Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ýÿíúëÿð âÿ Èäìàí Íàçèðëèéè

Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Áÿäÿí Òÿðáèéÿñè

âÿ Èäìàí Àêàäåìèéàñû

Ñöëåéìàí Ùöñåéíîâ

ÍÈÒà ÌßÄßÍÈÉÉßÒÈ
Äÿðñëèê

ÁÀÊÛ - ÉÀÇÛ×Û - 2010

Àç2 Åëìè ðåäàêòîðó: Ôèëîëîýèéà åëìëÿðè äîêòîðó,
2010
ïðîôåññîð.
Ñ 63 À.Ì.ÁÀÁÀÉÅÂ
Ðÿé÷èëÿð: Ôèëîëîýèéà åëìëÿðè äîêòîðó,
ïðîôåññîð.
Í.ß.ÀÁÄÓËËÀÉÅÂ
Ôèëîëîýèéà åëìëÿðè äîêòîðó,
ïðîôåññîð.
Ú.ß.ÚßÔßÐÎÂ

Ñöëåéìàí Ñÿôÿð îüëó Ùöñåéíîâ. Íèòã ìÿäÿíèééÿòè.

Äÿðñëèê. Áàêû, “Éàçû÷û” íÿøðèééàòû, 2010. 240 ñÿù

ÁÁÊÀ 63
“Íèòã ìÿäÿíèééÿòè” àäëû áó äÿðñëèê Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò
Áÿäÿí Òÿðáèéÿñè âÿ Èäìàí Àêàäåìèéàñûíûí áàêàëàâð òÿùñèë
ïèëëÿñè ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Äÿðñëèéèí ìÿãñÿä âÿ
âÿçèôÿëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã íèòã ìÿäÿíèééÿòè äèë íîðìàëàðûíûí
ìÿúìóñó êèìè ýþòöðöëìöø, áó ñàùÿäÿêè ìþâçóëàð àíëàøûãëû
âÿ éûüúàì øÿêèëäÿ èíòåðàêòèâ ìåòîäóí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí øÿðù
îëóíìóøäóð.
Ïðîãðàì ÿñàñûíäà éàçûëìûø äÿðñëèêäÿ íÿçÿðè ìÿëóìàòëàð
äàùà ÷îõ ïðàêòèê éþíöìëöäöð, òÿëÿáÿëÿðèí íèòã, âÿðäèø âÿ
ãàáèëèééÿòëÿðèíè èíêèøàô åòäèðèá éöêñÿëòìÿê ö÷öí ùÿð ìþâçóäàí
ñîíðà îíóíëà áàüëû ìöõòÿëèô õàðàêòåðëè ìÿòíëÿð, ñóàëëàð,
òàïøûðûãëàð, ëèíãâèñòèê òÿùëèëÿ õèäÿìò åäÿí ÷àëûøìàëàð
âåðèëìèøäèð. Ñîíäà òÿëÿáÿ âÿ ìÿçóíëàðûí ýöíäÿëèê ùÿéàòäà
ãàðøûëàøäûãëàðû ùàäèñÿ âÿ ìÿñÿëÿëÿðè éóõàðû èíñòàíñèéàëàðà
÷àòäûðìàã ìÿãñÿäè äàøûìàãëà éàçûëû íèòãÿ àèä îëàí ðÿñìè -
êàðýöçàðëûã öñëöáóíóí ÿñàñ ñÿíÿä íþâëÿðè - ÿìÿëè éàçûëàð þç
ÿêñèíè òàïìûøäûð.

5204000059 - (224)
Ñ ãðèôëè íÿøð
Ì - 656 - 2010
c ÉÀÇÛ×Û
 ÞÍ ÑÞÇ

Àçÿðáàéúàí õàëãû þç äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíè ãàçàíäûãäàí ñîíðà

ðåñïóáëèêàìûçûí èãòèñàäè, èúòèìàè âÿ ñèéàñè ùÿéàòûíäà îëäóüó êè-
ìè, ìÿäÿíè, åëìè âÿ òÿùñèë ñàùÿñèíäÿ äÿ äöíéà ñòàíäàðòëàðûíà èí-
òåãðàñèéà åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Äöíéà áèðëèéèíèí èãòèñàäè ìàðàã
ìÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëìèø ðåñïóáëèêàìûç èãòèñàäè èíêèøàô úÿùÿòäÿí ëè-
äåð þëêÿ êèìè þçöíöí òÿùñèë ïðîáëåìëÿðèíè äÿ àíàëîæè ãàéäàäà éå-
íèëÿøäèðìÿêäÿäèð. Òÿùñèë ñèñòåìèíäÿ îëàí éåíèëÿøìÿ òÿäðèñäÿ
òÿêúÿ óüóðëà òÿòáèã åäèëÿí êîìïöòåðäÿí, åëåêòðîí ìàøûíëàð âÿ
ìöàñèð òåõíîëîýèéàäàí èñòèôàäÿ èëÿ ìÿùäóäëàøìûð, áöòþâëöêäÿ
Áîëîíèéà òÿùñèë ñèñòåìèíè, êðåäèò öñóëóíó äà ÿùàòÿ åäèð.
Èíòåðàêòèâ ìåòîäëà òÿäðèñ îëóíàí ìöàñèð äÿðñëÿðäÿ òÿëÿáÿëÿðèí
äÿ ìöÿëëèìëÿðëÿ áèðýÿ äàèì ôÿàë îëìàñû, ïðîáëåì-ñèòóàñèéà øÿðàè-
òèíäÿ ìþâçóëàðûí åëìè àðàøäûðìà êèìè øÿðùè òÿëÿá îëóíóð. Îíëàð
ÿãëè ïðîñåñëÿðäÿ ìöùàêèìÿ éöðöòìÿëè, öìóìèëÿøäèðìÿëÿð àïàð-
ìàëû, íÿòèúÿ ÷ûõàðìàëû îëóðëàð, äÿðñ áöòöí ãðóïóí ôÿàëëûüû èëÿ êå÷èð.
Ðåñïóáëèêàìûçäà óüóðëà ùÿéàòà êå÷èðèëÿí òÿùñèë èñëàùàòû àëè
ìÿêòÿáëÿðèí ãàðøûñûíäà ýåíèø ïåðñïåêòèâëÿð à÷ìûøäûð âÿ ìöÿë-
ëèìëÿðäÿí òÿäðèñ ïðîãðàìëàðûíà, äÿðñëèêëÿðÿ, äÿðñ âÿñàèòëÿðèíÿ,
òÿäðèñ îëóíàí ôÿíëÿðèí èñòèãàìÿòè âÿ õàðàêòåðèíÿ éåíèäÿí áàõìà-
üû òÿëÿá åäèð. Áó òÿëÿáàò åéíè äÿðÿúÿäÿ íèòã ìÿäÿíèééÿòè ôÿííè-
íÿ äÿ àèääèð. Àçÿðáàéúàí äèëèíè îðòà öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáëÿðèíäÿ
þéðÿíìèø òÿëÿáÿëÿðÿ íèòã ìÿäÿíèééÿòè ôÿííèíè ïðàêòèê øÿêèëäÿ
ìÿíèìñÿòìÿê, îíëàðûí íèòã âÿðäèøëÿðèíè éöêñÿëòìÿê ö÷öí òàïøû-
ðûãëàð ñèñòåìè äàùà úèääè øÿêèëäÿ èøëÿíìÿëè, íöìóíÿâè íèòã ìÿäÿ-
íèééÿòèíÿ ìàëèê ùÿðòÿðÿôëè èíêèøàô åòìèø ýÿíúëÿðèí éåòèøäèðèëìÿñè
ìÿñÿëÿñè ãàðøûäà äóðìàëûäûð.
ÕÕ ÿñðèí îðòàëàðûíäàí äèããÿòè úÿëá åòìÿéÿ áàøëàìûø íèòã ìÿ-
äÿíèééÿòè 1980-úè èëäÿí áÿçè àëè ìÿêòÿáëÿðèí òÿäðèñ ïëàíûíà ñàëûí-
ìûø, íèòã ìÿäÿíèééÿòè ìÿñÿëÿëÿðèíÿ äèããÿò àðòûðûëìûøäûð.
Íèòã ìÿäÿíèééÿòè òÿùñèë ñèñòåìèíèí àêòóàë ïðîáëåìëÿðèíäÿí
áèðè îëìàãëà õàëãûìûçûí öìóìè ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèíèí òÿðêèá ùèñ-
ñÿñèäèð. Àèëÿäÿí, ìÿêòÿáäÿí áàøëàíàí ùÿðÿêÿò, äàâðàíûø ìÿäÿ-

3
íèééÿòè öíñèééÿò, äàíûøûã ìÿäÿíèééÿòè èëÿ ïàðàëåë ýåòìÿëè, ÿõëàã
íîðìàëàðû íèòã íîðìàëàðûíäà þç èôàäÿñèíè òàïìàëûäûð. Òÿëÿáÿëÿð
ðÿñìè äþâëÿò äèëè ñòàòóñó àëìûø Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ - èúòèìàè öí-
ñèééÿò âàñèòÿñè îëàí þç àíà äèëèíäÿ òÿêúÿ àèëÿ-ìÿèøÿò öñëóáó äà-
õèëèíäÿ äåéèë, ùÿì äÿ åëìè, ïóáëèñèñòèê âÿ ðÿñìè-êàðýöçàðëûã öñ-
ëóáëàðûíäà, éåðè ýÿëÿðñÿ, èñòåäàäëû ýÿíúëÿð ùÿòòà áÿäèè öñëóáäà þç
ôèêèðëÿðèíè øèôàùè âÿ éàçûëû øÿêèëäÿ èôàäÿ åòìÿéè - äàíûøìàüû âÿ
éàçìàüû áàúàðìàëûäûðëàð. ßëáÿòòÿ, áóíóí ö÷öí çÿìàíÿòè ìöÿë-
ëèìëÿð âåðìÿëèäèðëÿð. Îíëàð åëìè-íÿçÿðè áèëèêëÿðÿ éèéÿëÿíìèø,
ùÿðòÿðÿôëè íèòã ùàçûðëûüû êå÷ìèø, ñàâàäëû éàçû âÿ äöçýöí îõó âÿð-
äèøëÿðè ãàçàíìûø ýÿíúëÿðäÿ àëè ìÿêòÿáäÿ ýöíäÿëèê öíñèééÿòèí
ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíäÿ þç ôèêèðëÿðèíè íèòã íîðìàëàðûíà óéüóí èôàäÿ
åòìÿê áàúàðûüûíû òÿêìèëëÿøäèðìÿëèäðëÿð.
Ýÿíúëÿðèìèç ùÿð úöð ðÿñìè-êàðýöçàðëûã, äÿôòÿðõàíà ñÿíÿäëÿðè-
íè ùàçûðëàìàüû, òÿùñèë ïðîñåñèíäÿ, èúòèìàè ùÿéàòäà, ìÿòáóàòäà ÷û-
õûø åòìÿéè, åêðàí âÿ åôèð ãàðøûñûíäà þç ìöëàùèçÿëÿðèíè, àðçó âÿ èñ-
òÿêëÿðèíè, òÿêëèô âÿ òþâñèéÿëÿðèíè, äþâëÿòèìèçèí äàõèëè âÿ õàðèúè ñè-
éàñÿòè èëÿ áàüëû ôèêèðëÿðèíè ñÿðáÿñò, ñÿëèñ âÿ àéäûí øÿêèëäÿ, ìÿç-
ìóíëó ñþéëÿìÿéè þéðÿíìÿëèäèðëÿð. Ìÿùç áó èñòÿéè ðåàëëàøäûðìàã
ìÿãñÿäèëÿ äÿ îðòà ìÿêòÿáèí "Àçÿðáàéúàí äèëè" ïðîãðàìûíà
"Íèòã ìÿäÿíèééÿòè" âÿ "Ðàáèòÿëè íèòãèí èíêèøàôû" áþëìÿëÿðè äàõèë
åäèëìèøäèð. Îðòà ìÿêòÿá êóðñóíóí äàâàìû êèìè òÿëÿáÿëÿð íèòã
ìÿäÿíèééÿòè âÿ äöçýöí íèòã àíëàéûøëàðûíûí ìàùèééÿòèíè àíëà-
ìàãëà ÿäÿáè äèëèí íîðìàëàðûíû íèòãäÿ ñàõëàìàüû, úöìëÿ öçâëÿðè-
íèí äöçýöí ñûðàëàíìàñû ãàéäàñûíû, éàçûëû íèòãäÿ îðôîãðàôèéà âÿ
äóðüó èøàðÿëÿðè ãàéäàëàðûíû ýþçëÿìÿéè, ñèíòàêòèê êîíñòðóêñèéàëàð-
äàí èñòèôàäÿ åòìÿéè, ñþçëÿðèí ìÿíà òóòóìóíà ýþðÿ éåðëè-éåðèíäÿ
èøëÿäèëìÿñè ìÿñÿëÿëÿðèíè ìÿíèìñÿìÿëèäèðëÿð. Îíëàð àäè äàíûøûã
âÿ ïóáëèñèñòèê öñëóáëàðäà éàçûëû âÿ øèôàùè ìÿòíëÿð òÿðòèá åòìÿéè,
òÿñâèðè âÿ íÿãëè õàðàêòåðëè ìàòåðèàëëàðûí èôàäÿëèëèéèíè éöêñÿëòìÿ-
éè, áó öñëóáëàðà óéüóí äèë âàñèòÿëÿðèíäÿí áàúàðûãëà éàðàðëàíìàüû
þéðÿíìÿëèäèðëÿð. ßëáÿòòÿ, áóíóí ö÷öí îíëàð äÿðèí áèëèéÿ, ùÿðòÿ-
ðÿôëè ìÿëóìàòà ñàùèá îëìàãëà áó áèëèê âÿ ìÿëóìàòëàðû ðÿâàí, àé-
äûí, äÿãèã, äöçýöí äàíûøìàüû âÿ éàçìàüû áàúàðìàëûäûðëàð.

4
Ýÿíúëÿðèìèç ýþçÿë äàíûøûá-éàçìàã ãàáèëèééÿòèíÿ éèéÿëÿíìÿêëÿ
éöêñÿê ìèëëè-ìÿíÿâè êåéôèééÿòëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ìÿäÿíè íèòãèí ýþ-
çÿëëèéè, çÿíýèíëèéè âÿ äöçýöíëöéöíö ìÿíèìñÿéÿ áèëÿðëÿð.
2009-2010-úó äÿðñ èëèíäÿí Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Áÿäÿí Òÿðáè-
éÿñè âÿ Èäìàí Àêàäåìèéàñûíäà ñå÷ìÿ ôÿíí êèìè "Íèòã ìÿäÿ-
íèééÿòè" òÿäðèñ îëóíóð. Ôÿííèí þéðÿíèëìÿñèíÿ áèð ñåìåñòð ÿðçèí-
äÿ 45 ñààò âàõò àéðûëìûøäûð. Ôÿííèí òÿäðèñèíäÿ ìÿãñÿä òÿëÿáÿëÿ-
ðèìèçÿ þç ôèêèðëÿðèíè éàçûëû âÿ øèôàùè ôîðìàäà äöçýöí, àéäûí, ñÿ-
ëèñ, úàíëû âÿ àíëàøûãëû áèð øÿêèëäÿ ÷àòäûðà áèëìÿê áàúàðûüû âÿ âÿð-
äèøëÿðèíèí éàðàäûëìàñûíà éàðäûì÷û îëìàãäûð.
Ùàçûðëàäûüûìûç "Íèòã ìÿäÿíèééÿòè" àäëû áó äÿðñ âÿñàèòè èíäè-
éÿ ãÿäÿð ðåñïóáëèêàìûçäà éàçûëìûø äÿðñëèê âÿ òÿäðèñ âÿñàèòëÿðèí-
äÿ èñòèôàäÿ åäèëìèø ìåòîä âÿ öñóëëàðà ÿñàñëàíûð. Ùÿúìèíÿ ýþðÿ
áþéöê îëìàéàí áó âÿñàèò Áÿäÿí Òÿðáèéÿñè âÿ Èäìàí Àêàäåìè-
éàñûíûí òÿëÿáÿëÿðè ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Âÿñàèòäÿ íèòã ìÿ-
äÿíèééÿòè àíëàéûøû, îíóí ìþâçóñó, ìÿãñÿä âÿ âÿçèôÿëÿðè, áàøãà
åëìëÿðëÿ ÿëàãÿñè, íèòãèí ñÿúèééÿâè úÿùÿòëÿðè, íèòãèí íþâëÿðè, ìÿ-
äÿíè âÿ ãåéðè-ìÿäÿíè ôîðìàëàðû, íèòãèí äàõèëè âÿ õàðèúè êåéôèé-
éÿòëÿðè, ÿäÿáè äèëèí íîðìàëàðû, íèòãèí öñëóáëàðû, äàíûøûã åòèêàñû âÿ
íèòã åòèêåòëÿðè êèìè áàøëûãëàð àëòûíäà ãûñàúà øÿðù îëóíìóø, ùÿð
ìþâçóäàí ñîíðà ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð, ïðàêòèê ÷àëûøìàëàð âåðèëìèø-
äèð. Ôÿííèí òÿäðèñè ïðîñåñèíäÿ òÿëÿáÿëÿðÿ íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí
àéðû-àéðû ìÿñÿëÿëÿðè ùàããûíäà éûüúàì ìÿëóìàò âåðèëìÿêëÿ ìÿ-
äÿíè íèòãÿ éèéÿëÿíìÿéèí öñóë âÿ âàñèòÿëÿðè èçàùà úÿëá îëóíìóø,
îíëàðûí äöçýöí âÿ ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ éîëëàðû èøûãëàíäûðûëìûøäûð.

Ìöÿëëèô

5
 ÍÈÒà ÌßÄßÍÈÉÉßÒÈÍÈÍ
ÌÞÂÇÓÑÓ, ÌßÃÑßÄ Âß ÂßÇÈÔßËßÐÈ
Íèòã ìÿäÿíèééÿòè ýåíèø àíëàéûø îëóá èíñàí ìÿäÿíèééÿòèíèí
÷îõ ìöùöì òÿðêèá ùèññÿñè êèìè áàøà äöøöëöð. "Ìÿäÿíèééÿò" ñþ-
çö äèëèìèçÿ ÿðÿá äèëèíäÿí êå÷ìèøäèð, "øÿùÿð" ìÿíàñûíäà îëàí
"ìÿäèíÿ" ñþçöíäÿíäèð. "Ìÿäÿíè" ñþçö äÿ "øÿùÿðëè" ìÿíàñûíäà-
äûð. ßââÿëëÿð "ìÿäÿíè" àíëàéûøû øÿùÿðäÿí óçàãäà éàøàéàí, ùÿðÿ-
êÿòè, äàâðàíûøû, åëÿúÿ äÿ äàíûøûüû, íèòã ãàáèëèééÿòè ùÿëÿ ôîðìàëà-
øûá ìöÿééÿí þë÷öéÿ, ÿíäàçÿéÿ óéüóí îëìàéàí èíñàíëàðà ãàðøû,
øÿùÿðäÿ éàøàéàíëàðûí äàíûøûüû áÿäÿâèëÿðèí, óúãàðëàðäà éàøàéàí-
ëàðûí íèòãèíÿ ãàðøû ãîéóëóðäó. Äåìÿëè, óçóí ÿñðëÿðäÿí áÿðè áèðýÿ
éàøàéûø íÿòèúÿñèíäÿ øÿùÿðäÿ éàøàéàíëàðûí - øÿùÿð àäàìëàðûíûí
ùÿðÿêÿòè, äàâðàíûøû, äàíûøûüû ùÿéàò øÿðàèòèíÿ óéüóí îëàðàã äàùà
ñöðÿòëÿ ôîðìàëàøûá óúãàðëàðäà éàøàéàíëàðà íèñáÿòÿí ìÿäÿíè ùå-
ñàá îëóíìóøäóð.
Èíäè ìÿäÿíèééÿò ìÿäÿíèééÿòñèçëèéÿ ãàðøû äåéèë, äàùà ìÿäÿíè,
õàëãûí êèøèëè, ãàäûíëû, áþéöêëö, êè÷èêëè, ñàâàäëû, ñàâàäñûç îëìàñûíà
áàõìàéàðàã ùàìûéà - ùÿì øÿùÿðäÿ, ùÿì äÿ êÿíääÿ éàøàéàí áö-
òöí àäàìëàðà, èúòèìàè âÿ ìÿíÿâè ùÿéàòäà, áèðýÿ éàøàéûøäà þçöíö
íöìóíÿâè ýþñòÿðÿíëÿðèí ùàìûñûíà àèääèð. Îíà ýþðÿ äÿ "ìÿäÿíè"
ñþçö èíäè: à) ìÿäÿíèééÿòúÿ ÷îõ èíêèøàô åòìèø, ìÿäÿíèééÿòèí
éöêñÿê ïèëëÿñèíäÿ îëàí; á) úÿìèééÿòäÿ þçöíö àïàðìà öñóëëàðûíà,
ÿäÿá ãàéäàëàðûíà éàõøû áÿëÿä îëàí; òÿðáèéÿëè; ú) ìÿäÿíèééÿòëÿ
áàüëû îëàí ìÿíàëàðûíäà èøëÿíèð. "Ìÿäÿíèééÿò" ñþçö èñÿ: - 1) èíñàí
úÿìèééÿòèíèí èñòåùñàë ñàùÿñèíäÿ èúòèìàè âÿ ìÿíÿâè ùÿéàòäà ÿëäÿ
åòäèéè íàèëèééÿòëÿðèí ìÿúìóñó; 2) ùÿð ùàíñû õàëãûí ìöÿééÿí
äþâðäÿ ÿëäÿ åòäèéè áåëÿ íàèëèééÿòëÿðèí ñÿâèééÿñè; òÿñÿððöôàò âÿ éà
çåùíè ôÿàëèééÿòèí ùÿð ùàíñû áèðèñèíèí èíêèøàô ñÿâèééÿñè; 3) ñàâàä-
ëûëûã, åëìëèëèê, áèëèêëèëèê, úÿìèééÿòäÿ þçöíö àïàðà áèëìÿ; òÿðáèéÿ-
ëèëèê; ìÿäÿíè àäàìûí òÿëÿáàòûíà óéüóí îëàí ùÿéàò øÿðàèòèíèí
ìÿúìóñó (3. ñÿù 282-283) ìÿíàëàðûíû ÿùàòÿ åäèð.
Èíäè òÿùñèëèí, åëìèí, ìÿäÿíèééÿòèí èíêèøàôû, ìÿòáóàòûí, ðàäèî-
òåëåâèçèéàíûí þëêÿìèçèí àðàíëû, äàüëû áöòöí êÿíä, ãÿñÿáÿ âÿ øÿ-
6
ùÿðëÿðèíäÿ õàëãûí ýöíäÿëèê ùÿéàòûíà, ìÿèøÿòèíÿ äàõèë îëìàñû íÿ-
òèúÿñèíäÿ íÿèíêè ÿäÿáè äèëèìèç, åëÿúÿ äÿ äàíûøûã äèëèìèç êöòëÿâè-
ëÿøìèø, áöòöí ðåñïóáëèêàìûçäà ùàìûíûí åéíè äÿðÿúÿäÿ áàøà äöø-
äöéö, àíëàäûüû ðÿâàí, ýþçÿë, ñÿëèñ äèëÿ ÷åâðèëìèøäèð.
Íèòã ìÿäÿíèééÿòè òåðìèíèíè, öìóìèééÿòëÿ, ìÿäÿíèééÿò ñþ-
çö èëÿ ãàðûøäûðìàã îëìàç. Èíñàíëàð ìÿäÿíèééÿò äåäèêäÿ, ÿñàñÿí,
òÿëèì-òÿäðèñ îúàãëàðûíû, ìÿêòÿá, êëóá, êèòàáõàíà, êèíî-òåàòðëàðû,
òàìàøà ñàëîíëàðûíû, òàðèõ-þëêÿøöíàñëûã ìóçåéëÿðèíè, ìÿäÿíè ñþ-
çöíö èñÿ òÿùñèëëè, òÿðáèéÿëè àíëàìûíäà áàøà äöøöðëÿð.
Ìÿäÿíèééÿò ñþçö ùÿéàòûìûçà äÿðèíäÿí ñèðàéÿò åòìèø, èíñàíûí
ùÿéàò âÿ ôÿàëèééÿòèíèí áöòöí ñàùÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäÿí ÷îõ èøëÿê àí-
ëàéûø îëìóøäóð: ìöÿëëèì ìÿäÿíèééÿòè, ùÿêèì ìÿäÿíèééÿòè, òÿëÿ-
áÿ ìÿäÿíèééÿòè, ñÿùíÿ ìÿäÿíèééÿòè, îõó ìÿäÿíèééÿòè, ãóëàã
àñìà, äèíëÿìÿ ìÿäÿíèééÿòè âÿ ñ; øÿùÿð ìÿäÿíèééÿòè, êÿíä ìÿ-
äÿíèééÿòè äàùà ýåíèø ìÿíàäà ýþòöðöëÿðÿê êîíêðåò éåðèí - þëêÿ
âÿ éà ãèòÿíèí àäû èëÿ - Àâðîïà ìÿäÿíèééÿòè, Àìåðèêà ìÿäÿíèé-
éÿòè, Øÿðã ìÿäÿíèééÿòè, ×èí ìÿäÿíèééÿòè âÿ ñ. äåéèëèð, ìèëëÿòëÿ
áàüëû îëàðàã àëìàí ìÿäÿíèééÿòè, ôðàíñûç ìÿäÿíèééÿòè, òöðê ìÿ-
äÿíèééÿòè àíëàéûøëàðû äà ìþâúóääóð.
Áó ñþéëÿäèéèìèç àíëàéûøëàð àðàñûíäà äàíûøûã ìÿäÿíèééÿòè
èôàäÿñè þçöíÿìÿõñóñ éåð òóòóð. Äàíûøûã ìÿäÿíèééÿòè áèëàâàñèòÿ
èíñàíëà áàüëû îëäóüó ö÷öí éóõàðûäà ñàäàëàíàí ìöÿëëèì ìÿäÿ-
íèééÿòè, øàýèðä, òÿëÿáÿ, ñöðöúö, ñàòûúû âÿ áàøãà ïåøÿ-ñÿíÿò ñàùÿ-
ëÿðè èëÿ áàüëû èíñàíëàðûí ÿäÿá-ÿðêàí, ãàíàúàã, ÿõëàã íîðìàëàðû
äàõèë îëìàãëà äàíûøûüû íÿçÿðäÿ òóòóëóð, ÷öíêè ùÿð áèð èíñàí êè÷èê
éàøëàðûíäàí áàøëàìûø äèëè ñþç òóòàíà ãÿäÿð äàíûøûð, éàçûð, íèòã
ñþéëÿéèð, ÷ûõûø åäèð. Î þç äàíûøûã òÿðçèíè òÿêìèëëÿøäèðèð, íèòãèíè
ùÿéàòäàí, úÿìèééÿòäÿí ýÿëÿí éåíè-éåíè ñþçëÿð ùåñàáûíà çÿí-
ýèíëÿøäèðèð, áàøãàëàðûíäàí äàùà éàõøû äàíûøìàüà, íèòãèíè åéíè
äÿðÿúÿäÿ ýþçÿë, èôàäÿëè, ðÿâàí ÷àòäûðìàüà ÷àëûøûð. Äàíûøûã âÿð-
äèøëÿðè ôîðìàëàøûá òÿêìèëëÿøäèêúÿ èíñàíûí ñþç åùòèéàòû, äèëèíèí
ëöüÿò òÿðêèáè àðòäûãúà, ìöõòÿëèô éàø âÿ ïåøÿ ñàùèáëÿðè èëÿ öíñèé-
éÿò ñàõëàäûãúà, þçö ö÷öí äàùà ðÿâàí, ñÿëèñ, äöçýöí, äÿãèã äàíû-
øàíëàðû íöìóíÿ ýþòöðÿðÿê, ãÿçåòëÿðäÿí, æóðíàëëàðäàí, êèòàáëàð-

7
äàí îõóäóüó âÿ éà åøèòäèéè íèòã íöìóíÿëÿðè èëÿ òàíûø îëäóãúà,
ðàäèî-òåëåâèçèéà âåðèëèøëÿðèíÿ äèããÿòëÿ âÿ ìàðàãëà ãóëàã àñäûãúà,
äèëèìèçèí äàõèëè ãóðóëóøóíà, îíóí èíúÿëèêëÿðèíÿ áÿëÿäëÿøäèêúÿ, î
äà þç ôèêèðëÿðèíè äàùà ýþçÿë èôàäÿ åòìÿëè îëóð. Äåìÿëè, èíñàí ìÿ-
äÿíèééÿòèíèí àéðûëìàç ùèññÿñè îëàí íèòã ìÿäÿíèééÿòè äèë íîðìà-
ëàðûíûí ìÿúìóñó êèìè òÿçàùöð òàïûð. Ùÿð áèð èíñàí åëÿ äàíûøìà-
ëû, íèòãèíè åëÿ ãóðìàëûäûð êè, äèíëÿéèúèëÿð îíó íÿèíêè áàøà äöøìÿ-
ëè, ùÿì äÿ îíóí äàíûøûüûíà ùÿâÿñëÿ ãóëàã àñìàëû, îíäàí ùÿçç àë-
ìàëûäûðëàð. Î, áó ùàë âÿðäèøÿ ÷åâðèëÿíäÿí, äàíûøûüûíûí àðçó
îëóíäóüóíó åøèäèá áèëÿíäÿí ñîíðà íèòãèíèí ìÿíàëû âÿ ìÿçìóí-
ëó îëìàñûíà äàùà äèããÿòëè îëàúàãäûð. Äîüðóäóð, áó ùå÷ äÿ àñàí
áàøà ýÿëìèð, ùàìûäà éàõøû àëûíìûð, áóíóí ö÷öí áþéöêëÿ áþéöê,
êè÷èêëÿ êè÷èê äèëèíäÿ äàíûøìàã, íÿ áàðÿäÿ, íÿ ìÿãñÿäëÿ, ùàðà-
äà, ùàíñû øÿðàèòäÿ, êèìèíëÿ âÿ éà êèìëÿðëÿ äàíûøäûüûíû áèëìÿê âÿ
áóíëàðû ìöòëÿã íÿçÿðÿ àëìàã âàúèáäèð. Áó, íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí
ÿñàñ øÿðòèäèð.
Íèòã ìÿäÿíèééÿòèíÿ éèéÿëÿíìÿê ö÷öí äèëèí ëöüÿò òÿðêèáèíÿ
äÿðèíäÿí áÿëÿäëèê, îíóí ôîíåòèê, ëåêñèê-ñåìàíòèê, ôðàçåîëîæè âÿ
ãðàììàòèê íîðìàëàðûíà éèéÿëÿíìÿê, äèë ãàíóíëàðûíû íèòãäÿ äöç-
ýöí òÿòáèã åäÿ áèëìÿê çÿðóðèäèð. Ñþç åùòèéàòû çÿíýèí îëàí, ñþçëÿ-
ðèí ìÿíà ÷àëàðëàðûíû íèòãèíäÿ äöçýöí ÿëàãÿëÿíäèðìÿéè áàúàðàí,
ýåíèø åðóäèñèéàëû èíñàí þç ôèêðèíè ÷ÿòèíëèê ÷ÿêìÿäÿí ìÿíòèãè úÿ-
ùÿòäÿí èôàäÿ åòìÿê ãàáèëèééÿòèíäÿ îëóð.

Ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð
1. Íèòã ìÿäÿíèééÿòè ôÿííèíèí ìÿãñÿäè íÿäèð?
2. "Ìÿäÿíèééÿò" ñþçö ùàíñû äèëäÿí àëûíìûøäûð âÿ ìÿíàñû íÿäèð?
3. Ìÿäÿíèééÿò âÿ íèòã ìÿäÿíèééÿòè òåðìèíëÿðèíè èçàù åäèí.
4. Íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí ÿñàñ øÿðòè íÿäèð?
5. Äöçýöí íèòã íÿäèð? Ùàíñû íèòã ôîðìàñû äöçýöí ùåñàá îëóíóð?
6. Ùàíñû øÿõñ þç ôèêðèíè åëìè âÿ ìÿíòèãè úÿùÿòäÿí äöçýöí ãóðà áèëèð?
7. Äÿãèã íèòã äåäèêäÿ íÿ áàøà äöøöëöð? Ùàíñû àäàìûí íèòãè äÿãèã îëóð?
×àëûøìà 1. Ìÿòíäÿ ìÿäÿíèééÿò ñþçöíöí èøëÿíìÿ ìÿãàìëà-
ðûíà ôèêèð âåðèí:

8
 Ìÿêòÿá õàëãûí ìÿíÿâè áåøèéèäèð. Ìÿêòÿáäÿ òÿêúÿ éàçûá-îõó-
ìàüû, ùåñàáëàìàüû âÿ ìöõòÿëèô åëìëÿðèí ñèðëÿðèíè þéðÿòìèðëÿð,
ùÿì÷èíèí áèðýÿ éàøàéûø ãàéäàëàðû þéðÿäèëèð. Ìÿêòÿáäÿ âÿòÿíèí
÷îõÿñðëèê ìÿäÿíèééÿòè éàøàéûð. Ìöÿëëèìëÿð øàýèðäëÿðÿ äþíÿ-äþ-
íÿ õàòûðëàäûðëàð: - "Ìÿêòÿáèíèçè âÿ äþâëÿòèìèçè ñåâèí, åëìëè âÿ
ìÿäÿíèééÿòëè îëàðàã ìÿìëÿêÿòèìèçè ÷è÷ÿêëÿíÿí áèð äþâëÿòÿ ÷å-
âèðÿê". Ìÿêòÿá áèçÿ òÿêúÿ òÿùñèë éîõ, ùÿì äÿ òÿðáèéÿ âåðèð, ìÿ-
äÿíèééÿò àøûëàéûð.
Ìÿêòÿáäÿ ìöÿëëèìëÿð âÿ øàýèðäëÿðëÿ öíñèééÿò ñàõëàìàã ùà-
ìûéà ñåâèíú âÿ ìÿíÿâè çþâã áÿõø åäèð.
Ùÿð áèð äþâëÿò ö÷öí ìÿêòÿá áþéöê ðîëà ìàëèêäèð. Ñàâàäëû èí-
ñàíëàð îëìàäàí åëì âÿ ìÿäÿíèééÿòèí èíêèøàôû ãåéðè-ìöìêöíäöð.
Èíñàíûí ìÿêòÿáÿ, òÿùñèëÿ, åëìÿ ìöíàñèáÿòè îíóí äàõèëè ìÿäÿ-
íèééÿòèíäÿí èðÿëè ýÿëèð, îíóí õåéèðõàùëûüû, ìèëëÿòèíÿ ñàéüûñû, ìÿ-
ùÿááÿòè òÿêúÿ äàâðàíûøû âÿ ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿ äåéèë, íèòã ãàáèëèééÿ-
òèíäÿ, øöóð âÿ äöøöíúÿñèíäÿ äÿ þçöíö ýþñòÿðèð. Ìÿêòÿáÿ ìöãÿä-
äÿñ éåð, åëì ìÿáÿäè êèìè áàõìàã, ìÿíÿâèééàòûìûçû ãóðìàã,
ìÿäÿíèééÿòèìèçè ôîðìàëàøäûðìàã âÿ ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿðÿ ÷àòäûð-
ìàã ùÿð áèð èíñàíûí áîðúóäóð.
×àëûøìà 2. Ñþçëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ÿäÿáè äèëèí ãðàììàòèê
íîðìàëàðûíà óéüóí úöìëÿëÿð äöçÿëäèí:
1) Àçÿðáàéúàí, ãàíëû, ìöáàðèçÿ, ãóðìàã, õàëã, ìöñòÿãèë,
äöøìÿí, ìöñòÿãèë, ãàëèá ýÿëìÿê, äþâëÿò
2) ùÿð, óüðóíäà, þç, ìöñòÿãèëëèê, îëìàã, áèð, äàèìà, õàëã,
ùàçûð, ìöáàðèçÿ
3) ìèëëÿò, àçàäëûã, ãàçàíìàã, åòìÿê, áèð, ùÿð, þç, âÿ, ìöäà-
ôèÿ, þç
×àëûøìà 3. Ñþçëÿðèí àøàüûäàêû òÿëÿôôöç ôîðìàëàðûíäàí ùàíñû-
íûí îðôîåïèê íîðìàéà óéüóí îëäóüóíó ìöÿééÿíëÿøäèðèí:
åâ/ÿâ/þé, ãÿäåø/êàðäåø/ãàðäàø, ýåæÿ/ýåúÿ, ìóðòäà/éóìóðòäà/-
éóìóðòà, áèçíÿí/áèçèéíÿí/áèçèìëÿ, äàøäû/äàøëû, ãàðàííûã/ãàðà-
íûõ/ ãàðàííûõ/ãàðàíëûã, ãûçëàð/ãûçäàð/ãûççàð, õÿáÿðëÿð/õÿáÿððÿð
×àëûøìà 4. Àêàäåìèéàäà áèð òÿäáèðèí êå÷èðèëÿúÿéè ùàããûíäà
åëàí (áèëäèðèø) éàçûí. Åëàíûí éàçûëìà ôîðìàñûíû ãûñàúà ãåéä åäèí.

9
 Íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí òàðèõèíäÿí

Íèòã ìÿäÿíèééÿòè åðàìûçäàí ÿââÿë ãÿäèì Éóíàíûñòàí âÿ Ðî-

ìàäà ùÿì ñÿíÿò, ùÿì äÿ åëì êèìè ôîðìàëàøìûøäûð. Òÿñàäöôè äå-
éèëäèð êè, áó éåðëÿðäÿ íàòèãëèê ñÿíÿòè ÷îõ ýåíèø éàéûëìûø, èñòåäàä-
ëû íàòèãëÿð õàëãûí áþéöê ùþðìÿò âÿ ìÿùÿááÿòèíè ãàçàíìûøäûëàð.
Ìÿùç îíëàðûí ùåñàáûíà, îíëàðûí ôÿñàùÿòëè âÿ áÿëàüÿòëè (èíúÿ, àé-
äûí, ýþçÿë) äàíûøûüû ñàéÿñèíäÿ Éóíàíûñòàí âÿ Ðîìà íèòã ìÿäÿ-
íèééÿòè åëìèíèí, íàòèãëèéèí âÿòÿíè ùåñàá îëóíóð.
Ãÿäèì Éóíàíûñòàíäà ìÿùêÿìÿ èúëàñëàðû, áàéðàìëàð, éàñ ìÿ-
ðàñèìëÿðè, èäìàí éàðûøëàðû - îëèìïèàäàëàð, äîñòëóã ýþðöøëÿðè à÷ûã
ùàâàäà, ÷îõñàéëû èíñàíëàðûí ÿùàòÿñèíäÿ êå÷èðèëäèéèíäÿí õàëãûí
ùþðìÿòèíè ãàçàíìûø íàòèãëÿð ÷ûõûø åäÿðäèëÿð. ×è÷ÿêëÿíìÿ äþâðö
êå÷èðÿí éóíàí ÿäÿáèééàòû (Åçîïóí òÿìñèëëÿðè, Åñõèëèí ñàôîêëàðû,
Åâðèïèäèí ôàúèÿëÿðè, ëèðèê øåèðëÿðè, Àðèñòîôàíûí êîìåäèéàëàðû, åéíè
çàìàíäà, òåàòð òàìàøàëàðû, Ùåðîäîòóí òàðèõøöíàñëûüà àèä ÿñÿðëÿðè
âÿ ñ.) áÿëàüÿòëè íèòãèí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ áþéöê êþìÿê ýþñòÿ-
ðèðäè. Áóðàäà 14 èëëèê íàòèãëèê ìÿêòÿáëÿðè (7 éàøäàí 21 éàøàäÿê)
òÿøêèë îëóíóðäó. Áåëÿ ìÿêòÿáëÿðäÿ ôÿëñÿôÿ, ìÿíòèã, äèë÷èëèê, ÿäÿ-
áèééàò, íàòèãëèê ñÿíÿòè þéðÿäèëèðäè. Ñîêðàò (å.ÿ.469-399), Ïëàòîí
(ßôëàòóí, å.ÿ.430-347), Àðèñòîòåë (ßðÿñòóí, å.ÿ. 384-322), Äå-
ìîñôåí (å.ÿ.384-322) ôÿëñÿôè âÿ ùöìàíèòàð åëìëÿðèí áó ýöí äÿ þç
ãèéìÿòèíè ñàõëàéàí ñÿíÿò èíúèëÿðèíè èíñàíëûüà áÿõø åòìèøëÿð. Îí-
ëàð íàòèãëèê ñÿíÿòèíè, îíóí íÿçÿðèééÿñèíè, òÿëèìèíè ãóðìóø âÿ ñèñ-
òåìèíè éàðàòìûøëàð.
Àðèñòîòåë 20 èë Ïëàòîíóí øàýèðäè îëìóø, 343-335-úè èëëÿðäÿ Éó-
íàíûñòàíûí ùþêìäàðû îëàúàã Èñýÿíäÿðèí òÿðáèéÿ÷èñè èøëÿìèø, ìÿí-
òèã, ïñèõîëîýèéà, òÿáèÿòøöíàñëûã, åòèêà, ñèéàñÿò, òàðèõ, ïîåçèéà âÿ
ðèòîðèêàéà àèä áèð ñûðà ãèéìÿòëè ÿñÿðëÿð éàçìûøäûð. Î, "Ñèéàñÿò",
"Ïîåòèêà", "Ìÿíòèã", 3 êèòàáäàí èáàðÿò "Ðèòîðèêà" ÿñÿðëÿðè èëÿ
10
íèòã ìÿäÿíèééÿòèíè åëì ñÿâèééÿñèíÿ éöêñÿëòìèø, èíñàí íèòãè âÿ
îíóí ôÿëñÿôè ïðîáëåìëÿðèíè öñëóá ìÿñÿëÿëÿðè èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðìèø,
íàòèãëèê ñÿíÿòèíèí ÿñàñëàðûíû âåðìèø, ðèòîðèêàíûí áöòþâ ôóíäàìåí-
òàë åëìè ñèñòåìèíè éàðàòìûøäûð.
Íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí ìÿäÿíè íèòã, òÿëÿôôöç ìÿäÿíèééÿòè, ñþç
ìÿäÿíèééÿòè, äöçýöí äàíûøìàã âÿ éàçìàã ñÿíÿòè, íèòã âàñèòÿëÿ-
ðèíäÿí ìÿãñÿäÿóéüóí øÿêèëäÿ, éåðëè-éåðèíäÿ, ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ
ìÿäÿíèééÿòè îëìàñûíû Äåìîñôåí þç øÿõñè ùÿéàòûíäà, þç öçÿðèí-
äÿ éåðèíÿ éåòèðäèéè ýÿðýèí ÿìÿê ñàéÿñèíäÿ ñöáóò åòìèøäè. Î äþâ-
ðöí òàðèõ÷è-ôèëîñîôëàðûíûí éàçäûüûíà ýþðÿ Äåìîñôåí þç öçÿðèíäÿ
ýÿðýèí ÷àëûøìàãëà ÿí ìÿøùóð íàòèã ñÿâèééÿñèíÿ éöêñÿëìèøäè.
Éóíàí íàòèãëèê ìÿêòÿáèíèí ïàðëàã óëäóçó Äåìîñôåíèí 61 íèòãè,
56 ÷ûõûøû, 6 ìÿêòóáó äöíéà íàòèãëèê ìÿäÿíèééÿòèíèí èíêèøàôûíäà
ìöùöì ìÿðùÿëÿ îëìóøäóð.
Íàòèãëèê ñÿíÿòè Éóíàíûñòàí ìÿðùÿëÿñèíäÿí ñîíðà Ðîìà äþâ-
ðöíÿ ãÿäÿì ãîéóð. Åðàìûçäàí ÿââÿëêè ñîí éöçèëëèêäÿ Ðîìà
Éóíàíûñòàíû èøüàë åòìÿêëÿ Åëëèí ìÿäÿíèééÿòèíÿ äÿ éèéÿëÿíäè.
Ùöìàíèòàð åëìëÿð åñòàôåòèíè ãÿáóë åäÿí Ðîìàíûí àëèì âÿ èúòè-
ìàè õàäèìëÿðè ïîåòèêàíûí, ãðàììàòèêà âÿ ðèòîðèêàíûí íÿçÿðè
ïðîáëåìëÿðèíè ñèñòåìëÿøäèðäèëÿð, íàòèãëèê ñÿíÿòèíèí ñèðëÿðèíè âÿ
îíëàðà éèéÿëÿíìÿê éîëëàðûíû áöòöí èíúÿëèêëÿðèíÿ ãÿäÿð èçàù âÿ
øÿðù åòäèëÿð. Ìàðê Òóëëè Ñèñåðîí (å.ÿ.106-43), Éóëè Ñåçàð
(å.ÿ.102-44), Ìàðê Éóíè Áðóò (å.ÿ. 85-43) êèìè àëèì âÿ èúòèìàè
õàäèìëÿð Ðîìà íàòèãëèê ñÿíÿòèíè áöòöí äöíéàäà øþùðÿòëÿíäèð-
ìèøëÿð.
É. Ñåçàð Ðîìàíûí þç áàø÷ûëûüû àëòûíäà åëì ãàíóíëàðûíà óéüóí
äþâëÿò îëìàñûíà ÷àëûøìûø, ìöùàðèáÿëÿðäÿ ãàíëàð àõûòìûø âÿ ãàëèá
ýÿëìèøäè. Àìàíñûç äèêòàòîð, "Ùàëë ìöùàðèáÿñè ùàããûíäà ãåéäëÿð",
"Âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿëÿðè ùàããûíäà ãåéäëÿð" àäëû åëìè ÿñÿðëÿð ìöÿë-
ëèôè, Éóëè òÿãâèìè èñëàùàòûíû ùÿéàòà êå÷èðìèø äþâëÿò õàäèìè, íàòèãëèê
öçðÿ ìÿøùóð ìöòÿõÿññèñ îëìóøäóð. Îíóí ìÿùêÿìÿäÿ âÿêèë êèìè
÷ûõûøû ñòåíîãðàìëàøäûðûëìûø âÿ èíäè äÿ ñàõëàíûëìàãäàäûð.
Ìàðê Éóíè Áðóò äåìîêðàòèê ôèêèðëè çèéàëû, ñèéàñè õàäèì, íàòèã-
ëèê ñÿíÿòèíèí ñèðëÿðèíè ìöêÿììÿë þéðÿíìèø ýþðêÿìëè íàòèã îë-

11
ìóøäóð. Î, åéíè çàìàíäà É.Ñåçàðà ãàðøû áàøëàìûø ìöáàðèçÿéÿ
áàø÷ûëûã åòìèø, äèêòàòîð ùþêìäàðûí ãÿòëÿ éåòèðèëìÿñèíäÿ øÿõñÿí
èøòèðàê åòìèøäè. Ñåíàòûí èúëàñû çàìàíû Ñåçàðûí òÿêáàøûíà ùàêèìèé-
éÿòèíÿ ãàðøû ÷ûõàí ñåíàòîðëàð ïàëòàðëàðûíûí àëòûíäà ñàõëàäûãëàðû
õÿíúÿðëÿ îíó þëäöðìöøäöëÿð. Ñóè-ãÿñäÿ Ñåçàðûí þçöíÿ äîñò ùå-
ñàá åòäèéè Áðóò áàø÷ûëûã åòìèøäè âÿ Ñåçàðà âóðóëìóø 23 õÿíúÿð
çÿðáÿñèíäÿí áèðè äÿ îíóí èäè. Éåðè ýÿëìèøêÿí ãåéä åäÿê êè, áó
ùàäèñÿäÿí äöç áèð èë ñîíðà ðåñïóáëèêà÷ûëàð äÿñòÿñèíäÿ ìöáàðèçÿ
àïàðàí Áðóò Ñåçàðûí áàúûñû íÿâÿñè âÿ îüóëëóüà ýþòöðäöéö âàðèñè
Îêòàâéàíûí êîìàíäàñûíà òÿñëèì îëìàìàã ö÷öí þçöíö ãûëûíúëà
þëäöðìöøäö.
Àíòèê äþâðöí ÿí ìÿøùóð íàòèãè, éàçû÷û, âÿêèë, ýþðêÿìëè ñèéàñè
õàäèì Ìàðê Òóëëè Ñèñåðîí èêè ñóàëà úàâàá àõòàðûðäû: 1) Êèìÿ íà-
òèã äåìÿê îëàð? 2) Ùÿð àäàì íàòèã îëà áèëÿðìè? Ñèñåðîí íàòèãëèê
ñÿíÿòè èëÿ áàüëû "Íàòèãëèê ùàããûíäà", "Áðóò, éàõóä ìÿøùóð íàòèã-
ëèê ùàããûíäà" âÿ "Íàòèã" òðàêòëàðûíû éàçìûø, íàòèãëèê ñÿíÿòèíèí òà-
ðèõè, öñëóáèééàò âÿ íèòã ìÿäÿíèééÿòè ìÿñÿëÿëÿðèíèí èçàùûíû âåð-
ìèøäèð.
Ðîìà íàòèãëèê ìÿêòÿáèíèí ïàðëàã óëäóçó Ñèñåðîí íàòèãèí ãàð-
øûñûíäà ö÷ òÿëÿá ãîéóðäó: 1) Íèòã þéðÿòìÿëè, áèëèê âåðìÿëèäèð; 2)
Íèòã äèíëÿéèúèéÿ ýöúëö òÿñèð ýþñòÿðìÿëèäèð; 3) Íèòã ñþéëÿíèëÿíäÿ
ãóëàã àñàíà ëÿççÿò âåðìÿëèäèð.
Ñèñåðîíà ýþðÿ "Øàèðëÿð àíàäàí øàèð äîüóëóðëàð, íàòèãëÿð èñÿ ùÿ-
éàòäà éåòèøèðëÿð". "ßñë íàòèã î øÿõñäèð êè, àäè èøëÿð ùàããûíäà ñàäÿ,
áþéöê èøëÿð ùàããûíäà ÿçÿìÿòëÿ, îðòà ñÿâèééÿëè èøëÿð áàðÿäÿ èñÿ
éóõàðûäàêûëàð àðàñûíäà îðòà ìþâãå òóòàí áèð öñëóáëà äàíûøìàüû
áàúàðñûí" (16, ñÿù.17) Ñèñåðîíóí áàøãà áèð úöìëÿñè èñÿ àôîðèçìÿ
÷åâðèëìèøäèð: "Êèì Äåìîñôåí îëìàã èñòÿìèðñÿ, î, íàòèã äåéèë"
(18, ñÿù.187). Áó ôèêèðäÿí áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, Äåìîñôåí êèìè
çÿùìÿòÿ ãàòëàøìàéàí, þç öçÿðèíäÿ äàèìà, ýöíëÿðëÿ, ñààòëàðëà ÷à-
ëûøìàéàíäàí íàòèã îëìàç. Íàòèã þç çÿùìÿòè èëÿ, åëì âÿ ìÿäÿíèé-
éÿò ìÿñÿëÿëÿðè èëÿ áàüëû êèòàáëàðäàí ìþùêÿì áèëèê âÿ ìÿëóìàò
òîïëàìàëûäûð. Î, ùÿìèøÿ íèòãè ýþçÿëëÿøäèðÿí, îíóí òÿñèð ýöúöíö
àðòûðàí, èíñàíëàðà ÿñë èíñàíè êåéôèééÿòëÿð áÿõø åäÿí, îíëàðû êàìèë-

12
ëÿøìÿéÿ ÷àüûðàí íöìóíÿâè ôèêèðëÿðè þéðÿíìÿëè, éàðàäûúûëûã àõòà-
ðûøëàðû èëÿ ìÿøüóë îëìàëûäûð.
Éåíè åðàéà ùÿì Éóíàíûñòàíûí, ùÿì äÿ Ðîìàíûí ÿí ìÿøùóð
íàòèãëÿðèíèí íèòã ìÿäÿíèééÿòè èëÿ ÿëàãÿäàð ôèêèðëÿðèíè öìóìèëÿø-
äèðèá éåêóíëàøäûðàí Ì.Ô.Êâèíòèëèàí (35-96-úû èëëÿð) îëìóøäóð. Î,
íàòèãëèê ñÿíÿòèíèí áöòöí èíúÿëèêëÿðèíè þçöíöí 12 êèòàáäàí èáàðÿò
"Íàòèãèí òÿùñèëè (ôîðìàëàøìàñû) ùàããûíäà" ÿñÿðèíäÿ ÿêñ åòäèðìèø-
äèð. Êâèíòèëèàí íàòèãëèê ñÿíÿòèíè áåø ùèññÿéÿ àéûðûá íèòã ö÷öí ñþç
âÿ èôàäÿëÿðèí ñå÷èëìÿñèíè éàääà ñàõëàíûëìàñû âÿ èôàäÿñèíè (éöê-
ñÿê, îðòà âÿ àøàüû öñëóáäà) áàøëûúà øÿðò êèìè èðÿëè ñöðöðäö.
Ñîíðàêû ÿñðëÿðäÿ Ôðàíñà, Àëìàíèéà, Èòàëèéà, Èíýèëòÿðÿ, Èñïàíè-
éà àíòèê ìÿäÿíèééÿòèí áöòöí íþâëÿðèíè Ðîìà ìÿêòÿáè âàñèòÿñèëÿ
àëìûøäûëàð. ÕÛÛ ÿñðäÿ Èíýèëòÿðÿíèí Îêñôîðä, ÕÛÛÛ ÿñðäÿ Ôðàíñàíûí
Ñîðáîí óíèâåðñèòåòëÿðèíäÿ íàòèãëèê ñÿíÿòèíÿ àèä ìöùàçèðÿëÿð îõó-
íóðäó.
Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ - Àññóðèéà, Áàáèëèñòàí, ×èí, ßðÿáèñòàí, Ùèí-
äèñòàí âÿ Ìèñèðäÿ íàòèãëèê ñÿíÿòè ÷îõ èíêèøàô åòìèø, èñòåäàäëû íà-
òèãëÿð õàëãûí ùþðìÿò âÿ ìÿùÿááÿòèíè ãàçàíìûøëàð. ÂÛÛ ÿñðäÿ Èñ-
ëàì äèíèíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ÿðÿá ìÿäÿíèééÿòèíèí èíêèøàôûíäà
õöñóñè ìÿðùÿëÿ îëìóøäóð. ßðÿá ÿäÿáèééàòû, ÿðÿá ìóñèãèñè, ÿðÿá
åëìè ìèñëè ýþðöíìÿìèø äÿðÿúÿäÿ èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàäû. Áó
äþâðäÿ Ìÿùÿììÿä Ïåéüÿìáÿð (570-632) ýþðêÿìëè íàòèã êèìè
Àëëàùäàí ýÿëÿí âÿùéëÿðè (ãåéáäÿí ýÿëÿí íèäàëàðû -úöìëÿëÿðè),
ìÿñúèäëÿðäÿ îõóäóüó õöòáÿëÿðëÿ àäàìëàðà ÷àòäûðûð, îíëàðû ãàí
ãîùóìëóüó èëÿ äåéèë, äèíè èíàíú ÿñàñûíäà áèðëÿøìÿéÿ, áèð îëàí
Àëëàùà èáàäÿò åòìÿéÿ, ìþìèíëèéÿ ÷àüûðûðäû. Ìÿùÿììÿä Ïåé-
üÿìáÿð (ÿ.ñ.) 616-úû èëäÿ Èñëàì (èòàÿòåòìÿ) äèíèíè éàðàäàðàã ýöú-
ëö áèð íàòèã êèìè ìöñÿëìàíëàðû (Èñëàì äèíèíÿ èíàíàíëàðû) Àëëàùûí
êÿëàìëàðûíà, Ãóðàíè-Êÿðèìèí ùþêìëÿðèíÿ, øÿðèÿò ãàíóíëàðûíà òà-
ïûíìàüà äÿâÿò åäèðäè.
ÂÛÛ ÿñðèí àõûðëàðûíäà ßë Ôÿðàáèíèí ÿðÿá ïîåçèéàñû ö÷öí òÿðòèá
åòäèéè ðèòìèê-ìåëîäèê ìîäåëëÿðëÿ "Ãóðàíè-Êÿðèì" àéÿëÿðèíèí õö-
ñóñè àâàçëà îõóíìàñû ùåñàáûíà ÿðÿá íàòèãëèê ñÿíÿòè äàùà äà èíêè-
øàô åòìÿéÿ áàøëàäû. Õöñóñÿí, Èñëàìûí áþéöê èäåîëîãó, Ïåéüÿì-

13
áÿðèí ÿìèñè îüëó âÿ êöðÿêÿíè Ùÿçðÿò Èìàì ßëè øÿðèÿò ùàããûíäà
õöòáÿëÿðè èëÿ þçöíö ìàùèð áèð íàòèã êèìè òàíûòìûø, 656-661-úè èë-
ëÿðäÿ ìöñÿëìàí äþâëÿòèíèí áàø÷ûñû îëäóüó äþâðäÿ Èñëàì äèíèíÿ
áþéöê øþùðÿò ýÿòèðìèøäè. Îíóí íÿñèùÿò âÿ êÿëàìëàðû èíäè äÿ áö-
òöí äöíéàäà ìÿøùóð îëàí "Íÿùúöë Áÿëàüÿ" àäëû êèòàáäà òîïëàí-
ìûøäûð.
ÕÛ-ÕÛÛÛ ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà íàòèãëèê ñÿíÿòè èíêèøàô åòìÿ-
éÿ áàøëàìûøäû. Àçÿðè-òöðê äèëèíäÿ îëìàñà äà, ýþðêÿìëè ñþç óñòà-
ëàðû-øàèðëÿð ôàðñ äèëèíäÿ ñþç, êÿëàì, äèë ùàããûíäà, äàíûøûüà, íàòèã-
ëèéÿ õöñóñè éåð àéûðûð, ôÿçèëÿò ñàùèáëÿðèíèí ìÿíòèãëè ÷ûõûøëàðûíû íö-
ìóíÿ êèìè òÿãäèì åäèðäèëÿð. Áó ñÿíÿòêàðëàðûí úÿðýÿñèíäÿ Íèçà-
ìöë-Ìöëê (1017-1092) âÿ Õàúÿ Íÿñðÿääèí Òóñèíèí (1201-1274)
õöñóñè éåðè âàðäûð.
Íèçàìöë-Ìöëê ñÿëúóã ñàðàéûíäà ÿââÿëúÿ Àëï Àðñëàíûí, ñîíðà
Ìÿëèê øàùûí âÿçèðè îëìóø, ñþç-êÿëàì-äèë ùàããûíäà þç òþâñèéÿ âÿ
ìÿñëÿùÿòëÿðèíè "Ñèéàñÿòíàìÿ" ÿñÿðèíäÿ òîïëàìûøäûð.
Íÿñèðÿääèí Òóñè ÕÛÛÛ ÿñðèí áþéöê ìöòÿôÿêêèðè, ôèëîñîôó, ðèéà-
çèééàò÷ûñû êèìè Øÿðãäÿ þçöíÿ áþéöê øþùðÿò ãàçàíäûðìûøäû. Î, áè-
íîì äöñòóðóíóí ùÿëëèíè Íéóòîíäàí, ìàääÿ ÷ÿêèñèíèí ñàõëàíìà-
ñû ãàíóíóíó èñÿ Ì.Ëîìîíîñîâäàí ÷îõ-÷îõ ÿââÿë êÿøô åòìèø, áèð
ñûðà àñòðîíîìèê òàïûíòûëàðûí ìöÿëëèôè îëìóøäóð. Í.Òóñè ÿõëàãà âÿ
íàòèãëèê ñÿíÿòèíÿ àèä "ßõëàãè-Íàñèðè" ÿñÿðèíäÿ íàòèãÿ, íàòèãèí
íèòãèíÿ áåëÿ òÿëÿáëÿð ãîéóðäó: "×îõ äàíûøìàìàëû, áàøãàñûíûí ñþ-
çöíö éàðûì÷ûã êÿñìÿìÿëè, áàøãàñûíûí äàíûøäûüû ùåêàéÿò âÿ ðÿ-
âàéÿòè áèëèðñÿ áóíó öçÿ âóðìàìàëû âÿ îíóí äàíûøûá ãóðòàðìàñû-
íà èìêàí éàðàòìàëûäûð. Áàøãàñûíäàí ñîðóøóëàíà úàâàá âåðìÿìÿ-
ëè, öìóìèäÿí åäèëÿí ñóàëäà áàøãàëàðûíû ãàáàãëàéûá òÿëÿñèê èðÿëè
äöøìÿìÿëèäèð. Áèðè úàâàá âåðìÿêëÿ ìÿøüóë èñÿ, äàùà ãàáèë úà-
âàá âåðìÿéÿ ãàäèð îëñà äà, ñÿáð åòìÿëè, î, ñþçöíö ãóðòàðäûãäàí
ñîíðà þç úàâàáûíû âåðìÿëèäèð. Ëàêèí ÿââÿëêèíÿ òÿíÿ åòìÿìÿëè-
äèð… Áþéöêëÿðëÿ äàíûøàðêÿí êèíàéÿ èøëÿòìÿìÿëè, íÿ áÿðêäÿí,
íÿ éàâàøäàí, ìöëàéèì ñÿñëÿ ñþçöíö äåìÿëèäèð. Äàíûøäûüû ìÿñÿ-
ëÿ ãÿëèçäèðñÿ, àéäûí ìèñàëëàðëà èçàù åòìÿéÿ ÷àëûøìàëûäûð, ãûñà âÿ
éûüúàì äàíûøìàëûäûð" (14, ñÿù.182)

14
 Êëàññèê Àçÿðáàéúàí øàèðëÿðèíäÿí Íèçàìè Ýÿíúÿâè, Èìàäÿä-
äèí Íÿñèìè, Øàù Èñìàéûë Õÿòàè, Ìÿùÿììÿä Ôöçóëè ñþç, êÿëàì
ùàããûíäà ãèéìÿòëè ôèêèðëÿð ñþéëÿìèø, íàòèãëèê ñÿíÿòèíèí áèð ñûðà
ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ìöíàñèáÿò áèëäèðìèøëÿð:
È.Íÿñèìè ìÿùàðÿòëè íàòèã êèìè ùöðóôèëèê òÿðèãÿòè èäåéàñûíû òÿá-
ëèü åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ ìöõòÿëèô þëêÿëÿðäÿ êöòëÿëÿð ãàðøûñûíäà åòäè-
éè ÷ûõûøëàðûíäà íàòèãëèê ìÿùàðÿòè, íèòã êàìèëëèéè, íèòãèí òÿñèð ãöâ-
âÿñè, íèòãäÿ ôîðìà âÿ ìÿçìóí âÿùäÿòèíèí ýþçëÿíèëìÿñè ùàããûí-
äà ôèêèð âÿ ìöëàùèçÿëÿð ñþéëÿìèø, ñþç ñÿíÿòèíÿ éöêñÿê ãèéìÿò
âåðìèøäèð:

Ñÿí áó Íÿñèìèíèí äèëèíè àíëà, áèë ñþçöí,

Êèì âàð áó äèëäÿí þçýÿ áèçèì áèð ëèñàíûìûç.

ÕÛÕ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà âÿ ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ éàøàìûø

øàèð, ðÿññàì, ìóñèãèøöíàñ, õÿòòàò, íÿããàø, ìààðèô÷è-ïåäàãîã
Ì.Ì.Íÿââàáûí äàíûøûã ìÿäÿíèééÿòè ùàããûíäà áèð ñûðà ìàðàãëû
ôèêèðëÿðè, íÿñèùÿòëÿðè âàðäûð. Î, "Íÿñèùÿòíàìÿ" ÿñÿðèíäÿ (áåø éöç
íÿñèùÿò) éàçìûøäûð: "Áàúàðäûãúà ãûñà âÿ ìÿíàëû äàíûø, ÿêñ ùàëäà,
äàíûøìàñàí éàõøûäûð; ñþçö äåéÿí âàõò ôèêðèíè äöçýöí èôàäÿ åò; áè-
øèðèëìÿìèø ñþç äàíûøìà; Äàíûøàðêÿí þçöíäÿí ÷ûõìà; ñþçö ÷îõ
óçàäûá òÿêðàð åòìÿ êè, àâàìëûüà äÿëàëÿò åäÿð; Ñÿíäÿí áèð ñþç ñî-
ðóøìàñàëàð äåìÿ; Î àäàì êè, ñÿíèí íÿñèùÿòèíè åøèòìèð, íÿñèùÿò
åòìÿ; Ìÿúëèñäÿ þç ãÿäÿðèíäÿí àðòûã äàíûøìà, éîëäàøëàðà äà ôöð-
ñÿò âåð; Ìÿúëèñ ÿùëè õàùèø åòñÿ, äàíûøà áèëÿðñÿí"

Ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð
1. Éóíàí íàòèãëèê ñÿíÿòèíèí áàíèëÿðè êèìëÿðäèð?
2. Àðèñòîòåëèí ùàíñû ÿñÿðëÿðè âàðäûð âÿ áó ÿñÿðëÿðäÿ î, ùàíñû
ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëèíè âåðìÿéÿ ÷àëûøìûøäûð?
3. Ðîìà íàòèãëèê ñÿíÿòèíèí íöìàéÿíäÿëÿðè êèìëÿðäèð?
4. Ñèñåðîíóí íèòã ìÿäÿíèééÿòè ìÿñÿëÿëÿðè èëÿ áàüëû ôèêèðëÿðèí-
äÿí ìèñàë ýþñòÿðèí.
5. Ñàâàäëû éàçìàã øèôàùè, éîõñà éàçûëû íèòã ìÿäÿíèééÿòè èëÿ áàüëûäûð?

15
 6. Øÿðã íàòèãëèê ñÿíÿòè âÿ Ìÿùÿììÿä Ïåéüÿìáÿð
7. Íÿñðÿääèí Òóñèíèí ÿõëàãà âÿ íàòèãëèê ñÿíÿòèíÿ àèä ÿñÿðèíèí
àäû íÿäèð? Áó ÿñÿðäÿêè íÿñèùÿòëÿðäÿí ÿí ÷îõ éàäûíûçäà ãàëàíëà-
ðûíû äåéèí âÿ ôèêðèíèçè áèëäèðèí.
×àëûøìà 5. Ìÿòíè îõóéóí, éóíàí âÿ Ðîìà íàòèãëèê ñÿíÿòè áà-
íèëÿðèíèí èäìàíà îëàí ìöíàñèáÿòèíè ôèçèêè ìÿäÿíèééÿòëÿ ÿëàãÿ-
ëÿíäèðèí:
Áèçèì åðàäàí ÿââÿë 776-úû èëäÿ Ãÿäèì Éóíàíûñòàíäà èäìàí
éàðûøëàðû - Îëèìïèéà îéóíëàðû êå÷èðèëìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Éóíàíëàð
àðàñûíäà áþéöê ìàðàüà ñÿáÿá îëìóø áó éàðûøëàð äþðä èëäÿí áèð,
ãÿäèì éóíàíëàðûí "Îëèìïèéà òàíðûñû" àäëàíäûðäûãëàðû Çåâñèí øÿíè-
íÿ êå÷èðèëèðäè.
Éóíàíûñòàí âÿ Ðîìàíûí áþéöê ìöòÿôÿêêèðëÿðèíäÿí îëàí Ñîê-
ðàò, Ïëàòîí (ßôëàòóí), Äåìîñôåð, Ñèñåðîí ãîúàëàíà ãÿäÿð ýèìíàñ-
òèêà èëÿ ìÿøüóë îëìóøëàð. Áó, îíëàðà óçóí ìöääÿò ìÿùñóëäàð
ôÿàëèééÿò ýþñòÿìÿéÿ êþìÿêëèê ýþñòÿðèðäè. Áþéöê ðèéàçèééàò÷û
Ïèôàãîð èäìàíëà ìÿøüóë îëàðàã ýöúëö àòëåòÿ ÷åâðèëìèøäè âÿ Îëèì-
ïèéà îéóíëàðûíäà èøòèðàê åäÿðÿê îíóí ãàëèáè îëìóøäó, áóíà ýþðÿ
îíà ñàüëûüûíäà ùåéêÿë óúàëòìûøäûëàð. Ìöäðèê Ñîêðàò èäìàíëà áÿ-
äÿíèíè ìþùêÿìëÿäÿðÿê, ãûøäà ãàðäà àéàãéàëûí ýÿçèðäè. Îíóí áèð
êÿëàìû èíäè äÿ èøëÿäèëèð: "Ñàüëàì éîõñóë õÿñòÿ ïàäøàùäàí õîø-
áÿõòäèð"
Îëèìïèéà îéóíëàðûíûí ãàëèáëÿðè çåéòóí (äÿôíÿ) àüàúûíäàí äö-
çÿëäèëìèø òàúëà òÿëòèô åäèëèð, îíëàðûí øÿðÿôèíÿ äþâëÿòèíèí áàéðàüû
ãàëäûðûëûð âÿ äþâëÿò ùèìíè ñÿñëÿíäèðèëèðäè.
Èäìàí ìèëëÿòèí ñàüëàìëûüûäûð, ñàüëàìëûã èñÿ èíñàíà âåðèëÿí ÿí
áþéöê íåìÿòäèð. Ìèëëÿòèìèçèí ýöúëö, ñàüëàì âÿ ìÿüëóáåäèëìÿç
îëìàñû ö÷öí ýÿíúëÿðèìèçèí ôèçèêè úÿùÿòäÿí ùàçûðëûãëû îëìàñû ÷îõ
âàúèáäèð.
×àëûøìà 6. Òÿðúöìåéè-ùàëûíûçû þç äèàëåêòèíèçÿ (øèâÿíèçÿ)
óéüóí éàçûí, ÿäÿáè äèëëÿ äèàëåêòèíèç àðàñûíäàêû êîíêðåò ôÿðãëÿðè
ýþñòÿðèí.
×àëûøìà 7. ßäÿáè äèëèìèçäÿ èøëÿíìÿéÿí, ëàêèí äèàëåêòèíèç (øè-
âÿíèç) ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí áèð íå÷ÿ ñþç éàçûí, ñîíðà îíëàðûí ôî-

16
íåòèê, éàõóä ëåêñèê úÿùÿòäÿí ôÿðãëè îëäóüóíó ÿäÿáè äèëäÿêè ãàð-
øûëûüû èëÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèí.
×àëûøìà 8. Áèð òÿëÿáÿíèí ìöÿééÿí ñÿáÿáëÿ ÿëàãÿäàð Àêàäå-
ìèéàäàí õàðèú îëóíìàñû ùàããûíäà ðåêòîðóí àäûíäàí ÿìð ùàçûðëà-
éûí. ßìðèí éàçûëìà ôîðìàñûíû ãûñàúà ãåéä åäèí.

ÄÈË, ÍÈÒà Âß ÍÈÒà ÌßÄßÍÈÉÉßÒÈ

Äèëèìèçèí ôîíåòèê, ëåêñèê âÿ ãðàììàòèê ãàéäàëàðûíûí äÿðèíäÿí

þéðÿíèëìÿñè îíëàðûí éàçûëû âÿ øèôàùè íèòãÿ äöçýöí òÿòáèã åäèëìÿ-
ñèíè çÿðóðèëÿøäèðèð. Ëàêèí ñàâàäëû íèòã ìÿäÿíèééÿòèíÿ éèéÿëÿí-
ìÿê ö÷öí èëê íþâáÿäÿ äèëèí ëöüÿò òÿðêèáèíÿ äÿðèíäÿí áÿëÿäëèê
ÿñàñ øÿðòäèð. Óøàãëûã èëëÿðèíè õàòûðëàéûí. Àç ñþç åùòèéàòûíà ìàëèê
ö÷ éàøëû óøàã 2-3 ñþçäÿí èáàðÿò úöìëÿëÿð ãóðà áèëèð. 4-5 éàøäà î,
ìöõòÿñÿð âÿ ñàäÿ úöìëÿëÿðÿ öñòöíëöê âåðèð. Ìÿêòÿá èëëÿðè óøàüûí
ñþç åùòèéàòûíû èëäÿí-èëÿ àðòûðäûüû êèìè, îíóí úöìëÿ òèïëÿðèíèí ñà-
éûíû àðòûðûð, ìöðÿêêÿá úöìëÿëÿðèí âÿ úöìëÿ êîíñòðóêñèéàëàðûíûí
ðÿíýàðÿíýëèéèíè äÿ òÿêìèëëÿøäèðèð. Äöíéàýþðöøö ýåíèø, ñþç åùòè-
éàòû çÿíýèí, ñþçëÿðèí ëåêñèê âÿ ìÿúàçè ìÿíàëàðûíû íèòãäÿ äöçýöí
ÿëàãÿëÿíäèðìÿéè áàúàðàí âÿ äèëèìèçèí ãðàììàòèê ãóðóëóøóíà áÿ-
ëÿä îëàí, ÿäÿáèééàò ÿñàñ îëìàãëà äèýÿð ôÿíëÿðäÿí äÿ ôÿàë éàðàð-
ëàíàí, èëê íþâáÿäÿ, ìöÿëëèìëÿð îëìàãëà áþéöêëÿðèí äàíûøûüûíû,
ðàäèî-òåëåâèçèéà âåðèëèøëÿðèíè äèããÿòëÿ èçëÿéÿíëÿðèí äàíûøûüû ìÿí-
òèãëèéè, äöçýöíëöéö âÿ ðÿâàíëûüû èëÿ, ñÿðáÿñò èôàäÿ îëóíìàñû èëÿ
äèããÿòè úÿëá åäèð. Äåìÿëè, íèòãèí äÿãèãëèéè âÿ àíëàøûãëûüû, ôèêðèí
àðäûúûëëûüû âÿ ìÿíòèãëèéè, ñþçëÿðèí éåðëè-éåðèíäÿ èøëÿäèëìÿñè áèð
äàùà ýþñòÿðèð êè, íèòã äèëèí ÿìÿëè ôÿàëèééÿò ôîðìàñûäûð.
Àçÿðáàéúàíûí øàèð âÿ ìöòÿôÿêêèðëÿðè íèòãèí ýþçÿëëèéè, òÿìèçëè-
éè, òÿñèðëèëèéè âÿ ñ. êèìè úÿùÿòëÿðèíäÿí ìèí èëäÿí áÿðè áÿùñ åòñÿ-
ëÿð äÿ, íèòã ìÿäÿíèééÿòè äèë÷èëèê ôÿííè êèìè ðåñïóáëèêàìûçäà ÕÕ
ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí ôîðìàëàøìàüà áàøëàìûøäûð. Êå÷ÿí ÿñðèí 70-úû
17
èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí Äèë-
÷èëèê Èíñòèòóòó íÿçäèíäÿ íèòã ìÿäÿíèééÿòè øþáÿñè ôÿàëèééÿòÿ áàø-
ëàìûø, íèòã ìÿäÿíèééÿòè ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ùÿñð åäèëìèø êèòàáëàð (Àá-
äóëëàéåâ À.Ñ. Íèòã ìÿäÿíèééÿòè âÿ íàòèãëèê ñÿíÿòè. Áàêû,
"Ìààðèô" íÿøðèééàòû, 1981; Éóñèôîâ Ì. Íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí
ÿñàñëàðû. Áàêû, 1998; Ùÿñÿíîâ Ù. Íèòã ìÿäÿíèééÿòè âÿ öñëóáèé-
éàòûí ÿñàñëàðû. Áàêû, 1999; ßëèéåâ Ê.Íèòã ìÿäÿíèééÿòè âÿ öñëó-
áèééàòûí ÿñàñëàðû. Áàêû, 2001; Àáäóëëàéåâ Í., Ìÿììÿäîâ Ç.
Íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí ÿñàñëàðû. Áàêû, 2008; Áàáàéåâ À. Àçÿðáàé-
úàí äèëè âÿ íèòã ìÿäÿíèééÿòè. Áàêû, 2009.) íÿøð îëóíìóø, 80-úè
èëëÿðäÿí èñÿ áÿçè àëè ìÿêòÿáëÿðäÿ òÿäðèñ ïëàíûíà äàõèë åäèëìèøäèð.
Íèòã ìÿäÿíèééÿòè àäû àëòûíäà äöçýöí âÿ àéäûí äàíûøûá-éàç-
ìàã ñÿíÿòè, íèòãäÿ ìöõòÿëèô äèë âàñèòÿëÿðèíäÿí ìÿãàìûíäà, åé-
íè çàìàíäà ìÿãñÿäÿóéüóí øÿêèëäÿ èñòèôàäÿ îëóíìàñû, íèòãèí àé-
äûíëûüû, òÿìèçëèéè, ìöíàñèáëèéè, èìêàí äàõèëèíäÿ èôàäÿëèëèéè, ñþç-
ëÿðèí ÿäÿáè äèëèí îðôîåïèéà ãàéäàëàðûíà óéüóíëóüó íÿçÿðäÿ òóòó-
ëóð. Äåìÿëè, äèëèí ëöüÿò òÿðêèáèíÿ äÿðèíäÿí áÿëÿä îëìàãëà îíóí
ôîíåòèê âÿ ëåêñèê ñèñòåìèíÿ, åëÿúÿ äÿ ãðàììàòèê ãóðóëóøóíà àèä
îëàí ìöÿééÿíëÿøìèø íîðìàëàðà éèéÿëÿíìÿê âÿ ýöíäÿëèê öíñèé-
éÿòäÿ îíäàí ôàéäàëàíìàã íèòã ìÿäÿíèééÿòèäèð.
Ãðàììàòèê âÿ ìÿíòèãè úÿùÿòäÿí äöçýöí ãóðóëìóø úöìëÿëÿð-
äÿ ÿäÿáè äèëèí îðôîãðàôèéà âÿ îðôîåïèéà íîðìàëàðûíûí ïðàêòèê øÿ-
êèëäÿ òÿòáèã îëóíìàñû, âóðüó âÿ èíòîíàñèéàíûí ýþçëÿíèëìÿñè áà-
úàðûüû íèòãèí íîðìàòèâëèéèíè øÿðòëÿíäèðèð. Äèë÷èëÿð íèòã ìÿäÿíèé-
éÿòè ôÿííèíèí ìÿãñÿäèíè ÿäÿáè äèë íîðìàëàðûíûí äàíûøûã äèëèíÿ
òÿòáèã îëóíìàãäàí, ÿäÿáè äèë íîðìàëàðû ùàããûíäà ñèñòåìëè áèëèê
âåðìÿêäÿí, íèòã öñëóáëàðûíûí èøëÿäèëìÿ ñÿâèééÿñèíè ýþçëÿìÿê-
äÿí, ìÿäÿíè íèòãèí ìÿçèééÿòëÿðèíè ìÿíèìñÿìÿêäÿí, éàçûëû âÿ
øèôàùè íèòãÿ àèä íîðìàëàðûí áèð-áèðèíÿ òÿñèðèíè þéðÿíìÿêäÿí èáà-
ðÿò ùåñàá åäèðëÿð. Íèòã ìÿäÿíèééÿòèíÿ âåðèëÿí òÿëÿáëÿð èñÿ àøà-
üûäàêû øÿêèëäÿ ñàäàëàíûð: 1) Äèë âàùèäëÿðè èôàäÿ îëóíàí ôèêðèí
ìÿçìóíóíà óéüóí ñå÷èëìÿëè, ôèêðèí äÿãèã èôàäÿñèíÿ õèäìÿò
ýþñòÿðìÿëèäèð; 2) Ôèêðèí äàõèëè ìÿíòèãè ÿëàãÿñèíè, îíóí êîìïî-
íåíòëÿðè úöìëÿ âÿ àáçàñëàð àðàñûíäàêû àðäûúûëëûüû òÿìèí åòìÿëè-

18
äèð; 3) Íàòèã àóäèòîðèéàíûí ñÿâèééÿñèíè, ìàðàüûíû, ùàäèñÿëÿðÿ
ìöíàñèáÿòèíè íÿçÿðÿ àëìàëû, ôàêòëàðûí àíëàøûãëû, èíàíäûðûúû îëìà-
ñûíà õöñóñè äèããÿò âåðìÿëèäèð; 4) Íèòãèí ùÿéàò ùàäèñÿëÿðèíè éàí-
ëûø ÿêñ åòäèðìÿñèíÿ, ôàêòëàðûí òÿùðèô îëóíìàñûíà, ðÿãÿìëÿðèí øè-
øèðäèëìÿñèíÿ éîë âåðìÿìÿëèäèð; 5) Íèòãèí åìîñèîíàëëûüû,
åêñïðåññèâëèéè óíóäóëìàìàëûäûð (18, ñÿù.14)
Íèòã ìÿäÿíèééÿòèíè ìÿäÿíè íèòã âÿ äèë ìÿäÿíèééÿòè àíëà-
éûøëàðûíäàí ôÿðãëÿíäèðìÿê ëàçûìäûð. Äèëäÿí íèòãäÿ, öíñèééÿòäÿ
èñòèôàäÿ îëóíóð. Íèòã ìÿäÿíèééÿòèíäÿ äèë âÿ íèòã ìöíàñèáÿòëÿðè
áàúàðûãëà ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí èíêèøàôû âÿ ôîð-
ìàëàøìàñû ÿäÿáè äèëèí äöçýöíëöéö âÿ öñëóá àéäûíëûüû èëÿ ÿëàãÿ-
ëèäèð. Íèòã ìÿäÿíèééÿòè ÿäÿáè äèë íîðìàëàðûíûí òîïëóñó îëóá, îí-
ëàðûí ãàíóíàóéüóíëóüó, ôîðìàëàøìàñû âÿ îíëàðà éèéÿëÿíìÿê
ùàããûíäà åëìäèð.
Íèòã ìÿäÿíèééÿòè õàëãûí ìÿäÿíè ñÿâèééÿñè èëÿ þë÷öëöð. Ìÿ-
ëóìäóð êè, ìÿäÿíè ñÿâèééÿ õàëãûí áöòöí òÿáÿãÿëÿðèíèí þç àíà äè-
ëèíè áèëìÿñè, îíà ãàéüû ýþñòÿðìÿñè, îíó ñåâìÿñè èëÿ áàüëûäûð.
Àçÿðáàéúàí õàëãû óçóí ÿñðëÿð áîéó áþéöê éàäåëëè õàëãëàðûí ùè-
ìàéÿñè àëòûíäà îëìóøäóð.
Àçÿðáàéúàí äèëè ÕÂÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ (1501-úè èëäÿí) Ñÿ-
ôÿâèëÿð ùàêèìèééÿòè çàìàíû Øàù Èñìàéûë Õÿòàèíèí 25 èëëèê øàùëû-
üû äþâðöíö, 1918-úè èëäÿ Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí 23
àéëûã òàðèõèíè íÿçÿðÿ àëìàñàã äþâëÿò ñÿâèééÿñèíÿ éàõûíëàøñà äà
õàëãûìûç ÿðÿá, ôàðñ âÿ ðóñ ùþêìðàíëûüû àëòûíäà éàøàäûüûíà ýþðÿ
òàì äþâëÿò äèëè îëìàìûøäûð. Äèëèìèç ÿäÿáè áÿäèè, àèëÿ-ìÿèøÿò âÿ
äàíûøûã öñëóáëàðû ñÿâèééÿñèíäÿí éóõàðû ãàëõà áèëìÿìèø, þç àðçó
âÿ èñòÿêëÿðèíè, ãÿëá äöíéàñûíäàí òóòìóø àäè ìÿèøÿò ãàéüûëàðûíà
ãÿäÿð áó äèëäÿ èôàäÿ åòñÿ äÿ, åëìè öñëóáäà, "ßêèí÷è" ãÿçåòèíèí
íÿøðÿ áàøëàìàñûíà âÿ ìèëëè òåàòðûí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ ãÿäÿð
ïóáëèñèñòèê, ðÿñìè-êàðýöçàðëûã âÿ íàòèãëèê öñëóáëàðûíäà þç ñþçö-
íö äåéÿ áèëìèðäè. Ìèëëè òåàòðûí, ÷îõñàéëû âÿ ÷îõòèðàæëû ãÿçåò âÿ
æóðíàëëàðûí íÿøðè, 1905-úè èë ðóñ èíãèëàáè, Áàêûíûí åëì, èíúÿñÿíÿò
âÿ ñÿíàéå ìÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëìÿñè ùåñàáûíà ìèëëè äèëèìèç ñöðÿòëÿ
èíêèøàô åòìÿéÿ, 1905-úè èëäÿí îðòà ìÿêòÿáëÿðäÿ ìöñòÿãèë ôÿíí

19
êèìè òÿäðèñ îëóíìàüà áàøëàìûø, 1920-úè èëäÿí èñÿ äþâëÿò äèëè
åëàí åäèëìèøäè. Àçÿðáàéúàíûí 1937-úè èë Êîíñòèòóñèéàñûíäà äà
äþâëÿò äèëè ùàããûíäà ìàääÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø, ëàêèí òÿñáèò
îëóíìàñû “éàääàí ÷ûõìûøäû”. Éàëíûç 1956-úû èëäÿ Àçÿðáàéúàí
Àëè Ñîâåòèíèí ãÿðàðû èëÿ 1937-úè èë Êîíñòèòóñèéàñûíà Àçÿðáàéúàí
äèëèíèí äþâëÿò äèëè îëìàñû áàðÿäÿ ìàääÿ éàçûëäû. 1978-úè èëäÿ ãÿ-
áóë îëóíìóø Êîíñòèòóñèéàäà äà áó ìàääÿ þç ÿêñèíè òàïäû. Ëàêèí
êîíñòèòóñèéà àêòëàðûíäà Àçÿðáàéúàí äèëèíèí äþâëÿò äèëè ùöãóãó
ãåéä åäèëìÿñèíÿ áàõìàéàðàã îíóí áó ùöãóãó òàì ìÿíàñû èëÿ
òÿìèí îëóíìóðäó. Ìÿòáóàòäà, ðàäèî-òåëåâèçèéà âåðèëèøëÿðèíäÿ,
òÿëèì-òÿäðèñäÿ áó äèëÿ ýåíèø éåð àéðûëñà äà, Ìîñêâàéà, Ñîâåò
äþâëÿòè âÿ Êîììóíèñò ïàðòèéàñû ðÿùáÿðëèéèíÿ õîø ýÿëñèí äåéÿ
ðåñïóáëèêàìûçäà ðÿñìè äàèðÿëÿðäÿ, òÿøêèëàòëàðäà, äþâëÿò èäàðÿëÿ-
ðèíäÿ àíà äèëèìèç èøëÿäèëìèðäè, éàçûøìàëàð, ðÿñìè-êàðýöçàðëûã ñÿ-
íÿäëÿðè áó äèëäÿ àïàðûëìûðäû, îíà ñàéüûñûçëûã âàðäû. Ñîâåò ùàêè-
ìèééÿòè èëëÿðèíäÿ ïàðòèéà âÿ äþâëÿò ìÿúëèñëÿðèíäÿ, èúëàñëàðäà,
ãóðóëòàé, ïëåíóì, êîíôðàíñ, ñèìïîçèóì âÿ ñåññèéàëàðäà ðÿñìè
ñÿíÿäëÿð, ìöùàçèðÿ, ìÿðóçÿ âÿ ÷ûõûøëàð ðóñ äèëèíäÿ àïàðûëûðäû.
ÂÛÛ-ÕÂÛÛÛ ÿñðëÿð àðàñûíäà éàçûëìûø åëìè ÿñÿðëÿð ÿðÿá-ôàðñ äèëëÿ-
ðèíäÿ èäè, áó äèëëÿð åéíè çàìàíäà äþâëÿò âÿ òÿäðèñ äèëè èäè. ÕÛÕ-
ÕÕ ÿñðëÿðäÿ èñÿ áó ìèññèéàíû àðòûã ðóñ äèëè îéíàéûðäû. 1920-
1991-úè èëëÿðäÿ ðóñ äèëèíèí ÑÑÐÈ-äÿ ðÿñìè äèë êèìè ãÿáóë åäèëìÿ-
ñè íÿòèúÿñèíäÿ ðóñ äèëè àïàðûúû äèë, ìèëëè äèëëÿð èñÿ èêèíúè äÿðÿúÿëè
äèë êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Äåìÿëè, Àçÿðáàéúàíäà äà Àçÿð-
áàéúàí äèëè ìÿèøÿò äèëè êèìè èøëÿäèëèðäè. ×îõ øöêöðëÿð îëñóí êè,
ðåñïóáëèêàìûç ìöñòÿãèëëèê ãàçàíàíäàí, 1995-úè èë íîéàáðûí 12-
äÿ èñÿ õàëãûìûç ðåôåðåíäóì éîëó èëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû-
íûí Êîíñòèòóñèéàñûíû ãÿáóë åäÿíäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàí äèëè, ñþ-
çöí ùÿãèãè ìÿíàñûíäà ðÿñìè äþâëÿò äèëè îëäó. Áóðàäà éàçûëìûø-
äûð: "Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþâëÿò äèëè Àçÿðáàéúàí Ðåñ-
ïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíûí 21-úè ìàääÿñèíèí Û ùèññÿñèíÿ ìöâà-
ôèã îëàðàã Àçÿðáàéúàí äèëèäèð. Äþâëÿò äèëèíè áèëìÿê ùÿð áèð
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû âÿòÿíäàøûíûí áîðúóäóð". Èíäè Àçÿð-
áàéúàí äèëè äþâëÿò äèëè êèìè þëêÿìèçèí ñèéàñè, èúòèìàè, èãòèñàäè,

20
åëìè âÿ ìÿäÿíè ùÿéàòûíûí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ èøëÿäèëèð. Ùÿð èë àâ-
ãóñò àéûíûí 1-è Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà Àçÿðáàéúàí ÿëèôáà-
ñû âÿ Àçÿðáàéúàí äèëè ýöíö êèìè ãåéä åäèëèð.
Àçÿðáàéúàí äèëè äþâëÿò ñòàòóñó àëàíäàí ñîíðà äèë öñëóáëàðû äà
èøëÿíìÿ ýåíèøëèéè ãàçàíäû, áÿäèè âÿ ìÿèøÿò öñëóáëàðû èëÿ éàíàøû
åëìè, ïóáëèñèñòèê âÿ ðÿñìè-êàðýöçàðëûã öñëóáëàðû äà òàì ùöãóãëó
äèë öñëóáëàðû êèìè èíêèøàôûíûí éöêñÿê ñÿâèééÿñèíÿ äîüðó ãàëõ-
ìàãäàäûð. Äèëñèç íèòã, íèòãñèç ìÿäÿíèééÿòèí îëìàäûüûíû íÿçÿðÿ
àëñàã, íèòã ìÿäÿíèééÿòè äÿ áó àõûíà ãîøóëìóøäóð. Íèòã ìÿäÿ-
íèééÿòè 1920-1960-úû èëëÿðäÿ ÿí ÷îõ äèë ìÿäÿíèééÿòè, éàçû ìÿäÿ-
íèééÿòè òåðìèíëÿðè èëÿ âåðèëèðäèñÿ, 1960-úû èëäÿí ñîíðà íèòã ìÿäÿ-
íèééÿòè àðòûã äèë÷èëèéèí ìöñòÿãèë áèð ñàùÿñè êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿð-
ìÿéÿ áàøëàéûð, 1978-1992-úè èëëÿðäÿ "Íèòã ìÿäÿíèééÿòè ìÿñÿëÿ-
ëÿðè" àäëû ìÿúìóÿëÿð íÿøð åòäèðèëèð. Ùàçûðäà Õ ñèíôèí Àçÿðáàéúàí
äèëè äÿðñëèéèíäÿ íèòã ìÿäÿíèééÿòèíÿ õöñóñè áþëìÿ àéðûëìûøäûð.
Åëìè-òåõíèêè èíãèëàáûí ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèí-
äÿ âÿ éåíè èíñàí òÿðáèéÿñè êèìè ÷îõ ìöùöì èøäÿ íîðìàëëàøäûðûë-
ìûø äèë ãóðóúóëóüóíóí, éÿíè íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí äóðìàäàí
éöêñÿëìÿñèíèí áþéöê ÿùÿìèééÿòè âàðäûð.
Õàëãûìûç ñþçö, ýþçÿë íèòãè, õöñóñÿí äÿ äàíûøûüû ùÿìèøÿ éöê-
ñÿê ãèéìÿòëÿíäèðìèøäèð. "Õîø ñþç êþíöë à÷àð, óúóç ñþç ãàí ãà-
ðàëäàð", åë àðàñûíäà ñþçöíöí éåðèíè áèëÿíÿ, ýþçÿë äàíûøàíà "Äèëè-
íÿ ãóðáàí", "Þçöíÿ äÿ ãóðáàí, ñþçöíÿ äÿ", éåðñèç äàíûøàíà, ìÿ-
ãàìûíû ýþçëÿìÿéÿíÿ "ßââÿë äöøöí, ñîíðà äàíûø", "Äèëèí ãóðó-
ñóí", "Íÿ þçöíö áèëèð, íÿ ñþçöíö", "Ñþçöíö éåéÿñÿí", "Àüçûíûí
ãàéòàíû éîõäóð", "Àüçûíäàí ãàí èéè ýÿëèð" - äåìèøëÿð. Áèð áàéà-
òûäà "Ìÿúëèñäÿ ìÿãàì ýþçëÿ, Ùÿð ñþçöí þç éåðè âàð" - äåéÿ ñþ-
çöí ìÿãàìûíû ýþçëÿìÿê òþâñèéÿñè âåðèëèð. Áåëÿ éàíàøìàéà àòà-
ëàð ñþçëÿðè, çÿðá-ìÿñÿëëÿð âÿ àôîðèçìëÿðäÿ äÿ ðàñò ýÿëèðèê: "Äàä-
ëû ñþç äîñò ãàçàíäûðàð, àúû ñþç äöøìÿí", "Äàíûøàí äàüû àøàð, äà-
íûøìàéàí éîëó ÷àøàð", "Èêè äèíëÿ, áèð ñþéëÿ", "Ñþçö ÿââÿë àüçûí-
äà áèøèð, ñîíðà äöøöð". Áöòöí áóíëàð Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðèíèí - áèç
àçÿðáàéúàíëûëàðûí ãÿäèì çàìàíëàðäàí ñþçÿ, ñþçöí åúàçêàð ãöâ-
âÿñèíÿ, íèòãÿ, äàíûøûã ãàáèëèééÿòèíÿ ìöíàñèáÿòèíè ýþñòÿðèð.

21
 Íèòã ìÿäÿíèééÿòè íèòã àíëàéûøû èëÿ ïàðàëåë èøëÿíñÿ äÿ, îíëàð åé-
íè ìÿçìóíäà äåéèëäèð. Öìóìõàëã ñÿúèééÿñè äàøûéàí äèë âÿ íèòã
õàëã ìÿäÿíèééÿòèíèí òÿðêèá ùèññÿëÿðèäèð. Õàëãûí ìÿäÿíè èíêèøàôû
äèëäÿ äàèìà éåíè ñþç âÿ òåðìèíëÿðèí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëóð.
Ìÿòáóàòûí, ðàäèî, òåëåâèçèéà âåðèëèøëÿðèíèí êöòëÿâèëÿøìÿñè õàëãûí
íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí éöêñÿëìÿñèíÿ ýöúëö òÿñèð ýþñòÿðèð. Éåíè-éå-
íè ñþç âÿ òåðìèíëÿðèí, õöñóñÿí àëûíìà ñþçëÿðèí ùåñàáûíà äèëèìèçèí
ëöüÿò òÿðêèáè çÿíýèíëÿøèð. Áó ñàùÿäÿ åëìè-òåõíèêè âÿ èäìàí òåð-
ìèíëÿðè ÷îõëóã òÿøêèë åäèð. Èíñàíëàðûí öìóìè ìÿäÿíè ñÿâèééÿñè-
íèí èíêèøàôû ùåñàáûíà ÿäÿáè äèëëÿ õàëã äàíûøûã äèëè àðàñûíäà éàõûí-
ëàøìà ñöðÿòëÿíèð âÿ áó ïðîñåñèí íÿòèúÿñè îëàðàã õàëãûí íèòã ìÿäÿ-
íèééÿòè ñÿëèñëÿøèð, íèòã ôîðìàñû êèìè åëìè-êöòëÿâè öñëóá ôîðìàëàøûð.
Äèë öíñèééÿò âàñèòÿñè, íèòã èñÿ öíñèééÿò ïðîñåñèäèð. Äèëñèç íèòã
éîõäóð. Èíñàí þç äöíéàýþðöøö âÿ ñàâàä äÿðÿúÿñèíäÿí àñûëû îëà-
ðàã äèëÿ øöóðëó ìöíàñèáÿò ýþñòÿðÿðÿê îíóí ùàçûð ìîäåëëÿðèíäÿí
ìÿãñÿäÿóéüóí èñòèôàäÿ íÿòèúÿñèíäÿ þç íèòãèíè ãóðóð. Äåìÿëè,
íèòã éàëíûç äèëèí èôàäÿ èìêàíëàðû ÿñàñûíäà ìåéäàíà ýÿëèð.
Äèëèí âÿ íèòãèí ãóðóëóøóíà åéíè ìåéàðëà éàíàøìàã îëìàç. Äè-
ëèí ãóðóëóøó îíóí áþéöê âàùèäè úöìëÿäÿ þç ÿêñèíè òàïûð, ùÿì äÿ
î, äàíûøàíûí èôàäÿñèíäÿí, ôÿðäè çþâãöíäÿí òàì àñûëû äåéèëäèð. Íèò-
ãèí ãóðóëóøó èñÿ úöìëÿäÿí áàøëàíûð, úöìëÿëÿð ñèëñèëÿñèíè, àáçàñ-
ëàðû, áöòþâëöêäÿ ôèêðèí òàìàìëàíìàñûíû áèëäèðÿí ìÿòíè ÿùàòÿ
åäèð. Äåìÿëè, äèë ñèñòåìèíèí ÿí áþéöê âàùèäè íèòã ñèñòåìèíèí ÿí
êè÷èê âàùèäèíÿ ÷åâðèëèð. Íèòãèí ãóðóëóøó äàíûøàíûí òÿùñèë ñÿâèééÿ-
ñè, äöíéàýþðöøö, ôÿðäè çþâãö âÿ ñ. àìèëëÿðëÿ áàüëûäûð.
Íèòãèí ôîðìàëàøûá êîììóíèêàòèâ ôóíêñèéà äàøûìàñûíäà áèð ñû-
ðà ôèçèîëîæè, ïñèõîëîæè âÿ èúòèìàè àìèëëÿð èøòèðàê åäèð. Äèëèí íèòãÿ
÷åâðèëìÿñè ÷îõ ìöðÿêêÿá áèð ïðîñåñ îëóá èíñàíûí ñîñèàë ùÿéàòëà,
îíóí ôèçèîëîýèéàñû âÿ ïñèõîëîýèéàñû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Áóíëàðûí
ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñè ÿñàñûíäà íèòã àõûíû ôÿàëèééÿòÿ áàøëàéûð. Ùèññ
öçâëÿðè, õöñóñÿí, åøèòìÿ, ýþðìÿ îðãàíëàðû, äàíûøûã öçâëÿðè, õöñó-
ñÿí ñÿñ àïàðàòû âÿ øöóðóí àêêóìóëéàòîðó ðîëóíó îéíàéàí áàø-áå-
éèí íîðìàë èíêèøàô åòìÿìèøñÿ, äèíëÿéèá àíëàìà, äàíûøìà, îõó âÿ
éàçû ôîðìàëàðûíäà ìöòëÿã ãöñóðëàð ìåéäàíà ÷ûõàúàãäûð. ßýÿð èí-

22
ñàí ùÿð ùàíñû áèð äèëäÿ äàíûøûá éàçûðñà, îáéåêòèâ âÿ ñóáéåêòèâ òÿ-
ëÿáëÿðè íÿçÿðÿ àëàðàã îíóí áó äèëäÿí èñòèôàäÿåòìÿ öñóëó íèòã ôÿà-
ëèééÿòèíè òÿøêèë åäèð. "Íèòã, øÿõñèí ìöÿééÿí êîëëåêòèâ öçâëÿðè èëÿ
ãàðøûëûãëû ÿëàãÿ ñàõëàìàã ìÿãñÿäèëÿ äèëäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê ôÿà-
ëèééÿòèäèð. Íèòãèí ÿñàñ ìÿãñÿäè èíôîðìàñèéà (ìÿëóìàò, õÿáÿð)
ìöáàäèëÿñè éàðàòìàãëà èíôîðìàñèéàíûí þòöðöëìÿñè âÿ ãÿáóë åäèë-
ìÿñèäèð. Ëàêèí áóíóíëà éàíàøû íèòã èíôîðìàñèéàíûí ãåéäÿ àëûí-
ìàñû âÿ ñàõëàíûëìàñû ìÿãñÿäèíÿ äÿ õèäìÿò åäèð" (Ì.Ìÿùÿððÿ-
ìîâ. Ïñèõîëîýèéà. Áàêû, 1968, ñÿù.110).
Äèë âÿ íèòã àíëàéûøëàðû áèð-áèðè èëÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿäÿ îëóá áèð-
áèðèíè òàìàìëàñà äà, îíëàðûí òÿòáèã îëóíìà ñàùÿëÿðè ôÿðãëèäèð. Äèë
ìÿäÿíèééÿòè àíëàéûøû àëòûíäà ùÿð õàëãûí þç äèëèíäÿ ôèêèðëÿðèíè èôà-
äÿ åäÿ áèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Ùÿð äèëèí þçöíÿìÿõñóñ ôîíåì-
ëÿð ñèñòåìè, çÿíýèí ëöüÿò òÿðêèáè, ñàáèò ãðàììàòèê ãóðóëóøó âÿ éà-
çû ñèñòåìè âàðäûð. Äèë äÿéèøÿí, èíêèøàô åäÿí èúòèìàè ùàäèñÿäèð, äèë
ìÿäÿíèééÿòè äÿ îíà óéüóíäóð, äÿéèøêÿíäèð. Åëì âÿ òåõíèêàíûí
èíêèøàôû èëÿ ÿëàãÿëè äèë éåíè éàðàíàí ñþç âÿ òåðìèíëÿð ùåñàáûíà
çÿíýèíëÿøèð. Äèë èúòèìàè ùÿéàòäà ãàçàíûëìûø áèëèê âÿ ìÿëóìàòëà-
ðûí ñþç âÿ úöìëÿëÿðëÿ èôàäÿñè, ôèêèð ìöáàäèëÿñèíèí ÿí öìäÿ âàñè-
òÿñèäèð. Äèëèí áó õöñóñèééÿòèíè ÕÂÛ ÿñðäÿ éàøàìûø èòàëéàí éàçû÷û-
ñû Ìàêèàâåëëè - "Äèë èíñàíà þç ôèêèðëÿðèíè à÷ûã áèëäèðìÿê ö÷öí
éîõ, ýèçëÿòìÿê ö÷öí âåðèëìèøäèð" - èôàäÿ åäèðäè, ìÿøùóð íàòèã Òà-
ëåéðàí äà åëÿ î ôîðìàäà - "Äèë ôèêðè à÷ìàã ö÷öí éîõ, ôèêðè ýèçëÿò-
ìÿê ö÷öíäöð" - äåéèðäè. Èìàì Ùÿçðÿò ßëè ñþéëÿéèá: "Èíñàí þç äè-
ëèíèí àëòûíäà ýèçëÿíèáäèð, äàíûøìàéûíúà îíóí àüûëëû âÿ éà àüûëñûç
îëìàñû áèëèíìèð". Õàëãûìûç ùàãëû îëàðàã äåéèð: "Äèë èíñàíûí þçö-
äöð".
Äèë þç äàõèëè ãàíóíëàðû èëÿ òÿíçèìëÿíèð, éåíè ìèëëè ñèíòàêòèê
êîíñòðóêñèéàëàð éàðàíûð, êþùíÿ öíñöðëÿð, åëåìåíòëÿð, ôîðìàëàð äè-
ëèí ïàññèâ ôîíäóíà êå÷èð, éà äà äèëäÿí ÷ûõûð. Îáéåêòèâ àëÿìäÿ,
úÿìèééÿòäÿ áàø âåðÿí äÿéèøèêëèêëÿð äèëÿ òÿñèð ýþñòÿðèð. Äèëèí âÿ-
çèôÿñè éàëíûç ôèêèð ìöáàäèëÿñè àïàðìàã, èíôîðìàñèéàíû þòöðìÿê
âÿ ãÿáóë åòìÿê, öíñèééÿò âàñèòÿñè îëìàãëà áèòìèð. Äèë îëìàñà èäè,
áÿøÿðèééÿòèí ìÿíÿâè ðóùó ñàéûëàí éàçûëû âÿ øèôàùè ÿäÿáèééàò õÿ-

23
çèíÿñè, áöòöí äöíéÿâè âÿ äèíè ÿñÿðëÿð éàðàíìàç, òÿáèÿòèí ñèðëÿðè
ùÿð õàëãäà, ùÿð ÿñðäÿ éåíèäÿí òÿäãèã îëóíàðäû, èíêèøàô éåðèíäÿ
ñàéàðäû, áöòöí áÿøÿðèééÿòèí èõòèéàðûíà âåðèëìÿçäè. Áó õöñóñèééÿ-
òè íÿçÿðÿ àëàðàã äåìÿê îëàð êè, äèë òÿáèÿòèíÿ ýþðÿ áÿøÿðè, éàëíûç
õèäìÿòèíÿ ýþðÿ ìèëëèäèð.
Ôèêèð íèòãëÿ èôàäÿ îëóíóð, íèòãäÿ ôîðìàëàøûð. Äèë âÿ íèòã àðàñûí-
äà ÿëàãÿ îáéåêòèâ çÿðóðÿòäèð, ÷öíêè äèë þç âàðëûüûíû íèòãäÿ, íèòã
èñÿ þç ìÿíáÿéèíè äèëäÿ òàïûð. Íèòã ïðîñåñè îëìàçñà äèë, äèë îëìàç-
ñà íèòã ïðîñåñè òÿçàùöð åäÿ áèëìÿç. Íèòã äèëèí èíêèøàôû ö÷öí øÿðàèò
éàðàäûð. Äèëèí ëöüÿò òÿðêèáèíäÿ âÿ ãðàììàòèê ãóðóëóøóíäà áàø
âåðÿí éåíèëÿøìÿ íèòãäÿ þçöíö ýþñòÿðèð. Íèòãäÿ áàø âåðÿí äÿéè-
øèêëèêëÿð äèëäÿêè êþùíÿ ñõåìëÿðè, ìîäåëëÿðè éåíèëÿøäèðèð âÿ áó
éåíèëèêëÿð äèëäÿ þç ÿêñèíè òàïûð. Íèòã áèð øÿõñ òÿðÿôèíäÿí ñþéëÿíè-
ëèð, áàøãàëàðû òÿðÿôèíäÿí äèíëÿíèëèð. Íèòã ïðîñåñèíäÿ ùÿð êÿñ þçö
áàúàðäûüû øÿêèëäÿ äàíûøûð, éàçûð. Àõû íèòãèí ôóíêñèéàñû öíñèééÿò
éàðàòìàã, ìÿëóìàò ÷àòäûðìàã, ùÿìñþùáÿò òàïìàãäûð. Íèòã äÿ
éàëíûç äèë âàñèòÿñèëÿ öíñèééÿòÿ õèäìÿò åäèð.
Ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûëàðû íèòã âÿ äèë ìÿñÿëÿëÿðèíÿ õö-
ñóñè äèããÿò éåòèðìèøëÿð. Øàù Èñìàéûë Õÿòàè éàçìûøäûð:

Ñþç âàðäûð êÿñäèðÿð áàøû,

Ñþç âàðäûð êÿñÿð ñàâàøû.
Ñþç âàðäûð àüóëó àøû,
Áàë èëÿí åäÿð éàü áèð ñþç.

Ì.Ôöçóëè ñþçö, íèòã ãàáèëèééÿòèíè èíñàíà âåðèëìèø ìèñèëñèç ñÿð-

âÿò àäëàíäûðìûøäûð. Î, "ßíèñöë-ãÿëá" ÿñÿðèíäÿ éàçûð êè, èíñàíû
îíóí äèëè èëÿ ôÿðãëÿíäèðèðëÿð. Íèòãëÿ òÿôÿêêöð àðàñûíäà ñûõ ÿëàãÿ
ýþðÿí, íèòãè èíñàíûí øöóðëó ôÿàëèééÿòèíèí íÿòèúÿñè ñàéàí øàèð äèëèí
èúòèìàè ìàùèééÿòè áàðÿäÿêè ôèêðèíè áèð áåéòäÿ áåëÿ öìóìèëÿøäè-
ðèð:

Åéëÿñÿí òóòèéÿ òÿëèì ÿäàéè-êÿëèìàò,

Íèòãè èíñàí îëóð, àììà þçö èíñàí îëìàç.

24
 ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ýþðêÿìëè ìààðèôïÿðâÿð, òÿíãèä÷è,
Àçÿðáàéúàíäà èëê ñåìèíàðèéàíûí òÿñèñ÷èñè âÿ éàðàäûúûñû Ôèðèäóí
áÿé Êþ÷ÿðëè àíà äèëèìèç ùàããûíäà éàçûðäû: "Ùÿð ìèëëÿòèí þçöíÿ
ìÿõñóñ àíà äèëè âàð êè, îíóí ìÿõñóñè ìàëûäûð. Àíà äèëè ìèëëÿòèí
ìÿíÿâè äèðèëèéèäèð, ùÿéàòûíûí ìàéÿñè ìÿíçèëÿñèíäÿäèð. Àíàíûí
ñöäö áÿäÿíèí ìàéÿñè îëäóüó êèìè, àíàíûí äèëè äÿ ðóùóí ãèäàñû-
äûð. Ùÿð êÿñ þç àíàñûíû âÿ âÿòÿíèíè ñåâäèéè êèìè, àíà äèëèíè äÿ ñå-
âèð. Áó, Àëëàù-òÿàëàíûí ýþçÿë íåìÿòëÿðèíäÿí áèðèñèäèð, îíó ÿçèç
âÿ ìþùòÿðÿì òóòìàã ùÿð êÿñÿ áîðúäóð" (Ôèðèäóí áÿé Êþ÷ÿðëè.
"Àíà äèëè" ìÿãàëÿñè). Áöòöí áó äåéèëÿíëÿðè áåëÿ öìóìèëÿøäèð-
ìÿê îëàð êè, äèë âÿ íèòã áèð-áèðè èëÿ äèàëåêòèê âÿùäÿòäÿ îëóá áèð-
áèðèíè òàìàìëàñà äà, àðàëàðûíäà ìöÿééÿí ôÿðãëÿð äÿ âàðäûð: 1)
Äèë ùÿúìúÿ íèòãäÿí ýåíèøäèð; 2) Äèë öìóìõàëã, íèòã ôÿðäè ñÿúèé-
éÿ äàøûéûð; 3) Äèë öíñèééÿò âàñèòÿñè, íèòã öíñèééÿò ïðîñåñèäèð; 4)
ÍÈòã èíñàí ôèêðèíèí èôàäÿ÷èñèäèð, òÿôÿêêöðö ôîðìàëàøäûðûð; 5) Íèò-
ãèí ÿñàñ úÿùÿòè îíóí ìÿçìóíëóëóüó, àéäûíëûã, ìÿíàëûëûã, òÿñèðëè-
ëèê âÿ äÿãèãëèéèäèð; 6) Äèë íèòãèí ìÿùñóëóäóð, êîëëåêòèâèí áÿùðÿ-
ñèäèð, ìÿíà èëÿ àêóñòèê îáðàçû áèðëÿøäèðÿí èøàðÿëÿð ñèñòåìèäèð. Íèòã
äèëèí ùÿð äÿôÿ éåíèäÿí èøëÿäèëìÿñèäèð; 7) Äèë èúòèìàè-òàðèõè òÿúðö-
áÿíèí ìþâúóäëóüó, ñàõëàíìàñû âÿ âåðèëìÿñèäèð. Íèòãÿ àäëàíäûð-
ìàã, öìóìèëÿøäèðìÿê âÿ êîììóíèêàòèâ ôóíêñèîíàëëûã ÿëàìÿò-
ëÿðè õàñäûð; 8) Äèë èúòèìàè, öìóìè, íèòã èñÿ ôÿðäè ùàäèñÿäèð. Íèòã
âàñèòÿñèëÿ ôÿðäèí þç ôèêðèíè èôàäÿ åòìÿ àíëàìà âÿ ãàâðàìà àêòû-
äûð. Ùÿð øÿõñèí þç äàíûøûã ìàíåðàñû âàðäûð; 9) Äèë èìêàíà, íèòã
ýåð÷ÿêëèéÿ óéüóí ýÿëèð; 10) Äèë íèòãÿ íèñáÿòÿí ñàáèò, íèòã äèëÿ
íèñáÿòäÿ äèíàìèêäèð. 11) Äèë äèë÷èëèéèí, íèòã ïñèõîëîýèéàíûí òÿä-
ãèãàò îáéåêòèäèð (18 ñÿù. 40).
Íèòã ìèëëè ñÿúèééÿëèäèð, ùÿð áèð õàëãûí, ìèëëÿòèí þçöíÿ ìÿõñóñ
íèòãè, äàíûøûüû, òÿëÿôôöç ôîðìàñû âàðäûð. Õàëãûí ïñèõîëîæè õàðàêòåðè
ìàääè éàøàéûø òÿðçè âÿ ìÿäÿíèééÿòè äèë öìóìèëèéè èëÿ áàüëûäûð.
Ìÿùç áó úÿùÿò ùÿð áèð õàëãû, î úöìëÿäÿí äÿ áèçèì õàëãûìûçû,
îíóí ìÿäÿíèééÿòèíè, åëÿúÿ äÿ íèòã ìÿäÿíèééÿòèíè áàøãà õàëãëàð-
äàêûíäàí ôÿðãëÿíäèðèð. Àçÿðáàéúàí äèëè íÿèíêè ùèíä-Àâðîïà äèëëÿ-
ðèíäÿí, åëÿúÿ äÿ òöðê äèëëÿðèíäÿí, ùÿòòà îüóç ãðóïóíà äàõèë îëàí

25
Òöðêèéÿ òöðêúÿñèíäÿí, òöðêìÿí âÿ ãàãàóç äèëëÿðèíäÿí äÿ ôÿðãëÿ-
íèð. Äèëèìèçèí ëöüÿò òÿðêèáè, ôîíåòèê ñèñòåìè âÿ ãðàììàòèê ãóðóëó-
øó ìèí èëäÿí àðòûãäûð êè, ìöñòÿãèë èíêèøàô éîëóíà ãÿäÿì ãîéìóø-
äóð. Àçÿðáàéúàí õàëãû þç âàðëûüûíû îðòàéà ãîéàíà ãÿäÿð ôîðìàëàø-
ìûø âÿ þç äèëèíè äÿ ôîðìàëàøäûðìûøäûð. Äþâðäÿí àñûëû îëàðàã ÿðÿá-
ôàðñ ñþçëÿðè èëÿ íÿ ãÿäÿð éöêëÿíñÿ äÿ ÛÕ-ÕÛ ÿñðëÿðäÿ ìåéäàíà ýÿ-
ëÿí "Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû", ÕÛÛÛ ÿñðäÿ Ùÿñÿíîüëóíóí ãÿçÿëëÿðè
ýþñòÿðèð êè, îðòàã ÿëèôáàäàí, ÿðÿá-ôàðñ ñþç âÿ èôàäÿëÿðèíäÿí èñòèôà-
äÿ åòñÿê äÿ, ôÿðã þçöíö áöòöí äèë ãàòëàðûíäà ýþñòÿðèð, íèòãèí àùÿí-
ýè, ðèòìè, òåìïè, èíòåíñèâëèéè, ìÿíòèãè âóðüóñó, òåìáðè, ñèíòàêòèê
ìÿíàëàðûí èôàäÿñèíÿ õèäìÿò åäÿí èíòîíàñèéàñû äèëèìèçèí þçöíÿ
ìÿõñóñëóüóíó áó ýöí áöòöí äöíéàéà íöìàéèø åòäèðèð. Íèòã ìÿ-
äÿíèééÿòèíèí áó õöñóñèééÿòëÿðè áöòöí õàëãûìûç òÿðÿôèíäÿí ýþçëÿ-
íèëèð âÿ ùÿð ýÿëÿí éåíè íÿñèëäÿí, óøàã áàü÷àëàðûíäàí áàøëàìûø
ìÿêòÿáëÿðÿ ãÿäÿð, øàýèðäëÿðäÿí, òÿëÿáÿëÿðäÿí, ãÿçåò-æóðíàë ñÿùè-
ôÿëÿðèíäÿ, ðàäèî-òåëåâèçèéà âåðèëèøëÿðèíäÿ, ìöõòÿëèô äÿðñëèê, äÿðñ
âÿñàèòëÿðè, ñèéàñè, åëìè, áÿäèè, ïóáëèñèñòèê êèòàáëàðà ãÿäÿð äèëèìèçèí
ãðàììàòèê ãàíóí-ãàéäàëàðûíà ÿìÿë åäèëìÿñè ùàìûäàí òÿëÿá îëó-
íóð. Ñþçëÿðèí ôîíåòèê òÿðêèáè, äöçýöí òÿëÿôôöçö âÿ éàçûëûøû, ëåêñèê-
ñåìàíòèê ìÿíàñû, úöìëÿ ãóðóëóøó ùàìû ö÷öí åéíèäèð. Áó äà òÿáèè-
äèð êè, ÿýÿð áåëÿ îëìàñà èäè, äèë þç ÿñàñ âÿçèôÿñèíè - öíñèééÿò âà-
ñèòÿñè îëìàã ôóíêñèéàñûíû èúðà åäÿ áèëìÿçäè.
Íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí ñÿúèééÿâè úÿùÿòëÿðè äÿ âàðäûð. Äèëèí ëåê-
ñèê - ñåìàíòèê âÿ ñèíòàêòèê éàðóñëàðûíäà ôÿðãëè úÿùÿòëÿðÿ öñëóáëà
áàüëû ìÿãàìëàðäà éîë âåðèëèð. Äðàì ÿñÿðëÿðèíäÿ äèàëîãëàðäà,
øåèðëÿðäÿ ùåúà, ãàôèéÿ, âÿçí õàòèðèíÿ úöìëÿëÿðäÿ ñþç ñûðàñûíûí
ïîçóëìàñû ôÿðäè ñÿúèééÿ äàøûéûð.
Ìÿäÿíèééÿòèí ýþñòÿðèúèëÿðèíäÿí îëàí ýþçÿë íèòã äèëèí ñÿëèñëè-
éèíäÿí, îíóí èôàäÿ èìêàíëàðûíäàí äöçýöí ôàéäàëàíìàã âÿðäèø-
ëÿðè èëÿ øÿðòëÿøèð. Àçÿðáàéúàí äèëè ëöüÿò òÿðêèáè, ôîíåòèê ñèñòåìè,
ìîðôîëîæè âÿ ñèíòàêòèê ãóðóëóøóíà ýþðÿ äöíéàíûí ÿí èíêèøàô åòìèø
çÿíýèí äèëëÿðèíäÿí ñàéûëûð.
Íèòãèí þçöíÿìÿõñóñ õöñóñèééÿòëÿðè âàðäûð. Åéíè ìÿñÿëÿäÿí,
ìÿëóì ôàêòäàí äàíûøàí âÿ éà éàçàí èêè àäàìûí íèòãè (ÿýÿð éàçû-

26
ëûá ÿçáÿðëÿíìÿìèøäèðñÿ) ìÿçìóíúà åéíè îëñà äà, íÿãë åòìÿ ôîð-
ìàñûíà, ãóðóëóøóíà ýþðÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíÿúÿêäèð. Ùÿéàòäà
áèð-áèðèíèí åéíè èêè àäàì îëìàäûüû (ëàï åêèç äîüóëàíëàð äà) êèìè,
áèð-áèðèíèí åéíè îëàí èêè íèòã ïàð÷àñû äà éîõäóð (ùÿòòà áèð øàèðèí
åéíè ìþâçóäà ìöõòÿëèô âàõòëàðäà éàçûëìûø èêè øåèðè, ùàíñûñà áèð
éàçû÷ûíûí èêè âàðèàíòäà éàçûëìûø ÿñÿðèíèí áèð ùèññÿñè âÿ ñ.). Èíñàí-
ëàð àéðû-àéðû ôÿðäëÿð îëäóüó ö÷öí îíëàðûí íèòãè äÿ ôÿðäèäèð, þçöíÿ-
ìÿõñóñäóð. Áÿëêÿ äöíéàíûí, ùÿéàòûí áÿíçÿðñèçëèéè åëÿ áóíóíëà
ÿëàãÿäàðäûð. Õàëãëàð ìöõòÿëèô îëäóüó êèìè, îíëàðûí íèòãè äÿ, äèëè
äÿ áèð-áèðèíäÿí ôîíåòèê, ëåêñèê, ãðàììàòèê úÿùÿòäÿí ôÿðãëèäèð,
öñëóá áàõûìûíäàí ðÿíýàðÿíýäèð. Õàëãëàðûí õàðàêòåðè äèëëÿðèíäÿ
äÿ ýþðöíöð. Äèëäÿêè ìèëëè ôÿðã èíñàíëàðûí íèòãèíäÿ þç òÿçàùöðöíö
òàïûð.
ÕÛÕ ÿñðèí ýþðêÿìëè àëìàí äèë÷èñè Â.Ùóìáîëäòóí "Ùÿð õàëã
îðèæèíàë âÿ òÿêðàðîëóíìàçäûð. Äèë õàëãûí çàùèðÿ ìåéäàíà ýÿëìÿ-
ñèäèð, îíóí ðóùó äèëäèð" - êÿëàìûíà ùàãã ãàçàíäûðìàã ëàçûìäûð.
Íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí åëÿ õöñóñèééÿòëÿðè âàð êè, ôÿðäè ñÿúèééÿ-
ëèäèð, éÿíè ùå÷ äÿ ùàìû áèð úöð äàíûøìûð, éàçìûð, íèòã ñþéëÿìèð.
Íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí èíêèøàôûíäà, ÿäÿáè äèë íîðìàëàðûíà äöçýöí
ÿìÿë îëóíìàñûíäà ìÿêòÿáèí, ðàäèî âÿ òåëåâèçèéà âåðèëèøëÿðèíèí,
äþâðö ìÿòáóàòûí, êèíî âÿ òåàòðûí ðîëó ÿâÿçñèçäèð. Êöòëÿâè èíôîð-
ìàñèéà âàñèòÿëÿðè âÿ òÿäðèñ ìöÿññèñÿëÿðè äèëèí ãàéäà-ãàíóíëàðûíû
ñèéàñè, ñîñèàë, ìÿäÿíè âÿ ìÿíÿâè ìÿñÿëÿëÿð äàõèëèíäÿ ÷àòäûðûð,
ãðàììàòèê ãàéäàëàðû, äèëèí ãóðóëóøóíó áèð ôÿíí êèìè éîõ, ïðàê-
òèê øÿêèëäÿ íèòã ïðîñåñèíäÿ íèòã ìÿäÿíèééÿòè êèìè âåðèð.
Ìöàñèð äþâðäÿ ùÿð áèð øÿõñèí ÿí ýþçÿë êåéôèééÿòëÿðèíäÿí áè-
ðè, áÿëêÿ äÿ áàøëûúàñû îíóí çÿíýèí íèòã ìÿäÿíèééÿòèíÿ ìàëèê îë-
ìàñûäûð. Íèòã ìÿäÿíèééÿòè èíñàíûí öìóìè èíêèøàôûíäà õöñóñè ðîë
îéíàéûð. Èñòÿð ìÿçìóí, èñòÿðñÿ äÿ ôîðìà úÿùÿòäÿí ýþçÿë îëàí
íèòã ôèêðèí òÿñèðëè èôàäÿñèíÿ õèäìÿò åäèð.

Ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð
1. Íèòã ìÿäÿíèééÿòè äèë÷èëèê ôÿííè êèìè íÿ âàõòäàí ôîðìàëàø-
ìàüà áàøëàìûøäûð?

27
 2. Íèòã ìÿäÿíèééÿòè òÿäðèñ ôÿííè êèìè íå÷ÿíúè èëäÿí àëè ìÿê-
òÿáëÿðäÿ òÿäðèñ îëóíóð?
3. Íèòãèí ÿñàñ ìÿãñÿäè íÿäèð?
4. Ìàääè ìÿäÿíèééÿò äåéèëÿíäÿ íÿëÿð íÿçÿðäÿ òóòóëóð?
5. Õàëãûí ìèëëè ìÿäÿíèééÿòè íÿëÿðäÿ òÿçàùöð åäèð?
6. Ìÿäÿíè íèòãèí ÿñàñ ÿëàìÿòëÿðè ùàíñûëàðäûð?
7. Äèëèí âÿçèôÿñè íÿäèð?
8. Äèë, éîõñà íèòã äÿéèøèêëèéÿ ÷îõ óüðàéûð?
9. Íèòãèí ìèëëè ñÿúèééÿëè îëäóüóíó íåúÿ èçàù åäÿðñèíèç?
10. Íèòã ìÿäÿíèééÿòèíÿ âåðèëÿí òÿëÿáëÿð ùàíñûëàðäûð?
11. Àçÿðáàéúàí äèëèíèí äþâëÿò äèëè ñòàòóñó àëìàñû ùàããûíäà íÿ
äåéÿ áèëÿðñèíèç?
12. Äèë èëÿ íèòã àðàñûíäà ùàíñû ôÿðãëÿð âàðäûð?
×àëûøìà 9. Ìÿòíè îõóéóí, äèëèìèçè õàðàêòåðèçÿ åäÿí ôèêèðëÿðÿ
äàùà íÿëÿðè ÿëàâÿ åòìÿéèí ìöìêöí îëäóüóíó àðàøäûðûí:
Äèë ìèëëÿòèí úàíû âÿ ãàíûäûð. Âÿòÿí âÿ àíà äèëè - áóíëàð ñèíî-
íèì àíëàéûøëàðäûð. Âÿòÿíè ñåâìÿê äîüìà äèëè ñåâìÿê äåìÿêäèð.
Î, îëìàäàí õàëãûí òàðèõèíè, îíóí êå÷ìèøèíè, ìÿäÿíèééÿòèíè þé-
ðÿíìÿê îëìàç. Îðòà ÿñðëÿðäÿ ÿñýÿðëÿðèìèç äîäàãëàðûíäà "Äîü-
ìà âÿòÿíäÿí ýþçÿë, äîüìà äèëäÿí øèðèí äöíéàäà éîõäóð" ñþçëÿ-
ðè èëÿ äþéöøëÿðÿ ãàëõìûø âÿ âÿòÿí óüðóíäà úàíëàðûíäàí êå÷ìèø-
ëÿð.
ÕÂ-ÕÂÛÛ ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò÷èëèê ìÿäÿíèééÿòèíÿ
éèéÿëÿíìèø, Øÿðãäÿ áþéöê íöôóçà ìàëèê Ãàðàãîéóíëó, Àüãî-
éóíëó âÿ Ñÿôÿâè äþâëÿòëÿðèíèí áàøûíäà Àçÿðáàéúàí ñöëàëÿëÿðè äà-
éàíûðäûëàð. Óçóí Ùÿñÿíèí äþâðöíäÿ Àüãîéóíëó Éàõûí âÿ Îðòà
Øÿðãèí ãöäðÿòëè äþâëÿòèíÿ ÷åâðèëìèøäè. Îíóí íÿâÿñè Øàù Èñìàéûë
Õÿòàèíèí éàðàòäûüû Ñÿôÿâè äþâëÿòè áöòöí Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíû
áèðëÿøäèðèðäè. Áóðàäà Àçÿðáàéúàí äèëè äþâëÿò äèëè ñÿâèééÿñèíÿ
éöêñÿëìèøäè, îíäàí äèïëîìàòèê éàçûøìà, ùÿðáè-òÿëèì äèëè êèìè èñ-
òèôàäÿ îëóíìóøäóð.
Ñîíðàëàð Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ ÷îõ òÿúàâöçëÿð îëìóøäóð. Çàìàí-
çàìàí áèð åòíîñ êèìè õàëãûìûçû òàðèõ ñÿùíÿñèíäÿí ÷ûõàðìàüà ÷à-
ëûøàí äöøìÿíëÿðèìèç èëê íþâáÿäÿ äèëèìèçè ìÿùâ åòìÿéÿ ñÿé ýþñ-

28
òÿðìèøëÿð. Ôÿãÿò áóíà íàèë îëà áèëìÿìèøëÿð. ßúäàäëàðûìûç Àçÿð-
áàéúàí äèëèíè éàä òÿñèðëÿðäÿí ãîðóéóá ñàõëàìûø âÿ éàøàòìûøëàð.
1918-1920-úè èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Äåìîêðàòèê Ðåñïóáëèêàñû
íå÷ÿ ÿñðäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàí äèëèíè èêèíúè äÿôÿ äþâëÿò äèëè åëàí
åòìèøäè. 1991-úè èëäÿ ðåñïóáëèêàìûç ìöñòÿãèëëèê ãàçàíàíäàí ñîí-
ðà Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ ðÿñìè äþâëÿò äèëè ñòàòóñó âåðèëìèøäèð. Áó
ýöí äèëèìèç çÿíýèí èôàäÿ âàñèòÿëÿðèíÿ, ìöêÿììÿë ãðàììàòèê
ãóðóëóøà, êàìèë ÿëèôáàéà, îðôîãðàôèéà âÿ îðôîåïèéà ãàéäàëàðûíà,
öñëóáè íîðìàëàðà ìàëèê áèð äèë ñÿâèééÿñèíÿ éöêñÿëìèøäèð.
×àëûøìà 10. ßäÿáè äèë íîðìàëàðûíà ùàíñû øÿðàèòäÿ (åâäÿ, êö-
÷ÿäÿ, éàõóä ìÿêòÿáäÿ) ÿìÿë åäèðñèíèç? Ñÿáÿáèíè àéäûíëàøäûðûí.
×àëûøìà 11. Úöìëÿëÿðäÿ éåðèíÿ äöøìÿéÿí, ñÿùâ ùåñàá åòäè-
éèíèç ñþçëÿðè òàïûí, àëòûíäàí õÿòò ÷ÿêèí, ãàðøûñûíäà äöçýöí ãàðøû-
ëûüûíû ìþòÿðèçÿäÿ éàçûí:
1) Íÿíÿì íàìàç öñòÿ äóà äåéèðäè; 2) Îíà åëÿ ýÿëèðäè êè, áó
ýöí ñàáàù éóõóñó ìöòëÿã äîüðóéà ÷åâðèëÿúÿê; 3) Óçàãäà, éîëóí
ãàëûí ìåøÿéÿ ãîâóøäóüó éåðäÿ òîç äóìàíà ãàëõûðäû; 4) Ãóëàüû-
ìà ùàðäàíñà áèð ñÿñ òîõóíäó; 5) Îíóí àääûìëàðûíäà éàøûíà óé-
üóí îëìàéàí áèð ñÿáèð âÿ èðàäÿ ñÿñëÿíèðäè; 6) Îòàüà áàü-áàü÷à-
íûí ýöëëÿðèíèí áèùóøåäèúè ÿòðè ýÿëèðäè.
×àëûøìà 12. Ìÿòíäÿêè òåðìèíëÿðè òàïûí, èäìàí ñàùÿñè öçðÿ
àéðû-àéðû ãðóïëàðäà áèðëÿøäèðèá éàçûí:
Èäìàí÷ûëàðûí ýþñòÿðäèêëÿðè ôÿàëèééÿòëÿðäÿí àñûëû îëàðàã èäìàí
íþâëÿðè àøàüûäàêû áåø ãðóïà àéðûëûð:
Ôèçèêè âÿ èðàäè êåéôèééÿòëÿðè íöìàéèø åòäèðÿí âÿ àêòèâ ùÿðÿêÿò
ôÿàëèééÿòè îëàí èäìàí íþâëÿðè. Áó ãðóïà áèçèì òàíûäûüûìûç èäìàí
íþâëÿðèíèí ÷îõó àèä åäèëèð. Èäìàí÷ûëàð èäìàí íþâëÿðèíäÿí àñûëû
îëàðàã þç ãöââÿ, ñöðÿò, äþçöìëöëöê, åëàñòèêëèê, úÿëäëèê êèìè ôèçè-
êè ãàáèëèééÿòëÿðèíè, òåõíèêè âÿ òàêòèêè ùÿðÿêÿòëÿðè íöìàéèø åòäèð-
ìÿê, ãîðõìàçëûã, ãÿëÿáÿéÿ èíàì, ìöáàðèçÿ àïàðìàã óñòàëûüûíû
ýþñòÿðèðëÿð. Áóðà: éåðèø, àêðîáàòèêà, ôóòáîë, áîêñ, éóíàí-Ðîìà;
ãà÷ûø, àåðîáèêà, âîëåéáîë, êàðàòå, ñàìáî; òóëëàíìàëàð, áàòóòäà
ùÿðÿêÿòëÿð, ðåãáè, òàåêâîíäî, úöäî; ÿøéà àòìàëàð, áÿäèè ýèìíàñ-
òèêà, îòöñòö ùîêêåé, êèêáîêñèíã, ñÿðáÿñò ýöëÿøìÿ äàõèëäèð.

29
 ×àëûøìà 13. Îõóéóí, áóðàõûëìûø îðôîãðàôèê, ãðàììàòèê âÿ
öñëóáè ñÿùâëÿðè äöçÿëäÿðÿê ìÿòíè êþ÷öðöí:
Îüëàí ãàïûéû àøäû. È÷ÿðè ãàðàííûõ èäè. ßââÿë ýþçäÿðè ùå÷ íÿ
ýþðìÿäè, éàâàø-éàâàø ãàðàííûõà àëûøàííàí ñîðà èíÿéëÿðèíè ýþðäö.
Èíÿé òÿçÿúÿ äîüìóø áàëàñûí éàëàéûðäû. Îüëàí éàõûí-éàõûí ýÿëèô
áèçîéà äèããÿòíÿí áàõäû. Éåíèúÿ-éåíèúÿ äöíéàéà ýÿëìèø áèçî
àíàñûíûí íÿôÿñèéíÿí îõðàíûðäû, ÿéàõà äóðìàõ èñäèéèðäè, àíýàõ,
ùÿëÿì áàæàðìûðäû. Îüëàí òÿëÿì-òÿëÿñèé áàéûðà ãàøäû. Íÿíÿñèí
ãûøãûðäû. Íÿíÿñè áàøû ãàðûøûõ îëäóüóíäàí åøèòìÿäè. Îüëàí áèð äÿ
ãûøãûðäû. Íÿíÿ ñÿñè åøèäèï ýÿëäè. Íÿíÿ âÿ íÿâÿ òþéëöéÿ ýèðäèëÿð.
×àëûøìà 14. Øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòûíäà íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí
ÿñàñ ýþñòÿðèúèëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðèí:
Êîðîüëó éàõûí ýÿëèá ñîðóøäó:
- Àé ÿìè, íèéÿ àüëàéûðñàí?
Ãîúà ùå÷ áàøûíû äà ãàëäûðìàéûá äåäè:
- Íåéíèðñÿí? Ñÿíäÿí êè ìÿíèì äÿðäèìÿ äÿðìàí îëìàéàúàã,
÷ûõ éîëóíëà ýåò!
Ãîúà ñþçö íÿ ãÿäÿð éàéûíäûðìàã èñòÿäèñÿ, Êîðîüëó ÿë ÷ÿêìÿ-
äè.
Êèøè ýþðäö îëìàéàúàã àõûðäà äåäè:
- Èíäè êè ÿë ÷ÿêìèðñÿí, ãàáàãúà ìÿíÿ äå ýþðöì, ñÿí êèìñÿí?
Áó áàøûíäàêû äÿñòÿ-òèôàã íÿäè?
- Ìÿí Ìóðàäáÿéëè òÿðÿôëÿðäÿíÿì. Áóðàäàí ìàë àëìàüà ýÿë-
ìèøèê. Éîëëàð øóëëóãäó äåéèí, éàðàãëû-éàñàãëû ýÿëìèøèê.
Ãîúà Ìóðàäáÿéëè ñþçöíö åøèäÿíäÿ áèð ôèêðÿ úóìäó. Äåäè:
- Éàõøû, äåéèðñÿí êè, Ìóðàäáÿéëè òÿðÿôäÿíñÿí. Äå ýþðöì, Êî-
ðîüëóíó òàíûéûðñàí, éà éîõ?
Êîðîüëó ýþðäö ãîúàäà ñþç âàð. Äåäè:
- Òàíûéûðàì. Íèéÿ òàíûìûðàì!
Ãîúà äåäè:
- Èíäè êè òàíûéûðñàí, ìÿíÿ äå ýþðöì Êîðîüëóéà äîñò àäàìñàí,
éà äöøìÿí?
Êîðîüëó äåäè:
- Äîñò îëàðûã. Íÿ âàð êè? Áó øåéëÿðè ìÿíäÿí íèéÿ ñîðóøóðñàí?

30
 ("Êîðîüëó" äàñòàíûíûí "Äóðíà òåëè" ãîëóíäàí)
×àëûøìà 15. Àøàüûäàêû ñþçëÿðèí îðôîãðàôèéàñûíäàêû ñÿùâëÿðè
ìöÿééÿíëÿøäèðèí âÿ îíëàðû äöçýöí éàçûí:
Âûðìàõ, òèëâèçîð, áàüûøäà, ãàðàííûõ, áîøäóõ, ðèéàçèéàò, ëàùèéÿ,
ïðàêðîð, ñöðöúìÿé, íèéÿò, áóëóò, êàñåòà, ìÿêÿìÿ, ùÿéÿò-áàæà.
×àëûøìà 16. Âåðèëìèø ôðàçåîëîæè áèðëÿøìÿëÿðè ñþçëÿ èôàäÿ
åäèí:
äèíúèíè àëìàã, ãÿëáÿ äÿéìÿê, áàø ñûíäûðìàã, ýþç ãîéìàã,
éàäà ñàëìàã, áóðíóíó ñàëëàìàã, àüçûíà äèë àòìàã, áåë áàüëàìàã,
àèëÿ ãóðìàã, äöíéàéà ýþç à÷ìàã.
×àëûøìà 17. Ïðîòîêîëà âåðèëÿí òÿëÿáëÿðè ãåéä åäèí. Ãðóï èú-
ëàñûíûí ïðîòîêîëóíó éàçûí.
×àëûøìà 18. Ùàðàäàñà èøëÿéèðñèíèç. Ìöÿññèñÿ ðÿùáÿðè èëÿ ìö-
ãàâèëÿ áàüëàéûí.

ÍÈÒà ÌßÄßÍÈÉÉßÒÈÍÈÍ
ÁÀØÃÀ ÅËÌËßÐËß ßËÀÃßÑÈ

Íèòã ìÿäÿíèééÿòè ùÿì òÿäðèñ ôÿííè, ùÿì äÿ åëì êèìè äèë÷èëè-

éèí ôîíåòèêà, îðôîåïèéà, îðôîãðàôèéà, ëåêñèêîëîýèéà, ãðàììàòèêà,
öñëóáèééàò øþáÿëÿðè èëÿ, ùÿì äÿ åòèêà, åñòåòèêà âÿ èíúÿñÿíÿòëÿ
áàüëûäûð.

ÍÈÒà ÌßÄßÍÈÉÉßÒÈ Âß ÄÈË×ÈËÈÊ

Äèë÷èëÿð äèëè íèòãèí áàçàñû, íèòãè èñÿ äèëèí èôàäÿ ôîðìàñû ùåñàá
åäèðëÿð. Äèë íèòãè ôîðìàëàøäûðìà âàñèòÿñèäèð, íèòã èñÿ þçöíäÿ äèëè
åùòèâà åòìÿêëÿ îíó úàíëàíäûðûð âÿ éàøàäûð. Äèë íèòãÿ ÷åâðèëìÿê-
ëÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Íèòã äèë áàçàñûíäà éàðàíäûüû ö÷öí íèòã ìÿ-
äÿíèééÿòè äÿ äèë íîðìàëàðû ÿñàñûíäà ôîðìàëàøûá ùÿéàòà âÿñèãÿ ãà-
çàíûð.

31
 Äèë íîðìàëàðûíû òÿíçèìëÿéèá öìóìèëÿøäèðÿí äèë÷èëèê åëìèíèí
áèð áþëìÿñè îëàí íèòã ìÿäÿíèééÿòè ôîíåòèê ãàíóí âÿ âàñèòÿëÿðÿ
ÿñàñëàíàðàã ôèêðèí åñêïðåññèâëèéèíè àðòûðìàüà õèäìÿò åäèð. Äèëèí
ëåêñèê òÿðêèáèíè ìöêÿììÿë ìÿíèìñÿìèø, çÿíýèí ñþç åùòèéàòûíà
ìàëèê îëàí, ñþçëÿðèí èøëÿäèëìÿ ìÿãàìëàðûíû, åìîñèîíàë -
åêñïðåññèâ ÷àëàðëàðûíû éàõøû áèëÿí èíñàí îíëàðäàí ìÿãàìûíäà áà-
úàðûãëà èñòèôàäÿ åäÿ áèëèð. Ñþçëÿðèí íîðìàòèâ âÿ ìÿúàçè ìÿíàëà-
ðûíäàí éàðàðëàíàí àäàìûí íèòãè ìÿäÿíè âÿ ìÿíòèãè îëóð. ßäÿáè
äèëèí ëåêñèê íîðìàëàðûíäàí êÿíàðà ÷ûõûá ëîðó, âóëãàð ñþçëÿðÿ, æàð-
ãîíëàðà, äèàëåêòèçìëÿðÿ ìöÿééÿí ãÿäÿð éåð âåðÿí àäàìûí íèòãè
äèíëÿéèúèëÿðèí ìàðàüûíûí àçàëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Ãðàììàòèê
íîðìàëàðû, ìîðôîëîæè âÿ ñèíòàêòèê ôîðìàëàðû, ìöõòÿëèô äèë õöñóñèé-
éÿòëÿðèíè íèòãäÿ éåðëè-éåðèíäÿ áàúàðûãëà èøëÿòìÿê ñàéÿñèíäÿ àäà-
ìûí äöçýöí, ìÿíòèãè, ñÿëèñ äàíûøûüû áàøãàëàðûíäà õîø îâãàò éàðà-
äûð, ìÿíÿâè èñòèðàùÿòÿ, ìöñáÿò ÿùâàë-ðóùèééÿéÿ ñÿáÿá îëóð. Äå-
ìÿëè, ÿñàñ îáéåêòè ñþç îëàí äèë÷èëèéèí íèòã ìÿäÿíèééÿòè èëÿ áàüëû-
ëûüû ãà÷ûëìàçäûð. Ìÿãñÿä âÿ âÿçèôÿëÿðè ìöõòÿëèô îëàí äèë÷èëèêëÿ
íèòã ìÿäÿíèééÿòèíè éàõûíëàøäûðàí úÿùÿò îíëàðûí ùÿð èêèñèíèí îá-
éåêòèíèí ñþç îëìàñûäûð. Ëàêèí íèòã ìÿäÿíèééÿòèíè ìàðàãëàíäûðàí
ÿñàñ øÿðò ñþçëÿðèí ÿäÿáè äèë íîðìàëàðûíà óéüóí ñå÷èëèá èøëÿäèëìÿ-
ñè, úöìëÿäÿ ñþçëÿðèí ñûðàñûíûí öñëóáäàí àñûëû îëàðàã ìöÿééÿí
éåðäÿéèøìÿñèíÿ óüðàìàñû ìàðàãëàíäûðûð.

ÍÈÒà ÌßÄßÍÈÉÉßÒÈ Âß ÃÐÀÌÌÀÒÈÊÀ

Ãðàììàòèêà äèë÷èëèê ñàùÿñè îëóá ñþç ôîðìàëàðûíû, îíëàðûí äÿ-

éèøìÿ âÿ áèðëÿøìÿ ãàéäàëàðûíû, úöìëÿ òÿðòèáè ìÿñÿëÿëÿðèíè þéðÿ-
íÿí åëìäèð. Ìÿëóìäóð êè, ãðàììàòèê ãóðóëóø ùÿð ùàíñû áèð äèëèí
âàðëûüû ö÷öí ÿñàñ øÿðòäèð. Ãðàììàòèê ãóðóëóø äèëèí öìóìè ãàíóí-
ëàðû ÿñàñûíäà èíêèøàô åäèá ôîðìàëàøûð âÿ òÿêìèëëÿøèð. Äèëèí ãðàì-
ìàòèê ãóðóëóøó ñþçëÿðèí, ñþç áèðëÿøìÿëÿðèíèí äÿéèøìÿñè âÿ áèðëÿø-
ìÿñè, úöìëÿëÿðèí òÿðòèá åäèëìÿ ãàíóí-ãàéäàëàðûíûí ìÿúìóñóäóð.
Ãðàììàòèêàíûí ìîðôîëîýèéà âÿ ñèíòàêñèñ áþëìÿëÿðè áèðëèêäÿ
äèëèí ãðàììàòèê ãóðóëóøóíó òÿøêèë åäèð. "Áöòöí åëìëÿðèí ãðàì-

32
ìàòèêàéà åùòèéàúû âàðäûð. Ãðàììàòèêàñûç íàòèãëèê êöòäöð, ïîåçè-
éà ïÿëòÿêäèð" - äåéÿí Ì.Ëîìîíîñîâ äèë ìàòåðèàëûíà ìöíàñèáÿò
ìÿñÿëÿñèíäÿ ãðàììàòèêàíûí ðîëóíó ùÿääÿí àðòûã éöêñÿê ãèé-
ìÿòëÿíäèðèðäè.
Íèòã ìÿäÿíèééÿòèíÿ éèéÿëÿíìÿêäÿ ãðàììàòèê ãàéäà-ãàíóí-
ëàðûí ýþçëÿíèëìÿñè äöçýöí òÿëÿôôöç, èíòîíàñèéà, ôàñèëÿ, âóðüó,
ðèòì, äèêñèéà êèìè âàñèòÿëÿðëÿ âÿùäÿò òÿøêèë åòìÿëèäèð. Ãðàììà-
òèê ãàéäàëàðû öñëóáà óéüóí îëàðàã èøëÿòìÿäÿí íèòãèí êîììóíèêà-
òèâ êåéôèééÿò äÿãèãëèéè âÿ ìÿíòèãëèéèíè ñàõëàìàã, íèòãèí àíëàøûã-
ëû âÿ ìöíàñèá âåðèëìÿñèíÿ íàèë îëìàã ÷ÿòèíäèð. Áåëÿëèêëÿ, àéäûí
îëóð êè, íèòã ìÿäÿíèééÿòè ãðàììàòèê ãàíóíëàð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ þç
ùÿëëèíè òàïûð.

ÍÈÒà ÌßÄßÍÈÉÉßÒÈ Âß ÖÑËÓÁÈÉÉÀÒ

Íèòã ìÿäÿíèééÿòè èëÿ öñëóáèééàò àðàñûíäà ãàðøûëûãëû ÿëàãÿ âàð-

äûð. Öñëóáóí éàðàíìàñû äèëèí þçöíöí èíêèøàôû èëÿ áàüëûäûð. Äèë öñ-
ëóáëàðû äèëèí èíêèøàô ñÿâèééÿñèíäÿí àñûëû îëàðàã ìåéäàíà ýÿëìèø-
äèð. Áþéöê éóíàí àëèìè Àðèñòîòåë ùÿëÿ åðàìûçäàí ÷îõ-÷îõ ÿââÿë
öñëóá ìÿñÿëÿñèíè íèòã ìÿäÿíèééÿòè èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèðäè: "Öñëóáóí
ãèéìÿòè îíóí àéäûíëûüûíäàäûð. ßýÿð íèòã àéäûí äåéèëñÿ, äåìÿëè,
íàòèã þç ìÿãñÿäèíÿ íàèë îëà áèëìÿìèøäèð. Öñëóá íèòãèí ìþâçóñó-
íà óéüóí ýÿëìÿëèäèð".
Öñëóáèééàòûí òàðèõè Àçÿðáàéúàíäà áèð åëì ñàùÿñè êèìè ÕÕ ÿñ-
ðèí 20-úè èëëÿðèíäÿí áàøëàéûð. Áó ýöí äèë öñëóáëàðû ÷îõ âÿ ðÿíýà-
ðÿíýäèð: àêàäåìèê öñëóá, äèàëîã öñëóáó, ìîíîëîã öñëóáó, ðåàëèñò
öñëóá, ðîìàíòèê öñëóá, ôóíêñèîíàë öñëóáëàð, ïîåòèê öñëóá, øàèð âÿ
éà éàçû÷ûíûí ôÿðäè öñëóáó âÿ ñ. êèìè ÷îõëó öñëóá íþâëÿðè âàðäûð.
Íèòã ìÿäÿíèééÿòè âÿ öñëóáèééàò ñþçëÿðèí âÿ ãðàììàòèê ôîð-
ìàëàðûí íèòãäÿ èøëÿäèëìÿñè êåéôèééÿòèíè âÿ èìêàíëàðûíû àðàøäûðûá
òÿäãèã åäèð. Äèëèí ëöüÿò òÿðêèáè, îðôîãðàôèéà âÿ îðôîåïèéà ìÿñÿëÿ-
ëÿðè, ñþçëÿðèí ìÿíà ÷àëàðëàðû öñëóáè ðÿíýàðÿíýëèê, ñèíîíèìëèê âÿ
ñ. êèìè ìÿñÿëÿëÿð ùÿì íèòã ìÿäÿíèééÿòè, ùÿì äÿ öñëóáèééÿàòûí
þéðÿíäèéè ñàùÿëÿðäèð.

33
 Íèòã ìÿäÿíèééÿòè èëÿ öñëóáèééàòû åéíèëÿøäèðìÿê âÿ éà öñëó-
áèééàòû íèòã ìÿäÿíèééÿòè ïðåäìåòèíèí è÷ÿðèñèíäÿ ÿðèòìÿê äöçýöí
äåéèëäèð, àììà íèòã ìÿäÿíèééÿòè öñëóáèééàòûí áèð ñûðà ìÿñÿëÿëÿ-
ðèíè äÿ ÿùàòÿ åäèð, öñëóáóí äöçýöíëöéöíÿ ãèéìÿò âåðèð. Äåìÿëè,
íèòã ìÿäÿíèééÿòèíè öñëóáè íîðìàëàðäàí ìÿãñÿäÿóéüóí èñòèôàäÿ
îëóíìàñû âÿ èôàäÿëèëèê ìÿñÿëÿëÿðè ìàðàãëàíäûðûðñà, öñëóáèééàòû
äèë âàùèäëÿðèíèí ëåêñèê-ñåìàíòèê ÿëàãÿëÿðè, öñëóáè èìêàíëàðû, ñþç-
éàðàòìà âÿ ñþç èøëÿòìÿíèí íîðìàòèâëèéè, ôóíêñèîíàë öñëóáëàðû íÿ-
çÿðäÿ ñàõëàéûð. Äåìÿëè, öñëóáèééàò äèë âÿ íèòã öñëóáëàðûíû, íèòã
ìÿäÿíèééÿòè èñÿ ìöàñèð ÿäÿáè äèë ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ñþç âÿ ãðàììà-
òèê ôîðìàëàðûí íèòãäÿ èøëÿäèëìÿ èìêàíëàðûíû, îíëàðûí ÿëâåðèøëèéèíè,
óéüóíëóã, äöçýöíëöê, ñÿëèñëèê, èôàäÿëèëèê êèìè êåéôèééÿòëÿðèíè, äèë
ñèñòåìèíèí åìîñèîíàë-åêñïðåññèâ ÷àëàðëàðûíû, áÿäèè èôàäÿ âÿ òÿñâèð
âàñèòÿëÿðèíèí ôîðìàëàøìàñû âÿ òÿêìèëëÿøìÿñèíÿ òÿñèð ýþñòÿðÿí
àìèëëÿðèí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðèíè þéðÿíèð.
Áÿäèè-öñëóáè ìàùèééÿò äàøûéàí îáðàçëû èôàäÿëÿðè, ñþçëÿðèí ìÿ-
íà ãðóïëàðûíû âÿ öñëóáè ëàéëàðûíû ÿùàòÿ åäÿí äèë âàñèòÿëÿðè - ÷îõ-
ìÿíàëû ñþçëÿð, ñèíîíèì, îìîíèì âÿ àíòîíèìëÿð, úèíàñ âÿ éà òÿ-
çàä éàðàòìàüà, ìÿíàíû ãöââÿòëÿíäèðìÿéÿ, òÿêðàðäàí ãà÷ìàüà
õèäìÿò åäÿí âÿ ñ. êèìè ìÿñÿëÿëÿð ÿí ÷îõ ëåêñèê öñëóáèééàòëà
áàüëûäûð.

ÍÈÒà ÌßÄßÍÈÉÉßÒÈ Âß ÅÒÈÊÀ,

ÅÑÒÅÒÈÊÀ, ÈÍÚßÑßÍßÒ

Öìóìõàëã ìÿäÿíèééÿòèíèí àéðûëìàç òÿðêèá ùèññÿëÿðè îëàí åòè-

êà, åñòåòèêà âÿ èíúÿñÿíÿòèí íèòã ìÿäÿíèééÿòè èëÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿ-
ñè âàðäûð. Ìÿäÿíèééÿò õàëãûí ôîðìàëàøäûüû äþâðëÿðäÿ åòèêà, åñòå-
òèêà âÿ èíúÿñÿíÿòëÿ áèðýÿ ÿìÿê ïðîñåñèíäÿ, èíñàíëàðûí ïðàêòèê
ôÿàëèééÿòèíäÿ ìåéäàíà ýÿëèð.
Åòèêà éóíàí ìÿíøÿëè ëàòûí ñþçöäöð, ìÿíàñû ÿõëàã, õàðàêòåð,
àäÿò äåìÿêäèð. Èúòèìàè øöóð ôîðìàëàðûíäàí áèðè êèìè åòèêà ÿõëàã,
òÿðáèéÿ âÿ ìÿíÿâèééàò ùàããûíäà ôÿëñÿôè íÿçÿðèééÿ îëóá ùÿð ùàí-
ñû ñèíôèí, úÿìèééÿòèí, èúòèìàè òÿøêèëàòûí ÿõëàã ãàéäàëàðûíû þçöíäÿ

34
ÿêñ åòäèðèð. Íàòèã ìöùàçèðÿ, ìÿðóçÿ îõóéàðêÿí, ÷ûõûø åäÿðêÿí
áöòöí åòèê íîðìàëàðà ðèàéÿò åòìÿëè, ýåéèìèíÿ, õàðèúè ýþðêÿìèíÿ
õöñóñè äèããÿò éåòèðìÿëè, ìèìèêà âÿ æåñòëÿðäÿí ìÿíàëû èñòèôàäÿ åò-
ìÿëèäèð. Âóëãàð âÿ æàðãîí ñþçëÿð èøëÿòìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿëè, ÿäÿá-
ñèç ñþçëÿð èøëÿòìÿìÿëèäèð. Öçö òöêëö, éàõàëûüû ÿçèê, ãàëñòóêó ìî-
äàéà óéüóí îëìàéàí, ðÿíýàðÿíý ïàëòàð âÿ àéàããàáûëàðäà àóäèòî-
ðèéà ãàðøûñûíà ÷ûõìàã äà ìöÿëëèì, ìöùàçèðÿ÷è âÿ éà ìÿðóçÿ÷è
ö÷öí åòèê íîðìàëàð õàðèúèíäÿäèð. Î, ùåéêÿë êèìè äàéàíûá þçöíö
"ãóðóòìàìàëû", éåêíÿñÿã ñÿñëÿ, ñöðÿòëÿ âÿ éà ëÿíý, úûð äàíûøûüû
èëÿ äèíëÿéèúèëÿðÿ ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðìÿìÿëèäèð.
Åñòåòèêà ìÿíøÿúÿ éóíàí äèëèíäÿí àëûíìûø ñþçäöð, ìÿíàñû
ùèññ åäèëÿí, ùÿññàñ äåìÿêäèð. Åñòåòèêà èíúÿñÿíÿò ùàããûíäà, áÿ-
äèè éàðàäûúûëûãäà, òÿáèÿòäÿ âÿ ùÿéàòäà ýþçÿë ôîðìàëàð ùàããûíäà
ôÿëñÿôè íÿçÿðèééÿ îëóá ýþçÿëëèê âÿ áÿäèèëèéè åùòèâà åäèð. Ùàçûðäà
áó ñþç çþâã, ýþçÿëëèê àëÿìè, ñÿëèãÿëèëèê àíëàìûíäà èøëÿíèð. Èíñà-
íûí åñòåòèê òÿðáèéÿñè îíóí õàðèúè ôîðìàñûíäàí òóòìóø äàõèëè àëÿ-
ìèíÿ ãÿäÿð ùÿð øåéèí þë÷öëö-áè÷èëè îëìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóð. Íèòã
ìÿäÿíèééÿòèíäÿ åñòåòèêà äèëèí ýþçÿëëèêëÿðèíè ìÿùàðÿòëÿ äèíëÿéè-
úèëÿðÿ ÷àòäûðìàüû ãàðøûéà ìÿãñÿä ãîéóð.
Èíñàíäàêû çàùèðè, òÿáèè ýþçÿëëèê âÿ ìÿíÿâè, èíòåëëåêòóàë - ÿõëà-
ãè ýþçÿëëèê íèòã ýþçÿëëèéè èëÿ âÿùäÿòäÿ îëàíäà àùÿíýäàðëûã éàðà-
äûð. Ýþçÿë ÿõëàãè êåéôèééÿòëÿð ìÿäÿíè, ýþçÿë, úÿëáåäèúè íèòãëÿ
óéàðëûã òÿøêèë åäÿíäÿ èíñàíäà ýþçÿëëèê ùèññè, åñòåòèê äóéüóëàð îéà-
äûð. Åñòåòèê ìÿäÿíèééÿò ýþçÿëëèê ãàíóíëàðûíà ÿñàñëàíûð. Íèòã ìÿ-
äÿíèééÿòèíèí ýþçÿëëèéè èñÿ ÿñàñÿí ôèòðè îëìóð. Î, ùÿéàòäà, çÿùìÿò-
äÿ, òÿúðöáÿäÿ ïöõòÿëÿøèð, òÿêìèëëÿøèð. Ýþçÿë íèòã î íèòãäèð êè, î,
ìÿçìóí âÿ ôîðìà ýþçÿëëèéè úÿùÿòäÿí âÿùäÿò òÿøêèë åäèð.
Èíúÿñÿíÿò îáéåêòèâ âàðëûüûí áÿäèè ñóðÿòëÿðëÿ éàðàäûúû øÿêèëäÿ
ÿêñ åòäèðèëìÿñè, áÿäèè éàðàäûúûëûã ôÿàëèééÿòè, ýþçÿë, íÿôèñ ñÿíÿòëÿð
ñàùÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Èíúÿñÿíÿò ýåð÷ÿêëèéèí, îáéåêòèâ àëÿìèí èí-
ñàí øöóðóíäà áÿäèè îáðàçëàð øÿêëèíäÿ ÿêñ îëóíìà ôîðìàñûäûð.
Þçöíö èíúÿñÿíÿòäÿ ÿêñ åòäèðÿí íèòã ìÿäÿíèééÿòè èíñàíûí èíêèøàô
ñÿâèééÿñèíè, îíóí ôÿàëèééÿòèíèí êåéôèééÿò äÿðÿúÿñèíèí ýþñòÿðèúèñè-
äèð. Áÿäèè îáðàç, òèïèêëèê, áÿäèè ìåòîä âÿ óñòàëûã èíúÿñÿíÿòëÿ áàü-

35
ëû îëñà äà, íèòã ìÿäÿíèééÿòè äÿ ýþçÿëëèéÿ, öëâèëèéÿ, åñòåòèê þë÷öéÿ
áèýàíÿ ãàëìûð, îíëàðû èíñàíëàðûí äÿðê åòìÿñèíÿ éàðäûì÷û îëóð.
Èíúÿñÿíÿòäÿ ìÿçìóí âÿ ôîðìà âÿùäÿòè åéíè äÿðÿúÿäÿ íèòã
ìÿäÿíèééÿòèíÿ äÿ àèääèð. Ìÿçìóí âÿ ôîðìà éàðàäûúûëûã ïðîñå-
ñèíäÿ âÿ îíóí íÿòèúÿñè îëàí ùÿð ùàíñû áèð íèòãäÿí, ìöùàçèðÿ âÿ
éà ÷ûõûøäàí àéðûëìàçäûð. Ôîðìà âÿ ìÿçìóí àðàñûíäà óéüóíëóã
îëàíäà ôèêèð äèíëÿéèúèëÿðÿ äàùà òåç, àñàí âÿ äöçýöí ÷àòûð.
Íèòã ìÿäÿíèééÿòè ÿäÿáèééàòëà ñûõ áàüëûäûð. ßäÿáè æàíðëàðûí -
ìÿíçóì, åïèê âÿ äðàìàòèê ÿñÿðëÿðèí ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðèíè íÿçÿ-
ðÿ àëìàäàí îíëàðû äèíëÿéèúèëÿðÿ éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ ÷àòäûðìàã
ãåéðè-ìöìêöíäöð. ßðóç âÿçíèíäÿ éàçûëìûø ãÿçÿëè, ãÿñèäÿ âÿ éà
ìÿñíÿâèíè, ùåúà âÿçíèíäÿ ãÿëÿìÿ àëûíìûø ãîøìà, òÿúíèñ, ýÿðàé-
ëû, áàéàòûíû, ñÿðáÿñò âÿçíäÿ éàçûëìûø íÿçì ÿñÿðëÿðèíè îõóìàã âÿ
éà ÿçáÿð ñþéëÿìÿê íàòèãäÿí áó ñàùÿëÿðè éàõøû áèëìÿéè òÿëÿá
åäèð. Áåëÿ ÿñÿðëÿðèí èôàäÿëè îõóíìàñû îíëàðûí áÿäèè äÿéÿðèíè àð-
òûðìàãëà, áåëÿ øåèð ôîðìàëàðûíû äèíëÿéèúèëÿðÿ ñåâäèðìÿéÿ õèäìÿò
ýþñòÿðìÿëèäèð. Åëÿúÿ äÿ íÿñðëÿ äðàìû, ôàúèÿ èëÿ êîìèê ÿñÿðè, éà-
õóä íàüûë èëÿ î÷åðêè, ùåêàéÿ èëÿ åññåíè, òÿìñèëëÿ ÿôñàíÿíè, ìÿç-
ùÿêÿ èëÿ íîâåëëàíû åéíè àùÿíýëÿ, åéíè òîíäà, åéíè èíòîíàñèéà èëÿ
îõóìàã ÿñÿðèí áÿäèèëèéèíÿ, àùÿíýäàðëûüûíà, èôàäÿëèëèéèíÿ, åìî-
ñèîíàëëûüûíà õÿëÿë ýÿòèðìÿêëÿ, îíëàðûí õöñóñèééÿòëÿðèíè äÿ äèíëÿ-
éèúèëÿðÿ ÷àòäûðìàã íàòèãÿ ìöéÿññÿð îëà áèëìÿç.
Íèòã ìÿäÿíèééÿòè òàðèõëÿ, ïñèõîëîýèéà (Èíñàí íèòãè, áèëàâàñè-
òÿ, òÿôÿêêöðëÿ áàüëû îëäóüó ö÷öí), ïåäàãîýèêà (òÿëèì ïðîñåñè îë-
äóüóíà ýþðÿ), ôèçèîëîýèéà (äàíûøûã ñÿñëÿðèíèí äöçýöí òÿëÿôôöçö,
îðôîåïèéà ãàéäàëàðûíà ðèàéÿò åòìÿê ö÷öí), ìÿíòèãëÿ (íèòãèí åô-
ôåêòè îíóí ìÿíòèãëèéèíäÿí àñûëû îëäóüóíà ýþðÿ) âÿ ñ. áàøãà åëì
ñàùÿëÿðè èëÿ äÿ ÿëàãÿäàðäûð.

Ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð
1. Íèòã ìÿäÿíèééÿòè òÿäðèñ ôÿííè âÿ åëì êèìè äèë÷èëèéèí ùàíñû
ñàùÿëÿðè èëÿ áàüëûäûð?
2) Íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí ëåêñèêîëîýèéà èëÿ ÿëàãÿñè íÿéÿ ÿñàñ-
ëàíûð?

36
 3) Íèòã ìÿäÿíèééÿòè âÿ öñëóáèééàòûí áèð-áèðèíÿ éàõûíëûüûíû
íÿäÿí áèëìÿê îëàð?
4) Íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí ãðàììàòèêà èëÿ ÿëàãÿñèíè íÿäÿ ýþðöðñöíöç?
5) Íèòã ìÿäÿíèééÿòèíè öñëóáëàðûí äöçýöíëöéöíö þéðÿíÿí
ôÿíí êèìè õàðàêòåðèçÿ åòìÿê îëàðìû?
×àëûøìà 19. Øåèðè îõóéóí, äèëèí ýþçÿëëèéèíè õàðàêòåðèçÿ åäÿí,
åñòåòèê äóéüóëàð îéàäàí ìÿçìóíóí ôîðìà èëÿ âÿùäÿòäÿ îëäóüó
ìÿãàìëàðû òàïûá ýþñòÿðèí:
Ñöáù ÷àüûíûí øåùè îëóá,
Ñà÷ëàðûíà ãîíàéäûì êàø.
Ñöçöëÿéäèì äàìëà-äàìëà,
Öðÿéèíÿ ùîïàéäûì êàø.
Áÿõòèìèçèí éàçûñûíû
Öðÿéèíäÿ òàïàéäûì êàø.
Î àõøàìëàð àé îëàéäûì,
Äöøÿéäèì ìÿí éàíàüûíà
Äàí éåðèíèí ãûçàðòûñûí,
×ÿêÿéäèì ýöë äîäàüûíà
Áÿõòèìèçèí éàçûñûíû
Äîäàüûíäà òàïàéäûì êàø.
ßòèðëè áèð éàç îëàéäûì,
Ñÿíè îðäà ýþðÿéäèì ìÿí.
Èéëÿäèêúÿ ýöë-÷è÷ÿéè,
Íÿôÿñèíÿ ýèðÿéäèì ìÿí
Áÿõòèìèçèí éàçûñûíû
Íÿôÿñèíäÿ òàïàéäûì êàø.
Äàü äþøöíöí ìåùè îëóá,
Ùÿçèí-ùÿçèí ÿñÿéäèì ìÿí.
Óçàòìàìûø ÿëëÿðèìè,
Òåëëÿðèíäÿ ýÿçÿéäèì ìÿí
Áÿõòèìèçèí éàçûñûíû
Òåëëÿðèíäÿ òàïàéäûì êàø
(Ñÿðõàí Øèðèí. Ñÿíè ýþðìÿê ö÷öí, Áàêû, 2007, ñÿù.19)

37
 ×àëûøìà 20. Âåðèëìèø ñþçëÿðèí éàçûëûøûíû òÿëÿôôöçöíäÿí ôÿðã-
ëÿíäèðèí, îðôîåïèéàñû âåðèëìèø ñþçëÿðè òðàíñêðèïñèéàäà éàçûí:
ýþçëÿð, ãîéìóëëàð, àéèëÿ, òîðïàã, àüàúëà, óíóäóëìàéûá, ñîíðà,
àòàñûíäàí, àäëàìàã, ýöëìÿê, ýþçäÿð, ãîéìóðëàð, àèëÿ, òîðïàõ,
àüàúíàí, óíóäóëìóéóá, ñîðà, àòàñûííàí, àääàìàõ, ýöëìÿé
×àëûøìà 21. Òÿëÿôôöç ôîðìàñûíäà âåðèëìèø àøàüûäàêû ñþçëÿðè
îðôîãðàôèéà íîðìàñûíà óéüóí øÿêèëäÿ éàçûí:
(ìàéèëè), (ôåéèë), (èøäÿõ), (óøàõëûõ), (ãîóí), (÷ÿõ-÷ÿâèð), (êÿíò-
òè), (àðôàéåïà),
×àëûøìà 22. Ìÿòíäÿ ôîíåòèê íîðìàíûí ïîçóëäóüó ñþçëÿðèí àë-
òûíäàí õÿòò ÷ÿêèí, äöçýöí âàðèàíòûíû ãàðøûñûíäà ìþòÿðèçÿäÿ éàçûí:
Äèëèìèçäÿ èøëÿíÿí "ÿäÿáèéàò" ÿðÿá äèëèíäÿêè "ÿäÿá" ñþçöí-
äÿíäè. Ìÿíàñû "çÿðèôëèé", "ýþçÿëëèé", "òÿðáèééÿ", "åëèì" âÿ ñ. äå-
ìÿêäè, "ùÿðèô", "éàçû", éÿíè ùÿðèôëÿðäÿí èáàðÿò éàçû ìÿíàñûíäàäû.
"ßäÿáèéàò" ñþçöíöí àéèä îëäóüó ñàùÿëÿð ÷îõäó. Áÿäèéè ÿäÿáè-
éàò áÿäèéè ñþç ñÿíÿòè äÿ àäëàíûð âÿ èíúÿ ñÿíÿäèí áèð íþâö ñàéûëûð.
Áÿäèéè ÿäÿáèéàò þç âàðëûüûíäà ñþçÿ, ùÿì äÿ áÿäèéè ñþçÿ ÿñàñëà-
íûð. Éÿíè áÿäèéè ÿäÿáéàò ùÿéÿòäà, úÿìèééÿòäÿ ðàñòëàøäûüûìûç, øÿ-
ùèäè îëäóüóìóç ùàäèñÿëÿðè, ÿùâàëàòëàðû íåúÿ âàðñà, åëÿí÷èê äÿ òÿã-
äèì åòìèð. Î, ùàäèñÿ âÿ ÿùâàëàòëàðû áÿäèéè ñþçëÿðèí âàñèòÿñè èëÿ áÿ-
äèéè äèëíÿí, áÿäèéè ëþâùÿëÿðíÿí îáðàçëû øÿêèëäÿ òÿñâèð åëÿéèð.
Áÿäèéè ñþç ñÿíÿäè îëàí ÿäÿáéàò èíúÿñÿíÿòèí äèýÿð íþâëÿðèé-
÷öí ùÿì äÿ ñèéàñè ìöðàúèéÿò ìÿíáÿñèäèð.
×àëûøìà 23. Ñþçëÿðèí ÷îõìÿíàëû, éîõñà îìîíèì îëäóüóíó
èçàù åäèí, îìîíèìëÿðèí ìÿíàëàðûíû ýþñòÿðèí:
àéàü, àüûë, áîé, ãàðû, äîí, ÿòÿê, ëÿïÿ, ýþç, áàø, ãîë, áèç
×àëûøìà 24. Áèð ìÿñÿëÿäÿí þòðö äÿðñëÿðäÿí èúàçÿ àëìàã
ìÿãñÿäèëÿ äåêàíà ÿðèçÿ èëÿ ìöðàúèÿò åäèí.

38
 ÍÈÒà ÌßÄßÍÈÉÉßÒÈ ÌÈËËÈ
ÌßÄßÍÈÉÉßÒÈÍ ÒßÐÊÈÁ ÙÈÑÑßÑÈ ÊÈÌÈ
Äèë âÿ ìÿäÿíèééÿò àðàñûíäà ãàðøûëûãëû ÿëàãÿ âàðäûð. Áó áàü-
ëûëûã ùåñàáûíà äèë ìÿäÿíèééÿòÿ, ìÿäÿíèééÿò äÿ äèëèí èíêèøàôûíà
þç òÿñèðèíè ýþñòÿðèð. Äèë îëìàäàí ìÿäÿíèééÿòè, ìÿäÿíèééÿò îë-
ìàäàí äà äèëèí âàðëûüûíû òÿñÿââöð åòìÿê ÷ÿòèíäèð. Ìàääè ìÿäÿ-
íèééÿò àáèäÿëÿðè, ÿäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò ÿñÿðëÿðè, úÿìèééÿò,
äèí, äþâëÿò ãóðóúóëóüó, ñîñèàë ìöíàñèáÿòëÿð öìóìáÿøÿðè ìÿ-
äÿíèééÿòèí ÿëàìÿòëÿðèäèð. Îäóð êè, ìÿäÿíèééÿòè èíñàíëàðûí ÿñð-
ëÿð áîéó èúòèìàè ÿìÿê ïðîñåñèíäÿ éàðàòìûø îëäóüó ìàääè âÿ
ìÿíÿâè ñÿðâÿòëÿðèí òîïëóñó ùåñàá åòìÿê îëàð. Áöòþâëöêäÿ ýþ-
òöðäöêäÿ ìÿäÿíèééÿò èíñàíëàðûí ìàääè âÿ ìÿíÿâè ôÿàëèééÿòè-
íèí íÿòèúÿñè êèìè òÿçàùöð åäèð. Áó òÿêàìöëöí íÿòèúÿñè îëàðàã
èíñàí ùÿì þçö, ùÿì äÿ îíóí ÿãëè, çåùíè ôÿàëèééÿòè ôèçèêè áàúà-
ðûüû âÿ èø ãàáèëèééÿòè èëÿ ãîâóøìóø, èíêèøàô åòìèø éàðàòäûüû ìàä-
äè âÿ ìÿíÿâè ñÿðâÿòëÿð äÿ òÿêìèëëÿøìèø, þçöíäÿí ñîíðà ýÿëÿí
íÿñèëëÿðÿ þòöðöëìöøäöð. Òÿñàäöôè äåéèëäèð êè, ÿúäàäëàðûìûçûí
îâ÷óëóã, äÿíèç÷èëèê, ìàëäàðëûã âÿ ñ. ñàùÿëÿðèíäÿ éàðàòäûãëàðû èá-
òèäàè, åëåìåíòàð, ñàäÿ ÿìÿê àëÿòëÿðè âÿ îíëàðûí äèâàðëàðà, ãÿáè-
ðöñòö äàøëàðà, ýþðöíÿí áþéöê ãàéà-äàø öçÿðèíÿ (ìÿñ; Ãîáóñòàí
òÿñâèðëÿðè) íÿãø åäèëìèø éàçûëàðû èíäè ìöàñèð äþâðöí ìöõòÿëèô
þë÷öëö, òóòóìëó ýÿìèëÿðè, áàëûã, ãóø âÿ éà ùåéâàí îâëàìàã
ö÷öí ùàçûðëàíìûø àëÿòëÿð, ñèëàùëàð, ìàøûíëàðëà, íåôò âÿ ãàç ñàùÿ-
ñèíäÿ áöòöí äöíéàéà íöìàéèø åòäèðäèéèìèç ëàéèùÿ, òÿêëèô âÿ
ÿìÿëè èøëÿðèìèçëÿ, Áàçàðäöçö çèðâÿñèíäÿ, Àðêòèêà, Àíòàðêòèêà-
äà öìóììèëëè ëèäåðèìèç Ùåéäÿð ßëèéåâèí øÿðÿôèíÿ ñàíúûëìûø
âûìïåëëÿðëÿ, ãîéóëìóø áàðåëéåôëÿðëÿ, þç ñöíè ïåéêèìèçÿ ãÿäÿð
ÿñðèìèçèí òÿëÿá åòäèéè åëìè àðàøäûðìàëàðëà ÿâÿçëÿíèð. Áöòöí áó
òÿòáèãè èøëÿð, åëì âÿ òåõíèêà ñàùÿñèíäÿêè éåíèëèêëÿðëÿ áèðýÿ
Àçÿðáàéúàí õàëãû äà, îíóí îüóë-ãûç þâëàäëàðûíûí ìÿíÿâè-ÿõëà-
ãè ùÿéàòû äà äÿéèøèð. Àçÿðáàéúàí âÿòÿíäàøû ìàääè âÿ ìÿíÿâè
ñÿðâÿòëÿð éàðàòäûüû êèìè, öìóìáÿøÿðè ãàíóíàóéüóíëóãëàð ÿñà-
ñûíäà þçöíö äÿ äÿéèøäèðèð.
39
 Ìÿäÿíèééÿòäÿ õàëã éàääàøû, õàëãûí þçö éàøàéûð, éàðàòäûüû
ìÿäÿíèééÿòëÿ þçöíö ñîéäàøëàðûíà, äöíéàíûí áóýöíêö âÿ ýÿëÿ-
úÿê íÿñèëëÿðèíÿ òÿãäèì åäèð, ñàíêè þçöíöí ïàñïîðòóíó áÿøÿðèééÿ-
òÿ íöìàéèø åòäèðèð. Èíñàí çÿêàñû âÿ ÿëè èëÿ éàðàäûëìûø ìÿäÿíèééÿò
îíóí éàðàäûúû ÿìÿéèíèí ìÿùñóëóäóð. Ëàêèí ìÿäÿíèééÿò áèð øÿõ-
ñèí äåéèë, áèð íå÷ÿ íÿñëèí òÿúðöáÿñèíèí òîïëàíìàñû, îíëàðûí ìàääè
âÿ ìÿíÿâè ôÿàëèééÿòèíèí íÿòèúÿñè êèìè ôîðìàëàøûð. Äåìÿëè, ìÿ-
äÿíèééÿò èíñàíûí (èíñàíëàðûí) òÿáèÿòÿ, úÿìèééÿòÿ âÿ åéíè çàìàí-
äà þçöíÿ, þç òÿôÿêêöðöíÿ ìöíàñèáÿòäÿ éàðàíûð.
Íÿçàêÿòëè âÿ ÿäÿáëè îëìàüû, ýþçÿë äàâðàíûø íîðìàëàðûíà ÿìÿë
åòìÿéè, ñàâàäëàíìàüû, ÿäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò ÿñÿðëÿðèíè áàøà
äöøöá àíëàìàüû âÿ îíëàðû òÿùëèë åòìÿéè, þç èõòèñàñûíà äÿðèíäÿí
éèéÿëÿíìÿéè äÿ ìÿäÿíèééÿò àäëàíäûðûðëàð. Áó ìÿíàäà äåéèðëÿð
êè, ìÿäÿíèééÿò èíñàíëàðûí ìàääè âÿ ìÿíÿâè òÿëÿáàòûíû þäÿìÿê
ö÷öí ôèçèêè âÿ çåùíè ÿìÿê ïðîñåñèíäÿ éàðàäûëìûø íàèëèééÿòëÿðèí
(ñÿðâÿòëÿðèí) òîïëóñóäóð. Ìÿäÿíèééÿò ñþçö èíñàí ôÿàëèééÿòèíèí
ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíè þçöíäÿ åùòèâà åäèð: õàëã ìÿäÿíèééÿòè, ìèëëè
ìÿäÿíèééÿò, íèòã ìÿäÿíèééÿòè, éàçû ìÿäÿíèééÿòè, çèéàëû ìÿäÿ-
íèééÿòè, ìöÿëëèì ìÿäÿíèééÿòè, èäìàí÷û ìÿäÿíèééÿòè, ùÿêèì
ìÿäÿíèééÿòè, éàçû÷û (øàèð) ìÿäÿíèééÿòè, ìóñèãè ìÿäÿíèééÿòè, òè-
úàðÿò ìÿäÿíèééÿòè, àèëÿ ìÿäÿíèééÿòè, Ãÿðá ìÿäÿíèééÿòè. Øÿðã
ìÿäÿíèééÿòè, ÿìÿê ìÿäÿíèééÿòè, èø ìÿäÿíèééÿòè, èñòèðàùÿò ìÿ-
äÿíèééÿòè, ìÿèøÿò ìÿäÿíèééÿòè, òÿëÿáÿ ìÿäÿíèééÿòè, ñèéàñè ìÿ-
äÿíèééÿò, äþâëÿò÷èëèê ìÿäÿíèééÿòè, òåàòð ìÿäÿíèééÿòè, èäìàí
ìÿäÿíèééÿòè, äåìîêðàòèê ìÿäÿíèééÿò, ìöðàúèÿò ìÿäÿíèééÿòè,
äèë ìÿäÿíèééÿòè âÿ ñ. âÿ èëàõûð.
Äèë ìÿäÿíèééÿòèí òÿðêèá ùèññÿñèäèð. Ìÿäÿíèééÿò êèìè äèë äÿ
ìèëëÿòèí, ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèí ÿí ìöùöì ÿëàìÿòè, ùÿì äÿ õàëãûí
ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèíèí, åëÿúÿ äÿ íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí èôàäÿ÷èñèäèð.
Äèë âÿ ìÿäÿíèééÿò õàëãûí åòíèê áèðëèéèíèí ôÿðãëÿíäèðèëìÿñèíäÿ
ÿñàñ þë÷ö âàùèäèäèð. Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ áèç ãÿäèì Éóíàíûñòàí ìÿ-
äÿíèééÿòè, ãÿäèì Ðîìà ìÿäÿíèééÿòè, Ôðàíñà ìÿäÿíèééÿòè, Àìå-
ðèêà ìÿäÿíèééÿòè, Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòè âÿ ñ. èôàäÿëÿðèíè èøëÿ-
äèðèê.

40
 Ìÿäÿíèééÿò úÿìèééÿòëÿ, òÿñÿððöôàòëà, èúòèìàè, ñèéàñè, èãòèñàäè
âÿ èäåîëîæè ùÿéàòëà ñûõ áàüëû îëäóüóíäàí èíñàíëàðûí èúòèìàè øöó-
ðóíäà, îíëàðûí ÿõëàã âÿ ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿ, ôèçèêè âÿ çåùíè ôÿàëèééÿ-
òèíäÿ þç ÿêñèíè òàïûð. Ìÿäÿíèééÿò ìàääè âÿ ìÿíÿâè ôîðìàäà
þçöíö ýþñòÿðèð, éÿíè ùÿì çåùíè, ùÿì äÿ ôèçèêè ÿìÿê íÿòèúÿñèíäÿ
éàðàäûëäûüûíäàí áèç îíëàðû ýþçëÿ ýþðöá, ìöøàùèäÿ åäèðèê. Îíëàð
èíñàíëàðûí ùÿì ìÿíÿâè åùòèéàúëàðûíûí, ùÿì äÿ ýöíäÿëèê ãàéüûëà-
ðûíûí þäÿíèëìÿñèíÿ õèëäìÿò åäèð. Áóðàéà ÿìÿê àëÿòëÿðè, åâ ÿøéà-
ëàðû, ýåéèì, áÿçÿê ÿøéàëàðû, äþéöø ñèëàùëàðû, èäìàí ëÿâàçèìàòû,
èíúÿñÿíÿò ÿñÿðëÿðè, ÿäÿáèééàò íöìóíÿëÿðè, éàçûëû ñÿíÿäëÿð, äèí,
åòèê âÿ åñòåòèê ãàéäà-ãàíóíëàð äàõèëäèð.
Ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèí òÿðêèá ùèññÿñè îëàí íèòã ìÿäÿíèééÿòè
òÿôÿêêöð ìÿäÿíèééÿòèäèð. Ùÿð áèð õàëãûí éàðàòäûüû ìàääè âÿ ìÿ-
íÿâè ñÿðâÿòëÿð î õàëãûí ìèëëè ìÿäÿíèééÿòè ñàéûëûð. Ìèëëè ìÿäÿíèé-
éÿòäÿ ùÿð áèð õàëãûí þçöíÿìÿõñóñ òÿôÿêêöð òÿðçè, ìÿíÿâè äÿéÿð-
ëÿðè, þçöíö âÿ ùÿéàòû äÿðêåòìÿ - àíëàìà øöóðó, áÿäèè-åñòåòèê äó-
éóìó, äöíéàýþðöøö þç ÿêñèíè òàïûð. Áó ñèëñèëÿäÿ äèëèí þçöíÿìÿõ-
ñóñ éåðè âàðäûð. Äèë ìÿäÿíè, ÿõëàãè, äèíè, åñòåòèê íîðìàëàðûí ñàõ-
ëàíûëìàñû âÿ ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿðÿ þòöðöëìÿñèíäÿ éåýàíÿ îëìàñà äà,
àïàðûúû âÿ ÿñàñ âàñèòÿëÿðäÿíäèð.
Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòè öìóìáÿøÿðè ìÿäÿíèééÿòèí òÿðêèá
ùèññÿñèäèð. Î, ìèëëè ÷ÿð÷èâÿäÿ ìÿùäóäëàøûá ãàëìûð, áàøãà ìèë-
ëÿòëÿðèí ìÿäÿíèééÿòèíäÿí áÿùðÿëÿíèð âÿ áàøãà õàëãëàðûí ìÿäÿ-
íèééÿòèíÿ òÿñèð åäÿðÿê îíëàðûí ôîðìàëàøìàñû âÿ èíêèøàôûíà
ÿâÿçñèç õèäìÿò ýþñòÿðèð. Äàùè Àçÿðáàéúàí áÿñòÿêàðû Öçåéèð
áÿé Ùàúûáÿéîâóí ìóñèãèñèíèí áöòöí Øÿðã õàëãëàðûíà þðíÿê îë-
ìàñû, Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ÿòðàôûìûçäà éàøàéàí õàëãëàðûí - åðìÿ-
íè, ýöðúö, ÷å÷åí, àâàð, ëÿçýè, êöðä, òàëûø âÿ ñ-ëÿðèí äèëèíÿ òÿñèðè
äàíûëìàçäûð. Ãàðøûëûãëû ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿð ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèìè-
çèí èíêèøàôûíà äà þç ìöñáÿò òÿñèðèíè ùèññ åòäèðèð. Ãÿðá âÿ ðóñ
ñèìôîíèê âÿ áàëåò ìóñèãèñèíèí, ðÿññàìëûã, áîéàêàðëûã, ùåéêÿëòÿ-
ðàøëûã íöìóíÿëÿðèíèí Àçÿðáàéúàí èíúÿñÿíÿòèíÿ òÿñèðè ÷îõ áþ-
éöêäöð. Áåëÿ ìöíàñèáÿòëÿðèí íÿòèúÿñèäèð êè, Ãàðà Ãàðàéåâèí,
Ôèêðÿò ßìèðîâóí, Àðèô Ìÿëèêîâóí ìóñèãèñè, Òàùèð Ñàëàùîâóí

41
ðÿñì ÿñÿðëÿðè äöíéà èíúÿñÿíÿòèíÿ äÿéÿðëè òþùôÿäèð. ÁÈç äöíéà
ñèâèëèçàñèéàñûíà èíòåãðàñèéà åòìÿêëÿ ìÿäÿíèééÿòëÿðàðàñû ÿëàãÿ-
ëÿðè ýåíèøëÿíäèðèðèê.
Ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèí ýþñòÿðèúèëÿðèíäÿí áèðè îëàí ýþçÿë íèòã (øè-
ôàùè âÿ éàçûëû) äèëèí ñÿëèñëèéèíè, èôàäÿ èìêàíëàðûíû áöòöí ìÿçèé-
éÿòëÿðè èëÿ ÷àòäûðà áèëÿí éàçû÷ûëàðäàí, ñþç óñòàëàðûíäàí, íàòèãëÿð-
äÿí ÷îõ àñûëûäûð. "Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû"íû, Íÿñèìèíè, Ôöçóëèíè,
Ì.Ô.Àõóíäîâó, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíè, Ì.ß.Ñàáèðè, Ö.Ùàúûáÿ-
éîâó âÿ îíëàðëà äèýÿð ñþç-ñÿíÿò êîðèôåéëÿðèíè äöíéàéà áÿõø åò-
ìèø Àçÿðáàéúàí õàëãû áó äàùè ñÿíÿòêàðëàðûí ñþç èíúèëÿðèíäÿ çÿí-
ýèí íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí âàðëûüûíû íöìàéèø åòäèðìèøäèð.
Ùÿð áèð àçÿðáàéúàíëû - ìöÿëëèì, ùÿêèì, íàçèð, òÿëÿáÿ, øÿùÿðëè,
êÿíäëè íèòã ìÿäÿíèééÿòèíÿ äÿðèíäÿí éèéÿëÿíìÿëè, àíà äèëèìèçäÿ
äöçýöí, ýþçÿë äàíûøìàüà, ñàâàäëû, äÿãèã, àéäûí éàçìàüà áîðúëó-
äóð. Þç äèëèíè éàõøû áèëìÿéÿíè, îíóí èíúÿëèêëÿðèíè äÿðèíäÿí ìÿ-
íèìñÿìÿéÿíè éöêñÿê ìÿäÿíèééÿòëè àäàì ùåñàá åòìÿê îëìàç.

Ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð
1. Àçÿðáàéúàí äèëèíèí äþâëÿò äèëè îëìàñû ùàããûíäà Àçÿðáàé-
úàí Ðåñïóáëèêàñûíûí öìóììèëëè ëèäåðè Ùåéäÿð ßëèéåâèí ôÿðìàí
âÿ ñÿðÿíúàìëàðûíûí ÿùÿìèééÿòèíè èçàù åäèí.
2. Ìÿäÿíèééÿòèí èíêèøàô ìÿíáÿéè íÿäèð âÿ îíó íåúÿ áàøà
äöøöðñöíöç?
3. Õàëã ìÿäÿíèééÿòèíèí òÿðêèá ùèññÿëÿðè ùàíñûëàðäûð?
4. Ìÿäÿíè íèòã ùàíñû úÿùÿòëÿðè èëÿ ôÿðãëÿíèð?
5. Íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí ãîðóéóúóñó âÿ äàøûéûúûñû àíëàéûøûíû
íåúÿ áàøà äöøöðñöíöç?
6. Íèòãèí ôóíêñèéàëàðû âÿ ÿñàñ úÿùÿòëÿðèíè äåéèí.
7. Íèòã ôÿàëèééÿòè íÿäèð?
×àëûøìà 25. Ìÿòíè îõóéóí, ëèíãâèñòèê òÿùëèë àïàðûí, ÿäÿáè äè-
ëèìèçèí ùàíñû íîðìàëàðûíûí ïîçóëäóüóíó ãåéä åäèí:
Íàüàðà÷û Èñàáàëû îðòàäà ùåéêÿë êèìè äèíìÿç-ñþéëÿìÿç äàéàí-
ìûø Úÿáîäàí ýþçëÿðèíè ÷ÿêìÿäÿí âàð ýöúö èëÿ ãûøãûðäû: Ñàü îë-
ñóí ìöÿëëèìëÿð! Ñàü îëñóí Úÿáî ãàüà!

42
 Áó âàõò Áàùÿääèí âèçãàíû áàøûíûí öñòöíÿ ãàëäûðûá ùàâàäà ÷àëûð,
Âÿëè çóðíàñûíû çèëÿ ãàëäûðûá ñèôÿòèíèí ãàðøûñûíäà ñàüà-ñîëà ôûðëàäûð-
äû… Òîéáÿéè éåðäÿêè ïóëëàðû éûüûá òîé÷óëàðûí ãàðøûñûíäàêû ÷àíòàéà
àòäû. Åëÿ áó àí ùÿéÿò ãàïûñûíäàí è÷ÿðè ýèðÿí Ïûñû ßëÿêáÿð äèëè òî-
ïóã âóðà-âóðà: ÿ…ÿ…ÿ… íÿ ä…ä…ä… äóðóáñóç, éàíûð! Ê..
ê…ê… êþìÿéÿ ýÿëèí! Ò… ÿíáÿêè àíáàðû é…é…é… éàíûð åé!
Ïûñû ßëÿêáÿð ïÿëòÿê îëäóüóíäàí ñþçëÿðè äåéÿíäÿ çûããûíà-çûã-
ãûíà äåéèð âÿ ùÿðäÿí åëÿ ýöúÿ äöøöðäö êè… Áàøûíû ôûðëàäàðàã þç
îðáèòèíäÿ äàèðÿ úûçûð, éàëíûç áóíäàí ñîíðà äåéÿúÿéè ñþçö òÿëÿôôöç
åäèðäè… ñþçö äåéÿíäÿ èñÿ ñèôÿòè ãûïãûðìûçû ãûçàðûðäû Ïûñû ßëÿê-
áÿðèí… Òîé÷óëàð äàéàíäû, úàìààòûí áèð ãèñìè òîéõàíàäàí ÷ûõäû.
Úÿáî éåðèíäÿúÿ äàéàíûá äóðìóøäó… Î, èíäèêè âÿçèééÿòèíäÿ
ó÷óðóëàí âÿ ñàü ÷èéíè öñòöíäÿ ÿéèëìèø ùåéêÿëÿ îõøàéûðäû… (Øà-
ìèë Çàìàí. Ãàðàáàüëàðû òÿðÿííöì åäèðÿì. Áàêû, 2007, ñÿù.88)
×àëûøìà 26. Ñèçèí àäûíûçà ýÿëìèø áàüëàìàíû ïî÷òäàí àëìàã
ö÷öí áèð íÿôÿðÿ åòèáàðíàìÿ éàçûí.

ÍÈÒÃÈÍ ÍÞÂËßÐÈ

Äèëèí ìþâúóäëóã ôîðìàñû îëàí íèòã ôÿàëèééÿòè äàíûøìà, äèíëÿ-

ìÿ, éàçû âÿ îõó ïðîñåñëÿðèíè áèðëÿøäèðèð. Áóíà ýþðÿ äÿ íèòã äàùà
÷îõ øèôàùè âÿ éàçûëû, ìîíîëîæè âÿ äèàëîæè, çàùèðè âÿ äàõèëè (ëàë)
íþâëÿðèíÿ áþëöíöð.

ØÈÔÀÙÈ ÍÈÒÃ

Õàëã äàíûøûã äèëèíèí úèëàëàíìûø ôîðìàñû îëàí øèôàùè ÿäÿáè äèë

úèääè ôîíåòèê, ëåêñèê, ìîðôîëîæè âÿ ñèíòàêòèê íîðìàëàð ÿñàñûíäà ôÿà-
ëèééÿò ýþñòÿðèð. Áó íîðìàëàðëà äèàëåêòëÿðÿ ãàðøû äóðàí ÿäÿáè äèëèí
øèôàùè ôîðìàñû ãÿäèì äþâðëÿðäÿí, éÿíè åðàìûçäàí ÷îõ-÷îõ ÿââÿë-
ëÿð, ùÿëÿ ÿëèôáà âÿ éàçû ìåéäàíà ýÿëìÿìèøäÿí õàëã éàðàäûúûëûüû
äèëè êèìè èíñàíëàð àðàñûíäà ùîëàâàðëàð, ñàéà÷û ñþçëÿðè, àüûëàð, àòàëàð

43
ñþçëÿðè, çÿðá-ìÿñÿëëÿð, ãàðàâÿëëè, òàïìàúà, íàüûëëàð, áàéàòûëàð,
ìàùíûëàð, õàëã îéóí-òàìàøàëàðû øÿêëèíäÿ èøëÿíìèøäèð. Áóýöíêö øè-
ôàùè ÿäÿáè äèë àëè âÿ îðòà ìÿêòÿá ìöÿëëèìëÿðèíèí, ñÿùíÿäÿ àêòéîð-
ëàðûí, ñþç óñòàëàðûíûí, ðàäèî âÿ òåëåâèçèéà âåðèëèøëÿðèíäÿ äèêòîðëàðûí
âÿ áàøãà ñàùÿëÿðäÿ çèéàëûëàðûí ùåñàáûíà ñÿëèñëÿøèð âÿ çÿíýèíëÿøèð.
Øèôàùè íèòãè õàðàêòåðèçÿ åäÿí áàøëûúà úÿùÿò îíóí åøèäèëìÿñèäèð. Áó
íèòã äàíûøûëàí, ñþéëÿíèëÿí, ñÿñëÿíÿí íèòãäèð. Î, ÿë-ãîë, áÿäÿí ùÿ-
ðÿêÿòëÿðè, öç, ýþç, ãàø, äîäàã (ìèìèêà) ùÿðÿêÿòëÿðè âÿ ñÿñèí àùÿí-
ýè èëÿ ìöøàéèÿò îëóíóð, áàøãà úöð äåñÿê, øèôàùè íèòãäÿ äàíûøàí èí-
òîíàñèéàäàí, ìèìèêà âÿ æåñòèêóëéàñèéàäàí èñòèôàäÿ åäÿ áèëèð. Øèôà-
ùè íèòãèí àéðûëìàç ùèññÿñè îëàí ñÿñèí àùÿíýè âÿ áÿäÿí öçâëÿðèíèí
ùÿðÿêÿòëÿðè ñþçëÿðëÿ âåðèëÿí ôèêðè ìöõòÿëèô ÷àëàðäà ÷àòäûðìàüà ÿëà-
âÿ èìêàí éàðàäûð. Ìÿñÿëÿí: "Áó îüëàí ÿëà òÿëÿáÿäèð" - úöìëÿñè-
íè áèç ùèññ, ùÿéÿúàíëà, àùÿíýäàð ñÿñ òîíó èëÿ ñÿñëÿíäèðèá ñàü ÿëè-
ìèçè àçàúûã ãàëäûðàðàã âÿ áàø áàðìàüûìûçû éóõàðû òóòìàãëà áó òÿ-
ëÿáÿíèí ÿëà, áàøãàëàðûíäàí ÷îõ ñå÷èëÿí áèð îüëàí îëìàñûíà þç ðÿ-
éèìèçè áèëäèðìèø îëóðóã. ßýÿð ùÿìèí úöìëÿíè áèç ñóàë èíòîíàñèéà-
ñû èëÿ äåéÿðÿê öñò äîäàüûìûçû áóðíóìóçà òÿðÿô ãàëäûðûá, éàõóä öç-
ýþçöìöçö òóðøóäóá ÿë áàðìàãëàðûìûçû àçúà ãàëäûðûá àíè òÿðçäÿ
àøàüû ñàëìàãëà ùÿìèí òÿëÿáÿéÿ ìÿíôè ìöíàñèáÿòèìèçè áèëäèðìèø
îëàðûã, ùÿì äÿ îíóí éàõøû òÿëÿáÿ îëìàñûíû øöáùÿ àëòûíà àëàðûã. Áèç
áó úöìëÿíè àäè, íÿãë åäèëÿí èíòîíàñèéà èëÿ äåéèá ôèêðè òÿñäèãëÿéè-
ðèêñÿ, îíäà áàøûìûçû ùþðìÿòëÿ åíäèðèá ãàëäûðûðûã. ßýÿð áó ôèêèðëÿ
(îüëàíûí ÿëà òÿëÿáÿ îëìàñû èëÿ) ðàçûëàøìûðûãñà, áàøûìûçû ãèñìÿí
àðõàéà àïàðûá ýÿòèðèðèê, áÿçÿí äÿ äèëèìèçäÿ ìÿíôè ìöíàñèáÿò áèë-
äèðÿí âÿ "éîõ" àíëàìûíäà èøëÿäèëÿí "÷ûê" âîêàòèâ ñÿñ-ñþçäÿí èñòè-
ôàäÿ åäèðèê.
Øèôàùè íèòã åøèòìÿ, äèíëÿìÿ, ãàâðàéûø ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàí
ñÿñëè íèòãäèð. Øèôàùè íèòãèí áàø âåðìÿ ñÿáÿáè èíñàíûí áåéèí ôÿàëèé-
éÿòè, äöøöíìÿ ãàáèëèééÿòè èëÿ èäàðÿ îëóíóð, äàíûøûã öçâëÿðè ôÿàë-
ëûã ýþñòÿðèð, äàíûøàí äèíëÿéèúèëÿðèíÿ òÿñèð ìåõàíèçìè êèìè èíòîíà-
ñèéà, ìèìèêà âÿ æåñòëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèð. ßýÿð ñÿñèí àùÿíýèíäÿ
åëÿ áèð úèääè äÿéèøèêëèê éîõäóðñà, íèòã àäè íÿãëè úöìëÿ èíòîíàñè-
éàñûíäàí êÿíàðà ÷ûõìûðñà, äàíûøàí þç íèòãèíè öíâàíëàäûüû øÿõñÿ

44
(øÿõñëÿðÿ) éîõ, áàø àøàüû, éåðÿ âÿ éà ùÿð ùàíñû íàìÿëóì íþãòÿ-
éÿ äèêèðñÿ, ìèìèêà âÿ æåñòëÿðäÿí éàðàðëàíìûðñà, áåëÿ íèòã îíóí
þçöíÿ äÿ, îíó äèíëÿéÿíÿ äÿ ñþíöê âÿ ëàçûìñûç ýþðöíÿúÿê. Èíòî-
íàñèéàíûí òÿðêèá ùèññÿñè îëàí àâàçëàíìà, âóðüó, ôàñèëÿ, òåìï øè-
ôàùè íèòãèí õöñóñèééÿòè êèìè ÷îõ ÿùÿìèééÿòëèäèð.
Íèòã çàìàíû äèíëÿéèúè äàíûøàíà áàõûá îíóí öç âÿ áÿäÿí ùÿðÿ-
êÿòëÿðèíè ýþðìöðñÿ, ñÿñèíèí àùÿíýèíè ùèññ åòìèðñÿ, òÿêúÿ íèòãèí
ìÿçìóíóíó òóòóðñà, áó àðòûã úàíëû äàíûøûã âÿ äèíëÿìÿ äåéèë, éà-
çûëû íèòãè ýþçëÿ îõóìà, áàõìà ïðîñåñèäèð. Îõóúó éàçûäà ìöÿëëè-
ôèí âÿ éà ïåðñîíàæûí ìîíîëîãóíó îõóéóá êå÷èðäèéè ùèññëÿðè, åäÿ-
úÿéè ùÿð ùàíñû ùÿðÿêÿòèíè þçöíöí ãàâðàéàúàüû, àíëàéàúàüû øÿêèë-
äÿ ãèéìÿòëÿíäèðèð.
Øèôàùè íèòãèí õöñóñèééÿòëÿðèíè áåëÿ ãðóïëàøäûðìàã îëàð: 1) Øè-
ôàùè íèòã ñþéëÿíèëèð âÿ åøèäèëèð; 2) Øèôàùè íèòãäÿ äèíëÿéèúèëÿðèí
êèìëèéè íÿçÿðÿ àëûíàðàã àéäûí, öìóìèøëÿê ñþçëÿðÿ öñòöíëöê âåðè-
ëèð; Àèëÿ-ìÿèøÿò öñëóáóíäà èñÿ ÿëàâÿ èçàùà åùòèéàú ãàëìûð; 3) Ãû-
ñà âÿ ñàäÿ úöìëÿëÿð, éàðûì÷ûã âÿ åëëèïòèê, éàõóä ñþç-úöìëÿëÿð,
ðåïëèêàëàð ÿñàñ éåð òóòóð; 4) Íèòã äàíûøûã äèëè õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ
ñÿñëÿøèð; 5) Èíòîíàñèéà, ôàñèëÿ, âóðüó âÿ ñ. êèìè âàñèòÿëÿðäÿí èñòè-
ôàäÿéÿ ýåíèø éåð àéðûëûð; 6) Òÿëÿá îëóíàí ìÿãàìëàðäà ìèìèêà âÿ
éà æåñòëÿðÿ éîë âåðèëèð; 7) Øèôàùè íèòã àõûíû éàçûëû íèòãÿ íèñáÿòÿí
ñöðÿòëèäèð. Ëàêèí ìþâçóäàí, øÿðàèòäÿí, íèòãèí ìÿãñÿäèíäÿí, äà-
íûøàíûí éàøûíäàí, äàíûøûüûí ìÿúáóðè éàõóä ìÿñëÿùÿò õàðàêòåðëè
îëìàñû ùåñàáûíà ñöðÿò, òåìï, ñþçëÿðèí èíòåíñèâëèéè, ôàñèëÿ ýþçëÿíè-
ëèð. Øèôàùè íèòãèí ÿí öìäÿ õöñóñèééÿòè, àèëÿ-ìÿèøÿò ñôåðàñû èñòèñíà
îëìàãëà, ìöÿééÿí ìÿñÿëÿ ùàããûíäà õöñóñè ùàçûðëàøìàäàí, áÿ-
äàùÿòÿí, ñèíÿ-äÿôòÿð äàíûøìàãäûð. ßëáÿòòÿ, ãåéäñèç-ôèëàíñûç íèòã
ñþéëÿìÿê, ÷ûõûø åòìÿê àäàìäàí, ñþçöí ùÿãèãè ìÿíàñûíäà, áþ-
éöê ùöíÿð, èñòåäàä òÿëÿá åäÿí èøäèð.

ÉÀÇÛËÛ ÍÈÒÃ

Íèòãèí èêèíúè ÿñàñ ôîðìàñû éàçûëû íèòãäèð. Éàçûëû íèòã ùÿðôëÿð

âÿ äóðüó èøàðÿëÿðè èëÿ (íþãòÿ, âåðýöë, íèäà âÿ ñóàë èøàðÿëÿðè, èêè

45
íþãòÿ, íþãòÿëè âåðýöë âÿ ñ.) äöçÿëèð. Éàçûëû íèòã øèôàùè íèòãèí
ÿñàñûíäà ÿëèôáàíûí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíäÿí ñîíðà éàðàíìûøäûð.
Íèòãèí éàçûëû âÿ øèôàùè ôîðìàëàðûíûí èíêèøàôû, äöðöñò ôîðìàëàø-
ìàñû öìóìõàëã äàíûøûã äèëè íîðìàëàðûíà óéüóí ýåäèð. Ýþçÿë
íèòãäÿ ñþçëÿðèí äöçýöí òÿëÿôôöçö, âóðüóíóí äÿãèã ìöÿééÿí-
ëÿøìÿñè ÿñàñäûðñà, éàçûëû íèòãäÿ ëåêñèê âÿ ãðàììàòèê íîðìà-
ëàðà úèääè ÿìÿë îëóíìà áàøëûúà øÿðòäèð. Éàçûëû íèòãäÿ åëìè,
òåõíèêè, ñèéàñè âÿ ñ. ñàùÿëÿðÿ àèä òåðìèíëÿðÿ ýåíèø éåð âåðèëèð;
Éàçûëû íèòã ÿäÿáè äèëèí ÿñàñûíäà ôîðìàëàøäûüûíäàí îðôîãðàôèê,
ëåêñèê âÿ ãðàììàòèê íîðìàëàðà óéüóí ÿêñ îëóíóð. Éàçûëàí
áöòöí ìÿëóìàòëàð, ôèêèðëÿð ñàõëàíûëûð âÿ ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿðÿ þòö-
ðöëöð.
Éàçûëû ÿäÿáè äèëèìèçèí èëê íöìóíÿëÿðè áÿäèè ÿñÿðëÿðëÿ ùÿéàòà
âÿñèãÿ àëìûøäûð. Éàçûëû íèòã áèëàâàñèòÿ, ÿëèôáàìûçûí ìåéäàíà ýÿë-
ìÿñèíäÿí ñîíðàêû äþâðÿ àèääèð, éàçû ìÿäÿíèééÿòè èëÿ áàüëûäûð.
Íÿçì âÿ íÿñðëÿ éàçûëìûø áÿäèè ÿñÿðëÿð, äþâëÿò ñÿíÿäëÿðè, äþâëÿò
áàø÷ûëàðûíûí ìÿêòóáëàðû, ãÿçåò âÿ æóðíàëëàð, åëìè âÿ ïóáëèñèñòèê
éàçûëàð, êèòàáëàð, ìöõòÿëèô ìÿçìóíëó åëàí, ðåêëàì âÿ ïëàêàòëàð
éàçûëû ÿäÿáè äèë íöìóíÿëÿðèäèð. Ñàâàäëû âÿ ìÿäÿíè éàçû éàçûëû
íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí òÿìÿëèäèð. Éàçû ìÿäÿíèééÿòè íèòã ìÿäÿíèé-
éÿòè âÿ ÿäÿáè äèë íîðìàëàðû èëÿ ñûõ áàüëûäûð. Áóðàäà ÿäÿáè äèëèìè-
çèí áöòöí öñëóáëàðû òÿìñèë îëóíóð. Éàçûëû ÿäÿáè äèë, ÿñàñÿí, îðôî-
ãðàôèê íîðìàëàð ÿñàñûíäà ñÿëèñëÿøèð, ðÿâàíëàøûð. Øèôàùè ÿäÿáè äèë
èñÿ îðôîåïèê íîðìàëàðëà òÿíçèìëÿíèð.
Øèôàùè íèòãëÿ éàçûëû íèòãèí ôÿðãëè úÿùÿòëÿðèíè áåëÿ õàðàêòåðèçÿ
åòìÿê îëàð: 1) Øèôàùè íèòã ñÿñëÿíìÿ ö÷öí îëäóüóíäàí àíè øÿêèë-
äÿ ñþéëÿíèëèð âÿ áèòèð, éàçûëû íèòã èñÿ ìöÿééÿí âàõò (ñààò, ýöí âÿ
éà àé, îëà áèëñèí êè, áèð íå÷ÿ èë ( ìÿñÿëÿí, Ôèðäþâñè "Øàùíàìÿ"
ÿñÿðèíèí öçÿðèíäÿ áöòöí þìðö áîéó èøëÿìèøäèð; Ñ.Âóðüóí
"Êîìñîìîë" ïîåìàñûíû èêè ìÿðùÿëÿäÿ - êå÷ÿí ÿñðèí 30-úó âÿ
40-úû èëëÿðèíäÿ éàçìûø, ëàêèí ôèêðèíäÿ òóòäóüóíó òàìàìëàéà áèë-
ìÿìèøäèð âÿ ñ.) ÿðçèíäÿ äöøöíöëÿðÿê éàçû ñöðÿòè èëÿ èúðà åäèëèð,
éÿíè ñîíðàëàð îõóíìàã ö÷öí éàçûëûð âÿ ñàõëàíûëûð; 2) Øèôàùè íèòã
öçÿðèíäÿ äöçÿëèø àïàðìàã îëìóð, òÿñàäöôè ùàëëàðäà ñÿùâ äåéèëìèø

46
áèð úöìëÿ öçÿðèíÿ áèð àí êå÷ìÿìèø ãàéûòìàã èñòèñíàäûð. Éàçûëû
íèòã öçÿðèíäÿ äöçÿëèø àïàðûëà áèëÿð, íÿøðÿ òÿãäèì åäèëÿíÿ ãÿäÿð
éàçû÷ûíûí èñòÿíèëÿí äöçÿëèøè àïàðìàüà èõòèéàðû âàðäûð. ßñÿðèí ñîí-
ðàêû íÿøðëÿðèíäÿ äÿ î áó ùöãóãóíó þçöíäÿ ñàõëàéûð. Áÿçÿí ÿñÿ-
ðèí áèðèíúè âÿ ñîí âàðèàíòû äà ìöìêöíäöð; 3) Øèôàùè íèòãäÿ ôèêðèí
åêñïðåññèâëèéèíèí òÿìèíàòûíäà ðèòìèê-ìåëîäèê âàñèòÿëÿð-ïàóçà
(ôàñèëÿ) âÿ èíòîíàñèéà õöñóñè ÿùÿìèééÿò äàøûéûð. Éàçûëû íèòãäÿ èñÿ
áó âàñèòÿíè äóðüó èøàðÿëÿðè þç öçÿðèíÿ ýþòöðöð âÿ íèòãèí äöçýöí,
òÿñèðëè äÿðê åäèëìÿñèíÿ ÿâÿçñèç êþìÿê ýþñòÿðèð.

Ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð
1. Íèòãèí ÿäÿáè äèë íîðìàëàðûíà óéüóíëóüóíó íåúÿ áàøà äö-
øöðñöíöç?
2. Éàçûëû íèòã ìÿäÿíèééÿòè íÿ äåìÿêäèð?
3. Øèôàùè âÿ éàçûëû ÿäÿáèééàò ùàíñû âàñèòÿëÿðëÿ éàøàéûð?
4. Äèëèí èúòèìàè ùàäèñÿ îëóá èñòåùñàëëà áàüëûëûüûíû èçàù åäèí.
5. Èíñàíëàð þç ôèêèðëÿðèíè ùàíñû ôîðìàëàðäà ÷àòäûðûðëàð?
6. Íèòãè ôÿðäè, éîõñà öìóìè ùàäèñÿ àäëàíäûðìàã äöçýöíäöð?
7. Íèòãèí íþâëÿðèíäÿí ÿí ÷îõ ùàíñûëàðäàí èñòèôàäÿ åäèðñèíèç?
8. Øèôàùè âÿ éàçûëû íèòãäÿ ôÿàë îëàí áÿäÿí öçâëÿðèíè äåéèí âÿ
ôèêðèíèçè ÿñàñëàíäûðûí.
9. Øèôàùè íèòã ùàíñû âàñèòÿëÿðëÿ òÿìèí îëóíóð?
10. Øèôàùè âÿ éàçûëû íèòãèí õöñóñèééÿòëÿðèíè àéðû-àéðûëûãäà
ãåéä åäèí.
×àëûøìà 27. Ìÿòíè îõóéóí, øèôàùè âÿ éàçûëû íèòãè ôÿðãëÿíäèðÿí
úöìëÿ òèïëÿðèíè ýþñòÿðèí.
Îíëàð Ìÿììÿäèí áÿðàáÿðèíÿ ÷àòàíäà Áàðàí öçöíö Ìÿììÿ-
äÿ òóòóá äåäè:
- ß Ìàìåä, êåôèí íåúÿäè, éàõøûäû?
- Êåôèìÿ íÿ îëóáäóð êè, øöêöð?! Áó ýöí ëàï éàõøûäûð! Åøèòìÿ-
ìèøñÿí, áèçèìêèëÿð áàøëàéûáëàð éàâàø-éàâàø àëìàíëàðûí áóðíóíó
ÿçìÿéÿ… äåéÿ Ìÿììÿä úàâàá âåðäè.
- Êèì äåéèðäè ÿ?
- Êèì äåéÿúÿê, ñÿíèí äÿäÿí - Ãóëàã!

47
 Áàðàí, Ìÿììÿäÿ òÿðÿô äàðòûíäû, Ìÿìè Ãóëîüëó îíó ñàõëàäû:
- Ýÿë ýåäÿê ÿ, ùÿð ýÿäÿ-ýöäÿéÿ áàø ãîøìà!
- Ýþðìöðñÿí, äÿäÿìÿ "ãóëàã" äåéèð êþïÿê îüëó… Äÿäÿìÿ
Ãóëàã äåéÿíèí àüçûíû úûðàðàì…
Ãóëîüëó, Áàðàíû þçöíÿ òÿðÿô äàðòàíäà àéàüû ïöøòÿäÿ äèøëÿí-
ìÿê ö÷öí ãîéóëìóø äÿéèðìàí äàøûíà èëèøäè âÿ î, àüçû öñäÿ éûõûë-
äû… Áàðàí îíóí ÿëèíäÿí ÷ûõûá Ìÿììÿäÿ ùöúóì ÷ÿêäè âÿ îíà
áèð øàïàëàã èëèøäèðäè. Ìÿììÿäèí éóìðóüó âóðìàüû èëÿ Áàðàíûí
éåðÿ ñÿðèëìÿéè áèð îëäó. Ìÿìè Ãóëîüëó éåðèíäÿí ãàëõûá Ìÿì-
ìÿäèí öñòöíÿ úóìäó. Ìÿììÿä òåç ãà÷ûá äÿéèðìàíà ýèðäè âÿ
ãàïûíû àðõàäàí áàüëàäû, ñîíðà äÿéèðìàíûí ãàïûñûíûí öñòöíäÿêè
áàëàúà ïÿíúÿðÿäÿí Áàðàíëà Ìÿìèíèí öñò-áàøëàðûíûí òîç-òîðïàüû-
íû ÷ûðïà-÷ûðïà éîëà äöçÿëäèêëÿðèíÿ òàìàøà åòìÿéÿ áàøëàäû. Áàðàí
áèð àç ýåäèá äàéàíäû, àðõàéà ÷åâðèëèá ñàü ÿëèíèí øÿùàäÿò áàðìà-
üûíû ùàâàäà Ìÿììÿäÿ òÿðÿô ñèëêÿëÿéÿðÿê äåäè:
- Êþïÿê îüëó, áèð äàéàí, ýþð ñÿíèí áàøûíà íÿ îéóí à÷àúà-
üàì?!
Ìÿììÿä äàùà úàâàá âåðìÿäè. Îíëàð óçàãëàøäûëàð. Ìÿìè Áà-
ðàíû äàðòà-äàðòà àïàðûðäû. Îíëàð ýþçäÿí èòÿíÿ ãÿäÿð Ìÿììÿä àð-
õàäàí áàõäû. (Øàìèë Çàìàí. Ãàðàáàüëàðû òÿðÿííöì åäèðÿì. Áà-
êû, 2007, ñÿù.128-129)
×àëûøìà 28. Ãðóïóíóçäà àïàðûëàí ìèëëè-âÿòÿíïÿðâÿðëèê èøëÿðè
ùàããûíäà ùåñàáàò éàçûí. ßââÿëúÿ ùåñàáàòà âåðèëÿí òÿëÿáëÿðè âÿ
ùåñàáàòûí ôîðìàñûíû ãåéä åäèí.

ÌÎÍÎËÎÆÈ ÍÈÒÃ

Øèôàùè íèòãèí þçöíöí äÿ èêè ôîðìàñû âàðäûð: ìîíîëîæè íèòã âÿ

äèàëîæè íèòã.
Äàíûøûã ñÿñè ôîðìàñûíäà ìþâúóä îëàí ìîíîëîæè íèòã ñîí äÿðÿ-
úÿ ôÿàë âÿ ñÿðáÿñò øèôàùè íèòã íþâöäöð. Ìîíîëîæè íèòã þçöíö èêè
ôîðìàäà - øèôàùè âÿ éàçûëû ôîðìàëàðäà ýþñòÿðèð. Ìîíîëîæè íèòãèí
éàçûëû ôîðìàñû ùÿúìèíÿ ýþðÿ ýåíèø, øèôàùè ìîíîëîæè íèòã èñÿ, ÿñà-
ñÿí, ãûñà, éûüúàì âÿ êîíêðåò îëóð. Íèòã ö÷öí, öìóìèééÿòëÿ, ìî-
48
íîëîæè âÿ äèàëîæè ôîðìàëàð ñÿúèééÿâèäèð. Áó òåðìèíëÿð ìîíîëîã âÿ
äèàëîã ñþçëÿðèíäÿíäèð.
Ìîíîëîã ñþçö ìÿíøÿúÿ ëàòûí äèëèíÿ ìÿõñóñäóð; ìîíî-áèð, ëî-
ãîñ - íèòã, íÿçÿðèééÿ, åëì ñþçëÿðè ìÿíàñûíäàäûð, "áèð øÿõñèí íèò-
ãè" äåìÿêäèð. Íÿçì âÿ íÿñð ÿñÿðëÿðèíäÿ ìöÿëëèôèí äàíûøûüû, òÿù-
êèéÿ äèëèíäÿ ñþéëÿäèéè íèòã ìîíîëîã ôîðìàñûíäàäûð. Ñÿùíÿ ÿñÿð-
ëÿðèíäÿ ñóðÿòëÿðäÿí áèðèíèí, àäÿòÿí, áàø ãÿùðÿìàíûí äèëèíäÿí âå-
ðèëèð, îíóí þç-þçöíÿ, òÿê äàíûøûüû âÿ éà àêòéîðóí òàìàøà÷ûëàðà õè-
òàáÿí òÿêáàøûíà ñþéëÿäèéè íèòã ìîíîëîã àäëàíûð.
Äèàëîã ñþçö èñÿ éóíàí ìÿíøÿëè îëóá, äèà-èêè âÿ ëîãîñ ùèññÿ-
ëÿðèíäÿí éàðàíìûøäûð. Äèàëîã, öìóìèééÿòëÿ, èêè âÿ äàùà àðòûã
øÿõñ àðàñûíäà îëàí ñþùáÿò äåìÿêäèð. ßäÿáè ÿñÿðäÿ “èêè øÿõñèí
ñþùáÿòè øÿêëèíäÿ éàçûëìûø ùèññÿ” ìÿíàñûíäàäûð. Äåìÿëè, äèàëîã-
äà ùàäèñÿ èêè øÿõñèí äàíûøûüû éîëó èëÿ úàíëàíäûðûëûð. Äðàìàòèê
ÿñÿðëÿð - ïéåñ, ôàúèÿ âÿ êîìåäèéàëàð äèàëîã øÿêëèíäÿ ãóðóëóð.
Ìîíîëîæè íèòãäÿ áèð íÿôÿð äàíûøûð, áàøãàëàðû îíó äèíëÿéèðëÿð.
Ìîíîëîæè íèòã äèíëÿéèúèëÿðëÿ öíñèééÿò ôîðìàñûäûð. Áó íèòã äèíëÿ-
íèëèð, åøèäèëèð âÿ íÿòèúÿ ÷ûõàðûëûð. Áó íèòã àèëÿäÿ, ìÿèøÿòäÿ, åëì âÿ
òÿùñèë îúàãëàðûíäà, ìÿùêÿìÿ èúëàñëàðûíäà äàùà ÷îõ èøëÿäèëèð. Ìî-
íîëîæè íèòã ùÿð ùàíñû ìöÿééÿí ôèêèð, èäåéà, ìÿñÿëÿ, õÿáÿð âÿ ñ.
ùàããûíäà áèð íÿôÿðèí ðàáèòÿëè àðäûúûë, ýåíèø âÿ éà ãûñà ìÿëóìàòû-
äûð. Áó íèòãäÿ ôàñèëÿ, (ïàóçà), ðèòì, àùÿíý, òåìï, ñöðÿò, òîí äàíû-
øàíûí èñòÿéè âÿ áàúàðûüû äàõèëèíäÿ ìÿçìóíëà áàüëû îëàðàã áèð-áè-
ðèíè ÿâÿçëÿéèð. Áó íèòã íþâö ìöùàçèðÿ, ìÿðóçÿ, ÷ûõûø, ìÿãàëÿ,
ìÿêòóá, ìÿëóìàò âÿ ñ. øÿêèëëÿðäÿ òÿçàùöð òàïûð. Ìîíîëîæè íèòã
ìöõòÿëèô ìÿãñÿä âÿ ìÿçìóíäà îëóð. Áóðàäà äàíûøìà, äèíëÿìÿ,
îõóìà ïðîñåñëÿðèíäÿ ìÿëóìàò âåðìÿ, èíàíäûðìà, þéðÿòìÿ, òÿ-
áèÿò âÿ úÿìèééÿò ùàäèñÿëÿðè ùàããûíäà íÿçÿðè áèëèêëÿðè ÷àòäûðìà,
èíñàíûí äàõèëè ùèññ âÿ ùÿéÿúàíûíû èôàäÿ åòìÿ âÿ ñ. êèìè ùàëëàð
ÿùàòÿ îëóíóð. Áó çàìàí äàíûøàí øÿõñ þç åëìè, íÿçÿðè, ôàêòèêè äö-
øöíúÿëÿðèíè äÿ, îõóéóá ìÿíèìñÿäèéè ìÿñÿëÿëÿðè äÿ øÿðù âÿ éà
èçàù åäèð. Äåìÿëè, øÿõñèí ôèêèð âÿ ìöëàùèçÿëÿðè þç ôÿðäè äöøöíúÿ-
ëÿðèíèí ìÿùñóëó äà îëà áèëÿð, þçöíÿ ãÿäÿð äåéèëìèø âÿ éà éàçûë-
ìûøëàðûí îíóí òÿðÿôèíäÿí, þçöíÿìÿõñóñ òÿðçäÿ ñÿñëÿíäèðèëìÿñè

49
àêòû äà îëà áèëÿð. Áó áàõûìäàí þç ìîíîëîæè íèòãèíè ãóðàí øÿõñ
þçöíöí ùàíñû ìèññèéàíû éåðèíÿ éåòèðÿúÿéèíè, ùàíñû âÿçèôÿ äàøû-
äûüûíû íÿçÿðÿ àëìàãëà íèòãèíè êèìÿ, éà êèìëÿðÿ öíâàíëàéàúàüûíû,
ùàðàäà ÷ûõûø åäÿúÿéèíè âÿ íèòãèíÿ íÿ ãÿäÿð âàõò àéðûëäûüûíû äÿ-
ãèã áèëìÿëèäèð. Èôàäÿ åäÿúÿéè ôèêðèí, ìþâçóíóí ùÿúì âÿ õàðàê-
òåðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿëè, ìöðàúèÿò ôîðìàñû âÿ äèë ìàòåðèàëû ñå÷-
ìÿëè, äèíëÿéèúèëÿðèíèí ñÿâèééÿñèíè, åëÿúÿ äÿ äàíûøàúàüûíûí îíëàðà
íåúÿ òÿñèð åäÿúÿéèíè òÿñÿââöðöíäÿ úàíëàíäûðìàëû, äèíëÿéèúèëÿðèí
ðåàêñèéàñûíà þçöíö ùàçûðëàìàëûäûð.
Ìîíîëîæè íèòã äàíûøàíäàí éöêñÿê íèòã ìÿäÿíèééÿòè, ðàáèòÿëè
äàíûøûã ãàáèëèééÿòè òÿëÿá åäèð. Òÿëèì-òÿäðèñ ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ ìî-
íîëîæè íèòãèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ ùÿð ùàíñû áèð ìþâçóíóí âÿ éà ìÿò-
íèí íÿãë åäèëìÿñè õöñóñè ÿùÿìèééÿò äàøûéûð. Áèëèêëÿðèí ìþùêÿì-
ëÿíäèðèëìÿñèíäÿ áó, áàøëûúà, èëêèí ìÿðùÿëÿäèð. Ìþâçóíóí (ìÿò-
íèí) îõóíìàñû, àðäûíúà ìþâçó öçðÿ ñóàë-úàâàáûí àïàðûëìàñû
ìþâçóíóí ìÿçìóíúà ìÿíèìñÿíèëìÿñè âÿ äàíûøûëìàñû ñîíóíúó
ìÿðùÿëÿäèð. Ìþâçóíóí áåëÿ þéðÿäèëìÿñè ìÿòíèí óçóí ìöääÿò
éàääà ãàëìàñûíà çÿìèí éàðàäûð.
Øèôàùè ìîíîëîæè íèòãèí áèð ôîðìàñû äà ñïîíòàí, éÿíè õöñóñè ùà-
çûðëûã îëìàäàí, áÿäàùÿòÿí ñþéëÿíèëÿí íèòãäèð. Äàíûøûãäà èìïðî-
âèçàñèéà êèìè õàòûðëàíàí áåëÿ èòè, òåç, ñöðÿòëè, ãàáàãúàäàí äöøö-
íöëìÿìèø íèòãÿ åêñïðîìò äà äåéèëèð. Áåëÿ íèòã ÿââÿëúÿäÿí
ïëàíëàøäûðûëìàäûüûíäàí ÷îõëàðû ö÷öí ÷ÿòèíëèê òþðÿäèð. Àíè âàõò
ÿðçèíäÿ, äàíûøûã ïðîñåñèíäÿ þç ôèêèðëÿðèíè úÿìëÿøäèðìÿéè, íÿäÿí
äàíûøàúàüûíû, þç ìöëàùèçÿ âÿ ôèêèðëÿðèíè íåúÿ ÷àòäûðàúàüûíû ùÿð
àäàì ùÿð ìÿãàìäà áàúàðìûð. Ñïîíòàí íèòãäÿ äàíûøàíûí ùÿéàò
òÿúðöáÿñè, äöíéàýþðöøö, çÿíýèí ìöøàùèäÿëÿðè, ùÿéàò ìÿñÿëÿëÿðè-
íÿ áÿëÿäëèéè ÿñàñäûð. Î, èñòÿíèëÿí øÿðàèòäÿ þç ôèêðèíè òîïëàìàüû,
îíó ìöíàñèá ñþç, èôàäÿ âÿ úöìëÿëÿðëÿ ÷àòäûðìàüû áàúàðûð.
Ìîíîëîæè íèòã áÿäèè ÿñÿðëÿðäÿ æàíð ìöõòÿëèôëèéè íÿçÿðÿ àëûíàðñà
ìÿèøÿò äàíûøûüûíäàí ôÿðãëÿíèð. Ìîíîëîæè íèòãèí íÿãëåòìÿ, òÿñâèðè,
ìÿëóìàòâåðèúè, äàõèëè, èíàíäûðìà âÿ òÿáëèüè íþâëÿðè ãåéä îëóíóð.
Ìîíîëîæè íèòãäÿ ÿêñÿð ùàëëàðäà äàíûøàí øÿõñ þç ùÿéàòûíû, þç
äàõèëè àëÿìèíè, ùÿéàò âÿ ùàäèñÿëÿðÿ þç áàõûøûíû èôàäÿ åäèð. Í.Âÿ-

50
çèðîâóí "Éàüûøäàí ÷ûõäûã, éàüìóðà äöøäöê" êîìåäèéàñûíäà Úÿ-
âàùèð õàíûìûí, "Ìöñèáÿòè-Ôÿõðÿääèí" ôàúèÿñèíäÿ Ôÿõðÿääèí áÿé
âÿ Ñÿàäÿò õàíûìûí, ß.Ùàãâåðäèéåâèí "Áÿõòñèç úàâàí" ôàúèÿñèí-
äÿ Ðöñòÿì áÿéèí, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí "Þëöëÿð" ïéåñèíäÿ
Øåéõ Íÿñðóëëàù âÿ êåôëè Èñýÿíäÿðèí, Ñ.Âóðüóíóí "Âàãèô" äðà-
ìûíäà Âàãèôèí ìîíîëîãëàðû ìÿøùóðäóð.
Äèàëîæè íèòãäÿ ÿñàñ éåðè èêè âÿ äàùà ÷îõ øÿõñèí ãàðøûëûãëû ñþù-
áÿòè, ôèêèð ìöáàäèëÿñè òóòóð. Èíñàíëàð áèð àðàéà ýÿëÿðÿê ìÿäÿíè þë-
÷öëÿð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ áèð-áèðè èëÿ äàíûøûð, ìöÿééÿí ìÿñÿëÿëÿðè ìö-
çàêèðÿ åäèðëÿð. Äèàëîæè íèòãäÿ, áèðèíúèñè, ùÿð ðåïëèêà áèðáàøà ðåàê-
ñèéà-úàâàá òÿëÿá åäèð, èêèíúèñè, äèàëîã ðàáèòÿëè íèòã øÿðàèòèíäÿ ýå-
äèð, ö÷öíúöñö, äèàëîã ìöÿééÿí êîíêðåò øÿðàèò âÿ éà îáéåêòëÿ
áàüëû îëóð âÿ áó çàìàí öíñèééÿò èêèòÿðÿôëè úàíëû ïðîñåñÿ ÷åâðèëèð.
Ìÿëóìäóð êè, äèàëîã ðåïëèêàëàðäàí òÿøêèë îëóíóð. Äèàëîãóí èë-
êèí öíñöðö îëàí ðåïëèêàëàð õöñóñè òÿðçäÿ ùàçûðëàíûð. ßñÿðäÿ úÿðÿ-
éàí åäÿí öìóìè ñèòóàñèéà èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí ðåïëèêàëàð þçöíäÿí
ÿââÿë âÿ ñîíðà äåéèëÿíëÿðÿ úàâàá ðåàêñèéàñû êèìè þçöíö ýþñòÿðèð.
Äèàëîãäà èôàäÿëèëèê èíòîíàñèéàíûí ôÿðãëè ôîðìàëàðû, ìèìèêà âÿ æåñò
âàñèòÿëÿðè, ïëàñòèê ÿë ùÿðÿêÿò ñèãíàëëàðû èëÿ èôàäÿ îëóíóð, íèòãèí òÿñèð-
ëèëèê, åêñïðåññèâ - åìîñèîíàë ÷àëàð ãàçàíìàñûíäà õöñóñè éåð òóòóð.
Äèàëîã èôàäÿëÿðèí ãûñà âÿ éûüúàìëûüû, úöìëÿëÿðèí ñèíòàêòèê ãó-
ðóëóøóíóí ñàäÿëèéè, åëëèïòèê úöìëÿëÿðèí ÷îõëóüó èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð.
Äèàëîæè íèòãèí ñóàë-úàâàá ôîðìàñû ÿí ÷îõ äðàì æàíðûíäà þçöíö
ýþñòÿðèð. Íèòãèí áó íþâöíäÿ úöìëÿëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè éàðûì÷ûã,
áèòìÿìèø, ñÿòèðàëòû ìÿíàëû îëóð. Èíñàíëàð èúòèìàè éåðëÿðäÿ, èúëàñ-
ëàðäà, êîíôðàíñëàðäà, òÿäðèñ îòàãëàðûíäà, ðàäèî âÿ òåëåâèçèéà âåðè-
ëèøëÿðèíäÿ íîðìàë ôèêèð ìöáàäèëÿñè ö÷öí ìöÿééÿí ãàéäàëàðà, åòèê
íîðìàëàðà ÿìÿë åäèðëÿð.
Äèàëîãóí ìèêðîäèàëîã âÿ ìàêðîäèàëîã ôîðìàëàðû äà âàðäûð.
Ìèêðîäèàëîã áèð íå÷ÿ øÿõñèí ãûñà ìöêàëèìÿëÿðèíäÿí èáàðÿò îëóð.
Ìèêðîäèàëîãëàðà áÿäèè ÿñÿðëÿðäÿ - åïèê íþâÿ äàõèë îëàí øèôàùè
ÿäÿáèééàò íöìóíÿëÿðèíäÿ: òÿìñèë, íàüûë, ÿôñàíÿ, ëÿòèôÿ âÿ äàñ-
òàíëàðäà, åëÿúÿ äÿ éàçûëû ÿäÿáèééàò íöìóíÿëÿðèíäÿ - õàòèðÿ,
î÷åðê, ùåêàéÿ, íîâåëëà, ïîâåñò âÿ ðîìàíëàðäà ðàñò ýÿëèðèê.

51
 Ìàêðîäèàëîã áÿäèè ÿñÿðëÿðèí ãóðóëóøóíó ÿùàòÿ åäèð. Äðàì
ÿñÿðëÿðè ìàêðîäèàëîã ÿñàñûíäà éàðàäûëûð.
Äèàëîæè íèòãèí áåø äèàëîã ôîðìàñû ãåéä åäèëèð: 1) ìîíîëîæè äèà-
ëîã; 2) ñþùáÿò âÿ éà äàíûøûã äèàëîãó; 3) ñóàë-úàâàá äèàëîãó; 4)
ìöñàùèáÿ äèàëîãó; 5) ìöçàêèðÿ äèàëîãó.
Ìîíîëîæè äèàëîãóí èøòèðàê÷ûëàðû ùàããûíäà ñþùáÿò ýåäÿí ùàäè-
ñÿíè, øÿõñè âÿ éà ùÿð ùàíñû ÿøéàíû áöòöí òÿôÿððöàòû èëÿ ñþéëÿéèð,
îíëàðà þç ìÿíôè âÿ éà ìöñáÿò ìöíàñèáÿòèíè áèëäèðèð, ùàããûíäà
äàíûøûëàí øÿõñè, ÿøéà âÿ éà ùàäèñÿíè þç ìöñàùèáèíÿ, ãóëàã àñàí-
ëàðà ìöõòÿëèô ñöáóò âÿ äÿëèëëÿðëÿ ÷àòäûðûðëàð.
Äèàëîæè äèàëîãäà èíòîíàñèéàíûí òåç-òåç äÿéèøìÿñè áÿäèè âàñèòÿ
êèìè ÿëàâÿ ñþçëÿðÿ ìöðàúèÿò îëóíìàäàí äàíûøûüûí åìîñèîíàëëûüû-
íû, òÿñèð ýöúöíö àðòûðûð. Äèàëîæè íèòãèí ñóàë-úàâàá äèàëîãóíäà ôèê-
ðèí äèíëÿéèúèéÿ àéäûí ÷àòìàñûíäà äàíûøàíûí çÿíýèí ñþç åùòèéàòû-
íà ìàëèê îëìàñû âÿ äèëèìèçèí ãàéäà-ãàíóíëàðûíà ìöêÿììÿë éè-
éÿëÿíìÿñè áàøëûúà øÿðòäèð.

Ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð
1. Éàçûëû íèòãäÿ øèôàùè íèòã öíñöðëÿðèíè ÿâÿç åäÿí âàñèòÿëÿð íÿäèð?
2. Ìîíîëîæè íèòã þçöíö ùàíñû ôîðìàëàðäà ýþñòÿðèð?
3. Ìîíîëîæè íèòãèí éàçûëû ôîðìàñû èëÿ øèôàùè ôîðìàñû àðàñûí-
äà ùàíñû ôÿðãëÿð âàðäûð?
4. Ìîíîëîæè íèòã íÿäèð, îíóí ÿñàñ êåéôèééÿòè íÿäÿí èáàðÿòäèð?
5. Ìîíîëîæè íèòãèí ùàíñû íþâëÿðè âàðäûð?
6. Äèàëîã íÿäèð âÿ íÿëÿðäÿí òÿøêèë îëóíóð?
7. Äèàëîæè íèòãèí ôîðìàëàðû ùàíñûëàðäûð?
8. Äèàëîæè íèòã ùàíñû øÿêèëëÿðäÿ îëóð?
9. Ìèêðîäèàëîã íÿëÿðäÿí òÿøêèë îëóíóð âÿ áÿäèè ÿñÿðëÿðèí
ùàíñû æàíðëàðûíäà èøëÿäèëèð?
10. Ìàêðîäèàëîã íÿäèð âÿ ùàíñû ÿñÿðëÿð ìàêðîäèàëîã ÿñàñûí-
äà éàðàäûëûð?
×àëûøìà 29. Ìÿòíè îõóéóí, îíóí ìîíîëîæè, éîõñà äèàëîæè íèò-
ãÿ àèä îëäóüóíó ìöÿééÿíëÿøäèðèí. Äèàëîæè íèòãäèðñÿ äèàëîã ôîð-
ìàñûíû ýþñòÿðèí:

52
 …. Ùÿ, éàäûìà äöøäö, ýöíëÿðèí áèð ýöíö îíóí îüëó Áàùÿääèí
ýÿëìèøäè áèçÿ, éÿíè Áàêûéà; áèð àé ãàëäû áèçäÿ. Èñòÿèéðäè êè, ùÿð-
áè-êîìàíäèðëèê ìÿêòÿáèíÿ äàõèë îëñóí… Âÿ áèð ýöí Áàùÿääèí
ìÿíÿ íÿ äåñÿ éàõøûäûð?
- Íÿ?
- Äåéèì?
- Äå äà áÿ? Ùÿëÿ äóðóáñàí?
- Éàõøû äåéèðÿì, öñòöìÿ ãûøãûðìà… Ùÿ, äåäè êè, ïóë ëàçûì-
äûð, áåø éöç äîëëàð… Äåäèì êè, ìÿíäÿ äîëëàð íÿäèð, ùå÷ ìèëëè ïóë
äà éîõäóð, ãÿïèéÿ ýöëëÿ àòûðàì, ìààøû ùÿëÿ äþðä ýöíäÿí ñîíðà
àëàúàüàì… Áóíäàí ñîíðà Áàùÿääèí ìÿíäÿí èíúèäè, ñàáàùûñû ýö-
íö ýåäèá òÿééàðÿéÿ áèëåò àëäû âÿ êÿíäÿ éîëà äöøäö; àíúàã åâäÿí
÷ûõàíäà "ñàü îëóí" äåìÿê ÿâÿçèíÿ áàøëàäû êè:
- Ñÿí äÿ àëèìñÿí? Áþéöê áèð éåðäÿ äÿðñ äåéèðñÿí, ïóë õÿçÿë
êèìè….Èñòÿñÿí áèð èëèí è÷èíäÿ îüëàíëàðûíûí ùÿðÿñèíÿ áèð åâ àëàð-
ñàí, àë äà?!
- Íÿ? Ùàðàäàí? Êèìäÿí?
- Ðöøâÿòëÿ! Åâèíäÿ ïåíäèð-÷þðÿêäÿí âÿ ÷àéäàí ñàâàéû ùå÷
íÿéèí éîõäóð…
… Ãÿðÿç, íÿ áàøûíûçû àüðûäûì. Éåíÿ êÿíäÿ ýåòìèøäèì. ×àé-
õàíàäà øàùìàò îéíàéûðäûì. Ãÿôèëäÿí áèð ÿë óçàíäû âÿ ôèãóðëàðû
ãàðûøäûðäû. Áàõäûã êè, êèì?
- ß, êèì?
- Äàùà Úÿëèë êèøèäÿí áàøãà êèì îëàð áó "ìÿäÿíèééÿòèí" ñàùè-
áè? Ùÿ, ãàðäàø, Úÿëèë áàøëàäû íÿ áàøëàäû:
- Ñÿíèíêè Áàêûäà êèòàá, êÿíääÿ øàùìàò îëñóí! Äàùà ñþçöì
éîõäóð, ùå÷ äåìèðñÿí Úÿëèë àúûíäàí þëäö, ãàëäû? Àðïàñû - ñàìà-
íû, ìóøãóðäó âàð, éîõñà, éîõ?
- Àëëàù ñÿíè áó êÿíäÿ, áó úàìààòà ÷îõ ýþðìÿñèí… Àëëàùäàí
áèð àðçóì âàð!
- Àðçóí íÿäèð êè?
- Àðçóì áóäóð êè, Àëëàù ìÿíèì þìðöìäÿí êÿñèá ñÿíèí þì-
ðöíÿ ÷àëàñûí êè, êÿíäèìèçè ýÿëÿúÿéÿ òàíûäà áèëÿñÿí…
Ìÿí äÿðùàë äåäèì:

53
 - Éåíÿ àõìàã-àõìàã äàíûøûðñàí ùà, ìÿíÿ àõìàã àäàìûí þì-
ðö ëàçûì äåéèë…
ßëãÿðÿç, Úÿëèë ìÿíäÿí äþíÿ-äþíÿ öçð èñòÿäè, ãàíìàäûüûíû,
áàøûíû äàøà äþéäöéöíö äåäè âÿ áèëäèðäè êè, ñÿùâ åäèð, ñþçö áèð àç
êþíòþé ÷ûõûáäûð… Ìÿí äÿ îíó áàüûøëàäûì, ÿëàúûì éîõ èäè… Àõû
ìÿí ìöÿëëèìÿì. ×îõ áåëÿ ãàíìàçëàðû áàüûøëàéûá ìöÿëëèìëÿð…
(Øàìèë Çàìàí, Ãàðàáàüëàðû òÿðÿííöì åäèðÿì. ñÿù. 120)
×àëûøìà 30. Ïéåñè îõóéóí, äèàëîæè íèòãèí õöñóñèééÿòëÿðèíè äå-
éèí, ìèêðîäèàëîã ùàããûíäà ôèêèðëÿðèíèçè èçàù åäèí:
Òÿáðèçäÿ, éîõñóë Ìóñàíûí åâè, Íÿáè éàðàëûäûð. Éàòàãäà óçàí-
ìûøäûð. (Ãàïû äþéöëöð, Ãàñûì äàéû êè÷èê ñÿáÿòäÿ Íÿáèéÿ öçöì
ýÿòèðèð).
Íÿáè: - Àùà, Ãàñûì äàéû, õîø ýþðäöê ñÿíè.
Ãàñûì: - Âÿôàñûç äöøöíìÿ î ãÿäÿð ìÿíè.
Ìóñà: - Ãàñûì, íÿ õÿáÿðëÿ ýÿëìèñÿí?
Ãàñûì: - Èø âàð…
Äöøìÿíëÿð Íÿáèéÿ ãóéó ãàçûðëàð.
Ìóñà: - Áÿñ íèéÿ ýåúèêäèí?
Ãàñûì: - Áèð ñÿáÿá îëäó
Íÿáè: - Òåç äàíûø, öðÿéèì øöáùÿéëÿ äîëäó.
Ãàñûì: - Òÿáðèç ùàêèìèíÿ Òèôëèñ ùàêèìè
Ùàããûíäà éàçûáäûð áåëÿ áèð ôÿðìàí:
"Ýÿðÿê òÿñëèì åòñèí Íÿáèíè Èðàí"
… Îäóð êè, áó ñààò Ïàøà áÿé, äèâàí
Ñÿíè àõòàðûðëàð, ñÿíè, Íÿáè úàí…
Íÿáè: - Äåéèðñÿí, áóðàäàí ÷ÿêèëìÿê ýåðè!
Ãàñûì: - Äåéÿñÿí, äóéóáëàð îëäóüóí éåðè.
Íÿáè: - Êèì âåðäè ñÿíÿ áó ãàðà õÿáÿðè?
Ãàñûì: - Ùàìàí Ïàøà áÿéèí ãîúà íþêÿðè.
Ìóñà: - Íÿáè, áèç îíóíëà ãîùóìóã áèð àç,
Î, áèçèì àäàìäûð, éàëàí äàíûøìàç.
Ãàñûì (õàòèðèíÿ ñàëàðàã)
- Ùÿ… áèð äÿ äåéèð êè, äÿñòÿäÿí êèìñÿ
Áó èøÿ ãîë ãîéóá…

54
 Íÿáè (ùÿéÿúàíëà)
- Íåúÿ?
Ãàñûì: - Íÿ èñÿ…
Áèð àç åùòèéàòëû îëñàí íÿ îëàð?
Ýþç-ãóëàã îëìàüûí íÿ çÿðÿðè âàð?
Íÿáè: - Äÿñòÿìäÿ Êÿðèìäèð Òÿáðèçäÿí àíúàã
(ôèêèðëÿøèð)
Ãàñûì: - Î, éàëàí äàíûøìàç, àéûã îë, Íÿáè!
Ùÿð òÿðÿô úàñóñäóð, ñàéûã îë, Íÿáè!
(Ãàïû ö÷ äÿôÿ äþéöëöð. Ãóðä Êÿðèì ýÿëèð, ùÿéÿúàíëàíûð)
Ãóðä Êÿðèì (Íÿáèéÿ)
- Ãàðäàøûì, íåúÿñÿí?
Íÿáè: - Éàõøûéàì áèð àç.
Ãóðä Êÿðèì: - Äîëóá äèëÿí÷èéëÿ êö÷ÿ âÿ ìåéäàí
Èëàí îéíàäàíëà ìåéìóí îéíàäàí
Áöòöí úàìààòû éûüûð áàøûíà…
Ìóñà (êèíàéÿ èëÿ)
- Éàìàí äàðûõûðñàí äåéÿñÿí, àøíà!
Êö÷ÿäÿí áèð íå÷ÿ ýöëëÿ ñÿñè åøèäèëèð. Ùàìû áèð àí ãóëàã àñûð.
(Ñöëåéìàí Ðöñòÿì. "Ãà÷àã Íÿáè" ïéåñèíäÿí)
×àëûøìà 31. Îõóéóí, ñþçëÿðèí âóðüóñóíó ãîéóí:
ùàêèìèééÿò, áàøãà, ìåùìàíõàíà, ñïàðòàêèàäà, àòëåòèêà, ýþñ-
òÿðìÿê, òåííèñ, ìàðøðóò, ñåññèéà, éàðûø, ïðîáëåì, êîììåðñèéà,
êÿíàðëàøäûðìàã, ùÿêèìäèð, âîëåéáîë, ýþíäÿðìÿ.
×àëûøìà 32. Àøàüûäàêû ñþçëÿðè ñþç áèðëÿøìÿëÿðè äàõèëèíäÿ åëÿ
èøëÿäèí êè, âóðüóíóí éåðè äÿéèøÿðêÿí ìÿíà äÿéèøñèí:
àëìà, àñìà, áàüëàìà, áàñäûðìà, áóðóí, ÷ÿêìÿ, ÿéèí, äîëàìà,
äîíäóðìà, ýÿëèí, ñöçìÿ, áè÷èí.
×àëûøìà 33. Ìÿòíè òÿëÿôôöç ãàéäàëàðûíà óéüóí îõóéóí, ñþç-
ëÿðèí îðôîåïèê øÿêëèíè ìþòÿðèçÿäÿ ãåéä åäèí, ÿäÿáè äèëäÿ äàíûøûã
öñëóáóíà àèä ìÿãàìëàðû ýþñòÿðèí:
Êîðîüëóíóí áèð áÿçèðýàí äîñòó âàð èäè. Àäû Õîúà ßçèç èäè.
Õîúà ßçèç íå÷ÿ èëëÿð Êîðîüëó èëÿ äîñòëóã åëÿìèøäè. Èíäè Åéâàç-
ýèëèí òóòóëàí âàõòäà î äà ìàëëàðûíû ñàòìàã ö÷öí Áàüäàäà ýÿëìèø-

55
äè. Ãîøóí åëÿ êè, Åéâàçýèëè òóòóá øÿùÿðÿ òÿðÿô ýÿëìÿéÿ öç ãîé-
äó, áàçàðà ñÿñ äöøäö êè, áÿñ ö÷ íÿôÿð ãóëäóð òóòóáëàð, àñìàüà
àïàðûðëàð. Áàçàð àäàìû ùàìûñû ÷ûõäû îíëàðûí òàìàøàñûíà. Õîúà
ßçèç äÿ áó àäàìëàðûí è÷èíäÿ èäè. Ýþçëÿ ùà ýþçëÿ, àõûðäà äÿñòÿíèí
óúó à÷ûëäû. Àñëàí ïàøà êå÷äè, ãîøóí áþéöêëÿðè êå÷äè, àòëûëàð êå÷-
äè. Áèð äÿ áàõäûëàð êè, áóäó, áèð áþëöê ãîøóí äóñòàãëàðû îðòàëûüà
àëûá ýÿòèðèð. Õîúà ßçèç ýþðäö íÿ? Òóòóëàí Åéâàçäû, Äÿìèð÷èîü-
ëó, áèð äÿ Áÿëëè ßùìÿääè. Äöíéà - àëÿì Õîúà ßçèçèí ýþçöíäÿ
ãàðàëäû. Äåäè: "Åé äàäè-áèäàä!.. Áó çàëûì îüëó çàëûì óøàãëàðû þë-
äöðÿúÿê". Ãàëäû ìàò-ìÿÿòÿë êè: "Íÿ òÿùÿð åëÿéèì? Ìÿíèì áóð-
äà ÿëèìäÿí áèð èø ýÿëìÿéÿúÿê. Áóðàäà ãûëûíú âóðìàã ëàçûìäûð.
Õÿáÿðÿ ýåòñÿì äÿ áóðàäàí ×ÿíëèáåëÿ àçû áèð ùÿôòÿëèê éîëäó.
("Êîðîüëó" äàñòàíûíäàí)
×àëûøìà 34. Èìòàùàíà ýÿëìÿìèñèíèç. Äåêàíà èçàùàò éàçûí. Èçà-
ùàòà âåðèëÿí òÿëÿáëÿðè ýþñòÿðìÿêëÿ îíóí ôîðìàñûíû äà ãåéä åäèí.

ÌÎÍÎËÎÆÈ ÍÈÒÃÈÍ ÍÞÂËßÐÈ

Ìîíîëîæè íèòãèí íàòèãëèê öñëóáóíäà ÿí ÷îõ éàéûëìûø íþâëÿðè

÷ûõûø, ìöùàçèðÿ âÿ ìÿðóçÿäèð.
×ÛÕÛØ ìÿèøÿò öñëóáóíóí ÿí ýåíèø éàéûëìûø íþâöäöð. Ìîíî-
ëîæè íèòãèí áó íþâö äàùà ÷îõ ïðåçèäåíò éàíûíäà èëèí éåêóíëàðûíà
âÿ éà èñòåùñàëàòûí ùÿð ùàíñû áèð ñàùÿñèíÿ àèä òîïëàíòûäà, íàçèðëÿ-
ðèí ùåñàáàòûíäà, éûüûíúàãëàðäà, ãóðóëòàé âÿ èúëàñëàðäà þçöíö ýþñ-
òÿðèð.
Ìÿñóë øÿõñ ãàðøûñûíäà áàøãàëàðûíûí ìîíîëîæè íèòãè ÷ûõûø àäëà-
íûð. Àëè ìÿêòÿá ðÿùáÿðëèéèíèí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí (ðåêòîð, ïðîðåê-
òîð, òÿäðèñ ùèññÿ ìöäèðè, äåêàí, äåêàí ìöàâèíëÿðè, êàôåäðà ìöäèð-
ëÿðè, êèòàáõàíà ìöäèðè âÿ á.), îðòà âÿ ïåøÿ ìÿêòÿáëÿðèíèí, ëèñåé
âÿ êîëëåúëÿðèí, ìÿíçèë èñòèñìàð ñàùÿëÿðèíèí, èäàðÿ, ìöÿññèñÿ âÿ
òÿøêèëàòëàðûí ðÿùáÿðëÿðèíèí ñèíôÿ, àóäèòîðèéàéà, èúëàñ çàëûíà, êàáè-
íåòÿ äàõèë îëóá äàíûøìàñû, òîé ìÿúëèñèíäÿ ìàñàáÿéè âÿ ãîíàãëà-
ðûí òÿáðèê ö÷öí ñþç äåìÿñè, ìÿðàñèìëÿðäÿ, ìèòèíãëÿðäÿ, áèð òèêè-
ëèíèí, ãóðüóíóí à÷ûëûøûíäà, ùÿð ùàíñû áèð ýþðöøäÿ äåéèëÿí ãûñà,
56
éûüúàì âÿ éà ýåíèø ôèêèðëÿð òîïëóñó ÷ûõûøäûð. ×ûõûøäà ñþç àëûá äà-
íûøàíûí íèòãè ùàíñû ìöíàñèáÿòëÿ äåéèëìÿñèíäÿí àñûëûäûð. Ñþç ñàùè-
áèíèí ìþâãåéè, ùÿéàòäà òóòäóüó éåð, éàõûíëûã, äîñòëóã ìöíàñèáÿ-
òè, ùàðàäà êèìèí âÿ éà êèìëÿðèí ãàðøûñûíäà ñþç äåìÿñè êèìè ìÿ-
ñÿëÿëÿð ÷ûõûøûí àùÿíýèíÿ, òîíóíà úèääè òÿñèð ýþñòÿðèð. Íàòèã ãÿì-
ëè, êÿäÿðëè ùàäèñÿëÿðäÿí êÿñèê-êÿñèê, ôàñèëÿëÿðëÿ äàíûøûð, ñþçëÿðèí-
äÿ, úöìëÿëÿðèíäÿ ëÿíýèéèð, àììà òÿíòÿíÿëè, áàéðàì ýþðöøëÿðèí-
äÿ, àä ýöíëÿðè âÿ éóáèëåéëÿðäÿ ñöðÿòëè ðèòìëÿ äàíûøûð, áÿëàüÿòëè âÿ
ôÿñàùÿòëè ÷ûõûøû èëÿ ìÿúëèñè øÿíëÿíäèðèð, èíñàíëàðäà éàõøû ÿùâàë-ðó-
ùèééÿ, õîø îâãàò éàðàäûð. Ö÷ ùèññÿäÿí - ýèðèø, ÿñàñ ùèññÿ âÿ ñîí-
ëóãäàí èáàðÿò ÷ûõûø î âàõò ðàçûëûãëà ãàðøûëàíûð êè, íàòèã þçöíäÿí
ÿââÿë ÷ûõûø åäÿíëÿðèí äåäèêëÿðèíè òÿêðàðëàìàäàí, äèëèí ôîíåòèê,
ëåêñèê âàñèòÿëÿðèíäÿí ãðàììàòèê íîðìàëàð äàõèëèíäÿ, çÿíýèí ëö-
üÿò òÿðêèáèíäÿí ôèêðèíè îðèæèíàë øÿêèëäÿ èôàäÿ åäÿ áèëñèí.
×ûõûø êè÷èê âàõò êÿñèéèíäÿ, àäÿòÿí, ïëàíñûç, êîíñïåêòñèç ÿðñÿ-
éÿ ýÿëèð. Ëàêèí åëìè êîíôðàíñëàðäà ùàíñûñà ôàêòà, äöñòóðà, úÿäâÿë
âÿ ðÿãÿìëÿðÿ åùòèéàú îëàðñà, ÷ûõûø åäÿí øÿðù åäÿúÿéè ìÿñÿëÿíè
ìöÿééÿí ïëàí öçðÿ ãåéäëÿð ÿñàñûíäà àïàðà áèëÿð.
Íàòèã ö÷öí ÿñàñ êåéôèééÿò îíóí éàääàøûäûð. Éàääàøû ýöúëö
îëàí ñàâàäëû àäàìûí ùÿìèøÿ äåìÿéÿ ñþçö îëóð, ÷ûõûøûíû ìàðàãëû
ãóðóð, ôàêòëàðäàí éåðëè-éåðèíäÿ, ìÿãàìûíäà èñòèôàäÿ åòìÿéè áà-
úàðûð. À÷ûã ùàâàäà, èçäèùàìëû êöòëÿ ãàðøûñûíäà âÿ éà áþéöê àóäè-
òîðèéàäà úàíëû òÿìàñ øÿðàèòèíäÿ ÷ûõûø åäÿíëÿð éåðè ýÿëäèêúÿ ÿë-ãîë
ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿí, ìèìèêàäàí äà ôàéäàëàíà áèëÿð. Èôàäÿëè ùÿðÿêÿò-
ëÿð ñþçëÿ èôàäÿ îëóíàí ìÿíàíû íÿçÿðÿ ÷àðïäûðàðêÿí ìÿíàéà
åêñïðåññèâëèê âåðèð, íèòãè äàùà òÿñèðëè åäèð.
Ìèìèêà éóíàíúà "òÿãëèä" ìÿíàñûíäà îëóá öç ùÿðÿêÿòëÿðè àí-
ëàìûíäà èøëÿíèð. Äàíûøûã çàìàíû áÿäÿí ùÿðÿêÿòëÿðè - ãàøû îéíàò-
ìàã (òÿÿúúöá, ìàðàã àíëàìûíäà), ýþç âóðìàã (þç àðàìûçäà, ðà-
çûëûã), áàøû àøàüû ñàëìàã âÿ éà éóõàðû ãàëäûðìàã (ðàçûëûã, íàðàçû-
ëûã), øÿùàäÿò áàðìàüûíû ñèëêÿëÿìÿê (ùÿäÿ, ãàëìàüà âÿ éà ýåòìÿ-
éÿ èøàðÿ), öç-ýþçöíö òóðøóòìàã (íàðàçûëûã), ÿëèíè áîüàçûíà àïàð-
ìàã (éàëâàðìàã), ÿëèíè ñèíÿñèíÿ âÿ éà ýþçö öñòöíÿ ãîéìàã (ðà-
çûëûã) âÿ ñ. ìöÿééÿí ìÿíàéà ñþçöí èøòèðàêû îëìàäàí ÿëàâÿ ÷àëàð

57
âåðèð. Áåëÿ æåñò âÿ ìèìèêà ñþéëÿíèëÿí ôèêðÿ óéüóí îëìàëûäûð. Äà-
íûøàíûí ÿë, ãîë ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ éîë âåðìÿñè, öç, ãàø ùÿðÿêÿòëÿðèíè
èúðà åòìÿñè, äîäàãëàðûíû ÷åéíÿìÿñè, ýþç åëÿìÿñè, äîäàüûíû äèøëÿ-
ìÿñè, àüçûíû ìàð÷ûëäàòìàñû (øèðèí âÿ éà éàõøû íÿéÿñÿ èøàðÿ åòìÿ-
ñè) âÿ ñ. øèôàùè íèòãäÿ ÿëàâÿ åìîñèéà, òÿñèð âàñèòÿñèäèð âÿ ìÿãà-
ìûíäà, øÿðàèòäÿí àñûëû îëàðàã ìöñáÿò ñàéûëñà äà, úèääè ìÿñÿëÿëÿð
ùàããûíäà äàíûøàðêÿí áóíëàð éîë âåðèëìÿçäèð. Ìîíîëîæè íèòãäÿ
èôàäÿëè ùÿðÿêÿòëÿðäÿ ìöÿééÿí þë÷ö ýþçëÿíèëìÿëè, ëöçóìñóç ìè-
ìèêà âÿ æåñòëÿðäÿí èñòèôàäÿ îëóíìàìàëûäûð. Åêðàí âÿ åôèð øÿðàè-
òèíäÿ íàòèã ìèìèêà âÿ æåñòëÿðäÿí äåéèë, éàëíûç èíòîíàñèéà âàñèòÿ-
ëÿðèíäÿí âÿ ôîíåòèê íîðìàëàðäàí èñòèôàäÿ ùåñàáûíà þç ÷ûõûøûíû òÿ-
ñèðëè âÿ åôôåêòëè îëìàñû ãàéüûñûíà ãàëìàëûäûð.
ÌßÐÓÇß. Ìÿðóçÿ ÿðÿá ìÿíøÿëè ñþçäöð, áèð øåéÿ äö÷àð
îëàí, óüðàéàí, ìÿðóç ãàëàí àíëàìûíäàäûð. Ìÿðóçÿ áèð ìþâçó
ùàããûíäà èðÿëèúÿäÿí ùàçûðëàíûá ñþéëÿíèëÿí ìîíîëîæè íèòãäèð. Ìÿ-
ðóçÿ ýþðöëìöø èø ùàããûíäà îíà úàâàáäåù îëàí øÿõñèí àëè îðãàí âÿ
éà âÿçèôÿëè øÿõñ ãàðøûñûíäà ùåñàáàò ÷ûõûøûäûð.
×ûõûøäàí ôÿðãëè îëàðàã ìÿðóçÿ èøòèðàê÷ûëàð àðàñûíäà ýåíèø ìö-
çàêèðÿ îëóíóð, ìÿðóçÿ ÿòðàôûíäà ÷ûõûøëàð åäèëèð âÿ éåêóíäà ìöâà-
ôèã ãÿðàð ãÿáóë îëóíóð. Ôàêòëàð, ðÿãÿìëÿð, ýþðöëÿí èøëÿð éàçûëû ôîð-
ìàäà, ùÿúìè ãûñà âÿ éà ýåíèø, ñòðóêòóðó èñÿ ýèðèø, ÿñàñ âÿ ñîí-
ëóã ùèññÿëÿðèíäÿí èáàðÿò îëóð. Ìÿðóçÿ ÿäÿáè äèëäÿ, ÿñàñÿí, åëìè,
áÿçÿí äÿ ïóáëèñèñòèê öñëóáäà éàçûëûð. Ìÿðóçÿäÿ ñàùÿ òåðìèíëÿðèíÿ
éîë âåðèëèð, àììà áÿäèè èôàäÿ âàñèòÿëÿðèíÿ ýåíèø éåð àéðûëìûð.
Ìÿðóçÿëÿðèí ÿí ÷îõ ö÷ íþâö ãåéä îëóíóð:
1) Ïëàíëàøäûðûëìûø ìÿðóçÿ; Èëèí éåêóíëàðûíà ùÿñð îëóíìóø
ìÿðóçÿ; Ùÿð ùàíñû ñàùÿ öçðÿ ùåñàáàò - ìÿðóçÿ;
2) Éóáèëåé ìÿðóçÿñè. Èñòÿð áèð øÿõñèí - àëèìèí, øàèð âÿ éàçû÷û-
íûí, þëêÿ ùÿéàòûíäà þíÿìëè éåð òóòàí ùàäèñÿíèí, äþâëÿò õàäèìèíèí
éóáèëåéèíÿ, èëäþíöìöíÿ ùÿñð îëóíàí ìÿðóçÿ. Áó òèïëè ìÿðóçÿëÿð
òÿíòÿíÿëè õàðàêòåð äàøûäûüûíäàí ìÿðàñèìëÿðäÿ òÿíãèäÿ éåð âåðèëìèð.
3) Ìÿëóìàò - ùåñàáàò õàðàêòåðëè ìÿðóçÿ. Äþâëÿò ãóðóì-
ëàðûíûí, ïàðòèéàëàðûí, èäàðÿ, ìöÿññèñÿ âÿ òÿøêèëàòëàðûí ùåñàáàò
äþâðöíäÿ ýþðöëÿí èøëÿð ùàããûíäà ìÿðóçÿ.

58
 ÌÖÙÀÇÈÐß. Ìöùàçèðÿ äÿ ÿðÿá ìÿíøÿëè îëóá "ùàçûðëàìà"
ñþçöíäÿíäèð. Ìöùàçèðÿ íàòèãëèê öñëóáóíóí ÷ÿòèí, ëàêèí ÿí ýåíèø
éàéûëìûø íþâöäöð. Ìÿíàñû "àëè ìÿêòÿáäÿ ùÿð ùàíñû áèð ôÿííèí
ïðîôåññîð âÿ éà ìöÿëëèì òÿðÿôèíäÿí øèôàùè øÿðùè", "ùÿð ùàíñû áèð
ìþâçóéà äàèð à÷ûã ëåêñèéà" äåìÿêäèð. Òÿäðèñ ìöùàçèðÿëÿðè ïðîá-
ëåì õàðàêòåðèíäÿ îëäóüó ö÷öí ìöÿëëèì (ïðîôåññîð âÿ éà äîñåíò)
ôèêèðëÿðèíè åëìè ÿäÿáèééàòà ÿñàñëàíìàãëà ãóðóð, ìöùàçèðÿíèí ñî-
íóíäà èñÿ èñòèôàäÿ îëóíìóø ÿäÿáèééàòûí ñèéàùûñûíû äà òÿëÿáÿëÿðÿ
÷àòäûðûð. Äèíëÿéèúèëÿð, òÿëÿáÿëÿð ìöùàçèðÿíè ìöçàêèðÿ åòìèðëÿð,
éàëíûç ìöùàçèðÿíè îõóéàí ìöÿëëèìÿ, éàõóä êöòëÿâè ìöùàçèðÿ-
äèðñÿ, ëåêòîðà ñóàëëàð âåðèðëÿð.
Ìöùàçèðÿ÷è (ëåêòîð) îõóéàúàüû, èçàù åäÿúÿéè ìþâçóíó ÿâ-
âÿëúÿ ìöÿééÿí ïëàí öçðÿ ãåéäëÿðëÿ þçö ö÷öí ùàçûðëàéûð, ìöùà-
çèðÿíè îõóéàðêÿí îíäàí èñòèôàäÿ åäèð. Ùÿì àëè ìÿêòÿá ìöùàçèðÿ-
ëÿðè, ùÿì äÿ êöòëÿâè (ìöÿééÿí éåðëÿðäÿ, ìöÿééÿí ìþâçóëàðäà,
ìÿñÿëÿí, þëêÿ ùÿéàòûíà, õöñóñÿí, þëêÿ ïðåçèäåíòèíèí ÿìÿëè ñèéà-
ñÿòèíÿ àèä ìÿñÿëÿëÿðÿ ùÿñð îëóíìóø) ìöùàçèðÿëÿð êîíêðåò ôàêò-
ëàðà ÿñàñëàíäûüû ö÷öí ìöùàçèðÿ÷èíèí (ëåêòîðóí) óñòàëûüû íÿòèúÿ-
ñèíäÿ ìàðàãëà ãàðøûëàíûð, öìóìè èøèí õåéðèíÿ îëóð. Áåëÿ ìöùàçè-
ðÿëÿðäÿ àðà-ñûðà äèàëîæè íèòã åëåìåíòëÿðèíÿ äÿ éåð âåðèëèð.
Ìÿðóçÿ èëÿ ìöùàçèðÿ àðàñûíäà ìöÿééÿí ôÿðãëÿð âàðäûð:
1) Ìÿðóçÿ÷è ÷ûõûø åäÿðêÿí àäàìëàð ãàðøûñûíäà ìþâçóñóíà
ýþðÿ ìÿñóëèééÿò äàøûéûð, ìöùàçèðÿ÷è èñÿ ñÿðáÿñòäèð. Î, ìþâçóíó
äà, øÿðù âÿ èçàù öñëóáóíó äà ñå÷ìÿêäÿ àçàääûð; Ìöùàçèðÿ äÿ,
ìÿðóçÿ äÿ åëìè ìþâçóäà îëà áèëÿð;
2) Ìÿðóçÿ ôÿðäè õàðàêòåð äàøûéûð, áóíà ýþðÿ äÿ ìöùàçèðÿ÷è
äèíëÿéèúèëÿðèíäÿí äàùà ùàçûðëûãëû îëóð, ìþâçóíó äèíëÿéèúèëÿðÿ
íèñáÿòÿí äàùà äÿðèíäÿí áèëèð. Ìöùàçèðÿ èñÿ öìóìè õàðàêòåðëèäèð,
ìöùàçèðÿ÷è ìþâçóíó, äåìÿê îëìàç êè, äèíëÿéèúèëÿðèí ùàìûñûí-
äàí éàõøû áèëèð, öñòöíëöê ìöÿééÿí ôàêò âÿ ðÿãÿìëÿðèí ýÿòèðèëìÿ-
ñèíäÿ îëà áèëÿð.
3) Ìÿðóçÿ ìöçàêèðÿ îëóíóð, îíóí ÿñàñûíäà ãÿðàð ãÿáóë åäè-
ëèð. ßýÿð áó, àëè ìÿêòÿáäÿ áàø âåðèðñÿ, ìÿðóçÿíèí éà þçöíöí, éà
äà òåçèñèíèí íÿøðè òþâñèéÿ îëóíà áèëÿð. Ìöùàçèðÿ ìöçàêèðÿ îáéåê-

59
òè äåéèë, ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë îëóíìóð. Î îõóíóð, äèíëÿíèëèð.
Ìöùàçèðÿéÿ àèä ñóàëëàð âåðèëÿ áèëÿð;
4) Ìöùàçèðÿ íþâöíäÿí àñûëû îëàðàã áèð ôÿííèí ùàíñûñà ìþâ-
çóñóíà, èúòèìàè (ñîñèàë) âÿ ñèéàñè ùÿéàòëà áàüëû êöòëÿâè ìþâçóéà
ùÿñð îëóíà áèëèð. Ìÿðóçÿ èñÿ, àäÿòÿí, åëìè âÿ ñèéàñè (ïðåçèäåíòÿ
ìÿðóçÿ åòìÿê, îíó ìÿëóìàòëàíäûðìàã ìÿíàñûíäà) îëìàãëà áèð
íå÷ÿ ïðîáëåìè ýöíäÿìÿ ýÿòèðèð;
5) Ìöùàçèðÿäÿ íàòèã (ëåêòîð) þç ìþâãåéèíè, ñèéàñè áàõûøûíû
áèëäèðìÿêäÿ àçàääûð, ìÿðóçÿäÿ èñÿ ìöÿééÿí þë÷ö ýþçëÿíèëèð.

Ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð
1. Ìîíîëîæè íèòãèí íàòèãëèê öñëóáóíäà ÿí ÷îõ éàéûëìûø íþâëÿ-
ðè ùàíñûëàðäûð?
2. Ìÿñóë øÿõñ ãàðøûñûíäà áàøãàëàðûíûí ìîíîëîæè íèòãè íåúÿ àä-
ëàíûð? Úàâàáà óéüóí íöìóíÿëÿð ýÿòèðèí.
3. Íàòèãèí ÷ûõûøû, ñÿñèíèí òîíó, èíòîíàñèéàñû ùàíñû ùàëëàðëà áàüëûäûð?
4. ×ûõûøûí òÿðêèá ùèññÿëÿðè ùàíñûëàðäûð?
5. Èôàäÿëè ùÿðÿêÿòëÿð ùàíñûëàðäûð âÿ îíëàðäàí íÿ ö÷öí èñòèôàäÿ
îëóíóð?
6. Èôàäÿëè ùÿðÿêÿòëÿðäÿí ùàðàäà èñòèôàäÿ îëóíìóð? Áåëÿ âàõò-
ëàðäà áÿñ ùàíñû âàñèòÿëÿð îíëàðû ÿâÿç åäèð?
7. Ìÿðóçÿ íÿäèð âÿ îíóí ÷ûõûøäàí ôÿðãè íÿäèð?
8. Ìÿðóçÿ ùàíñû öñëóáëàðäà éàçûëûð? Ñÿáÿáè íÿäèð?
9. Ìÿðóçÿëÿðèí íþâëÿðèíè äåéèí âÿ ìèñàëëàð ýÿòèðèí.
10. Ìöùàçèðÿ èëÿ ìÿðóçÿ âÿ ÷ûõûø àðàñûíäàêû ôÿðãëÿðè ýþñòÿðèí.
×àëûøìà 35. Áèð ùàäèñÿ áàø âåðìèøäèð. Ñèç äÿ îðàäà îëäóüó-
íóç ö÷öí áó ùàãäà ìÿëóìàò éàçûí.
×àëûøìà 36. Ìÿòíè îõóéóí, ìîíîëîæè íèòãèí ùàíñû íþâëÿðèíè
ÿêñ åòäèðäèéèíè èçàù åäèí; ìþâçóéà àä âåðèí:
Òÿäáèðè ýèðèø ñþçö èëÿ à÷àí äèðåêòîð ßùëèìàí Àõóíäîâ äåäè:
- Áó áàéðàìûí ÷îõ ãÿäèì òàðèõè âàð. Î áèçÿ óëó êå÷ìèøèìèç-
äÿí - çÿðäöøòëöê äþâðöíäÿí éàäèýàð ãàëûá. Ìÿëóìäóð êè, õàëãû-
ìûç êå÷ìèøäÿ çÿðäöøòëöê äèíèíÿ ñèòàéèø åòìèø, îäó ìöãÿääÿñ
ñàíìûøäûð. Áó áàéðàì ÿðÿôÿñèíäÿ èëàõûð ÷ÿðøÿíáÿëÿðèíäÿ ãàëàíàí

60
òîíãàëëàð áóíà ìèñàëäûð. "Àüûðëûüûì, óüóðëóüóì îääà éàíñûí",
-äåéèá òîíãàëûí öñòöíäÿí àòëàíàí èíñàíëàð áóíóíëà áÿä íÿçÿð-
ëÿðè, ïèñëèêëÿðè, øÿð ãöââÿëÿðè îääà éàíäûðäûãëàðûíà âÿ éåíè, òÿ-
ìèç ùÿéàòà áàøëàäûãëàðûíà èíàíúëàðûíû èôàäÿ åòìèøëÿð.
Ñîíðà î, ñþçö ÿââÿëúÿ ãîíàãëàðà âåðäè.
Àêèô Êÿðèìîâ, "Êöð-Õÿçÿð" õåéðèééÿ úÿìèééÿòèíèí ñÿäðè:
- Õàëãûìûçû, áöòöí òöðê äöíéàñûíû áó áàéðàì ìöíàñèáÿòè èëÿ
òÿáðèê åäèð, èíñàíëàðà ñöëù, ÿìèí-àìàíëûã, ýÿíúëÿðèìèçÿ âÿòÿí
ñåâýèñè, ïðåçèäåíòèìèçÿ ýöúëö äþâëÿò âÿ îðäó éàðàòìàüû, Ãàðàáàü
ïðîáëåìèíèí òåç áèð çàìàíäà ùÿëë îëóíìàñû éîëóíäà óüóðëàð àð-
çóëàéûðûã.
Äöíéà Àçÿðáàéúàíëûëàðû Êîíãðåñèíèí íöìàéÿíäÿñè Íàäèðÿ
Îðóúîâà ñþçöíÿ áåëÿ áàøëàäû:
- Áó áàéðàì õàëãûìûçûí éàääàøûíäà áÿðÿêÿò, áîëëóã ðÿìçè êè-
ìè ãàëìûøäûð. Åëÿ áó áàéðàìûí ÿñàñ ðÿìçëÿðèíäÿí ñàéûëàí éàøûë
ñÿìÿíè äÿ áóíóí èôàäÿñèäèð. Åâäÿ ñÿìÿíè ýþéÿðäÿí èíñàíëàð áó-
íóíëà éåíè èëäÿ ìÿùñóëëàðûíûí áîë îëàúàüûíà èíàíìûøëàð. Áàéðàì
ñöôðÿñè äÿ áîë îëìàëûäûð. ßí êàñûá àèëÿäÿ áåëÿ áàéðàì ñöôðÿñè
à÷ûëìàëûäûð. Ëÿçèç éåìÿêëÿð áèøèðèëìÿëè, éóìóðòà áîéàíìàëû, ñöô-
ðÿéÿ éåääè íþâ ÷ÿðÿç, ìåð-ìåéâÿ äöçöëìÿëè, àèëÿäÿêè àäàìëàðûí
ñàéûíà óéüóí øàìëàð éàíäûðûëìàëûäûð. Ìÿí ñèçèí ùàìûíûçà õàëãû-
ìûçûí ÿí ÿçèç áàéðàìûíäà ÿìèí-àìàíëûã, áÿðÿêÿòëè òîðïàã, úàí
ñàüëûüû, èøûãëû ýÿëÿúÿê àðçóëàéûðàì.
Ìÿêòÿáèí àüñà÷ëû ìöÿëëèìè ßçèç Ðÿùèìîâ ñàëîíà áåëÿ ìöðà-
úèÿò åòäè:
- Áó áàéðàì ÿðÿôÿñèíäÿ åâ-åøèêäÿ, ùÿéÿò-áàúàäà òÿìèçëèê èø-
ëÿðè ýþðöëöá, àáàäëûã éàðàäûëìûøäûð, ùÿð éàíäà ñÿëèãÿ-ñàùìàí ýþç
îõøàéûð. Áàüáàíëàð áàü-áàüàòà ÿë ýÿçäèðèáëÿð, àüàúëàðà ãóëëóã
ýþñòÿðèð, éåíè òèíýëÿð ÿêèðëÿð.
Ìÿí ñèçèí ùàìûíûçû áó ýþçÿëëèê, õåéèðõàùëûã, öìèäëÿð âÿ àðçó-
ëàð áàéðàìû ìöíàñèáÿòè èëÿ òÿáðèê åäèðÿì.
×àëûøìà 37. Áèð íÿôÿðè éóõàðû âÿçèôÿéÿ èðÿëè ÷ÿêìÿê ö÷öí ñÿ-
ëàùèééÿòëè îðãàíà òÿãäèìàò éàçûí.

61
 ÇÀÙÈÐÈ Âß ÄÀÕÈËÈ (ËÀË) ÍÈÒÃ

Öíñèééÿò øÿðàèòèíäÿí àñûëû îëàðàã øèôàùè ìîíîëîæè íèòã çàùèðè

âÿ äàõèëè ôîðìàëàðäà òÿçàùöð åäèð.
Çàùèðè íèòã äàíûøûã ñÿñëÿðè èëÿ èôàäÿ îëóíàí, áàøãàëàðûíà öí-
âàíëàíàí âÿ åøèäèëìÿê ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàí íèòãäèð. Áó íèòãÿ
àéäûíëûã, ñÿëèñëèê, àðäûúûëëûã, òÿñèðëèëèê, àùÿíýäàðëûã êèìè êåéôèé-
éÿòëÿð õàñäûð. Íèòãèí áó øÿðòëÿðè íîðìàë, íèòã ãöñóðó îëìàéàí, íå-
úÿ äåéÿðëÿð, àüëû áàøûíäà îëàí ùÿð àäàìà àèääèð.
Èíñàí þç çàùèðè íèòãèíäÿ úÿìèééÿòëÿ "íÿôÿñ àëûð", îíóí áöòöí
ãàéüûëàðû, ñîñèàë ùÿéàòû, ñèéàñè áàõûøû, åòíèê âÿ ÿõëàã íîðìàëàðû
áóðàäà þçöíö ýþñòÿðèð. Ùÿð êÿñ øÿðàèòäÿí, ùàðàäà îëìàñûíäàí, êè-
ìèíëÿ äàíûøìàñûíäàí àñûëû îëàðàã þç íèòãèíÿ äöçÿëèø åäÿ áèëèð.
Îíóí àèëÿäÿ, éàõûí ÿòðàôû àðàñûíäà îëàí íèòãè èúòèìàè éåðäÿ, áàø-
ãàëàðû èëÿ äàíûøûüûíäàí èäåéà âÿ ìÿçìóí úÿùÿòäÿí ôÿðãëÿíäèéè
êèìè, ãóðóëóøóíà ýþðÿ äÿ ôÿðãëÿíèð. Äîüðóäóð, çàùèðè íèòã èíñàí-
äàí þç ôèêðèíè äèëÿ ýÿòèðÿðêÿí ìÿñóëèééÿò ùèññèíè ñàõëàìàüû,
ÿäÿá-ÿðêàí ãàéäàëàðûíû óíóòìàìàüû òÿëÿá åäèð.
ÄÀÕÈËÈ (ËÀË) íèòã èíñàíûí þç-þçöíÿ äàíûøìàñû ïðîñåñèäèð. Áó
òÿëÿôôöç îëóíìàéàí ñÿññèç íèòãäèð. Äàõèëè íèòã çàùèðè íèòãèí éàðàí-
ìàñûíà õèäìÿò ýþñòÿðèð. Èíñàí ÿââÿëúÿ äöøöíöð, ôèêèðëÿðèíè íèçà-
ìà ñàëûð, äàõèëè íèòãèíè ùàçûðëàéûð, éàëíûç áóíäàí ñîíðà çàùèðè íèò-
ãÿ êå÷èð. Áåëÿëèêëÿ, èíñàíûí äàõèëè, þç-þçöíÿ íèòãè éàðàíûð. Î, òÿ-
ôÿêêöðëÿ áàüëû îëäóüóíäàí îíó èíòåëëåêòóàë íèòã äÿ àäëàíäûðûðëàð.
Èíñàí äàõèëè íèòãèíèí êþìÿéè èëÿ îëìóø âÿ îëàúàã ùàäèñÿëÿðè
ôèêðèíÿ, õÿéàëÿí ýþç þíöíÿ ýÿòèðèð, íÿéÿñÿ òÿÿññöôëÿíèð, íÿéèñÿ
ãöðóðëà éàä åäèð, êþêñ þòöðöð, áÿçÿí äÿ àù ÷ÿêèð, îíëàðà þç ìö-
íàñèáÿòèíè áèëäèðèð, þçö èëÿ ùÿñáè-ùàë åäèð, "íåúÿ îëñàéäû, äàùà
éàõøû îëàðäû" - ôèêðèíèí öñòöíäÿ àíè îëàðàã äàéàíûð, ôÿðçèééÿëÿð
éöðöäöð. Äàõèëè íèòã çàìàíû èíñàí ñàíêè þçö èëÿ äèàëîãà ýèðèð, ñÿñ-
ñèç úöìëÿëÿðëÿ ìîíîëîãóíó äàâàì åòäèðèð.
Ôèêèð äàõèëè íèòãäÿ ôîðìàëàøûð, äèëÿ ýÿëèð, ñþçëÿðëÿ ùàçûð øÿêèë-
äÿ çàùèðè íèòãÿ ÷åâðèëèð. Çàùèðè íèòãäÿ òÿôÿêêöð ôÿàëèééÿòäÿ îëóá
62
ìöÿééÿí ìÿãñÿäÿ õèäìÿò åäèð, ìîíîëîæè ôîðìàäà øèôàùè âÿ éà-
çûëû íèòãäÿ òÿçàùöð òàïûð.
Ìÿêòÿáÿãÿäÿð éàøëû óøàãëàðäà äàõèëè íèòã çÿèôäèð. Îíëàð ôèêèð-
ëÿøäèêëÿðèíè êèìÿñÿ, íÿéÿñÿ (êóêëàéà, ìàøèíà, îéóíúàüà, ùåéâà-
íà, ãóøà âÿ ñ.) éàõóä þçö-þçöíÿ äåéèð, ñóàë âåðèð, îíëàðûí ÿâÿçè-
íÿ úàâàáûíû äà âåðèð, àíàëèç-ñèíòåç åòìÿéÿ ÷àëûøûð, ëàêèí áóíëàðû
àç-àç ùàëëàðäà óúàäàí ñþéëÿéèð, ÿêñèíÿ, àë÷àã ñÿñëÿ, ïû÷ûëòû èëÿ äå-
ìÿéÿ ñÿé ýþñòÿðèð, êèìÿñÿ åøèòäèðìÿê èøòÿìèð, ñþçöíö ýèçëè ñàõ-
ëàìàüà ÷àëûøûð. Êè÷èê éàøëàðäàí åâ ãóðàí, øÿêèë ÷ÿêÿí, ÿøéàëàðëà
îéíàéàí, òÿêáàøûíà äîìèíî, äàìà, íÿðä îéíàéàí (ÿýÿð àèëÿäÿ
ëàçûìè ôèãóðëàð, äàøëàð âàðñà) óøàãëàð ñîðüó-ñóàë îëìàäàí óúàäàí,
ñÿñëè äàíûøûüà ýèðèá êèìèíëÿñÿ ùÿìñþùáÿò îëìàìûøäàí ÿââÿë äà-
õèëè íèòãëÿ äöøöíìÿéè, äöøöíäöêëÿðèíðè ôèêðèíÿ ýÿòèðÿðÿê ñþçëÿðÿ,
äèëÿ, öíñèééÿò âàñèòÿñèíÿ ÷åâèðìÿéè ëàçûìûíúà áàúàðìûðëàð. Áó
ùàëû óøàãëàðûí öìóìè èíêèøàô ñÿâèééÿñèíèí ýþñòÿðèúèñè êèìè, ÿãëè,
çåùíè äöøöíúÿíèí çÿèô ôîðìàëàøìàñû êèìè äÿ éîçìàã îëàð.
Äàõèëè íèòã, ÿñàñÿí, ñþç ñÿíÿòêàðëàðûíäà - øàèð âÿ éàçû÷ûëàðäà
ýöúëöäöð. Øåèð éàçàíëàðäà äàõèëè íèòã ùÿìèøÿ çàùèðè éàçûëû íèòãäÿí
ãàáàüà äöøöð âÿ éàçû÷ûëàðà íèñáÿòÿí äàùà åðêÿí éàøëàðäàí áàøëà-
íûð. Øåèðèí íÿ îëäóüóíó áèëÿíäÿí, ùåúà, ãàôèéÿ, ðÿäèô ùàããûíäà ôè-
êèð, ìöëàùèçÿ ôîðìàëàøàíäàí ñîíðà ìÿêòÿá èëëÿðèíäÿ (êèìè ëàï
åðêÿí, êèìè éóõàðû éàøëàðäà) îíëàð ãÿëáëÿðèíäÿí êå÷ÿíëÿðè èïÿ-
ñàïà äöçìÿéÿ, äèëÿ ýÿòèðìÿéÿ, ñÿñëè, çàùèðè íèòãÿ êå÷ìÿéÿ úàí
àòûðëàð. Áóðàäà àèëÿíèí, áàü÷àíûí ðîëóíó äà êè÷èëòìÿê îëìàç. Ñþç
äåìÿéè, ñþç èíúèëÿðèíè ãèéìÿòëÿíäèðìÿéè áàúàðàí, øåèðè, íÿüìÿ,
ìàùíû, áàéàòûëàðû ìÿëàùÿòëÿ ñþéëÿéÿí, êèòàáëàðäàí óúà ñÿñëÿ îõó-
éóá åøèòäèðìÿéè õîøëàéàí øÿõñëÿðèí ÿùàòÿñèíäÿ îëàíëàðäà áó ïðî-
ñåñ äàùà ýöúëö ýåäèð. ßëáÿòòÿ, ìÿãàëÿ éàçìàüû áàúàðìàéàíëàð
ùåêàéÿ éàçìàüà ýèðèøìÿçëÿð. Àëèìëÿðÿ ýÿëäèêäÿ èñÿ íÿòèúÿëÿð
áèëàâàñèòÿ äÿðèí òÿôÿêêöðöí ìÿùñóëó îëäóüó ö÷öí îíëàð þç íþâ-
áÿëÿðèíè ùÿëÿ àëè ìÿêòÿá ñêàìéàëàðûíäà ÿéëÿøÿíäÿí ñîíðà èøÿ ýè-
ðèøÿ áèëÿðëÿð. Àõû îíëàð åëìè àõòàðûøëàðûí íÿòèúÿëÿðèíè öìóìèëÿø-
äèðèá, ìöëàùèçÿëÿðèíè àðäûúûë, ñèñòåìëè øÿêèëäÿ, òåðìèíëÿð, äöñòóð-
ëàð, ñõåìëÿð, ðÿãÿìëÿðëÿ ôîðìàëàøäûðìàëû îëóðëàð.

63
 Äàõèëè íèòãè ñèéàñÿòäÿí, åòèê íîðìàëàðäàí óçàã íèòã êèìè õà-
ðàêòåðèçÿ åäÿíëÿð äÿ âàðäûð. Áó ôèêèð ùÿð ìÿãàìäà þçöíö äîü-
ðóëòìóð. Äàõèëè íèòã åøèäèëìÿê ö÷öí îëìàäûüûíäàí áÿçè èíñàíëàð
þçöíäÿ ñÿðáÿñòëèê ùèññ åäèð, ôèêðèíäÿí êå÷ÿí âóëãàð, ëîðó ñþçëÿðè,
àðãî âÿ æàðãîíëàðû, äèàëåêòèçìëÿðè, ìÿùÿëëè ñþçëÿðè äöøöíìÿêäÿ,
èøëÿòìÿêäÿ ñÿðáÿñòäèðëÿð, ÷öíêè áàøãàñûíûí éàíûíäà äåéèëìÿéÿí,
éàõóä éàçûëìàéàí ñþç âÿ èôàäÿëÿð, ñþéöøëÿð, ãàðüûøëàð îíñóç äà
äèëäÿ ìþâúóääóð âÿ íèòã ñàùèáè îíëàðûí ìÿíàñûíû áàøãàëàðû êèìè
éàõøû äÿðê åäèðëÿð. Áó, ÷îõ úèääè ìÿñÿëÿäèð, àììà úèääè îëàí, þç
ìÿíëèéèíè óúà òóòàí, íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí, ÿõëàã íîðìàëàðûíûí
ñèðëÿðèíè áèëÿí ìÿäÿíè àäàì ùå÷ âàõò þç äàõèëè íèòãèíäÿ äåéèëìÿ-
ñè ìÿãáóë ñàéûëìàéàí ñþç âÿ èôàäÿëÿðè ùÿòòà þç àèëÿñèíèí éàíûíäà
áåëÿ èøëÿòìÿç (4, ñÿù.142)
Äàõèëè íèòãÿ ÿäÿáè áÿäèè ÿñÿðëÿð è÷ÿðèñèíäÿ ÿí ÷îõ äðàìàòèê
íþâëÿðäÿ ðàñò ýÿëèðèê. Áó íèòã ìàíåðàñûíà, ãóðóëóøóíà âÿ äèë âà-
ùèäëÿðèíäÿí èñòèôàäÿñèíÿ ýþðÿ áÿäèè áèð ïðèéîì êèìè ñå÷èëèð. Äðàì
ÿñÿðëÿðèíäÿ äàõèëè íèòã ïåðñîíàæëàðû ìöøàéèÿò åäèð, ýàù îáðàçûí
ðåïëèêàñûíäàí ÿââÿë, ýàù äà ñîíðà ýÿëÿðÿê ìöÿëëèôèí ìöíàñèáÿòè-
íè, ïåðñîíàæûí äàõèëè äöøöíúÿñèíè ÿêñ åòäèðìÿéÿ éþíÿëèð, òàìàøà-
÷ûëàðû îáðàçûí äàõèëè àëÿìèíè ýþðìÿéÿ ùàçûðëàéûð. Ìöÿëëèô ðåïëèêà-
ëàðäàí ÿââÿë, éàõóä ñóðÿòèí àäûíäàí ñîíðà ìþòÿðèçÿäÿ "ñÿêòÿ",
"þç-þçöíÿ, "þç-þçöíÿ éàâàøúà", "þç-þçöíÿ ìûðûëäàíûð (äåéèíèð,
äîíãóëäàíûð)", "ôèêðÿ ýåäèð", "þç-þçöíäÿí ñîðóøóðìóø êèìè" âÿ
ñ. ñþç, ñþç áèðëÿøìÿëÿðè, åëëèïòèê úöìëÿëÿð èøëÿäèð.

Íöìóíÿ:
Òÿëÿáÿ ãûç
(øÿí òÿðçäÿ Úàâàäëà Ìöøôèãÿ ìöðàúèÿòëÿ)
Êå÷ÿí äÿôÿ ñèç,
Áåëÿ øÿðò êÿñäèíèç:
Áÿäàùÿòÿí ãÿçÿë äåéèëñèí!
Úàâèä
Ìèñðàëàðûí áèðèíè Úàâàä
Èêèíúèñèíè Ìöøôèã ñþéëÿñèí!

64
 Òÿëÿá ãûç
(Úàâàäëà Ìöøôèãÿ ìöðàúèÿòëÿ)
Ùÿ, èíäè áàøëàéûí ýþðÿê.
Ìöøôèã
Áÿñ ðÿäèô?
(Úàâàäà èøàðÿ èëÿ)
Ôèêèðëÿø áèð àç…
Òÿëÿáÿ ãûç
Îëàð ìÿí äåéèì? - Ðÿäèôè "Îëìàç"
(Úàâàä èëÿ Ìöøôèã Úàâèäÿ âÿ ìÿúëèñÿ áàõûðëàð. Îíëàð èøàðÿ èëÿ
ðàçû îëäóãëàðûíû áèëäèðèðëÿð) (Øàìèë Çàìàí. Çàìàíà ñþçöì.
"Ìöøôèã" ïéåñè. Áàêû, 2006 ñÿù. 491).
Äàõèëè íèòã ìöÿëëèô áàõûøûíûí, ìöÿëëèô ìöíàñèáÿòèíèí òÿçàùöðö
êèìè âåðèëèð. Äàõèëè íèòã þçö ö÷öí íèòã îëñà äà, ñþçñöçäöð. Ñþç íÿ-
çÿðäÿ òóòóëóð, ëàêèí ñÿñëÿíìèð, ôèêðèí ìÿíàñûíû, ìÿçìóíóíó ôîð-
ìàëàøäûðûð.
Çàùèðè íèòãëÿ äàõèëè íèòãè ãàðøûëàøäûðñàã íÿòèúÿ êèìè äåìÿê
îëàð: 1) Äàõèëè íèòã òÿëÿôôöç åäèëìÿéÿí, ñÿññèç ëàë íèòãäèð, çàùèðè
íèòã èñÿ ñÿñëè, åøèäèëÿí íèòãäèð; 2) Çàùèðè íèòã øèôàùè âÿ éàçûëû ôîð-
ìàäà, äàõèëè íèòã èñÿ àíúàã øèôàùè ôîðìàäàäûð. 3) Çàùèðè íèòãè áö-
òöí äèë âàñèòÿëÿðè èëÿ ìöõòÿëèô öñëóáëàðäà ñÿñëÿíäèðìÿê ìöìêöí-
äöð, äàõèëè íèòãäÿ èñÿ ñöðÿòëèëèê, ñóáéåêòèâëèê, éûüúàìëûã, åëëèïòèâ-
ëèê ñÿúèééÿâèäèð, úöìëÿ öçâëÿðè éåðëè-éåðèíäÿ èøëÿíìèð âÿ ñ. (18,
ñÿù.52)

Ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð
1. Öíñèééÿò øÿðàèòèíäÿí àñûëû îëàðàã íèòã ùàíñû íþâëÿðÿ áþëöíöð?
2. Çàùèðè íèòã âÿ îíóí ÿñàñ øÿðòëÿðè íÿäèð?
3. ßäÿáè áèë íîðìàëàðû ùàíñû íèòãäÿ òàì ýþçëÿíèëèð?
4. Äàõèëè íèòã íåúÿ ïðîñåñäèð?
5. Òÿëÿôôöç îëóíìéàí ñÿññèç íèòã íåúÿ òÿçàùöð åäèð âÿ ùàí-
ñû ôîðìàëàðäà þçöíö ýþñòÿðèð?
6. Êè÷èê éàøëû óøàãëàðäà äàõèëè íèòã ùàíñû ôîðìàäà ýåäèð?

65
 7. Äàõèëè íèòã ùàíñû ÿñÿðëÿð ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð? Äàõèëè íèòãè
áÿäèè áèð ïðèéîì êèìè ýþòöðìÿê îëàðìû?
8. Çàùèðè íèòãèí ùàíñû ôîðìàëàðû âàðäûð? Áÿñ äàõèëè íèòã ùàíñû
ôîðìàäà îëóð?
9. Äàõèëè íèòã çàùèðè íèòãäÿí íÿ èëÿ ôÿðãëÿíèð?
10. Çàùèðè âÿ äàõèëè íèòãèí õöñóñèééÿòëÿðèíè àéðû-àéðûëûãäà ýþñ-
òÿðèí âÿ îíëàðû ìöãàéèñÿ åäèí.
×àëûøìà 38. Ìÿòíè îõóéóí, íèòãèí íþâëÿðèíè àéäûíëàøäûðûí.
… Îüëàí ýþçëÿðèíè ãûçäàí ÷ÿêìÿéÿðÿê èêèíÿôÿðëèê îòóðàúàã-
äàí íÿ âàõò àéàüà ãàëõäûüûíû áÿëêÿ þçö äÿ ùèññ åòìÿäè.
- Áóéóðóí, ÿéëÿøèí, õàíûì ãûç!
Ãûç áèðäÿí-áèðÿ îíà åäèëÿí òÿêëèôäÿí àçúà òóòóëäó. ßââÿëúÿ íÿ
úàâàá âåðÿúÿéèíè êÿñäèðÿ áèëìÿäè. Íÿùàéÿò: - Ñàü îëóí! Ìÿíÿ
áåëÿ éàõøûäûð. - äåéÿ äèëóúó úàâàá âåðäè.
- Î…Î… Äÿéìÿç. Áóéóðóí, ÿéëÿøèí. Áîðúóìóçäóð.
Îüëàí ñîí úöìëÿñèíè åëÿ éàâàøúà äåäè êè, áÿëêÿ äÿ îíóíëà éà-
íàøû îòóðìóø ãàäûí áåëÿ áóíó åøèòìÿäè. Ñîíðà î, ýþçóúó ãîúà êè-
øèéÿ òÿðÿô áàõäû. Ñîë ÿëèíè úèáèíÿ ãîéóá áèð àääûì êÿíàðà ÷ÿêèë-
äè, ÿêñ òÿðÿôÿ áàõàí ïÿíúÿðÿéÿ éàíàøäû, áàøû öçÿðèíäÿ àâòîáóñ
áîéó óçàíìûø òóòàúàãäàí éàïûøäû. Ïÿíúÿðÿäÿí áàõà-áàõà öðÿ-
éèíäÿí êå÷èðòäè: - Úàíû éàíìûø, íÿ ãûçäûð! Éåðèíè âåðÿíäÿ äÿ ýÿ-
ðÿê áåëÿñèíÿ âåðÿñÿí, äàùà óøàãëû ãàäûíà éîõ.
Ùÿäñèç áèð ñåâèíúèí èøàðòûñû îíóí ýþçëÿðèíäÿ îéíàéûðäû. "Ùþð-
ìÿò, áàõ áóäóð". Ñîíðà "ùèìì…" åäÿðÿê äîäàãëàðûíà ÷àòìàéàí
ñÿñëÿ þç-þçöíÿ äåäè: "Ùþðìÿò? Ìÿí îíà ùþðìÿò íàìèíÿìè éåð
âåðäèì?". Î, àëíûíû áàðìàãëàðû èëÿ îâóøäóðäó. Ýþçëÿðèíè éóìóá
öðÿéèíäÿ äàíûøìàüà, ôèêðèíäÿí êå÷èðìÿéÿ áàøëàäû: "Éàõøû, áÿñ áó-
íà íÿ àä âåðÿê? Ùþðìÿòè, äåéÿ÷ÿí, î ãîúà ÿáëÿù åëÿäè àõû. Éåðèíè
óøàãëû ãàäûíà âåðäè. Ýþðÿñÿí, íèéÿ? Ãàäûí óøàãëûäûð. Äåìÿëè, ÿðè
âàð. Áÿñ ãîúà éåðèíè îíà íèéÿ âåðäè? Éÿãèí, îíóí äà àðâàäû âàð.
Áÿëêÿ þëöá?" (Ñöëåéìàí Ùöñåéíîâ. Ìàíàíà. Áàêû, 2002, ñÿù.41)
×àëûøìà 39. Âåðèëìèø ñþçëÿðèí ëåêñèê ìÿíàñûíû èçàù åäèí, îí-
ëàðûí 20-25 èë áóíäàí ÿââÿë íåúÿ èôàäÿ îëóíäóüóíó, ÿââÿëêèëÿðèí,
éîõñà èíäèêèëÿðèí þç äèëèìèçÿ ìÿõñóñëóüóíó àéäûíëàøäûðûí:

66
 èëäþíöìö, ÷èìÿðëèê, äóðàúàã, ñàõëàíú, ÿéëÿú, äþíÿì, ãàéíàã,
éöçèëëèê, þçÿëëÿøìÿ, íÿôÿñëèê, à÷ûãúà, áþëýÿ, ñîéãûðûì, éàðëûã,
óëó, äöðëö, àðàøäûðìà, ùÿðáèëÿøìÿ, êþ÷êöí, éåòÿðñàé.
×àëûøìà 40. Àøàüûäàêû ñþçëÿðèí ùàíñû àëûíìàëàðûí ùåñàáûíà
ìåéäàíà ýÿëìÿñèíè àðàøäûðûí:
þíäÿð, ñîéêþêö, áèëýèñàéàð, áàøãàí, èñòèëèêþë÷ÿí, áèëýè, ñîéàä,
ñîéäàø, úàíýöäÿí, þìöðëöê, òîïëóì, ÷àü, áàüûìñûç, ÷àüäàø, äó-
éóì, äóðóì;
×àëûøìà 41. Ìÿòíäÿí äèëèìèçèí ëöüÿò òÿðêèáèíäÿêè þçëÿøìÿ
ýþñòÿðèúèëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðèí, ìÿíàëàðûíû èçàù åäèí.
Àçÿðáàéúàí òîïëóìóíóí ãàðøûñûíà ÷ûõàí ùÿð äöðëö èãòèñàäè èëèø-
êèëÿð íÿ ãÿäÿð ÷îõ îëñà äà, ñîéäàøëàðûìûç þçöíö èòèðìèð âÿ äþí-
ìÿäÿí ùÿìèí èëèøêèëÿðè àðàäàí ãàëäûðûðëàð. ÕÕÛ éöçèëëèéèí ýèðÿúÿ-
éèíäÿ äöíéàíûí ÷àüäàø äþâëÿòëÿðèíäÿí áèðè îëìàã ö÷öí þëêÿìèçèí
ùÿð äöðëö èìêàíëàðûíûí âàðëûüûíû ùàìû ñþéëÿéèð. ×îõ ÷àëûøìàã âÿ
ñàõëàíúûìûçûí ÷è÷ÿêëÿíìÿñè íàìèíÿ äóðóìóìóçó éàõøûëàøäûð-
ìàã, ÷àüäàø þëêÿëÿðäÿí þìöðëöê áèðè îëìàã èñòÿéèìèçäèð.
Áó ýöí áåëÿ áèð äþíÿìäÿ éàøàéûðûã êè, äþâëÿòèìèçèí áàüûì-
ñûçëûüû óüðóíäà ÷àðïûøìàãäàí þçýÿ éîëóìóç éîõäóð. Òàðèõ ñîé-
äàøëàðûìûçû ñûíàüà ÷ÿêèð. Áó ñûíàãäàí öçö àü ÷ûõìàã ö÷öí áèç
ùàìûìûç þíäÿðèìèçèí ñèéàñÿòèíè äÿñòÿêëÿìÿëè, áàøãàíûìûç äà,
ÿñýÿðèìèç, ÷àâóøóìóç, ýèçèðèìèç äÿ úàíýöäÿíëÿð êèìè áöòöí áþë-
ýÿëÿðèìèçèí ñûíûðëàðûíûí êåøèéèíäÿ àéûã-ñàéûã äóðìàëûéûã.
×àëûøìà 42. Èäìàí úÿìèééÿòèíäÿ øþáÿ ìöäèðè èøëÿéèðñèíèç.
Ìöÿééÿí ãÿäÿð èäìàí ëÿâàçèìàòû àëìàã ö÷öí äèðåêòîðóíóçà òÿ-
ëÿáíàìÿ éàçûí.

ÍÈÒÃÈÍ ÌßÄßÍÈ Âß ÃÅÉÐÈ-ÌßÄßÍÈ ÔÎÐÌÀËÀÐÛ

Ìÿäÿíè íèòã ÿäÿáè äèëÿ éàõøû éèéÿëÿíìèø øÿõñëÿðèí èøëÿòäèéè

íèòãäèð. Äåìÿëè, ÿäÿáè äèëÿ ìöêÿììÿë éèéÿëÿíìÿäÿí ìÿäÿíè
íèòãäÿí äàíûøìàã îëìàç.
67
 Íèòãèí ìÿäÿíèëèéè ÿäÿáè äèëèí ãàéäà-ãàíóíëàðûíû éöêñÿê ñÿ-
âèééÿäÿ ìÿíèìñÿìÿêëÿ, äèëèìèçèí ôîíåòèê íîðìàëàðûíû ýþçëÿ-
ìÿê, çÿíýèí ñþç åùòèéàòûíà ñàùèáëÿíìÿê, áÿäèè äèë âàñèòÿëÿðèíÿ
éèéÿëÿíìÿêëÿ òÿìèí îëóíóð. Ìÿäÿíè íèòã àéäûí, ñÿëèñ, çÿíýèí,
èôàäÿëè, éåðëè-éåðèíäÿ, ãóëàãëàðäà ðÿâàí ñÿñëÿíÿí, îõóéàðêÿí ýþç
îõøàéàí, ìÿíòèãè úÿùÿòäÿí îáéåêòèâ ýåð÷ÿêëèéÿ óéüóí íèòãäèð.
Áó íèòãäÿ ñþç áèðëÿøìÿëÿðè âÿ úöìëÿëÿð, ñèíòàêòèê êîíñòðóêñèéà-
ëàð ãðàììàòèê úÿùÿòäÿí äöçýöí ãóðóëóð, íàòèãñÿ ÿõëàã ãàéäàëà-
ðû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ òÿìêèíëè, ñîéóããàíëû, þçöíÿ âÿ ñþçöíÿ àðõàéûí
øÿêèëäÿ, ëàêèí èíñàíëàðà, ùàäèñÿëÿðÿ, ýþðöëÿí èøëÿðÿ èñòè ìöíàñè-
áÿòè èëÿ ñå÷èëèð. Òÿáèè êè, èíñàíëàðäà íèòã ìÿäÿíèééÿòèíÿ éèéÿëÿí-
ìÿ åéíè äÿðÿúÿäÿ äåéèëäèð. Áó, èíñàíûí ñàâàäûíäàí, ìöòàëèÿñèí-
äÿí âÿ ãàâðàéûøûíäàí, äàíûøäûüû äèëÿ éàõøû áÿëÿäëèéèíäÿí, éàçûëû
âÿ øèôàùè äèëèí íîðìàëàðûíà ìöêÿììÿë éèéÿëÿíìÿñèíäÿí àñûëûäûð.
Íèòã ìÿäÿíè âÿ ãåéðè-ìÿäÿíè ôîðìàëàðà áþëöíöð. Áóðàäà äà
îðòà âÿ éöêñÿê ñÿâèééÿëè ìÿäÿíè íèòãè ôÿðãëÿíäèðìÿê îëàð. Äèëè-
ìèçèí ôîíåòèêà, ëåêñèêà, ôðàçåîëîýèéà, ãðàììàòèêà âÿ öñëóáèééàò
áþëìÿëÿðèíè îðòà ìÿêòÿá ùÿúìèíäÿ þéðÿíìèø ìÿçóíëàð ìöñòÿãèë
ùÿéàòà áàøëàéàðêÿí îðòà ñÿâèééÿëè ìÿäÿíè íèòãëÿ þç ôèêèðëÿðèíè
èôàäÿ åäÿ áèëèðëÿð. Îíëàð ìöÿééÿí ìÿãàìëàðäà ÷ûõûø åäèðëÿð, áÿ-
çèëÿðè ùÿòòà øåèð, ìÿãàëÿ, ùåêàéÿ äÿ éàçìàüû áàúàðûðëàð, þç äèí-
ëÿéèúèëÿðèíÿ áÿçè ìÿñÿëÿëÿðëÿ ÿëàãÿäàð ìÿëóìàò ÷àòäûðûðëàð. Îðòà
ñÿâèééÿäÿ îëìàñûíà áàõìàéàðàã áó íèòãäÿ ôèêèð àéäûí, ìÿíòèãè
úÿùÿòäÿí äöçýöí ãóðóëóð. Îðòà ñÿâèééÿëè ìÿäÿíè íèòãäÿ äèêñèéà,
òÿëÿôôöç íîðìà äàõèëèíäÿ îëóð, éÿíè äèàëåêò-øèâÿ äàíûøûüû ñÿâèé-
éÿñèíäÿí éöêñÿêäÿ äàéàíûð.
Éöêñÿê ñÿâèééÿëè ìÿäÿíè íèòãèí îðòà ñÿâèééÿëèäÿí ôÿðãè òÿê-
úÿ äèë íîðìàëàðûíû ýþçëÿìÿêëÿ áèòìèð, áó íèòã ùÿì äÿ èôàäÿëèäèð,
îáðàçëû âÿ åìîñèîíàëäûð. Áåëÿ íèòã ñàùèáëÿðè ýÿëÿúÿéèí øàèðè, éà-
çû÷ûñû, àëèìè, ñèéàñÿò÷èñè, äèïëîìàòûäûð, ÿí "ïèñ" ùàëäà íàòèãäèð,
ìàñàáÿéè, ñþç óñòàñûäûð.
Ãåéðè-ìÿäÿíè íèòãäÿ ýþçÿ òåç ÷àðïàí ìÿääàùëûã, éàëòàãëûã
(áó äà èíñàíäàí áàøãà úöð èñòåäàä òÿëÿá åäèð) ðóùó, ÿçáÿð÷èëèê õà-
ñèééÿòè, òàìàùêàðëûã, ñèìàñûçëûã êèìè ãåéðè-ìÿäÿíè ìÿçèééÿò-

68
ëÿðäèð. Áóðàäà øþùðÿò, ëàéèãñèç àä-ñàí õàòèðèíÿ ôèêèð øöóðëó ñóðÿò-
äÿ ïîçóëóð, ãÿáóë îëóíìóø ïðèíñèïëÿð, íèòã ÿëàãÿëÿðè òÿùðèôÿ ìÿ-
ðóç ãàëûð. Áåëÿ íèòãäÿ àëäàòìà, áþùòàí, õÿáÿð÷èëèê, ëîâüàëûã êèìè
ãåéðè-åòèê íîðìàëàðà ðàñò ýÿëèðèê. ßëáÿòòÿ, áó çàìàí äàíûøàíûí
ìÿäÿíè âÿ éà ãåéðè-ìÿäÿíè, ñàâàäëû âÿ éà ñàâàäñûç íèòãèíè îíóí
äöçýöíëöéö, ñÿëèñëèéè âÿ ìÿíòèãèëèéè èëÿ ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê äÿ
ìöìêöíäöð.
Ñàâàäëû àäàìëàðûí íèòãèíè ôîðìà âÿ ìÿçìóíóíà ýþðÿ èêè ãðó-
ïà áþëöðëÿð: 1) ýþçÿë ôîðìàñû âÿ ìÿçìóíóíà ýþðÿ àäàìëàðà
ìöñáÿò òÿñèð ýþñòÿðÿí íèòã. Áó íèòã ôîðìà âÿ ìöíäÿðèúÿñèíÿ ýþ-
ðÿ éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ îëóá, ôèêðèí àéäûí âÿ ñÿëèñ èôàäÿñè èëÿ ñå÷è-
ëèð: 2) ôîðìà âÿ ìÿçìóí úÿùÿòäÿí çÿèô, òÿñèð äÿðÿúÿñè àøàüû îëàí
íèòã. Áó íèòãäÿ àðäûúûëëûã, ðÿâàíëûã àõàðëûã äèíëÿéèúèëÿðè ãàíå åò-
ìèð. Áó, ÷îõ âàõò ñàâàäñûçëûãäàí äåéèë, èíñàíûí äàõèëè àëÿìè èëÿ
áàüëû íàòèãëèê áàúàðûüû èëÿ øÿðòëÿøèð.
Íàòèã íèòãèíè öìóìõàëã äàíûøûã äèëè ÿñàñûíäà ãóðàðêÿí ìÿí-
òèãëè äàíûøûð, áóíà ýþðÿ äÿ äèíëÿéèúèëÿðèí ðÿüáÿòèíè ãàçàíûð, àëãûø-
ëàðëà ãàðøûëàíûð, õîø ñþçëÿðëÿ äÿ éîëà ñàëûíûð. È.Íÿñèìèíèí, Àøûã
Ãóðáàíèíèí, Ì.Ï.Âàãèôèí (Ùÿð îõóéàí Ìîëëà Ïÿíàù îëìàç),
À.ßëÿñýÿðèí, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí, Ö.Ùàúûáÿéîâóí, Ñ.Âóð-
üóíóí, ßëàüà Âàùèäèí, ìöàñèð äþâðöìöçäÿ Õÿëèë Ðçà Óëóòöð-
êöí, Çÿëèìõàí Éàãóáóí, çÿìàíÿìèçèí áþéöê ñèéàñÿò÷èñè, Àçÿð-
áàéúàí õàëãûíûí öìóììèëëè ëèäåðè Ùåéäÿð ßëèéåâèí, ïðåçèäåíò Èë-
ùàì ßëèéåâèí ÷ûõûøëàðû ñÿëèñ, åëìè, ãðàììàòèê âÿ ìÿíòèãè áàõûì-
äàí ñàâàäëû, òÿñèðëè îëäóüóíà ýþðÿ þðíÿê êèìè íÿñèëäÿí-íÿñëÿ
þòöðöëöð. Õàëã ùÿð áèð øÿõñÿ þç ÿìÿëè èøèíÿ âÿ íèòã ãàáèëèééÿòèíÿ
ýþðÿ ãèéìÿò âåðèð. Éàõøû, ýþçÿë ñþç, êÿëàì, äèë íèòã øÿêëèíäÿ èí-
ñàíûí ãèéìÿòèíè éöêñÿêëÿðÿ ãàëäûðûð.
Ìÿäÿíè íèòã ãåéðè-ìÿäÿíè íèòãäÿí èñòèôàäÿ îëóíàí çÿíýèí ñþç
åùòèéàòû, äèëèí äàõèëè ãðàììàòèê ãóðóëóøóíóí áöòöí èíúÿëèêëÿðèíÿ
ãÿäÿð ýþçëÿíèëìÿñè èëÿ, èíòîíàñèéàéà, õîø àâàçà, ðèòìÿ óéüóí
ôîðìàñû èëÿ ñå÷èëèð. Áåëÿ íèòã áèð íþâ, éàðàäûúûëûã èøèäèð, ýþçÿë áÿ-
äèè ÿñÿð ñÿâèééÿñèíäÿ éàçûëûøäûð, ìóüàìëàðûìûç êèìè ùàìûíûí
öðÿéèíúÿäèð.

69
 Äèë íîðìàëàðû ö÷öí þë÷ö îëàí éöêñÿê ìÿäÿíè íèòã áþéöê èñòå-
äàä âÿ ìöòÿìàäè âÿðäèø ùåñàáûíà éàðàíûð, ìÿíòèãëè, ñÿëèñ, àéäûí
äàíûøûüà èñòèãàìÿò âåðèð. Ìÿäÿíè íèòãèí ÿñàñû àèëÿäÿ, áàü÷àäà,
äàùà ñîíðà ìÿêòÿáäÿ ãîéóëóð. Óøàãëàðûí ìÿäÿíè íèòãè àíàäàí,
áàü÷à òÿðáèéÿ÷èñè-ìöÿëëèìäÿí, ìÿêòÿá èëëÿðèíäÿ îõó êèòàáëàðûí-
äàí, ÿäÿáèééàò äÿðñëèêëÿðèíäÿí, ÿëàâÿ áÿäèè îõó âÿñàèòëÿðèíäÿí,
ùÿð ìÿêòÿáèí äèë-ÿäÿáèééàò ìöÿëëèìëÿðèíèí âåðäèêëÿðè áèëèêëÿð-
äÿí, çÿíýèí äèë íöìóíÿëÿðè èëÿ äîëó ðàäèî-òåëåâèçèéà âåðèëèøëÿðèí-
äÿí ãàéíàãëàíûð, îíëàðûí ýÿðýèí çÿùìÿòè ùåñàáûíà ôîðìàëàøûá éà-
ðàíûð. Ìÿùç áöòöí áóíëàðûí ñàéÿñèíäÿ óøàãëàðûí ñþç åùòèéàòû àðòûð,
äöçýöí äèë âÿðäèøëÿðè, ìÿäÿíè äàíûøûã àäÿòè ôîðìàëàøûð. Øÿõñè öí-
ñèééÿò, òÿôÿêêöð òÿðçè, äöíéàýþðöø, åëìè òÿñÿââöðëÿð äÿ áó èøäÿ
ÿâÿçñèç ðîë îéíàéûð. Îðôîãðàôèê âÿ îðôîåïèê íîðìàëàðà éèéÿëÿí-
ìÿêëÿ ñèíèôäÿ ìöÿëëèì âÿ éîëäàøëàðû ãàðøûñûíäà èôàäÿëè îõó, àé-
ðû-àéðû ôÿíí ìþâçóëàðûíû ñÿëèãÿëè âÿ ðÿâàí äàíûøìà óøàãëàðûí ìÿ-
äÿíè íèòãèíèí èíêèøàôûíû ýöíäÿí-ýöíÿ, àéäàí-àéà, èëäÿí-èëÿ ñòè-
ìóëëàøäûðûð, ìöÿëëèìëÿðèíèí âÿ ñèíèô éîëäàøëàðûíûí ýþçÿë äàíûøûüû-
íû éàìñûëàìàã ùåñàáûíà îíëàðûí äöçýöí òÿëÿôôöç âÿðäèøëÿðè äÿ,
ìÿäÿíè äàíûøûüû äà, éàçû ìÿäÿíèééÿòè äÿ (èíøà éàçûëàðäà) òÿôÿê-
êöðëÿ áàüëû îëàðàã éöêñÿê ñÿâèééÿéÿ ÷àòûð.
Ãðàììàòèêà òÿëèìè äèëè, äèë ãàíóíëàðûíûí òÿòáèãèíè þéðÿäèð. Èôà-
äÿëè îõó, øåèðëÿðèí ÿçáÿð ñþéëÿíèëìÿñè ïðîñåñèíäÿ øàýèðäëÿðèí íèò-
ãè äàùà äà ïöõòÿëÿøèð, ñÿëèñëÿøèð, ùÿì äÿ îíëàðûí åëìè âÿ áÿäèè äö-
øöíúÿñèíèí ôîðìàëàøìàñûíà þç òÿñèðèíè ýþñòÿðèð. Áó âàõò àíà äèëè
ìöÿëëèìèíèí íèòãè, ïåäàãîæè óñòàëûüû, ðÿâàí îõóñó, ýþçÿë äàíûøûüû,
øåèðëÿð ñþéëÿìÿñè, íÿúèá ùÿðÿêÿòëÿðè, ýåéèìè, ìèìèêà âÿ æåñòëÿðè
øàýèðäëÿðèí íèòãèíèí ìÿäÿíèëÿøìÿñèíÿ êþìÿê îëóð, úàíëû íöìóíÿ
êèìè îíëàðûí áÿäèè âÿ åñòåòèê çþâãöíöí ôîðìàëàøìàñûíäà ìöùöì
ðîë îéíàéûð. Áåëÿëèêëÿ, àèëÿäÿí, áàü÷àäàí, ìÿêòÿáäÿí ôîðìàëàø-
ìàüà áàøëàíàí íèòã ÿäÿáè ÿñÿðëÿðèí, èôàäÿëè îõó âÿ ðàáèòÿëè éàçû-
íûí, ìöÿëëèìëÿðèí ìÿòáóàòûí, ðàäèî-òåëåâèçèéà âåðèëèøëÿðèíèí
êîìïëåêñ êþìÿéè èëÿ ñÿëèñëÿøèð. Äåìÿëè, âàëèäåéíëÿðèí, ìöÿëëèì-
ëÿðèí, äèêòîðëàðûí, àïàðûúûëàðûí ýöíäÿëèê âÿ ñààòëàðëà äàíûøûã öñóëó
øàýèðäëÿðè ýþçÿë äàíûøûüà ðóùëàíäûðûð. Ìÿêòÿáëèëÿð ôèêðèí äÿãèã èôà-

70
äÿñè ö÷öí ñþçëÿðè äöçýöí ñå÷ìÿéÿ, ùÿð ñþçöí, èôàäÿíèí ìÿíà òó-
òóìóíó áèëìÿéÿ, îíëàðû þç éåðèíäÿ èøëÿòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð.
Ìþâçóéà, ìÿòíÿ óéüóí ëàçûìè ñþçëÿðè ñå÷èá èøëÿòìÿê, ôîíåòèê
íîðìàëàðû ýþçëÿìÿêëÿ íèòãèí òÿáèèëèéèíÿ, àõàðëûüûíà, ýþçÿëëèéèíÿ
õÿëÿë ýÿòèðÿí êèòàá òÿëÿôôöçöíäÿí ãà÷ìàã, úöìëÿëÿðè ãðàììàòèê
âÿ öñëóáè úÿùÿòäÿí äöçýöí ãóðìàã, ùÿð ñþçöí, èôàäÿíèí àùÿíýè-
íÿ, âóðüóñóíà ôèêèð âåðìÿê ìÿäÿíè íèòã ö÷öí ÿñàñ øÿðòëÿðäèð.
Ýþçÿë øèôàùè íèòã ãàáèëèééÿòèíÿ éèéÿëÿíìÿê ö÷öí àøàüûäàêû
ãàéäàëàðû þéðÿíèá ìÿíèìñÿìÿê îëäóãúà âàúèáäèð:
1. Íÿãëè êå÷ìèø çàìàíûí äöçÿëäèëìÿñèíäÿ èøòèðàê åäÿí
- ìûø4 øÿêèë÷èñè ÛÛ øÿõñèí òÿêèíäÿ - ìû4 êèìè òÿëÿôôöç îëóíìàëûäûð,
éÿíè ø ñàìèòè òÿëÿôôöçäÿí äöøìÿëèäèð: Ìÿñÿëÿí: îõóìóøñàí [î-
õóìóñàí], éàçìûøñàí - [éàçìûñàí], ýÿëìèøñÿí - [ýÿëìèñÿí] âÿ ñ.
2. ÛÛ øÿõñèí úÿìèíäÿ øÿõñ (õÿáÿðëèê) øÿêèë÷èñè îðôîãðàôèéà
ãàéäàëàðûíà ýþðÿ - ñûíûç4 éàçûëûð, ëàêèí îðôîåïèéà íîðìàëàðûíà ýþ-
ðÿ - ñûç4 øÿêëèíäÿ òÿëÿôôöç îëóíìàëûäûð: îéíàéûðñûíûç [îéíàéûðñûç],
ýÿëèðñèíèç - [ýÿëèðñèç], ôóòáîë÷óñóíóç - [ôóòáîë÷óñóç], òÿëÿáÿñèíèç
- [òÿëÿáÿñèç] âÿ ñ.
3. Õÿáÿðëèê êàòåãîðèéàñûíûí ÛÛÛ øÿõñ òÿê âÿ úÿìèíäÿ - äûð4,
- äûðëàð4 îðôîåïèéà íîðìàëàðûíà ýþðÿ - äû4, - äûëàð4 øÿêëèíäÿ òÿëÿô-
ôöç îëóíóð, éÿíè ð ñàìèòè äåéèëìèð: îéóí÷óäóð - [îéóí÷óäó], òÿ-
ëÿáÿäèðëÿð - [òÿëÿáÿäèëÿð], ìÿøã÷èäèð - [ìÿøã÷èäè], óøàãëàðäûð - [ó-
øàãëàðäû] âÿ ñ.
4. íá ñàìèò ñÿñ áèðëÿøìÿñè áèð ÷îõ ñþçäÿ òÿëÿôôöç çàìàíû
ìá ñÿñ áèðëÿøìÿñè êèìè òÿëÿôôöç îëóíóð: øÿíáÿ [øÿìáÿ], ñöíáöë
- [ñöìáöë], çÿíáèë - [çÿìáèë] âÿ ñ.
Øèôàùè íèòãè ýþçÿëëÿøäèðÿí àìèëëÿðëÿ éàíàøû îíó ïîçàí ñÿáÿá-
ëÿð äÿ âàðäûð. Áó ñÿáÿáëÿðè áåëÿ ãðóïëàøäûðìàã îëàð:
à) Äèàëåêò òÿëÿôôöçö: ùàíñû [ùà:ñû], äàùà- [äà:], ìÿíèì
[ìÿ:ì], ñàùèáèíè - [ñà:áûíû] ñàáàù - [ñàáà], øÿùÿð - [øÿ:ð] âÿ ñ.
á) ôîíåòèê ùàäèñÿëÿðëÿ áàüëû òÿëÿôôöç: òàïìàã - [òàïïàü], ãàç-
ëàð - [ãàçäàð], äîüðó - [äîðüó], áóíóí [ìóíóí], áó ýöí [áó ýöí-
íÿðè], áóíëàð - [áóëàð], íÿ åäÿê - [íàüàéðàü], ñåâèíäè - [ñþéöíäö],
äàëûñûíúà - [äàëûéíàí], þéðÿíìÿê [þðýÿíìÿé], ñîíðà - [ñî:ðà], îí-

71
ëàð - [îëàð], éåìÿê - [éûìàõ], áöòþâ - [áöòþé], õÿáÿð [õÿâÿð], [õà-
âàð], ùÿìÿí - [ùàìàí], òöôÿíý - [òöÿé], òþêìÿê - [òþùìÿõ], éå-
íÿ - [ýåíÿ], ìÿñëÿùÿò - [ìÿñëÿò], ñÿíÿ - [ñÿ:], õàëã - [õàëõ], îíà
- [îéà] âÿ ñ.
ú) ßðÿá ìÿíøÿëè ñþçëÿðèí òÿëÿôôöçö: ëàéèùÿ - [ëàùèéÿ], ðàéèùÿ -
[ðàùèéÿ], ìÿøùóð - [ìÿùøóð], ñöðÿò - [ñóðÿò] âÿ ñ.
÷) ôîíåòèê úÿùÿòäÿí îõøàð, ìÿíàúà ìöõòÿëèô ñþçëÿðèí äèããÿò-
ñèçëèê öçöíäÿí òÿëÿôôöçúÿ ãàðûøäûðûëìàñû âÿ éà òÿùðèô îëóíìàñû:
ìöøàùèäÿ - [ìöøàéèò], èúðà - [èúàðÿ], ìÿñóë- [ìÿùñóë], ìÿùðóì-
[ìÿðùóì], ðÿüáÿò-[ðÿãàáÿò], øÿùèä-[øàùèä] âÿ ñ.
ä) îðôîåïèéà íîðìàëàðûíäàí äèàëåêò òÿëÿôôöçöíÿ êå÷èëìÿñè:
âàõò-âàõûò, ÷öíêè-÷öíêèíÿ, ãîðóìàã-ãîóðóíìàã, ýþðÿ-ýîðà,,
àììà-ÿìáÿ âÿ ñ.
å) Àäëàðûí òÿùðèô îëóíìóø øÿêèëäÿ òÿëÿôôöçö: Êÿìàëÿ -Êÿìîø,
Çÿðèôÿ-Çÿðè-Çÿðîø, Ãóðáàí-Ãóáèø, Òÿðàíÿ-Òÿðîø âÿ ñ.
ÿ) Òöôåéëè, ìÿòëÿáÿ äÿõëè îëìàéàí ñþçëÿðèí èøëÿíìÿñè: áåëÿ
äåéÿê, áåëÿ äåéÿê äÿ, íåúÿ äåéÿðëÿð, þç àðàìûçäû, úàíûì ñÿíÿ
äåñèí, îíó äà ãåéä åòìÿê îëàð êè, åëÿ ýþòöðÿê áóíó, ìÿëóì îë-
äóüó êèìè, éåðè ýÿëìèøêÿí äåéèì êè âÿ ñ.
ô) Ãåéðè-ìÿäÿíè íèòãäÿ ÿäÿáñèç ñþçëÿð, ñþéöø âÿ ãàðüûøëàð äà
þçöíÿ éåð òàïûð. Áóíëàð äèë÷èëèêäÿ âóëãàðèçìëÿð àäëàíûð. Âóëãàð
ñþçëÿð äèëèí ÿí àøàüû öñëóáè ëàéûíû òÿøêèë åäèð âÿ áóíëàðûí áþéöê
ÿêñÿðèééÿòè ëöüÿòëÿðÿ äöøìöð, ëàêèí ìöÿééÿí ìÿãàìëàðäà èí-
ñàíëàð îíëàðû èøëÿäèðëÿð. ßäÿáè äèëäÿ ìöÿëëèôëÿðèí òÿùêèéÿ äèëèíäÿ
èøëÿäèëìÿñÿ äÿ, áÿäèè ñóðÿòëÿðèí äàõèëè àëÿìèíè à÷ìàã ö÷öí îíëà-
ðà ìöÿééÿí ãÿäÿð éåð âåðèëèð. Ìÿñÿëÿí: èò îüëó, èòèí áàëàñû, åøøÿê,
ãîäóã, ùåéâàí, ìöðòÿä, àëëàù ëÿíÿò åëÿñèí âÿ ñ.
ý) Ìÿíàíû ñÿðò, êîáóä, ëàêèí òÿñèðëè èôàäÿ åäÿí ñþçëÿð äèñôå-
ìèçìëÿð àäëàíûð. Åâôåìèçìëÿðèí ÿêñè îëàí äèñôåìèçìëÿð ñèíîíè-
ìè îëàí ñþçëÿðäèð, àììà îíëàðà ÿäÿáè äèëèí áöòöí öñëóáëàðûíäà
äåéèë, ÿí ÷îõ ìÿèøÿò, ãèñìÿí äÿ áÿäèè öñëóáäà - ïåðñîíàæëàðûí
íèòãèíäÿ ðàñò ýÿëèðèê. Ìÿñÿëÿí: "þëìÿê" ÿâÿçèíÿ "ýîðáàýîð îë-
ìàã", "úÿùÿííÿìÿ âàñèë îëìàã"; "ýåòìÿê" ÿâÿçèíÿ "ðÿää îë-
ìàã", "úÿùÿííÿìÿ èòèëìÿê", "èòèëèá ýåòìÿê"; "ýåò" ÿâÿçèíÿ "áàñ

72
áàéûðà"; "áàø" ÿâÿçèíÿ "êÿëëÿ" âÿ ñ. èôàäÿëÿðè äèñôåìèçìëÿðäèð âÿ
ãåéðè-ìÿäÿíè íèòã íöìóíÿëÿðè ñàéûëûð.

Ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð
1. Ìÿäÿíè íèòã íÿäèð âÿ îíóí ãåéðè-ìÿäÿíè íèòãäÿí ôÿðãè íÿäÿäèð?
2. Äàõèëè íèòãèí ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðè ùàíñûëàðäûð?
3. ßäÿáè äèëÿ éèéÿëÿíìÿéèí éöêñÿê ìÿðùÿëÿñè ùàíñû íèòãäèð?
Íÿ ö÷öí?
4. Äàõèëè íèòãäÿ áöòöí úöìëÿ öçâëÿðè éåðëè-éåðèíäÿ èøëÿíèðìè?
Ôèêðèíèçè íöìóíÿëÿð ÿñàñûíäà èçàù åäèí.
5. Íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí ÿñàñûíû íÿëÿð òÿøêèë åäèð?
6. Ãåéðè-ìÿäÿíè íèòã äåäèêäÿ íÿ áàøà äöøöëöð?
7. Ñàâàä ìÿäÿíè âÿ ãåéðè-ìÿäÿíè íèòãäÿ íÿ êèìè ðîë îéíàéûð?
8. Ìÿäÿíè íèòãè ìöÿééÿíëÿøäèðÿí êåéôèééÿòëÿð ùàíñûëàðäûð?
9. Ìÿêòÿáäÿ Àçÿðáàéúàí äèëè ôÿííèíèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ âÿçè-
ôÿ íÿäÿí èáàðÿòäèð?
10. Ñàâàäëû éàçìàã øèôàùè, éîõñà éàçûëû íèòãëÿ èëÿ ÿëàãÿäàðäûð?
Íöìóíÿëÿð ýÿòèðìÿêëÿ ôèêðèíçè ÿñàñëàíäûðûí.
×àëûøìà 43. Âåðèëìèø ñþçëÿðèí ùÿð áèðèíÿ ÿââÿëúÿ êÿìèééÿò,
ñîíðà ìÿíñóáèééÿò, äàùà ñîíðà ìöõòÿëèô ùàë, àðäûíúà õÿáÿðëèê
(øÿõñ) øÿêèë÷èëÿðèíè àðòûðûá ñûðà èëÿ éàçûí:
ñòàäèîí, ìåéäàí÷à, ìàò÷, úûüûð, ìÿøã÷è, ïðåçèäåíò, ôåäåðàñèéà
×àëûøìà 44. Ñþçëÿðäÿí úöìëÿëÿð äöçÿëäèá éàçûí:
1) èäìàí, çÿíýèí, âàð, Àçÿðáàéúàí, ãÿäèì, òàðèõ, âÿ
2) ìöùàðèáÿ, þëêÿìèç, îí ìèíëÿð, ýÿòèðìÿê, èíñàí, ôÿëàêÿò,
Ãàðàáàü
3) Ëà÷ûí, ôàúèÿ, èúòèìàèééÿò, äÿ, ÷àòìàìàã, äöíéà, ùÿëÿ,
Êÿëáÿúÿð
4) èíòèçàìëû, âÿçèôÿ, áîðú, ùÿð, îëìàã, áèð, âÿ, äåéèðëÿð, òÿëÿáÿ
5) ñîíðà, äèíúÿëìÿê, áèð, ãÿáóë, ÷îõ, âÿ, ôàéäàëû, åòìÿê,
äóø, àç, ìÿøã
×àëûøìà 45. àüðû, àë, àò, áåë, áîüàç, áóðóí, äîëó, äöç, äèë, èíúè, êþê,
ãàø, ãîë, ãóðó ñþçëÿðè ùÿì ÷îõìÿíàëû, ùÿì äÿ îìîíèì îëà áèëèð. ßâ-
âÿëúÿ îìîíèì, ñîíðà äà ÷îõìÿíàëû ñþç êèìè úöìëÿëÿðäÿ èøëÿäèí.

73
 ×àëûøìà 46. Ñÿñëÿðèí ñàéû ùÿðôëÿðèí ñàéûíäàí ÷îõ îëàí ñþçëÿ-
ðè ñå÷èá òðàíñêðèïñèéàäà éàçûí:
Àéíóðÿ, úÿìèééÿò, ÷è÷ÿê, äîñòëóã, àèëÿ, õàñèééÿò, ùþêìäàð,
ùîâóç, ùþâñÿëÿ, ìöàñèð, íåôò÷è, ïîëàä, Ôàèã, øëöç, øåèð, ãóëàã, òþâ-
áÿ, öçðëö
×àëûøìà 47. Âóðüóñó ñîí ùåúàéà äöøÿí ñþçëÿðè ýþñòÿðèí:
êàìåðà, Íÿçèðÿ, ýöìöø, ãðàôèêà, ñþéöä, ýöëëöê, Àñèéà, ñàíêè,
òèðìÿ, áàðàìà, àëáàëû
×àëûøìà 48. Âóðüóñóíóí éåðèíè äÿéèøÿðêÿí ìÿíàñû äÿéèøÿí
ñþçëÿðè òàïûí, ùàíñû ìÿíàëàðäà èøëÿíÿ áèëäèéèíè ìèñàëëàðëà ýþñòÿ-
ðèí:
Õÿééàì, ÿéèí, ñàããàë, ýÿëèí, ñÿïèí, èëìÿ, áèëäèð, ýÿëèð, ýöëäöð,
ñöçìÿ, äîíäóðìà
×àëûøìà 49. Àùÿíý ãàíóíóíà òàáå îëìàéàí ÿñë Àçÿðáàéúàí
ñþçëÿðèíè àéðûúà éàçûí, íÿ ö÷öí àùÿíý ãàíóíóíà òàáå îëìàäûüûíû
ãåéä åäèí:
ýöëäàí, èëàí, ÷þðÿê, èëìÿ, Òöðêàí, ùàôèçÿ, èëõû, ìåòàë, èøûã,
îéóí, èëüûì, àôÿðèí
×àëûøìà 50. Ãðóïóíóçäà õîøàýÿëìÿç áèð ùàäèñÿ áàø âåðìèø-
äèð. Ö÷ íÿôÿð òÿëÿáÿíèí àäûíäàí àêò òÿðòèá åäèí. Àêòà âåðèëÿí òÿ-
ëÿáëÿðè ýþñòÿðèí.

ÍÈÒÃÈÍ ßÑÀÑ ÊÅÉÔÈÉÉßÒËßÐÈ

Ìöàñèð äþâðöìöç ýÿíú íÿñëèí ãàðøûñûíäà éöêñÿê íèòã ìÿäÿ-

íèééÿòèíÿ éèéÿëÿíìÿê âÿçèôÿñèíè ãîéóð. Äþâëÿò ãóðóìëàðûíäàí
äÿôÿëÿðëÿ íàðàçûëûã åøèäèëìèøäèð êè, ýÿíúëÿðèìèç, õöñóñÿí Áÿäÿí
Òÿðáèéÿñè âÿ Èäìàí Àêàäåìèéàñûíûí Îëèìïèéà îéóíëàðûíäà,
äöíéà âÿ Àâðîïà ÷åìïèîíàòëàðûíäà þç ýöúö, èðàäÿñè, äþçöìëöëö-
éö èëÿ ôÿðãëÿíÿðÿê ìåäàëëàð ãàçàíìûø òÿëÿáÿ âÿ ìÿçóíëàðû åôèð
âÿ åêðàí ãàðøûñûíäà, äþâëÿò áàø÷ûñû Ïðåçèäåíòÿ ìÿëóìàò âåðÿíäÿ
þç óüóðëó íÿòèúÿëÿðè ùàããûíäà îëäóãúà ñþíöê ÷ûõûø åäèð, 4-5 úöì-
74
ëÿäÿí èáàðÿò ôèêèðèíè ýþçÿë, ðÿâàí, ñÿëèñ äèëëÿ èôàäÿ åòìÿêäÿ ÷ÿ-
òèíëèê ÷ÿêèðëÿð, éöêñÿê èäìàí íÿòèúÿëÿðè èëÿ áöòöí äöíéàíû ùåéðàí
ãîéìóø ÷åìïèîíëàðûìûç þç ðàáèòÿñèç âÿ ñþíöê ÷ûõûøëàðû èëÿ äèíëÿ-
éèúèëÿðè ÷îõ òÿÿúúöáëÿíäèðèðëÿð. Äîüðóäàíìû ñÿëèñ, ðÿâàí, ýþçÿë
äàíûøìàüû áàúàðìàã áåëÿ ÷ÿòèíäèð? Àõû ýþçÿë äàíûøûüà éèéÿëÿí-
ìÿê ùÿéàòäà ãàçàíûëûð âÿ ùÿð êÿñèí þçöíäÿí àñûëûäûð.
Ùÿëÿ åðàìûçäàí ÿââÿë éóíàí âÿ Ðîìà íàòèãëèê ìÿêòÿáëÿðèíèí
ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðè Äèîýåí âÿ Äåìåòðèé íèòãèí áåø êåéôèé-
éÿòèíè - òÿìèçëèéèíè, àéäûíëûüû, éûüúàìëûüû, ìÿãñÿäÿóéüóíëóüó
âÿ ýþçÿëëèéèíè ÿñàñ ñàéàðàã ìÿäÿíè íèòãè ìöÿééÿíëÿøäèðÿí ìÿ-
çèééÿòëÿðèí ùÿëëåäèúè îëäóüóíó þíÿ ÷ÿêèðäèëÿð.
ÍÈÒÃÈÍ ÄÖÇÝÖÍËÖÉÖ. Íèòãèí äöçýöíëöéö åéíè äÿðÿúÿ-
äÿ îíóí ôîðìàñû âÿ ìÿçìóíóíà ùåñàáëàíìûø àíëàéûøäûð, éÿíè ôîð-
ìàúà âÿ ìÿçìóíúà äöçýöí ãóðóëìóø íèòãäèð. Äöçýöí íèòãÿ éè-
éÿëÿíìÿê ö÷öí òÿêúÿ ãðàììàòèê ãàéäàëàðà ðèàéÿò åòìÿê àçäûð,
ÿäÿáè äèëèí äèýÿð íîðìàëàðû äà íÿçÿðäÿ ñàõëàíûëìàëûäûð. Èëê íþâ-
áÿäÿ úöìëÿëÿð ìÿíòèãè úÿùÿòäÿí äöçýöí ãóðóëìàëû, äèëèí ôîíåòèê,
ëåêñèê âÿ ãðàììàòèê íîðìàëàðû ïîçóëìàìàëûäûð. Ùàäèñÿëÿð, ôàêò-
ëàð, îíëàðûí ñÿáÿá-íÿòèúÿ ÿëàãÿëÿðè áèëÿðÿêäÿí òÿùðèô îëóíìóø øÿ-
êèëäÿ äèëÿ ýÿòèðèëìÿìÿëè, ðåàëëûãäàí óçàãëàøìà ùàëëàðûíà, éàëàí
ìÿëóìàòëàðà, ëàéèã îëìàéàí òÿðèôëÿðÿ, íþãñàíëàðûí þðò-áàñäûð åäèë-
ìÿñèíÿ éîë âåðèëìÿìÿëèäèð. Äåìÿëè, äöçýöí íèòã èôàäÿ îëóíàí
ôèêðèí ùÿãèãèëèéèíäÿí, äîüðó-äöðöñòëöéöíäÿí ÷îõ àñûëûäûð. Òàðèõè
ðåàëëûüû äöçýöí ãèéìÿòëÿíäèðÿ áèëìÿéÿí íàòèãèí, ìöùàçèðÿ÷è, ìÿ-
ðóçÿ÷è, èúìàë÷ûíûí ÷ûõûøû äèë íîðìàëàðûíà úàâàá âåðñÿ äÿ, äöçýöí
íèòã ñàéûëà áèëìÿç. Íèòãèí äöçýöíëöéö éàëíûç î çàìàí òÿìèí îëó-
íà áèëÿð êè, íèòã ñþéëÿéÿí øÿõñ áÿäèè òÿñâèð âàñèòÿëÿðèíäÿí, ñèíî-
íèìëÿðäÿí, îáðàçëû èôàäÿëÿðäÿí, éåðè ýÿëäèêúÿ àòàëàð ñþçëÿðè, çÿðá-
ìÿñÿëëÿðäÿí, àôîðèçìëÿðäÿí ìÿãàìûíäà äà áÿùðÿëÿíñèí. Äåìÿëè,
íèòãèí äöçýöíëöéö ö÷öí ìÿíòèãè âÿ ãðàììàòèê úÿùÿòäÿí äöçýöí
ãóðóëìóø úöìëÿëÿð ÿñàñ ýþòöðöëìÿêëÿ ÿäÿáè òÿëÿôôöç ãàéäàëàðû
ýþçëÿíèëìÿëè, íîðìàë äèêñèéà, íèòã ôàñèëÿëÿðè, ìÿíòèãè âóðüó íÿ-
çÿðäÿ ñàõëàíûëìàëûäûð. Íèòãè àüûðëàøäûðàí, ìÿçìóíóí äèíëÿéèúèëÿ-
ðÿ ÷àòäûðûëìàñûíû ÷ÿòèíëÿøäèðÿí, ùÿúìúÿ áþéöê, äîëàøûã, òÿì-òà-

75
ðàãëû úöìëÿëÿð èøëÿäèëìÿìÿëèäèð. Íèòãèí äöçýöíëöéö íàòèãëÿ äèíëÿ-
éèúèëÿð àðàñûíäà ãàðøûëûãëû àíëàøìàíû òÿìèí åäèð.
Íèòãèí äöçýöíëöéö ÿäÿáè äèë íîðìàëàðû äàõèëèíäÿ ìöìêöí-
äöð. Êîììóíèêàòèâ êåéôèééÿòÿ õèäìÿò åäÿí äöçýöíëöê ýåð÷ÿê-
ëèê ùàããûíäà âåðäèéè ìÿëóìàòà äöç ìöòÿíàñèáäèð. Äöçýöíëöê àí-
ëàéûøû, ÿñàñÿí, ìþâçóéà àèääèð. Ìþâçó äÿãèã âÿ êîíêðåò îëàðñà,
íàòèã äÿ þç ôèêðèíè äÿãèã âÿ éûüúàì ãóðà áèëÿð. Äåìÿëè, íèòãèí
äöçýöíëöéö äåäèêäÿ úöìëÿëÿðèí ãðàììàòèê úÿùÿòäÿí äöçýöí
ãóðóëìàñû, ñþçëÿðèí éåðëè-éåðèíäÿ èøëÿäèëìÿñè, ôèêðèí àéäûí, äÿ-
ãèã, ìÿíòèãè àðäûúûëëûãëà âÿ ÿäÿáè òÿëÿôôöç íîðìàëàðûíà óéüóí
èôàäÿ îëóíìàñû áàøà äöøöëöð.
ÍÈÒÃÈÍ ÄßÃÈÃËÈÉÈ. Äÿãèãëèê íèòãèí èëê âÿ ÿñàñ øÿðòèäèð.
Ôèêðèí àéäûí èçàùû äÿãèã äöøöíúÿíèí íÿòèúÿñèäèð. Äÿãèãëèê âÿ
éûüúàìëûã íèòãèí ÿñàñ ìÿçèééÿòëÿðè êèìè çÿíýèí ñþç åùòèéàòû ùå-
ñàáûíà áàøà ýÿëèð. Ñþç åùòèéàòû çÿíýèí îëàí àäàìûí íèòãè äÿãèã îëà
áèëÿð. Äÿãèã íèòã äåéèëäèêäÿ ñþçëÿðèí èôàäÿ îëóíàí ôèêðÿ óéüóí
ñå÷èëìÿñèäèð êè, áóíëàð íèòãèí ìÿíàñûíà, ìÿçìóíóíà ìöíàñèá îë-
ìàãëà ôèêðèí ýåð÷ÿêëèéè ÿêñ åòäèðìÿñèíÿ øÿðò ñàéûëûð. Äÿãèãëèê, áèð
òÿðÿôäÿí, íèòãèí ýåð÷ÿêëèê âÿ òÿôÿêêöðëÿ ÿëàãÿñèíèí, äèýÿð òÿðÿô-
äÿí, ôèêðèí äèë âàñèòÿëÿðè èëÿ äöçýöí âåðèëìÿñèíèí ýþñòÿðèúèñèäèð.
Ìÿëóìäóð êè, ñþç àíëàéûøà óéüóí éàðàíûð âÿ ôèêèð èôàäÿ åäèð. ßë-
áÿòòÿ, î, èôàäÿ åòäèéè ôèêðÿ óéüóí îëìàëûäûð. Íèòãèí ìÿíòèãëèéè, àð-
äûúûëëûüû, èçàùûí óéàðëûüû ôèêðèí àéäûí èôàäÿñèíÿ êþêëÿíìèøäèð. Äÿ-
ãèã ñþç èøëÿòìÿ äèëèí ëåêñèê ñèñòåìèíäÿ îëàí ñþçëÿðèí ñåìàíòèê
ìÿíàñûíû, ñèíîíèìëèéè, ÷îõìÿíàëûüû, òåðìèíëÿðè, ìöõòÿëèô ôóíê-
ñèîíàë öñëóáëàðû âÿ ãðàììàòèê ôîðìàëàðû éàõøû áèëìÿéè òÿëÿá åäèð.
Äèëèí ñèíîíèìëèê èìêàíëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ëàçûì îëàí ñþçöí
ñå÷èëèá èøëÿäèëìÿñè íèòã ö÷öí ÷îõ âàúèáäèð.
Äèëèìèç ðåñïóáëèêàìûçûí ìöñòÿãèëëèê ãàçàíàíìàñû èëÿ, ùÿãè-
ãè ìÿíàäà äþâëÿò ñòàòóñó àëìàñûíäàí, áöòöí ñàùÿëÿðäÿ ãåéä-
øÿðòñèç òàì âÿ éåýàíÿ öíñèééÿò âàñèòÿñè êèìè ùÿðòÿðÿôëè èøëÿí-
ìÿéÿ áàøëàìàñûíäàí áÿðè áÿäèè, åëìè âÿ ïóáëèñèñòèê éàçûëàðûí,
ìÿòáó îðãàíëàðûí äèëè äÿ, ðàäèî-òåëåâèçèéà âåðèëèøëÿðèíäÿ, òåàòð
òàìàøàëàðûíäà àêòéîð âÿ äèêòîðëàðûí, ìöÿëëèì, øàýèðä âÿ òÿëÿáÿ-

76
ëÿðèí íèòãè äÿ äÿãèãëÿøìèø, äöçýöí èøëÿäèëìÿêäÿ ñèñòåì øÿêëèíè
àëìûøäûð.
ÍÈÒÃÈÍ ÀÉÄÛÍËÛÜÛ. Àéäûíëûã èôàäÿ öñóëóäóð, èôàäÿ îëó-
íàí ôèêðèí àñàí ãàâðàíûëìàñû ö÷öí î, ùÿìèøÿ äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ
îëóð. Íèòã ö÷öí àéäûíëûã, ñÿëèñëèê âÿ éûüúàìëûã éöêñÿê ãèéìÿò-
ëÿíäèðèëèð. Áóíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ àéäûíëûã ÿí âàúèá öñëóáè êåéôèééÿò
êèìè þí ñûðàäà äóðóð. Íèòãèí äöçýöíëöéö ôèêðèí àéäûí èôàäÿñèíèí
èëêèí øÿðòè ñàéûëûð. Èíñàí èôàäÿ åäÿúÿéè ìþâçó ùàããûíäà ìöêÿì-
ìÿë ìÿëóìàòà ìàëèê îëóá îíó äÿðèíäÿí âÿ éàõøû áèëèðñÿ, ìöâà-
ôèã äèë âàñèòÿëÿðè ùåñàáûíà íèòãèíäÿ ñþç÷öëöéÿ éîë âåðìÿç, ôèêðè-
íè ìàðàãëû ãóðàð, äîëàøûã úöìëÿëÿðÿ äåéèë, ñàäÿ, ìöíàñèá úöìëÿ-
ëÿðëÿ äåéÿúÿéè ôàêòëàðû èôàäÿ åòìÿéè áàúàðàð.
Íèòã çàìàíû àéäûíëûüûí ïîçóëìàñû áèð ñûðà ùàëëàðëà áàüëûäûð. Áó-
ðà äàíûøàíûí ñþçëÿðèí ìÿíàñûíû, èøëÿíìÿ ìÿãàìëàðûíû éàõøû áèë-
ìÿìÿñè, çÿíýèí ñþç åùòèéàòûíà ìöêÿììÿë éèéÿëÿíìÿìÿñè äàõèë-
äèð. Ìÿñÿëÿí, äàíûøûãäà áåëÿ úöìëÿëÿð åøèäèðèê: Î, ãàïûíûí çÿíýè-
íè ÷àëäû. Àò èëõûñûíäà éàõøû àòëàð âàðäû. Ñÿíÿ ìöâÿôôÿãèééÿò óüóð-
ëàðû àðçóëàéûðàì. Áèç áóíëàðà ìöäàõèëÿ ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøûðûã âÿ ñ.
"Àéäûí íèòã àéäûí òÿôÿêêöðöí, äöøöíúÿíèí ìÿùñóëóäóð", "Äè-
ëè äîëàøûã øÿõñèí ôèêðè äÿ äîëàøûã îëóð" - úöìëÿëÿðèíèí òÿñäèãèíÿ
Ö.Ùàúûáÿéîâóí "Î îëìàñûí, áó îëñóí" ìóñèãèëè êîìåäèéàñûíäà
Ìÿøÿäè Èáàäûí Ðçà áÿéÿ äåäèéè áèð ðåïëèêàñûíäà àéäûí ýþðöíöð: -
"À êèøè, ñÿí åëÿ ãÿëèç äàíûøûðñàí êè, "Òàðèõè - Íàäèðè" éàðûéà ãÿ-
äÿð îõóìóøàì, ìÿí áàøà äöøÿ áèëìèðÿì. Áó éàçûãëàð ùàðàäàí
áàøà äöøñöíëÿð?"
Áèç òÿëÿáÿëÿðè èõòèñàñëàðûíà àèä èäìàí ÿäÿáèééàòûíû îõóéóá
þéðÿíìÿêëÿ, èçàù åäèá ìèñàëëàð ýÿòèðìÿêëÿ ìÿùäóäëàøìàìàüà
÷àüûðûðûã. Îíëàð ñèéàñè, ñîñèàë, åëìè, èãòèñàäè éåíèëèêëÿðè þçöíäÿ
ÿêñ åòäèðÿí, ýöíäÿëèê ìÿòáó îðãàíëàðäà ÷àï îëóíàí ïóáëèñèñòèê
éàçûëàðû äà îõóéóá òÿùëèë åòìÿëè, áèëèêëÿðèíè àðòûðìàüà õèäìÿò
åäÿí áÿäèè ÿäÿáèééàòëà, î÷åðêëÿðëÿ, ùÿéàòûí ùÿð ñàùÿñèíÿ àèä
ìöõòÿëèô ìàòåðèàëëàðëà áèð âÿòÿíäàø êèìè òàíûø îëìàëûäûðëàð.
Íèòãèí àéäûíëûüû òÿëÿôôöçëÿ ñûõ áàüëûäûð. Äèë ñÿñëÿðè þç ìÿõðÿ-
úèíäÿ äåéèëìÿñÿ, ùåúàíûí òÿëÿôôöçäÿí äöøìÿñè, íîðìàë èíòîíàñè-

77
éàéà ÿìÿë îëóíìàìàñû, áöòöí úöìëÿëÿðèí éà éöêñÿê, éà äà àë÷àã
òåìïëÿ äåéèëìÿñè, èäìàíëà áàüëû ÷ÿêè äÿðÿúÿëÿðèíèí âÿ éà ðÿ-
ãÿìëÿðèí àðäûúûë âÿ ñöðÿòëÿ ñàäàëàíìàñû, áÿçè ùÿðôëÿðèí ñþçëÿðèí
ñîíóíäà áóðàõûëìàñû øÿõñèí ñàâàäû, äöíéàýþðöøö, ìöòàëèÿñè èëÿ,
ñþç åùòèéàòûíûí êÿìèééÿò âÿ êåéôèééÿòúÿ àçëûüûíûí íÿòèúÿñèäèð.
Ñàäàëàíàí íþãñàíëàðû àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí àøàüûäàêûëàð íÿçÿð-
äÿ ñàõëàíûëìàëûäûð:
1) Íèòãèí àéäûíëûüûíà íàèë îëìàã ö÷öí äàíûøûëàúàã ìþâçó
þíúÿ ÿòðàôëû þéðÿíèëìÿëè, ëàçûìè ìàòåðèàë ùàçûðëàíìàëûäûð.
2) Ìàòåðèàë ôèêèðäÿ âÿ éà éàçûëû ãåéäëÿðäÿ ñèñòåìëÿøäèðèëìÿëè-
äèð.
3) Íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ñöáóò, äÿëèë âÿ éà ôàêòëàðû èôàäÿ åäÿúÿê
ñþçëÿð ìÿíòèãè âóðüó ùåñàáûíà àéäûí íÿçÿðÿ ÷àðïäûðûëìàëûäûð;
4) Íèòãèí ÿñàñ ùèññÿñèíäÿêè ñþç, èôàäÿ âÿ úöìëÿëÿð àéäûí òÿ-
ëÿôôöç åäèëìÿëè, "áóíóí" ÿâÿçèíÿ "ìóíóí", "ýÿòèðäè" ÿâÿçèíÿ
"ýÿòäè", "ýÿë ýåäÿê" ÿâÿçèíÿ "ýÿ ýåäÿé", "îíà ýþðÿ" ÿâÿçèíÿ
"îà ýîðà", "íÿ ö÷öí" ÿâÿçèíÿ "íþøöí" âÿ ñ. äåéèëìÿìÿëèäèð.
5) Ìÿçìóíà óéüóí èíòîíàñèéà ñå÷èëìÿëè, äöçýöí äèêñèéà èëÿ
èôàäÿ îëóíàí íèòãèí áàøà äöøöëìÿñèíÿ (Äèêñèéàíûí ïîçóëìàñû
ñþçëÿðèí, èôàäÿëÿðèí áàøà äöøöëìÿñèíè, ôèêðèí àíëàøûëìàñûíû ÷ÿòèí-
ëÿøäèðèð) úÿùä ýþñòÿðèëìÿëèäèð.
×ûõûø åäÿíëÿð (ìöùàçèðÿ÷è, ìÿðóçÿ÷è, ëåêòîð, äèêòîð, ìöÿëëèì
âÿ áàøãàëàðû) ñÿñèíè, íÿôÿñèíè èäàðÿåòìÿ áàúàðûüûíû òÿêìèëëÿøäèð-
ìÿëè, äèêñèéà èëÿ áàüëû øèâÿ ãöñóðëàðûíû äöçÿëòìÿëèäèð, éÿíè íèòãèí
ñÿñ ìÿäÿíèééÿòèíÿ éèéÿëÿíìÿëèäèðëÿð.
ÍÈÒÃÈÍ ÒßÌÈÇËÈÉÈ. Ìÿäÿíè íèòãÿ âåðèëÿí òÿëÿáëÿðäÿí áè-
ðè äÿ îíóí òÿìèçëèéè ùåñàá îëóíóð. ßäÿáè äèëèí ãàéäàëàðûíäàí êÿ-
íàðà ÷ûõìàìàãëà èôàäÿ îëóíàí íèòã òÿìèçäèð. Íèòãèí òÿìèçëèéè äè-
ýÿð êåéôèééÿòëÿð êèìè íèòã ñàùèáèíèí öìóìè ìÿäÿíèééÿòè, ñàâàäû
âÿ äèë âàùèäëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ áàúàðûüû èëÿ äöç ìöòÿíàñèáäèð.
Íèòãèí òÿìèçëèéèíèí ïîçóëìàñûíûí áèð íå÷ÿ öìóìè ñÿáÿáè âàðäûð:
1.Íèòãäÿ éåðëè äèàëåêò âÿ øèâÿéÿ ìÿõñóñ äèë âàùèäëÿðèíÿ éåð
âåðèëìÿñèäèð. Õàëãûí áþéöê ùèññÿñè úàíëû äàíûøûã äèëèíäÿ äàíûøñà
äà, ìöÿééÿí ãèñìè éà äèàëåêò øÿðàèòèíäÿ éàøàäûüûíà ýþðÿ, éà äà

78
óøàãëûã èëëÿðèíäÿ àèëÿñèíèí, éàõóä éàøàéûø éåðèíèí äàíûøûã òÿðçèíèí
òÿñèðè àëòûíäà äèàëåêò äàíûøûüûíà ìåéèëëè îëóð. Îíëàðûí äàíûøûüûíäà
ÿýÿð, àñàíëûãëà, éåíÿ, äÿðìàí, ìàíàò, øÿêèë, íÿ ö÷öí, îëàúàüûã, î
ãÿäÿð, ëàï àç, ñÿí äåìÿ, òàìàì, ãàëäûðìàã ÿâÿçèíÿ ÿéÿððÿðè,
ùàñàííûõíàí, ýåíÿ, äÿðìÿí, ìàíûò, øèêèë, íþø, îëàúîóõ, îõàð-
òàíàí, úûããàíà, äåìÿéíÿí, åéçàí, ãàëõûçìàü êèìè äèàëåêò òÿ-
ëÿôôöçëö ñþçëÿð èøëÿíèð.
Äèàëåêòèçìëÿðèí ÿäÿáè áÿäèè äèëäÿ èøëÿäèëìÿñèíÿ éîë âåðèëèð.
Ïàéòàõòäàí óçàã áþëýÿëÿðäÿí, õöñóñÿí óúãàð äàü êÿíäëÿðèíäÿí
áÿùñ åäÿí áÿäèè ÿñÿðëÿðäÿ éåðëè êîëîðèòè ñàõëàìàã õàòèðèíÿ éàçû÷û
äèàëåêò ëåêñèêàñûíà ìöÿééÿí ãÿäÿð éåð âåðèð âÿ òÿáèèëèê ö÷öí áå-
ëÿ ñþçëÿðÿ ìöðàúèÿò åäèð. Áÿäèè ÿñÿðäÿ éåðëè, ìÿùÿëëè ñþçëÿðèí
ìÿãñÿäÿóéüóíëóã òÿëÿáèíÿ ýþðÿ îáðàçëàðûí íèòãèíäÿ èøëÿäèëìÿñè
çÿðóðèäèð. Äèàëåêòèçìëÿð äèë ãàíóíëàðû ÿñàñûíäà éàðàíñà äà, îíëà-
ðûí ùàìûñûíûí ÿäÿáè äèëèìèçäÿ èøëÿíìÿñè ìöìêöí äåéèëäèð. ßäÿ-
áè äèë ñå÷ìÿ âÿ ÿâÿçåòìÿ éîëó èëÿ éàðàíäûüûíäàí ìöõòÿëèô áþë-
ýÿëÿðäÿêè äèàëåêòèçìëÿðèí ùàìûñû áóðà äàõèë îëà áèëìÿç. Äèàëåêò
ñþçëÿðè áÿäèè öñëóáäà íÿ ãÿäÿð çÿðóðè ñàéûëñà äà, îíëàð åëìè âÿ
ïóáëèñèñòèê öñëóáëàðäà èøëÿíìèð, íÿñð ÿñÿðëÿðèíäÿ éàçû÷ûíûí þç äè-
ëèíäÿ, òÿùêèéÿ äèëèíäÿ éåð àëìàñû äà àðçóîëóíìàçäûð. Íÿçì ÿñÿð-
ëÿðè èñÿ éöêñÿê öñëóáäà éàçûëäûüûíäàí øàèðëÿð áåëÿ ñþçëÿðÿ áèëÿ-
ðÿêäÿí ìöðàúèÿò åòìèðëÿð. Öìóìèééÿòëÿ, äèàëåêò, øèâÿ ñþçëÿðè
ôèêðèí ùàìû òÿðÿôèíäÿí àñàíëûãëà ãàâðàíûëìàñûíà ìàíå÷èëèê òþðÿ-
äèð. ßäÿáè äèëäÿ éàçûá îõóéàí, äèë âàñèòÿëÿðèíÿ íîðìà êèìè éàíà-
øàí îõóúóëàð áóíà ÿäÿáèëèêäÿí êÿíàð íèòã âàùèäëÿðè êèìè éàíàøûð-
ëàð. Ìÿñÿëÿí: "×îáàí ãóçóëàðûí ñàéòàëûíäàí áèð íå÷ÿñèíè àéûðäû".
“Ìàøûí êå÷àëàòà ÷àòàíäà ñöðÿòèíè àçàëòäû” - úöìëÿëÿðèíäÿêè ñàé-
òàë, êå÷àëàò ñþçëÿðè ùÿð îõóúóéà âÿ éà äèíëÿéèúèéÿ àéäûí îëìàäû-
üûíäàí äèëèí òÿìèçëèéèíÿ çèéàí ýÿòèðèð, îíó êîðëàéûð.
2. Äèëèí òÿìèçëèéèíè ïîçàí èêèíúè úÿùÿò àëûíìà ñþçëÿðèí ëöçóì-
ñóç èøëÿäèëìÿñèäèð. Áÿçè ùàëëàðäà øèôàùè âÿ éàçûëû íèòãäÿ åùòèéàú
îëìàäàí ìÿíàñû ÷ÿòèí, àíëàøûëìàéàí àëûíìà ñþçëÿðäÿí èñòèôàäÿ
íÿòèúÿñèíäÿ ìþâçóíóí ìÿçìóíóíäà íÿçÿðäÿ òóòóëàí ôèêèð îõó-
úó âÿ äèíëÿéèúèéÿ ãàðàíëûã ãàëûð. "êþ÷öðöëìÿê" ÿâÿçèíÿ "åâàêóà-

79
ñèéà åäèëìÿê", "áàõûø êå÷èðìÿê" ÿâÿçèíÿ "ìîíèòîðèíã êå÷èð-
ìÿê", "íöôóç" ÿâÿçèíÿ "ïðåñòèæ", "âÿçèôÿ" ÿâÿçèíÿ "ìèññèéà"
ñþçëÿðèíèí èøëÿíìÿñèíÿ äîüðóäàíìû áþéöê åùòèéàú âàðäûð?
Êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèíäÿ, ìÿòáóàò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ,
ìöõòÿëèô åëì ñàùÿëÿðèíäÿ éàçûëìûø ÿñÿðëÿðäÿ þç ÿêñèíè òàïàí
àëûíìà ñþçëÿð ùÿääÿí àðòûã ÷îõäóð âÿ îíëàðà ýöí ÿðçèíäÿ àç ãà-
ëà ùÿð éåðäÿ ðàñò ýÿëèðèê. Ñîí èëëÿð àëûíìà ñþçëÿð äèëèìèçÿ èêè èñòè-
ãàìÿòäÿí - òöðê âÿ ðóñ äèëëÿðè âàñèòÿñèëÿ äöíéàíûí áöòöí äèëëÿðèí-
äÿí ñèéàñè, èãòèñàäè, åëìè âÿ äèýÿð ñàùÿëÿð öçðÿ êå÷èð. Ñàùÿ öçðÿ
àëûíìàëàð äàùà ÷îõäóð âÿ îíëàð äàíûøûã äèëèíäÿ àç èøëÿíñÿ äÿ, áÿ-
äèè öñëóá èñòèñíà îëìàãëà äèýÿð öñëóáëàðäà áîë-áîë èñòèôàäÿ îëóíóð:
ðàññèîíàëèçì, àááðåâèàòöð, ðåñïîíäåíò, äèñïîçèñèéà, ìîíèòîðèíã,
ïðåñòèæ, àêêóìèëéàñèéà, îðàòîð âÿ ñ.
3. Íèòãèí ñÿëèñëèéèíè ïîçàí àìèëëÿð è÷ÿðèñèíäÿ òåðìèíëÿð äÿ
ìöÿééÿí éåð òóòóð. Ëàêèí òåðìèíëÿð þç ñàùÿñèíäÿ èøëÿíäèêäÿ çÿ-
ðóðÿò ñàéûëñà äà, áÿäèè öñëóáäà éàõóä àäè äàíûøûãäà, ÷ûõûøëàðäà,
åëìè ìþâçóäàí êÿíàðäà àíëàøûëìàçëûã òþðÿäèð.
Ñîí èëëÿðäÿ òöðê äèëèíÿ àèä, éàõóä òöðê äèëèíèí òÿñèðè èëÿ éà-
ðàíàí ñþç âÿ òåðìèíëÿð òÿêúÿ òåõíèêè âÿ åëìè ÿäÿáèééàòäà äå-
éèë, áöòöí ñàùÿëÿðäÿ, ùÿòòà äàíûøûã äèëèíäÿ äÿ èøëÿêëèê ãàçàí-
ìûøäûð: äÿñòÿê, áèëýè, þíúöë, äóðóì, àíëàì, áþëýÿ, þíúÿ,
îëàé, éåòÿðñàé, þçÿë, þíÿìëè, éàøàì, òàíûòûì, òÿïêè, þíäÿð,
÷àüäàø, äþíÿì, éöçèëëèê âÿ ñ. îíëàðëà, éöçëÿðëÿ ñþç ìÿíà, ñÿñ-
ëÿíìÿ, òÿëÿôôöç áàõûìûíäàí ìöíàñèá âÿ ðóùóìóçà éàõûí îëäó-
üó ö÷öí ÷îõ òåçëèêëÿ âÿ àñàíëûãëà öíñèééÿò âàñèòÿñèíÿ ÷åâðèë-
ìèøäèð.
Äèëèìèçäÿ êàëêà éîëó èëÿ éàðàíìûø ñþçëÿð äÿ ÷îõàëìàãäàäûð.
Êàëêà öñóëó äåäèêäÿ ñþçöí ìèëëè, àíëàéûøûí óçóí èëëÿð ýÿëìÿ äè-
ëÿ àèä îëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Äåìÿëè, áàøãà äèëäÿí ýÿëìèø àíëà-
éûøû äèëèìèçèí ìèëëè áàçàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê àäëàíäûðûðûã. Áóðà
à÷ûãúà, äàáàíêåø, ÿéëÿú, ñîéàä, ñîéóäóúó, ñÿðèíêåø, òîçñî-
ðàí, éåë÷ÿêÿð âÿ ñ. êèìè ñþçëÿð äàõèëäèð.
4. Íèòãèí òÿìèçëèéèíè ïîçàí àìèëëÿð è÷ÿðèñèíäÿ òöôåéëè ñþçëÿðèí
äÿ ìöÿééÿí ãÿäÿð ðîëó âàð. Íèòã çàìàíû úöìëÿëÿð àðàñûíäà ÿëà-

80
ãÿ éàðàòìàã, éàõóä èøëÿäèëìÿëè îëàí çÿðóðè ñþçö äöçýöí òàïìà-
éàí øÿõñ áîøëóüó äîëäóðìàã, ôèêðÿ "êþðïö" ñàëìàã èñòÿéÿíäÿ éà
éåðñèç ôàñèëÿëÿð åäèð, éà äà ìþâçó èëÿ ÿëàãÿñè îëìàéàí àðà ñþç âÿ
éà úöìëÿ òèïëè ñþç áèðëÿøìÿëÿðè (äåìÿëè, çàääû, øåé, àäû íÿäèð,
ùàíñû êè, áàõàíäà áàõûá ýþðöðöê êè, úàíûì ñÿíÿ äåñèí âÿ ñ.)
èøëÿòìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëûð.
5. Åëìè öñëóáäà èøëÿäèëìÿñè ìÿãáóë ñàéûëìàéàí ñþç ãðóïëàðû
ñûðàñûíà ëîðó ñþçëÿð äÿ äàõèëäèð. ßäÿáè áÿäèè öñëóáäà èøëÿíÿí áó
ñþçëÿðÿ ïåðñîíàæëàðûí íèòãèíäÿ âÿ úàíëû äàíûøûãäà ðàñò ýÿëèðèê:
ýîï åëÿìÿê, ýîïëàìàã, çîëëàìàã, àüçûíäàí íàëëàìàã, ýöïÿ-
ìÿê, àíýûðìàã, äîíýóëäàíìàã, áóðúóòìàã, ãàòûãëàìàã, åø-
øÿê, ùåéâÿðÿ, ãîäóã, òöëêö, ñÿí ãûôûëëà, ãûðûëäàòìàã, ÷ÿðÿíëÿ-
ìÿê, ùûðûëäàìàã âÿ ñ. ñþçëÿð íèòãäÿ ðÿãèáèíè àë÷àëòìàã, òÿùãèð
åòìÿê, ïèñ ìöíàñèáÿò áèëäèðìÿê ìÿãñÿäè äàøûéûð. Ñþéöøëÿð, ãàð-
üûøëàð, ÿäÿáñèç âÿ ãåéðè-åòèê ñþçëÿð èúòèìàè éåðëÿðäÿ âóëãàð õà-
ðàêòåðëè îëäóüóíäàí, ìÿòáó ÿñÿðëÿðäÿ íèòãèí òÿìèçëèéè áàõûìûí-
äàí èøëÿäèëìÿñè úàèç ýþðöëìöð.
6. Êîáóä ñþçëÿð ñûðàñûíäà æàðãîíëàð äà ãåéä îëóíìàëûäûð. Ñöíè öí-
ñèééÿò âàñèòÿñè ñàéûëàí æàðãîí ñþçëÿð úÿìèééÿòäÿ ìöÿééÿí ãðóï èí-
ñàíëàð òÿðÿôèíäÿí äöçÿëäèëèð âÿ åëÿ îíëàð òÿðÿôèíäÿí äÿ áàøà äöøöëöð.
Æàðãîíëàð þç ôèêèðëÿðèíè áàøãàëàðûíäàí ýèçëÿòìÿê âÿ éà áàøãà-
ëàðûíäàí ôÿðãëÿíìÿê ö÷öí, êîíêðåò áèð çöìðÿ òÿðÿôèíäÿí èøëÿäè-
ëÿí åëÿ ñþçëÿðäèð êè, îíëàð àäè ùàëäà ìöñòÿãèë ìÿíàäà èøëÿäèëèá
ùàìû òÿðÿôèíäÿí àíëàøûëñà äà, æàðãîí ñÿâèééÿñèíäÿ áàøãà úöð ìÿ-
íàëàíäûðûëûð. Ìÿñÿëÿí: èøèíè áèòèðìÿê (þëäöðìÿê), ÿðèøòÿñèíè
êÿñìÿê (ùÿáñ åòìÿê), øåñòéîðêà (ñàòãûí), ùÿðèôëÿìÿê (àëäàò-
ìàã), öòìÿê (ïóëóíó ÿëèíäÿí àëìàã), áàøûíû ãûðõìàã (àëäàäûá
àëìàã), àòàíäà (àéûã îë, ñÿíè àõòàðûðëàð) âÿ ñ.
7. Äèëèí òÿìèçëèéèíÿ õÿëÿë ýÿòèðÿí ñþç ãðóïëàðûíäàí áèðè äÿ àð-
ãîëàðäûð. Ôðàíñûç äèëèíäÿí êå÷ìèø áó òåðìèí àëòûíäà ìÿùäóä äàè-
ðÿäÿ èøëÿíèá áàøãàëàðûíûí áàøà äöøìÿäèéè øÿðòè èôàäÿ âÿ éà ñþç
íÿçÿðäÿ òóòóëóð: òÿëÿáÿëÿðèí èøëÿòäèéè "ãóéðóã" "êÿñèð", "àêàäå-
ìèê áîðú" ìÿíàñûíäà, ìöÿëëèìëÿðèí èøëÿòäèéè "ïÿíúÿðÿ" "äÿðñ-
ëÿð àðàñûíäà ãàëàí áîø âàõò, ñààò" ìÿíàñûíäàäûð.

81
 Ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð
1. Äÿãèã íèòã äåäèêäÿ íÿ áàøà äöøöëöð?
2. Äÿãèã íèòã íåúÿ ìåéäàíà ýÿëèð?
3. Íèòãèí äÿãèãëèéè ö÷öí þë÷ö íÿäèð?
4. Íèòãèí äöçýöíëöéö ùàíñû ùàëëàðäà ìöìêöíäöð?
5. Äöçýöí íèòã íÿ äåìÿêäèð?
6. Äöçýöíëöê êîììóíèêàòèâ êåéôèééÿòäèðìè? Íèòãäÿ êîì-
ìóíèêàòèâëèéè íåúÿ áàøà äöøöðñöíöç?
7. Øèôàùè äàíûøûãäà âÿ éà îõóäà êèòàá òÿëÿôôöçö ÿñàñ ýþòöðö-
ëöðìö? Êèòàá òÿëÿôôöçö äåäèêäÿ íÿ áàøà äöøöëöð?
8. Áÿäèè íèòãèí äÿãèãëèéè ùàíñû øÿðòëÿðëÿ áàüëûäûð?
×àëûøìà 51. Ìÿòíäÿí íèòã íîðìàëàðûíûí êþùíÿëìèø ýþñòÿðèúè-
ëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðèá èçàù åäèí:
Ãîëòóã÷ó ìàëëàðû à÷ûá òþêäö: ýþçÿë ôèðÿíý âÿ Èñòàíáóë ãóìàø-
ëàðû øàèðè ùåéðàí ãîéäó.
Áó àäàì Àõàëñûã ïàøàñûíûí íöìàéÿíäÿñè èäè. Ãîëòóã÷ó ñþçÿ
áàøëàäû:
- Ãàðäàøûì, áó éîëëàð éàëíûç ÿñýÿð äåéèë, àüûð òîïëàð âÿ úÿááÿ-
õàíàëàð äàøûíàã ö÷öí éàïûëìûø. Áó ýöí Òèôëèñ, éàðûí Ãàðàáàü, î
áèðè ýöí èñÿ Èðàí âÿ äþâëÿòè - Îñìàíèééÿ òîðïàãëàðû éÿüìà îëó-
íàúàã, ýàâóð õÿíúÿðè èñëàìûí áàüðûíà ñîõóëàúàã…
Ñöëåéìàí ïàøàíûí ìöìÿññèëè óçóí-óçàäû äàíûøäû âÿ áöòöí
õàíëûãëàðû èòòèùàäà âÿ ìöãàâèìÿòÿ äÿâÿò åòäè.
- ßôÿíäèì, - äåäè, - ñÿêêèç èë ÿââÿë éàïûëìûø Êö÷öê Ãàéíàð-
÷à ìöàùèäÿñè ìþâúèáèíúÿ Ìîñãîâëà ùàëè ñöëùäÿ îëäóüóìóç ìÿ-
ëóìè-àëèíèçäèð. Ìöàùèäÿ áó àëòûèëëèê øèääÿòëè ìöùàðèáÿíèí áèð ñÿ-
íÿäè îëàðàã áèçè ùàëà, áÿçè òÿøÿááöñàòäàí ìÿùðóì ãîéóð.
Áó ÿñíàäà ãàïû à÷ûëäû, íþêÿð ìåùìàíäàðûí ýÿëäèéèíè õÿáÿð
âåðäè. Ãàôèëÿ òÿðïÿíäè. Ðóñ çàáèòëÿðè ÿëëÿðèíäÿ ðóñ ÷àðû÷àñûíûí
Èðàêëèéÿ ýþíäÿðäèéè ùÿäèééÿëÿðè òóòìóøäóëàð. Áó ùÿäèééÿëÿð
áàéðàã, ãûëûíú, õèðãÿ, òîïïóç, òàú âÿ ôÿðìàíäàí èáàðÿò èäè.
(É.Â.×ÿìÿíçÿìèíëè. "Èêè îä àðàñûíäà" ðîìàíûíäàí)
×àëûøìà 52. Ìÿòíäÿêè äèàëåêò õöñóñèééÿòëÿðèíè ÿäÿáè äèëäÿêè
ôîíåòèê, ëåêñèê âÿ ìîðôîëîæè ãàðøûëûãëàðû èëÿ ìöãàéèñÿ åäèí:

82
 Áèð ïàúúàù þç âÿçèðèíÿ äåð: "Áó øàðàáû è÷ÿííÿí ñîðàìû ñþéïÿò
åëÿñÿõ øèðèí îëàð, èøìÿìèøäÿíìè ñþéïÿò åëÿñÿõ øèðèí îëàð?" Âÿçèð
äåð: "Èíäè äåÿììÿðÿì, âàõò âåð ôèêèððÿøèì, ñîðà äåÿðÿì". Áèð-èêè
ýöííÿí ñîðà âàðåëëàð ìåøèéÿ îéà ýåäåëëÿð, ýþðþëëÿð áó þéäÿ èøûõ
ýÿëåð. Øàù äåð: "Àé âÿçèð, ùÿðÿìèç áèð þéÿìè ýåññÿõ, ãîíàõ øèðèí
îëàð, èêèìèç áèðèíÿìè ýåññÿõ øèðèí îëàð". Âÿçèð äåð êèí, òÿê ýåññÿõ
øèðèí îëëóõ. ×öíêè àòàëàð äåô êèí, ãîíàõ ãîíàüû ñþìÿç, þé éÿñè äÿ
ùå÷ ùàñûíû. Òÿê ýåññÿõ éàõøûäû. Èíäè ùÿðÿñè áèð èøûüà ýåäåð. Êÿíäèí
áàøûíäàêû èøûõäà âÿçèð ýåäåð, ãàïûéû äþéþð (17, ñÿù.380)
×àëûøìà 53. Áèð òÿëÿáÿíèí àèëÿ òÿðêèáè ùàããûíäà ìÿíçèë-èñòèñ-
ìàð ñàùÿñèíäÿí ýÿòèðäèéè àðàéûøû òÿãäèì åäèí. Àðàéûø ôîðìàñûíû
îëäóüó êèìè âåðèí.

ÍÈÒÃÈÍ ÉÛÜÚÀÌËÛÜÛ. Ìÿäÿíè íèòãèí êåéôèééÿòëÿðèíäÿí

îëàí éûüúàìëûã ìöõòÿñÿðëèê âÿ ãûñàëûã àíëàìûíäàäûð. Èíñàíëàð àäè
äàíûøûãäàí òóòìóø ìöùàçèðÿ, ìÿðóçÿ, ÷ûõûøëàðà, åëÿúÿ äÿ áÿäèè
ÿñÿðëÿðÿ ãÿäÿð éûüúàìëûã òÿðÿôäàðû îëóá óçóí÷óëóüóí, ñþç÷öëö-
éöí ÿëåéùèíÿäèðëÿð. Ôèêðè ÿùàòÿ åòìÿêëÿ ãûñà äåìÿê áàúàðûüû áó
äà èñòåäàä ÿëàìÿòèäèð. Èñòåäàäëà áàüëû îëàí éûüúàìëûã ñþç ñþéëÿ-
éÿíäÿí äåéÿúÿêëÿðèíè þë÷öëö-áè÷èëè, ýåíèø ìÿòëÿáëÿðè éûüúàì øÿ-
êèëäÿ äåìÿéè, âàõò àëìàìàüû, òÿêðàð÷ûëûãäàí ãà÷ìàüû, ìÿëóì
îëàíëàðû éåíèäÿí õàòûðëàìàìàüû, áàøãàëàðûíû éîðìàìàüû òÿëÿá
åäèð. ßáÿñ éåðÿ äåéèëäèð êè, èíäè èíñàíëàðûí âàõòûíû ãèéìÿòëÿíäèð-
ìÿê, óçóí÷óëóã åòìÿìÿê íàìèíÿ ìöùàçèðÿéÿ ÿââÿëúÿäÿí áèð
ñààò, ìÿðóçÿéÿ îí äÿãèãÿéÿ ãÿäÿð, ÷ûõûøëàðà èêè-ö÷ äÿãèãÿ âàõò
ðåãëàìåíòè ïëàíëàøäûðûëûð.
Íèòãèí éûüúàìëûüûíû ùÿìèøÿ âàúèá àìèë ùåñàá åòìèøëÿð. Éûü-
úàì íèòã èíñàíäàí äÿðèí áèëèê, éöêñÿê òÿôÿêêöð, àéäûí äöøöíúÿ,
çÿíýèí ñþç åùòèéàòû òÿëÿá åäèð. "Ñþçëÿð àç, ôèêèð ýåíèø, ìÿíà äÿðèí"
îëñóí äåéÿí ñÿíÿòêàðëàð äà, "óçóí ñþçöí ãûñàñû" ôèêðèíè áÿéàí
åäÿí àòàëàð ñþçö äÿ, "óçóí÷óëóã åëÿìÿ" êèìè õàëã òþâñèéÿñè äÿ
ýþñòÿðèð êè, âàõò àëìàìàã, åéíè ôèêðè îõøàð úöìëÿëÿðëÿ òÿêðàð åøèò-

83
äèðìÿìÿê ö÷öí ÿí éàõøû öñóë ôèêðè ãûñà âÿ àéäûí èôàäÿ åòìÿêäèð.
Äÿìèð ñåéô, úÿäâÿë øÿêëè, òàêñè ìàøûíû, ãàðà íåôò, ïåíñèéà ïó-
ëó âÿ ñ. ñþç áèðëÿøìÿëÿðèíäÿêè äÿìèð, øÿêèë, ìàøûí, ãàðà, ïóë
ñþçëÿðè àðòûãäûð, àõû ñåéô äÿìèðäÿí îëóð, òàêñèíèí ìàøûí îëäóüó,
íåôòèí ãàðà îëìàñû ùàìûéà àéäûíäûð. Éàõóä, "Ìÿíäÿ îíà ãàðøû
ìÿùÿááÿò âàð", "Öðÿéèì ôÿðÿù ùèññè èëÿ äþéöíöðäö", "Òà ãÿäèì-
äÿí éàðàäûúû ñÿíÿòêàðëàðà ùþðìÿò âàð" âÿ ñ. úöìëÿëÿðèíäÿ ãàðøû,
ùèññè, òà, éàðàäûúû ñþçëÿðèíèí ëöçóìñóçëóüó ýþç þíöíäÿäèð. Ýþðÿ-
ñÿí, éàðàäûúû îëìàéàí ñÿíÿòêàð âàðìû? Òà ÿäàòû óçàãëûã áèëäèðäè-
éèíäÿí "òà ãÿäèìäÿí" èøëÿòìÿéÿ åùòèéàú éîõäóð âÿ ñ. Áó òèïëè
úöìëÿëÿðäÿ óçóí÷óëóãäàí èðÿëè ýÿëÿí áÿçè ñþçëÿðè àòìàãëà ôèêðè
éûüúàì èôàäÿ åòìÿê ìöìêöíäöð.
Äèëÿ éàõøû áÿëÿä îëìàéàí àäàìëàðûí íèòãèíäÿ êîíêðåòëèê âÿ
éûüúàìëûã êèìè êåéôèééÿòëÿðèí ÷àòûøìàìàñû òÿáèèäèð. Èíäè õàðèúè
þëêÿëÿðÿ éàçûøìàëàð, ýþíäÿðèëÿí ìÿêòóáëàð, òåëåãðàìëàð, Àëè
Ìÿùêÿìÿéÿ àïïåëéàñèéà øèêàéÿòëÿðè ÷îõ éûüúàì âåðèëèð. Èíòåðíåò
ñàéòëàðûíäà àðòûã úöìëÿ âÿ òÿêðàð ôèêèðëÿð îõóíìóð. Áóíëàðû íÿçÿ-
ðÿ àëìàã âÿ éûüúàì éàçûá äàíûøìàã ùàìû ö÷öí ìÿäÿíèééÿò ôîð-
ìàñû, ãàíóí-ãàéäà ÿëàìÿòè îëìàëûäûð.
ÍÈÒÃÈÍ ÑÀÄßËÈÉÈ. Íèòãèí ñàäÿëèéè îíóí àéäûíëûüûíäàí,
àñàí, àíëàøûãëû, òÿáèè âÿ äöçýöí îëìàñûíäàí àñûëûäûð. Ñàäÿ íèòã
öìóìõàëã äàíûøûã äèëè åëåìåíòëÿðèíäÿí, áÿñèò úöìëÿëÿðäÿí, åëìè
âÿ éà áÿäèè öñëóáäàí ãà÷ìàã àíëàìûíäà éîõ, ôèêðèí àñàí ãàâðà-
íûëìàñûíà êþìÿê åäÿí, ÿøéà âÿ ùàäèñÿëÿðèí ìàùèééÿòèíè éûüúàì
âÿ äÿãèã âåðÿí èôàäÿ òÿðçè êèìè áàøà äöøöëöð. Äèíëÿéèúèëÿðèí öìó-
ìè ñÿâèééÿñèíÿ óéüóí îëìàãëà ùÿð úöð ãîíäàðìà, ñöíè èôàäÿëÿð-
äÿí, òÿìòÿðàãëû, ýóðóëòóëó,éàëàí÷û ïàôîñäàí, ýåð÷ÿêëèéè ÿêñ åòäèð-
ìÿéÿí ñþç áèðëÿøìÿëÿðèíäÿí (âèúäàíûí áþéöê ùåéêÿëè, þëìÿçëèê
çèðâÿñè, øåèðèí ýöíÿøè, äàüûí úèéÿðè, êàäð ïîòåíñèàëû, ùîðèçîíòàë õÿòò
âÿ ñ.) èñòèôàäÿ íèòãèí ñàäÿëèéè áàõûìûíäàí ìÿãáóë ñàéûëìûð. Àíëà-
øûëìàéàí âÿ éà àç àíëàøûãëû, ëàêèí êîíêðåòëèê âÿ òÿáèèëèêäÿí óçàã
ñþç áèðëÿøìÿëÿðè, ìöðÿêêÿá êîíñòðóêñèéàëàð àíëàøûëìàçëûã éàðà-
äûð, ìÿôùóìóí úàíëàíäûðûëìàñûíû ìöìêöíñöç åäèð ("âèúäàíûí áþ-
éöê ùåéêÿëè" êèìè) âÿ íèòãèí àñàí áàøà äöøöëìÿñèíè ÷ÿòèíëÿøäèðèð.

84
 ÍÈÒÃÈÍ ÌÖÍÀÑÈÁËÈÉÈ. Íèòãèí ìöíàñèáëèéè ö÷öí ìèñàëëàð
âÿ ñèòàòëàð åëÿ ñå÷èëìÿëèäèð êè, êîíêðåò äèë ñèòóàñèéàëàðûíûí, ÿäÿáè
öñëóáëàðûí, çÿðóðè ñþç âÿ èôàäÿëÿðèí èøëÿäèëìÿ ãàíóíàóéüóíëóüó
íÿçÿðÿ àëûíñûí. Öíñèééÿòèí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíÿ õèäìÿò åäÿí
ôóíêñèîíàë öñëóáëàðûí ùÿð áèðèíèí þçöíÿìÿõñóñ äèë ìàòåðèàëûíû
ñå÷ìÿ âÿ èøëÿòìÿ öñóëëàðû âàðäûð.
Áÿäèè éàçûäà äèë åëåìåíòëÿðèíèí óéüóíëóüó äèýÿð éàçû íþâëÿ-
ðèíäÿí ôÿðãëÿíèð. Áÿäèè ÿñÿðäÿ éàçû÷û æàíðäàí àñûëû îëàðàã éàðàò-
äûüû îáðàçëàðû äþâðöí ùÿéàò íîðìàëàðûíû ýþçëÿìÿêëÿ áÿäèè èôàäÿ
âÿ òÿñâèð âàñèòÿëÿðè èëÿ ãÿëÿìÿ àëûð, õàëãûí ñîñèàë ùÿéàò øÿðàèòèíè
éåðè ýÿëäèêúÿ ôðàçåîëîýèçìëÿðëÿ, àòàëàð ñþçëÿðè âÿ çÿðá-ìÿñÿëëÿð-
ëÿ, øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòû íöìóíÿëÿðè èëÿ çÿíýèíëÿøäèðèð, ÿõëàãè-
ïñèõîëîæè ôàêòîðëàðû þí ïëàíäà áÿäèè ñþçöí ãöäðÿòè èëÿ íöìàéèø åò-
äèðèð, èíñàíëàðäà êèìÿñÿ íèôðÿò, êèìÿñÿ ìÿùÿááÿò ùèññè èëÿ äîëó
ÿñë ñÿíÿò íöìóíÿëÿðè éàðàäûð.
Áó öñëóáäà åëìè òåðìèíëÿðÿ, ùÿð íþâ íåîëîýèçìëÿðÿ, äèëèí
òÿìèçëèéèíè ïîçàí éàä-éàáàí÷û ñþçëÿðÿ, øàáëîí, òðàôàðåò ôèêèðëÿ-
ðÿ àç ðàñò ýÿëèðèê. Àììà èøýöçàð (ðÿñìè-êàðýöçàðëûã, ðÿñìè-
ÿìÿëè) éàçû íþâëÿðèíäÿ ñòàíäàðò ôîðìàëàð öñòöíëöê òÿøêèë åäèð.
Áóíëàð ðÿñìè ñÿíÿäëÿðèí ïîçóëìàç ôîðìàñû êèìè ñàáèòëèéèíè ñàõ-
ëàéûð.
Íèòã ìöáàäèëÿñèíèí èíôîðìàñèéà ìÿãñÿäèíÿ õèäìÿò åòìÿñè
ö÷öí íàòèãäÿí äèë ñòðóêòóðóíà áÿëÿäëèê âÿ ñàâàä, äèëèí èôàäÿ âà-
ñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ áàúàðûüû, íèòã âÿðäèøè, ìàòåðèàëûí ìÿçìóíó
âÿ ùÿúìè ùàããûíäà àéäûí òÿñÿââöð, äèíëÿéèúè âÿ éà îõóúóéà âå-
ðèëÿúÿê ìÿëóìàòûí çÿðóðèëèéè òÿëÿá îëóíóð. Áó çàìàí íèòãèí öí-
ñèééÿò ìöùèòèíÿ óéüóíëóüó, äèíëÿéÿí âÿ éà îõóéàíëàðûí àíëàìà
ñÿâèééÿñèíÿ ìöâàôèãëèéè íÿçÿðäÿ ñàõëàíûëûð.
Íèòãèí ìöíàñèáëèéèíè øÿðòëÿíäèðÿí àìèëëÿð è÷ÿðèñèíäÿ àøàüûäà-
êûëàð äàùà þíÿìëèäèð: 1) Ìþâçóíóí (ôèêðèí) ìÿçìóíóíà óéüóí
äèë ìàòåðèàëûíûí ñå÷èëìÿñè; 2) Äèë âàñèòÿëÿðèíèí íèòãèí ìÿãàì âÿ
øÿðàèòèíÿ óéüóíëóüó; 3) Íèòã öñëóáóíäàí àñûëû îëàðàã äèë âàñèòÿëÿ-
ðèíèí ìÿãñÿäÿóéüóíëóüó; 4) Äèë ìàòåðèàëûíûí íàòèãèí øÿõñèééÿòè-
íÿ, éàøûíà, ñàâàäûíà, äöíéàýþðöøöíÿ, ñÿíÿòèíÿ óéüóíëóüó.
85
 Íèòã ïðîñåñèíäÿ êèìèí êèìëÿ, ùàíñû øÿðàèòäÿ (òÿêëèêäÿ, éîõñà àó-
äèòîðèéà ãàðøûñûíäà, éà äà åêðàí âÿ éà åôèð âàñèòÿñèëÿ) èíôîðìàñèéà
ìöáàäèëÿñè àïàðìàñû ýþçëÿíèëìÿëè, íèòãèí ìÿçìóíó, ìÿãñÿäè, èñòè-
ãàìÿòè àéäûí îëìàëû, íàòèãèí (ìöÿëëèìèí, ëåêòîðóí, ìöùàçèðÿ÷è, ìÿ-
ðóçÿ÷è âÿ éà ÷ûõûø åäÿíèí) íÿçÿðè âÿ ïðàêòèê ùàçûðëûüû èøòèðàê åäÿíëÿ-
ðèí, äèíëÿéÿí âÿ éà îõóéàíëàðûí ìàðàüû äàèðÿñèíäÿ îëìàëûäûð.
Èúòèìàè éåðëÿðäÿ äþâëÿò ÿëåéùèíÿ ìöÿééÿí ñèðëÿðè äàíûøìàã,
äþâëÿò êÿøôèééàò èøëÿðèíäÿêè ìöÿééÿí ìÿëóìàòëàðû äàíûøìàã îë-
ìàç. Ùÿðáè ùèññÿëÿðèí íþìðÿñèíè, éåðèíè áèëäèðìÿê äÿ áó ãÿáèë-
äÿíäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ "Í" ùÿðôè èëÿ ùèññÿéÿ èøàðÿ åäèëèð. Éàõóä,
äàíûøûãäà ÿõëàã íîðìàëàðûíà ýþðÿ ùå÷ êÿñ þç àðâàäûíûí àäûíû éàä
êèøèëÿð àðàñûíäà ÷àüûðìûð. Öìóìèééÿòëÿ, àçÿðáàéúàíëûëàð ãàäûí-
ãûç àäëàðûíû ìÿúëèñëÿðäÿ, èúòèìàè éåðëÿðäÿ êèøèëÿð àðàñûíäà ÷ÿê-
ìÿéè äöçýöí ñàéìûðëàð. Úàâàí ýÿëèí âÿ éà ÿð ùÿòòà âàëèäåéíëÿðè-
íèí éàíûíäà áåëÿ "ìÿíèì àðâàäûì", "ìÿíèì ÿðèì" èôàäÿëÿðèíè èø-
ëÿòìèð, áàøãàëàðûíûí éàíûíäà èñÿ îíëàðûí àäëàðûíû ÷ÿêìÿéè ÿõëàã
ãàéäàëàðûíà ýþðÿ ìöíàñèá ýþðìöðëÿð. Äèë÷èëèêäÿ áóíà òàáó äåéè-
ëèð. Åëÿ áó ñÿáÿáäÿí À.Áàêûõàíîâóí "Êèòàáè-ßñýÿðèééÿ" ÿñÿðèí-
äÿ, ß.Ùàãâåðäèéåâèí "Õÿéàëàò" ïéåñèíäÿ, À.Øàèãèí "Ìÿêòóá éå-
òèøìÿäè" ùåêàéÿñèíäÿ ãàäûí îáðàçû âåðèëìÿìèø, ãàäûí àäû ÷ÿêèë-
ìÿìèøäèð. Êå÷ìèø ÿõëàã íîðìàëàðûíà ýþðÿ êèøè àðâàäûíûí àäûíû
áþéöêëÿðèíèí éàíûíäà äåéÿ áèëìÿçäè, "óøàãëàðûí àíàñû" âÿ éà "ôè-
ëàíêÿñèí ãûçû" (ÿýÿð òàíûíìûø êèøèíèí ãûçû èäèñÿ) äåéÿ èøàðÿ åäÿð-
äè. Áó ùàë áàøãà õàëãëàð ö÷öí õàðàêòåðèê äåéèë. Ðóñëàð "ìàéà æå-
íà", ôðàíñûçëàð "ìà ôàì" äåìÿêäÿí íÿèíêè ÷ÿêèíìèðëÿð, ÿêñèíÿ,
ãöðóð äóéóðëàð.
Éàõøû äàíûøìàã, ñÿðò ìÿíàíû éóìøàëòìàã ö÷öí åâôåìèçìëÿð-
äÿí äÿ èñòèôàäÿ îëóíóð. "Éîõ" ÿâÿçèíÿ "õåéð"; "éàëàíäûð" ÿâÿçè-
íÿ "äîüðó äåéèë", "ùÿãèãÿòÿ óéüóí äåéèë"; "õîø ýåòäèí" ÿâÿçèíÿ
"õîø ýÿëäèí"; "äåìÿê" ÿâÿçèíÿ "áóéóðìàã"; "þëìÿê" ÿâÿçèíÿ
"ðÿùìÿòÿ ýåòìÿê", "þìðöíö áàüûøëàìàã" âÿ ñ. êèìè ñèíîíèì ñþç
âÿ èôàäÿëÿðè èøëÿòìÿéÿ öñòöíëöê âåðèëèð.
Íèòãèí ìöíàñèáëèéè ö÷öí ôîðìàúà åéíè, ìÿçìóíúà ìöõòÿëèô
îëàí ñþçëÿðÿ - îìîíèìëÿðÿ éàçûëû íèòãäÿ ýåíèø éåð àéðûëûð. ×öíêè

86
øèôàùè íèòãäÿ ñþçöí ìÿíàñûíà äàùà ÷îõ ôèêèð âåðèëäèéè ùàëäà éàçû-
ëû íèòã ùÿì ôîðìà, ùÿì äÿ ìÿçìóí úÿùÿòäÿí ìöíàñèá âÿ äÿãèã
îëìàëûäûð. Éàçûëûøûíà ýþðÿ ìöõòÿëèô, ñÿñëÿíìÿéÿ ýþðÿ åéíè îëàí
ñþçëÿð - îìîôîíëàð íèòã ïðîñåñèíäÿ ñÿñëÿðèí òÿùðèôè èëÿ ìåéäàíà
÷ûõûð. Ìÿñÿëÿí: Êöëÿê ãàïûíû àøäû (à÷äû) - Î, áàðéåðè àøäû.
Øåèðäÿ áåëÿ ñþçëÿð ðèòì âÿ ãàôèéÿ õàòèðèíÿ îìîôîí øÿêëèíÿ ñà-
ëûíûð. Àøûã øåèðèíèí òÿúíèñ æàíðûíäà ãàôèéÿëÿð úèíàñ ñþçëÿð öçÿðèí-
äÿ ãóðóëóð:
Ìÿí ãóðáàí åéëÿðÿì éàðà úàíûìû,
Ýþòöðöá äîüðàéà, éàðà úàíûìû.
Àëûá òÿïÿ-äûðíàã éàðà úàíûìû,
Áèëìèðÿì äÿðìàíû, àé àíà, àíà.
(À.ßëÿñýÿð)
Øàèð "éàðà" ñþçëÿðèíè úèíàñ ìÿãàìûíäà èøëÿòìèøäèð. Áèðèíúè
"éàð" èñìè éþíëöê ùàëäà, èêèíúè "éàðìàã" ôåèëèíèí àðçó ôîðìàñû,
ö÷öíúö èñÿ "ÿçèê, õÿñòÿëèê" ìÿíàñûíäà îëàí "éàðà" ñþçöäöð. Áå-
ëÿ îìîôîíëàð ùÿì ôîíåòèê-öñëóáè, ùÿì äÿ ñåìàíòèê- ìÿíòèãè úÿ-
ùÿòäÿí ôèêðè ãöââÿòëÿíäèðìÿéÿ õèäìÿò åäèð.
Äèëäÿ éàçûëûøû åéíè, ñÿñëÿíìÿñè ìöõòÿëèô îëàí ñþçëÿðÿ - îìî-
ãðàôëàðà èñÿ ùÿì éàçûëû, ùÿì äÿ øèôàùè íèòãäÿ ÷îõ ðàñò ýÿëèðèê:
ýÿëèí (èñèì) - ýÿëèí (ôåëèí ÿìð ôîðìàñû), à÷àð (èñèì)- à÷àð (ôåëèí
ãåéðè-ãÿòè ýÿëÿúÿê çàìàíû), áàüëàð (èñèì, úÿì ùàëäà)- áàüëàð
(áàüëàìàã ôåëè ãåéðè-ãÿòè ýÿëÿúÿê çàìàíäà) âÿ ñ. Áåëÿ ñþçëÿð
ìÿíàñûíà, âóðüóíóí éåðèíÿ ýþðÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíèð.
Äèëäÿ ìÿíàíû äàùà äÿãèã èôàäÿ åòìÿê áàõûìûíäàí ñèíîíèì-
ëÿðèí äÿ ðîëó áþéöêäöð. Ìöõòÿëèô ìÿíà ÷àëàðëûãëàðûíà ìàëèê àí-
ëàéûøëàðû áèëäèðÿí ñèíîíèìëÿð èôàäÿ ôîðìàñûíà ýþðÿ ôÿðãëèäèð. Àü
åëÿìÿê - àü éàëàí äàíûøìàã, ÿéëÿøìÿê -îòóðìàã, äèíëÿìÿê-
åøèòìÿê-ãóëàã àñìàã, éàøëû-ãîúà-àüñàããàë, ãà÷ìàã-éöéöð-
ìÿê, þëìÿê-ýþçëÿðèíè ÿáÿäè éóììàã-äöíéàñûíû äÿéèøìÿê-
äöíéàäàí êþ÷ìÿê âÿ ñ. ñèíîíèìëÿðè íèòãäÿ äàíûøûã øÿðàèòèíäÿí,
èøëÿíìÿ ìÿãàìûíäàí, öñëóáè âÿ ñóáéåêòèâ ìöíàñèáÿòèíäÿí àñû-
ëû îëàðàã äàíûøàíûí âÿ éà éàçàíûí ôèêðèíÿ óéüóí øÿêèëäÿ þç èôàäÿ-
ñèíè òàïûð.

87
 ÍÈÒÃÈÍ ÐÀÁÈÒßËÈÉÈ. Íèòã ïðîñåñèíäÿ ÿýÿð ñþçëÿð éåðëè-
éåðèíäÿäèðñÿ, úöìëÿëÿð äöçýöí ãóðóëìóøñà, ìþâçó ðàáèòÿëè, ÿëà-
ãÿëè øÿêèëäÿ øÿðù îëóíóðñà, äåìÿëè, èíôîðìàñèéà âåðÿí èôàäÿ åòäè-
éè ôèêðè éàõøû áèëèð, îíóí ìàùèééÿòèíè ùÿðòÿðÿôëè äÿðê åäèð. Áåëÿ
âàõò ùàäèñÿíèí, ôàêòûí èçàù îëóíìà àðäûúûëëûüû ìÿíòèãÿ ÿñàñëàíûð.
Öìóìèééÿòëÿ, àðäûúûëëûãëà øÿðù îëóíàí ìàòåðèàë éàõøû àíëàøûëûð,
ìÿíèìñÿíèëèð. Áóíóí ö÷öí ìàòåðèàëûí ÿñàñ âÿ èêèíúè äÿðÿúÿëè ìÿ-
ñÿëÿëÿðè áèð-áèðèíäÿí óñòàëûãëà àéðûëìàëû, èêèíúè äÿðÿúÿëèëÿðèí öçÿ-
ðèíäÿ ÷îõ äóðìàéûá ÿñàñ ìÿñÿëÿíèí èçàùûíà êå÷ìÿê âàúèáäèð. Íà-
òèã ÿñàñ ìÿñÿëÿíèí öçÿðèíäÿ õöñóñè äàéàíìàãëà îíóí ìàùèééÿòè-
íè þç ñþçëÿðè, äöøöíúÿñè âÿ öñëóáó èëÿ ðàáèòÿëè èôàäÿ åòìÿëèäèð.
ÍÈÒÃÈÍ ÎÐÈÆÈÍÀËËÛÜÛ. Þçöíÿìÿõñóñëóüó èëÿ ñå÷èëÿí,
áèð ñûðà ìÿçèééÿòëÿðè èëÿ ôÿðãëÿíÿí íèòã îðèæèíàë ñàéûëûð. Òÿáèè êè,
áåëÿ íèòã áèð êîíôðàíñäà, èúëàñäà, òîïëàíòûäà éàëíûç áèð âÿ éà èêè
íÿôÿðäÿ àëûíà áèëÿð. Íèòãèí îðèæèíàëëûüû þçöíö íÿäÿ ýþñòÿðèð?
1) Øèôàùè íèòãäÿ áàøãàëàðûíäàí ñå÷èëÿí ôÿðäè, áÿçè ùàëëàðäà òÿëÿô-
ôöç òÿðçèíäÿ. Íàòèã úöìëÿëÿðäÿêè àéðû-àéðû ñþçëÿðè, ìÿãàìûíäà àé-
ðû-àéðû ùåúàëàðû, ìÿíòèãè âóðüóíó ÷îõ àéäûí äèêñèéà èëÿ òÿëÿôôöç åäèð,
ñþç âÿ ãðàììàòèê ôîðìàëàðäà îðôîåïèê íîðìàëàðû òàì ýþçëÿéèð,
óúàäàí, ëàêèí àðàìëà, òÿëÿñìÿäÿí äàíûøûð, èíòîíàñèéà ÷àëàðëàðûíäàí,
ñþçëÿðèí àâàçëàíìàñûíäàí ìÿçìóíà óéüóí áàúàðûãëà áÿùðÿëÿíèð.
2) Ìþâçó èëÿ ÿëàãÿäàð ñèòàòëàðäàí, ïîåòèê-öñëóáè èôàäÿëÿðäÿí,
àôîðèçìëÿðäÿí, àòàëàð ñþçëÿðè, çÿðá-ìÿñÿëëÿðäÿí áàúàðûãëà èñòèôà-
äÿ îëóíìàñûíäà. Íàòèã ôèêèðëÿðèíè àéäûí, èôàäÿëè âÿ ìàðàãëû ÷àò-
äûðìàã ö÷öí àç èøëÿäèëÿí, ëàêèí ìöíàñèá ôîðìàëàðäàí éàðàðëàí-
ìàãëà íèòãèíè îðèæèíàë ãóðóð. Áó çàìàí ìöùàçèðÿ, ìÿðóçÿ âÿ éà
÷ûõûøäà ìþâçóíóí àêòóàëëûüû íÿçÿðÿ òåç ÷àðïûð, ìþâçóíóí ìÿç-
ìóíó áöòöí òÿôÿððöàòû èëÿ èçàùà úÿëá îëóíóð, àõûðäà äà íÿòèúÿ ÷û-
õàðûëìàãëà äåéèëÿíëÿð éåêóíëàøäûðûëûð.
ßëáÿòòÿ, ìþâçóíóí àêòóàëëûüûíû þí ïëàíà ÷ÿêìÿìèøäÿí íàòèã
þç äåäèêëÿðèíÿ äèããÿòè úÿëá åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ áèð àòàëàð ñþçöíö,
ìÿøùóð áèð øàèðäÿí áèð áåéò âÿ éà áèð ìèñðà øåèð äåéÿ áèëÿð, éà-
õóä ìþâçó èëÿ áàüëû áèð ýþðêÿìëè òàðèõè øÿõñèééÿòäÿí, äþâëÿò õà-
äèìèíäÿí áèð ñèòàò ýÿòèðìÿêëÿ ôèêðèíè ÿñàñëàíäûðà áèëÿð.

88
 Áÿäèè òÿñâèð âàñèòÿëÿðè äÿ íèòãèí îðèæèíàëëûüûíû òÿìèí åòìÿéÿ
éþíÿëäèëÿ áèëÿð. ßëáÿòòÿ, áó ùàë íàòèãèí ñàâàä âÿ áàúàðûüûíäàí,
àëäûüû èõòèñàñäàí, áÿäèè ñþçöí ñèðëÿðèíÿ áÿëÿäëèéèíäÿí àñûëûäûð.
Áÿäèè ÿñÿðëÿðè ìöíòÿçÿì ìöòàëèÿ åäÿí, øàèð, éàçû÷û âÿ éà ñþç óñ-
òàëàðûíûí äèëèíäÿ ñÿñëÿíÿí àôîðèçì âÿ ùèêìÿòëè ñþçëÿðè þéðÿíèá
éàõøû ìÿíèìñÿìèø øÿõñëÿð îáðàçëûüà õèäìÿò åäÿí áÿäèè òÿñâèð
âàñèòÿëÿðèíÿ (ðèòîðèê ñóàëëàðà, ìÿúàçè ìÿíàäà èøëÿäèëÿí ìåòàôîðà,
ìåòîíèìèéà, ñèíåêäîõà, àíàôîðà, åïèôîðà âÿ ñ. êèìè òÿñèðëè âÿ îá-
ðàçëû èôàäÿëÿðÿ) ýåíèø éåð âåðìÿêëÿ þç íèòãèíè áÿäèè, äàùà éàðàðëû
âÿ ìöíàñèá åäÿí îðèæèíàë öñóëëàðëà ýþçÿëëÿøäèðÿ áèëèð.

Ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð
1. Äÿãèãëèê ùàíñû öñëóáóí (áÿäèè, ïóáëèñèñòèê, åëìè, èøýöçàð
âÿ éà àèëÿ-ìÿèøÿò) ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòèäèð?
2. Ñþçëÿðè äöçýöí òÿëÿôôöç åòìÿê íÿéèí ýþñòÿðèúèñèäèð?
3. Äöçýöí îëìàéàí òÿëÿôôöçöí ñþçöí ìÿíàñûíû äÿéèøäèðäè-
éèíè õàòûðëàéàðàã áèð íå÷ÿ íöìóíÿ ýþñòÿðèí.
4. Ùàíñû íèòã ôîðìàñû äöçöí ùåñàá îëóíóð?
5. Ùàíñû íèòã òÿìèç ùåñàá åäèëèð?
6. Íèòãèí òÿìèçëèéèíèí ïîçóëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðàí ñÿáÿáëÿð
ùàíñûëàðäûð?
7. Áÿäèè ÿñÿðëÿðäÿ äèàëåêò ñþçëÿðèíÿ íÿ âàõò éåð âåðèëèð? Áÿñ
ùàíñû ìÿãàìëàðäà äèàëåêòèçìëÿðÿ éåð âåðèëìÿñè ìÿãáóë ñàéûëìûð?
8. Ìÿùÿëëè åëåìåíòëÿðÿ, ëîðó ñþçëÿðÿ, æàðãîíèçìëÿðÿ, ÿúíÿ-
áè ñþçëÿðÿ òÿìèç íèòãäÿ ðàñò ýÿëìÿê îëóðìó? ßýÿð ðàñò ýÿëèðèêñÿ,
áåëÿ íèòãè íåúÿ àäëàíäûðûðëàð?
9. Íèòãèí àéäûíëûüûíû íåúÿ áàøà äöøöðñöíöç?
10. Íèòãèí ìöíàñèáëèéè ö÷öí ÿñàñ øÿðòëÿð ùàíñûëàðäûð?
×àëûøìà 54. Êè÷èê áèð ìÿãàëÿ éàçûí, îíóí ýèðèø, îðòà (ÿñàñ)
ùèññÿ âÿ ñîíëóüóíóí ùÿúì íèñáÿòèíè èçàù åäèí.
×àëûøìà 55. Ìÿòíäÿêè ôîíåòèê, ëåêñèê âÿ ìîðôîëîæè äèàëåê-
òèçìëÿðè ýþñòÿðèí. Ìÿùÿëëè õöñóñèééÿòëÿðèí ùàíñû äèàëåêòÿ àèä îë-
äóüóíó ìöÿééÿíëÿøäèðèí:

89
 … Ùàìû ÿñÿáèëÿøìèøäè, ùÿòòà úàâàíëàðäàí áèð íå÷ÿñèíèí ÷ûõûá
åâëÿðèíÿ ýåòäèêëÿðèíè ýþðÿí Úÿáî éåíèäÿí áàøëàäû âÿ:
- ß, íîëäó ÿ? Áèð êèøè òàïûëìàäû ìÿíèì ìàøûíûìû éóñóí? Ïóë
âåðèðÿì äà áÿ, ìöôòÿ éóìàéàúàã êè? -äåäè.
Áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà Çàëû Ìÿììÿäîüëó Úÿáîíó íÿ èëÿ, íåúÿ
âóðäóñà îíó ÷óë êèìè éåðÿ ñÿðäè âÿ äåäè:
- ßäÿ, êþïÿéèí áàëàñû, áó êÿíääÿ ñÿíè òàíûìûðëàð êèìñÿí?
Ùàíñûíû äåéèì ÿ? Íèéÿ áåëÿ ãóäóðäóí, áàëà?
Âÿ Çàëû Ìÿììÿäîüëó þçöíö äÿäÿñèíèí öñòöíÿ àòàí Êàìðàíû
ýþðÿí êèìè: - ßäÿ, ãîäóã, àïàð îíó ÿâÿ, àéûëñûí, ñîíðà áóðàõûí
àäàì è÷èíÿ. Áÿñäèð, àäàì ãóäóðóð åé, òà áåëÿ éîõ! Èòèí áàëàëàðû,
åëÿ áèëèðñèíèç úàìààòûí ìÿíëèéè-ôèëàíû éîõäóð? ß, ãàíûí äà áóëà-
ðû?! Äöíÿíÿ êèìè àúûíäàí êþïöê ãóñóðäóíóç äàíà! Áèð òèêÿ, Àë-
ëàù éåòèðÿí ÷þðÿéè íÿ ö÷öí àäàì áàëàñû êèìè éåìèðñèíèç ÿ, ùè?
Çàëû Ìÿììÿäîüëó êÿíääÿ ìîíòéîð èøëÿéèðäè âÿ àèëÿñèíè íà-
ìóñëà äîëàíäûðàí êèøèëÿðäÿí èäè; áèð òèêÿ ÷þðÿéè î, äàøäàí ÷ûõàðûð-
äû, ÿëèíäÿí èííè-úèííè ãóðòàðìàçäû: ïÿíúÿðÿëÿðÿ øöøÿ ñàëìàã, ãà-
ïû-ïÿíúÿðÿ ãàéûðìàã, åëåêòðèê àâàäàíëûãëàðû òÿìèð÷èñè, õîëîäèëíèê
óñòàñû, ðàäèéî, òåëåâèçîð, áèð ñþçëÿ, íåúÿ äåéÿðëÿð, Çàëû áåëÿ Çàëû
èäè. (Øàìèë Çàìàí. Ãàðàáàüëàðû òÿðÿííöì åäèðÿì. (... Áàêû,
2007, ñÿù.83)

ÍÈÒÃÈÍ ÌßÍÒÈÃËÈÉÈ. Îáéåêòèâ ýåð÷ÿêëèéè äîüðó, äöðöñò

ÿêñ åòäèðÿí ùþêì, ôèêèð ìÿíòèãÿ ÿñàñëàíäûüû ö÷öí ìÿíòèãè íèòã
àäëàíûð. Ìÿíòèãÿ ÿñàñëàíàðàã ìöëàùèçÿ âÿ ìöùàêèìÿëÿðèíè äöç-
ýöí âÿ êîíêðåò èôàäÿ åäÿí íàòèãèí íèòãè êîììóíèêàòèâ êåéôèééÿò
êèìè äÿãèã îëóð, éÿíè ìÿçìóí èíñàí òÿôÿêêöðöíöí ìÿùñóëó êè-
ìè ìåéäàíà ýÿëèð. Ìÿíòèãèëèê øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòû íöìóíÿëÿ-
ðèíäÿ - ÿôñàíÿ, íàüûë, ãàðàâÿëëè âÿ òÿìñèëëÿðäÿ øöóðëó îëàðàã ïî-
çóëóð, ñþç âÿ èôàäÿëÿðèí ñåìàíòèêàñû áèëÿðÿêäÿí øèøèðäèëèð, éà äà
êè÷èëäèëèð. Ìÿñ: Éåääè ýöí, éåääè ýåúÿ éîë ýåòäè; Êîðîüëó éåääè

90
ãàçàí ïëîâó éåäè; Ãûðõ ýöí, ãûðõ ýåúÿ éàòäû; Äÿðÿëÿðäÿí ñåë êè-
ìè, òÿïÿëÿðäÿí éåë êèìè êå÷äè; Ýþéäÿí ö÷ àëìà äöøäö; Ó÷àí õàë-
÷àéà ìèíäè; Ñåùèðëè ïàïàüû ýåéèá ýþðöíìÿç îëäó; Éåääè áàøëû ÿæ-
äàùàíûí úàíûíû àëäû; Çöìðöä ãóøóíóí ãàíàäûíà ìèíèá ãàðàíëûã
äöíéàäàí ÷ûõäû âÿ ñ.
Ìÿíòèãèëèê íèòãèí ÿí ìöùöì êåéôèééÿòèäèð. Åëìè èíôîðìàñèéà
ìÿíòèãÿ ÿñàñëàíûð, èíñàíëàð îíó äÿðê åòìÿêäÿ ÷ÿòèíëèê ÷ÿêñÿëÿð
äÿ, ôèêðèí äöçýöíëöéö âÿ ùÿãèãèëèéè êèìëÿðäÿñÿ øöáùÿ äîüóðìóð.
ÍÈÒÃÈÍ ÀÙßÍÝÄÀÐËÛÜÛ. Íèòãèí àùÿíýäàðëûüû äåéèëÿíäÿ
îíóí ñÿëèñëèéè, ýþçÿëëèéè, àõûúûëûüû, ðÿâàíëûã ýþçëÿíèëìÿêëÿ ìàòå-
ðèàëûí àë÷àã òîíäàí áàøëàéàðàã óúà òîíà äîüðó éöêñÿëìÿñè, åéíè
çàìàíäà àâàçûí, òåìïèí äÿéèøìÿñè, äèíëÿéèúèëÿðè þçöíÿ úÿëá åò-
ìÿ ãàáèëèééÿòè, äèëèí ôîíåòèê èìêàíëàðûíäàí áÿùðÿëÿíìÿêëÿ úöì-
ëÿäÿ åéíè êþêëö öçâëÿðèí àðäûúûë ñûðàëàíìàñû âÿ ñàäÿ ôèêèðëÿðèí
ìöðÿêêÿáÿ äîüðó ôàêòëàð âÿ ðÿãÿìëÿðëÿ àùÿíýäàð âåðèëìÿñè íÿ-
çÿðäÿ òóòóëóð.
ÍÈÒÃÈÍ ÇßÍÝÈÍËÈÉÈ. Çÿíýèí ñþç åùòèéàòûíà ìàëèê íàòèã
éàëíûç äèëèí èíúÿëèêëÿðèíÿ áÿëÿäëèê íÿòèúÿñèíäÿ þç íèòãèíè ðÿíýà-
ðÿíý ãóðà áèëèð. Íèòãèí çÿíýèíëèéèíèí áàøëûúà àìèëè îíäà äèë âà-
ùèäëÿðèíèí òÿêúÿ ÷îõëóüó äåéèë, ðÿíýàðÿíýëèéèäèð. Íàòèã þç ôèêèð-
ëÿðèíè äàùà ìöíàñèá ñþçëÿðäÿí - ñèíîíèìëÿðäÿí, àíòîíèìëÿðäÿí,
ôðàçåîëîæè áèðëÿøìÿëÿðäÿí, èáàðÿëÿðäÿí, ìÿúàçëàðûí ìöõòÿëèô
íþâëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ ùåñàáûíà íèòãèíè ìàðàãëû ãóðóð, îíëàðûí
àñàí äÿðê åäèëìÿñè èëÿ äèíëÿéèúèëÿðÿ õîø òÿñèð áàüûøëàéûð. Äåìÿ-
ëè, íèòãèí çÿíýèíëèéè äèëèí èôàäÿ âÿ òÿñâèð âàñèòÿëÿðè ùåñàáûíà áà-
øà ýÿëèð.
Íèòãèí çÿíýèíëèéè äèë ñòðóêòóðóíäàí, õöñóñÿí àêòèâ ñþç åùòèéà-
òûíûí êÿìèééÿò âÿ êåéôèééÿòèíäÿí àñûëû îëàí ìÿñÿëÿäèð. Íèòãèí
çÿíýèíëèéè áöòöí öñëóáëàð ö÷öí âàúèá îëñà äà, áÿäè öñëóáäà î äà-
ùà éöêñÿê, åëìè âÿ ïóáëèñèñòèê öñëóáëàðäà íèñáÿòÿí àøàüûäûð. Ñÿ-
áÿáè äÿ îíóíëà èçàù åäèëèð êè, áÿäèè ÿñÿðëÿðäÿ éàçû÷ûíûí äèëèí áö-
òöí ëàéëàðûíäà èøëÿíÿí ñþçëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê ùöãóãó âàð, àì-
ìà åëìè âÿ ïóáëèñèñòèê öñëóáëàðäà ìþâçó èëÿ ÿëàãÿäàð ñàùÿ ñþç-
ëÿðè âÿ òåðìèíëÿð ÷îõëóã òÿøêèë åäèð. Áÿäèè ÿñÿðäÿ éàçû÷ûíûí ñþç

91
åùòèéàòû çÿíýèí îëäóüó ö÷öí î, ùàäèñÿëÿðè äÿãèã, èíúÿ, èôàäÿëè, îá-
ðàçëû âÿ îðèæèíàë öñóëäà èôàäÿ èìêàíûíà ìàëèêäèð. Î, ñþçëÿðèí ëåê-
ñèê-ñåìàíòèê çÿíýèíëèéèíäÿí òóòìóø èíòîíàñèéà âÿ ðèòì èíúÿëèê-
ëÿðèíÿ ãÿäÿð áöòöí äèë âàñèòÿëÿðèíÿ ìöðàúèÿò åòìÿêäÿ àçàääûð.
Íèòãèí çÿíýèíëèéèíèí ÿñàñ ÿëàìÿòè îíäà èøëÿíÿí ñþçëÿðèí òÿê-
ðàð îëóíìàäàí êÿìèééÿòúÿ ÷îõëóüóäóð. Ýåíèø äöíéàýþðöøöíÿ,
ìöêÿììÿë ñàâàäà, äàèìè ìöòàëèÿéÿ ìàëèê øÿõñèí ñþç åùòèéàòû
êÿìèééÿò âÿ êåéôèééÿòúÿ ÷îõ çÿíýèí îëóð. Ñþç ñÿíÿòêàðëàðûíûí -
øàèð âÿ éàçû÷ûëàðûí áÿäèè íèòãèíèí çÿíýèíëèéè ìÿùç áó ùåñàáàäûð.
Áèç òÿëÿáÿëÿðèìèçèí, î úöìëÿäÿí, ýÿëÿúÿê ìÿøã÷è âÿ áÿäÿí
òÿðáèéÿñè ìöÿëëèìëÿðèìèçèí çÿíýèí íèòã ìÿäÿíèééÿòèíÿ íàèë îë-
ìàñûíû, ìÿäÿíè âÿ ñàâàäëû øÿõñ êèìè éåòèøìÿñèíè èñòÿéèðèêñÿ, îí-
ëàðà àíà äèëèìèçäÿ ðàäèî-òåëåâèçèéà âåðèëèøëÿðèíè äèããÿòëÿ èçëÿìÿ-
éÿ, ìöòàëèÿ åòìÿéÿ ìàðàã îéàòìàëû, ìöõòÿëèô âàñèòÿëÿðëÿ - äèñ-
ïóòëàð, áÿäèè ýåúÿëÿð, øàèð âÿ éàçû÷ûëàðëà ýþðöøëÿð êå÷èðìÿêëÿ,
ñþçëÿðèí, èôàäÿëÿðèí, úöìëÿëÿðèí èôàäÿ òÿðçèíÿ äèããÿòè éþíÿëòìÿê-
ëÿ, íèòãèí ìÿçèééÿòëÿðèíè ìÿíèìñÿòìÿêëÿ îíëàðûí ñþç åùòèéàòûíû
àðòûðûá çÿíýèíëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøìàëûéûã. Áÿäèè, åëìè, êöòëÿâè, ïóá-
ëèñèñòèê ÿñÿðëÿðèí ìöíòÿçÿì ìöòàëèÿñè ýÿíúëÿðèìèçèí ñþç åùòèéà-
òûíû àðòûðìàãëà îíëàð ö÷öí öìóìèøëÿê îëìàéàí, àç èøëÿòäèêëÿðè
ñþçëÿðèí äÿ íèòãäÿ àêòèâëÿøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàúàüû øöáùÿñèçäèð.
ÍÈÒÃÈÍ ÈÔÀÄßËÈÉÈ. Èôàäÿëèê öñëóá áàõûìûíäàí ÿí óüóðëó
äèë âàñèòÿëÿðè òàïûá èøëÿòìÿê äåìÿêäèð. Èôàäÿëè íèòã òÿêúÿ àéäûí,
äöçýöí, ñÿëèñ, ìÿíòèãè îëìàãëà áèòìèð, ùÿì äÿ òÿñèðëè, åìîñèîíàë,
úàçèáÿëè ôîðìàäà þç ÿêñèíè òàïûð. Èôàäÿëè íèòã îíäàí áÿùðÿëÿíÿí-
ëÿðèí ùèññëÿðèíÿ òÿñèð åäèð, ìàðàüûíû àðòûðûð, ÷öíêè áóðàäà ìÿíòèã
ýöúëö îëäóüó êèìè, èôàäÿ òÿðçè äÿ òóòàðëû ñþç, èôàäÿ âÿ èáàðÿëÿðëÿ
ùÿì çÿíýèí, ùÿì äÿ èôàäÿëèäèð.
Èôàäÿëèéè ÷îõ âàõò ñþç ñÿíÿòêàðëàðûíà àèä åäèðëÿð, àõû îíëàð äè-
ëèí çÿíýèí ñþç õÿçèíÿñèíÿ, îíóí ãàéäà-ãàíóíëàðûíà äàùà éàõøû
áÿëÿääèðëÿð. Îíëàð þçëÿðèíäÿí ÿââÿë éàøàéûá-éàðàòìûø ñÿëÿôëÿðè-
íèí áÿäèè èðñèíÿ äÿðèíäÿí éèéÿëÿíèðëÿð, äåéèëìèøëÿðè òÿêðàð åòìÿ-
äÿí îðèæèíàë ôèêèðëÿðèíè äàùà åìîñèîíàë, úàçèáÿëè, ìÿíàëû èôàäÿ åò-
ìÿê áàúàðûüû íöìàéèø åòäèðèðëÿð, äèëèí áöòöí ñèñòåìèíÿ - ôîíåòèêà,

92
ëåêñèêà, ñåìàíòèêà, ãðàììàòèêà, èíòîíàñèéà âÿ öñëóáèééàòà ùÿð-
òÿðÿôëè áÿëÿä îëìàãëà éåíè äèë âàñèòÿëÿðè äöçÿëäèá èøëÿäèðëÿð. Åëÿ
áóíà ýþðÿ äÿ îíëàðûí äèëè çÿíýèí, îáðàçëû, àùÿíýäàð âÿ èôàäÿëè
íèòã êèìè éåíè íÿñëÿ, þçëÿðèíäÿí ñîíðà ýÿëÿí ñÿíÿòêàðëàðà ýþçÿë
ìèðàñ êèìè þòöðöëöð.
Èíñàí ùèññëÿðèíÿ òÿñèð ýþñòÿðÿí, îíó ùÿéÿúàíëàíäûðàí, ðóùóíó
ïÿðâàçëàíäûðàí, ãÿëáèíè åùòèçàçà ýÿòèðÿí, êþíëöíö îõøàéàí íèòã
èôàäÿëèäèð. Íèòãèí øöóðà òÿñèðè äÿðÿúÿñèíÿ ýþðÿ øåèð íÿñðÿ íèñáÿ-
òÿí äàùà ýöúëö âàñèòÿäèð. Øåèðäÿ áÿäèèëèê âÿ îáðàçëûëûã éöêñÿê,
äàùà ÿéàíè âÿ ýöúëöäöð. È.Íÿñèìèíèí, Ì.Ôöçóëèíèí, Ì.Ï.Âàãè-
ôèí, À.ßëÿñýÿðèí, Ì.ß.Ñàáèðèí, Ñ.Âóðüóíóí øåèðëÿðè èôàäÿëè íèòãèí
ýþçÿë íöìóíÿëÿðèäèð. Áó øåèðëÿðäÿ áÿäèè íèòã ôîðìàñû çàùèðÿí ÷îõ
ñàäÿ, ëåêñèêàñû, èíòîíàñèéàñû âÿ ñèíòàêñèñè áàõûìûíäàí ÷îõ ðÿâàí,
îéíàã âÿ ñÿëèñäèð. Áó øåèðëÿð ñàíêè õàëã ìóñèãèñè èëÿ ùàðìîíèéà
òÿøêèë åäèð.
Íèòãèí èôàäÿëèéè öíñèééÿò ìöùèòè èëÿ äèëèí ñòðóêòóð ñàùÿëÿðè âÿ
öñëóá ñèñòåìè èëÿ øÿðòëÿøèð. Èôàäÿëè íèòã òÿôÿêêöðëÿ, ìöðàúèÿò îëó-
íàí øÿõñëÿ âÿ äèëè éàõøû áèëìÿêëÿ îíóí èôàäÿëèê èìêàíëàðûíû äó-
éóá ãèéìÿòÿíäèðìÿêëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Àäè ñþçëÿðäÿí ãóðóëìóø
åïèòåò, ìåòàôîðà, ìåòîíèìèéà, ñèíåêäîõà âÿ ìÿúàçëàð èôàäÿëè-
éè, áÿäèèëèéè ýöúëÿíäèðÿí âàñèòÿëÿðäèð.
Èíòîíàñèéàíûí èôàäÿëèê èìêàíëàðû äàùà áþéöêäöð. Î, íèòãèí
ãðàììàòèê âÿ ëåêñèê-ñåìàíòèê íîðìàëàðûíûí ÿñàñûäûð. Èôàäÿëè íèòã
áÿäèè âÿ îáðàçëû îëóð. Îáðàçëûëûã íèòãèí áöòöí òÿçàùöð ôîðìàëà-
ðûíäà áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ þçöíö ýþñòÿðñÿ äÿ, áÿäèèëèê àíúàã
áÿäèè ÿñÿðëÿðÿ õàñäûð.
Íèòãèí èôàäÿëèéè åéíè çàìàíäà îíóí åêñïðåññèâëèéè, åìîñèî-
íàëëûüû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Åêñïðåññèâëèê þçö åìîñèîíàëëûã âÿ îá-
ðàçëûëûãëà áèðëèêäÿ òÿçàùöð åäèð. Åêñïðåññèâëèéè éàðàòìàã ñèíîíèì-
ëÿðèí èøëÿäèëìÿñè ÿñàñÿíäà àïàðûëûð. Èôàäÿëè, áÿäèè íèòã åìîñèéàëà-
ðà òÿñèð åòìÿêëÿ èíñàíäà ìöÿééÿí ýþçÿë äóéüóëàð, õîø ùèññëÿð
îéàäûð âÿ åìîñèîíàëëûüà ñÿáÿá îëóð. Áÿäèèëèê âÿ îáðàçëûëûã áÿäèè
òÿôÿêêöðöí ìÿùñóëó îëìàãëà ÿäÿáè áÿäèè ÿñÿðëÿðÿ õàñ êåéôèééÿò-
äèð.

93
 Áÿäèèëèê ÿí ÷îõ ïîåòèê îáðàçëûëûã àíëàìûíäà èøëÿäèëèð. Î, ñþç
ñÿíÿòêàðëàðûíûí éàðàäûúûëûüûíäà òÿçàùöð òàïûð âÿ éàëíûç áÿäèè
ÿñÿðëÿð ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð. Áÿäèèëèê ñÿíÿòêàðûí ìþâçó ñå÷ìÿ ãà-
áèëèééÿòèíäÿí, îáðàçëàðû òÿñâèð åòìÿ ìÿùàðÿòèíäÿí, îáðàçëû äèë
âàñèòÿëÿðèíäÿí éàðàäûúûëûãëà èñòèôàäÿñèíäÿí àñûëûäûð.
Íèòãèí îáðàçëûüû, åìîñèîíàë êåéôèééÿòè, òÿñèðëèéè åêñïðåññèâëèê
àíëàìûíäàäûð. Åìîñèîíàëëûã åìîñèéàíûí (ôðàíñûçúà "ùÿéÿúàí",
"ùèññ", "òÿñÿââöð") èôàäÿñèíÿ õèäìÿò åäèð. Åìîñèîíàëëûã, åêñ-
ïðåññèâëèê âÿ îáðàçëûëûã éàõûí àíëàéûøëàðäûð, îíëàðà ïàòåòèê ÷ûõûø-
ëàðäà, ãûçüûí âÿ úîøãóí íèòãëÿðäÿ ðàñò ýÿëèðèê. Åêñïðåññèâëèê äèëèí
áöòöí ñÿâèééÿëÿðèíäÿ ìöõòÿëèô èôàäÿ âàñèòÿëÿðè èëÿ éàðàíûð.
Åìîñèîíàëëûã òþðÿäÿí ÿñàñ äèë âàùèäëÿðè àøàüûäàêûëàðäûð:
1) Ùèññè ùàëëàðû èôàäÿ åäÿí ñþçëÿð (òÿÿññöô, ùåéô, éàõøû êè âÿ ñ.)
2) Ôèêðÿ äàíûøàíûí åìîñèîíàë ìöíàñèáÿòèíè áèëäèðÿí ñþçëÿð
(àôÿðèí, éàøà, âàð îë; éàðàìàç, àë÷àã, øÿðÿôñèç âÿ ñ.)
3) Åìîñèîíàë ãèéìÿòëÿíäèðèúè ñèíîíèìëÿð ("ýåòìÿê" ÿâÿçèíÿ
"ýþòöðöëìÿê", "äàáàí àëûá ãà÷ìàã", "ÿêèëìÿê", "àðàäàí ÷ûõìàã":
"þëìÿê" ÿâÿçèíÿ "ýÿáÿðìÿê", "úÿùÿííÿìÿ âàñèë îëìàã" âÿ ñ.).
4) Ìÿúàçè ìÿíàëû ñþçëÿð;
5) Åìîñèîíàëëûã áèëäèðÿí íèäàëàð âÿ ÿäàòëàð (ùåéùàò, ÿôñóñ,
àé ýÿëäè ùà! âÿ ñ.) Åìîñèîíàëëûã éàðàäàí ñþç âÿ èôàäÿëÿð úöìëÿ-
äÿ þçöíö ìöõòÿëèô ÷àëàðëû åìîñèîíàë áîéàëàð øÿêëèíäÿ ýþñòÿðèð:
Øàáàí íÿíÿ. - À ñÿíèí àòàí-àíàí òöíáÿòöí äöøñöí! À ñÿíè
áåëÿ ÿêèá-äîüàíóâóí àòàñûíà íÿùëÿò! (Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ);
Áàñ áàéûðà, ñÿíèí éåðèí òÿêéÿ, ôèëàíäû, àé õàëà! (ß.Âàùèä)

Ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð
1. Íèòãèí ìöíàñèáëèéè ùàíñû àìèëëÿðëÿ áàüëûäûð?
2. Íèòãèí çÿíýèíëèéè äåäèêäÿ íÿëÿð íÿçÿðäÿ òóòóëóð?
3. Íèòãèí çÿíýèíëèéèíè âÿ éà êàñûáëûüûíû íåúÿ ìöÿééÿíëÿø-
äèðìÿê îëàð?
4. Íèòãèí çÿíýèíëèéè ùàíñû öñóëóáëàð ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð?
5. Ùàíñû ùàëëàð éûüúàìëûüà ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðèð, äèíëÿéèúè âÿ
îõóúóíó éîðóð?

94
 6. Áÿäèè íèòãäÿ ùàíñû úÿùÿòëÿð öñòöíëöê òÿøêèë åäèð?
7. Íèòãäÿ åéíè äèë öíñöðëÿðèíèí òÿêðàðëàíìàñû, åéíè úöìëÿ
êîíñòðóêñèéàëàðûíûí âÿ ôîðìàëàðûíûí àðäûúûë âåðèëìÿñè íèòãè çÿí-
ýèíëÿøäèðèðìè? Ìèñàëëàð ýÿòèðìÿêëÿ ôèêðèíèçè èçàù åäèí.
8. Áÿäèèëèê íÿäèð? Áÿäèèëèê ùàíñû öñëóá âÿ ùàíñû ÿñÿðëÿð
ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð?
9. Íèòãèí àùÿíýäàðëûüû äåäèêäÿ íÿ áàøà äöøöëöð?
10. Èôàäÿëèéè ýöúëÿíäèðÿí âàñèòÿëÿð ùàíñûëàðäûð?
×àëûøìà 55. Âåðèëìèø äèàëåêò ñþçëÿðèíèí ìÿíàñûíû èçàù åäèí
âÿ ÿäÿáè äèëäÿêè ãàðøûëûüûíû âåðèí:
úèéè, áåúèä, ÿëÿðäàí, äåøäÿáÿêóð, äÿíàá, äöøýö, ùàíúàðû, êÿ-
áÿ, ìÿêÿ, íèìäÿð, ìÿùðÿáà, ãÿìÿëòè, ãàðãóíäåé, ãÿëáè, ãÿìáÿð,
ïåéüÿìáÿðè, òÿëèñ, çèð, éåëïÿíÿê.
×àëûøìà 56. Âåðèëìèø ôðàçåîëîæè áèðëÿøìÿëÿðè úöìëÿëÿðäÿ èø-
ëÿäèí:
àüçûíà ñó àëìàã; äèë-äèë þòìÿê; äèëîòó éåìÿê; áöðíöíöí óúó
ýþéíÿìÿê; úàí âåðìÿê; öç âåðìÿê; öç àüàðòìàã: ÿë-àéàüû èøäÿí
ñîéóìàã; öðÿéè äöøìÿê; ìÿíÿì-ìÿíÿì äåìÿê; ýþçö àéàüûíûí
àëòûíû ýþðìÿìÿê; öðÿéè äàüà äþíìÿê; ÷è÷ÿéè ÷ûðòëàìàã; áèð ýþç
ãûðïûìûíäà; àéäàí àðû, ñóäàí äóðó; ãûëûüûíà ýèðìÿê; ãÿëáèíÿ éîë
òàïìàã; òöêëÿðè áèç-áèç îëìàã.
×àëûøìà 57. Ìÿòí ïàð÷àëàðûíû îõóéóí, èíòîíàñèéà íþâëÿðèíè
ýþñòÿðèí. Äóðüó èøàðÿëÿðèíèí íÿéèí ùåñàáûíà ãîéóëäóüóíó èçàù
åäèí:
Âöãàðû äÿùøÿò áöðöäö. Ïðîôåññîðëà ñòÿêàí-ñòÿêàíà âóðóá øÿ-
ðàá è÷ñèí?! Áó íåúÿ îëà áèëÿð?.. Áÿëêÿ ïðîôåññîð îíó ñûíàéûð, ãà-
íàúàüûíû þéðÿíèð? (Â.Áàáàíëû. Âèúäàí ñóñàíäà. Áàêû, 1978,
ñÿù.10)
Èíäè ìÿí áó àüçûíäàí ñöä èéè ýÿëÿí úàâàíäàí ãîðõàúàüàì?!
(Äóðóá àéàüà). Áèð àò ýþðìÿìèø, òöôÿíý ÿëèíÿ àëìàìûø, þâðÿò ñè-
ôÿòäÿ óøàãäàí ÷ÿêèíÿúÿéÿì? Ìÿí, ìÿí Ðöñòÿìè -çÿìàíÿ?
(Í.Âÿçèðîâ. ßñÿðëÿðè.Áàêû, 1977, ñÿù.131).
Éàç ýöíö, ñÿùÿðèí îüëàí ÷àüûíäà,
Ìóüàí äöçëÿðèíäÿí êå÷äèíìè àòëà?

95
 Ìèí òóðàú þòäöêúÿ åëëÿð áàüûíäà
Ýþéëÿðÿ ó÷äóíìó ñÿí î ãàíàäëà? (Ñ.Âóðüóí).
×àëûøìà 58. Ôðàçåîëîæè áèðëÿøìÿëÿðè òàïûá îíëàðûí öìóìèøëÿê
ñþçëÿðÿ óéüóí ãàðøûëûüûíû ýþñòÿðèí:
Ýþçöì áèð àëàýþç õàíûìà äöøäö, Ñûíäû ãîë-ãàíàäûì éàíûìà
äöøäö. (À.ßëÿñýÿð); Ìÿíèì öðÿéèì éóìøàãäûð. Ùèúðàí ãÿìèíè
÷ÿêèá, ñÿíèí ùàëûíà éàíûð; Áèëèðñÿí êè, ùÿð íÿ âàðäû, ùàìûñû ÿëäÿí
ýåòäè; Î, õûðäà îüóðëóãëà ìÿøüóë îëìóð, ùÿìèøÿ ãàç âóðóá ãàçàí
äîëäóðìàüà ÷àëûøûð; Öç âåðìÿ íàäàíà, ñèðð âåðìÿ ïèñÿ; Ñÿíèí
îíà ÿë ãàëäûðìàüà èõòèéàðûí éîõäóð; Ñþç âåðìèøÿì, éàëàí ýÿë-
ìÿç äèëèìÿ.
×àëûøìà 59. Ôðàçåîëîæè áèðëÿøìÿëÿðÿ óéüóí ýÿëÿí öìóìèøëÿê
ñþçëÿðè òàïûá ãàðøû-ãàðøûéà éàçûí:
à) öçö ýöëìÿê; ÿë àëòûíäàí; éàäà ñàëìàã; éîëà äöøìÿê; ÿëäÿí
äöøìÿê; äàáàíûíà òöïöðìÿê; öðÿéè àüçûíà ýÿëìÿê; àüçûíà ñó àë-
ìàã; äèëîòó éåìÿê; áàøà äöøìÿê; ýþç âåðèá, èøûã âåðìÿìÿê; éî-
ëà ñàëìàã;
á) ãîðõìàã, ãà÷ìàã, ñóñìàã, éîðóëìàã, ÷îõ äàíûøìàã, ýåò-
ìÿê, àíëàìàã, õàòûðëàìàã, þòöðìÿê, ýèçëè, ñåâèíìÿê, èíúèòìÿê.
×àëûøìà 60. Ñÿñëÿíìÿñèíÿ âÿ éàçûëûøûíà ýþðÿ åéíè îëàí, ìÿ-
íàëàðû àðàñûíäà ùå÷ áèð ÿëàãÿ îëìàéàí îìîíèì ñþçëÿðèí ìÿíàëà-
ðûíû òàïûí, ùàíñû íèòã ùèññÿëÿðèíÿ àèä îëäóüóíó ãàðøûñûíäà ýþñòÿ-
ðèí;
àõìàã, äèâàí, äàâà, ÿëëè, àëûúû, äöç, áàøëûã
×àëûøìà 61. Èñèìëÿ ôåèëèí êþêöíö îìîíèì ñàéìàã îëàðìû?
Ôèêðèíèçè ÿñàñëàíäûðûí:
áèò-áèòìÿê, àç-àçìàã, ÷àò-÷àòìàã, éîë-éîëìàã, ñà÷-ñà÷ìàã,
òóò-òóòìàã, ñîë-ñîëìàã, ñàü-ñàüìàã, öç-öçìÿê, ãûðõ-ãûðõìàã,
àüðû-àüðûìàã, ýöë-ýöëìÿê, éàé-éàéìàã, ñàé-ñàéìàã, ãûç-ãûç-
ìàã, éàç-éàçìàã, àø-àøìàã, ãûð-ãûðìàã, èíúè-èíúèìÿê.
×àëûøìà 62. Èíäèéÿ ãÿäÿð ýþðäöéöíöç àôèøàëàðû õàòûðëàéàðàã
áèð êîíñåðò àôèøàñû òÿðòèá åäèí.
×àëûøìà 63. Åëàí èëÿ áèëäèðèø àðàñûíäà ôÿðã âàðìû? Áèð áèëäè-
ðèø éàçûí.

96
 ÈÍÒÎÍÀÑÈÉÀ, ÂÓÐÜÓ Âß ÔÀÑÈËß

Èíòîíàñèéà ëàòûí ñþçöäöð, "óúàäàí òÿëÿôôöç åòìÿê" ìÿíàñûí-

äà èøëÿíèð. Èíòîíàñèéà ìîäàëëûã áèëäèðèð.
Ìÿíòèãè íèòãäÿ ôèêðèí, ìþâçóíóí ìÿçìóíóíó äÿãèã âÿ àé-
äûí øÿêèëäÿ ÷àòäûðìàã ö÷öí úöìëÿëÿðèí åêñïðåññèâëèéèíè òÿìèí åò-
ìÿéÿ éþíÿëìèø èíòîíàñèéà äèããÿòäÿ ñàõëàíûëûð. Íèòãäÿ åìîñèî-
íàë áîéà êÿñá åòìÿêëÿ äèíëÿéèúèëÿðèí ùèññëÿðèíÿ òÿñèð ìåõàíèçìè
êèìè èíòîíàñèéà õöñóñè ÿùÿìèééÿò äàøûéûð. Èíòîíàñèéà áàõûìûí-
äàí äöçýöí ãóðóëìóø íèòã èíñàíëàðûí ãÿëáèíÿ òåç éîë òàïûð, îíëà-
ðû äàðûõìàüà, éîðóëìàüà ãîéìóð, õîø ÿùâàë-ðóùèééÿ éàðàäûð,
ìàðàã îéàäûð.
Íèòãèí àùÿíýè, ìåëîäèê ñÿñ ãóðóëóøó, ðèòìè (âóðüóëó âÿ âóð-
üóñóç ùåúàëàðûí íèñáÿòè, ÿëàãÿñè), òåìïè âÿ éà ñóðÿòè (ìöÿééÿí
âàõò ÿðçèíäÿ ñóðÿòëè âÿ éà éàâàø òÿëÿôôöçö), èíòåíñèâëèéè (íÿôÿñàë-
ìàíûí ýöúëÿíìÿñè âÿ éà çÿèôëÿìÿñè), ìÿíòèãè âóðüóñó, òåìáðè
êèìè õöñóñèééÿòëÿðè - áèðëèêäÿ èíòîíàñèéàíû òÿøêèë åäèð. Ìÿùç èí-
òîíàñèéà âàñèòÿñèëÿ íèòãäÿ ìöõòÿëèô åìîñèîíàë âÿçèééÿò éàðàäûëûð.
Ìîäàëëûã áèëäèðÿí èíòîíàñèéà úöìëÿíèí ìÿíàñûíû ìöÿééÿíëÿøäè-
ðèð, úöìëÿ öçâëÿðèíèí äöçýöí ãðóïëàøäûðûëìàñûíû òÿìèí åäèð, úöì-
ëÿ äàõèëèíäÿ õèòàáëàðû, àðà ñþçëÿðè, öìóìèëÿøäèðèúè ñþçëÿðè, ÿëà-
âÿëÿðè âÿ õöñóñèëÿøìÿëÿðè íÿçÿðÿ ÷àðïäûðûð.
Äèëèìèç èíòîíàñèéà úÿùÿòäÿí çÿíýèíäèð âÿ áó ùåñàáà íèòã ïðî-
ñåñèíäÿ ðÿíýàðÿíý ìÿíà ÷àëàðëàðû éàðàòìàã îëóð. Èíòîíàñèéà, ãû-
ñà øÿêèëäÿ äåñÿê, òÿëÿôôöç ùàäèñÿñèäèð. Öíñèééÿò ïðîñåñèíäÿ íàòèã
þç ìÿãñÿäèíÿ óéüóí òÿðçäÿ íèòãèíè ãóðóð. Éàçûëû íèòãè îõóéàí
øÿõñ éàçàíûí èíòîíàñèéàñûíû åøèòìèð, àììà éàçû ìàíåðàñûíäàí,
äóðüó èøàðÿëÿðèíÿ âÿ äèë âàñèòÿëÿðèíÿ èñòèíàäÿí îíóí ùàíñû ùèññ-
ëÿðëÿ úöìëÿëÿðè ãóðìàñûíû òÿñÿââöð åäèð. Ìÿñÿëÿí: ÿéëÿøèí, áà-
üûøëàéûí, öçð èñòÿéèðÿì, õîø ýÿëäèíèç, áÿëè, ÿùñÿí, òÿøÿêêöð
åäèðÿì âÿ ñ. êèìè ñþç âÿ èôàäÿëÿð èíòîíàñèéàäàí àñûëû îëàðàã
97
ùÿì íÿçàêÿò âÿ ùþðìÿò ìÿíàëàðûíû èôàäÿ åäèð, ùÿì äÿ èñòåùçà,
ùèääÿò, ãÿçÿá, êèíàéÿ ìÿãàìëàðûíäà èøëÿäèëèð.
Èíòîíàñèéà èëÿ áàüëû ãöñóðëàð ùÿì ñöðÿòëè, ùÿì äÿ àñòà äàíûøûã
âÿ éà îõó çàìàíû öçÿ ÷ûõûð. Ñöðÿòèí íîðìàéà óéüóí äåéèë, îíäàí
àøàüû âÿ éà éóõàðû àâàçëàíìàñû ìÿíàíûí òÿùðèô îëóíìàñûíà ýÿòè-
ðèá ÷ûõàðûð. Àâàçëàíìàíûí çÿèô íèòã òàêòëàðû, úöìëÿëÿð àðàñûíäàêû
ôàñèëÿ ãÿäÿðèíäÿí àðòûã âÿ éà ÿñêèê îëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ íèòã ýþçÿë-
ëèéèíè èòèðèð. Èíòîíàñèéà êàñûáëûüû âÿ éà ÷îõëóüó äàíûøàíûí ìþâçó-
íó ìÿçìóíà óéüóí ôîðìà èëÿ âåðÿ áèëìÿìÿñè ùåñàáûíàäûð.
Èíòîíàñèéà òÿëÿôôöçöí äþðä åëåìåíòèíè - ôàñèëÿ, âóðüó, ìåëî-
äèéà âÿ òåìïè þçöíäÿ áèðëÿøäèðèð. Áó äþðä åëåìåíò íèòãèí õàðèúè
êîìïîíåíòëÿðèäèð âÿ îíëàð áèðëèêäÿ àâàçëàíìàíû éàðàäûð, íèòãäÿ
èôàäÿëèéèí âåðèëìÿñèíÿ õèäìÿò åäèð.

ÂÓÐÜÓ

Ñþçëÿðäÿ ùåúàëàðäàí âÿ éà úöìëÿëÿðäÿ ñþçëÿðäÿí áèðèíèí äè-

ýÿðëÿðèíÿ íèñáÿòÿí äàùà ýöúëö, óúàäàí, ãöââÿòëè òÿëÿôôöç îëóí-
ìàñûíà âóðüó äåéèëèð. Äèëèìèçäÿ âóðüóíóí ö÷ íþâö âàðäûð: ùåúà
âóðüóñó, ìÿíòèãè âóðüó âÿ ùÿéÿúàíëû âóðüó. Ùåúà âóðüóñóíà
ñþç âóðüóñó äà äåéèëèð.

ÙÅÚÀ ÂÓÐÜÓÑÓ

Ñþçäÿêè ùåúàëàðäàí áèðèíèí äèýÿðèíÿ (äèýÿðëÿðèíÿ) íèñáÿòÿí

ãöââÿòëè òÿëÿôôöç îëóíìàñû ùåúà âóðüóñó àäëàíûð. Ùåúà âóðüóñó
òÿêùåúàëû ñþçëÿðÿ àèä äåéèë. Ùåúà âóðüóñó ñþçëÿðäÿ òÿëÿôôöç çà-
ìàíû ñÿñëÿíìÿ ýþçÿëëèéè éàðàäûð, áÿçè ùàëëàðäà èñÿ éåíè ìÿíà
ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Ôåíîñåìàíòèê âÿçèôÿ äàøûéàí âóðüó éåðèíè äÿéè-
øÿðêÿí ñþçöí ëåêñèê-ñåìàíòèê ìÿíàñû äà äÿéèøèð. Ìÿñÿëÿí: Ìè-
íà (àä)- ìèíà (ïàðòëàéûúû ìàääÿ), Àðèô (àä)- àðèô (áèëèêëè, ùàë áè-
ëÿí), Ñèìà (àä)- ñèìà (öç, ñèôÿò), Øóðà (àä)-øóðà (áèðëèê âÿ éà ñî-
âåò), Àéäûí (àä)- àéäûí (àøêàð, à÷ûã), Ãàáèë (àä)-ãàáèë (áàúàðûãëû),
Àäèë (àä) - àäèë (ÿäàëÿòëè) âÿ ñ.
98
 Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ âóðüó, àäÿòÿí, ñþçöí ñîí ùåúàñûíûí öçÿðè-
íÿ äöøöð. Ëàêèí íèòã ïðîñåñèíäÿ áÿçè ìèëëè âÿ àëûíìà ñþçëÿðäÿ
âóðüóíó éåðè áèëìÿéÿðÿêäÿí äÿéèøäèðèëÿíäÿ ñþçöí ìÿíàñû éà
òÿùðèô îëóíóð, éà äà äèíëÿéèúèëÿð íàòèãè ùÿìèí ñþçö äöçýöí òÿëÿô-
ôöç åòìÿäèéèíÿ ýþðÿ ñàâàäñûç ùåñàá åäèðëÿð. Ìÿñÿëÿí: îïåðà, êà-
ôåäðà, ëàêèí, ëèðèêà, êàìåðà, Ñàáèð, äèêòîð, äîëëàð, åðà, ôèíèø, êîìïàñ,
êëèíèêà, êîäåêñ, êóáîê, ëàçåð, ìàðøðóò, ìàêñèìóì, íîðìà, íîòà,
îðäåí, ïàñïîðò, ïàóçà, ïðèíñèï, òàêòèêà, òåííèñ, òåõíèêà, òèòóë, áÿçÿí
âÿ ñ. ñþçëÿðäÿ âóðüó áèðèíúè ùåúàéà; àíàëîã, äèàìåòð, ìîíîìåòð,
ìöùàðèáÿ, Ôöçóëè, õöñóñÿí, ôèëîñîô, äèíàìî ñþçëÿðèíäÿ èêèíúè, àð-
çó, ìöõòÿëèô, ñàäÿúÿ, Èíýèëòÿðÿ ñþçëÿðèíäÿ èñÿ âóðüó ñîí ùåúàéà
äöøöð. Âóðüóíóí éåðèíè äÿãèã áèëìÿéÿíëÿð ãÿðèáÿ òÿëÿôôöçÿ ýþðÿ
àäàìëàðäà ýöëöø äîüóðóð. Áó áàõûìäàí ìÿêòÿáëèëÿð îíëàð ö÷öí
íÿçÿðäÿ òóòóëìóø îðôîãðàôèéà-îðôîåïèéà ëöüÿòëÿðèíäÿí ôàéäà-
ëàíìàëûäûðëàð. (Àáäóëëàéåâ.Í, Ìÿììÿäîâ.Ç. Îðôîãðàôèéà - îðôîå-
ïèéà ëöüÿòè, Áàêû, 2004; Ãóëèéåâà À., Ñîëòàíîâ Ì.Ìÿêòÿáëèíèí îð-
ôîãðàôèéà - îðôîåïèéà -ãðàììàòèêà ëöüÿòè. Áàêû.2009)
Ìöøàùèäÿëÿð ýþñòÿðèð êè, ñþçëÿðäÿ âóðüóíóí éåðè ñÿùâ ñàëûíàí-
äà òÿêúÿ ñþçöí äåéèë, áÿçÿí úöìëÿíèí äÿ ìÿíàñû äîëàøûã äöøöð:
äÿéìÿäöøÿð- äÿéìÿ, äöøÿð; äöéìÿ- äöéìÿ, äèìäèê- äèìäèê,
ýþðìÿìèø-ýþðìÿìèø, áàüëà-áàüëà, éàüñà-éàüñà, ãûçäûð-ãûçäûð,
àçäûð-àçäûð, ãàçäûð-ãàçäûð, ýöëöí-ýöëöí âÿ ñ. êèìè îìîãðàô ñþç-
ëÿð éàëíûç âóðüó âàñèòÿñèëÿ ôÿðãëÿíèð âÿ ìÿíà äÿéèøèêëèéè áàø âå-
ðèð, åëÿúÿ äÿ âóðüóðíóí ãöñóðëó òÿëÿôôöçö çàìàíû íèòãèí èíòîíàñè-
éàñûíäà î àíäàúà éàðàíàí ãåéðè-àäèëèê äÿðùàë íÿçÿðÿ ÷àðïûð, íèò-
ãèí òÿñèðè àçàëûð, íàòèãèí ìÿäÿíè ñÿâèééÿñè âÿ ñàâàäëû îëìàñû øöá-
ùÿ àëòûíà àëûíûð.
Ùåúà âóðüóñó éàçûëûøû åéíè, ñÿñëÿíìÿñè ìöõòÿëèô îëàí ñþçëÿðè
äÿ ÿùàòÿ åäèð. Äèëäÿ îìîôîíëàð, îìîãðàôëàð, îìîôîðìëàð êèìè
èøëÿíÿí ñþçëÿðäÿ âóðüó ÿñàñ ðîë îéíàéûð. Îìîãðàôëàð ìöõòÿëèô
íèòã ùèññÿëÿðèíÿ àèä îëóá, ùÿð ùàíñû áèð ìîðôîëîæè ÿëàìÿò ãÿáóë
åäÿðÿê âÿ éà åòìÿéÿðÿê åéíè øÿêèëäÿ éàçûëàí, ëàêèí âóðüóéà ýþ-
ðÿ ôÿðãëÿíÿí ñþçëÿðäèð. Ìÿñÿëÿí: ÷ÿêìÿ (èñèì)-÷ÿêìÿ (ôåèë, ÿìð
ôîðìàñû ëë øÿõñèí òÿêèíäÿ), ñÿðèí (ñèôÿò)-ñÿðèí (ôåèë, ÿìð ôîðìàñû,

99
ëë øÿõñèí úÿìè), àëìà, äîíäóðìà, ãîâóðìà (ùàìûñû èñèì)-àëìà,
äîíäóðìà, ãîâóðìà (ùÿð ö÷ö ôåèë, ÿìð ôîðìàñû, èíêàðäà, ëë øÿõú-
ñèí òÿêèíäÿ) âÿ ñ.
Ìöðÿêêÿá ñþçëÿðèí âóðüóñó äöçýöí ãîéóëìàäûãäà ìÿíà ïîç-
üóíëóüóíà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð, òÿðêèá ãîâóøìóø áèð ñþç êèìè äåéèëèð,
ñþç áèðëÿøìÿñèíÿ îõøàéûð. Ìÿñ: Àüäàì, Àüäàø, Àüñó, èëäþíö-
ìö, ñöáù÷àüû, Ýþé÷àé ñþçëÿðèíäÿ âóðüó áèðèíúè ùåúàéà, Ãàðà-
áàü, äöíéàýþðöøö ñþçëÿðèíäÿ âóðüó èêèíúè ùåúàéà, àëàýþç, ãà-
ðàãàø, Ùÿñÿíîüëó, éàäåëëè, ÿëéàçìàñû, áîéóíáàüû, áåøèëëèê,
àéàããàáû, èëàíáàëûüû, ãàéûíàíà òèïëè ìöðÿêêÿá ñþçëÿðäÿ âóðüó
òÿðêèáèí èêèíúè òÿðÿôèíèí öçÿðèíÿ äöøöð.
Áèðèíúè òÿðÿôè ñàèòëÿ áèòèá, èêèíúè òÿðÿôè ñàèòëÿ áàøëàíàí õöñóñè
ìöðÿêêÿá èñèìëÿðäÿ âóðüó èêèíúè òÿðÿôèí öçÿðèíÿ êå÷ìÿíäÿ áèðèíúè
òÿðÿôèí ñîí ñàèòè èõòèñàð îëóíàðàã òÿëÿôôöçäÿí äöøöð: ßëè Àüà- ßëàüà,
ßëè ßñýÿð-ßëÿñýÿð, Âÿëè Àüà-Âÿëàüà, ßëè ßêáÿð-ßëÿêáÿð âÿ ñ.
Òÿðêèáèíäÿ ãåéðè ñþçö îëàí ñèôÿòëÿðäÿ ñþç âóðüóñó ãåéðè ñþ-
çöíöí öçÿðèíÿ äöøöð: ãåéðè-àäè, ãåéðè-ðÿñìè, ãåéðè-ìÿãáóë,
ãåéðè-ìöÿééÿí âÿ ñ.
Òÿðêèáè ÿâÿçëèêëÿðäÿ âóðüó èêèíúè òÿðêèáèí öçÿðèíÿ êå÷èð: ùå÷
êÿñ, ùå÷ êèì, ùÿð êÿñ, ùå÷ áèðè, ùÿð áèðè, íÿ úöð?, íÿ âàõò? ,
íÿ çàìàí? âÿ ñ.
Àâàçëàíìàíûí ÿí âàúèá åëåìåíòè îëàí âóðüó äöçýöí èøëÿäèë-
ìÿäèêäÿ íèòãèí öìóìè àùÿíýè ïîçóëóð, éàä, ÿúíÿáè àäàìûí äà-
íûøûüûíû õàòûðëàäûð.

ÌßÍÒÈÃÈ ÂÓÐÜÓ

Úöìëÿäÿêè ñþçëÿðäÿí áèðèíèí äèýÿðëÿðèíÿ íèñáÿòÿí ãöââÿòëè

äåéèëèøè ìÿíòèãè âóðüó àäëàíûð. Ìÿíòèãè âóðüó úöìëÿíèí ìÿíà
éþíöìöíö äÿéèøèð. Úöìëÿíèí èñòÿíèëÿí öçâöíö ìÿíòèãè âóðüó àë-
òûíà ñàëìàã äàíûøàíûí ìÿãñÿäèíäÿí àñûëûäûð.
Ìÿñÿëÿí:
Äöíÿí áèç ìÿøã÷èìèçëÿ ìÿøãÿ áàøëàäûã.
Äöíÿí áèç ìÿøãÿ ìÿøã÷èìèçëÿ áàøëàäûã.
100
 Äöíÿí ìÿøãÿ ìÿøã÷èìèçëÿ áèç áàøëàäûã.
Áèç ìÿøã÷èìèçëÿ ìÿøãÿ äöíÿí áàøëàäûã.
Ýþðöíäöéö êèìè, áèðèíúè úöìëÿäÿ "ìÿøãÿ" ñþçö, èêèíúè úöì-
ëÿäÿ "ìÿøã÷èìèçëÿ", ö÷öíúö úöìëÿäÿ "áèç", äþðäöíúö úöìëÿäÿ
"äöíÿí" ñþçö âóðüó àëòûíà äöøìöøäöð, ãàëàí ñþçëÿð àäè êÿìèé-
éÿòäÿ òÿëÿôôöç îëóíóð. Áåëÿëèêëÿ, ìÿíòèãè âóðüó úöìëÿäÿ ùÿð äÿ-
ôÿ éåíè ñþç öçÿðèíÿ äöøäöêúÿ õöñóñè ìÿíà ÷àëàðû éàðàòìûø îëóð.
Ìèñàë ýÿòèðäèéèìèç úöìëÿäÿ äèíëÿéèúèéÿ õöñóñè òîíëà ÷àòäûðû-
ëàí ñþçëÿð ùÿð äÿôÿ õÿáÿðèí ãàðøûñûíäà ýÿëìèøäèð. Ëàêèí èíòîíàñè-
éà âàñèòÿñèëÿ ìÿíòèãè âóðüóëó ñþçöí éåðèíè ìÿãñÿäëè øÿêèëäÿ äÿ-
éèøìÿê îëóð. Ùÿð ùàíñû úöìëÿäÿêè ñþçëÿðè ìÿãñÿäèìèçÿ ìöâàôèã
îëàðàã ìÿíòèãè âóðüó àëòûíäà òÿëÿôôöç åäÿ áèëÿðèê: Ìÿñÿëÿí: Âö-
ãàð Âàãèôÿ ôóòáîë òîïó áàüûøëàäû. Âöãàð Âàãèôÿ ôóòáîë òîïó áà-
üûøëàäû. Âöãàð Âàãèôÿ ôóòáîë òîïó áàüûøëàäû.
Íàòèã úöìëÿäÿ ñþç ñûðàñûíû ñàõëàìàãëà ìÿíòèãè âóðüóíó èñòÿ-
äèéè ñþç öçÿðèíäÿ òÿòáèã åäÿ áèëÿð.
Áÿçÿí íèòãäÿ õÿáÿðè äÿ ìÿíòèãè âóðüó àëòûíà ñàëìàã îëóð. Áó
çàìàí úöìëÿíèí õÿáÿðè øÿõñ ÿâÿçëèêëÿðè èëÿ èôàäÿ åäèëèð. Ìÿñÿ-
ëÿí: Ðåñïóáëèêà éàðûøëàðûíäà áèðèíúè éåðè òóòàí ìÿíÿì. Äÿðñëÿðÿ
ìöíòÿçÿì ýÿëÿí îäóð.
Éàçûëû íèòãäÿ äåéèëÿíëÿðäÿí áàøãà äàùà áèð ñûðà ùàëëàðäà ìÿí-
òèãè âóðüó þçöíö ýþñòÿðèð:
1) Ìöãàéèñÿ åäèëÿí ñþçëÿð âóðüóëó îëóð: - Ýöëÿø÷èëÿð øèð êè-
ìè ïÿíúÿëÿøèðäèëÿð. Âàëèäåéí õÿñòÿ áàëàñûíà äàùà ÷îõ ãàéüû ýþñ-
òÿðÿð.
2) Ãàðøûëàøäûðûëàí çèää ìÿíàëû ñþçëÿð: - Áèç óøàüà äà, ãîúà-
éà äà ùþðìÿòëÿ éàíàøûðûã. Äöíéàäà êÿäÿðëÿ ñåâèíú, þëöìëÿ ùÿéàò
åêèçäèð.
3) Úöìëÿäÿ ùÿìúèíñ öçâëÿð âóðüóëó îëóð: Òîïëà îéíàéàí
óøàãëàð áÿðêäÿí ÷ûüûðûøûð, ñåâèíèð, ýöëöðäöëÿð. Áþéöê ùÿéÿòäÿ òî-
éóãëàð, þðäÿêëÿð, ãàçëàð áèð-èðèíÿ ãàðûøìûøäû.
4) Öìóìèëÿøäèðèúè ñþçëÿð âóðüó èëÿ äåéèëèð: - Ìÿíèì àðçóì
áóäóð êè, ùàìû - ìöÿëëèì äÿ, òÿëÿáÿ äÿ, ìÿøã÷è äÿ âÿòÿíèìèçÿ
ëàéèãëè âÿòÿíäàø îëñóíëàð.

101
 5) Úöìëÿëÿðäÿ ìöÿééÿí ñþçëÿðèí øöóðëó îëàðàã ìöÿëëèô ïðè-
éîìó êèìè òÿêðàðëàíìàñû âóðüóíóí éåðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðèð, òÿêðàð
îëóíàí ñþçöí áèðèíúè òÿðÿôè ãöââÿòëè òÿëÿôôöç åäèëèð: Ìÿñÿëÿí: Ýöí-
ëÿð áèðúÿ-áèðúÿ êå÷èð, ìÿãñÿäèìèçÿ áèç ÷àòûðûã éàâàø-éàâàø. Áèð
ìÿãñÿäèìèç îëìóøäóð: þéðÿíìÿê, þéðÿíìÿê, éåíÿ äÿ þéðÿíìÿê.
6) Êÿñêèí åòèðàç, òÿøâèã áèëäèðÿí ñþçëÿðÿ âóðüó äöøöð: Éîõ,
áåëÿ îëìàéàúàã. Õåéð, áåëÿ îõóìàã îëìàç. Ùàéäû, èø áàøûíà.
7) Ùèññ, ùÿéÿúàí áèëäèðÿí íèäàëàðûí öçÿðèíÿ âóðüó äöøöð:
Ìÿñÿëÿí: Àìàí, îëìàñûí àçàð! ßôñóñ, ýöíëÿð áîø êå÷èð. Ùåéùàò,
âàõò ýþçëÿìèð.
8) Òÿðçè-ùÿðÿêÿò çÿðôëÿðèíÿ ìÿíòèãè âóðüó äöøöð: Ìÿñÿëÿí: Î,
îòàüà éàâàøúà êå÷äè. Êöëÿê áèðäÿí áàøëàäûüû êèìè, ãÿôëÿòÿí ñàêèòëÿøäè.
9) Õèòàáëàð, ìöðàúèÿò áèëäèðÿí ñþçëÿð ìÿíòèãè âóðüó ãÿáóë åäèð:
Ìÿñÿëÿí: Âàãèô, èíäè ýåò. ßñìÿ, åé êöëÿê, éàüìà, åé éàüûø.
10) Ñóàë úöìëÿëÿðèíäÿ ñóàë ÿâÿçëèêëÿðè âÿ ñóàë ÿäàòëàðû èëÿ èøëÿ-
íÿí ñþçÿð: Ìÿñÿëÿí: - Àäûí, ñîéàäûí íÿäèð? Éîëóìóç ùàéàíàäûð?
Ùàðàäà éàøàéûðñàí? Ñÿí äÿðñäÿí ñîíðà ñòàäèîíàìû ýåäÿúÿêñÿí?
11) -äà/äÿ áàüëàéûúûëàðû èëÿ èøëÿíÿí ñþçëÿð: - Ìÿí èäìàí÷ûëà-
ðà äà, ìÿøã÷èëÿðÿ äÿ òÿøÿêêöð åäèðÿì.
12) Ãöââÿòëÿíäèðèúè âÿ ìÿùäóäëàøäûðûúû ÿäàòëàðäàí (ùÿòòà,
ìÿùç, ÿêñÿðÿí, àíúàã, éàëíûç, áèðúÿ, òÿêúÿ âÿ ñ.) ñîíðà ýÿëÿí ñþ-
çöí öçÿðèíÿ äöøöð: Ùÿòòà ùàêèì äÿ òÿÿúúöáëÿ áàõäû. Éàëíûç éàõ-
øû îõóìàã àçäûð, ùÿì äÿ éàðûøëàðäà éàõøû ÷ûõûø åòìÿê ëàçûìäûð.

ÙßÉßÚÀÍËÛ ÂÓÐÜÓ

Íèòãèí åìîñèîíàëëûüûíû àðòûðàí âàñèòÿëÿðäÿí áèðè äÿ ùÿéÿúàíëû

âóðüóäóð. Éöêñÿê åìîñèéà, ùèññ-ùÿéÿúàí èôàäÿ åòìÿê ìÿãñÿäè-
ëÿ úöìëÿäÿ, àáçàñäà ñþçöí âÿ éà àéðûúà áèð úöìëÿíèí éöêñÿê èí-
òîíàñèéà èëÿ äåéèëìÿñè ùÿéÿúàíëû âóðüó àäëàíûð. Ìÿíòèãè âóðüó-
äàí ôÿðãëè îëàðàã, ùÿéÿúàíëû âóðüó ÿí àçû áèð úöìëÿíè ÿùàòÿ åäèð,
èêè, ö÷ âÿ äàùà ÷îõ úöìëÿ, ùÿòòà áèð àáçàñ, áåéò, áÿíä ùÿéÿúàíëû
âóðüó àëòûíäà äåéèëÿ áèëèð, äàíûøàíûí íÿçÿðäÿ òóòäóüó ìÿãñÿäè
ìÿùàðÿòëÿ ÿêñ åòäèðèð. Äåìÿëè, úöìëÿíèí áöòöí öçâëÿðè, éàõóä
102
èêè, ö÷ úöìëÿ, áÿçÿí äÿ áèð àáçàñ õöñóñè èíòîíàñèéà èëÿ èôàäÿ îëó-
íóð, íèòã àõàðûíäà àêòóàëëàøìûø öçâÿ, ùèññÿéÿ ÷åâðèëèð, äèíëÿéèúè-
ëÿðèí äèããÿòèíè þçöíÿ éþíÿëäèð. Ìÿñÿëÿí:
- Áèð ãóëàüûí ìÿíäÿ îëñóí, à Áÿáèð, ýþð ñÿíÿ íÿ äåéèðÿì. Ãÿ-
äèðè äÿ þëäöðöáëÿð!
Áÿáèð áÿé ãàøëàðûíû ÷àòäû. Îíà òÿðÿô ÿéèëäè. Ãÿëéàí ÿëèíäÿí
äöøäö:
- Íåúÿ?
- Ãÿäèðè åé!.. Ãÿäèð òÿðÿôèíäÿí áàøûí ñàü îëñóí… Àëëàù ñÿíÿ
ñÿáèð âåðñèí! Íåúÿ îëñà íþêÿðèí èäè!
- Áåëÿ áèçèì áó Ãóìðóíóí ÿðè!..
- Þçöäöð, ùÿìèí Ãóìðóíóí ÿðè!...
Ìÿøÿäè Úàùàíýèð ñîí ñþçëÿðèíè ìÿíàëû ÿäà èëÿ áèòèðäè.
"Ãó…ìðó..íóí…ÿÿÿÿðè!" (Ìèð Úÿëàë. "Äèðèëÿí àäàì" ðîìàíûíäàí).
Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ãîøà ñàèò âÿ éà ãîøà ñàìèòëÿðèí èøëÿíìÿñè
òÿñàäöôè õàðàêòåð äàøûéûð, àììà ùÿéÿúàíëû âóðüó çàìàíû íèòãäÿ
áåëÿ ùàëëàðà éîë âåðèëèð: Ìÿñ: - ßúúÿá îëäó, ãîé îëëñóí! Äàíûøøø!
Ìÿíè, ìÿíè, ìÿíè ãÿìçÿ îõèëÿ þëäöðäö!
Ñÿíèí, ñÿíèí, ñÿíèí îë úàäó ýþçëÿðèí éåêñÿð (Íÿñèìè).
À-à-à-àë êè, éåðèäèð êþ-êþ-êþ-êþíëöìö ìÿíèì,
Ñà-ñà-ñà-ñàë êè, éåðèäèð çö-çö-çö-çöëôöíÿ ÷èíè (Íÿñèìè).
Âóðüóíóí áó íþâö äàíûøàíûí äàõèëè ùèññèíèí, ùÿéÿúàíûíûí ñÿñ-
ëÿðëÿ èôàäÿñèäèð. Áó çàìàí ñþçöí áèð ñÿñè-ñàèòè, éàõóä ñàìèòè äà-
ùà ýÿðýèí, äàùà ýöúëö îëóð, ñÿñ óçàäûëûð (2, ñÿù,88). Àé, úàí, îô,
óô, òôó, âàé âÿ ñ. íèäàëàðàðûíäà ñàèò âÿ ñàìèòëÿð ãîøàëàøäûðûëäûã-
äà, ö÷ëÿøäèðèëäèêäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí ìÿíà ùÿéÿúàíëû âóðüó ùåñàáû-
íàäûð.
- Âàé (âàéé), âàé (âàéé)! Íÿ éàìàí ìöøêöëÿ äöøäö èøèì, Àë-
ëàù (Ì.ß.Ñàáèð). ×îõ ãÿøÿíýäèð (ãÿøøøÿíýäèð)!

ÔÀÑÈËß (ÏÀÓÇÀ)

Íèòã àõûíû çàìàíû úöìëÿéÿ ôîíîñèíòàêòèê ÷àëàð âåðÿí ôàñèëÿ-

íèí äÿ õöñóñè éåðè âàðäûð. Äàíûøûãäà òÿíÿôôöñ ìÿãñÿäèëÿ åäèëÿí
103
ôàñèëÿ ôîíåòèê-ðèòìèê ãðóïóí éàðàíìàñûíäà áàøëûúà âàñèòÿäèð. Òÿ-
íÿôôöñ íèòã ïðîñåñè èëÿ áàüëûäûð âÿ îíà õèäìÿò åäèð. Ôàñèëÿ íèòãè
ìÿíòèãè ìÿíà äàøûéàí ùèññÿëÿðÿ áþëìÿêëÿ îíóí äÿãèãëèéèíÿ,
äöçýöíëöéöíÿ, àéäûíëûüûíà ñÿáÿá îëóð. Ìÿñÿëÿí: Îõó, ãàðäàøûí
êèìè, òÿíáÿë îëìà - Îõó ãàðäàøûí êèìè, òÿíáÿë îëìà; Ýþçÿë ãûçûí
ëåíòè ùàíû?- Ýþçÿë, ãûçûí ëåíòè ùàíû? ßìèãûçûí éàòìàéûá êè, ñÿíè
ýþçëÿéèð - ßìè, ãûçûí éàòìàéûá êè, ñÿíè ýþçëÿéèð âÿ.ñ. Áó úöìëÿ-
ëÿðäÿ äèããÿòè ÷ÿêÿí ôàñèëÿäèð. Øèôàùè íèòãäÿêè ôàñèëÿíè éàçûäà äóð-
üó èøàðÿñè (âåðýöë) ÿâÿç åäèð. Òÿíÿôôöñ âÿ äóðüó èøàðÿëÿðè úöì-
ëÿíèí ìÿíàñûíû äÿéèøäèðÿ áèëèð.
Úöìëÿäÿ ãàðøûëàøäûðìà áèëäèðÿí àììà, àíúàã, ôÿãÿò, ëàêèí,
ñÿáÿá áèëäèðÿí ÷öíêè áàüëàéûúûëàðûíäàí, áèð ñûðà ÿäàòëàðäàí, àð-
òûã, ùÿòòà, áÿðè, ãàáàã, ÿââÿë, ñîíðà, þòðö, èëÿ ãîøìàëàðûíäàí,
õèòàáëàðäàí ñîíðà äà ôàñèëÿ åäèëèð, éàçûäà îíëàðäàí ÿââÿë âÿ éà
ñîíðà âåðýöë èøàðÿñè ãîéóëóð.
ßðóç âÿçíèíäÿ éàçûëìûø ÿñÿðëÿðäÿ, õöñóñÿí ãÿçÿëëÿðäÿ ôàñèëÿ
òÿôèëÿëÿðèíè (òÿãòëÿðè) ýþçëÿìÿê ìöòëÿã ëàçûìäûð. Ùÿð áèð òÿãòäÿí
ñîíðà åäèëÿí ãûñà âÿ éà äàâàìëû ôàñèëÿ íèòãäÿ õöñóñè ðèòì éàðàäûð.
Ìÿñÿëÿí:
Ãàìó áèìàðèíÿ úàíàí/äÿâàéè-äÿðä åäÿð åùñàí,//
Íå÷èí ãûëìàç/ìÿíÿ äÿðìàí/, ìÿíè áèìàð î ñàíìàçìû?// (Ôöçóëè)
Êèïðèéèí õÿíúÿðäèð/, ãàøëàðûí êàìàí//
Éûõäûüûí àúèçÿ/ âåðìÿçñÿí àìàí,//
Äåäèëÿð//, úÿëëàäñàí/, åòìÿçäèì ýöìàí,//
Ñàëàúàãäûð ìÿíè/ ãàíà ýþçëÿðèí,// (ß.Âàùèä)

Íèòã çàìàíû ñÿñèí ìöÿééÿí èíòåðâàëäà àë÷àëûá éöêñÿëìÿñè

ìåëîäèêëèê ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Íèòãèí áó êåéôèééÿòè ùèññè ùàëëàðûí èôà-
äÿñèíÿ õèäìÿò åäèð, åìîñèîíàë ùÿññàñëûüûí ýþñòÿðèúèñèíÿ ÷åâðèëèð.
Úöìëÿíèí ìåëîäèéàñû ÿââÿëúÿ éöêñÿê îëóð, ñîíà äîüðó àë÷àëûð.
Ñÿñ òîíóíóí óúàëûá åíìÿñè éàçûäà äóðüó èøàðÿëÿðè èëÿ òÿíçèìëÿ-
íèð. Ñóàë âÿ íèäà èøàðÿëÿðè èëÿ èøëÿíìèø úöìëÿëÿð ñÿñ òîíóíóí éöê-
ñÿêëéè èëÿ ñå÷èëèð: Ìÿñÿëÿí: Ùàéäû äÿëèëÿðèì, áó ýöí äàâà ýöíö-
äöð! Äîñòóì, áÿñ ùàðàäà ãàëìûøäûí?

104
 Ìîíîòîíëóã íèòã ö÷öí ïèñ ÿëàìÿòäèð. Áåëÿ äàíûøûã òÿðçè äèí-
ëÿéèúèëÿðè éîðóð. Àììà ñÿñ òîíóíóí äÿéèøìÿñè, ýàù ñóàë, ýàù äà
íèäà úöìëÿëÿðèíèí èøëÿäèëìÿñè (áîø ùàé-êöé äåéèëñÿ) ðàùàò îòó-
ðàíëàðû îéàäûð, ñèëêÿëÿéèð, äèíëÿéèúèíèí ìàðàüûíû àðòûðûð. Èôàäÿëèëè-
éèí èíúÿ âàñèòÿëÿðäÿí áèðè äÿ ñÿñèí òåìáðèäèð.
Öìóìèééÿòëÿ, äèëèìèçèí ôîíåòèê ñèñåìèíÿ àèä ãàéäàëàð íèòãèí
ýþçÿë, èôàäÿëè îëìàñûíû øÿðòëÿíäèðÿí âàñèòÿëÿðäèð. Íèòãäÿ ÿäÿáè
òÿëÿôôöç íîðìàëàðûíà äöçýöí ÿìÿë îëóíìàñû, äàíûøûãäà ôàñèëÿ âÿ
äóðüó-èíòîíàñèéà, âóðüó, òåìáð, ðèòì êèìè ñÿñ, òÿëÿôôöç ÷àëàðû
íèòãèí àùÿíýäàðëûüûíà ìöñáÿò òÿñèð ýþñòÿðèð, ìÿçìóíóí àéäûí
áàøà äöøöëìÿñèíÿ êþìÿêëèê ýþñòÿðèð, äèíëÿéèúè âÿ îõóúóëàðû ìà-
ðàãëàíäûðûð, äöøöíäöðöð.

Ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð
1. Äèëäÿêè ùÿð áèð éåíèëèéè þöíäÿ äàùà òåç ÿêñ åòäèðèá õàëãà
÷àòäûðàí êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðè íÿäèð? Ùÿéàòûíûçäà îíëà-
ðûí ðîëóíó íåúÿ ãèéìÿòëÿíäèðèðñèíèç?
2. Íèòãèí èôàäÿëèéèíèí ö÷ ÿñàñ øÿðòè ùàíñûëàðäûð?
3. Íàüûëëàð, ÿôñàíÿ âÿ ôàíòàñòèê ÿñÿðëÿðäÿ ìÿíòèãèëèê àíëàéûøû
íÿ äÿðÿúÿäÿ ýþçëÿíèëèð?
4. Éûüúàì íèòãèí ÿñàñ ìÿçèééÿòëÿðè ùàíñûëàðäûð?
5. Íèòãèí ñàäÿëèéè ö÷öí ÿñàñ øÿðòëÿð ùàíñûëàðäûð?
6. Îáðàçëûëûã âÿ áÿäèèëèê àíëàéûøëàðûíû íåúÿ áàøà äöøöðñöíöç?
7. Ïîåòèê âÿ ïîòåíñèàë îáðàçëûëûã íÿäèð?
8. Íèòã ö÷öí åìîñèîíàëëûã íÿäèð? Íèòãèí åìîñèîíàëëûüû þçöíö
íåúÿ ýþñòÿðèð?
9. Ïîòåíñèàë îáðàçëûüûí áàðèç íöìóíÿëÿðè ùàíñû áÿäèè ôîðìàëàð-
äà þçöíö ýþñòÿðèð?
10. Èíòîíàñèéàíûí öíñöðëÿðè ùàíñûëàðäûð?
×àëûøìà 64. Øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòûíäà íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí
ÿñàñ ýþñòÿðèúèëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðèí. Ìÿòíäÿ íèòãèí öìóìè âÿ
õöñóñè òÿëÿáëÿðèíèí íÿ ñÿâèééÿäÿ ýþçëÿíèëäèéèíè èçàù åäèí:
... Êîðîüëó Êå÷ÿë Ùÿìçÿíè ýþòöðöá õàíûìëàðûí, äÿëèëÿðèí éà-
íûíà ýÿëäè. Äÿëèëÿð Êå÷ÿë Ùÿìçÿíè ýþðöá äåäèëÿð:

105
 - Êîðîüëó, ìóíè ùàðäàí òàïûá ýÿòèðäèí? Êå÷ÿëëÿð ôÿíä îëàðëàð,
ìóíóí ýþçëÿðè Ö÷òÿïÿ Ñàüñàüàíûíûí ýþçëÿðè êèìè ãàéûð-ãàéûð
ãàéíàéûð. Ùå÷ ñàü-ÿìÿëëè àäàìà îõøàìûð, ðÿää åëÿ ýåòñèí.
Õàíûìëàð äà áàõûá äåäèëÿð:
- Áó èéðÿíúè, êå÷ÿë õîíäóíó ùàðäàí ýÿòèðäèí? Áàøûíà àäàì
ãÿùÿò îëóáìó? Ãîâàëà, ÷ûõñûí ýåòñèí.
Êîðîüëó õàíûìëàðû, äÿëèëÿðè áèð òÿùÿð ñàêèò åëÿéèá äåäè:
- Àé úàíûì, íèéÿ ÿë-àéàüà äöøöáñöíöç? Éàçûüûí áèðèäè, áèçÿ
çèéàíû îëìàç, ãîé ñöôðÿìèçèí ãûðûã-ãóðóüóííàí éåéèá, ãàïûäà,
áàæàäà äîëàíñûí.
Êå÷ÿë Ùÿìçÿ ãûðûü-ãóðóüäàí äîëàíûá, ãàïû-áàæàíû ñöïöðÿðäè,
ùÿéÿòè òÿðòÿìèç ñàõëàðäû. Õàíûìëàð, äÿëèëÿð íÿéÿ áóéóðóðäóëàð-
ñà ýåäÿðäè, ýåòäèéè èøè éàðûäàðäû. Áåëÿ çèðÿíýëèéèíÿ ýþðÿ äÿëèëÿ-
ðèí, õàíûìëàðûí éàíûíäà Êå÷ÿë Ùÿìçÿíèí ùþðìÿòè õåéëàõ àðò-
ìûøäû ("Êîðîüëó" äàñòàíûíäàí).
×àëûøìà 65. Ôîðìàúà ìöõòÿëèô, ìÿíàúà åéíè, éàõóä éàõûí
ìÿíàëàð áèëäèðÿí ñþçëÿðè äèããÿòëÿ îõóéóí, îíëàðäàí ùàíñûëàðûí
åéíè ìÿíàëû, ùàíñûëàðûí éàõûí ìÿíàëû ñþçëÿð îëäóüóíó ýþñòÿðèí:
îòóðìàã -ÿéëÿøìÿê, äóðìàã-ãàëõìàã, êþê-éîüóí, èíñàí-àäàì,
åéíÿê-ýþçëöê, öðÿê-êþíöë-ãÿëá, äöíéà-úàùàí-àëÿì, åë-îáà-
éóðä, ýöë-÷è÷ÿê.
×àëûøìà 66. Éàõøû òàíûäûüûíûç áèð øÿõñÿ õàñèééÿòíàìÿ ùàçûð-
ëàéûí.

ÄÓÐÜÓ ÈØÀÐßËßÐÈ

Äóðüó èøàðÿëÿðè äöçýöí éàçûá îõóìàüà, ôèêðè êè÷èê ôàñèëÿëÿðëÿ

áàøãàëàðûíà-îõóéóá éàçàíëàðà ÷àòäûðìàüà õèäìÿò åäèð. Øèôàùè
íèòãäÿêè èíòîíàñèéà, ñÿñ àùÿíýèíèí ìöõòÿëèô ÷àëàðäà äÿéèøìÿñè,
òîíóí àë÷àëìàñû âÿ éà éöêñÿëìÿñè éàçûäà äóðüó èøàðÿëÿðè èëÿ òÿí-
çèìëÿíèð, íèòãèí ìÿçìóíóíà äàíûøàíûí äàõèëè ùèññ, ùÿéÿúàíûíûí
èôàäÿñèíÿ éàðäûì÷û îëóð, éàçûéà àéäûíëûã, äöðöñòëöê âÿ äÿãèãëèê
106
ýÿòèðèð. Äóðüó èøàðÿëÿðè éàçûëû íèòãäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ôèêèð ðÿí-
ýàðÿíýëèéèíè, ùèññè ùàëëàðû, ïñèõîëîæè âÿçèééÿòëÿðè âÿ ôèêðèí öñëóáè,
åìîñèîíàë-åñòåòèê ÷àëàðëàðûíû íÿçÿðÿ ÷àðïäûðìàã âÿçèôÿñèíè éåðè-
íÿ éåòèðèð (13, ñÿù.5).
Äóðüó èøàðÿëÿðè èíñàíûí öìóìè ñàâàäûíûí âÿ ãèñìÿí íèòã ìÿ-
äÿíèééÿòèíèí ÿñàñ ÿëàìÿòëÿðèíäÿíäèð. Äóðüó èøàðÿëÿðè éàçûëû íèòãè
îõóúóíóí àéäûí âÿ àñàí áàøà äöøìÿñèíÿ õèäìÿò åäèð. Äóðüó èøà-
ðÿëÿðèíè ãîéìàäàí ìÿòíè ùèññÿëÿðèíÿ àéûðìàã, îíóí ìÿçìóíóíó
áàøà äöøìÿê ÷ÿòèí îëóð. Äóðüó èøàðÿëÿðèíèí þç éåðèíäÿ èøëÿäèëìÿ-
ñè éàçàíûí èñòÿéè èëÿ äåéèë, äèëèí òàðèõÿí ôîðìàëàøìûø ãàíóíàóé-
üóíëóãëàðû èëÿ áàüëûäûð.
Äóðüó èøàðÿëÿðè ôóíêñèéàñûíäàí àñûëû îëàðàã àøàüûäàêû ùàëëàð-
äà èøëÿäèëèð:
1. Íþãòÿ:
à) Àäè èíòîíàñèéà èëÿ äåéèëÿí áöòöí íþâ úöìëÿ íþâëÿðèíäÿí
(íÿãëè, àäëûã, øÿõñèç, ãåéðè-ìöÿééÿí øÿõñëè, öìóìè øÿõñëè, úöòòÿð-
êèáëè, òÿêòÿðêèáëè, òàáåëè âÿ òàáåñèç ìöðÿêêÿá úöìëÿëÿðäÿí, ñþç
úöìëÿëÿðäÿí, áÿçè ìÿãàìëàðäà ÿìð úöìëÿëÿðèíäÿí âÿ ñ.) ñîíðà:
- Ñàáèð ñàòèðèê øàèðäèð. Áèíà òèêèëèð. Ìÿøãäÿí ñîíðà äÿðñÿ ýÿëñèíëÿð.
á) Àä âÿ àòà àäëàðûíûí ãûñàëòìà ôîðìàëàðûíäàí ñîíðà:
Ì.Ô.Àõóíäîâ, Ñ.Ñ.Àõóíäîâ, Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ú) Âÿ ñàèð, âÿ èëàõûð, âÿ áàøãà, âÿ áó êèìè ñþçëÿð èõòèñàðëà éà-
çûëäûãäà: âÿ ñ., âÿ è.à., âÿ á., âÿ á.ê.
2) Âåðýöë:
à) Ùÿìúèíñ öçâëÿð àðàñûíäà: Ñòîëóí öñòöíäÿ êèòàá, äÿôòÿð, ãÿ-
ëÿì âàðäû.
á) Òàáåñèç âÿ òàáåëè ìöðÿêêÿá úöìëÿëÿðèí òÿðêèá ùèññÿëÿðè
àðàñûíäà: Óøàã àüëàéûðäû, ÷öíêè àíàñû åâäÿ éîõ èäè. Çÿíý âóðóë-
ìóøäó, äÿðñ áàøëàíìûøäû, êîðèäîðëàðäà ùå÷ êÿñ ýþçÿ äÿéìèðäè.
ú) Î, áó ÿâÿçëèêëÿðè ìöáòÿäà âÿçèôÿñèíäÿ îëóá àðäûíúà èñèì,
ñèôÿò, ñàéëà èôàäÿ åäèëÿí ñþç èøëÿäèëÿðñÿ: Î, êèòàáû ýþòöðäö. Î, ýþ-
çÿë ãûçû óçàãäàí òàíûäû. Áó, îíóí äîñòóäóð.
÷) Àðà ñþç úöìëÿíèí ÿââÿëèíäÿ ýÿëäèêäÿ îíäàí ñîíðà; úöìëÿ-
íèí îðòàñûíäà ýÿëäèêäÿ ùÿð èêè òÿðÿôäÿí, úöìëÿíèí ñîíóíäà ýÿë-

107
äèêäÿ èñÿ îíäàí ÿââÿë: - ßëáÿòòÿ, ìÿí äÿðñè þéðÿíìèøäèì. Ìÿí
äÿðñè, ÿëáÿòòÿ, þéðÿíìèøäèì.
ä) Ùÿòòà, ÿëÿëõöñóñ, ùàáåëÿ, áàõìàéàðàã ñþçëÿðè èëÿ õöñóñèëÿ-
øÿí úöìëÿ öçâöíäÿí ÿââÿë: Î ýåúèêìèøäè, ùÿòòà çÿíý âóðóëàí-
äàí õåéëè ñîíðà ýÿëäè.
å) Úöìëÿíèí ÿââÿëèíäÿ ýÿëÿí õèòàáäàí ñîíðà; úöìëÿíèí îðòà-
ñûíäà ýÿëÿí õèòàáäàí ÿââÿë âÿ ñîíðà, õèòàá úöìëÿíèí ñîíóíäà
ýÿëäèêäÿ èñÿ îíäàí ÿââÿë: Àäèë,ñÿí àõøàì ùàðàäà èäèí? Àäÿòäèð,
àé îüóë, ýÿëÿíè ãàðøûëàéàðëàð.
3. Íþãòÿëè âåðýöë:
Èêè ôèêèð àðàñûíäà àéäûíëàøäûðìà áèëäèðÿí òàáåñèç ìöðÿêêÿá
úöìëÿíèí òÿðêèá ùèññÿëÿðè àðàñûíäà: - Ãàð ùÿð òÿðÿôÿ ñÿïÿëÿíèðäè;
ùÿòòà åéâàíëàðäàí áîéëàíàí óøàãëàðûí öñòöíÿ äÿ éàüûðäû.
4. Äåôèñ:
à) Ìöðÿêêÿá ñþçëÿðèí òÿðÿôëÿðè àðàñûíäà: ÿòëè-úàíëû, àüëû-ãàðà-
ëû, ýþçÿë-ýþé÷ÿê, ñÿùÿð-ñÿùÿð âÿ ñ.
á) Ìöðÿêêÿá ãûñàëòìàëàðëà øÿêèë÷èëÿðèí àðàñûíäà: ÀÁØ-äà;
ÀØÏÀ-íû; ÁÄÓ-éà âÿ ñ.
ú) Ñûðà ñàéëàðû ðÿãÿìëÿ éàçûëäûãäà: 2-úè, 10-úó âÿ ñ.
÷) Èçàôÿò òÿðêèáëÿðèíäÿ: òÿðúöìåéè-ùàë, òÿðçè-ùÿðÿêÿò, øÿáè-
ùèúðàí âÿ ñ.
ä) ßêñ, êîíòð, ãåéä, ãåéðè, âèòñå, åêñ ñþçëÿðèíäÿí ñîíðà: ãåéä-
øÿðòñèç, ãåéðè-ãàíóíè, ÿêñ-ôÿíä, åêñ-÷åìïèîí, êîíòð-àäìèðàë, âèò-
ñå-ïðåçèäåíò âÿ ñ.
5. Òèðå:
à) Úöìëÿ öçâöíöí ÿëàâÿñèíäÿí ÿââÿë: - Îíóí îõóäóüó àëè
ìÿêòÿá - óíèâåðñèòåò áóðàäà éåðëÿøèð.
á) Ãàðøûëàøäûðûëàí ñþçëÿðäÿí áèðèíúèñèíäÿí ñîíðà: ßñèðëÿð - ãî-
úàëàð, úàâàíëàð, éåíèéåòìÿëÿð êÿäÿðëè èäèëÿð.
ú) Ùÿìúèíñ öçâëÿðäÿí ÿââÿë ýÿëÿí öìóìèëÿøäèðèúè ñþçäÿí ñîí-
ðà: - Îíëàð ùÿð øåéäÿí - àèëÿäÿí, èøäÿí, ìÿùÿááÿòäÿí äàíûøäûëàð.
÷) Ùÿìúèíñ öçâëÿðäÿí ñîíðà ýÿëÿí öìóìèëÿøäèðèúè ñþçäÿí
ÿââÿë: - Áó áèçÿ àòàìäàí, àòàìûí àòàñûíäàí, áàáàìäàí - óëóëàðû-
ìûçäàí éàäèýàð ãàëìûøäûð.

108
 ä) Íÿçÿðÿ ÷àðïäûðûëàí ìÿíòèãè âóðüóëó ñþçäÿí ñîíðà: - Øàèð,
ñÿí øàùûí ùöçóðóíäàñàí? - Áóíó ñÿíñèç áåëÿ áèëèðÿì, èíàí!
å) Äèàëîãëàðäà ðåïëèêàëàðäàí ÿââÿë: - Ùÿ, ìóøòóëóã ìÿíÿ íÿ
âåðÿúÿêñÿí? - Íÿéèì âàð êè, íÿ âåðèì?! - Áîéóí îë, ýÿëÿúÿêäÿ
âåðÿðñÿí.
ÿ) Âàñèòÿñèç íèòãäÿ ìöÿëëèô ñþçöíäÿí ÿââÿë âÿ ñîíðà: Áóíó, -
ßëè äåäè- áóðàäàí íèéÿ ýþòöðìÿìèñèíèç?
Øàýèðäëÿð âÿ òÿëÿáÿëÿð äåôèñ èøàðÿñè èëÿ òèðåíè ãàðûøäûðûðëàð. Äå-
ôèñ ìöðÿêêÿá ñþçëÿðèí àðàñûíäà ãîéóëóð, òèðå èñÿ èêè þëêÿ, øÿùÿð,
úîüðàôè ìÿêàí, âàõò, çàìàí àðàñûíäàêû ÿëàãÿ âÿ ìöíàñèáÿòëÿðè
ýþñòÿðìÿéÿ õèäìÿò åäÿí èøàðÿäèð. Ìÿñÿëÿí: Àçÿðáàéúàí -Ðóñè-
éà òèúàðÿò ìöãàâèëÿñè, Ðóñèéà-Èðàí ìöùàðèáÿëÿðè, Áàêû-Ýÿíúÿ
ãàòàðû, Áàêû-Èñòàíáóë ðåéñè, Êöð-Àðàç îâàëûüû, Ñàìóð-Äÿâÿ÷è êà-
íàëû, 2000-2010-úó èëëÿð âÿ ñ. Áóíëàð ìöðÿêêÿá ñþçëÿð îëìàäû-
üûíäàí àðàäà òèðå èøàðÿñè ãîéóëóð, äèããÿòÿ ÷àòäûðûëìàã ö÷öí òÿëÿô-
ôöçäÿ ôàñèëÿ èëÿ àéðûëûð.
6. Èêè íþãòÿ:
à) Öìóìèëÿøäèðèúè ñþçäÿí ñîíðà:- Åòíèê àçëûãëàðà: ëÿçýèëÿðÿ,
ñàõóðëàðà, òàëûøëàðà, êöðäëÿðÿ, ëàêëàðà þç àíà äèëëÿðèíäÿ ìÿêòÿá
à÷ìàüà èúàçÿ âåðèëìèøäèð.
á) "ìÿñÿëÿí" âÿ îíóí èõòèñàð øÿêëèíäÿí("ìÿñ.") ñîíðà:- Áåëÿ
úàâàá âåðìÿê ëàçûìäûð. Ìÿñÿëÿí: Ìöÿëëèì, çÿùìÿò îëìàñà, ìÿ-
íÿ äÿ ñþç âåðèí.
ú) Äèàëîãëàðäà: ßùìÿä: Âàãèô ìÿøãäÿ îëìóøäó.
÷) Âàñèòÿñèç íèòãäÿí ÿââÿë:

Äåäèì: ùÿð áàõûøäà, åé ñÿíÿì íÿäÿí,

Ãÿëáèìÿ âóðóðñàí ãÿìçÿ îõóí ñÿí,
Ñþéëÿäè: "Áó òÿñèð þçýÿ éåðäÿíäèð,
Âàëëàù, þçöìäÿí äÿ õÿáÿðñèçÿì ìÿí".

7. Ö÷ íþãòÿ:
à) Ôèêðèí áèòìÿäèéèíè áèëäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ úöìëÿíèí ñîíóí-
äà: Îíëàð ýåòäèëÿð… ýåòäèëÿð…

109
 á) Éöêñÿê ùèññ-ùÿéÿúàíëà äåéèëèá þçöíäÿí ñîíðàêû ñþçäÿí
ìöÿééÿí ôàñèëÿëÿðëÿ àéðûëàí õèòàáäàí ñîíðà. - Åù, àé àíà… Ìÿí-
äÿ î áÿõò ùàíû?...
ú) Äèàëîãëàðäà ìöñàùèá úàâàá âåðìÿäèêäÿ: - Ñèçÿ ýÿëèììè?...
Äåéÿñÿí, åøèòìÿäèí?... Äåéèðñÿí, áóíäàí ñîíðà äàùà íÿ ýÿëìÿê?!
8. Ñóàë èøàðÿñè:
à) Áöòöí ñóàë úöìëÿëÿðèíèí ñîíóíäà: - Ìÿøãÿ ýåäÿúÿêñÿí?
á) Åëÿ ñóàë úöìëÿ òèïëÿðè âàðäûð êè, îíëàð úàâàá àëìàã ö÷öí äå-
éèë, íèòãèí òÿñèðèíè àðòûðìàã, äèíëÿéèúèíè äöøöíìÿéÿ âàäàð åòìÿê
ìÿãñÿäè äàøûéûð: - Âÿòÿí âÿ àíà. Áó èêè ñþçäÿí øèðèí âÿ ìöãÿä-
äÿñ íÿ âàð äöíéàäà?
Âÿòÿíèì âåðäè ìÿíÿ íàíö-íÿìÿê,
Âÿòÿíè, ìÿíúÿ, óíóòìàã íÿ äåìÿê? (À.Ñÿùùÿò).
Âàðëûüà íÿ äàðëûã?
Ðèòîðèê âÿ éà áÿäèè ñóàëëàð íèòãèí öñëóáè ðÿíýàðÿíýëèéèíè àðòûðûð.
9. Íèäà èøàðÿñè:
à) Íèäà úöìëÿëÿðèíèí ñîíóíäà: - Éàøàñûí ìöñòÿãèë Àçÿðáàé-
úàí!
á) Ùèññ-ùÿéÿúàíëà äåéèëÿí õèòàáëàðäàí ñîíðà: -Âàãèô! Åé òàúè-
äàðûì!
Õóðàìàí, Õóðàìàí! Ýþð íÿéèí õÿéàëûíäàñàí!
ú) Áÿëè, õåéð, éîõ, ÷îõ ýþçÿë êèìè òÿñäèã âÿ éà èíêàð áèëäèðÿí
ñþçëÿðäÿí ñîíðà: - ×îõ ýþçÿë, ÷îõ ýþçÿë! Ðàçûéàì, èíàí!
Íèäà úöìëÿëÿðè äàíûøàíûí ìÿãñÿäèíÿ óéüóí ìÿíà ÷àëàðû éàðà-
äûð, íèòãèí åêñïðåññèâëèéèíè, åìîñèîíàëëûüûíû àðòûðûð. Íèäàëàð ìöõòÿ-
ëèô ùèññè ùàëëàðû èôàäÿ åäÿðÿê ôÿðãëè èíòîíàñèéàëàðëà ñþéëÿíèëèð:
- Ïÿù, ïÿù! ßúÿá ñþç åøèòäèê! Àé áåëÿ õîø ýÿëèáñÿí, ñÿôà ýÿ-
òèðèáñÿí! Àù, ñÿí íÿ äÿùøÿòëè àäàìñàí! Âàé, âàé! Íÿ éàìàí
ìöøêöëÿ äöøäö èøèì, Àëëàù! (Ì.ß.Ñàáèð)

Ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð
1. Íèòãèí èíòîíàñèéàñû äåäèêäÿ íÿëÿðè áàøà äöøöðñöíöç?
2. Éöêñÿê ìÿäÿíè ñÿâèééÿëè íèòãèí øÿðòëÿðè ùàíñûëàðäûð?
3. Íèòãèí èôàäÿëèéè äåäèêäÿ íÿ áàøà äöøöëöð?

110
 4. Íèòãèí äöçýöíëöéö, äÿãèãëèéè ùàìûäàí òÿëÿá îëóíóð. Áÿñ
íèòãèí èôàäÿëèéè íåúÿ? Èôàäÿëè íèòã êèìÿ àèääèð?
5. Íèòãèí òÿìèçëèéè ÿäÿáè äèëèí íîðìàëàðûíà ÿñàñëàíìàã ÿñà-
ñûíäà, éîõñà äèë âàñèòÿëÿðèíèí òÿùðèô îëóíìàñû ùåñàáûíà òÿìèí
îëóíóð?
6. Íèòãèí ÿñàñ êåéôèééÿòëÿðè ùàíñûëàðäûð?
7. Ôèêðèí àéäûí èôàäÿñèíèí èëêèí øÿðòè íÿäèð?
8. Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ùàíñû ñÿñëÿð èøëÿíìÿ òåçëèéèíÿ âÿ êÿ-
ìèééÿòèíÿ ýþðÿ ÿñàñ éåðè òóòóð?
9. Àçÿðáàéúàí ñþçëÿðè ö÷öí ùàíñû ùåúàëàð ñÿúèééÿâèäèð, ñÿ-
áÿáè íÿäèð?
10. Àùÿíý ãàíóíó íèòãèí ùàíñû êåéôèééÿòèíäÿ ÿñàñ ðîëà ìà-
ëèêäèð?
×àëûøìà 67. Éàçûëûøûíäàí ôÿðãëè òÿëÿôôöç îëóíàí ñÿñëÿðè
ìöÿééÿíëÿøäèðèí:
Áó áàéðàì äà ñÿíñèç êå÷äè, àé àòà,
Äàùà áàéðàìëàðûí äóçó äà éîõäóð.
Éåääè èë îëóáäóð ýþðìöðÿì ñÿíè,
Éàðàëû ãÿëáèìèí ñþçö äÿ éîõäóð.

Àòà, ýÿëÿúÿéÿì éîëóìó ýþçëÿ,

Éàíûíäà éåð àéûð, ìÿíè ÿçèçëÿ.
Íåúÿ äàðûõìûøàì äåéèëìèð ñþçëÿ,
Ïàéûç ýöíëÿðèìèí éàçû äà éîõäóð.

Íÿâÿëÿðèì áàë ñóéóíäàí è÷ñèíëÿð,

Ñå÷èá ñåâèá éàð åâèíÿ êþ÷ñöíëÿð.
Ïÿðâàçëàíûá äóðíà êèìè ó÷ñóíëàð,
Ãûç-ýÿëèíèí êÿñèëìÿñèí àéàüû,
Ñþçöì "Ãûçëàð áóëàüû".
Áÿíþâøÿäÿí ðÿíý àëàúàã ýþçëÿðè,
Ýþðÿí áàëìû, øÿêÿðäèðìè ñþçëÿðè.
Ùàíñû ãÿëáäÿí êå÷ÿúÿêäèð èçëÿðè,
Øèðèí äèëëÿ áóðà éûüûí, ãûçëàðû.
111
 Àëëàù, áó äà þç áÿíäÿíÿ ñèðäèðìè?
Ãàéàëàðäàí ãîïàí äàìúû äöðäöðìö?
Äÿäÿì Ãîðãóä ýÿëèá ñÿíè ýþðäöìö?
Áó äàøëàðà äÿéèáäèðìè àéàüû?
Ýþçöì "Ãûçëàð áóëàüû".

Ìèí ýþçÿëÿ èøâÿ âåðäèí, íàç âåðäèí,

Ñåâÿíëÿðÿ áèð ÿòèðëè éàç âåðäèí.
Îçàíëàðà âÿñô åòìÿê÷öí ñàç âåðäèí,
Ãîíàãëûäûð, ýÿëèìëèäèð ùÿð ÷àüûí,
Ñàçûì "Ãûçëàð áóëàüû". (Åëìèðà Ãàñûìîâà. Øèðèí äóéüó.
Áàêû, 2007, ñÿù.198)
×àëûøìà 68. Àâðîïà ÷åìïèîíàòûíäà ãàëèá ýÿëìèø áèð òÿëÿáÿéÿ
Ïðåçèäåíò òÿãàöäö âåðèëìÿñè ùàããûíäà Àêàäåìèéàíûí ðåêòîðóíà
õàùèøíàìÿ èëÿ ìöðàúèÿò åäèí.

ÍÀÒÈÃËÈÊ ÑßÍßÒÈÍÈÍ ÑÀÙßËßÐÈ

Ôîðìà âÿ ìÿçìóíóíà ýþðÿ íèòãèí ýåíèø éàéûëìûø íþâëÿðè

àøàüûäàêûëàð ùåñàá îëóíóð:
1. Èúòèìàè-ñèéàñè íàòèãëèê. Áóðà: 1) Ïðåçèäåíòèí èíîãóðàñèéà
(àíäè÷ìÿ) íèòãè; 2) Ñèéàñè ìþâçóäà ìÿðóçÿ; 3) Ñèéàñè ìþâçóäà
÷ûõûø (õàðèúè þëêÿëÿðäÿ ïðåçèäåíòèí ÷ûõûøû); 4) Èúìàë íèòãè. Áþéöê
ìÿúëèñëÿðäÿ ñîí ñþç; 5) Ìèòèíãäÿ ÷ûõûøëàð; 6) Ñèéàñè òÿáëèüàò÷ûëà-
ðûí íèòãè; Ãàíóíâåðèúèëèê ëàéèùÿëÿðè; Ïàðëàìåíò ìöáàùèñÿëÿðè âÿ ñ.
Èúòèìàè-ñèéàñè íèòã ñèéàñè-èúòèìàè ÿùÿìèééÿòëè ùàäèñÿëÿðè (ïðå-
çèäåíò ñå÷êèñè, äåïóòàò ñå÷êèñè, éåíè èë ÿðÿôÿñèíäÿ þëêÿ áàø÷ûñûíûí
õàëãà ìöðàúèÿòè, Ïðåçèäåíòèí ùÿðáè ùèññÿëÿðäÿ þëêÿíèí ùÿðáè ãöä-
ðÿòè ùàããûíäà ÷ûõûøû âÿ ñ.), ìöâàôèã ñòðóêòóðëàð ãàðøûñûíäà, òîïëàí-
òûäà ùåñàáàò ìÿðóçÿñè, êöòëÿ âÿ éà ñàùÿ íöìàéÿíäÿëÿðè ãàðøûñûí-
äà ÷ûõûø, åëÿúÿ äÿ ðàäèî-òåëåâèçèéà âàñèòÿñèëÿ þëêÿ âÿòÿíäàøëàðûíà
112
ìöðàúèÿò-÷ûõûøëàðû ÿùàòÿ åäèð. Èñòÿð Ñîâåò ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ,
èñòÿðñÿ äÿ Ìöñòÿãèëëèê èëëÿðèíäÿ óëó þíäÿðèìèç, öìóììèëëè ëèäåð
Ù.ß.ßëèéåâèí, ùàçûðäà Ðåñïóáëèêàìûçûí ïðåçèäåíòè ìþùòÿðÿì
È.Ù.ßëèéåâ úÿíàáëàðûíûí þëêÿíèí äàõèëè âÿ õàðèúè ñèéàñÿòè, þëêÿ
äàõèëèíäÿ ýåäÿí èúòèìàè-ñèéàñè ùàäèñÿëÿðëÿ áàüëû ÷ûõûøëàðû èúòèìàè-
ñèéàñè íèòãèí ÿí äÿéÿðëè íöìóíÿëÿðèäèð.
2. Äèïëîìàòèê íàòèãëèê. Äèïëîìàòèê íàòèãëèéÿ äþâëÿò áàø÷ûñû
âÿ éà õàðèúè èøëÿð íàçèðèíèí ÁÌÒ-äÿêè ÷ûõûøëàðû, ìÿòáóàò êîí-
ôðàíñëàðûíäà ñèéàñè ìÿñÿëÿëÿðëÿ áàüëû ÷ûõûøëàð âÿ äèïëîìàòèê ìö-
ñàùèáÿëÿð äàõèëäèð. Äèïëîìàòèê íèòã þç õàðàêòåðè, ôîðìàñû âÿ
ìÿçìóíóíà ýþðÿ èúòèìàè-ñèéàñè íèòãäÿí úèääè ôÿðãëÿíìèð. Ïðåçè-
äåíòèí íèòãè äþâëÿòèí òàëåéöêëö ïðîáëåìëÿðè èëÿ áàüëû îëäóüóíà
ýþðÿ îíäà áåéíÿëõàëã ñÿâèééÿëè ìÿñÿëÿëÿðèí ãîéóëóøó, ðåñïóá-
ëèêàíûí ìÿíàôåéè áàõûìûíäàí ìöíàñèáÿòè þç ÿêñèíè òàïûðñà, õà-
ðèúè èøëÿð íàçèðè ÁÌÒ-äÿ, àéðû-àéðû þëêÿëÿðäÿ êå÷èðäèéè ìÿòáóàò
êîíôðàíñëàðûíäà þç þëêÿñèíèí ñèéàñè áàõûøûíû äöíéà áèðëèéèíÿ ÷àò-
äûðûð.
3. Ìÿùêÿìÿ íàòèãëèéè. Áóðà ùàêèìëÿðèí, ïðîêóðîð, âÿêèë, ìöò-
òÿùèì âÿ øàùèäëÿðèí íèòãè äàõèë åäèëèð. Ïðîêóðîð âÿ ùàêèìèí íèòãè
èòòèùàìåäèúè, ìöòòÿùèì âÿ âÿêèëèí íèòãè ìöäàôèÿåäèúè õàðàêòåðäÿ
îëóð. Èòòèùàì÷ûëàðûí íèòãè ôàêòëàðûí äÿðèí òÿùëèëèíÿ, äÿëèë âÿ ñöáóò-
ëàðà ÿñàñëàíûð, îáéåêòèâëèéÿ, ÿäàëÿòÿ ÿñàñëàíûð, ãàíóíóí àëèëèéè
ìöòòÿùèìÿ èíàíäûðûúû øÿêèëäÿ ÷àòäûðûëûð.
Âÿêèëèí ÷ûõûøû äà äÿëèë âÿ ñöáóòëàðëà ìöøàéèÿò îëóíìàëû, ìÿù-
êÿìÿ ïðîñåñèíäÿ ãàëäûðûëàí âÿñàäÿò áàø âåðìèø ùàäèñÿíèí òÿùëè-
ëè íÿòèúÿñèíäÿ ùàêèìèí ùþêìöíÿ ìöñáÿò òÿñèð ýþñòÿðìÿëèäèð.
Ìöòòÿùèìèí èñòÿð þç úèíàéÿòè ùàããûíäàêû ÷ûõûøû, èñòÿðñÿ äÿ þçöíö
ìöäàôèÿ íèòãè ìöíàñèá ñþçëÿð, èôàäÿëÿð, úöìëÿëÿðëÿ þç øÿðùèíè
òàïìàëûäûð, î, íèòãèíè ìÿíòèãè ÿñàñäà ãóðìàüà ÷àëûøìàëûäûð. Ùàäè-
ñÿíèí ÿäàëÿòëè ÷þçöìö ö÷öí ìÿùêÿìÿ ñàëîíëàðûíäà ãàíóíëàðûí
êåøèéèíäÿ äóðàí ïðîêóðîðóí äà, ÿäëèééÿ ñèñòåìèíäÿ ÷àëûøûá ãàíó-
íóí àëèëèéèíè ãîðóìàëû îëàí ùàêèìèí äÿ, àäàìëàðûí âÿòÿíäàø ùö-
ãóãëàðûíû ìöäàôèÿ åòìÿëè îëàí âÿêèëèí äÿ, ìöòòÿùèìèí äÿ íèòãè
ðàáèòÿëè îëìàëû, ÿñàñ ôèêðèí à÷ûëìàñûíà õèäìÿò åòìÿëèäèð.

113
 4. Ùÿðáè íàòèãëèê. Ùÿðáè íèòãÿ àèääèð: à) Ùÿãèãè ùÿðáè õèäìÿ-
òÿ ÷àüûðûëìûø ýÿíúëÿðè, ÿñýÿðëÿðè ðóùëàíäûðìàã, ìöãÿääÿñ àíà
âÿòÿíèìèçè ãîðóìàã, õàëãûìûçûí ôèðàâàí ùÿéàòûíû, òÿùëöêÿñèç éà-
øàìàñûíû òÿìèí åòìÿê ö÷öí ùÿðáè êîìèññàðûí, ìöäàôèÿ íàçèðèíèí
÷àüûðûø íèòãè; á) ßñýÿðëÿðèí ùÿðáè àíäû; ú) Ùÿðáè íèçàìíàìÿíèí
øÿðùè; ÷) Êîìàíäèðëÿðèí ùÿðá÷èëÿð ãàðøûñûíäà ÷ûõûøû.
5. Àêàäåìèê íàòèãëèê. Àêàäåìèéà ñèñòåìèíäÿ, óíèâåðñèòåò âÿ
ìöõòÿëèô àëè ìÿêòÿáëÿðäÿ, åëìè ìöÿññèñÿëÿðäÿ, áåéíÿëõàëã êîíô-
ðàíñ, ñèìïîçèóì, òðåíèíãëÿðäÿ åäèëÿí ìÿðóçÿëÿð, ÷ûõûøëàð, îõó-
íàí ìöùàçèðÿëÿð, åëìè ðÿé âÿ äèññåðòàñèéà ìöäàôèÿñèíäÿ ÷ûõûøëàð
âÿ ñ. àêàäåìèê íàòèãëèéÿ äàõèëäèð. Áó, åëì àäàìëàðûíûí ìöõòÿëèô
òîïëàíòûëàðäà, ìöäàôèÿ øóðàëàðûíäà, ìöÿëëèìëÿðèí àëè ìÿêòÿá àó-
äèòîðèéàëàðûíäà, åëìè-ïðàêòèê êîíôðàíñëàðäà, ñàâàäëû âÿ ùàçûðëûãëû
àïàðûúû âÿ äèêòîðëàðûí åêðàí âÿ åôèð ãàðøûñûíäà åòäèêëÿðè íèòãäèð.
Íèòãèí áó íþâö éàðàäûúû õàðàêòåð äàøûéûð. Çèéàëûëàð, àëèìëÿð, ïðî-
ôåññîð, äîñåíò âÿ áàø ìöÿëëèìëÿð þç àðàøäûðìàëàðûíû, òÿäãèãàòëà-
ðûíû éàçûëû (ìîíîãðàôèéà, äÿðñëèê, äÿðñ âÿñàèòè, ìÿãàëÿ) âÿ øèôàùè
(ìöùàçèðÿ, ìÿðóçÿ, ÷ûõûø, ìÿëóìàò) âàñèòÿëÿðëÿ ìÿíòèãëè, àðäûúûë,
äÿëèë-ñöáóòëàðëà, öìóìèëÿøäèðìÿëÿð, íÿòèúÿëÿðëÿ îõóúó âÿ äèíëÿ-
éèúèëÿðÿ ÷àòäûðûðëàð.
6. Èúòèìàè-ìÿèøÿò íàòèãëèéè. Íàòèãëèéèí áó íþâöíäÿ éóáèëåé
òÿäáèðëÿðèíäÿ, áàéðàìëàðäà, òîéëàðäà, øÿíëèêëÿðäÿ, àä ýöíëÿðèíäÿ,
äÿôí ìÿðàñèìëÿðèíäÿ âÿ ñ. àäàìëàð òÿáðèê íèòãè ñþéëÿéèð, ñàüëûã
äåéèð, ÷ûõûø åäèðëÿð. Ìÿèøÿò çÿìèíèíäÿ ñþéëÿíèëÿí áó ÷ûõûø - íèòã-
ëÿðäÿ ùàããûíäà ñþùáÿò ýåäÿí àäàìûí øÿõñèééÿòèíÿ, ùàäèñÿíèí
ìàùèééÿòè âÿ ÿùÿìèééÿòèíÿ àèä õîø ñþçëÿðÿ, îáðàçëû èôàäÿëÿðÿ,
òÿíòÿíÿëè ãóðóëìóø úöìëÿëÿðÿ, òÿðèôëÿðÿ, òÿáðèêëÿðÿ âÿ áàøñàüëûüû
åòèêåòëÿðèíÿ ýåíèø éåð âåðèëèð.
Íàòèãëèéèí áó íþâö èêè ôîðìàäà þçöíö ýþñòÿðèð: Áèðèíúèñè, ýþð-
êÿìëè øÿõñëÿðÿ - åëì, òÿùñèë âÿ ìÿäÿíèééÿò õàäèìëÿðèíÿ, éàçû÷û,
áÿñòÿêàð, ðÿññàì, àêòéîðëàðà, ÿìÿê âÿ ìöùàðèáÿ âåòåðàíëàðûíà,
åëÿúÿ äÿ ÿëàìÿòäàð òàðèõè ýöíëÿðÿ ùÿñð îëóíìóø òÿäáèðëÿð; èêèí-
úèñè, àèëÿäÿ äîñòëàð, éàõûí àäàìëàð âÿ òàíûøëàðëà êå÷èðèëÿí àä ýöí-
ëÿðè, éóáèëåé øÿíëèêëÿðè.

114
 Áó òÿäáèðëÿðèí ôîðìà, êå÷èðèëìÿ âÿ ãåéä åäèëìÿ øÿðàèòè ìöõ-
òÿëèô îëóð: ñÿñëÿíäèðèëÿí ôèêèðëÿð, ðÿéëÿð, íèòãëÿð þç èôàäÿ òÿðçèíÿ
ýþðÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíèð.
Þç äþâðö ö÷öí ùàäèñÿ ñàéûëàí áèð øÿõñèí éóáèëåé òÿäáèðèíäÿ
íå÷ÿ-íå÷ÿ êîëëåêòèâèí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí èøòèðàêû èëÿ êå÷èðèëÿí éû-
üûíúàãäà ìöÿññèñÿ, àëè ìÿêòÿá ðÿùáÿðè þçö, ÿýÿð áèðèíúè øÿõñÿ
ùÿñð îëóíìóøñà ùÿìèí ìöÿññèñÿ, òÿøêèëàò, ôåäåðàñèéà âÿ éà êîí-
ôåäåðàñèéàíûí ìþòÿáÿð øÿõñëÿðèíäÿí áèðè ýèðèø íèòãè ñþéëÿéèð, ñîí-
ðà ÿââÿëúÿäÿí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø ñÿëàùèééÿòëè øÿõñëÿðÿ òÿáðèê
ö÷öí ñþç âåðèëèð, ÷ûõûøëàð îëóð, õàòèðÿëÿð ñþéëÿíèëèð, éóáèëéàðûí
ÿìÿê ôÿàëèééÿòèíäÿí, øÿõñè êåéôèééÿòëÿðèäÿí, õàëã âÿ äþâëÿò ãàð-
øûñûíäà ýþðäöéö èøëÿðäÿí áÿëàüÿòëÿ, ùàãëû òÿðèôëÿðëÿ ñþç à÷ûëûð. Áå-
ëÿ òÿäáèðëÿð çàìàíû ÷ûõûøëàðäà úèääèëèê ãîðóíóð, àììà çàðàôàòëà-
ðà éîë âåðèëìèð.
Àèëÿäÿ, äîñòëàð, ãîùóìëàð àðàñûíäà êå÷èðèëÿí éóáèëåé âÿ àä ýö-
íöíäÿ øÿíëèéèí ñÿáÿáêàðû ùàããûíäà öðÿê ñþçëÿðè äåéèëèð, îíóí ìÿ-
íÿâè âÿ èø êåéôèééÿòëÿðè ãåéä åäèëèð, àèëÿäÿ ìþâãåéè âÿ ãàéüûëàðû
õàòûðëàíûð. Áó òèï òÿáðèê âÿ ÷ûõûøëàð äàùà ñÿìèìè îëóð, éàäà ñàëûíàí
ùàäèñÿ âÿ ôàêòëàð, ñÿáÿáêàðûí õàðàêòåð úèçýèëÿðè èíúÿ éóìîðëà, ãà-
íàäëû ñþçëÿð, îáðàçëû èôàäÿëÿðëÿ åìîñèîíàë òÿðçäÿ ñÿñëÿíäèðèëèð.
Øàäëûã ñàðàéëàðûíäà êå÷èðèëÿí òîé ìÿðàñèìëÿðèíäÿ éàõøû ñå÷èë-
ìèø ìàñàáÿéèíèí íèòãè äàùà òÿñèðëè, úàíëû âÿ õîøàýÿëÿí îëóð. Ìà-
ñàáÿéè òîé ìÿúëèñèíèí ìàðàüûíà ðÿüìÿí ìÿçÿëè ÿùâàëàòëàð ñþéëÿ-
éèð, ýÿëèí, áÿé âÿ îíëàðûí éàõûíëàðû, åëÿúÿ äÿ, öìóìèééÿòëÿ, àòà,
àíà, ýþçÿë ãûç, ãàäûí, ìÿùÿááÿò ùàããûíäà áèëäèéè øåèðëÿðè, ëÿòèôÿ-
ëÿðè þçöíÿìÿõñóñ éóìîðëà ìóñèãè ñÿäàëàðû àëòûíäà õöñóñè àùÿíý-
ëÿ óúàäàí ñÿñëÿíäèðèð. Øàäëûã ñàðàéëàðûíäà ñþéëÿíèëÿí íèòãëÿðäÿ
äèëèìèçèí áöòöí çÿíýèíëèêëÿðè, îíóí èôàäÿëè äèë âàñèòÿëÿðè ìÿúëèñ
ÿùëèíèí ðóùóíó îõøàìàüà éþíÿëèð.
Äÿôí ìÿðàñèìëÿðèíäÿ ñþéëÿíèëÿí íèòãëÿð ùÿúìúÿ ãûñà âÿ éûü-
úàì îëóð. Ìÿèøÿò íèòãèíèí áó ôîðìàñûíäà ìîíîòîí èôàäÿ òÿðçè èí-
ñàíëàðû äöøöíäöðÿí ùÿéàò âÿ þëöì ìÿñÿëÿëÿðèíÿ, òÿñêèíåäèúè âÿ
òÿñÿëëèâåðèúè ñþçëÿð âÿ úöìëÿëÿðëÿ ùöçíëö, ãÿìëè, òÿñèðëè øÿêèëäÿ
èíñàíëàðà ÷àòäûðûëûð.

115
 Íàòèãëèê ñÿíÿòèíèí äèýÿð ñàùÿëÿðèíäÿí äèíè íàòèãëèéè (äèí õà-
äèìëÿðèíèí ìîèçÿ âÿ õöòáÿëÿðè, "Ãóðàí"äàí àéÿ âÿ ñóðÿëÿðèí
îõóíìàñû, "Ãóðàí" òàïøûðìà, åùñàí âÿ ñöôðÿ äóàëàðûíûí îõóíìà-
ñû, àõóíä âÿ ìîëëàëàðûí èìàìëàðûí ìöñèáÿòëÿðè ùàããûíäà ÷ûõûøëà-
ðû), áÿäèè íàòèãëèéè (áÿäèè àõøàìëàðäà øàèð âÿ éàçû÷ûëàðûí íèòãëÿðè;
øàèð, éàçû÷û âÿ áÿñòÿêàðëàð ùàããûíäà ìöùàçèðÿ, ìÿðóçÿ âÿ ÷ûõûø-
ëàð), ñÿùíÿ íàòèãëèéè, åêðàí âÿ åôèð íàòèãëèéèíè ãåéä åòìÿê îëàð.
(4, ñÿù.129)
Åêðàí íàòèãëèéè êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèíäÿí îëàí òåëå-
âèçèéà âåðèëèøëÿðèíÿ àèääèð. Éàçûëû âÿ øèôàùè íèòãèí õöñóñèééÿòëÿðèíè
þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿí áó íèòã ìîíîëîæè âÿ äèàëîæè ôîðìàëàðäà òÿçà-
ùöð òàïûð. Òåëåâèçèéà âåðèëèøëÿðèíäÿ íèòãèí ìÿçìóíó òÿñâèðëÿð âÿ
ìÿòíëÿðëÿ òàìàøà÷ûëàðà úàíëû ÷àòäûðûëûð. ×îõìèëéîíëó àóäèòîðèéà
ö÷öí ñÿñëÿíäèðèëÿí áó íèòã ÿäÿáè äèëèìèçèí ãàéäàëàðûíà, õöñóñÿí
äÿ îíóí îðôîåïèê íîðìàëàðûíà úàâàá âåðìÿëè, äèêñèéà áàõûìûíäàí
àéäûí âÿ òÿáèè, åôôåêòèâëèê áàõûìûíäàí èñÿ íöìóíÿâè îëìàëûäûð.

Ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð
1. Èúòèìàè-ñèéàñè íàòèãëèê ùàíñû ìþâçóëàðäà þç èôàäÿñèíè òàïûð?
2. Ñîí áèð èëäÿ þëêÿ ïðåçèäåíòèíèí ùàíñû ÷ûõûøûíû òåëåâèçèéàäà
äèíëÿìèñèíèç âÿ áó ÷ûõûø ÿñàñûíäà èúòèìàè-ñèéàñè íèòãè íåúÿ õà-
ðàêòåðèçÿ åäÿ áèëÿðñèíèç?
3. Äèïëîìàòèê íàòèãëèéè èúòèìàè-ñèéàñè íàòèãëèêäÿí ôÿðãëÿíäè-
ðÿí íÿäèð?
4. Ìÿùêÿìÿ íàòèãëèéèíäÿ èòòèùàì÷ûíûí íèòãè íÿëÿðÿ ÿñàñëà-
íûð? Áÿñ ìöäàôèÿ îëóíàíûí ÷ûõûøû? Ùà÷àíñà ìÿùêÿìÿ èúëàñûíäà
îëìóñóíóç âÿ éà ùàããûíäà åøèòìèñèíèçìè? Íÿëÿðè ãåéä åòìÿê èñ-
òÿðäèíèç?
5. Ùÿãèãè ùÿðáè õèäìÿòÿ ÷àüûðûëàí ýÿíúëÿð ãàðøûñûíäà ùÿðáè
êîìèññàðûí ÷ûõûøû ùàããûíäà ôèêðèíèçè èçàù åäèí. Î, íÿëÿðè äåìÿëèäèð?
6. Àêàäåìèê íàòèãëèéè ñèçÿ ìöùàçèðÿ îõóéàí ìöÿëëèìëÿðèí
òèìñàëûíäà õàðàêòåðèçÿ åäèí.
7. Èúòèìàè-ìÿèøÿò íàòèãëèéèí áèð íþâöíö èìèòàñèéà åäèí. Íÿ-
ëÿðÿ éåð âåðìÿê ëàçûì îëäóüóíó èçàù åìÿéÿ ÷àëûøûí.

116
 8. Ôîíåòèê-îðôîãðàôèê íîðìà ùàíñû íèòã ö÷öí ÿñàñäûð?
9. Øèôàùè íèòãäÿ, ÿñàñÿí, ùàíñû úöìëÿ òèïëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ
îëóíóð?
10. Úöìëÿäÿ åéíè êþêëö öçâëÿðèí àðäûúûë ñûðàëàíìàñû íèòã áà-
õûìûíäàí íÿ ãÿäÿð ìöíàñèáäèð? Ìèñàëëàð ýÿòèðèí âÿ ôèêðèíèçè
èçàù åäèí.
11. Ðèòîðèê ñóàëëàðäàí ùàíñû ìÿãàìëàðäà èñòèôàäÿ îëóíóð?
12. Åìîñèîíàë íèäà âÿ ÿäàòëàðà àèä íöìóíÿëÿð ýþñòÿðèí.
13. Äèë, éîõñà íèòã äÿéèøèêëèêëÿðÿ ÷îõ ìÿðóç ãàëûð? Ñîí èéèð-
ìè èëäÿêè äèë äÿéèøèêëèêëÿðèíè õàòûðëàéûí.
×àëûøìà 69. Àøàüûäàêû ñþç áèðëÿøìÿëÿðèíè úöìëÿëÿðäÿ ùÿì
ùÿãèãè, ùÿì äÿ ìÿúàçè ìÿíàäà èøëÿäèí:
àüçûíà ñó àëìàã, éîëäàí ÷ûõìàã, ÿë ãàëäûðìàã, äÿðñ àëìàã,
áîéíóíà ãîéìàã, àòàñû éàíìàã, áóðíó ýþéíÿìÿê.
×àëûøìà 70. Úöìëÿëÿðäÿ ôðàçåîëîæè áèðëÿøìÿëÿðè îíëàðà ñèíî-
íèì îëàí ñþçëÿðëÿ ÿâÿç åäèí:
ãóëàã àñìàã, þçöíäÿí ÷ûõìàã, ýþçëÿðè êÿëëÿñèíÿ ÷ûõìàã, áåë
áàüëàìàã, äöíéàñûíû äÿéèøìÿê, ýþçëÿðè éîëäà ãàëìàã, áóðíóíóí
óúó ýþéíÿìÿê, òöñòöñö òÿïÿñèíäÿí ÷ûõìàã, àòàñû éàíìàã.
×àëûøìà 71. Àóäèòîðèéàéà ýÿòèðèëìèø òÿëèìèí òåõíèêè âàñèòÿñè-
íè åùòèéàòñûç äàâðàíûøû ùåñàáûíà êîðëàìûø áèð òÿëÿáÿéÿ òþùìÿò
ùàçûðëàéûí.

ßÄßÁÈ ÄÈËÈÍ ÍÎÐÌÀËÀÐÛ

Íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí ÿëàãÿäàð îëäóüó úÿùÿòëÿðäÿí áèðè äÿ

ÿäÿáè äèëèí íîðìàëàðûäûð. Äèë âÿ íîðìà áèð-áèðè èëÿ áàüëûäûð. Ñà-
áèò íîðìàëàðà ìàëèê ÿäÿáè äèë äèàëåêò âÿ øèâÿëÿð ùåñàáûíà ìöà-
ñèð ñÿâèééÿéÿ ýÿëèá ÷àòñà äà, äèàëåêò, øèâÿ âÿ úàíëû äàíûøûã äèëè-
íèí ìöêÿììÿë îëìàéàí ãàéäàëàðûíû îëäóüó êèìè ãÿáóë åòìÿ-
ìèø, áöòöí õàëãûìûç ö÷öí àíëàøûãëû îëìàãëà òàðèõè èíêèøàô íÿòèúÿ-
ñèíäÿ ìöøòÿðÿê áèð øÿêëÿ ñàëûíìûø âÿ ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ èøëÿíÿí
117
ôîðìàëàðà öñòöíëöê âåðìèøäèð. Ìÿùç ÿäÿáè äèëèìèçèí íîðìàëàðû-
íûí ùàìû òÿðÿôèíäÿí âàùèä øÿêèëäÿ ãÿáóë åäèëìÿñèíèí íÿòèúÿñèí-
äÿ äÿ íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí ôîðìàëàøûá éàðàíìàñû ìÿðùÿëÿñè áà-
øà ÷àòìûøäûð.
"Íîðìà" ñþçö ëàòûí äèëèíäÿí àëûíìûø òåðìèí îëóá ìÿíàñû
ãàéäà, ÿñàñ, íöìóíÿ äåìÿêäèð. Íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí åëì âÿ
òÿäðèñ ôÿííè êèìè ìþâúóäëóüó äèëèìèçèí ñòðóêòóðóíóí áöòöí ñÿ-
âèééÿëÿðäÿêè íîðìàëàðûíûí ôîðìàëàøìàñû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. ßýÿð
äèëèí ôîíåòèê, ëåêñèê âÿ ãàðììàòèê íîðìàëàðû ôîðìàëàøìàñà èäè,
òÿáèè êè, áó ýöí ÿäÿáè äèëèìèçäÿí âÿ íèòã ìÿäÿíèééÿòèíäÿí äàíû-
øà áèëìÿçäèê. Äåìÿëè, äèëèí íîðìàëàðû îëìàäàí ÿäÿáè äèë, ÿäÿáè
äèë îëìàäàí íèòã ìÿäÿíèééÿòè éîõäóð. Íèòã ìÿäÿíèééÿòè éöêñÿê
èíêèøàô ñÿâèééÿñèíÿ ÷àòìûø, äèëèí ãàíóíàóéüóíëóãëàðû èëÿ òÿíçèì-
ëÿíÿí ñàáèòëÿøìèø ãàéäàëàð ñèñòåìèíÿ ÿñàñëàíûð. Íèòã ìÿäÿíèééÿ-
òèíèí íîðìàëàðû éàçûëû âÿ øèôàùè íèòãèí ãàéäàëàðûíäàí òþðÿìèøäèð.
Öìóìõàëã äàíûøûã äèëèíäÿ, äèàëåêò âÿ øèâÿëÿðäÿ íîðìàëàð ñà-
áèò ãàëìûð. ßäÿáè äèëèìèçäÿ èñÿ äèàëåêèò âÿ øèâÿëÿðäÿí, åëÿúÿ äÿ
îíëàðûí ÿñàñûíäà ôîðìàëàøûá òÿøÿêêöë òàïìûø õàëã äàíûøûã äèëèí-
äÿêèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã ùàìûíûí ãÿáóë åòäèéè íöìóíÿâè íîðìàëàð
âàðäûð. Öìóìõàëã äèëèíäÿ áÿçÿí áèð àíëàéûøûí èôàäÿñè ö÷öí ãÿáóë
åäèëìèø ñþçöí áèð íå÷ÿ âàðèàíòûíà ðàñò ýÿëèðèê. Ìÿñÿëÿí "ãà÷ìàã"
ìÿíàñûíäà "ýþòöðöëìÿê", "äàáàí àëìàã", "ìûõ" ÿâÿçèíÿ
"ìèñìàð", "ãàäàõ" âÿ áàøãà ñþçëÿðèí áèð íå÷ÿ àäëà èøëÿíìÿñè
ìþâúóääóð. Àììà ÿäÿáè äèëäÿ îíëàðäàí áèðè, äàùà äîüðóñó, ôî-
íåòèê ïðèíñèïÿ óéüóí îëìàãëà þëêÿìèçèí ÿêñÿð éåðëÿðèíäÿ èøëÿ-
íÿí ôîðìà ÿñàñ ýþòöðöëìöøäöð, ãàëàíëàðû äèàëåêò ñþçëÿðè êèìè éà-
øàéûð, àèä îëäóüó éåðëÿðäÿ ÿäÿáè äèëäÿêè âàðèàíòû èëÿ ïàðàëåë èøëÿ-
íèð, äèàëåêòîëîæè ëöüÿòëÿðäÿ òÿñáèò îëóíóð.
Íèòã î çàìàí äöçýöí, ýþçÿë, òÿñèðëè îëóð êè, èøëÿäèëÿí ñþçëÿð
ôîíåòèê íîðìàëàð äàõèëèíäÿ éàçûéà âÿ òÿëÿôôöçÿ éàðàðëû îëóð,
úöìëÿëÿð ãðàììàòèê íîðìàëàðà úàâàá âåðèð. Íîðìàëàð èñÿ òÿê-
úÿ áÿäèè, åëìè, ïóáëèñèñòèê âÿ ðÿñìè-êàðýöçàðëûã öñëóáëàðûíäà
ìþùêÿì íöìóíÿâè äèë ãàéäàëàðûíû äåéèë, äèëèí ëöüÿò òÿðêèáèíè,
ñþçëÿðèí ëåêñèê-ñåìàíòèê ìÿíàñûíû, îíëàðûí òÿëÿôôöç âÿ éàçû-

118
ëûøûíû ôîðìàëàøäûðûð, äèëèí þçöíöí ñòðóêòóðó âÿ ñèñòåìèíäÿêè îá-
éåêòèâ ãàíóíàóéüóíëóãëàðû äà òÿíçèìëÿéèð.
Íîðìÿ òÿêúÿ òÿáèÿòäÿ âÿ úÿìèééÿòäÿ äåéèë, åëÿúÿ äÿ äèëäÿ
ìþâúóääóð. Íîðìà ãàíóíà ñàëûíìûø âÿ ùàìû òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë
åäèëìèø ìÿúáóðè ãàéäàëàðäûð. ßëáÿòòÿ, äèë èúòèìàè ùàäèñÿ êèìè äÿ-
éèøèá èíêèøàô åòäèéè êèìè, äèë íîðìàëàðû äà äÿéèøèð âÿ òÿêìèëëÿøèð.
Íîðìà ÿñëèíäÿ äèëèí þçöíäÿ ìþâúóääóð. Áåëÿ îëìàñàéäû, èíñàí-
ëàð áèð-áèðèíè áàøà äöøìÿç, áèð-áèðè èëÿ öíñèééÿò éàðàäà áèëìÿçäè-
ëÿð. Íîðìàíûí èíêèøàôû äàíûøûã äèëèíäÿ êîðòÿáèè, ÿäÿáè äèëäÿ èñÿ
øöóðëó øÿêèëäÿ îëìóøäóð. ßäÿáè äèë íîðìàëàðû ìöÿééÿíëÿøäèðè-
ëÿðêÿí òÿáèèëèê, èøëÿêëèê, ñàáèòëèê, äàâàìëûëûã êèìè àìèëëÿð ÿñàñ
ýþòöðöëìöøäöð. Äèë âàùèäëÿðè äÿéèøäèêúÿ îíóí íîðìàëàðû äà äÿ-
éèøìèø, èíêèøàô åäèá òÿêìèëëÿøìèøäèð.
ßäÿáè äèë íîðìàëàðû þç òÿòáèãèíè éàçûëû ÿäÿáèééàòäà òàïûð. Ýþð-
êÿìëè éàçû÷ûëàð, øàèðëÿð, àëèìëÿð, æóðíàëèñòëÿð (È.Íÿñèìè, Ì.Ôöçó-
ëè, Ì.Ï.Âàãèô, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ, Ù.Çÿðäàáè, Ú.Ìÿììÿäãóëóçà-
äÿ, Ô.Êþ÷ÿðëè, Í.Íÿðèìàíîâ, Ö.Ùàúûáÿéîâ âÿ á.) þç óñòàëûüû,
ìÿùàðÿòè, ìèëëè øöóð, öðÿêäÿ ìèëëè ãåéðÿò âÿ àíà äèëèìèçÿ áþéöê
ãàéüû èëÿ äèë íîðìàëàðûíûí ôîðìàëàøìàñû âÿ èíêèøàôûíäà ÿâÿçî-
ëóíìàç õèäìÿò ýþñòÿðìèøëÿð.
Äèëèí äàõèëè ãóðóëóøóíó îíóí ôîíåòèêàñû, ëåêñèêàñû (ëöüÿò òÿð-
êèáè) âÿ ãðàììàòèêàñû òÿøêèë åäèð. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëèíèí íîð-
ìàëàðû äà äèëè áöòöí ñÿâèééÿëÿðäÿ ÿùàòÿ åäèð.

ÔÎÍÅÒÈÊ ÍÎÐÌÀ

"Ôîíåòèêà" éóíàíúà "ïùîíåòèêå" ñþçöíäÿí îëóá, "ñÿñÿ àèä"

äåìÿêäèð, "äèëèí ñÿñ ãóðóëóøó", "ñÿñ òÿðêèáè" ìÿíàñûíäàäûð. Äèë-
÷èëéèí áèð áþëìÿñè îëàí ôîíåòèêà äèëèí ñÿñ ñèñòåìèíè, ñÿñ ãàíóíëà-
ðûíû þéðÿíèð. Áèð àç äà ÿùàòÿëè äåñÿê, ôîíåòèêà äèë ñÿñëÿðèíèí äÿ-
éèøìÿñèíè, ñÿñ-ôîíåì ïðîáëåìèíè, ùåúà, âóðüó, èíòîíàñèéàíû, ôî-
íåòèê ãàíóí âÿ ùàäèñÿëÿðè àðàøäûðûð, íèçàìà ñàëûð.
ßäÿáè äèëèí ñÿñ ñèñòåìè ìöÿééÿí íîðìàëàð ÿñàñûíäà òÿíçèì-
ëÿíèð. Ñþçëÿð öìóìõàëã äèëèíäÿ ìöõòÿëèô øÿêèëäÿ äåéèëñÿ äÿ,
119
ÿäÿáè äèëäÿ àíúàã áèð âàðèàíòäà òÿëÿôôöç îëóíóð âÿ éàçûëûð. Ñþçöí
ÿäÿáè äèëäÿêè òÿëÿôôöç ãàéäàñû îðôîåïèê íîðìà, éàçûëûø ãàéäàñû
èñÿ îðôîãðàôèê íîðìà àäëàíûð.
Îðôîåïèê âÿ îðôîãðàôèê íîðìàëàð áèðëèêäÿ äèëèí ôîíåòèê ãóðóëóøó
èëÿ ìöÿééÿíëÿøèð âÿ ôîíåòèê íîðìàíû òÿøêèë åäèð. Äåìÿëè, ñþçöí
äöçýöí òÿëÿôôöçö âÿ äöçýöí éàçûëûøû ôîíåòèê íîðìà äàõèëèíäÿäèð.
Ãðàììàòèê íîðìàëàð îðôîãðàôèéàíûí îðôîåïèéà èëÿ ÿëàãÿëè þé-
ðÿíèëìÿñèíäÿ áèð âàñèòÿäèð, ñþçëÿðèí äöçýöí éàçûëûøûíà âÿ òÿëÿôôö-
çöíÿ éàðäûì÷ûäûð. Îðôîãðàôèéà ãàéäàëàðû ùàìû, ùÿð êÿñ ö÷öí âà-
ùèääèð. Îðôîãðàôèéà éàçûäà èêèëèéèí (ìöõòÿëèôëèéèí) ãàðøûñûíû àëûð.
Îðôîãðàôèéà èëÿ îðôîåïèéà àðàñûíäà ôÿðãè àðàäàí ãàëäûðàí, îíëàðû
áèð-áèðèíÿ éàõûíëàøäûðàí ôîíåòèê ïðèíñèïäèð.
Äèëèìèçäÿ áèð ñûðà ñþçëÿðèí òÿëÿôôöçö èëÿ éàçûëûøû àðàñûíäà
ìöÿééÿí ôÿðãëÿð ìþâúóääóð. Åëÿ ñþçëÿð âàðäûð êè, îíëàðû òÿëÿô-
ôöç åäèëäèéè êèìè éàçìàã, éàõóä éàçûëäûüû êèìè òÿëÿôôöç åòìÿê
ñÿùâäèð. Áåëÿëèêëÿ, ôîíåòèê íîðìà èêè ôîðìàäà þçöíö ýþñòÿðèð: ñþ-
çöí äöçýöí òÿëÿôôöç ôîðìàñû (îðôîåïèéàñû) âÿ äöçýöí éàçûëûø ôîð-
ìàñû (îðôîãðàôèéàñû).
"Îðôîåïèéà" ñþçö éóíàí ìÿíøÿëè îëóá, "îðòùîñ" "äöçýöí" âÿ
"åïîñ" "íèòã" ñþçëÿðèíèí áèðëÿøìÿñèíäÿí éàðàíìûøäûð, "äöçýöí
ÿäÿáè òÿëÿôôöçö ìöÿééÿíëÿøäèðÿí ãàéäàëàð ñèñòåìè", "òÿëÿôôöç
ãàéäàëàðûíû ýþçëÿìÿ" àíëàìûíäàäûð. "Îðôîãðàôèéà" ñþçö äÿ éó-
íàíúà "îðòùîñ" "äöçýöí" âÿ "ãðàïùî" "éàçûðàì" ñþçëÿðèíäÿí éà-
ðàíìûøäûð, “äèëäÿêè ñþçëÿðèí ãÿáóë åäèëìèø äöçýöí éàçûëûø ãàéäà-
ëàðû ñèñòåìè”, “éàçû ãàéäàëàðûíûí þéðÿíèëìÿñè” ìÿíàñûíäà èøëÿ-
íèð. Îðôîåïèê éàõóä îðôîãðàôèê íîðìà ïîçóëóðñà, íÿòèúÿäÿ ôîíå-
òèê íîðìà ïîçóëìóø îëóð.
"Äàíûøäûüûìûç êèìè éàçìàëû", éîõñà "éàçäûüûìûç êèìè äàíûø-
ìàëû" ñóàëû ÿäÿáè äèëèìèçèí ôîðìàëàøìàñû âÿ èíêèøàôûíû äöøöíÿí
áöòöí éàçû÷ûëàðûìûçû, äèë÷èëÿðèìèçè, ìààðèôïÿðâÿð çèéàëûëàðûìûçû
äàèì äöøöíäöðìöø âÿ ÕÕ ÿñðèí 20-30-úó èëëÿðèíäÿí áó ñóàëà àé-
äûíëûã ýÿòèðèëìèøäèð. Á.×îáàíçàäÿ, Â.Õóëóôëó, ß.Äÿìèð÷èçàäÿ,
Ì.Øèðÿëèéåâ, Ì. Ùöñåéíçàäÿ, ß.ßôÿíäèçàäÿ, Í.Àáäóëëàéåâ áó
ñàùÿäÿ áþéöê ÿìÿéè îëìóø äèë÷è àëèìëÿðèìèçäèð. Áèð ôèêèð ãÿòè

120
øÿêèëäÿ àéäûíëàøäûðûëìûøäûð êè, äàíûøäûüûìûç êèìè éàçìàã éàçû-
äà ùÿðú-ìÿðúëèê éàðàòäûüû êèìè, éàçäûüûìûç êèìè äàíûøûã äà íèò-
ãèìèçäÿ áàéàëûüà, "ãóðóëóüà" ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Áóíëàðûí ùå÷ áèðè
ìöòëÿã ýþòöðöëìÿìÿëèäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ îíëàðûí ùÿð èêèñèíäÿí
éàçûìûç âÿ òÿëÿôôöçöìöç ö÷öí ÿí îïòèìàë âàðèàíò ãÿáóë åäèëìèø-
äèð. Ùàçûðäà éàçûìûç äà, òÿëÿôôöçöìöç äÿ áó àñïåêòäÿ ãóðóëóð,
ùÿð èêè ôîðìà ÿäÿáè äèëèìèçèí ùÿì øèôàùè, ùÿì äÿ éàçûëû ôîðìà-
ëàðûíûí õåéðèíÿ îëìàãëà èíêèøàôû åäèá òÿêìèëëÿøèð.

ÎÐÔÎÅÏÈÊ ÍÎÐÌÀËÀÐ

Àéðû-àéðû ñþçöí, ãðàììàòèê ôîðìà âÿ ñèíòàêòèê ãóðóëóøóí äèë-

äÿ èñòÿíèëÿí ñàáèò âÿ âàùèä ãàéäàëàðû îðôîåïèê íîðìàëàðû òÿøêèë
åäèð. Îðôîåïèéàéà äèëèí ôîíåòèê ñèñòåìè èëÿ áàüëû îëóá ùÿð ùàíñû áèð
ñÿñèí ìöÿééÿí ôîíåòèê øÿðàèòäÿ, éÿíè ñþçöí ÿââÿëèíäÿ, îðòàñûí-
äà, éàõóä ñîíóíäà ýÿëäèêäÿ, ãðàììàòèê ôîðìàëàðäà, ñþç áèðëÿø-
ìÿëÿðèíäÿ èøëÿíäèêäÿ þçöíö ýþñòÿðÿí, òÿëÿôôöç õöñóñèééÿòëÿðèíè
òÿíçèìëÿéÿí ãàéäàëàð äàõèëäèð (2, ñÿù.171).
Îðôîåïèéà íîðìàëàðûíû ìöÿééÿíëÿøäèðÿðêÿí àøàüûäàêû ïðèí-
ñèïëÿð ÿñàñ ýþòöðöëöð:
1) òÿëÿôôöçöí àñàíëûüû; 2) äàíûøûüûí òÿáèèëèéèíèí ãîðóíìàñû;
3)øÿêèë÷èëÿðè ãûñà âàðèàíòäà ñàõëàíûëìàñû; 4) òÿëÿôôöçö ÷ÿòèí, éàçû-
ëûøû äåéèëèøèíäÿí ôÿðãëÿíÿí ñþçëÿðèí õàëã äàíûøûã äèëèíÿ óéüóí âà-
ðèàíòûíûí ãÿáóë åäèëìÿñè; 5) ôîíåòèê ùàäèñÿëÿðèí òÿòáèã îëóíìàñû-
íûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû; 6) äèëèìèçèí òÿáèÿòè, ñÿñ âÿ ùåúà ñèñòåìè
íÿçÿðÿ àëûíìàãëà áèð ñûðà ñþçëÿðèí òÿëÿôôöç ôîðìàëàðûíûí äÿãèã-
ëÿøäèðèëìÿñè; 7) àëûíìà ñþçëÿðèí òÿëÿôôöçö èëÿ ÿëàãÿäàð ôîíåòèê
íîðìàëàðûí ãÿòèëÿøäèðèëìÿñè; 8) àùÿíý ãàíóíóíóí ýþçëÿíèëìÿñè
(18, ñÿù.122).
Øèôàùè ÿäÿáè äèëèí çÿíýèí èìêàíëàðûíäàí ìÿùàðÿòëÿ áÿùðÿëÿ-
íÿí ùÿð áèð øÿõñ òÿëÿôôöç íîðìàëàðûíà äöçýöí ÿìÿë åòìÿêëÿ
íèòã ïðîñåñèíäÿ äèëèìèçèí äàõèëè ãàíóíëàðûíû ãîðóìóø îëóð, áó
íèòã äèíëÿéèúèëÿð òÿðÿôèíäÿí àñàí ãàâðàíûëûð, åñòåòèê òÿñèðè èëÿ ñå-
÷èëèð.
121
 Íèòã äÿ ìÿäÿíèééÿò êèìè ñàôëûã, òÿìèçëèê ñåâèð. Ëàêèí ùÿìè-
øÿ áó òÿìèçëèéè ãîðóìàã ìöìêöí îëìóð. Íèòã ïðîñåñèíäÿ ÿäÿáè
òÿëÿôôöçëÿ áàüëû áèð ñûðà ãöñóðëàðëà ðàñòëàøûðûã.
1) Íèòãäÿ éåðëè äèàëåêò âÿ øèâÿëÿð ùåñàáûíà ñþç âÿ ãðàììàòèê
ôîðìàëàðäà ÿäÿáè òÿëÿôôöç íîðìàëàðû ïîçóëóð: ùÿëáÿòòÿ, ùàñàíä,
àùàëè, ùà÷àð//õà÷àð, úóìà(úöìÿ), äÿéøÿò (äÿùøÿò), íþø (íÿ
ö÷öí), Óêðàíéà, òèëâèçîð, äþéöë, ùÿììÿøÿ, ìöñÿëìàí÷ûëûã,
ìÿñÿë÷öí, áåëÿí÷èê (áåëÿ), ýèðäÿêàí (ãîç), ñÿëÿê (àüûëñûç),
þðöø (÷þë), äþøÿêàüû (ìÿëÿôÿ) âÿ ñ. Áó ñþçëÿðäÿ ÿäÿáè äèëèí òÿê-
úÿ ôîíåòèê íîðìàñû éîõ, ùÿì äÿ ëåêñèê íîðìàñû ïîçóëìóøäóð.
Ëåêñèê íîðìà ñþçëÿðèí öìóìèøëÿê íîðìàñûíû, ìÿíàñûíûí
àñàí äÿðê åäèëìÿñèíè âÿ ÿäÿáè äèëÿ ýÿòèðèëÿ áèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ òó-
òóð. Ëàêèí éåðëè øèâÿ âÿ äèàëåêòëÿðäÿ èøëÿíÿí âÿ öìóìè õàëã òÿðÿ-
ôèíäÿí àç àíëàøûëàí ñþçëÿð ÿäÿáè äèë íîðìàñûíà úàâàá âåðìÿäèéè-
íÿ ýþðÿ ãÿáóë åäèëìèð, ÿí äöçýöí âàðèàíò öìóìèëÿøäèðèëèá ýþòö-
ðöëöð.
2) Ãðàôèê ïðèíñèïÿ ýþðÿ äèëäÿ ñþçöí èêè òÿëÿôôöç øÿêëèíäÿí
äàùà òèïèê îëàíû îðôîåïèéà ö÷öí ÿñàñäûð. Ìÿñÿëÿí: äàðâàçà, õàë-
÷à, ïåíúÿê, ïåíäèð, õÿìèð, ðàùàò, ïÿíúÿðÿ, ãÿáóë, êÿíàð ñþç-
ëÿðè ùÿì îðôîãðàôèéà, ùÿì äÿ îðôîåïèéàäà äöçýöí ñàéûëûð, àììà
äÿðâàçà, õÿë÷ÿ, ïÿíúÿê, ïÿíäèð, õàìûð, ðàùÿò, ïåíúÿðÿ, ãà-
áóë, êÿíàð øÿêëèíäÿ äåéèëèø äèàëåêò õöñóñèééÿòè ùåñàá îëóíóð âÿ
ÿäÿáè òÿëÿôôöçÿ éàðàìûð.
Îðôîåïèê ãöñóðëàðûí áèð ãèñìè íèòã ïðîñåñèíäÿ áÿçè ñàèòëÿðèí
óçóí âÿ éà ãûñà òÿëÿôôöçö, âóðüóíóí äöçýöí ãîéóëìàìàñûíûí
íÿòèúÿñèäèð: áàøãà, áöòöí, áöðî, ñèôÿò, ÿäàò, äàùà,îõó, ìöõòÿ-
ëèô, ÿñàñÿí, ýöíîðòà ñþçëÿðèíäÿ âóðüóíóí èëê ùåúàéà ñàëûíìàñû
áåëÿ ãöñóðëàðäàíäûð.
ßäÿáè òÿëÿôôöç íîðìàëàðûíûí ïîçóëìàñû áèð ñûðà àëûíìà ñþçëÿ-
ðèí êèòàá òÿëÿôôöçö èëÿ (ùÿðôè òÿëÿôôöçëÿ) áàüëû îëìàñû ùåñàáûíàäûð.
Ìÿñÿëÿí: [Ìàñêâà], [èíòàíàñèéà], [àðôàåïèéà], [êàíêðåò], [ôàíåòè-
êà], [àðôàãðàôèéà] âÿ ñ. êèìè äåéèëìÿëè îëàí ñþçëÿð åëÿ éàçûëäûüû
êèìè - Ìîñêâà, èíòîíàñèéà, îðôîåïèéà, êîíòàêò, êîíêðåò, êîíôåò
ôîíåòèêà, îðôîãðàôèéà âÿ ñ. øÿêëèíäÿ ñÿùâ òÿëÿôôöç îëóíóð.

122
 Äèëèìèçÿ ìÿõñóñ ñþç âÿ øÿêèë÷èëÿðèí äåéèëèøèíäÿ äÿ ãöñóðëàð
âàðäûð: âèúäàí-[âèæäàí], óøàã-[óøàõ], ìÿãñÿä-[ìÿêñÿò], èøëÿéèð-
[èøäèéèð], ýåòñÿ èäè- [ýåòñåéäè] âÿ ñ.
Óøàãëàð àèëÿäÿí, ðàäèî âÿ òåëåâèçèéà âåðèëèøëÿðèíäÿí, áàü÷àäà
òÿðáèéÿ÷èëÿðäÿí, ìÿêòÿáäÿ ìöÿëëèìëÿðäÿí ÿäÿáè òÿëÿôôöç íîð-
ìàëàðûíû åøèäèá ìÿíèìñÿìÿëè, ìÿäÿíè íèòãÿ âåðèëÿí òÿëÿáëÿðè
þéðÿíìÿëè, äàíûøûã âÿ éàçûäà þç àéäûíëûüû, ñÿëèñëèéè, èíòîíàñèéà
äöçýöíëöéö, ëöüÿò òÿðêèáèíÿ ýþðÿ çÿíýèíëèéè èëÿ ñå÷èëÿí ôîðìàëà-
ðà éèéÿëÿíìÿëèäèðëÿð. Áåëÿëèêëÿ, ýÿíú íÿñèëäÿ ÿäÿáè òÿëÿôôöç
íîðìàëàðû ÿñàñûíäà äàíûøìàã, îõóìàã âÿðäèøè éàðàíìàëûäûð.
Áóíóí ö÷öí âàëèäåéíëÿð, òÿðáèéÿ÷èëÿð, ìöÿëëèìëÿð óøàãëàðûí, øà-
ýèðäëÿðèí íèòãè öçÿðèíäÿ áèðýÿ, ìöíòÿçÿì èøëÿìÿëè, íèòãäÿêè ãö-
ñóðëàðûí áàøâåðìÿ ñÿáÿáëÿðèíè òàïûá èçàù åòìÿëè, ñÿùâëÿðè ìöõ-
òÿëèô öñóë âÿ âàñèòÿëÿðëÿ äöçÿëòìÿëèäèðëÿð. Âàëèäåéíëÿðèí, òÿðáè-
éÿ÷èëÿðèí âÿ èñòèñíàñûç îëàðàã ùÿð ôÿíí öçðÿ áöòöí ìöÿëëèìëÿðèí,
äèêòîð, àïàðûúû âÿ àêòéîðëàðûí äöçýöí äàíûøûã âÿ èôàäÿëè îõóñó
åòàëîí, íöìóíÿ êèìè òÿãäèì îëóíìàëû, êèòàá (ùÿðôè) îõóñó âÿ
äèàëåêò, øèâÿ õöñóñèééÿòëÿðè, äàíûøûã äèëè òÿëÿôôöçö äàèì äöçÿëè-
øÿ ìÿðóç ãàëìàëû, íèòãèí èíòîíàñèéàñûíûí çÿíýèíëèê âÿ ðÿíýà-
ðÿíýëèéè íÿçÿðäÿ ñàõëàíûëìàëûäûð. ßäÿáè òÿëÿôôöç âÿðäèøëÿðèíÿ
éèéÿëÿíìÿê íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí áó ôîðìàëàð ÷îõ ÿùÿìèééÿòëè-
äèð.
Îðôîåïèê ãàéäàëàðûí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñèíäÿ, ÿñàñÿí, ôîíå-
òèê ïðèíñèïÿ öñòöíëöê âåðèëèð. Áó ïðèíñèïÿ ýþðÿ îðôîåïèê íîðìà
õàëã äàíûøûã äèëèíèí ÿí èøëÿê âÿ äàùà ÷îõ éàéûëìûø ôîðìàñûíà
ÿñàñëàíûð. Ìÿñÿëÿí: ôåèëèí ìöðÿêêÿá øÿðò øÿêëèíèí ùåêàéÿñèíÿ èêè
âàðèàíòäà ðàñò ýÿëèðèê: àëñà èäè- [àëñàéäû], [àëñåéäè]; ýÿëñÿ èäè
[ýÿëñÿéäè], [ýÿëñåéäè] âÿ ñ. Àììà áó ôîðìàëàðûí ðåñïóáëèêàìû-
çûí ÿùàëèñèíèí áþéöê ÿêñÿðèééÿòèíèí èøëÿòäèéè åéäè âàðèàíòû - [àë-
ñåéäè], [ýÿëñåéäè] îðôîåïèéàäà íîðìà êèìè ÿñàñ ýþòöðöëìöøäöð.
Áàøãà áèð ìèñàë. Ñîíó à, ÿ ñàèòëÿðè èëÿ áèòÿí ÷îõùåúàëû ñþçëÿ-
ðÿ ñàèòëÿ áàøëàíàí øÿêèë÷èëÿð àðòûðûëäûãäà ñþçöí ñîíóíäàêû ñàèò
àùÿíý ãàíóíóíà óéüóí ãàïàëû ñàèòëÿðäÿí áèðèíÿ êå÷èð: ìåøÿéÿ
[ìåøèéÿ], àë÷àéà-[àë÷ûéà], èøëÿéèð-[èøëèéèð], áàøëàéûð-[áàøëûéûð],

123
ýþçëÿéÿúÿê-[ýþçëöéÿúÿê] âÿ ñ. Õàëãûí áþéöê ÿêñÿðèééÿòèíèí èø-
ëÿòäèéè áó òÿëÿôôöç øÿêëè îðôîåïèéà áàõûìûíäàí ìÿãáóë ñàéûëûð âÿ
íîðìà êèìè ýþòöðöëöð. Íèòãèí àõûúûëûã âÿ ðÿâàíëûã òÿëÿáèíÿ ýþðÿ
áó ùàëäà ñÿñëÿð áèð-áèðèíÿ òÿëÿôôöçúÿ éàõûíëàøûð.
Ìöÿééÿí ôîíåòèê ìÿãàì âÿ øÿðàèòäÿí àñûëû îëàðàã ñàèò âÿ ñà-
ìèò ñÿñëÿðèí äåéèëèøè èëÿ áàüëû òÿëÿôôöç íîðìàëàðû íèòã ïðîñåñèíäÿ
þçöíö áèðóçÿ âåðèð. Õöñóñÿí, ñàìèòëÿðèí úèíýèëòèëÿøìÿñè, êàðëàø-
ìàñû, ÿâÿçëÿíìÿñè âÿ òÿëÿôôöçäÿí äöøìÿñè ÿäÿáè òÿëÿôôöç áàõû-
ìûíäàí ìÿãáóë ñàéûëûð. Äèëèìèçèí îðôîåïèéà âÿ îðôîãðàôèéà ãàé-
äàëàðû áèð-áèðè èëÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿäÿäèð. Ñþçëÿðèí áèð ãèñìèíèí éà-
çûëûøû èëÿ òÿëÿôôöçö ôÿðãëÿíìÿäèéè ùàëäà áàøãà áèð ùèññÿñèíèí éà-
çûëûøû èëÿ òÿëÿôôöçö óéüóí ýÿëìèð.

ÑÀÈÒËßÐÈÍ ÒßËßÔÔÖÇÖ ÈËß ÁÀÜËÛ ÃÀÉÄÀËÀÐ

Îðôîåïèê íîðìàëàðà óéüóí îëàðàã ñàèòëÿð àøàüûäàêû øÿêèëëÿðäÿ

òÿëÿôôöç îëóíóð:
1. À ñàèòè.
à) à ñàèòè áèð ñûðà ñþçëÿðäÿ óçóí òÿëÿôôöç îëóíóð: àëèì, Àðèô,
Ãàáèë, êàáåë, çàëûì, íàìóñ, êàòèá, çàáèò, ÿìàíÿò âÿ ñ. Àùÿíý
ãàíóíóíà òàáå îëìàéàí ÿðÿá-ôàðñ ìÿíðøÿëè ñþçëÿðäÿ áó ùàëëà
÷îõ ðàñòëàøûðûã.
á) Ãîøà à ñàèòëÿðè èêè âàùèääÿ éîõ, áèð óçóí [à:] êèìè òÿëÿôôöç îëó-
íóð. Ñààò -[ñà:ò], úàìààò- [úàìà:ò], èíøààò-[èíøà:ò], ìààðèô-[ìà:ðèô].
ú) Þç äèëèìèçÿ ìÿõñóñ áàðû(ÿäàò), ñàðû(ãîøìà), íàðûí(õûðäà,
ñèôÿò), ãàðû(ãîúà, ñèôÿò) ñþçëÿðèíäÿêè à ñÿñè äÿ óçàäûëûð.
2. Å ñàèòè.
à) å ñàèòè áÿçè àëûíìà ñþçëÿðäÿ áèð ãÿäÿð óçóí òÿëÿôôöç îëóíóð.
Áó ñþçëÿðèí áèð ãèñìè ëàòûí ãðàôèêàëû ÿëèôáàéà ãÿäÿð àïîñòðîô èøà-
ðÿñè èëÿ éàçûëàí ñþçëÿðäèð: åìàë, åëàí, åäàì, íåìÿò, ìåìàð, èñ-
òåäàä, èñòåôà âÿ ñ.
á) Àâðîïà ìÿíøÿëè áèð ãðóï ñþç äÿ ìÿíáÿ äèëäÿ îëäóüó êèìè
ìöÿééÿí ãÿäÿð óçóí òÿëÿôôöç îëóíóð: åðà, åïîñ, åòèêà, åñòåòèêà,
ôîíåòèêà.
124
 ú) åà, åî ñàèò áèðëÿøìÿëè ñþçëÿðäÿ å ñàèòè è èëÿ ÿâÿçëÿíèð, ãîøà-
ëûã èé, èéà, èéî ÷àëàðûíäà òÿëÿôôöç îëóíóð: òåàòð-[òèéàòð], îêåàí-
[àêèéàí], ðåàëèçì-[ðèéàëèçì], òåîðåì-[òèéàðåì], ôðàçåîëîýèéà-
[ôðàçèéàëîýèéà] âÿ ñ.
3. ß ñàèòè.
à) ÿ ñàèòè áèð ñûðà ÿðÿá-ôàðñ ìÿíøÿëè, åëÿúÿ äÿ âàõòèëÿ àïîñòðîô-
ëà éàçûëàí ñþçëÿðèí èëê ùåúàñûíäà óçóí òÿëÿôôöç îëóíóð: Ðÿíà,
ìÿøóãÿ, ãÿáóë, òÿìèí, òÿìèð, òÿëèì, ìÿíà, äÿâÿò, ìÿäÿí, òÿ-
ñèð âÿ ñ.
á) Ãîøà ÿ èëÿ éàçûëàí ñþçëÿð áèð óçóí ñàèò êèìè òÿëÿôôöç îëóíóð:
ìÿíôÿÿò-[ìÿíôÿ:ò], ìÿÿòÿë-[ìÿ:òÿë], òÿÿúúöá-[òÿ:úöá], òÿÿññöô-
[òÿ:ñöô] âÿ ñ.
4. Û ñàèòè.
à) ÷îõùåúàëû ñþçëÿðèí èëê ùåúàñûíäà û ñàèòè åøèäèëìÿç äÿðÿúÿäÿ
çÿèô òÿëÿôôöç îëóíóð: ãûôûë-[ãôûë], ãûçàðòû-[ãçàðòû].
á) Úöìëÿäÿ ñóàë ÿäàòëàðû èøëÿíìÿäèêäÿ ñóàë ìÿãàìûíäàêû
ñþçëÿðäÿ û ñàèòè áèð ãÿäÿð óçàíûð: Êèòàáëàðû àëäûí? Èøäÿí ãàéûòäûí?
Éåíÿ ãàëûð? ×îõ ãàçàíûð? Ãàðäàøû?
5. è ñàèòè.
à) è ñàèòè àëûíìà ñþçëÿðäÿ óçóí òÿëÿôôöç îëóíóð: Èðàí, øèâÿ, íè-
çÿ, ÿãèäÿ, çèíÿò, ìÿðèôÿò âÿ ñ.
á) Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ ìÿõñóñ áèð íå÷ÿ êþìÿê÷è ñþç àçàúûã
óçóí òÿëÿôôöç îëóíóð: èäè, èìèø, èñÿ, èêÿí, èëÿ.
ú) Áèð ñûðà ñþçëÿðäÿ ãûñà òÿëÿôôöç îëóíóð: êèòàá, èíãèëàá, èøòèðàê,
èêèñè, ìÿêòÿáèìèç, äèðèæîð, ñåìèíàð, îðèæèíàë, óíèâåðñèòåò, óíèâåð-
ìàã âÿ ñ. Òÿñàäöôè äåéèëäèð êè, òÿëÿáÿëÿðèìèç áó ñþçëÿðè -[ìÿê-
òÿáìèç], [ñåìíàð], [îðæèíàë], [óíâåðñòåò], [èíêøàô] âÿ ñ. äåìÿéÿ
âÿ éàçìàüà öñòöíëöê âåðèðëÿð.
÷) Ãîøà è ñàèòè èëÿ éàçûëàí ñþçëÿðäÿ è áèð óçóí ñàèò êèìè òÿëÿô-
ôöç îëóíóð: áÿäèè-[áÿäè:], òÿáèè-òÿáè:]
ä) Ôàðñ äèëèíäÿí àëûíìûø áè- þí øÿêèë÷èëè ñþçëÿðäÿ è óçóí òÿëÿô-
ôöç îëóíóð: áè÷àðÿ, áèàð, áèõÿáÿð, áèñàâàä âÿ ñ.
å) û, è, ó ñàèòëÿðè áèð ñûðà ñþçëÿðèí âóðüóñóç ùåúàñûíäà çÿèô (ãû-
ñà) òÿëÿôôöç îëóíäóüóíà ýþðÿ øàýèðäëÿð âÿ òÿëÿáÿëÿðèìèç éàçûäà

125
äà ÷îõ âàõò îíëàðû áóðàõûðëàð: ùàìûñû- [ùàìñû], ãûçìàð-[ãçìàð],
ÿðèçÿ-[ÿðçÿ], ÿñÿáèëÿøìÿê-[ÿñÿáëÿøìÿê], éóáèëåé-[éóáëåé], þçö-
íö-[þçíö], ìÿêòÿáèìèç-[ìÿêòÿáìèç] âÿ ñ.
6. Î ñàèòè.
à) î ñàèòè àëûíìà ñþçëÿðäÿ áèð ãÿäÿð óçóí òÿëÿôôöç îëóíóð: ôè-
ëîëîã, òåõíîëîã, ýåîëîã âÿ ñ.
á) Ãîøà î ñàèòëè ñþçëÿð áèð óçóí î êèìè òÿëÿôôöç îëóíóð: çîî-
ëîã-[çî:ëîã], çîîïàðê-[çî:ïàðê].
ú) îâ ñÿñ áèðëÿøìÿñè èëÿ èøëÿíÿí ñþçëÿðäÿ â ñàìèòè äåéèëèøäÿ
äöøöð âÿ î ñàèòè áèð ãÿäÿð óçóí äåéèëèð: áóçîâ-[áóçî], Áóçîâíà-
[áóçîíà], áóõîâ-[áóõî], äîâüà-[äîüà], äîâøàí-[äîøàí], ãîâóí-
[ãîóí], îâóú-[îóú], îõëîâ-[îõëî], íîâðóç-[íîðóç], àëîâ-[àëî],
éîâøàí-[éîøàí], Íîâõàíû-[íîõàíû] âÿ ñ.
Àëûíìà ñþçëÿðèí îðôîãðàôèéàñûíû ãèñìÿí éàõøû ìÿíèìñÿ-
ìÿéÿí øàýèðä âÿ òÿëÿáÿëÿð ùÿìèí ñþçëÿðè éà éàçûëäûüû êèìè òÿ-
ëÿôôöç åäèð, éà äà òÿëÿôôöç åòäèêëÿðè êèìè éàçûðëàð. Îíëàð áåëÿ
ñþçëÿðèí ùÿì îðôîãðàôèéàñûíû, ùÿì äÿ îðôîåïèéàñûíû ìöêÿì-
ìÿë þéðÿíìÿêëÿ îðôîåïèéà íîðìàëàðûíà äöçýöí ÿìÿë åòìèø
îëàðëàð.
ú) Ðóñ äèëèíäÿí âÿ ðóñ äèëè âàñèòÿñèëÿ àëûíìûø ñþçëÿðèí âóðüó-
ñóç ùåúàñûíäà î ñàèòè à êèìè òÿëÿôôöç îëóíóð: êîìàíäà-[êàìàí-
äà], êîìåäèéà-[êàìåäéà], îðêåñòð-[àðêåñòð], ïðîáëåì-[ïðàáëåì],
ïðîãðàì-[ïðàãðàì], êîíñåðò-[êàíñåðò], îëèìïèéà-[àëèìïèéà], ôîí-
òàí-[ôàíòàí], ïðîêóðîð-[ïðàêðîð], ìèêðîñêîï-[ìèêðàñêîï] âÿ ñ.
7. Þ ñàèòè.
à) þ ñàèòè â ñàìèòèíäÿí ÿââÿë ýÿëäèêäÿ â ñàìèòèíèí äöøìÿñè
ùåñàáûíà óçóí òÿëÿôôöç îëóíóð: ìþâñöì-[ìþ:ñöì], íþâáÿ-[íþ:-
áÿ], òþâáÿ-[òþ:áÿ], ëþâáÿð-[ëþ:áÿð], Øþâêÿò-[øþ:êÿò], êþâðÿê-
[êþ:ðÿê] âÿ ñ.
á) Éåíè ÿëèôáà èñëàùàòûíäàí ñîíðà ÿââÿëëÿð àïîñòðîôëà éàçûëàí
ÿðÿá ìÿíøÿëè ñþçëÿðäÿ þ ñÿñè óçàíûð: øþáÿ, øþëÿ, ìþòÿáÿð.
8. ó ñàèòè.
à) ó ñàèòè àëûíìà ñþçëÿðäÿ óçóí òÿëÿôôöç îëóíóð: àëóäÿ, àñóäÿ,
Ôöçóëè, Ñÿáóùè, öìóìè âÿ ñ.

126
 á) Áÿçè ñþçëÿðäÿ þòÿðè, ÷îõ ãûñà òÿëÿôôöç îëóíóð: ãóðóëóø-[ãóð-
ëóø], ãóðóëòàé-[ãðóëòàé], áóðóí-[áðóí] âÿ ñ.
9. ö ñàèòè.
à) ö ñàèòè ñóàë áèëäèðÿí ñþçëÿðäÿ ñóàë ÿäàòû èøëÿíìÿäèêäÿ óçà-
íûð: Ñÿí ýþðäöí? Þçöí ýþòöðäöí? Ãîíàãëàðû þòöðäöí?
á) Áèð ñûðà ñþçëÿðäÿ ãûñà òÿëÿôôöç îëóíóð: òöôÿíý, áöòöí, ãö-
ñóð, ìöðÿêêÿá.
ú) ÿðÿá-ôàðñ ìÿíøÿëè ñþçëÿðèí èëê ùåúàñûíäàêû ö ñàèòè èêèíúè ùå-
úàäà èøëÿíÿí è ñàèòèíÿ òÿñèð åäÿðÿê îíó þç ñÿñ ìÿõðÿúèíÿ ýÿòèðèð:
ìöùèò-[ìöùöò], ìöíáèò- [ìöíáöò], ìöäèð-[ìöäöð] âÿ ñ.

ÉÀÍÀØÛ ÝßËßÍ ÑÀÈÒËßÐÈÍ ÒßËßÔÔÖÇÖ

1) Ñþçöí òÿðêèáèíäÿ éàíàøû ýÿëÿí ñàèòëÿð àøàüûäàêû êèìè òÿëÿô-

ôöç îëóíóð:
à) öà, öÿ ñÿñ áèðëÿøìÿëÿðèíäÿ ö ñàèòèíèí òÿëÿôôöçäÿí äöøìÿñè
ùåñàáûíà à,ÿ ñàèòëÿðè óçóí òÿëÿôôöç îëóíóð: ìöàñèð-[ìà:ñèð], ìöà-
ëèúÿ-[ìà:ëèúÿ], ìöàâèí-[ìà:âèí], ìöàéèíÿ-[ìà:éèíÿ], ìöàìèëÿ-
[ìà:ìèëÿ], ìöÿëëèô-[ìÿ:ëëèô], ìöÿëëèì-[ìÿ:ëëèì], ìöÿññèñÿ-
[ìÿ:ññèñÿ], ìöÿééÿí-[ìÿ:ééÿí].
á) àè, ÿè, îå, óå ñÿñ áèðëÿøìÿëÿðè èëÿ éàçûëàí ñþçëÿð òÿëÿôôöç çà-
ìàíû éàíàøû ýÿëÿí ñàèòëÿðèí àðàñûíà é ñàìèòèíèí àðòûðûëìàñû èëÿ äå-
éèëèð: àèëÿ-[àéèëÿ], áàèñ-[áàéèñ], äàèðÿ-[äàéèðÿ], äàèìà-[äàéèìà],
äàèð-[äàéèð], Íàèëÿ-[íàéèëÿ], çÿèô-[çÿéèô], ìÿèøÿò-[ìÿéèøÿò], ïîå-
ìà-[ïàéåìà], äóåò-[äóéåò] âÿ ñ.
Øàýèðä âÿ òÿëÿáÿëÿð îðôîåïèê òÿëÿôôöçöí òÿñèðè àëòûíäà áåëÿ
ñþçëÿðèí éàçûëûøûíû äà îðôîåïèê òÿëÿôôöçëÿ éàçàðàã îðôîãðàôèê ñÿù-
âÿ éîë âåðèðëÿð.
2. À÷ûã ñàèòëÿ áèòÿí ÷îõùåúàëû èñèìëÿðÿ éþíëöê ùàë øÿêèë÷èñè àð-
òûðûëäûãäà áèòèøäèðèúè é ñàìèòèíäÿí ÿââÿëêè à÷ûã ñàèò ãàïàëû ñàèòÿ
êå÷èð: àíàéà-[àíûéà], áàáàéà-[áàáûéà], íÿíÿéÿ-[íÿíèéÿ], òÿëÿáÿ-
éÿ-[òÿëÿáèéÿ] âÿ ñ.
Áó ùàë äèàëåêòëÿðäÿ òÿñèðëèê ùàë øÿêèë÷èíè ãÿáóë åäÿðêÿí äÿ ìö-
øàùèäÿ åäèëèð: àíàíû-[àíûéû], íÿíÿíè-[íÿíèéè], õàëàíû-[õàëûéû] âÿ ñ.
127
 Ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð
1. ßäÿáè äèëèí íîðìàëàðû ùàíñû ÿñàñäà ôîðìàëàøìûøäûð? Áó
ïðîñåñ èíäè äÿ äàâàì åòìÿêäÿäèðìè?
2. Íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí ÿäÿáè äèë íîðìàëàðûíà áàüëûëûüûíû
íåúÿ áàøà äöøöðñöíöç?
3. Ôîíåòèê íîðìà íÿéÿ ÿñàñëàíûð?
4. Îðôîãðàôèéà âÿ îðôîåïèéà àíëàéûøûíû íåúÿ áàøà äöøöðñö-
íöç?
5. Îðôîåïèéà ïðèíñèïÿðè ùàíñûëàðäûð?
6. Îðôîåïèê ãöñóðëàðûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿ ñÿáÿáëÿðèíè ñàäàëàéûí.
7. Åéíè úèíñëè ãîøà ñàèòëÿðèí âÿ éàíàøû ýÿëÿí ìöõòÿëèô úèíñëè
ñàèòëÿðèí îðôîåïèéàñûíäà ùàíñû ïðèíñèï ÿñàñ ýþòöðöëöð? Íöìóíÿ-
ëÿðëÿ ôèêðèíèçè èçàù åäèí.
8. Íèòã ìÿäÿíèééÿòè âÿ öñëóáèééàòûí òÿäãèãàò îáéåêòëÿðè
ùàíñûëàðäûð?
9. Øèôàùè íèòãäÿ ùàíñû âàñèòÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ îëóíóð?
10. Íèòãèí ÿäÿáè äèë íîðìàëàðûíà óéüóíëóüóíó íåúÿ èçàù
åäÿðñèíèç?
×àëûøìà 72. Ìÿòíäÿ éàçûëûøû òÿëÿôôöçöíäÿí ôÿðãëè ñþçëÿðè òà-
ïûí, àëòûíäàí õÿòò ÷ÿêèí, ñþçöí òÿëÿôôöç øÿêëèíè äåéèí:
- Éîõ, ìÿí ùå÷ éåðÿ ýåòìÿéÿúÿéÿì! - Ñöäàáÿ àíàíûí öçöíÿ
áàõìàäàí úàâàá âåðäè.
- Ùåéôñèíèç, ìöÿëëèì õàíûì! Äåéèðëÿð îíëàð àðâàäëàðà, óøàãëà-
ðà äà ðÿùì åëÿìèðëÿð. Êèìäÿí áèð àç øöáùÿëÿíèðëÿð, áîüàçûíäàí
àñûðëàð…
Ìöÿëëèì ñàêèò âÿ ñîéóããàíëû ñÿñëÿ:
- Ýþð êèìäèð?- äåéÿ îüëàíà ìöðàúèÿò åòäè.
Èëäûðûì éöéöðöá ãàïûíû à÷äû. ×àäðàéà áöðöíìöø áèð ãàäûí è÷ÿ-
ðè êå÷äè, î, öçöíö à÷äûãäà ìöÿëëèì àíàëûüû Çÿðèíòàú õàíûìû ýþð-
äö. Ãàäûí ýþç éàøëàðû è÷èíäÿ ãûçëûüûíà äåäè:
- Ñÿùÿð òåçäÿí ýÿðÿê áóðàäàí ÷ûõàñàí, þçöíÿ éàçûüûí ýÿëñèí.
Äåéèð, îíëàð ñÿíèí êèìèëÿðèíè ñîðüóñóç-ñóàëñûç àñûðëàð.
Èëäûðûì èðè-èðè à÷ûëìûø ýþçëÿðè èëÿ ìöÿëëèìÿ áàõûðäû.
Áèðäÿí ìöÿëëèì:

128
 - Éîõ!-äåäè. - Áó ìöìêöí äåéèë! Ìÿí ùå÷ éåðÿ ýåòìÿéÿúÿ-
éÿì!
- Äåéÿí, Àçÿðáàéúàí ùàããûíäà íÿüìÿ þéðÿäèðñèíèç, õàíûì?
- Áÿëè, àüà! Áÿñ ñèç, íèéÿ ñèíèô îòàüûíà ñèëàùëû ÿñýÿðëÿ ýèðèðñèíèç?
…- Ñàü îëóí, óøàãëàð! Ìÿíè éàäûíûçäàí ÷ûõàðìàéûí. Áþéöê
îüëàíëàð îëàíäà âÿòÿíèìèçèí ñÿàäÿòè óüðóíäà ìöáàðèçÿ åäèí.
- Áó, ùàíñû Ìÿøÿäè Òàüûíûí ãûçûäûð?
- Áó ãÿðèáÿ ñóàë ùàìûíû òÿÿúúöáÿ ñàëäû.
- Øèêàéÿòèí êèìäÿíäèð?
- Áàõ, î ìöÿëëèìäÿí. (Èëéàñ ßôÿíäèéåâèí "Õÿíúÿð" ùåêàéÿ-
ñèíäÿí)
×àëûøìà 73. Âåðèëìèø ñþçëÿðè úöìëÿëÿð äàõèëèíäÿ àíòîíèì êè-
ìè èøëÿäèí:
àüà-íþêÿð, âàðëû-éîõñóë, éàõøû-ïèñ, ýþçÿë-÷èðêèí, àç-÷îõ, ùà-
ìû-ùå÷ êèì, ýÿëìÿê-ýåòìÿê, îòóðìàã-äóðìàã, àüëàìàã-ýöë-
ìÿê, èðÿëè-ýåðè, àøàüû-éóõàðû.
×àëûøìà 74. Áàêû øÿùÿð Òÿùñèë Èäàðÿñèíèí ÿìðèíÿ ÿñàñëàíàðàã
áèð ìöÿëëèìè äèðåêòîð ìöàâèíè âÿçèôÿñèíÿ òÿéèí åòìÿê ùàããûíäà
ñÿðÿíúàì âåðèí.

ÑÀÌÈÒËßÐÈÍ ÒßËßÔÔÖÇÖ ÈËß ÁÀÜËÛ ÃÀÉÄÀËÀÐ

Ñàìèòëÿðèí ìöÿééÿí ôîíåòèê ìÿãàì âÿ øÿðàèòäÿ þç ìÿõðÿ-

úèíäÿí ôÿðãëè øÿêèëäÿ òÿëÿôôöçö íîðìàòèâ öñëóáëà ÿëàãÿäàðäûð.
Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ êàð âÿ úèíýèëòèëè ñàìèòëÿðèí áèð ãèñìè ùå÷ äÿ
ùÿìèøÿ éàçûëäûüû êèìè òÿëÿôôöç îëóíìóð.
1. á ñàìèòè.
à) á ñàìèòè ÷îõùåúàëû ñþçëÿðèí ñîíóíäà êàðëàøûð: êèòàá-[êèòàï],
úîðàá-[úîðàï], äîøàá-[äîøàï], ìÿêòÿá-[ìÿêòÿï] âÿ ñ.
á) Àëûíìà ñþçëÿðèí îðòàñûíäà äîìèíàíò ñàìèòëÿðäÿí áèðèíúèñè
êàðëàøûð: Àááàñ-[àïáàñ], Úàááàð-[úàïáàð], òÿøÿááöñ-[òÿøÿïáöñ]
âÿ ñ.
129
 2. ú ñàìèòè.
à) ú ñàìèòè ñþçöí ñîíóíäà êàðëàøûð: ÷ÿêèú, äèíú, ñèíú, êÿðïèú âÿ ñ.
á) úèíýèëòèëè ñàìèòèí ãàðøûñûíäà ú ñàìèòè æ êèìè òÿëÿôôöç îëóíóð:
ÿúäàä-[ÿæäàä], ýåúäèð-[ýåæäèð], ñÿúäÿ-[ñÿæäÿ], âèúäàí-[âèæäàí] âÿ ñ.
ú) ú ñàìèòè "áàúàðìàã" ñþçöíäÿ ø êèìè -[áàøàðìàõ] òÿëÿôôöç åäèëèð.
3. ÷ ñàìèòè.
÷ ñàìèòè èëÿ áèòÿí òÿêùåúàëû ñþçëÿðäÿí ñîíðà ä, ò, ç, ñ, í ñàìèò-
ëÿðè èëÿ áàøëàíàí øÿêèë÷è âÿ éà ñþç ýÿëäèêäÿ ÷ ÿâÿçèíÿ ø äåéèëèð:
ãà÷äû-[ãàøäû], êå÷äè-[êåøäè], è÷äè-[èøäè], áè÷äè-[áèøäè], ó÷äó-[óø-
äó], Ö÷òÿïÿ-[öøòÿïÿ], ö÷ äÿíÿ-[öø äÿíÿ], ùå÷ çàìàí-[ùåø çà-
ìàí], ùå÷ íÿ-[ùåø íÿ] âÿ ñ.
4. ä ñàìèòè.
à) ä ñàìèòè ñþçëÿðèí ñîíóíäà êàðëàøûð: àä, äàä, éàä, îä, ãàíàä,
ùÿñÿä, ìÿãñÿä, àðìóä, áóëóä âÿ ñ.
á) òÿêùåúàëû ñþçëÿðäÿ êàðëàøûð: äþðä-[äþðò], êÿíä-[êÿíò], ãÿíä-[ãÿíò].
5. ô ñàìèòè.
ô ñàìèòè ñþç îðòàñûíäà êàð ñàìèòäÿí ñîíðà úèíýèëòèëÿøèð: ìÿõôè,
[ìÿõâè] ëöòôÿí-[ëöòâÿí], ëöòôêàð-[ëöòâêàð], ëöòôè-[ëöòâè].
6. ý ñàìèòè.
à) ý ñàìèòè ñþçöí îðòàñûíäà èêè ñàèò àðàñûíäà é êèìè òÿëÿôôöç îëó-
íóð: ÿýÿð-[ÿéÿð], èýèä-[èéèò], ìÿýÿð-[ìÿéÿð], Íèýàð-[íèéàð].
á) ý ñàìèòè ñþçöí ñîíóíäà êàðëàøûð: ãÿøÿíý-[ãÿøÿ(í)ê], [ïÿëÿíý-
ïÿëÿ(í)ê], òöôÿíý-[òöôÿ(í)ê], ÿùÿíý, [ÿùÿ(í)ê], çÿíý-[çÿ(í)ê] âÿ ñ.
7. ü ñàìèòè.
,
ü ñàìèòè ñþçöí îðòàñûíäà êàð ñàìèòäÿí ÿââÿë õ ñÿñèíÿ êå÷èð:
áàü÷à-[áàõ÷à], ñàüñàüàí-[ñàõñàüàí], àü÷à-[àõ÷à] âÿ ñ.
8. ê ñàìèòè.
à) ê (êå) ñàìèòè ñþçöí îðòàñûíäà êàð ñàìèòäÿí ñîíðà úèíýèëòè-
ëÿøèð: êöñêöí-[êöñýöí], ìÿñêóí-[ìÿñýóí], éåòêèí-[éåòýèí], ÿñ-
êÿð-[ÿñýÿð], ñå÷êè-[ñå÷ýè], þòêöí-[þòýöí], òÿøêèë-[òÿøýèë] âÿ ñ.
á) ê (êå) ñàìèòè ñþçöí ñîíóíäà é ñÿñè êèìè òÿëÿôôöç îëóíóð:
÷öðöê-[÷öðöé], êþïöê-[êþïöé], ÷þðÿê-[÷þðÿé] âÿ ñ.
ú) ê (êå) ñàìèòè èëÿ áèòÿí ñþçëÿðäÿí ñîíðà ñàìèòëÿ áàøëàéàí øÿ-
êèë÷è âÿ éà ñþç ýÿëäèêäÿ ùÿìèí ñÿñ é ñàìèòèíèí êàð ãàðøûëûüû êèìè

130
 ,
òÿëÿôôöç îëóíóð (éàçûäà õ èøàðÿñè èëÿ ýþñòÿðèëèð): êöëÿêëÿð-[êöëÿõ-
ëÿð], èïÿêäÿí-[èïÿõäÿí], êþòöêäÿ-[êþòöõäÿ], êþïöêëö-[êþïöõëö].
÷) Ñþç îðòàñûíäà ýÿëÿí ãîøà ê ñàìèòëÿðèíäÿí èêèíúèñè úèíýèëòè-
ëÿøèð: Ìÿêêÿ-[ìÿêýÿ], ìöòÿêêÿ-[ìöòÿêýÿ], ñÿêêèç-[ñÿêýèç],
ñèêêÿ-[ñèêýÿ], òÿøÿêêöð-[òÿøÿêýöð].
ä) ê (êà) ñàìèòè àëûíìà ñþçëÿðäÿ ã êèìè òÿëÿôôöç îëóíóð: êàäð,
òàíê, êîìáàéí, éàðìàðêà, êîììóíèñò, ìèêðîá, êëóá, êðàí, êîíôåò.
Ãàëûí ñàèò ãàðøûñûíäà ê äèëàðõàñû, ïàðòëàéàí âÿ êàð âÿçèééÿòäÿ ìöÿé-
éÿí øÿðàèò âÿ ìÿãàì äàõèëèíäÿ éàçûëûøûíäàí ôÿðãëè òÿëÿôôöç îëóíóð.
9. ã ñàìèòè.
,
à) ñþç îðòàñûíäà èøëÿíÿí ãîøà ã ñàìèòëÿðèíäÿí èêèíúèñè ê êèìè
-êàð òÿëÿôôöç åäèëèð: áàããàë-[áàêãàë], ÷àããàë-[÷àêãàë], äèããÿò-[äèê-
ãÿò], äîããóç-[äîêãóç], ùàããûíäà-[ùàêãûíäà], íàããàë-[íàêãàë],
ñàããûç-[ñàêãûç], ñàããàë-[ñàêãàë], øàããà-[øàêãà], òîããà-[òîêãà] âÿ
ñ. Áó ñþçëÿðèí òÿëÿôôöçöíäÿ áèðèíúè ñàìèò ãöââÿòëè, èêèíúèñè èñÿ íèñ-
áÿòÿí çÿèô ñÿñëÿíèð. Øàýèðä âÿ òÿëÿáÿëÿð áó ñþçëÿðèí òÿëÿôôöç øÿê-
ëèíè îðôîãðàôèéàäà äà ñàõëàéûðëàð âÿ íÿòèúÿäÿ ñþçëÿðè ñÿùâ éàçûðëàð.
á) ñþçëÿðèí îðòàñûíäà êàð ñàìèòäÿí ÿââÿë ýÿëÿí ã ñàìèòè êàð
òÿëÿôôöç îëóíóð: íþãòÿ-[íþêòÿ] ìÿãñÿä [ìÿêñÿä], íþãñàí-[íþê-
ñàí], èãòèäàð-[èêòèäàð], Îãòàé-[îêòàé], ðÿãñ-[ðÿêñ], ðÿããàñÿ-[ðÿê-
ãàñÿ], èãòèñàäè-[èêòèñàäè] âÿ ñ.
ú) ñþçëÿðèí ñîíóíäà ýÿëÿí ã ñàìèòè êàðëàøûð: äîäàã-[äîäàê],
ãîíàã-[ãîíàê], ôÿðã-[ôÿðê], ìÿøã-[ìÿøê], õàëã-[õàëê], àøûã-[à-
øûê], ìÿõëóã-[ìÿõëóê] âÿ ñ.
10. ï ñàìèòè.
à) ñþç îðòàñûíäà éàíàøû èøëÿíÿí ãîøà ï ñàìèòëÿðèíäÿí èêèíúèñè
úèíýèëòèëÿøèð: àüàïïàã-[àüàïáàü], ùîïïàíìàã-[ùîïáàíìàü],
ýóïïóëòó-[ýóïáóëòó], òàïïûëòû-[òàïáûëòû] âÿ ñ.
á) ï ñàìèòè àëûíìà ñþçëÿðäÿ êàð ñàìèòëÿ éàíàøû ýÿëäèêäÿ úèí-
ýèëòèëè òÿëÿôôöç îëóíóð: ðåñïóáëèêà-[ðåñáóáëèêà], åêñïåðò-[åêñáåðò],
àñïèðàíò-[àñáèðàíò] âÿ ñ.
11. ò ñàìèòè.
à) ò ñàìèòè êàð ñàìèòäÿí ñîíðà ýÿëÿíäÿ úèíýèëòèëè òÿëÿôôöç îëó-
íóð: äÿôòÿð-[äÿôäÿð], äÿñòÿ-[äÿñäÿ], àïîñòðîô-[àïàñäðîô], èõòèéàð-
131
[èõäèéàð], èøòèðàê-[èøäèðàê], ìÿôòèë-[ìÿôäèë], òàõòà-[òàõäà] âÿ ñ.
á) Ñþç îðòàñûíäà ãîøà èøëÿíÿí ò ñàìèòëÿðèíäÿí èêèíúèñè úèíýèë-
òèëÿøèð: ÿëáÿòòÿ-[ÿëáÿòäÿ], Ôÿòòàù-[ôÿòäà], ùÿòòà-[ùÿòäà], Ñÿòòàð-
[ñÿòäàð] âÿ ñ.
ú) ò ñàìèòè ñþçöí ñîíóíäà òÿëÿôôöçäÿí äöøöð: äîñò-[äîñ], íåôò-
[íåô], ðåñåïò-[ðåñåï], ñÿðáÿñò-[ñÿðáÿñ], ìàíèôåñò-[ìàíèôåñ] âÿ ñ.
÷) ñîí ùåúàñû ñò, ôò, øò ñàìèòëÿðè èëÿ áèòÿí ñþçëÿðäÿí ñîíðà
ñàìèòëÿ áàøëàíàí øÿêèë÷è âÿ éà ñþç ýÿëäèêäÿ ùÿìèí ñàìèòëÿð-
äÿí èêèíúèñè äöøöð: äîñòëàð-[äîñëàð], ñÿðáÿñòëèê-[ñÿðáÿñëèê],
ýöçÿøòñèç-[ýöçÿøñèç], òåøòäÿ-[òåøäÿ], öñòäÿí-[öñäÿí], íåôò÷è-
[íåô÷è], íþâáÿò÷è-[íþ:áÿ÷è], õîøáÿõò òÿëÿáÿ-[õîøáÿõ òÿëÿáÿ]
âÿ ñ.
Âóðüóëó ãîøà ñàìèòëÿðäÿí ñîíðà ýÿëÿí áèð ñûðà àëûíìà ñþçëÿð-
äÿ ñàìèòëÿðäÿí áèðè òÿëÿôôöçäÿí äöøöð, áÿçè øàýèðä âÿ òÿëÿáÿëÿð
áåëÿ ñþçëÿðèí éàçûëûøûíäà ùÿìèí ùÿðôè áóðàõûðëàð: àòòåñòàò-[àòåñ-
òàò], àêêîðä-[àêîðä], êîëëåêòèâ- [êàëåêòèâ], åôôåêò-[åôåêò], êîððåê-
òîð-[êàðåêòîð], ãðàììàòèêà-[ãðàìàòèêà], òåððîð-[òåðîð], èììóíè-
òåò-[èìóíèòåò] âÿ ñ.
Èêè êàð ñàìèòëÿ áèòÿí ñþçëÿðÿ ñàìèòëÿ áàøëàíàí øÿêèë÷è àðòûðûë-
äûãäà ùÿìèí ñàìèòëÿðäÿí áèðè äåéèëìèð. Áó òÿëÿôôöç ãàéäàñûíûí
òÿñèðè àëòûíäà îëàí øàýèðä âÿ òÿëÿáÿëÿð éàçûäà äà áó ãàéäà èëÿ áàü-
ëû ñÿùâÿ éîë âåðèð, ùÿìèí ùÿðôè éàçìûðëàð.
Öìóìèééÿòëÿ, îðôîãðàôèéà âÿ îðôîåïèéà ãàéäàëàðûíû äöçýöí
ìÿíèìñÿìÿéÿí øàýèðä âÿ òÿëÿáÿëÿð êàð ñàìèòëÿðè úèíýèëòèëè ñàìèò-
ëÿðëÿ (àñòàð-[àñäàð], øàôòàëû-[øàôäàëû], Ìöøôèã-[ìöøâèê], áèòêè-[-
áèòýè], êÿøôèééàò-[êÿøâèéàò]), úèíýèëòèëè ñàìèòëÿðè äÿ êàð ñàìèòëÿðëÿ
(ÿùÿíý-[ÿùÿíê], àâòîìàò-[àôòàìàò], øöáùÿñèç-[øöïùÿñèç]) ÿâÿç-
ëÿéèðëÿð.
12. â ñàìèòè.
à) â ñàìèòè àëûíìà ñþçëÿðäÿ êàð ñàìèòäÿí ÿââÿë ýÿëäèêäÿ êàð-
ëàøûð: àâòîáóñ-[àôòîáóñ], àâòîìîáèë-[àôòàìàáèë], àâòîìàò-[àôòà-
ìàò], Àâñòðàëèéà-[àôñòðàëèéà] âÿ ñ.
á) -îâ ñÿñ áèðëÿøìÿñè èëÿ èøëÿíÿí ñþçëÿðäÿ â ñàìèòè äåéèëèøäÿ
äöøöð âÿ î ñàèòè áèð ãÿäÿð óçóí òÿëÿôôöç îëóíóð: Áóçîâíà-[áóçî:-

132
íà], áóçîâ-[áóçî:], [áóõîâ-áóõî:], [äîâøàí-äî:øàí], äîâüà-[äî:-
üà], Íîâõàíû-[íî:õàíû], íîâðóç-[íî:ðóç], ãîâóí-[ãî:óí], îõëîâ-
[îõëî:], îâóú-[î:óú] âÿ ñ.
ú) Ñîéàäëàðûí ñîíóíäà ýÿëÿí -îâ, -éåâ øÿêèë÷èëÿðèíäÿ â ñàìè-
òè êàðëàøûð: ßùìÿäîâ-[ÿùìÿäîô], ßëèéåâ-[ÿëèéåô], Ìÿììÿäîâ-
[ìÿììÿäîô], Ýöëÿëèéåâ-[ýöëÿëèéåô].
13. é ñàìèòè. Ñþçëÿðäÿ ãîøà é ñàìèòèíÿ, ÿñàñÿí, àëûíìà ñþç-
ëÿðäÿ, úÿìëèê áèëäèðÿí -èééàò/-èééÿò øÿêèë÷èñèíäÿ ðàñò ýÿëèðèê. Øà-
ýèðä âÿ òÿëÿáÿëÿðèìèçèí áèð ãèñìè áó øÿêèë÷è èëÿ èøëÿíÿí ñþçëÿðè
òÿëÿôôöç åòäèêëÿðè øÿêèëäÿ, éÿíè áèð é èëÿ éàçìàüà öñòöíëöê âåðèð-
ëÿð: ÿäÿáèééàò-[ÿäÿáèéàò], êÿøôèééàò-[êÿøâèéàò], ÿáÿäèééÿò-[ÿáÿ-
äèéÿò], ãàáèëèééÿò-[ãàáèëèéÿò] âÿ ñ.
14. ç ñàìèòè.
à) ç ñàìèòè òÿêùåúàëû ñþçëÿðèí ñîíóíäà êàð ñàìèòäÿí ñîíðà ýÿë-
äèêäÿ êàðëàøûð: ëÿôç-[ëÿôñ], ìÿùç-[ìÿùñ].
á) ç ñàìèòè ÷îõùåúàëû ñþçëÿðèí ñîíóíäà äà êàð òÿëÿôôöç îëóíóð: àë-
ìàç-[àëìàñ], äÿðéàç-[äÿðéàñ], êÿëÿêáàç-[êÿëÿêáàñ], íÿðýèç-[íÿð-
ýèñ], íöôóç-[íöôóñ], Ãîðõìàç-[ãîðõìàñ], ñàããûç-[ñàêãûñ] âÿ ñ.
Ìöõòÿëèô ñàìèò ãîøàëûüûíûí òÿëÿôôöçöíäÿ äÿ îðôîåïèê íîðìàëàð
þçöíö ýþñòÿðèð.
1) íá ñàìèò áèðëÿøìÿëè ñþçëÿðèí äåéèëèøè çàìàíû í ñÿñè ì ñÿñè
èëÿ ÿâÿç îëóíóð: àíáàð-[àìáàð], ÿíáÿð-[ÿìáÿð], ýöíáÿç-[ýöì-
áÿç], ìÿíáÿ-[ìÿìáÿ], ìèíáÿð-[ìèìáÿð], Ãÿíáÿð-[ãÿìáÿð],
ìöíáèò-[ìöìáèò], ñàíáàë-[ñàìáàë], ñöíáöë-[ñöìáöë], øÿíáÿ-
[øÿìáÿ], òÿíáåù-[òÿìáåù], òÿíáÿë-[òÿìáÿë], çàíáàã-[çàìáàã],
çÿíáèë-[çÿìáèë] âÿ ñ.
2) ìá ñàìèò ãîøàëûüû èëÿ éàçûëàí ñþçëÿð èñÿ, ÿêñèíÿ íá êèìè òÿ-
ëÿôôöç îëóíóð: îìáà-[îíáà], áîìáà-[áîíáà], ùàìáàë-[ùàí-
áàë],êþìáÿ-[êþíáÿ], êîìáàéí-[êîíáàéí], ïàìáûã-[ïàíáûã],
ñàìáî-[ñàíáî] âÿ ñ. Áÿçè äèë÷èëÿð áó ñþçëÿðèí éàçûëûøû èëÿ òÿëÿô-
ôöçöíöí ôÿðãëÿíìÿäèéè ôèêðèíäÿäèðëÿð.

133
 ÁßÇÈ ÃÐÀÌÌÀÒÈÊ ÔÎÐÌÀËÀÐÛÍ ÒßËßÔÔÖÇÖ
Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ãðàììàòèê øÿêèë÷èëÿðèí áèð ãèñìè éàçûëäû-
üû êèìè òÿëÿôôöç îëóíìóð. Îíëàðà àøàüûäàêû ùàëëàðäà ãàðøûëàøûðûã:
1. Èêèíúè øÿõñèí úÿì (õÿáÿðëèê) øÿêèë÷èñè -ñûíûç4 áèð ùåúàëû -ñûç4
øÿêëèíäÿ òÿëÿôôöç îëóíóð: òÿëÿáÿñèíèç-[òÿëÿáÿñèç], ìÿøã÷èñèíèç-
[ìÿøã÷èñèç], éàçûðñûíûç-[éàçûðñûç], èøëÿéèðñèíèç-[èøëèéèðñèç], îòóðóð-
ñóíóç-[îòóðóðñóç] âÿ ñ.
2. Ö÷öíö øÿõñèí õÿáÿð øÿêèë÷èñè -äûð4 òÿëÿôôöç çàìàíû ð ñàìè-
òèíè èòèðèð, øÿêèë÷è -äû4 ôîðìàñûíäà òÿëÿôôöç îëóíóð: ìÿøã÷èäèð-
[ìÿøã÷èäè], ãûðìûçûäûð-[ãûðìûçûäû], îíäóð-[îíäó], ýåäèáäèð-[ýå-
äèáäè] âÿ ñ.
Õÿáÿðëèê êàòåãîðèéàñûíà ìÿõñóñ ãðàììàòèê ÿëàìÿòèí -õÿáÿð
øÿêèë÷èñèíèíí èõòèñàðû íèòãèí ùÿì éàçûëû, ùÿì äÿ øèôàùè ôîðìàñûí-
äà àùÿíýäàðëûã éàðàäûð.
3. Èñìèí ÷ûõûøëûã ùàë øÿêèë÷èñè -äàí/äÿí, í âÿ ì ñàìèòëÿðè èëÿ
ãóðòàðàí ñþçëÿðÿ àðòûðûëàðêÿí -íàí íÿí øÿêëèíäÿ òÿëÿôôöç îëóíóð.
àäàìäàí-[àäàìíàí], àëèìäÿí-[àëèìíÿí], àíàìäàí-[àíàìíàí],
àòàíäàí-[àòàííàí], áàëîíäàí-[áàëîííàí], äèïëîìäàí-[äèïëîì-
íàí], Äèëãÿìäÿí-[äèëãÿìíÿí], ìÿíäÿí-[ìÿííÿí], ìèëéîíäàí-
[ìèëéîííàí] âÿ ñ.
4. Ñàèòëÿ áèòÿí ñþçëÿðÿ èäè, èìèø êþìÿê÷è ôåèë-ùèññÿúèêëÿðè ãî-
øóëäóãäà ñþçöí ñîí ñàèòè å âÿ éà è äöøöð, ñîí ñàèò áèòèøäèðèúè é ñà-
ìèòèíèí òÿñèðè èëÿ ìöâàôÈã ãàïàëû ñàèòÿ ÷åâðèëÿðÿê òÿëÿôôöç îëóíóð:
òàõòà èìèø-[òàõäåéìèø], àòà èäè-[àòåéäè], àúû èìèø-[àúûéìûø], èíúÿ
èìèø-[èíúÿéìèø], àëñà èäè-[àëñåéäè], àëñà èìèø-[àëñåéìèø], ãàëà
èäè-[ãàëåéäè] âÿ ñ.
5. Èíäèêè âÿ ãåéðè-ãÿòè ýÿëÿúÿê çàìàíëàðäà ëëë øÿõñèí úÿìèí-
äÿ èøëÿíÿí ôåèëëÿðäÿ çàìàí øÿêèë÷èñè -ûð4, -àð2 -ûë4,-àë2 øÿêëèíäÿ òÿ-
ëÿôôöç îëóíóð: àëûðëàð-[àëûëëàð], ýåäèðëÿð-[ýåäèëëÿð], áèëÿðëÿð-[áèëÿë-
ëÿð], àëàðëàð-[àëàëëàð], îéíàéûðëàð-[îéíóéóëëàð] âÿ ñ.
Îðôîåïèéàäà áó ãàéäàëàð íîðìàòèâ öñëóáó òÿøêèë åòäèéèíÿ ýþ-
ðÿ áó ùàë íîðìàòèâ öñëóá àäëàíäûðûëûð. Øàýèðä âÿ òÿëÿáÿëÿðèìèçèí
áèð ãèñìè àç åøèòäèêëÿðè, îëà áèëñèí êè, âàëèäåéíëÿðèíèí, òÿðáèéÿ÷è-
134
ëÿðèíèí, ìöÿëëèìëÿðèíèí äàíûøûüûíû, ðàäèî âÿ òåëåâèçèéà âåðèëèøëÿ-
ðèíäÿ äèêòîðëàðûí, àïàðûúûëàðûí íèòãèíè äèããÿòëÿ èçëÿìÿäèêëÿðèíÿ
ýþðÿ ñþçëÿðè éàçûëäûüû êèìè îõóìàüà, äåìÿéÿ ÷àëûøûðëàð, ñþçëÿðèí
éàçûëûøûíû, ùÿðô òÿðêèáèíè ÿñàñ ýþòöðöð âÿ áåëÿ ùåñàá åäèðëÿð êè,
ñþçëÿð íåúÿ éàçûëìûøñà åëÿ î øÿêèëäÿ äÿ îõóíìàëû, äåéèëìÿëèäèð.
Ñþçëÿðèí éàçûëäûüû êèìè äåéèëìÿñè ÿäÿáè òÿëÿôôöç áàõûìûíäàí ãö-
ñóðëóäóð, ýÿíú íÿñèë, öìóìèééÿòëÿ, áöòöí èíñàíëàð îðôîåïèéàñû
îðôîãðàôèéàñûíäàí ôÿðãëÿíÿí ñþçëÿðè âÿ ãðàììàòèê ôîðìàëàðû
ÿäÿáè òÿëÿôôöç ãàéäàëàðûíà óéüóí îõóìàëû âÿ ñþéëÿìÿëèäèðëÿð.
6. Úÿì øÿêèë÷èñè -ëàð,-ëÿð ãîøóëäóüó ñþçöí ñîí ñàìèòèíäÿí
àñûëû îëàðàã -íàð2, -äàð2, -ðàð2 øÿêëèíäÿ òÿëÿôôöç îëóíóð: õàíëàð-
[õàííàð], îüëàíëàð-[îüëàííàð], àòëàð-[àòäàð], èøëÿð-[èøäÿð], ãÿðàð-
ëàð-ãÿðàððàð, òÿêÿðëÿð-[òÿêÿððÿð] âÿ ñ.
7. Èñèì äöçÿëäÿí -ëûã4, ñèôÿò äöçÿëäÿí -ëû4 øÿêèë÷èëÿðè ãîøóëäóã-
ëàðû ñþçöí ñîí ñàìèòèíèí òÿñèðè èëÿ èëê ñàìèòèíè ä, í, ð ñÿñëÿðèíäÿí
áèðè èëÿ ÿâÿç åäèð: àéäûíëûã-[àéäûííûõ], ãàíëû-[ãàííû], ãàðëû-[ãàð-
ðû], àòëû-[àòäû], ÿòëè-[ÿòäè], äàäëû-[äàääû], âàðëû-[âàððû], ÿòèðëè-[ÿòèð-
ðè], óíëó-[óííó], áóëàíëûã-[áóëàííûõ] âÿ ñ.
8. Öìóìèééÿòëÿ ä, ò, ç, ñ, ø ñàìèòëÿðè èëÿ áèòÿí ñþçëÿðÿ ë ñàìè-
òè èëÿ áàøëàéàí øÿêèë÷èëÿð ãîøóëàíäà òÿëÿôôöçäÿ ë ñÿñè ä èëÿ ÿâÿç-
ëÿíèð: ðàùàòëûã-[ðàùàòäûõ], ñöäëö-[ñöòäö], îòëóã-[îòäóõ], ñÿñëÿð-
[ñÿñäÿð], ãûçëàð-[ãûçäàð], èøëÿ-[èøäÿ], ýþçëÿ-[ýþçäÿ] âÿ ñ.
9. Àäëûã ùàëäà ãîøà ñàìèòëè òÿêùåúàëû àëûíìà ñþçëÿðÿ ñàìèòëÿ
áàøëàíàí øÿêèë÷èëÿð àðòûðûëäûãäà ãîøà ñàìèòëÿðäÿí áèðè äöøöð:
ôÿíí-ôÿíëÿð, ñèðð-ñèðëè, õÿòò-õÿòêåø, ùàãã-ùàãñûç, ùèññ-ùèññèç.
Áó ãàéäàíû éàõøû ìÿíèìñÿìÿéÿí øàýèðä âÿ òÿëÿáÿëÿð ãîøà
ñàìèòëÿðè ñàõëàìàüà ÷àëûøäûãëàðû êèìè (ôÿííëÿð, ñèððëè, ùàããñûç),
ùÿìèí ñþçëÿðè òÿê ñàìèòëÿ éàçàíëàð äà âàðäûð. "ñèðð" ÿâÿçèíÿ
"ñèð", "ùèññ" ÿâÿçèíÿ "ùèñ", "õÿòò" ÿâÿçèíÿ "õÿò", "çèää" ÿâÿ-
çèíÿ "çèä", "ôÿíí" ÿâÿçèíÿ "ôÿí", "ùàãã" ÿâÿçèíÿ "ùàã" âÿ ñ.
10. à, ÿ ñàèòëÿðè èëÿ áèòÿí ôåèëëÿðÿ, ôåèëè ñèôÿò âÿ ôåèëè áàüëàìà-
ëàðà ñàèòëÿ áàøëàíàí øÿêèë÷è àðòûðûëäûãäà ñþçöí ñîíóíäàêû ùÿìèí
ñàèòëÿð àùÿíý ãàíóíóíà óéüóí îëàðàã ìöâàôèã ãàïàëû ñàèòëÿ
ÿâÿçëÿíÿðÿê òÿëÿôôöç îëóíóð: áàøëàéûð-[áàøëûéûð], îéíàéûð-[îéíó-

135
éóð], èøëÿéÿð-[èøëèéÿð], ýþçëÿéÿí-[ýþçëöéÿí], îâëàéàð-[îâëóéàð],
îéíàéàíäà-[îéíóéàíäà] âÿ ñ.
11. Ôåèëèí èíäèêè âÿ ãåéðè-ãÿòè ýÿëÿúÿê çàìàí ôîðìàëàðûíûí èí-
êàðû ÿäÿáè äèëèí ãàéäàëàðûíà óéüóí ôîðìàäà éîõ, øèôàùè íèòãèí òÿ-
ëÿáèíÿ óéüóí òÿëÿôôöç îëóíóð âÿ éàçûëûð: éàçìàéûð-éàçìûð, îõó-
ìàéàð-îõóìàç, ýÿëìÿéèð-ýÿëìèð, ýåòìÿéÿð-ýåòìÿç âÿ ñ.
12. Íÿãëè êå÷ìèø çàìàíäà ëë øÿõñèí òÿêèíäÿ -ìûø4 øÿêèë÷èñèíèí
ø ñÿñè äåéèëìèð, úÿìèíäÿ èñÿ ø ñàìèòè äöøìÿêëÿ éàíàøû ùÿì äÿ
øÿõñ ñîíëóüó -ñûíûç4 ãûñàëäûëìûø -ñûç4 øÿêëèíäÿ òÿëÿôôöç îëóíóð:
àëìûøñàí-[àëìûñàí], ýÿëìèøñÿí-[ýÿëìèñÿí], îõóìóøñóíóç-[îõó-
ìóñóç], ýåòìèøñèíèç-[ýåòìèñèç], îéíàìûøñàí-[îéíàìûøàí], îéíà-
ìûøñûíûç-[îéíàìûñûç] âÿ ñ.
13. -ìà/ìÿ øÿêèë÷èñèíäÿí ñîíðà ñàèòëÿ áàøëàíàí øÿêèë÷è ýÿë-
äèêäÿ èíêàðëûã áèëäèðÿí øÿêèë÷èëÿðèí ñàèòè ñþç êþêöíöí àùÿíýèíÿ
óéüóí îëàðàã ãàïàëû ñàèòëÿ ÿâÿçëÿíÿðÿê òÿëÿôôöç îëóíóð: ýÿëìÿ-
éèì-[ýÿëìèéèì], àëìàéàñàí-[àëìûéàñàí], îõóìàéà-[îõóìóéà],
ýþðìÿéèì-[ýþðìöéöì] âÿ ñ.
14. èëÿ ãîøìàñû ñàìèòëÿ áèòÿí ñþçëÿðäÿ -íàí/íÿí øÿêëèíäÿ òÿ-
ëÿôôöç îëóíóð: ìöÿëëèìëÿ-[ìöÿëëèìíÿí], äîñòóíëà-[äîñòóííàí],
àíàìëà-[àíàìíàí], Àðçó èëÿ-[àðçóéíàí], àòà èëÿ-[àòàéíàí], [àòåé-
íÿí] âÿ ñ.
15. ö÷öí ãîøìàñû òÿëÿôôöçäÿ àùÿíý ãàíóíóíà òàáå îëàðàã ÿâ-
âÿëèíúè ñàèòèí äöøìÿñè ùåñàáûíà -÷ûí4 øÿêëèíäÿ òÿëÿôôöç îëóíóð:
àòàìûç ö÷öí-[àòàìûç÷ûí], âÿòÿí ö÷öí-[âÿòÿí÷öí], îíóí ö÷öí-
[îíóí÷óí] âÿ ñ.
Áó ãîøìà ñîíó à÷ûã ñàèòëÿ áèòÿí ñþçëÿðäÿí ñîíðà ýÿëäèêäÿ
ùÿìèí ñàèò áèòèøäèðèúè é ñàìèòè ãàðøûñûíäà å ñÿñè èëÿ òÿëÿôôöç îëó-
íóð: àíà ö÷öí-[àíåé÷öí], íÿíÿ ö÷öí-[íÿíåé÷öí], èäàðÿ ö÷öí-[è-
äàðåé÷öí] âÿ.ñ. Ö÷öí ãîøìàñû ãàïàëû ñàèòëÿð ãàðøûñûíäà áèòèøäèðè-
úè é ñàìèòèíäÿí ñîíðà éàëíûç èëê ñàèòèíè èòèðèð: ãóòó ö÷öí-[ãóòóé-
÷óí], öòö ö÷öí-[öòöé÷öí], ñó ö÷öí-[ñóé÷óí], èíÿéèí ñöäö ö÷öí-
[èíÿéèí ñöäöé÷öí]. âÿ.ñ
Ùàããûíäà äàíûøäûüûìûç áöòöí áó ôîíåòèê ãàíóí âÿ ùàäèñÿëÿð,
ñÿñëÿðèí éåð äÿéèøìÿñè âÿ ÿâÿçëÿíìÿñè ñàèòëÿðèí ÷îõ èøëÿíìÿñè èëÿ

136
áàüëûäûð. Íèòã àõûíû çàìàíû ìöõòÿëèô ìÿõðÿúëè ñÿñëÿðè òÿëÿôôöç åò-
ìÿê ö÷öí äàíûøûã öçâëÿðè äàùà àñàí, ñÿëèñ, ðÿâàí òÿëÿôôöçÿ ìåéèë-
ëè îëäóüóíäàí ñÿñ òÿùðèôëÿðè - ôîíåòèê ùàäèñÿëÿð ìåéäàíà ÷ûõûð.
Áÿçè ìÿãàìëàðäà áèð ñÿñèí áàøãà áèðèñèíÿ òÿñèð åäÿðÿê îíó òàìà-
ìèëÿ þç ìÿõðÿúèíÿ, éàõóä éàõûí ñÿñ ìÿõðÿúèíÿ ñàëìàñû þçöíö
àññèìèëéàñèéà (ñÿñ óéóøìàñû) êèìè ýþñòÿðèð êè, áèç áóíëàðäàí
áÿùñ åòäèê: ìÿíäÿí-[ìÿííÿí], àëûðëàð-[àëûëëàð], ãà÷äû-[ãàøäû] âÿ ñ.
Éàõóä, áÿçè ùàëëàðäà áèð ñÿñ þç úèíñèíäÿí îëàíà òÿñèð åäÿðÿê
îíóí ñÿñëÿíìÿñèíè äÿéèøäèðèð êè, áóíà äèññèìèëéàñèéà äåéèëèð (ãà-
ðàðìàã-ãàðàëìàã, ñàðàðìàã-ñàðàëìàã, ùàììàë-ùàìáàë âÿ ñ.).
Åëÿúÿ äÿ äàíûøûã çàìàíû ñþç äàõèëèíäÿ éàíàøû ýÿëÿí ñàìèòëÿ-
ðèí þç éåðèíè äÿéèøìÿñè ìåòàòåçà ùàäèñÿñè êèìè þçöíö ýþñòÿðèð:
(éàíëûø-éàëíûø, äîüðó-äîðüó, ñöôðÿ-ñöðôÿ, êöôëÿò-êöëôÿò, íÿëáÿêè-
ëÿíáÿêè).
Ñàìèòëÿ áàøëàíàí âÿ éà ñàìèòëÿ ãóðòàðàí áèð ñûðà àëûíìà ñþç-
ëÿðèí ÿââÿëèíÿ, éàõóä ñîíóíà ñàèò ñÿñ àðòûðûëûð. Áó, Àçÿðáàéúàí
äèëè ö÷öí õàðàêòåðèê îëìàéàí èêè ñàìèòèí éàíàøû ýÿëìÿñè èëÿ ÿëà-
ãÿäàðäûð âÿ äèë÷èëèêäÿ áó ùàäèñÿíè ïðîòåçà àäëàíäûðûðëàð: ãðóï-ãó-
ðóï, ãðàì-ãûðàì, êëóá-êóëóá, ñòÿêàí-èñòÿêàí, ñòàíñèéà-èñòàíñèéà,
øêàô-èøêàô, ñòîë-óñòîë âÿ ñ.
ð ñàìèòè èëÿ áàøëàéàí áèð ñûðà àëûíìà ñþçëÿðèí ÿââÿëèíÿ è ñàèòè
àðòûðûëûð: Ðçà-[èðçà], ðàçè-[èðàçè], Ðÿñóë-[èðÿñóë], Ðÿùèì-[èðÿùèì]
âÿ ñ.
Áèð ñûðà àëûíìà ñþçëÿðèí ñîíóíäà èêè ñàìèò éàíàøû ýÿëèðñÿ, îí-
ëàðûí àðàñûíà áèð ãàïàëû ñàèò àðòûðûëûð: ñÿáð-[ñÿáèð], ãÿáð-[ãÿáèð],
ñÿäð-[ñÿäèð], äþâð-[äþâöð], çöëì-[çöëöì] âÿ ñ.
Áÿçÿí èêè ñþçöí áèðëÿøìÿñè âÿ éà ñþçÿ ìöÿééÿí øÿêèë÷èíèí
àðòûðûëìàñû çàìàíû ÷îõùåúàëûëûã éàðàíìàñûí äåéÿ, àëûíìûø ñþçö
ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ ãûñàëòìàã ëàçûì ýÿëèð. Åëèçèéà àäëàíàí áó ôî-
íåòèê ùàäèñÿ ìöõòÿëèô ñàìèò âÿ éà ñàèò ñÿñëÿðèí äÿéèøìÿñè èëÿ õà-
ðàêòåðèçÿ îëóíóð. Áèð ãðóï ìèëëè ñþçëÿðèìèçäÿ (àëûí, áåéèí, áóðóí,
áîéóí, ÷èéèí, ãàðûí âÿ ñ. ) âÿ ÿñëÿí àëûíìà ìÿíøÿëè ñþçëÿðäÿ (ôè-
êèð, ñèíèô, øÿêèë, íÿñèë, þìöð âÿ ñ.) ñîí ùåúàäàêû ãàïàëû ñàèòëÿð ùàë
âÿ ìÿíñóáèééÿò øÿêèë÷èëÿðèíäÿí ÿââÿë éàçûäà âÿ òÿëÿôôöçäÿ äö-

137
øöð: (îíóí) îüëó, áóðíó, àëíûíà, àüçûíû, áîéíóíóí; ñèíôèìèç, øÿê-
ëèíÿ,þìðöíö, íÿñëèíèç âÿ ñ.
Äèàëåêò âÿ øèâÿëÿð ö÷öí àäè ùàë àëìûø áó ùàäèñÿ úàíëû äàíûøûã
äèëèíäÿ äÿ äèëèí ôîíåòê èìêàíëàðûíäàí óüóðëà èñòèôàäÿ áàúàðûüûíûí
íöìàéèøèíÿ ÷åâðèëèð.

ÀÁÁÐÅÂÈÀÒÖÐËßÐÈÍ
ÒßËßÔÔÖÇÖ ÈËß ÁÀÜËÛ ÃÀÉÄÀËÀÐ

Áàø ùÿðôÿðäÿí èáàðÿò ìöðÿêêÿá ãûñàëòìàëàð àøàüûäàêû øÿêèëäÿ

éàçûëûð âÿ òÿëÿôôöç îëóíóð:
1) ñÿñëÿðèí àäû èëÿ: ÉÀÏ-Éåíè Àçÿðáàéúàí Ïàðòèéàñû, ÀÁØ-
Àìåðèêà Áèðëÿøìèø Øòàòëàðû, ÀÒßÒ-Àâðîïàäà Òÿùëöêÿñèçëèê âÿ
ßìÿêäàøëûã Òÿøêèëàòû, ÀØÏÀ-Àâðîïà Øóðàñû Ïàðëàìåíò Àññàì-
áëåéàñû âÿ ñ.
2. ùÿðôëÿðèí àäëàðû èëÿ: ÌÑÊ (åìñåêà) - Ìÿðêÿçè Ñå÷êè Êî-
ìèññèéàñû, ÌÄÁ (åìäåáå)-Ìöñòÿãèë Äþâëÿòëÿð Áèðëèéè,ÁÌÒ-
(áååìòå)-Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòû, ÁÄÓ-(áåäó)-Áàêû Äþâ-
ëÿò Óíèâåðñèòåòè âÿ ñ.
3. áöòþâ øÿêèëäÿ, òÿðêèáèíäÿêè ñþçëÿðëÿ îõóíàíëàð: ÄÉÏ-Äþâ-
ëÿò Éîë Ïîëèñè, ÊÈÂ-Êöòëÿâè Èíôîðìàñèéà Âàñèòÿëÿðè, ÀÌÅÀ-
Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû, ÀÄÁÒÈÀ-Àçÿðáàéúàí
Äþâëÿò Áÿäÿí Òÿðáèéÿñè âÿ Èäìàí Àêàäåìèéàñû âÿ ñ.

Ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð
1. Ôîíåòèê-îðôîãðàôèê íîðìà íÿ äåìÿêäèð âÿ ùàíñû íèòã
ö÷öí ÿñàñäûð?
2. Éàçûëû íèòãäÿ øèôàùè íèòã öíñöðëÿðèíè ÿâÿç åäÿí íÿäèð?
3. Ìîíîëîæè íèòãèí íþâëÿðèíè äåéèí âÿ îíëàðû èçàù åäèí.
4. ßäÿáè äèëèí éàçûëû öñëóáëàðû ùàíñû úÿùÿòäÿí øèôàùè öñëóá-
äàí ôÿðãëÿíèð?
5. Íèòãè ôÿðäè, éîõñà öìóìè ùàäèñÿ àäëàíäûðìàã äöçýöí-
äöð?
6. ßäÿáè äèë íîðìàëàðû ùàíñû íèòãäÿ òàì ýþçëÿíèëèð?

138
 7. ßäÿáè äèëÿ éèéÿëÿíìÿéèí éöêñÿê ìÿðùÿëÿñè ùàíñû íèòã-
äèð?
8. Òÿëÿôôöç îëóíìàéàí ñÿññèç íèòãäÿ ÿäÿáè äèë íîðìàëàðû
ùàíñû ñÿâèééÿäÿ òÿçàùöð òàïûð?
9. Ñþçëÿðèí äöçýöí òÿëÿôôöçö íÿéÿ äÿëàëÿò åäèð? Äöçýöíëöê
êîììóíèêàòèâ êåéôèééÿòäèðìè?
10. Äöçýöí îëìàéàí òÿëÿôôöçöí ñþçöí ìÿíàñûíû äÿéèøäèðìÿ-
ñèíÿ àèä íöìóíÿëÿð ýþñòÿðèí.
×àëûøìà 73. Àøàüûäàêû ñõåìëÿðÿ óéüóí íöìóíÿëÿð ýþñòÿðèí:

á- [áàúû] ú- [úîðàá]
b ú
ï- [ìÿêòÿï] æ- [âèæäàí]

ä- [àäàì] ý- [ýàâàëû]
ä ý é- [èéèò]
ò- [äþðò] ê- [ÿùÿ(í)ê]

÷- [÷ÿòèð] ê- [êèòàï]
÷ ê é- [÷öðöé]
ø- [ãàøäû]
ý- [ñå÷ýè]

×àëûøìà 74. Àøàüûäàêû ñþçëÿðäÿ ã-íèí èôàäÿ åòäèéè ñÿñëÿðè

ìöÿééÿíëÿøäèðèí, ñþçëÿðè òðàíñêðèïñèéàäà éàçûí:

äîããóç ìÿãñÿä äîäàã ãàðûí

áàããàë íþãñàí ìÿøã ãóðàí
äèããÿò Îãòàé ãàéìàã ãûíàã
òîããà ðÿããàñÿ õàëã ãîíàã

139
 ×àëûøìà 75. Âåðèëìèø ñþçëÿðäÿ ò ñàìèòèíèí òÿëÿôôöçöíö ôÿðã-
ëÿíäèðèí; íÿ ö÷öí êàðëàøäûüûíû âÿ éà äöøäöéöíö èçàù åäèí:

äÿñòÿ Ôÿòòàù äîñò öñòäÿí

ìÿôòèë Ñÿòòàð íåôò äîñòëàð
òàõòà êàòòà ñÿðáÿñò íþâáÿò÷è

×àëûøìà 76. Úöìëÿëÿðäÿ ùÿðô âÿ ñÿñ òÿðêèáèíÿ ýþðÿ ôÿðãëÿ-

íÿí ñþçëÿðèí àëòûíäàí õÿòò ÷ÿêèí, îíëàðû òðàíñêðèïñèéàäà éàçûí:
1) Ñÿàäÿò ùå÷ äÿ ÿáÿäè äåéèëäèð; 2) Éàçûí ýÿëèøè èëÿ òÿáèÿò
ãûø éóõóñóíäàí îéàíìûøäûð; 3) ×è÷ÿêëÿðèí ÿòðèíè èéëÿìÿê, ãóøëà-
ðûí íÿüìÿëÿñèíÿ ãóëàã êÿñèëìÿê, ãûçëàðûí ýöëöøöíÿ ùåéðàí îë-
ìàã èñòÿéèðñèíèç; 4) Ñèç ìÿíäÿí - ìöÿëëèìäÿí èíúèìÿêäÿ ùàãëû
äåéèëñèíèç.; 5) ßýÿð éöêñÿê êðåäèò áàëëàðû òîïëàñà èäèíèç, ãðóïó-
íóçóí îüëàíëàðû äà, ãûçëàðû äà ñèçèíëÿ ôÿõð åäÿð, ùÿëÿ äàäëû, ñöä-
ëö øîêîëàäà äà ãîíàã åäÿðäèëÿð.; 6) Àíà èëÿ ìÿíÿ íÿ àëìûøñàí?;
7) Áèçèì ãðóï ýöúëö ÷ÿòèíëèêëÿðÿ ñÿáðëè îëäó, óøàãëàðûí ùàìûñû òà-
ìàìèëÿ ñÿðáÿñòëèê èñòÿéèðäèëÿð, îíëàðà äàùà ùå÷ íÿ ëàçûì äåéèëäè.
×àëûøìà 77. Úöäî öçðÿ áåéíÿëõàëã éàðûøäà óüóðëà ÷ûõûø åòäèê-
ëÿðèíÿ âÿ Àçÿðá.ÄÁÒÈÀ-íûí 80 èëëèéè ìöíàñèáÿòè èëÿ 3 íÿôÿð òÿ-
ëÿáÿéÿ ðåêòîðóí ÿìðè èëÿ òÿøÿêêöð åëàí åäèí.
×àëûøìà 78. Ìèñðàëàðäàêû ñþçëÿðè äèããÿòëÿ îõóéóí, îðôîãðàôè-
éà âÿ îðôîåïèéà ãàéäàëàðûíûí òåç-òåç ÿâÿçëÿíìÿñèíÿ ôèêèð âåðèí,
áó ùàëûí íÿ ö÷öí áàø âåðäèéèíè èçàù åäèí:

Éåíÿ éàç îëàéäû, éîëëàð, éîõóøëàð,

Àë-ÿëâàí ýöëëÿðäÿí íàõûøëàíàéäû.
Î êþ÷ÿðè ãóøëàð, íÿüìÿëè ãóøëàð
Éåíÿ åéâàíûìà ó÷óá ãîíàéäû.

Éåíÿ ßùðàáäàêû åâìèç îëàéäû,

Ñÿðäàð êö÷ÿñèíäÿí äþíÿéäèí áèçÿ
Àé àíà, íÿ ãÿäÿð ýþð èëäè, àéäû
Ñÿí áèçÿ ýÿëìèðñÿí, ìÿíñÿ Òÿáðèçÿ.

140
 Ñÿí Òÿáðèçäÿí àéðû, óçàã ñöðýöíäÿ
Ìÿí äîñò òîðïàüûíäà ñÿíè àíìûøàì
Áó ùÿñðÿòëè àéäà, ùÿñðÿòëè ýöíäÿ
Áó áþéöê äîñòëóüà àðõàëàíìûøàì (Ìÿäèíÿ Ýöëýöí.
"Éåíÿ éàç îëàéäû" øåèðèíäÿí)
×àëûøìà 79. Äèããÿòëÿ îõóéóí, ÿââÿëúÿ ùÿðôëÿðèíèí ñàéû ñÿñ-
ëÿðäÿí, ñîíðà èñÿ ñÿñëÿðèíèí ñàéû ùÿðôëÿðäÿí ÷îõ îëàí ñþçëÿðè àé-
ðûúà éàçûí:
èíøààò, òåîðåì, òåàòð, ìÿíôÿÿò, çÿèô, ãûôûë, óíèâåðìàã, òÿáèè,
ÿðèçÿ, çîîðïàðê, Øþâêÿò, ãóðóëóø, ìöàñèð, ìöÿééÿí, äóåò , Íàèëÿ,
ìÿøã÷èñèíèç, àëìûøñàí, ìöÿëëèìëÿ, ãóçó ö÷öí, ãðàì.
×àëûøìà 80. Úöìëÿëÿðäÿêè àíòîíèìëÿðè òàïûí âÿ ãàðøû-ãàðøûéà
éàçûí:

Ãàðû äöøìÿí äîñò îëìàç.

Éàòà-éàòà éàíûìûç àüðûäû, äóðà-äóðà áåëèìèç ãóðóäó.
Éåääè ýöí, éåääè ýåúÿ éåìÿ-è÷ìÿ îëäó.
Ýåúÿíèí õåéèðèíäÿí ýöíäöçöí øÿðè éàõøûäûð.
Àüëàñàí-àüëàðàì, ýöëñÿí-ýöëÿðÿì,
Éàøàñàí-éàøàðàì, þëñÿí-þëÿðÿì.

×àëûøìà 81. Éàøàäûüûíûç áèíàíûí ÿòðàôû òåç-òåç çèáèëëÿíèð. Òÿ-

ìèçëèéè òÿìèí åòìÿê ö÷öí ìÿíçèë-èñòèñìàð èäàðÿñèíÿ ñàêèíëÿð
àäûíäàí òÿëèãÿ éàçûí.

ËÅÊÑÈÊ ÍÎÐÌÀ

Ëåêñèê íîðìàäà ÿñàñ ïðèíñèï èøëÿäèëÿí ñþçëÿðèí ìÿíàúà àéäûí-

ëûüûäûð. Íèòãèí àíëàøûãëû îëìàñû ö÷öí ñþçëÿðèí ìÿíàñû äàíûøàíà äà,
äèíëÿéÿíÿ äÿ òàì ìÿëóì îëìàëûäûð. Äàíûøàí þç íèòãèíäÿ àëûíìà
ñþçëÿðÿ âÿ éà äèàëåêòèçìëÿðÿ ÷îõ éåð âåðÿðñÿ, îíëàðûí ìÿíàñû, ÿë-
áÿòòÿ, áöòöí äèíëÿéèúèëÿðÿ åéíè äÿðÿúÿäÿ àíëàøûãëû îëà áèëìÿç.
141
 Êèòàáëàðäà, ëöüÿòëÿðäÿ ìöõòÿëèô éàçû ìÿõÿçëÿðèíäÿ ñþçëÿðè,
àäÿòÿí, áèð âàðèàíòäà ýþðöðöê. Àììà õàëã äàíûøûã äèëèíäÿ âÿ
äèàëåêòëÿðäÿ ÿäÿáè äèëäÿ îõóäóãëàðûìûçûí âàðèàíòëàðû äà ìþâúóä-
äóð: "àñàí" ÿâÿçèíÿ àñàíä, ùàñàí, ùàñàíä; "åâ" ÿâÿçèíÿ ÿâ,
þé, þâ; "ïåíäèð" ÿâÿçèíÿ ïåíèð, ïÿíäèð; "äåéèë" ÿâÿçèíÿ äÿéèë,
äåýèë, äþéö, äþéöë; "ïÿíúÿðÿ" ÿâÿçèíÿ ïåíúÿðÿ; "àéàã" ÿâÿçè-
íÿ ÿéàü; "áû÷àã" ÿâÿçèíÿ ïû÷àõ; "ùþêóìÿò" ÿâÿçèíÿ ùþêìÿò;
"òÿúðöáÿ" ÿâÿçèíÿ òÿúöðáÿ; "èíäè" ÿâÿçèíÿ ùèíäè; "òåëåôîí"
ÿâÿçèíÿ òåëôóí; "øÿêèë" ÿâÿçèíÿ øèêèë; "ÿëáÿòòÿ" ÿâÿçèíÿ ùÿëáÿò,
ùÿëáÿòäÿ; "éåíÿ" ÿâÿçèíÿ ýåíÿ; "úöìÿ" ÿâÿçèíÿ úóìà; "éÿíè"
ÿâÿçèíÿ éàíû âÿ ñ.
Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëèíèí ëöüÿò òÿðêèáè çÿíýèí îëäóüóíà ýþðÿ
áóðàäà öìóìõàëã äàíûøûã äèëèíÿ, éàõóä äèàëåêò âÿ øèâÿëÿðÿ ìÿõ-
ñóñ ñþçëÿðëÿ éàíàøû àëûíìà ñþçëÿðÿ - áèð òÿðÿôäÿí ÿðÿá-ôàðñ ìÿí-
øÿëè, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ ÕëÕ ÿñðäÿí áàøëàéàðàã (Ì.Á.Íàäèìèí,
Ã.Çàêèðèí, Ì.Ô.Àõóíäîâóí ÿñÿðëÿðèíäÿ, Ù.Çÿðäàáèíèí íÿøð åò-
äèðäèéè "ßêèí÷è" ãÿçåòèíäÿ âÿ ñ.) ðóñ äèëèíäÿí âÿ ðóñ äèëè âàñèòÿ-
ñèëÿ äöíéà äèëëÿðèíäÿí àëûíìûø ÷îõëó ñþç âÿ èôàäÿëÿðÿ ðàñò ýÿëèðèê.
Äåìÿëè, äèëèìèçèí ëöüÿò òÿðêèáè ìèëëè ìÿíøÿëè âÿ àëûíìà ñþçëÿð-
äÿí èáàðÿòäèð. Ìèëëè ìÿíøÿëè ñþçëÿðäÿ îðôîãðàôèê íîðìàëàð îíëà-
ðûí áèð âàðèàíòëû òÿëÿôôöçö öçðÿ ñàáèòëÿøìÿéÿ äîüðó ýåòìèøäèð.
Ëåêñèê-ñåìàíòèê íîðìàíûí êåéôèééÿòè èñòÿð äàíûøûã äèëèíäÿí ýÿë-
ìèø ìèëëè ñþçëÿðäÿ, èñòÿðñÿ äÿ àëûíìàëàðäà þçöíö ãàáàðûã ýþñòÿ-
ðèð. Ìèëëè ìÿíøÿëè ñþçëÿðäÿ îðôîãðàôèê íîðìàëàð îíëàðûí áèð âà-
ðèàíòëû îëìàñûíû øÿðòëÿíäèðèð.
Äèëèìèçèí ëöüÿò òÿðêèáèíäÿ åëÿ ñþçëÿðÿ ðàñò ýÿëèðèê êè, îíëàð
ãÿäèì òàðèõÿ ìàëèê äåéèëäèð. Îíëàð, äåéÿê êè, ÿëëè èë áóíäàí ÿâ-
âÿë äèëèìèçäÿ îëìàìûøäûð, òåðìèí êèìè äÿ áàøãà äèëëÿðäÿí àëûí-
ìàìûøäûð. Äèë÷èëèêäÿ þçëÿøìÿ ìåéèëëè êèìè ìåéäàíà ÷ûõàí áó
ñþçëÿð ñþçéàðàòìà ùåñàáûíàäûð. Àëûíìà ñþçëÿðèí äèëÿ ýÿòèðèëìÿñè
ÿëåéùèíÿ éþíÿëìèø áó ïðîñåñ àëûíìàëàð ö÷öí ãàðøûëûã òàïìàüû íÿ-
çÿðäÿ òóòóð. Þçëÿøìÿ, ÿñàñÿí, ñþç ñÿíÿòêàðëàðûíûí õàëã äèëèíÿ âÿ
Òöðêèéÿ òöðêúÿñèíÿ ìöðàúèÿòè ÿñàñûíäà ãàðøûëûüû ìèëëè äèëèìèçäÿ
îëìàéàí, îõøàðëûã ÿñàñûíäà ñþçéàðàòìà ïðîñåñèäèð. Áèð ãèñìè êå-

142
÷ÿí ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿí ñîíðà ðóñ äèëèíäÿí àëûíìàëàðûí êàëêà
öñóëó èëÿ äöçÿëìèø âàðèàíòëàðûäûð êè, áóðà ÷èìÿðëèê, äóðàúàã, ÿé-
ëÿú, éåë÷ÿêÿð, ñÿðèíêåø, òîçñîðàí, ñîéóäóúó, äàáàíêåø, à÷ûãúà
âÿ ñ. êèìè ñþçëÿð äàõèëäèð. Áó òèï ñþçëÿðèí ðóñ äèëèíäÿêè ãàðøûëûüû-
íûí ùåñàáûíà éàðàíìàñûíû ìÿêòÿáëèëÿð âÿ òÿëÿáÿëÿð áèëìÿñÿëÿð
äÿ, îðòà âÿ éàøëû íÿñèë éàõøû õàòûðëàéûð. Àììà ùÿðáèëÿøìÿ (ìèëè-
òàðèçì), êþ÷êöí (åìèãðàíò), éåòÿñàé (êâîðóì), ÷àüäàø (ìöà-
ñèð), éöçèëëèê (ÿñð), äóðóì (âÿçèééÿò), þçÿëëÿøìÿ (õöñóñèëÿøìÿ),
ñîéãûðûì (ýåíîñèä), ñîéàä (ôàìèëèéà) âÿ ñ. êèìè ñþçëÿðèí èøëÿí-
ìÿñèíäÿ ïàðàëåëëèê îëñà äà, ñàõëàíú, äþíÿì, ãàéíàã, áþëýÿ, þí-
äÿð, ñîéêþêö, èñòèëèêþë÷ÿí, áèëýèñàéàð, úàíýöäÿí, äóéóì, òîï-
ëóì, áàüûìñûç âÿ ñ. êèìè èøëÿíÿí ëåêñèê âàùèäëÿð õàëãûìûçûí
ìöñòÿãèëëèê ãàçàíìàñû ñàéÿñèíäÿ, þçëÿøìÿ íÿòèúÿñèíäÿ äèëèìèç-
äÿ ñàáèòëÿøìÿêäÿäèð. Äåìÿëè, äèëäÿ éàëíûç óéüóí ãàðøûëûüû îëìà-
éàí ñþçëÿðèí ùàçûð øÿêèëäÿ àëûíûá èøëÿäèëìÿñè çÿðóðèäèð. Ëàêèí äèë-
äÿ óéüóí ãàðøûëûã îëäóãäà, éàõóä îíó äöçÿëòìÿê ìöìêöí îëàð-
ñà, ìÿíáÿ äèëäÿêèíÿ óéüóí éàðàäûëìàëûäûð.
Äèëèí ëåêñèêàñûíäà êÿìèééÿòèíÿ ýþðÿ èêèíúè éåðè àëûíìà ñþçëÿð
òóòóð. Àëûíìà ëåêñèêà ÿäÿáè äèëèí ôóíêñèîíàë öñëóáóíäàí ñàéûëàí
åëìè öñëóáäà öñòöí ìþâãåéÿ ìàëèêäèð. Åëìè öñëóáäà èøëÿíÿí
àëûíìà ñþç-òåðìèíëÿð åëìè(ñàùÿ) ÿäÿáèééàòäà ÷îõëóã òÿøêèë åäèð,
øèôàùè íèòãäÿ èñÿ åëì àäàìëàðûíûí ëåêñèêîíóíäà þçöíö ýþñòÿðèð.
Äèëèí ëöüÿò òÿðêèáèíÿ äàõèë îëàí òåðìèíëÿð àäè öìóìèøëÿê ñþç-
ëÿðäÿí ôÿðãëÿíèð. Åëì âÿ òåõíèêàíûí èíêèøàôû èëÿ ÿëàãÿäàð Àâðîïà
äèëëÿðèíäÿí àëûíìûø ñþç-òåðìèíëÿð åëìèí áó âÿ éà äèýÿð ñàùÿñèí-
äÿ èøëÿíèð âÿ ùÿìèí ñàùÿ èëÿ áàüëû àäàìëàðûí íèòãè ö÷öí õàðàêòå-
ðèêäèð. Ìÿñÿëÿí: ñèððîç, èíôàðêò, èíñóëò, ìèíèíýèò, ìèîêàðä òÿ-
áàáÿòÿ, êàðàòåäî, óøó, êèêáîêñèíã, ìóàé òàé, õåòò-òðèê, õàâ-
áåê èäìàíà; ìåòàôîðà, àíàôîðà, ìåòîíèìèéà, ñèíåêäîõà, åïè-
òåò ìÿñíÿâè ÿäÿáèééàòøöíàñëûüà; àññèìèëéàñèéà, äèññèìèëéàñèéà,
ìåòàòåçà, åëèçèéà, ïðîòåçà, åëëèïòèê úöìëÿ êèìè ñþçëÿð äèë÷èëèéÿ
àèääèð.
Åëìè ÿñÿðëÿðèí éàðàäûëìàñû àíëàéûøëàðûí òåðìèíëÿðëÿ èôàäÿñèíè
çÿðóðè åäèð. Åëìè òåðìèíëÿð ñèñòåìèíèí éàðàäûëìàñû áþéöê ÿùÿ-

143
ìèééÿò äàøûéûð. Òåðìèíëèëèê åëìè öñëóáà õàñäûð. Ëàêèí áÿäèè âÿ
ïóáëèñèñòèê öñëóáëàðäà äàð èõòèñàñ ñþçëÿðèíÿ ÷îõ éåð âåðèëìÿñè ãö-
ñóð ñàéûëûð. Øèôàùè íèòãäÿ èñÿ øÿðàèò âÿ ìÿãàìûíäàí àñûëû îëàðàã
(äÿðñäÿ, ìÿøüÿëÿäÿ, ìöùàçèðÿ âÿ éà ìÿðóçÿäÿ) òåðìèíëÿðÿ ìö-
ðàúèÿò îëóíóð.
Ùÿð áèð ñþç ìöÿééÿí ñåìàíòèêàéà (ìÿíàéà) ìàëèê îëäóüó
ö÷öí îíóí äöçýöí, éåðèíäÿ èøëÿäèëìÿñè íèòã ñàùèáèíäÿí àñûëûäûð.
Ìÿñÿëÿí: "àéàüûì áöäðÿéèá éåðÿ äöøäöì" úöìëÿñèíäÿ äöø-
äöì ñþçö éåðèíäÿ èøëÿíìÿìèøäèð, éûõûëäûì äåéèëìÿëè èäè. Äåìÿ-
ëè, ñþç þç éåðèíäÿ èøëÿíìèðñÿ, ôèêèð þç äöçöí èôàäÿñèíè òàïìûð, íèòã
ìÿäÿíèééÿòèíèí òÿëÿáè ïîçóëóð.
Îðôîãðàôèéàäà ôîíåòèê ïðèíñèï ÿñàñ ýþòöðöëñÿ äÿ, äèýÿð ïðèíñèï-
ëÿð äÿ âàðäûð. Áóíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ ìîðôîëîæè ïðèíñèïèí þçöíÿìÿõ-
ñóñ éåðè âÿ ÿùÿìèééÿòè âàðäûð. Ìîðôîëîæè ïðèíñèï éàçûäà ñþçëÿðèí
ãðàììàòèê òÿðêèáèíè ÿñàñ ýþòöðöð, éÿíè ñþçöí âÿ éà øÿêèë÷èíèí áèð
òÿëÿôôöç ôîðìàñû îðôîãðàôèéà ö÷öí äàùà éàðàðëû ñàéûëûð, ñþçöí êþêö
âÿ øÿêèë÷èñè éàëíûç áèð ôîðìàäà éàçûëûð. Àëûíìà ñþçëÿðèí ôîðìà âÿ
ìÿçìóíúà ìèëëèëÿøìÿñè ÿäÿáè äèëèìèçèí ëåêñèê ìöùèòèíäÿ ýåòäè-
éèíÿ ýþðÿ íîðìàäà äÿéèøêÿíëèéèí áàø âåðìÿñè ëàáöä îëóð.
Èêè ñàìèòèí éàíàøû ýÿëäèéè áèð ñûðà àëûíìà ñþçëÿðèí îðôîãðàôèéà
âÿ îðôîåïèéàñûíäà øàýèðä âÿ òÿëÿáÿëÿð àñàí òÿëÿôôöç íàìèíÿ ñà-
ìèòëÿðèí àðàñûíà áèð ñàèò àðòûðìàüà ÷àëûøûðëàð: çöëì-[çöëöì],
ùþêìäàð-[ùþêöìäàð] âÿ éà [ùþêìöäàð], ðÿùìäèë-[ðÿùèìäèë],
äþâð-[äþâöð], êÿñð-[êÿñèð], ùÿáñ-[ùÿáèñ] âÿ ñ.
Øàýèðäëÿð âÿ òÿëÿáÿëÿð éàíàøû ýÿëÿí ìöõòÿëèô ãîøà ñàìèòëè ñþç-
ëÿðè òÿëÿôôöç åòäèêëÿðè øÿêèëäÿ éàçìàüà öñòöíëöê âåðèðëÿð: îê-
òéàáð-[îêòéàáûð], íîéàáð-[íîéàáûð], êðàí-[êûðàí], Ùöñåéí-[ùö-
ñåéèí], âàëèäåéí-[âàëèäåéèí], ïñèõîëîã-[ïèñèõîëîã], [ïèñõîëîã]
âÿ ñ.
Îðôîãðàôèê ãàéäàëàðûí òÿðòèáèíäÿ íÿçÿðÿ àëûíàí òàðèõè-ÿíÿíÿ-
âè ïðèíñèïÿ ýþðÿ ñþçöí ìöàñèð äàíûøûã äèëèíäÿ ñÿñëÿíìÿñèíäÿí
àñûëû îëìàéàðàã, îíóí âàõòèëÿ ìþâúóä îëìóø éàçûëûøû ñàõëàíûëûð
(ùÿòòà, Ñÿòòàð, øÿíáÿ, âèúäàí, ìöÿëëèì âÿ ñ.). Òàðèõè-ÿíÿíÿâè
ïðèíñèï ÿñàñûíäà éàçûëìûø ñþçëÿðèí îðôîãðàôèéàñû èëÿ îðôîåïèéàñû-

144
íûí àðàñûíäàêû óéüóíñóçëóã îíëàðûí öíñèééÿòÿ àèä éàðàðëû îëìàñû-
íà ýþðÿ äèëäÿ ñàõëàíûëìûøäûð. Áó ïðèíñèïÿ ýþðÿ àëûíìà ñþçëÿðèí
áþéöê ãèñìè ìÿíñóá îëäóüó äèëèí îðôîãðàôèéà âÿ îðôîåïèéàñûíû
ñàõëàéûð: êîíñåðò-[êàíñåðò], êîìàíäà-[êàìàíäà], îðôîåïèéà-[àð-
ôàåïèéà], ïðîòîêîë-[ïðàòàêîë] âÿ ñ.
Ìöøàùèäÿëÿð ýþñòÿðèð êè, ýÿíúëÿðèìèç ìöðÿêêÿá ñþçëÿðèí íèòã
íîðìàëàðûíà òàáåëèéèíè ùÿìèøÿ äöçýöí ãèéìÿòëÿíäèðÿ áèëìèðëÿð.
Îíëàð äàøöðÿêëè, êå÷ÿëáàø, ñþçÿáàõàí, ñèíèôäÿíêÿíàð, þëêÿäà-
õèëè,ìÿãñÿäéþíëö, êå÷èñàããàë, þðäÿêáóðóí, øèðèíäèë, äàøñèôÿò
âÿ ñ. êèìè ìÿúàçè ìÿíàëû ñþçëÿðèí îðôîãðàôèéàñûíäà îëäóüó êèìè,
îðôîåïèéàñûíäà äà ñÿùâÿ éîë âåðèðëÿð. Áó ãÿáèëäÿí îëàí ñþçëÿð ñå-
ìàíòèêà âÿ ôóíêñèîíàëëûüà ýþðÿ áèòèøèê éàçûëäûüûíäàí, áèð âóðüó
àëòûíäà äåéèëäèéèíäÿí âÿ áèð ìÿíàíû èôàäÿ åòäèéèíäÿí éàçûäà îë-
äóüó êèìè, òÿëÿôôöçäÿ äÿ áèðíÿôÿñÿ, àðäûúûë äåéèëìÿëèäèð.
Äåôèñëÿ éàçûëàí ìöðÿêêÿá ñþçëÿðèí êîìïîíåíòëÿðè ìÿíàúà
áèð-áèðèíè òàìàìëàéûð, îíëàðäàí áèðè ñåìàíòèê úÿùÿòäÿí éàðäûì÷û
ñÿúèééÿ äàøûéûð: ïàë-ïàëòàð, ñöð-ñöìöê, úûð-úûíäûð, ÷þð-÷þï, ãà-
ðà-ãóðà, ÿçèê-öçöê, àëà-áóëà, ãûçûë-ìûçûë, ïóë-ìóë, õûðäà-ìûð-
äà, õûðûì-õûðäà, ãîíóì-ãîíøó, úîëìà-úîúóã, ãàòìà-ãàðûø, àñ-
òà-àñòà, ãàðûø-ãàðûø, äîñò-òàíûø, ÿëÿê-âÿëÿê, ÿòëè-úàíëû, òåç-òÿëÿ-
ñèê, àëûø-âåðèø, ãåéðè-àäè, ãåéðè-êàôè, ÿêñ-òÿñèð, ÿêñ-ÿëàãÿ âÿ ñ.
êèìè éöçëÿðëÿ ìöðÿêêÿá ñþç äåôèñëÿ éàçûëûð, ìÿíàíû äàùà òÿñèðëè
èôàäÿ åäèð, ãûñà ôàñèëÿ èëÿ òÿëÿôôöç îëóíóð.
Éåðëè øèâÿäÿí ýÿëÿí äèàëåêò òÿëÿôôöçö îðôîãðàôèê ñÿùâëÿðÿ ýÿ-
òèðèá ÷ûõàðà áèëèð. Øÿðã ãðóïóíà àèä äèàëåêò âÿ øèâÿëÿðÿ ìÿõñóñ òÿ-
ëÿôôöç áåëÿ ñÿùâëÿðÿ ñÿáÿá îëóð: [àòîí]-àòàí, [íÿíþí]-íÿíÿí,
[áîáà]-áàáà, [êèíîâà]-êèíîéà, [ìèäàëéîí]-ìåäàëéîí, [òûðï]-
òóðï, [ùàéâà]-ùåéâà âÿ ñ. ñþçëÿðèíèí òÿëÿôôöçö áó ãÿáèëäÿíäèð.
-êû/ -êè/ -êó/ -êö øÿêèë÷èñèíèí éàçûëûøû âÿ òÿëÿôôöçöíäÿ äÿ òÿ-
ëÿáÿëÿð ñÿùâÿ éîë âåðèðëÿð, áó øÿêèë÷èíè ÿñàñÿí, -êè øÿêëèíäÿ éà-
çûð âÿ äåéèðëÿð: àõøàìêû ÿâÿçèíÿ, [àõøàìêè], îíóíêó ÿâÿçèíÿ,
[îíóíêè], áóýöíêö ÿâÿçèíÿ [áóýöíêè] âÿ ñ.
Èñèì âÿ ñèôÿò äöçÿëäÿí -û/ -è/ -ó/ -ö øÿêèë÷èñèíè äÿ îíëàð ÷îõ
âàõò - è âàðèàíòûíäà éàçûð âÿ òÿëÿôôöç åäèðëÿð: [íûðûíúè] -íàðûíúû,

145
[úåéðàíè]-úåéðàíû, [íîâðóçè]-íîâðóçó, [ýöìèøè]-ýöìöøö, [ïàëûäè]-
ïàëûäû âÿ ñ.
-ëû4 øÿêèë÷èñè -íû4 (ãàííû, øàííû, óííó), -ðû4 (ãàððû, êèððè), äû4
(ãàçäû, èçäè) øÿêèëëÿðèíäÿ òÿëÿôôöç îëóíóð.
Êÿìèééÿò øÿêèë÷èñè -ëàð/ëÿð éàçûëû äèëäÿ ÿñàñ ýþòöðöëäöéö ùàë-
äà, äàíûøûã äèëèíäÿ âÿ äèàëåêò òÿëÿôôöçöíäÿ -íàð/íÿð (îüëàííàð,
ýÿëÿííÿð), - äàð/äÿð (àòäàð, èòäÿð), -ðàð/ðÿð (òÿêÿððÿð, áå-
êàððàð) âàðèàíòëàðûíäà òÿëÿôôöç îëóíóð.

Ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð
1. Ôîíåòèê ùàäèñÿëÿðÿ óüðàìûø òàïáàü, þêöçäÿð, ìÿùøóð,
äîðüó, àãñûðìàü, ñàáà, ùàñû ñþçëÿðèíè îðôîãðàôèê íîðìàéà óé-
üóí éàçûí, ãàðøûñûíäà ôîíåòèê ùàäèñÿíèí àäûíû ãåéä åäèí.
2. àäèë, àðèô, ñèìà ñþçëÿðèíäÿ ñÿñèí óçàíìàñû ùàäèñÿñè èëÿ âóð-
üóíóí åéíè, éîõñà ìöõòÿëèô ùåúàëàðà äöøäöéöíö èçàù åäèí, âóð-
üóíóí éåðèíè äÿéèøÿðêÿí ñþçëÿðèí õöñóñè èñèì êèìè èøëÿíìÿñèíÿ
ìöíàñèáÿò áèëäèðèí.
3. ßäÿáè äèëäÿ ëåêñèê íîðìàíûí ïîçóëìàñûíà éîë âåðèëèðìè?
Áÿñ áÿäèè ÿñÿðëÿðäÿ î, íÿ âàõò ïîçóëà áèëèð? Äèàëåêò ëåêñèêàñû
ùàíñû öñëóáäà ìÿãáóë ñàéûëûð?
4. Ìÿùÿëëè åëåìåíòëÿð, æàðãîíèçìëÿð, ëîðó âÿ àëûíìà ñþçëÿð
ëåêñèê íîðìàéà óéüóíäóðìó? Äèëèí ëåêñèê íîðìàñû áóíëàðäàí èñ-
òèôàäÿ åòìÿéÿ ùàíñû ìÿãàìëàðäà èúàçÿ âåðèð?
5. Äèëäÿêè éåíè ñþçëÿðÿ - íåîëîýèçìëÿðÿ ëåêñèê íîðìàíûí ìö-
íàñèáÿòè íåúÿäèð?
6. ßñë Àçÿðáàéúàí ñþçëÿðè ö÷öí ùàíñû ùåúàëàð õàðàêòåðèêäèð?
ßêñ ùàëëàð âàðñà ñÿáÿáèíè èçàù åäèí.
7. Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ùàíñû ñÿñëÿð èøëÿíìÿ òåçëèéèíÿ âÿ êÿ-
ìèééÿòèíÿ ýþðÿ ÿñàñ éåðè òóòóð? Ìèñàëëàðëà ôèêðèíèçè ÿñàñëàíäûðûí.
×àëûøìà 82. Èíòèçàìû ïîçìóø òÿëÿáÿéÿ äåêàíûí àäûíäàí õÿ-
áÿðäàðëûã åäèí.
×àëûøìà 83. Éàíûëòìàúëàðû äöçýöí òÿëÿôôöçëÿ ñöðÿòëÿ îõó-
éóí. Éàíûëòìàúûí äåéèëèøèíäÿ ôÿàë îëàí äàíûøûã öçâëÿðèíèí àäëàðû-
íû äåéèí:

146
 1) Ýåòäèì ýþðäöì áèð äÿðÿäÿ ñÿêêèç-äîããóç ñàããûç øàõëû âàð.
Äåäèì: - Ñèç íå÷ÿ èëèí ñÿêêèç-äîããóç ñàããûç øàõëûñûç?
Äåäèëÿð: - Ñÿêêèç èëèí, äîããóç èëèí ñÿêêèç, äîããóç ñàããûç øàõûéûã.
2) Ýåòäèì ýþðäöì áèð áÿðÿäÿ áèð áÿðáÿð áèð áÿðáÿðè áÿð-áÿð
áÿéèðäèð....
3) Ýåòäèì ýþðäöì áèð äÿðÿäÿ èêè êàð, êîð êöðêö - éûðòûã êèðïè
âàð....
4) Ýåòäèì ýþðäöì áèð äÿðÿäÿ éåääè ãàðà ãàøãà òÿïÿë ñÿêèë
÷ÿïèø îòäóéóð. (Óøàã ôîëêëîðó. Áàêû, 2007, ñÿù.88-89)
×àëûøìà 84. Àëè ìÿêòÿáÿ äàõèë îëìàã ìöíàñèáÿòè èëÿ øÿíëèê
êå÷èðèðñèíèç. Áèð äîñòóíóçà äÿâÿòíàìÿ éàçûí.
×àëûøìà 85. Ñþçëÿðèí èëê ñàìèòèíè äÿéèøìÿêëÿ éåíè ñþçëÿð éà-
ðàäûí:
ãàíàä, êÿíä, ãÿëÿì, çÿôÿð, êþðïö, ìàðàã, ãóë, Õÿçÿð, áåéèí,
õÿñòÿ, ýÿë.
×àëûøìà 86. Ìÿòíäÿ èøëÿíìèø äèàëåêòèçìëÿðè òàïûí, ìÿíàñûíû
èçàù åäèí.
- Áÿëè, ãàçû àüà, ÿýÿð èøè áèð òþùðíÿí éîëóíà ãîéñàíûç, áèç ñè-
çÿ äóà÷û îëàðûã. Ñÿí åëÿ åøøÿéè òþéëÿéÿ ãàòûá îéçà úóììóøäóí,
Ìÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí õûðäà îüëó îõ êèìè þçöíö ñîõäó êàðâàí-
ñàðàéà êè, åøøÿéè àïàðàúàüàì.
Éÿíè îëàð äåéèðñÿí åëÿ ìèëëÿòäèëÿð êè, õàëãûí ìàëûíû ýÿòèðèá
ýåíÿ ñàùèáèíÿ òóøàðëàð. Áó ùåéíäÿ Õóäàéàð êàòäà îüëàíûí äàë
òÿðÿôèíäÿí éåðèéèá, îüëàíûí êöðÿéèíäÿí áèð àüàú… (Ú.Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿ).

ÃÐÀÌÌÀÒÈÊ ÍÎÐÌÀËÀÐ

Ãðàììàòèê íîðìà äèëèí ãóðóëóøóíà, îíóí íèòã ïðîñåñèíäÿêè

ôÿàëèééÿòèíÿ àèääèð. Áóðà ñèíòàêòèê ÿëàãÿ ôîðìàëàðû, øÿêèë÷èëÿðèí
àðäûúûëëûüû, ñþçëÿðèí úöìëÿäÿ ñûðàëàíìàñû, úöìëÿ öçâëÿðèíèí äÿ-
ãèã éåðè, ìÿíñóáèééÿò, ùàë, äÿðÿúÿ, çàìàí, øÿõñ âÿ ñ. êèìè ãðàì-
147
ìàòèê êàòåãîðèéàëàðûí ÿäÿáè äèëäÿ ýþçëÿíèëìÿñè èëÿ áàüëû ãàéäà-
ëàð äàõèëäèð.
Ãðàììàòèê íîðìà íèòãäÿ ñþçëÿð âÿ úöìëÿëÿð àðàñûíäàêû ÿëà-
ãÿëÿðèí äöçýöí ãóðóëìàñûíû òÿíçèìëÿéèð. ßäÿáè äèëèìèçèí ãðàì-
ìàòèê íîðìàñû öìóìõàëã äèëèíèí ãðàììàòèê ãóðóëóøóíó ÿêñ åò-
äèðèð âÿ îíóí ÿñàñûíäà ãóðóëìóøäóð. Ñþçëÿð âÿ úöìëÿëÿð àðàñûí-
äàêû ÿëàãÿ äöçýöí ãóðóëìàäûãäà ãðàììàòèê ñÿùâëÿð ìåéäàíà
÷ûõûð êè, íèòã ìÿäÿíèééÿòè ìÿùç áó òèïëè ñÿùâëÿðè àøêàðà ÷ûõàðûð
âÿ îíëàðûí àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíà õèäìÿò ýþñòÿðèð.
ßäÿáè äèëèí ãðàììàòèê íîðìàëàðûíà àøàüûäàêû ãàéäàëàðû äàõèë
åäÿ áèëÿðèê:
1) Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ìèãäàð ñàéëàðûíäàí ñîíðà ýÿëÿí èñèì-
ëÿð òÿê ùàëäà èøëÿäèëèð: èêè òîï, ö÷ êèòàá, äþðä òÿëÿáÿ, éöç ãî-
éóí âÿ ñ. Ùàçûðäà øàýèðä âÿ òÿëÿáÿëÿð îðòà öìóìòÿùñèë âÿ àëè
ìÿêòÿáëÿðäÿ ðóñ, èíýèëèñ, ôðàíñûç, àëìàí âÿ ñ. äèëëÿðè (ÿí àçû èêè
õàðèúè äèëè) þéðÿíäèêëÿðèíäÿí îíëàð áèëèðëÿð êè, áó äèëëÿðäÿ èñèìëÿð
ìèãäàð ñàéëàðû èëÿ óçëàøûð. Àììà Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ áó ùàë
ìþâúóä äåéèë, éÿíè èñèìëÿðèí ÷îõëóã èôàäÿ åòìÿñè ö÷öí úÿì øÿ-
êèë÷èñèíè ãÿáóë åòìÿñè ëàçûì ýÿëìèð. "Áåø úöð ôóòáîë òîïëàðû",
"îí ìöõòÿëèô èäìàí êþéíÿêëÿðè" èøëÿòìÿê ãðàììàòèê íîðìàíûí
ïîçóëìàñû äåìÿêäèð.
2) Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ìÿíñóáèééÿò êàòåãîðèéàñû øÿõñ ÿâÿç-
ëèêëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð âÿ ÿøéàíûí ùàíñû øÿõñÿ ìÿíñóá îëäóüóíó
áèëäèðìÿê ö÷öí èñèìëÿðÿ àðòûðûëàí ìÿíñóáèééÿò øÿêèë÷èëÿðè èëÿ ôîð-
ìàëàøûð. Ìÿíñóáèééÿò êàòåãîðèéàñûíûí åëåìåíòëÿðè èêèíúè òÿðÿôäÿ
èôàäÿ îëóíóð. Äèëèìèçäÿ ìÿíñóáèééÿò êàòåãîðèéàñû øÿõñ ÿâÿçëèê-
ëÿðèíèí èøòèðàêû îëìàäàí äà äöçÿëèð: êèòàáûì, òîïóìóç, äÿôòÿðèí,
åâèíèç, ÷àíòàñû âÿ ñ. Ìÿíñóáèééÿò êàòåãîðèéàñûíäà éûüúàìëûã
éàðàòìàã ìÿãñÿäèëÿ ñàùèá øÿõñ èõòèñàðà äöøöð, ìÿíñóáèééÿò øÿ-
êèë÷èëè ñþç ùÿì äÿ ñàùèá øÿõñè ÿâÿç åäèð. Àììà ðóñ, èíýèëèñ, ôðàí-
ñûç äèëëÿðèíäÿ áó ìöìêöí äåéèëäèð.
Åëÿúÿ äÿ, äèëèìèçäÿ ë âÿ ëë øÿõñèí úÿìèíäÿ èêèíúè òÿðÿôèí ìÿí-
ñóáèééÿò øÿêèë÷èëÿðè îëìàäàí ìÿíñóáèééÿò àíëàéûøûíû èôàäÿ åò-
ìÿê ìöìêöíäöð (àäëàðû ÷ÿêèëÿí õàðèúè äèëëÿðäÿ îëäóüó êèìè):

148
Áèçèì ìÿêòÿá, ñèçèí åâ. Ëàêèí áèðèíúè òÿðÿôèí èøëÿíìÿäèéè ùàë-
ëàðäà ìÿíñóáèééÿò øÿêèë÷èñèíèí èøëÿíìÿñè àðòûã ëàáöä îëóð: ìÿê-
òÿáèìèç, åâèíèç.
Äèëèìèçèí þçöíÿìÿõñóñ õöñóñèééÿòè áóðàäà äà þçöíö ýþñòÿ-
ðèð. Ìÿíèì ìÿêòÿá, ñÿíèí åâ, îíóí âÿ éà îíëàðûí áàü äåéèë-
ìÿç. Äåìÿëè, íèòãäÿ ëëë íþâ òÿéèíè ñþç áèðëÿøìÿñè éèéÿëèê ùàëäà
èøëÿíìèø øÿõñ ÿâÿçëèéè èëÿ ôîðìàëàøûð, ñàùèáëèê àíëàéûøûíû áèëäèðÿí
áèðèíúè òÿðÿô èñÿ èõòèñàð îëóíà áèëèð: "ìÿíèì àíàì" ÿâÿçèíÿ
àíàì, "ñÿíèí àäûí" ÿâÿçèíÿ àäûí, îíóí (îíëàðûí) àòàñû" ÿâÿ-
çèíÿ àòàñû èøëÿäèëèð âÿ áó çàìàí ÿñàñ ìÿíà íÿèíêè äÿéèøìèð, ùÿì
äÿ öñëóáè ìÿãàì êèìè úöìëÿäÿ ñÿëèñëèê, àùÿíýäàðëûã, éûüúàìëûã
éàðàäûð. Åëÿ áó ãàéäà èëÿ ìÿíñóáèééÿò øÿêèë÷èëè ýåòäèéèì, ýÿëäè-
éèíèç, îéóí÷óëàðûìûç, è÷äèêëÿðè òèïëè ñþçëÿðè äÿ àéðûëûãäà èøëÿò-
ìÿê âÿ úöìëÿíè äàùà éûüúàì øÿêëÿ ñàëìàã îëóð. Úàíëû äàíûøûã
äèëèíäÿ, ñóàë-úàâàá øÿêëèíäÿ ýåäÿí äèàëîã-ìöñàùèáÿëÿðäÿ ìÿí-
ñóáèééÿò êàòåãîðèéàñûíûí èêèíúè òÿðÿôè èõòèñàðà äöøöð. Ìÿñÿëÿí: -
Áó êèìèí òîïóäóð? - Ìÿíèì. - Áÿñ äåäèëÿð êè, îíóíäóð. - Éîõ,
îíóí äåéèë, ìÿíèìäèð.
3) ëë øÿõñèí úÿìèíäÿ õÿáÿðëèê êàòåãîðèéàñûíûí -ñûíûç4 øÿêèë÷èñè
-ñûç4 øÿêëèíäÿ òÿëÿôôöç îëóíóð: ìÿøã÷èñèíèç-[ìÿøã÷èñèç], ôóòáîë-
÷óñóíóç-[ôóòáîë÷óñóç] âÿ ñ.
4) Ôåèëèí èíêàðëûã êàòåãîðèéàñû òÿñäèã ôîðìàäà îëàí ôåèëÿ -ìà/-
ìÿ øÿêèë÷èñèíè àðòûðìàãëà äöçÿëèð. Ìÿñ: î éàçûð-î éàçìûð, ñÿí
îõóéóðñàí-ñÿí îõóìóðñàí. Àììà èíêàðëûüû -ìà/ìÿ øÿêèë÷èñè
îëìàäàí äà éàðàòìàã ìöìêöíäöð. Íÿ, íÿ äÿ ÿäàòëàðû èøëÿíÿíäÿ
ôåèëèí èíêàðëûã øÿêèë÷èñèíè èøëÿòìÿéÿ åùòèéàú ãàëìûð: î íÿ éàçûð,
íÿ (äÿ) îõóéóð. Áèç áó úöìëÿíè "î íÿ éàçìûð, íÿ äÿ îõóìóð"
øÿêëèíäÿ èôàäÿ åòñÿê, äèëèìèçèí ãðàììàòèê íîðìàñû ïîçóëìóø
îëàúàãäûð. Íÿ, íÿ äÿ ÿäàòëàðû ôåèëèí ãàðøûñûíäà äåéèë, úöìëÿíèí
áàøãà öçâëÿðèíèí éàíûíäà ýÿëÿíäÿ øàýèðä âÿ òÿëÿáÿëÿð ãðàììà-
òèê íîðìàíûí ïîçóëìàñûíû àéäûí òÿñÿââöð åòìèðëÿð. Ìÿñ: "Íÿ
ìöÿëëèìèí éàçäûüû àøàüû êðåäèò áàëû, íÿ äÿ äåêàíûí ýþñòÿðèøè ìÿ-
íèì ãàíóíè îõóäóüóì Àêàäåìèéàäàí ÷ûõàðûëìàüûìà ùàãã ãà-
çàíäûðà áèëìÿç". Úöìëÿäÿ èíêàðëûã áàüëàéûúûëàðûíûí èøëÿíìÿñèíÿ

149
áàõìàéàðàã õÿáÿðèí éåíèäÿí èíêàðëûã øÿêèë÷èñèíè ãÿáóë åòìÿñè
äöçýöí äåéèëäèð. Ãÿçåò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ, äÿðñëèê âÿ äÿðñ âÿñàèòëÿ-
ðèíäÿ, ÿí ÷îõ äà äàíûøûã äèëèíäÿ áó ãàéäà òåç-òåç ïîçóëóð.
5) Çÿðôëÿð èøëÿíìÿ éåðèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã ùÿðÿêÿòëÿ (ôåèë-
ëÿ), úöìëÿíèí õÿáÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð îëóð. Òÿëÿáÿëÿð áèëìÿëèäèðëÿð
êè, çÿðô êèìè èøëÿíÿ áèëÿí ñþçëÿð ùÿì èñèì (ñÿùÿð, ýöíîðòà, àõ-
øàì), ùÿì ñèôÿò (éàõûí, óçàã, ïèñ, éàõøû), ùÿì äÿ ñàé (àç, ÷îõ,
õåéëè) êèìè ÷ûõûø åäÿ áèëìÿç. Áèð íèòã ùèññÿñèíÿ àèä îëàí ñþçöí
áàøãà áèð íèòã ùèññÿñè îëà áèëìÿìÿñè ïðîôåññîð Éóñèô Ñåéèäîâóí
ÿñÿðëÿðèíäÿ àéäûíëàøäûðûëñà äà, ùÿëÿ äÿ îðòà âÿ àëè ìÿêòÿá äÿðñ-
ëèêëÿðèíäÿ ÿââÿëêè ñÿùâ ôèêèðëÿð òÿêðàðëàíûð. Òÿëÿáÿëÿð íèòã ùèññÿ-
ñè îëàí çÿðôè úöìëÿíèí èêèíúè äÿðÿúÿëè öçâö îëàí çÿðôëèêëÿ ãàðûø-
äûðûðëàð. Äîüðóäóð, îíëàð çÿðôèí íèòã ùèññÿñè, çÿðôëèéèí úöìëÿ öç-
âö îëäóüóíó ÷îõ âàõò äåéÿ áèëñÿëÿð äÿ, úöìëÿ òÿùëèëèíäÿ ôèêèðëÿ-
ðèíè ÿñàñëàíäûðà áèëìèðëÿð.
6) Ìÿëóìäóð êè, àäëàðà (èñèì, ñèôÿò, ñàéëàðà) ÿââÿë êÿìèééÿò,
ñîíðà ìÿíñóáèééÿò, äàùà ñîíðà ùàë, îíäàí ñîíðà èñÿ õÿáÿð êàòå-
ãîðèéàñûíûí ÿëàìÿòëÿðè (øÿêèë÷èëÿð) àðòûðûëûð: òÿëÿáÿ+ëÿð+èìèç-
+èí+äèð, ìÿøã+÷è+ëÿð+èìèç+äÿí+ñèíèç âÿ ñ.
7) Ôåèëèí êþêöíÿ ÿââÿë òÿñèðëèê, ñîíðà íþâ, äàùà ñîíðà øÿêèë,
îíäàí ñîíðà èñÿ øÿõñ - õÿáÿð ÿëàìÿòè (øÿêèë÷èñè) àðòûðûëûð: ñèë+äèð-
+èë+ìÿëè+äèð. Áóðà èíêàðëûã, êÿìèééÿò øÿêèë÷èëÿðèíè, ùÿòòà -ìû4
ñóàë ÿäàòûíû äà àðûòðìàã ìöìêöíäöð: ñèë+äèð+èë+ìÿëè+äèð+ìè?
(ýÿðÿê) éàç+èø+ìà+éà+ñûíûç. Òÿê-òÿê ùàëëàðäà ãðàììàòèê íîð-
ìàíûí ïîçóëìàñûíà ðàñò ýÿëèðèê: "Îíëàð äÿðñëÿðèíè ýåúÿëÿð þé-
ðÿíèðëÿðìèø" úöìëÿñèíäÿ ãðàììàòèê íîðìà ïîçóëìóøäóð, ÷öí-
êè -èìèø ùèññÿúèéè -ëÿð úÿìëèê øÿêèë÷èñèíäÿí ÿââÿë èøëÿíìÿëè èäè.
8) Ñþçëÿðèí íèòã àõûíû ïðîñåñèíäÿêè ñûðàñû ÿùÿìèééÿòëè îëäóüó
ö÷öí îíóí ïîçóëìàñû ãðàììàòèê ãàéäàíûí ïîçóëìàñûíà ýÿòèðèá ÷û-
õàðûð. Ìÿñÿëÿí: "Ñèçè ìÿí ÷îõ âàõòëàðäà èñòÿéèðäèì ýþðìÿê".
"Àðòûã ìÿíèì ýþçëÿìÿéèìäÿí íÿ ÷ûõàð èíäè". Äàíûøûã äèëèíäÿ
áåëÿ úöìëÿëÿðÿ ðàñò ýÿëèðèê. "Ýþðìÿê" "èñòÿéèðäèì" ñþçöíäÿí ÿâ-
âÿë, "èíäè" úöìëÿíèí áàøëàíüûúûíäà, "àðòûã" ñþçö èñÿ "íÿ ÷ûõàð"-
äàí ÿââÿë èøÿíÿðñÿ, úöìëÿ äèëèí ãðàììàòèê íîðìàñûíà óéüóí îëàð.

150
 9) Äèëèìèçäÿ ìöáòÿäà èëÿ õÿáÿð ñèíòàêòèê-ãðàììàòèê úÿùÿò-
äÿí øÿõñÿ âÿ êÿìèééÿòÿ ýþðÿ óçëàøìàëûäûð: "Òÿëÿáÿëÿð-îüëàíëû,
ãûçëû ùàìû óíèâåðñèòåòÿ ýåäèðëÿð". "Áèð íå÷ÿ òÿëÿáÿ ôóòáîë òîïëàðû-
íû òîðäà ñòàäèîíà àïàðûðëàð". Èëê áàõûøäà úöìëÿëÿð äöçýöíäöð.
Ìöáòÿäà ùàíñû øÿõñäÿ, ùàíñû êÿìèééÿòäÿäèðñÿ, õÿáÿð äÿ ùÿìèí
øÿõñäÿ âÿ êÿìèééÿòäÿ îëìàëûäûð. "Òÿëÿáÿëÿð ýåäèðäèëÿð"úöìëÿ-
ñèíäÿ óçëàøìà äöçýöí ñàéûëìàëûäûð, àììà "ùàìû" ÿâÿçëèéèíäÿ
úÿìëèê àíëàéûøû îëñà äà, "ùàìû ýåäèðäèëÿð" äåéèëìÿç (Õàòûðëà: Ùà-
ìû ýåäèð ãóø ýÿòèðèð, Øàùãóëó áàéãóø ýÿòèðèð). "Áèð íå÷ÿ òÿëÿáÿ"
àíëàéûøû úÿìëèê áèëäèðñÿ äÿ, øÿõñ êèìè òÿêäÿäèð, áóíà ýþðÿ äÿ
"àïàðûð" äåéèëìÿëèäèð. Éàõóä "Ñÿíäÿí þòðö àéàãëàðûì åâÿ ýåò-
ìèðäèëÿð" úöìëÿñè äöçýöí ãóðóëìàìûøäûð. "Àéàãëàð" ñþçö úÿì-
äÿ îëñà äà, ìÿíòèãè úÿùÿòäÿí "ýåòìèðäèëÿð" äåìÿê îëìàç, óçëàø-
ìà éàíëûøäûð âÿ ñ.
10) Íèòã êîììóíèêàñèéàñûíäà ñþçëÿð ìöÿééÿí äöçöëöø ãàéäà-
ñûíà òàáåäèð. Úöìëÿ öçâëÿðèíèí ñûðàñû íîðìàòèâ íèòãäÿ ïîçóëìóð.
ßýÿð áèç "Ìÿí ùÿâÿñëÿ ôóòáîë ìàò÷ëàðûíû èçëÿéèðÿì" äåñÿê, ÷îõëà-
ðû úöìëÿíèí äöçýöí ãóðóëäóüóíó òÿñäèãëÿéÿúÿê. Àììà "ùÿâÿñëÿ"
çÿðôëèéè ãðàììàòèê íîðìàéà ýþðÿ "èçëÿéèðÿì" õÿáÿðèíèí ãàðøûñûí-
äà ýÿëìÿëèäèð. Éàääàí ÷ûõàðûëìàìàëûäûð êè, íèòã ïðîñåñèíäÿ ñèíòàê-
òèê âàùèäëÿðèí àðäûúûëëûã ãàíóíó ñþç ñûðàñû èëÿ òÿíçèìëÿíèð. Ãðàì-
ìàòèê íîðìà ñþçëÿðèí äöçýöí éàçûëûøû âÿ äåéèëèøè, ìÿíà âÿ ìÿíòè-
ãè úÿùÿòäÿí äÿãèã èøëÿäèëìÿñè øÿðòè èëÿ ñþç áèðëÿøìÿëÿðè âÿ úöì-
ëÿëÿðèí íèòãäÿ äöçýöí ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿñèíè òÿíçèìëÿéèð.
11) Ñèôÿòèí ÷îõàëòìà äÿðÿúÿñè ãðàììàòèê ÿëàìÿòëÿðëÿ éàíàøû
áöòþâ ñþçëÿðëÿ äÿ äöçÿëäèëèð. "Òÿìèç" ÿâÿçèíÿ "àéäàí àðû, ñóäàí
äóðó" èôàäÿñè, "ãûðìûçû" ÿâÿçèíÿ "ãàí ãûðìûçû", "ëàëÿ êèìè ãûðìû-
çû", "ëàëÿäÿí äÿ ãûðìûçû", "àü" ÿâÿçèíÿ" "ñöä êèìè àü" âÿ éà
"ñöääÿí äÿ àü" êèìè áÿíçÿòìÿ áèëäèðÿí áèðëÿøìÿëÿð äàùà òÿñèðëè
öñëóáè åôôåêò éàðàäûð.
12) Åìîñèîíàë íèòãäÿ, éöêñÿê ïàôîñëà èôàäÿ îëóíàí ïîåòèê äèë-
äÿ ìöáòÿäà èëÿ õÿáÿð éåðèíè äÿéèøÿ áèëèð:
Ãîé ñÿíÿ äåñèíëÿð àé ãà÷àã Íÿáè,
Ùÿúÿðè þçöíäÿí àé ãî÷àã Íÿáè.

151
 Ùå÷ êèìñÿ Íÿñèìè ñþçöíö êÿøô åäÿ áèëìÿç.
Áó, "ãóø äèëèäèð", áóíó Ñöëåéìàí áèëèð àíúàã (È.Íÿñèìè).
Ïî÷òàëéîí Ìóñàéà òÿðñ-òÿðñ áàõäûëàð ãîúàëàð, áó õÿáÿðè ýÿòèð-
äèéèíÿ ýþðÿ. Äåäèëÿð êÿíäÿ ýÿëèð Îìàðîüëó.-Íèéÿ ýÿëèð áó ñàü
îëìóø, áàøûìûçû éåðÿ ñîõìàüàìû? (Â.Íÿñèá)
Ýÿòèðèëìèø úöìëÿëÿðäÿ ñèíòàêòèê âàùèäëÿðèí àðäûúûëëûã ãàíóíó
ñþç ñûðàñû èëÿ òÿíçèìëÿíìÿëè îëäóüó ùàëäà áÿäèè ÿñÿðëÿðäÿ áèëÿ-
ðÿêäÿí ïîçóëìóøäóð êè, áó äà øåèðëÿðäÿ ãàôèéÿ âÿ áþëýö, íÿñðäÿ
èñÿ éåðëè êîëîðèòè âÿ úàíëû äàíûøûã äèëèíè ñàõëàìàã õàòèðèíÿ åäèë-
ìèøäèð.
13) Ñèíòàêòèê ÿëàãÿëÿðèí äöçÿëäèëìÿ ãàéäàëàðûíûí ïîçüóíëó-
üó ôèêðèí äöðöñò âÿ êè÷èê âàõò êÿñèéèíäÿ àíëàøûëìàñûíû ÷ÿòèí-
ëÿøäèðèð: "Ìÿøã÷èëÿð éåíèúÿ îéóíäàí ÷ûõìûø ùÿíäáîë÷óëàðà
ñþùáÿò àïàðäûëàð" (èäàðÿ ÿëàãÿñè ïîçóëìóøäóð). "Ùÿéÿòéàíû
åâèí ñàùÿñè áþéöê èäè (éàíàøìà ÿëàãÿñè äöçýöí ãóðóëìàìûø-
äûð).
14) Åëÿ ñþç áèðëÿøìÿëÿðèíÿ äÿ òÿñàäöô åäèëèð êè, îíëàðäà ÿñàñ
òÿðÿôëÿ àñûëû òÿðÿôèí éåðèíèí äÿéèøìÿñè þçöíö ýþñòÿðèð: ýþçö éàø-
ëû,ñþçö ìÿçÿëè, ãÿëáè òîõ, ôèêðè ýåíèø âÿ ñ. Áóíëàð ñèíòàêòèê úÿ-
ùÿòäÿí áèðèíúè íþâ òÿéèíè ñþç áèðëÿøìÿëÿðèíÿ éàõûíäûð.

Ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð
1. Ãðàììàòèê íîðìà äåéèëäèêäÿ íÿéè áàøà äöøöðöê? Ãðàì-
ìàòèê íîðìàëàðà íÿëÿð äàõèëäèð?
2. Ãðàììàòèê ñÿùâëÿð íÿ âàõò ìåéäàíà ÷ûõûð?
3. Ö÷öíúö íþâ òÿéèíè ñþç áèðëÿøìÿñèíäÿ ñàùèáëèê àíëàéûøû áèë-
äèðÿí áèðèíúè òÿðÿôè ùÿìèøÿ èõòèñàð åòìÿê îëóðìó? Ôèêðèíèçè ìè-
ñàëëàðëà àéäûíëàøäûðûí.
4. Ôåèëèí èíêàðëûã êàòåãîðèéàñû ùàíñû âàñèòÿëÿðëÿ äöçÿëèð?
5. Úöìëÿäÿ çÿðôëèêëÿð ùÿìèøÿ çÿðôëÿðëÿ èôàäÿ îëóíóðìó? Çÿðô
îëìàéàí ñþçëÿð çÿðôëèê êèìè ÷ûõûø åäÿ áèëèðìè? Çÿðôëèêëÿðèí úöì-
ëÿäÿ éåðè ìÿñÿëÿñèíè àéäûíëàøäûðûí.
6. Àäëàðà àðòûðûëà áèëÿí øÿêèë÷èëÿðè ãðàììàòèê êàòåãîðèéàëàðà
óéüóí àðäûúûëëûãëà ñàäàëàéûí.

152
 7. Úöìëÿäÿ ìöáòÿäà èëÿ õÿáÿð àðàñûíäàêû ÿëàãÿ íåúÿ àäëàíûð
âÿ îíëàð ñèíòàêòèê-ãðàììàòèê úÿùÿòäÿí ùàíñû êàòåãîðèéàëàðëà
ÿëàãÿäàð îëóð?
8. Ñèíòàêòèê ÿëàãÿíèí íþâëÿðè ùàíñûëàðäûð? Áó ãàéäàíûí ïîçóë-
ìàñûíà àèä íöìóíÿëÿð âåðèí.
×àëûøìà 87. Ðåñïóáëèêàìûçäà ãåéä åäèëÿí Ìöñòÿãèëëèê ýöíö
ìöíàñèáÿòè èëÿ òÿëÿáÿëÿðÿ ìöðàúèÿò öíâàíëàéûí.
×àëûøìà 88. Ñþçëÿðäÿ à÷ûã ñàèòëÿðè ãàïàëû ñàèòëÿðëÿ åëÿ ÿâÿç
åäèí êè, áèð, èêè âÿ éà ö÷ éåíè ñþç àëûíñûí. À÷ûã ñàèòëÿðè éàçûí:

Îä-…
Ñàç-1)…; 2)…
Ñåçìÿê-1)…; 2)…
Þçöì-1)…,;2)…
Äþç-1)..;2)…;3)…
Þò-1)…;2)..;3)…
×àëûøìà 89. Êþêö à÷ûã ñàèòëÿ áèòÿí ñþçëÿðÿ ñàèòëÿ áàøëàéàí øÿ-
êèë÷èëÿð àðòûðûëäûãäà îíëàð ãàïàëû ñàèò êèìè òÿëÿôôöç îëóíóð. Âåðèë-
ìèø ñþçëÿðèí òÿëÿôôöçöíö òðàíñêðèïñèéàäà éàçûí:
Áàáàéà, íÿíÿéÿ, àëãûøëàéûð, èøëÿéèðñÿí, õàëàéà, áèáèéÿ, áàøëà-
éûðàì, äèøëÿéèðëÿð, àòàéà, äàøëàéûðñûíûç, ýþçëÿéèðèê.
×àëûøìà 90. Áàüûíûçäà àä ýöíö êå÷èðèðñèíèç. Ðåñòîðàíäàí
ãàá-ãàúàã ýþòöðìÿéèíèç ùàããûíäà ãÿáç éàçûí.
×àëûøìà 91. Âåðèëìèø ñþçëÿðäÿí áÿçèëÿðèíäÿ âóðüóíóí éåðè
äÿéèøäèðèëÿíäÿ ñþçöí ìÿíàñû äà äÿéèøèð. Ùÿìèí ñþçëÿðè òàïûá àé-
ðûúà éàçûí âÿ ìÿíàñûíû ýþñòÿðèí:
àõøàì, áÿçÿí, àëûí, ìÿäÿíè, ýÿëèí, ñÿïèí, äèìäèê, áè÷èí.
×àëûøìà 92. Òÿëÿôôöçö âåðèëìèø ñþçëÿðè îðôîãðàôèéà ãàéäàëà-
ðûíà óéüóí éàçûí:
[ìàùèéÿò], [å:òèáàð], [ìþ:êÿì], [íî:õàíû], [ìÿòáÿ:], [àòîí-
íàí], [ãÿëÿìíÿí], [èøëèéèð], [òþ:áÿ], [éî:øàí], [ñþ:êÿò].
×àëûøìà 93. Àøàüûäàêû úöìëÿëÿðäÿ âóëãàð ñþçëÿðèí àëòûíäàí
õÿòò ÷ÿêèí. Âóëãàðèçìëÿðèí ùàíñû öñëóá ö÷öí õàðàêòåðèê îëäóüó-
íó äåéèí:

153
 Õóäàéàð áÿé ßùìÿäÿ: -"Êþïÿê îüëó êþïÿê! Ùàðà àïàðûðñàí åøøÿéè?
Êÿðáÿëàéè Úÿôÿð àðâàäûíûí àðõàñûíúà- Ýöí îëìàç êè, î èòèí ãû-
çû ÿòè éàíäûðìàñûí.
Õóäàéàð áÿé Çåéíÿá ùàããûíäà: - Ìÿí áèëèðÿì íèéÿ áèêåôñÿí.
Àììà íåéëÿìÿê. Àëëàù àíàíûí àòàñûíà íÿùëÿò åëÿñèí! (Ú.Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿäÿí)
Ùàúû Ãàðà: -Àëëàù êÿññèí áåëÿ áàçàðû! Áåëÿ àëûø-âåðèøè! Èò îüëó
ãÿäÿê, øèëÿ âåðÿíèí ÿëè ãóðüóøóí èìèø. Åâèí äàüûëñûí ÷èò ñàòàí!
Ãàïûí ÷ûðïûëñûí øèëÿ âåðÿí! (Ì.Ô.Àõóíäîâäàí)
×àëûøìà 94. Ìöÿëëèìëÿðèíèçäÿí áèðèíèí êèòàáûíà (äÿðñëèéèíÿ)
àííîòàñèéà éàçûí. Àííîòàñèéà ôîðìàñûíû äåéèí.

ÔÓÍÊÑÈÎÍÀË ÖÑËÓÁËÀÐ

Öíñèééÿòèí ùàíñû øÿðàèòäÿ áàø âåðìÿñè íèòãè ìÿãñÿäÿ ìöâà-

ôèã ôîðìàëàðäà ãóðìàã òÿëÿáèíè ãàðøûéà ãîéóð âÿ áåëÿëèêëÿ, íèòã
öñëóáëàðû éàðàíûð. Íèòã öñëóáëàðû ôÿðäè-ñóáéåêòèâ îëóá, øÿõñèí
äöíéàýþðöøöíäÿí, ñàâàäûíäàí, íèòã ãàáèëèééÿòèíäÿí, ìÿãñÿä âÿ
øÿðàèòäÿí àñûëûäûð. Íèòãèí àéðû-àéðû öñëóáëàðû ôÿðäè öñëóá ÷ÿð÷èâÿ-
ñèíäÿ ìþâúóääóð.
Íèòã öñëóáëàðû, àäÿòÿí, èêè íþâÿ áþëöíöð:1) éàçû (êèòàá) öñëóáó.
Áóðà áÿäèè öñëóá, åëìè öñëóá, ïóáëèñèñòèê öñëóá, ðÿñìè-êàðýöçàðëûã
öñëóáó âÿ åïèñòîëéàð (éàçûøìà) öñëóáó äàõèëäèð. 2) äàíûøûã öñëó-
áó. Áóðà õàëã äàíûøûã öñëóáó âÿ àèëÿ -ìÿèøÿò öñëóáóíó àèä åäèðëÿð.
Áèðèíúè ãðóïà äàõèë åäèëÿí öñëóáëàð éàçûëû ôîðìàäà îëóð, ëàêèí
îíëàð ùàããûíäà àóäèòîðèéàäà, åêðàí âÿ åôèð ãàðøûñûíäà àïàðûëàí
ñþùáÿòëÿð, ìöñàùèáÿëÿð øèôàùè ôîðìàäà äà áàø òóòóð.

1.ÁßÄÈÈ ÖÑËÓÁ

Áÿäèè öñëóáäà éàçû÷û ãÿëÿìÿ àëäûüû ùÿéàò ùàäèñÿëÿðèíè, èíñàí-

ëàðû, þç ôèêèð âÿ äöøöíúÿëÿðèíè ìöõòÿëèô äèë âÿ òÿñâèð âàñèòÿëÿðè èëÿ
154
áÿäèè øÿêèëäÿ, ìöÿééÿí þë÷ö âÿ ôîðìà äàõèëèíäÿ ÿêñ åòäèðèð. Áó
öñëóá äèýÿð ôóíêñèîíàë öñëóáëàðà íèñáÿòÿí äàùà ãÿäèìäèð. Åëìÿ
ìÿëóì îëàí "Îðõîí-Éåíèñåé àáèäÿëÿðè", "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä"
äàñòàíû, Äÿâäÿêèí, Ãÿòðàí Òÿáðèçèíèí, Õàãàíè Øèðâàíèíèí, Íèçà-
ìè Ýÿíúÿâèíèí øåèðëÿðè, Õàúÿ Íÿñðÿääèí Òóñèíèí "ßõëàãè-
Íàñèðè", Íèçàìèë - Ìöëêöí "Ñèéàñÿòíàìÿ" ÿñÿðëÿðè, òàðèõ, ñèéàñÿò
âÿ òÿðáèéÿ ìþâçóëàðûíà ùÿñð îëóíìóø òÿäãèãàòëàð äàùà ÿââÿë éà-
çûéà àëûíìûøäûð. Èçÿääèí Ùÿñÿíîüëóíóí, È.Íÿñèìèíèí, Ø.È.Õÿòàè-
íèí àíà äèëèíäÿ éàçûëìûø øåèðëÿðèíäÿí, ùÿòòà Ì.Ôöçóëèíèí åëìè-
ôÿëñÿôè ÿñÿðëÿðèíäÿí ÷îõ-÷îõ ÿââÿëëÿð éàçûëìûøäûð. Àíà äèëèìèç-
äÿêè åëìè ÿñÿðëÿðèí òàðèõè, öìóìèééÿòëÿ, áÿäèè öñëóáà áàõàíäà
éàõûí äþâðöí ìÿùñóëóäóð.
Áÿäèè öñëóáäà äèëèí ëöüÿò òÿðêèáèíäÿêè ñþçëÿðèí ìÿíà ãðóïëà-
ðûíäàí, öñëóáè ëàéëàðûíäàí, áÿäèè òÿñâèð âàñèòÿëÿðèíäÿí, ìÿúàçëà-
ðûí ìöõòÿëèô ôîðìàëàðûíäàí, ùÿòòà âóëãàð ëåêñèêà âÿ æàðãîíëàðäàí,
êþùíÿëìèø ñþçëÿðäÿí, éåðèíÿ ýþðÿ òåðìèíëÿðäÿí èñòèôàäÿ îëóíóð.
Ëàêèí áèð ìÿñÿëÿ ùÿìèøÿ äèããÿòäÿ ñàõëàíûëûð êè, áÿäèè ÿñÿðèí âÿ-
çèôÿñè ýþçÿë ìÿíÿâèééàòû, ÿõëàãèëèê, ÿçÿëèëèê, èíñàíëûã êèìè êåé-
ôèééÿòëÿðè áÿäèè ñþçöí ãöäðÿòè èëÿ åìîñèîíàë, èôàäÿëè, åêñïðåññèâ
âÿ îáðàçëû òÿñâèð âÿ òÿðÿííöì åòìÿêäèð.
Õàëãûí òÿôÿêêöð òÿðçè ìÿèøÿò âÿ òÿñÿððöôàò ùÿéàòû èëÿ áàüëû
îëàðàã áèð ãèñèì ñþç èëêèí ìÿíàñûíû ýåíèøëÿíäèðèð, éåíè-éåíè ìÿ-
íà ÷àëàðû ãàçàíûð, þç ôîðìàñûíû äÿéèøäèðèð. Áóíà ýþðÿ äÿ äèëäÿ
ñþçëÿðèí ìÿíàëàðûíûí øàõÿëÿíìÿñè, êþ÷öðöëìÿñè, ìöõòÿëèô èñòè-
ãàìÿòëÿðäÿ äÿéèøìÿñè áàø âåðèð. Ñþçëÿðèí áèð ÿøéàäàí áàøãàñûíà
êþ÷öðöëìÿñè, áèð ÿøéàíûí ÿëàìÿòèíèí îíóí áèð ùèññÿñèíèí àäû èëÿ
âåðèëìÿñè ÷îõìÿíàëûüà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Ñþçëÿðèí ìÿúàçè ìÿíà
äàøûìàñû áÿäèè-öñëóáè ìàùèééÿò äàøûéûð êè, áóíëàð îáðàçëû èôàäÿ-
ëÿðäèð. Îáðàçëûã éàðàòìàüà õèäìÿò åäÿí ìÿúàçëàð äèëèí áÿäèè
òÿñâèð âàñèòÿëÿðèíäÿí ùåñàá îëóíóð. Áåëÿ òÿñâèð âàñèòÿëÿðèíäÿí
ìåòàôîðàëàðû, ìåòîíèìèéà, ñèíåêäîõà âÿ åïèòåòëÿðè ãåéä åäÿê.
1. Ìåòàôîðà éóíàíúà ìÿíà êþ÷öðöëìÿñè àíëàìûíäàäûð.
Áèð øåéÿ ìÿõñóñ îëàí ÿëàìÿò âÿ éà êåéôèééÿòèí áàøãà áèð ÿøéà
öçÿðèíÿ êþ÷öðöëìÿñèíÿ ìåòàôîðà äåéèëèð.

155
 Ìÿëóìäóð êè, "úàíàâàð" éûðòûúû, äàüûäûúû âÿùøè ùåéâàíäûð.
Ëàêèí áó õöñóñèééÿò áÿäèè ÿñÿðäÿ èíñàí îáðàçû öçÿðèíÿ êþ÷öðö-
ëÿíäÿ ìåòàôîðà éàðàíûð. Ìÿñ: "ñöðöäÿí éîõà ÷ûõìûø ãîéóíëàð
èêèàéàãëû úàíàâàðûí àéàüûíà éàçûëìàëûäûð". Éàõóä, "òöëêö" ùèé-
ëÿýÿð âÿùøè ùåéâàíäûð, ëàêèí ùèéëÿýÿðëèê, áèúëèê áÿçè àäàìëàðà äà
õàñäûð. Êèìëÿðÿñÿ úàíàâàð âÿ éà òöëêö, ãóçó, øèð, òóòóãóøó,
÷àããàë, àéû, èëàí, åøøÿê, þêöç, ãîéóí, úåéðàí äåéèëèðñÿ, ùÿìèí
ùåéâàíëàðà ìÿõñóñ õöñóñèééÿòäÿ îëàí àäàìëàð íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
Áó, äèëäÿ ìåòàôîðàëàðûí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëìàãëà áÿçÿí ðÿçèë-
ëèéèí, ÿúëàôëûüûí, õàèíëèéèí, áÿçÿí éóìøàãëûüûí, ñàäÿëþâùëöéöí
(ãóçó, ãîéóí), áÿçÿí äÿ þç ôèêðè îëìàéûá áàøãàëàðûíû éàìñûëà-
éàíëàðûí (òóòóãóøó) è÷ öçöíöí, äàõèëè àëÿìèíèí ðÿìçè êèìè âåðèëèð.
Ùåéâàí àäëàðû èíñàí öçÿðèíÿ êþ÷öðöëäöêäÿ ùÿìèí ñþçëÿð ìåòàôî-
ðàëàðà ÷åâðèëèð.
Ìåòàôîðàëàð ÷îõìÿíàëûëûüûí ÿëàìÿò öçðÿ êå÷ìÿñè ùåñàáûíà äà
éàðàíûð. ×îõ áèëèêëè àäàìà êÿëëÿ äåéèðëÿð. Áàøû êå÷ÿë àäàìû ÷îõ
âàõò àäû èëÿ äåéèë, ñàäÿúÿ êå÷ÿë äåéÿ ÷àüûðûðëàð. Ôîðìà îõøàðëûüû-
íà, ñÿñëÿíìÿéÿ, õàðèúè ÿëàìÿòÿ ýþðÿ ñþçëÿðèí êå÷ìÿñè ùàëëàðû äà
âàðäûð: àéàããàáûíûí áóðíó, ñöäöí öçö, èøëÿð àõñàéûð, àé äîü-
äó, þëöì ýÿçèð, äàð àéàãäà, þëöì àéàüûíäà îëìàã, ñþçöíöí
íÿ áàøûíû áèëèð, íÿ àéàüûíû, éîëäàí ÷ûõàðìàã, àðàíû äöçÿëò-
ìÿê, òîïà òóòìàã, äÿðä ÷ÿêìÿê, êöëÿê óëàéûð âÿ ñ. éöçëÿðëÿ
èôàäÿ ìÿúàç öçÿðèíäÿ ãóðóëìóøäóð.
2. Ìåòîíèìèéà ñþçëÿðèí ÿëàãÿ öçðÿ êå÷ìÿñèäèð, ìÿíàñû "àä
äÿéèøìÿ" äåìÿêäèð. Áÿäèè öñëóáäà ñþùáÿò ýåäÿí øÿõñèí, ÿøéà-
íûí, ùàäèñÿíèí àäû ÿâÿçèíÿ ùÿìèí àíëàéûøû áèëäèðÿí ñþç èøëÿíèð,
áèð-áèðèíÿ áàüëàíàí ñþçëÿðäÿí áèðèíèí àäû áàøãàñûíà êþ÷öðöëöð.
Ìÿñÿëÿí: Áöòöí êÿíä àéàã öñòÿ èäè; Áöòöí øÿùÿð ìåéäàíà àõû-
øûðäû; Äàíûøûð âÿ ýþñòÿðèð Áàêû; Î, ýÿíúëèéèíäÿ Âàùèäè ÷îõ îõó-
éóðäó; Ñàáèðè ÿçáÿð áèëìÿéÿí éîõäóð; Áÿäÿí Òÿðáèéÿñè âÿ Èäà-
ìàí Àêàäåìèéàñû òÿëÿáÿ ãÿáóëó åëàí åäèð âÿ ñ. Àéäûíäûð êè, áö-
òöí êÿíä, øÿùÿð äåäèêäÿ åâëÿð, áèíàëàð äåéèë, îðàäà éàøàéàí èí-
ñàíëàð íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Âàùèäè îõóéàí, Ñàáèðè ÿçáÿð áèëÿí äåäèê-
äÿ ùÿìèí øàèðëÿðèí þçö éîõ, øåèðëÿðè ôèêðÿ ýÿëèð. Òÿëÿáÿ ãÿáóëó

156
åëàí åäÿí àëè ìÿêòÿáèí áèíàñû äåéèë, îíóí ðåêòîðëóüóäóð âÿ ñ.
"Áèð áîøãàá éåäèì", "Áèð ôèíúàí è÷äèì" -äåéÿí äÿ áîøãàáäàêû
õþðÿéè, ôèíúàíäàêû ìàéåíè íÿçÿðäÿ òóòóð. Åëÿúÿ äÿ ãàðà ãûçûë
äåéèëÿíäÿ íåôòè, ñàðû ãûçûë äåäèêäÿ òàõûëû, àü þëöì äåäèêäÿ íàð-
êîìàíèéàëûã, àíàøà, òèðéÿê, ùåðîèí êèìè ìàääÿëÿð, Îäëàð
éóðäó äåäèêäÿ Àçÿðáàéúàí éàäà äöøöð.
3. Ñèíåêäîõà. Ìÿúàçûí áó íþâöíäÿ åéíè ñþç ùÿì áöòþâö, ùÿì
äÿ áöòþâöí ùèññÿëÿðèíè áèëäèðèð. Áèð øåé, ùàäèñÿ ùàããûíäà äàíûøûëàð-
êÿí îíóí áöòþâöíö äåéèë, áèð ùèññÿñèíèí àäûíû ÷ÿêìÿêëÿ òÿñÿââöð
éàðàäûëûð. Ñþçöí úÿì ùàëäàêû ôîðìàñû ÿâÿçèíÿ òÿêäÿ èøëÿíìÿñè äÿ
ñèíåêäîõà ùåñàá îëóíóð. Ìÿñÿëÿí: Òÿëÿáÿíèí âÿçèôÿñè éàõøû îõó-
ìàãäûð: ×àëïàïàã èðè àääûìëàðëà âàðýÿë åäèðäè; Àíàì ñÿíÿ ãóð-
áàí, àé ñàðûêþéíÿê; Î êè þçöí òóòóá êå÷ÿë ãóðóìñàã âÿ ñ.
4. Åïèòåò ìÿúàçè ìÿíàäà èøëÿíÿí îáðàçëû, áÿäèè òÿéèíäèð. Åïè-
òåò éóíàíúà "åïèòîñ" ñþçöíäÿí îëóá ìÿíàñû "ÿëàâÿ" äåìÿêäèð.
ßøéà âÿ ùàäèñÿëÿðÿ ìÿõñóñ ÿëàìÿò îõøàð îëàí áàøãà áèð ÿøéà âÿ
éà ùàäèñÿéÿ ÿëàâÿ åäèëèð. Ìÿñ: øûëòàã äàëüàëàð, ãûð÷ûí ëÿïÿëÿð,
äóðíà ýþçëö áóëàã, ýþé ýþéÿð÷èí ãàíàäëû ýåúÿ, ìÿðìÿð ñèíÿ âÿ
ñ. áèðëÿøìÿëÿðèíäÿêè áèðèíúè òÿðÿôëÿð åïèòåòäèð. Åïèòåòëÿð ãöââÿòëè
áÿäèè òÿñâèð âàñèòÿëÿðèíäÿí îëóá áÿäèè öñëóáóí áöòöí æàíðëàðûíäà
èøëÿäèëèð, ÿøéà âÿ ùàäèñÿëÿðè îáðàçëû øÿêèëäÿ ñÿúèééÿëÿíäèðèð, íèò-
ãèí òÿñèð ýöúöíö àðòûðûð.
Áÿäèè öñëóá þçö äÿ èêè éåðÿ áþëöíöð: íÿçì öñëóáó âÿ íÿñð
öñëóáó. Íÿçì öñëóáó äåäèêäÿ øåèðëÿ éàçûëìûø ÿñÿðëÿð íÿçÿðäÿ
òóòóëóð. Áóðàäà ôèêèðëÿð, òÿñâèðëÿð ñþçëÿðèí þçöíÿìÿõñóñ íèçàìëà
ìèñðàëàð äàõèëèíäÿ äöçöëìÿñè ÿñàñûíäà âåðèëèð. Áó öñëóáäà
ìöÿééÿí þë÷öëÿð ýþçëÿíèëèð: åéíè þë÷öëö ñÿñëÿð áèð-áèðèíè èçëÿéèð,
íþâáÿ èëÿ òÿêðàðëàíàðàã àùÿíý âÿ éà ðèòì éàðàäûð. Ìèñðàëàð åéíè
þë÷öäÿ îëìàãëà øåèðèí âÿçíèíè ìöÿééÿíëÿøäèðèð. ßðóç âÿçíèíäÿ
þë÷ö óçóí âÿ ãûñà ñàèòëÿðèí íþâáÿëÿøÿðÿê îíëàðûí òÿêðàðû ÿñàñûí-
äà éàðàíûð. Ùåúà âÿçíèíäÿ èñÿ ìèñðàëàðûí þë÷öñö ùåúàëàðûí ñàéû
èëÿ ìöÿééÿíëÿøèð. Øåèðäÿ ìèñðàëàð ãàôèéÿëÿíèð. Ãàôèéÿ ìèñðàëàðûí
ñîíóíäà ýÿëÿí ñþçëÿðèí ñÿñ òÿðêèáèíÿ ýþðÿ áèð-áèðèíÿ óéüóí, åé-
íè (âÿ éà îõøàð) ñÿñëÿíÿí ùåúàëàðû ÿùàòÿ åäèð. Øåèðäÿ ãàôèéÿ èëÿ

157
éàíàøû ðÿäèô, áþëýö (ìèñðàäàõèëè ôàñèëÿ), áèð úöìëÿíè òàì âÿ éà
îíóí áèð ùèññÿñèíè þçöíäÿ åùòèâà åäÿí ìèñðàëàð äàõèëèíäÿ îëóð.
Øåèð áåéòëÿð, éàõóä áÿíäëÿð øÿêëèíäÿ éàçûëûð. Áåéò áèð-áèðè èëÿ ôèê-
ðÿí áàüëû îëàí ãàôèéÿëè èêè ìèñðàäàí èáàðÿò îëóð. Áàéàòû, àüû, ãîø-
ìà, ýÿðàéëû, òÿúíèñ (úûüàëû âÿ àéàüëû òÿúíèñ èñòèñíàäûð), ðöáàè, òóéóü
äþðä ìèñðàäàí èáàðÿò äþðäëöêëÿð øÿêëèíäÿ, ìöõÿììÿñ, ìöñòÿ-
çàäëàð âÿ ñ. èñÿ áåøëèê, àëòûëûã, éåääèëèê øÿêèëëÿðèíäÿ ãóðóëóð.
Áÿäèè ÿñÿðëÿð äðàìàòèê íþâäÿ äÿ éàçûëûð. Äðàìàòèê íþâöí
ö÷ æàíðû âàðäûð: êîìåäèéà, ôàúèÿ, äðàì. Áó íþâöí ÿñàñ õöñóñèé-
éÿòè ÿñÿðäÿ áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿðè ñöðÿòëÿðèí (ïåðñîíàæëàðûí) ùÿðÿ-
êÿòè âÿ äàíûøûüû èëÿ úàíëàíäûðìàãäûð. Äðàìàòèê ÿñÿðëÿð ñÿùíÿäÿ
òàìàøàéà ãîéóëìàã ö÷öí éàçûëûð. Ñöðÿòëÿðèí äàíûøûüû äèàëîã âÿ
ìîíîëîã øÿêëèíäÿ ãóðóëóð. Ïéåñëÿð äàùà ÷îõ íÿñðëÿ éàçûëûð. Ëàêèí
Ù.Úàâèäèí, Ñ. Âóðüóíóí, Ñ.Ðöñòÿìèí âÿ áàøãàëàðûíûí øåèðëÿ éàçûë-
ìûø ïéåñëÿðè äÿ âàðäûð. ßäÿáèééàòûìûçäà äðàìàòóðýèéàíûí ÿñàñûíû
Ì.Ô.Àõóíäîâ þç àëòû êîìåäèéàñû èëÿ ãîéìóøäóð. Ôàúèÿ æàíðûíäà
Í.Íÿðèìàíîâóí, Í.Âÿçèðîâóí, ß.Ùàãâåðäèéåâèí ýþçÿë ÿñÿðëÿðè
âàðäûð. Ñîíðàêû äþâðëÿðäÿ Ú.Úàááàðëû, Ñ.Ðÿùìàí, È.ßôÿíäèéåâ,
Á.Âàùàáçàäÿ, Í.Õÿçðè, Àíàð âÿ áàøãà ýþðêÿìëè øàèð âÿ éàçû÷ûëà-
ðûìûç íÿçì âÿ íÿñðëÿ áÿäèè úÿùÿòäÿí áèòêèí ïéåñëÿð éàçìûøëàð.
Íÿñð öñëóáóíóí ÿñàñ ÿëàìÿòè ìöÿééÿí áèð ùÿéàòè ùàäèñÿ âÿ
éà ÿùâàëàòûí äàíûøûã, íÿãëåòìÿ éîëó èëÿ òÿñâèð îëóíìàñûäûð. Áó
öñëóáóí ÿñàñ èôàäÿ öñóëó òÿùêèéÿäèð. Åïèê íþâöí æàíðëàðû íàüûë,
ÿôñàíÿ, ëÿòèôÿ, òÿìñèë, äàñòàí, ùåêàéÿ, íîâåëëà,î÷åðê, ïîâåñò âÿ
ðîìàíäûð.
Áÿäèè öñëóáäà íèòã çàìàíû øÿõñ þç ôèêðèíè äàùà åìîñèîíàë ÷àò-
äûðìàã ö÷öí ìöõòÿëèô öñóëëàðäàí èñòèôàäÿ åäèð. Áó ùàë, ÿñàñÿí,
éàçûëû íèòã ö÷öí õàðàêòåðèêäèð. Äàíûøàí âÿ éàçàí äåäèéè ôèêðèí
åìîñèîíàëëûüûíû, òÿñèð ýöúöíö àðòûðàðêÿí áÿäèè òÿñâèð âàñèòÿëÿðè-
íÿ, ñèíòàêòèê ôèãóðëàðà, ÿí ÷îõ äà áÿäèè ñóàë, òÿçàä, ìöáàëèüÿ, êè-
íàéÿ âÿ òÿêðèðëÿðÿ ýåíèø éåð âåðèð.
Àùÿíýäàðëûüûí àðòûðûëìàñûíäà, ôèêðèí ãöââÿòëÿíäèðèëìÿñèíäÿ
íèòãäÿêè úöìëÿíèí áàøëàíüûúûíäà âÿ éà ñîíóíäà òÿêðàð îëóíàí
ñþçëÿð (àíàôîðà âÿ åïèôîðà) äèããÿòè úÿëá åäèð. Ìÿñÿëÿí:

158
 Ýÿë, ýÿë, à éàç ýöíëÿðè,
Èëèí ÿçèç ýöíëÿðè. (Ñàáèð)
Áåéòèí ÿââÿëèíäÿêè ñþçëÿðèí òÿêðàðû àíàôîðà, ñîíóíäà òÿêðàð-
ëàíàí ñþçëÿð èñÿ åïèôîðà àäëàíûð.
Éàõóä: Éàõøû,éàõøû, áàøà äöøäöê; Ôèêðèíèç àéäûíäûð, àéäûíäàí
äà àéäûíäûð.
Éàõóä: Ýåòäèì ýþðäöì áèð äÿðÿäÿ èêè êàð, êîð êöðêö éûðòûã
êèðïè âàð.
Éàõóä:
Úàí äåìÿêëÿ úàíäàí úàí ÿñêèê îëìàç,
Äîñòëàðû áèð-áèðèíÿ ìåùðèáàí åéëÿð. (À.Ãóðáàíè)
Òà èíêè åøèòäè âÿôàòè-úàíàí,
Úàíàí, úàíàí äåéèá î äà âåðäè úàí. (Ã.Çàêèð)
Öìóìèééÿòëÿ, áÿäèè öñëóá äèýÿð öñëóáëàðäàí áèð ÷îõ úÿùÿò-
äÿí, ÿñàñÿí äÿ, îáðàçëûëûã úÿùÿòäÿí ôÿðãëÿíèð. Éàçû÷ûëàð äà áó
öñëóáäà éàçäûüû ÿñÿðëÿðèíäÿ äèëèí àõûúû âÿ úÿëáåäèúè îëìàñûíà,
åñòåòèê úÿùÿòÿí éöêñÿê êåéôèééÿòëÿðÿ úàâàá âåðìÿñèíÿ ÷àëûøûðëàð.
Îíëàð ðÿíýàðÿíý ñþç âÿ èôàäÿëÿðäÿí, äèëèí áÿäèè òÿñâèð âÿ èôàäÿ
âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ÿñÿðëÿðèíèí îõóúóëàð òÿðÿôèíäÿí
ìàðàãëà îõóíìàñûíà, çþâã âÿ ùÿçç ìÿíáÿéèíÿ ÷åâðèëìÿñèíÿ ÷à-
ëûøûðëàð.

Ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð
1. Íèòã öñëóáëàðû íåúÿ éàðàíûð?
2. Éàçû öñëóáó íÿäèð âÿ îíóí ùàíñû íþâëÿðè âàðäûð?
3. Áÿäèè öñëóá íÿäèð?
4. Áÿäèè ÿñÿðèí õàðàêòåðèê õöñóñèééÿòëÿðè âÿ âÿçèôÿëÿðè ùàí-
ñûëàðäûð?
5. Áÿäèè òÿñâèð âàñèòÿëÿðè äåäèêäÿ íÿ áàøà äöøöëöð âÿ îíëàð
ÿäÿáè áÿäèè ÿñÿðëÿðèí èôàäÿëèéèíÿ õèäìÿò åäèðìè?
6. Ìåòàôîðà íÿ äåìÿêäèð âÿ î, äèëäÿ íåúÿ éàðàíûð?
7. Ìåòîíèìèéà íÿäèð? Ìåòîíèìèéàéà àèä áèð íå÷ÿ íöìóíÿ
ýþñòÿðèí.
8. Åïèòåò ñþçöíöí ìÿíàñûíû äåéèí, îíà àèä ìèñàëëàð ýÿòèðèí.

159
 9. Áÿäèè öñëóáóí íþâëÿðè ùàíñûëàðäûð?
10. Íÿçì âÿ íÿñð öñëóáëàðû íÿ äåìÿêäèð?
×àëûøìà 95. Áÿäèè ÿäÿáèééàòûí ìöõòÿëèô íþâ âÿ æàíðëàðûíäà
èøëÿíìèø åïèòåòëÿðè âÿ òÿøáåùëÿðè òàïûá ýþñòÿðèí.
"Øÿðèëè", "Áÿùìÿíè", "Úÿëèëè", "Úÿíýè"…
Òöðêöëÿð äÿìÿòè, ñÿñëÿð ÷ÿëÿíýè…
Ñåâèíúèí çèðâÿñè, ãÿìèí çèðâÿñè (Õ.Ð.Óëóòöðê)
Ùÿð òÿðÿôäÿí îíó ôÿëàêÿò áóëóäëàðû ÷óëüàëàäû, àõûðäà îíó ãàðà
òîðïàã àëòûíà ýèðìÿéÿ ìÿúáóð åòäè. (Ú.Úàááàðëû)
Éàíàüû ëàëåéè-áàùàðè êèìè,
Ëÿáëÿðè éàãóòóí êÿíàðû êèìè,
Áèð äàíÿ íàñöôòÿ ìèðâàðè êèìè,
Áàøäàí àéàüàäÿê àü áÿäÿí ýÿðÿê (Ì.Ï.Âàãèô)
×àëûøìà 96. Éàçû÷û ÿøéà âÿ ùàäèñÿëÿð àðàñûíäàêû îõøàðëûüû âÿ
éà ôÿðãè ãàáàðûã øÿêèëäÿ ýþñòÿðìÿê ö÷öí ìåòàôîðàëàðäàí èñòèôà-
äÿ åòìèøäèð. Ùÿìèí ìåòàôîðàëàðû òàïûí âÿ íÿéÿ èøàðÿ åäèëäèéèíè
ýþñòÿðèí.
Êå÷äè ïÿíúÿìèçÿ ýþçÿë Ãàðàáàü
Þïñöí ãûëûíúûìû ùÿð ãàéà, ùÿð äàü (Ñ.Âóðüóí)
Ùÿñÿí äÿ ãÿëéàí ÷ÿêÿð,
Ùöñåéí äÿ ãÿëéàí ÷ÿêÿð.
Òÿíáÿêè áîë îëàíäà
Ñè÷àí äà ãÿëéàí ÷ÿêÿð.
Ùàìàì, ùàìàì è÷èíäÿ,
Õÿëáèð ñàìàí è÷èíäÿ
Äÿâÿ äÿëëÿêëèê åéëÿð,
Êþùíÿ ùàìàì è÷èíäÿ (Àòàëàð ñþçëÿðè)
×àëûøìà 97. Àä äÿéèøìÿ ìÿíàñûíäà èøëÿíÿí ñþçëÿðè òàïûí,
ùàäèñÿíèí, àíëàéûøûí àäûíûí áàøãà áèð àäëà íåúÿ ÿâÿç åäèëìÿñèíÿ
äèããÿò éåòèðèí:
Ëÿíýÿðëÿíÿí ìåéäàíà áèðäÿí éåíè úàí ýÿëèð,
Àçÿðáàéúàí, Òöðêöñòàí, àðäûíúà Òóðàí ýÿëèð (Õ.Ð.Óëóòöðê)
Èáðàùèì õàí (éóõóäàí òÿëàøëà ãàëõàðàã):
- Î éàíäàí Òöðêèéÿ, áó éàíäàí Èðàí,

160
 Áóðäàí äà Ðóñèéà ýþíäÿðèð ôÿðìàí.
Ïîçìàã èñòÿéèðëÿð úàù-úÿëàëûìû (Ñ.Âóðüóí)
×àëûøìà 98. Áèð òÿëÿáÿíèí èìòàùàí áàëëàðûíû òîïëàéà áèëìÿäè-
éèíÿ ýþðÿ Àêàäåìèéàäàí õàðèú îëóíìàñû ùàããûíäà äåêàíûí àäûí-
äàí ÿìð ùàçûðëàéûí.
×àëûøìà 99. Òÿäáèð êå÷èðèëèð. Ãðóï òÿëÿáÿëÿðèíèçèí èøòèðàêû áà-
ðÿñèíäÿ äåêàíà ðàïîðò âåðèí.
×àëûøìà 100. Øåèðè èôàäÿëè îõóéóí, áÿäèè òÿñâèð âÿ èôàäÿ âàñè-
òÿëÿðèíè òàïûí, èôàäÿëèéèí íåúÿ éàðàíìàñûíà äèããÿò éåòèðèí:
Ñîí ïàéûç äàéàíûá ãûøà ìöíòÿçèð,
Îòëàðûí ýþçöíäÿ ýèëÿëÿíèð éàø.
Äàüëàðäàí ñàëëàíûá àïàíà åíèð,
Äóìàí éàâàø-éàâàø, ÷ÿí éàâàø-éàâàø.
Àüàúëàð öñéàíà ãàëõûá, áîçàðûá,
Áèðúÿ áóäàãäà äà ýþðöíìÿéèð áàð.
Áàüëàðäà éàðïàãëàð åëÿ ãûçàðûá,
Äåéèðñÿí, èíäèúÿ àëûøûá éàíàð.
Êöëÿê õÿçÿëëÿðè àëûá äþøöíÿ,
Ãîâóð áàü-áàõ÷àíûí ùÿð áóúàüûíäà.
Òîðïàã äà êþêöíäÿí ãîïóá äöøÿíÿ,
Éåð âåðìÿê èñòÿìèð þç ãóúàüûíäà.
Ýåúÿëÿð î ãÿäÿð óçóí îëóáäóð,
Äåéèðñÿí, áèð äàùà à÷ûëìàç ñÿùÿð.
Ýöëëÿð åëÿ éàíûá, åëÿ ñîëóáäóð
Áèð äÿ áàø ãàëäûðìàç áàùàðà ãÿäÿð.
Êèìñÿ éîëëàíìàéûð òàðëàéà, ÷þëÿ,
Ñàíêè òÿáèÿòèí éóõóñó ýÿëèð.
Ýöíÿøëè ýöíëÿðèí þçöíäÿ áåëÿ,
Ùàâàäàí éàüûøûí ãîõóñó ýÿëèð.
×ûëïàã áóäàãëàðäà ãàëàí éóâàëàð,
Óçàãäàí ãàðàëûð áèð éóìàã êèìè.
×ûðïûíà-÷ûðïûíà ÿñèð ýèëàâàð
Ùàíñû áèð àüàúà ãîíàúàã êèìè.

161
 Òîðïàã ùÿñðÿòèéëÿ àüëàéûð áóëóä,
×àé îëóð, ýþë îëóð ýþçöíöí éàøû.
Úîøàí ñåëëÿð, ñóëàð øàùÿ ãàëõàí àò,
ßçèð õûíúûì-õûíúûì ãàéàíû, äàøû.
Èñòè ùàâà ãûòäûð, ÷ÿêèëèá ýþéÿ,
Ýåéèíèá òÿáèÿò ÿñêÿðè ïàëòàð.
Ïàéûçûí ìþùëÿòè ãóðòàðûð äåéÿ,
Óúà çèðâÿëÿðÿ ÷èëÿíèð èëê ãàð.
Ãàð èñòÿéèð äöçÿí, áàðñûç áàüëàð äà,
×ûëïàã éåðëÿðèíè þðòñöí, ýèçëÿñèí.
Àüñàããàë ãûø ýÿëèð, ïàéûç äàüëàðäà
×àøûá ãàëûá, áèëìèð, ýåòñèí, ýþçëÿñèí.
(Ñöëåéìàí Ùöñåéíîâ. Éàøàíìûø þìöð. Áàêû, 2001, ñÿù.51-52)

ÖÑËÖÁÈ ÂÀÑÈÒßËßÐ

Äöçýöí øèôàùè íèòãÿ âÿ éàçûéà éèéÿëÿíìÿê ùÿð áèð àäàìûí àð-

çóñóäóð. Ìÿãñÿäÿ ÷àòìàã ö÷öí êè÷èê éàøëàðäàí äèëèí ôîíåòèê,
ëåêñèê âÿ ãðàììàòèê íîðìàëàðûíû ìÿíèìñÿìÿê èëêèí øÿðòäèð. Ëà-
êèí áó, äöçýöí íèòã ö÷öí êèôàéÿò åòñÿ äÿ, ýþçÿë íèòã ö÷öí êèôàéÿò
äåéèëäèð. Ýþçÿë íèòã áàúàðûüû íöìàéèø åòäèðìÿê ö÷öí äèëèí äàõèëè
ãóðóëóøóíó, îíóí ãàéäà-ãàíóíëàðûíû ìöêÿììÿë áèëìÿêëÿ äèëèí
öñëóáè èìêàíëàðûíà áÿëÿä îëìàã âàúèáäèð. Íèòãèí öñëóáè úÿùÿòäÿí
äöçýöí ãóðóëìàñû èñÿ öíñèééÿò çàìàíû îíóí àùÿíýäàðëûüûíà, îá-
ðàçëûüûíà, áÿäèèëèéèíÿ õöñóñè ãàéüû èëÿ éàíàøìàãëà, äèëèí áÿäèè
òÿñâèð âÿ èôàäÿ âàñèòÿëÿðèíäÿí êîíêðåò ìÿãàì âÿ øÿðàèòäÿ
éàðàðëàíìàã áàúàðàüû èëÿ ðåàëëàøûð. Íèòã öñëóáè äèë âàñèòÿëÿðèíäÿí,
îíóí íîðìàëàðûíäàí ìÿãñÿäÿóéüóí èñòèôàäÿ òÿðçèäèð.
"Öñëóá" ñþçö ÿðÿáúÿ "òÿðç", "èôàäÿ òÿðçè", "öñóë" ìÿíàñûíäàäûð. Èí-
äè áó ñþç äàùà ÷îõ éàçû ìàíåðàñû, äàíûøûã òÿðçè àíëàìûíäà èøëÿíèð.
Öñëóá àéðû-àéðû ñÿíÿòêàðëàðà, åëìè, ñèéàñè, òàðèõè úÿðÿéàíëàðà,
áÿäèè æàíðëàðà, ìöÿééÿí áèëèê ñàùÿëÿðèíÿ àèääèð, áóíà ýþðÿ äÿ ùÿð
162
öñëóá ôÿðäèäèð. Ýþçÿë íèòã ñàùèáëÿðèíèí þçöíÿìÿõñóñ öñëóáó âàð-
äûð. Äåìÿëè, öñëóá èíúÿñÿíÿò ñàùÿëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëàí ùÿð ùàíñû
áèð éàçû÷û, áÿñòÿêàð, ðÿññàì âÿ ñ. êèìè ñÿíÿòêàðëàð ö÷öí áÿäèè,
ìóñèãè âÿ ðÿñì ÿñÿðëÿðè, æàíð âÿ úÿðàéàíëàð ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí
äèë âÿ íèòã âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ öñóëëàðûíûí ìÿúìóñóäóð.
Ãÿäèì äöíéàíûí ÿí ìÿøùóð àëèìè âÿ íàòèãè Àðèñòîòåë öñëóáó
íèòã ìÿäÿíèééÿòè èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðìèø, îíà éöêñÿê ãèéìÿò âåðìèø,
öñëóáóí íèòãèí ìþâçóñóíà óéüóí îëìàñûíû ÿñàñëàíäûðìûøäûð. Ãÿ-
äèì Ðîìàíûí ìÿøùóð íàòèãè Ì. Ò. Ñèñåðîí èñÿ äåìèøäèð: "ßñë íà-
òèã î øÿõñäèð êè, àäè èøëÿð ùàããûíäà ñàäÿ, áþéöê èøëÿð áàðÿñèíäÿ
ÿçÿìÿòëÿ, îðòà ñÿâèééÿëè èøëÿð ùàããûíäà èñÿ éóõàðûäàêûëàð àðàñûí-
äà îðòà ìþâãå òóòàí áèð öñëóáäà äàíûøìàüû áàúàðñûí".(16, ñÿù.37)
Äèë âàùèäëÿðè öñëóáè êåéôèééÿò ãàçàíìàã ö÷öí äèëèí ôîíåòèêà-
ñû, ëåêñèêàñû âÿ ãðàììàòèêàñû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ öñëóáè ÷àëàðëûüûí éà-
ðàíìàñûíà õèäìÿò åäèð. Ëåêñèê-ñåìàíòèê, ôîíåòèê âÿ ãðàììàòèê
íîðìàëàð äèëèí ãóðóëóøó èëÿ áàüëûäûð âÿ íèòãèí äöçýöíëöéöíöí
õèäìÿòèíäÿäèð, öñëóá íîðìàëàðû èñÿ íèòãèí ýþçÿëëèéèíè, èôàäÿëèéèíè
àðòûðûð, öíñèééÿòèí òÿñèðëè, ìþâçóéà óéüóíëóüóíó âÿ ìÿãñÿäÿ
ìöâàôèãëèéèíè ðåàëëàøäûðûð.
Äèë âàùèäëÿðèíèí öñëóáèééàòû àøàüûäàêû ãðóïëàðà áþëöíöð:
1. Ôîíåòèê öñëóáèééàò.
Ôîíåòèêàíûí íèòãäÿ êÿñá åòäèéè öñëóáè êåéôèééÿòëÿðäÿí ÿí áàø-
ëûúàñû àùÿíýäàðëûãäûð. Àùÿíýäàðëûã íèòãèí ñÿëèñëèéè, àõûúûëûüû, òÿ-
áèèëèéè äåìÿêäèð. Íèòã ìÿùç áó êåéôèééÿòëÿð ùåñàáûíà äèíëÿéèúè-
ëÿðÿ âÿ îõóúóëàðà õîø òÿñèð áàüûøëàéûð, îõóéàðêÿí ýþç îõøàéûð,
åøèäèëÿðêÿí ãóëàãëàðäà õàëã ìóñèãèñè, ìóüàìëàð êèìè ýþçÿë ñÿñ-
ëÿíèð. ßëáÿòòÿ, áóíóí ÿñàñ ñÿáÿáè äèëèìèçèí ñàèò ñÿñëÿðèíèí ÷îõëó-
üóäóð êè, áó ùåñàáà à÷ûã ùåúàëàðûí öñòöíëöéö ñÿñëÿíìÿíèí, ñÿäà-
íûí, àâàçûí àùÿíýäàðëûüûíà ÿâÿçñèç òÿñèð ýþñòÿðèð. Äèëèìèçäÿêè
äîããóç ñàèò âÿ äþðä ñîíîð ñàìèò ñÿñèí éàðàòäûüû ùàðìîíèéà íèòã-
äÿ àâàçëû, ìóñèãèëè òîíó ýöúëÿíäèðèð.
Àòàëàð ñþçöíäÿí (Àü ýöí àäàìû àüàðäàð, ãàðà ýöí ãàðàëäàð;
Àüçû àøà éåòèøÿíäÿ, áàøû äàøà éåòèøÿð; Àñòà åëÿ, óñòà åëÿ); õàëã
ìàùíûëàðûíäàí (Àðàç öñòÿ, áóç öñòÿ; Êàáàá éàíàð êþç öñòÿ. Ãîé

163
ìÿíè þëäöðñöíëÿð, Áèð àëà ýþç ãûç öñòÿ); áàéàòûëàðäàí (Áåëÿ áàü-
ëàð; Äîñò áàøûí áåëÿ áàüëàð; Áöëáöë àüëàð, ýöë à÷ìàç, Âåðàíäû áå-
ëÿ áàüëàð), "Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä"äàí áàøëàéàðàã È. Íÿñèìè, Ø. È.
Õÿòàè, Ì. Ôöçóëè, Ì. Ï. Âàãèô, Ì. Ô. Àõóíäîâ, À. ßëÿñýÿð, Ú.
Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, Ì. ß. Ñàáèð, Ö. Ùàúûáÿéîâ, Ì. Øÿùðèéàð, Ñ.
Âóðüóí, Ì. Èáðàùèìîâ, È. ßôÿíäèéåâ, Á. Âàùàáçàäÿ, Õ. Ð. Óëó-
òöðê âÿ áàøãà îíëàðëà, éöçëÿðëÿ ñþç ñÿíÿòêàðûíûí íÿçì âÿ íÿñð
ÿñÿðëÿðèíäÿ, ïéåñëÿðäÿ, ôàúèÿëÿðäÿ, êîìåäèéàëàðäà, ìÿíñóð øåèð-
ëÿðäÿ àëûíìà ñþçëÿðäÿ ñàèòëÿðèí óçóí òÿëÿôôöçö, ñÿñ óéóøìàñû, ñÿñ
àðòûìû ([àéèëÿ], [øåéèð]), ñÿñ äöøöìö ([íåô÷è], [äîñ êþìÿéè]),
ìèëëè ñþçëÿðäÿ èêè ñàèòèí, èêè âÿ éà ö÷ ñàìèòèí éàíàøû èøëÿíÿ áèëìÿ-
ìÿñè, ÷îõùåúàëû ñþçëÿðèí ñîíóíäà úèíýèëòèëè ñàìèòëÿðèí êàðëàøìàñû
([êÿíò], [êèòàï], [ýÿøÿíê]), ñþç äàõèëèíäÿ èêè êàð ñàìèòäÿí áèðè-
íèí úèíýèëòèëÿøìÿñè ([ùÿòäà], [àñäàð], [ñå÷ýè]), ùÿìúèíñ öçâëö
úöìëÿëÿðäÿ øÿêèë÷èëÿðèí âÿ ùèññÿúèêëÿðèí èõòèñàðû ("Êÿíäÿ éàõûí-
ëàøäûãúà åâëÿð ñå÷èëèð, éîëëàð àüàðûð, àäàìëàð ýþðöíöðäö"), òàáåñèç
ìöðÿêêÿá úöìëÿëÿðäÿ àõûðûíúû õÿáÿðèí èõòèñàðû (Àüàú àúû, úàí øè-
ðèí; Àüûí àäû îëóð, ãàðàíûí äàäû; Àò ìÿíèìäèð, äîí ýåéÿíèí),
àùÿíý ãàíóíó, âóðüó âÿ ñ. êèìè ôîíåòèê âàñèòÿëÿð íèòãäÿ àùÿíý-
äàðëûã éàðàäûð, èíòîíàñèéà, ôàñèëÿ, ñÿñèí òåìáðè, ðèòì âÿ ñ. íèòãèí
ðÿâàíëûüûíà ñÿáÿá îëóð. Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ ìóñèãèëè äèë äåéÿíëÿð
ìÿùç áóíëàðû íÿçÿðäÿ òóòóð.
Íèòãäÿ àùÿíýäàðëûã éàðàäàí âàñèòÿëÿðäÿí áèðè àëëèòåðàñèéàäûð.
Àëëèòåðàñèéà áÿäèè ÿñÿðëÿðäÿ úöìëÿíè òÿøêèë åäÿí ñþçëÿðèí ÿââÿ-
ëèíäÿ âÿ éà àõûðûíäà åéíè, éàõóä îõøàð ñàìèòëÿðèí èøëÿíìÿñèäèð.
Áåëÿ ñÿñ äöçöìö ñþçëÿðè, ñþç áèðëÿøìÿëÿðèíè, úöìëÿ, áåéò âÿ
áÿíäëÿðè ìóñèãèëè, àùÿíýäàð åäèð, þéðÿíèëìÿéÿ, éàääà ñàõëàíìà-
üà áþéöê êþìÿê îëóð. Áó ýöí äÿ óøàãëàðûí äèë à÷ìàñûíà, ìóñèãè,
àâàç öñòöíäÿ êþêëÿíìÿñèíÿ, îíëàðûí ýÿëÿúÿêäÿ ðÿâàí, ðàáèòÿëè âÿ
èôàäÿëè îõóñóíà, äàíûøûüûíà âàñèòÿ îëàí àëëèòåðàñèéà àòàëàð ñþçëÿðè-
íè, ôðàçåîëîæè èôàäÿëÿðè, íÿüìÿëÿðè, ìàùíûëàðû, íÿçì ïàð÷àëàðûíû,
ìÿíñóð øåèðëÿðè âÿ áÿùðè-òÿâèëëÿðè úàçèáÿëè, îéíàã âÿ àõûúû åäèð.
Àùÿíýäàð ñþçëÿðèí ìöíàñèáëèéè, úèíýèëòèëè ñàìèòëÿðèí, õöñóñÿí
ñîíîðëàðûí âÿ äîäàãëàíìàéàí ñàèòëÿðèí éàðàòäûüû èíúÿ ñÿñëÿíìÿ

164
âÿ àõûúû äöçöëöø ãóëàüà õîø ýÿëèð. Àëëèòåðàñèéà ïîåòèê öñëóáè ïðè-
éîì êèìè øèôàùè íèòã éàðàäûúûëûüûíäàí-ëàéëàëàðäàí, íàçëàìàëàð, úûð-
íàòìàëàð, þúÿøìÿëÿð, ñàíàìàëàð, ùîëàâàðëàð, ñàéà÷û ñþçëÿðè, ãàðà-
âÿëëèëÿð, éàíûëòìàúëàðäàí (Éåòèøìèø éåìèøè éåòèì éåìèø; Àüûðëûüûì-
óüóðëóüóì îäëàðà, Àçàð-áåçàð éàäëàðà; Àüûðëûüûì îä îëñóí, Îääà
éàíàí éàä îëñóí âÿ ñ.) áàøëàìûø, êëàññèê âÿ ìöàñèð ïîåçèéàìûçäà
ýåíèø èøëÿêëèê ãàçàíìûøäûð. Àëëèòåðàñèéà öçÿðèíäÿ ãóðóëàí øåèð ïàð-
÷àëàðû áàøäàí-áàøà àõûúûëûã, ðÿâàíëûã, àâàçëûëûã òÿúÿññöìö îëóð.
Ãîøìàëàð, ýÿðàéëûëàð, úûüàëû òÿúíèøëÿð ìÿùç áó áàõûìäàí ýþçÿëäèð.
Ñ. Ðöñòÿìèí "×àïàéåâ" àäëû øåèðèíäÿ ÷ ñàìèòèíèí òåç-òåç òÿêðàðû ÷ûí-
ãûëëû, äàøëû éîëëàðäà íàëëû àòûí äûðíàãëàðûíäàí ãîïàí ñÿñëÿðè õàòûðëàäûð:
×ûãûë äàøëû ÷àéëàðû,
×àïàéåâ ÷àïà-÷àïà
×àïûð, áè÷èð ÷þëëÿðäÿ
×àð úàíàâàðëàðûíû.
×àï ÷àéëàðäàí ×àïàéûì,
×àï î ÷àïñûí, áèç ÷àïàã,
×àï, ýÿëÿúÿê ýöíëÿðèí,
ßëèíäÿí ñåâèíú ãàïàã.
Ñÿñ äöçöìöíäÿí ìÿùàðÿòëÿ èñòèôàäÿ îáðàçëûã, àùÿíýäàðëûã éà-
ðàòìàüà ùåñàáëàíûð. Íèòãäÿ àùÿíýäàðëûã òþðÿäÿí âàñèòÿëÿðäÿí
éàëíûç øÿðàèò âÿ ìÿãàìäàí àñûëû îëàðàã èñòèôàäÿ õàø àâàçëàíìàéà
ñÿáÿá îëóð.
2. Ëåêñèê öñëóáèééàò. Íèòãäÿ öñëóáè åôôåêò âÿ ñÿëèñëèê éàðàò-
ìàã, ëöçóìñóç òÿêðàðà éîë âåðìÿìÿê, ôèêðèí äàùà òÿñèðëè âÿ äÿ-
ãèã èôàäÿ åäèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ ðÿíýàðÿíý äèë âàùèäëÿðèíèí èøëÿäèë-
ìÿñè ÷îõ çÿðóðèäèð. Áó úÿùÿòäÿí ñèíîíèìëÿðèí öñëóáè èìêàíëàðû
ýåíèøäèð. Þç íèòãèíè ãóðàí øÿõñ åéíè ìÿíàíû ìöõòÿëèô öñëóáè ÷à-
ëàðëûãäà èôàäÿ åäÿí ñèíîíèì úÿðýÿéÿ ìöðàúèÿò åäèá ëàçèìè ñþçö
ñå÷èá èøëÿäèð. Ñåìàíòèê ìÿíà ñàùÿñè èìêàí âåðèð êè, áèç áèð ôèêðè
øÿðàèòäÿí, öñëóáè ìöíàñèáÿòäÿí, ñóáéåêòèâ ìþâãåäÿí àñûëû îëàðàã
ìöõòÿëèô ñþçëÿðëÿ èøëÿäÿ áèëèðèê. Ìÿñ.: áþéöê-éåêÿ-èðè-íÿùÿíý-
çûðïû-çûðùîâ-äàùè-çîðáà-éåêÿïÿð; åøèòìÿê-äèíëÿìÿê-ãóëàã àñ-
ìàã-ãóëàã êÿñèëìÿê; öðÿê-êþíöë-ãÿëá; þëìÿê-ýþçëÿðèíè ÿáÿäè

165
éóììàã-äöíéàñûíû äÿéèøìÿê-äöíéàäàí êþ÷ìÿê-î äöíéàéà
òÿøðèô àïàðìàã-úÿùÿííÿìÿ âàñèë îëìàã; éàõøû-ýþçÿë-ýþé÷ÿê-ýÿ-
øÿíý-èíúÿ-çÿðèô-íÿôèñ-ëÿòèô; ãî÷àã-èýèä-úÿñóð-ãîðõìàç-ãÿùðÿ-
ìàí; äöíéà-úàùàí-àëÿì-êàèíàò-éåð öçö âÿ ñ. âÿ è. à.
Öìóìèééÿòëÿ, ñèíîíèìëÿð íèòãäÿ ëöçóìñóç òÿêðàðäàí ãà÷-
ìàã, ìÿçìóíäàí àñûëû îëàðàã ìöÿééÿí ìÿíà êîëîðèòè éàðàòìàã,
ôèêðè äÿãèã âÿ äàùà èíúÿ ìÿíà ÷àëàðûíäà ÷àòäûðìàã ö÷öí ÿâÿçñèç
äèë âàñèòÿñèäèð. ßëáÿòòÿ, ùàìû åéíè äÿðÿúÿäÿ ìÿãáóë ñèíîíèìëÿð-
äÿí èñòèôàäÿ åäÿ áèëìèð, ÷öíêè áó ùàë øÿõñèí ñþç åùòèéàòûíûí ñÿ-
âèééÿñèíäÿí àñûëûäûð. Ìöøàùèäÿëÿð ýþñòÿðèð êè, êèôàéÿò ãÿäÿð ñþç
åùòèéàòûíà ìàëèê îëàí øÿõñ íÿçÿðäÿ òóòäóüó ôèêðè (úöìëÿíè) ÷àäûð-
ìàã ö÷öí ñþç ñå÷ìÿêäÿ ÷ÿòèíëèê ÷ÿêìèð, çÿíýèí äèë âàñèòÿëÿðèí-
äÿí áàúàðûãëà éàðàðëàíäûüûíäàí îíóí íèòãè òÿñèð ýöúöíö, èôàäÿëè-
éèíè àðòûðìûø îëóð.
Íèòã ïðîñåñèíäÿ òÿçàäëû, çèääèééÿòëè ùàäèñÿ âÿ ôàêòëàðû ãàáà-
ðûã, åéíè çàìàíäà îáðàçëû øÿêèëäÿ íÿçÿðÿ ÷àòäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ
àíòîíèì ñþç âÿ èôàäÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ îëóíóð. Îáðàçëûã éàðàòìà-
üà õèäìÿò åäÿí àíòîíèìëÿð öñëóáè âàñèòÿ êèìè ÿêñ âÿ çèääèééÿò-
ëè úÿùÿòëÿðè äàùà ãàáàðûã íÿçÿðÿ ÷àðïäûðìàüà éàðäûì÷û îëóð.
Ìÿñ.: äîüìà-þýåé, úÿííÿò-úÿùÿííÿì, êå÷ìèø-èíäè, èñòè-ñîéóã,
úàâàí-ãîúà, àüëàìàã-ýöëìÿê, ñåâèíú-êÿäÿð âÿ ñ. áó êèìè àíòî-
íèìëÿð ùÿð ýöí äÿôÿëÿðëÿ íèòãèìèçäÿ éàí-éàíà èøëÿíèð.
Íèòã ìÿäÿíèééÿòèíäÿ îáðàçëûã éàðàäàí, ôèêðè éûüúàì âÿ ìÿí-
òèãè ÷àëàðëûãëà äèããÿòÿ ÷àòäûðàí èôàäÿ âàñèòÿëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ ôðàçåî-
ëîæè áèðëÿøìÿëÿð, èäèîìëàð, èáàðÿ, ùèêìÿòëè ñþç, çÿðá-ìÿñÿë âÿ
àòàëàð ñþçëÿðè ÿùÿìèééÿòëè éåð òóòóð.
Íèòãèí åìîñèîíàëëûüûíû, îáðàçëûã âÿ èôàäÿëèéèíè àðòûðàí ÿí òÿ-
ñèðëè äèë âàñèòÿñè ôðàçåîëîýèçìëÿðäèð.
Ôðàçåîëîæè èôàäÿëÿð ìÿúàçè ìÿíà êÿñá åòìÿêëÿ ôèêðè ñþçëÿðÿ
íèñáÿòÿí äàùà éûüúàì âÿ îáðàçëû èôàäÿ åäèð. Îíëàðûí áþéöê áèð
ãèñìèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí ñþçëÿð, áèð íþâ, äàøëàøûá ñàáèò âÿçèééÿòÿ
äöøìöøäöð.(7. ñÿù.48) Ìÿñ: öç ÷åâèðìÿê(èíúèìÿê), àéàã äþé-
ìÿê(ùåé ýåäèá-ýÿëìÿê), àüçûíû àðàìàã(ôèêðèíè þéðÿíìÿê), àü-
çûíà äèë àòìàã(éàäûíà ñàëìàã), êèïðèéè èëÿ îä ýþòöðìÿê(÷îõ

166
÷ÿòèíëèêëÿ éàøàìàã), ãóøó ýþçöíäÿí âóðìàã(äöç âÿ äÿãèã äå-
ìÿê), ÿëäÿí äöøìÿê(éîðóëìàã), íÿôÿñè êÿñèëìÿê(òàìàì éî-
ðóëìàã), ýþçöíöí êþêö ñàðàëìàã(ùåé ýþçëÿìÿê), ýþçö éîëäà
ãàëìàã(ùåé áàõìàã), ýþçö éîë ÷ÿêìÿê(ôèêðÿ ýåòìÿê), ýþçöíö
éîëëàðà äèêìÿê(ùåé áàõìàã), áàø ñûíäûðìàã(÷îõ äöøöíìÿê),
äÿðèäÿí-ãàáûãäàí ÷ûõìàã(÷îõ ÷àëûøûá èøëÿìÿê), ãàáûã ãîé-
ìàã(÷îõ èøëÿìÿê), þëöá éåðÿ ýèðìÿê(áÿðê óòàíìàã), áèð êþé-
íÿê ÿò òþêìÿê(áÿðê õÿúàëÿò ÷ÿêìÿê), ãàíàäûíûí àëòûíà àë-
ìàã(ùèìàéÿ åòìÿê), êþìÿê ÿëèíè óçàòìàã-ÿë òóòìàã(êþìÿê
åòìÿê) âÿ ñ.
Ôðàçåîëîæè áèðëÿøìÿëÿðäÿ èôàäÿíè éàðàäàí êîìïîíåíòëÿð þç
ÿââÿëêè ëåêñèê ìÿíàëàðûíäàí ÿëàãÿñèíè êÿñèá óçàãëàøìûø îëóð.
Îíëàð äèëäÿ ñþçëÿð êèìè íå÷ÿ éöç èëëÿðäèð êè, ìþâúóääöð âÿ ùàìû
òÿðÿôèíäÿí ùàçûð øÿêèëäÿ ýþòöðöëöá èøëÿäèëèð. Íèòã ïðîñåñèíäÿ äè-
ëèí áó èôàäÿëèëèê âàñèòÿñèíäÿí íèòãè ãöââÿòëÿíäèðìÿê, ìÿíà ýþ-
çÿëëèéè âÿ ðÿíýàðÿíãëèéè éàðàòìàã ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ îëóíóð.
Íèòãèí ìÿúàçè ñþç âÿ èôàäÿëÿðëÿ çÿíýèí îëìàñû äèëèí àäè äàíûøûã,
ìÿèøÿò öñëóáóíó äà ìàðàãëû, åøèäèëìÿëè åäèð. Ôðàçåîëîæè áèðëÿø-
ìÿëÿðè ìÿãñÿäÿóéüóí èøëÿòìÿéè áàúàðàí èíñàíëàðûí íèòãè þç ýþ-
çÿëëèéè, ðÿíýàðÿíýëèéè âÿ õÿëãèëèéè èëÿ ñå÷èëèð, äèíëÿéÿíëÿðäÿ âÿ
îõóéàíëàðäà õîø îâãàò éàðàäûð.
Õàëã çÿêàñûíûí, õàëã ìöäðèêëèéèíèí öìóìèëÿøäèðèëìèø áÿäèè
èôàäÿñè îëàí àòàëàð ñþçëÿðè, çÿðá-ìÿñÿëëÿð âÿ àôîðèçìëÿð íèòãè ðþâ-
íÿãëÿíäèðèð. Èñòÿð ñÿñëÿíìÿñèíÿ, èñòÿðñÿ äÿ ìÿíàñûíà ýþðÿ äåéè-
ëÿí, éàçûëàí ôèêðèí éûüúàì, ìöäðèê âÿ îáðàçëû èôàäÿñèíÿ éàðäûì÷û
îëàí àòàëàð ñþçëÿðè âÿ çÿðá-ìÿñÿëëÿð òÿðáèéÿâè ìþâçóäà àïàðûëàí
ñþùáÿòëÿðäÿ îëäóãúà ôàéäàëûäûð, äåéèëÿíëÿðè ÿñàñëàíäûðìàã, äèí-
ëÿéÿíëÿðè íÿéÿ èñÿ èíàíäûðìàã, íÿäÿíñÿ ÷ÿêèíäèðìÿê, äöøöíäöð-
ìÿê ö÷öí ÿùÿìèééÿòëèäèð. Ìÿñ: Äèðèëèê áèðëèêäÿäèð; Åë ýöúö, ñåë
ýöúö; Åë ñåâÿíè àëÿì ñåâÿð; Äîñò äîñòà àðõàäûð; Èýèä þëÿð àäû
ãàëàð; Åëÿ àðõàëàíàí èýèäèí àðõàñû éåðÿ äÿéìÿç; Éàõøû äîñò éà-
ìàí ýöíäÿ òàíûíàð; Ñÿíÿòèí ïèñè éîõäóð; Ùàëâà, ùàëâà äåìÿê-
ëÿ àüûç øèðèí îëìàç; Àçà ãàíå îëìàéàí, ÷îõà ÷àòìàç; Àüûë éàø-
äà äåéèë, áàøäàäûð; Ñèðêÿ íÿ ãÿäÿð òöíä îëñà, þç ãàáûíû ÷àòëàäàð;

167
Àüûë àüûëäàí öñòöíäöð; Ïèñ àäàì éàõøûíûí ãÿäðèíè áèëìÿç; Áàø-
ãàñûíà ãóéó ãàçàí þçö äöøÿð; Áàüà áàõàðñàí áàü îëàð, áàõ-
ìàçñàí äàü îëàð âÿ ñ. âÿ è.
Ùÿð êÿñ àòàëàð ñþçëÿðè âÿ çÿðá-ìÿñÿëëÿðäÿí ùÿéàòûí ìöõòÿëèô
ñàùÿëÿðèíÿ àèä ìþâçóëàðäà éåðèíäÿ âÿ ìÿãñÿäÿìöâàôèã øÿêèëäÿ
èñòèôàäÿ åòìÿéè áàúàðìàëû, ùàããûíäà ñþùáÿò ýåäÿí ìÿñÿëÿëÿðëÿ
îíëàðû ÿëàãÿëÿíäèðìÿëèäèð.

Ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð
1. Äèëèí öñëóáè èìêàíëàðû äåäèêäÿ íÿëÿð íÿçÿðäÿ òóòóëóð?
2. Öñëóá íîðìàëàðû íÿéÿ õèäìÿò åäèð?
3. Àëëèòåðàñèéà íÿäèð? Î, ïîåòèê öñëóáè ïðèéîì êèìè áÿäèè èôà-
äÿ âàñèòÿñè ùåñàá îëóíóðìó?
4. Ôðàçåîëîæè áèðëÿøìÿëÿð ìÿúàçè ìÿíà êÿñá åòìÿêëÿ ôèêðèí
îáðàçëû èôàäÿñèíÿ íåúÿ õèäìÿò ýþñòÿðèð?
5. Àòàëàð ñþçëÿðè, çÿðá-ìÿñÿëëÿð âÿ àôîðèçìëÿð ùàíñû öñëóáäà
äàùà ÷îõ èøëÿíèð âÿ ñÿáÿáè íÿäèð?
6. ßäÿáè äèë íîðìàëàðû ùàíñû íèòãäÿ òàì ýþçëÿíèëèð?
7. Äàõèëè íèòã ùàíñû ÿñÿðëÿð ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð?
8. Ùàíñû ÿñÿðëÿð ìàêðîäèàëîã ÿñàñûíäà éàðàäûëûð?
9. Áÿäèè ÿñÿðëÿðäÿ ãåéðè-ìÿäÿíè íèòã ùàíñû ìÿãàìëàðäà èøëÿ-
äèëèð?
10. Äèàëîã ùàíñû ôîðìàëàðäà îëóð? Ðåïëèêà íÿäèð âÿ î, ùàíñû
ÿñÿðëÿðäÿ òÿçàùöð åäèð?
×àëûøìà 101. Àçÿðá.ÄÁÒÈÀ-äà òÿëÿáÿëÿðèí åëìè-ïðàêòèê
êîíôðàíñû êå÷èðèëèð, îíóí ðåãëàìåíòèíè òÿðòèá åäèí.
×àëûøìà 102. Ìèñðà âÿ úöìëÿëÿðäÿ åéíè úèíñëè ñàìèòëÿðèí òÿê-
ðàðëàíàðàã ìöÿééÿí àùÿíý, ìóñèãè éàðàòìàñûíà ôèêèð âåðèí. Áÿ-
äèè öñëóáóí äàùà äà ãöââÿòëÿíäèðèëìÿñèíÿ õèäìÿò åäÿí ôîíåòèê
òÿêðàðûí áó íþâö íåúÿ àäëàíäûðûëûð?
Ãàð öçÿðèíÿ ãàí äàììûø êèìè ãûçûë éàíàãëûì!
Ãîøà áàäàì ñûüìàéàí äàð àüûçëûì.
Ãÿëÿì÷èëÿð ÷àëäàüû ãàðàãàøëûì!
Ãóðóìñó ãûðõ òóòàí ãàðà ñà÷ëûì ("Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä"äàí)

168
 Óçóí-óçàäû óçóí÷óëóã åòìÿê; ýöíöíö ýþé ÿñýèéÿ äöéöíëÿ-
ìÿê; ýåäÿð-ýÿëìÿçÿ ýåòìÿê; ãóðääàí ãîðõàí ãîéóí ñàõëàìàç;
àçàúûã àøûì, àüðûìàç áàøûì; óúóíó òóòóá óúóçëóüà ýåòìÿê; àõìà-
üûí àüëû áàøûíäà îëìàç, äàáàíûíäà îëàð; à÷ûã àüûç àú ãàëìàç âÿ ñ.
×àëûøìà 103. Öñëóáè ôèãóðëàðäàí îëàí àíàôîðàëàðäà åéíè ñþç
âÿ èôàäÿëÿðèí òÿêðàðû èëÿ éàðàíàí áÿäèè èôàäÿ òÿðçèíèí ýþñòÿðèúèëÿ-
ðèíè òàïûá àëòûíäàí õÿòò ÷ÿêèí.
Ãàðàúà ×îáàíûí ãàðà êþïÿéè Ãàçàíà ãàðøû ýÿëäè. Ãàçàí ãàðà
êþïÿêëÿ õÿáÿðëÿøäè ("Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä"äàí)
Ö÷ö áèçÿ éàüûäû,
Ö÷ö úÿííÿò áàüûäû.
Ö÷ö éûüàð ýÿòèðÿð
Ö÷ö âóðàð äàüûäàð. (Òàïìàúà)
Ãûðàò Êîðîüëóíóí âóðàí ÿëèäèð,
Ãûðàò Êîðîüëóíóí ãà÷àð àéàüû.
Âàð ýöíöíäÿ Ãûðàò îíóí éîëäàøû,
Ùàé ýöíöíäÿ Ãûðàò îíóí äàéàüû. (Ú. Úàááàðëû)
Ýþçÿë ãàìÿò, ýþçÿë ýÿðäÿí, ýþçÿë öç,
Ýþçÿë îëìàç ñÿí òÿê îëñà, ýþçÿë éöç.
Ýþçÿë úàíû ìóíúà éåòÿð, ýþçÿë öç,
Ýþçÿë äåéèë, åòìÿ, ýþçÿë, àëû ñÿí. (Ì. Ï. Âàãèô)
Ùÿð íÿ âåðñÿí, âåð, ìÿáàäà âåðìÿ áèð äèðùÿì çÿêàò
Ùÿð íÿ äöç âåðñÿí, âåð, îüëóì, áîðúóíó âåðìÿ òÿìàì.
Ùÿð íÿ àëñàí, àë, àìàíäûð, àëìà êàñûáäàí ñàëàì
Ùÿð íÿ åòñÿí, åò âÿ ëàêèí åòìÿ ìåéäÿí èúòèíàá,
Ùÿð íÿ òóòñàí, òóò âÿ ëàêèí òóòìà áèð êàðè-ñÿâàá.
Ùÿð íÿ ÷ÿêñÿí, ÷ÿê, âÿëè, ÷ÿêìÿ õÿúàëÿò ãöáùäÿí.
Ùàðäà éàòñàí, éàò, àéûëìà, äóðìà ùÿðýèç ñöáùäÿí. (Ì.ß.Ñàáèð)
×àëûøìà 104. Áÿäèè äèëèí èôàäÿëèéèíè òÿìèí åäÿí öñëóáè ôèãóð-
ëàðäàí áèðè øåèðäÿ ìèñðàëàðûíäà, úöìëÿäÿ ñîí ñþçëÿðèí òÿêðàðû èëÿ
éàðàíàí åïèôîðàäûð. Îíëàðû òàïûí:
Åéá åëÿìÿ åéáÿúÿðèí åéáèíÿ,
Åéá åäèðñÿí þç åéáèíÿ, åéáè éîõ.
Ãûðõ ýöí ñàããàë äÿëèñè,

169
 Ãûðõ ýöí äàðàã äÿëèñè.
Ãûðõ ýöí éàðàã äÿëèñè.
Èñêÿíäÿð: - Ýÿëèí è÷ÿðè, ýÿëèí áóðà! Ýÿë, ýÿë! Éàâóã ýÿë?!
Ýÿë, êå÷ è÷ÿðè. Ñÿí äÿ ýÿë. Ùàúû Êàçûì, ñÿí äÿ áóéóð è÷ÿðè. Ùà-
ìûíûç ýÿëèí è÷ÿðè! Ìÿí þëöì, ùàìûíûç ýÿëèí! Áàõ, áåëÿ! Êå÷,
êå÷! Ñÿí äÿ ýÿë è÷ÿðè! Ñÿí äÿ ýÿë. Ýÿëèí, ýÿëèí! (Ú. Ìÿììÿäãó-
ëóçàäÿ. "Þëöëÿð" êîìåäèéàñûíäàí)
Äöøäö áöòöí ãÿçåòëÿð ãèéìÿòäÿí, àé úàí! Àé úàí!
Õÿëãèí úàíû ãóðòàðäû òþùìÿòäÿí, àé úàí! Àé úàí! (Ì. ß. Ñàáèð)
Ëåéëè äåìÿ-úÿííÿò è÷ðÿ áèð ùöð,
Ìÿúíóí äåìÿ-çöëìÿò è÷ðÿ áèð íóð.
Ëåéëè äåìÿ-þâúè-ùöñíÿ áèð ìàù
Ìÿúíóí äåìÿ-ìöëêè-åøãÿ áèð øàù.
(Ì. Ôöçóëè. "Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí"äàí)
×àëûøìà 105. Ñþçëÿðè ùåúàëàðà àéûðûí, ñÿòèðäÿí-ñÿòðÿ êå÷èðèë-
ìÿ ãàéäàñûíû äåéèí:
Úöäî, êàðàòå, àòëåòèêà, áîêñ, òàåêâîíäî, ùîêêåé, ÂÌÙ, òåí-
íèñ, îëèìïèàäà, íåôò÷è, 2010-úó èë, ìèîêàðäèò, Ì. Ô. Àõóíäîâ, âå-
ëîèäìàí, À. À. Áàêûõàíîâ, 15-úè.
×àëûøìà 106. Áèð òÿäðèñ èëèíäÿ ýþðäöéöíöç èøëÿðèí ùåñàáàòûíû
éàçûí.

2. ÅËÌÈ ÖÑËÓÁ

Åëìè öñëóá åëìè ÿñÿðëÿðèí äèëèíäÿ òÿçàùöð åäèð. Åëìè ôèêèð åë-
ìè ÿñÿðëÿðäÿ øÿðù îëóíóð. Åëìèí, èñòåùñàëàò âÿ òåõíèêàíûí àéðû-
àéðû ñàùÿëÿðèíÿ àèä ìÿãàëÿ, òåçèñ, ìÿðóçÿ, ðÿé âÿ ìîíîãðàôèéà-
ëàð áó öñëóáäà éàçûëûð. Åëìè öñëóáóí ÿëàìÿòäàð úÿùÿòëÿðèíäÿí áè-
ðè åëìè àíëàéûøëàðûí ÿí äÿãèã èôàäÿñè êèìè òåðìèíëèëèêäèð. Òåðìèí-
ëÿðèí ñèñòåì ùàëûíäà èøëÿíìÿñè îíó äèýÿð öñëóáëàðäàí ôÿðãëÿíäè-
ðÿí ÿñàñ ÿëàìÿòäèð.
170
 Åëìè öñëóáóí èêèíúè úÿùÿòè ìöúÿððÿä ìÿíàëû ñþçëÿðèí, áåéíÿë-
ìèëÿë àëûíìàëàðûí ùÿãèãè ìÿíàäà èøëÿäèëìÿñè, ôèêèðëÿðèí äÿãèã,
êîíêðåò âÿ áèðìÿíàëû èôàäÿ åäèëìÿñèäèð. Åëìè öñëóáäà ñþçëÿðèí þç
ìöñòÿãèì ìÿíàñûíäà èøëÿíìÿñè áÿùñ åäèëÿí òÿáèÿò âÿ úÿìèééÿò
ùàäèñÿëÿðè ùàããûíäà òàì, äöðöñò âÿ äÿãèã ìÿëóìàòûí âåðèëìÿñè
èëÿ áàüëûäûð. Áó öñëóáäà ìÿúàçè ìÿíàëû ñþçëÿðÿ éåð âåðèëìèð.
Åìîñèîíàëëûã, îáðàçëûã êèìè õöñóñèééÿòëÿð äÿ áó öñëóá ö÷öí õà-
ðàêòåðèê äåéèëäèð.
Åëìè öñëóáäà ìþâçó ìöÿééÿí èõòèñàñ ñàùÿñèíÿ àèä îëóð, êèòà-
áûí, ìîíîãðàôèéàíûí àäû, îíëàðäà âåðèëìèø ôÿñèë, áþëìÿ âÿ áàøëûã-
ëàð, øÿðù îëóíìàüà éþíÿëìèø ìÿòíëÿð ñÿáÿá-íÿòèúÿ ÿëàãÿëÿðè
ÿñàñûíäà ãóðóëóð, áóðàäà ñöáóò âÿ äÿëèëëÿð åëìè øÿêèëäÿ òÿðèô, äöñ-
òóð, úÿäâÿë âÿ ðÿãÿìëÿðëÿ âåðèëèð, ìöðÿêêÿá úöìëÿ òèïëÿðè öñòöí-
ëöê òÿøêèë åäèð. Ôèêèðëÿð ñöáóòëàðà, ôàêòëàðà èñòèíàä åäèëèð, öìóìè-
ëÿøäèðèëìÿëÿð àïàðûëûð, íÿòèúÿ ÷ûõàðûëûð.
Åëìè öñëóáäà éàçûëìûø ÿñÿðëÿð äàùà ÷îõ þç ñàùÿñèíÿ àèä ìö-
òÿõÿññèñëÿð àðàñûíäà éàéûëûð, èøëÿäèëèð âÿ åëÿ îíëàð òÿðÿôèíäÿí äÿ
òàì âÿ ÿùàòÿëè øÿêèëäÿ áàøà äöøöëöð. ×öíêè ùÿð ùàíñû áèð åëì ñà-
ùÿñèíèí þçöíÿìÿõñóñ, ñôåñèôèê ñþçëÿðè âÿ òåðìèíëÿðè âàðäûð êè, áó
òåðìèíëÿð, ÿñàñÿí, áàøãà äèëëÿðäÿí àëûíàí ñþçëÿðäèð, îíëàð éà îë-
äóüó êèìè èøëÿíèð, éà òÿðúöìÿ îëóíóð, éà äà êàëêà öñëóëó èëÿ éå-
íè ñþçëÿðèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè èëÿ ðåàëëàøûð. Îðòà ìÿêòÿáäÿ òÿäðèñ
îëóíàí ôèçèêà, ðèéàçèééàò, ùÿíäÿñÿ, êèìéà ôÿíëÿðè, àëè ìÿêòÿáäÿ
êå÷èëÿí èíôîðìàòèêà, èäìàí ìåòðîëîýèéàñû, èäìàí ïñèõîëîýèéàñû,
èíñàí ôèçèîëîýèéàñû ôÿíëÿðè, ýèìíàñòèêàéà, ñó èäìàíû íþâëÿðèíÿ
àèä äÿðñëèê âÿ äÿðñ âÿñàèòëÿðè õöñóñè òåðìèíëÿð öçÿðèíäÿ ãóðóë-
ìàãëà áÿäèè öñëóáäà éàçûëìûø ÿñÿðëÿðäÿí äèë âÿ öñëóáóíà ýþðÿ
ôÿðãëÿíèð. Òÿëÿáÿëÿð þéðÿíäèêëÿðè ùÿð ùàíñû äÿðñëèéèí áèð ñÿùèôÿ-
ñèíÿ, ùÿòòà áèð àáçàñûíà áåëÿ áàõàí êèìè îíóí ùàíñû åëì ñàùÿñè-
íÿ àèä îëäóüóíó ìöÿééÿíëÿøäèðÿ áèëèðëÿð.

Ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð
1. Åëìè öñëóá íÿäèð âÿ åëìè öñëóá íöìóíÿëÿðè ùàíñû ôîðìàëàð-
äà òÿçàùöð åäèð?

171
 2. Åëìè öñëóáóí ÿí ÿëàìÿòäàð úÿùÿòè íÿäÿí èáàðÿòäèð?
3. Åëìè öñëóáäà ìÿúàçè ìÿíàëû ñþçëÿðÿ, éîõñà òåðìèíëÿðÿ ÷îõ
éåð âåðèëèð?
4. Êàëêà öñëóëó èëÿ éàðàíìûø ñþçëÿðäÿí íöìóíÿëÿð âåðèí. Îí-
ëàðûí êàëêà öñëóëó èëÿ éàðàíäûüûíû íåúÿ áèëìÿê îëàð?
5. Àêàäåìèéàäà ùàíñû åëì ñàùÿëÿðè èëÿ òàíûø îëäóüóíóçó äå-
éèí âÿ îíëàðà àèä 5-10 òåðìèíè íöìóíÿ ýÿòèðèí.
6. Äÿãèãëÿê íÿäèð? Îíó ùàíñû öñëóáóí ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòè
ùåñàá åòìÿê îëàð?
7. Åëìè íèòã ùàíñû ôîðìàëàðäà òÿçàùöð òàïûð âÿ îíëàðäà õàðàê-
òåðèê îëàí úÿùÿòëÿð íÿäÿí èáàðÿòäèð?
8. Åëìè íèòãèí ÿñàñ æàíðëàðû ùàíñûëàðäûð?
×àëûøìà 107. Ìÿòíè îõóéóí, ùàíñû òåðìèíëÿðèí èøëÿíäèéèíè
ýþñòÿðèí âÿ îíëàðûí ùàíñû åëì ñàùÿñèíÿ àèä îëäóüóíó äåéèí.
6.2.2 Îêñèýåíèí ãàíëà íÿãëè
Äèôôóçèéàíûí êþìÿéè èëÿ îêñèýåíèí ãàíà êå÷ìÿñèíäÿí ñîíðà
îíóí òàëåéè ùåìîãëîáèíëÿ áèðëÿøìÿäÿ îëóð. Éàëíûç îêñèýåíèí 0,3
ùÿúì % ãàíäà ùÿëë îëóð (éàõóä 1,5% àðòåðèàë ãàíäàêû îêñèýåí),
ãàëàí ùèññÿñè èñÿ ùåìîãëîáèíëÿ áèðëÿøèð. Îêñèýåí ùåìîãëîáèíëÿ
(Ùá) áèðëÿøÿðÿê îêñèùåìîãëîáèí ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Ùåìîãëîáèí, çö-
ëàë ùèññÿñè îëàí ãëîáèíäÿí âÿ 4 ÿäÿä äÿìèð òÿðêèáëè ùåìäÿí èáà-
ðÿò ìöðÿêêÿá çöëàëäûð.
ÙÙá îíó ýþñòÿðèð êè, ùåìîãëîáèí çÿèô òóðøó òÿñèðëèäèð, áÿðïà
îëóíìóø ùåìîãëîáèí èñÿ îêñèùåìîãëîáèíÿ íèñáÿòÿí äàùà çÿèô
òóðøóäóð.
Àðòåðèàë ãàí îêñèýåíëÿ 96-97% çÿíýèíëÿøèð. Áó ùàäèñÿ ÷îõ ñö-
ðÿòëÿ, 0,25-0,30 ñàí. áàø âåðèð (Ðàôèã Ãàéûáîâ. Èíñàí ôèçèîëîýèéà-
ñû, Áàêû, 2009, ñÿù. 163)
×àëûøìà 108. ìÿòíè îõóéóí, îíóí ùàíñû åëì ñàùÿñèíÿ àèä îë-
äóüóíó àéäûíëàøäûðûí, áó ñàùÿéÿ àèä ñïåñèôèê ñþçëÿðè ãåéä åäèí:
3. Ùÿäÿôè íèøàí àëìàãëà ùÿðÿêÿò ôÿàëèééÿòè ìèíèìóìà åíäè-
ðèëìèø èäìàí íþâëÿðè. Áåëÿ èäìàí íþâëÿðèíäÿí-êàìàíäàí îõ
àòìàã, îäëó ñèëàùäàí ýöëëÿ àòìàã, ïíåâìàòèê ñèëàùäàí ýöëëÿ
àòìàã, áèëéàðä îéóíó, äàðòñ îéóíó âÿ ñ. ìèñàë ýþñòÿðìÿê îëàð.

172
 4. Ìîäåëëÿð öçÿðèíäÿ éàðûøëàð êå÷èðèëÿí èäìàí íþâëÿðè: Áóðà-
äà èäìàí÷ûëàð ùàçûðëàäûãëàðû ìîäåëëÿðè ìöÿééÿí ãàéäàëàð ÿñàñûí-
äà éàðûøëàðà ÷ûõàðûðëàð. Ìèñàë îëàðàã-àâèî, àâòî, ðàêåò, ãàéûã ìî-
äåëèçìè âÿ ñ. íþâëÿðèíè ýþñòÿðìÿê îëàð.
5. Àáñòðàê èäðàêûí êþìÿéè èëÿ ðÿãèáÿ ãàëèá ýÿëìÿêëÿ õàðàêòå-
ðèçÿ îëóíàí èäìàí íþâëÿðè. Áåëÿ èäìàí íþâëÿðèíäÿí-øàùìàò, äà-
ìà, ãàëàãàïû âÿ äèýÿð èíòåëëåêòóàë èäìàí íþâëÿðèíè ãåéä åòìÿê
îëàð (Íàçèì Ìÿúèäîâ. Èäìàí íÿçÿðèééÿñè, Áàêû, 2009, ñÿù. 20)
×àëûøìà 109. Éîë âåðäèéèíèç áèð ñÿùâ ùÿðÿêÿòÿ (ùàäèñÿéÿ)
ýþðÿ èçàùàò éàçûí.

3. ÏÓÁËÈÑÈÑÒÈÊ ÖÑËÓÁ

Ïóáëèñèñòèê öñëóáó ìÿòáóàò âÿ éà ãÿçåò öñëóáó äà àäëàíäûðûð-

ëàð. Ïóáëèñèñòèê öñëóá êöòëÿâè âÿ ÷îõ èøëÿê öñëóáäóð. Áó öñëóá
ìÿòáóàò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ-ãÿçåò âÿ æóðíàëëàðäà ÷àï îëóíàí ìöõòÿëèô
íþâ éàçûëàðû, èúòèìàè-ïóáëèñèñòèê âÿ òÿíãèäè ìÿãàëÿëÿðè ÿùàòÿ åäèð.
Ðàäèî-òåëåâèçèéà âåðèëèøëÿðè äÿ áó öñëóáäà àïàðûëûð. Âåðèëèøè ìöÿë-
ëèôëÿð, ðåäàêòîð âÿ ðåæèññîðëàð éàçûëû øÿêèëäÿ ùàçûðëàéûð, àïàðûúûëàð
ùÿìèí ìàòåðèàëû îõóéóá òàíûø îëäóãäàí ñîíðà øèôàùè øÿêèëäÿ äèí-
ëÿéèúè âÿ òàìàøà÷ûëàðà ÷àòäûðûðëàð. Áó öñëóáäà ñèéàñè, ñîñèàë, èãòè-
ñàäè ìÿñÿëÿëÿð, ùÿéàòäà áàø âåðÿí ìöõòÿëèô ùàäèñÿëÿð, ôàêòëàð
ìöÿëëèô äèëè èëÿ ñàäÿ øÿêèëäÿ þç èôàäÿñèíè òàïûð. Ãÿçåò âÿ æóðíàë-
ëàðäà èñòåùñàëàòëà áàüëû î÷åðêëÿð, éîë ãåéäëÿðè, ñÿéàùÿò äöøöíúÿ-
ëÿðè, õàòèðÿëÿð, ìÿçÿëè, ýöëìÿëè ÿùâàëàòëàð, ôåëéåòîíëàð äà äÿðú
îëóíóá îõóúóëàðûí èõòèéàðûíà âåðèëèð.
Ìÿòáóàò öñëóáóíäà ýåíèø îõóúó êöòëÿñè ö÷öí àíëàéûøëàð, ùàäè-
ñÿ âÿ ÿùâàëàòëàð ìÿíàñû àéäûí îëàí ñþçëÿð âÿ èôàäÿëÿðëÿ, èìêàí
äàõèëèíäÿ ñàäÿ úöìëÿëÿðëÿ èôàäÿ îëóíóð, ôèêèðëÿð òÿùêèéÿ öñóëóí-
äà ÷àòäûðûëûð. Áóðàäà ìÿúàçèëèéÿ, îáðàçëûüà, ÿñàñÿí éåð âåðèëìèð,
òåðìèíëÿð àç èøëÿäèëèð. Ïóáëèñèñòèê öñëóáà àèä ãÿçåò ìàòåðèàëëàðû
áàø ðåäàêòîðóí, ìÿñóë êàòèáèí ìöäàõèëÿñè íÿòèúÿñèíäÿ íÿøð îëóí-
173
ñà äà, ìöõáèðëÿð, àéðû-àéðû ìöÿëëèôëÿð òÿðÿôèíäÿí éàçûëäûüûíäàí
îíëàðäà ÿäÿáè äèë íîðìàëàðûíäàí óçàãëàøìà ùàëëàðûíà òÿñàäöô
îëóíóð. Ìÿñÿëÿí: "Éåíèéåòìÿ ñòîëöñòö òåííèñ÷èëÿð þëêÿ áèðèíúèëÿ-
ðèíè Øÿêèäÿ ìöÿééÿí åäÿúÿêëÿð. Ìàðòûí 1-äÿí 5-äÿê êå÷èðèëÿúÿê
éàðûøäà ìöõòÿëèô øÿùÿð âÿ ðàéîíëàðäàí òÿõìèíÿí 120 òåííèñ÷è
1992, 1994, 1995-úè èëëÿð òÿâÿëëöäëö âÿ äàùà êè÷èê éàø ãðóïëàðû
öçðÿ ìöáàðèçÿ àïàðàúàãëàð"; "Éàðûøà ãàòûëàí Íèúàò Ìÿììÿäîâ
ìöáàðèçÿéÿ ôèí Ñàìïñ Íèñòè öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿ èëÿ áàøëàéûá"; "Îí-
ëàð ìåäàë éîëóíäà 3 ãÿëÿáÿäÿí ñîíðà, éàðûìôèíàëäà ùèíäèñòàíëû
ýÿëÿúÿê ãàëèáÿ éåíèëèáëÿð" âÿ ñ. ("Èäìàí" ãÿçåòè, 16 ôåâðàë,
2010-úó èë);
"Éåíèéåòìÿ ñòîëöñòö òåííèñ÷èëÿð" ÿâÿçèíÿ "Ñòîëöñòö òåííèñ öç-
ðÿ éåíèéåòìÿëÿð", "ìöõòÿëèô øÿùÿð âÿ ðàéîíëàð" ÿâÿçèíÿ ñàäÿúÿ
"øÿùÿð âÿ ðàéîíëàð", "120 òåííèñ÷è 1992, 1994, 1995-úè èëëÿð òÿ-
âÿëëöäëö âÿ äàùà êè÷èê éàø ãðóïëàðû öçðÿ" ÿâÿçèíÿ "1992,
1994, 1995-úè èëëÿðäÿ àíàäàí îëìóø âÿ äàùà êè÷èê éàø ãðóïó öç-
ðÿ 120 òåííèñ÷è" éàçûëñà èäè, ôèêèð äàùà äÿãèã âÿ äöçýöí èôàäÿ
åäèëìèø îëàðäû.

Ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð
1. Ïóáëèñèñòèê öñëóá íÿäèð?
2. Ïóáëèñèñòèê öñëóá áÿäèè âÿ åëìè öñëöáëàðäàí íÿ èëÿ ôÿðãëÿíèð?
3. Ãÿçåòëÿðäÿ øåèð âÿ ùåêàéÿëÿð äÿ íÿøð îëóíóð. Îíëàðû ïóáëè-
ñèñòèê öñëóáà äàõèë åòìÿê îëàðìû? Úàâàáëàðûíûçäàí àñûëû îëàðàã
ñÿáÿáèíè èçàù åäèí.
4. Ïóáëèñèñòèê öñëóáäà ìÿúàçèëèéÿ, îáðàçëûüà éåð âåðèëèðìè?
Ôèêðèíèçè ÿñàñëàíäûðûí.
5. Òåðìèíëÿðÿ ãÿçåò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ íèéÿ àç éåð âåðèëèð?
6. Íèòãèí çÿíýèíëèéè äåäèêäÿ íÿ íÿçÿðäÿ òóòóëóð? Íèòãèí çÿí-
ýèíëèéè âÿ éà êàñûáëûüûíû íåúÿ ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê îëàð?
7. Ãÿçåò äèëèíèí ÿñàñ êåéôèééÿòè íÿäèð? Ôèêðèí àéäûí èôàäÿñèíèí
èëêèí øÿðòè íÿ ùåñàá îëóíóð?
×àëûøìà 110. Ìÿòíè îõóéóí, ïóáëèñèñòèê öñëóáà õàñ îëàí ìÿãàì-
ëàðû ýþñòÿðèí. Áó íèòã áÿäèè âÿ éà åëìè öñëóáäàí íÿ èëÿ ôÿðãëÿíèð?

174
 Àçÿðáàéúàí Ùàâà âÿ Åêñòðåìàë Èäìàí Íþâëÿðè Ôåäåðàñèéàñû
Áåéíÿëõàëã Àâèàñèéà Ôåäåðàñèéàñûíûí (ÔÀÈ) ãÿðàðû èëÿ áó ãóðóìà
ôÿàë öçâ ãÿáóë åäèëèá. Äöíéàäà ìöëêè âÿ èäìàí àâèàñèéàñû öçðÿ
ñòàíäàðòëàðû âÿ èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðè ìöÿééÿí åäÿí áó òÿøêèëàòà
öçâ îëìóø Ùàâà âÿ Åêñòðåìàë Èäìàí Íþâëÿðè Ôåäåðàñèéàñû Àçÿð-
áàéúàíäàí ÔÀÈ öçâè îëàí èëê âÿ éåýàíÿ ãóðóìäóð. Áåéíÿëõàëã
Àâèàñèéà Ôåäåðàñèéàñûíûí 120-äÿí ÷îõ þëêÿíèí íöìàéÿíäÿëÿðèí-
äÿí ñå÷èëìèø èäàðÿ ùåéÿòè âàð. Õàòûðëàäàã êè, áó éàõûíëàðäà Àçÿð-
áàéúàí èäìàí÷ûëàðûíûí òÿìñèë åòäèéè áóçàäûðìàíìà öçðÿ ìèëëè êî-
ìàíäàìûç Äöíéà êóáîêó éàðûøëàðûíûí áèðèíúè ìÿðùÿëÿñèíäÿ 42
êèøè âÿ 26 ãàäûí èäìàí÷û àðàñûíäà êå÷èðèëÿí éàðûøëàðäà ñöðÿòëÿ äûð-
ìàíìà öçðÿ êèøèëÿðäÿí èáàðÿò êîìàíäàìûç 18-úè, ãàäûí èäìàí÷û-
ëàðûìûç èñÿ 17-úè éåðÿ òóòóáëàð. Ùÿì÷èíèí éàðûøëàð çàìàíû áó íþâ
öçðÿ ùàêèìëÿð ö÷öí êå÷èðèëÿí ñåìèíàðäà ôåäåðàñèéàìûçûí íöìà-
éÿíäÿëÿðè Éàãóá ßñÿäîâ âÿ Éåâýåíèéà Íÿúÿôîâà Áåéíÿëõàëã
Àëïèíèçì Ôåäåðàñèéàñûíäàí (ÈÆÈÀÀ) ùàêèì ñåðòèôèêàòëàðû àëûáëàð
("Îëèìïèéà äöíéàñû" ãÿçåòè, 29 éàíâàð -1 ôåâðàë 2010-úó èë).
×àëûøìà 111. Éóõàðûäàêû ìÿòíäÿ Àâðîïà äèëëÿðèíäÿí ýÿëÿí
ñþçëÿðÿ ýþðÿ ñòàòèñòèê òÿùëèë àïàðûí, îíëàðûí òåðìèí éîõñà öìóìèø-
ëÿê ñþçëÿð îëäóüóíó èçàù åäèí.
×àëûøìà 112. Âåðèëìèø ñþçëÿðèí ìÿíàñûíû àéäûíëàøäûðìàüà
÷àëûøûí, îíëàðûí íÿ âàõò òåðìèí, íÿ âàõò áåéíÿëìèëÿë ñþç êèìè èø-
ëÿíìÿ ìÿãàìëàðûíû èçàù åäèí, îíëàðà ÿí ÷îõ ùàíñû öñëóáäà ðàñò
ýÿëäèéèíèçè äåéèí:
ñíîóáîðä, ôðèñòàéë, òðàñ, áóçàäûðìàíìà, àëïèíèçì, ñåðòèôèêàò,
òàåêâîíäî, ìèññèéà, ÷åìïèîíàò, êîíôåäåðàñèéà, âèòñå-ïðåçèäåíò,
ëèãà, êîðíåð, ëåýèîíåð, ëèìèò, òóðíèð, ìàò÷, àðåíà, äåáöò.
×àëûøìà 113. Ìÿøã÷è êèìè èõòèñàñûíûçà óéüóí ìÿøüÿëÿëÿð êå-
÷èðìÿê èñòÿéèðñèíèç. Îíóí ùàããûíäà ìÿëóìàò éàçûí.
×àëûøìà 114. Óçàãäà éàøàéûðñûíûç: Àèëÿíèçÿ ìèí ìàíàò ïóë
ýþíäÿðäèéèíèç áàðÿäÿ òåëåãðàì âóðóí.

175
 4. ÐßÑÌÈ-ÊÀÐÝÖÇÀÐËÛà ÖÑËÓÁÓ

Ðÿñìè-êàðýöçàðëûã öñëóáó "ÿìÿëè öñëóá", "ðÿñìè-ÿìÿ-

ëè öñëóá"; "èøýöçàð öñëóá" àäëàðû èëÿ äÿ èøëÿíèð. Ðÿñìè ñÿ-
íÿäëÿð, òÿëèìàòëàð, ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðû âÿ ñ. ðÿñìè-êàðýö-
çàðëûã öñëóáóíà óéüóí òÿðòèá îëóíóð, éàçûëûð. Áó öñëóáóí
ÿñàñ õöñóñèééÿòè èôàäÿ äöçýöíëöéö, ôèêèð äÿãèãëèéè âÿ éûü-
úàìëûãäûð.
Ðÿñìè ñÿíÿäëÿðèí äèëèíäÿ àðòûã, ìÿòëÿáäÿíêÿíàð ñþçëÿðÿ, òÿê-
ðàðëàðà, áÿäèè èôàäÿëÿðÿ éåð âåðèëìèð, äÿãèã ñþç âÿ òåðìèíëÿð èøëÿ-
äèëèð, ãðàììàòèê íîðìàëàðà ðèàéÿò åäèëèð, øòàìï õàðàêòåðëè ñòàí-
äàðò ñþçëÿðäÿí, áàñìàýÿëèá (òðàôàðåò) èôàäÿ âÿ úöìëÿëÿðäÿí èñòè-
ôàäÿ îëóíóð. Áó öñëóá þç ôîðìà âÿ ìÿçìóíó åòèáàðèëÿ êöòëÿâè
ìàùèééÿò äàøûéûð, èõòèñàñûíäàí, ïåøÿñèíäÿí, ùÿéàòäà òóòäóüó âÿ-
çèôÿñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã èíñàíëàð ÿìÿëè éàçûëàðà ìöðàúèÿò åäèð-
ëÿð.
Ðÿñìè-ÿìÿëè öñëóá, àäûíäàí ýþðöíäöéö êèìè, ùÿéàòûí ïðàêòèê
òÿëÿáëÿðè èëÿ áàüëûäûð. Î, äþâëÿò âÿ èúòèìàè èäàðÿëÿðèí áèð-áèðè èëÿ,
âÿòÿíäàøëàðûí èäàðÿ, ìöÿññèñÿ âÿ òÿøêèëàòëàðëà ÿëàãÿñèíè òÿìèí åäèð.
Ðÿñìè-êàðýöçàðëûã öñëóáóíó èíçèáàòè-èäàðÿ öñëóáó, äÿôòÿðõà-
íà öñëóáó äà àäëàíäûðûðëàð. Äÿôòÿðõàíà ñÿíÿäëÿðè ðÿñìè õàðàêòåð-
äÿ îëäóüó ö÷öí þçöíÿìÿõñóñ úÿùÿòëÿðè èëÿ ñå÷èëèð. Áó öñëóáóí
îíëàðëà ñÿíÿä íþâö âàðäûð: ãàíóí, ôÿðìàí, ñÿðÿíúàì, ãÿòíàìÿ,
âèçà, íîòà, èòòèùàìíàìÿ, òÿëèìàò, ïðîòåñò, åòèìàäíàìÿ, ùþêì, ãÿ-
ðàð, ýþñòÿðèø, ÿìð, àêò âÿ ñ.
Äþâëÿò ÿùÿìèééÿòëè ðÿñìè ñÿíÿäëÿð õöñóñè àéðûëìûø àäàìëàð
òÿðÿôèíäÿí ùàçûðëàíûð, äþâëÿò áàø÷ûñû òÿðÿôèíäÿí èìçàëàíûð.
Ðÿñìè-êàðýöçàðëûã ñÿíÿäëÿðè éàçûøìà ìÿãñÿäè äàøûéàí (òå-
ëåãðàì, àíêåò, òÿëèãÿ, ÿðèçÿ, ðàïîðò âÿ ñ.), ìöÿééÿí ôàêòû òÿñäèã-
ëÿéÿí (âÿñèãÿ, àðàéûø, âÿêàëÿòíàìÿ, âÿ ñ.), ùÿð ùàíñû ùàäèñÿ âÿ
ôàêòû ÿêñ åòäèðÿí (àêò, ïðîòîêîë, ìöãàâèëÿ, âÿ ñ.) âÿ èúëàñ, òîïëàí-
òû, éûüûíúàã, êîíôðàíñëàðûí ãÿðàðëàðû-ïðîòîêîë, ùåñàáàò âÿ ñ. ôîð-
ìàñûíäà îëóð (6, ñÿù. 4)
176
 Òÿëÿáÿ âÿ ìÿçóíëàðûìûçà ëàçûì îëà áèëÿúÿéèíè íÿçÿðÿ àëàðàã
ÿìÿëè öñëóáóí òÿëÿáëÿðèíè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿí ÿñàñ ðÿñìè-êàðýö-
çàðëûã ñÿíÿä íþâëÿðèíè àøàüûäà ÿëèôáà ñûðàñû èëÿ âåðèðèê.

1. ÀÔÈØÀ

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìÿäÿíèééÿò âÿ Òóðèçì Íàçèðëèéè

Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Áÿäÿí Òÿðáèéÿñè âÿ Èäìàí Àêàäåìèéàñû

28 ìàé 2010
Ðåñïóáëèêàíûí õàëã àðòèñòè, ïðîôåññîð
Ìÿñóì Èáðàùèìîâóí
èøòèðàêû èëÿ
Íèéàçè àäûíà Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ôèëàðìîíèéàñû
àðòèñòëÿðèíèí

Õåéðèééÿ êîíñåðòè
Ïðîãðàìäà: Àçÿðáàéúàí ìóüàìëàðû, õàëã ìàùíûëàðû âÿ áÿñ-
òÿêàðëàðûí ïîïóëéàð ìóñèãè ÿñÿðëÿðè
ßëäÿ îëóíàí âÿñàèò Ãàðàáàü Âåòåðàíëàðûíûí Éàðäûì Ôîíäó-
íóí ùåñàáûíà êþ÷öðöëÿúÿêäèð.
Êîíñåðò ñààò 1500-äà Àêàäåìèéàíûí àêò çàëûíäà îëàúàãäûð.
Áèëåòëÿð ôîéåäÿ ñàòûëûð.

***

2. ÀÊÒ

"Àêò" ëàòûíúà "àêòîñ", "àêòóì" ñþçöíäÿí îëóá "ùàäèñÿ",

"ñÿíÿä", "úèíàéÿò èøè" äåìÿêäèð. Àêò ìÿçìóíóíà ýþðÿ úèíàéÿò
àêòû, äþâëÿò àêòû, áó âÿ éà äèýÿð áèð ôàêòû à÷ìàã ö÷öí òÿðòèá åäè-
ëÿí àêò íþâëÿðèíÿ áþëöíöð.
Ìàùèééÿòè - ùÿð ùàíñû áèð èø âÿ éà ùàäèñÿíè ãàíóíèëÿøäèðèá îíà
ùöãóãè ñÿíÿä ñòàòóñó âåðìÿêäèð.

177
 Ìÿçìóíó - Àêò èìçàëàðû èëÿ òÿñäèã åäèëÿí áèð íå÷ÿ íÿôÿð òÿ-
ðÿôèíäÿí òÿðòèá åäèëèð. Ìöÿééÿí áèð ùÿãèãÿòè öçÿ ÷ûõàðìàã ö÷öí
àêòû òÿðòèá åäÿíëÿðäÿí èáàðÿò êîìèññèéà éàðàäûëûð. Õöñóñè òÿôòèø
êîìèññèéàñûíûí ùàçûðëàäûüû àêò àèäèééàòè àëè îðãàíà òÿãäèì åäèëèð.
Àêòûí ôîðìàñû:
1. Àêòûí áèðèíúè ñÿùèôÿñèíèí ñàü òÿðÿôèíäÿí éóõàðû âÿçèôÿëè
øÿõñèí òÿñäèã åòäèéè ãåéä âåðèëèð.
2. Àêò ñþçö âÿðÿãèí éóõàðû ùèññÿñèíäÿ îðòàäà, áþéöê ùÿðôëÿ
éàçûëûð.
3. Ñîíðàêû ñÿòèðäÿ ñîëäà àéûí òàðèõè-ýöí, àé, èë, ñàüäà àêòûí òÿð-
òèá îëóíäóüó éåð ýþñòÿðèëèð.
4. Àêòû òÿðòèá åäÿíëÿðèí âÿçèôÿñè, ñîéàäû, àäû âÿ àòàñûíûí àäû éàçûëûð.
5. Éîõëàíûëàí ùàäèñÿ ùàããûíäà äÿãèã ìÿëóìàò âåðèëèð:
6. Éîõëàìàíûí ìöääÿòè ùÿì ðÿãÿìëÿ, ùÿì äÿ ñþçëÿ ãåéä îëóíóð.
7. Àêòûí ñîíóíäà íÿòèúÿ âåðèëèð âÿ ìÿñóëèééÿò äàøûéàí øÿõñ
ýþñòÿðèëèð.
8. Ñîíäà àêòû òÿðòèá åäÿíëÿð îíó èìçàëàðû èëÿ òÿñäèãëÿéèðëÿð.

Íöìóíÿ:
Àêò

Òÿñäèã åäèðÿì:
15 ñàéëû ìÿêòÿáèí äèðåêòîðó Ùÿñÿíîâ Ù. È.
28 íîéàáð 2010-úó èë

20 íîéàáð Áàêû, Éàñàìàë ðàéîíó

Áèç, àøàüûäà èìçà åäÿíëÿð: ôèëàí âÿçèôÿ äàøûéàí Èñìàéûëîâ È.,

ôèëàí âÿçèôÿ ñàùèáè ßëèéåâà Ý., ôèëàí èø ñàùèáè Èáðàùèìîâ Ù.,
Ùÿìêàðëàð Èòòèôàãû Êîìèòÿñèíèí ñÿäðè ßùìÿäîâ Ê. áó àêòû òÿðòèá
åäèðèê îíà ýþðÿ êè, ùÿãèãÿòÿí áèíàäà (ìÿêòÿáäÿ, ñèíèôäÿ, ùÿéàò-
éàíû ñàùÿäÿ âÿ ñ.) îòàã éàüûøäàí ñîíðà (éàíüûíäàí, çÿëçÿëÿäÿí,
êþùíÿëäèéèíäÿí) ó÷ìóø (òþêöëìöø, äàüûëìûø), 10 ì2 ñàùÿéÿ
1000 (ìèí) ìàíàò ìÿáëÿüèíäÿ çèéàí äÿéìèøäèð. Àêò ùÿìèí ñà-

178
ùÿíèí òÿìèð îëóíìàñûíà ïóë áóðàõûëìàñû ìÿãñÿäèëÿ òÿðòèá îëóí-
ìóøäóð.
Àêòû òÿðòèá åòäèëÿð:
1. (èìçà) Èñìàéûëîâ È. - âÿçèôÿñè
2. (èìçà) ßëèéåâà Ý. - âÿçèôÿñè
3. (èìçà) Èáðàùèìîâ È. - âÿçèôÿñè
4. (èìçà) ßùìÿäîâ Ê. - âÿçèôÿñè
Öçëÿøìÿ ëàçûì ýÿëÿðñÿ ÿëàâÿ éàçûëûð:
Àêòëà òàíûø åäèëäè (åäèëäèëÿð)
1. (èìçà) Ýþéöøîâ Ñ. À. - âÿçèôÿñè ýþñòÿðèëèð
2. (èìçà) Ãîúàéåâ Ú. ×. - êèìëèéè ýþñòÿðèëèð.

***

3. ÀÍÍÎÒÀÑÈÉÀ

Àííîòàñèéà ëàòûíúà "àííîòàìèê" ñþçöíäÿí îëóá "ãåéä

àïàðìàã", "ÿëàâÿ åòìÿê" äåìÿêäèð.
à) Àííîòàñèéàíûí ìàùèééÿòè-ùÿð ùàíñû áÿäèè âÿ éà åëìè ÿñÿð,
åëÿúÿ äÿ äÿðñëèê, äÿðñ âÿñàèòè, ìÿãàëÿ, òàìàøà âÿ ñ. ùàããûíäà ãà-
áàãúàäàí ìöÿëëèôèí âÿ éà èøÿ ìÿñóë øÿõñèí ìÿëóìàòûíû, èøèí
ìÿçìóíóíó ãûñà øÿêèëäÿ øÿðù åòìÿêäèð.
á) Àííîòàñèéàíûí ìÿçìóíó ùèññÿñèíäÿ ÿñÿðèí ìöÿëëèôè, æàíðû,
ùÿúìè, ìÿçìóíó ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëèð. Àííîòàñèéàäà ÿñÿðÿ
(êèòàáà) ãûñàúà ðÿé äÿ âåðèëÿ áèëÿð.
ú) Ôîðìàñû. Âÿðÿãèí îðòàñûíäà àííîòàñèéà ñþçö éàçûëûð, îíäàí
àøàüûäà ìöÿëëèôèí àäû, àòàñûíûí àäû âÿ ñîéàäû ýþñòÿðèëèð. Ñîíðàêû
ñÿòèðäÿ ÿñÿðèí ìþâçóñó, íÿøðèééàòûí àäû, íÿøð èëè, ùÿúìè
ýþñòÿðèëèð.
Íöìóíÿ:
Àííîòàñèéà

Íàçèì Ìÿúèäîâ. "Èäìàí íÿçÿðèééÿñè". Äÿðñ âÿ-

ñàèòè, Áàêû, 2009-úó èë, 110 ñÿù.

179
 Ïåäàãîæè åëìëÿð íàìèçÿäè, ïðîôåññîð, Àçÿðáàéúàí
Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿìÿêäàð ìöÿëëèìè, ÀÄÁÒÈÀ-íûí
åëìè èøëÿð öçðÿ ïðîðåêòîðó Íàçèì Ìÿúèäîâóí äÿðñ
âÿñàèòè ýèðèø, ö÷ ôÿñèë, íÿòèúÿ âÿ èñòèôàäÿ îëóíìóø
ÿäÿáèééàòûí ñèéàùûñûíäàí èáàðÿòäèð. Ìöÿëëèô äÿðñ âÿ-
ñàèòèíèí ýèðèø ùèññÿñèíäÿ òÿäãèã åòäèéè ìþâçóíóí àê-
òóàëëûüûíäàí, òÿäãèãàòûí ìÿãñÿä âÿ âÿçèôÿñèíäÿí,
îáéåêòè âÿ ìàòåðèàëûíäàí, èøèí ìåòîäëàðûíäàí, éåíèëè-
éèíäÿí, íÿçÿðè âÿ ïðàêòèê ÿùÿìèééÿòèíäÿí áÿùñ åäèð.
Âÿñàèòèí áèðèíúè ôÿñëèíäÿ ôèëàí …, èêèíúè ôÿñëèíäÿ ôè-
ëàí … âÿ ö÷öíúö ôÿñëèíäÿ (àäû ýþñòÿðèëìÿêëÿ) ôèëàí
… ìÿñÿëÿëÿðäÿí ÿùàòÿëè äàíûøûëìûøäûð. Íÿòèúÿäÿ
ìöÿëëèô þç äÿëèë âÿ ñöáóòëàðûíû êîíêðåò øÿêòëäÿ éå-
êóíëàøäûðìûøäûð.
Äÿðñ âÿñàèòè Áÿäÿí Òÿðáèéÿñè âÿ Èäìàí Àêàäå-
ìèéàñûíûí èõòèñàñ÷û ìöÿëëèìëÿðè âÿ òÿëÿáÿëÿðè ö÷öí
íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð.

***

4. ÀÐÀÉÛØ

Àðàéûø òöðê ìÿíøÿëè ñþç îëóá "àðàìà", "àõòàðìà" ìÿíà-

ñûíäàäûð. Àðàéûø ùÿð ùàíñû áèð øÿõñèí êèìëèéèíè òÿñäèã åòìÿê âÿ
éà ùàðàäà éàøàìàñû, èøëÿìÿñè, òÿùñèë àëìàñû ùàããûíäà òÿøêèëàò
(èäàðÿ, ìöÿññèñÿ) òÿðÿôèíäÿí âåðèëÿí ðÿñìè ñÿíÿääèð. Òÿøêèëàòëà-
ðûí áèð-áèðèíÿ öíâàíëàäûüû àðàéûø íþâö äÿ âàðäûð. Àðàéûøäà ìöÿé-
éÿí áèð ùàäèñÿíèí ýåäèøè âÿ éà úèíàéÿò õàðàêòåðëè áèð ìÿñÿëÿ äÿ
þç ÿêñèíè òàïà áèëÿð. Àðàéûøûí êèìÿ âÿ íÿ ìÿãñÿäëÿ âåðèëìÿñè
ìöòëÿã ýþñòÿðèëìÿëèäèð.
Àðàéûøûí þçöíÿìÿõñóñ éàçûëìà ôîðìàñû âàðäûð: Âÿðÿãèí éó-
õàðû ùèññÿñèíäÿ îðòàäà áþéöê ùÿðôëÿ "Àðàéûø" ñþçö éàçûëûð. Âÿðÿ-
ãèí ñîë òÿðÿôäÿí öñò êöíúöíäÿ èäàðÿíèí øòàìïû, øòàìïûí àøàüû
ñÿòðèíäÿ àðàéûøûí íþìðÿñè âÿ âåðèëäèéè òàðèõ (ýöí, àé, èë) ãåéä îëó-

180
íóð. Àðàéûø ñþçöíöí àëòûíäà íèñáÿòÿí ñàüäà, øòàìïûí éàíûíäàí
ìÿòíèí ìÿçìóíó âåðèëèð, àõûðäàêû ñÿòèðáàøûíäà àðàéûøûí òÿãäèì
îëóíäóüó éåð ýþñòÿðèëèð. Ñîíäà àðàéûøû âåðÿí èäàðÿ ðÿùáÿðèíèí òè-
òóëó, ñîéàäû (áöòþâ øÿêèëäÿ), àäû âÿ àòàñûíûí àäû (èõòèñàðëà) éàçû-
ëûð, èìçà èëÿ òÿñäèãëÿíèð âÿ ìþùöð âóðóëóð.

Íöìóíÿ:

Àðàéûø

Âåðèëèð Àüàéåâ Ìÿììÿäùÿñÿí Ãóëàì îü-

ØÒÀÌÏ éåðè

ëóíà îíà ýþðÿ êè, ùÿãèãÿòÿí î, Àçÿðáàéúàí

Äþâëÿò Áÿäÿí Òÿðáèéÿñè âÿ Èäìàí Àêàäåìè-
éàñû “Òÿêìöáàðèçëèê” ôàêöëòÿñèíèí èêèíúè êóð-
ñóíäà (ãðóï ÒÀ 09-6) îõóéóð.
Àðàéûø Ãóñàð ðàéîí Ùÿðáè Êîìèññàðëûüûíà
òÿãäèì åòìÿê ö÷öí âåðèëèð.

ÀÄÁÒÈÀ-íûí ðåêòîðó: (èìçà)ïðîôåññîð

À. Ã. Àáûéåâ
“Òÿêìöáàðèçëèê” ôàêöëòÿñèíèí
äåêàíû:(èìçà)Ùöñåéíîâ Å. À.

***
Íöìóíÿ:

Àðàéûø
ØÒÀÌÏ éåðè

Âåðèëèð Àüàéåâ Íàäèð Ùÿñÿí îüëóíà îíäàí

þòðö êè, î, ùÿãèãÿòÿí 18 äåêàáð 1992-úè èëäÿ
Áàêû øÿùÿðè, Ñóðàõàíû ðàéîíóíäà àíàäàí îë-
ìóø âÿ ùàçûðäà Ñóðàõàíû ðàéîíó Ç. Áöíéàäîâ
êö÷ÿñèíäÿêè 67 íþìðÿëè åâèí 16-úû ìÿíçèëèíäÿ
éàøàéûð.

181
 Àðàéûø Àçÿðá. ÄÁÒÈÀ-éà òÿãäèì åòìÿê
ö÷öí âåðèëèð.

119 ñàéëû ìÿíçèë-èñòèñìàð ñàùÿñèíèí

ðÿèñè: (èìçà)Â. ß. Àëûéåâ
Êàòèá: (èìçà) Ë. É. Ìåùäèéåâà

***

5. ÁÈËÄÈÐÈØ

Áèëäèðèø ÿìÿëè éàçûëàðûí ñàäÿ âÿ ÷îõ èøëÿíÿí ôîðìàñûäûð.

Àíîíñ, áèëäèðèø, àôèøà, ðåêëàì âÿ ñ. êèìè ÿìÿëè éàçûëàð åëàí õà-
ðàêòåðëèäèð.
Ìÿçìóí âÿ ìÿãñÿäèíÿ, ÿùàòÿ äàèðÿñèíÿ ýþðÿ áèëäèðèø-åëàíëàð
ìöõòÿëèôäèð. Áèëäèðèø ùÿð ùàíñû áèð òÿäáèð (ùàäèñÿ) ùàããûíäà
ìöÿééÿí êîëëåêòèâÿ âÿ éà èúòèìàééÿòÿ ÿââÿëúÿäÿí âåðèëÿí ìÿ-
ëóìàò àíëàìûíäàäûð.
Áèëäèðèø (åëàí) éàçûëàðêÿí àøàüûäàêû ìÿãàìëàð äèããÿò ìÿðêÿ-
çèíäÿ ñàõëàíìàëûäûð:
1. Âÿðÿãèí îðòàñûíäà áþéöê ùÿðôëÿ "Áèëäèðèø" éàçûëûð;
2. Ìÿëóìàòûí ìàùèééÿòè, ìÿçìóíó àéäûí âÿ äÿãèã îëìàëûäûð;
3. Àéûí òàðèõè, ñààòû âÿ èë äÿãèã ãåéä åäèëìÿëèäèð;
4. Òÿäáèðèí êå÷èðèëÿúÿéè éåð, öíâàí (ÿðàçè, áèíà), ëàçûì ýÿëÿð-
ñÿ òÿøêèëàòûí éåðëÿøäèéè îòàüûí íþìðÿñè, âàðñà òåëåôîíó ýþñòÿðèëèð;
5. Ìÿëóìàòûí êèì òÿðÿôèíäÿí âåðèëäèéè áèëèíìÿëèäèð;
6. Ìÿëóìàòäà ùÿð ùàíñû áèð ìÿñÿëÿ ýèçëè ñàõëàíûëà áèëÿð;
Áèëäèðèø ðåñïóáëèêà âÿ éà øÿùÿð ìèãéàñëû îëàðñà ãÿçåòäÿ, ðàäèî
âÿ òåëåâèçèéàäà äà âåðèëÿ áèëÿð.

Íöìóíÿ:

182
 Áèëäèðèø

Òÿëÿáÿëÿðèí íÿçÿðèíÿ.

Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Áÿäÿí Òÿðáèéÿñè âÿ Èäìàí Àêàäåìèéà-

ñûíûí ÿéàíè øþáÿñèíäÿ ÛÛ éàðûìèëèí äÿðñëÿðè 15 ôåâðàë 2010-úó èë
òàðèõäÿí áàøëàíàúàã.

Òÿäðèñ ùèññÿñè.
***
Íöìóíÿ:

6. ÅËÀÍ

2010-úó èë ìàé àéûíûí 20-äÿ ñààò 1100-äà àêò çàëûíäà ÛÂ êóðñ

òÿëÿáÿëÿðèíèí "Ïåäàãîæè òÿúðöáÿ"éÿ ùÿñð îëóíìóø êîíôðàíñû êå-
÷èðèëèúÿê.
Òÿúðöáÿ ðÿùáÿðëÿðèíèí âÿ òÿëÿáÿëÿðèí èøòèðàêû âàúèáäèð.

"Áÿäÿí òÿðáèéÿñèíèí íÿçÿðèééÿñè

âÿ îíóí òÿäðèñè ìåòîäèêàñû" êàôåäðàñû

***

7. ÅÒÈÁÀÐÍÀÌß

Åòèáàðíàìÿ ÿðÿáúÿ "åòèáàð" ("íÿçÿðÿ àëìà") âÿ ôàðñúà

"íàìÿ" ("ìÿêòóá", "êàüûç") ñþçëÿðèíèí áèðëÿøìÿñèíäÿí éàðà-
íûá, "åòèáàðåòìÿ ñÿíÿäè" ìÿíàñûíäàäûð. Åòèáàðíàìÿ áèð øÿõñèí
áèð èøèí èúðàñûíû áàøãà áèðèñèíÿ åòèáàð åòäèéèíè áèëäèðÿí ñÿíÿääèð.
Áèð øÿõñèí âÿ éà áèð èäàðÿíèí àäûíäàí èø ýþðìÿê ö÷öí âåðèëÿí áó
ðÿñìè ñÿíÿä ìöÿññèñÿíèí êàäðëàð øþáÿñèíäÿ, éàõóä äþâëÿò íîòà-
ðèóñó òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã îëóíóð.
183
 Íöìóíÿ:

Åòèáàðíàìÿ

Áàêû øÿùÿðè 20 äåêàáð 2010-úó èë

Ìÿí, Áàêû øÿùÿðè Áèíÿãÿäè ðàéîíó Ñ. Ñ. Àõóíäîâ êö÷ÿñè, 13

ñàéëû áèíàíûí 56-úû ìÿíçèëèíäÿ éàøàéàí, 2008-úè èëäÿ ùÿìèí ðàéî-
íóí 36-úû ïîëèñ áþëìÿñè òÿðÿôèíäÿí âåðèëìèø ÂÛ-ÁÚ ñåðèéàëû
6453421 ¹ëè øÿõñèééÿò âÿñèãÿñèíèí ñàùèáè Ãàðàýþçîâ Íàìàçÿëè
Õàíûø îüëó ÀÄÁÒÈÀ- íûí Ùÿìêàðëàð Èòòèôàãû Êîìèòÿñèíäÿí ìÿíÿ
÷àòàúàã 60 ìàíàò ìÿáëÿüèíäÿêè éàðäûìû àëìàüû Áàêû øÿùÿðè Éàñà-
ìàë ðàéîíó, Àçàäëûã ïðîñïåêòè 158 íþìðÿëè åâèí 46 ñàéëû ìÿíçè-
ëèíäÿ éàøàéàí ãðóï éîëäàøûì Àáäóëëàéåâ Áÿùðàì Ýöëÿëè îüëóíà
(Øÿõñèééÿò âÿñèãÿñè ñåðèéà ÀÇÅ ¹01643538) åòèáàð åäèðÿì.

èìçà: Í. Õ. Ãàðàýþçîâ
28.01.2010

Í. Õ. Ãàðàýþçîâóí èìçàñûíû òÿñäèã åäèðÿì.

ÀÄÁÒÈÀ êàäðëàð øþáÿñèíèí ìöäèðè:(èìçà) Úÿôÿðîâà Ñ.È.

29.01.2010-úó èë
***

Íöìóíÿ:

Åòèáàðíàìÿ ¹

Âåðèëäèéè òàðèõ "__" _____________2010-úó èë

Øÿõñèééÿò âÿñèãÿñèíèí ñåðèéàñû ___ ¹ __________________
Âåðèëèá _____________________________ ïîëèñè òÿðÿôèíäÿí
(èúðà åäÿí èäàðÿíèí àäû)

184
 _____________________________ ìàëëàðû ýþòöðìÿê ö÷öí
(¹ âÿ ôàêòóðàíûí òàðèõè)

Ýþòöðöëÿúÿê ìàëëàðûí ñèéàùûñû

¹ Ýþòöðöëÿúÿê ìàëëàðûí Þë÷ö âàùèäè Ìèãäàðû

àäû (ùÿðôëÿ)

_____________________________ èìçàñûíû òÿñäèã åäèðÿì

(ìàë ýþòöðÿí àäàìûí èìçàñû)

Ìþùöð éåðè
Èäàðÿíèí ìöäèðè: (èìçà Ñ.À.À.)
Áàø ìöùàñèá: (èìçà. Ñ.À.À.)

***
8. ßÌÐ

"ßìð" ñþçö ÿðÿá ìÿíøÿëè îëóá èø, øåé, ñÿðÿíúàì ìÿíàñûí-

äàäûð, áèð èøèí ýþðöëìÿñè ö÷öí âåðèëÿí ùþêì, ýþñòÿðèøäèð. Áó
ÿìÿëè éàçû ôîðìàñû èäàðÿ, ìöÿññèñÿ, òÿøêèëàò âÿ ñ. ðÿùáÿðèíèí ðÿñ-
ìè ñÿðÿíúàìûäûð.
ßìð ìöÿññèñÿíèí õöñóñè ÿìð áëàíêûíäà ÷àï îëóíóð. Âÿðÿãèí
áèðèíúè ñÿòðèíäÿ ÿìð âåðÿí ìöÿññèñÿíèí àäû ýþñòÿðèëèð. Èêèíúè ñÿ-
òèðäÿ áþéöê ùÿðôëÿ "ßìð" ñþçö éàçûëûð. Ö÷öíúó ñÿòèðäÿ ñîë òÿðÿô-
äÿí ÿìðèí âåðèëäèéè òàðèõ, ñàü òÿðÿôäÿ èñÿ ÿìðèí âåðèëäèéè øÿùÿðèí
àäû ãåéä åäèëèð. Àëòûíäà àøàüûäàí ÿìðèí âåðèëìÿ ñÿáÿáè âÿ éà
ìÿãñÿäè à÷ûãëàíûð. Îíäàí àøàüûäàêû ñÿòèðäÿ âÿðÿãèí îðòàñûíäà
"ÿìð åäèðÿì" ñþçëÿðè ýÿëèð. Ñîíðà ÿìðèí ìÿçìóíó âåðèëèð. ßì-
ðèí àøàüû ùèññÿñèíäÿ ÿìðèí ÿñàñû éàçûëûð. Ñîíðà ÿìðè âåðÿí ìÿñóë
øÿõñèí âÿçèôÿñè, òèòóëó, àäû âÿ àòàñûíûí àäëàðûíûí áàø ùÿðôëÿðè âÿ

185
ñîéàäû ýþñòÿðèëèð. Ðÿùáÿðèí èìçàñûíäàí ñîíðà ÿìðè ùàçûðëàéàíûí
âÿ ÿìðè âåðìÿéÿ ðàçûëûüû îëàí øÿõñèí èìçàñû ãåéä åäèëèð. ßìðèí
èúðàñû èëÿ áàüëû ãóðóìëàðà ýþíäÿðèëìÿñè ùàããûíäà ýþñòÿðèø îëóð.
Èäàðÿ ðÿùáÿðèíèí, ìÿêòÿá äèðåêòîðóíóí (ðåêòîðóí) ÿìðè, èøÿ
ãÿáóë åòìÿ, èøäÿí õàðèú åòìÿ, ìöÿééÿí èø òàïøûðìà, êîìèññèéà
éàðàòìà, òÿäáèð êå÷èðìÿ âÿ ñ. êèìè ÿìðëÿð âàðäûð.

Íöìóíÿ:

ßìð

10 ñåíòéàáð 2010-úó èë Áàêû øÿùÿðè, ¹20

Ðöñòÿìîâ Âàùèä ßëè îüëó

ùÿðáè õèäìÿòèíè áàøà âóðäóüóíà ýþðÿ
"Èäìàí îéóíëàðû" ôàêöëòÿñèíèí
ÛÛ êóðñóíà (ÎÀ 8-03) áÿðïà åäèëñèí.
ßñàñ: Òÿëÿáÿíèí òÿãäèì åòäèéè àðàéûø âÿ ÿðèçÿñè

Ðåêòîð: (èìçà)ïðîôåññîð À. Ã. Àáûéåâ

ßìðè ùàçûðëàäû:
ôàêöëòÿ äåêàíû: (èìçà)Å. Í. Ãÿäÿøîâ

***

Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Áÿäÿí Òÿðáèéÿñè âÿ Èäìàí Àêàäåìèéàñû öçðÿ

ßìð

10 éàíâàð 2010-úó èë Áàêû øÿùÿðè, ¹3

Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Áÿäÿí Òÿðáèéÿñè âÿ Èäìàí Àêàäåìèéà-

ñû "Öìóìè âÿ èäìàí ôèçèîëîýèéàñû" êàôåäðàñûíûí äîñåíòè
186
Ì.Ù.Ãàðàéåâèí àíàäàí îëìàñûíûí 65 èëëèéèíèí ãåéä îëóíìàñû
ùàããûíäà.
ßìð åäèðÿì:

Äîñåíò Ìèð Ùÿñÿí îüëó Ãàðàéåâèí 65 èëëèê éóáèëåéèíèí êå÷è-

ðèëìÿñè Àêàäåìèéàíûí Ùÿìêàðëàð Èòòèôàãû Êîìèòÿñèíÿ ùÿâàëÿ
åäèëñèí âÿ êîìèòÿíèí éàðäûì ôîíäóíäàí ìöêàôàòëàíäûðìà òÿäáè-
ðè ýþðöëñöí.

ßñàñ: “Öìóìè âÿ èäìàí ôèçèîëîýèéàñû” êàôåäðàñûíûí ìöäèðè,

ïðîôåññîð Ð.Ãàéûáîâóí òÿãäèìàòû.

Ðåêòîð: (èìçà) ïðîôåññîð

À. Ã. Àáûéåâ

ßìðè ùàçûðëàäû:
Òÿäðèñ øþáÿñèíèí ìöäèðè: (èìçà) Ñ. ß. Âàùèäîâ
Ðàçûëàøäûðûëäû:
ÙÈÊ-èí ìöùàñèáè: (èìçà) Ý.ß.ßëèáÿéîâà

***

9. ßÐÈÇß

"ßðèçÿ" ÿðÿáúÿ "ÿðç" ñþçöíäÿí îëóá "áèð øåé áèëäèðìÿ",

"øèêàéÿò åòìÿ", "õàùèø" ìÿíàëàðûíäà èøëÿíèð. Ìÿçìóíóíà ýþ-
ðÿ ÿðèçÿíèí èêè íþâöíÿ òÿñàäöô îëóíóð: 1. Øèêàéÿò õàðàêòåðëè ÿðè-
çÿ, 2. Õàùèø ìÿãñÿäèëÿ éàçûëàí ÿðèçÿ.
ßðèçÿëÿð ìöõòÿëèô ìÿçìóíëó îëñà äà, ôîðìàúà åéíèäèð.
ßðèçÿíèí éàçûëûø ôîðìàñû áåëÿäèð:
1. ßðèçÿ âÿðÿãèí ñîë òÿðÿôèíäÿí 4-5 ñì éåð áóðàõûëìàãëà îðòà-
äàí éàçûëûð. Íèñáÿòÿí ñàüäà, àáçàñäàí áþéöê ùÿðôëÿ òÿøêèëàòûí àäû
âÿ éà ìöðàúèÿò åäèëÿí øÿõñèí âÿçèôÿñè, òèòóëó, àäûíûí âÿ àòàñûíûí
àäûíûí áàø ùÿðôëÿðè âÿ ñîéàäû éþíëöê ùàëäà ãåéä îëóíóð;

187
 2. Ñîíðàêû ñÿòèðäÿ àáçàñäàí ÿðèçÿ âåðÿí þç êèìëèéèíè, àäûíû âÿ
ñîéàäûíû áöòþâëöêäÿ ÷ûõûøëûã ùàëäà ýþñòÿðèð;
3. Ñîíðàêû ñÿòèðäÿ âÿðÿãèí îðòàñûíäà áþéöê ùÿðôëÿ "ßðèçÿ"
ñþçö éàçûëûð.
4. Òÿçÿ ñÿòèðäÿí, àáçàñäàí ãûñà, àéäûí âÿ ìÿçìóíëó øÿêèëäÿ
ÿðèçÿ÷èíèí èñòÿéè, ôèêðè øÿðù îëóíóð;
5. ßðèçÿíèí ñîíóíäà ÿðèçÿ÷è øÿõñè èìçàñûíû ãîéóð, àøàüûäàí
ñîë òÿðÿôäÿí ÿðèçÿíèí éàçûëìà òàðèõèíè (ýöí, àé âÿ èëè) ýþñòÿðèð.

Íöìóíÿ:

Àçÿðá. ÄÁÒÈÀ-íûí "Èäìàí îéóíëàðû"

ôàêöëòÿñèíèí äåêàíû Å.Í.Ãÿäÿøîâà
ùÿìèí ôàêöëòÿíèí ÛÛ êóðñ, ÎÀ 9-03
ãðóïóíóí òÿëÿáÿñè Íöñðÿò Ãóëàìùö-
ñåéí îüëó Êÿðèìîâäàí

ßðèçÿ

Ìàñàëëû ðàéîíóíäà àòàì õÿñòÿäèð. Îíà áàø ÷ÿêìÿê ö÷öí ìÿ-

íÿ ö÷ ýöíëöéÿ (24-26 ôåâðàë) èúàçÿ âåðìÿéèíèçè õàùèø åäèðÿì.

(èìçà) Í. Ã. Êÿðèìîâ
23 ôåâðàë 2010-úó èë
***

Àçÿðá. ÄÁÒÈÀ-íûí ðåêòîðó úÿíàá

À. Ã. Àáûéåâÿ
ÀÄÏÓ-íóí ðèéàçèééàò ôàêöëòÿñèíèí
ÛÛ êóðñ òÿëÿáÿñè Òÿùìèíÿ Ñöëåéìàí
ãûçû Ñöëåéìàíîâàäàí

ßðèçÿ

188
 ßë îéóíëàðû èõòèñàñûíà éèéÿëÿíìÿê àðçóìó íÿçÿðÿ àëàðàã ìÿ-
íèì ÀÄÏÓ-äàí Ñèçèí ðÿùáÿðëèê åòäèéèíèç àëè òÿùñèë îúàüûíà äÿ-
éèøäèðèëìÿéèìÿ ðàçûëûã âåðìÿéèíèçè õàùèø åäèðÿì

Èìçà:Ò.Ñ.Ñöëåéìàíîâà
30 àâãóñò 2010-úó èë
***

10. ÕÀÙÈØÍÀÌß

Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Áÿäÿí Òÿðáèéÿñè

âÿ Èäìàí Àêàäåìèéàñûíûí ðåêòîðó,
ïðîôåññîð À. Ã. Àáûéåâ úÿíàáëàðûíà
Èñëàì Ìóñåéèá îüëó ßëèéåâ "Áÿäÿí òÿðáèéÿñèíèí íÿçÿðèééÿ-
ñè âÿ ìåòîäèêà"ñû êàôåäðàñûíûí äîñåíòèäèð. È.ßëèéåâ
Àçÿðá.ÄÁÒÈÀ-íû 1972-úè èëäÿ áèòèðèá âÿ åëÿ ùÿìèí èëäÿí äÿ áó-
ðàäà èøëÿéèð. 38 èëëèê ïåäàãîæè ìöÿëëèìëèê ñòàæûíà ìàëèêäèð. Î, èøè-
íèí þùäÿñèíäÿí ëàéèãèíúÿ ýÿëèð. Îëäóãúà ãàéüûêåø âÿ òÿâàçþêàð-
äûð. Òÿëÿáÿëÿðèìèçÿ ìöùàçèðÿ âÿ ñåìèíàð äÿðñëÿðèíè éöêñÿê
êåéôèééÿòëÿ òÿäðèñ åäèð. Ïåäàãîæè òÿúðöáÿäÿ îíëàðûí ýÿëÿúÿê
ìöÿëëèì âÿ ìÿøã÷è êèìè éåòèøìÿñèíäÿ þç áèëèê âÿ áàúàðûüûíû
ÿñèðýÿìèð. 2003-úö èëäÿ íàìèçÿäëèê äèññåðòàñèéàñû ìöäàôèÿ åò-
ìèøäèð. Ìöäàôèÿäÿí ñîíðà ö÷ ìåòîäèê äÿðñ âÿñàèòèíèí ìöÿëëèôè-
äèð. Êîëëåêòèâ àðàñûíäà áþéöê íöôóçà ìàëèêäèð. Äÿðñ äåäèéè òÿëÿ-
áÿëÿð ôÿíí îëèìïèàäàëàðûíäà âÿ åëìè-ïðàêòèê êîíôðàíñëàðäà ùÿ-
ìèøÿ ôÿðãëÿíìèø, äèïëîìëàðà ëàéèã, ýþðöëìöøëÿð. Àâãóñò àéûíûí
15-äÿ àíàäàí îëìàñûíûí 60 èëè òàìàì îëàúàãäûð.
È.ßëèéåâèí 60 èëëèê éóáèëåéèíèí ñåíòéàáð àéûíäà Àêàäåìèéà ñÿ-
âèééÿñèíäÿ òÿíòÿíÿëè êå÷èðèëìÿñèíè õàùèø åäèðèê.
"Áÿäÿí òÿðáèéÿñèíèí íÿçÿðèééÿñè
âÿ îíóí ìåòîäèêà"ñû êàôåäðàñûíûí
ìöäèðè:(èìçà) ïðîôåññîð. Íÿñðóëëàéåâ
15 èéóí 2010-úè èë.
189
 Ì.ß

***

11. ÕÀÑÈÉÉßÒÍÀÌß

"Õàñèééÿòíàìÿ" ÿðÿá ìÿíøÿëè "õàñèééÿò" âÿ ôàðñ ìÿíøÿëè

"íàìÿ" (ìÿêòóá, êàüûç) ñþçëÿðèíèí áèðëÿøìÿñèíäÿí ÿìÿëÿ ýÿë-
ìèøäèð, áèð øÿõñÿ, áèð øåéÿ ìÿõñóñ ùàë, õöñóñèééÿò ìÿíàñûíäàäûð.
Áó ñÿíÿääÿ áèð àäàìûí õöñóñèééÿòëÿðè, èúòèìàè âÿ ÿìÿê ôÿàëèé-
éÿòè, êîëëåêòèâäÿêè éåðè ùàããûíäà ÿòðàôëû ìÿëóìàò âåðèëèð. Ìÿêòÿá
èëëÿðèíäÿ øàýèðä ìÿñóë âÿçèôÿéÿ ìÿñëÿùÿò ýþðöëäöêäÿ, áàøãà
ìÿêòÿáÿ îõóìàüà êþ÷öðöëÿíäÿ, îðòà ìÿêòÿáè ãóðòàðûá àëè ìÿê-
òÿáÿ òÿùñèë àëìàüà ýåäÿíäÿ, ñîíðàëàð èøÿ, ìöÿééÿí âÿçèôÿéÿ ñå-
÷èëäèêäÿ îíà îõóäóüó âÿ éà èø éåðèíäÿí õàñèééÿòíàìÿ ìöòëÿã
òÿëÿá îëóíóð.
Õàñèééÿòíàìÿéÿ âåðèëÿí òÿëÿáëÿð áóíëàðäûð:
1. Âÿðÿãèí ÿââÿëèíäÿ îðòàäà áþéöê ùÿðôëÿ "Õàñèééÿòíàìÿ"
ñþçö éàçûëûð.
2. Õàñèééÿòíàìÿäÿ øÿõñèí ùÿéàòû, ìèëëèéÿòè, àèëÿ âÿçèééÿòè,
ÿìÿê ôÿàëèééÿòè, þç èøèíÿ ìöíàñèáÿòè îáéåêòèâ øÿêèëäÿ àðäûúûë âå-
ðèëèð.
3. Äþâëÿò ÿùÿìèééÿòëè õàñèééÿòíàìÿëÿð ìöçàêèðÿ îëóíóð âÿ
éîõëàíûëûð.
4. Õàñèééÿòíàìÿ âàùèä ôîðìàäà éàçûëìàãëà ùÿúìè 1-2 ñÿùè-
ôÿäÿí àðòûã îëìóð.
5. Õàñèééÿòíàìÿäÿ îíóí êèìÿ, êèìäÿí âÿ ùàðàéà òÿãäèì
îëóíìàñû ýþñòÿðèëèð.
6. Õàñèééÿòíàìÿíè ðÿñìè ñÿíÿä êèìè ìöÿññèñÿ (èäàðÿ, òÿøêè-
ëàò) ðÿùáÿðè âåðèð, îíó ÿí àçû èêè ìÿñóë øÿõñ (ÿñàñÿí, ùÿìêàðëàð
òÿøêèëàòûíûí ñÿäðè, øþáÿ ìöäèðè) èìçàëàéûð, ìöÿññèñÿíèí ìþùöðö
èëÿ òÿñäèãëÿíèð âÿ âåðèëìÿ òàðèõè ãåéä åäèëèð.

190
 Íöìóíÿ:

Õàñèééÿòíàìÿ

Âåðèëèð 1992-úè èë íîéàáð àéûíûí 30-äà Ëÿíêÿðàí ðàéîíóíóí

Äèýàù êÿíäèíäÿ àíàäàí îëìóø, àçÿðáàéúàíëû, îðòà òÿùñèëëè, áèòÿ-
ðÿô ßééóá Åòèáàð îüëó Ïèðâåðäèéåâÿ.
Ïèðâåðäèéåâ ßééóá Åòèáàð îüëó 2009/2010-úó òÿäðèñ èëèíäÿ
Àçÿðá. ÄÁÒÈÀ-éà äàõèë îëìóø, Û êóðñóí êðåäèò áàëëàðûíû âàõòûí-
äà éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ òîïëàìûø âÿ ùàçûðäà ÛÛ êóðñäà (ãðóï ÒÀ 9-
12) îõóéóð. Áó ìöääÿò ÿðçèíäÿ þçöíö òÿðáèéÿëè, öíñèééÿòëè âÿ
íÿçàêÿòëè áèð òÿëÿáÿ êèìè ýþñòÿðìèø, äÿðèí áèëèê íöìàéèø åòäèðÿ-
ðÿê òÿëÿáÿ éîëäàøëàðûíûí âÿ ïðîôåññîð-ìöÿëëèì ùåéÿòèíèí äÿðèí
ðÿüáÿòèíè ãàçàíìûøäûð. Î þçöíöí èíòèçàìû èëÿ ùÿìèøÿ éîëäàøëàðû-
íà íöìóíÿ îëìóø, ùå÷ âàõò äÿðñëÿðÿ ýåúèêìÿìèø âÿ öçöðñöç ñÿ-
áÿáäÿí äÿðñ áóðàõìàìûøäûð. Ãðóïóí íöìàéÿíäÿñè êèìè êîëëåê-
òèâèí èúòèìàè ùÿéàòûíäà äà ôÿàë èøòèðàê åäèð, äåêàíëûãëà âÿ òÿëÿáÿ
ùÿìêàðëàð èòòèôàãû èëÿ ÿëáèð èøëÿìÿéè õîøëàéûð. Ìèëëè âÿòÿíïÿðâÿð-
ëèê ìþâçóñóíäà ùàçûðëàäûüû ìÿðóçÿ (åëìè ðÿùáÿðè ïðîôåññîð
Ìÿììÿä Íÿñðóëëàéåâ) òÿëÿáÿëÿðèí èëëèê ïðàêòèê êîíôðàíñûíäà áè-
ðèíúè éåðÿ ëàéèã ýþðöëìöø, ìÿðóçÿíèí òåçèñè íÿøð îëóíìàã ö÷öí
Àêàäåìèéàíûí åëìè ùèññÿñèíÿ ýþòöðöëìöøäöð. Ïèðâåðäèéåâ èíäèéÿ
ãÿäÿð ùå÷ áèð èíçèáàòè úÿçà àëìàìûøäûð.
Õàñèééÿòíàìÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ýÿíúëÿð âÿ Èäìàí
Íàçèðëèéèíèí "Ýÿíúëÿðëÿ èø" øþáÿñèíÿ òÿãäèì åäèëìÿê ö÷öí âåðèëèð.

"Òÿêìöáàðèçëèê" ôàêöëòÿñèíèí
äåêàíû: (èìçà) Ùöñåéíîâ Å. À.
Àçÿðá. ÄÁÒÈÀ Òÿëÿáÿ Ùÿìêàðëàð Èòòèôàãû
Êîìèòÿñèíèí ñÿäðè: (èìçà) Áàáàíëû É. Ì.

26 ôåâðàë 2010-úó èë.

191
 12. ÙÅÑÀÁÀÒ

"Ùåñàáàò" ÿðÿáúÿ "ùåñàá" ñþçöíöí úÿìè îëìàãëà ìöÿééÿí

òàïøûðûüûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè âÿ éà ýþðöëìöø èøèí íÿòèúÿñè ùàããûí-
äà ìÿñóë øÿõñÿ, òÿøêèëàòà éàçûëû âÿ éà øèôàùè øÿêèëäÿ âåðèëÿí ðÿñ-
ìè ìÿëóìàòäûð. Ùåñàáàò èíàíäûðûúû îëìàëû, ôàêòëàð âÿ ðÿãÿìëÿð
äÿãèã ýþñòÿðèëìÿëèäèð.
Ùåñàáàòûí ÿââÿëèíäÿ îíó éàçàí øÿõñèí (êîëëåêèâèí, òÿøêèëàòûí)
êèìëèéè ùàããûíäà ãûñà ìÿëóìàò ãåéä åäèëèð, àëòûíäàêû ñÿòðèí îðòà-
ñûíäà áþéöê ùÿðôëÿðëÿ "ùåñàáàò" ñþçö éàçûëûð, ñîíðàêû ñÿòèðäÿ àá-
çàñäàí ùåñàáàòûí ìÿòíè âåðèëèð. Ìÿòíäÿí ñîíðà èìçà ãîéóëóð âÿ
òÿðòèá åäèëäèéè òàðèõ ýþñòÿðèëèð.

Íöìóíÿ:
Àçÿðá.ÄÁÒÈÀ-íûí "Òÿêìöáàðèçëèê"
ôàêöëòÿñè ÒÀ 9-04-úö ãðóïóí (ÛÛ êóðñ)
òÿëÿáÿñè Åéâàç Íÿðèìàí îüëó Ìóñàéå-
âèí 2010-úó èë éàíâàð àéûíûí 25-äÿí ôåâ-
ðàë àéûíûí 15-äÿê Òöðêèéÿíèí Àíòàëéà
êóðîðò øÿùÿðèíäÿ òÿëèì-ìÿøã òîïëàíû-
øûíäà èøòèðàê åòìÿñè ùàããûíäà

Ùåñàáàòû

Ýþñòÿðèëÿí òàðèõäÿ áèç - "Èíòåð" ôóòáîë êëóáóíóí ýÿíúëÿðäÿí

èáàðÿò êîìàíäà öçâëÿðè éàíâàð àéûíûí 25-äÿ ñÿùÿð ñààò 1000-äà
Àíòàëéà øÿùÿðèíÿ àâòîáóñëà éîëà äöøäöê. Ñÿùÿðè ýöí, éàíâàðûí
26-äà ýöíöí èêèíúè éàðûñû ñààò 1800-äà îðàäà îëäóã. Ùÿìèí ýöí
îòåëäÿ ýåúÿëÿäèê. Éàíâàðûí 27-äÿí 31-íÿ êèìè ùÿð ýöí ýöíöí áè-
ðèíúè âÿ èêèíúè éàðûñûíäà ìÿøã÷èìèç Ýÿðàé Ãàðàéåâèí áàø÷ûëûüû
àëòûíäà 4-5 ñààò ìÿøã åäèðäèê. Ôåâðàëûí 2-äÿ âÿ 6-äà øÿùÿðèí áè-
ðèíúè äèâèçéîíóíäà ÷ûõûø åäÿí "Óðôàñïîð" âÿ "Øàííèñïîð" êî-

192
ìàíäàëàðû èëÿ éîëäàøëûã ýþðöøëÿðè êå÷èðòäèê, 3:2 âÿ 3:1 ùåñàáëàðû
èëÿ ãÿëÿáÿ ãàçàíäûã. Ùÿð èêè ìàò÷äà ìÿí äÿ ãîë âóðäóì. Ôåâðà-
ëûí 12-íÿ êèìè øÿùÿðèí ýþðìÿëè éåðëÿðèíÿ ñÿéàùÿòÿ ÷ûõäûã, ìó-
çåéëÿðÿ áàø ÷ÿêäèê. Éàõøû äèíúÿëäèê. Ôåâðàëûí 13-äÿ ìÿêòÿáëè-
ëÿðäÿí èáàðÿò éåðëè êîìàíäà èëÿ ýþðöøäöê, 6:2 ùåñàáëû ãÿëÿáÿ ãà-
çàíäûã. Ôåâðàëûí 14-äÿ òÿúðöáÿ ìöáàäèëÿñè àïàðìàã ìÿãñÿäèëÿ
"Ãàçàíñïîð" êîìàíäàñûíûí ìÿøã áàçàñûíäà îëäóã, "ñîë àéàãëà
çÿðáÿ òàêòèêàñû" ìþâçóñóíäà ñåìèíàðäà èøòèðàê åòäèê. Ôåâðàëûí
15-äÿ Èñòàíáóëäàí òÿééàðÿ èëÿ Áàêûéà ó÷äóã.

èìçà: Å. Í. Ìóñàéåâ
16.02.2010

***

13. ÕßÁßÐÄÀÐËÛÃ

"Õÿáÿðäàðëûã" ñþçö ÿðÿáúÿ "õÿáÿð" (ìÿëóìàò, áèëýè), ôàðñ-

úà "äàð" (ìàëèê îëàí) ñþçëÿðèíäÿí âÿ àçÿðáàéúàíúà-ëûã øÿêèë÷è-
ñèíäÿí äöçÿëìèøäèð, "õÿáÿðè îëìàã", "õÿáÿð âåðìÿê" ìÿíà-
ñûíäàäûð. Õÿáÿðäàðëûã, ÿñàñÿí, èäàðÿ, òÿøêèëàò âÿ éà ìöÿññèñÿëÿð-
äÿ õÿòàéà éîë âåðìèø, ãÿáàùÿò åòìèø øÿõñÿ áèð äàùà áåëÿ èøëÿðè
òÿêðàð åòìÿìÿê ö÷öí âåðèëèð. Î, éàçûëû âÿ éà øèôàùè ýþñòÿðèøäèð.
Õÿáÿðäàðëûã èíòèçàì òÿíáåùè ùåñàá åäèëìÿñÿ äÿ, íÿòèúÿñè îë-
ìàäûãäà ùÿìèí øÿõñÿ òþùìÿò âåðèëèð. Íèçàì-èíòèçàìà çèää ùÿðÿ-
êÿòëÿðÿ ýþðÿ åäèëÿí õÿáÿðäàðëûã ìÿêòÿáëèëÿðÿ, òÿëÿáÿëÿðÿ àèääèð.

Íöìóíÿ:

ÀÄÁÒÈÀ-íûí "Èäìàí îéóíëàðû" ôàêöëòÿñè öçðÿ

Õÿáÿðäàðëûã

31 ìàðò 2010-úó èë Áàêû øÿùÿðè, ¹3

193
 30 ìàðò 2010-úó èë òàðèõäÿ 401 íþìðÿëè àóäèòîðèéàäà ìîáèë òå-
ëåôîíëàðëà äÿðñèí ýåäèøèíÿ ìàíå îëäóãëàðûíà, èíòèçàìñûçëûã òþðÿò-
äèêëÿðèíÿ ýþðÿ àäëàðû ÷ÿêèëÿí òÿëÿáÿëÿðÿ õÿáÿðäàðëûã åäèëñèí:
1. ßøðÿôîâ Ìþâñöì Ùèäàéÿò îüëó - ãðóï ÎÀ 9 - 03
2. Èñìèéåâ Õÿãàí Ìèðçÿ îüëó - ãðóï ÎÀ 9 - 03
3. Íàìàçîâ ßôñÿð Ýþéöø îüëó - ãðóï ÎÀ 9 - 04

"Èäìàí îéóíëàðû" ôàêöëòÿñèíèí

äåêàíû: (èìçà) ïðîô. Å. Í. Ãÿäÿøîâ

***

14. ÈÇÀÙÀÒ

"Èçàùàò" ÿðÿá ìÿíøÿëè "èçàù" ñþçöíöí úÿì ôîðìàñûäûð, áèð

èøè, ìÿñÿëÿíè, ùàäèñÿíè "à÷ûãëàìà", "ìÿëóìàò âåðìÿ" àíëà-
ìûíäà èøëÿäèëèð. Èçàùàò ìöäèðèééÿòèí, âÿçèôÿëè øÿõñèí òÿëÿáè ÿñà-
ñûíäà ãûñà âÿ éà ÿòðàôëû, éàçûëû âÿ éà øèôàùè îëà áèëÿð.
Âÿðÿãèí ñîë òÿðÿôèíäÿ 5-6 ñì éåð áóðàõìàãëà èçàùàòûí öíâàí-
ëàíäûüû øÿõñèí âÿçèôÿñè, àäû âÿ ñîéàäû ýþñòÿðèëèð. Éåíè ñÿòèðäÿí
àáçàñäàí èçàùàò âåðÿíèí êèìëèéè, àäû âÿ ñîéàäû ãåéä îëóíóð. Éå-
íèäÿí àáçàñäàí âÿðÿãèí îðòàñûíäà áþéöê ùÿðôëÿðëÿ "Èçàùàò" ñþçö
éàçûëûð. 2 ñì (2 ñÿòèð) éåð áóðàõìàãëà ñÿòèðáàøûíäàí èø, ùàäèñÿ
ùàããûíäà ÿòðàôëû à÷ûãëàìà âåðèëèð. Ñîíäà èçàùàò âåðÿí èìçàñûíû
ãîéóð, àëòûíäàí òàðèõè ãåéä åäèð.

Íöìóíÿ:

Àçÿðá. ÄÁÒÈÀ-íûí "Èäìàí îéóíëàðû" ôàêöëòÿ-

ñèíèí äåêàíû ïðîôåññîð Å. À. Ãÿäÿøîâà
ôàêöëòÿíèí ÛÛ êóðñ ÎÀ 9-01-úè ãðóïóí íöìà-
éÿíäÿñè Íóðó Ùàúû îüëó ßùìÿäîâäàí

194
 Èçàùàò
29 íîéàáð 2009-úó èë òàðèõäÿ èêèíúè íþâáÿíèí ö÷öíúö ñààòûíäà
(ñààò 1700-äà) áèç 412 íþìðÿëè àóäèòîðèéàäà ïåäàãîýèêà äÿðñè êå-
÷ÿðêÿí ïÿíúÿðÿ à÷ûã îëäóüóíäàí ãÿôèëäÿí ÿñÿí ýöúëö êöëÿê òÿç-
éèãëÿ è÷ÿðè äàõèë îëäó, ÷ÿð÷èâÿéÿ ìþùêÿì áÿðêèäèëìÿìèø ãàïûíû
âóðóá ãûðäû. Áó ùàäèñÿäÿ òÿëÿáÿëÿðèìèçèí áèðáàøà ýöíàùû éîõäóð.
Áóíó ùÿìèí âàõò áèçÿ äÿðñ äåéÿí áàø ìöÿëëèì ßëè Ìÿììÿäîâ
äà òÿñäèã åäÿ áèëÿð.

Èìçà:ßùìÿäîâ Í. Ù
30.ÕÛ.2009-úó èë
***

15. ÃßÁÇ

Ìÿí, "Èäìàí îéóíëàðû" ôàêöëòÿñèíèí Û êóðñ ÎÐ 9-1-úè ãðóïóí

íöìàéÿíäÿñè Ãÿùðÿìàíîâà Àéíóð Êàìðàí ãûçû Àêàäåìèéàíûí
îõó çàëûíäàí ìÿøüÿëÿ çàìàíû òÿëÿáÿëÿðèí èñòèôàäÿ åòìÿñè ö÷öí
25 (èéèðìè áåø) ÿäÿä "Èíýèëèñ äèëè" (Áàêû, 2009, Û ùèññÿ) äÿðñëèéè
ýþòöðäöì.

Èìçà:Àéíóð Ãÿùðÿìàíîâà
26 ôåâðàë 2010-úó èë

***

16. ÌßÃÀËß

×åìïèîíëà ýþðöø

Áó ýöíëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Áÿäÿí Òÿðáèéÿñè âÿ Èäìàí

Àêàäåìèéàñûíäà Îëèìïèéà âÿ èêè äÿôÿ äöíéà ÷åìïèîíó Ôÿðèä
Ìàíñóðîâëà òÿëÿáÿ âÿ ìöÿëëèìëÿðèí ýþðöøö êå÷èðèëìèøäèð. Ýþðöø-
äÿ Ôÿðèä Ìàíñóðîâëà éàíàøû Îëèìïèéà ÷åìïèîíó Åëíóð Ìÿì-
195
ìÿäëè, äöíéà âÿ Àâðîïà ÷åìïèîíó Ðþâøÿí Áàéðàìîâ, Àâðîïà
÷åìïèîíó Ùÿñÿí Úÿáðàéûëîâ äà èøòèðàê åäèðäèëÿð êè, áó äà òÿëÿáÿ-
ëÿðèí áþéöê ìàðàüûíà ñÿáÿá îëìóøäó. Àêàäåìèéàíûí èäìàí èø-
ëÿðè öçðÿ ïðîðåêòîðó, ïðîôåññîð Ä.Ã.Ãóëèéåâ Ô. Ìàíñóðîâóí ùÿ-
éàòûíäàí, ìöõòÿëèô èëëÿðäÿ äöíéà âÿ Àâðîïà ÷åìïèîíàòëàðûíäà,
õöñóñÿí ÕÕÂÛÛÛ Îëèìïèéà îéóíëàðûíäà àïàðäûüû ìöáàðèçÿäÿí
îëäóãúà ìàðàãëû åïèçîäëàð äàíûøäû. Î, éàçìûø îëäóüó êèòàáäà,
åëÿúÿ äÿ õàðèúäÿ ÷àï îëóíìóø ãÿçåò âÿ æóðíàëëàðäà Ôÿðèä ùàããûí-
äàêû ôèêèðëÿðè íÿçÿðÿ ÷àòäûðäû.
Àêàäåìèéàíûí "Ýöëÿøìÿ âÿ îíóí ìåòîäèêàñû" êàôåäðàñûíûí
ìöäèðè, ïðîôåññîð Õ. Ê. Ãóðáàíîâ, êàôåäðàíûí ìöÿëëèìëÿðèíäÿí
äîñåíòëÿð Ú. Éàãóáîâ, È.Àáäóëãÿäèðîâ âÿ áàøãàëàðû ÷åìïèîíóí
óüóðëàðûíûí òÿëÿáÿëÿðèìèç ö÷öí þðíÿê îëìàñûíû âóðüóëàäûëàð.
Ñîíäà Ôÿðèä Ìàíñóðîâ ÷ûõûø åäÿðÿê ýÿëÿúÿê ïëàíëàðûíäàí äà-
íûøäû âÿ òÿëÿáÿëÿðëÿ õàòèðÿ øÿêëè ÷ÿêäèðäè.

Íöñðÿò Ìÿììÿäëè,
"Òÿêìöáàðèçëèê" ôàêöëòÿñèíèí òÿëÿáÿñè

17. ÌßËÓÌÀÒ

Ìÿëóìàò ÿðÿá ìÿíøÿëè "ìÿëóì" ñþçöíöí úÿì ôîðìàñûäûð,

àéäûí, àøêàð, áèëèíÿí ìÿíàñûíäàäûð. Ùÿð ùàíñû áèð õÿáÿð ùàã-
ãûíäà áèëäèðèø õàðàêòåðè äàøûéûð. Åëàíëàð ëþâùÿñèíäÿ áèð âÿðÿãäÿ
éàçûëûð, ìÿëóìàòû ðÿñìè øÿêèëäÿ ÷àòäûðìàã ìÿãñÿäè äàøûéûð.

***
Íöìóíÿ:
Ìÿëóìàò

Àçÿðá. ÄÁÒÈÀ-íûí áöòöí ÿìÿêäàøëàðûíûí, ìöÿëëèì âÿ òÿ-

ëÿáÿëÿðèí íÿçÿðèíÿ

196
 Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí 26 ôåâðàë
2010-úó èë òàðèõëè ãÿðàðû èëÿ Íîâðóç áàéðàìû 20-27 ìàðòäà êå÷è-
ðèëÿúÿêäèð âÿ ùÿìèí ýöíëÿð èø ýöíö ùåñàá åäèëìèð.

Òÿäðèñ ùèññÿñè
***

18. ÌÖÃÀÂÈËß

"Ìöãàâèëÿ" ÿðÿá ìÿíøÿëè ñþç îëóá, "ãàðøûëûãëû ðàçûëàøìà",

"àíëàøìà" äåìÿêäèð. Ìÿçìóíóíà ýþðÿ ìöãàâèëÿíèí ìöõòÿëèô
íþâëÿðè âàðäûð: ñöëù ìöãàâèëÿñè, òèúàðÿò ìöãàâèëÿñè, òÿùñèë ìöãà-
âèëÿñè, èúàðÿ ìöãàâèëÿñè âÿ ñ.
Ìöãàâèëÿëÿð ìöÿééÿí øÿðòëÿðëÿ áàüëàíûð âÿ ùÿð èêè òÿðÿôèí íö-
ìàéÿíäÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí òÿñäèãëÿíèð. Ìöãàâèëÿ òÿðÿôëÿðèí èìçà-
ëàíäûüû ýöíäÿí ãöââÿéÿ ìèíèð âÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø âàõòà ãÿäÿð
ãöââÿäÿ ãàëûð. Ìöãàâèëÿëÿð äþðä íöñõÿäÿ òÿðòèá åäèëèð âÿ ùÿð èêè
òÿðÿôäÿ åéíè ãöââÿéÿ ìàëèê 2 íöñõÿ ñàõëàíûëûð.

Íöìóíÿ:
Ìöãàâèëÿ

Áàêû øÿùÿðè 12 ìàðò 2010-úó èë

Áèç, àøàüûäà èìçà åäÿíëÿð-ñîíðàäàí "Íèúàò" àäëàíàúàã òèúàðÿò

êîìïëåêñèíèí äèðåêòîðó É. ß. Íóðèéåâ âÿ ýÿëÿúÿêäÿ "Èúàðÿ÷è"
àäëàíàúàã ñàòûø áèðëèéèíèí äèðåêòîðó Ú. Í. Ùöñåéíëè áåëÿ áèð ìö-
ãàâèëÿ áàüëàäûã:
1. Áàêû øÿùÿðè Ù. ß. ßëèéåâ êö÷ÿñè-89, 1-úè ìÿðòÿáÿ, 105 êâ
ìåòð ñàùÿñè îëàí îòàãëàðû ñàòûø ìöÿññèñÿñè éàðàòìàã ìÿãñÿäèëÿ
"Íèúàò" òèúàðÿò êîìïëåêñè "Èúàðÿ÷è"éÿ êèðàéÿéÿ âåðèð, "Íèúàò" èñÿ
êèðàéÿ ýþòöðöð.
2. Êèðàéÿ ìöääÿòè ìöÿééÿíëÿøäèðèëèá: 02.03.2010-úó èëäÿí
02.03.2012-úè èëÿ ãÿäÿð.

197
 3. Òÿðÿôëÿðèí ðàçûëûüûíà ýþðÿ êèðàéÿ ùàããû ùÿð êâàäðàò ìåòð
ö÷öí 10 (îí) ìàíàòäûð.
4. Áó ìöãàâèëÿäÿ ýþñòÿðèëÿí ùöãóãëàðûí áàøãàñûíà âåðèëìÿñè
éàëíûç "Íèúàò"ûí ãåéä îëóíìóø éàçûëû ðàçûëûüû èëÿ ìöìêöíäöð.
5. "Èúàðÿ÷è" ùÿð ðöáöí áèðèíúè àéûíûí 10-à ãÿäÿð ðöáëöê êèðàéÿ
ùàããûíû þäÿìÿëèäèð.
6. Ìöãàâèëÿ èêè íöñõÿäÿ èìçàëàíìàãëà áèðè "Íèúàò"à, äèýÿðè
"Èúàðÿ÷è"éÿ âåðèëèð.
Òÿðÿôëÿð:
"Íèúàò" òèúàðÿò êîìïëåêñè
Áàêû øÿùÿðè, Ù. ßëèéåâ êö÷ÿñè-89,
Ùåñàá 9876543 âÿ
Áàêû, Ù. Úàâèä ïðîñïåêòè-156,
Ùåñàá 3210567 ìÿðêÿçè áàíê
Òèúàðÿò êîìïëåêñèíèí
ñàùèáè: (èìçà) É. ß. Íóðèéåâ
"Èúàðÿ÷è"íèí ìöäèðè:
(èìçà) Ú. Í. Ùöñåéíëè

***

19. ÌÖÐÀÚÈßÒ
"Ìöðàúèÿò" ÿðÿá ìÿíøÿëè ñþç îëóá "ðèúà", "÷àüûðûø" ìÿíà-
ñûíû èôàäÿ åäèð. Ìöðàúèÿò øèôàùè âÿ éàçûëû ôîðìàäà îëóð. Éàçûëû ôîð-
ìàäà îëàí ìöðàúèÿòäÿ àøàüûäàêûëàð íÿçÿðäÿ ñàõëàíûëûð:
1. Ìöðàúèÿòèí êèìÿ öíâàíëàíäûüû ãåéä îëóíóð;
2. Ìöðàúèÿòèí ìÿòíè ìÿçìóíëó âÿ ãûñà îëóð;
3. Ñîíäà ìöðàúèÿòè ãÿáóë åäÿí òÿøêèëàò âÿ éà øÿõñ ýþñòÿðèëèð.
4. Ìöðàúèÿòèí ãÿáóë îëóíäóüó éåð âÿ òàðèõ ãåéä åäèëèð.

Íöìóíÿ:

31 äåêàáð Äöíéà Àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí Ùÿìðÿéëèê

âÿ Ìèëëè Áèðëèê Ýöíö ìöíàñèáÿòèëÿ áöòöí ýÿíúëÿðÿ

198
 ÌÖÐÀÚÈßÒ

Õàëãûìûç áöòöí òàðèõè áîéó ìèëëè áèðëèê âÿ ùÿìðÿéëèê àðçóëàðû,

èäåéàëàðû èëÿ éàøàìûøäûð. Äöíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí òÿøêèëàòëàí-
ìàñû, îíëàðûí ìèëëè áèðëèê âÿ ùÿìðÿéëèéèíèí ýöúëÿíìÿñè ñîí èëëÿð-
äÿ äàùà äà ýåíèø âöñÿò àëìûøäûð. Áèç, áöòöí äöíéàäà éàøàéàí
àçÿðáàéúàíëûëàðûí ìèëëè áèðëèê âÿ ùÿìðÿéëèê ùèññëÿðèíèí, öìóì-
ìèëëè èäåéàëàðûí ýöúëÿíìÿñèíÿ áöòöí áàúàðûã âÿ èø ôÿàëèééÿòèìè-
çè ñÿðô åäÿê. Ùÿð éåðäÿ Àçÿðáàéúàí äþâëÿò÷èëèéè ÿòðàôûíäà ñûõ
áèðëÿøÿê, þëêÿìèçèí äàõèëè âÿ õàðèúè ñèéàñÿòèíè äÿñòÿêëÿéÿê.

Øÿìñÿääèí Ùàúûéåâ,
Àçÿðá. ÄÁÒÈÀ-íûí ÛÛ êóðñ òÿëÿáÿñè
Áàêû øÿùÿðè, 31 äåêàáð 2009-úó èë.

***

20. ÏÐÎÒÎÊÎË

"Ïðîòîêîë" éóíàíúà ïðîòîê "èëê, áèðèíúè âÿðÿã", êîëîñ

"éàïûøäûðìàã" ñþçëÿðèíèí áèðëÿøìÿñèíäÿí äöçÿëäèëìèøäèð. Êîë-
ëåêòèâëÿðäÿ êå÷èðèëÿí ìöøàâèðÿ, êîíôðàíñ, éûüûíúàã, òîïëàíòû âÿ
èúëàñëàðûí ýåäèøèíè íèçàìëàìàã ö÷öí ñÿäð âÿ êàòèá ñå÷èëèð. Ñÿäðèí
âÿçèôÿñè éûüûíúàüû íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ôîðìàäà àïàðìàã, êàòèáèí
âÿçèôÿñè èñÿ èúëàñûí ýåäèøèíè ñÿíÿäëÿøäèðìÿêäèð. Áó éàçûëû ñÿíÿä
ïðîòîêîë àäëàíûð.
Ôîðìà âÿ ìÿçìóíóíà ýþðÿ ïðîòîêîë áèð âÿ éà áèð íå÷ÿ ìÿñÿ-
ëÿíè ÿùàòÿ åäÿ áèëÿð. Ïðîòîêîëóí òÿðòèáè âÿ éàçûëûøûíäà àøàüûäà
ýþñòÿðèëÿí úÿùÿòëÿð íÿçÿðäÿ ñàõëàíûëûð.
1. "Ïðîòîêîë" ñþçö âÿ îíóí íþìðÿñè âÿðÿãèí éóõàðûñûíäà, îð-
òàäà áþéöê ùÿðôëÿðëÿ éàçûëûð.
2. Òÿøêèëàòûí àäû, éûüûíúàüûí êå÷èðèëäèéè òàðèõ âÿ éåð ãåéä åäèëèð.
3. Éûüûíúàãäà èøòèðàê åäÿí êîëëåêòèâ öçâëÿðèíèí ñàéû, ðÿùáÿð
îðãàíëàðûí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí àäû, ñîéàäû âÿ âÿçèôÿñè ýþñòÿðèëèð.

199
 4. Ýèðèø ùèññÿäÿí ñîíðà "Ýöíäÿëèê ìÿñÿëÿëÿð" ãåéäè îðòàäàí
áþéöê ùÿðôëÿ éàçûëûð, ìöçàêèðÿ îëóíàúàã ìÿñÿëÿ àáçàñäàí âåðè-
ëèð. Ìÿñÿëÿ áèðäÿí ÷îõäóðñà, íþìðÿëÿðëÿ ãåéä àïàðûëûð.
5. Ýöíäÿëèê ìÿñÿëÿäÿí ñîíðà éåíè ñÿòèðäÿí àáçàñäàí áþéöê
ùÿðôëÿ "Åøèäèëäè" ñþçö éàçûëûð.
6. "×ûõûø åòäèëÿð" ùèññÿñèíäÿ ÷ûõûø åäÿíëÿðèí àäû âÿ ñîéàäû ñÿò-
ðèí ÿââÿëèíäÿ ýþñòÿðèëèð, îíëàðûí ÷ûõûøûíäàêû ôèêèðëÿðèí ãûñà ìÿç-
ìóíó àéäûí ãåéä îëóíóð.
7. Ñîíðà âÿðÿãèí îðòàñûíäà "Ãÿðàð" ñþçö éàçûëûð. Ìÿñÿëÿíèí
ãÿðàð ùèññÿñè èúëàñûí ìÿãñÿäèíè èôàäÿ åòìÿëè, áÿíäëÿð öçðÿ éûü-
úàì øÿêèëäÿ éàçûëìàëûäûð.
8. Ïðîòîêîëóí ñîíóíäà ñÿäð âÿ êàòèáèí àäû, ñîéàäû ýþñòÿðèëèð
âÿ îíëàð ïðîòîêîëó èìçàëàéûðëàð.

Íöìóíÿ:

Àçÿðá. ÄÁÒÈÀ òÿëÿáÿ-ýÿíúëÿð òÿøêèëàòûíûí

18 íîéàáð 2009-úó èë òàðèõëè 8 ñàéëû èúëàñ

Ïðîòîêîëó

2009-úó èë äåêàáð àéûíûí 18-äÿ Àçÿðá. ÄÁÒÈÀ Òÿëÿáÿ Ùÿì-

êàðëàð Èòòèôàãû Òÿøêèëàòûíûí íþâáÿòè èúëàñû êå÷èðèëäè. Èúëàñäà 25 íÿ-
ôÿð òÿøêèëàò öçâöíäÿí 23 íÿôÿð âÿ Àêàäåìèéàíûí èäìàí èøëÿðè
öçðÿ ïðîðåêòîðó, ïðîôåññîð Ä.Ã. Ãóëèéåâ èøòèðàê åäèðäè. Òÿøêèëà-
òûí ñÿäðè Áàáàíëû É.Ì. èúëàñûí ýöíäÿëèéèíè òÿøêèëàò öçâëÿðèíèí íÿ-
çÿðèíÿ ÷àòäûðäû.

Èúëàñûí ýöíäÿëèéè:

1. 2009-2010-úó òÿäðèñ èëèíèí áèðèíúè éàðûñûíäà òÿëÿáÿëÿðèí äÿð-

ñÿ äàâàìèééÿòè ùàããûíäà.
2. Àëè ìÿêòÿáëÿð àðàñûíäà êå÷èðèëÿúÿê Ñïàðòàêèàäàéà ùàçûðëûã
ùàããûíäà.

200
 Åøèäèëäè:
1. Ìöçàêèðÿ îëóíàí áèðèíúè ìÿñÿëÿ ùàããûíäà òÿøêèëàò ñÿäðèíèí
ìöàâèíè Å.Øöêöðîâ ìÿðóçÿ åòäè (ìÿðóçÿíèí ìÿòíè ïðîòîêîëà
ÿëàâÿ îëóíóð).
2. Èêèíúè ìÿñÿëÿ ùàããûíäà Àêàäåìèéàíûí èäìàí èøëÿðè öçðÿ
ïðîðåêòîðó Ä.Ã.Ãóëèéåâ ìÿëóìàò âåðäè.

×ûõûøëàð

Òÿêìöáàðèçëèê ôàêöëòÿñèíèí äåêàí ìöàâèíè Ã. Ì.Úÿôÿðîâ,

"Èäìàí îéóíëàðû" ôàêóëòÿñèíèí äåêàí ìöàâèíè À.Ì.Èáðàùèìëè, òÿ-
ëÿáÿëÿðäÿí ßëèéåâ Å. (ãðóï ÎÀ 8-02), Ùÿøèìîâ Ì. (ãðóï ÎÀ 9-
10), Ñöëåéìàíîâ ×. (ãðóï ÒÀ 9-4) ÷ûõûø åäÿðÿê ìöçàêèðÿ îëóíàí
ìÿñÿëÿéÿ ìöíàñèáÿò áèëäèðäèëÿð.

Ãÿðàð:

1. Áèðèíúè ìÿñÿëÿ ùàããûíäà ìÿðóçÿ åäÿíëÿð âÿ ÷ûõûø÷ûëàðûí

ýþñòÿðäèêëÿðè ãåéäëÿð íÿçÿðÿ àëûíñûí. Ãÿðàðûí èúðàñûíà íÿçàðÿò
Àêàäåìèéàíûí Òÿëÿáÿ-Ýÿíúëÿð Òÿøêèëàòûíûí ñÿäðèíÿ ùÿâàëÿ
åäèëñèí.
2. Àëè ìÿêòÿáëÿð àðàñûíäà êå÷èðèëÿúÿê Ñïàðòàêèàäàéà ùàçûðëûã-
ëà áàüëû àéðû-àéðû èäìàí íþâëÿðè öçðÿ èøëÿðè ýöúëÿíäèðìÿê àèäèé-
éàòû îëàí êàôåäðà ìöäèðëÿðèíèí íÿçÿðèíÿ ÷àòäûðûëñûí. Íþâáÿòè èú-
ëàñäà ýþðöëìöø èøëÿð ùàããûíäà Àêàäåìèéàíûí èäìàí èøëÿðè öçðÿ
ïðîðåêòîðóíóí ýåíèø ìÿðóçÿñè äèíëÿíèëñèí.

Ñÿäð: (èìçà) Ý. Ãàðàéåâ

Êàòèá: (èìçà) Ô. Ùÿñÿíîâà

201
 21. ÐÀÏÎÐÒ

"Ðàïîðò" ôðàíñûç ñþçö îëóá áèð øÿõñèí âÿçèôÿúÿ áþéöê øÿõñÿ

âåðäèéè øèôàùè âÿ éà éàçûëû ìÿëóìàò ìÿíàñûíäàäûð.

Íöìóíÿ:

"Èäìàí îéóíëàðû" ôàêöëòÿñèíèí äåêàíû

ïðîôåññîð Å. Í. Ãÿäÿøîâà
ÛÛ êóðñ ÎÀ 9-10-úó ãðóïóí íöìàéÿí-
äÿñè Ìöçÿôôÿð Øöêöðîâóí

Ðàïîðòó

Ñèçèí òàïøûðûüûíûçà ÿñàñÿí Àêàäåìèéà áèíàñûíûí úÿíóá ñÿùÿñè

- êå÷ìèø éàòàãõàíàéà òÿðÿô ÿðàçè ãðóïóìóçóí òÿëÿáÿëÿðè òÿðÿôèí-
äÿí òÿìèçëÿíèá ãàéäàéà ñàëûíìûøäûð. Òÿëÿáÿëÿðäÿí ßëÿêáÿðîâ
Ùàáèë âÿ ßçèìîâ Ìþùñöí ñòàäèîíäà èøëÿéÿí 8-úè ãðóïà êþìÿê
åòìÿéÿ ýþíäÿðèëìèøäèð.

Èìçà:Ìöçÿôôÿð Øöêöðîâ
25 àïðåë 2010-úó èë

***

22. ÐÅÔÅÐÀÒ

"Ðåôåðàò" ëàòûí ñþçö îëóá "ìÿðóçÿ åòìÿê", "ìÿëóìàò âåð-

ìÿê" ìÿíàñûíäàäûð. Ðåôåðàò åëìè âÿ éà áÿäèè ÿñÿðèí, ùÿð ùàíñû
êèòàáûí ìÿçìóíó, õöëàñÿñè, ìÿõÿçèí èúìàëûíà ùÿñð îëóíìóø éûü-
úàì ìÿðóçÿ ìÿíàñûíäà äà èøëÿäèëèð.
Ðåôåðàò èíúÿñÿíÿò, åëì, òåõíèêà âÿ òÿñÿððöôàòûí, ìÿêòÿá ùÿéà-
òûíûí ÿí àêòóàë ïðîáëåìëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð ìÿñÿëÿëÿðè èøûãëàíäûðûð.

202
 Ðåôåðàòûí éàçûëìà ôîðìàñû áåëÿäèð:
1. Âÿðÿãèí îðòàñûíäà áþéöê ùÿðôëÿ "Ðåôåðàò" ñþçö éàçûëûð;
2. Èêè ñÿòèðäÿí ñîíðà àáçàñäàí "Ìþâçó" ñþçö âÿ ìþâçóíóí
àäû ãåéä åäèëèð;
3. Àáçàñäàí "Ðåôåðàò ìöÿëëèôè" ñþçö âÿ ìöÿëëèôèí àäû, àòàñûíûí
àäû âÿ ñîéàäû éàçûëûð;
4. Àáçàñäàí ðåôåðàòûí ïëàíû âåðèëèð, ñîíðà ìÿçìóíó øÿðù îëó-
íóð;
5. Éàçûíûí ñîíóíäà ðåôåðàò ìöÿëëèôè èìçàñûíûí ãîéóð, èìçàíûí
àëòûíäàí òàðèõ ýþñòÿðèëèð.

Íöìóíÿ:

Ðåôåðàò

Ìþâçó: "Àüûðëûããàëäûðìà èäìàíûíäà éåíèéåòìÿëÿðèí ìÿøã

ìåòîäèêàñû"
Ðåôåðàò ìöÿëëèôè: Èíòèãàì Çàùèðîâ
Ñîí èëëÿð àüûðëûããàëäûðìà èäìàíûíäà éöêñÿê íÿòèúÿ ýþñòÿðÿí
ýÿíú èäìàí÷ûëàðûí ìöáàðèçÿñè äàùà ýÿðýèí êå÷èð.
Àçÿðáàéúàíûí ýÿíú àüûðëûã ãàëäûðàíëàðû èëäÿí-èëÿ íÿòèúÿëÿðèíè
éàõøûëàøäûðìàãëà ìöõòÿëèô ìèãéàñëû éàðûøëàðäà óüóðëà ÷ûõûø åäèð-
ëÿð. Ëàêèí áóíëàðà áàõìàéàðàã éåíè áàøëàéàí ýÿíú èäìàí÷ûëàðûí
íÿçÿðè áèëèêëÿðÿ ëàçûìûíúà éèéÿëÿíÿ áèëìÿìÿëÿðèíèí ñÿáÿáè
ìÿøã ìåòîäèêàñûíà àèä äÿðñëèê âÿ äÿðñ âÿñàèòëÿðèíèí àç éàçûëìà-
ñûäûð. "Àüûðëûããàëäûðìà âÿ áîêñ" êàôåäðàñûíûí äîñåíòè Ãóáàä ßëè
îüëó Úÿáðàéûëîâóí "Àüûðëûããàëäûðìà èäìàíûíäà éåíèéåòìÿëÿðèí
ìÿøã ìåòîäèêàñû" äÿðñ âÿñàèòè ùÿìèí áîøëóüó äîëäóðìàã âÿ
ìöàñèð øÿðàèòÿ óéüóí ìÿøã ïðîñåñèíèí òÿøêèë îëóíìàñûíà êþ-
ìÿêëèê ýþñòÿðìÿêäèð.
Äÿðñ âÿñàèòè äþðä ôÿñèëäÿí èáàðÿòäèð. Ùÿð ôÿñèëäÿ ìÿøã éöêö-
íöí òÿøêèëèíäÿí, ñààòëàðûí áþëöøäöðöëìÿñèíäÿí, ìöõòÿëèô éàø
ãðóïëàðûíäà àïàðûëàí ïëàíëàøäûðìàäàí, ìÿøã éöêöíöí òÿäðèúÿí
àðòûðûëìàñûíäàí ýåíèø âÿ ÿòðàôëû äàíûøûëìûøäûð.

203
 Âÿñàèòäÿ ìöÿëëèô èõòèñàñ÷û òÿëÿáÿëÿðèí òÿäðèñ ïðîãðàìûíäà îëàí
ìþâçóëàðûí ïëàíëû âÿ ñààòëàð öçðÿ áþëýöñöíö íöìóíÿëÿð ÿñàñûíäà
èøûãëàíäûðûð.
Äÿðñ âÿñàèòèíèí íÿøðè ýÿíú èäìàí÷ûëàðà, áó ñàùÿäÿ ôÿàëèééÿò
ýþñòÿðÿí ìöòÿõÿññèñëÿðÿ, åëÿúÿ äÿ Àçÿðá. ÄÁÒÈÀ-íûí àüûðëûã-
ãàëäûðìà èäìàíû èëÿ ìÿøüóë îëàí òÿëÿáÿëÿðèíÿ âàõòûíäà âåðèëìèø
ôàéäàëû òþùôÿäèð.

Èìçà:Èíòèãàì Çàùèðîâ
27 ôåâðàë 2010-úó èë

23. ÐÅÃËÀÌÅÍÒ

"Ðåãëàìåíò" ôðàíñûç ñþçö îëóá (ðåãëåìåíò) ìöøàâèðÿíèí, èú-

ëàñûí, òîïëàíòûíûí, êîíôðàíñûí âÿ ñ. àïàðûëìàñû ãàéäàñû ùàããûíäà
ãàáàãúàäàí ìöÿééÿí åäèëìèø âÿ à÷ûëûø àíûíäà ãÿáóë åäèëÿí íè-
çàìíàìÿ ìÿíàñûíäàäûð.

Íöìóíÿ:
20 ìàé 2010-úó èëäÿ ÒÀ 9-05-úè ãðóïäà êå÷èðèëÿí èúëàñûí

Ðåãëàìåíòè

Áèðèíúè ìÿñÿëÿ: Ãðóï íöìàéÿíäÿñè Ýöëùöñåéí Äàäàøîâóí

"Òÿëÿáÿëÿðèí éàé èìòàùàí ñåññèéàñûíà ùàçûðëûüû ùàããûíäà" ìÿðó-
çÿñè - 10 äÿãèãÿ:
Úàðè ìÿñÿëÿëÿð:
1. Òÿëÿáÿëÿðèí äÿðñÿ äàâàìèééÿòè âÿ éûüìà êîìàíäà öçâëÿ-
ðèíèí äÿðñëÿðÿ ìöíàñèáÿòè (ãðóïóí ùÿìêàðëàð òÿøêèëàòûíûí íöìà-
éÿíäÿñè) - 5 äÿãèãÿ;
2. Èìòàùàí ôÿíëÿðè öçðÿ ñÿðáÿñò ìþâçó âÿ ñîí êîëëîêâèóì áàë-
ëàðûíûí ìöçàêèðÿñè (äåêàí ìöàâèíè Ã.Ì.Úÿôÿðîâóí ìÿëóìàòû) -
5 äÿãèãÿ;
3. ×ûõûøëàð 1- 2 äÿãèãÿ;

204
 24. ÐßÉ

"Ðÿé" ÿðÿá ñþçö îëóá áèð øåé - ÿñÿð, òàìàøà, êîíñåðò, êèíî-
ôèëì âÿ ñ. ùàããûíäà ôèêèð, ìöëàùèçÿ ñþéëÿìÿêäèð.
Ðÿéèí éàçûëìàñûíà âåðèëÿí òÿëÿáëÿð:
1. Ðÿéèí áàøëûüûíäà îíóí íÿéÿ âÿ éà êèìÿ âåðèëìÿñè ýþñòÿðèëèð;
2. Áàøëûã ùèññÿíèí àëòûíäà îðòàäà áþéöê ùÿðôëÿ "Ðÿé" ñþçö éàçûëûð;
3. Éåíè ñÿòèðäÿí ðÿéèí öìóìè ìÿçìóíó øÿðù îëóíóð. Ùàããûí-
äà ðÿé éàçûëàí øåé, ùàäèñÿ, ôàêò òÿùëèë îëóíóð, îíóí ìöñáÿò âÿ ÷à-
òûøìàéàí úÿùÿòëÿðè ýþñòÿðèëèð;
4. Ðÿéèí ìöÿëëèôè ìöÿééÿí íÿòèúÿéÿ ýÿëÿðÿê þç òÿêëèô âÿ òþâ-
ñèéÿëÿðèíè áèëäèðèð;
5. Ðÿé òàìàìëàíäûãäàí ñîíðà ðÿé÷è èìçàñûíû ãîéóð, àðäûíúà
àäûíû âÿ ñîéàäûíû, òèòóëóíó ãåéä åäèð;
6. Ðÿé÷è èìçàñûíûí àëòûíäàí àéûí òàðèõèíè áöòþâ øÿêèëäÿ éàçûð.

Íöìóíÿ:

Àçÿðá. ÄÁÒÈÀ-íûí "Èäìàí îéóíëàðû" ôàêöë-

òÿñèíèí ìàýèñòðàíòû Ùöñåéíîâ Ùöñåéí ßëè-
ùöñåéí îüëóíóí "Ýÿíú ôóòáîë÷óëàðäà ìàê-
ñèìàë àåðîá äþçöìëöëöéöí òÿäãèãè" ìþâçó-
ñóíäà éàçäûüû ìàýèñòð äèññåðòàñèéàñûíà

Ðÿé

Ýÿíú ôóòáîë÷óëàðäà òÿêúÿ òåõíèêè âÿ òàêòèêè ôÿíäëÿðèí òÿêìèë-

ëÿøäèðèëìÿñè ìÿñÿëÿñè äåéèë, åëÿúÿ äÿ ôóòáîë÷óëàðûí àåðîá äþçöì-
ëöëöéö ìÿñÿëÿñè áó ýöí áöòöí àêòóàëëûüû èëÿ áó ñàùÿíèí ìöòÿõÿñ-
ñèñëÿðèíè ìàðàãëàíäûðûð. Ìàýèñòðàòóðàíû ãóðòàðìàã ÿðÿôÿñèíäÿ
îëàí Ù.Ùöñåéíîâ Àêàäåìèéàíûí ôóòáîë êîìàíäàñûíûí îéóí÷óñó
êèìè ÷îõèëëèê îéóí òÿúðöáÿñèíÿ èñòèíàä åòìÿêëÿ ìàðàãëû ìöëàùè-
çÿëÿðëÿ äèññåðòàñèéà èøèíè áèòèðìèøäèð.

205
 Äèññåðòàñèéà ýèðèø, èêè ôÿñèë, íÿòèúÿ âÿ èñòèôàäÿ îëóíìóø ÿäÿ-
áèééàò ñèéàùûñûíäàí èáàðÿòäèð.
Ýèðèøäÿ äèññåðòàñèéà èøèíèí ìÿãñÿä âÿ âÿçèôÿëÿðè ãåéä åäèë-
ìèøäèð. Áèðèíúè ôÿñèëäÿ ÿçÿëÿëÿðäÿ ÀÒÔ ðåñèíòåçèíèí àíàåðîá âÿ
àåðîá éîëëà áàø âåðìÿñè ìÿñÿëÿëÿðè èøûãëàíäûðûëûð. Òÿãÿëëóñ åäÿí
ÿçÿëÿäÿ ö÷ åíåðýåòèê ñèñòåìèí èøòèðàê åòäèéè ýþñòÿðèëèð.
Èêèíúè ôÿñèëäÿ ìàýèñòðàíò ãåéä åäèð êè, óçóí ìöääÿòëè âÿ çÿèô
øèääÿòëè èøäÿ ÿçÿëÿëÿðèí îêñèýåí òÿëÿáè òàì þäÿíèëèð. Ëàçûì îëàí
åíåðæè ñóëó êàðáîíëàðûí âÿ éàüëàðûí îêñèäëÿøìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ àëû-
íûð. Èøèí øèääÿòè àðòäûãúà éàüëàðûí îêñèäëÿøìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ àëû-
íàí åíåðæèíèí èñòåùñàëûíà åùòèéàú àçàëûð.
Ìàýèñòðàíò ýÿëäèéè íÿòèúÿëÿðè ãûñà øÿêèëäÿ õöëàñÿ åòìèøäèð.
Äèññåðòàñèéà ìàýèñòðàíòûí òÿäãèã åòäèéè ìþâçóíó éàõøû áàøà äöø-
äöéöíö ýþñòÿðèð. Éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ éåðèíÿ éåòèðèëìèø äèññåðòàñè-
éà èøèíè ìöäàôèÿéÿ áóðàõìàã îëàð.

Ðÿé÷è: (èìçà) ßëèéåâ Ñ.À.

"Öìóìè âÿ èäìàí ôèçèîëîýèéàñû" êàôåäðàñûíûí
äîñåíòè, áèîëîýèéà åëìëÿðè íàìèçÿäè
26 àïðåë 2010-úó èë

***

25. ÑßÐßÍÚÀÌ

"Ñÿðÿíúàì" ôàðñ ìÿíøÿëè ñÿð (áàø) âÿ ÿíúàì (ñîí, íÿùàéÿò,

àãèáÿò) ñþçëÿðèíèí áèðëÿøìÿñèíäÿí äöçÿëìèøäèð. ßìð, ýþñòÿðèø,
òÿäáèð ýþðìÿ, ùÿëë åòìÿ àíëàìûíäàäûð.

Íöìóíÿ:

Í. Ï. Ùÿñÿíîâàíûí äÿôòÿðõàíà øþáÿñèíèí

ìöäèðè âÿçèôÿñèíÿ òÿéèí åäèëìÿñè ùàããûíäà
Àçÿðáàéúàí ÄÁÒÈÀ ðåêòîðóíóí

206
 Ñÿðÿíúàìû

Øòàò úÿäâÿëèíÿ óéüóí îëàðàã ãÿðàðà àëûðàì:

Íèíà Ïåòðîâíà Ùÿñÿíîâà Àêàäåìèéàíûí äÿôòÿðõàíà øþáÿñè-
íèí ìöäèðè òÿéèí åäèëñèí.

Àçÿðá. ÄÁÒÈÀ-íûí
ðåêòîðó (èìçà)ïðîô.À. Ã. Àáûéåâ
10 éàíâàð 2010-úó èë

***

26. ÒÅËÅÔÎÍÎÃÐÀÌ

"Òåëåôîíîãðàì" éóíàíúà òåëå(óçàã), ôîíå(ñÿñ), ãðàì-

ìå(éàçû) ñþçëÿðèíèí áèðëÿøìÿñèíäÿí äöçÿëìèøäèð. Ìöÿééÿí áèð
ìÿëóìàòû, ùàäèñÿíè òåëåôîíëà ëàçûìè éåðÿ ÷àòäûðìàã ö÷öí òåëåôî-
íîãðàìäàí èñòèôàäÿ îëóíóð.
Òåëåôîíîãðàìà âåðèëÿí òÿëÿáëÿð:
1. Òåëåôîíîãðàìûí íþìðÿñè ýþñòÿðèëìÿëèäèð;
2. Òåëåôîíîãðàìûí íÿ ìÿãñÿäëÿ âóðóëìàñû éàçûëìàëûäûð;
4. ×àüûðûëàí éåðèí öíâàíû, òàðèõ âÿ ñààò äÿãèã ýþñòÿðèëìÿëèäèð;
5. Òåëåôîíîãðàìû ýþíäÿðÿí âÿ ãÿáóë åäÿí øÿõñëÿð âÿçèôÿñèíè, àä
âÿ ñîéàäûíû, òåëåôîí íþìðÿñèíè, àéûí òàðèõèíè äÿãèã éàçìàëûäûðëàð;

Íöìóíÿ:

Òåëåôîíîãðàì ¹5

Àçÿðá. ÄÁÒÈÀ-íûí ýèìíàñòèêà êàôåäðàñûíûí ìöäèðè

ïðîôåññîð Á. ß. Íÿðèìàíîâà

Ñèçèí, Áàêûäà 2010-úó èë ìàé àéûíûí 28-äÿ êå÷èðèëÿúÿê áÿäèè

ýèìíàñòèêà öçðÿ äöíéà ÷åìïèîíàòûíûí ìÿðùÿëÿ éàðûøëàðûíäà áåé-

207
íÿëõàëã äÿðÿúÿëè èêè ùàêèìëÿ Ùåéäÿð ßëèéåâ àäûíà Èäìàí-Êîí-
ñåðò Êîìïëåêñèíäÿ îëìàüûíûç ãÿðàðà àëûíìûøäûð.
Éàðûøëàð 28 ìàé 2010-úó èë ñààò 1000-äà áàøëàíûð.
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ýèìíàñòèêà Ôåäåðàñèéàñû
Òåëåôîíîãðàì Ýèìíàñòèêà Ôåäåðàñèéàñûíûí áàø êàòèáè Ô.Ãàéû-
áîâ òÿðÿôèíäÿí16 ìàé 2010-úó èë ñààò 1030 äÿãèãÿäÿ âóðóëäó.
Òåë: 493-95-00
Òåëåôîíîãðàìû ãÿáóë åòäè: Àçÿðá. ÄÁÒÈÀ ýèìíàñòèêà êàôåä-
ðàñûíûí äîñåíòè Å.ß.Íÿðèìàíîâ
16 ìàé 2010-úó èë ñààò 1040 äÿãèãÿäÿ. Òåë: 564-89-72

***

27. ÒÅËÅÃÐÀÌ

"Òåëåãðàì" éóíàíúà òåëå(óçàã), ãðàììå(éàçû) ñþç áèðëÿø-

ìÿëÿðèäÿí éàðàíìûøäûð, "óçàüà êþ÷öðìÿ" ìÿíàñûíäàäûð. Òå-
ëåãðàì âàñèòÿñèëÿ ìöÿééÿí ìÿëóìàò âÿ éà ìöÿééÿí ìèãäàðäà
ïóë óçàã ìÿñàôÿéÿ òÿúèëè ÷àòäûðûëûð.
Òåëåãðàìûí éàçûëûø ôîðìàñû:
1. Øÿõñèí öíâàíû, àäû âÿ ñîéàäû äÿãèã ýþñòÿðèëìÿëèäèð;
2. Òåëåãðàìûí ìÿçìóíó éûüúàì âÿ àéäûí éàçûëìàëûäûð;
3. Ðÿãÿìëÿð ùÿðôëÿðëÿ èôàäÿ îëóíìàëûäûð.

Íöìóíÿ:

Òåëåãðàì
Òîâóç ðàéîíó, Ãóø÷óëàð êÿíäè, Òÿçÿõàí ìöÿëëèì Ñóëòàíîâà
Ñèçè Íîâðóç áàéðàìû ìöíàñèáÿòèëÿ òÿáðèê åäèð, Ñèçÿ óçóí
þìöð, úàí ñàüëûüû âÿ èøëÿðèíèçäÿ óüóðëàð àðçóëàéûðàì.

×èíýèç ßëèáÿéëè
êå÷ìèø ãðóï éîëäàøûíûç

208
 28. ÒßÃÄÈÌÀÒ

"Òÿãäèìàò" ÿðÿá ìÿíøÿëè "òÿãäèì" ñþçöíöí úÿì ôîðìàñûäûð.

Òÿãäèìàòäà éóõàðû âÿçèôÿëè øÿõñ ãàðøûñûíäà ùÿð ùàíñû áèð ìÿñÿëÿíè
ãàëäûðìàã, îíà ìöðàúèÿò åòìÿê, êèìÿñÿ ìöêàôàò âÿ éà ìöÿééÿí
âÿçèôÿ âåðìÿê íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
Íöìóíÿ:
Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Èäìàí Íþâëÿðè Àññî-
ñèàñèéàñû âÿ Àçÿðáàéúàí Çîðõàíà Èäìàí
Ôåäåðàñèéàñûíûí ïðåçèäåíòè úÿíàá
Õ.Ê.Ãóðáàíîâà
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ýöëÿøìÿ Ôå-
äåðàñèéàñûíûí ìÿøã÷èñè À.Úÿôÿðîâäàí
Òÿãäèìàò
13-17 äåêàáð 2009-úó èë òàðèõäÿ Àëìàíèéà Ôåäåðàòèâ Ðåñïóáëèêà-
ñûíûí Ôðàíêôóðò øÿùÿðèíäÿ Çîðõàíà âÿ ïÿùëÿâàíè ýöëÿøè öçðÿ 18 þë-
êÿíèí èøòèðàê åòäèéè ÛÛ Àâðîïà ÷åìïèîíàòû êå÷èðèëìèøäèð. Äöíéà õàëã-
ëàðûíûí ìèëëè ýöëÿøìÿ èäìàíû öçðÿ êå÷èðèëÿí áó ÷åìïèîíàòäà þëêÿìè-
çè Û Äöíéà Êóáîêóíóí ãàëèáëÿðè îëàí ýöëÿø÷èëÿðèìèç ëàéèãèíúÿ òÿì-
ñèë åòìèøëÿð. Èäìàí÷ûëàðûìûç ïÿùëÿâàí ýöëÿøè, êÿááàäÿ, ÷ÿðõè ñóðÿò,
÷ÿðõè ÷ÿìÿíè, ìèë áàçû âÿ êîì ùÿð íþâëÿðè öçðÿ ãàçàíûëàí ãûçûë ìå-
äàëëàðûí ñàéûíà, åëÿúÿ äÿ êîìàíäàëû âÿ ôÿðäè ùÿðÿêÿòëÿðèí úÿìèíÿ
ýþðÿ Àâñòðèéà, Áåë÷èêà âÿ Àëìàíèéà êèìè þëêÿëÿðèí êîìàíäàëàðûíû
ýåðèäÿ ãîéàðàã öìóìè êîìàíäà ùåñàáûíäà áèðèíúè éåðè òóòìóøäóð.
Ãûçûë ìåäàëëàð ÿëäÿ åòìèø áó èäìàí÷ûëàðäàí íöìóíÿâè äàâðàíûø, áà-
úàðûã âÿ áþéöê ÿçìêàðëûã ýþñòÿðìèø àäëàðû ÷ÿêèëÿí ö÷ ýöëÿø÷èéÿ
ÿìðëÿ òÿøÿêêöð âÿ ïóë ìöêàôàòû âåðìÿéèíèçè õàùèø åäèðÿì:
1. Úàâàäîâ Âöñàë Éàøàð îüëó
2.Ãóðáàíîâ Âöãàð Àüàéóñèô îüëó
3. Îðóúîâ Õÿééàì Ùöñåéí îüëó

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ýöëÿøìÿ

Ôåäåðàñèéàñûíûí ìÿøã÷èñè:(èìçà) À.Úÿôÿðîâ
20 äåêàáð 2009-úó èë
209
 29. ÒßËßÁÍÀÌß

"Òÿëÿáíàìÿ" ÿðÿá ìÿíøÿëè òÿëÿá (èñòÿìÿ, òÿëÿá åòìÿ) âÿ

ôàðñ ìÿíøÿëè íàìÿ (éàçû, ìÿêòóá) ñþçëÿðèíèí áèðëÿøìÿñèíäÿí éà-
ðàíìûøäûð. Áèð øåéèí òÿëÿá åäèëìÿñè, áèð èøèí ýþðöëìÿñè, ìöÿééÿí
øåéèí èñòÿíèëìÿñè âÿ éà áèð àäàìûí ñÿðÿíúàìà ýþíäÿðèëìÿñè ùàã-
ãûíäà éàçûëû ðÿñìè õàùèøäèð.

Íöìóíÿ:

Áàêû øÿùÿð Òÿùñèë Èäàðÿñèíèí

ìöäèðè úÿíàá Ò. ß. Èñìàéûëîâà
Áàêû øÿùÿðè 159 ñàéëû ìÿêòÿáèí äèðåêòîðóíäàí

Òÿëÿáíàìÿ

Ìÿêòÿáäÿ áÿäÿí òÿðáèéÿñè äÿðñëÿðèíè ñÿìÿðÿëè êå÷èðìÿê

ö÷öí àøàüûäà àäëàðû ÷ÿêèëÿí èíâåíòàðûí àëûíìàñûíà ìàëèééÿ âÿñàè-
òè àéðûëìàñûíû õàùèø åäèðèê:

1. Ôóòáîë òîïó - 5 ÿäÿä

2. Ýöëÿøìÿ õàë÷àñû - 2 ÿäÿä
3. Âîëåéáîë òîðó - 1 ÿäÿä
4. Ñòîëöñòö òåííèñ êîìïëåêñè - 1 ÿäÿä

Íÿñèìè ðàéîíó 159 ñàéëû öìóìòÿùñèë

îðòà ìÿêòÿáèí äèðåêòîðó: (èìçà)Â. Õÿëèëîâ

6 ìàðò 2010-úó èë

210
 30. ÒßËÈÃß

"Òÿëèãÿ" ÿðÿá ìÿíøÿëè "ÿëàãÿ" ñþçöíäÿíäèð, ðÿñìè ìÿêòóá

ìÿíàñûíäàäûð. Áèð èäàðÿíèí áàøãà áèð èäàðÿéÿ, òÿøêèëàòà éàõóä
âÿçèôÿëè áèð øÿõñÿ ðÿñìè õàðàêòåðëè ìöðàúèÿò ôîðìàñûäûð. Òÿëèãÿ,
àäÿòÿí, éöêñÿê âÿçèôÿëè øÿõñÿ, èäàðÿåòìÿ îðãàíëàðûíûí àèäèééàòû
îëàí òÿøêèëàòûí öíâàíûíà ýþíäÿðèëèð. Òÿëèãÿíèí ñîë êöíúöíäÿ èäà-
ðÿíèí øòàìïû, øòàìïäà èäàðÿíèí àäû, öíâàíû, òàðèõ âÿ ýþíäÿðèëìÿ
íþìðÿñè ãåéä îëóíóð.

Íöìóíÿ:

150 ñàéëû îðòà ìÿêòÿáèí äèðåêòîðóíà

Ùþðìÿòëè úÿíàá Ì.Ñàäûõîâ

Èéóí àéûíûí 10-äà ìÿêòÿáëÿðäÿ òÿëèì-òÿðáèéÿ èøëÿðèíèí öìóìè

âÿçèééÿòè ìöçàêèðÿ îëóíàúàãäûð. Éûüûíúàãäà Ñèçèí âÿ ðÿùáÿðëèê
åòäèéèíèç ìÿêòÿáèí òÿäðèñ èøëÿðè öçðÿ äèðåêòîð ìöàâèíèíèí ìÿëó-
ìàòû äèíëÿíèëÿúÿêäèð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Òÿùñèë Íàçèðëèéè

Áàêû øÿùÿðè Òÿùñèë Èäàðÿñèíèí ìöäèðè: (èìçà)Ìÿììÿäîâ ß. Ì.

26 ìàé 2010-úó èë
***

31. ÒßËÈÌÀÒ

"Òÿëèìàò" ÿðÿá ìÿíøÿëè îëóá "òÿëèì" ñþçöíöí úÿì ôîðìà-

ñûíäàäûð. Áèð øåéè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí ãàéäà âÿ öñóëëàðû ìöÿé-
éÿíëÿøäèðÿí éàçûëû ðÿñìè ñÿíÿääèð.

Íöìóíÿ:

211
 2010/2011-úè òÿäðèñ èëèíäÿ Àçÿðá. ÄÁÒÈÀ-äà ãûø èìòàùàí ñåñ-
ñèéàñûíäà êðåäèò ñèñòåìè öçðÿ Û âÿ ÛÛ êóðñëàðäà èìòàùàíëàðûí àïà-
ðûëìàñû ùàããûíäà

Òÿëèìàò

1. "Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Áÿäÿí Òÿðáèéÿñè âÿ Èäìàí Àêàäåìè-

éàñûíäà òÿëÿáÿëÿðèí áèëèéèíèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíèí ÷îõáàëëû ñèñ-
òåìè" ùàããûíäà ÿñàñíàìÿ 2010/2011-úè äÿðñ èëè ö÷öí ãöââÿäÿ
ñàõëàíûëñûí;
2. "Èìòàùàí ñåññèéàñûíûí òÿøêèëè âÿ êå÷èðèëìÿñè ãàéäàëàðû" íÿ-
çÿðÿ àëûíìàãëà ôàêóëòÿ äåêàíëàðû èìòàùàí úÿäâÿëëÿðèíè äåêàáðûí
10-äàí ýåú îëìàéàðàã ùàçûðëàéûá òÿëÿáÿëÿðÿ ÷àòäûðûëìàñûíà íàèë
îëñóíëàð;
3. "Èìòàùàíà ýþðÿ áàëëàðûí éûüûëìàñû", "Ôÿíëÿð öçðÿ äÿðñëÿðÿ
äàâàìèééÿòÿ âÿ äÿðñëÿðèí íÿòèúÿëÿðèíÿ ýþðÿ áàëëàðûí ùåñàáëàí-
ìàñû" ãàéäàëàðû áöòöí ãðóïëàðäà òÿëÿáÿëÿðÿ âÿ ìöÿëëèìëÿðÿ åëàí
åäèëñèí.
Íÿçÿðäÿ òóòóëñóí êè, Û âÿ ÛÛ êóðñ òÿëÿáÿëÿðè Òÿùñèë Íàçèðëèéè-
íèí ìöÿééÿíëÿøäèðäèéè ôÿíëÿðè Áîëîíèéà ñèñòåìè (êðåäèò öñóëó)
èëÿ èìòàùàí âåðèðëÿð.

Àçÿðá. ÄÁÒÈÀ-íûí
ðåêòîðó: (èìçà)ïðîôåññîð À. Ã. Àáûéåâ.

***

32.ÒßÐÚÖÌÅÉÈ-ÙÀË (ÀÂÒÎÁÈÎÃÐÀÔÈÉÀ)

"Òÿðúöìåéè-ùàë" ÿðÿáúÿ "òÿðúè" (ýåðè ÷åâèðìÿ, òÿêðàð åò-

ìÿ) âÿ ùàë (ñóðÿò, âÿçèééÿò) ñþçëÿðèíèí áèðëÿøìÿñèíäÿí äöçÿë-
ìèøäèð. Òÿðúöìåéè-ùàë øÿõñèí þç ÿëè èëÿ ùÿéàòûíû ÿòðàôëû òÿñâèð åò-

212
ìÿñè, þçö ùàããûíäà òàì ìÿëóìàò âåðìÿñèäèð. Òÿðúöìåéè-ùàëäà
øÿõñ þçöíöí êå÷äèéè ùÿéàò éîëóíó ÿêñ åòäèðìÿêëÿ áÿðàáÿð, àòà
âÿ àíàñû, àèëÿ öçâëÿðè ùàããûíäà äà ìÿëóìàò âåðèð.
Òÿðúöìåéè-ùàëà âåðèëÿí òÿëÿáëÿð:
1. Òÿðúöìåéè-ùàë ñþçö áàøëûã êèìè âÿðÿãèí éóõàðû ùèññÿñèíäÿ
îðòàäà éàçûëûð;
2. Òÿðúöìåéè-ùàëäà øÿõñ àäûíû, àòàñûíûí àäûíû, ñîéàäûíû, äî-
üóëäóüó ýöí, àé, èëè âÿ éåðè (øÿùÿð, ðàéîí, êÿíä) øÿõñèééÿò âÿñè-
ãÿñèíäÿ îëäóüó êèìè äÿãèã ýþñòÿðèð;
3. Ìÿêòÿáäÿ îõóäóüó äþâðäÿ àïàðäûüû èúòèìàè èøëÿðè âÿ íàè-
ëèééÿòëÿðè àðäûúûë ñàäàëàéûð.
4. Àèëÿ öçâëÿðè ùàããûíäà ãûñà ìÿëóìàò âåðèð;
5. Òÿðúöìåéè-ùàë øÿõñèí þç õÿòòè èëÿ éàçûëûð, ñîíäà øÿõñè èìçà
ãîéóëóð âÿ àëòûíäà éàçûëìà òàðèõè ýþñòÿðèëèð;

Íöìóíÿ:

Òÿðúöìåéè-ùàë

Ìÿí, ßëèéåâ Ìÿììÿä Ùÿñÿí îüëó, 21 äåêàáð 1992-úè èëäÿ

Áàêû øÿùÿðèíäÿ (Èñìàéûëëû ðàéîíóíóí Ìöúö êÿíäèíäÿ) àíàäàí
îëìóøàì. 1998-úè èëäÿ Áàêû øÿùÿðèíäÿêè 150 ñàéëû ìÿêòÿáèí áè-
ðèíúè ñèíôèíÿ äàõèë îëìóø, 2008-úè èëäÿ ùÿìèí ìÿêòÿáè áèòèðìè-
øÿì.
Ùÿìèí èëäÿ äÿ àëè òÿùñèë àëìàã ö÷öí ñÿíÿäëÿðèìè Àçÿðáàéúàí
Äþâëÿò Áÿäÿí Òÿðáèéÿñè âÿ Èäìàí Àêàäåìèéàñûíà âåðìèøÿì.
ßââÿëúÿ òåñò, ñîíðà äà ãàáèëèééÿò èìòàùàíëàðûíû ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ
âåðèá áóðà äàõèë îëìóøàì. Ùàçûðäà "Òÿêìöáàðèçëèê" ôàêöëòÿñèíèí
èêèíúè êóðñóíäà îõóéóðàì.
Àèëÿìèç äþðä íÿôÿðäÿí èáàðÿòäèð:
Àòàì-Êÿðèì Ìÿììÿä îüëó ßëèéåâ 1965-úè èëäÿ Èñìàéûëëû ðà-
éîíóíäà àíàäàí îëìóø, 1991-1993-úö èëëÿðäÿ Ãàðàáàü äþéöøëÿ-
ðèíäÿ èøòèðàê åòìèø, éàðàëàíìûø, ÛÛ äÿðÿúÿëè ìöùàðèáÿ âåòåðàíûäûð.
Ùàçûðäà ïåíñèéà÷ûäûð.

213
 Àíàì-Îôåëéà Úöìøöä ãûçû ßëèéåâà 1970-úè èëäÿ Èñìàéûëëûíûí
Ñöëöò êÿíäèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Î, Áàêû Ãûçëàð Ñåìèíàðèéàñûíû
áèòèðìèøäèð. Ùàçûðäà ñèíèô ìöÿëëèìè èøëÿéèð.
Áàúûì-Òöíçàëÿ Êÿðèì ãûçû ßëèñîé 1994-úö èëäÿ àíàäàí îë-
ìóøäóð. Ùàçûðäà Áàêû øÿùÿðèíäÿêè 150 ñàéëû ìÿêòÿáèí ÂÛÛÛ ñèí-
ôèíäÿ îõóéóð.
Èìçà: Ì. Ù. ßëèéåâ
20 äåêàáð 2010-úó èë

***
33. ÒßØßÊÊÖÐ

"Òÿøÿêêöð" ÿðÿá ìÿíøÿëè "øöêð" ñþçöíäÿí îëóá éàõøû áèð

èøÿ ýþðÿ "ìèííÿòäàðëûã", "ðàçûëûã åòìÿ" àíëàìûíäàäûð.

Íöìóíÿ:

Àçÿðá. ÄÁÒÈÀ öçðÿ

ßìð
12 ìàé 2010-úó èë Áàêû øÿùÿðè, ¹16

"Òÿêìöáàðèçëèê" ôàêöëòÿñèíèí àøàüûäà àäëàðû ÷ÿêèëÿí òÿëÿáÿëÿ-

ðèíÿ àòëåòèêà öçðÿ ðåñïóáëèêà ÷åìïèîíàòûíäà áèðèíúè éåðè òóòäóãëàðû-
íà âÿ þëêÿ ðåêîðäóíó òÿçÿëÿäèêëÿðèíÿ ýþðÿ òÿøÿêêöð åëàí åäèëñèí:
1. Ãóëèéåâ Ðàìèë Åëäàð îüëó, ÒÐ 07-01 - úè ãðóï, 200 ì ìÿ-
ñàôÿéÿ ãà÷ûø öçðÿ
2. ßñÿäîâ Íàìèã Ùöñåéí îüëó, ÒÀ 06-10 - úó ãðóï, 200 ì
ìÿñàôÿéÿ ãà÷ûø öçðÿ
3. Õàñàíîâ Ùÿáèá Õàñàí îüëó, ÒÐ 07-02 - úè ãðóï, óçóíëóüó
òóëëàíìà öçðÿ

Àçÿðá. ÄÁÒÈÀ-íûí ðåêòîðó:(èìçà)ïðîôôåññîð À.Ã.Àáûéåâ

214
 34. ÒÞÙÌßÒ

"Òþùìÿò" ÿðÿá ìÿíøÿëè ñþç îëóá "äàíëàìà", "ãûíàìà",

"ìÿçÿììÿò" ìÿíàëàðûíû âåðèð.Òþùìÿò èäàðÿ, ìöÿññèñÿ âÿ òÿø-
êèëàòëàðäà éàçûëû øÿêèëäÿ ÿìÿê êèòàá÷àñûíà âÿ èø÷èëÿðèí øÿõñè èøè-
íÿ éàçûëìàãëà ðÿñìèëÿøäèðèëèð.
Ìÿêòÿáëÿðäÿ øàýèðäëÿðÿ âÿ òÿëÿáÿëÿðÿ äàõèëè èíòèçàì ãàéäàëà-
ðûíû ïîçäóãëàðûíà ýþðÿ ðÿùáÿðëèê òÿðÿôèíäÿí éàçûëû âÿ éà øèôàùè
òþùìÿò âåðèëÿ áèëÿð.

Íöìóíÿ:
Òþùìÿò
Àçÿðá. ÄÁÒÈÀ öçðÿ

ßìð
29 àïðåë 2010-úó èë Áàêû øÿùÿðè, ¹8

1. "Èäìàí îéóíëàðû" ôàêóëòÿñèíèí ÎÀ 8-10-úó ãðóï òÿëÿáÿëÿðè-

íÿ èúàçÿñèç àðäûúûë èêè ýöí ö÷öíúö äÿðñäÿí ýåòäèêëÿðèíÿ ýþðÿ òþù-
ìÿò åëàí åäèëñèí.
2. "ßìð" Àêàäåìèéàíûí áöòöí ãðóïëàðûíäà îõóíñóí.
ßñàñ: "Èäìàí îéóíëàðû" ôàêöëòÿñèíèí äåêàíû ïðîôåññîð Å. À.
Ãÿäÿøîâóí ìÿëóìàòû.

ÀÄÁÒÈÀ-íûí ðåêòîðó: (èìçà)ïðîôåññîð À. Ã. Àáûéåâ

***
35. ÂßÊÀËßÒÍÀÌß

Âÿêàëÿòíàìÿ "áèðäÿôÿëèê åòèáàðíàìÿ" îëóá âÿñèééÿòíà-

ìÿ, åòèáàðíàìÿ êèìè ÿãäèí (áàüëàìà, òÿðòèá åòìÿ, òÿøêèë åòìÿ)
áèð íþâöäöð.
Ãèéìÿòëè áèð ÿøéàíû ìöÿééÿí éåðäÿí àëìàã ö÷öí ëàçûìè øÿõ-
ñÿ âåðèëÿí ñÿíÿääèð. Âÿêàëÿòíàìÿ âÿêèë åäèëÿí øÿõñèí àäûíà éà-

215
çûëàðêÿí èìçà ãîéóëóð âÿ ìöÿññèñÿíèí ìþùöðö èëÿ, éàõóä íîòà-
ðèóñ òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã îëóíóð. Éàëíûç øÿõñèééÿò âÿñèãÿñè èëÿ åòè-
áàðëûäûð.

Íöìóíÿ:
Âÿêàëÿòíàìÿ

Ìÿí, Ìàñàëëû ðàéîíó Øÿðÿôÿ êÿíä ñàêèíè Èççÿò Àäÿì îüëó

Ñåéôóëëàéåâ àäûìà ýþíäÿðèëìèø ãèéìÿòëè áàüëàìàíû ìÿðêÿçè
ïî÷òäàí àëìàüû îüëóì Ôÿðùàä Èççÿò îüëó Ñåéôóëëàéåâÿ (Øÿõñèé-
éÿò âÿñèãÿñè ÀÇÅ ñåðèéà ¹09876543, 16 äåêàáð 2005-úè èëäÿ
Ìàñàëëû ðàéîí ÄÏØ òÿðÿôèíäÿí âåðèëèá) åòèáàð åäèðÿì.

Èìçà: Èççÿò Ñåéôóëëàéåâ

20 äåêàáð 2010-úó èë
Èççÿò Ñåéôóëëàéåâèí èìçàñûíû òÿñäèã åäèðÿì:
Ìàñàëëû Äþâëÿò Íîòàðèàò
êîíòîðóíóí ìöäèðè:èìçà âÿ ìþùöð:/ Ùöñåéíîâ Ð.Ñ.

***
36. ÇßÌÀÍßÒ

"Çÿìàíÿò" ÿðÿá ìÿíøÿëè ñþçäöð, "çàìèí îëìà", "þùäÿñè-

íÿ ýþòöðìÿ" ìÿíàñûíäàäûð. Ùöãóãè ñÿíÿä îëàí çÿìàíÿò ÿñà-
ñûíäà ìÿùêÿìÿ, ïðîêóðîð âÿ éà ìöñòÿíòèã ìöòòÿùèìè àçàä åäÿ
áèëÿð. Çÿìàíÿò ÿìÿê êîëëåêòèâëÿðè âÿ èúòèìàè òÿøêèëàòëàð òÿðÿôèí-
äÿí ùöãóã ìöùàôèçÿ îðãàíëàðûíûí àäûíà éàçûëûð.

Íöìóíÿ:
Çÿìàíÿò

Áàêû øÿùÿðè, Áàø ïîëèñ Èäàðÿñèíèí ìöñòÿíòèãè Èëéàñ Ùÿñÿí îü-

ëó Êÿðèìîâà

216
 9-úó ìèêðîðàéîí, Ìèð Úÿëàë êö÷ÿñè, áèíà 12, ìÿíçèë 26-äà éà-
øàéàí 14 éàøëû (1997-úè èë òÿâÿëëöäëö), 37 ñàéëû ìÿêòÿáèí ÂÛÛÛ
ñèíôèíäÿ îõóéàí îüëóì ßâÿç Èëùàì îüëó Íàüûéåâèí ö÷ íÿôÿð ñè-
íèô éîëäàøû èëÿ àâòîìîáèë ãà÷ûðàðàã ÿéëÿíäèêëÿðè ùàããûíäà ìÿëó-
ìàòû àëäûì. Ìÿëóìàòà ãÿäÿð áó áàðÿäÿ õÿáÿðèì îëìàéûá.
Ìÿêòÿá ðÿùáÿðëèéèíèí èøòèðàêû èëÿ êå÷èðèëÿí éûüûíúàãäà âÿ åâè-
ìèçäÿ îëàí ñþùáÿòäÿ îüëóì ßâÿç ñþç âåðìèøäèð êè, áèð äÿ ùå÷
âàõò áåëÿ ùàäèñÿéÿ éîë âåðìÿéÿúÿêäèð. Ìÿí þç àäûìäàí ñþç âå-
ðèð âÿ çàìèí äóðóðàì êè, îüëóì ßâÿç áèð äàùà áåëÿ õîøàýÿëìÿç
ùàëëàðà - êè÷èê äÿëÿäóçëóüà éîë âåðìÿéÿúÿêäèð.

Èìçà: Èëùàì Òåéìóð îüëó Íàüûéåâ

ßâÿç Íàüûéåâèí âàëèäåéíè
23 ìàé 2010-úó èë

Ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð
1. Ðÿñìè-êàðýöçàðëûã öñëóáó íÿäèð, îíóí åëìè öñëóáäàí ôÿðãè
íÿäÿäèð?
2. Ðÿñìè ñÿíÿäëÿð ö÷öí ñÿúèééÿâè úÿùÿòëÿð ùàíñûëàðäûð?
3. Èøýöçàð öñëóáäà áÿäèè îáðàçëûüà, åêñïðåññèâëèê âÿ åìîñèî-
íàëëûüà éåð âåðèëèðìè?
4. Èøýöçàð öñëóáóí ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðè ùàíñûëàðäûð?
5. Øòàìï âÿ éà ñòàíäàðò ñþç-èôàäÿëÿð íÿéè íÿçÿðäÿ òóòóð?
6. ßìÿëè éàçû íöìóíÿëÿðè êèìëÿðäÿí êèìÿ éàçûëûð?
7. ßìÿëè éàçûéà àèä ñÿíÿäëÿðèí àäëàðûíû õàòûðëàéûí, áèð íå÷ÿñè-
íèí éàçûëìà ôîðìàñû ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèí.
8. Íèòãèí äöçýöíëöéö, äÿãèãëèéè ùàìûäàí òÿëÿá îëóíóð. Áÿñ
èôàäÿëèê íåúÿ? Èôàäÿëè íèòã êèìëÿðÿ àèääèð?
9. Ùàíñû íèòã òÿìèç ñàéûëûð? Íèòãèí òÿìèçëèéè ÿäÿáè äèëèí íîð-
ìàëàðûíà ÿñàñëàíìàã ÿñàñûíäà, éîõñà äèë âàñèòÿëÿðèíèí òÿùðèô
îëóíìàìàñû ùåñàáûíà òÿìèí îëóíóð?
10. Ùàíñû ùàëëàð íèòãèí éûüúàìëûüûíà ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðèð, îõó-
úó âÿ äèíëÿéèúèëÿðè éîðóð?

217
 ×àëûøìà 115. Îõóäóüóíóç áèð êèòàá (ðîìàí, äÿðñëèê, äÿðñ âÿ-
ñàèòè) ùàããûíäà àííîòàñèéà éàçûí, ÿââÿëúÿ ñþçöí ìÿíàñûíû, ñîí-
ðà îíóí ôîðìàñûíû ãûñàúà èçàù åäèí.
×àëûøìà 116. Ãðóïóíóçäà áèð ìÿñÿëÿ áàðÿñèíäÿ èúëàñ êå÷èðè-
ëèá. Èúëàñûí ïðîòîêîëóíó éàçûí.
×àëûøìà 117. Ìÿòíäÿ àðõàèçìëÿðè òàïûí, íåúÿ áàøà äöøäöéö-
íöçö ñþéëÿéèí:
... Øåéõ Øÿáàí éàüûø éàüàíäà ñåë ýÿòèðÿí êþùíÿ áàøìàãëàðû,
÷óñòëàðû, ÷ÿêìÿëÿðè, ÷àðûãëàðû éûüûá, ãàëûáà âóðóá, éàìàéûá óúóç
ãèéìÿòëÿ: úöòöíö áèð àááàñûäàí, àëòû øàùûäàí ñàòàðäû. Áàùàðäà,
éàéäà àáàéà áöðöíÿðäè. Ïëîâ îëìàéàí ýöíö ùþêìÿí ýÿðÿê áèð
àááàñûëûã ÿò àëûá ýþíäÿðÿéäè åâÿ, òà àðâàä àáýóøò áèøèðñèí.
Ýöëñöì õàëà éàõøû ÷þï þòöðÿðäè, íîõóä ôàëû à÷àðäû, áîüàç áà-
ñàðäû. Øåéõ Øÿáàíûí àòàñû äà áàøìàã÷û èäè.
Ýöëñöì úÿëä áàøûíû éàñòûãäàí ãàëõûçûá äóðäó àéàüà:
- À êèøè, äàùà äóðýèíÿí, àçàíûí âàõòû êå÷èð.
- Áó ñààò äóððàì, ÷àé ùàçûðäûðìû? (ß. Ùàãâåðäèéåâ. "Øåéõ Øÿ-
áàí" ùåêàéÿñèíäÿí)
×àëûøìà 118. Ùàçûðäà éàøàäûüûíûç öíâàíà äåéèë, àíàäàí îëäó-
üóíóç éåðÿ ýþíäÿðèëìèø ãèéìÿòëè áàüëàìàíû àëûá ýÿòèðìÿê ö÷öí
áèð íÿôÿðÿ âÿêàëÿòíàìÿ éàçûí.

5. ÀÈËß-ÌßÈØßÒ ÖÑËÓÁÓ

Áÿçÿí ìÿèøÿò, áÿçÿí äÿ äàíûøûã öñëóáó àäëàíäûðûëàí àèëÿ-ìÿè-

øÿò öñëóáó ìöÿééÿí ìÿíàäà ñÿðáÿñò öñëóáäóð. Áóðàäà úàíëû äà-
íûøûã äèëè öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Áó öñëóá äèýÿðëÿðèíäÿí àéðû-àéðû
ñþçëÿðÿ, îíëàðûí òÿëÿôôöçöíÿ, ñþç ñûðàñû âÿ ñ. úÿùÿòëÿðÿ ýþðÿ ôÿðã-
ëÿíèð, áóðàäà òåðìèíëÿðÿ, ïîåòèê ñþçëÿðÿ, áÿäèè èôàäÿ âÿ òÿñâèð âà-
ñèòÿëÿðèíÿ ýåíèø éåð âåðèëìèð.

218
 Èúòèìàè éåðëÿðäÿ îëìàñà äà, àäàìëàðû äàíûøûã öñëóáóíäà ëÿãÿáè
èëÿ àäëàíäûðûðëàð; Àò Áàëàõàíûì, Úèí Ùöñåéí, Ýþìáóë ßëÿñýÿð,
Ýîìóø Âÿëè, Ëàë Âÿêèë âÿ ñ. êèìè ëÿãÿáè èëÿ àäëàíäûðûëàí àäàìëàð
÷îõ âàõò áèð-áèðèíäÿí ìÿùç áó àéàìàëàðëà þç àäàøëàðûíäàí ôÿðã-
ëÿíäèðèëèð. Éàçû÷ûëàð áÿäèè öñëóáäà, õöñóñÿí, ìÿíôè ñöðÿòëÿðèí àäëà-
ðûíäà áó öñóëäàí èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Ìÿñÿëÿí: Ì. Èáðàùèìîâóí "Áþ-
éöê äàéàã" ðîìàíûíäà Éàðìÿììÿä, Ëàë Ùöñåéí, Éàñòû Ñàëìàí
êèìè îáðàçëàð òÿêúÿ àäëàðû èëÿ þçëÿðèíè òàíûòìûðëàð, ùÿì äÿ þç íèòã-
ëÿðè èëÿ - ìÿèøÿò öñëóáóíà õàñ äîëàøûã èôàäÿëÿðÿ, éàä êÿëìÿëÿðÿ,
þçëÿðèíè ñàâàäëû ýþñòÿðìÿê ö÷öí êÿíä òÿñÿððöôàòû èëÿ áàüëû òåðìèí-
ëÿðÿ ÷îõ éåð âåðìÿêëÿ äÿ òàíûíûðëàð. Öìóìèééÿòëÿ, àèëÿíèí, îíóí
àéðû-àéðû öçâëÿðèíèí òÿùñèëèíäÿí, ìÿäÿíè ñÿâèééÿñèíäÿí àñûëû îëàí
äàíûøûã öñëóáó ùàìû ö÷öí àíëàøûãëû âÿ áàøà äöøöëÿí íèòãäèð.
Äàíûøûã öñëóáóíäà ìÿãñÿä öíñèééÿò éàðàòìàã, èíôîðìàñèéà
ìöáàäèëÿñè àïàðìàãäûð. Äàíûøûã öñëóáóíäà ôèêðè èôàäÿ åòìÿê ñÿð-
áÿñòäèð, äàíûøûã ñàäÿ, òÿáèè âÿ ôÿðäèäèð, äåéèëÿíëÿðÿ ìöíàñèáÿò
ñóáéåêòèâäèð. Ùÿð êÿñ ôèêðèíè þç áèëäèéè êèìè øÿðù âÿ éà èôàäÿ
åäèð. Íèòã, ÿñàñÿí, äèàëîã øÿêëèíäÿäèð. Íèòãèí ùàíñû ìÿúðàäà àïà-
ðûëìàñû îíóí ãóðóëìàñûíà òÿñèðñèç þòöøìöð, ôÿðäëÿðèí äàõèëè òÿ-
áèÿòèíäÿí, ñàâàäûíäàí, äöíéàýþðöøöíäÿí, ñîñèàë ìþâãåéèíäÿí
àñûëû îëàðàã úöìëÿ òèïëÿðè âÿ ñèíòàêòèê êîíñòðóêñèéàëàð ñàäÿ ôîð-
ìàëàðäà ãóðóëóð. Ìöñàùèáëÿð åëëèïòèê âÿ éàðûì÷ûã úöìëÿëÿðäÿí,
ñþç úöìëÿëÿð, ñèíòàêòèê òÿêðàðëàð, ñóàë âÿ íèäà úöìëÿëÿðèíäÿí, èí-
âåðñèéàéà ìÿðóç ãàëìûø úöìëÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Ñòàíäàðò
èôàäÿëÿð ìöÿééÿí ùèññè ùàëëàðû èôàäÿ åòìÿê ö÷öí èøëÿäèëèð (Öçð èñ-
òÿéèðÿì; Òÿøÿêêöð åäèðÿì! Íÿ äåäèí? Äåäè… ×îõ éàõøû! Áîø
øåéäèð! Áåëÿ äå! Àé ñàü îë! âÿ ñ.)
Øÿðàèò âÿ ñèòóàñèéàäàí àñûëû îëàðàã èúòèìàè éåðëÿðäÿ ðÿãÿìëÿ-
ðÿ, åëìè ôàêòëàðà, ñöáóò âÿ äÿëèëëÿðÿ àç ìöðàúèÿò îëóíóð. Ìÿëóìàò
âÿ ñþùáÿòëÿðäÿ ôèêèðëÿð áèð ãÿäÿð ñÿòùè, öçäÿí, ðàáèòÿñèç úöìëÿ-
ëÿðëÿ, ñóáéåêòèâ ðÿéëÿðÿ ÿñàñÿí âåðèëèð. ßýÿð ñþùáÿò úèääè ïëàíäà,
äÿðñäÿ âÿ éà ìöùàçèðÿ îòàüûíäà, ñàâàäëû àäàìëàð àðàñûíäà ýåäèð-
ñÿ, ôèêèðëÿð äàùà äÿãèã, ìÿíòèãè, îáéåêòèâ, ñÿáÿá - íÿòèúÿ ÿëàãÿ-
ëÿðè ÿñàñûíäà ãóðóëóð.

219
 Äåìÿëè, àäè äàíûøûã öñëóáóíäà ñþùáÿòèí, èíôîðìàñèéàíûí õà-
ðàêòåðèíäÿí, ùàðàäà âÿ êèìëÿð ö÷öí, íÿ ìÿãñÿäëÿ äàíûøûëäûüû íÿ-
çÿðÿ àëûíûð, ìöíàñèáÿò áèëäèðèëèð. Ñèòóàñèéà éàääà ñàõëàíìàãëà
îíà ìöâàôèã íèòã ãóðóëóð. Íèòãäÿ ÿäÿáè äèëèí öñëóáè íîðìàëàðû,
ìöõòÿëèô ÷àëàðëàðû äèããÿòäÿ ñàõëàíûëûð.

ÀÜÄÀØ ÐÀÉÎÍÓ ØÈÂßËßÐÈÍÄßÍ ÁÈÐ ÏÀÐ×À

Ïàòúàù ÿëèí ùàðà àòäûñà, áîøà ÷ûõäû. Îüëàí óíóí ÿëèí, ãîëóí ñà-
ðûäû, àðâàòäû-óøàõëû ñàëäû ãàçàìàòà. Ïàòúàù áóðäà ãàëìàãäà îëñóí,
ñÿ ùèíäè äàíûøûì îüëàííàí. Îüëàí òÿçÿ ïàòúàù îëäó, õàëõû ÷îõ
ÿäàëÿòíÿí äîëàíäûðäû. Þëêÿäÿ ùàìû àíä èøäè óíóí áàøûíà. Ãîéøó
äþéëÿòëÿð äÿ åòòèéàò åëÿìÿéÿ áàøäàäû. Âÿçèð éàëâàðûô-éàïûøûô îéà
âÿçèð îëìàü èññÿäè. Òÿçÿ ïàòúàù óíóí øèðèí äèëëÿðèíÿ ìÿùÿë ãîé-
ìàäû. "Ãóðä îüëó ãóðä îëàð" - äåéèô óíó äà ñàëäû ãàçàìàòà (19,
ñÿù.378).

6.ÅÏÈÑÒÎËÉÀÐ ÖÑËÓÁ

"Åïèñòîëà" ñþçö ëàòûíúà "ìÿêòóá", "éàçûá ýþíäÿðìÿ",

"èêè òÿðÿô àðàñûíäà éàçûøìà" ìÿíàñûíäà èøëÿíèð. Åïèñòîëéàð öñ-
ëóáäà êîððåñïîíäåíò (éàçàí) âÿ àäðåñàò (éàçûíû, ìÿêòóáó àëàí)
îëóð. Áó öñëóáà íÿñèùÿòíàìÿ, þéöäíàìÿ, äÿâÿòíàìÿ âÿ ìÿê-
òóáëàð äàõèëäèð.
ßðÿá ìÿíøÿëè ìÿêòóá (éàçûëìûø êàüûç) éàçûøìàíûí ÿí ãÿäèì
íþâö ùåñàá îëóíóð. Î, ìîíîëîæè äàõèëè âÿ éàçûëû íèòã ôîðìàñûíäà
þç ÿêñèíè òàïûð. Ìöíàñèáÿòäÿí àñûëû îëàðàã éàçûøàíëàð ìöÿééÿí
ñþç âÿ èôàäÿëÿðëÿ -ÿçèç, ÿçèçèì, ùþðìÿòëè ãàðäàøûì, àòàì,
àíàì, áàúûì, äîñòóì, ùÿìêàðûì âÿ ñ. êèìè íÿâàçèøëè ìöðàúèÿò
åòèêåòëÿðè èëÿ áèð-áèðèíÿ ìöðàúèÿò åäèðëÿð.
Ìÿêòóáëàðûí ðÿñìè-èøýöçàð, ÿäÿáè, à÷ûã âÿ èíòèì-ìÿèøÿò íþâ-
ëÿðè ìÿëóìäóð.

220
 Ðÿñìè-èøýöçàð ìÿêòóáëàð, àäÿòÿí, þëêÿ áàø÷ûëàðû àðàñûíäà ÿëà-
ãÿëÿð ãóðìàüà ùåñàáëàíûð.
À÷ûã ìÿêòóáëàð èúòèìàè-ñèéàñè ìàùèééÿòëè îëóð âÿ ìÿòáóàòäà-
ãÿçåò âÿ æóðíàëëàðäà ÷àï åäèëèð, êîððåñïîíäåíòèí àäðåñàòà ìöñáÿò
âÿ éà ìÿíôè ìöíàñèáÿòè à÷ûãëàíûð, îíóí ôàéäàëû âÿ éà çèéàíëû ôÿà-
ëèééÿòè èëÿ áàüëû çèéàëû ìþâãåéè áöòöí òÿôÿððöàòû èëÿ îðòàéà ãîéó-
ëóð.
ßäÿáè ìÿêòóáëàð ñîñèàë ìàùèééÿòäÿ îëóð, éàçàíûí äöíéàýþðö-
øöíö, ùÿéàòà ìöíàñèáÿòèíè ÿêñ åòäèðèð. ßäÿáè ìÿêòóáëàðà ìèñàë
îëàðàã ÕÛÕ ÿñðèí áþéöê ñàòèðèê øàèðè Ãàñûì áÿé Çàêèðèí Àçÿðáàé-
úàí äðàìàòóðýèéàñûíûí áàíèñè, äîñòó Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâà, Ñå-
éèä ßçèì Øèðâàíèíèí "ßêèí÷è" ãÿçåòèíèí íàøèðè âÿ ðåäàêòîðó Ùÿ-
ñÿí áÿé Çÿðäàáèéÿ, Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí Ìÿùÿììÿä Òà-
üû Ñèäãèéÿ, Þìÿð Ôàèã Íåìàíçàäÿéÿ, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí øàèðè
Ìÿììÿäùöñåéí Øÿùðèéàðûí Ñöëåéìàí Ðöñòÿìÿ, Ìÿììÿä Ðà-
ùèìÿ, Áÿõòèéàð Âàùàáçàäÿéÿ âÿ áó øàèðëÿðèí Øÿùðèéàðà âÿ.ñ.
ìÿêòóáëàðûíû ýþñòÿðìÿê îëàð.
Èíòèì-ìÿèøÿò ìÿêòóáëàðû èñÿ ÿí éàõûí, ÿçèç àäàìëàðûí, ñåâýè-
ëèëÿðèí áèð-áèðèíÿ éàçûøìàñûäûð. Áó òèïëè ìÿêòóáëàð ÿí õîø ñþç âÿ
èôàäÿëÿðëÿ - àòàìà, àíàìà, áàúûìà, ãàðäàøûìà, äîñòóìà, ñåâäèéè-
ìÿ, ÿçèçèìÿ, ýþçÿëèìÿ âÿ ñ. áàøëàíûð âÿ åëÿ áó ðóùäà äà òàìàì-
ëàíûð.

Íöìóíÿ:
Øàííû ìÿêòóá

ßçèç àíàì, ñàëàì!

Ìÿíèì èøëÿðèì ëàï éàõøûäû. Éàâàø-éàâàø ÿñêÿðëèéÿ þéðÿøè-
ðÿì. Êàìàíäèðëÿðèìèí ýþñäÿðèøëÿðèí úàííàí-áàøíàí éåðèíÿ éåòè-
ðèðÿì. ßñêÿð éîëäàøëàðûìûí ãåéäèíÿ ãàëûðàì, îíëàð äà ìÿíè äîñò
òóòóðëàð.
Àëëàùà øöêöð êè, ìöñòÿãèë äþéëÿòèìèç ýöííÿí-ýöíÿ ýöæäÿøèð.
Îíóí ýöæäÿøìÿñèííÿí þòÿðè ýöúäö äÿ îðäó, ÿñêÿð ëàçûìäû. Áèç
âàð ýöæöìöçíÿí õèäìÿò åäèðèé êèí, Âÿòÿíèìèçè ìöäàôÿ åëÿéÿê,

221
Àëëàù ãîéñà, ùÿð øåé éàõøû îëàæàõ.
Àíà, ìÿííÿí íèéàðàí ãàëìàéûí. Þçöìö ëàï éàõ÷û ùèñ åäèðÿì.
Ùàììûçû þïöðÿì.
Ùþðìÿòíÿí: Ñÿíèí ÿñêÿð îüëóí Ìåùòè.
18 ìàé 2010-úó èë

ÄßÂßÒÍÀÌß

"Äÿâÿòíàìÿ" ÿðÿáúÿ "äÿâÿò" (÷àüûðìàã, òÿêëèô åòìÿê) âÿ

ôàðñúà "íàìÿ" (ìÿêòóá, êàüûç) ñþçëÿðèíèí áèðëÿøìÿñèíäÿí ÿìÿ-
ëÿ ýÿëìèøäèð, ÷àüûðûø ìÿíàñûíäàäûð. Äÿâÿòíàìÿ, àäÿòÿí, òÿíòÿ-
íÿëè ìÿúëèñëÿðÿ, åëìè êîíôðàíñëàðà, éóáèëåéÿ, àä ýöíöíÿ, òîéëàðà
âÿ ñ. éåðëÿðÿ ÷àüûðûø ìÿãñÿäèëÿ éàçûëûð.

Íöìóíÿ:

Ùþðìÿòëè Ê. Á. Ðàìàçàíîâ

Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Áÿäÿí Òÿðáèéÿñè âÿ Èäìàí Àêàäåìèéàñû

Ñèçè õàëã øàèðè Ðÿñóë Ðçàíûí àíàäàí îëìàñûíûí 100 èëëèéèíÿ ùÿñð
îëóíìóø òÿäáèðÿ äÿâÿò åäèð.
Éóáèëåé òÿäáèðèíäÿ øàèðèí îüëó, Àçÿðáàéúàí Éàçû÷ûëàð Áèðëèéè-
íèí ñÿäðè, õàëã éàçû÷ûñû Àíàð, Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäå-
ìèéàñûíûí ìöõáèð öçâö, ïðîôåññîð Íèçàìè Úÿôÿðîâ, òàíûíìûø øàèð
âÿ èíúÿñÿíÿò õàäèìëÿðè èøòèðàê åäÿúÿêäèð. Éóáèëåé òÿäáèðè 2010-
úó èë ìàé àéûíûí 26-äà ñààò 1200-äà Àçÿðá ÄÁÒÈÀ-íûí àêò çàëûí-
äà (Û ìÿðòÿáÿ) êå÷èðèëÿúÿêäèð.

Öíâàí: Ôÿòÿëè õàí Õîéñêè êö÷ÿñè, 98

ßëàãÿ òåëåôîíó: 564-89-73

Òÿøêèëàò êîìèòÿñè.

222
 Ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð

1. Àèëÿ-ìÿèøÿò öñëóáó íÿäèð?

2. Ìÿèøÿò öñëóáóíäà áöòöí äèë âàùèäëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíóð-
ìó?
3. Ìÿèøÿò öñëóáóíäà îáðàçëûüà, èôàäÿëèéÿ éîë âåðèëèðìè?
4. Åïèñòîëéàð öñëóá íÿäèð?
5. Ìÿêòóáëàðûí ùàíñû íþâëÿðè âàðäûð? Òÿëÿáÿëÿð îíëàðäàí ùàí-
ñûíû þçëÿðèíÿ ìöíàñèá ùåñàá åäèðëÿð?
6. Êîððåñïîíäåíò âÿ àäðåñàò íÿ äåìÿêäèð, ùàíñû öñëóáà àèääèð
âÿ ùàíñû ÿìÿëè éàçûäà ÿêñ îëóíóð?
7. Íèòãèí èíòîíàñèéàñû äåäèêäÿ íÿëÿð áàøà äöøöëöð?
8. Íèòãèí çÿíýèíëèéè ùàíñû öñëóáëàð ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð?
9. Èíòîíàñèéàíûí öíñöðëÿðèíè äåéèí âÿ îíëàðû èçàù åäèí.
10. Áÿäèè íèòãäÿ ùàíñû úÿùÿòëÿð öñòöíëöê òÿøêèë åäèð? Áÿäèè
íèòãèí äÿãèãëèéè ùàíñû øÿðòëÿðëÿ ÿëàãÿäàðäûð?
×àëûøìà 119. Ìöÿëëèìëÿðèíèçäÿí áèðèíèí áèð êèòàáûíà (äÿðñëè-
éÿ) ðÿé éàçûí. Ðÿéÿ âåðèëÿí òÿëÿáëÿðè ýþñòÿðèí.
×àëûøìà 120. Øåèðäÿ íèòã èñòèñíàëàðûíû (íîðìàòèâ îëìàéàí ùàë-
ëàðû) ýþñòÿðèí. Øåèðèí ùàíñû öñëóáäà éàçûëäûüûíû ñþéëÿìÿêëÿ áÿäèè
îõó èíòîíàñèéàñûíà äèããÿò åäèí:
Áàøûíà äþíäöéöì, àé ýþçÿë Ïÿðè,
Àäÿòäè, äÿðÿðëÿð éàç, áÿíþâøÿíè.
Àü, íàçèê ÿëèíëÿ äÿð, äÿñòÿ áàüëà,
Òÿð áóõàã àëòûíäà äöç, áÿíþâøÿíè!
Òàíðû ñÿíè õîø úàìàëà éåòèðìèø,
Ñÿíè ýþðÿí àøèã àüëûí èòèðìèø,
Ìÿëÿêëÿðìè äÿðìèø, ýþéäÿí ýÿòèðìèø?
Ùåéèô êè, äÿðèáëÿð àç áÿíþâøÿíè.
Áàøûíà äþíäöéöì, áàüà ýÿë, áàüà
Î ýþçÿë ùöñíöíäÿí áàüà íóð éàüà.
Äÿñòÿ-äÿñòÿ äÿðèá òàõàð áóõàüà,
Áÿíþâøÿ ãûç èéëÿð, ãûç áÿíþâøÿíè.
223
 Ñÿùÿð îë÷àã øåéäà áöëáöë îõóøäó,
Ùþêì îëóíäó, Ñöëåéìàíëàð éåðèøäè,
Ñÿðò ãûø ýÿëäè, ýöëöí âàõòû ñîâóøäó,
Äàùà èéëÿìèðèê áèç áÿíþâøÿíè.
Ãóðáàíè äåð: "Êþíëöì áóíäàí ñàéðûäû,
Íÿ åòìèøÿì éàðûì ìÿíäÿí àéðûäû?!
Àéðûëûãìû ÷ÿêèá áîéíó ÿéðèäè,
Ùå÷ éåðäÿ ýþðìÿäèì äöç áÿíþâøÿíè!" (Àøûã Ãóðáàíè)

ÄÀÍÛØÛà ÅÒÈÊÀÑÛ Âß ÍÈÒà ÅÒÈÊÅÒËßÐÈ

Íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí ÿñàñ ìöääÿàëàðûíäàí áèðè äàíûøûã åòèêà-

ñû èëÿ áàüëûäûð. Åòèêà èíñàíëàðûí áèð-áèðèíÿ, úÿìèééÿòèí èíñàíëàðà
ìöíàñèáÿòèíè òÿíçèìëÿéÿí ìÿäÿíè, íÿçàêÿòëè äàíûøûüû âÿ ÿõëàã
íîðìàëàðûíû þçöíäÿ åùòèâà åäèð.
Åòèêàéà ýþðÿ ÿõëàã úÿìèééÿòäÿ, èíñàíëàð àðàñûíäà ãàðøûëûãëû
ìöíàñèáÿòëÿðè íèçàìëàéûð. Åòèêà ìþâúöä àäÿò-ÿíÿíÿëÿðÿ òÿíãèäè
éàíàøìàãëà èíñàíëàðà úÿìèééÿòäÿ èúòèìàè ðÿéÿ ÿñàñëàíûá ÿõëàã
íîðìàëàðûíû êþíöëëö éåðèíÿ éåòèðìÿéè àøûëàéûð. Åòèê íîðìàëàð ÿõ-
ëàãè êåéôèééÿòëÿðèí òîïëóñóäóð. Õàëãûìûçûí ýþðêÿìëè øÿõñèééÿò-
ëÿðè, éàçû÷û âÿ ìöòÿôÿêêèðëÿðè èíñàíûí òÿùñèëè, òÿðáèéÿñè, ìÿíÿâè-
ÿõëàãè êåéôèééÿòëÿðè ùàããûíäà ãèéìÿòëè ôèêèðëÿð ñþéëÿìèøëÿð.
Í. Òóñè éàçûðäû: "Áþéöêëÿð äàíûøÿðêÿí êèíàéÿ èøëÿòìÿìÿëè,..
íàëàéèã ñþçëÿð èøëÿòìÿìÿëè, äèëèíè ñþéöøÿ þéðÿòìÿìÿëè, çÿðóðÿò
öçöíäÿí àéûá êÿëìÿéÿ åùòèéàú éàðàíàíäà îíó îáðàçëû, ìÿúàçè
èôàäÿëÿðëÿ àíëàòìàëû, øóõ âÿ çÿðèô èôàäÿëÿðäÿí ãà÷ìàìàëû, ùÿð
ìÿúëèñäÿ ìöíàñèá äàíûøìàüû áàúàðìàëûäûð" (14 ñÿù.182)
Ñþç òÿêúÿ àäëàíäûðìà âÿ öíñèééÿò ôóíêñèéàñûíû äåéèë, ùÿì äÿ
ìöðàúèÿò ôóíêñèéàñûíû éåðèíÿ éåòèðèð. Ìöðàúèÿò ôîðìàëàðûíäàí äöç-
ýöí âÿ éåðèíäÿ èñòèôàäÿ íèòã ìÿäÿíèééÿòè áàõûìûíäàí ìöùöì
ÿùÿìèééÿò äàøûéûð. ßââÿëëÿð, ÕÂÛÛÛ âÿ ÕÛÕ ÿñðèí áèðèíúè ðöáöí-

224
äÿ Àçÿðáàéúàíäà õàíëûãëàð çàìàíû õàí, õàíûì, áÿé, áÿéèì, àüà
ñþçëÿðè ìöðàúèÿò ôîðìàëàðû êèìè ÷îõ èøëÿê îëìóøäóð. Ìÿøÿäè, ùà-
úû, êÿðáÿëàéè, ñåéèä, øåéõ, àõóíä, ìîëëà ñþçëÿðè äèíè ìöðàúèÿò
ôîðìàñûíû òÿøêèë åòìèøäèð âÿ èíäè äÿ ãàëìàãäàäûð. Õàëãûìûçûí ìèë-
ëè ÿíÿíÿëÿðèíÿ, òÿôÿêêöð òÿðçèíÿ, åòèê ýþðöøëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã
ñîí 70 èëäÿ éîëäàø, ìöÿëëèì, áÿé ñþçëÿðè, èíäè èñÿ úÿíàá ñþçö
ðÿñìè âÿ ãåéðè-ðÿñìè ìöðàúèÿò ôîðìàëàðû êèìè èñòèôàäÿäÿäèð.
Èíñàíëàð àðàñûíäà èúòèìàè ÿëàãÿëÿðÿ, ãîúàëàðà âÿ óøàãëàðà, ãûç-
ëàðà âÿ ãàäûíëàðà, éàø÷à âÿ âÿçèôÿúÿ áþéöêëÿðÿ ìöíàñèáÿò ìÿñÿ-
ëÿñè äàíûøûãäà ýþçëÿíèëÿí àìèëëÿðäÿíäèð. Èíñàíëàðà åäèëÿí ìöðà-
úèÿò ôîðìàëàðûíûí ìöõòÿëèôëèéè ÿêñÿð ùàëëàðäà áó áàõûìäàí ãèé-
ìÿòëÿíäèðèëèð. Ìÿñÿëÿí, ãîùóìëóã ìöíàñèáÿòè áèëäèðÿí ñþçëÿðÿ
áàõìàã éåðèíÿ äöøÿð: àòàúàí, àíàúàí, àíàì-áàúûì, àòàì áà-
ëàñû, ýÿëèíáàúû, äàéûúàí, ÿìèúàí, ãàãàø âÿ ñ. Áó ñþçëÿðëÿ, ÿñà-
ñÿí, ÿí éàõûí àäàìëàðà ìöðàúèÿò îëóíóð. Àììà áó, ùÿìèøÿ áå-
ëÿ îëìóð. "ßìèúàí", "äàéûúàí" äåéÿ ìöðàúèÿò îëóíàí øÿõñ ñþ-
çö äåéÿíèí äîüðóäàí-äîüðóéà ÿìèñè âÿ éà äàéûñû îëìàéà äà áè-
ëÿð. Õîø ãûëûã àíëàìûíäà "úàí" ñþçö ìöðàúèÿòè äîüìàëàøäûðûð.
Äîüìàëûã áèëäèðÿí ìöðàúèÿò ôîðìàëàðû àäëàðà äà ÿëàâÿ êèìè èøëÿ-
äèëèð: Ñÿôÿð ÿìè, Íàäèð äàéû, Çÿðèôÿ õàëà âÿ ñ.
Àçÿðáàéúàíäà ýåíèø øÿêèëäÿ èøëÿäèëÿí ìöðàúèÿò ôîðìàñû êå÷ÿí
ÿñðèí èéèðìèíúè-äîõñàíûíúû èëëÿðèíäÿ "ìöÿëëèì" ñþçö îëìóøäóð.
Ùàçûðäà áó ñþçö àäëàðëà áèðëèêäÿ òÿêúÿ òÿëèì-òÿðáèéÿ èøëÿðè èëÿ
ìÿøüóë îëàíëàðà äåéèë, ùÿì äÿ ðÿñìèééÿò âÿ ùþðìÿò íàìèíÿ áàø-
ãà ñÿíÿò àäàìëàðûíà äà (ìöÿññèñÿ, òÿøêèëàò, èäàðÿ ðÿùáÿðëèéèíÿ)
øàìèë åäèðëÿð.
Ìöðàúèÿò îëóíàíäà "ìöÿëëèì" ñþçö øÿõñèí àäû èëÿ áèðëèêäÿ èø-
ëÿäèëèð: Ðàìèç ìöÿëëèì, Ìöñëöì ìöÿëëèì, Ðþâíÿã ìöÿëëèì,
Íàèëÿ ìöÿëëèìÿ âÿ ñ. Ùàçûðäà ìÿñóë âÿçèôÿëè øÿõñëÿðÿ éàõûí
àäàìëàðûíäàí ôÿðãëè îëàðàã ýåíèø èúòèìàèééÿò "úÿíàá" ñþçöíö
ùÿìèí øÿõñèí ñîéàäû èëÿ áèðëèêäÿ èøëÿäèð. Úÿíàá Àáäóëëàéåâ, úÿ-
íàá Ìÿììÿäîâ, úÿíàá ñÿôèð, úÿíàá ùàêèì, úÿíàá íàçèð, úÿíàá
Ìèñèð ìöÿëëèì, ìþùòÿðÿì Øåéõ ùÿçðÿòëÿðè âÿ ñ. ðÿñìè ìÿãàì-
ëàðäà ýåíèø èøëÿêëèê ãàçàíìûøäûð. Òÿêúÿ þëêÿ ïðåçèäåíòèíÿ äåéè-

225
ëÿí "ìþùòÿðÿì È. ßëèéåâ úÿíàáëàðû" (úÿì øÿêèëäÿ) ìöðàúèÿò
åòèêåòè èøëÿêäèð.
Ùàçûðäà õàëãûìûçûí ñÿìèìè øÿêèëäÿ éàøà, ãîùóìëóüà, ðÿñìè
ìöíàñèáÿòëÿðÿ éàíàøìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ÿçèç, ùþðìÿòëè, ÷îõ ùþð-
ìÿòëè, õöñóñè ùàëëàðäà ìþùòÿðÿì ñþçëÿðè öñòöíëöê ãàçàíûð. Àèëÿ
ãîùóìëóüó îëìàéàí àäàìëàð áèð-áèðèíÿ "ñèç" äåéÿ ìöðàúèÿò
åäèðëÿð. Àèëÿäÿ, éàõóä áàúû, ãàðäàø ÿëàãÿëÿðè îëàí àäàìëàð éàøäàí
âÿ âÿçèôÿäÿí àñûëû îëìàéàðàã áèð-áèðèíÿ "ñÿí" äåéÿ ìöðàúèÿò
åäèðëÿð: - Àòà, ñÿí…; ßìè, ñÿíè àòàì ÷àüûðûð; Äàéû, àíàì ñÿíè
ýþðìÿê èñòÿéèð âÿ ñ. Áåëÿ ñèòóàñèéà âÿ ìÿãàìëàð èñòèñíà îëìàãëà,
ãàëàí ùàëëàðäà "ñÿí" ôîðìàñû ìÿãáóë ñàéûëìûð, õöñóñÿí, âÿçèôÿëè
âÿ éà îðòà éàøäàí éóõàðû îëàí àäàìëàðà áó ñþçëÿ ìöðàúèÿò åòäèêäÿ
îíëàð áóíó þçëÿðèíÿ ãàðøû êè÷èêëèê, ùþðìÿòñèçëèê ñàéûð, íÿçàêÿòñèçëèê
êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèðëÿð. Èúòèìàè éåðëÿðäÿ ýÿäÿ, ãàüà, à êèøè, àé àð-
âàä, ëÿëÿ, ëÿëÿø êèìè ìöðàúèÿò ôîðìàëàðûíû äà ìöíàñèá ñàéìàã îë-
ìàç.
Ìöÿëëèìëÿð øàýèðä âÿ òÿëÿáÿëÿðÿ åéíè ñþçëÿðëÿ ìöðàúèÿò åòìÿ-
ìÿëèäèðëÿð. Øàýèðäëÿðÿ îüëóì, ãûçûì, ÿçèçèì êèìè ìöðàúèÿò
îëóíìàñû òÿáèè ãàðøûëàíñà äà, àëè ìÿêòÿá òÿëÿáÿëÿðèíÿ áåëÿ ìöðà-
úèÿò ëàçèìè åôôåêòè âåðìèð. Îíëàðà "Ñèç", "ñèç, òÿëÿáÿ ôèëàíêÿ-
ñîâ" äåéèëÿðñÿ ùÿì íÿçàêÿòëè, ùÿì äÿ ùþðìÿòëè îëàð.
Âàëèäåéèíëÿðèí þç þâëàäëàðûíà, éàõûíëàðûíà, ÿðêè ÷àòäûüû éåíèéåò-
ìÿ ãûçëàðà ãûçûì, ýöëöì, úåéðàíûì, ýþéÿð÷èíèì, ýþçöìöí èøû-
üû, øèðèí øÿêÿðèì, îüëàíëàðà èñÿ îüëóì, ÿçèçèì, åâèìèí éàðàøûüû,
þìðöì-ýöíöì, ãàäàí àëûì, ãî÷àã áàëàì âÿ ñ. êèìè ÿçèçëÿìÿ
ìÿíàëû, êþíöë îõøàéàí, ãÿëáÿ ñûüàë ÷ÿêÿí ñþç âÿ èôàäÿëÿðëÿ ìöðà-
úèÿòè øÿðàèò âÿ ìÿãàìûíäàí àñûëû îëàðàã ìöíàñèá ñàéûëìàëûäûð.
Ãàäûíëàðà éàøûíäàí àñûëû îëìàéàðàã "õàíûì", êèøèëÿðÿ èñÿ ñà-
äÿúÿ îëàðàã àäûíäàí ñîíðà "êèøè" ñþçöíö èøëÿòìÿê ìÿãáóëäóð.
ßýÿð áó øÿõñëÿðèí ñÿíÿòè, ïåøÿñè ìÿëóìäóðñà, àäûíäàí ñîíðà
ìöÿëëèì, ùÿêèì (äîêòîð), áÿçè ìÿãàìëàðäà àääàí ÿââÿë ìö-
ùÿíäèñ, ýåîëîã, ôåðìåð, ùÿêèì ñþçëÿðèíè èøëÿòìÿê éåðèíÿ äöøÿð.
Áèëìÿê ëàçûìäûð êè, åòèêåò ôîðìàëàðû èëê íþâáÿäÿ ñïåñèôèê ñè-
òóàñèéà èëÿ áàüëûäûð. Ýþðöø, ýöíöí ùàíñû ÷àüûíäà ñàëàìëàøìà, õó-

226
äàùàôèçëÿøìÿ, ãîíàã ãÿáóëó çàìàíû èøëÿäèëÿí åòèêåòëÿð ñèòóàñèéà
ùàããûíäà ìöÿééÿí òÿñÿââöð éàðàäûð. "Äèë èíñàíëàðà îíà ýþðÿ âå-
ðèëìÿìèøäèð êè, äöøöíäöêëÿðèíèí ùàìûñûíû èôàäÿ åòñèí, îíà ýþðÿ
âåðèëìèøäèð êè, ôèêèðëÿðèíè ýèçëÿòñèí" - àôîðèçìèíè õàòûðëàòìàã éå-
ðèíÿ äöøÿðäè. Ìÿøùóð íàòèã Òàëåéðàí äåìèøäèð: "Äèë ôèêðè à÷ìàã
ö÷öí éîõ, ôèêðè ýèçëÿòìÿê ö÷öíäöð". Öìóìèééÿòëÿ, çèéàëû, ìÿ-
äÿíè àäàìëàð äàíûøûãäà ñÿáèðëè âÿ äþçöìëö îëìàüû ìÿñëÿùÿò ýþ-
ðöðëÿð.
Ìöàñèð äþâðöìöçäÿ ìÿäÿíè äàíûøûã åòèêàñû âÿ ìöðàúèÿò ãàé-
äàëàðû ùÿð áèð àäàìûí ùÿéàòûíäà áàøëûúà äàâðàíûø, àäÿò ùàëûíà
êå÷ìÿëè, ùÿð êÿñ òÿêúÿ èúòèìàè éåðëÿðäÿ, êîëëåêòèâäÿ äåéèë, åëÿúÿ
äÿ ùÿéàòûí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ-åâäÿ, àèëÿäÿ, êö÷ÿäÿ, áàçàðäà,
íÿãëèééàòäà âÿ ñ. åòèê íîðìàëàðà, äàíûøûã âÿ éàçû åòèêàñûíà (áó,
èëê íþâáÿäÿ áèçèì ñàéñûç-ùåñàáñûç ìÿòáóàò îðãàíëàðûìûçà, õöñó-
ñÿí, ðåêåò ãÿçåòëÿðèìèçÿ àèääèð) ðèàéÿò åòìÿëè, êèìèíëÿ íåúÿ äà-
íûøìàã, êèìÿ íåúÿ ìöðàúèÿò åòìÿê, êèìäÿí íåúÿ éàçìàã ãàé-
äàëàðûíû ùÿìèøÿ, ùÿð éåðäÿ éàääà ñàõëàìàëû, ýöíäÿëèê ùÿéàò äå-
âèçèíÿ ÷åâèðìÿëèäèð.
Íèòã åòèêåòëÿðè þç íîðìàëàðû äàõèëèíäÿ èíêèøàô åäèð, òÿêìèëëÿ-
øèð. Áóýöíêö ýÿíú íÿñèë ìöðàúèÿò ãàéäàëàðûíà, ìöõòÿëèô õàðàêòåð-
ëè õÿáÿðëÿðè ÷àòäûðìà, äèíëÿìÿ, ñîðóøìà, úàâàá âåðìÿ âÿ ñþùáÿ-
òÿ ãîøóëìà ìÿäÿíèééÿòèíÿ äÿðèíäÿí éèéÿëÿíìÿëèäèð. Ýÿíúëÿð
ùÿìèøÿëèê éàääà ñàõëàìàëûäûðëàð êè, öíñèééÿòÿ ýèðìÿê, èíôîðìà-
ñèéà âåðìÿê âÿ àëìàã íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí, èíñàíûí öìóìè ìÿ-
äÿíèééÿòèíèí òÿðêèá ùèññÿñèäèð, áóíëàðû áèëìÿê âÿ ðèàéÿò åòìÿê
ùÿð áèð øÿõñèí áîðúóäóð.
Öíñèééÿò ìöðàúèÿòëÿ áàøëàíûð, - äåéèðëÿð. Ñàëàìëàøìàã, õîø
ñþçëÿðëÿ ùàë-ÿùâàë òóòìàã, ýöëöìñÿð ñèôÿòëÿ ìöðàúèÿò åòìÿê èí-
ñàí ìÿäÿíèééÿòèíäÿ èëêèí øÿðòäèð. Êèìÿ, ùàðàäà, íåúÿ ìöðàúèÿò
åòìÿéè ùÿð êÿñ åâäÿí, àèëÿäÿí, áàü÷àäàí ýþðöá, åøèäèá ýþòöðöð.
Õîø öíñèééÿò, ñÿìèìè ìöíàñèáÿò éàëíûç ìåùðèáàíëûã, ãàéüû âÿ
ùþðìÿò ÿñíàñûíäà ìöìêöíäöð âÿ áó äà èëê òàíûøëûãäàí áàøëàìûø
áèðýÿ éàøàéûø, èø ôÿàëèééÿòè èëÿ, öìóìèééÿòëÿ, áöòöí þìðöìöç
áîéó ìöðàúèÿò åòèêåòëÿðè èëÿ ùÿìàùÿíýäèð.

227
 Öíñèééÿò öñëóáó íèòã ôÿàëèééÿòèíèí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíè ÿùàòÿ
åòìÿêëÿ ìöðàúèÿò åòèêåòëÿðèíè ùÿìèøÿ íÿçÿðäÿ ñàõëàéûð.
1. Ñàëàìëàøìà - Ìÿäÿíè íèòãèí åòèêåòëÿðèíäÿí îëàí ñàëàìëàø-
ìàäà õàëãûìûçûí ìèëëè ìåíòàëèòåòèíÿ óéüóí ùàçûð íèòã ìîäåëëÿðè
èíñàíëàðäà öíñèééÿòèí áàøëàíüûúû êèìè õîø îâãàò éàðàäûð, ãàðøûëûã-
ëû àíëàøìàéà, áèð íþâ, êþðïö ñàëûð. Àçÿðáàéúàíëûëàð ãàðøûëàøàðêÿí
ÿââÿëúÿ ìöòëÿã ñàëàì âÿ éà ñàëàìÿëåéêöì ñþçëÿðèíäÿí áèðèíè
èøëÿäèð, àðäûíúà ýöíöí ùàíñû ÷àüûíäàí àñûëû îëàðàã ñàáàùûí (ñàáà-
ùûíûç) õåéèð! Ýöíîðòàíûç õåéèð! Àõøàìûíûç õåéèð! - èôàäÿëÿðèíè
èøëÿäèðëÿð. Ìöñàùèá åëÿ ùÿìèí ñþç-èôàäÿëÿðëÿ úàâàá âåðèð. Éàøëû-
ëàð úàâàáûíäà Àãèáÿòèíèíç õåéèð! Ùÿð âàõòûíûç õåéèð! Àü áÿõò
îëàñûíûç! - èôàäÿëÿðèíè èøëÿòìÿéÿ öñòöíëöê âåðèðëÿð.
2. Ñàüîëëàøìà - Éàøëûëàð "õóäàùàôèç" ñþçöíö, éåíèéåòìÿëÿð,
ýÿíúëÿð ñàëàìàò ãàëûí! Ñàü îëóí, Ñàüëûãëà ãàëûí! - èôàäÿëÿðèíè,
îðòà éàøëûëàð èñÿ àèëÿäÿí ýÿëÿí àäÿò öçðÿ áó êÿëàìëàðäàí áèðèíè
ñå÷èðëÿð. ßýÿð ñàüîëëàøìà ìÿíçèëäÿ âÿ éà áèðèíèí ùÿéÿòèíäÿ áàø
òóòóáñà, éîëà ñàëàí "Õîø ýÿëäèí!" "Õîø ýÿëäèíèç!" äåéèð, àõ-
øàìäàí õåéëè êå÷ìèø ýåäÿí øÿõñ "Ýåúÿíèç õåéðÿ ãàëñûí!", åâ
ñàùèáè - éîëà ñàëàí èñÿ "Õåéðÿ ãàðøû!" èôàäÿñèíè èøëÿäèð. Áó íèòã
åòèêåòëÿðè éàëíûç öçáÿöç ýþðöøÿíëÿðÿ äåéèë, åëÿúÿ äÿ òåëåôîíëà äà-
íûøàíëàðà äà àèääèð.
3. Öçðõàùëûã ñþç âÿ èôàäÿëÿðè: Áàüûøëàéûí; Öçð èñòÿéèðÿì; Íàðà-
ùàò åòäèéèìÿ ýþðÿ öçð èñòÿéèðÿì; Ñèçÿ çÿùìÿò âåðäèì; Àëëàù ñèçäÿí
ðàçû ãàëñûí (îëñóí)!; ßââÿëúÿäÿí ìèííÿòäàðëûüûìû áèëäèðèðÿì âÿ ñ.
4. Òÿøÿêêöð åòìÿ: Òÿøÿêêöð åäèðÿì; Òÿøÿêêöðëÿð! Ùÿð øåé
ö÷öí ìèííÿòäàðàì! Àëëàù (ñèçäÿí) ðàçû îëñóí! Àëëàù ñèçè (ñÿíè)
áèçÿ ÷îõ ýþðìÿñèí! ×îõ ñàü îë! Äèããÿòèíèçÿ ýþðÿ ìèííÿòäà-
ðàì!; ßçèééÿò ÷ÿêìÿéèí! Ãóëëóüóíóçäà îëóì (îëàã); ßýÿð
ìöìêöíñÿ; Çÿùìÿò îëìàñà; ×îõ øàäàì! Åòèðàç åòìèðÿì! Áà-
üûøëàéûí, ìÿí ñèçèíëÿ ðàçû äåéèëÿì; Èúàçÿ âåðèí äåéèì; Ñÿáð
åäèí; Áèð ãÿäÿð ñÿáðëè îëóí; Þçöíöçö ÿëÿ àëûí; Ñèçÿ çÿùìÿò âåð-
äèì; ßçèééÿò ÷ÿêäèíèç; Éàõøû éîë!; Èøèíèç àâàíä îëñóí! Áóéóðóí
ñîðóøóí; Ìÿíèì ö÷öí õîøäóð; Áàüûøëàéûí, âàõòûíûçû àëäûì; Äå-
éÿñÿí, ñèçè éîðäóì! âÿ ñ.

228
 5. Ùàë-ÿùâàë òóòìà: - Íåúÿñèíèç? Êåôèíèç (ÿùâàëûíûç) íåúÿ-
äèð? Íåúÿ äîëàíûðñûíûç? Õàíûìûíûç íåúÿäèð? Óøàãëàð (ûíûç) íå-
úÿäèð? Èøëÿðèíèç éàõøûäûðìû? Þçöíöçö éàõøû ùèññ åäèðñèíèç? âÿ ñ.
Ìöÿëëèìëÿð âÿ âàëèäåéíëÿð óøàãëàðà þéðÿòìÿëèäèðëÿð êè, ãîúà-
ëàðà, õöñóñÿí, õÿñòÿëÿðÿ áàø ÷ÿêìÿéÿ ýåäÿíäÿ "Àëëàùà øöêöð,
éàõøûñûíûç", "Õÿñòÿëèéèíèç éöíýöëäöð", "Áó õÿñòÿëèê èíäè áîø
øåéäèð, ãàáàãêè äþâðëÿðÿ áàõìàéûí", "Èíøàëëàù, èêè-ö÷ ýöíÿ ñà-
üàëàðñûíûç", "Ùÿìèøÿêè êèìè, ýöìðàùñûíûç" - äåñèíëÿð. Àüûð õÿñ-
òÿéÿ äÿ "Ñèç òåçëèêëÿ ñàüàëàúàãñûíûç" äåìÿê ëàçûìäûð. Áóíëàðûí
ÿâÿçèíÿ "Íÿ éàìàí ãîúàëìûñûíûç!", "Íèéÿ áåëÿ àðûãëàìûñû-
íûç?", "Õÿñòÿ-çàä äåéèëñèíèç êè?", "Ýþçöìÿ áåëÿ áèðòÿùÿð äÿéèð-
ñèíèç, íÿ îëóá?" - êèìè úöìëÿëÿðëÿ ùÿìèí àäàìûí ãÿëáèíè éàðàëà-
ìàã, îâãàòûíû êîðëàìàã èøèí õåéèðèíÿ äåéèë. Áóíà ýþðÿ äÿ ùÿéàò-
äà ùÿð áèð øÿõñÿ ùþðìÿò, äÿéÿðèíäÿí àðòûã ãàéüûêåøëèê ýþñòÿð-
ìÿê ëàçûìäûð.
6. Ãàðøûëàìà: Õîø ýþðäöê! Íÿ ýþçÿë òÿñàäöô; Õîø ýÿëìèñè-
íèç; Ëàï âàõòûíäà ýÿëìèñèíèç; Ùÿìèøÿ ñèç ýÿëÿñèíèç; Ýÿëèøèíèçÿ
øàäûã; Ñèçè ÷îõäàí ýþçëÿéèðäèê; Áóéóðóí, áóéóðóí; Êå÷èí è÷ÿ-
ðè; Áóéóðóí, ÿéëÿøèí âÿ ñ.
7. Èíòèçàìà äÿâÿò åòìÿ: Ñèçäÿí áó ùÿðÿêÿòè ýþçëÿìÿçäèì;
Ñèçäÿí (áóíó) ùå÷ ýþçëÿìèðäèì; Áåëÿ ùÿðÿêÿò (åòìÿê) ñèçÿ éà-
ðàøìàç; Àäûíûçà éàðàøàí èø äåéèë; Ñèç àäûíûçà ëàéèã ùÿðÿêÿò åò-
ìÿëèñèíèç; Äàíûøûüûíûçà ôèêèð âåðèí; Áèð àç íÿçàêÿòëè îëóí; ×àëû-
øûí, áàøãàëàðû ñèçäÿí èáðÿò ýþòöðñöí; Áèð ãÿäÿð ñÿìèìè îëóí;
Ñÿùâèíèçè åòèðàô åäèí âÿ ñ.
Õàëãûìûçûí òÿôÿêêöð òÿðçèíÿ óéüóí åòèê ýþðöøëÿðèíè, äàíûøûã
åòèêåòëÿðèíè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿí Í. Òóñèíèí "ßõëàãè-Íàñèðè" (ÕÛÛÛ
ÿñð), À. À. Áàêûõàíîâóí "Íÿñèùÿòíàìÿ", Ì. Ì. Íÿââàáûí
"Íÿñèùÿòíàìÿ" (ÕÛÕ ÿñð), Ì. Ò. Ñèäãèíèí "Ùÿêèìàíÿ ñþçëÿð",
Ì. Ñ. Éóñèôçàäÿíèí "Àòà-áàáà íÿñèùÿòëÿðè" (ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðè)
âÿ áàøãà ìààðèôïÿðâÿð éàçû÷û âÿ çèéàëûëàðûí íå÷ÿ-íå÷ÿ ÿñÿðèíäÿ
îëäóãúà ãèéìÿòëè ôèêèðëÿðÿ, ìöëàùèçÿëÿðÿ ðàñò ýÿëèðèê. Áóíëàð ÿñð-
ëÿð áîéó õàãäàí òîïëàíìûø èíñàíëûã íîðìàëàðûíûí, ÿõëàã ãàéäàëà-
ðûíûí éàçûéà àëûíìûø íöìóíÿëÿðèäèð.

229
 Óøàãëàðà öíñèééÿò åòèêåòëÿðèíè áèð ñèñòåì ùàëûíäà ìÿíèìñÿò-
ìÿê ö÷öí îíëàðà þíúÿ àèëÿäÿ, ñîíðà áàü÷àäà, äàùà ñîíðà ìÿê-
òÿáäÿ ýåíèø ñþùáÿòëÿð àïàðìàã, åòèêà ãàéäàëàðûíà ðèàéÿò åòìÿéè
âÿðäèø ùàëûíà ñàëàíà ãÿäÿð äàèì èøëÿìÿê ëàçûìäûð. Óøàãëàð àíà
äèëèìèçè, îíóí ãðàììàòèê ãóðóëóøóíó, ôîíåòèê, ëåêñèê, ìîðôîëîæè
âÿ ñèíòàêòèê íîðìàëàðûíû ìöêÿììÿë ìÿíèìñÿìÿêëÿ ÿòðàôûíäàêû-
ëàðûí êèìëÿð îëäóüóíó äÿãèã áèëìÿñÿëÿð äÿ, êè÷èêëÿðëÿ þç éàøûäû,
þçöíäÿí áþéöêëÿðëÿ áþéöê êèìè äàíûøìàüû, ôèêðèíèí èôàäÿñèíäÿ
ñþç âÿ èôàäÿëÿðè óüóðëà ñå÷ìÿéè áàúàðìàëûäûðëàð.
Ìÿêòÿáëèëÿð ìöðàúèÿò åäÿðêÿí òÿêúÿ ìöÿëëèìÿ âÿ éà ãàðøû-
ñûíäàêû øÿõñÿ "ÿçèç ìöÿëëèì", "ùþðìÿòëè ôèëàíêÿñ"-äåìÿëè
éîõ, åëÿúÿ äÿ ñóàë âåðìÿéè, ñóàëà úàâàá âåðìÿéè, ñàüîëëàøìàüû,
öçðõàùëûã âÿ éà òÿøÿêêöð åòìÿéè, éåðè ýÿëÿíäÿ ùàë-ÿùâàë òóòìà-
üû þéðÿíìÿëè, áóíó àäè ùÿéàò íîðìàñûíà ÷åâèðìÿëèäèðëÿð. Îíëàð
ñóàëûí ìöíàñèáëèéèíè, âàúèáëèéèíè ýþòöð-ãîé åòìÿéèí, þë÷öëö-áè÷è-
ëè îëìàñûíûí ôÿðãèíÿ âàðìàëûäûðëàð.
Ñîðüó -ñóàë èíñàíûí èíñàíëûã ñÿâèééÿñèíèí, äöíéàýþðöøöíöí,
áèëèê âÿ ìÿëóìàò äÿðÿúÿñèíèí àéíàñûäûð. Ñóàë âåðìÿ ìÿãàìûíà
ãÿäÿð äèããÿòëè îëìàã, ñþùáÿòèí íÿäÿí ýåòäèéèíè äÿãèã áèëìÿê çÿ-
ðóðèäèð. Øàýèðäëÿðÿ þéðÿäèëìÿëèäèð êè, ñóàë ñþùáÿò ýåäÿí ìþâçó-
äàí îëìàãëà ìÿíòèãëè, äöøöíäöðöúö âÿ þéðÿäèúè õàðàêòåð äàøûìà-
ëûäûð. Ìöÿëëèìÿ, ëåêòîðà, ìÿðóçÿ÷èéÿ, ðÿñìè éåðëÿðäÿ èñÿ ìöñàùè-
áÿ "Çÿùìÿò îëìàñà äåéèí..", "Çÿùìÿò îëìàñà áàøà ñàëûí",
"Ñèçÿ áåëÿ áèð ñóàë âåðìÿê îëàðìû?", "Ñèçèí øÿõñè ôèêðèíèçè
áèëìÿê îëàðìû?"-âÿ ñ. êèìè ñóàë-úàâàáäàí ñîíðà öçðõàùëûã åò-
ìÿê, úàâàáûí ãàíååäèúè îëóá-îëìàìàñûíà áàõìàéàðàã "×îõ ñàü
îëóí", "Ðàçû ãàëäûì", "Òÿøÿêêöð åäèðÿì", "Ìèííÿòäàðàì"
êèìè ñþç âÿ èôàäÿëÿðè èøëÿäèëìÿëèäèð. Òÿáèè êè, äàíûøàí, ÷ûõûø åäÿí
ôèêðèíèí øÿðùèíäÿí ñîíðà "Äèããÿòèíèçÿ ýþðÿ òÿøÿêêöð åäèðÿì",
"Ìÿíè àõûðà ãÿäÿð äèããÿòëÿ äèíëÿäèéèíèçÿ ýþðÿ ñàü îëóí" äå-
ìÿéè óíóòìàìàëûäûð.
Áó ùàë àóäèòîðèéàäà, ñèíèô îòàãëàðûíäà, ìöùàçèðÿ ñàëîíóíäà
áàø âåðìèøñÿ, ìöÿëëèì (ëåêòîð, ìÿðóçÿ÷è) ñóàëûí ìöãàáèëèíäÿ
"Ñèçè áàøà äöøäöì", "Ñóàëûíûç àéäûíäûð", "Ñóàëûíûçà ýþðÿ

230
òÿøÿêêöð åäèðÿì", "×îõ éåðèíäÿ âåðèëìèø ñóàëäûð", "×àëûøà-
ðàì, ìÿñÿëÿéÿ àéäûíëûã ýÿòèðÿì" âÿ ñ. êèìè íÿçàêÿòëè èôàäÿ âÿ
úöìëÿëÿðëÿ äèíëÿéèúèëÿðäÿ õîø òÿÿññöðàò éàðàòìàëûäûð.
Ñóàëëàð ñèíôèí âÿ éà àóäèòîðèéàíûí ñÿâèééÿñèíÿ óéüóí îëìàëû,
ìþâçóäàí êÿíàðà ÷ûõìàìàëûäûð, Ñóàë ñóàë õàòèðèíÿ âåðèëìÿìÿëè,
åëÿúÿ äÿ ùàìûíûí áèëäèéè ñóàë ñÿñëÿíäèðèëìÿìÿëèäèð. Úàâàá âåð-
ìÿëè îëàí øÿõñ ñóàëëàðû íÿçàêÿò âÿ ðàçûëûãëà ãàðøûëàìàëû, îíëàðà þç
ìöíàñèáÿòèíè áèëäèðìÿëèäèð. Ùàçûðäà áèç òåëåâèçèéà âåðèëèøëÿðèíäÿ
àïàðûúû èëÿ ìöñàùèáÿ âåðÿí øÿõñëÿð àðàñûíäà áó àñïåêòäÿ ýåäÿí
ñóàë âÿ úàâàáëàðûí øàùèäè îëóðóã.
Ìöñàùèá "Ñóàë éåðèíäÿ âåðèëìèøäèð", "Éàõøû ñóàëäûð",
"Äöøöíäöðöúö ñóàëäûð", "Ìÿí áó ñóàëû ýþçëÿéèðäèì" êèìè
ôèêðÿ ìöíàñèáÿò áèëäèðÿí èôàäÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäÿðêÿí äèñêóñèéà
õîø òÿÿññöðàò éàðàäûð.
Ñèíèôäÿ, àóäèòîðèéàäà äÿðñ âÿ éà ìÿøüÿëÿ çàìàíû ìöÿëëèì øà-
ýèðä âÿ éà òÿëÿáÿëÿðèí éåðèíäÿ, ìÿãàìûíäà âåðèëìÿéÿí áÿñèò
ñóàëëàðûíà äà íÿçàêÿòëÿ, äþçöìëöëöê ýþñòÿðìÿêëÿ òÿìêèíëè úà-
âàá âåðìÿëèäèð. Î, "Áó íÿ ñóàëäûð?", "Áåëÿ äÿ ñóàë îëàð?",
"Ñÿí îíó äà áèëìèðñÿí?", "Âàõòûìûçû àëìàéûí, ÿéëÿøèí",
"Ìàíå îëìàéûí, îòóðóí!" âÿ ñ. êèìè èôàäÿëÿð èøëÿòìÿìÿëèäèð.
Òÿÿññöô êè, êîáóä èôàäÿëÿð èøëÿòìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿéÿí ìöÿëëèìëÿð
äÿ âàðäûð. Îíëàð "óøàãäûð" äåéÿ "Çÿùëÿìè òþêìÿ", "Áàøûìû
àüðûòìà", "À÷ûë áàøûìäàí", "Ñÿí áåëÿ øåéëÿðè áàøà äöøìÿç-
ñÿí", "Ñÿíè áàøà ñàëìàã ÷ÿòèíäèð", -äåìÿêëÿ þç "ìÿäÿíè" ñÿ-
âèééÿñèíè ýþñòÿðèðëÿð.
Äèíëÿìÿ çàìàíû òåç-òåç ÿñíÿìÿê, ñààòà áàõìàã, ëàãåéäëèêëÿ
áàøûíû éåëëÿìÿê, áàðìàãëàðûíû ÿçèøäèðìÿê, òåëåôîíäà ìåñàæëàðû
íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿê âÿ ñ. êèìè ùàëëàð äà ìöÿëëèìèí ñàéüûñûçëûüû-
íûí íöìàéèøèäèð. Éàääà ñàõëàìàã ëàçûìäûð êè, úàâàá âåðìÿê áà-
úàðûüû èíñàíûí ÿñàñ êåéôèééÿòëÿðèíäÿíäèð. ßëáÿòòÿ, ñóàëëàðà äöçÿ-
ëèø äÿ åòìÿê îëàð. "Ýÿðÿê áó ñóàëû áåëÿ ãîéàéäûíûç", "Áÿëêÿ
ñîðóøìàã èñòÿéèðñèíèç êè…?", "Áó ñóàëû áèð àç áàøãà øÿêèëäÿ
âåðìÿê îëàð" âÿ ñ. êèìè èôàäÿëÿðëÿ ìöÿëëèì ãèñìÿí îëñà äà,
ýÿðýèíëèéè àçàëòìûø îëàð, äöçýöí ãóðóëìàéàí, éàõûä ìöÿëëèìè ñû-

231
íàìàã ìÿãñÿäèëÿ âåðèëÿí ñóàëûí éàðàòäûüû õîø îëìàéàí îâãàòû òà-
ðàçëàìàã ö÷öí "Ôèêðèìè èçàù åäÿ áèëäèììè?", "Ìÿíèìëÿ ðà-
çûñàíìû?", "Ðàçû ãàëäûíûçìû?", "Äåéèëÿíëÿðÿ åòèðàçûíûç éîõ-
äóð êè?", "Úàâàáûì ñèçè ãàíå åòäèìè?", "Éîõñà ôèêðèìè ñèçÿ
÷àòäûðà áèëìÿäèì?"-êèìè úöìëÿëÿðëÿ àðàäàêû áîøëóüó äîëäóðà
áèëÿð (2, ñÿù. 266).
Óøàãëàðà äèíëÿìÿ áàúàðûüûíà éèéÿëÿíìÿíèí ìöõòÿëèô öñóëëàðû
äà àøûëàíìàëûäûð. Îíëàðà èçàù îëóíìàëûäûð êè, áàøãàñûíà ãóëàã àñ-
ìàüà ñÿáðè ÷àòìàéàí øÿõñ áîø-áîøóíà äàéàíìàìàã, îòóðìàìàã
õàòèðèíÿ íÿ èñÿ åòìÿéÿ, ëöçóìñóç áèð èø ýþðìÿéÿ, éåðñèç ðåïëèêà
àòìàüà, áàøãàëàðû èëÿ ýÿðÿêñèç äàíûøûüà ýèðèøèð, áåëÿëèêëÿ, ñþéëÿ-
íèëÿí ôèêèðëÿðè ëàçûìè äÿðÿúÿäÿ íÿ þçö äÿðê åäèð, íÿ äÿ áàøãàëà-
ðûíûí ìÿíèìñÿìÿñèíÿ èìêàí âåðèð. Óøàãëàðà áàøà ñàëûíìàëûäûð êè,
äàíûøìàã äà, äèíëÿìÿê äÿ åéíè äÿðÿúÿäÿ ìÿäÿíèééÿòäèð, èíñà-
íûí öìóìè ìÿäÿíèééÿòè îíóí íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí èíêèøàôûíäà
ÿñàñ øÿðòäèð. Ìöÿëëèì øàýèðäëÿðÿ, òÿëÿáÿëÿðÿ äþíÿ-äþíÿ, éîðóë-
ìàäàí äàíûøûã åòèêàñûíûí íÿ îëäóüóíó àíëàòìàëû, éåðè ýÿëäèêúÿ,
ýþðêÿìëè øÿõñèééÿòëÿðèí, éàçû÷ûëàðûí, ñèéàñè õàäèìëÿðèí ôèêèðëÿðèíè
äèããÿòÿ ÷àòäûðìàëûäûð.
Öìóìèééÿòëÿ, ìöÿëëèìèí íèòãè îíóí øÿõñèééÿòèíèí, ìÿäÿíè ñÿ-
âèééÿñèíèí, äöíéàýþðöøöíöí òÿðêèá ùèññÿñè îëìàãëà íöìóíÿâè äà-
íûøûüà, åëÿúÿ äÿ, éàçû ìÿäÿíèééÿòèíÿ àïàðàí áèð éîëäóð, öñóëäóð.
Ìöÿëëèì øàýèðäëÿðÿ, òÿëÿáÿëÿðÿ, ýÿëÿúÿêäÿ âÿòÿíèìèçèí ëà-
éèãëè ýÿíúëÿðè, âÿòÿíäàøû îëàúàã èíñàíëàðà ñþçö ãèéìÿòëÿíäèðèá
ñå÷ìÿê, îíóí ñåìàíòèê ìÿíàñûíû àíëàìàã, ùÿð èôàäÿíè ìÿãà-
ìûíäà âÿ äöçýöí èøëÿòìÿê áàúàðûüû àøûëàìàëû, ìÿäÿíè âÿ ñàâàä-
ëû íèòãÿ éèéÿëÿíìÿêäÿ ëàçûìëû âàñèòÿëÿð, éîë âÿ öñóëëàð òàïìàã-
äà þç ÿìÿéèíè ÿñèðýÿìÿìÿëèäèð.

Ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð
1. Ìèêðîäèàëîã íÿëÿðäÿí òÿøêèë îëóíóð âÿ ùàíñû æàíðëàðäà èøëÿ-
äèëèð?
2. Êè÷èê éàøëû óøàãëàðäà äàõèëè íèòã ùàíñû ôîðìàäà òÿçàùöð
åäèð? Äàõèëè íèòãèí ùàíñû ôîðìàëàðû âàðäûð?

232
 3. Èíòîíàñèéàíûí öíñöðëÿðè ùàíñûëàðäûð?
4. Íèòãèí ñàäÿëèéè ö÷öí ÿñàñ øÿðòëÿð íÿäèð?
5. Øèôàùè íèòãäÿ êèòàá òÿëÿôôöçö íÿ ö÷öí ÿñàñ ýþòöðöëìöð?
6. Íèòãèí ìöíàñèáëèéè ùàíñû àìèëëÿðëÿ áàüëûäûð?
7. Äàõèëè íèòã íÿäèð? Îíó ïéåñäÿ áèð ïðèéîì êèìè ãÿáóë åò-
ìÿê îëàðìû? Äàõèëè íèòãèí ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðè ùàíñûëàðäûð?
8. Ìÿäÿíè íèòãè ãåéðè-ìÿäÿíè íèòãäÿí ôÿðãëÿíäèðÿí íÿäèð?
9. Íàüûëëàðäà, ÿôñàíÿ âÿ ôàíòàñòèê ÿñÿðëÿðäÿ ìÿíòèãèëèê ýþçëÿ-
íèëèðìè?
10. Èôàäÿëèéèí ÿñàñ øÿðòëÿðè ùàíñûëàðäûð? Èôàäÿëèéè, áÿäèèëèéè
ýöúëÿíäèðÿí âàñèòÿëÿðè äåéèí.
×àëûøìà 121. Äÿëÿäóçëóãäà ñó÷ëàíäûðûëàí áèð øÿõñÿ çàìèí
ãàëûí, îíà çÿìàíÿò âåðèí.
×àëûøìà 122. Îõóäóüóíóç áèð êèòàáà (äÿðñëèéÿ) ðåôåðàò éàçûí.
×àëûøìà 123. Ìÿòíäÿí íèòã åòèêåòëÿðèíè òàïûí, îíëàðû ãðóïëàø-
äûðûí âÿ ùÿð ãðóïó àéðûúà àäëàíäûðûí.
... Áóäàã îõ àòàíäà Áåéðÿê: - ßëèí âàð îëñóí! - äåäè. Óðóç
àòàíäà: - ßëèí âàð îëñóí! - äåäè. Éåéíÿê äÿ àòàíäà: - ßëèí âàð îë-
ñóí! - äåäè.
Øèð Øÿìñÿääèí àòäû: - ßëèí âàð îëñóí! - äåäè. Åëÿ êè, êöðÿêÿí
àòäû:- ßëèí ãóðóñóí, áàðìàãëàðûí ÷öðöñöí. Ùåé, äîíóç îüëó äî-
íóç, áó áÿéëÿðÿ ãóðáàí îë! - äåäè.
Éàëàí÷û îüëó Éàëûíúûüûí àúûüû òóòäó, äåäè: - ßäÿ, ÿáëÿù îüëó
ÿáëÿù, ìÿíÿ áåëÿ ñþçëÿð äåìÿéÿ ñÿíèí ùàããûí âàðìû? Ýÿë, ÿá-
ëÿù îüëó, ìÿíèì éàéûìû ÷ÿê, éîõñà èíäè áîéíóíó âóðäóðàðàì!
Äÿäÿì Ãîðãóä ýÿëäè, áîé áîéëàäû, ñîé ñþéëÿäè:
Óúà äàüëàðûí éûõûëìàñûí!
Áþéöê êþëýÿëèê àüàúûí êÿñèëìÿñèí!
Àü ñàããàëëû àòàíûí éåðè úÿííÿò îëñóí!
Îüóëäàí, ãàðäàøäàí àéðûëìàñûí! (“Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä” äàñòàíûíäàí)
×àëûøìà 124. Ìÿòí ïàð÷àëàðûíû äèããÿòëÿ îõóéóí, ìÿíòèãÿ ñû-
üûøìàéàí ñþç âÿ èôäÿëÿðÿ þç ìöíàñèáÿòèíèçè áèëäèðèí, îíëàðà ùàí-
ñû ùàëëàðäà éîë âåðèëäèéèíè äåéèí:

233
 ... Éåääè ìèí éåääè éöç éåòìèø éåääè äÿëè àòäàí äöøöá ùÿðÿ
îíóí öñòöíÿ áèð äàø òóëëàäû. Î ãÿäÿð äàø éûüûëäû êè, éåêÿ áèð äàü
îëäó. Äåéèðëÿð êè, èíäè äÿ î äàü ãàëûð.
… Êîðîüëó äÿëèëÿðÿ ùþêì åëÿäè êè, ãîúàéà êþìÿê åëÿñèíëÿð.
Äÿëèëÿð òóòóãóøó êèìè äîëóøäóëàð çÿìèéÿ. Áèð ñóè÷èì ñààòäà ãî-
úàíûí áöòöí òàõûëûíû áè÷èá-äÿðçëÿéèá, éûüäûëàð áèð òÿðÿôÿ.
… Êîðîüëó…ÿëèíè àòûá ãàçàíëàðäàí áèðèíè ÷ÿêäè ãàáàüûíà. Áèð
ïÿíúÿ, èêè ïÿíúÿ, ö÷öíúö ïÿíúÿäÿ àøïàç áàõäû êè,÷ûõäû ãàçìà-
üà… Î áèðè ãàçàíû ÷ÿêäè ãàáàüûíà. Ãÿðÿç, íå÷ÿ ãàçàí áîøàëòäû
áèëìèðÿì, íå÷ÿ òóëóã áîøàëòäû áèëìèðÿì, áàõäû êè, äàé äîéóá…
Éàüëû ÿëëÿðè èëÿ áûüëàðûíû åøèá äóðäó àéàüà ("Êîðîüëó" äàñòàíûí-
äàí).
×àëûøìà125. Öñòäÿ âåðèëìèø ìÿòí ïàð÷àëàðûíäà äàíûøûã äèëè
ÿëàìÿòëÿðèíè òàïûá ýþñòÿðèí, úöìëÿëÿðè éàçûëû ÿäÿáè äèëäÿ ôîðìà-
ëàøäûðûá éàçûí.
×àëûøìà 126. Âåðèëìèø ìÿòíäÿ øèôàùè ÿäÿáè äèë õöñóñèééÿòëÿ-
ðè äÿ îëìàãëà ëåêñèê, ôîíåòèê âÿ ãðàììàòèê íîðìàëàðäàí êÿíàðà
÷ûõìà ùàëëàðûíû ãåéä åäèí.
... Áóíó äåéèá Êîðîüëó äàé úàâàá ýþçëÿìÿäè. Áàéàã ùà Ãûðà-
òà áèð ãàì÷û ýþñòÿðèá òÿïÿíè àøäû. Åëÿ êè àðõàéûí îëäó êè, äàé äÿ-
ëèëÿð ÷ûõûá ýåäèáëÿð, îíäàí éîëà äöøäö. Åëÿ áèð àç ýåòìèøäè, áèð-
äÿí Ãûðàò ãóëàãëàðûíû äèêëÿéèá, øàùÿ ãàëõäû. Áèð äÿ óçàãäàí àò
êèøíÿìÿéè åøèäèëäè. Êîðîüëó äþíöá áàõàíäà ýþðäö Ýèçèðîüëó
Ìóñòàôà áÿé þç Àëàïà÷à àòûíûí öñòöíäÿ áóäó, åëÿ ýÿëèð, åëÿ ýÿëèð
êè, òîçó äóìàíà ãàòûá, äóìàíû òîçà...
Êîðîüëó éóìáàëàíûá ÷àéà äöøäö. Ýèçèðîüëóíóí òÿïÿñèíÿ åëÿ
áèð ÿìóä âóðäó êè, áó äÿôÿ Ýèçèðîüëó äûüûðëàíûá ÷àéà äöøäö.
Íèýàð õàíûì äåäè: - Êîðîüëó, èíäè äàíûø ýþðÿê, íåúÿ ýåòäèç?
Óøàãëàðû íåúÿ ãóðòàðäûç? ("Êîðîüëó" äàñòàíûíäàí).

234
 Èñòèôàäÿ îëóíìóø ÿäÿáèééàòûí ñèéàùûñû

1. Àáäóëëàéåâ À. Ñ. Íèòã ìÿäÿíèééÿòè âÿ íàòèãëèê ñÿíÿòè. Áà-

êû, "Ìààðèô" íÿøðèééàòû, 1981;
2. Àáäóëëàéåâ Í., Ìÿììÿäîâ Ç. Íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí ÿñàñ-
ëàðû. Áàêû, 2008.
3. Àçÿðáàéúàí äèëèíèí èçàùëû ëöüÿòè. ëëë úèëä, Áàêû, "Åëì" íÿø-
ðèééàòû, 1983.
4 Áàáàéåâ À. Àçÿðáàéúàí äèëè âÿ íèòã ìÿäÿíèééÿòè. Áàêû,
2009.
5. Áàêûõàíîâ À. À. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè. Áàêû, 1984.
6. Áàëàêèøèéåâ Ø., Íàìàçîâ È. ßìÿëè éàçû íöìóíÿëÿðè. Áàêû,
2006.
7. Áàéðàìîâ Ù. Á.Àçÿðáàéúàí äèëè ôðàçåîëîýèéàñûíûí ÿñàñëàðû.
Áàêû, "Ìààðèô" íÿøðèééàòû, 1978.
8. Äÿìèð÷èçàäÿ ß. Ì.Àçÿðáàéúàí äèëèíèí öñëóáèééàòû. Áàêû, 1962.
9. Äÿìèð÷èçàäÿ ß. Ì. Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí äèëè. Áàêû,1972.
10. ßôÿíäèçàäÿ ß. Àçÿðáàéúàí äèëè îðôîãðàôèéàñû òÿëèìèíèí åë-
ìè ÿñàñëàðû. Áàêû, "Ìààðèô" íÿøðèééàòû, 1968.
11. ßëèéåâ Ê. Íèòã ìÿäÿíèééÿòè âÿ öñëóáèééàòûí ÿñàñëàðû. Áà-
êû, 2001.
12. Ùÿñÿíîâ Ù. Íèòã ìÿäÿíèééÿòè âÿ öñëóáèééàòûí ÿñàñëàðû.
Áàêû ,1999.
13. Êàçûìîâ À., Îñìàíîâà Ò. Äóðüó èøàðÿëÿðèíèí èøëÿäèëìÿ-
ñè ãàéäàëàðû. Áàêû, 2003.
14. Íÿñðÿääèí Òóñè. "ßõëàãè-Íàñèðè", Áàêû, 1989.
15. Íèçàìèë-Ìöëê Ñèéàñÿòíàìÿ. Áàêû,1987.
16. Î ñòèëå îðàòîðñêîé ðå÷è. Îá îðàòîðñêîì èñêóññòâå, Ìîñê-
âà, 1958.
17. Øèðÿëèéåâ Ì.Àçÿðáàéúàí äèàëåêòîëîýèéàñûíûí ÿñàñëàðû. Áà-
êû, 1976.
18. Éóñèôîâ Ì. Íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí ÿñàñëàðû. Áàêû, 1998.

235
 ÊÈÒÀÁÛÍ È×ÈÍÄßÊÈËßÐ

Þí ñþç…......................................................................................3
Íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí ìþâçóñó, ìÿãñÿä âÿ âÿçèôÿëÿðè...........…6
Íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí òàðèõèíäÿí…............................................10
Äèë, íèòã âÿ íèòã ìÿäÿíèééÿòè…................................................17
Íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí áàøãà åëìëÿðëÿ ÿëàãÿñè…........................31
Íèòã ìÿäÿíèééÿòè ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèí òÿðêèá ùèññÿñè êèìè....…39
Íèòãèí íþâëÿðè:.......................................................................…43
à) Øèôàùè íèòã......................................................…43
á) Éàçûëû íèòã…......................................................45
ú) Ìîíîëîæè íèòã….................................................48
÷) Äèàëîæè íèòã…......................................................51
Ìîíîëîæè íèòãèí íþâëÿðè: ×ûõûø, ìÿðóçÿ, ìöùàçèðÿ…...............56
Çàùèðè âÿ äàõèëè (ëàë) íèòã….......................................................62
Íèòãèí ìÿäÿíè âÿ ãåéðè-ìÿäÿíè ôîðìàëàðû............................…67
Íèòãèí ÿñàñ êåéôèééÿòëÿðè:…......................................................74
à) Íèòãèí äöçýöíëöéö….....................................75
á) Íèòãèí äÿãèãëèéè…..........................................76
ú) Íèòãèí àéäûíëûüû........................................…77
÷) Íèòãèí òÿìèçëèéè…..............................................78
ä) Íèòãèí éûüúàìëûüû…........................................83
å) Íèòãèí ñàäÿëèéè…..............................................84
ÿ) Íèòãèí ìöíàñèáëèéè.......................................…85
ô) Íèòãèí ðàáèòÿëèéè...........................................…88
ý) Íèòãèí îðèæèíàëëûüû.............................................88
ü) Íèòãèí ìÿíòèãèëèéè….....................................90
ù) Íèòãèí àùÿíýäàðëûüû….......................................91
õ) Íèòãèí çÿíýèíëèéè….......................................91
û) Íèòãèí èôàäÿëèéè…................................................92
236
Èíòîíàñèéà, âóðüó âÿ ôàñèëÿ…....................................................97
Âóðüó.......................................................
Ùåúà âóðüóñó..........................................................
Ìÿíòèãè âóðüó............................................................
Ùÿéÿúàíëû âóðüó.........................................................
Ôàñèëÿ (ïàóçà).............................................................
Äóðüó èøàðÿëÿðè…....................................................................106
Íàòèãëèê ñÿíÿòèíèí ñàùÿëÿðè…..................................................112
ßäÿáè äèëèí íîðìàëàðû..........................................................…117
Ôîíåòèê íîðìà….....................................................................119
Îðôîåïèê íîðìàëàð...............................................................…121
Ñàèòëÿðèí òÿëÿôôöçö èëÿ áàüëû ãàéäàëàð…..................................124
Éàíàøû ýÿëÿí ñàèòëÿðèí òÿëÿôôöçö.................................................
Ñàìèòëÿðèí òÿëÿôôöçö èëÿ áàüëû ãàéäàëàð...............................…129
Áÿçè ãðàììàòèê ôîðìàëàðûí òÿëÿôôöçö….................................134
Àááðåâèàòöðëÿðèí òÿëÿôôöçö…..................................................138
Ëåêñèê íîðìà.......................................................................…141
Ãðàììàòèê íîðìàëàð…...........................................................147
Ôóíêñèîíàë öñëóáëàð….............................................................154
Áÿäèè öñëóá…..........................................................................154
Öñëóáè âàñèòÿëÿð…...................................................................162
Åëìè öñëóá…...........................................................................170
Ïóáëèñèñòèê öñëóá…..................................................................173
Ðÿñìè-êàðýöçàðëûã öñëóáó…...................................................176
1) Àôèøà….............................................................177
2) Àêò....................................................................177
3) Àííîòàñèéà...................................................…179
4) Àðàéûø…...........................................................180
5) Áèëäèðèø..........................................................…182
6) Åëàí..............................................................…183
7) Åòèáàðíàìÿ...................................................…183
8) ßìð…..............................................................185
9) ßðèçÿ.............................................................…187

237
 10) Õàùèøíàìÿ….................................................189
11) Õàñèééàòíàìÿ…...........................................190
12) Ùåñàáàò…....................................................192
13) Õÿáÿðäàðëûã..............................................…193
14) Èçàùàò….........................................................194
15) Ãÿáç….........................................................195
16) Ìÿãàëÿ....................................................…195
17) Ìÿëóìàò…..................................................196
18) Ìöãàâèëÿ…...................................................197
19) Ìöðàúèÿò....................................................…198
20) Ïðîòîêîë.....................................................…199
21) Ðàïîðò......................................................…202
22) Ðåôåðàò….......................................................202
23) Ðåãëàìåíò.................................................…204
24) Ðÿé….............................................................205
25) Ñÿðÿíúàì...................................................…206
26) Òåëåôîíîãðàì..........................................…207
27) Òåëåãðàì….................................................208
28) Òÿãäèìàò....................................................…209
29) Òÿëÿáíàìÿ.................................................…210
30) Òÿëèãÿ….........................................................211
31) Òÿëèìàò….......................................................211
32) Òÿðúöìåéè-ùàë (Àâòîáèîãðàôèéà)...............…212
33) Òÿøÿêêöð…....................................................214
34) Òþùìÿò.......................................................…215
35) Âÿêàëÿòíàìÿ..............................................…215
36) Çÿìàíÿò….....................................................216
Àèëÿ-ìÿèøÿò öñëóáó…..............................................................218
Åïèñòîëéàð öñëóá...................................................................…220
Äàíûøûã åòèêàñû âÿ íèòã åòèêåòëÿðè….........................................224
Èñòèôàäÿ îëóíìóø ÿäÿáèééàòûí ñèéàùûñû….................................235

238
 Ñöëåéìàí Ùöñåéíîâ
“Íèòã ìÿäÿíèééÿòè”
(Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ)
Áàêû “ÉÀÇÛ×Û” íÿøðèééàòû - 2010, 240 ñÿù.

Íÿøðèééàò äèðåêòîðó: Øÿìñè ÂßÔÀÄÀÐ

Ìÿñóë ðåäàêòîð: Ýöëíàðÿ ÌßÌÌßÄÎÂÀ

Êîìïöòåð òÿðòèáàò÷ûñû âÿ
òåõíèêè ðåäàêòîðó: ßëÿñýÿð ÙÖÑÅÉÍÎÜËÓ

Äèçàéíåð: Ýöíåë ÌßÌÌßÄÇÀÄß

Ìÿòíè éûüäûëàð: Ôàòèìÿ ÙßÌÈÄÎÂÀ

Çÿðèôÿ ÁÀÜÛÐÎÂÀ

Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð: 02.05.2010

×àïà èìçàëàíìûøäûð: 11.05.2010
Êàüûç ôîðìàòû: 60õ84 1/16
Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè: 1
Ìÿòáÿÿ êàüûçû: ¹ 01
Ñèôàðèø: ¹ 342 Ñàéû: 500 íöñõÿ
Îôñåò öñóëó èëÿ ÷àï îëóíìóøäóð

Êèòàá “ÉÀÇÛ×Û” íÿøðèééàòûíäà éûüûëûá, ñÿùèôÿëÿíìèøäèð,

Öíâàí: Áàêû, Ìÿòáóàò ïð. 24,
Òåëåôîí:(99412) 510-68-48, (99412) 510-79-94