OYTOPIA 17X24 TEYXOS 99:Layout 1 6/8/12 4:56 PM Page 141

Βασίλης Γρόλλιος* 141

Η Νέα Διαλεκτική και η Αρνητική Διαλεκτική

1. Εισαγωγή

Ένα από τα πιο γνωστά κείμενα στη σύγχρονη διεθνή βιβλιογραφία για τη μαρξι-
κή πολιτική φιλοσοφία είναι το βιβλίο του Κρις Άρθουρ για τη διαλεκτική στο Κε-
φάλαιο. O Άρθουρ είναι ο κύριος εκπρόσωπος της σχολής της «νέας διαλεκτικής»,
η οποία επίσης συνδέει τη σκέψη του Μαρξ με τον Χέγκελ, όπως κάνει και η αρ-
νητική διαλεκτική του Αντόρνο, μέσα από τη λογική της οποίας θα μελετήσουμε
την ερμηνεία του Άρθουρ.
Το βιβλίο του Άρθουρ αποτελεί μια από τις πιο αξιόλογες προσπάθειες απά-
ντησης στο ερώτημα: Τι είναι το κεφάλαιο στη σκέψη του Μαρξ; Ας μην ξεχνάμε ότι
ο Μαρξ μάς άφησε λίγες σελίδες στους 50 τόμους των Απάντων του για τη μέθο-
δο που ακολουθεί, δηλαδή τη διαλεκτική. Άρα, στην προσπάθειά μας να απαντή-
σουμε στο καίριο ερώτημα «τι είναι το κεφάλαιο;», θα πρέπει να ανασυνθέσουμε
τη διαλεκτική μέθοδο όπως τη συνέλαβε ο Μαρξ.

2. Η νέα διαλεκτική του Κρις Άρθουρ

Ο Άρθουρ πιστεύει ότι το κεφάλαιο στον Μαρξ λειτουργεί όπως η ιδέα στον Χέ-
γκελ. Μάλιστα, ο όρος «νέα διαλεκτική» είναι δημιούργημα του Άρθουρ, για να
τονίσει τη σχέση αυτή. Το κεφάλαιο είναι η κίνηση της αξίας, είναι η διαδικασία κα-
τά την οποία η αξία, δηλαδή η μορφή που παίρνει ο πλούτος στον καπιταλιστικό
τρόπο παραγωγής, παίρνει διάφορες μορφές και αναπαράγεται αυξάνοντας το αρ-
χικό της μέγεθος. Σε αυτό δεν νομίζω ότι θα διαφωνούσε κανείς.
Στη σκέψη του Άρθουρ το κεφάλαιο γίνεται αντιληπτό ως το αποτέλεσμα της κί-

* Διδάκτωρ φιλοσοφίας, Διδάσκων 407 στο τμήμα φιλοσοφίας του πανεπιστημίου Πατρών.
OYTOPIA 17X24 TEYXOS 99:Layout 1 6/8/12 4:56 PM Page 142

142 ΒΑΣΙΛΗΣ ΓΡΟΛΛΙΟΣ

νησης της αξίας-μορφής στην προσπάθειά της να πολλαπλασιαστεί, να αυτοανα-

παραχθεί. Διαμέσου της ανταλλαγής των προϊόντων αναπτύσσεται μια μορφή, το
κεφάλαιο, το οποίο, όπως και η ιδέα στον Χέγκελ, είναι εμμενές μέσα στα φαινό-
μενα, είναι μέρος της ουσίας τους. Αυτή η μορφή, η ανταλλακτική αξία που ο Άρ-
θουρ την ονομάζει το «αφηρημένο καθολικό» (abstract universal), κυριαρχεί επί της
αξίας χρήσης. Η ανάπτυξη της αξίας μορφής γίνεται διαλεκτικά. Η κίνηση της
αξίας, όπως και η ιδέα στον Χέγκελ, έχει μια δική της λογική. Οι μορφές έχουν μια
ξεχωριστή κίνηση η οποία δεν ταυτίζεται με την ιστορική κίνηση. Η ανάπτυξη, δη-
λαδή, γίνεται με συστηματικό τρόπο· γι’ αυτό οι αναλυτές που ακολουθούν το εν
λόγω μονοπάτι ερμηνείας μιλούν για συστηματική διαλεκτική (systematic
dialectics), την οποία διαχωρίζουν από την ιστορική διαλεκτική.
Η καινοτομία στην ερμηνεία του Άρθουρ συνίσταται στο ότι, όπως στη Λογική
του Χέγκελ οι κατηγορίες της ιδέας δεν έχουν πλήρη εμπειρική βάση, έτσι και στον
Μαρξ, πάντα κατά τον συγγραφέα, το κεφάλαιο αποκτά εν μέρει μια «ιδεώδη πραγ-
ματικότητα» (an ideal reality), όπως χαρακτηριστικά γράφει. Κατά τον Άρθουρ, η
μορφή και η λειτουργία του κεφαλαίου στον Μαρξ είναι ανάλογη της ιδέας στη
Λογική του Χέγκελ. Το κεφάλαιο γίνεται αντιληπτό ως μια αυτοκινούμενη αφαί-
ρεση. Ο Άρθουρ τονίζει ότι το κεφάλαιο είναι μια «πραγματική ιδεατότητα» (real
ideality) η οποία επιβάλλεται στο περιεχόμενο της οικονομικής ζωής. Αυτή η ιδε-
ατότητα έχει υλική βάση σε αντίθεση με τη ιδεάτοτητα στον Χέγκελ, η οποία κατά
τον Άρθουρ δεν έχει υλική βάση. Πιο συγκεκριμένα, αυτή η αφαίρεση, το κεφάλαιο,
ενώ έχει τις ρίζες της στην πραγματικότητα, αποτελεί έναν άλλο κόσμο, όπως συ-
γκεκριμένα γράφει ο Άρθουρ. Αυτός ο κόσμος της αφαίρεσης, στον οποίο κινείται
η αυτοαναπαραγόμενη αξία, δηλαδή ο κόσμος του κεφαλαίου, αποκτά μια αυτο-
νομία έναντι του πραγματικού κόσμου. Έτσι, η μορφή της αξίας αποκτά ένα με-
ταφυσικό χαρακτήρα, όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει ο Άρθουρ.
Αυτός ο κόσμος του κεφαλαίου λειτουργεί ως ένα φάντασμα το οποίο στοιχειώ-
νει τον πραγματικό κόσμο της εργασίας και συσσωρεύει πλούτο αυξάνοντας έτσι
το μέγεθός του διαμέσου αυτού. Έτσι, η ανταλλαγή και η κυκλοφορία του πλούτου
αποτελούν έναν κόσμο αμιγών, ανόθευτων μορφών (pure forms), οι οποίες μπορεί
να είναι κενές περιεχομένου αλλά εξουσιάζουν την παραγωγή. Αυτές οι διάφορες
μορφές που λαμβάνει η αξία προκειμένου να πολλαπλασιαστεί, είναι το φάντα-
σμα που κυριαρχεί έναντι της υλικής πραγματικότητας. Η εξέλιξη των κατηγοριών
αποτελεί ένα συνεκτικό σύστημα επίλυσης αντιφάσεων. Η όλη ανάλυση, διευκρινί-
ζει ο Άρθουρ, πρέπει να γίνει στο επίπεδο του ανόθευτου καπιταλισμού (pure
capitalism), συμφωνώντας με τον Άλμπριτον και την ιαπωνική σχολή των Ούνο
και Σεκίν, για τους οποίους η διαλεκτική ανάλυση του Κεφαλαίου πρέπει να λάβει
χώρα στο επίπεδο της θεωρίας μακριά από τα εκάστοτε ιστορικά δεδομένα, για να
κατανοηθεί η ανόθευτη μορφή της καπιταλιστικής λογικής.
OYTOPIA 17X24 TEYXOS 99:Layout 1 6/8/12 4:56 PM Page 143

Η ΝΕΑ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΚΑΙ Η ΑΡΝΗΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ 143

3. Ο διαχωρισμός της συστηματικής διαλεκτικής

από την ιστορική διαλεκτική

Στο σημείο αυτό μπορεί να γίνει ίσως πιο σαφές αυτό που αναφέρθηκε παραπάνω
για τη διαφορά μεταξύ συστηματικής και ιστορικής διαλεκτικής. Για τους ακό-
λουθους της νέας διαλεκτικής, τα διάφορα στάδια από τα οποία περνάει η αξία, το
κεφάλαιο, τα διάφορα στάδια, δηλαδή, της διαλεκτικής διαδικασίας δεν είναι πραγ-
ματικά, ιστορικά αλλά λαμβάνουν χώρα μόνο στη σκέψη, στην «ιδεώδη πραγματι-
κότητα». Δεν ανταποκρίνονται σε άμεσα ιστορικά δεδομένα. Οι ακόλουθοι της νέ-
ας διαλεκτικής θεωρούν ότι αυτό συμβαίνει τουλάχιστον σε ένα μέρος των τριών
τόμων του Κεφαλαίου του Μαρξ. Σε ποιο μέρος και σε ποιο βαθμό, όμως, αυτό
λαμβάνει χώρα αποτελεί ζήτημα που προκαλεί διχογνωμίες. Παρ’ όλα αυτά πι-
στεύουν ότι η συστηματική διαλεκτική του Μαρξ έχει υλικές προϋποθέσεις-βάσεις
ενώ αυτή του Χέγκελ δεν έχει. Η ιδεώδη πραγματικότητα, λοιπόν, δεν είναι a priori.
Η αφαίρεση υπογραμμίζει ο Άρθουρ είναι αντικειμενική, έχει έναν υλικό χαρα-
κτήρα (It is a material abstraction). Η λέξη αφαίρεση στο σημείο αυτό δεν έχει το πε-
ριεχόμενο που η κοινή λογική τής αποδίδει. Δεν δηλώνει μια έννοια που είναι έξω
από τα ιστορικά δεδομένα και εντελώς ασύνδετη με αυτά. Δηλώνει μια έννοια η
οποία ενώ έχει τη δική της λογική ανάπτυξης μπορεί να έχει πρακτικό αντίκτυπο.
Ο δεύτερος πιο γνωστός εκπρόσωπος της νέας διαλεκτικής θα μπορούσε να πει
κάποιος ότι είναι ο Τόνι Σμιθ. Ο Σμιθ γράφει πως οι έννοιες, οι κατηγορίες του Κε-
φαλαίου του Μαρξ μπορεί να είναι ιστορικές όχι όμως και η θεωρητική τους ανά-
πτυξη. Οι κατηγορίες που βρίσκονται στην αρχή της ανάπτυξης δεν σημαίνει ότι
έχουν εμφανιστεί ιστορικά νωρίτερα. Πώς, λοιπόν, καθορίζεται η ανάπτυξη των
κατηγοριών αν όχι ιστορικά; Αφετηρία είναι η ολότητα του συστήματος λέει ο Σμιθ,
άρα και κάθε στάδιο εννοιών είναι μια προσπάθεια κατανόησης αυτής της ολότη-
τας. Έτσι ξεκινάμε από τις πιο απλές κατηγορίες για να πάμε στις πιο σύνθετες και
συγκεκριμένες. Οπότε έχουμε ένα διαχωρισμό ανάμεσα σε λογική και ιστορία.
Αυτό γίνεται σαφές και όταν ο Τόνι Σμιθ λέει πως «η αξία παίρνει τη μορφή
μιας αντικειμενικής κοινωνικής δύναμης, η οποία στέκεται επάνω και πέραν των
προϊόντων και της κοινωνίας συνολικά, υποτάσσοντας κάθε πτυχή του κοινωνικού
κόσμου στην κυριαρχία της.» Ο Σμιθ υποστηρίζει πως η μαρξική συστηματική δια-
λεκτική αποτελείται από κοινωνικές μορφές που μας φανερώνουν τον εσωτερικό
πυρήνα του κεφαλαίου (inner nature), κοινωνικές μορφές που υπάρχουν σε κάθε πε-
ρίοδο καπιταλισμού.
Η συστηματική διαλεκτική αφήνει στην άκρη εμπειρικά δεδομένα που δεν ανή-
κουν στον εσωτερικό πυρήνα του κεφαλαίου, δηλαδή στην αμιγή μορφή του καπι-
ταλισμού, δεδομένα με τα οποία ασχολείται η ιστορική διαλεκτική. Καθήκον της
συστηματικής διαλεκτικής είναι να παρουσιάσει τις πιο ουσιώδεις, βασικές στιγ-
OYTOPIA 17X24 TEYXOS 99:Layout 1 6/8/12 4:56 PM Page 144

144 ΒΑΣΙΛΗΣ ΓΡΟΛΛΙΟΣ

μές του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, τις στιγμές που είναι οι αναγκαίες για
την αναπαραγωγή του συστήματος. Η συστηματική διαλεκτική παρουσίαση δεν γί-
νεται a priori αγνοώντας την εμπειρία. Βασίζεται στην εμπειρία αλλά δεν εξαρτά-
ται από αυτήν. Μάλιστα, κατά τον Μάρεϊ, έναν άλλο γνωστό εκπρόσωπο της σχο-
λής αυτής, η συστηματική διαλεκτική μπορεί να αναγνωρίζει τάσεις, δηλαδή εν δυ-
νάμει διαδικασίες που μπορεί να αναπτυχθούν, αλλά το πώς και το αν θα ανα-
πτυχθούν οι τάσεις αυτές σε ιστορικά φαινόμενα εξαρτάται από τα ιστορικά δε-
δομένα.
Κατά τον Άρθουρ, «Η όλη επιχειρηματολογία του Κεφαλαίου γίνεται σε επί-
πεδο λογικής, με τις ιστορικές πληροφορίες που υπάρχουν να χρησιμεύουν μόνο
στο να φανερώσουν πως κάποιες τάσεις που υπάρχουν στο σύστημα υλοποιού-
νται.» Η ιστορία, λοιπόν, λειτουργεί συμπληρωματικά στην όλη ανάλυση. Έχει δευ-
τερεύοντα ρόλο και όχι τόσο ουσιώδη. Στη διαλεκτική της αξίας-μορφής (value-
form) υπάρχει ένας διαχωρισμός μεταξύ μορφής και περιεχομένου. Η μορφή απο-
κτά αυτονομία. Το περιεχόμενο εγγράφεται, ενσωματώνεται στη μορφή. Παρά το
γεγονός αυτό, όμως, μορφή και περιεχόμενο όσο και να συσχετιστούν δεν ταυτί-
ζονται πλήρως. Γι’ αυτό τον λόγο ο Άρθουρ θεωρεί ότι το κεφάλαιο είναι ταυτό-
χρονα πραγματικό και ιδεατό. Χαρακτηριστική είναι η έκφρασή του ότι η διαλε-
κτική στο Κεφάλαιο είναι «η διαλεκτική της αμιγούς μορφής (dialectic of pure
form)». Όλες οι μορφές που παίρνει η αξία στη διαλεκτική της ανάπτυξη αποτε-
λούν μια ολότητα η οποία δεν είναι εμφανής από την αρχή. Καθίσταται εμφανής
ενώ η διαλεκτική ανάπτυξη έχει ήδη προχωρήσει. Από τη στιγμή, όμως, που αυτή
η διαλεκτική ανάπτυξη έχει και έναν ιδεατό χαρακτήρα, η ολότητα έχει και αυτή
έναν ιδεατό χαρακτήρα. Ποια η διαφορά της oλότητας όπως την αντιλαμβάνεται ο
Arthur με την ολότητα στον ανοιχτό μαρξισμό, ο οποίος έχει τις καταβολές του
στην Αρνητική Διαλεκτική του Αντόρνο; Η απάντηση καθίσταται πιο κατανοητή με-
τά από τη μελέτη του τελευταίου κειμένου του Χόλογουεϊ, οποίος είναι ίσως ο πιο
γνωστός εκπρόσωπος της Κριτικής θεωρίας σήμερα. Η ολότητα στη μέθοδο των
ρωγμών του Χόλογουεϊ προκύπτει από την υποταγή της δραστηριότητάς μας στη
λογική της αφηρημένης εργασίας, της συσσώρευσης κέρδους, δηλαδή χρήματος. Η
ολότητα εδώ έχει πρακτικό και ιστορικό χαρακτήρα, αφού περιλαμβάνει κάθε πτυ-
χή της καθημερινότητάς μας. Δεν έχει κανέναν απολύτως ιδεατό χαρακτήρα.
Παρά τον ιδεατό χαρακτήρα που αποδίδει στη διαλεκτική κίνηση της αξίας, ο
Άρθουρ χαρακτηρίζει, όπως είδαμε, τη διαλεκτική του υλιστική. Ο αντιφατικός χα-
ρακτήρας της κίνησης του κεφαλαίου προκύπτει από το γεγονός ότι οι δυνάμεις της
εργασίας αν και διαδραματίζουν δευτερεύοντα ρολό είναι παρ’ όλα αυτά αναπό-
σπαστο μέρος του συστήματος. Αυτές ενώ βάλλονται βάναυσα από το σύστημα, εί-
ναι αναγκαίες σε αυτό. Το κεφάλαιο υπάρχει, αυτοαναπαράγεται διαμέσου της ερ-
γασίας. Παρά το γεγονός ότι την όλη ατζέντα θέτει το κεφάλαιο, η εργατική τάξη
OYTOPIA 17X24 TEYXOS 99:Layout 1 6/8/12 4:56 PM Page 145

Η ΝΕΑ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΚΑΙ Η ΑΡΝΗΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ 145

γίνεται αντιληπτή από τον Άρθουρ ως ένα δεύτερο υποκείμενο στην όλη διαδικα-
σία που μπορεί να ανατρέψει τα δεδομένα. Έτσι, η διαλεκτική αποκτά ανοιχτό χα-
ρακτήρα χωρίς να μπορούμε να προβλέψουμε την εξέλιξή της. Μάλιστα, ο Άρθουρ
θεωρεί ότι το κεφάλαιο υπάρχει διαμέσου αυτής της «λογικής της αρνητικότητας»,
αφού θα πρέπει συνεχώς να αναπαράγει το προλεταριάτο προκειμένου να διατη-
ρήσει την ύπαρξή του. Η υλιστική διαλεκτική στη λογική του Άρθουρ δεν μας φα-
νερώνει απλώς ότι η εργασία και το κεφάλαιο συγκρούονται. Το πιο σημαντικό εί-
ναι ότι θεμελιώνει, δικαιολογεί την αναγκαιότητα της ταξικής πάλης, φανερώνο-
ντας τη δομική αντίφαση, την αντίφαση που υπάρχει στην κεντρική λογική του συ-
στήματος, στον τρόπο λειτουργίας της δομής.
Η έννοια της ολότητας αντικατοπτρίζει τη λογική της αξίας-μορφής (της μορ-
φής-φετίχ θα πρόσθετα εγώ). Η επαφή της λογικής με τον εμπειρικό κόσμο είναι
αντίστοιχη με την επαφή της γενικής μορφής του κεφαλαίου με την παραγωγή. Η
μορφή, η ιδεατότητα της αξίας (ideality of value), και η ύλη, η αξία χρήσης (use
value), ενώνονται όταν το κεφάλαιο προσπαθεί να διαμορφώσει αυτή την ύλη σε
ένα περιεχόμενο το οποίο διαπερνάται πέρα για πέρα από την αξία που βρίσκεται
σε διαδικασία αυτοανάπτυξης. Ο καπιταλισμός, λέει χαρακτηριστικά ο Άρθουρ,
είναι καταδικαστέος γιατί «[...] δημιουργεί μια ιδεαλιστική λογική εξαιτίας του
εξοβελισμού της δημιουργικότητας της εργασίας από το κεφάλαιο.»

4. Ο ρόλος της έννοιας της διαμεσολάβησης

Τι κριτική θα μπορούσαμε να ασκήσουμε στον Άρθουρ μέσα από το πρίσμα του

ανοιχτού μαρξισμού, δηλαδή μέσα από το πρίσμα της αρνητικής διαλεκτικής; Το
κεφάλαιο μας λέει ο Άρθουρ δημιουργεί μια ιδεαλιστική λογική. Όμως ο Μαρξ
ήταν υλιστής! Σύμφωνα με τη σχολή της συστηματικής διαλεκτικής και της νέας
διαλεκτικής του Άρθουρ πρώτα θα πρέπει να μελετάμε την ανάπτυξη της αξίας-
μορφής (value form) και μετά σε ένα δεύτερο επίπεδο ανάλυσης θα πρέπει να μας
απασχολεί η εργασία-περιεχόμενο.
Θεωρώ ότι καθίσταται σαφές πως λείπει από την ανάλυση του Άρθουρ και αυ-
τής της συστηματικής διαλεκτικής η έννοια της διαμεσολάβησης. Η διαλεκτική με-
ταξύ μορφής και περιεχομένου, αν και λαμβάνει χώρα, γίνεται με τρόπο προβλημα-
τικό. Ο Άρθουρ παραδέχεται ότι η ανάλυσή του περιλαμβάνει μια διαλεκτική μορ-
φής και περιεχομένου, αλλά δεν πιστεύω ότι αυτή λαμβάνει χώρα με τη μορφή που
τη συναντάμε στην Αρνητική διαλεκτική του Αντόρνο. Η νέα διαλεκτική του Άρ-
θουρ αφήνει το περιεχόμενο στην άκρη και ασχολείται μόνο με την κίνηση της μορ-
φής. Όμως, η μορφή πάντα αντιστοιχεί σε ένα περιεχόμενο. Να ο διαχωρισμός ανά-
μεσα σε λογική και ιστορία, για τον οποίο ο Άρθουρ μπορεί να θεωρηθεί υπόλογος.
OYTOPIA 17X24 TEYXOS 99:Layout 1 6/8/12 4:56 PM Page 146

146 ΒΑΣΙΛΗΣ ΓΡΟΛΛΙΟΣ

Το πώς ο Άρθουρ κατανοεί αυτό τον διαχωρισμό φαίνεται και από το ότι κα-
τηγορεί τον Μαρξ επειδή δεν ανέλυσε στον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου πρώτα την
αξία-μορφή, ώστε μετά να προχωρήσει την ανάλυσή του στη φύση των προϊόντων.
Αντ’ αυτού πρώτα ξεκίνησε την ανάλυση μελετώντας το προϊόν, προϋποθέτοντας
ότι το αντικείμενο της ανταλλαγής είναι προϊόν εργασίας. Θα έπρεπε να αναλυθεί
το προϊόν, αφού γινόταν η ανάλυση των μορφών κυκλοφορίας. Θα έπρεπε να ξε-
κινήσει από το αφηρημένο και μετά να πάει στο συγκεκριμένο.
Ο Μαρξ θα μπορούσε να αντιτείνει κανείς ότι ξεκίνησε από το πιο απλό πράγ-
μα που βρίσκεται μπροστά στα μάτια μας, από το προϊόν, και προσπάθησε να δει
τι ιδιότητες έχει αυτό στον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής. Η ανάλυσή του
εξελίσσεται μέσω της ad hominem κριτικής, η οποία τονίζει τη σημασία των αν-
θρώπινων σχέσεων. Ορθώς δεν κάνει κανέναν διαχωρισμό ανάμεσα σε συστηματι-
κή και ιστορική διαλεκτική, με τη λογική ότι η πρώτη θα έπρεπε να έχει προτεραι-
ότητα στην ανάλυση και μετά να επιχειρείται η σύνδεσή της με τη δεύτερη. Ο Άρ-
θουρ δίνει την εντύπωση ότι θα ήθελε στη διαλεκτική μορφής και περιεχομένου το
τελευταίο να έχει περιθωριοποιηθεί στην αρχή της ανάλυσης.
Θα μπορούσε να ασκηθεί κριτική στον Άρθουρ αλλά και στην παράδοση της
συστηματικής διαλεκτικής μέσα από την παράδοση της αρνητικής διαλεκτικής του
Αντόρνο. Σύμφωνα με τον Αντόρνο, στον Μαρξ δεν υπάρχει ο διαχωρισμός ανά-
μεσα σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο ανάλυσης, ανάμεσα σε λογική και ιστο-
ρία. Η άμεση εμπειρική πραγματικότητα είναι μέρος της έννοιας, της ιδέας. Να η
βαρύνουσα σημασία της έννοιας της διαμεσολάβησης. Η απάντηση του Αντόρνο
στον Άρθουρ θα ήταν ότι αν αναλύσεις τη λογική σε ένα αυτόνομο επίπεδο, απο-
κομμένο από την ιστορική πραγματικότητα, τότε η λογική γίνεται ιδεολογία, ιδεα-
λισμός. Σε αυτή την περίπτωση, τη λογική την προϋποθέτεις δεν την δικαιολογείς,
δεν την αποδεικνύεις. Οι διάφορες μορφές της αξίας δεν θα έχουν πλέον εμπειρι-
κή διάσταση και έτσι οδηγείσαι στον ιδεαλισμό και όχι στον υλισμό του Μαρξ.
Είναι σαφές στον προσεκτικό αναγνώστη της Αρνητικής Διαλεκτικής ότι η αξία
δεν υπάρχει έξω από εμάς, από τα άτομα, αλλά διαμέσου ημών. Ο Αντόρνο υπο-
γραμμίζει την έννοια της «διαμεσολάβησης». Το φάντασμα για το οποίο μιλάει ο
Μαρξ στο Κεφάλαιο δεν είναι μόνο ένα λογικό υποκείμενο, ένα υποκείμενο που
υπάρχει κυρίως σε μια αφηρημένη λογική ανιστορική διάσταση, αλλά είναι το κε-
φάλαιο, το οποίο υπάρχει μέσα από εμάς, διαμεσολαβείται από εμάς και εμείς από
αυτό. Όλοι είμαστε τα φαντάσματα του κεφαλαίου από τη στιγμή που λειτουργώ-
ντας μέσα στον κεφαλαιοκρατικό τόπο παραγωγής συμβάλλουμε στην αύξηση του
αρχικού μεγέθους της αξίας, στην αυτοαναπαραγωγή της. Σταματάμε να λειτουρ-
γούμε ως φαντάσματα του κεφαλαίου, δηλαδή ως προσωποποιήσεις των οικονο-
μικών κατηγοριών, όταν μετέχουμε στην ταξική πάλη. Η αποφετιχοποίηση προϋ-
ποθέτει την ταξική πάλη.
OYTOPIA 17X24 TEYXOS 99:Layout 1 6/8/12 4:56 PM Page 147

Η ΝΕΑ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΚΑΙ Η ΑΡΝΗΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ 147

Η διαλεκτική ανάλυση, όπως την αντιλαμβάνεται ο Άρθουρ, δεν μπορεί να μας

βοηθήσει να θεμελιώσουμε το περιεχόμενο των οικονομικών κατηγοριών, δηλαδή
των μορφών που παίρνει η αξία στις κοινωνικές σχέσεις, με απώτερο στόχο να
απομυστικοποιήσουμε την αυτονομία της αξίας, του κεφαλαίου. Αφήνει να νοηθεί
ότι υπάρχουν ορισμένοι νόμοι κίνησης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής,
δηλαδή της διαλεκτικής, οι οποίοι ισχύουν ανεξάρτητα από τις ιστορικές συνθήκες.
Ίσως το χαρακτηριστικότερο σημείο στα γραπτά του από το οποίο κάτι τέτοιο κα-
θίσταται εμφανές είναι το εξής: «Η μορφή της αξίας, χωρίς να είναι μια γήινη υλι-
κή ύπαρξη, παίρνει ένα σχήμα το οποίο αντιτίθεται σε κάθε υλική οντότητα, παίρ-
νει μια μορφή χωρίς περιεχόμενο, αλλά παρ’ όλα αυτά καταφέρνει να πάρει τον κό-
σμο υπό την κατοχή της». Επίσης, από ένα δεύτερο απόσπασμα: «Το κεφάλαιο εί-
ναι μια οργανική ολότητα μορφής και περιεχομένου με την έννοια ότι η μορφή έχει
μια μοναδική αποτελεσματικότητα που πηγάζει από το γεγονός ότι διαμεσολαβεί-
ται με τον εαυτό της (effectivity arising from its purely self-mediating character)».
Δεν καθίσταται σαφές πώς είναι δυνατό η μορφή να διαμεσολαβείται με τον
εαυτό της. Η σχέση της διαμεσολάβησης προϋποθέτει τουλάχιστον δύο στοιχεία
όχι ένα, που θα αποτελούν φυσικά μέρη της ίδιας οντότητας. Οπότε η έννοια της
ολότητας αναφέρεται κυρίως στην αυτόνομη λειτουργία της έννοιας του κεφαλαί-
ου και δεν περιλαμβάνει τα ιστορικά δεδομένα, το περιεχόμενο. Από την ολότητα,
όπως αυτή γίνεται αντιληπτή στον Άρθουρ, έχω την εντύπωση πως λείπει η πρά-
ξη, «η κοινωνική δυναμική» για την οποία μίλησε ο Μαρξ στην Αγία Οικογένεια.
Τελικά η ολότητα δεν είναι ολότητα με την πλήρη έννοια του όρου.
Εδώ, λοιπόν, δεν έχουμε μια διαλεκτική μορφής και περιεχομένου, όπως αυτή
γίνεται αντιληπτή από τον Αντόρνο, η ερμηνεία του οποίου είναι πολύ πιο κοντά
στον Μάρξ από την ερμηνεία του Άρθουρ. Στον τελευταίο, το περιεχόμενο παρα-
γκωνίζεται. Η μορφή επιβάλλεται στο περιεχόμενο. Η μορφή δεν συγκροτείται μέ-
σω του περιεχομένου, δεν έχει μια σχέση διαμεσολάβησης με αυτό.
Αυτό τον φέρνει πολύ κοντά στον ορθόδοξο μαρξισμό, στον ντετερμινισμό της
Δευτέρας Διεθνούς. Στον Μαρξ, όμως, δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο. Αντίθετα, στο
Κεφάλαιο οι μορφές που παίρνει το κεφάλαιο, δηλαδή η αξία στη διαλεκτική της
κίνηση, είναι οι μορφές που παίρνουν οι κοινωνικές σχέσεις στον καπιταλιστικό
τρόπο παραγωγής την εκάστοτε ιστορική στιγμή. Το σημαντικότερο ίσως ερώτημα
στη μαρξική φιλοσοφία είναι το εξής: γιατί το περιεχόμενο παίρνει αυτή τη μορ-
φή; Αυτό ακριβώς το ερώτημα θεωρώ ότι υποβαθμίζεται από τον Άρθουρ από τη
στιγμή που αποδίδει μια αυτονομία στην κίνηση της μορφής (της αξίας), η οποία
δεν είναι πλέον απαραίτητο να ανταποκρίνεται πάντα σε ένα περιεχόμενο.
Ένα άλλο κεντρικό ερώτημα που αξίζει να τεθεί είναι το εξής: Ποιο νόημα έχει
η λέξη κριτική στον Άρθουρ και ποιο στον Aντόρνο; Ας μην ξεχνάμε ότι ο ίδιος ο
Μαρξ έδωσε τον έξης υπότιτλο στο Κεφάλαιο, το σημαντικότερο κείμενό του: Μία
OYTOPIA 17X24 TEYXOS 99:Layout 1 6/8/12 4:56 PM Page 148

148 ΒΑΣΙΛΗΣ ΓΡΟΛΛΙΟΣ

Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας. Στον Άρθουρ, η έννοια της κριτικής έχει το
νόημα της επεξεργασίας των αφηρημένων εννοιών και τη συγκρότηση από μέρους
τους του συστήματος, της συστηματικής διαλεκτικής, τουλάχιστον σε ένα πρώτο
στάδιο, αφού σύμφωνα με την ανάλυσή του τα ιστορικά δεδομένα εμφανίζονται
μετά. Στον Αντόρνο έχει το νόημα της εμφάνισης του περιεχομένου, και μέσω αυ-
τού της αποφετιχοποίησης, της αποφυσικοποίησης των μορφών-φετίχ. Ο Άρθουρ
έχει δύο υποκείμενα: το κεφάλαιο και την εργασία. Και στους Χόλογουεϊ και
Αντόρνο υπάρχουν δύο υποκείμενα. Στον Χόλογουεϊ αυτό καθίσταται πιο εμφα-
νές. Το φάντασμα του κεφαλαίου δεν είναι όμως μια ιδεατή πραγματικότητα, όπως
μας λέει ο Άρθουρ. Αντίθετα έχει μια υλικότητα, υπάρχει στην πραγματικότητα. Η
ανάπτυξή του δεν γίνεται σε επίπεδο συστηματικής διαλεκτικής. Η αξία-μορφή
υπάρχει διαμέσου ημών και εμείς διαμέσου της αξίας.
Θα απαντούσε ενδεχομένως ο Άρθουρ ότι ο ίδιος ο Μαρξ μιλάει για την αμι-
γή μορφή της έννοιας του κεφαλαίου. Στον τρίτο τόμο πολλές φορές συναντάμε αυ-
τή τη φράση (pure form). Τι απάντηση θα δίναμε στον Άρθουρ; Ότι η λέξη αμιγής
εδώ σημαίνει το ουσιώδες, την ουσία και όχι την επιφάνεια, όχι το φαινόμενο. Ο
Μαρξ θέλει να δει το ουσιώδες στοιχείο μακριά από τυχαία δεδομένα, μακριά από
τo μη σημαντικό (contingency). Δεν σημαίνει ότι η ανάλυση θα πρέπει να γίνει σε
επίπεδο θεωρίας μακριά από την πράξη, όπως το ερμηνεύει ο Άρθουρ και η ιαπω-
νική σχολή.
Ο Άρθουρ δεν λέει ότι διαφωνεί με τον Μαρξ σε ουσιώδη σημεία. Μας λέει ότι
η ανάλυσή του για το κεφάλαιο είναι ουσιαστικά μια ερμηνεία της μαρξικής σκέ-
ψης. Στον Μαρξ, λοιπόν, δεν υπάρχει η έννοια της αμιγούς μορφής που είναι κενή
περιεχομένου, όπως πιστεύει ο Άρθουρ. O Κινσέιντ ασκεί εύστοχη κριτική στον
Άρθουρ λέγοντας ότι η μορφή στον Μαρξ δεν αναλύεται ξεχωριστά από το περιε-
χόμενο, από την ουσία. Ορθά υπογραμμίζει ότι μια έννοια κενή περιεχομένου δεν
μπορεί να εμπεριέχει αντιφάσεις οι οποίες κινούν τη διαλεκτική ανάπτυξη.
Το προϊόν από το οποίο ξεκινάει η ανάλυση του Μαρξ στον πρώτο τόμο του
Κεφαλαίου δεν είναι μια κενού περιεχόμενου μορφή, αλλά εμπεριέχει στο εσωτε-
ρικό του την αντίφαση μεταξύ μορφής και αξίας χρήσης. Το στοιχείο της εργασίας
βρίσκεται από την αρχή στο εσωτερικό των εννοιών, των κατηγοριών του πρώτου
τόμου του Κεφαλαίου.

5. Η νέα διαλεκτική και η ιαπωνική σχολή της διαλεκτικής

Στο σημείο αυτό οφείλει να διευκρινιστεί η διαφορά μεταξύ του Άρθουρ και της ια-
πωνικής σχολής της διαλεκτικής. Για την ιαπωνική σχολή των Ούνο και Σεκίν η τα-
ξική πάλη δεν παραμερίζεται απλώς, όπως συμβαίνει στον Άρθουρ, αλλά μένει
OYTOPIA 17X24 TEYXOS 99:Layout 1 6/8/12 4:56 PM Page 149

Η ΝΕΑ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΚΑΙ Η ΑΡΝΗΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ 149

εντελώς έξω από τη διαλεκτική ανάπτυξη της αξίας. Γι’ αυτούς θα πρέπει να υπο-
θέσουμε ότι το κεφάλαιο δεν συναντά κανένα απολύτως εμπόδιο στην πορεία προς
την αυτοαναπαραγωγή και τον πολλαπλασιασμό. Κατά τον Σεκίν, το συγκεκριμέ-
νο στη διαλεκτική θεωρία δεν σημαίνει το συγκεκριμένο εμπειρικά ή ιστορικά, αλ-
λά αυτό που εμπεριέχει πιο πολλούς προσδιορισμούς. Η φύση ή η γνώση δεν μπο-
ρούν να είναι το αντικείμενο της υλιστικής διαλεκτικής γιατί ενώ ανήκουμε στη
φύση δεν την έχουμε δημιουργήσει. Έτσι, η γνώση του πράγματος καθεαυτό είναι
πέραν της γνωστικής μας ικανότητας. Αν, λοιπόν, δεν είναι η φύση το αντικείμενο
της διαλεκτικής, τότε ποιο είναι; Το κεφάλαιο απαντάει ο Σεκίν.
Ένας υλιστής, ο οποίος έχει τις καταβολές της σκέψης του στον Αντόρνο, θα
μπορούσε ενδεχομένως να απαντήσει στον Σεκίν ότι το κεφάλαιο είναι η μορφή
που παίρνει η καθημερινή δραστηριότητά μας, το πώς προσπαθούμε να ικανοποι-
ήσουμε τις πολύ βασικές ανάγκες μας. Δεν είναι κάτι το οποίο διαφοροποιείται
από τη φύση. Εδώ ο Σεκίν αντιλαμβάνεται τη λέξη υλισμός ως ύλη, όχι ως την ad
hominem κριτική, ως την προσπάθεια, δηλαδή, να φανερωθεί το περιεχόμενο των
διαφόρων κοινωνικών μορφών στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι έρχονται σε
επαφή αναμεταξύ του και με τη φύση προκειμένου να ικανοποιήσουν τις βασικές
τους ανάγκες.
Ο Σεκίν, συνεχίζοντας την ανάλυσή του, επισημαίνει ότι το κεφάλαιο, έχοντας
υπερβεί τους περιορισμούς που εμείς τού θέτουμε, αποκτά μια ταυτότητα δική του
διαφορετική, ξεχωριστή από εμάς. Άρα, το κεφάλαιο είναι έξω από εμάς, λειτουρ-
γεί σε μια άλλη διάσταση, μακριά από την καθημερινότητά μας. Ο διαχωρισμός
ανάμεσα σε λογική και ιστορία φτάνει στο απόγειό του στην ιαπωνική σχολή της
διαλεκτικής. Δεν υπάρχει διαλεκτική σχέση θεωρίας και πράξης. Θεωρία και πρά-
ξη δεν διαμεσολαβούνται, δεν είναι διαφορετικοί τρόποι έκφρασης της ίδιας ου-
σίας, δεν έχουν διαλεκτική σχέση αναμεταξύ τους. Ο Σεκίν διευκρινίζει ότι «Ένα
διαλεκτικό σύστημα αυτοπροσδιορίζεται με την έννοια ότι το υποκείμενο της δια-
λεκτικής προσδιορίζει τον εαυτό του πλήρως.»
Ο Σεκίν αναγνωρίζει την κεντρική σημασία της φράσης «ο καθορισμός είναι
άρνηση (determination is negation)» για τη μαρξική φιλοσοφία. Με αυτήν εννοού-
με, υπογραμμίζει ο Σεκίν, ότι προσδιορίζουμε την έννοια με το να αποκλείσουμε
κάποια άλλη δυνατότητα προσδιορισμού της. Θα μπορούσαμε να συμφωνήσουμε
ότι αυτό σημαίνει, αν και με τις ίδιες λέξεις εννοούμε άλλο πράγμα. Τι νόημα θα
απέδιδε ένας ανοιχτός μαρξιστής-αντορνικός στη φράση «ο καθορισμός προϋπο-
θέτει την άρνηση»; Το φιλοσοφικό αίτημα για τον μαρξικό στοχασμό είναι να μη
μείνουμε εγκλωβισμένοι στη λογική του φετιχισμού. Οπότε τι αρνούμαστε; Αρ-
νούμαστε την εμφάνιση, τη μορφή για να φτάσουμε στο περιεχόμενο. Και πώς γί-
νεται αυτό; Μέσω διαλεκτικής μορφής και περιεχομένου, μέσω της ad hominem
κριτικής, όταν δηλαδή φανερώνουμε το πώς οι διάφορες κοινωνικές μορφές προ-
OYTOPIA 17X24 TEYXOS 99:Layout 1 6/8/12 4:56 PM Page 150

150 ΒΑΣΙΛΗΣ ΓΡΟΛΛΙΟΣ

έκυψαν ιστορικά με βάση το πώς οι ίδιοι οι άνθρωποι ικανοποιούσαν τις ανάγκες

τους, το πώς εργάζονταν. Τότε οι μορφές-φετίχ χάνουν την αυτονομία τους, αφού
θεμελιώνονται ιστορικά.
Ένας άλλος εκπρόσωπος της ιαπωνικής σχολής, ο Άλμπριτον, επισημαίνει στον
Άρθουρ ότι δεν δίνει προσοχή στα διαφορετικά επίπεδα ανάλυσης και αυτό έχει ως
αποτέλεσμα να συγχέει το θεωρητικό επίπεδο στο οποίο αναλύεται η αμιγής μορ-
φή με το ιστορικό στο οποίο υπάρχει η ταξική πάλη. Δηλαδή, συγχέει τη συστημα-
τική διαλεκτική με την ιστορική. Ο Άρθουρ επισημαίνει σε ένα άρθρο-απάντησή
του ότι ναι το κεφάλαιο είναι μια αυτοκινούμενη αφαίρεση, αλλά είναι ταυτόχρο-
να και μια αντεστραμμένη πραγματικότητα. Γι’ αυτό δεν μπορεί να αφεθεί η ταξι-
κή πάλη εντελώς έξω από τη διαλεκτική ανάπτυξη. H ανάπτυξη της έννοιας είναι
λογική αλλά έχει και ιστορικά στοιχεία, τα οποία παραγκωνίζονται εντελώς στην
ιαπωνική σχολή. Η απάντηση του Άρθουρ όμως αντικρούεται επιτυχώς από τον
Άλμπριτον όταν γράφει πως ο Άρθουρ δεν διευκρινίζει πώς είναι δυνατόν η εργα-
σία να είναι μέρος του κεφαλαίου με διαλεκτικό τρόπο και ταυτόχρονα να βρί-
σκεται έξω από αυτό, ώστε να μπορεί να λειτουργεί ως εμπόδιο στην ανάπτυξη του
κεφαλαίου.
Στη συνολική απάντηση που δίνει σε όλους τους σχολιαστές της σκέψης του
στο συγκεκριμένο τεύχος, ο Άρθουρ λέει ότι μόνο στα τέσσερα πρώτα κεφάλαια
του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου βλέπει την ύπαρξη αμιγώς λογικών κατηγο-
ριών. Τονίζει ότι η διαλεκτική του έχει έναν ανοιχτό χαρακτήρα, αφού σε ένα με-
ταγενέστερο στάδιο η συστηματική διαλεκτική συνδέεται με την ιστορική και υπάρ-
χει πλέον μια διαλεκτική ολότητα. Όσον αφορά τη διαφορά ανάμεσα σε ύλη και
πνεύμα, γράφει πως η ανάλυσή του μετατρέπει την ύλη σε πνεύμα χωρίς να αίρει
την υλικότητά της. Υπάρχει άρα μια συνύπαρξη ύλης και πνεύματος-ιδεώδους μέ-
σα στο προϊόν. «Η δυναμική βρίσκεται στη μεριά της μορφής, του ιδεώδους, αν και
η πορεία αυτής της δυναμικής εξαρτάται από τις δυνάμεις της εργασίας», γράφει
χαρακτηριστικά. Προσωπικά αδυνατώ να καταλάβω τι σημαίνει αυτό. Ενώ σε κά-
ποια σημεία των γραπτών του δίνει την εντύπωση ότι είναι κοντά στην έννοια της
διαμεσολάβησης, επισημαίνοντας τη συνύπαρξη μορφής και περιεχομένου, σε τε-
λική ανάλυση συναντάμε την προτεραιότητα της μορφής.
Μπορεί ο Άρθουρ να τονίζει σε πολλά σημεία των γραπτών του ότι το κεφάλαιο
είναι μια «αντιφατική ενότητα», αφού μέσα στην έννοια κεφάλαιο υπάρχουν τόσο
η εργασία όσο και το κεφάλαιο, αλλά δεν νομίζω ότι μένει συνεπής στα λόγια του
αυτά. Στην έννοια σύστημα το ιστορικό δεδομένο δεν περιλαμβάνεται ως αναπό-
σπαστο στοιχείο. Λογική και ιστορία εξακολουθούν να έχουν μια περίεργη σχέση
συνύπαρξης-διαφοράς, αφού σε τελική ανάλυση η λογική έχει προτεραιότητα.
Όπως είδαμε, ο Άρθουρ γράφει ότι ο καπιταλισμός είναι καταδικαστέος επειδή σε
αυτόν η κοινωνία, ο κόσμος εξουσιάζεται από μια ιδεαλιστική λογική. Τι θα του
OYTOPIA 17X24 TEYXOS 99:Layout 1 6/8/12 4:56 PM Page 151

Η ΝΕΑ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΚΑΙ Η ΑΡΝΗΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ 151

απαντούσε ο Αντόρνο; Ότι ο καπιταλισμός είναι καταδικαστέος επειδή είναι ένας

αντεστραμμένος κόσμος. Σε αυτόν οι άνθρωποι δεν μπορούν να εξουσιάσουν τα
δημιουργήματα της εργασίας τους, της δραστηριότητάς τους, αλλά εξουσιάζονται
από αυτά. Ναι, θα έλεγε ο Άρθουρ, συμφωνώ κι εγώ σε αυτό και μάλιστα πολλές
φορές αναφέρω στα άρθρα μου ότι όντως στον καπιταλισμό ζούμε σε έναν ανα-
ποδογυρισμένο κόσμο.

6. Επίλογος

Τι θα του αντέτεινε ο Αντόρνο; Ότι το βασικό ερώτημα στη μελέτη του Κεφαλαίου
δεν είναι το αν έχει προτεραιότητα η λογική ή η ιστορία. Η λογική από την οποία
εξουσιάζεται ο κόσμος δεν είναι ιδεαλιστική. Μέσα στη λογική είναι και η ιστορία.
Το βασικό ζήτημα είναι να αποφετιχοποιήσεις τις μορφές, να αποδείξεις πώς προ-
έκυψε η λογική του αντεστραμμένου κόσμου με βάση την ad hominem κριτική. Δη-
λαδή, το σημαντικό είναι να δείξεις πώς οι άνθρωποι οι ίδιοι δημιουργούν αυτή τη
λογική μέσω του τρόπου με τον οποίο έρχονται σε επαφή αναμεταξύ τους, προ-
κειμένου να ικανοποιήσουν τις πλέον στοιχειώδεις ανάγκες τους, και να αποδεί-
ξεις με υλιστικό τρόπο το πώς προκύπτει αυτή η λογική από την οποία τελικά οι
άνθρωποι εξουσιάζονται, από τη στιγμή που δεν κάνουν ταξική πάλη και έτσι πα-
ραμένουν φαντάσματα του κεφαλαίου. Σε τελευταία ανάλυση θα πρέπει να απο-
δείξεις ότι η αντίφαση είναι στην ουσία της πραγματικότητας, σε επίπεδο κοινω-
νικών σχέσεων. Η αντίφαση δεν βρίσκεται σε ένα ιδεαλιστικό επίπεδο επάνω από
την ιστορία, σε ένα επίπεδο λογικό. Η ουσία της κοινωνικής δυναμικής είναι αντι-
φατική.
Παρ’ όλα τα μειονεκτήματά της, η ανάλυση του Άρθουρ αποτελεί μια από τις
πιο αξιόλογες παρεμβάσεις στη σύγχρονη μαρξική σκέψη. Μας βοηθά, έστω σε ορι-
σμένο βαθμό, να καταλάβουμε την έννοια κεφάλαιο και το ότι αυτή δηλώνει έναν
κατεξουσιαστικό μηχανισμό, ο οποίος μετατρέπει την εργασία σε ένα εμπόρευμα,
που χρησιμοποιεί αποκλειστικά και μόνο για να ικανοποιήσει την αδηφάγο όρεξή
του, δηλαδή την επιθυμία να αναπαραχθεί στο πολλαπλάσιο του αρχικού του με-
γέθους. Γι’ αυτό δεν θα πρέπει να σταθούμε απαξιωτικά απέναντί του.
Ολοκληρώνοντας θα ήθελα να επισημάνω ότι στο παρόν κείμενο αντιπαρέθεσα
την ερμηνεία του Άρθουρ και της ιαπωνικής σχολής με αυτήν του Αντόρνο, καθώς
πιστεύω ότι η ανάλυση της Αρνητικής Διαλεκτικής είναι σαφώς πιο κοντά στον
μαρξικό στοχασμό και μπορεί να μας φανερώσει τα μειονεκτήματα της σχολής της
νέας διαλεκτικής. Παρ’ όλα αυτά παραμένει το ερώτημα της σχέσης της κριτικής θε-
ωρίας με τη μαρξική σκέψη και ο βαθμός κατά τον οποίο η Αρνητική Διαλεκτική
μπορεί να αφομοιώσει τη μαρξική αντίληψη για τον διαλεκτικό υλισμό και τον
OYTOPIA 17X24 TEYXOS 99:Layout 1 6/8/12 4:56 PM Page 152

152 ΒΑΣΙΛΗΣ ΓΡΟΛΛΙΟΣ

αντεστραμμένο κόσμο. Αυτό είναι όμως ένα ερώτημα, σαφώς πέραν από τα πλαί-
σια του παρόντος κειμένου, στο οποίο ελπίζω να επανέλθω στο μέλλον με κάποιο
νέο άρθρο.

Βιβλιογραφία

Adorno, Theodor. Negative Dialectics. Routledge, London, 1973.

Albritton, Robert and Simoulidis, John (Εds.). New Dialectics and Political Economy. Palgrave
Macmillan, New York, 2003.
Albritton, Robert. How Dialectics Run Aground: The Antinomies of Chris Arthur’s Dialectic of
Capital. Historical Materialism, 13(2), 2005.
Arthur, Chris. The Νew Dialectic and Marx’s Capital. Brill Academic Publishers, The Netherlands, 2004.
– Reply to Critics. Historical Materialism, 13(2), 2005.
– Contradiction and abstraction: A reply to Finelli. Historical Materialism, 17(1), 2009.
Burns, Tony and Fraser, Ian (Εds.). The Hegel-Marx Connection. Macmillan Press, Great Britain,
2000.
Grollios, Vasilis. Book Review of Chris Arthur: The “New dialectic” and Marx’s capital, Brill, 2004,
Capital and Class, v. 35, n. 2, 2011.
Holloway, John. Crack Capitalism. Pluto Press, London and New York, 2010.
Kincaid, Jim. A Critique of the Value Form, Marxism. Historical Materialism, 13(2), 2005.
Marx, Karl. ‘Contribution to the Critique of Hegel’s Philosophy of Law’, στο Marx, K. and Engels,
F. Collected Works, volume 3. London: Lawrence & Wishart, 1975.
Ollman, Bertell and Smith, Tony. Dialectics for the New Century. Palgrave Macmillan, New York,
2008.
Smith, Tony. Hegel: Mystical Dunce or Important Professor? A Reply to Rosenthal. Historical
Materialism, 10(2), 2002.

Κατερίνα, 2004