Professional Documents
Culture Documents
İlhan Aktağ
Sözlükler, bir kelimenin manasını öğrenmek istediğimizde aklımıza ilk gelen kitaplardır.
Bu kitapların adına kimi zaman kamus kimi zaman lügat demişiz. Sözlükler sadece kelimelerin
manalarını listeleyen birer bilgi kaynağı değil elbette. Bu bilgi kaynakları; kullanıcısına hem
kelimelerin manalarını hem de kelimelere ait ortografik, fonolojik, morfolojik, sentaktik,
etimolojik bilgileri sunmaktadır. Bu lengüistik malumatın yanı sıra kimi sözlüklerden
ansiklopedik malumat da edinmek mümkündür.
Özel amaçlı sözlükler belli bir konu ve alana yahut leksikografik bir bilgiye odaklanır.
Sesletim sözlükleri, yazım sözlükleri, etimoloji sözlükleri, bir ekonomi sözlüğü özel amaçlı
sözlüklerdendir (Jackson, 2016:47-48). Özel amaçlı sözlük türlerinden biri olan etimolojik ve
tarihî sözlükler, hazırlanması en müşkül sözlüklerdir. Bu yazıda onlardan birini tanıtmaya
çalışacağım. Tanıtacağım sözlüğün kıymetinin anlaşılmasını kolaylaştırmak için etimoloji ve
etimoloji sözlüklerine ilişkin bazı bilgileri hatırlatmanın yararlı olacağını düşünüyorum.
1
çalışmasını tamamlayamadan aramızdan ayrılmıştır. Yazımın bundan sonraki kısmında
kendisinden ve bu sözlükten bahsetmeye çalışacağım.
Andreas Tietze
Tietze pek çok kitap ve makale yayımlamıştır. Henry ve Renée Kahane ile birlikte yazdığı
The Lingua Franca in the Levant: Turkish Nautical Terms of Italian and Greek Origin adlı eser
Türkçede kullanılan denizcilik terimlerine ilişkin bir çalışmadır. Bir diğer eseri, İlhan Başgöz ile
birlikte hazırladığı Bilmece: A Corpus of Turkish Riddles adlı çalışmadır. Türkçe Bilmeceleri adıyla
da Türkçeye çevrilmiştir. Mehmet Ölmez tarafından derlenen Wörterbuch der griechischen,
slavischen, arabischen und persischen Lehnwörter im Anatolischen Türkisch: Anadolu Türkçesindeki
Yunanca, İslavca, Arapça ve Farsça Ödünçlemeler Sözlüğü adlı çalışması da kıymetli eserlerinden
biridir.
Sözlüğün ikinci cildinin uzun bir aradan sonra yayımlanması bu sözlük projesinin
tamamlanacağına dair bir beklenti yaratmıştı o vakit. Nihayet altı yıl sonra, basımı yılan
hikâyesine dönen sözlüğün bütün yayın hakları Türkiye Bilimler Akademisi tarafından devralındı.
Yapılan sözleşme çerçevesinde sözlüğün tamamlanması ve yayımlanması amacıyla 2015 yılında
Türkiye Bilimler Akademisince “TÜBA-TETTL Projesi” başlatıldı. Yürütücülüğünü Prof. Dr.
Semih Tezcan’ın(3) üstlendiği projenin ilk kısmı 2016 yılında tamamlanıp A-L harflerini kapsayan
ilk dört cildi 2017’de satışa sunuldu. Daha önce yayımlanmış olan ilk iki cilt gözden geçirilerek
2
üç cilt hâlinde yayımlandı. Yani 2002 yılında yayımlanmış olan ve A-E harflerini kapsayan birinci
cilt, iki cilde ayrılarak A-B ve C-E harflerini kapsayacak şekilde yayımlandı. 2009 yılında
yayımlanan ve F-J harflerini kapsayan ikinci cilt ise TÜBA baskısında üçüncü cilt olarak
yayımlandı. Henüz dört cildi yayımlanan sözlüğün tamamı yayımlandığında 60 bin civarında
maddeyi içeren bir sözlük, Türkoloji literatürüne kazandırılmış olacak. Sözlüğün 2018 yılında
tamamlanması bekleniyor.
Sözlüğün yapısı hakkında detaylı bir bilgiye sahip olmak isteyenlerin sözlüğün birinci
cildinde yer alan Ön İzahat ve Türkiye Türkçesinin Söz Varlığı başlıklı yazıları okumaları
gerekiyor. Mezkûr sayfalarda sözlüğe dair verilmiş bilgilerden altını çizerek aktarabileceğimiz
kısımlar şunlardır:
Bu eserde tanıtılacak olan söz varlığı Türkiye Türkçesinin temel söz varlığıdır. Türkçenin
her kelimesi bu sözlükte yer almamaktadır. Şeklinde veya mana gelişiminde açıklanacak hususlar
bulunan kelimeler sözlüğe alınmıştır. Bir kelimenin en eski kullanım şekli ilk önce gösterilmeye
çalışılmıştır. Kelimenin bugünkü şekli çok defa varyantlar dizisinin en sonunda verilmiştir.
Kelimelerin etimolojisinde Eski Türkçenin ötesine gidilmemiştir. Zaman zaman kelimelerin diğer
Türk dillerindeki varyantlarına değinilmiştir. Eskiden beri kullanılagelen kelimeler için örnekler
Eski Osmanlıcadan günümüz Türkçesine kadar geniş bir zaman dilimine ait edebî eserlerden
seçilmeye çalışılmıştır. Sözlükte “toplu bakış maddeleri” yer almaktadır. Bu maddeler izaha
muhtaç kelimelerin arkasından gelen maddelerdir. Ayrıca ciltlerin başında o ciltteki bütün toplu
bakış maddelerinin bir alfabetik listesi ve bir de takılara göre hazırlanmış alfabetik toplu bakış
maddeleri listeleri bulunmaktadır. Kökü tespit edilemeyen kelimeler için çift soru işareti
kullanılmıştır. Bazen de bu işaret, kelimelerin ifade ettiği manalar tespit edilemediği zaman
kullanılmıştır (Tietze, 2016:35-36).
Sözlüğe veri sağlamak için Ferec ba’de ş-şidde, Ömer bin Mezid’in nazire antolojisi, B.
Flemming tarafından yayıma hazırlanan Fahrî’nin mesnevisi, Gelibolulu Mustafa Âlî’nin eserleri,
Tarama Sözlüğü’nün hazırlanışı sırasında çoğu Türk Dil Kurumunca taranmamış birçok eser, 19.
ve 20. yüzyıllar için hemen hemen sadece edebiyat metinleri kaynak olarak kullanılmıştır (Tietze,
2016:41).
Sözlüğün yapısıyla ilgili kısaca aktarabileceklerimiz bunlar. Sözlüğün yapısı hakkında daha
detaylı bilgi edinmek ve sözlüğü daha verimli bir şekilde kullanmak isteyenler yukarıda
zikrettiğimiz, birinci cildin başında yer alan yazıları okumalıdır.
3
Andreas Tietze’nin sözlüğü şüphesiz Türkologlar ve sözlük meraklıları için kıymetli bir
eserdir. Bu kıymetli sözlüğün planlanan yıl içinde tamamlamasını umuyoruz. Proje
tamamlandıktan sonra sözlüğün elektronik bir versiyonunun da hazırlanıp araştırmacıların
istifadesine sunulması TÜBA’nın öncelikli bir projesi olmalıdır.
Daha mükemmeli hazırlanana dek Tietze’nin sözlüğü bu alanda büyük bir boşluğu
dolduracaktır. Bu tür sözlükleri mükemmel bir şekilde hazırlamak bir kişinin yapabileceği bir iş
olmasa gerek. Daha mükemmeli elbette bir gün hazırlanacaktır. TDK’nin bu beklentimizi yakın
bir gelecekte gerçekleştireceğini umuyoruz.
Notlar
(1) Andreas Tietze’nin hayatı ve eserlerine ilişkin verdiğimiz bilgiler Eren (2004) ve Anetshofer (2012)’den derlenmiştir.
(2) Detaylı bilgi için Tietze (2016)’ın birinci cildinde yer alan bibliyografyaya bakılmalıdır.
(3) Bu projeyi yürüten Semih Tezcan 15 Eylül 2017’de vefat etti.
Kaynaklar
▪ Anetshofer, Helga (2012). Andreas Tietze (1914-2003). TDV İslam Ansiklopedisi içinde (C. 41:147-148). İstanbul: Türkiye
Diyanet Vakfı.
▪ Bläsing, Uwe (2016). Kuşlar Böcekler Çiçekler. Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
▪Doerfer, Gerhard (1984).Türkçenin İdeal Bir Etimolojik Sözlüğünün Nasıl Olması Gerektiği Hakkında Düşünceler. (İlhan
Çeneli Çev.) Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi(Ağustos-Eylül), 392-393: 366-374.
▪ Durmuş, Mustafa (2017). Yayın Değerlendirme: Tietze, Andreas (2017). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati I-IV.
Bilig,81:351-357.
▪ Eren, Hasan (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basımevi.
▪ Eren, Hasan (2004). Yitirdiklerimiz: Andreas Tietze (1914-2003). Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 626: 169-174.
▪ Eren, Hasan (2005). Yeni Bir Etimolojik Sözlük. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 637: 15-33.
▪ Jackson, Howard (2016). Sözlükbilime Giriş. (Çevirenler: Mehmet Gürlek, Ellen Patat) İstanbul: Kesit Yayınları.
▪ Ölmez, Mehmet (1998). Etimoloji Sözlükleri. Kebikeç, 6: 175-184.
▪ Ölmez, Mehmet (2004). Türkçenin Yorulmaz Araştırıcısı Andreas Tietze’nin Ardından. Toplumsal Tarih, 20 (122), 50-53.
▪ Sertkaya, Osman Fikri (2012). Etimoloji Nedir-Ne Değildir ve İsimden İsim Yapan +ay/+ey Eki Üzerine. Ankara Üniversitesi
Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 19 (1), 43-72.
▪Stachowski, Marek (2011). Etimoloji. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
▪ Tekin, Şinasi (2001). İştikakçının Köşesi. Türk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler. İstanbul: Simurg
Kitapçılık.
▪ Tekin, Şinasi (2014). İştikakçının Köşesi. Türk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler. İstanbul: Dergâh
Yayınları.
▪ Tietze, Andreas (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı I (A-E). İstanbul-Wien: Simurg Kitapçılık- Österreichische
Akademie der Wissenschaften.
▪ Tietze, Andreas (2009). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı II (F-J). Wien: Österreichische Akademie der
Wissenschaften.
▪ Tietze, Andreas (2016). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati I-IV. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
▪ Yılmaz, Emine (2007). Kökenbilim Sözlüğü ve Türkçenin Kökenbilim Sözlükleri. A. K. İslam ve S. Eker(Ed.), Edebiyat ve Dil
Yazıları:Mustafa İsen’e Armağan içinde (619-630).Ankara: Grafiker Yayınları.