T e r c ü m a n g a z e t e s in d e h a z ır la n a n

bu e s e r K e r v a n K ita p ç ılık A . Ş.
o fs e t te s is le r in d e b a s ılm ış tır
 1001 Temel Eseri
iftiharla sunuyoruz
T a r ih im iz e m â n â , m illî b e n liğ im iz e g ü ç k a ­
t a n k ü t ü p h a n e le r d o l u s u b i r b i r i n d e n s e ç m e e s e r ­
le r e s a h ip b u l u n u y o r u z . E d e b i y a t , t a r i h , s o s y o ­
l o j i , f e l s e f e , f o l k l o r g i b i m i l l î r u h u g e l i ş t i r e n ,o n a
yön v e r e n k o n u la r d a " G e r ç e k e s e r le r " e lim iz in
a ltın d a d ır . Ne var k i, e lim iz in a ltın d a k i bu
e s e r le r d e n ç o ğ u n lu k la is tifa d e e d e m e y iz . Ç ü n k ü
d e v ir le r d e ğ iş m e le r e yol a ç m ış , d il d e ğ iş m iş ,
y a z ı d e ğ iş m iş tir .
 G özden ve g ö n ü ld e n u zak k a lm ış u n u tu l­
m aya yüz tu tm u ş -A m a d e ğ e r in d e n h iç b ir ş e y
k a y b e tm e m iş , ç o ğ u n lu ğ u d a h a d a ö n e m k a za n ­
m ı ş - b i n l e r c e c i l t e s e r , b i r sü re d a h a e l a t ı l m a z s a ,
ta r ih in d e r i n li k l e r i n d e k a y b o lu p g id e c e k le r d ir .
Çünkü o n la r ı d e r le y ip - to p a r la y a c a k ve
günüm üzün tü rk ç esi ile b a s k ıy a h a z ır la y a c a k
d e ğ e r d e k i k a le m le r , gü n g e ç t i k ç e a z a lm a k ta d ır .

B in y ı llı k ta r ih im iz in i ç i n d e n sü zü lü p g e le n
ve b iz i b iz yapan, k ü lt ü r ü m ü z d e "K ö ş e ta ş ı"
v a z i f e s i g ö r e n b u e s e r le r i, t o z l u r a f l a r d a n k u r t a ­
r ı p , n e s ille r e u l a ş t ı r m a y ı p l â n l a d ı k .

S e v in ç le -k a r ş ıla y ıp , ü m itle a lk ış la d ığ ım ız
"1 0 0 0 T e m e l E s e r " s e r is i, M i l l î E ğ i t i m B a k a n l ı­
ğ ın ca d u r d u r u lu n c a , bugüne k a d a r y a y ın la n a n
66 esere y ü z le r c e ek yapm ayı d ü şü n d ü k ve
"T e r c ü m a n 1 0 0 ,1 T e m e l E s e r " d iz is in i y a y ı n la ­
m a y a karar v e r d ik . " 1 0 0 0 T e m e l E s e r " s e r is in i
h a z ır la y a n çok d e ğ e r l i b i l g in le r h e y e t i n i , y e n i
ü y e le r le g e n i ş l e t t i k . A y r ı c a 2 0 0 i l i m a d a m ı m ı z ­
dan y a r d ım vaadi a ld ık . T e r c ü m a n 'ı n y a y ın
h a y a t ı t ı d a k i g e n iş i m k â n l a r ı n ı 1 0 0 1 T e m e l E s e r
iç in d a h a d a g ü ç le n d ir d ik . A r t ık k a rş ın ız a g u ­
r u r la , c e s a r e t le ç ık m a m ız , e s e r le r i m i z i g ö z le r e
v e g ö n ü l le r e s e r g ile m e m iz z a m a n ı g e lm iş b u lu ­
n u y o r . M illî d e ğ e r ve m â n â d a h e r k ita p ve h e r
yazar bu s e r im iz d e y e rin i b u la c a k , h iç b ir a rt
d ü ş ü n c e ile d e ğ e r l i d e ğ e r s i z , d e ğ e r s i z d e d e ğ e r l i
g ib i o r t a y a k o n m a y a c a k t ı r . Ç ü n k ü e s a s g a y e b i n
y ıllık ta r ih im iz in te m e lin i, m a y a s ın ı g ö z le r
ö n ü n e s e r m e k , o n la r ı l â y ı k o ld u k la r ı y e r e o t u r t ­
m a k tır .

Bu b a k ım d a n 1001 T e m e l E s e r fd e n m addî
h iç b ir k â r b e k le m iy o r u z . K â r ım ız sad ece gu­
r u r , ift ih a r , h iz m e t z e v k i o la c a k t ır .

K E M A L İL IC A K

A Sk

T ercü m an G a ze te si S a h ib i
 YAZAR VE ESERİ H A K K IN D A T A N IT M A

j? 9 Ö Y ı l ı n d a M a c o n 'd a d o ğ a n A ipJtıonse d e L a m a r -
t in e , z e k i v e ş e f k a t li b i r k a d ı n o la n a n n e s i t a r a f ın d a n
y e tiş tir ild i, son ra ö ğ r e n im in e L y o n 'd a d e v a m .e tt i ve
t a m a m l a d ı. 1811 — 1812 y ıll a r ın d a İ t a l y a ’y a g it t i; 1814
d e M u h a f ız A la y ı'n a g ir d i y s e de 1 8 1 5 'd e a y r ıld ı.

Ç e ş it li aşk m a c e r a l a r ı y a ş a d ığ ı 1815— 1820 a r a s ı n ­

d a o k u m a y ı , ç a lı ş m a y ı v e y a z m a y ı ih m â l e t m e d i . 1820
d e o n u ş ö h r e t e e r iş tir e n « M e d ita tio n s P o e tiq u e s » (Ş a ir ­
c e D ü ş ü n c e l e r ) ’i y a y ın la d ı. Y i n e a y n ı v ıl M a r ia n n e E lis a
B i r c h ile e v le n d i v e N a p o l i ’y e e l ç i l i k a t a ş e s i o la r a k g it ­
ti. E r t e s i y ı l F l o r a n s a 'd a e l ç i l i k k â t ib i o la r a k d i p l o m a t ­
lığ a d e v a m e t ti.

B u d ö n e m d e y a y ın la d ı ğ ı b a ş l ı c a e s e r le r i : N o u v .e lle s
M e d i t a t io n s P o e t ig u e s (1 8 2 3 ); L a M o r t d e S o c r a t e (1 8 2 3 );
L e D e r n i e r C h a n t d u P e le r in a g e d d ’H a r o l d (1 8 2 3 ); L e s
H a r m o n ie s P o e t iq u e s e t R e l ig ie u s e s (1 83 0) d ü r .
L o u is P h il li p p e k r a l o l d u k t a n s o n r a e l ç i l i k t e k i g ö ­
r e v in d e n i s t i f a e t t i v e 1832— 1833 d e M a r s ily a 'd a n h a ­
r e k e t e d e r e k D o ğ u ’d a Y u n a n is t a n , O s m a n lı İ m p a r a t o r .
lu ğ u 'n u n A n a d o lu , F ilis t in v e L ü b n a n e y â le t le r in e u z u n
b i r g e z i y a p t ı. B u g e z i s ı r a s ın d a e d i n d i ğ i b ilg ile r ve
te c r ü b e le r « T ü r k iy e T a r ih i» n i y a z a rk e n p e k ç o k iş in e
y a r a y a c a k t ır .
 O g e zi s ır a s ın d a k ız ı .Tulia’y ı k a y b e tt i (Î 8 3 2 ). 1839
y ılın d a M a c o n m ille t v e k ili s e ç ild i. K ıs a z a m a n d a p a r ­
t ile r d ış ı m u h a le fe t e g e ç e r e k h a r e k e t s iz lik s iy a s e tin e
k a r ş ı, g e le c e ğ e y ö n e le n ü m it le r in t e m s ilc is i o ld u . 1842
d e n s o n r a r e ji m e k a r ş ı a ç ıla n k a m p a n y a d a g it t ik ç e d a ­
h a fa a l r o l o y n a m a y a b a ş la d ı. 1848 y ılın d a g e ç ic i k a b i­
neye g ir d i ve d ış iş le r i b a k a n ı o ld u . B a ş la n g ıç t a h a lk
t a r a fın d a n ç o k s e v ild i: 25 Ş u b a t t a g österi yapan sos­
y a lis t le r in k ız ıl b a y r a k y e r in e F r a n s ız b a y r a ğ ın ı k u lla n ­
m a la r ın ı s a ğ la m ış t ır . D a h a s o n r a ilk it ib a r ım k a y b e t t i.

D a rga u d g ib i d o s t la r ın ın e t k is iy le h ır is t iy a n h ğ ı
t e r k e t t ik t e n b i r s ü r e s o n r a b il e d in î ih t iy a ç la r ın ı, k e n ­
d is i iç in b i r d u â o la n ş iir le g id e r iy o r d u . 1 84 7'd e n s o n r a
t a r ih î .k itâ p la r y a z m ış t ır . B u a r a d a « H is t o ir e de La
T u r q u i e » (T ü r k iy e T a r ih i) ni k a le m e a lm ış t ır . B u e s e r
ü lk e m iz d e b ilh a s s a ö n sözü ile t a n ın m ış t ır . R u s y a 'n ın
T ü r k iy e v e A v r u p a iç in n a s ıl b i r b e lâ o la c a ğ ın ı d a h a o
z a m a n la r d a a n la m ış v e c e s a r e t le orta y a k oy m u ştu r.
R u s y a ’n ın y a y ılm a s ın ı ö n l e y e c e k te k g ü c ü n T ü r k iy e o l ­
d u ğ u n u a n la m a s ın d a n d o la y ı T ü r k i y e ’y e ö z e l b i r y a k ın ­
lık d u y m u ş , b u y ü z d e n T ü r k iy e 'd e T ü r k d o s t u o la r a k
ta n ın m ış t ır .

O k u y u c u « T ü r k iy e T a r ih i» n i o k u r k e n b a z ı h u s u s ­
la r a d ik k a t e t m e k z o r u n d a d ır . Ş ö y le k i, L a m a r t in e li­
b e r a l b ir s iy a s e t a d a m ı o la r a k s e r t h ü k ü m d a r la r a v e
d e v le t a d a m la r ın a k a r ş ı, h iz m e t le r i n î o lu r s a o ls u n , b a ­
z e n h a k s ız lığ a k a d a r v a r a n h ü k ü m le r d e b u lu n m u ş t u r .
B iz ç o ğ u y e r d e d ip n o t u v e r e r e k y a z a r ın h a k s ız y o r u m ­
la r ın ı d ü z e lt m e y e ç a lış t ık ; a n c a k ta r ih î g e r ç e k le r e ç o k
a y k ır ı b u ld u ğ u m u z b i r k a ç n o k t a y ı, d ip n otu y o lu y la
d ü z e l t m e y e ç a lı ş ı lm a y a c a k kadar gerçek d ış ı b u l d u ğ u ­
m u z iç in ç e v ir ir k e n ç ı k a r d ık .
Y in e o k u y u c u , L a m a r t in e 'in h e r n e k a d a r T ü r k d o s ­
t u o lu r s a o ls u n b i r A v r u p a lı o ld u ğ u n u v e t e r k e t m e s i n e
rağm en y in e d e h ır is t iy a n lığ m e t k is i a lt ın d a k a ld ığ ın ı
u n u t m a m a lı d ır . T ü r k i y e ile p e k d ü ş m a n c a il iş k i le r i o l ­
m a y a n F r a n s a ’n ın d ış iş le r i b a k a n ı o la r a k b i r r o m a n ü s ­
l û b u ile k a le m e a ld ığ ı e s e r in d e ç o ğ u y e r d e t a r a fs ız k a l­
m ış , h a t t â O s m a n lı T a r ih i b a k ı m ı n d a n ilg i ç e k i c i id d ia ­
la r d a b u l u n m u ş t u r . S u lt a n I. A h m e d 'd e n s o n r a T a h t 'a
o ğ lu n u n d e ğ il d e k a r d e ş i I. M u s t a f a 'n ın g e ç i r i l m e s i m ü ­
n a s e b e t i y l e ile r i s ü r d ü ğ ü , O s m a n lı D e v le t i'n d e h â lâ
C e n g iz H a n Y a s a 's ın m devam e t t iğ i h a k k m d a k i id d ia ­
s ı b i r h a y li ilg i ç e k i c i d i r . B iz b ö y l e b i r id d ia y ı m e v c u t
O s m a n lı T a r i h l e r i'n in h i ç b i r i n d e g ö r m e d i k .
T ü r k l e r h a k k ın d a y a z ıla n h e r ş e y in T ü r k l e r in b i l ­
m e s in i p r e n s i p o la r a k k a b u l e t t iğ im iz d e n bu e s e r in
T ü r k o k u r la r ı n a v e t a r ih a r a ş t ır ı c ıl a r ın a f a y d a lı o l a c a ­
ğ ın ı u m a r ız .

M ehm et Ü Z M E N
 B İ R İ N C İ K İ T A P

Ö N SÖ Z

H iç b i r m i l le t in t a r ih i, T ü r k l e r i n k i g i b i b u kadar
ö n e m l i ş a r t la r a lt ı n d a k a le m e a l ı n m a m ı ş t ı r . B i r m i ll e ­
tin b a ş ın a f e lâ k e t v e a d a le t s iz lik g e ld iğ i zam an , ona
k a r ş ı a d a le t li o l m a k v e t e e s s ü r d u y m a k l â z ım d ır . G e le ­
cek n e s i l le r , a y n e n a d a le t g i b i, z a y ı f l a n k oru m ayı ve
e z ile n le r in in t i k a m ı n ı a l m a y ı a r z u e d e r le r . M i l l e t le r ,
t a r ih t e , b a z e n c e z a la n d ı r ıld ı k la r ın ı, b a z e n de in tik a m ­
l a r ın ın a lı n d ığ ın ı, h a k lı ç ı k a r ı l d ı k l a r ı m ve z a f e r le r i n i
b u lu r la r .

N â m la r ın ın v e ır k la r ın ın y o k o l m a t e h lik e s i k a r ş ı­
s ın d a d e r in u y k u la r ın d a n s ıç r a y a r a k u y a n a n , b a r ı ş z a ­
m a n ı n d a d e n iz le r in d e n v e k a r a la r ın d a n s a ld ır ıy a u ğ r a ­
y a n , ö z y u r t l a r ı n d a h a k a r e t e m â r u z k a l a n , b a ğ ı m s ı z l ık ­
la r ı ih lâ l e d i le n , s a y ıc a ç o k l u ğ u h a k v e d e m i r i a d o la ­
r a k a la n ş u m o s k o f o r d u la r ı' t a r a f ın d a n l im a n l a r ı n d a
y a k ı la n , h e r t a r a f ı iş g a le u ğ r a y a n T ü r k l e r , e lle r i n d e k a ­
la n s ın ır la r ın d a , d i m d i k , ü m i t s i z li k s ilâ h la r ıy la , T ü r k i ­
y e ’n in k e n d i k a n ın d a c a n la n a c a ğ ın ı v e y a ş a n lı ö l ü m l e ­
r iy le yok o la c a ğ ın ı a n la m a k iç in ö n le r i n e v e a r k a la r ı­
n a b a k m a d a n s a v a ş ıy o r la r .

E ğer A vru pa bu ndan d u y g u la n m ı y o r s a , d ik k a t li

o lm a k zo ru n d a d e ğ il m i d ir ? H a ç lı S e f e r le r in d e n k a la n
d in î n e f r e t le r i n a n t ip a t i u y a n d ır d ığ ı O s m a n h la r 'm geç­
m iş t e n e o ld u ğ u , ş im d i n e o ld u k l a r ı v e y a k ın b i r g e le ­
cek te n e o la c a k la r ı n ı a ç ık la m a k zam am g e lm iş t ir . B u
n e fr e t,, d ü n y a n ın dengeye u la ş m a s ı ve ır k la r ın m ede­
n iy e t le r in in ç ık a r la r ı k a r ş ıs ın d a a s ır d a n a ş ır a z a y ıfla ­
m a k t a d ır . B undan b ö y le , m ill e t l e r yeryü zü n de b ir b ir ­
le r in i ö l d ü r m e l e r i n i n v e b i r b i r l e r i n d e n n e f r e t e t m e n in
s e b e p l e r in i d in d e a r a m a y a c a k la r d ır . A r t ık b i r b i r l e r i n e ,
b u d i s t m i, m u s e v î m i, h ır is t iy a n m ı, m ü s lü m a n m ı, k a ­
t o lik m i d iy e s o r m a y a c a k la r ; fa k a t ç a lış k a n m ı, a d a ­
le t li m i, h o ş g ö r ü r l ü m ü , k a h r a m a n m ı, n a m u s lu m u , v a ­
ta n sev er m i, y e r y ü z ü n d e a s ır la r b o y u k e n d ile r in e dü­
ş e n t o p r a k ü z e r i n d e y a ş a m a y a m u k t e d ir l e r m i d iy e s o ­
r a c a k l a r d ır . İş g a l e t t ik le r i t o p r a k v e y a d e n iz p a r ç a s ın ı
b a ş k a b i r ır k ın t e h d it e d i c i ve e v r e n s e l s a ld ır ıla r ın a
k a r ş ı s a v u n a b ilm e im k â n la r ın ı s o r a c a k la r d ı r . İ s t ilâ c ı
b i r ır k ın s a n k i t a b ia t ü s t ü b i r â fe t g ib i, t o p r a k l a n , d e ­
n iz le r i, m illiy e t le r i, k e n t le r i, d in le r i, m e d e n iy e t le r i,
h ü r r i y e t le r i v e t ic a r e t i iş g a l e t m e s in e k o r k a k ç a iz in m i
v e r e c e k l e r y o k s a o n u y a t a ğ ın a sok m ak iç in önünde
engel o la r a k b ir le ş e c e k le r m i, d iy e b ir b ir le r in e soru ­
y o r la r .

B u s o r u y a T ü r k iy e c e s a r e t v e k a h r a m a n lığ ı ile , A v ­
r u p a is e v ic d a n ın a y a k la n m a s ı ile c e v f p v e r iy o r .

H a y ır , A v r u p a R u s y a ’n ın m u t la k k u d reti k a r ş ıs ın ­
d a , b i r t a b ia t f e lâ k e t i g ib i ç a r e s iz k a lm a y a c a k t ır . Y e­
r in d e n ta şa n K u z e y , v a k t in i ş a ş ır m ış t ır . T ü r k iy e h e n ü z
ö l m e m i ş t i r ; v e ile r iy i g ö r e n , m e t în B a t ı. D o ğ u 'd a k i b u
t o p r a k la r ı v e b a ğ ım s ız ır k la r ı b i r te k h a lk ın is t ilâ s ın a
b ır a k m a y a c a k t ır .
 B a tı h iç b ir za m a n b u k a d a r ile r i g ö r ü ş lü v e o lg u n
o lm a m ış t ır . B ir z a m a n la r ik i şa ir , F r a n s a ’d a C h a te a u -
b r ia n d , İ n g ilt e r e 'd e B y r o n , F a b le (*) d a k i ilâ h la r a d ın a
O s m a n lıla r a k a r ş ı, d ü ş ü n c e y o lu y la h a ç lı s e f e r i y a r a t m a k
is t e m iş t ir . Y a z a r la r k a n a a tle r i, ş a ir le r h e y e c a n ı y a r a t ır ­
la r. Ş iir in y a r a t tığ ı h e y e c a n , D e v le t a d a m la r ın a r a ğ m e n
Y u n a n is t a n 'ı k u r t a r d ı. H a yâ l g ü c ü bundan m em nun
k a ld ı. S iy a s e t z a m a n la d o ğ r u la n a n ö n v a r g ıla r e ld e e t ­
ti. O z a m a n la r g e n ç o la n b iz b ile , doğuda g e ç e n le r i
b ilm e d e n , n e in s a n la r ı, ne y e ri ta n ım a d a n , y u n a n lıla ­
rın e s k i m e d e n iy e t le r i için h a y r a n lık d u y a r a k O s m a n lI ­
la ra k a rş ı h a k sız d a v r a n d ık . B iz d e h e r k e s g ib i a ld a n ­
d ık . D o ğ u y u v e B a tıy ı m o s k o f is tilâ s ın a k a r ş ı k o r u y a n
O s m a n lı İ m p a r a t o r lu ğ u n u p a r ç a la m a m a k v e (Y u n a n is ­
ta n 'ı h im â y e e d e r e k O s m a n lı c a m ia s ı ie in d e fe d e r a l b ir
ie v le t h â lin e g e t ir m e k ic a p e d iy o r d u . N a v a r in 'd e k i
h e k s ız v e z â lim y a n g ın R u s y a iç in s e v in e a te ş i o ld u . B u
a te ş S in o p 'u m ü jd e liy o r d u .
O z a m a n la r im p a r a t o r lu ğ u y ö n e t e n ve d e v le t in in
k a lk ın m a s ın ı h o ş g ö r ü v e A v r u p a m e d e n iy e t i ile s a ğ la ­
m aya ç a lış a n S u lta n M ahm ud, büyük g ü ç le r in in tih a ­
rın ı v e m a n t ık s ız lığ ın ı ö ğ r e n i n c e g ö z y a ş la r ın ı t u t a m a ­
m ış v e ü lk e s in in b u s o ğ u k k a n lı c in a y e t e k a t ılm a s ın ı
m a z u r g ö s t e r m e k is te y e n b ir y a b a n c ı d ip lo m a t a şu s ö z ­
le r i s ö y le m iş t ir : «T ek b a ş ım a m o s k o f is tilâ s ın a k a rş ı
koru du ğu m A v r u p a 'n ın beni yok e tm ek iç in m o s k o f-
la rla b ir le ş m e s in i görü n ! B enden son ra A vru pa is tilâ
ve y o k e d ilm e k m i is t iy o r ?

(*) Fransız yazan La Fontaine (La Fonten)’in masalla

rı (çeviren)
 — H a k lıs ın ız ; fa k a t A vru p a i ç in e n d iş e e t m e y in .
B i r g ü n g e le c e k , s iz in g a y r e t in iz i a n la y a c a k v e s iz in d e ­
n iz le r in iz d e , N a v a r in 'd e g e m ile r in iz i y a k a n Rus g e m i­
le r in i y a k a c a k t ır ; d iy e d i p lo m a t c e v a p v e r m iş t ir .

— L â ilâ h e illâ lla h , d iy e r e k y ü z ü n ü fille r in in a r a s ın a

a la n M a h m u d ş ü p h e s iz o ğ lu n u d ü ş ü n e r e k , in ş a lla h a r­
z u s u g e r ç e k le ş ir , d iy e b it ir m iş t i r .

A r z u s u g e r ç e k le ş e c e k t ir .

II

B u g ü n , a r t ık O s m a n lı v e y a H ır is t iy a n d iy e b i r ş e y
y o k t u r ; ö n e m li o la n b ü t ü n m ill e t l e r in b a ğ ım s ız lık la r ı
v e t e c a v ü z d e n k o r u n m a la r ıd ır . A v r u p a i ç in f e lâ k e t ç a ­
n ı P e t e r s b u r g 't a ç a lın m ış t ır . T ü t e n b i r o c a k k a lm a s ın ı
is t e y e n h a lk la r s ilâ h a s a r ılm a lıd ır la r . B iz e g ö r e , b ü y ü k
g ü ç le r b u ç a ğ r ıy ı d u y u r m a k iç in g e ç k a lm ış la r d ır .

Ç a ğ r ı ş im d i d u y u lm a k t a d ır , o h a ld e k o n u ş m a k za ­
m a n ı g e lm iş t ir .

K e n d i ' ü lk e s in in iç r e j i m i h a k k ın d a a n t ip a t i d u y ­
m a k v e y a t e r c ih y a p m a k , t a k d ir v e y a t a k b ih e t m e k k i­
ş is e l v ic d a n ın h a k la r ı s a y ıla b ilir . H ü k ü m e t in m e s e le le ­
ri ü z e r in d e b a z e n ü z ü n t ü y le b a z e n d e v a t a n d ü ş ü n c e s iy ­
le , h ü r r iy e t in a z o ld u ğ u z a m a n la r s u s m a k m ü m k ü n o l a ­
b ilir . B u g ib i ş e y le r , m illiy e t du ygusun un t e m e lle r in i
s a r s m a d a n , z ih n im iz i ü z ü n t ü y e b o ğ a r . H ü k ü m e t le r , c e ­
m iy e t le r d e ğ ild ir , o n la r ın b i r ş e k li v e p a r ç a s ıd ır . P a r ­
ç a k ır ılın c a , e lb is e le r in ç ık m a s ı g ib i, v a ta n ı m e y d a n a
g e t ir e n b ü t ü n u n s u r la r y e r in d e k a lır .
 ■ 17
F a k a t, h ü k ü m e t le r in b u ş e k ille r i v e m e k a n iz m a s ı,
z a m a n la , d u r u m la , h a lk ın t a k d ir i v e y a c e s a r e t in i k a y ­
b e t m e s iy le g e ç e n b i r ş e y ise, b u h a lk la r ın s in e s in d e k a ­
lı c ı, h a y a t v e r ic i, h a ttâ m illî v a r lığ ın ın e s a s ın ı te şk il
e d e n v e b ir d e fa k a y b e d ilin c e b i r d a h a e le g e ç m e y e n
ş e y le r d e v a r d ır . B u n la r , m ille t in d ış m e n fa a t le r i, d ü n ­
y a ü z e r in d e k i y e r i, y e r y ü z ü n d e k i İza fî ö n e m i, g ü ç le r in
d e n g e le n m e s in d e k i ö z a ğ ır lığ ı, s ın ır la r ı, d e n iz le r i, itti­
fa k la r ı, v e n ih a y e t o n u n c o ğ r a fy a s ıd ır . B u ö n e m d e m e n ­
fa a t le r iç in , v a t a n s e v e r liğ in v e r d iğ i b a ğ ım s ız lık la , d a i­
m a v e h e r y e r d e d ü ş ü n d ü ğ ü n ü s ö y le m e k lâ z ım d ır ; zir a
b u g ib i ş e y le r g ü n lü k d e ğ il, ü lk e n in e b e d iy e t iy le ilg ili­
d ir . B ü y ü k lü k le r i v e s ü r e le r iy le , h ü k ü m e t le r in sü r e s in i
v e d e ğ iş ik lik le r in i a ş a r la r ; s ü lâ le le r d e n v e y a c u m h u r i­
y e t le r d e n ö n c e g e lir le r ; d ik t a t ö r lü 1/: v e im p a r a t o r lu k ­
la r d a n s o n r a d a y a ş a r la r . B u s ü r e k li ç ık a r la r ın ın z o r ­
lu k la r la k a r ş ıla ş t ığ ın ı v e y a te h lik e y e d ü ş t ü ğ ü n ü g ö r ü p -
te su s a n la r , s a d e c e g e r ç e ğ e d e ğ il k e n d i v a ta n la r ın a da
ih a n e t e d iy o r la r d e m e k t ir .

î ş t e b u s e b e p le r b iz i y a z m a y a z o r la m ış t ır .

III

I. F r a n ç o is 'd a n b e r i F r a n sa ile T ü r k iy e ’y i b ir b ir in e
b a ğ la y a n g e le n e k s e l s iy a s e tin sa y ıs ız s e b e p le r in e d a ir
a n a liz e g ir iş m e d e n ö n c e O s m a n lı İ m p a r a t o r lu ğ u iç in
b i r te k s ö z s ö y le y e c e ğ iz : O s m a n lı İ m p a r a t o r lu ğ u A v ru ­
p a v e A s y a 'd a , c o ğ r a f î , a s k e r î, siy a s î b a k ım d a n 2 m il­
yon k ilo m e t r e k a d a r b i r y e r t u t m a k t a d ır , v e b u y e r,
e ğ e r O s m a n lı İ m p a r a t o r lu ğ u k a y b o lu r s a s a d e c e R u s y a
t a r a fın d a n d o ld u r u lu r . E ğ e r A v r u p a , n e t ic e d e , b i r h aî-
P : 2
k ın im h a s ın ı Ç a r ’a b ır a k ır s a ki, o A v r u p a / b u d ü n y a n ın
en m ükem m el ik lim le r in in , en v e r im li t o p r a k la r ın ın ,
e n z e n g in lim a n la r ın ın t o p la n d ığ ı k ıy ıla r ın , t ic a r e t e e n
e lv e r iş li a d a la r t o p lu lu ğ u n u n , a n a h ta r ın ı e lin d e t u t m a ­
d ığ ı e n a ş ılm a z b o ğ a z la r ın , d e n iz c iliğ e e n u y g u n d e n iz ­
le r in v e e s k id e n o ld u ğ u g ib i b ü t ü n d ü n y a n ın m e r k e z i
o la c a k b ir k e n tin iç in d e b u lu n d u ğ u 2 m ily o n k i lo m e t r e
k a r e lik a la n ı b o ş b ır a k m a k n iy e t in d e d e ğ ild ir , o ld u ğ u
g ib i R u s y a 'y a g e ç e c e k t ir .
T ü r k iy e 'n in y e r in e R u s y a !

İ ş t e , b u g ü n F r a n s a , İ n g ilt e r e v e b ü t ü n A v r u p a iç in
d ü ş ü n ü lm e s i g e r e k e n b i r t e r c ih .

B ü tü n b u n la r s ö y le n d ik t e n s o n r a , O s m a n lı İm p a-
t c r lu ğ u n u n dünya s iy a s î h a r it a s ın d a n s ilin m e s i veya
k a lm a s ı iç in b a ş k a h i ç b ir ş e y ilâ v e e d ile m e z . S a d e c e b i r
d a k ik a m e s e le ü z e r in d e d ü ş ü n ü ls ü n y e te r! T e r c ih ka­
ra v e d e n iz ü z e r in d e F r a n s a v e A v r u p a 'n ın h a y a t v e y a
ö lü m k e lim e le r i ile y a z ılm ış t ır . Ya O s m a n lı İm p a ra ­
t o r lu ğ u y e r in d e k a la c a k , y a da F r a n s a kendi y e r in i
k aybedecek . F ran sa iç in , İ n g ilt e r e iç in , A s y a , A f r ik a ,
İ s p a n y a , İ ta ly a iç in ; v e h a ttâ , b ir a z d a h a h a r e k e t s iz k a ­
lırs a z a m a n ı g e lin c e k e n d is in i d e b o ğ m a k iç in , o k ş a m a ­
ya d e v a m eden ih tir a s ın k u r b a n ı o la n A v u s tu r y a iç in ,
h e p a y n ı t e r c ih !

■ IV ’ ,

1815 A n la ş m a s ın d a n ön ce ve o s ır a la r d a , O s m a n lı
İ m p a r a t o r lu ğ u büyük d e v le t le r in orta k m e n fa a t i o la n
b a r ış s is t e m i iç in e d a h il o lm u ş t u . Bu im p a r a t o r lu k
kendi iç in d e , ö lç ü s ü z b ir ş e k ild e g e liş e n b ü tü n im p a ­
r a t o r lu k la r ın g e ç ir d iğ i s a fh a la r ı t a ş ıy o r d u . F a k a t g e r i­
le m e d e v ir le r in d e b o z u la n im p a r a t o r lu k la r ın a k s in e ,
O s m a n lı İ m p a r a t o r lu ğ u , t o p r a k k a y b e d e r e k , A v ru p a ile
te m a sı son u cu , m e d e n ile ş iy o r , g e n ç le ş iy o r , A v r u p a lıla ­
şıyo rd u ,. Ş im d ik i s u lta n ın b a b a s ı, gözüpek M ahm ud,
ü lk e s in in y e n ile ş m e s i u ğru n d a ta h tın ı v e h a y a tın ı üç
d e fa t e h lik e y e a tm ış tı. Y e n iç e r ile r i, a y a k la n m a la r ı ile
su çü stü y a k a la y a r a k , ta r ih in en d e s ta n î ve en doğru
o la r a k k a yd ed eceği b ir d a r b e y le yok e ttik te n son ra ,
D o ğ u 'n u n B a tı ile k a y n a ş m a s ın ı sa ğ la m a k iç in hoşgö­
rü y e d a y a n a n b ü y ü k d ü ş ü n c e le r in i y e r in e g e t ir m e y e ç a ­
lış tı. Ö n y a r g ılıla r ve y o b a z la r , y e n iç e r ile r in c e s e tle r i
ile b e r a b e r g ö m ü ld ü le r .

İ ş t e o z a m a n la r A v ru p a , Y u n a n is ta n 'ın İm p a ra to r­
lu k ta n k o p a r ılm a s ı v e T ü r k d e n iz filo s u n u n R u s 'la r le ­
h in e im h a e d ilm e s i h â tâ sın ı iş le d i. 1840 y ılın d a , her
y e r d e y a n lış y o ld a o lu n d u ğ u n u a ç ık la m a ğ a ç a lış t ığ ım ız
daha h â tâ lı b ir p o lit ik a ta k ip e d ilm e ğ e b a ş la n d ı. Bu
s e f e r S u lt a n ’a k a rş ı a y a k la n m ış b ir M ıs ır p a ş a s ın ın ta­
r a fı t u t u lu y o r d u . F ra n sız h ü k ü m e t i, za te n z a y ıfla m ış
o la n İ m p a r a t o r lu k t a n , M ıs ır , S u r iy e , A r a b is ta n v e h a t­
tâ T o r o s l a r ’a k a d a r o la n ille r ile a d a la rın k o p a r ılm a s ı
iç in , b ü tü n A v r u p a 'y ı sav a ş ile te h d it e tti. A ç ık ç a T ü r ­
k i y e ’yi b ir k e n a ra itip , b u im p a r a t o r lu ğ u n e y â le tle r in i
p a y la ş m a k çok daha d oğru b ir yol o lu r d u . A v r u p a lI­
la r d a n m e y d a n a g e lm iş b ir k o n fe d e r a s y o n , h iç o lm a z ­
sa k o p a r ıla n t o p r a k la r ı R u s y a n m h â k im iy e t in d e n k o r u ­
y a b ilir d i. 1840 F r a n s a ’sın d a n ta m d e s te k g ö r e n İ b r a h im
P a ş a 'n ın N i z i b ’te k i z a fe r i, S u lta n M a h m u d u n ö lü m ü n e
ve İ m p a r a t o r lu ğ u n b ir m a c e r a p e r e s t in e lin e d ü ş m e s i­
n e s e b e p o ld u . H e m e n F r a n s a ’d a n b ir k ork u ç ığ lığ ı
y ü k s e ld i. K a m u o y u n u kaybeden hüküm et filo s u n u
ç e k m e y i v e h â t â s m ı a n la y a r a k ş e r e f i ile m e s e le d e n s ıy ­
r ılm a y ı k a b u l e t t i. L o n d r a ’d a 15 T e m m u z a n la ş m a s ı ile
O s m a n lı İ m p a r a t o r l u ğ u 'n u n top ra k b ü t ü n lü ğ ü g a ra n ti
a lt ın a a lın d ı. A v r u p a 'n ın b u je s ti v e S u r i y e 'y e ç ık a r ı­
la n b ir kaç b in A v u s tu r y a lI , ş im d iy e kadar y e n ilm e z
d iy e t a n ın a n İ b r a h i m P a ş a k u m a n d a s ın d a k i M ı s ır O r -
d u ş u n u n b o z g u n a u ğ r a m a s ın ı v e t e k r a r N il k ıy ıla r ın a
d ö n m e s in i s a ğ la d ı.

S u lt a n M a h m u d k e n d i p o l i t i k a s ı n ı n t e r s s o n u ç v e r ­
m e s in d e n ve 1840 y ılın d a k i F r a n s a 'n ın y a n lış s iy a s e t i
yüzünden ö lü n c e y e r in e o ğ lu A b d ü lm e c id g e ç ti. Y e n i
p a d iş a h İ m p a r a t o r l u ğ u n n is p e t e n iy i b i r d e v r in d e t a h ­
ta o t u r u y o r d u ; z ir a in k ılâ p la r ın p e k ç o ğ u y e r in e g e t i­
r i l m i ş v e b i r in k ı lâ p ç ı n ı n k e n d i e t r a f ı n d a y a r a t t ığ ı n e f ­
r e t M a h m u d u n ö l ü m ü ile b e r a b e r k a y b o lm u ş t u .

Ş im d iy e k a d a r h i ç b i r g e n ç hüküm dar onun ka­

d a r b i r i m p a r a t o r lu ğ u b a r ış y o lu y la d ü z e l t m e k a b i liy e ­
t in e , h e m k a ra k terce, h e m d e d ış g ö r ü n ü ş ç e s a h ip o l ­
m u ş d e ğ ild ir . B u r a d a , A b d ü l m e c i d ile b i r k a ç y ıl ö n c e
y a p t ığ ım ız u z u n b i r g ö r ü ş m e d e n son ra k a le m e a ld ı ğ ı­
m ız g e r ç e k b i r p o r t r e s u n u c a ğ ız . A v r u p a ’ d a n b i n l e r c e
t a n ık b u p o r tr e n in h a y a l g ü c ü v e y a a ş ır ı s e m p a t i ile
e t k il e n m e d e n y a z ıld ığ ın a d a ir ş a h a d e t e d e b il ir l e r .

A b d ü l m e c i d b iz i İ s t a n b u l 'd a k i s a r a y la r ın ın g ü r ü lt ü
v e d e b d e b e s i n d e n u z a k t a b i r k ö ş k t e k a b u l e t t i. A ş a ğ ı­
d a , o z a m a n k i sa y a h a t n o t la r ım ız d a n b u lu ş m a y e r im i­
z in v e p a d iş a h 'm t a s v ir in i a y n e n a k t a r ıy o r u z .

VI

« İ s t a n b u l 'd a n a y r ılıp ç ı p la k t e p e le r i a ş t ık t a n s o n ­
ra , b ir d e r e n in ç iz d iğ i k ü ç ü k b i r v â d in in d ib in d e , f u n ­
d a lık la r a r a s ın d a n g e ç e r e k ıs la k k u m ü z e r in e ç iz ilm iş
ü ç , d ö r t p a t ik a n ın b ir le ş t iğ i a ğ a ç lık lı b i r y o l k a v ş a ğ ın ­
d a a tta n in d ik . B iz i s o l t a r a ft a k i k a r a n lık p a t ik a d a n
g ö t ü r e r e k , d ü z k ir e m it li k a r e b i ç i m i n d e b i r k u lü b e n in
b u lu n d u ğ u a y d ın lığ a k a d a r y o l g ö s t e r d ile r . T e k p e n c e ­
r e li k u lü b e , b iz im F r a n s a 'n ın g ü n e y in d e k i y o k s u l b ir
k ö y r a h ib in in e v in i a n d ır ıy o r d u . Ü ç b a s a m a k lı m e r d i­
v e n le y o ld a n e v in iç e ş iğ in e v a r d ık . G ü z e l m e y v a a ğ a ç ­
la r ı g ö lg e le r i ile e v i g ü n e ş ış ın la r ın d a n k o r u y o r d u . B u
v â d iy e is im le r in i v e r m iş o la n b e ş , a lt ı y a ş lı ıh la m u r
a ğ a c ı, d a l l a n ile d a m ın ü s t ü n e y a s la n m ış g ib iy d i. M e r ­
d iv e n ö n ü n d e , ilk b a k ış t a g ö z e ç a r p m a y a n b i r f ıs k iy e ,
a n c a k y a s e m in a ğ a c ı b o y u k a d a r y ü k s e li y o r v e b a h ç e ­
d e k i s e b z e le r in s u la n m a s ın ı sa ğ la y a n , t a ş la r la ç e v r ili
b i r h a v u z a m e lâ n k o lik b i r s e s le d ö k ü lü y o r d u . H a v u z u n
a lt k ıs m ın d a , ç e y r e k d ö n ü m lü k b i r s e b z e b a h ç e s i y e m ­
y e ş il u z a n ıy o r d u . P a d iş a h 'm k ö ş k ü n ü n y ir m i a d ım b e ­
r is in d e b i r T ü r k b a h ç ıv a n v e a ile s i k ü ç ü k e v le r in d e b a ­
r ın ıy o r la r d ı. B a h ç ıv a n ile ç o c u k l a r ı , e lle r in d e ç a p a la r ı
v e s u k o v a la n , s a n k i h ü k ü m d a r la r ın d a n b in le r c e k i lo ­
m e t r e u z a k ta , k e n d i b a h ç e le r in d e d o la ş ır m ış ç a s ın a r a ­
h a t lık la , p a t ik a la r d a b i r a ş a ğ ı, b i r y u k a r ı g id ip g e liy o r ­
la r d ı. î ş t e , A s y a 'n ın , A v r u p a 'n ın , A f r ik a 'n ın b i r e r p a r ­
ç a s ın a s a h ip o la n h ü k ü m d a r ın d in le n m e ve ç a lış m a
y e r le r in d e n en fa zla it ib a r e ttiğ i y e r b u r a s ıy d ı. Ş im d i
onun k a p ıs ın d a y d ık v e k e n d im iz i a n c a k d ü n y a d a n e li­
n i e te ğ in i ç e k m iş , b a b a s ın d a n k a la n b ir avuç to p ra k
p a r ç a s ı iç in d e , b ir o r m a n k e n a r ın d a y a ş a y a n y o k s u l b i ­
r in in e v in in e ş iğ in d e h is s e d iy o r d u k .

V II

A b d ü lm e c it h e n ü z g e lm e m iş t i. B a h ç e y e b a k a n k ö y ­
lü, ç it in ta h ta k a p ıs ın ı a ç a r a k b iz i iç e r i a ld ı. K öşk ü n
k a p ıs ı, h a v u z u n su yu n u n s e r in liğ in in , ş ır ıltıs ın ın ve
r ü z g â r ın ın g ir m e s i iç in a ç ık b ır a k ılm ış t ı. G e ç e r k e n , iç e ­
ri k a ç a m a k b i r b a k ış fır la t t ık ! D ö r t d u v a r ı d a g ri r e n k ­
te y a ğ lıb o y a ile b o y a n m ış , g e n iş b ir s a lo n , o r t a d a ç a ­
k ıl ta ş la r ın d a n m o z a ik g ib i iş le n m iş b i r y o l, b e y a z p a ­
m u k lu ç a r ş a fla ö r t ü lü s a lo n u ç e p e ç e v r e sa ra n b i r d iv a n ,
ıh lâ m u r la r d a n b ir in in m u a z z a m g ö v d e s i ile v a r ı y a r ıy a
k a p a n m ış b ir p e n c e r e , m o z a ik y o lu n o r t a s ın d a fışk ı
y e n in d a m la la r ın d a n ta tlı n a ğ m e le r , ç ık a r a n k ü ç ü k b iı
h a v u z. B a ş k a h iç b ir m o b ily a , h iç b i r sü s. K ö ş k y a ln ız ­
lığ ı ile s ü s le n m iş , su se si v e lo ş lu ğ u ile d ö ş e n m iş t i. A s­
y a 'n ın d a ğ la r ın d a v e v â d ile r in d e d o ğ m u ş o la n ç o b a n l a ­
rın ç o c u k la r ı b u m ü s lü m a n la r , k ır h a y a tın a k a rş ı d u y ­
d u k la r ı h a sr e ti tâ s a r a y la r ın a k a d a r g e t ir m iş le r d i. K a ­
d ın , at, s ilâ h , k a y n a k , a ğ a ç , işte b i r O s m a n o ğ lu n u n b e ş
c e n n e t i.

« K ö ş k e g ir e r k e n g ö z le r im le s u lt a n ı a r a d ım . D u v a r ­
la p e n c e r e a r a s ın d a , s a lo n u n en k a r a n lık k ö ş e s in d e , h e ­
m e n h e m e n s ilin m iş b ir ş e k ild e a y a k ta d u r u y o r d u . S u l­
tan A b d ü lm e c id , y a ş ın d a n d ah a o lg u n g ö s t e r e n y ir m i-
b e ş, y ir m ia lt ı y a ş la r ın d a g e n ç b ir a d a m d ı. E n d a m lı, in ­
ce , z a r if b ir g ö r ü n ü ş ü v a r d ı. B a şın ın h a r e k e tle r i, g e n ç
İ s k e n d e r ’in h e y k e lin d e k i z a r if ve a sil d u r u ş u n u a n d ır ı­
y o r d u . H a tla r ı g a y et m u n ta z a m , a lm yüksek, g ö z le r i
m a v i, k a ş la r ı, K a fk a s lıla r ın k i g ib i, k a v is li, b u r n u d ü z,
d u d a k la r ı d ü zg ü n v e h a fif a r a lık tı; in sa n k a r a k te r in in
en b e lir g in u n s u n ; ç e n e s i sa ğ la m v e o t u r a k lıy d ı. B ü t ü ­
n ü ile h ü k m e d ic i d e ğ il ç e k ic i b ir h â li v a r d ı; e n d iş e d u ­
y u la c a k d e ğ il, s e v ile c e k b ir in sa n h a v a sı v a r d ı. B a k ış ­
la rın d a a lç a k g ö n ü llü lü ğ ü n m a h c u b iy e t ', a ğ z ın d a m e la n ­
k o li, d u r u ş u n d a v a k it s iz b ir y o r g u n lu k s e z iliy o r d u . İ n ­
sa n d a , b u g e n ç a d a m ın z a m a n s ız y o r u ld u ğ u v e ız d ır a p
ç e k t iğ i in tib a ı u y a n ıy o r d u . K a r ş ıs ın d a k in i e tk ile y e n şey
r ğ ır v e o lg u n b ir h a ss a s iy e t ta ş ım a s ıy d ı. B u a d a m ın d ü ­
ş ü n c e s in d e b ir m ille t g ib i d e r in v e k u tsa l b ir ş e y t a ş ıd ığ ı­
nı ve b u y ü k ü n a ğ ırlığ ı ile d e ğ e r in i h is s e ttiğ in i in sa n
k e n d i k e n d in e s ö y lü y o r d u . D a v r a n ış la r ın d a n e b ir g ü n c­
ü k , n e b ir h a fiflik . G e n ç b ir h ü k ü m d a r d a n z iv a d e , g e n ç
b ir d in a d a m ın ı a n d ır ıy o r d u . B u y ü z in sa n ın y ü r e ğ in ­
de d e r in b ir h ü zü n b ır a k ıy o r d u . İn sa n k e n d is in i hü­
k ü m d a r lığ a a d a m ış b ir i; ş im d i g e n ç , y a k ış ık lı, k u d r e t ­
li fa k a t ile r d e , m u tla k a h ü r, m u tlu v e e n d iş e s iz o la m a -
vacak . B ü y ü k lü ğ ü iç in d e m e s u liy e tin i k a v ra d ığ ı fa rk -
e d ild iğ i iç in , o n a k a rş ı h e m m e r h a m e t, h e m d e se v gi
d u y u lu y o r . T a h t o n u b e ş iğ in d e n b e r i a v c u n a a lm ış ; im ­
p a r a to r lu ğ u n d a o h a riç h e r k e s m u tlu o la b ilir .

« B a s it , d ü z e lb is e s i ile m â te m li g ib i du ru yordu .
K o y u k u m a ş ta n u zu n b ir c e k e t d iz le r in e k a d a r in iy o r ,
siya h a y a k k a b ıla rı ü s tü n d e b o l p lili b ir p a n ta lo n g ö r ü ­
n ü y o r d u . H a lk ı c e z b e t m e k iç in s a d e c e y ü z ü n ü n if a d e s i
y e t e r liy d i. M a je s t e 'd e g ö r d ü ğ ü m bu m e la n k o li iln h e ­
y e c a n la n d ım , ilg ile n d im v e iç le n d im .

«G örü şm ed en a y r ılır k e n a r k a d a ş la r ım a d ü ş ü n c e le ­
r im i a ç ık la d ım : — B i r h a lk ın y e n id e n d o ğ u ş u n d a , b ö y ­
le b i r g e n ç a d a m ın o r t a y a ç ı k m a s ı n e b ü y ü k b i r k a d e r !
K e n d is in i h e p b ö y l e ö d e v le r e v e r m e s i iç i n b ü t ü n d ille r ­
d e n e n d e r in d u a la r o n u n o ls u n !
« K a l b i n d e s a ğ la d ığ ı g ib i, g e r ç e k t e d e A v r u p a ile D o -
ğ u ’y u , İ s lâ m d ü n y a s ı ile h ır is t iy a n d ü n y a s ın ı h o ş g ö r ü
ile b ir l e ş t ir m e s i n i T a n r ı'd a n d ile y e lim ! S adece iy i v e
b ü y ü k o lm a k k â f i d e ğ ild ir , h ü k ü m d a r o lm a k lâ z ım d ır ;
y a ln ız h ü k ü m d a r o lm a k d a y e t m e z , g e n ç o lm a k lâ z ım ­
d ır ; y in e iy i, b ü y ü k , h ü k ü m d a r v e g e n ç o lm a k d a y e t e r ­
li o lm ıy a b il ir , a y n ı z a m a n d a s e v ilm e li, a n la ş ılm a lı, k e n ­
d i ç a ğ m a z ıt d ü ş m e m e li. A b d ü lm e c id b ü tü n b u n la r ı
ş a h s ın d a t o p la m ış t ır . T a n r ı, o n a a it o la n k ır k m ily o n
in s a n ı, k ıt 'a la r ı, d e n iz le r i, d a ğ la r ı, n e h ir le r i t a k d is e t ­
s i n !»

Y u k a r ıy a h â t ır a la r ım ız ı a k t a r d ığ ım ız iç in o k u y u c u
b iz i a f fe t s in . A m a , b u im p a r a t o r lu ğ u k u r a n ilk p a d i­
ş a h la r ı t a s v ir e d e c e ğ im iz iç in , b u n la r ın s o n u n c u s u o la n
A b d ü lm e c id 'i b u r a d a a n la t m a k t a f a y d a g ö r d ü k .

V III .

İ ş t e , m e d e n île ş m e s a v a ş ın d a v e r d iğ i e s e r le r le A v­
r u p a ile A s y a 'd a t a k d ir e d ile n , ır k ı v e d in î n e o lu r s a
o ls u n k e n d i te b a a s ı ta r a fın d a n s e v ile n v e k iş iliğ in e lâ ­
y ık in s a n la r la ç e v r il i b u lu n a n b u m â s u m , ç a lış k a n , b a ­
r ış s e v e r h ü k ü m d â r a , R u s y a , k e n d i s a r a y ın d a h ak aret
e t m e k iç in b i r e lç i g ö n d e r iy o r , h a k a r e t le r in e d e s t e k o l ­
m a s ı iç in b i r o r d u y u , v e g e m ile r iy le lim a n la r ım yak­
m a k iç in d e b i r f ilo y u s e f e r b e r e d iy o r .

A b d ü lm e c id 'in s u ç u n e d ir ? H a lk ın ı ç a ğ d a ş m e d e ­
n iy e t s e v iy e s in e g e t ir m e y e ç a lış ır k e n , g it g id e o n u g ü ç ­
le n d ir iy o r , h e r g e ç e n y ıl o n u B a t ı'm n g e le n e k le r in e v e
d a y a n ış m a s ın a s o k u y o r d u . K e n d i a d ın a v e z ir le r i ta r a ­
fın d a n o r t a y a k o n m u ş şu p r e n s ip le r i b ü t ü n k a lb iy le vt
d ü ş ü n c e s iy le y e r in e g e t ir m e y e ç a lış ıy o r d u .

« S iy a s î, s o s y a l v e d in î ş a r tla r ı, m ü s lü m a n la r ve
h ır is t iy a n la r a r a s ın d a ö y le e ş it k ılm a lı k i, im p a r a t o r ­
lu k iç in d e h e r ır k ta n v e h e r d in d e n b i r te k v e a y n ı h a lk
m e y d a n a g e ls in ; y a n i T ü r k iy e t o p r a k la r ın d a yaşayan
ç e ş it li m illiy e t le r ta r a fs ız lık , ta tlılık , e ş it lik v e h o ş g ö ­
r ü ile m ille t le ş t ir ils in ; b u h a lk t o p lu lu k la r ı te k te k k e n ­
d i ş e r e fle r in i, ş u u r la r ın ı v e g ü v e n lik le r in i, s u lt a n ın h i-
m â y e s in d e k i m o n a r ş i ile id a r e e d ile n b u im p a r a t o r lu ­
ğ u n d e v a m ın d a b u ls u n .» (A b d ü lm e c id 'in s ö z le r i)

A v r u p a 'n ın k a lb i ile b e r a b e r , o la y la r d a b u s ö z le r e
c e v a p v e r iy o r la r . İ z m ir ’i, İ s t a n b u l’u , S u r iy e 'y i, Lüb-
n a n ı g e z in ; m a n a s tır la r a , h ır is tiy a n m is a fir h a n e le r in e ,
m â b e d le r e , e r k e k le r v e k a d ın la r t a r a fın d a n y ö n e t ile n
h a s ta h a n e v e y a d in o k u lla r ın a g ir in v e iç le r in d e n b i r i ­
n in im p a r a t o r lu ğ a k a rş ı sa y g ı d u y u p d u y m a d ığ ın ı s o ­
ru n . H e p s i b ir d e n , im p a r t o r lu k t a u y g u la n a n t a r a fs ız lı­
ğ ı v e S u lta n 'ın a d ın ı ta k d is e d e c e k le r d ir . L ü b n a n 'ın k u ­
z e y in d e ve g ü n e y in d e , d a ğ la r ın d a , k ö y le r i n d e , kasaba­
la r ın d a ve ş e h ir le r in d e r a s la n a n in a n ç h ü r r iy e t in e
F r a n s a 'n ın h i ç b i r ş e h r in d e r a s la n a m a z , A r t ık o t o p r a k ­
la r d a d in ş e h it le r i a r a m a k b o ş u n a , h er şe y h ü r. A v ru ­
p a lI, R u s y a 'n ın s ü n g ü le r i u c u n d a n a s ıl b i r in a n ç h ü r r i­
y e t in in t e h d it e d ild iğ in i b il m e l id i r .

i . IX

B ü tü n d ü n y a , A b d ü l m e c i d 'i n ü lk e s in d e t a s a r la n a n
y e n ilik le r in g e r ç e k le ş m e s in i s e y r e d i y o r d u .
’ ' .)
A y n ı z a m a n d a , O s m a n lı î m p a r a t o r l u ğ u 'n u n kuv­
v e t le n m e s in d e , d is ip lin li v e v u r u c u g ü c ü a r ta n b i r o r ­
d u y a s a h ip o lm a s ı n d a , R u s y a 'n ın y a y ılm a s ın a k a r ş ı e n ­
g e l o lu c u , ö n c ü b i r k u v v e t g ö r ü y o r d u . B iz d e , F r a n s a '­
n ın d ış ç ık a r la r ın ı g ö z e t m e k le g ö r e v l i o ld u ğ u m u z z a ­
m a n , A v r u p a 'n ın y in e a le v li g ü n le r y a ş a d ığ ı s ır a la r d a ,
İ s t a n b u l 'd a k i e lç im iz e , şu k ıs a , fa k a t k e s in a ç ık la m a y ı
y a p t ık :

« T ü r k i y e ile R u s y a a r a s ın d a s a v a ş ı t a h r ik e t m e y in .
O s m a n lı İ m p a r a t o r lu ğ u 'n u R u s y a 'y a k arşı her tü r lü
s a ld ır ıd a n v a z g e ç ir m e y e ç a lış ın ; a n c a k R u s la r , A v r u p a '­
n ın iç in d e b u lu n d u ğ u b u h r a n lı d u ru m d an fa y d a la n a ­
r a k O s m a n lı İ m p a r a t o r lu ğ u 'n u t e h d it e t m e y e v e y a s a l­
d ır m a y a ç a lış ır la r s a , s u lt a n a s ö y le y in ki F ran sa, T ü r­
k iy e 'n in m e c b u r î m ü t t e f i k i d i r v e s u lt a n F r a n s a 'n ın sa ­
d e c e f ilo l a r ım d e ğ il, b ü t ü n o r d u la r ı n ı k e n d i o r d u s u g i­
b i k u lla n a b ilir . E ğ e r R u s y a , O s m a n lı İ m p a r a t o r lu ğ u 'n a
s a v a ş ilâ n e d e r s e , F r a n s a , İ n g ilt e r e v e O s m a n lı İ m p a r a ­
t o r lu ğ u a r a s ın d a d e r h a l ü ç lü b i r it t ifa k o l a c a k t ı r .»
 R u sya b u s ö z le r i iş it ti v e y e r in d e k a ld ı; T ü r k iy e
F r a n s a 'n ın b u a ç ık la m a s ın ı h i ç b i r z a m a n k ötü y e k u l­
la n m a d ı v e R u s y a ’y ı ta h rik e t m e k t e n k a ç ın d ı. S e n Pe-
t e r s b u r g , ta s a v v u r e t tiğ i b ü y ü k c in a y e t e b a h a n e b u lm a ­
y a ç a lış ır k e n , s a v a ş m s a d e c e g e c ik t iğ in i d ü ş ü n ü y o r d u
F r a n s a e n u y g u n s u z z a m a n d a K u t s a l Y e r le r m e s e le s in i
orta y a a tm a k h â tâ s ın ı iş le d i. İşi gü cü o lm a y a n bazı
e lç ile r , y a p a c a k b ir ş e y b u la m a y ın c a ö n c e lik h a k k ı y ü ­
z ü n d e n r u m a s ıllı r a h ip le r ile ç e k iş e n İ ta ly a n v e y a İ s ­
p a n y o l r a h ip le r in t a h r ik le r i ile b u m e s e le y le çocu k
o y u n c a ğ ı g ib i o y n a m a y a b a ş la r la r .

B iz b u r a d a o m â n â s ız k a v g a la r ı a n la tm ıy a c a ğ ız .
B i r d a m la k a n , r a h ip le r in k e n d in i b e ğ e n m iş liğ in d e n v e
H a c k ıs k a n ç lık la r ın d a n ç o k d a h a fa z la ö n e m lid ir . G e r ­
ç e k şu k i, y a ln ız T ü r k le r o k u ts a l y e r le r in e t r a fın d a
e m n iy e t i, t a r a fs ız lığ ı, b a r ış ı v e s a y g ıy ı s a ğ la m a k t a d ır .
Y u n a n lıla r ile L â t in le r in a r a s ın d a k i 1
n e o k u ts a l y e r le r in t a h r ip e d ilm e s in e , y a ğ m a la n m a s ı­
n a s e b e p o lm u ş t u r .

F a z la k u r c a la n m a m a s ı g e r e k e n k u ts a l y e r le r m e ­
s e le s in in k ıp ır d a n d ığ ın ı g ö r ü n c e n e g ib i o la y la r ın o la ­
c a ğ ın ı ta h m in e ttik .

F r a n s a ’n ın , İ s t a n b u l’d a bu m e s e le y i k u r c a la d ığ ın ı
gören R u s y a 'n ın ş ü p h e s iz D oğu d ak i Y u n an — O rtod ok s
it ib a r ın ı k o r u m a k ve a r t t ır m a k iç in A s y a lı Y u n a n lıla r a
« E h b iz im d e M o s k o v a ’d a b i r k o r u y u c u m u z v a r » d e d i r ­
t e c e k , g ü r ü lt ü lü m ü d a h a le le r e g ir iş e c e ğ i a ş ik â r d ı. S u l­
ta n ın h ü k ü m e t i ile Ç a r ’m e lç is i a r a s ın d a ç a t ış m a b ö y -
le c e d o ğ m u ş o ld u . B u a r a d a F r a n s a 'n ın , K u t s a l Y e r le r
h a k k ın d a k i ta le b in in R u s y a iç in k ö tü b i r ö r n e k te şk il
e t tiğ in i v e b a r ış s e v e r b i r T a n r ı e lç is in in y ü z ü n d e n sa ­
v a ş ç ık m a ih t im a lin in b e lir d iğ in i g ö r ü p , s ü r t ü ş m e b a ­
h a n e s in i h e m e n b o ğ m a y a ç a lış t ığ ı b i r v â k ıa d ır . D e rh a l
a şırı t a le p le r in d e n v a z g e ç t i, n o t a la r ın ın h a v a s ın ı y u m u ­
ş a ttı, R u s y a ’y a t a m t e m in a t v e r d i, v e T ü r k h ü k ü m e t i
ta r a fın d a n , K u t s a l Y e r le r in id a r e s i ve hac t e m in a tı
h a k k m d a k i m ille t le r a r a s ı h u k u k k u r a lla r ın a uym ayı
g a r a n t ile d i. F r a n s ız h ü k ü m e t in i s a d e c e h a rbe sebep
o la c a k b ü t ü n b a h a n e le r i o r t a d a n k a ld ır d ığ ı iç in t a k d ir
e d e b ilir iz . D ip l o m a t ik g ü ç v e k e ş iş le r a r a s ı a n la ş m a z ­
lık b i r d ü n y a b a r ış m a a sla d e ğ iş ile m e z d i.

XI

Fakat R u sya b u n d a n m em nun k a lm a d ı. K u tsa l

Y e r le r m e s e le s in d e , b ü t ü n D o ğ u y u y a k a c a k b i r k ıv ılc ı­
m ın ç ık m a y ış ı, R u s y a 'y ı, s u lt a n 'd a n k a b u l ü im k â n s ız
v e h e m e n r e d d e d i le c e k o la n y e n i t a le p le r is t e m e y e itti.
B u r e d d i k e n d is in e k a r ş ı h a k a r e t o la r a k k a b u l e d in c e ,
T ü r k iy e 'n in is tilâ s ı b a ş la d ı.

K a b u lü m ü m k ü n o lm a y a n b u t a le p n e y d i ? S a d e c e
s u lt a n ın h ü k ü m r a n lık v e b a ğ ım s ız lık h a k la r ın d a n fe r a ­
g a ti, im p a r a t o r lu ğ u id a r e d e o r t a k lık v e , o r t a k lığ ın a s­
la n p a y ı; ç o k ö n c e l e r i B iz a n s im p a r a t o r la r ın ın a lç a k ç a
k a b u l e t tiğ i, A b d ü lm e c id ^ in Ç a r 'm h im â y e s in i k a b u l e t­
m e s i! P a d iş a h 'm h im a y e s in d e v e t o p r a k la r ın d a y a ş a y a n
o n ik i m ily o n Y u n a n a s ıllı v a t a n d a ş o ş e k ild e y a b a n c ı
h im a y e s in e a lın a c a k t ı k i, b a ş la r ın d a b i r i İ s t a n b u l'd a
h ü k ü m s ü r e n r e s m î im p a r a t o r , d iğ e r i S e n P e t e r s b u r g '-
ta b u lu n a n b i r k o r u y u c u o la c a k v e r e s m î h ü k ü m e t in
İd a rî k a r a r la r ın a k a r ş ı g e r e ğ in d e S e n P e t e r s b u r g k a r ş ı
k o y a c a k , m ü d a h a le e d e c e k ! R u s y a t a r a fın d a n ta le p e d i­
le n b u k a r m a ş ık h ü k ü m e t t e k lifi o k a d a r s a ç m a v e a şı­
r ı id i k i, T ü r k iy e 'd e siv il v e d in î h ü k ü m le r b i r te k k a ­
n u n ç e v r e s in d e g ö r ü ş ü le c e k , fa k a t b ö y l e c e s iv il m e s e ­
le le r , g ü y a o n ik i m ily o n O r t o d o k s 'u n d in î h a k la r ın ı
m ü d a fa a e t m e k b a h a n e s iy le t a m a m e n d in î h ü k ü m le r le
h a lle d ilm e y e ç a lış ıla c a k t ı. Y e d iy ü z b in a d a m ın b a ş ım
d a b u lu n a n b ir R u s P a tr iğ i, İ s t a n b u l’d a k i D iv a n ’ı a t­
la y a r a k k e n d i fe r m a n la r ın ı t a t b ik e t t ir e c e k t i.

B u ş a r tla r a lt ın d a a r tık İ m p a r a t o r lu k d iy e b i r şe y
k a lm ıy o r d u ; b u e n b e r b a t ş a r t la r d a b i r h im a y e k a b u l
e t m e k d e m e k ti. Ç a r ’ın b a s it b i r t e b 'a s ı o la n su lt a n f e ­
r a g a t h a k k ın a b ile sa h ip o lm a y a c a k t ı. S e n P e t e r s b u r g '-
u n İ s t a n b u l’d a k i t e m s ilc is i k e n d i fe r m a n la r ın ı y a y a c a k
v e ö z d e v le t le r in d e b a ş k a la r ı t a r a fın d a n id a r e e d ile n v a ­
t a n d a ş la r ın h ü k ü m d a r ı s ö z d e b ir D e v le t B a ş k a n ı o la ­
c a k t ı! B ö y le b i r d u r u m u k a b u lle n m e k te n s e , ta h tta n f e ­
r a g a t e d e r e k K o n y a o v a la r ın a v e y a U za k A sy a t o p r a k ­
la r ın a ç e k ilm e k ç o k d a h a g ü z e ld i. Fakat daha başk a
y a p ıla c a k b i r şe y v a r d ı: O d a , A v r u p a 'n ın in fia lin e v e
a d a le tin e b a ş v u r m a k ; silâ h a s a r ılm a k , ır k ın ın , a d ın ın ,
h a lk ın ın , h a k la r ın ın , b a ğ ım s ız lığ ın ın ve m ir a s a ld ığ ı
b ü t ü n t a h tla r ın u lu lu ğ u n u s a v u n m a k iç in ö lm e k v e y a
yenm ek.

T ü r k le r d e b u n u y a p tıla r v e h â lâ b ü t ü n d ü n y a n ın
h a y r e t v e t a k d ir i a r a s ın d a o n a y d ır y a p m a k ta la r . R u s ­
y a, y a p tığ ı h a k a r e t v e a d a le t s iz lik le O s m a n lıla r ı u y a n ­
d ır d ı. K a d e r c iliğ e m ahkûm o lm u ş s a n ıla n b i r m ille t,
d u y d u ğ u n e fr e t le v a ta n s e v e r v e sa v a şç ı b i r m ille t o ld u -
Bu h a lk k a d e r c id ir , k a b u l; fa k a t k a h r a m a n la r s e v iy e ­
s in d e k a d e r c id ir , ç ü n k ü k e n d i k a d e r in i kendi yap ar!
B i r m ille t in , d ü z g ü n o r d u la r ı , m a lî d este ği., id a r e s i, f i ­
lo s u o lm a k s ız ın , m o d e r n h a r b in e s a s la r ın a a lış m a d a n ,
hem en hem en s ilâ h s ız v e y iy e c e k s iz , t ü k e n m e z v e d a ­
y a n ılm a z R u s o r d u la r ın a k a r ş ı T u n a k ıy ıla r ın d a m u c i ­
z e le r y a r a t a r a k , ü m it s i z c e d ö v ü ş t ü ğ ü n ü , b ü tü n dünya
d ik k a t le t a k ip e t m e k t e d ir . B ö y le c e s a v u n u la n b i r im p a ­
r a t o r lu k y ık ılm a z ! R u s la r b i r h a lk ı y u t m a k is te r k e n
o n u d ir ilt t ile r . B u z a m a n d a h a y r a n lık la s e y r e d ile n b i r
m u c i z e y a r a t a n m e r h a m e t li v e h o ş g ö r ü s a h ib i T ü r k le r ,
Ç a r la r ın is t ib d a t id a r e s in e k a r ş ı m ü c a d e le e d e r le r k e n ,
k a t o lik h ır is t iv a n lığ ın t a k d ir in i ve Liberal d e m o k r a s i­
n in d e s t e ğ in i b u l u y o r la r . N a p o l e o n 'u n S t. H e le n 'd e d e ­
d iğ i g ib i, T ü r k le r a s lın d a h ır is t iy a n lığ ı m ü d a fa a e d e r e k
A v r u p a 'n ın ö d e v in i y a p ıy o r la r . T u n a k ıy ıla r ın d a k â in a ­
tın h ü r r iy e t i s a v u n u lu y o r .

XII

U zu n z a m a n d ır , ş e y t a n î g ö r ü ş m e l e r y a p a n F ran sa
ile İ n g ilt e r e n ih a y e t t e h lik e ç ığ lığ ın ı iş it t ile r . B üyük 1
g ü ç le r e z ile n le r iç in ezm ek is t e y e n le r e k a rş ı se fe rb e r
c l u y o r la r . A v r u p a ’n ın m âru z k a ld ığ ı te h lik e y i.0 u y g u n

o lm a y a n y a r d ım la r a r a ğ m e n , g e ç k a lın m ış o ls a b ile a r ­
tık m ü d a h a le zam anı g e lm iş t ir . A lm a n s a r a y la r ın d a k i
Yunan e n t r ik a la r ı R u s la r ın iş in e y a r a m ış , İ n g iliz le r 'in
g e c ik m e s i n e sebep o lm u ş t u r . A n c a k . İ n g iliz h a lk ın ın
v ic d a n ı ö r ü m c e k a ğ ın ı y ır t m a y ı b a ş a r m ış t ır . A r t ık ba­
r ış m a s a s ın a s ilâ h e ld e o t u r u la c a k t ır .
 N e F r a n s a 'y ı, n e d e İ n g ilt e r e 'y i D ün ya b a r ış ın ı
s a ğ la m a k iç in , g a y r e t le r in i e n te h lik e li ş e k ild e za m a n
g e ç ir m e y o lu n d a k u lla n d ık la r ı iç in a y ıp la m ıy a c a ğ ız .
A d a le t s iz lik sa v a ş ın ı, ih tir a s sa v a ş ım , r e jim s a v a şın ı,
k a p r is s a v a ş ım s e v m e y iz . F a k at bu rad ak i sa v a ş, ne
T a n r ı ö n ü n d e , n e d e in s a n la r b a k ım ın d a n b ir s a v a ştır .
D ü p e d ü z b a r ış ın k o r u n m a s ı iç in b ir m ü c a d e le d ir ! Ö y ­
le a n la r v a r d ır k i, e n d o k u n u lm a z p r e n s ip le r , ş id d e t le
ta h r ip e d ilm e k is t e n ild iğ in d e , s ilâ h la n m a k v e b a r ış ile
in s a n lığ ın en s o n h a k k ım s a v u n m a k iç in sü n g ü le ri g ö s ­
te r m e k z o r u n d a k a lın ılır .

F ra n sa , İ n g ilt e r e v e T ü r k i y e ’yi b u g ü n silâ h a s a r ıl­

m a y a z o r la y a n k u ts a l p r e n s ip ş u d u r :

« B a r ış is te y e n b ir a s ır d a , R u s y a ’n ın k e y fî ş e k ild e
ve c e z a g ö r m e k t e n k o r k m a d a n ö n ü n e g e le n e s a ld ır m a ­
sın a izin v e r ile c e k m i? »

R u s y a 'n ın h e r k e s e k e y fî sa v a ş a ç m a s ın a ra zı o la n ­
la r « e v e t » d e s in ! B iz e g e lin c e , « h a y ır » d iy o r u z ! B a ğ ım ­
sız, m e d e n î v e v ic d a n lı A v r u p a ile b e r a b e r h a y ır d i y o ­
r u z v e « h a y ı r » ’ı T ü r k iy e , F ra n sa ve İ n g ilt e r e 'n in s ilâ ­
h a s a r ılm a s ı ile g ü ç le n d ir iy o r u z .

İ ç le r in d e n « h a y ır » d iy e n , fa k a t b u n u d o s t v e d ü ş ­
m a n la n ö n ü n d e y ü k s e k se s le s ö y le y e m e v e n A v u s tu r y a
ile P r u s y a ’yı a le n e n k ın ıy o r u z . B u g ü ç le r in b ir tek k e ­
lim e s i kan d ö k ü lm e s in i ö n le y e b ilir d i. A d a le ts iz t a r a f­
s ız lığ ı, s e s s iz s a ld ır ı o la r a k kabul edecek o la n İlâ h î
A d a le t b u ü lk e le r in s e s s iz lik ve h a r e k e t s iz le r in i a ğ ır
b ir s u ç o la r a k y a r g ıla y a c a k t ır ! B u ik i d e v le t k e n d i h a lk ­
la r ın ın m ı, y o k s a ç a r ın m ı d o s t u d u r ? Ö lm ü ş o la n ve
ö l e c e k o la n b in le r c e in s a n ın k a n ın ın R u s y a 'y a lü t u f
o la r a k s u n u lm a s ı b u n la r ın e lin d e o l a n b ir ş e y m id ir?
G erçek d o s t lu k s a ld ır g a n a ş ö y le h it a p e t m e y i g e r e k t i­
r ir : « S iz b i r a d a le t s iz lik y a p ı y o r s u n u z ; s iz in d o stu n u -
z u z , fa k a t s u ç o r t a ğ ın ız d e ğ i l !» H a lb u k i ö n le n m e si
m ü m k ü n o l a n b i r a d a le t s iz liğ in y a p ı lm a s ı n a iz in ver­
m ek s u ç o r t a k l ığ ı d e ğ il m i d i r v e t a r a fs ız k a l m a k iç in
b u s u ç o r t a k lığ ı ç o k m u m â s u m d u r ? H a k l ı b i r d â v a ile
h a k s ız b i r d â v a a r a s ın d a t a r a f s ı z l ık s ö z k o n u s u o l a m a z ,
çünkü in s a n t a b i a t ın d a v i c d a n d iy e b i r ş e y v a r d ır . O
h â ld e b u ik i G e r m e n a s ıllı d e v le t in s a h te t a r a fs ız lığ ı n e
d e m e k o l u y o r ? E ğ e r b u R u s y a 'y a k a r ş ı h ü r m e t s e , a ş ır ı
b i r h ü r m e t o l u r , e ğ e r ik i t a r a f iç in d e ilg is iz lik is e , b ö y ­
le b ir ilg is iz lik im k â n s ı z d ı r ; eğer bu çardan d u y u la n
kork u is e , s a v a ş m a k t a n kork an k a d a r â d i b i r m a ğ lû p
o la m ı y a c a ğ ı iç in , e r g e ç A lm a n y a 'n ı n iş g a l e d i lm e s i d e ­
m e k t i r . R u s y a ile s ın ır d a ş o la n A lm a n y a v e A v u s t u r y a ,
T ü r k i y e 'n in a s k e r î v e y a m â n e v i R u s h â k i m iy e t in e g ir ­
m e s i ile t a m a m e n d e n g e s iz k a la c a k o l a n R u s y a ’n ın ü s ­
t ü n lü ğ ü n e k a r ş ı ilg is iz k a la m a z la r . Y o k s a a ç ı k la m a iç in
b u l u n c a k k e l im e « te v e k k ü l» m ü o la c a k ? A lm a n y a 'n ı n
t e v e k k ü lü m ü ? B u A lm a n l a r iç in b i r u t a n ç v e b i r s o n
o l u r . A lm a n y a T ü r k i y e 'd e n d a h a m ı fa z la k a d e r c i a c a ­
ba?

P o lo n y a 'd a n İ r a n v e Ç i n ’e k a d a r u z a n a n R u s y a z a ­
te n d ü n y a iç in f a z la a ğ ır o l m a k t a d ı r . B u a ğ ır lığ a b i r d e
T ü r k i y e 'n in A v r u p a v e A s y a 'd a k i ik i m i ly o n k i lo m e t r e ­
k a r e lik a ğ ır lığ ı e k le n ir s e , d ü n y a g ü ç l e r d e n g e s in in hâ­
lin i d ü ş ü n ü n
B u k o n u d a , h e m k e n d i s i, h e m d e F r a n s a iç in k ö t ü
s o n u ç v e r e c e k o la n g a fi lâ n e b ir d a v r a n ış la T ü r k le r e
k a rş ı R u s y a 'n ın m ü t t e fik i o la n b ir a d a m ın g ö r ü ş le r in i
a ç ık la y a lım .
B ilin d iğ i g ib i N a p o le o n io n u ş ır ^ iy ı ç o k s e v e r fa ­
k a t c e v a p la r d a n p e k iıo ş la n m a z d ı Y a k ın la r ın ın « g e v e ­
z e lik le r » o la r a k n ite le d iğ i, yan icı y a p m a s ı iç in t a r ih î k o ­
n u ş m a la r y a p a r d ı. B ir z a m a n la r m a b e y in c is i o la n R a m -
b u t e a u k o n t u 'n u n T u ile r ie s s a r a y ın d a y in e b u iç d ö k ­
m e s ır a s ın d a k a y d e tt iğ i b a z ı h ü k ü m le r v a r d ır . B u k o ­
n u ş m a la r s a d e c e k o n u ş a n ın k iş iliğ i y ü z ü n d e n d e ğ il, fa ­
k a t z ih n in d e n g e ç e n fik ir le r in ze n g in liğ i v e fe v k a lâ d e li­
ğ i iç in h â fız a la r d a y e r e t m iş tir . O c a k 1815 s ır a la r ın d a
e t r a fın d a k u m a n d a n la r ı ile s o h b e t e s n a s ın d a , b ir d e n
N a p o le o n , sr<pki g ö z le r in in ö n ü n d e g e le c e ğ in h a y a le ti
c a n la n m ış g ib i, k o n u ş m a y ı k e s m iş v e şu s ö z le r i s ö y le ­
m iş t ir : « N e y a z ık k i, e n iy i h a z ır la n m ış p lâ n la r b ile ,
e n u m u lm a d ık ş a r tla r a ltın d a d e ğ e r s iz o lu y o r la r ! 1812
y ılın d a b ü t ü n A v r u p a 'n ın b a ş ın d a , b ü t ü n g ü ç le r e h ü k m e ­
d e n b e n , n ih a y e t R u s y a 'y ı işg a l e tm e n in z a m a n ı g e ld i­
ğ in i s a n m ış tım . O n u n ö n ü n d e ö y le b i r e n g e l t e ş k il e d e ­
c e k t im k i, h iç b ir z a m a n y e r in d e n ta ş m a s ın . B ö v le c e b u
d e v le t i e n az b ir a sır g e r ile t e c e ğ im i u m a r k e n , o n u b ir
a s ır ile r iy e g ö t ü r d ü m ! E ğ e r İ s t a n b u l'u b i r g ü n e lin e g e ­
ç ir ir s e , h e m B a lt ığ 'a , h e m d e B o ğ a z la r 'a d a y a n a ra k , A s­
y a ile A v r u p a 'y ı b o y u n d u r u ğ u a ltın a a la b ilir . A h ! e ğ e r
İ s t a n b u l'd a k i T ü r k h â k im iy e tin in denge s a ğ la m a d a k i
ö n e m in i d a h a ö n c e f a r k e d e b ils e v d im !»

X IV

O rd u la r ın ı, e fe n d ile r i u ğ ru n d a d ü ş ü n m e d e n ö lü m e
g id e n a ltm ış b e ş m ily o n k işid e n te şk il e d e n b ir ç a r ın ,

P : 3
k ır k m ily o n T ü r k , A r a p , Y u n a n lı, E r m e n i, Ç e r k e z , D ü r ­
zi v e A b a z a y ı e lin e g e ç ir d iğ i, R u s y a ’n ın k ork u su n d a n
t it r e y e n y ir m ib e ş m ily o n İ r a n lm m da bun a e k le n d iğ i
d ü ş ü n ü ls ü n ! Tek b ir d esp otu n e lin d e , g e r i k a la n yüz
y ir m i m ily o n u e z m e k iç in , y ü z o t u z m ily o n in s a n !

A v r u p a v e A s y a 'n ın g ö lü K a r a d e n iz ne o la c a k tır ?
R u s y a 'n ın g e m ile r in i in ş a e t t iğ i v e t a lim y a p t ır d ığ ı s e s ­
siz b i r d e n iz ; v e n ih a y e t b i r g ü n b u g e m ile r , Ç a n a k k a ­
le 'd e n ç ık a r a k , A k d e n iz 'e a ç ıla c a k la r , B arbar k a v im -
le r in b i r z a m a n la r d e d iğ i g ib i, r ü z g â r a « N e r e d e n e s e r ­
se n e s, b iz i n e r e y e g ö t ü r ü r s e n g ö t ü r , h e r y e r b i z i m d i r ! »
d iy e c e k le r .

A lm a n y a iç in d e 900 k m y o l a ld ık t a n s o n r a , d e n iz le
b ir l e ş e c e ğ i D o ğ u ’n u n g ü n e ş in e v e z e n g in lik le r in e k a r ı­
ş a c a k o la n T u n a , b ir d e n m o s k o f m a n ia s ı ile k a r ş ıla ş a ­
cak .

Ş im d i T r ie s t e v e V e n e d ik y o lu y la A d r ia t ik ü r e r in ­
d e d e n iz t ic a r e t in e b a ş la y a n A v u s tu r y a g e m ile r in e b u
d e n iz d e , D a lm a ç y a , E p i r v e A r n a v u t lu ğ u n R u s la ş m a s ı
yüzünden t a m a m e n k a p a n a c a k t ır .

î k i b o ğ a z ın , ü ç d e n iz in , ik i k ıt a n ın o r t a s ın a y e r le ş ­
m iş o la n v e a n c a k , t a r a fs ız , d o s t v e h ü r b i r e lin a lt ın ­
da o lm a s ı g e r e k e n İ s t a n b u l ’a n e o l a c a k t ı r ? İ s t a n b u l,
B o ğ a z i ç i ’n in M o s k o v a 's ı o la c a k , s a r a y la r ın b a h ç e le r in e
in şa e d i le c e k o la n K r e m lin , A v r u p a g e m ile r in i t o p la r ı­
n ın n a m lu la r ı a lt ın d a g e ç e r k e n s e y r e d e c e k t ir .

A k d e n iz ise , y a R u s g ö lü o la c a k , y a d a A v r u p a ti­
c a r e t in i ik i a te ş a r a s ın d a d e v a m e t t ir m e k is te y e n İ n g il­
te r e ile R u s y a ’n ın b i r a s ır s ü r e c e k sav a ş a la n ı h â lin e
g e le c e k t ir .
N e K o r f u 'y u , n e C e b e lit a r ık ’ı, n e d e M a lt a 'y ı e lin ­
d e t u t a b ile c e k o la n F r a n sa n e o la c a k t ır ? Y a F ra n sız
d e n iz g ü c ü , İ n g ilt e r e n in d e n iz g ü c ü n e s ığ ın a c a k , y a d a
k e n d i lim a n la r ın d a R u s y a 'n ın h a k a r e tle r in e m â r u z k a ­
la c a k tır . E ğ e r R u s y a Ç a n a k k a le 'y e y e r le ş ir s e , s ın ır la r ı
M a r s ily a v e T o u l o n ’a k a d a r u z a n ır .
Z a t e n y ılla r d ır R u s d ip lo m a s is i ve m ü d a h a le s i a l­
t ın d a y a ş a y a n A lm a n y a n e o lu r ? Ç a r a r k a s ın d a T ü r k iy e
a ğ ır lığ ım d u y m a d ık ç a A lm a n y a R u s la ş ır . B o n a p a r t e ta­
r a fın d a n d ü ş ü n ü le n R e n k o n fe d e r a s y o n u , İ s t a n b u l'u n
d ü ş m e s in d e n s o n r a R u s y a t a r a fın d a n g e r ç e k le ş t ir ilir v e
F r a n s a 'y a k a r ş ı k u lla n ılır .
B u n a k a r ş ılık P ru sy a P o lo n y a ’d a n ö n e m li b ir t o p ­
r a k p a r ç a s ın a v e R e n k ıy ısı e y â le tle r e s a h ip o lu r ; A v u s ­
tu ry a d a İ t a ly a ’y ı e lin e g e ç ir ir v e e ğ e r İta ly a F r a n s a ’­
n ın ç a ğ r ıs ın a c e v a p v e r m e z s e , ik iy ü z b in A lm a n ın y a r ­
d ım ın a , k u z e y d e n in e n ik iy ü z b in k iş ilik b ir R u s o r ­
d u s u k o ş a r . K ı t ’a F r a n s a ’sı ise k e n d i s ın ır la r ın d a , R u s ­
y a ’nın ö n c ü g ü c ü o la n A lm a n y a ile ç a t ış m a d a n R u sy a
ile m ü c a d e le e d e m e z v e y a A lm a n la r ın y a r d ım c ıs ı o la n
R u sya varken doğru d an A lm a n y a ile sa v a şa m a z. 1815
A n la ş m a la r ı a le y h im iz e ç o k k ır p ılm ış t ır v e b u g ü n y a l­
n ız R u s y a o n u k e n d i m e n fa a t le r i u ğ r u n a b iz e u y g u la ­
m a y a ç a lış a b ilir .
Y a ln ız k a la c a k o la n İ n g ilte r e , a ra d a d e n iz o ld u ğ u
iç in b ir m ü d d e t d a h a h ü r k a la b ile c e k t ir . B o n a p a r t e 'ın
o n a u y g u la d ığ ı k ı t ’a b lo k ü s ü n e k a rş ı b i r d e D o ğ u b lo -
k ü s ü e k le n e c e k , şu a n d a T u n a k ıy ıla r ın d a o ld u ğ u g ib i,
h a z ır la n a n b i r R u s s a ld ır ıs ın ı e n d iş e y le b e k le y e c e k t ir .
 G e r e k t o p r a k la r ı, gerekse d e n iz le r i b a k ım ın d a n
T ü r k iy e 'n in R u s y a ’y a b ır a k ıl m a s ı n ı n s o n u ç l a n b u n la r
o la b ilir . D ü n y a u y g a r lığ ın a g e lin c e , o n u n s o n u ç la r ı ik i
k e lim e ile if a d e e d i le b il ir : Z u lü m v e e s a r e t ; b i r a d a m ­
d a t o p la n m ış ç a r l ık v e r u h a n î li d e r li k ; h ü r r iy e t le r i ile
b e r a b e r , in a n ç la r ı d a f e t h e d il m iş h a lk la r ; y e r y ü z ü n d e k i
d ü ş ü n e n z ih n in ır k la r la b e r a b e r e s a r e t i; ç a ğ d a ş t o p l u ­
lu k la r ın g e r iliğ e it ilm e s i; v e f e l s e f e c i l e r y e r in e R u s d in
a d a m la r ı.
R u s la r a b a r b a r d e m e k is t e m iy o r u z . O n la r , B a t ı m il­
le t le r i k a d a r m e d e n ile ş m iş , y ü k s e lm iş t i r le r . G r e k —-S la v
a s ıllı o lm a la r ı , o n la r a m ü k e m m e l b i r z e k â e s n e k liğ i v e
m e d e n iy e t in z a r a fe t in i, g e le n e k le r in i, lü t û f la r m ı ver­
m iş t ir . B o z k ır la r ın v e ç ö l l e r i n iç in d e n g e le n k ö k l ü b i r
m ille t t ir .
Y a ln ız R u s m e d e n iy e t i ile b i z i m k i a r a s ın d a ö n e m ­
li b i r f a r k v a r d ır . B u ik i m e d e n iy e t , g e ld ik le r i k ö k le r e
u y g u n o la r a k b i r b i r i n e z ıt ik i p r e n s i b e d a y a n ır . Rus
m e d e n iy e t i ita a t, b iz im m e d e n iy e t im iz is e m uhakem e
d e m e k t i r : O n la r b i r e f e n d i, b iz k a n u n is t e r iz . O n la r k ö ­
le liğ i a s ille ş t ir ir le r v e li d e r le r in in ş a h s ın d a e n u ç n o k ­
ta s ın a v a r d ır ır la r , b iz is e vata n d ü ş ü n c e s iy le bağdaş­
m ış b i r h ü r r iy e t i s e v e r , a r z u la r ız . R u s m e d e n iy e t i e s a ­
r e t g ib i s e s s iz d u r u r k e n , b iz im k i, d u r m a d a n d ü ş ü n ü r ,
k o n u ş u r , y a z a r , k ıs a c a s ı d e v a m lı d ia lo g h â lin d e d ir .
R u s la r a ç a r ın f e r m a n la r ı y e t e r k e n , b iz m a h k e m e is t e ­
riz. O n la r s e s s iz liğ in h a lk la r ı, b iz le r g ü r ü lt ü n ü n ç o c u k ­
la r ıy ız . O n la r g e ç m i ş e , b iz g e le c e ğ e b a k a r ız . D ünyayı
p a y la ş a n v e d u r m a d a n ç a t ış a n p r e n s i p le r i m i z b ir ib ir iy -
le k a r ş ıla ş ın c a y o k o lu r la r . R u s y a ’n ın e v r e n s e l h â k im i­
y e t i, m â k u l d ü ş ü n c e p r e n s ib in in , p a s if ita a t p r e n s ib i
ö n ü n d e m a ğ lû p o lm a s ı d e m e k t ir . B u p r e n s ip ile b e r a ­
b e r o n u n ç o c u k la r ı o la n , D o ğ u , Y u n a n , R o m a , A lm a n ­
y a , İ n g ilt e r e , F ra n sa , A m e r ik a ; b ü y ü k k r a llık la r b ü y ü k
c u m h u r iy e t le r , b ü y ü k e s e r le r , b ü y ü k a d a m la r , u lu m a h ­
k e m e le r , y ü k s e k f e ls e f e l e r v e e d e b iy a t la r ; s a n 'a t, ilim ,
liy a k a t, m ille t , h e r ş e y y o k o la c a k ; B a t ı A v r u p a p r e n s i­
b i ile b e r a b e r h ü r r iy e t d e k a y b o la c a k t ır .

B iz e ş ö y le s o r u la c a k t ır : « S iz , k e n d i h ü r r iy e t in iz i
s ık s ık a s k ıy a a lıy o r s u n u z ; şu a n d a B a tı ü lk e le r in e b a ­
k ın .» C e v a b ım ı* : « G ü n e ş t u t u lm a s ı g ü n ü s ö n d ü r m e z ,
s a d e c e g e ç ic f b i r z a m a n iç in ış ın la r ın g e lm e s in i ö n le r .
T u t u lm a g e ç in c e , ış ık g e lir . A v r u p a m ille t le r in in ş im ­
d ik i d u r u m u d e v a m lı d e ğ ild ir , y a ln ız c a b i r h â ld ir , k a ­
z a d ır , y o r g u n lu k t u r , ik i z a m a n a r a s ı d in le n m e d ir .»
D ü n y a ü z e r in d e , n e ş e k ild e g ö r ü n ü r le r s e g ö r ü n s ü n ­
le r , b ir b ir in d e n k e s in f a r k lı ik i m e d e n iy e t v a r d ır : D o ­
ğ u M e d e n iy e t i ile o t u r a n b i r m e d e n iy e t , B a tı M e d e n iy e ­
ti ile a y a k ta d u r a n m e d e n iy e t . Ş u a n d a g ö r ü n ü ş o la r a k
b ir b i r le r i n e b e n z e m e k t e le r .
E r g e ç B a tı k e n d in e g e le c e k v e ç iz d iğ i y o ld a n ile r le ­
y e c e k t ir . R u s y a ’y a , B a tı d in le n ir k e n g a fil a v la m a f ır s a ­
tı v e r ilir s e , B a tı b i r d a h a d o ğ r u la m a z v e y a z in c ir li o la ­
r a k d o ğ r u lu r . Z in c ir le r in i k ır a r , a m a ş im d i g ö r ü ld ü ğ ü
g ib i sa v a ş e d e r e k d e ğ il, b ü t ü n d ü n y a y ı y e r in d e n s a r s a ­
c a k b i r a y a k la n m a ile , v e a n c a k y e n ile n le r in y e n e n le r ­
le b e r a b e r y o k o ld u ğ u b ir s a r s ın tı s o n u n d a .

Ş u h â ld e , b iz z a t k e n d i k u r t u lu ş u m u z o la n T u n a 'y a
d o ğ r u y ü r ü y e lim . T ü r k iy e , h ü r A v r u p a ’n ın g a r a n tis id ir .
Ö lü z a n n e d ile n b i r h a lk ta c a n lı b i r m ille t y a ş a d ığ ın ı
g ö r d ü ğ ü m ü z iç in k e n d im iz i t e b r ik e d e lim , v e o n u n ta ­
r ih in i y a t e k r a r d ir ilm e s i ş e r e fin e , y a d a b iz im m ezar
ta ş ım ız a it h a f e d e r e k y a z a lım .

ÖN SÖ ZE İL Â V E

B u k it a b ı y a z a r k e n f a y d a la n d ığ ım ız e s e r le r ş u n la r ­
d ır : .
1) C a u ss in d e P e r c e v a l'in A rap T a r ih i, S u r iy e ,
İ r a n , A r a b is ta n ş iir i, g e le n e k le r i, d ille r i, in a n ç la r ı; ta­
r ih î, d in î v e e d e b î, a z t a n ın m ış b i r d ü n y a n ın a n a h ta r ı.

2) O s m a n lı İ m p a r a t o r lu ğ u T a r ih i, V o n H a m m e r ’-
in . O n s e k iz c ilt .
3) B ü y ü k o r d u h â k im i, S a a d — e l d in 'in V a k a y in â -
m e 's i.
4) B üyük v e z ir L ü t fîn in V a k a y in â m e s i.
5) P r e n s D im it r i K a n t e m i r ’in m in y a t ü r lü T a r ih i.
6) Ş im d i t a n ın m a y a n , a m a y a r ın ın ö lü m s ü z t a r ih ­
ç is i G i b b o n ’u n R o m a v e Y u n a n İ m p a r a t o r lu ğ u n u n ç ö ­
k ü ş T a rih i.

7) V e r t o t a b b e ’si t a r a fın d a n y a z ıla n M a lt a Ş ö v a ly e ­

le r i T a r ih i.
8) D e S a la b e r y 'n in , k ıs a , ö z lü , O s m a n lı İ m p a r a t o r ­
lu ğ u T a r ih i.

9) D e S a lv a n d y ’n in « S o b i e s k i 'n i n T a r ih i» a d lı, P o ­
lo n y a T a r ih i.

10) İ s v e ç ’in İ s t a n b u l'a g ö n d e r e r e k , O s m a n lı k a n u n ­

la rı v e g e le n e k le r i h a k k ın d a a r a ş t ır m a y a p m a s ın ı sa ğ ­
la d ığ ı M u r a c e d 'O h s s o n u n d e ğ e r b iç i lm e z e s e r i. S e k iz
c ilt lik b u e s e r d e , T ü r k iy e d in î ile k a n u n la rı ile , id a r e s i
ile , g e le n e k le r i ile en m ü k e m m e l b i r ş e k ild e a n la tılm a k ­
ta d ır.

11) P e tis d e L a c r o ix 'n m T im u r 'u n T a rih i.

12) M o d e r n E p ir 'in k a h r a m a n ım a n la ta n , İ s k e n d e r
b e ğ in T a rih i.
15) D a r u 'n u n en m e ş h u r e d e b î e s e r i: V e n e d in ’in T a ­
rih i.
16) S a v o y P r e n si E u g e n e 'in H a y a tı.
17) R u s y a T a rih i.

18) M e z o p o t a m y a v e F ilis tin ç ö lle r in in ta s v ir i için ,

g e z g in le r d e n C h a rd in , T a v e r n ie r , Savarv, T o u r n e fo r t ,
C h a te a u b r ia n d v e b iz.

19) İ n g iliz s e fir i M a lc o lm ta r a fın d a n İr a n T a rih i.

20) R u s Ç a r iç e s i, I I . K a t e r in a ’n ın T a rih i.
21) T o t t B a r o n u n u n H â tır a la rı.
22) Â b u lfe d a ta r a fın d a n y a z ıla n M u h a m m e d 'in T a ­
rih i .
23) B e a u jo u r t a r a fın d a n k a le m e a lm a n . O sm a n lı
İ m p a r a t o r lu ğ u ’na a s k e r î b ir g ezi.

24) O r ta ça ğ ın b ilin m e y e n ta r a fla r ın ı o r t a y a ç ık a ­

ra n ta r ih î e s e r le r d e n b ir i: M ic h a u d ,ve P o u jo u l a t ’nın
H a ç lıla r T a rih i.

25) S e d illo t v e M a r ig n y a b b e le r i ta r a fın d a n y a z ı­

lan . A ra p la rın T a rih i.

26) İn a n ç , b ilim , k e ş if v e g e le n e k le r h â z in e si b ir
e se r. P e re H u c ta r a fın d a n k a le m e a lm a n « T ib e t v e U zak
D o ğ u ’va G e z i»
 27) 1833 Y ılın d a s a r a y ın k ü t ü p h a n e s in d e t a n ım a k
im k â n ın a k a v u ş t u ğ u m u z t a n ın m ış , t a n ın m a m ış b ü tü n
O s m a n lı t a r ih ç ile r in in y a z m a la r ı.
28) Y u n a n a y a k la n m a s ı ile ilg ili ta r ih le r .
29) S u r iy e ş e y h le r in in A r a p T a r ih le r i, v e D ü r z î e m i-
ri ile y a p t ığ ım ız ş a h sî g ö r ü ş m e le r .
30) O n ü ç ü n c ii y ü z y ıld a n o n a l t m c ı y ü z y ıla kadar
M illî V a k a y in â m e le r in B u ch on t a r a fın d a n t e r c ü m e v e
y o r u m la n m ış n ü s h a la r ı.
31) A ynı yazar t a r a fın d a n tercü m e e d ilm iş İsta n ­
b u l'u n fe t h i ile ilg ili Y u n a n V a k a y in â m e le r i.
32) S a in t— D e n y s ’li J u c h e r e a u t a r a fın d a n y a z ıla n
İ s t a n b u l İ h t ilâ lle r i. '

33) N ih a y e t, t a r a fs ız v e y a b a n c ı b ir g ö z le m c in in
y e r le r , â d e tle r , d in , t a r ih ü z e r in d e k i k a v r a m la r ı ile , D o -
ğ u ’d a k i u z u n s a y a h a t le r i e s n a s ın d a b ü t ü n ır k la r ın t e m ­
s ilc ile r i v e im p a r a t o r lu ğ u n h e r y e r in d e , P a lm ir ç ö l l e r i
B e d e v ile r in d e n , T u n a b o y u B u lg a r v e S ır p la r ın a k a d a r ,
y a p ıla n g ö r ü ş m e le r . ( L a m a r t in e 'in k e n d is i).

34) D o ğ u 'd a k i y e r le r v e o la y la r ile ilg ili k it a p la r ın

t a r a fım ız d a n in c e le n m e s i, b u t a r ih in y a z ılm a s ın ı h e v e s
e t t ir m e d e n Ö n ce e s e r in y a z a r ın ı o n y ıl b o y u n c a e t k ile ­
m iş v e o ü lk e le r le h a ş ır n e ş ir o la r a k , b iz d e b iz d e n h a ­
b e r s iz , o n la r ı t e k r a r a n la t m a k ih t ir a s ı d o ğ u r m u ş t u r .

Y u k arda ok u yu cu ya su n d u ğu m u z g erçek d ok ü m a n ­
la r t e t k ik e d ild iğ in d e b e lk i y e t e r li g ö r ü n m e y e c e k t ir . B u
k a d a r g ü z e l a n la tım la r iç in d e , ş a ir a n e o la n t a r ih ç i d e ­
ğ il, k o n u d u r . Y a z a r T ü r k T a r ih in i y a z m a d a n ö n c e , y a ­
b a n c ı o k u y u c u y a İ s lâ m t a r ih in i a n la tm a y ı u y g u n b u l ­
m u ş tu r . B iz T ü r k o k u y u c u la r ın o r a d a a n la tıla n d a n ç o k
d a h a fa z la îs lâ m T a r ih in i b ild iğ in i k a b u l e t tiğ im iz d e n
o k ıs m ı a tla y a ra k s a d e c e T ü r k le r ile ilg ili k ıs m ı ç e v ir ­
d ik . (Ç e v ir e n )

. ■ . . I ■ - '

B a ş la n g ıc ın d a T ü r k le r d e , O r ta A sy a y a y la la r ın d a
g e liş e n v e z a m a n ı g e lin c e , Ç in 'e , b a t ı A s y a 'y a , A v r u p a ’­
y a v e h a ttâ A fr ik a 'y a se l g ib i a k ıp g id e n g ö ç e b e k â b i-
le le r d e n d i. Ç in s ın ır la r ın d a n T ib e t 'e , T ib e t 'in e t e k le r in ­
d e n H a z a r D e n iz i’n e k a d a r u za n a n b u b a k ım s ız h a v z a ­
d a , D ü n y a ’n m e n e s k i d e v ir le r in d e n b e r i s a d e c e in sa n ­
la r v e h a y v a n s ü r ü le r i y e tiş m iş t ir . Y e r y ü z ü n d e İn s a n
I r k ı’n ın a y a k la n a ltın a s e r ile n e n b ü y ü k o t la k o r a d a
t o p la n m ış , in s a n o ğ lu sü tü v e e ti ile b e s le n d iğ i h a y v a ­
n ı, ü z e r ifıe b in d iğ i a tı, p o s t u n a b ü r ü n d ü ğ ü k o y u n u , a ile ­
s in i v e ç a d ır ın ı ta ş ıd ığ ı d e v e y i h e p o r a d a b u lm u ş t u r .
T o p r a ğ ı g ö lg e le n d ir e n v e g ö lg e s in d e y ır t ıc ı h a y v a n la rı
sa k la y a n b i r te k a ğ a ç b u lu n m a z . O t, r a s la n a n te k b it k i
t ü r ü d ü r . B ir tu fa n s o n u n d a b o ş a lm ış ç a m u r lu v e tu z lu
d e n iz d ib in i a n d ıra n , k a im v e ta ş sız b ir t o p r a k la b e s ­
le n e n , A s y a ’n ın e n y ü k s e k te p e le r in d e n , T ib e t d a ğ la n n -
d a n in e n ır m a k la r la su la n a n , b it k i ta b a k a s ın ı u z u n k ış
m e v s im le r in d e k o r u y a n k a lın k a r ta b a k a s ın ın a ltın d a ,
ilk b a h a r d a b u lu t s u z b ir g ü n e şle ısın a n ve d ü şü k _ sı­
c a k lık t a k a v r u lm a y a n o t ta b a k a s ı, o b ö lg e d e k e n d is in e
e n e lv e r iş li o r t a m ı b u lm u ş , h e r tü rlü a ğ a c ın , m e y v a n ın ,
e k in in y e r in i a la b ilm iş t ir . B ö y le c e g e v iş g e tir e n hay­
v a n la r ı ç e k m iş , b u h a y v a n la r d a in s a n la n c e z b e t m iş t ir .
0 ‘tla y a r a k s e m ir e n h a y v a n la rın tü y le r i u z u y o r , p o s t la r ı
v e y a y ü n le r i k a lın la ş ıy o r d u . Ö ld ü k t e n s o n r a d a d e r ile ­
ri e f e n d ile r in in iş in e y a r ıy o r d u . B ö y le ü lk e le r d e in s a n ­
la r ın , b e s le n m e le r i iç in , ta r la s ü r m e y e , s a b it e v le r d e
k a lm a y a v e t o p r a k la r ı ç e v ir e r e k ö z e l a r a z î y a p m a y a ih ­
t iy a ç la r ı y o k t u . U ç s u z b u c a k s ız t o p r a k la r d a s ü r ü le r in in
g ö ç ü n ü t a k ip e d e r k e n h e r t a r a fa g id iy o r d u . B i r y e r d e k i
o t la k t ü k e n d iğ i v a k it , ç a d ır ın ı s ır t la y a r a k b o z k ır d a n
b o z k ır a d o l a ş ıy o r , v e y a d e r i k a p lı, ö k ü z l e r t a r a fın d a n
ç e k ile n k a ğ n ıs ın d a a ile s in i t a ş ıy o r d u . İ s k it le r g ib i, m e v ­
s im d e n m e v s im e b ö l g e d e ğ iş t ir iy o r d u . İ h t iy a ç la r ın s ı­
n ır lı v e k o la y t e m in .e d ilm e s i g ib i. D ü ş ü n c e le r in d e k ı­
s ıtlı k a ld ığ ı ö y le b i r â v â r e h a y a t in s a n a a n c a k k ır m e ­
d e n iy e t iy le u y g u n m e ş g u liy e t le r v e r iy o r d u : A şk, hayal
k u r m a , d in v e t o p r a k ü z e r in d e y a ş a y a n la r a y e t e r g e lm e ­
y in c e , sık t e k r a r la n m a y a n s a v a ş la r . G u ru p ta n son ra
p a r la k g ö k y ü z ü n e b a k a r a k g e liş e n a s t r o n o m i; k a b ile ­
n in g e le n e k le r in i, m a s a lla r la k a r ış t ır a r a k a n la ta n d e s-
ta n î ş iir le r , b u h a lk la r ın y e g â n e s a n 'a t la r ıy d ı. A ile i ç in ­
d e b a b a o t o r it e s i, b a s k ıy a b o y u n e ğ m e ş e k lin d e d e ğ il
d e k a n a d a y a n a n m ir a s la ik t id a r , n e s ild e n n e s ile g e ç i­
y o r d u . B ir a ile k a la b a lık la ş t ığ ı v a k it a ş ir e t h â lin e g e li­
y o r ; a ş ir e t r e is i d e o z a m a n s iy a s î b i r h ü v iy e t e b ü r ü ­
n ü y o r , A r a b is t a n ’d a ş e y h , O r ta A s y a ’d a h a n o lu y o r d u .
A ş ir e t le r t o p lu lu ğ u m ille t i v e ır k ı m e y d a n a g e t ir iy o r d u .
B u a ş ir e t le r in , ır k la r ın , m ille t le r in b a ş k a n la r ın d a m u t ­
la k o to r ite t o p la n d ığ ı h â ld e , b u o t o r it e y i h iç b i r za­
m a n a ş ır ı d e r e c e d e t a t b ik e t m e z le r , a ile g e le n e k le r in e
b e n z e r ş e k ild e , y a n i b ö lli b a ş lı a ile v e y a a ş ir e t ş e f le r i ile
d a n ış a r a k h ü k ü m s ü r e r le r d i. S ü lâ îe v e m o n a r ş i h â lin e
g e lm e le r i, a n c a k b ü y ü k o r d u la r la y a p t ık la r ı s e f e r le r d e
fe t h e t t ik le r i ü lk e le r d e y e r le ş t ik le r i v a k it m ü m k ü n o lu r -
 d u . O z a m a n g it-g id e g e le n e k le r in i d e ğ iş t ir ir le r ; a ş ir e t ­
le r k a y b o lu r k e n , h a lk la r te ş e k k ü l e d e r , k r a llık la r k u ­
r u lu r , k e n d ile r in i h a lk a a d a y a n sü lâ le le r , siy a s î ik tid a ­
r ın ilâ h î t e m s ilc ile r i, T a n r ı’m n y e r y ü z ü n d e k i g ö lg e le r i
o lu r la r . O rta A s y a ’d a n g e le n şu T ü r k le r e b a k ın ; o r a d a n
ç e ş it li y o lla r d a n , ç e ş it li g r u p la r la y o la ç ık a n , g e le n e k ba -
k ım m d a n g ö ç e b e , d in b a k ım ın d a n p u t p e r e s t , h a y a t a n ­
la y ış ı b a k ım ın d a n ç o b a n , y ü r e k b a k ım ın d a n s a v a ş ç ı y ir ­
m i d ö r t T ü r k a ş ir e t i’n in b ir d e b u g ü n k ü d u r u m u n a b a ­
k ın !

B ir k ısm ı a d la r ın ı v e r d ik le r i T ü r k is t a n b ö lg e s in d e
y e r le ş e n , d iğ â r le r i H a za r D e n izi k ıy ıla r ın d a n E r m e n is ­
tan o v a la n n a k a d a r y a y ıla n şu s a v a ş ç ı ç o b a n la r ı b ir
k e n a r a b ır a k a lım .
e

Y a z ım ız ı, ö n c e is lâ m iy e ti k a b u l e d ip , S u r iy e 'y e g e ­
le n v e H ic r î 627, y ılla r ın d a , M ilâ d î on ü çü n cü a sırd a ,
a d ım a d ım K ü ç ü k A s y a 'y ı fe t h e d e n v e O s m a n lı İ m p a r a ­
t o r lu ğ u n u k u ra n d iğ e r T ü r k le r le s ın ır la y a lım .
»

II

M ilâ d î 1285 y ılla r ın d a K o n y a ’d a k i S e lç u k S u lta n ı,

d a ğ ın ık T ü r k t o p lu lu k la r ın d a n b ir i o la n E r t u ğ r u l'u n
aşiretim e, « k a r a d a ğ la r » y ö r e s in d e , « o t la k la r ü lk e s i» d e ­
n ile n , A n k a ra ş e h r in d e n p e k u za k o lm a y a n , K a r a d e n iz
o ile A k d e n iz a r a s ın d a k i iş le n m e m iş t o p r a k la r ı v e r d i. E r-
tu ğ r u l v e e lli b in a d a m ın a b u t o p r a k la r ın b a ğ ış la n m a s ı.
M o ğ o l is tilâ sı s ır a s ın d a g ö s t e r d ik le r i y a r a r lık ta n d o la ­
yı g e r ç e k le ş m iş t ir . E r t u ğ r u l'a fa z la d a n , S a r a y c ık k e n ti­
n in id a r e s i d e v e r ild i. B u ü lk e e sk i F r ig v a 'm n b u lu n d u -
ğ u y e r le r e r a s lıy o r d u . B u g ü n , H a ç lı S e fe r le r in d e ö n e m ­
li y e r i o la n D o r y le e (E s k iş e h ir ) k e n ti y a k ın la r ın d a , b a h ­
ç e v e b a ğ la r ın s ü s le d iğ i b ir y a m a ç t a , O s m a n lIla r ı v a a d
e d ile n t o p r a k la r a g ö t ü r e n E r t u ğ r u l'u n k a b r i b u lu n m a k ­
ta d ır . B u t ü r b e n in c iv a r ın d a , O s m a n lı T ü r k le r in in b a ­
b a s ı v e E r t u ğ r u l'u n o ğ lu , O s m a n v e y a O t m a n 'm s e v g ili­
s i g ü z e l M a lh a tu n ’u n y a ş a d ığ ı, İ t b u r n u k a s a b a s ı v a r d ır .
D a h a ile r d e , İ n ö n ü y a k ın la r ın d a , O s m a n 'ın s ilâ h a rk a -
d ş la r m d a n b i r ih tiy a r ın a d ın ı ta ş ıy a n A k b ıy ık k e n t i b u ­
lu n u r .

F r ig y a d a ğ la r ın ın o r t a s ın d a , b u v â h â y a y e r le ş e n E r-
tu ğ r u l, P a tr ik J a c o p ’u n k i g ib i b i r r ü y â g ö r d ü . R ü y â s m -
d a , y a b a n c ı t o p r a k la r d a ile r le r k e n , T a n r ı'n m s e v g ili
k u lla r ın d a n o la n g e z g in d e r v iş le r d e n b ir in in y a n ın d a
konuk o lu y o r d u . Y a t a c a ğ ı o d a n ın d u v a r ın d a a s ılı b i r
k it a p d ik k a t in i ç e k t i. « B u k it a p n e d ir ? d iy e d e r v iş e s o ­
r u n c a ; B u T a n r ı'n m k e lâ m ı, K u r 'a n — ı K e r î m » , d iy e c e ­
v a p a ld ı. Y a ş lı a d a m ç e k ilin c e , E r t u ğ r u l, g iz lic e d u v a r ­
d a k i k it a b ı a ld ı v e b ü t ü n g e c e , a y a k ta g ö z ü n ü k ır p m a ­
d a n o k u d u . Ş a fa k s ö k e r k e n , u y k u y a d a lın c a , r ü y â s m d a
ilâ h î b i r se s iş it ti: « M a d e m k i b e n im k e lâ m ım ı b u k a ­
d a r h ü r m e t le o k u d u n , o ğ u lla r ın v e t o r u n la r ın e b e d iy -
v e n b u t o p r a k la r ü z e r in d e sa y g ı g ö r e c e k l e r d i r .»

E r t u ğ r u l, t ü r k ç e d e d o ğ r u y ü r e k li a d a m d e m e k t ir .

B i r z a m a n s o n r a , E r t u ğ r u l'u n o ğ lu O s m a n d ü n y a ­
y a g e ld i.

S a v a ş a c a k v e s e v e c e k y a ş a g e lin c e , b a b a s ın ın m ir a ­
sı ü z e r in d e , k a h r a m a n lığ ı v e iy iliğ i ile g ö n ü lle r i f e t h e t ­
ti. S u r iy e T o r o s la r m m k e n ti A d a n a d o ğ u m lu b i r b ilg in
A r a p şe y h i, İ t b u r n u k a s a b a s ın a g e le r e k T ü r k 'le r e ü lk e
y ö n e t m e y a s a la r ım ö ğ r e t t i. B u b ilg in i s ık sık z iy a re t
e d e n O sm a n , g ö z le r in z e n g in liğ i a n la m m a g e le n , şe y h in
M a lh a tu n a d lı k ız ım g ö r d ü v e b e ğ e n d i. E d e b a lı * a d lı
ş e y h te n , k ız ın ı e v le n m e k ü z e r e is te d i. O s m a n 'ın s ü lâ le ­
sin in g ö z ü p e k liğ in d e n v e t a n ın m a m ış o lm a s ın d a n d o ­
la y ı k ız ın ın s a d e ti ü z e r in d e e n d iş e le n e n şe y h , M alh a-
tu n 'u v e r m e d i. G e n ç k ız ın g ü z e lliğ in i b ile n b a ş k a k o m ­
şu p r e n s le r in d e tâ lip o lm a la r ı b i r s o n u ç v e r m e d i. O s­
m a n y ılla r c a r a k ip le r iy le m ü c a d e le e tti. S a b ır , T a n rı
n ın k a tın d a e n fa z la m ü k â fa t g ö r e n şe y o ld u ğ u iç in O s­
m a n 'ın se b a tı E d e b â li’n ın y ü r e ğ in e d o k u n u y o r d u .

B ir g ü n , k e d e r li fa k a t e s k is i k a d a r s e b a t lı O sm a n ,
E d e b a lı'y a g e le r e k o g e c e lik k o n u ğ u o lm a k is te d i; h iç
o lm a z s a M a lh a tu n 'u b i r a n g ö r m e k is tiy o r d u . O g e c e
E r t u ğ r u l'u n k i g ib i b i r rü y â g ö r d ü . B u rü y a d a , E d e b a -
lı'n ın g ö ğ s ü n d e n ç ık a n d o lu n a y , g e lip k e n d i g ö ğ s ü n ü n
ü z e r in e k o n u y o r d u ; s o n r a , ö n ü n d e b ir a ğ a ç p e y d a h o lu ­
y o r , d a lla r ı s ü r 'a tle b ü y ü y e r e k , ü ç k ıt'a n ın , A sya, A fr i­
k a ve A v r u p a 'n ın u fu k la r ın a d o ğ r u u z a n ıy o r d u . D ört
b ü y ü k d a ğ , K a fk a s , A tla s, T o r o s v e H e m u s (B a lk a n ),
a ğ a c ın y ü k lü d a lla rın a a ltta n d e s te k o lu y o r d u . D a ğ la ­
rın e te k le r in d e n ise d ö r t n e h ir d o ğ u y o r d u : D ic le , F ıra t,
N il v e T u n a . Y a ta k la r ı, g id e r e k g e n iş liy o r v e y e ş il o t la k ­
la r ı, sa rı b a ş a k lı ta r la la rı, k a r a o r m a n la r ı k a t e d iy o r , d ö r t
d e n iz e ü z e r in d e g e m ile r ta ş ıy a ra k d ö k ü lü y o r d u . K u le ­
le r k a le le r , k u b b e le r , m in a r e le r , d ik ilita ş la r v e p ir a m id -

(*) Edebali, adından da anlaşılacağı gibi, Arap demi

Türk’tür, (Çeviren)
ter, g ü l v e s e r v i a ğ a ç la r ı ile b e z e n m iş o v a la r ın e t r a f ı n ­
d a h ilâ l ş e k lin d e b i r ta ç m e y d a n a g e t ir iy o r la r d ı . İ lâ h î
b ü lb ü l s e s le r in e b e n z e y e n m e lo d ile r le , d u ay a ç a ğ r ıla r ,
b u y ü k s e k b in â la r d a n h e r t a r a fa y a y ılıy o r d u . B ir d e n ,
a ğ a c ın d a l v e y a p r a k la r ı m ız r a k u c u v e y a k ı lı ç g ib i p a -
r ıld a m a y a b a ş l ıy o r la r , â n i e s e n b i r r ü z g â r la İ s t a n b u l'a
d o ğ r u y ö n le n iy o r la r d ı. D e r k e n . İ s t a n b u l , ik i zü m rü t
a r a s ın d a g ö k y a k u t g ib i p a r ıl d a m a y a b a ş l ıy o r d u . Bu,
O s m a n ’ın d ü r iy a 'n m b a ş k e n t i ile e v le n m e s in i g ö s t e r e n
y ü z ü k t ü . U y a n d ığ ın d a , p a r m a ğ ın d a yüzüğü gördü .

. III " ■

G e n ç s a v a ş ç ı, u y a n d ığ ı z a m a n , g ö r d ü ğ ü r ü y â y ı M a l-
h a t u n 'u n b a b a s ın a n a k le t t i. İ h t iy a r adam kendi göğ­
sü n d en ç ık ıp O s m a n 'ın göğsün de k a v b o la n d o l u n a y 'm
k ız ı M a lh a t u n v e e v r e n s e l d a lla r ı o la n a ğ a c ın , O s m a n 'ın
s o y u n u n u lu lu ğ u n u g ö s t e r e n b i r iş a r r t o ld u ğ u n u in k â r
e d e m e d i. T a n r ı'n m bu t a b ia t ü s t ü m ü d a h a le s i k a r ş ıs ın ­
d a , k ız ın ı v e r m e y i k a b u l e tti. O s m a n , o z a m a n m ü s lü ­
m a n lığ a t a m o la r a k g ir m e d iğ i h a ld e , a ş k k ıs a z a m a n d a
b u işi h â lle t t i. G e n ç T ü r k ’ü n , S u r iy e 'li g ü z e lle o la n e v ­
liliğ i, m ü s lü m a n g e le n e k le r in e g ö r e , E d e b â l i ’n in ark a­
d a ş ı, T u r u d a d ın d a b i r d e r v iş t a r a f ın d a n k u t la n d ı. O s ­
m a n , T u r u d 'a (1) m ü k â f a t o l a r a k , r ü v â s ı g e r ç e k le ş t iğ i
v a k it , k ü ç ü k b i r v â d i k e n a r ın d a b i r c â m i v e b i r e v v a a d
e tti. G ü ç lü o ld u ğ u z a m a n , O s m a n v a a d in i u n u t m a d ı v e
y e r in e g e t ir d i. T u r u d 'u n a d ı, n e s li, e v i v e c a m ii h â lâ
« E r m e n i » y a k ın la r ın d a y a ş a m a k t a d ır .

(*) Kumral Dede olması gerek. (Çeviren)

 . ?
İk i s e v g ilin in b ir b i r in e k a v u ş m a s ın d a n b ir m üd­
d e t s o n r a , T ü r k le r le R u m la r a r a s ın d a ç ık a n ç a t ış m a ­
la r s a y e s in d e , r ü y â g e r ç e k le ş m e y e b a ş la d ı. B it iş ik ot­
la k la r ın m e v c u d iy e t i, ç o b a n l a r ın k a r ş ılık lı m ü c a d e le le ­
ri v e h a y v a n s ü r ü le r in in s ık sık e l d e ğ iş t ir m e s i, ik i ır k
a r a s ın d a ilk t e m a s la r ı v e k a v g a la r ı d o ğ u r d u . F â t ih le r i
y a r a t a n u z u n s a v a ş la r b ö y l e c e ilk d e fa ç o b a n l a r a r a s ın ­
d a b a ş la m ış o lu y o r d u .
O s m a n 'ın v e is lâ m iy e t in y e n i f e t ih le r in i a n la tm a ­
d a n ö n c e , k ö h n e B iz a n s İ m p a r a t o r lu ğ u ’n a b i r g ö z a ta ­
lım .

V ’

K o n s t a n t in b a ş k e n t d e ğ iş t ir d ik t e n son ra, R om a
İ m p a r a t o r lu ğ u te k e ld e n id a r e e d ile m e y e c e k kadar
a ğ ır la ş tı, v e ç o k g e ç m e d e n ç ö z ü ld ü . T e o d o s iy u s 'u n o ğ u l­
la rı a r a s ın d a ik iy e p a y e d ile n İ m p a r a t o r lu k 't a n doğu
d a k i, b a ş k e n t s e ç t iğ i ş e h r in a d ın ı a la ra k B iz a n s İ m p a ­
r a t o r lu ğ u d iy e a n ıld ı. U zu n z a m a n s ın ır la r ı D ic le 'd e n Ad-
r ia t ik k ıy ıla r ın a , b u g ü n k ü g ü n e y R u s y a 'd a n , Id il'in d o ğ
d u ğ u H a b e ş is t a n 'a k a d a r uzan d ı., B u im p a r a t o r lu ğ u n
h ü k m ü a ltın d a b u lu n a n k a r ış ık h a lk la r d a n , Y u n a n t o p ­
lu lu ğ u , s a y ıc a ç o k lu ğ u , g e ç m iş i, ç o k ö n c e le r i k a b u l e t­
tiğ i h ır ıs tiy a n d in in in t e ş k ilâ t ı, s a n 'a tla r ı, z e n g in liğ i, sö z
k a a b iliy e t i v e p o lit ik a s ı ile d iğ e r t o p lu lu k la r a h ü k m e d i­
y o r d u . R o m a İ m p a r a t o r lu ğ u 'n u B iz a n s ’a g e t ir m e k le ,
K o n s t a n t in s a d e c e b a ş k e n t v e d in d e ğ iş t ir m e k le k a lm ı­
y o r , ır k ın ı d a d e ğ iş t ir m iş o lu y o r d u . Y u n a n is t a n 'd a h e r
şe y Y u n a n lı, A s y a ’d a is e A s y a lı o lu y o r d u . D o ğ u R o m a lı­
la r v e İ m p a r a t o r la r , İ ta ly a R o m a lıla r ın d a n y a ln ız k e n ­
d in i b e ğ e n m iş liğ i v e d e s p o t lu ğ u m ir a s a ld ıla r . A y n ı k ö ­
tü h u y la r , b u d e fa , b a ş k a k a n iç in d e a k ıy o r d u . B iz a n s ’a,
P e r s ’in b i r k o l o n i s i d e d e n iy o r d u . İ m p a r a t o r ’u n v â r is i­
n e , y e r in e g e ç e n e v e r ile n S e z a r v e A v g u s tu s g ib i e s k i
R o m a a d la r ı s a d e c e b e n z e r lik t e k a lıy o r d u . İ b a d e t in s ır ­
la r ı ü z e n in d e y a p ıla n d in î m ü n a k a ş a la r , f i k i r m ü n a k a ­
şa la r ın ın b a ^ lıc a s m ı t e ş k il e d iy o r , R o m a f o r u m ’u n d a k i
d ü ş ü n c e a lış v e r iş le r i, b u r a d a s ir k g ö s t e r ile r i h â lin e g e ­
liy o r d u . A ş ı n lü k s , ç ılg ın â d e t le r , g e v ş e k lik , D e v le t iç in ­
d e h a d ı m l a n n v e k a d ın la r ın h ü k ü m s ü r m e s i, n e s ild e n
n e s ile k a r a k t e r le r in v e g ü c ü n k a d ın la ş m a s ın ı sa ğ la d ı.
İ s t a n b u l sa r a y la r ı, d e b d e b e d e N e r o n ’u n v e P e r s İ m p a ­
r a t o r la r ın ın s a r a y la r ın ı a ş ıy o r d u . Z a f e r m e r a s im le r i y e ­
r in e b o l b o l h a lk e ğ le n c e le r i g ö r ü lü y o r d u . S e n J a n K r i-
s o s t o m o s t a r a fın d a n n a k le d ild iğ in e g ö r e , son İm para­
t o r la r ın e lb is e le r i b il e , R o m u l u s ’u n t o r u n la n n d a n z i v
d e , K s e r k s e s ’in (P e r s İ m p a r a t o r u ) t o r u n la n n m k in i h a ­
t ır la t ıy o r d u .
S e n J a n K r i s o s t o m o s d i y o r k i: « İ m p a r a t o r , b a ş ın ın
ü z e r in d e p a h a b iç ilm e z t a ş la r d a n y a p ılm ış a lt ın b i r ta ç
ta ş ır . E flâ t u n r e n g i e lb is e le r i v e s ü s le r i y a ln ız şa h sın a
a it tir . Ü s tü n d e k i ip e k li k u m a ş e j d e r h a l a n t e m s il e d e n
a lt ın te l ile iş le n m iş t ir . T a h tı, s o m a lt ın d a n o lu p , h a l­
k ın k a r ş ıs ın a e t r a fın d a m u h a fız la r ı, d a lk a v u k la n ve
h iz m e t k â r la r ı ile b e r a b e r ç ık a r . M ız r a k la r ı, k a lk a n la r ı,
z ır h la n , a tla r ın ın g e m v e k o ş u m la n , y a a lt ın d a n d ı, y a
d a a ltın t a k lid iy d i. K a lk a n la r ın ın o r t a s ın d a g e n iş b i r a l­
tın le v h a n ın e t r a fın d a d a h a k ü ç ü k a lt ın le v h a la r g ö z g i­
b i b i r ş e k il y a p a r d ı. İ m p a r a t o r ’u n a r a b a s ın a k o ş u lm u ş
ik i d iş i k a t ır ta m a m e n b e y a z o lu p , ü z e r le r i h e p a ltm
d o lu y d u . S o m a ltın d a n m â m û l a ra b a is e e t r a ft a k ile r in
h a y r a n lığ ın ı ç e k e r d i. H a lk , m e r a k la , p e r d e le r in e flâ tu ­
n u n u , h a lıla r ın b e y a z lığ ın ı, m ü c e v h e r le r in d e ğ e r in i ve
g ö z k a m a ş tır a n a ltın p lâ k a la r ın p a r la k lığ ın ı, a r a b a n ın
z a r if h a r e k e tle r in i s e y r e d e r d i. İm p a ra toru n r e s im le r i,
g ö k m a v is i f o n ü z e r in e b e y a z o la r a k t e m s il e d ilir d i. B u
r e s im le r d e , im p a r a to r , s ilâ h la r ım k u ş a n m ış , y a n ın d a
a d a m la r ı v e m a ğ lû p e d ilm iş d ü ş m a n la r ın ın ü z e r in e a ya ­
ğ ın ı b a s a r k e n g ö s t e r ilir d i.»

H a k la r, b u d is ip lin a ltın d a a n tik ç a ğ ın s e r b e s tliğ i­

n i ta m a m e n u n u t m u ş la r ; k a y ıts ız şa rtsız b o y u n e ğ m e ,
k iş in in şan ı o lm u ş tu . B u s a h n e y i b a z e n , k a n lı ih tilâ l­
le r b o z a r d ı. A sy a v â r î k ö le lik a rt ık g e le n e k le r in in m a lı
o lm u ş t u . D e r e b e y le r i, kendi y ü k s e lm e le r in i a n ca k
a d a m la r ın ın a lç a lm a s ı ile ö lç ü y o r la r d ı. E fe n d ile r in in ,
h a d ım la r ın , g ö z d e a d a m la rın , k a d ın la r ın , veya d a lk a ­
v u k la r ın k a p r is le r in e b o y u n e ğ m e y e a lış m ış h a lk la r k e n ­
d ile r in e o la n sa y g ıla rın ı d a k a y b e t m iş le r ve g itt ik ç e
y a k la ş a n y a b a n c ı k a v im le r in c ü r ’e tle r in d e n k e n d ile r in i
k o r u y a m a z o lm u ş la r d ı. S a ra y ın e n â d i iş le r in d e k u lla ­
n ıla n k ö le le r o la n h a d ım la r , o r d u la r ın k u m a n d a s ın ı e l­
le r in e g e ç ir iy o r , p a tr ik , k o n s ü l o la b iliy o r la r d ı. İsta n ­
b u l ’d a h â lâ e s k i R o m a 'n m h ü r r iy e t â b id e s i g ib i k a la n
S e n a to 's u ııd a , b u n la r ın m e r m e r d e n v e y a b r o n z d a n h e y ­
k e lle r i d ik iliy o r d u .

T a r ih ç ile r d e n b ir i, « B u r e z ille r d e n b ir ta n e si, e s k i­

c ilik y a p a r g ib i, F ır a t’tan H e m u s d a ğ ın a k a d a r o la n R o ­
m a t o p r a k la r ım , p a r ç a lıy o r , u f a lıy o r v e s a t ıy o r ; b ir
b a ş k a s ı, şa h a n e av e v in e k a r ş ılık A sy a K o n s ü llü ğ ü n ü sa-

F : 4
tın a lıy o r ; b ir d iğ e r i, k a r ıs ın ın m ü c e v h e r le r i ile S u r i­
y e ’y i e lin e g e ç ir iy o r ; y in e b ir i B it in y a ’yı (k u z e y — b a tı
A n a d o lu ) e lin e g e ç ir m e k iç in , b a b a s ın d a n m ir a s k a la n
m a lla r ı k a y b e ttiğ i iç in y a k ın ıy o r d u . S a r a y ’ın d u v a r la r ı­
na a sıla n b ü y ü k b ir p a n k a rt ü z e r in d e ç e ş itli e y â le tle r in
fiy a tı ilân e d iliy o r ; v e za te n k e n d is i s a t ılm ış o la n h a ­
d ım , in s a n lığ ı sa tın a lm a k is t iy o r d u . P o m p e z a fe r le r in ­
d e n , A n ta k y a b o z g u n u n a g e le n R o m a lıla r ın d e ğ e r le r i­
nin m e y v a la r ı işte b u n la r d ı.» d iy o r,

B Ö v le sin e sa tılık v e d e je n e r e o lm u ş b ir D e v le t,
u zu n z a m a n d a n b e r i y a b a n c ı k a v im le r in ilg isin i ç e k i­
y o r d u . H u n la r, İ r a n 'ı y a ğ m a lıy o r la r , A tillâ , A lm a n y a v e
S a r m a t y a ’yı (d o ğ u A v ru p a ) b o y u n d u r u ğ u a ltın a a lıy o r ­
d u . O r d u la r ı, u zu n z a m a n d ır İ s t a n b u l k a p ıla r ın ı z o r lu ­
y o r . İ m p a r a t o r la r k u r tu lu ş la r ın ı, k a n la sa tın a la c a k la ­
rın a , a ltın ile sa tın a lıy o r la r d ı.

Y in e b u n la r , G o tla r d a n , T ü r k le r d e n , B u lg a r la r d a n ,
p a r a y la o r d u la r te şk il e d iy o r la r , ve İ m p a r a t o r lu k ’ tan
g eri k a la n ı sa v u n m a y a ç a lış ıy o r la r d ı. K a r a la r o ld u ğ u
k r d a r . d e n iz le r de c ııla r a a r tık e m in gözü km ü yordu .
N o r m a n a sıllı m a c e r a p e r e s t le r v e S lâ v la rın a ta la rı, Lâ-
d o g a g ö lü k ıy ıla r ın d a k i k a v im le r in kâh m ü t t e fik i, k âh
r a k ib i o la r a k , K ie v 'd e d a h a s o n r a la r ı R u s k r a llığ ın ı k u ­
r a c a k la r ve D n ie p r n e h ri b o y u n c a g ü n e y e in e re k , K a r a ­
d e n iz ’e a ç ıla c a k la r d ır . K u z e y 'in S e m e r k a n d ’ı d e n ile n ,
N o v g o r o d v e M o s k o v a , ç a m o r m a n la r ı a r a s ın d a y ü k s e ­
liy o r d u ; m u a z za m k a y ın a ğ a c ı g ö v d e le r in i o y a r a k y a p ı­
lan g e m ile r le , b u K a z a k la r s ü r ü le r le e tr a fa y a y ılıy o r d u .
E tra fı y ü k s e k ta h ta la rla ç e v r ili bu g e m ile r , p için d e k i
k ırk , a ltm ış sa v a şç ın ın y iy e c e k v e silâ h la rım ta ş ıy a b il i-
y o r d u . B u n la r ın iki b in i, b a ze n B o ğ a z iç i’n e in iy o r, İ s ­
ta n b u l'u n k a p ıla r ın ı z o rla y a ra k , im p a r a to r u te h d it e d i­
y o r v e h a ra ç a lıy o r d u . R u m la r la b e r a b e r s ırr ı k a y b o la n
R u m A teşi, (1) b o ş u n a g e m ile ri y a k ıy o r d u . İlk b a h a r d a ,
y e r d e n b it e r g ib i, da ha ç o ğ a lm ış o la ra k te k r a r g e liy o r ­
la rd ı. B iza n s ile a n la şm a y ı k a b u l e d e n ih tiy a r R u sla ra ,
g e n ç le r k ız d ık la r ı v a k it, o n la r ş ö y le c e v a p v e r iy o r la r d ı:
«S a v a ş m a d a n a ltın a , k ıy m e tli taşla ra , ip e ğ e , e s ir le r e sa­
h ip o lm a k iy i d e ğ il m i? H e r za m a n z a fe r d e n e m in o la ­
b ilir m iy iz ? D e n iz ve rü zg â rla b ir a n la şm a y a p ıla b ilir
m i»

B a ta k lık la r a ra sın a sa k la n m ış o la n b u e sr a r lı h alk-

d .

la rm v e k u ze y k u tb u n d a n g e liy o r m u ş in tib a ın ı b ır a ­
k a n filo la r ın , d o ğ u d a k i în ü lk le ri iç in sa ld ır g a n z o r b a ­
la r o ld u k la r ım , h an gi ö n s e z in in Y u n a n lıla ra h is s e ttir d i­
ğ in i a n la y a m a d ık . B iza s 'ta , e sk i d e v ir le r d e n k a lm a atlı
b ir h e y k e lin a lt k ısm ın d a , R u s la rın b ir g ü n , B iza n s R u m
İm p a r a to r lu ğ u n a h ü k m e d e c e ğ i a n la m ın a g e le n silik ya­
zıla r o ld u ğ u n d a n b a h s e d ilir .

VI

D ah a 1038 y ılla rın d a , H a life ’n in b a şk u m a n d a n ı o la ­

c a k k a d a r y ü k s e le n T ü r k le r , o n u n in a n cın a y ü re k te n
b a ğ lı k a lm a k la b e r a b e r , silâ h la r ım v e to p r a k la r ın ı elle-

(1) İstanbul’un fethi esnasında da karşılaşılan, muhte­

melen barut vesair patlayıcı maddeler karışımı bir tahrip
silâhı.
r in e g e ç ir iy o r la r d ı. I r k ın d a n ü ç y ü z b in a d a m ın b a ş ın ­
d a , T u ğ r u l b e ğ , S u lt a n ’m a d ın a B a ğ d a d ’a g ir iy o r , v e b ü ­
y ü k b i r sa y g ıy la , H a lif e ’y i a tın ın g e m in d e n tu ta r a k ,
d ü ş m a n la r ın ın o n u k a p a t tığ ı h a p is h a n e d e n sa ra y a g ö t ü ­
rü yordu .

H a lif e 'd e T ü r k le r ile o la n m e c b u r î it t ifa k ın ı d a h a

s a ğ la m la ş t ır m a k iç in , S u lta n 'in k ız k a r d e ş in i z e v c e o la ­
r a k k a b u l e tti. F a k a t, ır k d ü ş ü n c e s iy le , k e n d i k ız ın ı S u l­
t a n 'a v e r m e k t e n h a y a tı b o y u n c a k a ç ın d ı. S e lç u k lu la r
s ü lâ le s in in k u r u c u s u S e lç u k B e ğ ’in t o r u n u T u ğ r u l B e ğ
b ö y l e ş a n lı d e v ir le r y a ş a d ık t a n s o n r a ö ld ü . T u ğ r u l B e ğ ’­
in y e ğ e n i A lp a r s la n y e r in e g e ç t i. U z u n d in le n m e d e n sı­
k ıla n it ir a z s ız k e n d i ır k ın ın m a lı o la n A s y a İ m p a r a t o r -
lu ğ u 'n d a n p e k m e m n u n o lm a y a n A lp a r s la n , F ır a t ’ı a şa ­
r a k , H a z a r D e n iz i, T o r o s ’la r v e K a r a d e n iz a r a s ın d a k a ­
la n b ü t ü n b i r ü lk e y i k o r k u n ç b i r T ü r k s e lin e b o ğ d u . E r ­
m e n is ta n , G ü r c is t a n v e K a fk a s y a h e m e n b o y u n d u r u ğ u
a ltın a g ir d i. R u m la r , o e y â le t le r i b o ş a lt m ış la r ve b a tı
b ö lg e le r in e ç e k ilm iş le r d i. î m p a r a t o r i ç e E v d o k s iy a , g e v ­
ş e m iş R u m ır k ın d a n b i r h a y ır b e k le m e d iğ i iç in , g e r ç e k ­
t e n c e s u r v e s a d ık o la n R o m e n D iy o je n a d ın d a b i r b a r ­
b a r ile e v le n m iş , b ö y l e c e o n u ta h tın a o r t a k e d e r e k h ü ­
k ü m d a r lığ ın ı k u r ta r m a y ı d ü ş ü n m ü ş t ü r .

R o m e n ö n c e le r i b ü y ü k y a r a r lık la r g ö s t e r e r e k F rig-
y a , K a p a d o k y a v e E r m e n i k r a llığ ın ı ö n c ü T ü r k le r d e n
k u r t a r d ı. A n c a k A lp a r s la n , g e r i ç e k ile n a ş ir e tle r in y a r ­
d ım ın a k o ş t u ; a t lıla r ın d a n e n s e ç k in le r in in b a ş ın d a , ü s ­
t ü d e d ik k a t i ç e k m e k iç in b e y a z e lb is e le r i o ld u ğ u h â ld e ,
t e h lik e n in e n s o n h a d d in d e t a ş ın m a y a lâ y ık g ö r m e d iğ i
o k v e y a y ın ı b ır a k a r a k , k ılıç v e g ü fz ile s ilâ h la n d ı, o r -
d u ş u n u c o ş t u r a n d in î b ir k o n u ş m a y a p tık ta n s o n r a en
ö n d e sa v a şa g ir d i. S av aş a la n ı o n u n iç in y a z a fe r y e ri
y a da m e z a r o la c a k tı. U zu n b ir y a z g ü n ü , h e r ik i o r d u ­
d a n s e lle r g ib i k a n a k tı. G ü n b a ta r k e n K ü ç ü k A sy a y e ­
n id e n R u m la r ın e lin d e n g itm iş ti. R o m e n D iy o je n e le g e ç ­
tiği z a m a n , sa v a şın b a ş ın d a n b e r i o n u n c u a tm in ö lü s ü
y a n ın d a a ğ ır y a r a lı o la r a k y a t ıy o r d u . İ s t a n b u l’d a E v-
d o k s iy a ile b e r a b e r g ö r d ü k le r i iç in o n u tan ıy a n , T ü rk -
le r t a r a fın a g e ç m iş o la n k ö le s i v e b ir b a r b a r a s k e r i ta ­
r a fın d a n h e m e n S u lta n 'a g ö tü r ü ld ü . A lp a rs la n , D iy o -
je n 'e ö n ü n d e y e r i ö p m e s in i e m r e tt i v e k a n lı a y a ğ ın ı e n ­
se s in e b a s t ır d ı. O la y a ta n ık o la n R u m la r g ö z y a ş la r ın ı
tu t a m a d ıla r ; a m a , b u y e n ile n i a şa ğ ıla m a h a r e k e tin d e n
s o n ra , A lp a rs la n , İ m p a r a t o r u y e r d e n k a ld ır d ı, e lin d e n
tu ttu , k u c a k la d ı v e y e n ilg is in d e n d o la y ı te se lli e tti. « B e ­
n im g ib i c e s u r o la n la r ı t a k d ir e tm e y i v e k a d e r in c ilv e ­
le r in i k a b u lle n m e y i ö ğ r e n d im . B e n im size k a rş ı n a sıl
d a v r a n a c a ğ ım ı u m u y o r s u n u z ? » d iy e s o r d u .

« E ğ e r z â lim s e n iz b e n i ö ld ü r ü r s ü n ü z ; k ib ir liy s e n iz
a tın ızın a r k â s m a z in c ir le tir s in iz ; o lg u n v e m e rh a m e tliy -
se n iz, f id y e a la r a k b e n i ü lk e m e ia d e e d e r s in iz .» d iy e D i­
y o je n c e v a p v e r d i. A lp a sla n şa n ın a lâ y ık b ir kum an­
d a n d ı.

R om en D iy o je n ’in fid y e s i b i r m ily o n a ltın o ld u ve

R u m la r S u lta n 'a h e r y ıl d ö r t y ü z b in a lt ın lık v e r g i ö d e
m e y i kafoul e ttile r . D iy o je n İ s t a n b u l k a p ıla r ın a g e ld i­
ğ in d e , b ü t ü n İ m p a r a t o r lu ğ u n b o z g u n d a n d o la y ı k e n d i­
sin e k a r ş ı a y a k la n d ığ ım d u y d u . F id y e s i iç in a n c a k b in
a ltın t o p la y a b ild i, v e o n la r ı A lp a r s la n 'a g ö n d e r d i. B u
â ciz sa d a k a tta n m ü te e s s ir o la n S u lta n , İm p a r a t o r d a n
fa z la s ın ı is t e m e d i. R o m e n 'i k u r t a r m a k v e t e k r a r ta h ta
o t u r t m a k iç in silâ h a s a r ıld ı; a n c a k R o m e n D i y o je n , S u l­
tan y e t iş m e d e n ön ce h a p is t e ö ld ü . A n a d o lu , A n ta k y a ,
E r m e n is t a n , K a r a d e n iz ’in A s y a k ıy ıla r ı A lp a r s la n 'ın g e ­
n iş le m e is te ğ in e y e tt i. « Y u r t » la n b ü tü n b a tı A s y a ’y ı
k a p lıy o r d u . T a h tın ın - e t r a fın d a b in ik i y ü z T ü r k p r e n s i
v e y a p r e n s le r in in o ğ u l l a n t o p la n m ış ; B a ğ d a d ’d a n T r a b ­
z o n ’a k a d a r ik i y ü z b in a s k e r , o n u n a d ın a , ü lk e y i g ö z l ü ­
y o r d u . A sıl v a ta n ı o la n T ü r k is t a n ’d a , H â r iz m S u lt a ’n ı'-
rıı y o k e t m e k is t e r k e n , ö n ü n e e n g e l o la n A m u — d e r y a ’-
yı g e çm e k is t e m iş v e b i r k ö p r ü k u r d u r t m u ş t u ; a s k e r ­
le r i o k a d a r k a la b a lık t ı k i, b ir k ıy ıd a n d i ğ e r k ıy ıy a g e ­
ç i ş ta m y ir m i g ü n , y ir m i g e c e s ü r d ü . M a ğ lû p e d ile n H â ­
r iz m S u lt a n 'ı ö n ü n e g e t ir ild iğ in d e , h e r z a m a n k i m e r ­
h a m e t in i u n u t a n A lp a r s la n , o n u n a y a k la r ın d a n v e e lle ­
r in d e n d ir e k le r e b a ğ la n m a s ın ı v e o ş e k ild e ö lü m e te r k
e d ilm e s in i b u y u r d u . B u v a h ş e t te n d e h ş e t e k a p ıla n e s ir ,
b ir d e n m u h a f ız la r ın e lin d e n k u r t u la r a k / h a n ç e r in i ç e k ­
ti v e A lp a r s la n ’ın k a lb in e s a p la d ı. (*)

Ö lü m le p e n ç e le ş e n A lp a r s la n ş ö y le k on u ştu : «B u ­
n u h a k e t t im : G e n ç liğ im d e b ir â lim bana, T an rı ö n ü n ­
d e a lç a k g ö n ü llü o lm a k , k u v v e t in e güvenm em ek, ve
d ü ş m a n la r ın ı h o r g ö r m e m e k g e r e k t iğ in i ö ğ ü t le m iş t i.
B e n is e b u ö ğ ü t le r i t u t m a d ım ; v e k ib r im y ü z ü n d e n c e ­
z a la n d ır ıld ım . D ün, t a h tım ın ü z e r in d e a s k e r le r im i ve
1 c
o n la r ın d is ip lin in i, c e s a r e t in i seyrederk en , d ü n y a n ın

(*) Sultan Alparslan aslında bir kale muhafızı tarafın­

dan şehit edilmiştir.
a t ım ın a y a k la r ı a ltın d a t it r e d iğ in i s a n ıy o r d u m . K e n d i
k e n d im e : S e n , d ü n y a n ın e n b ü y ü k e f e n d is i v e y e n ilm e z
s a v a ş ç ıs ıs ın d iy o r d u m ; h a lb u k i ş im d i ö lü y o r u m ve b u
o r d u la r a r tık b e n im d e ğ il!..» O n u S e lç u k S u lta n la r ın ın
k a b r in e g ö m d ü le r v e m e z a r ta ş ın ın ü z e r in e şu n la rı y a z ­
d ıla r :

« A lp a r s la n ’ın ş a n ın ın g ö ğ e y ü k s e ld iğ in i g ö r e n le r ,
b u r a y a g e lin v e o n u n to p r a ğ ın a b a k ı n !»

A lp a r s la n ’ın ö lü m ü n d e n son ra, S e lç u k T ü r k le r i

M e lik — Ş a h ’m v e ,v â r is le r in in m u z a ffe r â n e id a r e si a lt ın ­
d a b a tı A s y a 'y a y a y ılm a y a d e v a m e t t ile r v e R u m İ m p a ­
r a t o r lu ğ u n u g it g id e b a ş k e n t in in s u r la r ı iç in e s o k tu la r .
E v d o k s iy a ’n ın o ğ u lla r ı, A v r u p a y a k a s ı s a r a y la r ın ın k a r­
ş ıs ın d a , Ü s k ü d a r c iv a r la r ın d a T ü r k e m ir le r in e z iy a fe t ­
le r v e r iy o r la r d ı. H ır is t iy a n lığ ın ö c ü n ü a lm a k iç in ha­
zır la n a n H a ç lı S e fe r le r in e k a rş ı h ır is tiv a n im p a t o r la r ,
m ü s lü m a n s u lt a n la r la g iz lic e a n la ş ıy o r la r d ı. D in î b ir
h e y e c a n la h a r e k e te g e ç e n H a ç lıla r , ta b ia ta , g e le n e k le r e ,
ik lim e k a r ş ı g e le r e k F ilis t in ’e d o ğ r u y o lla n d ıla r v e b ü ­
tü n D o ğ u h e p s in e m e z a r o ld u . H ır is t iy a n lık g ib i y e n i
v e se r t b i r d in i ta ş ım a k >iç in p e k k ö h n e b i r ır k o la n
R u m la r , d in î m ü n a k a ş a la r la o n u p a r ç a lıy o r la r d ı. R u m -
la r t a r a fın d a n d e je n e r e e d ile n h ır is tiv a n lık , b u a ra d a
B a t ı’d a p a r lıy o r v e Ş a r lm a y n ’m v â r is le r in in im p a r a t o r ­
lu ğ u n u y ü c e lt iy o r d u . .

D o ğ u , p e y g a m b e r in i A r a b is ta n ’d a b u lm u ş t u . R o m a
ır k ı İ s t a n b u l’d a y o k o ld u ; fâ t ih le r in ır k ı ise h e n ü z y e ­
n iy d i. O n u B o ğ a z i ç i’n in b ir k ıy ıs ın d a n A v r u p a k ıy ıs ın a
g e ç ir m e k iç in b ir k a h ra m a n g e r e k iy o r d u . İş te b u sıra
d a O s m a n B e ğ o r t a y a ç ı k t ı . Y in e O s m a n lı İ m p a r a t o r lu ­
ğ u 'n u n ta r ih in e d ö n e lim .

V ÎI

E r t u ğ r u l v e o ğ lu O s m a n 'ın a ş ir e t in in iş g a l e t tiğ i
d a ğ lık ü lk e , B u r s a , G e lib o lu v e İ s t a n b u l'u n y e r a ld ığ ı
g e n iş h a v z a y a g e ç it v e su v e r e n , d e r in , v a h ş i v â d ile r in
b ir le ş t iğ i y e r d e b u lu n u y o r d u . A d a la r s e r p iş t ir ilm iş b i r
g ö le benzeyen M arm ara, b u h a v z a n ın iç in d e A vru p a 4
ile A s y a a r a s ın d a , b i r y a n d a n B o ğ a z iç i, d iğ e r y a n d a n
Ç a n a k k a le B o ğ a z ı ile d a r a lm ış o la r a k u z a n m a k t a d ır .

M arm ara D e n iz i, İ s t a n b u l t e p e le r i a r a s ın d a y ıla n

g ib i k ıv r ıla r a k a k a n B o ğ a z iç i y o lu y la K a r a d e n iz ’e d ö ­
k ü lü r ; Ç a n a k k a le 'd e n is e A k d e n iz ’e a ç ılır . V e r im li v e
d ü z g ü n k ıy ıla r ı, g e n iş b i r r ık t ım g ib i u z a n ıy o r , v e ta ­
b iî lim a n la r , k a s a b a la r , k e n t le r ile s ü s le n iy o r d u . Y u n a ­
n is t a n 'ın i ç v e d ış t ic a r e t in i A v r u p a 'd a n A s y a 'y a , A s y a ’­
d a n A fr ik a 'y a d u r m a d a n m a l v e in s a n ta ş ıy a n y e lk e n ­
lile r s a ğ lıy o r d u . B u e y â le tle r , R u m im p a r a t o r lu ğ u n u n
a d e tâ k a lb iy d i. M ı s ır ’ın , M e z o p o t a m y a 'n ın , S u r iy e 'n in
v e A n a d o lu 'n u n k a y b e d ilm e s in d e n s o n r a , B iz a n s m bu
g ö lü v e b a h ç e s i iç in e s ık ış m ış t ı. O z a m a n la r t a h tın b a ­
ş ın d a b u lu n a n R u m im p a r a t o r u A n d r o n ik , s a r a y ın ın
y ü k s e k t e r a s la r ın d a n b a k t ığ ın d a b ü t ü n m ü lk ü n ü g ö r e ­
b ilir d i. İ k i b a ş k e n t , y ü z k a d a r ş e h ir v e b i r d e n iz , h iç
o lm a z s a k e n d is in e e s k i şa n lı g e ç m iş le r in in h a y â lin i y a ­
ş a t a b ilir d i.

B u b a ş k e n t le r d e n ilk i, b i r k e n t t e n z iy a d e b i r im p a ­
r a t o r lu ğ u a n d ır a n , t e p e le r ü z e r in e k u r u lm u ş v e A s y a ’-
d a Ü s k ü d a r ’a kadar u zanan İ s t a n b u l'd u . B a ş k e n t le r in
İ k in c is i, B i ti n y a 'n ın e z e lî k a r lı t e p e s i i l e O l im p u s da­
ğ ın ın (U lu d a ğ ) k a r a o r m a n la r la k a p lı e t e k le r in d e b u l u ­
nan esk i k r a llığ ın m e r k e z i B u r s a ’d ır . T ö r e le r in , k u r u ­
lu ş u n u h a lk ın ın n a n k ö r l ü ğ ü n d e n kaçan A n n i b a l'a b a ğ ­
la d ığ ı B u r s a , Ç a n a k k a le B o ğ a z ın d a n p e k u z a k o l m a y a n
b ir yerde, O lim p u s d a ğ ın a y a sla n m ış, san k i A s y a ’n ın
ile r i b i r k a le s i g ib i h e m d e n iz e , h e m d e k a r a la r a h ü k m ­
e d iy o r d u . Ö n e m l i m e v k i i, ıl ım l ı i k l im i , s ır t ın d a onu
m u h a fa z a eden o r m a n la r ı, y a z ın k ö p ü k lü s u la r a k ı t a ­
rak o v a la rım s u la y a n ır m a k la r ı b a n y o la r ın a D o ğ u 'd a n
v e B a t ı 'd a n h e r y ıl y a b a n c ıla r ı ç e k e n s ıc a k s u k a y n a k ­
la r ı ç ın a r la r ın ın g ö lg e s i, d u t la r ın ın y a p r a ğ ı, b a ğ la r ın ın
a l r e n g i, y a y l â l a r m m b u ğ d a y v e o t l a k b a k ım ı n d a n b o l ­
lu ğ u , ç o k e s k i z a m a n l a r d a n b e r i s u r la r ın ın iç in e k a la b a ­
lı k v e f a a l b i r h a lk t o p la m ı ş t ı. M e v k ii b a k ım ın d a n İs­
t a n b u l'u g e ç iy o r , n ü f u s u v e z e n g in liğ i b a k ım ın d a n o n a
y e t iş iy o r d u . R u m i m p a r a t o r l a r ın ın B u r s a ’d a k i y a z lık
s a r a y la r ı, E d ir n e ve İsta n b u l s a r a y la r ı ile e ğ le n c e y ö ­
n ü n d e n a ş a ğ ı k a l m ı y o r d u . A y r ıc a B u r s a o n l a r iç in , A s ­
y a t o p r a k la r ın ın k ilid i v e a n a y o lu id i. U l u d a ğ 'ın e t e k ­
le r in d e n ç ık a n g e ç it le r , k u z e y ve b a tı y ö n le r in d e a ç ıl­
d ık t a n s o n r a , d a ğ lık L id y a , F r ig y a v e K a r a m a n y ö r e l e ­
r in e g ir iy o r d u . B u g e ç it le r , d a h a ö n c e le r i, y a b a n c ı k a ­
v i m l e r in is t ilâ s ı b e k le n d iğ in d e n , h is a r la r , k a le le r , ş a t o ­
la r la k a p a t ıl m ış t ı.

U lu d a ğ 'ın a r k a s ın d a k i g e ç it le r , k a le le r , h is a r la r ,
o r a la r ı t ım a r ş e k lin d e id a r e e d e n R u m d e r e b e y le r i t a ­
r a fın d a n iş g a l e d iliy o r , d e r e b e y lik b a b a d a n o ğ u la k a lı­
y o r d u . A lp a r s la n 'ın is t ilâ e t t iğ i A n a d o l u 'd a ile r le y e n
S e lç u k b o y la r ın ın te ş k il e ttiğ i T ü r k k ö y le r i o b ö lg e d e
Rum k ö y le r i ile k a r ı ş ık ş e k il d e b u l u n u y o r d u . B i r b i r l e ­
r in d e n d e v a m lı k u ş k u la n a n ik i ı r k , b a ş k a n l a r m m o n la ­
r ı k ır h a y a t ı n a veya f e t ih e s ü r ü k le m e s in e göre, kâh
a h e n k li b i r b a r ı ş iç in d e , k â h savaşarak y a ş ıy o r l a r d ı.
H e r b ö lg e , h e r ş e h ir , h e r k a l e k e n d i im k â n l a r ı ile h a z ı r ­
la n m ış k u v v e tle re d a y a n ıy o rd u . A v r u p a ’d a n B u lg a r l a r ,
S ır p l a r , R u s la r ; A s y a 'd a n T ü r k le r ve M o ğ o lla r ve b ir
y a n d a n k e n d i iç l e r i n d e k i i s y a n la r ile s ık ı ş t ı r ıl a n B i z a n s
im p a r a t o r l a r ı , kendi h a l l e r in e te r k e d ilm iş d e r e b e y le r i-
ıe g e r e k t i ğ i n d e d a h i a s k e r g ö n d e r m i y o r l a r d ı . T ü r k l e r i n
ia h a h ız lı v e d a h a g e n iş b i r i s t il â h a r e k e t i n e g i r i ş m e ­
le r in i ö n le y e n ş e y s a y ıl a r ı n ı n a z lığ ı id i. R u m h a l k l a r ı n ı ,
U z a k A s y a 'n ı n ç o b a n d in i ile ı r k m a s a h i p t o p lu lu k la r ı­
na k arşı d ö v ü ş tü re n g a y r e t , ır k fa r k ı ve yeni d in d e n
d u y u la n kork uyd u.

V III
t ■ ■

U l u d a ğ 'ın g e ç i t l e r i n i k o r u y a n h isa rla r d a n b ir in in

a d ı A n g e lo k o m a (1 ) id i. B u r s a — K ü t a h y a y o lu n u g ö z ­
lü y o r d u . H e r y ı l, E r t u ğ r u l 'u n s ü r ü le r in in ta ze ot b u l­
m ak iç in d a ğ la r a ç ı k t ı ğ ı v e in d iğ i z a m a n l a r d a b u h is a ­
r ın in s a n la r ı ç o b a n l a r a h a k a r e t e d iy o r v e k o y u n la r ı d a ­

ğ ıtıy o rd u . Y a ş la n m ış o la n E r tu ğ r u l, b a rış n iy e t lis i o l­

duğundan A n g e lo k o m a d e r e b e y in e ş ik â y e t t e b u lu n d u .

D ereb eyi su çu , güya R u m la r a s o p a l a r ı ile v u r a n . T ü r k

ç o b a n la r ı ü z e r in e a t t ı. A n l a ş m a t a r a f l ıs ı o l a n E rtu ğ ru l

(1) Blekoma ve Linoe adlanyla da bilinen Bilecik.

o tlm a zam anı dağa ç ık a n ç o b a n la r ın ı s ilâ h s ız gön d er­
m eyi t e k li f e tti. A y r ıc a . T ü r k le r in iyi n iy e t le r in i a ç ık ­
la m a k g a y e s iy le , ü z e r le r in d e k i k ıy m e t li eşyayı A n g e lo -
k o m a k a le s in e b ı r a k m a la r ım v e g e ri d ö n d ü k le r in d e r e ­
h in le r i a l m a l a r ı m ta le p e t t i.

Rum b e y i, E r t u ğ r u l'u n iyi n iy e t le y a p tığ ı t e k lifle r i

k a b u l e t t i. F a k a t , r e h in e ş y a y ı ş a t o y a g ö t ü r e n T ü r k le r in
s ilâ h lı a d a m l a r d e ğ il, k a d ın la r o l m a s ın ı ile r i sürd ü ;
b ö y l e c e h e r h a n g i b i r s ü r p r iz in ö n ü n e g e ç e c e ğ in i d ü ş ü ­
n üyordu .

E r t u ğ r u l, g ü c ü n e g id e n b u t a le b i d e k a b u l e t t i. R e ­
h in le r , h e r ik i ır k ı d a y ü c e lt e n b ir d a v r a n ış iç in d e , y ıl­
la r c a a lın d ı, v e r ild i. B i z a n s d e r e b e y in in s a d a k a t in i t a k ­
d ir eden, E r t u ğ r u l 'u n o ğ lu O s m a n , h e r y ı l, s ü r ü le r in
d ön ü şü n d e, T ü rk m e n k a d ın la r ın b u g ü n de d o k u m a k ta
o l d u k la r ı ta tlı r e n k le r le b e z e n m iş h a lıla r , kara kuzu
p o s t la r ı, örm e k ö se le d e n at k o ş u m la r ı, bal ve sü tte n
m â m û l y iy e c e k le r a r m a ğ a n e d e r d i. A n c a k , d e r e b e y in in
k e n d is in e lü t fe n v e r ile n h e d iy e le r i, s a n k i k e n d is in e tâ ­
b i b i r a ş i r e t t e n v e r g i a l ır g ib i, s a y g ıs ız c a k a b u l e t m e s i,
son u n d a O sm an B e y in g u r u r u n a d o k u n d u . S a v a ş a r k a ­
d a ş la r ı n d a n b ir kaçm a ve a ş ir e t in y a ş lı a lp la r ın d a n ,
b a b a s ın ın üç a r k a d a ş ın a iç in i d ö k tü .

H e r zam an o ld u ğ u g ib i, A n g e lo k o m a d e r e b e y in e ,
k a d ın la r ın e lin d e n a l ış ı lm ış h e d iy e le r i g ö tü re n h e y e t,
b u s e f e r , u z u n e l b i s e l e r g i y m i ş , b a ş la r ın d a k a d ın ö rtü ­
leri o la n , d iş in d e n t ır n a ğ ın a s ilâ h lı a ltm ış s a v a ş ç ıd a n
m eydana g e li y o r d u . K a le d e n iç e r i g ir d ik le r in d e , v e r i­
le n b ir iş a r e t le , ö r t ü le r in i a t a c a k la r , s ilâ h la r ın ı çeke­
r e k k a le y i a la c a k la r d ı. .
 Bu e sn a d a , k a le d ış ı n d a k i çam o r m a n la r ın d a , y a ­
n ın d a y ü z s e ç m e s ü v a r i ile b e k l e y e c e k o l a n O s m a n B e ğ ,
aynı gece, b a şk a T ü rk a ş i r e t le r in e y a p t ı ğ ı s e f e r d e n d ö ­
n ecek o la n A n g e lo k o m a d e r e b e y in i v e a la y ın ı k a r ş ıl a ­
y a c a k t ı. O l a y l a r t a s a r la n d ı ğ ı g ib i g e r ç e k l e ş t i . O s m a n B e ğ
ile R u m l a r a r a s ın d a savaş E r m e n i g e ç id in d e m e y d a n a
g e ld i. G e n ç T ü r k b e ğ i h e m k a l e d e h e m d e k a l e d ış ın d a
g a lip g e ld i . F a k a t k a n lı k a v g a , s a v a ş ç ıl a r ı n d a n b i r ço­
ğ u n u n h a y a t ın a m a l o l d u . Ö l e n le r a r a s ın d a y e ğ e n i B a y -
k od şah (B a y h o ca ) d a b u lu n u y o r d u . Onun h â t ır a s ı n a ,
d e r e k e n a r ı n d a k ü ç ü k b i r t ü r b e y a p t ı la r .

, IX

B u z a fe r O s m a n B e ğ i, d a h a fa z la to p r a k k a z a n m a k
arzusu n a it t i. U l u d a ğ ’ın b e r is i n d e en son u ncu g e ç id in
ç ık ışın d a b u lu n a n K a r a — H i s a r 'a se fe r d ü z e n le d i . A y r ı­
c a s a v a ş ı n ı _k a z a n ı n c a , m e r k e z i n i K a r a — H i s a r 'a n a k le t ­
ti. Z a f e r b u d e f a e n k ü ç ü k k a r d e ş i S a v c ı 'n m b a ş ı m ye­
d i. S a v c ı, ş e h it d ü ş t ü ğ ü çam a ğ a c ın ın a l t ın d a to p ra ğ a
v e r ild i.
G e n ç k a h r a m a n ın b ü y ü k le r i v e a r k a d a ş la r ı, h â t ır a ­
s ın ı y a ş a t m a k iç in , y ı l la r c a , a ğ a c ın d a l la r ın a k a n d il a s ­
t ıla r . G e c e l e r i u z a k t a n b a k a n l a r , ç a m a ğ a c ın ı t a m a m e n
ı ş ı k lı o l a r a k g ö r ü y o r la r d ı . T ö r e l e r , h â l â o yöreye Kan­
d illi Ç a m d e r le r .

A y n ı y ı l, g e n ç s a v a ş ç ıy a d u y u la n ked erd en b ir b a ş­
k a s ı d a h a a ş ir e t i e t k il e d i.

H i c r î 6 8 7 , m i l â d î 1 2 8 8 y ı lı n d a , o ğ l u n u n i s t i k b a l in in
p e k p a r la k g ö r ü n d ü ğ ü b ir d e v ird e , E r tu ğ r u l B e ğ h a y a ­
t a g ö z le r in i y u m d u . S a n k i O s m a n B e ğ ’i b a b a s ı n ı n ö lü ­
m ü n d e n d o la y ı t e s e lli e t m e k i s t e r m i ş g ib i, M a l h a t u n a y ­
nı gün, O sm an B e ğ in ilk çocuğu O r h a n ’ı d ü n y a y a ge­
t ir d i.

O z a m a n la r henüz S u r iy e ve A n a d o lu T ü r k le r i n in
r e s m î h ü k ü m d â r ı o la n S e l ç u k S u lt a n ı I I I . A lâ e d d in , O s ­
m a n B e ğ e , k e n d i f e t h i o la n K a r a — H i s a r ’ı v e d iğ e r b ü ­
t ü n T ü r k e m i r le r iy le (B e y le r i) aym s e v iy e y e g e tir e n
e m i r li k ü n v a n ım v e r d i. Y e n i m a k a m ın ı t a s d ik a n la ­
m ın d a g ö n d e r ile n b ir d a v u l, b ir bayrak ve b ir tu ğ u ,
O sm an B eğ s a y g ıy la kabul e t t i. K u z e y -— b a t ı A n a d o lu
b o ğ a z la r ı ilk d e f a o l a r a k , m ü s lü m a n l a r m g ü n d e b e ş d e ­
f a n a m a z a ç a ğ r ıla r ın d a , T ü r k m u s ik î â l e t le r in in s e s in i
iş it t i. K a r a — H i s a r k ilis e s i, c a m i h â lin e g e t ir ild i. B i lg i n
E d e b a lı ta r a fın d a n d e v a m lı t e lk in g ö r e n O sm an B eğ,
h e r C u m a P a z a r m e y d a n ı n d a k a d ılık y a p ıy o r v e s a d e c e
t a r a f s ı z k a l m ı y o r , s iy a s î b a k ı m d a n h ır i s t i y a n l a r a m ü s a ­
m a h a k â r d a d a v r a n ıy o r d u . O s m a n B e ğ ’in h i m a y e s in d e ,
a r a d ık la r ı a d a le t i v e ilg iy i b u l a n h ır is t iy a n la r , R u m h a l­
k ın ı v e t ic a r e t in i K a r a — H i s a r ’a ç a ğ ır d ıla r . A n a d o l u '­
n u n b a ş k a e y â le t le r in d e h ü k ü m sü ren T ü rk B e y 'le r i.
O s m a n B e ğ 'i n ik b a l v e ş a n ın a h a s e t e t t ile r . A n c a k b ö y ­
le r e k a b e t l e r o n u y o lu n d a n a l a k o y m a d ı. Y a v a ş yavaş,
fa k a t d e v a m lı o l a r a k il e r l e m e s i n e devam e t t i. K ara—
H i s a r 'd a n s o n r a , t a h ta k a ş ık v e t a r a k i m â l e d ile n Y e ­
n ic e — T a r a k ç ı k e n t in e , o r a d a n d a , k a d ın e l iş le r i iç in
iğ n e y a p a n , ik i d a ğ ın g ö lg e s in e s ığ ın m ış M o d r e n (G e y ­
v e ) k a s a b a s ın a u z a n d ı. U l u d a ğ ’ın ç e v r e s in i b ö y le sin e
d o l a ş ır k e n , k o r k u s u ç o k t a n B u r s a 'y a u l a ş m ı ş t ı . K a r a —
H i s a r 'a , y a n ın d a b o l g a n i m e t v e ş ö h r e t ile d ö n d ü . B ir
ih â n e t , O s m a n B e ğ i, B i le c ik T ü rk k u m a n d a n ın a em â­
net e t t iğ i babası E r t u ğ r u l’u n ilk k e n t i n e ç e k ti. K e n d i­
s in i k ı s k a n a n b u k u m a n d a n , o n u n iç in b ir tu za k h a zır­
la m ış t ı. B ir R u m d e r e b e y in in k ız ı N i l ü f e r ile y a p ı la c a k
o la n düğününe O sm an B e ğ i d â v e t e tm iş , d ü ğ ü n karga­
ş a lığ ı e s n a sın d a O sm an B e ğ i k a t le d e c e ğ in i h e s a p l a m ı ş ­
tı. A n c a k O sm an Beğ tu z a ğ ı, k o m p lo n u n i ç in e g ir m iş
g ib i d av ran an d o stu M i h a l 'd e n ö ğ r e n d i, k e n ti b ir h a r p
h ile s iy le te k ra r k e n d is in e b a ğ la d ı; N i l ü f e r 'i n m ü s ta k ­
b e l e ş i n i ö l d ü r d ü v e o n u d a k e n d i k a l e s in e g ö t ü r d ü . O s ­
m an B e ğ , N i l ü f e r 'i , d a h a o n ik i y a ş ı n d a s a v a ş t a y a r a r ­
lı lı k g ö s te r e n o ğ lu O r h a n 'a m ü k â fa t o la r a k n ik a h la d ı.

(D
S on ra, ord u su n u to p la y a r a k , \fa s a v a ş ın seb eb i ve
g a n im e ti o la n N i l ü f e r ’ in b a b a s ın ın b u lu n d u ğ u Y ar—
H is a r ’a g i t t i. H isa r ile b ir lik te , F r i g y a 'n ı n d a ğ lık b ö l­
g e le r i n d e n ö n e m li b ir k ıs m ı fe tih le r in e k a ttı. S e lç u k
S u l t a n l a r ı n ı n s o n u n c u s u I I I . A l â e d d i n ’in ö l ü m ü , O s m a n
B e ğ i b a ş s ız b ır a k tı. D iğ e r T ü r k B e y l e r i ’n d e n ü s t ü n b ir
du rum u v a r d ı v e U l u d a ğ 'ı n e t e k le r i n e kadar önünde
düşm an k a lm a m ış tı. O günden itib a r e n ü lk e y i kendi
a d ın a y ö n etm ey e ve s ik k e l e r ü z e rin e k en di t u ğ r a s ın ı
vu rdu rm aya b a ş la d ı. O zam ana kadar Cum a h u tb e le ­
r in d e A l â e d d i n ’ in adı oku n u rk en , a r t ık O sm an B e ğ 'i n
adı okunm aya b a ş la n d ı . A r k a s ın d a k a la n to p r a k la r ın
y ö n e tim in i k a r d e ş le r in e ve k u m a n d a n la r ın a b ır a k t ı .
K a r a — H is a r ın id a r e s i is e , a n n e s i M a l h a t u n 'u n v e sa y e ti

(1) Müneccimbaşı ve Oruç B ey Tarihleri ile karşılaştı­

rılması...
(Tercüman 1001 Temel Eser Yayınları)
a l t ın d a O rh an B e ğ ’e e m â n e t e d il d i. K e n d is i is e y a n ı n ­
d a e n y iğ it s a v a ş ç ıla r ı ile U l u d a ğ 'a v e U l u d a ğ ın ö t e s i n ­
de M arm ara D e n iz in e a ç ıla n o v a la r a d oğru il e r l e m e y e
b a ş la d ı.

R u m la r , k e n d ile r in i ç e v r e le y e n T ü rk B e y le r in d e n
s a d e c e O s m a n B e ğ 'i n a d ın ı t a n ıy o r la r d ı. K u r ’a n « A d l a r ,
g ö k t e n in e r le r v e g e le c e ğ in p e y g a m b e r l e r i n i tâ y in e d e r ­
le r .» d e m iş tir . O s m a n (O tm a n ) k e m ik k ır a n d e m e k tir.
G e n ç li ğ in d e m â r u z k a ld ığ ı h a k a r e t i n h â t ır a s ıy la K ö p r ü
— H isa r k e n tin e doğru yü rü dü. Bu k a le n in d e r e b e y i,
e s k id e n d e r e k e n a r ı n d a , in c ir a ğ a ç l a n a l t ın d a b i r e ğ le n ­
ce t e r t ip le m iş , y e m e ğ in o r ta sın d a b ir d e n e lin i u za ta ­
r a k , o z a m a n l a r h e n ü z t a n ı n m a y a n O s m a n B e ğ ’e ö p t ü r ­
m ek is t e m iş t ir . O sm an B eğ bu eli ö p m ü ş , fa k a t a c ıs ı
iç in d e y e r e t m i ş t i . N e p a h a s ın a o l u r s a o l s u n bu h ak a­
r e tin i n t ik a m ı m a lm a k is t iy o r d u . H ı r s a k l ım o kadar
b a ş ın d a n a lm ış tı k i, bu s e fe r i yapm ak iç in t o p la d ı ğ ı
h e y e tte , b a b a s ın ın ağabeyi ve O s m a n lı l a r ı n çok say gı
g ö s t e r d ik le r i, b i r a s ı r lı k D ündar beve, k e n d is in e te m ­
b ih t e b u lu n d u d iy e , y a y ın ın ta h ta sı ile vu rd u . Y a şlı
a d a m , y e ğ e n in in d a rb e sin d e n k u r tu la m a d ı ve c a n ın ı
v e r d i.

O sm an , h id d e t in in neye m al o ld u ğ u n u a n la y ın c a
m ü t h i ş k e d e r l e n d i f a k a t d ü ş ü n c e s in i d e ğ i ş t ir m e d i . K ö p ­
rü — H is a r , T ürk O rd u su n a dayanam adı ve d ü ştü . O
b ö lg e d e k i b ü tü n k e n tle r ve k a le le r , h im a y e s in i kabul
e t t il e r . E li n e g e ç ir d iğ i k a le le r d e n güç a la r a k , k e n d is i
de İ z n ik ( N ic e e ) k a le s in in c iv a r ın d a o k e n ti a b lu k a y E
 a l m a k iç in b i r h i s a r in ş a e t t ir d i. B ö y l e c e k e n d i h is a r ı ­
n ın y ü k s e k d u v a r l a r ı a l t ın d a , î z n i k (N ic e e ) k e n tin i s a ­
vunan B iz a n s İm p a ra to ru n u n m u h a fız la r ı ile s ık s ık
ç a tışm a k im k â n ı n ı b u lu y o rd u . Ö lü le r le d o la n ova ar­
t ı k ö n ü n d e a ç ı l ı y o r d u . S a v a ş s ı r a s ı n d a ö l e n y e ğ e n le r i n ­
d e n b ir i iç in b i r t ü r b e y a p t ı r d ı . B u g ü n b i l e m ü s l ü m a n -
la r , b i li n m e y e n b i r g e le n e ğ in e t k i s i y l e , h â l â o y e r e y a ­
r a lı a t la r ı n ı g ö tü r e r e k , a ta la r ın ın k a n ıy la s u la n a n to p ­
r a k l a r d a n y a r a l a r ı i y il e ş t i r m e s i n i b e k l e r l e r .

Y ü ksek ve k a lın s u r la r ıy la ç e v r ilm iş o la n İz n ik ,

b ir ta ş k ın s o n u n d a o r ta y a ç ık a n a d a g ib i k a lm ış tı. B u r -
s a y a k a r ş ı y a p ı la n i k i n c i b i r s a v a ş ile U l u d a ğ 'd a n a k a n
b i r n e h r in h e r ik i k ıy ıs ı d a O s m a n B e ğ i n e l in e g e ç t i. O s -
' m an B e ğ , s a v a ş la r ın ın v e s ü r ü le r in in h iç b i r zam an
n e h r i n y a t a ğ ı n d a n g e ç m e y e c e ğ in e d a i r s ö z v e r m i ş t i . A n ­
c a k a s k e r le r i, d e n iz d e n , n e h r i n a ğ z ın ı a ş a r a k , k a r ş ı k ı­
y ıy a ayak b a s tıla r . B ö y le c e v e r il e n söz h a r fi h a r fin e
y e rin e g e tir ilm iş o lu y o r d u .

, XI _ .

A n la ş m a la r ın m u h t e v i y a t ın ı g a lip le r tâ y in eder.
R u m la r , d a h a ön ce L â t in le r e y a p tık la r ı g ib i, T ü r k le r e
de t o p r a k la r ı n ı a d ım a d ım t e r k e d i y o r i a r d ı . O n la r B i­
z a n s 'a ç e k ild ik ç e , O sm an Beğ ile r liy o r d u . Y e n i ş e h i r 'e
y e r l e ş t i ğ i n d e , U l u d a ğ 'ı n e t e k l e r in d e im p a r a to r lu k k en ­
ti B u r s a 'y ı s e y r e d iy o r d u . Y a k ın a r k a d a ş l a r ın d a n b iri­
n in o ğ lu K ara A li , e r t e s i y ıl O sm an B e ğ 'e ş ir in Rum
a d a s ı K a l o l i m n o s 'u fe th e d iy o r d u . H a f i f m e y illi, y e m y e ­
ş il o t l a k la r la k a p lı e te k le r i ve d a r k ıy ıla r ın d a v e r im li
t o p r a k la r ı o l a n s e v i m li b i r d a ğ d a n m e y d a n a g e le n a d a ,
M u d a n y a v e G e lib o l u K ö r f e z i n d e , s a n k i A s y a 'd a n A v r u ­
p a ’y a a t l a m a k is t e y e n b i r y a r ım k ö p r ü y d ü . O s m a n B e ğ ,
b u b a ş a r ıs ın d a n d o la y ı y ü z b a ş ı s ın a , a d a n ın e n g ü z e l k ı­
z ın ı v e r d i.

X II

O s m a n lIla r a k om şu d iğ e r büyük T ü rk B e y li k l e r i ,
b ilh a s s a G e r m iy a n , K a sta m o n u , M en teşe ve K aram an
B e y li k l e r i , B iz a n s lI la r a k a r a d a v e d e n iz d e b ü y ü k k a y ıp ­
l a r v e r d ir iy o r la r d ı. T o r o s la r in b ü tü n g e ç it le r i e le g e ç i­
r iliy o r , L id y a b ö lg e s i iş g a l e d il iy o r , E f e s 'e g ir iliy o r d u .
İm p a r a to r la r k e n d ile r in i ancak d ü şm a n la r ın a d o s t lu k
e li u z a t a r a k k o r u y a b i li y o r la r d ı . O z a m a n l a r t a h t ın b a ­
ş ın d a b u lu n a n A n d r o n ik , k ız k a r d e ş i M a r i a 'y ı d iğ e r
T ü r k le r i v e ö z e llik le O s m a n B e ğ i d u r d u r a c a ğ ım vaade-
d e n T ü r k b e ğ i K o c a b e n d e (1) y e v e r iy o r d u .
M ü s t a k b e l e ş in in k u d r e t in d e n f a z la s ıy la g u r u r d u ­
y a n M a r i a , d ü ğ ü n a la y ı ile b e r a b e r İ n e g ö l 'e k a d a r ile r ­
le d i v e O s m a n B e ğ 'd e n k e n d is in e , d a h a g ü ç lü b i r T ü r k
b e ğ in in k a r ıs ı o la c a ğ ın d a n d o la y ı, s a y g ı is t e d i. O s m a n
B eğ bu ih t a r l a r a b iz z a t b a ş ın d a b u lu n d u ğ u ordusunu
Y e n i ş e h i r 'd e n K a r a d e n iz k ıy ıla r ın a kadar il e r l e t m e k le
c e v a p v e r d i. O ğ lu O r h a n 'ın v e b a b a s ın ın s ilâ h a r k a d a ş ,
la r ın ın y a r d ım ı y l a h e m k e n d is in e r a k ip T ü r k b e y l i k l e ­
r in i, hem de B i z a n s 'ı n son o y u n la rım e z d i, b it ir d i .
İ s t a n b u l 'u n k a r ş ı s ın d a , B u rsa, İ z n ik ve İz m it ha­
r iç , b ü t ü n B a t ı A n a d o l u 'd a e g e m e n liğ in i k u r d u . İ n ş a et-

(1) Hocabende: İl— han Olcayto. Osman Beğ bu İlhan­

lığına bağlıdır.

P : 5
tir d iğ i k a l e le r le , U l u d a ğ y ö r e s i n i ç e v r e li y o r v e B i z a n s '­
ın b a ş k e n t i n in , ü lk e n in b ü t ü n ü y l e o la n ir t i b a t ı n ı k e si­
yord u.

X III

H a s ta lık ta n v e s a v a ş ta n d o la y ı za m a n ın d a n önce
y a ş la n a n O sm an B eğ, bunca fe tih te n s o n r a b a r ı ş iç in ­
d e ö l m e k ü z e r e Y e n i ş e h i r 'e ç e k i l d i . U z u n z a m a n d ı r ç e k ­
t iğ i gut h a s t a l ığ ı , T ü r k le r i n ta h tı o la n a ta b in m e s in e
engel o lu y o r d u . H er zam an hür ve fâ jih o la n d eh ası

O r h a n 'ı h a y a t ın ın en b ü y ü k '' e m e l i B u r s a 'y a it iy o r d u .

U l u d a ğ ’a a d ı m a d ı m t ır m a n a n O r h a n B e ğ s o n r a b u b a ş ­
k e n t ü z e r in e b i r ç ı ğ g ib i d ü ş t ü . O r d u g â h ı n ı K a y n a k b a ş ı
m e v k iin d e k u r d u . O r a d a , d a ğ d a n a k a n s u la r b ir le şiy o r
v e ş e h r i b e s l e y e n g e n iş b i r y a la k o l u y o r d u .

H e r n e k a d a r y ü r e k li b ir k u m a n d a n ta r a fın d a n y ö ­
n e tile n k u v v e t li b ir Rum g a r n iz o n u ş e h ir i k oru yo rsa
d a , ş e h r in d i r e n m e s i, ç ö k ü ş ü n ü g e c ik t ir e c e ğ i iç in çok
d a h a v a h im s o n u ç l a n a c a k t ı . T ü r k l e r l e a ç ık a r a z i d e ç a r ­
p ışa ra k a b lu k a y ı k ır a m ı y a c a k g ü ç te o la n A n d r o n ik ,
B u r s a k u m a n d a n ın a , O rh a n B e ğ le , h ır is tiy a n la r m ö d e y e ­
c e ğ i y ı ld a ü ç y ü z b in d ü k a a l t ın lı k b ir v e r g i k a r ş ı lı ğ ın ­
da m ü tarek e y a p m a s ın ı e m re tti. V e r g i, O s m a n B e ğ in
h a le fle r in e ü ç y ü z y ıl s ü r e y le ö d e n e c e k t i . B u r s a h a lk ı
v e o r d u s u , s e r v e t le r i ile b e r a b e r G e m l i k 'e ç e k i l m e y i k a ­
bul e t t ir d il e r . O rh an, kan d ö k ü lm e d e n O sm a n lIla r ın
y e n i b a ş k e n t i n e g ir d i. O c a k l a r ı n d a n e b e d i y e n a y r ıl m a k -
ta n sa , T ü r k le r in e g e m e n li ğ i n i k abul eden B u r s a a h a li­
s in in h a y a t ın a , s e r v e t in e v e d in in e m ü s a m a h a e d ild i.
 Y e n i ş e h i r 'e y e n i z a fe r in m ü j d e s in i g ö t ü r m e k ü z e r e
b ir h a b e r c i B u r s a 'd a n y o la ç ık a r k e n , a y n ı a n d a Y e n i ­
ş e h ir 'd e n g e le n b a ş k a b i r h a b e r c i O r h a n B e ğ 'e b a b a s ı ­
n ın ö lm e k ü zere o ld u ğ u n u b i ld i r m e y e h a z ır la n ıy o r d u .
Z a f e r e s e v in m e k t e n z iy a d e , ç o k saygı d u y d u ğ u b a b a sı­
n ın ö l m e k ü z e r e o l m a s ın d a n s o n d e r e c e k e d e r le n e n O r ­
han B eğ, ord u su n u n k u m a n d a s ın ı M ih â l B e ğ 'e b ır a k a ­
r a k , b a b a s ın ın s o n n e f e s in e v e h a y ır d u a s ın a y e t i ş m e k
iç in d e r h a l Y e n i ş e h i r ’e h a r e k e t e tti.
O sm an B e ğ 'in h a y a t ta n p iş m a n l ık duyacağı veya
a r z u e d e c e ğ i h iç b i r ş e y k a l m a m ı ş t ı. S e v g ili e şi M a lh a -
tu n ondan önce v e fa t e t m iş t i. O sm an B e ğ 'in de ona
m ezard a k a v u ş m a k t a n b a ş k a b ir e m e li y o k t u .
N a s ih a t le r in k a y n a ğ ı, is l â m iy e t in ve s iy a s e t in en
s e lâ h iy e t li a ğ ız la r ın d a n b ir i o la n d e ğ e r li h â l im , k a y m -
b a b a s ı, şe y h E d e b a lı da yüz on y a ş ın d a h a y a ta g ö z le ­
rin i y u m m u ş t u ; n ih a y e t , k a h r a m a n o ld u ğ u k a d a r it a a t ­
k â r o la n o ğ lu O r h a n B e ğ , s a v a ş la r ın ın te k h e d e f i o la n
B u r s a y ı a la r a k , b u n d a n b ö y l e y e n ilm e z b ir g ü c e k a v u ş a ­
c a k o la n O s m a n lI la r a b ir b a ş v e b i r m e r k e z h e d iy e e t ­
m i ş t i. H a y a t l a r ı ile b e r a b e r ö d e v le r i d e b it e n in s a n la r ın
r a h a tlığ ı iç in d e , n e h a y a t t a n n e d e ö l ü m d e n ş ik â y e t t e
b u lu n a r a k , ö ld ü . Y e r e s e r ili k e ç e y a ta ğ ın ın e t r a fın a ç o ­
c u k la r ın ı, k u m a n d a n la r ın ı , d a n ış m a n la r ın ı t o p la d ı ve
h a le fi O rh an B eğe henüz k u d r e t in i k a y b e t m e m iş o la n
b ir s e s le , O s m a n l ıl a r t a r a fın d a n y ü z y ılla r b o y u u n u t u l­
m a y a n şu k o n u ş m a y ı y a p tı.
T a r ih ç i S a a d i, (1) d o ğ u lu ş a t a f a t ı iç in d e , g e le c e k
n e s ille r e , ö le n b a b a n ın o ğ lu n a s ö y le d iğ i b u son s ö z le r i
a k ta rm ıştır.

(1) Tâc üt tevarih müellifi Hoca Saadeddin Efendi.

 İ k i b e y o ğ lu , k a l p l e r i n d e d e r in b i r s ız ı, g ö z l e r i n d e
k e d e r , k a r ş ı k a r ş ı y a g e ld i k l e r in d e , O r h a n B e ğ , d e r in b i r
iç ç e k i ş t e n sonra: «A h O sm an B eğ! K â in a ta b e y le r ve
k r a l la r verecek o la n , bunca m ille ti k e n d in e b a ğ la y a n
sen m is in ? » d e m iş tir .

F eri k a ç m ış g ö z le r in i O rh an B e ğ ’e ç e v ir e n , Ö lü m ­
s ü z H a n , a n c a k i ş i t i le n b i r s e s l e o ğ l u n a s e s l e n d i :

(1 ) « R u h u m u fe r a h la ta n se n , k e d e r le n m e ! B e n i, h e r k e s
g ib i şu k ö t ü lü k l e r l e d o lu dünyada ilk n e fe s a lış ım ız ­
dan beri p en çesi a l t ın d a tu tan k a d e rin e l le r i n d e , c a n
ç e k işirk e n g ö rü yo rsu n . B en gerçek h ayatı d üşü nü yo­
r u m ; g e le c e ğ in , s a a d e t l e , z a f e r l e , ş a n l a d o l u o l s u n . S e n ­
den a y r ılm a y a h a z ır la n d ığ ım şu s ır a l a r d a i ç i m p iş m a n
d e ğ i l, ç ü n k ü s e n i y e r i m e b ı r a k ı y o r u m . Ş i m d i s o n n a s i­
h a t le r im e k u la k v e r.

«H a y a tın e n d i ş e le r i sen d en u zak o ls u n . Seni çev­

r e le y e n k u tlu lu k la , a sla m ü s te b it o lm a , b a k ışla r ın ı za ­
lim lik t e n k a ç ı r . A d a l e t i g e li ş t i r v e yeryü zü n e sü s yap .
V ü cu du m d an a y r ıl a c a k ru h u m u , k a z a n a c a ğ ın z a fe r le r ­
le d a im a m u tlu k ıl- D ü n y a y ı f e t h e t t i ğ i n zam an d a , k ı­
lı c ı n ı k u l l a n a r a k d in im i z i y a y m a y a ç a l ı ş .

« H ır is tiy a n k r a l l ı k la r île hakka dayanan d o s t lu k ­

la r k u r . Â l i m l e r i d a im a ş e r e fle n d ir ; b ö y le c e ilâ h î a d a ­

le t i s a ğ la m la ş tır m ış o lu r s u n ; ve n erede o lu r s a o lsu n ,

b ir a d a m ın â lim o ld u ğ u n u d uy arsa n , onu servete b oğ ,

onu y ü k s e lt ve şe fâ a tin i e s irg e m e .

« O r d u la r ın ve s e r v e t in s e n i h iç b ir zam an k i b ir l i
y a p m a s ın .
 « E tr a fın d a d a im a k a n u n la a y d ın la n m ış k iş i le r b u ­
lu n su n ; ve k a n u n u n , k r a llık la r ı a y a k t a t u t a n te k t e m e l
o ld u ğ u n a in a n a r a k , o n u d a im a d a r b e le r d e n koru . İlâ ­
hî kanun b iz i m te k g a y e m iz o lm a lıd ır; a t t ığ ım ız her
a d ı m d a T a n r ı 'y a b ir a z d a h a y a k la ş a lı m .

«N e boş t e ş e b b ü s l e r d e , n e d e v e r im s i z k a v g a la r d a
v a k t in i g e ç ir m e , ç ü n k ü y a n lış ih t ir a s la r , d ü n y a im p a r a ­
t o r lu ğ u n u n son u o lu r . B a n a g e lin c e , b e n im a n g ü c ü n ü
y a y m a k iç in ç a lı ş t ı m . S e n is e b e n im a r z u l a r ı m ı t a m a m ­
la y a c a k s ın .

« B u lu n a c a ğ ı n m e v k i , s e n in h e r k e s e k a r ş ı b ü y ü k b ir
lü t û f l a d a v r a n m a n ı g e r e k t ir iy o r . H a lk ın a k a r ş ı p e k ç o k
ö d e v in var; on a k a r ş ı iy ilik v e b a ğ ı ş la m a ile d a v r a n ır ­
s a n H a n lık ü n v a n ın a lâ y ık o lu r s u n .

« D u r m a d a n , t e b a a m a k a r ş ı n a s ıl iy ilik y a p a c a ğ ım
d iy e d ü ş ü n e c e k s in . A n c a k o zam an T a n r ı 'n m te v e ccü ­
hünü k a z a n ır s ın .» ,

M ü m in le rin s ığ ın a ğ ı O s m a n B e ğ in s o n s ö z le r i b u n ­
la r o l d u ; o ğ lu n a h it a b ın ı t a m a m l a y ı n c a , r u h u s o n s u z lu ­
ğ a d o ğ r u u ç t u g itti.

X IV

O sm an B eğ, son n e f e s in i verm ed en önce, o ğ lu n ­

d a n , h a y a t ın d a o k a d a r ö z le d iğ i B u r s a ’v a g ö m ü l m e s in i
is t e d i. S a v a ş ç ıla r ın d a n d a B u r s a 'n m bundan b ö y le O s­
m a n lI la r ın b a ş k e n ti o lm a s ın ı t a le p e t t i. O r h a n B e ğ ve
a s k e r le r i, f â t ih in s o n a r z u s u n u y e r in e g e t ir d ile r . İ m a m ­
la r v e z a fe r a r k a d a ş la r ın ın a r a s ın d a O s m a n B e ğ 'in n a 'ş ı
B u r s a ’y a g e t i r il d i. G ü m ü ş Kubbe d iy e a n ıla n yere gö­

m ü ld ü .

T ü r b e s in i n b u lu n d u ğ u sa lo n a , is lâ m iy e t e geçen
T ü r k 'ü n T a n r ı ’y a şü kü r ed erek p a r m a k la r ın ın a ra sın ­
d a y u v a r l a d ığ ı , g a y e t ir i t a n e li, t a h t a t e ş b ih a s ı ld ı. K a ­
r a — H i s a r 'd a k i h â k i m i y e t in i g ö ste rm e k ü zere S u lta n
A lâ e d d in ta r a fın d a n g ö n d e r ile n d a v u l m e z a rın ın ü z e r i­
ne kon du. B u rsa ş a to su n d a ç ık a n s o n b i r y a n g ın , O s ­
m an B e ğ 'i n im a n ın ı ve h â k im iy e t in i g ö steren bu ik i
u l u e ş y a y ı y o k e t t i. A n c a k k ılıcı» v e s a n c a ğ ı , i m p a r a t o r ­
l u k h â z i n e s in d e o l d u ğ u g i b i m u h a f a z a e d i l m e k t e d i r . O s ­
m a n lI la r ın b a ş l a n g ıc ı h a k k ı n d a en büyük a r a ş tırm a y ı
yapan H am m er, bu k ıl ıc ı ik i s iv r i u ç l u , e n li b i r p a la
o l a r a k t a r i f e t m e k t e d i r . B ö y l e ik i u ç l u v e ik i t a r a f ı k e s ­
k in k ıl ıc ı H a l i f e Ö m e r 'i n b u ld u ğ u s ö y le n m e k te d ir . O s-
m a n o ğ u lla n , b u s ilâ h ı b a y r a k l a r ın a iş l e y e r e k , b i r ucu
ile A s y a y ı , d iğ e r u c u ile A v r u p a y ı t e h d i t e d e n b i r s e m ­
b o l h â l in e g e t i r d il e r .

O s m a n B e ğ 'i n m ir a s ı , b i r s ü v a r in in s il â h la r ı v e b i r
ç o b a n ın â l e t le r in d e n b a ş k a b i r ş e y d e ğ i ld i. Y e n i ş e h i r ’­
d e k i e v in d e e n u fa k b i r s e r v e t b u l u n m a d ı . K e n d i n e b a ğ ­
lı t o p lu lu k la r d a n a ld ığ ı v e r g i le r a r k a d a şla r ın a d a ğ ıt ıl ­

m ış tı. B ir ta h ta k a şık , b ir t u z lu k , r e n k li ip l ik le i ş l e n ­

m iş uzun b ir c e k e t, k e te n tü rb a n , ta rla sü rm ek iç in

b ir k a ç ç i f t ö k ü z , k o y u n sü rü sü ve A rap a t la r ı , b ü t ü n

s e r v e t in i t e ş k i l e d iy o r d u . A t la r ı o ğ u l l a r ı n a k a l d ı : M e z o ­

p o t a m y a k o y u n l a r m d a n m e y d a n a g e le n s ü r ü s ü p a d i ş a h ­

la r a a it m ü l k e d a h il e d il d i , v e h â l â o z a m a n d a n b e r i U l u ­

d a ğ 'ın y e m y e ş i l d ü z lü k l e r i n d e o t l a m a y a devam eder.

 E l b is e s i , g e le n e k le r i g ib i b a s it t i . K o y u n y ü n ü n d e n ,
k a b a b ir k a fta n g iy e r d i. K o ll a r ı g e n e llik le s ır t ın d a n
a ş a ğ ı d o ğ r u s a lla n ır d ı. P lili g e n iş b ir p a n t a lo n , T ü r k l e ­
r in d i n le n m e h a re k e ti o la n bağdaş k urm aya e lv e r iş li
b ir ş e k ild e d ik il m iş o l u p , ç ıp la k a y a k b ile k le r in in ü ze­
r i n d e b i r k o r d o n l a s ık ılır d ı.
D ü z g ü n v e o v a l ç e h r e s i, c ö m e r t b i r k a n la v e A n a d o ­
l u ’n u n g ü n e ş iy le e s m e r le ş m i ş o l d u ğ u n d a n , o n a , D o ğ u '-
da erkek g ü z e lliğ in in if a d e s i o la r a k K a ra— O sm an lâ ­
k a b ın ı k a z a n d ır m ış t ı. G ö z le r i, O r t a A s y a b o z k ır la r ın ın
ç o c u k la r ın ın soğu k m avi r e n g in i m u h a fa z a e d iy o r d u ;
f a k a t k a ş la r ı v e s a ç la r ı, T o r o s k a r g a s ın ın k a n a t la r ı k a ­
d a r s iy a t ı. B a c a k la r ı, ç ö m e l m e y e a l ış m ı ş v<? a t l a n ü z e ­
r in d e , k ıs a ü z e n g ili e y e r le r in d e n d o la y ı o t u r u r g ib i g i­
d e n ır k la r a h a s b ir ş e k ild e , k ıs a id i. G ö v d e s i is e a k s i­
n e u z u n d u . U z u n k o lla r ı ile r a k ip le r in e d a h a u z a k m e ­
s a f e d e n k ılıç s a lla y a b iliy o r d u .

Ç o b a n la rd a n m eydana g e lm iş b ir a ş ir e t in ş e fin e
y a r a ş ır ş e k ild e , m a n t ığ ı b a s i t f a k a t t a r a fs ız v e d o ğ r u y ­
du. B ü tü n d e h a s ı, y e r y ü z ü n d e T a n r ı f ik r in i g ö lg e y e c e k
her t ü r lü p u t p e r e s t l ik ve h u r a fe y i, H z. M u a m m e d ’in
B i r T a n r ı d ü ş ü n c e s iy le s ilip sü p ü rm ek in a n c ın d a n do­
ğu yord u . A n cak , öm rü n ü n son z a m a n l a r ın d a B iz a n s
R u m l a r ı ile i liş k il e r i , p e y g a m b e r l e r e h a s b a s it li k t e k i d ü ­
ş ü n c e s in i b i le m i ş , h ü k m e t t i k le r in e s a h ip o l m a k is t e y e n
f â t ih le r in s iy a s e tin i ö ğ r e t m iş t ir . F e t ih le r in d e a d ı m a d ı m
ile r le y e c e k , her z a fe r d e n son ra d u r a c a k t ır . Y avaş ya­
vaş ile r le d i, fa k a t a s la g e ri ç e k ilm e d i; iş t e b u , b ü t ü n
b ü y ü k D e v le t k u r a n la r ın s ır r ıd ır .
 M a l k a t u n 'a k arşı iy il ik , n am u s, sa m im iy e t, sad a­
k at ve a ş k la ; o ğ u l l a r ın a k arşı ş e fk a t le , a r k d a ş la r m a
k a r ş ı t a t lı l ık l a , m a ğ l û p e tt ik le r in e m e rh a m e tle d o lu
o la n k a l b i, y a l n ı z c a , s e fe r le r in d e n b irin e k a r ş ı ç ık a n
a m c a s ın a vurdu ğu sop a d a r b e s in in günahı ile b u r k u l -
m u ş tu . F a k a t b u g ü n a h d a y in e k a lb in in k ö tü lü ğ ü n d e n
d e ğ i l, k e n d is in e h â k im o la m h y ış m d a n d o ğ m u ştu . Ö lü ­
m ü n e k a d a r v i c d a n a z a b ı ç e k t i ; k â t i p le r in e t a l i m a t v e ­
r e r e k , k e n d in d e n son ra g e le c e k le r , h id d e t h a r e k e tle r i­
n in is te m e d e n akraba k a t ili y a p a b ile c e k le r in i, bunun
T a n r ı t a r a fı n d a n a f f e d i l m e s i iç in i n s a n l a r ö n ü n d e a z a p
ç e k t i ğ i n i g ö s t e r m e s i b a k ı m ı n d a n , o g ü n a h ı t a r i h e g e ç ir ­
m e le r in i is t e d i. K a n ın d a k i b u ş id d e te r a ğ m e n , h a lk la rı
iç in o k a d a r iy il ik , d ü ş m a n l a r ı iç in d e o k a d a r şe fâ a t
s a ğ la d ı k i, k e n d is in e b a ğ lı to p lu lu k la r d a Ş e fk a tli O s­
m a n d iy e ş ö h r e t y a p t ı v e h a l k , y e n i p a d i ş a h l a r ı n t a h t a
geçm esi s ı r a s ın d a y a p t ı ğ ı d i l e k l e r d e , b ü t ü n f a z i le t l e r i n
y a n ı s ir a , O s m a n 'ı n ş e fk a tin i a l s ın d iy e y a k a n r d ı.
 İ K İ N C İ K İ T A P

I :

O sm an B e ğ a r k a s ın d a , k a r a k t e r in in ik i ö n e m l i y a ­
n ın ı p a y la ş m ı ş g ib i g ö z ü k e n , ik i o ğ u l b ır a k ı y o r d u : Bü­
y ü k o ğ u l O r h a n B e ğ d e k a h r a m a n l ı k ; k ü ç ü k o ğ u l A lâ e d -
d in 'd e s o f u l u k . H e r ik is i d e g ü z e l M a l k a t u n 'u n ç o c u k ­
la r ı o l u p , d e d e l e r i , b ü y ü k â l im E d e b a l ı 'd a n i l m i v e d i­
n i ö ğ r e n m i ş l e r d i.

O sm an B e ğ 'i n aynı zam a n d a gözde k u m a n d a n la ­

r ın d a n o l a n O r h a n B e ğ , T ü r k s a v a ş ç ıla r ın ın b a ş ın d a b a ­
b a s ın ın a d ın a y e n i t o p r a k l a r , y e n i k e n t l e r f e t h e d e r k e n ,
Y e n i ş e h i r 'd e E d e b a lı , A lâ e d d i n ’e h u k u k ilm in in in c e lik ­
le r in i v e f â z ile t in i ö ğ r e t iy o r d u . B u g e n ç B e ğ , k ü ç ü k y a ­
ş ın d a b ile b ir â l im i n v e s iy a s în in o l g u n lu ğ u n a e r i ş m i ş ­
ti. A n n e le r i ta r a fın d a n b ir b i r l e r i n e k arşı son su z sevgi
v e ş e f k a t b a ğ la r ı ile b a ğ l ı o la n ik i k a r d e ş a s la k ıs k a n ç ­
lı k e m â r e le r i g ö s t e r m i y o r l a r d ı. O rh an B eğ, A lâ e d d in
B e ğ ’in k a b il iy e t l e r i n e k a r ş ı d e r in b i r s a y g ı g ö s t e r ir k e n ,
A lâ e d d in B e ğ d e a ğ a b e y is i O r h a n B e ğ ’in f e t ih le r i ile s e ­
v in iy o r d u .

O sm an B e ğ 'in k e n d is in e t e v c ih e t t iğ i y ü k s e k o t o r i ­
te y i k a b u l e tm e d e n ö n ce O rh an B e ğ , k a r d e ş in e İm p a­
r a t o r lu ğ u p a y la ş m a y ı t e k li f e t t i; fa k a t A lâ e d d in B eğ,
h e m O r h a n 'ı n y a ş ç a b ü y ü k l ü ğ ü n ü , h e m de b ab a arzusu­
nu il e r i s ü r e r e k k e s i n l i k l e o to r ite n in p a y la ş ılm a s ın a
k arşı ç ık t ı; b ö y le c e k u d re tin p a y la ş ılm a s ı n e t ic e s in d e ,
im p a r a to r lu ğ u n p a r ç a la n m a s ın a sebep o lu n a b ile c e ğ in i
O s m a n lIla r a g ö s te r m iş o ld u . H a ttâ b a b a la r ın d a n k a la n
koyun s ü r ü s ü n ü , ö ze l m ir a s o l m a s ın a r a ğ m e n , re d d et*
ti. M ü l k o l a r a k k a b u l e t t iğ i , U l u d a ğ 'ı n e t e k l e r in d e K e t e
v â d isin d e , F a tu r a d lı köy o ld u . O yöre o r m a n la k a p lı
o ld u ğ u n d a n , b u g ü n b ile «Y ap rak D e n i z i» d iy e a d l a n d ı­
r ılır . O r h a n B e ğ , k a r d e ş in e « M a d e m k i, s a n a k a la n ko-
y u n l a r ı , b o ğ a l a r ı v e a t la r ı a l m a k i s t e m i y o r s u n , o h â l d e ,
gel b e n im m ille t im in ç o b a n ı o l! V e z irim o l!» d e d i.

V e z i r k e l i m e s i t ü r k ç e d e y ü k t a ş ıy a n a n l a m ı n a g e lir ,
v e y a d a h a d o ğ r u s u « i m p a r a t o r l u ğ u t a ş ıy a n .»

A lâ e d d i n , b u n c a i l t i f a t a l t ı n d a n ih a y e t e ğ i l m e k zo­
r u n d a k a l d ı v e k a r d e ş i n i n D e v l e t iş l e r i n i t e ş k i l â t l a n d ı r ­
m a s ın d a ve y ö n e tm e s in d e o n a y a r d ım c ı o lm a k şe r e fin e
e r iş t i. D a h a ile r d e , o n u n d e v le ti n a s ıl h o ş g ö r ü ve ko­
la y lık la id a r e e t t iğ i n i g ö re c e ğ iz . O rh an B eğ b a b a sın ın
n a 'ş ı m t o p r a ğ a v e r in c e h e m e n , ü lk e s i n i n s ın ı r l a r ı m ge­
n iş le tm e k ü z e re ç a b a la r a g ir i ş t i .

K u m a n d a n la r ı, ç a ğ rısın a uyarak, Y e n i ş e h i r 'd e n ,

B u r s a 'd a n , y a p r a k l a r D e n i z i 'n i n lo ş g e ç itle r in d e n ç ık a ­
ra k , G e m lik K ö r fe z in i ç e v ir m e y e v e M udanya d a ğ la r ı­
n ın a r k a s ın d a n it i b a r e n , M a r m a r a ile K a r a d e n i z a r a s ın ­
d a k a la n y a r ım a d a ü z e r in d e k i k a s a b a v e k e n tle r i b ir
b ir e l le r i n e g e ç ir m e ğ e b a ş l a d ı l a r .

K u m a n d a n l a r ı n d a n b i r i K o n u r A lp , d iğ e r i A k ç a K o ­
c a id i ; h e r ik is i d e O s m a n B e ğ z a m a n ı n d a n b e r i s a v a ş ­
la r d a p iş m iş le r d i. İ s t a n b u l 'u n A sya k asab ası o la n Ü s­
k ü d a r 'a y ü r ü m e ik i s a a t lik m e s a f e d e o îa n S a m a n d r a y a
ik i k u m a n d a n b ir d e n â n i b i r b a s k ı n y a p t ı la r . K a le ku­
m a n d a n ı o ğ lu n u n c e n a z e s in i ç ı k a r m a k iç in k a p ıla r ı a ç ­
t ığ ın d a iç e r i d a la n T ü r k a k ın c ıla r ı k a p ıla r ın k a p a n m a ­
s ın a f ır s a t v e r m e d e n k a le 'y i d ü ş ü r d ü le r . B ü t ü n o b ö lg e ,
ik i k u m a n d a n s a y e s in d e f e t h e d i ld i. O yü zden K arad e­
n iz k ıy ıs ın d a k i k e n t l e r d e n b ir in in a d ı A k ç a k o c a , y a r ı m
a d a n ın k i is e K o c a e l i o l a r a k k a l m ı ş t ır .

A ydos K a le s i is e , O r h a n 'ın s ilâ h a r k a d a ş la r ın d a n ,

genç A b d u r r a h m a n 'ı n aşk ı sa y e sin d e e le g e ç ir ild i. A y ­
dos t e k f u r u n u n k ız ı, A b d u r r a h m a n ’ı k a le d u v a r la r ı ö n ü n ­

de s a v a ş ır k e n görü n ce y a k ış ık l ılı ğ ı n a h a y r a n k a l m ı ş t ı.

H e r g e c e r ü y a s ın d a o n u görü yordu . D o y d u ğ u ih t ir a s ,

b ü tü n ö d e v le r in in ü z e r in e ç ık t ı. G e n ç O s m a n lı 'y a , t a ş a

s a r ılı b i r k â ğ ıt a t t ı. A b d u r r a h m a n b u k â ğ ıt la g ü z e l B i­

za n slı k ız ın k e n d is in e k a rşı o la n a ş k ın ı v e b u y ü z d e n

v a ta n ın a ih a n e t e t t iğ in i a n la d ı. Z i r a , k â ğ ıt t a k a le d u v a r ­

la r ın ın a lt ın d a k i g iz li b i r g e ç id in yeri g ö s t e r il iy o r d u .

A bdu rrahm an yanm a b ir avuç gözüpek adam a la ra k ,

g e c e b a s t ır ı n c a , g iz li g e ç it t e n k a le iç in e g ir d i; d ış a r d a

A b d u r r a h m a n 'ı n iş a r e t in i b e k le y e n ordu, m ukavem et

g ö r m e d e n , a ç ıla n k a le k a p ıla r ın d a n iç e r i s ü z ü ld ü ve

ş e h r i f e t h e t t i. A b d u r r a h m a n , g e n ç k ız ı O r h a n B e ğ 'e g ö ­

t ü r d ü , o d a k ızı o n a e ş o la r a k v e r d i. Y a k ı ş ı k l ıl ı ğ ı ile ta ­

n ın a c a k b ir o ğ u lla n o ld u . A d ın ı K a r a — A b d u r r a h m a n

k o y d u k la r ı b u s a v a ş ç ı, B i z a n s h a n n e le r in v e ç o c u k la r ın

k o r k u lu r ü y a s ı o l a c a k t ır .
 O r h a n B e ğ 'i n id a r e s i a l t ın d a T ü r k l e r k ıs a z a m a n d a
İ z m it K ö r f e z i 'n d e n İsta n b u l k a p ıl a r ı n a k ad ar, b ü tü n
k ö y , k a s a b a v e k e n t l e r i e l le r in e g e ç i r d i l e r . S a v a ş a l a n ­
la r ı n d a , d ü ş m a n k e l le l e r i n d e n p ir a m id le r b ır a k ıy o r la r ­
d ı. Ö lü m d e n son ra da in t ik a m ın d evam e d e c e ğ in i an­
la tm a k is t e y e n bu k e m ik y ığ ın la rı, b ir z a fe r â b id e sin ­
den ç o k , y a m y a m la r ın a r tık la r ın a b e n z iy o r d u . B iz de
bu k a fa y ığ ın la r ın d a n m e y d a n a g e lm iş z a fer â b i d e l e r i­
n in y a n ın d a n geçerken, b o z k ır r ü z g â r ın ın k a fa ta s la r ı­
n ın b o ş lu k l a r ı n d a ı s l ık ç a ld ığ ın ı b ü tü n d e h ş e t iy le işit­
t ik .

B i z a n s 'ı n d e n iz ü s s ü o la n İ z m i t ’te , k ö r fe z in m uha­

fa z a sın d a y a ta n g e m i l e r , g e r e ğ in d e h e r ik i y a k a ile d e
i r t i b a t s a ğ lı y o r d u . B u ö n e m l i ü s a z z a m a n s o n r a O r h a n
B e ğ 'i n e lin e g e ç t i.

. ■ III '

A ğ a b e y i y e n i ü lk e l e r f e t h e d e r k e n , m ü t e v a z i A lâ e d -
d in , B a t ı A n a d o l u 'd a d o ğ m a k ta o la n İm p a r a to r lu ğ u
t e ş k il â t la n d ır ı y o r d u . Ö n c e h ü k ü m d a r ile ilg ili kanun­
l a r ç ık a r a n A lâ e d d in , O r d u 'y u , p a r a y ı , H ü k ü m d a r ı n e l­
b ise sin i düzene koyuyordu . H ü k ü m d a r, A rap ça ünvan

o la n E m i r 'i a lm ış tı; S u lta n is m i, daha pek y a k ın b ir

t a r ih t e b a ş k a S u l t a n 'a b a ğ l ı o l a n b e y le r e fa z la m u h t e ­
şem g ö rü n ü yo rd u . P ara ü z e r in e O rh an B e ğ 'in tu ğ ra sı

b a s ıld ı. Cuma h u t b e le r i n d e O rh an B e ğ ’in ad ı g e ç iy o r ­

d u . E lb is e s i y in e ç o b a n la r ın ve T ürk a t lı la r ı n m k i g ib i
k a l ıy o r d u . O d e v ir le r d e T ü r k le r k ır m ı z ı k e ç e d e n b ir k ü -
lâ h g iy iy o r la r d ı. A y n ı k ü lâ h ş i m d i, S u l t a n M a h m u d ’u n
y e n ile ş t ir d iğ i O s m a n lı O rd u su n d a g ö r ü le b ilir . S a v a ş ç ı­
la r , k e ç e n in e t r a f ı n a H i n d i s t a n ’d a d o k u n a n b e y a z m u s ­
lin ş a l s a r ıy o r la r ; b ö y î e c e h e m k a fa la rın a isa b e t ed en
k ılıç d a r b e le r in i y u m u ş a t ıy o r , h e m d e A n a d o l u ’n u n k a ­
v u r u c u g ü n e ş in d e n k o r u n u y o r l a r d ı . Ö n c e E m i r l e r , s o n ­
ra S u l t a n la r , b a ş la r ın a a lt ın tel işle m e li türb an s a r ı­
y o r la r , b u n u n ş e k lin i z e v k le r in e g ö r e , k â h k a t la r v e r e ­
r e k İ r a n lı s ih i r b a z la r m k i n e , k â h a lm la r ın ın ü s t ü n e d ü z
b ir ş e k ild e sararak A rap ç o b a n la rın k in e b e n z e t iy o r ­
la r d ı.

O za m a n la r , her O sm a n lı s a v a ş ç ıy d ı; O rdu , se fer

h â lin d e k i a ş ir e t t e n b a ş k a b i r ş e y d e ğ ild i. A r t ı k s ü r e k li
b i r o r d u , İ m p a r a t o r l u ğ u n k u d r e t i h â lin e g e ld i. A t lı a s ­
k e r le r d a i m a s ilâ h v e a t b a k ım ı n d a n z e n g in T ü r k l e r d e n ;
p iy a d e ise y in e v a r lık lıl a r d a n t e ş k il e d il iy o r d u . H e r p i­
yadeye, günde çeyrek d ir h e m p a r a v e r il iy o r d u . B a ş la ­
r ı n d a , id a r e e t t ik le r i a s k e r s a y ıs ı ile a n ıla n , s a v a ş g ö r ­
m ü ş k u m a n d a n l a r ın e m r i n d e o n a r , y ü z e r , b i n e r k iş ilik
b ir l ik le r m eydana g e t ir iliy o r d u . A n c a k bu y e n i b irlik ­
le r , b a ğ ı m s ız h areket e tm e y e a l ış m ı ş o la n a s k e r le r in
e s k i f e r d î c e s a r e t i n i z a y ı f la t ı y o r v e e m i r d e n z iy a d e h e ­
y e c a n a b a ğ lı o la n k a h r a m a n lık la r ı a z a lt ıy o r d u . A lâ e d d in
ile O rh an B e ğ le r ö n c e le r i , düzene sok m ak is t e d ik le r i
o r d u la r ın ın , a s k e r î z ih n iy e t in i k a y b e d e c e ğ in d e n e n d iş e
e t t ile r . Â li m E d e b a l ı 'n m k a y ın — b ir a d e r le r in d e n o la n
Ç a n d a r lı t o p la n a n d iv a n a ç a ğ r ıld ı v e O s m a n l ıl a r ı n es­
k i k a h r a m a n lığ ın ı c a n l a n d ır m a k v e d e v a m e t t ir m e k h u ­
s u s u n d a k i f ik ir le r i s o r u l d u ğ u n d a , e s k i M ı s ı r v e İ r a n 'd a
ta t b ik e d ile n u s û lü a n la t t ı. O r a la r d a , sad ece y a b a n c ı-
la r d a ıı m e y d a n a g e le n b i r a s k e r î s ı n ı f y a r a t ı l ı y o r , b u n ­
la r h e m d ü şm an a h em d e ü lk e iç in d e k i a y a k la n m a la r a
k a r ş ı k u l l a n ı l ıy o r d u . O s m a n l I l a r ı n b ö y l e b i r s ın ı f y a r a t ­
m a l a r ı n ı ile r i s ü r d ü . Y e n i t e ş k il â t ın e l e m a n la r ı e s k i c e ­
s u r s a v a ş ç ıla r ın k u m a n d a s ın d a o la c a k la r d ı. A v r u p a y a ­
k a s ı n a v e a d a la r a y a p ıla n s ü r e k li b a s k ı n l a r d a , y ü z l e r c e
çocuk ve genç, Rum a i le le r in d e n k o p a r ı lı y o r ve h arp
g a n im e ti o la ra k T ü rk k a m p la r ın a s e v k e d i li y o r d u . K ız ­
la r, ya e sir o la r a k s a t ı l ıy o r , y a d a ze v c e o lu y o r d u ; er­
k ek ç o c u k l a r ı is e g a li p l e r i n i n y a n ın d a ç o b a n v e y a h iz ­
m etk â r o la r a k k a l ı y o r l a r d ı. E ğ itim in t e s ir i , h a y r a n lı k
v e y a m e c b u r i y e t ile k ö r p e y a ş l a r ı n d a , k ıs a z a m a n son ­
ra h ır i s t i y a n l ığ ı te r k e d e r e k , İs lâ m d in in e g e ç iy o r l a r d ı .
B i r d e f a i s l â m i v e t e g e ç e n l e r , h ı r i s t i y a n l a r m n e f r e t in i k a ­
z a n ı n c a , a ş ır ı b i r t a a s u p ile y e n i e f e n d i l e r i n i n T a n n 's m a
b a ğ l a n ıy o r l a r d ı. İ s a 'n ı n h a y r a n la r ı b u k a d a r k in d a r b i r
d üşm an g ö r m e m iş le r d i. Ç e k ilip a l ın d ık la r ı ş e h ir le r d ie ,
a i le s iz , v a t a n , a ile v e d in k a l a n la r , a r t ı k M u h a m m e d 'd e n
b a ş k a v a t a n , a i le v e d in t a n ım ıy o r l a r d ı . B ö y l e c e , b u n l a r
a s k e r î h i z m e t k a r ş ı l ığ ı n d a h ü r r i y e t le r in i n ia d e e d ilm e s iy ­
le , B e y 'e b a ğ l ı y e n i O s m a n l I l a r d a n k u r u l u b i r o r d u m e y ­
d a n a g e le c e k ; a r t ı k a ile v e b a ğ ı m s ı z l ı k d ü ş ü n c e s i o l m a ­
d a n , s a d e c e h ü k ü m d a r a s o n s u z b i r it a a t t a ş ıy a n ask er­
le r , o n u n iç in ö l m e y e h a z ır o l a c a k la r d ı .

Bağdad h a l if e s in in b ir z a m a n l a r i s l â m i y e t i se ç m iş
T ü r k l e r d e n o r d u k u r m a s ı g i b i , Ç a n d a r lı t a r a f ı n d a n ö n e
s ü r ü le n t a s a r ı, A lâ e d d in ve O r h a n B e ğ le r e c a z ip g e ld i:

« K u r 'a n b ile b ö ly e der; her doğan çocuk, doğu ş­

ta n İs lâ m i n a n c ın a m e y le d e n e sr a r lı b ir ö z e l l ik t a ş ır .
B u y a b a n c ıl a r , m i l l e t t a r a f ı n d a n k e n d ile r in in s a v u n m a -
sm d a k u lla n ı lm a k l a , k a n la r ın ı h ü r r iy e t le r i u ğru n da
d ö k m e k le k a l m a y a c a k la r ; h ü k ü m d a r t a r a fı n d a n k e n d i­
le r in e b a ğ ış la n a n h ü r r iy e t in , s ilâ h la r ın , r ü t b e l e r i n , şe­
r e fle r in h a k k ın ı öd eyerek, b in le r c e h ır is t iy a n çocu ğa,
a r tık k e n d ile r in i k oru yam ayan b i r d in d e n ç ık m a la r ın ı
v e o n la r ı y ü c e lt e c e k , m ü k â f a t l a n d ı r a c a k v e e s ir g e y e c e k
o la n y e n i im â n ı s e ç m e le r i b a k ım ın d a n m is â l o l a c a k la r ­
d ır » d iy e f ik ir y ü r ü t t ü le r .
H em en Y e n iç e r i adı a lt ın d a , b u yeni t e ş k ilâ t ku­
r u ld u .

IV

O r h a n B e ğ 'in e t r a fın d a d e r h a l i s l â m i y e t e y e n i g e ç ­
m iş g e n ç le r d e n b ir a v u ç a s k e r t o p la n d ı . O rh an B eğ
b u n la r ı, O s m a n l ıl a r ı n s a v a ş r u h u o la n d in e a d a m a k is ­
t iy o r d u . U lu d e r v iş le r d e n , H a c ı B e k t a ş a d lı b ir i s i, Â ın a s -
y a d a n p e k u za k ta o lm a y a n S u lc a k a s a b a s ı n d a y a ş ıy o r ­
du. O rh an B e ğ y e n i a s k e r le r in i b iz z a t a la r a k , d e r v iş in
yanm a g ö tü rd ü , ve o n d a n d in in b u y e n i ç o c u k la r ın a
san cak , ad v e h a y ır v e r m e s in i r ic a e t t i. K u r u l a n yeni
t e ş k ilâ t ın , im a n s ız la r ı h â tâ la r m d a n k o p a r a c a ğ ım ve
M u h a m m e d 'i n T a n r ıs ın a b i r m il y o n y e n i m ü m i n k a z a n ­
d ır a c a ğ ım a n la y ın c a , y e r in d e n d o ğ r u ld u , yeni m ilis in
genç a s k e r le r in d e n b ir in e y a k la ş a r a k , onun şa h sın d a
b ü t ü n b ir liğ i t a k d is e t m e k ü z e r e , e lin i g e n ç a s k e r in b a ­
ş ın a koydu. B u s ır a d a , d e r v iş in k a f t a n ın ın y e n i, o m u ­
zunun ü z e r in d e n k ayarak a s k e r in e n s e s i ü z e r in e d ü ş ­
tü .

D e r v iş O rh an B e ğ 'e d ön erek, «B u gü n k u r u la n bu
m ilis in yüzü g ü n g ib i a k v e a y d ın lık , k o lu a ğ ır , k ılıc ı
 k e s k in , o k u d e l ic i o l a c a k t ı r . G i d e r k e n m u z a ffe r , d ö n ü -
_ ş ü n d e g a li p o l a c a k t ı r . H a y d i , y o lu n u z a ç ık o l s u n ! » d e d i.

Y e n iç e r ile r , d e r v iş in boş y e n i n in g a r ip d u ru şu n u ,
o m u z d a n a ş a ğ ı u z a m a s ı n ı , s a v a ş b a ş lı k la r ın ı n y e n i ş e k ­
l in i iş a r e t e d e n t a b i a t ü s t ü b i r t e s a d ü f s a y d ı la r . B u n d a n
b ö y le , b e y a z k e ç e k ü lâ h la r ım n ü z e r in e b a ş la r ın ın arka­
s ın d a n s a r k a n , b ir kum aş p a r ç a s ı il â v e e tt ile r v e sor­
guç t a k ıl a c a k y e r e , d iğ e r g ö n ü l lü v e m a a ş s ız b ir lik le r ­
d e n a y r ıl m a k m a k s a d ı y l a , y a n i « e m î r » t a r a fı n d a n m a a ş
a ld ık la r ın ı ve b e s le n d ik le r in i g ö s te r m e k iç in ta h ta b ir
k a ş ık o tu r ttu la r . Ö zel b i r l i k le r in i n b ü tü n rü tb e le r in in
is im le r i, n a fa k a lı asker o ld u k la r ın ı b e lir te c e k ş e k il d e
v e r il iy o r d u . A l b a y l a r B ü y ü k Ç o r b a c ı ; ü s t v e a lt s u b a y ­
la r , b ir i M u t f a k ç ı b a ş ı , d iğ e r i S u b a ş ı o l a r a k n it e le n i y o r ­
d u . Y ü n ü z e r i n e h il â l v e ik i u ç l u k ı l ıç i ş l e n m i ş o l a n Y e ­
n iç e r i s a n c a ğ ı n d a n s o n r a e n ö n e m l i s e m b o l l e r i , K a z a n ,
aynı zam an d a to p la n m a ve daha s o n r a la r ı is y a n a n la ­
m ım t a ş ıy o r d u . O s m a n l ı m i l l e t i b e ş a s ı r s o n r a , b u ço­
b a n la r ın g ö ç e t m e s i n d e b ü y ü k r o lü o l a n ç a d ı r e ş y a l a r ı ­
n a k a v u ş u y o r d u . Y e n i ç e r i l e r , O r h a n B e ğ ’in e m r i n d e a n ­
cak b in k iş i k a d a r d ıl a r . D a h a s o n r a la r ı hem s a y ıc a ,
h em k a h r a m a n lık ç a d iğ e r p a d i ş a l a r m e m r i a l t ın d a ge­
li ş e c e k le r in i g ö re c e ğ iz.

A lâ e d d i n B e ğ , d iğ e r ask erî b i r l i k l e r e m aaş

o la r a k , d ü ş m a n ü ze rin d e n k a z a n d ık la r ı top ra ğ ı v e r i­
y o r d u . T ım a r b a ğ ışla n a n bu l id e r l e r i n de ü lk e y e k arşı
ö d e v le r i o l u y o r d u . B ö y l e c e z a m a n l a s a y ıl a r ı y i r m i b in e
u la ş a c a k o la n p iy a d e le r m eydana g e l d i .. . B u n la r d a n
s o n r a , h a f i f s ilâ h la r la d o n a t ıl m ı ş , d ü z g ü n o l m a y a n b i r ­
lik le r e s a h ip A z a b ’la r t e ş k il e d ild i. Y i n e d ü z g ü n o la n v e
o lm a y a n s ü v a r ile r , k u t s a l s a n c a ğ ı v e e m î r 'i n k o r u n m a ­
sı iş in i y ü r ü t m e k le ş e r e f l e n d ir i ld il e r . H er tım a r s a h i­
bi a y r ıc a , savaş z a m a n l a r ın d a , v e r g id e n m u a f, s ilâ h lı
ve t e ç h iz a t lı ask erî b ir l ik le r v erm ek zoru n d a id i . N i­
h a y e t , o r d u n u n e n ö n e m l i u n s u r l a r ı o la n A k ı n c ı l a r g e ­
li y o r d u . H ü k ü m d a rın ç a ğ r ıs ı ü z e r in e ç a d ırla r ım te rk
e d e r e k , s a d e c e im a n la r ın ın s e s in e g ö r e h a r e k e t e d iy o r ­
l a r v e a l d ık la r ı te k m a a ş , d ü ş m a n d a n e ld e e t t ik le r i g a ­
n im e t o l u y o r d u . B u d is ip l in d ış ı, f a k a t k o r k u lu b i r l i k ­
le r in b a ş la r ın a u z u n y ılla r , O s m a n B e ğ 'in s ilâ h a r k a d a ş ­
la r ın d a n o la n M ih â l o ğ u l l a r ı'n m n e s li h â k im o lm u ş tu r .
A lâ e d d in B e ğ , o r d u d a y o l g ö s t e r ic i v e e m î r 'in h a b e r l e ­
r in i ile tic i o l a r a k , Ç a v u ş a d ın d a y e n i b i r s ın ı f y a r a t t ı.

İ ş t e , A lâ e d d in v e O r h a n B e ğ 'l e r i n , ö n l e r in d e k i t o p ­
r a ğ ı f e t h e t m e k t e n b a ş k a b ir ş e y d ü ş ü n m e y e n v e k o m ş u
h a l k l a r l a , a n c a k is l â m i y e t in d ü ş m a n ı k a lm a d ığ ı z a m a n
b a r ış y a p m a y ı is t e y e n b ir h a lk a s a ğ la d ık la r ı o r d u t e ş k i ­
lâ t ın ın e s a s la r ı b u d u r .

VI

O rd u , t e ş k il â t ım henüz t a m a m la m ı ş k e n ve O rh an
B e ğ 'd e n s a n c a ğ ın ı a l m ış k e n , U l u d a ğ 'd a n d ü z lü ğ e in m e
a r z u s u y la , k e n d is in i İ z n ik K a le s i n in d u v a r la r ı d ib in d e
b u l d u . B u y e n i c ü r e t k a r ş ıs ın d a , iy ic e e n d iş e le n e n g e n ç
A n d r o n ik o s ,. n ih a y e t R u m la r ı n c e s a r e t in i u y a n d ır m a k
iç in t e ş e b b ü s e g e ç ti. E d ir n e v e İ s t a n b u l a r a s ın d a , T r a k ­
y a ’d a d a ğ ın ık d u r a n b ir lik le r in i b ir a r a y a t o p la y a r a k ,
s a r a y ın ın d u v a r la r ın ı y ık a y a n B o ğ a z i ç i 'n d e n , b a ş la n n -

F i İ
da o ld u ğ u h â ld e Ü s k ü d a r ’a a y a k b a s t ı . B u r a d a n , h a r p
n iza m ı iç in d e , îz n ik ü z e r in e yü rü yü şe geçerek, s a y ıc a
k e n d is in d e n az o la n O s m a n lı l a r ı d ü z lü k t e m a ğ lû p et­
m e k n iy e t iy le ile r l e m e y e d e v a m e t t i. A n c a k , h a r p stra ­
te jisi ve m a n e v r a la r ı b a k ım ın d a n Rum k u m a n d a n l a r ı­
n a n a z a r a n d a h a t e c r ü b e l i o la n O r h a n B e ğ , d a ğ lı k b ö l ­
g e le r d e , g e ç it le r d e k o l g e z e n o n b in k iş il ik b i r k u v v e t i
z a m a n ı n d a t o p l a d ı . B u g e ç it l e r v e d ü z g ü n o l m a y a n a r a ­
z i, T ü r k le r i n s a y ı a z lığ ı m ö r t ü y o r v e A n d r o n i k o s ’u n k a ­
l a b a l ı k f a k a t g e v ş e k a l a y la r ın a is t e n d iğ i z a m a n v e y e r ­
de s a l d ır m a k i m k â n ı n ı v e r iy o r d u . İ m p a r a t o r b o ş y e r e
ü ç d e f a , o r d u la r ın ı b u ş e k il d e s a k la n m ı ş o l a n O s m a n l I ­
la r ü z e r in e s a l d ır t t ı. D u r u m la r ı ve c e s a r e t l e r i o n la r ı
y e n i lm e z y a p m ış tı. B ir zam an son ra T ü r k le r , e n ile r i
durum daki R u m b i r l i k l e r i n e , g e ç it le r d e n ç ık a ra k , d a ğ ­
la r d a n in e r e k , ân i b a s k ın y a p t ı la r , A n d r o n i k o s ’u n ka­
n a t la r ım o k la r ı ile d a ğ ıt t ı la r , s o n r a v a h ş i a t l a r ı n ı n sa­
y e sin d e s ü r 'a t le g e r i ç e k i le r e k M e r k e z i k u ş a tt ıla r . B iz ­
z a t i m p a r a t o r , b a ş k a m il l e t l e r e , b a ş k a z a m a n l a r a h a s "
b i r c e s a r e t l e d ö v ü ş ü y o r d u ; b i r a r a , g e n e r a li v e t a r ih ç is i
K a n t a k u z i n u s , v ü c u d u n u o n a s ip e r y a p ın c a k e n d is i v u ­
r u ld u v e ö ld ü .
K a l ç a s ın d a n o k la y a r a l a n a n A n d r o n i k o s , e t r a f ı n d a ­
ki b ir avuç a s k e r le O rh an B e ğ 'i n e lin e d ü ştü . F a k a t,
o rdu su n d a ki yabancı a s k e r le r d e n B e r g a m a lı S eb asto-
p o l o s , ü ç y ü z a t lıs ı ile İ m p a r a t o r ’u n y a r d ı m ı n a k o ş t u , v e
onu k u rta rm a y ı b a şa r d ı. S e b a s t o p o l o s 'u n âni s a l d ır ıs ı
ile b ir a n g e r i ç e k ile n T ü r k le r e l le r in d e n k ı y m e t l i e s ir ­
le r in i k a ç ı r d ıl a r .
A n d r o n i k o s 'u ö ld ü zan n ed en o r d u s u , h e r ş e y in i b ı­
rakarak, d e n iz is tik a m e tin d e k a çm aya b a ş l a d ı. Y a r a lı
o la r a k sedyede ord u su n u n p e ş in d e n g e le n İm p a ra tor,
İ s t a n b u l ’a m e s a j ü s tü n e m esaj g ö n d e r e r e k , Ü s k ü d a r ’a
ordu su n u n a r tık la r ın ı t o p la m a k iç in g e m ile r g e t i r i l m e ­
s in i is t iy o r d u . A n d r o n ik o s , kan iç in d e k i h a lıs ıy la an­
cak Ü s k ü d a r ’d a n a y r ılm ış t ı k i, O r h a n B e ğ 'in ö n c ü le r i
k ıy ıy a e r iş t ile r . Bu u ta n ç B iz a n s lI la r a nedâm et v e r d i.
Y in e im p a r a t o r la r ın ın k u m a n d a s ın d a B o ğ a z 'ı geçerek,
O r h a n B e ğ ’le o v a d a y e n i b ir s a v a ş v e r m e k is t e d ile r .

M arm ara k ıy ıla r ın d a k i yeni sa v a ş a la n ı, ask er ve

s ilâ h b a k ım ın d a n z a te n p e k ü s tü n o lm a y a n B iz a n s b ir ­
lik le r i iç in fe lâ k e t o ld u .

K o c a A li ta r a fın d a n y ö n e tile n üç yüz T ü rk a tlıs ı,

Rum g a r n iz o n u n u z o r la m a y a b a ş la d ı, o n la r ı k o y u n s ü ­
r ü s ü g ib i d a ğ ıt tı, im p a r a t o r u n ç a d ır ın a k a d a r g e ld i. A l­
tın k o ş u m l u , Jurm ızı k ıy m e t li k u m a ş la r la ö r t ü lü i m p a ­
r a t o r lu k a tla r ı T ü r k le r in g a n im e t i o ld u . C iv a r d a k i k a ­
le y e , d e ş e t le r in d e n a c e le e t t ik le r i için ta m z a m a n ın d a
s ığ m a m ıy a n Rum ordu su n u n ö n e m li b ir k ıs m ı, i m p a ­
ra to ru n y a k ın la r ı v e a k r a b a la r ı, T ü r k k ılıç la r ı a ltın d a
c a n v e r d ile r . G e r i k a la n la r , a p a r t o p a r , k a y ık la r a d o lu ­
şarak k a r ş ı k ıy ıy a c a n la r ın ı z o r a t t ıla r . İ m p a r a t o r b ir
d e f a d a h a s a r a y ın a h a k a r e te u ğ r a m ış ve c e s a r e tin i k a y ­
b e t m i ş o la r a k dönüyordu.

VÎ I

S a r a y ın ın k u le le r in d e O s m a n lI la r ın İ z n i k ’e y a p tık -
la n son s a ld ır ıla r ın h ik â y e s in i d in le d i. İ ç in d e k ile r e
t e r k e d il m iş o la n İ z n ik k a le s i e t r a fın a , A lâ e d d in 'in is tih -
k â m c ıla r ı d e r in b ir h e n d e k a ç t ıla r . Ü ç y ıllık k u ş a t m a ,
 t '

İz n ik h a lk ın ın ü m id in i ve c e s a r e tin i k ır m ış tı. M e y d a n ı
b ü tü n s ü v a r il e r i ile d o l d u r a n O r h a n B e ğ , b i r t e k ş e h r i
f e t h e t m e k iç i n , b ü t ü n b i r h a l k ı s e f e r b e r e t m i ş t i . B u ş e ­
k il d e k u ş a t ıla n İz n ik , s o n u n d a , h iç o lm a z sa h a lk ın ı,
yağm a ve e sa retten k u rta rm a k iç in , te s lim o ld u . Ba­
b a s ı n ı n h â t ı r a s ın a h ü r m e t e n , Y e n i ş e h i r y o l u n d a n ş e h r e
g ir e n O rh an B e ğ 'i , b ü t ü n İz n ik h a l k ı ş e f â a t i ç in to p ­
la n a r a k k a r ş ıla m a y a g itt i. M a ğ lû p im p a r a to r la r ın ın
y a r d ı m ı n d a n z iy a d e , H a n 'ı n ş e f â a t i n d e n m e d e t u m u y o r ­
l a r d ı. Ş e h r in g a r n i z o n u n u m e y d a n a g e t i r e n İ m p a r a i o r ’-
u n o r d u s u , s il â h la r ı ile ç e k i l m e m ü s a a d e s i a l d ı. B ü y ü k
ç o ğ u n lu k is e , n e y a ş a m a s ın ı, n e d e ö lm e sin i b ile n b ir
im p a r a to r a h iz m e t e tm e k te n s e , g a lip le r in e g e m e n liğ i­
ni k a b u l e tm e y i y e ğ b u ld u la r .

, V III .

B ö y le c e , küçük b ir a ş ir e t i n başk an ı O rh a n , to p çu
k u v v e ti o lm a d a n , b ir z a m a n la r b a ş la r ın d a h ır i s t i y a n -
lığ m en büyük p r e n sle r i v e k u m a n d a n la r ı ta r a fın d a n
y ö n e t i le n ve A v r u p a 'n ı n b ü tü n s il â h l a r ı n a s a h ip , beş
y ü z b in k iş i li k lâ t i n h a ç l ı la r ı n ı n yedi ay m u h asara so­
n u n d a b il e e le g e ç i r e m e d i k l e r i İ z n i k 'i f e t h e t m i ş o l u y o r ­
du. B u n u n sebebi is e , o z a m a n l a r İ z n i k 'i n R u m la r ta ­
r a fı n d a n d e ğ i l, fa k a t p a r a lı T ürk a s k e r le r i ta r a fın d a n
s a v u n u l m a s ı d ı r . S u r la r ın ü s t ü n d e n , G o d e f r o y d e B o u il-
l o n 'u n a s k e r le r i ü z e r i n e b ü y ü k k a y a p a r ç a l a r ı a t a n , s o n
derece iri y a p ılı ve g ü ç lü b ir T ü r k tü . A y r ıc a h a ç l ıl a r
b u ilk m u h a s a r a d a s a d e c e ş a n v e ş e r e f a r a r l a r k e n , O s ­
m a n h T ü r k le r i ö lü m d e c e n n e t i v e k a n d a v a ta n ı a r ıy o r ­
la r d ı. İ l k g e le n l e r e d ir e n e n D o ğ u İ m p a r a t o r l u ğ u , s o n r a
g e le n l e r e boyun e ğ iy o r d u . İ lk g e le n le r in im a n ı z a y ıf ­
la r k e n , s o n r a k i le r in k i y e n i d o ğ u y o r d u . Z a f e r , y e n i ır k ­
la r ın v e y e n i f ik ir l e r i n o l a c a k t ı r . O r h a n B e ğ k e n d i z a ­
fe r i n i a ş ır ıy a g ö tü r m e d i; b a b a sın ın son s ö z le r in i u n u t ­
m a m ış t ı.

H ı r is t i y a n la r ı s a d e c e a s k e r le r in e it a a t e v e v e r g ile r i­
n i ö d e m e y e z o r la d ı . D in le r in in ic a p la r ın ı y a p m a k t a ta ­
m am en s e r b e s t b ı r a k t ı. Y a l n ı z e n g ü z e l h ır is t iy a n m â-
b e d l e r in i , kendi d in i iç in ib a d e t yeri h â lin e g e t ir d i.
B ir z a m a n la r , K o n s t a n t i n ’in b a ş k a n lığ ın d a t o p la n a n
D oğu ve B a t ı 'n ı n üçyüz on s e k iz k e ş iş in i b a r ı n d ır a n ,
fe y le so f A r i u s 'u n m ahkûm e d il d iğ i, r e s i m l e r in ru h u n
k u t s a l ib a d e t i o l a r a k k a b u l e d il d iğ i , h ır i s t i y a n l ığ m b a ş ­
lıc a p r e n s ip l e r i n i n g ö r ü ş ü ld ü ğ ü k ilis e a r t ık b ir cam i
o l m u ş t u . C a m i le r e ilk d e f a o l a r a k , i l im v e d in o k u ll a r ı
o l a n , M e d r e s e l e r ilâ v e e d ild i. T a c e d d i n v e D a v u d a d ı n ­
da ik i T ü rk, ilk O s m a n lı H ukuk p r o f e s ö r le r i o ld u la r .
F a k ir le r i doyurm ak iç in ilk im â r e t h a n e l e r a ç ıld ı. H z.
M u h a m m e d 'i n d in in d e , z e n g in le r in g e lir le r in in b i r k ı s ­
m in in f a k ir l e r i n b e s le n m e s i iç in a y r ıl m a s ı p r e n s ib i n e
göre k u r u la n im â r e t le r d e , O rh an B eğ, peygam ber ve
h a l if e g ib i İ z n ik f a k ir l e r i n e çorba d a ğ ıt ıy o r d u .

IX

A ncak b ir m ü dd et son ra bu ilk g a y e le r , im a n l a r ı ­

n ın a ş ır ı taassu b u ve a r k a d a ş la r ın ın z o r la m a s ı k a rşı­
s ın d a y a v a ş yavaş y e r in i h ır i s t i y a n l a r a k arşı b a sk ı ve
yağm aya b ır a k t ı. İ s l â m i y e t e g e ç m i ş o la n İ z n ik li a ile le ­
rin ç o c u k l a r ı, Y e n iç e r i y a p ı lm a k ü zere z o r la a lm ıy o r ­
du. C evh eri İlâ h în in m addî o lm a m a s ın a k arşı m ü m in
le r d e m evcu t in a n c ı k ötü y o la s e v k e d e c e ğ in e ik n â o l­
d u ğ u iç in b ü t ü n a z iz r e s i m l e r i n i v e t a s v i r l e r in i y a k t ı r ­
d ı. R u m l a r a r a s ın d a b u n c a y a n l ı ş f ik ir l e r i n kaynağı
o la n İ z n ik s i n o d u n u f e s h e t t i . K ı lı c ın ı n u c u y l a , s i n o d ’u n
d u v a rla r ın d a k i y a z ıla r ı k a z ıd ı, ve a l t ın h a r f le r le O s­
m a n lIla r ın d in in in e s a s ın ı y a z d ı r d ı: « L â i lâ h e ill â l la lı ve

M uham m eden R e su lû lla h » . S on ra, veb a veya h arp yü­

zünden k o c a l a r ın ı, b a b a la r ın ı k a y b e t m iş B ı z a n s lı dul
v e g e n ç k ız la r ı a s k e r le r in e d a ğ ıt t ı . S ilâ h a r k a d a ş la r ı n a
ş e h r in e n g ü z e l s a r a y l a r ı n ı p a y e t t i . O n ik i y a ş ın d a y k e n
e v le n d iğ i N i l ü f e r 'd e n doğan, en b ü yü k o ğ lu S ü le y m a n ,
İ z n i k ’in k u m a n d a n lığ ın a g e t i r il d i. İ k i n c i o ğ lu M u r a t 'a ,
y a ş l ı lı k t a n d o la y ı ö le n K o n u r A l p 'i n y e r in e , k ü ç ü k ya­
ş m a r a ğ m e n , S u l t a n ö n ü ’n ü n (*) id a r e s i v e r ild i.

Y e n i h â k im le r i ta r a fın d a n b u n d a n b ö y le İ z n ik a d ı­
nı a la n ş e h ir , k o n s i l le r in e , s e m b o l l e r i n e v e f i k i r ç a t ı ş ­
m a la r ın a b o r ç lu o ld u ğ u ş ö h re tin i b ir m ü d d e t d a h a m u ­
h a fa z a e tti; s o n ra esk i ç a ğ la rd a n k a la n a d ı s a d e c e D o -
ğ u 'n u n s e r a m ik e şy a la r ın d a k u lla n d ığ ı, fa y a n s fa b r ik a ­
sı s a y e s in d e d u y u ld u .

H a m m e r d e r k i: « B u g ü n , k a lın v e y ü k s e k o lm a la r ı
sa y e sin d e y ı ll a r ı n ve in s a n e lin in b o z a m a d ığ ı s u r la r ın

e t r a f ın d a d o l a ş a n b i r y o l c u , k e n d is i n i , s a ğ d a s o l d a s e r ­

p i ş t i r i l m i ş b i r k a ç k u l ü b e n i n o r t a s ın d a , ı s s ız b i r b o z k ı r ­

d a s a n a r . H a c k e r v a n la r ı o r a d a n g e ç e r k e n , O s m a n B e ğ '­

in k a r d e ş i G ü n d ü z A l p 'm ve T ü rk Ş a ir i K h i a l i 'n i n tü r­

(*) Sultanönü (Sultan Öyüğü), Bugünkü Eskişehir, İnö­

nü. Seyitgazi bölgelerini içine alan geniş mıntıkadır. (Ç.)
b e le r in d e n b a ş k a b ir ş e y g ö r e m e z le r . S u r la r ı v e k u l e ­
le r i s a r a n y a p r a k la r ı v e s a r m a ş ık la r ı a r a la y a n m e r a k l ı,
v a k t iy le B iza n s İm p a r a to r la r ın ın k a z d ır d ık la r ı debde­
b e li y a z ıla r ı h â lâ o k u y a b i lir .»

O rh an B e ğ 'in v e z ir i, v e ır k ın ın k a n u n la r ın ın yara­
t ıc ıs ı -A lâ e d d in B eğ, yeni k a n u n la r ım sü kû n et iç in d e
d ü şü n m ek ü zere ç e k ild iğ i U l u d a ğ 'd a k i k ö y d e v e fa t et­
ti. O r h a n Beğ im p a r a to r lu ğ u n yükünü k e n d is iy le p a y ­
la ş a n b u s a d ı k v e s e v g ili k a r d e ş iç in ç o k g ö z y a ş ı d ö k ­
tü . A m ca sı A l â e d d i n ’in y e r in e o ğ lu S ü l e y m a n ’ı v e z ir
y a p t ı. K a n u n a d a m ı o lm a k ta n z iy a d e s a v a ş ç ı o la n Sü­
le y m a n , im p a r a to r lu ğ u t e ş k il â t la n d ır a c a ğ ı n a onun s ı­
n ır la r ın ı g e n iş le t t i. O r h a n B e ğ , M a r m a r a D e n iz in in A s ­
y a k ıy ıla r ın d a , k a r ş ı k ıy ıd a k i G e lib o l u ile m ü c a d e le
e d e b il m e k iç in , b i r lim a n is t iy o r d u . Y u n a n l ı la r ç o k e s ­
k id e n M u d a n y a K ö r f e z in i n d ib in d e b i r lim a n ş e h r i in ­
şa e t m iş l e r d i. İ s m i n i d e ö n c e le r i D e n iz B u r s a 's ı , s o n r a
da K ib o to s ( G e m lik ) k o y m u ş l a r d ı.

İ z n ik m u h a s a r a s ın a g id e n H a ç lı o r d u la r ı bu k a le ­
den g e ç m iş l e r d i. B ö y le c e daha o z a m a n la r . D o ğ u 'd a k i
H ır is t iy a n İ m p a r a t o r l u ğ u n u n k a le le r in i z a y ıf la t m ı ş o l u ­
y o r la r d ı. S ü l e y m a n B eğ , ordu su n u n y a k la ş ır k e n , G e m ­
lik h a lk ın ın s ilâ h la r ın ı a t a r a k , ç o lu k , ç o c u k , s e r v e t le r i
ile b e r a b e r k a y ık la r la k arşı k ıy ıy a k a ç t ık la r ın ı g ö r d ü .

İ z n i k ’in d ü ş ü ş ü , A s y a ’n ın b ü t ü n b u k ıy ıs ın d a d e r in y a n ­
k ıla r y a r a t m ış t ı. Ş e h ir l e r v e K a le l e r k e n d ili ğ in d e n dü­
ş ü y o r d u . R u m l a r ü z e r in d e b u f e t ih le r d e v a m ederken,
y a n ın d a o ğ lu v e v e z ir i o ld u ğ u h â ld e , ır k ın ın b ü t ü n sa­
v a ş ç ıla r ın ın b a ş ın d a B u r s a 'd a n a y r ıld ı v e A n a d o l u ’y a
d o ğ r u ile r le d i. G a y e s i, ş im d iy e k a d a r , T o r o s la r d a n , U l u ­
d a ğ ’a k a d a r B i z a n s İm p a r a to r lu ğ u n u n e y â l e t le r i n i y a ğ ­
m a eden b a ğ ı m s ız T ü r k B e y li k l e r i n i k e n d in e b a ğ la ­
m a k tı.

O sm an B eğ z a m a n ın d a m illile ş m iş T ü r k le r i n ken­
d ile r in e d ö n m e s i , vve O r h a n B e ğ z a m a n ı n d a d is ip l in a l­
t ın a g i r m e s i , ş i m d i y e k adar S e lç u k S u lt a n la r ın ın ta h ­
t ın d a n k o p m u ş o la n d o k u z b e y l i k , t e k i s i m ve tek b a ş ­
kan a l t ın d a t o p la n ı y o r d u . O n la r la tek te k savaşan ve
k e n d isin e b a ğ la y a n O rh a n B e ğ , im p a r a to r lu ğ u n u n s ı­
n ır la r ı iç in e K u z e y B a t ı A n a d o l u 'y u v e p a r ş ö m e n kâğı-.
d ım n ic a d e d il d iğ i B e r g a m a 'n ı n m e r k e z i b u l u n d u ğ u y ö ­
reyi k a t t ı.

İ ç in d e ik i y ü z b in yazm a e s e r b u lu n a n B ergam a
k it a p lı ğ ı , T ü r k le r a r a s ın d a k i bu k ard eş sa v a şla rı s ır a ­
s ın d a t e l e f o l d u . H ı r is t i y a n la r B e r g a m a y a a y a k b a s t ı k ­
la r ın d a , b a ş k a b i r d in in t a n r ıl a r ı m yok e tm ek iç in b ü ­
tü n m â b e d l e r i y e r le b ir e tm iş le r d i, ş im d i d e T ü r k le r ,
h ır i s t i y a n l a r d a n k a la n h e y k e l le r i v e t a s v i r l e r i im h a e t ­
tile r .

K e n d i ır k ı n a k arşı b u se fe r d e n , ve f e t h e t t iğ i y e n i
to p ra k la ra kendi k a n ın d a n g e le n k u m a n d a n la r b ır a k ­
t ık t a n s o n r a , A lâ e d d in B e ğ t a r a fı n d a n k u r u l a n m ü e s s e -
s e le r i k ö k le ş tir m e k iç in , b a rışa ih t iy a ç o ld u ğ u n u h is­
s e tti. B iz a n s İm p a r a to r lu ğ u a r tık e l in d e n k a ç a m a z d ı;
f a k a t , A s y a 'd a k a z a n d ığ ı t o p r a k l a r d a n b i r k a r ış - k a y b e t ­
m e d e n , A v r u p a 'y a y e r le ş e c e k b ir O s m a n lı to p lu m u ya­
ra tm a k m e c b u r iy e t i v a r d ı. B a y r a ğ ın d a k i, h ilâ l ve ç i ft
u ç lu k ılıç , g e le c e k n e s ille r e b u ç ift im p a r a t o r lu ğ u v a a d -
e d iy o r d u .

Y ir m i y ıllık b a rış, im p a r a t o r l u ğ u n u k u v v e t le n d ir ­
m e y e , m e d e n îl e ş t ir m e y e , e ğ it m e y e v e n ü f u s u n u ç o ğ a lt ­
m a y a y e t t i. A y a k la r ı d ib in d e y ık ıla n im p a r a t o r lu ğ u n
g a n i m e t le r i ile z e n g in le ş e n B u rsa, B iz a n s lı e s ir ve
s a n 'a t k â r la r la , u f u k t a g ö r ü n m e y e b a ş la y a n İ s t a n b u l 'd a n
h iç d e a ş a ğ ı k a l m ıy a c a k ş e k ild e , s u r la r , b e n t l e r , c a m i ­
le r , m in a r e le r , t ü r b e le r , b in a la r la s ü s le n m e y e b a ş la d ı.
İ k i b a ş k e n t , iç le r in d e n b ir in in d iğ e r in i im h a e t m e s in i
b e k le r k e n , san ki k a r ş ılık lı m eydan o k u y o r la r d ı.

M u azzam k e r v a n s a r a y la r ın k u b b e le r i y ü k s e l iy o r ,
A n a d o l u 'n u n h e r t a r a fın d a n B u r s a 'y a m a l g e tir ip g ö t ü ­
r e n k e r v a n la r a b o l su t e m in e d iliy o r d u . D e r v iş t e k k e le ­
r i, y a v a ş y a v a ş U lu d a ğ 'ın e t e k le r in i k a p lı y o r d u ; b u n la r
a r a s ın d a o r m a n la r ın lo ş lu ğ u n u s e v d iğ i iç in , G e y ik li
B aba d iy e a n ıla n b ir d e r v iş çok m e şh u r o lm u ş tu . E n
m ü t e v a z i ç i f t ç i v e y a ç o b a n a ile le r i b ü y ü k it ib a r , ilt ifa t
görü yor ve t e ş v ik e d iliy o r d u . T op rak ç a n a k la r d a sü t
m ü m û l le r in i s e r t l e ş t ir m e y i b a ş a r a n y a ş lı b ir ç o b a n , b u ­
gün b ile a y a k ta duran t ü r b e s iy le â b id e l e ş t ir i lm i ş t i r .
T ü r b e y e , D o ğ lu B a b a t ü r b e s i d e r le r . T ü r b e n in y a n ın d a ,
ç ın a r a ğ a ç la r ın ın a lt ın d a , G ö k p ın a r d e n ile n b ir p ın a r
d o ğ m a k t a v e h â lâ ş ır ıld a m a k t a d ı r . S a f h a lk , f a t ih in ilk
y ılla r ın d a n k a la n b u e r m i ş le r i , d e r v iş le r i v e z a n a a t k â r -
la r ı, k e n d ile r in e e f s â n e v î h ik â y e le r b u la r a k y a ş a t m a y a
devam e d e r le r . T ü r k le r in h a lk v a k 'a n ü v is le r i, G e y ik li
Baba iç in , d e v a m lı U l u d a ğ ’ın o r m a n la r ın d a y a ş a d ığ ın ı
v e a ş a ğ ıy a a n c a k O rh an B e ğ 'e T a n r ı 'n m b u y u r d u k la r ı­
nı a n l a t m a k iç in in d iğ in i s ö y le r le r .
 B i r g ü n e h l i l e ş t i r i l m i ş b i r a l a g e y i ğ i n s ı r t ı n d a B u r s a '-
y a i n d iğ in d e U l u d a ğ 'd a ç o k r a s l a n a n ç ı n a r a ğ a c ı n ın b i r
d a l ın ı, O r h a n B e ğ 'i n s a r a y ı n ı n b a h ç e s i n e d i k m i ş v e i m ­
p a r a to r lu ğ u n , bu ç ın a r g ib i g e li ş ip , d a l b u d a k s a la c a ­
ğ ı n ı s ö y l e m i ş t i . A ğ a ç v e s a r a y B u r s a 'n ı n y a n g ı n l a r ı n d a n
b irin d e y a n ıp k ü l o lm u ş tu r.

O r h a n B e ğ ’in g ö z d e s a v a ş ç ı la r ı n d a n , A b d ü l m u r a d (* )
a d ı n d a b a ş k a b i r d e r v iş , s a v a ş l a r d a , ç ı n a r a ğ a c ı n d a n y a ­
p ılm ış ta h ta b ir k ılıç ta n b a ş k a s il â h k u lla n m ıy a c a ğ m a
söz v e r m iş t i. S ö y le n d iğ in e göre, k o lu n u n k u v v e ti bu
ta h ta p a r ç a s ın a , d e m ir in gücünü ve k e s k in li ğ i n i v e r i­
yord u . A b d ü lm u r a d ö lü n c e , O rhan B e j i, t a h t a k ı l ıc ı n ı
im p a r a to r lu ğ u n m ukaddes e ş y a la r ı a r a sın a koydu.

XI

O rh an B e ğ 'i n D e v le t v e g a n im e t le r s a y e s in d e z e n ­
g i n l e ş e n a k r a b a l a r ı , v e z i r l e r i , s il â h a r k a d a ş l a r ı d a , b a ş ­
k e n tte s a r a y la r , c a m ile r , te k k e le r , k e r v a n s a r a y la r y a p ­
tır m a y a b a ş la d ıla r . B ü t ü n ç e v r e ç e ş m e le r su y o ll a n v e
ş ir in b a h ç e le r le d ö ş e n d i. E s k i z a m a n la r d a n b e r i, U lu ­
d a ğ 'ı n lo ş v e s e s s iz v â d il e r in i k e n d i l e r i n e is k â n y a p a n

B i z a n s l ı k e ş i ş l e r , y e r l e r i n i m ü s l ü m a n d e r v iş le r e d e v r e t ­

t il e r . B ü t ü n o z a n la r v e e r m i ş l e r , T o r o s l a r m , S u r i y e ’n in ,

A r a b i s t a n 'ı n e n g ü z e l y e r l e r in i t e r k e d e r e k b u r a y a g e li p

y e r le ş iy o r la r d ı.

(*) Babaî: Abdal derpişlerinde olup Bursa fethinde bu­

lunduktan sonra Denizli yoluyla Finike’ye gelmiştir.
 O sm a n lIla r ın ilk ş a ir i Ş e y h î, F e r h a d ile Ş ir in a d lı
a ş k ş iiir in i b u r a d a k a l e m e a ld ı.

B a ğ d a d v e Ş a m 'd a n g e le n l e r , i s l â m i y e t in y e n i B a ğ -
d a d 'ı m im â n , i l i m , e d e b iy a t ile d o ld u r d u la r . Bu d in
â l im l e r i, ş a ir le r , k a n U n y a p ıc ı la r , v e z ir l e r v e k a h r a m a n ­
la r a d ı n a d ik il e n b e ş y ü z t ü r b e s u lt a n la r ın ih t iş a m ı n ı
ve b u s a v a ş ç ı ç o b a n l a r ı n d in î t e f e k k ü r ile ş iir in z ih n î
t a ş k ın lığ ın a n a s ıl y a t k ı n o ld u k la r ın ı is p a t e t m e k t e d ir .
B o z k ır d a n ç ı k a r a k , im a n gücü ile h areket eden, s ilâ h
ile ş ö h r e t b u l a n b u m i l le t t e ş u a n d a k i n d e n d a h a f a z la
o l a r a k , t e m â ş a , a ş k v e k a h r a m a n l ı k g ib i ü ç d e h â y ı y a n -
y a n a g ö r m e k m ü m k ü n o lu y o r d u .

O rh an B e ğ 'le İ s t a n b u l a r a s ın d a k a r a r la ş t ır ıla n y ir ­
m i y ı ll ık m ü t â r e k e , s a d e c e O s m a n l I l a r a y a r a d ı. B i z a n s
İ m p a r a t o r l u ğ u iç h a r p le k a s ıp k a v r u l u y o r , e s k i m i ş D e v ­
le t l e r i p a r ç a l a y a n f ik ir a y r ılık la r ı v a t a n s e v e r li ğ in y e r i­
n i a l ıy o r d u . O r h a n B e ğ ’in k e s in o l a r a k s o n s a a t in i b e k ­
le d iğ i b u a c ın a c a k i m p a r a t o r l u ğ u d a h a y a k ın d a n s e y r e ­
d e b il m e k iç in b a r ı ş y ı lla r ın a d ö n e l i m .

XII

Z o r b a V I I I . M iş e l P a l e o l o g o s ’u n t a h ta g e ç m e k iç in
g e n ç i m p a r a t o r L a s c a r i s 'in g ö z le r in i d a ğ la d ığ ı ve bu
z o r b a lı ğ ı k ilis e ile r i g e le n le r in e k a b u l e t t ir d iğ in d e n b e ­
ri A n d r o n ik o s P a l e o l o g o s 'l a r zam an zam an t a h t ı ç e k i­
ş ip p a y la ş ıy o r la r d ı . I I . A n d r o n ik o s , b ü y ü k b a b a s ı v e s ü ­
lâ le le r in in k u ru cu su M iş e l P a l e o l o g o s 'u anm ak iç in o-
ğ u l la r m d a n b i r i n e M i ş e l a d ı m t a k m ı ş t ı . B a b a s ı A n d r o n i­
k o s , o n u t a h ta o r t a k y a p m ı ş t ı . M e v k iin i k ö t ü y e k u l la n ­
m a y a n M i ş e l , y i r m i y ıl b a b a s ı v e o r t a ğ ı A n d r o n i k o s 'u n
s a v u n m a s ı v e z a fe r i iç in ç a lış tı. Ö ld ü ğ ü n d e a r k a sın d a ,
büyük b a b a s ın a ü m it veren b ir o ğ u l b ır a k ıy o r d u . Bu
çocu ğa, k e n d isin i ta h t i ç in y e tiş tir e n ih t i y a r A n d r o n i-
k o s 't a n a y ır d e d ilm e s i iç in , genç A n d r o n ik o s d e n il d i .
A m a b a b a s ı n ı n f a z i l e t l i k a n ın a l â y ı k o l m a y a n b u g e n ç ,
k ıs a z a m a n d a İs ta n b u l s a r a y la r ın ın d a lk a v u k lu k v e il­
t if a t la r ı n a k u r b a n o l a r a k , d e j e n e r e o l d u . S e f â h a t a r k a ­
d a ş la r ı, onun i k t id a r a g e ç m e s in i s a b ır s ız lık la b e k le r ­
k e n v e ih t i y a r A n d r o n i k o s ’u n , i h t i r a s l a r ı i ç in e n g e l t e ş ­
k il e d e c e k kadar fa z la y a ş a d ığ ın a hükm ederek, G enç
A n d r o n i k o s ’u im p a r a to r d a n , im p a r a to r lu ğ a a lış a b ilm e ­
si b a h a n e s i y le , t a m y e t k i ile b i r e y â le t i i s t e m e s i n i s ö y ­
le d ile r . İ h t i y a r A n d r o n i k o s t a h t ı k a y b e t m e m e k ih t ir a s ı
iç in d e ö y l e b i r t e p k i g ö s t e r d i k i, İ s t a n b u l b i r a n d a D o ­
ğ u l u N e r o n 'u n y a r a t t ığ ı b i r k a r d e ş k a v g a s ı n a g ö m ü l d ü .
B u a r a d a ö z k a r d e ş i n i k e n d i h â t â s ı ile v e y a n l ı ş l ı k l a ö l-
d ü r t m e s i k e n d i s i n d e iy ic e p i ş m a n l ı k doğ u rdu . B u kar­
g a şa lık a r a s ın d a G enç A n d r o n i k o s 'u n v e li a h t l ı ğ ı m ip -
tâ l e d e r e k , y e r i n e M i ş e l 'i n üçüncü o ğ lu n u g e tir d i. A n ­
c a k , ç e v r e s i k u v v e t l i o l a n G e n ç A n d r o n i k o s , s il â h g ü c ü ­
n e d e d a y a n a r a k , m a h k e m e d e n y in e k e n d i le h in e k a r a r
ç ık a rttı. H a l k b ile o n u t u t u y o r d u . G e l e n e k le r i n b o z u l m a ­
ya y ü z tu ttu ğ u d e v ir le r d e , h a lk to p lu lu k la r ı fâ z ile te d e ­
ğ il c ü r e t e b a ğ l ı lı k g ö s t e r i r l e r . İ s t a n b u l 'u n b ü t ü n a h l â k ­
s ız lık l a r ı y e n i A n d r o n i k o s ’u n b a ş ı n d a t a ç l a ş ı r g i b i y d i.

X III

Bu arada sarayda g i z li d e n bu s u i k a s t g e li ş t i . S u i ­
k a s t ın baş a k tö r ü , baş m â b e y in c i K a n ta k u zin o s’du.
Ş a h s ın d a k o n u ş m a s a n ’a t ın ı , m u h t e r i s le r in s a t ın a lın a -
b ilm e ö z e lliğ in i, s u ik a s t ç i le r in z e k â s ın ı t o p la m ı ş o la n
b a ş m a b e y i n c i, ç ık a r ın b a ş k a b i r r e j i m a l t ın d a d a h a iy i
s ü r d ü r e b ile c e ğ in i a n la y ın c a , G e n ç A n d r o n ik o s 'u b ir g e c e
s a r a y d a n k a ç ır d ı v e b e r a b e r c e E d ir n e S a r a y ı ’n a g it t ile r .

İ m p a r a t o r l u ğ u k o r u m a k t a n z iy a d e y ı k m a y a , p a r ç a l a ­
m a y a h a z ır , e lli b in k iş ilik b ir R u m O r d u s u , c iv a r ş e ­
h ir l e r d e n g e le r e k , G enç A n d r o n ik o s ile K a n t a k u z in o s
e m r i n d e t o p la n d ı la r . B ö y l e c e p a r ç a la n a n im p a r a t o r l u k ,
yedi y ıl b o y u n c a , ik i b a ş k e n t l i , ik i o r d u lu , ik i lid e r li
o la ra k y a ş a d ı. B ü y ü k b a b a ile to ru n a r a s ın d a k i b u an­
la şm a z lık , son u n da fa z la ö n e m li o l m a d a n , e y â le t le r in ,
o t o r it e n i n , s e r v e t in p a y la ş ı lm a s ı ş e k l in d e h â lle d ild i.
A n cak bu p a y la ş m a , g e n ç m u h te risin a y a k la n m a s ın ı
d o ğ r u l a r n it e lik t e o l d u ğ u n d a n , k e n d is in i u z u n m üddet
t a t m in e t m e d i. İ h t iy a r A n d r o n i k o s ’u n T ü r k le r k a r ş ı s ın ­
d a a ld ığ ı m a ğ lû b i y e t le r , g e n ç o r t a ğ ı iç in a r a d ığ ı f ı r s a t
o ld u .

X IV

Y a p tığ ı k o n u ş m a la r l a h a lk ı iy ic e k a n d ır a n G enç
A n d r o n ik o s , n ih a y e t t a h t a g e ç m e ğ e m u v a f f a k o l d u . M e r ­
yem Ana h e y k e li d ib in d e ö lü m ü n ü veya a f f e d i l m e s in i
b e k liy e n y a ş lı im p a r a t o r a h a y a t ı b a ğ ı ş la n d ı. F a k a t b u
b a ğ ışla n m a , ile r d e b ir i n t ik a m d a n k ork an K a n t a k u z i-
n o s ’u n s a y e s in d e o l d u . G ö z le r i de k ö r e d ile n esk i im ­
p a r a t o r a , s a r a y ın ü c r a b i r k ö ş e s i n d e d a ir e , b i r m i k t a r
p a r a v e r ild i.

Onun bu h â lin e a c ıy a r a k tek rar im p a r a t o r y a p ıl­

m a s ın d a n ç e k in e n d a l k a v u k la r , G e n ç A n d r o n i k o s 'u b ir
daha te ş v ik ed erek , d e d e sin in resm en ta h tı k e n d isin e
b ır a k tığ ın a d a ir b ir b e y a n a t v e r m e s in i is te d ile r . B u da
g e r ç e k le ş in c e , ih t iy a r ad^m k ö r lü ğ ü n de v e r d iğ i âciz^
li k l e , t a m b i r s e f â l e t iç in e g ö m ü l d ü . B ö y l e c e h e m h a l­
k ın a , h e m d e ta r ih e n a n k ö r lü ğ ü n e n b ü y ü k ö r n e k le r in ­
den b ir i n i v e r m iş o ld u . N ih a y e t, im p a r a to r lu ğ u n k ır ­
m ız ı e lb is e s in e k a r ş ı d e ğ i ş t iğ i k e ş iş c ü p p e s i iç in d e h a ­
y a ta g ö z le r in i yum du.

XV

N a n k ö r A n d r o n i k o s , y a ş a d ığ ı s e f i h h a y a t a f a z l a d a ­
y a n a m a d ı v e g e n ç y a ş ın d a ö l d ü . A r k a s ı n d a , S a v o i e 'l ı b i r
p ren sesd en o lm a Jan P a l e o l o g o s ’u b ı r a k ı y o r d u . D a i m a
b a ş m a b e y in c i o la n K a n t a k u z in o s , ç o c u ğ u k ü ç ü k y a ş ın ­
d a n i t i b a r e n id a r e e t m e y e b a ş l a d ı . K ı s a z a m a n d a o k a ­
d a r f a z l a s e r v e t s a h ib i o l m u ş t u k i, ilk s ü r g ü n ü n d e , n a ­
k it para ile a lt m ış g e m iy i d o n a ta b iîd i. S a h ib i o ld u ğ u
t o p r a k l a r , h a y v a n la r , i m p a r a t o r l a r m k i n i b i l e g e ç iy o r d u .

B ö y le k iş i le r in a ş ır ı z e n g i n l e ş t i ğ i y e r l e r d e , D e v l e t ’-
in f a k i r d ü ş t ü ğ ü h e r z a m a n g ö r ü l m ü ş t ü r . B ö y l e b i r s e r ­
v e t b i r k a ç f i k i r a y r ılığ ın ı b e s l e y e c e k g ü ç t e y d i.

K a n t a k u z i n o s 'u n b ir d ü şm an ı t a r a fı n d a n u y a r ıl a n ,

çocuk im p a r a to r u n a n n e s i , o ğ l u n u n v â s il iğ i n in k e n d is i­

n e v e r i l m e s in i t a l e p e t t i. İ s t a n b u l h a lk ı v e k il is e s i , b a ş -

m â b e y in c in in a l e y h i n e , a n n e n in le h in e k a r a r v e r d i. B u

h a b e r ü z e r in e , ta h ta g e ç m e d ik ç e k e n d isin e r a h a t o lm a ­

d ığ ın ı a n l a y a n K a n t a k u z i n o s , k a ç t ığ ı D e m e t o k a 'd a k e n ­

d is i n i i m p a r a t o r ilâ n e t t i v e b i r o r d u t e ş k il e t t i. S u b a y -
l a n v e s a v a ş ç ıla r ı k e n d is in e im p a r a t o r l u k s e n b o l ü o la n
a l r e n g i g iy d ir d i le r .

XVI

İ s t a n b u l v e A v r u p a e y â l e t le r i, b u s e f e r o r d u n u n is ­
y a n ım b e n im s e m e d ile r . G erek k il is e , gerek se h a lk ve
ile r i g e le n l e r , ç o c u k i m p a r a t o r ile b i r k a d ın ın z a y ı f i d a ­
r e s in i, b ü y ü k b ir s iy a s în in k u d r e t l i h ü k ü m r a n lı ğ ı n a t e r ­
cih e d iy o r l a r d ı . S a r a y l a r ın v e K i li s e n in s e r v e t le r i B u l ­
g a r i s t a n ’d a n K a n t a k u z in o s 'a d ü ş m a n la r b u ld u . Sonun­
d a , o r d u s u t a r a fı n d a n t e r k e d il e n z o r b a , m a ğ l û p b ir ş e ­
k ild e S e l â n ik 'e k a ç t ı. B u rad an S ı r b is t a n 'a geçerek, o
z a m a n la r henüz barbar b i r k a v im o la n S ır p l a r ı n d es­
p o t la r ın d a n y a r d ım b u la c a ğ ın ı z a n n e t t i. D o ğ u 'n u n s i­
y â s e t in e , o r d u la r ın ı n g ü c ü ile y e n i y ^ n i k a r ı ş m a y a b a ş ­
la y a n S ı r p ’la r , K a n t a k u z i n o s ’u k a r ş ıla d ı k t a n s o n r a , h a ­
k aret e tm ed en ü lk e le r in d e n , k o v d u la r . B u s e f e r d e n iz e
d o ğ r u g e le n K a n t a k u z i n o s , ü lk e s i n i n f â t ih le r i O s m a n l I ­
la r d a n y a r d ım d ile n d i.

K ız la r ın d a n b ir i n i , a n l a ş m a l a r ı n ı n m ü k â f a t ı o l a r a k
e m îr 'e v e r in c e İ s t a n b u l ’d a k i d ü ş m a n l a r ı k o r k u lu r ü y â -
la r g ö r m e y e b a ş l a d ıl a r . B u s ır a d a t a r a f t a r l a r ı İ s t a n b u l '­
da z in d a n d a is y a n ç ı k a r m a y ı b a ş a r d ıla r ; büyüm e is t i­
d ad ı g ö ste re n is y a n , i m p a r a t o r i ç e n in g ö z y a ş la r ın a d a ­
y a n a m a y a n h a lk t a r a f ı n d a n v a h ş i b i r ş e k i l d e b a s t ı r ı l d ı .
A y n ı a n la rd a K a n t a k u z in o s , b i r T ü rk b ir liğ i ile şeh re
y a k l a ş ıy o r d u .

K e n d is i n e d e s t e k o la n T ü r k le r s a y e s in d e İ s t a n b u l ’a
r a h a t l ık la g ir e n K a n ta k u z in o s , i m p a r a t o r i ç e 'y e hür­
m e t l e d a v r a n d ı, k ız l a r ı n d a n b i r i n i g e n ç i m p a r a t o r a v e ­
r e r e k , k e n d is i o n y ıl d a h a b a ş m â b e y i n c i o l a r a k k a l m a k ­
l a y e t i n d i . İ m p a r a t o r v e k ız ı n d a n d oğacak ç o c u k la r ,
im p a r a to r lu k iç in ç o k kan d ök en ik i a ile y i b ir b i r i n e
y a k l a ş t ır a c a k t ı . A n c a k s iv il h a r p i m p a r a t o r l u ğ u o k a d a r
fa k ir d ü şü rm ü ştü k i, düğün z iy a fe ti e s n a s ın d a şarap,
t o p r a k ve , k a l a y k a p la r d a i k r a m e d ile b ild i.

X V II

Bu b a r ış h avası k ıs a s ü rd ü . M â b e y in c id e n k u r tu l­
m a k is t e y e n g e n ç i m p a r a t o r S e l â n i k 'e k a ç t ı , o d a S ı r p ­
la r ın y a r d ım ın ı is te d i, fa k a t m a ğ lû p o la r a k , Ç a n a k k a ­
le B o ğ a z ı k a r ş ı s ı n d a k a y a lı k b i r a d a y a ç e k i ld i.

B u d u r u m a iç e r l e y e n K a n t a k u z i n o s , ö z o ğ lu n u İm ­
p a r a t o r ilâ n e t t ir d i. İ s t a n b u l ’u n , H a l i ç ’e g ö r e k a r ş ı s ı n ­
d a , i m p a r a t o r u n iz n in i a l a r a k b i r ş e h ir k u r m u ş o l a n C e ­
n e v i z li le r , P a l e o l o g o s ’la r la b i r l i k t e o la r a k K a n t a k u z i­
n o s 'a s u ik a s t h a z ır la d ıla r . G e c e , â n î b ir b a s k ın la K an-
t a k u z in o s 'u n d a ir e s in e kadar g ir e n i s y a n c ı la r , zo rb a
m â b e v in c iy i g a f i l a v la y a r a k , ta h tta n fe ra g a t e tm e s in i
s a ğ la d ı la r . B undan b ö y l e , h a y a t ın ın son y ılla r ın ı J o s a -
f a t P e d e r a d ı a l t ın d a b i r m a n a s t ı r d a g e ç ir d i.

X V III

B iza n s İm p a r a to r lu ğ u , K a n ta k u z in o s sa y e sin d e h ı­
r is t iy a n b i r p r e n s e s i n ilk d e f a o l a r a k b i r O s m a n l ı e m î -
ri ile e v le n d iğ in e ş a h it o l u y o r d u . O r h a n B e ğ 'i n e l ç i le r i,
K a n t a k u z i n o s 'u n ve İm p a ra to riçe İ r e n 'i n k ız l a r ı güzel
T e o d o r a 'y ı a lm a y a İ s t a n b u l 'a k a d a r g e lm i ş l e r d i . D e n iz
 ... .. . 9?
k ıy ıs ın d a î m p a r a t o r i ç e İ r e n v e k ız la r ı iç in s ı r f ip e k t e n
m u a z z a m b ir h a r e m ç a d ır ı h a z ı r la n m ı ş t ı . G e c e y i o r a d a
g e ç ir e n k a d ın la r , e r t e s i gün, güneş d oğark en îm p a r a -
t o r K a n t a k u z in o s v e o r d u s u ç a d ı r ı n a r k a s ın d a b e li r in ­
c e , ç a d ır ın e t r a f ı n d a k i p e r d e l e r b ir d e n a ç ıld ı. İ k i ır k ın
a n l a ş m a s ı u ğ r u n a k u r b a n e d ile n g e n ç v e g ü z e l P r e n s e s
T eodora, m ü te v a zi O s m a n lı l a r m h a y r a n lı k l a s e y r e t t iğ i
ip e k v e a lt ın la b e z e n m iş t a h t ü z e r in d e g ö r ü ld ü . T ü r k le ­
r in d a h a s o n r a la r ı a h lâ k s ız B iza n s im p a r a to rla rın d a n
m ir a s a la c a k la r ı s a r a y h a d ım la r ı., t a h t m e tra fın d a b a ş ­
la r ı y « r d e s e c d e y e k a p a n m ış h â l d e d u r u y o r l a r d ı . B o r u ­
la r e t r a fa c a n lı m e l o d il e r s a ç m a y a b a ş la d ı.

B u iş a r e t ü z e r in e a n n e s i, T a n r ıs ı v e v a t a n ı iç in a ğ ­
la y a n T eo do ra, O rh an B e ğ 'in e lç ile r in e t e s li m e d ild i.
B ir T ü rk g e m is i o n u k a r ş ı k ıy ıd a b e k le y e n k o c a s ın a
u la ş t ı r d ı. İ k i ır k y a p t ık l a r ı f e d a k â r l ık la r la h a lk la r ın ın
g ö z ü n d e t e m iz e ç ı k m a k is t i y o r l a r d ı . T e o d o r a , B u r s a h a ­
r e m i n d e ç o c u k lu k d in in in i c a p la r ım y e r in e g e t i r m e k t e
s e r b e s t o l a c a k t ı . S a r a y ın d a b a ş k a e ş le r i o l a n b i r k o c a ­
n ın y e n i e ş i o la n T e o d o r a , m ü s lü m a n g e le n e k le r i iç in ­
d e d in in e s a d ık , s o f u b i r H ır is tiy a n o la r a k k a ld ı. O r a d a
k o c a s ın ın s e v g is in i v e T ü r k le r in s a y g ıs ın ı k a z a n d ı.

İki im p a r a t o r l u k a r a s ın d a k i bu e v le n m e d e n b ir
kaç a y s o n r a , d a m a d ın ı n y a r d ım ıy la İ s t a n b u l ’d a t a h ta
g e ç e n K a n t a k u z in o s , B u r s a s a r a y ın a g e le r e k k ız ın ı z iy a ­
ret e t t i. D iğ e r k a r ıla r ın d a n o la n dört o ğ lu ile O rh an
B e ğ , İ m p a r a t o r 'u n ö n ü n d e g id e r e k , o n u Ü s k ü d a r 'a ka­
d a r y o lc u e t t i. O r h a n B e ğ 'in y a p t ığ ı b u m is a f i r p e r v e r ­
lik , B u r s a .’d a ç e ş it li e ğ le n c e le r v e a v s e f e r l e r i y a p ılm a k
s u r e t iy le k u t l a n ıy o r d u . T e o d o r a , O s m a n l ı B e ğ in d e n za -
' ; F : 7
m a n z a m a n İ s t a n b u l ’a a n n e s i n i v e k ız k a r d e ş le r in i z i y a ­
re te g itm e k iz n in i a l d ı. H e r d e f a s ı n d a b ü y ü k b i r s a d a ­
k a t le B u r s a ’y a g e r i d ö n d ü .

B iz a n s İ m p a r a to r u , b u a r a d a , h e m in s a n h a y s i y e t i ­
ne, h em d e h ır ı s t i y a n in a n c ın a t a m a m e n t e r s d ü ş e n b ir
a n la ş m a y ı k a b u l e d iy o r d u . B u a n l a ş m a y a g ö r e T ü r k le r ,
e l le r in d e b u lu n a n h ır i s t i y a n h arp e s i r le r in i İ s t a n b u l ’a
g e tire r e k s a t a b il e c e k le r d i .

B iz a n s lı t a r i h ç il e r e göre, İs ta n b u l s o k a k la r ın d a ,
b a ş sız k a lm ış s ü r ü le r g ib i, h e r c in sten h ır i s t i y a n e s ir
k a l a b a lı ğ ı n a r a s l a n ı y o r d u . T ü r k le r , v a t a n d a ş la r ı v e d in ­
d a şla rı R u m la r ın h is le r i n e d o k u n m a k iç in , e s i r le r i b i l ­
h a s s a z i n c ir l i y o r l a r d ı. B u n a r a ğ m e n , p e k ç o k e s i r ç o c u k
v e k ız , İ s t a n b u l 'd a s a t ı l a m ı y o r , b a ş k a T ü r k ille r in e g ö n ­
d e r i li y o r d u .

X IX

K e n d is i on ik i y a ş ın d a y k e n , g ü z e l v e m e ş h u r N i l ü ­
f e r ile e v le n e n O r h a n B e ğ , T e o d o r a ile s o n u n c u e v liliğ i­
n i y a p t ı ğ ın d a a l t m ı ş y a ş ın ı g e ç m i ş t i .

B üyük o ğ lu S ü le y m a n , kendi em ri a ltın d a , savaş

v e s iy a s e t l e u ğ r a ş ıy o r d u . İd a resi a lt ın d a o la n K a p ıd a ğ
Y a rım a d a sı ç e v r e s in d e b i r g e c e , a n t ik d e v irle r d e n k a l­
m a e s k i b ir ş e h ir d e , y e n i d o ğ a n a y ı s e y r e d e r k e n iç in e
g a r ip b ir h e y e ca n g e ld i. İ ç i g e ç t iğ i s ı r a d a , h ilâ lin h e m
A v r u p a y ı, h e m A s y a ’y ı a y d ın la t t ığ ın ı g a r ip s is l e r iç in d e
s e y r e t t i. U y a n d ığ ın d a gördüğü r ü y a y ı, v a k t iy le büyük­
b ab a sı O sm a n B e ğ 'i n gördüğü rü yâ ile b a ğ l ı y a r a k , k a ­
d e r in ona A vrupa y o lu n u a ç t ığ ın a h ü k m e t t i . D o ğ u ’n u n
h e r ta r ih in d e r ü y â la r a y e r v a r d ır . O s m a n lI la r ı, ö n c e B a ­
tı A n a d o l u 'y a ( F r ig y a ), s o n r a A v r u p a ’y a g ö tü r e n h e p b ir
h ilâ l o l m u ş t u r .

. XX ■ ; :

D a ld ığ ı h ü ly â d a n a y ılın c a , b a b a s ın ın s iy a s î ve as­
k e r î iş le r d e k e n d is in e y a r d ım c ı o l m a s ı iç in y o ll a d ığ ı si­
lâ h a r k a d a ş la r ın a görd ü ğü r ü y â y ı a n la t t ı. B u n la r , E c e
B e ğ , G a z i F a z ıl, E v r e n o s v e ş im d i O r h a n B e ğ 'e t â b i b ir
T ü rk p r e n s liğ in in b a ş v e z ir i İ l b e ğ id i. Y ü r e k le r i n e k a ­
d a r s a ğ la m s a , d ü ş ü n c e le r i d e o k a d a r s a f o la n b u a d a m ­
la r , r ü y â y ı, ta b ia t o la y ı ş e k lin d e b e lir e n b ir m u c i z e o l a ­
r a k n it e le d ile r . P e y g a m b e r in in a n c ın ı y a y m a k iç in iç le ­
r in i k e m ir e n g a y r e t d u y g u s u , k e n d in e o la n g ü v e n i y ü k ­
s e k c e s a r e t le b ir l e ş t ir i y o r d u . H e m e n v a k it g e ç ir m e d e n ,
y ıld ız la r ın b u yru ğu n u y e r in e g e t ir m e k iç in f a a liy e t e
b a ş la d ıla r . Ç a d ır la r ın ın y a n ın d a d a i m a k o ş u m la r ı t a k ıl­
m ış d u r a n a t la r ın a a t la y a r a k y a k ın d a k i k ü ç ü k lim a n G u -
r u c u k 'a v a r d ıla r . B ir b a lık ç ı y e lk e n lis i o n la r ı G e li b o ­
lu y a k ın la r ın d a A vrupa to p ra k la rın a ç ık a r d ı; T r a k y a '­
dak i savaş k e n t le r in d e n o la n Ç im p e c iv a r ın d a k i k ır la ­
rı s ü r a t le a ş t ıla r . Bu arada ş e h ir d ış ın a ç ık m ı ş o la n
b ir R u m 'u z o r la y a n la r ın a a la r a k , y e lk e n liy e d ö n d ü le r .
E s ir d e n , Ç im p e k a le s in in k o la y a lın ıp a l m a m ıy a c a ğ m ı
ö ğ r e n m e y e ç a lış t ıla r .

S ü l e y m a n B e ğ ve a r k a d a ş la r ın ın , y a n la r ın d a g e r e k ­
li b ir o r d u y l a k a r ş ı k ıy ıy a g e ç m e le r i iç in g e m ile r i y o k ­
tu . E rtesi gün, b ir b ir le r in e d eri k a y ış la r la b a ğ l a n m ış ,
y e lk e n le r i ve k ü r e k le r i o la n ağaç k ü t ü k le r in d e n m ey
d a n a g e lm iş iki b ü y ü k sal in ş a e t t ile r . A k ş a m k a r a n lığ ı
b a s t ı r ı n c a ü ç y ü z s a v a ş ç ı b u ir i s a l l a r ın ü z e r i n d e d e n i z e
a ç ıld ı. A k ın tı, r ü z g â r ın yönü ve gece o n la r a y a r d ım c ı
o lu y o r d u . H a sa t m e v s im i o ld u ğ u n d a n hem en hem en
boş o la n Ç im p e k a le s i önünde k im s e y e görü n m eden
s a h i le ç ık tıla r . T a h ta m e r d iv e n le r le k a le d u v a r la r ım
a şa ra k , za ten az s a y ıd a o la n n ö b e tç ile r i h e m e n im h a
e ttile r . A n a d o lu k ıy ıla r ın d a n daha fa z la a s k e r g e tir te ­
r e k , Ç im p e k a le s in d e k ıs a z a m a n d a ü ç b in k iş ilik b ir
k u v v e t k u r d u l a r . B ö y l e c e y e n i a l m a n ü s , c i v a r d a k i, z e n ­
g i n v e k u v v e t l i G e l i b o l u k e n t i iç in ç ı b a n b a ş ı o l u y o r d u .

XXI

B u n d a n b ö y l e , O r h a n B e ğ ’in o n b in s ü v a r is i , Ç i m -
p e ü s s ü n d e n a l d ık la r ı g ü v e n l e T r a k y a ’y a h â k i m o lm a y a
b a ş la d ı l a r . S a n k i g ö k d e , T ü r k l e r l e b e r a b e r , İ m p a r a t o r ­
lu ğ u n b u b u ğ d a y a m b a r ı e y â l e t i ü z e r i n e f e l â k e t y a ğ d ı r ı ­
y o r d u . K e n t le r ve k ö y le r , u z u n yer s a r s ın tıla r ı son u n ­
da h arap o ld u . Ç a d ı r la r ı n d a o t u r d u ğ u iç in z e lz e le d e n
m ü te e s s ir o lm a y a n T ü r k le r , ö lü m d e n kaçan h a lk ı e s i r
a l ıy o r d u . Ş id d e t li b ir s a r s ı n t ı , G e l i b o l u ’n u n g ü ç lü su r­
l a r ı n d a ik i g e n i ş y a r ık a ç t ı . S ü l e y m a n B e ğ a s k e r l e r i ile
y a r ık la r d a n şeh re g i r d i. Ç a n a k k a le B o ğ a z ın ın ve M ar­
m ara D e n iz in in a n a h ta r ı, im p a r a to r lu ğ u n tersa n e si ve
e n g ü ç l ü h i s a r la r d a n b i r i , İ s k e n d e r ’in il k f e t h e t t i ğ i k e n t
G e lib o lu , E c e v e G a z i F a z ıl B e ğ le r i n k u m a n d a s ı n d a k i

T ü rk O rd u su n u n e lin e d ü ştü : Ş e h r i ç e v r e le y e n z e n g in
o v a y a a d la r ı n ı v e r e n b u ik i k u m a n d a n ın m e z a r l a r ı,
H a m m e r ’e g ö re, h â lâ T ü r k le r ta r a fın d a n , im p a r a t o r ­
l u k l a r ın ın A v r u p a ’d a d ik t iğ i ik i s ın ı r t a ş ı g ib i, ziy a re t
e d il ir . ■ . '
 1357 Y ılın d a E rgen e k ıy ıla r ı ve H a y r a b o lu S ü le y ­
m a n B e ğ 'in a t lıla r ı v e ç a d ır l a r ı ile ö r t ü lü y d ü . Y ı l l a r c a ,
tü k en m ek b ilm e y e n A s y a lı k a f il e le r , A v r u p a k ıy ıla r ın a
â d e t â b o ş a l ı y o r d u . D o ğ u g e le n e ğ in e g ö r e , y e n i f e t ih le r i
b ild ir m e y e y a ra y a n « z a f e r m e k t u p l a r ı » . O r h a n B e ğ ta ­
r a fın d a n , b ü tü n b e y l ik le r e , h a n lı k l a r a a r d ı k e s il m e k s i-
z in y o ll a n ıy o r d u .

G ö n d e r ile n b u z a f e r m e k t u p la r ı , O r h a n v e o ğ lu S ü ­
le y m a n B e ğ le r in ş ö h r e t i n i g it-g id e y a y ı y o r , B a t ı , D o ğ u
A n a d o lu ile T o r o s v e K a r a m a n T ü r k B e y li k l e r i n i d a h a
z iy a d e O sm a n lı h a n e d a n ın a b a ğ ım lı k ıl ıy o r d u . O rh an
B eğ, S ü le y m a n B e ğ ’in b aşk en t o la ra k G e li b o l u 'y u se­
çerek , A vrupa to p r a k la r ın d a d e v a m lı o tu r m a sın ı bu­
yu rdu .

E tr a fın d a y e ş il tep e le r, k ıy ıla r ın d a m avi d e n iz in

s ü s le d iğ i G e l ib o lu k e n t in in c iv a r ın d a n geçen y o lc u l a r ,
h â lâ k a le s u r la r ın d a k i g e n iş y a r ık l a r ı, B i z a n s k il is e l e ­
r in d e n ç e v r i l m i ş c a m i k u b b e ve m in a r e le r in i g ö r e r e k ,
b i r z a m a n l a r s a v a ş ıp , s o n r a k a y n a ş a n ik i h l a k m v e ik i
d in in iz le r in i m e r a k l a t e m â ş a e d e b i l ir l e r . Ş e h r e k o m ş u
to p r a k la r , O rh an B eğ t a r a f ı n d a n , o ğ lu n u n y a k ın silâ h
a r k a d a ş la r ı n a e b e d iy e n t ım a r o la r a k b a ğ ış la n m ış tır .

: X X III

T a lih li S ü l e y m a n B e ğ ş a n v e ş ö h r e t iç in d e f a z l a y a ­
ş a m a d ı . A v r u p a y a , b o z k ır ı n z e v k in i, e ğ le n c e s in i v e sa­
v a ş e ğ it im l e r in i b e r a b e r in d e g ö tü rm ü ştü . E rgen e ba-
t a k lı k l a r ı n d a , T r a k y a ’n ın yabanî ö r d e k le r in i a v la m a k
i ç in d u r d u ğ u b ü y ü k b i r ç ı n a r a ğ a c ı n ın d ib in d e , e lin d e k i
d o ğ a n ı k a d a r h a ş in t a b ia t lı o la n a t ın ı n â n id e n ü r k m e ­
si ile ç ı n a r a ğ a c ın a ç a r p t ı v e b ir ç ığ lık dahi atam a d a n
son n e f e s in i v e r d i.

H a n ı m ı N i l ü f e r ’d e n doğan ilk o ğ lu n u n b u ân i ö lü ­
mü ile b ü y ü k k e d e r e d ü ş e n O r h a n B e ğ , ır k ı n ı n b u b ü ­
yük z a fe r e v lâ d ı iç in , kendi f e t h e t t iğ i B o l a y ı r 'd a b ir
tü rb e y a p t ı r d ı. Z a m a n ım ız d a b ile O sm a n lıla r ta r a fın ­
dan z iy a r e t e d ile n bu tü rb ed e y a ta n , A v r u p a ’n ın il k
fâ tih T ü r k ü n e h â l â .m e t h i y e l e r , ü z ü n t ü l e r d ile g e t i r il ir .
T ü r b e s i n i g ö lg e le n d i r e n s e r v i a ğ a ç la r ı, o n u n A v r u p a 'y a
ayak b a s m a s ın a sebep o la n aynı h il â l ta r a fın d a n ay­
d ın la t ı lı p , o n u , s a l la r ı ü z e r i n d e A v r u p a 'y a g i t m e s in i
s a ğ la y a n ayni d e n iz in ü z e r in e a k se ttirir . B üyük t e h l i­
ke a n la r ın d a , T ü r k le r S ü le y m a n B e ğ in a d ın ı a n a r la r .
B a zen , sa v a şla r d a barut d u m a n la r ı a r a s ın d a , aynen
kendi gördüğü h a y a ll e r g ib i, b e y a z a tı ü z e r in d e v e s i­
lâ h a r k a d a ş la r ı ile b e r a b e r g ö r ü n ü r .

' X X IV ’

O rh an B eğ, f e t ih le r i a r a s ın d a , s a h ib i o ld u ğ u ge­
n iş A sya t o p r a k la r ı n d a , a s k e r î, id a r i v e d in î t e ş k il â t ı ­
nı y e rle ş tir m e y e ç a lışıy o rd u . T ıp k ı K o n s ta n t-in ve Ş ar-
ie m a y n g ib i, çok şey b o r ç lu o ld u ğ u , h û r a f e le r e daya­
n a n a ş ı r ı d in ib â d e t i n e g ö z y u m d u . K a p ı e ş iğ i a n l a m ı ­
n a g e le n , ç ü n k ü d ö r t d u v a r a r a s ın d a y a ş a y a r a k d a im a
g e le c e ğ e d a ir d ü ş ü n c e le r e d a la n d e r v iş le r ile , b a ş k a l a ­
r ın ın sa y e sin d e g e ç in e n , bu yü zden , « g ö n ü ll ü y o k s u l»
a n la m ın a g e le n fa k ir le r , hep onun gönül sa ffe ti ve
s a y g ıs ı s a y e s in d e it i b a r g ö r m ü ş le r d i r . B ö y l e k iş i le r s a ­
y e s in d e s a y ıs ı d u r m a d a n a r ta n v e h a t t â o n la r t a r a fı n ­
dan zam an zam an h ü k m e d ile n İ s lâ m d in a d a m l a r ı sı­
n ıfı, g itg id e a ğ ır b a s m a ğ a v e e s k i g e le n e k le r ile H in t -
v â r i ib â d e t ş e k ille r i t a t b i k e d e r e k is lâ m iy e t in o il k s a f ­
lığ ın ı b o z m a ğ a b a ş la d ıla r .

H ı r is t i y a n m a n a s t ır la r ın ın , u ydu rm a m û c iz e le r in
v e h a t a lı b ilg ile r in n a s ıl ö lç ü s ü z c e ç o ğ a ld ığ ın ı, b u n la r ın
c a h il k e ş iş l e r e lin d e n a s ıl I n c i l ’in s a f k a id e le r in i b o z ­
m a k ta k u lla n ıld ığ ın ı, S u r iy e 'y e y a p t ığ ı g e z ile r s ır a s ın ­
da t e s p it e tm iş o la n H z. M uham m ed, t e h lik e y i önce­
den k e s t ir e r e k ş ö y le d e m i ş t ir : « İ s lâ m i y e t t e k e ş iş y o k ­
t u r » . Ö n c e le r i k e s in lik le u y g u la n a n b u s ö z le r , s o n r a la ­
rı, A r a p la r ın esk i p u t p e r e s t liğ e dönecek ş e k ild e g e le ­
n e k le r i y e n id e n d ir ilt m e g a y r e tle r i yü zünden f a k ir l e ­
r in t ıp k ı cü zzam g ib i is lâ m iy e t e y a p ışm ış o la n la r ın ın
d a v r a n ış la r ı ile d e je n e r e e d ild i.

K u ran ı K e rim in d iğ e r b ir sözü o la n « Y o k s u llu k

b e n im şa n ım d ır» hükm ü, M e d in e , B ağdad ve Ş a m ’da
b a z ı d in b ilg in le r i t a r a fın d a n , m ü n z e v î h a y a t a v e s o f u
d ile n c iliğ in e te ş v ik o la r a k y o r u m la n d ı. Bunu t a k ib e n ,
y in e H a m m e r ’ in İlm î g ö r ü ş le r in e göre, T ü r k iy e , A ra­
b is t a n v e İ r a n ’d a o t u z a ltı t a r ik a t o r t a y a ç ı k m a k t a g e ­
c ik m e d i. K im in e göre, H in d i s t a n d a n g e le r e k y e r le ş e n
d in î m ü k e m m e ll i ğ i n b ir b e li r t is i; d iğ e r le r in e g ö r e , in ­
s a n la r ın ç o ğ u n lu ğ u n u n a r z u s u n a k a r ş ı d u y u la n k ü ç ü m ­
s e y ic i g u r u r ; b ir b a ş k a gruba göre, h ayret e t t ik le r i
k im s e le r önünde d a im a e ğ ilm e y e h a z ır o la n h a lk ın
h ürm et d u ygu su ; ö te k i gruba göre de. e k m e d iğ in i b i­
çerek g e ç in e n serserî b ir h a y a tın h o şlu ğ u , bu is lâ m
k e ş iş le r in in ç e ş it li d ü şü n ce p r e n s ip le r i o lm u ş tu r .
Z a m a n la Y a k ın ' D o ğ u 'd a k i h ır is tiy a n m e z h e p le r i
v e k e ş iş le r in i s a y ıc a a ş a r a k m u azzam b ir s e v iy e y e e r i­
şe n , k im is i a ş ır ı d a r g ö r ü ş l ü , k i m i s i g ü l ü n ç , b a z ı s ı d a
T ü rk fe tih le r i iç in fa y d a lı o la n T ü rk — îs lâ m e d e b iy a ­
tın ın y a r a tıc ıs ı b u ta r ik a tla r ve d e r v iş le r i, k ıs a z a m a n ­
d a U lu d a ğ v e B u r s a ç e v r e sin e ü ş ü ş tü le r .

' O rh an B eğ d e v r in d e y e n ile r i o r ta y a ç ık t ı. B a z ıla ­

r ı, t o p r a k t a kurum uş b itk ile r d e n ç iç e k a ç tır ıy o r , a te ş ­
le oynuyor veya y ıla n la r la d o s t lu k kuru yordu . Bu ta ­
r ik a tla r ın b a ş k a n la r ı fik ir le r in i is lâ m iy e t in dört bü­
yük im a m ın d a n b ir in e m al e d iy o r d u . O rh an B eğ dev­
rin d e te şv ik ve m üsam ah a gö ren a z iz l e r , b i l g i n l e r ve
şa ir le r in y a ra ttığ ı k u tsa l e d e b iy a t A r a p ve İra n e d e b i­
y a tı ile boy ö lç ü ş e c e k s e v iy e y e e r iş m iş ti. Bu d in b il­
g in le r in e , İslâ m hukukuna v a k ıf o la n la r a , b azen fa r s *
ça «p â» (a y a k ) v e « Ş a h » k e lim e le r in d e n tü r e tilm iş « p a ­
şa» ünvam v e r iliy o r d u . B ö y le ü n v a n la r verm e g e le n e ­
ği P ers İm p a ra to ru S i r u s 'd a n g e lm e k te d ir . Y a r a r lık la ­
r ın ı gördü ğü k u m a n d a n la r ın a o r g a n la r ın d a n b ir i n i n
a d ı n ı v e r ir , b ö y l e c e o n la r ü z e r in d e k i o to r ite s in i b e lir t ­
m iş o lu r d u . M e s e lâ , d e v le ti y ö n e te n le r onun g ö z le r i,
vergi m e m u r la r ı e l le r i, n â z ı r la r ı k u l a k la r ı , y a r g ıç la r ı
d ili, v a li le r i, v e z irle r i, il m ü fe ttiş le r i a y a k la r ı o la r a k
ta n ım la n ır d ı.

. ■ ■ X X V ■

O ğ lu S ü le y m a n B e ğ 'i n v a k it s iz ö lü m ü n d e n duydu­
ğu ü zü n tü O rh an B e ğ 'i n de ö lü m ü n ü c a b u k la ş tır ır d ı.
Y e tm iş beş y a ş ın d a saa d ete ve z a fer e doym uş o la r a k ,
kendi ö d e v le r i n i d evam e t t ir e c e k le r i n dünyadan yok
o lm a s ın ı g ö r e n in s a n la r ın d ü ş tü ğ ü k e d e re b ü r ü n m ü ş tü .
Ö m rü n ü n y a n s ım b ir kah ram an savaşçı o la r a k g e ç ir ­
d ik t e n s o n r a , g e r i k a la n y a r ıs ın ı b ir k a n u n adam ı ola*
r a k g e ç ir m iş t i. K a r d e ş i A lâ e d d in B e ğ ’in d e h â s ı v e B u r ­
s a 'd a , d ü n y a n ın her t a r a fı n d a n z a fe r in e k oşu p g e le n
y ü zle rc e a z iz , b il g in , t a r ih ç i ve ş a ir 'in a r a s ın d a geçen
b a r ış y ılla r ı, O s m a n lı l a r ı , A m u d e r y a 'd a n M arm ara k ı­
y ıla r ın a kadar savaşarak g e ld ik le r i üç a sırd a n daha
fa z la m e d e n île ş tir m iş ti. Ç o b a n la r a ş i r e t i, b ir m ille t ;
ç a d ır l a r , saray o lm u ştu . B iz a n s lI la r d a n , İ z n i k 't e , B u r-
s a 'd a G e l ib o l u 'd a ve h a ttâ İ s t a n b u l 'd a a lm a n z e n g in ­
lik le r c a m i le r i n , tü r b e le r in , m is a f i r h a n e l e r in , k ervan ­
s a r a y la r ın , o k u l l a r ı n , t e k k e le r in , k ış l a la r ın , s a r a y la r ın ,
h a m a m la r ı n ve ç e ş m e l e r i n y a p ı lm a s ı n ı s a ğ la m ı ş , Ön
A s y a 'n ı n o v a la r ın d a yen i b ir B ağdad y a r a t ılm ış t ı. H a ­
z in e le r , h a lk ın e ğ it il m e s i, e d e b iy a t ın g e l i ş m e s i v e İ s ­
lâ m in a n c ın ın y a y ı lm a s ı u ğru n da c ö m e rtç e harcan ­
m ış tı. .

O sm a n lIla r ın bu k ır k y ıllık u zun d e v ir d e , hukuk

ilm i, d in b i l i m , güzel söz s a n a t ı, ş iir a la n ın d a y a p tık ­
la r ı s ü r a t li il e r l e m e , O rh an B e ğ 'i T ü r k le r i n en u lu la ­
r ın d a n b ir i h â lin e g e t i r m iş t ir . B u g ü n b ile B u r s a , o n u n
k e m ik l e r in d e n v e h â t ır a s ın d a n m eydana g e lm iş m u­
azzam b i r t ü r b e g i b id ir . r

B iza n s İm p a r a to r lu ğ u n u n ç ö k m e sin d e n d o la y ı,
A s y a , A f r ik a ve A v r u p a ’d a m eydana g e le c e k b o ş lu ğ u n
d o l d u r u lm a s ı iç in bu h a lk ı s ü r a t le k a lk ın d ırm a k is t e ­
yen T a b ia t , O s m a n lı l a r a , önce f e t i h le r yapan sav aşçı
b ir b aşk an , O sm an B e ğ ’i, ve f â t ih le r i m e d e n ile ş tire n ,
kanun y a p ıc ı ik in c i b ir b a ş k a n ı, O rh a n B e ğ 'i gönd er:
m iş ti. .
O rh an B e ğ ’in T ürk ve h ır istiy a n t a r ih ç ile r ta ra ­
fın d a n y a p ıla n t a s v ir le r i, O s m a n lı a ile s in in bu z e k i,
z a r if v e d in î b i r u lu lu ğ a s a h ip o ğ lu n u iy i b e l i r t m i ş t i r .
 B a ba sı O sm an B eğ g ib i, T o r o s k a r ta lı m is a li b u r ­
nu, kara ve k a im k a ş la r ı, ırk ın ın ku m ral s a ç la r ı, b o z ­
k ır çocuğunun soğuk m a v i g ö z le r i, y ü k s e k a l n ı, g ü ç l ü
d u d a k la r ı, g e n iş o m u z la n , uzun k o lla n , k ıs a b a c a k la ­
rı ü z e rin d e s a ğ la m vücu du o lm a s ın a rağm en , yüzünün
hoş ç iz g i le r in d e O rta A s y a lı h a şin ifa d e k a y b o lm u ş tu .
A n n e s i M a l h a t u n 'u n g ü z e lli ğ i r e n g in in b e y a z l ı ğ ı v e ş e f ­
fa flığ ı ile , k e n d is i n e in t i k a l e t m iş ti. A s il h a r e k e tle r i;
o k ş a y ıc ı b ir ses to n u ; a n n e s i M a l h a t u n 'd a n geçen , k u ­
la ğ ı ile yanağı a r a sın d a ü zeri k u m ra l t ü y le r l e k a p lı,
siy a h b ir beni v a r d ı. D o ğ u lu la r b ö y le b ir b e n in , d eri
ü z e rin e y a z ılm ış , k u t lu b ir m iz a c ı g ö s te r d iğ in e in a n ır­
la r d ı. K u rd u ğu te ş k ilâ tla r ın b a ş a r ıy a u la ş m a s ı, d evri
boyu n ca y a p ı la n fe tih le r , son y ı ll a r ı n ı n ih tiş a m ı h ep
bu b e n e b a ğ l a n ı y o r d u . H a l b u k i t a r ih b u n la r ı o n u n de­
h â s ı n a b a ğ l a r . A t a s ı E d e b a l ı t a r a f ı n d a n g e li ş t i r i l e n h e r
şa r ta u y m a ö z e ll iğ in e sa h ip d e h â s ı, ç ift b a ş lı k ılıc ı g i­
b i , B u r s a ’n m ik i u f k u n a d o ğ r u y ö n e l m i ş t i . B i r y ö n ü , A s ­
y a v e y ü k s e k c e s a r e t l i a r k a d a ş la r ı, d iğ e r y ö n ü i s e , h e m
s il â h ı ile , h e m d e f i k i r r e k a b e t i ile z a m a n z a m a n f e t h ­
e t tiğ i ve m ü c a d e le h â l in d e o ld u ğ u A vrupa ve onun
m e d e n iy e tle r i o la r a k t e v c ih le n m iş t i.
M usa peygam ber g ib i, a y a k la r ı A s y a ’d a , am a göz­
le r i A v r u p a 'd a o l d u ğ u h â l d e ö l d ü . O ğ u l la r ın a ik i ö n e m ­
li d a v r a n ış ı n ı m ir a s b ır a k ıy o r d u : D i r e n e n le r i boyun­
d uruk a l t ın a a l m a k , v e ö n ü n d e g e r il e y e n le r in iy ic e ç ö ­
z ü lm e s in i b e k le m e k sa b rı. B ö y le c e , a slın d a y a ş a m a y a n
b ir İm p a r a t o r lu ğ u n A v r u p a 'd a b ır a k a c a ğ ı g ö lg e s in e
s a h ip o lm a k iç in hem a c e le c i, h e m yavaş d a v r a n ıy o r ­
du. . . ' ' ’. . “
 Ü Ç Ü N C Ü K İ T A P

O rh an B e ğ ’in ilk k a r ıs ı N ilü fe r H a n ı m 'd a n o la n

ik in c i o ğ lu , I M u r a t, h a y a ta k i en büyük oğul s ıfa tıy ­
la t a h ta g e ç t i. M ir a s ın ı S ü l e y m a n B e ğ 'e b ı r a k m a k ü z e ­
re h a z ı r la n m ı ş o la n O rh an B e ğ , M u r a t 'a t a h t ın y o lla ­
r ın ı açan z a fer f ır s a t ı n ı v e r m e m i ş t i . S ü le y m a n B e ğ 'i n
ö lü m ü n e k a d a r , ik i k a r d e ş a r a s ın d a ra k ip le ş m e d e n ve
k ıs k a n ç l ı k l a r d a n ç e k in m iş ti. S ır d a ş la r ın d a n b a z ı la r ı,
soyun g e le c e ğ i b a k ım ı n d a n g e r e k li g ö rd ü k le r i vah şi
b ir k u r b a n ı , y a n i M u r a t ’ın ö ld ü r ü lm e sin i te k lif e tm iş ­
le r d i. D aha s o n r a la r ı, O sm a n lı H a n e d a n ın d a i lk e l b ir
g e le n e k h â lin e geleciek ve şu anda b ile S u lta n A b d ü l-
m e c id t a r a fın d a n b ile m a n t ık î g ö r ü n e c e k o la n bu na­
s ih a t l e r e k u la k a sm a d ı.

B a b a s ı n ı n ih t iy a t ı s a y e s i n d e , b o ş z a m a n l a r ın d a v e ­
ya b a rış ü z e r in e gördüğü d e r s le r d e b ile s ın ır lı ‘ o la n
M u ra t, b a b a sın d a n c e sa r e ti a n n e s in d e n iy i h u y l a n a l­
m ış tı. M ağrur, d ü ş ü n c e li ve y u m u şa k ç e h r e s i n in sağ­
la d ığ ı t a b iî ih t iş a m ı b a ş k a c a h iç b i r ta ça lü z u m gö s­
te rm iy o rd u . T a h ta g e ç t iğ in d e it a a t e a lışm ış b ir h a lk ,
y e r in e o tu rm u ş k a n u n la r, s a d ık id a r e c i le r , m u n taza m
savaş o r d u la r ı , k o r k u n ç b i r şöh ret ve O s m a n lıla r m
a d ım la r ı ö n ü n d e b ü tü n A vrupa ve A s y a 'y a y a y ılm ış
e v r e n s e l b ir k o r k u d a lg a s ı ile k a r ş ıla ş t ı .
 S u lt a n M u r a d ’ m i r s î h ı r s ı , a ğ a b e y i S ü l e y m a n B e ğ ’­
i n T r a k y a v e M a k e d o n y a ’d a y a p t ı ğ ı f e t i h l e r e y e n i l e r i n i
e k le m e k , v e p u tp erest in a n c ın ın b e ş i ğ i s a y ıla n eski
Y u n a n i s t a n 'a k a d a r in e r e k t e k T a n r ı in a n c ın ı y a y m a k ­
t ı. ,

Buna rağm en d e v r in d e k i b ü tü n ta r ih ç ile r , genç

M u r a t 'ı n b a b a s ın ın s a r a y ç e v r e s in d e İr a n lı ş a ir v e fe y ­
le s o fla r ın y a n ın d a e ğ it i l d i ğ i n d e n ve h ır is tiy a n o la ra k
doğan a n n e si N ilü fe r H a t u n 'd a n d a h ır is tiy a n te lk in le ­
ri a ld ığ ın d a n , d ü ş ü n c e le r in in d e r in liğ in d e ve s ö z le r in ­
de b e lir le n d iğ i g ib i, a s lın d a b ir İslâ m g a y r e ti ta ş ım a ­
d ığ ın ı i d d ia e d e r le r . S iy a s î o lm a k ta n z iy a d e m ü sam a-
h a s ız o l a r a k t a n ı n m ı ş t ı . D i n , o n u n s a v a ş l a r ı i ç in b i r s e ­
bep d e ğ il b ir b a h a n e o lu y o r d u ; o, daha ziy a d e ır k ın ın
v a t a n ın ı g e n i ş l e t m e k , a d ı n ı v e soyu n u u lu la ş tır m a k is .
t i y o r d u . F â t i h b i r ır k iç in h ü k ü m sü rm ek d em ek , yen­
m ek d e m e k t ir . K a d e r le r in e d o ğ ru yürü yen genç m il­
le tle r h ü k ü m d a r la r ın ı a n c a k z a fe r s o n r a s ın d a t a n ır l a r .

Y a k ın ın d a v e a r k a s ın d a b ir e n g e l v a r d ı. B u , o n u n
g ib i S e lç u k S u lta n la r ın a tâ b i o lm a k ta n k u r tu lm u ş , k ı­
sa zam and a B a tı A n a d o lu k r a llık la r ım e lin e g e ç ir m iş
g ü ç lü b ir T ü r k m e n D e v le ti o la n K a r a m a n l ı B e y l i ğ i id i.

II

K a ra m an B e y in in k e n d i . a le y h in e g e li ş t i r d i ğ i s i l â h ­
lı r e k â b e tin g e tire c e ğ i te h lik e le r i sezen S u lta n M u ra t,
U l u d a ğ 'ı n e te k le r in e b a b a s ın ın b ü tü n ord u su n u to p ­
l a y a r a k , e s k i G a l a t y a k r a l l ığ ı n ı n m e r k e z i o la n A n k a r a '­
ya d o ğ ru yü rü m ey e b a ş la d ı.
K üçük A sya d a ğ la r ın ın o r ta s ın d a yer a la n bu gü­
z e l b e ld e , g e n iş k u y r u k la r ı yere k a d a r u zan an koyun-
la r ın ı n yünü v e A n k a r a l ı h a n ım l a r ı n koyun p o s t la r ın a
sü r d ü k le r i z e n g in re n k le r ile m eşh u rd u . Ç iftç ile r is e ,
b ö lg e d e m e v c u t , a r m u t , e l m e v e ü z ü m b a ğ l a r ı ile d o l u
o lm a s ı ve A y a ş su yu ile b e s le n e n m e y v a b a h ç e le r i y ü ­
zü n den oraya it ib a r e d e r le r d i . M eyva a ğ a ç la r ın ın b o l­
lu ğ u esk i a d ı y la A d o reu s d a ğ ın a E lm a D ağı d e n m e s i­
n e s e b e p o lm u ş tu r .
K aynar s u lu m eşh u r b a n y o la r ı, b ü tü n Y u n a n is­
t a n 'ı n h a sta ve y a r a l ıl a r ı n ı ç e k e r d i. P u tp e r e s tle r d e n
k a la n ta p m a k y ık ın tıla r ı a r a sın d a y ü k s e le n h ır i s t i y a n
k ilis e le r i, ç a n k u le le r i y a n ın d a is lâ m m in a r e v e k u b b e ­
le r in e r a s la n ı y o r , k u d r e tli k a le s u r la r ı, k a y a la r iç in e
o y u lm u ş h e n d e k le r , o y m a bron zdan k a p ıl a r ve esk i
z e n g in li ğ in i n k a l ın t ı la r ı A n k a r a 'y ı hem en h em en B u r­
s a s e v iy e s in e ç ı k a r ı y o r d u .

Ş e h r i n s u r la r ı d ib in d e m a ğ l û p o l a n K a r a m a n B e y i,
A n k a r a 'y ı S u lta n M u r a t ’a g a n im e t o la r a k b ır a k ıp , T o
r o s g e ç it le r i n e doğru ç e k i l d i . S u l t a n M u r a t a ld ığ ı k e n ­
t i, t o p r a k la r ı n ı n k u z e y k ıs m ı iç in m e r k e z v e k a le y a p ­
tı. K aram an B e y li ğ i n i n ord u su nd aki T ü r k le r O s m a n lı
O rd u su na g e ç tile r ; h ır i s t i y a n l a r y e n i D e v le t i n e g e m e n ­
li ğ i n i t a n ıy a r a k v e r g i le r in i ödem eye devam e t t ile r .
B ö y le c e so n u ç la n a n küçük b ir s e f e r , ik i d e n iz a r a s ın ­
d a y e r a l m ı ş o l a n z a y ıf T ü r k m e n B e y l i k l e r i n i d a h a f a z ­
la k e n d i h â k im iy e t in e sok m u ş o ld u . A n k a ra v e c iv a r ı­
nı k u m a n d a n la r ın d a n b ir i n e tım a r o la r a k b a ğ ış la d ık ­
ta n son ra, B u r s a ’y a m u z a ffe r o la r a k döndü.

III

A m c a s ı, f â z i le t li A lâ e d d in B eğ g ib i , fe th e tm e d e n
önce t e ş k il â t l a n m a y a g it t i. Yeni kurdu ğu t e ş k il â t la r -
dan en e tk ilis i ve c ü r e tlis i, B e y le r b e y i o ld u . B ö y le c e
b ir tek a d a m ın e l in d e , h e m a d a le t, h e m m ü lk î id a r e ,
hem ordu to p la n ıy o r d u . A n c a k bu adam , h ü k ü m d a r ın
s o r u m lu b ir organ ı o lm a s ın a rağm en k e n d is in e em â­
n e t e d ile n görevde her an k e lle s in i k a y b e d e b ilir d i. B ir
b aşb a k an d a n daha y ü k s e k ti, h a ttâ m u tla k o to rite y e
s a h i p t i ; a m a , a y n ı z a m a n d a b i r k u l id i.

B e ğ le r b e y i ü n v a m savaş z a m a n la r ın d a , v e z ir — î
âzâm r ü tb e siy le eş a n la m a g e liy o r d u . S u lta n M u ra t,
B e ğ le r b e y i o la r a k , b a b a s ın ın v e a ğ a b e y i S ü le y m a n B e ğ '
in esk i s il â h a r k a d a ş la r ın d a n ih t i y a r L a la Ş a h i n 'i seç­
t i. L a la Ş a h i n 'i n O sm a n lı h an ed an ı ile b ir a k r a b a lığ ı
y o k tu ; b ö y le b ir s e ç im e g itm e s in in s e b e b i, y ü k s e k m e v ­
k ile r e geçecek o la n y a k ın a k r a b a v e y a o ğ u lla r ın ile r d e
D e v le tin g e l e c e ğ in i t e h li k e y e d ü şü recek m a c e r a la r a
a tılm a s ın ı ö n le m e k i ç in d i.
f
D e v le tin gücünü h a r e k e t b ir liğ i iç in d e to p la y ıp ve
a ile s in d e k i b e y le r i ö n e m s iz m e v k ile r e a ta d ık ta n son ra ,
ağabeyi S ü le y m a n B e ğ 'i n i z in d e n h areket ederek, bü­
tü n D oğu T r a k y a 'y ı a d ım a d ım e g e m e n liğ i a ltın a a ld ı.

K e n d is i, E rgen e n e h rin in doğduğu d a ğ la r a d o ğ ru

ile r le r k e n , k u m a n d a n la r ı E vren os ve İ lb e ğ i, â b id e le r i
ve fa y a n s fa b r ik a la r ı ile m eşh u r, im p a r a to r lu k şeh ri
D e m e t o k a 'y ı a lıy o r la r d ı. D e m e to k a ş e h rin in Rum ku­
m a n d a n ı, b ir ç ı k ış h a r e k e tin d e e s ir d üşen ve gözü
önünde ö ld ü r ü lm e k le teh d it e d ile n te k o ğ lu n u n haya­
tı k a r ş ı l ı ğ ın d a k a le y i te s lim e t t i.

D e m e t o k a 'm n k u ş a tm a sı devam ederken , S u lta n

M u rat B iza n s î m p a r a t o r l u ğ u 'n u n A v r u p a 'd a k i ik in c i
b a şk e n ti s a y ıl a n E d i r n e ’y e y a k l a ş ı y o r d u .. Ş e h ir iç in

\
h em geçit, h em sa v u n m a h a ttı o lan M eriç'iıı su ladığı
zengin o v an ın m e rk e z in d e k i E d irn e 'y e v ard ığ ın d a , k u ­
m a n d a n la rı E v re n o s ve İlb eğ i ile m ü z ak ere y a p tık ta n
ve o rd u m e v c u d u n u te s p it e ttik te n so n ra , B izanslIla­
rın elin d en , im p a ra to rlu ğ u n b u kuzey k alesin i alm ay a
k a r a r verdi. B öylece R u m la rın elin d en h erşey , h a ttâ
b u D oğu im p a ra to rlu ğ u n u k u rm a ğ a g eld ik leri A vru­
p a ’ya k açış yolu b ile alın m ış o lu y o rd u .

IV

R o m a İ m p a r a to r u A drian ta ra fın d a n , eski b ir b a r ­

b a r şe h rin in k a lın tıla rı ü ze rin e k u ru lm u ş o lan Edir-
n e n in ilk b ak ıld ığ ın d a M akedonya d a ğ la rın a d av an m ış
hâliyle, An ti— L ü b n an d a ğ la rın a y a sla n m ış Ş am 'ı hâ-
tır la ta n b ir g ö rü n ü şü v a rd ır. Aynı Ş a m 'd a o ld u ğ u gi­
b i, y ak ın u fu k için b o l çim li, geniş te p eli d ağ ları gör­
m ek m ü m k ü n d ü r. Y ine Ş a m ’d a o ld u ğ u gibi, b e rra k ve
k ö p ü k lü üç ırm a k ta ra fın d a n su la n ır; n ih a y e t b ir v âd i'
n in ağzında, geniş b ir o v an ın b a şla n g ıc ın d a , gül, ayva,
ceviz ağ a çla rı ile b a ğ la rın o rta s ın d a o lu şu d a Ş am 'ı a n ­
d ır ır. H e r d ev rin ta rih ç i ve şa irle ri, o n u to p rağ ın b e ­
r e k e ti ve im p a ra to ru n k u d re ti o la ra k ta sv ir ve te re n ­
n ü m e tm işle rd ir.
İ s ta n b u l’a n a z a ra n sayıca d a h a az. a m a d a h a ça­
lışk an ve d a h a cen g âv er o lan h a lk ı o n u sav u n m asın ı
b ilm iş ti r .. E ğlence ve tic a re tle gevşem iş o lan h alk ,
T ü rk le re k a rşı p e k â lâ y arı vahşi B u lg a rla rı, S ırp la rı
ve A rn a v u tla rı a s k e r o la ra k k ira la y a b ilird i. S u rla rın
içi b ir kaç o rd u y u a laca k k a d a r gen işti. A ncak b o zu l­
m a h âlin d e olan im p a ra to rlu k la rın en b â rız b e lirtile ri
olan k o rk u , c e s a re tin i k ay b e tm e ve ih â n e t h e r şeyin
ü ste sin d e n geliyordu. İs ta n b u l'd a n gelecek y a rd ım a
inan m ay an , galib iy et h âlin d e b ile k ıs ır b ir m ü ta re k e
o lacağ ın d an em in o lan şeh ir, geleceğini k a d e re b ır a k ­
tı. S u lta n M u ra t'a g erek tiğ in d e m ey d an o k u y an k u ­
m an d am A drian, y a n ın d a b ir avuç y ab an cı a sk erle, h iç
olm azsa şere fin i k o ru y a ra k , s a lla rla M eriç ü ze rin e açıl­
dı; a k ın tı ile denize k a v u ştu ğ u n d a , o ra d a n İs ta n b u l'a
yollandı.

E ğ er S u lta n M u ra t'ın gözünde İs ta n b u l o lm asay ­

dı, E d irn e 'y i b a ş k e n t y ap m ası işte n b ile değildi. Z ira
h erşe y böyle b ir dâv eti g e re k tiriy o rd u . Y erin önem i,
n eh ir, o tla k la r, ov an m verim liliği, zengin ve faal b ir
h a lk , güzel âb id ele r, b o y u n d u ru k a ltın a alın m ası n is­
p e te n d a h a k olay olan B u lg ar S ırp ve A rn a v u tla rın
yakınlığı gibi e tk e n le r böyle b ir seçim i k o la y la ştırıy o r­
du. F ak at, b u k e n tte k i eğlence ve serv etin , a s k e rle ri ve
k e n d isin d e n so n ra gelecek ler için B izan s'a k a rşı duy­
m a ları g erek en h ırsı azaltaca ğ ın d a n en d işe ed iy o rd u .
S anki b ir k a ra rg â h ı te rk e d e r gibi, B u rs a 'd a n ayrıldığı
vak it, A vrupa ta ra fın d a , devam lı b ir m erk ezd en ziyade
geçici n ite lik te b ir k a m p a ih tiy acı o ld u ğ u n u d ü şü n ü ­
yordu. B u m a k sa tla E d irn e , B u rs a ve İ s ta n b u l’u n a ra ­
sın d a y e r alan D em etoka'yı seçti.
Aynı za m an d a B eğlerbeyi ve v e z ir i âzâm ı o lan
E d irn e V alisi L ala Ş ah in P aşa'yı T ra k y a ’yı, B u lg a ris­
ta n 'ı, S ırb is ta n 'ı ve T u n a ’ya k a d a r olan to p ra k la rı fe th ­
etm ek üzere g ö rev len d ird i. L ala Ş ah in in o rd u la rı S ul­
ta n ın a d ın a F ilibe s u rla rı ö n ü n d e zafere u la ştı. A rka­
sın d ak i dağın eğim ine d ay an m ış, ö n ü n d e M eriç'in ge­
niş ve k ö p ü k lü yatağı olan Filibe, ih tiy a r L ala Ş ah in ’in
sa ld ırıla rın a E d irn e ’den d ah a iyi dayandı.
Filibe, S u ltan 'ın hâzinesine k a b a rık b ir gelir kay­
nağı oluyordu. B izans im p a ra to rla rı devrinde, h u b u b a t
ve m eyva tic a re tin d e n alınan vergi d ö rt m ilyon akçe
tu tu y o rd u ; b ir de b u n a K u r'a n ın h ıristiy a n la rd a n alın­
m asın ı istediği vergi de eklenince şeh rin getireceği
serv et anlaşılm ış olur. O sm anlı o rd u la rı için, dağ ların
a ra sın d a uzanan vâdilerden, o v alardan geçen b ir yol
açm ak gayesiyle, E d irn e ve Filibe sav aşların d an elde
edilen h a rp esirleri çalıştırıld ı. B ugün bile, Lala Ş ahin
ta ra fın d a n iki ok atım ı u zunluğunda, k ay a lara oyula­
ra k y ap tırılm ış b ir k ö p rü n ü n a ltın d a n M eriç k ö p ü re­
rek ak ar.
Lala Ş ah in 'in kullandığı b inlerce esir sayesinde,
T ü rk a sk erlerin in h a rp g anim etini ve esirlerin in b eşte
birin i, D evlet'in em rin e verm esi geleneği do ğ m u ştu r.

F ilib e'n in alın m asın d an sonra, S u ltan ile İm p a ra ­

to r arasın d a, geçici b ir barış, d ah a doğrusu b ir m ü ta ­
rek e yapıldı. B ir kaç ay için B u rsa ’ya dönen S ultan
M urat, b ü tü n T ü rk B eyliklerine ve A rab istan 'a k ad a r
h a b e rc ile r gön d ererek zaferlerin i e tra fa yaydı.

VI ,

B ir yandan F ilibe'nin dü şü şü ile T ü rk lere B alk an ­

ların ve T u n a'n m verim li o valarının y olunun açılm a­
sı, b ir yan d an E vrenos B eğ'in E p irlile rin ve A rnavut­
ların ü zerin d e k u rd u ğ u hâkim iyetle A driyatik sahille­
rin in de p ey gam berin ço cu k ların a geçm esi, B atı Jiıris-
tiyan d ü n y asın d a geniş, y an k ılara sebep oldu. H açlı
S eferleri ile T ü rk le r k a d a r B izans İm p a ra to rlu ğ u n u
d ağ ıtan L âtin ler, P ap a ta ra fın d a n , E flâk , S ırb ista n ,
B osna ve M a caristan h a lk la rın ın b u b ilin m ey en m il­
let ta ra fın d a n istilâ ed ilm esi teh lik e sin e k a rşı b irle ş ­
m eye dâv et ed iliy o rd u . H ıristiy a n lığ a h e n ü z geçm iş,
y a r ı. b a r b a r b azı k av im ler, P a p a 'n m ça ğ rısın a u y d u lar.
Y irm ib in S ırp , M acar, E flâk lı ve B u lg a r'd a n m ey­
d an a gelm iş b ir o rd u , S ırb ista n ve B u lg a rista n d ağ la­
rın ı aşarak,' L ala Ş ahin ile B a lk a n 'la rı ve M eriç'i çek iş­
m ek üzere ilerlem eye b aşlad ı. V ezir’î âzâm L ala Ş a­
h in in elinde an c a k o n b in savaşçı v ard ı. F a k a t ço cu k ­
lu k la rın d a n b e ri savaş m e y d a n la rın d a p işm iş o lan b u
o n b in kişi L ala Ş a h in 'in B u rs a ’d an isted iğ i y ard ım c ı
k u v v etleri b ek lem ed en d ü şm a n ın k a rşıs ın a ç ık tıla r.
O sm an ve O rh a n B eğ ler za m an ın d an k alan te c rü b e li
savaşçı İlbeği, b ir avuç seçm e a sk e rin b a ş ın d a , gece­
leyin M eric’i çevreleyen b a ta k lık la rı aştı. B irleşik h ı­
ristiy a n o rd u su , ö n le rin d e k i n e h rin aşılm azlığ ın a gü­
v en d ik lerin d en , ta m a m e n b aşıb o zu k b ir h âld e, içkiye
d alm ışlar, güven v eren b ir gecenin k a ra n lığ ın d a d e rin
uyk u y a y a tm ışlard ı. İlbeği, a slın d a yiğit o lan fa k a t di­
sip lin i olm ayan b u a s k e r to p lu lu ğ u içine, b aşsız k a l­
m ış b ir sü rü y e o ld u ğ u gibi ân iden d ald ı. A tlıların nâ-
r â la n ve g ü rü ltü le ri, h ıristiy a n la ra , d a h a güçlü b ir o r­
d u n u n sa ld ırısın a u ğ ra d ık la rı k a n a a tin i v eriy o rd u .
Böylece, b ir a a d a neye u ğ ra d ık la rım an lıy am ıy an hi-
ristiy a n o rd u su , ölüm e, ajeşe, k a n a b o ğ uldu. O sm anlı
k ılıçla rın d an Kaçm ak isteyen b in le rc e h ıristiy a n k e n d i'
lerini M eriç'in azgın su la rın a b ıra k ın c a , n e h ir o n la rı
y u ttu ; c e setleri g ü n lerce F ilib e ’n in k ö p rü le rin in a ltın ­
dan ak a ra k , denize u la ştı. S ırp la rın dağ ılm ası ve k ay b o l­
m ası an lam ın a gelen S ırp S ındığı adı, savaşsız zaferle
b iten küçük ovaya verildi. M acar K ralı Layoş’un, a tı­
n ın çevikliği ve gücü sayesinde, belki de tek b aşın a kı­
lıçtan ve dalg alard an k u rtu ld u ğ u b u yeri ziyaret ettik .

v ıı ; "

Yiğit îlbeği, E d irne'ye m u zaffer o la ra k dö n d ü ğ ü n ­

de, zaferin şerefini kendine m âl etm ek isteyen Lala
Ş ahin'e, h alk m sevgisini a ş ın derecede kazanm ış ola­
ra k g ö ründü. Vezir, ona içinde zeh ir b u lu n a n b ir k a­
deh ile fazla sü ra tli ve fazla m ü kem m el b ir zaferin ke-
fâ re ti için ölüm em rin i yolladı. Ö lüm veya y aşam a k a ­
ra rı, su ltan a ve vezir-î âzâm a aitti. Tlbeği, kıskançlığın
sebebini an lam ak la b erab e r, haksızı su çlam ad an em re
ita a t etti.
V ezirinin im d ad ın a koşm ak için bizzat h arek e te
geçm iş olan S u ltan M urad, H açlı o rd u la rın ın tam am en
im h a edildiği h ab e rin i alınca d u rd u . T e k ra r B u rsa'y a
d önerek, T rakya g an im etleri ile iki b aşk en t, B u rsa ve
D em eto k a’d a dinî m ab ed ler in şasın a devam etti. E lin ­
deki B izansh m im arlar, m in are ve cam ilerin y ap ım ın ­
da d eh aları ile k atk ıd a b u lu n d u la r. Bol ışığm m âbed-
Iere girm esini tem in ettiler. B izans k iliselerin in basık
tav an ları, cam ilerd e yüksek k u b b elere d ö n ü şü rk en ,
av lu ların ü stü n d e , k u b b elerin arasın d a yer alan askılı
dehlizlerde, m ü m in ler, m im b erd e vaiz veren im am ı
dinleyebiliyorlardı. H eran şırıld ay an çeşm elerin ve s e r­
vilerin gölgeleriyle serinleyen, yivli uzun sü tu n la rın
tu ttu ğ u k em eraltları, m edrese hocasını ve talebesinin
b arın d ığ ı o d a la ra açılıyordu.
K endine has m im arîsi ile İslâm iyet yerden fışk ırı­
yordu. M im arîler d in lerin kızıdır. İn san o ğ lu n u n Tanrı'-
n ın ad ın ı yazdığı b u ta ş y ığ ın la rım s a rs tm a k iç in T a n rı
fik rin d e n b a ş k a h iç b ir d ü şü n c e n in y e te rli o lm ad ığ ı
in a n cı k a lp le re d o lar. H in tlile r, M ısırlıla r, Y u n a n lıla r,
R o m a lıla r, G o tla r ve B izan slIlar, k u ts a l in a n ç la rın ın
d eh a sı ile h e r b ir i d eğ işik m im a ri e s e rle r y a r a tm ış la r ­
dı. B a z ıla rın d a p a n te is t (v ah d et— i v ücud) felse fe sin e
g ö re y a ra tılm ış ta b ia tla k u c a k la ş a n e s e rle r; d iğ e rle ­
rin d e , gizli in a n ış la rın o rta y a ç ık a rd ığ ı s ır la n h a lk ta n
sa k la m a k için y a p ıla n p ira m id le r; ö te k ile rin d e , h ay â l
g ü c ü n ü n b ü tü n ta ş k ın lık la rın ı g ö s te re n ço k ta n rılı in a ­
n ışın , k a la b a lık h e y k e lle rle d o lu P a rte n o n ta p m a ğ ı; yi­
n e b a ş k a la rın d a , in a n ış la n m n d e h liz le rd e gelişeceği gü­
n ü b ek ley en in s a n la rın k a y a la ra o y d u k la rı m a ğ a ra la r
ve ş e h ir a ltla rın d a k i gizli o d a la rı; n ih a y e t, p u tla rı so l­
d u rm a k iste rc e s in e , g ü n ışığı ile d o lu , b a s it şe k illi k u b ­
b e le r a ltın d a , A llah 'ın b ir sev g ilisin in sö z lerin i y o ru m ­
la m a k ve d u a e tm e k iç in y a ra tıla n m â b e d le r. B irb irle ­
r i ta ra fın d a n y o k ed ilm ey e ç a lışılm ış, a n c a k h e p üst-
ü s te g elm iş b u esk i d in î g ö rü ş le rin izleri, d ü n y a üze^
rin d e h iç b ir y erd e, O sm a n lı to p r a k la rın d a o ld u ğ u k a ­
d a r açık ve seçik gö zler ö n ü n e serilm ez. M ısır p ira m id -
le rin d e n , E fes veya A tin a h a ra b e le rin e , P a rte n o n h a r a ­
b e le rin d e n K u d ü s y e ra ltı m e z a rlık la rın a , İ s ta n b u l'd a ­
ki A yasofya’n m k a im k u b b e le rin d e n B u rs a ve E d irn e
c a m ile rin e î*adar h e r y e rd e b irb irîe riy le m ü c a d e le e t­
m iş in a n ış la rın e s e rle rin i g ö rm e k m ü m k ü n o lu r; ve
B u rs a 'd a o ld u ğ u gibi aşağ ı y u k a rı h e r y erd e, m a ğ lû p ­
la rın m im a rla rı, g a lip le rin e s e rle rin i y a r a tm a k ta k u l­
la n ılm ış tır. B öylece h e ry e rd e , m a ğ lû p p lm u ş d in in ta ­
p m a k la rı ile y en en d in in k ile r a ra s ın d a b ir geçiş h âli
fa rk e d ilm e k te d ir. Y eni gelen h a lk , e sk i in a n ış la rı u z a k ­
la ştırm ış , ta p m a ğ ı k e n d i g ö rü şü n e g ö re d e ğ iş tirm iş tir.
 H e r n e k a d a r S u lta n M u rad b ab ası ve k en d in d en
so n ra gelen ler gibi cam i y ap ım ın d a ve h a lk ın ın dinî
ve ed eb î eğ itim in d e esaslı g ay ret g ö ste rm iş ise de,
k en d isi, savaş ve siy a setin d ışın d a fazla b ir şey b ilm ez'
di. H a ttâ b azı riv ay e tlere göre yazm asın ı d ah i b ilm iy o r­
du. A ncak b u riv ây et, zeki b ir a n n e ile bilgili o lm asıy­
la ta n ın a n b ir ailen in devam lı gözetim i a ltın d a doğan,
büyüyen ve eğitilen b irisi ile te z a t h â lin d e d ir.

N ilü fe r H a tu n ’u n oğlu, E d e b a lı’n ın to ru n u , O rh a n

B eğ'in h alefi, âlim A lâeddin B eğ'in h em yeğeni, h em
ta leb e si o lan b ir a d a m B izans k a y n a k la rın ın g ö sterd iğ i
gibi n asıl cahil o la b ilir? B izzat k en d isi İra n lı edip ve
b ilg in lerin y a n ın d a yaşayan, h alk ın ın tek fe rd in e k a d a r
eğitilm esi için b u n c a g ay ret h a rc a y a n O rh a n Beğ, n a ­
sıl o lu r da, oğlunu, K u ra n — ı K e rim 'in m e n e ttiğ i ve ır­
k ın ın d a n e fre t ettiğ i ce h a le tin k u cağ ın a a ta r? H e rh a l­
de ta rih ç ile r, b u n o k ta d a h a lk ın b a s it d ed ik o d u la rın a
ö n em v ererek , en kolay b ir a ra ş tırm a n ın b ile saçm a­
lığım o rta y a koyacak id d ia la ra s a p m ışla rd ır. İm p a ra ­
to rlu ğ u n d a k i im a m la rın ve o k u m u şla rın k o ru y u cu su
o lan S u lta n M u rad 'm o k u m a yazm a b ilm em e sin e im ­
kân y o k tu r. B u ta rih ç ile r ve iç lerin d e en fazla a r a ş tır ­
m a yap m ış o lan H am m er, S u lta n M u rad 'm D u b rovnik
C u m h u riy eti ile y ap ılan b ir a n la şm a n ın a ltın a güya
koyduğu b e lirtile n im zasına d a y a n a ra k id d ia la rım ile­
ri s ü rm e k te d irle r.

A n la ttık la rın a göre S u lta n M u rat, T ü rk le rin deniz

ve k a ra tic a re tin i se rb e st b ıra k m a la rı k a rşılığ ın d a beş-
bin d ü k a a ltın verm eyi ta a h ü t eden D u b rovnik Cum hu-
riy eti ile y ap ılan a n la şm a e sn a sın d a , s ıra im za a tm a ­
ya gelince, elin i m ü re k k e b in içine d a ld ırm ış ve tıp k ı
b ir a s la n ın p e n ç e sin in k u m d a b ıra k tığ ı iz gibi, k âğ ı­
d ın a ltın a e lin in b eş p a rm a ğ ın ın izini b ıra k m ış tır. Y i­
n e a n la tıla n la ra gö re, te sa d ü fe n S u lta n b u h a re k e ti
y a p a rk e n elin in o rta s ın d a k i ü ç p a rm a k b itiş ik , b a ş ile
k ü ç ü k p a rm a k a y rık o la ra k b a s ılm ış tır. B öylece, k e n ­
d in d e n s o n ra g elen ler, d ü n y a ü z e rin d e k i h â k im iy e tin i,
e tra fı k ü ç ü k görm eyi ve k u d re ti te m sil e d e n b u im ­
zayı gelenek o la ra k d ev am e ttirm iş le rd ir. İ m p a r a to r ­
lu ğ u n k â tip le ri, b u c e s a re t ve e s ra r ta şıy a n im zaya,
u s ta k alem leriy le b ü y ü k h a r f le r ilâve e tm iş le r, ve sa­
n a tla rıy la b ir şa h e se r y a ra tm ış la rd ır. T u ğ ra d e m le n b u
im zan ın o rta s ın d a im p a ra to r u n ad ı ve sayısı o k u n m a k ­
ta d ır. R o m a lıla r ve B izan slIların k en d i im p a ra to r la r ı­
n a C a esa r ü n v a n ım v e rm e le ri gibi,, s u lta n 'a , « d aim a
m u z affe r» s ıfa tın ı e k le m işle rd ir. a
S u lta n la rd a n ü ç ü n c ü s ü n ü n c e h a le ti ile ilgili rivâ-
y e tle ri b ü tü n d e lille rin e ra ğ m e n k a b u l e tm e k m ü m k ü n
d eğ ild ir. Şöyle ki, D o ğ u 'd a y a şa y a n h e rk e s , h ü k ü m ­
d a rd a n en b a s it h a lk a k a d a r, im zasın ı k a z d ırd ığ ı b ir
m ü h ü r veya yüzüğe sa h ip ti. E ğ e r S u lta n M u rad , b ir d e­
fay a m a h su s, b u geleneğin d ışın a ç ık m a k ve y aşay an
İm p a ra to rlu ğ u n u n b ir b e lirtis i o la ra k elin in izini k u l­
la n m a k istem işse, b u , şü p h esiz k â firle re v erilen b ir k â ­
ğ ıt p a rç a s ın d a im p a ra to ru n g ü c ü n ü g ö ste rm e k , o n la ra
b ir nevî te h d it s a v u rm a k a n la m ın d a o lm u ş tu r; yoksa
d en ild iğ i gibi, eğitim n o k sa n lığ ın d a n değil. K u r'a n , b ü ­
tü n m ü m in le re T a n r ı’n ın k elâm ın ı o k u m a la rın ı ve yaz­
m a la rın ı e m re d e r M ü m in lerin lid e rin in y azm asın ı b il­
m e m esi d em ek en az ın d an b ir ih m âl, h a ttâ b ir d in siz­
lik ifadesi say ılırdı.
 • Sözde okuyup, yazm ası olm ayan b u S u ltâ rfın dev­
rin d e y etişen, m atem atik ç ile r,, feylesoflar, ve şairler,
B u rsa 'd a doğup gelişen b ilim ve ed eb iy atı, İ r a n ’a, O rta
A sya'ya k a d a r g ö tü rü y o rla rd ı. B u rsa k a d ıla rın d a n b i­
rin in oğlu olan K adızâde S em e rk a n d a g eo m etri ö ğ ret­
m eye g ittiğ in d e d e rsle ri o k a d a r çekici o lu y o rd u ki,
d e rs verdiği sa atle rd e , b ü tü n k e n tin k ü rsü le ri b o şalı­
yor, h a ttâ m ü d e rrisle r bile gelip o n u n taleb esi olu y o r­
la rd ı. Y ine B u rsa 'lı b ilg in lerd en C em aleddin, A rap lü ­
g atim ezbere b iliy o rd u ve görevi S u ltan M u ra d ’ın m ed­
re se le rin d e dil ö ğ retm e k ti. Aynı d ev ird e m e şh u r olan
B u rh a n e d d in 'in T a n n 'm n özellikleri ve ru h u n m u k a d ­
d e ra tı ü zerin e yaptığı y o ru m la r b ü tü n K üçük A sya
k ü rsü le rin d e ilgi ile ta k ip ed iliyordu. Hz. M uham -
m ed 'in E flâ tu n 'd a n y erin i aldığı K ü çü k Asya, Y u n an ­
lıların çok ta n rılı felsefesi ile İslâm d ü şü n cesin in bir-
b iriy le m ü cad ele ettiğ i b ir bölge o lm u ştu .

S u ltan M urad, B u rsa ve D em eto k a’da işlerin e de­

vam ed erk en , k u m a n d a n la rı E v renos, T im u rta ş ve L a­
la Ş a h in , A vrupa’nın, K aradeniz, A driyatik ve T una
n e h ri a ra s ın d a k alan kısm ım feth e tm ek le m e şg u ld ü ­
ler. T ab iatın R u m İm p a ra to rlu ğ u n u n b ir kalesi hâlin e
g etirm iş o lduğu b u dağlık arâzi T ü rk a sk e rle rin e T ra k ­
y a'd a o ld u ğ u n d an d ah a fazla b ir d iren m e g ö s te riy o r­
d u . B u lg ar g eçitlerin d e ve E p ir b o ğ azların d a adım
adım ile rle m e k z o ru n d a k alıy o rlard ı. Y avaş h a re k e t
e tm e s in d e n dolay ı S u ltan M urad ta ra fın d a n kınanan
T im u rta ş, M eriç n e h rin in k o lla rın d a n o la n T u n ca 'n m
doğduğu dağın çev resin d e b u lu n a n b ü tü n şe h irle re
d o ğ ru h ü cu m etm eye b aşlad ı. B alk an d ağ ların ın v âd ile-
rin d e b u lu n a n d e m irh a n e le r L ala Ş ah in ta ra fın d a n ele
geçirilince, B izans İm p a ra to rlu ğ u n u n tü k en m ez silâh
fa b rik a la rı, T ü rk O rd u su n a h iz m e t etm eye b aşlad ı. N i­
h ay e t sak in d u rm a k ta n sık ılan S u lta n M u rad , D em eto-
k a ’d an ç ık a ra k , S elânik K örfezi ile K arad e n iz a ra s ın ­
da k alan y arım a d ay ı a şa ra k , T u n a n e h ri ağ zın d an İs ­
ta n b u l B oğazı’n m girişin e k a d a r olan y e rle ri, k e n tle ri
to p ra k la rın a k a ttı. D oğu A v ru p a'n ın b u b ö lg esin in Os­
m anlı D evletine k a tılm a sı aralık sız b eş yıl sü rd ü .

A vrupa içine yayılan to p ra k la r, E d irn e 'y i m ecb u ­

re n O sm an lIların m erk ezi ve b a ş k e n ti y ap ıy o rd u . S ul­
ta n M u rad d ö n ü şü n d e o ray a, B izans İm p a ra to rla rın ın
ra k ib in e y a ra ş ır z e ra fe tte b ir sa ra y y a p tırd ı. A skerî
h ü k ü m e tin i E d irn e 'y e g etird i; b u a ra d a Asya to p ra k ­
la rın d a ad lî ve m ü lk î â m ir ^Qİarak H ay red d in P a şa ’yı
b ıra k tı. O sm an lılar a ra s ın d a saygılı b ir h â tıra y a sah ip
olan b u ih tiy a r p aşa, zihni, işlerin ağ ırlığını k a ld ıra ­
m adığı yaşa k a d a r çalıştı, s o n ra d in len m ek için çekil­
diği, O sm an Beğ z a m an ın d a doğduğu Y en işeh ir’de ve­
fa t etti. İh tiy a r B eğlerbeği L ala Ş ah in h iz m etlerin in
m ü k â fa tı o larak , k en d in d en so n ra geleceklere k alaca k
olan F ilibe şe h ri ve civ arım aldı.

L ala Ş ah in için F ilibe b ir u ç beyliği oldu. O rad an

b a şla ttığ ı sefe rle rle ve d in m ek b ilm eyen b ir gayretle,
iki deniz a ra s ın d a k alan dağ ve vâd ilerle k aplı arâzid e
ilerlem eye b aşlad ı. R odop, B alk an ve E p ir d ağ ları a r a ­
sın d a k alan A rn av u tlu k , B u lg a rista n S ırb ista n gibi,
hayvancılığa elverişli o rm a n lık b ö lg eler L ala Ş ahin ta ­
rafın d an işgal edildi. Ele geçirilen şeh irlere k u m an ­
d an ların ı y e rle ştird ik te n sonra, b o y u n d u ru k altm a alı­
n am ayan h a lk la r civar dağlara sürüldü.
S u lta n M urad, vezirinin seferlerin i d ik k atle tak ip
ediyor, zam an zam an bizzat ona y ard ım cı oluyordu.
T ra k y a’nın K aradeniz sah illerindeki tâ b i R um şeh ir­
lerinin, k en d isinin b a rb a rla rla yaptığı savaşları fırsa t
b ilerek bağım sızlık için isyan- ettiğ in i duyunca, T ra k ­
ya'yı yeniden hafif b ir kuvvetle dolaştı, isyanı b astırd ı,
isyancıları cezalandırdı. Aynı sü ra tle geriye dönerek
A rn av u tlu k 'tak i Apolonya k en tin i m u h a sara etti.
Ş eh rin kalın su rla rı ö n ü n d e lüzum suz yere uzayan
b ir k u şatm ay ı k aldırm ayı d ü şü n ü rk en , yaslandığı çı­
n a r ağacının altın d a k i yer b ird e n sarsılm ay a b aşladı,
çıkan to zlard an şeh ir gözden kayboldu. ' K ale su rla rı
kendiliğinden yıkılm aya başlam ıştı. Açılan gedikten
d erh al içeri daldı ve h içb ir d iren ç ile k arşılaşm ad an
kenti za p tetti. S u ltan M urad'm tesad ü fen dayandığı çı­
n a ra «M esut Çınar» dendi; şe h rin adı da, tü rk ç e «Tan­
rı ta ra fın d a n devrilen şehir», an lam ın d a b ir ad la de­
ğiştirildi.

XI

E lde edilen g an im etler m uazzam dı. E ski çok ta n ­

rılı d in lerd en kalan tap m ak lar, d ah a so n ra la rı k u ru ­
lan h ıristiy an ta p m ak ları zenginleştirm işti. K iliselerin
içindeki altın ve güm üş k u p a la r göz k am aştırıy o rd u .
S u ltan M u rad 'm ask erlerin d en b iri alm ak istediği altın
k u p a la rd a n b irin i b aşın a geçirm iş, ancak k ü lah ı ile pek
ö rtem em işti. Bu hâliyle su ltan ın d ik k atin i çeken ask er
ça ğ rıld ı ve g a n im e tin in verg isin i ö d em ed iğ in d en d o la ­
yı k ın a n d ı. Ama, S u lta n M u rad , k ü lâ h m a ltın d a gözü­
k en a ltm ş e ritin d u ru ş u n u b eğ e n m işti. S uçlu a s k e r af
fed ild i ve b u n d a n böyle O sm anlı O rd u su s u b a y la rın ın
savaş k ü la h la rı a ltın a a ltm b ir ş e rit ilâve ed ilm e sin e
d a ir b u y ru k verild i. K en d isi de, şim diye k a d a r giydiği
e tra fı m u slin e ş a rp la s a n lı keçe k ü lâ h y erin e , a ltm şe
ritli k ü lâ h ı giym eye b aşlad ı. K ırm ızı y ü n d en b ir c e k e t
ve k a fta n , a ta la rın d a n b e ri O sm a n o ğ lu 'n u n savaş elbi
sesi o lm u ştu .

. X II

A polonya'nın te slim o lm a sın d a n s o n ra h a re k e tle

rin d e s e rb e st k alan S u lta n M u rad , en iyi k u m a n d a n
la rın d a n olan E v re n o s G azi’n in T eselya fe th in e iş tira k
e tti. B u ra d a n H em u s dağ ın ın kuzey e te k le rin e inerek
B u lg ar p re n si Ş işm an ile b irle ş m iş o lan S ırp K ra lı La-
z a r'm m ü ş te re k o rd u la rı ile k a rş ıla ş tı. S u lta n M urad'-
m b u iki d ü şm a n ı, o rd u la rın ı K o n s ta n tin 'in doğduğu
N iş v âd isin d e to p la m ışla rd ı. J u stin y e n ta ra fın d a n g ü ç­
le n d irilm iş s u r 'a r ı■ , A v ru p a’n ın a n a h ta r ı gibi, b ir vâdi-
n in ağzın d a y e r alm ası ve b ir n e h rin d ö rt c e p h e sin d e n
ik isin in e tra fım çev irm esi, şe h ri S ırp la rla B u lg a rla rın
ö n em li b ir m ü sta h k e m m evkii h âlin e so k m u ştu . An­
cak, S u lta n ’m o rd u la rı H em u s d ağ ın ın ü z e rin d e n k o ­
p u p düzlüğe inm eye b aşlay ın c a, N iş k e n ti te slim o lm a k ­
ta n b a şk a b ir şey d ü şü n m e d i. İk i p re n s de k u rtu lu ş u
k a ç m a k ta b u ld u la r. P a d işa h o n la rla geçici b ir m ü ta re ­
k e y ap tı, N iş’i h â k im iy e tin e aldı ve E d irn e 'y e m u z a f­
fer o la ra k dön d ü .
 Y eni b aşk e n tin coğrafî d u ru m u n u n g etird iğ i önem ,
ılım lı iklim i, şırıl şırıl ak an s u la n , zengin o tla k la rı, le­
ziz m eyvaları, H em us o rm a n la rın d a yapılan av lar ve
n ih ay et sa ra y ların ın deb d eb esi ile güçlü b ir hükûm e^
tin A vrupa siyasetine d ik k a tle eğilm esi, S u lta n 'ı b ir
kaç yıl A vrupa ve A sya'da b a rış içinde y a şa ttı. B u a ra ­
d a o rd u la rın în teşk ilâ tı, disiplini, ü n ifo rm ası, rü tb e le ­
ri ve sa n cak ları ile m eşgul oldu. O sm anlı T ü rk lerin in
bayrağını, Hz. M u h am m ed 'in a ra p la rm m güneş rengi
sa rı b ay rağ ın d an ; F atım îlerin , to p rağ ın ren g i yeşil
b ay rağ ın d an ; E m evîlerin gün rengi beyaz b ay rağ ın d an ;
A bbasîlerin gece rengi k a ra b ay rağ ın d an ve B izanslIla­
rın gök rengi m avi b ay rağ ın d an ay ırm ak için, kendi
fâ tih gayesinin sem b o lü olan, k an ve ate ş rengi k ırm ı­
zı bayrağı seçti.
Y ılların etkisiyle iyice kocayan L ala Ş ah in 'in y eri­
ne T im u rta ş beylerbeği o la ra k geçti.

X III

M u rad 'm üç oğlu, sa ra y la rd a ve savaş m ey d an la­

rın d a yetişiyordu. O ğ u llarının en büyüğü olan ve so n ­
ra d a n Y ıldırım sıfatın ı alan B âyezid v eliah t— şehzade
o la ra k y etiştiriliy o rd u . B a b ala rın ın izinde giden, S ul­
tan M urad, gelininin çeyizinin im p a ra to rlu ğ a ilâve edi­
lecek b ir to p ra k olm asını istiy o rd u . B u rsa to p ra k la rı­
nın güneyinde y er alan G erm iyan T ü rk Beyliğine elçi­
le r g ö n d ererek , B eyin tek kızını oğlu için iste tti. B öy­
le yüce b ir birleşm e ile m em n u n o lan G erm iyan Beyi
kızını d erh al verm eyi kabul etti. B irinci yâ ver i, m ü s
ta k b el gelinin atım gem inden tu ta ra k S u ltan M u rad'ır
saray ın a k a d a r g ö tü recek ti. M u rad ve oğlu A vrupa'
dan A sya'ya geçerek genç kızı k arşılam a y a g ittik -
A rap, İra n lı, M ısırlı, S u riy eli, T ü rk ve h a ttâ B izanslı
e m irle rd e n gelen h e y e tle r, s u lta n ve o ğ lu n a B a ğ d ad
h â r ik a la r ın d a n b e ri d u y u lm a m ış ze n g in lik te a rm a ğ a n ­
la r g e tiriy o rla rd ı. B u a rm a ğ a n la r a r a s ın d a , A ra p a tla ­
rı, İ r a n h a lıla rı, M ısır ip e k lile ri, H a b e ş veya E geli, k a ­
r a ve beyaz, k a d ın veya e rk e k e s irle r d e v a rd ı.
Hz. M u h a m m e d 'in A llah ’ı için R u m la rın T a n r ı’sı*
m te rk e tm iş o la n S u lta n M u ra d 'm k u m a n d a n ı E v re n o s
G azi, O sm a n lIla r için Y u n an to p ra k la rın ı f e th e d iy o r
du. V eliah te o n u n v erd iğ i a rm a ğ a n , A d riy atik k ıy ıları
ve a d a la rın ın g a n im e ti o ld u . T ese ly ad a n seçilen , ırk ı­
n ın en güzel ve genç ikiyüz R u m esiri, a rm a ğ a n k e rv a ­
n ın ın en ö n ü n d e g id iy o rd u ; b u e s irle rd e n o n u , b a ş la ­
r ı ü s tü n d e k i a ltın te p s ile rd e V en ed ik d ü k a a ltın la rı ta ­
şıy o rd u ; d iğ e r b ir on ta n e s in in b a ş la rı ü z e rin d e , esk i
İta ly a n a ltın la rı ile d o lu g ü m ü ş te p s ile r v a rd ı; o n sek iz
esir, som a ltın d a n a b d e s t ib riğ i ta şıy o rd u ; g eri k a la n ­
la ra ise k u p a la r, k ris ta l cam e şy ala r, V en ed ik c a m la ­
rı, k ıy m e tli ta ş la rla işlen m iş sü s e şy ala rı v e rilm işti.
B ü tü n b u n efis şey lere «saçı» d en d iğ in d en , B ay ezid ’in
ve n işa n lısın ın a y a k la rın a saçıld ı. G enç k ız d a çeyiz
o la ra k , S u lta n M u ra d 'm ve m ü s ta k b e l k o c a sın ın a y a k ­
la rı d ib in e G erm iy an B ey liğ in in s a h ip o ld u ğ u d ö r t b ü ­
yük k e n tin a ltın a n a h ta r la rın ı koydu. B u ş e h irle r a r a ­
sın d a y e r a la n K ü tah y a , yedi ca m isi ve yedi h a m a m ı,
m eyva ta ş a n b a h ç e le ri, bol y a p ra k lı a ğ a ç la rı ile m e ş­
h u rd u , ' "

X IX

K ü ta h y a k e n ti böylece O sm an lı İm p a r a to r lu ğ u ta ­
ra fın d a n T o ro s la rm b a şla n g ıc ın d a d ik ilen b ir k ök gibi
oldu. G erm iy an ve K a ra m a n 'd a k i fazla g üçlü olm ayan
b ey lik le r ve b ilh a ssa H âm id Bey, S u ltan M u ra t’a tâ b i
olm ayı, faydasız re k a b e te değişm ek istem ed iler. O nun
h im ay esi a ltın d a esk i m ev k ilerin i ve se rv e tle rin i k o ­
ru m a k için K ü ta h y a civanındaki büitün şe h irle ri ve
v âd ileri O sm an lIlara b ıra k tıla r.
S u lta n A lâeddin ta ra fın d a n in şa e ttirile n aynı adlı
göl y a n ın d ak i B eyşehir; Suğla gölü y a k ın la rın d a k i
S eydişehir; A kşehir, İs p a rta , Eğridir» K araağ aç gibi
göl k ıy ıların d a veya a d a la rın d a k u ru lm u ş o lan o rm an ,
d ere, o tla k , n ü fu s ve hay v an s ü rü sü b a k ım ın d a n zen­
gin o la n , d o k u m a fa b rik a la rı b u lu n a n b u şe h irler,
S u lta n M u ra t'ın k a n u n la rım ve a d a m la rın ı k ab u l e t­
tiler.
K ü çü k A sya'yı p ay laşm ış o lan b ey lik lerd en sad e­
ce ü ç ta n e si b ağ ım sızlık ların ı k o ru y a b iliy o rla rd ı. B u n ­
la r: D iy a rb e k ir’de K arak o y u n T ü rk m en Beyliği, diğ er­
le ri A nadolu ile A ra b ista n a ra s ın d a yayılan M araş ve
A dana b ey lik leri idi. T ü rk le rin A vrupa'ya y ü rü y ü şle­
rin d e a rk a la rım em n iy ete alan g ü çler o ld u ğ u n d an Sul­
ta n M u rat o n la rla ilg ilen m iy o rd u . O nun h ed efi daim a
B a tı idi. Z afer ve se rv e tin o ra d a o ld u ğ u n u b iliy o rd u .
K arad en iz kıy ısın d a veya S u riy e ’deki b ir kaç a ş ire tin
b ağ ım sız lık la rın ın k en d isi için b ir te h lik e teşk il e tm e ­
diğini, v ak ti gelince o n la rı d a egem enliğine alacağını
bildiği için, T rak y a ve Y u n a n is ta n ’d ak i se fe rle rin e a ra ­
lıksız devam etm ek tey d i.

XV

V eziri T im u rta ş yeniden R odop ve H em u s geçit­

lerini açm ış, M akedonya'ya inm iş, M an astır'ı işgal e t­
m işk en , o rd u n u n sağ k a n a d ı, R od o p ve H em u s vâdi-
sin d e k alm ış zengin n ü fu s lu ve k u v v etli S ofya şe h rin i
k u ş a tm ış tı. S ofya, İs ta n b u l ile T u n a y atağ ı a ra s ın d a
E d irn e , F ilib e ve N iş ile b ir h a t te şk il e d iy o rd u . So­
lu n d a A rn a v u tlu k d a ğ la n , sa ğ ın d a B a lk a n d a ğ la n ,
ağ a çlık lı b ir göl kıyısı gibi b ird e n a ç ıla ra k , S o fy a'n ın
o rta s ın d a b u lu n d u ğ u , y ü k se k n e h irle rle s u la n a n geniş
b ir ova m e y d an a g e tiriy o rla rd ı. S ofya şe h ri, Ş am ve
E d irn e gibi, k â h su la rın , k â h d a ğ la rın g ö lg elerin d e
u zan ıy o r, a r m u t ve k ay ısı a ğ a ç la rın ın y a p ra k la rı a l­
tın d a d in le n iy o r, m eyva b a h ç e le ri, b u g ü n o ld u ğ u gibi,
göz a lab ild iğ in e u z a n ıp g id iy o rd u . T a rım , hay v an ve
m eyva tic a re ti, S ırp ve B u lg a rla rın p a z a rla rı, şe h ri d e­
vam lı b ir k a la b a lık la b e sliy o rd u . S ırb is ta n ta ra fın a
b a k a n ce p h esin d e, o rta s ın d a n e h rin a k tığ ı, ü z e rle ri
ü zü m b a ğ la rı ile k a p lı iki y ü k se k b u r u n ta b iî b ir geçit
m e y d a n a g e tiriy o r, d arlığ ı say esin d e ço k az sa y ıd a a s ­
k e r o ray ı ra h a tlık la tu ta b iliy o rd u . O sm a n lıla r ta ra fın ­
d a n fe th e d ile n b u k e n t o n la ra y aln ız zevkli g ü n le r ge­
çire c e k b ir b eld e değil, özellikle b a r b a r k av im le rin o r­
ta s ın d a b ir m ü sta h k e m m evki sağ lıy o rd u .
F a k a t ş e h rin s u rla rı, k a le le ri, d a r g eçit a ra s ın d a n
a k a n n e h ri, ş a to la rı, y ılla rd a n b e ri T im u rta ş 'ın k u ş a t­
m a sın a ve s a ld ırıla rın a k a rş ı k o y m u ştu . T ü rk le re h as
b ir k u rn a z lık ile R u m la ra özgü b ir ih a n e t, şe h rin Ti-
m u rta ş 'm elin e g eçm esin e se b ep old u . T im u rta ş 'ın o r ­
d u su n d a n genç b ir O sm anlı su b ay ı, güya ö lü m d e n k aç­
m ış g ib i k u ş a tılm ış şe h re sığ ın m ış ve şe h rin k u m a n ­
d a n ın d a n h a y a tın ın b a ğ ışla n m a sın ı ta le p e tm işti. S u n ­
d u k a d ın d a k i genç a s k e rin y ak ışık lılığ ı, y a lv a rm a la rı,
y em in leri, göz y a şla rı S ofya k u m a n d a n ın ı k a n d ırm ış ­
tı. B öylece kale iç in d e k a lm a y ı b a ş a r a n genç T ü rk , ye­
ni ö devlerini o k a d a r sa d ık an e y erin e g e tiriy o rd u ki,
o n u n a rtık b ir d ah a O s in a n lıla rla u zlaşam ayacağı k a ­
n a a ti m eydana geldi.
A ylardan b eri devam eden k u şa tm a n ın verdiği sı­
kın tıy la, k u m a n d an bazen tek b aşın a S o fya'nın S ırb is­
ta n ta ra fın a b ak a n o rm a n la rın d a doğan avına çık ard ı.
Y ine b u av lard an b irin d e , S u n d u k , san k i a tın ın ö n ü n ­
de k açan b ir av hay v an ın ı k o v alarm ış gibi y ap a ra k , k u ­
m a n d a n la b e ra b e r d ö rtn a la şe h ird e n u zak laşm ay a b a ş ­
lad ılar. G özden iyice uzak o lan b ir yerde, b ird e n k u
m a n d a n ın ü zerin e sa ld ıra n T ü rk , o nu y ere d ü şü rd ü ,
b ir güzel b ağ lay arak civ ard ak i T ü rk K a ra rg â h ın a gö­
tü rd ü . Sofya su rla rı ö n ü n d e h a lk ın a g ö ste rilen k u ­
m a n d a n y ü zü n d en b ü tü n ü m id in i y itire n şehir, h alk ı
S o fy a’n ın k ap ılarım T im u rta ş 'a a ç tılar. B u n d a n böyle
Sofya şehri, S u ltan M u ra t'ın A rn av u tlu k , S ırb ista n ,
R o m an y a ve M acaristan ü zerin e yapacağı se fe rle r için
b ir kışla vazifesi g ö recek tir.

XVI

A rka ark ay a devam eden ve pek az d iren m ey le

•karşılaşan fetihler* sayesin d e İsta n b u llu n e tra fın d a k i
ç e m b e r d aralm ay a b aşlam ıştı. S u ltan M u rat'ın yeni
em elleri ile te h d it a ltın d a olan im p a ra to r İo n n es Pa-
leologos, a rtık ne R u m la r'd a n ve d ağ ıtacak serv eti k al­
m adığı için ne de k ira lık b a r b a r k av im lerd en m ed et
u m ab ilird i.

E tk ili olduğu k a d a r gitgide d ah a şid d etlen en dinî

k av g alar L âtin ve R um K iliselerin in a ra sın d a k o rk u n ç
b ir fik ir ayrılığı m eydana g etirm işti. B atılı h ıristiv an
 h a lk la r ı ve p r e n s le r in i D o ğ u lu h ıris tiy a n k a r d e ş le r in e
y a r d ım a k o ş tu r a c a k d in î şe v k in sa d e c e R o m a ’d a k i ■
P a p a 'n in ç a ğ r ıs ın d a o ld u ğ u n u ve b u ç a ğ rıy ı s a ğ la m a k
iç in d e b ü tü n id d ia la r ın d a n v a z g e ç m e le ri g e re k tiğ in i
B iz a n s lıîâ r g a y e t iyi b iliy o r la rd ı. İo n n e s P aleo lo ^ o s b u
ö n em li siyasî ve d in î g ö rü şm ey i b iz z a t k e n d is i v a p m a k
iste d i. Z ira g ü n ü n b irin d e P ie r L e rm it a d ın d a se rs e ri
ve n e id ü ğ ü b e lirs iz b ir k e şişin çık m ış ve p e ş in e say ı­
sız A v ru p a lı ta k a r a k , İs a 'n ın m e z a rın ı H a life le rin e lin ­
d e n k u r ta r m a k için D o ğ u 'ya H aç lı S e fe rle rin in y a p ıl­
m a sın ı sağ lam ış o ld u ğ u n u b ile n İ o n n e s ; K o n s ta n tin 'in
k ırm ız ı e lb ise sin e b ü rü n m ü ş b ir im p a ra to r 'u n lâ tin
p re n s le rin sa ra y ın d a ve H a v a rile rin h a le fle rin in a y a k ­
la r ı a ltın d a , h ıris tiy a n lığ m ilk b a ş k e n tin i ve ilk h a lk ı­
n ı, ■ M u h a m m e d 'in b o y u n d u ru ğ u n d a n k u r ta r m a k için
A v ru p a ’d a n b ira z a ltm , b ira z k a n d ilen m ey e g elm esi­
n in k e n d isin e b ir k aç o rd u , b ir k aç h a r p g em isi sa ğ la­
' yacağ m ı u m u y o rd u .

B a tı'y ı h a re k e te g e ç irm e k için im p a ra to r 'u n k a t­

la n m a k z o r u n d a k ald ığ ı h a re k e tle ri, b e r a b e rin d e b u ­
lu n a n B izan s ta rih ç ile ri çok ac ık lı b ir d ille k a le m e al­
m ış la rd ır.

■ X V II

T alih siz M a n u el'in oğlu ve ta h t o rta ğ ı o la n İo n n e s

P aleo lo g o s b a b a s ı ve m e sle k d a şm d a n sa ra y siy a se tiy ­
le ilg ili g elen ek leri ö ğ re n m işti.
f ' .
İ h tiy a r im p a ra to r o ğ lu n a şöyle d e m işti: « T ü rk le ­
rin ile rley işin i d u r d u rm a k için y a p ıla c a k te k şey, b u n ­
la rın çek in d iğ i L âtin — B izan s b irliğ in in sa ğ la n m a sıd ır.
3u k â firle rin (T ü rk lerin ) sa ld ırıla rı k a rş ıs ın d a son ça­
re o la ra k , im d ad ım ıza k o şacak o lan B atı H ıristiy a n o r­
d u la rın ı ö n le rin e ç ık a rm a k tır. Böyle b ir b irle şm e n in
m ü m k ü n ve gerçek olabileceğini o n la ra g ö ste rm e k için
L âtin lerle R u m ların ara sın d a k i fik ir ayrılığ ın ı g id e r­
m eye çalış.»

« L âtin lerd en , h e r iki K ilise'n in g ö rü şlerin i ta r tış ­

m a k ü zere b ir k o n sil to p la n m a sın ı ta lep et. H e r iki
kiliseyi b irb irin e d ü şü re n fik ir ayrılığı ile re k a b e t a r ­
zu lan an B irliğin h e r zam an k u ru lm a s ın a engel o lacak ­
tın F a k a t T ü rk le r d aim a B irliğin k u ru lm a sı en d işesi
ile y aşay ac ak la r ve sizin n ih a y et b a şa rıy a g ittiğ in izd en
k ü şk u la n a c a k la rd ır.»

T a b ia tın k u ca ğ ın d an yeni çık m ış b ir h a lk ta n b e k ­

lenm eyecek d ereced e T ü rk ler, kısa zam an d a d ip lo m a­
sin in in celik lerin e o k a d a r vâkıf olm uşlardı, ki, A lm an
îm p a r a to r ’u S ig ism o n d 'a b a ş v u ra ra k , k o n sil to p la n m a ­
sını, dolayısıyla iki K ilise’n in b irleşm esin i önlem esi
k arşılığ ın d a b ü y ü k p a ra te k lif etm işlerd i.
İo n n es Paleologos b a b a sın ın b u m ü k em m el n a si­
h a tle rin i k ü çü m sey erek dinledi. K o n u şm a la rın a ta n ık
olan b irisin in n a k le ttiğ in e göre, oğlu y an ın d an a y rıl­
d ık ta n so n ra M anuel, «Ne yazık! O ğlum k en d isin i b ir
k a h ra m a n ve b ü y ü k b ir k ral gö rü y o r, h a lb u k i biz k a h ­
ra m a n lık ve b ü y ü k lü k çağım ç o k ta n geçtik. O ğlum un
c e sa re ti, b a ş k a b ir çağda v atan ım ızı k u rta ra b ilird i,
am a şim di felâk etim iz olacak. Bize b ir k a h ra m a n d a n
ziyade, ak lı b a şın d a b ir h ü k ü m d a r lâzım .» d em iştir,

B ir kaç h a fta so n ra, B izan s'a bağlı k a la n b ir kaç

p ren sliğ i o ğ u lla n a ra s ın d a pay ed en M anuel, öldü.
F : 9
İk in c i oğlu A n d ro n ik , S e lâ n ik ’i; d iğ e r d ö rt oğlu, Teo*
d o r ,, K o n sta n tin , T om as ve D em e triu s, Y u n a n is ta n 'ı
p a y la ştıla r. S elâniğe h en ü z sa h ip o la n A n d ro n ik , onu
h em en a ltın k a rşılığ ın d a V en ed ik lilere s a ttı ve h a y a ­
tın ın son g ü n le rin i k a ra n lık la r için d e, cüzzam h a s ta lı­
ğının p en ç esin d e geçirdi.
S u lta n M u ra t'ın k u m a n d a n la rı ta ra fın d a n k ısa za­
m a n d a p re n s lik le rin d e n k o v u lan d iğ e r k a rd e ş le r, İs ­
ta n b u l'a , ağ ab ey leri İo n n e s P aleo lo g o s’u n h im â y esin e
sığ ın d ılar.
T a h ta yeni geçen b u p re n s , güzelliği K arad e n iz
R u m la rı a ra s ın d a dild en d ile d o la şan T ra b zo n p re n s e ­
si ile ev len m ek için k a rıs ın ı b p şad ı. R u m K ilisesin i
L âtin ^ K ilisesin e b irle ş tirm e k gayesiyle b ir k o n silin k u ­
ru lm a s ı için siyasî ç a b a la ra g irişti. P a p a lık la , d iğ e r k a ­
to lik k o n sille rin a ra s ı açık o ld u ğ u için, za m an böyle
b ir te şe b b ü s iç in çok m ü sa itti, İsv iç re d e k i B âle kon-
sili, P ap a E u g en e’i y e rin d e n in d irip b ir m a n a s tıra k a ­
p a ttığ ın d a n dolayı, k en d i h a re k e tin i h ıristiy a n lığ m
m e n fa a ti için y ap ılm ış g ö ste rm e k istiy o rd u . A lm an
İ m p a r a to r u S igism ond, P aleo lo g o s’u n te k lifle rin i geri
çev irm esi için S u lta n M u ra t’ın y o llad ığ ı a ltın d o lu te p ­
sile ri geri çev irm iş, k o n silin ça ğ rısın ı k a b u l etm işti.
K o n sild ek i p ap a zla r, İo n n e s P aleo lo g o s'u n , h ır is ti­
yan D oğu ile B a tın ın b irle ş m e sin i g ö rü şm e k ve a n la ş­
m ak için p a trik le ri ile b e ra b e r g elm esin i ta le p ed iy o r­
la rd ı. İo n n e s h â z in e sin in fa k irliğ in i b a h a n e ed in ce k o n ­
sil, sey ah ati için on b in d u k a a ltın vereceğ in i, A v ru p a '­
d a m aiyetiyle b e ra b e r geçireceği g ü n le r için b ü tü n
m a s ra fla rım ödeyeceğini b ild ird i. Y okluğu e sn a sın d a
İ s ta n b u l’u T ü rk le rd e n k o ru m a k için L â tin a s k e rle r,
savaş g em ileri ve p a ra g ö n d erild i.
 P aîeologos'un m u h tem el itira z la rın ı d a o rta d a n
k a ld ırm a k için konsilin, A driyatik k ıy ıların a y akın
o lan F e r ra re ’de to p la n ac ağ ın ı b e lirttile r.

K arşılık lı m ü zak ereleri ö ğ ren en ve iki K ilisenin

b irle şm e sin in k a rşısın a b ir h a lk y erin e b ü tü n hı-
’n s tiy a n d ü n y asın ı çık aracağ ı teh lik esin i anlay an Sul­
tan M urat, îo n n e s P aleologos’a, p ap alığ ın tek lifin i geri
çevirm esi h âlin d e güvenlik g ara n tisi ve h a ttâ servet
vereceğini h a tırla ttı. İsta n b u l kilisesinin b ü y ü k le rin ­
den b azıları, k a ra rsız im p a ra to ru B irliğe itiy o rlar, di­
ğ erle ri geri çek iy o rlard ı. N ihayet İs ta n b u l’daki acıklı
d u ru m u , o n a h em a ta la rın ın şanını, hem de şim diki s e ­
f a l e t i n i h a tırla ta n b ir saray ın v aad ed ilm esi ve b ir m ü d ­
d et de olsa İs ta n b u l’d an k açm a fırs a tı olm ası, k albini
çeldi. Y an ın d a İs ta n b u l P atriğ i ih tiy a r Jozef olduğu
h âld e P a p a ’n m gem ilerine bindi. M aiyetinde, üm ranla­
rı im p a ra to rlu ğ u n k ü çü k lü ğ ü ve zavallılığı iîe b ağ d aş­
m ayan b ir sü rü p a trik ile ta rih ç ile r, ed ip ler ve şa irle r
vardı.

B öylesine saray ve kilise e rk â n ı ile y ü k lü filo, ya­

vaş yavaş Ege D enizinden geçerek, A driyatik ü zerin ­
den V enedik'e do ğ ru yollandı. R üzgârla ve d alg alarla
b o ğ u şa ra k geçer? seksen g ü n lü k uzu n sey ah at sıra sın ­
da, M arm ara, İyonva, T rakya, Y u n an istan , E p ir; Ar­
n av u tlu k kıyılarını gözleriyle ta k ip eden im p a ra to r,
b ir z a m an lar a ta la rın ın sahip olduğu im p a ra to rlu ğ u n
b ü y ü k lü ğ ü n ü b ir defa d ah a anladı.

L im a n la rın d a ve a d a la rın d a kendi b a y ra k la rın ı ta ­

şıyan g em ilerin se rb e stçe girip çık m asın ı ve tic a re t
yap m asın ı sağ lam ak m ak sad ıy la V enedikliler, bu im ­
p a r a to r m ü sv e d d e sin e a n c a k Ş a rle m a y n veya K ons-
ta n tin 'e y a p ıla c a k d e re c e d e m is a firp e rv e rlik g ö s te rd i­
ler. C u m h u riy e t’in d o ç ’u ve s e n a tö rle ri, y ü zen s a ra y la ­
r ın a b in e re k , im p a ra to r u n ö n ü n d e b ü tü n k a n a lla rı d o ­
la ş tıla r. B ü tü n o rd u ve fıa lk , g o n d o lla ra b in e re k , B i­
zan s, R o m a ve V en ed iğ in b irle ş m iş re n k le ri ile b e r a ­
b e r, im p a r a to r ’u n a r k a s ın d a n g eliy o rd u .
D eniz ü z e rin d e in ş a ed ilm iş k e n tin m u h te ş e m b i­
n a la r ı a r a s ın d a d o la ş m a k ta n h a y re te d ü şe n D o ğ u lu la r,
V e n e d ik lile rin Y u n a n is ta n ve A d a la rd a n ç a ld ık la rı h e y ­
k el ve s ü tu n la r ı g ö rü n c e göz y a ş la rım tu ta m a d ıla r .

V e n e d ik 'te g eçen b ir k a ç g ü n lü k d in le n m e d e n so n ­
ra , İ m p a r a to r m a iy etiy le b irlik te , ay n ı saygı g ö s te ri­
le ri iç in d e k a r a d a n ve d e n iz d e n F e r r a r e ’ye u ğ u rla n d ı.
O ray a v a rd ığ ın d a k e n d isin i, h ü k ü m ra n lığ ın iş a re ti o lan
beyaz ve m â te m a n la m ın a gelen siy a h b ir a t b e k liy o r­
du. İ m p a r a to r siy a h a tı te rc ih e tti; ü z e ri a ltın d a n B i­
za n s k a r ta lı işle n m iş k ırm ız ı k a d ife d e n ö r tü s ü o la n a tı,
u ş a k la r d iz g in le rd e n tu ta r a k ç e k iy o rla rd ı.

P ap a, m is a firin i F e r ra re sa ra y ın ın m e rd iv e n le rin ­
d e k arşılad ı- P a tr ik Jo z ef m e ra s im le rd e P a p a ile ay n ı
d e re c e d e o lm a sı g e re k tiğ in i ile ri sü rd ü . P a p a z la r ise,
P a p a ’n m ay ağ ın ı öp m ey i k a b u l e tm iy o rla rd ı. Ö ncelik
h a k k ın ın k im e a it o lm a sı ile ilgili ta rtış m a la r ı d in î t a r ­
tış m a la r izledi. İlk ta r tış m a la r ın b e r te r a f e d ilm e sin e
k a rş ılık , s o n ra d a n ç ık a n ta r tış m a la r e b e d iy en u zad ı.
B âle k o n sili ta ra fın d a n re d d e d ile n , P a p a ta ra flıs ı İ ta l­
y an k ilisesi te k b a ş ın a k o n sile iş tira k e d iy o rd u . H iç b ir
şeye k a r a r v e re m e d e n g ö rü ş m e le r b a ş k a b ir to p la n tı­
y a e rte le n d i. P a p a ta ra fın d a n k e n d isin e a s k e r te m in
ed ileceğ i v aa d i ile o y a la n a n İo n n e s P aleo lo g o s, k e n d i­
sin e ta h sis edilen F e rra re şa to su n d a , a ltı ay boyunca,
zevk ve eğlence içinde yaşadı. S efil h ay atı, e tra fın d a k i
L â tin le r n ez d in d e itib a rım d ü ş ü rü y o rd u . İm p a r a to r a
h o ş g ö rü n m e k m ak sad ıy la, in a n ç la rın ı L â tin le re s a t­
m a k ta n ve İ s ta n b u l'a dÖ K düklerinde b u yüzden h alk ın
k e n d ile rin d e n in tik a m a lm a sın d a n k o rk a n p a p a z la r,
yavaş yavaş İm p a r a to r 'd a n u z a k la şıy o rla rd ı. P a p a o n ­
la rı a n c a k zo r k u lla n a ra k m u h a fa za ed e b iliy o rd u ; n i­
hay et, 1438 yılın d a k o nsil F lo ra n sa 'y a taşın d ı.

İ m p a r a to r ile su b a y ları ve p a p a zla rı, h e r b irin in

ü n v a n m m ö n em in e göre, h e r ay zavallı b ir ü c r e t alı­
y o rla rd ı. V erilen to p la m p a ra , ay d a a ltı yüz flo rin i
geçm iy o rd u . B u d o ğ u lu h ay â let h ü k ü m d a ra k a rşı m ev­
c u t itib a r g id erek acım a d u y g u su n a d ö n ü şü y o rd u . Fer-
ra re 'd e n vebalı gibi k o v u lm u ş, M ilân o ’h ıla r ise F loran-
sa 'd a n gelen yolu o n la ra k a p a tm ışla rd ı. P a p a ve im p a ­
ra to r, A penin d a ğ la rın ın en sa p a y o lla rın d a v ak it öl­
d ü rm ey e b a şla d ıla r.

B u gezi esn asın d a , B âle K onsili, V- F elix ’i P ap a

o la ra k ta h ta ç ık a rıy o rd u . A ncak k ato lik dü n y ası, b u
h a re k e tte n alın m ış ve yeni P a p a ’yı ta n ım a y a ra k esk i­
sin e b ağ lılığ ın d a devam etm işti. D okuz ay sü re n ta r ­
tışm a, tâviz, sık ın tı ve k a b u lle rd e n so n ra , F lo ra n sa
K onsili n ih ay et Doğu ve B atı K ilisele rin in b irle ş m e si­
ni ta sd ik ed iy o rd u . P a trik Jo zef'in ö lü m ü , B izans p a t­
rik liğ in in B e ssa rio n 'a verilm esi, b irle şm e sin in meyva-
sim b ir an önce a lm ak istey en im p a ra to ru n y a lv a rm a ­
ları, P a p a ’n m Doğu p a p a z la rın a yaptığı te h d itle r, K u t­
sal Üçlü (Teslis) m eselesin in h alli, d in î y o ru m la rd a n
b a z ıla rın ın h e r iki ta ra f h alk ın ın v ic d an ın a b ıra k ılm a ­
sı, b u uzu n sav aşın h u z u ra k av u şm asın a seb ep oldu.
B u n u n n e tic e sin d e P a p a E ug en e, V. F elix ü z e rin d e
m u tla k h â k im iy e tin i k u ra c a k , b u sonuncusu* h a y a tın ın
g eri k a la n k ısm ın ı L em an g ö lü k ıy ıs ın d a sü rg ü n d e ge­
ç ire c e k tir.

” X V III

A ncak, im p a ra to r ve p a p a n ın s iy a se tle ri so n u c u
sa ğ la n a n iki k ilise n in b irle ş m e si, h a lk ta ra fın d a n k a ­
b u l ed ilm ed i. İ s ta n b u l'a d ö n m e k ü z e re V e n e d ik 'te n ge­
m ile re b in e n im p a r a to r ve p a p a z la rı, m illî in a n c a ih a ­
n e t e d e n in s a n la r gibi k a rş ıla n d ıla r. Y o k lu k la rı s ıra ­
sın d a , m u ta a s s ıp p a p a z la r h a lk ı k ış k ırtm ış la r, im p a ­
r a to r , p a p a ve p a p a z la ra k a rş ı v ic d a n la rı ve v a ta n s e ­
v erliği h a re k e te g e ç irm işle rd i.
H a lk ın te h d it ve k in a y e le riy le k a rş ıla ş a n p a p a z la r
s in m iş le r ve h a ttâ u m u m î y e rle rd e y a p tık la rı to p la n ­
tıla rd a , h â tâ e ttik le rin i, m e c b u r b ıra k ıld ık la rı için o
yola s a p tık la rım ifa d e e tm iş le rd ir.

X IX

Ç ağdaş B izan s ta rih ç ile ri ta ra fın d a n ay n en n a k l­

e d ilen b u sö zler ü z e rin e , ik i K ilise n in b irle ş m e si, d a ­
h a D o ğ u 'd a ta tb ik f ırs a tı b u la m a d a n k u lla n ılm a z hâle
d ü şü y o r ve n e fre tle k a rşıla şıy o rd u . D oğu k o n silleri B a­
tı k o n sille rin e a te ş p ü s k ü rü y o rla rd ı. P ap a, b o ş y ere
R u sy a'y a e lç ile r g ö n d e re re k h iç o lm a z sa R u s k ilise si­
n in R o m a ta b iiy e tin d e k a lm a sın ı te m in e tm e k is tiy o r­
du; an c ak , R u m p a p a z la r ta ra fın d a n h ıris tiy a n la ş tırı-
la n R u s ’la r, R u m la rı fik ir ay rılığ ı m e se le sin d e de tu ­
tu v o rla rd ı. f
 S o n u n d a ta h tın d a n ve h a y a tın d a n en d işe etm eye
b aşlay a n İo n n e s Paleologos, k en d i h a y a tın ı b ağ ışlam a­
la rı k arşılığ ın d a , h a lk ın a in a n c ın ı iad e e tti ve kendi
im zaladığı an laşm ay ı fesh e tti. Böylece, İs ta n b u l im p a­
ra to rlu ğ u n u L âtin le rin silâh ı ile k u rta ra c a k o lan so­
n u n c u te şeb b ü s de b o zu lm u ş olu y o rd u .

XX

S u lta n M u rat ise, B u rs a 'd a im p a ra to r'u n b a ş a rı­

sızlığını k u tlu y o rd u . H iç o lm azsa o n u n affın ı k azan ­
m a k istey en P aleologos, ü ç ü n c ü oğlu T eo d o s'u gönde­
re re k , O sm anlı y en iç e rile rin in y a n ın d a a s k e rlik san'a-
tım ö ğ ren m esin i ric a e tti. S u lta n 'm m aiy etin d e b ir
kaç ay g eçiren T eodos, o ra d a n M ora Y a rım a d a sın a g e­
çerek, K a n ta k u z e n le rd e n k alan İ s p a r ta to p ra k la rın ın
tım a rın a sah ip oldu. B öylesine h a re k e tli b ir h ü k ü m ­
d a rlık devresi g eçird iğ in d en iyice y o ru lan im p a ra to r,
o to ritey i b ü y ü k oğlu M an u el’e b ıra k tı.
K ard eşin in y ü k selm esin d en b ü y ü k h a s e t duyan
diğer oğlu A ndronik, S u lta n M u ra t'ın oğlu Savcı B eğ'le
b irle şti. B u iki m u h te ris genç, ta h ta o lan a rz u la rı yü­
zü n d en o rta k b ir isy an a b a ş v u ra ra k , b iri İs ta n b u l'd a ,
diğeri B u rs a 'd a ik tid a ra gelm ek istiy o rd u . B u o rta k
isyanı ilk an lay an S u lta n M u ra t oldu. H em en A v ru p a'­
ya geçen S u ltan , o rd u s u ta ra fın d a n h em h ü k ü m d a r,
h em b a b a o la ra k selâm lan d ı. İs ta n b u l'u n y ak ın ların a
geldiğinde İ m p a r a to r ile b u lu ş a ra k , o ğ u lla rın a k a rşı
b e ra b e r h a re k e t etm eyi ve o n la rın b ir d ah a ta h ta göz
d ik m em eleri için k ö r ed ilm e lerin i te k lif e tti.
Savcı Beğ ve A ndronik, ta ra fta rla r ı ile b e ra b e r
T ra k y a ’d a k ü çü k b ir n e h rin k ıy ısın d a to p la n m ışla rd ı.
S uç o rta ğ ı o ld u k la rı için a d a m la rın d a n h iç ş ü p h e e t­
m iy o rla rd ı. H a lb u k i y ü re k li S u lta n M u ra t, e sk i silâ h
a rk a d a ş la rım k e n d i o ğ lu n d a n d a h a iyi ta n ıy o rd u . B ir
gece te k b a ş ın a n e h ri a ş a r a k k a rş ı k ıy ıy a g eçti ve a tı­
n ın ü zen g ileri ü z e rin d e d o ğ ru la ra k a s k e rle rin in ço k iyi
ta n ıd ığ ı sesiyle b a ğ ırd ı.

B u b a ğ rışın sa h ib in i ta n ıy a n T ü rk n ö b e tç ile rin i

b ü y ü k b ir k o rk u ald ı; h e m e n s ilâ h la rım a ta r a k o r d u ­
g â h a k o ş tu la r, a r k a d a ş la rım u y a n d ıra ra k h e p b ird e n
gece gelen a tim in e tra fın d a to p la n d ıla r. A sk e rle rin e h i­
ta p ed en S u lta n M u ra t, o n la rı a ffe ttiğ in i söyledi. H e p ­
si, b a b a s ın ın e m irle ri ile h a r e k e t e ttiğ in i s a n d ık la rı
S avcı B eğ ta ra fın d a n a ld a tılm ış la rd ı. H â tâ s ıy la başb a-
şa k a la n S avcı d iğ e r su ç o r ta k la r ı ve R u m p re n s i ile
M eriç k ıy ısın d a k ü ç ü k b ir kaley e çek ild i.

O n ları ta k ip ed en M u ra t, kaleyi k u ş a tır, te slim ol­

m a y a z o rla r ve k aley e g ire r, o ğ lu n u n ö n ce g ö zlerin i oy­
d u ru r, s o n ra k e lle sin i k e s tirir; b a b a lık ve ta h t h a k k ın ­
d a n is tifa d e e d e re k d iğ e r isy an cı R u m p re n s le rin i k a ­
len in s u r la r ın d a n M e riç 'in a k ın tıs ın a a ta r . K en d isi ise,
y a n ın d a k u m a n d a n la rıy la b e r a b e r n e h rin d a h a ile rd e ­
ki k ıy ısın d a o tu rm u ş , sa n k i işle n e n c ü rm ü n k e fâ re tin i
ç e k e rc e sin e d u d a k la r ın d a h a fif b ir g ü lü m se m e ile k âh
k ö p e k le rin in ç a lıla r a ra s ın d a k o v alad ığ ı ta v ş a n la ra ,
kâh s u la rın ta şıd ığ ı c e s e tle re so ğ u k k a n lı b a k ış la r a tı­
y o rd u .
S avcı Beğe k a rş ı g ö ste rd iğ i m e rh a m e ts iz d a v ra n ı­
şın sa ra y ve o rd u ç e v re sin d e te n k id e d ilm e m e si için,
isy a n d a su ç u g ö rü le n le rin öz b a b a la n ta ra fın d a n ö ld ü ­
rü lm e le rin i e m re tti. T ü rk le rd e y a s a la rın y asası o lan
b a b a o to rite s i, a n c a k b ö y le te d b irle rle y e rin d e t u t u l a ­
b ilirdi- İlk d efa böyle b ir o rta m d a a d a le t ve h id d e t
d u y g u la n o o to rite y i h a re k e te g eç iriy o r ve b u n d a n
s o n ra O sm a n lıla rd a sık sık g ö rü lecek o la n k o rk u n ç
o lay ları y a ra tıy o rd u .
S u çu n ilk teşv ik çisi ve Savcı B eğ'i y o lu n d a n çık a­
r a n A n d ro n ik , S u lta n M u ra t ta ra fın d a n aynı şek ild e
c e z a la n d ırılsın diye b a b a s ın a te slim ed ilir. S u lta n 'ı h o ş­
n u t e tm e k istey en İ m p a ra to r, o ğ lu n u n göz ç u k u rla rı­
n a kızgın yağ d ö k tü rü r. B u n a ra ğ m e n b a b a n ın d u y d u ­
ğu m e rh a m e t, cezayı ta m k ö rlü ğ e k a d a r g ö tü rtm e z .
A n d ro n ik y a rı k ö r h âle g e tirilir ve suç işley erek a lm ak
isted iğ i ta h tın b ü tü n h a k la rın ı k ay b ed er.

XXI

Savcı B eğ'in b u su çu S u lta n M u ra t'a o k a d a r a f­

fedilm ez g e lm iştir ki u zu n zam an ve n e fre tle a n ılm ış­
tır. F e rid u n ’un, S u lta n M u rad ve v e lia h t şeh zad e
B âyezid ile y ap tığ ı m e k tu p la şm a y ı to p la y a n yazısı, v â­
ris in d e n e n d işele n en b ir b a b a n ın ve b ir h ü k ü m d a rın
d u y g u la rım çok güzel ifad e e tm e k te d ir. B ir m e k tu b u n ­
d a o ğ lu n a şöyle d em e k te d ir.
« İlk b a h a rd a M a c a rla rla b ir savaş yapacağız, u m a ­
rız ki b u savaş m ü m in le r için h ay ırlı o lsu n ve T a n rı
so n u n u iyi b itirs in . B u m e k tu b u a lır alm az h e m e n em ­
rin d e k i b irlik le ri to p la y a ra k h a re k e te g eçeceksin. An­
cak, K a ra si'd e b u lu n a n k a rd e şin Y a k u b 'a ve B u rsa k u ­
m a n d a n ı ağab ey in S av cı'n ın h a re k e tle rin e d ik k a t et.
E m irle rim i y erin e g e tir ve e tr a f ta o lu p b ite n le ri h e­
m en b a n a bildir.»
G ö rü ld ü ğ ü gibi B âyezid, S u lta n ’m o ğ u lları a ra s ın ­
d a en fazla güvendiği kim se idi. İ s te r B âyezid g erçek ­
te n S av cı B e ğ 'd e is y a n k ıp ır tıla r ı se z m iş o ls u n , is te r s e
a r a la r ın d a gizli b i r ç e k iş m e o ls u n , b a b a s ın a y a z d ığ ı c e ­
v a p ta şö y le a n la tıy o r d u :
« K a rd e ş im Y a k u p ö d e v in i y e rin e g e tir m e k te ve
d o ğ r u lu k ta n a y r ılm a m a k ta d ır . T a n r ı o n d a n ra z ı o ls u n .
S av cı B eğ 'e g e lin c e b u m e k tu b u n z a rfı iç in d e B u r s a
B ü y ü k K a d ıs ın ın o n u n h a k k m d a k i m e k tu b u n u y o llu ­
y o ru m . K a r a r sizin a d a le tin iz e k a lm ış tır. K u lu n u z Bâ-
yezid.»

■ X X II

D a h a ö n c e g ö rü ld ü ğ ü g ib i, io n n e s P aleologos t a r a ­
fın d a n ta h ta o r ta k e d ile n M a n u e l, S u lta n M u r a t’ın İ m ­
p a r a t o r a ile sin e b ile ta t b ik e ttiğ i m u a m e le y i h a t ı r l a ­
d ık ç a k o r k u d a n titr iy o r d u . S e re z k e n ti c iv a r ın d a S u l­
ta n 'a s a ld ır m a k c e s a r e tin d e b u lu n d u . L a la Ş a h in 'd e n
s o n r a b ü y ü k v e z ir o la n H a y re d d in P a şa M a n u e l'in ü z e ­
rin e y ü rü d ü , o rd u s u y la b e r a b e r e z e re k S e lâ n ik 'e k a ­
d a r k o v a la d ı, ş e h ri d e z a p te d e r e k b ü tü n e m e lle rin i s u ­
ya d ü şü rd ü .
B a b a s ı ve o r ta ğ ı o la n ih tiy a r i m p a r a t o r , ta r a f ın ­
d a n M u r a t’a te s lim e d ilm e k k o rk u s u y la , o z a m a n la r
C e n e v iz lile r e lin d e o la n M id illi a d a s ın ın L e sb o s ş e h rin e
k a ç tı. C ö m e rt o lm a k ta n z iy a d e ç o k d a h a fa z la siy a sî
ve h ile k â r o la n C e n e v iz lile r o n u so n k u r tu lu ş y e rin d e n
a ttıla r . K e n d isi için, k a r a l a r ve d e n iz le r k a p a n ın c a , te k
k u r tu lu ş ç a re s in i S u lta n M u r a t'ın b ü y ü k lü ğ ü n d e a r a ­
dı. U lu d a ğ e te k le rin e g e ld iğ in d e y e rle re k a p a n a r a k a f
d ile d i.
S u lta n M u ra t d ü ş m a n ın ın tâ lih s iz liğ in d e n fa y d a ­
la n m a k is te m e d i. Ö n ü n d e to z la r iç in d e a y a k la r ın a k a ­
p a n a n ve d u rm a d a n af d iley en h ü k ü m d a r ı m e r h a m e t­
le ay ağ a k a ld ırd ı. Y anına im p a r a to r la r a h â s b ir h e y e t
v e re re k ve b ab asın a da b i r m e k tu p y a z a ra k , k ü s ta h
fa k a t â si olm ayan oğlunu a ffe tm e s in i d iled i.
B ö y lece A m u d e ry a k ıy ıla rın ın b ir a ş ire tin in b a ş k a ­
n ı, silâ h ın ın g ü c ü ile A sy a'd a sayısız in s a n a ve B ey'e,
A v ru p a 'd a im p a ra to rlu ğ u n u n k u d re ti ile b a ş k a im p a ­
r a to r la r ın a ile sin e b ile h ü k m e d iy o rd u .

X X III .

Ö lüm , S e lâ n ik fâ tih i H a y re d d in P a şa 'y ı k en d isin ­

d e n a y ırd ı. S u lta n M u ra t, b u d e rin b ilg ili a d a m la , si­
y a se t ve a s k e rlik ü z e rin d e k o n u ş m a k ta n b ü y ü k zevk
a lırd ı. Ç ağm B iz a n slı ta rih ç ile rin d e n K a lk o n d il'in e se ­
rin d e S u lta n ve V eziri a ra s ın d a geçen b ir k o n u şm a y a
y e r v e rilm iş, b u r a d a b ir in in sa m im iy e ti, d iğ e rin in k atı
h ü r r iy e ti g ö z le r ö n ü n e s e rilm iş tir.
« S e lâ n ik se fe rin e g id e n H a y re d d in P aşa' S u lta n ’a;
— H e r z a m a n z a fe rd e n ve im p a ra to rlu ğ u n gele­
ce ğ in d e n em in o lm a k için sav aşı nasıl s ü r d ü rm e k lâ­
z ım d ır? diye s o r m u ş tu r.
— B u n u n için d aim a T a n rı'n m v e rd iğ i fırs a tla r­
dan fa y d a la n m a lı ve in a n ç la rı u ğ ru n a d ö v ü şe n ask e r­
le rin fe d a k â rlık la rın a g ü v e n m e lid ir.
— P ek i, f ır s a tla r d a n n a s ıl- istifad e e d ilir? diye te k ­
r a r V ezir so ru n c a , .
— Z ih n im izd e ç a b u c a k , sa ğ lad ık ları f a y d a î a n ve
te h lik e le ri d ü ş ü n e re k istifad e e d ilir; d iy e cevap v e rd i
S u lta n .
— Ah, S u lta n ım , diye v ezir g ü le re k d ev am e tti,
gerçek ten ta b ia t size o lağ an ü stü b ir k ab iliy et verm iş;
am a, in sa n zih n in d e fırs a tın iyi ve k ö tü ta ra fla rın ı t a r t ­
m ay a z a m a n b u la m a d a n , o k aç ıp g id er. O n u n için n a ­
s ih a tle rin e , ç a b u k k a r a r v erm e ve u y g u la m a özelliğini
de k a t. B ü y ü k a s k e r d em ek , h a re k e t e tm e d e n iyice d ü ­
şü n en iş fiiliy a ta d ö k ü ld ü ğ ü za m an da y ıld ırım h ızıy­
la h a re k e t e d e n d e m e k tir. B ir de a s k e rin in sevgisini ve
g ü v en in i k a z a n m a k için, o n u n b a ş ın d a d ü ş m a n a b izzat
ö ld ü rü c ü d a rb e le ri v u rm a sı g e re k m e k te d ir.»

X X IV

H a y re d d in P aşa ö ld ü ğ ü zam an , S u lta n M u ra t, b a ­

b a s ın ın h â tıra s ın a h ü rm e te n o ğ lu n u v ezir'î âzâm ilân
e tti. Öyle b ir b a b a n ın vereceği b ilg ilerin ve ö rn e k le rin ,
o ğ u lu n genç y a şın d a n ileri gelen ek siğini ö rte c e ğ in e
in a n m ıştı.
S u lta n M u r a t’ın yaşlılığı, v ezirin gençliği, Savcı
B eğ olayı ile b ü s g ü tü n su y ü zü n e ç ık a n O sm an lı aile­
si için d ek i k an lı geçim sizlik , n ih a y e t M a n u e l’in T ra k ­
y a ’yı te k ra rd a n elin e g eçirm eğ e ça lışm ası, S u lta n ’ı k ıs­
k a n a n K a ra m a n B eğ’e O sm an lı eg em en liğ in d en k u r ­
tu lm a fırs a tı gibi g ö zü k tü . K ilik y a ’yı işgal e d e n ve a d ­
la rın ı o ra y a m al ed en T ü rk B e y lerin d en en m e ş h u ru
ofan K a ra m a n H â n e d a n ı, «d in in ayı» a n la m ın a gelen
B e d re d d in ü n v a n m ı ta ş ırd ı. O d ev ird e T ü rk m e n le re
h ü k m e d e n B ey ’in ad ı A lâeddin idi. B ağ lılığ ın d an em in
o lm a k istey en S u lta n M u ra t, o n a k ız la rın d a n b irin i ev­
deş o la ra k v e rm iş ti. îh tir a s , b u sevgi b ağ ın ı k o p a rd ı.
A lâeddin Beğ, önce, b u g ü n K a ra m a n d en ilen K ilikya
ve K a p a d o k y a ’d a y aşay an T ü rk m e n a ş ire tle rin i h a re ­
k ete g e ç ire re k , S e lç u k lu la rın ilk b a ş k e n ti K o n y a ü ze­
rin e y ü rü d ü .
 S u lta n M u ra t ve genç veziri Ali P aşa, ellerin d ek i
b irlik le rle d e rh a l B u rs a 'd a n a y rıld ıla r. A vrupa o rd u la ­
rı b a ş k u m a n d a n lığ ın d a b u lu n a n T im u rta ş 'a h a b e r gön­
d e re re k , elin d ek i o rd u y la h em en A nadolu'ya geçm esi­
n i ve K onya ü ze rin e y ü rü m esin i b u y u rd u la r. T im u rta ş,
K onya ov asın a S u lta n ile h em en h em en aynı za m an d a
erişti. A lâeddin B eğ’in a tlıla rın ın y arısı K onya ovasını
k a p la m a y a y etm işti. S u lta n M u rat, k en d isin e lâyık b u
d ü şm a n k a rş ıs ın d a gençliğini h a tırla d ı. A v ru p a’d a za­
fe rd e n zafere ko şan a sk e rle rin i gözden geçirdi; onla^
n n te c rü b e le ri ve g üvenleri sayıca ço k luğa k a rşı b ir
te m in a ttı. Savaş dü zen in i k en d isi h a z ırla y a ra k , v eziri­
n in te crü b esizliğ in i ö rtm e k isted i. Oğlu Y ak u b 'a sağ
k a n a d ın ın , B âyezid'e ise sol k a n a d ın k u m a n d a n lık la ­
rın ı v erd i. O n ların g erisin d e, ih tiy a r T im u rta ş ’ın k u ­
m a n d a sın d a sağlam ve yenilm ez R um eli O rd u su y er­
le ştirild i. K en d isi de o rta d a , a tlıla rı ve y en içerile ri ile
ilk ve son d arb ey i v u rm a k üzere y er aldı. E n gözüpek
a tlıla rın ın b a şın d a , a tın ın ü s tü n d e d u ra n A lâeddin Beğ,
a ra sıra a ttığ ı o k la rla ve a tın ın h a re k e tle ri ile S u ltan
M u ra t'a m eydan o k u y o rd u .

D avul ve b o ru sesleri a ra s ın d a A lâeddin B eğ’in sol

cenahı, S u lta n M u ra t’ın sağ c e n a h ın a salc}ırıya geçti.
Sağ k a n a d ın k u m a n d a n ı B âyezid, em rin d e k i a sk e ­
ri savaş h a ttın a sü rm e d e n önce, b a b a sın a k o şu p , a tı­
n ın a y a k la n d ib in e k a p a n a ra k , soyu ve h â n e d a n ı uğ,
ru n d a y en m ek veya ö lm ek için iznini ta lep e tti. S ul­
ta n o ğ lu n u k ald ırıp , b u y ru ğ u n u te k ra rla d ı. T im u rta ş
ta ra fın d a n tâ k ip ed ilen B âyezid, T ü rk m e n o rd u su n u
ikiye biçip, d a ğ ıttı/ S u lta n M u ra t’ın o rd u su , B âyezid
ve T im u rta ş ta ra fın d a n d ağ ıtılan b irlik le ri sa rıp tes-
 m a lıy o rd u . B ir a n d a C esetlerle d o la n ova, K o n y a
e h rin i, s u r la r ın d a n b a ş k a b ir s a v u n m a h a tt ı b ıra k m a -
a n O s m a n lıla rm ö n ü n e a ç ıy o rd u . O ğ lu n a y a ln ız b ir
ah t v e re c e k o la n S u lta n M u ra t, şim d iy e k a d a r h iç b ir
)sm a n lıy a te v c ih e d ilm e m iş o la n ü ç tu ğ u T im u r ta ş
’a şa 'y a sav aş a la n ın d a v e rd i. ■

O n ik i g ü n d e n b e ri k u ş a tıla n K o n y a, O sm a n lı sal-
ır ıla r ı k a rş ıs ın d a d ire n c in i k a y b e d iy o rd u . Ş e h rin b ü-
ü k k a p ıs ı a ç ıla ra k , A lâ e d d in B e ğ ’in ev d eşi, S u lta n Mu-
a t'ın kızı, ç o c u k la r ı ile b e r a b e r ç ık a r a k b a b a s ın d a n
o c a s ın m a ffı iç in y a lv a rm a y a geldi. K ız ın ın m ev cu d i-
e ti ve göz y a ş la n k a rş ıs ın d a y u m u ş a y a n S u lta n M u-
a t, A lâed d in B e ğ ’in K o n y a ö n ü n d e g elip e lin i ö p m e ­
m i is te d i. .

A ilesini ve d e v le tin i O sm a n lı ç e liğ in d e n ve ateşin -

len k u rta rm a k için K a ra m a n B eğ 'i b o y n u n u eğ m ey e
n ecb u r o lu r. S u lta n M u r a t'ın te c r ü b e li siy a se ti ken d i-
in d e n s o n r a g e le n le re , in tik a m y e rin e b a ğ ış la m a n ın
o k d a h a iyi s o n u ç la rı o ld u ğ u n u ö ğ re te c e k tir . Alâed-
lin B e ğ ’in e tr a f ın d a to p la n a n k ü ç ü k b e y le ri te k te k
boyunduruğu a ltın a a lm a k la u ğ raşm a d ı. D ü şü n c e sin e
;öre «B îr a s la n ta v ş a n la rla u ğ ra şm a z d ı» . O rd u s u n u n
a f e r i ile y a ğ la n a n g ü v en d u y g u su iç in d e , şa n ve ş e r e f­
e B u r s a ’ya d ö n d ü . ' ’ ■
i
XXV ,

A n cak, T im u r ta ş ’m ve R u m e li o r d u s u n u n y o k lu ğ u ,
sofya s a v a ş ın d a n b e ri O sm a n lı eg e m e n liğ in e g ire n , fa-
^at h e n ü z ta m h â k im iy e t k u ru la m a y a n S ırb ista n , B os­
ta ve B u lg a rista n h a lk la r ın ın c e sa re tin i .arttırd ı. Sırp'
K ralı L azar, ile B ulgar K ra lı Ş iş m a n , ü lk e le rin in fâ-
tih le rin e k arşı yeniden b irle ş tile r. Dağlı ahaliyi k o ru ­
m a k için T im u rta ş ta r a f ın d a n b ıra k ıla n y irm i b in k i­
şilik T ü rk g arn izo n u im h a edildi.

B u olay ü z e rin e , S u ltan M u ra t b ü tü n A n ad o lu ve

R um eli o rd u la rım silâh a çağ ırd ı. K a ra m a n lıla r ü z e rin ­
deki z a fe rin d e n so n ra , b a ğ ış la n m a la rı için f ır s a t k o lla ­
y an K ilik y a (O rta ve G üney A n ad o lu ) ve K a p a d o k y a
b ey lik leri h a re k e te g e ç tile r. B u rs a k a le si ö n ü n d e b iri
A n ad o lu , d iğ e r R u m e li için iki g en iş o rd u m e y d a n a ge­
tirild i. P a d işa h , T u n a ’lı m ü tte f ik le r e k a r ş ı R u m e li o r ­
d u s u n a b iz z a t k u m a n d a e d iy o rd u . A rtık k e n d i m ü tte ­
fiki o la n B izan s İ m p a r a to r lu ğ u ile b a rış ı sa ğ la m la ştır­
m a k için , k e n d isi ve iki o ğ lu n a İ m p a r a to r a ile sin d e n
ü ç g elin ald ı. Ü çlü d ü ğ ü n , b a b a o cağ ı o lan Y e n iş e h ir’­
de, s a n k i a ta la rın ı k e n d i z a fe rle ri ve d e b d e b e si ile
h a y re t e ttir m e k istercesin e k u tla n d ı. D ü z en le n e n eğ­
le n c e le r ö s m a n lıla r m sad eliğ i ile R u m la rın z e n g in liğ i­
ni b ir a ra y a g e tirm iş ti. G e le n e k le ri, k e n d ile rin i yen en ­
lerin gelenekleriyle k a rış tık ç a b o z u la n h ır is tiy a n la r ise
h iç b irşe y in f a r k ın d a d e ğ ille rd i. _

D ü ğ ü n k u tla m a la rı so n a e rin c e , M u ra t, o ğ u lla n ve

b ü y ü k veziri Ali P a ş a ,-k ırk bin ç e rin in b a şın d a A vru­
pa'ya geçtiler. Y ılla rın g eçm esiy le, sa v a ş ta n ve z a fe r­
den y o ru la n T im u rta ş , B u rs a 'd a ta h tı ve Asya to p ra k ­
ların ı k o ru m a k üzere b ıra k ıld ı. E m rin d e k i öncü kuv
k u v v etlerle ilk o la r a k Ali P a şa B u lg arista n ü z e rin e y ü ­
rü d ü .
’ T a b ia t sa n k i, b i r y a n d a n T u n a ’n m g en iş y a ta ğ ı, d i ­
ğ e r y a n d a n B a lk a n la rın b ir k o lu o l a n R o d o p d a ğ l a n
ile b u d a ğ l ı k ü l k e y i g ü ç l ü b i r k a l e h â l i n e g e t i r m i ş t i .
T ra k y a 'd a n B u lg a r is ta n 'a g irm e k iç in sa d e c e sek iz k a ­
p ı, sek iz a ra lık m e v c u ttu . B u sekiz g eç id in ağ zın a, T u ­
n a o v a sın ın k u ze y in e B u lg a rla r, S ırp la r, R o m a lıla r, Y u­
n a n lıla r ve n ih a y e t T ü rk le r h e m A lm an y a, h e m d e İ s ­
ta n b u l ta r a f ın ı k a p a ta c a k şe k ild e y ed i k a le — ş e h ir k u r ­
m u ş la rd ı: V id in , S ilis tre , R u sç u k , N iğ b o lu , Z işto v , N iş;
S o fy a ve D e m ir— K ap ı. D a ğ la r z a m a n z a m a n a ç ılıy o r,
y e rle rin i h a v z a la ra ve o v a la ra b ıra k ıy o rla rd ı: E s k ile r,
b u ç iftç ile r ve ç o b a n la r c e n n e tin i ta s v ir e tm e k te n ziya­
d e te re n n ü m e d iy o rla rd ı.

B izan slı c o ğ ra fy a c ıla rd a n en g e rç e k ç i o la n ı şöyle

a n la tıy o rd u : «B u d a ğ la rın a ra s ın d a u z a n a n o v a la r, b a ­
k ıld ığ ın d a in s a n a s o n d e re c e h a z v e re n y eşil b ir ö r tü y ­
le k a p la n m ış tır. O rm a n la rın g ö lg e lik le ri, te p e le ri tır m a ­
n a n y o lc u y u ta b iî b i r ç a d ır gibi k o ru r. F a k a t öğle v a k ­
ti to p ra ğ ın d e rin lik le rin e k a d a r işle y e n g ü n e ş in k ızgın
ış ın la rı h av ay ı te n e ffü s a lın a m a y a c a k k a d a r b o ğ u c u y a­
p a r. T e p e le rd e b o lc a k a y n a y a n so ğ u k s u la r y o lc u n u n
s u s u z lu ğ u n u g id e re c e k n ite lik te d ir. O rm a n ın en n â r in
d a lla rın a k o n m u ş k u ş la r, y o rg u n d ü ş e n le ri ta tlı n a ğ m e ­
le ri ile d in le n d irirle r. Y er sa rm a şığ ı, m e rs in ağ acı ve
p o r s u k la r e tr a f a y a y d ık la rı lâ tif k o k u la rla d u y u la n
s a rh o ş e d e rle r ve sa n k i b o ğ a z la rd a n g eçen k o n u ğ u n
y o ru la n u z u v la rın a ta z e k u v v et v e rirle r.»

B u lg a ris ta n 'a y a p tığ ım ız gezi s ır a s ın d a h a y ra n k a l­

d ığ ım ız ve ta s v ir e ttiğ im iz hav za ve te p e le ri, T eofilak-
tu s b ö y le a n la tıy o rd u . K uzey b ö lg e si ile b u ey â lete
k o m şu o la n S ırb is ta n ay n ı ö z e llik le ri g ö s te rm e k le b e ­
ra b e r, B u lg a ris ta n 'd a n d a h a s e rt ve k a s v e tli b ir g ö rü ­
. n ü m e s a h ip tir. B u lg a rla r h e m ç o b a n , h e m ç iftç i ve
h e m d e sa v aşç ı b i r h a lk tı. S ırp la r ise o z a m a n la r sade-
 . 145
ce ço b a n lık ve o d u n c u lu k y a p ıy o rla rd ı. A razi, B a lk a n ­
la rın e te k le rin d e n T u n a ve S ava e te k le rin e d o ğ ru dtiz-
le şirk e n , B u lg a ris ta n ’d a S ırb is ta n 'a n a z a ra n d a h a düz
o lm a sın a rağ m e n , S ırp la r k en d i b ö lg e le rin d e d a h a faz­
la o rm a n b ıra k m ış la rd ı. B elki, k a y n a k la rın d o ğ m ası­
n a seb ep o ld u ğ u için ta b iî b ir içg ü d ü ile, b elk i de m e­
şe a ğ a ç la rın ın sığ m ak ve engel te şk il e tm e si y ü zü n d en ,
b a lta o b ö lg ed e ço k se y re k o la ra k p a rıld a m a k fırs a tın ı
b u lm u ş tu r. G ü n lerce s ü re n u zu n y o lc u lu k s ıra s ın d a ,
in sa n , d e rin lik le rin i sad ece v ah şi h a y v a n la rın b ild iğ i
m eşe o rm a n la rın ın g ö lg esin d en k u rtu la m a z . İn s a n d a ,
sa n k i yeni d ü n y a n ın b â k ir o rm a n la rın d a d a h a m avi ve
d a h a ılık b ir göğün a ltın d a se y a h a t ed iy o rm u ş in tib â ı
k a lır. Ç eşitli s a rm a ş ık la rın d o lan d ığ ı dev a ğ a ç la r an c a k
y ü zy ılla rın ağ ırlığ ın a d a y a n a m a d ık la rı için çö k e rler. B a ­
zı av k u ş la rı ve k u z g u n la r ta ra fın d a n te rc ih e d ilen ölü
d a lla r, m e şe le rin te p e sin d e to p ra ğ ın yeni filiz le n d ird i­
ği yeşil d a lla rla k a rm a k a rış ık b ir h â ld e d u r u r la r . B o­
ğ a z la rın d erin liğ in e in ilin ce siy ah b ü k lü m le r h âlin d e
k ıv rıla k ıv rıla a k a n d e re le re d ü şe n ve ç ü rü y e n yap rak -
la rm k o k u s u ve se rin b ir lo şlu k gök y ü zü n ü ö r te r . T ek­
r a r te p e le re çık ıp e tra fa b ak ıld ığ ın d a , U lu d ağ 'd a n ge*
len O sm a n lıla rm n e d e n b u ra y a « y a p ra k la r denizi» d e­
diğini in sa n d a h a iyi a n la r. B ü tü n çev re rü z g â rın h e r
esişin d e, sa n k i b ir deniz gibi, d alg a la n a n y eşillik le k a p ­
lıdır.

XXVI

Ü rk ü tü c ü k a ra n lık la r için d en te k tü k p a tik a la r

düzlüğe v a rırla r. K a ra k o y u n p o s tu giym iş ç o b a n la rla
b e r a b e r in ek ve m a n d a sü rü le rin in , o m u z la rın d a bal-
F : 10
t a l a n o d u n c u la rın , veya a y d ın lık la rd a k u ru lm u ş ekin
y ığ ın la rın a y en i b iç ilm iş e k in le ri ta şıy a n genç k ö y lü le­
r in n eşeyle o rm a n a g irip çık tığ ı seyredilir., S ağlığın be^
lirtile ri y a n a k la rın ın k ırm ız ılığ ın d a , güven ve d o ğ ru ­
lu k g ö zlerin in ve d u d a k la rın ın a ra s ın d a o k u n m a k ta d ır.
K işi k en d isin i, g elen ek lerin basitliğinin» ru h u n te m iz­
liğ in in ve h ü r r iy e tin u lu la ş tırd ığ ı b u in sa n n e slin in
a ra s ın d a , güney to p r a k la rın d a k u ru lm u ş b ir İs v iç re ’de
sanır-
A r a . sıra , o rm a n b ir a ç ık lık b ıra k ıy o r, h e m e n b u
d a r y erd e, k ü ç ü k b ir k ö y ü n sa m a n d a m lı ev leri y ü k se ­
liy o rd u . B u k u lü b e le rin c iv a rın d a e rik , k iraz , elm a
a ğ a ç la rın d a n m e y d a n a g elm iş u fa k m eyva b a h ç e le rin e
T aslanıyordu. G eniş o rm a n iç in d e k u ru lm u ş k ü ç ü k k öy­
le ri b irb irin e b ağ lay an p a tik a la r, k a ğ n ıla rın te k e rle k
izleriyle m e y d an a g elm işti.
D aha sey rek F a ş l a n a n ve sa b it şe h ird e n ziyade
h ay v an p a z a rla rım a n d ıra n k e n tle r, tü c c a r ve yolcu
k e rv a n la rın ı k a b u l e d iy o rla rd ı. İ ş te sa y ıları az o ld u ğ u
için ü lk e le r z a p te d e m iy e n , fa k a t u zu n z a m a n b o y u n d u ­
ru k a ltın d a k a la m a y a c a k k a d a r v a ta n se v e r ve g u ru rlu
o lan S ırb is ta n ve B u lg a rista n h alk ı böyle b ir to p lu lu k ­
tu . Y arı vah şi o lm a la rın a ra ğ m e n y u m u şa k b ir ta b ia ta
sa h ip o lan b u to p lu lu k la r, k e n d ile rin i çevreleyen çe­
şitli İ m p a ra to rlu k la rın a ra s ın d a , bu im p a ra to r lu k la r
y a ş h lik ta n v ey a d e je n e re o lm a k ta n y ık ıl s a la r b ile , d in ç
v e g en ç f e d e r a s y o n la r o la r a k y aşam a sın ı b iliy o r la rd ı.

. .. X X V II .

H a y re d d in P a ş a ’m n oğlu ve' halefi Ali P aşa, Sul-

t a n ’a B u lg a ris ta n y o lu n u açacak olan N a d ir d e r b e n d
g e ç id in e s a ld ırd ı. B u lg a r k ra lı Ş iş m a n Türk. O rd u s u
ö n ü n d e g e rile y e re k T u n a k ıy ısın d a k i N iğ b o lu k a le sin e
ç e k ild i. T u n a 'd a n M a c a ris ta n ’a k a d a r u z a n a n u ç su z
b u c a k sız o v a la r b ir g ü n o n la rı A v u s tu ry a 'n ın b a ş k e n ­
tin e k a d a r g ö tü re c e k şe k ild e O sm a n lIla rın ö n ü n d e a ç ı­
lıy o rd u . Ş işm a n , S u lta n M u ra t'ın , A sy a'n ın b ir u c u n ­
d a n b u k a d a r ç a b u k ve ezici b ir şe k ild e g eleceğ in i u m ­
m a d ığ ın d a n , N iğ b o lu ’n u n O sm a n h h ü c u m u n d a n k u r ­
tu lm a s ı için m ü ta re k e y a p m a k z o ru n d a kaldı- S ırp la r,
V a la h y a lıla r (R u m e n le r) ve M a c a rla r ile y a p tığ ı ittifa k ı
te rk e d e re k , O sm a n lı İ m p a r a to r lu ğ u n a tâ b i d ev let o la ­
ra k cizye v e rm e ğ i k a b u l e tli. A n cak b u ş a r t k a rş ıs ın d a
Ali P a şa o n a B u lg a ris ta n ta c ım b a ğ ışla d ı. B u lg a rla rın
b u tâ b iiy e ti, S u lta n 'a b ir z a fe rd e n d a h a k ıy m e tli g el­
m işti. '
B u ta r a f ta ra h a tla y a n Ali P aşa, S ır p la rla B o sn a ­
l I l a r ı n b irle ş tik le ri A rn a v u tlu k ü z e rin e d o ğ ru y ü rü m e-
y a b a şla d ı. A ncak, V ezir o rd u s u y la B a lk a n la r ü z e rin e
in m e y e b a ş la r b a şla m a z , Ş işm a n , T ü rk le rin a r k a s ın ­
d a n o rd u s u n u to p la y a ra k y en iden b a ğ ım sız lığ ın ı k a ­
zarı m aya b aşlad ı. Ali P aşa te k ra r geri dönerek, Şiş-
m a n ’ı y e n id e n m u h a sa ra etti- B u se fe r o n u e s ir e d e ­
re k , zincire v u rd u ve S u ltan M u ra t'a ' g ö n d ererek ,
m ağ lû p k ra lın k ad e rin i o n u n tây in e tm e s in i isted i.
O z a m an lar F ilibe civ arın d a k a ra rg â h k u rm u ş
o la n S u ltan , B u lg ar k ra lın ın h a y a tın ı bağışladı, k e n ­
disine eski şan ın a y ak ışır şekilde b ir m aaş b ağ lattı,
fa k a t b u n d a n b ö y le B u lg a ris ta n 'ı bizzat k endi y ö n e ti­
m in e ald ı. T u n a v a d isin e ve y ü k se k B a lk a n d ağ ların a
a ç ıla n b ü tü n ö n e m li n o k ta la ra g arn iz o n lar ve k u m a n ­
d a n la r tâ y in ed ild i. .
 K e n d i h a lk ı, B o ş n a k la r, M a c a rla r ve A rn a v u tla r
a r a s ın d a m e y d a n a g elm iş k u v v etli ittif a k ta n g ü ç a la n
k a h r a m a n S ırp k ra lı L azar, d a h a iyi to p a rla n a b ilm e k
iç in A rn a v u tlu k d a ğ la rın ın s a rp y a m a ç la rın a çek ild i.
B ir m ü d d e t s o n ra , sa y ıca T ü rk le rd e n fazla o la n b ir
o rd u y la d ü zlü ğ e in d i. T u n a ’n m ik i y a k a s ın ın ve dağ ­
la rın b ü tü n sa v aşç ı ır k la r ın d a n m e y d a n a g elm iş se k ­
se n b in a s k e r S ırb is ta n 'ın gen iş h a v z a s ın d a to p la n m a ­
y a b a ş la d ı. S u lta n M u ra t, ö n ü n d e , o g ev şek R u m la rla
d il ve d in b e n z e rliğ in d e n b a ş k a b ir y ak ın lığ ı o lm a y a n
b in le rc e v a ta n s e v e rin te h d id i a ltın d a k a lın c a , A n ad o ­
lu 'y a b ir ç a ğ rı y a p a ra k o ra d a k i o r d u s u n u iste d i. İk i
o ğ lu , Y ak u p ve B ây ezid B eğ ler, k u v v etli b irlik le rle
y a rd ım ın a k o ş tu la r. E sk i B izan slı, M e k k e ’d e n y en i
h a c d a n d ö n e n ih tiy a r E v re n o s, b u k a d a r h iz m e t e ttiğ i
d in in in ic a p la rın a g ö re sav aş m e y d a n ın d a ş e h it o lm a k
a rz u s u y la S u lta n M u ra t'a iltih a k e tti. O sm a n B e ğ 'in
b u esk i silâ h a r k a d a ş ın ın m e v c u d iy e ti ve n a s ih a tle ri, p a ­
d iş a h a b ir o rd u d a n d a h a k ıy m e tli g eliy o rd u . Ç ık ışı k o ­
lay o la n S o fy a o v a s ın d a m ü tte fik le ri b e k le m e k , S u l­
ta n 'a y a k ışm a z d ı. A rk a sın d a d ü ş m a n ın b u lu n d u ğ u Su-
lu d e rb e n d b o ğ a z ın a d o ğ ru s ü r 'a tle ile rle d i. K ö s te n d il'e
v a rd ığ ın d a , k u m a n d a n la rı ile g ö rü ş m e k ü z e re d u rd u .
E v re n o s G azi, b iz z a t k e n d is in in g ö ste rd iğ i gibi, c ü r e t­
li d a v ra n ış ı ta v siy e e tti. Y a n ın d a sa d ece elli g ö zü p ek
a tlı ile g ec ey a rısı K ö s te n d il'd e n a y rıla ra k d ü ş m a n ın
g ü c ü n ü a n la m a k için ile rle d i. L âk in g ecen in sessiz liğ in ­
d e n b a ş k a b irş e y b u la m a d ı. S ırp la r, M a c a rla r ve d iğ e r
m ü tte fik le ri, k e n d ile rin e d ö v ü şm e k için u y g u n b ir o v a­
yı, ta b iî b ir engel o lan n e h iri ve g eri ç e k ile cek d ağ ları
sağ lay an m evkii b u lm a k gayesiyle S ırb is ta n ile B os­
n a ’n ın b irle ş tiğ i M orava n e h rin in a rk a k ıy ısın a çe k il­
m işlerd i. E v ren o s Gazi, S u lta n ’a, ta b ia tın sağladığı b u
ü çlü a v a n ta ja z a fe r in an cı ile k a rşı koy u lab ileceğ in e
d a ir te m in a t verdi.

S u lta n M u ra t, o n a o rd u n u n ö n cü k u v v e tle rin i e m â­

n e t e tti. B ü y ü k V ezir Ali P aşa O rd u 'n u n b irin c i k ısm ı­
na, B âyezid ik in ci ve Y ak u p ü ç ü n c ü k ısm m a k u m a n d a
ed iy o rla rd ı. D iğer iki tü m e n Âyine Beğ ve S a rıc a P aşa
ta ra fın d a n id a re ed iliy o rd u . S u lta n ise o rta d a , y a n ın ­
d a en c e s u r ve seçm e y en içerile ri ile y er alıy o rd u .

X X IX

H açlı o rd u s u n d a , h ep si b irb irin d e n seçm e k ra lla ­

rın , lid e rle rin e m rin d e y er alan M a carla r, A rn a v u tla r,
E p irlile r, B o şn a k la r, S ırp la r, d in le rin in , b ağ ım sız lık la ­
rın ın ve v a ta n la rın ın çağ rısı ile şim diye k a d a r yenilgi
g ö rm em iş o lan A v ru p a’n ın fe lâ k e ti T ü rk le r k a rş ıs ın d a
sayıca ü s tü n b ir o rd u o lm u ş la rd ı. H açlı o rd u g â h ın ın
m evkii silâ h ve sayı ü s tü n lü ğ ü n ü b ir k a t a rttırıy o rd u .
K osova o v asın ın b a tısın ı çev reley en d ağ la rın e te k le ­
rin d e b a s a m a k h âlin d e y erle şm iş o lan p iy a d e ve a tlı­
la r gitgide sa b ırsız la n ıy o rd u .

O nbin a d ım u z u n lu ğ u n d a , b e şb in ad ım g en işliğ in ­
deki b u ova, T ü rk le rle sa v aşm a k için düzlüğe inecek
k a la b a lık h aç lı o rd u s u n u a n c a k alab ilece k b ü y ü k lü k ­
teydi. Ş afak sö k e rk e n A lbanik. d a ğ la rın ın a rd ın d a n sü ­
zü len ilk gün ışık la rı, M a c a rla rın z ırh la rın d a , m iğ fe r­
lerin d e , m ız ra k la rın d a y a n s ıd ık ta n so n ra , S u lta n M u­
r a t ve a s k e rle rin in gözleri ö n ü n d e se rilen zengin S ırp
ve B o ş n a k k a s a b a la r ın ı a y d ın la tıy o r, diz ç ö k e r e k a s ­
k e r le r in in b a ş a r ıs ı iç in d u a e d e n k a d ın la r a , k ız la ra ,
ç o c u k la r a , ih t iy a r la r a k a d a r e riş iy o r d u .
Y e m y e şil o tla k la r , k a r a n lık o r m a n la r , m e y v a b a h ­
ç e le ri, s ü r ü le r , e k ilm iş t a r l a l a r ve h a lk , T ü r k le r e A n a­
d o lu 'y a g e ld ik le r i z a m a n e ld e e tt ik l e r i T o ro s d a ğ la r ın ı
a n d ır ıy o r d u . F a k a t, D o ğ u A v ru p a ’n ın b u z e n g in o v a la ­
r ım a lm a k , ç a n k u le s i ve k ilis e y e rin e , m in a r e ve c a ­
m ile r in i d ik m e k , O s m a n lIla ra , to p r a k k a z a n m a k ta n
ç o k d a h a fa z la b i r şe v k v e riy o rd u . H e r s a v a ş o n la r
iç in k u ts a ld ı. K a r ş ıla r ın d a k i S ır p la r ı v e A r n a v u tla rı
r e s im le r le h e y k e lle re ta p a n p u tp e r e s tl e r o la r a k g ö r ü ­
y o rla rd ı. K o so v a o v a s ın d a k a r ş ılık lı te p e le r ü z e rin d e
b o y ö lç ü ş e n s a d e c e ik i ır k d eğ il, f a k a t ik i a y rı in a n ış tı.
O r ta d a a k a n n e h ir , s a v a ş ç ıla r ı ik iy e a y ır ıy o rd u .
S u lta n , a k ıllı v e z iri H a y r e d d in P a ş a 'y a d e f a la r c a
g ö s te rd iğ i m e to d u n a u y g u n o la r a k , o r d u s u n u m a c e r a ­
y a a tm a d a n , sa v a ş d ü z e n in i g ö r ü ş m e k ü z e re d u r d u .
O ğ u lla rı ve k u m a n d a n la r ı, b i r ç ın a r ın a ltın d a e tr a f ın a
to p la n d ıla r, g ö z le riy le d ü ş m a n ı s a y a r a k ve a r a l a r ın d a
ç e ş itli b ir lik le r i p a y la ş a r a k , b u h ır is tiy a n sü rü sü n ü
d a ğ ıtm a k ve g e re k li d e h ş e t h a v a s ın ı y a r a tm a k iç in
n e le r y a p ıla c a ğ ın ı ta r tış m a y a b a ş la d ıla r. K a r ş ıla r ın ­
d a k i k itle le r i d a ğ ıtm a k iç in e lle r in d e to p ç u k u v v e ti o l­
m a d ığ ın d a n , e ş y a la rı ve c e p h a n e y i ta ş ım a k iç in A sy a’­
d a n g e tirile n a ltı b in d ev ey i, O s m a n ’ı O r d u s u n u n ö n
h a t t ı n a k o y a ra k , ş im d iy e k a d a r b u h a y v a n ı g ö rm e m iş
o lan A v ru p a lı a s k e r e k o r k u v e rm e k is te d ile r . B u te k ­
lif k a b u l g ö rece k ik e n , şövalye ruhlu. B âyezid ta r a f ın ­
d an ş id d e tle te n k id e d ild i.
« O sm a n o ğ u lîa n d ü ş m a n la k a r ş ıla ş m a k ta n k o rk u ­
y o rla r m ı yoksa?.» diye b a ğ ıra n B âyezid; k a d ın la r gibi,
e şy a la rın , fille rin , d e v e le rin a r k a s ın a s a k la n a r a k m ı
A sy a 'd a sa y ıc a ve s ilâ h ç a ç o k ü s tü n o r d u la r ın h a k k ın ­
d an g e ld ik ? Böyle u y d u rm a te d b ir le r , u ğ ru n d a sa v a ş­
tığ ım ız d â v a y a j^akışır m ı? K u r tu lu ş u n y a ln ız c e s a r e t­
t e o ld u ğ u b ir e s n a d a b u b ir k o rk a k lık ifa d e si d eğ il m i­
d ir? İ n s a n la r ö n ü n d e T a n rı'y a k a r ş ı b ir g ü v e n siz lik
sayılm az m ı? O ’n a o la n in a n c ım ız h e m g ü c ü m ü z ve
h e m d e e n sa ğ la m s ip e rim iz d eğ il m id ir? Z afer, m u ­
z a ffe r o la c a ğ ın a in a n a n ın d ır , y o k sa y e n ile c e ğ in d e n k o r ­
k a n ın değil» d ed i.

G en ç v e z ir Âli P a ş a d a b ir g ü n ö n ce, g eçm işi, h â ­

li, geleceği ih tiv a e d e n K u tsa l K ita p ta b ir vâhiy o k u ­
d u ğ u n d a n , B â y e z id ’in ç ık ış ın ı k u tla d ı.
—- S ık ın tı iç in d e K u r ’â n — ı K erîm d e n ra sg e le b ir
y e r a ç tım , g ö z le rim şu s a tır la r ü z e rin e d ü ştü : «Ya n e ­
b i, im a n s ız la rla ve p u tp e r e s tle r le sav aş!» B u e m ir,
d ü ş m a n la rım ız ı sa y m a k için değil, o n la r la n e re d e k a r ­
ş ıla ş ırs a k sa v a ş m a k için v e rilm iş tir . K ita b ın b a ş k a b i r
sa y fa s ın ı a ç tığ ım d a şu s a tır la r la k a rşıla ştım : « N ed en
e n d iş e e d iy o rs u n ? U n u tm a ki m uazzam b ir o rd u , k ü ­
ç ü k f a k a t c e s u r s a v a ş ç ıla r sa y e sin d e yok edildi!»
T e sa d ü fe n k a rş ıla ş ıla n b u v âh iy , tıp k ı In c il’de k u r ­
tu lu ş la r ım a ra y a n H ıris tiy a n la r gibi S u lta n ’ı ço k e tk i­
led i. İ h tiy a r T im u rta ş , so p a d a rb e le ri ile a z g ın la şa c a k
o lan h a y v a n la rın d a ğ ılm a s ı ile g eriy e d ö n e b ile c e k le ri­
n i, b ö y le c e p iy a d e ve a tlı b ir lik le r için e d a la ra k , savaş
n iz a m ım b ü s b ü tü n b o z a ra k , o r d u n u n p a r ç a la n m a s ın a
sebep, o la b ile c e k le rin i a n la tın c a p a d iş a h b ü s b ü tü n ilk
fik ird e n v azg eçti. B ü tü n g ü n k a rş ılık lı ta r tış m a la r , si­
lâ h la rın y e n ile n m e si ve sa v a ş d ü z e n in e g irilm esi ile
geçti.
 G ün b a ta rk e n b a tıd a n k o p a n şid d e tli b ir rü z g â r,
ov anın to z u n u T ü rk le rin y ü zü n e d o ğ ru s a v u ru n c a , S u l­
ta n M u ra t en d işele n d i. K alk a n to z b u lu tu n u n , y arın ,
a s k e rle rin in ve a tla r ın ın g ö zlerin i k ö rle tm e s in d e n
k o rk u y o rd u . G ecenin b ü y ü k b ir k ısm ın ı çaçîırm m iç in ­
d e d u a e d e re k g eçird i. B iliy o rd u ki, d o ğ an gü n , k e n ­
d in d e n s o n ra g elece k ler için A v ru p a 'n ın k a p ıla rın ı ya
ta m a m e n aç a c a k , y a d a k a p a ta c a k tı. B ü y ü k b ir h ey e1
c a n la T a n rı'd a n , sa v a şta m u z a ffe r o la ra k şe h it d ü ş m e ­
yi niyaz e tti.

«Ş im diye k a d a r ço k m u z a ffe r o ld u m . A rtık b e n im

için, p e y g a m b e rin y o lu n d a ö le n le rin e riştiğ i y ü ce k u t­
lu lu k ta n b a ş k a b irş e y k a lm a d ı. A kacak k a n ım ın d e­
ğ eri b u o lsun!» D u a ’d a n s o n ra u y k u y a d ald ı. U yandığı
v ak it, b ir gece y a ğ m u ru n u n rü z g â rı ve to z u b a s tırd ığ ı­
n ı ve d o ğ an gü n eşin , A rn a v u tlu k d a ğ la rın ın e te k le rin ­
de y e r a la n k ü ç ü k beyaz k a s a b a la rı a y d ın la ttığ ım g ö r­
dü.

XXX *

S ırp k ra lı L azar, B o şn a k k ra lı T w a rk o ve k a h r a ­
m a n İ s k e n d e r B ey ’in b a b a s ı A rn av u tların , b a ş k a n ı Ja n
K a strio , sayıca ve m ev k ice o la n ü s tü n lü k le rin e güve­
n e re k ve z a fe rd e n em în o la ra k , şa fa k sö k m e d e n ö n ce
ç e şitli m ille tle rd e n m e y d an a gelen o rd u la rın ı, s a ld ırı­
la rım p ü s k ü r ttü k te n s o n ra T ü rk le ri s a rıp im h a e tm e k
d ü şü n cesiy le, h ilâl şe k lin e g e tirm işle rd i. Ü s tü n lü k le ri­
n e o k a d a r g ü v en iy o rla rd ı ki, O sm a n lIla rın g ecen in k a ­
ra n lığ ın d a n is tifa d e e d e re k k a ç m a la rın ı sa ğ la m a m a k
için sa ld ırm ıy o rla rd ı.
 İlk d efa S u lta n 'ı bizzat m erk ez o rd u la rı b aşın d a,
b ü tü n cephe b o y u n ca sa ld ırıy a geçtiğini g ö rü n ce hay ­
re te d ü ştü le r. Y an la rd a ilerlem iş o lan H açlı b irlik le ri,
o rta y a y ü k len en T ü rk le ri çe m b ere alm a k m ak sad ıy la
geniş iki k a n a t gibi k a p a n m ay a b aşlad ı. B u k arg aşalık
a ra sın d a , S u lta n M u rat b ir a ra gözden k ay b o ld u . Oğlu
Y akup, id a re sin d e k i sol cen ah ile b a b a sın ın y a rd ım ı­
n a k o ştu , h ıristiy a n k alab alığ ın içine d ald ı ve y arm a
y a p a ra k T ü rk le rin m erk ezin e erişti. O zam an a k a d a r
h a re k e tsiz d u ra n B âyezid, ova içine d o la ra k k ard eşi
Y a k u p ’u zorlayan b a b a sın ı k u şa tm a y a ça lışa n A rnavut
sü v arisin e k a rşı k endi a tlıla rın ı h a re k e te geçirdi.

Y an ın d a b u lu n a n ve bizzat savaşa k a tıla n b ir ta ­

rih çi olayı şöyle a n la tm a k ta d ır: «E linde çekiş gibi sal­
ladığı ve h e r v u ru ş ta m iğ ferleri d ağ ıta n ağ ır silâ h la r
ile d o n a tılm ıştı. K en d ilerin e ö rn ek o lan b a ş k a n la rm ı
g ören O sm an lılar, h açlı kalab alığ ı y a rk ra k , Y ak u p Beğ
ile S u ltaıı'm im d a d ın a k o şu y o rla rd ı. P ırla n ta gibi p a­
rıld ay an k ılıçları inip k a lk tık ç a Y em en taşı gibi k ıp ­
k ırm ızı kesiliyordu.»
B irlik le rin in g erilem esini d u rd u ra n Y akup Beğ,
b ir m ü d d e t önce b ask ısı a ltın d a b u n ald ığ ı S ırp ve Ar­
n av u t k u v v etlerin i dağa ve n eh ire d o ğ ru sü rm ey e b a ş­
ladı. D ü şm anın sol k a n a d ın d a b u lu n a n M acar b irlik le ­
rin e k a rşı B âyezid h ü cu m em ri v e rm iş tir. Savaş a la ­
nını te k ra r boydan boya aşa rk e n , z a te n şa şırm ış d u ­
ru m d a o lan h aç lıla rın ü zerin e a tlıla rı ile anî h ü c u m la r
y ap m a k ta d ır. S ip ah iler b irb iri a rd ın d a n yere d ü şe r­
k en y erleri h em en d o ld u ru lu y o r ve d u rm a d a n sırtım
k a y a lık lara v erm iş o lan d ü şm a n p iy ad esin i b a s tırıy o r,
B âvezid'in çağ rısı ile S u lta n 'm d ö v ü ştü ğ ü m erkeze
d o ğ ru y a k la şıy o r; seçm e h ır is tiy a n la rd a n m e y d a n a gel­
m iş o rd u n u n b o zg u n a u ğ ra m a s ın a se b e p o lu y o r; n e h ir
k ıy ısın ı d ü şm a n c e se tle riy le d o ld u ru y o r; m a ğ lû p la rın
d ağ a k a ç m a s ın ı ö n le m e k iç in y o lla rın ı k e siy o r, d ire ­
n e n h e rk e s i im h a ed iy o r; z a fe rd e n s o n ra k ö le o la ra k
s a tıla c a k sav aş e s irle rin i te p e le rin a r k a s ın a d o ğ ru sü ­
rü y o rd u . . '
B u m a n z a ra k a rş ıs ın d a dağ k ö y le rin d e n b ir k o r ­
k u çığlığı y ü k se ld i; k ö y lü le r, e v le rin i a te ş e v e re re k y a ­
k ın d a k i o rm a n la ra ve d a ğ la ra k a ç ıy o rla rd ı. O n la ra sa­
h ip o la c a ğ ın d a n em în o la n S u lta n M u ra t ta k ip b ile e t­
tirm iy o rd u . S a b a h le y in ü ç ay rı d ü ş m a n la ■ d o lu o lan ,
şim d i a k ş a m o ld u ğ u n d a b ir te k d ü ş m a n fe rd i gözü k ­
m e y en b u o v ad a o ğ lu n u k u c a k lıy o r ve T a n rı'y a ş ü k re ­
d iy o rd u . Y e n iç e rile rin in en ö n ü n d e ş e h itlik m e rte b e s i­
n i a r a r k e n z a fe ri b u lm u ş tu . B u z a fe ri, o ğ u lla rı iç in d e
e n fazla k e n d isin e b en zey en ve k e n d is in d e n s o n ra d a
ay n ı id a re y i s ü rd ü re c e k o la n B âyezid sa y esin d e k a z a n ­
m ış tı. Z a fe rin d e n d u y d u ğ u g u ru r, in a n c ın d a n gelen
ş id d e tli g a y re t, s ü lâ le s in in ezelî ve e b e d î şa n ı, h e rşe y
şu a n d a o n d a b irle ş iy o r ve sev in cin i b ir k a t d a h a a r t ­
tırıy o rd u . H a y a tın ın en m e s ’u t a k ş a m ın d a , ö lü le rin sa­
y ıs ın d a n z a fe rin b ü y ü k lü ğ ü n ü a n la m a k için, sa v aş a la ­
n ın d a d o la şm a y a b a ş la m ış tı. N ih a y e t, M a c a rla rın ce­
s e tle rin d e n ve k a n la rın d a n te m iz le n m iş b ir k ıyıya k u ­
r u la n ç a d ırın a ltın d a h a lı ü z e rin d e o tu r d u . Z a m a n za­
m a n ö n ü n e e s ir g ru p la rı g e tiriliy o r, y a lv a rm a la r so ­
n u n d a , h a y a tla rın ı veya h ü r riy e tle rin i k a z a n ıy o rla rd ı.
B ü tü n h id d e ti sa v aşla b e r a b e r so n a e rm iş ti; gayesi
d ü ş m a n la rın ı im h a e tm e k değil, o n la rı egem en liğ i a ltı­
n a a lm a k tı. B u a d a m la r o n a k e n d i ırk ın ın k a h r a m a n ­
lığ ın ı h a tırla tıy o rd u ; sad ece a ta la rın a lâyık o lam ay an
 155
i

K u m la rd a n n e fre t ed erd i. D iğer m ille tle rin k a h ra m a n ­

lığını b u d a ğ la rd a b u lm u ş tu . H ü r k a lp le r ve kuvvetli
k o llar, ü lk e le rin i k o ru rk e n , k e n d ile rin i y en en lere d a­
h a fazla şan v eriy o rd u .

XXXI

S ırp la r v a ta n la rın ı T ü rk le re b ıra k ırk e n , savaş ala­

n ın d a S u lta n 'm a y a k la rı d ib in d e ö le re k b ıra k tıla r.
Ö len lerin iç in d e k i say ıları, b ir te k in in b ile k açm ad ığ ı­
n ı g ö ste rm e k te d ir. K an iç in d e y a ra lı y a ta n la rı, galip­
le rin h a y a tla rın ı b a ğ ışla m a sın d a n ziyade şerefli b ir
ö lü m ü te rc ih ed iy o rd u . B u h a lk ta öyle b ir y ü re k v a rd ı
ki, tıp k ı o rm a n la rın ın m eşe ağ açları gibi y a rıla b ilir fa­
k a t b ü k ü le m ez d i. B u n u n böyle o ld u ğ u o g ün is p a t
edildi. S u lta n , ç a d ırın a g e tirile n y aralı b ir S ırp ’m va­
ta n se v e rliğ in d e n g ay rı b ü tü n S ırp la rı y en m işti.
S ırp la r da, Âsyalı T ü rk m e n le r gibi, m ille tin en b ü ­
y ü k şefin e az ço k bağ ım lı o lan a ş ire t veya köy başk an -
la rı ta ra fın d a n id a re ed ilirlerd i. B u tip id a re le rd e sık
sık g ö rü len fik ir a y rılık la rı m illeti p a rç a la rd ı. K ra l da,
ta ra fla rd a n b iri olarajc, k en d isin e tâ b i o lan a ş ire tle rin t:
te sirle rin i dengelem eye çalışırd ı. S u lta n M u ra t zam a­
n ın d a h ü k ü m sü re n S ırp K ralı L azar k ız la rın ın ik isin i,
ü lk e n in b elli b a şlı iki lid e ri olan, to ru n la rı h â le n S ır­
b is ta n 'ı id a re ed en M iîoş'a ve B ran k o v iç'e v erm işti.
İk i râ k ip aile, d ağ lard a d ah a d a k esk in leşen b ir k in le
b irb irle rin d e n n e fre t e d iy o rla rd ı. K ard eş o lm a la rın a
rağ m en , d ü şm a n ailelere g iren k ız la r a ra d a k i d ü şm a n ­
lık ları k ö rü k lem ey e devam e d iy o rla rd ı. K arşılık lı çe­
k işm eler L azar'ın saray ın ı da k a rıştırıy o rd u . V atanse-
v e rlik ve g u ru r, k ız k a rd e ş le r a r a s ın d a en b ü y ü k çe­
k işm e k a y n a ğ ı o lu y o rd u . B râ n k o v iç 'in k a rıs ı W u k aşa-
w a, k a rd e ş in in k o ca sı M ilo ş’u s a v a ş la rd a k o rk a k lık la
ve v a ta n ın ı gizli a n la ş m a la rla T ü rk le re s a tm a k la su ç ­
lu y o rd u . M ilo ş'u n k a rıs ı M a ra b u if tir a la rd a n d o lay ı
m ü th iş h id d e tle n iy o r ve k o c a sın ın ş e re f ve ü s tü n lü ğ ü ­
n ü B ra n k o v iç ’e k a r ş ı s a v u n u y o rd u . B ir g ü n a r a la r ın d a
geçen ş id d e tli b ir m ü n a k a ş a d a n s o n ra , M a ra k o c a s ın a
y a p ıla n if tir a la r d a n d o lay ı k ız k a rd e ş in i to k a tla m ış tı.
S ırp la r iç in b u h a k a re t a n c a k iki k o c a n ın k a n la rı ile
te m iz le n e b ilird i. K ra l ik i b a c a n a ğ ın d ö v ü şm e sin e izin
v erd i. İk i r a k ip b a b a la rın ın ve k a r ıla rın ın g ö zleri
ö n ü n d e d ö v ü ştü le r. M iloş, B ra n k o v iç ’i a tın ın a y a k la rı
a ltın d a çiğ n ed i ve yen d i. M e rt g alip o la ra k d ü ş m a n ı­
n ın h a y a tın ı b ağ ışlad ı. B u m e rtlik o r ta d a k i k in i k a ld ı­
ra c a ğ ın a , u ta n c ın v erd iğ i h id d e tle d a h a d a k e s k in le ş ­
ti. K o so v a s a v a şın d a n b ir gece önce, k ra lın s o fra s ın ­
d a b ü tü n a s ille rin ö n ü n d e B ra n k o v ıç b a c a n a ğ ın ın y in e
S u lta n M u r a t’la işb irliğ i y a p tığ ın ı ve v a ta n ın ı sa ttığ ın ı
id d ia e tti. B râ n k o v iç ’in id d ia sı ile ş ü p h e le n e n k ra l ve
a s ille r «C evap ver» d ed iler. M iloş «cevabım ı y a rın ve­
receğ im » ded i. İş ittiğ i h a k a r e tte n m i, y o k sa p iş m a n ­
lık d u y g u s u n d a n m ı o la cak , h â tıra s ın ı a f fe ttire c e k ve­
ya m â su m iy e tin i eb ed iy en te sc il e ttire c e k b ir k a r a r a
v a rd ı. « E ğ er g e rç e k te n su ç su z isen şu k u p a y ı b e n im
şe re fim e iç» d ed i L azar. « K upayı verin ! G ün d o ğ a rk e n
s a d a k â tım i is p a t e tm iş o lacağ ım » diye cev ap v erd i
M iloş.

X X X II .

E rte s i g ü n , v ah şi b ir k ü h e y lâ n m ü z e rin e b in e n M i­
loş, o v ad a b ir avuç S ırp k a lın c a y a k a d a r k a h ra m a n c a
v u ru ş tu . B ir k a rg a şa lık e sn a sın d a y a ra la n d ı. K a y b e t­
tiği k an , c e s a re tin i az a ltm a m ıştı. S a v a şta n s o n ra nehi-
re y ak laşm ış, atıy la b e r a b e r y ü zerek k a rşıy a geçm iş ve
k a ç a k b ir a s k e r gibi s ü rü n e sü rü n e p a d işa h ın ç a d ırı­
n a k a d a r y a k la şa ra k , S u lta n ın a y a k la rın ı ö p m e k iste ­
d iğ in i sö y lem işti. K ra lın d a m a d ın ın tâ b î o lm a sın d a n
g u ru rla n a n S u lta n , ç a d ırın ın ö r tü s ü n ü k a ld ırm ış, y a­
ra lı S ırb ı içeri a lm a la rın ı sö y lem işti. Ç a v u şla r M iloş'u
iç e ri a lın c a S u lta n 'ın ö n ü n d e diz çö k m ü ş, b ir eliyle p a ­
d işa h ın elini tu ta ra k , sa n k i ö p m e k is te r gibi ağzına
g ö tü rm ü ş, ö te k i eliyle c e k e tin in için d e sak lad ığ ı h a n ­
ç e ri ç ık a ra ra k â n id e n M u ra t'ın g öğsüne s o k m u ş tu r.

S u lta n ’ın h a y k ırış ı ü ze rin e ç a v u şla r içeri d o lu ş u r­

la r, fırs a tın ı b u la n M iloş a tm a k a d a r k a ç a b ilir. F a k a t
o ra d a y e tişe n B âyezid'in a s k e rle ri k a tili p a rç a p a rç a
e d e rle r.

K osova m e y d an ın d a , b iri M iloş’u n S u lta n ’a in d ir­

d iği ö lü m d a rb e s in in b u lu n d u ğ u ç a d ırı, d iğ e rle ri k a ç ­
m a y a ça lıştığ ı y e ri ve y e n iç e rile r ta ra fın d a n ö ld ü rü l­
d ü ğ ü n e h ir k e n a rın ı g ö ste re n ü ç ta ş v a rd ır. G ö rü n ü ş­
le ri, su ç ve in tik a m gibi m e ş'û m d u r. B o sn a d ağ ları e r ­
k en s a a tle rd e o n la rı m â te m ren g in e b o y ar.

X X X III '

Ö lüm le k a rş ı k a rşıy a gelen ve o k a d a r arzu lad ığ ı

ş e h itlik m e rte b e sin e k av u şaca k o lan S u lta n M u rat,
ö lü m ü n e seb ep o ld u ğ u n a in an d ığ ı S ırp k ra lı L a z a r'm
ö ld ü rü lm e sin i b u y u rd u ve so n n efesin i v erd i. O sıra d a
ç a d ıra g e tirilm iş olan L azar, d a m a d ın ın S u lta n 'ı öl­
d ü rd ü ğ ü n ü , o n u k a n la r için d e y a ta rk e n ve k en d i ö lü ­
m ü n ü e m re d e rk e n a n la d ı. M illetin in gözü ö n ü n d e , şe­
re fin i k u r ta r m a k için g ö zü n ü k ırp m a d a n ö lü m e g id en
b ir S ırp 'm v a ta n se v e rliğ in i şim d i a n lıy o rd u . .
E lle rin i b itiş tir e r e k T a n rı'y a y a k a rm a y a b a şla y a n
rLazar: ■ ,
B ü y ü k T an rım ! H ak sız y ere ith a m ed ile n b ir sa­
v a şç ın ın eliyle a ile m in , h a lk ım ın ve d in im in en b ü y ü k
d ü ş m a n ın ın b e n d e n ö n ce ö ld ü ğ ü n ü g ö rm e m e izin v e r­
d iğ in için b e n i y a n m a ça ğ ıra b ilirsin .» d iy e d u a s ın ı bi^
tird i.
K a ç a rk e n y a k a la n a n b ü tü n a k r a b a la r ı ve d iğ e r
a s ille r ile b e r a b e r k a fa s ı S u lta n 'ın ç a d ırı ö n ü n d e k e­
sildi. İ n tik a m d u y g u su S u lta n M u ra t'ın o ğ u lla rın ı te s­
k in ed ilm ez b ir h â le so k m u ş tu . M â te m h a v a sı h e m ye­
n e n le ri, h e m d e y e n ile n le ri k a p la d ı. Aynı y e rd e a r k a
a rk a y a ö len iki h ü k ü m d a rd a n b iri, y e n ile n le rin b ü s ­
b ü tü n u m u d u n u y ok ed iy o r, d iğ eri, y e n e n le rin sev in ci­
n i o r ta d a n k a ld ırıy o rd u . K osova o v a s ın d a ü ç g ü n sü ­
r e n cen aze m e ra s im i te rtrç _ e d ild i. B a tı A v ru p a'y ı k a ­
p a y a n k a p ı L a z a r'ın ö lm e si ile a r d ın a k a d a r aç ılıy o r­
d u . F a k a t O sm a n lıla r, S u lta n M u ra t'ın h a y a tın ın o r ta ­
s ın d a d ü n y a d a n a y rılm a sı ile A d riy a tik k ıy ıla rın d a n
itib a r e n g elişen im p a ra to r lu k la rım d ev am e ttire c e k
ço k d ira y e tli b ir p a d iş a h ’d â n y o k su n k a lıy o rla rd ı. Mi-
lo ş 'u n k e n d in i fe d a e tm e si k e d e rli ü lk e sin e za m an k a ­
z a n d ırm ıştı. İ b r a n île r iç in J u d it, e sk i Y u n a n lıla r için
H a rm ö d iu s n e ise, S ırp la r için de M iloş u n u tu lm a z b ir
isim o la ra k k a ld ı. İ s te r sav aş m e y d a n ın d a v a ta n s e v e r­
ce b ir ö ld ü rm e , is te r g ay ri m e ş rû b ir c in a y e t p la ra k
ta k d ir ed ilm iş o lsu n , Mi lo ş'u n h a re k e ti aile sin in şö h ­
re tin i a r ttı r d ı ve za m a n la , m illî d e s ta n la r seviyesine
y ü k se le re k , o d a ğ la rd a d a im a h a lk ın k a lb in d e y aşad ı.
 D Ö R D Ü N C Ü K İ T A P

I .

O rd u n u n en ö n em li iki b irliğ in in b a ş ın d a b u lu n a n
ve g e r e k O s m a n lI la r ın , g e r e k s e b a b a la rın ın gözünde
eşit d erec ed e k a h ra m a n sayılan ve sevilen ik i k a rd e ş,
Y akup ve B âyezid, b a b a la rın ın k a n lı m ira s ın a b e r a b e r ­
ce t â lip o la b ilirle rd i, İ m p a r a t o r l u k h en ü z ta h tın sah i­
b in in b ü y ü k k a rd e ş olacağ ın a d a ir k esin b ir k a n u n a
sa h ip o lm a d ığ ın d an , h e r ik i k a rd e ş ta h t y ü z ü n d e n k o r­
k u n ç b ir sav aşa tu tu ş u p , h ıris tiy a n la rm in tik a m ın ı
m ü slü m a n la rın elin d en a lab ilird i. Y akup, e m rin d e k i
a s k e rle r a ra s ın d a en az B âyezid k a d a r se v ilir ve sayı­
lırd ı. O rd u n u n k a ra rı sav aşın s o n u c u k a d a r b elirsizd i.
A kacak k a n la rd a n s o n r a b irin in b a ş ın a geçecek o la n
taç, y en ilen ler için eb ed î b ir şik ây et, y e n e n le r için de­
vam lı in tik a m kaynağı o la c a k t ı. K a ra rsız k a la n ve çe­
şitli fik irle r ile ri s ü re n o rd u , önce ta h ta geçen k a rd e ­
şe k a rşı kesin ta v ırla r g ö ste re b ilir, ta m b ir iç savaşın
ç ık m a sın a sebep o la b ilird i.

Z aten ilk oğlu S av cı’nm isyanı ve k atled ilm esi ile

iyice en d işeli o lan S u lta n M u ra t h e r f ırs a tta k en d isi­
n e h alef o la ra k sevgili oğlu B âyezid'i g ö ste riy o rd u .
B elki de böyle erk en v âris g ö ste rm e k su retiy le Ya-
k u p 'u n g u ru ru n u k ıracağ ın ı ve k ısk an çlığ ım s ö n d ü re ­
ceğini u m u y o rd u . Asî veya m u h te ris b a şk a b ir oğlu
ik in c i d efa ö lü m le c e z a la n d ırm a k o n a c e s a re tin in de
ü s tü n d e b ir iş gibi geliy o rd u . O lay ların g elişim in i k a­
d e re veya öyle b ir c in a y e ti h a le fin e b ıra k m a y ı u y g u n
b u lu y o rd u . Z ate n d a h a önce, S u lta n M u ra t'la Bâye-
z id 'in k a rşılık lı m e k tu p la rın d a n a n la şıld ığ ı gibi, Y a­
k u p ile B âyezid, b ir e r ra k ip gibi d a v ra n m ıy o rla r, ağa­
b ey k a rd e ş m ü n a s e b e tle ri için d e b ir b ir le r in i sevip sa­
y ıy o rla rd ı. D aim a ita a tli ve k u s u rs u z o la n Y ak u p , b a ­
b a s ı M u ra t'ın y ırtıc ılığ ı veya k a rd e ş i B ây ezid 'in sav aş­
çı şid d e ti y erin e , b ü y ü k a m c a sı Â lâe d d in 'in fa z ile tle ri­
n e sa h ip b u lu n u y o rd u . S u lta n M u ra t'ın k e n d isin e v er­
diği rü tb e le ri, k a rd e ş in i te rc ih e tm e sin i h e r z a m a n te ­
v ek k ü l ile k a rşıla m a y a alışm ıştı. S u lta n M u ra t'ın d i­
v an ın ı, k u m a n d a n la rın ı ve b eğ lerb ey in i e n d işe n le n d ire n
şey Y a k u p 'u n k e n d isin d e n ziyade o r d u iç in d e o n u tu ­
ta n ta ra ftı.

II

Ö len s u lta n in b ü tü n d ü şü n c e le rin e v a k ıf o lan ,

o n u n g ü v en ilir a d a m ı vezir—î âzam Ali P aşa, k e d e rle ­
ri ile b a ş b a ş a k a la n Y ak u p ve B âyezid b eğ lerin h a b e ri
o lm a d a n ve o n la rı ç a ğ ırm a d a n , o rd u n u n , o lg u n lu ğ u ve
o to rite s i ile ta n ın m ış y ü k se k rü tb e li k u m a n d a n la rın ı
h e m e n to p la n tıy a çağ ırd ı. T eşe k k ü l ed e n div an , Sul-
ta n ’ın ç a d ırın d a ve o n u n ö lü sü b a ş ın d a d u ru m u m ü ­
z a k e re etm ey e b a şla d ı. O sm an lı ta rih ç ile ri, ya g erçe k ­
te n b ilm e d ik le rin d e n , ya d a k e tû m d a v ra n m a k iste d ik ­
le rin d e n , b u gece to p la n tıs ın d a ta rtış ıla n k o n u la rı
a ç ık la m a m a k ta d ırla r. S adece, Hz. M u h a m m e d 'in h a ­
le fle rin e söylediği b ir cüm leyi, K u r an —ı K e rîm 'd e n
a k ta rm ış la rd ır: «B ir id am , b ir isy an d an d ah a h ay ırlı­
d ır! »
K u tsa l k ita b ın b u k ısm ı şü p hesiz v ezir ve O sm an
beğin esk i a rk a d a ş la rın ın y o ru m la d ık la rı te k şey ol­
m u ş tu r. B ab a elin in te re d d ü t etm ediği Savcı B eğ'in
id a m ı olayı, o n la rın gözünde yeni b ir id am için y e te r­
li zem ini h az ırlam ış o lu y o rd u . H e r n e o lm u ş ise, şafak
sö k m ed en önce S u lta n 'm ç a d ırın d a n çık an çav uşlar,
Y ak u p B eğ’in ç a d ırın a g ire rle r, o n u u y a n d ıra ra k , din
a d ın a v erilm iş o lan ö lü m k a ra rım b ild irirle r; son ib â­
d e tin i y ap m asın a m ü sa ad e ed erek , b ü y ü k b ir h ü rm e t
için d e ö d ev lerin i y erin e g e tirirle r. S ab ah o lu p d a o rd u
uyanınca, h e rk e s b a ş la rın d a te k b ir h ü k ü m d a rın , Sul­
ta n B âyezid'in b u lu n d u ğ u n u öğ ren ir.

III

B u infazın ça b u k lu ğ u , ord u y a, O sm an o ğ u llarm m

im p a ra to rlu ğ u n selâm e ti ve b irliğ i için k en d i k a n la ­
rın ı b ile a k ıtm a k ta n kaçın m ay acağ ın ı ö ğ retm iş oluyor­
du. B izanslı v ak ân ü v isler, cin ay etin ça b u k lu ğ u n u Bâ-
yezid'e y ükleyerek, so n ra d a n o n a v erilen Y ıld ırım lâ­
k a b ın ın b u geceden kaldığım id d ia e tm e k te d irle r. B u ­
n a k a rşılık çağdaş O sm anlı ta rih ç ile ri, d iv an in ve ve­
zir—î âzam in k a ra rla rın ın B âyezid’in k ararsızlığ ın ı ö n ­
lediğini, m a sû m k a rd e şi için fevkalâde m ü te e s s ir ol­
d u ğ u n u k ay d e tm e k te d irle r. D aha ilerde, Y a k u p 'u n
ö ld ü rü lm e si ile b aşlay a n cin a y e tle r O sm anlı sa ra y la­
r ın d a re sm î b ir v ah şet h âlin e d ö külecek, İ m p a ra to rlu ­
ğun düzeni b o zu lm asın diye nice p ad işah o ğ u lları boğ-
d u ru la c a k tır. N ihayet b u d ü rü m , olgun ve m e rh a m e t­
li A bdülm ecid H an ta ra fın d a n düzeltilecek, p a d işa h
F : 11
k a rd e ş le rin in ö lü m ü c e llâ tla rın e lin d e n a lın ıp , ta b ia tın
h ü k m ü n e b ıra k ıla c a k tır.

' IV

K a d e re o la n d e rin in a n cı, o rd u y u , Y ak u p b e ğ 'in

ce sed in i g ö rd ü ğ ü za m an d u y d u ğ u in fiali b a s tır m a s ın a
se b ep old u .

Y ıld ırım B âyezid, a s k e rle rin in d ü ş ü n m e s in e ve

so n d e re c e sa y d ık la rı k u m a n d a n la rın ın ö ld ü rü lm e s in ­
den d olayı g ü c e n m e le rin e f ırs a t v e rm e d i. K o so v a m ey­
d a n ın d a n S ır b is ta n ’ın iç e rle rin e d o ğ ru se fe re b a ş la d ı;
sağ ve sol k a n a tla rın ın m a n e v ra la rın d a n is tifa d e e d e ­
rek, d a ğ la ra k a ç m ış o la n S ırp o rd u s u n u n k a lın tıla rın ı
:em izledi; b ü tü n a s ille rin k en d i eg em en liğ in i tan ım a sı-
ıı k a b u l e ttik te n so n ra , L a z a r'm y e rin e geçen oğlu
E tiy en ’i k e n d isin e s a d a k a t y em in i e ttir ip a ra d a a k r a ­
balık b ağ ı o lm a sı için , h e n ü z ço cu k o la n k ızın ı eş o la ­
r a k o n a v erm ey i k a b u l etti-

B u lg a ris ta n , S ırb is ta n ve E p ir ’d e h e r tü r lü b a ş ­
k a ld ırm a y ı s in d ire n Y ıld ırım B âyezid. b a b a la r ın a is­
y a n e d e n o ğ u lla rın y ü z ü n d e n h ıris tiy a n la rın o r ta k d ü ş ­
m a n ın ın a d a le tin e ve k ılıc ın a sığ ın m a k z o ru n d a k a la n
B iz a n s’a d o ğ ru d ö n d ü . B ira z d a P ale o lo g o s’la rın ta h ­
tım s a rs a n a n la ş m a z lık la ra dö n elim .

H a tırla n a c a ğ ı gibi, ih tiy a r im p a r a to r II. İo n n e s

P aleo lo g o s’u n oğlu A n d ro n ik ve to r u n u to n n e s , Savcı
b eğ ile b a b a la rın ın ta h tla rın ı g a s b e tm e k için o r ta k la ­
şa isy an ç ık a rm a y a ç a lışm ışla r, b u n u n ü z e rin e iki im»
p a r a to r, isy an cı o ğ u lla rın d a n in tik a m a lm a k ü z e re
b irle şm işle rd i. S u lta n M u rat sözünde d u ra ra k o ğ lu n u
ö ld ü rtm ü ş , ih tiy a r P aleologos ise o ğlu ile to ru n u n u n
göz k a p a k la n ü ze rin e kızgın yağ d ö k tü re re k o n la rı
k ö rlü ğ e m a h k û m etm e k iste m işti. A ncak b u h ü k m ü
y erin e g etire ce k o la n la rın su ç lu la rla a n la şm a sı ve b a ­
balık d u y g u su n u n galebe çalm ası, cezanın şid d e tin in
a z a ltılm a sın a seb ep o lm u ştu . A n d ro n ik ve İo n n es, gün
ışığ ın d an ta m m ân âsıy la m a h ru m k a lm a m ışla rd ı. H a t­
tâ, y en id en ta h ta göz d ik m e k için fırs a t gözlem eye
b a şla m ışla rd ı. İs ta n b u l'd a B la k e m e s sa ra y ın ın b ir
h ü c re s in d e y a ta n A n d ro n ik , m u h a fız la rın ın m e rh a m e ­
tin i k azan m ış ve o n la rı elde etm işti. Ü stelik yazdığı
m e k tu p la rla , Y ıld ırım B âyezid'i b a b a sı ih tiy a r im p a ­
r a to r a k a rşı k ışk ırtıy o rd u .

Savcı b eğ 'in isy a n ın d a n n e fre t d u y m a sın a rağ m en ,

S u ltan B âyezid, o rta y a çık an fırs a tı ta b iî çab u k lu ğ u
ve h e r zam an k i k a ra rlılığ ı ile d e ğ e rle n d ire re k , İs ta n b u l
sa ra y la rın ın içişlerin e k a rışm a y a b aşlad ı. Seçm e o n b in
a s k e rin b a ş ın d a B elg rad o rm a n la rın ı geçerek İs ta n b u l
ü zerin e y ü rü d ü . R u m la rın k o rk ak lığ ı ve A n d ro n ik ’in
gizli faaliy etleri say esin d e k a p ıla r a rd ın a k ad a r açılır.
A n d ro n ik ve o ğ lu n u k u r ta r ır , b u z o rb a ve v a ta n h a in i­
ni im p a ra to r ilân e d e rk e n , ih tiy a r im p a ra to r ile ta h tı­
nı payTaştığı oğlu M anuel'i M a rm a ra denizi k ıy ıların ­
da b ir kuleye k a p a tır.

S u lta n B âyezid b u k u len in a n a h ta rla rın ı ve d ü şü ­

rü le n im p a ra to rla o ğ lu n u n k a d e rin i A n d ro n ik 'in eline
teslim ed er. Ç eşitli sö y le n tilere göre, güya Y ıldırım
B âyezid A n d ro n ik ’e, O sm a n lıla r gibi ta h ta b a şk a o r­
tak çık m am ası için b ab ası ile k a rd e şin i Ö ldürtm esini
tavsiye e tm iştir. İ s te r en d işed en , is te r ih m âld en olsun,
A n d ro n ik ç e k im se r d a v ran ın ca, k en d i b a ş ın a b u y ru k ,
p a ra lı a s k e rle r o la n B u lg a rla r, m u h a fa z a la rın d a o lan
kuleyi a ç a ra k iki im p a ra to ru y a n la rın a a lırla r ve ge­
cenin k a ra n lığ ın d a n istifa d e e d e re k M a rm a ra 'n ın As­
ya k ıy ıla rın a ç ık a ra ra k S u lta n B âyezid'e te slim e d e r­
ler. B ü tü n d eliller, S u lta n B ây ezid ’in B u lg a r a s k e rle ri
p a ra y la s a tın ald ığ ın ı ve o n la rı k e n d i siy aseti u ğ ru n d a
k u lla n d ığ ın ı g ö ste rm e k te d ir. B izans im p a ra to rlu ğ u n u ,
oğ u lu n b a b a y a k a rşı isyanıyla s a rs tık ta n so n ra , b a b a ­
n ın o ğ lu n d a n h a k a ra m a sı ile y en id en k a rış tırm a y ı u y ­
g u n b u lu y o rd u . B öylece b u b e d b a h t ve su ç lu im p a ra ­
to rlu k ailesi için d e d aim a ç a tış m a ç ık a rm a y a y a ra y a ­
cak re h in e le ri elin in a ltın d a tu tm u ş o lu y o rd u .
İ h tiy a r im p a ra to ru h ü k ü m d a r o la ra k k a rşıla d ı ve
b ü tü n h a k la rı ile in tik a m d u y g u la rın ı k a b u l e tti. 1390
y ılın d a, esk i R o m a g e n e ra lle rin in Asya k ra lla rın a yap ­
tık la rı gibi, M anuel ve İo n n e s'e k en d i h a z ırla d ığ ı an ­
laşm ay ı k a b u l e ttird i. İ m p a r a to r b u a n la şm a ile, T ü rk
s u lta n ın a h e r yıl k ırk b in V en ed ik d u k a a ltın ı v erm eyi,
islâm p ey g a m b erin in dini u ğ ru n a A vrupa ve A sya'nın
fe th e d ilm e si işin d e y ard ım c ı o lacak o n ik i b in h ıristi-
y a n d a n m e y d an a gelen b ir o rd u y u e m rin e su n m ay ı ve
n ih a y e t B u rsa ve E d irn e f â tih le n n e tâ b î b ir devlet ol­
m ayı k ab u l ed iy o rd u .

B u ş a rtla r ı k a b u l e ttire n Y ıld ırım B âyezid, geçen

yıl ta h ta n d ü ş ü rm e k için h a re k e te g eçird iğ i o rd u su y ­
la, b u se fe r İo n n e s ile M an u el'i im p a ra to r y a p m a k üze­
re İs ta n b u l ü z e rin e y ü rü m ey e b a şla d ı.
 A ndronik, S u ltan ile h a rb i göze alm ayınca, p az ar­
lık y ap m ak isted iğ in i b e lirtti. Gayesi, im p a ra to rlu ğ u n
son a rtık la rın ı p ay laşm ak tı. B u p ay laşm a im p a ra to rlu ­
ğun yok o lm asını g erek tire ce k n ite lik te o lm a sın a rağ­
m en, uygun görülm ediği için Y ıldırım ta ra fın d a n k a­
b u l edilm edi. İsta n b u l, a rk a s ın d a n ağladığı im p a ra to r­
la rın ı sessiz b ir heyecanla k arşılad ı. A ndronik, h âlâ
ism en de olsa P aleologoslara tâ b i olan S elânik, Rodos-
to gibi Y u n an istan şe h irlerin i yönetm eye başladı.
B u gölge im p a ra to rlu ğ u n y ak ın b ir gelecekte çö­
keceğine in an an Y ıldırım Bâyezid, sözde b ile olsa h ü ­
k ü m d a rla rın b irb irle rin e k arşılık lı saygılarım bile
A n d ro n ik 'e uygulam ıyordu. N itekim , güzelliği ile dil­
lere d estan olan V enedikli b ir p ren se sin , A ndronik'in
n işa n lısı o larak , S elânik k ö rfezin d en geçeceğini ve
A ndronik ile evlenerek B izans’ın o to p ra k la rın d a h ü ­
k ü m süreceğini öğrenince, vezirlerin d en , am ira l S a rı­
ca P aşa'y ı g ö n d ererek V enedik k ad ırg asın ı için d ek iler
ile b e ra b e r ele g eçirm iştir. E d irn e'y e g etirilen V ene­
dikli p ren se sin güzelliğine h a y ra n k a la n Y ıldırım B â­
yezid, debdebeli b ir düğünle evlendiği p ren sesi h a re ­
m inin en m û te n a m ev k ilerin d en b irin e o tu rttu .

VI
C üreti, serv eti ile o ran tılı o la ra k artıy o rd u . Asya'­
d a k en dine tâ b î olm ayan b ir tek B izans şeh ri k alm ış­
tı. B u Aydın vilâyetine k o m şu eski b ir B izans p ren sli­
ği idi. Y ıldırım Bâyezid, kendi im p a ra to rlu k la rın ın son
sa v u n u cu la rın a k a rşı B izans im p a ra to rla rın ı savaşm a­
ya m e c b u r edem ediği için, b u n la rı y e te r derecede aşa­
ğılam adığı k a n a a tin e v ard ı. S ırp k ralı, im p a ra to r Ma­
n u el ve ailesiden diğer p re n sle r, B izan s’a hâlâ sadık
k ald ığ ı için A ydın R u m p re n sliğ in i c e z a la n d ırm a k için
b irle ş tile r. Y ıld ırım B âyezid ile A ydm ’a k a d a r g id e re k ,
T ü rk le re k u llu k la rın ı is p a t e tm e k için b ü tü n g a y re tle ­
r i ile so n R u m k a le sin i y ık m a k gayesiyle k e n d i R u m
a s k e rle rin i s e fe rb e r e ttile r.

B ây ezid fe th e ttiğ i şe h re A laşeh ir a d ım v e rd i, B i­

za n s k ilise le ri y e rin e c a m ile r y a p tırd ı, h a lk ın a v erg i
b a ğ la y a ra k b u vergiyi y en i in ş a e ttire c e ğ i c a m in in b a ­
k ım ın d a k u lla n ılm a sın ı b u y u rd u .

V II ' ■

K azan d ığ ı z a fe rd e n g u r u r d u y a n Y ıld ırım B ây e­

zid. A la şe h ir'd e n R u m ve T ü rk o rd u s u y la h a r e k e t ed e­
re k . T o ro s d a ğ la rın ın e rişilm e z y a y la la rın ı is tilâ y a b a ş ­
lad ı. B ölgede h ü k ü m s ü re n M e n teşe beğ i, P a d iş a h 'm
ö n ü n d e g eri çek ilm ey e b a ş la d ı ve b aş ed em ey eceğ in i
a n lay ın c a, b ü tü n k a le le ri ile te slim old u . S u lta n M u­
r a t ’ın y aşlı silâ h a rk a d a ş ı T im u rta ş b u y a y la la rın ve
ş e h irle rin id a re s in i ü z e rin e ald ı. S u lta n B â y e z id ’in h a ­
r e k e tle rin d e g ö rü le n ç a b u k lu k , say ıca ço k o la n r a k ip ­
le rin i y ıld ırm ış tı; h e r an g ö rü n m e si k o rk u s u y la tit r e ­
yen h a lk la rı a r k a s ın d a b ır a k a ra k , en d işe duym adan
b a ş k a ta r a f la r a g id e b ilird i.

B u r s a ’ya çık ıp , o rd u s u y la B oğaz'ı aştığ ı, G elib o lu ’­

d a h e m İs ta n b u l lim a n ı ile r e k â b e t ed ecek h e m d e V e­
n ed ik , C eneviz g e m ile rin e m ey d an o k u y a c a k b ir lim an
in şa a tın a b a şla d ığ ı v a k it, h e rk e s o n u h â lâ K ilik y a 'd a
san ıy o rd u . O sm a n lıla rm ilk a s k e rî lim a n ın d a k i u zu n
d a lg a k ıra n la rı tu ta n k u v v etli k o lo n la r b u g ü n b ile h a y ­
ra n lık u y a n d ırm a k ta d ır. G eniş g ü v erte li a ltm ış h a r p
gem isi k ısa za m an d a S arıca P a şa 'n m e m rin d e sefere
çık m ak ü ze re a s k e r ve m ü h im m a t y ü k lem esi y a p m a ­
ya b aşlad ı. D enize açılan filo, Sakız, M idilli, B ozcaada,
R odos, K ıb rıs ve diğ er ta k ım a d a la rı te h d it etm eye
b aşlad ı.

İk in c i d efa k en d i öz h a lk ın a k a rş ı Y ıld ırım Bâye-

z id ’in fe tih le rin e iş tira k ed en İ m p a r a to r M anuel, efen ­
d isin in ö n ü n d e ta m a m e n b o y u n eğ m işti. B izan s'a bağ ­
la n an vergiyi ve h e r ilk b a h a rd a v erilm esi m e c b u rî olan
a s k e rî b irliğ i b izzat k en d isi G elibolu'ya k a d a r gelip
te slim etm işti. S ik lad a d a la rı ve S akız ad a sı b ir ö n ce­
k i sa ld ırın ın izlerin i ta ş ırk e n , y en iden O sm anlı akım -
n ın b a ş la m a sın a ş a h it olu y o r, istilâ c ıla r p o rta k a l b a h ­
ç e lerin i a te şe v e rirk e n , genç k ızları ve ço c u k ları y an ­
la rın a alıp g id iy o rlard ı. B u m a n z a ra b ü tü n kıyı ve d e­
nizleri y asa boğ d u . S a ld ırın ın şid d e tle n m e sin e d ay an a­
m a y an İo n n e s Paleologos itira z e tm ek c e sa re tin i b u l­
du. T akım a d a la ra y ap ılan ta a rru z la rd a , İs ta n b u l'a k a r ­
şı s a ld ırın ın izlerini görm eye b a şla m ıştı. S u rla rın ı o n a r­
m a k ve M a rm a ra denizi k ıy ısın d a yeni d u v a rla r, k ale­
le r y a p tım a k c e sa re tin d e b u lu n d u . İs ta n b u l'u n T rak y a
ov asın a b a k a n ta ra fın d a s u rla rın denizle b irle ştiğ i n o k ­
ta d a b u lu n a n b eş kuleye iki k u le d a h a ilâve ed e re k
en önem li m e v k ilerin i sa ğ la m la ştırıy o rd u .

Y ıldırım B âyezid, k u d re tin e k a rşı alm a n te d b irle ­

ri, k en d isi' için h a k a re t telâkki- e tti. E d irn e 'd e de re h in
o la ra k îo n n e s 'in oğlu M anuel'i elinde tu tu y o rd u . B u
genç ad am , im p a ra to ru n dediğine göre, Y ıld ırım 'm o r­
d u su n d a , o n u n n e z a re tin d e , h a rp s a n 'a tın ı ö ğ ren iy o r­
du. B âyezid, gözde a t u şa k la rın a ta k ın d ığ ı ta v ırla Ma-
nüel'i h im ây e ed iy o rd u . İo n n es P aleologos'a yazdığı
b ir m e k tu p ta , İ s ta n b u l’d a y en i o n a rıla n ve in şa ed ilen
s u rla rla , k u le le r d e rh a l y erle b ir ed ilm ez ise e lin d e k i
re h in e sin in h em en g ö zlerin i o y d u ra c a ğ ın ı b ild ird i.

İ ta a t e tm e k veya o ğ lu n u n k ö r e d ilm e si şık la rın ı

te rc ih e tm e k z o ru n d a b ıra k ıla p ih tiy a r, te h d it a ltın d a
b u lu n d u ğ u sa ra y ın d a , izdi ra p , u ta n ç ve d e h ş e t iç in d e
ö ld ü . Gizli b ir h a b e rc i sa y esin d e , Y ıld ırım B âyezid'-
den ö n ce b a b a s ın ın ö lü m ü n ü ö ğ re n e n M an u el, b ir y o lu ­
n u b u la ra k E d ir n e ’d en k a ç tı ve İ s ta n b u l'a g id e re k ta h ­
ta o tu rd u . B u k a ç m a o la y ın a s in irle n e n Y ıld ırım B â­
yezid, g ö zetlem ed e ih m â lle ri g ö rü le n sa ra y m u h a fız la ­
rın ı id a m e ttird i. H ıris tiy a n g u r u ru için e s k ile rin d e n
d a h a aşağ ılık b ir a n la ş m a , S u lta n B â y ez id 'in h ın c ın ı
h a fifle tti. B u n d a n b ö y le p a d iş a h ın k a d ıla rı İ s ta n b u l
şe h rin in iç in d e k e n d i te b ’a s m a a d a le t d a ğ ıta c a k la r ve
R u m la rın h ıris tiy a n lığ ın ı d a h a y a k ın d a n te h d it e d e r­
cesin e, c â m ile r A y aso fy a'n m k a rş ıs ın a in ş a ed ilm ey e
b a ş la n a c a k tı.

Y eni a n la ş m a d a n d a m e m n u n k a lm a y a n S u lta n ,
b ü tifn A nadolu o rd u s u n u G e lib o lu ’d a n T ra k y a ’ya y ay a­
ra k , k ırlık b ö lg e le ri istilâ y a, y o lla n k e se re k , R u m şe­
h irle rin i k u ş a tm a y a ve m a h s u r b ıra k m a y a b a şla d ı.
D u v a rla rı için d e h a p s o la n R u m la r ya so n n e fe s le rin i
v e re c e k e r, ya d a te slim o la c a k la rd ı. R u m la rın k o r k u ­
s u n d a n , d a h a ziy ad e g ü çsü z lü ğ ü n d e n em in o lan Y ıld ı­
rım , A n ad o lu ve R u m e lf o r d u la r ın ı sel g ib i M a car ve
U la h la rm ü z e rin e s ü rd ü . T u n a ’n m sol k ıy ısın d a y e rle ş­
m iş o la n b u sa v aşç ı k a v im le r m a d e k i S u lta n ’ın k o m ­
şu su o lm u ş la rd ı, ay n ı z a m a n d a o n u n d ü şm a n ı d a o lu ­
y o rla rd ı. Z a m a n a h iç b irş e y b ıra k m a d a n s ü r ’a tle h a r e ­
k e t ed e re k , d ü ş m a n a karşı, g aleb e ç a lm a k o lan siy a se­
ti, a ta sı O sm an B eğ’in h ıris tiy a n la rla v ak it g eçirm ek
esasın a d ay an an siy asetiyle hiç b ağ d a şm ıy o rd u :

V III .

H e r tü rlü ah lâk sızlığ ın m erk ezi olan, d e je n e re B i­

z a n s l I l a r ı n b a ş k e n ti İ s ta n b u l’d a n u z a k la ştık ç a d ah a
yeni, d a h a sağlam , k en d i o rd u su y la boy ö lçüşebilecek
m ille tle r ile k a rşıla şıy o rd u . T u n a b o y la rın d a yaşayan
ırk la r, o n u n su la rın d a h e r zam an k a h ra m a n lık şe rb e ti
içm işlerd i. H u n la r, o ray a d o ğ u şta n b ir b a rb a rlık , m a­
cera cı c e sa re t ve K afk as ırk la rın a h as b ir vahşi v a ta n ­
sev erlik b ıra k m ış la rd ı. O sm a n lıla r gibi çob an olan, o n ­
la r gibi b o zk ırı ve in sa n ın savaşçı a rk a d a ş ı a tla rı se­
ven M a carla r, ö n celeri R o m alıları y en m işler, fa k a t so n ­
r a la rı T ra ja n 'a m ağ lû p o lm u şla r, b ir m ü d d e t so n ra da
m û c iz e le r y a rd ım ıy la h ıristiy a n lığ ı k a b u l e tm işle rd i.
T a b ia tın b ir te sa d ü fü so n u cu , S ırb is ta n 'ın son dağ la­
rı, ile T ra n silv a n y a 'm n dağ s ıra la rı a ra s ın a y e rle ştik ­
le rin d e n , d o ğ u d an gelen k av im lere B a tı'n m y o lu n u tı­
k a m ışla rd ı. T ü rk is ta n 'a M a c a rista n k a d a r hiç b ir y er
benzem ez. B a b a sın ın za m a n ın d a katuldığı sa v a şla rd a
g ö rm ek fırs a tın ı b u ld u ğ u M a c a rista n 'ın geniş ov aları
ve m ü m b it to p rağ ı, A sya'da k en d i e tra fın d a to p la n a n ,
k a la b a lık la ştık ç a h u y su z laşa n T ü rk m e n a ş ire tle rin in
y e rle ştirilm e si için uygun b ir ü lk e o la ra k , Y ıldırım
B ây ezid'in h ü ly â la rın a g iriy o rd u . S u lta n B âyezid, B u r­
sa civ a rın d a k i k o rk a k R u m la rd a n h iç en d işelen m iy o r;
fa k a t A nadolu ve S u riy e B ey lik lerin in , O sm anoğulla-
rın ın h âk im iy e ti ile b a ğ d a şam ay ac ak b ağ ım sız lık la rın ­
d an k u şk u la n ıy o rd u . O n ları A vrupa'ya sü rm ek , T u n a
o v aların ı istilâ e ttirm e k , böylece Asya İ m p a ra to rlu ­
ğ u n u güv en a ltın a a lm a k is tiy o rd u . O sm a n lı S u lta n la ­
r ın d a n d ö rd ü n c ü s ü n ü n b u s iy a s e tin in iç g ü d ü n ü n b ir
so n u c u o ld u ğ u k a d a r, d e h â n ın ile ri g ö rü şlü lü ğ ü o ld u ­
ğ u n u d a itira f e tm e k g e re k ir. S av aş ve d in h ey e ca n ı
iç in d e O sm a n lıla r b u p o litik a y ı fa rk e d e m e m iş le rd ir.
Y ıld ırım ö n ce k e n d is in i s o n ra B o ğ a z iç i'n d e n T u n a 'y a
a k a c a k o la n k itle le ri h e m A sya’d a , h e m A v ru p a 'd a h a ­
r e k e te g e ç iriy o rd u . F a k a t, O s m a n lıla rm b u s is te m li ya­
y ılm a sın d a k a rş ıla ş ıla c a k d ire n c i iyi h e s a p e d e m e m iş­
ti. Z a m a m n m ız d a g ö rü ld ü ğ ü gibi, O sm a n lı id a re s in e
g eçen T u n a ö te si e y â le tle r, O sm a n lı e g e m e n liğ in d e n
y in e ilk k u r tu la n la r o lm a k ta d ır. A ra d a n geçen b e ş a s ır
o n la rı e rite m e m iş tir. O rm a n la r m illiy e tle ri m u h a fa z a
e d e rle r.

I X

K uzey A sya’d a n g elen M a c a rla r, ö n c e le ri M a c a r

o v a la rın ın e sk i h a lk ı ile k a r ış tık ta n s o n ra , k a n ve a te ş
iç in d e A v ru p a ’n ın k u ze y in d e k e n d ile rin e b ir y e r e d in ­
m eye ç a lışıy o rla rd ı. A lm anya, F ra n s a ve İ ta ly a ’d a n el­
d e e ttik le ri g a n im e tle rle , h ıris tiy a n lığ ı b o z k ırla rın a
s o k m u ş o ld u la r. A şiret b a ş k a n la rm d a n m e y d a n a gel­
m iş b ir d iy et, b a ş k e n tle ri B u d a ’d a k ıra lı tâ y in e d iy o r­
du. S ıra sı g eld ik çe, R u sy a, P o lo n y a, B o h em y a, A vus­
tu ry a F ra n s a ve İta ly a 'y a a k ın la r d ü z e n le m işle rd i. S a­
vaş o n la rın ta b ia tın ın b ir p a rç a sıy d ı. A d riy a tik k ıy ıla­
r ın a k a d a r in e re k V e n e d ik lile rd e n Z a ra lim a n ın ı a l­
m ış la rd ı. Ç eşitli e v le n m e le r ile A v ru p a ta h tla n n a o tu ­
r a n M a car p re n s le ri, h ıris tiy a n lığ ın ile ri gelen k r a lla ­
r ın ın te r tip e tik le ri b irlik le rd e h e r z a m a n a ra n ıla n
m ü tte f ik le r o lu y o rla rd ı. K ılıç la rın ın e riştiğ i y e re za­
fe ri de g ö tü rü y o rla rd ı.
 O z a m a n la r iç k a rış ık lık la r ü lkeyi sa rsm ış, en si­
y asî ve c e s u r k rallarım d an Layoş ö lü n c e y e rin e kızı Ma-
r ia g eçm işti. B u ta cı genç k ıza fazla g ö re n N ap o li k r a ­
lı K arlo s, g elerek M aria'y ı ta h tta n in d ird i. M a car asil-
zâ d ele ri ile b e ra b e r h a re k e t ed en M a ria 'n m an n e si kı­
zını ta h tta n in d ire n K a rlo s ’u ö ld ü rttü . A d riy atik k ıy ı­
la rın d a h ü k ü m s ü re n y a rı vahşi. H ırv a t a ş ire tle ri, K a r­
lo s 'u n in tik a m ın ı a lm a k için b u se fe r a n n e ile kızını
k a ç ırd ıla r, a n n e y i id a m e d e re k genç k raliç ey i re h in
o la ra k e lle rin d e tu ttu la r .

B u o la y la rd a n önce M aria ile n işa n lı o la n B rande-

b u rg v alisi S ig ism o n d , g elerek genç kızı h a p is te n k u r­
tair ır , m ü k â fa t o la ra k o n u n la ev len erek M a car k ra lı
•

o |u r. S iy aset, şövalye r u h u ve k a h ra m a n lık ö ze llik leri­

n i ü s tü n d e to p la y a n b u p re n s b ir g ü n A lm anya İ m p a ­
r a to r u se çile ce k tir. O z a m a n la r T ü rk is tilâ s ın a k a rşı
A v ru p a’n ın ile ri k alesi ro lü n d e o lan b ir ü lk e n in k ra lı
o lu y o rd u . D ah a ö n ce d en m ağ lû p e d ilen S ırp ve B u lg a r­
la rın d e ste ğ in d e n m a h ru m o ld u ğ u n d a n ve devam lı
Y ıld ırım B âyezid ta ra fın d a n te h d it ed ild iğ in d e n , Av­
r u p a ’y a son b ir ça ğ rı y a p a ra k , k e n d i id a re si a ltın d a
d ö v ü şm e k te n ş e re f d u y an h ıris tiy a n k av im le rd e n b ir
o rd u to p la m a y ı b a ş a rd ı.

Y ıld ırım B âyezid ile ç a rp ışm a k ü zere y irm i bin

F ran sız, B u rg o n y alı, İta ly a n , A lm an, H ırv a t Sigis-
m o n d 'u n ça ğ rısı ü ze rin e to p la n m ış la rd ı. Ç eşitli k ısım ­
la ra a y rıla n S u lta n 'm o rd u s u B u lg a rista n , S ırb is ta n
ve U lah y a’yı işgalleri a ltın d a tu tu y o rd u . D ağlık bölge-
le r d ire n irk e n , d ü z lü k y e rle r te slim o lu y o rla rd ı. U lah
p re n s i M irçe O sm a n lIla rın h â k im iy e tin i k a b u l e d e re k
m ü tte fik le ri o lm u ş tu . B u ta rih te n itib a r e n U lah y a (R o­
m an y a) h e p O sm a n lı e g e m en liğ in d e k a lm ış tır. Sigis-
m o n d e m rin d e k i g e n e ra lle ri y a rd ım ıy la T ü rk le ri B o s­
n a o v a la rın d a d u rd u rm a y ı b a ş a rd ı. B a s tır a n k ış iki
d ü şm a n ı b irb irin d e n a y ırd ı. T ü rk le r d e b ir d a h a b u
b ö lg e d e b ir a d ım ile rle y e m e d ile r.

O sm a n lIla rın te re d d ü tü n d e n c e s a re tle n e n Sigıs-

m o n d , 1392 yılı ilk b a h a rın d a T u n a ’yı a ş a ra k , T ü rk le-
r in ile ri k a le le rin d e n o lan N iğ b o lu 'y u k u ş a ttı. B u , h a ­
y a tın ın d ö n ü m n o k ta s ın ı te şk il ed e c e k ti. E d ir n e ’d en
im d a d a k o şa n Y ıld ırım B âyezid, B o sn a, A rn a v u tlu k ve
T ra k y a ’d a se fe rd e o la n k u m a n d a n la rın ı y a n m a ça ğ ırd ı
ve S ig ism o n d ’u n h aç lı o rd u s u n u N iğ b o lu ile k e n d i o r ­
d u g âh ı a ra s ın a ald ı. T am N iğ b o lu k a le sin d e a r a d ık la r ı
avı y a k a la y a c a k la rı s ıra d a te h d it a ltın d a k a la n H aç lı
o rd u s u , k e n d i d e ğ e rle rin e ve a s k e rî b ilg ile rin e d e n k
g ö rm e d ik le ri T ü rk le ri m e y d a n m u h a re b e s in d e yene­
c e k le rin i san d ılar.-.. H a lb u k i T ü rk le r in te k ta k tik le ri
k o rk u n ç c e s a r e tle r i ve im a n la rı idi. M a c a rla r v a ta n la ­
rı, h ır is tiy a n la r şa n ve şe re f, T ü rk le r ise islâ m iy e ti y a y ­
m a k iç in d ö v ü şü y o rla rd ı. Y irm i b in F ra n sız , M acar,
B o h e m y alı, A lm an N iğ b o lu m e y d a n ın d a ta m a m e n im ­
h a o ld u la r. G ün b a ta r k e n S ig ism o n d ’u n m e ş h u r b ir li­
ğ in d en sa d ece ö lü le r, y a r a lıla r ve B u lg a r o rm a n la rın a
sığ ın an b ir k aç yüz k a ç a k k a lm ıştı. S ig ism o n d b ile ta ş ­
k ın T u n a ’yı y ü z e re k a şa m a y m c a , b ir sip a h in in p a la sı
a ltın d a can v erec ek ik e n şö v a ly e le rin d e n b iri h ü k ü m ­
d a rın ö n ü n e g eçer, d a rb e y i k e n d i y er, y a ra lı o lm a sın a
ra ğ m e n S ig ism o n d ’u k a rşıy a g eç irir; g ü n le rc e sü ren
zo rlu b ir y o lc u lu k ta n so n ra İ s ta n b u l’a v a rırla r ve a n ­
ca k İta ly a ü z e rin d e n B u d a 'y a d ö n m e k m ü m k ü n o lu r.

A rtık Y ıld ırım 'ın ad ı, d e h şe t iç in d e k a la n T u n a k ı­

y ıla rın d a te k h â k im o la ra k d u y u la c a k tır.

1 XI .

S on z a fe rin in sevinci için d ey k en B u rs a 'd a n y e ti­

şen b ir h a b e rc i Asya to p ra k la rın d a k i y en i gelişim leri
iletin c e n eş'e si en d işeye d ö n d ü . B a tı A n ad o lu ’d a b ıra k ­
tığı veziri T im u rta ş, K a ra m a n B eğ i’n in ân î b ir sald ısı
ile gafil av lan m ıştı. B u rsa b ile te h d it a ltın a g irm işti.
K a ra m a n lıla rın b u isyanı M a c a rista n 'ı T ü rk istilâ sın ­
d a n k o ru m u ş o lu y o rd u . Y an ın d ak i iki m u azzam o rd u y ­
la d e rh a l B u lg a rista n , T ra k y a ve B o ğ az'd an geçerek
U ludağ e te k le rin e e rişti. C ü re tin d e n dolayı p işm a n lık
d u y an K a ra m a n B eği ö z ü r dileyip, h â tâ s ın ı ta m ir e t­
m ek istem işse de, S u lta n B âyezid sad ece in tik a m al­
m ayı d ü şü n m e k te d ir. K açan K a ra m a n lıla rı A ktaş ova­
sın d a y a k a la r, y e n e r ve A lâeddin ile ik i o ğ lu n u zin cire'
v u rd u ra ra k , h en ü z sa b ah ley in K a ra m a n lıla rın elinde
e sir o lan T im u rta ş 'a e m â n e t ed er.

H id d e tin e m ağ lû p o lan T im u rta ş, S u lta n B ayezid'e

d a n ışm a d a n A lâeddin Beği b o ğ d u ru r. T ü rk ta rih ç ile ri,
« b ir B eğ'in ö ld ü rü lm e si, b ir ey â letin k a y b e d ilm esin d e n
d a h a evlâdır.» d e rle r. T im u rta ş 'm b u h a re k e tin i affe­
d en Y ıld ırım B âyezid, K a ra m a n B eğliğini ta m a m e n
im p a ra to rlu ğ a b ağ lad ı. B u ra d a n h a re k e t e d e re k , eski
K a p a d o k y a ’yı, y an i A kdeniz ile K a ra d e n iz a ra s ın d a k a ­
la n O rta A n ad o lu ’yu, T o k at'ı, S ivas'ı, K ay seriyi, K a sta ­
m o n u 'y u to p ra k la rın a k a ttı.
 S in o p a h ü k m e d e n K ö tü rü m B âyezid ad lı beğ, sa n ­
ki İ s k e n d e r ’in is tilâ s ın a k a rş ılık v e rirm iş gibi D oğu'-
d a n B a tı'y a ile rley en yeni is tilâ c ı T ü rk le rin b a ş ın d a k i
A ksak T e m ü r’e (T im u rlen k ) k a ç a r. K ö tü r ü m ’ü n ve b ü ­
tü n b e ğ le rin in T em ü re k a ç m a la rı sa y esin d e Y ıld ırım
B âyezid S in o p 'ta n İ s ta n b u l B o ğ azın a k a d a r b ü tü n K a ­
ra d e n iz sa h ille rin e sa h ip o lu r. K a s ta m o n u v aliliğ in e
g e n ç o ğlu S ü le y m a n ’ı tâ y in e d e r. B u ş e h ir c iv a rın d a
zen g in b a k ır m a d e n le ri o ld u ğ u gibi, esk i Y u n a n ve
A rap e s e rle rin e d e ra s la n ır; ed e b î h a y a tı b ir h ay li c a n ­
lı o lu p b elli b a ş lı k ü ltü r m e rk e z le ri a ra s ın d a d ır.

B u g ü n k ü ad ı S a m su n o lan , A tin alı ve M ila slıla rm

k o lo n isi, R o m a lıla r d e v rin d e P o n tu s k ra llığ ın ın b a ş ­
k e n ti A m isus, B ây ezid 'in f ü tu h a tı s o n u n d a O sm an lı
to p r a k la rın a ilh ak o lu n u r.

B u tic a r e t m e rk e z le rin d e y ü k se le n tu ğ la , h a la t ve
K a tra n fa b rik a la rı S u lta n 'ın h â z in e sin e y en i g e lirle r
sağ lıy o rd u . A b id elerin in , su y o lla rın ın ve m e z a rla rın ın
z a rif y ap ısı y ü zü n d e n R u m eli B a ğ d a d 'ı diye a n ıla n
A m asya, k ilise k u b b e ve k u le le rin in y an ı s ıra ca m i m i­
n a re le rin in y ü k se lm e sin i g ö rd ü . Y ıld ırım B âyezid il­
m i, sözü ve d o ğ ru lu ğ u ile ş ö h re t y a p m ış P îr Ali a d ın ­
d a b ir şey h e ra sla y m c a o n a b ü y ü k saygı g ö ste rd i. B ir
m ü d d e t s o n ra T e m ü r z a m a n ın d a d a a r a n a n ve saygı
g ö re n b u za t, ü lk e sin i a r k a a rk a y a fe th e d e n h ü k ü m ­
d a r la rın h e p sin e ş ö h re tin i d u y u rm u ş tu . O z a m a n la r
A m asy a'd a y aşay an M ih rî a d ın d a b ir k a d m y a z a r ve
d ü ş ü n ü rü n tü rb e s in in b u g ü n b ile T ü rk ş a irle ri ta ra fın ­
d a n ziy a re t ed ilm esi, b u T ü rk m e n ş e h irle rin d e d ü ş ü n ­
ce s a n ’a tla rm m k a d ın la r a r a s ın d a b ile y ay g ın o ld u ğ u ­
n u g ö s te rm e k te d ir. O s m a n B eğ 'in h a lk ın ın a şk d e s ta ­
n ı o lan F e rh a d ile Ş irin 'in h ay alî o la y la rın d a k i y e r b i­
le A m asya o la ra k se çilm iştir, A m asyada, güya çob an
Ş irin ’in s ü rü le rin in s ü tü n ü a k ıtm a k için oyduğu söy­
len en b ir su yolu g ö ste rilir. B iraz ilerd e, b ir k ay a çı­
k ın tıs ın d a F e rh a d 'a Ş irin 'in ö ld ü ğ ü n ü u y d u ra n ih tiy a r
dilen ci k a d ın ın d u rd u ğ u y er v a rd ır.
Ş im d i K ızılırm ak a d ın ı alm ış o la n esk i R u m k e n ­
ti H alis, B âyezid za m a n ın d a in şa ed ilm iş, T ü rk m im a­
risin in en güzel ö rn e k le rin d e n b iri o la n k ö p rü sü ile
m e ş h u rd u r. B u k ö p rü y e, dalgınlığı ile ta n ın m ış, dinî
d ü şü n c e le rin d e n a y rılm a ih tim a li y ü zü n d en in sa n la rla
te m a s k u rm a y a n T ü rk m e n d ü ş ü n ü rü o la n K oyun B ab a
K ö p rü sü d e rle r. G ünde b eş v a k it d u a z a m a n la rın d a
koyun sesine benzeyen se sler ç ık ard ığ ı için k en d isin e
o ad v erilm iştir. B u evliyâm n tü rb e s i y an ın d a, A v ru p a’­
d a b e n z e rle ri o lm ay an , b ed a v a yiyecek d ağ ıtan k e r­
v an saray ı v a rd ır.

X II

Z afer ve fe tih le rle gözü doyan Y ıld ırım B âyezid,

a ra la rın d a u zu n z a m a n d ır yaşadığı b a r b a r la rın ve
R u m la rın â d e tle rin d e n etk ile n m iş o la ra k E d irn e ’ye
dön d ü . S ırp k ra lın ın kızı o lan k a rısı o n a şa ra b ın ta d ı­
n ı ve sa rh o şlu ğ u n alçaltıcı zevkini ö ğ re tm işti. M acar
ve K ıb rıs şa ra p la rı, Y ıld ırım ’a Hz. M u h a m m e d ’in e m ir­
le rin i u n u ttu rm u ş tu . P ey g am b er, ü m m e tin in fik rî ü s­
tü n lü ğ ü n ü sağ lam ak için fe rm e n te ed ilm iş içk ileri
y a sa k la m ıştı.

M edler ve P e rsle rd e n a ld ık la rı b ir ta k ım sefil ge­

le n ek le r ile b o zu lm u ş olan R u m la r b u g elen ek leri Os-
m a n ii sa ra y ın a s o k m a k ta g ecik m ed iler. S a ra y la r yalnız
h a r p g an im eti o la n güzel k ız la rla değil, aynı z a m a n d a
b ir k ısm ı h a d ım ed ilen d iğ e rle ri ise ta b ia ta te rs d ü şe n
cin sî ilişk ile r için k u lla n ıla n güzel oğlan ç o c u k la rı ile
d o lu y o rd u . K ad ın c a gü zellik leri ile ta n ın a n o ğ la n la r­
d a n b a z ıla rı H a re m g ü zellerin in en şid d e tli ra k ip le ri
o lu y o rla rd ı. Böyle aşağ ılık b ir işte k u lla n ıld ık ta n so n ­
r a iç o ğ lanlığa k a d a r y ü k se len le ri, im p a ra to rlu k ta d a ­
h a b ü y ü k rü tb e le re sa h ip o la b iliy o r ve böylece k e n d i­
le rin i o m evkiye g e tire n ah lâk sız zevkin devam e ttir i­
cisi o lu y o rla rd ı. D oğu ü lk e le rin d e n , ço k k a d ın la evlen­
m e k g elen eğ in d en çık tığ ı ta h m in ed ilen b u k ö tü h u y
T ü rk le rin saf tö re le rin i p e k e rk e n b o zm ay a b a ş la m ış ­
tı- İs ta n b u l s a ra y la rın d a k i gibi ü re y e n h a d ım la r çok
geçm eden, k a d ın la rın ve ç o c u k la rın k o ru y u c u su ro lü n ­
d e ü ç ü n c ü b ir c in siy et y a ra tm ış la rd ı. E rk e k te k i cesa­
r e t ve a şk k a y n a k la rın d a n m a h ru m o ld u k la rın d a n , sa ­
h ip o ld u k la rı a rz u la r sad ece k in in soğuk ih tira sı, k ıs­
k an ç lık ve y ü k selm e h ırs ı idi. H z. M u h a m m ed 'in k a n u ­
n u , b u ik i ta b ia t d ışı ah lâk sızlığ ı b o ş u n a y asak la m ış
gibiydi. E sk i Y u n an d e v irle rin d e k i, h a d ım la rı ve M a­
k e d o n y a l I la r ı n ö lü m sü z le r d iy e a d la n d ırd ığ ı ah lâk sız
o ğ la n la rd a n k u ru lu to p lu lu ğ u ta k lit e tm e k istey en Os­
m a n lIlar, seçm e k ö le le r y a p m a k m a k sa d ıy la , G ü rc ista n
ve Ç e rk e z ista n 'm en güzel o ğ la n la rım to p lu y o rla rd ı.
Y ıld ırım B âyezid, to p la n a n h ıris tiy a n ç o c u k la rın ı sa­
r a y la rın d a ve o rd u s u n d a k u lla n ıy o rd u . Â d etlerd ek i b o ­
z u k lu k la rla p e k b a ğ d a şm a y a n a s k e rî zih n iy et, b ü tü n
b u a ş ırılık la ra ra ğ m e n S u lta n ve çev resin d e y aşam ay a
devam ed iy o rd u . İçk ili o ld u ğ u z a m a n la r h a riç tu tu ­
lu r s a a d a le ti m ü k e m m e l, d isip lin i ço k s e rtti. V e2ir— i
âzâm ı Ali P aşa b ü tü n a ş ırılık la rın d a y a n ın d a o lm ası
n a rağ m en so ğ ukkanlılığım m u h afaza e d e r ve S u ltan
m k a ra rla rın ı düzeltm ek y o lu n a g iderdi.

X III

Y aş ilerled ik çe Y ıid ırım 'm k ö tü h u y la rı k ay b o lu ­

yor, d in d ah a a ğ ır b asıy o rd u . S avaşlar, H alife’n in elçi­
si sayılan im a m la rın m ânevî k u d re tin d e n b ir şey kay-
b e ttirm e m işti. S u ltan h a lk ı ü zerin e h ü k m e d e rk e n ,
K u r'a n d a o n u n ü zerin e h ü k m e d iy o rd u . Ş ey h ü lislâm ­
la r n a sih a t, te k d ir ve h a ttâ lâ n etlem e h ü rriy e tin e sa­
h ip tile r; b ir derviş, sa ra y d a yap tığ ı te n k id le rle b ir fâti-
h i u ta n d ıra b iliy o rd u .

O za m a n la r B u rsa civ arın d a b ir te k k ed e yaşayan,

yaşlı, bilgili ve saygı g ö ren b ir A rap şeyhi y aşard ı. Bu-
k a ra ad ın d a k i b u şeyh M ısır H alifesi ta ra fın d a n S u l­
ta n B âyezid'e h e r d in î sefere ç ık ışta kılıç k u şa tm a k
ile g ö rev len d irilm işti: H alife’n in de itim a d ın ı k azan ­
m ış olan B u k a ra , Y ıld ırım B âyezid ile y ap tığ ı h e r gö­
rü şm ed e, iki k ö tü h u y u n u n islâm iyeti zedeleyeceğini
ile ri sü re re k b u n la rd a n vazgeçm esini te lk in ed iyordu.
Şeyh n ih ay et S u lta n ’m v icdanını etkilem eyi b a şa rd ı.
İh tiy a rın ilm in d en de istifa d e eden Y ıldırım , k en d i y a­
şadığı h ay a t ile K u r’an d a k i e m irle rin saflığım g ö rünce
y a p tık la rın d a n u ta n ç duydu.

B u k a ra b ir gün: «Ya Hz. M uham m ed T a n rı’n m

sa h te b ir elçisid ir, ya da sen gerçek p ey g am b erin k ö tü
b ir yoldaşısın» dedi.
B u sözler ü zerin e k en d in e gelen S u ltan B âyezid,
b u n d a n böyle g ü n ah ların ın k efâretin i v erm ek için ça-
F : 12
îışa c a ğ m a y em in e tti. S aray ı iç o ğ la n la rın d a n te m iz le ­
di, T o k ay ve K ıb rıs ş a ra p la rı ile d o lu o la n fıç ıla r to p ­
ra ğ a d ö k ü ld ü . A lışk a n lık la rın ira d e ü z e rin e g aleb e ça-
la n ıay a cağ ı b ir y a şa g elm işti. S a v a ş la rd a ve g ü n a h la ­
r ın d a o ld u ğ u g ib i fa z ile tle rin d e de ş id d e tli o la n Y ıldı­
r ım B âyezid; m ü m in le r ta ra fın d a n y a p ıla c a k d u a la rın ,
k u ru c u s u n u n h â tıra s ın ı ta zelem e si için m e rm e rd e n c a ­
m ile r y a p tır ttı. S e fe rle rin in T a n rı ta ra fın d a n k u tlu k ı­
lın m a sı için H a life 'n in elçisin e k ılıç k u ş a ttır m a k ge­
len eğ in i ilk d e fa o y e rle ş tirm iş tir.

B u s ır a la r d a İ s ta n b u l'u d a h a y a k ın d a n g ö zlem ek
ve te h d it e tm e k m a k sa d ıy la İ s ta n b u l B o ğ a z ı'n m A sya
k ıy ıs ın d a G üzelce H is a r d e n ile n k aley i in ş a e ttir d i. B u
h is a r d a h a ile rk i y ılla rd a I I. M e h m et ta ra fın d a n k u r u ­
la c a k o la n b ir se ri h is a rla rın b a ş la n g ıc ın ı te şk il e d e ­
c e k tir. K a lın tıla rı h a le n S u lta n ’m s a ra y ın ın b a h ç e s in d e
b u lu n m a k ta d ır.

X IV

B u n a ra ğ m e n Y ıld ırım B âyezid h â lâ b u zavallı im ­

p a r a to r la r a k a r ş ı c ö m e rt d a v ra n ıy o rd u , D o ğ u ’d a k i k a r ­
g aşalık y ılla rın d a S elân iğ 'i e lle rin e g e ç irm iş o la n Lâ-
tin le re k a rş ı sa v a ş a ra k şe h ri fe th e tm iş ve P ale o lo g o s’-
la ra g eri v e rm iş tir; böy lece B iz a n s’ın g ü n ü n b irin d e
n asıl o lsa çö k eceğ in i ve b u g a n im e tin k e n d is in e d a h a
k o lay geçeceğini d ü ş ü n m ü ş tü r.

K a h ra m a n lık ve şe re f u ğ ru n a y o la ç ık m ış altı b in
F ra n sız ile b e r a b e r o la n M a c a r k ra lı S ig ism o n d ’u n son
h a re k e tle ri, Y ıld ırım ’ı T u n a k ıy ıs ın d a k i N iğ b o lu k a le ­
sin e g ö tü rd ü . F ra n sız b irliğ i iç in d e ü lk e n in en ta n ın ­
m ış k işileri b u lu n u y o rd u ; b u n la rd a n , F ra n s a b a ş k o ­
m u ta n ı E u K o n tu ; N e v er s K o n tu ; h en ü z çocu k sayı­
lacak y a ş ta B u rg o n y a d ü k ü n ü n oğlu K o rk u su z Jean ;
B unbon h a n e d a n ın d a n M arch e k o n tu ; a m ira l Je a n de
V ienne; F ra n s a m a ş e ra lı B o u cicau lt; Coucy s ir'i G uy
de la T rem o u ille say ılab ilir. T u n a n e h ri N iğbolu k ale­
sin in s u rla rın ın d ib in e k a d a r b u h a ç lı o rd u s u n u silâ h ­
ları, e rz a k la rı ile b e r a b e r a h lâk sız â d e tle ri de ta şıy o r­
du. N e h rin sol k ıyısı H açlı o rd u la rın ın g ö rü n m esiy le
te slim oldu. Y u v aları için m ü slü m a n e fe n d ile rin d e n
çok d a h a zâlim o la n h a ç lı k u rta rıc ıla r, S ırb ista n , B u l­
g a ris ta n ve T ra n silv a n y a'y ı y ağ m ala d ıla r.

N iğbolu s u rla rın a v a rd ık la rın d a sek sen b in kişiyi

b u lan H aç lıla r, O sm a n lIların m ü s ta h k e m m ev k iin i k u ­
şa tm ay a b a ş la d ıla r. K ale k u m a n d a n ı yiğ it D oğan, te ­
cavüz ed ilen to p ra k la rın ı k o şu p k u rta rm a s ı için Y ıldı­
rım B ây ezid ’e zam an k a z a n d ırm a k için k aled e so n fe r­
d in e k a d a r d iren m e y e k a r a r v erd i. B u lg a rista n 'ın k a
ra n lık o rm a n la rın d a s ü r'a tle ilerley en Y ıld ırım ne
F ra n sız la rın , ne de M a c a rla rın şü p h e sin i u y a n d ırm a d ı.
S ay ıla rın ın ç o k lu ğ u n d a n güven için d e o lan B irleşik
H ıristiy a n O rd u su k a ra rg â h la rın d a se fâ h a t ve eğlence
için d e y a şa rk e n , S u lta n ’ın y ak laştığ ım , h a fif sü v a rile r
o lan A zap 'larm sa ld ırısı ile a n la d ıla r.

C esaretli o ld u k la rı k a d a r d isip lin d ışı o lan M acar

ve F ra n sız la r, m ey d an sa v aşın d a ö n celik h a k k ın ın k e n ­
di b irlik le rin e v erilm esi h u s u s u n d a a ra la rın d a kavga­
ya tu tu ş tu la r. S ig ism o n d ’u n k o m u ta sın d a m evki alan
M acar p iy ad esi h a tla rın ı düzene so k m ay a ç a lışırk e n ,
sa b ırsızlığ ın d an b a ş k a e m ir ta n ım a y a n F ra n sız sü v a ri­
leri, Y ıld ırım ’ın sip a h ile rin e d a ld ıla r. M eydan b ir a n ­
d a on b in le rc e ö lüyle d o la rk e n , F ra n s ız la r e s ir ald ık
l a n ü ç b in T ü rk ’ü h u n h a rc a k a tle ttile r. T e c rü b e sin e
d a y a n a n C oucy S ir'i, F ra n sız şö v aly elerin e b u g ü n lü k
z a fe r ile y e tin m e le ri iç in b o ş u n a y alv ard ı. G özlerini
b en c illik , c ü r 'e t ve k a n b ü rü m ü ş o la n b u g en ç lere h e r
n a s ih a t k o rk a k lık gibi g eliy o rd u . D ah a ö n ce k i ç a rp ış ­
m a d a g ü çleri tü k e n e n a tla r ın b ile d in le n m e sin e f ırs a t
v e rilm e d e n te k r a r h ü c u m a geçildi. Y ıld ırım 'm sipahi*
le ri a sıl o rd u n u n gizlendiği b ir tep ey e d o ğ ru m u n ta ­
zam o la ra k g eri ç e k iliy o rd u . B a ta n g ü n ü n so n ışık la ­
rın d a b ird e n k ırk b in m ız ra k p a rıld a d ı. B u m ız ra k ve
kılıç o rm a n ı o rta s ın d a y e r a la n Y ıld ırım B âyezid d ü ş
m a n a d ü şü n m e k fırs a tı b ile v erm e d i. F ra n sız sü v a rile ­
rin i m e rk e z d e n k a rşıla y a n S u lta n , o rd u s u n u n ik i k a n a ­
d ın ı d a a ç a ra k , te k r a r b irle ş tirin c e b ü tü n F ra sız b ir li­
ği d e m ir b ir ç e m b e r için e alın m ış o ld u . F ra n s ız la ra
seslen en S u lta n B âyezid s ilâ h la rın ı b ır a k ır la r s a h a y a t­
la rın ın b ağ ışlan a ca ğ ın ı ifa d e etti.

B irlik a d ın a söz a la n a m ire l J e a n de V ienne, «H a

y ır, diye h a y k ırd ı, T a n rı bize h ay a tım ızı, a n c a k F ra n ­
s a 'n ın şe re fin e k a rş ılık d e ğ iştirm e m iz e izin v e rir. Z a_
fe r için değil ö lm e k için savaşacağız.» j

E lle rin d e k alan so n silâ h a k a d a r döv ü şen a s k e rle r

ya te slim o ld u la r ya d a ö lü m e k a v u ştu la r.

U zak tan b u k a tlia m ı se y re d e n M acar, U lah ve Al­

m a n p iy a d esi sav aşa girm ey e b ile c e s a re t ed em ed i. Ma-
c a rla r ta ra fın d a n te rk e d ile n k ra l S ig ism o n d k a ç m a k
z o ru n d a k a lırk e n , Y ıld ırım ’m gizli m ü tte fik i o lan S ırp
k ra lı O sm a n lIlara iltih a k e tti. Y alnız A v u stu ry a ve Bav-
y era b irlik le ri F ra n sız la rın c e sa re tin e k a d a r çık ab ild i
ler. V ü cu tların ı sip e r e d e re k S ig ism o n d 'u n çe k ilm esi­
n i gizlediler; o n u b ir sa n d ala a ta ra k T u n a 'n m a k ın tı­
sın a b ıra k tıla r.
N e h ir ce se tle rd e n dolayı g ö rü n m ez olm uş, N iğbo­
lu çay ırları altm ış b in ölü ve y aralı ile d o lm u ştu . T ü rk
le r de h ıris tiy a n la r k a d a r kayıp v erm işlerd i. E rte s i gün
savaş alan ın ı a tla d o laşan Y ıld ırım ü z ü n tü sü n d e n ağ­
la y arak , d ö k ü len O sm anlı k an ın ın in tik a m ın ı alm aya
yem in etti. Ç ad ırın ın eşiğinde o tu ra ra k , ik işe r ik işer
a t k o la n la rı ile b ağ lan m ış on b in h ıristiy a m n ö n ü n d en
g eçirilişini sey retti. N evers k o n tu ve S ch ilb erg er ad ın ­
d ak i B avyeralı genç b ir asilzade Y ıld ırım 'm a rk a sın d a
b u in tik a m sah n esin e n ez a re t etm eye m e c b u r old u lar.

XV

B âyezid önce N evers k o n tu n a ve ta n ın m ış yirm i

d ö rt asile h a y a tla rın ı b ağ ışladığını b ild ird i. S o n ra
k a tlia m b aşlad ı. B ağlı o la ra k ç a d ırın ö n ü n e g etirilen
h e r e sir b o y n u n u cellâd a u zatıy o rd u . O layları a n la ta n
genç S h ild b erg er de beş a rk a d a şın d a n so n ra ölüm e gi­
d e rk e n gençliğine acıyan şehzâde ta ra fın d a n k u rta rıl­
m ıştır. İslâm k a n u n u y irm i yaşını d o ld u rm a m ış olan
d ü şm a n ın ö ld ü rü lm e sin e k a r ş ıJ d i. (*) S u ltan , S child
b e rg e r’in ve b irk a ç çocuğun d ah a h a y a tla rın ı b ağ ışla­
dı. B u tan ığ ın y azd ık la rın a göre b ü tü n şövalyeler af
dilem eden, T a n rı'n m ad ın ı ça ğ ıra ra k ölüm e b oyun eğ-

(*) Böyle bir katliâmın yapıldığı çok muhtemel, bir

hıristiyan uydurmasıdır. Bu on bin esir Türk şehirlerinde
satılmıştır. ! H' ;i ' • i
d ile r. O n b in in c i e s ir d e ö lü m e g id e rk e n , N ev e rs k o n ­
tu n a ve d iğ e r y irm i d ö r t a silzâ d ey e d ö n e re k şö y le b a ­
ğ ırm ış tır: « E lv ed â, h e p in iz b ilin iz k i, k a n ım ız ı H z. I s a
iç in z a af g ö s te rm e d e n d ö k ü y o ru z . B u g ü n ö lü rk e n gök
te m u z a ffe r olacağız.»

. XVI

S c h ild b e rg e r'in a n la tığ m a g ö re o n b in e s irin k a t­

lia m ı, ş a fa k ta n g ü n b a tım ın a k a d a r d ev a m e tti. A k ıtı­
la n h ıris tiy a n k an ı, ö le n O s m a n lıla rm in tik a m ım a la ­
c a k seviyeye g elince, z a te n o ğ u lla rı ve k u m a n d a n la rı
ta r a f ın d a n d e v a m lı o la ra k y a k a rıla n Y ıld ırım g e ri k a
la n e s irle ri a s k e rle ri a r a s ın d a d a ğ ıttı. B u rg o n y a d ü k ü
ile b e r a b e r y irm i d ö r t şövalye ve a silz â d e S u lta n 'm
özel e s iri o la ra k G elib o lu k a le sin e k a p a tıld ı.

T u n a 'n ın d a lg a la rın ın K a ra d e n iz ’e k a d a r s ü r ü k le ­
diği, o r a d a n b ir V en e d ik gem isiy le İ s ta n b u l’a g elen
M acar K ra lı S ig ism o n d , b ir k a ç ay s o n ra b ir B izan s
gem isiy le ü lk e s in e d ö n e rk e n , h a ç lı m ü tte f ik le rin in
ö m ü r tü k e ttiğ i G elib o lu k alesi ö n ü n d e n g eçti. O n la r­
d a n ço k d a h a fazla ta lih li o la n k ra l, A d riy a tik y o lu y la
ü lk e sin in to p r a k la r ın a a y a k b a s tı. E s irle ri k a le n in üze
rin e ç ık a ra n T ü rk le r, k ra lın g em isin e d o ğ ru b a ğ ıra ra k ,
« C e saretin v a rs a gel d e a r k a d a ş la rın ı k u rta r,» d iy e b a ­
ğ ırd ıla r. B u m a n z a ra ü z e rin e a c z in d e n ve u ta n c ın d a n
ağ lay an S ig ism o n d , A v ru p a 'y a d ö n d ü ğ ü n d e e s irle ri
k u r ta r m a k için fid y e d ile n e c e k tir.

M a c a r T a rih ç ile rin d e n e d in ile n bilg iy e g ö re, fid y e ­

yi k a rş ıla m a k ü z e re F ra n s a ve K ıb rıs k r a lla rı B ây e­
zid 'e ö n em li h e d iy e le r g ö n d e rm iş le rd ir. Y in e ay n ı k ay ­
n a k la ra göre K u d ü s K ra lı L usin y an , a ltın d a n a n tik a
b ir vazo içinde on b in d ü k a; Y ıld ırım ’ın doğan ile av
cılığa o la n m e ra k ım b ilen VI. S ari, seçm e d o ğ a n la r ve
k ıy m etli k u m a ş la r y o lla m ıştır. B öylece ü lk e d e n ü lk e ­
ye, iki yüz b in d ü k a tu ta rın d a fidye to p la n m ış tır. Yıl*
d irim ’ın özel e s irle ri ise u z u n z a m a n d a n b e ri B u rsa'-
d a k en d i sa ra y ın ın c iv a rın d a k i b a ş k a b ir sa ra y d a m i­
s a fir e d iliy o rla rd ı. A ra la rın d a b ir k açı k u rtu lu ş la rın ı
g ö rem e d en ö ld ü le r. C oucy S ir'i ih tiy a rlık ta n ; a m ira l
ise y a ra la rın d a n h a y a ta g özlerini y u m d u la r; B ouci
c a u lt ve la T rem o u ille V enediğ'e sevk ed ild ile r. Y ıldı­
rım B ây ezid'in y a n ın d a n a y rılm a k ü z e re o la n N evers
k o n tu , g en ellikle m a ğ lû p la rın g a lip le rin e v e rd ik le ri y e­
m ini söylem ek istey in ce B âyezid itira z e tti.

«B enim le b ir d a h a sav aşm ay acağ ın a d a ir v erd iğ in

sözü geri çev ird iğ im gibi, b a n a y en id en b ir z a fe r sağ­
lam an için A v ru p a 'n ın b ü tü n h ıris tiy a n g ü çlerin i to p ­
lam an ve en k ısa za m a n d a k a rş ım a çık m an için seni
g ö rev len d iriy o ru m .»

P re n sle rle şövalyeleri s e rb e st b ıra k m d a n önce Ulu

d a ğ 'd a m u h te şe m b ir av tö re n i d ü zen led i. Y edi b in
zağarcı ve b ir o k a d a r doğancı ile s ü rd ü rü le n , ü z e rle ­
ri «canfes» d en ilen k ıy m etli k u m a ş la rla k ap lı k ö p e k le ­
rin b u lu n d u ğ u av, O sm a n o ğ u llarm m k ısa za m an d a ne
k a d a r se rv e t sah ib i o ld u ğ u n u g ö ste rm e k te idi.

X V II

Y ıld ırım B âyezid, N iğ b o lu 'd a k azan d ığ ı zaferin ta ­

dını E d irn e ve B u rs a s a ra y la rın d a ç ık a rırk e n , k u m a n ­
d a n la rı E v ren o s ve T im u rta ş B eğ ler boş d u rm u y o r,
T u n a ve S ava n e h irle ri b o y u n c a d u r m a d a n a k ın la r y a
p ıy o rla rd ı.

V eziri Ali P aşa , b ir k a ç y ıld a n b e ri T ra k y a o v a sın ­

d a, İ s ta n b u l s u r la r ın a p e k u z a k o lm a y a n b ir m e v k id e,
ş e h iri k u ş a tm a y a d ev am e d iy o rd u . K a ra ta r a f ın d a n
sa ğ la n a n k u ş a tm a ile ş e h ir a ç lık te h lik e siy le k a rş ı k a r ­
şıy a k a lm ış o ld u ğ u n d a n , k e n d is in i k o r u m a k ta n âciz
e fe n d ile rin sö zd e b ağ ım sızlığ ı a ltın d a o lm a k ta n s a ,
T ü rk le rin m e rt y ö n e tim in i k a b u l e tm e y e ç o k ta n razı
idi.

M a c a r is ta n ’d a n d ö n en T im u rta ş , h â lâ B izan s im ­
p a r a to r u n u n h im a y e sin d e o la n K a ra d e n iz sa h ilin d e k i
k e n tle r i te k e r te k e r ele g eç ird i. B u ra d a n A sya’y a geçe
r e k T o ro s 'la ra ve F ır a t’a k a d a r u z a n a ra k O sm a n lı a ş i­
re tin in geldiği y e rle re b u a ş ire tin eg em en liğ in i g ö tü r­
dü.

T im u r ta ş ’ın se fe rle ri d ev am e d e rk e n , b ir k aç Y u­
n a n lı h a in in ü lk e le rin in zenginliği ve güzelliği ile a k ­
lın ı ç e ld ik le ri Y ıld ırım B âyezid, Y u n a n is ta n ’ı f e th e t­
m eye b a ş la d ı. H a ç lıla rın B izan s İm p a r a to r lu ğ u n u n k a ­
lın tıla rı ü z e rin e k u rd u ğ u P elo p o n e s p re n s lik le ri ve dü-
k a lık la rı h iç b ir d ire n m e g ö s te re m e d e n b ir e r b ir e r
Y ıld ırım ’m elin e d ü ş tü le r.
P elo p o n e s p re n s e s le rin d e n o lan , İs p a n y a h a n e d a ­
n ın d a n Delvvos’u n d u l k a rıs ı, b a ş b a k a n ı r u m S tra te s
ile a h lâ k d ışı b ir a ş k h a y a tı y a şa d ığ ı g e re k ç e siy le p a ­
p a z la rı ta ra fın d a n Y ıld ırım B â y ez id ’e şik â y e t ed ild i.
H a k k ın d a y a p ıla n iğ ren ç ih b a rın te s irin i g id e rm e k
m a k sa d ıy la Y ıld ırım B â y ez id ’in k a rş ıs ın a ç ık a n bu
p re n s e s y a n m a se rv e tin i ve güzelliği ile m e ş h u r o lan
k ızım d a a lm ıştı. H e r şeyini B âyezid'e v erd i. S u lta n
kızm d in in e d o k u n m a d a n o n u n la evlendi. B ir k a ç ay
İçinde b ü tü n P elo p o n es'e h â k im o la n Y ıld ırım , b in ­
lerce h ıris tiy a n Y unanlıyı A n ad o lu 'y a g ö n d e rirk e n , o ra ­
d a n d a T ü rk le ri Y u n a n is ta n 'a sevk ed iy o rd u . B öylece
A driyatik k ıy ıla rım islâ m la ştırm a y ı d ü şü n ü y o rd u .
E sk i k a h ra m a n lık d e v irle rd e n s o n ra önce Burgon*
yalı b ir h a n e d a n , o lan L a ro c h e 'la rın , s o n ra F lo ra n sa lı
A cciolli ailesin in id a re sin d e yaşayan A tina, şim d i Par-
te n o n ta p m a ğ ın ın a ltın d a n îs lâ m iy e tin k o rk u n ç hâva-
ris in in g eçişin i se y re d iy o rd u . B u n a ra ğ m e n O sm an lı
îm p a r a to r lu ğ u ’n a ilh a k ed ilm ed i. Y ıld ırım B âyezid,
k e n tin sö n m ü ş şa n ın a değil, o n u n s u rla rı için d e k e n d i­
sin i ağ ırla y an İta ly a n tü c c a rın a saygı g ö ste riy o rd u .

X V III

B u r s a ’ya m u z a ffe r d ö n en S u lta n B âyezid, d e v rin ­

de y aşam ış o la n B izanslı ta rih ç i D u k a s’ın d e d ik le rin e
in a n ılırsa , Hz. S ü ley m an gibi y aşıy o rd u . D ukas şöyle
a n la tıy o rd u : « B u rsa'y ı h e r y ere te rc ih ed e rd i. H e r
tü r lü eğlence ve zevki o ra d a b u lm a k k ab ild i. S a ra y la ­
r ın d a ve b a h ç e le rin d e , T a n rı'n ın in s a n la rın d u y g u la rı­
nı o k şa m a k ü zere y a ra ttığ ı h e rşe y v ard ı. S a b a h la rı k u ş­
la rın cıvıltısı ve U lu d ağ ’ın tü k e n m e z ç a y la rın ın ş ırıl­
tıla rı ile u y a n ıy o rd u . H e r ik lim d en g e tirile n h ay v a n lar,
k ıy m e tli ta ş la r, s a ra y la rın ı c a n la n d ırıy o r, sü slü y o rd u .
İk i c in siy e tte n seçilm iş fev k alâd e g ü zeller b a k ış la rın a
h u z u r v eriy o rd u . O rd u la rı ile fe th e ttiğ i uzak d iy a rla r­
d an , M a c a rista n 'd a n , U lah y a'd an , A rn a v u tlu k 'ta n , Y u­
n a n is ta n 'd a n , E ge a d a la rın d a n V en e d ik 'ten , R o m a 'd a n
g etirilen ş a rk ıc ıla r ve d an sö zler, S u lta n 'm h u z u ru n d a
k e n d i ü lk e le rin in ş a rk ıla r ın ı sö y lü y o r, k e n d i d a n s la r ı­
n ı y a p ıy o rla rd ı.»
Ş ey h B u k a ra 'n ın s e r t u y a n d a n ile b i r a n a ş ı n zev k ­
le ri b ır a k a n Y ıld ırım B ây ezid , d e v a m lı o la ra k zev k ve
b o llu k iç in d e y a ş a d ığ ın d a n , y in e g ü n le rin i ve g e c e le ri­
n i eğ len ce ve se fa iç in d e g e ç iriy o rd u . F ır a t k ıy ıla rın ­
d a n g elen b ir h a b e rc in in k u la ğ ın a fısıld a d ığ ı T e m ü r
a d ın a k a d a r, n e A v ru p a 'd a n e A sy a'd a h iç b ir v a rlık ,
im p a ra to r lu ğ u n a v e h a y a tın a k a s d e d e c e k g ib i g ö z ü k ­
m ü y o rd u . B u a d ı d u y d u ğ u n d a y e rin d e n s ıç ra y a n B ây e­
zid, ço k geç k a lm ış tı. G ö zlerin i A v ru p a v e B iz a n s 'a d ik ­
m iş o ld u ğ u n d a n A m u d e ry a k ıy ıla rın d a g elişip , F r a t ’a
k a d a r d a y a n a n k o rk u n ç T u fa n 'ın ö n ü n e g eç m ek için
en u fa k b ir te d b ir d a h i a lm a m ış tı.
K ü ç ü k A sya'yı ve D oğu A v ru p a 'y ı b o y u n d u r u k la r ı
a ltın a a la n T ü rk le r in ilk g ö ç ü n d e n b e r i, b ü y ü k is tilâ ­
c ıla r y e tiş tire n T ü r k is ta n ’d a o lu p b ite n le ri a n la tm a y a
ça lışa lım .
 B E Ş İ N C İ K İ T A P

. I

S ib iry a ile H in d ista n , Çin ile H a z a r D enizi a ra s ın ­

da, o k y a n u su a n d ıra n geniş b ir ü lk e y e r a lır. B u to p ­
r a k la r ü z e rin d e y e r o la n T ib e t d a ğ la rı sa n k i b ir b u ru n
gibi u z a n ırk e n , z a m a n za m an g ö rü le n te p e le r, m e m le­
k e tle r ile in sa n ırk la rım a y ıra n d a ğ la rd a n ziyade, d e­
niz yüzey in d e g ö rü len d a lg a la n m a la rı a n d ırır. D ünya'-
n ın b u y ü k se k y ay lâsm a v erile n ad T ü rk is ta n 'd ır. D ün­
y an ın en b e re k e tli, fa k a t en ta n ın m a m ış to p ra k la rı o lan
T ü rk is ta n 'ı, gezip g ö rm ey i sevdiği k a d a r, g ö rd ü k le rin i
a n la tm a y ı d a seven b ir m isy o n e r o la n P e d e r H u c ’u n
k a le m in d e n ö ğ re n d ik . T e m ü r'ü n K ü çü k Asya ü z e rin e
yo llad ığ ı b u in s a n la rın k ay n a ğ ın ın d e rin lik le rin e in '
m ezsek , b ü y ü k is tilâ n ın se b e p le rin i anlay am ay ız. T e­
m ü r'ü n seferi, İ s k e n d e r'in H in d is ta n 'a y ap tığ ı se fe rin
b ir cevabı g ib id ir. A vrupa H in d is ta n 'a k a d a r ilelem iş-
ti, şim d i T ü rk is ta n A vrupayı istilâ y a h a z ırla n ıy o rd u .

II '

T ü rk is ta n 'ın genel g ö ıu n ü ş ü h ü z ü n lü ve v ah şid ir,

in sa n ın gözleri m a n z a ra n ın değişikliği veya güzelliği
k a rş ıs ın d a d in len em ez. B o z k ırla rın d eğişm eyen g ö rü n ­
tü sü , a ra d a sıra d a sel ç u k u rla rı, geniş ç a tla k la r, taşlı
te p e le r ile b o z u lu r. K uzeye d o ğ ru ç ık ıld ık ç a , ta b ia tın
d a h a c a n la n d ığ ı te p e le rin o r m a n la rla k a p la n d ığ ı, b o l
s u lu ırm a k la rın su la d ığ ı y em y eşil o tla k la r a d a h a sık
ra sla n ıld ığ ı m ü şa h e d e e d ilir. A ncak k ış a y la rın d a b ü ­
tü n ü lk e k a lın b ir k a r ta b a k a s ı ile k a p lı k a lır. Ç in ’e
d o ğ ru g id ild ik ç e o tla k la rın y e rin i ek ili a râ z ile r a lm a '
y a b a ş la r. B u y ü zd en , M oğol ç o b a n la r g ittik ç e d a h a
K u zey ’e d o ğ ru s ü rü lm e k te d irle r.

«Ç öller, M oğol T ü rk is ta m ’m n b ü y ü k b ir k ısm ın ı

k a p la m a k ta d ırla r. B ir te k ağ a ca r a s la m a k m üm kün
o lm a d ığ ı gibi, g ö rü n e n te k b itk i, k ıs a o tla r, ve k u r u
ç a lılık la rd ır. S u b u lm a k ise ta m a m e n im k â n s ız d ır. S a­
d ece o ü lk ey i g eç m ek ta lih siz liğ in d e o la n k e rv a n la rın
işin e y a ra y a c a k şe k ild e te k tü k k u y u la ra is a b e t e d ilir.

« T ü rk is ta n 'd a iki m ev sim h ü k ü m s ü re r: D okuz ay

k ış ve ü ç ay yaz. B ilh a ss a k u m lu k b ö lg e le rd e sıc a k lık
ta h a m m ü l ed ilm ez b ir h â l a lırla r s a d a b ir k aç g ü n iç in ­
d e ş id d e tle rin i k a y b e d e rle r. G eceleri ise d a im a so ğ u k
o lu r. Ç in’e k o m ş u ü lk e le rd e , b ü tü n ta r ım ü ç ay iç in d e
y a p ılm a k z o ru n d a d ır. T o p ra k y e te rin c e ç ö z ü ld ü k te n
s o n ra , h e m e n sü rü lm e y e b a ş la n ır, to h u m la r a tılır.
E k in le r h a y re t ed ilec ek b ir s ü ra tle b ü y ü rle r. H asat
a lın ır a lın m a z k ış b ü tü n şid d e tiy le b a s tır ır. G eniş d ü z­
lü k le r ü z e rin e su y a y ıla ra k b u z tu tm a s ı te m in e d ild ik ­
te n s o n ra e k in le rin to h u m u bu z ü z e rin d e v u ru la ra k ay ­
rılır.
£

« T enha b ir m e m le k e t o lm a s ın d a n dolayı M oğolis­

ta n h e r tü r lü v ah şi h ay v a n ın v a ta n ı o lm u ş tu r. Adım
b a ş ın d a y a v ş a n la ra , sü lü n le re , k a r ta lla r a , bo z re n k li
s in c a p la ra , tilk ile re ve k u r tla r a r a s tla n ır . M oğolistan
 k u rtla rın ın h a y v a n la rd a n ziyade in s a n la ra sa ld ırd ık ­
la rın ı iş a re t edelim . B azen s ü rü h âlin d e geçen k u r tla ­
rın k o y u n la ra d o k u n m a d a n d o ğ ru d a n ço b an ın ü ze rin e
ü şü ştü ğ ü n e ta n ık o lm u şu zd u r. Çin Ş eddi civ arın d ak i
k e n tle re sık sık b a s k ın y a p a n k u r tla r , ev lerin için e k a ­
d a r g ire re k b u ld u k la rı c a n lıla rı p a rç a la rla r.

«Geyik, dağ keçisi, y ab an eşeği, y a b a n î deve, yak,

boz ve k a ra ayı, v aşak , Asya p a rs ı ve k ap lan ı, M oğolis­
ta n b o z k ırla rın ın d iğ e r vahşi h ay v a n la rıd ır. T ü rk le r,
ok, m ız ra k ve tü fe k ile iyice silâ h la n m a d a n k atiy en yo­
la çık m azlar. ^.

« T ü rk ista n 'ın b u şid d e tli iklim i, d a im a k a ra n lık ve

b u zlu ta b ia tı gözönüne gelince, in sa n la rın d a son d e­
rece s e rt ve v ah şi k a ra k te rli o lm ası d ü şü n ü lü r; yüzle­
rin in ifad esi, d a v ra n ışla rı, giy d ik leri elb iseler, h e r şey
- b u k a n a a ti k u v v e tle n d irir. T ü rk 'ü n (*) yüzü b a sık , el­
m acık k em ik le ri çık ık , çenesi k ısa, alnı a rk a y a d o ğ ru
eğik, gözleri k ü çü k , b a d e m b iç im in d e ve sa rı ren k li,
sa ç la rı s e rt ve k a ra , sa k alı sey rek d e risi koyu e sm e r­
d ir. O rta b o y lu o lm a sın a rağ m e n giydiği çizm eler ve
k o y u n p o stu n d a n b o l elbisesi, v ü c u d u n u d ah a u fa k
g ö ste rm e k te d ir. G ö rü n ü şü n ü ta m a m la m a k için o nun
a ğ ır ve azâm etli y ü rü d ü ğ ü n ü ilâve edelim . A ncak bu
s e rt ve vahşi g ö rü n ü şü n e k a rşılık T ü rk 'ü n k a ra k te ri
ta tlılık ve sâ llık la d o lu d u r. E n çılgm n eşe h âlin d en âni-.

(*) Astl metinde Tatar olarak geçmektedir. Ancalc

Tatar ve Tataristan adlan uydurma olduğundan Türk ve
Türkistan olarak çevrilmiştir. (çevirenin n o tu )
i
d e n m e lâ n k o lik b ir h â le geçer. H e r z a m a n k i g elen ek ­
le rin d e a ş ırılık ta n k a ç ın ırk e n , in a n ç veya in tik a m h ır ­
sı ile b ir a n d a k o rk u n ç y ırtıc ı o lu r, h iç b irş e y o n u d u r ­
d u ra m a z . G e reğ in d e ç o c u k la r gibi sev im li o lu r, o n la r
gibi m u cizev î h ik â y e le r d in le m e y e b a y ılır. G ezgin b ir
la m a ’ya ra s la m a k , o n u n için b ir s e rv e ttir.

«G enellikle T ü rk le re y a k ış tırıla n k ö tü h u y la r a r a ­
sın d a , y e rle şik h a y a ta o la n n e fre tle ri, y ağ m ay ı sev m e­
le ri, k a b a lık la rıd ır. G öçebe to p lu lu k la rın sa h ip o ld u k ­
la rı b ü tü n ö ze llik leri ta ş ırla r. İş itm e , g ö rm e ve k o k u
d u y g u la rı so n d e re c e g elişm iş o lu p , ço k u z a k m e sa fe ­
le rd e n b ir a tm n a l se sle rin i, e şy a n ın şe k lin i, s ü rü le rin
veya y a k ıla n a te ş in k o k u s u n u h isse d e rle r.»

. III f

 d e tle rin d e ğ işm e d e n k a lm a sı b u g ü n ü n T ü rk is ta n ­

lısın ı a y n e n d ü n ü n T ü rk is ta n lıs ı g ib i m u h a fa z a e tm iş ­
tir. Y e ry ü z ü n ü n d iğ e r ü lk e le rin e d a im a k a p a lı k a la n
bu h av z ad a , n e s ille rd e n b a ş k a h iç b ir şey d eğ işm e m iş­
tir. B izim d in im iz, fik irle rim iz , m e d e n iy e tim iz ve gele­
n e k le rim iz m e y d a n a gelen d e ğ işik lik le r çö lleri a şıp
o r a la ra v a ra m a m ış tır. O n la r i s e e tr a f la r ın d a h e r şeyin
d eğ iştiğ in i s e y re d e rle r, fa k a t k e n d ile ri esk isi gibi k a ­
lırla r. B o z k ır h a y a tın ın icab ı o la ra k ev le r y e rin e ç a d ır­
la rd a o tu ra n , gezici k u ş la r gibi m e v sim d e n m ev sim e
y ö re d e ğ iştire n b u in s a n la r, ç a d ırla rın ı ta şıy a n d ev e­
leri, s ilâ h la rın ı v e k e n d ile rin i ta şıy a n a tla r ı ve giy ecek ­
le ri ile y iy e cek lerin i sağ lay an k o y u n la n ile b a ş k a n la '
rın ın vereceğ i h e r iş a re tte sa v aşa h a z ır o la c a k ve d e r ­
hal Ç in'e, H in d is ta n ’a, İ r a n a a k a c a k t ı r . P u t p e r e s t l i ğ e
m ey led en d in le ri de, S e m e rk a n d h h ü k ü m d a rla rın sa­
y esin d e İslâm iy ete d ö n m ü ştü r.

Cengiz H an ın to ru n la rı ta ra fın d a n id a re ed ilen

M oğolistan işte b u d u ru m d a ik en T e m ü r doğdu; d a i­
m a genç k alan ırk ın ı eskim eye yüz tu tm u ş Ş a rk a doğ­
ru sü rd ü .

T e m ü rü n ad ı b ile sa n k i h a y a tın d a y ap acağ ı işleri

g ö ste re n b ir işa re tti. T em ü r, tü rk ç e d e D em ir d em ek ­
tir, y an i dün y ay a h ü k m e d e n ve fe lâ k e t g ö tü re n âlet.
O rta A sya’d ak i to p lu lu k la rı m e y d a n a g e tire n a ş ire tle r­
d en b irin in b a ş k a n m ın oğlu o la ra k d ü n y ay a geldi. B a­
bası T argay, T ü rk le rin ilk fâ tih le rin d e n o lan ve k u rd u ­
ğu im p a ra to rlu ğ u n iki a s ır s o n ra çökm eye başlad ığ ı,
Cengiz H an 'ın so y u n d an geldiğini sö y lü y o rd u . T em ü r,
h ic re tin 736, m ilâd ın 1335. yılın d a d o ğ m u ştu . G ençli­
ğ inin ilk y ılların ı k ay d etm ey en ta rih , o n u n hen ü z y ir­
m i yedi y aşın d a iken B atı T ü rk is ta n 'd a y ap tığ ı sav aş­
la rla m e şh u r o ld u ğ u n u y a z m a k ta d ır. T e m ü r'ü n b u şö h ­
re tin i, A m u d ery a'n m iki k ıy ısın a d a h ü k m e d e n ve İ r a n ­
lIlarla sav aşan e m ir H ü sey in 'in o rd u la rın d a kazandığı
s a n ılm a k ta d ır.

T e m ü r d a h a o z a m a n la r A ksak T e m ü r lâ k ab ım al­
m ıştı. V atan ı için y ap tığ ı sa v a şla rd a n b irin d e b ac ağ ın ­
d an aldığı y a ra o n u n to p a lla n m a sm a seb ep o ld u ğ u n ­
dan bu lâk ab ı şerefle ta şırd ı.

B elki de d a m a rla rın d a a k a n Cengiz H a n 'ın k a n ın ­

da o lacak, doğu T ü rk le ri ile, göçebe d eh ası ve c e sa re ti
d ışın d a b a şk a b ir b en zerliğ i y o k tu . D aha ziyade B atı
T ü rk le rin e b en ziy o rd u . Dış g ö rü n ü şü ve k o n u şm a sı
b ir ç o b a n d an çok b ir Beğ'i a n d ırıy o rd u . B oyu uzun,
in ce ve z a rifti; te n ren g i b ey azd ı; yüz h a tla r ı ço k d ü z ­
g ü n d ü ; te b e s s ü m ü n d e zek â, k u d r e t ve a z â m e t o k u n u r ­
du. T ü rk ta rih ç ile rin e g ö re b u g en ç ve e r k e k y ü zd e te k
a y k ırı o la n şey, s a ç la rın ın tâ b e ş ik te n b e r i o la n beyaz*
lığı idi. D oğu T ü rk le ri b u b e y a z lık ta e rk e n y a ş ta m ey­
d a n a gelen b ir o lg u n lu k g ö rm ü ş le r ve b u n u n ile rd e b ü ­
y ü k işle r b e c e re c e ğ in e in a n m ış la rd ır.

K a r a k te ri de, y aşlı b ir k a fa ile genç b ir k a lb i ta ş ı­

y a n g ö rü n ü m ü gibi, z ıtlık la rla d o lu d u r. C iddî, d ü ş ü n ­
celi h iç b ir z a m a n g ü lm e y en k a r a r v e rm e d e y avaş tat*
b ik e tm e d e s ü ra tli, b ir k e re in a n d ığ ı şey ü z e rin d e so ­
n u n a k a d a r s e b a tk â r, o la y la rın ö n c e d e n d eğ işm ey e n
b ir k a d e rd e y azılı o lm a d ığ ın a in a n m ış ve b u n la n n in ­
s a n la rın h ü r ira d e le rin in n e tic e si o ld u ğ u n a , b ö y lece
o la y la rın , d o ğ ru te şh is e d e n le re ve k e n d i g ay e leri u ğ ­
ru n a k u lla n a n la ra tâ b i o ld u ğ u n a ik n a o lm u ş; T ü rk le r
için r u h u n ışığı sa y ılan aç ık sözlülüğe sa h ip ; g e re ğ in ­
de ezm esin i b ile n , fa k a t asla y a la n sö y lem eyen, d a lk a ­
v u k lu k y a p m a y a n ve a ld a tm a y a n ; ırk d a ş la rm ın sa flık ­
la h a y ra n k ald ığ ı e fs â n e le ri sevm eyen; in sa n ın y ü c e ­
liğini a ş a ğ ıla ta n s o y ta rıla rd a n n e fre t ed e n ; m eçhûl
d ü n y a la rın p e rd e s in i k a ld ırm a y a ç a lışa n filo z o fla ra
h a y ra n ; k e n d i dey im iy le, « T a n rı'n m can lı s e d â la rı ve
ta b ia tın ay n a ları» o la n g e rç e k .o z a n la rın k o ru y u c u su ;
S e m e rk a n d 'm en saygıya d e ğ e r şe y h leri ile ta r tış m a ­
sın ı y ap tığ ı, d in , tıp , ta rih , h u k u k ve a s tro n o m i b ilim ­
le rin d e b ilg in ; ço k o k u y an ; A sya'nın en ö n e m li ü ç d i­
li, T ü rk ç e, A rap ça ve F a rsç a 'y ı ço k iyi b ile n ; z a râ fe t
ve k u d re tle yazan; K u r ’a n d a n d a ilâ v eler y ap tığ ı C en­
giz H a n ’ın m illî k a n u n la rın a olan hay ran lığ ı; boş za­
m a n la rın d a , ken d i h ay a tı gibi d ü şü n c eli ve h esap lı b ir
eğlence olan s a tra n ç o y u n u n a k a rşı d u y d u ğ u arzu;
ta h rip etm esey d i, dünyayı id a re etm eye lâyık insan
olan T e m ü r b u d u r!

C engiz H an 'ın sülâlesi y ıkılm aya yüz tu ta rk e n m ey­

d a n a gelen sa v a şla r T e m ü r'ü b eşiğ in d e y ak a lam ıştı.
D ü şü n cesin e göre ırk ım y en id en y ü celtecek ve b ü y ü te ­
cek olan sav aşa b ü y ü k ö nem v erird i. B a şlan g ıçta T ü r­
k is ta n 'ın ta n ın m a m ış b ir a ş ire tin in a s k e rî k u m a n d an ı
idi.

VI

Y eni b a ş k a n ın ın id a re sin d e H o ra sa n d o la y ların d a

fe tih le r y ap an bu a ş ire t b ird e n p a rla d ı. T e m ü r o rd u ­
su y la b ir aile te şk il ed iy o rd u . Ş ö h re ti y ay ıld ık ça zafe­
re ve g an im ete su sa m ış olan d iğ e r a ş ire tle r k en d isin e
b a ğ la n ıy o rla rd ı. H a ttâ k a h ra m a n la rın ın h a y a tla rın ı ve
sa v aşla rım te re n n ü m eden şa irle r, e d ip le r İra n 'd a n
k alk ıp y a n m a geldiler. K ısa z a m a n d a T e m ü r'ü n a d ın a
yazılan ş iirle r T ü rk is ta n 'ın en ü c ra ç a d ırın a k a d a r d u ­
y u lm u ştu . Ü nü o k a d a r y ay ılm ıştı ki, k a h ra m a n sav aş­
ç ıla rı d aim a te b cil ed en ırk ı, b ir a n d a k en d isin d e Hz.
M uham m ed gibi ö zellik ler görm eye b aşlad ı. A rtık ef-
sân eleşen T em ü r, gayelerini g e rç e k le ş tirm e k için b ir
fırs a tın o rta y a çık m asın ı b ek liy o rd u . N ihayet o da gö­
z ü k m e k te gecikm edi.

H e ra t ve B a lk tı'd a h ü k ü m d a r o la n e m îr H üseyin
A m u d ery a'm n iki k ıy ısın d an , Cengiz H a n 'ın son k alın ­
tıla rın ı y ık m ay a ça lışa n C etlerin sa ld ırısın a uğram ış-
F : 13
tı. T e m ü r, aş ir e ti ile e m î r ’i n Cet'le"
y a rd ım ın a koş tu .

r i sü rü p , im h a e ttik te n s o n r a C engiz H a n ’ın so n n e s li­

n in ta h tım g ü ç le n d ird i. K e n d isin e y a p ıla n b u h i z m e t i
ö d em ek v e /b ö y le k u d re tli b ir m ü tte f ik te n y o k su n k a l­
m a m a k için k ı z ı T ü rk a n 'ı T e m ü r'e v erd i. B öylece T e­
m ü r h ü k ü m d a r ailesin e d ah il o lu y o rd u . A ncak T e -
m ü r ’ü n ü n ü ve liy â k ati, T ü rk le rin g ö zü n d e o n u h ü ­
k ü m d a rın k o ru y u c u su değil ra k ib i y a p ıy o rd u .

ev d eşin in zam an sız ö lü m ü ik i Beğ a r a s ın d a ­

G ö n ç

ki k a n b a ğ la rın ı k o p a rd ı. R e k a b e t k ısa z a m a n d a is ­
y a n la ra se b ep o ld u : H ü se y in 'e b ağ lı e m irle r k e n d isin e
k a rş ı a y a k la n d ıla r; T e m ü r’ü k e n d ile rin e b a ş k a n se ç ti­
ler. M eydana gelen b ir sa v a şta T e m ü r H ü se y in ’in ve­
z irin in k u rd u ğ u tu zağ ı a tla ta r a k H e r a t'ı k u ş a ttı, n ih a ­
y et o rd u s u y la b ir lik te aç ıla n d e lik te n iç e ri g ird i. Y a­
n ın d a k i e m i r l e r i n esk i k a y m b a b a s m m sa ra y ım y ak ıp
y ık m a la rın ı, a s k e rle rin in şe h ri y a ğ m a la m a la rın a göz
y u m d u . T a rih , o n u b u c in a y e tin işle n m e sin d e n değil,
fa k a t göz y u m d u ğ u n d a n ve iste m e y e re k d e o lsa so n u ç ­
la rın d a n fa y d a la n d ığ ı için s o ru m lu tu ta c a k tır .

O rd u s u n u n isteğ i ü z e rin e k an ve a te şle d ev ird iğ i

ta h ta k e n d isi o tu rd u , a n c a k çöl o rta s ın d a d u m a n la rı
tü te n b ir h a ra b e d e n fa rk sız o la n H e r a t'ta k a la m a z d ı;
b ü tü n o rd u s u ve h a lk la b ir lik te B a tı T ü rk is ta n 'ın en
gözde şe h irle rin d e n o la n S e m e rk a n d 'a d o ğ ru yola ç ık ­
tı. Y eni im p a ra to rlu ğ u n u n y en i b a ş k e n ti o ra sı o la c a k tı.

\ ' V II .

G allile rd e o ld u ğ u gibi T ü rk le rd e de h a lk ın o yu za­

fe r ü z e rin d e k i h a k la rı tây in e d e rd i. S e m e rk a n d ova*
sında a ş ire tle rin b a ş k a n la rı ve y aşlıla rı tö p la fta ra k K u­
ru lta y 'ı m e y d an a g e tird ile r. K u ru lta y Tem tifHin, Cen­
giz H a n 'ın k a n u n î v â risi ve b ü tü n T ü rk le r in 'H a n ı o la ­
r a k seçti. D evrin en ile ri gelen d in a d a m ın d a n , h ü k ü m ­
d arlığ ın se m b o lle ri o lan , m illeti b irliğ e ça ğ ıran D a­
v u l'u , a s k e rle rin i to p lay an S ancağı aldı.
K en d isin e ü n v an o la ra k , «m ek ân ın ve zam an ın en
b ü y ü k h ü k ü m d â rı» den ild i; im p a ra to rlu ğ u n m ü h ü rü
ü ze rin e K u r'a n 'd a n şu sö zler kazıldı: «A dalet in sa n lı­
ğın tek k u rtu lu şu d u r.»
T ü rk is ta n 'd a m ev cu t y irm i yedi em irlik ve b ü tü n
a ş ire tle r egem enliğini k a b u l e ttile r. K endi s e rt ik lim ­
le rin i b ıra k ıp , d a h a y u m u şa k ik lim le re göç etm e k is­
tey en yüz elli m ilyon in sa n o n u n siyasî ve a sk e rî o to ­
rite s i a ltın d a to p lan d ı. B u im p a ra to rlu k R u sy an m o r­
ta la rın d a n Çin Ş eddine, T ib e t'te n İ ra n 'a k a d a r u za n ı­
y ordu.
B öyle m ily o n larca in sa n ın ta şm a a rz u la n içinde
k en d isin i d ah a d a yücelm iş h issed en T e m ü r b u in sa n ­
la rı k ed e re d ü şü rm e k istem ed i. H ü k ü m d a rlığ ın ın ge­
çen y ılları sü re k li sa v a şla r ve H arezm , K ıpçak, G ür­
cistan , H in d istan , İra n , İra k ; S uriye ve K ü çü k Asya
ile b irlik te ikiyüz m ilyon in sa n ın d a h a k en d i egem en­
liği a ltın a g irm esi ile d o lu d u r. B u b ir savaş değil, b ir
istilâ d ır. A vrupa ne İs k e n d e r’de, ne A tillâ’da, n e de
M oskova seferin i y ap an m o d ern fâ tih te b u ç a p ta b ir
sevk ve id a re g ö rm em iştir.

V III .

T em ü r, «yenm ek k ad ar» göz k a m a ştırm a k da is­

tiy o rd u . D oğu'nun in sa n la rım b o y u n d u ru k a ltın a ala­
cak o lan k ı l ı c ı n h e m p a rla m a s ın ı h em de v u rm a sın ı
istiy o rd u . İ ra n s ın ırı y a k ın la rın d a k i b ir h ü k ü m d a rın
kızı ile h e n ü z ço c u k y a ş ta o lan o ğ lu n u n d ü ğ ü n ü n d e ,
H in d is ta n s e fe rin d e n eld e e ttiğ i h â rik a g a n im e ti göz­
le r ö n ü n e se rd i; a ltın d a n b ir ta h t, m ü c e v h e rd e n ta ç la r,
gen ç e v l i l e r i n a y a k la rın a su gibi d ö k ü le n d eğ erli ta ş ­
la r, için d e m is ve a n b e r y a k ıla n b u h u r d a n lık la r ; geniş
araz i ü z e rin e y ay ılan h a lıla r, ip e k ve a ltın te l ile işlen*
m iş ç a d ırla r; g e rd e k ç a d ırın ın ü z e ri k ıy m e tli lâ p is ta şı
ile k ap lı o lu p , y ıld ız la rı a n d ıra n m ü c e v h e rle r v a rd ı.
B ü tü n b u n la r, b ir A rab ın b ile gen iş h a y â lh a n e sin e sı-
ğ a m ay ac ak d e re c e d e m u h te şe m d i.

IX

B ü tü n b u e fsâ n e n in o r ta s ın d a y ü k se le n S em er-
k a n d , b ü y ü k fâ tih in h e r s e fe rd e n d ö n ü ş ü n d e b ira z d a ­
h a z e n g in le şiy o rd u . S a ra y la rı, b a h ç e le ri, su y o lla rı, c a ­
m ile ri ile B a b ilo n ’u, İs ta n b u l'u , P e rse p o lis'i, P a lm ir'i,
B a a lb e k 'i, Ş a m 'ı R o m a'y ı, A tin a'y ı g e rid e b ıra k ıy o r,
T ü rk is ta n b o z k ırla rın d a T e m ü rü n Ş a n ı ile p ırıl p ırıl
p a rlıy o rd u .
H o ra s a n 'd a n e s ir a lm a n b ir p re n s e s ile T e m ü r”ü n
d ü ğ ü n ü n d e , n e h rin y a n ın d a h ep si b irb irle riy le ir tib a t­
lı o la n on iki b a h ç e y a p ılm ış, b u b a h ç e le rd e k i eğ len ce­
le r ve d e b d e b e o n la ra « C e n n e t i n B ah çeleri» d e n m e si­
n e se b ep o lm u ş tu r. .

S erv et ne k a lb in i s e rtle ş tirm iş , n e d e a k lın ı d a ğ ıt­

m ış tı; İn san î d u y g u la rın ı k a y b e tm e d iğ i için ö ğ ü n ü rd ü .
B ir o ğlunu ve k ız k ard eşin i vak itsiz k ay bedince, k ed e­
rin i se fa h a tle u n u tm a yoluna g itm ed en , k alb in e h u z u r
verecek olan ö lü m ü arzu lad ı. H ay ata y en id en d ö n m e­
si ve o lay ları tev ekkül ile k ab u l etm esi, in sa n la ra acı­
la rın ı, T an rı ta ra fın d a n yapıldığı için, o lg u n lu k la u n u t­
m a la rın ı öğütleyen K u r'a n ’ı o k u m ası ile m ü m k ü n ol­
du.

A ncak ih tira s kısa zam an d a ru h u n d a k i ö lüm a rz u ­

su n u n y erin i alm ış gibi g ö rü n m e k te d ir. A skerî b a şa ­
rıla rın ın kolaylığı ve ça b u k gelişm esi, içinde, T a n rı’’
n ın o rd u la rın ın ö n ü n d e g ittiğ in e ve böylece h e r tü rlü
sa p ık in a n ışla rı y ık ıp te k b ir in an ış a ltn d a b ü tü n in ­
s a n la r b irle ş tirm e s in e y ard ım c ı o ld u ğ u n a d a ir b ir
in a n ç d o ğ u rm u ştu . G elm iş geçm iş ü n lü fâ tih le rin bile
a n c a k ö lü rk e n d ü şü n d ü k le ri, d ü n y ay a h â k im o lm a fik ­
rin i sık sık k en d i k en d in e te k ra rlıy o rd u .

«M adem ki g ö kte b ir T an rı var, d ü n y a ü ze rin d e de

b ir h ü k ü m d a r olm alı. Z aten y eryüzü b ir k işin in a rz u ­
la rın ı ta tm in edem eyecek k a d a r küçük» d iy o rd u .

S e m e rk a n d şeyhi b ir gün k en d isin e şöyle cevap

verdi: «Ulu b ir ru h u n ih tira sım k a rşıla m a k için sah ip
o lu n a n b ir to p ra k p a rç a sın a b a şk a b ir to p ra k p a rç a ­
sı ilâve e tm ek y eterli değ ild ir, T a n rı d ü şü n c esin e sa­
h ip o lm ak lâzım d ır. Z aten T an rı k av ram ı tek b a şın a
eb ed î b ir d ü şü n cey i k ap lay acak y ü celik ted ir.»

XI

Ş eyhin cevabı T e m ü r'ü etk ile m esin e rağ m en , o nun

g öçebe ve savaşçı k a ra k te rin e te s ir etm ed i. O rd u su ­
nun en s e ç m e b irlik le rin in b a ş ın d a , h e n ü z ş id d e tin e
u ğ ra m a m ış o la n İ r a n to p r a k la r ı i ç i n e d ald ı. Ö n ü n d e
ş e h i r l e r aç ılıy o r, k ır la r b o şa lıy o rd u ; is lâ m iy e tte n so n ­
r a d a y a şa m a y a d e v a m e d e n ç e şitli m e z h e p le rin v a rlı­
ğı, o n u n İ r a n ve A ra b is ta n 'd a k o rk u n ç k a tlia m y a p m a ­
s ın a se b ep o ld u . B in le rc e p u tp e r e s tin c e s e tle ri o r d u ­
su n u n a r k a s ı n d a b i r yol g ib i u z a n ıy o rd u . S aygıyla d u r ­
d u ğ u y e rle r a n c a k H z. M u h a m m e d 'in d in in in tefsirle*
r in i y a p a n im a m la rın , m e ş h u r ş a irle rin ve b ilg in le rin
tü r b e le ri o lu y o rd u . G ird iğ i ş e h irle rd e ilk iş o la ra k b u
tü r b e le ri z iy a re t e d iy o rd u .
B a ğ d ad , T û ris, C ulfa gibi ş e h irle r y a k la ştığ ın ı h a ­
b e r a lın c a d ire n m e d e n te slim o lu y o rla rd ı. B u s e fe r
d o ğ u y a g itm e d e n kuzeye y ö n eld i, A kdeniz ile K a ra d e ­
n iz a ra s ın d a b u lu n a n k ra llık la rın to p r a k la r ın a g ird i,
G ü rc is ta n 'ı f e th e tti, K a fk a s d a ğ la rım a ş m a d a n ö n ce k ı­
şı g e ç irm e k iç in T iflis'te k ald ı.
G ü rc is ta n ve Ş irv a n k r a lla rı D e v le tle rin i k o ru m a k
m a k sa d iy le h ıris tiy a n lık ta n ç ık tıla r. H a lk la rı d a o n la ­
r ı ta k ip e tti. T e m ü r’ü n ç a d ı r ı , a ltın , k ö le, a t gibi h e d i­
y e le rle d o lu y o rd u . T e m ü r’ü n g elm esin i ö n le m e k is te ­
yen E rm e n is ta n ve M e zo p o tam y a k e n d ile rin i D oğu
T ü rk H a k a n lığ ı’n a tâ b î ilâ n e ttile r. S u rla rın ın a r k a ­
s ın d a d ire n m e k iste y e n k e n tle r y e ry ü z ü n d e n s ilin d i­
le r; T e ın ü r b u n la rın y erin e , h a rc ın ın iç in d e in s a n la r
b u lu n a n k u le le r in şa e ttird i. B u ö lü m k u le le ri ve ta k ­
la rı d a h a s o n ra O sm a n lı T ü rk le ri ta ra fın d a n S ırb is ta n
ve B u lg a r is ta n ’d a ta tb ik e d ile c e k tir.

X II

K a fk a s d a ğ la rın ın e te k le rin d e k ış la rk e n ve av eğ­

le n c e le rin d e v a k it g e ç irirk e n , d a h a ö n ce o rd u s u n u n
b ir b irliğ i ta ra fın d a n işgal ed ilm iş o la n İs fa h a n , b a y ra k
o la ra k k ö seled en ö n lü ğ ü n ü k u lla n a n b ir d e m irc in in
ö n d erliğ in d e ay a k lan d ı. İsy a n ed en F a rs la r şe h ird e k i
ü ç b in T ü rk a s k e rin i k ılıç ta n g eçird iler. B u d u ru m u
ö ğ re n e n T em ü r, h e m e n yüz b in k işilik b ir o rd u y u İs ­
fa h a n 'a g ö n d e re re k isyanı b a s tırm a la rın ı ve h e r biri"
n in b ir F a r s ’ın k a fa sın ı g e tirm e sin i b u y u rd u . D em irci­
n in isy an ın ı İs fa h a n çok p a h a lı ö d ey ecek ti. T e m ü r sa­
dece b ilg in leri, d in a d a m la rın ı ve şa irle ri k a tlia m d a n
u zak tu tu y o rd u . O n u n gözünde ilim , d in ve d eh â so n
d erec e u lu şeylerdi. B ir m ü d d e t s o n ra şe h rin b o ş m ey­
d a n ın d a y ü zb in k elled en m e y d an a gelen b ir p ira m id
y ü k seliy o rd u .

İ lk b a h a r gelince d o ğ ru İ r a n 'a g iren T em ü r, b ü ­

y ü k şe h irle ri y e rle b ir ed erek , a h a lisin i T ü rk is ta n 'a
sü rd ü .

X III

D ö n ü şü n d e S e m e rk a n d gelişini k u tla y a n eğlence­

le rle ç a lk a la n ıy o rd u . D oğu T ü rk is ta n 'd a isy an e tm iş
o lan b ir H a n ’a k a rş ı se fe r h a z ırlık la rın a b a ş la rk e n , buz
tu tm u ş göl ü z e rin d e k u ğ u avı te r tip e d iy o rd u . Cengiz
H an ta ra fın d a n , h ü k ü m d a rlığ ın b ir im tiy azı o la ra k
y e rle ştirile n k u ğ u avı, B üy ü k H a n 'ın e tra fın d a a ş ire t
b a ş k a n la rm m ve gençliğin to p la n m a sın ı ve sa v a şla r
için eğ itilm esin i sağlıyordu.

T e m ü r k en d isin e b ağ ım lı y irm i yedi E m îrlik 'te n

m e y d an a gelen d iv an ı to p la d ık ta n so n ra , b eşyüz b in
atlıy ı silâh a ltın a ald ı ve k ış so n u n u b ek le m e d e n sefe­
re çık tı. B u d efa h a re m in i ve sa ra y e rk â n ın ı S em er-
k a n d ’d a b ıra k a ra k , k ad ın ve ç o c u k la rın ı T ib e t etekle"
rin d e geçecek o la n z o r s e fe rle rd e y o rm a k iste m e d i.
Y alnız sevdiği ve itim a t ettiğ i b ir k ad ın file b in d iril­
m iş o la ra k k e n d isiy le b e r a b e r b u s e fe re k a tılıy o rd u .
B ir Cet p re n s in in kızı o la n b u k a d ın m âlik o ld u ğ u gü­
ze llik ten dolayı « sab ah yıldızı» a n la m ın a gelen Ç olpan
a d ım a lm ıştı. H a re m le rd e k i k a d ın b o llu ğ u H z. M uham -
m e d 'd e p ld u ğ u gibi, T e m ü r'd e de b ir k a d ın a k a rş ı a ş r
n ilgi d u y u lm a sın a engel o lm a m ış tır.
S e m e rk a n d ’ı te r k e ttik te n h e m e n s o n ra isy an ed en
H a n 'ın e lç ile rin i ö n ü n d e a t k o ş tu r u r k e n g ö rd ü . T ü r­
k is ta n ’d a k i geleneğe g ö re e lç ile r B ü y ü k H a n la a ra la ­
rın d a o la n m e sa fe le ri a tla rıy la k o şa ra k a lırla r, fa k a t
H a n 'ın g ö lg esin d e k a lm a m a y a d ik k a t e d e rle rd i. B a rış
h a b e rc ile ri T e m ü r'e e fe n d ile rin d e n af m e k tu b u , e h li­
le ş tirilm iş av h ay v an ı ve d o k u z a t g e tird ile r.
Af d ilem e T e m ü r’ü y o lu n d a n d ö n d ü rm e d i. T ü rk is ­
t a n ’a h â k im o lan s ıra d a ğ la ra geliceye k a d a r a t k o ş­
tu rd u . Y üksek b ir te p e n in ü z e rin e ç ık a ra k , ö n ü n d e u z a ­
n a n ve g ö k te n b a ş k a u fk u n u sın ırla m a y a n so n su z ye­
şil o v alara b a k tı. Ç e rilerin in h e r b iri H a n la rın ın ö n ü n ­
den g eç erk en , aldığı b ir ta şı b ıra k ıy o rd u ; b ö y lece b i­
raz s o n ra bu m u azzam b irliğ in n işa n esi o lacak b ir
â b id e T e m ü r ’ün a y a k la rı d ib in d e y ü k se lm işti.
Y ay lân ın e te k le rin d e g ü n le rc e sü re n b ir av te r tip ­
lendi. B u sayede o rd u av h a y v a n la rın a ve vah şi s ü rü le re
sa h ip o lu y o rd u . A yrıca b in le rc e sığ ır, k o y u n , deve ve
keçi o rd u y u b ira z a rk a d a n ta k ip ed iy o r, yeşil o v alard a
o tla y a ra k , bu o rd u — m illete et ve sü t sağ lıy o rd u .
A vlanm a b itin c e , b ir fa rs a tın ın ü z e rin d e , b a ş ın ­
da y ak u t tacı, elin d e a ltm âsâsı o rd u s u n u n geçit töre"
n iııi t a k ip e tt i. Ö n ü n d e n g e ç e n h e r a ş ir e t b a ş k a n ı a t ın ­
d a n in iy o r , y e r e k a p a n a r a k h ü k ü m d a r ın ı s e lâ m lıy o r d u .

T e m ü r 'ii henüz p a r la m a m ış k e n , g e le c e ğ in u lu ön­

d e r i o la r a k ilâ n e d e n ih tiy a r ş e y h d e s ır a s ı g e ld iğ in d e
H a n ın a se lâ m v e r d i, y e r d e n b ir a v u ç to p ra k a la ra k
d ü şm a n ın b u lu n d u ğ u ta ra fa doğru savurdu ve san ki
g ö k ten g e le n b ir s e s le b a ğ ır d ı:

« D ü şm a n la r ın y ü zleri u ta n ç ve m a ğ lû b iy e tte n k ir­

le n sin ! Ş im d i ile r le B ü y ü k H a k a n , n e r e y e g id e r s e n g it
d a im a m u z a ffe r o la c a k sın !»

B o r u la r ın s e si h a v a y ı d o ld u r u r k e n b ü tü n O rd u tek
b ir a ğ ızd a n b a ğ ır d ı: Sürün! (*)

■ X IV

İsyan eden e m îr, sa v aşta n önce y a r a tıla n dehşet

h a v a sın d a n korkuya k a p ılm ış, savaşam adan kaçm aya
b a şla m ıştı; b o z g u n a U ğraya, u ğ r a y a İd il (V o lg a ) n e h r i’
n in k u ze y in e k a d a r ç ık t ı. H a re m i, se rv e ti, sü r ü ler i,
h a lk ı k e n d is i g ib i ç a b u k g e ç e m e d iğ in d e n T e m ü r 'ü n o r ­
d u s u n u n e lin e d iiştü . B a ş ta T e m ü r o lm a k ü z e r e b ü tü n
k u m a n d a n la r ı ve ç e r ile r i e le geçen g a n im e ti p a y la ştı­
lar. Z a fe r in şe re fin e İd il nehri k ıy ıla rın d a m uazzam
b ir e ğ le n c e t e r t ip e d ild i. V a k â n ü v is le r in a n la t t ığ ın a g ö ­
re P er s İ m p a r a to r la r ı D a r iu s ve K se r k s e s 'in d e b d e b e s i
b ile b u ra d a k in in y a n ın d a sön ük k a lm ıştı. .

(*) F r an s ı z ca m e t i n d e a y n e n bu k e l i m e y e r a l m ı ş tı r . A s l ı n ­
da bu bir h a y k ı r ı ş değil, D o ğ u T ü r k l eh çe s i n de «h a r p
çığlığı» a n l a m ı n a gelen b i r k e lim e d ir .
 E rte s i y ılın ilk b a h a r ın d a t e k r a r M e z o p o ta m y a 'y a
in e re k B a ğ d a d v e Ş irâ z 'd a n ü ç ü n c ü k e re geçti. Z a fe r
ve im p a ra to r lu k c e s a re tin d e n h iç b ir şey k a y b e ttirm e -
m iş tı. Y en m e k , o n u n iç in h ü k m e tm e k te n d a h a ö n e m li
b i r şeydi. Ç oğu z a m a n , y a n ın d a e n y iğ it b e ğ le ri ile o r ­
d u s u n u n ö n ü n d e ile rle r ve b a s it b ir sa v aşç ı gibi döğü-
şe k a tılırd ı. B ir s e fe rin d e y in e d ö v ü ş ü rk e n İ r a n 'ın d ağ ­
lık b ö lg e le rin e h ü k m e d e n z o rb a şa h M a n s u r’u n k ılıcı
a ltın d a k a lm a te h lik e s i g eçird i. O ğlu M irza Ş a h ru h ,
H a n ile d ü ş m a n ı a r a s ın a g ire re k İ r a n lı sav aşçıy ı b ir
m ız ra k d a rb e s iy le ^ ö ld ü rd ü ve b a ş ın ı k e s e re k b a b a s ın a
su n d u . «B öylece b ü tü n d ü ş m a n la rın ın k e lle le ri a tın ın
a y a k la rı a ltın a d ü şecek ,» d ed i. O laya ta n ık o la n T ü r k ­
le r a tla r ın d a n in e re k ik i k a h r a m a n iç in b a ş la rım d o ­
k u z d e fa y e re v u rd u la r.
İ r a n 'ın id a re s in i o ğ lu n a b ır a k a r a k k e n d isi Bağ-
d a d 'a d ö n d ü ; o r d u s u n u d in le n d irirk e n b o z u la n d is ip ­
lin i sağ lad ı, ş e h ird e b u ld u ğ u b ü tü n ş a ra p la r ı F ır a t’a
d ö k tü rd ü , is tilâ s ın ı d u r d u r m a k iste y e n M ısır ve S u ri­
y e S u lta n la rın ın e lç ile rin i k a b u l e tti. T e k r a r M ezopo­
ta m y a 'd a ile rle r k e n g eçtiğ i y e rle rd e d ire n e n le re son
d e re c e s e rt, h e r ik i d in in b ü y ü k le rin e , b ilg in le re , e d ip ­
le re ise so n d e re c e say g ılı d a v ra n ıy o rd u . F a rk g ö zet­
m e k siz in b ü tü n a z iz le rin ve b ü y ü k -d e rv işle rin tü r b e ­
le rin d e d u a e d iy o rd u . İlim e ve fa z ile te k a r ş ı d u y d u ğ u
so n su z h ü r m e tin fe lse fî d ü ş ü n c e le rin d e n m i y o k s a si­
y a sî h e d e fle rin d e n m i o ld u ğ u n u T a rih h iç b ir z a m a n
a n la y a m a d ı.
E rm e n is ta n ü z e rin d e n , K a fk a s d a ğ la rım k a p a y a n
D e m ir K a p ı g e ç id in e g eld iğ in d e, T ü rk is ta n 'd a y endiği
T o k ta m ış H a n 'ın m ille tin i k u r ta r a r a k îd il'i aştığ ın ı ve
y en id en k en d isiy le sa v aşm a k için K a fk a s g e ç itle rin e
ile rled iğ in i h a b e r aldı.

H a rp m e y d an ı H a z a r D enizinin doğu k ıy ıla rın d a

idi. U zun y o lc u lu k T e m ü r'ü n o rd u s u n d a k a y ıp la ra se­
b e p o lm u ştu . S a v a ş ta n ö n ce h e r a s k e rin i te k e r te k e r
gözden g e ç ire re k , h e rb irin in kılıca, m ızrağ a, ve g ü rze
ve ağ a sa h ip o lu p o lm a d ığ ın ı in celed i. E n seçm e o tu z
tü m e n in b a ş ın d a y ıld ırım g ib i d ü şm a n ın ın m e rk e zin e
yığıldı. O rta d a k i d ü şm a n ı im h a etm ey e ç a lışırk e n h e r
iki k a n a d ın k e n d i s ü v a rile ri ö n ü n d e ç o k ta n tu ts a k d ü ş­
tü ğ ü n ü g ö rd ü . B öylece ö n ü n d e a ç ıla n Id il ve D n iep r
o v aları, T e m ü r'ü n b eş yıl b o y u n c a M o sk o v a'y a k a d a r
o la n R u sy a to p ra k la rın ı ez d iğ in e ta n ık o ld u la r. D aha
ö n ce B izans R u m la rın ı titr e te n R u s la r b u se fe r T e m ü r
ö n ü n d e titriy o rla r, b ü tü n to p ra k la rı, d en izle ri se rv e t­
le ri T ü rk le rin elin e geçiy o rd u .

B a şk a b ir yol ta k ip e d e re k S e m e rk a n d 'a d ö n d ü ­
ğ ü n d e, k e n d isin i k a rşıla y a n ev d e şle ri ile e d ip le ri ve
o z a n la rın ın m e th iy e le ri g eçird iğ i b e ş y ıllık y o ru c u sefe­
r i u n u ttu r d u . S u m e rm e rin d e n in ş a e ttird iğ i sa ra y ı,
so ğ u ğ u n iç e ri g irm e sin i ö n le rk e n , g ü n ışığ ın ı g eç iriy o r­
du . B iz a n s 'ta n ç a ğ ırıla n re s s a m la r, sa ra y ın k u b b e le ri­
n i sa v a şla rın ı a n la ta n fre s k le rle d o n a ttıla r. B u en fes
ese ri oğlu M iran Ş a h 'm k ız la rın d a n b irin e a rm a ğ a n
e tti. D ah a u z a k y e rle rd e fe tih le r y a p a b ilm e k ve ö lü ­
m ü n d e n s o n ra im p a ra to rlu ğ u n u n d ağ ılm a sın ı ö n le m ek
için, k e n d i d ü şü n c e sin d e en ö n em li e y â le tle r o la n İ ra n
to p r a k la rın ı o ğ lu Ş a h ru h 'a b ıra k tı. D iğ er h a n lık la rı
o ğ u lla rı ve to ru n la rı a ra s ın d a p ay e tti. A ltm ış d ö rt y a­
şın a g elm iş o lm a s ın a ra ğ m e n genç b ir K uzey T ü rk k ı­
zı olan T u k el H a n ım 'la ev len d i. ■

' XVI

B u yeni aşk ı k e n d isin e b ü tü n fâtifıle rin rü y a sı o la n

H in d is ta n ’ı u n u ttu r m a d ı. Y ap tığ ı se fe rd e tn d u s n e h ­
r in d e n D elh i’ye, O k y a n u s 'ta n T ib e te k a d a r b ü tü n H in ­
d is ta n 'ı k a t'e tti. E ld e ed ilen g a n im e tin h a d d i h e s a b ı
y o k tu . S av aşa k a tıla n h e r a s k e r yüz köleye sa h ip o lu ­
y o rd u . K e n d isin e b a ğ ım lı I r a n , K ıp ça k ve T ü rk is ta n
H a n lık la rın a z a fe rle rin i a n la tm a k için y a z d ırd ığ ı m e k ­
tu p la rı g ö tü re c e k o la n fille r, on s ıra m e y d a n a g e tiri­
y o rd u . Ş im d iy e k a d a r H in d is ta n ’ı sü sley en s a n 'a tk â r-
la r, re s s a m la r, m im a r la r ve u s ta la r s ü r ü le r h â lin d e ,
aynı e s e rle ri T ü r k is ta n 'd a m e y d a n a g e tirs in le r diye,
g ö tü rü lü y o rd u . P u tp e r e s t h in d u la rın m â b e d le rin d e k i
e ş y a la r S e m e rk a n d c a m ile rin i sü sle m e k ü z e re k a ld ırıl­
d ıla r; a te şe ta p a n h in tlile r G anj n e h ri k ıy ıla rın d a k a ­
fa la rı v u rd u ru ld u ğ u v a k it n e h ir k ıp k ırm ız ı kesild i. H e r
s e fe rin d e n s o n ra y a p tığ ı gibi te r tip ed ilen av eğ ­
le n c e le rin d e a s la n la r, k a p la n la r, g e rg e d a n la r, m avi ge­
y ik le r ta v u s k u şla rı ve p a p a ğ a n la r a v lan d ı. E s ra rlı
K e şm ir v â d isin e in d iğ in d e b ö lg e n in güzelliği ve ze n ­
ginliği k a rş ıs ın d a h a y re tin i gizlem ed i; b ü tü n p u tp e re s t
m â b e tle ri y erle b ir ed ild i. İ s k e n d e r ’in on y ıld a y ap tığ ı
H in d is ta n s e fe rin i on iki ay d a ta m a m la y a ra k S e m e r ­
k a n d 'a d ö n d ü .
B ir kaç g ü n lü k d in le n m e d e n s o n ra b a tıy a y ö n e le ­
re k H a z a r D enizi k ıy ıla rın a in d i. D erin v â d ile rd e n ge­
çe re k K a fk a s y a ’ya g ird i; ta b ia tın k e n d iliğ in d e n m ey ­
d a n a g e tird iğ i bu kaleyi k en d i ırk ın ın y u rd u v ap m ak
istiy o rd u . G ü rc ü le r ü lk e le rin i, b ir a s ırd ır K uzey'in h â ­
kim i Ç ar'a k a rşı d ire n d ik le ri güçle T e m ü r'e k a rşı d a ­
y an d ıla r. G ü rc ü le rle boğaz boğaza ç a rp ışm a k için g e ç it­
lere yığılm ış k ay a ları aşm ak gayesiyle ç e rile rin i b ü ­
y ük a ğ lara d o ld u ra ra k m a k a ra la r y ard ım ıy la g eçitleri
a ş ırtıy o rd u . K arşı ta ra fta k a rşıla şıla n G ü rc ü le rle a m a n ­
sız sa v a şla r y ap ılıy o rd u . T e m ü r bile a s k e rle rin e c e sa ­
re t v erm ek am acıy la k en d isin i yedi d efa bu se p e tle r­
le a ş ırttı. T ü rk o rd u s u ö n ü n d e tu tu n a m a y a n G ü rc ü le r
sığ ın d ık la rı k ış la la rın d a d u m a n la n a ra k b o ğ d u ru ld u la r.

K afk as e te k le rin d e n T ü rk le rin yeni to p ra k la rı

o lan K ay seri ve S in o p 'a d o ğ ru y ü rü y ü ş b aşlad ı. D aha
önce g ö rd ü ğ ü m ü z gibi Y ıld ırım B âyezid ta ra fın d a n
ta h tla rın d a n ed ilen iki T ü rk beği, G erm iyan ve K a ra ­
m an B eğleri, b iri m ay m u n o y n a ta n so y ta rı diğeri d e r ­
viş kılığında b ü tü n O rta ve Doğu A n ad o lu ’yu a ş a ra k
G ü rc is ta n ’a e riş tile r. İn tik a m h ırs ın d a n gözleri d ö n ­
m ü ş iki sü rg ü n p re n s böylece K uzey ve O rta Asya a r a ­
sın d a te re d d ü t ed en T e m ü r'ü n o rd u la rın ın k a ra rg â h ı
olan K a ra b a ğ 'a v ard ıla r.

Y ine S u lta n B âyezid ta ra fın d a n s ü rü le n B eğ lerd en

Aydın Beği, ca m b az kılığına b ü rü n e re k d iğ er b eğ ler ile
aynı a n d a T e m ü r'ü n h u z u ru n a çık tı. Ş ik â y e tle rin i d in ­
leyen T em ü r, in tik a m la rın ı alm ay a ve Y ıldırım Bâye-
zidin s a ra y la rın d a islâm iy ete ay k ırı cerey an eden o la y ­
ları b a s tırm a y a söz verdi. A m uderya k ıy ıların d ak i k a r ­
d eşleri T ü rk le rin B a tıd a b u k a d a r ça b u k b ü y ü m e le ri
hem T e m ü rü n g u ru ru n a d o k u n u y o r hem de c e s a re ti­
ni k ırb a ç lıy o rd u . D ünyayı iki su lta n için çok küçü k
g ö rm eye b a şla m ıştı. B una rağ m en te h d it e tm ed e n ve
h a b e r v erm ed en sa ld ırıy a geçm edi. S u lta n B ây ezid 'd en
k e n d i ırk ın ın b e ğ le rin e k a rş ı n e d e n h a k s ız d a v ra n d ı­
ğ ın ı s o ra n ve b u h a k s ız lık la rı ta m ir e tm e s in i d iley en
b ir m e k tu p ile e lç ile rin i g ö n d e rd i.

X V III

A sy a'd a so n u b elli o lm a y a n b ir im p a ra to r lu k k u r ­
m a y a h e v e sle n e n b ir H a n 'd a n , en az ü ç n e s ild e n b e ri
sa ğ lam te m e lle re o tu rm u ş ve A sya ile A v ru p a ’n ın en
e sk i m e d e n iy e tle rin in b u lu n d u ğ u to p r a k la r a h ü k m e ­
d e n b ir h ü k ü m d a ra lây ık b u lm a d ığ ı m e k tu b a cevap
o la ra k , Y ıld ırım B ây ezid elç in in h e m e n id a m e d ilm e ­
sin i e m re tti. C e llâ tla r h e m e n b u y ru ğ u y e rin e g e tirm e ­
ye h a z ırla n ırk e n , S u lta n 'm a y a k la rın a k a p a n a n b ü y ü k
v eziri, say g ıd eğ er şey h B u k a ra ve B u rs a k a d ısı, k e n ­
d ile rin e g ö re h a k a r e t e d e n b iris in d e n g elm iş o lsa b ile
e lç ile rin d o k u n u lm a z lığ ı ilk e sin e h a le l g e lm e m e sin i d i­
le d ile r. D ile k le rin i ve n a s ih a tle r in i k a b u l e d e n Y ıld ı­
r ım B âyezid elçilere, T e m ü r'e g ö tü rm e le ri için h a k a ­
r e t ve k ü ç ü m se m e d o lu b ir m e k tu p v e rd i.
B u te c a v ü z ü ve m e y d a n o k u m a y ı d u y a n T e m ü r
K a ra b a ğ 'd a ü sle n m iş o la n sek iz yüz b in k işilik o r d u ­
s u n u K ü ç ü k A sya'ya s ü rm e k te te r e d d ü t etm e d i. A rk a­
s ın d a b u m u a z z a m k a la b a lık ve h ay v a n s ü rü le ri o ld u ­
ğ u h â ld e O sm a n lıla rm ilk g ü ç lü k a le si S ivas ü z e rin e
y ü rü d ü . E sk i R o m a 'm n S e b a s t a d lı zengi ş e h ri S ivas,
S elç u k S u lta n ı A lâed d in ta ra fın d a n ö n ce y ık ılm ış so n ­
r a te k r a r in şa e d ilm işti. E tr a f ı a k a r s u lu h e n d e k le r ile
ç ev rili, ç o k k a im s u r la r la z ırh la n m ış ş e h ir y ü zelli b in
k işi b a rın d ırıy o rd u . T o p çu k u v v eti o lm a y a n T ü rk is ta n
o rd u s u n u n k e n ti ele g e ç irm e si b ira z g ü ç tü . N ite k im
ö n ü n e g eld iğ in d e T e m ü r b ir a n te r e d d ü t e tti. A ncak
 ç o k lu ğ u ile savaş k az an m a h ü n e rin i çok
i y i b i l i y o r d u . D erh al h e n d e k le rin d ik in e su k a n a lla rı
a ç t ı r a r a k önce su y u b a ş k a yöne şev k etti. S o n ra civar*
d ak i ceviz ağacı o rm a n ın d a n is tifa d e ed e re k ve b in le r­
ce in sa n ç a lıştıra ra k , y erin a ltın d a n lâ ğ ım la r k a z d ıra ­
r a k ta m s u rla rın a ltın a b a r u t y e rle ştird i. T u tu ş tu r u ­
lan lâ ğ ım la r p a tla d ığ ın d a şe h rin s u rla rı toz d u m a n
a ra s ın d a y erle b ir o ld u la r. Y irm i gün y irm i gece k e n ­
d isin e Sivas şe h ri s u rla rın d a ö n em li g ed ik le r a ç m a k
için y e te rli o lm u ştu . Ö n ü n d e ç ırılç ıp la k gibi k a la n Si­
vas k a d e rin e razı o la ra k sa ld ırıy ı b ek led i. F a k a t o b u
se fe r m ü slü m a n ve h ıris tiy a n la n n h a y a tın ı b ağ ışlay a­
r a k k en d ile rin e b a ğ la n m a la rın ı isted i. A ncak şe h ire
g ird iğ in d e söz verdiği gibi d a v ra n m a d ı ve e tra fı k an a
b oğ d u . İ s te r siyasî b ir em el o lsu n is te r h id d e tin d e n
ile ri gelsin, y ap tığ ı h a re k e t b ü tü n D oğu'yu titr e tti. B ü­
tü n k a h ra m a n la r, c e sa re tle ri d iğ e rle rin e g eçm esin diye,
k o rk a k la r d a sırf k o rk a k o ld u k la rı için ö ld ü rü ld ü le r.
Ş im diye k a d a r T ü rk is ta n 'd a b ilin m ey en b ir h a s ta lık
o lan cüzzam ın ç e rile ri a ra s ın d a y ay ılm a sın d an çek i­
n e n T em ü r, Sivas b ak ım e v le rin d e b u lu n a n cü zzam lıları
d a im h a e tti. S iv as'ı sa v u n an S u lta n B ay ezid 'in oğlu,
a rk a d a ş la rın a re v â g ö rü le n k ö tü m u am eley e ta n ık ol­
su n diye b ir k aç g ün can lı o la ra k m u h a fa z a edildi.
S o n ra k afası k esilerek , cesedi D oğu A n ad o lu ’n u n k a r ­
ta lla rın a atıld ı.

X IX

G üvendiği ce p h e n in ç ö k tü ğ ü n ü ve o ğ lu n u n u ğ ra ­
dığı cezanın ş id d e tin e fen a h âld e içerley en Y ıld ırım
B âyezid, te h lik e n in k en d i k a p ısın ı çaldığını h iss e d in ­
ce, B izan s’ı k u ş a tm a k la m eşgul o la n R u m eli ve A nado­
lu o rd u la rım aceleyle çağ ırd ı. B u r s a ’d an h a re k e t ed e­
re k S ivas y o lu n d a m ille tin d e n eli silâ h tu ta n b ü tü n e r ­
k e k le rin b a şın d a ilerlem ey e b a şla d ı. M ağlûp ve idam
ed ilen o ğ lu n u n h ay a li b ira n g ö zü n ü n ö n ü n d e n g itm i­
y o rd u . O nu esk id en b e ri ta n ıy a n k u m a n d a n la rı ve ya­
k ın la rı a r tık eski güven ve n eş'e h â lin i g Ö rem iyorlardı.
B ü tü n yol b o y u n ca k e d e r h âk im d i.

XX

B u a r a d a T e m ü r, Sivas ü z e rin d e n H a le p ’e d o ğ ru
y ö n elm iş ve o z a m a n la r S u riy e'y e h â k im o la n M ısır
S u lta n ın ın esk i b ir h a k a re tin i ö d etm ey e ça lışıy o rd u
M ısır, S u riy e ve A ra b ista n 'ın b ü tü n o rd u la rı H alep
ö n ü n e to p la n m ıştı. F ille rin ü z e r i n e çık m ış o lan ve B i­
z a n s l I l a r d a n Ö ğrendikleri g re ju a a te şin i a ta n T ü rk is ­
ta n lıla rın g ö rü n ü şü M ısırlıla rı ü r k ü ttü . Ö nce d u v a r
gibi h a re k e tsiz d u ra n fille r T e m ü r’ü n b u y ru ğ u ile ile r­
lem eye b a şla y ın c a ö n le rin e g elen leri ezm eğe, çiğ n em e­
ye ve b o ğ m ay a b a ş la d ıla r. B öylece T ü rk is ta n o rd u su
ö n ü n d e b ir a n d a geniş b ir yol açıldı.

XXI

M erkezden filler, k a n a tla rd a n da ikiyüz b in T ü rk

sü v a risi ile m ü th iş b o zg u n a u ğ ra y a n M ıs ırlıla r s ü ra tle
şe h re d o ğ ru k aç m ay a b a ş la d ıla r. Ş e h rin h e n d e k le ri b ir
an d a ö lü le r ve c a n lıla rla d o ld u . Bu d u ru m u g ö ren Te­
m ü r fillerini bu can lı k ö p rü d e n g e ç ire re k H a le p ’e g ir­
di. 30 E k im 1400 ta rih in d e H alep de Sivas gibi Doğu
T ü rk le rin in istilâ sın a u ğ rad ı. T o ro sla ra , L ü b n a n 'a veva
çöle k a ç a m a y a n la r ya çelik a ltın d a can v erd iler, ya da
T e m ü r’ün çe rile rin e köle o ld u la r. H e r y erd e olduğu
gibi T e m ü r ed ip leri h im ay esin e aldı ve k a tlia m d a n s a ­
kındı.

F etih te n b ir kaç gün so n ra şe h rin en yük sek k u le­

sine çık an T em ü r, e tra fın d a g ö rd ü ğ ü b ah çeleri, ırm a k ­
ları, te p ele ri ve k arlı S uriye d ağ ların ı zevkle se y re tti.
H em en y an m a A rap k ü ltü rü ile m e ş h u r o lan şe h rin en
ta n ın m ış bilgin edip ve din a d a m la rın ı g e tirtti; k en d i­
leri ile b ir efendi o la ra k değil b ir taleb e gibi so h b ete
daldı. B ir a ra o n la ra d ö n erek bazı ince s o ru la r so rd u ;
öyle ki verilecek cevap aynı incelik te o lm azsa söyleye­
nin h ay a tın a m al o lab ilird i.

«H adi b ak alım , S e m e rk a n d 'd a k i m e d re sele rd e k i

h o ca ların çözm eye m u v affak o la m a d ık la rı b ir m esele
var, siz çözün,» dedi. H epsi b ird e n teh lik eli şerefe e riş ­
m ek için a tıld ıla r fa k a t yalnız ta rih ç i İb n i Ş u h n e ta r ­
tışm ay a girdi.
« S u rla rın ız ö n ü n d e sa v a şa n la rd a n , T a n rı’ya göre
k im le r şeh itlik m e rte b e sin e e rişm iştir? » diye B üyük
H an so rd u .

P ey g am b erin h âd isin d en b ir cü m le a la ra k ta rih ç i

cevap verdi:

— Ş ehit o la n la r T anrı ad ın a sa v a şa n la rd ır.

T em ü r, verilen cev ap ta h e r iki ta ra fın savaşm a ga­

yesinin m e şrû lu ğ u n u T a n rı’nın ta k d irin e b ıra k a n in ­
celiği çok beğendi. T ebessüm e ttik te n so n ra eliyle sa­
k at bacağını ve y aşlılık tan iyice zayıflam ış olan vücu­
d u n u H aîepli âlim lere g ö sterd i.

F : 14
 « G ö rd ü ğ ü n ü z gibi b ir y a rım a d a m ım , b u n a ra ğ ­
m e n I r a k 'ı , . İ r a n 'ı ve H in d is ta n 'ı fe th e ttim .»
«— Öyle ise T a n rıy a ş ü k re t ve k im sey i ö ld ü rm e ,
diye H alep M ü ftü sü c e v a p la n d ırd ı.
«— T a n rı ş a h id im d ir ki, şim d iy e k a d a r k im sey i
ö n ced en ö ld ü rm e k a rz u su y la ö ld ü rm e d im ; y e m in e d e ­
rim k i k im sey i z â lim lik te n dolayı d a ö ld ü rm e d im ; fa­
k a t d a im a k a rş ım d a k ile r k e n d i ru h la rın ı k atle d iy o rla r!
H ay d i, h a y a tla rın ız ı ve se rv e tle rin iz i b ağ ışlad ım !»
A kşam ezan ı o k u n d u ğ u s ıra d a d iğ e r m ü m in le r gibi
T a n rı'n m h u z u ru n d a diz çö k tü .

X X II ' 1 ’
H a le p ’i te rk e d e re k L ü b n a n ’a d o ğ ru ile rle d i, B a k a
v â d isin d e n g eç erek çö l o rta s ın d a k i h â r ik a d iy â r Baal-
b e k ’e v ard ı. O ra d a k i â b id e le r ve ta p m a k la r k e n d isin e
şe y tan işi gibi geldi.

A nti—L ü b n a n d a ğ la rın ı a ş tık ta n s o n ra o rd u s u n u n

b ir b ö lü m ü T ü rk is ta n ı a n d ıra n o rm a n la k a p lı, ırm a k ­
la rla su la n a n v erim li Ş am o v asın a in m işti. O vanın k u ­
zeyinde y e r a la n s ıra d a ğ la rın a ç ık a ra k h a y ra n lık la n e­
fis m a n z a ra y ı seyretti.. D eh şete k a p ıla n M ısır o rd u s u
ç o k ta n şe h rin iç erisin e ç e k ilm işti. ■

D ü n y ad a h iç b ir ş e h ir y u k a rıd a n b a k ıld ığ ın d a b u
k a d a r güzel b ir m a n z a ra g ö ste rm iy o r, b ir fâ tih in a r ­
z u s u n u k a m ç ıla m ıy o rd u . Y edi ırm a ğ ın su lad ığ ı y em ­
yeşil b ir o v an ın o rta s ın d a b ir ta ra fın d a y aslan d ığ ı An­
ti— L ü b n an d a ğ la rı d iğ e r ta ra fın d a e s ra rla d o lu u çsu z
b u c a k sız çöl, m a zg alları ile d eğ işik b ir m a n z a ra su n a n
beyaz ve k a ra m e rm e rd e n y ap ılm ış s u rla rı o rta s ın d a
Ş am , aynı z a m a n d a E m ev î h a life le rin in tü rb e le rin in
b u lu n d u ğ u k u tsa l b ir şeh ird i. Sevim li k u b b e le ri ve m i­
n a re le ri ile T ü rk is ta n 'd a ç o k ta n b e ri arzu lad ığ ı b ir
b a ş k e n tin g ö rü n ü şü n ü v eriy o rd u . N ih ay et o rd u la rın a
k u ş a tm a için g erekli e m irle ri verdi. Ş eh rin h em en d ü ­
şeceğinden em indi.

X X III

A ncak k endi ailesin d en gelen b ir ih an et, z a fe ri b ir

kaç gün g ecik tird i. H angi k a ra n lık ih tira s ın k u rb a n ı
o ld u ğ u b ilin m ey en yeğeni M irza H üseyin, geceleyin o r­
d u g âh ı te rk e d e re k Ş am 'ın k a p ısın a g elerek A rap larla
b irlik te T ü rk le re k a rşı savaşacağını b ild ird i. Şehirde,
k u rta rıc ı o la ra k k a rşıla n d ı, tıp k ı k ra lla ra lâyık b ir m e­
ra sim düzenlendi. H alk k en d isin d e D ünya fâ tih in e k a r­
şı ko y acak b ir güç g ö rü y o rd u . A ncak hây âl fazla u zu n
sü rm ed i, ö n c e y ö n leri d eğ iştirilen s u la rla b o şa lan h en ­
d ek ler, so n ra açılan lâ ğ ım larla a tıla n kale s u rla rı,
Ş am 'ı Sivas gibi T ü rk ista n o rd u su n a açtı. T e m ü r'e ya­
ra n m a k istey en h alk , yeğeni dayı'ya te slim e ttile r. T e­
m ü r ise on a h ain o la ra k değil, ak lın ı k ay b e tm iş b irisi
o la ra k m u am ele e tti. F alak ay a ç e k tik te n so n ra kızkar-
deşi o^an an n e sin in y an ın a g ö n d erd i.

Ş e h ir h alk ın ın h a y a tın a k a rşılık b ir m ilyon d ü k a

eltin i verildi. K alenin garn izo n u ve k u m a n d a n ı fe tih i
g e c ik tird ik le ri için ö lüm le ce za lan d ırıld ılar. E d ip le r,
b ilg in ler, s a n a tk â rla r S em e rk a n d a sü rü ld ü le r. Ş eh rin
d ışın d a b u lu n a n o rd u , T em ü r'ü n m u h a le fe tin e rağ m en
içeri g ire re k Ö m er'e k a rşı Hz. A li'nin h a k k ın ı iad e e t­
m ek m ak sad ıy la h e r yeri yaktı.
 Ş e h rin y a n ışın ı k e d e rle izleyen T e m ü r, h iç o lm a z ­
sa e sk id e n h ıris tiy a n 'ta p ın a ğ ı o la n ş e h rin en b ü y ü k
c a m isin i y a n m a k ta n k u r ta r m a k iste d i. F a k a t ço k geç
k a lm ıştı, y a n g ın ın ş id d e tin d e n c a m in in k u rş u n k u b b e ­
si eriy ip ç ö k tü . B öylece A rap m im a rîs in in m ü m ta z ö r­
n e k le rin d e n b iri eb ed iy en yok o ld u . A yakta y aln ız b ir
m in a re k ald ı. -

. XXV

B u fe lâ k e tte n s o n ra T e m ü r o rd u s u n u d ü n y a n ın
d ö r t c e n n e tin d e n b iri diye a n ıla n Ş a m o v a s ın d a d in le n ­
d ird i. A kar s u la rı ile se rin ley en , m eyva b a h ç e le ri ile
g ö lg elen en Ş am ovası, İra n d a k i B evivan ovası, Bağ-
d a d ’m a ltın d a F ıra t v âd isi ve n ih a y e t n e m li S em er-
k a n d ovası T ü rk is ta n lıla r için ırk la r ın a v aad ed ilm iş
d ö rt c e n n e tti. F ırs a t o ld u k ç a o r a la rd a k o n a k la m a k ta n
zevk a lırla rd ı. O rd u s u d in le n irk e n , k en d isi ü ç ü n c ü d e­
fa isyan ed en B a ğ d a d 'in k u ş a tm a s ı için seçm e b irlik ­
leri b a ş ın d a çölü k ırk g ü n d e a ş a ra k se fe re g itti. B u se­
fer in tik a m ı k o rk u n ç o ld u . O rd u s u n u te şk il ed en yüz
bin T iirk is ta n h 'd a n h e rb iri b ir â sin in k ellesin i g e tire ­
cek ti. Y ediden y e tm işe h e rk e s k ılıç ta n g e ç irilirk e n y i­
ne b ilg in ler, s a n a tk â rla r, e d ip le r, yani insan lığ ı ö lü m ­
s ü z le ş tire n le r k a tlia m d a n k u rtu ld u la r.

■ XXVI

B a ğ d a d ’in ü ç ü n c ü d e f a f e t h i n d e n s o n r a y a n m a b ü ­
tü n o ğ u lla r ın ı, to r u n la r ın ı, y e ğ e n le r in i ve ordu b ir lik ­
le rin i a la ra k kuzeye d o ğ ru çık m ay a b aşlad ı; n ih ay et
S iv as'ın h a ra b e le ri civ arın d a O sm anlı s ın ın y a k ın ın d a
o rd u g âh ın ı k u rd u . Y ıldırım B âyezid ile T e m ü r a ra s ın ­
da y ap ılan m e k tu p la şm a b arışı sağlayam adı. T e m ü r
kendi ırk ın d a n O sm anlı T ü rk le rin e sald ırm ay ı ve böy­
lece h ıristiy a n la ra k a rşı islâm iyeti sav u n an b ir im p a ­
ra to rlu ğ u yıkm ayı asla istem iy o rd u . Bu savaş k en d isi'
n e hiç b ir siyasî so n u cu o lm ayan b ir iç savaş gibi ge­
liyordu. S av aştan önce y ap ılan g ö rü şm elerin T e m ü r
ta ra fın d a n ılım lı, sa b ırlı ve u zlaştırıcı, Y ıldırım tara-
fn d a n ise şid d e tli, m u tlak ve h a k a re tâ m iz o ld u ğ u n u
h iç kim se in k â r edem ez. S u ltan B âyezid'in son elçileri­
ni a ğ ırla m ak b elki de göz dağı v erm e k için T e m ü r ko­
n ak lad ığ ı y erd e m uazzam b ir av tö re n i düzenledi. B ü­
tü n yöre o n a r k işilik T ü rk ista n ask erleriy le m ey d an a
gelen b ir ç e m b e r ile sa rılm ıştı. G iderek d a ra la n çem ­
b e r, T e m ü r’ü n a y a k ların a k a d a r av h ay v an ların ı s ü r­
dü. B âyezid'in elçileri zengin h ed iy elerle d ö n d ü ler. T e­
m ü r ilk b a h a ra k a d a r, Y ıldırım B âyezid’e d ü şü n m e ve
tövbe m ü h leti tan ıd ı. İsted iğ i şey b ir k alen in k en d isin e
iadesi ve G erm ivan ile K aram an beğlerİnin ta h tla rın a
k avuşm ası idi.

T e m ü r’ün oğulları ve to ru n la rı yavaş yavaş k en d i­

sine iltih ak ed iy o rlard ı. T o ru n la rın d a n en genci ve sev­
diği olan M uham m ed M irza dedesi ta ra fın d a n veliaht
o la ra k k arşılan d ı. K olları a ra s ın d a sık an T em ü r, b a şı­
n a altın d a n b ir taç koydu. K endisine T ü rk ista n gelene­
ğine göre arm ağ an o la ra k dokuz a tta n m ey d an a gelen
dokuz sıralı A rap, İra n ve T ü rk m en a tla rı verdi. 1401
— 1402 kışı böyle eğlenceler içinde geçti. Aynı m evsim
gökte g örünen ve savaş m eşalesini a n d ıra n b ir kuyruk-
lu yıldız H in d is ta n ’d a n B iz a n s’a k a d a r b ü tü n m ille t­
le ri titr e tti.
T e m ü r’ü n m e k tu b u n a Y ıld ırım B â y ezid d en gelen
k ü s ta h b ir cevap b u u ğ u rsu z sav aş sö y le n tile rin i su
y ü zü n e ç ık a rd ı. S u lta n B ây ezid T e m ü r’ü n d e rh a l to p ­
ra k la rın ı b o ş a ltm a s ın ı e m re d iy o r ve is lâ m la r a r a s ın d a
e n k o rk u n ç h a k a r e t sa y ıla n ş u ih ta r ı v e riy o rd u : Te-
m ü r ’ü, to p r a k la rın ı işgal e ttiğ in d e n d o lay ı c e z a la n d ır­
m az ise b ir d a h a h a re m in e g irp ıe y e c e k ti. M e k tu b u n so ­
n u n d a Y ıld ırım B ây ezid k e n d i a d ın ı a ltm h a r f le r ile
T e m ü r’ü n a d ın ın ü s tü n e y a z d ırm ıştı.
D o ğ u ’d a b ir b ir in e saygı g ö s te re n e rk e k le r h iç ü n
z a m a n h a re m le rin d e n b a h s e tm e z le rd i; ih tiv a e ttiğ i
ed e p siz k e lim e le ri ve k ü s ta h a n la m ı ile h a k a r e t ve te h ­
d it d o lu m e k tu b u o k u y a n T e m ü r: « M u ra t’ın o ğ lu ç ıl­
d ırm ış!» diye h a y k ırd ı. E rte s i g ü n o r d u la r ın ı gözden
g e ç ird i ve to r u n u M u h a m m e d M irz a ’yı ç e rile rin e b ir
ö rn e k elb ise g iy d ird iğ i için te b r ik e tti. H a m m e r t a r a -
fin d a n z i k r e d i l e n ta rih ç i Ş e re fe d d in A sya’­
d a ilk d efa ü n ifo rm a lı o r d u n u n te ş k il ed ild iğ in i söyle­
m e k te d ir. M u h a m m e d M irza’n m a tlıla rın ın s a n c a k la rı,
k a fta n la rı, e y e rle ri, z ırh la rı, m iğ fe rle ri; k a lk a n la rı ve
a ğ ır s ilâ h la rı h e p k ırm ız ı re n k te idi. P iy ad e ise h e m
bey az h e m k ırm ız ı re n g i ta ş ıy o rd u . T a m a m e n z ırh lı
b ir lik le r te ş k il ed ilm işti.
B ü y ü k H a n ’ın ö n ü n d e n o rd u s u n u n g eçm esi b ü tü n
b ir yaz g ü n ü sü rd ü . G ün b a ta r k e n a tın d a n in d i çerile-
ri ile b ir lik te n a m a z k ıld ık ta n s o n ra , S u lta n B ây ezid 'e
so n d e fa b a r ış te k lifin d e b u lu n d u .
D ü şü n ce li b ir ta v ırla e lç ile re d ö n e re k . «G idin e fe n ­
d in ize söyleyin, h a k lı ve m â k u l te k lifle rim i k a b u l e d e r ­
se, islâm iy etin iki o rd u s u n u sa v a şm a k ta n k u rta ra c a k ­
tır.»

Y ıldırım B âyezid, v ez irlerin in ve k u m a n d a n la rı­

n ın te k lifle rin e o ld u ğ u k a d a r b u sözlere de sa ğ ır k ald ı.
O sm an lı o rd u s u n d a k i b azı T ü rk is ta n b irlik le rin in T e­
m ü r'ü n ta ra fın a geçm esi, ve m a a şla rın ı b a h a n e ed e re k
y en içerile rin ay a k lan m ası o rd u n u n genel k a n a a tin i b el­
li etm esin e rağ m en Y ıld ırım fik rin d e ıs r a r e tti.

K en d isin e n a s ih a t ed en ler: «H iç o lm azsa a s k e rle ­

rin in m a a şın ı a r ttır . B u rs a sa ra y ın ızd a m u h a fa za e tti­
ğiniz se rv e t o sa ra y la rı k o r u m a k ta işe y a ra m a d ık ta n
s o n ra n e o lacak ? G eceleyin yenen b a l içine b a lm u m u
ve a rı ö lü leri k a rış ır. S a n d ık la rd a sa k la n a n hazin e de
ö y led ir: Ö lüm k alım m eselesi o ld u ğ u za m an h a rc a n ­
m a k ta sa k ın ca y o k tu r.»

G u ru ru son h a d d in e v a ra n B âyezid, h âz in esin i k en ­

d i zevki için sa k la m a k ta devam ed erek , Sivas ile B u r­
sa a ra s ın d a y a rı yol o la n T o k a t'a v ard ı. A v ru p a’n ın en
m ü k e m m e l o rd u la rın a k a rşı kazan d ığ ı z a fe rle r T ü rk is­
ta n o rd u s u n u k ü çü m sem e sin e seb ep o lu y o rd u . O nun
n a z a rın d a T e m ü r ve o rd u su O sm an lIlarla b o y ölçüşe-
m eyecek b ir in sa n yığını idi.

X X V II

S u lta n B âyezid'in y ü rü y ü şü n ü ve o rd u s u n u n sayı­

sın ı ad ım ad ım ta k ip e ttire n T e m ü r k en d i o rd u s u n u
A n k ara'y a k a d a r s ü rd ü ve K a p a d o k y a'n m b u eski şeh
rin i m ey d an m u h a re b e si için uygun g ö rd ü . B izanslı
ta rih ç i D u k as'a göre R om ava isyan ed en son k ra l
M itrid a tın P o m p e ta ra fın d a n im ha edildiği y er yine An­
k a ra civ a rıd ır. S an k i sav aş iç g ü d ü sü a s ırd a n a ş ıra b i r
b irle ri ile çek işen im p a ra to rlu k la rın k a rşıla şm a y e rle ­
rin i hep aym m e y d a n la rd a y a p ıy o r gibi idi.
Y ıld ırım B âyezid'i ta h rik etm e k istey en T em ür
k en d i se çtiğ i a la n d a savaşı b a ş la tm a k m a k sa d ıy la An­
k a ra şe h rin i k u ş a tırm ış gibi y a p tı; O sm an lı p a d iş a h ın ın
şe h ri k u ş a tm a d a n k u rta rm a y a geleceğine em in idi.
S u rla r b e rh a v a e d ilirk e n , şe h rin c iv a rın d a k i m eyva
b a h ç e le rin i su la y an A n k ara çay ın ın y atağ ı d e ğ iştirild i.
T o k a t ile A n k ara a ra s ın d a k a ra rg â h k u rm u ş o lan Yıl­
d ırım B âyezid, h a z ırla n a n tu zağ a k a n d ı ve d e rh a l ha~
r e k e t e d e re k O rta A n ad o lu ’n u n m erk ezin i k u rta rm a y a
k o ştu . Doğu T ü rk o rd u s u n u A n k ara K u m a n d a n ı Y a­
k u p P a şa 'n ın ve k en d i o rd u s u n u n a ra s ın a a lm a k is ti­
y o rd u . A ncak A n k ara o v asın a g eld iğ in d e T ü rk is ta n o r­
d u su A n k ara d u v a rla rın d a n 12 km . u z a k ta ve çayın
ö te k i k ıy ısın d a m evzi a lm ıştı. Çayı aşıp sav aşa giriş
m ek için y a ğ m u r gibi yağan o k la rın a ra s ın d a n geçm ek
g erek iy o rd u .
I_
- X X V III

İk i savaşçı k u m a n d a n b ir an b irb irle rin i sü zerek

k a rşılık lı h â tâ la rım a ra d ıla r. H ayvan sü rü sü , erza k b a ­
k ım ın d a n o ld u ğ u k a d a r, b u lu n d u ğ u m evkiin ö n e m in ­
den, T em ü r, Y ıld ırım B âyezid ö n ü n d e b ir ad ım bile kı­
m ıld a m a d ı. S u lta n B âyezid ise râ k ib in i d a h a uygun
b ir m e y d an a s ü rü k le m e k için san k i T ü rk is ta n o rd u s u ­
n a önem v e rm iy o rm u ş gibi A nkara istik a m e tin e d ö n ­
d ü ı ve o rd u s u n a e m ir v e re re k erza k tem in i için büyük
b ir ava b a ş la ttı.
 T em m uz b a şın d a o ld u ğ u n d an sıcak A nkara ova­
sın d a k a v u ru cu y d u . Avm so n u n d a sıc ak ta n , su su z lu k ­
ta n ve y o rg u n lu k ta n beş bin a t ve b ir çok a s k e r öldü-
Bu yıldırıcı av Doğu T ü rk o rd u s u n u n g ö zlerin d en u za k ­
ta üç yaz g ü n ü sü rd ü . T em ü r ise O sm an lı o rd u su n u n
k o rk u s u n d a n te k ra r T o k a t’a çekildiğini sa n ıy o rd u .
H alb u k i S u ltan B âyezid çek ilm ek b ir y an a g u ru ru n d a n
ö n ü n ü g ö rem iy o rd u . Ü çüncü g ü n ü n so n u n d a y o rg u n ­
lu k ta n b itm iş, fa k a t ce sa re ti y erin d e o lan o rd u s u An­
k a ra o v asın d a g ö rü n d ü . Bu a ra d a T e m ü r boş d u rm a ­
m ış çay ın k e n a rla rın a b a r ik a tla r k u rd u rm u ş , O sm an ­
lI o rd u s u n u n su su z k alm ası için m ev cu t k u y u la rı d a
d o ld u rtm u ş tu . B öylece O sm a n lıla ra iki şık k alıy o rd u :
Ya p eşin en m ağ lû b iy eti k ab u l ed e ce k ler ve çek ilecek ­
ler, ya d a T e m ü r'ü n tây in ettiğ i ve ken d isi için h a z ır­
ladığı m ey d an d a sa v aşa cak lard ı.

X X IX

Cengiz H an ve İs k e n d e r’den b e ri Asya güneşi şim ­

diye k a d a r bu k a d a r k alab alık o rd u la rı ay d ın latm am ış-
tı. T em ü r y an ın d a en seçm e a sk e rle rin i g etirm iş o lm a ­
sına rağ m en en az beşyüz bin kişilik atlı veya yaya
T ü rk ista n çerisi A n k ara'n ın kuzeyinden itib a re n h e r
ta ra fı d o ld u rm u ştu . Y ıldırım ise k en d isin e tâbi olan
a şire t ve m illetlerd en , A driyatik k ıy ıların d an T una
b o y ların a k a d a r h e r ta ra fta n a sk e r to p la m ış olduğu
h âld e aynı sayıda b ir o rd u y a h ü k m ed iy o rd u . A rap, Yu­
nan, O sm anlı ta rih ç ile ri bu k ap alı havzada en az b ir
m ilyon in san ın toplandığı k a n a a tin i p a y la şm a k ta d ır­
lar. A nkara ovası ve e tra fın ı çevreleyen dağ lar, iki As­
ya'n ın g lâd y atö rleri için tab iî b ir a re n a teşkil ed iy o r­
lardı.
 XXX

Y a n m d a silâ h tu ta n b ü tü n ailesi o ld u ğ u h â ld e Te*

m ü r o r d u s u n u , T ü rk le rin k u ts a l r a k k a m ı o la n d o k u z
b irliğ e a y ırm ıştı. O ğ u lla rın ın d ö rd ü ve to r u n la r ın ın
b eşi b u d o k u z b irliğ e k u m a n d a e d iy o rd u . K e n d isi ise
en te c rü b e li sa v a şç ıla rı y a n m d a o la ra k b ü tü n T ü rk is ­
ta n O rd u s u n u n te k k u m a n d a n lığ ın ı y ü rü tü y o rd u . O ğlu
M ira n Ş a h s a ğ ın d a k i tü m e n le re k u m a n d a e d e rk e n
o n u n o ğ lu E b u b e k ir, b a b a s ın ın ir tib a t su b a y lığ ın ı ü ze­
r in e a lm ıştı. T e m ü r'ü n ik in c i ve ü ç ü n c ü o ğ u lla n Şah-
r u h ve H alil, sol ta r a f ta k i tü m e n le ri id a re e d iy o rla rd ı,
ö lü m ü n d e n s o n ra ç o k ağ lad ığ ı o ğ lu C ih a n g ir'in o ğ lu
o la n M irza M u h a m m e d d e d e sin in n e z a re tin d e D oğu
T ü rk O rd u s u n u n m e rk e z in in k o m u ta n lığ ım ü z e rin e al­
m ış tı. Ö len oğlu C ih an g ir'e k a rş ı d u y d u ğ u m u h a b b e ti
to r u n u n d a s e m b o lle ş tirm e k iste y e n B ü y ü k H a n , sa*
v a ş ta en b ü y ü k p ay ı sevgili to r u n u n u n a lm a sın ı is ti­
y o rd u . '
İ r a n ve T ü rk is ta n 'ın en gözü p e k k ır k k u m a n d a n ı
o rd u için d ek i h a r p n iz a m ın a g irm işle rd i, T e m ü r ise
y ü k se k b ir te p e ü z e rin d e n h e r ta ra fı g ö zlü y o rd u . T e p e ­
n in a rk a s ın a gizlen m iş o la n seçm e k ırk tü m e n lik sü ­
v a ri k u v v et B üyük! H a n 'ın iş a re ti ü z e rin e sa v aş e s n a ­
sın d a a ç ıla c a k b ir gediği k a p a m a y a veya z a fe rin so n
d a rb e s in i v u rm a y a h a z ır b e k liy o rd u . Ü z e rle rin d e ku*
le le ri ile elli fil sey y ar k a le le r gibi O rd u n u n ö n ü n d e
y e r alm ıştı.

XXXI

S u lta n B âyezid ise y in e T ü rk g elen eğ in e u y g u n o la­

ra k k u m a n d a n la rın ı o ğ u lla rın d a n se çm işti. K apadok-
y a valisi o lan en b ü y ü k oğlu S ü ley m an Ş ah A nadolu
O rd u su n u k u m a n d a ed iy o rd u . K ızk ard eşi ile evlendiği
S ırp K ra lı L azar sol ta ra fın d a k i A vrupalı b irlik le rin
k u m a n d a n lığ ın ı y ap ıy o rd u . Y ıld ırım B âyezid ise m e r­
kezde b u lu n u y o r ve A nadolu ile R um eli o rd u la rın ın |
en seçm e b irlik le rin i id a re ed iy o rd u . G enç o ğ u lla rın ­
d an üçü, İsa, M usa ve M u stafa, S u lta n 'ın h a rp e rk â n ı­
n ı te şk il e d iy o rla rd ı. İk in c i oğlu M ehm ed, O sm anlIla­
rın a rk a s ın d a k i b o şlu ğ u d a ra lta n d ağ la rın a ra s ın a y a­
rı gizlenm iş o lan ih tiy a t k u v v etlerin b a şın d a idi.

X X X II

G ünün ilk ışın la rı A n k ara ovasını ay d ın latığ ın d a

h a rp n izam ın a g irm iş, fa k a t h en ü z y e rle rin d e n k ım ıl­
d am ay an iki m u h te şe m T ü rk O rd u su n u gözler ö n ü n e
serd i. G üneş g ö kte yü k selip de te p e le rin gölgesinde ta ­
m a m en k ay b o lu n ca, davul sesleri a ra s ın d a ve Allah!
çığ lık ları a ra s ın d a O sm anlı O rd u su ç a y ile a ra la rın d a ­
ki m esafeyi k a p a m a k için k ım ıld ad ı. B u g ü rü ltü ve toz
b u lu tu a ra s ın d a Doğu T ü rk O rd u su n d a n b ir tek ses
yükseldi: S ü rü n ! T e m ü r elinin b ir h a re k e tiy le o rd u ­
su n u n ilerley işin i d u rd u rd u , a tın d a n in e re k T an rı'y a
d u a e tti. S an k i k azan m ay a olan güveni k en d isin d en
sav aşm ay a o lan sab ırsızlığ ın ı yok e tm işti. S o n ra te k ­
r a r a tın a b in e re k , T ü rk is ta n lıla ra çok y a k la şa ra k , y as­
la n d ık la rı d a ğ la r ile a ra la rın d a k i m esafeyi açan Sırp-
la ra h ü cu m için ilk işa re tin i v erd i. O ğlu ve to ru n u Mi­
r a n Ş ah ve E b u b e k ir, B üy ü k H a n 'm d ü şü n c esin i h e­
m e n ta tb ik için ileri a tıld ıla r, an cak S ırp la rın sa rsıl­
m az c e sa re ti sayesinde T ü rk ista n a tlıla rın ın h ü cu m u
eridi.
 B u n u g ö ren genç M u h am m ed Ş a h d e d e sin in atı
ö n ü n d e diz ç ö k e re k h em en a m c a s ın ın y a rd ım ın a k o ş­
m ak için m ü s a a d e isted i. T e m ü r, Y ıld ırım 'm A n ad o lu
o rd u s u n u n O sm a n lı h a tla r ın ı a ş a ra k k e n d i o rd u s u n a
a it te p e le ri çev irm ey e ça lıştığ ın ı g ö rü n cey e k a d a r ses­
siz k ald ı. O z a m a n seçm e k u v v etleri ile ve ih tiy a tta k i
k ırk tü m e n lik a tlıla rı d a y a n ın a a la ra k s ü r a tle ile rled i
ve O sm a n lIla rın A nadolu ve R u m eli o rd u la rın ı ikiye
a y ırd ı. B iri sa ğ ın d a k i te p e le re , d iğ e ri s o lu n d a k i b a ta k ­
lık la ra s ü rü lü rk e n , k en d isi O sm an lı M e rk ezin e d ald ı,
bö y lece S u lta n B ây ezid 'i y a n m d a o n b in K a p ık u lu a s­
k e ri ile g e rile te re k d ik b ir te p e ü z e rin d e s ık ış tırd ı.

X X X III

H a rp h a ttın ın ân i k e silm e sin d e n dolayı d u ra k la y a n

ve düzeni b o zu lan , ü s te lik d ev am lı ç e k ilm e k z o ru n d a
k a la n S u lta n B âyezid ile ir tib a tı k esilen ve R u m eli o r ­
d u s u n d a n a y rı d ü şe n A n ad o lu O rd u s u ç o ğ u n lu k la G er­
m iy an ve K a ra m a n a s k e rin d e n m e y d a n a g eliy o rd u ;
T e m ü r’ü n o rd u s u n d a ç a rp ış a n k a rd e ş le rin i ve eski
B eğ lerin i g ö rü n c e to p ta n T ü rk is ta n sa fla rın a g eç tiler.
B u ta r a f ta n s e rb e s t k a la n , m e rk e zd e b a s tıra n , y al­
nızca so ld a S ırp la ra k a rşı d u ra k la y a n D oğu T ü rk le ri,
b ir a n d a o cep h ey e y ığ ıld ılar. A n adolu o r d u s u n u n d ü ş­
m a n a g eçm esi ve Y ıld ırım B ây ezid 'in g eri çek ilm esi
ile d u ru m u iyice b o zu lan L az ar ü m itsiz liğ e k a p ılm a d a n
sav aşa devam e tti.

X X X IV

Y avaş yavaş geri ç e k ile re k sa b a h le y in işgal ettiğ i

d ağ ların e te k le rin e gelen S ırp K ralı L azar, k a v ın b r
ra d e ri ve d o stu o ld u ğ u Y ıldırım B âyezid'i b u lu n d u ğ u
m ü şk ü l m evkiden k u rta rm a k istedi. K en d isin i S u lta n ’-
dan ve y en içerile rin d en ay ıran m esafeyi ok y ağ m u ru
altın d a a ld ık ta n so n ra B âyezid'e y a k laşa ra k : «Bu m ey­
d an d a a rtık z a fe r b ulam ayız, sizi ve o ğ u lların ızı b u ra ­
d an g ö tü relim böylece hiç olm azsa im p a ra to rlu ğ u k u r ­
ta rm ış oluruz» dedi. '

B elki c e sa re tin i k ay b e ttiğ in d en , b elki g u ru ru n ­

dan, b elki de k ad erciliğ in d en , kaym b ira d e rin in te k lif
ettiğ i çekilm eyi b ir u ta n ç gibi re d d e tti. H iç o lm azsa
y eğ enlerini k u rta rm a k istey en L azar ağ ır y aralı o la ra k
Y eniçeri Ağası H aşan ve b ü y ü k vezir Ali P aşa ta ra fın ­
d a n k u rta rıla n b ü y ü k oğul S ü ley m an Ş ah 'ı savaş ala­
nı d ışın a çık ard ı. Y an ın d a v eliaht o ld u ğ u h âld e g eçit­
lerd e bekleyen h a z ır a tla r a b in e re k s ü r ’a tle A n k ara'd an
K arad e n iz istik a m e tin e do ğ ru kaçm aya b a şla d ıla r. Yıl-
d ırım 'a b ağım lı olan A m asyalı e m irle r de diğ er oğul
M ehm ed'i y a n la rın a a la ra k aşılm ası im k â n sız dağlık
bölgelere g ird iler.

İk i o ğ lu n u n selâm ete erd iğ in i gören Y ıldırım Bâ*

yezid, e tra fın d a v ü c u tla rın d a n tab iî b ir sip e r y ap an on
b in yen içerin in o rta s ın d a zafer veya ölüm için ç a rp ı­
şıy o rd u . Ş im diye k a d a r sa d a k a tin b u k a d a r üm itsizce
ve sa rsılm az b ir in an çla o rta y a çık tığ ı g ö rü lm em iştir.
S u lta n ’m ru h u n u n d erin liğ in d e m evcut k a h ra m a n lık
san k i e tra fın d a k i genç ç e rilere sirây et etm iş gibiydi.
P ers İm p a ra to ru S iru s 'u n ö lü m ü n d e n s o n ra m ey d an a
gelen On B in lerin Ç ekilişi bile, su lta n la rın ın çev resin ­
de in tih a r ed en on bin y en içerin in u lu lu ğ u n a erişem ez.
A kşam ın gölgeleri ça rp ıştığ ı tepeyi k a ra rtm a y a b a şla ­
yınca, b ir kayanın a rk a s ın a gizledikleri atın ı alan Yıl-
d irim y a n m d a b ir av u ç s ip a h i ile y a k ın d a k i d ağ ın k a ­
ra n lık o r m a n la rın a d o ğ ru k a ç m a y a b a ş la d ı. O ğ u lla rı­
n ın d ö rd ü k a y b o lm u ş tu . M e h m ed A m asy a'y a, İ s a K a-
r a m a n ’a, S ü le y m a n L a z a r ile A v ru p a 'y a k a ç m ıştı; M u s­
ta fa 'n ın a k ib e tin i b ile n y o k tu . G eceley in S u lta n 'ın a r ­
k a s ın d a n g e le n le r a r a s ın d a s o n u n c u o ğ lu M usa, Ali
B eğ, M u sta fa B eğ, ve A n ad o lu B e y lerb ey i o la n T im u r-
ta ş P a şa v a rd ı.

XXXV
lı •

T e m ü r ’ü n a tlıla rı Y ıld ırım 'ı ço k y a k ın d a n ta k ip

e d iy o rla r, H a n la rın ı ço k se v in d ire c e k o la n avı b ü tü n
g ü ç le ri île y a k a la m a y a ç a lış ıy o rla rd ı. Ş a fa k sö k m ey e
b a ş la r k e n h â lâ a r k a s ın d a T ü rk is ta n a tlıla rın ın n a l se s­
le rin i d u y a n B âyezid, e lle rin d e n k u r tu lm a k iç in şid ­
d e tli a k a n b ir sel s u y u n d a n y ü z e re k g eç m ek iste d i. B u
s ıra d a , n alı e sk im iş o la n a t tö k e z le n d i ve S u lta n y ere
d ü ş tü . H e m e n k e n d isin e yeni b ir a t v e rilirk e n , C engiz
H a n 'ın s o y u n d a n gelen Ç ağ atay H a n 'ı M a h m u d a tlıla ­
r ı ile y e tişti, Y ıld ırım 'm e tra fm d a k ile ri fa z la b ir ça­
tış m a o lm a d a n b e r ta r a f e tti. Y ıld ırım S u lta n B âyezid,
y a n ın d a T im u rta ş P aşa , oğlu M u sa, d iğ e r b e ğ le rle t u t - ..
sak d ü ş tü le r. E rte s i gün h e p si b ird e n T e m ü r ”ü n h u ­
z u ru n a g e tirild ile r.
H
A rtık ö n ü n d e d ü şm a n ı k a lm a y a n T e m ü r, m u z a ffe r
o rd u s u n u n y a n m d a O sm an lı T ü rk le rin e o ld u ğ u k a d a r
D oğu T ü rk le rin e d e h a s o la n b ir n eşey le ç a d ırın ın g ö l­
g esin d e, o ğ lu ve D oğu A n ad o lu H a n ı Ş a h ru h ile s a tra n ç
o y n u y o rd u . G alip, m a ğ lû p ö n ü n d e h iç b ir .z a m a n m a ğ ­
r u r o lm a d ı ve sa y g ısın ı k a y b e tm e d i. B u n c a ta n ın m ış
! ta rih ç in in y a n m d a ve n ice sa v a şla rd a in celip ululaş-
m ış o lan h a y a t felsefesi say esin d e k e n d isin e h â k im ol­
m ay ı ö ğ re n m işti. S u lta n B ây ezid 'in de ay n ı d in , aynı
ırk la sa v aştığ ın ı b ild iğ in d e n n erd ey se k az an d ığ ı z a fe r­
d en ö z ü r dileyecek d u ru m a geldi. H em en b a ğ la rın ı çı­
k a r ttırd ı, ç a d ırın ın ö n ü n e k en d i y a n m a o tu r ttu ; y u ­
m u şa k b ir sesle h ita p e d e re k , c e sa re tin i övdü, m a ğ lû ­
b iy e tin d e n dolayı ü z ü n tü s ü n ü b ild ird i. K en d i im p a ra ­
to rlu ğ u n a d e n k b ir im p a ra to rlu ğ u y ık m ış o lm a k ta n
dolayı d u y d u ğ u k e d e ri k e n d isin e n a k le tti. K en d isin e
söz v e re re k n e şere fin e , ne d e h a y a tın a d o k u n u lm a y a ­
cağını b ild ird i. H em en e m irle r v ererek , k en d i ç a d ırı­
n ın y a n m d a S u lta n B âyezid için ü ç ç a d ır d a h a k u ru l­
m asın ı, k e n d isin in b u ra d a tu ts a k o la ra k değil, k o n u k
o la ra k a ğ ırla n ac ağ ın ı d u y u rd u .
B öyle b ir k a rşıla n ış b ek lem e y en Y ıld ırım çok d u y ­
g u la n d ı ve h â lâ â k ıb e tle ri h a k k ın d a b ilg i sa h ib i o lm a ­
dığı d ö rt o ğ lu n u h a tırla y a ra k g ö zlerin d en b ir k aç dam - ,
la yaş süzüldü.
T e m ü r h en ü z a tın d a n in m e m iş b irlik le rin e e m ir
v e re re k , d e rh a l Y ıld ırım ’ın o ğ u lla rın ı can lı o la ra k b u ­
lu p b a b a la rın a g e tirm e le rin i isted i. M u h tem elen a l t­
m ış b in O sm an lm ın cesedi a ra s ın d a b u lu n a m a y a n M us­
ta fa h a riç d iğ e r k a rd e ş le rd e n S ü ley m an ve İsa ç o k ta n
T o ro s e te k le rin e v arm ıştı. T ü rk is ta n a s k e rle ri y a k ın ­
d ak i b ir dağ d a y a ra la rın ı tım a r etm e k le m eşgul olan
oğlu M u sa’yı ele g eçireb ild iler. M usa'yı g ö ren S u lta n
a c ıla rım b ir an olsu n u n u ttu .

X X X V II

A n k ara sa v a şın d a n k açm ay ı b a ş a ra n Y ıld ırım 'm

iki oğlu, T e m ü r'ü n b a b a la rın a k a rşı g ö sterd iğ i iyi m ua-
m e led e n c e s a re t a la ra k , S u lta n ’m h ü rriy e tin e k a v u ş­
m a sın ın k a rşılığ ın d a im p a ra to r lu k ta n to p r a k g itm e ­
sin d e n k o rk a ra k , k en d isiy le d erv iş k ılığ ın a b ü rü n m ü ş
u la k la rla te m a s k u rd u la r. G ayeleri b a b a la r ın ın k a ç m a ­
sı idi. K açış h a z ırlık la rın ı d a h a iyi h a z ırla m a k m a k s a ­
d ıy la M ehm ed, T ü rk is ta n O rd u s u n u n iyice y a n m a so ­
k u lm u ş, A n adolu o rd u s u y la T e m ü r'e iltic a ed e n esk i
a d a m la rın ı b u ld u r tm u ş ve o n la rın y a rd ım ın ı sa ğ la m ış­
tı. K ale s u rla rın ı lâğım a ç a ra k m a y ın la m a k ta u s ta o la n
a d a m la r, y er a ltın d a sessizce ç a lışa c a k â le tle re sa h ip
b u lu n u y o rla rd ı. Y ıld ırım h e r n e k a d a r ç a d ırı iç in d e
s e rb e s tç e h a re k e t e d e b iliy o rsa d a gece ve g ü n d ü z h a ­
re k e tle rin i gözleyen n ö b e tç ile r m e v c u ttu ; b u y ü zd en
a n c a k y e r a ltın d a n k a ç a b ilird i.
M eh m ed B eğ ta ra fın d a n h a z ırla n a n p lâ n a göre,
a d a m la rı B ây ezid 'e en y ak ın ç a d ırd a n m esafey i gözle­
ri ile ö lç erek b ir y e ra ltı tü n e li k a z a c a k la r, S u lta n 'ın
ç a d ırın a v a rd ık la rın d a v e re c e k le ri işa re tle S u lta n ı d a
y a n la rın a a la ra k d ö n e c e k le r, n ö b e tç ile r tu ts a k h ü k ü m ­
d a rı a ra rk e n M ehm ed B e ğ 'in te m in ettiğ i s ü ra tli a tla rla
A m asya'ya d o ğ ru k a ç a c a k la rd ı.

. ' X X X V III

Y ıld ırım ve h a d ım ağ ası F irû z silâ h la rın ı k u ş a n ­

m ış la r, e lb ise le rin i g iy m işle r v erilecek iş a re ti b e k li­
y o rla rd ı. A ncak gece n ö b e tin i d e ğ iştire n a s k e rle r ay ak ­
la n a ltın d a g a rip d a rb e le r d u y u n c a h em en S u lta n ’ın
ç a d ırın a g ire rle r ve o n u a y a k ta giyinik g ö rü n c e k a ç ­
m aya h a z ırla n d ığ ın ı a n la rla r. Göz k a r a r ı çık ış n o k ta ­
la rım ş a ş ıra n lâ ğ ım c ıla r ü s tle rin d e k i g ü rü ltü le rd e n
n ö b e tç ile rin ay ak lan d ığ ın ı a n lay ın c a, h em en ellerinde-
ki k az m aları a ta ra k ç a d ırla rın a ç ık a rla r, o ra d a n da a t­
la rın a a tla y a ra k k a ç a rla r. ~

X X X I X .

M isafirp erv erliğ in i kötüye k u llan d ığ ı için Y ıldı'

r ım 'a fen a hâld e içerleyen T em ü r, k en d isin i h u z u ru ­
n a ça ğ ıra ra k , ağ ır lâ fla r söyler ve efen d isin in k aç m ası­
n a y a rd ım e tti diye F irû z beği id am eder. B u n d a n böy­
le B âyezid g ü n d ü zleri ç a d ırın d a aynı h ü rm e tle k a rş ıla ­
n ırk e n , geceleri K afes'e k o n u r ve zin cirlen ir.
Y ıld ırım ’m N iğbolu sav aşın d a h a y a tın ı b ağ ışlad ı­
ğı ve o n u A n k ara sav aşm a k a d a r ta k ip eden, so n ra
Ş a h ru h ’u n gözde kölesi o lan B avyeralı S ch ild b e rg e r
böyle b ir k afesten b a h se tm e m e k te d ir. B aşk a ta rih ç i­
le re göre, T e m ü r'ü n a rk a s ın d a atıy la sey ah at eden Yıl­
d ırım B âyezid e tra fın m e ra k lı b a k ış la rın d a n u ta n d ığ ı
için, e tra fı p erd eli kafesi b izzat k en d isi isted iğ in i yaz­
m a k ta d ırla r. D iğer İra n lı ta rih ç ile r, B izanslı ta rih ç i­
le rin T em ü r'ü n a tm a b in m e k için Y ıld ırım 'm sırtın a
b a stığ ı riv ây etin i kesin lik le y alan lay acak ta rz d a olay­
la rı n a k le tm e k te d irle r.

T u tsağ ım m e m n u n etm e k isteyen T em ü r, Y ıldı­

rım 'm en sevgili e şle rin in gelm esine izin v e rm iştir. La-
z a r'm k ızk ard eşi S ırp p ren se si T e m ü r'ü n k a ra rg â h ın a
k a d a r gelm iş ve k o casın ın g alib in d en b ü y ü k k ab u l
g ö rm ü ştü r.
B ir gün B âyezid'e d ö n erek : «O ğulların b en im aley­
h im e A nadolu ve R u m eli’yi a y a k la n d ırıy o rla r. E ğ er sa-
... • F : 15
n a h ü rriy e tin i iad e e d e rse m seni te k r a r h ü k ü m d a r
o la ra k ta n ır la r m ı acab a?» diye so ru n ca ;
«— B en im z in c irle rim i k ır, o n la ra te k r a r görevle­
rin i öğreteceğim .»
«— C e saret su lta n ım , sen i S e m e rk a n d 'a g ö tü re re k
im p a ra to rlu ğ u m u ve b a ş k e n tim i g ö rm en i istiy o ru m ;
o n d a n s o n ra e m rin e b ir o r d u v e re re k h ü rriy e tin i iad e
edeceğim .»
A ncak o ğ u lla n S ü ley m an ile M eh m ed 'in im p a ra ­
to rlu ğ u p a rç a la n m a y a g ö tü re n fa a liy e lte rin i d u y a n Y ıl­
d ırım B âyezid te d av i ed ilm ez b ir k e d e re d ü ştü .
B ir sa v aşla fecî y a ra alan im p a ra to rlu k , S u lta n ’m
göz y a şla rı g ib i a k ıp g id iy o rd u . O lay ları d a h a iyi a n la ­
m a k için A n k ara sav aşım ta k ip e d e n g ü n lere, g alip ­
le rin a d ım la rın ı ve m a ğ lû p la rın fe lâ k e tin i tâ y in ed en
h â d ise le re d ö n elim .
 A L T I N C I K İ T A P

Y ıld ırım Bâyezid a ltı b in y en içerin in cesedi

ü ze rin d e ölüm — kalım savaşı verdiği s ıra la rd a , oğul'
la rım n T em ü r'ü n eline d üşm em esi için k aç m alarım is­
te m işti. B üyük oğlu S üleym an, y an m d a fe d a k â r b ir
k aç k u m a n d a n ve b ü y ü k vezir ile A nkara — Y en işeh ir
a ra s ın d a y er alan geçit verm ez d ağ ları zo rlu k la a ş tık ­
ta n s o n ra B u rsa 'y a b ab a sın ın yenilgi h a b e ri ile bera-,
b e r geldi.

A ncak T e m ü r’ü n sevgili to ru n u M ahm ud Ş ah (Mu*

h a m m e d Ş ah )'m , S ü ley m an 'ın b ab a sın ın sa ra y ın d an b ir
şey alm asın a fırs a t v erm ed en gelm esi işleri b o zm u ş­
tu. S ü leym an Beğ, b a şk e n te hen ü z v ard ığ ın d a M ahm ud
Ş a h ’m o tu z b in T ü rk ista n a tlısı A n k ara B u rsa a ra s ın ı
devam lı d ö rtn a la gid erek b eş günde alm ış ve şe h re b ir
sel gibi g irm işti. H em en d in len m iş b ir a ta a tlay a n Sü­
leym an B u rsa ile Ç anakkale a ra sın d a k i ovayı son sü­
ra tle k o şm u ş ve kıyıda tem in edilen b ir b alık çı tekne*
siyle k en d isin i A vrupa k ıy ısın a zo r atm ıştı.

M ah m u d Ş ah 'm sü v a rileri h iç sav aşm ad an genç

İm p a ra to rlu ğ u n b a şk e n tin i ele g eç irm işler ve şeh ri
y ağ m alam ışlard ı. M ahm ud Ş ah, B u rsa h a re m in d e ele
g eçird iğ i k a d ın la rın ve k ızların ırz la rın a asla dokun-
 t . ' ‘ ‘
m a m ış, o n la rı d e d e sin e g ö n d e re re k g e le c e k le rin i o n u n
tâ y in e tm e s in i is te m iş tir. A yrıca B u r s a 'd a tu tu k lu o la n
K a ra m a n B eğ leri d e h ü r riy e tle rin e k a v u ş tu ru lm u ş tu r .
N ih a y e t T e m ü r'ü n in tik a m ın ı a lm a k iste y e n M a h m u d
Ş ah ay n ı z a m a n d a y e n d ik le ri im p a ra to r lu ğ u y e ry ü z ü n ­
d e n silm e k iç in ş e h ri a te ş e v e rm iş ti. Ş e h rin a te ş in in
İs ta n b u l, Ç a n a k k a le g ib i c iv a r v ilâ y e tle rd e n g ö rü ld ü ­
ğü riv â y e t o lu n u r. A ncak B u rs a h a lk ın ın h a y a tla rın a
d o k u n u lm a m ış tır; b ilh a s s a O sm a n lı b a ş k e n tin in ışığı
sa y ıla n Ş eyh B u h a rî, b ü y ü k â lim Ş e m se d d in ve d in b il­
gini C ezerî, T e m ü r ’ü n ç a d ırın ı k u rd u ğ u K ü ta h y a ’ya
g e tirilm iş ve k e n d is in d e n S e m e rk a n d 'a g e lm e le ri için
b ü y ü k iltif a tla r g ö rm ü ş le rd ir. S u lta n B â y e z id 'in kız-
k a rd e ş i ile ev li o la n Ş eyh B u h a rî k a y ın b ir a d e rin i k ö ­
tü ta lih i ile b ır a k m a k is te m e m iş, b u n a k a rş ılık b ir a ile ­
vî b ağ ı o lm a y a n C ezerî fâ tih in p e ş in d e n g id e re k T ü r ­
k is ta n 'ın b a ş k e n tin e y e rle ş m iş tir. B ir z a m a n s o n ra T e­
m ü r o n u S e m e rk a n d 'a m o lla y an i b a ş k a d ı y a p m ış tır.
B öylece C ezerî D oğu T ü rk İ m p a r a to r lu ğ u 'n u n k a n u n '
y ap ıc ısı o lm a k şe re fin e e riş m iş tir.

II

T e m ü r ve to r u n u ta ra fın d a n S ü le y m a n ’ı ve d iğ e r
ş e h z a d e le ri a ra m a y a ç ık a n T ü rk is ta n b irlik le ri İz n ik
ve h a t tâ A v ru p a k ıy ıla rın a k a d a r ile rle m iş le rd ir. S ağ d a
so ld a k a la n O sm a n lı b irlik le ri T e m ü r'ü n a s k e rle rin in
ta k ip le rin d e n a n c a k T ra k y a ve K ü ç ü k A sya d a ğ la rın a
s ığ ın m a k la k u r tu lm u ş la r d ır . T e m ü r'ü n to r u n la r ın d a n
M u h a m m e d M irza e s ir S u lta n 'm ve d e d e sin in de b u ­
lu n d u ğ u b ir tö re n le Y ıld ırım 'm b ü y ü k kızı- ile evlendi.
 B u evlenm e ile T e m ü r’ü n k an ı O sm an B eğ'in k an ı
ile k a rışıy o rd u . T em ü r, b ilh a ssa S ırp K ra lı L azar'ın kı­
zı ve S u lta n B âyezid'in en gözde k arık m a ço k saygı
g ö ste rd i. Ş im diye k a d a r O sm anlı h a re m in d e h ıris tiy a n
d in in i b ıra k m a m ış o lan b u im p a ra to riç e , K ü ta h y a 'd a
k o c a sın ın d in in e geçti.

III

O sm anlı A sya’sın ın fe tih le rin d e n d ö n en T e m ü r'ü n

b ü tü n k u m a n d a n la rı, o ğ u lla rı ve to ru n la rı lâ tif K ü tah r
ya o v a sın d a b u lu ş tu la r. B üy ü k H a n 'ın se fe rle ri için
m u azzam eğ len celer düzen len d i. E sk i h iz m e tle rin e
b a k m a d a n , K u r'a n 'm ve in sa n v ic d an ın ın zıd d ın a h a ­
re k e tte b u lu n a ra k zafere gölge d ü şü rm ü ş o la n k u m a n ­
d a n la rın d a n b a z ıla rın ı in safsızca id a m e ttire n T em ü r,
o rd u s u n u n ta m a m ın a v erilen b ir ziyafet te rtip e tti.
Y ıld ırım B âyezid de H a n ’ın y a n ın d a şe re f m ev k iin d e
o tu r a r a k yem eğe iş tira k e tti. H e r ü lk e d e n değ işik el*
b ise ler iç in d e k ö leler T e m ü r’ü n o rd u s u n a ş a rk ıla r söy­
led iler ve d an s e ttile r. Ş iraz ve K ıb rıs şa ra b ı su gibi
a k tı. B u içk in in k u lla n ılm a sın ı k esin lik le y asak lay an
islâ m iy e tin h ü k ü m le ri şa ra b ın verdiği sam im iy et, k u v ­
v et ve n e ş'e h issi y a n ın d a g eçerliliğini k a y b e tm işti.
İ r a n D oğu T ü rk le ri, Y u n a n ista n ise O sm anlı T ü rk le ri­
ne şa ra b ın zevkini ta ttırm ış tı.
T em ü r, M ısır ve İs ta n b u l'a elçiler g ö n d ererek ,
M em lûk S u lta n ın ın sik k e le r ü ze rin e k en d i tu ğ ra sın ı
b a sm a sın ı ve B izan slIların h e r yıl T ü rk le re ödediği
vergiyi k en d isin e g ö n d e rm e le rin i isted i. İyi ta h k im
ed ilm iş G üzelce H is a r'a y erleşm iş o lan S ü ley m an Çe­
lebiye elçi g ö n d erild i ve T e m ü r k en d isin in b ab a sı Yıl-
d ir im ’in g alib i değil, k o ru y u c u s u o la ra k k a b u l e d ilm e ­
sin i is te d iğ in i b e lirtti.
S ü le y m a n Ç e le b i k e n d i elçisi R a m a z a n a ra c ılığ ı ile
T e m ü r'e y ü k lü b ir a rm a ğ a n g ö n d e rd i. T e m ü r ise R a-
m a z a n ’a şöyle h ita p e tti: ^
«G it e fe n d in e söyle, g eç m işi h â fız a m d a n ta m a m e n
sild im . B izza t k e n d is i g elsin d o s tlu ğ u m a ve b a r ış m a k
is te d iğ im e ş a h it o lsu n .» -
M a ğ r u r d u r u ş u ve K a p a d o k y a ile K a r a m a n 'ı için e
a la n m ü lk ü y ü z ü n d e n b ir te k T im u r ta ş P a ş a ’y a k a rş ı
a m a n s ız d a v r a n d ı. * ’
«N e d ü ş ü n e re k b u k a d a r se rv e te sa h ip o ld u n ? H â ­
zin e n i H ü k ü m d a rın için h a rc a y a ra k , b e n im h id d e tim ­
d e n to p ra k la rın ız ı k o ru y a b ilird in iz . S e rv e t sa h ib i o la n
k u m a n d a n la r ve v e z irle r im p a r a to r lu k la r ın ç ö k m e si­
n e se b e p o lu rlar.»
T e m ü r'ü n b u s e r t ith a m ı k a r s ıs ın d a k e n d in i: sa ­
v u n m a k iste y e n T im u r ta ş şöyle cev ap v e rd i,
« B e n im h ü k ü m d a rım y en i p e y d a h o lm u ş b ir h ü ­
k ü m d a r d e ğ ild ir. Ş im d i o rta y a ç ık a n h ü k ü m d a r la r gi­
b i h e r şeye sa h ip o lm a d a n ö n ce h iç b irş e y e sa h ip o l­
m a y a n la rd a n d e ğ ild ir v e o r d u la r ın ın g e ç im in i sa ğ la ­
m a k iç in k u m a n d a n la rı ile v e z ir le r in in a ltın ın a ih tiy a ­
cı y o k tu r.
« K ü sta h ! B u y a p tığ ın h a k a r e ti k e n d in in ve a ile n in
e s a re ti ve y o k s u llu k la ö d ey ecek sin .» d iy e T e m ü r h id ­
d e tle n d i.
B ö ylece T im u rta ş ve o ğ u lla n e s a re te d ü ş e rk e n ,
b ü tü n s e rv e tle ri e lle rin d e n a lın a r a k d a ğ ıtıld ı. K o rk u n ç
z e n g in lik te n b i r a n d a d e rv iş y o k s u llu ğ u n a d ü ş tü . F a ­
k a t k a d e r b u O sm an lı k a h ra m a n ı için so n sö zü n ü he-
n ü z sö y lem em işti. T e m ü r, h ıristiy a n lığ a fe lâ k e t g eti­
re n b u a d a m ı b ü s b ü tü n ezm ek iste m iy o rd u .

' IV :

Ç eşitli ih s a n la rd a b u lu n a n t T e m ü r, o ğ u lla rı tara*

fın d a n A kdenize k a d a r fe th e d ile n b u yeni im p a ra ­
to rlu ğ u z iy a re t e tm e k le , S e m e rk a n d 'a d ö n m e k a ra s ın ­
d a te re d d ü t ed iy o rd u .
N ih ay e t se fe rin i u z a tm a y a ve İz m ir k ö rfe zin e k a­
d a r o la n y e rle ri z iy a re t etm ey e k a r a r v erd i. S iyasî b av
k ım d a n , S u lta n B âyezid'i s e rb e s t b ıra k m a y a veya t u t ­
sa k tu tm a y a k a r a r v erem iy o rd u . B ir y a n d a n Y ıldırım '-
m c e s u r ve k a h ra m a n k a ra k te ri, böyle b ir b a şın O s­
m a n lı İ m p a ra to rlu ğ u 'n a h ü k m e tm e si b a k ım ın d a n ken ­
d isin e en d işe v eriy o r; d iğ e r y a n d a n Y ıld ırım 'm üç oğ­
lu n u n ta h t k a v g a la rın a g irişm e si İ m p a ra to rlu ğ u o k a­
d a r zayıf d ü ş ü rü y o rd u ki, islâ m iy e tin A v ru p a 'd an si­
lin m esi m ü m k ü n o la b ilird i.
Irk ın ın B a tı’d a k u rd u ğ u b u im p a ra to rlu ğ u n e rk e n
ç ö k m e sin i ö n le m ek için, S ü ley m an Ç elebi'ye e lç ile r
g ö n d e re re k k e n d isin i A vrupa to p ra k la rın d a h â k im o la­
r a k k a b u l e ttiğ in i b ild ird i. Asya to p r a k la n ise, h ü r r i­
y e tin i ve ta h tın ı iad e e ttiğ in d e ya Y ıld ırım B âyezid'e,
ya d a ü ç o ğ lu n d a n b irin e k a la c a k tı.

T e m ü r S e m e rk a n d 'a d ö n m e k ile A n ad o lu 'd a k alıp

b ir iki f ü tu h a tta b u lu n m a k a ra s ın d a k a ra rs ız k alırk e n ,
h e m dinî, h e m de siy asî y ö n ü o lan b ir m esele ân id en
onu yeni k ıy ılara yeni ü lk e le re g ö tü rd ü .
 B ilin d iğ i g ib i, se fe rle ri s i r a s ı r î d a
H a ç lı D o ğ u 'd a

p e k ç o k y erd e, özellikle, K u d ü s, T eb eriy y e, Ş am , An­

ta k y a , P elo p o n es K ı b r ı s v e Y u n a n a d a l a r ı n d a i ğ r e t i ,
k r a l l ı k l a r ve feo d al p re n s lik le r k u r u lm u ş tu r . H a life le r

ile y a p ı l a n sa v a şla rın g a n im e ti o la ra k k u r u la n b u k r a l'

lık la r ve p re n s lik le r za m a n la , s u lta n la r, e m irle r, A rap
k u m a n d a n la rı, M ıs ırlıla r ve T ü rk le r ta ra fın d a n o r ta ­
d a n k a ld ırılm ış tır. H ıris tiy a n A v ru p a ’n ın D oğu’y a doğ­
r u o la n ak ışı, k ıs ır s a v a ş la rd a a k a n k a n la r la ö n ce ce­
s a re tin i k a y b e t m i ş s o n ra ta m a m e n d u r m u ş tu r . K ü ç ü k
A sy a'd a b ir a s ırd a n d a h a az z a m a n d a ile rle y e n ve s a ğ ­
l a m b ir şe k ild e y e rle şe n T ü rk le r, b u ü lk e le rd e İs lâ m i­
y e t'in aşılm az k alesi h â lin e g e lm işle rd ir. B izzat h a ç lı­
la r ta ra fın d a n y o lu n d a n ç ık m ış m e zh ep id d ia sıy la to p ­
r a k la rı işgal ed ilen , ş e h irle ri k u ş a tıla n , b a ş k e n ti y ağ '
m a la n a n ve e y â le tle ri p a rç a la n a n B izan s İ m p a r a to r lu ­
ğ u sad ece isim le d e o lsa B o ğ aziçi’n e sık ışm ış k a lm ış
te k H ıris tiy a n k a le si idi. T a rih in d e h e r z a m a n k a y d e t­
tiğ i gibi, T ü rk le r, k e n d i d in le rin d e ve siy a se tle rin d e
m e v c u t o la n b ir h o ş g ö rü ile işg al e ttik le ri İ r a n , S ır­
b is ta n , L ü b n an , Y u n a n is ta n , B u lg a ris ta n , Y u n an a d a ­
la rı, A nadolu, T ra k a 'd a y aşay an h ıris tiy a n la rm ib â d e t­
le rin e , p a p a z la rın a , m a n a s tırla rın a , ta p m a k la rın a do­
k u n m a m ış la r, y aln ızca, b azı m u h te ş e m k ilise le ri k e n d i
d in le rin in z a fe rin i b e lirtm e k ü z e re cam iy e çe v iriy o r­
la rd ı.
S iyasî id a re ve silâh ta ş ım a h a k la n h a r iç tu tu l u r ­
sa, m ü s lü m a n la r. ile h ır is tiy a n la r a ra s ın d a , f â tih m il­
le t ile fe th e d ile n m ille t ü n v a n ın d a n b a ş k a b ir a y rılık
y o k tu . M ü slü m a n T ü rk le rin , eg e m e n lik le ri a ltın a ge­
ç e n h ıris tiy a n to p lu lu k la ra ta n ıd ık la rı m e d e n î ve d in î
h o ş g ö rü n ü n su g ö tü rm e z d elille ri o la y la rd ır. B ağdad
ve Ş a m ’dan, T u n a'y a k a d a r, K a ra d e n iz 'in b ir u c u n d a n
A d riy atik d en izin in k ıy ıların a k a d a r, İ ra n 'd a , S u riy e ’­
de, G üney ve O rta A n ad o lu 'd a, T ra k y a'd a, Bulgaris*
ta n 'd a , S ırb is ta n 'd a , P elo p o n ez'd e ve A rn a v u tlu k ta h e r
y er h ıristiy a n köy, k a s a b a ve şe h irle ri ile d olu o lu p ,
bazı A vrupa'lı ta rih ç ile rin id d ia ettiğ i gibi, b u n la ra h iç
b ir zam an «ya ölü m , ya İslâm iyet» diye g a d d a r b ir te k ­
lif y a p ılm a m ıştır. S adece siyasî b a k ım d a n b ağ ım lı
o lan b u şe h ir, k a s a b a ve köy h a lk la rı, in a n ç la rın d a ve
ib â d e tle rin d e d aim a s e rb e st k alm ışlar, B izans h â k im i­
y etin d e o ld u ğ u gibi, ç a lışm ışla r, tic a re t y a p m ışla r, de­
nize aç ılm ışla r ve ço ğ a lm ışlard ır. B u n u n için v erile '
cek en b â riz isp at, o z a m a n la r o ld u ğ u gibi şim di de
h ıris tiy a n la rın T ü rk le ri sayıca g eçm elerid ir. T ü rk h â ­
k im iy eti b a şla d ığ ın d a n b e ri B atılı h ıris tiy a n la r, din
d eğ iştirm e veya ö lü m a ra s ın d a k alan k a rd e ş le rin i k u r ­
ta rm a k b ah an esiy le, D oğu’ya ç a ğ ırılm a m ışla rd ır. Za­
te n o sıra la r, k en d i iç sa v aşla rın a, m e n fa a tle rin e ve ih*
tir a s la n n a d alm ış o lan A vrupa, son p ey g a m b erin ta ra f ­
ta rla rın a k a rşı so n u belli olm ay an sa v a şla ra g irişecek
g ü cü k en d in d e b u la m az d ı. Ü stelik gözü ö n ü n d e, S ırp la ­
rın , M a carla rın , B u lg a rla rın k ra lla rın ı, İs ta n b u l R u m
im p a ra to rla rın ı, h ıristiy a n ve k a to lik V enedik, Ç ene-
viz c u m h u riy e tle rin i, M ora d ü k le rin i ve p re n sle rin i,
d u rm a d a n h ıris tiy a n la rın cellâd ı diye ta n ıtıla n T ü rk ­
le r ile b a rış a n la şm a la rı yap tığ ın ı, o n la ra a sk e r, filo
ve vergi v erd iğ in i g ö rü y o r; a b a rtılm ış ve b ilh a s s a ta h ­
rif ed ilm iş o lay ları y alan lay an , a d a la rın , v ilây etlerin ,
lim a n la rın , el s a n a tla rın ın ve tic a re tin m ev cu d iy etin i
ta k d ir ed iy o rd u . B irb irle ri ile k ay n aşm ış ırk la rın , iç-
içe g irm iş to p ra k la rın , gelen ek lerin , siy âsetin ve d in le­
rin b u lu n m a sı, A kdeniz'de V en ed ik liler, C enevizliler,
 S icily alIlar, Y u n a n lıla r ve T ü rk le r a ra s ın d a d o stâ n e
iliş k ile r in g e liş m e s in i sağ la m ı ş , u z u n z a m a n h â k im

o la n k a rşılık lı a n tip a ti d u y g u su yavaş y av aş k a y b o lm a ­

y a b a ş la m ı ş tı r . P a p a l ı k b i l e s u l t a n l a r i l e g ö r ü ş m e le r e
g irişm işti. İ l e r d e P a p a V I. A le k sa n d r'm a ltm k a rş ılı­
ğ ın d a O sm an lı îm p a ra to r lu ğ u n u k a rış ık lığ a s ü rü k le ­
yecek b ir şeh zad ey i tu ts a k tu ttu ğ u n a ş a h it o l a c a ğ ı z .

. V I

x H açlı zih n iy eti s a ra y la rd a , h a lk a ra s ın d a ve h a ttâ

R o m a K ilisesin d e b ile sö n m ey e yüz tu tm u ş ik en , o za­
m a n la r zayıf o lm a sın a ra ğ m e n , h e m keşiş, h e m asilzâ-
de, h em d e a s k e r n ite lik le rin i b ir a ra y a to p la y a n ne
esk i ç a ğ la rd a b ir ö r n e ğ i o la n , n e d e g ü n ü m ü z d e d ev a­
m ı b u lu n a n b ir te ş k ilâ t iç in d e y a şıy o rd u . A v ru p a ’n ın
h e r ta ra fın d a n ve h e r m ille tin d e n seçm e in s a n la r to p ­
la n ıy o r, b u n la r a r a s ı n d a k i m illî a y rılık la r, h ıris tiy a n lı­
ğı silâh zo ru y la y ay m a g ay reti için d e e ritiliy o rd u . Li­
d e rle ri b ir a s k e rî h e y e t a ra s ın d a n ö m ü r b o y u kaydıy-
l a seçiliy o rd u . D eniz o r ta s ın d a b ir ad ay ı veya b ir l i m a ­

n ı işg al e d iy o rla r, h e r A v ru p a ü lk e sin d e y a rd ım to p la ­

m a g a y e s i y l e ş u b e le r a ç ıy o rla rd ı, gay eleri h ıris tîy a n

o lm a y a n la rı in sa fsız c a ez m ek ti. E ğ e r O s m a n lı. T ürkle-
ri b u n a b e n z e r b ir T e şk ilâ ta sa h ip o lsa la rd ı, a c a b a , d e­
ğil h ıris tiy a n lık , b ü tü n in s a n lık n e h âle g elird i? ~
H em k a h ra m a n h e m de b a r b a r o l a n , b u te ş k ilâ ta
K u d ü slü S en J a n ta r ik a tı d e n ird i. H a lk a ra s ın d a t a n ı ­
n a n ad ı R odos ve M a lta Ş p v a l y e l e r i ' d i r .

V I I ' ■ "

K u d ü slü S e n l a n şö v a ly ele rin in a s k e rî ve d in î ta ­

rik a tı, H açlı se fe rle rin d e n s o n ra y aşay an te k ş ö v a l y e
 te şk ilâ tı o lm u ştu . O za m a n la r A vrupa a sille ri ü çlü b ir
r u h y aşatıy o rd u ; i m â n , savaş ve m a cera. Şövalye diye
a d la n d ırıla n la r iş t e b u üç z i h n i y e t t e n k ay n ak b u lu y o r­
la rd ı. S o fu b ir y ü rek , savaşçı b ir b ilek ve a ş ırı h ay al­
p e re s t b ir gö rü ş, k u su rsu z h ıristiy a n şövalyesini m e y
«dana g etiriy o rd u . A vrupa h en ü z gençti, d a h a yeni h ı­
ristiy a n lığ a geçm işti; asilliği içinde, k en d isin i O rta As­
y a 'd a n , K afk a sy a 'd a n A lm anya'ya, F ra n s a ’ya, İta ly a '­
ya, Is p a n y a ’ya sü rü k ley e n içgüdüyü m u h a fa za e d iy o r
du. U n u tam ad ığ ı b a rb a rlığ ı o n u yeni ik lim le re , b ilin ­
m eyen a d a la ra , m asal d iy a rla rın a g ö tü rm e k istiy o rd u .
B ü tü n b u iç g ü d ü lerin so n u cu n d a, iyi ve k ö tü y ö n leri
ile şövalyelik g elişm iştir. H ü k iim d a rla r d in savaşla­
rın d a n b ık ın c a, d in şövalyeleri b u lm u ş, o n la rı k e n d i­
si için m ilita n la r h âlin e g etirm iş; T a n rı h ü k ü m d a rla ­
rı, P ap a d a k o ru y u c u la rı o lm u ş tu r.

■ ■ V III .

K u d ü s'd e h ıristiy a n m isa firh a n e le rin in k u ru lm a sı

M ilâdın ilk y ılla rın a k a d a r ç ık a r. K u tsa l y e rle re a s ır­
la r b o y u h â k im o lan h a life le r ve fa tım île r h ıristiy a n
h a c ıla rın İs a 'n ın m ezarın ı ziy aret etm e le rin e izin v er­
m işle rd ir. D okuzuncu a sırd a , çağdaşı C h arlem ag n e ile
b u k o n u d a b ir a n laşm a y ap m ak istey en H a ru n —el—
eşid, k en d isin e K u tsa l m ezarın ve k ilisen in a n a h ta rla ­
rım y o llam ıştır. D aha so n ra gelen h a life le rd e n b iri# h r
ristiy a n m isa firh a n e sin i dağ ıtm ış, k eşişle ri K u d ü s'd e n
■ k o v m u ştu r. ÂmalÜ 'li İta ly a n g em iciler k a ç a n la rı to p ­
lam ış ve te k r a r K u d ü s'e y erle şm eleri için a ra b u lu c u ­
lu k y ap m ıştı. B ü tü n F ilistin bö lg esin in deniz - ticareti-
„ ni ellerin d e tu ttu k la r ı 4için kolayca iste d ik le ri im tiya-
 za sa h ip o lm u ş la rd ı. Y ık ılan m is a firh a n e n in y e rin e , b i­
r i e rk e k le r, d iğ e ri k a d ın la r için ik i m is a firh a n e in şa e t­
m iş le rd i İ ş te b u m is a firh a n e y i id a re ed e n ra h ip le re ,
Aziz J e a n — B a p tis te iç in y a p ıla n kilisey e iz âfete n ,
S a in t— J e a n (S en Ja n ) ta r ik a tı d e n m iş tir.

■ A n cak h ıris tiy a n la rın g ü venliği A m alfi d enizcileri- *

n in e lin d e u z u n m ü d d e t d a y a n m a d ı. B ölgeyi y en i işg a­
le b a ş la y a n T ü rk le r, h ıris tiy a n la rı K u d ü s 'te n k o v a ra k ,
m is a firh a n e le rin i y e rle b ir e ttile r. E lle rin d e n k a ç a n
h ır is tiy a n la r A v ru p a 'y a g e ld ik le rin d e g ö rd ü k le ri zulü-
m ü a n la ta ra k b irin c i H açlı se fe rin in y a p ılm a sın ı sağ­
la d ıla r.

O z a m a n la r, h a ç lı s e fe rin i b ek le m e y e n G e ra rd de
M a rtig u e s a d ın d a b ir F ra n sız , S u riy e k ıy ıla rın a ç ık a ­
r a k b i r av u ç h ıris tiy a n la T ü rk le re k a rşı sav aşa b a ş la ­
dı. A ncak T ü rk le r k ıs a z a m a n d a b u ay a k la n m a y ı b a s ­
tır d ıla r , G e ra rd e s ir e d ile re k K u d ü s'e h a p s e d ild i. An­
c a k K u d ü s y e n id e n h ır is tiy a n la rın elin e geçtiği v a k it
h ü r riy e tin e k a v u şa b ild i. Ö nce y a ra lıla rın te d av i g ö rd ü ­
ğü b i r h a s ta h a n e k u ra n , s o n r a , A v ru p a 'd a n gelen y a r ­
d ım la rla S en J a n k ilise sin i in şa e ttir e n G e ra rd 'm ta ­
r ik a tı fev k alâd e ze g in leşti. B u a r a d a ta n ın m ış şövalye­
le r d e ta r ik a ta g irm ey e b a şla y ın c a , te ş k ilâ tın y ö n ü d e­
ğ işm eye b a ş la d ı. G e ra rd 'm ö lü m ü n d e n s o n ra B ü y ü k
Ü sta d seçilen R a im o n d D upuy, g ay eleri a ra s ın a « İn a n ç ­
s ız la r ile S avaş» te m e n n isin i ek led i.

T ü rk le r ve A ra p la ra s ın ırd a ş o la n K u d ü s h ıristi-
y a n la rı k e n d ile rin i k o ru m a k için a s k e r î b ir m ilis te ş ­
k ilâ tın a ih tiy a ç la rı v ard ı. Y eni k u ru la n ta r ik a t b u gö­
rev i ü z e rin e ald ı. T e şk ilâ t g en ellik le ü ç k ışım a a y rılı'
y o rd u : S a v a ş ç ıla r, ra h ip le r ve h a sta h a n e y i işlete n ler.
A ncak sav aşın ic a p la rı, fe ra g a t ve tevazu fa z ile tle rin i
o rta d a n k a ld ırd ığ ı için , sad ece T a n rı sevgisi h issi ile
h a re k e t etm ey e b a ş la d ıla r.

Z am a n la ta r ik a tın id a re si a silzâ d ele rin elin e geçti,

ü ç ü n c ü k ışım a a it o la n « Y ardım cı K ard eşler» ad ı a l­
tın d a , s a v a şla rd a şö v aly elerin a rk a s ın d a n gelen ve y a­
ra lıla ra y a rd ım ed en in s a n la r o la ra k kaldı.

H ıristiy a n lığ ın , g erek m ü slü m a n la ra , g erek se h ı­

ris tiy a n o rto d o k s la ra k a rşı y ap tığ ı sa v a şla ra k a tıla n
S en J a n şö v aly eleri P a p a lık ta ra fın d a n d a ta k d is a lın ­
ca ta m a n lam ıy la k en d i b a ş ın a b u y ru k b ir te ş k ilâ t h â ­
lin e g eldiler. A rtık K u d ü s'ü n sa v u n m ası gibi iş le r o n ­
la rın ih tira s la rın ı ta tm in e tm iy o rd u . D ah a b ü y ü k fe­
tih le r y ap a b ilm e k am acıyla, R odos ve M alta a d a la rın ı
e lle rin e g eçird iler.

N ih ay e t 1370 y ılla rın a d o ğ ru P ap a X I. G reguvar,

B üy ü k Ü sta t R o b e rt de Ju illa c 'a İz m ir'i işgal etm esi
için ta lim a t v erd i. A ncak B üyük Ü sta t e tra fı ta m am en
T ü rk le r ile çev rili b ir y erin h ıris tiy a n la r ta ra fın d a n iş­
g alin in n e gibi so n u ç la rı o lab ileceğ in i k e s tird iğ in d e n
b u se fe re k a rş ı k o y m ak isted i. P a p a ise k e n d isin i afa-
roz edeceğini b ild irin c e , b ü y ü k savaş g em ilerin e b in ­
d irilm iş R odos a s k e rle ri İz m ir K ö rfezin e ç ık tıla r. Çok
k a n lı geçen b ir sa v a şta n s o n ra şe h rin ü ze rin e R odos
Ş övaly elerin in b ay rağ ı çekildi.

İş te İslâ m to p ra ğ ı ü ze rin d e m e y d an a gelen h ıris ­

tiy a n çıb an b a ş ın ı ezm ek m a k sad ıy la T e m ü r K ü ta h y a '­
d a n h a re k e t ed iy o rd u .
 T e m ü r, K ü ç ü k A s y a 'y ı h ıris tiy a n t e ş k i l â t ı n ı n
b u

b a s k ıs ın d a n k u r ta r m a k , İo n D enizini e lle rin d e n a lm a k

ve S en J a n şö v a ly ele rin in z in d a n la rın d a ç ü rü y e n say ı­
sız m ü s lü m a n tu ts a ğ ı h ü rriy e tle rin e k a v u ş tu rm a k is"
tiy o rd u . M evcut m ü slü m a n h ü k ü m d a rla r a ra s ın d a , î s -
lâ m iy e te b u m u a zza m h iz m e ti y a p a c a k te k g ü çlü h ü ­
k ü m d a rd ı. Y ap acağ ı s e f e r d iğ e r s e fe rle rin ta c ı o la c a k ­
tı. H in t O k y an u su k ıy ıla rın d a n gelen b u fâ tih için b ir
A v ru p a g ö lü o la n A k d en iz'd e d u rm a k so n su z b ir şe*
re fti. O rd u s u n u K ü ta h y a ’d a to p la y a ra k y av a şça İ z m i r
ü z e rin e y ü rü m e y e b aşlad ı. A kdeniz k ıy ıla rın a y a k la ş­
tık ç a Ö nünde a ç ıla n B a tı A n ad o lu y ay lâla rı, A kdeniz
b itk ile ri, ş irin k a s a b a la rı, y e ry ü z ü n d e n silin m iş im p a ­
r a to r lu k la rın k a lın tıla rı i l e g özleri ö n ü n e se riliy o r ve
k e n d isin e h az v e riy o rd u . Ü çyüz b in T ü rk is ta n çerisi-
n in b a ş ın d a b e re k e tli M an isa o v asın a e rişti. O r d u s u y
la b irlik te A n ad o lu ’n u n b u c e n n e t k ö şe sin d e b ir k aç
g ü n geçird i.

. X -

D ah a s o n ra çe v re d ek i d a ğ la rın doğu e te k le rin d e n

k ıv rıla ra k , gölge v eren te p e le ri, s e rin le te n o rm a n la rı
ve su la y a n şe lâ le le ri ile göl ve ç a m ağ acı re ç in e si k o ­
k a n İsv iç re ş e h irle rin e b en zey en T ire ş e h rin in boğaz­
la rın ı aştı. Y arısı h ıris tiy a n o l a n T ire D oğu T ü rk Or^
d u şu ö n ü n d e d ire n m e d e n te slim o lu y o rd u .

• XI

M u h a m m ed Ş ah id a re sin d e k i d iğ e r b ir T ü rk is ta n
o rd u s u , M an isa v âd isin d en g eçerek İz m ir h av zasın a
y ay ılm ay a b a şla m ıştı. O rd u n u n d iğ er y a rısın ı a la n T e­
m ü r, aynı a n d a İz m ir şe h rin in te p e le rin d e gözü k tü .
K e şm ir v â d isin d e n b e ri h iç b ir m a n z a ra k e n d isin i b u
k a d a r etk ile m e m işti. K e şm ir ovası H in t d a ğ la n o r ta ­
sın d a y eşillik ler ve g ö ller ile k a p lı b ir v ah a ik en , İz­
m ir'in e tra fım s a ra n deniz d a ğ la rla , o v alarla, in san o ğ ­
lu n u n e s e rle ri ile k ay n a şıy o r, gözleri o k şa rk e n , B üy ü k
H a n 'm ih tira s ın ı k a b a rtıy o rd u .

. X II

E sk i lo n y a ’n m b a ş k e n ti o lan İz m ir şe h ri, ik lim i­

n in y u m u şak lığ ı, to p ra ğ ın ın b e re k e ti, k a d ın la rın ın gü­
zelliği, ve h a lk ın ın s a n a tla r ile e d e b iy a ta o la n y a tk ın ­
lığı ile ta n ın m ış tır. E te ğ in d e k u ru ld u ğ u dağ, d aim a
b e r r a k m avi o la n g ö k y ü zü n d e ta b iî m a zg allar açm ış gi­
b id ir. H a fif eğim li te p e le re d o ğ ru çık ıld ık ç a sık la şa n
k a r a ç a m la r tıp k ı k ale ç itle rin i a n d ırır.
İk i u c u n d a denize b a k a n k a le le ri o lan k ö rfe z iç in ­
de S en J a n şö v aly elerin in ve h ıris tiy a n ü lk e le rin in ge­
m ile ri d e m irle şm işti. H em tic a re t, h em o rd u m erk ezi
o la n k a la b a lık ve geniş şe h ir, d en izd en te p e le re k a d a r
y ay ılm ıştı. S ağda ve so ld a o rm a n la rla ö rtü lü te p e le rin
a ra s ın d a n b in b ir k ıv rım la k ö rfeze g iren deniz b ir gölü
a n d ırırk e n , d a h a u z a k la ra d o ğ ru so n su z laşıy o r ve u fu k ­
ta k ay b o lu y o rd u . İz m ir K ö rfez in in ço k a ç ık la rın d a , u f­
k u n m aviliğini an c ak lek eley en M idilli a d a sın ın silu eti
se çile b iliy o rd u . H e r iki y ak a a ra s ın d a d o la şan y ü z le r­
ce yelkenli, h em b alık , h e m ta h ıl ta ş ıy a ra k b ü y ü k k e n ­
tin yiyecek m eselesin i h a lletm ey e ç a lışıy o rlard ı.
İ ş te T e m ü r'ü n sa b ırsızlığ ın ı değil, a m a sa ld ırısın ı
b ir an g e c ik tirm e sin e seb ep olan m a n z a ra böyle idi.
 K u r ’a n d a k i h ü k ü m le re de u y g u n o la n u sû lle re
g ö re s a v a şta n ö n ce te slim o lm a ve b a rış te k lif ed e rd i.
N ite k im , T e m ü r ’ü n ç a d ırı ü z e rin d e b irin c i g ü n b o y u n ­
ca, g ö rü şm e iste m e a n la m ın d a b ey az b a y ra k ; ik in ci
gün, sav aş ilâ n ı a n la m ın d a k ırm ız ı b a y ra k ; ü ç ü n c ü gün
de y ağ m a ve ö lü m a n la m ın d a k a ra b a y ra k d alg ala n d ı.
B u ü ç g ü n lü k s ü re iç in d e M u h a m m e d Ş ah D oğu T ü rk
O rd u s u n u n d iğ e r y a rısı ile M an isa b o ğ a z la rın ı aşm ış,
îz m irlile rin sayfiye y eri o la n B u rn a b a h o v asın a y ayıl­
m ıştı. ,

S ilâ h la rı ç e lik te n d e re le r gibi p a rıld a y a ra k te p e ­

le rd e n k ö rfe z e a k a n b u in sa n seli k a rş ıs ın d a en d işe le ­
n e n şö v aly eler, b u n a ra ğ m e n k a ra rs ız lık gösterm edi*
le r. S u rla rın y ü k se k liğ in e , h e n d e k le rin d e rin liğ in e , ve
î s a ’n m d ü ş m a n la rın a k a rş ı k e n d ile rin e z a fe r v erecek
o la n T a n rı'y a g ü v e n iy o rla rd ı. T e m ü r’ü n is te k le rin e b o ­
y u n eğ m ed iler. Sicilya, İta ly a ve Is p a n y a ’d a n gelen b ir
s ü r ü filo ç o k ta n b e ri E ge a d a la rı c iv a rın d a d o laşıy o r,
k ö rfe ze g irm e k için rü z g â rın yön d e ğ iştirm e sin i b e k ­
liy o rd u ; b ö y lece y a rd ım veya k a ç a c a k y e r b u la c a k la ­
rın d a n em in d ile r.

' X IV

Ü çü n cü g ü n a k ş a m ü s tü b ü tü n o rd u s a fla rın d a işi­

tile n S ü rü n çığlığı ile h a r e k e te gelen D oğu T ü rk O rd u ­
su b ir a n d a İ z m ir ’in k a d e rin i k a r a r ttı. T em ü r, Sivas
ve B a ğ d â d ’d a o ld u ğ u gibi b in le rc e lâğım cıyı k a le s u r ­
la rım h av a y a u ç u rm a k işiyle g ö re v le n d irm işti. Çevre-
deki o rm a n la rd a n to p la n an ağaç d a lla n ile b irlik te
h e n d e k le re atılıy o r, u z a k ta n y o llan an g re ju a ateşi ile
tu tu ş tu ru lu y o rd u . B ir an d a şe h rin s u rla rın ı çeviren
ateş ve d u m an , g ed ik lerd e d u ra n şövalyelerin ya du­
m a n d a n bo ğ u lm asın a, ^ya d a çek ilm esin e seb ep olu y o r­
du. M uazzam te k e rle k le r ile h a re k e t ed en k u le lere b in ­
d irilm iş ç e riler, kale surlarına, y a k la ş tırıla ra k ateşin
ü z e rin d e n k alen in içine çık a rtılıy o rd u . H ıristiy a n la r
a r tık so k ak b a ş la n n a acele ile k u ru lm u ş b a rik a d la rd a
sav aşm ay a b aşla m ışla rd ı. Y angın k aled en ilerley erek
b ü tü n şeh ri sa rm a y a b aşlam ıştı. Ş övalyelerin e lle rin ­
de b ir tek k arşı yaka k alm ıştı. L im an ın ağzında b ir
çok gem i rü zg âra k a rşı gitm eye ç a lışa ra k içeri girm e­
ye çalışıy o rd u .

A tından inm iş olan T em ü r elin d e kılıcı ve gürzü

b izzat savaşa k atılm ıştı; d ü ş m a n la rın ın elin d en k aç­
m a sın a ta h a m m ü l edem ezdi. İk i yüz b in o k çu n u n em ­
rin d e on b in kişilik m a n cın ık çı b irliğ i, lim an ın ağzını
h ıristiy a n g em ilerin in girişin e engel o la cak ta rz d a k a­
p a tm a k için ilerlem eye b aşlad ı. D ağ lard an k o p arıla n
b ü y ü k kaya p a rç a la rı k ö rfezin ağzına d o ld u ru lm a y a
b aşlan d ı. L im an ın g irişin i d eğ iştiren m uazzam b ir dal­
g ak ıra n h alin e gelen b u engelin izlerin e zam an ım ızd a
da ra sla n m a k ta d ır. B öylece içeri girem eyen gem iler,
şövalyelerin ve h ıristiy a n la rın son k u rtu lu ş u m u d u n u
d a y itiriy o rd u . D eniz k ıy ısın d a y er alan k alelere g ir­
m ek istey en T em ü r, deniz ü ze rin e çak ıla n k a z ık la r üze­
rin e o tu rtu lm u ş k ö p rü le re , a s k e rle rin in m u h a fa z a sın ­
da, d ev am lı to p ra k ta şıtıy o rd u . B ir m ü d d e t so n ra k ö p ­
rü le rin hizası kale su rla rın ın h izasın a erişin ce, k o r­
k u n ç b ir in san yığını k alelere ü şü ştü . Ş övalyeler, deh-

F : 16
şe te değil sayıca ço k lu ğ a y en ild ile r. A rk a d a şla rın ın k a ­
le le rd e yok o ld u ğ u n u g ö re n d iğ e r şö v aly eler ve B ü y ü k
Ü sta d , e lle rin d e k ılıç la rı o ld u ğ u h â ld e , k e n d ile rin e k a n
ve a te ş için d e b ir yol a ç a ra k , çev re d a ğ la ra k a ç tıla r.
T ep e leri a ş a r a k te k r a r denize u la ş tık la rın d a , k en d ile­
rin i b ek ley en h ıris tiy a n g em ile re b in e re k A n adolu to p ­
ra k la rın d a n eb ed iy y en u z a k la ş tıla r. Ş ö v aly elerin a r k a ­
sın d a n gelen k a d ın , ço cu k ve ih tiy a rla r, g em ile rin ip le­
rin e , d e m irle rin e a s ılıy o r la r k e n d ile rin in de k u r ta r ıl­
m a sı için y a lv a rıy o rla rd ı. A ncak ço k d o lu o la n g em ile r
b a tm a k te h lik e si k a r ş ıs ın d a b u in s a n la r ı ö lü m le h a ş ­
h a ş a bıraktı* ■ .

K ö rfez c iv a rın d a d o la ş a r a k h ır is tiy a n la n c e s a re t­

le n d irm e y e ç a lışa n b u g em ile rd e n k u r tu lm a k istey en
T e m ü r, id a m e d ilen a s k e rle rin k e lle le rin i İz m ir lim a n ı
to p la rın a d o ld u ra ra k ü z e rle rin e a te ş e tti. B ir a n d a d e ­
n izi k a p la y a n b a ş la rd a n m ü th iş b ir d e h ş e te k a p ıla n
d en izciler, b ü tü ıı y e lk e n le rin i a ç a ra k , d e rh a l İz m ir ci­
v a rın d a n u z a k la ş tıla r ve h ır is tiy a n la n , T e m ü r’ü n d in ­
m e k b ilm ez in tik a m d u y g u su y la b a ş b a ş a b ıra k tıla r.

K ö rfez için d e, esk i d e v irle rin F o ç a ’sı y a k ın ın d a

ta h k im ed ilm iş b ir lim a n a ve S ak ız ile L esbos a d a la ­
r ın a sa h ip o la n C enevizliler, A sy a'd an gelen fe lâ k e tin
k en d i ü z e rle rin e d ü şm e m e si için elç ile r g ö n d e re re k ,
h â k im iy e tin i ta n ıd ık la rın ı ve İ z m ir 'in fe th in i k u tla d ık ­
la rım b ild ird ile r. B u h a re k e t k a rş ıs ın d a o n la rı r a h a t
b ıra k a n T e m ü r, c o ğ rafî m evkî, ve z e n g in liğ i, itib a riy le
h e r z a m a n y ü k se lm ey e n a m z e t o lan İ z m ir ’i de y ak ıp
y ık tık ta n s o n ra A k d en iz’e v ed â e d e re k E fes yoluyla
G ediz ve M e n d eres v â d ile rin i a ş a ra k te k r a r K ü ta h y a ’­
ya d ö n d ü . '
 D aha önce h ıris tiy a n la r ta ra fın d a n y ıkılan p u tp e ­
r e s t R o m a'm n E fes şe h ri k a lın tıla rın ı o tu z gün m ü d ­
d e tle o rta d a n k ald ırm a y a çalıştı. P u tp e re s tle rin ve hı-
ristiy a n la rm to ru n la rın a k a rşı du y d u ğ u h id d e t, g id e r­
k en yolda k a rşıla ştığ ı eski ve yeni Y u n an k o lo n ilerin i
g ö rd ü k çe d ah a da a rtıy o rd u . E n iğrenç, en aşağılık
ş a rtla rla teslim o lm a la rı b ile T e m ü r'ü n k alb in i y u m u ­
şa tm ıy o rd u .

' _ XV
,
•
t
t

Y unan m ed en iy etin in a s ırla r boyu îo n y a (B atı

A nadolu) k ıy ıla rın d a y erle ştirm ey e çalıştığ ı edebiyat,
gelenekler, s a n 'a tla r, y erle b ir ed ilen İzm ir, E fes ve
d a h a yüzlerce şe h irle b irlik te ta m a m e n y er y ü zünden
silin iy o rd u . G eçtiği y e rle rd e n a rk a s ın d a k ü l ve d u m a n ­
d an b ir iz b ıra k ıy o rd u . S ü rü le rin i o tla k ta n o tlağ a gö­
tü re n b ir ço b an gibi, k ısa za m an d a İ ra n ve T ü rk ista n
y o lların a d ü ş tü (*). Y an ın d a tu ts a k b ir s u lta n ve k ü çü k
A sya'nın b ü tü n g an im eti v ard ı. B irk aç ay gibi kısa
b ir zam an d a y a n ın d a k i m uazzam o rd u y u B oğaz'dan
g eçirecek b ir d o n a n m a k u ram a y aca ğ ın d an , R u m İm p a ­
ra to rlu ğ u n u n b a şk e n ti İ s ta n b u l'u h a rita d a n silm ek ten
vazgeçm işti. E ski D oğu'nun im h asın ı O sm an o ğ u llarm a
b ırak ıy o rd u .
T a sa rısın a göre Y ıldırım B âyezid'i S e m e rk a n d 'a
g ö tü rd ü k te n so n ra o n a h em en h em en ev ren sel olan

( * ) T e m ü r ’ü n Ba t ı A n a d o l u ’dan Yu n a n l ı l a r ı t em i zl em edi
ve o r a l a r ı ebed i yen T ü r k l ü ğ e k a vu şt u r m a sı ol a yl a r ı na o k u ­
yu c u n u n di k k at i ni ç ek er i z. (Ç e v i r i c i )
İm p a r a to r lu ğ u n u n h a ş m e tin i g ö s te rm e k ve k e n d isin e
tâ b i b ir S u lta n o la ra k t e k r a r O sm a n lı İ m p a r a t o r l u ğ u ­
n u n b a ş m a g e ç irm e k is tiy o rd u . İs te m e d e n se b e p o ld u ­
ğ u A n k a ra S a v a şın ın te siriy le iyice s a rs ıla n O sm a n lı
D e v le ti’n e y e n id e n e sk i g ü c ü n ü - k a z a n d ırm a k a m a c ın ı
g ü d ü y o rd u . F a k a t v a k itsiz gelen ö lü m ta s a r ıs ın ı a ltü s t
e tti.

M e rh a m e tli ve m e r t b ir g a lip ’in tu ts a ğ ın a g ö s te re ­

b ileceğ i h e r tü r lü d a v ra n ış ı g ö rm e sin e ra ğ m e n Y ıld ı­
r ım B ây ezid e s a r e t a ltın d a y a şa m a y a a lış a m a m ış tı.
T a h rip e d ilm iş to p r a k la rın ın h a z in m a n z a ra s ı, o ğ u lla ­
rın ın ta h t y ü z ü n d e n b ir b ir in e d ü şm e si, d a im a k ü ç ü m ­
sed iğ i r a k ib i ta ra fın d a n z a fe rin in b i r n iş a n e s i o la ra k
o n u n ü lk e s in e g ö tü rü lm e s i, T ü rk is ta n 'ın b u s e r t ik li­
m in d e b e lk i d e ö m ü r b o y u s ü re c e k o la n b ir e s a r e t h a ­
y a tı ih tim a li ve n ih a y e t, z a m a n z a m a n m e lâ n k o liy e ,
ü m itsiz liğ e d ü şe n s e r t ve y en ilm e z k a r a k te r i, im p a ra ­
to r lu ğ u o lm a y a n im p a r a to r y a şa y ışı iç in d e S u lta n B ây e­
zid H a n 'ı y ed i b itird i. A ta la rın ın ik in c i v a ta n ı o la n b u
z e n g in to p r a k la r ı eb e d iy e n te rk e tm e k ü z e re ik e n S ivas
c iv a rın d a A k şe h ir'd e g ö z le rin i d ü n y a y a y u m d u . T e m ü r,
Y ıld ırım 'm n â ş ın ı a la r a k oğlu M u sa Ç elebi'ye te slim
e tti. E v d e şi S ırp p re n s e s in e ve d iğ e r h a re m in d e k i k a ­
d ın la ra h ü r riy e tle rin i v erd i. B ir k aç yüz T ü rk a tlıs ı ta ­
ra fın d a n r e f a k a t e d ile n Y ıld ırım B â y ez id 'in ce n az esi
B u r s a k a p ıla r ın a g eld iğ in d e, İ m p a r a to r lu ğ u n k a lın tıs ı­
n ı p a y la ş a m a y a n ik i o ğ lu İs a ve M e h m e d 'in o r d u la r ı­
n ın ç a rp ış m a s ı y ü z ü n d e n ş e h re g ire m e d i. Ç ev red e b ir
y e rd e ç ın a r a ğ a ç la rı a ltın a g ö m ü le n S u lta n , İ m p a r a ­
to r lu k k e n d in e çek i d ü ze n v e rd ik te n s o n ra B u r s a 'd a
b iz z a t k e n d is i için h a z ırla d ığ ı tü rb e y e n a k le d ile c e k tir.
 O sm a n iıla r için b a ş la n g ıç ta n e k a d a r m ü s a it ol­
m u şs a s o n u n d a d a o k a d a r fe lâ k e t ile b ite n Y ıld ırım 'm
s a lta n a t d ev ri k a r a k te r in in b ir ■ ay n a sı g ib id ir. L âk ab ı
o la n «Y ıldırım », h a y a tın ın k ısa ltılm ış b ir m â n â sı oldu.
A v ru p a ü z e rin e y ıld ırım gibi d ü şe rk e n , A sya'da k en d i
in k ırazı için d e sö n d ü g itti.

A v ru p a to p ra k la rın ı o ğ u lla rın ın ta h t k av g a la rın a

b ıra k ırk e n , A sya'yı T ü rk is ta n lı fâ tih e b ıra k ıy o rd u . B aş­
k e n ti b ile k e n d isin e b ir m e z a r v e rm e m e k için ö lü sü
ö n ü n d e k a p ıla rın ı k a p a tıy o r gibiydi. B elk i d e İlâ h î
A dalet, D evlet y ö n e tm e k m a k sa d ıy la ilk d efa k a rd e ş
k a n m a g irm e ö rn e ğ in i v eren b u S u lta n 'a , im p a ra to r­
lu ğ u n u , h ü rriy e tin i elin d en a lm a k la c e z a la n d ırm a k is­
te m işti.

Y ıld ırım B ây ezid 'in ö lü m ü n d e n s o n ra A v ru p a ve

A sya'da m e y d a n a gelen o la y ları in c ele m ed e n önce, Te­
m ü r 'ü n o rd u s u ile S e m e rk a n d 'a d ö n ü şü n ü ta k ip ed e­
lim .

XVI '

Y aşlılığın v erd iğ i g ü ç lü k le ri ve k e n d isin d e n ö n ce

u m u tla rın ın suya d ü ş tü ğ ü n ü k e d e rle izliy o rd u . İk i d e­
fa b a b a lık d u y g u la rı d u y d u ğ u to ru n u M u h a m m ed Ş ah,
on sek iz y a şın d a A k şeh ir'd e öld ü . K en d i öz o ğ lu n a s a ­
dece İ ra n 'ın h ü k ü m d a rlığ ın ı v e rirk e n , S e m e rk a n d 'ta -
ki im p a ra to rlu ğ u n a lâyık g ö rd ü ğ ü to ru n u n u n ö lü sü
y a n ın d a az k a lsın k e d e rin d e n ö lecek ti. K u r'a n — ı Ke-
rîm 'd e ki, ö le n le rin b ir d a h a g eri gelm eyeceği, b u n u n
için k e d e rle n ilm e m e si h a k k m d a k i h ü k m ü n e rağ m e n ,
k u m a n d a n la rı ö n ü n d e ü z ü n tü sü n ü gizlem edi.
 A sya k ıta sı b ü y ü k b ir cenaze tö re n i ve im p a to r-
lu ğ u gibi e v re n se l b ir yas b ile y ü re ğ in d e k i acıyı din-
d ire m e d i. B ü tü n im p a ra to rlu ğ u sa n k i k e n d i ailesiy m iş
gibi, en b ü y ü k k u m a n d a n d a n en b a s it h a lk a k a d a r
m e z a rlık la r ren g i siy a h a b ü rü n d ü . K a fta n la rı ve e lb ise ­
le ri sü sley en k ıy m e tli k ü r k le r ç ık a rıla ra k , d ev e cilerin
ve d ile n c ile rin k u lla n d ık la rı bo z re n k li k eçe ta k ılm a ­
ya b a ş la n d ı. T a b u tu n g eçtiği y e rle rd e k a d ın la r sa ç la rı­
n ı d a ğ ıta ra k to z la r iç in d e y u v a rla n ıy o rla r, b ir y a n d a n
e te k le rin e d o ld u rd u k la rı ta ş la rı sa lla rk e n , d iğ e r ta r a f ­
ta n g ö ğ ü slerin i y ır ta r c a s ın a ç ığ lık la r a tıy o rla rd ı. A kşe­
h ir 'd e b ü tü n o rd u n u n d av e tli o ld u ğ u b ü y ü k b ir yuğ
tö re n i d ü zen len d i.

T ö re n e sn a sın d a , m ily o n la rc a d a v e tli ta ra fın d a n

d in le n ilm e si için y ü zlerce im a m e tra fa d ağ ılm ış K u r'a n
o k u y o rla rd ı. H in t gongu gibi sa d â sı ço k u z a k la rd a n
işitile b ile n M oğol d av u lu , b ir in s a n ın göğ sü n e v u rm a ­
sı gibi m u ta z a m a ra lık la rla ç a lm ıy o rd u . T ö re n b ittiğ i
v ak it, b ir d a h a h iç b ir fân i için b u k a d a r b ü y ü k b ir acı
d u y u lm a m a sı m a k sa d ıy la d av u l p a rç a la n d ı; o n u n y e ri­
n e b ü tü n gece g ö k le ri k a d ın h ıç k ırık la rı d o ld u rd u . T e­
m ü r 'ü n en e sk i y ed i a rk a d a ş ı ve k u m a n d a n ı, genç şa­
h ın k ıy m e tli ta ş la r işlen m iş k u m a şla ö rtü lm ü ş ve a l­
tın d a n ta h tıre v a n d a ta ş m a n ta b u tu n u A m u d ery a'n m
k ıy ıla rın a k a d a r o rd u la rı ile ta k ip e ttile r. T ü rk is ta n lı’-
la rm b u genç k a h ra m a n ı ö lü m ü y le, H im a la y a la rm
e te k le rin d e n Ç in s ın ırın a ve F ıra t ç ö lle rin e k a d a r e n ­
d e r g ö rü le n b ir y as b ıra k tı.

T e m ü r ise im p a ra to rlu ğ u n u n d ev am ın ı sağ lay a­

ca k o lan so n şa n sı d a b e ra b e rin d e m e z a ra g ö tü re n to ­
r u n u n u n ta b u tu a rk a s ın d a sessizce ile rliy o rd u . 10/
T em m uz/1404 ta rih in d e şanlı b a şk e n ti S e m e rk a n d 'a za­
fe r içinde fa k a t ü m id i k ırık b ir şekilde girdi. T ü rk is­
ta n 'ın h e r ta ra fın d a n gelen te m silc ile r ırk la rın ın b u bii-j
y ük fâtih in i k u tla m a k için S e m e rk a n d ’da to p la m ışla r­
dı. F e th e ttiğ i ü lk e lerd en T ü rk ista n 'ı y ü celtm ek için
yolladığı âlim le r, bilginler, s a n 'a t k â rla r ilk ilgisini çe­
k e n le r oldu. H arem in d e evdeşleri ve ço c u k ları gelişi­
ni k u tla rla r iken, o, şeh re v arın c a d o ğ ru şa irlerin , ed ip ­
lerin , ta rih ç ile rin b a rın d ık la rı Ç ınar B ah çesin e g itti.
B ir nevi ak a d em i olan b u k u ru lu şu , sevgili to ru n u M u­
ham m et! Ş a h 'ın h â tıra s ın a ad ad ı. B u ra d a n kâh Su
B ahçesi S aray ın a, Jtâ h C ennet B ahçesine, k âh sevgili
eşi T u k el H a n ım 'm o tu rd u ğ u B ah çe’ye gidiyordu. T ü r­
k ista n lı ta rih ç ile re göre, m e rm e r ve serv i ağ açları ile
bezen m iş b ah ç ele ri d o la şarak , ç a d ırla r için d e geçen
savaşçı ve göçebe ru h u n u ta tm in ediyordu.

Ş am ve İz m ir’den g etirttiğ i m im a rla r, b u d inlen­

m e g ü n le rin d e k en d isin e şa h an e b ir sa ra y in şa e ttile r.
K alın tıla rı b u g ü n b ile h ay ra n lık u y a n d ıra n b u sarayı,
za m an ın d ak i ta rih ç ile r, m ü k em m ellik b a k ım ın d a n D el­
hi, B ağ d ad ve B âbil sa ra y la rı ile k a rş ıla ş tırırla r. Baal-
b e k S aray ın ın cep h elerin e eşit olan h e r b ir cephesi b in
beşyüz d irse k u zu n lu ğ u n d a idi (ta k rib e n yedi yüz elli
m e tre ). B u d ö rt d u v arın içinde, gölgelikleri, çiçek b a h ­
çeleri, fıskiyeli h av u zları o lan av lu lar u zan ıy o rd u . Su­
riyeli h e y k e ltra şla r, d u v a rla rın iç k ısm ım p a rte n o n ta ­
pm ağı gibi ta m a m e n o y m alarla sü slem işlerd i. D u v ar­
la rın dışı, verniği ve değişik re n k le ri güneşin ışın ların ı
a n d ıra n p a rla k lık la gözleri k a m a ştıra n Çin ve İra n p o r­
selen leri ile d ö şen m işti. R enk ve şekil b a k ım ın d a n Ho­
ra sa n h a lıla rın a benzeyen m ozaikle kaplı o d a la r ve s a-
lo n la rın d u v a rla rı a b a n o z ve fild işi ile b e z e n m işti. A na­
d o lu lu r e s s a m la r ta ra fın d a n b o y a n m ış k u b b e le rin göl­
g e sin d e ş ırıld a y a n ç e ş m e le rin s u la n m e rm e rle rin a r a ­
sın d a a k a rk e n in s a n a h a y a t k a tıy o rd u . Y o k lu ğ u n d a e r ­
g in lik ç a ğ m a e riş m iş o la n a ltı to r u n u n u n d ü ğ ü n ü n ü
b ir g ü n d e b u s a ra y d a y a p tırd ı. A rap m a s a lla rın ın ih ti­
şa m ı b u d ü ğ ü n le rin y a n ın d a sö n ü k k a lır. B ü tü n im p a ­
r a to r lu ğ u n g a n im e tle ri g en ç e v lile rin a y a k la rı d ib in e
se riliy o rd u , în c ile r, g ök y a k u tla r, p ır la n ta la r ü z e rle ri­
n e y a ğ m u r gibi y ağ ıy o rd u . H a b e ş is ta n z ü ra fa la rın d a n ,
S e n n a r deve k u ş la rın a ve A frik a a s la n la rın a k a d a r
d ü n y a n ın en e n d e r h a y v a n la rı n iş a n lıla ra ta k d im e d il­
di.

B u e ğ le n c e le r T e m ü r ’ü n S e m e rk a n d ’a v ed â sı o ld u .
H a y a tı, y e ry ü z ü n d e d ev a m lı d o la ş a ra k p e y g a m b e rin
in a n c ın ı y a y m a k ve T ü rk le rin h â k im iy e tin i sa ğ la m a k
o la n b i r h a c gezisi gibi d ev am e d iy o rd u . Y e tm iş d ö r t
y a şın d a o tu z a îtı o ğul veya to ru n a , ve g ü ç lü p re n s le rin
ev len m e k iç in b irb irle riy le y a rış e ttik le ri o n y ed i k ıza
sa h ip o lm a s ın a ra ğ m e n , b u n c a za fe r, ik b a l ve zevk
iç in d e h â lâ Ç in fü tü h â tım h a y â l e d iy o rd u .

X V II

Y aşlı fâ tih in y e n id e n b a ş k e n tin i, aile sin i b ır a k a ra k ,

h a ttâ h a y a tın ı ve şa n ım te h lik e y e a ta r a k , m u a z z a m b ir
o rd u y la T ü rk is ta n ç ö lle rin i a ş a r a k ik i yü z m ily o n in ­
sa n ı b o y u n d u ru ğ u a ltın a a lm a k is te m e s in i in s a n r u ­
h u n u n d in m e k b ilm e y e n (doym azlığına ve ih tir a s ın a
b ağ lay am ay ız. O nu b u se fe re ite n te k am a ç İslâm d in
b irliğ in i s a ğ la m a k tır. E n az k en d i m ille ti k a d a r m ede-
n île şm iş, b ilg eleşm iş o la n Çin m illetin i, T a n rı'y a k a rş ı
ib a d e tle r y ap a n p u tp e re s t b ir h a lk o la ra k g ö rü y o rd u .
B u d a ’d a g ö rü len se n b o lik T a n rı—in sa n k a v ra m la rı ile
K o n fü ç y u s'u n fik irle ri T e m ü r ve ç a ğ d a şla rı ta ra fın d a n
iyi a n laşılm ad ığ ı için, o n la ra Y u n a n lıla rın ve P u tp e ­
re s tle rin ib â d e tle ri gibi g ö zü k ü y o rd u . İyi b ir m ü m in
o la ra k o n u n görevi de g ü cü n ü n y ettiğ i h e r y erd e p u t­
p e re s tle ri ezm ek ti.

B u d ü şü n c e ve p işm a n lık d u y gusu a ltın d a d aim a

k e n d in i ra h a ts ız g ö ren T em ü r, d in in b u y u rd u ğ u b ir
se fe re ç ık m ak la, yaşlılığın te k ih tira s ı o la n d in le n m e k
ab asın d a b o calay ıp d u ru y o rd u . O ğ u lların ın a n n e le ri ile
d a h a genç k a r ıla n k e n d isin e d u rm a d a . ı b a rış te lk in
ed iy o rla r, d a n ışm a n la rı ve bilgeleri im p a ra to rlu ğ u n u
g en işleteceğ in e o n u sa ğ la m la ştırm a sın ı tavsiye ed iy o r­
la rd ı. K en d isi de b u so n tav siyeleri d o ğ ru b u lu y o rd u ;
fa k a t geceleri rü y â sın a g iren p ey g a m b er ih tiy a t te d ­
b irle rin i ve sefere çık m a m a sın ı ten k ’id ed iy o rd u . N ih a ­
y et b ir k a ra ra v a ra b ilm e k m ak sad iy le, im p a ra to rlu ğ u n
b ü tü n e m irle rin i ve b ilg e le rin i K u ru lta y ’a çağ ırd ı. D o­
ğu T ü rk İm p a ra to rlu ğ u 'n u n b ü tü n b ağ ım lı p re n slik le ­
r in i b ir a ra y a g e tire n K u ru lta y , S e m e rk a n d ’m d ışın d a
ç a d ırla r a ltın d a to p la n d ı. D ün y ad a h iç b ir b a ş k e n t b u
k a d a r m u azzam b ir a s k e rî to p la n tıy a m ü sa a d e edecek
b ü y ü k lü k te değildi. B u to p la n tın ın y a p ılm a sın a vesile
te şk il ed en o ğ u lla rın ın d ü ğ ü n ü b ir k aç h a f ta d a h a u za­
tıld ı. O tö re n le re iş tira k e tm iş o lan iki çağ d aş ta rih
çin in g ö rd ü k le rin i, doğu d illeri u zm an ı olan P etis de
L ac ro ix ’nın ç e v irisin d e n su n u y o ru z.

«lk g ü n le r, an n e si K an zad e'y e te slim ed ilm ek ü ze­

re S e m e rk a n d ’a g etirilen genç M u h am m ed Ş a h ’m ce­
n a z e s i y ü z ü n d e n k e d e r li İ lk o ğ lu C i h a n g i r ’ i n e v ­
g e ç ti.

d e ş i o la n K a n z a d e ’n in te se lli b u lm a s ı i ç i n ta b u tu n
o n u n d a ire s in e çiv ile n e re k k o n u lm a s ın ı b u y u rd u . O la­
y a ta n ık o la n Ş e rife d d in Ali d ’Y ezd, a n n e n in b ü tü n
gece t a b u t u n b a ş ın d a ağ lay ıp sız la n d ığ ın ı a n la tm a k ­
ta d ır.»

X V III

«O vada ip le ri ip e k te n , y e rle ri a b a n o z ü z e rin e fil­

d işi r e s im le r k a k ılm ış o la n b in le rc e ç a d ır g erild i. İ m ­
p a r a to r u n ç a d ırı s im e tr ik b ir şe k ild e d iz ilm iş d ö r t b ü ­
y ü k ç a d ırd a n ib a re t o lu y o r, sa d e c e im p a r a to r h a n e d a ­
n ın a ik i yüz ç a d ır ta h s is ed iliy o rd u . H e r ç a d ır d ö r t
a y rı o d a y a b ö lü n m ü ş o lu p , d ış a rıs ı e rg u v a n re n k li, içi
ise y ed i re n k li s a t e n k u m a ş la k a p la n m ış tı. İ p le r ip e k ­
te n , ç a d ır k a z ık la rı a l t ı n l ı g ü m ü ş te n im â l e d ilm iş ti.
K a la b a lık b ir h a lıc ı g ru b u b u d a ire y i sü sle m e k iç in
b ir h a f ta a ra lık s ız ç a lışm ışla rd ı.»

« E y âle t v a lile ri, o r d u k u m a n d a n la rı, b ü y ü k B e ğ le r

b u r a d a to p la n m ış la r ve ç a d ırla rın ı d ü zg ü n b ir şe k ild e
k u rm u ş la rd ı. O y u n la ra ve e ğ len ce lere iş tir a k e tm e k is­
te y e n h a lk d ö r t b ir k ö şe d e n k o p u p g e lm işti. H e r m il­
le tte n , Ç inli, R us, H in tli, Y u n a n lı M a z e n d e ra n lı H o ra ­
s a n lı ve F a rs lı'y a ra s la m a k m ü m k ü n d ü ; k ısa ca sı İ r a n '­
ın T u ra n 'm , A n a d o lu 'n u n ve M ısır'ın k r a llık la r ın d a n
h e r tü r lü m ille t o ra d a to p la n m ış tı.»

« M u h a m m ed Ş a h 'm k a rd e ş i, K u z n â d in ey â leti v a li­

si P ir M u h a m m e d ald ığ ı e m re g ö re h a r e k e t e d e re k ,
H a n 'ın h u z u r u n a ç ık m ış , y eri ö p e re k göz y aşı d ö k ­
m ü ş tü . T e m ü r ise o n u ağ a b ey in in ö lü m ü n d e n dolayı
teselli e tm iş ve yas d a böylece so n a erm işti. B u n d a n
s o n ra D oğu T ü rk İm p a ra to rlu ğ u n a d ah il o la n b ü tü n
ü lk e le rin el s a n a tla rı, z e n a a tle ri, san ay ii te ş h ir edil­
m iş tir. E n u s ta s a n 'a tk â r la r y a ra ttık la rı h â rik a la rı ça-
d ırla rın ın ın ö n ü n e se rm işle r, e tra fla rın ı son d erece
d ik k a tle ta n zim ed ilm iş çiçek d e m e tle ri ile sü sle m iş­
le rd i. M ü c ev h ercilerin h a z ırla d ığ ı inci, p e m b e ve k ır ­
m ızı y a k u tta n k o ly eler, a k ik ta ş ü ze rin e k ak ılm ış p ır­
la n ta la r, m e rc a n d a n y ap ılm ış süs eşy aları, sayısız y ü ­
zü k bilezik ve k ü p e le r, çiçek b a h ç e si diye ş ö h re t y a p ­
m ış o la n ovayı â d e tâ a ltm ve k ıy m e tli ta ş ocağı y a p ­
m ıştı. D ö rt b ir y an a a n f ite a tr şe k lin d e s ıra la r y erleş­
tirilm iş, o tu ra c a k y e rle r b r o k a r k u m a ş la r ile ip ek İ ra n
h a lıla rı ile ö rtü lm ü ş tü . M u sik işin a sla r y e rle rin i a lm ış­
la r, s o y ta rıla r g ö ste rile ri ve sözleri ile h a lk ı eğ len d ir­
m eye ç a lışıy o rla rd ı. A n fite a trla rd a n b iri k a d ın la ra a y ­
rılm ış ik e n b ir d iğ e rin d e h e r m e sle k te n in s a n la r b u lu ­
n u y o rd u . B ir b a ş k a y erd e, d avul ve k ü ç ü k flû tla r ça­
la n y em işçiler y er a lm ış la r s a ttık la rı fıstık , n a r, b a ­
d em , a rm u t ve elm a k o k u la n h avaya y a y ıla ra k e tra fı
m e s t ed iy o rd u . K a sa p la r ise eğ len d irici g ö s te rile r y a p ı­
y o rla rd ı; m e selâ k o y u n la rı in sa n gibi g iy d iriy o r, genç
k ız ların ü z e rle rin e gayet u s ta lık la keçi p o s tla r k o y arak ,
ve a ltm b o y n u z la r ta k a ra k k o n u şa n k eç ile r gibi ta k d im
e d iy o rlard ı.»

«B eri y a n d a k ü rk ç ü le r, p o s tla rım a ld ık la rı h ay ­

v a n la rı ta k lid e d iy o rla rd ı. İç le rin d e n b a z ıla rı g erçe k ­
te n tilkiye, s ırtla n a , le o p a ra ve a sla n a b en z iy o rd u . Dö­
şe m ec ilerin o rta y a k o y d u k la rı şey ler ise b ir b a ş k a u s ­
ta lık ta şıy o rd u : T a h ta d a n , s a rm a ş ık ta n , ip le rd e n ve
boyalı b ez lerd en h a k ik î deve gibi y ü rü y en su n 'î b ir de-
ve y a p m ış la rd ı. P a m u k h a rm a n c ıla rı, p a m u k ta n ö y lesi­
n e itin a lı k u ş la r y a r a tm ış la rd ı k i b ir c a n la rı e k s ik ti
A yrıca k a m ış ve p a m u k ta n b ir m in a re o rta y a ç ık a r­
m ış la rd ı; h a lk b u n u g ö rd ü ğ ü n d e g e rç e k m in a re d e n
a y ırt e d e m e d i. H a s ırc ıla r d a u s ta lık la r ın ı g ö s te rm e d e
g e ri k a lm a d ıla r; s a z la rd a n b itiş ik yazı y a z m ış la r b u n ­
la rı u s ta lık la b ir b ir le r in e b ağ lam ışlard ı-»
« S aray y â v e rle ri, iri cin s s ü s lü a tla r ın ü z e rin d e sa­
ğa so la g id e re k h iz m e t g ö rü y o rla r, s o f ra la r ın e k s ik li­
ğ in i g id e riy o rla rd ı. B ir b a ş k a ta r a f ta , ü z e rle rin e g ay et
p a h a lı k u m a ş la r ö r tü lm ü ş ve k ıy m e tli t a ş la r ta k ılm ış
so n d e re c e iri fille r g ö rü n ü y o rd u .»
«G eniş y e r s o f ra la r ın d a h e r şey a ltın ve g ü m ü ş ta ­
b a k ve b a r d a k la r d a s u n u lu y o rd u . R ak ı, k ım ız, ta rç m lı
ş a ra p , ç e ş itli lik ö rle r su gibi a k ıy o rd u . S ö y len d iğ in e
g ö re b u z iy a fe tte k i e tle ri p iş irm e k iç in b ü tü n b ir o r ­
m a n ın a ğ a ç la rı y a k ılm ış tı. S o fra ç a v u şu y a n ın d a a d a m ­
la rı ile d e v a m lı a y a k ta d u r u y o r ve a rz u e d ilen şe y leri
d e rh a l y e rin e g e tiriy o rd u . Y e rle re k u r u la n s o fra la rın
u z u n lu ğ u ise ova iç in d e göz a la b ild iğ in e g id iy o rd u . B ü ­
y ü k H a n 'ın b u y ru ğ u ü z e rin e h e rk e s e e ş it m u a m e le ya­
p ılıy o r, k im s e n in h o rla n m a s ın a veya ilgi g ö rm e m e sin e
izin v e rilm iy o rd u .»

‘ X IX

B ü tü n e ğ le n c e le r so n a e r d ik te n s o n ra T e m ü r im ­
p a r a to rlu ğ u n en ta n ın m ış b ilg e le ri ve d in a d a m la rı ile
b ir lik te ç a d ırın a k a p a n d ı ve h e m b ir filo zo f, h e m de
b ir fân i o la ra k T a n r ı’ya d u a e tti. B u d u a şöyle idi:
«Y üce T an rı! İn s a n id ra k in in e rişe m e d iğ i y e rd e
o lan , ta b ia tın y a ra tıc ıs ı, akıl a lm az tek T an rı! B en ki
zavallı b ir y a ra tığ ım , se n in s so n su z e s e rle rin in y a n ın ­
d a b ir h iç o la n k e n d i h iz m e tle rim için s a n a n e k a d a r
ş ü k ra n d u y sa m azd ır. H iç te n b en i y a ra ttın , d ü ş k ü n ­
k e n b e n i y ü c e lttin , k ü ç ü k so y u m u d ü n y ay a h ü k m e ttir ­
din. S a v a ş la rd a k az an d ığ ım z a fe rle r ve eld e e ttiğ im b ü ­
tü n k ra llık la r h e p se n in ese rin , ç ü n k ü b e n zavallı b ir
y a ra tığ ım . E ğ e r b e n d e n g ü c ü n ü ve şe fk a tin i esirgesey-
d in b e n h iç b ir şey y a p a m a z d ım . B a rış ta b a n a h u z u r ve
n eşe v e riy o rsu n ; sa v a şta z a fe rin b e n im o lm a sın ı is ti­
y o rsu n ; d ev let iç in d e b e n i h â k im y ap ıy o rsu n . D ü şm a n ­
la rı ta ra fın d a n k o rk u la n , m ille t ta ra fın d a n sevilen b u
k u lu n u d a im a esirge. B iliy o ru m ki b ir toz p a rç a sıy ım
ve eğ er b en i b ir a n b ır a k ır s a n b ü tü n şa n ım z ille t ve
b ü tü n b ü y ü k lü ğ ü m b ir h iç o la c a k tır. H â tâ la rım d a n
dolayı b e n i u ta n d ırm a , d a im a lü tû fla rm ı v erd iğ in k u ­
lu n u u n u tm a . Ve b il ki za m a n ım geld iğ in d e, sen in ese­
rin i ta m a m la d ık ta n s o n ra a d ın ı a n a ra k so n n efesim i
vereceğim .»

B o z k ırla rın Hz. S ü le y m a n ’ın ın y ap tığ ı b u d u a b i­

le te k b a ş ın a b azı B a tılı ta rih ç ile rin D o ğ u 'lu B ü y ü k
A d a m la ra k a rş ı y a p tık la rı su ç la m a la rı y alan la y aca k
n ite lik te d ir.

. , ’ ,' XX

T e m ü r b u e s ra rlı d u ay ı y a p tık ta n s o n ra m ille tin

K u ru lta y 'ı ö n ü n d e b ü tü n B eğlere, y a şlıla ra , im p a ra to r­
lu ğ u n a y d ın la rın a h ita b e n aşağ ıd a k i k o n u şm a y ı y ap tı:

«T a n r ı’m n bize sağladığı yüce te v ecc ü h ile elim izde

kılıç A sya’yı fe th e ttik , y ery ü zü n ü n en ta n ın m ış k ra lla ­
rın ı y en d ik ve tu ts a k e ttik ; geçm iş y ü zy ıllar a ra s ın d a
b u k a d a r g e n iş to p r a k la r a h ü k m e d e n , b u k a d a r b ü y ü k
b ir g ü c e e r iş m iş o lan , b u k a d a r ç o k o r d u y u i d a r e e d e n
h ü k ü m d a r la r p e k a z d ır ; ve b ü tü n b u fü tu h a t ş id d e t
k u lla n ılm a k sız ın s a ğ la n a m a y a c a ğ ın d a n sayısız in s a n ın
h a y a tın a m â l o ld u . T a n rı'm , g eçm iş g ü n le rim d e işled i­
ğ im g ü n a h la rı a ffe ttirm e k için , h e rk e s in y a p a m a y a c a ­
ğı b ir işi b a ş a rm a y a k a r a r v e rd im . B ü tü n b ir gü ç ve
b ü y ü k b ir k u d r e t iste y e n Ç in 'in fe th in i, o ra d a k i p u t­
p e r e s tle r in c e z a la n d ırılm a sın ı y ap a ca ğ ım . İ ş t e aziz a r ­
k a d a ş la rım şim d iy e k a d a r b ir ta k ım h â tâ la r a seb ep
o la n o rd u m u z b u s e fe r ço k k u ts a l b ir sa v aş iç in se fe r­
b e r o la cak , p u tp e r e s t ta p m a k la rın ı y ık a ra k y e rin e c a ­
m ile r in şa e d e c e k tir. B öylece, K u r'a n —ı K e rîm 'd e yaz­
dığı gibi, d ü n y a d a y a p ıla n iyi h a r e k e tle r g ü n a h la rı si­
ler.»

XXI

D oğu T ü rk le rin in h e m g elen ek sel b ir n e fre tin i,

h e m d e d in î ö n y a rg ısın ı k a p s a y a n b u te ş e b b ü s K u ­
r u lta y ta ra fın d a n b ü y ü k b ir ç o ğ u n lu k la k a b u l ed ildi.
T a n rı'm n şe h itle ri m ü k â fa tla n d ırm a s ı ve Çin gibi zen­
g i n ve gen iş b ir im p a ra to r lu k ta n eld e ed ilecek g an im e­
tin h ü ly a sı T ü rk is ta n lıla rı S a rı N e h ir'e d o ğ r u s ü rü k le ­
m ey e y e tiy o rd u . B e ğ ler h e m e n K an ig u l o v asım te rk -
e d e re k , b irlik le ri ile b e r a b e r k o y u n ve deve s ü rü le rin i
to p la m a y a g ittile r.

O n la rın d ö n m e sin i b e k l e y e n T e m ü r, S e m e rk a n d 'a

d ö n d ü . D o ğ u 'd a sık sık m e y d a n a gelen ve h ü k ü m d a r ­
l a r ı n siy aseti ile im p a ra to r lu k la rın k a d e ri ü z e rin d e ro l
oy n ay an h a r e m e n trik a la r ın d a n b iri ile a i l e s i n i n b i r ­
b irin e g irm iş o ld u ğ u n u g ö rd ü . G elen ek ler ve d in î h ü ­
k ü m le r k a d ım isted iğ i k a d a r h a re m in k a ra n lık la rın a
m a h k û m etsin , o d aim a ta b ia tın , güzelliğin ve a şk ın
sa y esin d e T a n rı'n m k en d isin e e rk e ğ in k alb in d e ta n ı­
dığı yeri b u la c a k tır.

D üğün şe n lik le rin in ih tişa m ın ı g ö rd ü ğ ü m ü z T e­

m ü r'ü n to ru n la rın d a n H alil Ş ah a ra d a n b ir k aç ay
g e ç tik te n s o n ra gebe k a rısın ı ih m â l e d e re k sa ra y d a
b a ş k a b ir p re n se sin kölesi o la n b ir k ıza tu tu lm u ş tu .
Y u n an lı G üzel H e le n ’de o ld u ğ u gibi seb ep o ld u ğ u b ü ­
y ü k ih tira s ve fe lâ k e le r ile b u köle kız İ r a n ’d a n T ü r­
k is ta n 'a k a d a r m e şh u r o lm u ş tu r. B ü y ü k H a n 'ın aynı
z a m a n d a yeğeni o lan H alil Ş a h 'm k a rıs ı b u köleyi T e_
m ü r'e , k o ca sın ın k en d isin e k a rşı g ö ste rd iğ i ilgisizliğin
seb eb i o la ra k şik ây et etti. S a ra y ın d a k a rışık lık ç ık m a­
sın a sebep o lan k ö len in id am ın a k a r a r verildi. H alil
Ş ah ise sevgilisini, H an 'ın e m irle rin i y e rin e g e tirm e k
için o n u a ra y a n h a re m a ğ a la rm d a n kaçırdı- B ü tü n im ­
p a ra to rlu k h a re m in i id a re eden V alide S u ltan , H alil
Ş a h 'n y a k a rış la rın a d ay a n am a y arak , genç köleyi k en d i
d a ire sin d e sak lam ay a söz v erir. B ir m ü d d e t s o n ra H a ­
lil'e b ir oğlan çocu k verecek o la n k ö len in h ay a tı Te­
m ü r ta ra fın d a n b a ğ ışla n ır fa k a t b u n d a n so n ra b u lu ş­
m a la rı y a s a k la n m ıştır. A ncak H alil a ta s ın ın k oyduğu
y asağı a şk ın ilh a m ettiğ i b in b ir hile ile a tla ta ra k yine
sevgilisi ile b u lu ş tu . T ü rk is ta n lla rm büy ü y e y o ru m la d ık ­
la rı b u d e rin bağlılık, so n u n d a n ik â h sız k a d ın ın k ra li­
çe seviyesine k a d a r y ü k selm esin e ve T e m ü r'd e n k alan
b ü y ü k im p a ra to rlu ğ u n çö k m esin e sebep o lm u ştu r.
 A ilesinde m e y d an a gelen b ir h issî anlaşm azlığ ı g ü ­
cü ile geçici o la ra k ö nlediğini sa n a n T em ü r, y an m a iki
m ilyon çeri a la ra k , b ü tü n m aiy eti ile S e m e rk a n d 'ı
terketlji. T ü rk is ta n ın u zu n kışı bozkııjlaran ü z e rin d e
h âlâ k aim b ir k a r ta b a k a s ı m u h a fa za ed iy o rd u . Coğ­
ra fy a c ıla rı ta ra fın d a n Ç in'e v a rm a k için n e k a d a r m u ­
azzam b ir m esafe k a te tm e k z o ru n d a o ld u ğ u n u iyi b i­
len T em ü r, ilk b a h a rı b ek lem e d en yola çık m ıştı. İlk
g ü n ler, y o lla rd a b ir s ü rü in san ve h ay v an te lef oldu-
B u n la rın y erin e d e rh a l y enileri geliyor, böylece sadece
so n u ç ların ö nem li olduğu, in sa n la rın sad ece b ir e r va­
s ıta görevi g ö rd ü ğ ü b ü y ü k se fe r devam ed iy o rd u .

H e r iki ta ra fın ta rih ç ile rin in yazdığına gö re, h e r

gece o rd u g â h ın a rk a s ın d a k alan c e setleri p a rç a la m a k
için y ırtıc ı k u ş la r kâfi gelm iyordu.

. X X III .
e

, A ncak T e m ü r'ü n in sa n d ep o su b itm e k tü k e n m e k

b ilm iy o rd u . N ihayet ılık rü z g â rla rı ile k en d isin i g ö ste­
re n ilk b a h a r k a n e ritti, ça y ırları o rta y a çık ard ı, coğ­
ra fy a c ıla rın b ild ird ik le ri a k a r s u la r b elirlen m ey e b a ş ­
ladı. N ihayet T e m ü r T ü rk is ta n ’ın o rta s ın d a b u lu n a n
O tra r k en tin e v ard ı. Ö n lerin d ek i b ir n e h ri a şm ak
için ü ze rin d ek i b u z la rd a n istifa d e edilip edilm eyece­
ğini a n la m a k için ileriye sü v a rile r yolladı. G eri dönen
k eşif kolu, n e h r i n . d a ğ lard an gelen k a r s u la n ile ü ç
k u laç b o y u n d a k a b a rd ığ ın ı, - dolayısıyla b u z la rın k ırıl­
dığını ve o rd u n u n geçem eyeceğini b ild ird ile r. T em ü r,
ttıevsim in yum uşam asını O tra r’da geçirm eye m ecbur
kaldı. S em e rk a n d ’dan uzaklığı ise yirm i günlük yoldu.
Y er yüzünde h e r tarafa g ö tü rdüğü yangın kendisini
bu çöllerde de b ırak m am ıştı. Ailesiyle b irlik te o tu rd u ­
ğu O tra r’daki saray b ir gece tam am en yan arak , serve­
tin in b ir kısm ını da yok etti- O tra r şehri de, M osko­
va’nın N apoleon'a yaptığı gibi ateşle esarette n k u rtu ­
luyordu. O rd u ile b e ra b e r gelen saray erkânı soğuk ve
aç lık tan kırılıyordu- T em ü r evdeşlerini ve çocuklarını
S e m e rk a n d ’a gön d erm ek istediyse de, o n lar H an ’ı en
tehlikeli d u ru m la rd a ve yaşlılığında bırak m ay acak la­
rım söylediler. K ederinden ateşlen en T em ür, k en d in ­
den geçtiği sıralard a, İlâhî o larak yoru m lan an rü y alar
görüyordu. G ençliğinde kendisini pek çok eğlendiren
h u rileri görüyor, b u n la r kendisine eskiden işlediği gü­
n ah ları şim di ödem esini söylüyorlardı. T an n k atın d a
kendisi için verilecek h ü k m ü n ağırlığı altın d a eziliyor­
du. A sya’nın en m eşh u r hekim i olan ve T em ür'e h er
seferinde refak at eden T ebrizî b ü tü n ilm ini ve gayre­
tini b o şu n a kullanıyordu; ölüm a rtık O n u alm aya gel­
m işti. B ütün hayatı boyunca savaş alan ların d a büyük
b ir ce saretle aradığı ölüm , onu yatağında yakalam ış­
tı- Y atağın e tra fın a evdeşlerini, oğullarını, to ru n ların ı,
vezirlerini, beğlerini to p lad ık tan so n ra vasiyetini b il­
dirdi ve ancak b ir bilgeye yaraşacak şekilde altm ış yıl
boyunca h ükm ettiği dünya h ak k ın d a o n lara ders ver­
di. H enüz k u d re tin i kaybetm em iş olan b ir sesle h itap
ederek:

«Artık şiddetle hissediyorum ki. ru h u m , ih tiy arla­

m ış ve y orulm uş olan vücudum u terk etm ek istem ek ­
tedir. T a n rı’m n gölgesinde uzun b ir dinlenm eye çeki­
. F : 17
 * : ■
le c e g in i ta h m in e d iy o r u m - A ğ la m a y ın , arkam dan ne
göz yaşı ne de h ıç k ır ık istiy o r u m . G öz y a ş la r ın ın ve
y a k a r ışla r ın T a n r ı ’n i n ir a d e sin e etk i e ttiğ in i h iç gör­
dünüz m ü? E lb ise le r in iz i y ır ta c a ğ ın ız a , göğsünüze vu­
r a c a ğ ın ız a , s a ç la r ın ız ı y o la c a ğ ın ız a e lle r in iz i a ç ın v e g ö ­
ğe dua ederek, beni g ü n a h la r ım d a n ve uzun h a y a tım
boyunca y a p t ığ ım a ş ır ılık la r d a n k u r t a r m a s ı iç in lü tû f
« . '
d ile y in . B u g ü n Ira n to p r a k la r ı ü z e r in d e ö y le b ir a d a ­
le t ve ö y le b ir düzen kurdum k i, k im se y a n m d a k in i
e z e m e z , v e k u v v e t lile r d a im a z a y ıfla r a sa y g ı d u y a r la r .»
d e d i.

Sonra C ih a n g ir ve d iğ e r m ir a sç ıla r ın a dönerek

şu n la r ı ilâ v e e tti: « İm p a r a to r lu ğ u m d a d e n g e s iz lik o l­
duğunu b iliy o r u m , fa k a t s iz e b ır a k tığ ım k u d reti ne
te r k e d in iz , ne de k ü ç ü m se y in iz . A k si h â ld e , h a n lık la r
iç in d e b o şlu k la r ve d ü z e n siz lik le r doğar; buncan da
en fa z la , in s a n la r ın en büyük serv eti o la n to p lu m gü­
veni s a r sılır . H e sa p la şm a günü g e lip ç a ttığ ın d a T anrı
b iz d e n , d o ğ a r k e n y ü k le d iğ i g ö r e v le r in h e sa b ın ı so r a r.»

Sonra P ir M uham m ed C i h a n g i r ’i A s y a to p r a k la r ı­
n ın v â r isi v e S e m e r k a n d 'ın h â k im i ilâ n e d e r e k , b ü t ü n
B e ğ le r in k e n d isin e sadakat y e m in i v e r m e le r in i iste d i.
O s ır a la r d a İr a n 'ı id a r e e t m e k le m e ş g u l o la n o ğ lu Şah r
r u h 'u son d efa k u c a k la y a m a d ığ ı iç in ü zü n tü sü n d en
a ğ la d ı; sonra y a n ın d a k ile r e dönerek, « H a y d i, a r tık
benden işite c e ğ in iz b aşk a b ir şey k a lm a d ı; ş im d i A l­
la h ile b a ş b a ş a k a lm a k is tiy o r u m .»

O zam ana kadar perde a r k a s ın d a n k e n d isin i d in ­

le y e n e v d e ş le r i v e ç o c u k la r ı, so n s ö z le r in i işitin c e , h ıç ­
k ır ık la r iç in d e y a n ın a k o ştu la r . O n la r ı te se lli e ttik te n
so n ra, ço c u k ları a ra s ın d a âh en k y a ra ta ra k b irb irle ri­
n e d ü şm em eleri için gizli n a s ih a tle rd e b u lu n d u - Son­
ra , h e r zam an te k ra rla m a k ta n zevk d u y d u ğ u ve k en d i
d ü şü n c esin e g öre in sa n o ğ lu n u n T a n rı’n ın irad esin e
k a rşı te v ek k ü lü n ü b e lirte n cüm leyi söyledi: «H epim iz
T a n rı’dan gelir, yine O ’na döneriz!» ve son nefesini
verdi.

X X IV

R u h u n u ve b a şk a n ın ı k ay b ed en T ü rk is ta n O rd u su
S e m e rk a n d ’a döndü- B u za fe r im p a ra to rlu ğ u , m erk ez
o la ra k b ir ad a m ın h ay a tı ve bağ o la ra k o n u n k u d r e t­
li pen çesin i ta n ıd ığ ın d a n s ü r'a tle p a rç a la n m a y a b aşla­
dı. T e m ü r'ü n adı, İsk e n d e r'i, Cengiz H an 'ı, S ezar'ı ve
N ap o le o n 'u h a riç tu tm a k sız m , d ü n y an ın en b ü y ü k im ­
p a ra to rlu k y ık an ad am ı o la ra k T arih 'e y azılm ıştır. Pek
ay dınlığa k av u şm am ış a m a ç la n ve a rk a s ın d a b ır a k tı­
ğı h a ra b e le rin ö te sin d e, T em ü r, b a tılı ta rih ç ile rin id ­
d ia ettiğ i gibi gözünü kan b ü rü m ü ş b ir b a r b a r o larak
y ery ü zü n ü d a rm a d a ğ ın eden ve ü lk esin i koyu b ir esa­
rete , k ra llık la rı d a yıkılm aya m a h k û m ed e re k sadece
şan ın ın b ü y ü m esin i isteyen b irisi o la ra k g ö rü n m e m e k ­
te d ir. M izacını, h a re k e tle rin i, sözlerini, k u ru m la rım
d ah a y ak ın d an d ik k a tle in celersek , b ü tü n b u n la rın ,
o n u n T ü rk le r ve Doğu için dinî ve m e d en ileştiric i b ir
am aç g ü ttü ğ ü n ü ve h ay atın ın so n u n d a fe tih le rin d e n
za fe r elde ettiğ i k a d a r ilim de kazandığını g ö rm e k te ­
yiz. Aynı b ir in an cın Hz. M uh am m ed yayıcısı, T em ü r
fâtih i o lm u ştu r. P u tp e re s tle re felâk et g ö tü re n silâhlı
h av ârî, h e r gittiği y ere ö lü m ü de g etiriy o rd u , am a
onun ö n ü n d e büyük b ir fik ir gidiyordu. Asya’da o rta ­
ya çıkan b ü tü n k u tsal k ita p la r a ra s ın d a K u r a n — ı K e­
rîm , ona h u ra fe le re en fazla k arşı koyan ve Allah kav­
ra m ı ile ib â d etin e en fazla aklı so k an k u tsa l k ita p o la­
r a k g ö rü n m ü ştü . K en d isin i K u r'a n ’ın, b a şın a b u y ru k
ve felsefî ask eri y ap m ıştı. H ıristiy an lığ ı, K u r'a n ’ın saf
k ay n a k la rın d a n biri olduğu için say ard ı. E ğ er yaşlılık
ve ölüm onu Çin y o lu n d a d u rd u rm a sa y d ı, ve K o n fü ç'
y u s ’un ru h ç u (sp iritu a liste ) d ü şü n c e le rin i öğrenseydi,
b ir ih tim al, to p r a k la n ü zerin d e, k atılığ ın ı, a h lâk ın ı ve
m ed en iy etin i aldığı üç dinin b ir sentezini ta tb ik e tm ek
iste rd i. İsk e n d e r'i iten gü çlerd en en ön em lisi gelece­
ğine d u y d u ğ u h a y ran lık , S ezar'ın ki im p a ra to rlu k , Cen­
giz H an 'ın ki geniş saha, N ap o le o n ’u n ki z a fe r o lm u ş
tu r; T e m ü r ise, C h arlem ag n e gibi, b u n la ra ilâve o la ra k
din g ü cü n ü de k a tm ıştı; g erçe k ten Doğu T ü rk le rin in
C h arlem ag n e'ı o lm ası için zam an y e tm e d i... Ancak
T an rı h iç b ir zam an d ö k ü len k a n la n , seb ep leri ne o lu r­
sa olsun affetm ez ve bu kan için d en sadece k ısır isim ­
ler ç ık a r ve in sanlığın yüzünü k a ra rtır. •
O sm a n h la rın ırk d aşı ve o n la rın katili T em ü r işte
böyle yaşadı ve öldü. Biz yine O sm a n lıla ra d ö nelim .
 Y E D İ N C İ K İ T A P

A n kara M eydan M u h a r e b e s in d e k ö tü ta lih in e ye­

n ilen Y ıld ır ım B â y e z id savaşa a la n ın ı te rk ed er k en , ha­
n e d a n ın tek u m u tla r ı o la n o ğ u lla r ı d a T ü r k is ta n lıla r ın
önünden k a ç ıy o r la r d ı. O ğ u lla r ın d a n M usa Ç eleb i, ba­
b a sı ile b ir lik te y a k a la n m ış ve T em ü r'ü n k a r a r g â h ın a
g e tir ilm işti; büyük o ğ u l S ü le y m a n Ç e le b i kuzeye doğ­
ru ile r le m iş , d a ğ la r ı aşarak K a r a d e n iz 'e ç ı k m a k , ora"
dan d e n iz y o lu ile , y a n m d a v e z ir — î â z a m A li P a ş a ve
y e n iç e r i ağası H aşan old u ğ u h â ld e E d ir n e 'y e varm ak
istiy o rd u . H enüz on beş y a ş ın d a o lan d iğ e r şeh zade
M e h m e d Ç e le b i, s a v a ş a la n ın d a n b a b a s ın ın en y iğ it k u ­
m a n d a n la r ın d a n b ir i o la n B â y e z id P a şa ta r a fın d a n ,
k a ç ır ılm ış , v a r a lı b ir h â ld e e tr a fın ı saran T ü rk ista n
a s k e r le r in in e lin d e n k u r tu lm u ş, ve h e n ü z O sm a n lı id a ­
r e sin d e o la n T o k a t'a u la şm ış, oradan da A m asya K a­
le sin e k a p a n m ış tı.

B u ç o c u ğ u n y a ş ın ın ö t e s in d e b ir k a h r a m a n lığ ı v a r ­
d ı. A m a s y a ’d a T e m ü r ’ü n k u m a n d a n la r ın d a n b ir i ta ra ­
fın d a n k u şa tıld ığ ı v a k it, b ir yarm a h a r e k e tin e g iriş­
m iş , b u s ır a d a g ö ğ ü s g ö ğ ü s e s a v a ş m a k z o r u n d a k a ld ığ ı
T ü r k i s t a n l ı B e ğ i o k l a ö l d ü r m ü ş t ü . K ü ç ü k A s y a ’n ı n h e r
ta ra fın d a yaşa yan O sm a n lıla r , S u lta n la r ın ın o ğ lu n u n
ü m its iz c e sa r e tin d e n d u y g u la n d ık la r ı v e B â y e z id P a ş a '-
n m a s k e rî d e h a sn ıa g ü v e n d ik le rin d e n k o şu p y a rd ım la ­
rın a g elm işler, böy lece d ağ ın ık T ü rk is ta n b irlik le rin i
h e r ta ra fta yenilgiye u ğ ra ta n k ü ç ü k b ir o rd u m e y d an a
g etirm işle rd i- O sm a n o ğ u lların ı im h a e tm e k değil ceza'
la n d ırm a k istey en T e m ü r M eh m ed Ç elebi'ye h a b e r gön­
d e re re k güven iç in d e k e n d isin i g ö rm ey e g elm esin i söy­
ledi. Ö nce tu ts a k b a b a s ın ı g ö rm ek a rz u s u y la h a re k e t
eden M eh m ed eÇ lebi, d a h a so n ra , b u d â v e tte b ir tu z a k
o lm a sın d a n e n d işe le n e n B âyezid P a şa 'n m ta v siy elerin e
u y a ra k , yolu ü z e rin d e sa v aşm a y a dev am e d e re k geri
çek ild i. İz m ir k u ş a tm a s ı A n ad o lu 'y u T e m ü r’ü n o rd u la ­
rın ın is tilâ s ın d a n k u r ta r d ı. M eh m ed Ç elebi T ü rk is ta n ­
lıla rın b o şa lttığ ı b ü tü n to p ra k la rı y en id en işgal e tti.
B üy ü k H a n 'ın S e m e rk a n d 'a d ö n m esi ve D oğu T ü rk le ri
ta ra fın d a n A n ad o lu 'd a y en id en ih y a ed ilen T ü rk m e n
b eğ lik le ri ile y ap ılan sa v a şla r o ü lk e le rd e n y en id en e s­
ki to p ra k la rın k a z a n ılm a sın a seb ep o ld u . K a rd e ş le ri­
n in h a k id d ia sın ı hiçe sa y a ra k A m asya ve T o k a t'ta h ü ­
k ü m s ü rü y o r, S iv a s’ı y en id en fe th e d iy o rd u .

II

B u a ra d a ağabeyi S ü ley m an Ç elebi, y a n ın d a im p a ­

ra to rlu ğ u n iki ö n em li şa h siy eti o lan v ezir—î âzam ve
y en içeri ağ ası ile İ s ta n b u l’a e rişm iş, g eçerk en B izans
im p a ra to ru ile, o z a m a n la r sık sık g ö rü ld ü ğ ü ü zere, b ir
de a n la şm a im z a la m ıştı. K o n s ta n tin 'in v ârisi ile O s­
m a n B eğ'in v ârisi a ra s ın d a k a rş ılık lı te m in a t o lm ak
üzere, S ü ley m an Ç elebi im p a ra to ru n yeğeni T eo d o ra
ile evlendi, k en d i öz k ız k a rd e şi F a tm a S u lta n ’ı B izans
sa ra y ın d a b ıra k tı. A vrupa to p ra k la rın d a ihtiyacı o ld u ­
ğu güveni b ö y le c e eld e eden S ü le y m a n Ç e le b i, ta h tı,

h ü k ü m eti ve orduyu e lin e g e ç ir m e k iç in hem en E d ir ­

n e ’y e h a r e k e t e t t i .

III

Y ıld ır ım B â y e z i d ’i n üçüncü o ğ lu İsa Ç e le b i, Te­

m ü r ’ü n e lin d e n k u r tu lm a sın ı b ilm iş, h â lâ d u m a n la r ı
tü ten B u r s a ’y a y e r le şm işti. Y a n ın d a , T ü r k ista n lıla r ın
ç e k ilm e sin d e n sonra serb est b ır a k ıla n T im u r ta ş Paşa
o ld u ğ u h â ld e , k a r d e ş le r i M u s a , M e h m e d ve S ü le y m a n
Ç e le b ile r ile A n a d o lu h â k im iy e t in i ç e k iş iy o r d u . Ö ld ü ğ ü
v e y a tu ts a k d ü ştü ğ ü k e s in o la r a k b ilin m e y e n S u lta n 'm
k u m a n d a n la r ı ve p a şa la rı, eğ ilim le r in e ve ç ık a r la r ın a
göre ta h tın v â r i s l e r i n d e n b i r i n i t e r c i h e d i y o r l a r d ı . T e~
m ü r 'e karşı A n k a r a 'y ı savunarak büyük şöhret yapan

Y akub Paşa, M eh m ed Ç e le b i'n in , T im u r ta ş ise î s a Ç e­

le b i'n in o r d u la r ın a k u m a n d a ed iy o r la r d ı. U lu b a d c iv a ­
r ın d a b ir g e ç iti s a v u n a n T im u r ta ş 'a k a r ş ı s a ld ır ıy a g e ­
ç e n Y a k u p P a ş a ile ilk d e f a O s m a n lı k a m b ir iç s a v a ş ­
ta d ö k ü ld ü . Y a p ıla n sa v a şta m a ğ lû p d ü şen T im u r ta ş,
îsa Ç e le b i'n in o r d u s u n d a n k a la n la r la g e ri ç e k ilm e k z o ­
r u n d a k a ld ı. A y n ı g e c e ç a d ır ın a g ir e n b ir k ö le k e n d is i­
n i ö ld ü r e r e k , k a fa sın ı M e h m e d Ç e le b iy e g ö tü r d ü . B ö y ­
le c e za feri k e s in le ş e n M ehm ed C e le b i, b u k e lle y i E d ir ­
n e ’d e hüküm süren ağab eyi S ü le y m a n Ç e le b i'y e gön­
d e r e r e k , k e n d isin in a r tık A n a d o l u ’d a k e s i n o la r a k hü­
k ü m d a r o ld u ğ u n u v e o n u n la im p a r a to r lu ğ u p a y la ş m a k
n iy e tin i g ö ste r d i. S ü le y m a n Ç e leb i ise kendi am acı
iç in te h lik e li b ir e n g e lin o r ta d ? n k a lk m ış o ld u ğ u n a s e ­
v in d i fa k a t b u n u b e lli e t m e d i.
 M e h m ed Ç elebi, B u r s a ’ya ra k ip s iz o la ra k , m u z a f­
fe r b ir o rd u n u n b a ş ın d a g ird i. V a rın ı y o ğ u n u k a y b e d e n
O sm an lı p re n s le rin in sığ ın ak y eri o la n İ s ta n b u l'a çe­
k ile n İs a Ç elebi, b ir y a n d a n ıs tıra p ç e k e rk e n , d iğ e r
y a n d a n y en i ta s a r ıla r d ü ş ü n ü y o rd u . T e m ü r ’ü n ç e k ilir­
k e n G erm iy a n B eğ liğine re h in o la ra k b ıra k tığ ı M usa
Ç elebi, M ehm ed Ç eleb i'y e te slim ed ild i.
• . ;

. IV

B u a r a d a ağ ab ey i S ü ley m a n ta r a f ın d a n k ış k ırtıla n
ve B izan s İ m p a r a to r u ta ra fın d a n y a rd ım g ö re n İs a Çe­
lebi, y a n m a on b in k işilik b ir O sm a n lı k u v v eti to p la y a ­
r a k te k r a r A n ad o lu 'y a geçti, M e h m ed Ç e le b i'n in to p ­
ra k la rın ı ç iğ n ey erek , B u rs a ö n le rin e k a d a r geldi. O nun
ta r a f ın d a s a v a şa n A ydın, T ek e, M e n teşe B eğ leri M eh­
m e d Ç e leb i'n in kılıcı a ltın d a c a n v e r ir le r ik en , S a n r
h a n Beği, güzel m a n z a ra lı M an isa o v a s ın d a y a ta n a ta ­
la rın ın y a n m a g ö m ü lm e k iste m e d iğ in d e n M eh m ed Çe-
le b i’den h a y a tın ın b a ğ ışla n m a sın ı iste d i, ve b u is te k
y e rin e g e tirild i. A tının s ü r a ti sa y e sin d e İs a Ç elebi k u r-
tu la b ild i ve te k b a ş ın a T o ro s d a ğ la rın a , ç o b a n la rın y a ­
n ın a sığ ın d ı; h a y a tın ın g eri k a la n k ısm ın ı o n la rın ya­
n m d a n e b ir iz, ne d e b ir h â tıra b ir a k a ra k g eç ird i. An­
k a ra M eydan S a v a ş ın d a b ü tü n a r a m a la ra ra ğ m e n b u ­
lu n a m a y a n k a rd e ş i M u sta fa g ib i, T o ro s d a ğ la rın d a
k a y b o ld u g itti.

Z evkine d ü ş k ü n o lan S ü le y m a n Ç elebi, o z a m a n a

k a d a r im p a ra to rlu ğ u n sa d ece eğ len ce ve s e fa h a t t a r a -
fı ile m e ş g u l o ld u ğ u n d a n , b ir d e n k a r d e ş le r in in en kü­
çüğünün B u r s a ’d a im p a r a to r lu ğ u n a r tık la r ın d a n fa y ­
d a la n a r a k g ittik ç e g ü ç le n d iğ in i fa r k e tti. B iz a n s ta h tın ­
dan in d ir ile n sonra tek ra r im p a r a to r y a p ıla n M anuel
P a le o lo g o s ile b e r a b e r c e , B o ğ a z 'd a n y a r ısı T ü rk yan sı
A rnavut o la n b ir o rd y ^ A n a d o l u ’y a g e ç ir d i. O rd u su ­
nun sa y ıc a ç o k lu ğ u v e "ağabey hakkı sa y e sin d e M eh­
m ed Ç e l e b i ’y i önünden k a ç ır d ı ve A sya to p r a k la r ın ın
b a şk en ti B u r sa 'y a m u za ffer o la r a k g ir d i. O radan , O s­
m a n lı İ m p a r a to r lu ğ u n u n z a a fın d a n fa y d a la n a r a k B a tı
A n a d o lu 'd a b a ğ ım sız b ir B e y lik kuran C ü n ey d 'i ceza­
la n d ır m a k üzere İz m ir ü z e r in e doğru yü rü d ü . C üneyd
ise b e lk i g erçek ten p işm a n lık duyduğundan, b e lk i de
k e n d isin i z a y ıf h isse ttiğ in d e n , g e c e le y in ordusunu tek
b a şın a terk e d erek , b o y n u n a b ir ip g e ç ir m iş v e S ü le y ­
m a n Ç e l e b i ’n i n ç a d ı r ı n ı n ö n ü n e g e l e r e k k e n d i s i n d e n af
d ile m iş tir . K um andanı ta r a fın d a n t e r k e d ile n ord u su
ş a şk ın lık iç in d e d a ğ ıld ı. S ü le y m a n Ç e le b i d a ğ ıla n or­
duyu iz le d ik te n sonra E fe s 'e g ir d i, orada im p a ra to r­
la ra h a s b ir z e v k v e e ğ le n c e h a y a tın a d a la r k e n , v e z ir i
A li P a şa 'v ı G e d iz v â d isin d e n kard eşi M ehm ed Ç ele b i
ile s a v a ş m a k ü z e r e T o k a t v e A n k a r a ü z e r in e g ö n d e r d i.
Bu ç e le b i ise A li P a ş a ’n m ord usun u b aşk a v â d ile r d e
s ık ış tır a r a k y ıp r a tır k e n , b e k le n m e y e n b ir anda B ursa
ü z e r in e yürüyerek, E fe s 'te n A sya b a şk e n tin e g e le n ve
e ğ le n c e h a y a tın a o r a d a d e v a m e d e n a ğ a b e y i S ü l e y m a n ’ı
k u şa tm a y a b a şla d ı. S ü le y m a n Ç ele b i ham am da y ık a ­
n ır k e n k e n d isin e k a r d e ş in in ord usun u n ş e h r in s u r la ­
rın a d a y a n d ığ ı h a b e r in i v er d iler . H em en A v r u p a ’y a
kaçm ayı ta sa r la d ı. M ehm ed Ç e l e b i ’n i n ord u su n d a gö­
r ü le n b ir lik h avası bu b e ğ 'in m â n e v iy a tın ı bozduğun­
d a n Y e n i ş e h ir ' e k a d a r ç e k i l m e k z o r u n d a k a ld ı. B ıı ara-,
d a M ehm ed Ç elebi ile işb irliğ i y a p a n d iğ e r k a rd e şi
M u sa Ç elebi E d irn e 'y e g ire re k S ü le y m a n ’a k a rş ı ü ç ü n ­
cü isy an b a y ra ğ ın ı k a ld ırm ış o ld u . M e h m ed Ç eleb i’nin
d este ğ in i g ö re n M u sa Ç elebi S ırb is ta n ve B u lg a r is ta n ’a
g id e re k o r a la rd a n o rd u to p la m a y a b a ş la d ı. S ü ley m a n
Ç elebi, y a p tığ ı a n la ş m a gereği B izan s İ m p a r a to r u n d a n
y a rd ım iste y e re k , y a n m d a en se çm e çeri 1eri ile B o ­
ğ aziçi'n i g e ç e r ve İs ta n b u l s u r la r ı y a k ın ın d a k a rd e ş in i
b e k le m e y e b a ş la r. İ s ta n b u l y a k ın la rın d a m e y d a n a ge­
len sa v a ş ta S ırp la r M usa Ç eleb i’yi te rk e d e r e k S ü ley ­
m a n 'ın ta r a f ın a g eç e rle r. B ir a n d a d u ru m u d eğ işen S ü ­
ley m an Ç elebi k a rd e ş in i k o v alam a y a b a ş la r v e ' E d ir­
n e'y e g ire r. T e rk e d ile n M usa Ç elebi H e m u s d a ğ la rın ­
d a b a ş ıb o ş b ir h â ld e d o la ş a ra k yeni b ir in tik a m için
e tra fın a te k tü k E p irlile ri to p la m a y a ça lışır.

‘ ‘ v ı . :

S o y d a ş la rın ın p e k çoğu gibi E m îr S ü ley m a n da

an c a k te h lik e a n ın d a b ü tü n gücünü to p la m a k ta d ır.
B ü tü n d eğ e rin i şid d e tli g aley an h â lin d e g ö ste riy o r, g ü ­
v en lik d e rh a l o n u g e v şe tiy o rd u . A şk, av, z iy a fe tle r ve
E d irn e ■ v â d isin d e s e rin le tic i s u la rın y a n ın d a k i b a h ç e ­
le rd e geçen d in le n m e a n la rı b ü tü n can lılığ ın ı g ö tü r­
m ü ştü . S ırb is ta n b a r b a r la r ın ın ta d ın a a lış tırd ık la r ı ş a ­
r a b ın s a rh o ş lu ğ u ih tira s ın ı s ö n d ü rm ü ş tü . S a ra y ın d a
tü r lü s e fâ h e t â le m le ri y ap ılıy o r, h â re m i k e n d isin i d iv a ­
n ın d a n d a h a ziyade ilg ile n d iriy o r, d ü n y a n ın h e r ta r a ­
fın d a n g e tirtile n c â riy e le r ile d o lu d a ire s in d e n h a f ta ­
la rc a ç ık m ıy o rd u . .
B u n a k a rş ılık M u sa Ç elebi, re k a b e tin v erd iğ i h ır s ­
la b ile n m iş, y o rg u n lu k la s e rtle ş m iş , z a fe re su sa m ış b ir
h â ld e b ir avuç c ü r e tk â r ad a m ıy la H em u s d ağ ın ın g eçit­
le rin d e d o la şa ra k fırs a t k o llu y o rd u . Y en ilg isin d en d o ­
layı E d irn e 'd e şa h sın a d u y u la n n e fre tte n b ile istifa d e
ed iy o rd u . B ü tü n d a ğ la rd a b ir a n d a d u y u la n b ir iş a re t
ile h e m e n o rd u d u ru m u n a gelen d ağ ın ık b irlik le ri
E d ir n e ’yi k u şa tm a y a b a şla d ı. S ü leym an Ç elebi'yi d al­
dığı zeıvk ve eğ lenceden an c a k böyle ö n em li b ir h a b e r­
le u y a n d ırm a y a c e sa re t ed e b ild iler. B u teh lik e li v a z r
feyi ü z e rin e alan h ad ım ağ a sı efen d isin i u y a n d ırd ığ ı za­
m a n k en d isin e k ü çü m sey ici b ir te b essü m le îr a n lı m eş­
h u r b ir şa irin m ıs ra la rın ı o k u d u . B u şa ir, ş a ra p içip
zevke d a la n la ra en d işele ri gün d ü ze b ıra k m a y ı, gecele­
ri ise k ed e ri bile ö rte n hayâl d ü n y asın a d a lm a la rın ı
tav siy e ediyordu-
Y aşlı B izanslı k u m a n d a n E v ren o s Beğ, S ü ley m a n ’­
ın k en d isin e fazla g ü v en m esin d en k u şk u la n ıy o rd u .
E m îr S ü ley m an k en d isin e şöyle cevap verd i: «B ir h ay ­
d u t ç e te sin in O sm anlı S u lta n ı'm b a şk e n tin d e n a ta b i­
leceğine in a n a c a k k a d a r sa fla ştın mı?»
S ü ley m an Ç elebi'yi A nkara M eydan S av aşın d an
k u r ta r a n sa d ık Y eniçeri Ağası H aşan P aşa, efen d isin i
ik in ci b ir d efa k u r ta r m a k için d ah a fazla b ir o to rite
ile h a re k e t etm e k g erek tiğ in e in a n m ıştı. A ncak d o ğ ru ­
luğu S ü ley m an Ç elebi'ye b ir k ü sta h lık gibi gelince, ça­
v u şla ra e m re d e re k b ir O sm an lıy a y ap ılacak en büyük
h a k a re t olan sa k a lın ın kılıç ile k esilm esin i sağladı.
H e rk e sin ö n ü n d e k ü çü k d ü şü rü le n ve böylece ü m id in i
y itire n H a şa n P aşa, sa ra y d a n ç ık tık ta n so n ra a tm a b i­
n e re k , k en d isin e h ak sızca y ap ılan b ir h a re k e ti b ü tü n
şe h re ve y en iç e rile re g ö ste rd i; sa rh o ş h ü k ü m d a rı b u ­
n a k lık ve n a n k ö rlü k ile ith a m ed e re k o n u n m ü m in le ­
re b aş o lam ay acağ ın ı b ild ird i.
 H aşan P a ş a ’n m g ö r ü n ü şü , h a r e k e tle r i ve s ö z le r i
ü z e r i n e S ü l e y m a n ’d a n s o ğ u y a n h a lk ve y e n iç e r ile r ş e h ­
r in k a p ıla r ın ı M u sa Ç e le b iy e a ç tıla r - A ncak k e n d in e
g e le n S ü le y m a n en s ü r a tli A rap a tın a a tla y a r a k y a n ın ­
da sadece üç süvari ile İsta n b u l yönüne doğru kaça­
cak fır s a tı b u la b ild i.

Gün doğarken T ü rk köyü D oğuncudan a v la n m a y a

ç ık a n beş okçu kardeş u fu k ta d ö r tn a la y a k la şa n a tlı­
la rı görünce d ik k a t k e sild ile r . A r a la r ın d a hüküm dar­
la rım ta n ıy ın c a hem en y a k ın d a k i b ir tep ey e k oşarak
k e n d isin i daha y a k ın d a n görm ek ve s e lâ m la m a k iste ­
d ile r . F a k a t h â lâ şa r a b ın te sir in d e o la n S ü le y m a n Ç e­
le b i, k e n d is in in te h d it e d ild iğ in i s a n a r a k h e m e n o k u n a
s a r ıld ı ve b ir a tışta önce büyük k a r d e ş i, s o n r a ik in c i
a tış ta d iğ e r k a rd eşi ö ld ü r ü n c e , şa şır a n v e g a le y a n a g e ­
len d iğ e r ü ç kardeş hem en S ü le y m a n Ç e le b in in k a lb i­
ne n işa n a la r a k onu ö ld ü r d ü le r . O k ç u la r k a fa sın ı ke­
serek köye g e tir d ile r , c e se d in i orm anda vah şi k u şla r a
b ır a k tıla r .

H a y a tın ı le k e le y e n tek suçun k e fâ r e ti a ltın d a böy-

le c e S ü le y m a n Ç e le b i h a y a tım v e r d i- B ir kahram an
y ü re ğ i, e ğ itilm iş b ir a k lı o lm a s ın a k a r ş ılık fa z la h issî
b ir r u h u v a r d ı. K e n d is in e şid d e tle k ıza n h a lk ı y in e de
sev m ek ten geri k a lm a m ıştır . Onu s u ç lu yapan şa h si­
y eti d e ğ il, s a r h o ş lu ğ u id i. A y ık o l d u ğ u z a m a n la r d a ş ii­
re, e d e b iy a ta , g ü z e l sa n a tla r a k a r şı a ş ır ı b ir h a y r a n lık
d u y a r d ı. S ü le y m a n , H orace ve A nacreonun şehvet do­
lu h â y â l l e r i n e d in î b ir o lg u n lu k sokan H a f ı z ’a v e fars
e d e b iy a tın a karşı özel b ir ilg isi v a r d ı. D u y g u la r ım sa­
ran şarap g ib i ruhuna a s il b ir s a r h o şlu k veren T ürk
şa ir le r in i d a im a y a n ın d a b u lu n d u r u r , her tü r lü b a ğ ış­
lar y a p a r d ı. En se v d iğ i H a m /a ve A hm ed a d ın d a ik i
kardeş o lu p , b u n la r a™ gam anda d e v r in in ta r ih in i
y a z ıy o r la r d ı. O n la r ın y a m n d a . h ü k ü m d a r lık y ü c e liğ in i
b ır a k ıy o r , bu n e ş e li h a z ır c e v a p la r ile ta m b ir e şitlik
iç in d e k a lıy o r d u . T e m ü r d e aynı ş e k ild e d a v r a n ışla r d a
b u lu n u r d u ; b ir gün y ık a n ır k e n , y a n ın d a b u lu n a n Ah-
m e d 'e s o r d u :

«— Bu ç ıp la k lığ ım ile bana ne paha b iç e r s in ?

— S ek sen A k çe, d iy e ş a ir c e v a p v e r in c e , T e m ü r . — Bu
fiy a t b e n im ham am e lb ise m in fiy a tıd ır , d e d i. Bunun
ü z e r in e , ş a ir A hm ed hem en c e v a b ı y a p ış tır d ı: — B en
d e z a te n s iz in ham am e lb ise n iz d e n b a h s e d iy o r d u m , si­
ze g e lin c e b ir a k ç e b ile e tm e z s in iz .»

H an k e n d isin e bu kadar b ile fiy a t b iç m e m iş o la *

c a k ki ş a ir in b u a ş ır ılığ ın a g ö z y u m m u ş , h a t t â b u edep"
siz fa k a t c ü r e tli gerçeği b e ğ e n m iş o ld u ğ u n d a n sa h ib i­
ne pek çok ih sa n d a b u lu n m u ş tu r .

V II

H enüz S u lta n ilâ n e d ile n M u sa Ç e le b i, iste m e y e '

rek S ü le y m a n Ç e le b in in k a t ili o la n üç k a rd eşten O s­
manlI k a n ı n ı n in tik a m ın ı aldı.
Sanki in tik a m a lm a k iç in ta h ta g e lm iş g ib i gözü­
ken M u s a Ç e le b i, a ğ a b e y i ile İ s t a n b u l k a p ıla r ın d a y a p ­
t ığ ı sa vaşta k e n d isin i te r k e d e n S ır p la r ı c e z a la n d ır m a k
m a k sa d ıy la a ltm ış b in ç e r isin i S ır b ista n ü z e r in e sür­
d ü , iilk e v i b a şta n b a şa y a k ıp y ık tı, b in le r c e S ır b ı im h a
e tti.
Bu seferd en d ö n d ü k ten sonra İ sta n b u l'u k u şa ttı.
B a ş k e n t i için iy ic e e n d i ş e l e n e n M a n u e l P a le o lo g o s , B ur-
270
/
s a ’da h ü k ü m s ü re n M ehm ed Ç e leb i’yi y a rd ım ın a ç a ğ r
r a r a k k a rd e ş le ri b irb irin e d ü ş ü rm e k iste d i. K e n d isin e
g e m ile r te m in e d e re k B o ğ az’ı a ş m a sı sa ğ la n a n M eh­
m ed Ç elebi, B izan s İ m p a r a to r u ta ra fın d a n Ü s k ü d a r'd a
k a rş ıla n d ı. M eh m ed Ç e leb i'n in m ü d a h e le s i M u sa 'n ın
k a r a r ın ı d e ğ iş tirm e s in e se b e p o ld u .

M u sa Ç e leb i'n in ih tiy a rlığ ın d a n d o la y ı itib a r e tm e ­

diği, d ö r t S u lta n d e v rin d e h iz m e tle ri o la n E v re n o s B eğ,
gizlice M e h m ed Ç elebi'ye h a b e r g ö n d e re re k h iç e n d i­
şe e tm e d e n A v ru p a ’y a g eçm esin i ve S ırp la r ı M u sa 'y a
k a rş ı a y a k la n d ırm a s ın ı tav siy e e tti. E v re n o s B eğ saye­
sin d e y olu a ç ıla n M eh m ed Ç elebi b u n a s ih a tle r i y e ri­
n e g e tird i. S ırp la r ve E v re n o s B eğ 'in a k ın c ıla rı ile g ü ç ­
le n en M e h m ed Ç elebi F ilib e v â d isin d e n in e re k E d ir n e ’­
yi k u ş a ttı.

Y a rd ım c ıla rın d a n p ek ç o ğ u n u k a y b e d e n M u sa Çe­

le b i k u p a la r iç in d e d a ğ ıttığ ı gayet y ü k se k p a r a k a r ş ı­
lığ ın d a sa d ece yedi b in y en içeri ta ra fın d a n k o ru n u y o r­
d u . İk i o rd u a n id e n H e m u s d ağ ın ın e te k le rin d e k a r ­
şıla ştıla r. Y eniçeri Ağası H a şa n S ü le y m a n 'd a n g ö rd ü ­
ğü h a k a re tte n s o n ra M eh m ed Ç eleb i'n in ta ra fın ı tu t­
m u ş tu . Atı ü z e rin d e y e n iç e rile re d o ğ ru te k b a ş ın a
ile rled i, k u m a n d a n la rın ın b u lu n d u ğ u ta ra fa g eçm esin i
söyledi.
. \
' V II '

Y e n iç e rile rin i a y a rtm a k istey en H a şa n A ğa'nm

ta h rik le rin i din ley en M usa b ird e n g azab a g elerek y a­
n ın d a k i b ir k aç a tlı ile geri d ö n m e k ü ze re o la n H a ­
şa n 'a y etişti ve b ir y ata ğ a n d a rb e s i ile o m u z b a ş ın d a n
k a lb in e kadar vücudunu y ır ttı. İ k in c i d a r b e y i v u r m a k
iç in e lin i k a ld ır d ığ ı s ır a d a H aşan A ğ a ’n ı n sa d ık b ir
adam ı k ılıç darbesi ile M u s a 'n ın k ılıç tu ta n e lin i ko­
p a r d ı. M u s a Ç e le b i'n in akan k a n ı b ir a n d a y e n iç e r ile r
a r a s ın d a d eh şet y a r a tın c a M ehm ed Ç e l e b i ’n i n sü v a r i­
le r i önünde d a ğ ıld ıla r . Sakat k a la n k o lu n u ip e k li ku­
m a şla r a s a r d ır ta n M usa Ç eleb i g e c e n in k a r a n lığ ın d a n
v e a tın ın s ü r a tin d e n is tifa d e e d e r e k , B u lg a r is ta n 'a e r iş ­
m ek m a k s a d ıy la M e r iç k ıy ıs ın d a k i b a t a k lık la r d a n kaç­
m aya b a şla d ı. A ncak d e v a m lı akan kanı b ü tü n gücü­
nün k a y b o lm a sın a sebep o lu y o r d u . E rtesi gün c e se d i­
ni b a ta k lık iç in d e ç a m u r la r a b u la şm ış b ir h â ld e b u l­
d u la r, B u a ra d a , o n y ıld ır d e v a m eden iç h a r p te n b u ­
n a la n v e im p a r a t o r lu ğ u k u r t a r m a k is t e y e n ik i k u m a n ­
d a n ın M u sa 'y ı ta k ip ederek b o ğ d u k la r ı d e d ik o d u su ü l­
k e y i b a ş ta n b a ş a k a p la d ı.
M usa Ç eleb i h â fız a la r d a sadece ih tir a sın ın büyük­
lü ğ ü ve ta lih in in s ık sık vön d e ğ iş t ir m e s i ile y e r e tti.
B ir fe s a tç ı o la r a k yaşadı v e b ir a s k e r g ib i ö ld ü .

. IX

R a k ib in in ö lü m ü n d e n sonra ta h ta ta m a m en y e r le ­
şen I M ehm ed b ir tü r lü b a r ışa k a v u şa m a d ı. H üküm ­
d a r lık d e v lin d e Ön A s y a ’d a T em ür ta r a fın d a n d ir ilti­
le n T ürkm en B e ğ lik le r i'n in is y a n la r ı ile u ğ ra ştı. D ur­
m adan yenm ek ş a r t! ile h ü k ü m d a r l ı k e d e b iliy o r d u . Ç o ­
c u k lu ğ u n d a n b e r i s a v a ş a la n la r ın d a y a s a d ığ ı için , s a v a ş
ona b ir ih tiy a ç , k a h r a m a n lık b ir a lışk a n lık gib i g e li­
y o r d u . Y ır tıc ı d a v r a n ışla r ı sa v a şç ı k arak teri ile u y u şu :
yordu. D aha henüz, ç o k genç ik e n sa h ip o ld u ğ u yük­
sek a ln ı, v u v a r la k v ü /ıi, T ürk yayı g ib i k ıv r ık k a ş la r ı
ile g ö lg elen en k a ra g ö zleri, bol b ir k an d e v e ra n ı İle
re n k le n e n y ü zü , sev im li ağzı, g en iş ve ç ık ık g ö ğ se, sa ğ ­
la m o m u z la n a ltın d a k ılıç k u lla n a n m ille tle rd e g ö rü l­
d ü ğ ü gibi h a d d in d e n fazla u z u n k o lla rı, ta rih ç ile rin
k a r ta lın a s a le tin e ve a s la n ın h a ş m e tin e b e n z e ttik le ri
fizy o n o m isi, b u ta b ii güzelliği b ir k a t a r t t ı r a n z a rif ve
p a h a lı e lb ise le ri, ve n ih a y e t y ü k se k b ir r u h v e a s a le t
ta şıy a n k a r a k te r i k e n d isin e , b a tı d ille rin e ta m a n la ­
m ıy la ç e v rile m e y e n Ç elebi lâ k a b ın ın ta k ılm a s ın a se b e p
o lm u ş tu r. B ö ylece I. M eh m ed veya M e h m e d Ç elebi,
b ü tü n O s m a n lIla rın ta k d iri, sevgilisi ve u m u d u o lm u ş ­
tu . V a k tin d e n ö n c e sağ lad ığ ı şa n ı sa h ip o ld u ğ u h a k la ­
rı d a h a d a g ü ç le n d iriy o rd u . G en ç liğ in d e sa h ip o ld u ğ u
im p a r a to r lu k to p r a k la rım S ü le y m a n ve M u sa ’y a b ır a k ­
m a d ığ ı için m u h te ris lik ile s u ç la n a b ilir. A n cak u n u tu l­
m a m a sı g e re k e n b ir n o k ta , h e n ü z o ç a ğ la rd a D o ğ u 'd a Jg
im p a ra to r lu k ta c ın ın en* b ü y ü k o ğ u la g eçm esi geleneği
y e rle ş m e m iş ti ve im p a r a to r h a le fin i tâ y in e tm e d ik ç e
m ira s k a la n to p r a k la r o ğ u lla rı a r a s ın d a pay e d ilir ve
ç e k işilird i. Z ate n d iğ e r k a rd e ş le rin y a p tık la rı k u s u r ­
la r ve s u ç la r, im p a ra to r lu ğ u d ü ze lte c e ğ in i v a a d ed e n
k ü ç ü k k a rd e ş in h a k lılığ ın ı O s m a n .ıla rın g ö z le rin d e b ir
k a t d a h a a rttırıy o rd u -