkLkwt rLkheûký, Mktf÷Lk yLku ®LkÞtºký
fhu Au.
• hkßÞ{kt Mkhfkhe rLk{ýqfku, çkË÷eyku, çkZíkeyku, íkÃkkMk {kxu sYhe ykËuþ ykÃku Au.
489
• {wÏÞ Mkr[ðLke nurMkÞíkÚke ðneðíktºkLku {køkoËþoLk, «uhýk yLku rLkÞtºký Ãkqhk Ãkkzu Au.
• yk {wÏÞ Mkr[ðLkwt MÚkkLk yLku ¼qr{fk çknw{w¾e Au.
• hksÞLke þktrík, Mk÷k{íke yLku rðfkMk {kxu íku{Lkwt ÞkuøkËkLk {kuxwt nkuÞ Au.
• rLkÞk{f©eLke f[uhe (Directortes) :
• hkßÞ ðneðxeíktºk{kt rLkÞk{f©eLke f[uheLkwt MÚkkLk hkßÞLkk Mkr[ðk÷Þ ÃkAeLkk ¢{u ykðu Au.
• Mkr[ðk÷Þ Mk÷knfkhe yuf{ Au ßÞkhu rLkÞk{f©eLke f[uhe yu ÷kRLk yuf{ Au.
• yk{ Mkr[ðk÷Þ Lkerík½zíkhLkwt fk{ fhu Au, rLkýoÞku ÷uðzkððkLkwt - ÷uðkLkwt fk{ fhu Au ßÞkhu rLkÞk{f©eLke
f[uhe LkeríkLkku - rLkýoÞLkku y{÷ fhðkLkwt fk{ fhu Au. rLkÞk{f©eLke f[uheykuLku ðneðxe ¾kíkk íkhefu
Ãký ykÃkýu yku¤¾e þfeyu.
• yk rLkÞk{f©eLke f[uhe{kt rLkÞk{f, LkkÞçk rLkÞk{f, MknkÞf rLkÞk{f nkuÞ Au.
• rLkÞk{f©eLke f[uhe - ðneðxe ¾kíkkLkk ðzkLku fux÷ef ðkh fr{þLkh, hrsMxÙkh, RLMÃkuõxh sLkh÷,
{wÏÞ RsLkuh suðk Lkk{u Ãký yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
• rLkÞk{f©eLkkt fkÞkuo (Functions of the Director) :
• hkßÞLkk ònuh ðneðx{kt Wå[ rþûký, ÃkþwÃkk÷Lk, LkkLke çk[ík, f]r»k suðkt ½ýkt rðrðÄ ÃkkMkktykuLke
fkÞoûk{íkk ðÄkhðk íkuLke xku[ WÃkh rLkÞk{f©eLke f[uhe nkuÞ Au.
• yk swËk swËk rðrþü ¾kíkkykuLkk rLkÞk{fkuLkkt fux÷ktf fkÞkuo Ãký rðrþ»x MðYÃkLkkt nkuÞ Au.
• ¾kíkkLkk ðzkLke fk{økehe{kt ÷kELk yLku MxkV çktLkuLkkt íkíðku rðrþü heíku Mk{krðü Au.
• {nËTytþu ÷kELk yusLMke-(y÷efhý)Lke fk{økehe Au Ãkhtíkw íkuLke fk{økehe ðkMíkð{kt Mkr[ðk÷Þ yLku
ûkuºkeÞ f[uhe ðå[u MkuíkwYÃk Au. íku ûkuºkeÞ f[uhe îkhk Úkíke y{÷efhýLke fk{økehe ytøku Mkq[Lkk,
{køkoËþoLk yLku Ëu¾hu¾Lke fkÞoðkne fhe íkuLkwt rð&÷u»ký fhe Mkhfkh©eLku Lkerík½zíkh{kt Mk÷kn yLku
{krníke Ãkqhe ÃkkzðkLke ¾qçk yøkíÞLke fk{økehe çkòðu Au.
• yøkkW ¾kíkkLkk ðzkLke f[uheLkku nuíkw {ÞkorËík «{ký{kt níkku.
• Ãkhtíkw su{ su{ ûkuºkeÞ f[uheLke fk{økeheLkku ÔÞkÃk yLku f{o[kheøkýLke MktÏÞk ðÄíke økE íku{ íku{ yk
f[uheykuLkk Mktf÷Lk, {køkoËþoLk, Ëu¾hu¾ ðøkuhu MkeÄk Mkr[ðk÷ÞÚke fhðkt {w~fu÷ çkLkíkkt økÞkt yLku
íkuÚke ¾kíkkLkk ðzkLke f[uheyku ðÄðk Ãkk{e.
• nk÷Lkk Mk{Þ{kt ¾kíkkLkk ðzkt {kºk y{÷efhý s Lknª Ãkhtíkw MkhfkhLku Mktf÷Lk-{krníke yLku Mk÷kn
Ãkqhe ÃkkzðkLke ¾qçk {n¥ðLke fk{økehe çkòðu Au yLku íku heíku ÷kELk Lku MxkV çktLkuuLke fk{økeheLkku
Mkw¼øk Mk{LðÞ yk f[uhe {khVík ònuh ðneðx{kt nðu ¾qçk yøkíÞLkwt MÚkkLk Ähkðu Au.
• ¾kíkkLkwt ytËksÃkºk íkiÞkh fhðtw.

490
• yLkwËkLkLke Vk¤¤ýe fhðe.
• økkiý f{o[kheyku WÃkh rLkheûký, íkÃkkMk, rLkÞtºký, rþMíkt¼økLkkt Ãkøk÷kt
• ¾kíkkfeÞ íkk÷e{Lkwt ykÞkusLk
• f{o[kheykuLke çkZíke yLku çkË÷e {kxu ¼÷k{ý suðkt yLkuf fkÞkuo rLkÞk{f©eLke f[uhe fhu Au suLkkÚke
ðneðxeíktºk [uíkLkðtíkw hnu Au, hksfeÞ «çktÄfkuLku rðþu»k¿kLke Mk÷kn yLku Mknfkh {¤íkkt ðneðxeíktºk
Lk¬e fhu÷ æÞuÞkuLku Mk{ÞMkh rMkØ fhu Au.
• ¾kíkk{kt ©uc Ëu¾kð fhLkkhLku ÃkwhMfkhLke íku ÔÞðMÚkk fhu Au, suÚke f{o[kheykuLku «uhýk {¤u Au, íku{Lkku
fkÞkuoíMkkn ðÄu Au. yk MkkÚku yÞkuøÞ fk{ fhLkkh Mkk{u rþMík¼tøkLkkt Ãkøk÷kt ÷uíkkt ðneðxíktºk MðåA
yLku fkÞoûk{ hnu Au.
• ykËuþLkku y{÷ íðrhík Úkíkku hnu Au.
• rsÕ÷k f÷uõxh (Director Collector)
({nuMkq÷, fkÞËku yLku ÔÞðMÚkk íkÚkk rðfkMk÷ûke ðneðx{kt rsÕ÷k f÷uõxhLke ¼qr{fk)
• ¼khík{kt rsÕ÷k ðneðxeíktºkLkku WÕ÷u¾ ‘{LkwM{]rík’ suðk «k[eLkøkútÚkku{kt ÚkÞu÷ku Au. {kiÞofk÷eLk
ðneðxeíktºk{kt rsÕ÷k ðneðxíktºkLku ðÄw MkwáZ çkLkkðkÞwt íkuLkk {wÏÞ yrÄfkhe ‘hkswfk’ yLkufrðÄ
sðkçkËkheyku{kt {nuMkq÷ yufºk fhðkLke sðkçkËkhe Ãký yËk fhíkku, {kuøk÷Þwøk{kt rsÕ÷kLku ‘Mkhfkh’
íkÚkk íkuLkk ðneðxfíkkoLku ‘{LkMkçkËkh’ íkhefu yku¤¾kíkku.
• rçkúrxþ RMx RÂLzÞk ftÃkLkeLkk þkMkLk{kt E.Mk. 1772{kt økðLkoh sLkh÷ ðkuLko nu®MxøMkLkk Mk{Þ{kt
rsÕ÷kLke ðneðxe sðkçkËkhe {kxu f÷uõxhLkk fkÞko÷ÞLke þYykík ÚkE.
• 1787{kt f÷uõxhLku {nuMkq÷ WÃkhktík Lkkøkrhf LÞkÞ yLku VkusËkhe yËk÷íkLke sðkçkËkhe yÃkkE.
• 1833{kt rðr÷Þ{ çkuÂLxfLk Mk{Þ{kt, 1880{kt Vu{eLk fr{þLk îkhk, 1935{kt ¼khík Mkhfkh yrÄrLkÞ{
îkhk f÷uõxhLkk MÚkkLkLku ðÄw {sçkqík çkLkkðkÞwt. rsÕ÷k {kxu ytøkúuS{kt ðÃkhkíkku District þçË ÷urxLk
¼k»kkLkk Districtus WÃkhÚke Qíkhe ykÔÞku Au, suLkkuu yÚko ‘LÞkÞe ðneðxLkk WÆu~ÞÚke çkLkkðkÞu÷k
«Ëuþ’ yuðku ÚkkÞ Au.
• ykuõMkVzo þçËfku»k «{kýu rsÕ÷ku yu ‘yuðku «Ëuþ Au su ¾kMk ðneðxe WÆu~Þ {kxu Lk¬e fhkÞku nkuÞ
Au.’
• ¼khíkLkk çktÄkhý{kt fuLÿ yLku yuf{ hkßÞLkk ðneðxeíktºkLke s òuøkðkE Au.
• rsÕ÷k ðneðxeíktºkLku MÚkkLkeÞ ðneðxe Mkh¤íkk «{kýu Lk¬e fhðkLkwt hkÏÞtwt Au. ’rsÕ÷k’ þçËLkku
WÃkÞkuøk çktÄkhý{kt {kºk 133 f÷{{kt rsÕ÷k LÞkÞkÄeþkuLke rLk{ýqfLkk MktË¼o{kt fhkÞku Au.
• rsÕ÷k f÷uõxhLkwt MÚkkLk (Position of District Collector) :
491
• Mðíktºk ¼khík{kt f÷uõxh yu rsÕ÷kLkk ðneðxeíktºkLkk ðzk Au yLku hkßÞ MkhfkhLkk rsÕ÷kfûkkyu
yrÄf]ík «ríkrLkrÄLkwt MÚkkLk Ähkðu Au.
• Mðíktºkíkk ÃkAe íku{Lkk MÚkkLk{kt fux÷wtf ÃkrhðíkoLk ykÔÞwt Au.
• ÷kufþkne ÔÞðMÚkk{kt íku ÷kufkuLkk Mkuðf Au.
• LÞkÞíktºkLke MðíktºkíkkLku ÷eÄu f÷uõxhLku rçkúrxþ Mk{ÞLkk ßÞwrzrþÞ÷ {ursMxÙux yLku yuÂõÍõÞwrxð
{ursMxÙuxLkk MÚkkLku nðu yuÂõÍõÞwrxð {ursMxÙuxLkwt MÚkkLk [k÷w Au. ‘Ãkku÷eMk’ hkßÞLku MÚkkLku fÕÞký
hkßÞLku ykËþoLku ÷eÄu íku{Lku fkÞËku yLku ÔÞðMÚkkLke sðkçkËkhe MkkÚku rðfkMk fkÞkuoLke sðkçkËkhe Ãký
MkkUÃkkE níke.
• {kuxkt þnuhku{kt fkÞËku yLku ÔÞðMÚkk {kxu Ãkku÷eMk fr{þLkhLkk fkÞko÷ÞLku y÷øk Mk¥kk Vk¤ðkE Au.
• Ãkt[kÞíkehksLkk 1992Lkk 73{kt çktÄkhýeÞ MkwÄkhk ÃkAe rðfkMk÷ûke ðneðx{kt MÚkkrLkf MktMÚkkku suðe fu
Ãkt[kÞík, LkøkhÃkkr÷fkykuyu ðøkuhuLku rðþu»k Mk¥kkyku MkkUÃkðkLku fkhýu íku{Lke sðkçkËkhe ½xe Au.
• yk{ Aíkkt yksu Ãký rsÕ÷k ðneðxeíktºk{kt f÷uõxhLkwt MÚkkLk ¾qçk s «¼kðþk¤e Au.
• yksu rsÕ÷kLkk ðneðx{kt fkÞËku yLku ÔÞðMÚkk ò¤ððk{kt, rðfk÷ûke rðrðÄ ÞkusLkkyku{kt íku{Lkwt
MÚkkLk Mktf÷Lkfkh yLku Mk{LðÞfíkko íkhefu ðÄw {n¥ðLkwt çkLÞwt Au. íkuyku I.A.S. nkuÞ Au.
• yk{ Aíkkt hkßÞMkhfkh Ãký hkßÞLkk ðneðxeíktºk{ktÚke yk MÚkkLku çkZíke ykÃke þfu Au.
• çkÄkhýLke f÷{ 311{kt f÷uõxhLku íku{Lke MkuðkfeÞ þhíkku{kt Ãkqhíkwt hûký yÃkkÞwt Au.
• íku{Lkk MÚkkLkLkwt {n¥ð íku{Lkkt fkÞkuoLke Lke[u «{kýuLke [[koÚke ykÃkýLku Mk{òþu.
• rsÕ÷k f÷uõxhLkkt fkÞkuo (Functions of District Collector) :
• rsÕ÷k f÷uõxhLke ¼qr{fk çknw{w¾e Au.
• yk{ Aíkkt íku{Lkkt {wÏÞ fkÞkuoLku ºký rð¼køk{kt ðnU[eLku ykÃkýu Mk{Sþwt.
(y) {nuMkq÷ ðneðx (Revenue Administration) :
• f÷uõxhLkk MÚkkLk yLku fk{økeheLkku WËT¼ð yiríknkrMkf heíku {nuMkq÷ yufºk fhðkLkk fk{Úke s (To
collect revene) ÚkÞku Au.
• Mkhfkh s{eLkLke {kr÷f økýkÞ Au.
• íkuÚke Mkhfkh ¾uzqíkku ÃkkMkuÚke s{eLk {nuMkq÷ {u¤ðíke ykðe Au.
• MkhfkhLkwt yk fkÞo rsÕ÷kfûkkyu f÷uõxh îkhk ÚkkÞ Au.
• íku{Lkk yk fkÞo{kt {k{÷íkËkh, ík÷kxe ðøkuhu f{o[kheykuLkku MknÞkuøk {¤u Au.
• {nuMkq÷ ytøkuLkk Lke[÷k yrÄfkheykuLkk rLkýoÞ rðhwØLke yÃke÷ Mkkt¼¤u Au.

492
• íkuyku s{eLk {nuMkq÷Lkwt {qÕÞktfLk fh Au.
• íkuyku s{eLk ytøkuLkk ËMíkkðuòu ò¤ðu Au yLku s{eLkMkwÄkhýkLkk fkÞo¢{kuLke Ëu¾hu¾ hk¾u Au.
• ¾uík WíÃkkËLk MktçktÄe yLku yLÞ yktfzk {u¤ðu Au.
• ¾uíkMkwÄkhýk MktçktÄe fkÞo¢{kuLkwt rLkheûký fhu Au.
• Mkhfkhe r{÷fíkkuLke ò¤ðýe fhu Au.
• ËMíkkðuòu çkLkkðu Au.
• xÙuÍhe yLku MkçkxÙuÍhe WÃkh rLkÞtºký hk¾u Au.
• yk{ f÷uõxh rsÕ÷kfûkkyu {nuMkq÷ MktçktÄe fkÞo MkkÚku økúk{eý «òLkk fÕÞký ytøkuLkkt ½ýkt fkÞkuo fhu
Au.
(çk) fkÞËku yLku ÔÞðMÚkk ò¤ððkLkwt fkÞo :
• f÷uõxhLke fk{økehe{kt rsÕ÷k{kt fkÞËku yLku ÔÞðMÚkkLke ò¤¤ýe yu LkkøkrhfSðLk {kxu ¾qçk s
yøkíÞLke çkkçkík çkLku Au.
• RLËh {÷nkuºkk ÃkkuíkkLkk LkðuBçkh 2006Lkk ÷u¾{kt rLkð]¥k ÚkE hnu÷k MkeçkeykELkk hk»xÙeÞ ðzkLku
xktõÞk Au.
• íku{ýu sýkÔÞwt fu yktíkfðkË Mkk{u Ëuþ ÷ze þfu íku {kxu fkÞËku yLku ÔÞðMÚkkLkwt {k¤¾wt MkwÄkhðwt sYhe
Au.
• yk çkkçkík fuLÿÚke MÚkkrLkf MíkhLkk ðneðxLku ÷køkw Ãkzu Au.
• yk {kxu íkuyku yuÂõÍõÞwrxð {ursMxÙuxLke Yyu VkusËkhe ðneðx {kxu sðkçkËkh økýkÞ Au.
• yk {kxu Ãkku÷eMk yrÄrLkÞ{ yuõþLk - 4 «{kýu f÷uõxhLku rsÕ÷kLkk Ãkku÷eMkíktºk WÃkh rLkheûký yLku
rLkÞtºkýLke Mk¥kk Au.
• Ãkku÷eMkLkwt yktíkrhf MktøkXLk Ãkku÷eMk yÄeûkf Mkt¼k¤u Au.
• Ãkhtíkw rsÕ÷k{kt Ãkku÷eMkíktºkLkku fkÞËku yLku ÔÞðMÚkk ò¤ððk {kxu WÃkÞkuøk f÷uõxh fhu Au.
• rsÕ÷kLkku fkÞËku yLku ÔÞðMÚkk yMkhfkhf heíku s¤ðkÞ íku {kxu Ãkku÷eMk yÄeûkf yLku f÷uõxh ðå[u
Mknfkh yLku Mk{LðÞLke ÔÞðMÚkk nkuÞ Au.
• rsÕ÷kLkk rðrðÄ rðMíkkhkuLke {w÷kfkík Ëhr{ÞkLk f÷uõxh fkÞËku yLku ÔÞðMÚkk ytøku, VkusËkhe -
½xLkkyku ytøku, ÷kufkuLke VrhÞkË Mkkt¼¤u Au.
• ykðe çkkçkíkku ytøku íkuyku Ãkku÷eMk yrÄûkf MkkÚku [[ko fhe þfu Au yLku Ãkku÷eMk fkÞoðkneLkku ynuðk÷
{ktøke ÷u Au.
493
• Mkk{kLÞ heíku ð»ko{kt yuf ðkh Ãkku÷eMk fk{økeheLkku ÷ur¾ík ynuðk÷ f÷uõxh fkÞko÷ÞLku ½xLkkykuLkk
rðøkíku rð&÷u»ký MkkÚku {¤íkku hnu Au.
• Ãkku÷eMkíktºk Ãkh rsÕ÷k f÷uõxh©eLku Mk¥kk çkûkðkLkku {wÆku Ãkku÷eMkíktºk {kxu fkÞ{e LkkhksøkeLkku {wÆku
hnu÷ku Au.
• Ãkku÷eMkíktºk yLku I.P.S. yrÄfkheyku yk ÔÞðMÚkkLku íku{Lke fkÞoûk{íkk yLku Mk¥kk Ãkh rçkLksYhe {ÞkoËk
økýu Au.
• íkuÚke s nðu BÞw. fkuÃkkuohuþLkLkkt þnuhku{kt Ãkku÷eMk fr{þLkh Ãkh rsÕ÷k f÷uõxhLke Mk¥kk LkÚke.
• yk heíku rsÕ÷k f÷uõxhLku Ãkku÷eMkíktºk Ãkh Lke{ðkLkku {q¤¼qík nuíkw Ãkku÷eMkLke Mk¥kk y{ÞkoËk çkLke òÞ
Lknª íku òuðkLkku Au.
• yk rððkËLku fkhýu ð¾íkkuð¾ík rsÕ÷k fûkkyu f÷uõxh yLku Ãkku÷eMkðzk ðå[u «&™ku Q¼k ÚkkÞ Au.
• ¾kMk fheLku rsÕ÷kLke {w÷kfkíku fkuE {kuxk ÃkËkrÄfkhe Lkuíkk ykððkLkk nkuÞ íÞkhu f÷uõxhu «kuxkufku÷
fkÞoLke ytËh Ãký þktrík yLku ÔÞðMÚkk ò¤ððk nksh hneLku rLkheûký - rLkÞtºký fhðwt Ãkzu Au. òufu
ðneðx MkwÄkhýk Mkr{ríkLke ¼÷k{ý «{kýu «kuxkufku÷ fk{økehe{kt f÷uõxhLku Ãkqhku Mk{Þ nksh hk¾eLku
íku{Lkku fe{íke Mk{Þ çkøkkzðku Lk òuEyu.
• ykðk «Mktøku íku{Lke nkshe Ãkqhíke s nkuðe òuEyu.
• yk WÃkhktík f÷uõxh fuËeykuLku Ãkuhku÷ Ãkh Akuzu Au, su÷Lkwt rLkheûký fhu Au.
• ònuh Mk÷k{íke òu¾{kÞ íÞkhu f÷{ 144 ònuh fhe ÃkrhÂMÚkrík rLkÞtrºkík fhðk «ÞíLk fhu Au.
• ÃkrhÂMÚkrík ¾qçk s ðýþu íkku ÷~fh çkku÷kðe þfu Au.
• hkßÞ Mkhfkh íkhVÚke rsÕ÷kLke ÔÞðMÚkk {kxu {¤íkk ykËuþkuLkku y{÷ fhu Au.
• ykiãkurøkf yLku ðuÃkkhe fkÞËkykuLkku ¼tøk fhLkkh WÃkh fuMk [÷kðe þfu Au.
(f) rðfkMk÷ûke ðneðx (Development Administration) :
• Mðíktºk ¼khík{kt fÕÞký hksÞkuLkku ykËþo yLku Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkkykuLku ÷eÄu rðfkMk fkÞkuoLku {køkoËþoLk,
rLkheûký yLku rLkÞtºkýLke fk{økehe{kt f÷uõxhLke ¼qr{fk ¾qçk s {n¥ðLke çkLke níke.
• Mk{ksfÕÞký, ykhkuøÞ, ònuh çkktÄfk{, ÃkwhðXk rð¼køk suðk ¾kíkkykuLkk rsÕ÷k fûkkLkk ðzkykuyu
f÷uõxh fkÞko÷ÞLku {krMkf ynuðk÷ {kuf÷ðku sYhe Au.
• òufu 1992Lkk 73{kt çktÄkhýeÞ MkwÄkhkLku Ãkøk÷u Ãkt[kÞíkehksLku rsÕ÷kLkk rðfkMk fkÞkuoLke rðþu»k Mk¥kkyku
{¤e Au.
(z) yLÞ fkÞkuo (Other Function) :

494
• ykøk¤ òuÞk íku ºký {wÏÞ fkÞkuo WÃkhktík f÷uõxh MktMkË yLku ÄkhkMk¼kLke [qtxýe Mk{Þu hex‹Lkøk
ykìrVMkh íkhefu,
• Ëh ËMk ð»kuo Þkuòíke ðMíkeøkýíkhe Mk{Þu rsÕ÷k ðMíkeøkýíkhe yrÄfkhe íkhefu,
• rsÕ÷k{kt Þkuòíkk ík{k{ ònuh fkÞo¢{ku{kt hkßÞMkhfkhLkk «ríkrLkrÄ íkhefu,
• MkhfkhLkk ÷kufMktÃkfo yrÄfkhe íkhefu,
• fwËhíke ykÃkr¥kyku Mk{Þu hkníkfkÞkuoLkwt Mkt[k÷Lk rsÕ÷k fûkkyu fhu Au.
• yk{ ÃkrhðíkoLk «ðkn MkkÚku f÷uõxhLkk MÚkkLk yLku fkÞkuo{kt ÃkrhðíkoLk ykÔÞwt Au.
• rsÕ÷kLkk ÷kufku íku{Lkk «íÞûk MktÃkfo{kt ykðu Au.
• LkkUÄÃkkºk çkkçkík yu Au fu yksu f÷uõxh çkeò hkßÞkuLkk nkuðk Aíkkt su hkßÞku{kt {qfkÞ Au íkuLkk ÷kufkuLke
yux÷k LkSf ykÔÞk Au fu «kËurþf ¼k»kk Mknu÷kEÚke çkku÷íkk yLku Mk{síkk òuðk {¤u Au. yk
÷kufþkneLkku «¼kð Au.
• Ãkt[kÞíke hks yLku þnuhe MÚkkrLkf MkhfkhLke {wÏÞ rðþu»kíkkyku, {k¤¾wt yLku Mk{MÞkûkuºkku (Panchyati
Raj, Urban local government, main features, structure and problem areas) :
• ‘Ãkt[kÞíke hks’ yu {q¤u ¼khíkeÞ ÏÞk÷ Au.
• ytøkúuòuLkk ykøk{Lk Ãknu÷kt RríknkMkLku «íÞuf íkçk¬u Ãkt[«Úkk òuðk {¤u Au.
• 1935Lkk Äkhk «{kýu 1937{kt [qtxkÞu÷e «ktíkeÞ ÷kufr«Þ Mkhfkhkuyu Ãkt[kÞík«òLkk rðfkMk {kxu
fux÷kf «ÞíLkku fhu÷k.
• yk MkkÚku fux÷ktf Ëuþe hkßÞkuyu Ãký Ãkt[kÞík «òLkk rðfkMk {kxu Ãkøk÷kt ÷eÄkt níkkt.
• Mðíktºk ¼khíkLkk çktÄkhý{kt {nkí{k økktÄeSLkk ykøkúnÚke zkì. çke.ykh. yktçkuzfhu hksLkeríkLkk {køkoËþof
rMkØktíkku{kt çktÄkhýLke f÷{ 40{kt Ãkt[kÞíke hksLkku rð»kÞ {qõÞku níkku yLku íkuLkk y{÷Lku yuf{
hkßÞkuLke MðuåAk WÃkh Akuzâku níkku.
• Ãkhtíkw Mðíktºkíkk çkkË Mkk{wËkrÞf rðfkMk ÞkusLkkyku (1952) yLku hk»xÙeÞ rðMíkhý Mkuðk (1953)Lkwt
{qÕÞktfLk fhðk yLku ½xu÷k ÷kufMk÷knfkhLkkt fkhýku òýðk òLÞw. 1957{kt Mð. çk¤ðtíkhkÞ {nuíkkLkk
yæÞûkÃkýk Lke[u yuf Mkr{ríkLke MÚkkÃkLkk fhu÷e. yk Mkr{ríkyu LkðuBçkh 1957{kt ÃkkuíkkLkk ynuðk÷{kt
su ¼÷k{ýku fhe íku{kt rºkMíkheÞ Ãkt[kÞíke hksLke MÚkkÃkLkk yu {n¥ðLke çkkçkík níke.
• 1958{kt hk»xÙeÞ rðfkMk Ãkrh»kËu yk ynuðk÷ MðefkÞkuo.
• yk ynuðk÷ «{kýu 2S ykìõxku. 1959Lkk hkus Mkki«Úk{ hksMÚkkLk{kt Ãkt[kÞíke hksLke MÚkkÃkLkk ÚkE.
• íÞkhçkkË yktÄú«Ëuþ yLku ¼khíkLkkt {kuxk ¼køkLkkt hkßÞku{kt Ãkt[kÞíke hksLke MÚkkÃkLkk ÚkE.
495
• nk÷{kt fuLÿMíkhu økúkBÞrðfkMk ¾kíkwt Ãkt[kÞíke hks ytøkuLke çkkçkíkku nk÷{kt Mkt¼k¤u Au.
• fuLÿ{kt yr¾÷ ¼khíkeÞ Ãkt[kÞík Ãkrh»kËLke òuøkðkE 73{kt çktÄkhýeÞ MkwÄkhkÚke ÚkE Au.
• økwshkík{kt Ãkt[kÞíkehksLkk y{÷ {kxu økwshkík Mkhfkhu Lke{u÷e ©e hMkef÷k÷ Ãkhe¾ Mkr{ríkyu rzMku.
1960{kt ÃkkuíkkLkku ynuðk÷ ykÃÞku.
• yk ynuðk÷ «{kýu økwshkík{kt ÷kufþkne rðfuLÿefhý {kxu rºkMíkheÞ Ãkt[kÞíke hks {kxu ¼÷k{ý
fhkE.
• Ãkhtíkw 1962{kt [eLkLkk yk¢{ýLku ÷eÄu yk Äkhk «{kýuLkwt Ãkt[kÞíke hò 01-04-1963Úke y{÷{kt
ykÔÞwt.
• yk ÃkAe Ãký Mkíkík økwshkíkLkk Ãkt[kÞíke hksLkk rðfkMk {kxu {Úkk{ý [k÷íke hne.
• yk {kxu 1963-67{kt ©e {k÷ËuðS ykuzuËhk, 1964-65{kt ©e yu[.fu.yu÷. fÃkqh íkÚkk MkíkeLÿ þkn,
1964-65{kt ©e òËðS {kuËe, 1968-70{kt ©e zkÌkk¼kE LkkÞf, 1969-72{kt ©e ht.¼k. þwõ÷,
1970-72{kt ©e {k÷ËuðS ykzuËhk, 12-04-72Úke 30-09-72{kt ©e Íeýk¼kE ËhS, 1977-78 ©e
rh¾ðËkMk þknLkk yæÞûkÃkýk Lke[u yk rðrðÄ Mkr{ríkykuyu økwshkík Ãkt[kÞíke hksLku ðÄw Mkûk{
çkLkkððk «ÞíLkku fÞko Au.
• 1961Lkk Äkhk «{kýu økwshkík{kt íkk÷wfk yLku rsÕ÷k Ãkt[kÞíkkuLke [qtxýeyku Ãkhkuûk heíku Úkíke.
• ©e ËhS Mkr{ríkLke ¼÷k{ý «{kýu 1973Lkk MkwÄkhu÷k yrÄrLkÞ{Úke íkk÷wfk yLku rsÕ÷k Ãkt[kÞíkkuLke
[qtxýeyku Ãký «íÞûk MðYÃkLke çkLkkðkÞe.
• yLkwMkqr[ík òrík, yLkwMkqr[ík sLkòrík yLku Mºkeyku {kxu 1961Lkk Ãkt[kÞíke hksÄkhk{kt yLkk{ík
çkuXfkuLke òuøkðkE níke s.
• 1973Lkk Ãkt[kÞíkehks Äkhk{kt Mºke yLkk{ík çkuXfku ÷øk¼øk 20 % sux÷e fhkE. yk{ Aíkkt MkhÃkt[,
«{w¾ suðk rLkýkoÞf nkuÆkyku {kxu yLkk{íkLke ÔÞðMÚkk Lk níke suLkk ÷eÄu yLkk{ík çkuXfku WÃkh
[qtxkÞu÷k MkÇÞkuLke ¼køkeËkhe «¼kðþk¤e çkLke Lk níke.
• økwshkík{kt økúkÃk{Ãkt[Þkík, íkk÷wfk Ãkt[kÞík y™u rsÕ÷k Ãkt[kÞík yu{ rºkMíkheÞ Ãkt[kÞíkehks WÃkhktík
©e rh¾ðËkMk Mkr{ríkyu suLku [kuÚkwt Míkh økÛÞwt [u íku hkßÞ Ãkt[kÞík Ãkrh»kË Ãký Mkr¢Þ Au.
• 1992Lkk 73{kt çktÄkhýeÞ MkwÄkhk «{k{u økwshkík{kt 1995 yLku 2000{kt yu{ çku ðkh [qtxýeyku ÚkE
Au. yk Äkhk «{k{u 33 % yLkk{ík çkuXfku WÃkh [tqxkÞu÷e çknuLkkuLke ¼qr{fk «¼kðþk¤e çkLke hne nkuÞ
íkuðwt yÇÞkMkku{kt sýkÞ Au.
• Ãkt[kÞíke hksLke Ähíke suLku økýkE Au íku ‘økúk{Mk¼k’yku Mkr¢Þ çkLku íku {kxu økwshkík çkLku íku {kxu
økwshkík Ãkt[kÞíkehks MktøkXLk suðe rçkLkMkhfkhe (N.G.C) MktMÚkkyku Mkr¢Þ ¼qr{fk ¼sðu Au.

496
• «ku. ©e «ðeý þuXu LkkUæÞwt Au íku{ ‘Mk{økú Ëuþ{kt økwshkík s yuðwt hkßÞ Au su{kt ÷øk¼øk rLkÞr{ík
Mk{ÞkLíkhu hkßÞÔÞkÃke [tqxýeyku ÚkE Au. (2000 MkwÄe{kt fw÷ 8 ð¾ík yk [qtxýeyku ÚkE Au.)
• 24-09-2000Lkk hkus økwshkíkLkk 25 rsÕ÷kyku{kt 23 rsÕ÷k Ãkt[kÞíkkuLke [qtxýeyku ÞkuòE níke - su{kt
65.41 % {íkËkLk ÚkÞwt Au.
• {nkhk»xÙLke su{ økwshkík{kt Ãký rsÕ÷kÃkt[kÞíkLku (ºkýuÞ Míkh{kt) MkkiÚke þÂõíkþk¤e yLku yMkhfkhf
MktMÚkk çkLkkðkE Au.
• 1÷e {u 2001Úke økwshkík{kt Ãkt[kÞíke hks{kÚke sfkíkðuhku (ykuõxÙkuÞ) LkkçkqË ÚkE økÞku Au.
• zkì. ½Lk~Þk{ þknu LkkUæÞwt Au fu (økwshkík{kt), ‘Ãkt[kÞíkkuLke ykrËðkMke - Ër÷íkkuLke ¿kkríkykuLkk ÷kufkuLku
fkuE Lku fkuE søÞkyu MÚkkLk {éÞwt Au Ãký íkuyku «{ký{kt ykŠÚkf heíku WÃk÷k Míkh{ktÚke s ykðu Au.’
• økwshkík Ãkt[kÞíke hksu økúkBÞ rðMíkkhku{kt hksfeÞ , ykŠÚkf rðfkMk yLku Mkk{krsf ÃkrhðíkoLk ûkuºku
LkkUÄÃkkºk rMkrØyku {u¤ðe Au.
• økwshkík Ãkt[kÞíke hksLke {wÏÞ rðþu»kíkkyku òuÞk ÃkAe hk»xÙeÞ Míkhu Ãkt[kÞíke hksLke ÂMÚkrík íkÃkkMkðk
ykÃkýu ÃkkAk Vheyu íkku sýkÞ Au fu -
• hk»xÙeÞ Míkhu Ãkt[kÞíke hksLkk yÇÞkMk {kxu rzMkuBçkh 1977{kt Mð. yþkuf {nuíkkLkk yæÞûkÃkË Lke[u
yuf Mkr{rík Lke{u÷e suýu ykìøkMx 1978{kt ÃkkuíkkLkk (yk ynuðk÷Lkku y{÷ ÚkkÞ íku Ãknu÷kt ©e {kuhkhS
ËuMkkELke sLkíkk MkhfkhLkwt ÃkíkLk Úkíkkt ynuðk÷Lkku y{÷ ÚkÞku Lknkuíkku.)
• ynuðk÷k{t fhu÷ ¼÷k{ýku{kt MkkiÚke rðþu»k {n¥ðLke ¼÷k{ýu çku MíkhLkk Ãkt[kÞíke hks {kxuLke níke.
• Mkr{íkLkwt {kLkðwt níkwt fu ykŠÚkf rðfkMkLke árüyu ‘økúk{’LkkLkwt yuf{ nkuðkÚke Ãkt[kÞíke hksLkk çku s Míkh
íkk÷wfk Ãkt[kÞík ({tz¤ Ãkt[kÞík) yLku rsÕ÷k Ãkt[kÞík hnuðk òuEyu.
• fýkoxf, yktÄú«Ëuþ yLku Ãk. çktøkk¤u yk Mkr{ríkLke ½ýe òuøkðkEykuLku y{÷e çkLkkððk Ãkt. hk. {kt
MkwÄkh fÞkO níkk.
• 1885{kt ykÞkusLkÃkt[ îkhk Ãkt[kÞíkehksLkk yÇÞkMk {kxu rLk{kÞu÷ S.ðe. fuþð Mkr{ríkyu ÃkkuíkkLkk
ynuðk÷{kt ¾kMk ¼kh {qõÞku níkku fu ÷kufþkne rðfuLÿefhý yLku rðfkMk fkÞo¢{kuLkk ykÞkusLk {kxu
rsÕ÷k Ãkt[kÞík yu ÞkuøÞ yuf{ Au.
• 186{k t©e hkSð økktÄeLke Mkhfkhu ©e yu÷. yu{. Mkª½ðeLkk yæÞûkÃkËLkk Lke[u Lke{u÷ Mkr{ríkyu
ÃkkuíkkLkk ynuðk÷{kt ¾kMk ¼kh ykÃÞku níkku fu Ãkt[kÞíke hks MktMÚkkLku çktÄkhý{kt MÚkkLk yLku hûký
{¤ðwt òuEyu.
• ©e yu÷.yu{. Mkª½ðe Mkr{íkLkk ynuðk÷Lkku y{÷ ©e hkSð økktÄeLke Mkhfkhu sw÷kE 1989{kt 64{kt
çktÄkhýeÞ MkwÄkhk îkhk Ãkt[kÞíke hksLku çktÄkhý{kt MÚkkLk ykÃke {sçkqík çkLkkððk «ÞíLk fÞkuo níkku.
yk MkwÄkhku ÷kufMk¼k{ktÚke ÃkMkkh ÚkÞku Ãkhtíkw hkßÞMk¼k{ktÚke ÃkMkkh Lk ÚkE þõÞku.
497
• MkÃxuBçkh 1990{kt ©e. ðe.Ãke. Mkª½Lke ÷kufþkne {kuh[k Mkhfkhu Ãkt[kÞíkehksLku çktÄkhý{kt MÚkkLk
yÃkkððk 74{ku çktÄkhýeÞ MkwÄkhku ÷kufMk¼k{kt hsq fhu÷ku. Ãkhtíkw yk MkwÄkhku ÃkMkkh ÚkkÞ íku Ãknu÷kt
MkhfkhLkwt ÃkíkLk ÚkÞu÷wt.
• 23 rzMku. 1992{kt ©e Lkh®MknhkðLke fkUøkúuMk Mkhfkhu 73{kt çktÄkhýeÞ MkwÄkhk MktMkË{ktÚke ÃkMkkh fhkðe
þfe, su 17 hkßÞku yLku hk»xÙÃkríkLke Mkne {¤íkkt 24 yur«÷ 1993{kt y{÷{kt ykÔÞku. yk MkwÄkhkyu
Ãkt[kÞíke hksLku çktÄkhý{kt MÚkkLk yÃkkðe ÷kufþkne rðfuLÿefhýLkk ykËþoLku Mkkfkh fhíke ÔÞkÃkf
òuøkðkE fhu÷e Au.
• íkuLke {wÏÞ rðþu»kíkkyku yk «{kýu Au :
• yk ÄkhkLke òuøkðkEyku {wÏÞíðu çku rð¼køk{kt Au : (y) VhrsÞkík yLku (çk) {hrsÞkík.
• 1992Lkk yk ÄkhkLkkt {wÏÞ ÷ûkýku yk «{kýu Au :
• ÄkhkMk¼k (Gramsasbha) : yk Äkhk «{kýu økúk{Mk¼kyu Äkhk Mk¼k suðwt MÚkkLk yLku fux÷ef
Mk¥kkyku Ähkðþu.
• rºkMíkheÞ Ãkt[kÞíke hks (Three tier system) : yk Äkhk «{kýu «íÞuf hkßÞ {kxu rºkMíkheÞ Ãkt[kÞíke
hksLkwt {k¤¾wt VhrsÞkík hnuþu. (òufu 20 ÷k¾Úke ykuAe ðMíkeðk¤k hkßÞLku {æÞ MíkhLkwt - íkk÷wfk
MíkhLkwt Ãkt[kÞíke {k¤¾wt sYhe LkÚke.)
• Ãkt[ÞkíkLke Mk{Þ{ÞkoËk (Duration of Panchayats) : Ãkt[kÞíkLkk «íÞuf MíkhLke {wÆík Ãkkt[ ð»koLke
hnuþu. Ãkkt[ ð»ko Ãknu÷kt fkuE Ãkt[kÞík çkhíkhV fhkE nkuÞ íkku A {kMk{kt [qtxýeyku VhrsÞkíkÃkýu
fhðkLke hnuþu.
• MkÇÞkuLke [qtxýeyku (Elections of Member) : Ãkt[kÞíke hksLkk ík{k{ MkÇÞkuLke [qtxýe «íÞûk
MðYÃkLke hnuþu, {kºk íkk÷wfk yLku rsÕ÷k Ãkt[kÞíkLkk yæÞûkkuLke [qtxýe Ãkhkuûk heíku Úkþu.
• yLkk{ík çkuXfku (Reservation seats) : Äkhk «{kýu yLkwMkqr[ík òrík yLku yLkwMkqr[ík sLkòríkLkk
MkÇÞkuLku Ãkt[kÞíkLkk rðMíkkh{kt íku{Lke ðMíkeLkk Äkuhýu yLkk{ík çkuXfku hnuþu. Mºkeyku {kxu 33 % çkuXfku
yLku «íÞuf Míkhu 33 % yæÞûkÃkË yLkk{ík hnuþu.
• hkßÞ [qtxýe Ãkt[ (State Election Commission) :
• hkßÞLkk hkßÞÃkk÷ [qtxýe fr{þLkhLke rLk{ýqf fhþu. íku{Lku Ãkt[kÞík hkßÞLke [qtxýeyku {kxu ík{k{
ykð~Þf Mk¥kkyku hnuþu.
• LkkýktÃkt[ (Finance Commission) :
• hkßÞLkk hkßÞÃkk÷ Ëh ðkt[ ð»kou Ãkt[kÞíke hksLke ykŠÚkf ÂMÚkríkLkwt {qÕÞktfLk fhðk LkkýktÃkt[Lke h[Lkk
fhþu. Ãkt[Lkku ynuðk÷ ÄkhkMk¼k Mk{ûk {qfkðþu.

498
• Mk¥kk yLku fkÞkuo (Power and Functions) :
• 11{e yLkwMkqr[{kt Mk{kÞu÷ 29 rð»kÞku ytøku Ãkt[kÞíke hks fk{økehe fhe þfu Au íku {kxu íkuLku Mk¥kkLkwt
rðfuLÿefhý ÄkhkMk¼k fhþu. Ãkt[kÞíke hksLku Ãkqhíkk LkkýkfeÞ MkkÄLkku {¤e hnu íku {kxu yLkwËkLk yLku
fhðuhkLkwt {k¤¾wt Ãkqhwt Ãkkzþu.
• LkkýkfeÞ ¾[oLkwt ykurzx yLku yLÞ rLkÞtºkýLke òuøkðkE hkßÞ Mkhfkh fhþu.
• WÃkhktík fuLÿþkrMkík «Ëuþku{kt hk»xÙÃkrík Ãkt[kÞíke hksLkk y{÷ {kxu òuøkðkE fhþu íku{ sýkðkÞwt Au.
• Ãkt[kÞíke hksLkkt Mk{MÞkûkuºku (Problem Areas of Panchyati Raj) :
• Ãkt[kÞíke hksLkk y{÷Lkk [kh ËkÞfkLke fk{økeheLkwt {qÕÞktfLk fhðk Mkhfkhe hknu y™u rçkLkMkhfkhe
heíku ½ýkt yÇÞkMkk ÚkÞk Au.
• Ãkt[kÞíke hksu [kh ËkÞfkÚke ½ýe rMkrØyku {u¤ðe Au. Ãkhtíkw ynª ykÃkýu Ãkt[kÞíke hksLku Lkzíke
Mk{MÞkyku ytøku rð[kh fhðkLkku Au.
• Ãkt[Þkíke hks{kt økúk{ Míkhu hksfeÞ ÃkûkkuLku [qtxýeykuÚke Ëqh hk¾ðk{kt ykðíkk nkuðk Aíkkt Ãkt[kÞíke
hksLkk Míkhu hksfeÞ ÃkûkkÃkûke yLku sqÚkðkËLku ÷eÄu ÷kufkuLkk fk{ ½ýe ðkh ¾kuht¼u Ãkzu Au.
• ÃkËkrÄfkheyku yLku yrÄøkkheyku ðå[u ½ýe ðkh MktçktÄku íktøkrË÷e¼ÞkO çkLku Au.
• W¥kh «Ëuþ yLku rçknkh suðkt hkßÞku{kt Ãkt[kÞíke hksLke [qtxýeyku rLkÞr{ík Þkuòíke LkÚke. 73{kt
çktÄkhýeÞ MkwÄkhk ÃkAe Ãký Ãkt[kÞíke hksLke [qtxýeyku {kxu ‘÷kufrník’Lke yhS yËk÷ík{kt fhðe Ãkzu
Au. rçknkh{kt ykðe ÷kufrníkLke yhS ÃkAe 2001Lkk yur«÷ {kMkLkk çkeò yXðkrzÞk{kt 23 ð»ko
ÃkAe Ãkt[kÞíke hksLke [qtxýeyku ÚkE hne Au yLku íku Ãký ÷kuneÞk¤ çkLke Au.
• Ãkt[kÞíkLkk ºkýuÞ Míkhu MºkeykuLkku yæÞûkÃkËLke yLkk{ík òuøkðkE nsw MktM¢ktríkfk¤{ktÚke ÃkMkkh ÚkE
hne Au. íku{Lku Mk{ks, yrÄfkheyku yLku Ãkwhw»k Lkuíkkku MkkÚkuLkk Ãkzfkhku yLkw¼ððk {¤u Au. òufu fux÷ef
Mºke yæÞûkkuyu MkwtËh fk{økehe çkòðe Au.
• økúk{Mk¼k yLku LÞkÞÃkt[kÞíkkuLke rLkr»¢ÞíkkLkwt ¼khu «{ký nsw [k÷w Au.
• Ãkt[kÞíke hks îkhk ‘÷kufkuLku Mk¥kk’ nsw {qŠík{tík Úkíkkt Mk{Þ ÷køkþu yuðwt ÷køku Au.
• þneh MÚkkrLkf Mkhfkh-{wÏÞ rðþu»kíkkyku yLku {k¤¾wt (Urban Local Goverment : Main
Features and Structure) :
• ¼khík{kt þnuhe MÚkkrLkf MkhfkhLkku MÃkü WÕ÷u¾ Mkki«Úk{ {uøkuMÚkeLkeMkLkk ÃkwMíkf ‘RÂLzfk’{kt òuðk
{¤u Au. íku{ýu {kiÞo Mkk{úkßÞLkk ‘Ãkkx÷eÃkwºk’Lkk MÚkkrLkf ðneðxLke «þtMkk fhe Au. rçkúrxþ RMx
RÂLzÞk ftÃkLkeLkk Mk{ÞLkkkt Mkki«Úk{ 1987{kt {ÿkMk{kt {nkLkøkhÃkkr÷fkLke MÚkkÃkLkk ÚkÞu÷e. rçkúrxþ
Mk{Þ{kt ¼khík{kt MÚkkrLkf MkhfkhLkk rðfkMkLke [[ko ykÃkýu «fhý 8{kt fhu÷e Au.
499
• Mðíktºkíkk ÃkAe ÷kufþkne rðfuLÿefhý {kxu økúkBÞûkuºku Ãkt[kÞíke hkßÞLku ÔÞðÂMÚkík çkLkkððk Mkhfkh,
yuLk.S.yku. yLku yLÞ yÇÞkMkwykuyu su æÞkLk ykÃÞwt Au íkuLkk «{ký{kt þnuhe MÚkkrLkf Mkhfkhku
íkhV ftEf Ëw÷oûk MkuðkÞwt nkuÞ íkuðwt sýkÞ Au.
• 1963Lkk LkøkhÃkkr÷fk yrÄrLkÞ{ ðzu þnuhe MÚkkrLkf MkhfkhkuLkwt {k¤¾wt Lk¬e ÚkÞwt.
• økwshkík Mkhfkhu þnuhe MÚkkrLkf Mkhfkh ytøku rLk{u÷e Mkr{ríkyku{kt 1961Lke LkøkhþkMkLk LkðeLkefhý
Mkr{rík yLku 1964 LkøkhÃkkr÷fk y™wËkLk Mktrníkk Mkr{ríkyu MÚkkrLkf MkhfkhLkk rðfkMk {kxu [ku¬
rËþk ykÃke Au.
• økwshkík{kt 20,000 Úke 3 ÷k¾Lke ðMíke MkwÄe LkøkhÃkkr÷fk yLku 3 ÷k¾ fu íkuÚke ðÄw ðMíke yu
{nkLkøkÃkkr÷fkLke MÚkkÃkLkk {kxu {n¥ðLkwt Äkuhý Au. nk÷{kt 2001{kt økwshkík{kt LkøkhÃkkr÷fkykuLke
MktÏÞk y - «fkh{kt 9, çk - «fkh{kt 29, f - «fkh{kt 24, z - «fkh{kt 81 - fw÷ 143 Au.
{nkLkøkhÃkkr÷fkyku y{ËkðkË, Mkwhík, hksfkux, ¼kðLkøkh, ðzkuËhk yLku ò{Lkøkh yu{ 6 þnuhku{kt
Au. hk»xÙeÞ Míkhu òuEyu íkku 1990Lke «kÃík MktÏÞk «{ký 1770 LkøkhÃkkr÷fkyku yLku 73
{nkLkøkhÃkkr÷fkyku níke.
• ðMíkeLke árüyu rð[kh fheyu íkku þnuhkuLke ðMíke{kt ÍzÃkÚke ðÄkhku ÚkE hÌkku Au.
1191 1921 1931 1941 1951 1961 1971 1981 1991 2001
Lkøkh 10.40 11.2 12.0 13.9 17.3 18.0 19.0 23.73 25.72 27.3
økúkBÞ 89.60 88.8 88.0 86.1 28.7 82.0 80.1 76.27 74.28 72.7
• yk{ þnuhefhýLke «r¢Þk ÍzÃke çkLke Au íÞkhu þnuh{kt ðMkíkk LkkøkrhfkuLkk SðLkLku MÃkþoíke çkkçkíkkuLke
ÔÞðMÚkk fhíke þnuhe MÚkkrLkf MkhfkhkuLke {wÏÞ rðþu»kíkk, íkuLkwt {k¤¾wt yLku íkuLke Mk{MÞkLkkt ûkuºkku
ytøkuLke rð[khýk {n¥ðLke çkkçkík çkLku Au.
• þnuhe MÚkkrLkf MkhfkhkuLke rðfkMk {kxu ¼khíkLkkt rðrðÄ hkßÞkuyu swËu swËu Mk{Þu rðrðÄ Mkr{ríkyku
Lke{u÷e Au.
• su{kt rËÕne{kt 1948 yLku 1968{kt, íkkr{÷Lkkzw{kt 1950, Ãktòçk{kt 1957{kt, {æÞ«Ëuþ{kt 1959{kt,
{nkhk»xÙ{kt 1964{kt, fuh÷{kt 1965{kt, ykMk{{kt 1969{kt yÇÞkMk Mkr{ríkyku rLk{kÞu÷e.
• hk»xÙeÞ Míkhu þnuhe MÚkkrLkf MkhfkhLkku rð[kh fheyu íkku 1949-51{kt ©e Ãke.fu. ðu¥k÷Lkk yæÞûkÃkËu
MÚkkrLkf Lkkýkt íkÃkkMk Mkr{rík, 1953-54{kt ©e ßnkuLk {ÚkkELkk yæÞûkÃkËu fhðuhk íkÃkkMk ykÞkuøk,
1963{kt ©e LkqhwÆeLk ynu{ËLkk yæÞûkÃkËu LkøkhÃkkr÷fk f{o[kheyku {kxu íkk÷e{ Mkr{rík, ©e yu.Ãke.
siLkLkk yæÞûkÃkËu 1963-66{kt økúkBÞ-þnuhe MktçktÄ Mkr{rík, 1963{kt hVef ÍfkrhÞkLkk yæÞûkÃkËu
þnuhe MÚkkrLkf MkhfkhkuLke LkkýkfeÞ Mºkkuík ytøkuLke Mkr{rík, 1965-68{kt LkøkhÃkkr÷fk f{o[kheykuLke
MkuðkfeÞ þhíkku ytøkuLke Mkr{rík, 1974{kt ©e økehòÃkrík {w¾hSLkk yæÞûkÃkËu LkøkhÃkkr÷fk f{o[kheykuLke

500
MkuðkfeÞ þhíkku ytøkuLke Mkr{rík, 1974{kt ©e økehòÃkrík {w¾hSLkk yæÞûkÃkËu þnuhe MÚkkrLkf
MktMÚkkyku yLku {nkLkøkhÃkkr÷fkyku çktÄkhý, Mk¥kk yLku fkÞËk ytøku yÇÞkMksqÚk 1985-88{kt ©e
Mke.yu{. fkuhuLkk yæÞûkÃkËu þnuhefhý ytøkuLkk hk»xÙeÞ ykÞkuøku yÇÞkMk fheLku ÃkkuíkkLkk ynuðk÷
ykÃku÷k Au.
• ykìøkMx 1989{kt ©e hkSð økktÄeLke Mkhfkhu þnuhe MÚkkrLkf MkhfkhkuLku çktÄkhý{kt MÚkkLk ykÃke uíkuLkk
rðfkMkLku ËZ çkLkkððk «ÞíLk fhu÷ku.
• Ãkhtíkw yk 65{ku çktÄkhýeÞ MkwÄkhku ÷kufMk¼k{ktÚke ÃkMkkh ÚkÞku Ãkhtíkw hkßÞMk¼k{ktÚke ÃkMkkh Lk ÚkE
þõÞku.
• MkÃxu. 1990{kt ©e ðe.Ãke. ®Mk½Lke {kuh[k Mkhfkhu VheÚke MkwÄkhu÷ LkøkhÃkkr÷fk ¾hzku ÷kufMk¼k{kt hsq
fhu÷ku Ãkhtíkw yk MkwÄkhku ÃkMkkh ÚkkÞ íku Ãknu÷kt MkhfkhLkwt ÃkíkLk ÚkÞu÷wt.
• rzMku. 1992{kt ©e Lkh®Mkn hkðLke Mkhfkh þnuhe MÚkkrLkf MkhfkhLku çktÄkhý{kt MÚkkLk yÃkkðíkku 74{ku
çktÄkhýeÞ MkwÄkhku ÷kufMk¼k yLku hkßÞMk¼k{ktÚke ÃkMkkh fhkÔÞku su 1÷e sqLk 1993{kt y{÷e çkLÞku.
• 74{ku çktÄkhýeÞ MkwÄkhku yLku þnuhe MÚkkrLkf MkhfkhLke {wÏÞ rðþu»kíkkyku (The 74th Constituonal
Amendment Act (1992) and main features of urban local government) :
• yk yrÄrLkÞ{ îkhk çktÄkhý{kt (þnuhe MÚkkrLkf MkhfkhLku ÷økíke) 12{e yLkwMkqr[Lkku W{uhku ÚkÞku. yk
ÄkhkÚke þnuhe MÚkkrLkf MkhfkhkuLku çktÄkhý{kt MÚkkLk ykÃkðk{kt ykÔÞwt.
• ºký «fkhLke LkøkhÃkkr÷fkyku (Three types of municipalities) :
• yk Äkhk «{kýu (y) LkøkhÃkt[kÞík su økúkBÞ{ktÚke þnuhe rðMíkkh{kt Mkt¢ktríkfk¤Lkku rðMíkkh Úkþu. (çk)
LkøkhÃkkr÷fk LkkLkk þnuhe rðMíkkh {kxu (f) {nkLkøkhÃkkr÷fk {kuxk þnuhe rðMíkkh {kxu.
• MkÇÞkuLke [qtxýe (Elections of members) :
• yk yrÄrLkÞ{ «{kýu þnuhe MÚkkrLkf Mkhfkhku{kt (y) ík{k{ MkÇÞkuLke «íÞûk [qtxýe Úkþu : yæÞûkÃkË
Ãkhkuûk [qtxýeÚke Lk¬e Úkþu. (çk) MknMkÇÞku íkhefu LkøkhÃkkr÷fkLke nË{ktÚke [qtxkÞu÷k, hkßÞÄkhkMk¼kLkk
yLku ÷kufMk¼kLkk MkÇÞku íkÚkk hkßÞMk¼kLkk MkÇÞ su{Lke {íkËkh íkhefu LkøkhÃkkr÷fk rðMíkkh{kt
LkkUÄýe ÚkE nkuÞ, WÃkhktík LkøkhÃkkr÷fk rðþuLkwt rðþu»k ¿kkLk yÚkðk yLkw¼ð Ähkðíke ÔÞÂõíkLku Mkn
MkÇÞ íkhefu MÚkkLk ykÃke þfkþu Ãkhtíkwíku Mk¼k{kt {ík Lknª ykÃke þfu.
• yLkk{ík çkuXfku (Reservation Seats) : LkøkhÃkkr÷fkyku{kt yLkwMkqr[ík òrík yLku yLkwMkqr[ík
sLkòríkLke þnuh rðMíkkhLke íkuLke ðMíkeLkk «{ký{kt yLku Mºkeyku 33 % çkuXfku yLkk{ík yÃkkþu.
yæÞûkÃkËu yLkk{ík ÔÞðMÚkk hkßÞ ÄhkMk¼k fhþu.
• LkøkhÃkkr÷fkykuLke {wÆík (Duration of Municipalities) :
• LkøkhÃkkr÷fkykuLke {wÆík Ãkkt[ ð»koLke hnuþu. yk{ Aíkkt fkuE LkøkhÃkkr÷fk rðMkSoík fhkE nþu íkku íkuLke
501
Lkðe [qtxýe A {kMk{kt fhkððkLke hnuþu.
• Mk¥kk yLku fkÞo : 12{e yLkwMkqr[{kt çkíkkðu÷k rð»kÞkuLku ÷økíkk fkÞkuo yLku Mk¥kkyku hkßÞ ÄkhkMk¼k
LkøkhÃkkr÷fkykuu rðfurLÿík fhþu.
• LkkýkfeÞ ÔÞðMÚkk (Financial Provision) :
• hkßÞ ÄkhkMk¼k LkøkhÃkkr÷fkyku íkuLku MkkUÃkkÞu÷e sðkçkËkheyku Mktíkku»kfkhf heíku fhe þfu íku {kxuLkwt
fhLkwt {k¤¾wt ½ze ykÃkþu yLku y™wËkLk ykÃkþu.
• LkkýkÃkt[ : LkøkhÃkkr÷fkykuLke LkkýkfeÞ ÂMÚkríkLkwt {qÕÞktfLk fhðk Ëh Ãkkt[ ð»kuo hkßÞÃkk÷ LkkýkÃkt[Lke
rLk{ýqf fhþu yLku LkkýktÃkt[Lkku ynuðk÷ ÄkhkMk¼k{kt {qfkðþu.
• hkßÞ [qtxýeÃkt[ (State Election Commission) :
• hkßÞÃkk÷ LkøkhÃkkr÷fkykuLke [qtxýeyku LÞkÞe Äkuhýu íkxMÚkkÃkqðof ÚkkÞ íku {kxu [qtxýeÃkt[Lke h[Lkk
fhþu.
• {uxÙkuÃkkur÷rxLk ykÞkusLk Mkr{rík (Metropolitin Planning Committee) :
• 10 ÷k¾ fu íkuÚke ðÄw ðMíkeðk¤k þnuherðMíkkhLkk rðfkMk {kxu yk «fkhLke Mkr{ríkLke h[Lkk fhþu.
• íkuLke òuøkðkE hkßÞ ÄkhkMk¼k fhþu.
• rsÕ÷k ykÞkusLk Mkr{rík (Ditrict Planning Committee) :
• rsÕ÷k{kt ykÃku÷e Ãkt[kÞíkku yLku LkøkhÃkkr÷fkyku MktÞwõík heíku rsÕ÷kLkk rðfkMk {kxu yk Mkr{ríkLkk
WÃk¢{u ykÞkusLk fhþu.
• íkuLke òuøkðkE ÄkhkMk¼k fhþu.
• þnuhe MÚkkrLkf MkhfkhkuLkkt Mk{MÞkûkuºkku (Probem areas of urben local governments) :
• þnuhe MÚkkrLkf MkhfkhkuLke fk{økehe Mktíkku»kfkhf çkLku íku {kxu rðrðÄ hkßÞ Mkhfkhkuyu yLku fuLÿ Mkhfkhu
Þkusu÷ Mkr{ríkyku yLku çktÄkhýLkk 74{k yrÄrLkÞ{ ÃkAe Ãký þnuhe MÚkkrLkf Mkhfkhku ½ýe Mk{MÞkykuÚke
½uhkÞu÷e Au.
(1) ÍzÃke þnuhefhý (Papid Urbanisation) : þnuhku{kt WãkuøkkuLkk fuLÿefhý yLku þnuhku{kt Lkkøkrhf
SðLkLke Mkð÷íkkuÚke ykf»kkoELku økk{zkyku{ktÚke ÷kufkuLke þnuhku íkhVLkku ½Mkkhku ðÄíkku hÌkku Au. Ëk.ík.
2001Lke ðMíkeøkýíkhe{kt òýðk {éÞwt Au fu Mkwhík þnuhLk ðMíke 1991{kt 15 ÷k¾ níke íku ðÄeLku
2001{kt 28 ÷k¾Lke ÚkE Au. ÷u¾fu Ãkkuíku 2001{kt þnuhe MÚkkrLkf Mkhfkh ytøku fhu÷ MktþkuÄLk{kt yk
Mkhfkhe þnuhefhýLku ÷eÄu þnuh{kt øktËk ðMkðkxLke Mk{MÞk Wøkú çkLkíke òÞ Au.
• Ãkhtíkw þnuhLke yk ðÄíke síke ðMíke yLku rðMíkhýLkk «{ký{kt LkøkhÃkkr÷fkykuLke fk{økehe yãíkLk
çkLke þfe LkÚke.

502
(2) LkøkhÃkkr÷fkykuLkkt fkÞkuoLkku nÙkMk (Eresion on Municipal Function) :
• ðÄíkk síkk þnuhfhýLkk «&™kuLku Wfu÷ðk hkßÞ MkhfkhkuLku fux÷ktf fkÞkuo suðk fu þnuh ykÞkusLk, þnuh
rðfkMk, Ãkkýe ÃkwhðXk suðkt fkÞkuo {kxu y÷øk yuf{kuLku Mk¥kk ykÃke Au suLkk ÷eÄu yk yuf{ku - çkkuzkuo
{kxu Mkhfkh y÷øk LkkýkfeÞ òuøkðkyiE Ãký fhu Au.
• Ãkhtíkw yk{ ÚkðkÚke LkøkhÃkkr÷fkykuLkk ÔÞðMÚkkíktºk{t yuf ¾k÷eÃkku Q¼ku ÚkkÞ Au.
• íkuLkkt fkÞkuoLkwt MktøkXLk ¾kuhðkÞ Au yLku LkkýkfeÞ þÂõík Ãký ½xu Au.
(3) yÃkqhíkk LkkýkfeÞ Mºkku (Inadequate resources) :
• yksu þnuhe SðLkLke øke[íkkLke MkkÚku yÃkuûkkyku Ãký ðÄíke òÞ Au. su{ fu Ãknku¤k Ãkkfk hMíkk,
çkøke[k, Vwðkhk, çkMkLke Mkøkðz ðøkuhu. Ãkhtíkw yyuk {kxu LkøkhÃkkr÷fkyku ÃkkMku ykðfLkk Ãkqhíkk Mºkkuík
LkÚke.
• íku ÷kufkuLke ðÄíke sYrhÞkíkku Mkk{u Lkðk fhðuhk Lkkt¾ðkLke ®n{ík çkíkkðíke LkÚke yLku hkßÞMkhfkhku
ðÄw yLkwËkLk ykÃke þfíke LkÚke. òufu økwshkík{kt 6 {nkLkøkhÃkkr÷fkyku rMkðkÞLke ík{k{
LkøkhÃkkr÷fkykuLkku sfkíkðuhku 1÷e {u 2001Úke hË fhu÷ Au yLku íkuLkk MÚkkLku ðÄkhkLkwt yLkwËkLk ykÃkþu.
(4) Lkçk¤e ðneðxe ÔÞðMÚkk Weak administrative system) :
• LkøkhÃkkr÷fk{kt ÷kufkuuyu [qtxu÷k «ríkrLkrÄyku Lkerík ½zu Au. Ãkhtíkw yk LkeríkLkku y{÷ su{ýu fhðkLkku
Au íkuðk Wå[yrÄfkheyku WÃkh íku{wt rLkÞtºký nkuíkwt LkÚke.
• yk yrÄfkheykuLku hkßÞMkhfkh Lke{u Au.
• Ãkrhýk{u yrÄfkhe yLku ÃkËkrÄfkhe ðå[uLkk MktçktÄku Mk{íkwr÷ík hnuíkk LkÚke yLku ðneðxe fkÞoûk{íkk
òu¾{kÞ Au.
(5) ÷kufku{kt òøkYfíkkLkku y¼kð (Lack of people’s awarness) :
• ykÃkýu íÞkt ònuh sðkçkËkhe ytøkuLke Mk¼kLkíkk ykuAe Au.
• ÷kufku ÃkkuíkkLkk n¬ku «íÞu s Ãkqhíkk Mk¼kLk LkÚke íÞkt Vhòu «íÞuíkku Mk¼kLkíkk õÞktÚke nkuÞ. Ãkrhýk{u
«ríkrLkrÄyku [qtxkÞk ÃkAe ÷kufkuLkkt fkÞkuo «íÞu Ãkqhíkku WíMkkn Ëk¾ðíkk LkÚke.
• ÷kufku {w~fu÷e{kt nkuÞ Aíkkt MktøkrXík heíku çktÄkhýeÞ {køkuo rðhkuÄ fhíkk LkÚke.
• rðhkuÄ fhu Au íkku ®nMkf rðhkuÄ íku{Lku s LkwfMkkLkfíkko çkLku Au. Ëk.ík., 2001Lkk yur«÷{k rËÕne{kt
Mkðkuoå[ yËk÷íkLkk ykËuþ «{kýu ònuh çkMkku yLku ¾kLkøke ðknLkku «Ëq»ký ytøkuLkk rLkÞ{ku Ãkqhíkk
Ãkk¤e Lk þfíkkt çkMkku{kt ½xkzku Úkíkkt ®nMkf ÷kufkuyu 6 çkMkku Mk¤økkðe ËeÄe.
(6) ¼úük[kh (Corruption) :
• MÚkkrLkf Mkhfkh íkhV ÷kufkuLke ðÄu÷e yÃkuûkkLkk «{ký{kt LkkýkfeÞ MkkÄLkkuLke íkku ¾U[ Au s.
503
• yk ykuAkt LkkýkfeÞ MkkÄLkku{ktÚke Ãký ÷kufkuLkk [qtxkÞu÷k «ríkrLkrÄyku yLku ðneðxeíktºkLkk {u¤kÃkeÃkýk{kt
½ýe ðkh ÷kufkuLkk LkkýktLkku ½ýku ¼køk ytøkík rník{kt ðÃkhkE òÞ Au.
• suLkk Ãkrhýk{u hMíkk fk[k çkLku Au, Ãký íkqxe Ãkzu Au, ònuh R{khíkku fk[e Ãkzu Au.
• yk ¼úük[khLke çkËe Lkðe LkÚke.
• 1941{kt Ãký Mðíktºkíkk Ãknu÷kt ÷¾™W LkøkhÃkkr÷fk{kt íkÃkkMk Mkr{ríkyu ÔÞkÃkf ¼úük[kh Ãkwhðkh fÞkuo
níkku íkku yksu þe ÂMÚkrík nkuE þfu ?
(7) ònuh rníkLke rðhwØ ÃkûkeÞ rník (Party interest versus bublic interest) :
• þnuhe MÚkkrLkf Mkhfkhkuyu ÷kufþkne MktMÚkkyku Au. íkuÚke Mðk¼krðf heíku hksfeÞ ÃkûkkuuLke ¼qr{fk
yøkíÞLke çkLku Au.
• Ãkhtíkw ynª hksfeÞ Ãkûk yu ÷kufrníkLkwt {kæÞ{ çkLkðkLku çkË÷u hksfhýLkk ËkðÃku[eLke ¼qr{ Mktfwr[ík
hksfeÞ MðkÚko{kt Ãkrhý{u Au.
• yk{ ÚkðkÚke Mkk{kLÞ ÷kufkuLke yÃkuûkkykuLke ÃkqŠík Úkíke LkÚke.
• ònuh rníkLku MÚkkLku MÚkkrÃkík rník yLku ÃkûkeÞ rník Mktíkku»kðk Ãkøk÷k ¼hkÞ Au.
• WÃkhktík hkßÞ Mkhfkh yLku LkøkhÃkkr÷fk{kt rðhwØLkk hksfeÞ Ãkûkku Mk¥kk WÃkh nkuÞ íÞkhu yk ÂMÚkrík
ðÄw ðýMku Au.
• hkßÞLkk rLkÞtºkýLkku ËwwhwÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.
• þnuhe MÚkkrLkf Mkhfkhku fux÷ef Mk{MÞkykuLkku Mkk{Lkku ¼khík{kt ykøkðwt òuÞwt íku{ fhu Au.
• yk{ Aíkkt yk Mk{MÞkyku{ktÚke {køko þkuÄðkLkwt ®[íkLk ykÃkýu [k÷w hkÏÞwt Au.
• WÃkhktík íku «{kýu Ãkøk÷kt Ãký ¼ÞkO Au.
(1) çktÄkhý{kt [ku¬Mk MÚkkLk ykÃÞwt Au : ykÃkýu Mk{ðkÞíktºkLkk Mðefkh MkkÚku fuLÿ yyu™u hkßÞkuLku ºk{
ÞkËeyku îkhk Mk¥kk ðnU[e Au.
• Ãkhtíkw økúk{ yLku þnuhe ûkuºku MÚkkrLkf MðhkßÞLke MktMÚkkykuLke MkwÄkhýk {kxu su Ãkt[ku yLku Mkr{ríkyku
Lke{kE íku{kt þnuhe MÚkkrLkf MkhfkhkuLke ftEf yðøkýLkk ÚkÞu÷e.
• yk¾hu 1992-93Lkk 74{k çktÄkhýeÞ MkwÄkhkÚke þnuhe MÚkkrLkf MkhfkhkuLku çktÄkhý{kt MÚkkLk ykÃke íkuLke
Mk¥kkyku, [qtxýeyku yLku LkkýfeÞ ÔÞðMÚkk {kxu òuøkðkE fhkE Au.
(2) ¾k{eÃkqýo ðneðxe ÔÞðMÚkk Ëqh fhe þfkÞ íku{ Au : Mðíktºkíkk Ãknu÷kt 1918{kt {kuLxuøÞw [uBMkVzo
MkwÄkhkyu ¼k÷{ý fhe níke fu LkøkhÃkkr÷fkyku yLku çkkuzo [uh{uLkLke [qtxýe Úkðe òuEyu.
• yk [uh{uLkLku ðneðxe yrÄfkheykuLkkt fkÞkuo WÃkh rLkheûk{ yLku rLkÞtºkýLke MktÃkqýo Mk¥kk nkuðe òuEyu.

504
• Ãkhtíkw Mðíktºkíkk çkkË {kuxk ¼køkLkkt hkßÞkuyu yk çkkçkíkLku yÃkLkkðe. {kºk økwshkík, çktøkk¤ yLku
rçknkhLke LkøkhÃkkr÷fkykuLkk «{w¾kuLku fkhkuçkkhe Mk¥kk ÃkqýoÃkýu yÃkkE Au.
• çkkfeLkkt hkßÞku{kt {wÏÞ yrÄfkhe hkßÞ MkhfkhLkk rLkÞtºký{kt Au.
• {nkLkøkhÃkkr÷fkLke ÂMÚkrík íkku MÚkkrLkf MkhfkhLke rð[khMkhýeÚke ðÄw rðÃkheík Au.
• ynª BÞwrLkrMkÃk÷ fr{þLkh Ãkrh»kË fu {uÞhLku sðkçkËkh LkÚke, íku hkßÞ MkhfkhLku sðkçkËkh Au.
Mk{økú Ëuþ{kt {kºk çktøkk¤ Mkhfkhu LkøkhÃkkr÷fk Äkhk{kt MkwÄkhku fheLku {uÞh RLk fkWÂLMk÷ «Úkk
yÃkLkkðe Au.
• f÷f¥kk yLku ðnkhk {nkLkøkhÃkkr÷fk{kt íkuLkku y{÷ fÞkuo Au.
• yk «ÚkkÚke ík{k{ fkhkuçkkhe Mk¥kk [qtxkÞu÷k LkuÞhLku yÃkkE Au. BÞwrLkrMkÃk÷ fr{þLkh {uÞhLku sðkçkËkh
çkLkkðkÞk Au.
• yk çkkçkíkLku ¼khíkLkkt yLÞ hkßÞku îkhk yLkwMkhkÞ íkku ðneðxe ÔÞMÚkkLke Lkçk¤kE Ëqh ÚkE þfu.
(3) ykðfLkkt Lkðkt MkkÄLkku yÃkkÞ : 74{kt çktÄkhýeÞ MkwÄkhkyu þnuhe MÚkkrLkf MkhfkhLkkt fkÞkuo MÃk»k fÞkO
Ãkhtíkw ÷kufkuLke ðÄu÷e sYrhÞkíkku yLku yÃkuûkkyu Mktíkku»kðk þnuhe MÚkkrLkf Mkhfkhku ÃkkMku Ãkqhíkk LkkýkfeÞ
Mºkkuík Lk nkuÞ íÞkhu íku {kxu Ãkqhíke ÔÞðMÚkk Úkðe òuEyu.
• 1979{kt LkkESrhÞk suðk rðfkMkþe÷ ËuþLke fuLÿ Mkhfkhu ykðfLkk 10 % þnuhe MÚkkrLkf MkhfkhkuLku
ykÃkðkLkwt þY fÞwO Au.
• ¼khík{kt yuLk. ze. yu.Lke MkhfkhLkk Mk{ÞÚke þnuh rðfkMk {kxu fux÷ef økúkLkx fuLÿ Mkhfkhu ykÃkðkLkwt
þY fÞwo Au.
• yk MkkÚku ÄkhkMkÇÞku yLku MktMkËMkÇÞku Ãký rðfkMk Vtz îkhk rðfkMk fkÞkuo{kt MknkÞYÃk çkLke þfu Au.
• Ãkhtíkw íku MÚkkrLkf MkhfkhLke ÃkkuíkkLke íkkfkík økýe þfkÞ Lkrn.
• Lkðe WËkhðkËe yÚkoLkerík yLku ¾kLkøkefhýLkk Þwøk{kt hkufkýfkhkuLku þnuhe MÚkkrLkf MkhfkhLkkt fkÞkuo{kt
Lkkýkt hkufðkLkwt Mkq[Lk fhkÞ Au.
• MktÞwõík hkßÞ y{urhfk{kt LkøkhÃkkr÷fkyku ykðf {u¤ððk su çkkuLzku çknkh Ãkkzu Au, íkuLku ykðfðuhk{ktÚke
hkník yÃkkÞ Au.
• ¼khík Mkhfkh Ãký þnuhe MÚkkrLkf MkhfkhLkk LkkýkfeÞ Mºkkuík íkhefu ¾kLke hkufkýfkhkuLku «kuíMkkrník
fhðk ykðe òuøkðkE Q¼e fhu íku sYhe çkkçkík Au.
• 74{kt çktÄkhýeÞ MkwÄkhuu LkkýkÃkt[Lke òuøkðkE íkku þnuhe MÚkkrLkf Mkhfkhku {kxu fhe s Au.
(4) f{o[khe økýLkk yMktíkku»kLku Ëqh fhðkLkku «ÞíLk :
• þnuhe MÚkkrLkf MkhfkhLkk f{o[khe yuf s rðMíkkh{kt íkuLke yk¾e rstËøke fk{økehe fhu Au. íkuLku
505
çkZíkeLke íkfku ykuAe hnu Au.
• rLk{ýqf{kt MÚkkrLkf Ëçkkýku yLku ÃkûkeÞ hksfkhýLk ÷eÄu õÞkhuf ykuuAe økwýð¥kkðk¤k ÃkMktË ÚkÞk nkuÞ
íkku õÞkhuf fk{[÷kW ÷uðkÞu÷k f{o[kheyku ÃkûkeÞ ËçkkýkuLku ÷eÄu Aqxk fhe þfkíkk LkÚke.
• íkuÚke íku{Lkk ÃkøkkhLkwt ¼khý MÚkkrLkf Mkhfkh WXkðe þfíke LkÚke.
• yk{ ÚkðkÚke rLkÞr{ík Ãkøkkh [qfðe þfkík LkÚke.
• íÞkt ÃkuþLshkuLku ÃkuLþLk õÞktÚke [qfðkÞ ?
• 2002Úke Lkðe ¼híke Ãkk{LkkhLku økwshkík suðkt hkßÞkuyu ÃkhtÃkhkøkík ÃkuLþLk «Úkk hË fhe Au.
• nðu ¼híke WÃkh hkßÞ MkhfkhLkwt rLkÞtºký ðæÞwt Au.
• íkuÚke yÂMíkíð Ähkðíkk f{o[kheykuLku Ãkøkkh yLku yLÞ ÷k¼ku ykÃke þfkÞ íku çkkçkík WÃkh æÞkLk
furLÿík fhkÞwt Au.
(5) þnuhefhýLke íkeðúíkk Mkk{u Ëe½oárüðk¤k ykÞkusLkku ÚkkÞ Au Ãkhtíkw y{÷ nsw Ëqh Au :
• ¼khík{kt þnuhefhý Ãkrù{Lke su{ rðþk¤ «{ký{kt ykuãkurøkf Ãkrhýk{ LkÚke.
• íku økúkBÞ økheçkeLkwt MkeÄwt Ãkrhýk{ Au.
• þnuh rðfkMk{kt ¼køkeËkhe ykÃkðkLke áÂü nsw ykÃkýk{kt Ãkqhíke rðfMke LkÚke.
• økk{ku{ktÚke ykðíkk økheçk ÷kufku ÍqtÃkzÃkèe Q¼e fhu Au íkku {æÞ{ yLku íkðtøkh ðøkoLkk ÷kufku xkWLk
Ã÷krLktøkLkku Mknu÷kEÚke ¼tøk fheLku ykzuÄz {fkLkku çkLkkðu Au.
• {kuxk fkuLxÙkõxhku {køkkuo ËçkkðeLku yuÃkkxo{uLxLkk çkktÄfk{ fhu Au.
• íkuyku yuÃkkxo{uLx{kt ðknLkku hk¾ðkLke ¼kUÞíkr¤ÞkLke søÞk Akuzíkk LkÚke.
• yk çkÄwt LkøkhÃkkr÷fk yLku {nkLkøkhÃkkr÷fkLkk æÞkLk çknkh çkLkíkwt LkÚke.
• ykðkt {kuxkt çkktÄfk{ku su þnuhLkk rðfkMkLku yðhkuÄeLku çkLkkðkÞkt nkuÞ Au.
• íku{kt {kuxe ¾kÞfe ÚkÞu÷e nkuÞ Au.
• fnuðkíkk «òLkk «ríkrLkrÄ yuðk Mkuðfku hkíkkuhkík ÃkiMkkËkh çkLke òÞ Au yLku þnuh hktf çkLke òÞ Au.
• ...¤ku{kt Ãkqhíkwt Ãkkýe ykðíkwt LkÚke.
• f[hku Ãkqhíkku ð¤kíkku LkÚke.
• f[hkÃkuxeyku s÷Ëe WÃkkzkíke LkÚke.
• økxhku ðkhtðkh W¼hkÞ Au.
• çkk÷¢ezktøkýku çkLkíkk LkÚke yLku nkuÞ Au íkku h{íkLkkt MkkÄLkku íkqxu÷kt nkuÞ Au.

506
• þnuhLkwt ½hu÷wt økýkíkk ÃkwMíkfk÷ÞkuLke ÔÞðMÚkk çkhkuçkh s¤ðkíke LkÚke.
• ¼khíkLkk þnuhefhýLkku ytËks økúkBÞ yLku þnuh yÇÞkMk Mkr{ríkyu ð»kkuo Ãknu÷kt fheLku ynuðk÷
ykÃku÷ku.
• økwshkík MkrníkLke fux÷ef hkßÞ Mkhfkhku yLku ¼khík Mkhfkh îkhk ‘rðÍLk 2220’ suðk ykÞkusLkku
çkLkkðkÞ Au, su ykðfkhÃkkºk Au.
• Ãkhtíkw ðneðxeíktºk nsw ÷k÷ÃkèeðkË yLku ¼úük[kh{ktÚke {wõík LkÚke íkuLke «íkerík 2006Lkk 30 ykuõxku.Lkk
MktËuþLkk Mk{k[kh ykÃku Au. íku «{kýu, “{uøkkrMkxe çkLku÷k y{ËkðkË þnuh{kt xe.Ãke.Mfe{Lkku y{÷
fhðk{kt ykðu íkku {kºk Lkkhku÷Úke Lkhkuzk MkwÄeLkk 25 nòh hnuýktf yLku 10 nòh sux÷kt fku{ŠþÞ÷
çkktÄfk{ku íkkuzðk Ãkzþu íkuðku BÞwrLkrMkÃk÷íktºkLkku yËkts Au.”
• ykðk çkktÄfk{ {kxu fkuý fkuý sðkçkËkh nkuE þfu íku yÇÞkMkeku Mknu÷kEÚke Mk{S þfu Au.
• íkuÚke LkøkhÃkkr÷fk yLku {nkLkøkhÃkkr÷fkykuLke Mk¥kk{kt ½xkzku Úkíkku nkuÞ.
• yk ÷kufþkne MktMÚkkyku Úkkuzef {ÞkorËík çkLkíke nkuÞ Aíkkt rðfkMk yuf{kuLku Ãkqhíke Mk¥kk yÃkkÞ íku
yksLke {ktøk Au.
• WÃkhktík þnuhLkk Lkkøkrhfkuyu Ãký þnuhLkk rðfkMk {kxu òøk]rík hk¾ðe Ãkzþu.
• yk MktË¼o{kt 10 sqLk 2005Lkk hkus rËÕne¾kíku sðknh÷k÷ Lkunhw ÞwrLk. Lkk ÞkuòÞu÷ ðfoþkuÃk fhu÷wt
®[íkLk þnuhe MÚkkrLkf Mkhfkh {kxu rËþkMkq[f Au.
• yk rð[khýk «{kýu {nkLkøkhÃkkr÷fk Ähkðíkk þnuhku{kt ðkuzo Mkr{ríkLku Ãkqhíke Mk¥kkyku rðfuLÿeík
fhkðe òuEyu.
• 74{k çktÄkhýeÞ MkwÄkhk{kt ðkuzo Mkr{ríkLke h[Lkk {kxuLke òuøkðkE Au.
• Ãkhtíkw yk ðkuzo Mkr{ríkLku þÂõíkþk¤e çkLkkððk íkuLku sYhe Mk¥kk ðkMíkrðf Ãký yÃkkÞ íkuðwt íkkhý yk
ðfoþkuÃkLkwt Au.
• yk{ Úkþu íkku ÷kufkuLke ònuh ¼køkeËkhe Ãký ðÄþu.
• ðkuzo Míkhu ÷kufku rLkýoÞ½zíkh{kt Mknu÷kEÚke ¼køkeËkhe ykÃke þfþu.
• íkuÚke þnuhe MÚkkrLkf Mkhfkh ÷kufkuLke ðÄíke yÃkuûkkyku yLku sYrhÞkíkkuLku fkÞoûk{ Ãkýu Mktíkkuu»ke þfþu.
• MktË¼oMkqr[
(1) Arora Ramesh K. (ed.) : ‘Indian Administration’
Alakh Publisher, Jaipur, 199
(2) Asharf Alik and Mishra S.N. : ‘Public Administration’
Cadplan Publishers, New Delhi, 1996
507
(3) Avasthis Amreshwwar and Dr. Maheshwari Shriram
‘Public Adminstration’ : Lakshmi Narayan Agrawal, Agra, 1997
(4) Basu Rumki : ‘Public Administration’
Sterrling Publishers Pvt Ltd, New Delhi, 1994
(5) Bhagwan Vishnoo and Bhushan Vidya
‘Public Administration’ : S. Chand & Company. Ltd., Delhi, 1979
(6) ¼khík Mkhfkh ‘¼khíkLkwt MktrðÄkLk’ 1995, Mkhfkhe {æÞMÚk«uMk, økktÄeLkøkh
(7) Banerjee Premanath : ‘Public Administration in Ancient India’
(8) Banerjee Ajit M. And Chandrasekhar K..A. (Ed.)
Renewing Coverenance, New Delhi, 1996
(9) Banerjee Ajit and Chandrasekhar K.A. : Renewing Governance Tata Megraw - HIll Pub-
lishing Company Ltd., New Delhi, 1996
(10) Bhargava Rajeev & Reiffld Helmut ‘Civil Soceity, Public and Citizenship] Saga
Publications, New Delhi, 2005
(11) Dimock Marshall Edward & Dimock Gladys Ogden : ‘Public Administration]
Oxford & IBH Publishing House, New Delhi, 1964
(12) Dhaliwal S..S. : Municipal Administration
Deep and Deep Publication Pvt. Ltd., New Delhi, 1999
(13) Jayal N.G.. Prakash Amit and Sharma P.k. (Edi) Local governance in India oxford university
Press New Yourk 2006
(14) Joseph A Ed. : ‘Public Administration’
History and Theory in Contemporary Perspective, Marcel Dekkar Inc. New York 1982
(15) Kashyap Subhash : ‘Our Constitution’ National Book Trust India.’, New Delhi, 2000
(16) }¢ãïEÚè »„.¥¢Ú. : ‘|¢¢Ú¼}¢ï Sƒ¢Ýè² à¢¢„Ý’, Hÿ}¢èÝ¢Ú¢²‡¢ ¥x¢í±¢H, ¥¢x¢Ú¢, 1999
(17) Mandala U.C. ‘Bureacracy : Growth and Development.’ Sarup & Sons. New Delhi, 1997
(18) Mohanty Bijoyini : Municipal System in India.
Ashish Publication House., New Delhi, 1993
(19) Ý±H ™‹ÎÝ}¢H : ‘|¢¢Ú¼è² ÐéçH„’, Ú¢…Sƒ¢Ýè x¢í‹ƒ¢x¢¢Ú, …¢ï{ÐéÚ
(20) Prasad Ravindra and Prasad V. Sivalinga : Administrative Thinkers
Light & Life Satyanarayan Publishsrs, New Delhi, 1980.

508
(21) Ãkhe¾ nhuþ su. “ÃkuhuMºkkuEfk yLku ø÷kMkLkkuMík yktíkhhk»xÙeÞ þktríkLkk MktË¼o{kt” (yu{. Ve÷Lke ÃkËðe
{kxuLkku y«fkrþík rLkçktÄ) økwshkík rðãkÃkeX, y{ËkðkË, 1989-90 yLku ÷u¾f MkkÚkuLke íkk. 08-04-
2001Lke YçkY {w÷kfkíkLku ykÄkhu.
(22) Rao Bhaskara V. and Sharma Arvind K.
Public Administation Quest for Identity
Vikas Publishing House Pvt. Ltd., New Delhi, 1996
(23) Sharma M.P.. and Dr. Sadana B.L.
‘Public Administration : Theory and Practice], Kitab Mahal, Allahabad, 1997
(24) Ç¢ò. à¢}¢¢ü ãçÚpæÎí : ‘|¢¢Ú¼}¢ï H¢ïÜU Ðíà¢¢„Ý’, ÜU¢õHï… Ï¢éÜU çÇÐ¢ï, …²ÐéÚ, 1985
(25) Ç¢ò. à¢}¢¢ü Ðí|¢éÎœ¢ ‘|¢¢Ú¼è² Ðíà¢¢„Ý’ çÚ„™ü ÐçÏHÜUïïà¢Ý, Ý±è çÎËHè, 2000
(26) Ç¢ò. à¢}¢¢ü ÜUï.ÜUï. ‘|¢¢Ú¼}¢ï Ðæ™¢²¼è Ú¢…’, ÜU¢õHï… Ï¢éÜU ÇïÐ¢ï, …²ÐéÚ, 2001
(27) Ÿ¢è±¢S¼± ¥L‡¢ : |¢¢Ú¼ }¢ïæ Ðæ™¢²¼èÚ¢… ¥¢Ú.„è. »„.». ÐçÏHÜU„„ü, …²ÐéÚ, 1994
(28) Singh V. B. : Urban Local Government, Rawat Publishcation, New Delhi, 1997
(29) Sharma B. M. and Baresh Roopsingh ‘Good Governance, Globalization and Civil Socieyt,
Rahat Publications, New Delhi, 2004
(30) Shah Parth J & Bakore Makarand (reli) ‘Ward Power] - Decentralised urban gowrnnance’
centre for civil society New Delhi 2006
(31) zkì. þwõ÷ øksuLÿ çke. ‘¼khík{kt þnuhe MÚkkrLkf Mkhfkhu ÞwrLkðŠMkxe økútÚk rLk{koý çkkuzo y{ËkðkË 2005
(32) Trivedi R. N. and Dr. Jain Tripti.
Indian Goverment & Politics, College Book Depot, Jaipur, 2001
(33) Verma V. P. Indormation technolgy and Public Administration. ‘Kanishka Publisher
Distributers
New Delhi 2004
(34) ²¢Î± ¥¢Ú.»„.¥¢Ú. }¢Ý¢ïÚ ÜUï.»}¢. ¥}¢ïçÚÜU¢ ÜU¢ „æç±{¢Ý, ç±±ïÜU ÐíÜU¢à¢Ý, çÎËHè, 1990
ARTICLES :
(1) Bakaya Ravi : New Emerging Realities in Russia.
(2) Gubbay Jon : ‘Trainees, trainers and the trainers : Reform of Local Administration in
Russia.
(3) Lane David : The Gorbachev
(4) {Õnkuºkk RLËh ‘¼khík{kt ðneðx ÃkØrík{kt ðneðxe ÃkØríkLke rLk»V¤íkk’ ‘MktËuþ’ 30 LkðuBçkh 2006
509
(5) Revolution : The Role of the Political Elite in Regime Disintegration.
(6) zkì. þwõ÷ øksuLÿ çke. yuf y™wfhýeÞ økúk{ Ãkt[kÞík : Ãkt[kÞíke hks, 1978
(7) zkì. þwõ÷ øksuLÿ çke. : ‘Mºkeyku yLku Ãkt[kÞíkku’, 1998Lkk ‘yÚkkoík’ MkuLxh Vkìh Mkku~Þ÷ MxzeÍ, Mkwhík
(8) zkì. þwõ÷ øksuLÿ çke. : ‘þnuhe MÚkkrLkf fhfkh’ íkk. 07-04-2001Lkk hkus hkßÞþkMºkLkk he£uþh
fku»ko{kt
yuMk.Ãke. ÞwrLk. rðãkLkøkh ¾kíku hsq fhkÞu÷ (ûkuºkeÞ yÇÞkMk ykÄkrhík) ÃkuÃkh (y«fkrþík)
(9) zkì. þwõ÷ øksuLÿ çke. : ‘÷kufÃkk÷’ økwshkíke rðïfku»k. 2004
(10) zkì. þwõ÷ øksuLÿ çke. : ‘÷kufkÞwõík’ økwshkíke rðïfku»k 2004
(11) zkì. þwõ÷ øksuLÿ çke. : ‘{nkLkøkhÃkkr÷fk’ økwshkíke rðïfku»k 2004
• Ãkrhrþü
• ðirïfhýu ykŠÚkf ÃkrhðíkoLkLkku su ÃkðLk VqtfkÞku Au íkuýu ònuh ðneðxLku Ãký «¼krðík fÞwO Au.
• ðirïf nheVkEyu yLku xufTLkku÷kuSLke Lkðe þkuÄkuyu LkðeLk hkßÞ Mkt[k÷Lk {kxu Lkðe ðneðxe MktMf]rík
{kxuLke rð[khýkLku sL{ ykÃÞku Au.
• yksu Mkt[khLkkt MkkÄLkkuLkwt MðYÃk çkË÷kÞwt Au.
• íkuýu R-økðLkuoLMkLkwt MðYÃk Äkhý fÞwO Au.
• 1950{kt fkuBÃÞwxhLkk ykøk{Lk ÃkAe 1960 MkwÄe íku {kºk {krníkeLkwt rð&÷u»ký fhíkwt MkkÄLk {kºk níkwt.
• 1980Lkk {æÞ{kt I.T. Lke Ãkrh¼k»kkLkku WÃkÞkuøk fkuBÃÞwxh xufTLkku÷kuS yLku Mkt[kh xufLkku÷kuS ðå[uLkk
MkÞkusLk ÃkAe þY ÚkÞku Au.
• Lkðe xufTLkku÷kuSyu Lkðk «fkhLkk rþûký xuBÃkhk{uLx yLku MktMf]ríkLke sYrhÞkík Q¼e fhu Au, yu{
yþkuf {w¾kuÃkkæÞkÞLkwt {kLkðwt Au.
• fkuBÃÞwxh {LkkÞ Lkrn íkux÷e {krníkeLkku Mktøkún fhe þfu Au.
• íkuýu fkøk¤ yLku VkE÷Lkk fk{{kt ¼khu ½xkzku fÞkuo Au.
• {krníkewt rð»÷u»ký íku ykÃkkuykÃk fhu Au.
• íkku R-{uE÷ îkhk yuf MktøkXLk{ktÚke ÷ur¾ík MktËuþku ËwrLkÞkLk fkuE Ãký ¾qýu {kuf÷e þfkÞ Au.
• MktËuþkÔÞðnkhLkku íkku íkuý ÍzÃke çkLkkÔÞk s Au, MkkÚku MkkÚku Lkeríkrð»kÞf rLkýoÞku{kt Ãký íku {ËË fhu
Au.
• I.T. yu òýfkheLku ðÄw [ku¬Mk yLku Wå[ økwýðk¤e çkLkðe nkuðkÚke Mkt[k÷LkLku Lkerík½zíkh{kt íku ðÄw
WÃkÞkuøke çkLku Au.

510
• íku ÞkuøÞ ÔÞÂõíkLku ÞkuøÞ Mk{Þu ÞkuøÞ rLkýoÞ ÷uðk{kt {ËË fhu Au.
• íkuýu ykËuþLke ÷ktçke fkuxe¢{ðk¤e [uLk÷Lku Ëqh fhe Au.
• íkuýu MktøkXLkLkwt fË ½xkzâwt Au.
• íkuýu ðneðxe «r¢ÞkLku çkË÷e Au.
• íkuLkwt íkxMÚk Lkuxðfo {kýMkLke su{ rð[khu Au, Ãknu÷ fhu Au.
• íku fkÞoLkwt Mkt[k÷Lk fhu Au yLku Mktf÷Lk fhu Au.
• yk R-økðLkuoLMku MkwþkMkLkLke þõÞíkk ðÄkhe Au. yu{ su.Mke. fÃkqhLkwt {kLkðwt Au.
• MkwþkMkLk {kxu {kºk ÷kufþkne çktÄkhý Ãkqhíkwt LkÚke.
• su þkMkLk ÷kufkuLke Mkuðk fhðk {ktøku Au íkuýu sðkçkËkheÃkýwt yLku økíÞkí{fíkk ò¤ððe sYhe Au.
• yksu rðï ðÄw ÷kufþkne{Þ yLku {wõík þkMkLk íkhV sE hÌkwt Au.
• ÷kufkuLke ðÄu÷e yÃkuûkkyku yLku ðÄu÷e ònuh sðkçkËkhe MkkÚku ÃkkuíkkLke Mkt[k÷feÞ ûkýíkk{kt Mkhfkh
ðÄkhku fhe þfu íku{ Au.
• yk {kxu I.T. MkhfkhLku ðneðxLkk «íÞuf íkçk¬u WÃkÞkuøke ÚkE þfu íku{ Au.
• I.T. îkhk ònuh ðneðx ÷kufkuLke yÃkuûkkyku Mkh¤ yLku fkÞoûk{Ãkýu Mktíkku»ke þfu Au.
• íku rðrðÄ Mkuðkyku yuf s çkkhe-fuLÿ{ktÚke ykÃke þfu Au.
• íkuLkk ðzu MktøkXLkLkk {k¤fkLku íkh÷ ÂMÚkríkMÚkkÃkf çkLkkðe þfkÞ Au.
• MkuðkykuLke íðrhíkíkk ðÄkhe þfkÞ Au suÚke Mk{ÞLkku çk[kð ÚkkÞ Au.
• íkuýu fkøk¤ fk{ ½zkxâwt Au.
• xe{ðfo{kt ðÄkhku ÚkkÞ Au.
• rðþk¤ ËuþkuLkkt økk{zkt, þk¤kyku, LkkLkk ÄtÄk, ònuh MkuðkykuLkkt MktøkXLkku suðk fu nkìÂMÃkx÷ku yLku
ykìrVMkkuLku sYhe {krníke íðrhík økríkyu ÃknkU[kze þfkÞ Au.
• «ÄkLkku íkuLke ðuçkMkkEx ¾ku÷eLku ÷kufkuLke RåAkyku òýe þfu Au. yk MkkÚku «ÄkLkku Mk{ksLkk rðrðÄ
Mk{qnkuLku íku{Lku {kxu ÚkE hnu÷kt fÞkuoLke {krníke ykÃke þfu Au. ðerzÞku fkuLVhMkLMk îkhk hksÄkLke{kt
çkuMkeLku {wÏÞ «ÄkLk hkßÞLkk ík{k{ f÷uõxhkuLke {e®xøk fhe ÃkkuíkkLkkt Mkq[Lkku yLku ykËuþku ÃknkU[kze
þfu Au.
• íkuLku ÷eÄu ðneðíktºk «r¢Þk fhLkkh Lknª Ãkhtíkw Ãkrhýk{ËkÞe fk{ fhLkkh çkLÞwt Au.
• sYhe çkkçkíkkuLku yøkúíkk¢{ ykÃku Au.
511
• íku ¼køkeËkheÃkqýo yLku MknfkhÞwõík çkkçkíkkuLku «kuíMkknLk ykÃku Au.
• íkuýu MkhfkhLkk LkðeLkefhýLku ðkMíkrðf çkLkkÔÞw Au. fhfkh økúknf÷ûke çkLke Au.
• íkuýu rLkÞ{kuLke [wMíkk ½xkzeLku þkMkLkku ¾[o ½xkzâku Au.
• ÷kufku MkkÚku ykí{eÞíkk ðÄkheLku MkhfkhLke þk¾{kt ðÄkhku fÞkuo Au.
• Mk¥kkrÄfkhLkk WÃkÞkuøk{kt íkuýu Ë÷k÷kuLku Ëqh fÞkO Au, suLkk ÷eÄu Lkkøkrhfku yLku Mkhfkh ðå[uLkku MktÃkfo
Mkh¤ çkLÞku Au.
• I.T. yu MkhfkhLku íkÚkk íkuLke MkuðkLku on line çkLkkðe þfu Au.
• LkkøkrhfkuLku hu÷ðuLkk rhÍðuoþLk {kxu RLf{xuûkLkk rhxLko ¼hðk {kxu, Ãkku÷eMkLku VrhÞkË fhðk suðe
çkkçkíkku{kt Mkh¤íkk ðÄe Au.
• xÙkrVf {kxuLkk R÷õxÙkurLkf hezh yfM{kíkÚke LkkøkrhfLku çk[kðu Au.
• íkku xÙkrVfLkk rLkÞ{kuLkku ¼tøk fhLkkh WÃkh rLkÞtºký {qfu Au.
• íkuýu ÃkkMkÃkkuxo, zÙkR®ðøk ÷kÞLMkMk yLku huþLkfkzo {u¤ððkLke LkkøkrhfkuLku Mkh¤íkk fhe Au.
• yk{ MkhfkhLku íkÚkk íkuLke MkuðkykuLku íðhrhík on line çkLkkðe Au.
• ¼khík Mkhfkhu 2000{kt I.TLkkt MkkÄLkkuLke fkLkqqLk îkhk Mðef]rík ykÃke íkuLku ykÄkh¼qíkíkk ykÃke Au.
• ¼khíkeÞ ònuh ðneðxLke Mkuðkyku{kt fkÞoûk{íkk, Mk{ÞçkØíkk yLku ¾wÕ÷kÃkýwt ðÄe hÌkwt Au.
• y{÷ËkhþkneLkwt {kLkMk ÃkrhðíkoLk ÚkE hÌkwt Au.
• ÷kufkuLkk-økúknfkuLkk Mktíkku»kLku «kÚkr{fíkk yÃkkE hne Au.
• yk{ I.T. yu ¢ktrík MkSo Au.
• íkuýu R-økðLkuoLMkLku y{÷e çkLkkÔÞwt Au, suLkku ÷k¼ yksu Þw.yuMk.yu., Þw.fu., £kLMk fu òÃkkLk yLku
hrþÞk s Lkrn Ãkhtíkw ¼khík Mkrník ËwrLkÞkLkk ½ýk Ëuþku{kt rðMíkhíkku òÞ Au.
•
ònuh ðneðx yLku Mkhfkhe fk{fksLkkt MCQ

1. ¼khík{kt yíÞkhu hk»xÙeÞ ÃkûkkuLke MktÏÞk fux÷e Au ?
(a) 6 (b) 8 (c) 12 (d) 10
2. ÷kufíkktrºkf ÃkØrík{kt Mkk{kLÞ heíku fux÷kt «fkhLke hksfeÞ Ãkûk «ýk÷e nkuÞ Au ?
(a) 2 (b) 12 (c) 10 (d) 3

512
3. ¼khík{kt fE hksfeÞ Ãkûk «ýk÷e Au ?
(a) yuf ÃkûkeÞ «ýk÷e (b) çknwÃkûkeÞ «ýk÷e (c) îeÃkûkeÞ «ýk÷e (d) [kh ÃkûkeÞ «ýk÷e
4. ¼khík{kt hksfeÞ ÃkûkkuLkwt hrsMxÙuþLk fÞk Ãkt[ îkhk fhðk{kt ykðu Au ?
(a) [qtxýe Ãkt[ (b) ÷kuf{ík Ãkt[ (c) ÷kuf Ãkt[ (d) økúk{ MkhÃkt[
5. sLk«ríkrLkrÄíð yrÄrLkÞ{ 1951 yLkwMkkh ík{k{ hksfeÞ Ãkûkkuyu ÃkkuíkkLkk çktÄkhý{kt fÞk rMkØktíkku{kt
rðïkMkLkku WÕ÷u¾ fhðku VhrsÞkík Au ?
(a) Ä{orLkhÃkuûkíkk (b) ÷kufþkne (c) Mk{ksðkË (d) WÃkhkuõík ºkýuÞ
6. òu fkuE hksfeÞ Ãkûk hk»xÙeÞ Ãkûk íkhefuLke ÃkkuíkkLke {kLÞíkk økw{kðu íkku íku fux÷k ð»ko MkwÄe ÃkkuíkkLku {¤u÷
[qtxýe r[nTLk hk¾e þfu Au ?
7. hkßÞfûkkLkk ÃkûkLkk YÃk{kt {kLÞíkk «kÃík fhðk {kxu fkuEÃký Ãkûk ykuAk{kt ykuAk fux÷k ð»koÚke
hksfeÞ «ð]r¥kyku MkkÚku Mktf¤kÞu÷ku nkuðku òuEyu ?
8. 1952 {kt [qtxýe Ãkt[ îkhk fux÷k ÃkûkkuLku hk»xÙeÞ ÃkûkkuLkk YÃk{kt {kLÞíkk ykÃkðk{kt ykðe níke ?
(a) 10 ÃkûkkuLku (b) 12 ÃkûkkuLku (c) 14 ÃkûkkuLku (d) 20 ÃkûkkuLku
9. 1952 {kt [qtxýe Ãkt[ îkhk fux÷k ÃkûkkuLku hkßÞMíkhLkk Ãkûkku íkhefu {kLÞíkk ykÃkðk{kt ykðe Au ?
(a) 30 ÃkûkkuLku (b) 40 ÃkûkkuLku (c) 50 ÃkûkkuLku (d) 60 ÃkûkkuLku
10. {rn÷kyku íkhV çkÄk «fkhLkk ¼uË¼kð Mk{kÃík fhðk MktçktÄe fLðUþLk÷ õÞkhu fhðk{kt ykÔÞwt ?
(a) 1975 (b) 1979 (c) 1982 (d) 1985
11. ¼khík{kt yíÞkhu hkßÞMíkhLkk ÃkûkkuLke fw÷ MktÏÞk fux÷e Au ?
(a) 40 (b) 41 (c) 42 (d) 45
12. ¼khík{kt hrsMxzo Au Ãkhtíkw {kLÞíkk «kÃík fÞko ðøkhLkk fw÷ Ãkûkku fux÷k Au ?
(a) 700 (b) 800 (c) 500 (d) 612
13. ¼khík{kt fuLÿ Mkhfkh fux÷k ÃkûkkuLke çkLku÷e Au ?
(a) yuf Ãkûk (b) ËMk Ãkûkku (c) Ãk[kMk Ãkûkku (d) yLkuf Ãkûkku
14. hkßÞfûkkLkk ÃkûkLkk YÃk{kt {kLÞíkk «kÃík fhðk {kxu ÷kufMk¼kLkk 25 MkÇÞku{ktÚke ykuAk{kt ykuAk
fux÷k MkÇÞ [qtxkÞu÷k nkuðk òuEyu ?
513
(a) yuf (b) çku (c) ºký (d) Ãkkt[
15. hkßÞfûkkLkk ÃkûkLkk YÃk{kt {kLÞíkk «kÃík fhðk {kxu rðÄkLkMk¼k {kxu «íÞuf 30 MkÇÞku{ktÚke ykuAk{kt
ykuAk fux÷k MkÇÞku [qtxkÞu÷k nkuðk òuEyu ?
(a) [kh (b) ºký (c) çku (d) yuf
16. hkßÞfûkkLkk ÃkûkLkk YÃk{kt {kLÞíkk «kÃík fhðk {kxu hkßÞ{kt ÷kufMk¼k yÚkðk rðÄkLkMk¼kLke
Mkk{kLÞ [qtxýe{kt íku ÃkûkLkk W{uËðkhkuLku fw÷ {íkËkLk{kt ykuAk{kt ykuAk fux÷k xfk {íkku {éÞk nkuðk
òuEyu ?
(a) 2% (b) 4% (c) 8% (d) 10%
17. hk»xÙeÞ ÃkûkLkk YÃk{kt {kLÞíkk «kÃík fhðk {kxu rðÄkLkMk¼kLke [qtxýeyku{kt 4 fu ðÄw hkßÞku{kt Ãkzu÷
{íkkuLkk fux÷k xfk {ík {u¤ððk sYhe Au ?
(a) 2% (b) 4% (c) 6 % (d) 8%
18. hk»xÙeÞ ÃkûkLkk YÃk{kt {kLÞíkk «kÃík fhðk {kxu ÷kufMk¼kLke ykuAk{kt ykuAe fux÷e Mkexku Ãkh rðsÞe
Úkðwt sYhe Au ?
(a) ykX Mkexku (b) [kh Mkexku (c) ËMk Mkexku (d) çkkh Mkexku
19. 1967 Lke [kuÚke Mkk{kLÞ [qtxýe Ãknu÷k ¼khík{kt fÞk ÃkûkLkwt ð[oMð níkwt ?
(a) ¼khíkeÞ fkuBÞwrLkMx Ãkkxeo (b) ¼ksÃkk
(c) fkUøkúuMk (d) çk.Mk.Ãkk
20. Mðíktºkíkk ÃkAe ¼khík{kt yíÞkh MkwÄe fux÷k «ÄkLk{tºkeykuyu Vhs çkòðe ?
(a) 14 (b) 15 (c) 16 (d) 20
21. Mðíktºk ¼khíkLkk «Úk{ «ÄkLk{tºke fkuý níkk ?
(a) ÷k÷çknkËwh þk†e (b) økw÷Íkhe÷k÷ LktËk
(c) {kuhkhS ËuMkkE (d) Ãktrzík sðknh÷k÷ Lknuhw
22. Ãktrzík sðknh÷k÷ LkunhwLkku sL{ fE Mkk÷{kt ÚkÞku níkku ?
(a) 1880 (b) 1885 (c) 1887 (d) 1889
23. Ãktrzík sðknh÷k÷ Lknuhw fÞk Mk{Þøkk¤kLkk Ëhr{ÞkLk «ÄkLk{tºke ÃkËu hÌkk níkk ?
24. Ãktrzík sðknh÷k÷ Lknuhw fE Mkk÷{kt çkurhMxh çkLÞk níkk ?

514
(a) 1910 (b) 1914 (c) 1912 (d) 1916
25. Ãktrzík sðknh÷k÷ LknuhwLkk ÃkíLkeLkwt Lkk{ þwt níkwt ?
(a) ßÞkurík Lknuhw (b) f{÷k Lknuhw (c) ykþk Lknuhw (d) rð{÷k Lknuhw
26. Mðíktºkíkk ÃkAe MkkiÚke ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe «ÄkLk{tºke ÃkË rLk¼kðLkkhLkwt Lkk{ þwt Au ?
(a) ©e{íke RÂLËhk økktÄe (b) ©e [hý®Mkn
(c) ©e hkSð økktÄe (d) Ãktrzík sðknh÷k÷ Lknuhw
27. Ãktrzík sðknh÷k÷ LknuhwLkwt rLkÄLk fE Mkk÷{kt ÚkÞwt ?
(a) 1964 (b) 1970 (c) 1980 (d) 1968
28. Ãktrzík sðknh÷k÷ Lknuhw çkkË fkuýu çkeò Lktçkhu «ÄkLk{tºke ÃkË Mkt¼kéÞwt ?
(a) ÷k÷çknkËwh þk†e (b) økw÷Íkhe÷k÷ LktËk (c) ©e [hý®Mkn (d) {kuhhkS ËuMkkE
29. økw÷Íkhe÷k÷ LktËk yu fÞk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk «ÄkLk{tºke ÃkËu hÌkk níkk ?
(a) 12 {u 1964 Úke 11 sqLk 1965 (b) 30 {k[o 1964 Úke 9 sqLk 1964
(c) 17 {u 1964 Úke 9 sqLk 1964 (d) 13 {u 1964 Úke 9 sqLk 1964
30. økw÷Íkhe÷k÷ LktËk fw÷ fux÷eðkh «ÄkLk{tºke çkLÞk níkk ?
(a) 1 ðkh (b) 4 ðkh (c) 6 ðkh (d) 2 ðkh
31. ÷k÷çknkËwh þk†eLkk {]íÞw ÃkAe «ÄkLk{tºke ÃkËu fkuLke rLk{ýqf ÚkE ?
(a) økw÷Íkhe÷k÷ LktËk (b) ©e{íke RÂLËhk økktÄe
(c) ©e [hý®Mkn (d) {kuhkhS ËuMkkE
32. økw÷Íkhe÷k÷ LktËk ßÞkhu çkeSðkh «ÄkLk{tºke çkLÞk íÞkhu íku fux÷k Mk{Þøkk¤k {kxu yk ÃkËu hÌkk
níkkt ?
(a) 11 òLÞwykhe 1966 Úke 24 òLÞwykhe 1966
(b) 20 òLÞwykhe 1966 Úke 25 òLÞwykhe 1966
(c) 25 òLÞwykhe 1966 Úke 25 òLÞwykhe 1967
(d) 2 òLÞwykhe 1966 Úke 20 òLÞwykhe 1966
33. ÷k÷çknkËwh þk†e fÞk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk «ÄkLk{tºke ÃkËu hÌkk níkk ?
(a) 11 sqLk 1964 Úke 11 {u 1967 (b) 9 sqLk 1964 Úke 11 òLÞwykhe 1966
(c) 9 Vuçkúwykhe 1964 Úke 18 sqLk 1967 (d) 17 yur«÷ 1964 Úke 13 sqLk 1966
515
34. ÷k÷çknkËwh þk†eLkku sL{ fE Mkk÷{kt ÚkÞku níkku ?
(a) 1900 (b) 1903 (c) 1904 (d) 1905
35. ÷k÷çknkËwh þk†e fE Mkk÷{kt fuLÿeÞ hu÷ðu{tºke íkhefu rLk{ýqf ÃkkBÞk ?
(a) 1950 (b) 1952 (c) 1953 (d) 1951
36. ÷k÷çknkËwh þk†eyu fE Mkk÷{kt fuLÿeÞ hu÷ðu{tºke ÃkËuÚke hkSLkk{wt ykÃÞwt níkwt ?
(a) 1950 (b) 1955 (c) 1956 (d) 1960
37. ÷k÷çknkËwh þk†eyu fE hu÷ Ëw½oxLkk MktçktÄe 1956{kt hk»xÙeÞ hu÷ðu{tºke ÃkËuÚke hkSLkk{wt ykÃÞwt ?
(a) y÷eÃkk÷wx hu÷ Ëw½oxLkk (b) rçknkh hu÷ Ëw½oxLkk
(c) {wtçkE hu÷ Ëw½oxLkk (d) ykMkk{ hu÷ Ëw½oxLkk
38. ÷k÷çknkËwh þk†eLke {q¤ yxf fE níke ?
(a) Ãkxu÷ (b) ©eðkMík÷ (c) y{eLk (d) ÷ku÷kzeÞk
39. ÷k÷çknkËwh þk†eLkwt {]íÞw fE Mkk÷{kt ÚkÞwt níkwt ?
(a) 1964 (b) 1965 (c) 1966 (d) 1967
40. ©e{íke RÂLËhk økktÄe ¼khíkLkk fÞk LktçkhLkk {rn÷k «ÄkLk{tºke níkk ?
(a) [kuÚkk (b) ºkeò (c) çkeò (d) «Úk{
41. ©e{íke RÂLËhk økktÄeLkku sL{ fE Mkk÷{kt ÚkÞku níkku ?
(a) 1917 (b) 1920 (c) 1922 (d) 1925
42. ©e{íke RÂLËhk økktÄeLkwt {q¤ Lkk{ þwt níkwt ?
(a) RÂLËhk ðkMíkð (b) RÂLËhk yðËuþ (c) RÂLËhk r«ÞËŠþLke (d) RÂLËhk þk†e
43. ©e{íke RÂLËhk økktÄeyu fux÷e ð»koLke ô{hu yMkhfkhf ÷zík{kt ‘ðkLkhMkuLkk’Lkwt Lkuík]íð fÞwO níkwt ?
44. ©e{íke RÂLËhk økktÄeLkk ÷øLk fE Mkk÷{kt ÚkÞk ?
(a) 1924 (b) 1942 (c) 1945 (d) 1950
45. ©e{íke RÂLËhk økktÄeLkk ÃkríkLkwt Lkk{ þwt níkwt ?
(a) VehkuÍ økktÄe (b) MktsÞ økktÄe (c) hkSð økktÄe (d) hkunLk økktÄe
46. ©e{íke RÂLËhk økktÄe fux÷e ðkh «ÄkLk{tºke çkLÞk níkk ?

516
47. ©e{íke RÂLËhk økktÄe «Úk{ðkh «ÄkLk{tºke fÞk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk çkLÞk níkk ?
(a) 10 {u 1966 Úke 15 {u 1977 (b) 20 òLÞwykhe 1966 Úke 10 {u 1977
(c) 24 òLÞwykhe 1966 Úke 14 {k[o 1977 (d) 28 Vuçkúwykhe 1966 Úke 05 ykuøkMx 1977
48. ©e{íke RÂLËhk økktÄe çkeSðkh «ÄkLk{tºke fÞk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk çkLÞk níkk ?
(a) 14 òLÞwykhe 1980 Úke 31 ykuõxkuçkh 1984
(b) 10 sw÷kE 1980 Úke 15 {u 1984
(c) 20 {k[o 1980 Úke 20 {k[o 1982
(d) 25 ykuõxkuçkh 1980 Úke 28 ykuøkMx 1984
49. ©e{íke RÂLËhk økktÄe «Úk{ðkh «ÄkLk{tºke çkLÞk íÞkhu þkLkk MkËMÞ níkk ?
(a) rðÄkLkMk¼kLkk (b) ÷kufMk¼kLkk (c) hkßÞMk¼kLkk (d) hk»xÙeMk¼kLkk
50. Ãkkt[{e ÷kufMk¼kLke [qtxýe{kt RÂLËhk økktÄeLkku Mk¥kk nxkððk fux÷kt {kuxk Ãkûkku yufsqÚk ÚkÞk níkkt ?
(a) [kh (b) Ãkkt[ (c) A (d) ºký
51. ©e{íke RÂLËhk økktÄeLkk ykËuþ {wsçk fE Mkk÷{kt y{]íkMkh{kt ‘ykuÃkhuþLk çkÕÞqMxkh’ fhðk{kt ykÔÞwt
níkwt ?
(a) 1981 (b) 1982 (c) 1984 (d) 1983
52. ©e{íke RÂLËhk økktÄeLke níÞk fE Mkk÷{kt fhðk{kt ykðe ?
(a) 1982 (b) 1984 (c) 1985 (d) 1986
53. {kuhkhS ËuMkkELkku sL{ fE Mkk÷{kt ÚkÞku níkku ?
(a) 1895 (b) 1893 (c) 1894 (d) 1896
54. {kuhkhS ËuMkkE fE Mkk÷ Ëhr{ÞkLk fuLÿ MkhfkhLkk ðkrýßÞ Wãkuøk íkÚkk Lkkýk{tºke hÌkk níkk ?
55. {kuhkhS ËuMkkE yu fE Mkk÷{kt [qtxýe{kt rðÃkûkLkk Ãkkt[ Ë¤kuLke MknkÞÚke sLkíkkË¤Lke Mkhfkh çkLke
yLku íku{kt {kuhkhS ËuMkkE «ÄkLk{tºke çkLÞk níkk ?
(a) 1970 (b) 1975 (c) 1977 (d) 1980
56. {kuhkhS ËuMkkE «ÄkLk{tºke ÃkËu fÞk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk Vhs çkòðe ?
(a) 24-5-1977 Úke 20-7-1979 (b) 24-3-1977 Úke 28-7-1979
517
(c) 20-4-1977 Úke 21-9-1978 (d) 11-4-1977 Úke 24-8-1978
57. {kuhkhS ËuMkkELku ¼khík yLku ÃkkrfMíkkLk çktLku ËuþLkk Mkðkuoå[ MkL{kLk yLkw¢{u fÞk yìðkuzo {éÞk
níkk ?
(a) ¼khíkhíLk (b) rLkþkLk-yu-ÃkkrfMíkkLk
(c) WÃkhkuõík çktLku (d) ÃkÈ©e
58. ©e [hý®Mkn «ÄkLk{tºke ÃkËu fÞk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk Vhs çkòðe ?
(a) 28-7-1979 Úke 14-1-1980 (b) 28-6-1979 Úke 14-1-1980
(c) 20-4-1978 Úke 25-9-1982 (d) 16-4-1978 Úke 16-4-1980
59. ©e [hý®Mkn yu fE hksLkeríkf ÃkkxeoLke MÚkkÃkLkk fhe níke ?
(a) çknwsLk Mk{ks Ãkkxeo (b) ¼khíkeÞ ¢ktríkË¤
(c) ¼khíkeÞ sLkíkk Ãkkxeo (d) {kfoMkðkËe fkuBÞwrLkMx Ãkkxeo
60. RríknkMkLkk yuf{kºk yuðk fÞk «ÄkLk{tºke Au fu su{ýu «ÄkLk{tºke ÃkË Ãkh hnuíkk MktMkËLkku Mkk{Lkku
fÞkuo Lk níkku ?
(a) ©e hkSð økktÄe (b) ©e{íke RÂLËhk økktÄe
(c) {kuhkhS ËuMkkE (d) ©e [kiÄhe [hý®Mkn
61. ËuþLkk MkkiÚke LkkLke ô{hLkk «ÄkLk{tºke çkLÞkLkwt økkihð fÞk «ÄkLk{tºkeLku «kÃík ÚkkÞ Au ?
(a) {Lk{kunLk®Mkn (b) ©e [tÿþu¾h
(c) ©e hkSð økktÄe (d) ©e yx÷rçknkhe ðksÃkuÞe
62. hkSð økktÄe fÞk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk «ÄkLk{tºke ÃkËu hÌkk níkk ?
(a) 31-10-1984 Úke 1-12-1989 (b) 30-11-1984 Úke 20-20-1988
(c) 29-10-1984 Úke 9-8-1988 (d) 25-4-1984 Úke 28-2-1989
63. ©e rðïLkkÚk «íkkÃk®Mkn fÞk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk «ÄkLk{tºke ÃkËu hÌkk níkk ?
(a) 28-8-1988 Úke 20-6-1989 (b) 1-11-1988 Úke 12-12-1990
(c) 1-12-1989 Úke 10-11-1990 (d) 1-7-1988 Úke 22-11-1989
64. ©e rðïLkkÚk «íkkÃk®Mkn yu fE ÃkkxeoLke MÚkkÃkLkk fhe níke ?
(a) ¼khíkeÞ ¢ktríkË¤ (b) sLk{kuh[ku (c) ¼ksÃkk (d) çkMkÃkk
65. ©e [tÿþu¾h fÞk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk «ÄkLk{tºke ÃkËu hÌkk níkk ?

518
(a) 15-11-1990 Úke 20-5-1992 (b) 25-11-1989 Úke 1-12-1989
(c) 28-6-1990 Úke 20-7-1991 (d) 10-11-1990 Úke 21-6-1991
66. ©e [tÿþu¾hu «ÄkLk{tºke ÃkË Ëhr{ÞkLk fÞk {wÏÞ fkÞo fÞko níkk ?
(a) yæÞkuæÞk {wÆu Mk{kÄkLkLke fkurþþ
(b) ¾kzeÞwØ{kt y{urhfLk rð{kLkkuLku $ÄLkLke Ãkqíkeo fhðk{kt {ËË
(c) WÃkhkuõík çktLku
(d) ©e÷tfk{kt þktrík MkuLkkLkwt yr¼ÞkLk
67. ©e Ãke. ðe. Lkh®Mknhkð fÞk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk «ÄkLk{tºke ÃkËu hÌkk níkk ?
(a) 21-6-1991 Úke 16-5-1996 (b) 20-6-1992 Úke 17-5-1996
(c) 12-11-1991 Úke 18-6-1996 (d) 18-3-1992 Úke 9-1-1996
68. ©e Ãke. ðe. Lkh®Mknhkð 1971 Úke 1973 MkwÄe fÞktLkk {wÏÞ{tºke hÌkk níkk ?
(a) økwshkíkLkk (b) hksMÚkkLkLkk (c) rçknkhLkk (d) yktÄú«ËuþLkk
69. ©e Ãke. ðe. Lkh®Mknhkðu «ÄkLk{tºke ÃkË Ëhr{ÞkLk fÞk {wÏÞ fkÞkuo fÞko níkk ?
(a) Ãktòçk{kt ÷kufíktºkLke çknk÷e (b) ykŠÚkf WËkhefhý
(c) yÞkuæÞk {wÆu Mk{kÄkLkLke fkurþþ (d) WÃkhkuõík ºkýuÞ
70. ©e yx÷rçknkhe ðksÃkuÞe fE Mkk÷{kt sLkMkt½Lkk MktMÚkkÃkf MkËMÞ YÃku hksLkeríkf SðLk{kt «ðuþ
fÞkuo níkku ?
(a) 1950 (b) 1949 (c) 1951 (d) 1952
71. ©e yx÷rçknkhe ðksÃkuÞe 1977 {kt sLkíkk ÃkkxeoLkk þkMkLk{kt fÞku nkuÆku Mkt¼k¤íkk níkk ?
(a) Lkkýk{tºke (b) rðËuþ{tºke (c) yæÞûk (d) hu÷ðu{tºke
72. ©e yx÷rçknkhe ðksÃkuÞe fE Mkk÷{kt ¼khíkeÞ sLkíkk ÃkkxeoLke MÚkkÃkLkk ð¾íku hk»xÙeÞ yæÞûk çkLÞk ?
(a) 1977 (b) 1979 (c) 1978 (d) 1980
73. ©e yx÷rçknkhe ðksÃkuÞe fw÷ fux÷e ðkh «ÄkLk{tºke çkLÞk níkk ?
(a) yuf (b) çku (c) ºký (d) [kh
74. sðknh÷k÷ Lkunhw íkÚkk RÂLËhk økktÄe ÃkAe fÞk «ÄkLk{tºke ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe ÃkË Ãkh hÌkk ?
(a) ©e rðïLkkÚk «íkkÃk®Mkn (b) ©e [Lÿþu¾h
(c) yu[. ze. Ëuðøkkizk (d) ©e {Lk{kunLk®Mkn
519
75. ©e yx÷rçknkhe ðksÃkuÞe «Úk{ðkh «ÄkLk{tºke çkLÞk íÞkhu fÞk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk fkÞo¼kh
Mkt¼kéÞku níkku ?
(a) 16-5-1996 Úke 1-6-1996 (b) 20-4-1996 Úke 22-6-1996
(c) 16-7-1996 Úke 18-8-1996 (d) 27-7-1996 Úke 27-8-1997
76. ©e yx÷rçknkhe ðksÃkuÞe yu fE Mkk÷{kt sLkMkt½Lkk MktMÚkkÃkf MkËMÞ YÃku hksLkeríkf SðLk{kt «ðuþ
fÞkuo níkku ?
(a) 1950 (b) 1949 (c) 1951 (d) 1952
77. ©e yx÷rçknkhe ðksÃkuÞe ºkeSðkh ðzk«ÄkLk çkLÞk íÞkhu fÞk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk fkÞo¼kh
Mkt¼kéÞku níkku ?
(a) 20-11-1999 Úke 20-12-2004 (b) 16-5-1999 Úke 1-6-1996
(c) 19-3-1998 Úke 13-10-1999 (d) 13-10-1999 Úke 21-5-2004
78. ©e yx÷rçknkhe ðksÃkuÞe yu ¼khík-Ãkkf. ðå[u fE xÙuLk þY fhe níke ?
(a) þktrík yuõMk«uMk (b) rÃk[ yuLz «kRz yuõMk«uMk
(c) Mk{Íkuíkk yuõMk«uMk (d) ¢ktrík yuõMk«uMk
79. yu[. ze. Ëuðøkkizk fÞk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk «ÄkLk{tºke hÌkk níkk ?
(a) 1-6-1996 Úke 21-4-1997 (b) 11-8-1996 Úke 24-5-1997
(c) 18-2-1996 Úke 16-11-1997 (d) 20-12-1996 Úke 12-9-1997
80. yu[. ze. Ëuðøkkizk fE Mkk÷{kt fýkoxf{kt {wÏÞ{tºke çkLÞk níkk ?
(a) 1992 (b) 1994 (c) 1996 (d) 1998
81. hk»xÙeÞ ¼k»kk ®nËe Lk ykðzíke nkuÞ íkuðk «Úk{ «ÄkLk{tºke fkuý níkk ?
(a) ©e [tÿþu¾h (b) yu[. ze. Ëuðøkkizk
(c) ©e Ãke. Ãke. Lkh®Mknhkð (d) RLÿfw{kh fu. økwshk÷
82. RLÿfw{kh fu. økwshk÷ yu fÞk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk «ÄkLk{tºke ÃkËu hÌkk níkk ?
(a) 1-6-1996 Úke 21-4-1997 (b) 19-3-1997 Úke 16-5-1998
(c) 31-10-1997 Úke 1-12-1998 (d) 21-4-1997 Úke 19-3-1998
83. ¼khík{kt 22-5-2004 Úke yíÞkh MkwÄe ¼khíkLkwt ðzk«ÄkLk ÃkË fkuý Mkt¼k¤e hÌkwt Au ?
(a) {Lk{kunLk ®Mkn (b) ©e Ãke. ðe. Lkh®Mknhkð

520
(c) ©e yx÷rçknkhe ðksÃkuÞe (d) RLÿfw{kh fu. økwshk÷
84. ¼khík{kt fÞk LkuíkkykuLkwt {]íÞw íku{Lkk fkÞofk¤ ËhBÞkLk ÚkÞwt níkwt ?
(a) sðknh÷k÷ Lknuhw (b) ÷k÷çknkËwh þk†e
(c) RÂLËhk økktÄe (d) WÃkhkuõík ºkýuÞ
85. ¼khík{kt yuðk fÞk «ÄkLk{tºke Au fu su{ýu ÷kufMk¼k{kt rðïkMkLkku {ík {u¤ÔÞk Ãknu÷k s hkSLkk{wt
ykÃke ËeÄwt níkwt ?
(a) [kiÄhe [hý®Mkn (b) yx÷rçknkhe ðksÃkuÞe
(c) WÃkhkuõík çktLku (d) yu[. ze. Ëuðøkkizk
86. ¼khík{kt yuðk fÞk «ÄkLk{tºke Au su ÷kufMk¼k{kt rðïkMkLkku {ík Lk {u¤ðe þfÞk ?
(a) ©e rðïLkkÚk «íkkÃk®Mkn (b) yu[. ze. Ëuðøkkizk
(c) WÃkhkuõík çkÒku (d) yx÷rçknkhe ðksÃkuÞe
87. Ëhuf Ëuþ{kt {wÏÞ fux÷k íktºkku fkÞo fhíkk nkuÞ Au ?
(a) yuf (b) ºký (c) çku (d) Ãkkt[
88. Ëhuf Ëuþ{kt {wÏÞ fÞk íktºk fkÞo fhíkk nkuÞ Au ?
(a) ðiÄkrLkf íktºk (b) ðneðxe íktºk (c) LÞkrÞf íktºk (d) WÃkhkuõík ºkýuÞ
89. ¼khíkLkk ðneðxe ðzkLku þwt fnuðk{kt ykðu Au ?
(a) hk»xÙÃkrík (b) ðzk«ÄkLk (c) {wÏÞ{tºke (d) «ÄkLk{tºke
90. hk»xÙÃkrík yu hk»xÙLkk ðzk Au Ãký þkLkk ðzk LkÚke ?
(a) hu÷ {tºkk÷ÞLkk (b) ykhkuøÞ {tºkk÷ÞLkk
(c) rþûký {tºkk÷ÞLkk (d) ðneðxeíktºkLkk
91. ¼khík çknkh Mk{økú hk»xÙLkwt «ríkrLkrÄíð fkuý fhu Au ?
(a) «ÄkLk {tºke (b) hk»xÙÃkrík (c) ðzk«ÄkLk (d) {wÏÞ{tºke
92. ¼khíkLkk yuf hk»xÙÃkrík hnuþu su ¼khíkLkk fÞk Lkkøkrhf fnuðkÞ Au ?
(a) ºkeò (b) çkeò (c) «Úk{ (d) Ãkkt[{k
93. hk»xÙÃkrík yu þkLkk ðzk íkhefu yku¤¾kÞ Au ?
(a) ÷kufMk¼k (b) rðÄkLkMk¼k (c) hkßÞMk¼k (d) Mk{økú hk»xÙLkk
94. hk»xÙÃkrík {kxuLke ÷kÞfkík {kxu fux÷k ð»ko Ãkqhk fhu÷ nkuðk sYhe Au ?
521
95. hk»xÙÃkríkLkk ÃkË {kxu W{uËðkhe LkkUÄkðLkkh ÔÞÂõíkLkk ykðuËLkÃkºk{kt fux÷e Ëh¾kMíkku nkuðe òuEyu ?
(a) 20 (b) 50 (c) 70 (d) 100
96. hk»xÙÃkríkLkk ÃkË {kxu W{uËðkhe LkkUÄkðLkkh ÔÞÂõíkLkk ykðuËLkÃkºk{kt fux÷k xufuËkhkuLke Mkne fhu÷e nkuðe
òuEyu ?
(a) 50 (b) 35 (c) 70 (d) 100
97. hk»xÙÃkríkLkk ÃkË {kxu W{uËðkhe LkkUÄkðLkkh ÔÞÂõíkLku ¼khíkeÞ rhÍðo çkuLf{kt fux÷e hkrþ s{k fhkððe
sYhe Au ?
(a) 20,000 (b) 15 ,000 (c) 30,000 (d) 50,000
1
98. fux÷k rËðMkLke LkkurxMk çkkË MktMkËLkk øk{u íku øk]n{kt MkÇÞkuLke Mkne îkhk {nkyr¼ÞkuøkLkku «Míkkð
4
hsq ÚkkÞ Au ?
99. hk»xÙÃkrík yLku WÃkhk»xÙÃkríkLke [qtxýe ytøkuLkk rððkËku Mkt¼k¤ðkLke Mk¥kk {kºk fkuLku {¤u÷e Au ?
(a) Mkw«e{ fkuxo (b) MkktMkË
(c) ðzk«ÄkLk (d) WÃkhkuõík yufÃký Lk®n
100. hk»xÙÃkríkLke søÞk ¾k÷e Ãkzíkk fux÷k Mk{ÞLke ytËh [qtxýe îkhk Lkðk hk»xÙÃkríkLke rLk{ýqf fhe Ëuðe
òuEyu ?
(a) 1 {rnLkku (b) 2 {rnLkk (c) 3 {rnLkk (d) 6 {rnLkk
101. hk»xÙÃkríkLke økuhnkshe{kt fkuý nkuÆku Mkt¼k¤u Au ?
(a) rðÄkLkMk¼kLkk yæÞûk (b) {wÏÞ {tºke
(c) WÃkhk»xÙÃkrík (d) Lkkýk«ÄkLk
102. hk»xÙÃkríkLke økuhnòhe{kt òu WÃkhk»xÙÃkrík nkuÆku Mkt¼k¤e þfu íku{ Lkk nkuÞ íkku fkuý nkuÆku Mkt¼k¤e þfu
Au ?
(a) MÃkefh (b) {wÏÞ{tºke
(c) fkuEÃký LÞkÞkÄeþ (d) Mkw«e{ fkuxoLkk {wÏÞ LÞkÞkÄeþ
103. 1969 {kt hk»xÙÃkrík ©e zkì. Íkfeh nwMkuLkLkwt {]íÞw Úkíkk fÞk WÃkhk»xÙÃkríkyu íku{Lkku fkÞo¼kh Mkt¼kéÞku
níkku ?

522
(a) ©e zkì. ðe. ðe. røkrh (b) ©e zkì. MkðoÃkÕ÷e hkÄkf]»ýLk
(c) ©e çke. ze. s¥ke (d) ©e yu{. rnËkÞíkwÕ÷kn
104. Mkw«e{ fkuxoLkk fÞk LÞkÞkÄeþu 20-7-69 Úke 24-8-69 MkwÄe hk»xÙÃkríkLkku fkÞo¼kh Mkt¼kéÞku níkku ?
(a) zkì. ðe. ðe. økehe (b) ©e ¿kkLke Íi÷®Mkn
(c) ©e çke. ze. s¥ke (d) ©e yu{. rnËkÞíkwÕ÷kn
105. hk»xÙÃkríkLkwt MÚkkLk {kºk çktÄkhýeÞ ðzk íkhefu ykiÃk[krhf Au Aíkkt fE ytrík{ Mk¥kkyku íku{Lkk{kt s
MÚkkrÃkík fhe þfkÞ ?
(a) ðneðxe (b) ðiÄkrLkf (c) LÞkrÞf (d) WÃkhkuõík ºkýuÞ
106. ðzk«ÄkLkLke rLk{ýqf fkuý fhe þfu Au ?
(a) hk»xÙÃkrík (b) WÃkhk»xÙÃkrík
(c) {wÏÞ LÞkÞkÄeþ (d) MkkiÚke rMkrLkÞh LÞkÞkÄeþ
107. MktMkË þkLke çkLku÷e Au ?
(a) ÷kufMk¼k (b) hkßÞMk¼k (c) hk»xÙÃkrík (d) WÃkhkuõík ºkýuÞ
108. LkkýkfeÞ rçk÷ku {kºk fkuLke Ãkqðo{tsqheÚke s hsq ÚkkÞ Au ?
(a) Lkkýk{tºke (b) yæÞûk (c) WÃkhk»xÙÃkrík (d) hk»xÙÃkrík
109. hkßÞMk¼k{kt 12 MkÇÞku yLku ÷kufMk¼kLkk 2 yìø÷ku RÂLzÞLk MkÇÞkuLke rLk{ýqtf fkuýu fhðkLke nkuÞ
Au ?
(a) MktMkË yæÞûk (b) økðLkoh (c) hk»xÙÃkrík (d) LÞkÞkÄeþ
110. S.C. fu H.C. Lkkt {wÏÞ yLku yLÞ LÞkÞkÄeþkuLke rLk{ýqf fhðkLke Mk¥kk fkuLkkt nkÚk{kt nkuÞ Au ?
(a) hk»xÙÃkrík (b) WÃkhk»xÙÃkrík
(c) {wÏÞ{tºke (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª
111. Ëuþ{kt fu hkßÞ{kt yMkk{kLÞ Mktòuøkku{kt fux÷k «fkhLke fxkufxe ÷kËðkLke Mk¥kk hk»xÙÃkríkLku nkuÞ Au ?
(a) 5 (b) 3 (c) 2 (d) 1
112. Ëuþ fu hkßÞ{kt yMkk{kLÞ Mktòuøkku{kt hk»xÙÃkrík fE ºký fxkufxe ònuh fhe þfu Au ?
(a) hk»xÙeÞ fxkufxe (b) çktÄkhýeÞ fxkufxe (c) ykŠÚkf fxkufxe (d) WÃkhkuõík ºkýuÞ
113. hk»xÙÃkrík ÷~fhe Mk¥kkyku{kt ºkýuÞ Mkthûký Ë¤kuLkkt fÞk nkuÆk Ãkh nkuÞ Au ?
(a) MkhMkuLkkrÄÃkrík (b) {ush sLkh÷
523
(c) MkuLkk yæÞûk (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª
114. hk»xÙÃkríkLku fux÷kt «fkhLkkt ðexku ÃkkðMko {¤u÷kt nkuÞ Au ?
(a) 7 (b) 3 (c) 4 (d) 2
115. yuçMkkuÕÞwx ðexku{kt MktMkËu ÃkMkkh fhu÷ ¾hzk {kºk fkuLke MkneÚke s fkÞËku çkLku Au ?
(a) hkßÞÃkk÷ (b) hk»xÙÃkrík (c) økðLkoh (d) {wÏÞ Mkr[ð
116. ¾hzku ÃkwLk:rð[khýk {kxu ÃkkAw {kuf÷ðkLke Mk¥kk hk»xÙÃkríkLku fÞk ðexku{kt nkuÞ Au ?
(a) yuçMkkuÕÞwx ðexku (b) Ãkkufux ðexku
(c) MkMÃkuLMkðe ðexku (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª
117. MktMkË{ktÚke ÃkMkkh ÚkÞu÷ rçk÷ yÚkðk ¾hzkLku fkuE Ãký fkÞoðkne fÞko rðLkk ÃkkuíkkLke Mkk{u {qfe
hk¾ðkLke Mk¥kk hk»xÙÃkríkLku fÞk ðexku{kt {¤u Au ?
(a) Ãkkufux ðexku (b) Mkkufux ðexku (c) zeVÞwÍeð ðexku (d) MkMÃkuLzuz ðexku
118. rðÄkLkøk]n{ktÚke ÃkMkkh ÚkÞu÷ çke÷Lku ÃkkMk fhðwt fu ÃkwLk:rð[khýk {kxu ÃkkAwt {kuf÷ðkLke Mk¥kk hk»xÙÃkríkLku
fÞk ðexku{kt {¤u÷e nkuÞ Au ?
(a) «urMkzuLx÷ ðexku Vkuh Ä çke÷ yuõMkuMk (b) «urMkzuLxMk he[ufªøk çke÷
(c) «urMkzuLx÷ ðexku ykuðh Mxux ÷uSM÷uxeð (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
119. çkkçkk MkknuçkLkkt fÌkk «{kýu hk»xÙÃkrík hk»xÙLkkt ðzk yLku ¼khíkLkwt hk»xÙ çknkh «ríkrLkrÄíð fhLkkh Au
Ãký fÞk íktºkLkkt ðzk LkÚke ?
(a) Mk{ks MkwÄkhýk yLku ykhkuøÞ íktºk (b) ðneðxe íktºk
(c) VkusËkhe íktºk (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
120. hk»xÙÃkrík yLkw. 74 {wsçk fkuLke Mk÷kn fu MknkÞ rðLkk ÃkkuíkkLke Vhs çkòðe þfíkk LkÚke ?
(a) ðzk«ÄkLk (b) «ÄkLk {tz¤
121. 1975 {kt íkífkr÷Lk ðzk«ÄkLk ©e{rík RÂLËhk økktÄeyu «ÄkLk{tz¤Lku rðïkMk{kt ÷eÄk rðLkk s
yktíkrhf økhçkzLkkt fkhýu hk»xÙeÞ fxkufxeLke ½ku»kýk fhðkLke Mk÷kn fÞk hk»xÙÃkríkLku ykÃke níke ?
(a) ©e ynuMkkLk y÷e (b) ©e VfYÆeLk y÷e ynu{Ë
(c) ©e yu{. rnËkÞíkwÕ÷kn (d) ©e ðe.ðe. røkrh
122. hk»xÙeÞ «ÄkLk{tz¤Lke Mk÷kn ðøkh fux÷k Mktòuøkku{kt fk{ fhe þfu Au ?

524
(a) 1 (b) 5 (c) 3 (d) 2
123. òu ÷kufMk¼k{kt MÃkü çknw{íke ÄhkðLkkh ÃkûkLkku y¼kð nkuÞ yÚkðk [k÷w fkÞofk¤ Ëhr{ÞkLk s
ðzk«ÄkLkLkwt {]íÞw ÚkkÞ yLku fkuE ÞkuøÞ ykøkuðkLk Lkk {¤u íkku ðzk«ÄkLkLke rLk{ýqf fhðkLke Mk¥kk
fkuLku nkuÞ Au ?
(a) hk»xÙÃkrík (b) hkßÞÃkk÷ (c) {nkMkr[ð (d) WÃkhk»xÙÃkrík
124. ÷kufMk¼k{kt fuðkt ÃkûkLkkt «ÄkLk{tz¤Lku çkhíkhV fhðkLke Mk¥kk hk»xÙÃkríkLku nkuÞ Au ?
(a) yÃkqhíkk W{uËðkhku MkkÚku ykðu÷ Ãkûk
(b) ÞkuøÞ W{uËðkhLku hsq fhðk{kt rð÷tçk fhíkku Ãkûk
(c) çknw{íke Ãkwhðkh fhðk{kt rLk»V¤ økÞu÷ Ãkûk
125. ÷kufMk¼k{kt «ÄkLk{tz¤ ÃkkuíkkLkwt þwt økw{kðíkk ÷kufMk¼kLkwt rðMksoLk fhðkLke Mk¥kk hk»xÙÃkríkLku nkuÞ Au ?
(a) çknw{rík (b) Ãkqhíkk W{uËðkh
(c) ÃkkuíkkLkk rðMíkkhLkkt {ík (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
126. ðzk«ÄkLkLke Vhs «{kýu íku{ýu fkuLku hk»xÙLkkt ðneðx ytøkuLkkt «ÄkLk {tz¤Lkkt ík{k{ rLkýoÞku yLku
rðrÄrðÄkLkku {kxuLkkt ík{k{ «MíkkðkuÚke {krníkøkkh hk¾ðkLke nkuÞ Au ?
(a) hkßÞÃkk÷ (b) hk»xÙÃkrík (c) Mkr[ð (d) {wÏÞ{tºke
127. hk»xÙÃkrík íkhVÚke fkuE {krníkeLke {ktøkýe ÚkkÞ íkku íku fkuýu Ãkqhe ÃkkzðkLke hnu Au ?
(a) økðLkoh (b) hkßÞÃkk÷ (c) {wÏÞ{tºke (d) ðzk«ÄkLk
128. ©e zkì. hksuLÿ «MkkË fÞk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk hk»xÙÃkrík hne [qõÞk Au ?
(a) 14-9-44 Úke 26-1-47 (b) 26-1-50 Úke 15-5-62
(c) 22-3-49 Úke 23-4-52 (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª
129. íkk. 13-5-62 Úke 13-5-67 MkwÄe ¼khíkLkkt hk»xÙÃkrík fkuý níkkt ?
(a) ©e zkì. MkðoÃkÕ÷e hkÄkf]»ýLk (b) ©e zkì. ðe. ðe. økeheþ
(c) ©e Lke÷{ MktSð huœe (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª
130. ©e zkì. MkðoÃkÕ÷e hkÄkf]»ýLkLkkt fkÞofk¤Lkk íkwhtík çkkËÚke 3-5-69 MkwÄe fkuý ¼khíkLkk hk»xÙÃkrík hne
[qõÞk Au ?
(a) ©e zkì. ykh. ðufxhk{Lk (b) ©e zkì. ðe. ðe. røkrh
525
(c) ©e zkì. Íkfeh nwMkiLk (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
131. ©e zkì. ðe. ðe. røkrh fkÞofkhe hk»xÙÃkrík íkhefu fux÷ku Mk{Þ Mk¥kk{kt hÌkk níkkt ?
(a) 3-5-69 Úke 20-7-69 (b) 3-5-69 Úke 4-5-74
(c) 9-1-70 Úke 12-7-76 (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
132. ©e zkì. ðe. ðe. røkrh fkÞofkhe hk»xÙÃkrík íkhefu fkuý hk»xÙÃkrík ÃkË Ãkh níkkt ?
(a) ©e yu{. rnËkÞíkwÕ÷kn (b) ©e yuV. yu. nwMkiLk
(c) ©e yuLk. su. huœe (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
133. ©e yu{. rnËkÞíkwÕ÷knLkkt xqtfkøkk¤kLkkt fkÞofk¤ çkkË 24-8-69 Úke 24-8-74 MkwÄe çkeSðkh fkuý
hk»xÙÃkrík ÃkËu ykÔÞwt níkwt ?
(a) ©e MkðoÃkÕ÷e hkÄkf]»ýLk (b) ©e zkì. Íkfeh nwMkiLk
(c) ©e zkì. ðe.ðe. røkrh (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
134. ©e VfYÆeLk y÷e ynu{ËLkku fkÞofk¤ fux÷kt Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk níkku ?
(a) 26-11-77 Úke 18-5-79 (b) 24-8-74 Úke 11-2-77
135. ©e VfYÆeLk y÷e ynu{Ë çkkË fkÞofkhe hk»xÙÃkrík íkhefu Mk¥kk Ãkh fkuý níkwt ?
(a) ©e. çke. ze. s¥ke (b) ©e zkì. Íkfeh nwMkiLk
(c) ©e hksuLÿ«MkkË (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
136. ©e Lke÷{ MktSð huœeLkku hk»xÙÃkrík íkhefuLkku fkÞofk¤ fÞku níkku ?
(a) 3-7-70 Úke 9-2-82 (b) 23-12-76 Úke 24-12-81
137. ©e Lke÷{ MktSð huœe çkkË íkk. 25-7-82 Úke 25-7-87 MkwÄe hk»xÙÃkrík ÃkËu Mk¥kk Ãkh fkuý Vhs çkòðe
hÌkwt níkwt ?
(a) ©e ¿kkLke Íi÷®Mkn (b) ©e ¿kkLke æÞkLk[tË
(c) ©e ðe. ðe. røkrh (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
138. ©e ykh. ðUfxhk{LkLkku hk»xÙÃkrík íkhefu Mk¥kkLkku Mk{Þøkk¤ku fÞku níkku ?
(a) 22-2-86 Úke 25-12-83 (b) 25-7-87 Úke 25-7-92

526
139. ©e ykh. ðUfxhk{LkLkkt fkÞofk¤ çkkËÚke ©e fu. ykh. LkkhkÞýLkkt fkÞofk¤Lke ðå[u hk»xÙÃkríkLke Vhs
fkuýu çkòðe níke ?
(a) ©e ðe. ðe. røkrh (b) ©e MkðoÃkÕ÷e hkÄkf]»ýLk
(c) ©e þtfhËÞk¤ þ{ko (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
140. ©e fu. ykh. LkkhkÞýLkku hk»xÙÃkrík ÃkË ÃkhLkku Mk{Þøkk¤ku fÞku níkku ?
(a) 12-2-96 Úke 27-2-01 (b) 25-7-97 Úke 25-7-02
141. ©e zkì. yu.Ãke.su. yçËw÷ f÷k{Lkku hk»xÙÃkrík ÃkË ÃkhLkku fkÞofk¤ fÞku níkku ?
(a) 25-7-02 Úke 24-7-07 (b) 27-2-02 Úke 28-2-07
142. ©e zkì. yu.Ãke.su. yçËw÷ f÷k{ çkkË ¼khíkLkkt hk»xÙÃkrík íkhefu fkuLke rLk{ýqf ÚkE ?
(a) ©e {Lk{kunLk ®Mkn (b) ©e þtfhËÞk¤ þ{ko
(c) ©e «rík¼k Ãkkxe÷ (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
143. ¼khík Mðíktºk ÚkÞwt íÞkhÚke yíÞkh MkwÄe ¼khíkLkkt fux÷kt hk»xÙÃkrík hne [qõÞk Au ?
(a) 10 (b) 15 (c) 9 (d) 18
144. 1952 Úke yíÞkh MkwÄe ¼khík{kt fux÷e ÷kufMk¼k [qtxýe ÚkE Au ?
(a) 15 (b) 25 (c) 7 (d) 10
145. Ãknu÷e ÷kufMk¼kLke [qtxýe{kt fux÷kt hk»xÙeÞ Ãkûkkuyu ¼køk ÷eÄku níkku ?
(a) 22 (b) 30 (c) 14 (d) 5
146. Ãknu÷e ÷kufMk¼kLke [qtxýe{kt fux÷kt «kËurþf Ãkûkkuyu ¼køk ÷eÄku níkku ?
(a) 52 (b) 58 (c) 37 (d) 44
147. Ãknu÷e ÷kufMk¼kLke [qtxýe{kt fkUøkúuMk ÃkûkLku fux÷kt xfk çkuXfku «kÃík ÚkE níke ?
(a) 60% (b) 50% (c) 70% (d) 40%
148. «Úk{ ÷kufMk¼kLke [qtxýe çkkË ÃktËh ð»ko (1952-1967) MkwÄe fuLÿ Mkhfkh{kt yLku ÷øk¼øk çkÄk
hkßÞku{kt fÞk ÃkûkLkwt yuf[¢e þkMkLk níkwt ?
(a) Mk{ksðkËe Ãkûk (b) Mk{íkk Ãkkxeo (c) ¼k.s.Ãkk. (d) fkUøkúuMk
149. [kuÚke ÷kufMk¼kLke [qtxýe{kt fkUøkúuMkLku 520 {ktÚke fux÷e çkuXfku {¤e níke ?
527
(a) 283 (b) 480 (c) 300 (d) 120
150. [kuÚke ÷kufMk¼kLke [qtxýe{kt fkUøkúuMku fux÷kt hkßÞku{ktÚke ÃkkuíkkLke Mk¥kk økw{kðe níke ?
(a) ðeMk (b) ykX (c) çkkh (d) ºký
151. fkUøkúuMk{kt {kºk Mk¥kkLke MkkX{khe [k÷íkk [kuÚke ÷kufMk¼kLku fux÷kt ð»ko Ãknu÷e çkh¾kMík fhðe Ãkze ?
(a) çku (b) ºký (c) yuf (d) [kh
152. Ãkkt[{e ÷kufMk¼kLke [qtxýe{kt RÂLËhk økktÄeLku Mk¥kk ÃkhÚke nxkððk fux÷kt {kuxk Ãkûkku yufsqÚk ÚkÞk
níkkt ?
(a) [kh (b) Ãkkt[ (c) A (d) ºký
153. Ãkkt[{e ÷kufMk¼kLke [qtxýe{kt RÂLËhk økktÄeyu fÞku LkkË ykÃke fkUøkúuMk, Mðíktºk Ãkûk. sLkMkt½ yLku
Mk{ksðkËe sqÚkLku rþfMík ykÃke níke ?
(a) “rþûký yu s «økríkLkku ÃkkÞku” (b) “ytøkúus ¼khík Akuzku”
(c) “økheçke nxkðku” (d) “rþûký ykÃkku çkufkhe nxkðku”
154. 1971-72 {kt RÂLËhk økktÄe [qtxýeyku SíÞk íÞkhçkkË økwshkíkLkkt fÞk {wÏÞ{tºkeLku nxkððk {kxu þY
ÚkÞu÷kt LkðrLk{koýLkkt yktËku÷LkLkkt Ãkrhýk{u rðÄkLkMk¼k çkh¾kMík fhðe Ãkze ?
(a) ©e þtfh®Mkn ðk½u÷k (b) ©e [e{Lk¼kE Ãkxu÷
(c) ©e fuþw¼kE Ãkxu÷ (d) ©e Lkhnhe y{eLk
155. 1971-72 {kt RÂLËhk økktÄe [qtxýeyku SíÞk çkkË økwshkíkLkkt {wÏÞ{tºke ©e [e{Lk¼kE Ãkxu÷Lku
nxkððk fÞk yktËku÷Lk þY ÚkÞkt níkkt ?
(a) Þwðk MksLk yktËku÷Lk (b) ÃkwLk:Ãkrhûký yktËku÷Lk
(c) LkðrLk{koý yktËku÷Lk (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
156. 1985 {kt LkðrLk{koý yktËku÷LkLkkt Ãkøk÷u rçknkh{kt fkuýu ¼úük[kh LkkçkqË fhðk Mk{q¤e ¢ktrík {kxu
sunkË søkkðe níke ?
(a) ÷k÷w«MkkË ÞkËð (b) sÞ«fkþ LkkhkÞý
(c) hk{«MkkË r{©k (d) hk{rð÷kMk ÃkkMkðkLk
157. fE yËk÷íku [qtxýe{kt LkSðe {ÞkoËk ¼tøk {kxu RÂLËhk økktÄeLku fMkqhðkh Xuhðe hksfkhý{ktÚke çknkh
fÞko níkkt ?
(a) yÕnkçkkË nkRfkuxo (b) ykøkúk nkRfkuxo (c) rËÕne nkRfkuxo (d) Mkðkuoå[ yËk÷ík
158. fÞk ð»ko{kt ÚkÞu÷ Aêe ÷kufMk¼kLke [qtxýe{kt RÂLËhk økktÄe yLku fkUøkúuMk 154 çkuXf MkkÚku ÃkhkMík ÚkÞkt

528
níkkt ?
(a) 1975 (b) 1975 (c) 1977 (d) 1970
159. 1977 {kt Aêe ÷kufMk¼kLke [qtxýe{kt rðsÞe ÚkLkkh fÞku Ãkûk 295 çkuXfku MkkÚku Mk¥kk Ãkh ykÔÞku níkku ?
(a) sLkíkk Ãkûk (b) fkUøkúuMk (c) Mðíktºk Ãkûk (d) sLkþÂõík Mkt½
160. 1977 {kt Aêe ÷kufMk¼kLke [qtxýe{kt rðsÞe ÚkLkkh sLkíkkÃkûk íkhVÚke Mk¥kk fkuýu Mkt¼k¤e níke ?
(a) ©e hksuLÿ þ{ko (b) ©e MkðoÃkÕ÷e hkÄkf]»ýLk
(c) {kuhhkS ËuMkkE (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
161. RÂLËhk økktÄeLke fkUøkúuMku fE ÷kufMk¼kLke [qtxýe{kt VheÚke çknw{íke {u¤ðe níke ?
(a) Mkkík{e (b) Ãkkt[{e (c) Lkð{e (d) ºkeS
162. fkuLke MkkÚkuLkkt Mkt½»ko{kt RÂLËhk økktÄeyu þnkËík-ðnkuhe níke ?
(a) [eLkLkkt ½w»ký¾kuhku (b) þe¾ ºkkMkðkËe
(c) íkr{÷ xkRøkMko (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
163. 1984 Lke ykX{e ÷kufMk¼k{kt ÃkkuíkkLke yks MkwÄeLke MkðkorÄf çkuXfku (415) {u¤ðLkkh fkUøkúuMk ÃkûkLke
çkkøkzkuh fkuýu Mkt¼k¤e níke ?
(a) hkSð økktÄe (b) MktsÞ økktÄe (c) MkkurLkÞk økktÄe (d) hknw÷ økktÄe
164. 1984 Lke ykX{e ÷kufMk¼k{kt Mk¥kk{kt ykÔÞk çkkË fkUøkúuMk Ãkûk yLku hkSð økktÄeLkwt Lkk{ fÞk fktz MkkÚku
MktzkuðkÞwt níkwt ?
(a) [khk fktz (b) çkkuVkuMko fktz
(c) ¾kãíku÷ fktz (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª
165. 1989 Lke Lkð{e ÷kufMk¼k{kt fkuLke Mkhfkh rMkðkÞLke çkÄe s Mkhfkhku çknwÃkûkeÞ Au ?
(a) ykE.fu. økwshk÷ (b) ðe. Ãke. ®Mkn
(c) Lkh®Mkn hkð (d) yx÷rçknkhe ðksÃkuÞe
166. 1989 ÃkAe Mk¥kk ¼kuøkðLkkhe fux÷e Mkhfkhku çknwÃkûkeÞ Au ?
(a) ykX (b) Ãkkt[ (c) çku (d) ºký
167. ¼khíkLkwt hk»xÙeÞ æðs økeík fÞwt Au ?
(a) ðtËu{kíkh{ (b) ®nË Ëuþfk ÃÞkhk Ítzk
(c) ¼khík ¼køÞ rðÄkíkk (d) sLk økLk {Lk
529
168. ¼khíkLke hk»xÙeÞ Mktðík fE Au ?
(a) Ëuð Mktðík (b) hk{ Mktðík (c) þf Mktðík (d) yk{ Mktðík
169. ¼khíkLkwt hk»xÙeÞ ð]ûk fÞwt Au ?
(a) yktçkku (b) ykMkkuÃkk÷ð (c) ®÷çkzku (d) ðxð]ûk
170. ¼khíkLkk hk»xÙeÞ Ãkðkuo fÞk Au ?
(a) 26{e òLÞwykhe (b) 15{e ykuøkMx (c) 2S ykuõxkuçkh (d) WÃkhkuõík ºkýuÞ
171. ¼khíkLkku Mkðkuoå[ hk»xÙeÞ ÃkwhMfkh fÞku Au ?
(a) ÃkÈ©e (b) ¼khíkhíLk (c) ÃkÈ¼qMký (d) ÃkÈrð¼q»ký
172. su ÞwØ yLku çkknhe yk¢{ýLku fkhýu ÷kËðk{kt ykðu Au íkuLku fE fxkufxe fnuðkÞ Au ?
(a) çkkÌk fxkufxe (b) yktíkrhf fxkufxe (c) çktÄkhýeÞ fxkufxe (d) ykŠÚkf fxkufxe
173. su Mkþ† çk¤ðkLku fkhýu ònuh fhðk{kt ykðu Au íkuLku fE fxkufxe fnuðkÞ Au ?
(a) çkkÌk fxkufxe (b) yktíkrhf fxkufxe (c) çktÄkhýeÞ fxkufxe (d) ykŠÚkf fxkufxe
174. fxkufxeLke yMkhku {wÏÞíðu fux÷k ûkuºk{kt Ãkzu Au ?
(a) ºký (b) çku (c) Ãkkt[ (d) ËMk
175. Mðíktºk ¼khíkLkk 60 ð»koLkk RríknkMk{kt fw÷ fux÷e ð¾ík hk»xÙeÞ fxkufxe ònuh ÚkÞu÷ Au ?
(a) yuf (b) [kh (c) Ãkkt[ (d) ºký
176. ¼khík{kt «Úk{ hk»xÙeÞ fxkufxe fE Mkk÷{kt ÷kËðk{kt ykðe níke ?
(a) 1961 (b) 1962 (c) 1963 (d) 1964
177. ¼khík{kt çkeS hk»xÙeÞ fxkufxe fE Mkk÷{kt ÷kËðk{kt ykðe níke ?
(a) 1971 (b) 1972 (c) 1973 (d) 1974
178. ¼khík{kt ºkeS hk»xÙeÞ fxkufxe fE Mkk÷{kt ÷kËðk{kt ykðe níke ?
(a) 1973 (b) 1974 (c) 1975 (d) 1976
179. ¼khík{kt «Úk{ hk»xÙeÞ fxkufxeLke 1962{kt fkuýu ònuh fhe níke ?
(a) zkì. MkðoÃkÕ÷e hkÄkf]»ýLk (b) zkì. ðe.ðe. røkrh
(c) hkSð økktÄe (d) ©e{íke RÂLËhk økktÄe
180. ¼khík{kt çkeS hk»xÙeÞ fxkufxeLke 1971{kt fkuýu ònuh fhe níke ?

530
(a) zkì. MkðoÃkÕ÷e hkÄkf]»ýLk (b) zkì. ðe.ðe. røkrh
(c) ©e{íke RÂLËhk økktÄe (d) ©e zkì. hksuLÿ«MkkË
181. ¼khík{kt ºkeeS hk»xÙeÞ fxkufxeLke 1971{kt fkuýu ònuh fhe níke ?
(a) zkì. ðe.ðe. røkrh (b) ©e zkì. hksuLÿ«MkkË
(c) ©e VfYÆeLk y÷e yn{Ë (d) zkì. MkðoÃkÕ÷e hkÄkf]»ýLk
182. fE Mkk÷{kt ¼khíkeÞ çktÄkhý Mk¼kLkwt økXLk fhðk{kt ykÔÞwt níkwt ?
(a) 1947 (b) 1949 (c) 1950 (d) 1955
183. ¼khík{kt ‘÷kufMk¼k’ yuðwt Lkk{ fE Mkk÷{kt ykÃkðk{kt ykÔÞwt ?
(a) 1947 (b) 1948 (c) 1949 (d) 1950
184. «Úk{ ÷kufMk¼kLkku fkÞofk¤ yu õÞkhu Ãkqhku Úkíkku níkk ?
(a) 1952 (b) 1955 (c) 1957 (d) 1960
185. rîíkeÞ ÷kufMk¼kLkku Mk{Þøkk¤ku fÞku níkku ?
186. ík]íkeÞ ÷kufMk¼kLkku Mk{Þøkk¤ku fÞku níkku ?
(a) 1962-67 (b) 1952-57 (c) 1957-62 (d) 1962-65
187. ík]íkeÞ ÷kufMk¼k{kt fux÷e {rn÷kyku MktMkË{kt íku{Lkwt «ríkrLkrÄíð Ähkðíke níke ?
(a) 10 (b) 20 (c) 24 (d) 34
188. [kuÚke ÷kufMk¼kLkku Mk{Þøkk¤ku fÞku níkku ?
(a) 1965-67 (b) 1967-70 (c) 1967-71 (d) 1967-74
189. Ãkkt[{e ÷kufMk¼k Mk{Þu fkUøkúuMk fux÷k ¼køk{kt ðnU[kE økE níke ?
(a) çku (b) ºký (c) [kh (d) Ãkkt[
190. Mkkík{e ÷kufMk¼k{kt fE Mkk÷{kt RÂLËhk økktÄe støke çknw{ríkÚke fkUøkúuMkLke Mkhfkh MÚkkÃke níke ?
(a) 1979 (b) 1982 (c) 1985 (d) 1980
191. íkuh{e ÷kufMk¼kLke h[Lkk õÞkhu ÚkE ?
(a) 1980 (b) 1985 (c) 1999 (d) 2000
192. íkuh{e ÷kufMk¼kLke h[Lkk fE Mkk÷{kt ÚkE ?
531
(a) 2000 (b) 2004 (c) 2006 (d) 2008
193. ÷kufþkneLkk fw÷ fux÷k «fkh nkuÞ Au ?
(a) çku (b) ºký (c) Ãkkt[ (d) [kh
194. fkuLkk þçËku{kt ÷kufþkneLku ‘xku¤kLkku fkh¼kh’ íkhefu ðýoðe Au ?
(a) zkì. Ônuh (b) zkì. f÷k{ (c) yurhMxkux÷ (d) ÃkÒkk÷k÷
195. ßÞkt «ò Ãkkuíku s fkh¼kh [÷kðu Au íkuLku fÞk «fkhLke ÷kufþkne fnuðk{kt ykðu Au ?
(a) Ãkhkuûk ÷kufþkne (b) «íÞûk ÷kufþkne (c) rLkhÃkuûk ÷kufþkne (d) MðíktºÞ ÷kufþkne
196. ÷kufku Lkrn Ãký ÷kufkuLkk «ríkrLkrÄyku ðneðx [÷kðu Au íkuLku fÞk «fkhLke ÷kufþkne fnuðk{kt ykðu
Au ?
(a) Ãkhkuûk ÷kufþkne (b) «íÞûk ÷kufþkne (c) rLkhÃkuûk ÷kufþkne (d) MðíktºÞ ÷kufþkne
197. ¼khíkeÞ çktÄkhý{kt ¼køk-3{kt fÞk yLkwåAuË{kt {q¤¼qík yrÄfkhkuLkku WÕ÷u¾ fhðk{kt ykÔÞku Au ?
(a) yLkwåAuË 10 Úke 14 (b) yLkwåAuË 12 Úke 16
(c) yLkwåAuË 14 Úke 32 (d) yLkwåAuË 16 Úke 30
198. ¼khíkeÞ çktÄkhý Mk{kLkíkkLkku nf yu fÞk yLkwåAuË{kt WÕ÷u¾ fhðk{kt ykÔÞku Au ?
(a) yLkwåAuË 10-14 (b) yLkwåAuË 14-18 (c) yLkwåAuË 18-19 (d) yLkwåAuË 19-20
199. ¼khíkeÞ çktÄkhý MðíktºÞíkkLkku nfLkku fÞk yLkwåAuË{kt WÕ÷u¾ fhðk{kt ykÔÞku Au ?
200. ¼khíkeÞ çktÄkhý þku»ký rðhkuÄe nfLkku fÞk yLkwåAuË{kt WÕ÷u¾ fhðk{kt ykÔÞku Au ?
201. ¼khíkeÞ çktÄkhý{kt ÄkŠ{f MðíktºÞíkkLkku nf yu fÞk yLkwåAuË{kt WÕ÷u¾ fhðk{kt ykÔÞku Au ?
202. ¼khíkeÞ çktÄkhý{kt MkktMf]ríkf yLku þiûkrýf nfku {kxu fÞk yLkwåAuË{kt WÕ÷u¾ fhðk{kt ykÔÞku Au ?
203. ¼khíkeÞ çktÄkhý{kt çktÄkhýeÞ R÷kòuLkku nfLkku WÕ÷u¾ fÞk yLkwåAuË{kt fhðk{kt ykÔÞku Au ?
(a) yLkwåAuË 25-28 (b) yLkwåAuË 28 (c) yLkwåAuË 32 (d) yLkwåAuË 40
204. ¼khíkeÞ çktÄkhý{kt ¼køk-4{kt fÞk yLkwåAuË{kt hkßÞLkeríkLkk {køkoËþoLk rMkØktíkku ykÃkðk{kt ykÔÞk
Au ?

532
205. yku¤¾ ÃkhuzLkku MkkiÚke {kuxku «kusuõx RLVkurMkMkLkk MknMÚkkÃkfLkwt Lkk{ þwt Au ?
(a) yrLk÷ ytçkkýe (b) LktËh rLk÷fýe (c) {wfuþ ytçkkýe (d) rðþk÷ ¼khîks
206. yku¤¾ {kxu ‘rMkrxÍLkþeÃk yu{uLz{uLx yuõx’ Lkk{Lkku fkÞËku fE Mkk÷{kt çkLÞku ?
(a) 2001 (b) 2002 (c) 2003 (d) 2004
207. ð»ko 2008{kt Mk¥kkMÚkkLku rçkhksu÷e ‘ÞwÃkeyu’ Mkhfkhu ð[økk¤kLkk çksux{kt ¼khíkLke yku¤¾ ÞwrLkf
ykRzuÂLxrVfuþLk {kxu fux÷k YrÃkÞk Vk¤ðe ykÃÞk ?
208. ykuÃkhuþLk V÷z yu ¼khík Mkhfkh îkhk fE Mkk÷{kt “ðÕzo Vqz «kuøkúk{”Lke MknkÞíkkÚke ykuÃkhuþLk
[÷kððk{kt ykÔÞwt níkwt ?
(a) 1960 (b) 1970 (c) 1980 (d) 1990
209. ykuÃkhuþLk fuíkw yu fE Mkk÷{kt ¼khík MkhfkhLkk Lkkýk{tºkk÷Þ îkhk [÷kððk{kt ykÔÞwt níkwt ?
(a) 1986 (b) 1988 (c) 1990 (d) 1992
210. ykuÃkhuþLk VuÚk yu fE Mkk÷{kt ¼kuÃkk÷{kt r{ÚkkR÷ ykRMkkuMkkRLkux økuMkLku rLkr»¢Þ çkLkkððk [÷kððk{kt
ykÔÞwt níkwt ?
(a) 1980 (b) 1982 (c) 1984 (d) 1986
211. ykuÃkhuþLk çÕÞqMxkh yu y{]íkMkhLkk fÞk {trËh{kt «ðuþu÷k ykíktfðkËeykuLku ¾ík{ fhðk [÷kððk{kt
ykÔÞwt níkwt ?
(a) y{]ík {trËh (b) Mkwðýo {trËh (c) LÞkÞ {trËh (d) rËÔÞ {trËh
212. ykuÃkhuþLk çÕÞqMxkh yu fE Mkk÷{kt ¼khíkeÞ øk]n{tºkk÷Þ îkhk [÷kððk{kt ykÔÞwt níkwt ?
(a) 1984 (b) 1983 (c) 1982 (d) 1981
213. ykuÃkhuþLk r{zLkkRx yu fE Mkk÷{kt ykíktfðkËeykuLku Ãkfzðk {kxu [÷kððk{kt ykÔÞwt níkwt ?
(a) 1982 (b) 1982 (c) 1987 (d) 1989
214. ykuÃkhuþLk Mk[o yu fE Mkk÷{kt ‘Mkwðýo {trËh’{ktÚke ykíktfðkËeykuLku Ãkfzðk {kxu [÷kððk{kt ykÔÞwt
níkwt ?
(a) 1981 (b) 1982 (c) 1983 (d) 1984
215. ðe. ðe. røkrh hk»xÙeÞ ©{ MktMÚkkLkk yæÞûk ÃkËu fkuLke rLk{ýqf ÚkkÞ Au ?
533
(a) fuLÿeÞ ûk{{tºke (b) fuLÿeÞ Lkkýk{tºke (c) fuLÿeÞ huÕðu{tºke (d) fuLÿeÞ rþûký{tºke
216. ðe. ðe. røkrh hk»xÙeÞ ©{ MktMÚkk yu fux÷k MkËMÞkuðk¤e yuf Mkk{kLÞ Ãkrh»kË Au ?
(a) 20 (b) 14 (c) 17 (d) 60
217. hk»xÙeÞ Ãkku÷eMk yufuz{e, «{w¾ Ãkku÷eMk ÞwrLk. rþûkýLke MÚkkÃkLkk fÞk ð»kuo hksMÚkkLkLkk ykçkw Ãkðoík
Ãkh ÚkE níke ?
(a) 1947 (b) 1948 (c) 1949 (d) 1950
218. hk»xÙeÞ Ãkku÷eMk yufuz{eLku hksMÚkkLkLkk ykçkw Ãkðoík ÃkhÚke MÚk¤ktíkh fhe fÞk ð»kuo niËhkçkkË{kt ÷E
sðk{kt ykðe ?
(a) 1975 (b) 1970 (c) 1980 (d) 1985
219. yÃkhkÄ rð¿kkLk íkÚkk LÞkÞþk† MktMÚkkLke MÚkkÃkLkk fE Mkk÷{kt fhðk{kt ykðe ?
(a) 1970 (b) 1971 (c) 1972 (d) 1973
220. yÃkhkÄ rð¿kkLk íkÚkk LÞkÞþk† MktMÚkkLke MÚkkÃkLkk fÞk þnuh{kt fhðk{kt ykðe níke ?
(a) økktÄeLkøkh (b) Lkðe rËÕne (c) ÃkqLkk (d) {wtçkE
221. hk»xÙeÞ Mkwhûkk Ãkrh»kËLke MÚkkÃkLkk fE Mkk÷{kt fhðk{kt ykðe ?
(a) 1963 (b) 1962 (c) 1965 (d) 1966
222. Mkhfkh yLku Mkq[Lkk {kæÞ{ ðå[u MktÃkfo MÚkkÃkðk {kxu fE hk»xÙeÞ MktMÚkkLke Vhs Au ?
(a) Ãkºk Mkq[Lkk fkÞko÷Þ (b) fuLÿeÞ [÷r[ºk «{kýÃkºk çkkuzo
(c) ¼khíkeÞ «uMk Ãkrh»kË (d) rVÕ{ «¼køk
223. ¼khíkeÞ «uMk Ãkrh»kËLke MÚkkÃkLkk fE Mkk÷{kt ÚkE níke ?
(a) 1964 (b) 1965 (c) 1990 (d) 1966
224. ¼khíkeÞ «uMk Ãkrh»kËLkk yæÞûk ÃkËu fkuLke rLk{ýqf fhðk{kt ykðu Au ?
(a) Mkw«e{ fkuxoLkk LÞkÞkÄeþ (b) Wå[ík{ LÞkÞk÷ÞLkk MkuðkrLkð]¥k LÞkÞkÄeþ
(c) Mkw«e{ fkuxoLkk MkkiÚke rMkrLkÞh LÞkÞkÄeþ (d) {wÏÞ{tºke
225. ¼khíkeÞ «uMk Ãkrh»kË{kt fw÷ fux÷k MkËMÞ nkuÞ Au ?
(a) 14 MkËMÞ (b) 20 MkËMÞ (c) 28 MkËMÞ (d) 35 MkËMÞ
226. ¼khíkeÞ «uMk Ãkrh»kË{kt Mk{k[kh søkíkLkk fux÷k MkËMÞku nkuÞ Au ?
(a) 25 MkËMÞ (b) 20 MkËMÞ (c) 28 MkËMÞ (d) 35 MkËMÞ

534
227. ¼khíkeÞ «uMk Ãkrh»kËLke h[Lkk Ëh fux÷k ð»kuo fhðk{kt ykðu Au ?
(a) ºký ð»kuo (b) Ãkkt[ ð»kuo (c) Ëþ ð»kuo (d) çkkh ð»kuo
228. fuLÿeÞ [÷r[ºk «{kýÃkºk çkkuzoLke MÚkkÃkLkk fE Mkk÷{kt fhðk{kt ykðe níke ?
(a) 1950 (b) 1951 (c) 1952 (d) 1953
229. rVÕ{e «{ký yÃke÷ LÞkÞkrÄfhýLke h[Lkk fE Mkk÷{kt fhðk{kt ykðe níke ?
(a) 1980 (b) 1982 (c) 1981 (d) 1984
230. fuLÿeÞ [÷r[ºk «{kýÃkºk çkkuzo 1952Lkk yLkwMkkh MÚkÃkkÞu÷ çkkuzo{kt ykuAk{kt ykuAk fux÷k MkËMÞ
nkuðk òuEyu ?
(a) 5 (b) 10 (c) 8 (d) 12
231. fuLÿeÞ [÷r[ºk «{kýÃkºk çkkuzo 1952Lkk yLkwMkkh MÚkÃkkÞu÷ çkkuzo{kt ðÄw{kt ðÄw fux÷k MkËMÞ nkuðk
òuEyu ?
(a) 35 (b) 30 (c) 25 (d) 28
232. rVÕ{ «¼køk (Film Division)Lke MÚkkÃkLkk fE Mkk÷{kt fhðk{kt ykðe ?
(a) 1948 (b) 1943 (c) 1950 (d) 1955
233. ¼khík MkhfkhLkk rðr¼LLk {tºkk÷Þku yLku rð¼køkku {kxu þiûkrýf yLku fkxqoLk rVÕ{ku çkLkkððkLkwt fkÞo
fkuLkwt nkuÞ Au ?
(a) fuLÿeÞ [÷r[ºk «{kýÃkºk çkkuzo (b) rVÕ{ «¼køk
(c) [÷r[ºk rLkøk{ (d) hk»xÙeÞ rVÕ{ rðfkMk rLkøk{ r÷r{xuz
234. hk»xÙeÞ rVÕ{ rðfkMk rLkøk{ r÷r{xuzLke MÚkkÃkLkk fE Mkk÷{kt fhðk{kt ykðe ?
(a) 1975 (b) 1977 (c) 1978 (d) 1979
235. fÞk ð»kuo rVÕ{e Mk{khkun rLkËuoþk÷ÞLku hk»xÙeÞ rVÕ{ rðfkMk rLkøk{Lku nMíkktíkheík fhðk{kt ykðe ?
(a) 1980 (b) 1981 (c) 1984 (d) 1986
236. ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ rVÕ{ yr¼÷u¾køkkhLke MÚkkÃkLkk fE Mkk÷{kt fhðk{kt ykðe ?
(a) 1960 (b) 1962 (c) 1964 (d) 1966
237. ¼khíkLke çkk÷ rVÕ{ rðfkMk MkkuMkkÞxeLke MÚkkÃkLkk fE Mkk÷{kt fhðk{kt ykðe ?
(a) 1950 (b) 1952 (c) 1952 (d) 1955
238. ûkuºkeÞ «[kh rLkËuoþk÷ÞLke MÚkkÃkLkk fE Mkk÷{kt fhðk{kt ykðe ?
535
(a) 1953 (b) 1955 (c) 1957 (d) 1960
239. «uMk xÙMx ykìV RÂLzÞk (P.T.I) Mk{k[kh yusLMkeLke MÚkkÃkLkk fE Mkk÷{kt fhðk{kt ykðe ?
(a) 1949 (b) 1947 (c) 1950 (d) 1952
240. «uMk xÙMx ykìV RÂLzÞk (P.T.I) Mk{k[kh yusLMke yu fÞk ð»koÚke ÃkkuíkkLke MkuðkLke þYykík fhe ?
(a) 1947 (b) 1948 (c) 1949 (d) 1950
241. ÞwLkkRxuz LÞqÍ ykìV RÂLzÞk (U.N.I) Mk{k[kh yusLMkeLke MÚkkÃkLkk fE Mkk÷{kt fhðk{kt ykðe ?
(a) 1950 (b) 1955 (c) 1949 (d) 1959
242. ÞwLkkRxuz LÞqÍ ykìV RÂLzÞk (U.N.I) Mk{k[kh yusLMke yu Mk{k[kh ykÃkðkLkwt fk{ fÞk ð»koÚke þY
fÞwO ?
(a) 1961 (b) 1965 (c) 1970 (d) 1963
243. økwx rLkhÃkuûk Mk{k[kh yusLMke Ãkq÷ (N.A.N.A.P.)Lke MÚkkÃkLkk fE Mkk÷{kt fhðk{kt ykðe ?
(a) 1975 (b) 1976 (c) 1976 (d) 1980
244. ¼khík Ëuþ{kt fE Mkk÷{kt hk»xÙeÞ {kLkðkrÄfkh ykÞkuøkLke h[Lkk fhðk{kt ykðe níke ?
(a) 1990 (b) 1991 (c) 1993 (d) 1995
245. hk»xÙMkt½Lke MÚkkÃkLkk fE Mkk÷{kt fhðk{kt ykðe. suLkk «ÞkMkkuÚke {kLkð yrÄfkhLkk hûký{kt ¾qçk s
økrík ykðe ?
(a) 1920 (b) 1925 (c) 1930 (d) 1919
246. {kLkðkrÄfkhLku yktíkhhk»xÙeÞ {kLkðkrÄfkh rçk÷Lkk YÃk{kt fE Mkk÷{kt yktíkhhk»xÙeÞ fkÞËku çkLkkððkLke
«r¢ÞkLke þYykík ÚkE ?
(a) 1940 (b) 1945 (c) 1950 (d) 1955
247. ¼khíkeÞ MktrðÄkLkLkk fÞk yLkwåAuË nuX¤ «íÞuf LkkøkrhfLku ÃkkuíkkLke {kLkðeÞ økrh{kÚke SððkLkku
yrÄfkh Au ?
(a) 21 nuX¤ (b) 25 nuX¤ (c) 28 nuX¤ (d) 31 nuX¤
248. yktíkhhk»xÙeÞ {kLkðkrÄfkh rËðMkLkk YÃk{kt fÞk rËðMkLku {Lkkððk{kt ykðu Au ?
(a) 15 sqLk, 1948 (b) 17 sw÷kE, 1948
(c) 10 rzMkuBçkh, 1948 (d) 28 Vuçkúwykhe, 1948
249. çkeò rðïÞwØLkk þhýkÚkeoyku {kxu çkLkkððk ykðu÷ «kuxkufku÷{kt fux÷k ÃkûkhkßÞ Au ?

536
(a) 136 (b) 140 (c) 125 (d) 120
250. çkÄk «fkhLkk htøk¼uË (LkM÷¼uË) Mk{kÃík fhðk ytøku yktíkhhk»xÙeÞ fLðUþLk õÞkhu fhðk{kt ykÔÞwt ?
(a) 1960 (b) 1962 (c) 1966 (d) 1968
251. çkÄk «fkhLkk htøk¼uË Mk{kÃík fhðk ytøku yktíkhhk»xÙeÞ fLðUþLk{kt MkkiÚke ðÄw fux÷k Ëuþkuyu nMíkkûkh
fÞko Au ?
(a) 150 (b) 140 (c) 135 (d) 157
252. {rn÷kyku íkhV çkÄk «fkhLkk ¼uË¼kð Mk{kÃík fhðk MktçktÄe fLðUþLk÷ õÞkhu fhðk{kt ykÔÞwt ?
(a) 1975 (b) 1979 (c) 1982 (d) 1985
253. {rn÷kyku íkhV çkÄk «fkhLkk ¼uË¼kð Mk{kÃík fhðk MktçktÄe fLðUþLk Ãkh fux÷k ËuþkuLkk nMíkkûkh
Au ?
(a) 160 (b) 162 (c) 166 (d) 170
254. WíÃkezLk yLku yLÞ y{kLkðeÞ yÚkðk yÃk{kLksLkf ÔÞðnkh yÚkðk Ëtz hkufðk MktçktÄe fLðUþLk÷
õÞkhu y{÷{kt ykÔÞwt ?
(a) 1984 (b) 1988 (c) 1990 (d) 1992
255. WíÃkezLk yLku yLÞ y{kLkðeÞ yÚkðk yÃk{kLksLkf ÔÞðnkh yÚkðk Ëtz hkufðk MktçktÄe fLðUþLk÷
Ãkh fux÷k Ëuþkuyu nMíkkûkh fÞko Au ?
(a) 115 (b) 123 (c) 135 (d) 150
256. çkk÷ yrÄfkhkuLkk rðþu fLðUþLk õÞkhu y{÷{kt ykÔÞwt ?
(a) 1980 (b) 1982 (c) 1985 (d) 1989
257. çkÄk rðMÚkkrÃkík ©r{fku yLku íku{Lkk ÃkrhðkhsLkkuLkk yrÄfkhkuLke hûkk rðþu yktíkhhk»xÙeÞ fLðUþLk
õÞkhu y{÷{kt ykÔÞwt ?
(a) 1984 (b) 1989 (c) 1990 (d) 1992
258. {kLkðkrÄfkhe MktçktrÄík Ä{o yLku rðïkMk Ãkh ykÄkrhík çkÄk «fkhLkk yMktÞ{ yLku ¼uË¼kðLke
Mk{krÃíkLke ½ku»kýk õÞkhu fhðk{kt ykðe ?
(a) 1981 (b) 1983 (c) 1986 (d) 1989
259. {kLkðkrÄfkh MktçktÄe rðfkMkLkk yrÄfkh ytøkuLke ½ku»kýk õÞkhu fhðk{kt ykðe ?
(a) 1981 (b) 1986 (c) 1990 (d) 1993
260. {kLkðkrÄfkh MktçktrÄík hk»xÙeÞ yÚkðk LkM÷e, ÄkŠ{f yLku ¼k»kkÚke yÕÃkMktÏÞf Mk{wËkÞkuLke ÔÞÂõíkykuLkk
537
yrÄfkhkuLke ½ku»kýk õÞkhu fhðk{kt ykðe ?
(a) 1990 (b) 1989 (c) 1992 (d) 1995
261. {kLkðkrÄfkh MktçktrÄík {kLkðkrÄfkh Mk{Úkofku ytøkuLke ½ku»kýk õÞkhu fhðk{kt ykðe ?
(a) 1992 (b) 1994 (c) 1996 (d) 1998
262. 1993 {kt {kLkðkrÄfkh ykÞkuøk{kt Ãkkur÷Mk yxfkÞík{kt ÚkÞu÷ {]íÞw yÚkðk çk¤kífkhLke ½xLkkLke
Mkq[Lkk ykÞkuøkLku fux÷k f÷kfLke ytËhLke ykÃkðkLke nkuÞ Au ?
(a) 18 f÷kf (b) 24 f÷kf (c) 12 f÷kf (d) 48 f÷kf
263. ¼khíkeÞ Ëtz Mktrníkkyu fE Mkk÷{kt {rn÷kykuLke rðhwØ fhðk{kt ykðu÷ yÃkhkÄku {kxu fXkuh ËtzLke
ÔÞðMÚkk fhðk{kt ykðe Au ?
(a) 1860 (b) 1862 (c) 1864 (d) 1865
264. {kLkðkrÄfkhku Ãkh çkeò rðï Mkt{u÷LkLke çkuXf õÞkhu çkku÷kððk{kt ykðe ?
(a) 1990 (b) 1993 (c) 1995 (d) 1998
265. ðneðxeíktºk, LÞkÞíktºk yLku Äkhkøk]nku yu ºký þuLkk Míkt¼ku Au ?
(a) hkßÞMk¼k (b) ÷kufMk¼k (c) rðÄkLkMk¼k (d) ÷kufþkne
266. fE yËk÷ík yu LÞkÞíktºk{kt Mkðkuoå[ Au ?
(a) Mkðkuoå[ yËk÷ík (b) MkwÃkh yËk÷ík (c) LÞkÞ{trËh (d) WÃkhkuõík ºkýuÞ
267. ¾kLkøke ÔÞðMkkrÞf fku÷uòuLkk fw÷ çkuXfku Ãkh fux÷k xfk çkuXfku Ãkh yuLk.ykh.ykE. rðãkÚkeoykuLku
«ðuþ ykÃkðk ÃkhðkLkøke ykÃkðe òuEyu ?
(a) 5 % (b) 10% (c) 15% (d) 50%
268. Mkhfkhe MknkÞ Lkrn ÷uíke ¾kLkøke ûkuºkLke ÔÞkðMkkrÞf MktMÚkkyku{kt fkuLkk «{kýu fkuxk ÷køkw fhe
þfkÞ Lknª ?
(a) Mkhfkhe yLkk{ík (b) ÷kufþkne (c) hkßÞMk¼k «{kýu (d) ÷kufMk¼k «{kýu
269. rçkLksYhe ¾[oLku xk¤ðk yLku rðãkÚkeoykuLke {w~fu÷e rLkðkhðk fÞku xuMx ÷uðk{kt ykðu Au ?
(a) fku{Lk ss{uLx xuMx (b) fku{Lk yuLxÙLMk xuMx (CAT)
(c) fku{Lk ÞwrLkðŠMkxe xuMx (d) fku{Lk xuMx
270. {urhx yLku fkiþÕÞLku W¥kusLk ykÃkðk yLku økuhheríkykuLku zk{ðk {kxu fE rMkMx{ þY Úkðe òuEyu ?
(a) fku{Lk yuLxÙLMk xuMx (b) fku{Lk ÞwrLkðŠMkxe xuMx
(c) {æÞMÚk ®Mkøk÷ rðLzku yuzr{þLk (d) rðLzku xuMx

538
271. ¼khík{kt þuh çkòh Ãkh rLkÞtºký hk¾ðk {kxu ðrnðx fhíke MktMÚkkLku fÞk Lkk{u yku¤¾ðk{kt ykðu
Au ?
(a) SEBI (b) FECO (c) TADA (d) N.C.A
272. ¼khíkeÞ ò{eLkøkehe yLku rðrLk{Þ Ãkt[Lke h[Lkk õÞkhu fhðk{kt ykðe níke ?
(a) 1980 (b) 1982 (c) 1988 (d) 1990
273. ¼khíkeÞ ò{eLkøkehe yLku rðrLk{Þ Ãkt[Lku fE Mkk÷{kt ðxnwf{ îkhk çknkh Ãkkzðk{kt ykðe níke ?
(a) 1992 (b) 1994 (c) 1996 (d) 1990
274. SEBI Lku yuf fkLkqLke MktMÚkk íkhefu fE Mkk÷{kt Mðefkhðk{kt ykðe ?
(a) 1990 (b) 1992 (c) 1994 (d) 1996
275. Secutiry Contract Regulation Act nuX¤ {qze çkòhLku rLkÞtºký fhðk {kxu {æÞMÚke Mkhfkh ÃkkMku
hnu÷e çkÄe s Mk¥kkyku SEBI Lku fÞk ð»kuo MkkUÃkðk{kt ykðe ?
(a) 1988 (b) 1990 (c) 1994 (d) 1996
276. ¼khík{kt MkkiÚke ðÄw ykiãkurøkfefhý Ähkðíkwt hkßÞ fÞwt Au ?
(a) hksMÚkkLk (b) {nkhk»xÙ (c) økwshkík (d) fýkoxf
277. økwshkík Mkhfkh©eLkk Wãkuøk yLku ¾ký rð¼køkLkk Xhkð ¢{ktf-çkeÞwxe/1008/626/øk,íkk. 27-2-
2009 Úke fux÷e ÞkusLkkyku hsq fhðk{kt ykðu÷ Au ?
(a) çku (b) yuf (c) Ãkkt[ (d) ËMk
278. r¢rxf÷ RL£kMxÙõ[h «kusuõxLku MknkÞ {kxuLke ÞkusLkk õÞkhu hsq fhðk{kt ykðe ?
(a) 2008 (b) 2009 (c) 2007 (d) 2000
279. ykiãkurøkf ÃkkfoLkk ÃkeÃkeÃke {kuz{kt rðfkMk {kxu LkkýkfeÞ MknkÞ {kxuLke ÞkusLkk õÞkhu hsq fhðk{kt
ykðe ?
(a) 2009 (b) 2008 (c) 2002 (d) 2010
280. fÞk «fkhLke «ýk÷e{kt Mk¥kkyku fkuE Ãký yuf Mkhfkh{kt fuLÿeÞf]ík ÚkÞu÷e nkuÞ Au ?
(a) yuf{ «ýk÷e (b) yufkí{f «fkhLke (c) Mk{ðkÞ íktºk{kt (d) ÷kufþkne «ýk÷e
281. fÞk «fkhLkk íktºk{kt Mk¥kkykuLkwt rð¼kLks ÚkÞu÷wt nkuÞ Au yLku çktLku ÃkkuíkkLkk ûkuºkku{kt Mðíktºk nkuÞ Au ?
(a) yufkí{f «ýk÷e{kt (b) yuf{ «ýk÷e (c) ÷kufþkne «ýk÷e (d) Mk{ðkÞ íktºk
282. fkuLkk {tíkÔÞ «{kýu Mk{ðkÞ íktºk yux÷u yuðe ÔÞðMÚkk fu suLkkt Mkt½ Mkhfkh yLku «ktríkÞ Mkhfkhku
539
ÃkkuíkkLkk ûkuºk{kt Mðíktºk nkuÞ Ãký yufçkeòLku ykÄeLk Lk nkuÞ ?
(a) zkì. Ônuh (b) zkì. yçËw÷ f÷k{
(c) zkì. ðe.ðe.økehe (d) hk»xÙÃkrík
283. Ëhuf hkßÞ {kxu yuf hkßÞÃkk÷Lke rLk{ýqf fkuý fhu Au ?
(a) yæÞûk (b) hk»xÙÃkrík (c) {wÏÞ{tºke (d) «ÄkLk{tºke
284. hkßÞÃkk÷Lku hkßÞLkk fuðk ðzk fnuðk{kt ykðu Au ?
(a) MktðiÄkrLkf (b) MkðoMð (c) MkðkuoMkðko (d) WÃkhkuõík ºkýuÞ
285. MktrðÄkLk{kt fxkufxeLke òuøkðkE yLkwMkkh fÞk yLkw. nuX¤ hk»xÙeÞ fxkufxeLke òuøkðkE Au ?
(a) yLkw. 360 (b) yLkw. 241 (c) yLkw. 350 (d) yLkw. 352
286. fxkufxeLku ÷økíke òuøkðkE yLkwMkkh fÞk yLkwMkkh nuX¤ MktðiÄkrLkf íktºk MÚkrøkík ÚkkÞ íÞkhu ònuh
fhðk{kt ykðíke fxkufxeLke òuøkðkE Au ?
287. fxkufxeLku ÷økíke òuøkðkE yLkwMkkh fÞk yLkwåAuË «{kýuLke hk»xÙeÞ fxkufxe nkuÞ íÞkhu Mkt½ yLku
hkßÞku ðå[uLke Mk¥kkLke ðnU[ýe{kt rðþk¤ ÃkkÞk Ãkh VuhVkhku ÚkkÞ Au ?
288. 13-10-05Lkk hkus ÞkuòLkkh [qtxýe{kt y{ËkðkË{kt ¼ksÃkLkk Vk¤u 43 {ktÚke fux÷k ðkuzo Ãkh MÃkü
çknw{rík {u¤ðe níke ?
(a) 15 ðkuzo (b) 28 ðkuzo (c) 35 ðkuzo (d) 32 ðkuzo
289. 13-10-05Lke [qtxýe{kt ¼ksÃku y{ËkðkË{kt 27{ktÚke fux÷e çkuXfku Ãkh rðsÞ {u¤ÔÞku níkku ?
(a) 25 (b) 20 (c) 23 (d) 21
290. «Úk{ çktÄkhýeÞ MkwÄkhku fE Mkk÷{kt ÚkÞku níkku ?
(a) 1947 (b) 1949 (c) 1950 (d) 1951
291. 11{e òLÞwykhe 2007Lkk Lkð LÞkÞkÄeþkuLke çktÄkhýeÞ çku[u sýkÔÞwt fu 24 yur«÷ 1973 ÃkAe òu
fkuE fkÞËkyku fE yLkwMkqr[{kt Mkk{u÷ fhkÞk Au ?
(a) Lkð{e (b) Ãkkt[{e (c) Ëþ{e (d) [kuÚke
292. økwshkíku fÞk ð»ko ðux rçk÷ ÃkMkkh fÞwO níkwt ?
(a) 2002 (b) 2001 (c) 2000 (d) 2003

540
293. 15-12-2002{kt økwshkík rðÄkLkMk¼kLke [qtxýe{kt 182 {ktÚke fux÷e çkuXfku Ãkh ¼ksÃkLku MkV¤íkk {¤e
níke ?
(a) 120 (b) 115 (c) 128 (d) 150
294. sB{w-f~{ehLke hksÄkLke fE Au ?
(a) {rýÃkwh (b) ©eLkøkh (c) [uhkÃkwtS (d) R{Vk÷
295. sB{w-f~{eh{kt fw÷ fux÷k rsÕ÷kyku Au ?
(a) 14 (b) 10 (c) 15 (d) 20
296. sB{w-f~{ehLke hksfeÞ ¼k»kk fE Au ?
(a) rnLËe (b) rnLËe (c) WËqo (d) ÷Æk¾e
297. sB{w-f~{eh hkßÞLkwt MktrðÄkLk fE Mkk÷{kt ÷køkw ÃkzÞwt ?
(a) 1950 (b) 1952 (c) 1947 (d) 1957
298. fMíkwhçkk økktÄe fLÞk rðãk÷Þ ÞkusLkk fÞk ð»ko{kt «kht¼ ÚkE ?
(a) sw÷kE, 2004 (b) {k[o, 2002 (c) sqLk, 2009 (d) yur«÷, 2000
299. fMíkwhçkk økktÄe fLÞk rðãk÷Þ ÞkusLkk ytíkøkoík ßÞkt MkkûkhíkkLkwt «{ký 30% Úke ykuAwt Au íku ûkuºkLku
fE árüyu ÃkAkík rðMíkkh {kLkðk{kt ykÔÞku Au ?
(a) ykhkuøÞLke árüyu (b) ¼kiøkkur÷f árüyu
(c) þiûkrýf árüyu (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
300. Mkhfkhe LÞkÞkÄeþ (íkÃkkMk) yrÄrLkÞ{ fE Mkk÷{kt MktþkuÄLk fhðkLke yLkw{rík ykÃke ËeÄe Au ?
(a) 1960 (b) 1968 (c) 1972 (d) 1974
301. Lkð{e yLkwMkqr[ík{kt MktþkuÄLk fhðkLkku yrÄfkh ¼khíkeÞ MktrðÄkLkLkk fÞk yLkwåAuË nuX¤ «kó ÚkkÞ
Au ?
(a) 352 (b) 355 (c) 360 (d) 368
302. Lkð{e yLkwMkqr[{kt fuxk÷ fkÞËk Au íku çkÄk {wÏÞíðu ¼qr{MkwÄkhýk MkkÚku MktçktrÄík Au ?
(a) 200 (b) 284 (c) 310 (d) 350
303. hk»xÙeÞ LÞkrÞf Ãkrh»kË{kt fÞk MkÇÞkuLke rLk{ýqf fhðk{kt ykðu Au ?
(a) ¼khíkLkk {wÏÞ LÞkÞ{qŠík
(b) Mkðkuoå[ LÞkÞk÷ÞLkk çku MkkiÚke rMkrLkÞh LÞkÞkÄeþ
541
(c) Wå[ LÞkÞk÷ÞLkk çku MkkiÚke rMkrLkÞh LÞkÞkÄeþ
304. hk»xÙeÞ LÞkrÞf Ãkrh»kËLkk MkÇÞkuLke ÃkMktËøke fkuLkk îkhk fhðk{kt ykðu Au ?
(a) ¼khíkLkk {wÏÞ LÞkÞ{qŠík (b) hk»xÙÃkrík
(c) WÃkhk»xÙÃkrík (d) MkktMkË yæÞûk
305. ¼khík{kt hk»xÙeÞ økkLk fkuýu økeík MðYÃku ÷ÏÞwt níkwt ?
(a) çktfe{[tÿ [èkuÃkkæÞkÞ (b) økwYðh hrðLÿLkkÚk xkøkkuh
(c) ÃkÒkk÷k÷ ½ku»k (d) ÃkÒkk÷k÷ {wLkþe
306. ¼khíkLkwt hk»xÙeÞ økkLk ‘¼khík ¼køÞ rðÄkíkk’ þe»kof nuX¤ fE Mkk÷{kt AkÃkðk{kt ykÔÞwt ?
(a) 1912 (b) 1920 (c) 1922 (d) 1915
307. Mkki«Úk{ ‘¼khík ¼køÞ rðÄkíkk’ hk»xÙeÞ økkLk yu 1911 {kt ¼khíkeÞ hk»xÙeÞ fkUøkúuMkLkk fÞkLkkt
yrÄðuþLk{kt økðkÞwt níkwt ?
(a) økwshkík (b) fuh¤ (c) yktÄú (d) f÷f¥kk
308. ‘¼khík ¼køÞ rðÄkíkk’Lku hk»xÙøkkLk íkhefu fE Mkk÷{kt yÃkLkkððk{kt ykÔÞwt ?
(a) 1947 (b) 1952 (c) 1950 (d) 1957
309. ‘¼khík ¼køÞ rðÄkíkk’ hk»xÙøkkLkLku økkðk{kt ykuAk{kt ykuAe fux÷e MkufLzLkku Mk{Þ ÷køku Au ?
(a) 50 (b) 52 Úke 56 (c) 72 (d) 70
310. ¼khíkLkk hk»xÙeÞ r[nTLkLku fkuLkk MkkhLkkÚkLkk Míkt¼{ktÚke ÷uðk{kt ykÔÞwt Au ?
(a) {nkhkýk «íkkÃk (b) rþðkS
(c) Mk{úkx yþkuf (d) {nkhks MkÞkShkð
311. hkr»xÙÞ r[nTLk{kt fux÷k ®Mkn yufçkeòLke çkkswyu ÃkeX fhu÷e ÂMÚkrík{kt W¼k Au ?
(a) [kh ®Mkn (b) ykX ®Mkn (c) A ®Mkn (d) çku ®Mkn
312. ¼khík Mkhfkhu [kh ®MknkuLke {w¾kf]ríkLku hk»xÙeÞ r[nTLk íkhefu õÞkhu yÃkLkkÔÞwt ?
(a) 1947 (b) 1948 (c) 1949 (d) 1950
313. ¼khíkLkk hk»xÙeÞ æðs{kt MkkiÚke WÃkh fÞku htøk nkuÞ Au ?
(a) ÷e÷ku (b) fuMkhe (c) MkVuË (d) ÷k÷
314. hk»xÙeÞ æðs{kt MkVuË htøk{kt ðå[u [¢{kt fux÷k ykhkyku nkuÞ Au ?

542
(a) 24 (b) 20 (c) 25 (d) 18
315. hk»xÙeÞ æðsLku rºkhtøkk MðYÃkLku çktÄkhý Mk¼kyu fE Mkk÷{kt yÃkLkkÔÞku ?
(a) 1948 (b) 1947 (c) 1949 (d) 1950
316. hk»xÙeÞ [¢ fE íkkhe¾Lkk hkus çktÄkhý Mk¼kLkkt yÄohkrºkfk÷eLk yrÄðuþLk{kt hk»xÙLku Mk{ŠÃkík
fhðk{kt ykÔÞwt ?
(a) 15 ykuøkMx, 1947 (b) 26 òLÞwykhe, 1947
(c) 14 ykuøkMx, 1947 (d) 25 òLÞwykhe, 1947
317. hk»xÙæðsLke ÷tçkkE-Ãknku¤kELkwt «{ký fux÷wt nkuÞ Au ?
(a) 2 : 3 (b) 4 : 4 (c) 5 : 3 (d) 1 : 3
318. hk»xÙeÞøkeík yu fkuýu 1982{kt ÃkkuíkkLke Lkð÷fÚkk ykLktË{X{kt yk økeík ÷ÏÞwt níkwt ?
(a) økwYðkh hrðLÿLkkÚk xkøkkuh (b) çktfe{[Lÿ [xkuÃkkæÞkÞ
(c) ÃkÒkk÷k÷ ½ku»k (d) çktrf{[tÿ [uxSo
319. hk»xÙeÞøkeíkLku ¼khíkeÞ çktÄkhý Mk¼kyu fE Mkk÷{kt hk»xÙeÞøkeík íkhefu ytøkef]ík fÞwO ?
(a) 1947 (b) 1949 (c) 1950 (d) 1952
320. hk»xÙeÞøkeíkLku fkuLkk îkhk íkiÞkh fhu÷ ÄqLkLku {kLÞíkk yÃkkE níke ?
(a) ÃkÒkk÷k÷ {wLkþe (b) ÃkÒkk÷k÷ ½ku»k
(c) çktfe{[tÿ [èkuÃkkæÞkÞ (d) çktfe{[tÿ [uxSo
321. hk»xÙeÞ Ãkt[køk yÚkðk fu÷uLzhLku ¼khík Mkhkfhu fE Mkk÷{kt yÃkLkkÔÞwt ?
(a) 1950 (b) 1952 (c) 1955 (d) 1957
322. ¼khíkLkk hk»xÙrÃkíkk íkhefu fkuLku økkihð {¤÷u Au ?
(a) {nkí{k økktÄe (b) sðknh÷k÷ Lknuhw (c) ÷k÷çknkËwh þk†e (d) hkSð økktÄe
323. ¼khíkLke hk»xÙeÞ r÷rÃk fE Au ?
(a) rnLËLkkøkhe (b) ËuðLkkøkhe (c) ÷kufLkkøkhe (d) þk÷Lkkøkhe
324. ¼khíkLke hk»xÙeÞ h{ík fE Au ?
(a) r¢fux (b) Vqxçkku÷ (c) ðku÷eçkku÷ (d) nkufe
325. ¼khíkLke hk»xÙeÞ LkËe fE Au ?
(a) Þ{wLkk (b) Þ{wLkk (c) øktøkk (d) Mkíkhtsw
543
326. ¼khíkLkwt hk»xÙeÞ V¤ fÞwt Au ?
(a) fuhe (b) Lkkhtøke (c) ÿkûk (d) [efw
327. Mkðo rþûkk yr¼ÞkLk îkhk fkuLku {Vík ÃkkXâ ÃkwMíkfku Ãkwhk ÃkkzðkLke òuøkðkE ÚkÞu÷e Au ?
(a) ykuÃkLk fuxuøkhe (b) yuMk.Mke. yuMk.xe. yLku fLÞkyku
(c) yuLk.xe.ze.yuLk.xe. rðãkÚkeoyku (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
328. Mkðo rþûkk yr¼ÞkLk îkhk yuMk.Mke. yLku yuMk.xe. òríkLkk çkk¤fku yÚkuo fux÷kt rsÕ÷kyku ÃkMktË
fhðk{kt ykÔÞk Au ?
(a) 200 Úke ðÄkhu (b) 300 Úke ðÄkhu
(c) 150 Úke ykuAk (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª.
329. Mkðo rþûkk yr¼ÞkLk nuX¤ yuMk.Mke. yLku yuMk.xe. rðMíkkhku{kt fuðkt rþûkfkuLke ¼híke fhðkLke
òuøkðkE Au ?
(a) MÚkkrLkf (b) þnuhe (c) yLkw¼ðe (d) rðËuþe
330. rþûkýLke ÞkusLkk nuX¤ fuðe MktMÚkkLkkt fuLÿ Ãkh çkk¤fkuLku {Vík ÃkkXâÃkwMíkfku yLku çkÃkkuhLkwt ¼kusLk
ykÃkðk{kt ykðu Au ?
(a) yu{.yuMk.yu. (b) yu.Ãke.yu{.
(c) R.S.yuMk. (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª
331. Mkðo rþûkk yr¼ÞkLkLke ÞkusLkk nuX¤ fuðkt fuLÿkuLkwt Mkt[k÷Lk MÚkkrLkf ðk÷e {tz¤, økúk{kurþûký
Mkr{rík yLku økúk{ Ãkt[kÞík fhu Au ?
(a) ðe.E.Mke. (b) E.S.yuMk.
(c) yuMk.yuMk.yu. (d) WÃkhkuõík yufÃký Lknª
332. fE ÞkusLkk nuX¤ {kuxe ô{hLkk (11 Úke 14 ðh»kLkk) çkk¤fku fu suyku þiûkrýf heíku ÃkAkík nkuÞ,
rþûkýLke íkfÚke ðtr[ík fu ¾hkçk xuðLkku ¼kuøk çkLku÷ fu h¾zu÷ çkk¤fkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au ?
(a) ðe.E.Mke. (b) yuMk.yuMk.yu. (c) R.S.yuMk. (d) yu.ykE.E.
333. «kÚkr{f rþûký ÞkusLkk nuX¤ fux÷kÚke fux÷k ð»koLkkt çkk¤fkuLkwt Mkh¤íkkÚke Lkk{ktfLk fhe rþûký {u¤ðu
íku yÚkuo {æÞknLk ¼kusLk MkwÄeLkwt «kuíMkknLk ykÃkðk{kt ykðe hÌkwt Au ?
(a) 5 Úke 18 ð»ko (b) 4 Úke 16 ð»ko (c) 9 Úke 12 ð»ko (d) 4 Úke 22 ð»ko
334. hk»xÙeÞ þirûkf þkuÄ yLku xÙu®Lkøk Ãkrh»kËLke MÚkkÃkLkk fÞk ð»kuo fhðk{kt ykðe níke ?
(a) 1960 (b) 1961 (c) 1965 (d) 1970

544
335. hk»xÙeÞ þirûkf þkuÄ yLku xÙu®Lkøk Ãkrh»kË yu ¼khík Mkhfkh{kt fkuLkk nuX¤ Au ?
(a) {kLkð MktMkkÄLk rðfkMk {tºkk÷Þ (b) hk»xÙeÞ MktMÚkk {tºkk÷Þ
(c) {kLkð ykÞkuøk {tºkk÷Þ (d) {kLkð yrÄfkh {tºkk÷Þ
336. rþûkfku {kxu Mkuðk Ãkqðo íkÚkk MkuðkLkk Mk{Þu xÙu®LkøkLke ÔÞðMÚkk fhðkLkwt fkÞo fE Ãkrh»kË fhu Au ?
(a) rðïrðãk÷Þ yLkwËkLk ykÞkuøk (b) hk»xÙeÞ økúk{eý MktMÚkk Ãkrh»kË
(c) ÷r÷ík f÷k yufuz{e (d) hk»xÙeÞ þirûkf þkuÄ yLku xÙu®Lkøk Ãkrh»kË
337. {qÕÞ ykÄkrhík rþûkk {kxu MktþkuÄLk fuLÿLke (MkÃxuBçkh 2000 {kt MÚkÃkkÞu÷) {ËË îkhk Mfq÷{kt {qÕÞ
rþûkk {kxu {k¤¾wt íkiÞkh fhðkLkwt fkÞo fkuý fhu Au ?
(a) ÷r÷ík f÷k yufuzu{e (b) rðïrðãk÷Þ yLkwËkLk ykÞkuøk
(c) hk»xÙeÞ þiûkrýf þkuÄ yLku xÙu®Lkøk Ãkrh»kË (d) hk»xÙeÞ økúk{eý MktMÚkk Ãkrh»kË
338. rðrïrðãk÷Þ yLkwËkLk ykÞkuøk (U.G.C.)Lke MÚkkÃkLkk fE Mkk÷{kt fhðk{kt ykðe níke ?
(a) 1959 (b) 1955 (c) 1957 (d) 1956
339. rðrïrðãk÷Þ yLkwËkLk ykÞkuøkLke MÚkkÃkLkk fkuLkk yuf fkLkqLk îkhk fhðk{kt ykðe níke ?
(a) {wÏÞ{tºke (b) MktMkËLkk (c) yæÞûkLkk (d) hk»xÙÃkríkLkk
340. Wå[ rþûký {kxuLkk {kÃkËtzkuLkwt rLkÄkohý fE Ãkrh»kË fhu Au ?
(a) rðrïrðãk÷Þ yLkwËkLk ykÞkuøk (b) hk»xÙeÞ økúkr{ý MktMÚkk Ãkrh»kË
(c) hk»xÙeÞ þiûkrýf þkuÄ yLku xÙu®Lkøk Ãkrh»kË (d) ÷r÷ík f÷k yufuzu{e
341. rðrïrðãk÷Þ rþûkk{kt MkwÄkhkyku {kxu Mkq[Lkku fhðkLkwt fk{ fE Ãkrh»kË fhu Au ?
(a) ÷r÷ík f÷k Ãkrh»kË (b) hk»xÙeÞ økúkr{ý MktMÚkk Ãkrh»kË
(c) rðïrðãk÷Þ yLkwËkLk ykÞkuøk (d) rðïrðãk÷Þ {tsqhe ykÞkuøk
342. hk»xÙeÞ økúk{eý MktMÚkk Ãkrh»kËLke MÚkkÃkLkk fE Mkk÷{kt fhðk{kt ykðe níke ?
(a) 1996 (b) 1995 (c) 1994 (d) 1992
343. rþûkkLkk ûkuºk{kt fkuLkk ¢ktríkfkhe rð[khkuLku yLkwYÃk økúk{eý ûkuºkku{kt Wå[ rþûkkLku «kuíMkknLk yÃkkÞ
Au ?
(a) ÷k÷çknkËwh þk†e (b) sðknh÷k÷ Lknuhw (c) økktÄeS (d) hkSð økktÄe
344. ¼khíkeÞ çktÄkhý fkuýu çkLkkÔÞwt níkwt ?
(a) çktÄkhý Mk¼k (b) rçkúrxþ Ãkk÷ko{uLx (c) ¼khíkeÞ MktMkË (d) økðLkoh sLkh÷
545
345. økwshkík{kt fux÷eðkh hk»xÙÃkrík þkMkLk ÷kËðk{kt ykÔÞwt níkwt ?
346. fkuEÃký hkßÞk{kt hk»xÙÃkríkLkwt ðÄw{kt ðÄw fux÷k Mk{Þ {kxu hk»xÙÃkrík þkMkLk ÷økkðe þfu ?
(a) 6 {kMk (b) 2 {kMk (c) 2 ð»ko (d) 12 {rnLkk
347. ¼khíkeÞ çktÄkhý{kt VuhVkh fhðkLkku yrÄfkh fkuLku Au ?
(a) ÷kufMk¼k (b) MktMkË (c) hk»xÙÃkrík (d) ðzk«ÄkLk
348. Lke[uLkk{ktÚke fÞk fÞk hkßÞ{kt rðÄkLk-Ãkrh»kËLke ÔÞðMÚkk Au ?
(a) sB{w-fk~{eh, fýkoxf, W¥kh«Ëuþ, {nkhk»xÙ, yktÄú«Ëuþ
(b) sB{w-fk~{eh, íkr{÷Lkkzw, yktÄú«Ëuþ, {æÞ«Ëuþ, fuhk÷k
(c) fýkoxf, rçknkh, ykÄú«Ëuþ, {nkhk»xÙ, økwshkík
(d) økwshkík, hksMÚkkLk, {nkhk»xÙ, økkuðk
349. ¼khík MkhfkhLkk «Úk{ fkÞËk yrÄfkhe fkuý Au ?
(a) yuzðkufux sLkh÷ (b) yuxLkeo sLkh÷ (c) nkRfkuxoLkk ss (d) hk»xÙÃkrík
350. rðÄkLkMk¼kLke fkÞoðkne{kt ¼køk ÷uðkLkku yrÄfkh fkuLku Au ?
(a) ÞwrLkðŠMkxeLkk fw÷ÃkríkLku (b) nkRfkuxoLkk LÞkÞkÄeþLku
(c) yuzðkufux sLkh÷ (d) økúk{ Ãkt[kÞíkLkk ðzkLku
351. MktMkËLkk fkuEÃký øk]nLke fk{økehe{kt ¼køk ÷uðkLkku yrÄfkh fkuý Ähkðu Au ?
(a) yuzðkufux sLkh÷ (b) rðÄkLkMk¼kLkk fkuEÃký MkÇÞLku
(c) nkRfkuxoLkk ss (d) ¢kuBÃkxÙku÷h yìLz yurzxh sLkh÷
352. ¼khík{kt yíÞkh MkwÄe fux÷eðkh hk»xÙeÞ fxkufxeLke ònuhkík ÚkE Au ?
(a) ºký ðkh (b) [kh ðkh (c) A ðkh (d) yufÃký Lknª.
353. fÞk yLkwåAuË{kt hk»xÙÃkríkLkk rðþu»k yrÄfkhkuLke òuøkðkE Au ?
(a) yLkwåAuË-366 (b) yLkwåAuË-361 (c) yLkwåAuË-360 (d) yLkwåAuË-356
354. fkuE ÔÞÂõíkLku Mkwr«{ fkuxo îkhk yÃkkÞu÷ {]íÞwËtzLke MkòLku {kV fhðkLke Mk¥kk fkuLke ÃkkMku Au ?
(a) hkßÞMk¼kLke yæÞûk (b) MktMkË (c) hk»xÙÃkrík (d) ðzk«ÄkLk
355. ònuhMkuðk Ãkt[Lke rLk{ýqf fkuLkk îkhk ÚkkÞ Au ?

546
(a) WÃkhk»xÙÃkrík (b) ðzk«ÄkLk (c) hk»xÙÃkrík (d) yuxLke sLkh÷
356. ykÃkýe hk»xÙeÞ {wÿk{kt hnu÷ Ëkuzíkku yk¾÷ku þuLkwt Mkq[Lk fhu Au ?
(a) frXLk Ãkrh©{ (b) íkkfkík (c) økríkLkwt (d) yufÃký Lknª.
357. fÞk yLkwåAuË{kt LkkýkÃkt[Lke h[Lkk fhðk{kt ykðe Au ?
(a) 299 (b) 298 (c) 280 (d) 285
358. hk»xÙÃkríkLkk hkSLkk{kLke Mkq[Lkk WÃkhk»xÙÃkrík fkuLku ykÃku Au ?
(a) ðzk«ÄkLkLku (b) {wÏÞ LÞkÞ{qŠíkLk (c) ÷kufMk¼kLkk yæÞûkLku(d) yuxLkeo sLkh÷Lku
359. yLkwåAuË-19 {kt ðýoðk{kt ykðu÷ Mðíktºkíkkyku fkuLkk {kxu Au ?
(a) ¼khík ðMkíkk ÷kufku {kxu (b) {kºk ¼khíkeÞ Lkkøkrhf {kxu
(c) ¼khík{kt sL{u÷ Ëhuf ÔÞÂõík {kxu (d) WÃkhLkk çkÄk {kxu
360. 1959 {kt Ãkt[kÞíke hksLke þYykík fkuLkk îkhk ÚkE níke ?
(a) ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷ (b) økw÷Íkhe÷k÷ LkLËk (c) RrLÿhk økktÄe (d) sðknh÷k÷ Lknuhw
361. ¼khík{kt fux÷k MíkhLkwt Ãkt[kÞíke hks Au ?
(a) yufMíkheÞ (b) rºkMíkheÞ
(c) rîMíkheÞ (d) WÃkhkuõík yuf Ãký Lknª.
362. Ãkt[kÞík hË ÚkÞk ÃkAe fux÷k Mk{ÞLke ytËh [qtxýe fhkððkLke òuøkðkE Au ?
(a) 6 {rnLkk (b) 12 {rnLkk (c) 5 {rnLkk (d) 2 ð»ko
363. çktÄkhýLkk fÞk ¼køk{kt Ãkt[kÞíke hksLkku WÕ÷u¾ fhðk{kt ykÔÞku Au ?
(a) {q¤¼qík nfku{kt (b) hkßÞLkeríkËþof íkíðku{kt
(c) «MíkkðLkk{kt (d) yLkwåAuË-34{kt
364. ¼khíkLkk «Úk{ Lkkøkrhf fkuLku fnuðkÞ ?
(a) ðzk«ÄkLk (b) hk»xÙÃkrík (c) hk»xÙÃkríkLkk ÃkíLke (d) yufÃký Lknª.
365. ÷kufMk¼kLkk rðhkuÄûkLkk Lkuíkkyku nkuÆku fkuLke Mk{fûk {kLkðk{kt ykðu Au ?
(a) hk»xÙÃkrík (b) {wÏÞ«ÄkLk (c) furçkLkux {tºke (d) MÃkefh
366. yuzðkufux sLkh÷Lke rLk{ýqf fux÷k Mk{Þ {kxu ÚkkÞ Au ?
(a) 2 ð»ko (b) 5 ð»ko
547
(c) hkßÞÃkk÷Lke ÃkMktËøke «{kýu (d) 10 ð»ko
367. ¼khíkLkk hk»xÙeÞ íknuðkhku fÞk Au ?
(a) 26 òLÞwykhe, 15 ykìøkMx
(b) 26 òLÞwykhe, 31 òLÞwykhe, 1 ykìõxkuçkh
(c) 2 ykìõxkuçkh, 26 òLÞwykhe, 15 ykìøkMx
(d) yufÃký Lknª.
368. ¼khíkLkku hk»xÙeÞ Lkkhku fÞku Au ?
(a) sÞ sðkLk (b) sÞ®nË (c) sÞ ¼khík (d) yufÃký Lkne.
369. Lke[uLkk{ktÚke fE ÞkËe «{kýu fuLÿ yLku hkßÞ Mkhfkh çktLkuLku fkÞËku ½zðkLke Mk¥kk nkuÞ Au ?
(a) fuLÿ ÞkËe (b) Q¼Þðíkeo ÞkËe (c) hkßÞ ÞkËe (d) hk»xÙÃkrík ÞkËe
370. ¼khíkeÞ çktÄkhý{kt {n¥ðLkwt ytøk fÞwt Au ?
(a) rsÕ÷k Ãkt[kÞíkku (b) {nkLkøkhÃkkr÷fkyku
(c) MÚkkrLkf MðhksLke MktMÚkkyku (d) yufÃký Lknª.
371. fÞk MkwÄkhk {wsçk ÷kufMk¼kLke yLku rðÄkLkMk¼kLke çkuXfku{kt 2026 MkwÄe fkuE VuhVkh Lk ÚkE þfu ?
(a) 92 {ku MkwÄkhku (b) 100 {ku MkwÄkhku (c) 91 {ku MkwÄkhku (d) 95 {ku MkwÄkhku
372. ¼khíkLkk çktÄkhý{kt {wsçk ðneðxLkwt {wÏÞ ytøk fÞwt Au ?
(a) MÚkkrLkf MktMÚkkyku (b) rsÕ÷k Ãkt[kÞíkku (c) fuLÿ Mkhfkh (d) hkßÞ Mkhfkh
373. hkßÞLkk fÞku nkuÆku hk»xÙÃkríkLkk nkuÆkLku {¤íkku ykðu Au ?
(a) hkßÞÃkk÷ (b) {wÏÞ{tºke (c) rðÄkLkMk¼k yæÞûk (d) yuzðkufux sLkh÷
374. Mkhfkh fu yLÞ Mk¥kkrÄfkhe fu ÔÞÂõíkLku fkÞËk «{kýuLke íkuLke MkkðosrLkf VhsLkwt Ãkk÷Lk fhðkLkku
ykËuþ fkuý ykÃku Au ?
(a) fku-ðkuhLxku (b) nuçkeÞMko fkuÃkMko
(c) {uLzu{Mk (Ãkh{kËuþ) (d) Mkxeoykuhhe. (Wí«uûký)
375. ykuÃkhuþLk ðwfhkuÍ yu fE Mkk÷{kt [÷kððk{kt ykÔÞwt níkwt ?
(a) 1990 (b) 1985 (c) 1980 (d) 1982
376. ykuÃkhuþLk hkRLkku yu fE Mkk÷{kt ykMkk{{kt WÕVk WøkúðkËeyku rðhwØ ¼khíkeÞ MkuLkk îkhk [÷kððk{kt
ykÔÞwt níkwt ?

548
(a) 1990 (b) 1991 (c) 1985 (d) 1997
377. {íMÞÃkk÷Lk yLku {kA÷eyku Ãkfzðk su yr¼ÞkLk [÷kððk{kt ykÔÞwt íkuLkwt Lkk{ þwt Au ?
(a) ykuÃkhuþLk V÷u®{økku (b) ykuÃkhuþLk {tz
(c) ykuÃkhuþLk xkRøkh (d) ykuÃkhuþLk çÕÞq rhðkuÕÞwþLk
378. r÷èuLkk rðhwØ ©e÷tfk Mkhfkh îkhk [÷kððk{kt ykðu÷ yr¼ÞkLkLku fÞk ykuÃkhuþLkLkk Lkk{u yku¤¾kÞ
Au ?
(a) ykuÃkhuþLk çÕÞq rhðkuÕÞwþLk (b) ykuÃkhuþLk xkRøkh
(c) ykuÃkhuþLk yÚkofðuf (d) ykuÃkhuþLk Mk÷k{
379. ¼khíkLke òMkwMke MktMÚkkyku fE Au ?
(a) rhMk[o yuLz yuLkk÷eMkeMk ®ðøk (RAW) (b) RL÷u÷esLMk çÞqhku (IB)
(c) MkuLxÙ÷ çÞqhku ykuV RLðuMxeøkuþLk (CBI) (d) WÃkhkuõík ºkýuÞ
380. Ãkkur÷Mk «þkMkLk{kt MkwÄkhk {kxu yuLzÙÞw VqshLke yæÞûkíkk{kt Ãkku÷eMk ykÞkuøkLke h[Lkk fE Mkk÷{kt
fhðk{kt ykðe ?
(a) 1915 (b) 1902 (c) 1947 (d) 1920
381. rðïrðãk÷Þ ykÞkuøkLke MkÚkkÃkLkk yu fE Mkk÷{kt fhðk{kt ykðe ?
(a) 1902 (b) 1905 (c) 1910 (d) 1915
382. ¼khíkLkk hk»xÙÃkrík ÃkkMku ðexku Ãkkðh Au fu Lknª ?
(a) nk Au. (b) {kºk Mkthûký Ãkqhíkku s
(c) Lkk LkÚke. (d) yufÃký Lknª.
383. ¼khík yLku yV½krLkMíkkLk ðå[u Mke{k rLkÄkohý nuíkw ‘zwhkLz ykÞkuøk’Lke MÚkkÃkLkk õÞkhu fhðk{kt
ykðe ?
(a) 1893 (b) 1802 (c) 1805 (d) 1895
384. ¼khíkLku Ãkqýo Mðíktºkíkk õÞkhu {¤e yLku ¼khíkLkwt rð¼ksLk fE Mkk÷{kt ÚkÞwt ?
(a) 1945 (b) 1947 (c) 1948 (d) 1950
385. {heLk f{kLzku VkuMkoLke MÚkkÃkLkk õÞkhu fhðk{kt ykðe ?
(a) 1985 (b) 1987 (c) 1988 (d) 1989
386. {heLk f{kLzku VkuMko{kt f{kLzkuLke çku ð»koLke íkk÷e{ çkkË fux÷k xfk f{kLzku {kfkuoMk çkLke þfu Au ?
549
(a) 60 Úke 90% (b) 40 Úke 60% (c) 20 Úke 40% (d) 10 Úke 25%
387. hûkk {tºkk÷Þ nuX¤ ¼khíkeÞ íkxhûk çk¤Lke MÚkkÃkLkk fE Mkk÷{kt fhðk{kt ykðe níke ?
(a) 1947 (b) 1970 (c) 1978 (d) 1985
388. fkWLxh xuhrhÍ{ økúwÃk fu su ykíktfðkËeykuLkk LkkýktfeÞ †kuíkku Ãkh Lksh hk¾u Au íkuLkk fux÷k MkÇÞku
Au ?
(a) ykX (b) MkkneX (c) Ãk[kMk (d) Ãk[eMk
389. Lkðe rËÕne{kt MktMkË Ãkh nw{÷ku fE Mkk÷{t ÚkÞku níkku ?
(a) 2002 (b) 2001 (c) 2003 (d) 2004
390. økktÄeLkøkh yûkhÄk{ {trËh Ãkh nw{÷ku õÞkhu ÚkÞku níkku ?
(a) 2005 (b) 2004 (c) 2000 (d) 2002
391. ík{k{ «fkhLkk fhðuhkÚke {¤u÷k Lkkýkt fÞk s{k ÚkkÞ Au ?
(a) hkßÞMk¼k{kt (b) Lkkýkt{tºke ÃkkMku (c) Mktr[ík rLkrÄ{kt (d) ÷u¾kLkwËkLk
392. [qtxkÞu÷k MkÇÞkuLke MktÃkqýo ÞkËe íkiÞkh fhðkLke sðkçkËkhe fkuLke nkuÞ Au ?
(a) [qtxýeÃkt[ (b) hk»xÙÃkrík (c) {wÏÞ LÞkÞkÄeþ (d) ðzk«ÄkLk
393. nk÷{kt økwshkíkLkk økðLkoh fkuý Au ?
(a) Mkwþe÷fw{kh ®þËu (b) yþkuf ¼è (c) {kÞkçkuLk fkuzLkkLke (d) Lkð÷rfþkuh þ{ko
394. ºkýuÞ ÷~fhe Ë¤kuLkk Mkwr«{ f{kLz fkuý Au ?
(a) Mkwþe÷ {nuíkk (b) h{ý Ãkwhe
(c) hk»xÙÃkrík «rík¼k Ãkkxe÷ (d) ËeÃkf fÃkqh
395. nk÷{kt MkÇÞMk¼kLkk [uh{uLk fkuý Au ?
(a) hnu{kLk ¾kLk (b) {nt{Ë n{eË ytMkkhe
(c) yu÷. fu. yzðkýe (d) yu. çke. ðksÃkuÞe
396. hk»xÙÃkríkLkku Ãkøkkh fux÷ku Au ? ({rnLku)
(a) 1.50 ÷k¾ (b) 50 nòh (c) 35 nòh (d) 2.25 ÷k¾
397. ykí{Äkíke nw{÷k {kxu {kLkð çkkuBçk çkLkkððkLkwt fkÞo 1987 {kt fE yktíkrhf þk¾kLke nuX¤ ykht¼e
ÚkÞku ?
(a) ç÷uf zu (b) ç÷uf f{kLzku (c) ç÷uf xkRøkh (d) ç÷uf r{þLk

550
398. fkuBÃkxÙku÷h yìLz yurzxh sLkh÷ õÞkhu rLkð]¥k ÚkkÞ Au ?
(a) rLk{ýqfLkk 6 ð»ko çkkË yÚkðk 65 ð»ko çkkË
(b) rLk{ýqfLkk 2 ð»ko çkkË yÚkðk 60 ð»ko çkkË
(c) rLk{ýqfLkk 5 ð»ko çkkË yÚkðk 60 ð»ko çkkË
(d) hk»xÙÃkríkLke {hS {wsçk
399. ËuþLkk «Úk{ ðzk«ÄkLk Ãktrzík sðknh÷k÷ LknuhwLkk ðzÃký nuX¤ fE Mkk÷{kt yuf ykÞkusLkÃkt[Lke
MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe ?
(a) 1947 (b) 1950 (c) 1948 (d) 1949
400. ¼khíkeÞ ykÞkusLkÃkt[Lkk ÃkËLkk yæÞûk íkhefu fkuý Vhs çkòðu Au ?
(a) ËuþLkk hk»xÙÃkrík (b) {wÏÞ{tºke
(c) ËuþLkk Mkwr«{ fkuxoLkk LÞkÞkÄeþ (d) ËuþLkk ðzk«ÄkLk
401. hk»xÙeÞ rðfkMk Ãkrh»kËLke MÚkkÃkLkk fE Mkk÷{kt hk»xÙeÞ Míkhu [ku¬Mk Lk¬e fhkÞu÷ {kÃkËtzLku ðnU[ðk
{kxu fhðk{kt ykðe Au ?
(a) 1952 (b) 1950 (c) 1949 (d) 1947
402. «Úk{ Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkkLkku Mk{Þøkk¤ku fÞku níkku ?
403. çkeS Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkkLkku Mk{Þøkk¤ku fÞku níkku ?
404. ºkeS Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkkLkku Mk{Þøkk¤ku fÞku níkku ?
405. ¼khíkLke «Úk{, çkeS yLku ºkeS Ãkt[ðkŠ»kf ÞkusLkkLkk «{w¾ ÃkËu fkuý níkk ?
(a) ÷k÷çknkËwh þk†e (b) {kuhkhS ËuMkkE
(c) RÂLËhk økktÄe (d) Ãktrzík sðknh÷k÷ Lknuhw
406. ¼khíkLke ºký ðkŠ»kf ÞkusLkkLkku Mk{Þøkk¤ku fÞku níkku ?
407. ¼khíkLke [kuÚke ðkŠ»kf ÞkusLkkLkku Mk{Þøkk¤ku fÞku níkku ?
551
408. ¼khíkLke Ãkkt[{e Ãkt[ðkŠ»kf ÞkusLkkLkku Mk{Þøkk¤ku fÞku níkku ?
409. ¼khíkLke ºkeS ðkŠ»kf ÞkusLkk, [kuÚke Ãk[tð»keoÞ ÞkusLkk, Ãkkt[{e Ãkt[ðkŠ»kÞ ÞkusLkkLkk «{w¾ ÃkËu
fkuý níkk ?
(a) {kuhkhS ËuMkkE (b) Ãktrzík sðknh÷k÷ Lknuhw
(c) RÂLËhk økktÄe (d) hkSð økktÄe
410. Aêe Ãkt[ðkŠ»kÞ ÞkusLkkLkku Mk{Þøkk¤ku fÞku níkku ?
411. Mkkík{e Ãkt[ðkŠ»kÞ ÞkusLkkLkku Mk{Þøkk¤ku fÞku níkku ?
412. ykX{e Ãkt[ðkŠ»kÞ ÞkusLkkLkku Mk{Þøkk¤ku fÞku níkku ?
413. Lkð{e Ãkt[ðkŠ»kÞ ÞkusLkkLkku Mk{Þøkk¤ku fÞku níkku ?
414. ËMk{e Ãkt[ðkŠ»kÞ ÞkusLkkLkku Mk{Þøkk¤ku fÞku níkku ?
415. yrøkÞkh{e Ãkt[ðkŠ»kf ÞkusLkkLkk «{w¾ fkuý Au ?
(a) yx÷rçknkhe ðksÞuÃke (b) hkSð økktÄe
(c) Lkh®Mknhkð (d) {Lk{kunLk®Mkn
416. Lkð{e yLku ËMk{e Ãkt[ðkŠ»kÞ ÞkusLkkLkk «{w¾ fkuý Au ?
(a) Lkh®Mknhkð (b) yx÷rçknkhe ðksÞuÃke
(c) RÂLËhk økktÄe (d) {Lk{kunLk®Mkn
417. MkðoÃkÕ÷e hkÄkf]»ýLkLku ¼khíkhíLk (1954) ÃkwhMfkh fE rðþu»kíkk çkË÷ ykÃkðk{kt ykÔÞku níkk ?
(a) çkeò hk»xÙÃkrík (b) Ãknu÷k WÃkhk»xÙÃkrík (c) íkíð¿kkLke (d) WÃkhkuõík ºkýuÞ
418. [¢ðíkeo hksøkkuÃkk÷ [kheLku ¼khíkhíLk (1954) fE rðþu»kíkk çkË÷ ykÃkðk{kt ykÔÞku níkk ?
(a) AuÕ÷k økðLkoh sLkh÷ (b) MðkíktºÞMkuLkkLke
(c) WÃkhkuõík ºkýuÞ (d) rMkrð÷ RsLkuh

552
419. Mke. ðe. hk{LkLku ¼khíkhíLk (1954) ÃkwhMfkh fE rðþu»kíkk çkË÷ ykÃkðk{kt ykÔÞku níkk ?
(a) Lkkuçku÷ Ãkkrhíkkur»kf rðsuíkk ¼kiríkfþk†e (b) MkkrníÞ
(c) íkíð¿kkLke (d) Mk{ks MkwÄkhf
420. ¼økðkLkËkMkLku ¼khíkhíLk (1955) ÃkwhMfkh fE rðþu»kíkk {kxu «ËkLk fhðk{kt ykÔÞku níkk ?
(a) MkkrníÞ (b) MðkíktºÞMkuLkkLke (c) íkíð¿kkLke (d) WÃkhkuõík ºkýuÞ
421. {kuÚkeøkwLË{wrðïuMkhiÞkLku ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh (1955) fE rðþu»kíkk {kxu «ËkLk fhðk{kt ykÔÞku
níkk ?
(a) Mk{ks MkwÄkhf (b) rMkrð÷ RsLkuh (c) ¼qíkÃkqðo hk»xÙÃkrík (d) rð[khf
422. sðknh÷k÷ LknuhwLku ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh (1955) fE rðþu»kíkk {kxu «ËkLk fhðk{kt ykÔÞku níkk ?
(a) MðkíktºÞMkuLkkLke (b) «Úk{ ðzk«ÄkLk (c) ÷u¾f (d) WÃkhkuõíkh ºkýuÞ
423. økku®ðËðÕ÷¼e ÃktíkLku ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh (1957) yu fE rðþu»kíkk {kxu «ËkLk fhðk{kt ykÔÞku
níkk ?
(a) MðkíktºÞ MkuLkkLke (b) øk]n{tºke (c) WÃkhkuõík çktLku (d) MkkrníÞ
424. ½kuzku fuþð fðuoLku ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh (1958) fE rðþu»kíkk {kxu «ËkLk fhðk{kt ykÔÞku níkk ?
(a) Mk{ks MkwÄkhf (b) MkkrníÞ (c) «Úk{ ðzk «ÄkLk (d) ÷u¾f
425. zkì. çke. Mke. hkuÞLku ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh (1961) fE rðþu»kíkk {kxu «ËkLk fhðk{kt ykÔÞku níkk ?
(a) ¼qíkÃkqðo {wÏÞ{tºke (b) MðkíktºÞMkuLkkLke (c) øk]n{tºke (d) Mk{ks MkwÄkhf
426. Ãkwhw»kku¥k{ËkMk xtzLkLku ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh (1961) fE rðþu»kíkk {kxu «ËkLk fhðk{kt ykÔÞku níkk ?
(a) MðkíktºÞ MkuLkkLke (b) rþûkýfkh (c) WÃkhkuõík çktLku (d) çkeò ðzk«ÄkLk
427. zkì. hksuLÿ«MkkËLku ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh (1962) fE rðþu»kíkk {kxu «ËkLk fhðk{kt ykÔÞku níkk ?
(a) «Úk{ hk»xÙÃkrík (b) MðkíktºÞ MkuLkkLke (c) WÃkhkuõík çktLku (d) rð[khf
428. zkì. ÍkrfhnwMkuLkLku ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh (1963) fE rðþu»kíkk {kxu «ËkLk fhðk{kt ykÔÞku níkk ?
(a) ¼qíkÃkqðo hk»xÙÃkrík (b) ¼qíkÃkqðo ðzk«ÄkLk (c) ¼qíkÃkqðo {wÏÞ{tºke (d) MðkíktºÞ MkuLkkLke
429. Ãkktzwhtøk ðk{Lk fkýuLku ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh (1963) fE rðþu»kíkk {kxu «ËkLk fhðk{kt ykÔÞku níkk ?
(a) rð[khf (b) MktMf]ríkf rðÄkLk (c) rMkrð÷ RsLkuh (d) WÃkhkuõík ºkýuÞ
430. ÷k÷ çknkËwh þk†eLku ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh (1966) fE rðþu»kíkk {kxu «ËkLk fhðk{kt ykÔÞku níkk ?
(a) çkeò ðzk«ÄkLk (b) MðkíktºÞMkuLkkLke (c) WÃkhkufík çktLku (d) MkkrníÞ
553
431. RÂLËhk økktÄeLku ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh (1971) fE rðþu»kíkk {kxu «ËkLk fhðk{kt ykÔÞku níkk ?
(a) MðkíktºÞ MkuLkkLke (b) ¼qíkÃkqðo ðzk«ÄkLk (c) ¼qíkÃkqðo hk»xÙÃkrík (d) Mk{ks MkwÄkhf
432. ðe. ðe. økeheLku ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh (1975) fE rðþu»kíkk {kxu «ËkLk fhðk{kt ykÔÞku níkk ?
(a) ¼qíkÃkqðo hk»xÙÃkrík (b) MðkíktºÞ MkuLkkLke
(c) ¼qíkÃkqðo ðzk«ÄkLk (d) {wÏÞ{tºke íkr{÷Lkkzw
433. fu. fk{hksLku ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh (1976) fE rðþu»kíkk {kxu «ËkLk fhðk{kt ykÔÞku níkk ?
(a) MðkíktºÞ MkuLkkLke (b) {wÏÞ{tºke íkr{÷Lkkzw
(c) MktMf]rík rðîkLk (d) WÃkhkuõík ºkýuÞ
434. {Äh xuhuMkkLku ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh (1980) fE rðþu»kíkk {kxu «ËkLk fhðk{kt ykÔÞku níkk ?
(a) Mk{ks MkwÄkhf
(b) Lkkuçku÷ Ãkkrhíkkur»kf {u¤ðLkkh Mkk{krsf fkÞofíkko
(c) rð[khf
(d) MkkrníÞ
435. yk[kÞo rðLkkuçkk ¼kðuLku ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh (1983) fE rðþu»kíkk {kxu «ËkLk fhðk{kt ykÔÞku
níkk ?
(a) Mk{ks MkwÄkhf (b) MðkíktºÞ MkuLkkLke (c) WÃkhkuõík çktLku (d) ¼qíkÃkqðo ðzk«ÄkLk
436. ¾kLk yçËw÷ økVkh¾kLkLku ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh (1987) fE rðþu»kíkk {kxu «ËkLk fhðk{kt ykÔÞku
níkk ?
(a) MðkíktºÞ MkuLkkLke (rçkLk¼khíkeÞ ÔÞÂõík) (b) yr¼Lkuíkk
(c) {wÏÞ{tºke ykMkk{ (d) rþûkýfkh
437. yu{. S. hk{[tÿLkLku ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh (1988) fE rðþu»kíkk {kxu «ËkLk fhðk{kt ykÔÞku níkk ?
(a) yr¼Lkuíkk (b) {wÏÞ{tºke íkr{÷Lkkzw
(c) rð[khf (d) WÃkhkuõík ºkýuÞ
438. çke. ykh. yktçkuzfhLku ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh (1990) fE rðþu»kíkk {kxu «ËkLk fhðk{kt ykÔÞku níkk ?
(a) «Úk{ rþûký{tºke (b) ¼khíkLkk çktÄkhýLkk ½zðiÞk
(c) LkkÞçk ðzk«ÄkLk (d) MðkíktºÞ MkuLkkLke
439. LkuÕMkLk {tzu÷kLku ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh (1990) fE rðþu»kíkk {kxu «ËkLk fhðk{kt ykÔÞku níkk ?

554
(a) Ë. ykr£fkLkk ¼qíkÃkqðo hk»xÙÃkrík (MðkíktºÞ MkuLkkLke)
(b) LkkÞçk {k{÷íkËkh
(c) LkkÞçk ðzk«ÄkLk
(d) MðkíktºÞ MkuLkkLke
440. hkSð økktÄeLku ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh (1991) {u¤ðLkkh fÞk ûkuºk MkkÚku Mktf¤kÞu÷ níkk ?
(a) MðkíktºÞ MkuLkkLke (b) ¼khíkLkk ¼qíkÃkqðo ðzk«ÄkLk
(c) ði¿kkrLkf (d) ¼qíkÃkqðo hk»xÙÃkrík
441. ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷ ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh (1991) {u¤ðLkkh fÞk ûkuºk MkkÚku Mktf¤kÞu÷ níkk ?
(a) ¼khíkLkk LkkÞçk ðzk«ÄkLk (b) MðkíktºÞ MkuLkkLke
(c) WÃkhkuõík çktLku (d) «Úk{ rþûký{tºke
442. {kuhhkS ËuMkkE ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh {u¤ðLkkh (1991) fÞk ûkuºk MkkÚku Mktf¤kÞu÷k níkk ?
(a) MðkíktºÞ MkuLkkLke (b) ¼qíkÃkqðo ðzk«ÄkLk (c) WÃkhkuõík çktLku (d) rð[khf
443. {ki÷kLkk yçËw÷f÷k{ ykÍkË ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh {u¤ðLkkh (1992) fÞk ûkuºk MkkÚku Mktf¤kÞu÷k
níkk ?
(a) MðkíktºÞ MkuLkkLke (b) «Úk{ ¼khíkeÞ rþûký{tºke
(c) WÃkhkuõík çktLku (d) WãkuøkÃkrík
444. su. ykh. ze. íkkíkk ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh {u¤ðLkkh (1992) fÞk ûkuºk MkkÚku Mktf¤kÞu÷k níkk ?
(a) WãkuøkÃkrík (b) ði¿kkrLkf (c) ykuMfkh rðsuíkk (d) rMkíkkhðkËf
445. MkíÞrsík hu ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh {u¤ðLkkh (1992) fÞk ûkuºk MkkÚku Mktf¤kÞu÷ níkk ?
(a) rVÕ{e rLkËuoþf (b) ykuMfkh rðsuíkk rLkËuoþf
(c) WÃkhkuõík çktLku (d) rMkíkkhðkËf
446. yu. Ãke. su. yçËw÷f÷k{ ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh {u¤ðLkkh (1999) fÞk ûkuºk MkkÚku Mktf¤kÞu÷ níkk ?
(a) ði¿kkrLkf (b) ¼qíkÃkqðo hk»xÙÃkrík (c) WÃkhkuõík çktLku (d) ¼qíkÃkqðo ðzk«ÄkLk
447. økw÷Íkhe÷k÷ LktËk ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh {u¤ðLkkh (1997) fÞk ûkuºk MkkÚku Mktf¤kÞu÷k níkk ?
(a) MðíktºÞ MkuLkkLke (b) ¼qíkÃkqðo ðzk«ÄkLk (c) WÃkhkuõík çktLku (d) «Úk{ rþûký{tºke
448. yYýk yMkVy÷e ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh {u¤ðLkkh (1997) fÞk ûkuºk MkkÚku Mktf¤kÞu÷ níkk ?
(a) þk†eÞ økkrÞfk (b) MðkíktºÞ MkuLkkLke (c) ÃkkïoøkkrÞfk (d) þnuLkkEðkËf
555
449. yu{. yuMk. þw¼÷û{e ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh {u¤ðLkkh (1998) fÞk ûkuºk MkkÚku Mktf¤kÞu÷ níkk ?
(a) ði¿kkrLkf (b) ÃkkïoøkkrÞfk (c) MðkíktºÞ MkuLkkLke (d) þk†eÞ økkrÞfk
450. r[ËBçkh{T Mkwçkú{ÛÞ ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh {u¤ðLkkh (1998) fÞk ûkuºk MkkÚku Mktf¤kÞu÷k níkk ?
(a) MðkíktºÞ MkuLkkLke (b) nrhÞk¤e ¢ktríkLkk «ýuíkk
(c) WÃkhkuõík çktLku (d) ¼qíkÃkqðo ðzk«ÄkLk
451. sÞ«fkþ LkkhkÞý ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh {u¤ðLkkh (1998) fÞk ûkuºk MkkÚku Mktf¤kÞu÷k níkk ?
(a) MðkíktºÞ MkuLkkLke (b) Mk{ksMkwÄkhf (c) WÃkhkuõík çktLku (d) ¼qíkÃkqðo ðzk«ÄkLk
452. Ãktrzík hrðþtfh ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh {u¤ðLkkh (1999) fÞk ûkuºk MkkÚku Mktf¤kÞu÷ níkk ?
(a) rMkíkkhðkËf (b) WãkuøkÃkrík (c) ði¿kkrLkf (d) rVÕ{ rLkËuoþf
453. y{íÞoMkuLk ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh {u¤ðLkkh (1999) fÞk ûkuºk MkkÚku Mktf¤kÞu÷ níkk ?
(a) rVÕ{ rLkËuoþf (b) Mk{ks MkwÄkhf
(c) þnuLkkE ðkËf (d) Lkkuçk÷ Ãkkrhíkkur»kf rðsuíkk yÚkoþk†e
454. økkuÃkeLkkÚk çkkzkuo÷kE ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh {u¤ðLkkh (1999) fÞk ûkuºk MkkÚku Mktf¤kÞu÷ níkk ?
(a) rMkíkkh ðkËf (b) MðkíktºÞ MkuLkkLke (c) Mk{ksMkwÄkhf (d) «Úk{ rþûký{tºke
455. ÷íkk {tøkuþfh ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh {u¤ðLkkh (1991) fÞk ûkuºk MkkÚku Mktf¤kÞu÷ níkk ?
(a) ÃkkïoøkkrÞfk (b) þk†eÞ økkrÞfk (c) MðkíktºÞ MkuLkkLke (d) rVÕ{ rLkËuoþefk
456. WMíkkË rçkÂM{Õ÷kn¾kLk ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh {u¤ðLkkh (2001) fÞk ûkuºk MkkÚku Mktf¤kÞu÷ níkk ?
(a) rMkíkkhðkËf (b) MðkíktºÞ MkuLkkLke (c) þnuLkkEðkËf (d) ¼qíkÃkqðo ðzk«ÄkLk
457. Ãktrzík ¼e{MkuLk òuþe ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh {u¤ðLkkh (2008) fÞk ûkuºk MkkÚku Mktf¤kÞu÷ níkk ?
(a) rnLËwMíkkLke þk†eÞ økkÞf (b) þnuLkkE ðkËf
(c) rMkíkkhðkËf (d) ÃkkïoøkkÞf
458. ¼khíkhíLk ÃkwhMfkh {u¤ðLkkh Mkki«Úk{ {rn÷k fkuý níkk ?
(a) {Äh xuhuMkk (b) RÂLËhk økktÄe (c) yYýk yMkVy÷e (d) ÷íkk {tøkuþfh
459. ¼khíkhíLk {u¤ðLkkh yuðk fÞk {nkLk ÔÞÂõík Au su{Lku íku{Lkk yðMkkLkçkkË yk yuðkuzo yuLkkÞík
fhðk{kt ykÔÞku níkku ?
(a) RÂLËhk økktÄe (b) {Äh xuhuMkk
(c) yYýk yMkVy÷e (d) yu{. yuMk. þw¼÷û{e

556
460. yu.çke.yu÷.Mke. (A.B.L.C.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) yr¾÷ ¼khíkeÞ ÷kufíkkíktrºkf fkUøkúuMk (b) yr¾÷ ¼khík ÷kufMkuðk fk{økehe
(c) yr¾÷ ¼khík ÷kufMkt½ fk{økehe (d) yr¾÷ ¼khík ÷kuffÕÞký fk{økehe
461. yu.ykE.yuV.çke. (A.I.F.B.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) yku÷ RÂLzÞk Vkuhðzo ç÷kuf (b) yku÷ RÂLzÞk Vkuhðzo ç÷kuf Lktçkh
(c) yku÷ ç÷kuf RÂLzÞLk Mkðuo (d) yku÷ RÂLzÞk Ãkrhðkh ç÷kuf
462. yu.ykE.xe.Mke. (A.I.T.C) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) yku÷ RÂLzÞk ík]ý{w÷ fkUøkúuMk (b) yku÷ RÂLzÞk fkUøkúuMk fr{xe
(c) yku÷ RÂLzÞk fkUøkúuMk Mkr{íke (d) yku÷ RÂLzÞk fkUøkúuMk çkuXf
463. yu.S.Ãke. (A.G.P.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) ykMkk{ øký Ãkrh»kË (b) ykMkk{ Ãkrh»kË
(c) ykMkk{ Þ{wLkk Ãkrh»kË (d) ykMkk{ Ãkrh»kË ÞkusLkk
464. yu.ykE.yu{.E.ykE.yu{. (A.I.M.E.I.M.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) yku÷ RÂLzÞk {wÍ÷eMk-yu-RíkunkËw÷ {wÂM÷{
(b) yku÷ RÂLzÞk {wÂM÷{-yu-{wÂM÷{
(c) yku÷ RÂLzÞk {wÍ÷ªMk-yu
(d) yku÷ RÂLzÞk RíkuÞËw÷ {wÂM÷{
465. çke. yuMk. Ãke. (B.S.P.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) çknwsLk Mk{ks Ãkkxeo (b) çknwsLk sLkíkk Ãkkxeo
(c) çknwsLk MktøkXLk Mk{ks Ãkkxeo (d) çknwsLk Ãkkxeo
466. çke.yuLk.Ãke. (B.N.P.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) ¼khíkeÞ LkðþÂõík Ãkkxeo (b) ¼khíkeÞ LkðÞwðf Ãkkxeo
(c) ¼khíkeÞ Mktçku÷Lk Ãkkxeo (d) ¼khíkeÞ LkðÞwðk Ãkkxeo
467. çke.çke.yu{. (B.B.M.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) ¼kheÞk çknwsLk {nkMkt½ (b) ¼kheÞk Mk{ks çknwsLk {nkMkt½
(c) ¼kheÞk çknwsLk Mkt½ (d) ¼kheÞ {nkMkt½ çknwsLk
557
468. çke.su.Ãke. (B.J.P.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) ¼khíkeÞ sLkíkk Ãkkxeo (b) ¼khíkeÞ sLkMk¥kk Ãkkxeo
(c) ¼khíkeÞ MkuðkMktøk Ãkkxeo (d) ¼khíkeÞ sLkíkkË¤ Ãkkxeo
469. çke.su.ze. (B.J.D.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) çkeswt sLkíkk Ë¤ (b) ¼khíkeÞ sLkíkk Mkuðk Ë¤
(c) ¼khíkeÞ sLkíkk Þwðk Ë¤ (d) ¼khíkeÞ sLkíkk çkksw Ë¤
470. Mke.Ãke.ykE. (C.P.I) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) fBÞwrLkMx Ãkkxeo ykuV RÂLzÞk (b) fBÞwrLkMx Ãkkxeo RÂLzÞk
(c) fBÞwrLkMx RÂLzÞk ykuV Ãkkxeo (d) fBÞwrLkMx «ð[Lk ykuV RÂLzÞk
471. Mke.Ãke.ykE.yu{ (C.P.I.M.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) fBÞwrLkMx Ãkkxeo ykuV RÂLzÞk ({kforMkMx) (b) fBÞwrLkMx Ãkkxeo RÂLxÞk ykuV ({kforMkMx)
(c) fBÞwrLkMx ykuV {kforMkMx RÂLzÞk (d) fBÞwrLkMx Ãkkxeo ykuV RÂLzÞk ({kfo)
472. ze.yu{.fu. (D.M.K.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) ÿrðz {wLku¥kk ftÍÄk{ (b) ËþoLk {wLku¥kk ftÍrð÷k
(c) ÿrðz {Lkuøkk ftÍÃkw»Ãk (d) ÿrðz {wrLk ftÍÄk{
473. yu[. ðe. Ãke. (H.V.P.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) nrhÞkýk rðfkMk Ãkkxeo (b) nrhÞkýk rðfkMkÃkºk ÃkwhMfkh
(c) nrhÞk rðfkMkÃkÚk Ãkkxeo (d) nrhÞkýk rðfkMk ÞkusLkk Ãkkxeo
474. yu[.ðe.Mke. (H.V.C.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) nrhÞkýk rðfkMk fkUøkúuMk (b) nrhÞkýk rðfkMksLk fkUøkúuMk
(c) nrhÞkýk rðfkMk Ãkkxeo fkUøkúuMk (d) nrhÞkýk rðfkMk Mktf÷Lk fkUøkúuMk
475. ykE.yuV.ze.Ãke. (I.F.D.P.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) RÂLzÞLk Vuzh÷ zu{ku¢uxef Ãkkxeo (b) RÂLzÞLk VkuMko zu{ku Ãkkxeo
(c) RÂLzÞLk VkuMko zu{kuMkuxÙef Ãkkxeo (d) RÂLzÞLk Vuzh÷ zkÞLku{ef Ãkkxeo
476. ykR.yuLk.Mke. (I.N.C.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) RÂLzÞLk LkuþLk÷ fkUøkúuMk (b) RÂLzÞLk Lkkuçk÷ fkUøkúuMk

558
(c) RÂLzÞLk Lkkuçk÷ ykuV fkUøkúuMk (d) RÂLzÞLk LkuþLk÷ MktøkXLk fkUøkúuMk
477. ykE.yuLk.yu÷.ze. (I.N.L.D.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) RÂLzÞLk LkuþLk÷ ÷kufË¤ (b) RÂLzÞLk LkuþLk÷ ÷kufÃkkºkk
(c) RÂLzÞLk LkuþLk÷ ÷kuf Mkuðk (d) RÂLzÞLk LkuþLk÷ MktøkXLk fkUøkúuMk
478. J. & K.N.C. (su. yuLz fu. yuLk. Mke) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) sB{w yuLz f~{eh LkuþLk÷ fkuBVhLMk (b) sB{w yuLz fkþe LkuþLk÷ fkUøkúuMk
(c) sB{w yuLz f~{eh LkuMkLkk÷exe fkuLVhLMk (d) sB{w yuLz f~{eh LkuMkLkk÷eMx fkuLVhLMk
479. su. ze. (J.D.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) sLkíkk Ë¤ (b) sLkíkk Mkuðk Ë¤
(c) sLkíkk Mkuðk Mkt½ Ë¤ (d) sLkíkk Mkt½XLk Ë¤
480. su. ze. yuMk. (J.D.S) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) sLkíkk Ë¤ MkuõÞw÷h (b) sLkíkk Ë¤ MkhõÞw÷h ÞkusLkk
(c) sLkíkk Ëk¾÷ MkhõÞw÷h çkuLf (d) sLkíkk Ë¤ ykuV MkhõÞw÷h
481. su.ze.Þw. (J.D.U.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) sLkíkk Ë¤ ÞwLkkRxuz (b) sLkíkk Ë¤ ÞwrLkMkuV
(c) sLkíkk Ë¤ ykuV ÞwLkkRxe (d) sLkíkk Ë¤ Þwðk MktøkXLk
482. su. yu{. yu{. (J.M.M.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) Íkh¾tz {wÂõík {kuh[k (b) Íkh¾tz {wÂõíkÄk{ {kuh[k
(c) Íkh¾tz {wÂõík {nkMktçku÷Lk (d) Íkh¾tz {wÂõík {nk{tºke
483. fu.Mke. (K.C.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) fuhk÷k fkUøkúuMk (b) furhÞh fkUøkúuMk (c) fuhk÷k ykuV fkUøkúuMk (d) fku[ªøk fkUøkúuMk
484. yu÷.ze.yuMk. (L.D.S.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) ÷kufË¤ MkuõÞw÷h (b) ÷kufMk¥kk MkuõÞw÷h
(c) ÷kuf òøk]ík MkuõÞw÷h (d) ÷kuf {kLÞ MkuõÞw÷h
485. yu÷.su.yuMk.Ãke. (L.J.S.P.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) ÷kufsLk þÂõík Ãkkxeo (b) ÷kufsLkíkk þÂõík Ãkkxeo
559
(c) ÷kufMkuðk þÂõík Ãkkxeo (d) ÷kuf {u¤ku þÂõík Ãkkxeo
486. yu{.yuLk.yuV. (M.N.F.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) r{Íku LkuþLk÷ £Lx (b) {kÍeMk LkuþLk÷ £Lx
(c) {uõMkku LkuþLk÷ £Lx (d) {kRÕMk LkuþLk÷ £Lx
487. yu{.yu÷. (M.L.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) {wÂM÷{ ÷eøk (b) {wÂM÷{ ÷kuf Mkt½XLk
(c) {wÂM÷{ ykuV ÷eøk (d) {wÂM÷{ ÷kuf Mkuðk
488. yuLk.Ãke.yuV (N.P.F.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) Lkkøkk÷uLz ÃkeÃkÕMk £qx (b) Lkkøkk÷uLz ykuV ÃkeÃkÕMk £qx
(c) Lkkøkk÷uLz ÃkkuÃÞw÷h £qx (d) Lkkøkk÷uLz «kuøkúk{ £qx
489. yuLk.Mke.Ãke. (N.C.P.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) LkuþLkkr÷Mx fkUøkúuMk Ãkkxeo (b) LkuþLk÷ ykuV fkUøkúuMk Ãkkxeo
(c) LkuþLk÷ ykuV Þwðk fkUøkúuMk Ãkkxeo (d) LkuþLkkr÷Mx Þwðk MktøkXLk Ãkkxeo
490. Ãke.yu[.fu (P.H.K.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) Ãkè÷e {¬{÷ fí[e (b) Ãkè÷e {¬{ fí[e
(c) Ãkè÷e{ {¬{÷ fí[e (d) Ãkè÷e{ {¬{ku÷ fí[e
491. Ãke.zçkÕÞw.Ãke. (P.W.P) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) ÃkesLx yuLz ðfohMk Ãkkxeo ykuV RÂLzÞk (b) ÃkesLx yuLz ðfo Ãkkxeo ykuV RÂLzÞk
(c) ÃkesLx yuLz ðfohMk Ãkkxeo yuLz RÂLzÞk (d) ÃkeÃkÕMk yuLz ðfohMk Ãkkxeo yuLz RÂLzÞk
492. Ãke.ze.Ãke. (P.D.P.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) ÃkeÃkÕMk zu{ku¢uxef Ãkkxeo (b) ÃkeÃkÕMk zu{kuøkúkVe Ãkkxeo
(c) ÃkeÃkÕMk zu{ku MkkÞLMk «fkþLk (d) ÃkeÃkÕMk zu{kuMkuxÙef Ãkkxeo
493. ykh.su.ze. (R.J.D.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) hk»xÙeÞ sLkíkk Ë¤ (b) hk»xÙeÞ sLkMkuðk Ë¤
(c) hk»xÙeÞ sLkMkuçku÷Lk Ë¤ (d) hk»xÙeÞ sLkòøk]ík Ë¤
494. ykh.su.zu.ze (R.J.D.D.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?

560
(a) hk»xÙeÞ sLkíkkË¤ zu{ku¢uxef (b) hk»xÙeÞ sLkíkkË¤ ykuV zu{ku¢uxef
(c) hk»xÙeÞ sLkfÕÞký Ë¤ zu{ku¢uxef (d) hk»xÙeÞ sLkMktMkË Ë¤ zu{ku¢uxef
495. ykh.yu÷.ze. (R.L.D.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) hk»xÙeÞ ÷kufË¤ (b) hk»xÙeÞ ÷kuf{u¤ku
(c) hk»xÙeÞ ÷kuf Mkuðk Ë¤ (d) hk»xÙeÞ ÷kuf{kLÞ Ë¤
496. ykh.Ãke.ykE. (R.P.I.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) heÃkç÷efLk Ãkkxeo ykuV RÂLzÞk (b) heÃkç÷efLk ÃkkuMx ykuV RÂLzÞk
(c) heMkkuÕSþLk÷ Ãkkxeo ykuV RÂLzÞk (d) heÃkç÷efLk ÃkkuMx yuLz RÂLzÞk
497. ykh.yuMk.Ãke. (R.S.P.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) rhðkuÕÞwþLkhe þkuMÞ÷eMx Ãkkxeo (b) rhðkuÕÞwþLkhe MkkuÕÞwþLk Ãkkxeo
(c) rhðkuÕÞwþLkhe MktMÚkk Ãkkxe o (d) rhðkuÕÞwþLkhe Mkðkuo¥k{ Ãkkxeo
498. yuMk.su.Ãke. (S.J.P.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) Mk{ksðkËe sLkíkk Ãkkxeo (b) Mk{ksðkËe sLkíkk Ë¤ Ãkkxeo
(c) Mk{ks Mkuðk sLkíkk Ãkkxeo (d) Mk{ksðkËe sLk Ãkkxeo
499. yuMk.Ãke. (S.P.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) Mk{íkk Ãkkxeo (b) Mk{ûk Ãkkxeo (c) Mk{ks Ãkkxeo (d) Mkwhûkk Ãkkxeo
500. yuMk.yu.ze. (S.A.D.) Lkwt Ãkqhwt Lkk{ þwt Au ?
(a) rþhku{ýe yfk÷e Ë¤ (b) rþhku{ýe yufË¤
(c) rþhku{ýe yufk-íkhe Ë¤ (d) rþhku{ýehíLk yfk÷e Ë¤
501. MktMkË hkßÞLke ÞkËeLkk fkuE Ãký rð»kÞ Ãkh fE ÃkrhÂMÚkrík{kt fkÞËku çkLkkðe þfu Au ?
(a) ßÞkhu Ëuþ{kt fxkufxe ònuh ÚkE nkuÞ.
(b) ßÞkhu çku yÚkðk çkuÚke ðÄkhu hkßÞku fkuE Ãký rð»kÞ Ãkh MktMkËLku fkÞËku ½zðkLkwt fnu.
(c) hkßÞLke ÞkËeLkku y{wf rð»kÞ nðu hk»xÙeÞ {n¥ðLkku ÚkE økÞku Au íkuðwt hkßÞMk¼k ÃkMkkh fhu.
(d) WÃkhLke çkÄe ÃkrhÂMÚkríkyku{kt
502. ¼khíkLkk çktÄkhýeÞ fkÞËk{kt hksfeÞ ÃkûkLku {kLÞíkk fux÷k{k çktÄkhýeÞ MkwÄkhk îkhk {¤e Au.
561
(a) 42 {k (b) 46 {k (c) 24 {k (d) 52 {k
503. hkßÞLkk rð»kÞku Ãkh MktMkË fux÷kt ð»ko {kxu fkÞËku çkLkkðe þfu Au ?
(a) 2 ð»ko {kxu (b) 1 ð»ko {kxu (c) 3 ð»ko {kxu (d) 10 ð»ko {kxu
504. f÷{ 356 Lke[u hk»xÙÃkríkþkMkLk fkuE Ãký hkßÞ{kt fux÷k Mk{Þ {kxu ÷kËðk{kt ykðu Au ?
(a) 1 ð»ko {kxu (b) 2 ð»ko {kxu (c) 3 ð»ko {kxu (d) 6 {kMk {kxu
505. rçkLkLkkýkfeÞ ¾hzku hkßÞMk¼k fux÷ku Mk{Þ MkwÄe hkufe þfu Au ?
(a) 14 rËðMk MkwÄe (b) 30 rËðMk MkwÄe (c) 6 {kMk MkwÄe (d) 12 {kMk MkwÄe
506. økktÄeðkËe Mk{ksðkË õÞkt hksfeÞ ÃkûkLkwt ði[krhf Mkqºk Au ?
(a) ¢kuøkúuMk (ykE) (b) ¼khíkeÞ sLkíkk Ãkkxeo
(c) ¢kìøkúuMk (yuMk) (d) sLkíkkË¤
507. LkeríkrLkËuoþf ík¥ðku{kt Lke[uLkk{ktÚke fÞk «fkhLke rMkØktíkkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au ?
(a) ykŠÚkf (b) Mkk{krsf (c) ðneðxe (d) WÃkhLkk çkÄk s
508. hkßÞMk¼kLkk fkuE Ãký MkÇÞLke økuh÷kÞfkík MktçktÄe rððkËLkku rLkýoÞ fkuý fhu Au ?
(a) hk»xÙÃkrík (b) [qtxýe fr{þLkh
(c) WÃkhk»xÙÃkrík (d) [qtxýeÃkt[Lke Mk÷knÚke hk»xÙÃkrík
509. hk»xÙÃkrík fxkufxeLke ònuhkík fkuLkk rLkýoÞÚke fhu Au ?
(a) fuLÿeÞ «ÄkLk{tz¤ (b) MktMkË (c) ðzk«ÄkLk (d) ÷kufMk¼k
510. Lke[uLkk{ktÚke fE ykðf BÞwrLkrMkÃkkr÷xeLke LkÚke ?
(a) Lkkfkðuhku (b) ½hðuhku (c) Ãkkýeðuhku (d) ðu[kýðuhku
511. ÷kufMk¼kLku çkh¾kMík fkuý fhe þfu Au ?
(a) ðzk«ÄkLk (b) hk»xÙÃkrík (c) [qtxýe fr{þLkh (d) LÞkÞ{qŠík
512. ÷kufMk¼kLke {wËík fux÷kt ð»koLke nkuÞ Au ?
513. MktMkËLke ÔÞkÏÞk{kt þwt ykðu Au ?
(a) ÷kufMk¼k, hkßÞMk¼k (b) {kºk ÷kufMk¼k s
(c) hk»xÙÃkrík, ÷kufMk¼k yLku hkßÞMk¼k (d) hk»xÙÃkrík yLku ÷kufMk¼k

562
514. ¼khík{kt fxkufxe ÷kËðkLke Mk¥kk fkuLku Au ?
(a) WÃkhk»xÙÃkrík (b) hk»xÙÃkrík (c) yuxLkeo sLkh÷ (d) yuf Ãký Lknª
515. ¼khíkLkk «Úk{ hu÷ðu {tºke fkuý níkk ?
(a) zkì. òuLk {ÚkkE (b) ze.çke.ykh yktçkuzfh
(c) yuLk.ðe.økkzrøk÷ (d) {ki÷kLkk ykÍkË
516. ¼khíkLkk «Úk{ ©{«ÄkLk fkuý níkkt ?
(a) MkhËkh çk÷Ëuð®Mk½ (b) çkkçkw søkSLkhk{ (c) yuLk.ðe.økkzrøk÷ (d) Mke.yu{. økk{k
517. hkßÞ ykÞkusLk Ãkt[Lkk yæÞûk fkuý nkuÞ Au ?
(a) hkßÞÃkk÷ (b) {wÏÞ{tºke (c) ykÞkusLk{tºke (d) Lkkýk{tºke
518. 1996{kt økwshkík{kt hk»xÙÃkríkþkMkLk fÞk hkßÞÃkk÷u ÷kËÞwt níkwt ?
(a) ytþw{kLk®Mkn (b) MðYÃk®Mkn (c) f]»ýÃkk÷®Mkn (d) MkwtËh®Mkn ¼tzkhe
519. ¼khíkeÞ MktMkËLkk Lkuíkk fkuý nkuÞ Au ?
(a) ðzk«ÄkLk (b) hk»xÙÃkrík (c) WÃkhk»xÙÃkrík (d) yuf Ãký Lknª
520. su fuLÿþkrMkík «ËuþkuLku ÃkkuíkkLkwt Äkhkøk]n Lk nkuÞ yLku ÷økíkk ¾hzk fkuý ½zu Au ?
(a) hk»xÙÃkrík (b) MktMkË (c) ðzk«ÄkLk (d) rLkÞwõík ðneðxfíkko
521. íkk÷wfkÃkt[kÞíkLke {wËík fux÷kt ð»koLke nkuÞ Au ?
522. ÷kufMk¼k{kt rðhkuÄÃkûkLkk LkuíkkLku fkuLkk suðe MkwrðÄkyku yLku {kLÞíkkyku «kó ÚkkÞ Au ?
(a) furçkLkux {tºke (b) hkßÞ{tºke (c) WÃk{tºke (d) yuf Ãký Lknª
523. fkuE Ãký øk]tnLkku MkÇÞ Lk nkuðk Aíkkt {tºke{tz¤{kt MÚkkLk ÃkkBÞk nkuÞ íkku íkuLku fux÷k Mk{Þ{kt [qtxkðwt
Ãkzu Au ?
(a) 12 {kMk (b) 11 {kMk (c) 8 {kMk (d) 6 {kMk
524. økúk{Ãkt[kÞíkLke {wËík fux÷kt ð»koLke nkuÞ Au ?
(a) 6 (b) 4 (c) 3 (d) 5
525. hkßÞ{kt Ãkt[kÞíkehks fÞk ¾kíkk Lke[u ykðu Au ?
(a) øk]n (b) ykÞkusLk (c) Ãkt[kÞík (d) yuf Ãký Lkne
526. Lke[uLkk{ktÚke fÞwt fkÞo økúk{Ãkt[kÞík {kxu VhrsÞkík LkÚke ?
563
1. sL{-{hýLke LkkUÄýe 2. {fkLkðuhku ðMkq÷ fhðku
3. þk¤kyku çkktÄðe 4. hMíkk rhÃkuh fhðk
(a) 1 yLku 2 (b) 3 yLku 4 (c) 1, 2 yLku 4 (d) {kºk 4
527. økúk{Ãkt[kÞík{kt økk{Lkwt s{eLk {nuMkq÷ fkuý ðMkq÷ fhu Au ?
(a) økúk{Mkuðf (b) MkhÃkt[ (c) WÃkMkhÃkt[ (d) ík÷kxe-¢{-{tºke
528. ©e yx÷rçknkhe ðksÃkuÞeyu fux÷k {íkÚke ÷kufMk¼k{kt rðïkMkLkku {ík økw{kÔÞku níkku ?
(a) çku {íkÚke (b) yuf {íkÚke (c) ºký {íkÚke (d) [kh {íkÚke
529. Lke[uLkk{ktÚke MkkiÚke ðÄw ð¾ík ðzk«ÄkLk ÃkË {kxuLkk MkkuøktË fkuýu ÷eÄkt Au ?
(a) ©e ykE. fu. økwshk÷ (b) ©e Ãke. ðe. Lkh®Mknhkð
(c) ©e yx÷rçknkhe ðksÃkuÞe (d) ©e hkSð økktÄe
530. fkuBÃxÙku÷h yuLz ykurzxh sLkh÷ ykìV RÂLzÞkLke ÷kÞfkík fkuLkk suðe nkuðe òuEyu ?
(a) ðzk«ÄkLk (b) hk»xÙÃkrík
(c) WÃkhk»xÙÃkrík (d) Mkðkouå[ yËk÷íkLkk LÞkÞkÄeþ
531. furçkLkux çkuXfLkk ðzk fkuý nkuÞ Au ?
(a) hk»xÙÃkrík (b) ðzk«ÄkLk (c) WÃkhk»xÙÃkrík (d) yufuÞ Lkne
532. {tºke{tz¤Lkk MkÇÞkuLke rLk{ýqf fkuý fhu Au ?
(a) hk»xÙÃkrík (b) WÃkhk»xÙÃkrík (c) yuxLkeo sLkh÷ (d) yufuÞ Lknª
533. {tºke{tz¤ fkuLku sðkçkËkh Au ?
(a) WÃkhk»xÙÃkríkLku (b) ðzk«ÄkLkLku (c) hk»xÙÃkríkLku (d) MktMkËLku
534. ðzk«ÄkLkLke rLk{ýqf fkuý fhu Au ?
(a) hk»xÙÃkrík (b) WÃkhk»xÙÃkrík (c) hk»xÙÃkríkLku (d) MktMkËLku
535. hkßÞMk¼kLkk yæÞûk fkuý nkuÞ Au ?
(a) hkßÞMk¼kLkk MkÇÞ (b) ÷kufMk¼kLkk MÃkefh (c) hk»xÙÃkrík (d) WÃkhk»xÙÃkrík
536. Lke[uLkk{ktÚke fkuý çktÄkhýLke zÙk®Vxøk Mkr{ríkLkk MkÇÞ Lk níkk ?
(a) fu. yu{. {wLkþe (b) sðknh÷k÷ Lkunhw
(c) xe.ðe. f]»ýk{k[khe (d) økkuÃkk÷Mðk{e ykÞtøkh
537. WÃkhk»xÙÃkrík hkßÞLkk{wt fkuLku WÆuþeLku ÷¾u Au ?

564
(a) ðzk«ÄkLkLku (b) MÃkefhLku (c) hk»xÙÃkríkLku (d) yufuÞ Lknª
538. WÃkhk»xÙÃkrík ÃkË {kxuLkk nkuÆkLke {wËík fux÷kt ð»koLke Au ?
(a) 4 (b) 6 (c) 5 (d) 10
539. WÃkhk»xÙÃkríkLke [qtxýe{kt fkuLku {íkkrÄfkh Au ?
(a) MktMkËLkk çktLku øk]nLkk [qtxkÞu÷k MkÇÞkuLku
(b) rðÄkLkMk¼k yLku rðÄkLkÃkrh»kËLkk MkÇÞkuLku
(c) {kºk ÷kufMk¼kLkk MkÇÞkuLku
(d) {kºk ÷kufMk¼k yLku hkßÞMk¼kLkk MkÇÞkuLku
540. WÃkhk»xÙÃkríkLkk ÃkË {kxuLke ðÞ{ÞkoËk fux÷e Au ?
541. çktÄkhýLke fE f÷{ Lke[u hk»xÙÃkríkLkku nkuÆku Au ?
(a) f÷{ 53 (b) f÷{ 52 (c) f÷{ 55 (d) f÷{ 60
542. hk»xÙÃkríkLke [qtxýe{kt fkuLku {íkkrÄfkh LkÚke ?
(a) çktLku øk]nLkk rLkÞk{u÷k MkÇÞku yLku rðÄkLkÃkrh»kËLkk MkÇÞkuLku
(b) rðÄkLkÃkrh»kËLkk MkÇÞkuLku
(c) hkßÞMk¼kLkk MkÇÞkuLku
(d) yk{ktLkw yufuÞ Lknª
543. hk»xÙÃkríkLku þÃkÚkrðrÄ fkuý fhkðu Au ?
(a) ¼khíkLkk ðrhc LÞkÞ{qŠík (b) ðzk«ÄkLk
(c) WÃkhk»xÙÃkrík (d) yk{ktLkw yufuÞ Lknª
544. çktÄkhý ½zkÞwt íÞkhu fux÷kt Ãkrhrþüku níkk ?
(a) 9 (b) 8 (c) 12 (d) 10
545. hk»xÙÃkrík hkSLkk{kLkku Ãkºk fkuLku WÆuþeLku ÷¾u Au ?
(a) hkßÞÃkk÷ (b) WÃkhk»xÙÃkrík (c) ðzk«ÄkLk (d) MÃkefh
546. hk»xÙÃkríkLkk nkuÆk {kxuLke {wËík fux÷kt ð»koLke Au ?
547. hk»xÙÃkríkLku fkuý [qtxu Au ?
565
(a) ÷kufMk¼k hkßÞMk¼kLkk [qtxkÞu÷k MkÇÞku íkÚkk rðÄkLkMk¼kLkk [qtxkÞu÷k MkÇÞku
(b) {kºk hkßÞMk¼kLkk MkÇÞku
(c) {kºk rðÄkLkMk¼kLkk MkÇÞku
(d) rðÄkLkMk¼k yLku rðÄkLkÃkrh»kËLkk MkÇÞku
548. ¼khíkeÞ «òMk¥kkf hkßÞLkk ðzk fkuý Au ?
(a) ðzk«ÄkLk (b) hk»xÙÃkrík (c) LÞkÞ{qŠík (d) yufuÞ Lknª
549. ¼khíkLkku fÞku {q¤¼qík yrÄfkh hË fhðk{kt ykÔÞku Au ?
(a) MðíktºkíkkLkku (b) þku»kýLkku (c) r{÷fíkLkku (d) Mk{kLkíkkLkku
550. Mk{ksðkËe rçkLkMkkt«ËkrÞf þçËku çktÄkhý{kt fÞk MkwÄkhk îkhk W{uhðk{kt ykÔÞk Au ?
(a) 43{ku (b) 42{ku (c) 46{ku (d) 47{ku
551. MktMkËMkÇÞLkwt rLkðkMkMÚkkLk õÞkt nkuÞ Au ?
(a) rËÕne (b) {ÿkMk (c) f÷fíkk (d) {wtçkE
552. Lke[uLkk{ktÚke fÞku nkuÆku ¼khíkeÞ çktÄkhý{kt ËþkoðkÞku LkÚke ?
(a) ÷kufMk¼kLkk zuÃÞwxe MÃkefhLkku (b) rðÄkLkMk¼kLkk zuÃÞwxe MÃkefhLkku
(c) LkkÞçk ðzk«ÄkLkLkku (d) hkßÞMk¼kLkk zuÃÞwxhe [uh{uLkLkku
553. Lke[uLkk{ktÚke fkuý {tºke{tz¤Lkwt fË Lk¬e fhu Au ?
(a) MktMkË (b) hk»xÙÃkrík
(c) ðzk«ÄkLk (d) çktÄkhýLkk rLkÞ{ «{kýu
554. hk»xÙÃkrík furçkLkux {tºke{tz¤Lke Mk÷kn Mðefkhðk çktÄkÞu÷k Au, yuðwt fÞk çktÄkhýLkk MkwÄkhkÚke y{÷{kt
ykÔÞwt níkwt ?
(a) 24{ku MkwÄkhku (b) 36{ku MkwÄkhku
(c) 42{ku MkwÄkhku (d) çktÄkhýLkk rLkÞ{ «{kýu
555. ðzk«ÄkLkLke Vhòu çktÄkhý{kt fux÷k{e f÷{{kt Ëþkoðe Au ?
(a) f÷{ 74 (b) f÷{ 75 (c) f÷{ 77 (d) f÷{ 78
556. furçkLkux {tºke{tz¤{kt fkuý nkshe ykÃke þfu Au ?
(a) {kºk furçkLkx fûkkLkk {tºkeyku (b) {kºk hkßÞfûkkLkk {tºkeyku
(c) (a) yLku (b) (d) yuf Ãký Lknª

566
557. fuLÿeÞ {tºke{tz¤{kt Lke[uLkk{ktÚke fÞk «fkhLkk {tºkeyku çkeò MíkhLkk økýkÞ Au ?
(a) furçkLkux {tºkeyku (b) hkßÞfûkkLkk «ÄkLkku(c) LkkÞçk «ÄkLkku (d) yuf Ãký Lknª
558. fuLÿeÞ ytËksÃkºk fkuý íkiÞkh fhu Au ?
(a) furçkLkux {tºkeyku (b) hkßÞMk¼k (c) hk»xÙÃkrík (d) fuLÿeÞ {tºke{tz¤
559. ¼khíkLkk WÃkhk»xÙÃkrík fux÷e ðkh [qtxýe{kt Q¼k hne þfu ?
(a) yuf ð¾ík (b) çku ð¾ík (c) fkuE {ÞkoËk Lkne. (d) 20 ð»ko MkwÄe
560. Lke[uLkk{ktÚke fkuLke rLk{ýqf hk»xÙÃkrík fhíkk LkÚke ?
(a) Mkðkouå[ yËk÷íkLkk LÞkÞ{qŠík (b) yuhVkuMkoLkk yuh[eV {kþo÷
(c) ÷kufMk¼kLkk MÃkefh (d) [eV ykìV Äe yk{eo
561. Lke[uLkk{ktÚke fkuý hk»xÙÃkrík Mkk{u {nkr¼Þkuøk [÷kðe þfu Au ?
(a) ÷kufMk¼k (b) hkßÞMk¼k
(c) fkuE Ãký rðÄkLkMk¼k (d) MktMkËLkk fkuE Ãký øk]n{kt
562. Lke[uLkk{ktÚke fÞku rð»kÞ hkßÞLke ÞkËe{kt ykðíkku LkÚke ?
(a) rþûký (b) Qòo (c) Mknfkh (d) rðËuþ MktçktÄku
563. Lke[uLkk{ktÚke fE ÷kÞfkík ðzk«ÄkLk Úkðk {kxu sYhe LkÚke ?
(a) 25 ð»koLke ô{h (b) fkuE Ãký øk]nLkk MkÇÞ çkLkðkLke ÷kÞfkík
(c) ¼khíkeÞ Lkkøkrhf (d) MLkkíkf ÚkÞu÷ku nkuðku òuEyu.
564. fkuE Ãký hkßÞLkwt hkßÞMk¼k{kt «ríkrLkrÄíð þuLkk Ãkh ykÄkrhík Au.
(a) hkßÞLkku rðMíkkh (b) hkßÞLke ðMíke
(c) ÷kufMk¼k{kt su-íku hkßÞLke çkuXfku (d) yuf Ãký Lknª
565. ¼khíkeÞ MktMkË {q¤¼qík yrÄfkhku{kt MkwÄkhku fhe þfu Au ?
(a) nk (b) Lkk (c) fËe Ãký Lknª (d) fxkufxe ð¾íku
566. Lke[uLkk{ktÚke fÞk yrÄfkhLke çktÄkhý{kt òuøkðkE LkÚke ?
(a) ykŠÚkf yrÄfkh (b) ÄkŠ{f yrÄfkh
(c) þiûkrýf yrÄfkh (d) hksfeÞ yLku Mkk{krsf yrÄfkh
567. {q¤¼qík yrÄfkhkuLkk hûký {kxu Lke[uLkk{ktÚke fE f÷{ Lke[u nkEfkuxo hex Ëk¾÷ fhe þfu Au ?
567
(a) f÷{ 32 (b) f÷{ 226 (c) f÷{ 126 (d) f÷{ 326
568. Lke[uLkk{ktÚke fÞk fuMk ÃkhÚke ònuh ÚkÞwt fu çktÄkhýMk¼k {q¤¼qík yrÄfkhku{kt MkwÄkhku fhe þfu Au ?
(a) økku÷fLkkÚk (b) økkuÃkk÷LktËLk (c) fuþðkLktË ¼khíke (d) çkìtf hk»xÙeÞfhý
569. Lke[uLkk{ktÚke fÞk fuMk ÃkhÚke Mkwr«{ fkuxo ònuh fÞwO fu MktMkËLku çktÄkhýLkwt {q¤¼qík {k¤¾wt MkwÄkhðkLkku
yrÄfkh LkÚke ?
(a) økkuÃk÷LktËLk fuMk (b) fuþðkLktË ¼khíke fuMk
(c) økku÷fLkkÚk fuMk (d) yuf Ãký Lknª
570. ðkýeMðkíktºkÞLkku yrÄfkh õÞkhu hË ÚkkÞ Au ?
(a) ¾kLkøke ftÃkLkeykuLkwt hk»xÙeÞfhý ÚkkÞ. (b) ÷kufkuLku íkkuVkLkku íkhV Ëkuhe òÞ.
(c) ÞwØ ð¾íku (d) yuf Ãký Lknª
571. ÃkþwykuLke fík÷ Úkíke hkufðe yuðwt çktÄkhý{kt õÞkt ËþkoðkÞwt Au ?
(a) {q¤¼qík Vhòu{kt (b) {q¤¼qík yrÄfkhku{kt
(c) hkßÞLkeríkrLkËþof ík¥ðku{kt (d) ÷kufkuLku íkkuÃkkLkku íkhV Ëkuhe òÞ.
572. hk»xÙÃkrík fE ÞkËeLkk rð»kÞku Ãkh ðxnwf{ çknkh Ãkkze þfíkk LkÚke ?
(a) Mkt½eÞ Mkqr[ (b) hkßÞMkqr[ (c) Mk{ðíkeo Mkqr[ (d) yuf Ãký Lknª
573. ¼khíkeÞ Mk{ðkÞe íktºk yLku y{urhfLk Mk{ðkÞe íktºk{kt Lke[uLkk{ktÚke fE ÷kûkrýfíkk{kt MkkBÞ Au ?
(a) çktÄkhý{kt hnu÷e ºký ÞkËe (b) çkuðzwt LÞkÞíktºk
(c) yuf s Lkkøkrhfíð (d) Mkðkouå[ çktÄkhýLkwt yÚko½xLk fhu Au.
574. ¼khíkeÞ çktÄkhý yux÷u ðÄkhu Mkk[wt þwt Au ?
(a) ÃkrhðíkoLkþe÷ Au. (b) ÃkrhðíkoLkþe÷ LkÚke.
(c) sz fhíkkt ÃkrhðíkoLkþe÷ ðÄw Au. (d) ÃkrhðíkoLkþe÷ fhíkkt sz ðÄw Au.
575. hk»xÙÃkríkLke ÃkkMku {tsqhe {kxu {kuf÷u÷ rðÄuÞf Ãkh fux÷k Mk{Þ MkwÄeLke ytËh fkÞoðkne fhðe sYhe Au ?
(a) 14 rËðMk (b) 30 rËðMk
(c) 90 rËðMk (d) fkuE Mk{Þ Lk¬e LkÚke
576. Lke[uLkk{ktÚke fÞwt rðÄkLk Mkk[wt LkÚke ?
(a) yk{w¾ çktÄkhýLkku yuf ¼køk Au. (b) yk{w¾ çktÄkhýLkku ¼køk LkÚke.
(c) yk{w¾ Mkk{u LÞkÞ LkÚke. (d) yuf Ãký Lknª.

568
577. Lke[uLkk{ktÚke fÞk øk]nLke yæÞûkíkk yuðe ÔÞÂõík fhu Au, su íku øk]nLkku MkÇÞ nkuíkku LkÚke ?
(a) ÷kufMk¼k (b) hkßÞMk¼k (c) rðÄkLkMk¼k (d) rðÄkLkÃkrh»kË
578. ¼khíkeÞ hkßÞçktÄkhý{kt fxkufxeLku ÷økíke òuøkðkEyku fÞk ËuþLkk çktÄkhý{ktÚke ÷uðk{kt ykðe
níke ?
(a) y{urhfk (b) ykìMxÙur÷Þk (c) hrþÞk (d) s{oLke
579. ¼khíkLke ð[økk¤kLke MkhfkhLkk ðzk«ÄkLk fkuý níkk ?
(a) MkhËkh ðÕ÷¼¼kE Ãkxu÷ (b) sðkn÷k÷ Lkunhw
(c) {nkí{k økktÄe (d) yuf Ãký Lknª
580. Lke[uLkk{ktÚke fkuý çktÄkhýLke zÙkrVxtøk Mkr{ríkLkk MkÇÞ Lk níkk ?
(a) yktçkuzfh (b) økkuÃk÷Mðk{e ykÞtøkh
(c) hksuLÿ«MkkË (d) f]»ýMðk{e yGÞh
581. ¼khíkLkwt çktÄkhý 26òLÞw, 1950 Lkk hkus fu{ MðefkÞwO ?
(a) økktÄeSyu fÌkwt íkuÚke
(b) yktçkuzfhLkk ykøkúnÚke
(c) Ãkqýo MðhksLkku Xhkð, 26 òLÞw., 1930 Lkk hkus ÃkMkkh ÚkÞku níkku.
(d) yuf Ãký Lknª
582. ¼khíkeÞ çktÄkhýLkk rÃkíkk íkhefu fkuý yku¤¾kÞ Au ?
(a) zkì. yktçkuzfh (b) zkì. hksuLÿ«MkkË (c) zkì. hkÄkf]»ýLk (d) yk{ktLkwt yufuÞ Lkne
583. ¼khíkLkwt çktÄkhý Lke[uLkk{ktÚke fkuýu íkiÞkh fÞwO Au ?
(a) rçkúrxþ Mkhfkhu (b) ¼khíkeÞ MktMkËu (c) $ø÷uLzLkk hksyu (d) çktÄkhýMk¼kyu
584. ¼khíkeÞ çktÄkhý{kt Lke[uLkk{kt ðÄkhu ÞkuøÞ þwt Au ?
(a) Mkk{kLÞ fkÞËk Au.
(b) LkkýkfeÞ fkÞËk Au.
(c) fkÞËkfeÞ ðkíkku Au.
(d) hkßÞLku Mk¥kk yLku LkkøkrhfkuLku {q¤¼qík Vhòu yLku yrÄfkhku ykÃku÷k Au.
585. çktÄkhý{kt MkwÄkh ðÄkhk VuhVkh fhðkLke su òuøkðkE Au, íku fÞk ËuþLkk çktÄkhý{ktÚke ÷eÄu÷ Au ?
(a) ykÞ÷uoLz (b) fuLkuzk (c) Ë. ykr£fk (d) y{urhfk
569
586. fkuE hkßÞLkk Lkk{{kt VuhVkh fhðkLkku yrÄfkh fkuLku Au ?
(a) hk»xÙÃkríkLku (b) {wÏÞ {tºkeLku (c) hkßÞÃkk÷Lku (d) MktMkËLku
587. ¼khíkLkwt çktÄkhý õÞkhÚke y{÷{kt ykÔÞwt ?
(a) 26 òLÞw, 1949 (b) 15 ykìøkMx, 1947 (c) 26 òLÞw, 1950 (d) 26 òLÞw, 1948
588. Lke[uLkk{ktÚke fE ÷kûkrýfíkk ¼khíkeÞ çktÄkhýLke LkÚke ?
(a) Mk{ðkÞe íktºk (b) rçkLkMkkt«ËkrÞf hk»xÙ
(c) Ãkwg {íkkrÄfkh (d) ykí{níÞk ÚkE þfu.
589. rðÄkLkMk¼k øk]nLke rþMík yLku økkihð fkuý ò¤ðu Au ?
(a) {wÏÞ {tºke (b) hkßÞÃkk÷ (c) MÃkefh (d) yuf Ãký Lknª
590. hkßÞ{kt {tºke©eykuLkk Ãkøkkh yLku ¼ÚÚkk fkuý Lk¬e fhu Au ?
(a) {wÏÞ {tºke (b) MÃkefh (c) rðÄkLkMk¼k (d) hkßÞÃkk÷
591. fkuE Ãký ÔÞÂõík Mkk{kLÞ [qtxýeyku{kt íÞkhu s {íkËkLk fhe þfu Au, ßÞkhu íku....
1. ¼khíkLkku Lkkøkrhf nkuÞ.
2. 21 ð»koÚke LkkLke Wt{hLkku Lk nkuÞ.
3. Mkhfkhe f[uhe{kt Ãkøkkh {u¤ðíkku f{o[khe Lk nkuÞ
4. økktzÃkýLke rLkþkLkeykuLku fkhýu økuh÷kÞf Xhkðu÷ Lk nkuÞ.
(a) 1, 2, yLku 3 (b) 1 yLku 4 (c) 1 yLku 2 (d) 1, 2 yLku 4
592. çktÄkhýeÞ Mk¼kyu çktÄkhýLke rðrðÄ òuøkðkEyku ytøkuLkku rLkýoÞ þuLkk îkhk ÷eÄu÷ níkku ?
(a) çknw{íke îkhk (b) 2/3 çknw{íke îkhk
(c) 1/3 çknw{íke îkhk (d) Mk÷kn-{Mk÷ík îkhk
593. Lke[uLkk{ktÚke fÞk fuLÿþkrMkík «ËuþLku ÃkkuíkkLkwt Äkhkøk]n Au ?
(a) yktËk{kLk yLku rLkfkuçkkh (b) ËkËhk yLku Lkøkh nðu÷e
(c) [tËeøkZ (d) ÃkkUze[uhe
594. hkßÞÃkk÷u çknkh Ãkkzu÷ ðxnwf{ Ãkh fkuLke {tsqhe sYhe Au ?
(a) MktMkË (b) hk»xÙÃkrík (c) hkßÞ ÄkhkMk¼k (d) yuf Ãký Lknª
595. {wÏÞ {tºke fu LkkÞçk {wÏÞ {tºke nksh Lk nkuÞ íÞkhu hkßÞLkku ðneðx fkuý Mkt¼k¤u Au ?

570
(a) øk]n{tºke (b) Lkkýk{tºke (c) rMkrLkÞh ÄkhkMk¼k (d) hkßÞÃkk÷
596. yºku ykÃku÷ fE ÔÞÂõíkyku hksËqík yLku nkEfr{þLkh suðk nkuÆk Ãkh hÌkk çkkË ¼khíkLkk WÃkhk»xÙÃkrík
çkLke níke ?
(a) zkì. yuMk. hkÄkf]»ýLkT yLku S. yuMk. ÃkkXf
(b) zkì. yuMk. hkÄkf]»ýLkT yLku ðe.ðe.røkrh
(c) zkì. Íkfeh nwMkuLk yLku fu. ykh. LkkhkÞýLkT
(d) çke.ze.s¥ke yLku fu.ykh. LkkhkÞýLkT
597. ¼khík{kt hk»xÙeÞ æðsLkku Mðefkh õÞkhu fhðk{kt ykÔÞku níkku ?
(a) 15 ykìøkMx, 1947 (b) 22 LkðuBçkh, 1947
(c) 22 {u, 1947 (d) 22 sw÷kE, 1947
598. 1979{kt Mkki«Úk{ Ãkûkktíkh rðhkuÄe Äkhku fÞk hkßÞ{kt ½zðk{kt ykÔÞku níkku ?
(a) fuh÷ (b) sB{w-fk~{eh (c) Ãk. çktøkk¤ (d) íkr{÷Lkkzw
599. Mðíktºk hkßÞ íkhefu økwshkík fE Mkk÷{kt yÂMíkíð{kt ykÔÞwt ?
(a) 1958 (b) 1959 (c) 1960 (d) 1965
600. yr¾÷ ¼khíkeÞ MkuðkykuLku ytfþ
w {kt fkuý hk¾u Au ?
(a) ¼khík Mkhfkh (b) hkßÞ Mkhfkh
(c) hk»xÙÃkrík (d) fuLÿ yLku hkßÞ Mkhfkh
601. hkßÞ ÃkþwykuLke fík÷ fE f÷{ Lke[u hkufe þfu ?
(a) 42 (b) 46 (c) 47 (d) 48
602. ¼khík{kt LkkýkfÞe fxkufxe fE Mkk÷{kt Ëk¾÷ fhe níke ?
(a) 1962 (b) 1969 (c) 1977 (d) yuf Ãký Lkne
603. økwLkuøkkhkuLku Mkò {kV fu ykuAe fhðkLke Mk¥kk fkuLku Au ?
(a) ðzk«ÄkLk (b) ðzk LÞkÞ{qŠík (c) hk»xÙÃkrík (d) øk]n{tºke
604. LkkýkfeÞ fxkufxe fÞk hkßÞ{kt Ëk¾÷ fhe þfkÞ Lkne ?
(a) økwshkík (b) rçknkh (c) sB{w-f~{eh (d) yktÄú «Ëuþ
605. çktÄkhýLke fux÷k{e f÷{ «{kýu sB{w-f~{eh hkßÞ íkhefu {kLÞ LkÚke ?
(a) 154 (b) 152 (c) 157 (d) 370
571
606. Lke[uLkk{ktÚke fÞwt hkßÞ çktÄkhý «{kýu {kLÞ LkÚke ?
(a) økwshkík (b) økkuðk (c) r{Íkuh{ (d) sB{w-f~{eh
607. ¼khíkLkk çktÄkhý{kt VuhVkh fhðkLke «r¢Þk fÞk Ëuþ suðe Au ?
(a) s{oLke (b) Þw.yuMk.yu. (c) rçkúxLk (d) Ërûký ykr£fk
608. sB{w-f~{eh ytøkuLke f÷{ 370 fkuý çkh¾kMík fhe þfu ?
(a) ðzk«ÄkLk (b) hk»xÙÃkrík (c) MktMkË (d) {wÏÞ LÞkÞ{qŠík
609. MkíÞ{uð sÞíku fÞk WÃkrLk»kË{ktÚke ÷uðkÞu÷wt Au ?
(a) EþkðkMÞ{ (b) LkkhkÞý (c) {wtzf (d) AkLËkuøÞ
610. ¼khíkLkk çktÄkhý{kt fxkufxeLkku {wÆku fÞk ËuþLkk çktÄkhý{ktÚke ÷eÄku Au ?
(a) s{oLke (b) fuLkuzk (c) Þw.yuMk.yu. (d) rçkúxLk
611. Lke[uLkk{ktÚke fÞk ðzk«ÄkLku ÷kufMk¼kLkwt Mkºk þY ÚkkÞ íku Ãknu÷kt hkSLkk{wt ykÃkðwt Ãkzâwt níkwt ?
(a) {kuhkhS ËuMkkE (b) ðe.Ãke.®Mkn (c) [kiÄhe [hý®Mkn (d) [tÿþu¾h
612. Lke[uLkk{ktÚke fE f÷{ ðneðxeíktºkLku LÞkÞíktºkÚke y÷øk hk¾ðkLke Au ?
(a) 28 (b) 29 (c) 30 (d) 50
613. ykÃkýe hk»xÙeÞ ¼k»kk fE Au ?
(a) økwshkíke (b) yhçke (c) ®nËe (d) MktMf]ík
614. {wÏÞ [qxt ýe fr{þLkhLke rLkð]r¥k ðÞ{ÞkoËk fux÷e Au ?
615. hkßÞLkk {wÏÞ {tºke hk»xÙÃkríkLke [qtxýe{kt {ík LkykÃke þfu ßÞkhu íku {kxu þwt Mkk[wt Au ?
(a) MktMkËLkk MkÇÞ nkuÞ íkku. (b) rðÄkLkMk¼k{kt fkÞofkhe MkÇÞ nkuÞ íkku.
(c) rðÄkLkMk¼k{kt [qtxkðkLkwt çkkfe nkuÞ íkku. (d) yuf Ãký Lknª
616. ykÃkýwt hk»xÙeÞ Mkqºk fÞwt Au ?
(a) Þkuøkûku{t ðnkBÞn{ (b) MkíÞ{uð sÞíku (c) ðtËu ðuË {kíkh{T (d) yk{ktLkwt yufuÞ Lknª
617. økwshkíkLkk ÷kufÃkk÷ fkuý Au ?
(a) LkhuLÿ {kuËe (b) yswoLk {kuZðkrzÞk (c) f{÷k çkuLkeðk÷ (d) yufÃký Lknª.
618. MÚkkrLkf MðhkßÞLke MktMÚkkykuLku Ãkøk¼h fhðk{kt fkuLkwt ÞkuøkËkLk {ku¾hu níkwt ?

572
(a) rhÃkLk (b) {uÞku (c) {ufku÷u (d) ðu÷uM÷e
619. ¼khík{kt MkkiÚke ðÄkhu ytËksÃkºk fÞk Lkkýk«ÄkLku hsq fÞko Au ?
(a) ykh. ðUfxhk{LkT (b) ðe.Ãke. rMktn (c) {kuhkhS ËuMkkE (d) {Lk{kunLk®Mkn
620. ¼khíkLkwt «Úk{ ytËksÃkºk fkuýu hsq fÞwO níkwt ?
(a) {kuhkhS ËuMkkE (b) sðknh÷k÷ Lkunhw (c) fu.xe. »kÛ{w¾{T (d) hksLkkhkÞý
621. ykÃkýwt hk»xÙeÞ Ãkûke fÞwt Au ?
(a) ÃkkuÃkx (b) fkøkzku (c) fçkqíkh (d) {kuh
622. økwshkík{kt r{© MkhfkhLkk {wÏÞ {tºke fkuý níkk ?
(a) fuþw¼kE Ãkxu÷ (b) [e{Lk¼kE Ãkxu÷ (c) y{h®Mkn [kiÄhe (d) {kÄð®Mkn Mkku÷tfe
623. økwshkík{kt r{© Mkhfkh fÞk çku Ãkûk ðå[u h[kE níke ?
(a) ¢kìøkúuMk-¼ksÃk (b) ¢kìøkúuMk-sLkíkkË¤
(c) sLkíkkË¤ (økwshkík)-¼k.s.Ãk. (d) yuf Ãký Lknª
624. økwshkíkLkk øk]n{tºke yíÞkhu 2011 {kt fkuý Au ?
(a) yr{ík þkn (b) «ËeÃk®Mkn òzuò (c) LkeríkLk Ãkxu÷ (d) «Vw÷ Ãkxu÷
625. ¼khíkLkk çktÄkhý {wsçk ðneðxLkwt ík]íkeÞ ytøk fÞwt Au ?
(a) MÚkkrLkf MðhkßÞLke MktMÚkkyku (b) rsÕ÷k Ãkt[kÞíkku
(c) LkøkhÃkkr÷fkyku (d) yuf Ãký Lknª
626. økwshkík{kt «Úk{ rçkLk¢kìøkúuMke {wÏÞ {tºke fkuý níkwt ?
(a) [e{Lk¼kE Ãkxu÷ (b) çkkçkw¼kE sþ¼kE Ãkxu÷
(c) rníkuLÿ¼kE ËuMkkE (d) yuf Ãký Lknª
627. «Úk{ rçkLk¢kìøkúuMke Mkhfkh fE Mkk÷{kt fuLÿ{kt ykðe ?
(a) 1960 (b) 1967 (c) 1977 (d) 1984
628. ¼khíkLkk çktÄkhý {wsçk ðneðxLkwt rîíkeÞ ytøk fÞwt Au ?
(a) fuLÿ Mkhfkh (b) hkßÞ Mkhfkh (c) Mkt½«Ëuþ (d) yuf Ãký Lknª
629. hkßÞ Mkqr[Lkk fkuE rð»kÞ Ãkh MktMkË fux÷k Mk{Þ {kxu Au ?
(a) yuf ð»ko {kxu (b) ºký ð»ko {kxu
573
(c) Ãkkt[ ð»ko {kxu (d) yrLkrùík Mk{Þ {kxu
630. hksfkhýLku Ä{oÚke swËku Ãkkzíkku çktÄkhýLkku fux÷k{ku MkwÄkhku Au ?
(a) 73 (b) 82 (c) 80 (d) 72
631. ¼khíkLkk çktÄkhý {wsçk ðneðxLkwt «Úk{ ytøk fÞwt Au ?
(a) hkßÞ Mkhfkh (b) fuLÿ Mkhfkh (c) Mkt½«Ëuþ (d) yuf Ãký Lknª
632. ¼khíkLkk çktÄkhý {wsçk ðneðxLkkt {wÏÞ ytøkku fux÷kt Au ?
(a) 5 (b) 6 (c) 6 (d) 3
633. fkuE Ãký ÃkûkLku fux÷e çknw{íke {¤u íkku íkuLku hk»xÙÃkrík Mkhfkh h[ðkLkwt yk{tºký ykÃku Au ?
(a) 1/10 (b) 1/2 (c) 1/3 (d) 2/3
634. Lke[uLkk{ktÚke fÞk hk»xÙÃkrík WÃkhk»xÙÃkrík ÃkËu hÌkk Lk níkk ?
(a) hkÄkf]»ýLkT (b) þtfhËÞk÷ þ{ko (c) ¿kkLke Íi÷®Mk½ (d) ykh. ðUfxhk{LkT
635. ¼khíkLkk fÞk hk»xÙÃkrík fuLÿ{kt Ãknu÷k Lkkýk{tºke hne [qõÞk níkk ?
(a) Íi÷®Mk½ (b) ykh. ðUfxhk{LkT (c) hksuLÿ«MkkË (d) ðe.ðe. røkrh
636. Lke[u [kh ðzk«ÄkLkkuLkkt Lkk{ ykÃku÷kt Au, su yøkkW hkßÞ{kt {wÏÞ íkhefu hne [wõÞk Lk níkk ?
(1) [kiÄhe [hý®Mkn (2) ðe.Ãke.®Mkn (3k) Ãke.ðe.Lkh®Mknhkð (4) [tÿþu¾h
(a) {kºk 1 (b) 1,2 (c) {kºk 3 (d) {kºk 4
637. ¼khík{kt «Úk{ ÷½w{íkeðk¤e MkhfkhLkk «ÄkLk{tºke fkuý níkk ?
(a) ðe.Ãke.®Mkn (b) {kuhkhS ËuMkkE (c) [tÿþu¾h (d) [hý®Mkn
638. hkßÞMk¼k{kt fÞk hkßÞLkwt «ríkrLkrÄíð ðÄkhu Au ?
(a) rçknkh (b) {nkhk»xÙ (c) fýkoxf (d) W¥kh «Ëuþ
639. Lke[uLkk{ktÚke fÞk {wÏÞ {tºkeLke níÞk ÚkE níke ?
(a) Sðhks {nuíkk (b) rçkÞtík ®Mkn (c) [e{Lk¼kE Ãkxu÷ (d) hk{[tÿLkT
640. MktMkË{kt fkuE Ãký Ãkûk rðhkuÄÃkûk fuðe heíku çkLku Au ?
(a) ÷kufMk¼k{kt 100 çkuXfkuÚke ðÄw {u¤ðLkkh. (b) ÷kufMk¼k{kt 50 çkuXfkuÚke ðÄw {u¤ðLkkh.
(c) ÷kufMk¼k{kt 150 çkuXfkuÚke ðÄw {u¤ðLkkh. (d) yuf Ãký Lknª
641. fkuE Ãký MÚkkrLkf ÃkûkLku hksfeÞ Ãkûk íkhefu Lke {kLÞíkk õÞkhu «kó ÚkkÞ Au ?

574
(a) ykuAk{kt ykuAk 101 MkÇÞku nkuÞ.
(b) ykuAk{kt ykuAk [kh hkßÞku{kt {kLÞíkk {u¤ðe nkuÞ.
(c) ykuAk{kt ykuAk çku hkßÞku{kt {kLÞíkk {u¤ðe nkuÞ.
(d) yuf Ãký Lknª
642. ykÃkýwt hk»xÙeÞ Vq÷ fÞwt Au ?
(a) økw÷kçk (b) {kuøkhku (c) f{¤ (d) [{u÷e
643. Mkkur÷Mkex sLkh÷Lkwt fkÞo þwt Au ?
(a) yuzðkufux sLkh÷Lkk fkÞo{kt {ËËYÃk Úkðwt. (b) hk»xÙÃkríkLkk Mk÷knfkh íkhefu
(c) ðzk LÞkÞ{qŠíkLkk Mk÷knfkh íkhefu (d) MkhÃkt[Lkk Mk÷knfkh íkhefu
644. fÞwt hkßÞ ÷kufMk¼kLke ðÄw çkuXfkuLkwt «ríkrLkrÄíð fhu Au ?
(a) {æÞ«Ëuþ (b) W¥kh «Ëuþ (c) rçknkh (d) {nkhk»xÙ
645. Mkkur÷Mkexh sLkh÷Lke rLk{ýqtf fkuý fhu Au ?
(a) ðzk«ÄkLk (b) hk»xÙÃkrík (c) WÃkhk»xÙÃkrík (d) MÃkefh
646. fkuE Ãký {tºke©e hkSLkk{wt fkuLku WÆuþeLku ykÃku Au ?
(a) ðzk«ÄkLk (b) hk»xÙÃkrík (c) ðzk LÞkÞ{qŠík (d) MÃkefh
647. ¼khík{kt hk»xÙÃkríkLku ¾hzk ytøku fE Mk¥kk Au ?
(a) ¾hzkLku Lkk{tsqh fhðkLke (b) ¾hzkLku çkË÷ðkLke
(c) ¾hzkLku ÃkwLkŠð[khýk {kxu ÃkkAku {kuf÷ðkLke (d) yuf Ãký Lknª
648. hkßÞMk¼kLku fkuý çkh¾kMík fhe þfu Au ?
(a) hk»xÙÃkrík (b) ÷kufMk¼k
(c) rðÄkLkMk¼k (d) íku fkÞ{e øk]n Au, íku çkh¾kMík Lk ÚkkÞ.
649. «ðh Mkr{rík þwt fkÞo fhu Au ?
(a) ¾hzkLku ÞkuøÞ ¼k»kk{kt ½zu Au. (b) ¾hzkLku ÞkuøÞ fkÞËkLkwt MðYÃk ykÃku Au.
(c) ¾hzkLke MkðkOøke [fkMkýe fhu Au. (d) ¾hzkLkwt çkeswt ðk[Lk fhu Au.
650. Mkk{kLÞ heíku ¾hzk Ãkh fux÷kt ðk[Lk ÚkkÞ Au ?
(a) yuf (b) çku (c) ºký (d) [kh
575
651. ðzk«ÄkLk yLku hk»xÙÃkrík ðå[u fzeYÃk fkuý Au ?
(a) ÷kufMk¼k (b) hkßÞMk¼k (c) fuLÿeÞ {tºke{tz¤ (d) MÃkefh
652. hkßÞLkk {wÏÞ {tºke hkßÞÃkk÷Lku rðÄkLkMk¼k çkh¾kMík fhðkLke ¼÷k{ý õÞkhu fhu Au ?
(a) {wÏÞ {tºkeLku {tºke{tz¤{kt rðïkMk Lk hÌkku nkuÞ.
(b) çktÄkhý «{kýu hkßÞ Lk [k÷íkwt nkuÞ íÞkhu
(c) {tºke{tz¤Lku rðÄkLkMk¼k{kt çknw{íkeLkku xufku Lk {¤u.
(d) yuf Ãký Lknª
653. hk»xÙeÞ rðfkMk Ãkrh»kË{kt Lke[uLkk{ktÚke fkuLkku Mk{kðuþ Úkíkku LkÚke ?
(a) f÷uõxh (b) {k{÷íkËkh
(c) ík÷kxe-f{-{tºke (d) yufÃký Lknª.
654. Lke[uLkk{ktÚke fE MktMÚkk çktÄkhýeÞ LkÚke ?
(a) ¾kLkøke ÞwrLkðŠMkxe (b) LkkýkÃkt[ (c) ykÞkusLkÃkt[ (d) (b) yLku (c)
655. çktÄkhýLkk fux÷k{kt MkwÄkhk îkhk çktÄkhý{kt LkkLkwt çktÄkhý W{uhkÞwt íku{ økýkÞ Au ?
(a) 44{ku (b) 43{ku (c) 40{ku (d) 42{ku
656. çktÄkhýLkku «Úk{ MkwÄkhku fE Mkk÷{kt ÚkÞku níkku ?
(a) 1952 (b) 1953 (c) 1954 (d) 1951
657. fE f÷{ îkhk çktÄkhý{kt MkwÄkhku ÷kðe þfkÞ Au ?
(a) f÷{ 370 (b) f÷{ 362 (c) f÷{ 363 (d) f÷{ 368
658. ykÃkýk çktÄkhýLkku ykht¼ þuLkkÚke ÚkkÞ Au ?
(a) {q¤¼qík Vhòu (b) yk{w¾
(c) hkßÞLkeríkrLkËuoþf ík¥ðku (d) {q¤¼qík yrÄfkhku
659. økwshkíkLke rðÄkLkMk¼kLke çkuXfku çkLku÷e Au ?
(a) 184 (b) 186 (c) 182 (d) 180
660. økwshkíkLkwt hkßÞMk¼k{kt «ríkrLkrÄíð fux÷e çkuXfkuLkwt Au ?
(a) 14 (b) 12 (c) 10 (d) 11
661. ÷kufMk¼k{kt økwshkíkLke fux÷e çkuXfku Au ?

576
(a) 28 (b) 27 (c) 24 (d) 26
662. Lke[uLkk{ktÚke þwt ¼khíkLkk hk»xÙÃkríkLke [qtxýeLke {íkËkh {tz¤Lkku yuf ¼køk Au, Ãkhtíkw íku{Lkk {nkr¼Þkuøk
yrÄfhýLkku ¼køk LkÚke ?
(a) ÷kufMk¼k (b) hkßÞMk¼k
(c) hkßÞkuLke rðÄkLkÃkrh»kË (d) hkßÞkuLke rðÄkLkMk¼kyku
663. ¼khík yuf Ä{orLkhÃkuûk hk»xÙ Au. íkuLkku þku yÚko Au ?
(a) ¼khík{kt çkÄk Ä{kouLku ÄkŠ{f Mðíktºkíkk ykÃku÷e Au.
(b) Mkhfkh çkÄk Ä{kouLkk ÄkŠ{f {k{÷k{kt nMíkûkuÃk fhe þfu Au.
(c) ¼khík{kt fkuE hk»xÙeÞ Ä{o Lknª nkuÞ íkÚkk çkÄk Ä{kouLkku Mk{kLk ykËh fhðk{kt ykðþu.
(d) yuf Ãký Lknª
664. hk»xÙÃkríkLku hkßÞMk¼k{kt fux÷k MkÇÞku rLk{ýqf fhðkLke Mk¥kk Au ?
(a) 24 (b) 10 (c) 12 (d) 14
665. çktÄkhýLkk fÞk MkwÄkhk îkhk {íkËkhLke ðÞ 18 ð»kuoLke fhðk{kt ykðe Au ?
(a) 66{ku (b) 64{ku (c) 6{ku (d) 62{ku
666. ¼khík{kt {íkËkLk fhðkLkku yrÄfkh fux÷k ð»kuo «kó ÚkkÞ Au ?
(a) 20 ð»kuo (b) 22 ð»kuo (c) 25 ð»kuo (d) 18 ð»kuo
667. Lke[uLkk{ktÚke fkuLke rLk{ýqf hkßÞÃkk÷ fhíkk LkÚke ?
(a) {wÏÞ {tºkeLke (b) yuzðkufux sLkh÷Lke
(c) hkßÞ ÷kufMkuðk ykÞkuøkLkk yæÞûkLke (d) nkRfkuxoLkk {wÏÞ LÞkÞ{qŠíkLke
668. çktÄkhý{kt {q¤¼qík yrÄfkhkuLke f÷{ fE Au ?
(a) f÷{ 14 Úke 18 (b) f÷{ 30 Úke 35 (c) f÷{ 12 Úke 35 (d) f÷{ 28 Úke 34
669. Mk{ðkÞeíktºkLkku rð[kh fÞk ËuþLkk çktÄkhý{ktÚke ÷uðkÞu÷ Au ?
(a) s{oLke (b) fuLkuzk (c) hrþÞk (d) y{ktLkwt yufuÞ Lknª
670. ¼khíkLke MktMkËLke ÃkØrík fÞk Ëuþ{ktÚke ÷uðk{kt ykðe Au ?
(a) £kLMk (b) s{oLke (c) fuLkuzk (d) rçkúxLk
671. rnLËwrððkn fkÞËk{kt †eykuLkk fÕÞkýLke rËþk{kt yuf {n¥ðÃkqýo fkÞËku fE Mkk÷{kt ÃkMkkh ÚkÞku ?
(a) 1950 (b) 1952 (c) 1955 (d) 1989
577
672. {wÂM÷{ {rn÷kLku AqxkAuzk ð¾íku Mkthûký ykÃkðwt íkuðku ¾hzku fÞk fuMkLkk rððkË{ktÚke ÚkÞku ?
(a) ðShkçkkLkwt (b) þknçkkLkwt (c) þkÞhkçkkLkwt (d) yuf Ãký Lknª
673. çktÄkhýMk¼kLkk fw÷ MkÇÞku fux÷k níkk ?
(a) 340 (b) 350 (c) 360 (d) 389
674. rððkËkMÃkË çkkçkík ytøku Mkhfkh©e îkhk «fkrþík {q¤MðYÃkLkk Ãkwhkðk ytøkuLke ÃkwÂMíkfk fu ÃkºkLku þwt
fnuðk{kt ykðu Au ?
(a) ç÷wÃkºk (b) rMkrxÍLMk [kxoh (c) ïuíkÃkºk (d) yuf Ãký Lknª
675. Mk{ðíkeo yÚkðk hkßÞLke Mkqr[{kt rLkŠËü fhðk{kt ykðe nkuÞ íkuðe fkuE Ãký çkkçkík ytøku fkuE
fkÞËku ½zðkLke Mk¥kk fkuLke ÃkkMku Au ?
(a) MktMkËLku (b) ðzk«ÄkLkLku (c) hk»xÙÃkríkLku (d) Mkw«e{ fkuxoLk
676. «òMk¥kkf yux÷u yuðe hksÞÔÞðMÚkk fu su{kt yk¾he Mk¥kk fkuLke ÃkkMku nkuÞ Au ?
(a) yk¾he Mk¥kk ðzk«ÄkLk ÃkkMku nkuÞ. (b) yk¾he Mk¥kk hk»xÙÃkrík ÃkkMku nkuÞ.
(c) yk¾he Mk¥kk ÷~fh ÃkkMku nkuÞ. (d) yk¾he Mk¥kk ÷kufku ÃkkMku nkuÞ.
677. yLkwMkqr[ík òrík yLku sLkòríkLkk fÕÞký {kxu fÞwt {tºkk÷Þ fk{ fhu Au ?
(a) øk]n (b) Lkkýkt (c) ykÞkusLk (d) fÕÞký
678. Mkw«e{ fkxo{kt LÞkÞkÄeþLke fw÷ MktÏÞk fux÷e nkuÞ Au ?
(a) 25 (b) 26 (c) 28 (d) 30
679. ðxnwf{ çknkh ÃkkzðkLke Mk¥kk fkuLku Au ?
(a) ðzk«ÄkLk (b) hk»xÙÃkrík (c) MktMkË (d) LÞkÞ{qŠík
680. ¼khíkLkk çktÄkhý{kt yMÃk]~ÞíkkLkk WÕ÷t½Lk {kxu ËtzLkeÞ økwLkku ònuh fÞkou Au, yk ðkík fE f÷{{kt
Au ?
(a) f÷{ 18 (b) f÷{ 17 (c) f÷{ 32 (d) f÷{ 15
681. yLkwMkqr[ík òrík fu sLkòríkLke ÞkËe{kt ðÄkhku fu ½xkzku fhðkLke Mk¥kk fkuLku Au ?
(a) ðzk«ÄkLkLku (b) hk»xÙÃkríkLku (c) MktMkËLku (d) WÃkhk»xÙÃkríkLku
682. furçkLkux {tºke{tz¤Lkwt fkÞo þwt Au ?
(a) MkhfkhLke LkkýkfeÞ yLku ðneðxe ykiãkurøkf Lkeríkyku ½zðe.
(b) MkhfkhLke rðËuþe yLku Mkthûký Lkeríkyku ½zðe.

578
(c) MkhfkhLke ykiãkurøkf Lkerík ½zðe.
(d) WÃkhLkk ºkýuÞ
683. ÷~fhLke ºkýuÞ MkuLkk fÞk ¾kíkk Lke[u fk{ fhu Au ?
(a) øk]n (b) Mkthûký (c) Mk÷k{íke (d) ykÞkusLk
684. Ãkku÷eMk rð¼køk fÞk ¾kíkk Lke[u ykðu Au ?
(a) øk]n (b) Ãkku÷eMk (c) Mk÷k{íke (d) Mkthûký
685. ¼khík{kt rþûký fÞk ¾kíkk Lke[u ykðu Au ?
(a) øk]n (b) ykÞkusLk (c) ðkrýßÞ (d) {kLkð MktMkkÄLk
686. MktMkË{kt ¾hzku hsq fhíkkt Ãknu÷kt fkuLke {tsqhe ÷uðe Ãkzu ?
(a) MÃkefhLke (b) hk»xÙÃkríkLke (c) WÃkhk»xÙÃkríkLke (d) LÞkÞ{qŠíkLke
687. hkßÞ{kt çkkuzo yLku rLkøk{ku{kt Ëh ð»kuo [uh{uLkkuLke rLk{ýqf fkuý fhu Au ?
(a) {wÏÞ «ÄkLk (b) ðzk«ÄkLk (c) MÃkefh (d) ðzk LÞkÞ{qŠík
688. fkLkqLk çkË÷ðkLke Mk¥kk fkuLku Au ?
(a) hk»xÙÃkrík (b) ðzk «ÄkLk (c) MktMkË (d) yufuÞ Lkne
689. Mkki«Úk{ ðkh ðtËu{kíkh{T õÞkhu økðkÞwt níkwt ?
690. ðtËu{kíkh{T fÞk ÃkwMíkf{ktÚke õÞkhu økðkÞwt níkwt ?
(a) økeíkktsr÷ (b) ykLktË{X (c) Mkkrðºke (d) yufuÞ Lkne
691. ðtËu{kíkh{Lkk h[rÞíkk fkuý Au ?
(a) Mkw¼k»k[tÿ çkkuÍ (b) çktrf{[tÿ [uxhS (c) çkkheLÿ ½ku»k (d) yh®ðË ½ku»k
692. {nkLkøkhÃkkr÷fkLkwt rðMksoLk fhðkLke Mk¥kk fkuLku Au ?
(a) fuLÿ Mkhfkh (b) rsÕ÷k Ãkt[kÞík (c) hkßÞ Mkhfkh (d) {uÞh
693. ykÃkýwt hk»xÙøkeík fÞwt Au ?
(a) ðtËu{kíkh{T (b) sLkøký{Lk (c) Mkkhu snkt Mku yåAk (d)
yh®ðË½ku»k
694. hk»xÙæðs {kxu fuðk «fkhLkwt fÃkzwt òuEyu ?
(a) xuhur÷Lk (b) Ãkkur÷yuMxh (c) ¾kËe (d) MkwíkhkW
579
695. sLkøký{Lk hk»xÙøkkLkLkwt fÞwt ÃkË ykÃkýu MðefkÞwO Au ?
(a) çkeswt (b) ºkeswt (c) «Úk{ (d) Ãkkt[{wt
696. sLkøký{Lk hk»xÙøkkLk fux÷k ÃkËLkwt Au ?
(a) 4 (b) 3 (c) 2 (d) 5
697. ¼khíkLke Mkwr«{ fkuxoLkwt {wÏÞ Mkqºk fÞwt Au ?
(a) ßÞkt Ä{o íÞkt LÞkÞ (b) ßÞkt LÞkÞ íÞkt Ä{o
(c) ßÞkt Ä{o íÞkt sÞ (d) ßÞkt sÞ íÞkt Ä{o
698. ònuh rnMkkçke Mkr{ríkLkwt {wÏÞ fkÞo þwt Au ?
(a) MkhfkhLkk rnMkkçkku íkÃkkMkðkLkwt
(b) ykurzx rhÃkkuxo «rMkØ fhðkLkku
(c) fkuBÃxÙku÷h yìLz ykìrzxh sLkh÷ ykìV RÂLzÞkLke rLk{ýqf fhðkLkku
(d) MktMkËu {tsqh fhu÷k YrÃkÞk su nuíkw {kxu {tsqh fÞko nkuÞ íku «{kýu ðÃkhkÞk Au fu Lkrn íku òuðkLkwt.
699. ÷kufMk¼k yLku hkßÞMk¼k MktÞwõík heíku õÞkhu {¤u Au ?
(a) WÃkhk»xÙÃkríkLke [qtxýe fhðkLke nkuÞ íÞkhu
(b) ÷kufMk¼kyu ÃkMkkh fhu÷ ¾hzku hkßÞMk¼kyu Lkk{tsqh fÞkou nkuÞ íÞkhu
(c) çksuxMkºk Ãknu÷kt
(d) WÃkhLkk çkÄk s
700. ¼khíkLkk çktÄkhý «{kýu ytøkúuS MknkÞf hk»xÙeÞ ¼k»kk íkhefu õÞkt MkwÄe hnuþu ?
(a) 2000 MkwÄe (b) 1995 MkwÄe
(c) 2025 MkwÄe (d) yrLkrùík Mk{Þ MkwÄe
701. {nkr¼Þkuøk «Míkkð ÃkMkkh fhðk fux÷e çknw{íke òuEyu ?
(a) 1/3 (b) 2/3 (c) 1/4 (d) 1/10
702. Lke[uLkk{ktÚke fÞk hkßÞLku rðÄkLkÃkrh»kË Au ?
(a) økwshkík (b) økkuðk (c) nrhÞkýk (d) {nkhk»xÙ
703. fkuE hkßÞ{kt rðÄkLkÃkrh»kËLke MÚkkÃkLkk fu LkkçkqËe {kxuLke Mk¥kk fkuLku Au ?
(a) {wÏÞ {tºkeLku (b) hk»xÙÃkríkLku (c) MktMkËLku (d) rðÄkLkMk¼kLku

580
704. hk»xÙøkkLkLkku Mðefkh õÞkhu ÚkÞku níkku ?
(a) 26 òLÞw,. 1948 (b) 24 òLÞw,. 1950 (c) 26 òLÞw,. 1949 (d) 26 òLÞw,. 1940
705. Mkkur÷Mkexh sLkh÷Lke rLk{ýqf fkuý fhu Au ?
(a) hk»xÙÃkrík (b) ðzk«ÄkLk (c) ðzk LÞkÞ{qŠík (d) yuxLkeo sLkh÷
706. sLkøký{Lk hk»xÙøkkLk fkuýu håÞwt Au ?
(a) çktrf{[tÿ [uxhS (b) Ãktrzík hrðþtfh (c) sðknh÷k÷ Lkunhw (d) hðeLÿLkkÚk xkøkkuh
707. ykÃkýk ËuþLkwt hk»xÙøkkLkk fÞwt Au ?
(a) ðtËu{kíkh{T (b) sLkøký{Lk
(c) Mkkhu snkt Mku yåAk (d) yk{ktLkwt yufuÞ Lkne
708. ykÃkýk hk»xÙæðsLke ÷tçkkE-Ãknku¤kELkwt «{ký fux÷wt Au ?
(a) 3 : 2 (b) 4 : 3 (c) 5 : 2 (d) 5 : 1
709. hk»xÙeÞ æðs{kt fÞk ºký f÷h nkuÞ Au ?
(a) fuMkhe, MkVuË yLku ÷e÷k (b) MkVuË, ÷k÷k yLku ÷e÷ku
(c) fuMkhe, økw÷kçke yLku Ãke¤ku (d) yk{ktLkwt yufuÞ Lknª
710. ¼khíkLkk hk»xÙeÞ æðs{kt fux÷k htøk Au ?
(a) 4 (b) 10 (c) 3 (d) 6
711. fku{LkðuÕÚk hk»xÙkuLkk Ëuþku{kt yufçkeò ËuþkuLkk hksîkhe yrÄfkheykuLku fÞk Lkk{u yku¤¾ðk{kt ykðu
Au ?
(a) [kso-Ë-yuVuMko (b) yuBçkuMkuzh (c) nkE-fr{þLkh (d) yuf Ãký Lknª
712. yktËk{kLk-rLkfkuçkkh yLku ÃkkUrz[uheLkk ðneðxe yrÄfkheLku þwt fnu Au ?
(a) økðLkoh (b) [eV r{rLkMxh (c) [eV fr{þLkh (d) ÷uVxuLkLx økðLkoh
713. ¼khíkLkk [qtxýeÃkt[{kt fw÷ [qtxýefr{þLkhku fux÷k nkuÞ Au ?
(a) 1 (b) 2 (c) 4 (d) 3
714. çktÄkhýLkku y{÷ fE íkkhe¾Úke ÚkÞku níkku ?
(a) 24 òLÞw., 1950 (b) 26 òLÞw., 1948 (c) 26 òLÞw., 1947 (d) 26 òLÞw., 1950
715. hk»xÙr[ö{kt fÞk çku Ãkþwyku òuðk {¤u Au ?
(a) çk¤Ë yLku ðktËhku (b) çk¤Ë yLku ½kuzku (c) çk¤Ë yLku økkÞ (d) økkÞ yLku ¼UMk
581
716. Mk{kLk rMkrð÷ fkuz {kxu fux÷k{e f÷{ Au ?
(a) 45 (b) 44 (c) 46 (d) 48
717. ¼khíkLkk hk»xÙÃkríkLke çktÄkhýeÞ sðkçkËkheyku Lke[u Ãkife fkuLke MkkÚku MkkBÞ Ähkðu Au ?
(a) Þw.yuMk. Lkk «{w¾ MkkÚku (b) rçkúrxþ íkks MkkÚku
(c) £kLMkLkk «{w¾ MkkÚku (d) ÃkkrfMíkkLkLkk ðzk«ÄkLk MkkÚku
718. {q¤¼qík yrÄfkhku Ãkife þku»kýrðhkuÄe yrÄfkhLkku nuíkw {wÏÞíðu fkuLkk hûkýLkku Au ?
(a) ÷½w{íkeyku (b) yLkwMkqr[ík òríkyku(c) nrhsLkku (d) çkk¤fku
719. hkßÞLkwt Mkkðo¼ki{íð fkuLku fnuðk{kt ykðu Au ?
(a) hkßÞ yLÞ hkßÞLke Mk÷kn ÷uíkwt nkuÞ.
(b) hkßÞ ykiãkurøkf yLku ykŠÚkf heíku Mðkð÷tçke nkuÞ.
(c) hkßÞLku ÃkkuíkkLkwt þkMkLk yLku ÄkhkMk¼k nkuÞ
(d) yuf Ãký Lknª
720. ¼khíkLke MktMkË{kt MkkiÚke ðÄkhu {íkkuÚke [qtxkðkLkku rðï rð¢{ fÞk MktMkËMkÇÞLkku Au ?
(a) hk{rð÷kÃk ÃkkMkðkLk (b) yx÷rçknkhe ðksÃkuÚke
(c) MkwLke÷ Ë¥k (d) Ãke.ðe. Lkh®Mknhkð
721. hkßÞÃkk÷ Lk nkuÞ íÞkhu hkßÞLke ðneðx fkuý Mkt¼k¤u Au ?
(a) {wÏÞ {tºke (b) hkßÞLkk {wÏÞ LÞkÞ{qŠík
(c) ykÞkusLk{tºke (d) yuf Ãký Lknª
722. hkßÞ{kt fÞku nkuÆku fuLÿLkk hk»xÙÃkríkLku {¤íkku ykðu Au ?
(a) {wÏÞ {tºke (b) yuzðkufux sLkh÷ (c) hkßÞÃkk÷ (d) yuf Ãký Lknª
723. fkuE Ãký hkßÞ{kt hk»xÙÃkrík þkMkLkLke {wËík ðÄkhðkLke Mk¥kk fkuLku Au ?
(a) ðzk«ÄkLk (b) MktMkË (c) hk»xÙÃkrík (d) ðzk LÞkÞ{qŠík
724. y{urhfk{kt fÞk «fkhLke ÷kufþkne Au ?
(a) «{w¾økík (b) MktMkËeÞ (c) furçkLkux (d) yuf Ãký Lknª
725. ¼khík{kt fÞk «fkhLke ÷kufþkne Au ?
(a) MktMkËeÞ (b) «{w¾økík (c) furçkLkx (d) yuf Ãký Lknª

582
726. rðÄkLkÃkrh»kË{kt hkßÞÃkk÷ îkhk fux÷k MkÇÞku rLk{kÞ Au ?
(a) 1/6 (b) 1/3 (c) 1/4 (d) 1/12
727. nkEfkuxo{kt LÞkÞkÄeþkuLke MktÏÞk fkuý Lk¬e fhu Au ?
(a) ðzk«ÄkLk (b) hk»xÙÃkrík (c) hkßÞÃkk÷ (d) hkßÞ Mkhfkh
728. hk»xÙeÞ {wÿk{kt MkíÞ{uð sÞíku fE r÷rÃk{kt ÷¾kÞu÷ Au ?
(a) yhurçkf r÷rÃk (b) hku{Lk r÷rÃk (c) WËwo{kt (d) ËuðLkkøkhe r÷rÃk
729. ykÃkýwt hk»xÙøkeík «Úk{ õÞkt økðkÞwt níkwt ?
(a) {wtçkE (b) Mkwhík (c) rËÕne (d) f÷f¥kk
730. ¼khíkLkwt hk»xÙøkeík Mkðo«Úk{ õÞkt økðkÞwt níkwt ?
(a) 1921 (b) 1886 (c) 1911 (d) 1915
731. Lke[uLke fE ÔÞÂõík xÃkk÷ îkhk {íkËkLk Lk fhe þfu ?
(a) Mkthûký MkuLkkLkk MkÇÞku (b) rðËuþMkuðkLkk yrÄfkheyku
(c) [qtxýeVhsLkk yrÄfkheyku (d) ¼khík çknkh MÚkkÞe ÚkÞu÷ ¼khíkeÞku
732. yuf ðkh MÃkefh yux÷u fkÞ{ yuðe ÃkhtÃkhk fÞk Ëuþ{kt «[r÷ík Au ?
(a) rçkúxLk (b) y{urhfk (c) hrþÞk (d) fuLkuzk
733. fÞk øk]nLkk yæÞûk Ãkkuíku s øk]nLkk MkÇÞ LkÚke ?
(a) ÷kufMk¼k (b) hkßÞMk¼k (c) rðÄkLkMk¼k (d) rðÄkLkÃkrh»kË
734. MktMkËLkk fkuE øk]n{kt fkuE MkÇÞ Ãkqðo{tsqhe ðøkh fux÷k rËðMk MkwÄe økuhnksh hnu íkku íkuLku økuh÷kÞf
Xhkðe þfkÞ ?
(a) 50 (b) 70 (c) 100 (d) 60
735. ÷kufMk¼k{kt þktrík ò¤ððk MÃkefh fkuLke {ËË ÷E þfu Au ?
(a) r{r÷xhe Ãkku÷eMk (b) çkkìzoh rMkõÞkurhxe VkuMko
(c) MkksoLx-yux-ykBMko (d) MkuLxÙ÷ rhÍðo Ãkku÷eMk
736. hk»xÙr[ö{kt fux÷k ®Mknku nkuÞ Au ?
(a) 3 (b) 4 (c) 5 (d) 6
737. hk»xÙÃkríkLke søÞk ¾k÷e Ãkzâk ÃkAe fux÷k {kMkLke ytËh Lkðe [qtxýe Þkuòðe òuEyu ?
(a) 1 (b) 3 (c) 6 (d) 12
583
738. þwt ¼khíkLkk hk»xÙÃkríkLku ðexku Ãkkðh Au ?
(a) Lkk (b) Võík Lkkýk¾hzk Ãkqhíkku s
(c) nk (d) yuf Ãký Lknª
739. Mkhfkhe f{o[kheykuLkk ðuíkLk ½xkzðkLke Mk¥kk hk»xÙÃkríkLku fÞk Mktòuøkku{kt WÃk÷çÄ Au ?
(a) hk»xÙÃkrík þkMkLk Ëhr{ÞkLk (b) çkkÌk yk¢{ý ð¾íku
(c) yktíkhrðøkún ð¾íku (d) LkkýkfeÞ fxkufxe ð¾íku
740. hk»xÙÃkrík çkLkLkkh W{uËðkhLkk Lkk{Lkwt ykuAk{kt ykuAk fux÷k MkÇÞku ({íkËkh{tz¤) îkhk Mkq[Lk Úkðwt
òuEyu ?
(a) 2 (b) 5 (c) 8 (d) 10
741. {køkoËþof rMkØktíkku nuX¤ Mk{kLk rMk rð÷ fkuzLke ¼÷k{ý fu{ fhðk{kt ykðe Au ?
(a) ykŠÚkf Mk{kLkíkk {kxu (b) hk»xÙeÞ Mkwhûkk {kxu
(c) Lkçk¤k ðøkoLkk WíÚkkLk {kxu (d) hk»xÙeÞ y¾trzíkíkk {kxu
742. hkßÞLkerík{kt {køkoËþof rMkØktíkku þkLke MkkÚku MktçktÄ Ähkðu Au ?
(a) yk{w¾ (b) {q¤¼qík Vhòu (c) {q¤¼qík nfku (d) økktÄeðkË
743. çktÄkhýLke fE f÷{ nuX¤ ¼khík Mkhfkhu ¼khíkhíLk yLku ÃkËT{©eLkk r¾íkkçkku þY fÞkO Au ?
(a) 14 (b) 18 (c) 25 (d) 21
744. fÞk ËuþLkk hkßÞ çktÄkhý{kt Lkkøkrhfku Ãkh fkuE {q¤¼qík Vhòu ÷kËu÷ LkÚke ?
(a) y{urhfk (b) hrþÞk (c) òÃkkLk (d) fuLkuzk
745. Lkkøkrhfíð õÞkhu ÃkkAwt ¾U[e Lk þfkÞ ?
(a) øk{u íÞkhu (b) fxkufxe ð¾íku (c) ÞwØ Mk{Þu (d) [qtxýe ð¾íku
746. Lkkøkrhfíð LkfkhðkLkku yrÄfkh Lke[uLkk{ktÚke fkuLku Au ?
(a) f÷uõxh (b) fuLÿ Mkhfkh (c) hk»xÙÃkrík (d) hkßÞÃkk÷
747. ÷kufMk¼kLkku MkÇÞ ÃkkuíkkLkwt hkSLkk{wt fkuLku ykÃku Au ?
(a) «ÄkLk{tºkeLku (b) ÷kufMk¼kLkk MÃkefhLku
(c) hk»xÙÃkríkLku (d) MktMkËeÞ çkkçkíkkuLkk «ÄkLkLku
748. Ãkûkktíkh rðhkuÄe fkÞËk ytøku yrÄrLkÞ{ku fÞk Ãkrhrþü{kt Au ?
(a) çkkh{k (b) yrøkÞkh{k (c) Ëþ{k (d) Lkð{k

584
749. ¼khíkLkwt LÞkÞíktºk fuðwt Au ?
(a) Mðíktºk Au. (b) MktMkËLkkt nkÚk{kt Au.
(c) hk»xÙÃkríkLkk nkÚk Lke[u Au. (d) ðzk«ÄkLkLkk nkÚk Lke[u Au.
750. ykÃkýu fÞk ËuþLkk hkßÞ çktÄkhý{ktÚke fkuE «uhýk ÷eÄe LkÚke ?
(a) ykÞ÷uoLz (b) y{urhfk (c) fuLkuzk (d) [eLk
GPSC «&™Ãkºk
1. “rVVLkh” (Priffner)Lkk {ík «{kýu ‘ònuh ðneðx’ Lke[uLkk Ãkife yuf MkkÚku Mktf¤Þk÷u Au :
(y) Mkhfhk ‘þwt’ Au ? (y) Mkhfkh ‘fuðe’ Au ?
(f) Mkhfkh ‘þwt’ yLku ‘fuðe Au ? (z) Mkhfkh ‘þwt’ yLku ‘þk {kxu’ Au ?
2. æÞuÞ÷ûke Mkt[k÷Lk (MBO)Lkku ÏÞk÷ Mkki«Úk{ Lke[u ÃkifeLkk yuf ÷u¾f îkhk rðfMkkððk{kt ykÔÞku
níkku :
(y) rÃkxh zÙfh (çk) £uzrhf xu÷h (f) nçkox MkkÞ{Lk (z) nuLkúe VuÞku÷
3. Lke[uLkk Ãkife yuf ‘ònuh ðneðx’ yLku ‘¾kLkøke ðneðx’ ðå[uLkku íkVkík LkÚke :
(y) ¾kLkøke ðneðxLke Mkh¾k{ýe{kt ònuh ðnex{kt ÄkhkfeÞ ÄkuhýkuLkwt [wMík Ãkk÷Lk fhðkLkwt nkuÞ
Au.
(çk) ÷kufþkne {k¤¾k{kt çktLku WÃkh [qtxkÞu÷ «ríkrLkrÄykuLkku ytfwþ hnu Au.
(f) ònuh ðneðx ònuh xefkLku Ãkkºk Au, Ãkhtíkw ¾kLkøke ðneðx{kt íku{ nkuíkwt LkÚke.
(z) ònuh ðneðx{kt ÔÞkÃkf LkkýkfeÞ ytfwþku nkuÞ Au, su ¾kLkøke ðneðx{kt nkuíkk LkÚke.
4. $ø÷ìLz{kt çksux Ãkh Lke[u ÃkifeLke yuf Mk¥kk ytfwþ Ähkðu Au :
(y) hkò yÚkðk hkýe (çk) MÃkefh (f) «ÄkLk{tz¤ (z) rðhkuÄÃkûk
5. Þw.yuMk.yu.Lkk «{w¾Lku Lke[u ÃkifeLkwt yuf ÷køkw Ãkzu Au :
(y) íku fkUøkúuMkLke ¾kMk çkuXf çkku÷kðe þfíkk LkÚke.
(çk) íku fkUøkúuMkLke ¾kMk çkuXf çkku÷kðe þfu Au.
(f) íku fkUøkúuMkLke Mkk{kLÞ çkuXf çkku÷kðe þfu Au.
(z) íku MkuLkuxLke Mkk{kLÞ çkuXf çkku÷kðe þfu Au.
6. fuLÿ Mkhfkh hkßÞ MkhfkhkuLku ÷kuLk yÚkðk ÷kuLk ytøkuLke økuhtxe, Lke[uLke Mk¥kk îkhk Lk¬e ÚkÞu÷e
{ÞkoËk{kt hneLku ykÃke þfu Au :
585
(y) ¼khíkeÞ çktÄkhý (çk) «{w¾ (f) Ãkk÷ko{uLx (z) ykÞkusLk Ãkt[
7. fkhkuçkkheLkk yrÄfkheyku Mkk{u ‘hex’ (writ) Ëk¾÷ fhðkLke ÔÞðMÚkkLku Lke[uLkk Ãkife yuf íkhefu
yku¤¾ðk{kt ykðu Au :
(y) RLsuõþLk (çk) «kurnrçkþLk (f) MkŠxykuhhe (z) {uLzu{Mk
8. «ÄkLk{tz¤Lkkt swËkt swËkt ¾kíkk (portfolios)Lke ðnU[ýe Lke[u ÃkifeLke yuf Mk¥kk îkhk Úkíke nkuÞ Au :
(y) MÃkefh (çk) «{w¾ (f) ðzk«ÄkLk (z) ÷kufMk¼k
9. Ãkk÷ko{uLxu yuf ð»ko{kt ykuAk{kt ykuAwt fux÷e ðkh {¤ðwt òuEyu ?
(y) yuf ð¾ík (çk) çku ð¾ík (f) ºký ð¾ík (z) [kh ð¾ík
10. Lke[u ÃkifeLkwt fÞwt rðÄkLk Mkk[wt Au ?
(y) y{÷Ëkhþkne ( çÞq h ku ¢ Mke ) ðneðx {kxu “{q z e ÔÞðMÚkk” (capitalism) Mkki Ú ke ðÄw
çkwrØøkBÞ ykÄkh Au.
(çk) y{÷Ëkhþkne ðneðx {kxu “Mk{ksðkËe ÔÞðMÚkk” (socialism) MkkiÚke ðÄw çkwrØøkBÞ
ykÄkh Au.
(f) y{÷Ëkhþkne ðneðx {kxu “r{© yÚkoíktºk” (mixed economy) MkkiÚke ðÄw çkwrØøkBÞ
ykÄkh Au.
(z) y{÷Ëkhþkne ðneðx {kxu “MkkBÞðkËe ÔÞðMÚkk” (communism) MkkiÚke ðÄw çkwrØøkBÞ
ykÄkh Au.
11. $ø÷uLz{kt «ÄkLk{tz¤ (cabinet)Lke Mkh{wíÞkhþkne (dictatorship)Lku Lke[uLkk ÃkifeLkk yuf ytfwþ{kt
hk¾u Au :
(y) ÃkkxeoLke rþMíkLke szíkk (rigidity)
(çk) hkò yÚkðk hkýeLkku rðhkuÄ
(f) nkWMk ykìV fkì{LkLkk Xhkðku Ãkh ðzk«ÄkLkLke ¼÷k{ýku fhðkLke Mk¥kk
(z) fkÞËkLke Mk¥kkMkkUÃkýeLke ÃkØrík
12. ÷kufMk¼kLke ‘ytËks Mkr{rík W Lkwt ykÞw»Þ Lke[uLkk Ãkife yuf Au :
(y) 6 {kMk (çk) 9 {kMk (f) 1 ð»ko (z) 5 ð»ko
13. BÞwrLkrMkÃk÷ fkuÃkkuohuþLkLkk BÞwrLkrMkÃk÷ f{rþLkhLke rLk{ýqf Lke[u ÃkifeLke yuf Mk¥kk îkhk Úkíke nkuÞ Au :
(y) {uÞh (çk) hkßÞ Mkhfkh (f) hkßÞLkk økðoLkh (z) fkuÃkkuohuþLkLkk MkÇÞku
14. Mkthûký LkkýktLkku MktÃkqýo ytfwþ Lke[uLkk ÃkifeLkk yufLkk íkkçkk{kt hnu Au :

586
(y) ykÞkusLkÃkt[ (çk) LkkýkÃkt[ (f) fuLÿLkwt Lkkýk¾kíkwt (z) fuLÿLkwt Mkthûký¾kíkwt
15. ¼khík{kt ðneðx Ãkh Lke[u ÃkifeLkk fkuý ytfwþ Ähkðu Au :
(y) ÄkhkMk¼k (çk) fkhkuçkkhe (f) LÞkÞíktºk (z) WÃkhLkk Ãkife çkÄk s
16. Lke[uLkk Ãkife yuf ‘Vk¤ðýe rnMkkçkku’ (Appropriation)Lkwt Ãkheûk{ fhu Au :
(y) ykÞkusLk Ãkt[
(çk) ònuh rnMkkçk Mkr{rík
(f) fuBÃxÙku÷h yLku ykìrzxh sLkh÷ ykìV RÂLzÞk
(z) MkuLxÙ÷ MxurxÂMxf÷ ykuøkuoLkkEÍuþLk
17. Þw.yuMk.yu. {kt fkhkuçkkhe Ãkh ytfwþ ÷kððkLkkt MðYÃkku fÞk Au ?
(y) ònuh yr¼«kÞ yLku «uMkh sqÚk (çk) furçkLkux ytfwþ
(f) LÞkÞíktºkLkku ytfwþ (z) WÃkhLkkt Ãkife çkÄk s
18. ¼kh{kt Ëhuf fuLÿeÞ «ÄkLk ÃkifeLkk yufLkk Mk¼kÃkË nkuðkt òuEyu :
(y) ÷kufMk¼k (çk) hkßÞMk¼k
(f) ÷kufMk¼k yÚkðk hkßÞMk¼k (z) WÃkhLkk{ktÚke yufuÞ Lkrn
19. ßÞkhu fxkufxe ònuh fhðk{kt ykðu íÞkhu Lke[u ÃkifeLkk yuf «{w¾Lkk «ríkrLkrÄ íkhefuLkwt fkÞo fhu Au ?
(y) {wÏÞ «ÄkLk (çk) hkßÞLke nkRfkuxoLkk {wÏÞ LÞkÞ{qŠík
(f) økðLkoh (z) ðzk«ÄkLk
20. ònuh ðneðx ÃkËLkku Mkki«Úk{ WÃkÞkuøk Lke[u ÃkifeLkk yuf îkhk fhðk{kt ykÔÞku níkku :
(y) 1810{kt Þw.yuMk.yu. (çk) 1812{kt £kLMk
(f) 1815{kt Þw.fu. (z) 1819{kt Þw.yuMk.yuMk.ykh.
21. Lke[uLkk ÃkifeLke ¼khíkLke fE ÞwrLkðŠMkxeyu ònuh ðneðx Ãkh MktÃkqýo rð»kÞ Ëk¾÷ fÞkuo níkku ?
(y) rËÕne ÞwrLkðŠMkxe (çk) çkLkkhMk ÞwrLkðŠMkxe (f) ÷¾Lkki ÞrLkðŠMkxe (z) {wtçkE ÞwrLkðŠMkxe
22. ‘çÞqhku¢Mke’ (Bureaucracy) ÃkËLkku Mkki«Úk{ WÃkÞkuøk ™e[uLkk ÃkifeLkk yuf ÷u¾f îkhk fhðk{kt ykÔÞku
níkku :
(y) {uõMk ðuçkh (çk) nuhkuÕz ÷kMfe (f) rðLMkuLx zu økkihLkku (z) r÷ÞkuLkkzo ÔnkRx
23. ¼khíkeÞ çktÄkhýLkk ykŠxf÷ 267 nuX¤ Lke[u ÃkifeLkwt yuf Vtz Q¼wt fhðk{kt ykÔÞwt níkwt :
(y) fÂLxLsLMke Vtz (çk) fkuLMkkur÷zuxuz Vtz
587
(f) ÃkÂç÷f yufkWLx Vtz (z) RÂLzÞLk Vtz
24. ¼khíkLkk hkßÞçktÄkhýLke ‘zÙkVT®xøk fr{rx’ Lke[u ÃkifeLke yuf MktÏÞkLkk MkÇÞkuLke çkLku÷e níke :
(y) 3 (çk) 5 (f) 7 (z ) 9
25. ¼khíkLkk hkßÞLkk økðLkohLke rLk{ýqf Lke[uLkk Ãkife yuf îkhk ÚkkÞ Au :
(y) ðzk«ÄkLk (çk) «{w¾
(f) Mkwr«{ fkuxoLkk {wÏÞ LÞkÞ{qŠík (z) su íku hkßÞLke nkEfkuxoLkk {wÏÞ Lkkýk{qŠík
26. Lke[Lkk ÃkifeLkk yufLku ònuh ðneðxLke ¿kkLkþk¾kLkk rÃkíkk økýðk{kt ykðu Au :
(y) nuhkuÕz ÷kMfe (çk) ðwzÙku rðÕMkLk (f) rðLMxLk [[eo÷ (z) {uõMk ðuçkh
27. ‘RÂLzÞLk yuzr{rLkMxÙurxð MkeMxe{Lkwt he-yuõÍkr{LkuþLk’ Lkk{Lkwt ÃkwMíkf ÃkifeLkk yuf ÷u¾f îkhk ÷¾ðk{kt
ykÔÞwt níkwt :
(y) yu.ze. økkuhðk÷k (çk) {eLkw {Mkkýe (f) Ãkki÷ yuÃk÷çke (z) nçkoxo Mkk{ÞLk
28. Lke[u ÃkifeLkwt yuf ònuh ðneðxLkwt rðrþü ÷ûký Au :
(y) ònuh W¥khkrÞíð (çk) yufMkh¾ku ÔÞðnkh
(f) ònuh Mkuðk ytøkuLke Mk¼kLkíkk (z) WÃkhLkk Ãkife çkÄk s
29. ¼khíkk{t Lke[ ÃkifeLkwt fÞwt Mðíktºk rLkÞtºký Ãkt[ (Independent Regulatory Commission) Au ?
(y) ykÞkusLk Ãkt[ (çk) LkkýkÃkt[
(f) hk»xÙeÞ rðfkMk Ãktt[ (z) WÃkh{ktÚke yufuÞ Lkrn
30. Lkðe rËÕne{kt “RÂLzÞLk RÂLMxxâqx ykìV yuzr{rLkMxÙuþLk”Lke MÚkkÃkLkk Lke[uLkk Ãkife yuf ð»ko{kt
fhðk{kt ykðe níke :
(y) 1947 (çk) 1951 (f) 1954 (z) 1955
31. ‘yuzr{rLkMxÙuþLk’ þçË Lke[u ÃkifeLkk yuf ¼k»kkLkkt çku ÃkËku ‘yuz’ (AD) yLku ‘r{rLkMxÙux’ (ministrate)
{ktÚke íkkhððk{kt ykÔÞku Au :
(y) $Âø÷þ (çk) ÷urxLk (f) økúef (z) MÃkurLkþ
32. Lke[uLkkt çku òuzfktLkwt {u®[øk Lke[u ÃkifeLke yuf hsqykík îkhk Ëþkoððk{kt ykÔÞwt Au :
(i) zø÷kMk {uføkúuðh (1) ði¿kkrLkf Mkt[k÷LkLkk rÃkíkk
(ii) yçkúkn{ {uM÷ku (2) Úkeyhe X yLku Y Úkeyhe
(iii) £uzrhf xu÷h (3) nkuÚkkuoLk «Þkuøkku (iv) yuÕxLk {uÞku (4) sYrhÞkíkkuLkku ¢{

588
(A) (i - 3), (ii - 2), (iii - 4), (iv - 1) (B) (i - 2), (ii - 4), (iii - 1), (iv - 3)
(C) (i - 1), (ii - 2), (iii - 3), (iv - 4) (D) (i - 3), (ii - 2), (iii- 1), (iv - 4)
33. fÂLxLsLMke Vtz ykìV RÂLzÞk Lke[u ÃkifeLkk yufLkk íkkçkk nuX¤ nkuÞ Au :
(y) «{wf (çk) ðzk«ÄkLk
(f) Lkkýk¾kíkLkk Mku¢uxhe (z) furçkLkux Mku¢uxhe
34. “ði¿kkrLkf Mkt[k÷Lk” ÃkË, Lke[u ÃkifeLkk yuf ÷u¾f îkhk Mkki«Úk{ ðkh WÃkÞkuøk{kt ÷uðk{kt ykÔÞwt níkwt :
(y) £uzrhf xu÷h (çk) nuLkúe VuÞku÷ (f) {uõMk ðuçkh (z) yuÕxLk {uÞku
35. hkßÞMk¼kLkk fux÷kf MkÇÞkuLku «{w¾ rLkÞwõík fhe þfu ?
(y) 10 (çk) 12 (f) 20 (z) 51
36. rsÕ÷k f÷uõxh Mkk{kLÞ heíku Lke[uLkk Ãkife yufLkku MkÇÞkMkË (member) nkuÞ Au :
(y) hkßÞ rMkrð÷ MkŠðMk (çk) RÂLzÞLk yuzr{rLkMxÙurxð MkðoMk
(f) RÂLzÞLk huðLÞw MkŠðMk (z) RÂLzÞLk Ãkku÷eMk MkŠðMk
37. Þw.fu.{kt ßÞkhu «ÄkLk{tz¤ (Cabinet) Lke[u ÃkifeLkk yufLkku rðïkMk økw{kðu Au íÞkhu íkuýu VhrsÞkík
hkSLkk{wt ykÃkðwt Ãkzu Au :
(y) hkò yÚkðk hkýe (çk) ðzk«ÄkLk (f) nkWMk ykìV ÷kìzoÍ (z) nkWMk ykìV fkì{LMk
38. ðneðxLkk Mkk{kLÞ rMkØktíkku nuX¤ rsÕ÷k f÷uõxhLku Lke[uLkk Ãkife yuf økýe þfkÞ :
(y) Mkk{kLÞ ðneðxfíkko (Generalist) (çk) rðrþü ðneðxfíkko (Specialist)
(f) WÃkhLkk Ãkife çktLku (z) WÃkhLkk çku Ãkife yufuÞ Lkrn.
39. “Íehku çkuRÍ çksu®xøk” (ZVV)Lkku ÏÞk÷ Mkki«Úk{ Lke[uLkk yuf îkhk hsq fhðk{kt ykÔÞku níkku :
(y) rÃkxh zÙfh (çk) rÃkxh Ãkenh (f) ÷kuhuLMk rÃkxh (z) xku{ rÃkxMko
40. ðzk«ÄkLk{tz¤{kt Mk{krðü fhkÞu÷k rçkLkMkÇÞu (non-member) Lke[u ÃkifeLkk fÞk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk
çktLku øk]nku Ãkife yufLkwt MkÇÞÃkË «kÃík fhe ÷uðkLkwt nkuÞ Au ?
(y) ºký {rnLkk (çk) A {rnLkk (f) Lkð {rnLkk (z) çkkh {rnLkk
41. rçkúxLk{kt ònuh rnMkkçk Mkr{ríkLkk [uh{uLk Lke[uLkk Ãkife yuf nkuÞ Au ?
(y) «{w¾ (çk) ðzk«ÄkLk (f) Lkkýk«ÄkLk (z) rðhkuÄÃkûkLkk Lkuíkk
42. “1947Lkku ðVkËkhe nwf{” (Layalty Order of 1947) Þw.yuMk.{kt Lke[u ÃkifeLkk yuf «{w¾ îkhk
çknkh Ãkkzðk{kt ykÔÞku níkku :
589
(y) YÍðuÕx (çk) xw{uLk (f) ykRÍLknkuðh (z) ðku®þøxLk
43. ¼khíkeÞ rhÍðo çkìLf Lke[u ÃkifeLkk yuf ð»kuo MÚkkÃkðk{kt ykðe níke :
(y) 1935 (çk) 1947 (f) 1951 (z) 1954
44. “ÃkhVkuh{LMk çksux” ÃkË Lke[u ÃkifeLkk yuf Ãkt[ (Commission) îkhk ½zðk{kt ykÔÞwt níkwt :
(y) rðr÷Þ{ fr{þLk (çk) yuzr{rLkMxÙurxð rhVku{o fr{þLk
(f) huÂõ÷V fr{þLk (z) «Úk{ nqðh fr{þLk
45. Lke[uLkk Ëuþku Ãkife yuf{kt ðneðxe yËk÷íkkuLku Mkk{kLÞ yËk÷íkkuLkk ¢{ (hierarchy)Úke y÷øk Ãkkzðk{kt
ykðu Au :
(y) Þw.yuMk.yu. (çk) £kLMk (f) Þw.fu. (z) RÂLzÞk
46. «{w¾Lke {tsqhe {kxu hsq ÚkÞu÷ ¾hzk MktçktÄe «{w¾ Lke[u ÃkifeLkku yuf rLkýoÞ fhe þfu Au :
(y) Mkne fhðe (çk) Mkne fhðkLke Lkk Ãkkzðe
(f) su íku øk]n{kt Ãkhík {kuf÷kðe þfu. (z) WÃkhLkk Ãkife øk{u íku yuf
47. Lke[u ÃkifeLke yuf Ãkk÷ko{uLxLke fk{[÷kW (yuznkuf) Mkr{ríkLku MÃkü fhu Au :
(y) ¾hzk ÃkhLke rMk÷uõx fr{rx (çk) Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkkyku íkiÞkh fhðkLke Mkr{rík
(f) òuELx Ãkk÷ko{uLxhe fr{xe (z) WÃkhLkk ÃkifeLke çkÄe s fr{xe
48. økðLkohLke Mkk{kLÞ {wÆík Lke[u ÃkifeLkk yuf Mk{Þøkk¤k sux÷e Au :
(y) çku ð»ko (çk) ºký ð»ko (f) Ãkkt[ ð»ko (z) A ð»ko
49. yr¼«uhýkLkk ykÄkh íkhefu “sYrhÞkíkkuLkk ¢{Lke ÚkeÞhe” Lke[u Ãkife yuf îkhk ykÃkðk{kt ykðe Au :
(y) zø÷kMk {uføkúuðh (çk) yçkúkn{ {uM÷ku (f) rðõxh ðúw{ (z) £uz rVz÷h
50. “y{÷Ëkhþkne” (Bureaucracy) yu Ãkk÷ko{uLxhe ÷kufþkneLke ®f{ík Au” – yk rðÄkLk Lke[uLkk
Ãkife yuf rð[khf îkhk ykÃkðk{kt ykÔÞwt Au :
(y) ÷kuzo {ku÷uo (çk) ÷kuzo nuðkzo (f) nçkoxo {kurhMkLk (z) nçkoxo MkkÞ{Lk
51. hkßÞ ònuh Mkuðk Ãkt[ (Public Service Commission)Lkku ðkŠ»kf ynuðk÷ fkuLku {u¤ððkLkku yrÄfkh
Au ?
(y) ÞwrLkÞLk ÃkÂç÷f MkŠðMk fr{LkLkk [uh{uLk (çk) økðLkoh
(f) {wÏÞ «ÄkLk (z) fuLÿ MkhfkhLkkt {kLkðMkkÄLkkuLkk «ÄkLk
52. ¼khíkeÞ çktÄkhýLkk Lke[u ÃkifeLkk yuf ykŠxf÷ nuX¤ «{w¾ Ëuþ{kt LkkýkfeÞ fxkufxe ònuh fhe þfu

590
Au :
(y) ykŠxf÷ 50 (çk) ykŠxf÷ 250 (f) ykŠxf÷ 255 (z) ykŠxf÷ 360
53. ¼khík{kt Mkk{kLÞ heíku fuLÿLkk Lkkýk«ÄkLk Lke[u ÃkifeLkk yuf {rnLkkLkk AuÕ÷k rËðMku çksux hsq fhu
Au :
(y) Vuçkúwykhe (çk) {k[o (f) sqLk (z) rzMkuBçkh
54. “Äe VtfþLMk ykìV Äe yuÂõsõÞwrxð (The functions of the Executive) Lkk{Lkwt ÃkwMíkf fkuýu ÷ÏÞwt
Au ?
(y) nuLkúe VuÞku÷ (çk) rÃkxh zÙfh (f) [uMxh çkLkkozo (z) {uhe Ãkkfoh Vku÷ux
55. Lke[uLkk Ãkife yufLku hkßÞLkk ykurzxh sLkh÷Lke ynuðk÷ {u¤ððkLkku yrÄfkh Au :
(y) nkEfkuxo (çk) «{w¾ (f) økðLkoh (z) {wÏÞ «ÄkLk
56. Ãkk÷ko{uLx ònuh ¾[o WÃkh Lke[uLkk Ãkife yuf {khVík ytfwþ ò¤ðe þfu Au ?
(y) fBÃxÙku÷h yLku ykurzxh sLkh÷ (çk) Mkw«e{ fkuxoLkk {wÏÞ LÞkÞkÄeþ
(f) fuLÿLkk Lkkýkt «ÄkLk (z) yuzðkufux sLkh÷
57. ònuh rnMkkçk Mkr{íkeLke íkÃkkMkLkkt Ãkrhýk{ku Lke[u ÃkifeLkk yuf Mk{ûk hsq fhðk{kt ykðu Au :
(y) «{w¾ (çk) ÷kufMk¼k
(f) hkßÞMk¼k (z) «ðh Mkr{rík (rMk÷uõx fr{rx)
58. ¼khíkLkk fBÃxÙku÷h yLku ykìrzxh sLkh÷ ÃkifeLkk yuf rnMkkçkLkwt ykìrzx fhíkk LkÚke :
(y) fuLÿ Mkhfkh (çk) hkßÞ Mkhfkh
(f) fuLÿ MkhfkhLkkt MkknMkku (z) Mkhfkhe ftÃkLkeyku
59. Lke[u ÃkifeLke yuf ÃkrhÂMÚkrík nuX¤ «{w¾Lku Mkhfkhe f{o[kheykuLkk Ãkøkkh yLku ¼ÚÚkk{kt fkÃk {qfðkLke
Mk¥kk {¤u÷e Au :
(y) «urMkzuÂLþÞ÷ Y÷
(çk) çkkÌk yk¢{ýLkk Mk{Þu ÷kËðk{kt ykðu÷e fxkufxe
(f) yktíkrhf yÔÞðMÚkk (disturbances)Lku fkhýu ÷kËðk{kt ykðu÷e fxkufxe
(z) Ëuþ{kt ònuh fhkÞu÷e ykŠÚkf fxkufxe.
60. ¼khíkeÞ çktÄkhý nuX¤ çktÄkhýeÞ WÃkkÞ (Constitutional remedy) Lke[u ÃkifeLkk yuf ykŠxf÷ nuX¤
çkûkðk{kt ykðu Au :
591
(y) ykŠxf÷ 2 (çk) ykŠxf÷ 19 (f) ykkŠxf÷ 22 (z) ykŠxf÷ 32
61. fuLÿ Mkhfkh yLku hkßÞ Mkhfkh ðå[uLkk rððkËLkwt rLkhkfhý Lke[u Ãkife yuf îkhk ykÃkðk{kt ykðu Au :
(y) òuELx Ãkk÷ko{uLxhe fr{xe (suÃkeMke) (çk) «{w¾ îkhk rLk{kÞu÷ ¾kMk Mkr{rík
(f) Mkw«e{ fkuxo (z) [qtxýe Ãkt[
62. Lke[uLkkt ykŠxf÷ku ÃkifeLkk yuf ykŠxf÷ îkhk Ãkk÷ko{uLxLkkt çktLku øk]nku Mk{ûk ònuh rnMkkçk yLku ykìrzx
rhÃkkuxo {qfðk ytøkuLke òuøkðkE fhðk{kt ykðe Au :
(y) ykŠxf÷ 100 (çk) ykŠxf÷ 151 (f) ykŠxf÷ 153 (z) ykŠxf÷ 158
63. “ðkux ykuLk yufkRLx” MkhfkhLke Lke[u ÃkifeLke yuf ytøkuLke Lkkýkt [qfðýe ûk{íkk ðÄkhðk {kxu
÷uðk{kt ykðu Au :
(y) ykÂõ{f ¾[koykuLke [qfðýe {kxu (çk) çksuxhe {tsqheLke yÃkuûkkyu Úkíkk ¾[o {kxu
(f) MkthûkýLke sYrhÞkíkku Ãkqýo fhðk {kxu (z) rðï MktMÚkkyku{kt Vk¤ku ykÃkðk {kxu
64. Lkerík yLku ðneðxe çkkçkíkku ytøku «ÄkLkLkk {wÏÞ Mk÷knfkh Lke[uLkk Ãkife yuf Au :
(y) Mku¢uxhe (çk) yurzþLk÷ Mku¢uxhe (f) òuELx Mku¢uxh (z) zuÃÞwxe Mku¢uxhe
65. “nwf{ku yLku Mkq[Lkkyku” yu Lke[uLkk Ãkife yuf «fkhLkku {krníkeMkt[kh Au :
(y) Qæðoøkk{e (çk) rLkBLkøkk{e (f) rðfýeoÞ (z) yrLkÞr{ík ðnLk
66. “fkEÍLk” (Kaizen)Lkku rMkØktík Lke[uLkk Ãkife yufLku MÃkü fhu Au :
(y) Ëhuf ÔÞÂõík îkhk Ëhuf íkçk¬u ÷økkíkku MkwÄkhku
(çk) fkÞoçksðýeLkkt Äkuhýku Lk¬e fhðkt
(f) þqLÞ fûkkyuÚke çksux çkLkkððkt
(z) rð[÷LkkuLkwt Ãk]Úk¬hý
67. ÔÞðMÚkkíktºkLke “õ÷krMkf÷ ÚkeÞhe” Lke[uLkk Ãkife yuf Ãkh ¼kh {qfu Au :
(y) ÔÞðMÚkkíktºkLkk {k¤¾kLke ¼qr{fk (çk) {kLkðMkkÄLkLke ¼qr{fk
(f) ÞtºkkuLke ¼qr{fk (z) {qzeMkkÄLkLkkuLke ¼qr{fk
68. ¼khík{kt «Úk{ MÚkkrLkf MðhksLke MktMÚkkLkk MÚkkÃkf{kt Lke[uLkk Ãkife yufLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au :
(y) ÷kìzo heÃkLk (çk) ÷kìzo {uÞku (f) ÷kìzo fÍoLk (z) ÷kìzo õ÷kEð
69. ÄkhkMk¼k Mk{ûk çksux Lke[u ÃkifeLkk yuf îkhk hsq fhðk{kt ykðu Au :
(y) «{w¾ (çk) Mkhfkh (f) MÃkefh (z) ÄkhkMk¼kLkk Lkuíkk

592
70. “Íehku çkuRÍ çksu®xøk” (ZBB)Lkku ÏÞk÷ Mkki«Úk{ Lke[uuLkk Ãkife yuf Þw.yuMk.yu.Lke ftÃkLke îkhk
rðfMkkðkÞku níkku :
(y) sLkh÷ {kuxMko (çk) ðuMxLko R÷urõxÙf ftÃkLke
(f) zâw ÃkkuLx ftÃkLke (z) xuõMkkMk RLMx›{uLxTMk ftÃkLke
71. “r«ÂLMkÃkÕMk ykìV ykuøkuoLkkRÍuþLk”Lkwt ÃkwMíkf fkuýu ÷ÏÞwt níkwt ?
(y) nuLkúe VuÞku÷ (çk) rÃkxh zÙfh (f) {wLke yLku hu÷u (z) ÕÞwÚkh øÞwr÷f
72. õÞk «fkhLke ÃkØrík{kt LkðeLkefhý yLku MksoLkkí{f MðYÃkLke rLkýoÞ«r¢Þk «kuíMkkrník ÚkkÞ Au ?
(y) Mkh{w¾íÞkhþkne (çk) ÷kufþkne (f) Mkr{rík MðYÃk (z) ÷uÍ Vuhu ÃkØrík
73. “Vk¤¤ýe ¾kíkkt” (Approprition Accounts) fkuý íkiÞkh fhu Au ?
(y) Lkkýkt«ÄkLk (çk) ykÞkusLk Ãkt[
(f) fkìBÃxÙku÷h yLku ykìrzxh sLkh÷ (z) òrnh rnMkkçk
74. ‘Mku¢uxheyux’ Lke[uLkk Ãkife yufLkwt Mkq[Lk fhu Au :
(y) ðzk«ÄkLkLke ykìrVMk (çk) «{w¾Lke ykìrVMk (f) MÃkefhLke ykìrVMk (z) Mku¢uxheLke ykìrVMk
75. 1951{kt rLk{kÞu÷ «Úk{ LkkýkfeÞ Ãkt[Lkk [uh{uLk fkuý níkk ?
(y) ðkÞ çke. [ðký (çk) {kuhkhS ËuMkkE (f) fu.Mke. rLkÞkuøke (z) {eLkw {Mkkýe
76. «{w¾ yLku íkuLke ykìrVMkLkk ¾[koykuLku Lke[uLkk Ãkife yuf ¾kíku [kso fhðk{kt ykðu Au :
(y) fkuLMkkur÷zuxuz Vtz (çk) fÂLxLsLMke Vtz
(f) ðzk«ÄkLkLkwt fÕÞký Vtz (z) ríkòuhe (xÙuÍhe)
77. Lke[uLkk Ãkife yuf «íÞûk fh Au :
(y) ykðf ðuhku (çk) fMxBMk zâqxe (f) yuõMkkEÍ zâqxe (z) ðu[ký ðuhku
78. Lke[uLkk Ãkife yuf hkßÞ MkhfkhLkku fh Au :
(y) ykðf ðuhku (çk) fMxBMk zâqxe (f) yuõMkkEÍ zâqxe (z) ðu[ký ðuhku
79. Lke[uLkk Ãkife yuf Ëuþ{kt yuf ð¾ík ÄkhkMk¼kyu fkÞËku ÃkMkkh fÞko ÃkAe LÞkÞíktºk îkhk íkuLku
‘rçkLkfkÞËuMkh’ (yÕxÙk ðkÞMko) ònuh fhe þfkíkku LkÚke :
(y) ¼khík (çk) ÞwLkkRxuz ®føz{ (f) Þw.yuMk.yu. (z) ykìMxÙur÷Þk
80. Ëhuf f{o[khe ÃkkuíkkLke yfkÞoËûkíkkLke fûkk MkwÄe s ÃknkU[u [u íku ½xLkkLke hsqykík fkuýu fhe Au ?
(y) ÃkkŠfLMkLk (çk) WŠðf (f) zÙfh (z) VuÞku÷
593
81. çksuxLke «r¢Þk{kt ¾[o ÃkhLkku ytfwþ Lke[uLkk Ãkife yuf rMkØktík Ãkh ykÄkrhík Au :
(y) fkhkuçkkhe yu ÄkhkMk¼k yLku LÞkÞíktºk fhíkkt WÃkhe Au.
(çk) fkhkuçkkhe ÄkhkMk¼kLkk íkkçkk{kt Au fkhý fu íkuýu ÄkhkMk¼kLke ÃkhðkLkøke {u¤ððe Ãkzu Au.
(f) LÞkÞíktºk yu fkhkuçkkhe yLku ÄkhkMk¼k çktLku fhíkkt WÃkhe Au fkhý fu íkuLke ÃkkMku fkÞËkLku
rçkLkyMkhfkhf (void) yLku þhíke ònuh (conditional) fhðkLke Mk¥kk Au.
(z) fkhkuçkkhe ÃkkuíkkLkkt yLku ÃkkuíkkLkk yrÄfkheykuLkkt fkÞkuo {kxu ònuh sLkíkkLku sðkçkËkh Au.
82. ßÞkhu çksux fkhkuçkkhe Mk{ûk hsq fhðk{kt ykðu íÞkhu Lke[uLkk Ãkife MkhfkhLkwt «ríkrLkrÄíð fhu Au :
(y) ðzk«ÄkLk (çk) Lkkýk«ÄkLk
(f) ÷kufMk¼kLkk MÃkefh (z) hkßÞMk¼kLkk [uh{uLk
83. Lke[uLkk ÃkifeLkk yuf fhðuhk ÄkhkMk¼kLke {tsqhe rðLkk ÷kËe þfkÞ Au :
(y) «íÞûk fhðuhk (z) Ãkhkuûk fhðuhk
(z) «kuøkúurMkð fhðuhk (z) fk{[÷kW fhðuhk (Ad - hoc levy)
84. ÔÞðMÚkkíktºk{kt yktíkh{kLkðMktçktÄkuLke MktÏÞk ðe.yu. økúwuVwLkkMk «{kýu Lke[uLkk Ãkife yuf Mkqºk îkhk
{u¤ðkÞ Au :
(A) n (2n–1 + n – 1) (B) n (2n–1 + n – 1)
(C) n(n (2n–1 – n – 1) (C) n (n2 – n ) / 2
85. ‘Mktf÷Lk’ Lke[uLkk Ãkife yufLku MÃkü fhu Au :
(y) ¼krð çkLkkðkuLkku ytËks
(çk) ðkMíkrðf çkLkkðkuLke ytËkrsík çkLkkðku MkkÚkuLke Mkh¾k{ýe
(f) MkkÄLkkuLkwt yu «fkhLkwt yLkwfq÷Lk fu suÚke {n¥k{ ð¤íkh {u¤ðe þfkÞ
(z) ðíko{kLk çkkçkíkku ytøku Wå[ Mk¥kkLku {krníkøkkh fhðkt
86. “ytfwþ {ÞkoËk” (Span of control) Lke[uLkk Ãkife yuf Mkq[ðu Au :
(y) yuf WÃkhe yrÄfkheLkk nkÚk Lke[u {n¥k{ MktÏÞkLkk {ËËLkeþku
(çk) MkkÄLkku ÃkhLkku ytfwþ
(f) WíÃkkËLk (ykWxÃkwx) ÃkhLkku ytfwþ
(z) {ËËLkeþkuLku Mkq[Lkkyku ykÃkðe
87. ‘ykËuþLke yufíkk’ W Lkku rMkØktík Lke[uLkk Ãkife yuf îkhk Mkq[ðkÞ Au :

594
(y) {ËËLkeþku {kºk yuf s WÃkhe yrÄfkhe ÃkkMkuÚke nwf{ku {u¤ðíkk nkuðk òuEyu.
(çk) fkÞkuo «{kýu fkÞorð¼ksLk ÚkkÞ Au.
(f) LkkýkfeÞ «÷ku¼Lkku f{o[kheykuLke WíÃkkËfíkk ðÄkhu Au.
(z) rð¼køkeÞ WÆuþkuLku yuf{Lkk Mkðoøkúkne WÆuþ MkkÚku Mkktf¤ðk òuEyu.
88. Lke[uLkk rðÄkLkku Ãkife yuf rðÄkLk Mkk[wt LkÚke :
(y) Mk¥kkLke MkkUÃkýe fhe þfkÞ Au.
(çk) sðkçkËkheykuLku Mk¥kkLke çkhkçkh hk¾ðe òuEyu.
(f) sðkçkËkheykuLke MktÃkqýo MkkUÃkýe fhe þfkÞ Au.
(z) Mk¥kkLkwt Wøk{®çkËw MÚkkÃkfku{ktÚke ÚkkÞ Au.
89. nuLkúe VuÞku÷u íku{Lkk ÃkwMíkf “sLkh÷ yLku RLzrMxÙÞ÷ yuzr{rLkMxÙuþLk”{kt Lke[u ÃkifeLke uf MktÏÞk
Ëþkoðíkk rMkØktíkLke hsqykík fhe Au :
(y) 7 (çk) 10 (f) 5 (z) 14
90. 1947{kt “yuzr{rLkMxÙurxð rçknurðÞh” Lkk{Lkwt ÃkwMíkf Lke[uLkk Ãkife yuf ÷u¾f îkhk ÷¾ðk{kt ykÔÞwt
Au :
(y) nçkoxo MkkÞ{Lk (çk) rÃkxh zÙfh (f) hkuçkxo zkn÷ (z) r÷ykuLkkzo ÔnkRx
91. ònuh ðneðxLkk “çÞwhku¢urxf {kuzu÷”{kt Lke[uLkk Ãkife yuf ÷u¾fu Vk¤ku ykÃÞku LkÚke :
(y) fk÷o {kfoMk (çk) rÃkxh zÙfh (f) {ufMk ðuçkh (z) hkuçkxo r{MkuÕMk
92. Mkt[k÷LkLke ‘f÷krMkf÷ ÚkeÞhe’Lku Lke[uLkk Ãkife yuf ÷u¾f îkhk “rðhkuÄk¼kMke fnuðíkkuLkkt òuzfkt”
íkhefu xefk fhðk{kt ykðe Au :
(y) fk÷o {kfoMk (çk) {ufMk ðuçkh (f) nçkoxo MkkÞ{Lk (z) rÃkxh zÙfh
93. ònuh ðneðx{kt Lke[uLkk Ãkife yuf þk¾kLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au :
(y) fkhkuçkkhe (çk) ÄkhkMk¼k (f) LÞkÞíktºk (z) WÃkhLkkt çkÄk s
94. Õ[wÚkh øÞwr÷f îkhk “ÃkkuMxfkuçko” (POSDCoRB) îkhk ËþkoðkÞu÷e ònuh ðneðxLke «ð]r¥kykuLkk W
{q¤kûkh Lke[uLkk Ãkife yufLku MÃkü fhu Au :
(y) zu{ku¢uMke (çk) zkÞhuõxh sLkh÷ (f) zkÞhu®õxøk (z) rzõxu®xøk
95. LkeíkuLkk Ãkife yufLku ònuh ðneðxLkk ‘rÃkíkk’ {kLkðk{kt ykðu Au :
(y) ðwzÙku rðÕMkLk (çk) £uzrhf xu÷h
595
(f) zçkÕÞw yuV.ðe÷øçke (z) nuLkúe VuÞku÷
96. Lke[uLkk Ãkife yuf ÷u¾f îkhk ‘r«ÂLMkÃkÕMk ykìV ÃkÂç÷f yuzr{rLkMxÙuþLk’ Lkk{Lkwt ÃkwMíkf ÷¾ðk{kt
ykÔÞwt Au :
(y) ðwzÙku rð÷MLk (çk) zçkÕÞw yuV. ðe÷çøke
(f) nçkoxo MkkÞ{Lk (z) £uzrhf xu÷h
97. ¼khík Mkhfkh îkhk rLkÞwõík ÚkÞu÷ ‘yuzr{rLkMxÙurxð rhVku{o fr{þLk’Lkk ðzk Lke[uLkk Ãkife yuf níkk :
(y) økw÷Íkhe÷k÷ LktËk (çk) ðe.xe. r¢©k{k[khe(f) {kuhkhS ËuMkkE (z) ðe.ðe. økehe
98. ¼khík{kt ðneðx Ãkh ÄkhkfeÞ ytfwþ ò¤ððkLkwt MkkÄLk Lke[uLkk Ãkife yuf Au :
(y) «&™ku (çk) Xhkðku (f) þqLÞ f÷kfLke [[ko (z) WÃkhLkk Ãkife çkÄk s
99. RÂLzÞLk ykìrzx rzÃkkxo{uLxLkwt fkuý Lkuík]íð fhu Au ?
(y) fkuBÃxÙku÷h yLku ykìrzxh sLkh÷ ykìV RÂLzÞk
(çk) fuLÿLkk Lkkýk«ÄkLk
(f) RÂLMxzxâqx ykìV [kxozo yufkWLxTMk ykìV RÂLzÞk
(z) ¼khíkLkk [eV ykìrzx ykìrVMkh
100. yuf s ÔÞÂõík Lke[u ÃkifeLkk yuf MðYÃkLkku økðLkohLkku nkuÆku çkòðe þfu Au :
(y) {kºk yuf s hkßÞLkk økðLkoh (çk) {kºk çku hkßÞLkk økðLkoh
(f) {kºk ºký hkßÞLkk økðLkoh (z) çku yÚkðk ðÄw hkßÞLkk økðLkoh
sðkçk :
1. (C) 2. (A) 3. (B) 4. (C) 5. (B) 6. (D) 7. (D)
8. (C) 9. (B) 10. (B) 11. (B) 12. (C) 1 3 .
(B) 14. (D)
15. (D) 16. (C) 17. (A) 18. (C) 19. (C) 2 0 .
(A) 21. (C)
22. (C) 23. (A) 24. (C) 25. (B) 26. (B) 2 7 .
(C) 28. (D)
29. (D) 30. (C) 31. (B) 32. (B) 33. (A) 3 4 .
(A) 35. (B)
36. (B) 37. (D) 38. (A) 39. (B) 40. (B) 4 1 .
(D) 42. (A)

596
43. (A) 44. (D) 45. (B) 46. (D) 47. (D) 4 8 .
(C) 49. (B)
50. (C) 51. (B) 52. (D) 53. (A) 54. (C) 5 5 .
(C) 56. (A)
57. (B) 58. (D) 59. (D) 60. (D) 61. (C) 6 2 .
(B) 63. (B)
64. (A) 65. (B) 66. (A) 67. (A) 68. (A) 6 9 .
(A) 70. (C)
71. (C) 72. (D) 73. (C) 74. (D) 75. (C) 7 6 .
(A) 77. (A)
78. (D) 79. (B) 80. (A) 81. (D) 82. (B) 8 3 .
(D) 84. (B)
85. (C) 86. (A) 87. (B) 88. (C) 89. (D) 9 0 .
(A) 91. (B)
92.. (C) 93. (D) 94.(C) 95. (A) 96. (B) 9 7 .
(C) 98. (D)
99. (A) 100. (D)
•••
økwshkík rðïfkuþ xÙMxLkkt yLÞ «fkþLkku

økktÄe[rhík (çkeS ykð]r¥k) Yk. 50
fìLMkh (ºkeS ykð]r¥k) Yk. 70 (y«kÃÞ)
økwshkíkLkk MðkíktºÞMkirLkfku ({krníkefkuþ) Yk. 200
økwshkík (çkeS ykð]r¥k) Yk. 300
¼qftÃk : {krníke yLku ½xLkk Yk. 60
rðh÷ rð¼qrík rð¢{ Mkkhk¼kE Yk. 60
rðïfkuþrð{þo Yk. 120
Lkkxf ËuþrðËuþ{kt Yk. 130
{u½kýe[rhík Yk. 80
597
1. ¼khíkËþoLkLke ¼qr{fk
ykÃkýk yuf «k¿k frð ©e W{kþtfh òuþeyu ¼khíkLke ykí{©eLkwt ËþoLk fhkðíkkt ÷ÏÞwt Au :
‘¼khík søkLke s{kík ðå[u
{Lkwfw÷-{LkLke Äkhk.’
(“¼khík”, ‘Mk{økú frðíkk’, 1981, Ãk]. 392)
• ¼khík ¼qr{økík Mke{kyku{kt Mk{kíkku Lku íkuÚke s yku¤¾kíkku Ëuþ LkÚke.
• ¼khík fk~{ehÚke fLÞkfw{khe fu rËçkúqøkZÚke îkhfk ðå[uLkku rLkçkØ ¼qr{rðMíkkh {kºk ™Úke.
• ¼khíkLke {kºk ¼kiríkf nMíke s LkÚke, MkktMf]ríkf nMíke Ãký Au s.
• “ßÞkt ßÞkt ðMku yuf ¼khíke íÞkt íÞkt MkËkfk¤ økwshkík” – yuðwt ¾çkËkhLku ËþoLk ÚkÞu÷wt, yu heíku ‘ßÞkt
ßÞkt ðMku ¼khíke íÞkt íÞkt MkËkfk¤ ¼khík’ nkuðkLkwt ËþoLk Ãký fkuE MktðuËþe÷ ËþofLku ÚkE þfu yuðe
¼khíkLke – ¼khíkeÞíkkLke MkktMf]ríkf Lku ykæÞkÂí{f ¼qr{fk Lku rð÷ûkýíkk Au.
• W{kþtfhLku íkku ‘nh yuf rnLËe rnLË Au’ yuðwt – «íÞuf ¼khíkeÞ{kt ¼khíkLkwt ËþoLk ÚkÞu÷wt.
suLkk fkhýu ykÃkýk yk hk»xÙLku ‘¼khík’ Mkt¿kk «kÃík ÚkE yu ¼hík [¢ðíkeo hksfw÷ íku{s Ér»kfw¤Lkk
Mk{LðÞLkwt MktíkkLk.
• ûkkºkíð Lku çkúkñýíðLkk íkÃkkuÞkuøkLkwt yu V¤.
• Ä{oðehíðLk Lku ðehÄ{oíðLke ÃkrhýríkLkku yu «MkkË.
• yu ¼híkLkk þkMkLk{kt ¼Þ Lku fkíkhíkkLku íkku MÚkkLk s õÞktÚke nkuÞku ? yuLkk þkMkLk{kt íkku íÞkøkçk¤ Lku
íkÃkkuçk¤Lke s «ríkck nkuÞ, yuLkk yLkwþkMkLk{kt Ä{oíðLke Mkwhûkk Lku yçkkrÄík rðfkMkLku s MÚkkLk nkuÞ.
• ¼khíkeÞ þkMkLkÃkhtÃkhk{kt ykËþo Au hk{hkßÞLkku.
• yu ÃkhtÃkhk{kt ®MknkMkLk íkku Ä{koMkLkYÃk nkuÞ íÞkt MkwÄe s {n¥ðLkwt.
• ®MknkMkLk Ä{koMkLkÚke [rZÞkíkwt nkuE s Lk þfu.
• ®MknkMkLku nt{uþkt Ë¼koMkLkLke yk{LÞk ò¤ððk{kt ÃkkuíkkLkwt rník òuÞwt Au.
• hkò íkku Ä{koMkLkLkku «ríkÃkk÷f {kºk.
• ¼híkw ¼híkÃkýwt Au ¼khíkeÞíkkLkku Mk{wíf»ko rMkØ fhðk{kt.
• yk ¼khíkeÞíkk Au çkúñÄ{oLkk y™wckLk{kt, ¼q{kík¥ðLkk Mk{khkÄLk{kt, íkÃk yLku MktÞ{Lkk ÃkrhÃkk÷Lk{kt,
íÞkøk Lku Mk{ÃkoýÃkqðofLke SðLkMkkÄLkk Lku ykí{MkkÄLkk{kt, ±„éÎñ± ÜUéÅé}Ï¢ÜU}¢ì JLke ¼kðLkk{kt íkÚkk y-
{]ík{Þ yuðe MkíkT íku{s ykLktËLke yLkw¼ðÞkºkk{kt.

598
• økwsoh òu ¼khíkðkMke ÚkELku íkku ¼khíkðkMke rðï-rLkðkMke ÚkELku s ÃkkuíkkLke yÂM{íkkLkku – ÃkkuíkkLke
Ãkrh»f]ík ykí{eÞíkkLkku ¾hu¾hku ykLktË{nkuíMkð {kýe þfu.
¼khíkeÞíkkLkwt çkeswwt Lkk{ Au WËkh yLk WËk¥k SðLk{qÕÞku – MktMfkhLku MktMf]ríkLkkt MkkÂ¥ðf {qÕÞku.
• ‘²ïÝ¢ãæ Ý¢}¢ë¼¢ S²¢}¢ì çÜU}¢ãæ ¼ïÝ ÜUé²¢ü}¢ì ?’ – ‘suLkkÚke nwt y{]ík{Þ Lk Úkkô íku rhrØrMkrØLku nwt þwt fhwt ?’
– yk {iºkuÞe-¼kðLkk ÃkÞkoÞ Au ¼khíkeÞíkkLkku.
• ¼ehíkeÞíkk fuLÿ{kt Mkík Au, Mk¥kk Lkrn, þe÷ Au, MktÃkr¥k Lkrn.
• ¼khíkeÞ Au MkíÞLkk áük Úkðk{kt, y®nMkkÄ{oLkk ykhkÄf Úkðk{kt.
• ¼khíkeÞ [rhºkÄ{oLkk Wßsð¤ htøkku hk{ yLku f]»ýLkk, çkwØ yLku {nkðehLkk; ÞwrÄrch, ¼e»{ yLku
rðËqhLkk SðLkktÚke Ãkk{e þfkÞ.
• ¼khíkeÞíkkLkku [nuhku økktÄeS, hðeLÿLkkÚk Lku ©eyh®ðËLkk [nuhk{ktÚke Ãkk{e þfkÞ.
• ¼khík áZíkk yLku ðehíkkLke MkkÚku Mk{íkk Lku þktríkLkku MðËuþ Au.
• yu {q¤¼qík heíku Ä{oûkuºk Au; Aíkkt fwhwûkuºk Úkðwt Ãkzu íÞkhu ËiLÞ Lku Ãk÷kÞLk ðøkh íku fwhwûkuºk ÚkkÞ Au yLku
MkíÞ-Ä{oLkku rðsÞ rMkØ fheLku hnu Au.
• ¼khík ðkMíkrðf heíku þktrík{tºkLkku MkkÄf yLku Mk{Úkof Ëuþ Au.
yk ¼khíkLke yuf ¼kðkí{f «rík{k MkòoE çktrf{[tÿ îkhk. ‘±‹Îï }¢¢¼Ú}¢ì’ {kt ykÃkýe ¼khíkeÞíkkLkwt
yuf hk»xÙeÞ {kík]íðþÂõík{kt {qŠíkrðÄkLk ÚkÞwt.
• yu hk»xÙ{qŠíkLku yLkuf rððufkLktËkuLke, yLkuf ¼økík®MknkuLke, yLkuf ÷kzfðkÞkykuLke Mk{ŠÃkík hk»xÙ-
¼ÂõíkLkwt Lkiðuã MkktÃkzâwt.
• hðeLÿLkkÚku ¼khík¼køÞrðÄkíkkLke yuf {kLkMk{qŠíkLkwt MksoLk fÞwO.
• íÞkøk, «u{, þkiÞo Lku þktríkLkk «íkefYÃku hk»xÙæðsLkwt rLk{koý ÚkÞwt.
• yþkuf [¢Lkk «ðíkoLk{kt {kLkðíkkLkk hk»xÙeÞ rËÂøðsÞLkwt ËþoLk fhðk{kt ykÔÞwt.
• yk{ hk»xÙ yLku hk»xÙeÞíkkLke yuf ðkMíkrðf MktøkeLk ¼qr{fk íkiÞkh ÚkE.
• yk ¼qr{fkLkk ÃkkÞk{kt hk{, f]»ý, ¼hík, çkwØ, {nkðeh ykrË íku{ þtfhk[kÞo suðk Ä{oMk{úkxku Lku
fçkeh Lku LkkLkf, MkqhËkMk Lku íkw÷MkeËkMk, íkwfkhk{ Lku ¿kkLkuïh, Lkh®Mkn Lku {ehkt ykrË Mktíkku-{nkí{kykuLkkuÞu
yrðM{hýeÞ Vk¤ku hÌkku s Au.
• ¼khíkLke ¼qr{Lkwt su{ øktøkk-Þ{wLkkLkku; íku{ yuLke MktMfkh¼qr{Lkk ®Mk[Lk-MktðÄoLk{kt ðuËðuËktík-
WÃkrLk»kËkrËLkku, hk{kÞý-{nk¼khík-økeíkkrËLkku, Ãkwhkýku ðøkuhuLkku ®MknVk¤ku hÌkku nkuðkLkwt sýkÞ Au.
¼khík yLkuf hkßÞku{kt rð¼õík Aíkkt yuf yLku y¾tz Au.
599
• «f]rík íku{ s MktMf]rík – W¼Þ árüyu ¼khík ½ýwt ðirðæÞMk¼h yLku Mk{]Ø Au.
• ¼khík hkßÞu hkßÞu Ä{oMkt«ËkÞ, f¤k-MkkrníÞ, heík-rhðkòu, hnuýefhýe ðøkuhu{kt Ãkkhkðkh ðirðæÞ
Lku Mktfw÷íkk Lkshu [zu Au; Lku yk çkÄk ðirðæÞLku íkr¤Þu ¼khíkeÞíkkLkwt yuf {sçkqík Mkqºk çkÄktLku Mkktf¤Lkkhwt
nkuðkLkwt ðhíkkÞ Au.
• ¼khíkeÞíkk Mktfwr[ík hk»xÙeÞíkk LkÚke. ík¥ððík: íku ¼khíkeÞ htøkkuyu htøkkÞu÷e ðirïfíkk Lku {kLkðíkk Au;
yLkuf Mk{rð»k{ yLkw¼ðkuÚke ½zkÞu÷ – fMkkÞu÷ yu MktMfkhrðþu»k Au.
• yk ¼khíkeÞíkkLkwt ËþoLk rðþk¤ ¼khíkeÞ Mk{ks{kt, yuLkkt økk{zkt Lku Lkøkhku{kt, yu{Lkkt ½hku Lku
þuheyku{kt; yu{Lkk WíMkðku Lku {u¤kyku{kt; yu{Lkkt nkxnxkýkt yLku hÍ¤Ãkkxku{kt; yu{Lkk Lkkxfku,
¼sLk-feíkoLkku, hkMk-Lk]íÞku yLku ¾u÷-¢ezk fu h{íkku{kt; yu{Lkkt ¼k»kk-MkkrníÞku{kt; yu{Lkk ÄkŠ{f
yLkwckLkku Lku ðúíkku{kt; yu{Lkk Mktøkeík{kt; yu{Lkk r[ºkfk{, rþÕÃk yLku MÚkkÃkíÞku{kt; yu{Lke ðuþ¼q»kk{kt;
yuýLkk hk[h[e÷k{kt – yu{ yLkuf ¼qr{fkyku yLku Míkhkuyu; yLkuf «Mktøkku fu ÃkrhÂMÚkríkyku{kt
yðLkðk YÃku «økxíkwt òuðk {¤u Au.
• yk ¼khíkeÞ MktMf]rík yLkuf Mkt½»kkuo-Ãkzfkhku ðøkuhuLku Íe÷íke-ðuXíke yksLke ¼qr{fkyu ÃknkU[e Au.
• rðïLke yuf {kuxk{kt {kuxe ÷kufþkne ynª Au.
• yk hk»xÙ Ãkt[-Ãkt[kÞík Lku økýíktºk-ÔÞðMÚkkLkwt òýík÷-yLkw¼ðe hk»xÙ Au.
• yk hk»xÙLku {nkLksÃkØríkykuLkku, ÃkqíkoÄ{o RíÞkrËLke ÃkhtÃkhkykuLkku Ãkqhíkku yLkw¼ð Au.
• rðïLkkt fux÷ktf W¥k{ çktÄkhýku{ktLkwt yuf çktÄkhý Ähkðíkwt yk ¼khík rðËqhLkerík Lku [kýÏÞLkerík Mk{uík
yLkuf {nkLk M{]ríkfkhku, Ä{o®[íkfku ðøkuhuLke Lkerík-Ä{o-hksÄ{o ytøkuLke rð[khÄkhkykuÚke ÷k¼kÂLðík
Au.
• íku Ãkkuíkefe heíku ÔÞðnkhÄ{o Lku hk»xÙÄ{o Lku hk»xÙÄ{o{kt, hksÄ{o{kt yLku Mk{rüÄ{o{kt ykøk¤ ðÄe þfu
íkuðe ûk{íkk-þÂõík Ähkð Au.
• yuLke ÃkkMku yæÞkÂí{f®[íkLkLke-SðLk®[íkLkLke; LÞkÞ, ÞkuøkkrËLke ½ýe Mk{]Ø ÃkhtÃkhk Au.
• yk hk»xÙ ÃkkMku økwhwfw¤-ÃkØríkÚke, ½hkLkk-ÃkØríkÚke {ktzeLku ykÄwrLkf þk¤k-ÃkØrík MkwÄeLke yuf yæÞÞLk-
yæÞkÃkLkLkeÞu ÃkrhÃkkxeyku Au.
• yu ¼khíku Mkkt«ík Ëuþfk¤Lke nðk{kt ÃkkuíkkLke ykøkðe heíku nðu ykøk¤ ðÄðkLkwt hnu Au.
• yk ¼krð «MÚkkLk{kt ¼khíkLku økktÄeS suðk yLkuf {nkí{k-{Lke»keykuLkk SðLk{ktÚke ½ýwtçkÄwt WÃkÞkuøke
ÚkkÞ yuðwt rð[kh íku{s yLkw¼ðkuLkwt ¼kÚkwt {÷e hnu yu{ Au.
• ¼khík yksu ¿kkLk-rð¿kkLkLkk Lkðk «fkþ{kt yLkuf Lkðk rð¢{ku nktMk÷ fhðkLke ¼qr{fkyu Ãknkuut[e
þõÞwt Au

600
• yuf çkksw íku «ûkuÃkkMºkkuLku Lku f]rºk{ WÃkøkúkun [Zkðe þfu yuðe xufTLkku÷kìS Ãký {u¤ðe [qõÞwt Au, íkku çkeS
çkksw ¼kiríkf rðfkMkLkkt yLkuf Lkðkt ûkuºkku íku ¾ku÷íkwt – rðfMkkÔÞwt hÌkwt Au; yk{ Aíkk ¼khíkLke Mkk[e
rðfkMkfq[ íkku íkr¤ÞkLkk {kLkð MkwÄe Mkw¾-þktríkLkku hkux÷u ÃknkU[u íÞkhu s rMkØ ÚkE þfu yu{ Au.
• yu rËþkLkk Ãkzfkhku{kt ¼khík nðu fE heíku ykøk¤ ðÄu Au íku MkkiLkk {kxu {n¥ðLkku {wÆku Au.
• ¼úüíkk Lku rðf]ríkLkkt rðæðtMkf Ãkrhçk¤ku Aíkkt nsw ¼khíkLkwt ytíkh{Þ Ëiðík xfu÷wt Au.
• yuLkk fkuXk{t Ãk[u÷k MkqÍ-Mk{s yLku þkÃký yuLku rðrðÄ Mk{MÞkykuLkk rLkfk÷-rLkhkfhý{kt WÃkÞkuøke
Úkþu yu{ {kLkðk{kt ykðu Au.
• ykMkwhe çk¤kuLkk ¼ªMk-¼hzk{kt yxðkÞu÷wt yk ¼khík yþkufLkk ÷kunMíkt¼ suðwt nswt yze¾{ Au.
• ¼khíkLkk Mkðoøkúkne ËþoLk{kt SðLkLkk [kh Ãkwhw»kkÚkkuo{kt ÞkuøÞ heíku s Ä{oLkku yuýu MkkiÚke ðÄw Mk{k©Þ
{u¤ÔÞku Au Lku íkuÚke s yuLke ¼krð fq[Lke MkV¤íkk rðþu rðÄuÞkí{f árü Mkuððk{kt ykðu Au.
• Ä{o-f÷k-MkkrníÞ-¿kkLk-MktMfkh ykrËLkk yuf ðirðæÞMk¼h-¼kíkeøk¤ MktøkúnMÚkkLk Mk{k ¼khíkLkk rðrðÄ
ûkuºkkuLkk RríknkMk yLku Ãkqhw»kkÚkoLkwt MkktMf]ríkf árüyu çknwhtøke Lku çknwÃkrh{k{e Í÷fr[ºk ykÃkíkku yk økútÚk
Mkki ¼khík«u{eykuLku WÃkÞkuøke Lku íkuÚke ykðfkÞo hnuþu yuðe ykþk Au.
• «Míkwík økútÚk{kt ¼khíkLkkt ¼qMíkh,ÃkÞkoðhý, RríknkMk-MktMf]ríkÚke {ktzeLku íkuLkkt f÷k-MkkrníÞ, rð¿kkLk
ykrË yLkuf ûkuºkkuLke yksrËLk MkwÄeLke {krníke ykÃkðkLkku WÃk¢{ hkÏÞku Au.
• yk{kt rðrðÄ ûkuºkku{kt fk{ fhíke ¼híkeÞ MktMÚkkyku íku{ s ÔÞÂõíkrðþu»kkuLkk Ãkrh[ÞkuLkku Ãký Mk{kðuþ
fhkÞku Au.
• yu{kt sYh sýkE íÞkt r[ºkku-Lkfþkyku-Mkkhýeyku ðøkuhuÚke su íku {krníkeLke Mk{]Ø yLku «{krýík
fhðkLkku «ÞíLk Ãký ÚkÞku Au.
• ¼khíkLku yku¤¾ðk-òýðk {kxu fux÷ef heíku yuf MkðoMktøkúnLke økhs Mkkhu yu heíku yk økútÚk yrÄfkhe
rðîkLkku îkhk íkiÞkh fhkðkÞku Au.
• ‘økwshkíke rðïfkuþ’ rLkr{¥ku íkiÞkh fhkÞu÷kt ÷¾kýku ynª økútÚkYÃku MkkËh fhíkkt yu{kt ÞÚkkð~Þf
MkwÄkhk-ðÄkhk Ãký fhkÞk Au.
• ¼khíkËþoLk {kxu yuf þçË{Þ r[ºkðerÚkfk YÃku yk økútÚkLku Mkki Mðefkhþu yuðe yÃkuûkk Au.
rðïMktMf]ríkLkk s yuf íkusMðe ytþkðíkkhYÃk ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkk MkðkOøkeý Mk½Lk Mkkûkkífkh{kt yk økútÚk
yLkufÄk «uhf Lku «kuíMkknf Lkeðzþu yuðe ¼kðLkk Au.
• hk»xÙeÞ yufíkk {kxu yrLkðkÞo yuðe hk»xÙËþoLkLke yr¼¿kkLk{q÷f ¼qr{fk yk økútÚk{ktÚke Mkki ¼khík-
«u{eykuLku «kÃík Úkþu yuðe ©Øk Au.
•••
601
2. ¼qøkku¤ yLku ÃkÞkoðhý
• ¼qøkku¤ : MÚkkLk-Mke{k-rðMíkkh; ¼qÃk]c; s¤Ãkrhðkn, ykçkkunðk, fwËhíke ðLkMÃkrík yLku «kýeSðLk;
s{eLkku, ÃkþwMktÃkr¥k, {n¥ðLke ®Mk[kE-ÞkusLkkyku; ¾Lkes-MktÃkr¥k; Wãkuøkku yLku íkuLkku rðfkMk; ðuÃkkh;
ÃkrhðnLk; «ðkMkLk, ËqhMkt[kh; ðMíke; ðMkkníkku; xkÃkwyku; ¼qMíkheÞ; SðÞwøkku.
• ¼qøkku¤
• MÚkkLk-Mke{k-rðMíkkh : ¼khík yurþÞk¾tzLkk Ërûký Auzk WÃkh ykðu÷ku Ëuþ Au.
• íku rn{k÷ÞLke nkh{k¤kLke ËrûkýLkku 80 04’Úke 370 06’ W. y. yLku 680 07’Úke 970 25’ Ãkq.hu. ðå[uLkku
rðMíkkh ykðhe ÷u Au.
• íkuLke Ërûký Mke{k RÂLËhk ÃkkìRLx (rLkfkuçkkh xkÃkw) 60 54’ W.y.Úke hsq ÚkkÞ Au.
• íkuLk W¥kh-Ërûký ÷tçkkE 3.214 rf{e. yLku Ãkqðo-Ãkrù{ Ãknku¤kE 2,933 rf{e. sux÷e Au íkuLkwt ûkuºkV¤
32,87,263 [kurf{e.Lkwt Au.
• ffoð]¥k íkuLkk {æÞ¼køk{ktÚke ÃkMkkh ÚkkÞ Au.
• Ãkqðo økku¤kÄo{kt ¼khíkLkwt MÚkkLk {æÞðíkeo Au.
• ËwrLkÞkLkk {kuxk¼køkLkk yktíkhhk»xÙeÞ s¤{køkkuo ¼khíkLke ËrhÞkE MkhnË LkSfÚke ÃkMkkh ÚkkÞ Au.
• yktíkhhk»xÙeÞ ðuÃkkh-ðkrýßÞ-rðfkMkLkk MktË¼o{kt ¼khíkLktwt MÚkkLk {æÞ{kt ykðu÷wt Au, fkhý fu íkuLke
LkiÉíÞ{kt ykr£fkLkk Ëuþku, Ãkrù{u {æÞÃkqðoLkk Ëuþku, ðkÞÔÞ{kt ÞwhkuÃkeÞ Ëuþku, yÂøLkfkuý{kt yÂøLk-
yurþÞkLkk Ëuþku yLku ykìMxÙur÷Þk íkÚkk Ãkqðo{kt [eLk, òÃkkLk yLku Ëqh Ãkqðo íkhV ÃkìrMkrVfLke Ãku÷e Ãkkh
y{urhfkLkk Ëuþku ykðu÷k Au.
• yurþÞk¾tzLkk MktË¼o{kt ¼qr{{køkkuoLke árüyu Ãký ¼khíkLkwt MÚkkLk yrík {n¥ðLkwt yLku {kufkLkwt Au.
fkhý fu ¼khíkLke Ãkqðo íkhV [eLk, òÃkkLk, ÷kykuMk, ftçkkurzÞk, ÚkkR÷ìLz, òðk, Mkw{kºk, çkkìŠLkÞku
íkku Ãkrù{ íkhV ykr£fk, yhçkMíkkLk, Rhkf, RhkLk yLku íkwfoMíkkLkk ykðu÷k Au.
• nðkE {køkkuoLke árüyu Ãký ¼khík {n¥ðLkwt MÚkkLk Ähkðu Au. Ãkrù{Lke ËuþkuLkkt rð{kLkku ÃkqðoLkkt Ëuþku
íkhV «ðkMk ¾uzíkkt nkuÞ íÞkhu íku{Lku $ÄLk ¼hkððk ¼khíkLkk rð{kLke {Úkfu Qíkhðwt Ãkzu Au.
• ¼khík yk heíku s¤{køkkuo, ¼qr{{køkkuo yLku nðkE {køkkuoLkk MktË¼o{kt yrík {n¥ðLkwt, {kufkLkwt yLku
{æÞMÚk MÚkkLk Ähkðu Au.
• ¼khíkLkk Ãkzkuþe Ëuþku{kt Ãkqðo íkhV çkktø÷kËuþ yLku BÞkLk{kh, Ërûkýu ©e÷tfk yLku {k÷Ëeð, Ãkrù{u
ÃkkrfMíkkLk, ðkÞÔÞ{kt yV½krLkMíkkLk íkÚkk W¥khu LkuÃkk¤, ¼wíkkLk yLku [eLk ykðu÷k Au. Ërûký yurþÞkE
Ëuþku{kt Ãký ¼khík MkkiÚke {kuxku Ëuþ Au.
• yk WÃkhktík yurþÞk-ykr£fkLkk yÕÃkrðfrMkík ËuþkuLkk MktË¼o{kt Ãký ¼khíkLkwt MÚkkLk {n¥ðLkwt Au.

602
¼khíkLkk {æÞLkk ÷tçk[kuhMk ¼køkLku çkkË fhíkkt îeÃkfÕÃkeÞ ¼khík ŸÄku rºkfkuýkfkh Ähkðu Au.
• ¼khíkLkku Auf W¥kh íkhVLkku ¼køk Ãký rºkfkuýkfkh Au.
• Mk{økúÃký òuíkkt ¼khíkLkku ykfkh nkÚk ÃkMkkhu÷e {kLkð-ykf]rík suðku Au.
• îeÃkfÕÃkeÞ ¼khíkLku çkkË fhíkkt çkkswyku ÷øk¼øk Mk{kLk ûkuºkV¤ Ähkðíkk [kuhMk ykfkhLke Au.
• W¥kh rð¼køkLke íkw÷Lkk{kt Ërûký rð¼køk ¢{þ: Mkktfzku çkLkíkku òÞ Au yLku fLÞkfw{kheLke ¼qrþh YÃku
AuzkLkwt MðYÃk h[u Au.
fLÞkfw{kheÚke rð»kwðð]¥k ÷øk¼øk 800 rf{e.Lku ytíkhu ykðu÷wt Au, íkuÚke îeÃkfÕÃkeÞ ¼khíkLkku ¼køk W»ý
frxçktÄ{kt ykðu Au; Ãkhtíkw ffoð]¥kÚke W¥kh íkhVLkku íkuLkkÚke çk{ýku rðMíkkh Mk{þeíkku»ký frxçktÄ{kt Au.
• Ërûkýu rnLËe {nkMkkøkh yLku W¥khu rðþk¤ rn{k÷Þ Ãkíkoðíkk{k¤kLku fkhýu ¼khíkLke ykçkkunðk
rðrþü Au.
• ¼khík W»ýfrxçktÄeÞ «fkhLke {kuMk{e ykçkkunðkLkku «Ëuþ çkLke hnu÷ku Au.
¼khík ½ýku rðþk¤ Ëuþ Au.
• íkuLke W¥kh-Ërûký ÷tçkkE 3,214 rf{e. yLku Ãkqðo-Ãkrù{ Ãknku¤kE 2,933 rf{e. Au.
• íkuLkwt ûkuºkV¤ 32,87,263 [kurf{e. sux÷wt Au.
• íkuLke ¼qr{Mke{kLke ÷tçkkE ykþhu 15,200 rf{e. Au.
• ßÞkhu ËrhÞkE Mke{kLke ÷tçkkE (yktËk{kLk-rLkfkuçkkh xkÃkwyku Mkrník) ykþhu 7,516.6 rf{e. Au.
• ¼khíkLke Ërûký Mke{k rnLËe {nkMkkøkhÚke h[kÞu÷e fwËhíke Mke{k Au.
• Ãkrù{ Mke{k yhçke Mk{wÿ{kt ykðu÷ fåA LkSfÚke rMkh¢ef (Sircreek) (¾kze) yLku Ãkqðo Mke{k
çktøkk¤Lkk WÃkMkkøkh{kt ykðu÷ hkE{tøk÷k LkËeLke ¾kze yÚkðk LÞq{qh xkÃkwyku îkhk Lk¬e ÚkkÞ Au.
• yhçke Mk{wÿ yLku çktøkk¤Lkku WÃkMkkøkh çktLku rnLËe {nkMkkøkhLkk ¼køkYÃk nkuðkÚke íku Ãký fwËhíke Mke{k
h[u Au.
• yk WÃkhktík, yktËk{kLk-rLkfkuçkkh xkÃkykuLku Ãký ¼khíkeÞ s¤Mke{k{kt økýðk{kt ykðu Au.
¼khíkLkk Ãkqðo Auzk ÃkhLkk yhwýk[÷ «ËuþLkwt hkßÞ yLku [eLk ðå[uLke Mke{k, íÞktLkk Mke{kðíkeo «Ëuþ{kt
ðMkíkk {kLkð¼ûke ykrËðkMkeykuLku ÷eÄu ftEf ytþu Mkwhrûkík hne Au.
• Lkkøkk÷ìLz, {rýÃkwh yLku r{Íkuh{ hkßÞku BÞkLk{kh MkkÚku Mke{k çkLkkðu Au.
• yk Mke{kðíkeo «Ëuþku{kt økkhku, ¾kMke, r{Íku (÷wþkE) suðe xufheyku íkÚkk øke[ støk÷ku ykðu÷kt Au.
• yk xufheyku «{ký{kt Lke[e nkuðkÚke Mkh¤íkkÚke yku¤tøke þfkÞ Au.
• Ãkrù{ çktøkk¤, rMkr¬{, ykMkk{, {u½k÷Þ yLku rºkÃkwhk suðkt Ãkqðo íkhVLkkt hkßÞku çkktø÷kËuþ MkkÚku
603
fwËhíke íkÚkk f]rºk{ (fktxk¤e ðkz) MkhnË h[u Au.
• yu s heíku Ãkrù{ çktøkk¤, ykMkk{ yLku yhwýk[÷ «ËuþLkkt hkßÞku ¼wíkkLk MkkÚku Mke{k çkLkkðu Au.
• ¼khíkLke Ãkrù{ çktøkk¤, ykMkk{ yLku yhwýk[÷ «ËuþLkkt hkßÞku ¼wíkkLk MkkÚku Mke{k çkLkkðu Au.
• ¼khíkLke Ãkrù{ yLku ðkÞÔÞ rËþk{kt ÃkkrfMíkkLk ykðu÷wt Au.
• økwshkík, hksMÚkkLk yLku ÃktòçkLkkt hkßÞku ÃkkrfMíkkLk MkkÚku Mke{k çkLkkðu Au.
• W¥khu ÃkkrfMíkkLkLkku Úkkuzkuf ¼køk yLku [eLk ykðu÷kt Au : ¼khík-[eLk Mke{k ({uf{unkìLk hu¾k) : 3,917
rf{e.; ¼khík-ÃkkrfMíkkLk Mke{k : 3,310 rf{e. (ðkMíkrðf nhku¤ 790 rf{e.; yLku rMkÞk[eLk{kt 98
rf{e.); ¼khík-çkktø÷kËuþ Mke{k : 4,096 rf{e. (781 rf{e. LkËeMke{k); ¼khík-LkuÃkk¤ Mke{k :
1,752 rf{e.; ¼khík-BÞkLk{kh Mke{k : 1,458 rf{e.; ¼khík-¼wíkkLk Mke{k : 587 rf{e.; ¼khík-
yV½krLkMíkkLk Mke{k : fkÞËuMkh heíku 106 rf{e. ð¤e ¼khík hrþÞk MkkÚku Ãký Mke{k Ähkðu Au.
• ¼qMíkheÞ h[Lkk :
• «kf]ríkf ¼qøkku¤ íku{s ¼qMíkhþkMºkLkk MktË¼o{kt ¼khíkLkku Mk{økú rðMíkkh ºký rðrþü yuf{kuÚke çkLku÷ku
Au.
• yk ºkýuÞ yuf{ku íku{Lkkt «kf]ríkf íku{s ¼qMíkheÞ ÷ûkýku{kt r¼LLkíkk Ähkðu Au.
• ¼qMíkheÞ yuf{ku :
(1) ©e÷tfkLkk xkÃkw MkrníkLkku Ërûký ¼khíkLkku rºkfkuýkfkh Wå[-MkÃkkx «Ëuþ – yk rðMíkkh îeÃkfÕÃk
íkhefu yku¤¾kÞ Au.
• (2) ¼khíkLke Ãkrù{u, W¥kh íkÚkk Ãkqðo{kt ykðu÷ku rn{k÷Þ íku{s yLÞ Ãkðoík{k¤kykuLkku rðMíkkh.
• íku{kt yV½krLkMíkkLk, çk÷qr[MíkkLk yLku BÞkLk{khLkk ÃkðoíkeÞ «ËuþkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• yk rðMíkkh ‘çkkÌk-îeÃkfÕÃk’ (Extra Peninsula) íkhefu yku¤¾kÞ Au.
• (3) WÃkÞwoõík çktLku rðMíkkhkuLku swËwt Ãkkzíkwt ÃktòçkÚke çktøkk¤ MkwÄe ®MkÄw-øktøkkLkwt {uËkLk.
• íku ®MkÄ{kt ykðu÷e ®MkÄwLke ¾eý MkwÄe rðMíkhu÷wt Au.
¼qMíkheÞ RríknkMkLkk «kht¼Úke þY fheLku yks MkwÄe îefÕÃkeÞ rðMíkkh Ãk]ÚðeLke çkkÌk MkÃkkxeLkk ¾tzeÞ
ÃkkuÃkzkLkk yuf ¼køk íkhefu s hÌkku Au, yÚkkoíkT fìÂBçkúÞLk fk¤Úke yðko[eLk Mk{Þ MkwÄe fux÷kf MÚkkrLkf
yÃkðkËku rMkðkÞ íkuLkwt Mk{wÿs¤ nuX¤ yðík÷Lk ÚkÞwt LkÚke.
• ð¤e íkuLkk Ãkh fkuE «fkhLke ËrhÞkE rLkûkuÃkr¢Þk Ãký ÚkE LkÚke.
• {kºk rfLkkhkLkk ¼køkku Ãkh y{wf Mk{ÞLkk ËrhÞk rLkûkuÃkkuLkk Míkh ò{u÷k Au ¾hk.
• çkkÌk-îeÃkfÕÃkeÞ rðMíkkh íkuLkk ¼qMíkheÞ RríknkMkLkk {kuxk¼køkLkk fk¤ Ëhr{ÞkLk Mk{wÿs¤ nuX¤

604
hnu÷ku Au.
• íkuÚke fìrBçkúÞLk fk¤Úke þY fheLku çkÄk s ¼qMíkheÞ Mk{ÞLkk rðrþü ËrhÞkE rLkûkuÃkkuÚke çkLku÷ku Au.
• íku{ktÚke {¤e ykðíkk swËk swËk ¼qMíkheÞ fk¤Lkk Sðkðþu»kku yk nfefíkLke Mkkûke Ãkqhu Au.
• çkeòu {n¥ðLkku íkVkðík yk çktLku rðMíkkhku ðå[uLkkt ¼qh[Lkkí{f ÷ûkýkuLkku Au.
• çkkÌk-îeÃkfÕÃkeÞ rðMíkkh fhíkkt îeÃkfÕÃkeÞ ¼khíkLkku yk «k[eLkík{ ¼køk økkìtzðkLkk ¼qr{«ËuþLkku s
yuf rnMMkku Au.
• íkuLkwt ¼qMíkh áZ nkuðkÚke íku ¼qfð[ yÚkðk yrð[¤ «Ëuþ (shield) íkhefu òýeíkku Au.
• îeÃkfÕÃkeÞ rðMíkkh áZ økýkíkku nkuðk Aíkkt sçk÷Ãkwh{kt, çkkÌk-îeÃkfÕÃkeÞ rð¼køk s¤f]ík ¾zfMíkhkuÚkÚke
h[kÞu÷ku Au íkÚkk ¼qMkt[÷LksLÞ r¢Þkyku{kt Mkk{u÷ ÚkÞu÷ku nkuðkÚke Míkh¼tøkku yLku økuzh[Lkkykuðk¤ku
çkLke hnu÷ku Au.
• yk árüyu íkuLk Ãk]ÚðeLkku ¾qçk s Lkçk¤ku rðMíkkh økýkÞ Au.
• yk fkhýu s ynª yðkhLkkh ¼qftÃk Úkíkk hnu Au.
yk çktLku rðMíkkhku ðå[uLke ºkeS r¼LLkíkk íku{Lkk s¤Ãkrhðkn rðþLke Au.
• îeÃkfÕÃkeÞ rðMíkkhLke ÷øk¼øk çkËe s LkËeyku ykuAk s¤«ðknðk¤e, AeAhe íku{s ykAk Zku¤kððk¤e
Au.
• íku ½MkkhkLke hk{¼qr{Lkk Míkh MkwÄe ÃknkU[e økÞu÷e Au.
• Lk{oËk yLku íkkÃke íku{s íku{Lke MknkÞf LkËeyku ¾t¼kíkLkk y¾kíkLku {¤u Au.
• íku rMkðkÞLke çkkfeLke çkÄe s LkËeyku Ãkrù{ ½kx{ktÚke Lkef¤u Au yLku ÃkqðeoÞ s¤Ãkrhðkn h[eLku
çktøkk¤Lkk WÃkMkkøkhLku {¤u Au.
• s¤sÚÚkkðk¤e Au.
• íku{kt ð»ko{kt çku ðkh Ãkqh ykðu Au.
• rn{k÷ÞLkk WíÚkkLkLku fkhýu íku{Lkku ðkhtðkh fkÞkfÕÃk (rejuvenation) Úkíkku hÌkku Au.
• fux÷ef LkËeykuuyu íku{Lkkt ðnuý Ãký çkËÕÞkt Au.
rn{k÷ÞLke ík¤uxeLke Äkhu Äkhu ykðu÷wt ®MkÄw-øktøkkLkwt rðþk¤ {uËkLk ¼khíkLkku ºkeòu ¼qMíkheÞ yuf{ Au.
• ðkMíkð{kt íkku íku rn{k÷ÞLkk ¢{þ: WíÚkkLkLku Ãkrhýk{u WËT¼ðu÷ku yuf rðþk¤ økíko Au.
• íkuLke WíÃkr¥k {kxu swËkt swËkt {tíkÔÞku «ðíkuo Au, íku Ãkife yuzðzo MðuMk yLku ykuÕznk{ çkwhkzoLkkt {tíkÔÞku
ðÄw òýeíkkt Au.
• yk økíko íkuLkk ík¤ Ãkh yLkuf «fkhLke h[Lkkí{f ÷kûkrýfíkkykuðk¤ku Au.
605
• ®MkÄw, øktøkk íku{s íku{Lke þk¾kLkËeyku îkhk rn{k÷Þ Ãkðoík{k¤k{ktÚke ½MkzkE ykðu÷k fktÃkÚke íku
¢{þ: Ãkwhkíkku sðkÚke {uËkLk{kt Ãkrhý{u÷ku Au.
• rðÃkw÷ s¤¼tzkh yLku f]r»kÃkuËkþku {kxu yksu íku ¾qçk s WÃkÞkuøke çkLke hnu÷ku Au.
• hksMÚkkLk{kt hýLku [kuÚkk yuf{ íkhefu W{uhe þfkÞ.
• yhðÕ÷eLke Ãkrù{u ykðu÷ku hksMÚkkLkLkku {kuxku rðMíkkh îeÃkfÕÃkeÞ ¼khík yLku çkkÌk-îefÕÃkLkkt r{©
÷ûkýku Ähkðu Au.
• ÷ktçkkøkk¤kLke þw»fíkkLku Ãkrhýk{u yk «Ëuþ{kt hýLkkt ÷ûkýku WËT¼ðu÷kt Au.
• ¾zfkuLkk rð¼tsLkÚke íkiÞkh ÚkÞu÷e yLku ®MkÄwLkk rLkûkuÃkÚkk¤k{ktÚke VqtzkE ykðu÷e huíkeLkk ykðhý Lke[u
yk Mk{økú rðMíkkhLkkt {q÷ ÷ûkýku ËxkE økÞu÷kt Au.
rn{k÷Þ yLku íkuLke LkSfLke Ãkðoík{k¤kykuLke h[Lkk ík]íkeÞ SðÞwøk Ëhr{ÞkLk ÚkÞu÷e Au.
• ynª ¼qMíkheÞ yíkeík{kt xurÚkÍ Mk{wÿ yÂMíkíð Ähkðíkku níkku.
• W¥kh yLku Ërûký íkhVÚke ykðíke íku ð¾íkLke LkËeykuyu ÷k¾ku ð»kkuo MkwÄe íkuLkk ík¤ Ãkh fktÃk Xk÷ÔÞk
fÞkuo.
• fktÃkLkk çkkusÚke Úkk¤wt Ëçkkíkwt økÞwt.
• fktÃk Mk{kððLke ûk{íkk ðÄe; Ãkhtíkw s{kðx ðÄe síkkt ÷ktçkuøkk¤u ynªLkwt ¼qMktíkw÷Lk òu¾{kÞwt.
• íku{kt yLkuf «fkhLkkt h[Lkkí{f ÷ûkýku WËT¼ðíkkt økÞkt.
• MktòuøkkuðþkíkT íku Ëhr{ÞkLk – {æÞ RÞkuMkeLk fk¤økk¤k ð¾íku økkìtzðkLkk ¼qr{Mk{qn{ktÚke W¥kh íkhV
ykðíke ¼khíkeÞ ¼qíkfLke yurþÞk MkkÚku yÚkzkE.
• Ãkrhýk{u xurÚkÍ {nkMkkøkh ík¤ ÃkhÚke rLkûkuÃk-s{kðx rn{k÷Þ-MðYÃku Ÿ[fkE ykðe.
• rn{k÷ÞLkwt yk WíÚkkLk yk¾k ík]íkeÞ SðÞwøkLkk fk¤økk¤k Ëhr{ÞkLk yktíkhu yktíkhu ºkýÚke [kh ð¾ík
swËk swËk íkçk¬kyku{kt ÚkÞu÷wt Au.
• nS yksu Ãký rn{k÷Þ Ÿ[fkE hÌkku Au.
• ¼qÃk]c
• ¼qÃk]cLke árüyu ¼khíkLku yk «{kýu Ãkkt[ rð¼køkku{kt ðnU[e þfkÞ : (1) rn{k÷ÞLke nkh{k¤k, (2)
øktøkk-®MkÄwLkwt rðþk÷ {uËkLk, (3) îeÃkfÕÃkeÞ Wå[«Ëuþ, (4) ËrhÞkrfLkkhkLkkt Mkktfzk {uËkLkku, (5)
hý«Ëuþ.
(1) rn{k÷ÞLke nkh{k¤k :
• Ãkk{ehLke økktX{ktÚke Lkef¤íke yLku f{kLk ykfuh ÃkÚkhkÞu÷e rn{k÷ÞLke nkh{k¤k ËwrLkÞkLke MkkiÚke ðÄw

606
Ÿ[kE Ähkðíke nkh{k¤k Au.
• íku Ãkqðo-Ãkrù{ ykþhu 2,400 rf{e.Lke ÷tçkkE yLku W¥kh-Ërûký MÚkkLk¼uËu ykþhu 160Úke 400 rf{e.Lke
Ãknku¤kEðk¤e Au.
• íkuLke Mkhuhkþ Ÿ[kE 6,000 {exh sux÷e Au.
• ËwrLkÞkLkwt Mkðkuoå[ rþ¾h {kWLx yuðhuMx (økkiheþtfh) rn{k÷Þ{kt ykðu÷wt Au.
• íkuLke W¥khu ríkçkuxLkku Wå[«Ëuþ yLku Ërûkýu øktøkk-s{wLkkLkwt {uËkLk ykðu÷wt Au.
• yurþÞk ¾tzLkk ÃkðoíkeÞ rðMíkkhkuLkkt 6,500 {exhÚke ðÄw Ÿ[kt rþ¾hku ÃkifeLkkt 92 rþ¾hku yk nkh{k¤k{kt
Au.
• Ÿ[kELkk MktË¼o{kt yk nkh{k¤kLku ºký rð¼køkku{kt ðnU[e þfkÞ Au : (i) Wå[ rn{k÷Þ, (ii) {æÞ
rn{k÷Þ yÚkðk ÷½w rn{k÷Þ yLku (iii) çkkÌk rn{k÷Þ.
(i) Wå[ rn{k÷Þ : Wå[ rn{k÷ÞLke røkrh{k¤kyku sB{w-fk~{eh{kt ykðu÷k Lktøkk ÃkðoíkÚke þY fheLku
ykMkk{{kt ykðu÷ Lkk{[k çkðko rþ¾h MkwÄe rðMíkhu÷e Au.
• íkuLke Ãkqðo-Ãkrù{ ÷tçkkE 2,400 rf{e. Au.
• ßÞkhu Ãknku¤kE 25 rf{e Au.
• rn{hu¾kÚkk WÃkh íkhVLkku yk rð¼køk çkkhu {kMk rn{kåAkrËík hnuíkku nkuðkÚke íku{ktÚke yLkuf rn{LkËeyku
Lkef¤u Au.
• yk rð¼køkLke Mkhuhkþ Ÿ[kE 6,100 {exh Au; Ãkhtíkw íku{k 7,000 {exhÚke Ãký ðÄw Ÿ[kEðk¤kt
rþ¾hku ykðu÷kt Au.
• ËwrLkÞkLkkt Ÿ[kt rþ¾hku {kWLx yuðhuMx (8,872 {e., Lkðe {kusýe); økkìzrðLk ykìÂMxLk (8,611 {e.);
fkt[Lkst½k (8,598 {e.); fk{ux (7,756 {e.); Äð÷røkrh (8,167 {e.) íkÚkk Lktøkk Ãkðoík (8,125
{e.); økuþh çkú{ (8,068 {e.); økkuMkkELÚkkLk (8,013) yLku LktËkËuðe (7,817 {e.)
• yk rð¼køk{kt ykðu÷kt Au.
• yk nkh{k¤kLke çkkswyku MkeÄk Zku¤kððk¤e Au yLku íku{kt Ãknku¤e ¾eýkuLkku y¼kð Au.
• yk nkh{k¤k ykðu÷e rn{LkËeyku ¼khíkLke {n¥ðLke LkËeykuLkkt WËTøk{MÚkkLkku Au.
• yk ©uýe{kt ykðu÷e ÍkMfkh yLku ÷zk¾Lke nkh{k¤kykuLke {æÞ{kt rMktÄw LkËeLke ¾eý ykð÷e Au.
• fkhkfkuh{ nkh{k¤k{kt ykðu÷ku fkhkfkuh{ ½kx (5,575 {exh) ¼khíkLkk ÷un yLku [eLkLkkt þnk¾ezwÕ÷k
MÚk¤kuLku òuzu Au; ßÞkhu ÍkMfkh nkh{k¤k{kt ykðu÷ku rþÃfe ½kx (4,694 {exh) ¼khíkLkkt rMk{÷k yLku
[eLkLkkt xku®÷øk MÚk¤kuLku òuzu Au.
607
(ii) {æÞ rn{k÷Þ (÷½w rn{k÷Þ) :
• yk nkh{k¤k Wå[ rn{k÷ÞLke Ërûkýu yLku Mk{ktíkh ykþhu 80Úke 100 rf{e. Ãknku¤kE{kt ÃkÚkhkÞu÷e
Au.
• íkuLke Mkhuhkþ Ÿ[kE 3,000 {exh sux÷e Au.
• Wå[ yLku {æÞ rn{k÷Þ nkh{k¤kykuLke ðå[u çku rðþk¤ ¾eý«Ëuþku ykðu÷k Au : Ãkrù{ íkhV 4,900
[kurf{e.Lkku rðMíkkh Ähkðíke fk~{ehLke ¾eý yLku Ãkqðo{kt LkuÃkk¤{kt ykðu÷e ¾x{tzwLke ¾eý.
• yk çktLku ¾eýku ÷øk¼øk MkÃkkx {uËkLk suðe Au.
• yk nkh{k¤k{kt rMk{÷k, {Mkqhe yLku LkiLkeíkk÷ suðkt røkrh{Úkfku ykðu÷kt Au.
• ynªLke Ãkktøke nkh{k¤k{kt ykðu÷ku çkŠÍ÷ ½kx (4,199 {e.) ©eLkøkh yLku røk÷røkx (ÃkkrfMíkkLk
nMíkf) þnuhkuLku òuzu Au.
(iii) çkkÌk rn{k÷Þ :
• yk nkh{k¤k rn{k÷ÞLkk ík¤uxe rðMíkkh{kt Lke[e xufheyku YÃku òuðk {¤u Au.
• íkuLke Ãknku¤kE 15Úke 30 rf{e. sux÷e Au. íkuLke Mkhuhkþ Ÿ[kE 1,500 {exh Au. {æÞ rn{k÷Þ yLku
çkkÌk rn{k÷ÞLke {æÞ{kt ykðu÷k ¾eý«ËuþkuLku Ãkrù{{kt ËqLk yLku Ãkqðo{kt îkh íkhefu yku¤¾ðk{kt
ykðu Au.
• Ëk.ík. ËnuhkËqLk, nhîkh ðøkuhu.
• yk nkh{k¤k rþðkr÷fLke xufheyku íkhefu Ãký òýeíke Au, òufu Mk¤tøk rn{k÷Þ{kt MÚkkLk¼uËu íkuLkkt
swËkt swËkt MÚkkrLkf Lkk{ Ãký Au.
• çk÷qr[MíkkLkk{t {fhkLk, ®MkÄ{kt {t[kh, ykMkk{{kt ríkÃkk{, zwÃke rík÷k yLku rË®nøk íkÚkk BÞkLk{kh{kt
RhkðËe Lkk{kuÚke íku yku¤¾kÞ Au.
• Ãkqðo rð¼køk{kt ÃkíkfkE, Lkkøkk yLku r{Íku (÷wþkE)Lke xufheyku ykðu÷e Au.
• íku ðÄw Ãkqðo íkhV síkkt ykhkfkLkÞku{kt (BÞkLk{kh0 íkhefu yku¤¾kÞ Au.
• yk ©uýeLkku su yuf Vktxku Ãkqðo ¼khík{kt su Ãkrù{ íkhV ÷tçkkÞ Au íku ¾kMke, økkhku yLku sUríkÞkLke
xufheykuLku Lkk{u yku¤¾kÞ Au.
• Ÿze ¾eýku, Ãkw»f¤ ðhMkkË, øke[ støk÷ku, ®nMkf «kýeyku íku{s {kLkð¼ûke ykrËðkMke xku¤eykuLku
÷eÄu ynªLkku rðMíkkh ÷øk¼øk yÕÃk ðMíkeðk¤ku çkLke hnu÷ku Au.
• rn{k÷Þ{kt ykðu÷k swËk swËk ½kxku Ãkife fkhkfkuh{ yLku su÷kÃk÷k ½kx ðÄw {n¥ðLkk Au.
• yLÞ òýeíkk ½kxku{kt rþÃfe, fkuLøkfk, Úkkøk ÷k, ÷knw ÷k, LkkÚkw ÷k, Úkkøký yLku [wMkw÷ ½kxLkku

608
Mk{kðuþ fhe þfkÞ.
(2) ®MkÄwøktøkkLkwt rðþk¤ {uËkLk : rn{k÷Þ yLku Ërûký ¼khíkLkk Wå[«ËuþLke ðå[u ykðu÷wt yk {uËkLk
ËwrLkÞkLkkt {kuxkt fktÃkLkkt {uËkLkku ÃkifeLkwt yuf økýkÞ Au.
• íku Ãkqðo-Ãkrù{ 2,400 rf{e. ÷ktçkw yLku MÚkkLk¼uËu 150Úke 500 rf{e. Ãknku¤kEðk¤wt Au.
• íkuLkwt fw÷ ûkuºkV¤ 7,77,000 [kurf{e. sux÷wt Au. íku rn{k÷Þ{ktÚke Lkef¤e LkËeyku îkhk ½MkzkE ykðu÷k
fktÃkÚke çkLku÷wt Au.
• yk {uËkLkLkwt rLk{koý Ã÷kÞMxkuMkeLk fk÷¾tz{kt ÚkÞu÷wt Au, íku{ Aíkkt yks MkwÄe Ãký íkuLke h[Lkk [k÷w
Au.
• MkÃkkxeLkk Ÿ[ký-Lke[kýLke árüyu íkuLku Mk{ík¤ økýkðe þfkÞ.
• Mk{wÿMkÃkkxeÚke íkuLke Ÿ[kE ÷øk¼øk 250Úke 300 {exh sux÷e Au, Ãkhtíkw rËÕne ÃkkMku ßÞkt yhðÕ÷eLkk
VktxkYÃku Ÿ[e ¼qr{ rþðkr÷f nkh{k¤k MkwÄe ÃknkU[u Au íÞkt {uËkLkLke Ÿ[kE ðÄwt Au.
• ‘Ëun÷e’ (rËÕne)Lkku yÚko ôçkhku ÚkkÞ Au.
• íku {wsçk rËÕne øktøkkLkk {uËkLkLkk «ðuþîkhLkku ôçkhku økýkÞ Au.
• yk Ÿ[kELku fkhýu s ®MkÄw yLku øktøkkLkkt {uËkLkku swËkt Ãkzu Au.
• {uËkLkkuLkk Zku¤kðku yufíkhVe Lk nkuðkÚke ®MkÄwLku {¤íke hkðe, rçkÞkMk, su÷{, r[Lkkçk, Mkík÷s ðøkuhu
LkËeyku LkiÉowíÞ íkhV ðnu Au.
• ®MkÄw LkËe Ãký LkiÉwoíÞ íkhV ðneLku Auðxu yhçke Mk{wÿLku {¤u Au; ßÞkhu øktøkkLku {¤íke s{Lkk, økku{íke,
øktzf ðøkuhu LkËeyku yÂøLk rËþk{kt ðneLku çktøkk¤Lkk WÃkMkkøkhLku {¤u Au.
• yk {uËkLk{kt fktÃkLkk Úkh 500 {exhLke ŸzkE MkwÄe rðMíkhu÷k Au.
• ËwrLkÞkLkk {wÏÞ rºkfkuý«Ëuþku{kt øktøkkLkk {w¾rºkfkuýLke Ãký økýLkk ÚkkÞ Au.
• rºkfkuý«Ëuþ{kt Úkíke hnuíke fktÃks{kðxLku fkhýu {uËkLk Mkíkík çktøkk¤Lkk WÃkMkkøkh íkhV ykøk¤ ðÄe
hÌkwt Au.
• 18{e MkËeLkk W¥khkÄo{kt fku÷f¥kk (f÷f¥kk) ËrhÞkrfLkkhu níkwt, yksu LkÚke.
• ¼khíkLkku yk {uËkLke «Ëuþ MkkiÚke ðÄw V¤ÿwÃk nkuðkÚke íku øke[ ðMíkeLkku «Ëuþ çkLke hnu÷ku Au.
• ¾uíkeLke árüyu Ãký íku yrÚk Mk{]Ø økýkÞ Au.
• ynª rËÕne, ykøkúk, fkLkÃkwh, ÷¾Lkki, yÕ÷knkçkkË, ðkhkýMke, Ãkxýk, fku÷f¥kk suðkt þnuhku ðMku÷kt Au.
(3) îeÃkfÕÃkeÞ Wå[«Ëuþ : ¼khíkLkku yk sqLkk{kt sqLkku «Ëuþ Au.
• íkuLke W¥kh-Ërûký ÷tçkkE {æÞ«ËuþLkk Ãkt[{ZeÚke þY fheLku fLÞkfw{khe MkwÄe ykþhu 1,600 rf{e.
609
yLku ðÄw{kt ðÄw Ãknku¤kE Ãkrù{u MkÌkkrÿÚke þY fheLku Ãkqðo{kt hks{nk÷Lke xufheyku MkwÄe 1,400 rf{e.
sux÷e Au.
• yk Wå[«ËuþLke Mkhuhkþ Ÿ[kE 600 {exh Au, Ãkhtíkw ðÄw{kt ðÄw Ÿ[kE 1,000 {exh Au.
• ynª yLkuf LkkLkk LkkLkk Wå[«Ëuþku Ãký ykðu÷k Au.
• ®ðæÞ Ãkðoík, MkkíkÃkwzk yLku {nkËuðLkk Ãknkzku, ËrûkýLkk Wå[«ËuþLkk çku ¼køk Ãkkzu Au.
• W¥kh{kt yhðÕ÷eLke nkh{k¤k ykðu÷e Au yLku Ërûký íkhV MkÌkkrÿ nkh{k¤k rðMíkhu÷e Au.
• W¥khLkk ¼køkLkku Zku¤kð EþkLk íkhVLkku nkuðkÚke [tçk÷ yLku nuíkðk LkËeyku W¥kh íkhV ðneLku, s{Lkk-
þkuýLku {¤eLku øktøkk{kt Mk{kE òÞ Au.
• Ërûký íkhVLkk ¼køkLkku Zku¤kð yÂøLkfkuýe nkuðkÚke {nk, økkuËkðhe, f]»ýk yLku fkðuhe LkËeyku
çktøkk¤Lkk WÃkMkkøkhLku {¤u Au.
• rðtæÞ yLku MkkíkÃkwzk ðå[u Lk{oËk-íkkÃke LkËeyku Vkx¾eýLkk {køkuo Ãkrù{ íkhV ðneLku ¾t¼kíkLkk
y¾kíkLku – yhçke Mk{wÿLku {¤u Au.
• ËrûkýLkku Wå[«Ëuþ Ërûký íku{s Ãkrù{ íkhV ðÄw Ÿ[kE Ähkðu Au.
• MkÌkkrÿ yk Wå[«ËuþLkku MkeÄk Zku¤kððk¤ku rðMíkkh Au.
• íku Ãkrù{ ½kxLkk Lkk{Úke yku¤¾kÞ Au.
• íkuLke Ÿ[kE Mkhuhkþ 1,200 {exh sux÷e Au.
• Wå[«ËuþLke Ãkqðo çkkswyu íkqxf íkqxf YÃku Ãkqðo ½kx ykðu÷ku Au.
• íkuLke Ÿ[kE ykuAe Au.
• Ãkrù{ ½kx yLku Ãkqðo ½kx {iMkqh LkSf ¼uøkk ÚkkÞ Au.
• íÞkt Lke÷røkrhLke xufheyku ykðu÷e Au.
• Lke÷røkrhLkwt MkkiÚke Ÿ[wt økýkíkwt rþ¾h ËkuËkçkuxk (2,637) Au, Ãkhtíkw ðkMíkð{kt íkku yLkkE{wzeLke Ÿ[kE
2,695 {exh Au.
• íku Ërûký{kt fLÞkfw{khe MkwÄe rðMíkhu÷e Au.
(4) ËrhÞkrfLkkhkLkkt {uËkLkku :
• ¼khíkLkk ËrhÞkrfLkkhkLkkt {uËkLkku çku ¼køk{kt ðnU[kÞu÷kt Au : (i) Ãkqðo rfLkkhkLkwt {uËkLk yLku (ii) Ãkrù{
rfLkkhkLkwt {uËkLk.
(i) Ãkqðo rfLkkhkLkwt {uËkLk :
• Ãkrù{ rfLkkhkLkk {uËkLk fhíkkt Ãkqðo rfLkkhkLkwt {uËkLk ðÄw Ãknku¤wt Au.

610
• yk {uËkLk Ãkqðo ½kx yLku çktøkk¤Lkk WÃkMkkøkhLke {æÞ{kt ykðu÷wt Au.
• íkuLkk Ërûký ¼køkLku fkuhk{ktz÷Lkwt {uËkLk yLku W¥kh ¼køkLku f®÷økLkwt {uËkLk fnu Au.
• fkuhku{ktz÷Lkku Ãkx f®÷økLkk {uËkLk fhíkkt ðÄw Ãknku¤ku Au.
• Ãkqðo rfLkkhkLkwt {uËkLk W¥khÚke Ërûký íkhV síkkt ðÄw Ãknku¤wt Úkíkwt òÞ Au.
• økkuËkðhe, f]»ýk íkÚkk fkðuheLkk {w¾«ËuþLkk {uËkLkLke Ãknku¤kE ykþhu 100 rf{e.Lke Au.
• yk {uËkLkLke Ÿ[kE 15 {exhÚke Ãký ykuAe Au.
• f]»ýk LkËeLke Ërûkýu hnu÷k ¼køkLke Ãknku¤kE ÷øk¼øk 475Úke 675 rf{e. MkwÄeLke Au.
• Ãkqðo íkhVLkku ËrhÞkrfLkkhku ykuAku ¾kt[k¾qt[eðk¤ku Au, íkuÚke ynª çktËhku ykuAk «{ký{kt Au.
• ynª fku÷fkíkk, rðþk¾kÃkèLk{T, [uLLkE, íkwríkfkurhLk suðkt çktËhku ykðu÷kt Au.
• ynªLkk ËrhÞkrfLkkhu huíkeLkk yLkuf Zqðk ykðu÷k Au, íkuÚke fux÷ktf MÚk¤kuyu ¾kzeMkhkuðhLke h[Lkk
ÚkÞu÷e Au.
• r[÷fk yLku Ãkwr÷x íkuLkkt WËknhýku Au.
(ii) Ãkrù{ rfLkkhkLkwt {uËkLk :
• yk {uËkLk Ãkrù{ ½kx yLku yhçke Mk{wÿLkk rfLkkhk ðå[u ykðu÷wt Au.
• {wtçkELke Ërûký{kt økkuðk MkwÄe íkuLku fkUfýLkk {uËkLk íkhefu yLku íÞktÚke ðÄw ËrûkýLkk ¼køkLku {÷çkkhLkk
{uËkLk íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
• Ãkrù{Lkk {uËkLkLkku {æÞ¼køk MkkiÚke Mkktfzku Au.
• íkuLke Ãknku¤E 30Úke 35 rf{e. sux÷e Au. Lk{oËk yLku íkkÃkeLkk {{w¾ ÃkkMku yk {uËkLkLke Ãknku¤kE 80
rf{e. sux÷e ÚkkÞ Au.
• ynªÚke W¥kh økwshkík yLku Mkkihk»xÙLkwt {uËkLk ðÄw Ãknk¤tw Au.
• Ãkrù{ rfLkkhkLkk {uËkLkLkk ËrhÞkrfLkkhu huíkeLke Zqqðk ðÄw «{ký{kt òuðk {¤u Au.
• ZqðkykuLke ÃkkA¤Lkk Ãkkýe ¼hkíkkt ¾kzeMkhkuðhLke h[Lkk ÚkÞu÷e òuðk {¤u Au.
• Ãkrù{ rfLkkhu fåA{kt Ãký ykðkt fwËhíke Mkhkuðhku h[kÞu÷kt Au.
(5) hý«Ëuþ :
• Ãkrù{ ¼khíkLkku Lke[e ¼qr{Lkku hýrðMíkkh yuf íkhV yhðÕ÷e nkh{k¤kÚke yLku çkeS íkhV yhçke
Mk{wÿÚke ½uhkÞu÷ku Au.
• íku ffoð]¥kÚke þY fheLku 300 W.y. ðå[u ÃkÚkhkÞu÷ku Au.
611
• íku ÚkhLkk fu hksMÚkkLkLkk hý íkhefu Ãký yku¤¾kÞ Au.
• hksMÚkkLk, nrhÞkýk yLku Ërûký ÃktòçkLku ykðhe ÷uíkk hý«ËuþLku fw÷ rðMíkkh ykþhu 1,54,000
[kurf{e. sux÷ku ÚkkÞ.
• yk hý«Ëuþ çku ¼køk{kt ðnU[kÞu÷ku Au : (i) Ãktòçk-hksMÚkkLkLkku hý«Ëuþ, (ii) fåALkku hý«Ëuuþ.
hksMÚkkLkLkk hý íkhefu yku¤¾kíkk ¼køk{kt Ërûký Ãktòçk íku{s òuÄÃkwh, çkefkLkuh yLku MkusMk÷{uhLkku
• hksMÚkkLkLkku yk ¼qr{¼køk ykþhu 200 {exh sux÷e Ÿ[kE Ähkðu Au, íku ‘òuíkðkLkk’ «Ëuþ íkhefu Ãký
yku¤¾kÞ Au.
• ynª huíkeLke çku «fkhLke xufheku òuðk {¤u Au : yLkËe½o (÷ktçke) yLku yLkw«MÚk (ykze). ®MkÄe ¼k»kk{kt
r¼x (Bhits) íkhefu Tyku¤¾kíke ÷ktçke xufheyku ÃkðLkkuLkk rËþkLkk {køkoLku yLkwMkhíke EþkLk-LkiÉwoíÞ
WÃkÂMÚkríkðk¤e íkiÞkh ÚkkÞ Au.
• ykze xufheyku ÃkðLkLke rËþkLku fkx¾qýu økkuXðkÞ Au.
• íku{Lku huíkeLkk Zqðk fnu Au.
• Mkk{kLÞ heíku íku{Lke Ÿ[kE 60 {exh sux÷e nkuÞ Au.
• hýrðMíkkhLke Mk{økú s{eLk{kt ûkkhkuLkwt «{ký Ãký ¼¤u÷wt nkuÞ Au.
• yk fkhýu LkSfLkk «ËuþLke LkËeyku fu MkhkuðhkuLkkt s¤ ¾khkt nkuÞ Au.
• ¾khe LkËe yLku Mkkt¼h Mkhkuðh íkuLkkt WËknhý Au.
• fåALkwt hý çku rð¼køk{kt ðnU[kÞu÷wt Au :
• {kuxwt hý (7,000 [kurf{e.) yLku LkkLkwt hý (4,000 [kurf{e.) íkuLkku fw÷ rðMíkkh 11,000 [kurf{e.
sux÷ku ÚkkÞ Au.
• yk hýLkku Zku¤kð Mk{wÿ íkhVLkku Au.
• fux÷ef ðkh WËT¼ðíke yrLkrùík ÃkrhÂMÚkríkLku fkhýu ynªLke MkÃkkxe fkËð-fe[zðk¤e Ãký çkLke hnu
Au. LkiÉowíÞLkk {kuMk{e ÃkðLkkuLku ÷eÄu Ãkzíkk ðhMkkË íku{s LkËeykuLkkt Ãkkýe ynªLkk Mk{økú rðMíkkh{kt
Vu÷kE òÞ Au, MkkÚku MkkÚku Mk{wÿMkÃkkxe 1Úke 15 {exh Ÿ[e ykðíkkt ynª ¾khwt Ãkkýe ÃkÚkhkE òÞ Au.
• yk fkhýu [ku{kMkk{kt {kuxwt yLku LkkLkwt hý yufkfkh çkLke hnu Au.
• LkkLkk hýLkwt Ãkkýe Lk¤ Mkhkuðh îkhk ¾t¼kíkLkk y¾kík{kt X÷ðkÞ Au.
• s¤Ãkrhðkn
• ¼khíkLkk s¤ÃkrhðknLkk MktË¼o{kt LkËeykuLkwt 70 % s¤ øktøkk-çkúñÃkwºkLke s¤«ýk÷e îkhk çktøkk¤Lkk

612
WÃkMkkøkh{kt ¼¤u Au, ®MkÄwLkËeLke s¤«ýk÷e îkhk 20 % s¤ ¼¤u Au; ßÞkhu Ërûký ¼khíkLke LkËeykuLkkt
s¤Lkwt «{ký 10 %Úke Ãký ykuAwt Au.
• ykþhu 1 % s¤hkrþ{kt rn{kåAkrËík «Ëuþku, hýrðMíkkhku yLku xkÃkwrðMíkkhkuLkku Mk{kðuþ ÚkE þfu Au.
• ¼khíkLkk s¤ÃkrhðknLku ºký rð¼køk{kt ðnU[e þfkÞ Au : (1) W¥kh ¼khíkLkku s¤Ãkrhðkn, (2) Ërûký
¼khíkLkku s¤Ãkrhðkn, (3) yktíkrhf s¤Ãkrhðkn.
(1) W¥kh ¼khíkLkku s¤Ãkrhðkn : rðîkLkkuLkk {ík «{kýu W¥kh ¼khíkLke LkËeyku rn{k÷ÞLke WíÃkr¥k ÚkE
íku Ãknu÷ktLke Au.
• ykðe LkËeyku Ãkqðoðíkeo (antercedent) LkËeyku fnuðkÞ Au.
• íku ÃkifeLke {kuxk¼køkLke LkËeyku rn{k÷ÞLkk rn{kåAkrËík «Ëuþku{ktÚke Lkef¤u Au.
• íku{kt [ku{kMkk Ëhr{ÞkLk ðhMkkËÚke íkÚkk WLkk¤k Ëhr{ÞkLk rn{øk÷LkÚke – yu{ ð»ko{kt çku ðkh Ãkqh
ykðu Au.
• fux÷ef LkËeyku ríkçkuxLkk Wå[«Ëuþwt Ãkkýe Ãký ÃkkuíkkLke MkkÚku ÷kðu Au.
• yk LkËeyku çkkhu{kMk s¤Úke ¼hÃkqh hnuíke nkuðkÚke íku{Lku fkÞ{e LkËeyku fnu Au.
W¥kh ¼khíkLke s¤«ýk÷eLku Ãký ºký rð¼køkku{kt ðnU[e þfkÞ Au : (i) ®MkÄwLkku s¤Ãkrhðkn, (ii) øktøkkLkku
s¤Ãkrhðkn, (iii) çkúñÃkwºkLkku s¤Ãkrhðkn.
(i) ®MkÄwLkku s¤Ãkrhðkn : ®MkÄw rðþk¤ ÃkkÞk Ãkh ®Mk[kE ÃkØrík {kxu s¤Mkúkuík Ãkqhe Ãkkzíke ËwrLkÞkLke
LkËeyku Ãkife yuf Au.
• ®MkÄw-øktøkk ðøkå[u su s¤rð¼ksf «Ëuþ ykðu÷ku Au, íku ykþhu 300 {exhLke Ÿ[kE Ähkðu Au.
• ®MkÄwLke MknkÞf LkËeyku{kt hkðe, rçkÞkMk, r[Lkkçk, su÷{ yLku Mkík÷s {wÏÞ Au; su LkiÉowíÞ íkhV
ðneLku ®MkÄwLku {¤u Au.
• yk Ãkkt[ LkËeykuLkk fktÃkrLkûkuÃkLkÚke rLk{koý Ãkk{u÷ku «Ëuþ Ãktòçk (Ãkt[ ykçk) fnuðkÞ Au.
• yk çkÄe LkËeyku rn{k÷Þ{ktÚke Lkef¤Úke nkuðkÚke íku{kt çkkhu {kMk s¤ÃkwhðXku hnu Au.
• yk çkÄe LkËeykuLkku {kuxku ¼køk ÃkkrfMíkkLk{ktÚke ðnuíkku nkuðkÚke ¼khíkLku íku ðÄw WÃkÞkuøke LkÚke.
• ®MkÄw s¤ÃkrhðknLke LkËe LkiÉowíÞ íkhV ðneLku yhçke Mk{wÿLku {¤u Au.
• ®MkÄwLku {¤íke su LkËeyku ¼khík-ÃkkrfMíkkLk çktLku Ëuþ{kt ðnu Au íkuLkk s¤rððkË ytøku su fhkh ÚkÞk Au
íkuLku ykÄkhu rMkÄw, su÷{ yLku r[LkkçkLkkt Ãkkýe ÃkkrfMíkkLkLku íkÚkk hkðe, rçkÞkMk yLku Mkík÷sLkkt Ãkkýe
¼khíkLku {¤u Au. ®MkÄw LkËeLkwt WËTøk{MÚkkLk [eLk nMíkf ykðu÷k {kLkMkhkuðh{kt ðnu Au.
• yk LkËeLke fw÷ ÷tçkkE ríkçkux-ÃkkrfMíkkLk Mkrník 3,180 rf{e. Au.
613
(ii) øktøkkLkku s¤Ãkrhðkn : øktøkk LkËe Ãkwhký, Ä{o, MktMf]rík, f]r»k, s¤{køko ðøkuhu MktË¼o{kt ¼khíkLke MkkiÚke
{n¥ðLke LkËe Au.
• íkuLkwt {q¤ rn{k÷ÞLkk fk{ux rþ¾h rðMíkkh{kt øktøkkuºke{kt hnu÷wt Au.
• nhîkh ÃkkMku íku {uËkLk{kt «ðuþ fhu Au.
• íkuLkku fw÷ MkúkðrðMíkkh 8,38,200 [kurf{e. sux÷ku ÚkkÞ Au.
• yk LkËe ¼khíkLkk fw÷ ûkuºkV¤{kt 25 % ¼køkLku Ãkkýe Ãkqhwt Ãkkzu Au.
• íkuLke fw÷ ÷tçkkE ykþhu 2,500 rf{e. sux÷e Au.
• íkuLkk rfLkkh Ãkh nhîkh, fkLkÃkwh, yÕnkçkkË, ðkhkýMke, Ãkxýk, økÞk, fku÷fkíkk, nkðhk ðøkuhu MÚk¤ku
ykðu÷kt Au.
• yÕ÷knçkkË ¾kíku øktøkk-Þ{wLkkLkku Mktøk{ ÚkkÞ Au.
• íkuLku {¤íke yLÞ LkËeyku{kt økku{íke, ½k½hk, øktzf yLku fkuþe {wÏÞ Au.
• yk Ãkife fkuþe LkuÃkk¤{ktÚke Lkef¤u Au.
• rçknkh{kt íku Ãkkhkðkh LkwfMkkLk fhíke nkuðkÚke íkuLku ‘rçknkhLke rË÷økehe’ fnuðkíke níke.
• nðu íkuLkk Ãkh Ãký rLkÞtºký ÷kðe þfkÞwt Au.
• yk WÃkhktík ËrûkýLkk Wå[ «Ëuþ{ktÚke Lkef¤eLku W¥kh íkhV ðnuíke [tçk÷, çkuíkðk yLku fuLk LkËeyku
øktøkkLku {¤u Au.
• ð¤e Ãkqðo íkhV ðnuíke þkuý yLku Ëk{kuËh Ãk{ øktøkkLku {¤u Au.
• Þ{wLkk LkËe s{Lkkuºke rþ¾h{ktÚke Lkef¤eLku rËÕne, ykøkúk, {Úkwhk ðøkuhu þnuhku ¾kíkuÚke ÃkMkkh ÚkE
øktøkkLku {¤u Au.
• W¥kh ¼khíkLke LkËeyku ½MkkhkLke MkkÚku ðnLkr¢Þk yLku rLkûkuÃkLkwt Ãký fk{ fhu Au.
• øktøkk LkËeLku fkhýu MkwtËhðLkLkku rºkfkuýkfkh «Ëuþ ðÄw Lku ðÄw rðMík]ík ÚkE hÌkku Au.
• øktøkkLkku su «ðkn Ãkrù{ çktøkk¤ íkhV ðnu Au íku nwøk÷e íkhefu, çkktø÷kËuþ{kt «ðuþu Au íku ÃkAe ÃkÈk
íkhefu yLku çkúñÃkwºkLku {¤u Au íku {u½Lkk íkhefu yku¤¾kÞ Au.
• øktøkk LkËe yuLkk rðÃkw÷ s¤sÚÚkkLku fkhýu íkuLkk {w¾Úke fkLkÃkwh MkwÄe s¤{køko íkhefu WÃkÞkuøk{kt ÷uðkÞ
Au.
(iii) çkúñÃkwºkLkku s¤Ãkrhðkn :
• çkúñÃkwºk LkËe rn{k÷Þ{kt fi÷kMk rþ¾hLkk fkUøkwíþku ({kLkMkhkuðhÚke yÂøLk rËþk{kt 96 rf{e. ytíkh
Ãkh) ÃkkMkuÚke Lkef¤e ÷ktçkk ytíkh MkwÄe ríkçkux{kt ðnu Au.

614
• íkuLke fw÷ ÷tçkkE ykþhu 2,900 rf{e Au.
• ¼khík{kt íkuLke ÷tçkkE 720 rf{e.Lke Au.
• ríkçkux AkuzeLku íku ¼khíkLkk EþkLk ¾qýu ykMkk{{kt «ðuþu Au.
• yk LkËe{kt Ëh ð»kuo Ãkqh ykðu Au.
• ¼khíkLkku «Ëuþ AkuzeLku íku çkktø÷kËuþ{kt ðneLku øktøkkLkËeLkk «ðkn{kt ¼¤e òÞ Au yLku çktøkk¤Lkk
WÃkMkkøkhLku {¤u Au.
• yk LkËeLkku Ãkx ¾qçk s rðþk¤ Au.
• økwðknkxe yLku rËçkúqøkZ þnuhku yk LkËe Ãkh ykðu÷kt Au.
• yk LkËe íkuLkk {w¾Úke rËçkúqøkZ MkwÄe s¤{køko íkhefu WÃkÞkuøke Au.
• ríkMíkk LkËe íkuLke MknkÞf LkËe Au.
(2) Ërûký ¼khíkLkku s¤Ãkrhðkn : Ërûký ¼khíkLke LkËeyku yLkwðíkeo s¤Ãkrhðkn Ähkðu Au.
• rðîkLkkuLkk {ík «{kýu Ërûký ¼khíkLke LkËeyku W¥kh ¼khíkLke LkËeyku fhíkkt Ãký ðÄw «k[eLk Au.
• ynªLke {kuxk¼køkLke LkËeyku Ãkrù{ ½kx{ktÚke Lkef¤eLku çktøkk¤Lkk WÃkMkkøkhLku {¤u Au.
• yk LkËeyku{kt ÃkkýeÃkwhðXku «{ký{kt ykuAku hnu Au.
• ð¤e íku xqtfe yLku AeAhe Au.
• yk LkËeyku{kt økkuËkðhe, f]»ýk, fkðuhe, {nk, ÃkuLLkkh, ÃkurhÞkh, ÃkBçkk yLku þhkðíkeLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ
Au. íku{Lkk {køko{kt yLkuf fkuíkhku yLku ÄkuÄ ykðíkkt nkuðkÚke íku LkkifkðnLk {kxu WÃkÞkuøke Úkíke LkÚke.
• ®ðæÞ yLku MkkíkÃkwzkLke nkh{k¤kyku{ktÚke Lkef¤íke Lk{oËk yLku íkkÃke Vkx¾eýLkk {køkuo ðneLku yhçke
Mk{wÿLku {¤u Au.
• íku LkkifkðnLk {kxu ytþík: WÃkÞkuøk{kt ÷uðkÞ Au.
• Lk{oËkLkwt {q¤ {if÷ ÃkðoíkLkk y{hftxf{kt hnu÷wt Au, ßÞkhu íkkÃkeLkwt {q¤ MkkíkÃkwzkLke xufheyku{kt ykðu÷wt
Au.
• Lk{oËkLkwt Mkúkðûkuºk 98,420 [kurf{e. sux÷wt Au.
• íkuLke fw÷ ÷tçkkE 1,310 rf{e. yLku íkkÃkeLke 752 rf{e. sux÷e Au yLku Mkúkð ûkuºk 75,000 [kurf{e.
Au.
• yk çktLku LkËeyku yufçkeSLku Mk{ktíkh ðnu Au.
• Lk{oËkLkk {w¾ Ãkh ¼Y[ yLku íkkÃkeLkk {w¾ Ãkh Mkwhík þnuh ðMku÷kt Au.
615
• Lk{oËk LkËe ÃkhLkk sçk÷Ãkwh ÃkkMku ykðu÷k ¼uzk½kz íkÚkk ÄtqykÄkhLkk ÄkuÄ òýeíkk Au.
økkuËkðhe LkËe Ãkrù{Lkk ½kx{kt ykðu÷k LkkrMkf ÃkkMkuÚke Lkef¤e Au.
• íkuLke ÷tçkkE ykþhu 1,465 rf{e Au.
• íkuLkwt Mkúkðûkuºk 3,23,800 [kurf{e. sux÷wt Au.
• íku ¼khíkLkk ûkuºkV¤Lkk 10 % rðMíkkhLkwt Ãkkýe {u¤ðu Au.
• íku Ãkqðuo íkhV yktÄú«Ëuþ{kt ðneLku çktøkk¤Lkk WÃkMkkøkhLku {¤u Au.
• f]»ýk LkËe Ãkrù{ ½kx{kt ykðu÷k {nkçk¤uïh ÃkkMkuÚke Lkef¤u Au.
• íkuLke ÷tçkkE 1,270 rf{e. Au yLku íkuLkwt Mkúkðûkuºk 2,71,300 [kurf{e. sux÷wt Au.
• íku Ãký Ãkqýo íkhV yktÄú«Ëuþ{kt ðneLku çktøkk¤Lkk WÃkMkkøkhLku {¤u Au.
• fkðuhe LkËe Ãkrù{ ½kx{ktÚke Lkef¤e fýkoxf yuLku íkr{÷Lkkzw hkßÞku{ktÚke ðneLku çktøkk÷Lkk WÃkMkkøkhLku
{¤u Au.
• íkuLke ÷tçkkE 760 rf{e. yLku †kðûkuºk 94,400 [kurf{e. sux÷kt Au.
• ríkhwr[hkÃkÕ÷e fkðuhe Ãkh ykðu÷wt Au.
• {neLkËe {æÞ¼khík{kt ykðu÷e ®ðæÞ Ãkðoík{k¤kLkk {if÷ Ãkðoík{ktÚke Lkef¤u Au.
• íku ykurhÞk hkßÞ{kt ðneLku çktøkk¤Lkk WÃkMkkøkhLku {¤u Au.
• íkuLke ÷tçkkE 890 rf{e. sux÷e Au.
• fxf þnuhLkk íkuLkk {wÏÞ ÃkkMku ykðu÷wt Au.
Ërûký ¼khíkLke LkËeykuLkkt {q¤ ykuAe Ÿ[kEðk¤k «Ëuþku{kt hnu÷kt nkuðkÚke íku{Lkk s¤sÚÚkkLkku ykÄkh
ðhMkkË Ãkh hnu÷ku Au.
• yk LkËeykuLkku ðnLk{køko yMk{ík¤ «Ëuþku{ktÚke síkku nkuðkÚke íku{Lkk {køko{kt s¤ÄkuÄkuLkwt rLk{koý ÚkÞu÷wt
Au; Ëk.ík., fkðuhe ÃkhLkku rþðMk{wÿ{TLkku ÄkuÄ, þhkðíke ÃkhLkku òuøkLkku ÄkuÄ. òuøkLkku ÄkuÄ yurþÞk¼h{kt
MkkiÚke ðÄw Ÿ[kE (300 {exh) Ähkðíkku ÄkuÄ Au.
• yk WÃkhktík Lk{oËk ÃkhLkku ÄqtykÄkhLkku ÄkuÄ, [tçk÷ ÃkhLkku Mkwr÷ÞkLkku ÄkuÄ, økkufkf LkËe ÃkhLkku økkufkfLkku
ÄkuÄ íkÚkk ¼ðkLkeMkkøkhLku {¤íke LkkLke LkËe ÃkhLkku ÃkkÞfkhkLkku ÄkuÄ yLÞ WËknhýku Au.
(3) yktíkrhf s¤Ãkrhðkn :
• yk «fkhLkku {kºk Ãkrù{ hksMÚkkLk{kt s òuðk {¤u Au.
• hýrðMíkkh{ktÚke ðnuíke LkËeyku{kt {kºk ÷qýe LkËe s fåALke ¾kze MkwÄe ÃknkU[u Au.

616
• çkkfeLke LkkLke LkkLke çkÄe s LkËeyku hý{kt s Mk{kE òÞ Au, fux÷ef Mkkt¼h MkhkuðhLku {¤u Au.
• økwshkík{kt ykðu÷e çkLkkMk, MkhMðíke yLku YÃkuý LkËeyku Ãký fåALkk hý{kt Mk{kE òÞ Au.
• yk ºkýuÞ LkËeyku Mk{wÿLku {¤íke Lk nkuðkÚke íku fwtðkrhfk yÚkðk ytík:MÚk LkËeyku fnuðkÞ Au.
• Mkhkuðhku :
• ¼khík{kt rðþk¤ nkuðk Aíkkt íku{kt fwËhíke Mkhkuðhku ¾qçk ykAkt Au.
• rn{k÷Þ{kt ykðu÷kt {eXk ÃkkýeLkkt òýeíkkt Mkhkuðhku{kt ðw÷h (110 [kurf{e.), Ëk÷ (24 [kurf{e.) ,
LkiLkeíkk÷ (84) [kurf{e., Mkhuhkþ ŸzkE 27 {e.), yLku ¼e{íkk÷ (68 [kurf{e., Mkhuhkþ ŸzkE 26
{e.) íkÚkk {kLkMkçk÷Lkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. • yk WÃkhktík Mkk{íkk÷ yLku ¾whíkk÷, þu»kLkkøk,
yLktíkLkkøk, økkuÄhçk÷, yåAkçk÷ yLku ðuheLkkøk Ãký Au. • rn{LkËeyku îkhk çkLku÷kt Mkhkuðhku{kt
øktøkkuºke yLku s{LkkuºkeLkku Mk{kðuþ fhe þfkÞ.
• {nkhk»xÙ{kt ykðu÷wt 90 {e. Ÿzwt ÷kuLkkh Mkhkuðh ßðk¤k{w¾e{kt h[kÞu÷wt Mkhkuðh økýkÞ Au. ¾kze-
Mkhkuðhku{kt ykurhMMkkLkwt r[r÷fk (210 [kurf{e. ð»kkoÉíkw{kt íkuLkwt ûkuºkV¤ ðÄe òÞ Au.), Ãkwr÷fx (90
[kurf{e.) íkÚkk 160Úke 260 [kurf{e. ûkuºkV¤ yLku #zk suðku ykfkh Ähkðíkk fku÷h MkhkuðhkuLkku
• yu s heíku fåALkk Mk{wÿrfLkkhu Ãký ½ýkt LkkLkkt LkkLkkt ¾kzeMkhkuðhku íkiÞkh ÚkÞu÷kt Au.
• 220 [kurf{e. ûkuºkV¤ Ähkðíkwt, hksMÚkkLk{kt ykðu÷wt ¾khk ÃkkýeLkwt Mkkt¼h Mkhkuðh ¼khík{kt MkkiÚke {kuxwt
økýkÞ Au.
• økwshkíkLkwt Lk¤ Mkhkuðh ([ku{kMkk{kt 120 [kurf{e. sux÷ku rðMíkkh) Ãký ¾qçk òýeíkwt çkLku÷wt Au.
• yk WÃkhktík WËÞÃkwh{kt WËÞMkkøkh, rÃkAku÷k yLku VíkunMkkøkh suðkt LkkLkkt Mkhkuðhku Ãký Au.
• ð¤e hksMk{tË yLku sÞMk{tË Mkhkuðhku Ãký {n¥ðLkkt Au.
• WËÞÃkwhLku yk fkhýu MkhkuðhkuLkk þnuh íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
• ykçkkunðk
• ¼khíkLke ykçkkunðk ðirðæÞMk¼h Au. ¼khík{kt yrík økh{ yLku yrík Xtzk rðMíkkhku íku{s yríkð]rüLkk
yLku íkÆLk ykuAk ðhMkkËLkk «Ëuþku Ãký ykðu÷k Au.
• ykÚke s íkku ykçkkunðkþkMºke {kuuMkuzuLk sýkðu Au fu ‘ËwrLkÞk{kt «ðíkoíke {kuxk¼køkLke ykçkkunðk
¼khík{kt yLkw¼ðkÞ Au.’
• ¼khíkLke ykçkkunðk Mkk{kLÞ heíku {kuMk{e ykçkkunðk íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
• ‘{kuMk{e’ þçË yhçke ¼k»kkLkk ‘{kirMk{’ (mausim) ÃkhÚke Qíkhe ykðu÷kuu Au.
617
• íkuLkku yÚko Éíkw ÚkkÞ Au.
• yux÷u {kuMk{e ykçkkunðkLkk MktË¼o{kt yk þçËLkku WÃkÞkuøk fheyu Aeyu íÞkhu [ku¬Mk rËþk{ktÚke Mk{wÿ
íkhVÚke ykðíkk ¼usðk¤k ÃkðLkku yLku íkuLku ÷eÄu {¤íkku ðhMkkË yuðku yÚko fhe þfeyu. ¼khíkLke
ykçkkunðkLku {wÏÞ çku «fkhku{kt ðnU[ðk{kt ykðu Au :
1. EþkLkfkuýeÞ {kuMk{e ÃkðLkkuLke Éíkw
(i) rþÞk¤ku - 15 rzMkuBçkhÚke Vuçkúwykhe
(ii) WLkk¤ku - {k[oÚke 15 sqLk
2. LkiÉoíÞLkk {kuMk{e ÃkðLkkuLke Éíkw
(i) ð»kkoÉíkw - 15 sqLkÚke 15 MkÃxuBçkh
(ii) ÃkkAk Vhíkk {kuMk{e ÃkðLkkuLke Éíkw - 15 MkÃxuBçkhÚke 15 rzMkuBçkh
1. EþkLkfkuýeÞ {kuMk{e ÃkðLkkuLke Éíkw : (i) rþÞk¤ku : òLÞwykhe yLku VuçkúwykheLkku økk¤ku.
• ¼khík{kt rþÞk¤kLke Éíkw Mkk{kLÞ heíku 15{e rzMkuBçkhÚke Vuçkúwykhe MkwÄeLke økýkÞ Au.
• yk økk¤k{kt MkqÞoLkkt MkeÄkt rfhýku {fhð]¥k Ãkh Ãkzíkkt nkuÞ Au.
• yk ð¾íku W¥kh økku¤kÄo{kt MkqÞoLkkt rfhýku ºkktMkkt Ãkzu Au.
• Ãkrhýk{u rzMkuBçkh {kMk{kt W¥kh ¼khík{kt íkkÃk{kLk Lke[wt òÞ Au.
• rn{k÷ÞLkk ¾eý«Ëuþku{kt íkku íku ½ýwt Lke[wt òÞ Au yLku rn{ Ãkzu Au.
• rn{k÷Þ íkhVÚke Xtzk ÃkðLkku Mk{økú Ëuþ{kt íkkÃk{kLkLku Lke[wt hk¾u Au.
• ¼khíkLkk Ãkzkuþe Ëuþ ÃkkrfMíkkLk{kt yk ð¾íku ¼khu ËçkkýLkwt fuLÿ rLk{koý Ãkk{u Au, Ãkhtíkw ËrhÞkE
rðMíkkhku{kt Ëçkký n÷fwt nkuðkÚke ¼qr{ íkhVÚke Mk{wÿ íkhV ðuøke÷k ÃkðLkku VqtfkÞ Au.
• íku{kt ¼usLkwt «{ký íkÆLk ykuAwt nkuÞ Au.
• Ërûký ¼khíkLkk rðMíkkhku{kt W»ýíkkLkÞLkLkk ÃkðLkkuLku fkhýu yLku W¥kh ¼khík{kt ¼q{æÞLkk [¢ðkíkLku
fkhýu Úkkuzku½ýku ðhMkkË Ãkzu Au.
(ii) WLkk¤ku ({k[oÚke 15 sqLk) :
• {k[o {kMkÚke ffoð]¥k íkhV MkqÞoLkkt rfhýku MkeÄkt {¤ðkLkwt þY Úkíkkt íkkÃk{kLk{k ðÄkhku Úkíkku òÞ Au.
• Ërûký ¼khíkLkk ytíkrhÞk¤ «Ëuþku{kt 400 Mku., ßÞkhu hksMÚkkLk yLku {æÞ«Ëuþ{kt íkku 440 Mku.Úke 480
Mku. MkwÄe íkkÃk{kLk ÃknkU[e òÞ Au.
• hksMÚkkLk{kt ykðu÷ øktøkkLkøkh ¾kíku íkkÃk{kLk 500 Mku. sux÷wt Ãký ÚkE òÞ Au.

618
• ynª rËðMk Ëhr{ÞkLk Vqtfkíkk økh{ ÃkðLkku ‘÷q’ íkhefu yku¤¾kÞ Au.
• çktøkk¤{kt yk økk¤k{kt íkktzð fhíkk ÃkðLkkuLku ‘fk÷ðiþk¾e’ fnu Au.
• W¥kh ¼khík{kt íkkÃk{kLk 320 Mku. sux÷wt yLkw¼ðkÞ Au.
• yuftËhu W¥kh ¼khík fhíkkt Ërûký ¼khík{kt íkkÃk{kLkLkwt «{kýu Ÿ[wt hnu Au.
2. LkiÉowíÞLkk {kuMk{e ÃkðLkkuLke Éíkw : (i) ð»kkoÉíkw (15 sqLkÚke 15 MkÃxuBçkh) : yk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk
MkqÞoLkkt rfhýku ffoð]¥k (23.50 W.y.) Ãkh MkeÄkt Ãkzu Au.
• ykÚke ¼khík{kt íkkÃk{kLk Ÿ[wt hnu Au.
• ÃkkrfMíkkLkLkkt ÷knkuh yLku {w÷íkkLk{k n÷fk Ëçkkýwt fuLÿ WËT¼ð Au.
• Mk{wÿ rðMíkkh{kt h[kÞu÷kt ¼khu ËçkkýLkk fuLÿku íkhVÚke ÃkðLkku íkhV økrík fhu Au.
• yk ÃkðLkku LkiÉowíÞ íkhVe ykðíkk nkuðkÚke íkuLku LkiÉowíÞLkk {kuMk{e ÃkðLkku fnu Au.
• íku ÃkkuíkkLke MkkÚku ¼us ¾U[e ÷kðíkk nkuðkÚke ðhMkkË ykÃku Au.
• ¼khík{kt yLkw¼ðíkk ðhMkkËLkku Mk{Þøkku¤ yLku íkuLkwt «{ký õÞkhuÞ yufMkh¾kt hnuíkkt LkÚke.
• ¼khíkLkk rðrþü ykfkhLku fkhýu ËrûkýLkk Mk{wÿku íkhVíke ykðíkk ¼usðk¤k ÃkðLkku çku ¼køkkt ðnU[kE
òÞ Au : yhçke Mk{wÿ ÃkhÚke ðkíkk ÃkðLkku yLku çktøkk¤Lkk WÃkMkkøkh ÃkhÚke ðkíkk ÃkkðLkku.
• sqLkLke þYykík{kt yhçke Mk{wÿ ÃkhÚke ykðíkk ÃkðLkku Mkðo«Úk{ ½kxLke xufheyku MkkÚku yÚkzkíkkt íÞkt
MkkiÚke Ãknu÷kt ðhMkkËLkku «kht¼ ÚkkÞ Au.
• ynª ðhMkkËLkwt «{ký 2,500 r{{e. fhíkkt ðÄw hnu Au.
• yk ÃkðLkku Ãkrù{ ½kxLku yku¤tøkeLku Ãkqðo íkhV òÞ Au íÞkhu íku{kt ¼usLkwt «{ký ½xe økÞwt nkuÞ Au, íkuÚke
íÞkt ðhMkkË ¾qçk s ykuAku Ãkzu Au.
• {wtçkE Ãkrù{ ½kxLke ðkíkkr¼{w¾ yLku Ãkwýu íkuLke ðkíkrð{w¾ çkksw Ãkh Au.
• yk{ {wtçkE yLku Ãkwýu ðå[u ytíkh ykuAwt nkuðk Aíkkt {wtçkE{kt Ãkwýu fhíkkt ðhMkkË ðÄw Ãkzu Au.
• ykðe s ÃkrhÂMÚkrík {ìtøk÷kuh yLku çkìtøk÷kuh{kt Ãký òuðk {¤u Au.
• Ãkrù{ ½kxLke Ãkqðo çkkswLkk «Ëuþku ½ýku ykuAku ðhMkkË {u¤ðu Au.
• ykðk «Ëuþku ð»kkoAkÞkLkk «Ëuþku íkhefu yku¤¾kÞ Au.
• yhçke Mk{wÿ ÃkhÚke ðkíkk ÃkðLkkuLkku çkeòu Vktxku Lk{oËk-íkkÃke ¾eý«Ëþ{kt «ðuþe ¼khíkLkk {æÞ¼køkk{t
ÚkELku íkÚkk økwshkík, fåA{kt ÚkELku EþkLk íkhV ÃknkU[u Au.
• {køko{kt yðhkuÄYÃk çkLkíkk Ãknkze «Ëuþku{kt yk ÃkðLkku ðhMkkË ykÃku Au.
619
• LkiÉowíÞLkk {kuMk{e ÃkðLkkuLke ÃkqðeoÞ þk¾k ¼khíkLkk Ãkqðo ¼køk{kt ykhkfkLkÞkuk{Lke ¾eý{kt «ðuþeLku
ykMkk{Lke xufheyku MkkÚk yÚkzkÞ Au.
• ynª Ãkw»f¤ ðhMkkË Ãkzu Au.
• [uhkÃkwtSLkku {kirMkLkhk{ (Mawsynram) rðMíkkh ËwrLkÞkLkku ðÄw{kt ðÄw (12,000 r{{e. sux÷ku) ðhMkkË
{u¤ðu Au.
• ynª ykðu÷k ¼usðk¤k ÃkðLkku rn{k÷ÞLkk yðhkuÄLku fkhýu çku ¼køk{kt VtxkE òÞ Au : yuf çkúñÃkwºkLke
yyuLku çkeòu øktøkkLke ¾eý íkhV.
• yk WÃkhktík yuf LkkLkku Vktxku ykurhMMkk yLku yktÄú«Ëuþ íkhV Ãký òÞ Au.
(ii) ÃkkAk Vhíkk {kuMk{e ÃkðLkkuLke Éíkw (15{e MkÃxuBçkhÚke 15{e rzMkuBçkh) : ÃkkAk Vhíkk {kuMk{e ÃkðLkkuLkku
Mk{Þøkk¤ku {æÞ MkÃxuBçkhÚke {æÞ rzMkuBçkhLkku nkuÞ Au.
• ÃkkAk Vhíkk yk ÃkðLkku ¼qr{ íkhVÚke Mk{wÿ íkhV síkk nkuðkÚke Mkqfk nkuÞ Au.
• íÞkhu ykfkþ Ãký MðMÚk nkuÞ Au; Ãkhtíkw {køko{kt çktøkk¤Lkku WÃkMkkøkh ykðíkkt ¼usLku ÃkkuíkkLke MkkÚku ¾U[e
÷kðu íkku Ãkqðo rfLkkhu fkuhku{ktz÷ yLku fuh¤{kt Úkkuzku½ýku ðhMkkË ykÃku Au.
• yk Éíkw{kt ¼usLku fkhýu {åAhkuLkku yLku íkuLke ÷eÄu {÷urhÞkLkku WÃkÿð ðÄe òÞ Au.
• ¼khíkLke {kuxk¼køkLke «òLku yk hkuøkLkku y™w¼ð ÚkkÞ Au.
• yk heíku ¼khík{kt rðrðÄ ykçkkunðk Ähkðíkwt Éíkw[¢ Ãkqhtw ÚkkÞ Au.
• íkkÃk{kLk-Mkhuhkþ yLku økk¤ku : ¼khík{kt WLkk¤ku rð»kÞ hnu Au.
• {u yÚkðk sqLk{kt íkkÃk{kLk «{ký{kt Ÿ[wt hnu Au.
• rzMkuBçkh-òLÞwykhe{kt íkkÃk{kLk Lke[wt hnu Au.
• sw÷kEÚke ykìøkMx {kMk MkwÄe ðkíkkðhý{kt ¼usLkwt «{ký yrÄf hnu Au.
• ð»koLkku {kuxk¼køkLkku ðhMkkË yk çku {kMk{kt Ãkze òÞ Au.
• ykMkk{-{u½k÷Þ ðÄw{kt ðÄw yLku hksMÚkkLk-fåA ykuAk{kt ykuAku ðhMkkË {u¤ðu Au.
• ¼khík{kt íkkÃk{kLk yLku ðhMkkËLke {kºkk{kt yLkw¼ðkíke ðÄ½x {kxu Mk{wÿrfLkkheÚke ytíkhLkwt Ãkrhçk¤
ðÄw sðkçkËkh Au.
• Ërûký Auzu rºkðuLÿ{ (fuh¤){kt Mkhuhkþ íkkÃk{kLk{kt 2.40 Mku.Lkku íkVkðík hnu Au, íkuLkwt ðkŠ»kf Mkhuhkþ
íkkÃk{kLk 270 Mku. sux÷wt hnu Au.
• ðkÞÔÞ íkhV ytçkk÷k (nrhÞkýk){kt ðkŠ»kf Mkhuhkþ íkkÃk{kLkLke ðÄ½x 130 Mku. sux÷e hnu Au, ßÞkhu
íkuLkwt ðkŠ»kf Mkhuhkþ íkkÃk{kLk 330 Mku. sux÷wt hnu Au.

620
• ¼khík{kt {wÏÞ þnuhkuLkkt Mkhuhkþ ðkŠ»kf íkkÃk{kLk
þnuh {n¥k{ (Mku.) ytþ{kt ÷½wík{ (Mku.) ytþ{kt
rËÕne 31.7 18.8
{wtçkE 31.0 23.6
[uLLkE 32.9 24.3
fku÷fkíkk 31.8 22.1
y{ËkðkË 34.2 20.5
• ¼khík{kt ðhMkkËLkwt rðíkhý

ð»kko«{ký «Ëuþku
(i) 3,000 r{.{e. fhíkkt ðÄw ðhMkkËkðk¤kk «Ëuþku Ãkqðo rn{k÷ÞLkku Ërûký ¼køk, ¾kMke, økkhku ðøkuhu
Ãknkze ¼køkku, fkUfýÃkèe Mkrník ¼khíkLkku Ãkrù{ rfLkkhku
(ii) 1,000Úke 3,000 r{{e. sux÷ku ðhMkkË W¥kh Ãktòçk, W¥kh «ËuþLkku W¥kh ¼køk, ykMkk{, rçknkh,
{u¤ðíkk «Ëuþku Ãkrù{ çktøkk¤, ykurhMkk, {æÞ«ËuþLkku Ãkqðo ¼køk,
fkuhku{ktz÷ rfLkkhku
(iii) 600 Úke 1,000 r{{e. sux÷ku ðhMkkË sB{w-fk~{eh, W¥kh «ËuþLkku Ërûký ¼køk, {æÞ«ËuþLkku
{u¤ðíkk «Ëuþku Ãkrù{ ¼køk, yktÄú«Ëuþ, íkr{÷Lkkzw
(iv) 400Úke 600 r{{e. ðhMkkË {u¤ðíkk «Ëuþku økwshkík, hksMÚkkLk yLku hý«Ëuþku
• fwËhíke ðLkMÃkrík yLku «kýeSðLk

fwËhíke ðLkMÃkrík yu ykçkkunðkLke ¾he Ãkkhkþeþe Au. • fwËhíke ðLkMÃkríkLku ðhMkkË MkkÚku økkZ MktçktÄ
Au. • ðhMkkËLke rðrðÄkíkkLku fkhýu fwËhíke ðLkMÃkrík{kt Ãký Ãkw»f¤ rðr¼Líkk òuðk {¤u Au. •
ËuþLkk 32,87,30,000 nuõxh sux÷k ¼q¼køk{kt {kºk 7 fhkuz nuõxh ¼qr{ s ðLkkåAkrËík Au. •
¼qr{-SðLk-støk÷ ðå[u ykËþo Mk{íkw÷Lk s¤ðkE hnu íku {kxu 11 fhkuz nuõxh ¼qr{ støk÷ykåAkrËík
nkuðe òuEyu; Ãkhíkw yk «{ký ykiãkurøkf yuf{ku, ðes¤e-«fÕÃkku, ðMkðkx ðøkuhuLku fkhýu s¤ðkíkwt
LkÚke. • ¼khíkLke fw÷ ðLkkåAkrËík ¼qr{Lkku 91 % rðMíkkh MkhfkhLkk støk÷ ¾kLkk yrÄfkh nuX¤
Au, íku{kt 2/3 ¼køk{kt MkkøkLkkt ð]ûkkuLkwt «{ký ðÄw Au.
• íku WÃkhktík ynª MkkËz, MkeMk{, ¾uh, yk{¤kt yLku çknuzktLkkt ð]ûkkuu Ãký Au – W¥kh ¼khík{kt 2,150Úke
621
3,850 {exhLke Ÿ[kE Ähkðíkk ÃkðoíkeÞ rðMíkkh{kt þtfwÿw{ «fkhLkkt støk÷ku ykðu÷kt Au, íÞkt {wÏÞíðu
[ez yLku ËuðËkhLkkt ð]ûkku òuðk {¤u Au.
• hý yLku yÄohý «fkhLkk rðMíkkh{kt fktxk÷e ðLkMÃkrík, çkkð¤ yLku Úkkuh {wÏÞ Au.
• ¼khík{kt rðrðÄ «fkhLke ðLkMÃkrík òuðk {¤u Au.
• yktfzkfeÞ {krníkeLku ykÄkhu ðLkMÃkríkLke rðrðÄíkk{kt ¼khík yurþÞk{kt [kuÚkk yLku ËwrLkÞk{kt ËMk{k
¢{u ykðu Au.
• ¼khík{kt ykþhu 49,000 «fkhLkku Akuz nkuðkLkwt LkkUÄkÞu÷wt Au.
• íku ÃkifeLkk 35 % sux÷k Akuz ¼khík rMkðkÞ yLÞºk õÞktÞ WÃk÷çÄ LkÚke. Ãkk{Lkkt ð]ûkkuLke ykþhu 100
sux÷e òíkku òuðk {¤u Au.
• yu s heíku Vq÷kuLke òíkku Ãký ykþhu 17,400 sux÷e ÚkkÞ Au.
• ¼khík{kt òuðk {¤íke ðLkMÃkríkLke rðrðÄíkk {kxu ðhMkkËLkwt rðíkhý sðkçkËkh Au.
• ¼khíkLkku W»ý frxçktÄLkku rðMíkkh fu ßÞkt ¼usLkwt «{ký ðÄw hnu Au, íÞkt Mkíkík ÷e÷kt yLku r{© støk÷ku
òuðk {¤u Au.
• ¼usLkwt «{ký ßÞkt ykuAwt Au íÞkt ÃkkLk¾h støk÷ku, Mkqfkt Íkze-Íkt¾hktðk¤k støk÷ku fu ½kMkLkk {uËkLkku
òuðk {¤u Au.
• rn{k÷ÞLkk ÃkðoíkeÞ rðMíkkh{kt þtfwÿw{ «fkhLke ðLkMÃkrík ÚkkÞ Au.
• «kýeMktÃkr¥kLke rðrðÄíkk{kt Mk{økú rðï{kt ¼khíkLkwt MÚkkLk yòuz Au.
• ¼khík{kt ykþhu 81,51 òíkLkkt LkkLkkt-{kuxkt «kýeyku òuðk {¤u Au, íku{kt LkkLkk SðkuLkk «fkhkuLkwt
«{ký 60,000; yuLkkÚke {kuxk SðkuLke òíkLke MktÏÞk 5,000, MkMíkLk «kýeyku 372 òíkLkkt;
ÃkûkeykuLke òíkku 12,281; 446 òríkLkk MkheMk]Ãkku, 204 òíkLkkt W¼ÞSðeyku íkÚkk 2,546 òíkLkkt
{íMÞ Au.
• ¼khík{kt òuðk {¤íkk {wÏÞ «kýeyku{kt økkÞ, ¼UMk, ½kuzk, økÄuzkt, Ÿx, ½uxkt-çkfhkt, nkÚke, støk÷e
¼UMk, yuf ®þøkzkðk¤ku økUzku, ðktËhkt, rðrðÄ òíkLkkt nhý, Mkkçkh, Lke÷økkÞ, rþÞk¤, ðhw, hªA,
ðk½, ËeÃkzku, ®Mkn ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• ¼khíkLkwt hk»xÙeÞ «kýe ðk½ Au.
• yurþÞk ¾tz{kt ®Mkn Võík økwshkík hkßÞLkk MkkMkýøkeh rðMíkkh{kt s òuðk {¤u Au.
• LkËeLkk {w¾rºkfkuýýkt {eXk yLku ¾khk ÃkkýeLkk {økh, ½rzÞk÷, fk[çkk ðøkuhu {u¤u Au.
¼khík{kt 84 hk»xÙeÞ WãkLkku yLku 447 y¼ÞkhÛÞku ykðu÷kt Au :

622
• ¼khíkLkkt fux÷ktf støk÷ku
støk÷kuLkk «fkh «Ëuþku {wÏÞ ð]ûkku støk÷-ÃkuËkþku
1. Mkíkík ÷e÷k støk÷ku ðhMkkË : 2,500 r{{e. ÃkqðoLkku çkkhu {kMk ÷e÷kt hnuíkkt E{khíke ÷kfzwt,
økwtËh, ÷k¾
Ãknkze «Ëuþ, íkhkELku «Ëuþ, ð]ûkku, {unkìøkLke, htøk {kxuLkku hMk, hurÍLk,
{nkhk»xÙ, fýkoxf, yktËk{kLk- yçkLkqMk, íkkz, hçkh xÃkuoLxkRLk, ÂõðLkkRLk
rLkfkuçkkhLkk «Ëuþku ðktMk, Lkkr¤Þuhe, ®MkfkuLkk çkLkkðkÞ Au.
2. ¾hkW yÚkðk 1,000 r{{e. sux÷ku ðhMkkË. Mkkøk, Mkk÷, ðktMk, R{khíke ÷kfzwt, økwtËh,
÷k¾
ÃkkLk¾h støk÷ku rn{k÷ÞLkk Lke[÷k Zku¤kðku, yçkLkqMk, hkuÍðqz, $Äý {kxuLkkt ÷kfzkt íkÚkk
Ãkrù{ ½kxLkk «Ëuþku, ®ðæÞk[¤, MkeMk{, [tËLk, {nwzku rðrðÄ yki»kÄeÞ ðLkMÃkrík
MkkíkÃkwzk yLku Lke÷røkrhLkk yktçkku yLku yLÞ
rðMíkkhku, ÃkqðoLkkt çku hkßÞku íku{s MÚkkrLkf ð]ûkku
ðkÞÔÞLkkt hkßÞkuLku çkkË fhíkkt
{kuxk¼køkLkkt hkßÞkuLkku Mk{kðuþ.
3. Mkqfkt støk÷ku fu 500Úke 1,00 r{{e. sux÷ku MÚkkrLkf ð]ûkku, çkkð¤, økw t Ë h, #Äý {kxu L kkt
÷kfzkt,
Íkzeyku ðhMkkË {u¤ðíkk «Ëuþku. Úkkuh, çkkuhze, fuhzkt, ½kMk s÷kW fku÷Mkk {kxuLkkt ÷kfzkt
{æÞ«Ëuuþ, ËrûkýLkk Wå[«ËuþLkk yLk yLÞ fktxk¤e
Mkqfkt rðMíkkhku, Ãktòçk, økwshkík ðLkMÃkrík
yLku hksMÚkkLkLkk «Ëuþku
4. hý y™u yÄohý 500 r{{e. fhíkkt ykuAku ðhMkkË Ëuþe-rðËuþe çkkð¤, s÷kW ÷kfzkt ,
økwËt h
«fkhLke ðLkMÃkrík hksMÚkkLk, økwshkík yLku ÃktsçkLkk ¾sqheLkkt ð]ûkku
Mke{kðíkeo «Ëuþku
5. ÃkðoíkeÞ støk÷ku 1,000Úke 4,000 {exh [kuf, [uMxLkx, yìþ, Ãkì®føk fhðk, fkøk¤Lkku
Ÿ[kEyu ykðu÷k «Ëuþku. çke[, ÃkkìÃÞw÷h, rð÷ku, fkøk¤Lkku {kðku íkÚkk
623
rn{k÷ÞLke nkh{k¤kLkk íkhkELkk Þwfìr÷ÃxMk, ðkì÷Lkx, ËeðkMk¤e çkLkkððk
«Ëuþku, Lke÷røkrhLke xufheyku, [ez, ËuðËkh, rMkÕðh {kxuLkkt Ãkku[kt ÷kfzkt, økwtËh,
Ãkrù{ yLku ÃkqðoLkk ½kxLkk Vh, ðøkuhu ð]ûkku {Ä, {eý ðøkuhu
Ÿ[kEðk¤k rðMíkkhku-rn{hu¾kLkk
rðMíkkhku MkwÄeLkk ¼køkku
6. {ìLøkúkuð støk÷ku LkËeLkk {w¾rºkfkuý yLku Mk{wÿLke MkwtËhe yLku [uh «fkhLkkt xfkW yLku ðsLkËkh
÷kfzkt
¾kzeLkk rðMíkkhku, øktøkk-çkúñÃkwºkLkku ð]ûkku. ÷k¾ yLku økwtËh
rºkfkuý«Ëuþ, MkwtËhðLkLkku rðMíkkh,
{nk, økkuËkðheLkk {w¾«Ëuþku íku{s
fåALkk Ãkrù{ yLku Ërûký rfLkkhu
ykðu÷k «Ëuþku.
• ¼khíkLkkt y¼ÞkhÛÞku :
• støk÷Lku MktMf]ík ¼k»kk{kt yhÛÞ fnu Au, yuðwt yhÛÞ ßÞkt Ãkþw-Ãkt¾e rLk¼oÞíkkÚke hne þfu, ßÞkt íku{Lkwt
MktðÄoLk ÚkE þfu, ßÞkt íku{Lkk rþfkh Ãkh «rík®çkçk nkuÞ.
• ykðwt yhÛÞ y¼ÞkhÛÞ fnuðkÞ.
• ¼khíkLkkt yhÛÞku yÃkkh ðirðæÞðk¤kt Au.
• ¼khíkLkkt ÷øk¼øk çkÄkt s y¼ÞkhÛÞku ËwrLkÞkLkkt çkeò y¼ÞkhÛÞku fhíkkt «{ký{kt LkkLkkt Au.
• ¼khík{kt fux÷ktf y¼ÞkhÛÞku
yÇÞkhÛÞ - hk»xÙeÞ WãkLk MÚkkLk rðþu»kíkk
1. økehLkwt y¼ÞkhÛÞ MkkMkýøkeh, økwshkík yurþÞk{kt rMktnËþoLk {kxuLkwt yuf{kºk MÚk¤-
{økh-
WAuh-fuLÿ
2. ½wz¾h y¼ÞkhÛÞ fåALkwt LkkLkwt hý-økwshkík støk÷e økÄuzkt (½wz¾h) {kxuLkwt MÚk¤
3. MkkrhMfkLkwt y¼ÞkhÛÞ sÞÃkwh, hksMÚkkLk MkkçkhLkk rLkheûký {kxuLkwt W¥k{ MÚkkLk
4. ðLkrðnkh hk{Mkkøkh y¼ÞkhÛÞ Äku÷Ãkwh, hksMÚkkLk [eík¤ íkÚkk Lke÷økkÞLkk rLkheûký
{kxuLkwt

624
Mkw«rMkØ MÚk¤
5. hýÚkt¼kuh y¼ÞkhÛÞ hksMÚkkLk ðk½ yLku nhý suðkt «kýeyku
6. Ëk[eøkk{ y¼ÞkhÛÞ sB{w-fk~{eh nLkwøk÷-fk~{ehe Mkkçkh {kxuLkwt MÚk¤
7. fkìhçkux hk»xÙeÞ WãkLk W¥kh «Ëuþ ðk½, hªA, ËeÃkzk, støk÷e nkÚke, støk÷e fqíkhkt
{kxu òýeíkwt MÚk¤
8. fkLnk hk»xÙeÞ WãkLk s{k÷Ãkwh, {æÞ«Ëuþ ðk½, ËeÃkzk, støk÷e çk¤Ë, çkkh®þøkk Mkkçkh
{kxu «ÏÞkík
9. rþðÃkwhe hk»xÙeÞ WãkLk øðkr÷Þh, {æÞ«Ëuþ støk÷e zw¬h, M÷kìÚk çk¤Ë, hªA, rþÞk¤ yLku
ðhw suðkt «kýeyku
10. íkkzkuçkk hk»xÙeÞ WãkLk [tÿÃkwh, {nkhk»xÙ ËeÃkzk, ðk½, {økh, nLkw{kLk-ðkLkh {kxu òýeíkwt
MÚk¤
11. çkkuheð÷e-hk»xÙeÞ WãkLk çkkuheð÷e, {nkhk»xÙ ËeÃkzk, Mkkçkh, [ku®þøkkt [eík¤, {kWMkrzÞh,
støk÷e ¼wtz, ðkËhkt
12. nÍkheçkkøk hk»xÙeÞ WãkLk nÍkheçkkøk, Íkh¾tz Mkkçkh yLku støk÷e zw¬h {kxu «rMkØ
13. s÷ËkÃkkh y¼ÞkhÛÞ Ãkrù{ çktøkk÷ yuf ®þøkzkðk¤k økUzk, Mkkçkh, çkkh®þøkk {kxu
òýeíkwt.
14. fkÍehtøkk y¼ÞkhÛÞ ykMkk{ yuf ®þøkzkðk¤k økUzk, ðk½, ËeÃkzk yLku hªA
{kxu òýeíkwt
15. Íq÷íkwt y¼ÞkhÛÞ ÷kuøkíkkf Mkhkuðh, {rýÃkwh ¼kíkþ]tøke nhý, Ãkkhtøk nhý {kxu ËwrLkÞkLkwt
yuf{kºk MÚk¤
16. {]Ëw{÷kE y¼ÞkhÛÞ íkr{÷Lkkzw [eík¤, Mkkçkh {kxu òýeíkwt
• ÃkûkeykuLkkt y¼ÞkhÛÞ
y¼ÞkhÛÞ MÚkkLk rðþu»kíkk
1. Lk¤ Mkhkuðh Ãkûke y¼ÞkhÛÞøkwshkík Ëuþe-rðËuþe ÃkûkeËþoLk, Mkwh¾kçk {kxu rðrþü
2. fuð÷kËuð Ãkûke y¼ÞkhÛÞ ¼híkÃkwh, hksMÚkkLk MkkRçkerhÞkLkkt ¢kI[ Ãkûkeyku {kxu òýeíkwt
625
3. fLkkoðkLkwt Ãkûke y¼ÞkhÛÞ {wtçkE, {nkhk»xÙ Ëuþe-rðËuþe Ãkûkeyku
4. htøkLkkÚkuxw Ãkûke y¼ÞkhÛÞ fýkoxf ¢kI[, ïuík RrçkMk, rðrðÄ «fkhLkk çkøk÷k
5. ðuËkÚkktøk÷ Ãkûke y¼ÞkhÛÞ íkr{÷Lkkzw ¼q¾hk çkøk÷k, fkxoh, fkh{kìLx çkøk÷k
• ®Mkn
• ¼khíkwt hk»xÙeÞ Ãkûke {kuh Au.
• ¼khík{kt ykþhu 1,200Úke 1,400 «fkhLkkt Ãkûkeyku òuðk {¤u Au.
• íku{kt MÚk¤ktíkh fheLku ykðu÷kt rðËuþe ÃkûkeykuLkku Ãký Mk{kðuþ ÚkE òÞ Au.
• yu s heíku MkkÃk, MkheMk]ÃkkuLke ykþhu 446 òíkku íkÚkk {eXk yLku ¾khk s¤Lke {kA÷eykuLke 2,546 òíkku
òuðk {¤u Au.
• swËk swËk {íMÞ«fkhku{kt ®©Ãk, «kìLk, ÷kìçMxh, {kuíke Ãkfðíke ykìRMxh yLku fh[÷kLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ
Au.
• yk WÃkhktík huþ{Lkk fezk, {Ä{k¾e íku{s 2,500 «fkhLkkt ÃkíktrøkÞkt Ãký òuðk {¤u Au.
¼khíkLkk fux÷kf støk÷rðMíkkhku yksrËLk MkwÄe økqZ yLku y¿kkík hÌkk Au.
• yk Ãkife yhwýk[÷ «Ëuþ{ktLkk ¼khík-BÞkLk{khLkk MkhnËe ¼køkku íku{s yktËk{kLk-rLkfkuçkkhLkk ¼køkku
rðþu»k WÕ÷u¾LkeÞ Au.
¼khíkLke s{eLkku
¼khík {kuMk{e ykçkkunðk Ähkðíkku Ëuþ nkuðkÚke ykþhu 61 % ðMíke ¾uíke Ãkh Lk¼u Au.
• íku{ AÚkíkkt ¼khhík{kt s{eLkku MktçktÄe sux÷wt MktþkuÄLk Úkðwt òuEyu yux÷wt ÚkÞwt LkÚke.
• ¼khíkLke s{eLkku íku{Lkkt MÚkkLk «{kýu ¼qMíkheÞ h[Lkk MkkÚku Mktf¤kÞu÷e Au.
• ¼kiøkkur÷f MktË¼o{kt ¼khíkLke s{eLkkuLku ºký rð¼køkku{kt ðnU[e þfkÞ Au : (i) rn{k÷Þ rðMíkkhLke
s{eLkku, (ii) øktøkk-s{LkkLkk {uËkLkeLke s{eLkku, (iii) Ërûký ¼khíkLke s{eLkku.
(i) rn{k÷Þ rðMíkkhLke s{eLkku : yk rðMíkkhLke s{eLkku ÃkqýoÃkýu íku{Lkk çktÄkhýLkwt {k¤¾wt «kÃík fhe þfe
LkÚke.
• íkuÚke íku{Lke fýh[Lkk MÚkq¤ yLku ykuAe Ë¤Ëkh Au.
• ynªLke økúìLkkRxsLÞ s{eLkkuLkku htøk hkíkku, ßÞkhu VuÕMÃkkhsLÞ s{eLkkuLkku htøk ¼q¾hku Au.
• yk s{eLkkuLku çku «fkhku{kt ðnU[u÷e Au : Ãknkze s{eLk yLku ík¤uxeLke s{eLk. Ãknkze s{eLk ÷½w ({æÞ)
rn{k÷ÞLkk Ãknkze Zku¤kðku Ãkh òuðk {¤u Au.

626
• íku{kt fkçkoLk, LkkRxÙkusLk yLku ÷kuník¥ðku ðÄw Au.
• ¾kMk fheLku ykMkk{, W¥kh çktøkk¤ yLku rn{k÷Þ «Ëuþ{kt íku òuðk {¤u Au.
• ynª yk [k y™u V¤kuLke ¾uíke rðþu»k ÚkkÞ Au.
• ík¤uxeLke s{eLk huíkk¤ yLku AeAhe Ayu.
• LkiLkeíkk÷ yLku {MkqheLkk rðMíkkhku{kt yk «fkhLke s{eLk òuðk {¤u Au.
• ynª Ãký V¤kuLke ¾uíke ÚkkÞ Au.
(ii) øktøkk s{kLkkLkkt {uËkLkkuLke s{eLkku : W¥kh ¼khíkLkwt yk¾wtÞ {uËkLk rn{k÷Þ{ktÚke Lkef¤íke LkËeykuLkk
fktÃk-{kxeLkk rLkÃkuûkÃkÚke çkLku÷wt Au.
• íkuu{kt [efýe {kxe yLku huíkeLkwt r{©ý òuuðk {¤u Au.
• ynªLke s{eLkkuLku {wÏÞ ºký «fkhku{kt ðnU[u÷e Au : sLkk fktÃk (¼ktøkh)Lke s{eLk, Lkðk fktÃk(¾Ëh)Lke
s{eLk yLku rºkfkuý«ËuþLke s{eLk.
sqLkk fktÃkLke s{eLk ¼ktøkh «fkhLke s{eLkku{kt Úkkuzk½ýk fktfhk nkuÞ Au.
• yk s{eLk yuftËhu V¤ÿwÃk nkuðkÚke ynª ½ô yLku þuhzeLke ¾uíke ÚkkÞ Au.
• Lkðk fktÃkLke ¾Ëh «fkhLke s{eLkku LkËeykuLkk LkSfLkk ¼køkku{kt h[kÞ Au.
• yk s{eLk{kt [efþ ðÄw nkuÞ Au.
• íku{kt Ãký ½ô yLku þuhzeLke ¾uíke rðþu»k ÷uðkÞ Au.
• rºkfkuý«ËuþLke s{eLkku øktøkkLkk {w¾rºkfkuý{kt òuðk {¤u Au.
• yk s{eLk{kt MkurLÿÞ ík¥ðku, VkìMVhMk, LkkRxÙkusLk, [qLkku yLku ÃkkufkþLkwt «{ký ðÄw nkuÞ Au.
• yk s{eLk zktøkh yLku þýLke ¾uíke {kxu ðÄw yLkwfq¤ Ãkzu Au.
• ð¤e íkuk{t ½ô, MkhMkð, swðkh yLku çkksheLkk Ãkkfku Ãký ÷uðkÞ Au.
(iii) Ërûký ¼khíkLke s{eLkku : yk rðMíkkhLke s{eLkkuLku {wÏÞ [kh «fkhku{kt ðnu[u÷e Au : huøkh yÚkðk
fk¤e {kxeLke s{eLk, hkíke yÚkðk Ãke¤e s{eLk, Ãkz¾kW s{eLk yLku fktÃkLke s{eLk.
• ÷kðksLÞ ¾zfkuLkk ¾ðký-ÄkuðkýÚke íkiÞkh ÚkÞu÷e s{eLk fk÷k htøkLke nkuðkÚke íku huøkh íkhefu yku¤¾kÞ
Au.
• íku÷wøkw ¼k»kk{kt íkuLku huøkkzk fnu Au.[
• yk s{eLkku{kt ÷kun, {ìøLkurþÞ{, VkìMVhMk, [qLkku, LkkRxÙkusLk yLku yÕÃk {kºkk{kt ÃkkuxkþLkkt ík¥ðku
hnu÷kt nkuÞ Au.
627
• íku [efýe, ËkýkËkh yLku s¤Mktøkún ûk{íkkðk¤e nkuÞ Au.
• ¾kMk fheLku ËrûkýLkkt hkßÞku{kt yLku Mkkihk»xÙ{kt yk «fkhLke s{eLk òuðk {¤u Au.
• íku{kt fÃkkMk, þuhze yLku swðkhLke ¾uíke rðþu»k ÚkkÞ Au.
• MVrxf{Þ rðf]ík ¾zfkuLkk ¾ðký-ÄkuuðkýÚke hkíkk htøkLke s{eLkku íkiÞkh ÚkkÞ Au.
• yk «fkhLke s{eLk fýkoxf, yktÄú, rçknkh yLku fuh¤{kt òuðk {¤u Au.
• íku{kt ÷kun, yìÕÞwr{rLkÞ{ yLku {ìøLkurþÞ{ suðkt ík¥ðkuLkwt «{ký yrÄf nkuÞ Au.
• íku «{ký{kt Ë¤Ëkh nkuÞ Au.
• ykðe s{eLkku{kt zktøkh, þuhze yLku çkksheLke ¾uíke fhðk{kt ykðu Au.
• ÷ìxhkRxsLÞ s{eLkkuLku Ãkz¾kW s{eLkku fnu Au.
• yk «fkhLke s{eLkku Ãktòçk, nrhÞkýk, rn{k[÷Lkk «Ëuþku, rçknkh yLku ykMkk{Lkk fux÷kf «Ëuþku{kt
òuðk {¤u Au.
• ÷urxLk ¼k»kk{kt laterLkku yÚko #x ÚkkÞ Au, íku #xLkk suðk híkkþ Ãkzíkk htøkðk¤e nkuÞ Au.
• yríkþÞ økh{eLku fkhýu ÷kunLkk ¾Lkeòu rð½xLk Ãkk{eLku íkiÞkh Úkíke s{eLk{kt ¼¤e òÞ Au.
• ðÄw ðhMkkËLku ÷eÄu íku{ktLkk sYhe ík¥ðku ÄkuðkE òÞ Au.
• yk «fkhLke s{eLkku yðrþ»x «fkhLke s{eLkku økýkÞ Au.
• ykðe s{eLkku{kt yìÕÞwr{rLkÞ{ ykìõMkkRz, LkkRxÙkusLk yLku ÷kunLkkt íkíðku rðþu»k nkuÞ Au.
• ykðe s{eLkku ¾uíkeLkk Ãkkfku ÷uðk {kxu yLkwfq¤ Ãkzíke LkÚke, íku{ Aíkkt íku{kt y{wf «{ký{kt swðkh
yLku n÷fkt ÄkLÞkuLke ¾uíke ÷uðkÞ Au.
• fktÃkLke s{eLk Ërûký ¼khíkLke ™Ëeyku îkhk ¾U[e ÷ðkÞu÷ çkkhef huíkeLkk fýkuÚke çkLku÷e nkuÞ Au.
• yk s{eLkku{kt [qLkku yLku ÃkkuxkþLkwt yrÄf nkuÞ Au.
• yk «fkhLke fktÃkLke s{eLkku{kt zktøkhLke ¾uíke rðþu»k ÚkkÞ Au.
• ¼khíkLke {kuxk¼køkLke LkËeykuLkk rfLkkhkLkk íkÚkk {w¾rºkfkuýLkk «Ëuþku{t yk «fkhLke s{eLkku òuðk
{¤u Au.
• s{eLkLkwt Äkuðký, fkhýku yLku WÃkkÞku :
• Ãk]ÚðeLkk Ãkx WÃkh ¾ðký yLku ÄkuðkýLkkt yLkuf Ãkrhçk¤ku rLkhtíkh fkÞo fhíkkt hnu Au.
• s{eLkLkwt Äkuðký yu MkÇÞíkkLkk ûkÞhkuøk suðwt Au.
• su s{eLkLkwt çktÄkhý Úkíkkt ½ýkt ð»kkuo ðeíÞkt nkuÞ Au.

628
• íkuLkwt Äkuuðký Úkkuzktf s ð»kkuo{kt ÚkE òÞ Au.
• ÷k¾ku xLk fktÃk-{kxe ½MkzkELku Mk{wÿ{kt X÷ðkÞ Au.
• W¥kh «Ëuþ{kt Rxkðk, ykøkúk íku{s [tçk÷Lke ¾eý{kt ÄkuðkýLku fkhýu fkuíkhku h[kÞkt Au.
• økwshkík{kt {ne LkËeyu fhu÷k ÄkuðkýLku fkhýu ðkMkËLke ykswçkksw íku{s yLÞºk fkuíkhku çkLku÷kt Lkshu
Ãkzu Au.
• Ãktòçk, ykMkk{, Ãkrù{ çktøkk¤, rçknkh, ykurhMMkk, {æÞ«Ëuþ, {nkhk»xÙ, økwshkík, íkr{÷Lkkzw yLku
fuh¤{kt LkËeyku îkhk ÚkÞu÷wt s{eLkÄkuðký òuðk {¤u Au.
• ¼khíkLke fw÷ 6,07,04,168 nuõxh s{eLk Ãkh ÄkuðkýLke yMkh ÚkÞu÷e Au.
• fkhýku :
(i) LkËeykuLkk WÃkhðkMkLkk ¾eý«Ëuþku{kt støk÷ku fÃkkE sðkÚke ÃkqhLke íkeðúíkk ðÄe Au. (ii) yMk{kLk
Zku¤kð yLku ¼khu ðhMkkËLku ÷eÄu LkËeyku{kt yðkhLkðkh Ãkqh ykðu Au, íkuÚke s{eLkLkwt Äkuðký ÚkkÞ Au.
(iii) yÔÞðÂMÚkík [rhÞkýLku fkhýu s{eLkLkwt Ãkz Lkçk¤twt Ãkzu Au, íkuÚke s{eLkLkwt Äkuuðký ÚkkÞ Au. (iv)
ÃkðLkku íkeðú økríkÚke VqtfkÞ íÞkhu s{eLkLkk WÃk÷kÃkz{kt hnu÷kt V¤ÿwÃk ík¥ðku Qze òÞ Au, ðLkMÃkrík-
rðfkMk YtÄkÞ Au, Äkuðký ðÄu Au. (v) {LkVkðu íku{ ¾kufËk{ fhðkÚke, ¾Lkes-MktþkuÄLk yÚkuo Úkíkkt
¾kuËfk{ku fhðkÚke Ë¤Ëkh s{eLkLkku Lkkþ ÚkkÞ Au. ykðk rðMíkkhkuLke s{eLk ðÄw ðhMkkË Ãkzíkkt íÞktLke
s{eLkku ÄkuðkE òÞ Au.
• WÃkkÞku :
• ½Mkkhku yLku Äkuuðký Ãkk{u÷e s{eLkku{kt íku r¢Þk Úkíke yxfkððkLkk yLku íkuLku LkðMkkæÞ fhðkLkk WÃkkÞku
Þkusðk òuEyu. (i) støk÷kuLkku rðMíkkh ðÄkhðkÚke s{eLkkuLkwt Äkuðký ¢{u ¢{u ykuAwt ÚkELku yxfu Au. (ii)
fÃkkÞu÷kt støk÷kuðk¤k ¼køkku{kt Lkðkt ð]ûkkuLkwt ðkðuíkh fhðwt íku çkeòu WÃkkÞ. (ii) ¾eý rðMíkkh{kt çktÄ
çkktÄðkÚke ÃkkýeLkku ðuøk ½xu Au, s¤ðnLk-ûk{íkk ½xíkk s{eLkkuLkwt Äkuðký Ãký yxfu Au. (iv) Zku¤kððk¤kt
¾uíkhku{kt Ãkk¤k çkktÄðkÚke Äkuðký yxfkðe þfkÞ Au. (v) Ãknkze rðMíkkhku{kt Zkuu¤kðku Ãkh MkezeËkh
¾uíkhkuLkwt rLk{koý fhðkÚke ½Mkkhku-Äkuðký yxfu Au.
• ßÞkt ½Mkkhku-Äkuðký ÚkÞkt nkuÞ íÞkt s{eLkkuLku LkðMkkæÞ fhðk LkuÄh÷ìLzTÍ yLku RÍhkÞ÷Lke fkÞoÃkØrík
yÃkLkkðe þfkÞ Au.
• økwshkíkLkk þw»f (hý) rðMíkkhkuLke s{eLkLku LkðMkkæÞ fhðk hkßÞ Mkhfkhu yu Äkuhýu yuf ÞkusLkk íkiÞkh
fhe Au.
¾uíke : ¼khík ¾uíke«ÄkLk Ëuþ Au. ËuþLke ykþhu 61 % ðMíke ¾uíkeLkk ÔÞðMkkÞ{kt hkufkÞu÷e Au.
• f]r»k yLku íkuLkk Mkt÷øLk ÔÞðMkkÞkuLkku yufMkkÚku rð[kh fheyu íkku ykþhu 65 % ðMíke íkuLke MkkÚku Mktf¤kÞu÷e
Au.
629
• ËwrLkÞk{kt ¾uíkeLkk ÔÞðMkkÞ Ãkh ykx÷e {kuxe MktÏÞk{kt Lk¼íkk ÷kufku{kt [eLk ÃkAe ¼khíkLkku ¢{ ykðu
Au.
• ¼khík{kt ¾uíkeÞkuøÞ fw÷ s{eLk ykþhu 1,710 ÷k¾ nuõxh Au, íku ÃkifeLke 1,407 ÷k¾ nuõxh s{eLk
¾uíkeLkk WÃkÞkuøk{kt ÷uðkÞ Au.
• ¾uíke nuX¤ ÷uðkÞu÷e s{eLkLkwt «{ký òuEyu íkku ËwrLkÞk{kt [eLk yLku Þw.yuMk. ÃkAe ¼khíkLkku ¢{
ykðu Au.
• hk»xÙLke fw÷ fk[e øk]nÃkuËkþ{kt ¾uíkeLkku Vk¤ku 34.6 % Au.
• ¾uíke nuX¤Lke fw÷ s{eLk{ktÚke 1,210 ÷k¾ nuõxh sux÷e s{eLk{kt ¾kã ÃkkfkuLkwt WíÃkkËLk ÚkkÞ Au.
• Ëuþ{kt ¾uíkeLkk rðfkMk {kxu ½ýk yLkwfq¤ Mktòuøkku Au.
• Ëuþ{kt ¾uíkeLku ÷kÞf rðþk¤ V¤ÿwÃk {uËkLkku Au, íÞkt ÷øk¼øk çkkhu{kMk ¾uíke ÚkE þfu yuðe yLkwfq¤
ÃkrhÂMÚkrík Au.
• ¾uíkeLkk WÃkÞkuøk{kt ÷eÄe nkuÞ yuðe MkkiÚke ðÄw s{eLk W¥kh ¼khík{kt øktøkk yLku Mkík÷sLkk {uËkLk{kt
Au.
• íÞkt ¾uíke nuX¤Lke fw÷ s{eLk{kt 25 % s{eLkkuLku ®Mk[kELkku ÷k¼ {¤u Au.
• ¼khík{kt {wÏÞíðu ykfkþe ¾uíke, Mkqfe ¾uíke, õÞkheLke ¾uíke yLku çkkøkkÞíkLke ¾uíke ÚkkÞ Au.
• ¼khík{kt Úkíkk {wÏÞ f]r»kÃkkfkuLku Éíkw yLkwMkkh çku rð¼køk{kt ðnU[kÞu÷k Au : ¾heV (WLkk¤w) Ãkkfku yLku
hðe (rþÞk¤w) Ãkkfku.
• ¾heV Ãkkfku Ãkife ÄkLÞ Ãkkfku{kt zktøkh, swðkh yLku çkksheLkku; ßÞkhu hkufrzÞk Ãkkfku{kt fÃkkMk, þuhze,
íku÷erçkÞkt, ík{kfw, þý, V¤ku, {he-{Mkk÷k yLku hçkhLkku íkÚkk hðe Ãkkfku{kt ½ô, çkkshe, fXku¤Lkku
• yLÞ hkufrzÞk Ãkkfku{kt fkìVe, Lkkr¤Þuhe, hçkh, íkuòLkk, þkf¼kS yLku V¤kuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• fkìVe, Lkkr¤Þuhe, hçkh {n¥ðLkk Ãkkfku økýkÞ Au.
• yk rMkðkÞ þkf¼kS yLku V¤kuLkk WíÃkkËLk{kt Ãký ¼khíku Mkkhe «økrík fhe Au.
• ËwrLkÞk{kt þkf¼kSLkwt ðÄw WíÃkkËLk ¼khík{kt ÷uðkÞ Au.
• ¼khíkLkkt ÷øk¼øk çkÄkt s hkßÞku{kt çkxkxk, {h[kt, ykËw yLku fkuçkesLkwt ðkðuíkh ÚkkÞ Au.
• ¼khíkLkk Xtzk «Ëuþ{kt MkVhsLk, y¾hkux, [uhe, Ãke[, yk÷w, hkMkçkhe (Ã÷{) yLku ÷e[eLkwt WíÃkkËLk
{u¤ðkÞ Au.
• økh{ «Ëuþku{kt fuhe, Lkkhtøke, ÃkÃkiÞkt, [efw, ÿkûk, Ëkz{, ò{V¤, fksw, fu¤kt, ÃkkRLkuÃk÷, MxÙkìçkuhe

630
ðøkuhLkwt WíÃkkËLk ÷uðkÞ Au.
• ¼khík{kt íkuòLkkLke ¾uíke Ërûký ¼khík{kt ÚkkÞ Au.
• íku{kt ¾kMk fheLku íks, ÷®ðøk, R÷kÞ[e, òÞV¤-òðtºkeLke ¾uíke {wÏÞ Au.
ÄkLÞ Ãkkfku
ðkðuíkh rðMíkkh
Ãkkf s{eLk (nuõxh : ÷k¾{kt) hkßÞku rðþu»k LkkUÄ zktøkh fktÃkðk¤e huøkh
434 Ãkrù{ çktøkk¤, íkr{÷Lkkzw, ËwrLkÞk{kt rîíkeÞ ¢{u
yktÄú «Ëuþ, ykurhMMkk, WíÃkkËLk ([eLk «Úk{)
W¥kh «Ëuþ, W¥khkt[÷,
{æÞ«Ëuþ, ykMkk{, fuh¤
½ô fktÃkLke, huøkh, 267 W¥kh «Ëuþ, Ãktòçk, nrhÞkýk [kuÚkk ¢{u, (Þw.yuMk.yu.,
økkuhkzw ðøkuhu hksMÚkkLk, rçknkh, Íkh¾tz hrþÞk yLku [eLk ÃkAe)
swðkh ÷øk¼øk çkÄe s 110 íkr{÷Lkkzw, {nkhk»xÙ, {æÞ«Ëuþ, ËwrLkÞk{kt çkeò ¢{u; ¼khík{kt
s{eLkku{kt A¥keMkøkZ, fýkoxf, yktÄú«Ëuþ, íkkr{÷Lkkzw «Úk{ ¢{u;
hksMÚkkLk, økwshkík
çkkshe ÷øk¼øk çkÄe s 97 Ãktòçk, hksMÚkkLk, økwshkík, Ëw r LkÞk{kt çkeò ¢{u ;
¼khík{kt
s{eLkku{kt {nkhk»xÙ, W¥kh «Ëuþ, nrhÞkýk Ãktòçk «Úk{ ¢{u
fXku¤ ÷øk¼øk çkÄe s 228 ¼khíkLkkt çkËk s hkßÞku{kt ËwrLkÞk{kt «Úk{ ¢{u
hkufrzÞk Ãkkfku
Ãkkf s{eLk ðkðuíkh-rðMíkkh hkßÞku rðþu»k LkkUÄ
(÷k¾-nuõxh{kt)
[k ÷kuník¥ðk¤e, – ykMkk{, Ãkrù{ çktøkk¤, ¼khík «Úk{ ¢{u. 40 WíÃkkËLk
ykAk Zku¤kððk¤e W¥kh «Ëuþ, W¥khk[t÷, ykMkk{{kt
ík{e÷Lkkzw, fuh¤
631
fÃkkMk huøkh (fk¤e, 89 økwshkík, {nkhk»xÙ, ËwrLkÞk{kt rîíkeÞ ¢{u (Þw.yuMk. «Úk{)
fktÃkðk¤e) Ãktòçk, nrhÞkýk ¼khíkkt økwshkík «Úk{ MÚkkLku
þý fktÃkLke (Ëh ð»kuo – Ãkrù{ çktøkk¤, ykMkk{, ¼khík rîíkeÞ ¢{u (çkktø÷kËuþ «Úk{)
Lkðk fktÃkðk¤e) rçknkh, ykurhMMkk, rLkfkMk{kt «Úk{
þuhze huøkh (fk¤e, 40 W¥kh «Ëuþ, W¥khkt[÷ ¼khík «Úk{ ¢{u
(fktÃkðk¤e) {nkhk»xÙ, íkkr{÷Lkkzw,
yktÄú«Ëuþ, fýkoxf,
nrhÞkýk, rçknkh
{økV¤e huíkk¤ (fktÃkðk¤e) 73 økwshkík, yktÄú«Ëuþ, ¼khík rîíkeÞ ¢{u
økkuhkzw {nkhk»xÙ, íkkr{÷Lkkzw
• ÃkþwMktÃkr¥k :
• ¼khíkLkk ykŠÚkf {k¤¾k{kt ÃkþwÄLkLkwt {n¥ðLkwt MÚkkLk Au, fkhý fu ¾uíkefkÞo{kt íku{Lke MknkÞ {¤u Au,
yux÷wt s Lkrn, Ãkhtíkw ÃkrhðnLk, ¼khðnLk, s¤ðnLk ðøkuhu{kt Ãký íku{Lkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.
• ykÚke s íkku Ãkþwyku MktÃkr¥k Mk{kLk økýkÞ Au.
• ¼khíkLkwt ÃkþwÄLk MktÏÞkLke árüyu ËwrLkÞk{kt MkkiÚke ðÄw Au.
• Ãkþwyku îkhk ËqÄ, {ktMk, [k{zwt, ¾kíkh suðe sYrhÞkíkku Mktíkku»kkÞ Au.
• ¼khík{kt ÃkþwykuLke MkkiÚke ðÄw MktÏÞk yLkw¢{u W¥kh «Ëuþ, {æÞ«Ëuþ yLku Ãkrù{ çktøkk¤{kt òuðk {¤u
Au.
• yLÞ hkßÞ{kt íku ykuAk «{ký{kt Au.
• ¼khík{kt W¥k{ yku÷kËLke økkÞkuLke òíkku{kt økeh, fktfhuS yLku þknuðk÷ {wÏÞ Au.
• ¼UMkkuLke òíkku{kt òVhkçkkËe, Mkwhíke, LkkøkÃkwhe yLku {hkzLke yku÷kËku ðÄw òýeíke Au.
• yk rMkðkÞ çk¤Ë, Ÿx, Ãkkzk, ½uxkt-çkfhkt, nkÚke, ½kuzk, ¾å[h, fqíkhkt suðkt Ãkk÷íkw «kýeyku îkhk
÷kufsYrhÞkíkku Mktíkku»kðk{kt ykðu Au.
• ¼khík{kt ¾kMk fheLku QLk {kxu ½uxkt WAuh ÚkkÞ Au.
• ½uxktLkwt QLk n÷fwt yLku çkhAx nkuÞ Au.
• ½uxktWAuh {wÏÞíðu fk~{eh, fåA, hksMÚkkLk, Ãktòçk, W¥kh «Ëuþ, íkr{÷Lkkzw yLku yktÄú«Ëuþ{kt ÚkkÞ

632
Au.
• QLkLkwwt ðÄw WíÃkkËLk {u¤ðe þfkÞ íku {kxu hrþÞkLke {uheLkku ½uxktLke ykÞkík fhkE Au.
• ËqÄ-Wãkuøk :
• ËwrLkÞk{kt ÃkþwykuLke MkkiÚke ðÄw MktÏÞk ¼khík{kt Au, íku{ Aíkkt ËqÄ-WíÃkkËLk{kt ¼khík çkeswt MÚkkLk Ähkðu
Au.
• yk {kxu ÃkþwykuLke òík, Ãkþwhkuøkku, Ãkþw-yknkh, ½kMk[khku yLku ÔÞðMÚkk fkhý¼qík nkuðkÚke ykMkk{{kt
ËqqÄ-WíÃkkËLkLkku Ëh Lke[ku hnu Au.
• y÷çk¥k, ËwrLkÞkLkk ËqÄ-WíÃkkËLk{kt ¼khík rîíkeÞ (Þw.yuMk. «Úk{) yLku {k¾ý-½eLkk WíÃkkËLk{kt íku
«Úk{ ¢{u ykðu Au.
• ¼khík{kt Úkíkk fw÷ ËqÄ-WíÃkkËLk{kt økkÞ, ¼UMk yLku çkfheLkk ËqÄLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• MkkiÚke ðÄw ËqÄ-WíÃkkËLk W¥kh «Ëuþ, Ãktòçk, rçknkh, nrhÞkýk, yktÄú«Ëuþ, hksMÚkkLk, økwshkík yLku
{æÞ«Ëuþ{kt ÚkkÞ Au.
• {kuxk ÃkkÞk ÃkhLkkt ËqÄ-WíÃkkËf fuLÿku Ëuþ{kt {ÞkorËík Au.
• Mk{økú ¼khík{kt økwshkík s yuf yuðwt hkßÞ Au fu suLkk zktøk yLku fåA rsÕ÷kykuLku çkkfkík fhíkkt
çkkfeLkk ºkuðeMk rsÕ÷kyku{kt zuheyku fkÞohík Au.
• ykÚke økwshkík ¼khíkLkk ‘zuhe hkßÞ’ íkhefu yku¤¾kÞ Au.
• ykýtË ¾kíku ykðu÷e y{q÷ zuheyu ËqÄ yLku íkuLke ÃkuËkþku {kxu ½ýe «rMkrØ {u¤ðe Au.
• ËqÄ{ktÚke ½e, {k¾ý, ÃkLkeh, [eÍ, Ënª, fuMkeLk, {kðku, ËqÄLkku Ãkkðzh, {eXkEyku, [kìf÷ux ðøkuhu
çkLkkðkÞ Au.
• ¼khík{kt zuhe-WãkuøkLkku rðfkMk Äe{u Äe{u ðne hÌkku Au.
• ÍzÃke ÃkrhðnLk, þeíkkøkkhku, Ãkþw-yknkh, zuherð¿kkLk yLku rþûkýLke Mkøkðzku {¤e hnuíkkt zuhe-
WãkuøkLkk ðÄw rðfkMkLke íkfku Qs¤e Au.
• {h½kt-çkíkfkt :
• ËrhÞkrfLkkhu ðMkíkk ÷kufku su{ {kA÷ktLkku WÃkÞkuøk yLku {íMÞ«ð]r¥k fhu Au íku{ ytíkrhÞk¤ «Ëuþku{kt
÷kufku #zkt {u¤ððk {kxu {h½kt-çkíkfktLkku WAuh fhu Au.
• ykðkt WAuhfuLÿku {kuxu¼køku fýkoxf, Ãkrù{ çktøkk¤, ykMkk{, sB{w-fk~{eh, økwshkík yLku {nkhk»xÙ{kt
ykðu÷kt Au.
• #zktLkk WíÃkkËLk{kt [eLk ËwrLkÞk{kt «Úk{ MÚkkLku Au, ßÞkhu ¼khíkLkku ¢{ íku{kt Aêku ykðu Au.
633
• [eLk{kt #zktLke {kÚkkËeX ðÃkhkþLke Mkhuhkþ 100 Au, ßÞkhu ¼khík{kt íku Võík 26 Au.
• ®Mk[kE :
• ¼khík{kt [ku{kMkwt yrLkÞr{ík hnu Au.
• Ëh ð»kuo ¼khíkLkk fkuEf ¼køkLku yríkð]rü fu yLkkð]rüLkku Mkk{Lkku fhðku Ãkzu Au. ykÚke ¼khík{kt
¾uíkeLkk rðfkMk {kxu ®Mk[kE yrLkðkÞo Au.
• «k[e Mk{ÞÚke ¼qÃk]cLku ÷ûk{kt hk¾eLku ¼khík{kt fqðk yLku ík¤kðku îkhk rtMkt[kE fhðk{kt ykðíke, Ãkhtíkw
ðíko{kLk Mktòuøkku{kt fqðk yLku ík÷kðku WÃkhktík xâqçkðu÷ yLku Lknuhku îkhk Ãký ®Mk[kE ÚkkÞ Au.
• fqðk îkhk Úkíke ®Mk[kELkku {wÏÞ ykÄkh su íku «ËuþLke s{eLk íkÚkk íÞkt «kÃík Úkíkk ðhMkkË Ãkh hnu÷ku
nkuÞ Au.
• E. Mk. 1993-94{kt 278 ÷k¾ nuõxh s{eLk{kt fqðk/xâqçkðu÷ îkhk ®Mk[kE ÚkE níke.
• ¼khík{kt fqðk îkhk ®Mk[kE {wÏÞíðu W¥kh «Ëuþ, rçknkh, {nkhk»xÙ, fýkoxf, {æÞ«Ëuþ, A¥keMkøkZ,
íkr{÷Lkkzw, hksMÚkkLk yLku økwshkík{kt ðÄw ÚkkÞ Au; ßÞkhu xâqçkðu÷Lkwt «{ký Ãktòçk, nrhÞkýk,
rçknkh, Íkh¾tz, økwshkík yLku {æÞ«Ëuþ{kt ðÄw Au. 1993-94{kt ík¤kðku îkhk Úkíke ®Mk[kELkku ÷k¼
32 ÷k¾ nuõxh s{eLkLku {¤íkku níkku.
• yk «fkhu Úkíke ®Mk[kE {wÏÞíðu íkr{÷Lkkzw, fýkoxf, {nkhk»xÙ, yktÄú«Ëuþ, Ãkrù{ çktøkk¤, ykurhMMkk,
W¥kh «Ëuþ, W¥khkt[÷ yLku rçknkh hkßÞku{kt ÚkkÞ Au.
• Lknuhku îkhk ®Mk[kE ÚkkÞ íku {kxu Mkhfkh íkhVÚke Ãkqhíkk «ÞíLkku ÚkE hÌkk Au.
• ykÍkËe ÃkAeLkkt 50 ð»kkuo{kt Mkhfkhu {kuxk fËLke, {æÞ{ íkÚkk LkkLkk fËLke ®Mk[kE ÞkusLkkyku Ãkh Yk.
91,940 fhkuz sux÷e hf{ ¾[eo Au; suLku Ãkrhýk{u ËuþLke ®Mk[kEþÂõík{kt Äh¾{ ðÄkhku ÚkÞku Au;
Ëk.ík. 1950-51{kt {kºk 226 ÷k¾ nuõxh s{eLkLku ®Mk[kELkku ÷k¼ {¤íkku níkku, suLkk MÚkkLku 1996-
97{kt 890 ÷k¾ nuõxh s{eLkLku ®Mk[kELkwt Ãkkýe Ãkqhwt ÃkkzðkLke ûk{íkk nktMk÷ fhðk{kt ykðe Au.
• rðï{kt ®Mk[kE nuX¤Lke s{eLkLkwt «{ký ¼khík{kt MkkiÚke ðÄkhu Au (535 ÷k¾ nuõxh). Ãkrhýk{u
yLkksLkk WíÃkkËLk{kt ÷øk¼øk [khøkýku ðÄkhku LkkUÄkÞku Au.
• Lknuh-®Mk[kE {kxu fux÷ef yLkwfq¤íkkyku nkuðe ykð~Þf Au.
• íku{kt su íku «ËuþLke s{eLk Mk{ík¤ nkuðe òuEyu, s¤ÃkwhðXku Mkw÷¼ nkuðku òuEyu íkÚkk ÃkðLk îkhk
huíke-{kxeLkku rLkûkuÃk Lk Úkðku òuEyu.
• ¼khík{kt Ãktòçk hkßÞLke Ãkrù{ Þ{wLkk Lknuh, hrnLË Lknuh, ¼kfhk Lknuh, Lkktøk÷ Lknuh; W¥kh
«Ëuþ{kt Lke[÷e Þ{wLkk yLku Ãkqðo Þ{wLkk Lknuh; ykøkúk, þkhËk, çkuíkðk yLku hk{øktøkk Lknuhku íku{s
hksMÚkkLk{kt RÂLËhk Lknuh {n¥ðLke Au.

634
• yk WÃkhktík ykurhMMkk, Ãkrù{ çktøkk¤, rçknkh, Íkh¾tz, økwshkík yLku {nkhk»xÙ{kt Ãký LknuhkuLkku
rðfkMk fhðk{kt ykÔÞku Au.
• ¼khík{kt MkkiÚke sqLke Lknuhku Ërûký ¼khíkLkk fkðuhe rºkfkuý«Ëuþ{ktÚke ykðu÷e Au.
• rðsÞðkzk þnuhLke f]»ýk LkËeLke Lknuhku íku{s økkuËkðheLke økkiík{e yLku ðrhc Lknkuhku {n¥ðLke
økýkÞ Au.
• çknwnuíkwf ÞkusLkkyku :
• ¼khík{kt ð»ko Ëhr{ÞkLk ykþhu 1,70,000 fhkuz ½Lk{exh Ãkkýe ðhMkkË îkhk «kÃík ÚkkÞ Au; suu{ktÚke
6,000 fhkuz ½Lk{exh Ãkkýe çkk»Ãke¼ðLk îkhk Qze òÞ Au; 4,000 fhkuz ½Lk{exh Ãkkýe s{eLk{kt
þku»kkE òÞ Au; 4,000 fhkuz ½Lk{exh Ãkkýe LkËeyku{kt ðne òÞ Au; su{ktÚke 60 % Ãkkýe rn{k÷ÞLke
LkËeyku, 16 % Ãkkýe {æÞ ¼khíkLke LkËeyku yLku 24 % Ãkkýe Ërûký ¼khíkLke LkËeyku{kt ðne òÞ
Au.
• yk LkËeykuLkkt 55,500 fhkuz ½Lk{exh ÃkkýeLkku s WÃkÞkuøk ÚkE þfu íku{ Au.
• yk {kxu ¼khík Mkhfkhu fux÷ef çknwnuíkwf ÞkusLkkyku MkV¤íkkÚke Ãkqhe fhe Au yLku íku {kxu ðÄw «ÞkMkku
[k÷w Au.
• ÃkqhrLkÞtºký, ®Mk[kE, s{eLkÄkuðký-rLkÞtºký, rðãwík-WíÃkkËLk, {åAe{khe, s¤{køkkuo, s¤Mktøkún,
støk÷rðfkMk íku{s ÃkÞoxf{ÚkfkuLkwt rLk{koý suðk nuíkwyku yk ÞkusLkkyku îkhk rMkØ fhe þfkÞ Au.
• {níðLke ®Mk[kE ÞkusLkkyku

1. Ëk{kuËh ¾eý ÞkusLkk : yk ÞkusLkk Þw.yuMk.Lke xuLkuMke ðì÷e fkìÃkkuohuþLkLku ÷ûk{kt hk¾eLku Ëk{kuËh LkËe
Ãkh Q¼e fhðk{kt ykðu÷e Au.
• yk ÞkusLkkLku ykÄkhu MkMíkku s¤{køko þY ÚkÞku Au yLku AkuxkLkkøkÃkwh ûkuºkLkk fku÷MkkLku ðnkýku îkhk
fku÷fkíkk MkwÄe ÃknkU[kzkÞ Au.
• yk ÞkusLkk nuX¤ fkuLkkh, {iÚkkuLkk, rík÷iÞk yLku Ãkt[ux rn÷ suðk [kh çktÄ çkktÄð{kt ykÔÞk Au.
• yk ÞkusLkk{kt ÃkkýeLkku ÷k¼ Ãkrù{ çktøkk¤ hkßÞLku {éÞku Au.
• íkuLkkÚke ®Mk[kE, ÃkqhrLkÞtºký, s¤rðãwík yLku MkMíkk s¤{køkkuo suðk nuíkwyku ÃkrhÃkqýo fhðkLkku nuíkw rMkØ
ÚkÞku Au.
2. ¼kfhk-Lkktøk÷ ÞkusLkk : íku Ãktòçk yLku rn{k÷Þ «ËuþLkk MkhnËe rðMíkkh{kt Mkík÷s LkËe Ãkh ykfkh
Ãkk{u÷e ¼khíkLke MkkiÚke {kuxe çknwnuíkwf ÞkusLkk Au.
• ynª íkiÞkh ÚkÞu÷k MkhkuðhLku økku®ðËMkkøkh Lkk{u yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
635
• yk çktÄLke Ÿ[iE 226 {exh yLku ÷tçkkE 518 {exh Au.
• ¼kfhk çktÄ{ktÚke AkuzkÞu÷k ÃkkýeLku Lkktøk÷ ykzçktÄÚke swËe swËe Lknuhku{kt ðk¤ðk{kt ykðu Au.
• yk ÞkusLkk Ãkh çku s¤rðãwík-{Úkfku Q¼k fhðk{kt ykðu÷kt Au.
• yk ÞkusLkkÚke Ãktòçk yLku hksMÚkkLk{kt rÃkÞík ¾uíkeLkwt «{ký ðæÞwt Au.
3. rnhkfwz (Hirakud) ÞkusLkk : ykurhMMkk{kt ðnuíke {nkLkËe Ãkh, Mktçk÷ÃkwhÚke 14 rf{e. W¥kh{kt yk
ÞkusLkk Q¼e fhðk{kt ykðe Au.
• ËwrLkÞkLkk MkkiÚke ÷ktçkk {kxeLkk çktÄ íkhefu yk ÞkusLkkLke økýíkhe ÚkkÞ Au.
• ÃkqhÚke Úkíkwt LkwfMkkLk yxfkððkLkku, ®Mk[kE yLku s¤rðãwík-WíÃkkËLkLkku nuíkw rMkØ ÚkÞku Au.
4. LkkøkksowLk Mkkøkh ÞkusLkk : yktÄú«Ëuþ{kt ykðu÷e f]»ýk LkËe Ãkh, niËhkçkkËÚke 160 rf{e. Ëqh
LkkøkkswoLkfkuLzk økk{ ÃkkMku yk ÞkusLkk Q¼e fhðk{kt ykðu÷e Au.
• çktÄLke ÷tçkkE 1,450 {exh Au yLku çktÄ ÃkkA¤ íkiÞkh ÚkÞu÷k MkhkuðhLkku ½uhkðku 150 [kurf{e sux÷ku
Au.
5. Lk{oËk ÞkusLkk : økwshkík, {nkhk»xÙ yLku {æÞ«ËuþLke MkhnËu ykðu÷ Lkðkøkk{ ÃkkMku Lk{oËk LkËe Ãkh
yk ÞkusLkk ykfkh ÷E hne Au, íku ‘MkhËkh Mkhkuðh ÃkrhÞkusLkk’Lkk Lkk{Úke Ãký yku¤¾kÞ Au.
• yk ÞkusLkk ºký hkßÞkuLke MkrnÞkhe Au.
• yk ÞkusLkk Ãkqýo Úkíkkt ÃkqhÚke Úkíkwt LkwfMkkLk, ÃkeðkLkk ÃkkýeLkku «&™, ®Mk[kE, s¤rðãwík suðe Mk{MÞkyku
n÷ ÚkE þfþu.
• yk çknwnuíkwf ÞkusLkk økwshkíkLke MkkiÚke {kuxe ÞkusLkk Au.
• íkuLke ÷tçkkE 1,210 {exh Au.
6. WfkE ÞkusLkk :
• økwshkíkLke Mkðo«¾{ Ãkqýo ÚkÞu÷e çknwnuíkwf ÞkusLkk. íku íkkÃke LkËe Ãkh, WfkE ÃkkMku Q¼e fhðk{kt
ykðu÷e Au.
• íku{ktÚke ¼Y[ yLku Mkwhík rsÕ÷kLke s{eLkkuLku ®Mk[kELkku ÷k¼ {¤u Au.
• ynªÚke WíÃkLLk fhkÞu÷e s¤rðãwíkLku ÷eÄu Mkwhík þnuhLku MkkiÚke ðÄw ÷k¼ ÚkÞku Au.
• yk ÞkusLkkÚke ÃkqhrLkÞtºký, ®Mk[kE yLku s¤rðãwíkLkk ÷k¼ku {éÞk Au.
• yk ÞkusLkkyku WÃkhktík ¼khíkLke yLÞ {n¥ðLke ÞkusLkkyku{kt rçknkhLke fkuMke yLku {Þqhkûke, {nkhk»xÙLke
fkuÞLkk, fýkoxfLke íkwtøk¼ÿk yLku fkðuhe, rn{k÷Þ «ËuþLke rçkÞkMk, {æÞ«ËuþLke [tçk÷ íkÚkk økwshkíkLke
{ne-fzkýkLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.

636
• y{ËkðkË yLku økktÄeLkøkhLke ðMíkeLku ÃkeðkLkwt Ãkkýe {¤e hnu íku {kxu Mkkçkh{íke LkËe Ãkh ÄhkuE çktÄ
çkktÄðk{kt ykðu÷ku.
• 2002Lke Mkk÷Úke Lk{oËk LknuhLkwt Ãkkýe yk çktLku þnuhkuLku ykÃkðkLkwt þY ÚkÞwt Au, íkuÚke ÄhkuE çktÄLkwt Ãkkýe
MkkçkhfktXk rsÕ÷kLku yÃkkþu.
• y{ËkðkË ¾kíku Mkkçkh{íke Ãkh s¤Mktøkún {kxu ðkþýk-ykzçktÄ çkktÄðk{kt ykðu÷ku Au.
• ¾Lkes-MktÃkr¥k
• ¼khíkLkk ykŠÚkf rðfkMk{kt ¾LkeòuLkwt {n¥ð ðÄíkwt hÌkwt Au. yçkh¾, ÷kun, {ìtøkuLkeÍ, çkkìõMkkRx,
fku÷Mkku suðk WãkuøkkuLkk rðfkMk {kxu ÃkkÞkYÃk ¾Lkeòu ¼khík{kt Ãkqhíkk «{ký{kt Au.
• r[hkuze, r[LkkE {kxe, fìÕMkkRx, zkì÷ku{kRx, ^÷kuhkRx suðkt ¾LkeòuLke çkkçkík{kt Ãký ¼khík {n¥ðLkwt
MÚkkLk Ähkðu Au.
• Ãkhtíkw nehk, Ã÷ìrxLk{, MkkuLkwt, [ktËe, MkeMkwt, sMkík, íkktçkwt, f÷kE, xtøkMxLk, rLkf÷ suðkt Äkíkw¾LkeòuLkwt
«{ký ¾qçk s ykuAwt Au.
• ¾Lkes-íku÷ yLku fwËhíke ðkÞwLkk sÚÚkk Ãký {ÞkorËík Au.
• økúìLkkRx, çkuMkkÕx, [qLkk¾zfku, huíke¾zfku, ykhMkÃknký, M÷ux, rV÷kRx suðk R{khíke ÃkÚÚkhku ¼khík{kt
Mkkhk «{ký{kt hnu÷k Au.
• yçkh¾ íku{s ÷kun-yÞMf, {ìtøkuLkeÍ-yÞMf íku{s çkkìõMkkRxLke rLkfkMk fhðk{kt ykðu Au, ßÞkhu
yLÞ ¾LkeòuLke sYrhÞkík «{kýu ykÞkík fhðk{kt ykðu Au.
• Mkt[k÷LkþÂõíkLkkt MkkÄLkku :
• yk MkkÄLkkuLku çku rð¼køk{kt ðnU[e þfkÞ Au : (i) ÃkhtÃkhkøkík MkkÄLkku; su{kt ¾Lkes fku÷Mkku, ¾Lkes-
íku÷, fwËhíke ðkÞw yLku yýwþÂõíkLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. (ii) rçkLkÃkhtÃkhkøkík MkkÄLkku; su{kt s¤rðãwík,
Mkkih þÂõík, ÃkðLkþÂõík, ¼qíkkÃkþÂõík, ËrhÞkE {kuòtLke þrfík yLku økkuçkh økìMkþÂõíkLkku Mk{kðuþ
ÚkkÞ Au.
• yk Ãkife ¼khík{kt s¤rðãwík yLku ÃkðLkþÂõíkLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.
• ÃkhtÃkhkøkík MkkÄLkku : (i) ¾Lkes fku÷Mkku :
• ¼khík{kt fku÷MkkLkkt {wÏÞ ûkuºkku{kt hkýeøkts (Ãkrù{ çktøkk¤) íkÚkk ÍrhÞk, çkkufkhku, fhýÃkwhk íku{s
yLÞ (Íkh¾tz)Lkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• yk çktLku hkßÞku ¼khíkLkk fku÷MkkLkk fw÷ WíÃkkËLkLkku ykþhu 75 % sux÷ku rnMMkku ykÃku Au. çkkfeLkku 25
% fku÷Mkku {æÞ«Ëuþ, A¥keMkøkZ, yktÄú«Ëuþ, ykurhMMkk, ykMkk{ íku{s yLÞ hkßÞku{ktÚke {u¤ðkÞ Au.
637
• rsÞkì÷kìrsf÷ Mkðuo ykìðT RÂLzÞk (G.S.I) îkhk òLÞwykhe, 1990 MkwÄe{kt fhðk{kt ykðu÷e {kusýe
{wsçk ¼khík{kt fku÷MkkLkku yLkk{ík sÚÚkku ykþhu 18,600 fhkuz xLk nkuðkLkku ytËks Au.
• ¼khík{kt ©uc «fkhLkk yìLÚkúuMkkRx fku÷MkkLkwt «{ký ½ýwt s ykuAwt Au, ßÞkhu {æÞ{ «fkhLkk rçkxwr{LkMk
yLku Qíkhíke fûkkLkk r÷øLkkRxLkwt «{ký {æÞ{MkhLkwt Au.
• fk÷MkkLkku {wÏÞ WÃkÞkuøk íkkÃkrðãwík{Úkfku{kt ðes¤e {u¤ððk{kt íkÚkk hu÷ðu-yuÂLsLkku{kt ðhk¤ WíÃkLLk
fhðk{kt ÚkkÞ Au.
(ii) ¾Lkesíku÷ - fwËhíke ðkÞw : ¼khík{kt ¾Lkesíku÷ yLku fwËhíke ðkÞwLkkt yøkíÞLkkt ûkuºkku{kt çkkìBçku nkE,
økwshkík ({nuMkkýkÚke ytf÷uïh) íku{s ykMkk{Lkku íkÚkk økkuËkðhe, f]»ýk, fkðuheLkk rºkfkuý«Ëuþkuu yLku
çkkz{uh (hksMÚkkLk)Lkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• ¾Lkesíku÷{ktÚke ÃkuxÙku÷, zeÍ÷, fuhkuMkeLk íku{s yMktÏÞ ykzÃkuËkþku {u¤ððk{kt ykðu Au.
• fwËhíke ðkÞwLke çkkçkík{kt ¼khíku MktþkuÄLkûkuºku Mkkhe yuðe «økrík MkkÄe Au.
• ¼khíkLkwt Ëhuf hkßÞ fwËhíke ðkÞwLkwt WíÃkkËLk fhíkwt ÚkÞwwt Au.
• ¼khíkLkwt Ëhuf hkßÞ fwËhíke ðkÞwLkwt WíÃkkËLk fhíkwt ÚkÞwt Au.
• økwshkík íku{kt {ku¾hu Au.
• økwshkíkLkwt økktÄkh ðkÞwûkuºk ¼khíkLkwt MkkiÚke {kuxwt ûkuºk økýkÞ Au.
• fwËhíke ðkÞwLkku WÃkÞkuøk òu #Äý íkhefu fhðk{kt ykðu íkku fku÷Mkk yLku ¾Lkesíku÷ ÃkhLkwt ¼khý ½xe
þfu.
(iii) yýwþÂõík : ¼khík{kt yýwþÂõík {kxuLke rð[khýLkku «kht¼ 1942{kt ÚkÞu÷ku.
• íkuLkk yLkwMktÄkLk{kt 1944{kt zkì. nku{e ¼k¼kLku yìxr{f yuLkSo fr{þLkLkwt fk{ MkkUÃkðk{kt ykÔÞwt.
• ÞwhurLkÞ{ yLku ÚkkìrhÞ{Lkkt ¾Lkeòu íkuLku {kxuLkku Mkúkuík Au.
• yk çktLku Äkíkwyku rfhýkuíMkøkeo Au.
• ¼khík{kt ÞwhurLkÞ{ fhíkkt ÚkkìrhÞ{Lkwt «{ký ðÄw Au.
• ÞwhurLkÞ{Lkkt ¾Lkeòu rçknkh yLku hksMÚkkLk{ktÚke íkÚkk ÚkkìrhÞ{Lkkt ¾Lkeòu {nkhk»xÙ, fuh¤ yLku
yktÄúLke ËrhÞkE rfLkkhkÃkèe{ktÚke {¤u Au.
• ¼khík{kt {nkhk»xÙLkwt xÙkìBçku yLku íkkhkÃkwh, hksMÚkkLkLkwt hkýk «íkkÃk Mkkøkh, íkr{÷LkkzwLkwt fÕÃk¬{ yLku
økwshkíkLkwt fkfhkÃkkh òýeíkkt yýwrðãwík {Úkfku Au.
• rçkLkÃkhtÃkhkøkík MkkÄLkku :
(i) s¤rðãwík : fwËhíke s¤ÄkuuÄ {khVíku {u¤ðkíke ðes¤e {kxu yktÄú«Ëuþ, fýkoxf, íkr{÷Lkkzw, fuh¤

638
yLku ÃkkUrz[uheLkk «Ëuþku {wÏÞ Au.
• yk hkßÞkuyu 1981-82{kt ‘MkÄLko hersÞkìLk÷ R÷urõxÙrMkxe çkkìzo’Lke MÚkkÃkLkk fhe Au.
• rn{k[÷ «Ëuþ Ãký s¤rðãwík {u¤ððk «ÞíLkþe÷ hÌkwt Au.
• çkeò fux÷ktf hkßÞku çknwnuíkwf ÞkusLkkku îkhk s¤rðãwík {u¤ðu Au.
• EþkLke hkßÞku{kt s¤ÃkwhðXku yLku s¤ÄkuÄ nkuðk Aíkkt íku s¤rðãwík ykuAk «{ký{kt WíÃkLLk fhu Au.
(ii) ÃkðLkQòo : ßÞkt ÃkðLkLke økrík ÍzÃkÚke íku{s íku Mkíkík s¤ðkíke hnuíke nkuÞ yuðk Mk{wÿíkxu yÚkðk
Ãkðoík fu Wå[«ËuþeÞ rðMíkkhku{kt ÃkðLk[¬eyku økkuXðeLku rðãwík {u¤ðe þfkÞ Au.
• ¼khík{kt økwshkík, íkr{÷Lkkzw, {nkhk»xÙ, rn{k[÷ «Ëuþ yLku ykurhMMkk{kt MkkLkwfq¤ ÃkrhÂMÚkrík WÃk÷çÄ
Au íÞkt ykðkt ‘rðLzVk{o’ Q¼k fhu÷kt Au.
(iii) økkuçkhøkìMk : ËwrLkÞk{kt økkuçkhøkìMkLkwt MkkiÚke ðÄw WíÃkkËLk [eLk fhu Au.
• ¼khík{kt økkuçkhøkìMkLkku MkkiÚke ðÄw WÃkÞkuøk økwshk fhu Au.
• yk WÃkhktík ßÞkt ZkuhLke MktÏÞk yrÄf Au yuðkt hkßÞku Ãký íkuLkwt WíÃkkËLk fhu Au.
(iv) Mkkih Qòo : ¼khíkLkku ½ýku¾hku rðMíkkh W»ý frxçktÄ{kt ykðu÷ku nkuðkÚke çkkhu{kMk MkqÞo«fkþLkku ÷k¼
ÚkE þfkÞ íku{ Au; íku{ Aíkkt íkuLkku ÃkqhuÃkqhku ÷k¼ ¼khík ÷E þfíkwt LkÚke.
• Mkkih QòoLkku WÃkÞkuøk çku heíku ÚkkÞ Au : MkqÞo-økh{eLkku MkeÄku WÃkÞkuøk fheLku íkÚkk MkqÞoLkkt rfhýku{ktÚke
ðes¤e {u¤ðeLku.
• ¼khík{kt {kuxk ykiãkurøkf yuf{kuuyu yLku nkìxu÷kuyu íkuLkku ÷k¼ ÷uðkLkku «kht¼ fÞkuo Au.
• yk WÃkhktík ¼qíkkÃkþÂõík yLku Mk{wÿ¼híke-{kuòt{ktÚke Qòo {u¤ððkLkk «Þkuøkku ÚkÞk Au.
• f[hkLku çkk¤eLku ðes¤e {u¤ððk {kxu s{oLke yLku òÃkkLkLkk rLk»ýkíkkuLkkt {tíkÔÞ Ãký {u¤ððk{kt
ykÔÞkt Au.
• {íMÞ-MktÃkr¥k :
• ¼khíkLkk ÷øk¼øk çkÄk s «Ëuþku{kt {íMÞLkku WÃkÞkuøk ¾kuhkf íkhefu ÚkkÞ Au, Ãkhtíkw ÷kufkuLke sYrhÞkík
fhíkkt íkuLkwt WíÃkkËLk ykuAwt Au.
• ¼khíkLkku ËrhÞrfLkkhku ÷øk¼øk 7,516 rf{e. ÷ktçkku Au.
• ykŠÚkf árüyu yøkíÞLke {kuxk¼køkLke {kA÷eyku Mk{wÿku{ktÚke Ãkfzðk{kt ykðu Au, íkËwÃkhktík LkËeyku,
Mkhkuðhku, ík¤kðku, çktÄLkkt s¤kþÞku, Lknuhku suðkt ytík:MÚk {eXkt ÃkkýeLkk rðMíkkhku{ktÚke Ãký íku Ãkfzðk{kt
ykðu Au.
• ¼khíkLkku ËrhÞkrfLkkhku ¾tzeÞ Aks÷e ðzu Mkkhe heíku Mktf¤kÞu÷ku Au.
639
• ¾tzeÞ Aks÷eLku ÷eÄu ¼khík{kt {íMÞ-WíÃkkËLk {kuxk «{ký{kt ÚkkÞ Au yLku {n¥k{ WíÃkkËLkLke
árüyu ËwrLkÞk{kt íku ykX{k ¢{ktfLkwt MÚkkLk Ähkðu Au.
• yk{ktÚke {kºk 6 % rðMíkkh{ktÚke {íMÞ Ãkfzðk{kt ykðu Au.
• yLkks WÃkhLkwt ¼khý ½xu íku {kxu Mkhfkh íkhVÚke ÷ktçkkøkk¤k MkwÄe {kA÷ekuLku ò¤ðe hk¾ðk þeíkkøkkhkuLke
ÔÞðMÚkk fhðk{kt ykðe Au.
• yk WÃkhktík Mknfkhe {tz¤eyku îkhk {íMÞWãkuøkLku ðÄw Lku ðÄw rðfMkkððkLkk «ÞkMkku Ãký ÚkE hÌkkt Au.
• ¼khíkLkkt ftz÷k, yku¾k, ÃkkuhçktËh, ðuhkð¤, {wtçkE, {k{oøkkuðk, fku[eLk, fku÷{, rðþk¾kÃkèLk{T suðkt
çktËhkuLku {íMÞçktËhku íkhefu Ãký rðfMkkððk{kt ykÔÞkt Au.
• ¾kMk ÃkkýeLkk rðMíkkhku{ktÚke çkktøkzk, çkq{÷k, ÃkktÃk÷ux, nu®høk, MkkÕ{Lk, ®søkk, MkktZku, þkfo, MkkŠzLMk,
økku¤, Ëkhk yLku xâqLkk ßÞkhu {eXk ÃkkýeLkk rðMíkkhku{ktÚke fkx÷k, hkunw, {]øk÷, {h¤ ðøkuhu {íMÞ
{u¤ðkÞ Au.
• ¼khíkLkk rfLkkhkLkkt hkßÞku{kt {kA÷eykuLkku yktíkrhf ðuÃkkh ÚkkÞ Au.
• Ãkrù{ çktøkk¤ hkßÞ ykurhMMkk, yktÄú«Ëuþ yLku íkr{÷Lkkzw{ktÚke {kA÷eyku {tøkkðu Au.
• ËuþLkk ytËhLkk «Ëuþku økwshkík, {nkhk»xÙ, økkuðk, fýkoxf, fuh¤, yktËk{kLk-rLkfkuçkkh yLku ÷ûkîeÃk{ktÚke
{kA÷eku {tøkkðu Au.
• {kA÷eykuLke rLkfkMk òÃkkLk, y{urhfk, ÞwhkuÃk, EhkLke y¾kík rðMíkkh, Ërûký-Ãkqðo yurþÞk ðøkuhu
Ëuþku{kt fhðk{kt ykðu Au.
• {eXk ÃkkýLkk {íMÞ-WíÃkkËLk{kt Ãkrù{ çktøkk¤, ykurhMMkk, rçknkh, W¥kh «Ëuþ, økwshkík yLku ÃktòçkLkk
hkßÞkuLkku Vk¤ku rðþu»k Au.
• rðþk¤ s¤kþÞku{kt {íMÞWAuh-fuLÿku Q¼k fhðk{kt ykÔÞkt Au.
• Wãkuøkku yLku íkuLkku rðfkMk

• ¼khík{kt ykÄwrLkf Zçku WãkuøkLke þYykík ÚkE íku Ãknu÷kt Ãký ¼khík{kt nMíkWãkuøk îkhk WíÃkkËLk
fhðk{kt ykðíke [esðMíkwykuLke {ktøk rðïLkk ½ýk¾hk rðMíkkhku{kt LkkUÄÃkkºk «{ký{kt hnuíke níke.
• ¼khík{ktÚke rLkfkMk Úkíke ykðe [esðMíkwyku{kt MkwíkhkW íkÚkk huþ{Lkwt fkÃkz, MkwíkhkW íkÚkk huþ{Lkk
Ëkuhk, {÷{÷, ÄkíkwLke [esðMíkwyku, QLkLke çkLkkðxku ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkÞku níkku; Ãkhtíkw rçkúrxþ
þkMkLkfk¤ Ëhr{ÞkLk ¼khíkLkk nMíkWãkuøkku çktÄ ÚkÞk.
• WÃkhktík, rçkúrxþ MkhfkhLke rðËuþ{ktÚke íkiÞkh {k÷Lke ykÞkík íkÚkk ¼khík{ktÚke fk[k {k÷Lke rLkfkMkkuLku
«kuíMkknLk ykÃkðkLke LkeríkLku fkhýu Auf ykÍkËe MkwÄe ËuþLkk ykiãkurøkf ûkuºkLkku Mk{íkku÷ rðfkMk ÚkE

640
þõÞku Lk níkku; Ãkhtíkw 1951{kt Ëuþ{kt ykÞkusLk-ÞwøkLke þYykík Úkíkkt ¼khíku ÍzÃke ykiãkurøkf «økrík
fhe Au; yux÷wt s Lkrn, Ãkhtíkw íku{kt {k¤¾køkík VuhVkhku ÚkÞk Au.
• Ãkrhýk{u AuÕ÷kt Ãk[kMk ð»kkuo (1951-2000){kt ykiãkurøkf WíÃkkËLk{kt ðeMkøkýku ðÄkhku ÚkÞku Au, ¼khíkLkk
Wãkuøkku{kt ðirðæÞ Ëk¾÷ ÚkÞwt Au.
• ðÃkhkþÚke [esðMíkwyku WÃkhktík ¼khík nðu LkkUÄÃkkºk «{ký{kt ykiãkurøkf {qze{k÷Lkwt WíÃkkËLk fhu Au.
• íkiÞkh {k÷Lke ykÞkíkku{kt ¢{þ: ½xkzku ÚkÞku Au, ßÞkhu íkiÞkh {k÷Lke rLkfkMkku{kt íkÚkk ËuþLkk íkfTLkefe
íkÚkk ÔÞðMÚkkÃkLk-ûkuºkLkk fkiþÕÞ{kt æÞkLk ¾U[u íkuðku ðÄkhku ÚkÞku Au.
• {kuxk¼køkLke ðÃkhkþe [esðMíkwykuLke çkkçkík{kt ¼khíku Mðkð÷tçkLk «kÃík fÞwo Au. {qze{k÷, ¾ký yLku
Äkíkwrðãk, hMkkÞý yLku ¾Lkesíku÷Lke ÃkuËkþku, hkMkkÞrýf ¾kíkhku, LkkLkk, {æÞ{ yLku ¼khu RsLkuhe
Wãkuøkku{kt çkLkíke [esðMíkwyku; ðes¤e, ðeòýw-Mkk{økúe yLku ðknLkÔÞðnkhLku ÷økíkkt MkkÄLkku, çkktÄfk{-
WãkuøkLku ÷økíkkt WÃkfhýku ðøkuuhuLkwt WíÃkkËLk Ëuþ{kt nðu {kuxk «{ký{kt ÚkkÞ Au, suLku Ãkrhýk{u ËuþLkk
¼krð ykiãkurøkf rðfkMkLkku ÃkkÞku {sçkqík çkLÞku Au.
• E.Mk. 1951 ÃkAeLkk økk¤k{kt ËuþLkk ykiãkurøkf yuf{ku{kt hkufkÞu÷k ©r{fkuLke MktÏÞk{kt ÷øk¼øk
ºkýøkýku ðÄkhku ÚkÞku Au; Ãkhtíkw íku s økk¤k{kt ykiãkurøkf yuf{ku yLku ¾ký ûkuºk{kt Úkíke Qòo-
ðÃkhkþ{kt {kÚkeËeX ËMkøkýku ðÄkhku LkkUÄkÞku Au, su ËuþLkk ykiãkurøkf ûkuºkLkk ykÄwrLkfefhýLkku MÃkü
Mktfuík ykÃku Au.
• ykÍkËeLkk yhMkk{kt ¼khík{kt ònuh ûkuºkLkk økkýkÞ íkuðk {kºk 5 yuf{ku níkk, suLke MktÏÞk nðu 245
sux÷e ÚkE Au.
• yk ûkuºk{kt nðu ËuþLke fw÷ WíÃkkrËík {qzeLkk 39 xfk sux÷e {qze hkufkÞu÷e Au.
• ònuh ûkuºk{kt ¼khu yLku ÃkkÞkLkk WãkuøkkuLkku «kËw¼koð ðÄkhu òuðk {¤u Au.
• ¼khíku nðu ¾Lkesíku÷Lkk Þwøk{kt «ðuþ fÞkuo Au yu{ fnuðkÞ, fkhý fu ËuþLkk swËk swËk rðMíkkhku{kt
íku÷þwØefhýLkkt fkh¾kLkktyku íkÚkk ¾Lkesíku÷Lke ÃkuËkþykuLkku Mktøkún fhíkk yuf{kuLkku rðfkMk fhðk{kt
ykÔÞku A.
• ykÍkËe ÃkAe f]r»k yLku ykiãkurøkf ûkuºk{kt ÚkÞu÷ ÍzÃke rðfkMkLku ÷eÄu ðknLkÔÞðnkh íkÚkk MktËuþkÔÞðnkh,
çkì®Lføk, ðe{ku, ðes¤e, ðkrýsÞ yLku ÔÞkÃkkh suðk Ãkqhf ûkuºkLkk ÍzÃke rðfkMkLku Ãký «kuíMkknLk {éÞwt
Au.
• ykiãkurøkf «Ëuþku :
• ¼khík{kt {wÏÞ ºký ykiãkurøkf «Ëuþku ykðu÷k Au yLku íku fk[k {k÷Lkkt ûkuºkku ÃkkMku rðfMku÷k Au : (i)
y{ËkðkË-{wtçkE-ÃkwýuLkku ykiãkurøkf «ðuÃkèku – íku{kt MkwíkhkW fkÃkz, f]rºk{ fkÃkz, RsLkuhe {k÷Mkk{kLk,
hMkkÞýku, Ëðkyku, íku÷-þwØefhý, rVÕ{, ðeòýwÞtºkku yLku íku{Lkk Ãkwhò çkLkkðLkk íku{s hku®sËk
641
SðLkLku ÷økíke ðÃkhkþe [eòuLkwt WíÃkkËLk fhíkk Wãkuøkku ykðu÷k Au.
• y{ËkðkË yLku {wtçkE íkuLkk MkwíkhkW fkÃkz, ÷ku¾tz-Ãkku÷kËLke yLku RsLkuhe [esðMíkwyku, ðeòýwÞtºkku
yLku íku{Lkk Ãkwhòyku íkÚkk hMkkÞýkuLkk Wãkuøkku {kxu; ðzkuËhk íkuLkk íku÷þwØefhý, ¾kíkh, Ëðkyku yLku
ÃkuxÙkufur{fÕMk Wãkuøkku {kxu; Mkwhík íkuLkk huþ{, she, f]rºk{ fkÃkz íku{s ðeòýwÞtºkku yLku Ãkwhòyku
çkLkkððkLkk Wãkuøkku {kxu; ð÷Mkkz íkuLkk yíkw÷ Wãkuøk, hMkkÞýku yLku Ëðkyku {kxu íkÚkk Ãkwýu Ëðkyku,
ðeòýwÞtºkku yLku íkuLkkt MkkÄLkku çkLkkððkLkk Wãkuøkku {kxu òýeíkk Au.
• yk WÃkhktík økwshkík{kt {nuMkkýk, f÷ku÷ yLku ò{Lkøkh{kt nkurÍÞkhe, Mkkçkw, rzxhsLx íku{s Ã÷kÂMxf
yLku VkWLzÙe-Wãkuøkku Ãký rðfMÞk Au.
• Ãkrhýk{u økwshkíkLkk økkuÕzLk fkurhzkuh yLku rMkÕðh fkuhezkuh rðMíkkhkuLkwt {n¥ð ðæÞwt Au.
• økwshkíkLkk ÃkkxLkøkh økktÄeLkøkhLku Ãký ‘RLVkurMkxe ykìV økwshkík’Lkwt rçkhwË {éÞwt Au.
• {nkhk»xÙ (Ãkkíkk÷øktøkk rðMíkkh){kt Ãký Lkðkt ykiãkurøkf fuLÿku Q¼k ÚkÞkt Au.
(ii) Ãkqðo ¼khíkLkku ykiãkurøkf Ãkèku : yk Ãkèk{kt Ëk{kuËh ¾eý rðMíkkh{kt ykðu÷kt s{þuËÃkwh, ¾zøkÃkwh,
fku÷fkíkk yLku ykMkLkMkku÷Lkku Mk{kðuþ fhe þfkÞ.
• íku{kt ÷ku¾tz-Ãkku÷kËLkku yLku Äkíkwøkk¤ý-Wãkuøk; yìÕÞwr{rLkÞ{, þý, fkøk¤, hu÷ðu-yuÂLsLk yLku
rðrðÄ ÞtºkMkk{økúe, ÃkuxÙkuhMkkÞý, fkÃkz-Wãkuøk, ðeòýw-MkkÄLkku, Þtºkku çkLkkððkLkk Wãkuøkku rðfMku÷k
Au.
(iii) Ërûký ¼khíkLkku ykiãkurøkf rðMíkkh : íku{kt çkìtøk÷kuh, fkuRBçkíkwh, {ËwhkE»k ¼ÿkðíke, [uÒkE,
niËhkçkkË yLku rðþk¾kÃkèLk{TLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• çkìtøk÷kuh{kt ðnkE-snks, xur÷VkuLk, rðãwík-MkkÄLkku yLku ðeòýwÞtºkku çkLkkððkLkk Wãkuøkku, ¼ÿkðíke{kt
÷ku¾tz-Ãkku÷kËLkku Wãkuøk, [uÒkE yLku fkuRBçkíkwh{kt fkÃkz, hMkkÞýku yLku ðeòýwÞtºkkuLkk Wãkuøkku,
rð¾kþkÃkèLk{T yLku ÃkuhkBçkwh{kt hu÷zççkk çkLkkððkLkku Wãkuøk íkÚkk niËhkçkkË (RLVkurMkxe ykìV RÂLzÞk){kt
ðeòýwÞtºkku yLku íkuLkkt MkkÄLkku çkLkkððkLkk Wãkuøkku rðfMÞk Au.
• yk WÃkhktík W¥kh ¼khík{kt fkLkÃkwh, rËÕne, ©eLkøkh, y{]íkMkh, ÷wrÄÞkýk, søkkÄhe ðøkuh{
u kt AqxktAðkÞkt
ykiãkurøkf fuLÿku ykðu÷kt Au.
• íku íku{Lkkt [k{zkt yLku íkuLke çkLkkðxku, hMkkÞýku, økh{-huþ{e fkÃkz, nkurÍÞkhe yLku ¾uíkeLkkt ykuòhku
{kxu òýeíkkt Au.
1. ÷ku¾tz-Ãkku÷kË-Wãkuøk : ÷ku¾tz-Ãkku÷kËLkk WãkuøkLkk rðfkMk yLku Ãkku÷kËLke {kÚkkËeX ðÃkhkþLku fkuE
Ãký hk»xÙLke ykŠÚkf yLku ykiãkurøkf «økríkLke Ãkkhkþeþe {kLkðk{kt ykðu Au.
• ¼khík ÃkkMku ÷kun-yÞMfLkku yLkk{ík sÚÚkku rðÃkw÷ nkuðk Aíkkt ËwwrLkÞkLkk Ãkku÷kË-WíÃkkËf Ëuþku{kt
¼khíkLkwt MÚkkLk ÃktËh{k ¢{Lkwt Au.

642
• ¼khík{kt ÷kun-yÞMfLkwt WíÃkkËLk fhíkkt hkßÞku{kt rçknkh, Íkh¾tz, ykurhMMkk, {æÞ«Ëuþ, A¥keMkøkZ,
yktÄú«Ëuuþ, fýkoxf, Ãkrù{ çktøkk¤, íkr{÷Lkkzw, {nkhk»xÙ yLku økkuðk {wÏÞ Au.
• ¼khík{kt Ãkku÷kËLkwt Ãknu÷wt fkh¾kLkwt RMx RÂLzÞk ftÃkLkeLkk òuMkkEÞk {kþo÷ neÚku 1830{kt íkr{÷LkkzwLkk
ÃkkìxkuoLkkuðku ¾kíku MÚkkÃÞwt níkwt.
• íÞkhÃkAe Ãkrù{ çktøkk¤{kt ÷wÕxe ¾kíku çkìtøkkì÷ ykÞLko ðfoTMk ftÃkLke, s{þuËÃkwh ¾kíku xkxk ykÞLko yìLz
Mxe÷ ftÃkLke, Ãkrù{ çktøkk¤Lkk çkLkoÃkwh{kt RÂLzÞLk ykÞLko yìLz Mxe÷ ftÃkLke MÚkÃkkE níke.
• íÞkhçkkË ¼khík Mkhfkhu ònuh ûkuºk íkhefu ¼ÿkðíke ¾kíku rðïuïhiÞk ykÞLko yìLz Mxe÷ ðfoTMkLke
MÚkkÃkLkk fhu÷e.
• yksuíkku Yhfu÷k, r¼÷kE, ËwøkkoÃkwh, rðþk¾kÃkèLk{T, nShk, çkkufkhku, Mku÷{ (Mxe÷ ykìðT RÂLzÞk),
rðsÞLkøkh ðøkuhu MÚk¤kuyu ÷ku¾tz-Ãkku÷kËLkk yuf{ku Q¼k ÚkÞu÷k Au.
• yk yuf{ku{kt rVrLk~z Mxe÷, yu÷kìÞ Mxe÷, fLMxÙõþLk÷ Mxe÷, ®M«øk-Ãkku÷kË, r{©Äkíkw {kxuLkwt
Ãkku÷kË, R{khíke çkktÄfk{Lkwt Ãkku÷kË, f{kLkku {kxuuLkwt ÃkkuMkkË, Mxe÷, MxuLk÷uMk Mxe÷ yLku çkkì÷çku®høk
Mxe÷Lkwt WíÃkkËLk fhðk{kt ykðu Au.
• yksu íkku ¼khík{kt Mxe÷ ykìÚkkurhzeLkk yuf{ku Au íku{s xkxk Mxe÷ ÃkkMku MktþkuÄLk yLku rðfkMkLkwt {sçkqík
íku{s fkÞoûk{ {k¤¾wt Au.
• yktíkhhk»xÙeÞ MíkhLke xìfTLkkì÷kìrsf fk{økehe nktMk÷ fhðkLkku yLku yuf{kuLkku «ÞkMk Au. yk Wãkuøkku{kt
nðu 4,000 fhkuz YrÃkÞk sux÷wt {qzehkufký ÚkÞwt Au, su{ktÚke {kuxk¼køkLkwt {qzehkufký ònuh ûkuºkLkk
yuf{ku{kt ÚkÞu÷wt Au.
2. fkÃkz-Wãkuøk : (i) MkwíkhkW fkÃkz-Wãkuøk : ¼khíkLkku yk MkkiÚke sqLkku yLku {kuxk ÃkkÞk ÃkhLkku Wãkuøk Au.
• ykiãkurøkf ¢ktrík ÃkAe E.Mk. 1954{kt ¼khíkeÞ {qze îkhk Mkðo«Úk{ MkwíkhkW fkÃkzLke r{÷ {wtçkE ¾kíku
MÚkkÃkðk{kt ykðu÷e.
• íÞkhçkkË y{ËkðkË ¾kíku 1861{kt þknÃkwh r{÷ yLku 1863{kt fìr÷fku r{÷Lke MÚkkÃkLkk ÚkÞu÷e.
• ¼khík{kt MkwíkhkW fkÃkz-WãkuøkLkku MkkiÚke ðÄw rðfkMk økwshkík, {nkhk»xÙ, {æÞ«Ëuþ yLku íkr{÷Lkkzw
hkßÞku{kt ÚkÞku Au.
• y{ËkðkË ¼khíkLkk {kL[uMxh íkhefu yku¤¾kíkwt níkwt.
• ¼khíkLkk fkÃkz-Wãkuøk{kt MkwíkhkW fkÃkz-WãkuøkLkwt «¼wíð hÌkwt Au.
• yksu Ãký ËuþLkk fw÷ ðýkx-WíÃkkËLk{kt fkÃkz-WãkuøkLkk WíÃkkËLkLkku Vk¤ku 65 xfk sux÷ku Au.
• MkqíkhLkk WíÃkkËLk{kt Þw.yuMk. yLku hrþÞk ÃkAe ¼khíkLkku ¢{ ykðu Au, ßÞkhu MkwíkhkW fkÃkzLkk
WíÃkkËLk{kt ¼khík rðï{kt «Úk{ ¢{u ykðu Au.
643
• ¼khík íkuLkk MkwíkhkW fkÃkzLke íkÚkk íkiÞkh ÃkkuþkfkuLke rLkfkMk hrþÞk, Þw.yuMk.yu., Þw.fu., £ktMk,
ykìMxÙur÷Þk, s{oLke, ykr£fk, LkuÃkk¤ suðk Ëuþkuu{kt fhu Au.
• ¼khíkLkkt {kuxk¼køkLkkt hkßÞku{kt nìLz÷q{ yLku Ãkkðh÷q{ fkh¾kLkkt fkÃkzLkwt WíÃkkËLk fhu Au.
(ii) økh{ fkÃkz : {q¤ øk]n-Wãkuøk íkhefu MÚkkLk Ãkk{u÷ku yk Wãkuøk nðu r{÷-Wãkuøkku{kt ÃkrhýBÞku Au.
• økh{ fkÃkzLke Mkðo«Úk{ r{÷ fkLkÃkwh ¾kíku 1886{kt MÚkÃkkÞu÷e.
• yksu íkku Ãktòçk ¼khíkLkwt økh{ fkÃkzLkwt MkkiÚke {kuxwt fuLÿ økýkÞ Au.
• y{]íkMkh, ÷wrÄÞkýk, [tzeøkZ, {wtçkE, ò{Lkøkh ðøkuhu þnuhku{kt økh{ fkÃkzLke r{÷ku ykðu÷e Au.
• yk Wãkuøk økwshkíkLkk fåA rsÕ÷k{kt, hksMÚkkLkLkk çkkz{uh rsÕ÷k{kt íku{s rn{k[÷ «Ëuþ yLku
sB{w-fk~{eh hkßÞ{kt øk]n-Wãkuøk íkhefu Ãký rðfMku÷ku òuðk {¤u Au.
(iii) huþ{e fkÃkz : f]rºk{ fkÃkzLkku WÃkÞkuøk ðÄíkkt nðu huþ{e fkÃkzLke {ktøk ½xe Au.
• ËwrLkÞk{kt huþ{e fkÃkzLkk WíÃkkËLk{kt [eLk ÃkAe ¼khíkLkku ¢{ ykðu Au.
• huþ{e fkÃkzLkk WãkuøkLkku rðfkMk ¼khíkLkkt fýkoxf, íkr{÷Lkkzw, {æÞ«Ëuþ, rçknkh, Ãkrù{ çktøkk¤,
W¥kh «Ëuþ yLku sB{w-fk~{eh{kt ÚkÞku Au.
(iv) f]rºk{ huMkk-Wãkuøk : yk Wãkuøk ÃkuxÙkufur{f÷ Wãkuøk íkhefu Mktf¤kÞu÷ku Au.
• ÃkuxÙkur÷Þ{Lke ykzÃkuËkþYÃku f]rºk{ huMkkLkwt WíÃkkËLk ÚkkÞ Au.
• íkuLkwt Mkðo«Úk{ WíÃkkËLk 1963{kt økwshkík{kt fkuÞ÷e ¾kíku þY ÚkÞwt níkwt.
• yk WÃkhktík ðktMk suðk Ãkku[k ÷kfz{ktÚke su huMkk {u¤ðkÞ Au íku huÞkìLk íkhefu yku¤¾kÞ Au.
• huÞkìLkLkkt fkh¾kLkkt fuh¤, fýkoxf yLku økwshkík{kt ykðu÷kt Au.
(v) ftíkkLk : þýLkk huMkk{ktÚke fkÃkz çkLkkððkLke f¤k ¼khík{kt ð»kkuoÚke [k÷e ykðu Au.
• ¼khík{kt þýLkwt WíÃkkËLk fhíkkt Ãkrù{ çktøkk¤ yLku ykMkk{ hkßÞku{kt þýLke r{÷ku Q¼e fhðk{kt
ykðu÷e Au.
3. ¾ktz-Wãkkuøk : 1932 Ãknu÷kt ¼khík{kt ¾ktz {kìhurþÞMk{ktÚke ykÞkík Úkíke níke, íkuÚke yksu Ãký íku
{kuhMk Lkk{u yku¤¾kÞ Au.
• ytøkúuòuyu ¾ktzLkwt Mkðo«Úk{ fkh¾kLkwt 1907{kt W¥kh «Ëuþ{kt MÚkkÃÞwt níkwt. ËwrLkÞk{kt ¾ktzLkk fw÷
WíÃkkËLk{kt ¼khíkLkku ¢{ [kuÚkku (hrþÞk, çkúkrÍ÷ yLku õÞqçkk - yk ºký ËuþkuLkk ¢{ ÃkAe) Au.
• ¼khík{kt ¾ktzLkk WíÃkkËLkku ykÄkh þuhzeLkk WíÃkkËLk Ãkh hnu Au.
• þuhzeLkk fw÷ WíÃkkËLkLkk 30 % sux÷ku rnMMkku ¾ktz çkLkkððk{kt ðÃkhkÞ Au, 55 % Úke 60 sux÷e þuhze
økku¤ çkLkkððk{kt ßÞkhu 10 %Úke 15 % þuhze ÃkþwykuLkk yknkh{kt ðÃkhkÞ Au.

644
• W¥kh ¼khík fhíkkt Ërûký ¼khíkLke þuhze Ÿ[e økwýð¥kkðk¤e Mkkrçkík ÚkE Au.
• ¼khík{kt þuhzeLkk ðkðuíkhLkk «{kýLku ykÄkhu ¾ktzLkkt fkh¾kLkkt {nkhk»xÙ, yktÄú«Ëuþ, fýkoxf,
íkr{÷Lkkzw, økwshkík, ykMkk{, rçknkh, Ãktòçk, W¥kh «Ëuþ. hksMÚkkLk yLku Ãkrù{ çktøkk¤{kt MÚkÃkkÞu÷kt
Au.
• yk hkßÞku ¾ktzMkheLkwt Ãký WíÃkkËLk fhu Au.
• ¼khík{kt økku¤ y™u øk]n-WãkuøkLke ÃkuËkþ Au.
• økku¤Lkwt WíÃkkËLk fhíkkt {wÏÞ hkßÞku{kt W¥kh «Ëuþ, {nkhk»xÙ, Ãktòçk yLku yktÄ«ËuþLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ
Au.
• ¼khík{kt ¾ktz-Wãkuøk{kt 3.25 ÷k¾ fk{Ëkhku «íÞûk heíku hkufkÞu÷k Au, ßÞkhu íkuLku ÷eÄu Ãkhkuûk heíku 250
÷k¾ fk{ËkhkuLku hkuS {¤e Au.
• 1995-96{kt ¼khík{kt 160 ÷k¾ {urxÙf xLk sux÷e ¾ktzLkwt WíÃkkËLk 420 sux÷k ¾ktz-fkh¾kLkktyku îkhk
ÚkÞwt níkwt.
• ¾ktzLke çkkçkík{kt ¼khíku Mðkð÷tçkLk «kÃík fÞwO Au, yux÷wt s Lkrn, Ãkhtíkw íku ¾ktzLke rLkfkMk fhðkLke
ûk{íkk Ãký Ähkðu Au.
4. rMk{uLx-Wãkuøk : rMk{uLxLkku {q¤ þkuÄf òìMkuV yMÃkrËLk Lkk{Lkku yuf ytøkúus frzÞku níkku.
• íkuýu çkLkkðu÷ku rMk{uLx $ø÷ìLzLkk Ãkkìxo÷ìLz xkÃkw Ãkh {¤e ykðíkk [qLkk¾zfkuLkk suðku htøk Ähkðíkku
nkuðkÚke yuLkwt Lkk{ Ãkkìxo÷ìLz rMk{uLx Ãkzâwt.
• ¼khík{kt Mkðo«Úk{ ðkh 1914{kt ÃkkuhçktËh ¾kíku Ãkkìxo÷ìLz rMk{uLx çkLkkððk{kt MkV¤íkk {¤e.
• ¼khík{kt ßÞkt [qLkk ¾zfkuLkkt ûkuºkku ykðu÷kt Au íÞkt yk Wãkuøkku rðfMku÷k Au.
• ¼khík{kt rðrðÄ «fkhLkk rMk{uLx çkLkkððk{kt ykðu Au; su{kt ç÷kMxh VLkuoMk M÷ìøk rMk{uLx, ÃkkuÍku÷Lk
rMk{uLx, ÔnkRx rMk{uLx, ÷ku nex rMk{uLx, hìrÃkz nkzo®Lkøk rMk{uLx, ykìR÷ ðu÷ rMk{uLx, nkRzÙku
rMk{uLx rMk{uLx yLku nkR yìÕÞwr{Lkk rMk{uLxLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• rMk{uLx-Wãkuøk {wÏÞíðu fheLku økwshkík, hksMÚkkLk, {æÞ«Ëuþ, rçknkh yLku íkr{÷Lkkzw{kt ðÄw rðfMÞku
Au.
• yk WÃkhktík ykurhMMkk, yktÄú«Ëuþ, W¥kh «Ëuþ, Ãktòçk yLku nrhÞkýkk{kt Ãký íkuLkkt fkh¾kLkkt MÚkÃkkÞu÷k
Au.
• hMíkk, {fkLkku, Ãkw÷ku, Lknuhku, hu÷ðu-rM÷Ãkhku, øk]nWÃkÞkuøke Mkwþku¼Lk ðMíkwyku çkLkkððk{kt íkuLkku WÃkÞkuøk
ðÄíkku òÞ Au.
• ¼khík{kt nk÷ rMk{uLxLkkt 20 {kuxkt fkh¾kLkktyku íkÚkk 140 LkkLkk fËLkkt fkh¾kLkktyku Au; su{Lke
645
WíÃkkËLkûk{íkk 10 fhkuz 50 ÷k¾ xLk sux÷e Au.
• ÷øk¼øk 2 ÷k¾ fk{Ëkhku íku{ktÚke hkuS {u¤ðu Au.
• ¼khík{kt rMk{uLx-WãkuøkLkwt ¼krð Qs¤wt Au.
5. ÃkuxÙkuhMkkÞý-Wãkuøk : ÃkuxÙkuhMkkÞýku {kxuLkku fk[ku {k÷ fku÷Mkku, ¾Lkes-íku÷, fwËhíke ðkÞw yLku ykÕfkunkì÷
Au. • ÃkuxÙkufur{fÕMkLku ºký rð¼køk{kt ðnU[ðk{kt ykðu Au : Ãkkìr÷{Mko, hMkkÞýku yLku f]rºk{ huMkkyku,
Ãkkìr÷{hMkT ÃkËkÚkkuoLku Úkh{kìÃ÷kÂMxf, Úkh{kìMxìx, RsLkuhe Ã÷k®Mxf yLku Mkt»÷ur»kík hçkh suðk ÃkËkÚkkuo{kt
rð¼krsík fhe þfkÞ Au. • su hMkkÞýku ÃkuxÙkufur{fÕMk Mktfw÷ku{ktÚke {u¤ððk{kt ykðu Au.
• íku{kt r÷rLkÞh yìÕfkRð çkuÂLÍLk, ykÕVk ykìr÷rVLMk yLku ykìõMkkRz {wÏÞ Au.
• rMkLÚkurxf VkRçkh yux÷u f]rºk{ huMkkLkku Wãkuøk ¼khík{kt ðÄw rðfMÞku Au.
• ÃkuxÙkuhMkkÞýkuLku fkhýu Ã÷kÂMxfLkku WÃkÞkuøk ðÄe økÞku Au.
• Ëuþ{kt íkuLkku WÃkÞkuøk ykiãkurøkf ûkuºk, f]r»kûkuºk íku{s øk]nðÃkhkþ{kt ÚkkÞ Au.
• ¼khík{kt 20,000 fhíkkt Ãký ðÄw Ã÷kÂMxf «¢{ý-yuf{ku MÚkÃkkÞu÷k Au.
• ÃkuxÙkuhMkkÞý-WãkuøkLke Mkðo«Úk{ ftÃkLke RLzku ÃkuxÙkufur{fÕMk r÷r{xuz (ykR.Ãke.Mke.yu÷.) 1969{kt
ðzkuËhk ¾kíku MÚkkÃkðk{kt ykðu÷e. • nðu íku rh÷kÞLMk RLzMxÙeÍ nMíkf Au.
• íÞkhçkkË {wtçkE yLku nÂÕËÞk{kt Ãký yk Wãkuøkku MÚkÃkkÞku Au.
• ònuh yLku MktÞwõík{k yk WãkuøkLkk su yLÞ yuf{ku rðfMke hÌkk Au íku{kt {nkhk»xÙLkk hkÞøkZ rsÕ÷kLkk
LkkøkkuXkýu ¾kíku rh÷kÞLMkLkku yuf{, Mk÷e{Ãkwh yìhku{ìrxf fkìBÃ÷uõMk ðøkuhu LkkUÄÃkkºk Au.
• ¾kLkøke ûkuºk{kt Lkðk MÚkÃkkE hnu÷k økwshkík ÃkuxÙkufur{f÷ Mktfw÷ rðþu»k æÞkLk ¾U[u íkuðk Au.
• LkìþLk÷ ykìR÷ fkìÃkkuohuþLk ykìV RÂLzÞk r÷r{xuzLkwt rðMíkhý Ãký ÚkE hÌkwt Au.
• yk rMkðkÞ Ãký hkßÞ MkhfkhkuLkk MknÞkuøkÚke fux÷kf Lkðk yuf{ku Ãký fkÞohík Au.
• ykøkk{e ð»kkuo{kt ¼Y[ ÃkkMku økktÄkh ¾kíku Lkðku yuf{ ykfkh ÷E hÌkku Au.
6. hkMkkÞrýf ¾kíkh : ¼khík ¾uíke«ÄkLk Ëuþ Au.
• ¼khíkLke s{eLkku{kt LkkxÙkusLk, VkìMVhMk y™u ÃkkìxurþÞ{Lkkt ík¥ðkuu ykuAk nkuðkÚke sYrhÞkík yLkwMkkh
f]r»k-WíÃkkËLk {¤íkwt LkÚke, íkuÚke hkMkkÞrýf ¾kíkhkuLkku WÃkÞkuøk ykð~Þf çkLÞku Au.
• r[hkuze, LkuÃÚkk, hkìzMÃkkìMxux, ÃkuxÙkur÷Þ{Lkku f[hku, fwËËhíke ðkÞw yLku Ãkkýe yk Wãkuøk {kuxuLkku fk[ku
{k÷ økýkÞ Au.
• yk ÃkifeLkk fux÷kf ÃkËkÚkkuo WÃk÷çÄ Lk nkuðkÚke íku ÃkhËuþÚke ykÞkík fhðku Ãkzu Au.
• ¼khík Mkhfkhu hkMkkÞrýf ¾kíkhLkk WíÃkkËLk {kxu VŠx÷kRÍh fkìÃkkuohuþLk ykìV RÂLzÞk yLku LkìþLk÷

646
VŠx÷kRÍh r÷r{xuz suðk yuf{ku MÚkkÃÞk Au.
• hkMkkÞrýf ¾kíkhLkk WíÃkkËLk{kt {wÏÞíðu økwshkík, W¥kh «Ëuþ, íkr{÷Lkkzw yLku fuh¤ hkßÞkuyu ðÄw
«økrík fhe Au.
• yk WÃkhktík yktÄú«Ëuþ, ykurhMMkk, hksMÚkkLk, rçknkh, Íkh¾tz, {nkhk»xÙ, Ãktòçk, Ãkrù{ çktøkk¤,
rËÕne, {æÞ«Ëuþ yLku fýkoxf ðøkuhu hkßÞku{kt Ãký yk yuf{ku MÚkÃkkÞu÷k Au.
• òýeíkk yuf{ku{kt ðzkuËhk, f÷ku÷, ¼Y[, ®MkËhe, Lkktøk÷, xÙkìBçku, økkuh¾Ãkwh, Lkk{YÃk, ËwøkkoÃkwh yLku
yÕðkÞu fkÞohík Au.
• hkMkkÞrýf ¾kíkhLkk WíÃkkËLk{kt Þw.yuMk., hrþÞk, [eLk, òÃkkLk, £kLMk yLku s{oLke ÃkAe ¼khíkLkku
¢{ ykðu Au; ßÞkhu ¾kíkhLke ðÃkhkþ{kt ¼khíkLkku ¢{ [kuÚkku ykðu Au.
7. hMkkÞý-Wãkuøk : yk WãkuøkLku çku ¼køk{kt ðnU[e þfkÞ Au : (i) ¼khu hMkkÞý-Wãkuøk : yk îkhk
rMkLÚkurxf hurÍLk, Ã÷kÂMxf, rMkLÚkurxf huMkk, MVkuxf ÃkËkÚkkuo, zkÞMxV, ¾kíkhku, htøkku, ðkŠLkMk, Ëðkyku,
Mkkçkw, rs÷urxLk ðøkuhuLkwt WíÃkkËLk {u¤ðkÞ Au.
• íku fku÷Mkku, ÷kfzwt, ÃkuxÙkur÷Þ{, MkkurzÞ{, ÃkkuxìrþÞ{, fìÂÕþÞ{, øktÄf, VkìMVhMk, ðLkMÃkrík yLku
ÃkkýeLkku fk[k {k÷ íkhefu WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.
• ¼khu hMkkÞýkuLkk yuf{ îkhk øktÄfLkk íkuòçk (MkÕ^Þwrhf yìrMkz)Lkwt fkìÂMxf Mkkuzk yLku Mkkuzk yìþLkwt
WíÃkkËLk ÷uðkÞ Au.
• íku{Lkku WÃkÞkuøk rðrðÄ Wãkuøkku{kt ÚkkÞ Au.
(ii) VkELk hMkkÞý-WËÞkuøk :
• yk Wãkuøk{kt VkuxkuøkúkrVf hMkkÞýku, Ëðkyku, htøkku, ðkŠLkþ, zkÞMxV ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
8. RsLkuhe Wãkuøk :
• RsLkuhe fkuE Ãký ÔÞðMkkÞ fu Wãkuøk-ÄtÄk MkkÚku Mktf¤kÞu÷ku nkuE þfu; Ãkhtíkw RsLkuhe Wãkuøk yux÷u ‘su
fkuE Wãkuøk Äkíkwyku{ktÚke fu rçkLkÄkíkw ÃkËkÚkkuo{ktÚke rðrðÄ «r¢Þkyku îkhk ðÃkhkþe [eòu yÚkðk íkku
íku{Lkk Ãkwhò çkLkkðíkku nkuÞ yÚkðk Ãkwhòyku yufºk fheLku – Mktr{r÷ík fheLku – òuzeLku Þtºkku, MkkÄLkku,
WÃkfhýku çkLkkðíkku nkuÞ yÚkðk íkku swËk swËk Wãkuøk {kxu sYhe Äkíkwyku çkLkkðíkku nkuÞ íku Wãkuøk.
RsLkuhe WãkuøkkuLku Ãkkt[ ðøkkuo{kt ðnU[ðk{kt ykðu Au : (i) Äkíkwt-Wãkuøk íkÚkk Äkíkw Ãkh «r¢Þk fhLkkhk
Wãkuøkku, (ii) ykiãkurøkf ÞtºkMkk{økúe Wãkuøkku, (iii) ½hðÃkhkþ {kxuLkkt Þktrºkf MkkÄLkku fu xfkW [eòu
çkLkkðíkk Wãkuøkku, (iv) nkzoðuh íkÚkk ykuòhku çkLkkðíkk Wãkuøkku, (v) Ãkqhf Wãkuøkku.
• ¼khík{kt yk Wãkuøkku nuX¤ MÚkÃkkÞu÷k òýeíkk yuf{ku{kt rnLËwMíkkLk {þeLk xqÕMk (yu[.yu{.xe.),
¼khík nuðe R÷urõxÙõMk r÷. (çke.yu[.R.yu÷.), rnLËwMíkkLk Mxe÷, rnLËwMíkkLk fkìÃkh, rnLËwMíkkLk
®Íf, rnLËwMíkkLk yìhkuLkkìrxõMk, rnLËwMíkkLk rþÃkÞkzo, RÂLzÞLk xur÷VkuLk RLzrMxÙÍ, RÂLx{w÷ fku[
647
Vìõxhe ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• yk çkÄk yuf{ku Mkhfkh nMíkf Au.
• ¾kLkøke {kr÷fe nuX¤Lkk RsLkuhe Wãkuøkku{kt xuÕfku, xkxk ykÞLko yìLz Mxe÷, «er{Þh ykìxku{kuçkkRÕMk,
rnLËwMíkkLk ykìxku{kuçkkRÕMk, yþkuf ÷uu÷uLz, {khwrík Wãkuøk, økkuËhus, rf÷kuoMfh, Mke{uLMk, ÷kMkoLk
yìLz xwçkúku, rh÷kÞLMk RLzrMxÙÍ, {Vík÷k÷ RLzrMxÙÍ ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• ¼khík{kt {nkhk»xÙ, Ãkrù{ çktøkk¤, rçknkh, íkr{÷Lkkzw, W¥kh «Ëuþ, {æÞ«Ëuþ, fýkoxf yLku økwshkík
hkßÞku{kt yk Wãkuøkku rðfMÞk Au.
• 2002Lke Mkk÷{kt ¼khíku (RMkhku) ¢kÞkusurLkf yuÂLsLk çkLkkððkLke íkfTLkef ËwrLkÞkLkk rðfrMkík Ëuþku{kt
ÃkkuíkkLkwt MÚkkLk {u¤ðe ÷eÄwt Au.
9. þý-Wãkuøk : ¼khík{kt 1985{kt çktøkk¤{kt þýLkwt Ãknu÷wt fkh¾kLkwt MÚkkÃkðk{kt ykÔÞwt.
• nk÷ þýLkwwt WíÃkkËLk fhíkk 69 yuf{ku fkÞohík Au; su{kt 44,900 ÷q{ku îkhk íkuLkwt WíÃkkËLk ÚkkÞ Au.
• rðïLkk þýLkk fw÷ WíÃkkËLk{kt ¼khíkLkku Vk¤ku 30 xfk sux÷ku Au.
• yk Wãkuøk{kt 25 ÷k¾ fk{Ëkhku «íÞûk heíku íkÚkk 40 ÷k¾ fwxwtçkku þýLke ¾uíke îkhk ykSrðfk {u¤ðu
Au.
• rðËuþe nqtrzÞk{ý f{kðkLke árüyu ¼khíkLkk yÚkofkhý{kt yk Wãkuøk {n¥ðLkwt MÚkkLk Ähkðu Au.
10 . fkøk¤-Wãkuøk : ¼khíkk{t fkøk¤Lkwt WíÃkkËLk fhíkku «Úk{ yuf{ ÷øk¼øk 100 ð»ko Ãknu÷kt MÚkÃkkÞku.
• 1925 ÃkAeLkk økk¤k{kt íkífk÷eLk MkhfkhLke WãkuøkkuLku hûký ykÃkðkLke Lkerík nuX¤ yk Wãkuøk rðfMkíkku
hÌkku. • ykÞkusLkLkk økk¤k{kt Ãký yk WæÞkuøkLkku rðfkMk Úkíkku hÌkku.
• su{kt ¼khíkLkkt støk÷ku{ktÚke {¤íkk rðÃkw÷ fk[k {k÷Lkku Vk¤ku {n¥ðLkku hÌkku Au.
• 1960-61{kt ¼khík{kt fkøk¤Lkwt fw÷ WíÃkkËLk 3.5 ÷k¾ xLk níkw, su 1996-97{kt 32 ÷k¾ xLk MkwÄe
Ãknkuut[e økÞwt níkwt.
• íkuðe s heíku LÞqÍr«LxLkk WíÃkkËLkk{t 1970-71{kt 0.4 ÷k¾ xLk WíÃkkËLk níkwt, su 1996-97{kt 3.6
÷k¾ xLk ÚkÞwt níkwt.
• nk÷ ¼khíkLkk ¾kLkøke ûkuºk{kt fkøk¤Lkwt WíÃkkËLk fhíkk 340 yuf{ku Au, su{Lke MÚkkrÃkík WíÃkkËLkûk{íkk
40 ÷k¾ xLk sux÷e Au. MkhfkhLkk «kuíMkknLkLku ÷eÄu fkøk¤Lkwt WíÃkkËLk fhíkk LkkLkk ÃkkÞkLkk yuf{ku
su{Lke ðkŠ»kf MÚkkrÃkík WíÃkkËLkûk{íkk 24,000 sux÷e nkuÞ Au.
• íku{kt nk÷ Ëuþ{kt Úkíkk fkøk¤Lkk fw÷ WíÃkkËLk{kt 50 xfk sux÷wt WíÃkkËLk ÚkkÞ Au.
• yLÞ Wãkuøkku :

648
• ykìxku{kuçkkR÷, zeÍ÷-yuÂLsLk, rðãwík-yuÂLsLk, hu÷-zççkk, ËrhÞkE snks çkLkkððkLkku Wãkuøk,
Lkkifk-¼tsLk-Wãkuøk, fkøk¤-Wãkuøk, {eXkLkku Wãkuøk, fBÃÞqxh Wãkuøk, RLV{uoþLk xufTLkkì÷kìS ðøkuhuLku
yLÞ Wãkuøkku{kt Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• ðuÃkkh
• ¼khík{kt ðuÃkkhLku ½ýwt {n¥ð yÃkkÞ Au.
• rðËuþe ðuÃkkhLke íkw÷Lkk{kt ËuþLkku yktíkrhf ðuÃkkh ½ýku ðÄkhu Au.
• yktíkrhf ðuÃkkh hu{køkkuo, Mkzf{køkkuo yLku LkËeku {khVíku ËuþLkkt çktËhku yLku hkßÞku ðå[u ÚkÚkku hnu Au.
• yktíkrhf ðuÃkkh{kt rðþu»k fheLku f]r»k yLku ykiãkurøkf ÃkuËkþkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• fux÷ef ÃkuËkþkuLke rLkfkMk fhðk íku{Lku çktËhku MkwÄe ÷kððk{kt ykðu Au, ßÞkhu ykÞkík fhu÷ku {k÷ ËuuþLke
ytËh ykðu÷k swËk swËk rðMíkkhku MkwÄe ÃknkU[kzðk{kt ykðu Au.
• ¼khík{kt ðuÃkkhLkk [kh «fkhku Ãkkzðk{kt ykðu÷k Au :
(i) yktíkhhkßÞ ðuÃkkh : yk «fkhLkk ðuÃkkhLkku rðfkMk ÚkkÞ íku {kxu Mkhfkh íkhVÚke ½h ½h MkwÄeLke Mkuðk
(door to door service) Ãký rðfMkkððk{kt ykðe Au.
• yk {kxu yktíkhhkßÞ ykìõxÙkuÞ LkkçkqËeLkku rLkýoÞ fhðk{kt ykÔÞku Au. • Mkhfkhu fux÷ef ðMíkwyku
Ãkh sfkíkLkku ½xkzku Ãký fÞkuo Au.
• Mkhfkhu hu÷ÔÞðnkh{kt ðìøkLkkuLke WÃk÷ÂçÄLke MkwrðÄk fhe ykÃke Au.
• fku÷fkíkk, [uLLkE, {wtçkE, {k{oøkkuðk, rðþk¾kÃkèLk{T, ftz÷k yLku fku[eLk çktËhku yk «fkhLkk ÔÞðnkh
{kxuLkkt {n¥ðLkkt fuLÿku Au.
• yktíkhhkßÞ ðuÃkkh{kt {wÏÞíðu ¾Lkes-íku÷, Y, Mkqíkh, MkwíkhkW fkÃkz, þý, {Mkk÷k, hçkh, rMk{uLx,
fku÷Mkku, [k, ¾ktz, hMkkÞýku íkÚkk ÷ku¾tz-Ãkku÷kËLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
(ii) Mke{k-«ktíkeÞ ðuÃkkh : ¼khíkLke ¼qr{Mke{k rðrðÄ Ëuþku MkkÚku Mktf¤kÞu÷e Au.
• íku Ãkrù{, ðkÞÔÞ, W¥kh yLku ÃkqðoLkk ¼køkku{kt rðMíkhu÷e Au.
• yV½krLkMíkkLk, ÃkkrfMíkkLk, çkktø÷kËuþ, hrþÞk ðøkuhu Ëuþku MkkÚkuLkk ðuÃkkh{kt MkwíkhkW fkÃkz, htøk, Þtºkku,
¾ktz, ík{kfw, [ku¾k, ½ô, [k, {eXwt ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
(iii) ÃkwLk: rLkfkMk ðuÃkkh : ¼khíkLkk rðËuþe ðuÃkkhLke yk yuf rðrþüíkk Au.
• ÃkËuþku{ktÚke ykÞkík fhu÷k {k÷Lke Ãkzkuþe Ëuþku{kt rLkfkMk fhðk{kt ykðu Au.
• LkuÃkk¤, ¼wíkkLk, yV½krLkMíkkLk, EhkLk, [eLk yLku {æÞ yurþÞkLkk Ëuþku MkkÚku yk «fkhLkku ðuÃkkh Au.
(iv) yktíkhhk»xÙe ðuÃkkh : WíÃkkËLk yLku ðÃkhkþLke rðrðÄíkkLku fkhýu øk{u íku íkux÷ku Mk{]Ø Ëuþ Ãký íkuLke
649
y{wf sYrhÞkíkku {kxu çkeò Ëuþku Ãkh ykÄkh hk¾u Au.
• rðfkMkþe÷ Ëuþ {kxu íkku yk rðÄkLk ðÄw Mkk[wt Au.
• ¼khík rðfkMkþe÷ Ëuþ Au.
• ykðk ËuþkuLkk ykŠÚkf rðfkMk{kt rðËuþe ðuÃkkhLkwt ykøkðwt {n¥ð nkuÞ Au.
• ¼khík 190 Ëuþku{kt 7,500Úke ðÄw ðMíkwykuLke rLkfkMk fhu Au; ßÞkhu íku 140 Ëuþku{ktÚke 6,000Úke ðÄw
ðMíkwyku ykÞkík fhu Au.
• 1950-51Úke 1998-99Lkkt ÷øk¼øk 50 ð»koLkk økk¤k{kt ¼khíkLkk yktíkhhk»xÙeÞ ÔÞkÃkkhLkk {qÕÞ{kt ðÄkhku
ÚkÞku Au. Ëk.ík., 1950-51{kt íkuLkwt {qÕÞ {kºk Yk. 1,250 fhkuz níkwt; su 1998-99{kt Yk. 3,17,702
fhkuz ÚkÞwt níkwt.
• ¼khíkLkku 98 % yktíkhhk»xÙeÞ ðuÃkkh ËrhÞkE {køkuo ÚkkÞ Au.
• rðïÔÞkÃkkh{kt ¼khíkLkku Vk¤ku yksu 1 xfk fhíkkt Ãký ykuAku Au. (1995 = 0.66 xfk), íkkRðkLk
(Vkì{kuoMkk) yLku ®MkøkkÃkwh suðk LkkLkk ËuþkuuLke Mkh¾k{ýe{kt ¼khíkLkku Vk¤ku fw÷ yktíkhhk»xÙeÞ ÔÞkÃkkh{kt
ykuAku Au.
• ykÞkík-ðuÃkkh :
• ykÞkíke ðuÃkkh{kt {kuxu¼køku íkku ¾kíkh, LÞqÍr«Lx, ÃkuxÙku÷, Þtºkku, Ëðkyku, htøkku, hMkkÞýku, ¾kãíku÷,
fXku¤, rçkLk-÷kun Äkíkwyku yLku fk[k nehk ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• ¼khíkLkku ykÞkík-ðuÃkkh Ãkrù{ ÞwhkuÃk, Þw.yuMk., rçkúxLk, s{oLke, òÃkkLk, ykìMxÙur÷Þk, ®MkøkkÃkwh yLku
EhkLke y¾kíkLkk Ëuþku MkkÚku ðÄw ÚkkÞ Au.
• rLkfkMk-ðuÃkkh :
• ¼khík {kuxu¼køku ÞtºkMkk{økúe, Mkkì^xðuh, htøk-hMkkÞýku, yufef, Íðuhkík, fkÃkz, nMíkf÷kfkheøkheLke
ðMíkwyku, [k{zktLke çkLkkðxku, Mkk{wrÿf [esðMíkwyku, h{íkøk{íkLkkt MkkÄLkku, økk÷e[k yLku ¾kãMkk{økúeLke
rLkfkMk fhu Au.
• ¼khík fux÷ef f]r»kÃkuËkþku - ½ô, {økV¤e, fu¤kt, fuhe, zwtøk¤e, þkf¼kS, Vq÷ku, ¾ktz, rMk{uLx
ðøkuhuLke Ãký rLkfkMk fhu Au.
• yk WÃkhktík ¼khík ÷kun-yÞMf yLku çkkìõMkkRx suðkt ¾Lkeòu Ãký çknkh {kuf÷u Au.
• ¼khíkLkk {wÏÞ økúknfku{kt Ãkrù{ ÞwhkuÃkeÞ yLku ykr£fk Ëuþku, Þw.yuMk., òÃkkLk, s{oLke, Þw.fu.,
hrþÞk yLku EhkLke y¾kíkLkk ËuþkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• rLkfkMkÃkkºk ðMíkwyku{kt ðÄkhku ÚkkÞ íku nuíkwÚke ¼khík{kt ftz÷k (økwshkík), MkkLíkk¢qÍ ({nkhk»xÙ), fku[eLk
(fuh¤), [uLLkE (íkr{÷Lkkzw), LkkìRzk (W¥kh «Ëuþ), VkÕxk (Ãkrù{ çktøkk¤) yLku rðþk¾kÃkèLk{T

650
(yktÄ«Ëuþ) - MÚk¤kuyu rLkfkMk «r¢Þk rðMíkkh (Expert Processing Zones) þY fhðk{kt ykÔÞk Au.
• çkì®Lføk :
• ËuþLkk yÚkoíktºk{kt {qzeMksoLkLku «kuíMkknLk ykÃkíke rð¥kÔÞðMÚkk{kt çkìLfku {n¥ðLkku ¼køk ¼sðu Au.
• ykÍkËe ÃkqðuoLkk økk¤k{kt Ëuþ{kt yãíkLk çkì®LføkLkku rðfkMk {ÞkorËík «{ký{kt s ÚkÞku níkku.
• suLku ÷eÄu yÚkoíktºkLkk ÷øk¼øk 80 xfk ¼køk Ãkh Ëuþe þhkVku yLku þknwfkhkuLkwt ð[oMð níkwt; Ãkhtíkw
ykÍkËe ÃkAeLkk økk¤k{kt ËuþLkk çkì®Lføk ûkuºk{kt {k¤¾køkík VuhVkhku fhðk{kt ykÔÞk Au; Ëk.ík.,
1949{kt ËuþLke {æÞMÚk çkìLf rhÍðo ykìV RÂLzÞkLkwt hk»xÙeÞfhý fhðk{kt ykÔÞwt.
• 1955{kt RÂBÃkrhÞ÷ çkìLf ykìV RÂLzÞkLku ònuhûkuºkLke çkìLf{kt Vuhðe Lkkt¾e íkuLku Mxux çkìLf ykìV
RÂLzÞk yuðwt Lkðwt Lkk{ ykÃkðk{kt ykÔÞwt íkÚkk 1969{k ËuþLke 14 {kuxe ÔÞkÃkkhe çkìLfkuLkwt yLku 1980{kt
6 yLÞ ÔÞkÃkkhe çkìLfkuLkwt hk»xÙeÞfhý fhðk{kt ykÔÞwt.
• yk {k¤¾køkík VuhVkhkuLku ÷eÄu ËuþLkk çkìÂLføkLkk ûkuºkLkk ÍzÃke rðfkMkLku «kuíMkknLk {éÞwt; Ëk.ík.,
1969{kt ÔÞkÃkkhe çkìLfkuLke fw÷ þk¾kykuLke MktÏÞk Mk{økú Ëuþ{kt {kºk 8,260 níke; su{ktÚke økúk{
rðMíkkhLke þk¾kykuLke MktÏÞk 1,860 níke, su fw÷ þk¾kykuLkk 22 xfk sux÷e níke.
• çkìLfLke þk¾kyku yLku ËuþLke fw÷ ðMíke ðå[uLkk «{kýLkku rð[kh fhíkkt íku 1 : 63,800 sux÷wt níkwt.
• íkuLke Mkk{u {k[o, 1997{kt ÔÞkÃkkhe çkìLfkuLke fw÷ þk¾kykuLke MktÏÞk 63,380 yux÷u fu 52 xfk yLku
þk¾k íkÚkk ðMíke ðå[uLkwt «{ký 1 : 15,000 (ykþhu) ÚkÞwt Au.
• ykÍkËe ÃkAe ÍzÃke ykiãkurøkf rðfkMkLkk æÞuÞLku «kÃík fhðk {kxu ¼khík{kt hkßÞ«urhík LkkýkMktMÚkkykuLke
MÚkkÃkLkkyu Ãký ðuøk Ãkfzâku níkku, suLke nuX¤ RLzrMxÙÞ÷ VkRLkkLMk fkìÃkkuohuþLk (1948), RLzrMxÙÞ÷
¢urzx yìLz RLðuMx{uLx fkuÃkuohuþLk ykìV RÂLzÞk (1955), RLzrMxÙÞ÷ zuð÷Ãk{uLx çkìLf ykìV RÂLzÞk
(1964), RLzrMxÙÞ÷ RLðuMx{uLx çkìLf ykìV RÂLzÞk (1971), yuõMkÃkkìxo-RBÃkkìxo (EXIM) çkìLf ðøkuhu
LkkýkMktMÚkkyku Q¼e fhðk{kt ykðe Au.
• ÃkrhðnLk
• ¼khík ¼qr{, s¤ yLku ËrhÞkE ÃkrhðnLkLkk ûkuºku yurþÞkE Ëuþku{kt «Úk{ yLku ËwrLkÞkLkk Ëuþku{kt [kuÚkk
MÚkkLku ykðu Au :
1. ¼qr{{køkkuo : (i) hu÷{køkkuo : ¼khík{kt hu÷{køkoLkku «kht¼ 1853Lke 16{e yur«÷Úke ÚkÞu÷ku. Mkðo«Úk{
hu÷ðu {wtçkEÚke Úkkýu MkwÄeLke {kºk 33 rf{e. ÷tçkkELke níke.
• økwshkík{kt Mkðo«Úk{ hu÷ðuLkk Ãkkxk 1860{kt Lkt¾kÞk níkk.
• hu÷{køkkuoLkk rðfkMkLke çkkçkík{kt ¼khíkLkwt MÚkkLk yurþÞk{kt «Úk{ íkÚkk ËwrLkÞk{kt Þw.yuMk., hrþÞk y™u
651
fìLkuzk ÃkAe [kuÚkwt ykðu Au.
• ¼khík{kt hu÷{køkkuo ºký «fkhLkkt Au : çkúkìzøkus, {exhøkus y™u Lkìhkuøkus.
• íku{Lke ÷tçkkE yLkw¢{u 85,532, 28,674 yLku 3,763 rf{e. sux÷e Au.
• çkúkìzøkus hu÷{køkkuo hkßÞkuLkkt {wÏÞ {Úkfku yLku yøkíÞLkkt þnuhkuLku Mkktf¤u Au.
• yk {køkkuoLku òuzíkk {exhøkus hu÷{køkkuo Ãký ykðu÷k Au.
• ykuAe sYrhÞkíkðk¤k «Ëuþku{kt xqtfk ytíkhLkk Lkìhkuøkus hu÷{køkkuo Ãký Au; Ãkhtíkw yksu ðMíke yLku {ktøkLku
fkhýu LkìhkuøkusLku {exhøkus{kt yLku {exhøkusLku çkúkìzøkus{kt çkË÷ðkLkwt fkÞo [k÷e hÌkwt Au.
• ¼khíkLkk srx÷ hu÷íktºkLku fkÞoûk{ çkLkkððk {kxu {wÏÞ Lkð rð¼køkku{kt rð¼krsík fhðk{kt ykÔÞwt Au
) {æÞ hu÷ðu ({wtçkE), Ãkqðo hu÷ðu (fku÷fkíkk), W¥kh hu÷ðu (rËÕne), W¥khÃkqðo hu÷ðu (økkuh¾Ãkwh),
W¥khÃkqðo MkhnËe hu÷ðu (økwðknkxe), Ërûký hu÷ðu ([uLLkE), Ërûký {æÞ hu÷ðu (®MkfËhkçkkË), Ërûký-
Ãkqðo hu÷ðu (fku÷fkíkk) yLku Ãkrù{ hu÷ðu ({twtçkE), Ãkrù{ hu÷ðu rzrðÍLkLke ÃkwLkho[Lkk Úkíkkt y{ËkðkË
¾kíku íku rzrðÍLkLke f[uhe ¾MkuzðkLkku rLkýoÞ Mkhfkh íkhVÚke ònuh ÚkÞku Au. (swyku, ¼khíkeÞ hu÷ðu
ÃkkLkk Lkt....)
• hu÷íktºk nuX¤ fkÞohík hu÷{ÚkfkuLke MktÏÞk 6,984 Au; su{kt 38 hu÷{Úkfku Ãkh fBÃÞqxh îkhk rhÍðuoþLkLke
ÔÞðMÚkk Q¼e fhðk{kt ykðe Au.
• íku{kt ‘íkífk÷ rhÍðuoþLk’Lke Lkðe «Úkk y{÷{kt ykðe Au.
• ykøkk{e Úkkuzkt ð»kkuo{k çkeò 20 sux÷kt hu÷{Úkfkuyu Ãký yk MkwrðÄk {¤þu.
• ¼khík{kt ÷ktçkk ytíkhLke xÙuLkku ðÄw Ëkuzkðe þfkÞ íku {kxu íktºk Mkr¢Þ Ãkøk÷kt ÷E hÌkwt Au.
• yksu íkku W¥khÚke Ërûký yLku ÃkqðoÚke Ãkrù{ AuzkykuLku Mkktf¤ðk «ÞíLk fhðk{kt ykÔÞk Au.
• yk hu÷ðu Ëkuzkððk zeÍ÷/ðes¤e-yuÂLsLkLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.
• Mxe{-yuÂLsLkLkku WÃkÞkuøk ¢{þ: ½xíkku økÞku Au.
• ¼khíkeÞ hu÷ðuíktºku fku÷fkíkk{kt {uxÙku xÙuLk (¼qøk¼o hu÷) íkÚkk Ãkrù{ ½kxLku ðxkðíkku ‘fkUfý hu÷ðu’ {køko
íkiÞkh fheLku ¼khíkeÞ xufTLkkì÷kìSLkku Ãkrh[Þ fhkÔÞku Au.
• íku{s Ëuþku MkkÚku {iºke¼Þko MktçktÄku MÚkkÃkðk ¼khík-ÃkkrfMíkkLk yLku ¼khík-çkktø÷kËuþ ðå[u hu÷ðu-
ÔÞðnkh Ãký þY fÞkuo Au.
(ii) Mkzf{køkkuo : ¼khíkLkk rðþk¤ V÷f Ãkh 6 ÷k¾ sux÷kt økk{zkt ðMku÷kt Au.
• yk økk{zktLku LkSfLkkt þnuhe fuLÿku MkkÚku òuzðkLkku yuf{kºk rðfÕÃk Mkzf{køkkuo Au.
• ¼khíkLku Mðíktºk ÚkÞkLku Ãk[kMk ð»ko ðeíÞkt nkuðk Aíkkt Ãký ¼khíkLkkt 36 % økk{zkt Mkzf{køkkuoÚke ðtr[ík

652
hÌkkt Au.
• Ëh 100 [kurf{e. rðMíkkhËeX ykþhu 17.40 rf{e.Lkk Ãkkfk hMíkk Au.
• ¼khík{kt MkkiÚke ðÄw hMíkkykuLkwt «{ký {nkhk»xÙ{kt ßÞkhu MkkiÚke ykuAk hMíkkykuLkwt «{ký rMkr¬{{kt
Au.
• 1994-95{kt ¼khík{kt hMíkkykuLke fw÷ ÷tçkkE 30,15,229 rf{e. níke.
• íku Ãkife hMíkkykuLke ÷tçkkE 12,16,269 rf{e. yLku fk[k hMíkkykuLke ÷tçkkE 9,83,894 rf{e. níke.
• çkkfeLkk{kt økkzk-hMíkk íku{s yLÞ hMíkkykuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• ¼khík{kt Mkzf{køkkuoLku {wÏÞ [kh rð¼køkku{kt ðnU[ðk{kt ykÔÞk Au : (i) hk»xÙeÞ Äkuhe {køkkuo, (ii) hkßÞ
Äkuhe {køkkuo, (iii) rsÕ÷k Äkuhe {køkkuo yLku (iv) økúk{eý {køkkuo.
• hk»xÙeÞ Äkuhe {køkkuo ËuþLkk «Úk{ fûkkLkk {køkkuo Au.
• íku{Lke fw÷ ÷tçkkE 34,608 rf{e. sux÷e Au.
• íku ËuþLkkt yøkíÞLkkt çktËhku, þnuhku, ÃkkxLkøkhku, ðneðxe {Úkfku, ÔÞqnkí{f MÚkkLkku ðøkuhuLku Mkktf¤u Au.
• hk»xÙeÞ Äkuhe {køkkuo {kxu rðïçkìLf yLku yurþÞLk zuð÷Ãk{uLx çkìLf îkhk ykŠÚkf MknkÞ {¤u Au.
• hk»xÙeÞ Äkuhe {køko {køko Lkt. 4 ¼khíkLkku MkkiÚke ÷ktçkku Äkuhe {køko Au.
• íku ðkhkýMke yLku fLÞkfw{kheLku Mkktf¤u Au.
• íkuLke ÷tçkkE 2,369 rf{e. Au; ßÞkhu hk»xÙeÞ Äkuhe {køko Lkt. 35 ¼khíkLkku MkkiÚke xqtfku Äkuhe {køko Au.
• íku fku÷fkíkk-çkktø÷kËuþLke MkhnËu ykðu÷ çkLkøkktð økk{Lku Mkktf¤u Au.
• Ëhuf hkßÞ ÃkkuíkkLkk Äkuhe {køkkuo çkktÄ Au yLku íkuLke ò¤ðýe fhu Au.
• hkßÞ{køkkuo hkßÞLkkt yøkíÞLkkt þnuhkuLku Mkktf¤u Au.
• Ëuþ{kt ykðu÷k çkÄk s hkßÞ{køkkuoLke fw÷ ÷tçkkE ykþhu 4 ÷k¾ rf{e. sux÷e Au. rsÕ÷k {køkkuoLkwt
çkktÄfk{ yLku íkuLke ò¤ðýe hkßÞkuLke rsÕ÷k Ãkt[kÞíkku fhu Au, íku {wÏÞ þnuhku yLku {kuxkt økk{kuLku òuzu
Au.
• ËuþLkk {kuxk¼køkLkk økúk{eý {køkkuo fk[e Mkzfku yLku økkzk-{køkkuo YÃku ykðu÷k Au.
• íku LkSf{ktÚke ÃkMkkh Úkíkk {kuxk {køkkuo fu Ãkkfk {køkkuo MkkÚku Mktf¤kÞu÷k nkuÞ Au.
• íkuLkku ðneðx økúk{ Ãkt[kÞík fhu Au.
MkthûkýLke árüyu ¼khíkLke MkhnËkuLkk ¼køkku{kt MkhnËe Äkuhe {køkkuo çkktÄðk{kt ykÔÞk Au.
• íkuLkku ðneðx MkhneË Äkuhe {køko rðfkMk çkkìzo îkhk fhðk{kt ykðu Au.
653
• rn{k[÷ «ËuþLkk {Lkk÷e yLku sB{w-fk~{ehLkk ÷zk¾Lku ÷un MkkÚku òuzíkku ËuþLkku MkkiÚke ðÄw Ÿ[kE
(4,270 {exh) WÃkh ykðu÷ku {køko yk çkkìzo îkhk íkiÞkh fhðk{kt ykðu÷ku Au.
• rðrðÄ hkßÞku{kt yk çkkìzo îkhk ykþhu 18,000 rf{e. ÷tçkkELkk {køkkuoLkwt rLk{koý fhðk{kt ykÔÞwt Au.
2. s¤{køkkuo :
• ¼khíkLku 6,100 rf{e.Lkku ËrhÞkrfLkkhku {éÞku nkuðkÚke s¤{køkkuoLkk rðfkMk {kxuLke MkwrðÄk WÃk÷çÄ ÚkE
Au.
• yk s¤{køkeoÞ ðknLkÔÞðnkh yktíkrhf s¤{køkkuo yLku rfLkkhkLkk ËrhÞkE {køkkuo ÚkkÞ Au.
• ¼khíkLkk yktíkrhf s¤{køkkuo{kt LkËeLkk s¤{køkkuo yLku Lknuh{køkkuoLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• Ëuþ{kt LkËeykuLktwt «{ký íkku ðÄw Au; Ãkhtíkw íku ÃkifeLke fux÷ef LkËeyku s çkkh{kMke Au, íkku fux÷ef
yMk{ík¤ ¼qÃk]cðk¤k «Ëuþku{ktÚke ðnuíke nkuðkÚke s¤{køkkuoLkwt rLk{koý ÚkE þõÞwt LkÚke.
• ¼khík{kt MkkiÚke ðÄw ðnkýðxwt øktøkkLke þk¾k nwøk÷e{kt ÚkkÞ Au.
• nwøk÷eLkk s¤{køkkuo fku÷fkíkk yLku nÂÕËÞk çktËhLku òuzu Au.
• ¼khík{kt Ãkrù{ çktøkk¤, fuh¤, ykMkk{ ðøkuhu hkßÞkuLkk s¤{køkkuo {n¥ðLkk Au.
• íku{Lke fw÷ ÷tçkkE ykþhu 10,000 rf{e. sux÷e Au.
• ¼khík{kt fux÷ef {kuxe LknuhkuLkku Ãký s¤{køko íkhefu WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.
• LknuhkuLkk s¤{køkoLke fw÷ ÷tçkkE ykþhu 4,300 rf{e. sux÷e Au.
• çktËhku :
• ¼khíkLkk ËrhÞkrfLkkhu 11 {kuxkt, 22 {æÞ{, 111 ÷½w çktËhku íku{s fux÷ktf LkkLkkt {íMÞçktËhku ykðu÷kt
Au.
• Ãkrù{u fåALkk y¾kíkLke MkehLke ¾kzeÚke Ãkqðuo Ãkrù{ çktøkk¤Lkk MkwtËhðLk MkwÄeLkk rfLkkhk MkwÄe{kt 173
çktËhku ykðu÷kt Au.
• ¼khíkLkkt {n¥ðLkkt çktËhku{kt ftz÷k, {wtçkE, {k{oøkkuðk, LÞq {ìLøkku÷h, fku[eLk , íkwríkfkuheLk, [uLLkE,
rðþk¾kÃkèLk{T, ÃkkhËeÃk, fku÷f¥kk yLku nÂÕËÞkLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• ftz÷k ¼khíkLkwt yuf{kºk ‘{wõík ÔÞkÃkkhe’ çktËh Au. ¼khík{kt sqLkkt økýkíkkt çktËhku{kt MkkiÚke sqLkwt [uLLkE
Au.
• ¼khík{kt [kh fwËhíke çktËhku ykðu÷kt Au.
• íku{kt {wtçkE, {k{oøkkuðk, fku[eLk yLku rðþk¾kÃkèLk{TLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• rðþk¾kÃkèLk{T ¼khíkLkwt MkkiÚke Ÿzwt çktËh Au.

654
• yktËk{kLk-rLkfkuçkkh yLku ÷ûkîeÃk xkÃkwyku Ãkh ykðu÷kt LkkLkkt çktËhkuLkku rðfkMk MkthûkýLkk nuíkwLku æÞkLk{kt
hk¾eLku fhkÞku Au.
• ËrhÞkE s¤{køkkuoLkku ðÄw rðfkMk ÚkkÞ íku {kxu çktËhku Ãkh hzkh, fBÃÞqxh yLku ËqhMkt[khLkkt MkkÄLkkuLke
Mkøkðz Q¼e fhkE Au.
• ËrhÞkrfLkkhkLke Mkwhûkk {kxu LkkifkË¤ yLku íkxhûkf Ë¤ yrðhíkÃkýu ÃkkuíkkLke fk{økehe ðuøke÷e çkLkkðu
Au.
3. nðkE {køkkuo : nðkE ÃkrhðnLk MkkiÚke ÍzÃke yLku {kU½wt Au.
• fwËhíke ykVíkku yLku ËuþLkk Mkthûký {kxu nðkE {køkkuo MkkiÚke ðÄw WÃkÞkuøk{kt ykðu Au.
• nðkE {køko Mkuðk çku «fkhLke Au : yktíkrhf nðkE {køko Mkuðk yLku yktíkhhk»xÙeÞ nðkE {køko Mkuðk.
• ¼khíkLkk yktíkrhf «Ëuþkuu WÃkhLke WœÞLk Mkuðk ‘RÂLzÞLk yìh÷kRLMk’, ‘ðkÞwËqík’, ‘sux yìhðuÍ’,
‘Mknkhk yìh÷kRLMk’, ‘MfkÞ÷kRLk’ yLku ‘ÃkðLkntMk’ Mkt¼k¤u Au.
• yk rMkðkÞ yLÞ ¾kLkøke ftÃkLkeyku Ãký Mkuðk ykÃku Au.
• WÃkh Ëþkoðu÷e ftÃkLkeyku ¼khíkLkkt 62 {ÚkfkuLku ÃkkuíkkLke MkuðkLkku ÷k¼ ykÃku Au.
• yk WÃkhktík ¼khíkLkk Lkð Ãkzkuþe ËuþkuLku Ãký íku{Lke MkuðkLkku ÷k¼ {¤u Au.
• ‘yìh RÂLzÞk’ yktíkhhk»xÙeÞ Mkuðk ykÃkíke ¼khíkLke yuf{kºk MktMÚkk Au.
• yìh RÂLzÞk Þw.yuMk., fìLkuzk, hrþÞk, ÞwhkuÃk, Ãkqðo yurþÞk yLku ykr£fkLkk Ëuþku íkhVLkkt WœÞLkkuLke
Mkuðk ykÃku Au.
• ¼khíkeÞ yktíkhhk»xÙeÞ nðkE {Úkfku{kt Mknkhk ({wtçkE), z{z{ (fku÷fkíkk), RÂLËhk økktÄe (rËÕne),
{eLkkBçkf{T ([uLLkE), MkhËkh ðÕ÷¼¼kE (y{ËkðkË) yLku rºkðuLÿ{TLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• WÃkhLkk {køkkuo rMkðkÞ ÃkkRÃk÷kRLk yLku hßsw{køko (hkuÃkðu)Lkku Ãký WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.
• ¼khík{kt fux÷kf Ãknkze rðMíkkhku{kt hßsw{køkoLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.
• ¼khík{kt ykþhu 100 sux÷k hßsw{køkkuo fkÞohík Au.
• ¾Lkesíku÷, fwËhíke ðkÞw yLku ÃkkýeLkwt ðnLk fhðk {kxu ÃkkRÃk÷kRLk WÃkÞkuøk{kt ÷uðkÞ Au.
• «ðkMkLk
• ¼khík{kt «ðkMkLk-WãkuøkLkk rðfkMk {kxu ¼khíkeÞ «ðkMkLk rðfkMk rLkøk{Lke h[Lkk fhðk{kt ykðe Au,
ð¤e Ëhuf hkßÞ{kt Ãký rLkøk{ku MÚkkÃkðk{kt ykðu÷kt Au.
• «ðkMkLkk fkuE Ãký MÚk¤Lkwt ykf»koý íkuLke h[Lkk, MðYÃk, WÃkÞkuøk yLku ò¤ðýe Ãkh ykÄkh hk¾u Au.
• «ðkMkeykuLku ykf»koðk {kxu ËuþLkkt su íku MÚk¤kuyu fu íkuLke LkSf ykÄwrLkf Ãkt[íkkhf nkìxu÷kuLke ÔÞðMÚkk
655
Q¼e fhðk{kt ykðe Au.
• fk~{eh{kt økw÷{øko ¾kíku íkÚkk rn{k[÷ «Ëuþ{kt çkhV WÃkh Mkhfðk {kxu Ãktxktøkýku; [uL™E, fkhðkh,
Ë{ý, fuh¤{kt fkuðk÷{ ðøkuhu ¾kíku Mk{wÿíkx; rËÕne-ykøkúk-sÞÃkwh ðå[uLkku Mkwðýo rºkfkuý ðøkuhu suðkt
ykLktË«{kuËLkkt MÚk¤ku rðfMkkððk{kt ykÔÞkt Au.
• ÄkŠ{f, yiríknkrMkf íku{s Ãkwhkík¥ðeÞ árüyu {n¥ð Ähkðíkkt MÚk¤kuLku Ãký sYhe yrøkú{íkk ykÃkeLku
íku çkÄktLkku ÷k¼ «ðkMkeyku ÷E þfu íku {kxu Ãký ykÞkusLk fhðk{kt ykðu÷wt Au.
• ¾kMk fheLku rðËuþe «ðkMkeykuLku ykf»koðk ¼khíkLkkt òuðk÷kÞf MÚk¤kuLku Mkktf¤íke, MkwrðÄkykuðk¤e
yuf ‘Please on Wheels’ økkze Ãký þY fhu÷e Au.
• ¼khíkLkk «ðkMkLk-Wãkuøk{kt økwshkíkLkwt Ãký økkihððtíkwt MÚkkLk Au.
• ÷kuÚk÷, Äku¤kðehkLkkt «køkTyiríknkrMkf Ãkwhkík¥ðeÞ MÚk¤ku; rnLËw, siLk yLku {wÂM÷ MktMf]ríkLkkt rðrðÄ
Ä{oMÚkkLkku yLku íku{Lkkt MÚkkÃkíÞku; Mkkçkh{íke yk©{; fåA-Mkkihk»xÙLkk ÷kuf{u¤kyku; y¼ÞkhÛÞku;
Ãkhðk¤ktLkku Mk{wÿrfLkkhku ðøkuhu «ðkMkeyku {kxuLkkt {wÏÞ ykf»koýku hÌkkt Au.
• økwshkík hkßÞ{kt rðþu»ku fheLku íkku ÃkrhðnLkLkk rðfkMkLku ÷eÄu yk Wãkuøk rËLk«ríkrËLk rðfMkíkku òÞ
Au.
• ¼khíkLkkt «ðkMkÄk{ku :
• ¼khík{kt ykðu÷kt «kf]ríkf yiríknkrMkf fu MkktMf]ríkf «ðkMkÄk{kuLkku rðfkMk fhðk{kt ykÔÞku Au yLku
íku{Lku {wÏÞ Ãkkt[ rð¼køkku{kt ðnU[ðk{kt ykÔÞku Au :
(i) W¥kh rð¼køk : yk rð¼køk{kt sB{w-fk~{eh, rn{k[÷ «Ëuþ, Ãktòçk, nrhÞkýk, hksMÚkkLk, [tzeøkZ
yLku rËÕneLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• sB{w-fk~{eh{kt ©eLkøkh, Ãknu÷økk{, økw÷{øko, MkkuLk{øko, y{hLkkÚk, çkisLkkÚk, ði»ýkuËuðe, ¾eh¼ðkLke,
nshík çkk÷ {ÂMsË íkÚkk {kuøk÷ Mk{ÞLkk çkøke[k, Ëk÷ y™u ðw÷h Mkhkuðh òuðk-{kýðk÷kÞf MÚk¤ku
Au.
• rn{k[÷ «Ëuþ{kt fwVhe, rMk{÷k, zu÷nkWMke, [Bçkk, fw÷w-{Lkk÷e ðøkuhu íku{Lkkt fwËhíke MkkIËÞo {kxu
òýeíkk Au.
• Ãktòçk-nrhÞkýkLkkt [tzeøkZ, s÷tÄh, ÷wrÄÞkýk, ÃkríkÞk÷k, y{]íkMkh suðkt þnuhku íkÚkk hkuÍ økkzoLk
yLku Mkwðýo{trËh Ãký òuðk÷kÞf Au.
• [tzeøkZ ykÄwrLkf Zçku çktÄkÞu÷wt ¼khíkwt «Úk{ þnuh nkuðkÚke íkuLkwt {n¥ð ðÄw Au.
• ð¤e íku çku hkßÞkuLkwt ÃkkxLkøkh Ãký Au.
• hksMÚkkLk{kt sÞÃkwh yLku íkuLkk nðk{n÷ íku{s ytçkh Ãkì÷uMk, ys{uh yLku íkuLke Ïðkò Mk÷e{

656
r[~íkeLke Ëhøkkn íku{s LkSf{kt ykðu÷wt Ãkw»fh, r[íkkuzLkku rfÕ÷ku, hkýfÃkwhLkkt íkÚkk ykçkwLkkt Ëu÷ðkzkLkk
siLk {trËhku yLku økwhwrþ¾h íkÚkk sÄÃkwh, çkefkLkuh yLku suMk÷{uh yøkíÞLkkt ÃkÞoxf MÚk¤ku Au.
• ¼híkÃkwh yLku Äku÷ÃkwhLku íku{Lkkt Ãkûke yLku «kýeykuLkkt y¼ÞkhÛÞ {kxu rðfMkkÔÞkt nkuE {n¥ðLkwt MÚkkLk
Ähkðu Au.
• MkifkykuÚke rËÕne ¼khíkLkwt hksÄkLkeLkwt MÚk¤ hÌkwt nkuðkÚke íÞkt yiríknkrMkf, MkktMf]ríkf, ÄkŠ{f MÚk¤ku
ykðu÷kt Au.
• íku{kt hk»xÙÃkrík ¼ðLk, MktMkË ¼ðLk, ÷k÷ rfÕ÷ku, sw{k {ÂMsË, çkw÷tË Ëhðkòu, fwíkwçkr{Lkkh,
yþkufMíkt¼, ÷kuxMk xuBÃk÷, rçkh÷k {trËh, hksfeÞ LkuíkkykuLke Mk{krÄyku ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• VíkunÃkwh rMkr¢{kt çkw÷tË Ëhðkòu íku{s yLÞ MÚkkÃkíÞku òuðk÷kÞf Au.
(ii) Ërûký rð¼køk : yk rð¼køk{kt yktÄú«Ëuþ, fýkoxf, íkr{÷Lkkzw, fuh¤ yLku ÃkkìÂLz[uheLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ
Au.
• ynª ÿrðz MktMf]ríkLkku rðfkMk ÚkÞu÷ku òuðk {¤u Au.
• yktÄú«uËþ{kt niËhkçkkË (íkuLkk ÄkŠ{f, MkktMf]ríkf, yiríknkrMkf {n¥ð {kxu), ðkhtøk÷, ríkhwÃkrík,
økku÷fkUzkLkku rfÕ÷ku, ©eþi÷{Lkwt {trËh, rðþk¾kÃkèLk{T yLku rðsÞðkzk (íku{Lkk ykiãkurøkf rðfkMk
{kxu) «ðkMk {kxuLkkt òýeíkkt MÚk¤ku Au.
• fýkoxfLkkt òuðk÷kÞf MÚk¤ku{kt çkøke[kykuLkk þnuh íkhefu yku¤¾kíkwt ÃkkxLkøkh çkìLøk÷kuh, {iMkqh, çkeòÃkwh,
©ehtøkÃkèLk{T, {ìtø÷kuh suðkt þnuhku íkÚkk ©ðýçku÷økkuzk, þtfhk[kÞo {w¾, [k{wtze rn÷, çku÷wh, n¤uçkez,
ð]tËkðLk økkzoLMk, htøkLkkÚkexw Ãkûke y¼ÞkhÛÞ, çkktËeÃkwh y¼ÞkhÛÞ, þhkðíke ÃkhLkku òuøkLkku ÄkuÄ
òuðk÷kÞf MÚk¤ku Au.
• fuh¤{kt ríkhwðLktíkÃkwh{T, fku[eLk, Âõð÷kuLk, yu÷uÃÃke yLku rºk[wh ¾qçk òýeíkkt þnuhku Au.
• fwÚkeh{r÷fk {nu÷, Úkufze, ÃkurhÞkh, {wLkkh ðøkuhu MÚk¤ku fwËhíke MkkIËÞo {kxu òýeíkkt Au.
• Âõð÷kuLkÚke yu÷uÃÃke MkwÄeLkku ‘çkìf ðkìxh ðu’ Ãký ¾qçk h{ýeÞ Au.
• íkr{÷Lkkzw rðþu»ku fheLku íkuLkkt ¼ÔÞ {trËhku {kxu ¼khík¼h{kt ðÄw ÏÞkrík ÃkkBÞwt Au.
• íku{kt íkktòuh, {ËwhkE, {{÷kÃkwh{T, fkt[eÃkwh{T, ríkhwðLLk{÷kE, ríkhwr[hkÃkÕ÷e ðøkuhLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ
Au.
• WËøk{tz÷{T, fkuzkEfuLkk÷ ynªLkk nðk ¾kðkLkkt MÚk¤ku Au.
• ÃkkìÂLz[uhe íkuLkk ÄkŠ{f, MkktMf]ríkf yLku yiríknkrMkf {n¥ð {kxu ÏÞkrík ÃkkBÞkt Au.
• {nŠ»k yh®ðË yk©{ òuðk÷kÞf MÚk¤ Au.
• fLÞkfw{khe íÞktLkk {trËh íku{s rððufkLktË M{khf {kxu «ÏÞkík Au.
657
(iii) Ãkqðo rð¼køk : yk rð¼køk{kt yhwýk[÷ «Ëuþ, ykMkk{, {u½k÷Þ, {rýÃkwh, r{Íkuh{, Lkkøkk÷ìLz,
rºkÃkwhk, Ãkrù{ çktøkk¤, Íkh¾tz, rçknkh, rMkr¬{ yLku ykurhMMkkLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• yk hkßÞku{kt «ðkMkLk-WãkuøkLkk rðfkMkLke ½ýe íkfku hnu÷e Au; Ãkhtíkw yne{ ËqhMkt[kh yLku ÃkrhðnLkLkku
rðfkMk ÚkÞku Lk nkuðkÚke yk hkßÞkuLkku «ðkMkLk-ûkuºku rðfkMk ykuAku ÚkÞku Au.
• yhwýk[÷Lkwt RxkLkøkh, ykMkk{Lkkt rËMkÃkwh, økwðknkxe, rþçkMkkøkh, {u½k÷ÞLkwt rþ÷kUøk, {rýÃkwhLkwt
RBVk÷, r{Íkuh{Lkwt ykRÍku÷, Lkkøkk÷ìLzLkwt fkurn{k yLku rºkÃkwhkLkwt yøkhík÷k suðkt þnuhkuLkwt {n¥ð
ðÄw Au.
• MkÃík¼røkLke (Seven Sister) íkhefu òýeíkkt çkLku÷kt yk Mkkík hkßÞkuLke «kýe-ðLkMÃkríkLke MktÃkr¥k
Mk{økú yurþÞk{kt Mkðo©uc økýkÞ Au; íku{ Aíkkt íku{Lkku òuEyu yux÷ku rðfkMk ÚkE þõÞku LkÚke.
• ykMkk{Lkkt fkÍehtøkk, {kLkMkçk÷, MkkuLke-YÃkk yLku Ãkk¼kLkkt y¼ÞkhÛÞku ðÄw òýeíkkt Au.
• rçknkh{kt Ãkxýk, Lkk÷tËk, hksøkeh yiríknkrMkf árüyu íkÚkk ËuðÄh, ÄkurçkøkÞk íkÚkk økÞk ÄkŠ{f
árüyu {n¥ðLkkt Au.
• yLÞ òýeíkkt þnuhku{kt s{þuËÃkwh, nÍkheçkkøk, hkt[e ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• ykurhMMkk{kt søkLLkkÚkÃkwhe, ¼wðLkuïh, fkuýkfo ÄkŠ{f MÚk¤ku íkhefu, ßÞkhu r[r÷fk Mkhkuðh yLku
økkuÃkk÷Ãkwh ÃkÞoxf MÚk¤kuíkhefu òýeíkkt Au.
• rMkr¬{{kt øktøkxkuf yLku [kLøkw ÷ufLkwt {n¥ð ½ýwt Au : rn{k÷Þ ©uýe MkkÚku íku Mktf¤kÞu÷wt nkuuðkÚke
ynªLkkt MÚk¤kuLkku rðfkMk ÚkE þfu íku{ Au.
• Ãkrù{ çktøkk¤{kt ËkŠs®÷øk, fŠMkÞktøk, fkr÷{ÃkkUøk nðk ¾kðkLkkt MÚk¤ku íkhefu ßÞkhu Ëe½, çkf¾k÷e
íkuLkk huíkk¤ ftXkhÃkx {kxu òýeíkkt Au.
• ynªLkkt yiríknkrMkf MÚk¤ku{kt {wŠþËkçkkË, {kÕËk, rçkþLkÃkwh, þktríkrLkfuíkLk ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• MkwtËhðLk suðkt y¼ÞkhÛÞku Ãký ynª ykðu÷kt Au.
• fku÷fkíkk, nÂÕËÞk, ËwøkkoÃkwh, r[¥khtsLk suðkt {kuxkt òuðk÷kÞf þnuhku Ãký Au.
(iv) Ãkrù{ rð¼køk : yk rð¼køk{kt {nkhk»xÙ, økwshkík yLku økkuðkLkku Mk{kðuþ fhe þfkÞ.
• {nkhk»xÙLkkt yiríknkrMkf yLku MkktMf]ríkf MÚk¤ku{kt {wtçkE, ykihtøkkçkkË, yn{ËLkøkh, Ãkwýu, LkkøkÃkwh,
LkkrMkf, fkuÕnkÃkwh yLku Mkku÷kÃkwhLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• ßÞkhu ÄkŠ{f-MkktMf]ríkf-yiríknkrMkf MÚk¤ku{kt ystxk-R÷kuhkLke økwVkyku søk{þnqh Au.
• nðk ¾kðkLkkt MÚk¤ku{kt {kÚkuhkLk, {nkçk¤uïh, Ãkt[økLke, ¾tzk÷k, ÷kuLkkðk÷k ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ
Au.
• økwshkíkLkkt ÄkŠ{f MÚk¤ku{kt Mkku{LkkÚk Ãkkxý, îkhfk, zkfkuh, Ãkkr÷íkkýk, ytçkkS, çknw[hkS, ÃkkðkøkZ

658
yLku LkkhkÞý MkhkuðhLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• yiríknkrMkf MÚk¤ku{kt y{ËkðkË, ðzkuËhk, Mkwhík, LkðMkkhe, ¾t¼kík, ÃkkuhçktËh yLku ¼kðLkøkh {wÏÞ
Au.
• MkkMkýøkeh ®MknLkk y¼ÞkhÛÞ {kxu íkÚkk fåALkwt LkkLkwt hý ½wz¾hLkk y¼ÞkhÛÞ {kxu òýeíkkt Au.
• økkuðk ¼khíkLkwt LkkLkwt hkßÞ Au.
• ynªLkkt [[o yLku rfÕ÷ku òuðk÷kÞf MÚk¤ku Au.
• Mk{wÿMLkkLk {kxu ynªLkku huíkk¤ ftXkhÃkx W¥k{ økýkÞ Au.
(v) {æÞ rð¼køk : yk rð¼køk{kt W¥kh «Ëuþ, W¥khkt[÷, {æÞ«Ëuþ yLku A¥keMkøkZLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• W¥kh «Ëuþ{kt rnLËw Ä{oLku Mkktf¤íkkt yLkuf fuLÿku ykðu÷kt Au.
• íku{kt nhîkh, Ér»kfuþ, fuËkhLkkÚk, çkËheLkkÚk, øktøkkuºke, s{Lkkuºke, yÕ÷knçkkË, ðkhkMkýe, {Úkwhk,
ð]tËkðLk, yÞkuæÞk ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• LkiLkeíkk÷, hkýe¾uík, y÷{kuzk yLku {Mkqhe ynªLkkt nðk ¾kðkLkkt MÚk¤ku Au.
• RM÷kr{f MktMf]ríkLke árüyu ÷¾Lkki, ykøkúk, y÷eøkZ, {uhZ {wÏÞ fuLÿku Au.
• çkkiØ Ä{oLkk MÚk¤ íkhefu MkkhLkkÚk {n¥ðLkwt Au.
• {æÞ«Ëuþ ykÞo MktMf]rík íku{s ¼khíkeÞ MktMf]ríkLkk WËTøk{ yLku rðfkMkLkwt MÚk¤ Au.
• ¼kuÃkk÷, øðkr÷Þh, WßsiLk, {ktzw, RLËkuh yiríknkrMkf árüyu òýeíkkt Au.
• rþÕÃkMÚkkÃkíÞLke árüyu ¾sqhknku yLku Mkkt[eLkk MíkqÃkLkwt {n¥ð Au.
• Lk{oËkrfLkkhkLkkt {trËhku yLku ÄkuÄ òuðk÷kÞf Au.
• fkLnk hk»xÙeÞ WãkLk yLku [tÿÃkwhLkwt y¼ÞkhÛÞ Ãký òuðk÷kÞf Au.
ËqhMkt[kh
fkuE Ãký ËuMkLkk ykŠÚkf, Mkk{krsf yLku hksfeÞ rðfkMk{kt ËqhMkt[khLkku Vk¤ku {n¥ðLkku økýkÞ Au.
• ¼khík{kt ÚkÞu÷k ËqhMkt[kh rðfkMkLku fkhýu ËwrLkÞk{kt nðu íkuLke «økríkþe÷ Ëuþ íkhefu økýLkk ÚkkÞ Au.
¼khík{kt xÃkk÷Lkku Mkðo«Úk{ «kht¼ 1837{kt ÚkÞku níkku.
• yksu íku xÃkk÷MkuðkLkk Mkðo©uc ykÞkusLk{kt «Úk{ MÚkkLk Au.
• ËwrLkÞk{kt MkkiÚke MkMíke xÃkk÷Mkuðk ¼khík{kt Au.
• Ëuþ{kt xÃkk÷-f[uheykuLke MktÏÞk 1,44,400 sux÷e Au, íkkh-f[uheykuLke MktÏÞk 36,000.
659
• íkkh-f[uhe{kt íkkh, xur÷VkuLk, xu÷uõMk yLku VìõMkLke Mkuðkyku WÃk÷çÄ Au.
• ¼khík¼h{kt ¾kLkøke ûkuºku fwrhÞh xÃkk÷MkuðkLke MkwrðÄkyku Ãký WÃk÷çÄ Au.
• ¼khík Mkhfkh nMíkf ¼khík Mkt[kh rLkøk{ fkÞohík Au.
• fux÷ef ¾kLkøke ftÃkLkeyku suðe fu Mku÷VkuMko, yu.xe. yìLz xe îkhk MkuÕÞw÷h VkuLkLke Mkøkðzku Ãký
WÃk÷çÄ Au.
• íku{Lkk îkhk ËuþLkk {ÞkorËík rðMíkkhku{kt íku{s rðËuþku{kt Ãký MktËuþk {kuf÷e þfkÞ Au.
• ¼khík{kt hurzÞku-MkuðkLkku «kht¼ 1927{kt ÚkÞku níkku.
• Ëuþ{kt yksu ykfkþðkýeLkkt 96 sux÷kt {Úkfku ykðu÷kt Au.
• ËuþLke 95 % ðMíke yk MkuðkLkku ÷k¼ ÷u Au. yLku ¼khíkLke 83 % ¼qr{Lku ykðhe ÷u Au.
• ykfkþðkýeLkk y{wf fkÞo¢{kuLkku íkku rðËuþ{kt ðMkíkk ¼khíkeÞku Ãký ÷k¼ ÷u Au.
¼khík{kt ‘ËqhËþoLk’Lkku «kht¼ 1959{kt ÚkÞku níkku, Ãkhtíkw rLkÞr{ík MkuðkLkku ÷k¼ 1965Úke {¤ðk ÷køÞku Au.
• yksu ¼khík{kt ËqhËþoLk fuLÿkuLke MktÏÞk ¢{þ: ðÄíke òÞ Au.
• ¼khík{kt çkeS [ìLk÷Lke MkuðkLkku «kht¼ 1984{kt ÚkÞku, íku ‘{uxÙku’ íkhefu òýeíke Au.
• yk WÃkhktík yksu íkku rðËuþe ftÃkLkeykuLkk MknÞkuøkÚke Mxkh, Íe, íku{s çkeS fux÷ef ¾kLkøke [ìLk÷ku
Ãký fkÞohík Au.
• ¼khíku yðfkþe WÃkøkúnku íkhíkk {qõÞk nkuðkÚke íku{s fBÃÞqxh suðkt MkkÄLkkuLke {ËËÚke E-{uR÷,
RLxhLkux ðøkuhuLkku Ãký ÷k¼ {¤ðk ÷køÞku Au.
• íkuLke {ËËÚke Úkkuzef s Mkuftzku{kt òuEíke {krníke íku{s MktËuþkykuLke ykÃk-÷u ÚkE þfu Au.
• 2003Lke þYykík{kt MktËuþk-ÔÞðnkhLke Mkøkðzku WÃk÷çÄ fhe Au.
• yk rMkðkÞ Mk{k[khku {kxu ðíko{kLkÃkºkkuLkku Vk¤ku Ãký {n¥ðLkku Au.
• ¼khík{kt 100 sux÷e ¼k»kkyku{kt ðíko{kLkÃkºkku «økx ÚkkÞ Au.
• íku{kt ytøkúuS ¼k»kkLkkt ðíko{kLkÃkºkku ðÄw ðt[kÞ Au.
• ðíko{kLkÃkºkkuLku «{ký¼qík Mk{k[khku {¤u íku {kxu Ãke.ykR.çke, Ãke.xe.ykR., Þw.yuLk.ykR. suðe
MktMÚkkyku {ËËYÃk çkLku Au.
• ðMíke
• ¼khík{kt {kLkð ðMkðkx {kxu ½ýe yLkwfq¤íkkyku Au.

660
• fktÃkLkkt V¤ÿwÃk {uËkLke «Ëuþku yLku MkkøkhrfLkkhkLke Ãkèe, Mkkhku ðhMkkË, ®Mk[kELke òuøkðkEyku,
rðfMku÷kt ¾Lkesûkuºkku, ÃkrhðnLkLke MkwrðÄkyku suðkt fkhýku øke[ ðMíke Úkðk {kxu sðkçkËkh Au; íku{
Aíkkt ðMíkeLkwt rðíkhý swËkt swËkt hkßÞku{kt yufMkh¾wt òuðk {¤íkwt LkÚke.
• ¼khík{kt MkkiÚke øke[ ðMíke Ähkðíkwt hkßÞ W¥kh «Ëuþ Au.
• íku ÃkAe rçknkh, {nkhk»xÙ, Ãkrù{ çktøkk¤ yLku yktÄú«ËuþLkku ¢{ ykðu Au.
• Ÿ[ku sL{Ëh Ähkðíkkt hkßÞku{kt yktÄú«Ëuþ, yhwýk[÷ «Ëuþ, {æÞ«Ëuþ, {nkhk»xÙ, Lkkøkk÷ìLz,
rºkÃkwhk, Ãkrù{ çktøkk¤, Ë{ý, Ëeð, ÷ûkîeÃk yLku Ãkkìtrz[uhe Au.
• {n¥k{ sL{ËhLkwt «{ký Lkkøkk÷ìLz{kt, ßÞkhu ÷½wík{ sL{ËhLkwt «{ký fuh¤{kt Au.
• MkkiÚke ðÄw øke[ ðMíke Ähkðíkwt þnuh çk]nË {twtçkE yLku MkkiÚke ðÄw øke[ ðMíke Ähkðíkwt hkßÞ rËÕne Au.
ðMíkeLke øke[íkkLke árüyu ¼khíkLkkt hkßÞkuLku ºký rð¼køkku{kt ðnU[e þfkÞ :
(i) ðÄw ðMíke øke[íkk Ähkðíkk «Ëuþku :
• yk «Ëuþku{kt W¥kh «Ëuþ, rçknkh, Ãkrù{ çktøkk¤, íkkr{÷Lkkzw, Ãktòçk, rËÕne, Ãkkìtrz[uhe, fuh¤,
[tzeøkZ, Ë{ý-Ëeð yLku ÷ûkîeÃkLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• yk «Ëuþku{kt Ëh [kurf{e. ËeX ðMíkeLke øke[íkk 400 fhíkkt Ãký ðÄw Au.
(ii) {æÞ ðMíkeøke[íkk Ähkðíkk «Ëuþku :
• yk «Ëuþku{kt íkkr{÷Lkkzw, hksMÚkkLk, yktÄú«Ëuþ, {æÞ«Ëuþ, fýkoxf, økwshkík, ykurhMMkk, økkuðk,
ykMkk{, nrhÞkýk, {nkhk»xÙ, W¥khkt[÷, A¥keMkøkZ, Íkh¾tz yLku rºkÃkwhk hkßÞkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ
Au.
• yk «Ëuþku{kt Ëh [kurf{e. ËeX ðMíkeLke øke[íkk 200Úke 400 ðå[uLke Au.
(iii) ykuAe ðMíkeøke[íkk Ähkðíkk «Ëuþku :
• yk «Ëuþku{kt {u½k÷Þ, {rýÃkwh, r{Íkuh{, Lkkøkk÷ìLz, yhwýk[÷ «Ëuþ, yktËk{kLk-rLkfkuçkkh, rn{k[÷
«Ëuþ, sB{w-fk~{ehLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• yk «Ëuþku{kt Ëh [kurf{e. ËeX ðMíkeLke øke[íkk 100 fhíkkt Ãký ykuAe Au.
• yk WÃkhktík økwshkíkLkk fåA yLku hksMÚkkLkLkk suMk÷{uh, çkkz{uh yLku øktøkkLkøkhLkk rðMíkkhku{kt ðMíke
íkÆLk ykuAe Au.
• ðMíkeLkwt {k¤¾wt :
• ðMíkeLkk {k¤¾k{kt rðrðÄ ðMíkesqÚkkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• íku{kt Mºke-Ãkwhw»kkuLkwt «{ký, ðÞsqÚkku, ÔÞkðMkkrÞf sqÚkku, ¼k»kksqÚkku, ÄkŠ{f sqÚkku, økúk{eý yLku þnuhe
661
ðMíkeLkkt sqÚkkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• fkuE Ãký «ËuþLkk ykŠÚkf yLku MkktMf]ríkf rðfkMk Ãkh yk Ëhuf sqÚkLke yMkh Ãkzu Au.
• ¼khík{kt 2001Lke ðMíkeøkýíkhe «{kýu ¼khíkLke ðMíke 1,02,70,15,247, 1,000 Ãkwhw»kkuyu 933
Mºke«{ký níkwt.
• ¼khík{kt MkkiÚke Ÿ[wt Mºke«{ký fuh¤{kt Au, íÞkt Ëh 1,000 Ãkwhw»kkuyu MºkeykuLke MktÏÞk 1,036 sux÷e
níke.
• MºkeykuLkwt MkkiÚke ykuAwt «{ký (1,000 : 790) [tzeøkZ{kt Au.
• ¼khík{kt Ëh 1,000 Ãkwhw»kkuyu MºkeykuLkwt Mkhuhkþ «{ký 927 Au.
• Ëh 1,000 Ãkwwhw»kkuyu MºkeykuLkwt «{ký 950 nkuÞ íkuLku ykËþo «{ký økýkÞ Au.
• ¼khíkLke ðMíkeøke[íkk Ëh [kurf{e. ËeX Mkhuhkþ 324Lke Au.
• (2001) ÄkŠ{f rðíkhýLke árüyu òuíkkt ¼khíkLke fw÷ ðMíke{kt ykþhu 82.63 % rnLËw, 11.36 %
{wÂM÷{, 2.43 % r¾úMíke, 1.96 % þe¾, 0.70 % çkkiØ, 0.40 % siLk yLku çkkfeLkk 0.52 % yLÞ
Ä{oLkk ÷kufku Au.
• W¥kh ¼khík{kt rnLËwÄ{eoykuLkwt ßÞkhu sB{w-fk~{eh, Ãktòçk ðøkuhu hkßÞku{kt RM÷k{Ä{eoykuLkwt «{ký
ðÄw Au.
• Ãktòçk-nrhÞkýk{kt þeÄ{eoykuLkwt ßÞkhu Ërûký ¼khík yLku ÃkqðoLkkt hkßÞku{kt r¾úMíkeykuLkwt «{ký ðÄw
Au.
¼k»kksqÚkkuLke árüyu òuíkkt ¼khík{kt {wÏÞ 15 ¼k»kkyku çkku÷kÞ Au.
• ßÞkhu çkku÷eyku 1,052 fhíkkt Ãký ðÄw Au.
• ¼khíkLke hk»xÙ¼k»kk rnLËe Au, Ãkhtíkw Ërûký ¼khík{kt ytøkúuS ¼k»kk ðÄw WÃkÞkuøk{kt ÷uðkÞ Au.
• {wÏÞ ¼k»kkyku{kt yMkr{Þk, çktøkk¤e, økwshkíke, rnLËe, fÒkz, fk~{ehe, {÷Þk÷{, {hkXe, QrzÞk,
Ãktòçke, íkr{÷, íku÷wøkw, WËqo, MktMf]ík yLku ®MkÄeLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• ðMíkeLkk MktË¼o{kt ËwrLkÞk¼h{kt çkku÷kíke ¼k»kkyku{kt rnLËe yLku økwshkíke ¼k»kkLkku ¢{ yLkw¢{u [kuÚkku
yLku Ãk[eMk{ku ykðu Au.
¼khík{kt MkkûkhíkkLkwt «{ký 52.21 % sux÷wt Au.
• su{kt Ãkwhw»kku yLku Mºkeyku{kt MkkûkhíkkLkwt «{ký yLkw¢{u 64.13 % y™u 39.29% sux÷wt Au.
• MkkûkhíkkLkwt {n¥k{ yLku ÷½wík{ «{ký yLkw¢{u fuh¤{kt 89.81 % yLku rçknkh{kt 38.29 % sux÷wt Au.
• Ëuþ{kt MkkûkhíkkLkwt «{ký ðÄkhðk Mkhfkh íkhVÚke rLk:þÕf «kÚkr{f rþûký, rLk:þwÕf Mºkerþûký,

662
«kiÅkrþûký, {æÞknTLk¼kusLk suðk «Þkuøkku fhðk{kt ykÔÞk Au.
• ¼khík{kt ÞwðkLk ðøkoLkwt «{ký 57.71 % y™u ð]ØkuLkwt «{ký 6.49 % sux÷wt Au.
• ÔÞkðMkkrÞf sqÚkku{kt ÷øk¼øk 60 % ðMíke ¾uíke{kt, 19 % ðMíke Wãkuøkku{kt, çkkfeLkk ðknLkÔÞðnkh,
ðuÃkkh-ðkrýßÞ íku{s yLÞ «ð]r¥kyku{kt hkufkÞu÷k Au.
• økúk{eý yLku þnuhe ðMíkeLkwt «{ký yLkw¢{u 75 % y™u 25 % sux÷wt Au.
• þnuhkuLke MktÏÞk 3,949 yLku økk{zktykuLke MktÏÞk 5,59,137 sux÷e Au.
• Ëuþ{kt ËMk ÷k¾Úke ðÄw ðMíke Ähkðíkkt 23 þnuhku Au,
• íku{kt ¢{ «{kýu çk]nË {wtçkE, fku÷f¥kk, rËÕne, [uLLkE, niËhkçkkË, çkìLøk÷kuh, y{ËkðkË, Ãkwýu,
fkLkÃkwh, ÷¾Lkki, LkkøkÃkwh, Mkwhík, sÞÃkwh, fku[e, ðzkuËhk, RLËkuh, fkuRBçkíkwh, Ãkxýk, {ËwhkE,
¼kuÃkk÷, rðþk¾kÃkèLk{T, ÷wrÄÞkýk yLku ðkhkýMkeLkku Mk{kðuMk ÚkkÞ Au.
• yLkwMkqr[ík òríkykuLkwt MkkiÚke ðÄw «{ký Ãktòçk{kt 26.85 % Au, ßÞkhu MkkiÚke ykuAwt «{ký {u½k÷Þ{kt
0.41 % Au.
• ykrËðkMkeykuLkwt MkkiÚke ðÄw yLku MkkiÚke ykuAwt «{ký yLkw¢{u r{Íkuh{{kt 92.20 % yLku W¥kh «Ëuþ{kt
0.20 sux÷wt Au.
• ðMíkerð»kÞf Mk{MÞkyku :
• 2001Lke Mkk÷{kt ¼khíkLke ðMíke yuf yçksLkku yktf ðxkðe økE Au.
• íkuÚke ¼rð»Þ{kt yLkuf Mk{MÞkykuLkku Mkk{Lkku fhðku Ãkzþu.
• ¼khíkLke ykþhu 40 % sux÷e ðMíke økheçkehu¾kÚke Lke[uLkwt SðLk Sðu Au.
• ðÄíke síke ðMíkeLku fkhýu ¾kuhkf, ykðkMkku, ðMºkku yLku ykhkuøÞLke Mk{MÞkyku Q¼e ÚkE Au, íkuLke
MkkÚku Mktf¤kÞu÷k Mkk{krsf yLku hksfeÞ «&™kuyu økt¼eh MðYÃk ÷eÄwt Au.
• ðMkkníkku
• ¼khík{kt ðMkkníkku çku «fkhLke òuðk {¤u Au : (i) økúk{eý ðMkkníkku y™u (ii) þnuhe ðMkkníkku.
• ¼khík ¾uíke«ÄkLk Ëuþ nkuðkÚke økk{zktykuLkwt «{ký yrÄf Au.
• ¼khíkLke 75 % ðMíke økk{zktyku{kt ðMku Au.
• ¼khík{kt økúk{eý ðMkkníkkuLkk rLk{koý{kt ¼qÃk]c, s{eLk, ykçkkunðku, s¤Mkúkuík suðkt ¼kiøkkur÷f Ãkrhçk¤kuLkku
Vk¤ku {n¥ðLkku hÌkku Au; Ãkhtíkw íÞkhu ykŠÚkf yLku MkktMf]ríkf Ãkrhçk¤ku ðÄw {n¥ðLkkt økýkÞ Au.
• íku{kt ÃkrhðnLk, ðuÃkkhe {Úkfku, ÄkŠ{f MÚk¤ku yLku nðk ¾kðkLkkt MÚk¤ku {wÏÞ Au. økk{zktyku{kt fk[k-
Ãkkfk hMíkk, {trËh, {ÂMsË, Ãkkýe íku{s MktËuþkÔÞðnkhLke MkwrðÄk WÃk÷çÄ nkuÞ Au.
663
• ykŠÚkf heíku Mkw¾e ÷kufkuLkk ykðkMkku Ãkkfk nkuÞ Au, ßÞkhu økheçk ÷kufkuLkk ykðkMkku fk[ku nkuÞ Au.
• {kuxu¼køku økk{zktyku{kt rðrðÄ òrík, Ãkuxkòrík ðøkuhu Ãkh ykÄkrhík ðkzk Q¼k fhðk{kt ykÔÞk nkuÞ
Au.
• ¼khík{kt ykðe fux÷ef ðMkkníkku Ãkt¾kfkhu, hu¾eÞ fu AqxeAðkE Ãký òuðk {¤u Au.
• økk{zktykuLku LkkLkkt fu {kuxkt økýðk íku íku{Lke ðMíke Ãkh ykÄkh hk¾u Au.
• 200Úke ykuAe ðMíkeðk¤wt økk{zwt LkkLkwt økk{zwt, 200Úke 300 sux÷e ðMíke nkuÞ íkuLku {æÞ{ fûkkLkwt økk{zwt
yLku 300Úke 500 MkwÄeLke ðMíke Ähkðíkkt økk{zktLku {kuxkt økk{zkt íkhefu yku¤¾kðe þfkÞ.
• Ãknkze «Ëuþku{kt LkkLkkt økk{zktykuLkwt «{ký yrÄf nkuÞ Au, ßÞkhu {uËkLke rðMíkkhku{kt {æÞ{ fu {kuxkt
økk{zkt òuðk {¤u Au.
• ¼khík{kt MkkiÚke ðÄw økk{zkt W¥kh«Ëuþ{kt, ßÞkhu MkkiÚke ykuAkt økk{zkt r{Íkuh{{kt Au; yu s heíku
fuLÿþkrMkík hkßÞku{kt MkkiÚke ðÄw økk{zkt yktËk{kLk-rLkfkuçkkh{kt, ßÞkhu MkkiÚke ykuAkt økk{zkt ÷ûkîeÃk{kt
ykðu÷kt Au.
• økúk{eý ðMkkníkku{kt rðrðÄ Mkøkðzku WÃk÷çÄ ÚkkÞ íku {kxu Mkhfkh íkhVÚke ykŠÚkf MknkÞ ykÃkðk{kt
ykðu Au.
• ¼khík{kt 5,76,000 økk{zkt ykðu÷kt Au.
• íku Ãkife 75 % økk{zktyku{kt ðes¤eLke MkwrðÄk WÃk÷çÄ Au.
• fuLÿþkrMkík hkßÞku{kt ykðu÷kt çkÄkt s økk{zktyku{kt ðes¤eLke Mkøkðz Au.
• ¼khíkLkkt 65 % økk{zktyku{kt ÃkkuMxykìrVMkLke, 55.8 % økk{zktyku{kt hu÷ðu 43.7 økk{zktyku{kt Ãkkfk
hMíkkykuLke Mkøkðzku Au.
• yksu ¼khíkLkkt {kuxk¼køkLkkt økk{zktyku{kt xe.ðe. xÙìõxh, {kuxh, {kuxhMkkRf÷ku ðøkuhu MkkÄLkku òuðk
{¤u Au.
• rçkLk¾uík-«ð]r¥k Ähkðíkk, øke[ ðMíke Ähkðíkk «ËuþkuLku þnuhe ðMkkníkku íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
• ßÞkt 5,000Lke ðMíke nkuÞ, 75 % ÷kufku rçkLk¾uík-«ð]r¥k{kt hkufkÞu÷k nkuÞ, Ëh [kurf{e. ËeX 1,000
÷kufku ðMkíkk nkuÞ íkuLkku yu{kt Mk{kðuþ ÚkE þfíkku LkÚke.
• 5,000Úke 10,000 yLku 10,000Úke 20,000Lke ðMíke Ähkðíke ðMkkníkkuLku yLkw¢{u Lkøkh yLku þnuh
íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
• ¼khíkLkk W¥kh «Ëuþ, rçknkh, {æÞ«Ëuþ, ykurhMMkk, Ãkrù{ çktøkk¤ yLku W¥kh ¼khíkLkk Ãknkze «Ëuþku
íku{s W¥kh-ÃkqðoLkk MkhnËe «Ëuþku{kt þnuhkuLkwt «{ký ¾qçk ykuAwt Au, íÞkt 15 % fhíkkt Ãký ykuAkt þnuhku
ykðu÷kt Au.

664
• ykðkt þnuhku{kt yrík ykÄwrLkf rðfkMk òuðk {¤íkku LkÚke.
• {nkhk»xÙ, fýkoxf, yktÄú«Ëuþ, íkr{÷Lkkzw yLku fuh¤Lkkt LkkLkkt þnuhkuLkku rðfkMk Mkk{kLÞ Au.
• WÃkÞwoõík hkßÞku{kt þnuhefhýLkwt «{ký 15 %Úke 30 % sux÷wt Au.
• Ãktòçk yLku nrhÞkýk{kt Ãký ykðe s ÃkrhÂMÚkrík Au.
• MkkiÚke ðÄw þnuhe rðfkMk íkr{÷Lkkzw, {nkhk»xÙ, {æÞ«Ëuþ, sB{w-fk~{eh, W¥kh«Ëuþ, Ãkrù{ çktøkk¤,
rçknkh yLku økwshkík{kt òuðk {¤u Au.
• ËMk ÷k¾ fhíkkt ðÄw ðMíke Ähkðíkkt þnuhkuu{kt ½xíke síke MktÏÞkLkk ¢{{kt çk]nË {wtçkE, fku÷fkíkk,
rËÕne, [uÒkE, niËhkçkkË, çkìtø÷kuh, y{ËkðkË, Ãkwýu, fkLkÃkwh, ÷¾Lkki, LkkøkÃkwh, Mkwhík, sÞÃkwh,
fku[e, ðzkuËhk, RLËkuh, fkuRBçkwíkh, Ãkxýk, {ËwhkE, ¼kuÃkk÷, rðþk¾kÃkèLk{T, ÷wrÄÞkýk yLku
ðkhkýMkeLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• þnuhe fhýLke Mk{MÞkyku :
(i) íku ðMkðkx, (ii) ÃkrhðnLk, (iii) Ãkkýe ÃkwhðZku, (iv) nðk, Ãkkýe yLku ½kU½kx, ykhkuøÞ íkÚkk (vi)
¾kãMkk{økúe{kt ¼u¤Mku¤Lku ÷økíke Au.
• yk rMkðkÞ ykÄwrLkf MkkÄLkkuLke Mkøkðzku ðÄíkkt þnuhkuk{t ÍqtÃkzÃkèe, økwLkk¾kuhe, Ä{oLkk Lkk{u Úkíkkt
nwÕ÷zku, ykíktfðkË íku{s MkkÞçkh MkuõMk suðe çkkçkíkku Ãký økt¼eh «&™ku Q¼k fhu Au.
• xkÃkwyku
• yhçke Mk{wÿ yLku çktøkk¤Lkk WÃkMkkøkh{kt fux÷kf {n¥ðLkk xkÃkwyku ykðu÷k Au.
• yhçke Mk{wÿLkkt ÷ûkîeÃk, r{rLkfkuÞ yLku y{eLkËeð Lkk{Lkkt ºký xkÃkwsqÚkku ÷ûkîeÃk xkÃkwMk{wn nuX¤
ykðu Au.
• yk xkÃkwyku Ãkhðk¤kt suðe SðMk]rüÚke rLk{koý Ãkk{u÷k Au, íkuÚke íku{Lku fkuh÷ xkÃkw íkhefu Ãký yku¤¾ðk{kt
ykðu Au.
• fwËhíkLke yk rðrþü h[Lkk Au.
• yktËk{kLk yLku rLkfkuçkkhLkk xkÃkwyku çktøkk¤Lkk WÃkMkkøkh{kt 600 45’Úke 140 00’ W.y. yLku 940 Ãkq.
hu. ðå[u ykðu÷k Au.
• yktËk{kLk{kt ºký xkÃkwsqÚkku swËkt Ãkkze þfkÞ Au : W¥khLkku xkÃkw, {æÞLkku xkÃkw yLku ËrûkýLkku xkÃkw.
• 450 {exh Ÿ[kE Ähkðíkwt {kWLx nkhLkux yktËk{kLkLkk Ërûký xkÃkw Ãkh ykðu÷wt Au.
• ynªLkku ËrhÞkrfLkkhku ¾qçk s hr¤Þk{ýku Au.
665
• rLkfkçkkuh xkÃkwMk{qn «{ký{kt {kuxku Au.
• íku{kt 19 sux÷k xkÃkwykuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• íkuLke çkksw{kt çkìhLk yLku LkkhfkuLz{ Lkk{Lkk çkeò çku xkÃkwyku Ãký Au.
• çkìhLk xkÃkw Ãkh ßðk¤k{w¾e ykðu÷ku Au.
• ¼khíkLkku yk yuf{kºk ßðk¤k{w¾e Au.
• íku Mkr¢Þ økýkÞ Au.
• 1991-92{kt íkuLkwt «MVwxLk ÚkÞu÷wt.
• íkuLkkÚke Mk{]Ø-SðMk]rüLku LkwfMkkLk ÚkÞu÷wt.
• Ãkhtíkw fkuE {kLkð-òLknk ÚkE Lk níke.
• ¼qMíkheÞ h[Lkkyku
• ¼qMíkheÞ rð¼køkku
• ¼khíkLkk Mk{økú rðMíkkhLku ¼qMíkheÞ árüfkuýÚke {q÷ðíkkt íkuLkk ºký {wÏÞ rð¼køkku Ãkkze þfkÞ Au :
(1) îeÃkfÕÃkeÞ rðMíkkh : Ërûký ¼khíkLkk rºkfkuýfkh rðMíkkh WÃkhktík íku{kt EþkLk ¼khíkLkk rþ÷kUøk
Wå[«ËuþLkku íkÚkk ÃkÂù{{kt ykðu÷k fåA-Mkkihk»xÙLkku Ãký Mk{kðuþ ÚkE òÞ Au.
• íku ¼khíkLkk ¼qr{¼køkLkku ykþhu 70 % sux÷ku rðMíkkh ykðhe ÷u Au.
(2) çkkÌk-îeÃkfÕÃkeÞ rðMíkkh : íku{kt rn{k÷Þ, fk~{eh, Lkkøkk÷ìLz, {rýÃkwh, rºkÃkwhk yLku yktËk{kLk-
rLkfkuçkkh xkÃkwykuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• íku ¼khíkLkku ykþhu 15 % rðMíkkh ykðhe ÷u Au.
(3) ®MkÄw-øktøkkLkkt {uËkLkku : yk rðMíkkh îefÕÃkeÞ yLku çkkÌk-îeÃkfÕÃkeÞ rðMíkkhkuLke ðå[u ykðu÷ku Au.
• íku ¼khíkLkku ykþhu 15 % rðMíkkh ykðhe ÷u Au.
(1) îeÃkfÕÃkeÞ rðMíkkh : îeÃkfÕÃkeÞ rðMíkkh yu ËwrLkÞk{kt ykðu÷kt yrík«k[eLk ¼qfð[ku ÃkifeLkwt yuf
yíÞtík áZ økýkíkwt ¼qfð[ Au.
• íkuLkku ík¤¼køk (ÃkkÞku) økúìLkkRx çktÄkhýðk¤k ¾zfkuÚke çkLku÷ku Au.
• Ãkqðo rfLkkhkLkk r¢xurMkÞMk yLku x~Þohe ¾zfMíkhku íkÚkk Ãkrù{ yLku ðkÞÔÞLkk rðMík]ík ¼køkku rMkðkÞLkku,
Ãkrù{ rfLkkhkLkk Ërûký AuzkLkk ¾zfku, Ãkqðo{kt ykðu÷kt fku÷MkkLkkt ûkuºkku Ähkðíkkt Úkk¤kt íku{s {æÞ yLku
Ãkrù{ ¼køkku Ãkh ÃkÚkhkÞu÷k ÷kðkLkk ÚkhkuLku çkkË fhíkkt îeÃkfÕÃkLkku çkkfeLkku çkÄku s rðMíkkh «e-
fìrBçkúÞLk ÞwøkLkk ¾zfkuÚke çkLku÷ku Au.

666
• Mk{økú îeÃkfÕÃkeÞ rðMíkkh Ãk]ÚðeLkk ÃkkuÃkzkLkku yíÞtík áZ yLku MÚkkÞe ¼qr{¼køk økýkÞ Au.
• îeÃkfÕÃkLkk yk «k[eLk {æÞMÚk ¼qr{¼køkLke rfLkkhkykuLke Äkhu Äkhu ðÄw Ãkzíke ½MkkE økÞu÷e sqLke økuz
Ãkðoík{k¤kykuLkk yðþu»kku òuðk {¤u Au.
• íku ÷k¾ku-fhkuzku ð»kkuo MkwÄe ðkíkkðhý{kt ¾wÕ÷k hnu nkuðkÚke ðÄw Ãkzíkwt Äkuðký-¾ðký Ãkk{e Au yLku
ðkhtðkh ½Mkkhk yLku ÄkuðkýLke r¢ÞkLku fkhýu Mk{¼qr{Lkk Míkhu ÃknkU[e økÞu÷e Au, Ãkhtíkw ¼qMkt[÷LkLku
fkhýu íku VheÚke WíÚkkLk Ãký Ãkk{e Au.
• fux÷kf WíÚkkLkkuLku Ãkrhýk{u íÞktLke LkËeykuLkk fkÞkfÕÃk Ãký ÚkÞk Au, suLku fkhýu Ãkqðo ½kx y™u Ãkrù{
{kx{kt s¤ÄkuÄ yLku fkuíkhkuLke h[Lkkyku ÚkE Au.
• ynªLkk çkÄk s Qæðo Ãkur÷ÞkuÍkuRf fu íku{LkkÚke Lkðk ðÞLkk ¾zfku ûkiríks ð÷ýðk¤k fu ykAk
Lk{Lkðk¤k Au.
• Qæðo Ãkur÷ÞkuÍkuRf fk¤Úke ynª ÚkÞu÷k rðûkuÃkkuLke yMkhLku Ãkrhýk{u ðkhtðkh Míkh¼tøkkuLkwt rLk{koý ÚkÞwt
Au yLku íku{Lkk ðå[uLkk ¼køkku Úkk¤kt{kt ÃkrhýBÞk Au.
• su{kt ¼khíkLkku {qÕÞðkLk fku÷Mkku s{kðx Ãkk{eLku s¤ðkE hÌkku Au.
• ytrík{ r¢xurMkÞMkÚke «khtr¼f x~Þohe (RÞkuMkeLk) fk¤økk¤k Ëhr{ÞkLk ÚkÞu÷kt ÷kðkLkkt çkuMkw{kh
Vkx«MVwxLkkuÚke îefÕÃkLkku çktLku rfLkkhkyku ðå[uLkku ½ýku¾hku rðMíkkh AðkE økÞu÷ku. ‘zu¬Lk xÙìÃk’
Lkk{Úke òýeíkk çkLku÷k ÷kðkLkk yk Úkhku yks MkwÄe rðûkuÃkhrník hÌkk Au.
• fåA-Mkkihk»xÙLkk yk ÷kðksLÞ ¾zfku ytrík{ r¢xurMkÞMk ðÞLkk Au.
(2) çkkÌk-îeÃkfÕÃkeÞ rðMíkkh : ¼khíkLkku çkkÌk-îefÕÃkeÞ rðMíkkh îeÃkfÕÃke rðMíkkh fhíkkt íkÆLk swËkt s
÷ûkýku Ähkðu Au.
• íku Ãk]ÚðeLkk ÃkkuÃkzkLkku ¾qçk s Lkçk¤ku yLku çkÄe òíkLkk VuhVkhku Ãkkºkk rðMíkkh Au.
• íku{kt økuzefhýLke, Míkh¼tøkkuLke, íku{s yrík½MkkhkykuLke r¢Þkyku WËT¼ðu÷e Au.
• íkuLkk Ãkðoík-Zku¤kðku, Zku¤kðku ÃkhLkk MíkhkuLkkt çkË÷kíkkt økÞu÷kt MíkhLk{Lk, fkuíkhkuLke ŸzkE ðøkuhu suðkt
÷ûkýku yuf ÃkAe yuf ÚkÞu÷kt rn{k÷ÞLkkt WíÚkkLkkuLke Mkkûke Ãkqhu Au.
• xurÚkÍ {nkMkkøkhLke ¼qMktLkrík{kt ÷k¾ku ð»kkuo MkwÄe ÚkÞu÷e fýs{kðx yk¾kÞ ík]íkeÞ SðÞwøk Ëhr{ÞkLk
íkçk¬kðkh Ÿ[fkíke sELku Auðxu yksLkwt rn{k÷ÞLkwt MðYÃk Ãkk{e Au.
• AuÕ÷kt Ãkkt[ fhkuz ð»ko Ëhr{ÞkLk rn{k÷ÞLkk yk «fkhLkk ¢{þ: WíÚkkLkÚke MíkhkuLkkt økuzefhý Úkíkkt
hÌkkt Au.
• íÞkLke LkËeykuLkk ðkhtðkh fkÞkfÕÃk Úkíkk hÌkk Au.
• s¤ðnLkLkku ðuøk ðæÞku Au, ½Mkkhk-ðnLkr¢ÞkLkkt «{ký Ãký ðæÞk Au, Ãkrhýk{u Ÿzkt fkuíkhku yLku
667
¾eýkuLke h[Lkkyku ÚkE Au.
• rn{k÷ÞLke ytËh íkhV hnu÷wt WÃkMíkh «k[eLkík{ îeÃkfÕÃkLkeÞ ¾zfku Mk{fûk sqLkk ¾zfkuÚke çkLku÷wt Au.
• {q¤¼qík heíku íkku yk ¾zfku «e-fìrBçkúÞLk ¼qMktLkrík{kt íkiÞkh ÚkÞu÷k, Ãkhtíkw íku Ãkh rn{k÷Þ-WíÚkkLkLkk
«khtr¼f íkçk¬k{kt ¼ªMk{kt ykððkÚke Ÿ[fkÞu÷k Au.
• íku{Lke WÃkh fìrBçkúÞLkÚke ík]íkeÞ SðÞwøk MkwÄeLkk ½ýe òzkELkk ËrhÞkE W¥kÃkr¥kðk¤k Míkhku ò{u÷k,
íku Ãký ík¬kðkh WíÚkkLkku{kt Mkk{u÷ Úkíkk sELku yksLkwt WLLkík MðYÃk ÃkkBÞk Au.
• rn{k÷Þ{kt ykx÷e Ÿ[kE Ãkh òuðk {¤íkk Míkhku ËrhÞkE WíÃkr¥ksLÞ Au íku çkkçkíkkuLkku Ãkwhkðku íku{ktÚke
{¤e ykðíkk swËk swËk fk¤Lkk Sðkðþu»kku ÃkhÚke {¤e hnu Au.
• rn{k÷ÞLke Ërûký Äkh ÃkhLkk rþðkr÷f xufheyku AuÕ÷k íkçk¬kLkk WíÚkkLk{kt Ÿ[fkE ykðu÷e Au.
• yk{ rn{k÷Þ rðMíkkh{kt «e-fìrBçkúÞLk fk¤Lkk yrøLkf]ík yLku rðf]ík ¾zfku íkÚkk fìÂBçkúÞLkÚke x~Þohe
(RÞkuMkeLk MkwÄeLkk) fk¤Lkk s¤f]ík ¾zfkuLke MktÏÞkçktÄ ©uýeyku {¤u Au.
(3) ®MkÄw-øktøkkLkkt {uËkLkku : ®MÄw-øktøkkLkk fktÃkLkkt rðþk¤ {uËkLkku yu ¼khíkLkku ºkeòu «kf]ríkf rð¼køk Au.
• ykiríknkrMkf yLku f]r»krð»kÞf árüyu íku{Lkwt Ãkw»f¤ {n¥ð ytfkíkwt nkuðk Aíkkt ¼qMíkheÞ árüyu íku
yux÷kt yøkíÞLkkt LkÚke.
• ¼qMíkheÞ RríknkMkLkk MktË¼o{kt íkku íku nS n{ýkt s çkLku÷e ½xLkk Au.
• rMktÄw-øktøkk-çkúñÃkwíkh yLku íku{Lke þk¾kLkËeykuyu ykðu÷k fktÃkLkku çkLku÷ku yk {uËkLke rðMíkkh Au.
• íku{kt ò{u÷k ½ýe ŸzkELkk fktÃk-ykðhýÚke íkuLkku ík¤¼køk ZtfkE økÞu÷ku Au.
• Ãkrhýk{u îeÃkfÕÃkLke W¥kh íkhVLke sqLke ¼qr{nË yLku rn{k÷ÞLke Ërûký nË fÞkt MkwÄe rðMíkhu÷e Au
íku òýe þfkíkwt LkÚke, ð¤e yk ºkýuÞ rð¼køkku{kt MktçktÄku òýðk {kxuLkuk fkuE áü Ãkwhkðk Ãký WÃk÷çÄ
Úkíkk LkÚke.
• {uËkLke rðMíkkhLkk yk fktÃkLke rLkûkuÃkr¢Þk rn{k÷ÞLkk ytrík{ Qæðoøk{Lk{kt rþðkr÷f nkh{k¤k ÚkÞk
çkkË þY ÚkÞu÷e Au yLku yks MkwÄe [k÷w Au.
• yu heíku òuíkkt, ¼khíkLkkt yk {uËkLkku ¼qMíkheÞ MktøkúnLke yÃkqýoíkkLkwt Mkktfuríkf áüktík Ãkqhwt Ãkkzu Au.
• ÃkkrfMíkkLk-çkktø÷kËuþ Mkrník ¼khíkLke Ãkqð-o Ãkrù{ MkhnËkuLku ykðhe ÷uíkkt yk {uËkLkkuLkwt ûkuºkV¤ 7,77,000
[kurf{e sux÷wt Au.
• Ãkrù{ íkhV íku{Lke Ãknku¤kE 500 rf{e.Úke ðÄw yLku Ãkqðo íkhV 150 rf{e. fhíkkt ykuAe Au.
• s¤ fu íku÷ {kxu íkuLkk Úkk¤{kt fhðk{kt ykðu÷kt þkhfkÃkku ÃkhÚke Mktfuíkku {éÞk Au fu íkuLkk ík¤¼køk{kt
h[Lkkí{f yufÄkhkÃkýwt LkÚke; Ãkhtíkw íku{kt ÚkÞu÷k Míkh¼tøkkuÚke íkuLkwt ¾kzk-xufhkyku{kt VuhðkÞu÷wt Au.

668
• [wtçkfeÞ Mkðuoûkýku ÃkhÚke íkuLke ík¤MkÃkkxe yMk{ík¤ íku{s W¥kh íkhV Lke[u Z¤u÷e nkuðkLkwt òýðk {¤u÷wt
Au.
• ¼qøk¼os¤«kÂÃíkLkkt þkhfk{ku ÃkhÚke íku MÚk¤kuLkk ík¤¾zfkuLke ŸzkE MÚkkLkÃkËu 400Úke 100 {exh
MkwÄeLke Ãkrhðíkeo sýkE Au.
• ¼qMíkheÞ «{kýku ÃkhÚke ykuÕznk{u íkuLke W¥kh Mke{k LkSf fktÃkLke ŸzkE ykþhu 4,600 {exhLke
ytËkrs Au.
• íÞktÚke Ërûký Äkh MkwÄe síkkt ík¤¼køk W¥kh-íkhVe Zku¤kððk¤ku çkLku Au yLku Auðxu ®ðæÞLkkt ¼qr{MðYÃkku{kt
¼¤e òÞ Au.
• íku ÃkAeLkkt økwhwíð, [wtçkfeÞ yLku ¼qftÃkeÞ ¼qr{{kÃkLk Mkðuoûkýku ík]íkeÞ SðÞwøkLkk ík¤¾zfku Ãkh hnu÷k
fktÃk {kxu MÚkkLk¼uËu 1,000 {exhÚke ykuAe yLku 2,000 {exhÚke ðÄw òzkE nkuðkLke økýíkhe {qfu Au;
ßÞkhu hksMÚkkLk{kt íku{s hks{nk÷-ykMkk{ ðå[u fktÃkrLkûkuÃkku AeAhk Au, yÚkkoíkT, þk¤kLkwt ík¤
ËxkÞu÷e zwtøkhÄkhku yLku LÞ ÷ûkýkuÚke WËT¼ðu÷e yrLkÞr{íkíkkykuÚke yMk{kLk çkLke hnu÷wt Au.
• fktÃk Lke[u çku zwtøkhÄkhku ËxkÞu÷e nkuðkLkwt ¼qr{{kÃkLk Mkðuoûký îkhk òýðk {¤u÷wt Au.
• yuf zwtøkhÄkh, rËÕne-nhîkh ðå[u yhðÕ÷eLke hu¾eÞ rËþk{kt Au; çkeS, rËÕneÚke MkkìÕx huLs MkwÄe
ÃktòçkLkk fktÃk nuX¤ hnu÷e Au.
• yk WÃkhktík ºký fu [kh Ãkqðo x~Þohe Mk{ÞLkkt Úkk¤kt Ãký Au.
• øktøkkLkk Úkk¤kLkku yk rLkBLk ð¤ktf (Down warp) rn{k÷ÞLkk íkçk¬kðøkkh Qæðoøk{LkLke MkkÚku MkkÚku
¢{þ: yðík÷Lk Ãkk{u÷ku nkuðku òuEyu.
• Úkk¤kLke W¥kh rfLkkhe økuzefhý yLku Míkh¼tøkðk¤e nkuðkLkk Ãkwhkðk {¤u÷k Au.
• ð¤e Ërûký-íkhVe ík¤ Ãkh Ãký y{wf «{ký{kt økuzefhý yLku Míkh¼tøkku rðMíkhu÷k nkuðkLke þõÞíkk
Au.
• íkuLke W¥kh rfLkkhe røkrhrLk{koýLke ¼qMkt[÷LksLÞ rLkYÃkíkk nuX¤ Mkk{u÷ ÚkÞu÷e Au.
• W¥kh ¼khík{kt ÚkÞu÷k òýeíkk ¼qftÃkkuLkkt rLkøko{Lk-fuLÿkuLku ykðhe ÷uíkku W¥kh Äkh ÃkhLkku Ãkèku
¼qMkt[÷LksLÞ rðYÃkíkkLku fkhýu çkLku÷ku Au; WËk. 1934Lkku rçknkhLkku ¼e»ký ¼qftÃk.
• Úkk¤kLke Ërûký Mke{k yk «fkhLkkt ÷ûkýku Ähkðíke LkÚke.
• yk økíkoLke WíÃkr¥k rLk:þtfÃkýu rn{k÷ÞLke WíÃkr¥k MkkÚku økkZ heíku Mktf¤kÞu÷e Au.
• òýeíkk ¼qMíkhþkMºke yuxðzo MðuMku Mkq[ÔÞwt Au fu yk økíko rn{k÷Þ-WíÚkkLk {kxu WËT¼ðu÷k {kuxk
¼qr{íkhtøkkuLkku, íku{Lke Ërûký íkhVLke økrík{kt îeÃkfÕÃkeÞ áZ ¼qfð[Lku fkhýu, yðhkuÄ ÚkðkÚke yÂMíkíð{kt
ykðu÷wt ‘yøkúŸzký’ (foredeep) Au.
669
• yk yr¼«kÞ {wsçk yk Úkk¤wt yÄkuðktf{Þ ÷ûkýðk¤e ‘yÄkuðktf{k¤k’ – synclinorium Au; Ãkhtíkw
«kf]ríkf yLku ¼qr{{kÃkLk çkkçkíkkuLku yLkw÷ûkeLku Mkh yuMk.çkwhkzuo yk Úkk¤kLke WíÃkr¥k {kxu íkÆLk swËku
s yr¼«kÞ Mkq[ðu÷ku Au. • íku Äkhu Au fu yk {uËkLkkuyu çku Mk{ktíkh Míkh¼tøkku ðå[u Ÿze ‘Vkx¾eý’
ykðhe ÷eÄe Au yLku íku{kt ðå[uLkku ¼køk yðík÷Lk Ãkk{u÷ku Au.
• {kuxk¼køkLkk ¼qMíkhrðËku yøkúŸzkýðk¤k yr¼«kÞLku Mk{ÚkoLk ykÃku Au.
• fktÃkLkk ykðhýLke Lke[u ík¤uxe ¼køk nuX¤ ykuAk ½rLkc rþðkr÷f ¾zfku yLku sqLkk x~Þohe rLkûkuÃkku
Au.
• íkuLke Lke[u økkUzðkLkk íku{s r¢xurMkÞMk suðe sqLke ½rLkc h[Lkkyku Au.
• yk çkkçkíkLke ¾kíkhe ¼qtfÃkeÞ íkhtøkkuLkk ÃkhkðíkoLkÚke ÚkÞu÷e Au.
• ®MkÄw-øktøkkLkwt yk rðþk¤ Úkk¤wt røkrhrLk{koý Ãkk{u÷k Ãkðoíkku{ktÚke Lkef¤íke y™u ðkhtðkh fkÞkfÕÃk
Ãkk{íke økÞu÷e LkËeykuyu ykðu÷k fktÃkÚke ¼hkELku yVkx {uËkLk çkLke hnu÷wt Au.
• {uËkLke ykðhýLkku sÚÚkku fktÃk, fkËð yLku huíkeÿÔÞÚke çkLku÷ku Au.
• Ãkðoíkku LkSf økúìð÷ðk¤k fkìtø÷ku{hux Au, Ëqh síkkt økúìð÷ yLku huíkeLkwt «{ký ½xu Au íkÚkk fktÃk yLku
{kxeLkwt «{ký ðÄu Au.
• yk WÃkhktík, [qLkk{Þ ÿÔÞ ftfhYÃku Ãký òuðk {¤u Au, rçknkh-çktøkk¤{kt {kxe MkkÚku fktfhe{Þ r÷{kuLkkRx
Ãký {¤u Au.
• fktÃks{kðx r¢Þk nS yksu Ãký [k÷w Au.
• íku{ktÚke MkMíLk «kýeykuLkk Sðkðþu»kku ÃkhÚke fktÃk-ykðhýLku {wÏÞ ºký rð¼køkku{kt ðøkeof]ík fhe
þfkÞ Au :
1. ®MkÄw-øktøkk-çkúñÃkwºkLkk rºkfkuý«uËþeÞ rLkûkuÃkku – yðko[eLk ðÞ.
2. LkqíkLk fktÃk : ÃktòçkLkku ¾Ëh. íku{ktÚke {¤e ykðíkk Sðkðþu»kku yksLke Sðtík òríkykuLkk Au; {kLkð-
yðþu»kkuLkku Ãký Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
3. sqLkku fktÃk : øktøkkLke ¾eýLkku ¼ktøkh. íku{kt yur÷VMk yìÂLxõðMk, RõðMk Lk{krzõMk, {rLkMk òRøkuÂLxÞk,
økUzku (hkRLkkurMkhMk, rnÃkkuÃkkìxu{Mk ðøkuhu òríkykuLkk Sðkðþu»kkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
swËk swËk fk¤Lkk ¾zfku : çkkÌk-îeÃkfÕÃkeÞ LÞq{w÷kRxÞwõík [qLkk¾zf, {he yLku rþðkr÷fLkkt Mkt¼rðík
rðMíkhýku; økkUzðkLkk, ÃkwhkLkk yLku ykŠfÞLk ðÞLkk îeÃkfÕÃkeÞ ¾zfku.
yk WÃkhktík ík¤uxe xufheykuLkk çkkÌk Zkuu¤kðku Ãkh ¼kçkh Lkk{Úke yku¤¾kíkk Zk¤rLkûkuÃkku, ¼kçkhLkk çknkhLkk
¼køkku{kt Ãktf¼qr{ðk¤kt íkhkELkkt støk÷ku, øktøkkLkk rfLkkhk Ãkh ÃkðLkŠ{ík huíkeÚke QÃkMke ykðu÷k Ãkqh,
fktÃkLkk Mkqfk ¼køkku{kt MkÃkkxe Ãkh AðkÞu÷kt QMk yÚk¤k fu÷khLkkt ûkkheÞ Ãkz íkÚkk ®MkÄ{kt Lkçkíkkt ZqðktLkk

670
Ãkku÷kýku{kt íkiÞkh ÚkÞu÷kt yÕf÷ fu ûkkhðk¤kt ÄkLz Lkk{Úke yku¤¾kíkkt LkkLkkt LkkLkkt AeAhkt Mkhkuðhku
òuðk {¤u Au.
• fktÃkLkkt {uËkLkku ¾Lkes-MktÃkr¥k íkku Ähkðíkkt LkÚke.
• Ãkhtíkw s¤ yLku s{eLkkuLke árüyu íku {n¥ðLkkt Au.
• íkuLke {kxe{ktÚke #xku yLku ðkMkýku çkLkkðkÞ Au.
• fktÃk{ktÚke {¤íkku ftfh {køko çkLkkððk íku{s [qLkk yLku rMk{uLx-rLk{koý{kt WÃkÞkuøk{kt ÷uðkÞ Au.
Mkkhýe 1 : ¼qMíkheÞ ÞwøkkuLkwt ÔÞkÃkf ðøkeofhý

{nkÞwøk Þwøk fk¤ fk÷¾tz ð.Ãkq. (fhkuz ð»ko) – 0 (ðíko{kLk)
Vu [íkwÚko yðko[eLk
VuLkkuÍkuRf SðÞwøk Ã÷kÞMxkuMkeLk 20+ ÷k¾ ð»ko
Lk Þwøk Ã÷kÞkuMkeLk
ík]íkeÞ {kÞkuMkeLk
hku ykìr÷økkuMkeLk
SðÞwøkRÞkuMkeLk
Íku Ãkur÷ÞkuMkeLk
6.5 fhkuz ð»ko
R {æÞ r¢xurMkÞMk
SðÞwøk shkrMkf økkuo
xÙkÞrMkf z
f ðk 22.5 fhkuz ð»ko
{ Q Ãk{orÞLk Lkk
nk «Úk{ æðo fkçkktrLkVuhMk fk
Þw zuðkurLkÞLk ¤
øk SðÞwøk rLk MkkRÕÞwrhÞLk
BLk ykìzkuorðrMkÞ.Lk
(á~Þ SðÞwøk) fìrBçkúÞLk 57+ fhkuz ð»ko
671
60+
«kuxuhkuÍkuRf «e-fìrBçkúÞLk ®ðæÞ
Þwøk Þwøk fzkÃÃkk
ykŠfÞkì- Äkhðkz
ÍkuRf Þwøk ykŠfÞLk
Ãk]. Úðe Lke W íÞ r¥k 460 fhkuz ð»ko
• ¼qMíkhkuLkwt ÔÞkÃkf ðøkeofhý :

• «{ký¼qík MíkhrðãkLkk çknku¤k MktË¼o{kt rðrðÄ fk¤Lke ¼qMíkheÞ h[LkkykuLku SðLkhrník yLku
SðLkMkrníkLkk çku {nkÞwøkku{kt ðnU[u÷e Au.
• ¼khíkeÞ WÃk¾tzLke árüyu òuíkkt, «e-fìrBçkúÞLk Lkk{Úke yku¤¾kíkk «Úk{ {nkÞwøkLku ykŠfÞkìÍkuRf
y™u «kuxuhkuÍkuRf{kt ðnU[u÷ku Au.
• ykŠfÞkìÍkuRfLku ykŠfÞLk y™u Äkhðkz rð¼køkku{kt íkÚkk «kuxuhkuÍkuRfLku fzkÃÃkk yLku ®ðæÞ suðk
rð¼køkku{kt ðnU[u÷k Au.
• «Úk{ {nkÞwøk Ãk]ÚðeLke WíÃkr¥kÚke yks MkwÄeLkkt fw÷ 460 fhkuz ð»ko ÃkifeLkku 400 fhkuz ð»koLkku () sux÷ku,
fk¤økk¤ku ykðhe ÷u Au.
• yk ÃkifeLkku ykŠfÞkìÍkuRf íkÆLk Sðhrník Au, Ãkhtíkw «kuxuhkuuÍkuRf{kt SðLkLkku «kht¼ ÚkkÞ Au.
• íku ÃkAeLkku çkeòu {nkÞwøk çkkfeLkk 60 fhkuz ð»koLkku, {kºk () sux÷ku, fk¤½k¤ku swËk swËk SðLkMkrníkLkk
á~Þ SÞÞwf (VuLkhkuÍkuRf {nkÞwøk)Lku ykðhe ÷u Au.
• yk [kh rð¼køkkuLku yLkw¢{u A, ºký, Ãkkt[ yLku çku Ãkuxk-rð¼køkku{kt Ãký rð¼krsík fhu÷k Au.
• SðLkLkkt rðrðÄ MðYÃkku íku{kt ÃkktøkÞkO Au, rðfMÞkt Au, ÍqÍÞkt Au, xõÞkt Au, fux÷ktf Wí¢ktík Ãký Úkíkkt
økÞkt Au íkku fux÷ktf fkÞ{ {kxu rð÷wÃík Ãký ÚkE økÞkt Au. íku{Lkwt WÃkÞwoõík {nkÞwøkku, Þwøkku, fk¤ yLku
fk÷¾tzku{kt fhu÷wt ðøkeofhý MÚkkLk¼uËu ½xu÷e rðrþü «fkhLke ½xLkkyku Ãkh ykÄkrhík Au.
• ¼khík{kt {kuxk¼køkLke yk çkÄe h[Lkkyku îeÃkfÕÃkeÞ - çkkÌkfÕÃkeÞ rðMíkkhku{kt ykuAkð¥kkt «{ký{kt
{¤u Au.
Mkkhýe 2 : yMktøkríkykuLke ½xLkyku

ykÞo Mk{qn yðko[eLk

672
Qæðo fkçkkìrLkVuhMk-ÃkŠ{ÞLk
Ãkur÷ÞkuÍkuRf yMktøkrík
ÿkrðz Mk{qn {æÞ fkçkkìrLkVuhMk
fìÂBçkúÞLk
rðtæÞ ÃkùkíkT yMktøkrík
ÃkwhkLkk Mk{qn ®ðæÞ h[Lkk
fzkÃÃkk h[Lkk
yuÃkkŠfÞLk yMktøkrík
ykŠfÞLk Mk{qn Äkhðkz h[Lkk
ykŠfÞLk h[Lkk
• «e-fìrBçkúÞLk Þwøk (Pre-Cambrian Era)

• ¼qMíkheÞ fk÷økýLkk «{kýu ¼khíkLkk yrík«k[eLk, ÃkkÞkLkk ¾zfku h[íke ykŠfÞkìÍkuRf (ykŠfÞLk-
Äkhðkz) ¾zfh[LkkykuLkwt ðÞ 330Úke 250 fhkuz ð»ko ðå[uLkk økk¤kLkwt ytËksðk{kt ykðu÷wt Au. ykŠfÞLk
yLku Äkhðkz h[Lkkyku õÞktf õÞktf yLÞkuLÞ Mktf¤kÞu÷e nkuðkÚke íku{Lkkt çktÄkhýeÞ yLku Mkth[Lkkí{f
÷ûkýku yrÚk økqt[ðý¼ÞkO çkLke hnu÷kt Au, íkuÚke íku ÃkkÞkLkwt sxr÷ ¾zf Mktfw÷ (VLzk{uLx÷ fu çkuÍ{uLx
fkìBÃk÷ìõMk) suðk rðrþü Lkk{Úke Ãký yku¤¾kÞ Au.
• ¼khíkeÞ ¼qMíkh h[LkkLkk RríknkMk{kt yuÃkkŠfÞLk yMktøkríkLke Lke[u hnu÷ku rð¼køk ykŠfÞLk-Äkhðkz
h[LkkLkk Lkk{ nuX¤ ykðhe ÷uðkÞku Au.
• ykŠfÞLk h[Lkk :
• ¼khík{kt ykŠfÞLk h[LkLkk ¾zfkuLkwt ðÞ 300 fhkuz ð»koÚke ðÄw ytËksðk{kt ykðu÷wt Au.
• yk h[LkkLkk ¾zfku {wÏÞíðu fýkoxf, ykurhMMkk, ykMkk{, {æÞ«Ëuþ yLku hksMÚkkLk{kt; fk~{ehÚke
BÞkLk{kh MkwÄeLke rn{k÷ÞLke Mk¤tøk ÷tçkkE{kt íkÚkk Wå[ rn{k÷ÞLkk ytíkhk÷ ¼køk{kt òuðk {¤u Au.
• yk h[LkkLkk ¾zfku «Ëuþ¼uËu swËk swËk «fkhLkk ™kRMk yLku rþMxÚke çkLku÷k Au.
• LkkRMk ¾zfkuLku «Ëuþ¼uËu çkUøkk÷ LkkRMk yLku ¾zfkuLku «Ëuþ¼uËu çkUøkk÷ LkkRMk, çkwtËu÷¾tz LkkRMk yLku
[kLkkuo¢kRx Lkk{Úke yku¤¾ðk{kt ykðu Au. rþMx çkeò ¢{u ykðu Au.
• íkuLkk ½ýk «fkhku {¤u Au.
• LkkRMk ¾zfku{kt ½ýe søkkyu rMk÷ yLku zkRfLkkt ytík¼uoËLkku Ãký òuðk {¤u Au.
673
• «e-fìrBçkúÞLk fk¤Lkwt ¼khík yLku íkífk÷eLk ¼qMíkheÞ «Ëuþku

– yhðÕ÷e-rËÕne-MkkíkÃkwzkLkk «Ëuþku : ykþhu 90 fhkuz ð»ko yøkkW íkiÞkh ÚkÞu÷e h[Lkk
– Ãkqðo½kx : 210 y™u 130 fhkuz ð»ko yøkkW íkiÞkh ÚkÞu÷e h[Lkk
– ÷kun-yðÞMf : 250 yLku 210 fhkuz ð»ko yøkkW íkiÞkh ÚkÞu÷e h[Lkk
– Äkhðkz-h[Lkk : 310 yLku 230 fhkuz ð»ko yøkkW íkiÞkh0 ÚkÞu÷e h[Lkk
– çkwt÷uË÷¾tz : 250 fhkuz ð»koÚke ðÄw yøkkW íkiÞkh ÚkÞu÷e h[Lkk
• çkÄk s ¼qMíkheÞ «Ëuþku. 250 fhkuz ð»ko yøkkWLkk ík¤¾zfku Ähkðu Au. swËe swËe h[Lkkyku swËk
swËk h[Lkkyku swËk swËk rLkûkuÃkfku Ëhr{ÞkLk íkiÞkh ÚkÞu÷e Au. (yLkw{kLk ykÄkrhík Lkfþku)
• Äkhðkz-h[Lkk :
• ¼khík{kt {¤e ykðíke «e-fìÂBçkúÞLk ¾zfh[Lkkyku ÃkifeLke rîíkeÞ ¢{u hnu÷e h[Lkk. íkuLke Lke[u
ykŠfÞLk h[Lkk yLku WÃkh fzkÃÃkk h[Lkk hnu÷e Au.
• ¼khíkLkk ykŠfÞkìÍkuRf ¾zfMk{qnLkk 300 fhkuz ð»koÚke WÃkh íkhVLke (Lkðk ðÞLke) h[LkkLkk 250 +
fhkuz ð»ko MkwÄeLkk (íkku õÞktf 180 fhkuz ð»ko MkwÄeLkk) fk¤økk¤kLkk ¼køkLku Äkhðkz-h[Lkk íkhefu
yku¤¾ðk{kt ykð Au.
• fýkoxf hkßÞLkk Äkhðkz{kt yk [LkkLke ÷kûkrýf rðð]r¥kyku {¤íke nkuðkÚke, íkuLku Äkhðkz-h[Lkk Lkk{
yÃkkÞu÷wt Au.
• ykŠfÞLk h[Lkk MkkÚku srx÷ MktçktÄku Ähkðíkk Äkhðkz-¾zfku {wÏÞíðu íkku s¤f]ík WíÃkr¥kðk¤k Au, Ãkhtíkw
íku{kt ¼qMkt[÷Lkr¢ÞkykuÚke rðYÃkíkkyku WËT¼ðu÷e Au íku{ s rðf]ríkLke yMkh Ãký Au. yk fkhýkuÚke íku
Sðkðþu»khrník Au.
• íku{Lkku {kuxku ¼køk M÷ux, rV÷kRx, rþMx, õðkxoTÍkRx, økkUzkRx, fkìzâwhkRx, MVrxf{Þ [qLkk¾zfku,
zkì÷ku{kRx, ykhMkÃknký, huíke¾zfku ðøkuhuÚke çkLku÷ku Au.
• yk h[LkkLkk ¾zfku{kt XufXufkýu yÂøLkf]ík-ytík¼uoËLku Ãký ÚkÞu÷kt Au.
• ytík¼uoËfku yLku rðf]ríkLke yMkhLku fkhýu WËT¼ðu÷kt, ykiãkurøkf árüyu WÃkÞkuøke ½ýkt {n¥ðLkkt
¾Lkeòu, Äkíkw¾Lkeòu íku{s R{khíke ÃkÚÚkfhku yk h[Lkk MkkÚku Mktf¤kÞu÷kt {¤u Au.
• ¼khíkLke yk ¾zfh[Lkk ¾Lkes-MktÃkr¥k{kt yíÞtík Mk{]Ø nkuðkÚke íkuLku ËuþLkku ¾Lkes¼tzkh Ãký fnu
Au.

674
• fzkÃÃkk-h[Lkk :
• yuÃkkŠfÞLk yMktøkríkÚke WÃkh íkhVLkku fzÃÃkk yLku ®ðæÞ h[LkkykuLkku rð¼køk ÃkwhkLkk Mk{qn yÚkðk
«kuxuhkuÍkuRf ÞwøkLku ykðhe ÷u Au.
• yktÄú«ËuþLkk fzkÃÃkk rsÕ÷k{kt yk h[LkkLke ÷kûkrýf rðð]ríkyku {¤íke nkuðkÚke íkuLku fzkÃÃkk-h[Lkk
Lkk{ yÃkkÞu÷wt Au.
• íku yuÃkkŠfÞLk yMktøkrík çkkË {¤íke nkuðkÚke «e-fìrBçkúÞLk Þwøk{kt ºkeò ¢{u yLku ÃkwhkLkk Mk{qn{kt «Úk{
¢{u ykðu Au.
• íkuLke Lke[u ykŠfÞLk/Äkhðkz-h[Lkk yLku WÃkh ®ðæÞ-h[Lkk hnu÷e Au.
• yk h[LkkLke s{kðx yksÚke ykþhu 150 + fhkuz ð»ko yøkkWLkk økk¤k{kt nkuðkLkwt økýkÞ Au.
• ¼khík{kt yk h[LkkLke çku {wwÏÞ rðð]ríkyku òuðk {¤u Au.
• yktÄúLkwt fzkÃÃkk-Úkk¤wt yLku {æÞ«ËuþLkwt fzkÃÃkk-Úkk¤wt.
• yk h[LkkLkk ¾zfku rðf]ríkLke yMkhðk¤k nkuðk Aíkkt {q¤¼qík s¤f]ík WíÃkr¥kðk¤k þu÷, M÷ux,
õðkxoTÍkRx WÃkhktík [qLkk¾zfku yLku zkì÷{kRxÚke çkLku÷k Au.
• yk h[LkkLku rLkBLk yLku Qæðo rð¼køkku{kt ðøkeof]ík fhu÷e Au.
• íku{kt fux÷ef ¾zf©uýeyku yLku øðkr÷Þh-h[Lkk WÃkhktík rËÕne-h[Lkk rðþu»k WÕ÷u¾LkeÞ Au.
• ykfkuoÍ, røkúx, õðkxoTÍkRx, fìÕfLkkRMk yLku rV÷kRx ¾zfkuÚke çkLku÷e rËÕne-h[Lkk yuf rðþk¤
yÄkuðktf{k¤k (synclinoriuim) h[u Au.
• íku røkrhrLk{koýr¢Þk{kt Mkk{u÷ ÚkÞu÷e nkuE økuzefhý, Míkh¼tøkku íku{s ytík¼uoËLkkuLkkt ÷ûkýkuðk¤e Au.
• ykŠÚkf árüyu {n¥ðLke ¾Lkeòu{kt çkuhkuRx, ¢kÞMkkuxR÷ yìMçkuMxkìMk, íkktçkwt-fkuçkkÕx íkÚkk çkktÄfk{
ÞkuøÞ R{khíke ÃkÚÚkhku {¤u Au.
• ®ðæÞ-h[Lkk :
• «kuxuhkuÍkuuRf Þwøk yÚkðk ÃkwhkLkk Mk{qnLkku W¥khkÄo fk¤ yux÷u ®ðæÞ-fk¤ yLku íku Ëhr{ÞkLkLke rLkûkuÃk
s{kðx yux÷u ®ðæÞ-h[Lkk.
• íkuLke Lke[u «Ëuþ¼uËu fzkÃÃkk-h[Lkk Äkhðkz yÚkðøkk ykŠfÞLk h[Lkk yMktøkríkMkrník hnu÷e Au, ßÞkhu
WÃkh íkhV yMktøkríkMkrník MkeÄuMkeÄe Qæðo fkçkkuorLkVuhMk h[Lkk {¤u Au, fkhý fu ¼khíkeÞ îeÃkfÕÃk{kt
fìrBçkúÞLkÚke {æÞ fkçkkuorLkVuhMk MkwÄeLke h[LkkykuLkku y¼kð Au.
• ÷kûkrýf rðð]ríkyku ®ðæÞ nkh{k¤k{kt {¤íke nkuðkÚke íkuLku ‘®ðæÞ-h[Lkk’ Lkk{ yÃkkÞu÷wt Au.
• ¼khík{kt íku{Lke «kËurþf «kÂÃík {wsçk yk h[LkkLku rLkBLk yLku Qæðo – yuðk çku rð¼køkku{kt ðnU[u÷e
675
Au.
• ¼qMíkheÞ fk÷økýLkk{kt íku{Lku yLkw¢{u 130Úke 110 fhkuz ð»ko yLku 100Úke 60 fhkuz ðþoLkk fk¤økk¤kyku{kt
{qfu÷e Au.
• yk çktLku ðå[uLke MkhnË nehkÄkhf fkìtø÷ku{huxÚke swËe Ãkzu Au.
• yk h[LkkLkk ¾zfku ykuAkð¥kk «{ký{kt rûkríksMk{ktíkh ð÷ýðk¤k yLku s¤f]ík çktÄkhýðk¤k Au.
• {wÏÞíðu þu÷, [qLkk¾zfku yLku huíke¾zfkuÚke çkLku÷e yk h[Lkk {æÞ«Ëuþ, rçknkh, ykurhMMkk yLku
hksMÚkkLk{kt íkÚkk AqxeAðkE rðð]ríkyku YÃku Ërûký ¼khík{kt òuðk {¤u Au.
• [qLkk¾zfku ËrhÞkE WíÃkr¥ksLÞ yLku huíke¾zfku LkËesLÞ fu rºkfkuý«ËuþsLÞ Au.
• huíke¾zfku íkhtøkr[nTLkku yLku ð»kko®çkËwAkÃkLkkt ÷ûkýku Ähkðu Au.
• þu÷ yLku [qLkk¾zfku{kt fux÷ktf ykrË çkúurfÞkuÃkkuz yLku ðLMÃkrík Sðkðþu»kku {¤e ykðu÷kt nkuðkÚke, yk
h[LkkLku furBçkúÞLk fu ykìzkuorðrMkÞLk økýðkLkwt fux÷kfLkwt ð÷ý Au; Ãkhtíkw rfhýkuíMkkhe ðÞrLkÄkohý íkuLku
ð.Ãkq. 60 fhkuz ð»koLke ðÞ{kt {qfu Au.
• Qæðo ®ðæÞ Mk{ÞLkk økýkíkk {÷kLke nÙkÞku÷kRxLkku (78.30Úke 60 fhkuz ð»ko Ëhr{ÞkLkLkk fk¤økk¤kLkku)
ßðk¤k{w¾e ¾zfkuLkku rðrþü Mk{qn Ãký íku{kt {¤u Au.
• ®ðæÞ-h[Lkk{kt Äkíkw¾Lkes rLkûkuÃkkuLkku y¼kð Au.
• {æÞ«ËuþLkk ÃkLLkk-rðMíkkh{kt {¤íkk fkìtø÷ku{hux yLku yÕxÙkçkurÍf ¾zfku nehkLkwt «{ký Ähkðu Au.
• rçknkh{ktÚke ÃkkÞhkRx yLku hksMÚkkLk{ktÚke r[hkuze {¤u Au.
• [qLkk¾zfku rMk{uLx {kxu íku{s ÷kunÄkíkwøkk¤ý{kt «Ëkðf íkhefu ðÃkhkÞ Au.
• þwØ huíke¾zfku fk[-çkLkkðx {kxu huíke Ãkqhe Ãkkzu Au.
• ¼khík{ktLkkt ¼ÔÞ {trËhku, çkkiØ MíkqÃkku, {nu÷ku yLku ònuh R{khíkku ®ðæÞ-huíkeÞ¾zfku{ktÚke çkktÄu÷kt Au.
• yhðÕ÷e-Ãkðoík{k¤k :
• ¼khíkLke yrík«k[eLk Ãkðoík{k¤k.
• W¥khu rËÕneÚke þY fheLku hksMÚkkLkLku ðªÄeLku ÃkMkkh Úkíke, Ërûkýu Rzh MkwÄe rðMíkhu÷e, ykþhu 800
rf{e. ÷tçkkEðk¤e, EþkLk LkiÉwoíÞ WÃkhÂMÚkríkðk¤e yk yhðÕ÷eLke røkrh{k¤k ¼khíkLke íkku yrík«k[eLk
(ykþhu 170 fhkuz ð»ko sqLke) Ãkðoík{k¤k Au s, Ãkhtíkw ËwrLkÞkLke Ãký sqLkk{kt sqLke Ãkðoík{k¤kyku
ÃkifeLke yu¾ økýkÞ Au.
• íku hksMÚkkLk røkrhrLk{koýr¢Þk (Rajsthan orogeny)Lku Ãkrhýk{u íkçk¬kðkh Ÿ[fkE ykðu÷e Au yLku
økuzefhý Ãkk{u÷e Au.

676
• íku ð¾íku íkuLkkt rþ¾hku ½ýe Ÿ[kEðk¤kt yLku rn{kåAkrËík níkkt.
• ykurhMMkkLkkt íkkÕ[eh økwhwøkku¤k~{ Míkh yLku rn{k÷ÞLkk ç÷uRLke fkìtø÷ku{hux{kt òuðk {¤íkkt rn{LkËesLÞ
÷ûkýku yk nfefíkLke Mkkûke Ãkqhu Au.
• r¢xurMkÞMkLkk «kht¼ (ð.Ãkq. 13.5 fhkuz ð»ko) MkwÄe{kt yLku íku ÃkAe yksÃkÞoLík íku ½Mkkíke hne Au.
• yksu íkku íkuLkk {kºk yðþu»kku s hÌkk Au.
• íku ¼qMíkheÞ árüyu ykŠfÞLk, Äkhðkz (yhðÕ÷e-h[Lkk), fzkÃÃkk (rËÕne-h[Lkk) yLku ®ðæÞ h[LkkLkk
¾zfkuÚke çkLku÷e Au.
• ð¤e íku yMktÏÞ Míkh¼tøkku íku{s ytíkh¼uoËfkuÚke ¼uËkÞu÷e Ãký Au.
• h[Lkkí{f árüyu íku ¼qMktLkrík{Þ Úkk¤k{kt íkiÞkh ÚkE, ðkhtðkh ½rLkcÃkýu økuzefhý Ãkk{e rðhwØ ÚkÞu÷e
yÄkuðktfðk¤k Au.
• ykçkwÃkðoík ÃkhLkwt økwhwrþ¾h 1,722 {exh Ÿ[kE Ähkðíkwt yhðÕ÷e røkrh{k¤kLkwt Mkðkuoå[ rþ¾h Au.
• hksMÚkkLk yLku økwshkíkLke fux÷ef LkËeyku yk Ãkðoíkku{ktÚke Lkef¤u Au.
• yk Ãkðoík{k¤k{kt íku{s íkuLke ykswçkksw{kt ½ýkt òuðk÷kÞf MÚk¤ku ykðu÷kt Au.
• ykçkkunðk :
• ykŠfÞkìÍkuRf Þwøk Ëhr{ÞkLk íkífk÷eLk ¼khíkLke ykçkkunðk fuðe nþu íku Mk{sðk {kxu sYhe
SðLkMðYÃkkuLkk yÂMíkíðLkk Ãkwhkðk {¤íkk LkÚke.
• íÞkhu fð[ðk¤k SðLkLkwt yÂMíkíkíðøk Lk nkuðkÚke SðLkMðYÃkkuLkku ytËks {¤íkku LkÚke; Ãkhtíkw ykŠfÞLk
¾zfku{kt {¤e ykðíkk økúìVkRx (fkçkoLk)Lke Aqxe AðkE frýfkyku ËrhÞk{kt SðLkLke nksheLkku (fu
«kht¼Lkku) ykuAku yýMkkh ykÃke òÞ Au.
• ¼qr{ Ãkh Ãký «kýe fu ðLkMÃkríkSðLk níkwt s Lkrn.
• yux÷u Äkhðk{kt ykðu Au fu íku ð¾íku íkuLkk ÃkAeLkk fk¤Lke ykkçkkunðk suðe s ykçkkunðk «ðíkoíke nþu.
• ykŠfÞLk fk¤Lkk ytrík{ [hý ð¾íku ÚkÞu÷e røkrhrLk{koýr¢Þk{kt ¼khíkeÞ îeÃkfÕÃkLkwt WíÚkkLk ÚkÞu÷wt.
• Ãkðoíkku ÃkhLkk rn{sLÞ Mktòuøkkuyu ykçkkunðkLku ¾qçk s Xtze çkLkkðu÷e.
yu s heíku Ãkwhkýk Þwøk Ëhr{ÞkLk Ãký Ãkh¾ÞkuøÞ Sðkðþu»kkuLke yAíkLku fkhýu ykçkkunðk rðþu [kufMkkEÃkqðof
fnuðwt {w~fu÷ Au.
• íÞkhu Ãký rðMík]ík Mk{wÿku y™u Mkhkuðhku íkku níkkt; ÃkLLkk yLku yLÞ søkkyku{kt rn{sLÞ Ãkwhkðkyku {¤u
Au; íku{ Aíkkt yu{ fne þfkÞ fu ykŠfÞLk fk¤ fhíkkt íkku Ãkwhkýk fk¤Lke ykçkkunðk {kVfMkhLke níke.
• ®ðæÞ-fk¤Lke Mk{kÂÃík MkkÚku s îeÃkfÕÃkeÞ ¼khík{kt {kuxk ÃkkÞk ÃkhLke çkÄe s røkrh{k¤kykuLkkt rLk{koý
677
fu n÷Lk[÷LkLke r¢Þkyku yxfe òÞ Au.
• íÞkhÚke yks MkwÄe îefÕÃkeÞ rð¼køk Úkkuzkf AqxkAðkÞk MÚkkrLkf VuhVkhkuLku çkkË fhíkkt ¾tzeÞ rðMíkkh
s hÌkku Au.
• «Úk{ SðÞwøk (Palaeozoic Era)
• ¼qMíkheÞ RríknkMkLkk {wÏÞ fk¤økk¤kyku Ãkife SðLkLkk MktË¼o{kt íku Mkðo«Úk{ økýkíkku nkuE íkuLku «Úk{
SðÞwøk Lkk{ yÃkkÞwt Au.
• íku ytrík{ «e-fìrBçkúÞLk (60 + fhkuz ð»ko)Úke {æÞ SðÞwøkLkk «kht¼ (22.5 fhkuz ð»ko) ðå[uLkk 37.5
fhkuz ð»koLkk, Ë~Þ SðÞwøkLkk 60 % sux÷k ¼qMíkheÞ RríknkMkLku ykðhe ÷u Au.
• «Úk{ SðÞwøkLku fìrBçkúÞLk, ykìzkuorðrMkÞLk, MkkRÕÞwrhÞLk, zuðkurLkÞLk, fkçkkuorLkVuhMk yLku ÃkŠ{ÞLk
suðk Au fk¤{kt ðnU[u÷ku Au.
• fìr÷zkurLkÞLk røkrhrLk{koý ½XLkk («{ký¼qík Míkhrðãk)Lku ykÄkhu «Úk{ ºký fk¤Lkku rLkBLk yLku
ÃkAeLkk fk¤Lkku Qæðo rð¼køk çkLku Au.
• ®ðæÞ-h[Lkk ÃkAe ¾tzrLk{koýLku fkhýu rLkûkuÃk rðhk{ Ãkzu÷ku, íkuÚke îeÃkfÕÃkeÞ ¼khík{kt fìÂBçkúÞLkÚke
{æÞ fkçkkuorLkVuhMk fk¤ MkwÄeLke h[Lkkyku {¤Úke LkÚke.
• íku {kºk rn{k÷Þ{kt s {¤u Au.
• yk çkkçkík{kt, îefÕÃkeÞ ¼khík ‘¼qMíkheÞ MktøkúnLke yÃkqýoíkk’Lkwt ©uc WËknh Ãkqhwt Ãkkzu Au.
• fìrBçkúÞLk h[Lkk :
• «{ký¼qík MíkhrðãkLku ykÄkhu yk h[LkkLke yðrÄ 10 fhkuz ð»ko (60 + Úke 50 + fhkuz ð»ko ðå[uLkk
fk¤økk¤k) sux÷e Au.
• ¼khík{kt fìrBçkúÞLk h[LkkLkk ËrhÞkE WíÃkr¥kðk¤k Sðkðþu»kÞwõík ¾zfku {kºk çkkÌk îeÃkfÕÃkeÞ rðMíkkhLkk
MkkìÕx huLs, ÂMÃkxe yLku fk~{eh{kt {¤u Au.
• MkkìÕx huLsLkk Ãkqðo ¼køk{kt ®MkÄð, huíke¾zf, þu÷ ðøkuhuÚke çkLku÷ku; Mktøkík MíkhkLkw¢{ðk¤ku, Ãkkt[
rð¼køkku{kt ðnU[kÞu÷ku ¾zfMíkhMk{qn {¤u Au.
• MkkiÚke Lke[Lke ûkkheÞ ©uýeLkkt ðÞ yLku WíÃkr¥k {kxu {tík{íkktíkh «ðíkoíkk nkuðk Aíkkt MíkhkLkw¢{Lkk
rLkÞkuçkku÷Mk þu÷Míkh{ktLkk Sðkðþu»kku yk¾eÞ h[LkkLku fìrBçkúÞLk ðÞ{kt {qfe ykÃku Au.
• rºk¾tze, çkúurfÞkuÃkkuz yLku r¢LkkìRz íku{kt hnu÷k {wÏÞ Sðkðþu»kku Au.
• ynªÚke Ëh ð»kuo nòhku xLk ®MkÄð {u¤ððk{kt ykðíkwt nkuELku íkuLke ykŠÚkf yøkíÞ ðÄe òÞ Au.
ÂMÃkxe rðMíkkh{kt þu÷, zkì÷{kRx MkrníkLkk M÷ux, õðkxoTÍkRx ¾zfkuÚke çkLku÷e ‘ni{Líkk h[Lkk’ {¤u Au.

678
• íkuLkku Wæðo ¼køk Sðkðþu»kðk¤ku Au.
• íkuÚke íku ËrhÞkE WíÃkr¥kðk¤e Au.
• yk WÃkhktík, fk~{ehLkk çkkhk{w÷k{kt, r÷zkh ¾eý{kt, fw{kô{kt, ®MkÄw ¾eý{kt yLku fw÷wLke W¥khu Ãký
fìrBçkúÞLk ðÞLkk Sðkðþu»kðk¤k ¾zfku {¤u Au.
• ËrhÞkE WíÃkr¥ksLÞ yk fìrBçkúsLk h[Lkk Ãkwhðkh fhe ykÃku Au fu yk rðMíkkhk{t xurÚkÍLkku Ãkwhkuøkk{e
Mk{wÿ yÂMíkíð Ähkðíkku níkku.
• MkkìÕx huLs yLku fk~{ehLkk rðMíkkhku yufçkeòÚke {kºk 240 rf{e.Lkk ytíkhu nkuðk Aíkkt íku{Lkk fìrBçkúÞLk
Sðkðþu»kku swËk Ãkzu Au.
• íku Mkq[ðu Au fu íku{Lke ðå[u fkuEf røkrh{k¤k nkuðe òuEyu, Mkt¼rðíkÃkýu rfhkLkk yLku Mkktøk÷kLke
xufheyku ynª MkwÄe rðMíkhu÷e nkuÞ.
• ykìzkuorðrMkÞLk h[Lkk : 50 + ð»koÚke 44 + fhkuz ð»ko ðå[uLkk fk¤økk¤kLku rLkBLk rð¼køk.
• (yðrÄ : fw÷ ykþhu 6 fhkuz ð»ko.) çkkÌk-îeÃkfÕÃkLkk ÂMÃkxe yLku fk~{eh rðMíkkh{kt fìrBçkúÞLkLke
ni{Líkk h[Lkk WÃkh ykìzkuorðrMkÞLkLkk røkúx yLku õðkxoTÍkRx {¤u Au, íku{Lkku ík¤¼køk fkìtø÷ku{huxÚke
yLku WÃkhLkku ¼køk [qLkk¾zf, huíke¾zf, õðkxoTÍkRx yLku þu÷Úke çkLku÷ku Au.
• yk çkÄkLke WÃkh MkkRÕÞwrhÞLk h[Lkk Au.
• huíkk¤ ¾zfku Sðkðþu»khrník Au; Ãkhtíkw WÃkhLkk þu÷-[qLkk¾zfku{kt ÞwhkuÃkLkk Sðkðþu»kku MkkÚku økkZ
MktçktÄ Ähkðíkkt Sðkðþu»kku {¤u Au.
• ÂMÃkxeLkk ¾zfku Ãký Sðkðþu»kðk¤k Au, Ãkhtíkw fk~{eh{kt íku{ LkÚke.
• îeÃkfÕÃkeÞ ¼khík{kt yk h[LkkLkk ¾zfku {¤íkk LkÚke.
• MkkRÕÞwrhÞLk h[Lkk :
• ð.Ãkq. 50 + ð»koÚke 44 + fhkuz ð»ko ðå[uLkk fk¤økk¤k ÃkifeLkku Qæðo rð¼køk, fk~{eh, ÂMÃkxe, fw{kô
yLku økZðk÷{ktÚke çkúurfÞkuÃkkuz yLku Ãkhðk¤kLkk Sðkðþu»kkuðk¤k MkkRÕÞwrhÞLk ¾zfku {¤u Au.
• íku fìrBçkúÞLkLke ni{Líkk h[Lkk WÃkh yLku zuðkurLkÞLkLke {wÚk õðkxoTÍkRx h[LkkLke Lke[u ykðu÷k Au.
• íku [qLkk¾zfku MkkÚkuLkk huíkk¤ þu÷ fu {]Û{Þ huíke¾zfkuÚke çkLku÷k Au.
• îeÃkfÕÃkeÞ ¼khík{kt MkkRÕÞwrhÞLk ¾zfku {¤íkk LkÚke.
• zuðkurLkÞLk h[Lkk :
• fk~{eh, ÂMÃkxe y™u økZðk÷kk{t zuðkurLkÞLk Mk{ÞLkku {wÚk õðkxoTÍkRx {¤u Au.
• íku Sðkðþu»khrník Au, Ãkhtíkw íkuLkwt zuðkurLkÞLk ðÞ Lke[u-WÃkhLkk Sðkðþu»kðk¤k MkkRÕÞwrhÞLk yLku
679
fkçkkuoVuhMk ¾zfku ðå[uLkk Míkhrðãkí{f MÚkkLk ÃkhÚke rLkÄkorhík fhðk{kt ykðu÷wt Au.
• MkkRÕÞwrhÞLkÚke {ã fkçkkuorLkVuhMk fk¤ (44 + ð»koÚke 32.5 + fhkuz ð»ko) Ëhr{ÞkLk Mkt¼ðík : ¼khík
yLku Ãkk{eh ðå[u fk~{eh{kt ÚkELku ÃkMkkh Úkíkwt ¼qr{Mktf÷Lk níkwt.
• yksLke {wÏÞ rn{k÷Þ nkh{k¤k (xurÚkÍ ¼qMktLkrík)Lke Ërûký rfLkkhe Ãkh rMk{÷k yLku økZðk÷-
rðMíkkhku ßÞkt Au íÞkt ykìzkuorðrMkÞLk, MkkRÕÞwrhÞLk yLku zuðkurLkÞLk MíkhkLkw¢{ðk¤k AeAhk ËrhÞkE
s¤Lkk rLkûkuÃkku h[kÞu÷k. îeÃkfÕÃkeÞ ¼khík{kt zuðkurLkÞLk fk¤Lkk ¾zfku {¤íkk LkÚke.
• fkçkkuorLkVuhMk h[Lkk :
• îeÃkfÕÃkeÞ rðMíkkh{kt rLkBLk yLku {æÞ fkçkkuorLkVuhMk ¾zfkuLkku y¼kð Au.
• îeffÕÃkeÞ ¼khík{kt Qæðo fkçkkuorLkVuhMk h[LkkLku økkUzðkLkk fk¤{kt økýðk{kt ykðu Au.
• ¼khík{kt yk h[Lkk {kºk rn{k÷ÞLkk fk~{eh yLku ÂMÃkxe rðMíkkhLke Ãkqhíke {ÞkorËík Au.
• ÂMÃkxe{kt íku {wÚk õðkxoTÍkRxLke WÃkh hnu÷e Au.
• íkuLkku rLkBLk rð¼køk r÷Ãkkf-©uýeÚke yLku {æÞ rð¼køk Ãkku-©uýeÚke çkLku÷ku Au.
• r÷Ãkkf©uýe çkúurfÞkuÃkkuz («kìzõxTMk fkuhk) - Äkhf [qLkk¾zfÚke yLku õðkxoTÍkRxÚke íkÚkk Ãkku-©uýe
VuLkuMxu÷k-Äkhf þu÷ ¾zfkuÚke çkLku÷e Au.
• {æÞ rð¼køkLkk þu÷-¾zfku yÂøLkf]ík ytík¼uoËLkkuLke økh{eÚke þufkE økÞu÷k Au.
• MktMkøko rðf]ríkÚke fux÷kuf ¼køk rþMx{kt ÃkrhðíkoLk Ãkk{u÷ku Au, ÃkkÞhkRx suðkt ¾Lkeòu Ãký íku{kt
rðfMku÷kt Au.
• fk~{eh{kt rLkBLk Míkhku çkúurfÞkuÃkkuz (rMk®høkkurÚkrhMk) - Äkhf [qLkk¾zfLkk, ßÞkhu WÃkhLkk Míkhku VuLkuMxu÷k
þu÷Lkk çkLku÷k Au.
• r÷zkh LkËeLke ¾eý{kt [qLkk¾zfku, þu÷ yLku Sðkðþu»khrník õðkxoTÍkRx {¤u Au.
• çkrLknk÷{kt Ãký [qLkk¾zf {¤u Au.
• þu÷ ¾zfMíkhkukt Ãkkìr÷Íwyk Mk{wËkÞLkk Sðkðþu»kku Ãkife VuLkuMxu÷Lkwt «kÄkLÞ nkuE yk rð¼køk VuLkuMxu÷k
þu÷Lkk Lkk{Úke yku¤¾kÞ Au.
• yk rð¼køk {æÞ fkçkkuorLkVuhMk ðÞLkku Au.
• {æÞ fkçkkuorLkVuhMk Mk{Þ çkkË ÂMÃkxe rðMíkkhLkk çkkÌk-îefÕÃkeÞ ¼køkku{kt nŠMkrLkÞLk ¼qMkt[÷LkLku fkhýu
ËrhÞkE ÃkrhÂMÚkrík Lk hnuíkkt.
• Mk{wÿík¤ Ÿ[fkE ykðu Au yLku s{kðx yxfe òÞ Au, íkuÚke yMktøkrík òuðk {¤u Au, su {æÞ
fkçkkuorLkVuhMk yMktøkríkLku Lkk{u yku¤¾kÞ Au.

680
• ¼khík {kxu ynª ÿrðzÞwøk Ãkqhku ÚkkÞ Au yLku ykÞoÞwøk þY ÚkkÞ Au.
• Ãkrhýk{u ¼qr{-ËrhÞkE rðíkhý ÃkwLkøkkuXuðýe Ãkk{u Au. íÞkh ÃkAe su{ su{ swËk swËk rðMíkkhku
Mk{wÿs¤ nuX¤ ykðíkk òÞ Au, íku{ íku{ Ãk{kuo-fkçkkuorLkVuhMk h[Lkk rðfMkíke òÞ Au.
• yk rðfkMk {wÏÞíðu MkkìÕx huLs yLku fk~{eh{kt òuðk {¤u Au.
• MkkuÕx huLs{kt økwhwøkku¤k~{Míkh ík¤¾zf íkhefu {¤u Au, rLkBLkík{ rð¼køk rn{sLÞ WíÃkr¥k«fkh Ëþkoðu
Au.
• Míkhrðãkí{f árüyu íkuLkwt ½ýwt {n¥ð Au.
• íkuLke WÃkh MÃkufÕz huíke¾zf ykðu÷ku Au.
• íku þu÷, huíke¾zf yLku {kxeLkk Mk{qnÚke çkLku÷ku Au.
• þu÷{kt fkìLÞw÷urhÞk Sðkðþu»k ðÄw nkuðkÚke íkuLku fkìLÞw÷urhÞk Míkh yLku huíke¾zf AktxðkLkku nkuðkÚke íkuLku
MÃkufÕz huíke¾zf fnu Au.
fk~{eh{kt VuLkuMxu÷k þu÷Lke WÃkh ÷kðkLkkt «MVwxLkku ÚkÞu÷kt Au.
• íkuLkkÚke çkLku÷e ©uýe Ãktòçk-©uýe íkhefu yku¤¾kÞ Au.
• yk ©uýeLkku rLkBLk rð¼køk yìø÷ku{hux M÷ux íkhefu yLku Qæðo rð¼køk Ãktò÷-xÙuÃk íkhefu yku¤¾kÞ Au.
• Ãktòçk-xÙìÃkLke WÃkh ø÷kuMkkuÃxurhMk-økUøku{kuÃxurhMk ðLkMÃkrík Sðkðþu»kÞwõík þu÷Mk{qn {¤u Au.
• yk WÃkhktík {kA÷e, ÷urçkrhLÚkku zkìLx (ykŠfÞkìMkkuhMk) ðÞ Lk¬e fhe þfkÞ Au.
• ynª Míkhrðãkí{f árüyu økkUzðkLkk h[LkkLke s{kðxLke rLkBLkík{ nË Lk¬e fhe þfkÞ Au.
• ÃkŠ{ÞLk h[Lkk : (yðrÄ : ð.Ãkq. 28 fhkuz ð»koÚke 22.5 fhkuz ð»ko) {æÞ fkçkkuorLkVuhMk (ð.Ãkq. 32.5
+ fhkuz ð»ko) ÃkAeLkku Þwøk yux÷u ykÞoÞwøk.
• ¼khík{kt íku Qæðo fkçkkuorLkVuhMkÚke þY ÚkkÞ Au.
• ÿrðzÞwøkLkk ytrík{ [hý ð¾íku ¼qMkt[÷Lkr¢Þk ÚkkÞ Au.
• Mk{wÿík¤ Ÿ[fkÞ Au.
• “fýs{kðx” yfxe òÞ Au.
• rLkûkuÃkrðhk{Lkku fk¤økk¤ku þY ÚkkÞ Au.
• yk rLkûkuÃkrðhk{Lku rn{k÷Þ-rðMíkkh{kt Ãk{kuo-fkçkkuorLkVuhMk yMktøkrík íkhefu yku¤¾Þk Au.
• y{wf Mk{Þøkk¤k çkkË Mktòuøkku çkË÷kÞ Au.
• yk yøkkW økkUzðkLkk ¾tz{kt «ðíkuo÷k rn{sLÞ MktòuøkkuÚke WËT¼ðu÷e rn{LkËeyku ykçkkunðk økh{ Úkíke
681
sðkÚke ykuøk¤íke òÞ Au.
• WíÚkkLk Ãkk{u÷ku ¼qr{¼køk ½MkkhkÚke Lke[ku ykðu Au.
• Ãk]ÚðeLkk yLÞ ½ýk ¼køkku Mkrník Ërûký yurþÞkLkk rðMíkkh Ãkh xurÚkÍ {nkMkkøkh Vhe ð¤u Au.
• Qæðo fkçkkuorLkVuhMkÚke RÞkuMkeLkLkk ytrík{ [hý MkwÄeLkkt ÷øk¼øk 25 fhkuz ð»koLkk fk¤økk¤k MkwÄe
rLkûkuÃkr¢Þk [k÷w hnu Au,íku{kt Ãk{kuo-fkçkkuorLkVuhMk yLku ÃkŠ{ÞLk h[LkkLkku Mk{kðuþ ÚkE òÞ Au.
• hrþÞkE ÃkŠ{ÞLk Úkk¤k MkkÚku s¤MktÃkfo Úkíkkt çkúurfÞkuÞkuz rðÃkw÷ «{ký{kt rðfMku Au.
• MkkìÕx huLs yLku ÂMÃkxe{kt çkúrfÞkuÃkkuz Ähkðíkk [qLkk¾zfku yLku þu÷ ò{u Au.
• MkkìÕx huLs{kt fìrBçkúÞLk ¾zfku WÃkh su Ãk{kuo-fkçkkuorLkVuhMk ¾zf-h[Lkk íkiÞkh ÚkkÞ Au, íku ÃkiifeLke
ÃkŠ{ÞLk h[Lkk ËwrLkÞk¼h {kxu ©uc yLku «{ký¼qík MktË¼o-h[Lkk økýkÞ Au.
• íku{kt Mk{krðü «kìzõxTMk òríkLkk swËk swËk çkúurfÞkuÃkkuz {wsçk ÃkŠ{ÞLk h[LkkLku rLkBLk, {æÞ yLku Qæðo
fûkkyku{kt rð¼krsík fhu÷e Au.
• MkkìÕx huLsLkk «kìzõxTMk [qLkk¾zfLke su{ ÂMÃkxek{t «kìzõxTMk þu÷ {¤u Au.
• yk s fk¤ Ëhr{ÞkLk xurÚkÍLkku yuf Vktxku ykMkk{{kt ÚkELku {æÞ«ËuþLkk W{krhÞk MkwÄe yLku çkeòu
Vktxku Ãkrù{ hksMÚkkLk{kt yksLkk ÚkhLkk hý{kt ÷tçkkÞu÷ku níkku.
• ÃkŠ{ÞLk Ãkqhku ÚkðkLke MkkÚku «Úk{ SðÞwøk Ãký Mk{kÃík ÚkkÞ Au. ¼qMkt[÷Lk-røkrhrLk{koý (nŠMkrLkÞLk)
fk¤økk¤ku Ãkqhku Úkíkku òÞ Au, ¼]Ãk]c-ykçkkunðk-«kýe-ðLkMÃkrík-SðLk{kt ÃkrhðíkoLk ykðu Au.
• Lkðk SðLk-MðYÃkkuLkkt sqÚk rðfMkíkkt òÞ Au.
• îeÃkfÕÃkeÞ ¼khík{kt Qæðo fkçkkuorLkVuhMkÚke ÷øk¼øk swhkrMkfLkk ytík MkwÄe ÃkkŠÚkð MktòuøkkuLkwt ÃkÞkoðhý
«ðíkuo Au, su{kt LkËesLÞ-MkhkuðhsLÞ rLkûkuÃkku íkiÞkh ÚkkÞ Au.
• yk heíku ynª økkUzðkLkk fk¤ íku{s {æÞ SðÞwøk þY ÚkkÞ Au.
Mkkhýe : ¼khíkLke «Úk{ SðÞwøkLke {wÏÞ h[Lkkyku yLku íku{Lkku yLÞkuLÞ MknMktçktÄ
h[Lkkyku Ãkrù{ rn{k÷Þ Ãkqðo rn{k÷Þ îeÃkfÕÃkeÞ rðMíkkh
fk~{eh ÂMÃkxe rMk{÷k-økZðk÷ fw{kô ËkŠs®÷øk-LkuVk
ÃkŠ{ÞLk ÍeðLkMíkhku yLku «kìzõxTMk ¢ku÷, «kìzõxTMk yÇÞkøkík Ëk{wËk yLku Ëk{wËk
Ãktòçk-ßðk¤k{w¾e þuE÷ ¾zfku ÷k[e
¾zfku
Ãk{kuo økUøku{kuÃxuheMkhuíke¾zf rLkBLk ¢ku÷ yLku MkwçkLkMkehe, fhnkhçkkhe, W{krhÞk çkÄkuhk

682
fkçkkuorLkVuhMk Míkhku yLku ç÷uRLke {kWLx íkkÕ[eh (huðk, Ãkrù{
økwhwøkku¤k~{ Míkh yuðhuMx {æÞ«Ëuþ) hksMÚkkLk
Qæðo Ãktòçk-ßðk¤k{w¾e fkìø÷÷ku{hux økwhwøkku¤k~{-Míkh {kWLx yuðhuMx íkkÕ[eh ” ”
fkçkkuorLkVuhMk ¾zfku [qLkk¾zfku
{æÞ VuLkuMxu÷k Ãkku-©uýe
fkçkkuorLkVuhMk þuR÷
rLkBLk MkeŠhøkkuÚkeheMk r÷Ãkkf-©uýe
fkçkkuorLkVuhMk [qLkk¾zf
zuðkurLkÞLk {wÚk õðkìxTÍkoRx rðf]ríksLÞ
MkkRÕÞwrhÞLk MkkRÕÞwrhÞLk MkkRÕÞwrhÞLk
ykìzkuorðrMkÞLk ykìzkuorðrMkÞLk rLkûkuÃkku ykìzkuorðrMkÞLk
fìtrBçkúÞLk fìrBçkúÞLk ni{Líkk fìÂBçkúÞLk
Qæðo ®ðæÞ-¾zfku
• økkUzðkLkk h[Lkk :
• îeÃkfÕÃkeÞ ¼khíkLkk swËk swËk rðMíkkhku{kt {¤e ykðíke Qæðo fkçkkuorLkVuhMk-(ð.Ãkq. 30 + fhkuz
ð»ko)Úke swhkrMkfLkk ytrík{ [hý (ð.Ãkq. 13.5 + fhkuz ð»ko) MkwÄeLkk. 16.5 + fhkuz ð»ko sux÷k.
• ÷ktçkk fk¤økk¤kLke rLkûkuÃks{kðxÚke çkLku÷e. rðrþ»x ¾zf-h[Lkk.
• ®ðæÞfk¤ ÃkAeLke ¾tzeÞ rLkûkuÃk«fkh Ëþkoðíke yk h[LkkLke rLkûkuÃkr¢ÞkLkku «kht¼ ykÞoÞwøkÚke ÚkÞu÷ku
Au.
• íku{kt MÚkkrLkf yMktøkríkyku nkuðk Aíkkt íkuLkku MíkhkLkw¢{ ÷øk¼øk Mktøkík økýkÞ Au yLku ¼khík {kxu íku
¾tzeÞ h[Lkk «fkhLkwt ßð÷tík WËknhý Ãkqhwt Ãkkzu Au.
• ßÞktÚke íkuLke Mkðo«Úk{ òý ÚkE íku økkUz hkßÞku ÃkhÚke ¼khíkeÞ ¼qMíkhþkMºk{kt yk h[Lkk ‘økkUzðkLkk
h[Lkk’ íkhefu yku¤¾kÞ Au.
• {æÞ SðÞwøk Ëhr{ÞkLk îefÕÃkeÞ ¼khík økkUzðkLkk ¾tzLkku yuf ¼køk níkwt.
• økkUzðkLkk h[Lkk ¼khík {kxu yuf yuðe yòuz ¾zf-h[Lkk Au, su íkuLkk ík¤¼køkÚke Qæðo¼køk MkwÄe
Mk{ktøk, ¼qMíkheÞ RríknkMkLke Ãkqýoíkkðk¤e, Míkh¼tøkkuÚke yðík÷Lk Ãkk{u÷kt Úkk¤ktðk¤e, Ãkhtíkw MðÞt
Míkh¼tøkLke yMkhÚke hrník íkÚkk rðûkuÃkhrník ÃkkŠÚkð «fkhLke h[Lkk Au.
683
• yk WÃkhktík íku rçkxwr{LkMk «fkhLkk ¾Lkes fku÷MkkLkku rðÃkw÷ sÚÚkku Ãký Ähkðu Au.
• WíÃkr¥k«fkhLke árüyu íku LkËesLÞ fu MkhkuðhsLÞ Au, íkku ð÷ýLke ÷øk¼øk rûkríksMk{ktíkh Au.
• yk h[LkkLkwt ¾zfçktÄkhý {kuxu¼køku íkku huíke¾zf yLku þu÷Lkwt Au, íku{ Aíkkt íku{kt çkúurMkÞk, fkìø÷ku{hux
yLku røkúx Ãký {¤u Au.
• rLkBLk rð¼køk{kt zkì÷hkRx yLku ÃkurhzkuxkRx íkÚkk Qæðo rð¼køk{kt zkì÷hkRx yLku çkuMkkÕx suðk
yÂøLkf]ík ¾zfku {¤u Au.
• fku÷Mkku íku{ktÚke {¤íke {n¥ðLke ¾Lkes-MktÃkr¥k Au.
• økkUzðkLkk h[LkkLku rLkBLk, {æÞ yLku Qæðo rð¼køkku{kt ðnU[u÷e Au.
• íku ÞwhkuÃkLke ÃkŠ{ÞLk, xÙkÞkrMkf yLku swhkrMkf h[LkkykuLku Mk{fûk Au.
• rLkBLk rð¼køk ðLkMÃkrík Sðkðþu»kkuðk¤k fku÷MkkLkk Míkhku Ähkðu Au, {æÞ rð¼køk íku ð¾íku «ðíkuo÷e
þw»f ykçkkunðkLkku rLkËuoþ fhíkk íku{s ykuAk ðLkMÃkrík-yðþuu»kkuðk¤k hkíkk-Ãke¤k huíke¾zfkuÚke çkLku÷ku
Au; Ãkhtíkw íku{kt {kA÷e, W¼ÞSð yLku MkheMk]ÃkkuLkk «kýe-yðþu»kku {¤u Au; ßÞkhu Qæðo rð¼køk
ðLkMÃkrík-yðþu»kkuðk¤k yLku fku÷MkkLkk Míkhku Ähkðíkk [qLkk¾zfkuÚke çkLku÷ku Au.
• Ërûký ¼khíkLke fux÷ef LkËeykuLke ðnLkrËþkLku Mk{ktíkh, sqLkk ¾zfku{kt Míkh¼tøkÚke WËT¼ðu÷kt yLku
yðík÷Lk Ãkk{u÷kt Úkk¤kt{kt yk h[LkkLke rðð]ríkyku {¤u Au.
• îeÃkfÕÃkeÞ ¼khík{kt íkuLkk {wÏÞ ºký rð¼køkku Au : (i) hks{nk÷ xufheku MkrníkLkku Ëk{kuËh ¾eýrðMíkkh,
(ii) {nkLkËe ¾eýLku y™wMkhíkku Ãkèku, (iii) LkkøkÃkwhÚke økkuËkðheLkk rºkfkuý«Ëuþ MkwÄeLkku ÷ktçkku Ãkèku. yk
WÃkhktík, yk h[LkkLkk ¾zfku Mkkihk»xÙ, fåA, Ãkrù{ hksMÚkkLk yLku Ãkqðo rfLkkhk Ãkh Ãký {¤u Au.
• ð¤e íku{Lke Lkðrðð]ríkyku MkkìÕx huLs, fk~{eh, rMkr¬{, ¼wíkkLk, ykMkk{ íku{s yLÞºk Ãký {¤u
Au.
• rLkBLk rð¼køkLke Ëk{wËk-©uýe ¼khík {kxu fku÷Mkk«kkÂÃík {kxuLkwt {wÏÞ MÚkkLk çkLke hnu÷e Au.
• rçknkh-Íkh¾tz Lku íkuLke ykswçkkswLkkt hkýeøkts, ÍrhÞk, røkrhrËn, çkkufkhku, fhýÃkwhk, hk{Ãkwh;
{æÞ«Ëuþ{kt ÃkU[ðu÷e, çku÷kÃkwh, fkurhÞk; ykurhMMkkLkwt íkkÕ[eh íkÚkk niËhkçkkË LkSfLkkt rMkøkkhuýe Lku
íkktËwh fku÷Mkk {kxuLkkt {wÏÞ ûkuºkku Au.
• yk WÃkhktík, ykMkk{, Ãktòçk, fåA yLku hksMÚkkLkLkk swhkrMkf ¾zfku{kt Ãký fku÷Mkku {¤u Au.
• yk h[Lkk{kt {¤íkku fku÷Mkku rçkxwr{LkMk «fkhLkku, {æÞ{Úke Wå[ fûkkLkku Au.
• yuLÚkúuMkkRx «fkhLkku fku÷Mkku íku{kt ßðÕ÷u s òuðk {¤u Au.
• rçknkh-Íkh¾tz yLku {æÞ«Ëuþ{kt ÷kunÄkíkw¾Lkeòu, VkÞh-õ÷u, fuykur÷Lk yLku xuhkfkuxk {kxe suðe
MktÃkr¥k Ãký Au.

684
• rLkBLk økkUzðkLkkLke çkkhkfkh fûkkLkk huíke¾zfku yLku økúex ½trxÞk ÃkÚÚkh íkhefu ðÃkhkÞ Au.
• Qæðo økkUzðkLkk rð¼køk{kt Ãký fku÷MkkLkk Míkhku Au.
• huíke¾zfku R{khíke çkktÄfk{{kt, [qLkk¾zfku [qLkk {kxu, {kxe rMkhur{f Wãkuøk{kt, nu{uxkRx-r÷{kuLkkRx
økuhw {kxu, økúex ½trxÞk ÃkÚÚkh íkhefu WÃkÞkuøk{kt ÷uðkÞ Au.
• økkuutzðkLkk fk¤ Ëhr{ÞkLk ykçkkunðkLkk ½ýk VuhVkhku ÚkÞu÷k Au.
• ík¤¼køkLkku økwwhwøkku¤k~{-Míkh íku ð¾íku «ðíkuo÷e rn{ÞwøkLke Xtze ykçkkunðkLkku rLkËuoþ fhu Au.
• íÞkhÃkAeLkk fk¤{kt ðLkMÃkríkLke rðÃkw÷íkk nqtVk¤e ykçkkunðk nkuðkLkwt Ëþkoðu Au.
• íku ÃkAeLke Ãkt[ux-©uýe Xtze ykçkkunðkLkwt çkeswt [¢ þY ÚkÞkLkwt Mkq[Lk fhu Au.
• {æÞ økkUzðkLkkLkk hkíkk-Ãke¤k huíke¾zfku, ÷kunÞwõík ÿÔÞ íku{s ðLkMÃkríkLkku ÷øk¼øk MktÃkqýoÃkýu y¼kð
Mkqfe ykçkkunðk «ðíkoíke nkuðkLkwt Mk{ÚkoLk fhu Au.
• {æÞ SðÞwøk (Mesozonic Era)
• ð.Ãkq. 22.5 fhkuz ð»koÚke 6.5 fhkuz ð»ko ðå[uLkku 16 fhkuz ð»koLkku fk¤økk¤ku yux÷u {æÞ SðÞwøk.
• xÙkÞkrMkf, swhkrMkf yLku r¢xurMkÞMk íkuLkk {wÏÞ rð¼køkku Au.
• xÙkÞkrMkf h[Lkk :
• ¼qMíkheÞ fk¤økýLkk¢{{kt {æÞ SðÞwøkLkku «Úk{ fk¤økk¤ku.
• yk økk¤k Ëhr{ÞkLk s{kðx Ãkk{u÷e Míkhh[Lkk yux÷u xÙkÞkrMkf h[Lkk.
• íkuLke Lke[u «Úk{ SðÞwøkLke ÃkŠ{ÞLk h[Lkk yLku WÃkh íkhV {æÞ SðÞwøkLke swhkrMkf h[Lkk ykðu÷e
Au.
• ¼qMíkheÞ RríknkMk{kt yk h[LkkLke s{kðx yksÚke økýíkkt 22.5 + fhkuz ð»ko yøkkWÚke ÚkELku 19.5
+ fhkuz ð»ko ðå[uLkk 3 fhkuz ð»koLkk økk¤k{kt ÚkÞu÷e Au.
• ¼khíkLkk MktË¼o{kt òuíkkt, ytrík{ ÃkŠ{ÞLkLkk þw»f-yÄoþw»f ykçkkunðkí{f Mktòuøkku xÙkÞkrMkf fk¤{kt
Ãký [k÷w hnu÷k.
• þw»f ¼qr{MktòuøkLku fkhýu îefÕÃkeÞ ¼khík{kt ËrhÞkE xÙkÞkrMkf ¾zfku òuðk {¤íkk LkÚke, Ãkhtíkw Ãkrù{u
fk~{ehÚke Ãkqðo{kt ÂMÃkxe yLku fw{kô MkwÄeLkk W¥kh rn{k÷Þ rð¼køk{kt íku Mk{ÞLkk ËrhÞkE WíÃkr¥ksLÞ
¾zfku Mkkhe heíku s{kðx Ãkk{u÷k Au.
• íku{Lkwt ¾zfçktÄkhý {uøkk÷kuzkuLk [qLkk¾zf Lkk{Úke yku¤¾kíkk þu÷ yLku õðkxoTÍkRx MkrníkLkk rðÃkw÷
yì{kuLkkRxÞwõík [qLkk¾zfkuÚke yLku zkì÷{kRxÚke çkLku÷wt Au.
• íkuLke WÃkh ÂMÃkxe rðMíkkhLkk swhkrMkf fk¤Lkk rfÞkuxku [qLkk¾zfku hnu÷k Au.
685
fk~{ehLkk ÃkŠ{ÞLk ¾zfkuLke WÃkh ÂMÃkxeLke Mkh¾k{ýeyu ykuAk Sðkðþu»kkuðk¤e xÙkÞkrMkf hLk[k {¤u
Au.
• Ãktòçk nkh{k¤k{kt {¤Úkk Ãktòçk-ßðk¤k{wfe ¾zfku çkLkðkLke su ßðk¤k{w¾e-½xLkk fkçkkuorLkVuhMk{kt
þY ÚkÞu÷e, íku Qæðo xÙkÞkrMkf fk¤™e þYykík MkwÄe [k÷w hnu÷e.
• MkkìÕx huLs nkh{k¤k{kt yk h[LkkLkk rLkBLk yLku ytþík: {æÞ rð¼køkku òuðk {¤u Au.
• rLkBLk rð¼køk rMkhuxkRx (yì{kuLkkRx)Lkwt rðÃkw÷ «{ký Ähkðíkku nkuðkÚke íku ‘rMkhuxkRx Míkhku’ íkhefu
òýeíkku çkLÞku Au.
• îeÃkfÕÃkeÞ ¼khíkLkk rðMíkkh{kt ËrhÞkE WíÃkr¥ksLÞ ¾zfku, íku {kxuLkk yLkwfq¤ Mktòuøkku Lk nkuðkÚke,
{¤íkk LkÚke.
• {æÞ økkUzðkLkk h[LkkLkku LkËesLÞ yLku MkhkuðhsLÞ ¾tzeÞ h[Lkk«fkh {wÏÞíðu Ãkt[ux-©uýe YÃku hsq
ÚkkÞ Au.
• íku xÙkÞkrMkf ðÞLkku Au.
• íku{kt hnu÷k Ãk]cðtþe «kýe-yðþu»kku íkuLkku ¾tzeÞ WíÃkr¥k«fkh Lk¬e fhe ykÃku Au.
• økwshkík{kt xÙkÞkrMkf h[LkkLkku y¼kð Au, su ¼qMíkheÞ MktøkúnLke yÃkqýoíkkLkku Ãkwhkðku hsq fhu Au.
• swhkrMkf h[Lkk :
• {æÞ SðÞwøkLke {æÞfk÷eLk h[Lkk.
• íkuLke Lke[u xÙkÞkrMkf h[Lkk yLku WÃkh r¢xurþÞMk h[Lkk ykðu÷e Au.
• yk h[Lkk {nËTytþu ËrhÞkE WíÃkr¥ksLÞ Au.
• ¼qMíkheÞ RríknkMk{kt íkuLke s{kðx yksÚke økýíkkt 19.5 + fhkuz ð»koÚke 13.5 + fhkuz ð»ko ðå[uLkk
6 fhkuz ð»koLkk fk¤økk¤k Ëhr{ÞkLk ÚkÞu÷e Au.
• ¼khíkLkk MktË¼o{kt òuíkkt, ®ðæÞ h[LkkLkk ytík ÃkAe, îefÕÃkeÞ ¼khík{kt ¾tzrLk{koý «fkhLke Qæðo-
øk{LkLke ½xLkk ÚkÞk çkkË ËrhÞkE Mktòuøkku hÌkk Lkrn, íkuÚke íku ÃkAeLkk fkuE Ãký fk¤Lke rðMík]ík økýe
þfkÞ yuðe ËrhÞkE ¾zf-h[Lkk îeÃkfÕÃkeÞ ¼khík{kt òuðk {¤íke LkÚke; Ãkhtíkw swhkrMkf Mk{Þ
Ëhr{ÞkLk xqtfk fk¤økk¤k Ãkqhíkwt ËrhÞkE yrík¢{ý ÚkÞu÷wt, suLku Ãkrhýk{u Ërûký ¼khíkLkk Ãkqðo
rfLkkhkLkk fux÷kf ¼køkku{kt, Mkkihk»xÙ, fåA, hksMÚkkLk íku{s MkkìÕx huLsLkk rðMíkkhku{kt swhkrMkf ¾zfku
íkiÞkh ÚkÞu÷k Au.
• yk ntøkk{e Mk{wÿfktxk{kt swhkrMkfLkk AeAhk s¤rLkûkuÃk«fkhku h[kÞu÷k Au.
W¥kh rn{k÷ÞLkk xurÚkÞLk ¼qMktLkrík{Þ Úkk¤k{kt swhkrMkf ËrhÞkE rLkûkuÃk«fkh Ëþkoðíkk [qLkk¾zfku yLku
ÂMÃkxe þu÷ Lkk{Lke çku Sðkðþu»kÞwõík Míkh©uýeyku hnu÷e Au.

686
• MkkìÕx huLs{kt {æÞ yLku Qæðo swhkrMkf ¾zfku {¤u Au.
• yk heíku ¼khík{kt rðMíkkh¼uËu ËrhÞkE yLku ¾tzeÞ Mktòuøkku «ðíkuo÷k íkuLkk Ãkwhkðk swhkrMkf ¾zfku Ãkqhk
Ãkkzu Au.
ËrhÞkE rLkûkuÃk«fkh Ëþkoðíke yLku Sðkðþu»kkuLke árüu sqqLkk{kt sqLke økýkíke, fåA{kt {¤íke swhkrMkf h[Lkk
yì{kuLkkRx Sðkðþu»kku {kxu ËwrLkÞk¼h{kt ¾qçk s {n¥ðLke økýkÞ Au.
• ¼khíkLkk Ãkrù{ rðMíkkhku Ãkqhíke {ÞkorËík íku{Lke ykþuh 150 «òríkyku yLku 1,000 òríkyku þkuÄe
fkZðk{kt ykðe Au.
• íku{kt ÃkåA{, [khe, ¾ºkkuz yLku Wr{Þk yu «{kýuLke [zíkk ¢{Lke [kh ©uýeyku Au, íku{Lkwt ðÞ rLkBLk
Q÷kRxÚke ðuÕzLk MkwÄeLkwt {qfðk{kt ykðu÷wt Au.
• huíke¾zf, [qLkk¾zf, {k÷o yLku þu÷ íkuLkk {wÏÞ ¾zf«fkhku Au.
• økwshkík{kt R{khíke ÃkÚÚkh íkhefu òýeíkku çkLkku÷u ÄúktøkÄúk huíke¾zf swhkrMkf ðÞLkku Au.
• Qæðo økkUzðkLkk ÃkifeLkk swhkrMkf Mk{ÞLkk ËrhÞkE Sðkðþu»kkuðk¤k Míkhku økwtíkwh yLku hks{wtÿe ðå[u
hnu÷k Au.
• hksMÚkkLkLkk suMk÷{uh yLku çkefkLkuh{kt swhkrMkf ðÞLkk huíke¾zfku y™u [qLkk¾zfku {¤u Au.
• íku fåALke [khe ©uýeLku Mk{fûk Au.
• yk WÃkhktík, swhkrMkf ¾zfku fk~{eh, LkuÃkk¤, nÍkhk íku{s yLÞºk Ãký {¤u Au.
rMkVu÷kuÃkkuz (yì{kuLkkRx) WÃkhktík ÷u{ur÷çkúuLf, {kA÷eyku, W¼ÞSðeyku, WhøkðøkoLkkt «kýeyku Ãký {¤u Au.
• swhkrMkf fk¤ Ëhr{ÞkLk rLkBLk fûkkLke MkÃkw»Ãk ðLkMÃkríkLkku Ãký «kht¼ ÚkÞu÷ku sýkÞ Au.
r¢xurMkÞMk h[Lkk : {æÞ SðÞwøkLkku ytrík{ ¼qMíkheÞ fk¤ íkÚkk íku Ëhr{ÞkLk íkiÞkh ÚkÞu÷e h[Lkk, íkuLke
þYykík ð.Ãkq. 13.5 + fhkuz Ãkqðuo ÚkE yLku 6.5 + ð»ko Ãkqðuo Ãkqhe ÚkE yux÷u íkuLkku fw÷ fk¤økk¤ku ykþhu
7 fhkuz ð»koLkku økýkÞ.
• íkuLke Lke[u swhkrMkf h[Lkk yLku WÃkh Ãkur÷ÞkuMkeLk h[Lkk ykðu÷e Au.
• íkuLkk rLkBLk yLku Qæðo yuðk çku rð¼køkku Ãkkzu÷k Au yLku íku «íÞufLku A-A fûkkyku{kt ðnU[u÷k Au.
¼khíkLkk MktË¼o{kt òuíkkt, swhkrMkf fk¤ Ëhr{ÞkLk ¼qr{½Mkkhk yLku Äkuðký{ktÚke WËT¼ðu÷k rLkûkuÃkÚke {nkMkkøkh
Úkk¤kt AeAhkt çkLÞkt níkkt. {uËkLkku Ãký Lke[kt ykðe økÞkt níkkt.
• yk fkhýu r¢xurMkÞMkLkk «kht¼Úke ËrhÞkE yrík¢{ý þY ÚkE økÞwt níkwt.
• rfLkkhkLkk «Ëuþku Ãktf¼qr{{kt Vuhðkíkk síkk níkk.
• Mk{wÿLkku ÔÞkÃk ¼qr{ íkhV rðMíkhíkku síkku níkku.
687
• ykçkkunðk økh{ yLku nqtVk¤e çkLke níke.
• W¥kh økku¤kÄoLkk Ÿ[k yûkktþðk¤k «Ëuþku Ãký {kVfMkhLke økh{ ykçkkunðk¤k çkLÞk níkk.
• Ãkrhýk{u ¼khík{kt r¢xurMkÞMk h[LkkLkk ¾zfku LkËesLÞ, LkËeLkk¤sLÞ, MkhkuðhsLÞ yLku ËrhÞkE
WíÃkr¥kðk¤k Au, yÚkkoíkT íku rðrðÄ rLkûkuÃk«fkhku hsq fhu Au.
• íku{s çknku¤k «{ký{kt rðíkhý Ãkk{u÷k òuðk {¤u Au.
• yk WÃkhktík, r¢xurMkÞMkLkk ytrík{ fk¤økk¤k Ëhr{ÞkLk ½ýk {kuxk ÃkkÞk Ãkh ßðk¤k{w¾e «MVwxLk
íkÚkk ytík¼uoËLkLke r¢Þkyku Ãký ÚkÞu÷e Au.
• îeffÕÃkeÞ ¼khíkLkk ðkÞÔÞ ¼køkku{kt WËT¼ðu÷e Ÿze Vkxku{ktÚke ÷kðkLkkt «MVwxLkku Úkíkkt økÞkt, Ërûký
hksMÚkkLkÚke {khðkz MkwÄeLkku íku{s çku rfLkkhkyku ðå[uLkku ÷k¾ku [kurf{e.Lkku rðMíkkh çkurÍf ÷kðkLkk
½ýk ÚkhkuÚke AðkE økÞku; íÞktLkwt yøkkWLkwt MÚk¤á~Þ ZtfkE økÞwt.
• ykLkk suðwt çkeswt fkuE WËknhý ËwrLkÞkLke ßðk¤k{w¾e ½xLkkyku{kt òuðk {¤íkwt LkÚke.
Mkkhýe : ¼khíkLke {æÞ SðÞwøkLke h[Lkkyku yLku íku{Lkku ytËksu MknMktçktÄ

rn{k÷Þ-rðMíkkh îeÃkfÕÃkeÞ rðMíkkh
fk~{eh ÂMÃkxe økZðk÷-fw{kô
r¢xurMkÞMk yMíkkuh, çkŠÍ÷ Â^÷þ yÇÞkøkík ríkhwr[hkÃkÕ÷e zu¬Lk xÙìÃk,
hksMÚkkLkLkk rLkBLk
fk¤ ÿkMkLkk r¢xurMkÞMk r[r¬{ ¾zfku, - ÃkkUrz[uheLkk Lk{oËk
r¢xurMkÞMk ¾zfku,
fk¤Lkk ßðk¤k{w¾e økÞw{÷ Â^÷þ, {æÞ-Qæðo ¾eýLkk fåALkk Wr{Þk
¾zfku, ÷zk¾Lkk fw{kô r¢xurMkÞMk ÷u{uxk yLku
Míkhku
r¢xurMkÞMk ¾zfku MkhnË ¾zfku çkkÄMíkhku.
swhkrMkf ÂMÃkxeLkk þu÷-¾zfku yLku Ãkrù{ Qæðo økkUzðkLkk
fk¤ økZðk÷Lkk íkk÷ Míkhku sçk÷Ãkwh
rfÞkuxku [qLkk¾zf hks{n÷ fåA swhkrMkf,
yLku yuçkkuhLkk hks{nk÷ swhkrMkf
xÙìÃk-¾zfku yLku Ãkrù{ hksMÚkkLkLkk

688
{uøkk÷kuzkuLk [qLkk¾zf (¼khíkLkku EþkLk Auzku) swhkrMkf
xÙkÞkrMkf xÙkÞkMkr÷÷ktøk {Õ÷k- rMkr¬{
fk¤ Ãktòçk òunkhLkkyLku {æÞ økkUzðkLkk
ßðk¤k{w¾esLÞ yÇÞkøkík yuðhuMxLkk {÷uhe
¾zfku ¾zfku xÙkÞkrMkf {nkËuð
(fw{kô ¾zfku Ãkt[ux
• xurÚkÞLk ¼qMktLkrík Ähkðíkk yksLkk rn{k÷ÞLkk ÂMÃkxe rðMíkkh{kt Qæðo swhkrMkf ¾zfku WÃkh rLkBLk
r¢xurMkÞMkLkk Sðkðþu»kðk¤k røkÞw{÷ huíkefzfku íkiÞkh ÚkÞk. íkuLke WÃkh fw{kôÚke RhkLk MkwÄe rðMíkhu÷e
Sðkðþu»kÞwõík r[r¬{ ©uýe yLku íkuLke WÃkh Â^÷þ rLkûkuÃkku h[kÞk.
• yk Â^÷þ h[Lkk xurÚkÍLkk ¢{þ: AeAhk Úkíkk sðkLkku rLkËuoþ fhu Au.
• Â^÷þLke WÃkh ßðk¤k{w¾esLÞ xV yLku çkúurMkÞk {¤u Au.
• yk çkúurMkÞk ÃkŠ{ÞLkÚke ¢urxrMkÞMk ðÞLkk [qLkk¾zfkuÚke çkLku÷k yÇÞkMkøkík ¾zfkuLkku Mk{kðuþ fhu Au.
• òunkhLkk yÇÞkøkík ¾zfkuLkk Lkk{Úke íku òýeíkk çkLku÷k Au.
yk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk Ãkqðo rfLkkhu ËrhÞkE Mktòuøkku níkkt; íÞkt ËrhÞkE «kýe-yðþu»kkuðk¤k rLkBLk
r¢xurMkÞMk ðÞLkk Qæðo økkUzðkLkk rLkûkuÃkku íkiÞkh ÚkÞk.
• ÃkkUrz[uhe yLku ríkhwr[hkÃkÕ÷e{kt {æÞ yLku Qæðo rð¼køkLkk ¾zfku {¤u Au.
• Qæðo r¢xurMkÞMk fk¤{kt yk rðMíkkh Mk{wÿ ík¤u níkku.
• BÞkLk{kh (çkúñËuþ)Lkku {kuxku¼køk Ãký ¼qMktLkrík{Þ Úkk¤wt níkwt.
• Lkkøkk xufheykuÚke {ktzeLku rLkfkuçkkh MkwÄe yksu òuðk {¤íkk çkurÍf ¾zfkuLkkt ytík¼uoËLkku Ãký yk
fk¤økk¤k{kt s ÚkÞu÷kt.
• çkkÄMíkhku íkhefu yku¤¾kíkk «kýeyðþu»kkuðk¤k ËrhÞkE WíÃkr¥ksLÞ r¢xurMkÞMk ¾zfkuLkk Aqxf Aqxf,
LkkLkk LkkLkk rðð]ík ¼køkku Lk{oËkLkk ¾eý«ËuþLke Äkhu Äkhu Ãkqðo-Ãkrù{ rðMíkhu÷k Au.
• çkkÄMíkhkuLke MkeÄe hu¾k{kt îeÃkfÕÃkLkk {æÞ¼køkku{kt ÷u{uxk-rLkûkuÃkku MkhkuðhsLÞ - LkËeLkk¤sLÞ
h[Lkk«fkhku íkhefu {¤u Au.
• íku xrÚkÍLkk yuf VktxkLkku rLkËuoþ fhu Au.
• çkkÄ-÷u{uxkLkk hu¾eÞ rð¼køkLkwt yðík÷Lk, r¢xurMkÞMkLkk ÃkùkíkTfk¤{kt {kuxk ÃkkÞk Ãkh ÚkÞu÷k zu¬Lk
xÙìÃk ÷kðk ÚkhkuLkk «[tz «MVwxLkLke Ãkwhkuøkk{Lke ½xLkk {kxu sYhe, ¼tøkkýLke «khtr¼f r¢ÞkLkku rLkËuoþ
fhu Au.
689
• sçk÷Ãkwh-[ktËk rsÕ÷kykuLkk ÷u{uxk-Míkhku{ktÚke fux÷ktf zkRLkkuMkkuhLkk yðuþu»kku {¤u÷k Au, su {kzkøkkMfh,
çkúkrÍ÷, yksuoÂLxLkk yLku ÃkuxkøkkurLkÞkLkk yuðk s yðþu»kku MkkÚku MkkBÞ Ähkðu Au.
• Ãkkuutrz[uhe yLku ríkhwr[hkÃkÕ÷e{ktÚke {¤u÷ Qæðo r¢xurMkÞMk ¾zfku{ktLkk ËrhÞkE «kýe-yðþu»kku ykMkk{
røkrh{k¤k{ktÚke íku{s {kzkøkkMfh{ktÚke {¤u÷k yuðk s Sðkðþu»kku MkkÚku MkkBÞ Ähkðu Au.
• yk çkkçkík yk çkÄk «Ëuþku økkUzðkLkk ¾tz{kt MkkÚku MkkÚku hnu÷k ¼qr{¼køkku nkuðkLkku rLkËoþ fhe òÞ Au.
• ¼khík-{kzkøkkMfh òuzkÞu÷k níkk, Ãkhtíkw ¼tøkkýLke r¢Þk{kt ðå[u hnu÷ku ÷u{wrhÞk ¾tz yðík÷Lk Ãkk{e
økÞku yLku Lkðk WËT¼ðu÷k Úkk¤k{kt rnLËe {nkMkkøkhLkkt s¤ Vhe ðéÞkt, íku{Lkk Ãkrhýk{YÃk yhçke
Mk{wÿ íkiÞkh ÚkÞku. yk ¼qr{¼køkku ¼uøkk níkk íÞkhu zkRLkkuMkkuh «kýeyku W¥khLkk xurÚkÍ Mk{wÿ MkwÄe
rðMíkhu÷k økkUzðkLkk ¾tzLkk çkÄk «Ëuþkuk{t AqxÚke rð[híkkt níkkt.
ík]íkeÞ SðÞwøk (Tertiary Era)

• fuLkkuÍkuRf ÞwøkLkku ÃkqðkoÄfk¤. çkqMíkheÞ fk¤¢{{kt íku {æÞ SðÞwøk ÃkAe þY Úkíkku nkuE íkuLku ík]íkeÞ
SðÞwøk Lkk{ yÃkkÞwt Au.
• íku{ktLke ¾zf-h[LkkykuLke s{kðx ð.Ãkq. 6.5 + fhkuz ð»koÚke þY ÚkELku 20 + ÷k¾ ð»ko ðå[uLkk 6.3
fhkuz ð»ko sux÷k økk¤k Ëhr{ÞkLk ÚkÞu÷e Au.
• íkuLke Lke[u r¢xurMkÞMk h[Lkk yLku WÃkh Ã÷kÞMxkuMkeLk h[Lkk ykðu÷e Au, Ãkhtíkw yk çktLku íkhVLke
Mke{kyku MkwMÃkü LkÚke.
• ík]íkeÞ SðÞwøkLku Ãkur÷ÞkuMkeLk, RÞkuMkeLk, ykìr÷økkuMkeLk, {kÞkuMkeLk yLku Ã÷kÞkuMkeLk suðk Ãkkt[ fk÷¾tzku{kt
ðnU[u÷ku Au.
ík]íkeÞ SðÞwøk yu Mk{økú ¼khíkeÞ WÃk¾tzLkk «kf]ríkf yLku ¼qMíkheÞ RríknkMk{kt ½ýku s y½íÞLkku Þwøk
økýkÞ Au.
• yk fk¤ Ëhr{ÞkLk s ¼khíkLkwt ðíko{kLk ¼qÃk]c ykfkh Ãkk{u÷wt Au.
• RÞkuMkeLkLkk {æÞfk¤ ð¾íku ¼qMkt[÷LkLkku Þwøk þY ÚkÞku, íku{kt sqLke ¼kiøkkur÷f ÃkrhÂMÚkrík VuhVkh
Ãkk{e.
• sqLkk økkUzðkLkk ¾tzLkwt ¼tøkký ÚkÞwt.
• ¼tøkkýLkk Ãkrhýk{u fux÷kf rðþk¤ xwfzkyku Mk{wÿ Lke[u yðík÷Lk ÃkkBÞk; íkÚkk xurÚkÍ ¼qMktíkLkrík{ktLke
s{kðx{ktÚke rn{k÷Þ (íku{s ykÕÃkMk) Ãkðoík{k¤k QÃkMke ykðe.
• r¢xurMkÞMkLkk ytrík{ [hý ð¾íku þY ÚkÞu÷kt ÷kðkLkkt «MVwxLkku ¼khíkeÞ ÃkkuÃkzk{kt n÷Lk[÷Lk,
rðYÃkíkk, yÄkuøk{Lk yLku Míkh¼tøkku suðe yMkhku ÷kðe {qfðk {kxu Ãkwhkuøkk{e çkLke hÌkkt.

690
• yk heíku «MVwxLk yLku ¼qMkt[÷LkLke yk çktLku ½xLkkykuLkk Mkn¼køke yLku Ãkrhýk{e «fkh rðþu fkuE
MktþÞ LkÚke.
• xurÚkÍLkk Úkk¤k{kt ÷ktçkkøkk¤k MkwÄe yufXku ÚkÞu÷ku rLkûkuÃkhsÚÚkku ¼qMkt[÷LkLke ½xLkk{kt Mkk{u÷ Úkíkku
sELku swËk swËk íkçk¬kyku{kt rn{k÷Þ (íkÚkk yLÞ Ãkðoík{k¤kyku) YÃku WíÚkkLk ÃkkBÞku.
• Mk{wÿ íkku ¾Mke økÞku, Ãkhtíkw xurÚkÍLkk yðþu»kkuYÃku fux÷ktf s¤kþÞku hne økÞkt.
• íku{Lkk ík¤ Ãkh Lkðk rLkûkuÃkku ò{íkk økÞk.
• yk ÃkifeLkku LÞw{w÷kRx [qLkk¾zf rn{k÷ÞLkk WíÚkkLkLke þYykíkLkku Mktfuík ykÃku Au.
• yk ¾zf {q¤ íkku Mk{wÿík¤ Ãkh ò{u÷ku; yks uíku 5,790 {exhLke Ÿ[kEyu {¤u Au.
• yk çkkçkík s rn{k÷Þ Ÿ[fkE ykÔÞkLke ¼q-Mkt[÷Lk ½xLkk Mkq[ðu Au.
• rn{k÷ÞLkk WíÚkkLkLke r¢Þk nS yksu Ãký MktÃkqýoÃkýu yxfe LkÚke.
• økkUzðkLkk ¾tzLkk ytrík{ ¼tøkký çkkË, ¼khíkeÞ îeÃkfÕÃkLke ¼qíkfíke þYykík{kt EþkLk íkhV yLku
ÃkAeÚke W¥kh íkhV ¾Mkíke ykðeLku Auxðu yurþÞkE ¼qíkfíke MkkÚku yÚkzkE.
• ¼khíkeÞ ¼qíkõíkeLke W¥kh Äkh Lke[u íkhV Ëçku÷e Au.
• íkuýu çkkÌk-îeÃkfÕÃkeÞ rðMíkkhLkk WíÚkkLk{kt ½ýku yøkíÞLkku ¼køk ¼sÔÞku Au.
• ík]íkeÞ SðÞwøk Ëhr{ÞkLk s îefÕÃku íkuLkku ðíko{kLk rºkfkuý ¼qr{-ykfkh «kÃík fÞkuo Au.
• yk ½xLkkykuLku Ãkrhýk{u ¼qr{ yLku Mk{wÿLkwt ÃkwLkŠðíkhý ÚkÞu÷wt Au.
• Ãkur÷ÞkuMkeLkÚke Ã÷kÞkuMkeLk MkwÄeLkk x~Þohe ¾zfku ¼khíkLkk rðþk¤ rðMíkkhkuLku ykðhe ÷u Au, Ãkhtíkw
îeÃkfÕÃk yLku çkkÌk-îeÃkfÕÃkeÞ rðMíkkhku{kt íku{Lkwt rðíkhý yMk{kLk Au.
• îeÃkfÕÃk{kt íku ykuAk «{ký{kt {¤u Au.
• fuh¤, {÷çkkh rð¼køk, ík¤økwshkíkLkku «Ëuþ, Mkkihk»xÙ-fåALkk rfLkkhkLkk ¼køkku íkÚkk Ãkqðo rfLkkhkLkk
rðMíkkhku ík]íkeÞ SðÞwøkLkk fk¤Lkku rðûkuÃkku Ähkð Au.
• çkkÌk-rn{k÷ÞLkku ½ýku {kuxku rðMíkkh, íkuLke Ãkqðo, Ãkrù{ yLku W¥kh MkhnËku íku{s LkSfLkk yLÞ
¼køkku ík]íkeÞ SðÞwøkLke ¾zfh[LkkykuÚke çkLku÷k Au.
• ík]íkeÞ SðÞwøk Ëhr{ÞkLk ®ðæÞ Ãkðoíkku, fi{wh zwtøkhÄkh, hks{nk÷Lke xufheyku yLku ykMkk{Lke
nkh{k¤kyku ¼khíkLkk W¥kh-Ërûký ¼køkku {kxu s¤rð¼ksf «Ëuþ níkku.
• íku ð¾íku W¥kh íkhVLkku s¤rððkn xurÚkÍ{kt yLku Ërûký íkhVLkku s¤Ãkrhðkn rnLËe {nkMkkøkh{kt
ðnuíkku níkku.
• yu fk¤{kt ¼khíkeÞ «Ëuþ{kt çku y¾kíke Úkk¤kt níkkt : yuf, ¾t¼kík-fåA-Ãkrù{ hksMÚkkLk, Ãktòçk-
691
rMk{÷k yLku LkuÃkk¤ MkwÄe rðMíkhu÷ku LkiÉowíÞ-EþkLk WÃkÂMÚkríkðk¤ku y¾kík; yk y¾kík ¢{þ: Ãkwhkíkku
sELku yksu {kºk ¾t¼kíkLkk y¾kíkYÃku òuðk {¤u Au; çkeòu, ykhkfkLkÞku{ktÚke çku Ãkuxkrð¼køkku{kt
rð¼krsík Úkíkku ykMkk{Lkku yLku BÞkLk{khLkku ÃkqðeoÞ y¾kík.
• ®MkÄw-øktøkk-çkñÃkwºkLkku yksLkku {uËkLke «Ëuþ íÞkh Ãkqðo-Ãkrù{ rðMíkhu÷wt, W¥kh íkhVe Zku¤kðk¤wt, yVkx,
÷kûkrýfíkkrnLk Ÿzwt Úkk¤wt níkwt.
• yk Úkk¤wt yk¾kÞ ík]íkeÞ SðÞwøkLkk fk¤ Ëhr{ÞkLk LkËeykuLkk fktÃkÚke Ãkwhkíkwt økÞtw, su yksu rðþk¤
{uËkLkYÃku òuðk {¤u Au.
• çktLku y¾kíke «Ëuþku su ¾Lkesíku÷-fwËhíke ðkÞw Ãkqhkt Ãkkzu Au, íku Ãký ík]íkeÞ SðÞwøkLke h[Lkkyku MkkÚku
Mktf¤kÞu÷kt Au.
• W¥kh íkhVLkk ðkÞÔÞ rð¼køk{kt yhðÕ÷eLke Ãkðoík{k¤k ík]íkeÞ SðÞwøk{kt Ãký yksLkk fhíkkt íkku ½ýe
ðÄkhu Ÿ[kEðk¤e níke.
• ¼khíkLkk swËk swËk rðMíkkhku{kt «Ëuþ¼uËu [qLkk¾zfku, þu÷, huíke¾zfku, ÷uxuhkRx, r÷øLkkRx ðøkuhu yk
fk¤ Ëhr{ÞkLk íkiÞkh ÚkÞu÷k Au.
• ík]íkeÞ SðÞwøkLkk þYykíkLkk ¾zfku ËrhÞkE WíÃkr¥ksLÞ Au.
• ßÞkhu ík]íkeÞ SðÞwøkLkk ytrík{ [hýLkk ¾zfku LkËesLÞ Au, õÞktf LkËeLkk¤sLÞ íkku õÞktf MkhkuðhsLÞ
Ãký Au.
• ík]íkeÞ SðÞwøkLkk fux÷kf rLkûkuÃkku ¾Lkesíku÷Äkhf çkLke hnu÷k Au.
• Sðkðþu»kkuLke árüyu òuíkkt, {]ËwþhehkrË ({ku÷wMfk) yLku Ãkhðk¤kLkwt «{ký ½xâwt Au.
• Vkuhkr{rLkVh LÞw{w÷kRx «kht¼{kt Ãkw»f¤ {¤u Au.
• Wøkhðøko Ãkife {økh yLku {kuxk fk[çkk níkk.
• {kA÷eyku{kt ÂMÚkÞwõík «fkhku WÃkhktík yksLkk suðe {kA÷eyku Ãký níke.
• støk÷kuLkwt «{ký ½xâwt níkwt, Ãkhtíkw ½kMkLkk «Ëuþku rðfMÞk níkk.
• MÚkkrLkf støk÷-ykåAkrËík Ãktf¼qr{yku íkiÞkh ÚkE níke, íku{ktÚke s yksu ykÃkýLku r÷øLkkRx {¤u Au.
• xurÚkÍLkk Mke{ktík «Ëuþkuk{t íkkzLkkt ð]ûkku rðfMÞkt níkkt.
• ™kr¼ðk¤kt MkMíkLk «kýeyku (Lknkuhðk¤kt, ¾heðk¤k íku{s {ktMk¼ûke) Ãký ík]íkeÞ SðÞwøk{kt rðfMÞkt.
• yu s heíku yufe yktøk¤ktðk¤kt ÃkurhMkkuzfxkRÕMk (Ëk.ík. RÞkurnÃÃkMk - ½kuzkLkwt Ãkqðos) yLku çkufe
yktøk¤ktðk¤kt ykŠxÞkuzfMxkRÕMk Ãký ík]íkeÞ SðÞwøkLke s ÃkuËkþ Au; Ëk.ík., ½kuzk yLku hnTkRLkkuLkkt
Ãkqðoòu íkÚkk Ÿx, nhý yLku zw¬hLkkt Ãkqðoòu.

692
• yk WÃkhktík, rçk÷kze, fqíkhkt yLku hªALkk Ãkqðoòu Ãký ík]íkeÞ SðÞwøk{kt s íkiÞkh ÚkÞu÷kt Au.
• Ãknu÷ðnu÷kt MkqtZðk¤k «kýeyku íku{s ytøkwcÄkhe «kýeykuLkk Ãkqðoòu Ãký yk s fk¤Lke ÃkuËkþ Au.
• MkMíkLk «kýeykuLke MktÏÞk yLku «fkhkuLke rðÃkw÷íkkLkk fkhýu ík]íkeÞ SðÞwøkLku ‘MkMíkLk «kýeykuLkku
Þwøk’ fnu Au.
• rþðkr÷f h[Lkk :
• rn{k÷ÞLkk Ërûký ¼køkYÃku rþðkr÷f xufheyku{kt òuðk {¤íke yk ¾zfh[Lkk Au.
• íkuLke s{kðxLkku fk¤økk¤ku {æÞ {kÞkuMkeLkÚke rLkBLk Ã÷kÞMxkuMkeLkLkku, ykþhu çku fhkuz ð»koLkku økýkÞ
Au.
• íku {wÏÞíðu MðåA s¤Lkku LkËesLÞ rLkûkuÃk h[Lkk«fkh Ëþkoðu Au.
• rn{k÷ÞLkk WíÚkkLkLkk þYykíkLkk íkçk¬kyku ÃkAe íkífk÷e rn{k÷ÞLkk ík¤uxe-rðMíkkh (øktøkk-s{Lkk-
rMktÄw-çkúñÃkwºkLkk yksLkk MÚk¤Úke W¥kh íkhV){kt íkiÞkh ÚkÞu÷k ÷ktçkk-Ãknku¤k-Ÿzk Úkk¤k{kt ykþhu
4,500-6,000 {exhLke òzkELke rLkûkuÃk-s{kðx ÚkÞu÷e.
• ÃkAeLkk WíÚkkLkLkk íkçk¬k{kt rþðkr÷f xufheykuYÃku yk s{kðx Ÿ[fkE ykðu÷e Au.
• íku{Lkwt ¾zf çktÄkhý fkìtø÷ku{hux, økúex, huíke¾zf, {]Ë¾zf yLku fktÃk-fkËððk¤k ¾zfkuÚke çkLku÷wt Au.
• yk rLkûkuÃkh[Lkk {kxu yuðw yLkw{kLk çktÄkÞu÷wt Au fu ykMkk{Lkk W¥kh ¼køk{ktÚke Lkef¤íke yu ð¾íkLke
‘RLzkuçkúñ’ yÚkðk ‘rþðkr÷f’ LkËeyu s rLkûkuÃkkuLkku ykx÷ku rðÃkw÷ sÚÚk s{k fÞkuo nþu.
• Míkhrðãkí{f árüyu yk h[LkkLkk rLkBLk, {æÞ yLku Qæðo rþðkr÷f yuðk ºký rð¼køkku Ãkkzu÷k Au.
• rþðkr÷f h[LkkLkk fux÷kf ¼køkku{kt «kýe-Sðkðþu»kku (nkz®Ãkshku) yLku íku{Lkk ¼køkku)Lkwt rðÃkw÷
«{ký {¤u Au.
• íku çkÄkt «kýeyku ynª íku{s ykswçkkswLkk rðMíkkhku{kt ðMkíkkt nþu.
• yk «kýeyku{kt rLkBLk rþðkr÷f fk¤Lkkt xÙkÞVku÷kuzkuLk yLku zkRLkkuÚkurhÞ{ (MkqtZðk¤kt «kýeykuLkkt
ykrËÃkqðoòu) {æÞ rþðkr÷f{t yk çktLku «kýeyku MkkÚku {ìMxkuzkuLk yLku MxuøkkuzkuLk (yksLkk nkÚkeLkwt {q¤
MðYÃk) {¤u Au, íku çkÄkt Qæðo (rLkBLk Ã÷kÞMxkuMkeLk){kt xfe þõÞkt LkÚke.
• yk «fkhku ðíko{kLk ÊkÚkeLkk Ãkqðos-«fkhku níkk.
• yk WÃkhktík zw¬h MkkÚku MkkBÞ Ähkðíkkt ‘yìLÚkúkfkurÚkheMk’ níkkt.
• su yksLkk rnÃkkuÃkkìxu{MkLkk Mkt¼rðík Ãkqðos ‘{uhefkuÃkkìxu{Mk’{kt VuhðkELku ÃkAeÚke ÷wÃík çkLke økÞkt.
• RÞkuMkeLkLkku ykrË ½kuzku ‘RÞkurnÃÃkMk’ Wí¢ktík Úkíkku sE nðu ‘Ã÷kÞkurnÃÃkMk’ YÃku íkiÞkh ÚkÞku.
• nÙkRLkku ykuAkt ÚkE økÞkt; xqtfe zkufðk¤kt ÷kûkrýf rþðkÚkurhÞ{ Úkkuzuf ð¾ík xfeLku ÷wÃík Ãkk{e økÞkt,
693
Ãkhtíkw íku{ktÚke s yksLkkt ÷ktçke zkufðk¤kt rshkV íkiÞkh ÚkÞu÷kt Au.
• {kÞkuMkeLk{kt þY ÚkÞu÷kt ½uxkt-çkfhkt rðfMkíkkt hne yksLke fûkk MkwÄe ÃknkUåÞk Au.
• ‘{ìMxkuzkuLk’ Mk{fûk ‘økkuBVkuÚkurhÞ{’{ktÚke yksLkku ¼khíkeÞ nkÚke ‘yur÷VMk’ Qíkhe ykðu÷ku Au.
• Qæðo rþðkr÷fLkk «kht¼{kt rnÃÃkkhuÞkìLk, RõðMk, {uhefkuÃkkìxu{Mk, rnÃkkuÃkkìxu{Mk, {ìMxkuzkuLk, MxuøkkuzkuLk,
rþðkÚkurhÞ{, økkÞ, ¼UMk fkr¤Þkh, hkûkMke fk[çkk ðøkuhu òuðk {¤u Au.
• yk WÃkhktík, Ãkwhw»kk¼ ðkLkhku (anthropoid apes) ¼khík{kt ¾qçk MktÏÞk yLku «fkhku{kt Wí¢ktík ÚkÞu÷k
Au.
• íku{kt rþðrÃkÚkuõMk, MkwøkúeðrÃkÚkuõMk, çkúñkrÃkÚkuõMk yLku hk{rÃkÚkuõMk suðk frÃkyðþu»kkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ
Au.
• íÞkhÃkAe ÚkÞu÷k ykçkkunðkLkk VuhVkhkuLku fkhýu rþðkr÷f fk¤Lkkt rðÃkw÷ MktÏÞk{kt {¤íkkt «kýeyku
rð÷wÃík ÚkE økÞkt Au, yksu òuðk {¤íkkt LkÚke.
• rLkBLkík{ rþðkr÷f Míkh{ktÚke {¤u÷ rþðrÃkÚkuõMkLkku frÃk-yðþu»k y{wf «{ký{kt yðko[eLk
{kLkð÷ûkýku Ähkðíkku níkku.
• íkuLku Ãknku¤e, [kuhMk ËkZku níke íku{s szçkwt ykøk¤ Ãkzíkwt Lk níkwt.
• íku Mkt¼ðík: yksLkk røkçkLkLku {¤íkku ykðíkku níkku.
• rþðkr÷f Míkhku{ktÚke Ãkwhw»kk¼k ðkLkhkuLke ÷øk¼øk 15 sux÷e «òríkykuLkk yðþu»kku {¤u÷k Au.
• þõÞ Au fu Qæðoík{ rþðkr÷f{kt ykrË{kLkðLkk yðþu»kku Ãký nkuÞ. fkhý fu íku{ktÚke fux÷ktf Ãkk»kký-
ykuòhku {¤u÷kt Au.
• yu s heíku Lk{oËk yLku økkuËkðheLke ¾eýku{ktÚke {¤u÷kt Ãkk»kký-ykuòhku íÞktLkk {kLkð-ðMkðkxLke Mkkûke
Ãkqhu Au.
• Lk{oËkLkk MkezeËkh fktÃk«Ëuþ{ktÚke ÷uxuhkEx MkkÚku {¤u÷kt Ãkk»kký-ykuòhku ÃkwhkÃkk»kký Mk{ÞLkkt sýkÞkt
Au.
• {kÞkuMkeLkLkk «kht¼fk¤ MkwÄe íkku W¥kh økku¤kÄoLkk {kuxk¼køkLkk «ËuþkuuLke ykçkkunðk økh{ yLku yufÄkhe
hnu÷e, Ãkhtíkw rn{k÷Þ (yLku ykÕÃMk)Lkk WíÚkkLkLku fkhýu ¼]Ãk]c y™u ÃkÞkoðhý{kt {kuxk ÃkkÞk ÃkhLkk
VuhVkhku Úkíkk òÞ Au.
• {æÞ {kÞkuMkeLkÚke ykçkkunðk Xtze Ãkzíke òÞ Au. Ã÷kÞkuMkeLkÚke íkuLke yMkh ðÄw ðhíkkÞ Au.
• rn{k÷ÞLkk ½ýk¾hk rðMíkkhku rn{kåAkrËík çkLkíkk òÞ Au, Ãkqðo-Ãkrù{ rfLkkhku LkSfLke Mk{wÿMkÃkkxe
Lke[e Úkíke òÞ Au.

694
Mkkhýe : fìLkkuÍkuRf (LkqíkLk Sð) {nkÞwøkLkk ík]íkeÞ yLku [wíkÚko ÞwøkLkwt ¼khík {wÏÞ ¾zfh[Lkkyku yLku
íku{Lkku ytËksu MknMktçktÄ Ëþkoðíkku fkuXku
fk÷¾tz/rðMíkkh rn{k÷Þ-fk~{eh-rMk{÷k-økZðk÷ ykMkk{ yLÞ rðMíkkhku íkxeÞ h[Lkkyku
yðko[eLk yðko[eLk LkËe-rLkûkuÃkku, fktÃksLÞ Zk¤ fktÃk ®MkÄw-øktøkksLÞ {uËkLkkuLkku LkqíkLk
rLkûkuÃkku ðøkuhu fktÃk, LkËesLÞ LkqíkLk fktÃk,
huíkeLkk Zqðk, íkx«ËuþLkk
WÃkMku÷k ZøkrLkûkuÃkku, s{eLkku
Ã÷kÞMxkuMkeLk Qæðo fkhu÷k rLkûkuÃkku, LkËeLkk MkezeËkh ®MkÄw-øktøkksLÞ {uËkLkku sqLkku
«Ëuþku, Mkhkuðhku, ðøkuhu. rn{sLÞ rLkûkuÃkku fktÃk, Lk{oËk-økkuËkðheLkku sqLkku fktÃk
rn{k÷Þ WíÚkkLkLkku ºkeòu íkçk¬ku-rn{sLÞ r[r÷fk, Mkhkuðh, ÷uxuhkRx ðøkuhu
rLkûkuÃkku.
Ã÷kÞkuMkeLk rLkBLk fkhuðkrLkûkuÃkku rË®nøk {t[kh (ytþík: ËrhÞkE) fkrhf÷
Wæðo rþðkr÷f fz÷kuh
Wæðo {kÞkuMkeLk {æÞ rþðkr÷f zwÃke rz÷k yLku ðfku÷e
{æÞ {kÞkuMkeLk rLkBLk rþðkr÷f ríkÃkk{ (ytþík: ËrhÞkE) Âõð÷kuLk
rn{k÷Þ-WíÚkkLkLkku çkeòu íkçk¬ku
rLkBLk {kÞkuMkeLk {he ©uýe ÞrfMkku÷e Mkw~{k fåALke øks©uýe çkkheÃkkzk
(ûkkh s÷eÞ) ËøþkE (ykurhMMkk{kt
{Þqhøkts)
ykur÷økkuMkeLk LÞq y¼kð-y¼kð çkhuR÷
{w rn{k÷Þ-WíÚkkLkLkku «Úk{ íkçk¬ku LÞq
r÷ {w rfhÚkkh økwshkík ÃkkUrz[uheLkk
RÞkuMkeLk xu rfhÚkkh MkwçkkÚkw siríkÞk xu
f ÷kfe yLku f RÞkuMkeLk ¾zfku
¾ rËMkktøk ¾
z rËMkktøk z ÷kfe Ãkrù{ hksMÚkkLk
Ãkur÷ÞkuMkeLk fku hkýe fkux fku zu¬Lk xÙuÃk
695
r¢ xu rMk Þ Mk h [ Lkk
• [íkwÚko SðÞwøk (Quaternary Era)

• fuLkkuÍkuRf ÞwøkLkku yk W¥khkÄofk¤ økýkÞ Au.
• yk fk¤Lku þY ÚkÞu nS íkku ðÄw{kt ðÄw 20 + ÷k¾ ð»ko sux÷ku s Mk{Þ ðeíÞku Au.
• íkuLku Ã÷kÞMxkuMkeLk yLku yðko[eLk yuðk çku fk÷¾tz{kt ðnU[u÷ku Au, Ãkhtíkw çktLku ðå[uLke Mke{k MÃkü LkÚke.
• Ã÷kÞMxkuMkeLk fk÷¾tz rn{sLÞ ÃkrhÂMÚkríkLkk «kht¼Úke íku{s {kLkð-WíÃkr¥k-Wí¢ktrík-«økríkfk¤ îkhk
÷kûkrýf heíku swËku Ãkkze þfkÞ Au.
• yðko[eLk fk÷¾tz AuÕ÷kt 12,000 + ð»koÚket þY ÚkÞu÷ku Au yLku íkuLku AuÕ÷k rn{fk¤ (rðMfkuÂLMkLk)Lkk
«rík¢{ý îkhk Ã÷kÞMxkuMkeLkÚke swËku Ãkkze þfkÞ Au.
• Ã÷kÞMxkuMkeLk hLk[k :
• Ã÷kÞMxkuMkeLk fk÷¾tz Ëhr{ÞkLk yktíkhu yktíkhu [kh rn{Þwøkku «ðíkuo÷k.
• ðå[uuLkk ºký yktíkhrn{fk¤Lke ½MkkhksLÞ íku{s rLkûkuÃksLÞ r¢ÞkykuLku Ãkrhýk{u fux÷ktf Mkhkuðhku
y™u ¾eý«ËuþkuLke h[Lkk ÚkE Au.
• rn{ÞwøkkuLke yMkhÚke Mkkøkhs¤ Xtzku ÚkE økÞu÷kt, ÃkðLkkuLke fkÞoþe÷íkk{kt ð]rØ ÚkÞu÷e, «kýeyku
MÚk¤ktíkh fhe økÞu÷kt yÚkðk Lkkþ Ãkk{u÷kt íkku fux÷ktfLkku rð÷kuÃk Ãký ÚkÞu÷ku.
• yu s heíku fux÷wtf ðLkMÃkríkSðLk Ãký Lkü ÚkE økÞu÷wt.
• rn{sLÞ ÃkrhÂMÚkrík {kuxk «{ký{kt «ðíkoðk {kxu çku fkhýku ykøk¤ Ähðk{kt ykðu÷kt Au : yuf,
Ãk]ÚðeLkk ½ýk ¼køkku{kt ßðk¤k{w¾e «r¢Þk «ðíkeo hnu÷e, íkuLke hs ðkíkkðhý{kt ðÄw «{ký{kt
ÃkÚkhkðkÚke MkqÞorðrfhýLke yMkh ykuAe ÚkE økE.
• íkkÃk{kLk ½xíkwt økÞwt, rn{ð»kkoLkwt «{ký ðæÞwt.
• Ãkrhýk{u rn{sLÞ çkhV ò{íkku økÞku; çkeswt, W¥kh økku¤kÄo{kt rn{k÷Þ-ykÕÃMk suðe Ãkðoík{k¤kyku
Ÿ[fkE ykððkÚke ¼qÃk]c çkË÷kE økÞwt, Ãkrhýk{u rn{e¼ðLkLkk Mktòuøkku WËT¼ÔÞk.
• fkhýku su ½xkðkÞ íku, ¼khíkLkk MktË¼o{kt òuíkkt, Ã÷kÞMxkuMkeLk fk¤{kt rn{k÷Þ{kt rn{[kËhku rðfMkíke
økE, ðå[u ðå[u y{wf fk¤økk¤k Ëhr{ÞkLk økh{, nqtVk¤k, Mktòuøkku Ãký «ðíÞkO.
• íku{kt rn{LkËeyku ÃkeAunX fhíke økE.
• Ãkrhýk{u Mk{wÿMkÃkkxeyku ½xíke økE yLku ðÄíke hne.
• yk çktLku r¢ÞkykuLkk ÃkwhkðkYÃk ËrhÞkrfLkkhkyku Ãkh ftXkhrLkûkuÃkkuLkk Zøk (raised beaches) h[kÞk, íkku

696
õÞktf støk÷ku zqçke økÞkt.
• rn{k÷ÞLke rn{LkËeykuyu yksu Au íku fhíkkt ½ýku {kuxku rðMíkkh rn{fk¤ ð¾íku ykðhe ÷eÄu÷ku.
• yksu Ãký rn{k÷ÞLke fux÷ef rn{LkËeyku ËwrLkÞk¼h{kt {kuxe økýkÞ Au; Ëk.ík. Äð÷ÄhLke rn{LkËeyku
ík¤uxe MkwÄe rðMíkhu÷e Au.
• íkuLkku çkkÌk «ðkn «Úk{ rn{fk¤ ð¾íku rçkÞkMkLke ¾eý{kt 700 {exh Ÿ[kEðk¤e yksLke MkÃkkxe
MkwÄe rðMíkheLku ykðu÷ku.
• yksu [kuÚkku yktíkhrn{fk¤ «ðíkoíkku nkuðkLkwt økýkÞ Au.
• rn{k÷ÞLke çkÄe s WLLkík røkrh{k¤kyku yksu Ãký rn{kåAkrËík òuðk {¤u Au.
• ík]íkeÞ SðÞwøkLkk AuÕ÷k fk÷¾tz Ã÷kÞkuMkeLkLke {kVf s Ã÷kÞMxkuMkeLk{kt Ãký ¼khík (íku{s ÃkkrfMíkkLk,
çkktø÷kËuþ yLku BÞkLk{kh){kt ¼qr{MktòuøkLke ÂMÚkrík ÷øk¼øk Mkh¾e hne Au; òufu ¾t¼kík-y{ËkðkË-
Úkh rðMíkkh íku{s fåALkku hý«Ëuþ ËrhÞk nuX¤ níkku, su íÞkhÃkAeÚke ¢{u ¢{u þw»f-yÄoþw»f
¼qr{Mktòuøk{kt Vuhðkíkku hÌkku Au.
• ðíko{kLk Ãkqðo çku ÷k¾ ð»ko yøkkW ½ýwt çkÄwt Ãkkýe rn{r¢ÞkLke {n¥k{ yMkh nuX¤ Ãkðoíkku{kt rn{[kËhkuYÃku
ÃkfzkÞu÷wt hnu÷wt.
• íku ð¾íku Mk{wÿMkÃkkxe XefXef Lke[e økÞu÷e.
• çktøkk¤{kt ÃknkU[íke LkËeykuyu íÞkhu íku{Lkk {køkkuoLku ðÄw Lke[u íkhV fkuíkhe fkZu÷k, Ãkhtíkw su{ su{
rn{LkËeyku Ãkeøk¤íke økE íku{ íku{ rn{k÷Þ{ktÚke ðnuíkku rðþk¤ s¤sÚÚkku Mk{wÿMkÃkkxeLku ¢{þ: Ÿ[e
÷kððk{kt fkhý¼qík çkLÞku.
• Ã÷kÞMxkuMkeLk ð¾íkLkkt «kýeyku yLku yksLkkt Sðtík «kýeykuLkk «fkhku{kt ÍkÍku íkVkðík LkÚke; {kºk
fux÷ktf «kýeyku rn{fk¤Lkk MktòuøkkuLku fkhýu rð÷wÃík ÚkE økÞkt Au.
• Ã÷kÞkuMkeLkLke su{ s.
• Ã÷kÞMxkuMkeLkLkku «kht¼ Ãký {nkfkÞ MkMíkLk «kýeykuLkku fk¤ níkku.
• íku Ëhr{ÞkLk ËMk ÷k¾ ð»koÚke ykuAk fk¤økk¤k{kt íku{Lke ÍzÃke Wí¢ktrík ÚkÞu÷e.
• MkqtZðk¤kt «kýeykuLke ½ýe òríkyku (÷øk¼øk 29) rþðkr÷f rðMíkkh{kt rð[híke níke.
• íku Ãkife ËwrLkÞk¼h{kt su {kºk çku s òríkyku - yìr÷VMk {ìÂõMk{Mk, yurþÞkE «fkh yLku ÷kuõMkku zkìLxk
ykr£fkLkk - ykr£fk «fkh s Sðtík òuðk {¤u Au.
• rð÷wÃík òríkykuLkwt fË yksLkk nkÚke suðwt s níkwt.
• fux÷kfLku XtzeLkku «ríkfkh fhðk {kxu þheh Ãký òzwt QLke ykðhý níkwt.
697
• yurþÞkE (¼khík{kt Au íku) nkÚke {ì{Úk{ktÚke Qíkhe ykðu÷ku nkuðkLkwt økýkÞ Au.
• Ã÷kÞMxkuMkeLk fk¤{kt {ì{Úk yLku {kLkð Mk{fk÷eLk níkk íku «køkiríknkrMkf fk¤Lke økwVkyku{kt Ëeðk÷ku
Ãkh {kLkðkuyu Ëkuhu÷kt {ì{Úk-yìr÷VMk r«r{rsrLkÞMkLkkt r[ºkku ÃkhÚke sýkE ykðu Au.
• rLkBLk Ã÷kÞMxkuMkeLk ðÞLke rþðkr÷f h[LkkLkk økwhwøkku¤k~{-Míkh{ktÚke çk¤Ë, Ÿx yLku ½kuzkLkkt íku{s
MxuøkkuzkuLk økýþu, nÙkRLkku, rnÃkku, rþðkÚkurhÞ{, sh¾ yLku rçk÷kzeLkk yðþu»kku {¤e ykðu÷k Au.
• yk WÃkhktík, Lk{oËk ¾eýLkk {æÞ Ã÷kÞMxkuMkeLk fktÃk{ktÚke nÙkRLkku, rnÃkku, Mkkçkh, çk¤Ë, zw¬h
ðøkuhuLke rð÷wÃík òríkyku Mkrník yìr÷VMk yìÂLxõðMk (nkÚke) yLku RõðMk Lk{krzõMk (½kuzk)Lkkt
«kýeyðþu»kku {÷e ykðu÷kt Au.
ðkøkku¤Lkkhkt yLku òze [k{zeðk¤kt «kýeyku ðå[uLke fûkkLkwt økýkíkwt rþðkÚkurhÞ{ (su yksu nÞkík LkÚke)
rLkBLk Ã÷kÞMxkuMkeLk Ãkqhíkwt s {ÞkorËík níkwt.
• íku {æÞ ykr£fk íkhV MÚk¤ktíkh fhe økÞwt níkwt, Ãkhtíkw xfe Lk þfðkÚke rð÷wÃík ÚkE økÞwt Au.
• ¼khík{kt rshkV ðøkoLkkt «kýeyku Ãký Ã÷kÞkuMkeLk fk¤{kt yMktÏÞ níkkt.
• íku rLkBLk Ã÷kÞMxkuMkeLk{kt ykuAkt Úkíkkt sE ÃkAeÚke rð÷wÃík ÚkE økÞkt Au, Ãkhtíkw íku{Lkk «kýe-yðþu»kku
{¤u Au.
• yk «kýeykuyu ÃkkrfMíkkLk, [eLk, EhkLk, ntøkuhe yLku økúeMk íkhV MÚk¤ktíkh íkku fhu÷wt, íku íku{Lkkt íÞktÚke
{¤íkkt yðþu»kku ÃkhÚke sýkE ykðu Au.
• yk ðøko nðu ykr£fk Ãkqhíkku s {ÞkorËík Au.
• íku{ýu ykr£fk íkhV Ãký MÚk¤ktíkh fÞwO nkuðwt òuEyu, ßÞkt íku xfe þõÞkt Au.
• yksLkk økkÞ òríkLkkt «kýeyku {æÞ yurþÞkLke ÃkuËkþ økýkÞ Au.
• y{urhfe «kýerðËkuLkk {ík {wsçk, ¼khíkLkk {kÞkuMkeLkÚke Ã÷kÞMxkuMkeLk fk¤økk¤kLkk ¾zfku{ktÚke
«kýe-yðþu»k YÃku {¤e ykðu÷ku ½kuzku (rnÃÃkkrhÞkìLk) y{urhfkÚke MÚk¤ktíkh fheLku ykðu÷ku Au.
• Ãkhtíkw yuðku Ãký Ëkðku fhðk{kt ykðu Au fu rnÃÃkkrhÞkìLk yLku RõðMk «fkhLkk ½kuzk W¥kh y{urhfk{kt
ßÞkhÚke {¤u Au íku yøkkW ¼khík yLku ÃkkrfMíkkLk{ktÚke {¤u÷k Au; íkuÚke íkuLku y{urhfk{ktÚke MÚk¤ktíkrhík
ÚkÞu÷ku yu{ fnuðwt Wr[ík LkÚke.
• yu s heíku, MxuøkkuzkuLk y™u yìr÷VMk «fkhLke nkÚkeLke òríkyku Ãký ¼khík{kt s WíÃkLLk ÚkuÞ÷e {w÷fe
ÃkuËkþ Au.
• W¥kh ¼khíkLkk rþðkr÷f rðMíkkh{ktÚke {¤e ykðu÷k ðkLkh òríkLkk 80 WÃkhktík Lk{qLkkyku ÃkhÚke fne
þfkÞ fu íku{Lkwt {q¤ W¥kh ¼khíkÚke Ëqh nkuE þfu Lkrn, þõÞ Au fu RrsÃík-yhçkMíkkLk {khVíku ynª
ykÔÞk nkuÞ.

698
• rn{ÞwøkLke yMkhkuLku fkhýu, yøkkWLkk ík]íkeÞ SðÞwøk{kt yÂMíkíð Ähkðíkkt {nkfkÞ «kýeyku rð÷wÃík
Úkíkkt sE yá~Þ ÚkE økÞkt.
• ¾heðk¤kt «kýeykuLkku {kºk Ãkkt[{ku ¼køk xfe þõÞku Au.
• çk¤Ë yLku ¼UMk suðk «kýe«fkhku ykX{ktÚke çku s òuðk {¤u Au.
• yk{ Mk{økú Ã÷kÞMxkuMkeLk fk¤{kt «ðíkuo÷k rn{MktòuøkkuLku s rðþk¤ ÃkkÞk ÃkhLkk rð÷kuÃk {kxu sðkçkËkh
økýe þfkÞ.
• ík]íkeÞ SðÞwøkLkk fk¤{kt rn{k÷ÞLkk ¢{þ: WíÚkkLkLku fkhýu rðYÃkf çk¤kuLke yMkh nuX¤ rn{k÷Þ
yLku rðtæÞ nkh{k¤kLke ðå[uLkku Mk{økú ¼køk ®MkÄw-øktøkk-çkúñÃkwºkLkk rðþk¤ h[Lkkí{f økíko{kt VuhðkE
økÞku; [íkwÚko SðÞwøk Ëhr{ÞkLk rn{k÷Þ{ktÚke ðuøkÚke ykðíkk økÞu÷k rðÃkw÷ fktÃkrLkûkuÃkÚke íku ¼hkE
økÞku Au yLku yksu Ëu¾kíkwt rðþk¤ {uËkLk yÂMíkíð{kt ykðu÷wt Au.
• hksMÚkkLkLkwt hý íkku yðko[eLk Mk{ÞLke ÃkuËkþ Au.
• yðko[eLk h[Lkk :
• ¼qMíkheÞ fk¤økýLkk {kxu íkiÞkh fhkÞu÷k Míkhrðãkí{f Míkt¼Lkku MkkiÚke AuÕ÷ku Mk{Þøkk¤ku [íkwÚko SðÞwøk
ÃkifeLkku W¥khkÄo fk¤ Au.
• ð»kkuo{kt økýÚkhe {qfíkkt íku AuÕ÷kt 12,000 + ð»kkuoÚke [kÕÞku ykðíkku ykÔÞku Au.
• yðko[eLk Mk{ÞLkku «kht¼, Ã÷kÞMxkuMkeLkLkk [kh rn{Þwøkku ÃkifeLke E.Ãkq. ykþhu 35,000Úke 8,000 ð»ko
Ëhr{ÞkLk «ðíkuo÷e [kuÚke rn{r¢Þk ‘rðMfkuÂLMkLk rn{r¢Þk’Lkk Ãkqhk ÚkðkLke MkkÚku ÚkkÞ Au; Ãkhtíkw fux÷kf
MíkhrðËkuLkk {ík {wsçk, [kh rn{fk¤Lke ðå[u ðå[u ÃkMkkh ÚkÞu÷k ºký yktíkhrn{fk¤Lke su{ yksLkk
yk yðko[eLk Mk{ÞLku Ãký [kuÚkku yktíkhrn{fk¤ fu{ Lk økýðku òuEyu ? òu yu{ økýeyu íkku yk
yðko[eLk Mk{ÞLku y÷øk Lk økýíkkt Ã÷kÞMxkuMkeLk fk÷¾tzLkk yuf ¼køk íkhefu s ÷u¾ðku òuEyu.
• yk yÚko½xLk {wsçk íkku ¼rð»Þ{kt Ãkkt[{e rn{r¢ÞkLke Mkt¼kðLkkLku Lkfkhe þfkÞ Lkrn.
• Mkhuhkþ 20 ÷k¾ ð»koÚke Ã÷kÞMxkuMkeLk yLku yðko[eLkLkk Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk rn{LkËesLÞ
rn{y~{kðr÷yku íku{s Mk{fûk yLÞ rLkûkuÃkku, LkËesLÞ fktÃk, ðkíksLÞ ÷kuyuMk suðe fýs{kðx
Úkíke hne Au yLku íku ÃkifeLke ½ýe¾he íkku yksu Ãký [k÷w Au.
• [íkwÚko SðÞwøkLke rLkûkuÃkr¢ÞkykuLkkt MktþkuuÄLkkuLkk yÇÞkMk ÃkhÚke fux÷kf MíkhrðËku yksÚke 4,000 ð»ko
ÃkqðuoÚke 12,000 + ð»ko MkwÄeLkk Mk{Þøkk¤k {kxu s ‘yðko[eLk’ þçËLkku WÃkÞkuøk fhðkLkwt sýkðu Au,
ßÞkhu AuÕ÷k 4,000 ð»koLkk Mk{Þøkk¤k {kxu íkuyku ‘yíÞkÄwrLkf’ (recent) Lkk{ Mkq[ðu Au.
• íku{ Aíkkt yðko[eLkLkk ÃkqðkoÄofk¤Lku «køkT-yðko[eLk yLku W¥khkÄofk¤Lku yðko[eLk fnuðku yu ðÄw ÞkuøÞ
Au.
699
• ytËksu 4,50,000 [kurf{e.Lkk ûkuºkV¤Lku ykðhe ÷uíke, ¼khíkLkk rðþk¤ rðMíkkh{kt ÃkÚkhkÞu÷e rLkûkuÃk-
h[Lkkyku, Lke[uLkk ¼køk{kt Ã÷kÞMxkuMkeLk yLku WÃkhLkk ¼køk{kt yðko[eLk íkçk¬kLke çkLku÷e Au.
• yk h[Lkkyku W¥kh yLku {æÞ ¼khíkLkkt {uËkLkkuLkku {kuxku ¼køk hkufu Au, su ®MkÄw-øktøkkLkk rðMík]ík fktÃk{Þ
Úkk¤k MðYÃku òuðk {¤u Au.
• yk WÃkhktík fk~{ehLkk yk¾uÞ ¾eý«Ëuþ{kt LkkLkk-{kuxk Zøk÷k-MðYÃku Lkshu Ãkzíkk fkhuðk-rLkûkuÃkku,
hksMÚkkLkLkwt yLku fåALkwt hý, {æÞ«Ëuþ yLku ÷kðk (ËÏ¾ý)Lkk Wå[Ãkkx«ËuþLkk ÷uxuhkRx ¾zf«Ëuþku,
øktøkkLkk fktXk ÃkhLkk sqLkk (¼ktøkh) yLku Lkðk (¾Ëh) rLkûkuÃkku íku{s LkËeykuyu çkLkkðu÷k MkezeËkh
«Ëuþku ðøkuh Ã÷kÞMxkuMkeLk yLku yðko[eLk Mk{Þøkk¤k{kt çkLku÷e h[Lkkyku Au.
• ¼khíkLkk ¼qMíkh MkkÚku Mktf¤kÞu÷kt fux÷ktf rðrþü ÷ûkýku

• Ërûký ¼khíkLke LkËeyku :
• rn{k÷Þ Ãkðoík{k¤k ¼qMíkheÞ Ërüyu LkqíkLk ðÞLke (ykþhu 5 fhkuz ð»ko sqLke) Au, Ãkhtíkw îeÃkfÕÃkeÞ
¼khíkLkk Ãkðoíkku ykþhu 250 fhkuz ð»ko yLku 50 fhkuz ð»ko Ëhr{ÞkLk swËk swËk fk¤økk¤u íkiÞkh ÚkÞu÷kt
Au.
• yk «k[eLk Ãkðoíkku yksu íkku {kºk xufheykuLkk yðþu»kkuYÃkku òuðk {¤u Au.
• íku{Lkk ð¾íkkuð¾ík WíÚkkLk Ãký ÚkÞu÷k Au.
• yu s heíku ÄkuðkýLke Mk{¼qr{Lke ÂMÚkríkyu Ãký Ãknkuut[u÷k Au.
• íki Ãkife fux÷kfLkk rþhku¼køk yksu Mk{ík÷ MkÃkkx Ëu¾kÞ Au.
• íku{ktÚke Lkef¤íke LkËeyku Ãký yux÷e s «k[eLk Au.
• ÃkðoíkkuLkk WíÚkkLk ð¾íku íku{Lkku fkÞkfÕÃk ÚkÞku Au.
• íkku ½Mkkhk yLku ÄkuðkýLke r¢Þk{kt Mkk{u÷ ÚkELku íku{ýu ¾e{ku Ãký fkuíkhu÷e Au.
• Lk{oËk yLku íkkÃkeLku çkkË fhíkkt îeÃkfÕÃkLke çkÄe s LkËeyku Ãkrù{ ½kx{ktÚke Lkef¤eLku çktøkk¤Lkk
WÃkMkkøkhLku {¤u Au.
• íkkÃke yLku Lk{oËk yhçke Mk{wÿ{kt X÷ðkÞ Au.
• íku{Lkk ð¤ktf rðLkkLkk «ðknÃkÚk Mkq[ðu Au fu yk çktLku LkËeyku Míkh¼tøk ykÄkrhík Au.
• yu s heíku Ëk{kuËh, þkuý, {nkLkËe, ðÄko, økkuËkðhe ðøkuhu LkËeykuLkkt Úkk¤kt Ãký çku Mk{ktíkh Míkh¼tøkku
ðå[u h[kÞu÷kt Au.
• Úkk¤ktLke yðík÷Lkr¢ÞkLku Ãkrhýk{u íkku íku{kt ¼khíkLkk yrík {qÕÞðkLk fku÷MkkLkk Úkhku òBÞk Au yLku

700
s¤ðkÞk Au.
• Ãkrù{ ½kxLkk Ãkðoíkku {q¤¼qík heíku íkku sqLkk Mk{Þ{kt Ãkrù{ íkhV ðÄw rðMíkhu÷k îeÃkfÕÃkLkk s¤rð¼ksf
çkLke hnu÷k, su{ktÚke çktLku çkksw LkËeyku ðnuíke níke; Ãkhtíkw ÃkAeLkk fkuE fk¤{kt (zu¬Lk xÙìÃkLkkt ÷kðkLkkt
«MVwxLkku ÃkAeLkk fk¤{kt) Ãkrù{ íkhVLkku rð¼køk Míkh¼tøkLke yMkh nuX¤ Mk{wÿ{kt yðík÷Lk Ãkk{e
økÞku.
• Ãkrù{ rfLkkhkLke hu¾k W¥khÚke Ërûký MkwÄe MkeÄe nkuðkLkwt yk yuf{kºk fkhý økýkÞ Au.
• ð¤e ynªLkk ËrhÞkrfLkkhk ÃkAeLkwt Mk{wÿík¤ Wøkú Zku¤kððk¤wt Au, íku Míkh¼tøkLke «íkerík fhkðu Au.
• íku ÃkAeLkk ytrík{ x~Þohe fk¤{kt Ãkrù{ rfLkkhku WíÚkkLk Ãkk{u÷ku Au yLku íÞkt x~Þohe rLkûkuÃkku Ãký òuðk
{¤u Au.
• Ãkrù{ ½kx{ktÚke Lkef¤íke LkËeykuyu íku{Lkkt WËTøk{-MÚk¤ku Ÿ[fkðkÚke, íku{Lkku fkÞkfÕÃk ÚkðkÚke íÞkt
fkuíkhku fkuhe fkZâkt Au.
• íku çkkçkík Ãký WíÚkkLkLke Mkkûke Ãkqhu Au.
• x~Þohe yLku õðkxLkohe Mk{Þøkk¤k Ëhr{ÞkLk îeÃkfÕÃkLkku ¾zfk¤ «Ëuþ LkËeyku îkhk ½Mkkíkku økÞku Au.
• LkËeyku ÷øk¼øk AeAhe çkLke hnu÷e Au yLku ÄkuðkýLke Mk{¼qr{Lke ÂMÚkríkyu ÃknkU[u÷e Au.
• W¥kh ¼khíkLke LkËeykuLke su{ íku{kt Ãkqh ykðíkkt LkÚke, íku{ Aíkkt íku MkqfkE Ãký síke LkÚke.
• sYhe s¤ÃkwhðXku {¤íkku hnu Au.
• ynªLke {kuxk¼køkLke LkËeyku Ãkh çktÄ çkktÄe ÃkkýeLkk ÃkwhðXkLkku ÞkuøÞ WÃkÞkuøk fhðk{kt ykðu Au.
• ynªLke fux÷ef LkËeyku Ãkh ÄkuÄ Ãký ykðu÷k Au.
• Ãkqðo íkhV ðnuíke ÷øk¼øk çkÄe LkËeykuyu íku{Lkk {w¾ ¼køkku Ãkh rºkfkuý«ËuþkuLke Ãký h[Lkk fhu÷e Au.
• Mkhkuðhku :
• ¼khík{kt {kuxk¼køkLkkt Mkhkuðhku Ã÷kÞMxkuMkeLk fu «køkT-yðko[eLk ðÞLkkt Au, Ãkhtíkw íku{Lke WíÃkr¥k ytøku
swËk swËk {ík «ðíkuo Au.
• ¼khík{kt MðåA s¤Lkkt fwËhíke Mkhkuðhku ½ýkt ykuAkt Au, íku ÃkifeLkkt {kuxk¼køkLkkt íkku rn{k÷Þ{kt
ykðu÷kt Au, íku{Lke WíÃkr¥k yk «{kýu ÚkÞu÷e Au :
(i) rn{LkËe îkhk ¾eý yðhkuÄðk¤e WËT¼u÷kt Mkhkuðhku.
• ykðk Mkhkuðhku LkkLkk fËLkkt Au yLku rn{k÷ÞLke yksLke rn{LkËeyku MkkÚku Mktf¤kÞu÷kt Au; Ëk.ík.,
rMkr¬{{ktLke [kuBçkw rn{LkËe{kt h[kÞu÷wt Mkhkuðh.
(ii) sqLke rn{LkËeykuyu fkuhe fkZu÷k økíko{kt s¤ ¼hkðku ÚkðkÚke h[kÞu÷kt Mkhkuðhku; Ëk.ík., fk~{eh{kt
701
ÃkuLøkkUøkLke ¾eý{kt òuðk {¤íkkt ÷ktçkkt yLku Mkktfzkt MkhkuðhkuLke ©uýe.
• LkirLkíkk÷ LkSfLkkt LkkLkkt LkkLkkt Mkhkuðhku íku{s ¾whÃkk íkk÷Lku çkkË fhíkkt fw{kô rðMíkkhLkkt Mkhkuðhku
LkËeyku ykzu ¼qÃkkík ÚkðkÚke h[kÞu÷kt Au.
• LkirLkíkk÷ yLku ¼e{íkk÷Lke WíÃkr¥k Ãkqhíkk «{ký{kt MÃkü ÚkÞu÷e LkÚke.
• LkirLkíkk÷Lkku rLkøko{{køko [qLkk¾zf ÃkhÚke ÃkMkkh ÚkkÞ Au; ð¤e LkirLkíkk÷Lke ðå[uÚke Míkh¼tøk Ãký ÃkMkkh
ÚkkÞ Au.
• íÞktLkk ¼qøk¼os¤Lke ÿkðýr¢ÞkLku fkhýu [qLkk¾zf Äkuðkíkku økÞku nku[ yu íÞkt ¼qr{-yðík÷Lk ÚkÞwt
nkuÞ yLku yk Mkhkuðh çkLÞwt nkuÞ yuðwt yÚko½xLk fhðk{kt ykðu÷wt Au.
• ykMkk{Lke ¾kMke yLku sUríkÞk xufheykuLkk [qLkk¾zfku{kt ykðu÷kt LkkLkkt Mkhkuðhku Ãký ykðe s WíÃkr¥kðk¤kt
økýkÞ Au. fk~{ehLkkt ðw÷h, Ëk÷, Mkt[kh Mkhkuðhku íku{s rðþk¤ fËLkkt ½ýkt f¤ý ¾eýku ykzu ¼qíkkÃk
fu rn{y~{kð÷eykuLkk yðhkuÄ ÚkðkÚke h[kÞu÷kt Au.
• ykurhMMkkLkwt r[r÷fk Mkhkuðh íkÚkk fuh¤Lkkt fÞk÷ (¾kze Mkhkuðhku) LkkLkk Mk{wÿ«Ëuþ¼køkku{kt huíkeLke
ykzþku h[kðkÚke çkLku÷kt Au.
• fåA{kt Ãký LkkLkkt LkkLkkt ½ýk fÞk÷ òuðk {¤u Au.
• hksMÚkkLk{kt òuðk {¤íkkt ûkkheÞ Mkhkuðhku (Mkkt¼h Mkhkuðh íkuLkwt ©uc WËknhý Au) yktíkrhÞk¤
¼qr{¼køkku{ktLkkt AeAhkt Úkk¤kt{kt ð»kkuoð»ko ðhMkkËe s¤Lkk ¼hkðkÚke íkiÞkh ÚkkÞ Au.
• íku çkÄkt MkqfkE Ãký òÞ Au yLku {eXkLke QÃks ykðu Au. fåALkk hý yLku LkSfLkk ¼køkkuLke MkÃkkxe
Ãkh ò{u÷k ûkkhfýku LkiÉowíÞLkk {kuMk{e ÃkðLkku MkkÚku Qze ykðeLku hksMÚkkLk{kt Ãkzu Au yLku Ãkkýe
¼hkíkkt ûkkheÞ Mkhkuðhku çkLku Au. MkkurzÞ{Lkk ûkkhku ykÃkíkwt ûkkh MkhkuðhLkwt çkeswt WËknhý {nkhk»xÙLkk
ðhkz{kt ykðu÷wt ÷kuLkkh Mkhkuðh Au.
• íkuLke WíÃkr¥k {kxu çku {ík «ðíkuo Au : (i) íku ËÏ¾ýLkk ÷kðkLkk rðMíkkh{kt ykðu÷wt nkuðkÚke íkuLku
ßðk¤k{w¾-MVkuxrLkŠ{ík økíko økýðk{kt ykðu÷wt Au.
• íku Xef Xef «{ký{kt Ÿztwt Ãký Au; (ii) çkeò fux÷kf íkuLku {kuxk fËLke W÷fk ÃkzðkÚke WËT¼ðu÷k
yk½kíkÚke yÚkðk yðík÷Lk Ãkk{ðkÚke íkiÞkh ÚkÞwt nkuðkLkwt økýu Au.
• Úkh (hksMÚkkLk)Lkwt hý :
• yhðÕ÷e nkh{k¤k yLku ®MkÄwLke ¾eý ðå[u ykðu÷ku.
• fkuE Ãký «fkhLkk ðnuíkk s¤«ðkn rðLkkLkku, rðþk¤ huíkk¤ «Ëuþ. Mkk{kLÞ heíku íku ¾uíkeLke ÃkuËkþku
{kxu sYhe s{eLkykðhýrðneLk nkuðk Aíkkt Mkkð ðuhkLk LkÚke fu rLksoLk Ãký LkÚke.
• íkuLkk Mk{økú rðMíkkh{kt AqxktAðkÞkt ykAkt Íkt¾hkt, Akuzðk yLku xqtfk ½kMkLkkt ytfwhku òuðk {¤u Au.

702
• ÚkhLkwt hý hksMÚkkLkLkk hý íkhefu Ãký yku¤¾kÞ Au.
• ®MkÄw-øktøkkLkk fktÃkLke su{ íku Ãký Ã÷kÞMxkuMkeLkÚke yðko[eLk ðÞLkwt Au.
• fåALkk hý{ktÚke ÃkðLk îkhk QzeLku ykðíke huíke íkÚkk ËirLkf íkkÃk{kLkLkk ðÄw Ãkzíkk økk¤kLke yMkhLku
fkhýu MÚkkrLkf ¾zfkuLkwt rð¼tsLk ÚkðkÚke yufXe ÚkÞu÷e huíkeÚke íku çkLku÷wt Au.
• íkuLke WíÃkr¥kLkk yk «fkhLkk Mktòuøkku Ã÷kÞMxkuMkeLk rn{e¼ðLk Ëhr{ÞkLk WËT¼ðu÷k Au.
• yk fk¤økk¤k Ëhr{ÞLk s rn{k÷ÞLkwt AuÕ÷k íkçk¬kLkwt WíÚkkLk ÚkÞwt níkwt.
• ¾t¼kík-y{ËkðkË-ÚkhrðMíkkhLkku y¾kíke Vktxku ÃkeAunX fhe økÞku níkku.
• rþðkr÷f LkËe yá~Þ çkLke økE níke yLku {kuMk{e ÃkðLkku VtxkE [qõÞk níkk.
• yhðÕ÷eLkk Ãkrù{ ¼køk{kt, Auf rn{k÷ÞLke ík¤uxe xufheyku Lk ykðu íÞkt MkwÄe{kt. LkiÉowíÞLkk {kuMk{e
ÃkðLkkuLkk {køko ykzu ðhMkkË Ãkzðk {kxu fkuE yðhkuÄ Lkzíkku Lk níkku.
• yk «Ëuþ ykx÷ku þw»f yLku ðuhkLk Úkðk {kxu yk fkhý Ãkqhíkwt ÚkE Ãkzu÷wt Au.
• {kLkðku ynª ykðeLku ðMÞk ÃkAeÚke s hý WíÃkLLk Úkðk {kxuLkk Mktòuøkku MÚkÃkkÞu÷k, fkhý fu yk s
rðMíkkh{kt ®MkÄw-MktMf]ríkLkk ½ýk Ãkwhkðk {¤e hnu Au.
• ynª s¤WÃk÷ÂçÄ íÞkhu Mkh¤ níke.
• rn{k÷Þ{kt íÞkhu fzfzíke XtzeLkk rn{r¢ÞkLkk Mktòuøkku «ðíkoíkk níkk.
• íkuÚke «køkkiríknkrMkf fk¤{kt {kLkð-ðMkkníkku ynª yÂMíkíð Ähkðíke níke.
÷uxhkRx : ¼khík{kt {¤Úkku rðrþü «fkhLkku ¾zf.
• íku ÷øk¼øk ÷k÷kþ Ãkzíkk fÚÚkE htøkLkku fu yuðk htøkLke Aktxðk¤ku fkuxhÞwõík.
• ðxkýkËkh fu Ë¤Ëkh nkuÞ Au.
• ßÞkt ðkhkVhíke ¼usðk¤e yLku Mkqfe ykçkkunðkLkk Mktòuøkku «ðíkoíkk nkuÞ yuðk {kuMk{e «Ëuþku{kt
WËT¼ðíke ¾zfMkÃkkxe ÃkhLke íku ÃkrhðíkoLk ÃkuËkþ økýÞk Au.
• ÷uxuhkRx-MðYÃku WËT¼ðíkk yk ¾zfsLÞ ¾ðký{kt {q¤ ¾zfku{ktLkku rMkr÷fk {wõík ÚkE òÞ Au.
• suLku Ãkrhýk{u fux÷kf ykìõMkkRzLkk Úkkuzkf «{ký Mkrník ÷kun yLku yìÕÞwr{rLk{ÞLkk s÷eÞ ykìõMkkRzLkwt
ftfhÞwõík r{©ý yðþu»kYÃk hne òÞ Au.
• yk heíku íkiÞkh Úkíkku yðrþü ¾zf yux÷u ÷uxuhkRx.
• ßÞkhu íku{ktÚke rMkr÷fk ÷øk¼øk MktÃkqýoÃkýu Lkef¤e òÞ yLku {kºk ÷kunLkku fu yìÕÞwr{rLkÞ{Lkku fu
{ìtøkuLkeÍLkku s÷eÞ ykìõMkkRz yðrþü hne òÞ íÞkhu íku ¾zf, íku Äkíkw {kxuLkwt {qÕÞðkLk Äkíkw¾Lkes
çkLke hnu Au.
703
• îeÃkfÕÃkeÞ ¼khík{kt ykMkk{Úke fLÞkfw{khe MkwÄe ÷uxuhkRx çknku¤k «{ký{kt rðíkhý Ãkk{u÷ku {¤u Au.
• íku Wå[«ËuþeÞ rð¼køkku{kt {wÏÞíðu íkku MkÃkkxe ykðhýYÃku {¤u Au, ð¤e ykðk MkÚk¤ku{kt s íku {¤u
Au yuðwt Ãký LkÚke.
• íku Ãkqðo yLku Ãkrù{ rfLkkhkLkkt {uËkLkku{kt Ãký {¤u Au.
• ÷uxuhkRx MkkÚku ïuík r÷Úkku{so íku{s ÷k÷-Ãke¤k htøkLkwt økuhw Ãký {¤u Au.
• {kuuxu¼køku íkku íku Ã÷kÞMxkuMkeLk ðÞLke ÃkuËkþ Au, íku{ Aíkkt íku yksu Ãký çkLku Au; íku{ Aíkkt íku RÞkuMkeLk
fu íkuLkk Ãknu÷ktLkk Mk{Þ{kt Ãký çkLku÷k. økúuLkkRx yLku LkkRMk suðk ¾zfku Ãkh WËT¼ðíke ¾ðký-
ÃkkuÃkzeLke su{ ÷uxuhkRx Ãký rAÿk¤w yLku ¼uã¾zf ½ýkÞ Au.
• yLkwfq¤ Mktòuøkku nuX¤, ÷uxuhkRx Ãký Xef Xef «{ký{kt s¤Äkhf yLku s¤QÃks-ûk{íkk Ähkðu Au.
• ¼khíkeÞ ¼qMíkhLkwt ÔÞkÃkf ðøkeofhý :
• ËwrLkÞkLke «{ký¼qík MíkhrðãkLkk çknku¤k MktË¼o{kt ¼khíkLke rðrðÄ fk¤Lke ¼qMíkheÞ h[LkkykuLku
SðLkhrníkLkk yLku SðLkMkrníkLkk çku {nkÞwøkku{kt ðnU[u÷e Au.
• «e-fìrBçkúÞLk Lkk{Úke yku¤¾kíkk «Úk{ {nkÞwøkLku íkÆLk SðLkhrník yuðk ykŠfÞkìÍkuRf yLku SðLkLkk
«kht¼Lkku yýMkkh su{kt {¤u Au yuðk «kuxuhkuÍkuRf («køkTSðÞwøk) Lkk{Lkk çku rð¼køkku{kt rð¼krsík
fhu÷ku Au.
• ykŠfÞkìÍkuRfLku ykŠfÞLk yLku Äkhðkz íkÚkk «køkT-SðÞwøkLku fzkÃÃkk yLku ®ðæÞ suðk Ãkuxkrð¼køkku{kt
ðnU[u÷ku Au.
• yk {nkÞwøk Ãk]ÚðeLke WíÃkr¥kÚke yks MkwÄeLkkt fw÷ 460 fhkuz ð»ko ÃkifeLkku 400 fhkuz ð»koLkku, ( ) ¼køk
sux÷ku, fk¤økk¤ku ykðhe ÷u Au.
• íku ÃkAeLkku çkkfe hnu÷kt 60 fhkuz ð»koLkku, {kºk ( ) sux÷ku, fk¤økk¤ku SðLkMkrníkLkk VìLkhkuÍkuRf
{nkÞwøk (á~ÞSðLk)Lku ykðhe ÷u Au.
• íkuLkk ¢{þ: {kuxkÚke LkkLkk Úkíkk síkk [kh rð¼køkku - «Úk{, rîíkeÞ ({æÞ), ík]íkeÞ yLku [íkwÚko SðÞwøkku
- Ãkkzðk{kt ykÔÞk Au.
• íku{Lku VheÚke Au, ºký, Ãkkt[, yLku çku Ãkuxk rð¼køkku{kt Ãký rð¼krsík fhu÷k Au.
• SðLkLkkt rðrðÄ MðYÃkku íku{kt ÃkktøkÞkO Au, rðfMÞkt Au, Wí¢ktík Úkíkkt økÞkt Au íkku fux÷ktf ÷wÃík Ãký ÚkE
økÞkt Au.
• fk¤økk¤kykuLke ¾zfh[Lkkyku ¼khík{kt ykuAkð¥kk «{ký{kt {¤u Au.
• íku{Lkwt WÃkÞwoõík rð¼køkku{kt fhu÷wt ðøkeofhý y{wf ð¾íku ½xu÷e rðrþü ½xLkkyku Ãkh ykÄkrhík Au.

704
Mkkhýe 1 : ¼qMíkheÞ ÞwøkkuLkwt ÔÞkÃkf ðøkeofhý
{nkÞwøk Þwøk fk¤ fk÷¾tz ð.Ãkq. ð»kkuo{kt
1 2 3 4 5
Vu [íkwÚko yðko[eLk
Lk Ë fuLkkuÍkuRf SðÞwøk Ã÷kÞMxkuMkeLk 20 + ÷k¾
hku ~Þ Þwøk Ã÷kÞkuMkeLk
{kÞkuMkeLk
Íku ík]íkeÞ ykìr÷økkuMkeLk
SðÞwøkRÞkuMkeLk
E Ãkur÷ÞkuMkeLk 6.5 fhkuz
f S {æÞ r¢xurMkÞMk økkuo
ð SðÞwøk swhkrMkf z
xÙkÞkrMkf ðk
Lkk 22.5 fhkuz
{ Þw «Úk{ ÃkŠ{ÞLk Lkk
nk øk SðÞwøk Q fkçkkuorLkVuhMk fk
Þw æðo rzðkurLkÞLk ¤
øk MkkRÕÞwrhÞLk
rLk ykìzkuorðrMkÞLk
BLk fìrBçkúÞLk
1 2 3 4 5
60 + fhkuz
«kuxuhkuÍkuRf «e- ®ðæÞ
Þwøk = fì fzkÃÃkk
«køkT-SðÞwøk ÂBçkú
705
ykŠfÞkì- ÞLk Äkhðkz
ÍkuRf Þwøk Þwøk ykŠfÞLk
Ãk]ÚðeLke XhðkLkeÂMÚkríkLkku fk¤økk¤ku
Ãk] Úðe Lke W íÞ r¥k 460 fhkuz
Mkkhýe 2 : yMktøkríkykuLke ½xLkkyku

ykÞoMk{qn yðko[eLk
Qæðo fkçkkuorLkVuhMk-ÃkŠ{ÞLk
Ãkur÷ÞkuÍkuRf yMktøkrík
ÿkrðz Mk{qn {æÞ fkçkkuorLkVuhMk
fìrBçkúÞLk
®ðæÞÃkùkíkT yMktøkrík
Ãkwhkýk Mk{qn ®ðæÞ-h[Lkk
fzkÃÃkk-h[Lkk
ykŠfÞLk Mk{qn Äkhðkz-h[Lkk
ykŠfÞLk h[Lkk
Mkkhýe 3 : ¼khíkLke çkqMíkheÞ h[Lkkyku

îeÃkfÕÃk rn{k÷Þ-rðMíkkh MkkìÕxh-huLs yLÞ Mk{fûk rðMíkkhku
ðÞ
1 2 3 4 5
rºkfkuý «ËuþeÞ LkqíkLk fktÃk, yðko[eLk LkËe-rLkûkuÃkku Qze ykðu÷e huíke, LkqíkLk fktÃk-
yðko[eLk
LkqíkLk ðÞLkk WÃkMku÷k ftXkh þw»f rºkfkuý«Ëuþku ÷kuyuMk, xÙkðhxkELk, ®MkÄw
yLku øktøkkLkku ¾Ëh
Ãkx, Ãkhðk¤k¤kÄhkf rfLkkhk Ãkt¾kfkh fktÃk ðøkuhu. ðøkuh.u

706
fLkq÷ økwVk-rLkûkuÃkku
Lk{oËk; økkuËkðhe, ðøkuhuLkku sqLkku rn{Þwøk ÷kuyuMk-rLkûkuÃkku. ®MkÄw-øktøkkLkku fktÃk Ã÷kÞMxkuMkeLk
fktÃk; ÃkwhkÃkk»kkýÞwøkLkk økúìð÷. rn{y~{kð÷eyku; xÙkðhxkRLk sÚÚkk ¼ktøkh
rLkBLk-¼qr{ ÷ìxuhkRx rn{LkËesLÞ økå[kt;
ÃkkuhçktËh huíke¾zf; QÃkMku÷k fk~{ehLkk Qæðo fkhuðk- çk÷qr[MíkkLkLkk ÷kuyuMk-
ftXkhÃkkx; huíkeLkk Zqðk; ÷kuyuMk; rLkûkuÃkku. Mkík÷s ðøkuhu rLkûkuÃkku.
hksMÚkkLk yLku fåALke hý-huíke ¼qr{ fktÃkrLkûkuÃkku
LkËeLkk MkezeËkh «Ëuþku ®MkÄ yLku ykMkk{ BÞkLk{kh
çk÷qr[MíkkLk
- rþðkr÷f h[Lkk- rþðkr÷f h[Lkk ®MkÄLke {t[kh rË®nøk- RhkðËe -
Ã÷kÞkuMkeLk
Qæðo-¼qr{ ÷ìxuhkRx Qæðo rþðkr÷f Qæðo rþðkr÷f h[Lkk ©uýe h[Lkk
Ãkeh{ xkÃkwLkku yÂMÚkÞwõík {æÞ rþðkr÷f {æÞ rþðkr÷f çk÷qr[MíkkLkLke zwrÃk rík÷k- Qæðo
{kÞkuMkeLk
fkìtø÷ku{hux {fhkLk h[Lkk ©uýe
Ãkwhe yLku çkheÃkkzkLkk LknkLk yÚkðk rLkBLk rLkBLk rþðkr÷f
{kÞkuMkeLk ¾zfku rþðkr÷f
Ãkqðo rfLkkhkLke fz÷kuh ©uýe ®Mk½Lke øks-©uýerîÃkkÃk-©uýe Ãkuøkw
h[Lkk {æÞ {kÞkuMkeLk
Âõð÷kìLkLkk x~Þohe ¾zfku Ãktòçk-rn{k÷ÞLke {he-Qæðo {he çk÷qr[MíkkLkLke Qæðo
©uýe-rMk{÷k-rn{k÷ÞLke(Ãkq.¼køkku{kt) V÷eþ h[Lkk, Mkwh{-©uýe Ãkuøkw
rLkBLk {kÞkuMkeLk
fåALke øks-©uýe ftMkki÷e yLku ËøþkE çk÷qr[MíkkLkLkk
©uýeyku Víkunøkts-Míkhku çkwøkrík Míkhku
fåALke Lkhe-©uýe; rn{k÷ÞLkk ¾zfË¤Lkk ®MkÄLke ¾he rLkBLk Ãkuøkw
ykìr÷økkuMkeLk
Mkkihk»xÙLkk îkhfk Míkhku. ytËhLkk ¼køk{kt ytík- ©uýe
707
¼uËLk Ãkk{u÷k økúìLkkRx ðøkuhu
Mkwhík yLku ¼Y[Lkk LÞq{qr÷rxf çkkÌk rn{k÷ÞLke MkçkkÚkw þu÷ yLku fku÷Mkk ykMkk{Lke çkuhuRLk ©uýe
Qæðo RÞkuMkeLk
¾zfku; fåALkk rLkBLk x~Þohe yLku Ahx-©uýe; ytíkrh- MkrníkLkku ykMkk{ (sUríkÞk ©uýe)
¾zfku; Mkkihk»xÙ yLku hksMÚkkLkLkk Þk¤ rn{k÷Þ, ®MkÄw LÞq{wr÷rxf [qLkk¾zf BÞkLk{kh, ®MkÄ
yLku çk÷qr[MíkkLkLke
LÞq{wr÷rxf [qLkk¾zfku ¾eý yLku nwtzTÍLkk rfhÚkkh-©uýe (LÞq{wr÷rxf
[qLkk¾zf)
1 2 3 4 5
çkefkLkuh ÷kfe-©uýe rLkBLk x~Þohe ¾zfku ÷kfe-©uýe ®MkÄ yLku çk÷qr[MíkkLkLke
÷kfe-©uýe
Ãkkìtrz[uhe RÞkuMkeLk ¾zfku sB{wLkk fku÷MkkÄkhf Míkhku
fkunkxLke ÷kfe-©uýe
Ãktòçk yLku nÍkhkLkku
rn÷ [qLkk¾zf
hkýefkux-©uýe hkýefkux-©uýe hkýefkux-©uýe ®MkÄLke hkýefkux-©uýe rLkBLk EÞkuMkeLk
BÞkLk{khLkku ÃkkIøÞe fkìtø÷ku{hux
zu¬Lk xÙìÃk.
yÂøLkrfLkkhkLkk r¢xurMkÞMk {æÞ rn{k÷ÞLkk ®MkÄw-Ãku÷e ÃkkhLke ykMkk{Lke rËMkktøk-©uýe
¾zfku rLrLkÞwh fûkk. r¢xurMkÞMk ¾zfku MkkìÕx-huLs (r[[k÷e) çk÷qr[MíkkLk yLku BÞkLk{khLkk
zkrLkÞLk
ykrhÞk÷wh fûkk ÷ì{uxk-©uýe yMíkkuh yLku ÿkMkLkk Lkk r¢xurMkÞMk yt í k¼u o Ë Lk Ãkk{u ÷ k
økúìLkkRx, økúuçkku
r[rºkLkkuÃkÕ÷e-fûkk çkk½-Míkhku ytík:f]ík y™u çkrn»f]ík ¾zfku ¾zfku yLku MkÃkuoLkLxkELk
Wíkkíkwh fûkk {æÞ rn{k÷ÞLkku r£þ fkŠzxk çke{kuLxe-Míkhku
W¥kh rn{k÷ÞLke fk÷k r[¥kkLkku ®MkÄ yLku çk÷qr[MíkkLkLkku Ãkkçk
MkuLkku{urLkÞLk

708
r[r¬{-©uýe økkìÕx huíke ¾zf ðuÕzLk
®n{íkLkøkh-huíke¾zf ÂMÃkxe Lku nÍkhkLkku ykMkk{ yLku BÞkLk{khLkk
røkÞw{÷ huíke¾zf r¢xurMkÞMk ¾zfku
ËrhÞkE Wr{Þk-Míkhku çkŠÍ÷ yLku yMíkhkuLke çk÷qr[MíkkLkLkku Ãkkçko [qLkk¾zf
Wæðo økkUzðkLkk Wr{Þk-©uýe ßðk¤k{w¾e ©uýe íku{s
h[Lkk fåALkk ËrhÞkE ykìŠçkxkur÷Lkk [qLkk¾zf
Wr{Þk-©uýeswhkrMkf ¾zfku rn{k÷ÞLkk swhkrMkf ®MkÄw-Ãku÷e ÃkkhLke çk÷qr[MíkkLkLkku Ë¤Ëkh
swhkrMkf
¾zfku, ÂMÃkxe þu÷. MkkìÕx huLsLkk {æÞ [qLkk¾zf (Q÷kRx)
hks{nk÷-©uýe ¾ºkkuz-©uýe rfÞkuxku xuøk®÷øk fûkk yLku Qæðo çk÷qr[MíkkLkLkku fk¤ku
sçk÷Ãkwh-©uýe [khe-©uýe [qLkk¾zf Ãkkhk fûkk swhkrMkf ¾zfku. r ¢ L k k ì t z Þ w õ í k
[qLkk¾zf (÷kÞkMk)
fkuxk-©uýe. ÃkåA{-©uýe ({uøkku÷kuzkuLk yV½krLkMíkkLkLke MkkR½kLk-©uýe
[wLkk¾zf)
Ãkqðo rfLkkhkLkeøkZðk÷Lke íkk÷-©uýe fk÷k r[¥kkLkku W¥kh þkLk hkßÞkuLkk
økkUzðkLkk h[LkkLkk nÍkhkLkku Q÷kRx Q÷kRx [qLkk¾zf, LkBÞkW Míkhku
ËrhÞkE Míkhku [qLkk¾zf çkrLknk÷Lkk ©e÷tfkLkk íkççkkuðk-Míkhku
swhkrMkf ¾zfku. ÷kuR-ykLk fku÷Mkk-Míkhku
{æÞ økkUzðkLkk h[Lkk. rn{k÷ÞLkk xÙkÞkMk ¾zfku, MkkìÕx-huLsLkk xÙkÞkMk çk÷q r [MíkkLkLkk Qæðo
xÙkÞkMk-xÙkÞkrMkf
{÷uhe-©uýe ÃkhMkkuhk fûkk. ¾zfku. ¾zfku yLku BÞkLk{khLkk LkkÃkuoøk-Míkhku
1 2 3 4 5
Wæðo xÙkÞkMk fk÷k r[¥kkLkk
{nkËuð-©uýe xÙkÞkMk ¾zfku.
{æÞ xÙkÞkMk. ¢ku÷ ¾zfku. {æÞ xÙkÞkMk.
Ãkt[ux-©uýe rLkBLk xÙkÞkMk.rLkBLk xÙkÞkMk.
709
(ykìxkuMkehMk rð¼køk) (MkehuxkRx Míkhku)
Wå[«ËuþeÞ [qwLkk¾zf. ÃkŠ{ÞLk
rLkBLk økkUzðkLkk h[Lkk. rn{k÷ÞLkk ÃkŠ{ÞLk ¾zfku, «kuzfTxMk [qLkk¾zf
hkýeøkts fûkk fk~{ehLke rÍðLk ©uýe
Ëk{wËk ykÞoMxkuLk þu÷ fûkk yLku ÂMÃkxe íku{s {æÞ «kuzfTxMk [qLkk¾zf. W¥kh þkLk hkßÞkuLkku Qæðo
¼køk
©uýe çkkhkfkh-fûkk rn{k÷ÞLkk «kìzfTxMk
ïu÷ ¾zfku.
W{krhÞkLkku «kìz- fk~{eh yLku rMk{÷kLke MÃkufÕz huíke¾zf. ykMkk{Lkk MkwçkLkrMkhe-Míkhku
fTTxMk Míkh. ¢ku÷ ©uýe íku{s rMkhçkLk
[qLkk¾zf rn{k÷ÞLkk
økkUzðkLkk ¾zfku.
fhkzðkze-fûkk fk~{ehLkk økUøk{kuÃxurhMk fkìLÞw÷urhÞk Míkhku. Ãk{kuo-fkçkkuorLkVuhMk.
íkkÕðe[h íkkÕ[eh-f©k Míkhku.
©uýe (íkkÕ[eh økwhw- Ãktòçk ßðk¤k{w¾e ¾zfku.
økku¤k~{Míkh.) økZðk÷Lkk rLkBLk-¢ku÷ økwhwøkku¤k~{-Míkh
¾zfku.
ç÷uRLke yLku íkLkk¬e Qæðo-fkçkkuorLkVuhMk.
økwhwøkku¤k~{-Míkhku.
ÂMÃkxe Lku fk~{ehLkk Wå[«ËuþeÞ [qLkk¾zf- { æ Þ
fkçkkuorLkVuhMk
fkçkkuorLkVuhMk ¾zfku W¥khþkLk hkßÞkuLkku {æÞ ¼køk.
ÂMÃkxeLke Ãkku-©uýe yLku çk÷qr[MíkkLkLkku ^ÞwMkwr÷Lkk
fk~{ehLkk VuLkuMxu÷k [qLkk¾zf.
þu÷ ¾zfku
ÂMÃkxeLke r÷Ãkkf-©uýe Wå[«ËuþeÞ [qLkk¾zf- r L k B L k
fkçkkuorLkVuhMk.

710
fk~{ehLkku rMk®høkkuÚkerhMk W¥khþkLk hkßÞkuLkku rLkBLk ¼køk
[qLkk¾zf. r[ºkk÷ y™u Ãkk{ehLke Mkkrhfku ©uýe
ÂMÃkxe y™u fk~{ehLke BÞkLk{khLkk zuðkurLkÞLk ¾zfku.
zuðkurLkÞLk.
{wÚk-©uýe ÃkzkifrÃkLkLkk MVrxf{Þ [qLkk¾zfku
¾zfku.
1 2 3 4 5
òìLMkh yLku rLkBLk
íkLkðk÷-©uýe. ðuxrðLk þu÷ ¾zfku.
ÂMÃkxe yLku fk~{ehLkk Íu®çkøÞe-©uýe. MkkRÕÞwrhÞLk
MkkRÕÞwrhÞLk ¾zfku. Lkk{rþ{ huíke¾zf.
ÂMÃkxe y™u fk~{ehLkk
Sðkðþu»kÞwõík MkkRÕÞwrhÞLk Míkhku.
ÂMÃkxe yLku fk~{ehLkk W¥kh þkLk hkßÞkuLke ykìzkurðrMkÞLk
ykìzkurðrMkÞLk ¾zfku. LkIøk fkøÞe ©uýe.
{æÞ rn{k÷ÞLkk yLku
fk~{ehLkk Sðkðþu»kÞwõík
ykìzkuorðrMkÞLk Míkhku.
? {æÞ ¼khíkLkk ÂMÃkxe yLku fk~{ehLkk MkkìÕx huLsLkk W¥kh þkLk hkßÞkuLke fìÂBçkúÞLk.
Qæðo ®ðæÞ-¾zfku. fìrBçkúÞLk ¾zfku. fìrBçkúÞLk ¾zfku. [kIøk {køÞe ©uýe.
{æÞ rn{k÷ÞLke ni{Líkk MkkìÕx-MÞwzku{kìfo þu÷
h[Lkk. ¾zfku.
ðkÞÔÞ fk~{ehLkk {ìøLkurþÞLk huíke¾zf.
fìrBçkúÞLk ¾zfku. rLkÞkuçkku÷Mk Míkhku.
ÃkÃko÷ huíke¾zf.
711
MkkìÕx {k÷o yLku
r[hkuze.
rðtæÞ-hLk[k Ãkuþkðh yLku nÍkhkLkk xkurhzkurLkLkÞ

¼kLzh-©uýeyxf M÷ux ¾zfku.
Qæðo huðk-©uýe. fk~{ehLkk zkuøkúk M÷ux
fi{wh-©uýe ¾zfku.
Ãkqðo rn{k÷Þ rðMíkkhLke
Mku{he-©uýe. çkfMkk-©uýeL
rLkBLk fLkq÷-©uýe. {æÞ rn{k÷Þ rðMíkkhLke
{÷kLke hunTÞku rMk{÷k M÷ux yLku
÷kRx íkÚkk ËuðçkLk-©uýeyku.
ò÷kuh-rMkðkÞLkk
økúìLkkRx
fzkÃÃkkLkk h[Lkk : rËÕne-h[Lkk
Qæðo fzkÃkÃÃkk ykMkk{Lke r{sw-©uýe.
rLkBLk fzkÃÃkk : hkÞ÷ku-©uýe ykÕøkkurfÞLk.
1 2 3 4 5
ykŠfÞoLk
Äkhðkz-h[Lkk : yhðÕ÷e ÂMÃkxeLke ðir¢íkk-©uýe; rþ÷kìtøk-©uýe ÌkwhkurLkÞLk
h[Lkk. ÃktòçkLkk rn{k÷ÞLke swíkku½ BÞkLk{khLkk MVrxf{Þ [qLkk¾zfku.
ykÞLko-ykuh ©uýe. økkuozkRx-©uýe yLku MkÕ¾÷k-©uýeyku; ðøkuhu. BÞkLk{khLke {høkwE-©uýe.
MkkuMkh-©uýe. fkìzâwhkRx-©uýe Ãkqðo rn{k÷ÞLke Ëk‹÷øk-©uýe.
Ërûký ¼khíkLke

712
[kLkkuofkRx-©uýe.
çkwtËu÷¾tz LkkRMk. {æÞMÚk LkkRMk (ytþík:) BÞkLk{kh, ykMkk{, ©e÷tfk,
îeffÕÃkLkk çkUøkk÷-LkkRMk çk÷qr[MíkkLk ðøkuhuLkk ykŠfÞLk
yLku rþMxkuÍ-LkkRMk çkuÍ{uLx LkkRMk, økúìLÞw- VLzk{uLx÷ LkkRMk y™u
¾zfku ÷kRx yLku rþMx ¾zfku. ytík¼uoËLk Ãkk{u÷k økúìLkkRx ðøkuhu.
Mkkhýe 4 : fk~{eh-rMk{÷kLke ¼MíkheÞ h[Lkkyku

fk~{eh ÂMÃkxe-rMk{÷k-økZðk÷ nÍkhk ðÞ
1 2 3 4
«køkT-yðko[e LkËeLkk MkezeËkh «Ëuþku; su÷{ yLku «køkT-yðko[eLk Mkík÷sLkk «køkT-yðko[eLk LkËesLÞ,
®MkÄwLkk rLkBLk-¼qr{ fktÃkrLkûkuÃkku; ÷½wøkku¤k~{-Míkhku. fktÃkÚke çkLku÷k MkezeËkh MkhkuðhsLÞ yLku rn{-
yðko[eLk rn{y~{k÷eyku. «Ëuþku. LkËesLÞ fktÃk. Ã÷kÞMxkuMkeLk.
Qæðo fkhuðk-rLkûkuÃkku-ÃkùkíkTfk¤Lke rn{y~{k- rn{y~{k÷eyku.
ð÷eyku.
Qæðo rþðkr÷f sqLke rn{y~{kð÷e. nqtzTÍLkku fktÃk. Ã÷kÞkuMkeLk
{æÞ rþðkr÷f 4,480 {exh yLku rLkBLk fkhuðk-rLkûkuÃkku. ík¤u x e xu f heyku L kk rþðkr÷f ¾zfku .
rþðkr÷f-©uýe
rLkBLk rþðkr÷f
{he-©uýe 2,100 {exh fMkki÷e-©uýe {he-©uýe
ËøþkE-©uýe. ykìr÷økkuMkeLk (?)
RÞkuMkeLk-ÃkehÃktò÷ yLku çkkÌk xufheykuLkk nwzTÍLkk LÞq{wr÷rxf ¾zfku. ÷kfe-©uýe
RÞkuMkeLk.
LÞq{wr÷rxf ¾zfku, îkhk ÷Æk¾ yLku çkkÌk rn{k÷ÞLkk MkwçkkÚkw-Míkhku LÞq{wr÷rxf ¾zfku.
hkýefkuý-©uýe.
? çkŠÍ÷Lkk ßðk¤k{w¾e ¾zfku. 600 {exh
Â^÷þ-©uýe r¢xurMkÞMk.
r[r¬{-©uýe-ykìŠçkxkìr÷Lkk [qLkk¾zf r[r¬{-©uýe r[r¬{-©uýe, 3 {exh
713
yLku çkŠÍ÷Lkk ßðk¤k{w¾e ¾zfku. røkÞw{÷-©uýe, 90 {exh
ÂMÃkxe þu÷. ÂMÃkxe þu÷. ÂMÃkxe þu÷,Mk 30 {exh
1 2 3 4 5
{uøkk÷kuzkuLk (r¢Þkuxku) [qLkk¾zf. zuøk‹÷øk [qLkk¾zf. rLkBLk swhkrMkf (W÷kRx) swhkrMkf
çkrLknk÷ yLku ? çkk÷íkk÷Lkk swhkrMkf ¾zfku. Ãkkhk-[qLkk¾zf.
Qæðo, 1,525 {exh Qæðo xÙkÞkMk Wæðo xÙkÞkMk, 300 {exh. xÙkÞkrMkf.
xÙkÞkMk {æÞ, 360 {exh {æÞ xÙkÞkMk.
rLkBLk, 90 {exh rLkBLk xÙkÞkMk.
rÍðLk-©uýe, 240 {exh
rLkBLk økkUzðkLkk ¾zfku- ÃkŠ{ÞLk
økìøku{kìÃxurhMk Míkhku, 240 {exh Ãktòçk xÙìÃk 1,500 {exh
Ãkeh ÃktòçkLkk Qæðo íkLkðk÷-¾zfku «kìzõxTMk þuR÷-©uýe Ãktòçk-xÙìÃk.
(nòhku {exh òzkE) rMkhçkLk [qLkk¾zf 600 {exh
yìø÷ku{hurxf M÷ux ¾zfku.
? Whe yLku rhÞkMkeLkk rMkhçkLk [qLkk¾zfku 450 {exh «kìzõxTMk fkìø÷ku{hux M Ã k u f Õ z
huíke¾zfku Qæðo
yuø÷ku{hurxf M÷ux-¾zfku, 1,525 {exh ç÷uRLk økwhwøkku¤k~{-Míkhku íkLkk¬e økwhwøkku~{ fkçkkuorLkVuhMk
RL£k ¢ku÷ Míkhku.
VuLkuMxu÷k ©uýe 600 {exh Ãkku-©uýe {æÞ
RL£k fkçkkuorLkVuhMk.
¢ku÷ rLkBLk
rMk®høkkurÚkrhMk [qLkk¾zf, 900 {exh r÷Ãkkf-©uýe
{wÚk õðkxoTÍkRx, 900 {exh {wÚk õðkxoTÍkRx rLkBLk íkLkðk÷. zuðkurLkÞLk.
r÷zkh yLku ®MkÄLkk MkkRÕÞwrhÞLk ¾zfku. MkkRÕÞwrhÞLk MkkRÕÞwrhÞLk.
nwtËðkh y™u r÷zkhLkk ykìzkuor÷rÞLk ¾zfku. ykìzkuorðr÷ÞLk ykìzkuorðr÷ÞLk
nwtËðkh Qæðo fìrBçkúÞLk ¾zfku, 1,525 {exh. ni{Líkk h[Lkk. fìÂBçkúÞLk.

714
þBMk yçkkheLkk rLkBLk fìrBçkúÞLk ¾zfku, 900 {exh ËuðçkLk-©uýe ? rLkBLk
fìÂBçkÞLk
zkuøkúk M÷ux, 1,525 {exh rLkBLk fìrBçkúÞLk MkwÄe [k÷w. rMk{÷k M÷ux nÍkhk yLku yxf M÷ux
MkÕ¾÷k-©uýe (nòhku {exhLke òzkE{kt) swíkku½ yLku [i÷ ©uýe. MkÕ¾÷k-©uýe ykÕøkkuor¢ÞLk.
ðir¢íkk-©uýe
økúìLkkRx yLku çkurÍf ytík-f]ík ¾zfku Mkrník ytík¼uoËfku Mkrník LkkRMk yìrMkz y™u çkurÍf
ykŠfÞLk
LkkRMk yLku økúìLÞw÷kRx ¾zfku. yLku rþMx ¾zfku. ytík¼uoËfku Mkrník ykìÚkkuo]
[kuh økúìLkkRX. LkkRMk yLku Ãkuhk-LkkRMk
yLku rþMx ¾zfku.
••••
7 rð¿kkLk yLku «kãkurøkf (Science and Technology)

• {kLkðeLke rs¿kkMkk yLku íkuLke sYrhÞkíkkuLku MktíkkuþðkLku rLkr{¥ku yLkw¢{u rð¿kkLk yLku «kiãkurøkf
(Technology)Lkku rðfkMk Úkíkku ykðÞku Au.
• swËk swËk Mk{ksLkk ÷kufkuLke ykð~Þfíkkyku swËe swËe nkuðkLku fkhýu Mkk{krsf ÃkrhÂMÚkrík «{kýu
rð¿kkLkLkku rðfkMk Ãký r¼LLk r¼LLk heíku ÚkÞku Au.
• ðíko{kLk Mk{Þ{kt íkku rð¿kkLkLkwt {n¥ð yux÷wt çkÄwt ðÄe økÞwt Au Au fu íkuLke {ËË rMkðkÞ ½ýkt fkÞkuo fhðkt
{w~fu÷ Au.
• ÞkíkkÞkík, MktËuþkÔÞðnkh, r[rfíMkk, f]r»k, Wãkuøk, rþûký, {LkkuhtsLk suðkt ûkuºkku rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfeLke òýfkhe WÃkh rLk¼oh Au.
• rð¿kkLkLkku rðfkMk ÍzÃkÚke ÚkE hÌkku Au.
• íkuLkwt fkhý þkuÄ yLku yLðu»ký Au.
• rð¿kkLkLke rðrÄykuÚke {kýMkLke Mk{sLkku rðMíkkh ðæÞku Au.
• Ãkrhýk{u Mkk{qrnf yLku ðiÞÂõíkf Mk{MÞkykuLkk Wfu÷{kt rð¿kkLkLkwt ¼khuu ÞkuøkËkLk hÌkwt Au.
715
• rð¿kkLkLkk Mk{wr[ík WÃkÞkuøkÚke Mkk{krsf ÃkrhðíkoLk Ãký ykðe þfu Au.
«k[eLkfk¤{kt ðiÞÂõíkf «ÞkMkku îkhk rð¿kkLkLkku rðfkMk Úkíkku hÌkku níkku.
• ykÄwrLkf Þwøk{kt rð¿kkLk yu yuf Mkk{qrnf yLku MktøkrXík «ÞkMk Au, su{kt fux÷kÞ ÷kufku Mkr¢Þ heíku
fkÞohík nkuÞ Au.
• ykÚke rð¿kkLkLke «f]rík yuf MktMÚkk suðe çkLke hnu Au.
• rð¿kkLk WíÃkkËLkLke økwýð¥kk Ähkðu Au yLku WíÃkkËLkLkkt MkkÄLkku WÃkh «¼kð Ãkkze þfu Au.
• íku WíÃkkËLk{kt {kºk ðÄkhku Lkrn, WíÃkkËLkLke ÃkØríkyku{kt Ãký MkwÄkhku fhu Au.
• su íku Mk{Þu rð¿kkLkLkk rð[khku yLku rMkØktíkku WÃkh íkífk÷eLk Mkk{krsf ®[íkLkLkku «¼kð Ãkzu Au íkku
ði¿kkrLkf ®[íkLk{kt ÚkÞu÷ ÃkkÞkLkwt ÃkrhðíkoLk Mkk{krsf rþhMíkkyku, rðrÄyku y™u ®[íkLkLku Ãký «¼krðík
fhu Au.
• òu {Lkw»Þ fkuE þkuÄ {kxu ¾hu¾h økkihð ÷E þfu íku{ nkuÞ íkku íku yÂøLk WíÃkLLk fhðkLke þkuÄ Au.
• ykLke þkuÄ Mkki«Úk{ fkuýu fhe íkuLke {krníke «kÃík LkÚke, Ãký íku ytøku su Lkk{ku «[r÷ík Au íku{kt
yÚkðoý yÚkðk yÚkðoLkwt Lkk{ Ãknu÷wt ykðu Au.
• yÂøLkLke þkuÄLku fkhýu íku ytøkrhfk yÚkðk yÚkðoý-ytrøkhkMk fnuðkÞk.
• Mk¤økíkk fku÷Mkk {kxuLkku ‘ytøkkh’ þçË ytrøkhkMk{ktÚke Qíkhe ykÔÞku Au.
• yk {kxuLkk çku Mkúkuíkku Ãkife yuf {tÚkLk-yÂøLk (tMktrLk½Ãkoý (attraction) ðzu ÷kfz{ktÚke yÂøLk WíÃkLLk
fhðkLkku) yLku çkeòu ¾LkLk-yÂøLk (ÃkÚÚkh yÚkðk [f{f{ktÚke yÂøLk {u¤ððkLkku) níkku.
• ykrË {kLkðLkwt SðLk ÃkkuíkkLkk hûký y™u ¾kuhkfLke «kÂÃík {kxu ÔÞíkeík Úkíkwt níkwt.
• ¾kuhkf «kÃík fhðk síkkt f]r»k rðþu íkuLke Mk{s ðÄe. ykrË {kLkðMk{ksLkwt f]r»k-ykÄkrhík Mk{ks{kt
YÃkktíkhý ÚkðkÚke rð¿kkLkLkku WËT¼ð yLku rðfkMk ÚkÞku.
• ykrË {kLkð ÃkkuíkkLke Mkwhûkk {kxu ÃkÚÚkhLkkt nrÚkÞkhku yLku f]r»k yLku yLÞ sYrhÞkíkku {kxu ÃkÚÚkhLkkt
ykuòhkuLkku WÃkÞkuøk fhíkku níkku.
• ykÚke íku Ãkk»kkýÞwøk fnuðkÞku.
• Ãkqðo Ãkk»kkýÞwøk (Mkt¼ðík: (ð.Ãkq.) 24-25 ÷k¾ ð»koLkku økk¤ku){kt ÃkÚÚkhLkku WÃkÞkuøk rþfkhLkkt MkkÄLkku
{kxu Úkíkku.
• 6,000 Úke 10,000 ð»ko Ãknu÷ktLkku økk÷ku W¥kh Ãkk»kkýÞwøk íkhefu yku¤¾kÞ Au.
• yk Þwøk Ëhr{ÞkLk {kLkðeyu f]r»krð»kÞf ¿kkLk «kÃíkík fÞwO níkwt.
• yk ÞwøkLke «økrík MktÃkqýoÃkýu «kÞkurøkf, ÔÞkðnkrhf yLku «kiãkurøkf ykÄkrhík níke.

716
• ®MkÄw ¾eýLke MktMf]rík :
• ¼khík{kt ®MkÄw LkËeLke MktMf]rík (ykþhu 800Úke 2000 E.Ãkq.), {uMkkuÃkkuxur{Þk{kt Þw¢uxeMk-xkRrøkúMk LkËekuLke
MktMf]rík (ykþhu 7000Úke 4500 E.Ãkq.) yLku [eLkLke nkUøk-nku LkËeLke MktMf]rík (ykþhu 6000 E. Ãkq.Úke
E.Mk. 220) yu «k[eLk fk¤Lke {nkLk MktMf]ríkyku níke, su{kt f]r»kLkku LkkUÄÃkkºk rðfkf ÚkÞku níkku. Ãkizk
([¢ wheel)Lke òý yLku íkuLkku WÃkÞkuøk þY ÚkE [qõÞku níkku.
• çkìrçk÷kurLkÞLkkuyu MkqÞo, [tÿ yLku økúnkuLke økríkLku ykÄkhu fì÷uLzh íkiÞkh fÞwO níkwt, suLkku ykÃkýu yksu
Ãký WÃkÞkuøk fheyu Aeyu.
• hku{Lkku yLku RrsóðkMkeeykuyu økwýkfkh-¼køkkfkhLke yxÃkxe heíkku rðfMkkðe níke.
• yLÞ MktMf]ríkykuLkkt Ãký fkuE Lku fkuE «{ký {éÞk Au.
• yk MktMf]ríkyku Ëhr{ÞkLk Ãknu÷kt «kiãkurøkfe rðfMke yLku ÃkAeÚke íkuLkk rð¿kkLkLke òýfkhe «kÃík ÚkE.
• y¾tz ¼khík (nk÷Lkk ¼khík, ÃkkrfMíkkLk, çkktø÷kËuþ, ©e÷tfk yLku BÞkLk{kh Mkrník){kt ykþhu
1920{kt ¾kuËfk{ fhíkkt yfM{kíkku nzÃÃkk yLku {kunU-òu-Ëzku suðkt çku «k[eLk LkøkhkuLkku Ãk¥kku ÷køÞku
(yksu yk þnuhku ÃkkrfMíkkLk{kt Au). yk çku þnuhku ®MkÄw LkËeLke ¾qçk s rðfrMkík MktMf]ríkLkkt Sðtík y™u
«Úk{ «{ký Au.
• íÞktÚke ðkík Ãkqhe Úkíke LkÚke Ãký fk÷eçktøkLk (hksMÚkkLk), hkuÃkz (Mkkihk»xÙ), Äku¤kðehk (fåA), ÷kuÚk÷
(økwshkík) yLku nkÚkuçk (¼kðLkøkh, Mkkihk»xÙ) suðkt MÚkkLkkuyu fhðk{kt ykðu÷k ¾kuËfk{ ÃkhÚke {k÷q{
Ãkzâwt Au fu yk rðfrMkík MktMf]rík ðíko{kLk nrhÞkýkÚke økwshkík MkwÄe Vu÷kÞu÷e níke.
• yk rðMíkkhLkkt þnuhku çknw{k÷e yLku ykr÷þkLk níkkt.
• ðhMkkËLkkt ÃkkýeLkk rLkfk÷ {kxu MkwtËh ÔÞðMÚkk fhðk{kt ykðe níke.
• øktËfeLkk rLkfk÷ {kxu {¤-fwtz Ãký níkk.
• ®MkÄw MktMf]ríkLkk Þwøk{kt ÷ku¾tzLkku Mkkhku yuðku WÃkÞkuøk ÚkÞku níkku yux÷u fu ÷kun-«kiãkurøkfe (steel
technology)Lke íku{Lku òýfkhe níke.
• {fkLkku{kt ðÃkhkÞu÷e #xku, Ëeðk÷ku{kt íku{Lke økkuXðýe ðøkuhu WÃkhÚke {kLke þfkÞ fu íku Mk{ÞLkkt ÷kufkuLku
hu¾køkrýíkLkwt Mkkhwt yuðwt ¿kkLk níkwt.
• yu nfefík LkkUÄÃkkºk Au fu E.Ãkq. 600-300 ðå[u íkiÞkh ÚkÞu÷k økútÚk-‘þwÕçkMkqºk’{kt ¼qr{ríkLkk «{uÞku
yLku íku{Lku Mkkrçkík fhðk ytøkuLkwt rðMík]ík rððhý WÃk÷çÄ Au.
• ðirËf fk¤{kt ÄkŠ{f yLkwckLkku yLku Þ¿k {kxu yÂøLkLke ðuËe çkLkkððk {kxu yk MkqºkkuLkku WÃkÞkuøk Úkíkku.
• ®MkÄw MktMf]rík{kt Mk{krðü (fk÷eçktøkLk Mkrník) fux÷ktf þnuhku{kt Þ¿kLke ykðe ðuËeyku {¤e ykðe Au.
• ykÚke yuLkwt yLkw{kLk fhe þfkÞ fu þwÕçk ¼qr{rík yu ®MkÄw-MktMf]ríkLkk yøkkWLkk ÞwøkLke Ëuý Au, su
717
ÃkhtÃkhkøkík ykÃkýLku {¤íke økE Au.
• þwÕçkMkqºk{kt ÃkkÞÚkìøkkuhMk (582-500 R.Ãkq)Lkk «{uÞLke Ãkrh¼k»kk yk «{kýu fhe Au - “fkuuE Ãký
rºkfkuýLkku rðfýo yux÷wt ûkuºkV¤ yktíkhu Au sux÷wt ûkuºkV¤ íkuLke ÷tçkkE y™u ÃkkÞkLke çkkswyku yktíkhu Au.”
yk Mkqºk{kt 2Lkwt ðøko{q¤ 1,414256 ykÃku÷wt Au, su Ëþkoðu Au fu íku Mk{ÞLkk ÷kufkuLku hu¾køkrýíkLkwt Mkkhwt
yuðwt ¿kkLk níkwt.
• {kunU-òu-Ëzku yLku nzÃÃkkLkk yðþu»kkuLkk MktþkuuÄLk WÃkhÚke rLkrùíkÃkýu Vr÷ík ÚkkÞ Au fu ®MkÄw MktMf]ríkLkk
Mk{Þ Ëhr{ÞkLk rð¿kkLk «kiãkurøkfLke Wå[MíkheÞ òýfkhe ÷kufku{kt níke.
• fktMÞ Þwøk :
• ÃkÚÚkhLkwt MÚkkLk Äkíkwykuyu ÷eÄwt íÞkhÚke fktMÞ Þwøk (ykþhu E.Ãkq. 2500 Úke E.Ãkq. 1000) þY ÚkÞku.
• {kLkðeyu ÃkkuíkkLke ykð~Þfíkk Ãkqhe fhðk, «f]rík Ãkh rLkÞtºký ÷kððk yÚkðk «f]ríkLku ÃkkuíkkLku
yLkwYÃk çkLkkððk yLku yLÞ çkkçkíku f]r»kyu sYhe ÞkuøkËkLk fÞwO.
• rðfMkíkkt þnuhkuLke ykð~ÞfíkkLku ÃknkU[e ð¤ðk {kxu ði¿kkrLkf yLku «kiãkurøkfeÞ økríkrðrÄyku íkeðú
çkLke.
• íkuLku Ãkrhýk{u {kýMkLkk ¿kkLkLkku rðfkMk Úkðk ÷køÞku.
• «kiãkurøkfeÞLku fkhýu çknuíkh MkkÄLkku WÃk÷çÄ ÚkðkÚke WíÃkkËLk ðæÞwt, Ãký WíÃkkËLkLkk yMk{kLk rðíkhýÚke
çku ðøkkuo - þkMkf yLku þkrMkík - Q¼k ÚkÞk.
• yu çku ðøkkuo ðå[u Mkt½»ko suðe ÃkrhÂMÚkríkLkwt rLk{koý Úkíkkt rð¿kkLkûkuºk{kt økríkneLkíkk ykðe.
• ÷kun Þwøk :
• ðuËku, Mktrníkkyku, WÃkrLk»kËku ðøkuhu ðirËnf MkkrníÞ îkhk yk ÞwøkLke {krníke {¤u Au.
• ÉøðirËf fk¤ (ykþhu 1500-700 E.Ãkq.) Ëhr{ÞkLk ykÞkuo yLku MÚkkrLkf ÷kufku ðå[uLkk Mkt½»koLku ÷eÄu
hÚk, ÷ku¾tzLkkt ykuòhku-nrÚkÞkhku yLku ÞwØLk Mkk{kLk íkiÞkh fhðk Ãkqhíkku ykiãkurøkfeLkku rðfkMk ÚkÞku
níkku.
• çkúñktzLku Ãk]Úðe, ytíkrhûk yLku ykfkþ yu{ ºký ¼køkku{kt rð¼krsík fhðk{kt ykÔÞwt níkwt.
• rðr¼LLk ðLkMÃkríkyku, íku{Lkk ðøkeofhý yLku Mkthh[LkkLkku WÕ÷u¾ yk ÞwøkLkk {tºkku yLku AtËku{kt õÞktf
õÞktf {¤u Au.
• fux÷kf {tºkku{k yki»krÄyku «íÞuLke hwr[Lke Í÷f òuðk {¤u Au.
• ÔÞkÃkkh yLku Lkðk «ËuþkuLke þkuuÄ {kxu Lkkifkyku øktøkk LkËeLkk ðkhkýMkeÚke Ãkkx÷eÃkwºk (Ãkxýk) yLku
øktøkkLkk rºkfkuý«Ëuþ (zuÕxk) MkwÄe síke níke.
• ÞswðuorËf fk¤ (700Úke 400 E.Ãkq.) : yk Mk{Þu ¾uz fhðk {kxu ÷ku¾tzLkk n¤Lke h[kE ÚkE.

718
• íÞkhu íkktçkw hksMÚkkLk{ktÚke yLku ÷ku¾tz Ërûký-Ãkqðo rçknkh{ktÚke {¤e ykðíkwt níkwt. [tÿøkwÃík {kiÞoLkk
y{kíÞ fkirxÕÞu (321-300 E.Ãkq.) ÷¾u÷ ‘yÚkoþkMºk’{kt yÞMfku (ores)Lku Aqxk ÃkkzðkLkku yLku Äkíkw
økk¤ðkLkku rLkËuoþ {¤u Au.
• fE ðLkMÃkrík yLku fÞk «kýeLku hûký ykÃkðwt íku ytøkuLkk WÕ÷u¾ku Ãký yk økútÚk{kt Au. ‘ÞwLkku’ îkhk
1972{kt Mxkufnku{ ¾kíku ¼hkÞu÷ Mkt{u÷Lk Human Environment (Man and Biosphere){kt su Xhkðku
ÚkÞk íku {nËTytþu fkirxÕÞLkk yÚkoþkMºk{kt Mk{kÞu÷k sýkÞ Au.
• ÉøðurËf fk¤{kt ¾økku¤rð¿kkLkLkk rðfkMkLkk Mkkhk yuðk ð]¥kktík {¤u Au.
• þwÕçkMkqºkku{kt ¼qr{ríkLkk Wå[MíkheÞ ¿kkLkLkku yLku ytføkrýíkLkku Ãký Ãkrh[Þ ÚkkÞ Au.
• íku Mk{Þu ÷kufkuLku 1011 (ËMk ð»ko) MkwÄeLke MktÏÞkykuLkku ÏÞk÷ níkku.
• yk MktÏÞkykuLkku WÃkÞkuøk Ãký fhíkk níkk.
• rî½kíke Mk{efhýku, yÃkrh{uÞ Mk{efhýku yLku ¢{[ÞLkku Ãký WÕ÷u¾ {¤u Au.
• økkrýríkf yLku ¾økku¤þkMºkLkk rð[khkuLku ÷økíkk siLk økútÚk ‘MkqÞo«¿kÂÃík’{kt E.Ãkq. 500 ykMkÃkkMk
¼khík{kt «ðíkoíkk ÏÞk÷kuLkku WÕ÷u¾ {¤u Au.
• «rð»x (classical) rMkØktíkku (siddhantas) íkhefu òýeíkkt økútÚkku{kt yLkuf ¾økku¤eÞ WÃkfhýku{kt ðýoLk
ykÃku÷kt Au.
• yk Mk{Þu yki»krÄþkMºk y™u r[rfíMkkrð¿kkLk{kt yËT¼wík «økrík ÚkE níke.
• hkuøkkuLku yLkw÷ûkeLku yki»krÄÞ ðLkMÃkríkyku (medicinal plantsLku ÷økíke rðïLke «Úk{ [[ko-Ãkrh»kË
(symposium) E.Ãkq.7Lkk þíkf{kt rn{k÷Þ ûkuºk{kt ¼hkÞu÷ y™u íkuLkwt «{w¾MÚkkLk ¼khîks Ér»kyu
Mkt¼k¤u÷wt [hfMktrn{kt Ãký ykLkku WÕ÷u¾ Au.
• yk{ ykÞwðuorËfLke MÚkkÃkLkk yk {nkLk Ér»kyu Mkt¼k¤u÷wt.
• [hfMktrníkk{kt Ãký ykLkku WÕ÷u¾u Au.
• yk{ ykÞwðuoËLke MÚkkÃkLkk yk {nkLk Ér»kyu fhu÷e.
• ykðe fux÷eÞu ðLkMÃkríkykuLkku ðurËf ÃkwMíkfku{kt, MkíkÃkÚk çkúkñý{kt yLku [hfMktrníkk{kt WÕ÷u¾ Au.
ykÞwðuoË (r[hkÞwrðãk science of lengevity) yu yk ½ýe Ãkwhkýe yLku Mk{]Ø ÃkØrík Au.
• nk÷Lke «kýk÷e fhíkkt íku{kt hkuøk {xkzðk WÃkhktík MðkMÚÞ ò¤ðe hk¾ðk WÃkh ¼kh {qfðk{kt ykðíkku.
• íku{kt {kLkðe (purusa)Lku EÚkh (aether) nðk, (air) yÂøLk (fire), s÷ (water) yLku Ãk]Úðe (earth)
ík¥ðkuuLkk r{©ýLkku çkLku÷ku {kLkðk{kt ykðíkku.
• íktËwhMíke {kxu yk ÃkifeLkkt ºký nðk, yÂøLk y™u s¤ yÚkðk ðkík, rÃk¥k yLku fV (&÷u»k{)Lku
719
yøkíÞLkk økýðk{kt ykðíkkt.
• íku{Lkkt VuhVkh yÚkðk yMktíkw÷Lk-(imvalance)Lku ‘Ëku»k’ íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðíkk.
• ykÞwðuoËLkwt fkÞo Mktíkw÷LkLku Vhe «MÚkkrÃkík fhðkLkwt yLku ò¤ðe hk¾ðkLkwt Au.
• yksu Ãký ðkLkMÃkríkf Ëðkyku ðÃkhkþ{kt Au yLku fux÷ef ÃkhtÃkhkøkík (traditional) yki»krÄyku ðÄw
yfMkeh økýÞ Au.
• [hff]ík ‘[hfMktrníkk’Lke h[Lkk E.Ãkq. 900 yLku Mkw©wíkf]ík ‘Mkw©wíkMktrníkk’Lke h[Lkk ykþhu E.Ãkq.
600Lkk økk¤k{kt ÚkE nkuðkwt {LkkÞ Au.
• òufu yk ÷u¾fkuyu yuf÷u nkÚku økútÚkku íkiÞkh fhðk çkkçkíku rðîkLkku{kt {ík¼uË «ðíkuo Au.
• Mkw©wíku þÕÞ r[rfíMkk{kt Ã÷kÂMxf Mksohe (plstic surgery), fÃkkÞu÷k LkkfLke {hk{ík, MkeÍurhÞLk
ykìÃkhuþLk, Mksohe {kxu 101 «fkhLkkt WÃkfhýku íku{Lke Mktrníkk{kt ËþkoÔÞkt Au.
• [hfMktrníkk{kt þhehrð¿kkLk, rLkËkLkþkMºk, ¼úqýrð¿kkLk (embryology) WÃkh WÕ÷u¾ {¤u Au.
• [ÞkÃk[Þ íkÚkk «ríkhûkkLke Äkhýkyku MkkÚku íku{kt rÃk¥k, fV yLku ðkÞwLkk Ëku»kkuLkwt Ãký ðýoLk Au.
• [hf y™u Mkw©wíkMktrníkk{kt swËk swËk hkuøkkuLkkt ÷ûkýku y™u íku{Lkkt rLkËkLkLke Mkqr[ ykÃkðk{kt ykðe Au.
• hkuøkkuLkk WÃk[khLke ÃkØríkykuLkwt Ãký íku{kt ðýoLk fhðk{kt ykÔÞwt Au.
• yki»kÄkuLkkt økwý, ËËeoLku yki»kÄku fuðe heíku ykÃkðkt íkÚkk íku MkkÚku fuðk ¾kuhkf ÷uðk íkuLkt Ãký rððhý
ykÃku÷wt Au.
• ykÞwðuoËLkk rLkYÃkýøkútÚk (treatise){kt ðkXfkÃk (þÕÞrðãk)Lkkt «fhýku Ãký Au.
• yk Mk{Þu ÃkwhLðMkw ykºkuÞ íkûkrþ÷k (MÚkkÃkLkk : E. Ãkq.{e MkËe; æðtþ : E.Ãkq. 5{e MkËe){kt
r[rfíMkkrð¿kkLk ¼ýkðíkk níkk.
• íku{Lkk rþ»Þku ¼u÷k, òíkwfýo, nrhíkk, ûkkhÃkkrý, Ãkhkþh ðøkuhu yki»krÄrð¿kkLkLkk økútÚkkuLke h[Lkk fhe
Au.
• ðLkMÃkríkrð¿kkLk WÃkh ÔÞðÂMÚkík yæÞÞLk ytøkuLkku WÕ÷u¾ ÃkhkþhLkk çk]níkT økútÚk ‘ð]ûkkÞwðuoË’{kt {¤u Au.
• yk ÷u¾fku r[rfíMkf yLku þÕÞr[rfíMkf níkk.
• ykÞwðuorËf yki»kÄfkuþ (¼i»ksfkuþ, pharmacopeia)){kt ðLkMÃkrík (Akuzðkt, plants) {n¥ðLkku ¼køk
hkufu Au.
• ÉøðuË yLku ÞswðuoË{kt yk ytøkuLkk WÕ÷u¾ {¤u Au.
• ykÞwðuoË WÃkh «Úk{ LkkUÄkÞu÷ rLkYÃký-økútÚk [hfMktrníkk (E.Ãkq. - 900) yu 150 «fhýku{kt ðnU[kÞu÷k
8 ¼køk Ähkðu Au.

720
• íku{kt Ëðk{kt ðÃkhkíke 341 sux÷e ðLkMÃkrík yLku ðLkMÃkríksLÞ ÃkuËkþkuuLkwt ðýoLk Au.
• íku ÃkAe Mkw©wíkMktrníkk (- 600 E.Ãkq.) ykðu Au. su{kt ðkZfkÃk WÃkh ¾kMk ¼kh {qfðk{kt ykðu÷ku Au.
• íku{kt 186 «fhýku Mk{kðíkk 6 ¾tzku{kt 395 sux÷k yki»krÄÞ AkuzðktLkku, «kýes {q¤Lkkt 57 yki»kÄkuLkku
íku{s yki»kÄku íkhefu ðÃkhkíke 64 ¾Lkeòu yLku ÄkíkwkuLkwt ðýoLk Au.
• Mkw©wík 2500 ð»ko yøkkW ðkhkýMke{kt hnu÷k yLku íÞkt ðiãfeÞ þÕÞfk{ fhu÷.
• [hf yLku Mkw©wík ÃkAe rMktÄLkk ðkø¼è ykðu Au, suykuyu Mkkík{k Mkkifk{kt ðiãfeÞ Mkuðkyku ykÃke fhe
níke.
• íku{ýu h[u÷ yüktøkÓËÞ{kt ðiËfLkk rMkØktíkku yLku practiceLkwt ðýoLk Au.
• yk økútÚk 6 rð¼køkku, 120 «fhýku yLku 7,444 &÷kufku Ähkðu Au.
• [hf Mkw©wík y™u ðkø¼èLku ykÞwðuoËLkk çk]nË-ºkÞe (vrihar triad) økýðk{kt ykðu Au.
• 12{k Mkkifk{kt {kÄð (rðsÞLkøkhLkk rðãkhÛÞ) hr[ík {kÄðrLkËkLk økútÚk (69 «fhý, 1,552 &÷kufku)
yøkíÞLkku økýkÞ Au.
• íku{kt rLkËkLk (diagnosis) Ãkh ¼kh {qfðk{kt ykðu÷ku Au.
• 14{k Mkkifk{kt þkhtøkÄhu h[u÷ þkhtøkÄh Mktrníkk (3 ¼køk, 32 «fhý, 2,500 &÷kufku) WÕ÷u¾LkeÞ Au.
• íku{ýu ykÞwðuorËf yki»kÄrLk½txw (materia medica)Lku MkwÔÞðÂMÚkík YÃk ykÃÞwt.
• rnLËw ðiËf WÃkh AuÕ÷k «rMkØ ÷u¾f íkhefu {økÄLkk ¼kðr{©Lku økýkðe þfkÞ.
• íku{ýu - 1550{kt h[u÷ rLkYÃkýøkútÚk ¼kð«fkþ ykÄwrLkf ykÞwðuoËLkk MkúkuíkøkútÚk íkhefu Wå[ MÚkkLk Ähkðu
Au.
• íkuLkk 3 ¼køk yLku 10,831 &÷kufkuLkkt ÷øk¼øk 470 ðiËfeÞ ðLkMÃkríkLkwt ðýoLk Au.
• {kÄðMk þkhtøkÄh yLku ¼kðr{© yu ykÞwðuoËLkk ÷½w-ºkÞe (junior three) økýkÞ Au.
• yk {nkLk rLkYÃkýøkútÚkku WÃkhktík Mkkík{k yLku 16{k Mkifk Ëhr{ÞkLk 70 fhíkkt ðÄw rLk½txw-økútÚkku (phar-
macy lexicons) Ãký h[kÞkt Au.
• Lkhnrh Ãktrzíkhr[ík rLk½txw yLku {ËLkÃkk÷hr[ík {ËLkÃkk÷ rLk½txw yu yki»kÄeÞ Akuzðkt WÃkhLke ©u»X
f]ríkyku økýkÞ Au.
• A ðirËf ËþoLkku{kt yuf yuðk MkktÏÞËþoLk (frÃk÷ {wrLkhr[ík)Lke rð[khÄkhkyu çkúñktzLkk rLk{koý yLku
½xLkkykuLkwt yuf r[ºk hsq fÞwO Au, su {swçk Ëuð-ËuðíkkykuLke fkuE Ë¾÷økehe LkÚke fu fþwtÞ fkuE rLkrùík
ÞkusLkk {wsçk Úkíkwt LkÚke. ‘Eïhu fkuE ÃkMktËøke MkkÚku rðïLkwt rLk{koý fÞwO níkwt ?’ ykRLMxkRLkLkk yk
Wíf]ü Mkðk÷Lkku sðkçk ynªÚke Lkef¤íkku nkuÞ íkuðwt Ëu¾kÞ Au.
721
• «ku. MxeVLk nkì®føk yk Mkðk÷Lkk sðkçk {kxu Eïh (?)Lkwt {kLkMk Mk{sðk «ÞkMk fhe hÌkk Au.
• MkktÏÞËþoLk {wsçk [uíkLkk rMkðkÞ Ëhuf ðMíkw ÿÔÞ{ktÚke rðfkMk Ãkk{u Au.
• [uíkLkk, sz ÿÔÞ yLku Qòo yufçkeò WÃkh ykÄkrhík Au.
• Ãkt[urLÿÞ ðzu Ãkkh¾e þfkÞ íkuðk Ãkkt[ økwýÄ{kuo - øktÄ, MðkË, MÃkþo, htøk, æðrLk - ÿÔÞ{kt hnu÷k Au.
• «rMkØ rðîkLk fýkËu (E.Ãkq. 600), ¼khíkeÞ ðiþur»kf ÃkØrík{kt, LkkLkk{kt LkkLkk fýLku ykfkhneLk
økrýíkeÞ ®çkËw íkhefu økýkÔÞku Au.
• ykLkku Ãkh{kýw íkhefu WÕ÷u¾ Au.
• yk ®çkËwyku{kt Ãk]Úðe, s¤, yÂøLk yLku ðkÞwLkk Mkt¼rðík økwýku hnu÷k Au.
• yk{ ykÄwrLkf Ãkh{kýwðkËLkwt Ãkøkuhwt fýkË MkwÄe ÃknkU[u Au.
• hkMkkÞrýf ÃkrhðíkoLkLkwt fkhý ‘W»{k’ nkuðkLkwt íku{ýu sýkÔÞwt Au.
• ¼khík{kt rð¿kkLkLkku MkwðýoÞwøk :
• yk Þwøk{kt rð¿kkLkûkuºku {n¥ðÃkqýo rMkrØyku WÃk÷çÄ ÚkE.
• yk Mk{Þu çkkiØ yLku siLk Ä{kuoLkku WËÞ ÚkÞku yLku íku MkkÚku WËkhík{ðkËe ËþoLk yLku rð[khkÄkhk
ykÔÞkt,
• yk Mk{Þu {kiÞoðtþLkwt Mkk{úkßÞ «ðíkoíkwt níkwt.
• {kiÞo þkMkLkfk¤ Ëhr{ÞkLk rð¿kkLk y™u «kiãkurøkfeÞLkk rðfkMkLku Lkðe rËþk {¤e. {kiÞo Mk{úkx
[tÿøkwÃíkÚke þY fheLku yþkuf MkwÄe{kt f]r»krð¿kkLk y™u ¾LkLk (mining, ¾ký) Wãkuøk MkwáZ çkLÞkt.
• yþkuf yLku íku ÃkAeLkk hkòykuyu çkkiØ {ZkuLku WËkhíkkÃkqðof yLkwËkLk ykÃkðkÚke íku Mk{Þu rþûký y™u
rð¿kkLkLku ¼khu «kuíMkknLk {éÞwt.
• Lkk÷tËk («kht¼ : E.Mk.Lke 5{e MkËe; yMík : E.Mk.Lke 12{e MkËeLkku ytík¼køk) {kuxku çkkiØ {X níkku
yLku yuf rðãkÃkeX Ãký.
• ynª Ëuþ-rðËuþLkk rðîkLkku {¤íkk yLku hnuíkk níkk. • yki»krÄrð¿kkLk íkÚkk ¾økku¤rð¿kkLk WÃkh
rð[khkuLke ykÃk-÷u Úkíke.
• {kÞofk¤{kt «kiãkurøkfe ûkuºku su {n¥ðÃkqýo «økrík ÚkE íkuLkku WÕ÷u¾ fkirxÕÞLkk ‘yÚkoþkMºk’ Lkk{Lkk
økútÚk{kt {¤u Au.
• MkuLkeLku WÃkÞkuøk{kt ykðu íkuðk ÞtºkkuLke íku{kt [[ko fhðk{kt ykðe Au.
• fuLÿíÞkøke çk¤ku Ãkh ykÄkrhík ÞtºkkuLkku WÕ÷u¾ Ãký {¤u Au.
• rMkrð÷ RsLkuhe{kt Ãkqhíke «økrík ÚkE níke.

722
• fkh¾kLkktyku{kt WíÃkkËLk fhðkLke MktfÕÃkLkkLkku WËT¼ð yk Mk{Þu ÚkÞku nkuðkLkt {LkkÞ Au.
• Äkíkwrðãk yLku Äkíkwf{oLkk ûkuºku «kiãkurøkf «økrík LkkUÄÃkkºk Au.
• ÷irhÞk (LktËLkøkZ){kt Q¼ku fhkÞu÷ yþkufMíkt¼ yk «økríkLke Mkkûke Ãkqhu Au.
økwÃíkfk¤ : yk Þwøk{kt f]r»k fuLÿ MÚkkLku níke.
• Ãkkf, V¤¤krË, þkf¼kS, {Mkk÷k ðøkuhuLkk ðÄw WíÃkkËLk {kxu ÃkØríkMkhLke ÃkwÂMíkfkyku íkiÞkh fhðk{kt
ykðíke níke.
• f]r»k-ykuòhku{kt ÷ku¾tzLkku WÃkÞkuøk Mkk{kLÞ çkkçkík níke.
• ÷ku¾tz yLku íkktçkkLke r{©ÄkíkwykuLkwt ¿kkLk ÷kufku Ähkðíkk níkk.
• r{©Äkíkw{ktÚke ÷~fhe yLku rçkLk÷~fhe nuíkwyku {kxuLke rðrðÄ [eòu çkLkkððk{kt ykðíke níke yLku
íku{Lke økwýð¥kk Ãký Ÿ[e níke.
• íkuÚke ykr£fk yLku yLÞ Ëuþku{kt íkuLke rLkfkMk Úkíke níke.
• økrýíkþkMºkLke ÃkhtÃkhk «k[eLk ÞwøkÚke [k÷e ykðe Au.
• økwÃíkfk¤{kt økrýík, çkesøkrýík íkÚkk MktÏÞkykuLke òuhËkh Äkhk yÂMíkíð{kt ykðe.
• økrýíkLkkt Mkqºkku yLku rLkÞ{ku ¾økku¤rð¿kkLkLkku ÃkkÞku çkLÞkt. Ãkrhýk{u íku Mk{ÞLkk çkúñøkwÃík, ðhknr{rnh,
ykÞo¼è ðøkuhu økrýík¿k yLku ¾økku¤rð¿kkLke íkhefu çknkh ykÔÞk.
• økrýíkLke yk ÃkhtÃkhk ¼kMfhk[kÞo (çkkh{e MkËe) MkwÄe [k÷w hne Au.
• WÃkhktík yk ÃkhtÃkhk Ãkrù{Lkk Ëuþku{kt Ãký ÔÞkÃkf çkLke yLku yhçke økrýík¿kku WÃkh Mkkhku yuðku «¼kð
Ãkzâku.
• siLk Ä{o{kt økrýíkLkwt ¿kkLk {n¥ðLkw økýkíkwt.
• ykÚke W{kMðkrík íkÚkk yLÞ {nkLkw¼kðku îkhk ÷¾kÞu÷k MÚkkLkktøkMkqºk, MkqÞo«¿kÂÃík íkÚkk ûkuºkMk{kMk{kt
ûkuºkr{rík, fhýe-Mkt[Þ, ¼qr{rík, ½kíkktfLkk rLkÞ{ku íkÚkk MktÏÞkykuLkk ðøkeofhýLkwt rððhý fhðk{kt
ykÔÞwt Au.
• çkúñøkwÃíkLkk Mk{Þ (ykþhu E.Mk. 598){kt çkesøkrýíkLkku rðfkMk ÚkÞku.
• ¼khíkeÞ ¾økku¤þkMºkLkwt {q¤ ðuËfk¤{kt hnu÷wt Au.
• ‘rMkØktík’ Lkk{Lkk økútÚk{ktÚke íkuLke {krníke {¤u Au.
• ykÞo¼è (E.Mk. 476) økwÃíkfk¤Lkk {nkLk ¾økku¤þkMºke níkk.
• íku{ýu økún{tz¤Lke økríkLkku rMkØktík ykÃÞku, su rðïMkLkeÞ Au.
• Ãk]Úðe ÃkkuíkkLke Ähe WÃkh Vhu Au yLku ykfkþ ÂMÚkh hnu Au yuðku íku{Lkku rðïkMk Ãkkfku níkku.
723
• íku{ýu økúnýLkwt ði¿kkrLkf fkhý ykÃÞwt, su hknw-fuíkwLkk ÏÞk÷Úke rðÃkheík Au.
• rºkfkuýr{íkeÞ íkkr÷fkyku çkLkkððkLkku Þþ ykÞo¼èLku òÞ Au.
• ‘ykÞo¼xeÞ’ Lkk{f økútÚk{kt økrýík íkÚkk ¾økku¤þkMºk WÃkhktík hu¾køkrýík, rðMíkkhøkrýík (mensura-
tion), ðøko{q¤, ½Lk{q¤ ðøkuhuLkku WÕ÷u¾ Au.
• ykxo¼èLkk rþ»Þ ðhknr{rnh (499-587 E.Mk.) ßÞkuríkÃkrðãk yLku ¾økku¤þkMºkLkk òýfkh níkk.
• íku{ýu ÃkÞkoðhý-rð¿kkLk (ecology), s¤rðãk (hydrology) íkÚkk ¼qrð¿kkLk MktçktÄe LkkUÄku fhu÷e Au.
• íku{ýu Ãkt[ rMkØktríkfk, çk]níMktrníkk y™u çk]nËTòíkf (ßÞkurík»k) suðkt ÃkwMíkfku Ãký ÷ÏÞkt Au.
• økwÃíkfk¤Lkk rþÕÃkfkhkuyu ÷ku¾tz yLku fktMkkLke rþÕÃkfkhe{kt ÃkkuíkkLkwt y÷øk MÚkkLk çkLkkÔÞwt níkwt.
• rËÕne{kt {nhki÷e ¾kíku ÷øk¼øk 400Lke Mkk÷{kt ÷kunMíkt¼ çkLkkÔÞku, su íku{Lke rLkÃkwýíkkLkku Sðtík
Ëk¾÷ku Au.
• økwÃík Mkk{úkßÞLkk ÃkíkLk MkkÚku rð¿kkLkLkk rðfkMk{kt hwfkðx ykðe.
• Ãkkt[{e MkËeLkk W¥khkÄo{kt økwÃík Mkk{úkßÞ Lkçk¤wt Ãkze økÞwt.
• nqýkuyu yk¢{ý fhe Ãktòçk, hksMÚkkLk, {k¤ðk íkÚkk {æÞ ¼khík Ãkh fçkòu su{kðe Ëuíkkt ¼khík økwÃík
Mk{úkxkuLkk nkÚk{ktÚke ¾Mke økÞwt.
• uíkuLke MkeÄe yMkh økwÃík Mk{úkxkuLkk yÚko¼tzkh WÃkh Ãkze yLku yÚkoíktºk íkqxe Ãkzâwt.
• Ãkrhýk{u økwÃíkfk÷eLk f¤k, fkheøkhe yLku rð¿kkLk ÷wÃík Úkíkkt økÞkt.
• yk Mk{Þu Ërûký{kt [ki÷ Mkk{úkßÞ «økríkþe÷ níkwt.
• íÞkt xufTLkku÷kìS yLku rþÕÃkrLk{koý Mkkhe heíku rðfkMk Ãkk{u÷kt níkkt.
• yLkuf rð»k{íkkyku ðå[u Ãký ykÞo¼èu (ykþhu E.Mk. 950) ¾økku¤rð¿kkLk yLku økrýíkþkMºk{kt íkÚkk
¼kMfhu (II) (E.Mk. 1114) ‘rMkØktíkrþhku{rý’Lkk [kh ¾tz ÷¾e y¼qíkÃkqðo ÞkuøkËkLk fÞwO Au.
• yk ¾tzkuLkkt Lkk{ Auu - ÷e÷kðíke, çkesøkrýík, økrýíkkæÞkÞ Lku økku÷kæÞkÞ.
• ¼qíkfk¤{kt Lksh fhíkkt {kLkð-MkÇÞíkkLkk RríknkMkLke su ÃkrhÃkkxe {¤u Au íku WÃkhÚke sýkÞ Au fu
rð¿kkLkLke «økrík nhnt{uþkt yufÄkhe [k÷w hne LkÚke.
• íku{kt yLkuf [Zkð-Wíkkh ykðíkk hÌkk Au.
• ¼khík{kt yksÚke 2000 ð»ko Ãknu÷kt økrýík{kt yLku 2500 ð»ko Ãknu÷kt r[rfíMkkrð¿kkLk{kt su «økrík ÚkE
níke íku íÞkhçkkË [k÷w hne Lkrn. «k[eLkÞwøk{kt ßÞkhu ¼khík{kt srx÷ økýíkheyku yLku Mkqû{ yLðu»kýku
Úkíkkt níkkt íÞkhu ÞwhkuÃkLkk ÷kufku ykrË yðMÚkk{kt Sðe hÌkk níkk.
• yu yuf rðr[ºkíkk Au fu WÆk÷f ykYýe suðku ði¿kkrLkf «Úk{ ÃkuËk Úkðk Aíkkt ykÃkýe «k[eLk fk¤™e

724
Wíf]»x ÃkhtÃkhk s¤ðkE Lk þfe.
• rð¿kkLk yLku xufTLkku÷kìSLkk ûkuºku «k[eLk ¼khík MkwËe½o yLku «ríkrcík ðkhMkku Ähkððk Aíkkt {æÞÞwøk{kt
rþûký yLku MktþkuÄLkLke Wå[ ÃkhtÃkhk {]ík«kÞ çkLke økE.
• LkSfLkk ¼qíkfk¤{kt rçkúrxþ þkMkLkfk¤ Ëhr{ÞkLk ði¿kkrLkf «økrík ÷øk¼øk Úkt¼e økE níke.
• çkhkçkh yk s Mk{Þu ÞwhkuÃk{kt ykiãkurøkf ¢ktrík þY ÚkE Lku íkuLkku Ãkqhçknkh{kt rðfkMk Úkðk ÷køÞku.
• yk çkÄwt ftEf ytþu yxÃkxwt Úkku Au s, Ãký íku çkÄk{kt {kLkð-MktçktÄe yLku rð¿kkLk ÃkkhMÃkrhf heíku
Mktf¤kÞu÷k Au.
• {æÞÞwøk{kt rð¿kkLk :
• hku{Lk Mkk{úkßÞLkk ÃkíkLk ÃkAe rð¿kkLkLkku rðfkMk {nËTytþu ÃkqðoLkk Ëuþku{kt ÚkÞku.
• E.Ãkq. [kuÚke yLku Ãkkt[{e MkËeLkku Mk{Þ ¼khík {kxu {nkLk MkktMf]ríkf [uíkLkkLkku Þwøk níkku.
• økwÃík Mkk{úkßÞ (E.Mk. 320-480) Ëhr{ÞkLk ¼khík{kt rð¿kkLk y™u «kiãkurøkfeLke ¾qçk WLLkrík ÚkE.
• íÞkh çkkË ÷øk¼øk Aêe þíkkçËe{kt ¼khík òrík«ÚkkykuLke ¼ªMk{kt yLku ÄkŠ{f YrZykuLkk Ãktò{kt Ãkze
økÞwt.
• Ãkrhýk{u rLkr»¢ÞíkkLku fkhýu rð¿kkLkLke «økrík Äe{e Ãkze økE.
• y÷-çkhwLke (E.Mk. 973-1048) yu íkuLkk ÷u¾ku{kt ¾økku¤rð¿kkLkLkk ûkuºku ¼khíkLkk ÞkuøkËkLkLkwwt ðýoLk
fhu÷wt Au.
• ykÞo¼è, ðhknr{rnh íkÚkk çkúñøkwÃíkLkk økútÚkkuLkwt Ãký ðýoLk fÞwO Au.
• yk Mk{Þu ¾økku¤ yLku yki»krÄrð¿kkLkLke Mkkhe yuðe «økrík ÚkE níke.
• fuh¤Lkk «ríkrcík ¾økku¤rð¿kkLke yuðk Lke÷ftX Mkku{iÞkS (1444-1545) îkhk hr[ík ‘íktºkMktøkún’ yu
rnLËw ¾økku¤rð¿kkLk WÃkhLkku MktÃkqýo (Full-fledged) økútÚk Au. hk{[tÿ (1428)Lkk Þtºk«fkþ{kt Lk¤kfkh
AkÞkÞtºk (sun dial)Lkku WÕ÷u¾ {¤u Au.
• 16{e MkËeLkk ytík{kt sMkík ÄkíkwLku y÷øk fhðkLke «r¢Þk nkÚk ÷køke.
• {æÞÞwøk{kt ¼khík{kt rÃk¥k¤Lkk Ãkkºkku WÃkh f÷kELkk ÷uÃkLkLke rðrÄ «[r÷ík níke.
• ¼khíkLkk ÷kufku xtfkE (soldering)Lkwt fk{ fwþ¤íkkÃkqðof fhíkk níkk. 1580{kt ÃkkuxìrþÞ{ LkkRxÙux ðzu
ÃkkýeLku Xtzwt fhðkLkku «Þkuøk «Úk{ðkh fhðk{kt ykÔÞku.
• Mk¥kh{e MkËe{kt WLLkíkktþ{kÃkf yLku s÷½zeLke h[Lkk yÂMíkíð{kt ykðe.
• ÷øk¼øk yk Mk{Þu ÞqLkkLke r[rfíMkk-«ýk÷e ¼khík{kt {wMk÷{kLkku ÷kÔÞk.
• r{Þkt çkunðkyu r[rfíMkk WÃkh “ríkççke-rMkftËhþkne” Lkk{Lkk økútÚkLke h[Lkk fhe.
725
• 18{e MkËe{kt hkò sÞ®Mknu rËÕ÷e, sÞÃkwh, WßsiLk, ðkhkýMke yLku {Úkwhk{kt ðuÄkþk¤kykuLkwt rLk{koý
fÞwO.
• yk çkÄwt nkuðk Aíkkt {æÞÞwøkeLk ¼khík{kt rð¿kkLkLkk rðfkMkLke økrík yuftËhu yÃkuûkk fhíkkt Äe{e hne
níke.
• {æÞÞwøkeÞ ¼khík{kt «kiãkurøkfe ûkuºku Mkkhku yuðku MkwÄkhku ÚkÞku.
• íku{kt ÃkrhðíkoLk ykÔÞwt.
• Ëtík[¢ (gear), Ëtz (shaft), ðýkxÞtºk, fkøk¤Lkwt rLk{koý, ykMkðLk (distillation, rLkMÞtËLk), ðkMíkwf÷k,
ÄkíkwLkk Ãku[ (screw) ðøkuhu ÔÞðnkh{kt ykÔÞkt.
• MkiLÞ «kiãkurøkfe (¼khíkeÞ hkìfux), snks-rLk{koý yLku f]r»k LkkUÄÃkkºk ûkuºkku hÌkkt. 18{e MkËeLkk ytík
MkwÄe{kt yktçkkLke f÷{kuLke ÃkØrík ¼khík{kt «[r÷ík ÚkE.
• {æÞÞwøkeLk ¼khík{kt Mkk{krsf r[ºk rLkhkþksLkf níkwt.
• YrZðkËe {kLkMk yLku szíkkLkkt {q¤ ½ýkt Ÿzkt níkkt.
• ykÚke ¼khík yk Þwøk{kt yhçke yLku ÞwhkuÃkeÞ rð¿kkLk MkkÚku fË{ r{÷kðe þõÞwt Lkrn.
• yk MkkÚku rçkúrxþhkuyu «kiãkurøkfeÞ yLku ykiãkurøkf rðfkMkLkku ¼hÃkqh VkÞËku WXkÔÞku.
• yk çkÄkLku Mknkhu íku{ýu ¼khíkLku íku{Lkwt ykr©ík hkßÞ çkLkkÔÞwt.
• Lkðòøk]rík Þwøk (renaissance) («Úk{ íkçk¬ku) (1440-1540) :
• {æÞÞwøkeLk ÞwhkuÃk{t rð¿kkLkLkku ¾kMk rðfkMk ÚkÞku Lk níkku.
• íku{ Aíkkt f]r»kûkuºku Lkðe Lkðe íkfLkefkuLkku ykrð»fkh Úkíkku hÌkku.
• yk Mk{Þu íÞkt fkuÃkrLkfMk, økìr÷r÷Þku, ykRÍuf LÞwxLk, çkúqLkku ðøkuhuLkwt rð¿kkLkûkuºku «{w¾ ÞkuøkËkLk hÌkwt.
• rð¿kkLkeyku y™u [[o ðå[u Mkíkík Mkt½»ko [k÷íkku.
• ykÚke rð¿kkLk yLku Ä{o ðå[u MknyÂMíkíð çkLke hnu íku {kxu Mk{kÄkLkku þku¾e fkZâk.
• ykÚke rð¿kkLk y™u Ä{o ðå[u MknyÂMíkíð çkLke hnu íku {kxu Mk{kÄkLkku þkuÄe fkZâk.
• ÷øk¼øk yuðwt Lk¬e ÚkÞwt fu su ftE {kLkð-RrLÿÞkuLku «¼krðík fhu Au íku çkÄe çkkçkíkku rð¿kkLk Mkt¼k¤u
y™u yæÞkÂí{f íkÚkk «kf]ríkf MkkIËÞoLku rð¿kkLku Akuze Ëuðwt.
• y÷çk¥k ykf]rºk{ rð¼ksLk níkwt.
• ÃkwLkhwíÚkkLk y™u ¢ktríkfkhe yktËku÷Lk níkwt.
• íku{kt {æÞfk÷eLk rð[khkuLku rík÷ktrs÷ ykÃkðk{kt ykðe.

726
• «f]rík Ãkhíðu ði¿kkrLkf árüfkuý yÃkLkkððk{kt ykÔÞku.
• íku{kt çkkirØfku y™u f÷kfkhkuLkwt ÞkuøkËkLk hÌkwt Au.
• rð[khfku yLku f{eoyku ðå[u yuf Mkk{kLÞ ¼qr{fk íkiÞkh Úkíkkt rð¿kkLkLkk ÍzÃke rðfkMkLke ÂMÚkrík
MkòoE.
r[ºkf÷k yLku {qŠíkrþÕÃk Ãkh rð¿kkLkLke «økríkLkku ÔÞkÃkf «¼kð Ãkzâku.
• r[ºkfkhLku ¼qr{ríkLkwt ¿kkLk nkuðwt ykð~Þf Au fkhý fu íkku s íku rºkÃkkrh{krýf r[ºk fu ykf]ríkLku
rîÃkrh{ký{kt ÔÞõík fhe þfu.
• íku {kxu íku{Lku fux÷ktf Þtºkku y™u áøkTfk[Lkku WÃkÞkuøk fhðku Ãkzíkku níkku.
• íku{ fhíkkt ¼qMíkhþkMºkLkku ÃkkÞku íkiÞkh ÚkÞku.
• WÃkhktík þhehh[LkkþkMºk, þhehr¢Þkrð¿kkLk yLku íkçkeçke rðãkLkku rðfk ÚkÞku.
• yk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk ¾LkLk, Äkíkwrð¿kkLk yLku hMkkÞýþkMºkLkk ûkuºku «kiãkurøkfeÞ «økrík ÚkE.
• íÞkh çkkË Þktrºkfe yLku ÿð[r÷ík (hydrualic) íktºk «íÞu ÷kufkuLku hwr[ ðÄe.
• Lkðòøk]rík Þwøk (rîíkeÞ íkçk¬ku) (1550-1760) :
• yk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk Lkð «uûkýkíf{ yLku «Þkuøkkí{f árüfkuýLku ¼khu MkV¤íkk {¤e.
• Lkðe árü MkkÚkuLkk rð¿kkLk yLku «kiãkurøkfeLkk rðfkMkLku ‘ði¿kkrLkf ¢ktrík’ íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðe.
• su{ su{ ÷ku¾tzLke {ktøk ðÄíke økE íku{ íku{ íkhun íkhunLke ¼êekuLkku rðfkMk ÚkÞku.
• ¼êeyku{kt fku÷MkkLkk WÃkÞkuøkLku fkhýu fku÷MkkLkkt ûkuºkku WÃkh æÞkLk furLÿík fhðk{kt ykÔÞwt.
• fkuÃkhrLkõMku (1473-1543) Mkkih{tz¤Lkwt ¢kíktfkhe ÃkrhYÃk ykÃÞwt.
• íkuLkk rMkØktík{kt fûkkykuLkk [ku¬Mk rLkYÃkýLkku y¼kð hnu÷ku Au.
• xkRfku çkúknu (1546-1604) yLku ÞkunkLk fuÃ÷hu (1571-1630) yk f{e Ëqh fhe.
• ËqhçkeLkíku Mk{ÞLkwt yrîíkeÞ WÃkfhý níkwt.
• økìr÷r÷Þku îkhk íku rð¿kkLk{kt ¢ktríkLkwt {kæÞ{ çkLÞwt.
• ËqhçkeLk ðzu íkuýu Ãk]ÚðeLke ykMkÃkkMk [tÿLke økrík Mk{òðe.
• íkuýu íkuLkwt Mk½ýwt fkÞo rðMíkkhÃkqðof “zkÞ÷kìøk fLMkŠLkøk Ä xq [eV rMkMxBMk ykìV Ä ðÕzo - Ä xku÷ur{f
yìLz Ä fkuÃkhrLkfLk’{kt «økx fÞwO.
• íku{kt «k[eLk çkúñktzðkËLke {òf fhðk{kt ykðe nkuðkÚke íkuLkk Ãkh {wfÆ{ku [÷kððk{kt ykÔÞku y™u
ÃkkuíkkLkk þçËku ÃkkAk ¾U[ðk {sçkqh fhðk{kt ykÔÞku.
727
• ÃkkuíkkLke ði¿kkrLkf rð[khÄkhkLku fkhýu yLku íkífk÷eLk Mkðo{kLÞ rð[khkuLkku rðhkuÄ fhðk çkúqLkku (1548-
1600)Lku Sðíkku Mk¤økkðe ËeÄku.
• íkku fuBÃkLku÷k (15681639)Lku ð»kkuo MkwÄe fkhkðkMk{kt hk¾ðk{kt ykÔÞku níkku.
LkurÃkÞhu (1550-1617) ÷½wøkýf íkiÞkh fÞko, suLku ÷eÄu LkûkºkkuLke økýíkhe Mkh¤ çkLke.
• yk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk [wtçkfíðLkku «Úk{ ðkh ði¿kkrLkf Zçku yÇÞkMk ÚkÞku.
• rðr÷Þ{ nkðuo (1578-1663) yu {kLkð-þheh{kt hwrÄhkr¼MkhýLke r¢Þk Mk{òðe.
økìr÷r÷Þku, fuÃ÷Ãkh, zuMfxeoMk, nqf, ÌkwøkuLMk, nu÷e yLku ðkhuLk suðk økrýík¿kku yLku ¾økku¤rð¿kkLkeykuLkk
fkÞoLkku ykÄkh ÷E LÞqxLku Mkkðorºkf økwhwíðkf»koýLkku rMkØktík MÚkkrÃkík fÞkuo.
• íkuýu økríkLkk rLkÞ{ku íku{s ¼kiríkfrð¿kkLkLkkt yLÞ ûkuºkku{kt Ãký {kir÷f y™u {n¥ðLkwt «ËkLk fÞwO Au.
• hkìçkxo çkkuR÷u (1627-1691) ðkÞwLkk Ëçkký ™u fË ðå[uLkku MktçktÄ hsq fÞkuo.
• íkku nqfu (1635-1703) ÂMÚkríkMÚkkÃkfíkkLkku rMkØktík ykÃÞku.
Mkqû{ËþofLke þkuÄu Sðrð¿kkLk{kt ¼khu MknkÞ fhe.
Lkðòøk]rík yLku ði¿kkrLkf ¢ktríkLkk økk¤k{kt {kLkðeLke ¼kiøkkur÷f yLku çkkirØf rûkríkòuLkku rðMíkkh ÚkÞku.
• ÷kufòøk]rík y™u ykiãkurøkf ¢ktríkLku fkhýu ykÄwrLkf søkík {kxu «økríkLkk Ëhðkò ¾w÷e økÞk.
• ykiãkurøkf ¢ktrík (1760-1830) :
• yZkh{e MkËeLkk W¥khkÄo{kt ÞwhkuÃk{kt - ¾kMk fheLku rçkúxLk{kt «Þkuøkkí{f rð¿kkLkLkk Lkðk íkhefk yk{
«ò{kt «Mkhe [qõÞk níkk yLku WíÃkkËLkLkkt MkkÄLkku{kt XefXef ÃkrhðíkoLk ykÔÞwt níkwt.
• yk ÃkrhðíkoLkLke r¢ÞkLku fkhýu ykiãkurøkf ¢ktrík ykðe fnuðkE.
nkÚkýkxLkk fkÃkzLke søÞkyu [h¾kÞtºk ðzu fkÃkz íkiÞkh Úkðk ÷køÞwt.
• ¾kýku, Äkíkwrð¿kkLk, f]r»k ðøkuhu{kt Þktrºkfhý ÚkÞwt.
• 1737{kt «Úk{ ðkh LkSf-LkSf MktËuþk {kuf÷ðk {kxu rðãwíkLkku WÃkÞkuøk ÚkÞku.
• 1844{kt íkkhMkt[kh (xur÷økúk¼)Lkku ÔÞðnkh{kt WÃkÞkuøk þY ÚkÞku.
• ykiãkurøkf ¢ktrík{kt rð¿kkLkLke ¼qr{fk ykAeÃkkík¤e hne, Ãký «kiãkurøkfeyu yk ¢ktrík «íÞu {n¥ðLke
¼qr{fk rLk¼kðe.
ÄkíkwykuLkk þwØefhý yLku fkÃkz WÃkh fhðk{kt ykðíkk AkÃkfk{Lku ÷eÄu hMkkÞýþkMºkLkku rðfkMk ÚkÞku.
• òìMkuV r«Mx÷e (1733-1804) yu ykìÂõMksLkLke þkuÄ fhe.
• yuLxkuLke ÷kìhuLMk ÷ðkuRÍhu (1743-1794) hMkkÞýþkMºkLkku íkkŠff yLku MkiØktríkf yÇÞkMk fheLku yuf

728
ÃkrhYÃk íkiÞkh fÞwO.
• òìLk zkuÕxLku (1766-1844) Úkkuzkf Mk{Þ çkkË Ãkh{kýw-rMkØktík hsq fÞkuo.
• íkku [kÕMko zkŠðLku (1809-1882) sirðf rðfkMkLkk ¢ktríkfkhe rð[khku hsq fÞkO. ÷E Ãkkùhu (1822-1895)
çkìõxurhÞkLke þkuÄ fhe.
• yk þkuÄ ykiãkurøkf Mkqû{Sðrð¿kkLkLkku ykÄkh çkLke.
• íkuLku fkhýu MkMíke «íksirðf (antibiotic) Ëðkyku WÃk÷çÄ ÚkE.
• rçkúrxþ þkMkLk nuX¤ ¼khík{kt rð¿kkLk :
• ÞwhkuÃk{kt ði¿kkrLkf «økrík ÍzÃkÚke Úkíkkt íkuLkku ¼kiríkf rðfkMk Mkkhku ÚkÞku.
• ¼khík{kt rþûký, rð¿kkLk yLku MktþkuÄLkLku EhkËÃkqðof ÃkkA¤ Ãkkzðk{kt ykÔÞkt.
• çkeS çkksw ÞwhkuÃku ykŠÚkf MkØhíkk rMkØ fhe ykrÄÃkíÞ s{kÔÞwt.
• rçkúrxþhkuyu ¼khík{kt Ãkøk¼h Úkíkkt ðLkMÃkrírð¿kkLk, ¼qMíkhþkMºk yLku ¼qøkku¤Lku yLkw÷ûkeLku Mkðuoûký
fhkÔÞwt fkhý fu íku{ktÚke ykŠÚkf y™u ÷~fhe ÷kçk {u¤ððkLkku níkku.
• ykÞwŠð¿kkLk yLku «kýerð¿kkLk{kt MkeÄuMkeÄku fkuE ¼kiríkf ÷k¼ ÚkðkLkku Lk nkuE yk rð»kÞkuLke WÃkuûkk
fhðk{kt ykðe.
• ¼khíkLku fk[k {k÷Lkku Mkúkuík yLku SðLksYrhÞkíkLke ík{k{ ðMíkwyku (íkiÞkh {k÷) {kxu W¥k{ çkòh
Mk{sðk{kt ykÔÞwt.
• rðÃkheík Mktòuøkku nkuðk Aíkkt fku÷f¥kkLke Mkðkuoå[ yËk÷íkLkk yuf LÞkÞkÄeþ rðr÷Þ{ òuLMk íkÚkk íku
LkøkhLkk fux÷kf rðËuþe çkkirØfkuyu 1784{kt fku÷fkíkk{kt yurþÞkrxf MkkuMkkÞxe ykìV çkuLøkk÷Lke MÚkkÃkLkk
fhe, su ¼krð ði¿kkrLkf økríkrðrÄykuLkwt fuLÿ çkLke.
• íÞkhçkkË yìrøkúfÕ[h÷-nkuŠxfÕ[h÷ MkkuMkkÞxe ykìV RÂLzÞk (1817), {ÿkMk r÷xhhe yìLz MkkÞÂLxrVf
MkkuMkkÞxe (1818), f÷f¥kk {urzf÷ yìLz rVrÍf÷ MkkuMkkÞxe (1823), hkuÞ÷ MkkuMkkÞxeLke {wtçkE
þk¾kLke MÚkkÃkLkk (1829) ÚkE.
• yk MkkuMkkÞxeykuLke Ãkrºkfkykuyu çknw{qÕÞ Mkuðk fhe.
• 1851{kt rsÞku÷kìrsf÷ MkkuMkkÞxe ykìV RÂLzÞkLke íkÚkk íku ÃkAe ÷~fhe Mkuðkyku {kxu RÂLzÞLk {urzf÷
MkkuMkkÞxe íkÚkk 1906{kt ¼khíkeÞ f]r»k MkuðkLkwt økXLk fhðk{kt ykÔÞwt.
• ¼khíkeÞ f]r»kûkuºku rð¿kkLk yLku «kiãkurøkfeLkk WÃkÞkuøkLke þYykík yk{ íkku 1893Úke ÚkE.
• yk Mk{Þu su.yu. Vkuyu÷fh (hkuÞ÷ yurøkúfÕ[h÷ MkkuMkkÞxeLkk Ãkhk{Úkof hMkkÞýrðËT) yu ¼khík
MkhfkhLku yu¾ rhÃkkìxo MkwÃkhík fÞkuo.
729
• V¤MðYÃku 1929{kt Lkðe rËÕne ¾kíku RÂBÃkrhÞ÷ fkWÂLMk÷ ykìV yurøkúfÕ[h÷ rhMk[oLke MÚkkÃkLkk ÚkE.
• yk yøkkW 1905{kt y{urhfLk ËkLkðeh nuLkúe rVÃMkLke F 20,000Lke WËkh Mk¾kðíkÚke ÃkwMkk (rçknkh)
¾kíku RÂBÃkrhÞ÷ yìrøkúfÕ[h÷ rhMk[o RÂLMxxâqxLke MÚkkÃkLkk ÚkE níke.
• {ufkì÷u 1838{kt rþûkýLkk {kæÞ{ íkhefu ytøkúuS Xkufe çkuMkkzðk{kt MkV¤ ÚkÞk. íku{ýu yuðk ÃkkXâ¢{
íkiÞkh fhkÔÞk su çkÄe s heíku MkkrnÂíÞf níkk.
• Ãkrhýk{ yu ykÔÞwt fu þk¤kyku{kt rð¿kkLkLkku «ðuþ rð÷tçkÚke ÚkÞku.
• íkçkeçkerðãk yLku RsLkuheLke MktMÚkkyku ¾ku÷ðk{kt ykðe.
• su {wÏÞíðu rçkúxLk-«rþrûkík íkçkeçkku yLku RsLkuhkuLku {ËË fhLkkhe níke.
• rð¿kkLk yLku xufTLkkì÷kuSLkk ûkuºku «k[eLk ¼khík MkwËe½o yLku «ríkrcík ðkhMkku Ähkðíkwt nkuðk Aíkkt
{æÞÞwøk{kt rþûký yLku MktþkuÄLkLke Wå[ ÃkhtÃkhkyku {]ík«kÞ çkLke økE.
• 1857{kt rçkúrxþ þkMkfkuyu fku÷f¥kk, {wtçkE y™u [uLLkkR{kt ÷tzLk rðïrðãk÷ÞLkk Zkt[kLkkt rðïrðãk÷Þku
MÚkkÃÞkt.
• E.Mk. 1870{kt ¼khíkLkk rðïrðãk÷Þkuyu rð¿kkLkLkk rþûký{kt hMk Ëk¾ÔÞku.
• 1875{kt {ÿkMk rðïrðãk÷Þu {urxÙfLke Ãkheûkk{kt rçkúrxþ RríknkMkLku çkË÷u ¼qøkku¤ yLku ¼kiríkf rð»kÞkuLke
òuøkðkE fhðkLkku rLkýoÞ fÞkuo.
• rð¿kkLk{kt MLkkíkfLke ÃkËðe ykÃkLkkh {wtçkE rðïrðãk÷Þ «Úk{ níkwt.
• fku÷fkíkk rðïrðãk÷Þ{kt çke.yu.Lkk yÇÞkMk¢{k{kt ‘A’ yux÷u ‘B’ yux÷u rð¿kkLk yu{ çku rð¼køkkuLke
òuøkðkE hk¾e níke.
• rçkúrxþ rþûkýÃkØrík yuðe níke fu ¼khíkLkk ÷kufku íku{Lke MktMf]ríkÚke Ëqh Úkíkk òÞ.
• rþûkýLkwt ðkíkkðhý Wã{neLk níkwt yLku ©{fkÞoLke íku{kt MkËtfh WÃkuûkk níke.
• rçkúrxþhku hksLkiríkf yLku ykŠÚkf ykrÄÃkíÞ MÚkkÃkðk{kt hMk Ähkðíkk nkuðkÚke íku Mk{Þ{kt rð¿kkLk ûkuºku
MktþkuÄLk Mkhfkh íkhVÚke Úkíkwt níkwt.
• ykÚke rð¿kkLk{kt MktþkuÄLk Ãkhíðu íku Ëu¾kð Ãkqhíkk s fkÞohík hÌkk.
• ¼kiríkfþkMºk, hMkkÞýþkMºk yLku f]r»krð¿kkLkLkk rðfkMk «íÞu íku{ýu ¾kMk æÞkLk ykÃÞwt Lkrn.
• ykÚke ¼khíkLkku MkktMf]ríkf ðkhMkku yLku ði¿kkrLkf ÃkhtÃkhkyku ÷wÃík ÚkE yLku ði¿kkrLkf MktþkuÄLk{kt ¾kMk
«økrík ÚkE Lkrn.
• Mkki«Úk{ ytøkúuòuyu rçkúxLk{kt rLkfkMk fhðk{kt ykðíkk hkufrzÞk Ãkkf suðk fu fÃkkMk, øk¤e yLku [k WÃkh
rðþu»k æÞkLk ykÃÞwt.

730
• íÞkhçkkË íku{ýu ¾Lkeòu{kt hMk ÷uðkLkwt þY fÞwO yLku íku {kxu íku{ýu ¼qði¿kkrLkf MkðuoûkýLkwt fkÞo nkÚk ÄÞwO.
• MktþkuÄLk «íÞu yuf çkksw {wMkeçkíkku y™u çkeS íkhV MkhfkhLke WÃkuûkk nkuðk Aíkkt fux÷ktf {kir÷f
MktþkuÄLkLkkt fk{ku ÚkÞkt.
• hkuLkkÕz hkìMku {u÷urhÞk yLku {åAhku WÃkh, {ìfLkk{hkyu fkì÷uhk WÃkh, nkVrfLku Ã÷uøk WÃkh yLku hkusMkuo
fk÷kßðkh WÃkh {kir÷f MktþkuÄLk fÞwO.
• hkuçkxo fkìf fkì÷uhk WÃkh fkÞo fhðk {kxu fku÷fkíkk ykÔÞk.
• {wtçkE, [uLLkkE, fwLLkqh, fMkki÷e y™u {wõíkuïh{kt Sðkýwrð¿kkLkLke «Þkuøkþk¤kyku MÚkkÃkðk{kt ykðe.
• yk MkkÚku yku»kÄrð¿kkLkLkku Ãký rðfkMk ÚkÞku.
• ¼khíkeÞ rð¿kkLkeyku yLku r[tíkfkuyu ÃkkuíkkLke s MktMÚkkyku, rþ»Þð]r¥kyku yLku MkwrðÄkykuLke ÔÞðMÚkk
fhe.
• hkò hk{{kunLkhkÞu yu{nMxoLku ykÃku÷k ykðuËLk{kt rð¿kkLkLkk Mk{wr[ík rþûkýLke {ktøk fhe {wtçkE{kt
çkk¤øktøkkÄh þkMºke yLku nrhfuþð ÃkXkhu, rËÕne{kt {kMxh hk{[tËh, {æÞ «ktíkku{kt þw¼kS çkkÃkw yLku
ykutfkh ¼è òu»ke, fku÷fkíkk{kt yûkÞ Ë¥ku ¼khíkeÞ ¼k»kkyku {khVíku sLkíkk MkwÄe ykÄwrLkf rð¿kkLkLku
ÃknkU[kzðk ¼økehÚk «ÞíLkku fÞkO.
• yLÞ {nkLkw¼kðkuyu ¼qøkku¤ yLku ¾økku¤Lkwt rþûký ykÃkðkLkwt þY fÞwO.
• WËqo þkÞhku Ãký rð¿kkLk yLku «kiãkurøkf «íÞu ykf»kkoÞk níkk.
• nk÷e yLku økk÷eçku çkk»Ãk (ðhk¤) yLku fku÷Mkk{ktÚke {¤íke QòoLke [[ko fhu÷e Au.
• yk çkÄwt fk{ Aqx-Vqx Úkíkwt níkwt.
• ÃkAe MktøkXLkkí{f «ð]r¥k îkhk rð¿kkLk yLku «kiãkurøkfeLkk rðfkMkLkwt fkÞo nkÚk Ähðk{kt ykÔÞwt.
• 1864{kt MkiÞË¾kLku y÷eøkZe MkkÞÂLxrVf MkkiMkkÞxeLke MíkkÃkLkk fhe.
• [kh ð»ko çkkË MkiÞË R{ËkËy÷eyu rçknkh MkkÞÂLxrVf MkkuMkkÞxeLke MÚkkÃkLkk fhe, Ãký f{LkMkeçku yk
çkÄe MkkuMkkÞxeyku ÍkÍwt xfe Lkrn.
• fku÷fkíkkLkk íkçkeçk zkì. {nuLÿ÷k÷ Mkhfkhu 1867{kt “MkkuMkkÞxe ykìV Ä fÂÕxðuþLk ykìV MkkÞLMk”Lke
MÚkkÃkLkk fhe.
• rð¿kkLkLkk ÃkØríkMkh rþûký yLku MktþkuÄLkLkku {sçkq ÃkkÞku íkiÞkh fhðk{kt íku{ýu yLkku¾e ¼qr{fk yËk
fhe.
• yk MktMÚkk MkhfkhLke {ËË rMkðkÞ fkÞohík çkLke.
• MktÃkqýo ¼khíkeÞ «çkÄLk (ÔÞðMÚkkÃkLk) ytíkøkoík fkÞo fhíke níke.
731
• yk MktMÚkkLkku WÆuþ {kir÷f MktþkuÄLk MkkÚku rð¿kkLkLku ÷kufr«Þ çkLkkððkLkku níkku.
• Äehu Äehu yk MktMÚkkLkk WÃk¢{u «fkþ, æðrLk, [wçkfíðyLku «fkþ-«feýoLk ðøkuhu WÃkh yÚkoÃkqýo MktþkuÄLk
ÚkÞwt yLku yuf {n¥ðLkk rð¿kkLkfuLÿ íkhefu íku MktMÚkk QÃkMke ykðe.
• ðeMk{e MkËeLkk «kht¼{kt MðkíktºÞ (MðþkMkLk)Lke {ktøk ¼khík{kt þY ÚkE, su ¢{þ: çkw÷tË çkLkíke økE.
• íkuLkk Ãkrhýk{u MðËuþe {k÷-Mkk{kLkLke {ktøku òuh Ãkfzâwt.
• íkuLkkÚke hk»xÙeÞ rð[khÄkhk yLku hk»xÙeÞ rLkÞtºký ytíkøkoík, ¾kMk fheLku rð¿kkLk íkÚkk «kãkurøkfeLkk
MktË¼o{kt rþûkýLkku «Mkkh Úkðk ÷køÞku yLku ËuþLkk ykiãkurøkfefhýLkku ÃkkÞku íkiÞkh Úkðk ÷køÞku.
• íkuÚke 1904{kt “yuMkkurMkÞuþLk ykìV Äe yuzðkLMk{uLx ykìV MkkÞÂLxrVf yìLz RLzrMxÙÞ÷ yußÞwfuþLk
ykìV RÂLzÞLMk”Lke MÚkkÃkLkk ÚkE.
• rð¿kkLk ykÄkrhík WãkuøkkuLkk yÇÞkMk {kxu rðãkÚkeoykuLku ÃkhËuþ {kuf÷ðkLkku íkuLkku WÆuþ níkku.
• rçkúrxþ þkMkLk Ëhr{ÞkLk MktþkuÄLkLke ðkík íkku çkkswyu hne Ãký Wå[íkh yÇÞkMk {kxu yLkwfq¤ ðkíkkðhý
Ãký Lk níkwt.
• Mkhfkh{kt yLku yLÞºk ¼khíkeÞkuLku Lke[k ÃkËu hk¾ðk{kt ykðíkk níkk.
• su ¼khíkeÞykuyu rðËuþ{kt rðrþü fk{økehe çkòðe níke íku{Lku Ãký íku{Lke fûkkLkk ÞwhkurÃkÞLkku fhíkkt
Mkh¾k{ýe{kt ykuAwt ðuíkLk ykÃkðk{kt ykðíkwt níkwt.
• ykðk ¼uË¼kðÚke ¼khíkeÞ rð¿kkLkeyku{kt «çk¤ «ríkr¢Þk þY ÚkE.
• søkËeþ[tÿ çkkuÍu ðuíkLk ÷uðkLke ºký ð»ko MkwÄe Ähkh Lkk Ãkkze ËeÄe.
• WÃkhktík ßÞkt MkwÄe hkìÞ÷ MkkuMkkÞxeyu çkkuÍLku {kLÞíkk Lk ykÃke íÞkt MkwÄe MktþkuÄLk fhðk {kxu fkì÷usLkk
yrÄfkheykuyu íku{Lku fkuE MkwrðÄk ykÃke Lkrn.
• ytøkúuòuyu çkkuÍLkk MktþkuÄLkLku ÔÞÂõíkøkík fkÞo økýkðe ËeÄwt.
• çkkuÍ YrZ rðhwØ níkk.
• ykÄwrLkf rð¿kkLkeyku{kt íku Ãknu÷k níkk, su{ýu fux÷kf rð»kÞku WÃkh MktþkuÄLkfkÞo fÞwO.
• íku{ýu ¼kiríkfrð¿kkLkLkwt yæÞÞLk ™u yæÞkÃkLkfkÞo íkku fÞwO s MkkÚku MkkÚku rðãwíkrð¿kkLk «íÞuLke íku{Lke
hwr[yu ðLkMÃkrík-ËunÄ{orð¿kkLk (Plant physiology) íkhV ðkéÞk. fku÷fkíkk {nkLkøkhLkk ði¿kkrLkfík
{t[ WÃkh hne íku{ýu ÷zík ykÃke íku MkhfkhLkk þkMkLkLke rðMktøkríkyku rðhwØLke ÷zíkÚke fkuE Ãký heíku
ykuAe Lk níke.
• Ãký çkkuÍ Lkk®n{ík ÚkÞk ðøkh ytík MkwÄe ÷zíkk hÌkk yLku Auðxu rðsÞe ÚkÞk.
• çkkuÍu ¢uMfkuøkúkVLkwt rLk{koý fÞwO su AkuzðkLke ð]rØLke økríkLku 107 økýe ðÄkheLku LkkUÄu Au.

732
• hurzÞku íkhtøkkuLkk «MkkhýLkku «Þkuøk yLku ÃkrØ rðfMkkððk{kt çkkuÍ «Úk{ níkk.
• rðÏÞkík hMkkÞýþkMºke «Vw÷[tÿ hkìÞLke fnkýe Ãký füËkÞ Au.
• 1818{kt $ø÷ìLzÚke hMkkÞýþkMºk{kt zkìÞhuõxhLke WÃkkrÄ {u¤ÔÞk ÃkAe ¼khík Ãkhík ykÔÞk íÞkhu íku{Lku
yuf ð»ko MkwÄe Vxfðwt Ãkzâwt níkwt.
• ytíku {ËËLkeþ «kæÞkÃkfLke fk{[÷kW Lkkufhe {¤e.
• yk¾wt SðLk «ktíkeÞ Mkuðk{kt fkZâwt.
• ßÞkhu íku{LkkÚke ËMk ð»ko Qíkhíkk ÃkËLkk xe. nku÷ìLzLku ¼khíkeÞ ¼q-ði¿kkrLkf MkðuoûkýLkk rLkËuoþf íkhefu
çkZíke ykÃke íÞkhu yLÞkÞ Mkk{u MkhfkhLke ykt¾ku ¾ku÷ðk {kxu ©e.Ãke.Mke. hkìÞu 1930{kt hkSLkk{wt
ykÃÞwt.
• ytøkúuòuyu ¼khíkeÞ rð¿kkLkeykuLke WÃkuûkk fhe níke.
• Aíkkt ¼Äk rð¿kkLkeykuyu ykí{økkihð MkkÚku rð¿kkLkLke Mkuðk fhe níke.
• yk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk MðËuþe yktËku÷LkLkk Mk{ÚkofkuLkwt «uhýkMkúkuík òÃkkLk níkwt.
• søkËeþ[tÿ çkkuÍ íkku íÞkt MkwÄe ¼khíkeÞíkkLkku ykøkún hk¾íkk níkk fu íku{Lkkt MkkÄLkkuLku MktMf]ík Lkk{
yÃkíkk nkík.
• òu{ fu, ft[LkøkúkV yu yuðwt MkkÄLk Au, suLkkÚke ÏÞk÷ ykðu Au fu Akuzðkku Mktfku[Lk-«ríkMktfku[Lk {khVíku
íku{Lke «ríkr¢Þk ykÃku Au.
• MkkUþwøkúkV çkeswt yuðwt MkkÄLk Au, suLkk ðzu Akuz Ãkkýe yÚkðk yLÞ ÿÔÞLkwt fuðe heíku þku»ký fhu Au, íkuLkku
ÏÞk÷ ykÃku Au.
• yk heíku søkËeþ[tÿ çkkuÍ yLku yLÞ rð¿kkLkeyku rð¿kkLkLku ÷kufr«Þ çkLkkððk{kt {øLk níkk.
• Ãkrù{Lkk Ëuþku{kt rð¿kkLk çkkçkíku yksu su ftE Mkkhwt Ëu¾kÞ Au, íku{kLkwt ½ýwtçkÄwt «k[eLk ¼khíkLkk
rð¿kkLk{kt árüøkku[h ÚkkÞ Au.
• su{ fu, h{uLÿMkwtËh rºkðuËeLkk zkŠðLkLkk rMkØktík MktçktÄe rð[khku økeíkk MkwÄe ÃknkU[ Au.
• íku ÃkAe çke. fu. Mkhfkhu rð¿kkLk{kt rnLËwykuLke rMkrØ WÃkh ÷ÏÞwt Au.
• yk ÷¾ký îkhk íku{ýu yuðwt çkíkkððkLkku «ÞíLk fÞkuo Au fu ¼khíkeÞ ÷kufk[kh yLku «f]rík íkÚkk
ykÄwrLkf rð¿kkLkLkkt {qÕÞku Mk{YÃk Au.
• ‘rðïrðãk÷Þ yrÄrLkÞ{’Lkku ÷k¼ ÷ELku Mkh ykþwíkku»k {w¾hSyu ‘fku÷fkíkk ÞwLkðŠMkxe fkì÷us
ykìV MkkÞLMk’Lke MÚkkÃkLkk fhe, ßÞkt rð¿kkLkLkk rþûký yLku MktþkuÄLkLke MkwrðÄkyku Ãkqhe Ãkkzðk{kt
ykðíke.
733
• «Vw÷[tÿ hkìÞ, [tÿþu¾h hk{Lk, MkíÞuLÿLkkÚk çkkuÍ yLku fu.yuMk. r¢rùÞLk suðk rðÏÞkík rð¿kkLkeykuyu
yk MktMÚkk{kt yæÞkÃkLkfkÞo fÞwO níkwt.
• ykŠÚkf Mkøkðzku ðå[u Ãký ynª ¼kiríkf yLku hMkkÞýþkMºkLkk rð¿kkLkeykuyu yuðk rð¿kkLkeykuLke
xwfze íkiÞkh fhe, suÚke yk MktMÚkkLku yktíkhhk»xÙeÞ {kLÞíkk {¤e.
• rðïLkk ði¿kkrLkf Lkfþk WÃkh ¼khíkLkwt Lkk{ WÃkMkkððk{kt yk rð¿kkLkeykuyu {qÕÞðkLk ÞkuøkËkLk fÞwO.
• søkËeþ[tÿ çkkuÍu rMkØ fhe çkíkkÔÞwt fu stíkwyku yLku ðLkMÃkrík-Wíkfku{kt W»{k suðk WÆeÃkfÚke rðãwík-
yLkwr¢Þkyku ÚkkÞ Au.
• yuMk.hk{kLkwsLk íkku {nkLk økrýík¿k yLku ytík¿kkoLke rð¼qrík níkk.
• økrýíkþkMºkeykuLku {Lk íku rð÷ûký (y÷kirff) «rík¼k níkk.
• MkktÏÞ-rMkØktík WÃkh íku{Lkwt MktþkuÄLkfkÞo yLkLÞ hÌkwt Au.
• «Vw÷[tÿ hkìÞu fux÷ktÞ ¼khíkeÞ rðh÷ ¾LkeòuLkwt rð&÷u»ký fÞwO.
• WÃkhktík MðËuþe hMkkÞý yLku yki»kÄ Wãkuøk{kt ‘çktøkk÷ fur{f÷ yìLz Vk{koMÞqrxf÷ ðõMko’ Lkk{Lke yu
ûkuºkLke rËþkMkq[f yøkúÞkÞe MktMÚkk MÚkkÃke. • [tÿþu¾h ðUfx (Mke.ðe.) hk{Lku rð¿kkLkLkk rMkûký yLku
MktþkuÄLk {kxu yufkWLxLx sLkh÷ íkhefu ðÄw ðuíkLkðk¤e Lkkufhe Akuze yLku fku÷fkíkk ÞwrLkðŠMkxe{kt
«kæÞkÃkfLkwt ÃkË økúný fÞwO.
• MktþkuÄLkLkkt íku{Lkkt yLkuf ûkuºkku{kt «fkþLkwt ûkuºk íku{Lku {kxu {n¥ðÃkqýo hÌkwt.
• «fkþLkk «feýoLku ÷økíke ‘hk{Lk yMkh’Lke þkuÄu íku{Lku 1930{kt Lkkuçku÷ ÃkwhMfkhLkk rðsuíkk çkLkkÔÞk.
• íÞkhçkkË íku{ýu çkìtø÷kuhLke hk»xÙeÞ MktMÚkk ‘RÂLzÞLk RÂLMxxâqx ykì MkkÞLMk”{kt rLkÞk{f yLku «kæÞkÃkf
íkhefu yrðM{hýeÞ Mkuðkyku ykÃke.
• rLkð]r¥k MkkÚku íku{ýu 1948{kt ‘hk{Lk rhMk[o RÂLMxxâqx’ Lkk{Lke yktíkhhk»xÙeÞ økòLke MktMÚkk MðÚkfe
yLku {nTytþu Mð¾[uo MÚkkÃke, ®sËøkeLkk AuÕ÷k ïkMk MkwÄe íÞkt hneLku MktþkuÄLk fÞwO.
• ÄkíkwykuLkk rðãwík «ríkhkuÄ yLku ÚkŠ{ÞkìrLkõMk WÃkh fu. yuMk. r¢ùLkLku, {q¤¼qík fýku WÃkh MkíÞuLÿLkkÚk
çkkuÍu (çkkuÍ-ykRLMxkRLk MkktÂÏÞfe), {u½LkkË Mknkyu W»{eÞ ykÞLkefhý WÃkh, ze.yuLk. ðkrzÞkyu
¼qrð¿kkLk (¼qMíkhþkMºk){kt, çkehçk÷ MknkLkeyu ÃkwhkðLkMÃkrík{kt, «þktík[tÿ {nk÷uLkkurçkMku MkktrÏÞfe
yLku þktríkMðYÃk hMkkÞýþkMºkLkk ûkuºku {n¥ðÃkqýo MktþkuÄLk fÞwO.
• rþrþhfw{kh r{©kyu hurzÞku-«MkkhýLkk rðfkMk MkkÚku ykÞLk{tz¤Lkku yÇÞkMk fÞkuo.
• Ãkt[kLkLk {nuïheLku ykfhrð¿kkLk, ¼úqýrð¿kkLk yLku òríkRríknkMkLke rðMík]ík Mk{s ykÃke.
• RÂLzÞLk fkWÂLMk÷ ykìV yìrøkúfÕ[h÷ rhMk[o (ICAR)Lkk {nkrLkËuoþf çkuLòr{Lk rÃkÞhe ÃkkMku nrhÞk¤e
¢ktríkLkk «Úk{ íkçk¬k{kt {n¥ðLke ¼qr{fk ¼sðe yLku ÃkÞkoðhý MkthûkýLkwt ykÞkusLk fÞwO.

734
• ríkYðUfx hksuLÿ þu»kkrÿyu ykìÂõMksLk rð»k{[f yLku ø÷kRfkuMkkRzTMkLke Mkth[Lkk rð»ku Ÿze Mk{s
ykÃke.
• nrhùtÿLkku WÕ÷u¾ íkku økrýíkþkMºkLkk ûkuºku ‘Mk{qn-rMkØktíkLke hswykík’Lkk ÃkÞkoÞ íkhefu ÚkkÞ Au.
• íkuyku «¾h yu÷rsçkúkrðËT yLku Ãk]ÚkfTrðËT økýÞkk Au.
• yuMk.yuLk. çkkuÍ yLku {nkLkkurçkMkLkk MknkæÞkÞe yuðk {u½LkkË Mknkyu yuMxÙkurVrÍõMk{kt {n¥ðLkwt «Ëk
fÞwO Au.
• yk Mk{Þu ÏÞkíkLkk{ ði¿kkrLkf MktMÚkkyku yÂMíkíð{kt ykðe; su{fu fku÷fkíkk{kt Ä çkkuÍ RÂLMxxâqx
(1917), þe÷kÄh {]Ëkrð¿kkLk MktMÚkk (1936), çkehçk÷ MknkLke ÃkwhkðLkMÃkrík MktMÚkk ðøkuhu.
• yk rð¿kkLkeyku yLku yk MktMÚkkykuLku fkhýu ¼khík{kt ði¿kkrLkf økríkrðrÄ{kt íkuS ykðe.
• Ëh ð»kuo rðrðÄ rðãkþk¾kLkk rð¿kkLkeyku {¤u yLku rð[khrð{þo fhe þfkÞ íkuðe ¼kðLkk Mkkfkh fhðk
{kxu 1914{kt ‘RÂLzÞLk MkkÞLMk fkìtøkúuMk yuMkkurMkÞuþLk’Lke MÚkkÃkLkk ÚkE.
• «Úk{ rðïÞwØ (1914-1919)Lku fkhýu ¼khíkLku ði¿kkrLkf yLku ykiãkurøkf árüyu MðrLk¼oh çkLkðkLkwt
sYhe ÷køÞwt.
• íku {kxu ‘¼khíkeÞ ykiãkurøkf ykÞkuøk’Lke h[Lkk fhðk{kt ykðe.
• 1938{kt hk»xÙeÞ ykÞkusLk Mkr{ríkLke h[Lkk fhðk{kt ykðe – íku{kt {u½LkkË MknkLkk yæÞûkÃkËu
íkfLkefe ÃkuxkMkr{rík çkLkkððk{kt ykðe.
• çkehçk÷ MknkLke, su.yuLk. {w¾So, su.Mke. ½ku»k, yuLk.ykh. Äh, LkSh yn{Ë, þktríkMðYÃk ¼xLkkøkh
yk ÃkuxkMkr{ríkLkk MkÇÞku níkk.
• yk ÃkuxkMkr{ríkLkk yÇÞkMkLkk V¤MðYÃku 1942{kt ‘ði¿kkrLkf yLku ykiãkurøkf MktþkuÄLk Ãkrh»kË (CSIR)’Lke
h[Lkk ÚkE.
• rçkúrxþfk¤{kt MktþkuÄLkfkÞo{kt Mktíkwr÷ík rðfkMk ÚkÞku Lk níkku.
• Mðíktºk ¼khík{kt yk ûkrík ði¿kkrLkf MktMÚkkyku yLku Ãkrh»kËku îkhk Ëqh fhðkLkku ÞÚkkÚko «ÞíLk ÚkÞku.
• WÃkhktík rð¿kkLkeykuLku Lkerík-rLkÄkohýLke íkf {¤e.
• MðkíktºÞku¥kh rð¿kkLk
• 1947{kt ¼khík ykÍkË ÚkÞwt íÞkhu íkuLke yÚkoÔÞðMÚkk XefXkf fhðkLkku «&™ Ãknu÷ku níkku. rð¿kkLk yLku
«kiãkurøkfeLkk rðfkMk {kxu rLkBLkMíkheÞ {k¤¾wt (infrastructure) íkiÞkh fhðkLkwt níkwt.
• rðfrMkík Ëuþku{kt rðfkMkLkku ÃkkÞku {sçkqík níkku.
• ÃkrhÂMÚkrík yuðe níke fu rðfrMkík hk»xÙku «¼wíð yLku Mkðo©ucíkk {kxu Mkt½»ko fhíkk níkk.
735
• sÞkhu ¼khíkLku rðfkMk {kxu Mkt½»ko fhðkLkku níkku.
• «kiãkurøkf rðfkMk {kxu rð¿kkLkLkk yæÞÞLk yLku yLkw«ÞkuøkLke yrLkðkÞoíkk Mk{òíkkt rðfkMkLke rËþk
nkÚk ÷køke.
• ðeMk{e MkËe{kt ¼khíkLkk rð¿kkLk yLku «kÞkurøkfeLkk rðfkMk {kxu yk MkËeLkk ÃkqðkoÄo{kt rðï Míkhu
rð¿kkLku «kiãkurøkfeLkwt rðfkMk-r[ºk òuðwt sYhe Au.
• ÞwhkuÃk, rçkúxLk, fìLkuzk yLku W¥kh y{urhfk {kxu ðeMk{e MkËeLkku W»k:fk¤ ykþkyku yLku yh{kLkku MkkÚku
þY ÚkÞku.
• çku rðïÞwØ Ëhr{ÞkLk yufíkhV ÞwØ÷ûke rð¿kkLk yLku «kiãkurøkfeLkku rðfkMk íðrhík çkLÞku, íkku çkeS
íkhV ðeMk{e MkËeLkk «kht¼Úke rð¿kkLkrðïLkk Lkðk Lkfþkk{t Lkðe þkuÄkuLkk htøk ÃkqhkÞk.
• 1895{kt rðÕnu{ fkuLkúkz hkUsLku X-rfhýku, 1896{kt nuLkúe çkufTðuh÷u hurzÞku-yìÂõxrðxe, 1987{kt ÚkkìBMkLku
R÷õxÙkuLk, {uhe õÞwheyu ÞwhurLkÞ{ Ãkh{kýw{ktÚke hurzÞku-yìÂõxð rðrfhý, ÷kìzo YÄhVzuo ykÕVk y™u
çkexk rfhýku (fýku), 1898{kt {uhe yLku rÃkÞhu õÞwheyu hurzÞ{, 1899{kt yLMkxo nurLkúf nufu÷u Ëun MkkÚku
{LkLkku LkkÚk ÚkðkLkku árüfkuý, s{oLk-y{urhfLk þhehr¢Þk rð¿kkLke sufMk (Jacques) ÷kuyuçku
yrLk»kufsLkLk ðøkuhuLke þkuÄkuu ÚkE.
• ÿÔÞ{kLkLkk MktçktÄLke, Ìkwøkku Ë ðúkRMku (de Vries) {uLzu÷Lkk WíÃkÃkrhðíkoLkLkk fk{Lke, ÃkkW÷ rð÷kzuo
økk{k-rfhýkuLke, 1901{kt òufe[e xkfkr{Lk yLku xkì{Mk çku÷u MðíktºkÃkýu yurzÙLkkr÷Lk yLku íkuLkk
Mkt&÷u»kýLke, 1905{kt ykÕçkxo ykRLMxkRLku rðrþ»x MkkÃkuûkðkË yLku VkuxkuLkðkËLke, 1906{k yuV.S.
nkuÃkrfLMku rðxkr{LkkuLke þkuÄ fhe ßÞkhu, xkì{Mk ntx {kuøkoLku ykLkwðtþrfíkk{kt økwýMkqºkkuLkk «¼kðLke
hsqykík fhe.
• 1909{kt rðÕnuÕ{ òunkLMkuLku ykLkwðtrþfíkkLkk ðknfLku SLk íkhefu yku¤¾kÔÞku.
• 1910Úke 1915 ðå[u YÄhVzo, çkkunTh ðøkuhu LÞqÂõ÷ÞMk yLku Ãkh{kýwLkku Ãkrh[Þ Ãkqhku fÞkuo.
• 1916{kt ykRLMxkRLku ÔÞkÃkf MkkÃkuûkðkË ykÃÞku.
• 1923{kt ÷qE Ë çkúkìø÷eyu íkhtøk-fý îiíkðkË, 1925{kt ðwÕVøkUøk ÃkkW÷eyu çkkfkíkeLkku rMkØktík, 1926{kt
RhrðLk ©ku®zshu íkhtøk-Þktrºkfe yLku nkRÍLkçkøkuo ©urýf Þktrºkfe ykÃÞk.
• 1927{kt rzhkfu õðkìLx{ R÷uõxÙkìzkÞLkìr{õMk, nkRÍLkçkøko yrLkrùíkíkkLkku rMkØktík, çkkunThu Ãkqhfíkk-
(complementarity)Lkku rMkØktík ykÃÞku.
• 1930 ÃkAe fux÷kf {q¤¼qík fýku - suðk fu LÞqrxÙLkku, ÃkkìrÍxÙkuLk ðøkuhu þkuÄkÞk.
• Ãkh{kýwh[LkkLkwt r[ºk íkiÞkh ÚkÞwt.
• 1938{kt ^÷u®{øk yLku MkkÚkeËkhkuyu ÃkurLkrMk÷eLkLke þkuÄ fhe.

736
• 1938{kt ykìxku nkLk y™u MxÙkMk{kLk, ÷eÍ {kRxTLkh yLku ykìxku r£M[ (Frisch) íkÚkk yurLkúfku V{eou
LÞqÂõ÷Þh rð¾tzLkLkwt r[ºk hsq Ãkqhwt fÞwO.
• «k[eLkfk¤Úke ¼khíkLke ykÍkËeLkk ð»ko MkwÄe rð¿kkLkLkku Mkkhku yuðku yLku «kiãkurøkfeLkku Mkk{kLÞ rðfkMk
ÚkÞku.
• ¼khík{kt ðeMk{e MkËeLkk ÃkqðkoÄoLkku Mk{Þøkk¤ku yux÷u þwØ yLku «Þwõík rð¿kkLkLkku Mk{Þ.
• rðïMíkhu Ãkh{kýw «kiãkurøkfeLkku rðfkMk ÚkE [qõÞku níkku.
• ¼khík{kt yk fkÞo çkkfe níkwt.
• ykÍkËe xkýu ¼khíkLkk Mktòuøkku rðfx níkk.
• økktÄeSLke MðhksLke rð¼kðLkk yLku LknuhwLkk ykÄwrLkfðkË (ykiãkurøkf rðfkMk) ðå[u ytíkh níkwt.
• íkuu Mk{Þu f]r»k yLku Wãkuøkku çktLkuLkk rðfkMkLke íkkíke sYrhÞkík níke.
• Lknuhwyu rð¿kkLk yLku WãkuøkkuLku «kÄkLÞ ykÃÞwt, ßÞkhu MðhksLke rð¼kðLkkðk¤k Lkuíkkykuyu f]r»k yLku
økúk{eý rðfkMkLku «kÄkLÞ ykÃÞwt. MkkÚku MkkÚku yk ÷kufku WãkuøkkuLku {n¥ð ykÃkíkk s níkk.
• Mkðk÷ f]r»k yLku WãkuøkkuLke yrøkú{íkkLkku níkku.
• rð¿kkLk yLku «kiãkurøkfe {kxu Wãkuøkku ÃkkRÃk÷kRLkLkwt fk{ fhu Au íkuðku LknuhwLkku {ík níkku.
• yu Ãký yu{ýu MðefkÞwO fu f]r»k-WíÃkkËLk ÃkhtÃkhkøkík MkkÄLkku ðzu Úkíkwt nkuE íku{kt Lkðe «kiãkurøkfeLkku
yLkw«Þkuøk ¼køÞu s ÚkE þfu.
• íku{Lke yk {kLÞíkkLku ykÄkhu ykiãkurøkf rðfkMkLku «kÚkr{fíkk {¤e.
• f]r»kLkku rðfkMk shk {kuzku-MkkXe (60s)Lkk ytík{kt - þY ÚkÞku.
• s{eLk-MkwÄkhýk, ®Mk[kEÔÞðMÚkk, MkwÄkhu÷kt rçkÞkhý, ði¿kkrLkf f]r»k-ÃkØríkyku, Þktrºkf MkkÄLk-Mkk{økúe,
s¤-«çktÄLk (ÔÞðMÚkkÃkLk), hkMkkÞrýf ¾kíkhku, f]r»k-rð»kÞf MktþkuÄLk yLku hk»xÙeÞ rðMíkhý Mkuðk-
MktøkXLkLku fkhýu 1968Úke nrhÞk¤e ¢ktríkLkku WËÞ ÚkÞku.
• nrhÞk¤e ¢ktríkLkk rÃkíkk íkhefu zkì. yu{.yuMk. Mðk{eLkkÚkLku ÷ktçkk Mk{Þ MkwËe yLÞ f]r»k-rð¿kkLkeykuLku
{køkoËþoLk Ãkqhwt Ãkkzâwt Au.
• MkuLxÙ÷ hkR÷ rhMk[o RÂLMxxâqx (fxf)Lkk WÃk¢{u zkì. fu. hk{iÞkyu [ku¾kLke økwýð¥kk yLku WíÃkkËLk
ðÄkhðk RÂLzÞLk fkWÂLMk÷ Vkìh yìrøkúfÕ[h÷ rhMk[oLkk WÃk¢{u zkì.yuLk. ÃkkÚkoMkkhrÚkLkku MknÞkuøk
{u¤ÔÞku.
• RÂLzÞLk yìrøkúfÕ[h÷ rhMk[o RÂLMxxâqx (Lkðe rËÕne)Lkk WÃk¢{u zkì. çke.Ãke. Ãkk÷u ½ôLke òíkLke
MkwÄkhýkLkku fkÞo¢{ nkÚk ÄÞkuo.
737
• íku{kt zkì. yuMk.Ãke. fkun÷e yLku MkkÚkeËkhku, zkì. ykh.«MkkË, zkì. yu÷.yu{. òu»keyu ½ô{kt yLkku¾e
¢ktrík fhe.
• ½ôLkk MktðÄofku íkhefu zkì. ðe.yuMk. {kÚkwh, zkì. ¾u{®Mkn røk÷, zkì. ðkÞ.yu{. WÃkkæÞkÞ, zkì. yuMk.yuMk.
økktÄe, zkì. ðkÞ.ykh. {nuíkk, zkì. ze.ykh. ðkMkwËuð, zkì. ze. yuMk. yÚðk÷ yLku Ãktòçk yìrøkúfÕ[h÷
ÞwrLkðŠMkxeLkku çknw{qÕÞ Vk¤ku hÌkku.
• xqtfkøkk¤kLkk yk çkÄk «ÞíLkkuÚke ¼khíkLkk nkÚk{ktÚke r¼ûkkÃkkºk (begging bowls) Ëqh ÚkÞk yux÷wt s
Lkrn, Ãký nrhÞk¤e ¢ktríkÚke ¼khík yLLkûkuºku MðrLk¼oh çkLÞwt.
• økktÄeS [wMík Ãkýu {kLkíkk níkk fu “¼k¾he yu s ¼qÏÞkLkku ¼økðkLk Au.” {kxu Ëhuf ÔÞÂõíkLku økkihð
MkkÚku íku «kÃíkÔÞ çkLku íku sYhe Au.
• nrhÞk¤e ¢ktrík ÃkAe WíÃkkËLkLke árüyu Ëhuf ÔÞÂõíkLku çku ð¾ík ¾kðk {¤e hnu íkuðe ÂMÚkrík MkòoE Au.
• hkßÞkuLke f]r»k yLku Ãkþwrð¿kkLkLke ÞwrLkðŠMkxeyku{kt Úkíkk MktþkuÄLkÚke nðu Ëuþ {kxu sYhe þkf¼kS
yLku V¤ku ÃkuËk fhðkLkwt þõÞ çkLÞwt Au.
• WÃkhktík yktíkhhk»xÙeÞ çkòhku{kt {kuf÷ðk {kxu ¼khík þÂõík{kLk Au. LkìþLk÷ zuhe zuð÷Ãk{uLx çkkuzoLkk
WÃk¢{u ïuík-¢ktrík Mkt¼rðík çkLke. íku{kt rºk¼wðLk¼kE Ãkxu÷ yLku zkì. fwrhÞLkLkku ®MknVk¤ku økýkÞ.
• ®Mk[kE{kt ÃkkýeLke çk[ík {kxu f]r»kfkhku Atxfkð yLku xÃkf ÃkØríkLkku MkV¤íkkÃkqðof WÃkÞkuøk fhe hÌkk
Au.
• «Úk{ yLku çkeò rðïÞwØLkku rð¿kkLk yLku «kiãkurøkfeLkk MðYÃk yLku Mkth[Lkk WÃkh sçkhËMík «¼kð
Ãkzâku.
• yøkkW rð¿kkLkûkuºku MktþkuÄLk ÞwrLkðŠMkxeLke «Þkuøkþk¤kyku{kt LkkLkk ÃkkÞu [k÷íkwt níkwt yLku fux÷kf
«kæÞkÃkfku íku{Lkk rðãkÚkeoyku MkkÚku MktþkuÄLk-fkÞo ykøk¤ ÄÃkkðíkk níkk.
• ÞwØÃkùkíkT yk ½xLkk¢{{kt yufkyuf {kuxwt ÃkrhðíkoLk ykÔÞwt.
• MkUfzku MktþkuÄfkuLku yk fkÞo{kt òuíkhðk{kt ykÔÞk, «Þkuøkþk¤kykuLke MktÏÞk yufË{ ðÄkhe ËeÄe,
«Þwõík rð¿kkLkLku «kÄkLÞ «kiãkirøkfeLku «kuíMkknLk yÃkkÞwt.
• rð¿kkLk yLku «kiãkurøkfLkeLkk rðfkMk WÃkh ¼khíkLkk Qs¤k ¼krðLkku ÏÞk÷ Mk{òÞku.
• yk rðfkMk Mð-rLk¼ohíkk WÃkh ykÄkrhík nkuÞ íku yrLkðkÞo níkwt, Ãký ðMkkníke þkMkLk«Úkk yLku
ÃkØríkyku MkkÚku rð¿kkLk yLku «kiãkurøkfeLke Lkðe LkeríkLkku y{÷ ½ýku y½hku níkku.
• þwØ rð¿kkLk{kt Vk¤ku ykÃkLkkh ¼khíkeÞ rð¿kkLkeykuLke MktÏÞk Mkkhe yuðe níke, Ãký WãkuøkkuLku Mk{krðü
fhe þfu íkuðk MktøkrXík Mkk{ÚÞoLkku y¼kð níkku.
• ¼khíkLkk ðíko{kLk ði¿kkrLkf, ykiãkurøkf fkÞo¢{kuLkwt zkì. «þktík[tÿ {nk÷uLkkurçkMk, zkì. nku{e ¼k¼k, zkì.

738
þktríkMðYÃk ¼xLkkøkh, zkì. Ëku÷ík®Mkn fkuXkhe yLku zkì. rð¢{ Mkkhk¼kEyu ykÞkusLk fÞwO.
• {nk÷uLkkurçkMk «¾h yktfzkþkMºke yLku økrýík¿k níkk, MkkÚku MkkÚku {krfMkoMx Ãký.
• íku{ýu fku÷fkíkk{kt RÂLzÞLk MxurxÂMxf÷ RÂLMxxâqxLke MÚkkÃkLkk fhe, íku MkkÚku Mk{økú ¼khík{kt MkktÂÏÞfe-
(statistics)Lkkt fux÷ktf fuLÿku Q¼kt fÞkO.
• ¼khíkLke MkV¤íkk yLku rLk»V¤ÚkkLkk rLkÄkohý ytøku íku{ýu Mk[kux Mkq[Lk fÞwO.
• Ãkqhíke rð[khýkLku ytíku ònuh ¼khu Wãkuøkku yLku ¾kMk fheLku Mxe÷ Wãkuøkku WÃkh ¼kh {qfkÞku.
• Ãkrhýk{u ¼khík nuðe R÷urõxÙfÕMk r÷r{xuz (BHEL), rnLËwMíkkLk {þeLk xqÕMk r÷r{xuz (HMT)
RÂLzÞLk huhh yÚkoMkT r÷r{xuz (IRE) yLku rnLËwMíkkLk yuhkuLkkìrxõMk r÷r{xuz (HAL) yÂMíkíð{kt
ykÔÞk.
• yk Wãkuøkkuyu íku Mk{Þu, suLke ykÞkík Lk fhe þfkÞ íkuðe [esðMíkwykuLkwt WíÃkkËLk fheLku rðÄkÞf ¼køk
¼sÔÞku.
• AuÕ÷kt Úkkuzktf ð»kkuo{kt ÔÞkÃkf heíku hMkkÞýWãkuøk yLku rðþu»kík: f]rºk{ ¾kíkhkuLkku {n¥ðÃkqýo rðfkMk
ÚkÞku Au. f]rºk{ ¾kíkhkuLkwt WíÃkkËLk fhLkkh rðïLkkt hk»xÙku{kt ¼khíkLkwt yøkúMÚkkLk Au.
• íku s heíku yku»kÄrLk{koý (pharmaceutical) WãkuøkLkku Ãký ¼khu rðfkMk ÚkÞku Au.
• 1950 ÃkAe Äkíkwf{eoÞ rðfkMkLku íkf yÃkkE.
• ði{rLkfe, LÞqÂõÞ÷Þh yLku yðfkþ ûkuºku «ð]r¥kyku ðÄíkkt nðu yk rðfkMk{kt rðþu»k ð]rØ ÚkE Au.
• rðMík]ík MktþkuÄLkLku fkhýu rðrðÄ n÷fe r{©Äkíkwyku, Ÿ[e íkkfkíkðk¤k Mxe÷, çkurhr÷Þ{, rxxurLkÞ{,
çknw÷fku, ykMktsfku yLku yãíkLk hkìfux LkkuËfku ðøkuhuLkku rðfkMk ÚkÞku.
• Zk¤ðkLke yãíkLk íkfrLkfe, þÂõíkþk¤e ÄkíkwfeÞ «r¢Þkyku yLku Mkqû{-Þtºkfk{ rMkØ ÚkÞkt.
• ¼khu hMkkÞýku, xçkkoRLkx-rLk{koý, ÃkuxÙkufur{fÕMk, rMk{uLxLkk ûkuºku ¼khu «økrík ÚkE.
• Mktfr÷ík r[ÃMk yLku Mkkì^xðuh ûkuºk{kt ¼khík rðï{kt yøkúMÚkkLk {u¤ððkLke rËþk{kt Au.
• MkwÃkh fBÃÞwxh, R÷uõxÙkìrLkf yLku ykìÃxku-R÷uõxÙkìrLkf «ÞwÂõíkyku, ykÄwrLkf MktðuËe-íktºkku, Mkqû{ (nano)
ÿÔÞku - yk çkÄkt su{Lkku yuhkuMÃkuMk yLku Mkthûký Wãkuøkku{kt WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au íku çkÄktLkku “xufTLkkì÷kuS
VkuhfkMx Vkìh RÂLzÞk 2020” yLðÞu rðfkMk ÚkE hÌkku Au.
• Ãkh{kýw Þwøk :
• ¼khík{kt Ãkh{kýw ÞwøkLkk rÃkíkk zkì. ¼ku{e snktøkeh ¼k¼k ÄLkkZâ ÃkkhMke ÃkrhðkhLkk Lkçkehk níkk.
«çktÄLk (ÔÞðMÚkkÃkLk)Lkk økwýku fkixwtrçkf {knku÷{ktÚke íku{Lkk ÷kune{kt Qíkhu÷k níkk.
• rð¿kkLk yLku «kiãkurøkfeLkk ûkuºku «ðíko{kLk «çktÄLk ÔÞðMÚkk íku{Lku yk¼khe Au.
739
• íku ðkMíkðËþeo ÔÞÂõík níkk.
• RsLkuhe, ¼kiríkfe yLku økrýíkþkMºkLkk «rþûkýÚke Ãkh{kýw Qòo, yðfkþ-MktþkuÄLk, ¼kiríkfe, þwØ
yLku «Þwõík økrýíkþkMºkLke «økrík {kxu sYhe Mk{wËkÞ íkiÞkh fhðkLkwt íku{Lkk Úkfe þõÞ çkLÞwt.
• ÃkkA¤Úke siðrð¿kkLkLkwt ûkuºk íkiÞkhf fÞwO.
• ¼k¼kyu Mkq[ðu÷k ÷[e÷k ÔÞðMÚkkÃkLkÚke MktþkuÄLk yLku rðfkMk{kt ÍzÃk ykðe.
• {wtçkE{kt íkkíkk RÂLMxxâqx ykìV Vtzk{uLx÷ rhMk[o (T.I.F.R.)Lke MÚkÃkkLkkÚke ¼khík{kt MktþkuÄLk{kt Lkðe
Lkðe ÃkØríkyku y¾íÞkh fhðk{kt ykðe.
• Mk{økú ¼khíkLke þÂõíkþk¤e ÔÞÂõíkykuLku íkf ykÃkðk{kt ykðe.
• yk MktMÚkkLke h[Lkk ÃkkA¤Lkku yu Ãký WÆuþ níkku fu þÂõíkþk¤e MktþkuÄfku rðËuþ Lk òÞ yLku íku{Lku
sYhe íkf ¼khík{kt s {¤e hnu.
• LÞqÂõ÷Þh rð¿kkLk y™u «kiãkurøkfeLkk rðfkMkLkwt {n¥ð òuíkkt 1948{kt MktMkË îkhk fkÞËku fheLku Ãkh{kýw
Qòo rð¼køkLke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe.
• Ãkh{kýw QòoLkku rðfkMk, rLkÞtºký y™u þktrík{Þ nuíkwyku {kxu WÃkÞkuøk - yu íkku «kÚkr{f nuíkw níkku.
• f]r»k Wãkuøkku, íkçkeçke íku{s yLÞ ûkuºkku suðkt fu yìxr{f r{LkhÕMk rzrðÍLk, ¼k¼k yìxr{f rMkMk[o
MkuLxh, ÞwhurLkÞ{ fkìÃkkuohuþLk ykìV RÂLzÞk yLku RÂLËhk økktÄe rhMk[o MkuLxh ([uLLkE) ðøkuhu{kt yurþÞkLkwt
LÞqÂõ÷Þh ÃkkðhLkk WíÃkkËLk yLku WÃkÞkuøkku WÃkh ¾kMk ¼kh {qfðk{kt ykÔÞku.
• 1956{kt xÙkìBçku ¾kíku yurþÞkLkwt «Úk{ MktþkuÄLk rhyìõxh ‘yÃMkhk’ fkÞohík çkLÞtwt.
• fk¤ktíkhu MkkRhMk, ÍŠ÷Lkk, ÃkqŠý{k, Äúwð suðkt MktþkuuÄLk rhyìõxhku xÙkìBçku{kt yLku ÍzÃke-«sLkf rhyuõxh
[uLLkR ¾kíku íkiÞkh fhðk{kt ykÔÞkt.
• Þw.yuMk.Lkk MknÞkuøkÚke íkkhkÃkwh ¾kíku Mk{]Ø ÞwhurLkÞ{Lkk WÃkÞkuøk ðzu «Úk{ Ãkkðh rhyìõxh 1969{kt
íkiÞkh fhðk{kt ykÔÞwt.
• 2001-2002 Ëhr{ÞkLk íkkhkÃkwh Ãkh{kýw Qòo{Úkf 1300 {uøkkðkìx, hksMÚkkLk Ãkh{kýw Qòo{Úkf (2)
1150, [uLLkE Ãkh{kýw Qòo{Úkf 750, Lkhkuhk Ãkh{kýw Qòo{Úkf 2500, fkfhkÃkkhk Ãkh{kýw Qòo{Úkf
1000, fiøkk (1) yLku (2) 1000, hksMÚkkLk Ãkh{kýw Qòo{Úkf (3) yLku (4) 1700 yu{ fw÷u 11,900
{uøkkðkìx, Qòo-WíÃkkËLkLkwt ÷ûÞ Au.
• íkr{÷LkkzwLkk fwzkLfw÷{ ¾kíku çku yuf{kuLkwt rLk{koý [k÷w Au. (C.A.T) ÷uMkh-«ýk÷e yLku íkuLkk ðzu
Mkt[kr÷ík LÞqÂõ÷Þh Mkt÷ÞLk «ÞwÂõíkykuLkk rðfkMk {kxu RLËkuh ¾kíku MkuLxh Vkìh yuzðkLMz xufTLkkì÷uS
MktMÚkk MÚkkÃkðk{kt ykðe.
• Lkð{e Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkk (1997-2002)Lkk ytík MkwÄe{kt fkÞohík rhyìõxhku ðzu 1840 {uøkkøkkìx, su{Lkwt

740
çkktÄfk{ [k÷w Au íkuðk rhyìõxhku ðzu 880 {uøkkðkìx, {tsqh ÚkLkkh rhyìõxhku ðzu 2940 {uøkkðkìx yu{
fwÕ÷u 6660 {uøkkðkìx rðãwík ÃkuËk fhe þfkþu.
• su rhyìõxhku ðzu yÂøkú{ MktÃkkËLk («kÂÃík) fkÞo fhðkLkwt Au íku{Lkk ðzu 1140 {uøkkøkkìx yLku ykÞkusLk
íkçk¬u su rhyìõxhku Au, íku{Lkk ðzu 12,000 {uøkkðkìx yu{ fw÷ 13,440 {uøkkðkìxLkwt ykÞkusLk fhðk{kt
ykÔÞwt Au.
• yk heíku Lkð{e Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkkLkk ytík MkwÄe{kt 20,100 {uøkkðkìx rðãwík-WíÃkkËLkLkku ytËks Au.
• yk ytËks LkkýkfeÞ òuøkðkELku ykÄeLk Au.
• rðfMkíkkt hk»xÙku{kt ¼khík yuðwt «Úk{ hk»xÙ Au, su þktrík{Þ nuíkwyku MkkÚku 1974{kt yuf yLku 1998Lkk
çku r{nLkk{kt Ãkkt[ MkV¤ ¼qøk¼o Ãkh{kýw-ÃkheûkýkuLke yLkku¾e rMkrØ Ähkð Au.
• Ãkh{kýw-QòoLkk rðfkMk fkÞo¢{{kt ¼k¼k WÃkhktík, rð¢{ Mkkhk¼kE, nku{e þuXLkk, hkò h{LLkk,
yu{.ykh. ©erLkðkMkLk, Ãke.fu. ykÞtøkh, ykh, r[ËBçkh{, yrLk÷ fkfkuzfh yLku yLkLÞ MknÞkuøk
{éÞku Au.
• Ãkh{kýw-Qòo WíÃkkËLkLkk ÷ûÞktfLku ÃknkU[e ð¤ðk {kxu yLkufrðÄ ÿÔÞku, Þtºkku, fkhf-ÃkØríkyku yLku
rLkBLkMíkheÞ {k¤¾ktLke yrLkðkÞoíkk hnu Au.
• íku {kxu ¼khík{kt rðrðÄ MÚk¤u Ãkh{kýw-Qòo MktMÚkkLkku Q¼k fhðk{kt ykÔÞkt Au; su{ fu, xÙkìBçku{kt
¼k¼k Ãkh{kýw MktþkuÄLk fuLÿ (B.A.R.C), ykRMkku{uz Ã÷kLx, hurzÞuþLk {urzrMkLk MkuLxh, íkkíkk
{u{kìrhÞ÷ MkuLxh, ÚkkurhÞ{ Ã÷kLx ðøkuhu; Lkðe {wtçkE{kt hurzÞku Vk{koMÞqrxf÷ ÷ìçkkuhuxheÍ, çkurhr÷Þ{
Ã÷kLx; Lkðe {wtçkE LkSf Úk÷, ðzkuËhk, Lkktøk÷, íkkÕ[uh, {Lkwøkwhw íkwríkfkurhLk ¾kíku nuðe ðkìxh Ã÷kLx;
fýkoxf{kt fiøkk ¾kíku fiøkk yìxr{f Ãkkðh «kìsuõx (yuLk.Ãke.Mke.ykE.yu÷.); íkr{÷Lkkzw{kt fwzkLfw÷{
¾kíku yuxkìr{f Ãkkðh «kìsuõx (yuLk.Ãke.Mke.ykR.yu÷.); fÕÃk¬{ ¾kíku {ÿkMk yuxkìr{f Ãkkðh
MxuþLk (yuLk.Ãke.Mke.ykR.yu÷); RÂLËhk økktÄe MkuLxh Vkìh yuxkìr{f rhMk[o, fÕÃk¬{ ^Þwyu÷
he«kuMku®Mkøk Ã÷kLx (B.A.R.C) niËhkçkkË ¾kíku R÷uõxÙkìrLkf fkìÃkkuohuþLk ykìV RÂLzÞk r÷r{xuz, yuxkìr{f
r{LkhÕMk rzrðÍLk, LÞqÂõ÷Þh ^Þwy÷ fkuBÃk÷uûk, MkuLxh Vkìh fkuBÃkkurÍLk÷ fhuõxhkRÍuþLk ykìV
r{LkhÕMk (B.A.R.C.).; AºkÃkwh ¾kíku ÚkkurhÞ{ Ã÷kLx (IRE-DAE); fku÷fkíkk ¾kíku Mknk RÂLMxxâqx
yktV LÞqÂõ÷Þh rVrÍõMk, ðurhÞuçk÷ yuLkSo MkkRõ÷kuxÙkuLk MkuLxh, rhrsÞkìLk÷ hurzÞuþLk {urzrMkLk
MkuLxh, (VECC), hurzÞku Vk{koMÞqrxf÷ MkuLxh; LkðkoÃknkh, swËwøkwzk, íkwhBËen ¾kíku ÞwhurLkÞ{ ¾kýku
(UCIL); Lkhkuhk (W.«.) ¾kíku Lkhkuhk yuxkìr{f Ãkkðh MxuþLk (NPCIL); rËÕne ¾kíku hurzÞku
Vk{koMÞqrxf÷ ÷ìçkkuhuxhe, ©eLkøkh ¾kíku LÞqÂõ÷Þh rhMk[o ÷ìçkkuhuxhe; rËÕne ¾kíku hurzÞku Vk{koMÞqrxf÷
÷ìçkkuhuxhe, ©eLkøkh ¾kíku LÞqÂõ÷Þh rhMk[o ÷ìçkkuhuxhe; hkðík¼kxk ¾kíku hksMÚkkLk yuxkìr{f Ãkkðh
MxuþLk (NPCIL), hksMÚkkLk yuxkìr{f Ãkkðh «kìsuõx (NPCIL) , nuðe ðkìxh Ã÷kLx yLku yLÞ.
• zkì. þktríkMðYÃk ¼xLkkøkh hMkkÞýþkMºkLkk ÞwrLkðŠMkxe «kæÞkÃkfLkk Lkkíku Wãkuøkku MkkÚku Mkkhe heíku
741
Mktf¤kÞu÷k níkk.
• ÞwrLkðŠMkxe y™u Wãkuøkku ðå[u Mkuíkw íkiÞkh fhðkLkk WÆuþÚke íku{ýu ‘ði¿kkrLkf-ykiãkurøkf MktþkuÄLk Ãkrh»kË
‘fkWÂLMk÷ ykìV MkkÞÂLxrVf yìLz RLzrMxÙÞ÷ rhMk[o (C.S.I.R.)Lke h[Lkk fhe. Mke.yuMk.ykE.ykh.Lkk
Lkuò nuX¤ ËuþLkkt rðrðÄ fuLÿku WÃkh hk»xÙeÞ ¼kiríkfrð¿kkLk «Þkuøkþk¤k (NPL), Ãkwýu ¾kíku hk»xÙeÞ
hkMkkÞrýf «Þkuøkþk¤k (NCL), niËhkçkkË ¾kíku ¼q-¼kiríkf, økkuðk ¾kíku hk»xÙeÞ Mk{wÿrð¿kkLk MktMÚkk,
çkìø÷kuh{kt ði{krLkfe, s{þuËÃkwh{kt Äkíkwrðãk, rÃk÷kýe ¾kíku R÷uõxÙkìrLkõMkLke «Þkuøkþk¤kyku ðøkuhu
{wÏÞ Au.
• Mke.yuMk.ykE.Lkk WÃk¢{u fkÞohík yuðe yk MktMÚkkyku («Þkuøk-þk¤kyku) ði¿kkrLkf MktþkuÄLkLke WÃk÷ÂçÄyku
ykiãkurøkf rðfkMk îkhk ËuþLke sLkíkk MkwÄe ÃknkU[kzu Au.
• çkeò rðïÞwØ Ëhr{ÞkLk rçkúrxþhkuyu ûkrík Ãkk{u÷ ÞwØ-Mkk{økúeLke {hk{ík y™u LkkLkk{kuxk ½xfku íkiÞkh
fhðk {kxu LkkLkk-LkkLk yuf{ku þY fÞkO.
• ykðk yuf{kuLku “xufrLkf÷ ÞwrLkx ykìV yk{eo” íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðíkk.
• ðíko{kLk Mkthûk{ rð¼køkLkkt rðÃkw÷ WíÃkkËLkku {kxu ykðk yuf{ku yuf LÞqÂõ÷ÞMk íkhefu fkÞo fhíkk ÚkÞk
yLku íku{Lkk WÃkh Mkrðþu»k æÞkLk ykÃkðk{kt ykÔÞwt.
• Mkthûký MktþkuÄLk yLku rðfkMk MktøkXLk (DRDO)Lke h[Lkk fhðk{kt ykðe, suýu zkì. ze.ze.yuMk.
fkuXkheLkk {køkoËþoLk nuX¤ fkÞo þY fÞwO.
• Mkthûký rð¼køkLku srhÞkík {wsçkLkku, yãíkLk çkLkkððk {kxu zkì. yu.Ãke.su. yçËw÷ f÷k{ yk
rð¼køk{kt rLkhtíkh fkÞohík hnu÷ Au.
• íku{Lkk {køkoËþoLk nuX¤ rðrðÄ yðrÄ yLku «nkhþÂõíkLkkt «ûkuÃkkMºkku (r{MkkRÕMk) íkiÞkh fhðk{kt
ykÔÞkt níkkt.
• íku{Lke hknçkhe Lke[u ¼khíkeÞ LkkiMkuLkk {kxu ‘ÄLkw»k’, MkwÃkhMkkurLkf «ýk÷e, «uûkÃkkMºk ‘Mkkøkrhfk’,
hzkhÚke Mkßs ‘xuBÃkuMx’, Ëw~{LkLkk ÔÞqnLke íkMkðehku ÷ELku ÃkkAwt ykðLkkh ËqhMkt[kr÷ík rð{kLk ‘rLkþktík’
ðøkuhu Mkthûký-ÔÞðMÚkk{kt yk{us fhðk{kt ykÔÞkt Au.
• rðrðÄ «fkhþÂõíkðk¤kt «uûkÃkkMºkku suðkt fu Ãk]Úðe, Lkkøk, rºkþq÷, ykfkþ, yswoLk yLku yÂøLk ðøkuhuLkwt
rLk{koý fhðk{kt ykÔÞwt Au.
• íkksuíkh{kt ¼khík yLku hrþÞkLkk MktÞwõík MknfkhÚke çkúñkuMk r{MkkE÷ rðfMkkððk{kt ykÔÞwt Au.
• çkúñÃkwºkk yLku {kuMfku LkËeykuLkk Lkk{ WÃkhÚke íkuLkwt Lkk{fhý ÚkÞwt Au.
• [tzeÃkwh ¾kíkuÚke íkuLkwt «ûkuÃký 12 sqLk 2001 ßÞkhu çkeswt 28 yur«÷ 2002Lkk hkus fhðk{kt ykðu÷wt.
• zkì. f÷k{u 2005Lke Mkk÷ MkwÄe «uûkÃkkMºkkuLke h[Lkk yLku WíÃkkËLkLkwt ykÞkusLk fÞwO Au.

742
• íku{kt Mkqû{ rLkheûký-«ýk÷e Ähkðíkk nkRxuf rð{kLk ‘yuðkìõMk’, rºkÃkkrh{krýf hzkh yLku yuLxe-
hzkh «ûkuÃkkMºkkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• zkì. f÷k{u íku{Lkk ÃkwMíkf ‘¼khík : 2020’{kt ¼khík rðïLkwt «Úk{ fûkkLkwt hk»xÙ çkLke þfu íkuðe WB{eË
søkkøke Au yLku íkuLkk îkhk Wßsð¤ ¼krðLke íkfku Wòøkh fhðk{kt ykðe Au.
• 1947 ÃkAeLkk Ãkkt[ ËkÞfk{kt ykÄwrLkf rð¿kkLkLke ÃkØríkyku yLku MkwrðÄkykuLku fkhýu {kuMk{rð¿kkLk
MktçktÄe {krníkeykuLku ÷eÄu ÷kufkuLke Mkt¼rðík Mkwhûkk {kxu Mkøkðzku WÃk÷çÄ ÚkE.
• yðfkþ-fkÞo¢{kuLku ÷eÄu {kuMk{rð¿kkLk ðÄw MkwáZ çkLÞwt Au.
• òufu ¼qftÃkrð¿kkLk yux÷wt fkÞoûk{ LkÚke çkLÞwt. fkhý fu [ku¬Mk ykøkkneyku fhðkLkwt nsw þõÞ çkLÞwt
LkÚke.
• [¢ðkík suðkt íkkuVkLkkuLkk {køkoLke «f]rík yrLkÞr{ík nkuE íku{Lke ykøkkne Ãký {w~fu÷ Au, Aíkkt
WÃkøkúnLke {ËËÚke ðkË¤kuLke ÂMÚkrík WÃkhÚke íkkuVkLkLkku ÏÞk÷ ykÃke þfkÞ Au, suÚke òLknkrLk yxfkðe
þfkÞ.
• yuLxkforxfk WÃkhLkk {kuMk{rð¿kkLk {Úkfu rnLËe {nkMkkøkhLke ykMkÃkkMkLkk Ëuþku WÃkh «¼kðf yMkh
Ãkkze Au.
• ÄkíkwrðãkLkku ÍzÃke rðfkMk yu çkeò rðïÞwØ ÃkAeLke {n¥ðLke ½xLkk Au.
• yk ÞwØ çkkË, Lkðe Lkðe «kiãkurøkfeLkk ykøk{LkLku fkhýu sYrhÞkík {wsçk Lkðkt Lkðkt ÿÔÞkuLkwt rLk{koý
þY ÚkÞwt.
• rð{kLk Wãkuøk, Lkðe òíkLkkt ÷~fhe nrÚkÞkhku, Ãkh{kýw-Qòo WíÃkkËLk Wãkuøk yLku yðfkþe ðknLkku
{kxu Lkðkt Lkðkt ÿÔÞkuLke sYrhÞkík Q¼e ÚkE.
• ¼khík{kt Ãkh{kýw-Qòo Wãkuøk ûkuºku Mð-rLk¼kohíkkLke ¾uðLkkLku fkhýu ÿÔÞrð¿kkLk (material science)Lkku
rðfkMk ÍzÃke çkLÞku.
• zkì. çkúñ«fkþLkk Lkuík]íð nuX¤ rÍfkuorLkÞ{Lkk ykðhýðk¤k ÞwhurLkÞ{ $ÄýLkk ½xfkuLkwt WíÃkkËLk
{nkLk rMkrØ økýÞk Au.
• çkurhr÷Þ{ Äkíkw yLku yrík þwØíkkðk¤e çkeS ÄkíkwykuLku ÷eÄu ¼khík srx÷ «kiãkirøkfeLkk ûkuºku yøkú Au.
• yk çkÄk y™w¼ðkuLku ykÄkhu rxxurLkÞ{, rLkÞkurçkÞ{ yLku fux÷ktf rxxurLkÞ{, rLkÞkurçkÞ{ yLku fux÷ktf
rðh÷-{]Ëk ík¥ðkuLkwt Ëuþ{kt s WíÃkkËLk þõÞ çkLÞwt Au.
• ykÄwrLkf rðfkMk {kxu ÷uMkMko yLku R÷uõxÙkìLk-rfhýkð÷eyu {n¥ðLkku ¼køk ¼sÔÞku Au.
• íku {kxu RLËkuh ({.«.) ¾kíku MkuLxh Vkìh yuzðkLMz xìfTLkku÷kìS (CAT) suðe MktMÚkk MÚkkÃkðk{kt ykðe
Au.
743
• yk MktMÚkk îkhk Äkíkwyku fkÃkðk, þMºkr¢Þk yLku Mk{½xfkuLkk Ãk]Úk¬hý {kxu rðrðÄ þÂõíkðk¤kt ÷uMkMko
íkiÞkh fhðk{kt ykÔÞk Au; ÿÔÞkuLke «r¢Þkyku, yknkh Ãkrhhûký yLku ðkrník{÷-WÃk[kh suðk yLÞ
nuíkwyku {kxu R÷uõxÙkìLk rfhýkð÷eLkku WÃkÞkuøk ÔÞkÃkf çkLkíkku òÞ Au.
• ykÄwrLkf Mk{Þ{kt çkúñktz (rðï)Lkkt hnMÞku òýðk ½ýk ÷kufku «ð]¥k ÚkÞk Au.
• ykRLMxkRLkLkk ÔÞkÃkf MkkÃkuûkðkËLkk ykøk{Lk MkkÚku rðïLke WíÃkr¥k yLku íÞkhçkkË íkuLke ðíkoýqf {kxu
½ýktçkÄkt yLkw{kLkku (yxf¤ku) Úkðk ÷køÞk Au.
• yk rðïLkk yÇÞkMk {kxu ¼khu W¥kusLkk «ðíkuo Au, Ãký íkuLkk Mkkhktþ {kxu ¾kMk fheLku fý-¼kiríkfe
yLku ¼kiríkfeLke yLÞ þk¾kyku WÃkh ykÄkh hk¾ðku Ãkzu Au.
• Mk{Þ MkkÚku íkk÷ r{÷kððk {kxu rðïLkk yÇÞkMk {kxu yk MkËeLkk MkkXeLkk ËMkfk{kt W¥kkfk{tz ÃkkMku
srx÷ hurzÞku-xur÷MfkuÃk Q¼ku fhðk{kt ykÔÞku Au.
• yk xur÷MfkuÃk-ykÄkrhík yÇÞkMk yLku y™w¼ð WÃkhÚke çkeòu støke hurzÞku-xur÷MfkuÃk-òÞLx {exh
hurzÞku-xur÷MfkuÃk (GMRT) Ãkwýu ÃkkMku LkkhkÞýøkktð{kt h[LkkLkk ytrík{ íkçk¬k{kt Au.
ykÄwrLkf «kiãkurøkfeLkk rðfkMkLkku ÃkkÞku R÷uõxÙkìrLkõMk økýkÞ íku {kxu 1967{kt Ãkh{kýw-Qòo rð¼køkLkk
WÃk¢{u “Äe R÷uõxÙkìrLkõMk fkìÃkkuohuþLk ykìV RÂLzÞk r÷r{xuz (ECIL)” Lkk{u ònuh ûkuºk Q¼wt fhðk{kt
ykÔÞwt.
• R÷uõxÙkìrLkõMk Wãkuøkku{kt MðrLk¼oh çkLke hnuðkLke íkuLke Lku{ Au.
• 1992{kt yurMk÷ ytíkøkoík “Mkkì^xðuh yìLz fLMk÷xLMke rzrðÍLk”Lke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe. íkuLku EC
- RLV{ìorxõMk fnu Au.
• ºký ËMkfkLke fk{økehe çkkË EC-RL£{ìorxõMk Lke[uLke çkkçkíku h[Lkk, rðfkMk, rLk{koý, MÚkkÃkLk yLku
rLk¼kð «íÞu fkÞoûk{ Au : (1) fBÃÞqxh yLku Mkq[Lkk «kiãkurøkfe, (2) Mkt[khý, (3) ÔÞqnkí{f R÷uõxÙkrì LkõMk,
(4) MðMkt[k÷Lk yLku rLkÞtºký, (5) WÃkfhý ðøkuhu.
yktíkhhk»xÙeÞ IT ftÃkLkeyku suðe fu IBM {kR¢kuMkkì^x, ykìhuf÷ MkkÚku EC-RLV{ìorxõMku ÔÞqnkí{f MktçktÄku
íkiÞkh fÞkO Au.
• yðfkþ Þwøk :
• ¼khík{kt yðfkþ-ÞwøkLkk rÃkíkk zkì. rð¢{ Mkkhk¼kE økýkÞ.
• 1963Úke yðfkþ «kiãkurøkfeLkk rðfkMkLkku ¼ÔÞ ykht¼ ÚkÞku.
• íku ð»kuo s ÚkwBçkk ¾kíku “ÚkwBçkk RõðuxkìrhÞ÷ hkìfux ÷kì®L[øk MxuþLk”Lke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe.
• ykþhu 110 rf÷ku{exhÚke ðÄw Ÿ[kEyu ðkÞw{tz¤Lkk yÇÞkMk {kxu MkkWÂLztøk hkìõx ðÄw yLkwfq¤ hnu
Au.

744
• ytíkrhûk MktþkuÄLk ûkuºku MðrLk¼ohíkkLke rËþk{kt ykøk¤ ÄÃkðk {kxu ÚkwBçkk ¾kíku 1965{kt ‘MÃkuMk MkkÞLMk
yìLz xufTLkkì÷kuS MkuLxh’Lke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe.
• 1967{kt ¼khíkLkk Mkðo«Úk{ WÃkøkún ÔÞðnkh ¼qr{{Úkf ‘y{ËkðkË yÚko MxuþLk’Lke MÚkkÃkLkk fhðk{kt
ykðe.
• 1969{kt Ãkh{kýw-Qòo rð¼køkLkk Lkuò nuX¤ ‘RrLzÞLk MÃkuMk rhMk[o ykìøkuorLkÍuþLk (RMkhku)’Lke MÚkkÃkLkk
fhðk{kt ykðe.
• 1972{kt ¼khík Mkhfkh îkhk ‘ytíkrhûk rð¼køk’ yLku ‘ytíkrhûk ykÞkuøk’Lke MÚkÃkLkk fhðk{kt ykðe.
• ytíkrhûk MktþkuÄLkLkk «kht¼Úke (1963Úke) «Úk{ çku ËkÞfk Ëhr{ÞkLk sYhe rLkBLkMíkheÞ {k¤¾wt,
íkfrLkfe íksT¿kku, yðfkþ «kiãkurøkfeLkk yLkw«Þkuøk Ãkhíðu {kuxk ÃkkÞu «ÞkuøkkuLkwt ykÞkusLk fhðk{kt
ykÔÞwt
• 1980Lkk ËkÞfk{kt yðfkþ «kiãkurøkfeLkwt Ãkqýo-ÃkkÞu Ãkrh[k÷Lk fhðk{kt ykÔÞwt.
• yk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk hk»xÙÔÞkÃke Mkt[khý yLku {kuMk{rð¿kkLkLku ÷økíke Mkuðkyku ykÃkðk {kxu yrîíkeÞ
çknwnuíkwf RÂLzÞLk LkìþLk÷ Mkìxu÷kRx - RLMkux - ©uýeLkwt «{ku[Lk fhðk{kt ykÔÞwt.
• yk MkkÚku «kf]ríkf MktMkkÄLkkuLkk Mkðuoûký yLku ÔÞðMÚkkÃkLk {kxu “RÂLzÞLk rh{kux Mku®LMkøk (ykE.ykh.
yuMk.” ©uýeLkwt «{ku[Lk fhðk{kt ykÔÞwt.
• 1975{kt «Úk{ WÃkøkún “ykÞo¼è”Lkwt MkV¤ «{ku[Lk fheLku yðfkþ fkÞo¢{u Mke{kr[nTLkYÃk rMkrØ
«kÃík fhe.
• íku Mk{Þu LkkMkk (LkìþLk÷ yuhkuLkkìrxõMk yìLz MÃkuMk yuzTr{rLkMxÙuþLk)Lkk ATS-6 WÃkøkúnLkku WÃkÞkuøk fheLku
MðkMÚÞ, ykhkuøÞ, Mkw[kY f]r»kÃkØríkku, fwxwtçkrLkÞkusLk ytøku Au hkßÞkuLkkt 2400 økk{kuLku á~Þ-©kÔÞ
rþûký ykÃkðk{kt ykÔÞwt.
• ¾kMk fheLku f]r»k«ÄkLk Mk{ksLku {krníkeyku ÍzÃkÚke WÃk÷çÄ Úkíkkt WÃkøkúnLke Mkt[khý-ûk{íkk rMkØ
ÚkE.
• íku ÃkAe £kLMk-s{oLk WÃkøkún, rMkBVLkeLkku WÃkÞkuøk fheLku WÃkøkún ËqhMkt[kh fkÞo¢{ nkÚk Ähðk{kt
ykÔÞku.
• íkuLkk ðzu ¼qr{-ykÄkrhík Mkth[LkkLkk MÚkkÃkLk y™u Ãkrh[k÷LkLku ÷økíkk «Þkuøkku fhðk{kt ykÔÞk.
• 1981{kt «kÞkurøkf MktËuþkÔÞðnkh WÃkøkún ‘yuÃk÷’Lkwt MkV¤ «{ku[Lk fhðk{kt ykÔÞwt.
• «kÞkurøkfÚke Ãkrh[k÷Lk yðMÚkk{kt ÃknkU[ðk {kxu yuÃk÷u {n¥ðLke ¼qr{fk ¼sðe.
• AuÕ÷kt fux÷ktf ð»kkuoÚke RLMkux-«ýk÷eyu rð&ðLke {kuxe ½hu÷w WÃkøkún-«ýkýe íkhefu økswt fkZâwt Au.
• íku MktËuþkÔÞðnkh, «Mkkhý yLku {kuMk{Lku ÷økíke Mkuðkyku Ëqh-ËhksLkk yLku íkxeÞ «ËuþkuLku ykÃku Au;
745
WÃkhktík «þkMkLk, ÔÞðMkkÞ yLku fBÃÞqxh Mkt[kh Mkuðkyku {kxu íku WÃkfkhf çkLke hne Au.
• ¼khíkLkk Ãkqðo íkx«Ëuþku su [¢ðkíke íkkuVkLkku Ãkhíðu WL{w¾ Au, íku{Lku MkkðÄ fhðk {kxu 250 ykÃkr¥k
(Ëw½oxLkk) [uíkðýe (Mktfuík) íktºkkuLku RLMkux-«ýk÷e W¥k{ MknÞkuøk ykÃku Au.
• ËqhËþoLk «MkkhýLkk ÍzÃke rðMíkhý {kxu RLMkux-«ýk÷e Lkkxâkí{f fk{økehe çkòðu Au.
• ÷øk¼øk 870 «ur»kºkÚke RLMkux-«kýe÷e ðzu hk»xÙeÞ yLku hkßÞLke «Mkkhý Mkuðkyku îkhk ¼khíkLke 87
xfk ðMíkeLku ykðhe ÷uðk{kt ykðe Au.
• «kÞkurøkf Ëqh-MktðuËe WÃkøkúnku ¼kMfh-I (1979) y™u ¼kMfh-II (1981)Lkk Ãkqhíkk yLkw¼ð çkkË, ¼khíku
yãwíkLk (state-of-the-art) ykE.ykh.yuMk. WÃkøkún ©uýeLke h[Lkk yLku rLk{koý fhðkLkwt MkknMk
fÞwO.
• ykE.ykh.yuMk. îkhk {u¤ðkíke Wå[ rð¼uËLk ®çkçkkðr÷ (imagery) Mkrník {kuMk{Lkk Lkfþk yuf
«çk¤ WÃkfhý çkLÞwt Au.
• íkuLkk ðzu s{eLk{ktLkk ÷ûkýku{kt Úkíkkt yÕÃkfk÷eLk ÃkrhðíkoLkku, støk÷kuLke yku¤¾, hkuÃkðLk, [hký¼qr{,
yuf yLku çku Ãkkfðk¤k rðMíkkhku, f]r»kÞkuøÞ s{eLk yLku Ãkzíkh s{eLkLke {krníkeyku WÃk÷çÄ ÚkkÞ Au.
• WÃkhktík ykøkkne, Ãkrhðeûký, Ëw»fk¤ Lku Ãkqh«çktÄLk {kxu rðfMkkðu÷ «kiãkurøkfe ykÃkr¥kfk¤{kt ÔÞqn
½ze fkZðk {kxu yËT¼wík {ËË fhu Au.
• MkÃxuBçkh 2002{kt {uxMkux (Meterological Satellite) Lkk{Lkku WÃkøkún nðk{kLk ({kuMk{)Lkk ¾kMk yÇÞkMk
{kxu íkhíkku {qfðk{kt ykÔÞku Au.
• yøkkWLkk WÃkøkúnku rðrðÄ fkÞo÷ûke níkk ßÞkhu {uxMkux {kºk nðk{kLkLkk yÇÞkMk Ãkqhíkku {ÞkorËík Au.
• WÃkøkúnkuLku fûkk MkwÄe {kuf÷e ¼ú{ý fhðk {kxu hkìfuxLke ykð~Þfíkk hnu Au.
• ¼khíku hkìfux-«kiãkurøkfe{kt rðrþü rMkrØ «kÃík fhe Au. swËk swËk nuíkwyku {kxu swËe swËe ûk{íkkðk¤k
WÃkøkún «{ku[Lk ðknLkku (SLV) suðkt fu WÃkøkún «{ku[Lk ðknLk (ASLV), ÄúwðeÞ WÃkøkún «{ku[Lk
ðknLk (PSLV), ¼qÂMÚkík WÃkøkún «{ku[Lk ðknLk (GSlV)Lkwt ¼khík{kt s rLk{koý fhðk{kt ykðu Au.
• økktÄeS, Mke.ðe. hk{Lk, nku{e ¼k¼k, rð¢{ Mkkhk¼kEyu rð¿kkLk yLku «kiãkurøkfeLkk rðfkMkLke
«r¢Þk{kt MðrLk¼ohíkkLke LkeríkLke rn{kÞík fhe Au.
• íku {kxu yrÄõík{ MðËuþe {k÷ yLku «kiãkurøkfeLkku WÃkÞkuøk fhðku íkuðwt yr¼«uík ÚkkÞ Au.
• Ãkh{kýw-QòoLkk WíÃkkËLk {kxu sYhe Mk{]Ø ÞwhurLkÞ{ yLku {kuMk{-rð¿kkLkLkk yÇÞkMk {kxu MkwÃkh
fBÃÞqxh {kxu y{urhfk yLku ¢kÞkusurLkf yuÂLsLk («kiãkurøkfe) {kxu hrþÞkLkk RLfkhÚke MðrLk¼ohíkkLkku
ÏÞk÷ {kuf¤ku yLku {sçkqík ÚkÞku.
• yk çkÄwt s ¼khíku ½hyktøkýu {u¤ÔÞwt.

746
• íku íkuLke {nkLk rMkrØ Au.
• MðrLk¼ohíkkLkk ykþÞLku ÃknkU[e ð¤ðk íkÚkk yðfkþ-MktþkuÄLk yLku WÃkÞkuøk {kxu Mk{økú ¼khík{kt
rðrðÄ {Úkfku íkiÞkh fhðk{kt ykÔÞkt Au; su{ fu hkìfux-$Äý íkÚkk hkìfux {kxu sYhe ÞtºkMkk{økúeLkk
rLk{koý {kxu ríkhwðLktíkÃkwh{T ¾kíku rð¢{ Mkkhk¼kE ytíkrhûk fuLÿ, [uLLkEÚke W¥khu 100 rf÷ku{exh Ëqh
yktÄú«ËuþLkk Ãkqðo íkhV Mk{wÿrfLkkhu ©enrhfkuxk xkÃkw WÃkh ‘©enrhfkuxk huLs’ suLku {kuMk{rð¿kkLk hkìfux
{Úkf Ãký fnu Au.
• nðu íkuLku Mkíkeþ ÄðLk MÃkuMk MkuLxh (yðfkþ{Úkf) íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
• íkkr{÷LkkzwLkk ríkhwLktíkÃkwh{T, çkìtø÷kuh yLku {nuLÿrøkrh ¾kíku rðr¼LLk fkÞo fhíkwt r÷Âõðz «kuÃkÕMkLk
rMkMxBMk MkuLxh; ©enrhfkuxk, ríkhwðLktíkÃkwh{T, çkìtø÷kuh, ÷¾LkW yLku fkh-rLkfkuçkkh ¾kíku RMkhku xur÷{uxÙe,
xÙì®føk yìLz f{ktz Lkuxðfo; fýkoxfLkk nMkLk ¾kíku {kMxh ftxÙku÷ VurMkr÷xe; ríkhwðLktíkÃkwh{T ¾kíku RMkhku
RLkŠþÞ÷ rMkMxBMk ÞwrLkx; y{ËkðkË ¾kíku MÃkuMk yuÂÃ÷fuþLMk MkuLxh íkÚkk zuð÷Ãk{uLx yìLz
yußÞwfuþLk÷ fBÞqrLkfuþLk ÞwrLkx íkÚkk rVrÍf÷ rhMk[o ÷ìçkkuhuxhe; fuLÿ íkÚkk hkßÞ Mkhfkhku MkkÚku
Mktf¤kÞu÷k LkìþLk÷ Lkì[h÷ rhMkkuŠMkMk {ìLkus{uLx rMkMx{; niËhkçkkË ¾kíku LkìþLk÷ rh{kux Mku®LMkøk
yusLMke ðøkuhu.
• Mkq[Lkk «kiãkurøkfe (IT) :
• íkuLku RLV{ìorxõMk yLku xur÷{urxõMk Ãký fnu Au. íku{kt Mkq[Lkk«Mkkhý ({krníke, VkR÷, «rík®çkçk,
r[ºkku, ÃkkX yLku æðrLk) yLku íkuLku ÷økíke ík{k{ ði¿kkrLkf «ð]r¥kykuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• ðeMk{e MkËeLkk W¥khkÄo{kt Mkq[Lkk «kiãkurøkfeyu Wãkuøkku WÃkhktík «òLke SðLkþi÷e{kt ¼khu ¢ktrík ykýe
Au.
• yk ¢ktríkLkk fuLÿ{kt þqLÞ (0) yLku yuf (1) yu{ çku ytfkuLke fhk{ík hnu÷e Au.
• íkuLku rîytfe ÃkØrík fnu Au.
• yk ÃkØríkLkku {kuxku VkÞËku yu Au fu íkuLku rðãwík«ðknLke çku ÂMÚkríkku - [k÷w (on) yLku çktÄ (off) ðzu
Mkh¤íkkÚke Ëþkoðe þfkÞ Au.
• «íÞuf ytf (0 yÚkðk 1)Lku rîykÄkhe ytf (bit) íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
• Lke[uLkkt çku fkhýkuMkh yk ÃkØríkLke ûk{íkk (Mkk{ÚÞo) yufkyuf ðÄe økE Au : (1) Mkq[Lkk ÔÞõík fhðk
{kxu sYhe ytfkuLke MktÏÞkLku ytfeÞ Mktfku[Lk Mkkì^xðuh ðzu ½xkze þfkÞ Au yLku (2) «u»kfÚke WÃk¼kuõíkk
MkwÄe ßÞkhu {krníke rðãwík-ÃkrhÃkÚk îkhk {kuf÷ðk{kt ykðu Au, íÞkhu ÃkrhÃkÚkLke Ãkx-Ãknku¤kE ðÄkhe
þfkÞ Au.
• ðeMk{e MkËeLkk ÷øk¼øk ytík MkwÄe xur÷VkuLk îkhk íkktçkkLkk íkkhÚke {krníke {kuf÷ðk{kt ykðíke níke.
• nðu íkuLke søÞkyu {krníkeLkk ðnLk {kxu «fkþeÞ-íktíkwyku (hu»kkyku)Lkku MkV¤ yLku Mkûk{ WÃkÞkuøk Úkðk
747
÷køÞku Au.
• «fkþeÞ-hu»kkku îkhk íkktçkkLkk íkkh fhíkkt ½ýe ðÄkhu Ãkx-Ãknku¤kE «kÃík ÚkkÞ Au.
• íkuLku fkhýu ½ýk ðÄkhu ytfku ÍzÃkÚke {kuf÷e þfkÞ Au.
• ÷øk¼øk çkÄk Wãkuøk ITLkk ykÄwrLkf yLkw«Þkuøkku fhu Au.
• «kiãkurøkf rLk»ýkíkku ÔÞÂõíkøkík Mkt[khý Mkuðkyku (PCS-Personla Communication Services)
rðfMkkððk ðÄw æÞkLk furLÿík fhe hÌkk Au, su WÃk¼kuõíkkLku ¾qçk s {ËËYÃk ÚkkÞ íku{ Au.
• WÃk¼kuõíkk øk{u íku MÚk¤u nkuÞ Ãký PCS ðzu fBÃÞqxhLkk Auzkyku, VuõMk-Þtºk, xur÷VkuLk, R÷uõxÙkìrLkõMk-
ðkÞ®høk Ãkuz suðe çknwrðÄ MkwrðÄkyku ¼kuøkðe þfu Au.
• yk çkÄktLku yuf LkkLkk Ãkìfux{kt Mk{krðü fhðk{kt ykðu÷k Au.
• yk MkwrðÄkykuLku fkhýu Mkq[Lkk «kiãkurøkfeLkk y™w«Þkuøkku{ktÚke yu{ yr¼«uík ÚkkÞ Au fu ðíko{kLk ÞwøkLku
ík]íkeÞ {kuò (íkhtøk) MktMf]rík íkhefu yku¤¾ðku Ãkzu. yiríknkrMkf heíku òuíkkt f]r»k¢ktrík y™u ykiãkurøkf
¢ktríkLke su{ ykLku Mkq[Lkk¢ktrík økýkÞ.
• Mkq[Lkk «kiãkurøkfe{kt Mkkì^xðuh {n¥ðLke ¼qr{fk yËk fhu Au.
• Mkkì^xðuh, fh¤ ¼k»kk{kt, Mkq[LkkykuLke ÞkËe Au, suLkk îkhk Þtºk (nkzoðuh)Lku fkÞo fhðkLkk ykËuþku
yÃkkÞ Au.
• ðíko{kLkfk¤{kt Mkkì^xðuh ÃkË ËqhËþoLk fkÞo¢{ yÚkðk MktrûkÃík rzMf Mktøkeík suðk R÷uõxÙkìrLkf Wãkuøk{kt
MksoLkkí{f yÚkðk çkkirØf rLkðuþLkwt Mkq[Lk fhu Au.
• {æÞÃkqðoLkk Ëuþku{kt íku÷Lkwt su {n¥ð Au íkux÷wt {n¥ð ¼khíkk {kxu Mkkì^xðuhLkwt Au. zkì. Mke.fu. «nT÷kËLkk
{íku 1995 MkwÄe Mkkì^xðuh-Wãkuøk ÷øk¼øk LkrnðíkT níkku, Ãký yufðeMk{e MkËeLkk «kht¼u ¼khíku Mkq[Lkk
«kiãkurøkfe ûkuºku yLkku¾e rMkrØyku «kÃík fhe Au.
• Þw.yuMk.Lke rMkr÷fLk-ðu÷e{kt ¼khíkeÞ Mkkì^xðuh RsLkuhku yLku MkknrMkfkuLke MktÏÞk yk rMkrØLku «{krýík
fhu Au.
• ¼khíkLkk Ãkh{kýw-Qòo, «ûkuÃkkMºk y™u ytíkrhûkLkk fkÞo¢{ku{kt Mkkì^xðuhLkku rðþk¤ ÃkkÞu WÃkÞkuøk ÚkE
hÌkku Au, Ãký fux÷kf yÃkðkËku çkkË fhíkkt ÔÞkÃkkhe y™u ykiãkurøkf ûkuºku íkuLkku òuEyu íkux÷ku WÃkÞkuøk
ÚkÞku LkÚke.
• AuÕ÷u AuÕ÷u ¼khíkeÞ Mkkì^xðuh RsLkuhkuyu Mkkì^xðuh{kt LkðeLkík¼Þkuo rðfkMk fÞkuo Au.
• yk MkkÚku ¼khík-ÂMÚkík ¾wË fux÷ef çknwhk»xÙeÞ ftÃkLkeyku îkhk yÚkðk íku{Lkk ¼khíkeÞ ¼køkeËkhku îkhk
MktþkuuÄLk «Þkuøkþk¤kyku{kt Mkkì^xðuh ytøku W¥kusLkkÃkqýo MktþkuÄLkfkÞo [k÷e hÌkwt Au.
• Mkkì^xðuh RsLkuhkuLkwt çkúuRLk-zÙuRLk ¼khík {kxu ®[íkkLksf «&™ Au.

748
• yk «&™ Lk hnu íkku yufðeMk{e MkËe{kt Ãkrù{Lkk Ëuþku MkkÚku Mkuíkw MkkÄe þfu íkuðk yLku n[{[kðe {qfu
yuðk økríkþe÷ WãkuøkLkwt MksoLk fhe þfkþu.
• íku {kxu Mkkì^xðuh WãkuøkLku {kuxk Mktfr÷ík IT WãkuøkLkk ¼køk íkhefu òuðku Ãkzu.
• IT Ãkkuíku s ½ýk {n¥ðLkk òýfkhe-Wãkuøkku (Knowledge industries){kt yuf Au.
• ¼khíkLkk çkkirØfku IT ûkuºku ¾kMk fheLku Þw.yuMk.{kt {kuxe {kuxe MktMÚkkyku{kt Mk¥kkMÚkkLku çkuXk Au.
• WÃkhktík rðËuþ{kt ¼khíkeÞ IT rLk»ýkíkkuyu MkknMkÞwõík «ÞkMkkuLku «kuíMkknLk ykÃÞwt Au.
• fux÷ktf MkV¤ MkknrMkfku ¼khík{kt Ãkhík ÚkE ITLkk rðfkMk {kxu fk{u ÷køke økÞk Au.
• ¼khíku MkV¤ Úkðwt nkuÞ íkku Mkkì^xðuhLkwt WãkuøkLkwt {n¥ð Mk{sðwt hÌkwt.
• íkuÚke ðÄw {n¥ðLkwt IT Au, suLkkÚke Wãkuøkku MÃkÄkoí{f çkLke þfu yLku Ãkrhýk{u Mkhfkh ðÄw Mkûk{ çkLku.
• ÄtÄkykuLku {krníkeMkns (infotise) fhíkkt, IT rðþu»k {kæÞ{ çkLkþu Ãký íku MkkÚku LkðeLk yLkw«Þkuøk
ykð~Þf çkLkþu, íÞkhu s ykÃkýk Mkkì^xðuh WãkuøkLku økúnýþe÷ ÃkÞkoðhý WÃk÷çÄ Úkþu.
• íkuÚke íku{kt Lkðk rð[khku, Lkðk WíÃkkËfku yLku Lkðe Lkðe Mkuðkyku yk{us fhe þfkíkkt Ãknu÷kt Ëuþ{kt yLku
ÃkAe ÃkhËuþ{kt MkV¤íkk nktMk÷ fhe þfkþu.
• MðËuþ{kt MkV¤ Úkðk {kxu yíÞkhu íkku Lkðk IT WíÃkkËfku yLku Mkuðkyku {kxu ÃkhËuþ{kt Íwfkððwt íku
Ãkqðko~Þf Au. fkhý fu ITLkku WÃkÞkuøk fhíkk Úkþu íÞkhu s Mkkì^xðuh Wãkuøk{kt «ðuøke økrík ykðe þfþu.
• R÷uõxÙkìrLkõMk, fBÃÞqxh yLku Mkkì^xðuhLkk ûkuºku rðïLkkt nkR-xuf þnuhku{kt çkìtø÷kuh Aêwt MÚkkLk Ähkðu Au.
• yk MkkÚku niËhkçkkË yLku yÕ÷knkçkkË ¾kíkuLke RÂLzÞLk RÂLMxxâqx ykìV RLV{uoþLk xufTLkku÷kìS
Lkk{Lke MktMÚkkyu rðïLkwt æÞkLk ¾UåÞwt Au.
• Ÿ[e økwýð¥kk yLku ðksçke Ãkzíkh ®f{íkku {kxu ¼khíkÞ Mkkì^xðuhu Wãkuøku {kuxe ÏÞkrík «kÃík fhe Au.
• økkihðLke ðkík yu Au fu yk WãkuøkLkk «kht¼Úke s «r¢Þkyku WÃkh yLku WÃk¼kuõíkk WÃkh ¾kMk æÞkLk
ykÃkðk{kt ykÔÞwt Au.
• yktíkhhk»xÙeÞ. {kLkf MktøkXLk (ISO)Lkk «{kýÃkºk {wsçk rðïLke Mkkì^xðuh Wãkuøk ftÃkLkeyku{kt ¼khíkLke
xfkðkhe MkkiÚke ðÄkhu Au.
þqLÞLke þkuÄLkwt {kLk ¼khíkLku {¤u Au.
• þqLÞLkk WÃkÞkuøk rðLkk ITLkk ytfeÞ rðï{kt çkÄwt s þqLÞ çkLke òÞ.
• yux÷k {kxu {kLkðòíkLkk RríknkMk{kt þqLÞLke þkuÄ MkðoËk xku[ WÃkh hne Au.
• rðï¼h{kt þqLÞLkku çkuþw{kh WÃkÞkuøk ÚkE hÌkku Au.
• Ãký ¼khíkLku íkuLke yu þkuÄLke (royalty) fËkrÃk {¤e LkÚke. Ãký Mkkì^xðuh Wãkuøk{kt rðïLku Lkuík]íð Ãkqhwt
749
Ãkkzu íku s {kuxku çkË÷ku Au.
• íku÷Lkk ¼tzkhku ¾qxþu yLku Qòo {kxu Lkðk rðfÕÃkku þkuÄðk{kt ykðþu, Ãký Mkkì^xðuhLkku rðfkMk Úkíkku
s hnuþu. IT yu òýfkhe-Wãkuøk Au yux÷u òýfkhe (¿kkLk)Lkku fkuE rðfÕÃk {¤e þfu íku{ LkÚke.
økwshkík yLku ¼khíkLkk ÞwðfkuLku IT, ËqhMkt[kfkiþÕÞ yLku çkkÞkuxufTLkkì÷kuSLkk ûkuºku rðþk¤ íkfku «kÃík ÚkkÞ íku
{kxu yufðeMk{e MkËe{kt òýfkhe-Wãkuøk (KI) ûkuºku ò{Lkøkh{kt ÞwrLkðŠMkxe ykìV MkkÞLMk yìLz
xufTLkkì÷kuSLke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðLkkh Au.
• yk MktMÚkk IT Lkk Wå[ rþûký {kxu WÆeÃkf çkLke hnuþu.
• ykìÂÃxf÷ VkRçkh Lkuxðfo îkhk fLkuÂõxrðxe çkìLzrðzTÚk yLku {kLkðMktþkuÄLk fkiþÕÞ rLk{koýûkuºkku{kt
rh÷kÞLMk RLzrMxÙÍLkku MknÞkuøk økwshkíkLku {¤e hÌkku Au.
• yk rþûký-Mktfw÷Lku søkrðÏÞkík rðï-rðãk÷Þ íkhefu íkÚkk ©ucíkkLkk fuLÿ íkhefu rðfMkkððkLkku rLkÄkoh
Au.
• çku ËkÞfkLkk «kiãkurøkf rðfkMkLku æÞkLk{kt hk¾eLku yÇÞkMk¢{ Lk¬e ÚkLkkh Au.
• Mkt[kh-MktÃkfo {kæÞ{Lku ÷økíkk yÇÞkMk¢{ku yk{us fhðk{kt ykÔÞk Au.
• yk {kæÞ{ {kxu ½ýk IT ÔÞkðMkkrÞfkuLke sYh Ãkzþu.
• MLkkÞwçk¤, Þtºkçk¤, yÚkoçk¤ yLku nðu ÃkAe çkwrØçk¤ (mind power)Lkku Þwøk þY ÚkÞku Au.
• yk MktMÚkk{kt ðirïf Äkuhýu íksT¿kku íkiÞkh fhkþu.
• rzrsx÷ Mkìxu÷kRx yLku çkúkìzfk®Mxøk rMkMx{, VkuxkìrLkf Lkuxðfo, ðkÞh÷uMk yìLz Mkìxu÷kRx fBÞqrLkfuþLk
suðk yÇÞkMk¢{ku MkkÚku RLVkufkì{ ÔÞðMkkÞLkk rð»kÞkuLkku Ãký Mk{kðuþ fhðk{kt ykðþu.
• ¼khík{kt økrýíkþkMºkLkk rðfkMkLkku RríknkMk ¼khíkeÞkuyu MðíktºkÃkýu rðfMkkðu÷ ytføkrýík, ¼qr{rík,
çkesøkrýík, rºkfkuýr{rík, ½Lk¼qr{rík, økku÷eÞ rºkfkuýr{rík yLku ¾økku¤þkMºkLke rðfkMkøkkÚkk Au.
• ¼khíkð»ko{kt økrýíkþkMºk, «køkiríknkrMkf fk¤{kt {kÃkLkLkk yuf{ku yLku økýLkLke «r¢ÞkykuÚke þY
ÚkkÞ Au.
• Mktrníkkyku, fÕÃkMkqºkku yLku ðuËktøkku suðk ðirËf MkkrníÞ{kt økrýík ytøkuLke Mkk{økúe ðuhrð¾uh {¤u Au.
• fÕÃkMkqºkku ÄkŠ{f f{ofktz MkkÚku yLku ßÞkurík»k ¾økku¤þkMºk MkkÚku Mktf¤kÞu÷kt Au.
• íku ð¾íku økrýík y™u ¾økku¤Lkku rðfkMk MkkÚku MkkÚku yLku yufçkeòLku Ãkqhf çkLku íkuðe heíku ÚkÞku níkku.
• ÉøðuË (E.Ãkq. 1500){kt yÞLkð]¥kkuLke LkkUÄ yLku Lkûkºk ÃkØríkÚke Ãkt[ktøkLke þYykík ÚkE.
• ÞswðuoË (E. Ãkq. 1000){kt þYykík fhe Mk¥kkðeMk LkûkºkkuLke ykfe ©uýe Lkk{ MkkÚku Ëþkoðe Au.
• yÚkðoðuË{kt LkûkºkkuLke rðøkíkku WÃkhktík yrÄf {kMk ytøkuLke Mk{sqíke ykÃku÷e Au.

750
• çkúkñý, ykhÛÞf yLku WÃkrLk»kËku{kt rðï½xLkk[¢Lke rðøkíkku Au.
• MktÏÞkøkýLkk{kt ðirËf ®nËwykuyu 10Lku ykÄkh íkhefu ÷eÄku Au.
• RrsÂÃþÞLkkuyu {kuxe MktÏÞkyku Ëþkoððk r[ºkr÷rÃkLkk Mktfuíkku ÷eÄk.
• {kuxe MktÏÞkyku ytøku rð[khðkLkwt yLku íkuLku Lkk{ ykÃkðkLkwt yu «k[eLk ¼khíkeÞkuLke {Lkøk{íke h{ík
níke.
• ÞswðuoË{kt 1012 sux÷e {kuxe MktÏÞkLkkt Lkk{ku (yuf) Ëþ, þík, MknMkú, yÞwík, rLkÞwík, yçkwoË, LÞçkwoË,
Mk{wÿ, {æÞ, yLíÞ, ÃkhkÄo Au.
• çkkiØ Ä{oLkk ‘÷r÷íkrðMíkkh’ Lkk{Lkk økútÚk{kt 1053 MktÏÞkLku ‘íkÕ÷ûkýk’ Lkk{ ykÃku÷wt Au.
• ðirËf MkkrníÞ{kt ytføkrýíkLke [kh «r¢Þkyku Mkhðk¤ku, çkkËçkkËe, økwýkfkh y™u ¼køkkfkh Mðefkhe
÷eÄk Au.
• «kÚkr{f yÃkqýkOfku ytøku ðirËf økútÚkku{kt WÕ÷u¾ Au.
• MktÏÞk ÷¾ðk{kt ¼khíkeÞku 1Úke 9 yLku þqLÞLkku WÃkÞkuøk fhíkk, Ëþktfku yLku íku{Lkk MÚkkLkLkk WÃkÞkuøkÚke
{kuxe {kuxe hf{ku Mkh¤íkkÚke ÷¾kíke.
• 0Lkku ykrð»fkh yu ¼khíkeÞ økrýíkLke {kuxe rMkrØ Au íku ykhçkku {khVíku Ãkrù{{kt økE.
• «rMkØ økrýíke rVçkkuLkkfeyu íkuLke ¼khu «þtMkk fhe Au.
• yk rMkðkÞ MktÏÞk÷u¾Lk{kt yûkhktf yLku fxÃkÞ ykrË ÃkØríkLkku WÃkÞkuøk fhðk{kt ykðíkku.
• ytføkrýík{kt Mktfr÷ík (Mkhðk¤ku), ÔÞðfr÷ík (çkkËçkkfe), økwý (økwýkfkh), ¼køknh (¼køkkfkh),
ðøko, ðøko{q¤, ½Lk, ½Lk{q¤, rºkhkrþ, ÔÞMíkrºkhkrþ ðøkuhu ðeMk Ãkrhf{kuoLkku yLku yktf ÔÞðnkhLkku
WÃkÞkuøk fhðk{kt ykðíkku.
• rºkhkrþLkk ÔÞkÃkf WÃkÞkuøk (E.Mk.Lke çkeS-ºkeS MkËe)Lke Ãkrù{Lkk Ëuþku{kt «þtMkk ÚkE yLku íkuLku
‘MkkuLkuhe rLkÞ{’ fnuðk{kt ykÔÞku.
• fÕÃkMkqºkLkk ¼køkYÃk þwÕçk MkqºkkuLkk økútÚk{kt ykf]ríkyku ËkuhðkLkk y™u íkuLkk {kÃkLk ytøkuLkku Mkqºkku yLku
rLkÞ{ku Au.
• ‘þwÕçk’ yux÷u Ëkuhzwt fu Ëkuhe su ‘{kÃkLk’ Mkq[ðu Au.
• çkkiÄkÞLk þwÕçkMkqºk (E.Ãkq. 600Úke 500){kt ºký «fhý yLku 525 Mkqºkku Au.
• íku{kt Þ¿kðurËyku ytøkuLkk ¼kir{ríkf rLkÞ{kuu yLku h[Lkkyku ykÃku÷e Au.
• íku{kt rðrðÄ «fkhLkk Þ¿kfwtzkuLke h[Lkk ytøku rðøkíkku Au.
• fkíÞkÞLk þwÕçkMkqºk 102 Mkqºkkuðk¤ku LkkLkku økútÚk Au.
751
• íku{kt {kÃkÃkèeLkwt rðøkíkðkh ðýoLk, þwtfLke h[Lkk yLku ûkuºk{kÃkLk, Mkt{uÞ rºkfkuýLkk Wfu÷ ðøkuhu ¼qr{ríkLkwt
MkkrníÞ Ãký {¤u Au.
• íku WÃkhktík [kuhMk fu ÷tçk[kuhMkLkku rðfýo þkuÄðku, çku [kuhMkLkk Mkhðk¤k fu çkkËçkkËe suxk÷ ûkuºkV¤Lkku
[kuhMk h[ðku, ykÃku÷e fhýeLkk {kÃk sux÷e ÷tçkkELke hu¾k Ëkuhðe, ðíkow¤Lkwt ûkuºkV¤ þkuÄðwt, þfxkhkfkhLkwt
ûkuºkV¤ þkuÄðwt ðøkuhu çkkçkíkku þwÕfMkqºk{kt Au.
• E.Ãkq. [kuÚkeÚke E.Mk.Lke [kuuÚke MkËe Ëhr{ÞkLk ¾økku¤þkMºkeykuyu hkrþ[¢ ÃkØrík, økúnkuLke økríkLkwt
¿kkLk ðøkuhu {u¤ÔÞkt. økrýík{kt ¢{[Þ, Mkt[Þ ytøkuLkwt ¿kkLk ‘{uhw«MkkË’{ktÚke {¤u Au.
• ®Ãkøk¤Lkkt AtËMkqºkku{kt þqLÞLkku WÃkÞkuøk òuðk {¤u Au.
• ð¤e ¼khíkeÞ Ëþktf MÚkkLk ÃkØríkLkku rðfkMk ÚkÞku.
• E.Mk.Lke Ãkkt[{e MkËe{kt ÚkÞu÷k ykÞo¼è Ãknu÷kyu Ãk]ÚðeLkk Ãkrh¼ú{ýLkku rMkØktík, økúnkuLke økrík ytøkuLkku
yrÄ[¢eÞ rMkØktík, ðøko{q¤, ½Lk{q¤ {u¤ððkLke heíkku, «Úk{ fûkkLkwt yrLkrùík Mk{efhý AkuzðkLke
heík ðøkuhu ykÃÞkt.
• íku{ýu ‘ykÞo¼xeÞ’ økútÚkLke h[Lkk Ãkã{kt fhe, su Ërûký ¼khík{kt ¾qçk ÏÞkrík ÃkkBÞku.
• 1864{kt {nkhk»xÙLkk rðîkLk ¼kW ËkWSyu íkuLkk Ãkh ytøkúuS{kt rððhý «økx fÞwO.
• íku{ýu ðíkwo¤Lkk ÃkrhÄ yLku ÔÞkMkLkku økwýku¥kh ykÃÞku, su ËþktþLkk [kh MÚkkLk MkwÄe Mkk[ku Au.
• íku «Úk{ ¾økku¤-økrýíke Au, su{ýu Ãk]Úðe ÃkkuíkkLke Ähe Ãkh Vhu Au yu{ Mkq[ÔÞwt íku{s MkqÞoøkúný yLku
[tÿøkúnýLke Mk{sqíke ykÃke.
• Aêe MkËe{kt ÚkÞu÷k ðhknr{rnhu h[u÷k ‘Ãkt[rMkØktríkfk’ økútÚk{kt Mkkih, Ãkkir÷þ, hku{f, çkúkñ yLku
Ãkiíkk{n - yu{ Ãkkt[ rMkØktíkkuLke [[ko Au.
• íku{kt {nkÞwøkLke fÕÃkLkk (43,2000 ð»ko) yLku MkqÞorMkØktík ytøku rðøkíkkuo Au.
• E.Mk.Lke Mkkík{e MkËe Ëhr{ÞkLk «¾h økrýíke (algebraist) yLku ¾økku¤þkMºke çkúñøkwÃíku (598Úke
665) Lkk{Lkk økútÚkku håÞk.
• íku{Lkku sL{ økwshkíkLkk r¼LLk{k÷{kt E.Mk. 598{kt ÚkÞku níkku.
• çkúñMVwx rMkØktík{kt økrýík íku{s ¾økku¤Lkku ÏÞk÷ ykÃÞku Au.
• íku{ýu økrýíkLku ytføkrýík yLku fèføkrýík (çkesøkrýík) yu{ çku ¼køk{kt ðnU[e LkktÏÞwt.
• ‘¾tz¾kãf’{kt Ãkt[ktøk{kt økýLkk MktçktÄe rððu[Lk y™u Ãkt[ktøk çkLkkððkLke heíkLkku ÏÞk÷ ykÃÞku.
• çkúñMVwx rMkØktíkLkk ÞtºkkæÞkÞ{kt ßÞkurík»k ytøkuLkkt ½ýkt Ãkt[ktøk çkLkkððkLke heíkLkku ÏÞk÷ ykÃÞku.
• çkúñMVwx rMkØktíkLkk ÞtºkkæÞkÞ{kt ßÞkurík»k ytøkuLkkt ½ýkt ÞtºkkuLke {krníke ykÃke.

752
• íku{ýu økrýíkLku ðeMk Ãkrhf{kuo yLku ykX ÔÞðnkh{kt ðnU[e íkuLkk rLkÞ{ku ykÃÞk. ( ) ¾-AuË yux÷u
yLktík Au yu íku{Lku ¿kkík níkwt.
• çkesøkrýíkLkkt yÔÞõík hkrþyku ykðu Au.
• íkuLke y{wf þhíkku {qfe rLkrùík ÚkkÞ Au.
• çkesøkrýík{kt Mkhðk¤k, çkkËçkkfe, økwýkfkh, ¼køkkfkh WÃkhktík ½kík yLku {q¤ yu{ A «r¢Þkyku
ykðu Au.
• íkËwÃkhktík Éý MktÏÞkyku, fhýe (surds) yLku fkÕÃkrLkf MktÏÞkyku (imaginary numbers) ykðu Au.
• økrýík{kt yûkhkuLku çkË÷u yktfzk yLku økku¤ Þ¿kðurËÞku çkLkkððk ÷køÞk níkk íkuÚke íku{Lku Mkt{uÞ (Ãkrh{uÞ)
yLku yMkt{uÞ, irrtional MktÏÞkLkku çknw ðnu÷ku ykÔÞku níkku.
• çkúñøkwÃíku fhýeLkk AuË{kt ykðu÷e fhýeLkwt Mkt{uÞefhý (rationalisation) fhu÷wt Au.
• íku{Lku ðíkwo¤Lkk ÃkrhÄ yLku ÔÞkMkLkk økwýku¥kh {kxu ®f{ík ykÃku÷e.
• Mkwhu¾ yLku rî½kík Mk{efhýkuLkk Wfu÷ {kxuLkk rLkÞ{ku ykÃÞk.
• nk÷{kt ‘Ãku÷’Lkk Mk{efhý íkhefu yku¤¾kíkk Mk{efhýLkku Wfu÷ çkúñøkwÃíku yøkkWÚke ykÃku÷ku Au.
• íku{Lkk økútÚkkuLkku ‘®MkË-®nË’ yLku ‘y÷-yhfuË’ Lkk{Úke yhçke yLkwðkË ÚkÞu÷ku, suLkku ytøkúuS yLkwðkË
fku÷çkúwfu 1817{kt fhu÷ku.
• E.Mk.Lke Lkð{e MkËe{kt ÚkÞu÷k siLk økrýíke {nkðehk[kÞuo ‘økrýíkMkkhMktøkún’ økútÚkLke h[Lkk økútÚk{kt
fhu÷e íku{kt økrýík yLku ßÞkurík»k çktLku Au.
• íku{kt yufÚke [kuðeMk MÚkkLk MkwÄeLke MktÏÞkykuLkkt Lkk{ ykÃku÷kt Au.
• [kuðeMk{kt MÚkkLkLke MktÏÞk 1011Lku ‘{nkûkku¼’ Lkk{ ykÃÞwt Au.
• fËk[ siLkkuLkk [kuðeMk íkeÚkOfhku nkuðkÚke yk{ fÞwO nþu.
• ÄLk MktÏÞkLkwt ðøko{q÷ ÷uíkkt ÄLk yLku Éý MktÏÞk {¤u íku íku{Lku ¿kkík níkw, Ãkhtíkw Éý MktÏÞkLkk ðøko{q¤
fkÕÃkrLkf MktÏÞk Au íku ytøkuLkku ÏÞk÷ íku{Lku Lk níkku.
• íku{ýu ðíkwo¤, Ëe½oð]¥k (ellips) ðøkuhuLkwt rððu[Lk ykÃÞwt.
• ¢{[Þ, Mkt[Þ ytøku Mk{sqíke ykÃke yLku Mkt[Þ rðþu ÔÞkÃkf MkqºkykÃÞwt.
• íku{Lkk økútÚkLkku yrøkÞkh{e MkËe{kt íku÷wøkw{kt yLku «ku. htøkk[kÞuo ytøkúuS{kt (1912) «økx fÞkuo.
• çkúñøkwÃík yLku {nkðeh ÃkAe yrøkÞkh{e MkËe{kt ¼kMfkhk[kÞo çkeòyu økrýík yLku ¾økku¤{kt {n¥ðLkwt
«ËkLk fÞwO.
• íku{Lkk «ÏÞkík økútÚk ‘rMkØktíkrþhku{rý’Lkk [kh ¼køk Au.
753
• íku{ktLkk «Úk{ çku ¼køk ‘÷e÷kðíke’ íkhefu yku¤¾kÞ Au.
• ÷e÷kðíke økútÚk 1{kt ytføkrýík-¼qr{rík yLku økútÚk 2{kt çkesøkrýík ykÃku÷kt Au.
• yk økútÚkku çknw ÷kufr«Þ níkk.
• E.Mk. 1587{kt ‘÷e÷kðíke’ «Úk{ økútÚkLkwt çkkËþkn y¾çkhLkk nwf{Úke ViÍeyu yLku E.Mk. 1634{kt
þknsnktLkk Ëhçkkhe yík-WM÷kn-þheËeyu ÷e÷kðíke økútÚk 2Lkwt ÃkŠþÞLk{kt ¼k»kktíkh fÞwO, suLkku su.xu÷h
yLku nuLkúe fku÷çkúwfu ytøkúuS{kt yLkwðkË fÞkuo.
• ¼kMfh çkeòyu ÃkrhÚk yLku ÔÞkMkLkk økwýku¥kh {kxu ( ) = 3.1416 (ykMkLLk) ®f{ík ykÃke íku SðkÄo
(ßÞkt sine)Lkku WÃkÞkuøk fhe {u¤ðe níke.
• yk{ rºkfkuýr{rík yLku ßÞkLkku ÏÞk÷ Mkki«Úk{ íku{ýu ykÃÞku.
• çkesøkrýík{kt rî½kík Mk{efhýkuLkk ÃkqýkOf Wfu÷ku {kxu [¢ðk÷ ÃkØrík, ÃkkÞÚkìøkkuhMkLkk «{uÞLke Mkkrçkíke,
økúnkuLke økrík {kxu yrÄ[¢e WífuLÿeÞ rMkØktíkkuLkwt MÃküefhý, MkqÞoLke økríkLkwt Ãk]Úk¬hý; ð¤e økrík{kLk
økúnkuLkkt W¥khku¥kh MÚkkLk LkkUÄe Mk{Þøkk¤kLku LkkLkk LkkLkk fk÷{kLk{kt rð¼krsík fhe íkífk÷eLk økríkLke
Äkhýk hsq fhe, su ykÄwrLkf f÷LkþkMºkLkk ¼køkYÃku Au.
• ¼khík Mkhfkhu ytíkrhûkÞkLkLku ¼kMfh-2 Lkk{ ykÃke íku{Lku ÞkuøÞ ©Øktsr÷ ykÃke. ¼kMfhk[kÞo çkeò
ÃkAe økrýík-¾økku¤Lkku rðfkMk Äe{ku ÚkE økÞku.
• íÞkhçkkË E.Mk.Lke íkuh{eÚke ÃktËh{e MkËe{kt ËrûkýLkk økrýíkeyku Ãkh{uïh, LkkhkÞý Ãktrzík, Mkku{MkwíðLk,
økýuþ Ëið¿k ðøkuhuyu ¾økku¤ yLku økrýíkLkk økútÚkku Ãkh ¼k»Þku ÷ÏÞkt íku{s ¾økku¤eÞ rð[khkuLke Mk{sqíke
ykÃke.
• rnLËw-yuhurçkf-ÃkŠþÞLk økrýíkeyku ðå[u ¿kkLkLke ykÃk-÷u ÚkE.
• sÞwÃkhLkk {nkhkò MkðkE sÞ®Mknu rËÕne, WßsiLk, {Úkwhk, çkLkkhMk yLku sÞÃkwh{kt stíkh{tíkh
(ðuÄþk¤kyku)Lke h[Lkk fhe yLku Mk{úkxÞtºk, sÞ«fkþ, »k»xâktþ[tÿ (MkuõMxLx), hkrþÞtºk suðkt ¾økku¤Lkkt
Þtºkku [ýíkhÚke çkLkkðzkÔÞkt.
• íku{Lkk «ÏÞkík ¾økku¤þkMºkLke søkLLkkÚku (1652) ÞwÂõ÷zLkk ‘yur÷{uLxTMk’ yLku xku÷u{eLkk ‘yÕ{økuMx’Lkk
yhçke ¼k»kktíkh økútÚkku WÃkhÚke yLkw¢{u ‘hu¾køkrýík’ yLku ‘Mk{úkx-rMkØktík’ þe»kofðk¤k MktMf]ík økútÚkku
håÞk.
• yZkh{e MkËe{kt [uLLkkE ({ÿkMk){kt ðuÄþk¤kLke yLku fku÷fkíkk{kt ÞwrLkðŠMkxeLke MÚkkÃkLkk Úkíkkt ¼khík{kt
Ãkrù{Lkk rð¿kkLk yLku økrýíkLkku ÃkØríkMkhLkuku yÇÞkMk þY ÚkÞku.
• {wtçkE, [uLLkkE, rËÕne, ÷¾LkW, çkLkkhMk{kt rðïrðãk÷Þku þY ÚkÞkt; su{kt rð¿kkLk-økrýíkLkk ykÄwrLkf
yÇÞkMk¢{kuLkwt rþûký-MktþkuÄLk þY ÚkÞwt.

754
• økrýíkLke ÏÞkíkLkk{ hk»xÙeÞ MktMÚkkyku{kt íkkíkk RÂLMxxâqx ykìV VLzk{uLx÷ rhMk[o (TIFR) - {wtçkE,
{nuíkk rhMk[[o RÂLMxxâqx (M.R.I.) - yÕ÷knçkkË, [uLLkkE {ìÚku{urxf÷ RÂLMxxâqx, RÂLMxxâqx
ykìV {ìÚku{ìrxf÷ MkkÞÂLMkMk - [uLLkkR, RÂLzÞLk MxurxÂMxTf÷ RÂLMxxâqx - çkìtø÷kuh, fku÷fkíkk, rËÕne
ðøkuhu Au; su{kt økrýík{kt Wå[ yLku ykÄwrLkf MktþkuÄLk fhðk{kt ykðu Au.
• LkuþLk÷ çkkuzo ykìV nkÞh {ìÚku{ìrxõMk-{wtçkE yu ÞwrLkðŠMkxeyku y™u þiûkrýf MktMÚkkyku{kt økrýíkLku
÷økíke «ð]r¥kykuLku W¥kusLk ykÃku Au.
• íku{s RLxhLkuþLk÷ {ìÚku{ìrxf ykur÷ÂBÃkÞkz{kt Ãký ¼køk ÷u Au.
• ¼khíkeÞ økrýíkeyku{kt Mkh ykþwíkku, {w¾hS, søkrðÏÞkík økrýíke ©erLkðkf hk{kLkws, MkwËþoLk,
yuV.ykh.yuMk. – økrýíkeyku yu{.yuMk. Lkh®nMkLk, yu{.yuMk. h½wLkkÚkLk íku{s r[Ëtçkh{ þu»kkrÿ
yLku òýeíkk ¼kiríkf-økrýíkþkMºke yLku «¾çk yýwrð¿kkLke zehkfLkk MknfkÞofh nrhþ[tÿ ÏÞkíkLkk{
Au.
• yktfzkþkMºkeÞyku{kt «þktík [tÿ {nk÷uLkkurçkMk, Mke.ykh.hkð. Mke.çkkuÍ yLku økwshkíke økrýíke «ku.Ãk.[w.
ðiã íku{s «ku. r[. ½u. ¾ºke yktíkhhk»xÙeÞ ÏÞkrík Ähkðu Au.
• hMkkýÞýþkMºk{kt yrøkú{íkk Ähðíkkt ûkuºkku{kt Mkt&÷u»ký, hkMkkÞrýf økríkfe (dynamics) WÆeÃkLk
(cataysts), sirðf rðrÄykuLktwt hMkkÞý, Lkðk Lkðk ÃkËkÚkkuoLke þkuÄ, hMkkÞýþkMºkLkk rMkØktíkku yLku
fBÃÞqxh-yLkwMkhý (simulation)Lkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• yksu íkku hMkkÞýrð¿kkLkeyku rLkÞtrºkík Mkr¢Þíkkðk¤kt fkçkoÄkÂí{f MktÞkusLkku, Äkíkw-Ãkh{kýwykuLkkt økwåA
(Íw{¾kt, cluster ) - yýwyku, sirðf «ýk÷eykuLke Lkf÷ fhíkk yýwyku, f]r»k-hMkkÞýku (Ëk.ík.,
Vuhku{kuLk suðkt ÷kIrøkf ykf»koýku y™u fexLkkþfku) yuý {kLkðe yLku «kýeykuLkk MðkMÚÞ {kxu sYhe
hMkkÞýku{kt ðÄw hMk Ähkðu Au.
• yk WÃkhktík ½Lk-yðMÚkk hMkkÞý, yríkMktðknfku (superconductors), Wå[ xufTLkkì÷kuSðk¤kt rMkhur{f
ÿÔÞku,Mk MktøkúrÚkík (composite) økútÚkku, çknw÷fku (polymers), «fkþ-hMkkÞý, ÷uMkh-hMkkÞý, Mkkih-
Qòo yLku QòoMktøkún MktçktÄe hMkkÞý, ÃkrhÂMÚkríkfe (ecology)-÷ûke ¼kir{f yLku Mk{wÿe ðLkMÃkríkòíkku
(flora) yLku «kýeòíkku (fauna), ÃkÞkoðhý-hMkkÞý yLku «Ëq»ký-rLkÞtºký yøkíÞLkkt ûkuºkku Au.
• {kunU-òu-Ëzku íkÚkk nzÃÃkk{kt ÚkÞu÷k ¾kuËfk{u ®MkÄw LkËeLke MktMf]rík rðþu Mkkhe yuðe {krníke Ãkqhe Ãkkze
Au.
• ¾kuËfk{ Ëhr{ÞkLk {kxeLkkt ðkMký ÃkfððkLke yuf ¼êe íku{s íkktçkkLkkt MktÏÞkçktÄ ykÞwÄku, [qLkkLkk
ÃkÚÚkhku, ne{uxkRx (÷kunLke ¾Lkes), M÷uxLkk ÃkÚÚkhku, rþ÷krsík, MkeMkkLkkt ¾Lkeòu ðøkuhu MktÏÞkçktÄ
ðMíkwyku {¤e ykðe Au, su ®MkÄw MktMf]ríkLkk ÷kufkuLke Äkíkwyku íku{s ¾Lkeòu MktçktÄe òýfkhe rðþu
{krníke ykÃku Au.
755
• E.Mk. 1500Úke E.Mk. 800 MkwÄeLkk ðirËffk¤ Ëhr{ÞkLk hMkkÞýþkMºkLkk ¿kkLk rðþuLkwt «{ký ðuËøkútÚkku
WÃkhÚke {¤e hnu Au.
• ÉøðuËfk¤Lkk ÷kufkuLku íkktçkwt, fktMkwt, hsík ([ktËe) íkÚkk MkkuLkk rðþu {krníke níke.
• yk Mk{Þu çkÄe Äkíkwyku {kxu Mkk{kLÞ heíku yÞMkT þçË ðÃkhkíkku níkku.
• ÃkkA¤Úke yk s yÞMkT þçË ÷kun {kxu «r[÷ík çkLÞku sýkÞ Au.
• yk Mk{ÞLkk ÷kufku QLkLkkt s ðMºkku Ãknuhíkk yLku íku{Lku ðkLkMÃkríkf htøkkuuÚke htøkíkk.
• ÉøðuË{kt [k{zkt f{kððkLkku íkÚkk swËkt swËkt Ãkeýktyku suðkt fu Mkku{hMk, {ÄwhMk, ykÚkðu÷k ËqÄLke Mkwhk
ðøkuhuLkku WÕ÷u¾ Au.
• ytþwçkkurÄrLkLkk h[rÞíkk {nŠ»k ¼khîksLkku ‘«fkþ Míkt¼LkkrË ÷kun’ yu yksLkk Ãkkhfík (infrarrd)
rfhýku {kxu 5,000Úke 1,400 Mku{e.-1 ðå[u ÃkkhËþof yuðku ÃkËkÚko níkku.
• (NML) s{þuËÃkwh ¾kíku ykðku ÃkËkÚko çkLkkðeLku íkuLkk økwýÄ{kuo [fkMkðk{kt ykÔÞk Au.
• çkúkñý yLku WÃkrLk»kË fk¤ (E.Ãkq. 800Úke E.Mk. 500) Ëhr{ÞkLk yÞMkTLkk ÷kurník y™u f]»ý yu{
çku «fkhku ðýoðkÞk Au.
• þwõ÷ ÞswðuoË{kt A Äkíkwyku – MkkuLkwt (yÞMkT), YÃkwt (yhÛÞ), ÷kun (íkktçkwt), ÷ku¾tz (~Þk{) íkÚkk f÷kE
(xÙÃkw)Lkku WÕ÷u¾ Au.
• E.Ãkq. 600Úke E.Mk. 800 MkwÄeLkk Mk{ÞLku ykÞwðuorËf fk¤ íkhefu yku¤¾kðe þfkÞ.
• yk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk frÃk÷ yLku Ãkíktsr÷Lkwt MkktÏÞËþoLk «rMkØ ÚkÞu÷k.
• LÞkÞðiþur»kfLkk h[rÞíkk fýkË Ãký yk Mk{Þu ÚkE økÞk.
• íku{Lkku Ãkh{kýwðkË zu{ku¢urxMkLkk Ãkh{kýwðkË MkkÚku MkkBÞ Ähkðu Au.
• yuf s «fkhLkk Ãkh{kýwyku yufçkeò MkkÚku òuzkELku yýw çkLkkðu Au íkÚkk Ãkh{kýwyku yrðLkkþe Au
íkuðwt fýkËu zkuÕxLkÚke yLkuf MkËeyku Ãknu÷kt sýkðu÷wt.
• yk fk¤ Ëhr{ÞkLk hMkkÞýrð¿kkLkLku ÷økíke {krníke fkirxÕÞLkk ‘yÚkoþkMºk’{ktÚke {¤e hnu Au.
• íku{kt htøk çkLkkððk {kxu hksLk, ÷k¾, n¤Ëh, øk¤e íkÚkk {SX ðÃkhkíkkt íkuðku WÕ÷u¾ Au.
• MkkuLkwt, [ktËe, f÷kE, MkeMkwt íkÚkk ÷ku¾tzLku ¾Lkes{ktÚke y÷øk Ãkkze þwØ fhðkLke rðrÄ íku{kt ðýoðu÷e
Au.
• ð¤e Ãkeýktyku{kt [ku¾k{ktÚke {uËf, yLkksLkk ykÚkðýÚke «MkLLk, ¾ktz íkÚkk {Ä{ktÚke ykMkð yLku
rºkV¤k fk¤e ÃkeÞh ðøkuhuLkk WÃkÞkuøkÚke yrhü çkLkkððkLkwt, íku{s {ihuÞ, {ÄwhMk, {nkMkwh-hMk ðøkuhuLkwt
ðýoLk Au.

756
• yk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk s [hf yLku Mkw©wíkLkkt ¾qçk s «rMkØ økútÚkku h[kÞk Au.
• [hfLkk økútÚk{kt MkkuLkwt, [ktËe, f÷kE, ÷kun ðøkuhuLke ¼M{kuLkk yki»kÄ íkhefuLkk WÃkÞkuøk ðýoÔÞk Au.
• Mkw©wík ÄLðtíkrhLkk rþ»Þ níkk.
• íku{Lkwt {q¤ ÃkwMíkf íkku ‘ð]Ø Mkw©wík’ Lkk{u níkwt suLkk WÃkhÚke LkkøkkswoLku MkwÄkhkðÄkhk fhe yksLkk ‘þw©wík’Lke
h[Lkk fhe Au.
• LkkøkkswoLk WÃkhktík áZçk÷u Ãký íku{kt MkwÄkhk fÞko nkuðkLkwt {LkkÞ Au.
• [hfLkk Mk{Þ Ãknu÷kt Ãký yÂøLkðuþ, ¼u÷k, òíkwf{o, Ãkhkþh, nkrhík, ûkuºkÃkkrý ðøkuhu hMkkÞýkuLkkt
Lkk{ íkÚkk ÃkwMíkfku òýeíkkt níkkt.
• yÂøLkðuþ íkûkrþ÷k rðãkÃkeXLkk ðiËfk[kÞo yºkuÞLkk rþ»Þ níkk.
• Mkw©wík{kt s Mkki«Úk{ ykÕf÷e (alkali) çkLkkððkLke rðrÄLkwt íkÚkk ykÕf÷e ðzu yìrMkz (yB÷)Lkk
íkxMÚkefhýLkku WÕ÷u¾ Au.
• hMkkÞýLkk ûkuºku íkÚkk LkkøkkswoLk òýeíkk Au : rMkØ LkkøkkswoLk, ÷kunþkMºkLkk h[rÞíkk LkkøkkswoLk íkÚkk
{kæÞr{f Mkqºkð]r¥kLkk ÷u¾f çkkiØ LkkøkkswoLk. Mkt¼ðík: yk ºkýu yuf s nkuðkLke Mkt¼kðLkk Au.
• LkkøkksoLku Ãkkh ({hõÞwhe) MkkÚku yLkuf «Þkuøkku fhu÷k íkuðwt ‘hMkhLíkkfh’{ktÚke òýðk {¤u Au.
• íku{kt [ktËe, MkkuLkwt, f÷kE íkÚkk íkktçkkLke fk[e Äkíkw fkZe íkuLkwt þwØefhý; nehk, {kuíke íkÚkk Äkíkwyku Äkuðk
{kxu ðLkMÃkríksLÞ íkuòçkku; íku{s ykMkðLk (rLkMÞtËLk, distilation), «ðknefhý (ÿðý liquefaction
), Qæðeofhý (sublimation) ðøkuhuLkwt ðýoLk Au.
• LkkøkkswoLkLkk økútÚkLkku Mk{kðuþ [¢Ãkkrýyu ykÃÞku Au, su{kt þwØ ÷ku¾tz Ãkkh¾ðkLke hkMkkÞrýf heíkku
ðýoðu÷e Au.
• E.Mk. 800Úke 850 økk¤k{kt yüktøkÓËÞLkk h[rÞíkk ðkøð¼è ÚkE økÞk.
• íku{ýu Mkw©wíkLke þMºkr¢Þk{kt ½ýk MkwÄkhkðÄkhk fhu÷k.
• yk økútÚk{kt {kuhÚkqÚkw, {Lkþe÷, nehkfýe ðøkuhuLkku Ëðk íkhefu íkÚkk MºkkuíkktsLk (yìÂLx{Lke MkÕVkRz)Lkku
ytsLk íkhefu WÃkÞkuøk ËþkoÔÞku Au.
• «rMkØ {wMkkVh Ìkw-yLk-ïktøk çkwØLke íkktçkkLke 80 Vqx Ÿ[e «rík{k Lkk÷tËk{kt nkuðkLkwt LkkUÄu Au.
• yk «rík{k Mkkík{e MkËe{kt hkò Ãkqýoð{koyu çkLkkðzkðu÷e nkuðkLkwt {LkkÞ Au.
• fk¤çk¤u íku Lkkþ Ãkk{e nkuðe òuEyu.
• [kuÚke MkËe{kt hkò [tÿð{koyu çkLkkðzkðu÷ ÷kunMíkt¼ su Ãknu÷kt {Úkwhk ÃkkMku níkku íÞktÚke yLktøkÃkk÷
çkeòyu ¾MkuzkðeLku yíÞkhLkk fwíkwçkr{Lkkh ÃkkMku {qfkðu÷ku.
757
• íku þwØ ÷ku¾tzLkku çkLku÷ku Au.
• 24 Vqx ÷ktçkku, 16 #[ ÔÞkMkLkku íkÚkk ÷øk¼øk 6 xLk ðsLkLkku yk ÷kunMíkt¼ ¼khíkeÞ Äkíkwf{orðãkLkku
rðrþ»x Ãkwhkðku Au.
• E.Mk. 640{kt çktÄkÞu÷k «rMkØ ¼wðLkuïh {trËh{kt Ãký ÷ku¾tzLkk Ãkkxzk (beams) íkÚkk f{kLkkuLkku
WÃkÞkuøk ÚkÞu÷ku Au.
• Auf E.Mk. 550{kt ðhknr{rnhu Ãkku÷kËLkk áZefhýLkku WÕ÷u¾ fÞkuo Au.
• Aêe MkËe{kt rMk{uLx suðk ÃkËkÚkkuo (ð@÷uÃk, ð@Mkt½kík)Lkku WÕ÷u¾ çk]nËTMktrníkk{kt ÚkÞu÷ku Au.
• yk økútÚk{kt yuf «fhý ‘¼wfBÃk ÷ûkýkæÞkÞ’ Lkk{Lkwt Ãký Au.
• E.Mk. 800Úke 1100Lkk økk¤k Ëhr{ÞkLk çku «rMkØ hMkkÞý¿kku ð]tËk[kÞo íkÚkk [¢Ãkkrý ÚkE økÞk.
• ð]tËkLkku ‘rMkØÞkuøk’ íkÚkk [¢ÃkkrýLkku ‘[¢Ë¥k’ økútÚk òýeíkk Au.
• ‘rMkËTÞkuøk’{kt ÃkÃkoxe íktºk, hMkk{]ík [qýo ðøkuhu çkLkkððkLke heíkLkwt ðýoLk Au, ßÞkhu ‘[¢Ë¥k’{kt hksÞkuøk
yÚkðk hkiÃÞ{k÷ çkLkkððkLke rðrÄ, Ãkkhk íkÚkk øktÄfLkk ÞkuøkÚke fks¤e çkLkkððkLke heík ðøkuhu LkkUÄkÞk
Au.
íkuh{e fu [kiË{e MkËe{kt ÚkÞu÷ {kÄðLkk ‘hMkkýoð’ økútÚk{kt ßÞkuíkLkk htøk WÃkhÚke Äkíkwyku Ãkkh¾ðkLke heíkku
ykÃke Au.
• íku {wsçk íkktçkkLke ßðk¤k ðkË¤e, ÷kuZkLke frÃk÷ðýeo íkÚkk MkMÞfLke ÷k÷ htøkLke ðýoðu÷e Au.
• yk s økútÚk{kt xtfý¾kh (borax), sð¾kh (ptash carvonate), Mk‹søk (sodium carbonate) yu{
ºký ûkkhkuLkku íkÚkk ykX {nkhMk - {krûkf (cuprites), rð{÷, þi÷ (silica), [Ãk÷, hMkf (calamin)
MkMÞf (copper sulphate), ËhË (sinnabar) íkÚkk MkúkuíkktsLk (antimony sulphide)Lkku WÕ÷u¾ Au.
• yk Mk{ÞLkku çkeòu «rMkØ økútÚk ‘hMkhíLkMk{wåÞÞ’ Au.
• (suLkk hr[Þíkk ðkø¼è nkuðkLkwt {LkkÞ Au.) íku{kt ykX hMkkuLkwt ðýoLk Au ) y¼úf, ði¢ktík, {krûkf,
rð{÷, yrÿs (rþ÷krsík), MkMÞf ({kuhÚkqÚkwt), [Ãk÷ íkÚkk hMkf.
• yk s økútÚk{kt ºký «fkhLkk y¼úf (yçkh¾), íkuLku þwÆ fhðkLke heík, {krûkf (copper pyrites){ktÚke
íkktçkwt {u¤ððkLke heík íkÚkk rð{÷Lkwt þwØefhý ðýoðu÷kt Au.
• yk økútÚk{kt øktÄf, økuÁ, nhíkk÷, nehkfýe, Vxfze, {Lkþe÷, ytsLk, LkiMkkËkh (LkðMkkh), ®nøk¤kuf
(ËhË), fÃkËo (fkuze) ðøkuhuLkkt Lkk{ íkÚkk swËk swËk {rýykuLkwt ðýoLk ykkÃku÷wt Au.
• nehk (diamond)Lku yk økútÚk ð@ fnu Au íkÚkk íkuLke Lkh, Lkkhe y™u LÞkÞíkh yu{ ºký òík ðýoðe
Au.
• Ãkkt[ «fkhLkwt MkkuLkwt, ºký «fkhLke [ktËe, çku «fkhLkwt íkktçkwt, ºký «fkhLkwt ÷ku¾tz íkÚkk çku «fkhLke f÷kE

758
Ãký yk økútÚk{kt ðýoðe Au.
• Ërûký ¼khíkLkk rðsÞLkøkh Mkk{úkßÞLkk hkò çk¬k-1Lkk «ÄkLkku ÃkifeLkk yuf yuðk MkkÞLk (1315-
1387) ðurËf rðîkLk níkk.
• ÉøðËu{ktLke MkqÞo WÃkhLke íku{Lke xefk{kt íku{ýu yu{ sýkÔÞwt Au fu ‘yÄeo rLk{u»k (nimesa)’{kt ík{u
2202 ÞkusLk òyku Aku.’ {nk¼khík «{kýu yÄorLk{u»k = 8/75 MkufLz økýíkkt «fkþLkku ðuøk 187084.1
{kR÷ «rík MkufLz ÚkkÞ, su yksLkk {qÕÞLke ½ýwt LkSf Au.
• yk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk ÷¾kÞu÷k yLÞ økútÚkku{kt WÕ÷u¾LkeÞ yuðk yk «{kýu Au : ríkçkux{ktÚke {¤u÷
‘Mkðuoïh hÞkMký’, r¼ûkw økku®ðËLkwt ‘hMkÓËÞ’, Mkku{ËuðLkwt ‘hMkuLÿ[qzk{rý’, ÞþkuÄhLkwt ‘hMk«fkþ
MkwÄkfh’, {ËLkktíkËuðLkwt ‘hMk®[íkk{rý’ ðøkuhu. sMkíkLkk þwØefhýLkwt {kLk ÞþkuÄhLku Vk¤u òÞ Au.
• E.Mk. 1300Úke 1500Lkk økk¤k{kt Ãký yk «fkhLkk yLkufrðÄ økútÚkkuu ÷¾kÞ Au.
• rð»ýw Ë u ð Lkw t ‘hMkhks÷û{e’, {ÚkLk®MknLkw t ‘hMkLkûkºk{kr÷fk’, rLkíÞLkkÚkLkw t ‘hMkhíLkkfh’,
‘hMkuLÿ®[íkk{rý’, økkuÃkk÷f]»ýLkwt ‘hMkuLÿMkkh-Mktøkún’, ¼kðr{©Lkwt ‘¼kð«fkþ’ ðøkuhu ½ýk òýeíkk
økútÚkku yk Mk{Þ Ëhr{ÞkLk ÷¾kÞk Au.
• yk WÃkhktík ‘hMkuLÿfÕÃkÿw{’, ‘ÄkíkwhíLk{k¤k’, ‘hMkfki{wË’, ‘hMk«ËeÃk’, ‘Äkíkwr¢Þk’ ðøkuhu Lkk{ku Ãký
«r[÷ík Au.
• yk fk¤{kt ÷¾kÞu÷k yfo«fkþ Lkk{f økútÚk{kt Vehtøk hkuøk (syphilis)Lkwt ðýoLk íkÚkk íkuLkk WÃk[kh {kxu
hMkfÃkqhLkku «Þkuøk íkÚkk LkkRrxÙf yìrMkzLkk WÕ÷u¾ {¤u Au.
• {ÚkLk®MknLkk ‘hMkLkûkºk{kr÷fk’{kt yVeýLkku WÕ÷u¾ {¤u Au.
• ¼kðr{© (yfçkhLkk Mk{fk÷eLk)Lkk ‘¼kð«fkþ’{kt Äkíkw MktçktÄe nkuðkLkwt ðýoLk Au.
• Mkku¤{e MkËe{kt ÷¾kÞu÷ økútÚk ‘Äkíkw{tshe’{kt hku{Lkku íkÚkk rVhtøkeykuLkku íkÚkk íku s økútÚk{kt Mkki«Úk{
Ëkns¤ (øktÄfLkku íkuòçk)Lkku WÕ÷u¾ ÚkÞku Au.
• yk WÃkhÚke «k[eLk íkÚkk yiríknkrMkMkf Mk{ÞLkk ¼khík{kt hMkkÞýrð¿kkLkLkk rðfkMkLkku MkðkOøke ÏÞk÷
{¤e hnu Au.
• íku s{kLkk{kt Ëku÷kÞtºk, MðËuËLkeÞtºk, yÄ:ÃkkíkLkÞtºk, ZufeÞtºk, ðk¤wfkÞtºk (snad-bath), ÷¤ýÞtºk
(salt-bath), Lkkr÷fkÞtºk, ríkÞofTÃkkíkLkÞtºk, rðãkÄhÞtºk, {q»kk (crucible) ðøkuhu ði¿kkrLkf MkkÄLkkuLkku
Ãký WÃkÞkuøk Äkíkwf{o (Äkíkwr¢Þk) íkÚkk hMkkÞýkuLkk Þkuøk {kxu Úkíkku.
• yk{ òuE þfkÞ Au fu rð¿kkLk yLku xufTLkku÷kìSLkk ûkuºku ¼khíkLkk «k[eLk fk¤Úke MkwËe½o yLku rðrþü
ðkhMkku Ähkðu Au.
• AuÕ÷k Mkíkf{kt íkuýu {nkLk rMkrØyku Ãký {u¤ðe Au.
759
• ykÍkËe Ãknu÷ktLkk 50 ð»ko {nTËytþu þwØ MktþkuÄLk (pure reserch) MkkÚku Mktf¤kÞu÷k níkk, ßÞkhu íku
ÃkAeLkkt ð»kkuo yktíkh{k¤¾kfeÞ MkwrðÄkyku yLku rðËuþku ÃkhLkwt yð÷tçkLk ½xkzðk MkkÚku Mktf¤kÞu÷k Au.
• yk[kÞo «VwÕ÷[tÿ hkÞ (1861-1944) ¼khík{kt ykÄwrLkf hMkkÞýþkMºkLkk yuf yøkúýe Au.
• íkuyku yLku íku{Lkk MkkÚke søkËeþ[tÿ çkkuÍ «kf]ríkf rð¿kkLkLkk rð»kÞ{kt MktþkuÄLkfkÞo þY fhLkkh yLku
ÞwðkLk ði¿kkrLkfkuLku «uhýk Ãkqhe ÃkkzLkkh «Úk{ ¼khíkeÞ ði¿kkrLkfku níkk.
• yk[kÞo hkÞLke ykí{fÚkk ‘÷kRV yìLz yuõMkÃkerhÞLMkeÍ ykìV yu çkìLøkku÷e fur{Mx’ ¾tz 1 (1932)
yLku ¾tz 2 (1935) ytøku «kuVu. yk{oMxÙkìLøku ‘Lku[h’ {ìøkuÍeLk{kt ¾kMk LkkUÄ ÷eÄe Au.
• Ãke.Mke. hkÞu 1896{kt {õÞowhMk LkkRxÙuxLke þkuÄ fhu÷e.
• ¼khíkeÞ hMkkÞý WãkuøkLkk íku{Lku sLkf økýe þfkÞ. çkìLøkk÷ fur{f÷ yìLz Vk{koMÞqrxf÷ ðfoMkLke
MÚkkÃkLkk íku{ýu fhu÷e.
• RÂLzÞLk fur{f÷ MkkuMkkÞxeLkk Ãký íkuyku MÚkkÃkf-«{w¾ níkk.
• íkuykuyu ÷¾u÷ ÃkwMíkf ‘rnMxÙe ykìV rnLËw fur{MxÙe’ (1956{kt LkðMktMfhý çkkË ‘rnMxÙe ykìV fur{MxÙe
RLk yuÂLþÞLx yìLz r{zkRð÷ RÂLzÞk’) ¼khík{ktLkk «k[eLk hMkkÞýþkMºk ytøkuLkku yuf ¾qçk
òýeíkku økútÚk Au.
• þktríkMðYÃk ¼xLkkøkhu (1894-1955) ÃkkÞMkku (emulsions) yLku fr÷÷ku (colloids) WÃkh íkÚkk {eýLku
øktÄrðneLk çkLkkððk, fuhkuMkeLkLku þwØ fhe íkuLke ßÞkuíkLke Ÿ[kE ðÄkhðk íkÚkk ÃkuxÙkur÷Þ{ ÃkËkÚkkuoLkk
íku÷-Wãkuøk{kt WÃkÞkuøk ytøku MktþkuÄLk fhu÷wt Au.
• çke. rðïLkkík (1889-1964) yu¾ òýeíkk ¼qhMkkÞý yLku {]Ëk (soil)-ði¿kkrLkf níkk.
• íku{ýu Mkki«Úk{ ¼khíkLkku {]Ëk-LkfMkku (soil map) íkiÞkh fÞkuo níkku.
• òuuøkuLÿ[tÿ çkÄoLku rVLkkLÚkúeLk hMkkÞýLkk rðfkMk{kt Vk¤ku ykÃÞku Au.
• íku{ýu MkuLkøkwÃíkk MkkÚku rVLkkLÚkúeLkLkk Mkt&÷u»ký {kxuLke Lkðe Lkðe heík þkuÄe níke, suLke Mk{økú rðï{kt
LkkUÄ ÷uðkE níke.
• h{ý÷k÷ A. þkn (LkìþLk÷ fur{f÷ ÷ìçkkuhuxhe, NCL Ãkwýu zuÃÞwxe zkÞhuõxh, 1962)yu fkçkorLkf
hMkkÞý{kt MktþkuÄLk îkhk Vk¤k ykÃku÷ku Au.
• ríkhwðUfx hksuLÿ þu»kkrÿ fu suyku hkìçkxo hkìrçkLMkLkLkk rðãkÚkeo níkk.
• íkuyku Ãký ¼khík{kt fkçkorLkf hMkkÞýLkku ÃkkuÞku Lkkt¾ðk{kt {ËËYÃk ÚkÞk Au.
• íku{Lku fwËhíke ÃkuËkþkuLkkt hMkkÞý, yki»kÄku, htøkku, fexLkkþfku suðk rð»kÞku Ãkh MktþkuÄLk fhu÷wt Au.
• ðkLkMÃkríkf ÃkuËkþkuLkk hkMkkÞrýf yLðu»ký îkhk íkuyku yktíkhhk»xÙeÞ ÏÞkrík Ãkk{u÷k.

760
• r¢&™kMðk{e ðUfxhk{Lk 1957Úke 1966 Ëhr{ÞkLk NCLLkk zkÞhuõxh níkk. íku{ýu ^÷uðkuLk íkÚkk yLÞ
htøk-ÿÔÞku (colouring matter) WÃkh MktþkuÄLk fÞOwt Au. ‘fur{MxÙe ykìV rMkLÚkurxf zkRÍ’Lkk Mkkík ¾tzku
íku{Lkwt {n¥ðLkwt «ËkLk Au.
• Mðk{e MkíÞ«fkþ MkhMðíkeyu ¼kiríkføk rð¿kkLkLkkt rðrðÄ ûkuºkku{kt fkÞo fÞwO Au.
• íkuyku rð¿kkLk yLku rV÷kìMkkuVe suðk ÃkkiðkoíÞ rð»kÞku{kt Ÿzku hMk Ähkðíkk níkk.
• ‘fkuRLkus RLk yuÂLþÞLx RÂLzÞk’ íku{Lkwt yiríknkrMkf {n¥ð Ähkðíkwt ÃkwMíkf Au.
• íku{ýu ÉøðuË (13 ¾tzku) yLku ÞswðuoËLkwt (2 ¾tzku{kt) ytøkúuS ¼k»kktíkh fhðk WÃkhktík «k[eLk ¼khíkLkk
rð¿kkLk MktçktÄe Ãký ÃkwMíkfku ÷ÏÞkt Au.
• fhkEfwze ¾kíku ykðu÷e MkuLxÙ÷ R÷uõxÙkufur{f÷ rhMk[o RÂLMxxâqxLkk Ãkqðo rLkÞk{f zkì. fu.yuMk.S. zkuMku
ðeshMkkÞý NCLLkk ûkuºku ykøkðwt «ËkLk fÞwO Au.
• zkì. ykí{khk{u «fkþhkMkkÞrýf «r¢Þkyku, «fkþ-WÃk[ÞLk WÃkhktík ¼khík{kt fk[, rMkhur{f yLku
yçkh¾ WãkuøkLkk rðfkMk{kt yrøkú{ Vk¤ku ykÃÞku Au.
• 1949{kt fku÷fíkk ¾kíku MÚkÃkkÞu÷ MkuLxÙ÷ ø÷kMk yìLz rMkhìr{f rhMk[o RÂLMxxâqxLkk íkuyku rþÕÃke níkk.
• Lkh®Mkn hkðu (1913-) ðkLkMÃkríkf yLku «kf]ríkf ÃkuËkþku Ãkh MktþkuÄLk fhðk WÃkhktík hMkkÞýr[rfíMkk
(Chemotherapy) yLku W»{kfrxçktÄeÞ hkuøkku WÃkh ¾kMk MktþkuÄLk fÞwO níkwt.
• {Lkkursík {kunLk Ähu 3,000 sux÷k AkuzðkykuLkku íku{Lke sirðf Mkr¢Þíkk yLku Mkth[Lkk WÃkh yÇÞkMk
fhu÷ku.
• LkkLkk ÃkuÃxkRLk yýw{kt WíMku[feÞ (enzymatic) yLku sirðf Mkr¢Þíkk «kÃík fhðkLkku íku{ýu MkV¤
«ÞíLk fhu÷ku íkku Mkwfw{kh çkkuÍu Ãký ÃkkË{-hMkkÞý (phytochemistry){kt MktþkuÄLk fhu÷wt.
• LkkøkhksLk fwÃÃkwMðk{e (1930-) yki»kÄ-hMkkÞý{kt hMk Ähkðu Au.
• rMkçkk - økkRøke ¾kíku íku{Lkk økúqÃku 17,000 Lkðkt MktÞkusLkkuLkwt Mkt&÷u»ký fhu÷wt Lku íku Ãkife 20Lku þeík¤k
(smallpox), nkÚkeÃkøkku (filariasis), {hzk (amoebiosis) {kxu r[rfíMkfeÞ «Þkuøkku {kxu y÷øk íkkhððk{kt
ykðu÷kt.
• {kuíke÷k÷ Ähu (1914-) þktríkMðYÃk ¼xLkkøkh MkkÚku ykiãkurøkf çkkçkíkku ytøku MktþkuÄLk fhu÷wt. «ku.
r¢MxkuVh RLøkkuÕz MkkÚku íku{ýu «r¢ÞkykuLke økríkrðrÄyku (mechnisms) WÃkh ykøk¤Ãkzíkwt MktþkuÄLk
fhu÷wt yLku rð÷kuÃkLk (elimination) «r¢ÞkykuLke Mk{sqíke ykÃku÷e.
• ¼khík{kt yki»kÄ-MktþkuÄLk ytøkuLke «Úk{ «Þkuøkþk¤k MÚkkÃkðk{kt íku{ýu fLko÷ [ku«k MkkÚku {n¥ðLkwt
ÞkuøkËkLk ykÃku÷wt.
• 1963-1975 Ëhr{ÞkLk rMkçkk ftÃkLkeLkk rLkÞk{f hnu÷k xe.ykh. økkirtðtË[khe (1915-) fkçkorLkf hMkkÞý
761
yLku ÃkkËÃk-hMkkÞýLkk yÇÞkMke níkk.
• ykÕfu÷kìRz yLku xÃkeLkkìRz MktÞkusLkLkku íku{ýu Ÿzku yÇÞkMk fhu÷ku.
• þi÷uLÿfw{kh {w¾hS Ãký xÃkeoLk hMkkÞýLkk yÇÞkMke níkk.
• hk{LkkhkÞý [¢ðíkeoyu ¼khík{ktLke fwËhíke ÃkuËkþkuLkk Mkúkuíkku ytøku ¼khíkeÞ WãkuøkLku {n¥ðÃkqýo «ËkLk
fhu÷wt Au.
• yMke{k [ìxhSyu Ãký ¼khíkeÞ yki»kÄeÞ LkeÃkòu ytøku íku{s ykÕfu÷kìRz yLku xÃkeoLkkìRz MktÞkusLkkuLkk
Mkt&÷u»k{ ytøku MktþkuÄLk fÞwO Au.
• NCL, ÃkwýuLkk rLkÞk{f (1966-78) yuðk çkk÷ Ë¥kkºkuÞ rík÷fu {wÏÞíðu ÂõðLkkuLkkìRz htøkfku (dyestuff)
WÃkh MktþkuÄLkfkÞo fÞwO Au.
• zkì. ykh.ze. ËuMkkEyu Ãký htøkfku WÃkh MktþkuÄLk îkhk htøkWãkuøkLku {n¥ðLkwt «ËkLk fÞwO Au.
• fw{krhLk, ¢ku{kuLk, õðeLkkur÷Lk MktÞkusLkkuLkkt Mkt&÷u»ký ytøku íku{ýu LkkUÄÃkkºk MktþkuÄLk fÞwO Au.
• 1976{kt M.I.T. ¾kíku «Þkuøkþk¤k{kt s{eLkLkwt Mkt&÷u»ký fhLkkh nhøkku®ðË ¾whkLkk Ãký ¼khíkeÞ
ði¿kkrLkf níkk.
• 1959{kt MknWíMku[f–A (coenzyme A)Lkk MktþkuÄLk îkhk íkuyku ÏÞkrík Ãkk{u÷k.
• íku{ýu «Þkuøkþk¤k{kt Mkki«Úk{ s{eLkLkwt Mkt&÷u»ký fhu÷wt Au.
• fðkìLMk hMkkÞý íkÚkk ykÂÛðf MÃkuõxÙr{fe, r÷økuLz ûkuºk ðýoÃkx íkÚkk «fkþhMkkÞýLkk ûkuºku MkkÄLk
çkMkwyu {n¥ðLkwt fkÞo fhu÷wt Au.
• ÿkðý{kt hnu÷k ykÂÛðf Mktfeýkuo (molecular complexes)Lke ¼qr{rík íku{ýu Mkki«Úk{ Lk¬e fhe níke.
• Ãke.xe. Lkh®MknLku Ãký hkMkkÞrýf-¼kiríkfe íkÚkk [wtçkfeÞ MktMÃktËLkLkk õðkìLx{ ÞktrºkfeÞ yÄo½xLk
WÃkh MktþkuÄLk fÞwO Au.
• Ãkh{rþð{T LkxhksLku yfkçkorLkf «fkþhMkkÞý{kt MktþkuÄLk îkhk {n¥ðLkku Vk¤ku ykÃÞku Au.
• Mkkih QòoLkwt Úkíkwt hkMkkÞrýf YÃkktíkh Ãký íku{ýu ËþkoÔÞwt Au.
• LkkÞwzB{k Þu÷kðíke yu [{o-ði¿kkrLkf (leather scientist) níkk.
• ¾LkeSÞ (mineral, ðkLkMÃkríkf (vegetable) yLku ykÂÕznkRzLkk Lkðk [{oþkuÄLk (tanning) fkhfku
íkhefuLkk MktþkuÄLkLku fkhýu íkuyku yktíkhhk»xÙeÞ ÏÞkrík Ãkk{u÷k MkuLxÙ÷ ÷uÄh rhMk[o RÂLMxxâqx, [uLLkkRLkk
rðfkMk{kt íku{ýu «kht¼Úke s {n¥ðLkwt «ËkLk fÞwO Au.
• íkuyku íkuLkk zkÞhuõxh Ãký hÌkk níkk.
• (1957) CSIRLkk Ãký íkuyku zkÞhuõxh sLkh÷ (1971-77) níkk.

762
• {k÷íke fu{ (ðzkuËhk)Lkk Ãkqðo zkÞhuõxh Mkw¾Ëuð ÷k÷kyu ¼khíkeÞ MkúkuíkLkk xÃkeoLkkìRz MktÞkusLkku ytøku
MktþkuÄLkfkÞo fhu÷wt.
• yku{«fkþ ðeøku Ãký xÃkeoLkkìRz, nkì{kuoLk ðøkuhu MktÞkusLkku Ãkh MktþkuÄLk fhu÷wt.
• MkuLxÙ÷ zÙøk rhMk[o RÂMxxâqxLkk zkÞhuõxh hnu÷k rLkíÞkLktË yki»kÄ-hMkkÞýLkk rLk»ýkík níkk.
• ðMíkerLkÞtºký ytíku íku{ýu yLkuf yki»kÄku þkuÄu÷kt.
• 1984-86 Ëhr{ÞkLk CSIRLkk zkÞhuõxh hnu÷k ©erLkðkMk ðhËhksLku Ãk{ fwËhíke LkeÃkòuLkk hMkkÞý
íkíkk ze.yuLk.yu. yLku ykh.yuLk.yu. WÃkh MktþkuÄLk fhu÷wt.
• «ku. ðwzðzoLkk rðãkÚkeo Mkwçkú{ÛÞ htøkLkkÚkLku ÷Irøkf Vuhku{kuLk íku{s xÃkeoLkkìRz MktÞkusLkLkku yÇÞkMk fhu÷ku
Au.
• yu[.Mke. çkúkWLk MkkÚku MÃkuõxÙr{fe rð»kÞ{kt MktþkuÄLk fhLkkh ®[íkk{rý Lkkøkuþ hk{[tÿ hkðu ½Lk
yðMÚkk hMkkÞý íkíkk MÃkuõxÙr{fe{kt {n¥ðLkkt MktþkuÄLkku fhu÷kt Au.
• íkuyku RÂLzÞLk RÂLMxxâqx ykìV MkkÞLMk, çkìtø÷kuhLkk rLkÞk{f (1984) WÃkhktík ðzk«ÄkLkLke MkkÞLMk
yuzTðkRÍhe fkWÂLMk÷Lkk [uh{uLk Ãký níkk.
• RÂLzÞLk RÂMxxâqx ykìV MkkÞLMk, çkìtø÷kuhLkk nk÷Lkk (2002) rLkÞk{f økkuðÄoLk {nuíkkyu fwËhíke
LkeÃkòuLkwt Mkt&÷u»ký fhðk WÃkhktík Lkðk «r¢ÞfkuLke þkuÄ íkÚkk íku{Lkk WÃkÞkuøk ytøku {n¥ðLkwt «ËkLk fhu÷wt
Au.
• NCL, ÃkqýuLkk Ãkqðo zkÞhuõxh yLku ÃkAe CSIRLkk zkÞhuõxh sLkh÷ yuðk h½wLkkÚk yLktík {þu÷fhLkwt
Ãkkìr÷{h rð¿kkLk yLku RsLkuhe{kt {n¥ðLkwt ÞkuøkËkLk Au.
• LkkuLk-LÞqxkurLkÞLk íkh÷kuLkwt RsLkuhe Ãk]Úk¬hý yLku Ãkkìr÷fLzuMkuþLk rhyìõxhkuLke rzÍkRLk WÃkh íku{ýu
MktþkuÄLk fÞwO Au.
• f]r»kûkuºku ¼khík :
¼khík ykÍkË ÚkÞwt íku yhMkk{kt ¾uíkÔÞðMÚkk Mð-WÃkÞkuøk Ãkqhíkku {ÞkorËík níkku.
• ¾uzqík yLkks, fXku¤, ËqÄ fu þý suðe ÃkuËkþku sYh Ãkqhíke ½h{kt hk¾e çkkfeLke ðu[e Lkkt¾íkku.
• yk Mk{Þu ¼khíkLke ðMíke ÷øk¼øk 30 fhkuz sux÷e níke.
• [uÃke hkuøk, çkk¤{]íÞw ðøkuhuLku fkhýu sL{ yLku {hýLkwt «{ký ÷øk¼øk Mkh¾wt nkuðkÚke ¾uíkeûkuºku Úkíkwt
WíÃkkËLk ËuþLke ðMíkeLke sYrhÞkíkLku ÷øk¼øk ÃknkU[e ð¤ðk sux÷wt níkwt.
• 1940Lkk yhMkk{kt «ríksirðfku (anitibiotic)Lke þkuÄLku fkhýu hkuøkkuLku fkçkq{kt hk¾ðk{kt MkV¤íkk {¤e.
ð¤e Mkhfkh îkhk ònuh ykhkuøÞLkk ûkuºkuu ÷uðk{kt ykðu÷e Mkkð[uíkeLku ÷eÄu {]íÞwËh ½xâku y™u ðMíke{kt
ðÄkhku ÚkÞku. (2002{kt ðMíkeLkku yktfzku 104 fhkuzLku ðxkðe økÞku Au yLku íku{kt Ëh ð»kuo 1.8 %Lkku ðÄkhku
763
Úkíkku òÞ Au.
• 2030Lke ykMkÃkkMk íku 130 fhkuz ÚkðkLke Äkhýk {qfkÞ Au).
• ykÚke ¾kãkLLkkuLke ðÄw sYrhÞkíkLke Mk{MÞk Q¼e ÚkE.
• ði¿kkrLkf yLku íkfrLkfe árüLkk y¼kðLku fkhýu yufhËeX WíÃkkËLk ykuAwt nkuðkÚke ¾kãkLLkkLke yAík
Q¼e Úkíkkt f]r»kÃkkfkuLkk ¼kðku{kt ðÄkhku ÚkÞku.
• ykÚke Mkhfkhu yuf íkhV Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkk{kt f]r»k-WíÃkkËLkLkku ðuøk ðÄkhðk íkhV æÞkLk furLÿík fÞwO,
íkku çkeS íkhV ¾kãLku ÃknkU[e ð¤ðk P.L. 480 ÞkusLkk nuX¤ y{urhfkÚke {kuxk «{ký{kt yLkksLke
ykÞkík fhðk{kt ykðe.
• f]r»kÃkkfkuLkwt WíÃkkËLk ðÄkhðk{kt MkwÄkhu÷wt rçkÞkhý, s{eLkLke økwýð¥kk yLku ®Mk[kELke MkwrðÄk{kt
ðÄkhku íkÚkk ¾uzqík îkhk ykçkkunðLku yLkwfq¤ Ãkkf ÷uðkLke çkkçkíkku yøkíÞ Ähkðu Au.
• ¼khík{kt yLkksLkk {wÏÞ Ãkkfku{kt zktøkh, ½ýwt, swðkh, çkkshe yLku {fkELkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• su Ãkife zktfh ([ku¾k) yLku ½ôLkku WÃkkz (ðÃkhkþ) ËuþLkk ÷øk¼øk çkÄk «Ëuþku{kt ÚkkÞ Au.
• nk÷{kt rçkÞkhý-MkwÄkhýk{kt {nËTytþu Mktfhý ÃkØrík ðÃkhkÞ Au.
• MÚkkrLkf òíkLkk AkuzLkwt Mktfhý «kËurþf, yktíkhËuþeÞ (yÚkðk rðËuþøkík) rðrþü òík MkkÚku fhðkÚke
MkwÄkhu÷wt rçkÞkhý {u¤ðe þfkÞ Au.
• ¼khík{kt ¾kãkLLkkuLke yAík rLkðkhðk nrhÞk¤e ¢ktríkLkk Mksof yLku «ÏÞkík f]r»kði¿kkrLkf zkì. yu{.
yuMk. Mðk{eLkkÚkLk yLku íku{Lkk MkkÚkeykuyu f]r»k-WíÃkkËLk yLku ÃkkfLke økwýð¥kk MkwÄkhðkLke ÞkusLkk
½ze fkZe.
• ¼khík WÃkhktík yktíkhhk»xÙeÞ ûkuºku Ãký [ku¾k yLku ½ôLkwt WíÃkkËLk ðÄkhðk{kt zkì. Mðk{eLkkÚkLkLku Vk¤ku
¾kMk WÕ÷u¾LkeÞ Au.
• 7 ykìøkMx 1925Lkk hkus íkkr{÷LkkzwLkk fwt¼fkuý{ ¾kíku sL{u÷k Mðk{eLkkÚkLkLku 1947{kt {ÿkMk
rðïrðãk÷ÞLke çke.yuMkMke. (f]r»krðãk)Lke ÃkËðe ÷eÄe.
• íÞkhçkkË íkuyku furBçkús ÞwrLkðŠMkxe{kt òuzkÞk yLku fku»ksLkLkrðãk (cytogenetics) ûkuºku LkkUÄÃkkºk
MktþkuÄLk fhe 1952{kt Ãkeyu[.ze. ÃkËðe {u¤¤e.
• 1954{kt íkuyku fxf ¾kíku ykðu÷ [ku¾k MktþkuÄLk MktMÚkk{kt òuzkÞk.
• 1956-61 Ëhr{ÞkLk (Inidian Agricultural Reserch institute){kt MknkÞf fku»krð¿kkLke; 1961-65{kt
ðLkMÃkrík rð¼køkLkk ðzk;1966-67{kt IARILkk {nkrLkÞk{f íku{s {æÞMÚk Ãkt[Lkk MkÇÞ hÌkk.
• íÞkhçkkË yktíkhhk»xÙeÞ ûkuºku «ÏÞkík yuðk ÷kuMk-çkkLkkuMk (fìr÷VkìŠLkÞk) ¾kíku ykðu÷ [ku¾k MktþkuÄLk
MktMÚkkLkk {nkrLkËuoþf íkhefuLke sðkçkËkhe Mkt¼k¤e.

764
• ÃkAe íkuyku Ãkkuíku MÚkkÃku÷ ‘yu{.yuMk. Mðk{eLkkÚkLk rhMk[o VkWLzuþLk’Lkk «{w¾ íkhefu MktMÚkkLkwt Mkt[k÷Lk
fhu Au yLku ÞwðkLk ði¿kkrLkfkuLku MktþkuÄLk fhðk «uhýk ykÃku Au.
• 1960Lkk yhMkk{kt ¼khíkLke rLkfx yLLkMk{MÞkLku Wfu÷ðkLkku Ãkzfkh Mðk{eLkkÚkLk yLku íku{Lkk
MkkÚkeykuyu Íe÷e ÷eÄku yLku íkuykuyu nktMk÷ fhu÷k rMkrØLkk V¤-MðYÃku Ëuþ{kt nrhÞk¤e ¢ktrík MkòoE.
• ¼khík{kt Wøkkzðk{kt ykðíkk ½ôLkk AkuzLke òík íkuLke Ÿ[kELku fkhýu ¾kíkhLkk ðÃkhkþÚke Z¤e Ãkzíke
níke.
• 1963{kt hkufVu÷h VkWLzuþLk yLku {uÂõMkfkuLke MkhfkhLkk MktÞwõík WÃk¢{u ®M«øk-Ônex Lkk{Lke yÄoðk{Lk
(semi-dwarff) yuðe MkkuLkkhk, {kÞku÷kÍhkuLkwt rçkÞkhý Mktfhý {kxu ¼khík {kuf÷ðk{kt ykÔÞwt.
• íkuLkk Ãkrhýk{ku Mkkhkt ykÔÞkt.
• ðÄkhk{kt ½ôLkk rçkÞkhý{kt økuhw (smut) Mkk{u «ríkfkhf þÂõík Ähkðíkk økwýku Ãký W{uhðk{kt ykÔÞk.
• f]r»kûkuºku ÚkÞu÷kt rðMík]ík MktþkuÄLkkuLku Ãkrhýk{u nuõxhËeX ½ôLkwt WíÃkkËLk ðæÞwt Au.
• 1950-51{kt ¼khík{kt nuõxhËeX WíÃkkËLk 655 rføkúk. níkwt.
• íku ðÄeLku nk÷ (2002){kt [kh økýwt ÚkÞwt Au.
• ¼khík{kt [ku¾k yLku ½ôLkwt Mkhuhkþ ðkŠ»kf WíÃkkËLk 1,600 ÷k¾ xLk Au.
• 2001Lkk ytíku fuLÿ MkhfkhLkk yLLk¼tzkh{kt 6.5 ÷¾ xLk sux÷ku yLkksLkku ¼hkðku ÚkÞku níkku.
• yk{ Úkkuzkt ð»kkuo{kt ¼khíku ¾kãkLLkkuLkk WíÃkkËLk{kt ykí{rLk¼ohíkk «kÃík fhe Au.
• hk»xÙeÞ ûkuºku íku{s yktíkhhk»xÙeÞ ûkuºku, ðiÂïf [ku¾k MktþkuÄLk fuLÿu ðkðuíkh{kt 400 fhíkkt ðÄkhu òíkLke
¼÷k{ý fhe Au.
• ¼khík{kt yLkuf òíkLkk ½ôLkwt ðkðuíkh fhðk{kt ykðu Au, su{kt {wÏÞíðu »kxTøkwrýík (hexaploid) ½ôLkk
6 fhíkkt ðÄkhu «fkhkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• yktíkhhk»xÙeÞ ûkuºku çkksheLke 3,000 sux÷e òíkkuLke ¼÷k{ý fhðk{kt ykðe Au.
• økwshkíkLkk f]r»k ÞwrLkðŠMkxe MkkÚku Mkt÷øLk Lkðkøkk{ [ku¾k MktþkuÄLk fuLÿu MkwÄkhu÷e 40 fhíkkt ðÄkhu
[ku¾kLke òíkku çknkh Ãkkze Au; su{kt G - R 4, 6, 11, 101, 102 suðe òíkku íku{s fux÷ef ûkkh «ríkfkhf
SLR - S1216 suðe òíkkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• Ãkrhýk{u økwshkík{kt [ku¾kLkwt WíÃkkËLk ½ýwt ðæÞwt Au.
• ½W{kt Ãký økwshkíkLke f]r»kyu yÃkLkkðu÷ ÃkØríkLku ÷eÄu þYykík{kt økwshkík{kt ½ôLkwt WíÃkkËLk nuõxh
ËeX 779 rføkúk. níkwt.
• íku ðÄeLku nk÷{kt 2,800 rføkúk. sux÷wt ÚkÞwt Au.
765
• ò{LkøkhLkk çkkshk MktþkuÄLk fuLÿu ðkðuíkh {kxu 12sux÷e Mktfh òíkkuLke ¼÷k{ý fhe Au.
• ¼khík{kt swðkhLkwt ðkðuíkh íkkr{÷Lkkzw, fýkoxf, yktÄú, {nkhk»xÙ yLku {æÞ«Ëuþ{kt ðÄw «{ký{kt ÚkkÞ
Au.
• swðkhLkku WÃkÞkuøk yLkks WÃkhktík Ãkþw[khk íkhefu Ãký ÚkkÞ Au.
• íkËwÃkhktík fux÷ef òíkku{ktÚke økku¤ Ãký çkLkkðe þfkÞ Au.
• {fkELku Ãký ¼khík{kt Mkkhk «{ký{kt Wøkkzðk{kt ykðu Au.
• ÷e÷k Ëkýkðk¤k {fkELkk zkuzk ¼khík{kt Mkðoºk ðu[kÞ Au.
• ð¤e íku{ktÚke ÃkkÃkze NCL yLku Mxk[o çkLkkðkÞ Au, su ÃkkìÃkfkìLko - Äkýe íkhefu ÷kufr«Þ Au.
• ðÄw QÃks ykÃkíke òríkyku (high yielding varieties)Lkk çkesLkk ðkðuíkhÚke ¼khík{kt ÃkkhtÃkkrhf heíku
Wøkkzðk{kt ykðíkk yLkksLkk ðirðæÞ{kt LkkUÄÃkkºk ½xkzku ÚkÞku Au yLku íkuLku fkhýu WËT¼ðu÷e fux÷ef
Mk{MÞkyku Ãký Q¼e ÚkE Au. HYVLkk ðkðuíkhÚke yLkksLke ÃkuËkþku{kt LkkUÄÃkkºk «økrík ÚkE Au, íku
Mkk[wt; Ãkhtíkw yk ÃkuËkþ {kxu ðÃkhkíkk hkMkkÞrýf ¾kíkhLkk yríkhufLku ÷eÄ s{eLkLke V¤ÿwÃkíkkLkwt «{ký
½xâwt Au.
• ð¤e ðkLkMÃkríkf hkuøk[k¤kLkwt «{ký Ãký ðæÞwt Au.
• íkuLke yMkh nuX¤ nuõxh ËeX ¾[oLkwt «{ký ðÄðk WÃkhktík WíÃkkËLkLkwt «{ký ½xðk {ktzâwt Au.
• HYVLkk ðkðuíkhÚke {u¤ðu÷ ÃkkfLkwt çkes ÃkwLk:ðkðuíkhLke árüyu WÃkÞkuøke LkÚke yLku ¾uzqíkkuLku Ëh ð¾íku
Lkðk Ãkkf {kxu f]r»kfkhkuLkk ÄhwðkrzÞk{ktÚke çkes {tøkkððkt Ãkzu Au.
• ytík:«òík (inbred) Ãkkf{ktÚke {u¤ðu÷ çkesLkwt ðkðuíkh ÚkE þfu Au.
• ð¤e MÚkkrLkf rçkÞkhý{ktÚke Wøkkzðk{kt ykðíke ðLkMÃkrík MÚkkrLkf ÃkÞkoðhý MkkÚku Mkkð yLkwfq¤ nkuÞ
Au.
• íkuÚke ðÄw Lku ðÄw f]r»kfkhkuyu ÃkkhtÃkkrhf òíkLkwt rçkÞkhý ðkððk íkhV ÃkkuíkkLke íkíÃkhíkk Ëk¾ðe Au.
ICARLkk ði¿kkrLkfkuyu ÃkkhtÃkkrhf òík{ktÚke çkes WíÃkLLk fhðkLke ÞkusLkk ½ze fkZe Au yLku nk÷{kt
{kºk zktøkhLkkt ykþhu 370 Mktfrhík çkesLkk ðkðuíkh {kxu ¼÷k{ý fhe Au.
• ¼khíkLkk Ãkrù{ rfLkkhu ykðu÷k fkUfý «ËuþLke «ò ¾kãkLLk íkhefu [ku¾k ÃkMktË fhu Au.
• yk «Ëuþ{kt ykðu÷ yLkks {kxuLkkt ¾uíkhku{kt {wÏÞíðu zktøkhLkwt ðkðuíkh fhðk{kt ykðu Au.
• HYNLkkt çkesLkk ðkðuíkhLku ÷eÄu [ku¾kLke òík{kt ÚkÞu÷ ½xkzk ÃkAe þu»k òíkLku ò¤ðe hk¾ðk
fkUfýLkk hkÞøkz rsÕ÷k{kt 1980{kt MÚkkrÃkík Academy of Development Studies (ADS) MktMÚkkyu,
íku òíkLkwt ÃkwLkhwßSðLk fhðkLke ÞkusLkk ½ze fkZe yLku f]r»kfkhkuLkk ÷k¼kÚkuo [ku¾k-Mktøkúnku (rise bank)
¾kuÕÞk Au.

766
• nk÷{kt ADS MktMÚkkyu 370 sux÷e MÚkkrLkf òíkku ¼uøke fhe Au.
• ½ýk Mk{ÞÚke yk MktMÚkk ¾uzqíkkuLku MkwÄkhu÷k rçkÞkhý Ãkqhwt Ãkkzðk WÃkhktík ¾uzký {kxu ÞkuøÞ Mkq[Lkk ykÃku
Au.
• íkuLkkt Ãkrhýk{ku ½ýkt Mkkhkt ykÔÞkt Au.
• nðu fkUfý{kt HYV çkesLkk ðkðuíkhLkwt «{ký ½xâwt Au yLku fkUfýLkk f]r»kfkhku MÚkkrLkf fku÷{,
{nkze, íkw÷Mkk, çkkuhfk,¼kËMk, {eLke, [w{kMke òíkLkwt ðkðuíkh {kuxk ÃkkÞk Ãkh fhu Au.
• yk òíkku MÚkkrLkf ÃkÞkoðhýLke árüyu Mkkð yLkwfq¤ nkuÞ Au.
• nuõxh ËeX ¾[oLkwt «{ký ½xâwt Au.
• ßÞkhu WíÃkkËLkLkwt «{ký ðæÞwt Au. HYVyLkksLkk «{ký{kt MÚkkrLkf yLkks ðÄw MðkrËü nkuÞ Au.
• íkËwÃkhktík yk Ãkkfku s{eLkLkk yLku xufhk/zwtøkhkLkk ÄkuðkýLku yxfkðíkk nkuÞ Au.
• ÃkkhsLkerLkf MkSðku yLku WíÃkkËfLkku (genetically modified organisms, GMO and prod-
ucts, GMP) :
• Mktfrhík ÃkkfkuLku Ãký yuf heíku ÃkksLkerLkf Ãkkfku íkhefu ðýoðe þfkÞ.
• òufu MktfhýÚke Mkk{kLÞ heíku yuf s òík (species)Lkk çku «fkh (variety) ðå[u Mktfhý fhðk{kt ykðu
Au. yk çktLku Ãkkfku «f]ríksLÞ (natural) MðYÃkLkk nkuÞ Au y™u íkuykuyu «kf]ríkf ÃkMktËøke (natural
selection)Lke fMkkuxe{ktÚke MkV¤íkk «kÃík fhe ÷k¾ku fu fhkuzku ð»kkuoÚke r[htSrðíkk (survival of the
fittest) {u¤ðe Au.
• yk{ Mktfrhík ÃkuËkþ «f]ríkLke Ëuý nkuE íku Mkk{kLÞ Ãkkf sux÷e yÚkðk íkku [rzÞkíke fûkkLke nkuE þfu
Au.
• yk{ Mktfrhík ÃkuËkþ «f]ríkLke Ëuý nkuE íku Mkk{kLÞ Ãkkf sux÷e yÚkðk íkku [rzÞkíke fûkkLke nkuE þfu
y™u r™ÄkorhíkÃkýu íkuLkku WÃkÞkuøk fhe þfkÞ Au.
• RLksuhe íkfLkefe ðzu «kÃík MkSðku (GMO) y™u íku{Lkk WíÃkkËLk (GMP) {kxu W{uhu÷kt sLkeLkku
{kuxu¼køku çkìõxurhÞk suðk Mkqû{Sðku{ktÚke {u¤ðu÷kt nkuÞ Au.
• yk {kLkðMkŠsík MkSðkuLkwt WíÃkkËLk sqs {rnLkkLkk fu yufkË-çku ð»koLkkt MktþkuÄLkkuLku yk¼khe Au.
• íkuÚke «kf]ríkf MkSðkuLke {kVf íkuyku «kf]ríkf ÃkMktËeøk (natural selection) fMkkuxe{ktÚke ÃkMkkh ÚkÞu÷k
LkÚke nkuíkk, íkuÚke r[htSrðíkk íkku çkkswyu hne, Ãký íkuLke WÃkÞkurøkíkk {kxu ½ýk ði¿kkrLkfku þtfk Mkuðu Au.
• fux÷kf ÃkkhsLkeríkf ¾kã ÃkËkÚkkuoLkk «kþLkÚke WV¼kuõíkkyku yu÷SoÚke ÃkezkÞk.
• íkuLkk Ãkrhýk{u yøkkW ðu[ðk {kxu {qfu÷k ÃkkhsLkeríkf çkxkfk, MkkuÞk, {fkE suðk ¾kã ÃkËkÚkkuoLku
çkòh{ktÚke ÃkkAk ¾U[ðkLke Vhs Ãkkze Au.
767
• USA MkwÃkh {kfuox{kt rLkÞkusfkuyu yøkkW ðu[ký {kxu {qfu÷ xkfkuçkkìÕMk, xkfkuþuÕMk suðk ¾kuhkfe GM-
WíÃkkËLkku Mkkð yì÷Šsf Mkkrçkík ÚkÞkt níkkt.
• yk{ Aíkkt yk WíÃkkËLkku Mkhðk¤ ykuAk ¼kðu «kÃík Úkíkk nkuðkÚke økúknfkuLku ¾heËðk ÷÷[kÞ Au.
• ½ýk Ëuþku{kt ðu[ký {kxu {qfu÷ GMOLkkt WíÃkkËLkku Ãkh íkuLke LkkUÄ Ëþkoðu÷e íku VhrsÞkík Au.
• ½ýk ði¿kkrLkfku yLku Mkk{krsf ykøkuðkLkkuyu NCLLkk WÃkÞkuøk Mkk{u ÃkkuíkkLkku Mk¾ík rðhkuË ËþkoÔÞku Au
yLku ÞwhkuÃk{kt ykðu÷ ½ýk ËuþkuLkkt ÷õÍhe nkìxu÷Lkk {kr÷fku Ãkkuíku {kºk fwËhsLÞ ÃkËkÚkkuoLkku WÃkÞkuøk
fhíkk nkuÞ Au.
• íkuLke ònuhkík fhu Au.
• òufu y{urhfk, fìLkuzk, yksuorLxLkk suðk Ëuþkuyu GMOLkk ðu[ký Ãkh «ríkçktÄ ÷kãku LkÚke. USA{kt
ðu[ðk{kt ykðíkwt MkkuÞkçkeLk GMP «fkhLkwt Au, ßÞkhu çkúkrÍ÷Lkku MkkuÞkçkeLk Ãkkf fwËhsLÞ Au.
• íkuÚke USALkwt MkMíkw nkuðk Aíkkt ykMkÃkkMkLkk Ëuþku çkúkrÍ÷Lkk MkkuÞkçkeLkLke ykÞkíkLku «kÚkr{fíkk ykÃku
Au.
• ÃkkhsLkerLkf BT–fÃkkMkLkwt ðkðuíkh :
• ykŠÚkf árüyu, fÃkzkt {kxu Y ykÃkíkku fÃkkMkLkku Akuz ËwrLkÞkLkku yuf yíÞtík yøkíÞLkku f]r»kÃkkf Au.
• íkuLkwt ðkðuíkh ¼khík Mkrník [eLk, RrsÃík, EhkLk suðk Ëuþkuu{kt {kuxk «{ký{kt fhðk{kt ykðu Au.
• fÃkkMkLkwt çkes Zkuh {kxu ¾kuhkf íkhefu ðÃkhkÞ Au, ßÞkhu {kLkðe {kxu fÃkkrMkÞkt-íku÷ ¾kãíku÷Lke økhs
Mkkhu Au.
• òíkòíkLke Sðkíkku fÃkkMkLkk ÃkkfLku LkwfMkkLk ÃknkU[kzu Au.
• ¼khík yLku [eLk suðk Ëuþku{kt ÷e÷e, xÃkfktðk¤e íku{s økw÷kçke SðkíkkuLke RÞ¤ku íku{s YÃk÷k suðk
fexfkuLku ÷eÄu fÃkkMkLkk ÃkkfLku Ãkkhkðkh (40 % sux÷wt) LkwfMkkLk ÚkkÞ Au.
• íkuÚke ÃkkfLku çk[kððk stíkwLkkþf ËðkykuLkku Atxfkð {kuxk ÃkkÞk Ãkh fhðku Ãkzu Au.
• 2001Lke Mkk÷{k, nrhÞkýkLkk f]r»k ¾kíkkyu sýkÔÞk {wsçk SðíkkuÚke çk[ðk ¾uzqíkkuLku nuõxh ËeX Yk.
7,000Lkkt fexLkkþfku ðkÃkhðkLke Vhs Ãkze níke.
• íkuÚke ¾uzqíkku nuõxh ËeX Yk. 10,000Lkk ¾[o Mkk{u {kºk Y.k 11,000 {u¤ðe þõÞk.
• Ëh ð»kuo nrhÞkýk{kt 15 ÷k¾ økktMkzeLkwt WíÃkkËLk ÚkÞk Au.
• íkuLke Mkk{u 2001{kt yk WíÃkkËLk 7 ÷k¾ økktMkze Ãkqhíkwt {ÞkorËík Lkeðzâwt.
• E.Mk. 1980Lkk yhMkk{kt y{urhfkLke {kìLMkuxt ku ftÃkLke Bacillus thuringiensis çkìõxurhÞk{kt fex-yðhkuÄLk
{kxu fkhý¼qík s{eLkLku fÃkkMkLkk Akuz{kt W{uhðk{kt MkV¤ Lkeðze.

768
• yk ÃkkhsLkerLkf (genetically modified) çkesLkk ðkðuíkhÚke «kÃík fÃkkMk, BT–fÃkkMk íkhefu yku¤¾kÞ
Au.
• íkuLkkt çkesLkk ðkðuíkhÚke ykuAk ¾[uo, fexLkkþf ËðkLkk Atxfkð ðøkh nuõxh ËeX yíÞtík Mkkhk «{ký{kt
ÃkkfLkwt WíÃkkËLk ÚkkÞ Au.
• {kìLMkUxku ftÃkLkeyu yk çkes{kt ytíkfsLkeLk (terminator gene)Lkku W{uhku fÞkuo. ytíkf-sLkeLkLku ÷eÄu
yk Ãkkf{ktÚke {u¤ðu÷ çkes Lkðk ÃkkfLkk ðkðuíkh {kxu Mkkð Lkfk{wt Au.
• LkkLkk ¾uzqíkku {kxu Ëh ð¾íku Lkðwt çkes ¾heËðwt Ãkku»kkÞ íku{ LkÚke.
• ºkýuf ð»kkuo Ãkqðuo íkku ÞkuøÞ ð¤íkhLkk y¼kð{kt yktÄúLkk çku ¾uzqíkkuyu ykí{níÞk fhu÷e.
• fýkoxfLkk hku»ku ¼hkÞu÷k ¾uzqíkkuyu ÃkkfLku çkk¤e LkkÏÞku.
• Ãkrhýk{u ¼khík MkhfkhLku yk çkesLke ykÞkík Ãkh «ríkçktÄ {qfðkLke Vhs Ãkze.
• Ríkh Ëuþkuyu Ãký yk çkes Mkk{u ÃkkuíkkLkku rðhkuÄ «økx fÞkuo yLku ftÃkLkeLku ytíkfsLkeLku yk çkes{ktÚke
fkZe Lkkt¾ðkLke Vhs Ãkze.
• E.Mk. 1996Úke yk MkwÄkhu÷k BT–fÃkkMkLkwt ðkðuíkh y{urhfk, [eLk, yksuoÂLxLkk yLku {uÂõMkfku suðk
Ëuþku {kuxk «{ký{kt fhu Au.
• E.Mk. 2000Lkk ytíku fw÷ 1.62 r{r÷ÞLk nuõxh ûkuºk{kt fÃkkMkLkk ðkðuíkh {kxu yk çkes ðÃkhkÞwt.
• «kÃík {krníke {wsçk [eLkLkk LkkLkk ¾uzqíkku {kxu yk Ãkkf ykþeðkoËYÃk Lkeðzâku Au.
• ¼khík MkhfkhLke GEAC (Genietic : Engineering Approval COmmittee) yøkkW «kÞkurøkf Äkuhýu
yuf rðrþü òíkLkk ÃkkhsLkerLkf NCL fÃkkMkLkk çkesLku ðkðuíkh {kxu {nkhk»xÙLke f]r»k MktþkuÄf
MktMÚkkLku ÃkhðkLkøke ykÃke níke.
• yk çkesLkk ðkðuíkh {kxu ¼khík MkhfkhLke ICAR MktMÚkk íku{s çkkÞkuxufTLkkì÷kuS rð¼køk îkhk AuÕ÷t
Ãkkt[uf ð»kkuoÚke ykËhu÷k «Þkuøkku çkÄe Ãkrhr{rík («k[÷ku, parameters)Lke árüyu MkV¤ Mkkrçkík ÚkÞk
yLku yk çkesLku nðu (2002 ¾heV ÃkkfLke þYykíkÚke) rðrþü þhíkLku ykÄeLk Mkt{rík ykÃkðk{kt
ykðe Au.
• íkuLkwt ðkðuíkh «íÞuf ¾uzqík ÃkkuíkkLkk {kºk 80 % ûkuºk{kt fhe þfþu.
• ÃktòÃk yLku nrhÞkýkLkk «Ëuþku{kt 12 ÷k¾ nuõxh ûkuºk{kt fÃkkMkLkwt ðkðuíkh ÚkkÞ Au.
• íkuÚke «{krýík ÃkkfLkk WÃkÞwoõík çkesLkk ðkðuíkh {kxu Ãký ¼khík MkhfkhLke {kLÞíkkLkku ÷k¼ ÃkkuíkkLkk
¾uzqíkkuLku {¤u íku {kxu yk «ËuþLke Mkhfkhku Mkkð WíMkwf Au.
• ¾kã ÃkËkÚkkuo íkhefu þkf¼kS y™u V¤V¤krËLkwt ðkðuíkh :
• þkf¼kS yLku V¤V¤kËe{kt SðLkkð~f Ãkku»kf ík¥ðku Mkkhk «{ký{kt nkuÞ Au.
769
• ¾kMk fheLku yk ¾kã ÃkËkÚkkuoLkk «kþLkÚke fkçkkuorËíkku, «kuxeLkku, LÞqÂõ÷Rf yìrMkzku, ¾Lkes ÃkËkÚkkuo
íku{s {kux¼køkLkkt rðxkr{Lkku Mknu÷kEÚke {¤u Au.
• ð¤e yk ÃkËkÚkkuo{kt huMkkík¥ð Mkkhk «{ký{kt WÃkÕçkÄ nkuðkÚke ¾kuhkf yLLk{køko{ktÚke Mkh¤íkkÚke ÃkMkkh
Úkíkku nkuÞ Au.
• Ãkrhýk{u þheh{ktÚke þu»k yux÷u fu íkkßÞ ¾kuhkfe ÃkËkÚkkuoLkku íÞkøk Mkh¤ çkLku Au.
• MkwÄkhu÷ (Mktfrhík) çkesLkk ðkðuíkhÚke «kÃík ¾kã ÃkËkÚkkuo rðÃkw÷íkk yLku økwýð¥kkLke árüyu Mkkhk nkuÞ
Au.
• f÷{ fheLku yÚk¤k zk¤¾e hkuÃkðkÚke fuhe suðkt MðkrËü V¤ku Mknu÷kEÚkE {u¤ðe þfkÞ.
• nk÷{kt Mkk{rÞf (periodiacal) Ãkkf íkhefu òýeíke fkuçke, Vw÷kðh, x{uxkt suðe þkf¼kSLkwt WíÃkkËLk
yk¾wt ð»ko yLku çkÄkLku Ãkku»kkÞ íku ¼kðu {¤e hnu Au.
• ¼khíkLkk V¤¤kzeLkk ûkuºku økwshkíkLkku Vk¤ku yíÞtík LkkUÄÃkkºk Au.
• E.Mk. 2001{kt økwshkíkLkwt V¤ðkzeLkwt WíÃkkËLk 28 ÷k¾ xLk sux÷wt níkwt.
• ÃkÃkiÞk yLku [efwLkk WíÃkkËLkLke árüyu ËwrLkÞk{kt økwshkík MkkiÚke {ku¾hu Au.
• fu¤kLkkt WíÃkkËLkLke árüyu økwshkíkLkwt MÚkkLk ¼khík{kt ºkeswt, ßÞkhu fuheLke çkkçkík{kt Aêwt Au.
• Mkqû{ SðkuLkk [uÃkÚke fu¤ktLkku çkøkkz Úkíkku yxfkððk «ÞíLkku [k÷w Au.
• Ãkrhýk{u ¼rð»Þ{kt økwshkík{kt fu¤kLkwt WíÃkkËLk ½ýwt ðÄþu íku{ ÷køku Au.
• Mkkihk»xÙLkk ík¤kò ûkuºkLke ÃkuËkþ yuðe fuMkh fuhe yLku ð÷Mkkze ykVqMkLke {ktøk yktíkhhk»xÙeÞ çkòh{kt
½ýe Mkkhe Au.
• ðLkMÃkrík ûkuºku nk÷{kt MkÄkÞu÷e «økrík{kt :
(1) [uÃkhkuÄf fku¤wt (squash), çkxkfk, ½ô, ÃkÃkiÞwt yLku hkMÃkçkuhe òíkku (species)Lkwt WíÃkkËLk;
(2) fexfkuLkku Lkkþ fhu íkuðe {fkE yLku fÃkkMkLke òíkkuLkwt rLk{koý;
(3) yrLkåALkeÞ fexfkuLkwt «kþLk fhu íkuðe fexfkuLke òíkkuLke ûk{íkk ðÄkhðk sið-íkfLkefe ðzu ÞkuøÞ
ÃkrhðíkoLkku; íkÚkk
(4) ÷ktçkk Mk{Þ MkÄe xfe hnu íkuðe fuu¤kt, fkuçkes, hkE, fÃkk, ½ô yLku [ku¾kLke òíkkuLkk rLk{koýLku økýkðe
þfkÞ.
nk÷{kt Wãkuøk ûkuºku MkkÄðk{kt ykðu÷e «økrík
(1) s{eLk{kt ÃkrhðíkoLk fheLku, s¾{Lke Mkkhðkh {kxu WÃkÞkuøke yuðk VkRrçkúLkkusuLkLkwt WíÃkkËLk fhu íkuðe
½uxkLke òíkku (species)Lkwt rLk{koý.

770
(2) htøk {kxu ÞkuøÞ {uË-yB÷kuLkwt rLk{koý.
(3) r÷ÂøLkLk (lignin)Lkwt íktíkw ÃkhLkk rLkÞtºkýÚke, Ÿ[e òíkLkk fkøk¤Lkk WíÃkkËLk {kxu ðLÞ ðLkMÃkrík
òíkkuLke WíÃkr¥k.
(4) rLkËLkMkq[f (diagnostic) yuyLku r[rfíMkkrð»kÞf (therapeutics) ûkuºku ÷k¼ËkÞf íkuðk Lkºk÷ ÃkËkÚkkuo
yLku WíMku[fkuLkwt WíÃkkËLk.
• ËqÄ-WíÃkkËLk ûkuºku «økrík-ïuík ¢ktrík (White revolution)
• zuuhe WãkuøkLkk ¼køk YÃku ¼khík{kt yknkh íkehfu økkÞ, ¼UMk, ½uxe yLku çkfheLkk ËqÄLkku yLku íkuLke
çkLkkðxkuLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. yk{kt ¼UMkLkk ËqÄLkku Vk¤ku 65 % sux÷ku Au.
• zuhe Wãkuøk{kt Ãkþw-Mktíkrík íkhefu ¼UMk yLku økkÞLku ÃkMktË fhðk{kt Au.
• ßÞkhu ÃkþwÄLk íkhefu ½uxkt yLku çkfhktLkku WAuh {wÏÞíðu {ktMk, [k{zkt yLku QLkLkk WíÃkkËLk {kxu ÚkkÞ
Au.
• ¼khík{kt ËqÄ WíÃkkËLk{kt ðÄkhk ytøkuLkk MktøkrXík «ÞkMkLke þYykík 1945Lkk yhMkk{kt {wtçkELke ykhu
r{Õf zuheyu fhe.
• íku s yhMkk{kt rËÕne{kt ‘rËÕne r{Õf Mfe{’ Lkk{u ÞkusLkkLke þYykík ÚkE, ßÞkhu fku÷fkíkkLk LkSf
ykðu÷ nrhík ½xk{kt yuf zuheLke MÚkkÃkLkk ÚkE.
• ykhuLke zuheyu ËqÄ yufXwt fhðk ykýtË{kt yuuf fuLÿ ¾kuÕÞwt níkwt.
• 1950{kt rLk»XkðkLk ÷kufMkuðf rºk¼wðLkËkMk Ãkxu÷Lkk yÚkkf «ÞíLkkuÚke ykýtË{kt ¾uzk rzrMxÙõx r{Õf
ÞwrLkxLke MÚkkÃkLkk ÚkE.
• íku{kt íksT¿k íkhefu zkì. fwrhÞLkLku MkkÚk «kÃík ÚkÞku.
• zkì. ðøkeoÍ fwrhÞLku (s. 26 LkðuBçkh 1927, fkr÷fx, fuuh¤) çke.yuMkMke. yLku çke.E. (r{furLkf÷)
WÃkhktík r{rþøkLk ÞwrLkðŠMkxeLke yu{.yuMk. (r{furLkf÷) ÃkËðe «kÃík fhe níke.
• 1958{kt íkuykuyu ¾uzk rzrMxÙõx r{Õf ÞwrLkLkLkk {wÏÞ ÔÞðMÚkkÃkf íkhefuLke sðkçkËkhe Mkt¼k¤e yLku
ËqÄ-ÔÞðMkkÞ{kt ÃkkuíkkLkwt æÞkLku furLÿík fhe ËqÄ-WíÃkkËLkLke rðrðÄ «ð]r¥kyku{kt Ÿzku hMk ÷eÄku. zkì.
fwrhÞLk (ËwøÄ) «ðkn-Mktr¢Þk (operation flood)Lkk «ýuíkk yLku ïuík ¢ktríkLkk Mksof økýkÞ Au.
• íku{Lke MkuðkykuLku ÷ûk{kt ÷E ©e rºk¼wðLkËkMk Ãkxu÷, zkì. fwrhÞLk yLku ykhu r{Õf fku÷kuLkeLkk zkt.
Mk{ÚkoLk 1963{kt {uøkMkuMku ÃkwhMfkhuÚke MkL{krLkík fhðk{kt ykÔÞk níkk.
• zkì. fwrhÞLk ònuh ûkuºk{ktÚke rLkð]r¥k ÷eÄk ÃkAe ykýtË{kt þkuÄ SðLk ÃkMkkh fhe hÌkk Au; Ãký íku{Lkkt
Mk÷knMkq[LkkuLkku ÷k¼ rðrðÄ MktMÚkkyku ÷E hne Au.
• yk MktMÚkkyku ËqÄ yufºk fhðk økk{zu økk{zu fuLÿku ¾ku÷e íkuLkk ÃkiMkkLke [qfðýe íkhV ÚkkÞ íkuðe ÔÞðMÚkk
771
fhe.
• yk{kt {rn÷kykuLku ¾kMk WíMkkrníkË fhðk{kt ykðe níke.
• ð¤e Mkkhe økwýð¥kkðk¤wt ËqÄ yLku íkuLkkt ÔÞwíÃkLLkku {¤e hnu íku nuíkwMkh ¾uzqíkkuLku MkwÄkhu÷ òíkLke yku÷kËku
Ãkqhk ÃkkzðkLke þYykík fhe.
• ð¤e ZkuhÃkk÷fkuLkwt ZkuhkuLkwt MktðÄoLk, ÔÞðMÚkkÃkLk, ykhkuøÞsíkLk ytøku Ãký ÞkuøÞ Mk÷kn ykÃkðk{kt
ykðe.
• ÃkþwËðk¾kLkkt yLku zkìõxhkuLke {ËË ðzu ÃkþwykuLku rðLkk rð÷tçku Mkkhðkh {¤u íku{s hkuøkrLkÞtºký ÚkkÞ
íkuðe Ãký ÔÞðMÚkk fhe.
• íkuLkk V¤MðYÃku fqËLku ¼qMkfu «økrík fhe.
• 1965{kt ¼khíkLkk íku Mk{ÞLkk ðzk«ÄkLk ©e ÷k÷çknkËwh þkMºkeLke «uhýkÚke ¼khík{kt LkìþLk÷ zuhe
zuð÷Ãk{uLx çkkìzoLke MÚkkÃkLkk ÚkE.
• MkkÚku MkkÚku ykýtË{kt søkrðÏÞkík ykýtË r{Õf ÞwrLkÞLk r÷. (AMUL) Lkk{Lke Mknfkhe MktMÚkk
yÂMíkíð{kt ykðe.
• ykýtË{kt fwþ¤ ðneðx nuX¤ ZkuhkuLkku ði¿kkrLkf Zçku WAuh, ÃkþwMðkMÚÞLke ò¤ðýe, ËqÄLkku Mktøkún yLku
Mkû{ rðíkhý-ÔÞðMÚkkLku fkhýu Úkkuzkt ð»kkuo{kt òíku ËqÄ ðnuíkwt ÚkE økÞwt.
• ykýtË{kt ßÞkhu zuheLke MÚkkÃkLkk ÚkE íÞkhu ËqÄLkwt ËirLkf Ãkkùhefhý 250 rføkúk.Lkwt níkwt íku ðÄeLku 2010{t
157 ÷k¾ rføkúk. ÚkÞwt Au.
• nk÷ (2002-2003{kt yuf yÃkurûkík ytËks {wsçk ¼khík{t 800 ÷k¾ xLkLkwt WíÃkkËLk Úkþu íkuðe Äkhýk
Au.
• y{q÷u 2010 MkwÄe{kt yk yktfzku 488 ÷k¾ rføkúk. MkwÄe ÃknkU[kzðkLke ÞkusLkk ½ze fkZe Au.
• ÞkusLkkLkku ÷k¼ 80,000 sux÷kt økk{zkt{kt ðMkíkk yuf fhkuz ¾uzqíkkuLku {¤e hnuþu íkuðe Äkhýk Au.
• ¼khík Mkhfkhu ÃkþwMktÃkr¥kLkk síkLk yLku MktðÄoLkLkk ¼køkYÃku LkìþLk÷ zuhe rhMk[o ÞwrLkÞLkLke MÚkkÃkLkk
fhe Au.
• ÃkþwykuLke yku÷kË{kt MkwÄkhku ÚkkÞ íku nuíkwÚke ðeÞoLke ò¤ðýe ytøkuLke íkk÷e{ yk MktMÚkk ykÃku Au.
• 38 sux÷kt MÚk¤kuyu fuLÿeÞ ÃkþwÄLk–síkLk MktMÚkkyku MÚkkÃkðk{kt ykðe Au.
• íku{s LkìþLk÷ «kìsuõx Vkìh fìx÷ yìLz çkVu÷ku çkúe®zøk nuX¤ rðrðÄ fkÞo¢{ku Þkusðk{kt ykðu Au.
• ÃkþwÃkk÷Lk íkÚkk zuhe Wãkuøk ¾kíkkLkk ykŠÚkf ynuðk÷ {wsçk zuhe ûkuºku 1997-98{kt 1,11,372 fhkuzLke
ÃkuËkþkuLkwt WíÃkkËLk ÚkÞwt níkwt.

772
• yk yktfzk 2001-2002{kt ðÄw Ÿ[k ÚkkÞ íkuðe yÃkuûkk h¾kÞ Au.
• yuf÷k ËqÄ yLku íkuLke çkLkkðxkuwt {qÕÞ Yk. 90,358 fhkuz sux÷wt {qfkÞ Au.
• {]ík ZkuhLkwt þheh Ãký ykŠÚkf árüyu yøkíÞLkwt Au.
• ZkuhLkkt nkzfkt íkÚkk [k{zktLke {ktøk ¼khík íku{s ÃkhËuþ{kt ½ýe Mkkhe Au.
• E.Mk. 2000-2001 Ër{ÞkLk {ktMk yLku íkuLke çkLkkðxkuLke rLkfkMk Yk. 1,457 fhkuz sux÷e, ßÞkhu
[k{zkt yLku íku{Lke çkLkkðxkuLke rLkfkMk Yk. 1,754 fhkuz sux÷e níke.
• ÃkþwÄLk-Mkthûký (Live stock conservation)
• ykŠÚkf yøkíÞLkkt ËqÄ, #zkt, QLk, [k{zkt suðkt siðef WíÃkkËLkkuLke {ktøkLku yLkw÷ûkeLku nk÷{kt {kuxk
ÃkkÞk Ãkh MÚkkrLkf òíkkuLkwt Mktfhý, rðËuþe òíkku MkkÚku fhðk{kt ykðu Au.
• Ãkhtíkw ykðkt MktfhýkuLkk Ãkrhýk{u yMk÷ yku÷kËkuLke MktÏÞk{kt LkkUÄÃkkºk ½xkzku ÚkE hÌkku Au.
• rðËuþe sLkeLkÿÔÞ (germ-plasm) ÃkhLkk ðÄíkk rLkþu»kLkLku yLku yku÷kËLku çkË÷e fkXðk (breed
replacement)Lku ÷eÄu MÚkkrLkf ÃkþwÄLku ÃkkuíkkLkwt ðirþ»xâ økw{kÔÞwt Au.
• íkuÚke y÷øk Ëuþe òíkkuLkwt fhe ò¤ðe hk¾ðk ¼khíkLke hk»xÙeÞ «kýe-sLkerLkf MktÃkr¥k MktMÚkk (National
BUreau of Animal Resources) yu ÃkþwÄLk-MkthûkýkÚkuo ¾kMk Mkòøk hneLku yks MkwÄe økkÞ-çk¤ËLke
30, ¼UMkLke 10, ½uxktLke 42, çkfheLke 22, {h½ktLke 18, ŸxLke 8 yLku ½kuzkLke 6 òíkkuLkkt ÃkþwykuLkk
sLkeLkÿÔÞLkwt síkLk fhe hkÏÞwt Au.
• íkËwwÃkhktík yk MktMÚkkLkk sLkerLkf rð¼køku (1) «ðíkoíkk «kýe-ðiðæÞ (biodiversity)Lkku ÷k¼ WXkððk
ÃkþwÃkk÷fkuLku «uhýk ykÃke Au, (2) hkuøk-«ríkhkuÄf yku÷kËkuLke þkuÄ fhe Au yLku (3) økwýkíf{ (quali-
tative) yLku Ãkrhýkí{f (quantitative) árüyu ÷k¼ËkÞf ÷ûkýku {kxu fkhý¼qík sLkeLkku yLku DNALke
þ]t¾÷kLkk MktþkuÄLk «íÞu ÃkkuíkkLkwt æÞkLk furLÿík fÞwO Au.
• yk MktMÚkkyu fhu÷k MktþkuÄLkku ÃkþwÃkk÷fku yLku WãkuøkÃkríkyku {kxu ykþeoðkË Mk{kt Lkeðzâkt Au.
• ¼khíkLkk ði¿kkrLkfku siðrð¿kkLkLkk rðrðÄ ûkuºku LkkUÄÃkkºk rMkØ nktMk÷ fheLku nk÷{kt «ríkrËLk {kLkð-
ðMíke{kt Mkíkík ðÄkhkLku yLkw÷ûkeLku {kLkðeLke ðÄíke {køkkuLku Mktíkku»kðk ËwrLkÞkLkk ði¿kkrLkfku MkkÚku Ãký
fkÞ{e Äkuhýu Ãkzfkh Íe÷ðk Mkòøk hÌkk Au.
• ÃkkhsLkerLkf WíÃkkËLkku (GMP)Lke WÃkÞkuøkeíkk :
• fux÷kf ÃkkhsLkerLkf ¾kã ÃkËkÚkkuo ykrð»kk÷w (toxic) yLku yì÷Šsf nkuðkLke òýfkhe Úkíkk íku{Lku
rðíkhý{ktÚke ÃkkAk ÷uðkLke Vhs Ãkze Au. íkuÚke GMP WíÃkkËLkku Mk÷k{íkeLke árüyu rðïLkeÞ Au fu fu{
íkuLke [fkMkýe yrLkðkÞo Au.
• yk{ nkuðk Aíkkt yki»kÄeÞ ûkuºku ½ýkt ÃkkhsLkerLkf ÿÔÞku MðkMÚÞ-ò¤¤ýe (health care)Lke árüyu
773
yíÞtík WÃkÞkuøke Ãkwhðkh ÚkÞkt Au.
• nk÷{kt {kLkðeLkk RLMÞwr÷Lk {kxu fkhý¼qík sLkeLkLku çkìõxurhÞk{kt W{uhðkÚke {kuxk «{ký{kt RLMÞwr÷Lk
{u¤ððwt Mkw÷¼ ÚkÞwt Au.
• suLku ÷eÄu {Äw«{unÚke Ãkezkíkk ËhËeyku hkník yLkw¼ð Au.
• sLkerLkf RsLkuhe ðzu ZkuhLkk ËqÄ{ktÚke rðrþü yki»kÄfeÞ hMkkÞý {u¤ðe þfkÞ Au.
• Ëk¾÷k íkhefu ne{kurVr÷ÞkLkk WÃk[kh {kxu yøkíÞLkk fkhfkuLku ÃkkhsLkerLkf ZkuhLkk ËqÄ ðkxu {u¤ðe
þfkÞ.
• nk÷{kt ¼khík Mkrník ËuþrðËuþLkk yki»kÄrLk{koý MkknrMkfku (Pharmaceutical entrepreneurs) sLkerLkf
RsLkuhe íkfLkefe ðzu {kLkðeLku MðkMÚÞ {kxu WÃkÞkuøke yuðkt ½ýkt hMkkÞýku {u¤ððk{kt MkV¤ Lkeðzâk
Au.
• MðkMÚÞ-MkkÄf WíÃkkËLkku (health care products)
• {kLkðMkrník Ãkk÷íkwt yLku ðLÞ «kýeykuLke þkherhf yLku {kLkrMkf íktËwhMíke ò¤ððk sið-íkfLkefeLkku
WÃkÞkuøk fhðk{kt ykðu Au.
• hMke (vaccine) :
• ðeMk{e MkËeLke þYykíkÚke þeík¤k, Ã÷uøk, fkì÷uhk suðk hkuøkkuLke Mkk{u «òLku hMkeLkk ytík:ûkuÃkLkÚke
hûký ykÃkðk ykðu Au.
• nk÷{kt þeík¤k suðk ÔÞkrÄyku ËwrLkÞk{ktÚke ÷øk¼øk MktÃkqýoÃkýu LkkçkqË fhðk{kt MkV¤íkk MktÃkkze Au.
MkkuÞ ðzu hMke {qfðkÚke Úkíke ðuËLkk yxfkððk çkk¤fku {kxu ¾kMk {kir¾f hMke þkuÄðk{kt ykðe Au.
• Zkuh, ¼UMk, çkfhe, ½kuzk suðkt Ãkk÷íkw Ãkþwyku rð»kkýw yLku [uÃke hkuøkkuÚke Ãkezkíkk nkuÞ Au.
• hMke {qfðkÚke ykðk hkuøkku Mkk{u Ãkqhíkwt hûký {¤u Au.
• {h½ktÃkk÷Lk-Wãkuøk{kt [uÃke hkuøkÚke Ãkezkíkkt MktÏÞkçktÄ {h½kt yufMkk{xkt {]íÞw Ãkk{íkkt nkuÞ Au.
• hMkeûkuÃkLkÚke yÚkðk íkku ¾kuhkf fu Ãkkýe{kt «ríkçktÄf ËðkLkwt rý©ý fheLku ¾ðzkððkÚke {h½ktykuLkwt
MðkMÚÞ ò¤ðe þfkÞ Au.
• ½ýk {kLkðeyku ÃkkŠfLMkLk ÄúqsLk, ðúý, {Äw«{un, ûkÞ suðk sLkeLk-«¼krðík (gene influenced)
íku{s {÷urhÞk suðk hkuøkkuÚke Ãkezkíkk nkuÞ Au.
• íkuLkku Mkk{Lkku fhðk ¼khíkLkk ði¿kkrLkfkuyu sið-Mkr¢Þ (bioactive) yýwykuLke þkuÄ fhe Au.
• fìLMkh {kxu ykÃkðk{kt ykðíkkt yki»kÄkuLke rðÃkheík yMkh {kuxu ¼køku Mkkòt ytøkku Ãkh Ãký Úkíke nkuÞ
Au.

774
• nk÷{kt ¼khík{kt ði¿kkrLkfku W[k[khkÚkuo ykÃkðk{kt ykðíkk siðe yýwykuLke {kºk fìLMkh fku»kku Lkkþ
Ãkk{u, ßÞkhu Mkkòt ytøkku Mkkçkqík hnu íku rËþkyu «kÞkurøkf Äkuhýu MkV¤ Lkeðzâk Au.
• ¼khíkLkk ði¿kkrLkfkuyu {kLkð-MktsLkeLke (human genome) yLku sLkerLkf «¼kðÚke WËT¼ðíkkt Mkt¼kÔÞ
yrLkåALkeÞ Ãkrhýk{kuLku xk¤ðk sið-Mk÷k{ík (bviosafe) ÃkwLkÞkuosfku (recombinats)Lku ÷økíkkt íku{s
Lkiríkf (ethical) {køkoËþof Mkq[LkkuLku ònuh fÞkO Au.
• {íMÞkuãkuøk (Fisheries)
• yktíkhhk»xÙeÞ Mk{sqíke {wsçk ÃkkuíkkLkk ËrhÞk rfLkkhkÚke 320 rf÷ku{exh sux÷k rðMíkkh{kt ykðu÷wt
ËrhÞkE ûkuºk ykŠÚkf ÷k¼Lke árüyu rfLkkhk MkkÚku Mktf¤kÞu÷ su íku ËuþLku EEZ (Exclusive Economic
ZOne) íkhefu MkkUÃkðk{kt ykðu Au.
• E.Mk. 1976{kt ¼khík Mkhfkhu {ìrhxkR{ ÍkuLk ykìV RÂLzÞkLkku ¾hzku ÃkMkkh fhe ÃkkuíkkLkk EEZ{kt
ykðu÷k rðMíkkh{kt {¤íkkt s÷-¾kuhkf, íku÷ yLku ¾LkesMktÃkr¥k Ãkh ÃkkuíkkLkku n¬ nkuðkLke ònuhkík fhe
Au.
• yk{ Aíkkt, ¼khíkLkku EEZ rðMíkkh s÷-¾kuhkfLke árüyu yíÞtík Mk{]Ø nkuðkÚke yk ûkuºk{kt rðËuþLkk
{kAe{khku Ãký MkknMk ¾uzeLku s÷-¾kuhkf {u¤ððk ½qMke òÞ Au.
• ¼khíkLkku çkLku çkkswyuÚke rfLkkhkðk¤ku «Ëuþ ËÏ¾ýLkk îefÕÃk P íkhefu òýeíkku Au, íkku Ãkqðo rfLkkhk
çkkswLkku ËrhÞku íku çktøkkøk¤Lkku WÃkMkkøkh Au.
• çktøkk¤Lkku WÃkMkkøkh Mker{ík «Ëuþ Au.
• rn{k÷Þ, ËÏ¾ý-rðMíkkh íku{s BÞkLk{kh «Ëuþ{ktÚke ykðíke øktøkk, çkúñÃkwºkk, Rhkðíke òuðe {kuxe
LkËeyku íku{s fkðuhe, f]»ýk suðe LkËeyku Ãký çktøkk¤Lkk WÃkMkkøkhLku {¤u Au yLku [ku{kMkk Ëhr{ÞkLk
{kuxk «{ký{kt yLku økúe»{ Éwík{kt ykuAk «{ký{kt Ãkkýe Xk÷ðu Au.
• yk rðrþü Ãkrhçk¤Lku yÄeLk ÃkÞkoðhýk{ ¼kiríkf yLku hkMkkÞrýf ÃkrhðíkoLkkuLku fkhýu {kuMk{e ðÄ½x
òuðk {¤u Au.
• yhçke Mk{wÿLkk {wfkçk÷u çktøkk¤Lkk WÃkMkkøkh{kt ¾kã MkSðkuLkwt «{ký ykuAwt Au.
• îeÃkfÕÃkLkk rfLkkhk íkhVLkku rðMíkkh ¾tzeÞ Aks÷e (continental shelf) Úke ½uhkÞu÷ku Au.
• yk rðMíkkhLkku ËrhÞku «{ký{kt AeAhku Au.
• yk ¼køk{kt LkËeyku fktÃk Ãký Xk÷ðu Au.
• íku{kt MkurLÿÞ (orgnic) ÃkËkÚkkuo rðÃkw÷ «{ký{kt fnkuðkíkk hnuíkk nkuÞ Au.
• ð¤e yk rðMíkkh{kt ðMkíkkt «kýeykuLkk {]íkËun fu íku{Lkk ¼køkku Ãký yufXk ÚkkÞ Au.
• íku{Lkk fkunðkýLku fkhýu ¾tzeÞ Aks÷eLkk ík÷MÚk «ËuþLkk fkËð{kt rðÃkw÷ «{ký{kt Ãkku»kfík¥ðku ¼¤u
775
Au.
• Mkk{kLÞÃkýu ¼híke-ykuxLku ÷eÄu íku{s ¾tzeÞ Aks÷eLkk yÃkíkx (offshore) rðMíkkh{kt ËrhÞkE
«ðknku (water-current) Ãký ðnuíkk nkuðkÚke Ãkkýe nt{uþkt økríkþe÷ hnu Au. ð¤e [ku{kMkk{kt LkiÉowíÞ
rËþkyuÚke Vqtfkíkk ðhMkkËe ÃkðLkkuLku ÷eÄu yk ûkuºk{kt Ÿ[kt {kuòt QA¤íkkt nkuðkÚke íku{Lke yMkh nuX¤
[ku{kMkk{kt ÃkkýeLkwt Ãkrh¼ú{ý ÍzÃkÚke Úkíkwt nkuÞ Au, su Qæðkohkuný ½xLkk (upwelling phenomenon)
íkhefu òýeíkwt Au.
• ykLku fkhýu íkr¤Þu ¼uøkkt ÚkÞu÷kt Ãkku»kfík¥ðkuÚke Mk{]Ø ½xfku ÃkkýeLke WÃk÷e MkÃkkxeyu «Mkhu Au.
• WÃk÷e MkÃkkxeyu ykðu÷ Ãkkýe{kt «fkþrfhýku {wõíkÃkýu «ðuþíkkt nkuðkÚke íku{s íku ík¥ðkuLke rðÃkw÷íkkLku
÷eÄu «fkþMkt&÷u»ký-«r¢Þk (photoynthetic activity) ðuøke÷e çkLku Au.
• Ãkrhýk{u yk Éwík{kt ðkLkMÃkríkf Mkqû{SðkuLkkt rðfkMk yLku økwýLk ÚkðkÚke Mkqû{ ðkLkMÃkríkf MkSðku
(primary producrs) yk «Ëuþ{kt ßÞkt íÞkt Mkkhe MktÏÞk{kt ÔÞkÃku÷kt òuðk {¤u Au.
• yk{ Ãkku»kf rLkSoð ½xfkuLkwt YÃkktíkh MkSðku{kt ÚkÞk fhu Au.
• yk ½xLkkLku «kÚkr{f WíÃkkËfíkk (primary productivity)) fnu Au.
• Mkqû{ ðkLkMÃkríkf MkSðku «kÚkr{f WíÃkkËfku (primary producres) íkhefu yku¤¾kÞ Au.
• Mkqû{ MkSðku («k{eÃ÷ðfku, zooplankton)Lkku ¾kuhkf ðkLkMÃkríkf Mkqû{SðkuLkku çkLku÷ku nkuÞ Au.
• íku{Lku «kÚkr{f WÃk¼kuõíkk (primary consurmers) fnu Au.
• çkktøkzk (mackerel) fu íkkh÷e (sardine) suðe {kA÷eyku Mkqû{ «kýeSðkuLkwt ¼ûký fhu Au.
• íku{Lke rîíkeÞf fûkkLkk WÃk¼kuõíkk (secondary conusrmers) fnu Au.
• s¤kþÞku{kt ðMkíkkt {kuxk¼køkLkkt «kýeyku {ktMkknkhe MkSðku (predatory animals) íkhefu òýeíkkt Au.
• íku{Lku ík]íkeÞ (tertiary) fûkkLkkt MkSðku íkhefu ðýoðe þfkÞ.
• zkì. fkrMk{ (1972)Lke økýíkhe «{kýu ËrhÞk{kt ðkMk fhíkkt MkSðkuLke ðhMíke Lke[u {wsçk Au :
fhkuz xLk
ðkLkMÃkríkf Mkqû{ Sðku (phytoplanktons) 20,000
Mkqû{ «kýe MkSðku (zooplanktons) 2,000
Mkqû{ «kýe Sðku Ãkh Lk¼Lkkhkt «kýeyku 200
{ktMkknkhe «kýeyku (predatory animals) 20
• rfLkkhkLku y™w÷ûkeLku s÷Sðku ßÞkt ðkMk fhíkk nkuÞ yuðk rðMíkkhkuLkk yk «{kýu rð¼køk fhðk{kt

776
ykÔÞk Au : íkxðíkeo rðMíkkh (tidal, shore area), yÃkíkx (offshore) rðMíkkh yLku ¾wÕ÷ku (Ÿzku)
ËrhÞk (deep sea/open sea) rðMíkkh.
• íkxðíkeo rðMíkkh :
• ¼híke Ëhr{ÞkLk yk rðMíkkhLkk ÃkkýeLke ŸzkE Mknus ðÄu Au yLku íkuLke yMkh nuX¤ {wfíkSðe
s÷Sðku rfLkkhk íkhV ¾hku Au; ßÞkhu ykux Ëhr{ÞkLk íkuyku rfLkkhkÚke ËqhLkk s÷eÞ rðMíkkh íkhV
ÃkkAk Vhu Au.
• yk ¼híkeLke rþ¾-yðMÚkk Ëhr{ÞkLk ËrhÞk{kt ykze ò¤ Lkk¾ðkÚke ËrhÞk íkhV Mk¾íke {kA÷eyku
ò¤ðk{kt VMkkÞ Au.
• yÃkíkx-rðMíkkh :
• Þktrºkf nkuzeykuLkk y¼kð{kt {kuxk ¼køkLkk {kAe{khkuLke {íMÞ-Ãkfzkþ yk rðMíkkh Ãkqhíke {ÞkorËík
nkuÞ Au.
• yÃkíkx-rðMíkkh{kt ¾tzeÞ Aks÷e nkuðkÚke ¼khíkLkku yk «Ëuþ s÷SðkuÚke Mk{wÿ hnu Au.
• yk «Ëuþ{kt ykðu÷ Mkqû{SðkuÚke ykf»kkoELku íkkh÷e yLku çkktøkzk suðe MÚk¤ktíkhe {kA÷eyku yk
rðMíkkh{kt «ðuþeLku W¥kh rËþk íkhV «Þký fhu Au.
• Ãkrù{ rfLkkhu ykðu÷ fuh¤ yLku fýkoxfLkk rfLkkhk íkhVLkk rðMíkkh{kt íkkh÷e {kA÷eyku fhkuzkuLke
MktÏÞk{kt «kÞý fhíke nkuÞ Au.
• ßÞkhu çkktøkzk fuh¤Lkk {÷çkkh-rfLkkhk íkhVÚke «ðuþ fheLku W¥kh rËþkyu «Þký fhíke nkuðkÚke
W¥kh{kt {nkhk»xÙLkk híLkkrøkrh íkhVLkk «Ëuþ MkwÄe «Mkhu÷e òuðk {¤u Au.
• WLkk¤k{kt íku yk rðMíkkh{kt ½ýe ykuAe MktÏÞk{kt Vhíke òuðk {¤u Au.
• økwshkíkLkk yÃkíkx-rðMíkkh{kt yk {kA÷eyku Ëu¾kíke LkÚke.
• Ÿzku (¾wÕ÷ku) ËrhÞku :
• yk rðMíkkh{kt MÚk¤ktíkhe MkSðku {kxu fkV÷k{kt Vhíkkt nkuÞ Au.
• ð¤e Mkqû{Sðku Ãkh Lk¼íkkt {kuxk fËLkkt ðnu÷ yLku zkìÂÕVLk suðkt MkMíkLk «kýeyku íku{s {kLkð¼ûke
þkfo suðkt òíkòíkLkkt LkkLkk{kuxk fËLkkt {íMÞku nhíkkt Vhíkkt nkuÞ Au.
• yk «Ëuþ rfLkkhkÚke Mknus Ëqh nkuðkÚke yk «ËuþLke {kAe{khe {kºk ykÄwrLkf MkwrðÄk nkuÞ íkuðk
MkknrMkfku Ãkqhíke {ÞkorËík hnu Au.
• {kA÷eyku ÃkkýeLkkt rðrðÄ Míkhkuyu ðkMk fhíke nkuÞ Au.
• {kuxu¼køku Mkqû{Sðku Ãkh Lk¼íke çkktøkzk suðe {kA÷eyku Wå[MíkheÞ ûkuºk (pelagigc region){kt {køko-
¢{ý fhu Au.
777
• çkkøktzk suðe {kA÷eyku MkkÚku Mktf¤kÞu÷k WãkuøkLku Wå[MíkheÞ {íMÞkuãkuøk (pelagic fishery) fnu Au.
• {æÞMíkh (columnar layer)Lkwt Ãkkýe ÂMÚkh hnuíkwt nkuðkÚke yk «Ëuþ{k ðMkíke ÃkkÃk÷ux (pormfret) suðe
{kA÷e ykfkhu [Ãkxe nkuÞ Au; ðk{ suðe økku÷ (MkÃkkofkh) {kA÷e WÃkhktík Ãkèe-{eLk (robbon fish)
suðe {kA÷eyku Ãký yk «Ëuþ{kt íkhíke òuE þfkÞ Au.
• ð¤e Mkwðkne yLku fË{kt {kuxe (yufkË {exh ÷ktçke) {kA÷ekyku Ãký yk «Ëuþ{kt ¼ú{ý fhíke nkuÞ
Au.
• yk{kt {æÞMíkhLke {kA÷eyku ykfkh yLku fËLke rðrðÄíkk Ähkð Au.
• rLkBLkMíkheÞ {kA÷eyku :
• yk s÷Sðku {wÏÞíðu AeAhk ËrhÞkLk íkr¤Þu yÚkðk íkku íkuLke ykMkÃkkMk hnuíkk nkuÞ Au.
• yk rðMíkkh{kt ®Íøkk suðk s÷Sðku íkr¤Þu «[÷Lk fhíkk nkuÞ Au, ßÞkhu {kA÷kt yk{íku{ íkhíkkt òuðk
{¤u Au.
• {íMÞkuãkuøkLke árüyu yøkíÞLkk ËrhÞkE s÷Sðku :
• yuf heíku ËrhÞkLke çkÄe {kA÷eyku ykŠÚkf árüyu yøkíÞLke fnuðkÞ.
• ¾kuhkf íkhefu ¾kMk ÃkMktËøkeÃkkºk Lk nkuÞ íkuðk s÷SðkuLkku WÃkÞkuøk ¾kíkh íkhef ÚkE þfu Au.
• íku{ktLkk fux÷kfLkku {h½kt suðktLkk ¾kuhkf íkhefu WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.
• MðkrËü yLku Ãkku»kýLke árüyu ÃkMktËøkeÃkkºkh s÷SðkuLku {qÕÞðkLk økýðk{kt ykðu Au, ßÞkhu ÃkMktËøkeLke
árüyu Qíkhíke fûkkLkk {kLkðk{kt ykðíkk s÷SðkuLku yÕÃk{qÕÞ (trash) {íMÞ fnu Au.
• {kAe{khku {wÏÞíðu {qÕÞðkLk s÷Sðku Ãkfzðk íkhV ÃkkuíkkLkwt ÷ûk furLÿík fhíkk nkuÞ Au.
• Ãkhtíkw ò¤{kt VMkkÞu÷e ½ýe {kA÷eyku yÕÃk{qÕÞ «fkhLke nkuÞ Au.
• ®Íøkk (prawn) :
• ®Íøkk yuf yÃk]cðtþe «kýe Au; Aíkkt íku Mkk{kLÞÃkýu fð[{MíÞ (sellf-fish) íkhef yku¤¾kÞ Au;
fkhý fu yk s÷Sðe «kýeLkwt þheh fð[Úke ZtfkÞu÷wt Au.
• Míkhfð[e (crustacea) ðøkoLkk yk «kýe{kt nkzfkt nkuíkkt LkÚke; MLkkÞwyku{kt QòoLkk Mºkkuík íkhefu
þfohk Mkt½hu÷e nkuÞ Au.
• þfohkLku ÷eÄu íkuLkwt {ktMk yíÞtík MðkrËü økýkÞ Au.
• nkzfktLkku y¼kð, þfohkLke {eXkþ nkuðk WÃkhktík íkuLkwt {ktMk yÕÃkMk{Þ{kt htÄkE síkwt nkuðkÚke íkuLke {ktøk
ðÄkhu nkuÞ Au yLku íkuÚke íkuLkk ¼kð Ãký ½ýk Ÿ[k hnu Au.
• {kuxk fËkLkk ®ÍøkkLkk ¼kð íkku yíÞtík Ÿ[k nkuÞ Au.

778
• ¼khíkLkk ËrhÞk{kt {kuxk fËLkkt çku òíkLkk rÍtøkk WÃk÷çÄ Au. Peneus indicus yLku P. canaliculatus.
P. merguensis Lkk{u yku¤¾kíkkt Mk{ze çkLkkLkk yLku Mk{ze Lkk{u yku¤¾kíkkt Metapenaeus ®Íøkk
{æÞ{ fËLkkt nkuÞ Au.
• fkì÷{e Lkk{u yku¤¾kíkkt Parapenaeopsis «òríkLkkt yLku Palaemonidea fw¤Lkkt ®Íøkk (fkì÷{e)
fË{kt LkkLkkt nkuÞ Au.
• MkktZ (lobster) Lkk{u yku¤¾kíkkt Míkhfð[e «kýe Ãký yíÞtík {kU½kt nkuÞ Au.
• {]ËwfkÞ (mollusca) s÷Sðku :
• Ëuzfk (sepia), Lkh®Mkøkk (cuttle fish), {kuíkeAkÃk (pearl oyster), fk÷wAeÃk (oyster), ¾qçke (mer-
etrix) suðkt {]ËwfkÞ «kýeyku ¾kuhkfe s÷Sðku íkhefu òýeíkk Au.
• ßÞkhu Ãkrðºk þt¾ (conch), fkìze (cowrie), òíkòíkLkkt AeÃk÷kt (bivalves), çkkhe-íkfíkeAeÃk (win-
dow pane oyseter) suðkt {]ËwfkÞkuLkkt fð[ku Ãký WãkuøkLke árüyu yøkíÞLkkt Au.
• {eLkÃkûk {kA÷eyku (fin fishes)Lku Mkk[k yÚko{kt {kA÷e (fish) íkhefu Ëþkoðe þfkÞ.
• Ãk]cðtþe (vertebrate), ðøkoLkkt yk «kýeykuLkwt þheh Mkwðkne (streamlined) nkuÞ Au yLku íkuyku fwþ¤
íkhðiÞk íkhefu òýeíkk Au.
• íku{Lkkt þheh Ãkh ¼ªøkzkt nkuÞ Au yLku Ík÷hkuLke {ËËíke íku ïMkLk fhu Au.
• yk {kA÷eyku fkÂMÚk{íMÞ (cartilagenous fish) yLku yÂMÚk{íMÞ (bony fish) - yu{ çku «fkhLke
nkuÞ Au.
• ÷øk¼øk çkÄkt fkÂMÚk{íMÞkuLku ykŠÚkf yøkíÞLke {kA÷e íkhefu ðýoðe þfkÞ.
• íku{Lkwt {ktMk MðkrËü ¾kuhkfLke økhs Mkkhu Au.
• íku{Lk Þf]ík{ktÚke Lkef¤íkwt íku÷ (Þf]íkíki÷ - liver oil) Ãkwrüfkhf ¾kuhkf (tonic) íkhefu ÷kufr«Þ Au.
• íku{Lke Ãkkt¾ ({eLkÃkûk){ktÚke MkqÃk çkLkkðkÞ Au; ßÞkhu [k{ze, fkÂMÚk yLku ¼ªøkzk{ktÚke økwtËh, Mkhuþ
suðe ðMíkwykuLkwt WíÃkkËLk fhðk{kt ykðu Au.
• {kuxu¼køku fkÂMÚk{íMÞkuLkku WÃkkz ¼khík Ãkqhíkku {ÞkorËík Au yLku yíÞÕÃk «{ký{kt íkuLke rLkÞkoík ÚkkÞ
Au. {økhw (White sharik), fkLk{wMke (Hammer-headed shark), {kLkð¼ûke {økhw (tiger shark),
{kLkð¼ûke {wMkk {økhw (shark-Carcharhinas menisourrah) suðkt LkkLkk-{kuxkt fËLkkt fkÂMÚk{íMÞku
yÃkíkx-rðMíkkh{kt íku{s ¾wÕ÷k ËrhÞk{kt òuðk {¤u Au.
• WÃkh Lke[uÚke [Ãkxkt yuðkt fkÂMÚk{íMÞku.
• Ëk.ík. íkhçk÷k (Raja), ftxf{eLk (sting ray), fkhs (eagle ray), rðãwík-{eLk Ãkíkkhk (electric
fish) AeAhk Ãkkýe{kt Lku Mkk{kLÞÃkýu íkr¤Þu ðkMk fhíkkt nkuÞ Au.
779
• yku¾kLkk ËrhÞkrfLkkhkLkk rðMíkkh{kt rðãwík-{eLk Mkk{kLÞ Au.
• ¼q÷u[qfu Ãkkýe{kt íkuLkk MktÃkfo{kt ykððkÚke ðes¤eLkk ykt[fkLkku yLkw¼ð ÚkkÞ Au.
• yÂMÚk{íMÞku : ÃkkÃk÷ux (pompfret) :
• yÃkíkx-rðMíkkhLkk ÂMÚkh Ãkkýe{kt ðkMk fhíke ÃkkÃk÷ux Mk{qnLke {kA÷e Ãkkïo çkkswyu [Ãkxe nkuÞ Au.
• þheh{kt {ktMk{ktÚke Mknu÷kEÚke Ëqh fhe þfkÞ yuðkt nkzfktðk¤e yk {kA÷e yíÞtík MðkrËü nkuÞ Au;
íkuÚke {íMÞknkheykuLkku íku r«Þ ËrhÞkE ¾kuhkf Au.
• ÃkkÃk÷uxLkk ºký «fkh Au :
• n÷ðku (black pomfret), ðªAwzku (white pompfret) yLku ÃkkXwt (silver pomfret) yk {íkku ¼khíkLkk
ËrhÞkrfLkkhu ÃkkÃk÷ux ÷øk¼øk Mkðoºk {¤e ykðu Au.
• økwshkík (¾kMk fheLku ðuhkð¤-rðMíkkh), {nkhk»xÙ, fýkoxf WÃkhktík Ãkqðo rfLkkhu ykðu÷ íkkr{÷LkkzwLkk
ËrhÞk{kt íku rðþu»k «{ký{kt ÃkfzkÞ Au.
• çkq{÷k (Bombay duck) :
• ÃkxÙe ykfkhLke yk {kA÷e ÃkwÏíkkðMÚkk{kt 300Úke 400 r{{e. sux÷e ÷ktçke nkuÞ Au.
• Mkkihk»xÙLkk Ãkqqðo yLku Ërûký rðMíkkhk{t yk {kA÷e Mkkhe MktÏÞk{kt òuðk {¤u Au.
• òVhkçkkË-rðMíkkh çkq{÷kLke Ãkfzkþ {kxu òýeíkk Au.
• økwshkík {kxu çkq{÷k-{kAe{khe {n¥ðLke økýkÞ Au.
• Mkk{kLÞÃkýu íkuLkkt çkå[kt {nkhk»xÙLkk ðMkE-rðhkh «Ëuþ{ktÚke W¥kh «Ëuþ «Þký fhe økwshkík{kt
«ðuþíkkt nkuÞ Au.
• çke÷e{kuhk rðMíkkh{kt Ãký yk {kA÷e ÃkfzkÞ Au.
• 20 % çkq{÷k {kA÷e Ëuþ{kt s ðÃkhkÞ Au; ßÞkhu çkkfeLke {kA÷eLku MkqfðeLku íkuLke rLkÞkoík fhðk{kt
ykðu Au.
• Þktrºkfefhý îkh WÃk[kh fhðkÚke yk {kA÷e ykf»kof yuðwt Ãkèe-MðYÃk Äkhý fhu Au.
• íkuLke rLkfkMk $ø÷ìLz, £kLMk, s{oLke suðk ÃkkùkíÞ Ëuþku WÃkhktík Ërûký-Ãkqðo yurþÞkLkk fux÷kf Ëuþku{kt
Ãký ÚkkÞ Au.
• ½ku÷Ëkhk {kAe{khe :
• ½ku÷ (Jewfish – Protonibea diacanthus) yu Ëkhk (thread fin Polynemus indicus) – yk çku
{kA÷eykuLkku Wãkuøk ½ku÷Ëkhk {kAe{khe íkhefu òýeíkku Au.
• yÃkíkx-rðMíkkh{kt ðkMk fhíke yk {kA÷eyku fË{kt 1 {exh fhíkkt Ãký ÷ktçke nkuÞ Au.

780
• ðsLk{kt ¼khu nkuðkÚke, ½ku÷ËkhkLku [eheLku yuLke ytËhLkk ¼køk{kt {eXwt ÃkqheLku LkkLkk Ãkhtíkw ÷ktçkk xwfzk
(fillets)Lkk MðYÃk{kt íkuLkwt ðu[ký ÚkkÞ Au.
• økwshkík yLku {nkhk»xÙ{kt íku Mkkhk «{ký{kt ÃkfzkÞ Au; ßÞkhu Ãkqðo rfLkkhkLkk yktÄú yLku íkkr{÷Lkkzw
rfLkkhkyu Ãký ½ku÷ËkhkLke {kAe{khe ÚkkÞ Au.
• hkðMk (Polynemus heptadctylus) :
• íku Ãký yuf íktíkw-{eLkÃkûk (thread fish) {kA÷e Au.
• íku ¼khíkeÞ Mkk÷{Lk (Indian salmon) íkhefu Ãký yku¤¾kÞ Au.
• {nkhk»xÙ yLku økwshkíkLkk yÃkíkx-rðMíkkh{kt íku Mkkhe heíku Vu÷kÞu÷e Au.
• ¼khík{kt yLÞ rðMíkkhku{kt Ãký hkðMk yÕÃk «{ký{kt ÃkfzkÞk Au.
• Mkwh{kE (Seamer fish – Indocybium guttatum) :
• çkktøkzk suðk ykfkhLke MðkrË»x {kA÷e; 15Úke 20 Mku{e. ÷ktçke. økwshkík{kt íku Mkkhk «{ký{kt WÃk÷çÄ
Au.
• ykfkhu {kuxe nkuðkÚke ÷ktçkk xwfzk (rV÷uxTMk) fhe íkuLkwt ðu[ký ÚkkÞ Au.
• yk{ íkku fuh¤Úke {nkhk»xÙLkk híLkkrøkrh-rðMíkkh MkwÄe yk {kA÷e ÃkfzkÞ Au.
• Mkøk (leather jacket – Chlorinemus lysan) :
• çkktøkzkLku {¤íke økwshkíkLke ykŠÚkf árüyu yøkíÞLke {kA÷e.
• økwshkík{kt íku Mkkh «{ký{kt ÃkfzkÞ Au.
• Ãkèk-Ãkèe (ribbonfhish – Trichiurus savala) :
• yuf {exh sux÷e ÷ktçke yk Ãkèe{kA÷e ¼khíkLkk Ãkqðo rfLkkhkyu Mkrðþu»k {¤u Au.
• økwshkík{kt íku Mkkhk «{ký{kt ÃkfzkÞ Au.
• ykŠÚkf árüyu Ãkèe-Ãkèe {kAe{khe yøkíÞLke Au.
• {kuxu¼køku AeAhkt yux÷u fu yÃkíkx-rðMíkkh{kt yLku ËrhÞkLkk rLkBLk rðMíkkh{kt íku Mkkhe MktÏÞk{kt nkuÞ
Au.
• [kfMke (river shad : Hilsa ilisha) :
• Mkk{kLÞÃkýu ËrhÞk{kt ðMkíke [Ãkxk ykfkhLke yk [kfMke {kA÷e #zktLkwt rð{ku[Lk {eXk Ãkkýe{kt fhu
Au.
• [ku{kMkkLke þYykík{kt #zkt {qfðk yk {kA÷e LkËeLkk {w¾ ðkxu LkËe{kt «ðuþu Au.
781
• økwshkík{kt nk÷{kt {kºk Lk{oËk LkËe îkhk Ãkkýe{kt «ðuþeLku þwõ÷íkeÚko MkwÄe «Þký fhe íÞkt ÷øk¼øk
MÚkkÞe çkLke íku #zkt {qfu Au.
• yøkkW íkkÃke LkËe Ãkh [kfMke-{kAe{khe {kxu òýeíke níke; Ãkhtíkw WfkE{kt çktÄ çktÄkíkkt ÞkuøÞ MÚk¤Lkk
y¼kðu [kfMke nðu íkkÃke LkËe{kt «ðuþíke LkÚke.
• Lk{oËk LkËeLkk þwõ÷íkeÚko rðMíkkh{kt íkuLkkt çkå[kt rðfkMk Ãkk{e WLkk¤k Ëhr{ÞkLk ËrhÞk íkhV «ðkMk
¾uzu Au yLku ¢{þ: ËrhÞk{kt «ðuþu Au.
• ¾økk (catfish : Techysurus cealtus) :
• ½ku÷Ëkhk fËLke yk ËrhÞkE rçkzk÷{eLk yÃkíkx-rðMíkkhLkk ËrhÞk{kt Lke[÷k Míkhu ðkMk fhu Au.
• {kuxk fËLke nkuðkÚke yk {kA÷eLkk xwfzk fhe íku ðu[ðk{kt ykðu Au.
• MkÃxuBçkhÚke {u {kMk MkwÄeLkk økk¤k{kt íku ò¤{kt VMkkÞ Au.
• ðÄw «{ký{kt yk {kA÷e ÃkfzkÞ íÞkhu íku{kt {eXwt ¼heLku MkqfðkÞ Au.
• ðk{ (eel) :
• MkkÃk-ykfkhLke {kA÷eyku.
• ËrhÞkLkk {æÞMíkh{kt íkhíke ðk{Lkk ºký {wÏÞ «fkh Au ) Lkkhku (Gymnothorax undulatus), WÃkhktík
ðk{Lkk çku «fkhku Muraenesox cinarus yLku M. telabonoides. ðk{ yLÞ {kA÷eykuLke Ãkfzkþ
Ëhr{ÞkLk ò¤{k VMkkÞ Au.
• ðk{ {kA÷eyku ( ) {exh ÷ktçke nkuÞ Au.
• yLÞ {kuxe {kA÷eykuLkk «{ký{kt ðk{ ykuAk ¼kðu ðu[kÞ Au.
• ðk{{kt ðkÞwfkuÚk¤e (air bladder) nkuÞ Au.
• ðkÞwfkuÚk¤e{ktÚke fuf Ãkh ÃkkÚkhðk ykR®Mkøk-ø÷kMk çkLkkðkÞ Au.
• íkuÚke ðk{Lke ðkÞwfkuÚk¤eLkk Mkkhk ¼kð WÃksu Au.
• WÃkh sýkðu÷ {kA÷eyku WÃkhktík ËrhÞkLkk yÃkíkx-rðMíkkh{kt ½ýe òíkLke yLÞ {kA÷eyku ÃkfzkÞ
Au yÚkðk íkku ò¤{kt VMkkÞ Au.
• {ktËu÷e :
• ÃkkhËþof þhehðk¤e, íkkh÷eLkk fw¤Lke {kA÷e.
• ykfkhu LkkLke, Aíkkt {íMÞknkheykuLkku íku yuf {LkÃkMktË ËrhÞkE ¾kuhkf Au.
• yLÞ «kýeyku MkkÚku yk {kA÷e ÃkfzkÞ Au.
• yk {kA÷e íkkS fu MkqfðeLku ðÃkhkÞ Au.

782
• økwshkík yLku {nkhk»xÙ{kt íku Mkkhk «{ký{kt ÃkfzkÞ Au.
• çkkuE (mullet) :
• Mugil «òríkLke yk {kA÷e fË{kt LkkLke nkuÞ Au. íkuLkwt Ãk]»X {eLkÃkûk LkkLkwt yLku [kh fktxkðk¤wt nkuÞ
Au.
• íku ¾kze rðMíkkh{kt ¾kMk fheLku LkËe{w¾«Ëuþ{kt, Mkkhk «{ký{kt yLku ÷øk¼øk çkkhuÞ {kMk ÃkfzkÞ
Au.
• zkE (silverbar : Chirocentrus dorab) : þheh ÷ktçkwt y™u [Ãkxwt :
• 30-40 Mku{e. ÷ktçkwt. {kUZwt Ãknku¤wt, ßÞkhu Lke[÷wt szçkwt Mknus ÷ktçkwt.
• økwshkík{kt íku ÷øk¼øk Mkðoºk ÃkfzkÞ Au.
• íkkS yLku Mkqfðu÷e yu{ çku heíku íku ¾kuhkf{kt ðÃkhkÞ Au.
• ðÄkhkLke {kA÷eLku MkqfðeLku íkuLke rLkfkMk fhðk{kt ykðu Au.
• Zku{k yLku fkuÚk :
• ‘ßÞq’ {kA÷e (jew fishes) Lkk{u yku¤¾kíke yk {kA÷eyku, yLÞ {kA÷eyku MkkÚku Mkkhe MktÏÞk{kt
ÃkfzkÞ Au.
• Zku{kLkwt þkMºkeÞ Lkk{ : Otolithus agrentinus. ykþhu 20 Mku{e. ÷ktçke. ¾kMk fheLku yku¾k-ðuhkð¤
rðMíkkh{kt Mkkhe MktÏÞk{kt ÃkfzkÞ Au.
• økwshkík{kt íkuLke økýLkk yÕÃk{qÕÞ {eLk P íkhefu ÚkkÞ Au.
• fkuÚk (þkMºkeÞ Lkk{ : P ) yuf {exh fhíkkt Ãký Mknus ÷ktçke nkuÞ Au.
• Ërûký økwshkíkLkk ËrhÞk{kt yLÞ {kA÷eyku MkkÚku íku ò¤{kt VMkkÞ Au.
• ¼khík{kt {íMÞrð¿kkLk (ichthoyology)Lkk ûkuºku ÚkE økÞu÷k MktþkuÄfku{kt MkwtËh÷k÷ nkuhk (s. 1896,
÷knkuh; y. 1955, fku÷fkíkk)Lkwt Lkk{ {ku¾hu Au.
• ÷knkuhLke Mkhfkhe fkì÷us{ktÚke yu{.yuMkMke.Lke ÃkËðe {u¤ÔÞk çkkË íku{ýu ze.yuMkMke. ÃkËðe {kxu
‘÷knkuhLke {kA÷eyku’ Ãkh MktþkuÄLk-«çktÄ hsq fÞkuo.
• íku{Lkk fkÞoÚke «¼krðík ÚkE ‘Íq÷kìrsf÷ Mkðuo ykìV RÂLzÞk’Lkk íku Mk{ÞLkk rLkÞk{f zkì. yìLkLzu÷u
íku{Lku MkeMxkLk «ËuþLke {kA÷eykuLkk Mkðuoûký{kt MknkÞ¼qík Úkðk yk{tºký ykÃÞwt níkwt.
• ÃkkuíkkLkk yÇÞkMk Ëhr{ÞkLk zkì. nkuhkyu {kA÷eykuLke ðeMkuf sux÷e Lkðe òíkku (species) yLku fux÷ef
«òrík (genus)Lke þkuÄ fhe níke.
• íku{ýu {íMÞrð¿kkLkLkk ðøkeofhý (taxonomy), «kýe¼qøkku¤ (zoogeography) {qÕÞktfLk,
783
ÃkrhÂMÚkríkrð¿kkLk (ecology) suðkt rðrðÄ ûkuºkku{kt Ÿzku hMk ÷eÄku níkku.
• yk yhMkk{kt zkì. [t. rð. fw÷fýeo ({wtçkE hkßÞLkk {íMÞkuãkuøkLkk ÃkqðorLkÞk{f)yu {wtçkELke {kA÷eyku
ÃkhLkk MktþkuÄLkfkÞo Ëhr{kÞLk yuf Lkðe {kA÷eLke þkuÄ fhe y™u ÃkkuíkkLkk {køkoËþof zkì. MkuxLkkLke
M{]rík{kt íkuLku Horichthys Lkk{ ykÃÞwt.
• {eXkt s¤kþÞkuLke {kA÷eyku rðþu Ãkkuíku {u¤ðu÷ {krníkeLkk ykÄkhu íku{ýu ‘MkkíkÃkwzk ÃkrhfÕÃkLkk’Lkwt
«ríkÃkkËLk fÞwO, su {wsçk {÷urþÞk yLku îeÃkfÕÃkeÞ ¼khíkLke {kA÷eyku ðå[u ½ýwt MkkBÞ hnu÷wt Au.
• ykLkwt fkhý yuf Mk{Þu Ãkqðo «Ëuþ{ktÚke {æÞ ¼khík{kt ykðu÷ MkkíkÃkwzkLke nkh{k¤k{kt ÚkELku Ãkrù{
rËþk íkhV {kA÷eykuyu fhu÷ MÚkkLkktíkh Au.
• økúe»{ Éíkw Ëhr{ÞkLk WËT¼ðíke Qæðkohkuný ½xLkk (upwelling phenomenon)Lku Ãkrhýk{u rLkBLkMíkhLkwt
Ãkkýe Ãkku»kýÞwõík ÿÔÞkuÚke ¼hÃkqh nkuðkLku fkhýu zkÞyìx{ yLku zkÞLkku^÷ìsu÷ux suðe Mkqû{ ðLkMÃkrík
rðÃkw÷ «{ký{kt MkòoÞ Au.
• Qæðkohkuný «r¢ÞkLke þYykík ÷øk¼øk {u {rnLkkLkk ytík¼køk{kt ¼khíkLkk Ãkrù{ rfLkkhkLkk Lke[÷k
AuzuÚke ÚkkÞ Au yLku ¢{þ: W¥kh rËþk íkhV rðMíkhu Au.
• økkuðk (160 N)Lke W¥khu yk «r¢Þk LkSðe nkuÞ Au.
• {nkhk»xÙ yLku økwshkíkLkk ËrhÞkrfLkkhu ËrhÞk íkhV ðnuíke LkËeykuLku ÷eÄu sqs «{ký{kt ÃkkýeLke
QÚk÷ÃkkÚk÷ ÚkkÞ Au.
• õ÷wrÃkzku {kA÷e yLku çkktøkzk {kA÷eykuLkku ¾kuhkf {wÏÞíðu Mkqû{ðLkMÃkrík yLku íkuLkk Ãkh Ãkku»kkíkk Mkqû{
«kýeSðku nkuÞ Au.
• ¾kuhkfÚke ykf»kkoíke WÃkÞwoõík {kA÷eyku W¥kh rËþk íkhV ÃkkýeLkk Míkhu «Þký fhu Au.
• Ërûký yhurçkÞk yLku ¼khíkLkk W¥khrfLkkhk ðå[u ykðu÷ «ËuþLkwt Ãkkýe þeíkfh «¼kð (cooling
effect) nuX¤ rþÞk¤k{kt Xwtzwt Úkíkkt ¢{þ: økwshkík yLku {nkhk»xÙLkk rfLkkhk íkh¤ ðnu Au.
• yk Ãkkýe Xtzwt nkuðkLku fkhýu Lke[u òÞ Au, ßÞkhu ËrhÞkLkk Lke[÷k Míkhu ykðu÷wt Ãkku»kýÞwõík Ãkkýe
WÃkhLkk ¼køk íkhV ¾Mku Au.
• yk «Ëuþ{kt ykðu÷kt #zkt, rzBçk yLku ÃkwÏík «kýeyku yk «ËuþkuLkkt ËrhÞkE «kýeykuLkku ¾kuhkf
çkLku Au.
• Mkkhýe 1 : ¼khíkLkk ËrhÞkrfLkkhu Ãkfzkíkk «{w¾ s÷Sðku
1. f÷wrÃkzku : íkkh÷e (oil sardinos) yLku Ãkk÷Lke (anchovy)
2. çkq{÷k : (Bombay Duck)
3. Ãk[o : Mkwh{kR (seer fish), ÃkkÃk÷ux (pomfret), Ëkhk

784
(thread fin), Mkkøk (leather jacket) ðøkuhu.
4. ¢kufMko (ßÞq rVrþÍ) : Úkku÷ (ahot protohniben), ½ku{k (otolithus) ðøkuhu
5. fuhuÂLszTÍ (yï çkktøkzk) : AkÃkhe (Caranx), ¾kzðku (Atropus) ðøkuhu
6. çkktøkzk : çkktøkzk (Reastralliger)
7. Míkhfð[e (Crustaceous) : ®Íøkk (Prawn), MkktZ (Lobster) ðøkuhu
• Mkkhýe 2 : WÃkÞwoõík {kA÷eykuLkk Ãkfzkþ-«{kýLke xfkðkhe (%)
Lkk{ 15 hu¾ktþLke W¥khu 15 hu¾ktþLke Ërûkýu
1. õ÷wrÃkzku 22 % 78 %
2. çkq{÷k 100 % LkrnðíkT
3. Mkwh{kR 42 % 58 %
4. ßÞq-{kA÷e 19 % 81 %
5. ÃkkÃk÷ux 84 % 16 %
6. çkktøkzk 15 % 85 %
7. rçkzk÷-{eLk (cat fish) 71 % 29 %
8. ðk{ (eels) 99 % 1%
9. çkkuR (mullets) 92 % 8%
10. Ãkèe-{eLk (Ribbon fishes) 25% 75 %
11. fkÂMÚk-{eLkku 78.5 % 21.5 %
12. ®Íøkk-MkktZ 59 % 41 %
13. þe»koÃkËe (cephalopods) 52 % 48 %
14. yLÞ Mk{wËkÞku 57 % 43 %
• {íMÞ-Ãkfzkþ {kxu {wÏÞ {kuMk{ : økkuðkLke Ërûkýu ykìõxkuçkh-rzMkuBçkh yLku økkuðkLke W¥kh íkhV
òLÞwykhe-{k[o Au.
• ytík:«ËuþeÞ (inland) {eXk s¤kþÞ (fresh water)Lke {kA÷eyku :
• ¼khíkLkku ytík:«Ëuþ yíÞtík ÔÞkÃkf Au.
• LkkLke{kuxe yuðe ½ýe LkËeyku, ¼khíkLkk swËk swËk zwtøkhku{ktÚke Qøk{ Ãkk{e yhçke Mk{wÿ íku{s
çktøkk¤Lkk WÃkMkkøkh{kt ÃkkuíkkLkkt Ãkkýe Xk÷ðu Au.
785
• yu LkËeyku{kt yLkuf òíkLke {kA÷eyku ðkMk fhíke nkuÞ Au.
• ¼khík{kt ík¤kð, Mkhkuðh suðk çkØ s¤kþÞku Ãký rðÃkw÷ «{ký{kt Au.
• ð¤e ¼kfhk, WfkE suðkt {kLkðrLkŠ{ík Mkhkuðhku Ãký yLkuf MÚk¤kuyu çktÄkÞkt Au.
• þnuhe íku{s rðMíkkh{kt ½ýe LkkLke{kuxe ík¤kðzeyku Ãký ykðu÷e Au.
• yk çkÄkt ytík:«ËuþeÞ s¤kþÞku {MíÞ-WíÃkkËLk yLku Ãkfzkþ {kxu yíÞtík {n¥ðLkku ¼køk ¼sðu Au.
• økúk{rðMíkkh íku{s støk÷ku{kt ðMkíkk økúk{sLkku y™u ykrËðkMkeykuLku ykðkt LkkLkkt{kuxkt s¤kþÞku{kt
{íMÞ-WAuh {kxu íkf ykÃke íku{Lke ykðfLkwt MkkÄLk ðÄkhe þfkÞ íku{ Au.
• økwshkík 1.5 ÷k¾ nuõxh sux÷k s¤-rðMíkkhku Ähkðu Au.
• {íMÞ-çkesLkku ÃkwhðXku Mkw÷¼ fhe yk «Ëuþ{kt {íMÞ-WíÃkkËLk {kuxk ÃkkÞk Ãkh ÚkE þfu íku{ Au.
• ykŠÚkf árüu ytík:«ËuþeÞ ‘fkÃko’ Lkk{u yku¤¾kíke {eXk s¤kþÞLke {kA÷eku {n¥ðLkku ¼køk ¼sðu Au.
• {ush MkkÃko : fx÷k (Catla-catla); hkunw (Labeo rohita) yLku {]øk÷ (Cirrhina mrigala) {kA÷eykuLku
{ush fkÃko fnu Au.
• yk ºkýuÞ {kA÷eykuLkku WAuh yuf s s¤kþÞ{kt ÚkE þfu Au, fkhý fu fx÷k s¤kþÞkuLkk WÃk÷k Míkhu
hnuðkLkwt ÃkMktË fhu Au; ßÞkhu hknw {æÞ Míkhu òuðk {¤u Au.
• Lke[÷u Míkhu {]øk÷ ÃkkuíkkLke SðLk rðíkkðu Au.
• fx÷kLkku ¾kuhkf ðkLkMÃkríkf Ãkuþe yLku Mkqû{SðkuLkku nkuÞ Au.
• hkunw Ãký ÷øk¼øk WÃkÞwoõík ¾kuhkf ÃkMktË fhu Au.
• ðÄkhk{kt fkËð{ktLkku ¾kuhkf Ãký íku ÷u Au.
• ÃkwÏík {]øk÷Lkku ¾kuhkf fkunðkíkk MkSðku íku{s fkËð{kt {¤íkk MkurLÿÞ ÃkËkÚkkuoLkku nkuÞ Au.
• {ush fkuÃkkuoLkku WAuh Mknu÷kEÚke ÚkkÞ Au.
• fx÷k, Ãknuðk hMku ËkuZ rf÷ku ðsLkLke yLku çkesu ðhMku Ãkkt[ rf÷ku ðsLkLke ÚkE òÞ Au.
• hkunw ðsLk{kt Ãknu÷k ðhMku yuf rf÷ku sux÷e yLku çkesu ðhMku 2Úke 21 rf÷ku ðsLkLke çkLku Au.
• {]øk÷ Ãký «Úk{ ðhMkLkk ytíku yuf rf÷ku yLku çkeò ðhMkLkk ytíku 2Úke 21 rf÷ku ðsLk Ähkðu Au.
• ¼khík{kt yk ºkýuÞ {kA÷eykuLkku WAuh {kuxk ÃkkÞk Ãkh fhðk{kt ykðu Au.
• fkì{Lkk fkÃko (Cyprinus carpio) :
• yk {kA÷e ðhMk{kt ð»kkoÉwíkLke þYykík{kt yLku rþÞk¤k{kt yu{ çku ð¾ík #zkt {qfíke nkuÞ Au.
• íku s¤kþÞkuLkk WÃk÷k Míkhu ðMku Au. • íkuLke ð]rØLku hkunwLke MkkÚku Mkh¾kðe þfkÞ Au.

786
• ½kMk-fkÃko (Ctenopharyngodon) :
• íku rfLkkhu Qøkíkk ½kMk yLku s÷Sðe ðLkÂMÃkíkLku ¾kuhkf íkhefu Mðefkhu Au.
• yk ¾kuhkf Mkk{kLÞ heíku Mkkhk «{ký{kt WÃk÷çÄ nkuðkÚke ½kMk-fkÃkoLkku rðfkMk ÍzÃke ÚkkÞ Au.
• íkuLkwt ðsLk ðhMkLku ytíku 1.5-2.0 rf÷ku sux÷twt nkuÞ Au.
• yLkwfq÷ Mktòuøkku{kt íkuLkwt ðsLk 5 rf÷ku sux÷wt Ãký ðÄe þfu Au.
• WÃkh sýkðu÷e {ush fkÃko {kA÷eykuLkkt çkes çku heíku {u¤ðe þfkÞ.
• {kuxe (Ëk.ík. øktøkk yLku çkúñÃkwºkk suðe) LkËeyku{kt [ku{kMkkLke þYykík{kt {ush fkÃkkuoLkwt çkes Mkkhk
«{ký{kt {¤u Au.
• íkuLkku WÃkÞkuøk {íMÞ-WAuh{kt fhðk{kt ÚkkÞ Au.
• òufu Ãkh«ktík{ktÚke çkes {tøkkððkLku çkË÷u çkes-WíÃkkËLk MÚkkrLkf fuLÿku{kt fhe Mknu÷kEÚke çkes {u¤ðe
þfkÞ Au yLku ytík:«ËuþeÞ rðMíkhku{kt ykðu÷kt s¤kþÞku{kt yk çkesLkk MktðÄoLkÚke ÃkwÏík {kA÷e,
{u¤ðe þfkÞ Au.
• økwshkík{kt çkes-WíÃkkËLk {kxu {íMÞ-¾kíkk îkhk ½ýkt fuLÿku ¾ku÷ðk{kt ykðu Au.
• «ktríks, ®÷økzk yLku WfkE suðkt fuLÿku îkhk fhkuzkuLke MktÏÞk{kt çkesLkwt WíÃkkËLk fhðk{kt ykðu Au yLku
íkuLkk WAuh {kxu ytík-«ËuþeÞ s¤kþÞkuLke ÃkMktËøke fhðk{kt ykðu Au.
• Lke[u sýkðu÷ {eXk s¤kþÞLke {kA÷eykuLkku WAuh fhðk{kt ykðíkku LkÚke.
• yk {kA÷eykuLkwt fwËhíke WíÃkkËLk {eXkt s¤kþÞku{kt rðÃkw÷ «{ký{kt ÚkkÞ Au yLku íkuyku íÞkt ò¤{kt
VMkkÞ Au.
1. f÷çkkMkw (minor carp) Lkk{u yku¤¾kíke {kA÷eLkwt þkMºkeÞ Lkk{ Au Labeo calbasu. ÷øk¼øk çkÄkt
{eXkt s¤kþÞku{kt yk {kA÷e òuðk {¤u Au.
2. {h¤ :
• yk yuf nðk-ïkMke (air-breathing) {kA÷e Au.
• íku økwshkíkLkkt {kuxk¼køkLkkt s¤kþÞku{kt Mkk{kLÞ heíku {¤u Au.
• ykuAk Ãkkýe{kt yLku ÃkkýeLke çknkh Ãký íku ½ýk Mk{Þ MkwÄe Sðe þfu Au.
• s{eLk ÃkhLke íkuLke [k÷Lku MkÃkoøkrík MkkÚku Mkh¾kðe þfkÞ.
• yk {kA÷eLkkt nkzfkt {ktMkÚke Mknu÷kEÚke y÷øk fhe þfkÞ Au yLku íkuLkku MðkË Ãký Mkkhku økýkÞ Au.
• çkòh{kt yk {kA÷e «{ký{kt ykuAk Ëhu ðu[kÞ Au.
3. fwËLkk (Zuçkhe, fkÃko {kA÷eLkku yuf «fkh) : Barbus «òríkLke yk {kA÷eyku Mkk{kLÞ heíku çkÄkt
787
{eXkt s¤kþÞku{kt òuðk {¤u Au.
• íku fË{kt LkkLke nkuÞ Au yLku ykuAk Ëhu çkòh{kt ðu[kÞ Au.
• rçkzk÷-{eLk (Cat-fish) íkhefu yku¤¾kíke ®þøke-1 (macrones) fktxkðk¤e nkuðkÚke fkrxÞk (Mystus
sp), ®þøke-2 (Hetero-pneustes) yLku Ãknkze (Wallago attu) {eXkt s¤kþÞku{kt Mkkhk «{ký{kt
òuðk {¤u Au.
• yLÞ {kA÷eyku :
• ò¤{kt VMkkíke yLÞ {kA÷eyku{kt ÷uðxk (gody), Ãkkºkk (Notopterus), ðk{ (Mastecembalus),
[u÷k (Chela) yLku rx÷krÃkÞk (tilapia) suðe {kA÷ekuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• ykŠÚkf árüyu {íMÞkuãkuøkLke yøkíÞ :
• Ãkkirüf ¾kuhkf Ãkqhku Ãkkzðk WÃkhktík {íMÞkuãkuøk ¼khík ËuþLku nqtrzÞk{ý f{kðe ykÃkðk{kt yíÞtík
{n¥ðLkku Vk¤ku ykÃku Au.
• ¾tzeÞ Aks÷eÚke ½uhkÞu÷k ¼khíkLkku ËrhÞku s÷SðkuÚke yíÞtík Mk{]Ø Au.
• nk÷{kt ¼khíkLkk {kAe{khku {wÏÞíðu rfLkkhkÚke LkSf ykðu÷k Au 30 rf{e.Lkk rðMíkkh{kt {kA÷eyku
Ãkfzíkk nkuÞ Au.
• ÞkuøÞ MkwrðÄkLkk y¼kð{kt Ÿzk «ËuþLke yux÷u fu ËrhÞkrfLkkhkÚke ËqhLke {kA÷eyku Ãkfzíkk nkuÞ Au.
• ÞkuøÞ MkwrðÄkLkk y¼kð{kt Ÿzk «ËuþLke yux÷u fu ËrhÞkrfLkkhkÚke ËqhLke {kAe{kheLkwt «{ký LkrnðíkT
Au.
• Ÿzk «Ëuþ{kt {íMÞ-Ãkfzkþ {kxu ðÄw Mk{Þ økk¤ðku sYhe nkuÞ Au.
• ykuAk{kt ykuAk 15-20 rËðMk hkufkE þfkÞ íkuðe Mkøkðz Ähkðíke nkuze ðzu Ÿzk «Ëuþ{ktLke {kA÷eyku
Ãkfze þfkÞ Au.
• ykðe nkuzeyku hzkh, MkkuLkkh (sonar) suðkt MkkÄLkku ðzu {kA÷eykuLke þkuÄ fhu Au.
• íku nkuzeyku{kt hurzÞkuMktËuþ-ÔÞðnkhLkkt Þtºkku Ãký ðMkkðuÞ÷kt nkuÞ Au.
• Ÿzk «Ëuþ{kt {íMÞ-Ãkfzkþ fhíke nkuzeyku 400 xLk yÚkðk íkku íkuLkk fhíkkt Ãký ðÄw ðsLkðk¤e nkuÞ
Au.
• yk nkuzeyku ¾uÃk ËeX 100 xLk yÚkðk ðÄkhu s÷Sðku Ãkfze þfu yLku íku{Lku Mkk[ðe þfu íkuðk
þeík¾tzkuÚke MkwMkßs nkuÞ Au.
• Þktrºkf nkuzeykuLke {ËËÚke {kA÷kt ÃkfzðkLke þYykík økwshkík{kt E.Mk. 1960Lkk yhMkk{kt ÚkE.
¼khík Ëuþ E.Mk. 1964{kt ËrhÞkE ¾kuhkfLke rLkfkMkÚke ykþhu 4 fhkuz YrÃkÞkLkwt nqtrzÞk{ý f{kÞu÷ku,
ßÞkhu E.Mk. 1997{kt ¼khíku 3,79,580 {urxÙf xLk ËrhÞkE ¾kuhkfLke rLkfkMk fhe 4,697,93 fhkuz

788
YrÃkÞkLkk ÃkhËuþe [÷ýLke f{kýe fhe níke.
• nk÷Lke su{ {wÏÞíðu {kºk yÃkíkx-rðMíkkh{kt {kA÷kt ÃkfzðkLku çkË÷u EEZ rðMíkkh{kt Ãký {kuxk ÃkkÞk
Ãkh {íMÞ-Ãkfzkþ fhðk{kt ykðíkkt LkkUÄÃkkºk «{ký{kt nqtrzÞk{ý {u¤ðe þfkÞ yu{ Au.
• ð¤e {kuxk «{ký{kt ¼kt¼hk Ãkkýe{kt Ãký ®ÍøkkLkk WAuh fhe, íkuLkwt ðÄw WíÃkkËLk {u¤ðe, íkuLke rLkfkMk
îkhk Mkrðþu»k ÃkhËuþe [÷ý «kÃík fhe þfkÞ íku{ Au.
• {íMÞkuãkuøkLke árüyu ËwrLkÞkLkk yrøkú{ Ëuþku{kt yLkw¢{u òÃkkLk, hrþÞk, [eLk, Þw.yuMk., r[÷e, ÃkuY,
¼khík, Ërûký fkurhÞk, RLzkuLkurþÞk yLku ÚkkR÷ìLzLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• ¼khíkLkk {íMÞkuãkuøkLkk MkknrMkfku rLkfkMk fhðk{kt ykðíkk s÷SðkuLke økwwýð¥kk ò¤ððk «íÞu rðþu»k
æÞkLk ykÃkíkk LkÚke.
• y{urhfk yLku òÃkkLk suðk Mk{]Ø Ëuuþku ®ÍøkkLke ykÞkík {kuxk «{ký{kt fhíkk nkuÞ Au; Ãkhtíkw s÷Sðku
Ëu¾kðu ykf»kof, MðåA yLku Mkkð stíkwhrník nkuÞ íku sYhe Au.
• ÞkuøÞ fk¤SLkk y¼kðu ¼khík{ktÚke rLkfkMk ÚkÞu÷ s÷SðkuLkku rðfrMkík Ëuþkuyu yMðefkh fÞkoLkk yLku
íku{ýu Äkuhýu ¼khík{ktÚke Úkíke rLkfkMk Ãkh «ríkçktÄ Ãký ÷kãkLkk yLkuf Ëk¾÷k Au.
• yktíkhhk»xÙeÞ çkòh{kt «ðíkoíke {tËeLkk fkhýu 1998-2000 Ëhr{ÞkLk økwshkíke nqtrzÞk{ýLke f{kýe{kt
Mkkhku yuðku ½xkzku LkkUÄkÞu÷ku Au.
• òufu ÞwhkuÃk, òÃkkLk yLku W¥kh y{urhfkLkk rLk»ýkíkkuyu, økwshkíkLkk MkknrMkfkuyu nk÷{kt yÃkLkkðu÷
yíÞkÄwrLkf {íMÞ-WÃk[kh {kxu ðÃkhkíkkt MkkÄLkku «íÞu Mktíkku»k ÔÞõík fÞkuo Au.
• yíÞw¥k{ økwýð¥kkðk¤k ËrhÞkE ¾kuhkf {kxu íkuyku Mkkhku yuðku ¼kð ykÃkðk íkiÞkh nkuÞ Au. íkuÚke
økwshkíkLkk {kAe{khku {íMÞkuãkuøk{kt «ðíkoíke {tËe{ktÚke ðnu÷e íkfu çknkh ykðþu íkuðe yÃkuûkk hk¾e
þfkÞ.
• ËrhÞkE {kA÷e Ãkfzkþ{kt økwshkík hkßÞ «Úk{ Lktçkhu (ykþhu 7.0 ÷k¾ {u. xLk) Au.
• òufu yk WíÃkkËLk{kt økwýð¥kk (quality)ðk¤e yLku yÕÃk{qÕÞðk¤e – yu{ çku «fkhLke {kA÷eykuLkku
• s÷SðkuLke fw÷ rLkfkMkLke xfkðkhe 32.54 % (1.20 ÷k¾ {u. xLk) yLku ®f{ík{kt xfkðkhe 13.58
(Yk. 677.85 fhkuz) sux÷e Au.
• {kºk MktÏÞkLke árüu æÞkLk ykÃkðkLku çkË÷u, òu økwýð¥kkðk÷e {kA÷e Ãkfzðk íkhV ðÄw æÞkLk yÃkkÞ
íkku íku f{kýeLke árüyu rníkkðn Au.
• s÷s ¾kuhkfLke Mkk[ðýe
• s÷SðkuLku Ãkkýe{ktÚke çknkh fkZíkkt rðÃkheík WíMku[feÞ yLku ykìÂõMkzuþLk «r¢Þk nuX¤ íku{s ÃkhkuÃkSðe
789
Mkqû{SðkuLkk [uÃkLku ÷eÄu xqtf Mk{Þ{kt íkuyku çkøkzðk {ktzu Au.
• {ktMk Ãkku[wt çkLku Au yLku ÃkþekuLkwt rð½xLk Úkíkkt íku ¾kuxwt çkLku Au yLku íku{ktÚke ðkMk Ãký ykðu Au.
• yk ÃkfzkÞu÷k s÷Sðku Ãkh òu rðrðÄ «r¢Þk fhðk{kt ykðu íkku íku{Lku Mkk[ðe þfkÞ Au.
• s÷SðkuLku Mkk[ððk {kxuLkk fux÷kf WÃkkÞku ) (1) Mkqfðýe (drying); (2) ÷ðýLk (salting); (3)
rn{efhý (freezing); (4) yríkþeík «r¢Þk ðzu Mkqfðýe (freeze drying) yLku (5) Äq{Lk (smok-
ing).
1. Mkqfðýe (drying) :
• s÷SðkuLku MkqfððkÚke ÃkkýeLkk y¼kð{kt þheh{kt ykðu÷k WíMku[fku rLkr»¢Þ çkLku Au yLku Mkqû{Sðku
Ãký Mkqfkíkkt {ktMk [uÃkÚke çk[e òÞ Au.
• ð¤e ÞkuøÞ WÃk[khÚke Mkqfðu÷ yðMÚkk{kt íku{Lku {rnLkkyku MkwÄe ¾kuhkf íkhefu ðkÃkhe þfkÞ Au.
• s÷SðkuLku Mkqfðíkk Ãknu÷kt, þhehLke ytËh ykðu÷kt ytøkkuLku fkZe Lkk¾ðkt rníkkðn Au; fkhý fu
Ãkk[Lkíktºk{kt ¾kuhkf MkÚku ÃkhkuÃkSðe MkSðku WÃkhktík nkrLkfkhf ½xfku Ãký þheh{kt «ðuþíkk nkuÞ Au.
• {kuxk fËLke {kA÷eLkk þhehÃkh fkÃk {qfðkÚke yÚkðkíkku íkuLkk xwfzk fhðkÚke þhehLkku ytík:MÚk ¼køk
Ãký xqtf Mk{Þ{kt ¼usrðnkuýku çkLku Au.
• ykuAk Mk{Þ{kt {kA÷eykuLku Mkqfððk ÄkíkwLkkt ÃkíkhktLkkt çkLku÷kt xLk÷ fu fçkkxkuLkku WÃkÞkuøk fhe þfkÞ
Au.
• su{Lkk Ãkh «kÚkr{f «r¢Þk fhu÷e nkuÞ íkuðe {kA÷eykuLku ytËh ykðu÷e Aks÷eyku Ãkh ÔÞðÂMÚkík heíku
økkuXððk{kt ykðu Au. xLk÷Lku íkzfk{kt {qfe íkuLke ytËhLke nðkLku çknkh ¾U[e fkZðk yuõÍkìMx Ãkt¾k
økkuXððk{kt ykðu Au.
• íkuÚke {kA÷e MkqfððkLke «r¢Þk ðuøke÷e çkLku Au.
• fçkkxLke ytËh {qfu÷e {kA÷eykuLku R÷urõxÙf nexhLke {ËËÚke Ãký Mkqfððk{kt ykðu Au.
2. ÷ðýLk (salting) :
• Ãkfzu÷e {kA÷eyku ¾khk Ãkkýe{kt çkku¤ðkÚke yÚkðk íkku íku{Lkk þheh WÃkh {eXwt [kuÃkzðkÚke íku{Lkk
þhehLke ytËh ykðu÷wt Ãkkýe çknkh ¾U[kÞ Au.
• Mkki«Úk{ {kA÷eLku MðåA fhe ytËhLkk ytøkkuLku çknkh fkZe íkuLkk Ãkh fkÃk {qfðk yÚkðk íkku íkuLkk xwfzk
fhðk{kt ykð Au. {eXwt ÃkkýeLku [qMku Au.
• {eXwt Mkqû{Sðku {kxu nkrLkfkhf nkuðkÚke ¾khe fhu÷e {kA÷e [uÃk{wõík hnu Au.
• Mkk{kLÞ heíku {kA÷eykuLku Mkqfððk rMk{uLxðk¤e s{eLkLkku WÃkÞkuøk fhðkÚke MðåAíkk ò¤ðe þfkÞ Au.

790
• ¾khwt fhðkLke «r¢ÞkLkk ¼køk YÃku Ërûký ¼khíkLkk fux÷kf {kAe{khku s{eLk{kt ¾kzku ¾kuËe íkuLke ytËh
{kA÷eLku {qfe íku{Lkk çku Míkhku ðå[u {eXwt ÃkkÚkhíkk nkuÞ Au.
• AuÕ÷u ¾kzk{kt {kA÷eyku økkuuXðe ËeÄk ÃkAe íkuLkk Ãkh yuf ¼khu ðsLkðk¤wt Zktfý {qfðk{kt ykðu Au.
• ðsLkLkk Ëçkk¤ nuX¤ {kA÷eLkk þheh{ktÚke Ãkkýe AzÃkÚke Lkef¤íkkt {eXwt íkuLku þku»ku Au yLku s{eLk{kt
«Mkhu Au.
• yk «fkhu sqs Mk{Þ {kxu ykuAk ¾[uo {kA÷e Mkk[ðe þfkÞ Au.
• Ãkhýk{u Lkçk¤k ðøkoLkk ÷kufku yk heíku Mkk[ðu÷e {kA÷ekuLkku «kuxeLkÞwõík ¾kuhkf LkSð ¼kð{kt {u¤ðe
þfu Au.
3. rn{efhý (feexing) :
• yk «r¢Þk{ktÚke ykuAk íkkÃk{kLku [uÃke Mkqû{Sðku yLku þheh{kt ykðu÷k rð½xf WíMku[fku rLkÂ»¢Þ
çkLkðkÚke s÷SðkuLkku Úkíkku çkøkkz yxfkðe þfkÞ Au.
• çkhVLkk xwfzkyku s÷Sðku ðå[u hk¾ðkÚke xqtfk Mk{Þ {kxu íku{Lkku çkøkkz Úkíkku yxfkðe þfkÞ Au.
• ð¤e çkhVLkwt «{ký ðÄkheLku f÷kfku MkwÄe Ãký yu s÷SðkuLku Mkk[ðe þfkÞ Au.
• 2-3 rËðMk MkwÄe s÷SðeÞ ¾kuhkfLku Mkk[ððk íkuLku çkhVLkkt þeíkkøkkhku{kt {qfðk{kt ykðu Au.
• yríkþeíkLk {kxu Mkk[ðýe :
• s÷SðkuLku ðÄw Mk{Þ {kxu yux÷u fu {rnLkkyku MkwÄe Mkk[ððk {kxu íku{Lku –200 Mku. MkwÄeLkk íkkÃk{kLk{kt
Mkt½hðk{kt ykðu Au.
• sìõMxLk-VkìhuMx WÃkfhý :
• MðkË ðÄkhu íkkòu hk¾ðk, suLkk Ãkh «kÚkr{f «r¢Þk fhðk{kt ykðíke nkuÞ íkuðk ËrhÞkE ¾kuhkfLku
íkwhík s –400 Mku. MkwÄeLkk ½xu÷k íkkÃk{kLkðk¤k rðrþü þeíkkøkkh{kt Mkk[ððk{kt ykðu Au.
• òufu {kA÷ykuLke Mkk[ðýeLkku yk yuf {kU½ku WÃkkÞ Au.
4. ÚkesðeLku Mkqfððwt (feeze drying) :
• suLkk Ãkh «kÚkr{f «r¢Þk fhðk{kt ykðe nkuÞ yuðk s÷s ¾kuhkfLku Mkki«Úk{ {eXkLkk Ãkkýe{kt
çkku¤ðk{kt ykðu Au yLku íÞkhçkkË íkuLku –200 Mku. íkkÃk{kLku þqLÞkðfkþ (vacuum){kt økkuXððk{kt ykðu
Au.
• þqLÞkðfkþLke yMkh nuX¤ 7-8 rËðMkLke ytËh þheh{ktLkwt çkÄwt Ãkkýe ¾U[kíkkt íku ¾kuhkf MktÃkqýoÃkýu þ»f
çkLku Au yLku ðkË¤e (songe) suðwt MðYÃk Äkhý fhu Au.
• ykðk ¾kuhkfLku Mkkhe heíku ðªxðkÚke íku {rnLkkyku MkwÄe xfe hnu Au.
791
• hktÄíke ð¾íku íkuLku økh{ Ãkkýe{kt çkku¤ðkÚke íku yMk÷ MðYÃk Äkhý fhu Au yLku ÃkqðoðíkT ÷e÷wt çkLku Au
yLku íkuLkku MðkË íkkò ¾kuhkfLkk suðku ÷køku Au.
• ®ÍøkkLke rÚksðýe :
• ËrhÞkE ¾kuhkfLke rLkfkMkÚke Úkíke nqtrzÞk{ýLke {kuxk¼køkLke f{kýe ®ÍøkkLke rLkfkMkLku ÷eÄu Au.
• {wÏÞíðu òÃkkLk, y{urhfk suðk rðfrMkík Ëuþku ®Íøkk {kuxk ÃkkÞk Ãkh ¾heËíkk nkuÞ Au.
• ®Íøkk MðåA yLku stíkw{wõík yLku fË{kt yufMkh¾wt nkuÞ íkuðku íkuyku ykøkún hk¾u Au.
• WÃkÞwoõík {wÆkLku æÞkLk{kt hk¾e, rÚksðýeLkk ¼køkYÃku Mkki«Úk{ ®ÍøkkLke ÃkqtAzeLku y÷øk fhe, íkuLkk WÃkh
ykðu÷ fð[Lku fkZe Lkk¾ðk{kt ykðu Au yLku fË «{kýu íkuLkwt rð¼ksLk fhðk{kt ykðu Au.
• íÞkhçkkË íkuLku -200 Mku.Úke –300 Mku. íkkÃk{kLk{kt ËçkkýÚke ÃkqtXktLke Ãkuxeyku{kt ¼hðk{kt ykðu Au yLku
þeík¾tzku{kt Mkk[ððk{kt ykðu Au yLkuu AuÕ÷u þeíkðknLkku{kt {qfe þeík¾tzÚke Mkßs nkuzeyku îkhk íkuLke
rLkfkMk fhðk{kt ykðu Au.
• 5 Äq{Lk (smoking) :
• yk «r¢Þk{kt Äq{Lk-¼êe (smoking kiln) îkhk Ãkfzu÷k s÷SðkuLku Äw{kzku ykÃkðk{kt ykðu Au.
• ¼êeLkk Lke[÷k ¼køk{kt çk¤íký {kxu [q÷ku økkuXððk{kt ykðu Au, ßÞkhu WÃk÷k ¼køk{kt Ëkuhe fu Mkr¤Þk
ðzu su{Lkk Ãkh «kÚkr{f WÃk[kh fÞkuo nkuÞ íkuðe {kA÷eykuLku nkhçktÄ ÷xfkððk{kt ykðu Au.
• Äw{kzkLku ÷eÄu s÷Sðku sqs Mk{Þ{kt MkqfkÞ Au yLku Äw{kzk{kt ykðu÷kt rðrþü hMkkÞýkuLku ÷eÄu
[uÃkhrník çkLku Au.
• Äw{kzkLku ÷eÄu s÷SðkuLkku rðrþü MðkË ykðu Au.
• yk MðkË çk¤íký {kxu ðÃkhkíkk ÷kfzkLke òík Ãkh ykÄkh hk¾u Au.
• ykLkw»kktrøkf WíÃkkËLkLkku yLku Wãkuøkku :
• {íMÞkuWãkuøkLkwt ûkuºk íkkò fu «r¢Þk fhu÷k s÷s ¾kuhkfLkk ðu[ký Ãkqhíkwt {ÞkorËík LkÚke.
• {íMÞkuãkuøk{kt Ãkfzkíkk s÷Sðku{kt ÃkMktËeÃkkºk «kýeykuLkwt «{ký 50 % yÚkðk íkku íkuLkk fhíkkt Ãký
ykuAwt nkuE þfu Au.
• þu»k Ãkfzkþ{kt ¾kuhkfLke árüyu rLkhwÃkÞkuøke yÚkðk íkku ÃkMktËøkeLke árüyu n÷fe òíkLkk økýkíkk
s÷SðkuLkku Ãký Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• ykðk s÷Sðku Ãkh ÞkuøÞ «r¢Þk fhðkÚke ykŠÚkf árüyu {qÕÞðkLk yuðe ykzÃkuËkþku (byporducts)
«kÃík fhe þfkÞ Au.
• ð¤e ykðe «r¢Þk Ëhr{ÞkLk ÃkMktËøkeÃkkºk ËrhÞkE ¾kuhkf{ktÚke y÷øk fhðk{kt ykðíkkt {eLkÃkûkku,

792
Þf]ík, nkzfkt, íð[k yLku fð[{ktÚke Ãký WÃkÞkuøke [eòu çkLkkððk{kt ykðu Au.
• rVþ-{e÷ :
• {kLkð-¾kuhkf íkhefu rLkhwÃkÞkuøke økýkíkk s÷Sðku Ãkh «r¢Þk fhe rVþ-{e÷Lkwt WíÃkkËLk fhðk{kt ykðu
Au.
• ykðk s÷SðkuLku Mkki«Úk{ ðhk¤ ðzu Ãkfkðe íku{Lku Mkq[ððk{kt ykðu Au.
• íÞkhçkkË ½txe{kt Ë¤eLku íku{Lkku ¼qfku fhðk{kt ykðu Au.
• rVþ-{e÷ Lkk{u yku¤¾kíkk yk ¼qfk{kt «kuxeLk, ¾Lkes-ík¥ðku, rðxkr{Lk, fkçkkuorËíkku suðk ¾kuhkfe
½xfku Mkkhk «{ký{kt ykðu÷k nkuðkÚke yk ¼qfku Ãkk÷íkwt «kýeyku {kxu Mkkhk ¾kuhkfLke økhs Mkkhu Au.
• ¾kMk fheLku {h½ktLkk ¾kuhkf íkhefu íkuLkku çknku¤ku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.
• ð¤e ¼qfkLku ÃkþwËký{kt ¼u¤ððkÚke Ãkþw¾kuhkf{kt «kuxeLkLkwt «{ký ðÄkhe þfkÞ Au.
• ¾kíkh :
• ¾kuhkf íkhefu Lk ðÃkhkíkk s÷SðkuLku MkqfðeLku íku{Lku ¼qfku fhðkÚke íku{Lkwt WÃkÞkuøke ¾kíkh ÚkE þfu Au.
• Mkkhe heíku Mkqfðu÷ s÷Sðku Ãkk÷íkw «kýeykuLkk ¾kuhkf íkhefu Ãký ðkÃkhe þfkÞ Au.
• òufu yk ¼qfk{kt [uÃke Mkqû{Sðku fu f[hku nkuðkLkku Mkt¼ð hnu Au.
• íku{ Aíkkt, ykðku ¾kuhkf ykuAk ¼kðu çkòh{kt «kÃík Úkíkku nkuðkÚke {h½kt íku{s yLÞ «kýeykuLkk
¾kuhkf íkhefu Ãký íkuLkku WÃkÞkuøk fhðk{kt ykðu Au.
• s÷Sðku{ktÚke {kLkðeLkk WÃkÞkuøkkÚkuo ÷uðkíke rVþ-{e÷ :
• Zku{k, ÃkkÕ÷e, {UË÷e, zkR, Ãkèe suðe ykuAe ÃkMktËøkeÃkkºk {kA÷eyku Ãký Ãkkirüf ¾kuhkfLke økhs
Mkkhu Au.
• yk{ Aíkkt çkòh{kt ¾kuhkf íkhefu íku{Lkku WÃkkz yku[ku nkuðkÚke þu»k hnu÷e {kA÷eyku{ktÚke {kLkðe {kxu
rVþ-{e÷ çkLkkðkÞ Au.
• ykðe {kA÷eykuLku Mkki«Úk{ ËçkkýÚke ðhk¤ ðzu çkkVðk{kt ykðu Au.
• çkVkðkLke «r¢Þk Ëhr{ÞkLk {kA÷eyku{ktLkwt {íMÞ-íku÷ Awxwt Ãkzu Au.
• íku ÃkAeLkk íku{Lkk þu»k ¼køkLku Mkqfðýe Þtºk (dryer) îkhk MkqfðeLku íku{Lkku ¼qfku çkLkkððk{kt ykðu Au.
• yk ¼qfk{ktÚke {kA÷eLke øktÄ fu íkuLkku MðkË ykðíkkt LkÚke.
• ð¤e hkux÷eLkk ÷kux{kt fu yLÞ heíku yk ¼qfku {kLkðeLkk ¾kuhkf{kt ¼u¤ðe íkuLku Wå[ «kuxeLkÞwõík fhe
þfkÞ Au.
• MkqÃk (soup) íkÚkk MðkrËü Ãkwrüfkhf yknkh (tonic) çkLkkððk{kt yk rVþ-{e÷ Mkkhk «{ký{kt
793
ðÃkhkÞ Au.
• {½hk Þf]ík íku÷ (sharik liver oil) :
• ¼khíkLkk ËrhÞk{kt {¤íkkt Ãkxkhe, ¼qÚkh, fkLk{wþe, MkktZku, AqrhÞku suðkt LkkLkkt{kuxkt fkÂMÚk{eLkkuLkk
Þf]ík{ktÚke íku÷ {u¤ðkÞ Au.
• yk {kA÷eyku{ktÚke y÷øk fhðk{kt ykðu÷kt yu{Lkkt Þf]íkLku økh{ Ãkkýe{kt ÄkuELku MðåA fhðk{kt
ykðu Au.
• ÃkAe ÞtºkLke {ËËÚke íku{Lkku ÷kUËku çkLkkððk{kt ykðu yuAu.
• yk ÷kUËkLku ÃkfkððkLkk Ãkkºk degestion chamber){kt hk¾eLku íku{kt MkkurzÞ{ çkkÞfkçkkuouLkux suðk ykÕfLke
2 % {tË ÿkðý W{uhe, íkuLku Ãkfððk{kt ykðu Au.
• yk{ fhíkkt ðÄkhkLkk Vìxe yìrMkzku íkxMÚk çkLku Au yLku ykþhu 30-40 r{rLkx{kt íki÷e ½xfku y÷øk ÚkELku
ÃkkýeLke WÃk÷e MkÃkkxeyu íkhu Au, ßÞkhu þu»k Lke[uLkk ¼køk{kt s{k ÚkkÞ Au.
• nðu «ðkne r{©ýLku MkurLxÙ^Þqøk÷ çkkMfux{kt {qfe VuhððkÚke Lk¬h ÃkËkÚkkuoÚke MktÃkqýoÃkýu y÷øk ÚkE
òÞ Au.
• yk «ðkne ÃkËkÚkoLku Ãkkýe ðzu Mkkhe heíku ÄkuðkÚke 4-5 f÷kf{kt íki÷e ÃkËkÚkkuo ÃkkýeLke MkÃkkxeyu íkhðk
{ktzu Au.
• nðu yk íki÷e ¼køkLku 15,000 þÂõík Ähkðíkk MkurLxÙ^Þqøk÷ Þtºk{kt huze Þtºk [k÷w fhðkÚke íki÷e ÃkËkÚkkuo
MktÃkqýoÃkýu y÷øk ÚkE òÞ Au.
• yk íki÷e ÃkËkÚkoLke [fkMkýe fhe íkuLke økwýð¥kk «{kýu íkuLkwt rð¼ksLk, yki»kÄeÞ (pharmaceutical)
yLku Ãkþwr[rfíMkfeÞ (veterniranry) – yu{ çku «fkh{kt fhðk{kt ykðu Au.
• yki»kÄfeÞ Þf]ík-íku÷{kt økúk{ËeX rðxkr{LkLkwt «{ký 6000 I.U. (international unit) fhíkkt ðÄkhu nkuÞ
Au.
• yk{kt ÞkuøÞ «{ký{kt ðLkMÃkríkíku÷ W{uhe, Ãk[ðk{kt n÷fk yuðk yLÞ Ãkkirüf ½xfku W{uheLku íku{ktÚke
xkìrLkf çkLkkðkÞ Au.
• Ãkþwr[rfíMkfeÞ «fkh{kt rðxkr{LkLkwt «{ký Mknus ykuAwt nkuÞ Au.
• yk íku÷Lkku WÃkÞkuøk {h½e yLku yLÞ Ãkk÷íkw òLkðhkuLkk ¾kuhkf íkhefu fhðk{kt ykðu Au.
• ykR®Mkøk ø÷kMk :
• yk yuf {kuut½e [es Au, su ðk{, rçkzk÷-{eLk, Zku{k suðe {kA÷eykuLkkt ðkíkkþÞku{ktÚke çkLkkðkÞ Au.
• íkuLkku WÃkÞkuøk rçkÞh yLku ðkRLk suðk fìVe ÃkuÞku yLku rðLkuøkh suðkt ¾kuhkfe ÿÔÞku MðåA fhðk{kt ykðu
Au.

794
• Ã÷kÂMxf yLku rMk{uLx Wãkuøkk{t Ãký íku ðÃkhkÞ Au.
• yLÞ ¾kuhkfe ÃkËkÚkkuo{kt MkqÃkÃkkWzh, rVþ-ÂMxf, yÚkkýwt yLku yki»kÄeÞ r{©ýku ðøkuhuLkku Mk{kðuþ fhe
þfkÞ.
• {íMÞ økwtËh :
• {wÏÞíðu fkÂMÚk-{eLkkuLkkt fkÂMÚk, [k{ze, yLLk{køko suðkt ytøkku{kt MktÞkusf ÃkuþeLkk ¼køk íkhefu, íktíkw
MðYÃku fkì÷usLk-hMkkÞý Mkkhk «{ký{kt ykðu÷wt nkuÞ Au.
• ykðkt ytøkkuLkku ¼qfku fhe ÞkuøÞ hMkkÞýku ðzu WÃk[kh fhðkÚke fkì÷usLkLku y÷øk fhe þfkÞ Au.
• ÷kUËk YÃku ykðu÷ yk r{©ýLku çkkVðkÚke su÷e suðk ÃkËkÚkkuoLkwt rLk{koý ÚkkÞ Au.
• íkuLkku økwtËh íkhefu çknku¤ku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.
• [k{ze :
• fkÂMÚk-{eLkku suðe Mk¾ík [k{ze Ähkðíke {kA÷eykuLke íð[k Ãkh ÞkuøÞ WÃk[kh fhðkÚke íku{ktÚke
f{hÃkèk, ÃkMko suðe [eòu çkLkkðkÞ yuðwt [k{zwt íkiÞkh ÚkkÞ Au.
• yk [k{ze{ktÚke rs÷urxLkLkwt WíÃkkËLk Ãký ÚkE þfu Au.
• su Ëðk {kxuLke fìÃMÞq÷ çkLkkððk{kt WÃkÞkuøke Au.
• {]ËwfkÞkuLkkt fð[ku :
• {]ËwfkÞkuLkkt þt¾, AeÃk, fkìze suðkt fð[ku Ëu¾kðu ykf»kof nkuÞ Au.
• ykðkt fð[ku{ktÚke æÞkLk ¾U[u yuðe [eòu, nkh, ÃkuÃkhðuRx suðe ðMíkwku çkLkkðkÞ Au. Xanchus
{]ËwfkÞLkku þt¾ Ãkrðºk ÷u¾ðk{kt ykðu Au yLku íkuLke Ãkqò fhðk{kt ykðu Au.
• íku Ãkqò Ëhr{ÞkLk ðøkkzðk{kt Ãký ðÃkhkÞ Au.
• LkkLke fkìze yLku þt¾{ktÚke {k¤kyku çkLkkððk{kt ykðu Au.
• Ëuzfkt yLku Lkh®Mkøkk (sepia){kt ytík:MÚk fð[ku nkuÞ Au.
• fk[ suðe ðMíkwykuLku Ãkkìr÷þ fhe íkuLkku [¤fkx ðÄkhðk{kt yk fð[ku Ãký WÃkÞkuøke Lkeðzu Au.
• [qLkk-ÔÞðMkkÞ{kt fk[k {k÷ íkhefu {]ËwfkÞLkkt fð[ku ¾kMk WÃkÞkuøke Au.
• {kuíke-MktðÄoLk (pearl culture) :
• {kuíke-AeÃk (pearl oyster)Lkk þheh{kt {kuíkeLkwt rLk{koý Úkíkwt nkuÞ Au.
• {kuxk fËLkkt {kuíke {kU½kt nkuÞ Au.
• {kuíkeLke {køk æÞkLk{kt ÷ELku f]rºk{ heíku {kuíke WíÃkLLk fhðk{kt ykðu Au.
795
• yøkkW rMk¬kLke ¾kze{kt {kuíke-AeÃkwt MktøkkuÃkLk fhe, íku{ktÚke {kuíkeLkwt WíÃkkËLk fhðk{kt ykðíkwt níkwt;
Ãkhtíkw nk÷{kt «Ëq»kýLku ÷eÄu, íÞktLkk {kuíke-MktðÄoLk Ãkh {kXe yMkh ÃknkU[e Au.
• Ãkhðk¤kt :
• ½ýe òíkLkkt Ãkhðk¤kt (Ëk.ík. ÷k÷ Ãkhðk¤kt, ð]ûk-Ãkhðk¤kt, ËrhÞkE Ãkt¾ku ðøkuhu) Ëu¾kðu ykf»kof nkuÞ
Au.
• þku¼kÞ{kLk ðMíkwyku íkhefu ½ýk ÷kufku íku{Lku Mkt½hu Au.
• yk çkÄkt Ãkhðk¤kt ðMíkwík: «kýeykuLkkt çkkÌk-ftfk÷ nkuÞ Au.
• {qÕÞðkLk (precious) ÷u¾kíkkt «ÏÞkík Ãkhðk¤kt Xtzk ËrhÞkE ŸzkEyu, {æÞ Mk{wÿ{kt yLku òÃkkLkLkk
ËrhÞk suðkt MÚk¤kuyu ðkMk fhíkkt nkuÞ Au.
• yk Ãkhðk¤kt þhehLkk ytík:MÚk ftfk÷YÃk nkuÞ Au.
• Ãkhðk¤ktLku ½MkðkÚke íkuyku ÷k÷ (red), økw÷kçke (rosy) yLku ykAku økw÷kçke (pink) suðku htøk Äkhý fhu
Au.
• ykðkt Ãkhðk¤k{ktÚke çkLkkððk{kt ykðíkkt yk¼q»kýku yíÞtík {kU½kt nkuÞ Au.
• ðkË¤e (ponge) :
• ðkË¤eLkwt ftfk÷ {]Ëw nkuðk WÃkhktík íku ykfwt[Lk Ãkk{ðkLkku økwýÄ{o Ähkðu Au.
• íkuÚke íku ÃkkýeLku Mknu÷kEÚke [qMke þfu Au.
• ðkË¤eLkku WÃkÞkuøk ¼us ÷qAðk{kt, MLkkLk{kt yLku fk[, çkurMkLk yLku rMkhìr{fLke ðMíkwykuLku MðåA
hk¾ðk{kt ÚkkÞ Au.
• ÷kÚk-MÃkts Lkk{u ykuu¤¾kíkk MÃktsLkwt MktðÄoLk fìrhrçkÞLk yLku {æÞ (mediterraanian) Mk{wÿ{kt {kuxk
ÃkkÞk Ãkh fhðk{kt ykðu Au.
• fkExkuMkLk :
• ®ÍøkkLkk fð[{kt Mkkhk yuðk «{ký{kt fkRxLk-siðhMkkÞý ykðu÷wt nkuÞ Au.
• fð[{kt {¤íkwt fkRxLk fkÃkz-Wãkuøk{kt MkkR®Íøk ÃkËkÚko íkhefu ðÃkhkÞ Au.
• íku fkøk¤Lke økwýð¥kk ðÄkhðk{kt WÃkÞkuøke ÚkkÞ Au.
• ËkYLkk þwØefhý{kt Ãký íku ðÃkhkÞ Au.
• ð¤e ÂMÚkhfkhf (stabiliser) yLku økkZfkhf (thickening agent) íkhefu Ãký íku fk{ fhu Au.
• ¼khík{kt ði¿kkrLkf yLku ykiãkurøkf MktþkuÄLkLku W¥kusLk, {køkoËþoLk yLku Mktf÷LkLkk WÆuþÚke 1942{kt
MkuLxÙ÷ ÷ursMx÷urxð yuMkuBçk÷eLkk Xhkð îkhk fkWÂLMk÷ ykìV MkkÞÂLxrVf yìLz RLzrMxÙÞ÷ rhMk[o

796
(CSIR) Lkk{Lke MktMÚkkLke MÚkkÃkLkk ÚkE níke.
• íkuLkk WÃk¢{u ¼khík{kt 40 sux÷e «Þkuøkþk¤kyku yLku 80 sux÷kt Þtºkku-fuLÿku (filed centres) [k÷u Au.
• íku{kt 5,300 fhíkkt ðÄw ði¿kkrLkfku rðrðÄ rð»kÞku{kt fkÞo fhe hÌkk Au.
• yk WÃkhktík ¼khík Mkhfkh îkhk yLkwËkLk {u¤ðíke nkuÞ íkuðe 13 sux÷e ði¿kkrLkf MktþkuÄLkLku ÷økíke
MðkÞ¥k MktMÚkkyku Au.
• su{kt Lke[uLkktLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au ) (1) çkkuÍ RÂLMxxâq, fku÷fkíkk (¼kiríkf yLku sirðf (life) rð¿kkLk{kt
þwØ yLku «Þwõík (applied0 MktþkuÄLk ; (2) yøkhfh rhMk[o RÂLMxxâqx, Ãkwýu (Sðrð¿kkLkLkk þwØ yLku
«Þwõík ÃkkMkktyku); (3) ©e r[ºkk ríkhwLk÷ RÂLMxxâqx Vkìh MkkÞLMkes yìLz xìfTLkkì÷kuS, ríkhwðLkLíkÃkwh{T
(çkkÞku{urzf÷ RsLkuhe yLku xìfTLkkì÷kuSLkku rðfkMk); (4) RÂLzÞLk yuMkkurMkÞuþLk Vkìh Ä fÂÕxðuþLk
ykìV MkkÞÂLMkÍ, fku÷fk¥kk (½Lk-yðMÚkk ¼kiríkfþkMºk, ÿÔÞrð¿kkLk (material sciences), MkiØktríkf
¼kiríkfþkMºk, MÃkuõxÙr{fe, Qòo-MktþkuuÄLk, hMkkÞýþkMºk íkÚkk siðhMkkÞý, çknw÷fku (polymer)Lkwt
rð¿kkLk), RÂLzÞLk RÂLMxxâqx ykìV xÙkìrÃkf÷ {erzÞkuhkì÷kuS, Ãkwýu (W»ýfrxçktÄeÞ {kuMk{ rð¿kkLk{kt
ÃkkÞkLkwt yLku «Þwõík MktþkuÄLk), RÂLzÞLk RÂLMxxâqx ykìV yìMxÙkurVrÍõMk, çkìtø÷kuh (¾økku¤¼kiríkfe
yLku ykfkþe ®Ãkzku (heavenly bodies), sðknh÷k÷ Lkunhw MkuLxh Vkìh yuzTðkLMkTz MkkÞÂLxrVf rhMk[o,
çkìtø÷kuh (hMkkÞýrð¿kkLk, ÿÔÞkuLkwt ¼kiríkfþkMºk, ¼qøkríkfe (geodynamics), Mkt½rLkík ÿÔÞ rMkØktík,
«kýe-ðíkoýqf sLkeLkþkMºk ðøkuhu) (íkuLkk «Úk{ «{w¾ íkhefu «ku.Mke. yuLk.ykh. hkðu 1999 MkwÄe Vhs
çkòðe níke), (8) hk{Lk rhMk[o RÂLMxxâqx, çkìtø÷kuh (¾økku¤þkMºk, ¾økku¤¼kiríkfe, ÿðMVrxfku (liquied
erystals) , (9) yuMk. yuLk. çkkuÍ LkìþLk÷ MkuLxh Vkìh çkurÍf MkkÞLMkeÍ, fku÷fk¥kk ({q¤¼qík rð¿kkLkLkkt
fux÷ktf ûkuºkku), (10) çkehçk÷ MknkLke RÂLMxxâqx ykìV Ãkkìr÷ÞkuçkkìxLke, ÷¾LkW (ÃkwhkðLkMÃkríkrð¿kkLk),
(11) RÂLzÞLk RÂLMxxâqx ykìV SÞku{ìøLkurxÍ{, {wtçkE (Ãk]ÚðeLkk ytíkh{ík{ ÃkkuÃkzk{kt Úkíkk ¼kiríkf
VuhVkhku íkÚkk MkqÞo, Ãk]ÚðeLke ykMkÃkkMk íku{s yktíkhøkúne yðfkþ{kt çkLkíke ½xLkkyku), (12) ðkrzÞk
RÂLMxxâqx ykìV rn{k÷ÞLk rsÞkì÷kuS, ËnuhkËqLk (rn{k÷ÞûkuºkLkk ¼qøkríkfeLke Mk{sqíke MkkÚku Mktf¤kÞu÷
rð»kÞku), (13) RLxhLkìþLk÷ yuzTðkLMkTz rhMk[o MkuLxh Vkìh ÃkkWzh {ux÷So yìLz LÞq {rxrhÞÕMk,
niËhkçkkË (Wå[ økwýð¥kkð¤kt ÿÔÞku yLku «rðrÄykuLkku rðfkMk.)
• WÃkh Ëþkoðu÷ RÂLzÞLk RLMxxâqx ykìV yìMxÙkurVsõMkLkk WÃk¢{u ÷zk¾{kt 4,500 {exhLke Ÿ[kEyu
ykÃku÷k nuL÷u ykøk¤ ¾økku¤eÞ ðuÄþk¤k þY fhe Au.
• ynª 2 {exhLkku «fkþeÞ RL£khuz-xur÷MfkuÃk Au, suLkkÚke swËk swËk íkkhk yLku íkkhkfeÞ-«ýk÷eykuLku
÷økíkku yÇÞkMk fhðk{kt ykðu Au.
• WÃkhktík ¼qøkríkfe, ¼q[wtçkfeÞ, Wå[-ðkíkkðhý, ykÞLk{tz¤ yLku Mk{íkkÃk{tz¤Lku ÷økíkwt MktþkuÄLk
[k÷u Au.
• çkìtø÷kuh ¾kíku, ÞwrLkðŠMkxe ykìV yìrøkúfÕ[h÷ MkkÞLMkeMkLkk fìBÃMk WÃkh LkìþLk÷ MkuLxh Vkìh çkkÞku÷kìrsf÷
797
MkkÞLMkeMkLke MÚkkÃkLkk 1992{kt fhðk{kt ykðe Au.
• ynª ykÄwrLkf siðrð¿kkLkLkk ûkuºku MktþkuÄLkkí{f yÇÞkMk [k÷u Au.
• Lkðe rËÕne ¾kíku ([uíkkrð¿kkLk Ãkhíðu) LkìþLk÷ çkúuRLk rhMk[o MkuLxh (NBRC)Lke çkkÞkuxufTLkkì÷kuS
rð¼køkLkk WÃk¢{u 1999{kt MÚkkÃkLkk fhðkk{kt ykðe Au.
• Vk{koMÞwrxf÷ rð¿kkLk {kxu, [tËeøkZ ¾kíku LkìþLk÷ RÂMxxâqx ykìV Vk{koMÞqrxf÷ yußÞwfuþLk yìLz
rhMk[o NIPER) ¼khík MkhfkhLkk fur{f÷ yLku ÃkuxÙkufur{fÕMk {tºkk÷ÞLkk WÃk¢{u fkÞo fhu Au.
• íkËwÃkhktík 91) RÂLzÞLk MkkÞLMk fkìtøkúuMk yuMkkurMkÞuþLk, fku÷fkíkk; (2) RÂLzÞLk yfìzu{e ykìV MkkÞLMkeÍ,
çkìtø÷kuh, (3) RÂLzÞLk LkìþLk÷ MkkÞLMk yufìzu{e, Lkðe rËÕne; (4) RÂLzÞLk LkìþLk÷ yufìzu{e ykìV
yuÂLsrLkÞ®høk, Lkðe rËÕne; (5) RÂLzÞLk fur{f÷ MkkuMkkÞxe, fku÷fkíkk suðe MktMÚkkyku Ãký rð¿kkLk
yLku xufTLkku÷kìSLku W¥kusLk ykÃkíke hne Au.
• ¼khík{kt rð¿kkLk yLku xufTLkkì÷kuSLku W¥kusLk {¤e hnu íku nuíkwMkh Ëuþ{kt 15 sux÷e S & T MktMÚkkyku{kt
yÚkðk íku{Lk ykMkÃkkMk MkkÞLMk yLku xufTLkkì÷kuS yuLxh«uLÞkuhrþÃk ÃkkfoTMk (STEPs) Lke MÚkkÃkLkk
fhðk{kt ykðe Au.
• 1980Úke rðrðÄ hkßÞku{kt Ãký Mxux fkWÂLMk÷ ykìLk MkkÞLMk yìLz xufTLkkì÷kuSLke MÚkkÃkLkk fhðk{kt
ykðe Au.
• suLkk îkhk su íku «Ëuþ{kt rð¿kkLk yLku xufTLkkì÷kuS rð»kÞf «ð]r¥kykuLku W¥kusLk {¤u Au.
• ¼khík{kt nk÷ 268 ÞwrLkðŠMkxeyku, 50 {kLÞ (deemed) ÞwrLkðŠMkxeyku (17 fuLÿþkrMkík ÞwrLkðŠMkxe
yLku çkkfeLke hksÞþkrMkík), hk»xÙeÞ MíkhLke 12 MktMÚkkyku (ykR.ykE.xe. ðøkuhu) íkÚkk 11,100 hkßÞ
yLku fuLÿ-Mkt[kr÷ík fkì÷uòu Au.
• rðËuþku MkkÚku Ãký ¼khíku rð¿kkLk yLku xufTLkkì÷kuSLkk ûkuºku Mknfkh MkkæÞku Au. su{ fu, £kLMk MkkÚku RLzku
£uL[ ykìV «{kuþLk ykìV yuzTðkLMkTz MkkÞÂLxrVf rhMk[o îkhk fku»keÞ (cellular)/ykÂÛðf (molecular)
Sðrð¿kkLk yLku sLkeLkþkMºk, ykÞwŠð¿kkLk, ÿÔÞrð¿kkLk, RsLkuhe, Ãkkýe-ÃkwhðXk ytøku; s{oLke MkkÚku
{krníke xufTLkkì÷kuS, çkkÞkuxufTLkkì÷kuS, sLkerLkf RsLkuhe, yuLxkforxf MktþkuÄLk, yðfkþ rð¿kkLk yLku
xufTLkkì÷kuS ytøku, Rxk÷e MkkÚku ÿÔÞrð¿kkLk yLku xufTLkkì÷kuS, ykÞwŠð¿kkLk yLku MðkMÚÞ, Qòo yLku
ÃkÞkoðhý íkÚkk ¼kiríkfþkMºk ytøku; òÃkkLk MkkÚku MkwÃkh VkuxkìLk ®høk VurMkr÷xe (spring 8) îkhk rðrðÄ
ÿÔÞku, «kuxeLk-MVrxfrð¿kkLk íku{s fý-¼kiríkfeLkk «Þkuøkku ytøku, íkÚkk hrþÞk MkkÚku 127 sux÷e
ÃkrhÞkusLkkyku ytøku.
• Rxk÷e ¾kíku xÙkÞuMxe{kt zkÞhuõxkuhux Au íkuðe MktMÚkk RLxhLkìþLk÷ MkuLxh Vkìh rsLkurxf yuÂLsrLkÞ®høk
yLku çkkÞkìxufTLkkì÷kuS (ICGEB)Lkkt çku ½xfku Au.
• – yuf xÙkÞuMxe{kt yLku çkeswt Lkðe rËÕne{kt. íkuLke MÚkkÃkLkk 1987{kt fhðk{k ykðe níke.

798
• 1994Úke yk MktMÚkk íkuLkk 43 hk»xÙ-MkÇÞku îkhk Mðíktºk heíku fkÞo fhu Au.
• 21{e MkËe yu sLkeLkþkMºk (Genetics)Lkku Þwøk økýkÞ Au.
• yk{ RLV{uoþLk xufTLkkì÷kuS ÃkAe nðu çkkÞkuxufTLkkì÷kuSLkwt {n¥ð ðÄe hÌkwt nkuðkÚke AuÕ÷k çku ËkÞfkÚke
ykÄwrLkf siðrð¿kkLk, xufTLkkì÷kuS, Ã÷kLx-{ku÷uõÞw÷h siðrð¿kkLkLkk yÇÞkMk yLku MktþkuÄLkLkwt {n¥ð
ðæÞwt Au.
• yk {kxu 1981{kt Lkðe rËÕne ¾kíku LkìþLk÷ RÂLMxxâqx ykìV RBÞwLkkì÷kuS (NII)Lke MÚkkÃkLkk fhðk{kt
ykðe.
• 1977{kt niËhkçkkË ¾kíku MkuLxh Vkìh MkuÕÞw÷h yìLz {ku÷uõÞw÷h çkkÞkì÷kuS (CCMB) íkÚkk Lkðe rËÕne{kt
LkìþLk÷ MkuLxh Vkìh Ã÷kLx suLkku{ rhMk[o (NCPGR) yLku LkìþLk÷ çÞwhku ykìV Ã÷kLx rsLkurxf heMkkuŠMkMkLke
MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe.
• ð¤e nk÷{kt s ykÞ÷uoLzLkk çkk¤fkuLku çkkÞkufur{fÕMk MkkÚkuLkk MknÞkuøkÚke çkkÞkuxufTLkkì÷kuS {kxuLkwt yuf
MktþkuÄLkûkuºk çkkÞkufkuLk RÂLzÞk Lkk{u çkìtø÷kuh ¾kíku þY ÚkÞwt Au.
• yk WÃkhktík yíÞkhu rð¿kkLk yLku xufTLkkì÷kuSLkk ûkuºku {q¤¼qík yLku «Þwõík MktþkuÄLk {kxu ¼khík{kt
3,000 sux÷e ònuh yLku ¾kLkøke MktþkuÄLk yLku rðfkMk (R & D) MktMÚkkyku fkÞohík Au.
• ðíko{kLk sYrhÞkíkkuLku yLkw÷ûkeLku Lkðe Lku Lkðe MktMÚkkyku yÂMíkíð{kt ykðíke òÞ Au.
• ¾kLkøke MkknMkkuLkk Vtz îkhk íkksuíkh{kt ø÷kuçk÷ RÂLMxxâqTxTMk ykìV MkkÞLMk yìLz xufTLkkì÷kuS (GIST)Lke
Ëh¾kMík ykðe Au.
• íkuLkku ykþÞ ykR.ykR.xe. suðe s {sçkqík MktMÚkkyku Q¼e fhðkLkku Au.
• yk MktMÚkkyku{kt rð¿kkLk yLku RsLkuhe{kt Wå[ økwýð¥kkðk¤k rþûký yLku MktþkuÄLkLke MkwrðÄkyku WÃkh
¼kh {qfðk{kt ykÔÞku Au.
• LkìþLk÷ MkkÞLMk ÞwrLkðŠMkxe (NSU)Lkku ÏÞk÷ rðËuþðkMke ¼khíkeÞ (NRI) ¼kiríkfrð¿kkLke MðËuþ
{nksLku ðnuíkku fÞkuo.
• yk ÏÞk÷Lke ÃkA¤Lkwt fkhý ÞwrLkðŠMkxe{kt rð¿kkLkLkk rþûký-«rþûkýLke økwýð¥kkLkwt Äkuðký-¾ðký
Úkíkwt òÞ Au íku Au. yk MktMÚkkLkku ¾[o Mkhfkhu WÃkkzðkLkku Auu.
• þiûkrýf MktMÚkkykuLke ykMkÃkkMk yuðwt fuLÿ Q¼wt fhðwt ßÞkt Wíf]ü «fkhLkwt MktþkuÄLkfkÞo [k÷u.
• rð¿kkLkLkk íkusMðe rðãkÚkeoykuLkwt ykðwt fuLÿ MkV¤íkkÃkqðof ykf»keo þfþu.
•
8. hkßÞíktºk yLku þkMkLkÔÞðMÚkk
• hksfkhý
799
• «[eLk ¼khíkeÞ hksfeÞ ÃkhtÃkh{kt ‘Ëtz’ yLku ‘Ä{o’ yíÞtík yøkíÞLkwt MÚkkLk Ähkðíkk níkk.
• ËtzLkk WÃkÞkuøk MkkÚku rþMík, rþûkk yLku Mk¥kkLkk ÏÞk÷ku Mktf¤kÞu÷k níkk, su {wÏÞíðu þkMkLkLkwt yux÷u
fu MkhfkhLkwt fkÞo níkwt.
• hksÄ{oLkwt yuf {wÏÞ ÃkkMkwt Mk{ks «íÞuLke rLkck níke.
• yu þçË ÔÞkÃkf yLku Mkðoøkúkne yÚko{kt «Þkuòíkku, hksÄ{o{kt YrZ, ÃkhtÃkhk, rLkÞ{ku-fkÞËkyku, Lkiríkfíkk,
Vhs, LÞkÞ, Ãkrðºkíkk suðe ÔÞkÃkf çkkçkíkku Mk{krðü níke.
• ònuh SðLkLke ík{k{ çkkçkíkku Ãkh Ä{oLkku ytfwMk níkku.
• yk{ {kLkðSðLkLke MkkÚku ÔÞkÃkf Mk{ksSðLk Mkktf¤e ÷uíke yk[khMktrníkk Ä{oþkMºk îkhk yÃkkíke
níke.
• «k[eLk ¼khíkeÞ hksfeÞ ÃkhtÃkhk{kt hksÄ{o {wÏÞíðu çku MðYÃkku – hkòþkne yLku økýíktºkku{kt òuðk
{¤íkku.
• «òLkk rník{kt fk{ fhíke rþü hkßÞÔÞðMÚkk rðhwØ Ä{o{køkoÚke åÞwík ÚkÞu÷k þkMkfkuLku ÃkË¼úü fhðkLke
¼÷k{ý Ãký íku{kt fhðk{kt ykðíke.
• E.Ãkq. Aêe MkËe{kt çkkiØ Ä{oLkku ykrð¼koð ÚkÞku íÞkhu hksfeÞ ûkuºku Lkðe rð¼kðLkkyku ÃkuËk ÚkE, su{kt
¿kkríkÔÞðMÚkkLkku RLfkh fhðk{kt ykÔÞku íku{s {rn÷kykuLku ÄkŠ{f ÔÞðMÚkk{kt MÚkkLk ykÃkðk{kt ykÔÞwt.
• ©r{f yLku fkheøkh ðøkoLku Mk{ksLkk {ku¼e íkhefu MÚkkLk ykÃke MkwøkúrÚkík Mk{ksÔÞðMÚkk ðÄw MkwáZ
fhðk{kt ykðe.
• ÷kufþkne yLku çknw÷íkkðkËe hksfeÞ SðLkLku þÂõíkÃk Ãkqhe Ãkkzu yLku {sçkqík çkLkkðu íkuðkt íkíðku yk
ÃkhtÃkhk{kt yr¼«uík níkkt.
• ¼khíkLkkt f¤k, fkheøkhe yLku nwLLkhu íkÚkk çkkun¤k ÔÞkÃkkh-ðýsu rðËuþe «òykuLku ykf»keo níke.
• þf, fþký, nqý, íkwfkuo, {wÂM÷{ku, VuL[, Ãkkìxwoøkes yLku ytøkúus «òykuLkk {kuxk Mk{qnku «kht¼u ÔÞkÃkkh
yÚkuo ykf»kkoÞk yLku íÞkhçkkË hksfeÞ þkMkfku íkhefu ÂMÚkh çkLkíkk økÞk.
• yk rðËuþeykuLku ¼khíkeÞ Mk{ks{kt Mktr{r÷ík fhðkLke, Mk{kðe ÷uðkLke «r¢Þk Ëuþ{kt Mkíkík [k÷íke
hne.
• rðrðÄ òríkyku, MktMf]ríkyku yLku Ä{kuo yufçkeò{kt ¼¤íkk økÞk íkuÚke ¢{þ: r{© hk»xÙeÞ MktMf]ríkLkk
MksoLk MkkÚku yLkku¾e yufíkk rLk{koý ---------
•
11. yÚkoíktºk

800
• ¼khíkeÞ yÚkoíktºk
• ¼khíkLkk yÚkoíktºkLkku Mk{kðuþ ËwrLkÞkLkk rðfkMkþe÷ yÚkoíktºkku{kt ÚkkÞ Au.
• y{urhfk, òÃkkLk, £ktMk ðøkuhu rðfrMkík ËuþkuLke íkw÷Lkk{kt su ËuþkuLke {kÚkkËeX ykðf ½ýe ykuAe níke
íku{Lku 1950Lkk yhMkk{kt yÕðrðfrMkík Ëuþku íkhefu ykuu¤¾ðk{kt ykðíkkt níkk.
• yu þçË«Þkuøk Xef Lk ÷køkðkÚke nðu yk çkÄk ËuþkuuLku rðfkMkþe÷ ËuþkuuLkk Lkk{u yku¤¾ðk{kt yyukðu
Au.
• rðfkMkþe÷ Ëuþku{kt Ãký ¼khíkLkku Mk{kðuþ ‘ykuAk{kt ykuAk rðfrMkík’ ËuþkuLkk Mk{qn{kt ÚkkÞ Au.
• ËwrLkÞkLkk fux÷kf ËuþkuuLke {kÚkkËeX ykðf MkkÚku ¼khíkLkk ÷kufkuLke {kÚkkËex ykðfLke íkw÷Lkk fhðkÚke
yk {wÆku MÃkü ÚkkÞ Au.
• 2000Lkk ð»ko{kt nqtrzÞk{ýLkk «ðíko{kLk Ëhu ¼khíkLke {kÚkkËeX ykðf 460 zkì÷h níke, íkuLke íkw÷Lkk{kt
ÃkkrfMíkkLkLke {kÚkkËeX ykðf 470 zkì÷h, [eLkLke 840 zkì÷h, ©e÷tfkLke 870 zkì÷h yLku rVr÷ÃkkRLMkLke
1040 zkì÷h níke.
• yu ð»kuo òÃkkLkLke {kÚkkËeX ykðf 34.210 zkì÷h, y{urhfkLke 34.260 zkì÷h y™u fuLkuzkLke 21.050
zkì÷h níke. 1998{kt rðïçkìLfu {kÚkeËeX ykðfLkk ykÄkh Ãkh 209 ËuþkuLku ¢{ ykÃÞku níkku, íku{kt
¼khíkLkku ¢{ 165{ku níkku. y÷çk¥k, fw÷ hk»xÙeÞ ykðfLkk ykÄkhu ¢{ ykÃkeyu íkku 1998{kt 421.3
yçks zkì÷hLke ykðf MkkÚku ¼khík 11{k ¢{u ykðíkwt níkwt.
• hk»xÙkuLke fw÷ yLku {kÚkkËeX ykðfLke íkw÷Lkk nðu yuf swËe ÃkØrík îkhk fhðk{kt ykðu Au.
• íkuLku Mk{¾heËþÂõík (purchasing power parity - PPP)Lkk ykÄkh Ãkh økýu÷e ykðf íkhefu/hsq
fhðk{kt ykðu Au.
• yk ykðfLku Ãký zkì÷h{kt hsq fhðk{kt ykðu Au.
• yk íkw÷LkkLku ykÄkhu ði¿kkrLkf økýðk{kt ykðu Au.
• yk{ktÚke su íkw÷Lkkí{f r[ºk MkktÃkzu Au íku Lke[u «{kýu Au.
• yk yktfzkyku 2000Lkk ð»koLke {kÚkkËeX ykðf Ëþkoðu Au.
¼khík : 2,390 zkì÷h,
ÃkkrfMíkkLk : 1,960 zkì÷h
[eLk : 3,940 zkì÷h,
rVr÷ÃkkRLMk : 4,220 zkì÷h,
òÃkkLk : 26,460 zkì÷h,
801
y{urhfk : 34,260
• nqtrzÞk{ýLkk [k÷w Ëhu økýu÷e {kÚkeËeX ykðfLke íkw÷Lkk{kt Mk{¾heËþÂõíkLke ÃkØríkyu økýu÷e ¼khíkLke
{kÚkkËeX ykðf ÷øk¼øk [kh økýe ÚkkÞ Au, Ãkhtíkw yu heíku ËwrLkÞkLkk {kuxk¼køkLke rðfkMkþe÷ ËuþkuLke
{kÚkkËeX ykðf{kt ðÄkhku Úkíkku nkuðkÚke ¼khíkLkk ¢{{kt {kuxku íkVkðík Ãkzíkku LkÚke. Mk{¾heËþÂõíkLkk
ykÄkhu økýu÷e {kÚkkËeX ykðfLke árüyu ¼khíkLkku ¢{ 163{ku níkku.
• yk{ fkuE Ãký ÃkØríkyu økýeLku {kÚkkËeX ykðfLke íkw÷Lkk{kt fhðk{kt ykðu, ¼khíkLkk ¢{{kt LkkUÄÃkkºk
VuhVkh Úkíkku LkÚke.
• nqtrzÞk{ýLkk «ðíko{kLk ËhLkk ykÄkh Ãkh økýu÷e {kÚkkËeX ykðf yLku Mk{¾heËþÂõíkLkk ykÄkh Ãkh
økýu÷e {kÚkkËeX ykðfLkk ykÄkh Ãkh fhðk{kt ykðíke yktíkhhk»xÙeÞ íkw÷kLkk{kt yuf {n¥ðLke çkkçkík{kt
{kuxku íkVkðík Ãkzu Au.
• nqtrzÞk{ýLkk «ðíko{kLk Ëhu økýu÷e {kÚkkËeX ykðfLkk ykÄkhu økýeyu íkku 2000Lkk ð»ko{kt y{urhfkLke
{kÚkkËeX ykðf ¼khíkLke íkw÷Lkk{kt 74 økýe ðÄkhu níke, ßÞkhu Mk{¾heËþÂõíkLkk ykÄkhu økýu÷e
{kÚkkËeX ykðf «{kýu y{urhfkLke {kÚkkËeX ykðf ¼khíkLke íkw÷Lkk{kt 14 økýe ðÄkhu níke.
• yk{ Mk{¾heËþÂõíkLkk ykÄkh Ãkh fhðk{kt ykðíke íkw÷Lkk{kt rðïMíkhu ykðfLke yMk{kLkíkk ½ýe
ykuAe {k÷q{ Ãkzu Au.
• ¼khíkLkk yÚkoíktºkLku r{© yÚkoíktºk íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au, su{Lku {qzeðkËe økýe þfkÞ yuðk
y{urhfk fu $ø÷ìLz suðk ËuþkuLkkt yÚkoíktºkkuLku Ãký yksu r{© yÚkoíktºk íkhefu ðýoððk{kt ykðu Au, fkhý
fu yu yÚkoíktºkkuLku Ãký {wõík heíku çkòhLke fk{økehe «{kýu [k÷ðk Ëuðk{kt ykðíkkt LkÚke.
• Mkhfkhku íku{Lke rðrðÄ ykŠÚkf Lkeríkyku îkhk yÚkoíktºkLkwt {kuxk «{ký{kt rLkÞtºký fhu Au.
• íku{Lke íkw÷Lkk{kt ¼khíkeÞ yÚkoíktºk rðrþü yÚko{kt r{© MðYÃk Ähkðu Au.
• {qzeðkËe ËuþkuLke su{ ¼khík{kt Ãký Mkhfkh íkuLke rðrðÄ ykŠÚkf Lkeríkyku îkhk ¾kLkøke ûkuºkLkwt rLkÞtºký
fhu Au yu yÚko{kt íkku ¼khíkLkwt yÚkoíktºk r{© Au s, Ãkhtíkw íkuLke MkkÚku ¼khíkLkk yÚkoíktºk{kt ònuh fnuíkkt
MkhfkhLkk ûkuºkLkku rnMMkku ½ýku {kuxku Au yu yÚko{kt Ãký ¼khík r{© yÚkoíktºk Ähkðu Au.
• yÚkoíktºkLkkt [kðeYÃk ûkuºkku Mkhfkhu ÃkkuíkkLkk nkÚk{kt hkÏÞkt Au.
• 1991{kt ykŠÚkf MkwÄkhkyku nkÚk Ähðk{kt ykÔÞk íku Ãknu÷kt ðe{ku.
• ðuÃkkhe çkìLfku, {n¥ðLke rð¥keÞ MktMÚkkyku, hu÷ðu, nkðE ðknLkÔÞðnkh, ¼qr{{køkkuo Ãkh Úkíkwt {wMkkVhkuLkwt
ÃkrhðnLk, MktËuþkÔÞðnkh, ðes¤e, ¾Lkes fku÷Mkk, «kf]ríkf-íku÷-økìMk ¾Lkeòu, fux÷kf {kuxk Wãkuøkku
ðøkuhu{kt Mkhfkh Ròhku ¼kuøkðíke níke.
• ¾kLkøke ûkuºkuLku nMíkf nkuÞ yuðe fux÷ef WíÃkkËLk-«ðr¥kyku{kt Ãký hkßÞku rðrðÄ fkhýkuÚke «ðuþ
fÞkuo níkku.

802
• Ëk.ík., rÄhký {kxu íkuLku Mkhfkhe çkìLfku ÃkkMku sðwt Ãkzu, ðes¤e hkßÞLkk ðes¤e çkkìzo ÃkkMkuÚke s {¤e
þfu, MktËuþkÔÞðnkh MkhfkhLku nMíkf s níkku, ÃkrhðnLkMkuðk {kxu ½ýk Ëk¾÷kyku{kt íkuLku hkßÞLke
Mkuðk Ãkh s ykÄkh hk¾ðku Ãkzu.
• yk ÂMÚkrík{kt ykŠÚkf MkwÄkhkLkkt ËMk ð»ko ÃkAe ÍkÍku Vuh Ãkzâku LkÚke.
• ykLkku Vr÷íkkÚko yu Au fu ¾kLkøke ûkuºkLke fkÞoûk{íkk y{wf ytþu ònuh ûkuºkLkk yuf{kuLke fkÞoûk{íkk Ãkh
yð÷tçku Au.
• ¼khíkLke hk»xÙeÞ ykðf{kt ònuh ûkuºkLkku rnMMkku 1960-61{kt ykX xfk níkku, íku ðÄeLku 1992-93{kt 25
xfk ÚkÞku níkku.
• ¼khíkLkwt yÚkoíktºk r{© yÚkoíktºk Au íku nfefíkLkwt yuf çkeswt ÃkkMkwt Au.
• ¼khík{kt 1951Úke þY fheLku ykŠÚkf ykÞkusLk yÃkLkkððk{kt ykÔÞwt Au.
• yk ykÞkusLk{kt {wÏÞíðu ònuh fu Mkhfkhe ûkuºk {kxu Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkk íkiÞkh fhðk{kt ykðu Au.
• yu ÞkusLkk fuLÿ Mkhfkh íkÚkk hkßÞ Mkhfkhku {kxu y÷øk y÷øk íkiÞkh fhðk{kt ykðu Au.
• Mk{økú ËuþLku MÃkþoíkk rðfkMk-fkÞo¢{ku nkÚk ÄheLku íku{Lku Ãkqhk fhðkLke sðkçkËkhe fuLÿ MkhfkhLkk rþhu
hnu Au.
• hkßÞLku MÃkþoíkk nkuÞ yuðk rðfkMk-fkÞo¢{ku íkiÞkh fhðkLke yLku íku{Lkku y{÷ fhðkLke sðkçkËkhe
hkßÞ MkhfkhLke nkuÞ Au.
• fux÷kf yuðk fkÞo¢{ku fu fux÷ef yuðe ÞkusLkkyku nkuÞ Au, su fuLÿ Mkhfkh îkhk íkiÞkh fhðk{kt ykðu
Au, Ãkhtíkw íkuLkku y{÷ hkßÞ Mkhfkhku îkhk fhðk{kt ykðu Au.
• íku {kxuLkkt Lkkýkt fuLÿ Mkhfkh îkhk Ãkqhkt Ãkkzðk{kt ykðu Au.
• Mkhfkhku îkhk nkÚk Ähðk{kt ykðíkk yk fkÞo¢{ku ½ýk Ëk¾÷kyku{kt ¾kLkøke ûkuºkLku WÃkÞkuøke yLku
WÃkfkhf ÚkE Ãkzu Au. Ëk.ík., Mkhfkh îkhk hMíkkyku çkktÄðk{kt ykðu Au, su ¾kLkøke WíÃkkËfkuLku íku{Lke
[esðMíkwykuLkk ÃkrhðnLk {kxu sYhe Au, ð¤e ¾kLkøke ðknLk{kr÷fku Ãký íku{Lkku WÃkÞkuøk rðrðÄ
nuíkwyku {kxu fhe þfu Au.
• Mkhfkh îkhk {kuxe yLku {æÞ{ ®Mk[kE ÞkusLkkyku nkÚk Ähðk{kt ykðu Au, suLkku ÷k¼ ¾uzqíkkuLku {¤u
Au.
• þnuhku yLku økk{zktLku ÃkeðkLkwt Ãkkýe Ãkqhwt Ãkkzðk {kxu Ãký yu ÞkusLkkykuLkku WÃkÞkuøk fhðk{kt ykðu Au.
• Mkhfkh îkhk ðes¤eLkwt WíÃkkËLk yLku rðíkhý fhðk{kt ykðu Au, suLkku ÷k¼ ¾uzqíkku, WãkuøkÃkríkyku,
ðuÃkkheyku íku{s fwxwtçkku {u¤ðu Au.
• Mkhfkhu Wãkuøkku yLku ¾uíkeLkk ûkuºkLku rÄhký Ãkqhwt Ãkkzðk {kxu MktMÚkkfeÞ «çktÄ fÞkuo Au.
803
• Ëuþ{kt rþûký íkÚkk ykhkuøÞLke MkuðkykuLkwt rðMíkhý ykŠÚkf ykÞkusLkLkk ¼køkYÃku MkÄkÞu÷ku rðfkMk Au.
• Ëuþ{kt Mkhfkhe «ð]r¥kyku yLku rLkÞtºkýkuLkku ÔÞkÃk ¾qçk ðÄðk ÃkkBÞku íkuLkk {q¤{kt ykÞkusLk hnu÷wt Au.
• Ëuþ{kt 1951Úke þY fheLku 1997 MkwÄe{kt ykX Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkkyku ð¥keykuAe MkV¤íkk MkkÚku Ãkkh
Ãkkzðk{kt ykðe Au.
• «Úk{ ÞkusLkk 1951Úke þY ÚkELku 1956{kt Ãkqhe ÚkE níke.
• ykX{e Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkk 1992{kt þY ÚkELku 1997{kt Ãkqhe ÚkE. 1997Úke 2002Lkku Mk{Þøkk¤ku Lkð{e
Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkkLkku økýkÞ, Ãkhtíkw 1991{kt ykŠÚkf MkwÄkhkyku nkÚk Ähðk{kt ykÔÞk yu ÃkAe ykŠÚkf
ykÞkusLkLke çkkçkík{kt LkðuMkhÚke rð[khýk fhðk{kt ykðe hne Au.
• ykŠÚkf MkwÄkhkyku yÚkðk Lkðe ykŠÚkf ykÞkusLkLke çkkçkík{kt LkðuMkhÚke rð[khýk fhðk{kt ykðe hne
Au.
• ykŠÚkf MkwÄkhkyku yÚkðk Lkðe ykŠÚkf Lkerík Lke[u hkßÞLkk fkÞoûkuºkLku Mker{ík hk¾ðkLkwt Au.
• su WíÃkkËLk-«ð]r¥k ¾kLkøke ûkuºk nkÚk Ähe þfu íku{ nkuÞ íku{kt Mkhfkhu «ðuþðkLkwt LkÚke, yuðkt su ûkuºkku{kt
hkßÞLkk yuf{ku fkÞohík nkuÞ íku{Lkwt ¾kLkøkefhý fhðk{kt ykðe hÌkwt Au. hMíkkyku, ðes¤e, çktËhku
suðe ÃkkÞkLke MkuðkykuLkkt ûkuºkku ¾kLkøke MkknMk {kxu ¾wÕ÷kt {qfðk{kt ykÔÞkt Au.
• yu s heíku çkìLfku yLku ðe{kLkkt ûkuºkkuu Ãký ¾kLkøke MkknMk {kxu ¾wÕ÷kt fhðk{kt ykÔÞkt Au.
• Ëuþ{kt ykŠÚkf rðfkMkLke sðkçkËkhe nðu {nËtþu ¾kLkøke ûkuºk Ãkh ykðe Au yLku hkßÞku íku{kt Ãkqhf
íkÚkk Ãkku»kf fk{økehe s çkòððkLke Au.
• hkßÞLke çkË÷kÞu÷e ¼qr{fkLkwt «rík®çkçk ËMk{e Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkk{kt Ãkzþu yuðe yÃkuûkk Au.
• «íÞuf Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkk íkuLkk fux÷kf ykøkðk WÆuþku Ähkðíke níke, Ãkhtíkw ËuþLkwt Mk{økú ykÞkusLk
fux÷kf ÷ktçkøkk¤kLkk ÃkkÞkLkk WÆuþkuLku Lksh Mk{ûk hk¾eLku fhðk{kt ykÔÞwt Au.
• yk ÷ktçkkøkk¤kLkk WÆuþku yk «{kýu Au : (1) hk»xÙeÞ ykðf yLku {kÚkkËeX ykðf{kt ðÄkhku fheLku
÷kufkuLkk SðLkÄkuhý{kt MkwÄkhku fhðku, (2) ËuþLkk yÚkoíktºk{kt hkusøkkheLke íkfku ðÄkheLku Ãkqýo hkusøkkhe
«kÃík fhðe, (3) ykðf íkÚkk MktÃkr¥kLke yMk{kLkíkk{kt ½xkzku fhðku yLku (4) LÞkÞ íkÚkk Mk{kLkíkk Ãkh
ykÄkrhík þku»kýrðneLkk Mk{ksh[Lkk fhðe.
• ykht¼Lke ÞkusLkkyku{kt økheçke ½xkzðkLkk WÆuþLku MÃkü þçËku{kt {qfðk{kt ykÔÞku Lk níkku.
• Äkhýk yuðe níke fu ykŠÚkf rðfkMk MkkÚku hkusøkkheLke íkfku ðÄþu yLku økheçke ½xþu, Ãkhtíkw ykÞkusLkLkk
«Úk{ çku ËMkfkLkk yLkw¼ðÚke yu Mk{òÞwt fu ykŠÚkf rðfkMkLkku ÷k¼ økheçkku MkwÄe ÃMkhíkku LkÚke, íkuÚke
økheçke Ãkh MkeÄku s nw{÷ku fhðku Ãkzþu, økheçke LkkçkqËe {kxuLkk rðrþü fkÞo¢{ku fhðk Ãkzþu.
• yk{ AuÕ÷e Ãkkt[uf ÞkusLkkyku{kt økheçke LkkçkqËe Mkðkuoå[ WÆuþ íkhefu W{uhkE.

804
• yksu nðu ËuþLkk ykŠÚkf rðfkMkLkwt {qÕÞktfLk fhðk {kxuLkku íku yuf {wÏÞ {kÃkËtz çkLÞku Au.
• ¼khíkLkk yÚkoíktºkLku çku rð¼køk{kt ðnU[ðk{kt ykðu Au : yuf rð¼køkLku MktøkrXík ûkuºk fnuðk{kt ykðu Au,
ßÞkhu çkeò rð¼køkLku yMktøkrXík ûkuºk fnuðk{kt ykðu Au.
• Mkk{kLÞ [[ko{kt, su ÃkuZeyku {sqh-fkÞËkyku ÷køkw Ãkkzíkk nkuÞ íku{Lkku Mk{kðuþ MktøkrXík ûkuºk{kt yLku
su{Lku {sqh-fkÞËkyku ÷køkw Lk Ãkzíkk nkuÞ íku{Lkku Mk{kðuþ yMktøkrXík ûkuºk{kt fhðk{kt ykðu Au.
• ík{k{ Mkhfkhe MkknMkku yLku Mkhfkhe Mkuðkyku ¾kLkøke ûkuºkLkk {kuxk yLku {æÞ{ fËLkk ykiãkurøkf
yuf{ku, çkìLfku, ðe{kftÃkLkeyku, rþûkýMktMÚkkyku ðøkuhuLkku Mk{kðuþ MktøkrXík ûkuºk{kt ÚkkÞ Au.
• ¾uíke, LkkLkk ÃkkÞkLkk ykiãkurøkf yuf{ku, ¾kLkøke ûkuºk{kt Aqxf - sÚÚkkçktÄ ðuÃkkh ðøkuhuLkku Mk{kðuþ
yMktøkrXík ûkuºk{kt fhðk{k ykðu Au.
• hkusøkkheLke árüyu íkÃkkMkeyu íkku 1999-200{kt MktøkrXík ûkuºk{kt hkufkÞu÷k fk{ËkhkuLkwt «{ký 17.0 xfk
Au, ßÞkhu yMktøkrXík ûkuºk{kt hkufkÞu÷k fk{ËkhkuLkwt «{ký 93.0 xfk Au.
• yk{ Ëuþ{kt fk{ËkhkuLke rðþk¤ çknw{íke yÚkoíktºkLkk yMktøkrXík ûkuºk{kt hkuS {u¤ðu Au.
• yMktøkrXík ûkuºkLke íkw÷Lkk{kt MktøkrXík ûkuºk{kt ðuíkLkËh ½ýk ðÄkhu Au, yu f{o[kheykuLku {kU½ðkhe ¼ÚÚkwt,
«kurðztx Vtz, çkkuLkMk suðk ðÄkhkLkk ÷k¼ku {¤u Au, [k÷w Ãkøkkhu íkuyku {kuxe MktÏÞk{kt hòyku ¼kuøkðe
þfu Au, íku{Lke Lkkufhe Mk÷k{ík nkuÞ Au.
• ykLke Mkk{u yMktøkrXík ûkuºk{kt hkufkÞu÷k fk{ËkhkuLkku Ãkøkkh ½ýku ykuAku nkuÞ Au, íku{Lku ðÄkhkLkk fkuE
÷k¼ku ¼køÞu s {¤u Au, íku{Lke Lkkufhe íkÆLk rçkLkMk÷k{ík nkuÞ Au, fk{Lkk f÷kfku yLku hòykuLke
çkkçkík{kt fkuE MÃkü rLkÞ{ku nkuíkk LkÚke.
• yuftËhu, {kÚkkËeX Úkkuuhýu økýíkkt yMktøkrXík ûkuºkLke íkw÷Lkk{kt MktøkrXík ûkuºk{kt yLkuføkýe ðÄw ykðf
{¤u Au.
• yk{ çku ûkuºkku ðå[u {kuxe yMk{kLkíkk «ðíkoíke nkuðkÚke hkusøkkhe þkuÄLkkhkykuLke ÃkMktËøke Mkns heíku
s MktøkrXík ûkuºk nkuÞ Au, Ãkhtíkw yu ûkuºk{kt hkusøkkheLke çknw ykuAe íkfku Mkòoíke nkuðkÚke hkusøkkheðktåAwykuLke
½ýe {kuxe MktÏÞkLku yMktøkrXík ûkuºk{kt hkusøkkhe þkuÄeLku SðLkrLkðkon [÷kððku Ãkzu Au.
• fkuE Ãký ËuþLkwt yÚkoíktºk MktÃkqýoÃkýu Mðkð÷tçke hne þfíkwt LkÚke, íku rðrðÄ [esðMíkwyku yLku MkuðkykuLke
ykÞkík-rLkfkMk îkhk ËwrLkÞkLkk yLÞ Ëuþku MkkÚku Mktf¤kÞu÷wt nkuÞ Au.
• ËuþLkwt yÚkoíktºk fux÷k «{ký{kt yLÞ Ëuþku MkkÚku, yux÷u fu ðirïf yÚkoíktºk MkkÚku Mktf¤kÞu÷wt Au íkuLkwt {kÃk
ËuþLke ykÞkíkku yLku rLkfkMkkuLkk ykÄkhu fkZðk{kt ykðuyu Au.
• ËuþLke ykÞkíkku ð¥kk rLkfkMkkuLkwt «{ký íkuLke hk»xÙeÞ ykðfLkk xfkYÃku òu ðÄkhu nkuÞ íkku ËuþLkwt yÚkoíktºk
ðirïf yÚkoíktºkLke MkkÚku økkZ heíku Mktf¤kÞu÷wt Au yu{ fne þfkÞ.
805
• íkuLkkÚke Q÷xwt, òu ykÞkíkku-rLkfkMkkuLke hk»xÙeÞ ykðf MkkÚkuLke xfkðkhe ykuAku nkuÞ íkku ËuþLkwt yÚkoíktºk
ðirïf yÚkoíktºk MkkÚku «{ký{kt ykuAwt Mktf¤kÞu÷wt Au yu{ fne þfkÞ.
• yk yuf íkw÷Lkkí{f fMkkuxe Au, íkuLkkt {kxu fkuE ðMíkw÷ûke {kÃkËtz LkÚke.
• Mkk{kLÞ heíku ðMíke yLku fË{kt LkkLkk Ëuþku yk yk fMkkuxeyu ðirïf yÚkoíktºk MkkÚku økkZ Mktf¤kÞu÷wt
sýkÞ Au.
• íkuLkkÚke Q÷xwt, ðMíke yLku fË{kt {kuxk ËuþkuuLkwt ðirïf yÚkoíktºk Ãkh yð÷tçkLk «{ký{kt ykuAwt nkuÞ Au.
• ¼khíkLke rLkfkMkku íkÚkk ykÞkíkku MktÞwõík heíku 1950-51{kt hk»xÙeÞ ykðfLkk ÷øk¼øk 16 xfk sux÷e
níke, yu «{ký ¢{þ: ½xeLku 1970-71 MkwÄe{kt Lkð xfkÚke ykuAwt ÚkÞwt níkwt.
• íÞkhÃkAeLkkt ð»kkuo{kt yu «{ký ðÄíkwt hÌkwt.
• 1994-95{kt yu ðÄeLku ÷øk¼øk 22 xfk ÚkÞwt níkwt.
• yk{ ¼khíkLke hk»xÙeÞ ykðfLkku ÷øk¼øk [kuÚkku ¼køk yktíkhhk»xÙeÞ ðuÃkkh MkkÚku Mktf¤kÞu÷ku Au.
• yk «{ký ðÄkhu økýkÞ fu ykuAwt íku Lk¬e fhðk {kxu {kuxk ËuMkku MkkÚku íkuLke íkw÷Lkk fhðe Ãkzu.
• fux÷kf ËuþkuuLkk yktfzkyku Lke[u LkkUæÞk Au.
• yu yktfzkyku 1996 fu 1997Lkk ð»ko {kxuLkk Au.
• íku{kt su íku ËuþLke ykÞkíkku-rLkfkMkkuLke xfkðkhe - (hk»xÙeÞ ykðf MkkÚkuLke) Ëþkoððk{kt ykðe Au.
y{urhfk : 25 xfk
s{oLke : 47 xfk
[eLk : 41 xfk
$ø÷ìLz : 40 xfk
RLzkuLkurþÞk : 56 xfk
• LkkLkk Ëuþku {kxu yktíkhhk»xÙeÞ ðuÃkkh íku{Lke hk»xÙeÞ ykðfLkk MktË¼o{kt ðÄkhu {n¥ðLkku nkuÞ Au.
• Ëk.ík., Ërûký fkurhÞkLkku ðuÃkkh íkuLke hk»xÙeÞ ykðfLkk 77 xfk, ÚkkR÷ìLzLkku 93 xfk yLku {uÂõMkfkuLkku
60 xfk sux÷ku Au.
• çkeS heíku òuEyu íkku ËMkfkLkk {æÞ ¼køku (1996-97) Ërûký fkurhÞLke rLkfkMkku 16,868 fhkuz zkì÷hLke
yLku [eLkLke 20,730 fhkuz zkì÷hLke níke, íÞkhu ¼khíkLke rLkfkMkku 4,410 fhkuz zkì÷hLke níke.
• yk rðøkíkkuLkk ykÄkhu ykÃkýu yu{ fne þfeyu fu ¼khík yktíkhhk»xÙeÞ ðuÃkkh îkhk ðirïf yÚkoíktºk MkkÚku
ykuAk «{ký{kt Mktf¤kÞu÷wt Au.
• yk {kx y{wf ytþu 1950Úke ’90Lkk [kh ËkÞfk Ëhr{ÞkLk yÃkLkkððk{k ykðu÷e ykŠÚkf Lkeríkyku

806
sðkçkËkh níke.
• Ëuþ{kt ykÞkíkyðuSfhýLke Lkerík Ãkh ykÄkrhík ykiãkurøkf rðfkMkLke ÔÞqnh[Lkk yÃkLkkððk{kt ykðe
níke, su{kt þõÞ nkuÞ íÞkt ykÞkík Úkíke ðMíkwykuLkwt ½hyktøkýu WíÃkkËLk fhðkLke LkeríkLkku y{÷
fhðk{k ykÔÞku níkku.
• rðrðÄ {køkkuoyu ykÞkíkkuLku þõÞ íkux÷e Lke[e MkÃkkxe Ãkh hk¾ðk{kt ykðe níke yLku ykÞkíkkuLke ®f{ík
rðËuþe [÷ý{kt [qfððkLkk yuf MkkÄLk íkhefu rLkfkMkkuLku òuðk{kt ykðe níke.
• rLkfkMkkuLku Ëuþ{kt ykðf íkÚkk hkusøkkhe MksoðkLkk MkkÄLk íkhefu òuðk{kt ykðe Lk níke.
• ËuþLke rLkfkMkku{kt {kuxku ðÄkhku ÚkE þfu íku{ LkÚke yu «fkhLkku rLkhkþkðkË Ãký Ëuþ{kt «ðíkoíkku níkku.
• 1991Úke yÃkLkkððk{kt ykðu÷e Lkðe ykŠÚkf Lkerík{kt yktíkhhk»xÙeÞ ðuÃkkh ytøkuLkku yr¼øk{ {q¤¼qík
heíku çkË÷kE økÞku Au.
• nðu ykÃkýu yktíkhhk»xÙeÞ ðuÃkkhLkk {kæ{Þ îkhk «{ký{kt rðïLkk yÚkoíktºk{kt Mkk{u÷ ÚkðkLke Lkerík
yÃkLkkðe Au.
• ¼khík rðïðuÃkkh-MktøkXLkLkwt MkÇÞ nkuðkÚke íkuLku ykÞkíkku ÃkhLkk rðrðÄ ytfwþku WXkðe ÷uðk Ãkzâk Au.
• íkuLke MkkÚku ykÞkíkku ÃkhLke sfkík{kt {kuxku ½xkzku fhðkk{t ykÔÞku Au, nSyu ¼khíkLkku Mk{kðuþ Ÿ[e
ykÞkíksfkík Ähkðíkk ËuþkuLkk sqÚk{kt ÚkkÞ Au.
• ËuþLke rLkfkMkkuLku «kuíMkknLk MkktÃkzu yuðkt Ãkøk÷kt ¼hðk{kt ykÔÞkt nkuðkÚke økÞk ËMkfk{kt ËuþLke rLkfkMkku{kt
Ÿ[k Ëhu ðÄkhku Úkðk ÃkkBÞku níkku.
• ykLku Ãkrhýk{u ËwrLkÞkLke rLkfkMkku{kt ¼khíkLkku rnMMkku, su 1980{kt 0.4 xfk níkku, íku ðÄeLku 1998{kt
0.6 xfk ÚkÞku níkku.
• 1950{kt ËwrLkÞkLke rLkfkMkku{kt Ÿ[k Ëhu ðÄkhku Úkðk ÃkkBÞku níkku.
• ykLku Ãkrhýk{u ËwrLkÞkLke rLkfkMkku{kt ¼khíkLkku rnMMkku, su 1980{kt 0.4 xfk níkku, íku ðÄeLku 1998{kt
0.6 xfk ÚkÞku níkku.
• 1950{kt ËwrLkÞkLke rLkfkMkku{kt ¼khíkLkku rnMMkku 2.0 (çku) xfk sux÷ku níkku.
• ¼khíkeÞ yÚkoíktºkLkku rðfkMk :
• yÚkoíktºkLkk rðfkMkLku rðrðÄ heíku {kÃke þfkÞ Au.
• yne ykÃkýu «[r÷ík {kÃkËtz ðzu íkuLkk rðfkMkLkku Ãkrh[Þ {u¤ðeþwt.
• ÷kufkuLke {kÚkkËeX ykðf yLku íku{kt Úkíkk ðÄkhkLkk ykÄkhu yÚkoíktºk{kt MkÄkÞu÷k rðfkMkLke Íkt¾e {u¤ðe
þfkÞ.
807
• íkuLku yÚkoþkMºkLke Ãkrh¼k»kk{kt {kÚkkËeX WíÃkkËLk fnuðk{kt ykðu Au.
• ËuþLkk Lkkøkrhfku îkhk ð»ko Ëhr{ÞkLk su [esðMíkyku yLku MkuðkykuLkwt WíÃkkËLk fhðk{kt ykÔÞwt nkuÞ
íkuLkk LkkýkfeÞ {qÕÞLku hk»xÙeÞ ÃkuËkþ (Gross National Product, GNP) fnuðk{kt ykðu Au.
• íkuLku ËuþLke fw÷ ðMíke ðzu ¼køkeLku {kÚkeËeX ykðfLkku yktfzku {u¤ððk{kt ykðu Au.
• ðeMk{e MkËeLkk ÃkqðkoÄo{kt Ëuþ{kt {kÚkkËeX ykðf{kt LkSðku ðÄkhku ÚkÞku níkku.
• òufu íkuLku ytøku Ãký yÚkoþkMºkeyku{kt {ík¼uË «ðíkuo Au.
• fux÷kf yÚkoþkMºkeyku yu{ {kLku Au fu ðeMk{e MkËeLkk ÃkqðkoÄo{kt ¼khíkku{kt ÷kufkuLke {kÚkkËeX ykðf{kt
½xkzku ÚkÞku níkku.
• Ëk.ík., MkwhuLÿ Ãkxu÷Lkk ytËks «{kýu 1920{kt ¼khíkLke {kÚkkËeX ykðf Yk. 235 níke. su ½xeLku
1950{kt 1950{kt 193 ÚkE níke. yu{. {w¾SoLkk ytËks «{kýu 1920{kt íku Yk. 184 níke yLku
1945{kt Ãký íku íkux÷e s níke.
• MkËeLkk ÃkqðkoÄoLke íkw÷Lkk{kt MkËeLkk W¥khkÄo{kt Ëuþ{kt {kÚkkËeX ykðf{kt økýLkkÃkkºk ðÄkhku Úkðk ÃkkBÞku
Au.
• 1993-94Lkk ¼kðkuyu økýu÷e {kÚkkËeX ykðf 1950-51{kt Yk. 3,687 níke. su ðÄeLku ‘fk{[÷kW’
ytËks «{kýu 1998-99{kt Yk. 9,733 yLku ‘ÍzÃke’ ytËks «{kýuu 199-2000{kt Yk. 10,204 ÚkE
níke.
• MkËeLkk W¥khkÄo{kt ËuþLke ðMíke ÷øk¼øk økýe ÚkE nkuðk Aíkkt, {kÚkkËeX ykðf{kt ÷øk¼øk 200 xfkLkku
ðÄkhku fhe þfkÞku íku yuf LkkUÄÃkkºk rMkrØ Au.
• WÃkh LkkUæÞwt Au íku{ hk»xÙeÞ ykðf yu ËuþLkk Lkkøkrhfku îkhk ÃkuËk fhðk{kt ykðu÷e [esðMíkwyku-
MkuðkykuLkwt {qÕÞ Lkkýk{kt Ëþkoðu Au.
• íkuÚke Ëuþ{kt {kÚkkËeX ykðf{kt {kuxku ðÄkhku ÚkÞku yuLkku yÚko yuðku ÚkkÞ fu Ëuþ{kt rðrðÄ [esðMíkwyku
yLku MkuðkykuLkk WíÃkkËLk{kt MkËeLkk W¥khkÄo{kt {kuxku ðÄkhku Úkðk ÃkkBÞku Au.
• yu heíku òuEyu íkku Ëuþ{kt yu Ãkkt[ ËMkfkLkk Mk{Þøkk¤k{kt ¾uíkeLkwt WíÃkkËLk ÷øk¼øk [khøkýwt yLku
WãkuøkkuLkwt WíÃkkËLk ÷øk¼øk ðeMk økýwt Úkðk ÃkkBÞwt Au.
• yk WíÃkkËLkð]rØLkk fux÷kf WËknhýYÃk yktfzkyku LkkUÄeyu.
• yLkksLkwt WíÃkkËLk 5.08 fhkuz xLkÚke ðÄeLku 20.89 fhkuz xLk ÚkÞwt.
• Ãkku÷kËLkwt WíÃkkËLk 10 ÷k¾ xLkÚke ðÄeLku 238 ÷k¾ xLk, rMk{uLxLkwt WíÃkkËLk 27 ÷k¾ xLkÚke ðÄeLku
1,000 ÷k¾ xLk, ¾Lkes fku÷MkkLkwt WíÃkkËLk 323 ÷k¾ xLkÚke ðÄeLku 3,221 ÷k¾ xLk yLku ðes¤eLkwt
WíÃkkËLk 5 yçks rf.ðkì. Úke ðÄeLku 480 yçks rf.ðkì. ÚkÞwt.

808
• {kÚkkËeX ykðf{kt ðÄkhku ÚkðkÚke ÷kufkuLkk SðLkÄkuhý{kt MkwÄkhku ÚkÞku Au, yux÷u fu rðrðÄ ðMíkwykuLke
{kÚkkËeX ðÃkhkþ{kt ðÄkhku ÚkÞku Au.
• íkuLkkt fux÷ktf WËknhýku LkkUÄeyu.
• 1951{kt Ëuþ{kt yLkksLke {kÚkkËeX ËirLkf ðÃkhkþ 394.9 økúk{ níke, su 1999{kt 470.4 økúk{ níke.
• ¾kãíku÷Lke {kÚkkËeX ðkŠ»kf ðÃkhkþ 1955-56{kt 2.5 rføkúk. níke, su ðÄeLku 1998-99{kt 10.3 rføkúk.
ÚkE níke.
• fkÃkLke {kÚkkËeX ðÃkhkþ 1960-61{kt 15 {exh níke íku ðÄeLku 30.6 {exh ÚkE.
• [kLke ðÃkhkþ 362 økúk{Úke ðÄeLku 67.6 økúk{ ÚkE.
• ÷kufkuLkk SðLkÄkuhýLkku MkwÄkhku fuð¤ ¼kiríkf [eòuLke ðÃkhkþ Ãkqhíkku {ÞkorËík hÌkku LkÚke, ÷kufkuLkk
ykhkuøÞ yLku þiûkrýf Míkh{kt Ãký LkkUÄÃkkºk ðÄkhku ÚkÞku Au.
• ÷kufkuLkwt Mkhuhkþ ykÞw»Þ 1945Lkk yhMkk{kt 42 ð»koLkwt nkuðkLkku ytËks Au, su ðÄeLku 63 ð»koLkwt ÚkÞwt Au.
• çkk¤{]íÞwËh 146Úke ½xeLku 70 ÚkÞku Au.
• Ëuþ{kt MkkhûkhíkkLkwt «{ký 18 xfÚke ðÄeLku 65 xfk ÚkÞwt Au.
• yk{, suLku yksu {kLkðrðfkMkLkk Lkk{u yku¤¾ðk{kt ykðu Au íkuLkk {kÃkËtz ðzu {kÃkíkkt Ãký hksfeÞ
ykÍkËe ÃkAeLkk Ãkkt[ ËMkfk{kt Ëuþ økýLkkÃkkºk «økrík MkkÄe þõÞku Au.
• y÷çk¥k, Ãkqðo yurþÞkLkk MktÏÞkçktÄ ËuþkuuLke íkw÷Lkk{kt ¼khíkLke yk ûkuºkLke «økrík Mktíkku»kfkhf sýkíke
LkÚke.
• rðfkMk{kt «kËurþf yMk{kLkíkk : ¼kiøkkur÷f heík yLku ðMíkeLkk fËLke heíku ¼khík yuf rðþk¤ yLku
¼kih ðirðæÞ Ähkðíkku Ëuþ Au.
• W¥kh «Ëuþ, {æÞ«Ëuþ ðøkuhu hkßÞku ðMíkeLke árüyu ËwrLkÞkLkk {kuxk Ëuþku{kt MÚkkLk ÷E þfu íkux÷kt
{kuxkt Au.
• íkuÚke Ëuþ{kt AuÕ÷k Ãkkt[uf ËMkfk Ëhr{ÞkLk su rðfkMk MkÄkÞku Au íku{kt «kËurþf yMk{kLkíkk {kuxe sýkÞ
Au.
• Ëuþ{kt «kËurþf yMk{kLkíkkLku íkÃkkMkðk {kxu hkßÞLkku yuf{ íkhefu WÃkÞkuøk fhðkLke ÃkhtÃkhk «MÚkkrÃkík
ÚkE Au.
• «Úk{ {kÚkkËeX ykðfLkk {kÃkËtzLkku WÃkÞkuøk fheLku yMk{kLkíkkLkku rLkËuoþ fheþwt.
• 1996-97Lkk ð»ko {kxuLke [k÷w ¼kðkuyu økýu÷e {kÚkkËeX ykðfLkk yktfzkyku WËknhýYÃku LkkuÄeyu :
{nkhk»xÙLke {kÚkkËeX ykðf Yk. 17,825 níke, su {kuxkt hkßÞku{kt MknwÚke ðÄkhu níke, Yk. 17,447Lke
ykðf MkkÚku Ãktòçk çkeò MÚkkLku níkwt.
809
• Yk. 16,454Lke ykðf MkkÚku nrhÞkýk ºkeò MÚkkLku yLku Yk. 16,287Lke ykðf MkkÚku økwshkík [kuÚkk
MÚkkLku níkwt.
• çkesu Auzu rçknkh yLku ykurhMMkk suðkt hkßÞku Au, su{Lke {kÚkkËeX ykðf yLkw¢{u Yk. 4,965 yLku
Yk. 6,401 níke.
• hksÞkuLke ykðfLkk yktfzk ÍkÍk íkw÷Lkkí{f økýkíkk LkÚke.
• íkuÚke íku{Lku çknw [kuõMkkE ¼hu÷k Lkrn Mks{ðk òuEyu.
• yu{ktÚke {kºk yux÷wt s Vr÷ík ÚkkÞ Au fu rçknkhLke íkw÷Lkk{kt {nkhk»xÙ{kt {kÚkkËeX ykðf ÷øk¼øk [kh
økýe Au.
• Ëuþ{kt Ãktòçk, nrhÞkýk, {nkhk»xÙ yLku økwshkík suðk fux÷ktf hkßÞkuyu rçknkh, ykurhMMkk, {æÞ«Ëuþ
ðøkuhu hkßÞkuLke íkw÷Lkk{kt ðÄkhu ÍzÃke rðfkMk MkkæÞku Au.
• {kLkðrðfkMkLke árüyu ËuþLkkt hkßÞku{kt MkÄkÞu÷k rðfkMkLke íkw÷Lkk fheyu íkkuÃký {kuxe yMk{kLkíkk
QÃkMke ykðu Au.
• {kLkðrðfkMk{kt yuf çkksw fuh¤ Au, su{kt MkkhûkíkkLkwt «{ký 91 xfk Au yLku Mºkeyku íkÚkk Ãkwhw»kkuLke
MkkûkhíkkLkk «{ký ðå[u LkSðku íkVkðík Au.
• Mkhuhkþ ykÞw»Þ 74 ð»koLkwt Au, su rðfrMkík Ëuþku{kt «ðíkoíkk Mkhuhkþ ykÞw»ÞLke Mk{fûk Au yLku
çkk¤{]íÞwËh 14 Au.
• çkeS çkksw, ykurhMMkk yuðwt hkßÞ Au, ßÞkt Mkhuhkþ ykÞw»Þ 57 ð»koLkwt Au, çkk¤{]íÞwËh 97 Au yLku
MkkûkhíkkLkwt «{ký 64 xfk sux÷wt Au.
• yuftËhu òuEyu íkku Ëuþ{kt ‘rçk{khw’ hkßÞku íkhefu yku¤¾kíkkt rçknkh, {æÞ«uËþ, hksMÚkkLk yLku W¥kh
«Ëuþ {kLkðrðfkMk{kt ¾qçk ÃkkA¤ Au, ßÞkhu økwshkík, {nkhk»xÙ yLku Ãktòçk íku{Lkk fhíkkt ykøk¤ Au.
• xqtf{kt, ykŠÚkf fu {kLkðrðfkMk - fkuE Ãký árüyu íkÃkkMkðk{kt ykðu, Ëuþ{kt «kËurþf yMk{kLkíkk
{kuxk «{ký{kt òuðk {¤u Au.
• yk yMk{kLkkíkkLkk r[ºkku{kt hnu÷k yuf rðÄkÞf ÃkkMkkLke LkkUÄ ÷uðe òuEyu.
• Ëuþ{kt yuðwt fkuE hkßÞ LkÚke, su{kt ðeMk{e MkËeLkk W¥khkÄo{kt ÷kufkuLkk Mkhuhkþ ykÞw»Þ{kt ðÄkhku Lk
ÚkÞku nkuÞ, çkk¤{]íÞwËh{kt ½xkzku Lk ÚkÞku nkuÞ, ÷kufku{kt MkkûkhíkkLkk «{ký{kt yLku þk¤k{kt síkkt
çkk¤fkuLkk «{ký{kt ðÄkhku Lk ÚkÞku nkuÞ, {kÚkkËeX ykðf{kt ðÄkhku yLku økheçkeLkk «{ký{kt ½xkzku
Lk ÚkÞku nkuÞ, «sLkLkËh{kt yLku ðMíkeð]rØLkk Ëh{kt ½xkzku Lk ÚkÞku nkuÞ.
• yk{ ËuþLkkt çkÄkt hkßÞku{kt ð¥kkykuAk «{ký{kt rðfkMk MkÄkÞ Au.
• rðfkMkLke yMk{kLkíkk {kxu xìfLkku÷kìS, Mkk{krsf ÃkhtÃkhkyku, hkßÞLkk ðneðxeíktºkLke fkÞoûk{íkkLke

810
MkÃkkxe ðøkuhu Ãkrhçk¤ku sðkçkËkh Au.
• Ëk.ík. nrhÞk¤e ¢ktríkLke xufTLkku÷kìS ®Mk[kELke ©uîuÞ Mkøkðz Ähkðíkkt Ãktòçk, nrhÞkýk ðøkuhuLku sux÷e
WÃkÞkuøke Lkeðze íkux÷e hksMÚkkLk, {nkhk»xÙ, økwshkík ðøkuhu hkßÞkuLku WÃkÞkuøke Lkeðze þfe LkÚke.
• fuh¤{kt íkuLke Mkk{krsf ÃkhtÃkhkyku {kLkðrðfkMk MkkÄðk {kxu Ãkku»kf Lkeðze Au, ßÞkhu hksMÚkkLk yLku
rçknkh ykrË hkßÞku{kt íku çkkÄf Lkeðze Au.
• yuftËhu ËuþLkkt çkÄkt s hkßÞku nðu ¼úük[khLku fkhýu rçkLkfkÞoËûk çkLke økÞkt Au, Ãkhtíkw hkßÞkuLke
rçkLkfkÞoûk{íkkLke {kºkk Mk{kLk LkÚke.
• rçknkh yLku W¥kh «ËuþLke íkw÷Lkk{kt økwshkík yLku {nkhk»xÙLke Mkhfkhku ykuAe rçkLkfkÞoûk{ Au.
• 1991Úke y{÷{kt ykðu÷e Lkðe ykŠÚkf Lkerík Lke[u hkßÞku ðå[uLke ykŠÚkf yMk{kLkíkk ðÄþu yu{
{kLkðk{kt ykðuAu.
• nðu ykŠÚkf rðfkMk {nËtþu ¾kLkøke ûkuºk îkhk MkÄkðkLkku Au.
• íku{kt hkßÞku Ãkqhf ¼qr{fk ¼sðkLke Au.
• yk ÂMÚkrík{kt su hkßÞku ðÄw rðfrMkík Au íÞkt rðrðÄ ûkuºkku{kt ¾kLkøke {qzehkufký rðþu»k «{ký{kt ÚkkÞ
íku yÃkurûkík Au.
• ðÄw rðfrMkík hkßÞku{kt ònuh (Mkhfkhe) yLku ¾kLkøke ûkuºk ÃkkÞkLke Mkøkðzku{kt rðþu»k {qzehkufký fhu
íkuðe Ãkqhe Mkt¼kðLkk Au.
• yu s heíku WãkuøkkuLkk ûkuºku ¾kLkøke {qzehkufkýku {nkhk»xÙ, økwshkík ðøkuhu rðfrMkík hkßÞku{kt ðÄw
«{ký{kt ÚkkÞ íku yÃkurûkík Au.
• çkeS çkksw, økheçk hkßÞku{kt ÃkkÞkLke MkuðkykuLkk ûkuºku {qzehkufký fhðk {kxu ¾kLkøke MkknMk ykøk¤
ykðu Lkrn yLku yu hkßÞkuLke Mkhfkhku íku{Lke Lkçk¤e rð¥keÞ ÂMÚkríkLku fkhýu ÃkkÞkLke Mkøkðzku{kt
{qzehkufký fhe þfu Lkrn.
• ÃkkÞkLke MkuðkykuLkk yÃkqhíkk rðfkMkLku fkhýu yu hkßÞku{kt WãkuøkkuLkk ûkuºku hkufkýku ¾qçk ykuAkt ÚkkÞ.
• yk{ çkòh Ãkh ykÄkrhík rðfkMkLkerík{kt «kËurþf yMk{kLkíkk ðÄðkLke Mkt¼kðLkk ðÄe økE Au.
• ònuh rð¥kÔÞðMÚkk
• ònuh rð¥kÔÞðMÚkk :
• ¼khíkLkk çktÄkhý yLkwMkkh fhðuhk yLku ònuh rLkrÄ {kxuLkkt Lkkýkt yufrºkík fhðkLkk yLku ¾[oðkLkk
yrÄfkhku fuLÿ Mkhfkh yLku hkßÞ Mkhfkhku ðå[u Vk¤ððk{kt ykðu÷k Au.
• íkuÚke çktLku Mk¥kkíktºkkuLkk ykðfLkk Mkúkuíkku swËk swËk Au, Aíkkt fuLÿ Mkhfkhu W½hkðu÷k fux÷kf fhðuhkLke
ykðf hkßÞ Mkhfkhku{kt ðnU[e ykÃkðk{kt ykðu Au.
811
• ð¤e hkßÞ{kt hk»xÙÃkríkLkwt þkMkLk ÷kËðk{kt ykÔÞwt nkuÞ íÞkhu hkßÞMkhfkhLkk Mk¥kkrÄfkhk fuLÿ Mkhfkh
MktMkË îkhk ¼kuøkðu Au.
• yk WÃkhktík fux÷ef ðkh Mkk{kLÞ Mk{Þ{kt Ãký fuLÿ Mkhfkh hkßÞ MkhfkhkuLku LkkýkfeÞ rþMík {kxu
ykËuþ ykÃke þfu Au.
• yk{ Mk{økú heíku òuíkkt, ¼khíkLke ykŠÚkf ÔÞðMÚkk fuLÿ MkhfkhLku nMíkf Au yLku íkuLkwt Mkt[k÷Lk {nËtþu
Lkkýk {tºkk÷Þ îkhk fhðk{kt ykðu Au.
• yk {tºkk÷ÞLkk (f) ykŠÚkf çkkçkíkku, (¾) ÔÞÞ yLk (øk) hksMð ykðf yu{ ºký rð¼køk Ãkkzðk{kt
ykÔÞk Au yLku yk ºkýu rð¼køkkuLkk Ãkuxkrð¼køk Ãkkzðk{kt ykÔÞk Au, íku{ktÚke fux÷kfLke fk{økehe
Mkk{kLÞ «fkhLke Au yLku fux÷kfLke fk{økehe ËuþLkk yÚkoíktºk {kxu yíÞtík {n¥ðLke Au.
• (f) ykŠÚkf çkkçkíkkuLkku rð¼køk :
• yk rð¼køkLkk (1) yÚkorðrLkÞkuøk, (2) ytËksÃkºk, (3) çkìÂLføk, (4) ðe{ku, (5) rLkðuþ, (6) rðËuþe
LkkýktLkwt MkeÄuMkeÄwt / «íÞûk rLkðuþ yLku (7) [÷ýe Lkkuxku / rMk¬k yu{ Ãkuxkrð¼køkku Ãkkzðk{kt ykÔÞk
Au. ËuþLkk hkßÞçktÄkhý «{ký fkLkqLk ÃkMkkh fheLku Mk¥kk {u¤ÔÞk rðLkk Mkhfkh fkuE fhðuhk ÷kËe
þfu Lkrn yÚkðk W½hkðe þfu Lkrn.
• ð¤e fkLkqLke rðrÄ fÞko rðLkk ònuh rLkrÄ{ktÚke fkuE ¾[o fhe þfu Lkrn.
• yk{ MktMkËu {ttsqhe ykÃke nkuÞ íku «{kýu s fhðuhk W½hkðe þfkÞ yLku Lkkýkt ðkÃkhe þfkÞ íkuðe
¼khíkLkk çktÄkhýLke òuøkðkuEyku Au.
• fuLÿ MkhfkhLke çkÄe ykðfku yLku òðfkuLkku rnMkkçk çku swËkt swËkt þe»kofku nuX¤ hk¾ðk{kt ykðu Au. Éý
fheLku {u¤ðu÷kt Lkkýkt yLku fhðuhk íkÚkk ònuh MkknMkku{ktÚke rzrðzLz ðøkuhu MðYÃku {¤íke {nuMkq÷
ykðfku ¼khíkeÞ Mktr[ík rLkrÄ (consolidated fund of India){kt s{k fhðkk{t ykðu Au yLku íku{ktÚke
MktMkËu ÃkMkkh fhu÷k yrÄrLkÞ{ nuX¤ ¾[o fhðk{kt ykðu Au.
• yk ykðfku rMkðkÞLke çkeS çkÄe ykðfku ¼khíkeÞ MkksorLkf rnMkkçk (public account of India){kt
s{k fhðk{kt ykðu Auu
• (WËknhý íkhefu f{o[kheykuLkk ðuíkLk{ktÚke fkÃke ÷uðk{kt ykðíkwt íku{Lkk rnMMkkLkwt «kìrðzLx VLz) yLku
íku{ktÚke [qfðýe fhðk {kxu MktMkËLkku Xhkð fhkððku sYhe LkÚke.
• ð»ko Ëhr{ÞkLk yÃkurûkík yLku ytËkrsík ykðf íkÚkk fhðk Äkhu÷k ¾[o {kxu «íÞuf ð»ko MktMkË Mk{ûk
ytËksÃkºk hsq fhðk{kt ykðu Au.
• íkuLke MkkÚku hsq fhðk{kt ykðíkku Lkkýk ¾hzku ÃkMkkh ÚkÞk ÃkAe íku «{kýu fhðuhk W½hkðk{kt ykðu Au
yLku rðrðÄ ¾kíkktykuLku ¾[o fhðk {kxu hf{ Vk¤ððk{kt ykðu Au.
• ytËksÃkºk{kt òuøkðkE fhðk{kt ykðe Lk nkuÞ íkuðku ykfÂM{f ¾[o fhðkLkku «Mktøk Q¼ku ÚkkÞ íkku íku

812
{kxu MÚkkÃkðk{kt ykðu÷k ¼khíkeÞ «kMktrøkf rLkrÄ (contingency fund of India){ktÚke Lkkýkt ðkÃkhðk{kt
ykðu Au.
• f]r»kûkuºk yLku WãkuøkkuLku ykŠÚkf MknkÞ íkÚkk yLkwMkqr[ík òríkyku, yLkwMkqr[ík sLkòríkyku yLku Mk{ksLkk
Lkçk¤k ðøkoLku {ËË ytøkuLkk fkÞkuo çkìÂLføk Ãkuxkrð¼køkLkk fkÞoûkuºk{kt Au yLku íku fkÞkuo fhðk {kx rhÍðo
çkìLf RÂLzÞk, ûkuºkeÞ økúk{eý çkìLfku (reginal nural bansks), Lkkçkkzo (National Banak for Agri-
culture and Rural Development - NABARD), ¼khíkeÞ ykiãkurøkf þk¾-{qze hkufký rLkøk{
(Industrial Development Bank of India – IDBI), ¼khíkeÞ ykiãkurøkf Lkkýk rLkøk{ (Industrial
Credit and Investment Corporation of India – ICICI), ¼khíkeÞ rLkfkMk-ykÞkík çkìLf (Indus-
trial Finance Corporation of India – IFCI), hk»xÙeÞ øk]nrLk{koý çkìLf (National Housring Bank
–NHB), ¼khíkeÞ ÷½wWãkuøk rðfkMk çkìLf (Small Industries Developmment Bank of India –
SIDIBI ðøkuhuLke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe Au.
• sLkMk{qn{kt SðLkðe{k yLku Mkk{kLÞ ðe{k Mkuðkyku Mkw÷¼ ÚkkÞ íku «fkhLkkt fkÞkuo ðe{k Ãkuxkrð¼køkLkk
ûkuºkkrÄfkh{kt Au yLku íku{Lke rMkrØ {kxu ¼khíkeÞ SðLk ðe{k rLkøk{ Life Insurance Corporation
of India – LIC) yLku ¼khíkeÞ Mkk{kLÞ ðe{k rLkøk{ (Genral Insurance Corporation of India
– GICI)Lke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe Au.
• yk{ ÷kufrníkkÚkuo Mkhfkhu MðkíktºÞ«kÂÃík ÃkAe çkìLfku, rLkøk{ku yLku rðrðÄ WíÃkkËLkLkk yuf{kuLke ònuh
ûkuºk{kt MÚkkÃkLkk fhe níke.
• Ãkhtíkw Ãkkt[ ËMkfkLkk y™w¼ð ÃkAe íkuýu ÃkkuíkkLke LkeríkLke Vuhrð[khýk fhe Au íku {wsçk (1) Lk¼e þfu
íkuðk Mkt¼ððk¤k yuf{kuLkk {k¤¾kLke ÃkwLkho[Lkk fheLku íku{Lku fkÞoûk{ çkLkkððk, (2) ÃkwLkSorðík Lk fhe
þfkÞ íkuðk yuf{ku çktÄ fhðk, (3) rçkLkÔÞqnkí{f yuf{ku{ktÚke Mkhfkhe þuh{qze 26 % yÚkðk sYhe
Ãkzu íkku íkuLkkÚke Ãký ykuAe ÚkkÞ íku{ ½xkzðe yLku (4) fk{ËkhkuLkkt rníkkuLkwt hûký fhðwt íku{ Xhkððk{kt
ykÔÞwt Au yLku rðrLkðuþ (disinvestment)Lke Lkerík y{÷{kt {qfe Au.
• íkÆLkwMkkh LkkýkfeÞ ð»ko 2000-2001{kt ¼khík yìÕÞwr{rLkÞ{ ftÃkLke r÷r{xuz (BALCO)Lke 51 % þuh
{qze ¾kLkøke ûkuºkLku ðu[e Au.
• çkkUøkkEøkk{ rhVkRLkhe, [uLLkkE rhVkRLkhe yLku fku[eLk rhVkRLkheykuLku ònuh ûkuºkLke ÃkuxÙkur÷Þ{
WíÃkkËLk fhíke ftÃkLkeykuLku MkkUÃke ËeÄe Au yLku Yk. 1,868 fhkuz «kÃík fÞkO Au.
• ËuþLke yktíkrhf çk[íkku yufrºkík fheLku {k÷Mkk{økúe íkÚkk MkuðkykuLkwt ¼khík{kt WíÃkkËLk ðÄkhðkLkwt fkÞo
rLkðuþ Ãkuxkrð¼køkLkk ûkuºk{kt Au.
• yktíkrhf çk[íkku yufXe fhðk {kxu 1963{kt ÞwrLkx xÙMx ykìV RÂLzÞk (ÞwxeykE – UTI)Lke MÚkkÃkLkk
fhðk{kt ykðe Au.
• íkËwÃkhktík hkufkýfkhkuLku ¾kLkøke ûkuºkLke ftÃkLkeykuLkkt þuh, çkkìLz yLku rzçkuL[h ¾heËðk {kxu «kuíMkknLk
813
{¤u íkÚkk íku{Lkkt rníkkuLkwt hûký ÚkkÞ íku {kxu r÷®Mxøk, rz{ìx xÙu®zøk rzÃkkìrÍxheLkk rLkÞ{ku çkLkkÔÞk Au,
Þw.xe.ykE. íkÚkk ¾kLkøke ûkuºkLkkt BÞwåÞwy÷ VLzku WÃkh rLkÞtºký hk¾ðk {kxu rMkõÞkìrhrxÍ yìLz
yuõM[uLs çkkìzo ykìV RÂLzÞk (Mkuçke – SEB) )Lke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe Au íkÚkk þuhçkòh (stock
exchange) WÃkhLkkt rLkÞtºkýku Ãkh MkwøkúrÚkík fhðk{kt ykðe Au.
• rðËuþe {qzeLku ykf»koðkLkwt yLku íkuLkwt MkeÄuMkeÄwt / «íÞûk rLkðuþ (investment) ÚkkÞ íku «fkhLkwt fkÞo
rðËuþe Lkkýk «íÞûk rLkðuþ Ãkuxkrð¼køkLkk ûkuºk{kt Au.
• ºký ð»koLkk Mk{Þøkk¤k{kt MkwMkt[k÷Lk yLku Mkkhk WíÃkkËLkLke WÃk÷ÂçÄ Ähkðíke ¼khíkeÞ ftÃkLkeyku rðï
{qze çkòhk{t þuh, çkkìLz yLku rzçkuL[h çknkh ÃkkzeLku rðËuþe {qze {u¤ðe þfu íku {kxu 1991-92{kt yuf
ÞkusLkk çkLkkððk{kt ykðe Au yLku íku{kt fk¤¢{u VuhVkh fhðk{kt ykÔÞk Au.
• LkkýkfeÞ ð»ko 2001-2002Lkk çksux-«Míkkðku yLkwMkkh ¼khíkeÞ ftÃkLkeyku ÃkkuíkkLke Global Deposi-
tory Receipts (G.D.R.) çknkh Ãkkze þfu Au yLku íku{Lkwt rðËuþ{kt ¾heË ðu[ký ÚkkÞ íku {kxu rðËuþe
þuhçkòhku{kt íku{Lke LkkuÄýe (listing) fhkðe þfu Au.
• Ãkrhýk{u ¼khíkeÞ ftÃkLkeykuyu 106 Þwhku RMÞw (euro-issue)) çknkh ÃkkzeLku sqLk 2001 MkwËe{kt $ 10
yçks {u¤ÔÞk Au.
• rðËuþe ftÃkLkeyku ¼khík{t íku{Lke Ãkuxk (subsidiary)) ftÃkLkeyku MÚkkÃke þfu yÚkðk ¼khíkeÞ ftÃkLkeyku{kt
MkeÄuMkeÄwt hkufký fhe þfu {kxu rLkÞ{ku çkLkkððk{kt ykÔÞk Au.
• yk WÃkhktík rðËuþe MktMÚkkfeÞ hkufkýfkhku (foreign instituonal invetors - FIIs) suðkt fu ÃkuLþLk VLzku,
BÞwåÞwy÷ VLzku, RLðuMx{uLx xÙMxku yLku yìMkux {ìLkus{uLx ftÃkLkeyku ¼khíkeÞ þuhçkòhku{kt LkkUÄkÞu÷e
yÚkðk Lkrn LkkUÄkÞu÷e ftÃkLkeyku þuh, çkkìLz yLku rzçkuL[h ¾heËe þfu íku {kxu MkÃxuBçkh 1992{kt yuf
ÞkusLkk çkLkkððk{kt ykðe Au.
• íku{kt fk¤¢{u VuhVkh fhðk{kt ykÔÞk Au íkuðe rðËuþe MktMÚkkfeÞ hkufkýfkhku nðu Mkhfkhe ò{eLkøkeheyku
yLku xÙuÍhe rçk÷ku Ãký ¾heËe þfu Au.
• ¼khíkeÞ [÷ýLkk rLkÞtºkýLke fk{økehe [÷ýe Lkkuxku / rMk¬k Ãkuxk rð¼køk Mkt¼k¤u Au.
• ¼khík{kt yuf YrÃkÞkLkku rMk¬ku, YrÃkÞkÚke ykuAk {qÕÞLkk rMk¬kyku yLku yuf YrÃkÞkLke Lkkuxku ¼khík
Mkhfkh çknkh Ãkkzu Au.
• çkkfeLke [÷ýe Lkkuxku AkÃkðkLke Mk¥kk 1934{kt fkÞËk ðzu MÚkkÃkðk{kt ykðu÷e rhÍðo çkìLf ykìV
RÂLzÞkLku ykÃkðk{kt ykðe Au.
• þYLkk çku ËMkfkyku{kt rhÍðo çkìLf su Lkkuxku AkÃkíke níke íkuLkk {qÕÞLkk 40 % sux÷e ®f{íkLkwt MkkuLkwt yLku
60 % sux÷e ®f{íkLkwt rðËuþe nqtrzÞk{ý yLkk{ík íkhefu hk¾ðwt Ãkzíkwt níkwt.
• Ãkhtíkw 1956{kt ¼khík Mkhfkhu rhÍðo çkìLf RÂLzÞk yìõx 1934{kt MkwÄkhku fheLku ¼khík MkhfkhLke

814
ò{eLkøkeheykuLke yLkk{íkLkk ykÄkhu Lkkuxku AkÃkðkLke Mk¥kk rhÍðo çkìLfLku ykÃke Au.
• yk MkwÄkhkÚke ßÞkhu ßÞkhu ¼khík MkhfkhLku ðÄkhu LkkýktLke sYh Ãkzu Au, íÞkhu íÞkhu ÃkkuíkkLke ò{eLkøkheyku
(Mkhfkhe çkkìLz) rhÍðo çkìLfLku ðu[eLku íkuLkk çkË÷k{kt Lkðe [÷ýe Lkkuxku {u¤ðeLku ¾kÄÃkqhðýe fhu Au,
íkuÚke Ëuþ{kt LkkýLkku ÃkwhðXku ðÄu Au.
• nk÷{kt rhÍðo çkìLf Yk. 2 yLku íkuÚke ðÄkhu {qÕÞLke [÷ýe Lkkuxku çknkh Ãkkzu Au.
• ð¤e íku Mkhfkhe xtfþk¤ ÃkkMku çku íkÚkk Ãkkt[ YrÃkÞkLkk rMk¬kyku íkiÞkh fhkðeLku [÷ý{kt {qfu Au.
• ¼khík Mkhfkh îkhk Mkt[kr÷ík [kh xtfþk¤kyku, Lkkuxku AkÃkðkLkkt çku «uMk, ò{eLkøkeheyku (securities)
AkÃkðkLkkt çku «uMk yLku Lkkuxku / ò{eLkøkeheyku AkÃkðk {kxu rðrþü «fkhLkku fkøk¤ çkLkkððkLke r{÷
yu{ Lkð ykiãkurøkf yuf{ku nk÷{kt fkÞohík Au.
• (¾) ÔÞÞrð¼køk :
• yk rð¼køkLkk (1) ðneðxe ÔÞðMÚkkíktºk, (2) ykÞkusLk {kxu Lkkýk rLkÞtºký, (3) Lkkýk Ãkt[Lke
¼÷k{ýkuLkwt yLkwðíkoLk (follow-up), (4) rnMkkçkrfíkkçkLkwt {wÏÞ rLkÞtºkf yLku (5) Ãkzíkh ¾[o rnMkkçkLkeþ
yu{ Ãkuxkrð¼køkku Ãkkzðk{kt ykÔÞk Au.
• ¼khík MkhfkhLkk f{o[kheøkýLke LkkufheLke þhíkku yLku ÃkøkkhLkkt Äkuhýku MkwrLkrùík fhðkLke fk{økehe,
Ãkøkkh{kt MkwÄkhkðÄkhk, Ãkøkkh WÃkhktík ykÃkðk{kt ¼ÚÚkkt, f{o[kheðøkoLke fûkk (cadre)Lke Mk{eûkk,
f{o[kheLke rÃkík]¾kíkk{ktÚke yLÞ ¾kíkk{kt «ríkrLkÞwÂõík (deputation) yLÞ {tºkk÷Þku{ktÚke ykðu÷k
«MíkkðkuLke [fkMkýe yLku swËe swËe çkkçkíkku ytøkLkk ðneðxe ÔÞðMÚkkíktºk Ãkuxkrð¼køk{kt ÷uðkÞ Au.
• hkßÞkuLke rðrðÄ ÞkusLkkyku {kxu rð¥kÔÞðMÚkk, íku{Lkk ykÞkusLk ¾[o rMkðkÞLkk {nuMkq÷ ¾[o Ãkuxu
yLkwËkLk, ðkðkÍkuzwt, Ëwfk¤, ykøk yLku Ãkqh suðe fwËhíke ykVíkku MkkÚku hkník íkhefu {ËË ðøkuhu çkkçkíkku
ykÞkusLk {kxu Lkkýk rLkÞtºký Ãkuxkrð¼køk-1Lkk fkÞoûkuºk{kt yLku fuLÿLke ÞkusLkkyku, ònuhûkuºkkuLkkt
fkuÃkkuohuþLkku{kt LkkýktLkwt hkufký ðøkuhu çkkçkíkku Ãkuxkrð¼køk-2Lkk fkÞoûkuºk{kt ykðu Au.
• ¼khíkLkk çktÄkhý yLkwMkkh Ëh Ãkkt[ ð»kuo Lkkýk Ãkt[Lke h[Lkk fhðk{kt ykðu Au.
• yíÞkh MkwÄe (2001){kt 11 Lkkýk Ãkt[Lke h[Lkk fhðk{kt ykðe Au.
• íku{Lkk ynuðk÷kuLkwt yæÞÞLk, íku{Lke ¼÷k{ýkuLkkt ykŠÚkf ÃkkMkktykuLke [fkMkýe yLku hk»xÙÃkríkLkk Lkk{u
ykËuþku çknkh ÃkkzeLku ¼÷k{ýkuLkwt y{÷efhý ðøkuhu fkÞkuo Lkkýk Ãkt[Lke ¼÷k{ýkuLkwt yLkwðíkoLk
Ãkuxkrð¼køk îkhk fhðk{kt ykðu Au.
• rnMkkçkrfíkkçkLkk {wÏÞ rLkÞtºkf (Controller General of Accounts – CGA) çktÄkhýLke f÷{ 150
yLkwMkkh ¼khík MkhfkhLkk rnMkkçkrfíkkçkLkk Mkðkuoå[ yrÄfkhe Au.
• fuLÿ yLku hkßÞ MkhfkhkuLkk rnMkkçkku {kxuLkkt Ãkºkfku fuðe heíku íkiÞkh fhðkt íku ytøku rLkËuoþ fhðkLkku íku{Lku
yçkkrÄík yrÄfkh Au.
815
• yk fkÞo{kt íkuyku fkìBÃxÙku÷h yLku ykìrzxh sLkh÷Lkkt Mk÷knMkq[Lkku æÞkLk{kt hk¾u Au.
• íku{Lkkt yLÞ fkÞkuo{kt (1) fuLÿ Mkhfkh yLku rhÍðo çkìLf ðå[uLkk hkufz ÷uðz-ËuðzLkk ÔÞðnkhkuLkku {u¤
çkuMkkzðku, (2) fuLÿ MkhfkhLke {w÷fe rnMkkçke f[uheykuyu ò¤ððkLkkt ÄkuhýkuLkwt rLkheûký fhðwt, (3)
ykðfkuLke ðMkq÷kík yLku ¾[oLkkt rðrþü ÷ûkýkuLkku Íkuf Ãkkh¾eLku íku ytøku Mk{eûkk fhðe, (4) fuLÿeÞ
ríkòuhe f[uheLkk rLkÞ{ku yLkwMkkh LkkýkfeÞ ÔÞðnk÷hkuLkwt Mkt[k÷Lk fhðwt, ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• Ãkzíkh rnMkkçk Ãkuxkrð¼køk{kt ÔÞkðMkkrÞf ÞkuøÞíkk Ähkðíkk [kxozo yufkWLxLxku yLku fkìMx yufkWLxLxkuLke
rLk{ýqf fhðk{kt ykðu Au.
• yk Ãkuxkrð¼køkLkkt {wÏÞ fkÞkuo{kt
• (1) WíÃkkrËík ðMíkwyku yLku MkuðkykuLke Ãkzíkh ®f{íkLkwt rLkÄkohý,
• (2) Mkhfkhe ÃkrhÞkusLkkykuLkku {qÕÞktfLk ykÄkrhík ynuðk÷ íkiÞkh fhðku.
• (3) ònuh rLkøk{kuLkk þuhku yLku yMfk{íkkuLke ykfkhýe fhðe, (4) Mkhfkhe ykŠÚkf MknkÞ ykÃkðkLke
hf{ MkwrLkrùík fhðe, (5) MkhfkhLkkt çku {tºkk÷Þku yÚkðk rLkøk{ku ðå[u WíÃkkrËík ðMíkw yÚkðk MkuðkLke
Ãkzíkh ®f{ík ytøku Q¼k Úkíkk rððkËLkwt rLkhkfhý fhðwt ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• yk Ãkuxkrð¼køkLkk yrÄfkheykuLke Wãkuøk, ðkrýßÞ, yLLk, Mkthûký, ÃkuxÙkur÷Þ{ ðøkuhu {tºkk÷ÞkuLke
sYrhÞkíkku Mktíkku»kðk {kxu su íku rð¼køk{kt rLkÞwÂõík fhðk{kt ykðu Au.
• (øk) hkßÞ ykðf rð¼køk :
• yk rð¼køk (1) «íÞûk fhðuhk fuLÿeÞ çkkìzo (Central Board of Direct Taxes) yLku (2) WíÃkkËLkþwÕf
yLku Mke{kþwÕf fuLÿeÞ çkkìzo (Central Board of excise and Customs) yu{ çku çkkìzkuoLkwt rLkÞtºký fhu
Au, suyku yLkw¢{u «íÞûk (diresct) yLku Ãkhkuûk (indirect) fhðuhk W½hkðu Au.
• fhðuhk rMkðkÞLke fuLÿ MkhfkhLke yLÞ ykðfku{kt Äehu÷k Éý WÃkh {¤u÷wt ÔÞks, {qzehkufkký WÃkh
rzrðzLz, ònuh ûkuºkLkk yuf{kuLkk LkVk RíÞkrË yLÞ ykðfkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• «íÞûk fhðuhk fuLÿeÞ çkkìzoLkk rLkÞtºký nuX¤ ykðfðuhk rð¼køk fk{ fhu Au.
• íku ftÃkLkeyku WÃkh ykðfðuhku (corporation), Mkk{kLÞ ykfðuhkuu (income-tax), ÔÞksðuhku (intrest-
tax), MktÃkr¥kðuhku (wealth-tax), çkrûkMkðuhku (gift-tax) yLku ¾[oðuhku (expenditure-tax) W½hkðu Au.
• LkkýkfeÞ ð»ko 2000-2001{kt yk rð¼køku Lke[u «{kýu {wÏÞ «íÞûk fhðuhk W½hkÔÞk níkk.
fhkuz{kt
ftÃkLkeyku WÃkh ykðfðuhku 35,656
Mkk{kLÞ ykðfðuhku 31,598
MktÃkr¥kðuhku 129

816
• WíÃkkËLkþwÕf yLku Mke{þwÕf fuLÿeÞ çkkìzo fuLÿ MkhfkhLkk çku {wÏÞ ðuhkyku – WíÃkkËLkþwÕ yLku Mke{kþwÕf
W½hkðu Au.
• íkuýu LkkýkfeÞ ð»ko 2000-2001{kt WíÃkkËLk þwÕf Yk. 68,242 fhkuz yLku Mke{kþwÕf Yk. 47,620 fhkuz
yu{ fw÷ Yk. 1,15,862 fhkuzLke ðMkq÷kík fhe níke.
• ð¤e yk çkkìzo xur÷VkuLk Mkuðk, çkìÂLføk Mkuðk, Ë÷k÷e Mkuðk suðe 41 «fkhLke Mkuðkyku WÃkh Mkuðkðuhku
(service-tax) W½hkðu Au.
• fuLÿ MkhfkhLkku yk hksMð rð¼køk WÃkÞwoõík fhðuhk yrÄrLkÞ{ku WÃkhktík fuLÿeÞ ðu[khýðuhk yrÄrLkÞ{
(central selse tax act), ËMíkkðus, rxrfxðuhk yrÄrLkÞ{ (stamp duty act) nqtrzÞk{ýLke økku÷{k÷
fhLkkh yLku Ëký[kuheLke r{÷fík-sÃíke yrÄrLkÞ{ íkÚkk yLÞ ykŠÚkf yrÄrLkÞ{kuLke òuøkðkEykuLkku
y{÷ fhu Au yLku yVeý yLku íkuLke çkLkkðxkuLkk WíÃkkËLk yLku rð¢ÞLkwt rLkÞtºký fhu Au.
• fuLÿeÞ ðu[ký ðuhk yrÄrLkÞ{ 1956 fuLÿ Mkhfkhu ÃkMkkh fhu÷ku Au, Ãkhtíkw íkuLke ðneðx hkßÞ MkhfkhkuLku
MkkUÃku÷ku Au.
• yk ðuhku yktíkh-hkßÞ ðu[ký WÃkh ðMkq÷ fhðk{kt ykðu Au yLku íku MktÃkqýoÃkýu hkßÞ MkhfkhkuLke
{nuMkq÷e ykðf økýkÞ Au.
• Mkk{krsf Mkuðkyku
• ¼khík suðk rðfkMkþe÷ Ëuþ{kt ònuh ðMíkwyku (public goods) yLku Mkuðkyku Ãkqhe ÃkkzðkLke sðkçkËkhe
{nËTytþu MkhfkhLku s WÃkkzðe Ãkzu Au.
• ÃkkÞkLke Mkk{krsf sYrhÞkíkku{kt rþûký, MðkMÚÞ, ònuh ykhkuøÞ, hMíkkyku, Ãkrhðkh fÕÞký,
ÃkkýeÃkwhðXku, Ãkku»kýÞwõík ¾kuhkf yLku Mkk{krsf Mk÷k{íkeLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• rþü yLku MktMfkhe Mk{ks{kt hnuíkk Lkkøkrhfku {kxu rþûký, hnuXký, MðkMÚÞ, ÃkkýeÃkwhðXku, ðes¤e,
hMkkuE {kxuLkwt çk¤íký, ònuh íktËwhMíke, hkusøkkhe, ð]ØkðMÚkk{kt hûký - yk çkÄe ÃkkÞkLke sYrhÞkíkku
økýðk{kt ykðu Au.
• íkuÚke ykðe Mkuðkyku Ãkqhe Ãkkzðk {kxu ònuh ¾[os yrLkðkÞo çkLku Au.
• yk ytøku AuÕ÷k yuf ËkÞfk (1992-93Úke 201-2002)Lkk MktË¼o{kt rð[kheyu íkku 1992-93{kt Mkhfkhu
Mkk{krsfûkuºk Ãkh Yk. 9,608 fhkuz ¾åÞko níkk, suLke Mkk{u ð»ko 200-2001 Ëhr{ÞkLk íkuLkwt fË Yk.
36,270 fhkuz hÌkwt níkwt.
• yk{ {kºk ykX ð»koLkk økk¤k{kt ykðe Mkuðkyku ÃkkA¤ fhu÷ Mkhfkhe ¾[o{kt [kh økýku ðÄkhku ÚkÞku
níkku.
817
• rðþuu»k LkkUÄÃkkºk çkkçkík yu Au fu fuLÿ MkhfkhLke rðfx ykŠÚkf ÃkrhÂMÚkrík nkuðk Aíkkt íkuýu Mkk{krsf
MkuðkykuLkk ûkuºk Ãkh fhu÷ ¾[o{kt ðÄkhku fhðkLkku MkV¤ «ÞkMk fÞkuo níkku.
• MkkÚkkuMkkÚk yk çkkçkík Ãký ¼khÃkqðof LkkUÄðkLke sYh Au fu rþûký yLku íku{k Ãký «kÚkr{f rþûký,
MðkMÚÞ, {rn÷kyku yLku çkk¤fkuLkku Wíf»ko, Ãkrhðkh fÕÞký suðe çkkçkíkku Ãkh fuLÿ Mkhfkh ÃkkuíkkLkk
ðkŠ»kf ytËksÃkºkku{kt rLkÄkorhík fhu÷e hf{{kt AuÕ÷k yuf ËkÞfk{kt LkkUÄÃkkºk ðÄkhku ÚkÞku Au.
• xfkðkheLke árüyu yøkkWLkkt ð»kkuoLke Mkh¾k{ýe{kt AuÕ÷k ËkÞfk{kt ÚkÞu÷ yk ðÄkhku rþûký Ãkh 24.3
xfk, «kÚkr{f rþûký Ãkh 26.5 xfk, MðkMÚÞ Ãkh 29.8 xfk, {rn÷k yLku çkk¤fÕÞký Ãkh 16.8 xfk
yLku Ãkrhðkh fÕÞký Ãkh 12.8 xfk LkkUÄkÞku Au.
• 1991-99Lkkt ð»kkuoLkku rð[kh fhíkkt òýðk {¤u Au fu ËuþLkk MktøkrXík ûkuºk{kt hkusøkkhe{kt ÚkÞu÷k rðfkMkËh
xfkðkhe{kt yk «{kýu LkkUÄkÞk níkk :
ð»ko ònuh ûkuºk ¾kLkøke ûkuºk fw÷
1991 1.52 1.24 1.44
1992 0.80 2.21 1.21
1993 0.60 0.06 0.44
1994 0.62 0.01 0.73
1995 0.11 1.63 0.55
1996 (–) 0.19 5.62 1.51
1197 0.67 2.04 1.09
1998 (–) 0.09 1.72 0.46
1999 0.00 0.11 0.04
(Mkúkuík : ykÞkusLk Ãkt[)
• çkk¤{sqhe
• fkh¾kLkktyku, ¾kýku íkÚkk yLÞ òu¾{ ¼hu÷k ÔÞðMkkÞku{kt 14 ð»koÚke Lke[uLkkt çkk¤fkuLku hkusøkkhe
ykÃkðk Ãkh «ríkçktÄ {qfðkLke íkÚkk yLÞ ÔÞðMkkÞku{kt çkk¤{sqhkuLke fk{Lke þhíkkuLkwt rLkÞ{Lk fhðkLke
MkhfkhLke Lkerík Au.
• yk MktË¼o{kt ËuþLkk swËk swËk rðMíkkhku{kt çkk¤{sqhkuLkk ÃkwLkðoMkLk {kxu hk»xÙeÞ çkk¤ {sqhku «fÕÃkku
(National Child Labour Project) þY fhðk{kt ykÔÞk Au.
• yk «fÕÃkku nuX¤ hkusøkkhe{ktÚke {wõík fhðk{kt ykðu÷kt çkk¤fkuLku yLkkiÃk[krhf rþûký ykÃkLkkhe

818
þk¤kykuLke MÚkkÃkLkk, ÔÞkðMkkrÞf íkk÷e{ fuLÿkuLke MÚkkÃkLkk, Ãkqhf Ãkku»kýÞwõík yknkhLkku ÃkwhðXku ðøkuhu
fkÞo¢{ku nkÚk Ähðk{kt ykÔÞk Au, suLkku ÷k¼ ËuþLkk 1.8 ÷k¾ çkk¤fku {¤þu yuLkwt yLkw{kLk Au.
• 1991Lke ðMíkeøkýíkhe {wsçk Ëuþ{kt çkk¤{sqhkuLke fw÷ MktÏÞk 11 fhkuz 28 ÷k¾ Au.
• 1976Lkk Mk{kLk ðuíkLk Äkhk (Equal Remuneration Act, 1976) nuX¤ Mk{kLk fk{ {kxu {rn÷k yLku
Ãkwhw»k {sqhkuLku Mkh¾k ðuíkLk÷k¼ ykÃkðkLke òuøkðkE fhðk{kt ykðe Au.
• 1951{kt Ëuþ{kt {rn÷k ©r{fkuLke MktÏÞk [kh fhkuz níke, su 191{kt Lkð fhkuz sux÷e ÚkE níke.
• 1991{kt ¼khík{kt MkkûkhíkkLkwt «{ký 52.2 xfk níkwt, su ‘hk»xÙeÞ Ãkrhðkh MðkMÚÞ {kusýe’ ((National
Family Health Survery) {wsçk 1998{kt 63.1 xfk sux÷wt níkwt.
• 1986Lke rþûký ytøkuLke hk»xÙeÞ Lkerík {wsçk Ëuþ{ktÚke rLkhûkhíkkLkwt «{ký Mk{q¤wt Lkü fhðk Ãkh íkÚkk
«kÚkr{f rþûký rLk:þwÕf yLku VhrsÞkík fhðk Ãkh ¼kh {qfðk{kt ykÔÞku níkku yLku íku {wsçk fuLÿ
Mkhfkh îkhk rþûký Ãkh Úkíkkt ¾[o{kt ðÄkhku fhðk{kt ykÔÞku Au : 1999-2000 Ëhr{ÞkLk MkwÄkhu÷k
ytËks (revised estimates) {wsçk Yk. 4,385 fhkuz yLku ð»ko 2000-2001 Ëhr{ÞkLk Yk. 5,449
fhkuz (ytËksÃkºkLke Vk¤ðýe {wsçk-budged estimated, BE) Vk¤ððk{kt ykÔÞk níkk.
• ðøkeof]ík òríkyku (SC), yLÞ ÃkAkík òríkyku (OBC) yLku ÷½w{íkeyku suðk Lkçk¤k ðøkoLkk fÕÞký
{kxu ð»ko 2000-2001Lkk ytËksÃkºk{kt Yk. 969.34 fhkuz Vk¤ððk{kt ykÔÞk níkk.
• (1999-2000 ð»ko{kt MkwÄkhu÷k ytËks {wsçk Yk. 887.27 fhkuz). WÃkhktík ð»ko 2000-2001Lkk ð»koLkk
ytËksÃkºk{kt ðøkeof]ík òrík (ST)ykuLkk fÕÞký {kxu Yk. 810 fhkuz Vk¤ððk{kt ykÔÞk níkk.
• su yøkkWLkk ð»ko fhíkkt 18.38 xfk ðÄkhu níkk : (1999-2000 Yk. 684.25 fhkuz)
• þkherhf ¾kuz¾ktÃký Ähkðíkk LkkøkrhfkuLku 1195Lkk fkÞËk nuX¤ Ãkqhíkwt hûký ykÃke íku{Lkk yrÄfkhkuLkk
hûký WÃkhktík íku{Lku Mk{kLk íkf ykÃkðk íkÚkk rðfkMkfkÞkuo{kt íku{Lke MktÃkqýo ¼køkeËkhe {u¤ððkLkk
MktrLkc «ÞkMk nkÚk Ähðk{kt ykÔÞk Au. yLku íku {kxu yuf ¾kMk fkÞo¢{ y{÷{kt {qfðk{kt ykÔÞku Au.
• yk nuíkw {kxu ð»ko 2000-2001 Ëhr{ÞkLk fuLÿ Mkhfkh îkhk hkßÞku íkÚkk fuLÿþkrMkík «ËuþkuLku Yk. 43
fhkuzLkwt yLkwËkLk ykÃkðk{kt ykÔÞwt níkwt.
• ¼khíkLke Lkð{e ÞkusLkk (1997-2002){kt Ãkrhðkh fÕÞký rð¼køk {kxu Yk. 15.120 fhkuz Vk¤ððk{kt
ykÔÞk níkkt.
• su{ktÚke Yk. 10,758 fhkuz Lkð{e ÞkusLkkLkk «Úk{ [kh ð»ko (1997-2001) {kxu Vk¤ððk{kt ykÔÞk
níkk.
• íku{s ð»ko 2000-2001 {kxu Yk. 3,520 fhkuzLke MkwÄkhu÷e Vk¤ðýe fhðk{kt ykðe níke.
• hk»xÙeÞ ykðkMk ÞkusLkk nMíkf ¾kLkøke yLku ònuh ûkuºkLkk MkrnÞkhk «ÞkMkkuÚke Ëuþ{kt ykðkMkkuLkk
819
çkktÄfk{ ytøku MktrLkc «ÞkMk fhðk{kt ykðþu, yuðe Lkerík y¾íÞkh fhðk{kt ykðe Au.
• yk ÞkusLkk nuX¤ yu{ Ãký Mðefkhðk{kt ykÔÞwt Au fu ykðkMk yLku íkuLku Mkt÷øLk MkuðkykuLke çkkçkíkLku
yøkíÞkLkw¢{ Ähkðíke yLÞ ÞkusLkkykuLku Mk{fûk økýðk{kt ykðþu, LkSfLkk ¼rð»Þ{kt yk ûkuºk{kt
¾kLkøke ûkuºkLke ¼køkeËkhe Ãkh rðþu»k ¼kh {qfðk{kt ykðþu, ykðkMkku {kxu þnuhe rðMíkkhku{kt s{eLkku
«kÃík ÚkkÞ íku nuíkwÚke 1976Lkku þnuhe rðMíkkhLku ÷økíkku s{eLkLkku xku[{ÞkoËkLkku fkÞËku hË fhðk{kt
ykÔÞku Au.
• yk ûkuºk {kxu ¾kMk ½ze fkZðk{kt ykðu÷e ÞkusLkk {wsçk «ríkð»ko 20 ÷k¾ ðÄkhkLkk ykðkMkku çkktÄðkLkwt
÷ûÞktf rLkÄkorhík fhðk{kt ykÔÞwt Au,
• su{ktÚke Mkkík ÷k¾ ykðkMkku þnuhe rðMíkkhku{kt yLku çkkfeLkk 13 ÷k¾ økúk{rðMíkkhku{kt çkktÄðk{kt ykðþu.
• yk{ktÚke 55 xfk ykðkMkku ‘nwzfku’ (HUDCO) îkhk yLku çkkfeLkk 45 xfk yLÞ nkW®Mkøk VkRLkkÂLMÞ÷
MktMÚkkyku îkhk íkiÞkh fhðk{kt ykðþu.
• ‘nwzfku’ yu ð»ko 1999-2000 Ëhr{ÞkLk yk {kxu 628 ÞkusLkkyku nuX¤ Yk. 8,900 fhkuzLke ÷kuLkku {tsqhe
fhe níke, su{ktÚke Yk. 4,374 fhkuzLke ÷kuLkku ðkMíkð{kt Ãkqhe Ãkkzðk{kt ykðe níke.
• yk ð»ko Ëhr{ÞkLk su ykðkMk ÞkusLkkykuLkku {tsqhe ykÃkðk{kt ykðe níke íku{ktÚke 94 xfk fhíkkt Ãký
ðÄkhu ykðkMkku ykŠÚkf heíku ÃkAkík (Economically weaker sections, EWS)/ykuAe ykðf Ähkðíkkt
sqÚkku (lower Income Groups, LIG) {kxu níke, suLke MktÏÞk ÷øk¼øk 15 ÷¾ níke.
• 1993-94{kt 544 økk{ku {kxu Yk. 636 fhkuzLkku ¾[o Ähkðíke ÃkeðkLkk ÃkkýeLkk ÃkwhðkXkLke ÞkusLkkyku
{tsqh fhðk{kt ykðe níke, su {kxu Yk. 221 fhkuz fuLÿ Mkhfkh îkhk Ãkqhk Ãkkzðk{kt ykÔÞk níkk.
• yk 544 økk{kuLke ÞkusLkkyku{ktÚke 105 ÞkusLkkyku ð»ko 2000-2001 {kxu {tsqh fhðk{kt ykðe níke,
suLkk Ãkh Yk. 135.3 fhkuz ¾[o ytËksðk{kt ykÔÞku níkku.
• Wãkuøkku
• RMx RÂLzÞk ftÃkLkeLkk s{kLkk{kt ¼khík{kt 1833Lkk yhMkk{kt ykÄwrLkf ykiãkurøkf Zçku «Úk{ fkÃkzLke
r{÷Lke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe.
• íku Ãkqðuo Ëuþ{kt nkÚkþk¤ yuf{ku îkhk fkÃkzLkwt WíÃkkËLk Úkíkwt.
• rçkúrxþ þkMkLkfk¤ (1857-1947) Ëhr{ÞkLk ¼khík{kt su ykiãkurøkf rðfkMk ÚkÞku íku yufktøke P níkku.
• su{kt ðÃkhkþe [esðMíkwykuLkwt WíÃkkËLk fhLkkh ykiãkurøkf yuf{kuLke MÚkkÃkLkk Ãkh ¼kh {qfðk{kt ykÔÞku
níkku yLku ÃkkÞkLkk fu [kðeYÃk WãkuøkkuLkk rðfkMkLke íkÆLk yLku RhkËkÃkqðof yðøkýLkk fhðk{kt ykðíke
níke. Ëk.ík., ¼khíkLku Mðíktºkíkk {¤e íku yhMkk{kt 1947{kt Ëuþ{kt ÷ku¾tz y™u Ãkku÷kËLkwt WíÃkkËLk

820
fhLkkhk {kºk çku s yuf{ku níkk ‘rxMfku’ (xkxk ykÞLko yìLz Mxe÷ RLzMxÙe) yLku ‘RMfku’ (RÂLzÞLk
ykÞLko yìLz Mxe÷ ftÃkLke), su{Lke WíÃkkËLk-ûk{íkk y™w¢{u 13 ÷k¾ xLk yLku 3 ÷k¾ xLk sux÷e
níke.
• 1951{kt ÍzÃke ykŠÚkf rðfkMk {kxu ¼khík{kt ykŠÚkf ykÞkusLkLke ÃkØríkLkku y{÷ þY Úkíkkt Mðíktºk
¼khíkLke Mkhfkhu yÚkoíktºk{kt ÍzÃke ykiãkurøkfefhý Ãkh ¼kh {qõÞku suLke ÃkkA¤ yÚkoíktºkLkk «kÚkr{f
íkçk¬kLkk rðfkMkLkku ÃkkÞku Lkkt¾e þfkþu, Ëuþ{kt [kðeYÃk WãkuøkkuLkku rðfkMk fhe þfkþu, ÃkkÞkLke
MkwrðÄkykuLkwt rðMíkhý fhe þfkþu, hkusøkkheLke íkfku{kt yLku ¾kMk fheLku þnuhe rðMíkkhku{kt hkusøkkhe{kt
ðÄkhku fhe þfkþu, ËuþLke rLkfkMkku{kt ðÄkhku fhe þfkþu, ykÞkíkku{kt ¢{þ: ½xkzku fhe þfkþu, ykŠÚkf
Mðkð÷tçkLkLkwt æÞuÞ nktMk÷ fhe þfkþu, ÔÞkÃkkhíkw÷k yLku ÷uýËuýLke íkw÷k{kt Mktíkw÷Lk Ëk¾÷ fhe íku îkhk
rðËuþe nqtrzÞk{ýLke f{kýe fhe þfkþu íkÚkk nqtrzÞk{ýLke ðÃkhkþ{kt fhfMkh Ëk¾÷ fhe þfkþu,
Ëuþ{kt MktþkuÄLk yLku rðfkMk îkhk íkfLkefe ¿kkLkLkk ûkuºkLkwt rðMíkhý fhe þfkþu.
• yuðe økýíkhe níke.
• ¼khík suðk rðfkMkþe÷ Ëuþku{kt ÍzÃke ykiãkurøkf rðfkMk îkhk s yÚkoíktºkLkku ÃkkÞku {sçkqík fhe þfkÞ
íku{ nkuÞ Au.
• çknku¤k yÚko{kt rð[kheyu íkku ËuþLke ÃkkÞkLke Mk{MÞkyku suðe fu økheçke yLku çkufkheLkk rLkðkhý {kxu
hk»xÙeÞ ykðf{kt yLku {kÚkkËeX ykðf{kt ðÄkhku fhðku yrLkðkÞo Au yLku íku {kxu ËuþLkk ÍzÃke
ykiãkurøkfefhýLku «kuíMkknLk ykÃÞk rMkðkÞ Aqxfku LkÚke.
• yk MkðoMkk{kLÞ ÔÞqnh[Lkk Mðíktºk ¼khíkLke Mkhfkhu Mðefkh níke.
• WÃkÞwoõík ÔÞqnh[LkkLku y{÷{kt {qfðk {kxu yÚkoíktºkLkwt Lkðwt {k¤¾wt ¼÷u r{©yÚkoíktºk Ãkh h[kÞu÷wt nkuÞ
Ãkhtíkw þYykíkLkk ÷øk¼øk Ãkkt[ ËkÞfk{kt (1951-91) ònuh ûkuºkLkk rðfkMk Ãkh ¼kh {qfðk{kt ykÔÞku
níkku.
• Lke[uLkk fkuXk{kt 1951-90 Ëhr{ÞkLk Ëuþ{kt ònuh ûkuºkLkk rðfkMkLkwt r[ºk hsq fhðk{kt ykÔÞwt Au :
• fuLÿ MkhfkhLkk nMíkfLkk ònuh ûkuºkLkk yuf{kuLke MktÏÞk yLku íku{kt ÚkÞu÷ {qzehkufký :
ð»ko yuf{kuLke MktÏÞk {qzehkufký (fhkuz Yk.{k)
31 {k[o 1951 5 29
31 {k[o 1961 47 950
31 {k[o 1980 179 18,150
31 {k[o 1990 244 99,330
• ònuh ûkuºkLkk rðfkMk yLku rðMíkhýLku ÷eÄu yÚkoíktºkLkk nkËoYÃk (core) ûkuºkLkku rðfkMk Úkþu; Mkthûký,
821
hu÷ðu, LÞqÂõ÷Þh Qòo, Ëq÷Mkt[kh suðk {n¥ðLkkt ûkuºkku{kt ð¾íkkuð¾ík Q¼e Úkíkk rðrðÄ «fkhLkkt
WÃkfhýkuLke sYrhÞkíkku Mk{ÞMkh Ãkqhe fhkþu; ¼khíkeÞ ykiãkurøkf øk]nkuLke Eòhkþkne íkÚkk çknwhk»xÙeÞ
ftÃkLkeykuLke Ròhkþkne Ãkh Ãkhkuûk heíku ytfwþ {qfe þfkþu íkÚkk MkðoMkk{kLÞ sLkíkkLke sYrhÞkíkkuLke
ðÃkhkþe [esðMíkwykuLkk WíÃkkËLkLku ònuh ûkuºk îkhk ðuøk ykÃkðkÚke ¼kðMkÃkkxe Ãkh rLkÞtºký hkfe
þfkþu yuðku MkhfkhLkku ònuh ûkuºkLkk rðfkMk ÃkkA¤Lkku árüfkuý níkku.
• WÃkhktík ònuh ûkuºkLkk rðfkMkLku ÷eÄu ÃkkÞkLke MkwrðÄkykuLkku rðfkMk Úkþu; ònuh ûkuºkLkk LkVk {khVík
ËuþLkk ÍzÃke ykŠÚkf rðfkMk {kxu LkkýkfeÞ MkkÄLkku Q¼k fhe þfkþu; ykðf yLku MktÃkr¥kLke ÃkwLk:ðnU[ýe
fhe þfkþu; hkusøkkheLke íkfkuLkwt rðMíkhý fhe þfkþu, Mktíkwr÷ík «kËurþf rðfkMk nktMk÷ fhe þfkþu;
LkkLkk ÃkkÞkLkk íkÚkk Ãkqhf WãkuøkkuLkk rðfkMkLku «kuíMkknLk ykÃke þfkþu íkÚkk yuf íkhV rLkfkMkkuLku W¥kusLk
ykÃke þfkþu, íkku çkeS íkhV ykÞkík yðuSfhý nktMk÷ fhe þfkþu : yk WÆuþku Ãký ykÞkusfku yu
Lksh Mk{ûk hkÏÞk níkk.
• ònuh ûkuºkLkk rðfkMkLku fkhýu yÚkoíktºkLku fux÷kf ÷k¼ {éÞk Au : (1) ònuh ûkuºkLku ÷eÄu hkusøkkheLkwt
rðMíkhý ÚkÞwt Au.
• Ëk.ík., 1971{kt ònuh ûkuºk{kt 71 ÷k¾ fk{Ëkhku hkuS {u¤ðíkk níkk, su ËuþLkk ykiãkurøkf ûkuºk{kt fk{
fhíkk fw÷ fk{ËkhkuLkk 55 xfk níkk; ßÞkhu 1991{kt ònuh ûkuºk{kt hkuS {u¤ðíkk fk{ËkhkuLke MktÏÞk
190 ÷k¾ ÚkE, su ykiãkurøkf ûkuºk{kt fk{ fhíkk fw÷ fk{ËkhkuLkk 71 xfk sux÷e ÚkE níke.
• 1991-98Lkk økk¤k{kt íku{kt ðÄkhkLkk 4 ÷k¾ fk{ËkhkuLkku W{uhku ÚkÞku níkku.
• (2) ¼khíkLke [kuÏ¾e øk]nÃkuËkþ (Net Domestic Product : NDP){kt ònuh ûkuºkLkk Vk¤k{kt Mkíkík
ðÄkhku Úkíkku hÌkku Au.
• Ëk.ík. 1950-51{kt [k÷w ¼kðMkÃkkxeyu ËuþLke [kuÏ¾e øk]nÃkuËkþ{kt ònuh ûkuºkLkku Vk¤ku 75 xfk níkku,
su 1996-97{kt 23.0 xfk sux÷ku ÚkÞku níkku.
• yk heíku fw÷ hk»xÙeÞ ÃkuËkþ{kt ònuh ûkuºkLkku Vk¤ku ykþhu 25 xfk sux÷ku Au, yu{ fne þfkÞ.
• (3) ¼khíkLke «Úk{ Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkk (1951-56) Ëhr{ÞkLk fk[wt øk]n {qze MksoLk (gross domestic
capital formation) 10.7 xfk níkwt, su ykX{e Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkk-(1992-97)Lkk økk¤k{kt 24.6 xfk
sux÷wt ÚkÞwt níkwt.
• (4) ònuh ûkuºkLkk rðfkMkLke MkkÚkkuMkkÚk ònuh ûkuºkLku fkhýu Ëuþ{kt ÃkkÞkLke MkwrðÄkyku (infra-structure)Lkwt
XefXef rðMíkhý LkkUÄÃkkºk «{ký{kt ÚkÞwt Au.
• su{kt ðknLkÔÞðnkh, MktËuþkÔÞðnkh, Qòo, çkì®Lføk, ðe{ku, ®Mk[kE, ðkrýßÞ yLku ÔÞkÃkkh ðøkuhuLkku
• yk{ ònuh ûkuºkLku fkhýu Ëuþ{kt yuf MkwÔÞðÂMÚkík yLku {sçkqík ykiãkurøkf {k¤¾wt Q¼wt ÚkÞwt Au, su

822
¼khíkLkk ¼kðe rðfkMk {kxu {ËËh Lkeðzþu.
• (5) ËuþLkk rðfkMk{kt ÔÞqnkí{f {n¥ð Ähkðíkk WãkuøkkuLkk rðfkMkLke «r¢Þk{kt ònuh ûkuºkLkku Vk¤ku
LkkUÄÃkkºk hÌkku Au yLku íku{kt ÷ku¾tz yLku Ãkku÷kË, íkktçkwt, sMkík yLku íkíMk{ yLÞ ¾Lkeòu, ¼khu Þtºkku,
hMkkÞýku, ¾kíkhku, yki»krÄyku ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• WÃkhktík, MkðoMkk{kLÞ sLkíkkLke sYrhÞkíkLke ðÃkhkþe [esðMíkwyku (suðe fu fkÃkz)Lkk ûkuºk{kt Ãký
ònuh ûkuºku LkkUÄÃkkºk Vk¤ku ykÃÞku.
• fku÷Mkk, íkktçkwt, MkeMkwt, ¾Lkesíku÷, xhçkkRLMk suðe ðMíkwykuLkk WíÃkkËLk{kt íkku ònuh ûkuºkLkku Vk¤ku 100
xfk yLku çkkfeLkkt ½ýkt çkÄk{kt 50 xfkÚke 95 xfk sux÷ku hÌkku Au.
• (6) ËuþLke rLkfkMkkuLke ð]rØ{kt Ãk{ ònuh ûkuºkLkku Vk¤ku LkkUÄÃkkºk hÌkku Au.
• íku Mxux xÙu®zøk fkìÃkkuohuþLk (STC) yLku r{LkhÕMk xÙu®zøk fkìÃkkuohuþLk (MMTC) yk çktLkuLkku ËyuþLkk
rLkfkMk ÔÞkÃkkhLkk rðMíkhý{kt rðï¼h{kt {n¥ðLkku Vk¤ku hÌkku Au.
• rnLËwMíkkLk Mxe÷ r÷., Ä ¼khík R÷uõxÙkurLkõMk r÷., yLku rnLËwMíkkLk {þeLk xqÕMk suðkt ònuh ûkuºkLkkt
MkknMkkuyu íku{Lkk fw÷ WíÃkkËLkLkk ðÄíkk «{ký{kt rLkfkMkku fhe Au yLku íku îkhk Ëuþ {kxu nqtrzÞk{ý
{u¤ÔÞwt Au.
• (7) ònuh ûkuºkuLke rðËuþe nqtrzÞk{ýLke f{kýe ÞkusLkkLkk AuÕ÷k ºký ËkÞfk{kt Mkíkík ðÄíke hne Au.
Ëk.ík. 1965-66{kt ònuh ûkuºku YrÃkÞk 35 fhkuz {ÕÞLkk nqtrzÞk{ýLke f{kýe fhe níke, ßÞkhu 1998-
99{kt íkuLkwt {qÕÞ YrÃkÞk 18827 fhkuz MkwÄe ÃknkU[e økÞwt níkwt.
• íkuðe s heíku ykÞkík yðuSfhý îkhk nqtrzÞk{ýLke çk[ík fhðkLkk ûkuºku Ãký ònuh ûkuºkLke fk{økehe
LkkUÄÃkkºk hne Au.
• yk çkkçkík{kt rnLËwMíkkLk yìÂLxçkkÞkìrxõMk r÷., RÂLzÞLk zÙøMk yìLz Vk{koMÞqrxfÕMk r÷.,
yku.yuLk.S.Mke. yLku RÂLzÞLk ykìR÷ fkìÃkkuohuþLk {ku¾hu hÌkkt Au.
• (8) ½Mkkhku yLku Lk ðnU[kÞu÷ku LkVku yk yktíkrhf MkkÄLkkuLkk MksoLkLkk rLkËþofku Au.
• ÷øk¼øk Ëhfu Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkkLkk økk¤k Ëhr{ÞkLk ònuh ûkuºku LkkUÄÃkkºk «{ký{kt yktíkrhf MkkÄLkkuLkwt
MksoLk fÞwo Au.
• AuÕ÷k çku ËkÞfkykuLkku rð[kh fheyu íkku ËuþLke Aêe Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkk (1980-85)Lkk økk¤k Ëhr{ÞkLk
YrÃkÞk 14,710 fhkuz sux÷k {qÕÞLkkt yktíkrhf MkkÄLkku Q¼k fhðk{kt ykÔÞkt níkkt.
• yk hf{ Mkkík{e (1985-90) yLku ykX{e Ãkt[ð»keo ÞkusLkk (1992-97)Lkk økk¤k Ëhr{ÞkLk yLkw¢{u
YrÃkÞk 29,750 fhkuz yLku 1,01,212 fhkuz sux÷e ÚkE níke.
• 1998-99Lkk {kºk yuf ð»koLkk økk¤k{kt ËuþLkk ònuh ûkuºkLkk yuf{kuyu YrÃkÞk 31,300 fhkuz sux÷e hf{
823
yk heíku Q¼e fhe níke.
• (9) fhðuhk, sfkík (excise), ykÞkík-rLkfkMk sfkík (custom), ðøkuhu ònuh îkhk ònuh ûkuºku Mkhfkhe
ríkòuheLku ðÄw Lku ðÄw Mk{]Ø fÞwO Au.
• Ëk.ík. Aêe Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkk Ëhr{ÞkLk Mkhfkhe ríkòuhe{kt ònuh ûkuºkLkku Vk¤ku YrÃkÞk 27,570 fhkuz
sux÷ku níkku, su Mkkík{e ÞkusLkk Ëhr{ÞkLk YrÃkÞk 69,410 fhkuz yLku ykX{e ÞkusLkk Ëhr{ÞkLk
1,33,780 fhkuz Úkðk ÃkkBÞku níkku.
• MkkÚkkuMkkÚk yk çkkçkíkLke Ãký LkkUÄ ÷uðe òuEyu fu ËuþLkwt ònuh ûkuºk fux÷ef ûkríkyku Ãký Ähkðu Au.
• Ëk.ík., {kuxk¼køkLkk ònuh ûkuºkLkk yuf{ku ¾kux{kt [k÷u Au, suLkwt ¼khý ytíku íkku ËuþLkk fhËíkkyku Ãkh
s Ãkzíkwt nkuÞ Au.
• su{kt MkøkkðkË yLku ÷køkðþkneLkwt «{ký ¾qçk Ÿ[wt nkuÞ Au; {kuxk¼køkLkk yuf{ku ðÄw Lku ðÄw ¾[ko¤
yLku rçkLkfkÞoûk{ Ãkwhðkh ÚkÞk Au; ònuh ûkuºkLkk Lkðk yuf{ku Q¼k fhðkLkk nkuÞ íÞkhu íku {kxuLkk
MÚk¤Lke ÃkMktËøke þwØ ykŠÚkf Ãkrhçk¤kuLku yÄeLk Lkrn, Ãkhtíkw hksfeÞ Ãkrhçk¤kuLku yÄeLk nkuÞ Au; ònuh
ûkuºkLkk yuf{kuLku MkkUÃkðk{kt ykðu÷k ÷ûÞktfku ¼køÞu s Ãkqhk Úkíkk nkuÞ Au; ònuh ûkuºkLkk yuf{ku Q¼k
fhðk{kt rð÷tçk ÚkkÞ íÞkhu íkuLkk Ãkh Úkíkk ¾[o{kt ðÄkhku Úkíkku nkuÞ Au.
• ònuh ûkuºk{kt WíÃkkËLk Úkíke ðMíkwyku yLku MkuðkykuLke ®f{íkku Lk¬e fhíke ðu¤kyu Ãký hksfeÞ nuíkwyku
ðÄw «çk¤ çkLkíkk nkuÞ Au.
• (Ëk.ík. MkçkrMkze); ònuh ûkuºk{kt {kLkðþÂõíkLkku çkøkkz {kuxk ÃkkÞk Ãkh Úkíkku òuðk {¤u Au ðøkuhu.
• r{© yÚkoíktºk{kt Ãký ¾kLkøke ûkuºkLkwt MÚkkLk nkuÞ Au.
• ykðk yÚkoíktºk{kt ònuh yLku ¾kLkøke ûkuºk MknyÂMíkíð Ähkðíkk nkuÞ Au, íku çktLku yufçkeòLkk «ríkMÃkÄeo
Lkrn Ãkhtíkw Ãkqhf nkuÞ Au yLku íkuLke ðå[u fkÞoûkuºkLke MÃkü ðnU[ýe ÚkÞu÷e nkuÞ Au.
• yíÞkh MkwÄeLkk ykiãkurøkf LkeríkLkk ¾hzkyku{kt (1948-91) yk ºkýu çkkçkíkkuLkwt æÞkLk hk¾ðk{kt ykÔÞwt
níkwt.
• ykÍkËe Ãknu÷kt MkwíkhkW fkÃkz yLku þý, ¾ktz, ¾kã-íku÷ku, fkøk¤ suðe ðMíkwykuLkk WíÃkkËLkûkuºk{kt
¾kLkøke ûkuºku {n¥ðLke ¼qr{fk ¼sðe níke.
• ykÍkËe ÃkAe Mkhfkhu Ãkqhkt Ãkkzu÷kt «kuíMkknLkkuLku fkhýu hMkkÞýku, htøk, Ã÷kÂMxõMk, {þeLk xqÕMk, VuhMk
yLku LkkìLk-ÃkuhMk Äkíkwyku, hçkh suðkt ûkuºkku{kt ¾kLkøke ûkuºku LkkUÄÃkkºk «økrík fhe Au.
• ðÃkhkþe [esðMíkwyku{ktÚke ½ýktLkk WíÃkkËLk{kt ¼khíku Mðkð÷tçkLk «kÃík fÞwO Au íkÚkk yk «fkhLke
fux÷ef [esðMíkwykuLkwt WíÃkkËLk fhLkkhkt fkh¾kLkktyku MÚkkÃkðkLke çkkçkík{kt íkuýu rðïLkk yLÞ rðfkMkþe÷
ËuþkuLku {ËË fhðkLke ûk{íkk Ãký «kÃík fhe ÷eÄe Au.

824
• ¼khíkLkwt f]r»k yLku íkuLku Mkt÷øLk ûkuºk yksu Ãký MktÃkqýoÃkýu ¾kLkøke MkknMk nMíkf Au.
• yk ûkuºk ËuþLke fk[e øk]nÃkuËkþ{kt 32 xfk yLku hkusøkkhe{kt 67 xfk sux÷ku Vk¤ku ykÃku Au.
• ËuþLkk f]r»kûkuºk{kt LkkLkk íkÚkk Mke{kðíkeo ¾uzqíkkuLkwt «kçkÕÞ nkuðkLku fkhýu ykiãkurøkf ûkuºk{kt Ròhkþkne
yLku Mk¥kkLkk fuLÿefhýLkkt su ÷ûkýku árüøkku[h ÚkkÞ Au íku f]r»kûkuºk{kt òuðk {¤íkkt LkÚke.
• íkuðe s heíku yktíkrhf sÚÚkkçktÄ yLku Aqxf ÔÞkÃkkhLkk ûkuºk{kt Ãký ¼khík{kt ¾kLkøke ûkuºkLkwt ð[oMð Au.
• òufu yktíkhhk»xÙeÞ ÔÞkÃkkhLkk ûkuºku Mxux xÙu®zøk fkìÃkkuohuþLk yLku r{LkhÕMk yìLz {uxÕMk xÙu®zøk fkuÃkkuohuþLMk
íkÚkk íku{Lke MknÞkuøke MktMÚkkykuLku fkhýu ònuh ûkuºkLkwt ð[oMð ðÄkhu òuðk {¤u Au.
• f]r»k yLku íkuLke Mkt÷øLk ÃkuËkþku (zuhe, ÃkþwÃkk÷Lk, {íMÞ-Wãkuøk, {h½kt-çkíkfkt Ãkk÷Lk ðøkuhu.) WÃkhktík
støk÷ ÃkuËkþku, LkkLkk ÃkkÞkLkk Wãkuøkku, Aqxf ÔÞkÃkkh, çkktÄfk{, hu÷ rMkðkÞLkku ðknLkÔÞðnkh ðøkuhu
ûkuºkku{kt ¼khík{kt ¾kLkøke ûkuºkLkwt ÃkhtÃkhkøkík ð[oMð hnu÷wt Au.
• 1991Lke ðMíkeøkýíkhe {wsçk ËuþLke fw÷ ðMíkeLkk 93 xfk sux÷e ðMíke ¾kLkøke ûkuºk{ktÚke hkusøkkhe
«kÃík fhu Au yLku {kºk 7 xfk hkusøkkhe {kxu ònuh ûkuºk Ãkh yð÷tçku Au.
• 1956 ÃkAeLkk økk¤k{kt ònuh yLku ¾kLkøke ûkuhLkk MkrnÞkhk «ÞkMkÚke ‘MktÞwõík ûkuºk’{kt ½ýk ykiãkurøkf
yuf{ku Q¼k fhðk{kt ykÔÞk Au.
• Ëk.ík., fku[eLk rhVkRLkrhÍ (1963), {ÿkMk rhVkRLkrhÍ (1965), {ÿkMk VŠx÷kRÍMko (1956), økwshkík
Mxux VŠx÷kRÍh ftÃkLke (1965) ðøkuhu.
• MktÞwõík ûkuºk yu hkßÞ «urhík ykiãkirøkfefhý «íÞuLke yuf ÔÞqnh[Lkk uAu, suLkk îkhk Mkk{krsf árüyu
su ykiãkurøkf yuf{ku Rü yLku RåALkeÞ økýðk{kt ykÔÞk Au íku{Lke ÃkMktËøke fhu Au yLku íkuLke
MÚkkÃkLkk{kt MknÞkuøk ykÃkðk {kxu ¾kLkøke ûkuºkLku yk{tºký ykÃku Au suÚke ¾kLkøke ûkuºk ÃkkMkuLkkt {qzehkufký
÷kÞf MkkÄLkkuLkku WÃkÞkuøk fhe þfkÞ.
• 24 sw÷kE 1991Lkk hkus yuf Lkðe ykiãkurøkf Lkerík ònuh fhðk{kt ykðe, su WËkhefhýLkk Lkk{Úke
«[r÷ík çkLke uAu, suLke nuX¤ ykiãkurøkf ûkuºkLku ÷køkuð¤½u Au íÞkt MkwÄe Lkeíkrð»kÞf [kh {wÆkykuLku
÷økíke MkwÄkhýk Ëk¾÷ fhðk{kt ykðe Au :
• (1) ÃktËh Wãkuøkku rMkðkÞ çkkfeLkk çkÄk s Wãkuøkku ÃkhðkLkk{wõík ònuh fhðk{kt ykÔÞk.
• (2) Ròhkþkne yLku «rík®çkrÄík ÔÞkÃkkhe hehMk{kuLku ÷økíkk fkÞËk (MRTP)Lke òuøkðkEyku n¤ðe
fhðk{kt ykðe yLku «ðíko{kLk ykiãkurøkf yuf{kuLkk rðMíkhý íkÚkk {kuxe ykiãkurøkf ftÃkLkeyku îkhk
«Þkursík Lkðk ykiãkurøkf yuf{ku MÚkkÃkðk {kxu MkhfkhLke nðuÚke Ãkqýo Mk{tríkLke sYh hnuþu Lkrn.
• (3) fux÷kf ykiãkurøkf yuf{kuLke çkkçkík{kt ¢{þ: ykÞkíkLkwt «{ký ½xkzðkLke y™u íkuLkk {kxu íkçk¬kðkh
WíÃkkËLkLkk fkÞo¢{ku ½ze fkZðkLke su Lkerík y{÷{kt níkeíku hË fhðk{kt ykðe.
825
• (4) ònuh ûkuºk {kxusu Wãkuøkku hrûkík økýðk{kt ykðíkk íku{ktLkk ½ýk WãkuøkkuLke MktÏÞk ½xkzðk{kt ykðe
yLku çkkfeLkk WãkuøkkuLke çkkçkík{kt Ãký ¾kLkøke ûkuºkLkk «ðuþ Ãkh «ríkçktÄ hnuþu Lkrn yuðe ònuhkík
fhðk{kt ykðe.
• 1991Lke Lkerík nuX¤ Ëuþ{kt rðËuþe {qzehkufkýLke «r¢ÞkLku Ãký n¤¤e çkLkkððk{kt ykðe.
• Ëk.ík., ½ýk çkÄk Wãkuøkku{kt ßÞkt MkwÄe 51 xfk sux÷wt «íÞûk rðËuþe {qzehkufký ÚkðkLkwt nkuÞ íkuLku
ykÃkkuykÃk {tsqhe ykÃkðk{kt ykðþu.
• fuLÿ MkhfkhLke hksfkuþeÞ ¾kã ½xkzðkLkk nuíkwÚke 1991-92Lkk ð»koÚke ònuh ûkuºkLkk yuf{ku{ktÚke
MkhfkhLkwt {qzehkufký ½xkzðkLke (disinvestment) Lkerík y¾íÞkh fhðk{kt ykðe Au yLku íku{kt Mkhfkh
nMíkfLkk {kºk ¾kux fhíkk 263 {ktËk ykiãkurøkf yuf{ku s Lkrn, Ãkhtíkw fux÷kf LkVku fhíkk yuf{ku Ãký
¾kLkøke ûkuºkLku MkkUÃkðkLke «r¢Þk þY fhðk{kt ykðe.
• Ëk.ík., çkkÕfku.
• 1991-92Úke 1998-99Lkk økk¤k Ëhr{ÞkLk yk Lkerík nuX¤ fuLÿ MkhfkhLku YrÃkÞk 18,968 fhkuz «kÃík
ÚkÞk níkk, òufu íkuLkwt ÷ûÞktf Yk. 34,300 fhkuzLkwt rLkÄkorhík fhðk{kt ykÔÞwt níkwt.
• yk çkÄk Lkeríkrð»kÞf VuhVkhku Aíkkt 1991Lke Lkðe ykiãkurøkf Lkerík ÃkAeLkk AuÕ÷k yuf ËkÞfk{kt
ykiãkurøkf ûkuºkLkk rðfkMkËh{kt ½xkzku ÚkE hÌkku níkku yu{ Ëu¾kÞ Au.
• Ëk.ík., 1981-91 Ëhr{ÞkLk ËuþLkk ykiãkurøkf rðfkMkLkku Mkhuhkþ ðkŠ»kf Ëh. 7.8 xfk níkku, su íku
ÃkAeLkk ËkÞfk (1991-99) Ëhr{ÞkLk 5.8 xfk ÚkÞku Au.
• MkLku 2000-2001Lkk ykŠÚkf Mkðuoûký {wsçk yur«÷-rzMkuBçkh 1999Lkk A {kMk Ëhr{ÞkLk ykiãkurøkf
WíÃkkËLkLkku rðfkMk Ëh 6.4 xfk yLku 2000-2001Lkk yu s A {kMk Ëhr{ÞkLk 5.7 xfk hÌkku níkku.
• LkkLkk ÃkkÞkLkk Wãkuøkku
• ¼khíkLkk yÚkoíktºk{kt LkkLkk ÃkkÞkLkk WãkuøkkuLkwt {n¥ð rð[kheyu íkku ð»ko 1991-92{kt Ëuþ{kt 20.82
÷k¾ LkkLkk yuf{ku níkk, su{ýu «ðíko{kLk ¼kðu Yk. 1,78,699 fhkuz {qÕÞLkwt WíÃkkËLk fÞwO níkwt yLku
íku{kt 129,80 ÷k¾ fk{ËkhkuLku hkusøkkhe {¤e níke.
• íkuLke Mkh¾k{ýe{kt ð»ko 2000-2001{kt 33.70 ÷k¾ yuf{kuyu «ðíko{kLk ¼kðMkÃkkxeLkk Äkuhýu Yk.
6,45,496 fhkuz WíÃkkËLk fÞwO níkwt y™u íku{kt 185.64 ÷k¾ fk{ËkhkuLku hkusøkkhe {¤e níke.
• ykLke Mkh¾k{ýe{kt ð»ko 1999-2000{kt 32.12 ÷k¾ yuf{kuyu «ðíko{kLk ¼kðMkÃkkxeLkk Äkuhýu Yk.
5,72,887 fhkuz {qÕÞLkwt WíÃkkËLk fÞwO níkwt yLku íku{kt 178 ÷k¾ fk{ËkhkuLku hkusøkkhe {u¤ðe níke.
• rhÍðo çkìLf ykìV RÂLzÞkLke økýíkhe {wsçk 31 {k[o 1999Lkk hkus LkkLkk ÃkkÞkLkk fw÷ yuf{ku{ktÚke
3,06,221 yuf{ku Lkçk¤k yÚkðk {kËk Ãkwhðkh ÚkÞk níkk.

826
• RLV{uoþLk xufTLkkì÷kuS yLku R÷uõxÙkìrLkõMk
• ¼khíkLkk yÚkoíktºk{kt íkksuíkhLkkt ð»kkuo Ëhr{ÞkLk Mkkì^xðuh RLzMxÙeyu ÿwík økríkÚke rðfkMk MkkæÞku Au.
• Ëk.ík. 1999-2000 ð»ko Ëhr{ÞkLk íkuLkku fw÷ ðfhku (turn-over) A yçks zkì÷h sux÷ku níkku íkÚkk íkuLke
rLkfkMk [kh yçks zkì÷h {qÕÞLke níke.
• ð»ko 2008 MkwÄe ¼khík Mkhfkhu íkuLke rLkfkMkkuLkwt ÷ûÞktf 50 yçks zkì÷h sux÷wt rLkÄkorhík fÞwO Au.
• y{urhfk, s{oLke, òÃkkLk yLku ykìMxÙur÷Þk suðk Ëuþku{kt yk ûkuºkLkk íksT¿kkuuLke {køk ðÄíke òÞ Au.
• rzMkuBçkh 1999 MkwÄe 170 sux÷e ¼khíkeÞ Mkkì^xðuh ftÃkLkeykuyu yktíkhhk»xÙeÞ Míkhu økwýð¥kk «{kýÃkºk
«kÃík fÞwO Au.
• Mkkì^xðuh ûkuºku Mkðkuoå[ økwýð¥kk Ähkðíke rðïLke 23 ftÃkLkeyku{ktÚke 15 ftÃkLkeyku ¼khík{kt ykðu÷e Au.
• RLV{uoþLk xufTLkku÷kìS ûkuuºku «ð]r¥kyku fhíke çknwhk»xÙeÞ ftÃkLkeyku{ktÚke {kuxk¼køkLke ftÃkLkeykuyu MktþkuÄLk
yLku rðfkMk ûkuºku (R & D)Lkkt ÃkkuíkkLkk fuLÿku ¼khíkkt Q¼k fÞkO Au.
• 1999-2000 ð»ko{kt ¼khíkeÞ R÷uõxÙkìrLkõMk Wãkuøk{kt ÚkÞu÷k fw÷ WíÃkkËLkLkwt {qÕÞ Yk. 52,450 fhkuz
yktfðk{kt ykÔÞwt níkwt. (1998-99 : YrÃkÞk 41,140 fhkuz.)
• ¼khík{kt htøkeLk xu÷erðÍLk MkuxTMkLkwt WíÃkkËLk 57 ÷k¾ yuf{kuLkku yktf ðxkðe økÞwt Au.
• ÃkkÞkLke MkwrðÄkyku (infrastrure) :
• fkuE Ãký ËuþLke ykŠÚkf Mk{]rØ f]r»k yLku WãkuøkkuLkk rðfkMk Ãkh yð÷tçku Au, Ãkhtíkw yk çktLku ûkuºkkuLkku
rðfkMk fux÷ef ÃkkÞkLke MkwrðÄkykuLke WÃk÷çÄíkk Ãkh ykÄkh hk¾u Au.
• ÃkkÞkLke MkwrðÄkyku{kt Qòo; ðknLkÔÞðnkh yLku MktËuþkÔÞðnkhLke MkwrðÄkyku; çkì®Lføk, LkkýkÔÞðMÚkk
yLku ðe{ku; rð¿kkLk yLku xufTLkku÷kìS íkÚkk MðkMÚÞ yLku ònuh ykhkuøÞLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• ykÍkËe ÃkAe Mkhfkhu ÃkkÞkLke MkwrðÄkykuLkk ûkuºk{kt {kuxk ÃkkÞk Ãkh su hkufký fÞwO Au íkuLku ÷eÄu f]r»kûkuºkLkk
rðfkMkLku íkÚkk ykiãkurøkf {k¤¾kLkk rðMíkhýLku ÃkkuíMkknLk {éÞwt Au.
• Ëk.ík. AuÕ÷kt Ãkkt[ ËkÞfk (1951-2001){kt f]r»k WíÃkkËLk{kt ºký økýku ðÄkhku yLku ykiãkurøkf ûkuºk{kt
Mkkík økýku ðÄkhku LkkUÄkÞku Au.
• AuÕ÷kt Ãkkt[ ËkÞfk{kt fku÷MkkLkwt WíÃkkËLk 320 ÷k¾ xLkÚke 3,160 ÷k¾ xLk, rðãwíkþÂõíkLkk MksoLkk{t
5 yçks P Úke 448 yçks kwh £wz ¾Lkesíku÷Lkk WíÃkkËLk{kt 4 ÷k¾ xLkÚke 330 ÷k¾ xLk, hu÷
îkhk [esðMíkwykuLke nuhVuh{kt 730 ÷k¾ xLkÚke, 4,420 ÷k¾ xLk íkÚkk ËuþLkkt {wÏÞ çktËhku Ãkh {k÷
snkòu Ãkh [Zkððk/WíkkhðkLkk fË{kt 190 ÷k¾ xLkÚke 2,520 ÷k¾ xLk sux÷ku ðÄkhku ÚkÞku Au.
• 1989-99Lkk ð»ko Ëhr{ÞkLk Ëuþ{kt fku÷MkkLkwt WíÃkkËLk 3,160 ÷k¾ xLk, £wz ykìR÷Lkwt WíÃkkËLk 330
÷k¾ xLk, s¤rðãwíkþÂõíkLkwt MksoLk ÚkÞwt níkwt, ËuþLkk rðãwík yuf{kuyu 448 yçks kwh rðãwíkþÂõíkLkwt
827
MksoLk fÞwO níkwt.
• su{ktÚke s¤rðãwíkþÂõíkLkku Vk¤ku 83 yçks kwh yLku Úk{o÷ QòoLkku Vk¤ku 365 yçks kwh níkku.
• 1950-51Úke 1997-98 Ëhr{ÞkLk f]r»kûkuºk{kt rðãwíkþÂõíkLke ðÃkhkþ{k ( ) økýku ðÄkhku ÚkÞku níkku,
ßÞkhu øk]nðÃkhkþ{kt ËkuZ økýku ðÄkhku LkkUÄkÞku níkku.
ðknLkÔÞðnkh yLku MktËuþkÔÞðnkhLkk rðfkMk yLku rðMíkhýÚke ©r{fku yLku [esðMíkwykuLke nuhVuh{kt ÍzÃk
íkÚkk Mkwøk{íkk{kt ðÄkhku ÚkÞku Au.
• ðknLkÔÞðnkhLkk rðfkMkÚke [esðMíkwykuLkkt çkòhkuLkwt rðMíkhý ÚkkÞ Au, {ktøk{kt íkÚkk íkuLkk îkhk WíÃkkËLk{kt
ðÄkhku ÚkkÞ Au yLku ykiãkurøkfefhýLke ÍzÃk Ãký økÄu Au íkÚkk ËuþLkk swËk swËk rðMíkkhku ðå[u ykŠÚkf
÷uðzËuðz{kt ðÄkhku ÚkkÞ Au.
rðïLkk yLÞ ËuþkuLke Mkh¾k{ýe{kt ¼khík{kt hu÷{køkkuoLke ÷tçkkE MkkiÚke ðÄkhu Au yLku íku{kt AuÕ÷k Ãkkt[
ËkÞfk{kt LkkUÄÃkkºk ðÄkhku ÚkÞku Au.
• Ëk.ík., 1950-51{kt Ëuþ{kt hu÷{køkkuoLke fw÷ ÷tçkkE 53,600 Yx rf{e. níke su 31 {k[o 2000Lkk hkus
62,759 Yx rf{e. sux÷e ÚkE níke.
• íÞkhu ¼khíkeÞ hu÷ðu ÃkkMku 7,517 hu÷ yuÂLsLkku, 36,510 {wMkkVhku {kxuLkk zççkkyku, 4,838 yLÞ
zççkkyku íkÚkk 2,44,419 ðuøkLkku níke.
• 1999-2000 ð»ko{kt hu÷ðuyu, 4,500 ÷k¾ xLkLkk ÷ûÞktf Mkk{u 4,564 ÷k¾ xLk sux÷k {k÷Lke nuhVuh
fhe níke.
• ËuþLke hu÷ Mkuðkyku{kt fk{ fhíkk fw÷ f{o[kheykuLke MktÏÞ 15,50,000 Au.
• íku s yhMkk{kt hMíkkykuLke ÷tçkkE{kt 4,00,000 rf{e. (1950-51)Lke søÞkyu 1995-96{kt íku 33,20,000
rf{e. ÚkE níke.
• yk{ktÚke Ãkkfk yLku fk[k hMíkkyku yLkw¢{u 18,00,000 rf{e. yLku 15,20,000 rf{e. níkk.
• yk «økrík Aíkkt ËuþLkkt ÷øk¼øk 30 xfk økk{zktykuLku yksu Ãký hMíkkykuLke MkwrðÄkyku WÃk÷çÄ Lkíke.
• [esðMíkwykuLke nuhVuh fhLkkh ðknLkkuLke MktÏÞk 1950-51{kt 82,000 níke su ð»ko 2000-2001 {kxuLkk
ytËkòu {wsçk ykþhu 23,61,000 ÚkðkLke ðfe níke.
• ¼khíkLkk fw÷ {køkoðknLkÔÞðnkh{kt ykíktrhf s¤{køkoðknLkÔÞðnkhLkwt «{ký ¾qçk s sqs Au.
• yLÞ hkßÞkuLke Mkh¾kýe{kt ykMkk{, Ãkrù{ çktøkk¤ yLku rçknkh{kt íkuLkku ðÄkhu WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.
• fuh¤{kt LkËeyku íkÚkk çkìf-ðkìxMkoLke «kf]ríkf MkwrðÄkyku WÃk÷çÄ Au yLku íkuLku ÷eÄu íku hkßÞ{kt Ãký
s¤ðknLkÔÞðnkhLkku WÃkÞkuøk Xef Xef «{ký{kt fhðk{kt ykðu Au.
• ¼khík ÃkkMku fw÷ 6,510 rf{e. sux÷ku MkkøkhfktXku Au.

828
• ¼khíkLku ykÍkËe {¤e íku yhMkk{kt Ëuþ ÃkkMku 1,00,000 GRT (Grosss Registered Tonnage)
Ähkðíkkt {kºk 42 snkòu níkk.
• 1950-51{kt íku 22 ÷k¾ GRT níkwt, suLke Mkh¾k{ýe{kt 1995-96{kt íku 7,00,000 ÷k¾ GRT sux÷wt
ÚkÞwt níkwt.
• yk{ AuÕ÷k Ãkkt[ ËkÞfk{kt íku{kt Mkkík økýku ðÄkhku Ëþkoðu Au.
• yksu ðnkýðxk îkhk YrÃkÞk 1,00,000 fhkuzLkku ykÞkík-rLkfkMk ÔÞkÃkkh ÚkkÞ Au.
• 31 {k[o 1994{kt rþ®Ãkøk fkìÃkkuohuþLk ykìV RÂLzÞk ÃkkMku 160 sux÷kt ðnkýku níkk, su 40 ÷k¾ GRT
sux÷kt níkkt.
• nðu ¼khík ÃkkMku ÔÞkÃkkhe «ð]r¥kyku{kt hkufkÞk÷e 66 sux÷e ðnkýðxk ftÃkLkeyku Au, su{ktÚke 16
ftÃkLkeyku MkkøkhfktXkLkk ÔÞkÃkkh{kt hkufkÞu÷e Au, 43 ËrhÞkÃkkhLkk ÔÞkÃkkh{kt hkufkÞu÷e Au yLku çkkfeLke
7 çktLku «fkhLkk ÔÞkÃkkhLke «ð]r¥kyku fhu Au.
• Ëuþ{kt [kh fuLÿku Ãkh ðnkýku çkLkkððk{kt ykðu Au :
• rðþk¾kÃkèLk{T, fku÷fkíkk, {wtçkE yLku fku[eLk.
• íku{ktÚke rnLËwMíkkLk rþÃkÞkzoTÍ r÷. yLku fku[eLk rþÃkÞkzoTÍ r÷. ònuh ûkuºkLkk yuf{ku Au.
• Ëuþ{kt 11 {kuxkt çktËhku Au, suLkwt Mkt[k÷Lk fuLÿ Mkhfkh nMíkfLkk Ãkkuxo xÙMx ykìV RÂLzÞk îkhk fhðk{kt
ykðu Au.
• WÃkhktík, hkßÞ MkhfkhkuLku nMíkf 148 LkkLkkt çktËhku Au.
• ËuþLkk ðnkýðxk îkhk Úkíkk fw÷ ÔÞkÃkkh{kt {kuxkt çktËhkuLkku Vk¤ku 90 xfk Au.
• 31 {k[o 1996Lkk ytíku {kuxkt çktËhkuyu 2,150 ÷k¾ xLkLkku ÔÞkÃkkh fÞkuo níkku.
• 31 {k[o 2000Lkk hkus ËuþLkkt çktËhkuLke fw÷ MÚkkrÃkík þÂõík 2,580 ÷k¾ xLkLke níke.
• su{ktÚke {kuxkt çktËhkuyu 1999-2000 ð»ko Ëhr{ÞkLk 2,720 xLk MÚkkrÃkík þÂõíkLkku WÃkÞkuøk fÞkuo níkku.
• MktËuþkÔÞðnkh :
• ykÍkËe ÃkAe xÃkk÷Lke Mkuðk{kt Äh¾{ ðÄkhku LkkUÄkÞku Au.
• Ëuþ{kt 31 {k[o 2000Lkk hkus 1,54,551 ÃkkuMx ykìrVMkku fkÞohík Au, su rðï{kt {kuxk{kt {kuxwt ò¤
(network) økýðk{kt ykðu Au.
• yk{ktÚke ykþhu 90 xfk ÃkkuMx ykìrVMku økúk{rðMíkkhku{kt ykðu÷e Au.
• Ëuþ{kt «rík 21.26 [kurf{e. ËeX yuf ÃkkuMx ykìrVMk Au su 5,462 ðMíkeLku ykðhe ÷u Au.
• ð»ko 2000-2001{kt 500 Lkðe çkúkt[ ÃkkuMx ykìrVMkku yLku 50 Mkçk-ÃkkuMx ykìrVMkku ¾ku÷ðkLkwt ÷ûÞktf
829
rLkÄkorhík fhðk{kt ykÔÞwt níkwt.
• 1951{kt Ëuþ{kt 8,200 íkkh ykìrVMkku níke suLke Mkh¾k{ýe{kt nðu íkuLke MktÏÞk 30,000 sux÷e ÚkE Au.
• ¼khík{kt 25,400 xur÷VkuuLk yuõMk[uLs níkk, su 32,440 ÷k¾ xur÷VkuLk òuzkýkuLku Mkuðkyku Ãkqhe Ãkkzu
Au yLku suLkk MÚkkrÃkík ûk{íkk 39,910 ÷k¾ òuzkýkuLku Mkuðkyku Ãkqhe Ãkkzðk sux÷e Au.
• 1198-99Lkk {kºk yuf ð»ko{kt Ëuþ{kt 38 ÷k¾ Lkðkt xur÷VkuLk òuzkýku Ãkqhkt Ãkkzðk{kt ykÔÞkt níkkt.
• {kºk yuf YrÃkÞku ¼hðkÚke Lkðku xur÷VukuLk {¤e þfu íkuðe Lkðe òuzký ÔÞðMÚkk Úkkuzkf Mk{Þ Ãknu÷k
Ëk¾÷ fhðk{kt ykðe níke.
• yk ÔÞðMÚkk xwtf Mk{Þ {kxu s y{÷{kt {qfðk{kt ykðe níke.
• ¼khíkLke fk[e øk]nÃkuËkþ (Gross Domestic Product, GDP){kt ðkŠ»kf 7 xfk ðÄkhðkLkwt ÷ûÞktf
nktMk÷ fhðk {kxu ÃkkÞkLke MkwrðÄkykuLkk ûkuºk{kt {qzehkufký ðÄkhðwt yrLkðkÞo Au.
• fuLÿeÞ Lkkýkt {tºkk÷Þ îkhk sqLk 1996{kt Lke{kÞu÷ íksT¿kkuLke Mkr{rík ‘yuõMkÃkxo økúqÃk ykìV
f{ŠþÞ÷kRÍuþLk ykìV RL£kMxÙõ[h’Lke økýíkhe {wsçk 1996-2001Lkk Ãkkt[ ð»koLkk økk¤k{kt ÃkkÞkLke
MkwrðÄkykuLkk ûkuºk{kt YrÃkÞk 40,000Úke 45,000 fhkuz YrÃkÞkLkwt {qzehkufký yLku íÞkhçkkËLkkt Ãkkt[ ð»ko
(2001-2006) ËrhÞkLk çkeò YrÃkÞk 75,000 fhkuzLkk {qzehkufkýLke sYh Ãkzþu.
• ykx÷wt rðþk¤ {qzehkufký yuf÷e Mkhfkh {kxu yþõÞ nkuE Ëuþ{ktÚke yLku rðËuþ{ktÚke Ãký ¾kLkøke
ûkuºkLkku MknÞkuøk ÃkkÞkLke MkwrðÄkykuLkk rðMíkhýLkk ûkuºku yrLkðkÞo økýðk{kt ykðu Au.
• MkkÚkkuMkkÚk ònuh yLku ¾kLkøke ûkuºkLkk MkrnÞkhk «ÞkMkÚke òu¾{ku ¾uzðk{kt, W¥khkËrÞíðLke ðnU[ýe{kt
íkÚkk ÃkkÞkLke MkwrðÄkykuLkk ÔÞðMÚkkÃkLk{kt yLkwfq¤íkk «kÃík Úkþu.
• yk nuíkwÚke òLÞwykhe 1997{kt fuLÿ Mkhfkhu RÂLzÞLk ftÃkLkeÍ yìõx nuX¤ Yk. 5,000 fhkuzLke yrÄf]ík
{qze Ähkðíke ‘RL£kMxÙõ[h zuð÷Ãk{uLx VkRLkkLMk ftÃkLke’Lke MÚkkÃkLkk fhe Au; hMíkk, Ãkw÷ku, Lkðkt
rð{kLke {Úkfku, çktËhku ðøkuhu{kt {qzehkufký fhLkkh ¾kLkøke ftÃkLkeyku {kxu Mkhfkh îkhk ‘fh{wÂõík’ (tax
holiday)Lke ònuhkík fhe Au yLkuu yLÞ fux÷kf «kuíMkknLkÞwõík Ãkøk÷ktyku ònuh fÞkO Au.
• çkìÂLftøk : ¼khíkLke LkkýktÔÞðMÚkk{kt çkìLfÔÞðMÚkk, ðe{k ftÃkLkeyku, BÞqåÞwy÷ VtzTÍ, RLðuMx{uLx
VtzÍ ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• ¼khíkLke çkìLf ÔÞðMÚkk{kt ËuMkLke {æÞMÚk çkìLf (rhÍðo çkìLf ykìV RÂLzÞk), ÔÞkÃkkhe çkìLfku, «kËurþf
økúk{eý çkìLfku, Mknfkhe çkìLfkuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• ÄuMkLke rðËuþe çkìLfku, Mxux çkìLf ykìV RÂLzÞk yLku íkuLke Mkt÷øLk çkìLfku, hk»xÙeÞf]ík çkìLfkuLkku Mk{kðuþ
ÚkkÞ Au.
• WÃkhktík, Mknfkhe çkìtÂLføk ûkuºk nuX¤ hkßÞ fûkkLke Mknfkhe çkìLfku, {æÞMÚk Mknfkhe çkìLfku, «kÚkr{f

830
rÄhký {tz¤eyku ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• rzuMkuBçkh 2000{kt ¼khík çkì®Lføk ûkuºk{kt 297 rðËuþe çkìLfku Mkrník 297 ðøkeof]ík çkìLfku fkÞohík níke.
• {k[o 1999Úke {k[o 2000Lkk økk¤k Ëhr{ÞkLk ðøkeof]ík çkìLfkuLke MktÏÞk{kt 8Lkku ½xkzku ÚkÞku.
• fw÷ ðøkeof]ík çkìLfku{kt 223 çkìLfku ònuh ûkuºk{kt Au su{Lke ÃkkMku çkìÂLføk ûkuºk ÃkkMkuLke fw÷ ÚkkÃkýkuLkk
ykþhu 82 % ÚkkÃkýku ðøkeof]ík çkìLfku ÃkkMku furLÿík ÚkÞu÷e Auu.
• økúk{ rðMíkkh{kt Äehký «ðkn{kt ðÄkhku ÚkkÞ íku nuíkwÚke Ëuþ{kt 196 «kËurþf økúk{eý çkìLfku (Regional
Rurual Banks) MÚkkÃkðk{kt ykðe Au.
• yk çkìLfkuLku Ãk{ ðøkeof]ík çkìLfkuLke ©uýe{kt økýðk{kt ykðu Au.
• 2002 ð»ko{kt hk»xÙeÞf]ík çkìLfkuLke MktÏÞk 14 níke.
• sw÷kE 1969{kt 44 {kuxe ÔÞkÃkkhe çkìLfkuLkwt hk»xÙeÞfhý ÚkÞk ÃkAe çkì®Lføk ûkuºku MkðkOøke «økrík ÚkE Au.
• Ëk.ík., hk»xÙeÞfhý Ãknu÷kt ÔÞkÃkkhe çkìLfkuLke fw÷ þk¾kykuLke MktÏÞk {kºk 8,262 níke, su{ktÚke
økúk{rðMíkkhLke þk¾kykuLke MktÏÞk {kºk 1,860 níke yux÷u fu fw÷ þk¾kyku{kt økúk{rðMíkkhLke þk¾kykuLke
MktÏÞk {kºk 23 xfk níke yLku 64,000 ðMíke ËeX yuf þk¤kLkwt «{ký níkwt.
• swLk 30, 2001Lkk hkus Ëuþ{k ÔÞkÃkkhe çkìLfkuLke þk¾kykuLke MktÏÞk 65,931 ÚkE níke, su{ktÚke
økúk{rðMíkkhLke þk¾kykuLke MktÏÞk yLku «{ký yLkw¢{u 32,830 yLku 51 xfk ÚkÞwt níkwt yLku 15,000
ðMíke ËeX yuf þk¾kLkwt «{ký nktMk÷ fhðk{kt ykÔÞwt níkwt.
• íkuðe s heíku swLk 1969{kt çkìLfkuLke ÚkkÃkýku yLku rÄhkýLke hf{ yLkw¢{u YrÃkÞk 4,646 fhkuz yLku
4,690 fhkuzLke níke, su rzMkuBçkh 2001{kt y™w¢{u YrÃkÞk 10,67,707 fhkuz yLku YrÃkÞk 5,58,599
fhkuz sux÷wt ÚkÞwt níkwt.
• ÔÞkÃkkhe çkìLfkuLkk 1969{kt ÚkÞu÷k hk»xÙeÞfhý Ãknu÷k íÞkhu yÂMíkíð Ähkðíke ÔÞÃkkhe çkìLfku f]r»kûkuºkLku
íkÚkk yLÞ yrøkú{ ûkuºkkuLku ¼køÞu s rÄhký ykÃkðk «uhkíkk níke.
• Ãkhtíkw hk»xÙeÞfhý ÃkAe yk ûkuhku ytøku ÔÞkÃkkhe çkìLfkuLkk yr¼øk{{kt ÃkkÞkLkku VuhVkh òuðk {¤u Au.
• Ëk.ík.,sqLk, 1960{kt f]r»k íkÚkk LkkLkk ÃkkÞkLkk WãkuøkkuLku çkìLfku îkhk fhðk{t ykðu÷k rÄhkýLke fw÷
hf{ yLkw¢{u Yk. 160 yLku 260 fhkuz sux÷e níke.
• suLke Mkh¾k{ýe{kt {k[o 1998{kt yk çku ûkuºkkuLku ykÃkðk{kt ykðu÷ rÄhkýLke hf{ yLkw¢{u YrÃkÞk
34,310 yLku YrÃkÞk 38,110 fhkuz sux÷e ÚkE níke.
• ËuþLke økheçke Ëqh fhðk {kxu Mkhfkh îkhk ð¾íkkuð¾ík ½ze fkZðk{kt ykðu÷e ÞkusLkkykuLkk y{÷
{kxu Ãký çkìLfLkkýkLkku WÃkÞkuøk fhðk{kt ykÔÞku Au yLku íku{kt íkVkðíke ÔÞksLkk Ëhku (differntail rates
of interests), Mktfr÷ík økúk{ rðfkMk fkÞo¢{ (IRDP), 1997-98{kt Ëk¾÷ fhðk{kt ykðu÷ rþrûkík
831
çkufkhku {kxuLke hkusøkkh ÞkusLkk (PMRY) ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• hkßÞ«urhík Lkkýkt MktMÚkkyku :
• ykÍkËe ÃkAe ËuþLkk ÍzÃke ykiãkurøkf rðfkMk MkkÄðk {kxu íkÚkk «ðíko{kLk ykiãkurøkf yuf{kuLkwt
LkðeLkefhý yLku ykÄwrLkfefhý fhðkLke sYrhÞkík Q¼e ÚkE.
• {kuxk ÃkkÞkLkk WãkuøkkuLku rÄhký Ãkqhwt ÃkkzLkkh Lkkýkt MktMÚkyku fkt íkku yk nuíkwyku {kxu rÄhký Ãkqhwt Ãkkzðk
WËkMkeLk níke yÚkðk íku {kxu íku{Lkkt ÃkkuíkkLkkt MkkÄLkku s íkÆLk yÃkqhíkkt níkkt. íkuÚke ¼khík MkhfkhLku yLku
íÞkhçkkË hkßÞ Mkhfkhkuyu Ãký fux÷ef Lkkýkt MktMÚkkykuLke MÚkkÃkLkkLke Ãknu÷ fhe, su {kuxk ÃkkÞkLkk
WãkuøkkuLke LkkýkfeÞ sYrhÞkíkku Ãkqhe fhe þfu.
• yk MktMÚkkyku{kt RLzrMxÙÞ÷ VkRLkkLMk fkìÃkkuouhuþLk ykìV RÂLzÞk (ifc : 1948), ykiãkurøkf rÄhký yLku
hkufký fkuÃkkuohuþLk ykìV RÂLzÞk (ICICI : 155)), ykiãkurøkf rðfkMk çkìLf ykìV RÂLzÞk (IDBI :
1664), Äe RLzrMxÙÞ÷ hefLMxÙõþLk çkìLf ykìV RÂLzÞk (IRBI : 1971)), Äe yuõMkÃkxo yìLz RBÃkkuxo
çkìLf ykìV RÂLzÞk (EXIM Bank : 1982)) ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• hkßÞ Míkhu Mxux VkRLkkLMk fkìÃkkuohuþLk (SFCS) íkÚkk Mxux RLzMxÙeÞ÷ zuð÷Ãk{uLx fkìÃkkuohuþLMk (SIDCs)
LkkUÄÃkkºk fk{økehe fhe hÌkkt Au.
• yk çkÄe MktMÚkkykuLku hkßÞ«urhík ™kýkt MktMÚkkyku íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au yLku íku ËhufLku y÷øk
y÷øk fkÞoûkuºkku MkkUÃkðk{kt ykðu Au.
• 1991Lke Lkh®Mkn{T Mkr{ríkyu íku{Lku zuð÷Ãk{uLx VkRLkkÂLMkÞ÷ RÂLMxxÞqþLMk’ Lkk{ ykÃÞwt Au.
• yk MktMÚkkykuLke fk{økeheLke Í÷f Mkkhýe{kt ykÃkðk{kt ykðe Au.
• hkßÞ«urhík Lkkýkt MktMÚkkykuLke fk{økeheLkku yk÷u¾ (1970-71 Úke 1998-99)
ð»ko {tsqh fhðk{kt ykðu÷ hf{ [qfððk{kt ykðu÷ ykŠÚkf MknkÞ
1970-71 Yk. 250 fhkuz Yk. 160
1980-81 Yk. 2,930 fhkuz Yk. 1,850 fhkuz
1990-91 Yk. 19,420 fhkuz Yk. 9,640 fhkuz
1998-99 Yk. 94,520 fhkuz Yk. 59,070 fhkuz
• ÔÞkÃkkh :
• ykÍkËe Ãkqðuo ËuþLkku rðËuþkÔÞkÃkkh ðMkkníkðkËe ykŠÚkf LkeríkLku yLkwYÃkh níkku.
• ¼khíkLke rLkfkMkku{kt f]r»k«Ëuþku yLku ykÞkíkku{kt íkiÞkh {k÷Lkku «kËw¼koð níkku.
• ykÍkËe ÃkAe ËuþLkk rðËuþ-ÔÞkÃkkh{kt {k¤¾køkík VuhVkhkuLke sYrhÞkík sýkE.

832
• su ËuþLku ÍzÃke ykŠÚkf rðfkMk MkkÄðku Au íku Ëuþu íkiÞkh {k÷Lke ykÞkíkkuLku çkË÷u yãíkLk Zçku ËuþLkk
ykiãkurøkfefhýLku {ËËYÃk Lkeðzu íkuðe rðfkMk÷ûke ykÞkíkku Ãkh ¼kh {qfðkLke sYh nkuÞ Au, su{kt
Þtºkku, fk[ku {k÷, ÞtºkkuLkk Aqxk ¼køk, rLk¼kð÷ûke ykÞkíkku (maintenance importrs) ðøkuhuLkku Mk{kðuþ
ÚkkÞ Au.
• 1951{kt «Úk{ Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkkLkwt {tzký ÚkÞwt íku yhMkk{kt ¼khíkLkk rLkfkMk ÔÞkÃkkhLkk {qÕÞ fhíkkt
ykÞkík ÔÞkÃkkhLkwt {qÕÞ ðÄkhu níkwt, suLkkt ºký {wÏÞ fkhýku níkk : (1) çkeò rðïÞwØ (1939-45)Lkk
økk¤k{k Q¼e ÚkÞu÷ [esðMíkwykuLke yAíkku yLku ðÄíke síke {ktøk (2) ËuþLkk ¼køk÷kLku fkhýu Y yLku
þý suðe fk[k{k÷Lke [esðMíkwyku WÃkhktík yLkksLke íktøke yLku (3) Þtºkku suðe rðfkMk÷ûke ykÞkíkku{kt
ÚkÞu÷ ðÄkhku.
• ykÍkËe ÃkAeLkk yíÞkh MkwÄeLkk økk¤k{kt ËuþLkk ykÞkík-rðfkMk ÔÞkÃkkhLke Mk{eûkk fheyu íkku fux÷ktf
yøkíÞLkkt ð÷ýku Lkshu Ãkzu Au : (1) ËuþLkk rðËuþe ÔÞkÃkkhLkk fË{kt LkkUÄÃkkºk ðÄkhku ÚkÞku Au.
• Ëk.ík., 1950-51{kt ËuþLkk rðËuþÔÞkÃkkhLkwt {qÕÞ Yk. 1,250 fhkuz níkwt, su 1998-99{kt Yk. 3,18085
fhkuz MkwÄe ÃknkU[e økÞwt níkwt. (2) 1950-51{kt rðïÔÞkÃkkh{kt ¼khíkLkku Vk¤ku 2.1 xfk ÚkÞku níkku.
• íÞkhÃkAeLkk ÷øk¼øk Ãkkt[ ËkÞfk{kt ËuþLkk rðËuuþÔÞkÃkkhLkk {qÕÞ{kt LkkUÄÃkkºk ðÄkhku ÚkÞu÷ku nkuðk Aíkkt
rðïÔÞkÃkkh{kt ¼khíkLkku Vk¤ku ðÄðkLku çkË÷u ½xâku Au
• 1197{kt íku {kºk 0.61 xfk ÚkÞku níkku.
• (3) 1951 ÃkAeLkk økk¤k{kt ËuþLke ykÞkíkku{kt Mkíkík ðÄkhku LkkUÄkÞku Au, Ãkhtíkw íkuLke Mkh¾k{ýe{kt
rLkfkMk ÔÞkÃkkh{kt ÚkÞu÷ ðÄkhku yÃkqhíkku Mkkrçkík ÚkÞku Au, suLke rðÃkheík yMkh ÔÞkÃkkhíkw÷k yLku
÷uýËuýLke íkw÷k çktLku Ãkh ÚkÞu÷ Au.
• Ëk.ík., 1996-97{kt ¼khíkLkk ykÞkík ÔÞkÃkkhLkwt {qÕÞ Yk. 1,38,920 fhkuz níkwt suLke Mkk{u rLkfkMk
ÔÞkÃkkhLkwt {qÕÞ Yk. 1,18,817 fhkuz níkwt.
• (4) 1951 ÃkAeÚke yíÞkh MkwÄeLkk økk¤k{kt, çku ð»koLkku yÃkðkË çkkË fhíkkt, ÔÞkÃkkhíkw÷kLke ¾kÄ{kt
Mkíkík ðÄkhku Úkíkku økÞku Au.
• Ëk.ík., ËuþLke «Úk{ Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkk-(1951-56)Lkk økk¤k{kt ðkŠ»kf ÔÞkÃkkhLke Mkhuhkþ ¾kÄ {kºk
Yk. 108 fhkuz níke, su ykXýe Ãkt[ð»keoÞ ÞkusLkk (1992-97)Lkk økk¤k{kt 11,352 YrÃkÞk fhkuz sux÷e
ÚkE níke. (5) ykÞkík rLkÞtºký yLku rLkfkMk «kuíMkknLk {kxu Mkhfkhu ÷eÄu÷kt Ãkøk÷ktyku [íkkt ykÞkík
yLku rLkfkMk ÔÞkÃkkh ðå[uLkku íkVkðík ðÄíkku hÌkku Au. Ëk.ík., 1999-2000 ð»koLkk økk¤k{kt ¼khíkLke
ykÞkíkkuLkwt {qÕÞ Yk. 46,169 fhkuz níkwt, íkku rLkfkMk ÔÞkÃkkhLkwt {qÕÞ YrÃkÞk 37,556 fhkuz níkwt. (6)
ykÍkËeLkk yhMkk{kt ËuþLke ykÞkíkku{kt íkiÞkh {k÷Lkwt ð[oMð níkwt, ßÞkhu rLkfkMk ÔÞkÃkkh{kt fk[ku {k÷
yLku f]r»kÃkuËkþkuuLkwt ð[oMð níkwt.
833
• ykÞkusLkLkk yíÞkh MkwÄeLkk Ãkkt[ ËkÞfk Ëhr{ÞkLk yk ÃkrhÂMÚkrík{kt ½ýku MkwÄkhku ÚkÞku Au yLku nðu
ykÃkýku Ëuþ Þtºkku suðe rðfk÷÷ûke ykÞkíkku fhu Au, ßÞkhu rLkfkMkku{kt íkiÞkh {k÷ yLku ykiãkurøkf
[esðMíkwykuLkwt «kçkÕÞ ðÄe hÌkwt Au. Ëk.ík., 1998-1999Lkk ð»ko{kt Þtºkku suðe rðfkMk÷ûke ykÞkuíkLkwt
fw÷ {qÕÞ Yk. 24,300 fhkuz sux÷wt LkkUÄkÞwt níkwt, su ËuþLkk ðÄíkk ykiãkurøkfefhýLkku Mktfuík ykÃku Au.
• (7) ykÍkËe MkwÄe ¼khíkLkku rðËuþÔÞkÃkkh {nËTytþu $ø÷ìLz yLku hk»xÙfwxwtçkLkk yLÞ Ëuþku Ãkqhíkku s
{ÞkorËík níkku.
• Ãkhtíkw AuÕ÷k Ãkkt[ ËkÞfk{kt íkuLke rËþk{kt Ãký ÃkkÞkLkk VuhVkhku ÚkÞk Au.
• nðu ykÃkýu $ø÷ìLz yLku hk»xÙfwxwtçkLkk yLÞ Ëuþku WÃkhktík W¥kh yLku Ërûký y{urhfk, ÞwhkuÃk, yurþÞk
yLku ykr£fkLkk Ëuþku MkkÚku Ãký ÔÞkÃkkh fheyu Aeyu.
• WÃkhLke rðøkíkku MÃkü fhu Au fu ykÍkËe ÃkAeLkk økk¤k{kt ¼khíkLkk rðËuþÔÞkÃkkhLkwt {qÕÞ, íkuLke rËþk
yLku íkuLkk fË{kt {k¤¾køkík VuhVkhku ÚkÞk Au.
• rðËuþ ðuÃkkh
1. ¼khíkLkk rðËuþðuÃkkh yLku ykÞkíkkuLke [eòu rðþu Úkkuze rðøkíku [[ko fheyu, yu s heíku ¼khíkLku
rðïLkk su yLkuf Ëuþku MkkÚku ðuÃkkhe MktçktÄku Au íkuLke Ãký Úkkuze rðøkíkku LkkUÄeyu. 2000-2001{kt rLkfkMk
Yk. 2,01,674 fhkuz yLku ykÞkík Yk. 2,27,572 fhkuz yu{ fw÷ Yk. 4,29,246 fhkuzLke ðuÃkkh Lke[u
«{kýu fÞkuo níkku.
• rLkfkMkku fhíkkt ykÞkíkku ðÄkhu nkuuðkÚke ðuÃkkh íkw÷k{kt Yk. 25,898 fhkuzLke ¾kÄ níke :
rLkfkMk (2000-01) (Yk. fhkuz{kt) ykÞkík (2000-01) (Yk. fhkuz{kt)
MkwíkhkW fkÃkz yLku ðMºkku 49,318 £qz ykìR÷ yLku ÃkuxÙkur÷Þ{ ÃkuËkþku 71,497
shÍðuhkík 33,761 fk[k nehk, híLkku yLku {kuíke 21,967
hMkkÞýku 28,250 Þtºkku 18,676
Þtºkku yLku ykuòhku 26,112 hMkkÞýku 11,140
f]r»kÃkuËkþku 17,666 ¾kãíku÷ 5,933
[k{zwt yLku [k{zkLke çkLkkðxku 8,915 fku÷Mkku 5,040
ÃkuxÙkur÷Þ{ ÃkuËkþku 8,310 hkMkkÞrýf ¾kíkhku 3,407
{kA÷kt yLku yLÞ Mkk{wrÿf ÃkuËkþku 6,368 f]rºk{ huMkkyku 2,529
fk[e Äkíkwyku yLku ¾Lkeòu 5,290 rçkLk÷kunÄkíkwyku 2,404
rðãwík WÃkfhýku 5,113 Ëðkyku 1,701

834
çkkøkçkkLke (palntations)Lke ÃkuËkMkku 3,165 fkøk¤Lkku {kðku 1,274
nMíkf¤k çkLkkðxku 3,053 Mk{k[khÃkºkku {kxuLkku fkøk¤ (newprint) 1,189
økk÷e[k yLku þuíkhtSyku 2,656 yðøkeof]ík ykÞkíkku 80,815
yðøkeof]ík rLkfkMkku 3,697 2,01,167
ðuÃkkh íkw÷k{kt ¾kÄ 25,898
2 ,227 ,572 2,27 ,572
2. ¼khíkLkku yktíkhhk»xÙeÞ ðuÃkkh ð»kkuoð»ko ðÄíkku hÌkku Au, Ãkhtíkw «íÞuf ð»kuo ðuÃkkh íkw÷k{kt ¾kÄ hÌkk fhu
Au.
• ËuþLkk rLkfkMk {kxu £]qz ykìR÷ Mkrník ÃkuxÙkur÷Þ{ ÃkuËkþku yLku ÞtºkkuLke ykÞkík ykð~Þf yLku yrLkðkÞo
Au yLku íku{kt ½xkzku fhðku þõÞ LkÚke.
• íkuÚke rLkfkMk{kt ðÄkhku ÚkkÞ íku {kxu ¼khík Mkhfkh yLkuf «fkhLkkt Ãkøk÷kt ÷ELku ykÞkík-rLkfkMk{kt
Mk{íkw÷k s¤ðkE hnu íku {kxu «ÞíLkþe÷ Au.
• ykðkì Ãkøk÷kt{kt MÃkurþÞ÷ RfkuLkkìr{f ÍkuuLk, rçkÍLkuMk xÙuz VìrMkr÷xe MkuLxh yLku Ãkkìxo÷Lke MÚkkÃkLkk;
yuzðkLMk ÷kRMk®LMkøk Mfe{, zâqxe Ve rhÃ÷urLkþ{uLx Mfe{ yLku zâqxe yuLxkRx÷{uLx ÃkkMkçkwf
Mfe{Lkku y{÷, £e xÙuz yuøkúe{uLx, «uVhuÂLþÞ÷ xÙu®zøkË yuøkúe{uLx ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
3. ¼khíku rðïLkk «íÞuf ¼q¼køk MkkÚku ðuÃkkhe MktçktÄku rðfMkkÔÞk Au.
• íku{ktLkk fux÷kfLke MkkÚku 2000-2001{kt íkuýu Lke[u «{kýu yktíkhhk»xÙeÞ ðuÃkkh íkiÞkh0 fÞkuo níkku. :
rLkfkMk (Yk. fhkuz{kt) ykÞkík (Yk. fhkuz{kt)
yurþÞkLkk yLku «þktík {nkMkkhLkk Ëuþku 75,900 62,357
ÞwhkurÃkÞLk ÞwrLkÞLk (EU) Ëuþku 45,901 44,730
ÞwhkurÃkÞLk £e xÙuz yurhÞk yuMkkurMkÞuþLk (EFAA) Ëuþku 3,744 16,695
fkì{LkðuÕÚk ykìV RÂLzÃkuLzLx MxuxTMk (CIS), çkkÂÕxf 5,979 3,855
yLku Ãkqðo ÞwhkuÃkeÞ Ëuþku yLÞ Ãkrù{ ÞwhkuÃkeÞ Ëuþku 1,689 6
ykr£fLk rçkLkykhçk Ëuþkuu 10,723 9,334
W¥kh y{urhfLk Ëuþku :
(f) Þw.yuMk. 42,404 12,812
(¾) fìLkuzk 2,974 1,764
835
(øk) {uÂõMkfku 944 219
Ërûký y{urhfLk yLku fìhurçkÞLk Ëuþku 2,749 2,936
yLÞ y{urhfLk Ëuþku 1,010 141
yk£ku-ykhçk yLku Ãkrù{ yurþÞLk Ëuþku,[eLk, òÃkkLk 7,657 72,723
yLku yLÞ yðøkeof]ík Ëuþku 2,01,674 2,27,572
4. yurþÞkLkk yLku «þktík {nkMkkøkkheÞ ûkuºk{kt ykðu÷k Ëuþku BÞkLk{kh, ÚkkR÷ìLz, rðÞuxLkk{, fBçkkurzÞk,
÷kykuMk, {÷urþÞk, RLzkuLkurþÞk, rVr÷ÃkkRLMk, ykìMxÙur÷Þk yLku LÞqrÍ÷ìLz MkkÚku ¼khíku ðuÃkkhe fhkhku
fhu÷k Au.
• íku{Lke MkkÚkuLkk ðuÃkkh{kt shÍðuhkík, R÷uõxÙkurLkõMk {k÷Mkk{kLk, MkwíkhkW fkÃkz, Þtºkku yLku ykuòhku,
÷ku¾tz, Ãkku÷kË, fk[e Äkíkwyku yLku {ktMk-{åAeLke rLkfkMk ÚkkÞ Au íkÚkk fku÷Mkku, Þtºkku, ÷kfzwt,
rçkLk÷kunÄkíkwyku, fk[wt QLk yLku fXku¤Lke ykÞkík fhkÞ Au.
5. ÞwhkurÃkÞLk ÞwrLkÞLk{kt Mk{krðü ykìrMxÙÞk, çkuÂÕsÞ{, zuLk{kfo, rVLk÷ìLz, £kLMk, s{oLke, økúeMk,
ykÞ÷uoLz, ÷õMkBçkøko, LkuÄh÷ìLzTÍ, Ãkkìxwoøk÷, MÃkuLk, MðezLk yLku Þw.fu. yu{ ÃktËh Ëuþku; ÞwhkuÃkeÞ £e
xÙuz yurhÞk yuMkkurMkÞuþLk{kt Mk{krðü Lkkìðuo, ÂMðxTÍ÷uoLz, ykRMk÷ìLz yLku r÷õxLMxkRLk íku{s íkwfeo,
{kÕxk yLku MkkÞ«Mk yu{ çkÄk ¼uøkk {¤eLku Ãkrù{ ÞwhkuÃkeÞ sqÚk fnuðkÞ Au.
• íku{Lke MkkÚkuLkk ðuÃkkh{kt híLkku yLku shÍðuhkík, Y, MkwíkhkW fkÃkz, ðMºkku, Þtºkku yLku ykuòhku,
Ëðkyku, hMkkÞýku, Äkíkwyku, [{o yLku [{oçkLkkðxku, ðknLkÔÞðnkhLkkt WÃkfhýku, htøkku, R÷õxÙkurLkõMk
{k÷Mkk{kLk, {ktMk, {åAe, nMíkf¤k çkLkkðxku, økk÷e[k/þuíkhtSLke rLkfkMk ÚkkÞ Au íkÚkk {kuíke, fe{íke
híLkku, Þtºkku R÷uõxÙkìrLkõMk {k÷Mkk{kLk, rðrðÄ ÞkusLkkyku{kt WÃkÞkuøke {k÷Mkk{kLk, ÷ku¾tz, Ãkku÷kË,
Ëðkyku, fk[e Äkíkwyku yLku hMkkÞýkuLke ykÞkík fhkÞk Au.
• íku{Lke MkkÚku ¼khíkLkku (rLkfkMk yLku ykÞkík) çkkÌk ðuÃkkh 25 % fhíkkt Ãký ðÄkhu ÚkkÞ Au.
• yk Ëuþku MkkÚkuLkk ðuÃkkh{kt nsw Ãký ðÄkhku fhðkLke þõÞíkk hnu÷e Au.
6. Mke.ykE.yuMk. (fkì{LkðuÕÚk ykìV RÂLzÃkuLzLx MxuxTMk) yLku çkkÂÕxf Ëuþku{kt hrþÞk, Þw¢uLk, yk{uorLkÞk,
ykÍhçkiòLk, ßÞkursoÞk, çku÷khwMk, {k÷Ëkuðk, fÍk¾MíkkLk, rføkeoÍMíkkLk, WÍçkurfMíkkLk, íkkrsrfMíkkLk,
íkwfo{ìrLkMíkkLk, ÷uxrðÞk, r÷ÚkwykrLkÞk yLku RMxkurLkÞk yu{ ÃktËh Ëuþku Mke.ykE.yuMk. íkhefu yku¤¾kÞ
Au; íku{ktÚke hrþÞk MkkÚku ¼khíku rîÃkeûke ÔÞkÃkkhe fhkhku fÞkO Au.
• yk sqÚk MkkÚkuLkk fw÷ ðuÃkkh{ktÚke 80 % ðuÃkkh hrþÞk MkkÚku ÚkkÞ Au.
• ykÕçkurLkÞk, çkkìÂMLkÞk, nÍuoøkkurðLkk, çkÕøkurhÞk, ¢kuyurþÞk, hw{krLkÞk, ÞwøkkuMðkr÷Þk, M÷kuðurLkÞk
yLku {ìrMkzkurLkÞk çkkÂÕxf Ëuþku íkhefu yku¤¾kÞ Au.

836
• íku{Lke MkkÚkuLkk ðuÃkkh{kt Mkqíkh, fkÃkz, Ëðkyku, hMkkÞýku, fkìVe [k ðøkuhuLke rLkfkMk ÚkkÞ Au yLku Þtºkku,
rðrðÄ ÞkusLkk{kt WÃkÞkuøke {k÷Mkk{kLk, Ëðkyku, ðknLkÔÞðnkhLkkt WÃkfhýku, ÷ku¾tz yLku Ãkku÷kËLke
ykÞkík fhkÞ Au.
• yk sqÚk{ktLkk ½ýk ËuþkuuLkwt yÚkoíktºk Lkçk¤wt Ãkze økÞwt Au íkÚkk Aqxf çkòhku yMíkÔÞMík ÚkE økÞkt Au íkuÚke
íku{Lke MkkÚkuLkku ðuÃkkh LkøkÛÞ ÚkE økÞku Au.
7. ykr£fLk rçkLkykhçk Ëuþku{kt Mk{krð»x çkwŠfLkkVkMkku, RrÚkÞkurÃkÞk, ½kLkk, ytøkku÷k, fì{uYLk, ykRðhe,
fkuMx, fuLÞk, ÷kRçkerhÞk, {kuÍkÂBçkf, Lkkr{rçkÞk, LkkRSrhÞk, YykLzk, MkuLkuøk÷, ÞwøkkLzk, ÍkÂBçkÞk,
rÍBçkkçðu, MkuMkuÕMk, xkLÍkrLkÞk, {kìrhrþÞMk yLku çkkìíMðkLkk MkkÚku ¼khíku ðuÃkkhe fhkhku fhu÷k Au.
• íku{Lke MkkÚkuLkk ðuÃkkh{kt Mkqíkh, fkÃkz, Ëðkyku, hMkkÞýku, Þtºkku, ðknLkÔÞðnkhLkkt MkkÄLkku, Ãkku÷kË,
fk[wt ÷ku¾tz yLku «r¢Þk fhu÷kt (processed) ¾kãkLLkkuLke rLkfkMk ÚkkÞ Au.
• ðiirïf ðuÃkkh{kt yk ËuþkuLkku rnMMkku 6 % Úke Ãký ykuAku nkuðkÚke íku ð÷ýLku yLkwYÃk yk Ëuþku{kt ¼khíkLke
rLkfkMk Ãký íkuLke fw÷ rLkfkMkLkk 4 % Úke ðÄkhu LkÚke.
8. W¥kh y{urhfk{kt ykðu÷k ÞwLkkRxuz MxuxTMk ykìV y{urhfk (Þw.yuMk.), fìLkuzk yLku {uÂõMkfku ðå[u LkkìÚko
y{urhfk £e xÙuz yuøkúe{uLx (NAFTA)Lkk fhkhku ÚkÞu÷k Au.
• Þw.yuMk. ¼khíkLkwt MkkiÚke {kuxwt ÔÞkÃkkhe ¼køkeËkh Au.
• 2000-2001{kt ¼khíku íku Ëuþ{kt Yk. 42,404 fhkuzLke rLkfkMk fhe níke yLku íÞktÚke Yk. 12,812Lke
ykÞkík fhe níke.
• {wÏÞ rLkfkMkku{kt híLkku yLku shÍðuhkík, Mkqíkh, fkÃkz, nMíkf¤kLke çkLkkðxku, økk÷e[k yLku þuíkhtSyku
yLku ÄkíkwykuLke çkLkkðxku yLku ykÞkíkku{kt R÷uõxÙkìrLkf {k÷Mkk{kLk, Þtºkku, ÔÞkðMkkrÞf MkkÄLkku,
hMkkÞýku yLku {kuíkeLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
• ¼khíkLkku fìLzk MkkÚkuLkku ðuÃkkh Mkk{kLÞ «fkhLkku Au.
• 2000-2001{kt ¼khíku fìLkuzk{kt Y, Mkqíkh, fkÃkz, fk[wt yLku Zku¤u÷wt ÷ku¾tz, Ëðkyku yLku hMkkÞýkuLke
Yk. 2,974 fhkuzLke rLkfkMk fhe níke yLku íÞktÚke fkøk¤Lkku {kðku, Mk{k[khºkku {kxuLkku fkøk¤, Ëk¤
yLku rçkLk÷kunÄkíkwLke Yk. 1,764 fhkuzLke ykÞkík fhe níke.
• {uÂõMkfku MkkÚku ¼khíkLkku çkkÌk ðuÃkkh Äe{u Äe{u yufÄkhku ðÄe hÌkku Au.
• íÞkt ¼khíku 2000-2001{kt Ëðkyku, hMkkÞýku, ðknLkÔÞðnkhLkkt WÃkfhýku, Þtºkku yLku íkuòLkkLke Yk.
944 fhkuzLke rLkfkMk fhe níke yLku Wðohfku, Ëk¤, fk[e Äkíkwyku yLku ÄkíkwykuLkk ¼tøkkhLke Yk. 219
fhkuzLke ykÞkík fhe níke.
9. Ëûkrý y{urhfk yLku fuhurçkÞLk Mk{wÿ{kt Mk{krðü yksuoÂLxLkk, çkúkrÍ÷, [e÷e, Ãkuhw, fku÷ÂBçkÞk,
ðuLkuÍwyu÷k, QYøðu, õÞwçkk, çknk{k yLku s{ifk MkkÚkuLkk ¼khíkLkk ðuÃkkh{kt fkÃkz, íkiÞkh ðMºkku,
837
Ëðkyku, RsLkuhe, Mkk{kLk, zeÍ÷ yuÂLsLkku, rî[¢e ðknLkku, htøkku yLku [k{zkLke çkLkkðxkuLke rLkfkMk
ÚkkÞ Au yLku ÷ku¾tz, Ãkku÷kË, rçkLk÷kun Äkíkwyku, ¾kãíku÷ku, fkøk¤Lkku {kðku yLku QLkLke yÞkkík ÚkkÞ
Au.
• yLkuf «fkhLke {w~fu÷eyku nkuðk Aíkkt ¼khíkLkk Wãkuøkku ÷ìrxLk y{urhfkLke ykuAe sfkíkLku yLkwYÃk
nheVkE fheLku ¼khíkLke rLkfkMkku ðÄkhðk {kxu «ÞíLkþe÷ Au.
• 10. yk£ku-ykhçk yLku Ãkrù{ yurþÞLk Ëuþku{kt Mk{krð»x RrsÃík, MkwËkLk, r÷rçkÞk, yÕSrhÞk,
{kuhkì¬ku, xâqrLkrþÞk, RÍhkÞ÷, rMkrhÞk, Rhkf, òìzoLk, MkkWËe yhurçkÞk, Þu{uLk, fwðiík, çknuheLk
yLku RhkLk MkkÚku ¼khíku ðuÃkkhe fhkhku fhu÷k Au.
• íku{Lke MkkÚkuLkk ðuÃkkh{kt «r¢Þk fhu÷kt ¾kãkLLkku, Ëðkyku yLku shÍðuhkíkLke rLkfkMk ÚkkÞ Au yLku £qz
ykìR÷, Wðohfku yLku ¾zfku{ktÚke «kÃík Úkíkk VkìMVuxkuuLke ykÞkík fhkÞ Au.
• yk Ëuþku Ãkife fux÷kf Ëuþku{ktÚke ¼khík {kuxk sÚÚkk{kt £qz ykìR÷ ykÞkík fhíkwt nkuðkÚke íku{Lke MkkÚkuLkk
çkkÌk ðuÃkkhLke Mk{íkw÷k{kt {kuxe ¾kÄ Ãkzu Au.
• yk ÃkrhÂMÚkrík rLkðkhðk {kxu íkÚkk ðuÃkkhLkkt yLÞ ûkuºkku rðfMkkððk {kuxk ¼køkLkk Ëuþku MkkÚku MktÞwõík
fr{þLkkuLke h[Lkk fhe Au.
• [eLk MkkÚkuLkk hksfeÞ MktçktÄkuuLke Ãkkïo¼qr{fk{kt íkuLke MkkÚkuLkku ðuÃkkh LkøkÛÞ Au.
• òÃkkLk MkkÚkuLkku ðuÃkkh Mk{íkku÷ çkLkkððk {kxu ¼khík Mkhfkh «ÞíLkþe÷ Au.
• ¼khíkeÞ ðnkýðxwt
• yhçke Mk{wÿ, rnLËe {nkMkkøkh yLku çktøkk¤Lkk WÃkMkkøkhLku ykðhe ÷uíkku ¼khíkku ËrhÞkrfLkkhku 6,100
rf{e. ÷ktçkku Au.
• yk fktXu yrøkÞkh {kuxkt, çkkðeMk {æÞ{ fËLkkt yLku 111 ÷½w çktËhku ykðu÷kt Au.
• ¼khíkLkku 98 % rðËuþ-ðuÃkkh ËrhÞk {khVík ÚkkÞ Au.
• íkuLke ykÞkík-rLkfkMk rðrðÄ ðnkýku, Mxe{hku, xìLfhku, sÚÚkkçktÄ {k÷kðnkf snkòu îkhk ÚkkÞ Au;
ßÞkhu LkkifkMkiLÞLkkt rðrðÄ ÞwØsnkòu – rVøkux, Mkçk{heLk, çkìx÷rþÃk ðøkuhu ¼khíkLkk rfLkkhkLkk
«ËuþkuLkwt íku{s íkuLkk ðnkýðxkLkwt hûký fhu Au.
• RríknkMk :
• E.Ãkq. 4200Úke E.Ãkq. 2800 Ëhr{ÞkLk Mkw{uh (Rhkf) yLku {æÞÃkqðo íkÚkk ËqhÃkðoLkk Ëuþku MkkÚku ¼khíkLkk
ðuÃkkhe yLku MkktMf]ríkf MktçktÄku nkuðkLkk Ãkwhkðk {éÞk Au.
• E.Ãkq. 2800 ð»kuo sqLkk Míkt¼kuLke Mkw{uhLkk þnuh rLkÃÃkwh{ktÚke {¤u÷e íkfíkeyku îkhk òýðk {¤u Au fu
rË÷{wLk (Mkkihk»xÙ MkrníkLkku Ãkrù{ fktXku)Lkk Ëuþ{ktÚke s¤Ëuðíkk ytfeyu fux÷kf ÷kufku MkkÚku ykðe ynª

838
EheËw LkøkhLke MÚkkÃkLkk fhe níke.
• íku{ýu Mkw{uhLkk ÷kufkuLku ¾uíke, øk]nWãkuøkku, f¤k, ÷u¾Lkf¤k, rþÕÃk, MÚkkÃkíÞ, ¾økku¤þkMºk íkÚkk híLk
çkuMkkzðkLkwt fk{ þe¾ÔÞwt níkwt.
• {íMÞËuð RÞk, ytfe fu ykuLkeMk Ëuðø rË÷{wLkMke Mkw{uh ykÔÞku níkku.
• ¼khíkLke Lkøkh-MktMf]ríkyku E.Ãkq. 4200 ykMkÃkkMk sL{ ÚkÞku níkku yLku E.Ãkq. 3000 ykMkÃkkMk ®MkÄ,
Ãktòçk, Mkkihk»xÙ yLku çk÷qr[MíkkLk{kt ®MkÄw MktMf]ríkLkku WËÞ ÚkÞku.
• Mkw{uh îkhk ¼khíkeÞ {k÷ íkwfoMíkkLk, ¢ex, økúeMk yLku RrsÃíkLke MkkuLkk yLku íkktçkkLkk {ýfkðk¤e Mkuhku
®MkÄw MktMf]ríkLkk «Ëuþ{kt {¤e ykðíkkt RrsÃík yLku rË÷{wLk yLku ¼khíkLkku ®MkÄw MktMf]ríkLkkt {kunU-òu-
Ëzku, nzÃÃkk íkÚkk ÷kuÚk÷ suðkt MÚk¤ku MkkÚkuLkku ðuÃkkhe yLku MkktMf]ríkf MktçktÄ Mkq[ðu Au.
• ÷kuÚk÷{ktÚke MxeyuxkRxLke {¤u÷e Lk¤kfkh {wÿkyku çknuheLkLke {wÿkLku {¤íke Au.
• íkuÚke çknuheLk MkkÚku ¼khíkLkk ðuÃkkhe MktçktÄku nþu yuðwt yLkw{kLk fhe þfkÞ.
• E.Ãkq. 2300Úke E.Ãkq. 1700 Ëhr{ÞkLk Wh þnuh Mkw{uhLkwt {wÏÞ çktËh níkwt.
• Wh{kt MkkuLkwt, YÃkwt, íkktçkwt, yfefLkk {ýfk, nkÚkeËktík, fktMkfk, ½huýkt, {eLkkfkheðk¤e ðMíkwyku, fks¤,
[tËLkLkwt ÷kfzwt ðøkuhu ¼khík{ktÚke rLkfkMk Úkíkwt.
• Mkw{uh{ktÚke ¼khík{kt {wÏÞíðu {kuíkeLke ykÞkík Úkíke.
• ÷kuÚk÷Lkku {æÞ yurþÞkLkkt Wh, feþ, ÷økþ, xu÷, yM{kh, MkwMkk (EhkLk) yLku rËÞk÷k suðkt Lkøkhku
MkkÚku ðuÃkkhe MktçkÄ nkuðkLkwt sýkÞwt Au.
• {kunU-òu-Ëzku yLku nzÃÃkkLkkt {fkLkku{ktÚke {¤u÷ {kA÷eLkk yðþu»kku íku{s {kunU-òu-Ëzku{ktÚke {¤u÷
÷tøkhLke ykf]rík Ähkðíke {wÿk yyu™u fqðkMíkt¼ Ähkðíkk ðnkýLke ykf]ríkðk¤e {wÿk íÞkhLkk ðnkýðxkLkwt
Mkq[Lk fhu Au.
• ÷kuuÚk÷Lkku Ä¬ku Ãkqðo çkksw 209.3 {e. ÷ktçkku, 34.7 {e. Ãknku¤ku y™u 4.15 {e. ŸzkE Ähkðu Au, su
íÞktÚke Úkíkk ðnkýðxkLkk {wÏÞ ÃkwhkðkYÃk Au.
• çkkRçk÷{kt sýkÔÞk «{kýu hkò Mkkì÷kuu{Lk {kxu rMkrhÞkLke xkÞhLkk hkò rnhk{u ¼khík{ktÚke ÷kfzwt
nkÚkeËktík, MkkuLkwt, [tËLk y™u {kuh ¾heðËkð {kxu MkkufkuxÙk (MkkuÃkkhk)Lke E.Ãkq. 1015{kt {ww÷kfkík ÷eÄe
níke.
• E.Ãkq. ºkeS y™u çkeS þíkkçËe{kt ®MkÄw yLku MkhMðíkeLkk «Ëuþku{kt ¼q{æÞ òríkLkk ÷kufkuLku {¤íkk
ÿkrðzku ðMkíkk níkk.
• ðMíkwík: íkuyku Þq¢uxeMk-xkRrøkúMk LkËeykuLkk rfLkkhkLkku «Ëuþ, yurþÞk {kRLkkuh yLku rVrLkrþÞk MkÄe
ðuÃkkh yÚkuo ðMkðkx fhíkk níkk.
839
• íkuyku rfÕ÷kðk¤kt þnuhku{kt ðMkíkk.
• fåA{kt Mkwhfkuxzk{ktÚke ykðk rfÕ÷kLkk yðþu»kku {éÞk Au.
• yu ð¾íku íku{Lkwt ðnkýðxwt LkkøkòríkLku nMíkf níkwt yLku íkuyku Mkw{uh MkwÄe Ãkrh¼ú{ý fhíkk níkk.
• r£rLkrþÞLk ÷kufkuLke çkku÷e{kt íkr{¤ þçËku òuðk {¤u Au.
• íku íkkr{÷Lkkzw MkkÚkuLkku íku{Lkku ðuÃkkhe MktçktÄ Mkq[ðu Au.
• ykÞkuoLkk ykøk{Lk Ãkqðuo yMkwhku yLku LkkøkòríkLkk ÷kufkuLkku ¼khík MkkÚku ðuÃkkh níkku.
• yk ÷kufku ÿkrðzku níkk.
• ÷kuÚk¤, «¼kMk íkÚkk ¼khíkLkk Ãkrù{ fktXkLkkt çktËhku îkhk íkuyku ðuÃkkh fhíkk nkuðkLkwt sýkÞ Au.
• ÉøðuË{kt WÕ÷u¾kÞu÷k Ãkrýyku yLku Ãkwhkýku{kt ðýoðkÞu÷ îkhfkLkk ËrhÞk{kt [ktr[Þkøkehe fhLkkhk
ÃkÛÞsLkku rVrLkrþÞkLkk níkk.
• Ãkrýykuyu yktíkhhk»xÙeÞ ðuÃkkh rðfMkkÔÞku níkku yLku íkuyku nkuuzeyku yLku ðnkýku çkktÄíkk níkk.
• íkuyku Lkøkhku çkktÄeLku íku{kt ðMkíkk níkk.
• ÉøðuËLkk Ãknu÷k, çkeò, Ãkkt[{kt yuLku Mkkík{kt {tz¤{kt ðnkýkuLkk WÕ÷u¾ku {¤u Au.
• yu{kt Mkku n÷uMkkt ðzu ntfkhkíkk ðnkýLkku rLkËuoþ ¾kMk LkkUÄÃkkºk Au.
• {nk¼khíkLkk ÿkuýÃkðo{kt Mk{wÿLkk {køkkuo yLku Lkkrðfku rðþu WÕ÷u¾ku {¤u Au.
• nrhðtþ{kt sýkÔÞk «{kýu îkrhfk yu yu¾ Mk{]Ø çktËh níkwt.
• «¼kMk, ®Ãkzkhk yLku þqÃkkohf (MkkuÃkkhk) Lkku ðLkÃkðo{kt çktËhku íkhefu WÕ÷u¾ ÚkÞku Au.
• fux÷kfLku {íku {nk¼khíkLkku yMkwh çkký y™u Mkw{uhLkku yrÄÃkrík yMkwh çkkLkeÃkk÷ Mkt¼ðík: yu¾ Au.
• þkurýíkÃkwh fu rLkrLkðun íkuLke hksÄkLke níkk.
• rLkLkuðunLke þuhe{kt ÷kuneLke LkËeyku ðnuíke nkuðkÚke íkuLku þkurýíkÃkwh Lkk{ {éÞwt níkwt.
• yrLkhwËTyuÄLku AkuzkðeLku ÃkkAk Vhíkkt f]»ý EhkLkLkk MkwMkk þnuh{kt hkufkÞ nkuðkLkwt {LkkÞ Au.
• íku ÃkhÚke sýkÞ Au fu Mkkihk»xÙLkk îkhfk, «¼kMk ðøkuhuLkk Rhkf yLku EhkLk MkkÚku ðuÃkkhe MktçktÄku nþu.
yrMkrhÞLk hkò MkuLkkfheçk (E.Ãkq. 702-681)Lkk LkkifkfkV÷kLkwt r£rLkrþÞLk Lkkrðfku Mkt[k÷Lk fhíkk
níkk.
• ¼khíkLkku Rhkf ykÚkuLkku ËrhÞkE ðuÃkkh íku{Lkk nkÚk{kt níkku.
• E.Ãkq. 555{kt RÍhkÞ÷Lkk ÃkíkLk çkkË yrMkrhÞLkkuyu ËuþrLkfk÷ fhu÷ RÍhkÞ÷eyku ¼khík{kt fuh¤{kt
ðMÞk níkk.

840
• íkuyku {wÏÞíðu ËrhÞkE ðuÃkkh fhíkk níkk.
• fku[eLk yLku híLkkrøkrh ¾kíku yLku {wtçkE{kt Ãký nk÷ íku{Lke ðMíke Au.
íÞkhçkkË EhkLke MkkMkkrLkÞLk hkòykuLkwt rnLËe {nkMkkøkh{kt ð[oMð MÚkÃkkÞwt.
• íÞkhÚke hku{ MkkÚkuLkku ¼khíkLkku MkeÄku ðuÃkkh ykuAku ÚkÞku.
• EhkLke y¾kík yLku hkíkk Mk{wÿLkkt çktËhku îkhk {æÞÃkqðo, {æÞ yurþÞk yLku ykr£fkLkk Ëuþku MkkÚku
¼khíkku ðuÃkkh ðæÞku níkku.
• çkkiØ òíkffÚkkyku{kt ¼Y[ (çkkheøkkÍk) çktËhLkk yLkuf WÕ÷u¾ku {¤u Au.
• ¼Y[Úke Mkwðýo¼qr{ (Mkw{kºkk-{÷kÞk) yLku ÷tfk MkkÚku ¼khíkLkkt ðnkýku ðuÃkkh ¾uzíkkt níkk.
• MkwÃÃkkhf òíkf «{kýu MkwÃÃkkhffw{kh fwþ¤ Lkkrðn níkku. íkuLkk rÃkíkk Lkkrðf MktøkLkk {kuðze níkk.
• MkwÃÃkkhfw{kh ytÄ nkuðk Aíkkt ðnkýðxeykuLku {køko çkíkkðíkku níkku.
• Rhkf síkk ðnkýðxeyku s{eLk LkSf Au fu fu{ íku Lk¬e fhðk ðnký WÃkh fkøkzku hk¾íkk.
• ¼Y[ ËuþLke ytËhLkk ¼køk{kt WßsiLk, «ríkckLk, {krn»{íke, rðrËþk, fkiMkktçke, Mkkfuík, ©kðMíke
yLku hksøk]n suðkt Lkøkhku MkkÚku ðuÃkkhe {køkkuouÚke òuzkÞu÷wt níkwt.
• MkkuÃkkhk yLku ¼Y[Lkku Mkwðýo¼qr{ MkkÚku çknku¤ku ðuÃkkh níkku.
• ¼Y[Úke fÃkkMk yLku {kuhLke rLkfkMk Úkíke níke.
• MkkuÃkkhkÚke MkkøkLkwt ÷kfzwt ðnký çkktÄðk {kxu rLkfkMk Úkíkwt.
• yk òíkfÚkkykuLkku Mk{Þ E.Ãkq. 700-E.Ãkq. 400Lkku Au.
• íku{Lkk WÕ÷u¾ku ÃkhÚke sýkÞ Au fu Ëqh ÃkqðoLkk Ëuþku MkkÚkuLkku ÔÞkÃkkhe MktÃkfo E.Ãkq. ykXýeÚke E.Ãkq. [kuÚke
MkËe MkwÄe [k÷w níkku.
• MkwÃÃkkhf òíkf{kt ¼q{æÞ Mk{wÿ yLku hkíkk Mk{wÿLku òuzíke LknuhkuLkku WÕ÷u¾ Au.
• ®MknÃkwh (rþnkuh, Mkkihk»xÙ)Lkku ËuþrLkfk÷ ÚkÞu÷ hksÃkwºk rðsÞ ¼Y[, [kuÃkkhk ÚkELku E.Ãkq. 653{kt
©e÷tfk ÃknkUåÞku níkku.
• ®MknÃkwh WÃkhÚke ©e÷tfkLku ®Mkn÷ Lkk{ {éÞwt níkwt.
• M{]ríkfkhku{kt çkkiÄkÞLk yLku økkiík{u ðnkýLkk {kr÷f ÃkkMkuÚke hkòyu fux÷ku fh ÷uðku íkuLkku Ëh sýkÔÞku
Au.
• òufu {Lkwyu ðnkýðxkÚke ÃkqýoÃkýu Ãkrhr[ík ÔÞÂõík {khVík s fh Lk¬e fhðkLkwt sýkÔÞwt Au.
• ÃkwhkýkuLkk WÕ÷u¾ ÃkhÚke sýkÞ Au fu {krn»{íkeLkk Mkn†kswoLkLku 1,000 ðnkýLkku LkkifkfkV÷ku níkku.
841
• ¼]økwyku ËrhÞk¾uzw níkk.
• Ãkrù{ yurþÞk MkkÚku íku{Lkk ðuÃkkhe MktçktÄku níkk.
• íkuyku ðnký çkktÄðkLke f¤kÚke Ãkrhr[ík níkk.
• økúef RríknkMkfkhkuLkk sýkÔÞk {wsçk yì÷uõÍkLzhLku ÃktòçkLke LkËeyku Ãkkh fhðk yLku íkuLkk MkuLkkÃkrík
rÞMkfMkLku ®MkÄÚke çkìrçk÷kìLk sðk ¼khíkeÞkuyu 800Úke 1,000 ðnkýku Ãkqhkt Ãkkzâkt níkkt.
• yk fkV÷k{kt 30 ÞwØsnkòuLkku Ãký Mk{kðuþ ÚkÞku níkku.
• E.Mk. 450{kt ‘ðuÃkkh-ðkÞw’ (trade wind) íkhefu {kuMk{e ÃkðLkLke òý Úkíkkt fktXu fktXu ÚkELku ðnký
ntfkhðkLku çkË÷u yuzLkÚke MkeÄku {ÄËrhÞkLkku {køko «Þkuòðk ÷køÞku.
• ¼khík yLku hkíkk Mk{wÿLkkt çktËhku ðå[uLkku yk MkeÄku s¤{køko Úkíkkt Mk{Þ yLku ¾[o{kt ½ýku çk[kð ÚkÞku.
• fkirxÕÞyu Mkkihk»xÙLkk ðuÃkkheykuLke ©uýeLkku WÕ÷u¾ fhu÷ Au.
• ¼khík{ktÚke Y, MkwíkhkW fkÃkz, Mkqíkh, nkÚkeËktík, yLkks ðøkuhuLke rLkfkMk Úkíke níke.
• fkirxÕÞu ðnkýðxkLkwt rLkÞ{Lk fhLkkh yLku fh W½hkðLkkh LkkifkæÞûkkuLke [ktr[ÞkÚke ðnkýkuLkwt hûký
fhðkLke Vhs nkuðkLkwt s{kÔÞwt Au.
• íku s{kLkk{kt ðnkýku çkktÄðkLke «ð]r¥k WÃkh hkßÞLkwt rLkÞtºký níkwt, yuðk rLkËuoþ MkktÃkzu Au.
• E.Ãkq. ºkeS MkËe Ëhr{ÞkLk ÃkhËuþeykuLkwt ðuÃkkh yÚkuo ¼khík{kt ykøk{Lk ÚkÞwt níkwt.
• yþkufLkku Mkkihk»xÙLkku Mkqçkku íkw»kkMV økúef fu EhkLke níkku.
• yþkufu çkkiØ Ä{oLkk «[kh {kxu rMkrhÞk, r{Mkh, r÷rçkÞk, {uìrMkzkurLkÞk ðøkuhu hkßÞku{kt Ä{o«[khfku
yLku yu÷[eyku {kufÕÞk níkk.
• ¼khík yLku RrsÃík, økúeMk íku{s Rxk÷e ðå[uLkk ðuÃkkh {kxu yì÷ufTÍkrLzÙÞk fuLÿYÃk níkwt.
• MkuÕÞwrMkÞk yLku çkìrçk÷kuuLk (Rhkf) ¼khíkeÞ {k÷Lkkt {kuxkt ðuÃkkhe fuLÿku níkkt.
• òíkffÚkkyku{kt sýkÔÞk «{kýu Lkkøk [ktr[Þkykuyu yþkufLkk «ÞíLkÚke çkkiØ Ä{o Mðefkhe [ktr[Þkøkehe
çktÄ fhe níke.
• yk ð¾íku ¼]økwfåALkk ÄLkuïh Lkk{Lkk ðuÃkkheLkkt 700 ðnkýku ËrhÞk{kt Vhíkkt níkkt.
• ÷tfk MkkÚku íkuLkku çknku¤ku ðuÃkkh níkku.
• sqLkkøkZ yLku ¼Y[ ðøkuhu{kt hku{Lk rMk¬kykuLkwt [÷ý níkwt.
• íÞktÚke økúef rMk¬kyku {éÞk Au.
• ¼Y[Lkku íkÚkk ©e÷tfk, íkkr{÷Lkkzw Lku yktÄúLkku, RrsÃík, çkìrçk÷kìLk, EhkLk, íkwfoMíkkLk, yhçkMíkkLk,
Rhkf íkÚkk ykr£fkLkk Ãkqðo rfLkkhu ykðu÷k Ëuþkuu MkkÚku ðuÃkkh níkku.

842
• yk{, E.Ãkq.Lke òíkffÚkkyku, Ä{oþkMºkku, Ä{oMkqºkku, Ãkwhkýku ðøkuhu{kt ËrhÞkE {wMkkVheLkk ½ýk WÕ÷u¾ku
{¤u Au.
• yurhÞLk, fŠxÞMk, ÂÃ÷Lke nuhkìzkuxMk ðøkuhuyu ®MkÄ yLku Ãktòçk{kt ðnkýku çktÄkíkkt nkuðkLkku WÕ÷u¾ fhu÷
Au.
• {kiÞofk¤ Ëhr{ÞkLk WãkuøkkuLkk rðfkMkLkk fkhýu ËrhÞkE ðuÃkkh{kt Ãký ð]rØ ÚkE níke.
• E.Mk.Lke Ãknu÷e MkËe Ëhr{ÞkLk ‘ÃkurhÃ÷Mk’Lkk y™k{e ÷u¾fu fåALkk y¾kíkLku fktÚkeLkku y¾kík,
îkhfk {kxu çkkrhfu, ÃkkuhçktËh {kx[u çkkuhzufMkeLkk, {ktøkhku¤ {kxu {ktøk÷kuMkLk, økkuÃkLkkÚk ÃkkMkuLke ¼qrþh
{kxu ÃkkrÃkfk, ¼Y[ {kxu çkkheøkkÍk, çke÷e{kuhk {kxu Ãkki÷eÃkku÷k Lkk{ku ykÃÞkt níkkt.
• íkuýu {neLkku {uBVeMk yLku Lk{oËkLkku LkB{kËwhk íkhefu WÕ÷u¾ fhu÷ Au.
• fuh¤Lkkt çktËhkuLku Ãký ykðkt Lkk{ku yÃkkÞkt níkkt.
• ¼Y[ çktËhuÚke ËkY, íkktçkwt, fMkkE, MkeMkwt, Ãkhðk¤kt, Ãkku¾hks, çkkhef MkMíkw fÃkzwt, f{hçktÄ, ÷®ðøk,
fk[, ®nøk¤kuf, MkkuLkk-[ktËeLkk rMk¬k ðøkuhu ykÞkík Úkíkk níkk.
• ¼Y[Úke yfef, ÃkLLkk, {÷{÷, sxk{kMke, økqøk¤, [eLke huþ{e fkÃkz, fuMkh, nhíkk÷, ÷k¾Úke
htøku÷wt fkÃkz, ík÷Lkwt, íku÷, ®nøk, MkkøkLkwt ÷kfzwt, {he, ÄqÃk, Mkqíkh, þªøkzkt, nkÚkeËktík, MkwhríkÞLk
ðkMkýku, økku{uË, fk[çkkLke ÃkeXLke [k{ze ðøkuhuLke rLkfkMk Úkíke níke.
• yktÄú hkßÞLkk þkMkLk (E.Ãkq. 200Úke E.Mk. 220) Ëhr{ÞkLk Ãkrù{ yurþÞk, økúeMk, hku{, RrsÃík
yLku [eLk íku{s ÃkqðoLkk Ëuþku MkkÚkuLkk ðuÃkkh{kt ð]ÂØ ÚkE níke. yktÄú hkßÞku íkuLkk yu÷[eLku hkuu{ {kufÕÞku
níkku.
• rMkrhÞk MkkÚkuLkk ÞwØ{kt ¼khíkÚke ykÞkík fhkÞu÷k nkÚkeLkku WÃkÞkuøk ÚkÞku níkku.
• MkkuLkkLkk hku{Lk rMk¬kykuLke ykÞkík ðÄe níke.
• E.Mk. 68{kt hku{LkkuLkk ºkkMkLku fkhýu ÞnqËeykuyu MÚk¤ktíkh fheLku {÷çkkh{kt yk©Þ ÷eÄku níkku.
• fwþkLk þkMkLk Ëhr{ÞkLk huþ{, nehk, íks, ÷®ðøk, MkqtX ðøkuhuLke rLkfkMkÚke ¼khíkLke Mk{]rØ{kt ðÄkhku
ÚkÞku níkku.
• Mkt½ËkMkøkrýLkk ÃkwMíkf ‘ðMkwËuð®nze’{kt sýkÔÞk «{kýu Mk{wÿøk{Lk {kxu ÃkhðkLkku ÷eÄk çkkË ÃkðLk
yLku þwfLk yLkwfq¤ nkuÞ íÞkhu ÄqÃkËeÃk fhe ðnkýLku «Þký fhkðøkkíkwt.
• [eLk, Mkw{kºkk, òðk, ®Mkn÷, çkçkoh Ëuþku (yÕSrhÞk, xâqrLkMk, {kuhkì¬ku) íku{s ÞðLkËuþ (økúeMk,
hku{) MkkÚku ðuÃkkh fhðk íku Ëuþku{kt ÷ktçke ¾uÃk fhkíke níke.
• ¼Y[ hku{ MkkÚkuLkk ðuÃkkhLkwt {n¥ðLkwt fuLÿ níkwt.
• økwÃík yLku yLkwøkwÃík fk¤ (E.Mk. 470 Úke 788) Ëhr{ÞkLk ð÷¼e çktËhLkku rðfkMk ÚkÞku níkku. •
843
ynª fhkuzÃkríkLkkt Mkku ½hku níkkt.
• ð÷¼eLkk ÷kufku ËrhÞku Ãkkh fhe Mkwhk Ëuþ (yrMkrhÞk){kt økÞk níkk.
• [eLkÚke huþ{e fkÃkz ¼Y[ ykðíkwt níkwt yLku íÞktÚke íku EhkLk, Rhkf, yhçkMíkkLk ðøkuhu Ëuþku{kt rLkfkMk
Úkíkwt níkwt.
• 636-789 Ëhr{ÞkLk LkðMkkhe, ½ku½k, ¾t¼kík, øktÄkh yLku ð÷¼e WÃkh ykhçkkuLkk nw{÷k ËrhÞkE
{køkuo ÚkÞk níkk.
• ykÚke Mkkihk»xÙ-økwshkíkLkku ËrhÞkE ðuÃkkh {w~fu÷e{kt {qfkÞku níkku.
• LkktrËÃkwhe (LkktËkuË, hksÃkeÃk¤k)Lkk sÞfuþe [kuÚkkyu ð÷¼eLku {ËË fheLku E.Mk. 737{kt ykhçkkuLku
nhkÔÞk níkk.
• òufu økwshkíkLkk [kðzk ðtþLkk hkò ÞkuøkhksLkk Mk{Þ{kt Mkkihk»xÙ yLku fåALkk ykhçk ðuÃkkheykuLku
[kðzkykuyu ÷qtxâk níkk.
• [qzkMk{k yLku yknehku Ãký [ktr[Þkøkehe fhíkk níkk.
• nkuh{ÍÚke Ëeð ÚkELku ÃkkhMkeyku Mktòý çktËhu QíkÞkO níkk.
• Ëhr{ÞkLk{kt ¾t¼kíkLkku ËrhÞkE ðuÃkkh ðæÞku níkku.
• {¬e íkhefu yku¤¾kíkkt ¾t¼kíkLkkt Lke÷{ {¬k{kt ðu[kíkkt níkkt.
• ½kuuzkLke ykÞkík ¾t¼kík çktËhu Úkíke níke.
• {fhkýLkk [ktr[ÞkLkk nw{÷kÚke ¾t¼kíkLku çk[kððk rfÕ÷ku çkktÄðk{kt ykÔÞku níkku.
• Ãkqðo {æÞfk¤ (E.Mk. ËøkMk{eÚke íkuh{e MkËe) Ëhr{ÞkLk h[kÞu÷ ÞþÃkk÷Lkk ‘{kunÃkhkßÞ’ Lkkxf{kt
fhkuzÃkrík fwçkuh yLku íkuLkkt Ãkkt[ Mkku ðnkýkuLkk fkV÷kLkku WÕ÷u¾ Au.
• yk fk¤ Ëhr{ÞkLk fåALkk søkzwþknLkku EhkLk MkkÚku çknku¤ku ðuÃkkh níkku.
• nku{hÍ EhkLkLkwt {wÏÞ çktËh níkwt.
• y÷ RÿeMkk yLku {kfkuo Ãkku÷kuyu økwshkíkLkk yLku ËrûkýLkk ðuÃkkheykuLke Lkerík{¥kkLkku WÕ÷u¾ fhu÷ Au.
• økwshkíkLkk sík ðnkýLkk {k÷{ íkhefu fk{ fhíkk níkk.
• [eLke LkkifkMkkiLÞu ËeðLke {w÷kfkík ÷eÄe níke.
• [ktr[ÞkLkku Mkk{Lkku fhðk {kxu ½ku½k Mkku÷tfeykuLkwt Lkkifk{Úkf níkwt. Mkkuu{LkkÚk yLku {ktøkhku¤Lkk {wMk÷{kLkku
[eLkÚke ÍktÍeçkkh MkwÄe ðuÃkkh yÚkuo ËrhÞku ¾uzíkk níkk.
• E.Mk. 900-1000 Ëhr{ÞkLk ¼khík{kt Mkwh{ku, MkkuLkwt, YÃkwt, íkktçkwt, f÷kE, nkÚkeËktík íku{s {Mkk÷kLke
ykÞkík Úkíke níke; ßÞkhu yfefLkk {ýfk, yk¼q»kýku, [k{zkt, íku÷, fkÃkz, MkqtX, {he, Lke÷{, {Ä,

844
øk¤e ðøkuhuLke ¼khík{ktÚke rLkfkMk Úkíke níke.
• rËÕneLkk Mkw÷íkkLkkuLkk Mk{Þ (1299-1563){kt ykhçk Lku RhkLke ðnkýðxeyku ¾t¼kík, ¼Y[ yLku
Mkku{LkkÚk{kt ðMÞk níkkt.
• økwshkíkLkk Mkw÷íkkLkkuLkk þkMkLk Ëhr{ÞkLk Ëeð yktíkhhk»xÙeÞ ðuÃkkhLkwt {Úkf çkLÞwt níkwt.
• íkuLke Mk{]rØÚke ykf»kkoELku Ëeð yLku Ë{ý WÃkh ÃkkìxwoøkeÍkuyu yk¢{ý fÞwO níkwt yLku økwshkíkLkk
Mkw÷íkkLk çknkËwhþknLku {kheLku yu çktËhkuLkku fçkòu ÷eÄku níkku.
• ÃkkìxwoøkeÍkuyu ðuÃkkheykuLku íku{Lk ÃkhðkLkku ÷uðk yLku økkuðk {khVík ykÞkík-rLkfkMk fhðk Vhs Ãkkze
níke.
• Ëeð, ¼Y[, ¾t¼kík WÃkhktík, ðMkE, Ëk¼ku¤, Úkkýu, fÕÞký íku{s ½urhÞk fkUfýLkkt çktËhku økwshkíkLkk
Mkw÷íkkLkkuLku nMíkf níkkt.
• ¼khíkeÞ ðuÃkkheyku ÷ktçkk fk¤Úke nkuh{Í yLku yuzLk{kt ðMÞk níkkt.
• økwshkíkLkk Mkw÷íkkLk yn{Ëþkn yLku {n{qË çkuøkzkLku çkeòÃkwhLkLkk Mkw÷íkkLk MkkÚku ËrhÞkE ð[oMð
{kxu ÞwØku ÚkÞkt níkkt.
• ÃkkìxwoøkeÍkuyu fku[eLk{kt rfÕ÷ku çkktÄe fkr÷xfLkk Ík{kuheLk MkkÚku ÞwØku fÞkO níkkt.
• Ík{kuheLkLkk LkkifkrÄÃkrík fwtò÷eyu [kh ÃkuZe MkwÄe íku{Lkku Mkk{Lkku fÞkuo níkku; Ãký ytíku Mk{økú Ãkrù{
fktXkLkku ðuÃkkh ÃkkìxwoøkeÍkuLkk ytfwþ{kt økÞku níkku.
• {w½÷ fk¤ (E.Mk. 1526-1707) Ëhr{ÞkLk ¾t¼kíkLkwt çkkhwt {neLkËeLkk fktÃkÚke AeAhwt ÚkE økÞwt íkuLke
MkkÚku MkwhíkLkku çktËh íkhefu WËÞ Úkíkku økÞku.
• ÃkkìxwoøkeÍ, ytøkúuS, z[ suðe ÞwhkurÃkÞLk «òyu ÃkøkÃkuMkkhku fhe ynª íku{Lke fkuXe Lkkt¾e níke.
• MkkÄkhý heíku yuf Mkwhíke ðnký 46.6 {exh ÷ktçkwt, 13 {exh Ãknku¤wt yLku 9.4 {exh Ÿzwt níkwt.
• íku{kt 1,500 xLk {k÷ ¼hkíkku.
• ytøkúuS ðnkýku ykufLkk çkLku÷kt yLku 300-350 xLk ðsLkLkkt níkkt.
• íku 10-12 ðhMk xfíkkt níkkt, ßÞkhu MkwhíkLkkt MkkøkLkkt ðnkýku 50-60 ðhMk xfíkkt níkkt yLku íku 1,200Úke
2,000 xLkLkkt níkkt.
• ÃkkhMkeyku Mkwhíke ðnkýkuLkk {kr÷fku níkk.
• ðnkýku Mkwhík, økýËuðe, LkðMkkhe ðøkuhu{kt çktÄkíkkt níkkt.
• fkUfý, økkuðk yLku {÷çkkhLkkt fku[eLk íkÚkk fkr÷fx{kt yLku Ãkqðo ¼khíkLkk rfLkkhkLkkt çktËhku{kt ðnkýku
çktÄkíkkt níkkt.
845
• {hkXkykuLkk þkMkLk (18{e MkËe) Ëhr{ÞkLk ðMkE, Úkkýk, ®MkÄwt Ëwøko ðøkuhu{kt ðnkýku çktÄkíkkt níkk.
• ½urhÞk ¾kíku yktøkúuLkku snksðkzku níkku.
• AºkÃkrík rþðkSLkwt ÃkkuíkkLkwt LkkifkMkkLÞ níkwt.
• fkLnkuS yktøkúu LkkifkrÄÃkrík níkku.
• íku ð¾íku fkUfýLkk rfLkkhk LkSfLkÚke ÃkMkkh Úkíkkt z[ yLku ytøkúuòuLkkt ðnkýku ÃkkMkuÚke fh ÷uðkíkku.
• Rìø÷ìLz{kt çktÄkíkk ðnkýku fhíkkt ¼khíkLkk ËrhÞkrfLkkhu çktÄkíkkt ðnkýkuLke ®f{ík ºkeò ¼køkLke Úkíke
nkuE RMx RÂLzÞk ftÃkLkeLkkt ðnkýku Ãký Mkwhík{kt çktÄkíkk níkkt.
• $ø÷ìLz, s{oLke, {Mfík, íkwfoMíkkLk ðøkuhu ËuþkuLkkt LkkifkMkiLÞ {kxu ¼khíkeÞ snkòu ¾heËkíkkt níkkt.
• [eLkÚke ÍxÃkÚke [k ÷kððk {kxu ‘RÂLzÞk{uLk’ suðk ÍzÃke ðnkýku ðÃkhkíkkt níkkt.
• {wtçkE{kt ÷ðS ðkrzÞk yLku íkuLkk ðtþòuyu 1735Úke 1884 Ëhr{ÞkLk {wtçkELke økkuËe{kt 350 WÃkhktík
MfqLkh, økwhkçk, M÷qÃk, økLkçkkux, ÃkkR÷[ snks yLku Mxe{hku çkktæÞkt níkkt.
• fåA{kt {ktzðe{kt íkÚkk Mkkihk»xÙLkkt çktËhku{kt Ãký ðnkýku çktÄkíkkt níkk.
• 1840{kt Þtºkku yLku ðMk¤ Mkt[kr÷ík Mxe{hku Ëk¾÷ Úkíkkt MkZÚke [k÷íkkt ðnkýkuLkku Wãkuøk {]ík«kÞ ÚkE
økÞku.
• Ërûký{kt f®÷økÃk¥kLk, [tÃkk, íkk{úr÷Ãík yLku {A÷eÃk¥kLkÚke çktøkk¤Lkk WÃkMkkøkh îkhk f®÷øk, yktÄú
yLku çktøkk¤Lkk ÷kufku çkúñËuþ, {÷kÞk (nk÷Lkwt {÷urþÞk), òðk, Mkw{kºkk yLku RMx RÂLzÍLkk xkÃkwyku{kt
sE ðMÞk níkk.
• yk ðMkkníkeyku çkúñËuþ (nk÷Lkwt BÞkLk{kh), rMkÞk{, rnLËe [eLk, [eLk yLku òÃkkLk MkwÄe ðuÃkkh yÚkuo
¾uÃk fhíkkt níkkt.
• 8-9{e MkËe Ëhr{ÞkLk òðk, Mkw{kºkk økÞu÷ íkr{¤, f®÷øk yLku yktÄúðkMkeyku ‘f®÷økk’ íkhefu yku¤¾kíkk
níkk.
• Ërûký ¼khíkLkk [ku÷ hkò hkshks hksuLÿu {÷kÞk, Mkw{kºkk, òðk WÃkh [zkE fhe rðsÞ {u¤ÔÞku
níkku.
• ykr£fk{kt økwshkíkeyku :
• ykr£fk{kt ÍktÍeçkkh{kt økwshkíkeyku {MfíkLkk Mkw÷íkkLkLkk Ãkwºk MkkÚku økÞk níkk.
• 19{e MkËeLkk ÃkqðkoÄo Ëhr{ÞkLk ÍktÍeçkkhÚke íkuyku Ãkqðo ykr£fkLkk furLkÞk, Þwøkktzk, xktøkkLkefk, ÃkkìxwoøkeÍ
RMx ykr£fk{kt ðuÃkkh yÚkuo ðMÞk níkk.
• {kìhurþÞMk íkÚkk Ërûký ykr£fkLkk Lkkíkk÷ yLku xÙkLMkðk÷ «ktíkkuu{kt Ãký ¼khíkeÞku økÞk níkk.

846
• ¼krxÞk, ÷kunkýk, {u{ý, ¾kuò, Mkkihk»xÙ-fåALkk ðrýfku, [hkuíkhLkk Ãkxu÷ku yk «Ëuþku{kt ðuÃkkh yÚkuo
ðMÞk níkk.
• 1870Úke 1922 MkwÄe íÞktLkk ðuÃkkh Ãkh íku{Lkwt ð[oMð níkwt.
• s{oLk, Rxkr÷ÞLk yLku ytøkúuòuLkk ÃkhÃkuMkkhk ÃkAe Ãký íkuyku ykr£fk{kt xfe hÌkk níkk.
• EhkLk-yhçkMíkkLk yLku Rhkf{kt Ãký íkuyku ðMÞk níkk.
• nk÷ Þw.yuMk.yu., fìLkuzk, $ø÷ìLz WÃkhktík çkuÂÕsÞ{Lkk yìLxðÃko íkÚkk ÃkìrhMk{kt ÍðuhkíkLkk ðuÃkkh{kt
íkuyku ykøk¤ Ãkzíkwt MÚkkLk Ähkðu Au.
• zkìõxh, RLkush, r{÷Lkk fkheøkhku, Mkkì^xðuh yLku RLV{uoþLk xufTLkkì÷kuSLkk rLk»ýkíkku íkhefu íkuyku
WÃkhLkk ÞwhkuÃkeÞ Ëuþku íku{s y{urhfk yLku fuLkuzk{kt ðMÞk Au.
• ykìMxÙur÷Þk yLku LÞqrÍ÷ìLz{kt íkÚkk rVS xkÃkw{kt ¼khíkeÞku økÞk Au.
• Mk{økú ËwrLkÞk{kt ykþhu 30 ÷k¾ ¼khíkeÞku Vu÷kÞu÷k Au.
• 1840{k ðhk¤ÞtºkLke þkuÄ Úkíkkt MkZðk¤kt ðnkýkuLkk WÃkÞkuøkLku Vxfku Ãkzâku.
• çkeS çkksw LkìrðøkuþLk fkÞËku fhe ftÃkLke Mkhfkhu ¼khíkeÞ ðnkýku WÃkh Mkkík Ãkife ºký rçkúrxþ
¾÷kMkeyku Lk nkuÞ íkku íku $ø÷ìLzLkk çkkhk{kt «ðuþe þfu Lkrn íkuðku «çktÄ fÞkuo.
• ð¤e $ø÷ìLz{kt ¼khíkeÞ fkÃkzLke ykÞkík ytøku {kL[uMxhLkk r{÷{kr÷fkuyu QnkÃkkun fhe ¼khíkeÞ
fkÃkz WÃkh ¼khu ykÞkík-sfkík Lkt¾kðe.
• ¼khík{kt Ãký ¼khíkeÞ fkÃkz WÃkh fh Lkt¾kÞku, çkeS çkksw $ø÷ìLzLkk fkÃkz WÃkhLke sfkík LkrnðíkT
h¾kE.
• yk fkhýu ¼khíkLkk fkÃkz yLku snks çkktÄðkLkk WãkuøkkuLku {hýíkku÷ Vxfku Ãkzâku.
• 1860Úke 1925 ðå[u ¼khík{kt 102 snkS ftÃkLkeyku MÚkÃkkE níke.
• íku{kt Yk. 46 fhkuzLkwt hkufký níkwt.
• íku ftÃkLkeyku Yk. ykX fhkuzLke ¾kux ¾kELku çktÄ ÚkE økE.
• s{þuËS íkkíkku 1894{kt [kh Mxe{hku ¾heËe [eLk yLku òÃkkLk MkkÚku YLke rLkfkMk þY fhe níke.
• Ãke. yìLz yku. ftÃkLke íkÚkk RÂLzÞLk Mxe{ LkìrðøkuþLk ftÃkLkeyu Yk. 19Úke Lkqh ½xkzeLku Yk. yZe fhíkkt
íkkíkkLke ftÃkLke ¼khu LkwfMkkLk{kt zqçke níke.
• òufu íÞkhçkkË yu ftÃkLkeykuyu {q¤ Lkqh Yk. 19 [k÷w hkÏÞwt níkwt.
• 1929{kt ðk÷[tË nehk[tË íkÚkk Lkhku¥k{ {kuMkhSyu ®MkrÄËkÞ Mxe{ LkìrðøkuþLk ftÃkLke þY fhe níke.
• ÃkhËuþ{kt ðMkíkk Mkkihk»xÙ-fåALkk ðuÃkkheykuLkk MknfkhÚke ÃkhËuþe ftÃkLke Mkk{u yk ftÃkLke xfe hne.
847
• íkuLkwt xLkus 10 ÷k¾ xLk níkwt.
• 1941{kt rðþk¾kÃkèLk{T ¾kíku ®MkrÄÞk ftÃkLkeyu snksðkzku MÚkkÃÞku.
• 1953{kt çkkìBçku Mxe{ LkìrðøkuþLk ftÃkLkeyu fkUfýLke Vuhe MkŠðMk þY fhe.
• þqhS ðÕ÷¼ËkMku {÷çkkh Mxe{rþÃk ftÃkLke Mkt¼k¤e yLku Äe{u Äe{u yLÞ snkS ftÃkLkeyku MÚkÃkkE.
• fkÞËkÚke fktXkLkku 85 % ðuÃkkh ¼khíkeÞ snkS ftÃkLkeyku {kxu yLkk{ík h¾kÞku Au.
• 1964-65{kt 35 ¼khíkeÞ snkS ftÃkLkeyku ¼khíkeÞ Mkt[k÷Lk Lke[u níke.
• íkuLkwt xLkus 2,08,650 xLk níkwt.
• nk÷ Lke[u {wsçkLkk ¼khíkeÞ snksðkzkyku Au :
(1) ®MkrÄÞk Mxe{ LkìrðøkuþLk ftÃkLkeLkk snksðkzk{kt 1995 MkwÄe{kt 5,01,602 xLkLkkt snkòu çktÄkÞkt níkkt.
íku rðþk¾kÃkèLk{ ¾kíku Au.
(2) fku[eLkLkku snksðkzku 1968{kt MÚkÃkkÞku. ynª 70-80 nòh xLkLkkt snkòu çktÄkÞ Au, su Ãkife xìLfhku
Lku {k÷ðknf snkòu rðþu»k Au.
(3) {Íøkktð zkìf{kt 14-5-1960Úke ÞwØsnkòu, r£økux, ÷kìL[ ðøkuhu çktÄkÞ Au. Lkkðkrþðk yLku {Uøk÷kuh{kt
íkuLkkkt ÃkuxkfuLÿku Au.
(4) nwøk÷e LkËe WÃkh økkzoLk he[Lkku snksðkzku ykðu÷ku Au. íÞkt 28,000 xLkLkkt «ðkMke snkòu, xøk,
ÃkuxÙku÷ çkkuxku íku{s zkìfLkkt Þtºkku ðøkuhu çktÄkÞ Au.
(5) økkuðkLkk snksðkzk{kt r{MkkR÷ çkkuxku yLku ÃkuxÙku÷ çkkuxku çktÄkÞ Au.
(6) hksçkkøkLkk zkìfÞkzo yktíkrhf s¤{køko {kxu ÷kìL[, ÃkkR÷x, snks íkÚkk 2000 xLkLkkt snkòu çkktÄu
Au.
(7) híLkkrøkrh ¾kíku ¼khíkeÞ snksðkzku LkkLkkt ðnkýku yLku {Aðk çkktÄu Au.
(8) nwøk÷e zkìf yLku Ãkkìxo yuÂLsrLkÞMko r÷.Lkk snksðkzk{kt 30-06-1984Úke 90{e. ÷tçkkELkkt snkòu,
zÙushku, xÙu÷hku, çkkso, ÷kìL[ ðøkuhu çktÄkÞ Au. snkòuLkwt Mk{khfk{ Ãký ynª ÚkkÞ Au.
(9) økwshkík{kt {ktzðe, Mk÷kÞk, {eXkÃkwh, ÷e÷e{kuhk, ð÷Mkkz, økýËuðe, W{høkktð, ¼Ëu÷e, søkký÷,
ÃkkuhçktËh, ðuhkð¤, {ktøkhku¤ ðøkuhu{kt {åAe{khe {kxuLke nkuzeyku çkktÄðkLkk 35 snksðkzkyku Au. Ëh
ð»kuo yk MÚk¤u {åAe{khe {kxuLke 500 nkuzeyku çktÄkÞ Au.
(10) ¼kðLkøkh ¾kíku yk÷fkìf yuþzkWLkLkku snksðkzku (1950) çkkÍo, xøk, Ã÷kÂMxfLke nkuzeyku yLku
ÃkkR÷x ÷kìL[ ðøkuhu çkktÄu Au.
(11) ðuhkð¤ ¾kíku 1965Úke {åAe{khku {kxuLke nkuzeyku çktÄkÞ Au.

848
(12-13) {ktøkhku¤ yLku ÃkkuhçktËh{kt Mknfkhe ûkuºkLkk snksðkzk Au. yu{kt £kRçkh ø÷kMkLke nkuzeyku çktÄkÞ
Au.
(14) fåALkk {ktzðe ¾kíku «k[eLk fk¤Úke ðnkýku çktÄkÞ Au. {æÞfk÷eLk økwshkík Ãkqðo Mk{wÿLke hkýe’Lkwt rçkhwË
Ähkðíkwt níkwt. 19{e MkËeLkk W¥khkÄo ÃkAe Ãkrù{Lkk Ëuþkuyu íku ÃkË AeLkðe ÷eÄwt Au.
• ¼khíkLkkt 60 ÷k¾ xLkLkkt rðrðÄ snkòu Au.
• fktXkLkk ðuÃkkh{kt ¼khíkLkku 85-90 xfk yLku ÃkhËuþ MkkÚkuLkk ðuÃkkh{kt 25 % Úke 30 % rnMMkku Au.
• ykÍkËe Ãkqðuo rðËuþe ðnkýðxk ftÃkLkeykuLke íkeðú nheVkE y™u rçkúrxþ MkhfkhLke ¼khíkLkk ykŠÚkf
rðfkMk «íÞuLke WËkMkeLk LkeríkLku fkhýu ®MkrÄÞk Mxe{ LkìðurøkþuLk ftÃkLke rMkðkÞ yLÞ fkuE ftÃkLke xfe
þfe Lkrn.
• ¼khíkLku 1947{kt Mðíktºkíkk {¤e, íÞkhu ¼khík ÃkkMku 1,00,000 økúkìMk hrsMxzo xuLkus (GRT) fhíkkt Ãký
ykuAwt xLkus Ähkðíkkt 42 snkòu níkkt.
• ¼khíkLkk fw÷ rðËuþÔÞkÃkkh{kt ¼khíkeÞ ðnkýku îkhk rðËuþku Mkkíku ÔÞkÃkkh 2 % fhíkkt Ãký ykuAku níkku.
• 1947{kt ¼khík Mkhfkhu hk»xÙeÞ ðnkýðxk Lkerík ytøku ¼÷k{ýku fhðk {kxu yuf Wå[MíkheÞ Mkr{rík
(rþ®Ãkøk Ãkkìr÷Mke fr{xe)Lke MÚkkÃkLkk fhe, suLke ¼÷k{ýku{kt ºký ¼÷k{ýku {wÏÞ níke :
• (1) ¼khík{kt ËrhÞkE ÔÞkÃkkh Ãkh Ëuþwt 100 xfk «¼wíð nkuðwt òuEyu.
• (2) BÞkLk{kh yLku ©e÷tfk suðk Ãkzkuþe Ëuþkuu MkkÚkuLkk fw÷ ÔÞkÃkkh{kt ¼khíkLkku Vk¤ku 75 xfk sux÷ku
nkuðku òuEyu.
• (3) ËuþLkk fw÷ rðËuþkÔÞkÃkh{kt ¼khíkeÞ ðnýðxk îkhk Úkíkk ÔÞkÃkkhLkku Vk¤ku ykuAk{kt ykuAku 50 xfk
sux÷ku nkuðku òuEyu.
• AuÕ÷k Ãkkt[ ËkÞfk{kt ¼khíku ðnkýðxkLkk ûkuºk{kt su «økrík fhe Au, íku yk ¼÷k{ýkuLkwt Ãkrhýk{ Au
yu{ fne þfkÞ.
• Ëk.ík., 1950-51{kt ¼khík ÃkkMku {kºk 2 ÷k¾ S.ykh.xe.Ähkðíkkt snkòu níkkt, 1970-71{kt íkuLkwt fË
22 ÷k¾ S.ykh.xe. ÚkÞwt y™u 1995-96{kt íku 70 ÷k¾ S. ykh.xe. sux÷wt ÚkÞwt níkwt.
• ¼khíkLkk rðËuþkÔÞkÃkkh{kt {k÷Lke nuhVuhLke çkkçkík{kt ¼khíkLkk ðnkýðxkLkku rnMMkku Mkíkík ðÄe hÌkku
Au.
• 1995-96{kt íku 29 xfk sux÷ku níkku.
• 1994-95{kt ¼khíkLkk ðnýðxk {khVík 14 fhkuz 70 ÷k¾ xLk sux÷ku ÔÞkÃkkh ÚkÞku níkku.
• íku{ Aíkkt rðïLkk fw÷ ðnkýðxk{kt ¼khíkLkk ðnkýðxkLkwt «{ký {kºk yuf xfk sux÷wt Au.
• snkòuLkk rðfkMkLke MkkÚkkuMkkÚk ykÍkËe Ãk[e çktËhkuLkk rðfkMk Ãkh Ãký rðþu»k æÞkLk ykÃkðk{kt ykÔÞwt
849
Au.
• nk÷ ¼khík ÃkkMku 10 {kuxkt çktËhku íkÚkk 139 {æÞ{ yLku LkkLkkt fËLkkt çktËhku Au.
• WÃkhktík, ykÍkËe ÃkAe ËeðkËktze yLku Vkìøk rMkøLkÕMk suðe ðnkýðxkLku ÷økíke ykLkw»ktrøkf MkuðkykuLkk
rðMíkhý{kt Ãký Xef Xef «økrík MkkÄðk{kt ykðe Au.
• ¼khíkeÞ hu÷ðu
• ¼khík suðk rðþk¤ ËuþLku fk~{ehÚke fLÞkfw{khe yLku rËçkúwøkZÚke îkhfk MkwÄe Mkktf¤ðkLkwt yLku íkuLkwt
yufefhý fhðkLkwt hu÷ðu ¾qçk yøkíÞLkwt {kæÞ{ Mkkrçkík ÚkÞwt Au.
• rðfkMkþe÷ Ëuþ {kxu íku Þkrºkfku íkÚkk {k÷Mkk{kLkLke ÃkrhðnLk Mkuðk Ãkqhe Ãkkzíkwt rfVkÞíke yLku Mkð÷ík¼ÞwO
MkkÄLk Au.
• f]r»k íkÚkk ykiãkurøkf rðfkMk{kt íkuLku ¾qçk {n¥ðLkku Vk¤ku ykÃÞku Au.
• ð¤e íku ÄtÄk-hkusøkkh, rþûký, Þkºkk íkÚkk ÃkÞoxLk {kxu Ãký Mkð÷íkku Ãkqhe Ãkkzu Au.
• Ëuþ{kt rLkÞr{ík hu÷MkuðkLkku «kht¼ ÚkÞku íku Ãknu÷kt 1845{kt øktøkk LknuhLkk çkktÄfk{ {kxu sYhe {kxeLkk
ÃkrhðnLk {kxu 4’-8’’ økusLkk Ãkkxk Ãkh Ãkþwçk¤Úke [k÷íke hu÷økkzeLkku WÃkÞkuøk fhðk{kt ykðíkku níkku.
22 rzMkuBçkh 1851Lkk hkus ÚkkìBMkLk Lkk{Lkwt ðhk¤Þtºk yk hu÷{køko Ãkh [÷kððk{kt ykÔÞwt níkwt.
• ðhk¤ÞtºkLkk WÃkÞkuøkÚke [k÷íke ykøkøkkzeLkk «ýuíkk ßÞkìso MxeðLMkLku MÚkkÃku÷ RMx RÂLzÞLk hu÷ðu
ftÃkLke (EIR) yLku økúux RÂLzÞLk ÃkurLkLMÞw÷h hu÷ðu ftÃkLke (GIP), $ø÷ìLzLku 17 ykìøkMx 1849Lkk
rËðMku fku÷fkíkk yLku {wtçkE{kt hu÷{køkkuo çkktÄðkLke íkÚkk [÷kððkLke ÃkhðkLkøke ykÃkðk{kt ykðe níke.
• 16 yur«÷ 1853Lkk hkus ¼khíkLke «Úk{ rLkÞr{ík hu÷MkuðkLkku «kht¼ çkkuheçktËh xŠ{Lk÷ (nk÷Lkwt
AºkÃkrík rþðkS hu÷{Úkf) yLku Úkkýu ðå[u fhðk{kt ykÔÞku níkku.
• íku{kt ykÞkík fhu÷k hu÷ÃkkxeÚke íkiÞkh fhkÞu÷k 34 rf÷ku{exh ÷tçkkELkk hu÷{køko Ãkh 14 fku[ðk¤e, 400
{nkLkw¼kðku MkkÚkuLke Mkw÷íkkLk, rMktÄ yLku Mkkrnçk Lkk{Lkkt yuÂLsLkku ðzu Ëkuhkíke hu÷økkze Ëkuzkððk{kt
ykðe níke.
• íkuðe s heíku 14 Vuçkúwykhe 1873Lkk hkus rËÕne-huðkze ðå[u 84 rf÷ku{exh yLku hksÃkqíkkLkk-{k¤ðk 123
rf÷ku{exh {exhøkus hu÷{køko Ãkh rLkÞr{ík ÃkrhðnLk MkuðkLkku ykht¼ fhðk{kt ykÔÞku níkku.
• nk÷Lkwt ¼ÔÞ AºkÃkrík rþðkS hu÷{Úkf (sqLkwt çkkuheçktËh yÚkðk rðõÞkurhÞk xŠ{LkMk) 1878-88 ðå[u
Yk. 16,35.562Lkk ¾[uo çkktÄðk{kt ykÔÞwt níkwt.
• ¼qíkfk¤{kt ¼khík{kt hu÷{køkkuoLkku ðneðx Lke[u Ëþkoðu÷e ¾kLkøke ftÃkLkeyku îkhk fhðk{kt ykðíkku
níkku :
(1) çkkìBçku çkhkuzk yìLz MkuLxÙ÷ RÂLzÞk hu÷ðu ftÃkLke (B.B. & C.I.)

850
(2) økúux RÂLzÞLk ÃkurLkLMÞw÷h hu÷ðu ftÃkLke (G.I.P.)
(3) {ÿkMk MkÄLko {hkXk hu÷ðu ftÃkLke (M.S,M.)
(4) rLkÍk{ Mxux hu÷ðu ftÃkLke
(5) MkkWÚk RÂLzÞk yìLz {iMkqh hu÷ðu ftÃkLke
(6) Äku÷Ãkwh yìLz ®MkrÄÞk hu÷ðu ftÃkLke
(7) EMxLko Ãktòçk hu÷ðu ftÃkLke
(8) òuÄÃkwh çkefkLkuh hu÷ðu ftÃkLke
(9) RMx RÂLzÞk hu÷ðu ftÃkLke
(10) çkUøkkì÷-LkkøkÃkwh hu÷ðu ftÃkLke
(11) ykMk{ hu÷ðu ftÃkLke
(12) Mkkihk»xÙLkkt rðrðÄ hsðkzktLke {kr÷feLke hu÷ðuyku.
• 1922{kt fuLÿ Mkhfkh îkhk Mkku hu÷{køkkuoLkk Mkt[k÷Lk {kxu Wå[MíkheÞ hu÷ðu çkkìzoLke h[Lkk fhðk{kt
ykðe níke.
• 1923Úke hu÷ðuLkk hk»xÙeÞfhýLke «r¢ÞkLkku «khtçk ÚkÞku níkku.
• su{ su{ ¾kLkøke ftÃkLkeykuLkk XufkLke {wÆíkku Mk{kÃík ÚkE íku{ íku{ Mkhfkhu íkuLkwt Mkt[k÷Lk Ãkkuíku nkÚk
ÄhðkLkku ykht¼ fÞkuo.
• nk÷ fuLÿ MkhfkhLkk hu÷ðu ¾kíkk nuX¤ hu÷ðu çkkìzo íkuLkwt Mkt[k÷Lk fhu Au.
• 1950{kt ðneðxe yLkwfq¤íkk yLku fkÞoûk{íkk{kt ðÄkhku fhðkLkk nuíkwÚke hu÷ðuLkwt Lke[u {wsçk 9 rð¼køkku{kt
rð¼ksLk fhðk{kt ykÔÞwt níkwt.
rð¼køkLkwt Lkk{ rf÷ku{exh rðMíkkh
1. {æÞ hu÷ðu (Central Railway), AºkÃkrík 7,076 {nkhk»xÙ, fýkoxf, {æÞ«Ëuþ,
rþðkS xŠ{LkMk, {wtçkE hksMÚkkLk
2. ÃkqðeoÞ hu÷ðu (Eastern Railway)., fku÷fkíkk 4,303 Ãkrù{ çktøkk¤, rçknkh, W¥kh «Ëuþ,
{æÞ«Ëuþ
3. W¥kheÞ hu÷ðu (Northern Railway), Lkðe rËÕne 10,995 rËÕne, nrhÞkýk, Ãktòçk, [tzeøkZ,
sB{w fk~{eh, rn{k[÷ «Ëuþ,
W¥kh «Ëuþ, hksMÚkkLk, økwshkík
851
4. Ãkrù{ hu÷ðu (Western Railway), [[oøkux, {wtçkE 9,735 {nkhk»xÙ, økwshkík, hksMÚkkLk,
{æÞ«Ëuþ, W¥kh «Ëuþ, nrhÞkýk
5. W¥kh-ÃkqðeoÞ hu÷ðu (North eastern Railway) økkuh¾Ãkwh 5,131 rçknkh, W¥kh «Ëuþ, ykMkk{
6. W¥kh-ÃkqðeoÞ MkhnËe hu÷ðu (North-east Frontier), 3,858 Lkkøkk÷ìLz, rºkÃkwhk, Ãkrù{ çktøkk¤
{k÷eøkktð (økwðknkxe)
7. Ërûký hu÷ðu (Southern Railway), [uLLkkE 7,009 íkkr{÷Lkkzw, fuh¤, yktÄú«Ëuþ,
fýkoxf
8. Ërûký-Ãkqðo hu÷ðu (South-Easetrn Railway) 7,161 rçknkh, ykurhMkk
økkzoLk he[, fku÷fkíkk
9. Ëûký {æÞ hu÷ðu (South-Central Railway) 7,218 yktÄú«Ëuþ, fýkoxf, íkkr{÷Lkkzw,
rMkftËhkçkkË {nkhk»xÙ, økkuðk, {æÞ«Ëuþ
• ðMíke{kt økýLkkÃkkºk ðÄkhku íkÚkk f]r»k y™u ykiãkurøkf WíÃkkËLk{kt «økríkLku Ãkrhýk{u hu÷ðu ÃkrhðnLk
Mkuðk Ãkh fkÞo¼khLkwt ¼khý ðæÞwt.
• íkuÚke rðþk¤ hu÷íktºkLkk ðneðxLku ðÄw Mkûk{ çkLkkððk {kxu 1998{kt Lke[u Ëþkoðu÷ 8 ðÄw rð¼køkku
Mkq[ððk{kt ykÔÞk níkk.
• 4 sw÷kE 2002Lkk hkus íkuLku y{÷{kt {qfðkLkku ðxnwf{ çknkh Ãkkzðk{kt ykÔÞku níkku.
• (1) Ãkqðo fktXk rð¼køk, (2) ¼wðLkuïh, (3) Ãkqðo-{æÞ rð¼køk, nkSÃkwh, (4) W¥kh-{æÞ rð¼køk,
yÕ÷knkçkkË, (5) W¥kh-Ãkrù{ rð¼køk, sÞÃkwh, (6) Ërûký-Ãkrù{ rð¼køk, çkìtø÷kuh, (7) Ãkrù{-
{æÞ rð¼køk, sçk÷Ãkwh, (8) {æÞ-Ãkqðo rð¼køk, rçk÷kMkÃkwh, y{ËkðkË þk¾k, y{ËkðkË ys{uh,
hksfkux íkÚkk ðzkuËhkLkk fux÷kf hu÷{køkkuo Mkrník fw÷ 1,410 rf÷ku{exhLkk {køkkuoLkku ðneðx Mkt¼k¤þu.
• íktºk Lkðe þk¾k yur«÷ 2003Úke fkÞohík fhðk «ÞíLkþe÷ Au.
• Ëhuf rð¼køkLku Mkûk{ ðneðx {kxu Lke[uLkkt ¾kíkkyku{kt ðnU[ðk{kt ykÔÞku Au : (1) RsLkuhe, (2)
ÃkrhðnLk, (3) Þktrºkf, (4) ðes¤ef, RsLkuhe, (5) Mktfuík yLku Mkt[kh, (6) ¼tzkh, (7) ÔÞkÃkkh, (8)
rnMkkçk, (9) íkçkeçke, (10) Mkwhûkk, (11) f{o[kheyku.
• 1947{kt ¼khíku Mðíktºkíkk «kÃík fhe íÞkhu hu÷ðuLke sYrhÞkíkkuLke ðMíkwykuLke ykÞkík fhðk{k ykðíke
níke.
• su fkh¾kLkktyku níkkt íku{Lkku WÃkÞkuøk {kuxk ¼køku Mk{hfk{ Ãkqhíkku Mker{ík níkku.
• íku{ [íkkt Ãký 1850{kt hu÷ðu ðfoþkìÃk, ÷e÷wykh, fku÷fkíkk y™u {kxwtøkk, {twtçkE{kt fku[Lkk WíÃkkËLkLkku

852
ykht¼ fhðk{kt ykÔÞku níkku.
• 1865{kt RMx RÂLzÞLk hu÷ðuLkkt s{k÷Ãkwh íkÚkk yÕ÷knkçkkËLkkt fkh¾kLkkyku{kt ykÞkík fhu÷ ¼køkku{ktÚke
yuÂLsLkku íkiÞkh fhðk{kt ykðíkkt níkkt.
• 1895{kt hksÃkqíkkLkk-{k¤ðk hu÷ðuLkk ys{uh, ðfoþkìÃk{kt {exhøkusLkwt ðhk¤Þtºk íkiÞkh fhðk{kt ykÔÞwt
níkwt.
• ¢{þ: hu÷ðuLkk Ãkkxk, yuÂLsLkku, fku[, ðìøkLkku, Mkt[kh yLku MktfuíkLkkt rðrðÄ MkkÄLkkuLkwt WíÃkkËLk nkÚk
Ähðk{kt ykÔÞwt níkwt.
• 1964{kt zeÍ÷ ÷kufku{kurxð ðfoTMk, ðkhkýMkeyu ykÞkík fhu÷k {þeLkLke {ËËÚke «Úk{ yuÂLsLk
çkLkkÔÞwt níkwt.
• r[¥khtsLk ÷kufku{kuxurð ðfoTMk, Ãkrù{ çktøkk¤u íkuLkwt «Úk{ yuÂLsLk ‘÷kuf{kLÞ’ 1961{kt fkÞohík fÞwO níkwt
yLku 1965{kt ðes¤ef yuÂLsLk çkLkkððkLkku ykht¼ fÞkuo níkku.
• yk WÃkhktík ¼khík nuðe R÷urõxÙfÕMk (BEEL¼kuÃkk÷, xkxk yuÂLsrLkÞ®høk yìLz ÷kìfku{kurxð ðfoTMk,
Ãkwýu Ãký yuÂLsLkkuLkwt WíÃkkËLk fhu Au.
• ÞkrºkfkuLkk fku[ íkÚkk ðìøkLkkuLkk WíÃkkËLk {kxu RÂLxøkú÷ fku[ Vìõxhe, ÃkuhkBçkwh, [uLLkkE, huR÷, fku[
Vìõxhe íkÚkk RrLxøkú÷ fku[ Vìõxhe, fÃkqhÚk÷k, {uMkMko suMkÃk yìLz ftÃkLke r÷, fku÷fkíkk, ðìøkLMk
RÂLzÞk, fku÷fkíkk yLku ¼khík yÚko {qðMko r÷., çkìLøk÷kuh Mkr¢Þ Au.
• yk{ Aíkkt Ãký ykð~Þfíkk {wsçk ÃkhËuþÚke MkkÄLk-Mkk{økúeLke ykÞkík fhðk{kt ykðu Au.
• 1853{kt Võík 34 rf÷ku{exhLkk rLkÞr{ík hu÷{køkoÚke «kht¼ fÞko çkkË 31 {k[o 2000Lkk hkus ¼khíkeÞ
hu÷ðu ÃkkMku 85,532 rf÷ku{exh çkúkìzøkus, 18,674 rf÷ku{exh {exhøkus yLku 3,763 rf÷ku{exh Lkìhkuøkus
{¤eLku fw÷ 1,07,969 rf÷ku{exhLkk hu÷{køkkuo ÃkrhðnLk Mkuðk {kxu yÂMíkíð{kt níkk.
• íku WÃkhktík 300 {kþuo®÷øk Þkzo, 2,300 {k÷Mk{kLkLkkt økkuzkWLkku yLku 700 Mk{khfk{ {kxuLkkt fkh¾kLkkt
fkÞohík níkkt.
• íku WÃkhktík 56 ðhk¤Þtºkku, 4,651 zeÍ÷ yuÂLsLkku íkÚkk 2,810 ðes¤ef yuÂLsLkku Mkuðk{kt níkkt.
• Þkrºkfku íkÚkk {k÷Mkk{kLkLkk ÃkrhðnLk {kxu 41,358 ÞkrºkfkuLkk fku[, 5,125 Ríkh fku[ íkÚkk 2,44,419
ðìøkLkku WÃk÷çÄ níkk.
• íkuLku fkÞoþe÷ hk¾ðk 6,896 LkkLkkt{kuxkt MxuþLkku yLku 15.78 ÷k¾ f{o[kheyku Mkuðk{kt níkkt.
• 1950-51{t 128.4 fhkuz ÞkrºkfkuLkk ÃkrhðnLkLke Mkh¾k{ýe{kt 199-2000 Ëhr{ÞkLk 458.5 fhkuz
Þkrºkfkuyu {wMkkVhe fhe níke.
• íkuðe s heíku 1950-51{t 7.32 fhkuz {k÷Mkk{kLkLkk MÚk¤ktíkh MkkÚku hu÷ðuyu 45.46 fhkuz xLk {k÷Mkk{kLkLkwt
853
ÃkrhðnLk fÞwO níkwt.
• 2002-2003Lkk ð»ko Ëhr{ÞkLk 51 fhkuz xLk {k÷Mkk{kLkLkk ÃkrhðnLkLke yÃkuûkk Au.
• 2002-2003Lkk LkkýkfeÞ ð»ko Ëhr{ÞkLk hu÷ðuLke fw÷ ykðf Yk. 40,178 fhkuz yLku ¾[o Yk. 39,128
fhkuz ÚkðkLkku ytËks Au. 26 òLÞwykhe 1998Lkk rËðMku AuÕ÷kt 50 ð»ko{kt rðïLke MkkiÚke ðÄw ÷tçkkELke
Yk. 3,375 fhkuzLke fkUfý hu÷ðu ÞkusLkkLkku ykht¼ fhðk{kt ykÔÞku níkku.
• 760 rf÷ku{exhLkk hu÷{køko Ãkh 179 {kuxk Ãkw÷ku, 1,819 LkkLkk Ãkw÷ku yLku 92 çkwøkËkt Au.
• íku{kt 9 çkwøkËkt íkku çku rf÷ku{exhÚke ðÄw ÷tçkkELkkt Au.
• íku {wtçkEÚke hu÷{køkuo{kt {nkhk»xÙ, økkuðk íkÚkk fýkoxf hksÞku{ktÚke ÃkMkkh ÚkkÞ Au.
• ¼khík{kt Ëh ð»kuo Mkhuhkþ 350Úke 400 LkkLkk{kuxk yfM{kíkku Úkíkk nkuÞ Au.
• íku{kt {]íÞw Ãkk{u÷kykuLke MktÏÞk 6,000Úke ðÄw nkuÞ Au.
• 1999{kt LÞkÞ{qŠík ¾LLkkLkk yæÞûkÃkË nuX¤Lke ‘hu÷Mkuðk Mkwhûkk Mkr{rík’Lkk ynuðk÷ {wsçk 527
Ãkw÷kuLkwt íkkífkr÷f Mk{khfk{ fhðkLke ykð~Þfíkk Au.
• Ãkw÷kuLkk SýkuoØkh {kxu Ëh ð»kuo Yk. 130 fhkuzLke hf{ Mkík Ãkkt[ ð»ko {kxu Vk¤ððe òuEyu.
• íkuLke Mkk{u fuLÿ Mkhfkhu 2001Lkk ð»ko{kt Võík Yk. 70 fhkuz ¾åÞko níkk su 262 Ãkw÷ku ykuøkýeMk{e
MkËe{kt çkktÄðk{kt ykÔÞk níkk.
• íkuLkk MktÃkqýo SýkuoØkh {kxu Yk. 51.340 fhkuzLkku ¾[o fhðku Ãkzu íku{ Au.
• 1,560 hu÷{Úkfku ÃkhLkk sqLkk rMkøLk®÷øk økeÞMkoLkk LkðeLkefhý {kxu Yk. 400 fhkuz Vk¤ððk Ãkzu íku{
Au.
• ykðe s ÃkrhÂMÚkrík 1,322 {wMkkVhkuLkk fku[Lke Au.
• hu÷f{eoykuLke ¼q÷Lku fkhýu 1998-99{kt 331, 1999-2000{kt 391 yLku 2000-2001{kt 399 yfM{kíkku
ÚkÞk níkk.
• hu÷f{o[kheyku{kt y¼ýíkk íkÚkk økuhrþMíkLku fkhýu ykðk yfM{kíkku ðkhtðkh Úkíkk hnu Au.
• ykþhu 90 xfk yfM{kíkku hu÷økkzeyku Ãkkx ÃkhÚke Qíkhe sðkÚke (deraiment) ÚkkÞ Au.
• su {kxu hu÷ÃkkxkykuLke ò¤ðýeLke sqLke-Ãkwhkýe ÃkØrík yLku n÷fe fûkkLkk MkhMkk{kLkLkku WÃkÞkuøk
sðkçkËkh økýkÞ Au.
• hu÷{wMkkVhe Mkwhrûkík çkLku íku {kxu hu÷Mkwhûkk Mkr{ríkyu fhu÷ Mkq[Lkku ÍzÃkÚke fkÞkoÂLðík fhðk{kt ykðu
íkuLke yÃkuûkk yMÚkkLku Lkrn økýkÞ.
• 24 ykìõxkuçkh 1984Lkk hkus ¼khíkLke «Úk{ {uxÙku hu÷ðuLkku «kht¼ fhðk{kt ykÔÞku níkku.

854
• z{z{Úke xk÷eøkts MkwËeLkk 16.3 rf÷ku{exh ÷tçkkELkk hu÷{køko{ktÚke nk÷ 10 rf÷ku{exhLkku hu÷{køko
ðÃkhkþ{kt ÷uðkÞku Au.
• su{ktÚke z{z{Úke çkzkçkkøkkLk ðå[uLkku {køko s{eLkÚke Úkkuze Ÿ[kE Ãkh yLku r«LMk yLðh þkn hkuzÚke
xk÷eøktsLkku 0.3 rf÷ku{exh {køko s{eLk Ãkh çkktÄðk{kt ykÔÞku Au.
• íkuLkkt 2 MxuþLkku s{eLk Ãkh yLku 15 ¼qøk¼o{kt Q¼k fhðk{kt ykÔÞkt Au.
• ¼khíkeÞ hu÷ðu hkusLkk 17.3 ÷k¾ ÞkrºkfkuLku MÚk¤ktíkh fhkðe þfu Au.
• íkuLkk fku[ RÂLxøkú÷ fku[ Vìõxhe, [uLLkkE ¾kíku çkLkkððk{kt ykÔÞk níkk.
• rËÕne þnuh íkÚkk ykMkÃkkMkLkk «ËuþkuuLku Mkktf¤e ÷uíke fw÷ 198.5 rf÷ku{exh {uxÙku hu÷ðu 2021 MkwÄe{kt
çkktÄðkLke ÞkusLk Au.
• íku{kt 34.5 rf÷ku{exh ¼qøk¼o, 35.3 rf÷ku{exh WÂíÚkík (elevated), 111 rf÷ku{exh s{eLk Ãkh
hu÷{køkkuo çkktÄðkLke yLku 17.5 rf÷ku{exhLkk çkMk {køkkuo çkktÄðkLke ÞkusLkk Au.
• «Úk{ [hý{kt þnkËhk yLku íkeMknòhe ðå[u 6 MxuþLkku MkkÚku 8.3 rf÷ku{exh hu÷{køko Yk. 10,500
fhkuzLku ¾[uo íkiÞkh Úkþu.
• íkuLke [fkMkýe ykìøkMx 2002{kt Úkþu.
• rzMkuBçkh 2002{kt hu÷Mkuðk fkÞohík Úkþu.
• xÙuRLk Ëh 8 r{rLkxu Ëkuzþu yLku ytíkh 15 r{rLkx{kt Ãkqhwt fhþu.
• Ëhuf {uxÙku hu÷økkzeLku 8 Ãkku÷kËLkk fku[ nþu yLku Ëhuf fku[{kt 380 Þkrºkfku {wMkkVhe fhe þfþu.
• MkkiÚke {kuxk MxuþLk fkìLkkìx Ã÷uMk{kt Ëh f÷kfu 1 ÷k¾ {wMkkVhku {kxu ÔÞðMÚkk økkuXððk{kt ykðþu.
• yk ÞkusLkkLkk ¾[o{kt 56 xfk Vk¤ku òÃkkLkeÍ MkhfkhLkku Au.
• ÞkusLkkLkk 62.5 rf÷ku{exh hu÷{køkkuoLkwt çkktÄfk{ 2005{kt yLku fw÷ 198.5 rf÷ku{exhLkk hu÷{køkkuo
2021{kt ÃkrhÃkqýo fhðkLke EåAk Au.
• {uxÙku xÙuRLk ðes¤eÚke Ëkuzíke nkuðkÚke «Ëq»ký{kt økýLkkÃkkºk ½xkzku fhe þfkþu.
• 1862{kt ¼khíkLkku «Úk{ Lkìhkuøkus hu÷{køko (2’-6’’) ðzkuËhk hkßÞ{k z¼kuE íkÚkk r{Þktøkk{ ðå[u
çkktÄðk{kt ykÔÞku níkku.
• ËuþLkku MkkiÚke Mkktfzku Lkìhkuøkus hu÷{køko (0.61) øðkr÷Þh yLku rþðÃkwhe ðå[u íkiÞkh fhðk{kt ykÔÞku
níkku.
• 198 rf÷ku{exh {køko{kt 19 MxuþLkku Au.
• yk ytíkh fkÃkíkkt 8 f÷kfLkku Mk{Þ ÷køku Au.
855
• 1878{kt íkiÞkh fhðk{kt ykðu÷ rþ÷økwze - ËkSo®÷øk ÃkðoíkeÞ hu÷ðu (xkìÃk xÙuRLk) rþr÷økwze – ríkLkÄkrhÞk
ðå[u 29 rf÷ku{exh ÷tçkkELkk 2” Ãknku¤k Lkìhkuøkus Ãkh Ëkuzkððk{kt ykðe níke.
• ÃkkA¤Úke íkuLku ËkSo®÷øk MkwÄe ÷tçkkððk{kt ykðe níke.
• LÞqs÷ÃkkEøkwze (sqLkwt rþr÷økwze) yLku ËkSo®÷øk ðå[uLkwt 87 rf÷ku{exhLkwt ytíkh xÙuRLk 7 f÷kf{kt Ãkqhwt
fhu Au.
• 20 {u 2000Lkk rËðMkÚke ÞwLkuMfku (UNESCO) yu íkuLku rðï MkktMf]ríkf ðkhMkku (World Heritage
Status) økÛÞku Au.
• LÞqs÷ÃkkRøkwze yu çkúkìzøkus, {exhøkus yLku Lkìhkuøkus hu÷{køkkuo Ähkðíkwt ¼khíkLkwt yuf{kºk MxuþLk Au.
• yk hu÷{køko Ãkh ykðu÷ ½q{ (Ghoom) MxuþLk ËuþLkwt MkkiÚke ðÄw Ÿ[kE (2,258 {exh) Ãkh ykðu÷
MxuþLk Au.
• ¼khíkLke yuf{kºk Ëtík[¢ðk¤e Lke÷røkrh hu÷ðu {uxwÃk÷kÞ{ y™u WËTøk÷{tz÷{ ðå[u 46 rf÷ku{exhLkwt
ytíkh Mkhuhkþ f÷kfLkk 10.42 rf÷ku{exhLke økríkÚke 4 f÷kf 25 r{rLkx{kt fkÃkíke MkkiÚke Äe{e hu÷økkze
Au.
• yk Lkìhkuøkus hu÷{køko{kt ðå[u Ëktíkkðk¤ku ºkeòu Ãkkxku Ÿ[k [Zký ð¾íku yuÂLsLkLkkt [¢ku{kt ¼uhðkELku
økkzeLku WÃkh ¾U[ðk{kt {ËËYÃk ÚkkÞ Au.
• ËuþLke Ãknu÷e yufhuR÷ (monorail) Äe yu®ðøk (Ewing) {kìLkkuhuR÷ ÃkríkÞk¤k-Mkh®nË yLku ÃkríkÞk¤k-
MkwLkkÞ ðå[u íkiÞkh fhðk{kt ykðe níke.
• íkuLku 1909{kt s{oLke{kt çkLkkððk{k ykðu÷ yuf yuÂLsLk íkÚkk yuf fku[ níkkt.
• íkuLku ÃkrhðnLk BÞwrÍÞ{ (transport museum) Lkðe rËÕne{kt «ËŠþík fhðk{kt ykðe Au.
• fk÷fk-rMk{÷k ðå[u 22.5 rf÷ku{exhLkk Lkìhkuøkus hu÷{køko Ãkh Ëkuzíke yríkøkríkþe÷ rþðkr÷f
yuõMk«uMkLkk fku[Lku ÃkkhËþof VkEçkh ø÷kMkLke Aík, Ãknku¤e çkkheyku, Wí¢{ýeÞ çkuXfku, LkkMíkkLkkt
xuçk÷ku, MktøkeLke ÔÞðMÚkk ðøkuhu Mkðhíkku MkkÚku Mkòððk{kt ykðu Au.
• ð¤e Þkrºkfku fwËhíke MkkIËÞo {kýðk [k÷fLku økkze ÃktMkËøkeLkk MÚk¤u hkufðk Vh{kEþ Ãký fhe þfu Au.
• fk÷fk-rMk{÷k hu÷{køkoLkk 100 rf÷ku{exh ÷tçkkELkk yuf rð¼køk{kt 102 çkwøkËkt Au.
• MkkiÚke ÷ktçkwt çkwøkËwt 1,144 {exhLkwt Au.
• yk hu÷{køko Ãkh 869 Ãkw÷ku íkÚkk 919 ð¤ktfku ykðu÷k Au.
• 24 Vuçkúwykhe 1873Lkk rËðMku rþÞk÷Ëkn yLku yk{uorLkÞLk MxÙex ðå[u 3.8 rf÷ku{exh hu÷{køko Ãkh
¼khíkLke «Úk{ xÙk{fkh Ëkuzkððk{kt ykðe níke.
• xtqtfMk{Þ{k s íkuLku çktÄ fhðk{kt ykðe níke.

856
• íku s ð»ko{kt ÷tzLk{kt MÚkÃkkÞu÷e f÷f¥kk xÙk{ðuÍ ftÃkLke r÷r{xuz fku÷fkíkkLkk çkWçkkÍkh MxÙex yLku
MxÙìLz hkuz ðå[u yïçk¤ ðzu {exhøkus Ãkh xÙk{fkh Ëkuzkðe níke.
• çku ð»ko ÃkAe íkuLku «kÞkurøkf Äkuhýu ðhk¤Þtºk ðzu [÷kððk{kt ykðe níke.
• 1905{kt Mk½¤e ÔÞðMÚkkLkwt ðes¤efhý fhðk{kt ykÔÞwt níkwt.
• ykuøkýeMk{e MkËe{kt ðÃkhkþ{kt ÷uðkíke 186 xÙk{økkzeyku, 1,000 yïku yLku 7 ðhk¤ÞtºkkuLku MÚkkLku
1999-2000{kt 30 rf÷ku{exhLkk xÙk{køko Ãkh 163 xÙk{ku Ëkuzíke níke.
• {wtçkE íkÚkk [uÒkkE{kt 1874{kt xÙk{økkzeyku Ëk¾÷ fhðk{kt ykðe níke.
• 7{u 1907Lkk hkus «Úk{ ðes¤ef xÙk{økkze {wtçkE{kt BÞwrLkrMkÃk÷ ykìrVMkÚke ¢kìVzo {kfuox MkwÄe Ëkuzkððk{kt
ykðe níke.
• «Úk{ WÂíÚkík hu÷{køko 16 LkðuBçkh 1995Lkk rËðMku [uLLkkELkk Mk{wÿrfLkkhkÚke ÷wÍ ðå[u þY fhðk{kt
ykÔÞku níkku.
• fw÷ 5 rf÷ku{exhLkk hu÷{køko{kt 2.25 rf÷ku{exh hu÷{køko fkìt¢ex Úkkt¼÷kLke {ËËÚke 10 {exh Ÿ[kE
Ãkh çkktÄðk{kt ykÔÞku Au.
• íku 2,844 ÞkrºkfkuLku 20 r{rLkx{kt {wMkkVhe fhkðu Au.
• 1925{kt {wtçkE-fw÷ko ðå[uLke çktËh þk¾k (harbour branch)Lkk MÚkkrLkf hu÷{køkoLkwt ðes¤efhý fhðk{kt
ykÔÞwt níkwt.
• 1925{kt {wtçkE-Ãkwýu hu÷{køkoLkwt yLku 1928{kt {wtçkE-rðhkh hu÷{køkoLkwt ðes¤efhý ÚkÞwt níkwt.
• sB{w-íkkðe yLku fLÞkfw{khe ðå[u Ëkuzíke rn{Mkkøkh yLku yuõMk«uMk sB{w yLku fk~{eh, Ãktòçk,
nrhÞkýk, W¥kh «Ëuþ, hksMÚkkLk, {æÞ«Ëuþ, {nkhk»xÙ, fýkoxf, fuh¤ yLku íkkr{÷Lkkzw hkßÞ{ktÚke
ÃkMkkh ÚkE fw÷ 3,726 rf÷ku{exhLke {wMkkVhe fhíke ËuþLke MkkiÚke ðÄw ÷tçkkELke hu÷økkze Au.
• ËuþLke «Úk{ yríkøkríkþe÷ hu÷økkze hksÄkLke yuõMk«uMk Lkðe rËÕne yLku nkðhk ðå[u 1 {k[o
1969Lkk rËðMku þY fhðk{kt ykðe níke.
• íkuðe s heíku Ëhuf hkßÞLke hksÄkLkeykuLku Mkktf¤e ÷uíke þíkkçËe yuõMk«uMk 1969{kt fkÞohík ÚkE níke.
• rËÕne-sÞÃkwh ðå[u [k÷íke rÃkLf rMkxe yuõMk«uMk f÷kfLkk 100 rf÷ku{exhLke økríkðk¤e «Úk{ {exhøkus
hu÷økkze níke.
• Lkðe rËÕne yLku ¼kuÃkk÷ ðå[u 705 rf÷ku{exhLkwt ytíkh fkÃkíke þíkkçËe yuõMk«uMk fux÷kf MÚk¤u 140
rf÷ku{exhLke økríkÚke Ëkuzu Au.
• rËÕne-ykøkúk ðå[uLkwt 194 rf÷ku{exhLkwt ytíkh 90 r{rLkx{kt Ãkqhwt fhu Au yLku yk¾e {wMkkVhe 7 f÷kf
40 r{rLkx{kt Ãkqhe fhu Au.
857
• ‘[¢ku Ãkh hks{nu÷’ (Palace on Wheels)Lkk Mkkík rËðMkLkk ÃkÞoxLkLke yuf {wMkkVhLke yuf hkrºkLke
rxrfxLke ®f{ík $ 350 (ykþhu Yk. 17,500) yLku Þwøk÷Lke $ 485 (ykþhu Yk. 24,250)Lke MkkiÚke ðÄw
®f{íkLke hu÷rxrfx níke.
• yk hu÷økkze sqLkk hsðkzkLke ònkus÷k÷e yLku ði¼ðLke Í÷f fhkðu Au.
• íkuLku 14 W¥k{ Mk÷Lkku, 2 ¼kusLkfûkku íkÚkk [kh Mkð÷ík {kxuLkk fku[ yLku ËkYLke ËwfkLkÚke Mkòððk{kt
ykðe níke.
• yk hu÷økkze rËÕne fìLxkìLk{uLxÚke þY ÚkELku sÞÃkwh, WËuÃkwh, MkðkE {kÄkuÃkwh, suMk÷{uh, òuÄÃkwh,
¼híkÃkwh yLku ykøkúkLke MkVh fhkðu Au.
• 1867-68Lkk ð»ko çkkìBçku çkhkuzk yìLz MkuLxÙ÷ RÂLzÞk hu÷ðu íkÚkk økúux RÂLzÞLk ÃkurLkLMÞw÷h hu÷ðuLkk
¼khíkeÞ f{o[kheykuuyu sLkh÷ LkìrÃkÞhLke ytøkúus VkusLke Mkð÷ík {kxu RrÚkÞkurÃkÞk{kt 13 rf÷ku{exh
÷tçkkELkku hu÷{køko çkktæÞku níkku.
• sB{w-WÄ{ÃkwhÚke fk~{ehLke ¾eý íkhV síkk hu÷{køko Ãkh ykðu÷ çkòÕíkk ËuþLkwt W¥kh rËþkLkk ytrík{
Auzu ykðu÷wt yLku Ërûký{kt fLÞkfw{khe Ërûký rËþkLkk ytrík{ Auzu ykðu÷wt hu÷ðu MxuþLk Au.
• rðïLkk MkkiÚke ðÄw ÷tçkkE Ähkðíkkt Ã÷ìxVkt{kuo{kt ¼khík{kt 4 Ã÷ìxVkì{kuo ¾zøkÃkwh (803.356 {exh),
MkkuLkuÃkwh (736.57 {exh), Lkðk ÷¾LkW (686.25 {exh) yLku ÍktMke (617.62 {exh)Lkku Mk{kðuþ ÚkkÞ
Au.
• 1862{kt çke.çke. yìLz Mke.ykE.hu÷ðuyu ¼khíkLkku «Úk{ çku {s÷kðk¤ku fku[ «Míkwík fÞkuo níkku.
• íku{kt Lke[÷k {s÷k{kt 120Úke 150 yLku WÃkhLkk {s÷k{kt 70 Þkrºkfku {kxu ÔÞðMÚkk fhðk{kt ykðe
níke.
• 12 yur«÷, 1978Lkk rËðMku {wtçkE-Ãkwýu ®MknøkZ yuõMk«uMk{kt çku {s÷kðk¤k fku[Lke þYykík fhðk{kt
ykðe níke.
• ¼khíkLkkt MxuþLkku{kt MkkiÚke xqtfwt Lkk{ Ähkðíkwt Eçk (Ib) ykurhMkk{kt Ërûký-Ãkqðo hu÷ðu Ãkh ykðu÷wt Au.
• MkkiÚke ÷ktçkwt Lkk{ ©eðUfxLkh®MknhkswðheÃkuxk (Shri Venkatnarsimha Rajuvaripeta) yktÄú«Ëuþ{kt
ykðu÷wt Au.
• ¼khíkLkk ÃkrhðnLk BÞwrÍÞ{Lkwt [kýõÞÃkwhe, Lkðe rËÕne{kt 1 Vuçkúwykhe 1977{kt WËT½kxLk fhðk{kt
ykÔÞwt níkwt, su{kt ¼khíkLke hu÷ðuLkk ÞkËøkkh Lk{qLkkyku «ËŠþík fhðk{kt ykÔÞk Au.
• Mkkt«ík fk¤{kt rðfrMkík Ëuþku{kt Ãknku¤k ðÄw ÷tçkkELkk hMíkk, {kuxhku, xÙfku ðøkuhu MkkÄLkkuLke Mkh¤
WÃk÷ÂçÄ, nðkE {wMkkVheLke Mkð÷ík íkÚkk økríkþe÷íkk yLku LkkøkrhfkuLke {kÚkkËeX Ÿ[e ykðfLku
Ãkrhýk{u sLkíkk hu÷{køko fhíkkt hMíkk yLku nðkE {køko îkhk {wMkkVhe íku{s {k÷Mkk{kLkLkk ÃkrhðnLkLku
ÃkMktËøke ykÃku Au.

858
• yk ¾[ko¤ ÃkrhðnLk {kæÞ{ Mk{]Ø rðfrMkík ËuþkuLku s ÃkkuMkkÞ íku{ Au.
• ¼khík suðk çknku¤e ðMíkeðk¤k rðfkMkþe÷ Ëuþ {kxu hMíkkyku, {kuxhku íkÚkk xÙfku íku{s nðkE {wMkkVheLke
yMktíkku»ksLkf ûk{íkkLku æÞkLk{kt ÷uíkkt, hu÷{køko s rfVkÞík ¾[uo ÷ktçkk ytíkh MkwÄe Þkrºkfku íku{s
{k÷Mkk{kLkLkwt ÃkrhðnLk fhðkLke ûk{íkk Ähkðu Au.
• Mker{ík ykðfðk¤k ËuþkuLkk Lkkøkrhfku {kxu hu÷{køko s ÷kufr«Þ ÃkrhðnLk-MkkÄLkk Au.
•••

Gujarat History PDF Book (Prafful Gadhavi)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Gujarat History PDF Book (Prafful Gadhavi)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

økwshkíkLkk EríknkMkLkkt MCQ

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

økwshkíkLkk W¥k{ þkMkLkfíkkoykuLke þkMkLk ÃkØríkyku MCQ

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

økwshkík{kt Ãkt[kÞíke hksLke ¼qr{fk MCQ

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd

E:\KimKum\GPSC Main Exam Paper-4.pmd