Professional Documents
Culture Documents
AMAÇ
Eğik düzlemdeki ivmeli hareketi gözlemek ve bu hareket için yol-zaman, hız-zaman
ilişkilerini incelemek, yerçekimi ivmesini ve eğik düzlem ile sürtünme katsayısını ölçmek.
ARAÇLAR
Eğik düzlem ,tahta blok, cetvel, kronometre, dinamometre.
GĐRĐŞ
Bir cismin ortalama hızı onun birim zamanda aldığı yol olarak tanımlanır. Yani cisim bir ∆t
süresince ∆x kadar yer değiştirmiş ise ortalama hızı
∆x x
vort = (1)
∆t
x
2
olarak tanımlanır. ∆x
θ
x
1 ∆t
Hızın sabit olduğu (zamanla değişmediği) bir harekette yol-
zaman grafiği Şekil 1' de görüldüğü gibi bir doğrudur. t t t
1 2
Şekil 1. Sabit hızla hareket
Bu doğrunun eğimi cismin sabit v hızını verir. eden cismin yol-zaman
grafiği.
x 2 − x1 ∆x
v = tan θ = = (2)
t 2 − t1 ∆t
Böylece hızın sabit olduğu bir hareket için yol-zaman grafiğinin denklemi
x = vt (3)
olacaktır.
Hızın sabit olduğu durumdaki hız zaman grafiği ise Şekil 2’ deki gibi zaman eksenine paralel
bir doğru olacaktır. Bu grafik bize hızının zamanla değişmediğini, sabit kaldığını
anlatmaktadır.
31
Hızın sabit olmadığı (zamanla değiştiği) hareketlere ivmeli hareketler denilmektedir.
v
Eğer bir cismin hızı zamanla doğrusal olarak artıyor ya da
azalıyorsa cismin bu hareketine sabit ivmeli hareket
v
denilmektedir.
Sabit ivmeli bir harekette yol-zaman grafiği eğer ilk hız sıfır ise Şekil 3’ deki gibi bir parabol
olur.
x
Bu parabolün denklemi
1
x= at 2 (5)
2 ∆x
θ
biçimindedir. Görüldüğü gibi burada alınan yol zamanla 0 ∆t t' t
doğrusal olarak değil zamanın karesiyle orantılı olarak
Şekil3. Sabit ivmeli hareket
artmaktadır.
yapan bir cismin yol-zaman grafiği
32
biçimindedir. Bir t anındaki anlık hız v( t') grafikten doğrudan bulunabilmektedir. Bu
doğrunun eğimi de bize hareketin ivmesini verecektir.
v − v1 ∆v
a = tanθ = 2 = (8)
t2 − t1 ∆t
Hızın zamanla doğrusal olarak değişmediği hareketlerde vardır. Bu tür hareketlere değişken
ivmeli hareketler denilmektedir. Şekil 5’ deki hız-zaman grafiği değişken ivmeli bir harekete
aittir.
v
∆V
θ
∆t
t' t
Şekil 5. Değişken ivmeli bir hareket için hız-zaman grafiği.
Burada herhangi bir t' anındaki ivme (ani ivme) t' anına karşılık gelen noktadaki teğetin
eğiminin hesaplanmasıyla bulunur. Yani
∆v
a( t ') = tan θ = (9)
∆t
olur.
Sürtünme kuvvetinin daha iyi anlaşılabilmesi için basit bir deney yapmak faydalı olacaktır.
(a) (b)
33
sürtünme kuvveti denir. Sürtünme kuvveti her zaman hareketi engelleyici yöndedir. Yatay
bir yüzey üzerinde duran bir cismi harekete geçirmek için üzerinde bulunduğu yüzeye paralel
doğrultuda uygulanması gereken minimum kuvvet statik sürtünme kuvvetine eşit olmalıdır.
Bu tanımlara göre statik sürtünme kuvvetini kolayca ölçebilirsiniz. Bunun için cisme
uyguladığınız kuvveti arttırınız. Cismin harekete başladığı andaki kuvveti dinamometreden
okuyunuz. Ölçtüğünüz kuvvet statik sürtünme kuvvetine eşittir. Böylece tahta yüzeyin cisim
üzerine uyguladığı sürtünme kuvvetini bulmuş olursunuz. Yapılan deneyler sürtünme
kuvvetinin, sürtünen yüzeyleri sıkıştıran normal kuvvetle orantılı ve yüzeylerin cinsine ve
fiziksel durumuna bağlı olduğunu göstermişlerdir. k sürtünme katsayısı, N normal kuvvet
olmak üzere sürtünme kuvveti;
Fs=kN (10)
N
dir. Şekil 7’ ye göre N=W=mg, F=Fs olduğundan
cismin kütlesi biliniyorsa sürtünme katsayısı
Fs F
kolayca bulunabilir. Eşitlik (10)’ da görüldüğü gibi
sürtünme kuvveti sürtünen yüzeylerin büyüklüğüne W
bağlı değildir. Bunu görebilmek için cismin farklı Şekil 7. Sürtünmeli yüzey üzerindeki
bir yüzeyini tahta düzleme oturtunuz ve yaptığınız cisme etkiyen kuvvetlerin gösterimi
işlemleri tekrarlayarak, sürtünme kuvvetini ve
katsayısını bulunuz. Elde ettiğiniz değerlerin birbirlerine yakın olduğunu göreceksiniz.
Bilindiği gibi yeryüzü yakınında serbest düşmeye bırakılan tüm cisimler sabit g = 9.80 m/s2
ivmesi ile düşerler. Serbest düşme hareketi ayrıntıları ile kolayca gözlenemeyecek kadar hızlı
bir harekettir. Bu nedenle yapacağımız deneyde yerçekimi ivmesini ölçebileceğimiz eğik
düzlem deney düzeneğini kullanacağız.
N=mgcos θ
F=mgsin θ
θ h
N`=mgcos θ
W=mg
θ
D
Şekil 8. Sürtünmesiz eğik düzlem.
34
Şekil 8' deki sürtünmesiz eğik düzlemi göz önüne alalım. Burada m kütleli cismi hareket
ettiren kuvvet onun W=mg ağırlığının düşey bileşeni olan
F = mg sin θ (11)
kuvvetidir. W=mg ağırlığının yatay bileşeni olan N' = mg cos θ kuvveti ise sadece cismi
yüzeye bastırmaya çalışır, yani harekete bir etkisi yoktur. N = mg cos θ kuvveti, bu kuvveti
dengeleyen bir tepki kuvveti olarak ortaya çıkar.
Şimdi de Şekil 9' daki sürtünmeli eğik düzlemi gözönüne alalım. Burada cismi harekete
geçiren net kuvvet artık F = mg sin θ değil
Fnet = mg sin θ − Fs = mg sin θ − kmg cos θ (14)
N=mgcos θ
Fs=kN
F=mgsin θ
θ h
N`=mgcosθ
W=mg
θ
kuvvetidir. Çünkü sürtünme kuvveti harekete daima zıt yönlüdür ve idealize edilmiş şekliyle
sadece normal kuvvete ve birbiri üzerinde kayan maddelerin cinsine bağlıdır. Temas
yüzeyinin alanına ve hıza bağlı değildir (k, sürtünme katsayısıdır). Denklem (14)’ ün ma 'ya
eşitlenmesiyle cismin sürtünmeli eğik düzlemdeki kayma ivmesi
35
olarak hesaplanır.
Eğer net kuvvet Fnet=0 ise Newton'un 2. yasası gereği cisim ya durgun kalacaktır ya da küçük
bir itmeyle sabit hızla (ivmesiz) kaymaya başlayacaktır. Net kuvvetin sıfıra eşitlenmesiyle
sınır açısı yani cismin tam kaymaya başladığı andaki açı;
VERĐLERĐN ÇÖZÜMLENMESĐ
36
KAYNAKLAR
1. D. Halliday -R. Resnick , Temel Fizik ( çeviri)
2. Richards Sears,Werh Zemansky, Modern Üniversite Fiziği (çeviri)
3. Đsmet Ertaş , Denel Fizik Dersleri, Ege Üni. Basımevi
4. Enis Erdik , Mekanik ve Maddenin Özellikleri, Ank. Üni. Fen Fak. Yayınları
37