« Τ Ο Π Ω Ν Υ Μ Ι Κ Α » Τ Ο Υ Κ Α Σ Τ Ρ Ο Υ Τ Η Σ Ν ΑΥ Π Α Κ Τ Ο Υ.

Η Π Α Ρ Α Ν Ο Η Σ Η Μ Ι Α Σ Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Κ Η Σ Μ Α Ρ Τ Υ Ρ Ι Α Σ

«Τοπωνυμικά» του κάστρου της Ναυπάκτου.

Η παρανόηση μιας ιστορικής μαρτυρίας

Κώστας Λάππας, Μαρία Καζανάκη-Λάππα

Ας μου επιτραπεί αρχίζοντας ένας προσωπικός τόνος: να εκφράσω τη χαρά μου που ξαναβρίσκομαι στο γνώριμο
περιβάλλον της Ναυπάκτου, με τους ανθρώπους που δουλέψαμε μαζί την τελευταία χρονιά της θητείας μου στην
Αρχαιολογική Υπηρεσία, οι οποίοι συνεχίζουν δημιουργικά το έργο της 22ης Εφορείας και να τους ευχαριστήσω για
την πρόσκληση στην ημερίδα. Να πω ακόμη ότι η ανακοίνωση αυτή αφιερώνεται στη μνήμη του Νίκου Καπώνη,
γιατί μαζί του ξεκίνησαν οι συζητήσεις για τις ονομασίες του κάστρου της Ναυπάκτου και σχεδιάστηκε μια
συνεργασία με τον Κώστα Λάππα στην οποία ο Νίκος θα έκανε την αρχαιολογική τεκμηρίωση. Όπως ξέρουμε όλοι
όσοι τον γνωρίσαμε, ο Νίκος διακρινόταν για το πάθος του για την έρευνα και τη βαθιά γνώση των αρχαίων, των
βυζαντινών και των μεταγενέστερων μνημείων. Έτσι θα τον θυμόμαστε.
M. Κ.

Σ τις περιγραφές του κάστρου της Ναυπάκτου υπάρ-

χει από τον 19ο αιώνα μια παρανόηση, που αφορά
την ονομασία των επάλληλων διαζωμάτων του. Το κα-
θένα από τα διαζώματα, δηλαδή, εμφανίζεται να έχει κά-
ποιο δικό του όνομα, πράγμα που δεν ανταποκρίνεται
στην πραγματικότητα. Στην ανακοίνωσή μας θα προ-
σπαθήσουμε να εξηγήσουμε πώς προέκυψε η παρανό-
ηση αυτή.
Τον Δεκέμβριο του 1498, όταν η τουρκική απειλή για
την περιοχή της Ναυπάκτου ήταν πια φανερή, ο Piero
Sanudo, σύνδικος, προνοητής και avogador της Βενετίας
στην Ανατολή, συντάσσει μια αναφορά προς τις βενε-
τικές αρχές. Η αναφορά μάς είναι γνωστή γιατί κατα-
χωρήθηκε από τον μεγάλο χρονικογράφο της Βενετίας
Marin Sanudo (1466-1536) στα Diarii1, τα ημερολόγια,
όπου ο βενετός πατρίκιος κατέγραφε καθημερινά κάθε
είδους γεγονότα, απεικονίζοντας τη ζωή σε όλες της τις
όψεις και παρέχοντας μια ανεκτίμητη εικόνα της εποχής
του. Στην αναφορά του, που φέρει ημερομηνία 1 Δεκεμ-
βρίου, ο βενετός προνοητής επαινεί τον προηγούμενο
προνοητή Viaro, που είχε πεθάνει το καλοκαίρι, και το
έργο του στη Ναύπακτο. Ο Viaro, λέει ο Piero Sanudo,
1. Sanuto 1879, στήλη 292 κ.ε.
επισκεύασε τα τείχη, φρόντισε για την εκβάθυνση της
τάφρου και για την οικοδόμηση ενός χώρου για την
αποθήκευση των πολεμοφοδίων και των προμηθειών
που στέλνονταν από τη Βενετία. Μερίμνησε επίσης
για την αποκατάσταση αδικιών στους αδύνατους, τη
μισθοδοσία των στρατιωτών και τον διορισμό ικανών
ανθρώπων. Στα Diarii έχει επίσης καταχωρισθεί το γνω-
στό σκαρίφημα του 14992, που παρουσίασε σε μελέτη
του ο Αργύρης Πετρονώτης (εικ. 1): ένα σχεδιάγραμμα
του κάστρου της Ναυπάκτου που έγινε επί τόπου από
κάποιο βενετό μηχανικό, ο οποίος σημειώνει με κόκκινο
μελάνι παρατηρήσεις για την αμυντική ικανότητα του
κάστρου, τις διαστάσεις της τάφρου και ενός πύργου,
στοιχεία που εντάσσονται στο πλαίσιο της προετοιμασί-
ας για την αντιμετώπιση των Τούρκων3.
Ο ίδιος o Piero Sanudo, έχοντας προφανώς συνει-
δητοποιήσει την αμεσότητα του κινδύνου, σημειώνει
ότι γνωρίζοντας πως «στην περιοχή αυτή [της Ναυπά-
κτου] υπάρχουν τέσσερα πολύ σημαντικά φρούρια, ο Γα-
λατάς (Galata), το Περιθώριο (Peritorio), το Βρωμιάρι
(Uromiari) και το Νεόκαστρο (Neokastro), που είναι τα
2. Sanuto 1879, μετά τη στ. 534. Για άλλα σχέδια της Ναυπάκτου βλ.
Μαρίνου 1985. Πετρονώτης 1992-93. Λιάτα - Τσικνάκης 1998, 106-107.
3. Πετρονώτης 1992-93, 224-226, 308-309.

101
Κ Ω Σ ΤΑ Σ Λ Α Π Π Α Σ , Μ Α Ρ Ι Α Κ Α Ζ Α Ν Α Κ Η - Λ Α Π Π Α
Εικ. 1. Σχεδιάγραμμα του κάστρου της Ναυπάκτου (1499) από τα Diarii του Marin Sanudo.
κλειδιά της Ναυπάκτου»4, έστειλε τον ικανότατο Zuan
Moscho cavalier να ελέγξει τις φρουρές, να δει τον εξο-
πλισμό των φρουρίων, να διαπιστώσει αν η συλλογή των
φόρων ήταν σωστή και να κάνει γνωστό στους φτωχούς
χωρικούς, ότι μπορούν να διαμαρτυρηθούν στον μεγάλο
βενετό αξιωματούχο για κάθε αδικία που έχουν υποστεί.
Ο Moscho πράγματι εξετέλεσε την αποστολή και επι-
στρέφοντας έδωσε προφορικά την αναφορά του στις 18
Νοεμβρίου 1498, η οποία καταγράφηκε από τον νοτάριο
του προνοητή, επειδή ο ίδιος δεν ήξερε να γράφει με λα-
τινικούς χαρακτήρες. Η μαρτυρία αυτή καταχωρίσθηκε
στη συνέχεια του εγγράφου που στάλθηκε στη Βενετία5.
Μεταφέροντας προφανώς το οδοιπορικό που ακο-
λούθησε, o Moscho αρχίζει τη διήγησή του από το
κάστρο του Περιθωρίου περιγράφοντας την κακή κα-
τάσταση των τειχών του, «που σε ορισμένα σημεία δεν
έχουν ασβεστοκονίαμα και είναι μόνο οι πέτρες», τη σπα-
σμένη δεξαμενή, την έλλειψη πολεμοφοδίων και τη μι-
κρή κακοπληρωμένη φρουρά. Σε χειρότερη κατάσταση
λέει ότι είναι το κάστρο Βρωμιάρι (Uromario) όπου δεν
υπήρχε καθόλου φρουρά, μόνο μια γριά γυναίκα, και οι
4. Σε άλλο σημείο της αναφοράς του ο Piero Sanudo μιλάει για τρία
φρούρια (Perytori, Uromiari και Neokastro) και δύο χωριά (casali), Galata
και Milisca.
5. Sanuto 1879, στ. 293-294.
102
πόρτες ήταν ανοιχτές. Το τρίτο φρούριο, το Νεόκαστρο,
όχι μόνο ήταν ερειπωμένο αλλά και οι επάλξεις του δεν
ήταν επαρκείς.
Ο Moscho υπογραμμίζει τη σπουδαιότητα των τριών
φρουρίων, που είναι «οι πόρτες» για την περιοχή γιατί
ελέγχουν τους τρεις δρόμους από τους οποίους φτάνει
κανείς στη Ναύπακτο και παρατηρεί, ότι θα αρκούσαν
τα φορολογικά έσοδα της περιοχής των φρουρίων δύο
χρόνων μόνο, για να ενισχυθούν τα τείχη, να επισκευα-
σθούν οι δεξαμενές και οι χώροι διαβίωσης των στρατι-
ωτών, και ότι μικρός εξοπλισμός και λίγα πολεμοφόδια
θα αρκούσαν για να γίνουν τα φρούρια απόρθητα.
Τα φρούρια που περιγράφονται παραπάνω είναι γνω-
στά από μελέτες σχετικές με την ιστορία και την αρχαιο-
λογία της Ναυπάκτου6 (εικ. 2). Το Περιθώριο βρίσκεται
σε ένα ύψωμα του βουνού Βαράσοβα, ανατολικά του
ομώνυμου χωριού, και σώζεται σήμερα μέρος των τει-
χών του. Το κάστρο Uromiari (Βρωμιάρι και πολύ αργό-
τερα Βρώμιαρη) βρίσκεται 15 χιλιόμετρα βορειοδυτικά
της Ναυπάκτου, στην περιοχή του Βενέτικου, στην κο-
ρυφή κωνικού λόφου, πάνω από τον οικισμό Καστράκι.
Το κάστρο αναφέρεται στη γνωστή επιστολή του 1481
που απευθύνει ο Μωάμεθ ο Β΄ ο Πορθητής στον δόγη
6. Schmitt 1997, 78 κ.ε. Σιαμαντάς 2006, 115 κ.ε.
 « Τ Ο Π Ω Ν Υ Μ Ι Κ Α » Τ Ο Υ Κ Α Σ Τ Ρ Ο Υ Τ Η Σ Ν ΑΥ Π Α Κ Τ Ο Υ. Η Π Α Ρ Α Ν Ο Η Σ Η Μ Ι Α Σ Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Κ Η Σ Μ Α Ρ Τ Υ Ρ Ι Α Σ
Εικ. 2. Χάρτης της περιοχής της Ναυπάκτου όπου σημειώνεται η θέση των φρουρίων.
της Βενετίας Giovanni Mocenigo, στην οποία ορίζονται
τα σύνορα της βενετικής επικράτειας με την τουρκική
και καθορίζεται η περιοχή της Ναυπάκτου ως εκτεινόμε-
νη από τον Εύηνο ως τον Μόρνο: «ἔτι περὶ τοῦ συνόρου
τοῦ Ναυπάκτου, ὅπερ ἄρχεται ἀπὸ τῆς εἰσβολῆς τῆς πρὸς
τὴν θάλασσαν τοῦ ποταμοῦ τοῦ λεγομένου Ὀφιδάρου
καὶ ἀνερχόμενον διέρχεται ἀπὸ τὸ κάστρον τὸ λεγόμενον
Βρομιάριν...»7. Με το κάστρο αυτό έχει ασχοληθεί σε άρ-
θρο του ο Κ. Τριανταφυλλίδης8. Τέλος το φρούριο του
Νεοκάστρου βρίσκεται στα βόρεια της Ναυπάκτου, ανά-
μεσα στα χωριά Μαμουλάδα και Νεόκαστρο, και έχουν
διασωθεί απ᾽ αυτό μόνο ερείπια.
Ας ξαναγυρίσουμε όμως στα Diarii του Marin
Sanudo. Το σπουδαίο αυτό έργο, το οποίο ο συντάκτης
του κληροδότησε στο βενετικό κράτος προς φύλαξη
και χρήση, έμεινε ανέκδοτο ως τα τέλη του 19ου αιώνα.
Εκδόθηκε στα 1879-1903 στη Βενετία από ομάδα ιστο-
ρικών σε 58 τόμους. Αρκετά πριν όμως είχε αρχίσει να
αξιοποιείται ως ιστορική πηγή από το χειρόγραφο που
βρίσκεται σήμερα στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενε-
τίας. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στις αρχές του 19ου
αιώνα, στα χρόνια της αυστριακής κατοχής της Βενετί-
ας, το χειρόγραφο μεταφέρθηκε στη Βιέννη, όπου παρέ-
7. Miklosich - Müller 1865, 307.
8. Τριανταφυλλίδης 1991.
μεινε ως το 1866 οπότε επιστράφηκε στη Βενετία. Στη
Βιέννη το είδε και το χρησιμοποίησε εκτενώς ο γνωστός
αυστριακός ιστορικός Joseph von Hammer στο μνημει-
ώδες έργο του Geschichte des osmanischen Reiches (1827-
1835).
Στον δεύτερο τόμο του έργου αυτού (1828) ο Ham-
mer, αναφερόμενος στην κατάκτηση της Ναυπάκτου
απο τους Οθωμανούς το 1499, κάνει μια σύντομη περι-
γραφή του κάστρου της9, χρησιμοποιώντας ως πηγές τα
Diarii του Sanudo (Chronik τα ονομάζει) και ένα σχέ-
διο του κάστρου, του V. Coronelli10 (εικ. 3). Μιλώντας ο
Hammer για το κάστρο της Ναυπάκτου, γράφει τα εξής:
«Το κάστρο (Festung) του Lepanto υψώνεται στην πλα-
γιά ενός βουνού με κωνικό σχήμα και έχει τρία φρούρια
(Castellen), τοποθετημένα το ένα πάνω στο άλλο» (στο
σημείο αυτό παραπέμπει στο «κακό» σχέδιο, όπως το
χαρακτηρίζει, του Coronelli). Και συνεχίζει: «το πρώτο
[φρούριο] ονομάζεται Peritorio, το δεύτερο Uromasio
(αντί Uromario, όπως καταγράφεται στη μαρτυρία του
Zuan Moscho) και το τρίτο Neo Castron. Τα φρούρια
αυτά παρότι είναι οχυρωμένα καλά τόσο από τη φύση
όσο και από την τέχνη, είχαν παραμεληθεί τον τελευταίο
καιρό, και τα τείχη, χωρίς ασβεστοκονίαμα, ήταν εν μέρει
9. Hammer 1828, 318-319.
10. Coronelli 1686, μετά τη σ. 230.
103
Κ Ω Σ ΤΑ Σ Λ Α Π Π Α Σ , Μ Α Ρ Ι Α Κ Α Ζ Α Ν Α Κ Η - Λ Α Π Π Α
Εικ. 3. Σχέδιο του κάστρου της Ναυπάκτου του V. Coronelli (1686).
ερειπωμένα. Γι᾽ αυτό ο ρέκτορας Zuane Mori θεώρησε ότι
εδικαιούτο να παραδώσει το κάστρο όταν εμφανίστηκε
μπροστά στο λιμάνι ο τουρκικός στόλος».
Είναι φανερό ότι ο Hammer παρανοεί εδώ, κατά πε-
ρίεργο τρόπο, τα Diarii του Sanudo. Πριν όμως σχολι-
άσουμε την παρανόηση αυτή, θα πρέπει να πούμε δυο
λόγια για το σχέδιο της Ναυπάκτου του Coronelli, το
οποίο έχει υπόψη του ο Hammer. Στο σχέδιο αυτό ο
Coronelli αντιγράφει, ή πιο σωστά χρησιμοποιεί, ένα
ανάλογο σχέδιο του J. Spon11 (εικ. 4). Και στα δύο σχέδια
(του Spon και του Coronelli) το κάστρο της Ναυπάκτου
εμφανίζεται με τρία εγκάρσια τείχη, που σχηματίζουν
τέσσερα διαζώματα, και με την ακρόπολη στην κορυφή.
Στο κείμενό του όμως ο Spon κάνει λόγο για τέσσερα ή
πέντε τείχη (murailles), ενώ ο Coronelli που τον αντι-
γράφει για τέσσερα. Δεν θα σχολιάσουμε τις διαφορές
αυτές. Αυτό που μας ενδιαφέρει εδώ είναι η παρανόηση
του Hammer.
Στηριζόμενος στα Diarii του Sanudo και στο σχέδιο
του Coronelli, ο Hammer ταυτίζει τα τρία διαζώματα
του σχεδίου του Coronelli (τα οποία ονομάζει, όπως εί-
δαμε, Castellen) με τα τρία φρούρια, για τα οποία γίνεται
λόγος στην αναφορά του 1498 και δίνει τα ονόματα των
11. Spon et Wheler 1679, πριν από τη σ. 25.
104
φρουρίων αυτών στα Castellen του κάστρου της Ναυπά-
κτου. Πρόκειται για μια ακατανόητη πραγματικά σύγχυ-
ση, δεδομένου ότι στην αναφορά του 1498 είναι σαφέ-
στατο ότι τα τρία φρούρια βρίσκονταν στην περιφέρεια
της Ναυπάκτου. Παρασύρθηκε άραγε από το σχέδιο του
Coronelli; Όπως και να έχουν τα πράγματα, η παρανόη-
ση του Hammer «χάρισε» σε τρία από τα διαζώματα του
κάστρου από ένα όνομα.
Το λάθος του Hammer θα αναπαραγάγει μερικές δε-
καετίες αργότερα ο γνωστός αρχειοδίφης και ιστορικός
Κων. Σάθας. Το 1865, στην εισαγωγή του βιβλίου του
Χρονικόν ἀνέκδοτον Γαλαξειδίου ο Σάθας αναφέρεται
εκτενώς στην ιστορία της Ναυπάκτου και κάνει μια πε-
ριγραφή του κάστρου της: «Ἡ Ναύπακτος, κεῖται ἐπὶ τῆς
μεσημβρινῆς κρημνώδους κλιτύος τοῦ ὄρους Πίνδου (῾Ρι-
γάνι), τοῦ ὁποίου αἱ γυμναὶ κορυφαὶ ἁμιλλῶνται κατὰ τὸ
ὕψος πρὸς τὰς τοῦ Ταφίου (Κλοκόβου). Παριστᾷ σχῆμα
πυραμίδος, καὶ βαθμηδὸν ἀνερχομένη διαιρεῖται εἰς πέ-
ντε ἀνωμάλους περιβόλους, ἐπὶ τῆς κορυφῆς τοῦ τελευ-
ταίου τῶν ὁποίων ὑψοῦται τὸ φρούριον»12. Ο ίδιος σχο-
λιάζοντας τα σχετικά με τους περιβόλους του κάστρου,
υποσημειώνει: «Οἱ Coronelli καὶ Μάρκος Σανοῦδος
τρεῖς ἀναφέρουσι [περιβόλους] καλουμένους, Peritorio,
12. Σάθας 1865, 38-39.
 « Τ Ο Π Ω Ν Υ Μ Ι Κ Α » Τ Ο Υ Κ Α Σ Τ Ρ Ο Υ Τ Η Σ Ν ΑΥ Π Α Κ Τ Ο Υ. Η Π Α Ρ Α Ν Ο Η Σ Η Μ Ι Α Σ Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Κ Η Σ Μ Α Ρ Τ Υ Ρ Ι Α Σ
Εικ. 4. Σχέδιο του κάστρου της Ναυπάκτου
του J. Spon (1679).
Uramasio καὶ Neo-Castron». Στην πραγματικότητα όμως
ο Σάθας δεν φαίνεται να είδε ούτε τον Coronelli ούτε
τα Diarii του Sanudo (τον οποίο μάλιστα αναφέρει ως
Μάρκο αντί Μαρίνο). Πηγή του είναι, χωρίς να το λέει,
ο Hammer, και ειδικότερα μια γαλλική μετάφραση της
Ιστορίας του για την Οθωμανική Αυτοκρατορία13. Τις
παραπομπές στον Coronelli και τον Sanudo ο Σάθας
τις παίρνει από τον Hammer και τις παρανοεί, καθώς
εμφανίζει ανακριβώς και τους δύο (τον Coronelli και
τον Sanudo) να δίνουν ονόματα στους περιβόλους του
κάστρου της Ναυπάκτου. Ανεξάρτητα απ᾽ αυτό όμως,
τα σχετικά με την ονοματοδοσία ο Σάθας τα βάζει σε
υποσημείωση χωρίς να τα σχολιάζει, πράγμα που δείχνει
ίσως μια αμηχανία.
Ας σημειωθεί ακόμη ότι ο Σάθας αναπαράγει, άθε-
λά του, και ένα λάθος της γαλλικής μετάφρασης του
Hammer την οποία χρησιμοποιεί. Στη μετάφραση το
Uromasio του Hammer (που και αυτό δεν είναι σωστό)
είχε γίνει Uramasio και αυτό τον τύπο κρατάει και ο
Σάθας. Έτσι από το αρχικό Uromiari ή Uromario, που
δίνουν τα Diarii του Sanudo, φτάνουμε στα ακατανόη-
τα Uromasio και Uramasio, που οφείλονται πιθανώς σε
αντιγραφικά ή τυπογραφικά λάθη. Αλλά όπως και να
13. Hammer 1836, 57-58.
έχουν τα πράγματα, ήταν σχεδόν αδύνατο να αναγνω-
ριστεί πίσω από τα ονόματα αυτά το βυζαντινό κάστρο
Βρωμιάρι. Είναι χαρακτηριστικό εξάλλου ότι σε μια ελ-
ληνική μετάφραση της Ιστορίας του Hammer, από τα
γαλλικά, ο μεταφραστής Κων. Κροκιδάς θα μεταγράψει
με ελληνικούς χαρακτήρες το Uromasio ως Οὐρομάζι-
ον14.
Την ονοματολογία του κάστρου της Ναυπάκτου δεν
την πρόσεξε ή την αγνόησε ως ατεκμηρίωτη η ιστορική
και αρχαιολογική έρευνα. Από τις αρχές της δεκαετίας
του 1980 όμως, αν δεν κάνουμε λάθος, η παρανόηση του
Hammer ήρθε και πάλι στην επικαιρότητα μέσω κυρίως
του Σάθα. Τουριστικοί οδηγοί, βιβλία για τα ελληνικά
κάστρα, καθώς και ένα μέρος της τοπικής ιστοριογραφί-
ας, θα «επισημοποιήσουν» τη λανθασμένη ονοματοθε-
σία, δίνοντας σε τρία διαζώματα του κάστρου της Ναυ-
πάκτου τα ονόματα τριών βυζαντινών φρουρίων της πε-
ριοχής15. Κι αυτό εξαιτίας ενός ακατανόητου λάθους του
Hammer και μιας αμήχανης υποσημείωσης του Σάθα.
14. Χάμμερ 1872, 52. Ο μεταφραστής έλαβε υπόψη του, εκτός από τη
γαλλική μετάφραση του J. J. Hellert (Hammer 1836), και τη μετάφραση
του [Louis] Dochez (Hammer 1844, 378), όπου Uromasio, ενώ παράλλη-
λα έκανε και αντιβολή με τη γερμανική έκδοση.
15. Βλ. για παράδειγμα, Οικονόμου 1980, 67 κ.ε. και Σφηκόπουλος
1981, 150 κ.ε.
105