dergisi

90/1

FRIEDRICH

HEGEL

Felsefe
dergisi

F e ls e f e D e r g isi: a y d a b i r k a r . S a y : 31 F iy a t: 1 0 . 0 0 0 T L ( K D V d a h i l )
Y u rtd 7 D M

Y n e t im yeri: N u r u o s m a n i v e C a d . A t a y A p t . N o : 5 K a t : 3

C a a l o l u / s t a n b u l S a h ib i v e Y a ziie r i M d r : E r d a l a h i n G e n e l Y a y n

Y n e t m e n i : O u z z g l B a s m a H a z r lk : Y a y n D i z g i M e r k e z i - 5 2 7 0 3 4 0
B a s m : T e k n o - g r a t ' i k A b o n e k o u lla r : Y u r t i i y l l k ( 4 s a y ) 3 0 . 0 0 0 T L
Y u r t d 2 0 D M A b o n e b e d e li iin h e sa p n o : Y a p K r e d i e m b a r l i t a u b e s i
E r d a l a h i n / 3 4 4 3 - 9 K apak: G . W . F . H e g e i , J a k o p S c h le s in g e r 'i n t a b l o s u n d a n

 N D E K L E R
S u n u ................................................. ...................................................................................................................

F e l s e f e T a r ih i
K la sik A lm a n F e ls e fe sin in G e o rg W ilh e lm F rie d rie h H e g e l'd e
Z i r v e y e U l m a s / W o l f g a n g F r s t e r ...............................................................................................

F e ls e fe S o ru n la r
H e g e l ' i n T o p l u m F e l s e f e s i ve
H a l k l a r n b ir l i i D n c e s i / M / / / M o t r o i l o v a . . . ..............................................................

27

B i l i m s e l a l n m a l a r d a Y e n i b i r P a r a d i g m a ve H e g e l ' i n K a t k s / H . M e t z l e r . . . .

37

z e l B l m
H e g e l F e l s e f e s i n i n D n d r d k l e r i / / V e y 'a i B o z k u r t ....................................... ...................

43

H e g e l F e l s e f e s i v e M e t a f i z i i n s o n u / n a y S z e r .................................................................

50

H e g e l F e n o m e n o l o j i s i n d e B ilin D iy a le k t i i/ U f u k

58

Y a l t r a k . . . . ..................... ...........

H e g e l'd e A k ln K u rn a z l v e /v e y a N e g a tif T e o ri O la ra k
F e l s e f e z e r i n e / A / e / m e / E r k e n ........................................................................................................

94

H e g e l F e l s e f e s i / K a r l L w i t h ...............................................................................................................

99

H e g e l ' l e Y z l e m e d e D i y a l e k t i k / / / . / 7 7 e d / 7 t 7 F u l d a .........................................................

126

K a n t' K a te g o rile r T a b e la s n a H e g e l'in E le tiris in in D iy a le k tik

M a t e r y a l i z m A s n d a n D e e r l e n d i r i l m e s i / J . Z e l e n y - P . K o t a t k o ..................................

141

H e g e l ' i n A h l k T e o r i s i / G e r d I r r l i t z ....................... .....................................................................

147

H e g e l'in S av a ve B a r A n la y n d a
A m p i r i ile K u r g u n u n B irli i/A V a /s ' V i e w e g ............................................................................

163

T a rih F e lse fe si
H e g e l ' i n F e l s e f e s i n d e K i i l i k K a v r a m i / G i w g B i e d e r m a n n ...........................................

1 68

H e g e l ' i n C a n l O r g a n i z m a K u r a m v e T a r i h i n z n e s i S o r u n u / M . H f e r . . .......

174

E s te tik ve S a n a t K u ra m
H e g e l'in S a n a tn S o n u K o n u s u n d a k i G r
s t n e D c e l e r / / A / g n i / P e p p e r l e ...............................................................................................

179

F e ls e fe M e tin le r i
F e l s e f e T a r i h i D e r s i e r i / G . W . F . H e g e l . . . . .......................................................... .......... ...............

184

F e ls e fe B ib liy o g r a fy a s
F e l s e f e Y a y n l a r K a y n a k a s : H e g e l / H a s a n S . K e s e r o l u ..............................................

192

F ilo z o fla r A n s ik lo p e d is i
H e g e l , G e o r g W i l h e l m F r i e d r i c h / G o t t f r i e d S t i e h l e r .........................................................

193

sunu
" L e i b n iz 'd e n b u y a n a A l m a n y a 'n n y e ti tir d i i e n b y k f i l o z o f " H e g e l'in f e l s e
f e s i b u g n , d o u m u n d a n 2 2 0 l m n d e n 1 5 9 y l s o n r a , d n c e l e r i n i n b e li r l e y ic i g n
c e lli i n e d e n i y l e a n z i h n i y e t i n i o l u t u r a n e le r d e n b ir id ir . F e ls e f e n in g r e v i n i H e g e l
y l e f o r m l e e d e r: D n y a y , d e i e n b ir g e r e k lik o la r a k d n c e d e k a v r a m a k . S o
r u n u f e l s e f i y n d e n o r ta y a k o y u n u n b u e v r e n s e lli i H e g e l'i m o d e r n b u r ju v a d
n c e s in in k la s ik te m s ilc is i h a lin e g e tir m i tir .
M o d e r n d n y a n n s o r u n l a r m f e l s e f i d n c e o l m a d a n z m e k m m k n d e il d ir ;
b i y z d e n a a u y g u n b i r f e l s e f e y a p m a k i in H e g e l ' e d n l m e s i , g e r e k l i k o u l l a r
d a n b ir id i r . e l i k i l e r v e k a r t l k l a r l a d o l u b i r a o l a n g n m z H e g e l ' d e n v a z g e
e m e z . H e g e l 'i n f e l s e f e s i g e l i m e a a m a s n d a k i b u r j u v a t o p l u m u n u n f e l s e f e s i d i r . e
l i k i l e r i n k a v r a n a b i l m e s i i i n v e b u e l i k i l e r i n p o l i t i k - i d e o l o j i k b i r m e v z u a t o l a r a k
s o y u t b ir m u h a le fe t te k a lm a m a s i in g e r e k li k o u lla r b u f e l s e f e d e y a r a tlm t. S z
e d i l e n e l i k i l e r i n b ir l i i b u g n k e s i n k e s t m i n s a n l n k a r n t e k i l e t m e k t e d i r .
K la s ik A l m a n fe l s e f e s in c e b a la tla n te o r ik d e v r im , p r a t ik d e v r im in z o r u n lu n
k o u l u d u r v e b u b a k m d a n e le a l n d n d a p r a t i k d e v r i m i n i e r i i, i n s a n l n k e n d i n i
b i im le n d ir e r e k g e li m e s id ir . B y le b ir ta r ih s e l p e r s p e k tif i H e g e l'd e g r m e k m m
k n d r ; n k i i K a n t , F i c h t e v e S c l e l l i n g ' t e n s o n r a b u f e l s e f i s o r u n u F r d n s z D e v r im i ' n i n b a a r y a u l a t d n e m d e o r t a y a a t a n H e g e l 'd i r . F r a n s z D e v r i m i , b u r j u v a
z i n i n f e o d a l i z m e k a r p o l i t i k b a m s z l n d n y a a p n d a k a z a n d b ir a n d v e t l e g e l'e g re , A lm a n la r b a k a h i b ir u lu s ta g r lm e y e n b ir e k ild e b u d e v r im e k a t l
m l a r d . H e g e l K l a s i k A l m a n f e l s e f e s i n i n d e v r i m c i " i l k e " s i n i , b u r j u v a z i n i n 1 7 8 9 'd a
b a la y p ! 8 3 0 'd a ta m a m la n a n p o li ti k e g e m e n li in i k a v r a m d z e y in e g e tir e r e k f o r
m l e e t m i t i r . V e H e g e l b u o l u u m u i l k k e z f e l s e f e t a r i h i ile b i l i m l e r t a r i h i b a l a m n
d a d n y o r , b y le c e fe l s e f e y i b y k l d e fe l s e f e ta r ih i h a lin e g e tir iy o r d u .
M a r k s i s t f e l s e f e t a r a f n d a n H e g e l 'e g s t e r i l e n ilg in in o d a k n o k t a s n d a H e g e l 'i n d i
y a l e k t i e i l i k i n t a s a r m y e r a l m a k t a d r . H e g e l 'i n d i y a l e k t i i v e h e n z t a m a n l a m y
la t a n n m a y a n , y e n i a b il g i l e r i n i i e r e n A n s i k l o p e d i ' s i , k e n d i s i n d e n s o n r a m e y d a
n a k m f e l s e f e ile b i l i m l e r i n , m o d e r n b i i m s e l m a n t n t e m e ! g e l i m e s o r u n l a r n
b e tim le m e , z m e k o n u s u n d a n e d e n li y e t k i l i v e g e e rli o ld u u n u g s te r m e k te d ir .
S o s y a l ve d o a l d n y a n n e v r im in i n e s n e l b ir s r e o la r a k k o n u e d in d i i s r e c e
h e r b ilim g e li e n ve g e n i le y e n b ir b ilg ile r to p la m d r . H e g e l'd e g e n e llik le p r o g r a m
v e v a r s a y m d z e y i n d e k a l a n l a r , d i y a l e k t i i n t m b i l i m s e l a la n l a r a u y g u l a n a b i l i r l i

 i, b t g i i n d o u b i l i m s e l b il g i l e r i n s u n u c u h a l i n e g e l m i t i r . D o u o l a y l a r n d a k i n e s n e !
d iy a le k tik , b ilim s e l y n te m le r in ve k a v r a m la r n y a r d m y la k a n tla n m tr . T o p lu m
t e o r i l e r i i in d e b e n z e r o l g u l a r g e e r l id i r . H e g e l ' i n A n t i k ve

Y e n i a f e l s e f e ta r ih i

il e b i l i m t a r i h i n i , b u r j u v a t o p l u m u a n l a y n d a n k a r a k , m e v c u t k a r t l k l a r s i s t e m i
o la r a k b e n im s e m i o lm a s g ib i, b u g n H e g e l f e l s e f e s i d e, b u fe l s e f e n i n d n d a b u l u
n a n y o r u m s a l b ir te m e le d a y a n u r a k a lg la n m a k ta d r . B u y o r u m s a l te m e ld e s z k o
n u s u o la n , b ilim s e l d iy a le k ti e ili k in ta s a r m la r z e r in d e ta r t m a la r n s r d r l p
s iir d r lm e m e s id ir . A n c a k b u n o k ta d a d a H e g e l k e n d in i h is s e ttir m e k le d ir ; n k
H e g e l ta r ih s e l o la r a k b ir ik m i b ilg ile r i f e l s e f i y n d e n ta m a m la r k e n g r le r in e , y a l
n z c a b u r j u v a t o p l u m u n u n d e v r i m c i y o l d a n i k a m e e t m e s i n e i l i k i n b i r t e o r i y i d e il ,
s te lik g e r e k le tir ile c e k d e v r im in e v r im s e l s r e c i o la r a k s o m u t b ir d e v le t d n c e s i
n e d e y e r v e r d i i t o p l u m s a l b i r g e i d n e m i g r n t e m e l a l m t r . H e g e l , " t r e l
d n c e n in g e r e k l i i " o la r a k " G e i s t " ve p o li ti k a , y a n i d e v le t k a v r a m la r n y le s i
n e n c e le m i tir k i, b u g n b u k a v r a m la r , k a p ita liz m k o u lla r n d a p o litik s o s y a liz a s
y o n , s o s y a l d e v le t p e r s p e k tifle r i a s n d a n y o r u m la n a b ilir le r .
H e g e l 'i n b y k l , f e l s e f i d n c e y i t a r i h s e l b e l i r l e n m i t i k b i l i n c i n e v e ta r ih z e
r i n d e d n m e y i d e a k l d z e y i n e g e t i r m i o l m a s n d a n ile r i g e l m e k t e d i r . D n c e s i
n i n s t n y a r la r n z e l l i k l e n e ik a r a r , o n u n " d n y a y h a z r e y l e r d e n o l u a n b i r
k a r m a a d i y e d e i l , . . . t e r s i n e b i r s i i t e l e r k a r m a a s o l a r a k ' ' g r m e s i y d i . H e g e l, f e l
s e f e s i n d e , t m o l u u m s r e l e r i n e i k i n b i r e v r e n s e l a k l u g r e g e l i e n d o a ile t o p
l u m d a k i t m d e i m e l e r i n g e n e l g e e r i s e l b i r z o r u n l u l u a s a h i p o l d u u n u v u r g u l a
m tr . H e g e l, g e r e k ta r ih s e l s r e le ( F r a n s z D e v r im i ve s o n u la r ) u y u m i in d e b u
l u n a n b i r g r e v a r m ve b u g r t e n ( t a r i h s e l ) f e l s e f i s o n u l a r k a r m o l a n a z
s a y d a k i ve b e lk i d e ilk A l m a n d n r le r in d e n b ir iy d i. H e g e l fe l s e f e s in e y a k la m
k o n u s u n d a E n g e l s 18 9 1 'd e y l e d i y o r d u : H e g e l ' i o k u r k e n " e s e r l e r i n i n y a p s n k u r
m a y a y a r a y a n m a n t k b o z u k l u k l a r n ve k u k u l u m a n e v r a la r k e f e t m e y e " d e i l , " y a n
l b i i m l e r v e y a p m a c k b a l a m l a r i i n d e k i d o r u ve d h i y a n e - o l a m " m e y d a n a
k a r m a y a a l m a ld r .

" H e g e l" le b a la d m z z e l sa y d iz isin i, d n y a a m n d e r in d e n e tk ile m i d i

e r n d e g e le n f i l o z o f l a r a a y r a c a m z s a y l a r l a , g e l e c e k y l l a r d a d a s r d r m e y i d
n yo ru z.
n m z d e k i s a y n n a n a k o n u s u d il z e r in e o lu c a k tr . Y e n i s a y la r m z d a b u lu
m a k ii z e r e . . .
F e l s e f e D e r g is i

Felsefe Tarihi

klasik a l m a n felsefesinin georg vvillelm

friedrich hegel'de zirveye ulamas

vvoli'gag f r s t e r
alancadan eviren: nchmet yavuz

1817 Aralnda Prusya Klt: Bakan Freiherr Von Aitensteien, o sralarda lleidelberg'de ders vermekle olan G.VV.F. Hegel'i (1770 1831).Berlin nivesiiesin'de
Fichle'nin lmnden beri bo duran krsnn babna gemeye davet elli. Hegel ,
daveli kabul elli. 1818 yaznda l leidelberg'deki derslerini biirdikie sonra Berlin'e
lad. Kenle, 29 Eylil 1818'dc vard. Hegel'in Berlin'e arlmas, Prusya devleli
iindeki restorasyon yanllar ile reform yallanm ekimesinin bir sonucuydu. 1
Hegel'in Beli'e geii Alnan blgelerinde Napolyon'un iktidardan drtiluini izleyen siyasi restorasyon dnemine rastlar. Ayn dnemde Alnan Birlii devletlerine ka burjuva muhalefet hareketi de geliti. 1815'te Jena'da Alman renci
Bilii'nin (Burschenschaft) kuruluu, bir burjuva Alman ulusal bilincinin oluumuna byk bir ivme verdi. Gelimeler 18 Ekim 1817'deki Wartburg eliiyle zirveye
ulat. KoUebue'nu teoloji rencisi Sanel tarafndan ldrlmesi, Almanya'da ,,Uevogog av" balatan Karlsbad kararlarna yol at. Romantizmin atikapitalist eletirisinden yola karak Ortaa ve kilisenin kurduu kast dzenini ycelten bir
ideoloji egemen oldu.
Hegel ile, Berlin'deki nivesiei felsefe krssn, hedefi toplumun arsitokrasi
ile burjuva/sinin burjuva nderlik altnda snfsal uzlamas temelinde, burjuva anlamda yenilenmesi olan, Klasik Alman Felsefesi'nin olaanst bir temsilcisi stlenmi oldu. Hegel'in 22 Ekim 818'de Berlin'de greve balarken yapt konuma,
ylmaz bir burjuva bilgilenme iyimserliinin damgasn tayordu. Bilginin egemenlii iizeine yle diyordu: "Gerein cesareti, lulu giicihe ina, felsefe reniminin ilk kouludur. nsan, kendine sayg duymal ve kendini en ycesine layk
gtmelidir. Ruhu ne kadar biiyiik ve gl dnse azdr. Evrenin nce sakl ve ka-

. Wolfgang

Frster

pal olan znde, bilgilenme cesaretine kar koyacak bir g yoktur. Onun nnde
almaya, zenginliini ve derinliklerini gzler nne sermeye ve tadna varlmasn
salamaya mecburdur." 2 Hegel'in niyeti, "evrenin aklc bir tablosunu izmek"tir. 3
Hegel, nesnel idealizmin temsilcisidir. Ona gre, dnme, d nesnelerin tzn
oluturduu gibi, ruhsal alann da genel tzdr. Gerekliin z, nce " m a n t k " t a
gelien, sonra doada dile gelen, daha sonra ruhta kendini yeniden reten ve sonunda "mutlak dnce"de kendini bilen "evrensel r u h u n " elikili geliimidir. 4
F. Engels, Hegel'in sisteminin " d a h a nceki herhangi bir sistemle" "karlatrlamayacak byk bir alan" kapsadn ve bugn bile aknlk uyandran bir dnce zenginlii gelitirmi olduunu vurgular. " R u h u n Fenomenolojisi (Bununla
ruhun embriyolojisi ve paleontolojisi arasnda paralellik kurulabilir. Bireysel bilincin eitli aamalar, insan bilincinin tarihsel olarak getii aamalarn ksaltlm yeniden retimi eklinde toparlanan aamalar yoluyla geliimidir), Mantk, Doa
Felsefesi, Ruh Felsefesi ve sonuncusunun tarihsel alt biimlerde ilenmesi: Tarih, Hukuk, Din Felsefesi, Felsefe Tarihi, Estetik vb... Hegel, geliimin izgisini bulmak ve
kantlamak iin tm bu farkl tarihsel alanlarda alt. Yalnzca yaratc bir dahi
olmakla kalmayp geni ansiklopedik bilgiye de sahip biri olduundan her alanda
a aan bir etkisi o l d u . " Sistemin Kuruluu Engels'e gre, "yaptnn yalnzca erevesi ve iskelesidir... muazzam yapnn derinliklerine girildike, bugn bile deerini
yitirmemi saysz cevher bulunur." 5
Hegel, "Felsefe Sistemi"nin ilk blm "Mantk Bilimi"nde nitelik ve nicelik,
z ve grn, eliki, zorunluluk ve rastlatsallk, sonluluk ve sonsuzluk diyalektii ve de kavramn diyalektii gibi geni bir diyalektik kategoriler yelpazesini inceler.
Hegel felsefesinin z, eliki retiidir: "Dnyay asl devindiren elikidir ve elikinin dnlemeyeceini sylemek glntr". Hegel, stne basa basa g e r e k liin grntlerinin metafizik bamszlatrlmasnt eletirir: "Diyalektik olan...
bilimsel ilerleyii devindiren ruhu oluturur ve ikin balantnn ve zorunluluun bi-"
limin kapsamna girmesini-nasl ki ancak onda gerekten dsal olmayan ykseli sonlu
olann zerinde yer alyorsa- salanan ilkedir. Ek 1: Diyalektik olan laynca kavramak ve bilmek son derece nemlidir. Aslnda bu, her hareketin, btn yaamdaki
ve gereklikteki her eylemin ilkesidir. Gene, diyalektik olan, tm gerek bilimsel bilginin ruhudur" 7
Doa Felsefesi alannda, Hegelci sistemin idealist yapsnn keyfilii zellikle n
plana kar. Hegelci dncenin antimateryalist z de aka kendini gsterir. Hegel'in ortaya koyduu gibi, doa, " h e r aamann zorunlu olarak bir bakasn izledii bir aamalar sistemi" 8 olarak grlmelidir. Hegel, doadaki geliimi yadsr.
Ona gre, metamorfoz, srf deiiklii bile geliim olduundan yle bir kavrama uyar.
Ancak Hegel'in doa felsefesi de nemli dnceler ierir. H . J. Treder'in vurgulad gibi, Hegel, "derin fizik problemlerini anlama ve doa felsefesine yerletirme"
yeteneine sahipti. Bu balamda Hegel bir "s maddesi"nin olamayacan, snan,
maddenin mekanik ilemlerle retilebilecek bir- " d u r u m u " olduunu ortaya koydu.
Hegel'e gre: "zgl s kapasitesi, madde ve malzeme kategorilerine bal olarak,
gizli, farkedilemeyen, isel bir s maddesi dncesini dourdu. Alglanamayan bir
ey olarak byle bif belirlemeyi gzlem ve deneyim lakl kartmyor." 1 0 Hegel'in
"Felsefe Sistemi"nin nc blmn, Ruh Felsefesi oluturur. Hegel, ruhun bilinmesi " e n somut, en yce ve en z o r " eydir, der. Ruhun kendini bilmesi, znel,
nesnel ve mutlak ruh aamalaryla gerekleir. Hegel, znel ruhta antropoloji, fenomenoloji ve psikolojiyi, nesnel ruhta hukuk ve ahla, mutlak ruhta da sanat, din

Klasik Alman Felsefesinin

Zirveye Ulamas

1J_

ve felsefeyi iler. zgrlk, ruhta tam olarak geliir. " R u h u n tz, zgrlktr, yani bir bakasna baml olmama, kendine dnmektir." 1 1
Hegel'in felsefesi, burjuvazinin dnya tarihindeki misyonunun kapsaml biimde
lemellendirilnesine hizmet etti. Toplumsal reformlara ynelik burjuva dnmlere esin kayna oldu. F. Engels'e gre, "Alman felsefesi, bu karmak, ama ayn
zamanda Alman ruhunun geliiminin en gvenilir termometresi, Hegel, Hukuk Feisefesi'nde anayasal monariyi en yiiee ve mkemmel hkmet biimi olarak niteleyince, Alman burjuvazisinin yannda yer ald. Baka bir deyile, o, Alman burjuvazisinin siyasi iktidara ykseliini nceden ilan etti'.' 12
Hegel'in Berlin yllarndaki siyasal grlerini J. D'Hondt, "Hegel ve Dnemi.
Berlin 1818-1831" isimli monografisinde ayrntl bir ekilde anlatr. Siyasal restorasyon dneminde Hegel, toplumsal ilerleme, burjuva dnm grlerini savunmay srdrmtr. D'Hondt yle der: "nceki siyasal dncelerin tm ve tm
felsefi yaptnn bir restorasyon ilkesiyle temel ve badamaz bir eliki iinde olduu vurgulanmaldr. Dahas Hegel'in mant yalnz gemie dn mahkum etmekle
kalmyor, insani dnce biimleri ve kurumlarnn ylesine srgit devam etmesi olanan da yadsyor ve tutuculuu suluyor. Restorasyon, bir olaslk olarak bile, Hegel'in olaylarn geri dndrlemeyecei retisi dolaysyla tarihten dlanyordu". 13
Yazar, Prusya'l "devlet filozofu" Hegel efsanesini rtr. Klasik Alman felsefesinin tm dier dnrlerine oranla en kararl biimde Hegel tarafndan savunulan ve en derin biimde temelledirilen gelime ilkesi, onun dncesindeki, kald
yerin ilerici toplumsal durumunun da belirledii, teorik, devrimci izgiyi oluturur.
D ' H o n d t , Hegel'in rencileri ve dostlarnn kovuturulmalaryla ilgili kaynak almalarna dayanarak, kitabnda Hegel'in iki asistan Leopold von Hening (tutuklama) ve Carove (meslek yasa) ile Friedrich Frster'in durumlarn anlatr: Hegel'in Mettemich gericilii tarafndan kovuturulanlar polis ve yarg karsnda nasl koruduunu kantlar. D'Hondt, Hegel tarafnn Ancillon ve K.L. von Haller evresindeki restorasyon doktrincilerine nasl kar durduunu anlatr. Hegel'in siyasal restorasyona yakn olduu kukusunu uyandran Fries Olay olmutu. D'Hondt, kitabnda bundan da ayrntl biimde sz eder. Fries, renci Birlii hareketini balatanlardand. D ' H o n d t ' u n aklad gibi, Hegel'in Fries eletirisi siyasal deil, dnya grnden kaynaklanr. Hegel elbette " d e m a g o g u n " abartmalarn ve yanl tavrlarn eletirdi. Ancak ilerici temel tavrn da destekledi. D'Hondt yle deerlendiriyor: "Hegel, Almanclk, yabanc dmanl, antisemitizm, anarist bireycilik
ve kkrtmac, anlamsz laf ebeliinitygeriletilmesine katkda bulundu. rencilerinin nutlaklkla, keyfi iktidarla, Kitsal ttifakla, Alman kk devletiliiyle uzlamalarna izin vermedi." 1 4
Hegel, Berlin'deki etkinlik dneminde feodal, gerici Valig felsefesine ve felsefi
romantizme kar, siyasal reformlar yolundaki burjuva ilerlemenin ilkelerini ve akla
yksek bir deer bime grn savundu. Kaderciliin ve ruhbilimciliin grlerine kar, kuramsal dnmenin gcn, gereklie kuramsal olarak dalmann nemini vurguladt. Hegel Berlin'de, Hukuk Felsefesi, Felsefi Bilimler Ansiklopedisi, Mantk ve Metafizik, Felsefe Tarihi, Doa Felsefesi, Antropoloji ve Psikoloji, Estetik,
Din Felsefesi ve Dnya Tarihi Felsefesi dersleri verdi. Son iki konuyla felsefi sistemini tamamlad. 1820 Ekiminde HegrJ'in, nceden 1821 tarihi dlm, "Doa Hukuku ve Devlet Biliminin Temelleri. Hukuk Felsefesinin Analatlar" yapt yaynland. Berlin'de ki etkinlik dnemi boyunca -"Felsefi Bilimler Asiklopedisi"nin
ikinci ve nc basklar dnda- baka yeni, byk yapt yaynlanmad. Yalnzca

. Wolfgang

Frster

kitap eletirileri ve makaleler kt. Hegel'in Berlin'deki etkinliinin en nemli biimi, giderek giil bir rezonans bulan youn dersleriydi."
eitli derslerde ksmen Hegel'in rencilerinin verdii tekrarlar dzenlendi. Hegel, derslerine 1818/19 k yarylnda "Doa Hukuku ve Devlet Bilimi" ile "Felsefi
Bilimler Ansiklopedisi" konularyla balad. E. Gans'n saptad gibi, Hegel "Berlin'de... renci ve hayranlar giderek artarken, ona destek olan, ayn grteki dostlaryla birlikte, kendisinden nceleri esirgenen baz mutluluklar tadarak ikinci ve
giil bir genlik yaad.""'
Hegel'in derslerindeki izleyicilerden biri, 1824 Nisannda Berlin'e g ederi ve Berlin'de balam bulunan teoloji renimini srdren gen Ludwig Feerbach idi. Speklatif teolog Karl Daub, L. Feuerbach'n dikkatini felsefeye ve ismen Hegel'e ekmiti. Ludwig Feuerbach'n Berlin'e tanma dneminde kardeleri Anselm, Karl ve
Eduard, Bavyera'da gizli, muhalif bir renci rgtne iiye olmaktan tutuklanmlard. Ludwig Feuerbach da Berlin'e varndan sonra gizli bir renci birliine iiye
olmakla suland ve akademik bir disiplin mahkemesi tarafndan sorguya ekildi.
Kukularn dorulanmamas zerine 1824 Temmuzu*da Berlin niversilcsi'e kaydedildi. Babasna bir mektubunda yle yazyordu: "Hegel'in derslerini ok seviyorum. Bu yzden bir Hegelci olma gibi dncelerim henz yoksa da..." 1 , Bika hafta sonra artk babasna Hegel ii, "derin dncelerinin gl etkisini"" 5 duyduundan sz eder. Hegel'in dersleri, yazlar gibi anlalmaz deil, ak ve kolay kavranabilirdir. Hegel, dinleyicilerinin hayal ve kavrama gc dzeyini fazlasyla gz
niine alr. Feerbach, Heidelberg'deki hocas Daub'a, Berlin'in, Hegel'in dersleri
sayesinde tiim yaamnn "dnm noktas" ve "yine bir dnyann Betlelcn'i" olduunu yazar. Hegel'i renmeyi "bu tek znenin deil.tm insanln eylemidir" 1 ''
diye niteler. 1825 Oca'nda Feerbach, K. Daub'a teoloji renimini brakma ve
kendini tamamen felsefeye verme kararn bildirir. " Teolojiye, tarihi-kritik plklerine, dogmatikliklerie veda" en ufak bir iiziint uyandrmad, diye yazar. "Ortodokslarn ve aklc hayvan ruhlarnn sisli lkesinden" neeyle ayrld sylenebilir2".
Feerbach, kendini Hegelci kavram biliminden, akln gcnden etkilenmi griir.21
Ksa bir sre sonra babasna alr: "Artk teoloji okuyamam... O, benim iin kurumu gzel bir iek, boaltlm bir kukla bezi, alm bir eitim basama, varlma biim veen, kayp bir belirlemedir" 2 . 2 Feerbach, felsefeyi gereklie yabanc
bir kon gibi grmediini aklad. Daha ziyade onun en nemli aratrma nesnesi,
pratik yaamd. Filozof, "insanlarn zerinde kibirle kendinden gemi bir ekilde
sallanp durmaz, onlarn ortasnda, hatta en znel karlarnn, gereksinimlerinin ve
sevinlerinin iinde yer alr. En az sradan bir gndeliki kadar dnyada ve insanlarn hizmetindedir" 2 '. Bu aklamalardan bile Feuerbach'n dnya grnn, o
sonralar Hegel ile tam bir elikiye dren antispekiilatif z belli olur. Baba, balangta iddetle kar kmakla birlikte ohnn meslek deitirmesine raz oldu. 1825
yl, Feuerbach'n yaamnda ilk nemli dnemlerden biriydi. Berlin'de Hegel'in tiim
derslerini (o sralar okutmad "Estetik" dnda) dinledi; latta Mantk dersine iki
kez gitti. Hegel ile konutu, kiisel ilikilere girdi. 21 Feuerbach, 1826 ylnda Bavyera nivesite ynetmeliklerine gre renimini bir Bavvera iversitesi'nde, Erlangen'da bitirmek iizee, Berlin'den ayrld. !828'de Erlangen niversitesinde
" D e infinitate, nitate atque communitatc rationis" konusunda doktora verdi. Avn yl doktora almasna dayanan " D e ratioe, una, iiniversali, inlmites" yazsyla
retim yeliyi derecesini ald. Hegel'e 1828'de gnderdii ve bu yazy ekledii mektupta Hristiyanlktan dnn kararllkla dile getirdi. " Z a m a n , liim, b dnya,

Klasik Alman

Felsefesinin

Zirveye Ulamas

1J_

biir dnya, ben, birey,..., tanr vb. hakknda dnya tarihinde imdiye kadar ileri
srlen tiin grler silinmelidir." 2 ' Hristiyanlk, "mkemmel ve mutlak bir din
olarak" 2 '' grlemez. Bylelikle Feuerbach, Hegelci felsefenin ilkelerini, felsefe ve
din arasnda bir uyum anlamnda yormlamyordu. I830'da anonim olarak yaynlanan "lm ve lmszlk zerine Dnceler" yazsnn douu, W. Schuffenhaer'in dedii gibi, Berlin'de bulunduu dneme kadar uzanr. 27 Bu almada Feuerbach' mrn doldurmu keyfi feodal rejimin ideoloisine kar siyasal radikal
tavr grlr. Yaznn odanda, Hristiyan teolojisinin ketalarndan biri olan, kiinin lmszlk etisiyle mcadele yer alr. Feuerbach'n sonralar belirttii gibi,
b yazyla bamsz ve enerjik bir dnr olarak ve lmszlk dncesi ile mcadele araclyla o zamana dek hkm sren felsefi ve teolojik gelenekten kopmaya
alarak kimsenin kuku duymad niyetlere kar kar. 2S Eski bu dnya, teki
dnya ayrmna kar Feuerbach, " l m ve lmszlk zerine Dnceler"de tamamen gerek dnya zerinde younlamay, "yalnzca ebedi olan gnde yaayan
dnce ve eylemin dini"ni talep eder. 29 Bu yaz, kararl antiteolojik mesaj ile radikal Aydnlanmann gelime izgisinde yer alr. Yaznn dou tarihini Berlin'de bulunduu sralara gtrme grn Feuerbach'n o dnemlerdeki mektuplarndaki
benzer ifadeler, "lm ve lmszlk zerine Dnceler"e ek olarak verilen
feolojik-mizali "Xenien"deki Prusya ve zellikle Berlin'deki koullara ok sayda
atf destekler. Polis, Feuerbach'n yazsna el koyar. Sulamalar, Erlagen niversitesi'nde profsrliik kadrosuna atanma talebinin reddine yol aacak boyutlara varr.
Hcgel'in 1802-1806 yllarnda Zena'da temellerini oluturduu "Hukuk Felsefes i " , oluan burjuva toplumunun merulatrmasnn mltesem bir rneidir. nkonumada bununla ilikili olarak dile getirdii "Akli olan lerey gerektir, gerek
olan lerey aklidir""'tezi hi de sregelen toplumsal koullarn avukatl deildir.
Bunu Hegel'in tarihsel diyalektii asndan anlamak gerekir: Aklclk ve Gereklik
nitelikleri belli bir tarihsel duruma ilelebet uymaz. Mutlak monari ve feodal ilikiler, burjuva ilikiler tarihsel akl ve gereklik konumu kazandka tarihsel olarak akld ve bylece Hegelci anlamda gerek d (ylesine var) olur. " H u k u k Felsefesi"
olaanst bir dnce zenginlii ierir. Hegel, hukuki sorunlardan yola karak ok
ynl bir biimde ekonomi, toplumdaki sosyal yaam, siyaset, ahlak ve tarih sorunlarm tartr. Hukuk Felsefesi'ni ii blme ayrn: Soyut Hukuk, Moralite ve Ahlak. Soyut hukuk, zgrln dolaysz varolu dnyasyla ilgilidir. Kendini kiilik
kavramnda ortaya koyar." Kiinin zgrl zellikle mlkiyette dile gelir. Mlkiyet, Hegel iin, zgrln d kresi, "lk varolu"udur.' 2 Bundan baka istek
zgrl, ifadesini szlemeli, hakszlkta ve suta bulur. Gyabnda zel mlkiyetten sz etmesi Hegel'in grleri, nasl ki bireylerin biimsel eitlii retisi zamannn ok sayda feodal restorasyocu kartnn dncelerinden ayrlyorsa, belirgin
bir biimde devrim ncesi burjuvazinin hukuk retilerinden ayrlr. Hukuk Felsefesi'nin kuramsal k noktas bile, amacnn burjuva kapitalist yaam ilikilerinin
kapsaml bir norma oturtulmas olduunu ortaya koyar. Moralite alan Hegel iin
istek zgrlnn i varlk kresidir. Burada "Kast ve Su", "Niyet ve H u z u r " ,
"yi ve Vicdan" blmlerinde, davranlarda kendini gsteren insani istei harekete
geiren olgular gzlemlenir.
Ahlak erevesinde nihayet, "bilincin mevcut dnyas ve doas haline gelen zgrlk kavram"" kendini ortaya koyar. Ahlak retisi, tm gerekliin tzii olarak, aile, burjuva toplum ve devlet blmlerinde idealist, mistik bir ekilde toplumsal ilikilerin btnn kapsar. " B u r j u v a toplumu'nun analizi, yani toplumsal ili-

10

. Wolfgang

Frster

kiler btnnn bir paras olarak ekonomik ilikiler zel bir yer tutar. Hegel'in "burjuva toplum" analizinin anlam, zellikle modern biimiyle alma srecinin niteliine, kapitalist dzenin i blmndeki diyalektie nemli, gereki baklar iermesindedir. Bireylerin karcl, "kiinin varlk, refah ve hukuki durumunun, herkesin varlk, refah ve hukukuyla iie getii, bunun zerine kurulduu ve ancak
bu balamda gerek ve gvencede olduu bir ok ynl bamllk sistemi" kurmaktadr. 34 Burjuva toplumun temelinde bir "gereksinimler sistemi" yatar. Toplum, zel
mlkiyetin egemenliine ve bireyin genel, biimsel eitliine dayanr. Hegel yle anlatr: Hayvan, snrl gereksinimlerini karlamak iin, snrl ara ve davranlara sahiptir. nsan, gereksinimlerini ve onlar karlama aralarn oaltr. Somut gereksinimi, sonra farkl kk kk ve bylece soyut gereksinimler haline gelen blmlere ayrr ve ayrdeder. Ayn ekilde blnm gereksinimlerin aralar ve karlama yntemleri de blnr ve sonsuza dek oalr. nsan alrken, doann doru-'
dan verdii malzemeyi birok ama iin ve binbir eit srele belirler. Hegel, insann beslenme srecini anlamak iin evresindeki doay ele alr: "Bu biimlendirme,
insann tketirken ncelikle insani retime davranmas ve tkettiinin de byle bir
aba olmas eklinde araca deerini ve amaca uygunluunu verir." 35 Byyen i blm, insan emeinin yerine makinalarn konulabilmesine olanak verdi. Burjuva toplumda bu bir yandan bireylerin kuramsal ve pratik eitimini, dnce kapasitesinin
geliimini, zel yetenek ve alkanlklarn kazanlmasn getirdi, te yandan ise ruhsal ve vcutsal sakatlk eilimlerini barndrd. Hegel, henz burjuva-saf bir biimde
kapitalist toplumun sosyal kutuplamalarn ortaya koyr laktadr: "Gereksinimleri
ve bunlara gerekli aralar hazrlama ve getirme biimleri ile insanlar arasndaki ban genellemesi sayesinde bir yandan zenginliklerin birikimi artmaktadr, zira en byk kr bu ift genelden kar, te yandan zel emein tekillemesi ve snrll, bylece bu emee bal snfn bamll ve sknts bymektedir. Buna baka zgrlkleri ve zellikle burjuva toplumunun ruhsal avantajlarn hissedememe ve tadna
varamama da baldr". 36 Hegel, burjuva toplumunun uzlamaz elikilerle blnm olduunu kabul eder. Hatta bu toplum, ar zenginlikle bile ar yoksulluun
ve aa tabakann oluumunu, yani fukara bir nfus kesimini aamaz. Burjuva toplumda dolaysyla tek bir ahlak olmaz. Hegel'in burjuva toplum analizi ne denli nemli
olursa olsun, ahlaki dncenin gereklii olarak devlete biimsel bir ekilde bal
kalr. Devlet, ona gre ruhun en yce dnyevi ifadesi, mutlak son hedeftir. Bylece
devleti toplumun yava yava burjuvalatrlmasnda belirleyici ara grdn dile
getirir. Hegel'in devletin roln yceltmesi, felsefi sisteminin btnnden de zorunlu olarak kartlabilir. Hegel, burjuva zgrlklerin gerekletii gerek devleti, gerek
olmayan devletten, yani mutlak monariden ayrr. Devlete kiilik verilmesi Hegel'in, toplumun zamanla burjuvalatrlmas iddiasnda zel bir apodiktik (kantbilim)
oluturur.
Anayasal temeller, yasallk ve biimsel hukuksal eitlik, Hegel'in burjuva liberal
ve ayn zamanda tutucu izgilerle (toprak aristokrasisine ncelikler) bezenen devlet
idealinin z olarak, "mutlak aklc" derecesini alrlar. Hegel, en yce ve en yetkin
devlet biimi olarak anayasal monariyi destekler. Kendisiyle feodal gerici devlet kuramlar arasna kararl bir izgi eker. Nitekim V. Haller'in "Devlet Biliminin
Restorasyonu" ile srarla polemie girer. te yandan kii iradesine ncelik ynndeki Aydnlanma talebine ve Rousseau'nun halkn egemenlii retisine iddetle kar
kar. T.I. Oiserman'n belirttii gibi, 37 Hegel, anayasal monari iarn Almanya'da henz devrimci bir durumun olmad, mutlakiyetilii yasal yollardan snrlama

Klasik Alman Felsefesinin Zirveye Ulamas

1J_

abalarnn baarszla urad ve anayasal monari dncesinin bile resmen

" d e m a g o j i k " diye karaland bir dnemde ilan etti. Bu onu anayasl morainin gerekliliini temellendirirken monarisi ilkenin bykl ve dokunulmazl nnde
eilmeye zorlad. Bir bakma, Hegel iin, anayasal monaride monarkn iktidar bir
sst. 38 Vurgulamak gerekir: "Hukuk FelsefesP'nin temeli, kraliyet iktidarnn retisi deil, " b u r j u v a toplum" dncesidir. H.Klenner zet olarak yle deerlendirir: "HegeF'in Hukuk Felsefesi, en sk kavramsalln soukkanl diliyle ann
zelliini yanstr: lme mahkum feodalite, burjuvazide byk olan her ey, burjuva toplumunun elikileri, zenginlik ile yoksulluk arasndaki ztlk, i blm koullarnda emein yabanclamas, egemenlik ile klelik arasndaki mcadele (lm
kalm kavgas), ayaklanmak zere olana kle ve nihayet nlenemeyen gerek: "Devrim sreklidir". Hukuk Felsefesi, dnya tarihi lsnde bir yapttr; o nedenle de.
ierdii dnceler bundan byle entelektel ilerlemeden conditio sine gua non (olmazsa olmaz koul) olmutur. M
Hegel'in'18 22/23 k yarylnda verdii "Dnya Tarihi Felsefesi Dersleri"nin
nkoulu, tarihsel arka plannda devrim sonras dnemin olmasdr. Dersler, bir toplumsal restorasyon dneminde tarihsel ilerlemeye inanc vurgular. Hegel'e gre tarih, "evrensel r u h " u n kendini elikili bir biimde gelitirmesidir, byyen "zgrlk bilinci'nin bir sonucudur. nsanln tarihsel ilerlemesini vurguiamasyla Hegel,
Schelling'in sonralar savunduu ve zellikle de F.Schiegel'in, bugnk insan neslinden nce eski bir halkn yaam bulunduunu ve gnmz kltrnn sedece gemi, yksek bir kltrn kalnts olduunu anlatan "Hintlilerin Dili ve Bilgeli i " nde dile getirdii feodal tutucu grlere kar kar. Schegel'in kurgusuna gre,
balangta doa, tanrnn yaratt parlak bir ayna gibi insann gzleri nnde apak ve saydam bir ekilde durmaktadr. Bugnk tm dinlerde eski bir bilginin izlerine rastlanabilir. Buna karlk Hegel, insanln geliiminin "hayvansal belirsizlik"
ile deilse bile, "insansal belirsizlik" 40 le baladn dnr. F.Schlegel ile polemiinde, gemite tanr bilgisinin daha st bir dzeyinin varolduunu, bunu bir yozlama ve bozulma dneminin izlediini varsaymann bilimsel olarak tamamen tutarsz olduunu aklar. te yandan Hegel, Aydnlanmann dorusal kusursuzlama kuramna kar, tarihsel geliimin dolaysz, elikisiz olmadn, daha ok "kendine
kar sert, bktrc bir alma" 41 olduunu belirtir. Dnya tarihinin diyalektik yapsn vurgular. Geliimin her aamasnda aklda ikin olan gerilimler ve elikiler,
varolann yadsnmasn ve daha yksek bir tarihsel aamaya geilmesini salar. Hegel bu "Gei Diyalektii"ne, evrensel ruhun bir biimden daha st bir biime gei
srecine, zel bir nem verir.
Hegel'e gre tarih, insan neslinin son derece elikili bir biimde gerekleen ykselme srecidir. eiikilii, halklarn yaamndaki nisbi uyum dnemlerinin geiciliini bilmesi, onun, tarihi, elikisiyle, trajik olaylaryla salt bir trajedi olarak gstermesini gerektirmez. Hegel, bu arada kleci Roma toplumundan Avrupa feodalizmine geii keskin bir diyalektik gzle irdeler. Akln gereklemesinin aamal ilerleyen
ve elikili bir sre olduu gryle Hegel, insani varolu biimlerinin tmnn
deiimini burjuvazi ile yanstr. Dnya tarihi, meta retimi ilikilerinin kuruluuyla, burjuva toplumu ile zirveye ular. Hegel'in "Dnya Tarihi Felsegesi", kapsaml
tarihsel bir bakn ve gzlemde nesnellik abasnn damgasn tar. Hegel'e gre akln
gereklemesi, "en somut gereklie", insann eylemine baldr. nsan tutkular, gereksinimleri, karlar evrensel ruhun yrtme organdr: "Bu lsz istekler, karlar ve eylemler yn, evrensel ruhun amacna ulama a r a d a n d r , ..., ama ise,

12

. Wolfgang

Frster

yalnzca kendini buimak, kendine varmak ve gereklik olarak kendine bakmaktr. " 4 : Dnya tarihi, ruhun elikili bir biimde gerekleen geliimidir, "yaratc
akln zengin rndr. 4"
Hegel iin akl, insanlarn eyleminde gerekletiine gre, onlar tarih srecinin unsurlardr. Tarih, insann eseridir. nsann tarih yapan gcnn vurgulanmasyla Hegel
feisefesi'nin hmanist ierii kuvvetle dile gelir. Ruh imparatorluu ancak insanda
gerekleebilir. Hegelci dncenin bir "evrensel r u h " varsaymna bal idealist, mistikletirici bileeni elbette Tarih Feisefesi'nin hmanist anlayna ters der. Nesnel
tarihsel geliim ile tarih srecinde znenin aktif rol arasndaki ilikiye diyalektik
bak, Hegel'in tarihte kiiliin rol, "dnya tarihi apnda bireyler" zerine grlerinde belirginleir. Buna gre, insan kiiliinin etkinlii somut toplumsal ilikilere
baldr. " H e r birey, halknn belirli bir gelime aamasnda halknn bir evladdr.
Nasl ki, kimse dnyadan baka bir yere atlayamazsa, halknn ruhundan da atlayamaz." 4 4 Elbette Hegel'in ne kartt "dnya tarihi apnda bireyler" retisi, restorasyon dnemi ruhuna tavizler ierir. Gene de seilmi baz bireylere doa st
yetenekler bien romantizmin mistik vurgulu dhi anlayndan ayrlr.
Akln nitel basamaklar, "halk ruhlar"nda, akln dnya tarihsel ekillenme biimlerinde ifade bulur. Evrensel ruh, halklarn yaamndaki "doallk tarz"nda ortaya konur. "Halk R u h u " eklindeki idealist mistikletirmeyle Hegel, Montesguien
ve Herder'e atfen, bir halkn tm siyasal, hukuksal kltrel ve manevi varlkl biimlerinin karlkl i balantlarn ve nitel zglln ortaya koymaya alr. "Bir
halkn dini, yasalar, ahlak, bilimlerin durumu, sanatlar, yasal ilikiler, dier yetenekleri, sanayisi, fiziksel gereksinimlerinin karlanmas, savata ve barta komularyla ilikileri ve kaderi, bunlarn hepsi birbirine derinden baldr. 4:
Hegel'e gre, oryantal dnya, "ruhun domakta olan afadr." 4 i , Tarih, burada, despotta younlam "kendi bana varolan bir iktidar"n 4 ' bilinciyle balar.
Dounun teokratik dzenlerinde manevi ve dnyevi imparatorluk, hukuksal ve ahlaksal yasa henz ayrlmamtr. Hegel, inli ve Hintliler'den sonra Persier'i ele alr.
Perslerin k ilkesine dayanan dini ve ahlak, insan bilincinin tohumunu tar. Perslerin tarihi, "dnya tarihinin asl balangc"dr. Asya despotluklardaki "insan fedakarl "ndan "kendinin saf bilincine varmann sonsuz znellii"ne 4f gei biimi, Yunan ruhudur. Hl duyusal, somut bir ifade biimine bal da olsa (sanat eseri, tanr), kendini "zgr bireyselliin" ortaya kyla gsterir. Sanat dini olan Yunan dininde, insan ierii belirgindir. "eriini, ilenmi insanclln devinimi, yaptlar ve davranlar oluturur."
Ancak insann, tanrnn ayns olduu bilinci
Yunanllar'da henz yoktur.
Romallar'da -ruhun yetikinlik dnemi-, soyut insan kiilii ekillenir. zel mlkiyet ve meta retimiyle birlikte asl insan zgrlnn biimsel temelleri atlr. Bireylerin salt zel karlara dnmesiyle, sonunda Roma mparatorluu'nun k
hazrlanr. mparatorun karsnda bireyler, her trl haktan yoksun bir yndan
ibarettir. "Roma dnyas... tanr tarfndan terkedilmiliin aresizlii ve strab iinde
gereklikten kopua ve ancak ruhun ite eriilebilecek bir tatmine olan ortak zleme
hz verdi ve daha st bir ruhsal dnyaya zemin hazrlad" 5 " Hegel'e gre, Roma
mparatorluu'nun nihai kne yol aan, insan "tanrnn ayns ve kendinde sonsuzluun kayna" 5! , "kendinin amac" olarak gren Hristiyanlktr. Feodalizmin
ilk dnemlerindeki barbarlkla elien Hristiyan dini, "Germen Dnyas"nda gerekleir. Hristiyan dnyas, Hal seferlerinde yalnzca bo bir mezar bulmu, dnyevi olanla ebedi olann ba kurulamamtr. Bu sayede dnya, masnn tanry ken-

Klasik Alman Felsefesinin

Zirveye Ulamas

1J_

di iinde aramas gerektii bilincine varmtr. Bu kavrayla insann kendine gveni. insann kendi eylemi dnemi balar. nsan ruhu, bakn bu dnyaya evirdikten
sonra, artk endstri, ticaret, zanaat ve bilimde geni bir eylem alan grr. Pratik
eylemlilik, anlaya olan gveni pekitirir. Ruhun g, insanlk iin aydnlanr. Kilisenin khneliine kartlktan, sonunda Reformasyon doar.
nsann zgrlk biiinci, ancak bu dnya ile br dnyann uzlat Protestanlkta, Rnesans dneminde, tamamen hkmn kurar. Hegel, Dnya Tarihi Felsefi Dersleri'nde yle vurgular:"insan, duyulabilen Bu'nun kilisenin dnda bulanacan anladktan sonra, dnyaya dner, ona pratik biimde yaklar, onda kendinden emindir, bu yzden onu kendisi gibi serbest brakr. imdi dnyada olan budur; insanlar dnyaya ne'e ve ilgiyle bakmaya balamlardr. Bylece ruhun yepyeni bir ilikisi, ikinci bir dnemi, Bu'na olan tavr olarak ruhun dnyaya ve doaya
sakin tavr balamtr.""Eskiden kt bilinen dnya, Reformasyon ile meruiyet
kazanr. Tanrsallk, artk bu dnyaya tanr. "Reformasyondan bu yana ruhun gelimesi ve ilerlemesi, ruhun, nasl insan ile tanr arasndaki balant sayesinde imdi
zgrlnn bilincindeyse, nesnel srecin tanrsal zn kendisi olduunu bilerek
buna da el atmas ve dnyevi olann gelitirilmesini yaamas eklinde olmutur." 5 3
Endstri, zanaat, ahlksal bir mertebeye ular. Katoliklie kr krne boyun emenin yerini, vicdan ilkesi alr. Bylece akln ve zgrln gelimesine yer alr.
Reformasyon sonras dneme, deneyime dayanan bilimler ve doa yasalarnn bulunmas damgasn vurur. Zamann tm mucize inanlarna bu ekilde kar klr.
nsan, mistiklii alnm doann bilgisiyle zgrle kavuur. Bu sonuncusu, artk
bir "bilinen ve kavranan yasalar sistemP'dir. 5J
Reformasyon sonucu modern Avrupa'nn uluslar ve inan sistemi oluur. Hegel'e
gre, biimsel eitlik ilkesi, tek yanl ifadesini Fransz Devrimi'nde bulur. Devrim
ncesi Fransa, "en korkun rmln bir tablosunu" izmekte, "her trl dnce ve akla aykr imtiyazlarn sefil bir bileimini" 55 oluturmaktayd. "Halkn
stndeki son derece sert bask, hkmetin saraya taknlk ve israf aralarn verirken gsterdii gaflet" 5 "Fransa'da devrime yol at. Hegel, Berlin yllarnda da Fransz Devrimi'ni tutkuyla desteklemeyi srdrd. Hukuk kavram, kendini bu devrimde gsterir. "Dnya Tarihi Felsefesi Dersleri"nde Hegel yle der: "ahane bir gndoumuydu. Dnen tm varlklar, bu dnemi kutlad. Sanki artk tanrsal olan
dnya ile gerekten uzlam'gibi, muhteem bir hissiyat hakim oldu, ruhta bir heyecan dnyay sard." 5 / Burjuva hukukunun ilkeleri,Fransa'da katolik dininin egemenlii nedeniyle tam gerekleemedi. Protestan lkelerde yaama geirilmesi daha kolay oldu. Daha yksek bir eitim ve kavray dzeyi sayesinde buralarda burjuva dzene kar mutlak bir direni yoktu. Zaten Protestan kilisesi, din ile burjuva hukuku
arasnda bir uzlama yolu amt. Sonu olarak, dnya tarihi Hegel'e gre, burjuva
zgrlklerin gerekletirilmesini hedeflemektedir. 'Din Felsefesi Dersleri' , Hegel'in din olayna baka, burjuva bir anlam vermesini gzler nne serer. Jacobi'nin
"dolaysz bilgi" retisinin ve Schleiermaher'in duygu teolojisinin tersine, Hegel'in
din felsefesi akla ncelik verir. Tm Ortodoks teolojinin aksine Hegel'de dinsel aknlk dlanr. Hegel, ayn zamanda Aydnlanmac din eletirisinin temel grlerini, felsefe ve dini uzlatrmaya alarak revize eder. Aydnlanmann ngrd kilise ile devletin radikal biimde ayrlmasn, yeniden geersiz klar. Hegel'e gre, ikisi arasnda yalnzca biimlerde bir ayrlk vardr. Tanrsal ve insansal ruh, sonuta
zdetir. "nsan akl, kendi znn bilinci, akln kendisidir. nsandaki tanrsallk
ve tanrnn ruhu olduu srece ruh, yldzlarn dnyann te yannda bir ruh deil-

14

Wolfgang

Frster

dir. Aksine tanr, imdi buradadr, her yerdedir ve ruh olarak her ruhun iindedir...
Tanrnn dnyay akl olarak ynettii ifadesi, din ile ilikisini ve tanrsal ruhun ayn
eyin belirlenmesi ve biimlenmesine etkide bulunduunu kabul etmezsek, aklsz bir
ifade olur" 5 8 Hegel'e gre akl, tanrsal ruhun ta kendisidir. Din anlaynda da Hegel, ieriksiz imana, bo br dnya inancna, salt ibadetle snrl kalmaya, kr krne inana ve edilgen selamet mitlerine, dinin salt bir mitoloji eklindeki yorumuna kar kendi, akl temel alan tavrn, kendi faal olma ilkesini ortaya koyar, dinin
bu ekilde kavran, bu dnyay saldrdan muaf tutar. "Hegel, dinin br dnya
lafzna, ncelikle gerekliin dnlerek kavranmas gerektii ve sadece inanmak
eklindeki bir tavrn insann, dncesinin d koullar karsnda savunmasz burakt gryle kar kmtr." 59
Hegel, dinin temel dogmalarna burjuva dnya grn yanstan bir ierik sokar. Felsefenin Hristiyan dininin dogmalarn ykt grne kar, yeni teolojinin
kendisinin evrensel bir kaytszlk gsterdiini syler. Dncenin yalnzca aklamas gereken vahiy anlayna srarla kar kar.
Hegel'in olaanst katks, dine tarihsel vaklammdadr. Hegel'e gre, dinin ilk
biimi, doa dinidir. Bu dolaysz dinde, insan, iradesiyle doaya egemen olmaya alr. Byclkte, hayvan ve ata kltlerinin fetilerinde ifde bulur. Bu biim dinin
z, in dininde aka dile gelir: Her eyi kapsayan varlk, gkyzdr. Ortasnda
dnya yer alr. dnyann ortasnda, merkez imparatorluu vardr. Onun da merkezinde in imparatoru hkm srer. mparatorlukta herey imparatora baldr ve
fermanlarla dzenlenir. nsann btn i dnyasna belirli trenler hakimdir.
Hint dini Brahmanclk'ta, en yce tanr, bir tekten ziyade bir birliktir. nsan yaamnn hedefi, nefsini ldrerek, ilgi ve eilimlerden vazgeerek tek olanla yeniden
birlemedir. Hegel, Hint dinine iirsel zellii nedeniyle "Fantezi Dini" der. Budizmde,
"kendinde olma" dininde, tanr belirsizdir, hitir. Herey hiten doar, hie gider.
Doa dininden daha st bir biime gei biimi, Persler'in iyilik ve k dinidir. eriini imdiden iki unsurun, k ile karanln ka'vgas oluturmaktadr. Fenikeliler'in
ac dini, Pers dininin ikiciliinden kanr. Fenike tanrs lr, ve kendini yeniden
reterek lmn aar. Ruhun lmszl dncesi, ancak Msr dininde ortaya
kar. lmden sonra yaamn srrn konu alr.
Dinsel bilincin daha st biimine, Yahudi, Yunanl ve Romallardaki "ruhsal
bireysellik" dinlerinde rastlanr. Musevi ycelik dini, ilk kez dnyann hiten doduu dncesini ierir. Yunan gzellik dininde, insan, gereksinimleriyle, eilimleriyle, tutku ve alkanlklaryla merkezde yer alr. Yunanllar'n iirsel dininde bu
dnyaya ynelik gnlk yaamlar yanstlr, Yunanllar'n iirsel doas, Romallar'da geriler. Dinleri amaca uygunlua, bireyleri ise soyut g olarak devlete tabi
klnmtr. "Bir bamllk dini ve ayn eyin duygusudur.' ,6C "nsan bireyselliinin
hiliini ve bireyin deersizliini" 61 . yanstr ve sonunda Hristiyanl douran genel bir acy barndrr. Bu, Hegel'e gre, "yetkin din", tanr ile insan bartrr.
Hristiyanlk, zgrln, bilincin dinidir. "Dnyann felaketi ve acs, znel yann,
zgr ruhun, mutlak zgr ve bylece sonsuz ruh olarak bilincine varmasnn koulu ve hazrlanmasidi." 62 zgrlk yasalarnn da olumlu, dsal, rastlantsal bir yan vardr. Hegel, bylece Hristiyanla bal ncil ve Mucize inanlarna kar kmaktadr. "ncil, olumluluun bu biimidir. Ama kendisi de onun szlerinden biridir: Harf ldrr, ruh canlandrr; burada sorun hangi ruhun getirildii, sze hangi
ruhun can verdiidir.""Tanry salt bir dsallk olarak anlama, Hegel'e gre, Katolik dininin temelidir. "Bylece, bilmeye ve davranmaya klelik ortaya kar. Ger-

Klasik Alman Felsefesinin

Zirveye Ulamas

1J_

ek olann sabit, dsal olarak canlandrld bu dsallk dier tm belirlemelerde

srer. Byle, znenin dnda var olarak, bakalarnn egemenlii altna girebilir. Kilise, ve dier tm kutsal aralara sahip olan farkl deildir. zne, her bakmdan edilgen, alcdr, neyin gerek, neyin hakl, neyin iyi olduunu bilmez, yalnzca bakalarndan bir ey almak durumundadr. " w Hegel, Hristiyanlktaki zgrlk, demokratik unsuru ortaya koymaya alr. Ona gre alm toplumsal ilikilerin ifadesi
olan Katoliklie kar, Protestanlk ortaya kar. Katoliklik, kleliin, insann edilgenlii ve alalmasnn dinidir. Katolik kutsallkta, rahiplerin imtiyazl konumunda,
rahiplerin evlenmemesinde, Katolik kilise dzeninin btnnde, Hegel'e gre Orta
an alm ruhsal yaam zetlenir. Buna karlk tanr ve dnyann bart Luther dini, znenin zgrlk ve bamszlnn ifadesidir, aklcln dinidir.
Lutherciliin zellii, Katolikliin aksine, insan ile tanr arasndaki dolaysz ilikidir. Bu ekilde ruh, kendim bu dnyada gerekletirir. Hegel, Protestanlk yorumunda, burjuva snfn bu dnyaya dnkln, bireyin yeni yerini, kii zgrln formle eder: "Luther'in basit retisi, zgrlk retiidir. Doal insann olmas gerektii gibi olmadn, kendi i ruhsallyla*doall amas gerektiini, insan ile ruhunun z, tanr, arasndaki aracnn duyulur bir bu dnya olamayacan,
yani bu'nun, sonsuz znelliin, gerek ruhsalhn, sa'nn asla dsal biimde imdi
burada ve gerek olmad, aksine ona-inanta ve hazda- ancak tanryla uzlama sonucunda ruhsal olarak ulalabileceini syler. Bu iki sz hereyi ifade eder. Bu, tanr
olarak duyulur bir eyin de srf gerek ve imdi olmayan canlandrmann da deil,
gerek imdi olan ve duyulamayann bilincidir." 65
Luthercilikte birey, tanrsal ruhla dolar. Btn dsallk koullar ortadan kaldrlr. Herhangi biriyle rahip arasnda fark kalmaz. Hegel'e gre, Reformasyonla nesnel srecin kendisi tanrsal z olarak kavranmtr. Luther dini ile, tanrsal ve dnyevi olann iie getii, birbiriyle bart bir din aamasna ulalmtr. Tanrsal
z, burjuva ahlanda, burjuva hukuku ve zgrlnde dile gelir. "Ahlakta, dinin
gereklikle, dnyevilikle uzlamas gerekletirilmitir. "^Luthercilikte insan znesi
nihai olarak kurtulur. "Aklclk, znenin zgrl, znenin kurtulan olmas, bu
kurtulua din sayesinde erimesi, dininin belirlemelerine gre olduka zgr olmasdr. nemli olan, bu barmann bizzat dnyeviliin iinde gereklemesidir." 6
Hristiyan topluluu ile, trnn ruhu kendini bireylere aktarr. Hiyerarik bir yapya sahip Katolik kilisesine kar Hegel topluluk kavramyla dinsel yaamn demokratik biimini geerli klmaya alr. Bylece burjuva toplumun bireylerinin zgrl ve biimsel eitlii salanacaktr: "Sonsuz deerini yakalayan znellik, bu ekilde her trl egemenlik, zor, zmre ve hatta cinsiyet farkndan vazgemitir: Tanr
karsnda tm insanlar eittir. Akn sonsuz acsnn yadsnmasnda ancak gerekten genel hukukun, zgrl gerekletirmenin olana ve kayna da bulunmaktadr." 6 S "Tanr nnde znenin, zmre ve mertebeye gre belirlenmesi kalkmaktadr.
Bir mertebeden de olabilir, bir kle de. Ama bu yalnzca birrastlantdr." 69 Hegel'in
ortaya koyduu ekilde, Protestanlkta "zne, tanrnn ltfuna ylece mazhar olmu, tanryla barm olarak sonsuz deere " 711 sahiptir.
Din, Hegel'e gre, felsefenin "mutlak" olan kavramaya alan dnce biiminde
ifade ettiini, gr, duygu biiminde duyulur kategorilerle dile getirir. Din ayn zamanda, vazgeilmez bilin biimi, mevcut toplumsal ilikilerde istikrar salamann
arac, halk ynlarn ruhen birletirme vastasdr. Felsefeye gre daha alt bir bilin
biimidir. Temel bilin biimi olarak tm insanlara seslenir ve burjuva snfn hedeflerinin standartlamasna hizmet eder. te yandan Hegel iin " T a n r " , felsefedeki

16

Wolfgang Fors ter

" m u t l a k " kategorisinin dinsel ifadesinden ibarettir. "Tanr diyalektik idealizmin temel
bir kavramyla e anlamldr. Tanr dncesi, iine teolojik olmayan, idealist, dnyevi bir ieriin dkld bir biimdir.'" 1 Felsefenin dinden daha stte yer almas, Hegelci dncenin antifeodal anahattn belirginletirir. Hegel felsefesi, inan ve
hayal unsurunda srar eden ve gerei dnerek, bilimsel bir ekilde kavramayan
din bilincine bir eletiri getirir. Hegel'in Din Felsefesinde de idealist, mistikletirici
bir biimde tm toplumsal varolu biimlerinin burjuvazi tarafndan srekli deitirilmesi dile gelir: "Tanr eylemdir, zgr, kendinden menkul, kendinde kalan eylem. O, kavramda va da tanrnn kendi kendine arac olarak, kendi olma hayalindeki temel belirlemedir." 72 HegePin tanr kavramnda teolojik olmayan yn, 'tanr'nm burada aslnda tarihi dntren insan eyleminin idealist yeniden dnyaya gelii olmasnda dilegelir. O, felsefesinde rasyonalize edilmi bir dnce biimidir. Ayn zamanda bu, Hegel'in vurgulad gibi, Hristiyanln temel gereklerini korumaya alr. Hegel, dini burjuva anlamda yeniler. Aydnlanmann kararl din eletirisine kar, Restorasyon dnemi Almanyas'nn siyasal ilikilerini yanstan, felsefe
ile dinin barmasn hedefler. Hegel felsefesinin bu kuramsal tavizinde, felsefesinin
tmne damgasn vuran, burjuvazi ile aristokrasi arasndaki siyasal uzlama yansr. Kukusuz Hegel'in Din Felsefesi, "somut gereklikten dnme eilimini ve salt
hayal unsurunda bir uyum ve zlm elikiler dnyas kurma abasn" 73 barndrr. O lde toplumun tutucu bir yorumunu ierir. Onda avn zamanda, sonuta
din bilincinin kktenci bir eletirisine yol aabilecek ynler de sakldr. Hegel'in din
yorumunun ona tarihsel ynnn yannda bu, ncelikle onun "tanr"y akln kadiri
mutlak gcyle edeer gr iin geerlidir. Akln bu gc ise insann, insan ruhunun gcdr. Din Felsefesi, ruhban snfnn bir ok dmanca tavryla karlat.
Epey zamandr Hegel'in Schleiermacher ile ilikisi son derece gergindi, Schleiermacher srekli, Hegelci felsefesini ve onun akln kudreti retisinin etkisini azaltmaya
alyordu. Hegel, bir yandan Schleiermacher'in duygu teolojisiyie hesaplayordu.
Schleiermacher'in " n a n r e t i s i " zerine notlarnda yle yazyordu: "Yazar, en
kuru, en bo, en verimsiz aniay derecelerini reddetmiyor ve ayn ekilde bo bir
anlay diyalektiine giriiyor." 74
Hegel, "Hinrich"in Din Felsefesine nsz'nde de, Schleiermacher'in teolojisine
dorudan deinmeden kar kar. Yzyllarca ilgi eken inan ve akln elikisi bakmndan yle der: " n a n ieriksizleir ve geriye znel bir inann ii bo kabuundan baka bir ey kalmazsa, te yandan akl, gerein bilinmesinden vazgeerse
ve ruha, grntler ve duygulardan baka bir ey brakmazsa, ortaya ruhun derinliklerine kar bir kaytszlk bar, hafifliin ve orakln bar kar." 7 5
Akademinin felsefe ve filoloji-tarih snflarnn birlemesiyle oluan felsefe-tarih
snf, 1830'da Hegel'i (ve H.Ritter'i) Akademi yeliine aday gstermeye karar verdi. Ne var ki, ikisi de gerekli oyu toplayamad. Varnhagen von Ense, gnlklerinde
Schleiermacher ve arkadalarnn ortaya kard, "Akademi'deki kk hesap,
khne zihniyetten" sz eder: "Beylerin ne beni, ne de Gans' aralarna almak istememelerini doal karlyabilirim. Ama nce Fichte'yi, sonradan Hegel'i reddetmeleri, alnlarndan asla silemeyecekleri bir lekedir." 7 6
Hegel'in Berlin niversitesi'nde bir ka kez verdii "Felsefe Tarihi Dersleri", en
nemli yaptlarndan biridir. Felsefe tarihinin ortaya konuu, bir bakma Hegel'in
felsefe sistemini talandrr. Ruhun, kendini bilmesi burada son bulur. Hegel'in olaanst katks, felsefi dnce tarihinin i gelime balantsn kapsaml bir biimde kantlamasdr. Felsefe tarihinde bilgi, aamalarla ilerler, ruhsal, i bir somutla-

Klasik Alman Felsefesinin Zirveye Ulamas

1J_

ma gerekleir. Felsefe tarihi, ona gre, mutlak gerek niteliinde salt bir mutlak
retiler yn deildir. Hegel. felsefe tarihinde gerekten tarihsel olan bir yaklamdan yanadr. yle yazar: "Bize ve bugnk dnyaya ait olan bilinli akl, yle
dolaysz domad ve salt bugnn topranda yeermedi, tersine o bir miras, daha
dorusu bir emein, insanolunun tm gemi nesillerinin emeinin sonucu. " " H e gel, tarihsel mirasn canlln, gncelliini ve bugn iin retici anlamn vurgular.
"Ancak bu gelenek, alnan yalnzca sadakatle koruyan ve kendinden sonrakilere hi
deitirmeden teslim eden -doann ak gibi, biimlerin sonsuz deiimi ve harekeliliiyle salt balangtaki yasalarna bal kalan ve ilerlemeyen -bir ev sahibi deildir. Hareketsiz tatan bir resim deildir, canldr ve kaynandan uzaklatka byyen gl bir rmak gibialdar.'" Hegel'e gre, felsefi miras, aktif, tarih yapan
bir gtr. Her neslin payna, gemiin felsefi mirasn almak, bugn iin verimli
hale getirmek ve bu srada daha da zenginletirmek der. " H e r neslin bilimde, ruhsal reticilikte ortaya koyduu, ondan nceki tm dnyann biriktirmi olduu bir
miras, tm insan nesillerininyaamiarna yardmc olan, doann ve ruhun derinliklerinden kazandklar her eyi mutluluk ve kranla verdikleri bir kutsallktr. Bu mirasn kalmas, avn zamanda miras almak demektir... Alnan bylece deitirilir,
ilenen malzeme hem zenginleir hem de korunmu olur." 7 9 Hege!'e gre, her felsefe " m u t l a k " olan kavramaya alt bir temel kategoride kristalleir. Ancak temel
ald ilke tek ynl olur, yeni, daha somut bir ilkeye gei beklentisi iinde kendisinin yadsnmasn ister. Bir nceki felsefenin snrlarnn almasvia, " m u t l a k " olana bir adm daha yaklalr. Hegel'in dedii gibi, "her felsefe, yolun btnnde geliimin zel bir aamasdr, ve gerek bir deer ve anlama sahip olduu belli bir yeri
vardr." 80 Hegel'e gre, felsefe tarihinde, evrensel ruhun i geliimi kendini tarihsel biimde yeniden retir. Felsefe tarihi, mantksal felsefe sistemiyle zdetir. Her
bir felsfi reti, "mutlak dncenin" kendini belirlemesinin bir aamasdr. Dolaysyla Hegel'in Yunan felsefesini ortaya koyuunda, varlk ilkesinin temeliendirildii Elea retisi zel bir yer edinir. Hegel, felsefe tarihinde diyalektik dnceyi ze!
bir ilgiyle izler. "Elea Okulunun ustas" Zenon'a, "ilk diyalektiki" der81Zenon'da yalnzca kavramn diyalektik hareketi deil, "nesnenin ikin gzlemi" 8 "
de vardr. Zenon, nesnel diyalektiin olaanst temsilcisi olarak deerlendirilir. Ele
ald hareketin elikisini, teklik ve eitlilik, sreklilik sreksizlik elikilerini, Hegel kapsaml biimde irdelemitir. Oiu kategorisini ortaya koyan Heraklit'e byk
deer verir. Onun hakknda syle der: "Varlktan olua gei, byk bir dncedir. Henz soyuttur. Ancak o, avn zamanda ilk somuttur, zt belirlemelerin birliidir. Onlar bu ilikiden huzursuzdur, ilerinde canllk ilkesini barndrrlar. Bu ekilde, Aristoteles'in nceki felsefelerde iaret etmi olduu eksiklik, hareketin eksiklii, giderilmitir. Hareketin kendisi, artk ilke olmutur.""Heraklit'in byk katks, varlk ve yokluun gerek olmayan soyutlamalardan ibaret olduunu, ilk gerein sadece olu olduunu ortaya koymasdr. Heraklit'in tek bir tmcesi yoktur ki,
Hegel, "Mantk"na almam olsun. Felsefe tarihinde Hegel'in idealizmin tarafn
tutmas, maddeci Demokrit'in felsefesine ancak yle bir deinmesine neden olur.
Hegel, sofistlerin retilerinden sonra, Platon felsefesinin katksn tartr. Hegel'e
gre, felsefe bilimi, Platon'la bilim olmutur. Dnce (ide) kategorisini ilk gndeme getiren, o'dur. Onu, "dnya tarihsel bireylerden biri" 84 olarak grr. Bilin,
onunla duyular st bir biim olmu, felsefesi, Hristiyan dinini hazrlamtr. Dnceye dayanan bilgi derinliinde Aristoteles, Platon'u aar. Hegel, felsefesini kapsaml, ampirik bir temele dayandran Aristoteles'in kmsenmesine kar kar.

Wolfgang Fors ter

"Aristoteles, gerek evrenin tm ktlesini, her yann aratrm, onun zenginliini

ve karmaasn kavramn boyuhduruuna almtr. ou felsefi bilim, ayrdedilmelerini, balanglarn ona borludurlar." 85 Epikrclkte, Stoaclkta ve Kukuculukta
artk znellik ilkesi ortaya kar.
Daha yeni felsefeyi ele alrken Hegel, Descartes'a, dnmeyi ilke yapt iin, "modern felsefeyi gerekten balatan kii " 8( 'olarak deer verir. Descartes felsefesinin temelini yeniden kurmutur. Hegel, Spinoza ile ilgili tanrtanmazlk sulamalarna kar
kar. Spinazoclk'ta tanrnn ykldn ve yalnzca doann kaldn ileri srmek
doru deildir. Spinoza iin tanr daha ok iinde dnyann, doann kt, kaybolduu mutlak maddedir. Hegel, yeni burjuva felsefesindeki metafizk dnceye
kapsaml bir eletiri yneltir. Spinoza'nn kar kutbu Locke, sonluyu temel alr. Hegel,
yeni felsefedeki grgcln (ampirizmin) basitliini vurgular. Ona gre, Locke'un felsefesi "metafizikilik yapan grgclk "tr 8 7 ve basittir. Hegel, 17. ve 18.
yzyl felsefelerindeki metafizik snrlara getirdii hakl eletiriyi, maddeciliin ilkesel yadsnmasyla birletirir. Locke'u, doann zn dnce olarak almamakla
sular. O, "bakas iin varlk zorlamas yznden, bilginin doasnda geride, Platon'un da gerisinde" 88 kalmtr. Ancak Hegel'e gre, 17. ve 18. yzyl metafizii,
bilginin gemesi gereken bir aamadr. Hegel'in idealizm yandal, Fransz maddeciliini dengeli bir biimde deerlendirmesine engel oiur. Onda yalnz olumsuz bir
yan grr, ve ruhban ideolojisine keskin bir eletiri getirmekle kalr. Onda hayranlk uyandracak tek ey, "binlerce yllk otoritenin btn egemenliine, inanna ve
varlna karn kavramn artc g ve enerjisidir." Olumlu olan yalnzca, "saduyuya ak gerekler" dedikleridir. 90 Fransz maddecileri, "kendinde belirsiz olan
bir doann, duyumun, mekanizmann, bencilliin ve yararlln soyutlanmasna" 9 1
varmakla kaldlar. Hegel, Holbach'n "Dou Sistemi" kitabn skc bulur. Fransz
maddeciliini, toplam olarak tek yanllk, yzeysellikle sular. Hegel'e gre, en yeni
Alman felsefesinde, "devrim, dnce biiminde ortaya konmu ve dile getirilmitir."92
Bilin , bilin olarak ortaya konmutur. Kant'ta dnce "kendinde kendini belirleyen, somut" 9? olarak kavranmtr. Fichte'nin katks, bilmenin tm ieriini,
en st bir ilkeden,ben'den karsamasdr. Schelling felsefesinde, felsefi geliimin zirvesine, madde ile znenin zdeliine neredeyse varlmtr. Ne var ki, o, bu zdelii yalnzca bir defalk bir dnsel eylem, bir sezgi eklinde kavrar. Hegel ile ulalan insanln felsefi geliiminin sonucu, dncenin kendinde olmas, bylece ayn
zamanda evreni kapsamas, onu dnsel dnyaya dntrmesidir. Ruhun kendini
bilmesi, imdiye kadarki dnya tarihinin tmnde ve zelde felsefe tarihinde sren
muazzam bir ruhsal mcadelenin sonucudur.
Hegel, felsefe tarihine daima idealist gelenekten yana olan kendi felsefi grnn yorumunu katmtr. retisinin btn ve felsefe talihi yorumu, burjuva snfn, insanln ruhsal geliiminin bur juva dncede zirveye ulat grn pekitirmektedir. te yandan Hegel, felsefe tarihine olaanst tarihsel yaklamyla, felsefi
retilerin i geliim balarn kantlamasyia, insanln felsefi geliim srecini anlamay bir st b a s a m a j a ykseltmitir. Hegelci felsefe tarihi anlaynn, onun idealist temel varsaymna ters den nemli bir kavramsal unsuru, felsefenin zamana
bal olduu, gr, yani felsefenin somut tarihsel koullara baml olmasdr.
1827 ylndan itibaren, Hegel'in kurduu, ve E.Gans'n nemli destei ile ortaya
kan ve deiik bilimsel akmlarn temsilcilerini bir araya getirme amac gden birkitap eletirisi organ,"Bilimsel Eletiri Yllklar (Jahrbcher fr Wissenschaftliche
Kritik)" yaynlanmaya baland. Hegel ve .Varnhagen von Ense'nin yan sra, Goet -

Klasik Alman Felsefesinin

Zirveye Ulamas

1J_

he, Ritter, W.v. Humboldt, A.W.v. Schlegel,Boisseree,Raumer'in de aralarnda bulunduu bir "bilimsel eletiri topluluu" tarafndan karlyordu. Hegel, dergiyi lmne kadar ynetti. Dernekten ve derginin yazlarndan E.Gans sorumluydu. Yayn, Hegelci dncenin yaylmasna nemli lde katkda bulundu. Hegel, "yll k l a r d a ilk olarak W.v. Humboldt'n "Bhagavad-Gita adyla bilinen Mahataharata Olay zerine" almasnn eletirisini yaynlad. Yazarn kapsaml aratrmalarna dayanan bu almas, Hegel'e gre yalnzca tarihsel adan ilginti. Hegel'in, Solger'den kalan yazlar iin yapt kapsaml eletiri byk nem tar. 94 Hegel, romantiklerle, zellikle A.W. Schlegel ile arasndaki tavr farkllklarn gsterek Solger'i takdire abalamtr. Solger eletirisinde, F.Schlegel'i sert bir. biimde eletirmi, onun asl sorununun "bilinli ve kendine kar drst bir felsefe bilimine yabana" 95
olduu eklinde sulama getirmitir.
Hegel, 1828'de "Bilimsel Eletiri Yllklarnda, J.G. Hamann'n toplu yaptlarnn kapsaml bir eletirisini yaynlar. Onun akldln, mistikliini kesin bir biimde yadsr ve eletirir. Hegel'e gre, Hamann,
"genelde bilimsellik gereksiniminden, dncede ieriin bilincine varma, onda kendini gelitirme ve bylece ayn lde kendini snama gereksiniminden...uzaktr." 9 6
Hegel, Hamann'n yazlarnn anlalmazlna dikkat eker ve akln, gereklii bilmeye ve gerek aydnlanmaya kadir olduunu savunur: "Mcadele ettii aydnlanmay, ruhun tm ilgilerinde dnmeyi ve zgrln geerli klma abasn, Kant'n
gerekletirdii, ancak nce sadece biimsel olan dncenin zgrlnde olduu
gibi, Hamann'n hi anlayamayacak, ve sanki -hakk da olsa- bu dnmenin getirmekle kald biimler yetmiyormu gibi, srf laf sylemek iin, gerein bilinli gelimesi ve Diyana aalar kadar ykselmesinin tek arac olan dnce ve akla kar
bo bo barp aracaktr."''Hamann, yazlarnn her tarafndan "yalnzca blk prk ve sibyl'ce (eski Yunan'da falc kadn, .n,)" 98 konumutur.
Hegel, Hamannc dncenin zglln, Almanya'da egemen olan, byk tek
yanllklarla dolu, dncenin "yntemsel, soukkanl bir biim" 99 ald Wolff felsefesi ile olan elikileri ile aklamaya alr. Sonular, genel aydnlanmac dnceleri yzeyselletiren, onlar "ruhun ve bilginin slyla souk yararllk ilkesine" 1 0 0 indirgeyen Berlin Aydnlanmasnda grlr. " H a m a n n , Berlin Aydnlanmas n a Hristiyan Ortodoksluunun dnce derinliiyle nce kar durur ama dnce biimi zamannn tahtalam Ortodoks teolojisine bal kalmayacak ekilde-. Ruhu,
iinde hi bir olumluluk kalmayan, aksine gne ve ruha sahfp olmaya znelleen en
byk zgrl k o r u r . " 101
Her ne kadar Hamann insan znelliini kefe abalarsa da, onda bu dnce verimsizdir. nk, "dnen akla gereksinim duyma ona yabanc ve anlalmaz
kalmtr" o : . Hamann'n dinsel dn, "soyut bir isellik biimi", almtr. Tanrnn ltfuyla kazanlan dinsel inanca ballk, onun aydnlanma kart dnya gr iin bir zincir olmutur. Gene de Hegel, Hamann'n, ztlarn akmas retisi
gibi, diyalektik yaklamlarn olumlu ynler olarak vurgulamtr. Ne var ki, bu reti sistematik bir gelime gstermez. Hegel'in belirttii gibi, gerein kavranmas,
"salt karmak bir zek, kendi iinde derin, youn bir ura, salt bir duyma ve pratik yapma deildir... Aksine gelikin, biimsel zirvesi dnme olan, zeki bir rgtleme sistemidir"103. Hamannc dncenin dinsel z, diyalektiini sofistlie dndrmektedir. M.Buhr, Hegel'in Hamann'n akldln eletirmesi balamnda yle
diyor: "Hegel'in Hamann'da ser* bir ekilde eletirdii akld felsefe sonradan emperyalist toplumsal koullar altndaki burjuva felsefe geliiminde- genileyecek ve
dnecektir de; gnmzn yaam felsefesiyle ilgili yaklamlarnda her trl

20_

Wo!Jgang Frster

Ortodoks-dinsel-inansal ge nemsizleecektir. Gene de onun kara alc ucu varln srdrecektir: Aydnlanma ve akl ile mcadele." 104
Ertesi yl, "Yllklar"da yazan C.F. Gschel olan. anonim yaynlanan bir yaz,
"Hristiyan nan Bilgisiyle likili olarak Bilgisizlik ve Mutlak Bilgi zerine Vecizeler", hakknda HegeFin bir eletirisi kt. Kitapta Hegelci felefesinin ilkeleri din
aratrmasna uygulanmt, ve Hegel yazy "anlay kategorilerini dnmenin mahkemesine karan, derin dnen bir ruhun k a n n " l0; eklinde vgyle deerlendirdi. Anonim yaynlanan baka bir yapt, "Hegelci reti ya da Mutlak Bilgi ve Modern Panteizm (Kamutanrclk) zerine", Hegel hem kendini beenmilikle hem de
kendini alaltmayla sulad. Hegel'in Katoliklik eletirisi, g aa indirmi,
ama o bylece kendini de aalamtr. "arptma, olgularda yanllk ve karalam a " , Hegel'in kitap eletisinde yazd gibi, "en fazla sesi getirmektedir". Yazarn
makalesi, "muhteem grlerin atafatl tiradvla kesilen karmakark bir soyut formller, basit psikolojik poplerlikler karmna " 10f ' sapmaktadr. Hegel, aalama yazsna kurnaz, ayn zamanda alayc yantn yle bitirir, "...byle katlarla uramak zorunda kalyorum" "'. Ayn eletiride. K.E. Schubarth'n da yazarlarndan biri olduu baka bir yazya,. "Genelde Felsefe ve zelde Hegel'in Felsefi
Bilimler Ansiklopedisi zerine "ye ayn biimde karlk verir.
"Bilimsel Eletiri Yllklarnda 1831 'de Hegel'in. 3.Grres'in "Dnya Tarihinin
Temeli. Blmlere Ayrlmas ve Zaman Sras zerine" bildirisinin eletirisi kar. Zamannn ruhsal gericiliininlemsilcisi olan Grres'in szde bilimsel grleri
son derece ar bir ekilde eletirilir.
Hegel, yazlarn Grres'in mitolojiyle ilgili nceki almalaryla eliskisini vurgular. Grres'e gre. bugnk bilgi dzeyi, en eski alardaki rahip okullarnda varolan daha yksek gereklerin mirasndan kalanlardan ibarettir. Tarih, ona gre -F.
Schiegel. Lamennais ve dier Katolik yazarlar gibi-, bir k srecidir. Halkiar arasnda rastlanan doru ve yce tanr, doa bilgisi, eski bir dnyann enkazdr. Hegel. bu tr dncelerin ardnda siyasi gericiliin bilimsel bir temelle badatrlamayacak ideolojisini grr. "nsanda, ruh olarak, tanrnn avm olarak, ancak balangta konan akl, Katolik dini lehine, ondan varolu asndan a genellik ve orijinallii almak iin. bylece ylesine varolan bir durum olarak canlandrlmtr ki.
onda, ahlaksal olarak ayn ekilde mkemmel olan insann gr nnde, doa da
tm derinlikleri ve yasalaryla ackca kendini sergilemitir. Aralarnda sz edilen
Keppler -gnah ileyerek lanetlenmi de oisa- yasalarnn bilgisinin de olduu, bu bilgi
yn, binlerce yllk zahmetli bir alma sonucu yeniden elde ediimeiidir." 10s Doa zerine bilimsel bilgi izlerinin kantlarna. Hint ve in geleneklerinde rastlanmaz.
Grres'de asla tarihin ilerlemesini "dnen aklla" isleme gibi bir grev yoktur,
"kendi dar bak" l0v dnda bir yol bilmez. .Dnya tarihinde "tanrsal" ve
" d o a ! " ilkelerin ilikileri, "dnya z a m a n l a n " retisi, bo bir fantezidir ve "muhteem bir bulankl" gsterir. Hegel'e gre. Grres'in dnya tarihi kavramnda akldlk, mitolojiye kaplma, akl ilkesi yerine dinsel vahiyleri koyma ve yntem asndan ar keyfilik ve kaba biimcilik kendini gsterir.
Hegel'in 1831'de "Allgemeine Preussische Staatszeitung"da yaynlanan "ngiliz
Reform Yasas zerine" vazs:. Fransz Temmuz Devrimi nden sonraki siyasal tavrn ortaya koyar. Makalede Hegel, ngiltere'de genel ve eit secim hakk isteyen bir
seim reformu projesini tartr. ngiltere'de oktan alm ncelikler, izinler ve ltuflar nedeniyle, nemsiz pazar yerleri, parlamentoya byk kentlerle ayn sayda
ye seme hakkna sahipti. Hegel. varolan hukuk normlarnn tarihsel olarak al-

Klasik Alman

Felsefesinin

Zirveye Ulamas

1J_

m olduunu gstermekteydi. Bunlar zamann koullarna gre deitirme gereini

vurguluyordu. " H e r hakka ve ona ait yasaya belki biimsel olarak olumlu, en yce
devlet gc kard ve yasa olduu iin uymak gerekir. Ama hibir zaman genel
anlay bugnk kadar, haklar, maddi ierikierine gre de tamamen olumlu mu, deil mi, veya aslnda hakl ve aklc m, eklinde bir ayrma ynlendirilmedi"" 0 . ngiltere'de "olumlu belirlemelerin birbirinden balantsz yn " ' " . A l m a n lkelerindeki dnm yaamad. Hegel. makalede ngiltere'deki yoz aristokrat ve para egemenliini, lkede artan sosyal gerilimleri. Katolik rlandallar zerindeki basky anlatr. Gnn sosyal ayrmalarna baksnda. Fransz Temmuz Devrimi'nin deneyimleri
yansr. "ngiltere'de muazzam zenginlik ve tamamen aciz yoksulluk arasndaki eliki ne kadar bykse, bir yandan aristokrasinin ncelikleri ile olumlu hukukun kurallar, te yandan ktann uygar devletlerinde dnm olan hukuksal ilikiler ve
yasalar ile genei akla dayanan ilkeler arasndaki eliki de o kadar, hatta biraz daha
b y k t r . . . " " ' Hegel. ngiltere'de siyasal deiiklere gitmek acsndan reform yasasn uygun grmez. Toplumsal koullar nda yasa salt reform deil, devrimci
dnmler getirecektir. Zaten ngiliz alt ve orta tabakalarnn destei bundandr.
te yandan, biimsel burjuva zgrlk ilkeleri ngiiiz st snflar arasna imdilik
girmeyecektir. Hegel, yar mutiakivetci Prusya monarisini. ngiltere'deki duruma
gre daha ehven bulur. Prusya monarisinin ad gecen organnda Hegel'in yazsnn
tamam yaynlanmamtr. Bu da oniarn. Fransz Temmuz Devrimi'yle iian edilen
kkl toplumsal deiikliklerden korktuklarn gsteriyor. Hegel'in burjuva reformcu
temel dncesi. Prusya egemen snf iin. ortaya kmakta olan yeni tarihsel durum asndan savunulamaz oimutu.
H . Z. Sandkhier, Hegel'in ilgisini, "devletin hukuksal biimi ile karlar dengeleyebilecek olan 'orta', yan arac, 'yksek bir gce' evirdiini" syler. 1821'deki
Hukuk Felsefesinin genellikle yanlgya dlp Yoksulluk Paragraflar denen yazlarnn ileri grllkle burjuva toplumun diyalektii olarak formle ettikleri,
1831 'de. cadas toplumsal ilikilerin Hegel'e egemen oian izienimi olur" 1 1 '. Hegel'in
katks, " o n u n -klasik ngiliz ekonomi politiine el atarak- Hukuk Felsefesinde devrimci gelimenin sosyal ve ekonomik boyutlarn tarifinde yatar. Bu anaiizierin ierii kritiktir. Burjuva kapitalist topluma gei halindeki bu toplum, tarihsel olarak yasa!
olabilen insann beklentilerini karlayamamaktadr. Ortada yce g olarak devle;
olmazsa, elikilerine hakim oiamaz. Hukuk ve devlet felsefesi gelitirilir ve sosyal
dzenin 'ebedi yasalar' oiarak aktarlan doa yasalaryla ilgili dnceler alr" 11 ".
Yirmili yllarda. Hegel'in dost ve yanda evresi giderek geniler. Felsefi -gericiliin
hcumlarna ve retisine kar hl varolan sakncalara aldrmadan-, giderek yaygnlar. Hegel'in basarsn! kabullenmenin bir ifadesi de, 1829/30 renim ylnda
Berlin niversitesi rektrlne seiimesidir. Rektrl dnemine. Augsburg imparatoruna Reformasyoncu inan ilkeierinin verilmesinin 300. yldnm denk geir.
Hegel. bu vesileyle yapt konumada, Protestanlar tarafndan kazanlan dinsel zgrlkleri ver, Lutnercilii dinsel bilincin en st basama olarak deerlendirir.
Hegel, 1831 yaz ve sonbaharnda "Mantk Bilimi"nn ikinci basksn hazrlar.
Kitaba yeni bir nsz yazar. "Dnemin ilgilerinin bykl ve eitlilii" yznden kasami bir gzden geirie frsat bulamamtr. Hegel, "bugn, gnn yksek
grltsnn ve kendini beenmiliin sar edici -ve kendini onunla snrlamann
marklk olduu -gevezeliinin, yalnzca dnen bilginin tutkusuz sessizliine katlmaya yer brakp brakmayaca""' sorusunu ortaya atar. Yllardr salk sorunlarndan ekmektedir.

22

Wolfgang Fors ter

Daha Hegel hayattayken, Hegelci okul blnr. Hegel'den tutucu siyasal sonular karan bir akmn temsilcileri arasnda, yukarda sz edilen C.F Gschel vardr. Hegel'i kararl bir ilericilikle yorumlayanlar arasnda L. Feuerbach'n yan sra
Hukuk Fakltesi Profesr E. Gans yer alr. A. Ruge'nin bildirdiine gre, veliaht
1831'de Hegel'e, Gans'n tm rencileri cumhuriyeti yapt eklinde bir sulama
getirmitir. Hegel, bunun zerine 1825'ten bu yana Gans'a brakt hukuk derslerini yeniden kendisinin vereceini aklar. Ancak rencilerin kendi Hukuk Felsefesi
derslerine gelmediini grr. Gans yeniden gelene kadar beklerler. 116
Hegel, 14 Kasm 1831'de tahminen gittike ktleen mide hastal sonucunda
lr. Doktor raporunda, o zamanlar Berlin'i kasp kavuran kolera lm nedeni olarak gsterilmitir. 16 Kasm 1831'de, byk bir kalabaln katlmyla Dorotheenstadt mezarlnda, Fichte'nin yannda topraa verilir.
Hegel, yirmili yllarn Prusya burjuvazisinin, Prusya devletindeki dnemin reformcu
glerinin karlarn zl bir biimde dile getirmiti. Fransz Temmuz Devrimi deneyimlerinin, "Hukuk Felsefesi"nde ilan etii, burjuva toplumun elikilerinin uyumasnn tarihsel olarak gereki olmadn kantlad bir srada ld. Yaamnn
son ylndaki aklamalarnn ortaya koyduu gibi, Hegel, dnya tarihinde, retisinde uygun bir ifadesini bulmayan elikilerin belirledii yeni bir dnemin balangcn sezmitir. M. Buhr'un saptad gibi, felsefi yapt, "Alman ve dnya kltrnn
en byk ve bilimsel almalarndan
biridir. E.Gans. Hegel'in lm dolaysyla yazd yazda: "Hegel, geride ruhsal bakmdan zengin bir yn renci brakt. ama yerine kimseyi brakmad nk felsefe, imdilik dolamn tamamlamtr. lerlemesi, ancak yeri doldurulamayacak kaybmzn, keskin olduu kadar ak
ifade ettii yntem ve biimlerle malzemenin dnceli bir biimde ilenmesi olarak
kabul edilebilir.

NOTLAR:
1. Hegel'in Berlin'e atanmasyla ilgili olaylar konusunda, bkz. J. D ' H o n d t . Hegel in seiner
Zeit Berlin 1818-1831, Berlin 1973, s. 33-67. Hegel'in atanmasna taraftar olanlar arasnda Prusya hkmet bakan von Hardenberg, Prusya Kltr Bakan Altenstein ve Prusya
Eitim Bakanl Yksek retim Mdr Johannes Schulze bulunuyordu. Altenstein'n
Hegel'e verdii deere 1822'de von Hardenberg'e yazd bir mektup tanklk ediyor: " H e gel'in insan, niversite hocas ve bilge olarak olaanst deeri hakknda sanrm ne sylesem az.Bilge olarak deeri kabul ediliyor .Herhalde Almanya'nn sahip olduu en kkl, en salam filozof. Ama daha nemlisi insan ve nivesite hocas olarak deeri. Genlie son derece olumlu etkisi oldu."Hegeiin Berichten und Dokumenten seiner Zeitgenossen, Berlin 1971, s.241 Hegel'in atanmasna kar kanlar arasnda velahtm eilmeni ve
Bilimler Akademisi yesi Ancillon, kararl bir kar devrimci K.L. von Haller ve "Tarihi
H u k u k O k u l u " n u n ba Savgny vard.
2. G.W.F.Hegel. 22 Ekim 1818'de Berlin'de derslerinin alnda yapt konuma. Smtliche VVerke'in 20 Banden, yaynlayan H. Glockner, Stuttgart 19S8ff, C.8, s.36.
3. Age, s.9
4. Hegel'in 1818'e kadar olan almalar iin bkz. A. Gulyga, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Leipzig 1974; G. Biedermann, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Leipzig-Zena-Berlin
1981.
5. F.Engels, Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu, MEW, C.21, Berlin 1981,
s. 269/270.
6. G . W . F . Hegel, Felsefe Sistemi, Birinci Blm, Mantk: Smtliche Werke, cilt 8, s.190
7. Age. s.190

Klasik Alman

Felsefesinin

Zirveye

Ulamas

1J_

8. G . W . F . H e g e l . Felsefe Sistemi, kinci Blm, Doa Felsefesi, C.9, s.58

9. H . Z . Treder, " A r l k " , " A t a l e t " . " K t l e " ve " K u v v e t " zerine Hegel; Bilme Cesareti.
G.W.F.HegeFin Feisefeve Katklar:. Yaymlayan M . B a h r / T . I . O i s e r m a n , Berlin, 1981,
s.204-211 (Schriften zur Philosophie und ihrer Geschichte, 28)
10. G . W . F Hegel, Felsefe Sistemi, kinci Blm, Doa Felsefesi: Smtliche Werke C.9, s. 25".
11. G . W . F . Hegel, Felsefe Sistemi, nc Blm, Ruh Felsefesi; Smtliche Werke, C.10,
s. 31.
12. F. Engels, Almanya'da Devrim ve kar-Devrim; M E W , C.8, Berlin 1960, s. 15/16
13. J. D ' H o n d t , Hegel ve Donemi s.24/25. Hegel'in Berlin'deki etkinlik dneminde siyasal
tavrnn sreklilii iin ayrca bkz. H . Klenner, Hegelci H u k u k Felsefesinin Farkl Deerlendirmeleri. M. B u h r / 3. D ' H o n d t / H . K l e n n e r , "Gncel A k ! ' ' , Drei Studien zur Philosophie Hegels Berlin 1985. s.67-109.
14. Age, s.133
15. Hegel'in Berlin'de grd tepkiyi " H a l l e Yllklar" anlatr: "Balangta (yani Hegel'in Berlin'deki ilk yaryllarnda) yeni filozofun evresi olduka sakindi. Karanlk, g anlalr dili ve uzayan, burundan gelen, nlayan, kesilen anlatm rktyordu. lk sok atlatldktan ve o n u n hayranlk verici tavrna ve diline bir kere alldktan sonra, yava yava Berlin tarznda ilgi gsterilmeye baland: Bir ok deyileri nezih topluluklarda, mesela renciler arasnda ilginlik, anahtar szier oluyor, onu olaanst anlaimazlna
ramen anlamaya alyorlar, kendiliinden, kendi iin, kendiliinden ve kendi iini tartyorlar ve sonunda varln ve hiliin zdesliindeki byk paradoksu kavrama, bylelikle de sistemin asi anahtarn bulma sevincini yayorlard. T m snflardan gelen dinleyicilerinin says gzle grnr biimde artt ve yirmili yllarn basnda biimsel olarak
artk bir Hegel okulu vard." (adalarnn Belgeleriyle Hegel, s. 203).
16. adalarnn Belgeleriyle Hegel, i. 94. Hegel'in dinleyicileri arasnda Berlin'deki ilk yllarn geiren ve 1821-23 yllarnda Bonn ve Gttingen'de balad hukuk renimini srdren H. Heine vard. Hegel'in Mantk ve Metafizik, Din Felsefesi. Hukuk Felsefesi, Anropolo.ii ve Psikoloji. Dunva Tarihi Felsefesi derslerine katld. Berlin'de, Yahudilere Prusya'da Hardenberg Reformlaryla verilen haklarn yeniden kstland bir dnemde Yahudi vatandalarn eit haklara kavumas iin alan bir eitim dernei oian "Yahudi Kltr ve Bilim Dernei"ne ye olan Heine. Hegel'in felsefesinden aka dile getirdiinden
daha ok yararlana;. (Bkz. \Y. Heise. "Heine ve Hegel; Realistik und Utopie, Berlin 1982.
s. 256). Ancak otuzlu yllara denk dsen, ama daha nceleri aigianan etkilere kadar uzanan, Hegelci tarih ve toplum anlaynn alnmas Heine'de giderek olumakta olan, radikalleen bir kar tavra baldr. Heine, zellikle Hegel'in Tarih Felsefesi'ndeki geliim
dncesini -elbette sistemin tutuculuu dnda- benimsedi. Geliim dncesi. Heine iin.
ncelikle tarihsel perspektifin kavranmas ve temellendirilmesinin arac idi. Heine, "Alm a n y a ' d a Din ve Felsefenin T a r i h i " yazsnda Hegel'i. Kant ve Fiche'yi byk lde
asan, " A l m a n y a ' n n Leibniz'den bu yana kard en byk f i l o z o f " olarak niteler. (Bkz.
H . Heine. Zur Geschichte der Religion und Philosophie in Deutschland, yaymlayan: H.
K a u f m a n n , C.5, Berlin-Weimar 1980, s.300). Hegel'den farkl olarak, Saint-Simoncu dncelerle badaan duvusalc-panteist bir temel tavr.alr. Heine, panteizmde, Almanya'nn "gizli d i n i " n d e . tanrsalln bu dnyada ikin olmasnda. Alman felsefesinin geliiminin, kendisinin de benimsedii ana bileeninin grr. Bylece insan, ona gre, tanrsalln en yce deerine eriir. Heine iin, panteizminin demokratik sonucu, halklarn
maddi mutluluunu her biimde destekleme grevidir.Almanya'da Hegel'in temsil ettii
felsefi devrim, kkl bir siyasal devrimin radikal toplumsal dnmlerin n kouludur.
Alman felsefesinin dnce derinliine. Almanya'nn nndeki siyasal deiimin kkllu denk decektir. Heine, yle der: " A l m a n felsefesi nemli, tm insanl ilgilendiren bir konudur ve nce felsefemizi, sonra devrimimizi ilediimiz iin sulanacamza
veya vieceimize ancak en son melekler karar vereceklerdir." (Age. s. 305) Alman devrimi, sakin ve yumuak bir devrim olmayacaktr. nk ncesinde Kant eletiri. Fichteci aknc idealizm ve doa felsefesi vardr. Hegel'in felsefeyi izleyici bir reti olarak grmesine karlk, Heine iin felsefe, toplumsal yaam srecini gelecee doru hareket ola-

24

Wolfgang

Frster

rak kavramann ruhsal lemeli, siyasal eylemin aracdr. Sonralar, krkl yllarda. Heine,
balangta Hegel'e ynelen tarihsel diyalektii komnist hareketin hedefiyle zdelemeye kadar gtrr. yle der: "Proletaryann var olana kar mcadeleindeki liderleri, en
ilerici ruhlar, Byk Okuiun filozoflardr. Onlar, doktrinden eyieme, yani tm dncenin en son amacna geerler." (H.Heine. Almanya zerine M e k t u p l a r " : Werke und Briefe in zehn Banden, C.7, s. 307). "Byk O k u l " . Kiasik Alman Felsefesi, burada da dncenin k noktasdr.
I". L. Feuerbach. "Feuerbach'tan P.J.A'va 21 Nisan 1824 tarihli mektup": Gesammelte Werke,
yaymlayan: W. Scnuffenhauer. C.T. Briefwechsel I (18P-1839), Berlin 1984. s. 42.
18. L. Feuerbach. " F e u e r b a c h ' t a n P . J . A ' v a 24 Mays 1824 tarihli m e k t u p " ; Age, s. 46.
19. L. Feuerbach. " K . D a u b ' a 1824 Eyll tarihli m e k t u p " : Age, s. 5?
20. L. Feuerbach."K. D a u b ' a 20 Ocak 1825 tarihli m e k t u p " : Age- s. 6!
21. "Nasl ki, kavram hereyi affeden mutlak kutsal adaletse, nasl ki ona. kendiliinden olm a m a , aksine ondan nce koyulan ve kaybolan, kendinden baka hibir eye izin vermeme layk grlyorsa, benim iin teoloji de ylece, kendinde tm gereklik olan kavramn
bilimi nnde kayboldu ve tm yaamm ve faaliyetimi btnyle ona adama karar vermeme yol a t " , Age, s.60
22. L. Feuerbach. " F e u e r b a c h ' t a n P . J . A ' v a 22 M a n 1825 tarihli m e k t u r " ; Age. s.70
23. L. Feuerbach. " F e u e r b a c h ' t a n P . J . A ' v 10 Nisan 1825 tarihli m e k t u p " : Age. s.79
24. Feuerbach. Hegel'in zerindeki etkisi hakknda sonralar syle yazar. "Eve:, baka bir
manevi selefimize gore Hegel ile daha yakn ve etkileyici bir ilikim vard, onu ahsen tanyordum. ki yl sresince dikkatli ve tutkulu bir dinleyicisi oldum. Berlin'e geldiimde,
ne istediimi, ne yapmam gerektiim bilmiyordum, ylesine danktm.Fakat bir yar
vl dinlemekle oktan kalbimi de. beynimi de verii yerine oturtmutu. Ne istediimi, nc
yapmam gerektiini biliyordum: Teoloji deil, felsefe! Samalamak ve hayal kurmak deil. renmek! nanmak deil, dnmek! Kendimin ve dnyann bilincine varmam salayan. o oldu. Nasil Berlin'e o zamanlar ruhsal doum verim diyorsam, o aa ikinci babamd. O. bana bir retmenin ne olduunu duymay ve yaamay retti... O nedenle
ona en icen kran duygularyla balym... Yan. Hegcl hocamd, ben rencisiydim.
Bunu yadsmyor, bugn biie kran ve sevinle kabulleniyorum" (K. Grn. L. Feerbach n seinem Briefwechsel und Nachlass. iki C.. Leipzig-Heidelberg 1874. cilt i. s.38"
25. L. Feuerbach. " G . W . F . Hegel'e 22 Kasm 1828 tarihli m e k t u p " : L. Feuerbach. Gesammelte Werke. C. 17, s. 107.
26. Age.
27. Bkz. W. Schuffenhauer. Vorbemerkung zum Band i der Gesammellen Werke von Feuerbach. Berlin 1981. s. LXI
28. Bkz. L. Feuerbach, Gesammelte Werke. C . I I . Kleinere Schirften 4. Berlin 1972, s. 9
29. L. Feuerbach, "Felsefi zgemiimin Karakteristikleri zerine P a r a l a r " : Gesammelte
Werke. C.10. Kleinere Schriften 3, Berlin.
30. G . W . F . Hegel. Grundlinien der Philosophie des Rechts oder Naturrecht und Staatswissenschaft im Grundrisse. E. Gans'n yaynna gre vavmlavan ve bir ek verer.: H . Klenner. Berlin 1981.,s.25
31. "Kiilik, zaten hukuksall ierir. Kavram ve soyut, bylelikle de biimsel hukukun kendi de sovu olan temelini oluturur. O vuzden hukuk ovle buyurur: Bir kisi ol ve bakalarna da kisi olarak sayg gster." (Age. s. 73)
32. Age, s. 80
33. Age. s. 188
34. Age, s. 221
35. Age. s. 232
36. Age, s. 268
3 / . Bkz.. T. 1. Oiserman. "Diyalektik Materyalizm ve Felsefe T a r i h i " : Philosphiehisorische
Studien, Berlin 1982. s. 186
38. Monarkn kadiri mutlak olma iddiasyla Hegei alav eder: " M o n a r k n dncelerini kavramak cn, tanrnn krallar atadn sylemek yetmez. nk tanr hereyi ve en kt-

1J_
Klasik Alman

Felsefesinin

Zirveye

Ulamas

sn de yapmtr" (G.W.F. Hegel, Grundlinien der Philosophie des Rechts, s. 330/331)

39. H. Klenner, " Z a m a n n d a Hegel'n Hukuk Felsefesi"; G . W . F Hegel. Grundlinien der Philosophie des Rechts oder Naturrecht and Staatswissenschaft im Grundrisse, s. 604. Hegel'in Hukuk Felsefesi iin zellikle bu kitaptaki H. Klenner'in yazsna baknz.
40. G . W . F . Hegel. Vorlesungen ber die Philosophie der Weltgeschichte, yay.: J . ' H o f f m e i s ter. C . l , Berlin 1970, s. 161
41. Age. s. 152
42. Age, s. 81
43. Age, s. 42
44. Age. s. 95
45. Age, s. 121
46. G . W . F . Hegel. Voriesurgen ber die Philosophie der Weligeschichic. C.3. Berlin 1870.
s. 267
47. Avni verde.
48. G. W. F. Hegel. Vorlesungen ber die Philosophie der Weltgeschichte. C.3. Berlin 1970,
s. 570
49.. Age. s. 575
50. Age. s. 720-721
51. Age. s. 745
52. G . W . F . Hegel. Vorlesungen ber die Philosophie der Weltgeschichte. C.4. Berlin 1970,
s. 854
53. Age, s. 887-88S
54. Age. s. 913
55. Age. s. 925
56. Ayn yerde.
5". Age. s. 926
58. G.W .F. Hege!. Vorlesungen ber die Philosophie der Religion: Smtliche Werke. C. 15.
s. 50
59. G. Stiehier. Der deutsche Idealismus von Kanl bis Hegel. Berlin 1970. s. 22"
60. G . W . F . Hegei. Vorlesungen ber die Philosophie der Religion: Samtliche Werke. C. 16,
s. 176
61. Age, s. ISO
62. Age. s. 192
63. Age. s. 206
64. Age. s. 339
65. G. W. F. Hegel. Vorlesungen ber die Philosophie der Geschichte, C. 4, s. 878
66. G. W. F. Hegei. Vorlesungen ber die Philosophie der Religion: Samtliche Werke. C.16.
s. 344
67. Age, s. 342
68. Age, s. 313
69. Age, s. 348
70. Age. s. 341
71. G. Stiehler. Der deutsche Idealismus von Kanl bis Hegel, s. 260
72. G.W.F. Hegel. Vorlesungen ber die Philosophie der Religion: Smtliche Werke. C. 16.
s. 380/381
73. G. Stiehler. Der deutsche Idealismus von Kant bis HegSl, s. 251
74. G . W . F . Hegel. Alntlar ve Notlar: G.W.FV Hegei. Berliner Schriften. Hamburg 1956.
s. 688. Hegei. Heidelbere'en rencisi F. \Y. Hnrich'in (1794-1861) " D i n ile Felsefenin
lc likileri" kitabna bir nsz yazar. Hinrich, Hegel'e 25.1. 1822'de yazd bir mektupla. onun sayesinde tamamen eisik bir dir. anlayna kavutuunu, buna gre bilimin
Hristiyanln en byk sonucu olduunu bildirir. (Bkz. Briefe von und an Hegel, C. 2,
yay.: J. Hoffmeister. Berim 1970, s. 298).
75. G . W . F . Hegel, "Hinrich in Din Felsefesine n s z " , in: Smtliche Werke, C. 20, s. 4
76. Varnhagen von Ense, Tagebcher C. 1, Leipzig 1861. s. 169

26

. Wolfgang

Frster

77. G.W .F. Hegel, "Felsefe Tarihi Dersleri", Samtliche Werke, C. 17, s. 28. Hegel'in felsefe
tarihi zerine grleri iin bkz. T. 1. Oiserman, "Diyalektik Materyalizm ve Hegelci Felsefe Tarihsel Sre K u r a m " . Vom Mute des Erkennens, Bestrge zur Philosophie G . W . F .
Hegel, s. 109-129
78. G . W . F . Hegel, Felsefe Tarihi Dersleri, in: Samtliche Werke, C.17, s.29
79. Age. s. 29-30
80. Age, s. 75
81. Age, s. 318
82. Age, s. 327
83. Age. s. 349-350
84. G. W. F. Hegel, Felsefe Tarihi Dersleri, in: Smtliche Werke, C. 18. s. 170
85. Age, s. 298
86. G. W. F. Hegel, Felsefe Tarihi Dersleri, in: Smtliche Werke. C.19, s.331
87. Age, s.423
88. Age. s.36
89. Age, s.510
90. Age.
91. Age. s. 511
92. Age. s. 534
93. Age. s. 552
94. Bkz. M. L i n d n e r i n 19. yzyln ilk on yllarnda Berlin'deki estetik dnce zerine yazs. Klassische Deutsche Philosophie in Berlin, yav.: Worlfgang Frster, Akademie-Verlag,
Berlin 1988.
95. G . W . F . Hegel, Solger'den Kalan Yazlar, in: Smtliche Schriften, C. 20, s. 162
96. G. W. F. H e g e l . " H a m a n n ' n Yazlar", Age, s. 253
97. Age, s.253-254
98. Age. s.205
99. Age. s.206
100. Age, s.207
101. Age. s.208
102. Age.
103. Age, s. 253
104. \1. Buhr. Der Mut der Wahrheit. 150 Zahre Nach Hegel. DAC Bilimler Akademisi Oturum Raporlar, Gesellschaftswissenschaften, 8/1982. s. 22
105. G.W.F. Hegel. "Hristiyan rianc Bilgisiyle likili Olarak Bilgisizlik ve Mutlak Biigi zerine
Vecizeler. Zamanmzn Felsefesini Anlamak in Bir K a t k " . Yazan, Carl F. Gschel.
n: G.W.F. Hegel. Smtl. Werke, C.20, s.313
106. G . W . F . Hegel, "Hegelci reti ya da Mutlak Bilgi ve Modern Panteizm zerine Genelde
Felsefe ve zelde Hegel'in Felsefi Bilimler Ansiklopedisi zerine" yazlarnn eletirisi.
Age, s.340
107. Age. s. 362
108. G.W.F. Hegel, ber die Grundlage. Gliederung und Zeitenfolge der Weltgeschichte, Mnih
Ludwig-Maximilian niversitesi'nde Josef Grres tarafndan Konferans. Age, s. 420
109. Age, s. 422
110. G . W . F . Hegel, " b e r die Engliscihe Reformbill", Age, s.378-479
111. Age, s.479
112. Age, s.511-512
113. H, J. Sandkhler, Geschichte, Gesellschaftliche Bewegung und Erlanntnisprozess, Berlin .1984, s.96
114. Agt. s.97
115. G . W . F . Hegel, Mantk Bilimi. 2. Baskya nsz, in: Samtl. Werke, C. 4, s. 35
116. Bkz. Hegel in Berichten Seiner Zeitgennusse, s. 437-438
117. M. Buhr. Der Mut der Wahrheit. 150 Jahre nach Hegel, s. 9
118. Hegel in Berichten und Dokumenten Seiner Zeitgenussen, s. 496

Felsefe Sorunlar

hegel'in toplum felsefesi

ve halklarn ibirlii dncesi

nelli motroilova
franszcadan eviren: yakup ahan

Her tarihsel dnem ve her zgl sosyal durum, Hegel felsefesinin btnln oluturan kimi dnceleri ve grleri yeniden deerlendirme yoluna giriyor. Byk Alman filozofunun, (hukuk felsefesinde) nesnel tin retisinde ve tarih felsefesinde gelitirilmi olan hkmran devletlerin ibirlii ile ilgili genel-geer, yani zorunlu ve
ussal ilkeler zerine fikirleri; insanln ve onun binlerce yllk uygarlnn tartma
konusu olduu gnmzde, giderek daha ok dikkatleri zerine ekmektedir. Burada bizim yapacamz zmleme de, Hegel'in grnde bizce ok nemli olan ve,
ayn zamanda, ok gncel bir nitelik tayan sorunlar yanstan kimi fikirlerle ilgili
olacaktr.
Halklarn bar iinde bir arada yaamas fikrini savunabilmek amacyla, yine Hegel'in kimi ilkelerine dayanan ada filozoflarn yazm olduu btn bir dizi yapt
da, 1 Hegel'in, halklarn karlkl etkileimi sorunlarn ortaya karmasnn ne denli
gncel olduunu vurgulamaktadr. Ancak, tarihsel geliimin bugnk aamasnda
bar ve ilerleme adna halklarn ibirliinde sorunlar hi grlmedik bir arlkta
ve dramatik bir biimde ortaya ktklarndan, bence Hegel'in kimi fikirleri ve formlasyonlar da eletirel bir zmleme konusu yaplmak gerekir.
Hegel'in yaptlarnda, her eyden nce de Hukuk Felsefesinin lkeleri'nde, halklarn yaamsal etkinlii ve ibirlii temas, zmlemenin diyalektiinde; zellikle de
sosyal-tarihsel alana uyguland kadaryla, biricik' in (tekil'in), tikel'in ve genel'in
kategoriksel yapsnda'yer alr. Hukuk felsefesinin (nesnel tinin zmlenme alannn) ve onunla birlikte, evrensel tarih felsefesinin, Hegel'in aka benimsemi olduu diyalektik-mantk emasna bal klnd bilinen bir konudur ve bunun elikili
anlam da, destekleyici kantlarla, gen Marx tarafndan akla kavuturulmutu.
te yandan, yine Marx'in belirttii gibi Hegel'de mantk davas, kimi zaman dava-

28

.Ve///

Moroilovg

nn mantna; yani sosyal t'enomenierin ve en bata da, kamu hukukuyia ilgili fenomenlerin zgl zmlenmesine egemen durumdadr. Ayrca, btn aratrma, diyalektik kayglara gre dzenlenmitir, bu da birok bakmdan yararl olmu ve Hegel'i, kendi dnemlerinden sonra da yaayan byk fikirlere gtrmtr. Byk
filozofun biricik (tekil), tikel ve genel diyalektiini, halklarn tarihsel ibirlii sorunlarna uygulamak istemesi bile, tarihsel adan gelecei olan (vaatkr) bir tutumdur.
Tikei ve tekil (biricik) kategorileri, Hegel'in kendi zaman iin ok nemli ve bugn iin de gncel olan, halklarn ve devletlerin tarihsel geliiminin zgnl, biricik somut deneyleri, bamszlklar dolaysyla hkmranlklar sorununu ortaya koyarken dayanm olduu kategorilerdir.
Hegel devletin hkmranl ilkesini savunurken, bilindii gibi, devlet bamszlklarn kazanmakta ve savunmakta olan (Almanya da iinde oimak zere), Avrupa
halklarnn srdrd son derece etin savamdan esinleniyordu. Yeni devlet birimlerinin doduu ve uluslararas arenada kendilerini tantmak iin savat gnmzde de Hegel'in fikirlerinin bylesine gncei olmas, ite bu yzden artc deildir. Burada nemli olan. son hesaplamada evrensel'i (genei'i) dnya tarihi gelimesinin dorultusu ve amac gibi gren Alman filozofunun da, zel stne fikrinin,
yani devlet birimlerinin kesin oiarak hkmranlk ilkesinin, bamszlnn tartlmasna da ayrntl olarak girmi olmasdr. yle yazyordu: "'Devlet olarak halk,
(ulus), tzsel ussall ve doiaymsz gereklii iinde Tin'dir; yleyse, yer yznde
saltk gtr : bunun sonucu olarak, devlet, br devletlere oranla yksek bir bamszlk iindedir. Baka bir devletin karsnda bu biimde var oimak. yani onun
tarafndan tannm olmak, devletin ilk saltk yasalln (meruiyetini) oluturur." 2
Hegel, bir devletin baka bir devlet (ya da bakalar) tarafndan tannmasnn aslnda biimsel bir nitelik tadn; ama, "herhangi bir devletin gerekten kendinde
ve kendi-iin var olan bir devlet olmasnn, onun kendi ieriine, yapsna (anayasasna) ve durumuna bal olduunu"
beiirliyordu. Devletlerin tannmas elbette
nemlidir: nk, biimsel ve dtan gelen bir ey olsa da, bu tanma onun hkmranln onaylar. A m a . der Hegel, bir aevietin "varlk gc" kendisiyle birlikte tannmasnn gvencesini de getirir; bunun iin, diplomatik bir senetle, belgeyle bu tanmann ifade edilmesine gerek yoktur." 4 (yice anlalabilmesi iin bu savlar Hegel sisteminin teki ilkeieri ve fikirleri ile; szgeiimi. kimi dzenli geliim olanaklarnn "gereklii", gerein "ussall", tanma ve tannma fikirleri ve daha bakalaryla bantl duruma sokmak gerekir.)
mrl devlet*birimlerinin "varlk gc", yani gerek doumlar, glenmeleri
ile. baka devletlerce biimsel bir yolla tannmalar arasnda Hegel'in koymu olduu ayrm, kuramsal adan dorudur ve gerek tarihsel pratii karlar bizce.
"Uluslararas Kamu H u k u k u " blmnn byk fikirlerinden biri; uluslarn, devletlerin kendi uluslararas politikalarnda ve d siyaset konusunda da. br devletlerin eylemlerini deerlendirmede, zel biricik'in (yani, tikel-tekil'in) mantki oiarak
nesnel diyalektiinin hesaba katlabilmesi iin, nemii olan aka ortaya koyar.
Bir devletin yasail, Hegel'e gre, o devletin "sadece bir i iidir"; ama, teki
devletlerin tanmas (ya da tanmamas) ile tamamlanmak gerekir "ve bu da esast r " . ! Buradan da bir gereklik ortaya kar. Buna gre, her deviet, br hkmran devletlerin bamszlna sayg gstermekle ykmldr. Ayrca, Hegel'in sosyalfelsefi zmlemesinde, nemli olan nokta, onun ykmllk koymakla yetinmemesidir (hukuk gibi normatif bir alma alannn borlulua ve istee sk skya bal
olmasna karn). Burada tikel (zel), ona gre, zglln ikinliiyie, yani, her devlet

Hegel'in Toptum

Felsefesi

| 3J_

biriminin amalarnn, grevlerinin, karlarnn biricikliiyle dile gelir kesinlikle. 'Ancak, devletlerin kendi aralarndaki ilikinin temeli (ilkesi), her birinin ayr ayr hkmranl olduu iin. birbirilerine gre doal durumda bulunurlar ve hukuklar
da, kendileri stnde bir g oluturan, genel bir iradede fiili bir gereklik gstermez; tersine, her birinin zel iradesinde bir gereklie sahip o l u r . " 6 Baka bir deyile, Hegel. kendi dneminin ve arkasndan geiecek dnemin tarihinin somut akyla ilgili batan sona gereki bir anlay iinde, yalnzca ikiniii deil; 'zel'in
aniamn da. genei oiarak ok nemli bilinen, zel devletlerin karlar, gelecekleri,
geiiim eilimleri arasnda ayrmlar da gsterir. Hegel, zel'in her zaman "'belirlenmi bir zgln" biimine girdiini ve uluslararas arenada hayali, soyut devletlerin deil, "somut btnlklerin" '' kar karya geldiklerini vurgularken de yine gerekidir.
Deviet kurulular, aniam ve tanm bakmndan yledirler ki zel ve belirli karlardan harekete geerler. "Devletin asl zenginlii, kendi zgl kar iinde, anlamalardan doan zel ilikiler de iinde olmak zere, belirlenmi d koullarda ve
bir durum iinde, zei bir deviet oiarak kendi zenginliidir." ' Bylece, Hegel'in
mant izlendiinde, hkmran devletlerin u ya da bu biimde anlalan z karlarn savsaklamalarn ummak, gereki olmayan bir tutum oiur. Herhangi bir devletin zenginlik bakmndan, 'zel' ve "zgl' kar bakmndan kendini zarara uram grmesi, iki deviet (ya da kart iki kme deviet) arasnda salam ve adil ilikilerin kurulmasna yer brakmaz.
Hegel. bir deviette olup biten her eyin, baka bir devletin bireylerince deerlendirilmesinde, soyut bir ahlkla dlmesine kar da yine bir uyarda bulunur. " Ahlkla siyasa arasndaki kartlk ve birincisini ikincisine uydurmak gereklii, belli bir
sre, birok tartmalara voi am bulunan, gncel bir konu olmutu. Bu vesileyle,
burada genei bir uyanda bulunmak gerekir: Bir devletin zenginlii, zel bir bireyin
zenginliinden baka bir anlam tar ve etik tzn, yani devletin kendine zg, doiaymsz, deneysel bir varl, yani hukuku vardr; bu, soyut bir varlk iinde deil,
somut bir varlk iinde bulunur. Ahlk buyruklar gibi karlanan, bir ok genei dncelerden biri deil, bu somut varlk yalnzca devletin edimlerinin ve davrannn
ilkesi olabilir.'" 0
Grmze gre Hegel. burada, daha nce Hukuk Felsefesinin lkeieri'nde for^
mie etmi olduu bir fikri pekitirmek ve gelitirmek istemektedir sadece; bu fikre
gre, belli bir deviet dzeni (gereklie gemi olduu, varlk gc kazanm bilindii iin), halkn tarihi ve tini olan salam bir "kk sistemi"ne sahiptir. "Tinin ancak
kendi stne sahip olduu bilgiyle gerekletii gibi ve devlet de bir halkn tini olarak, ayn zamanda, bu haikn yaamnda btn durumlara szp giren yasa, yeierinin gelenekleri ve bilinci olduu gibi, beili bir halkn temel yasas (anayasas) da kesinkes bu halkn kendi z- bilincinin kltr derecesine ve yapsna baldr. Bu halkn znel zgrl ve dolaysvla, temel yapsnn gereklii de ite bu bilinte
yatar." 1 1
Hegel, elbette, bireylerin ve birey kmelerinin, kurumlarn (lke iinde ve darda), devletin yerleik esas kuruluuna (constitution) karn deiik tavrlar koyabileceklerini yadsmaz. Deerlendirmeler, en bata ahlki olanlar onaylayc ya da sert
bir biimde eletirel olabilirler ama, filozof, belli bir devletin gerek tarihsel kkenlerinin, i ve d politikasnn derinden kavran yerine, ahlk ve deerbilim asndan mahkm edilen yeterince salam bir devlet dzeninin olsa olsa uydurma bir ey
olacan sanmak, yanlsamadan teye bir ey deildir; nk, Hegel'e gre "bir ana-

30

Netli

Motroilova

yasa (esas kurulu) uydurulamaz; buna yzyllarn emei; bir halkn barnda oluup gelimi biimieriyle. ussaln bilinci ile ide'nin de iin iine karm olmas gerekir." 1 2
te srf bu yzden, kimi reformcularn, Hegel'in dedii gibi, daha ussal, adil ve
zgr olduu hkmedilen baka bir anayasay "halka apriori olarak vermek" gibi
topyac niyetleri (hevesleri) hi amaz bir biimde, yrrlkteki kamu hukuku ilikilerinin gerek ve salam duvarna arpp paralanr.
Bundan tr, devletlerin yaamnda ve karlkl ilikilerinde zel-Hegel'e gre,
sosyai-ekonomik geliimin zorunlu, mantki ilkesidir. te filozof bu noktay saptadiktan sonra, byk bir tarihsel gerekilik rnei gsterir. Ayrca, devletteki bu
zei'in ikinliini lkeler ve halklar arasndaki ilikilere kartrdn; yle ki. zel'in tmyle soyut bireylerin eylemleri ve dolaysyla, onlarn yeniden-kmeienmelerinin,
kurumlarnn, somut kurulularnn biiminden daha baka bir yolla tarihsel sre
iinde kendini gstermediini ok iyi grr. "Karlkl ilikilerinde devletler zel bireyler gibi davranrlar. Bunun iin, bu ilikiler geni lekte olaylar boyutlanmasna, tutkularn, karlarn, amalarn, yetenek ve erdemlerin, iddetin, adaletsizliin
ve ktln, dsal rastlantnn ve isel zgln son derece kvrak oyununa yol
aarlar. Bu artk bir oyundur, bu oyunda etik btnln, yani devletin bamszl rastlantya kalmtr." 11 te bunun iin, Hegel'in dedii gibi, btn "uyanlabiliriik", "bir etkinlik alan dnda yaratlabilir 14 . Gemiin ve ada dnemin gerek tarihi, bu gzlemin tm akla yatknln pekitirmektedir."
Biricik (tekil) de, demek ki, devletler aras ilikilerde zel'e skca kavumaktadr,
onun varlnn ve davurumunun bir biimi olmaktadr. Hegel'e gre, hkmran,
bamsz bir hakin yaantsnn biriciklii (tekillii), btnl tarihin belli bir momentinde, bir devleti (yani, gerek anlamda, onu oluturan btn bireyleri, yntemi
somut btnlkleri iinde alnan kurumlar), bir eit kiisellik dnda "bireylik"
gibi grmeye yol a a r . " . . . Devlet bir bireyliktir.." 15 der Hegel ve bu szn yle
aklar: "Bireylik yani, srf kendi-iin-varlk br devletlerle bants iinde kendini belli eder, bunlarn da her biri, tekilerine kar bamszdr. Hakiki devletin kendiiin-vari, bu bamszlk iinde ampirik bir varlk kazandndan, bir halkn temel
zgrl ve en byk onuru da yine bu bamszlktan ibarettir.'" 6
zei'in egemenlii devletlerin karlkl etkileiminde ikin olduuna ve kendi biricikliine (tekilliine) bal olduuna gre (nk, zel, .N.), tutkularn oyununa
(kaplmaya, .N.), zel bireylerin, zel siyasal glerin "uyarlabilirlii"ne yatkndr. Bu durumda, devlet, hep bir i sava, kanlmaz atmalar arenas ve d siyaset de parasal karlarn ynettii, devletleraras ilikiler alan olarak kalacaktr anlamna gelmez mi? Bu durum, devletleraras sert atmalarn sava yoluyla zlebileceklerini anlatmaz m? Kant ve Hegel dneminde sistematik bir yolla gelitirilen
hi bir toplum felsefesi bu yaamsal sorunlardan kurtulamamtr. Hegel'in getirmi
olduu yantn zgnl, sadece drst bir tarihsel - felsefi zmleme ltlerinin
gerektirdii deil, ayrca, iinde yaamakta olduumuz durumda, bar ile sava sorunlarnn ortaya kyla doan byk kaygnn gerektirdii tam bir inanla ve ciddiyetle deerlendirilmelidir.

Alman klsik dncesinin sosyal-felsefi fikirleri, karmak ve elikili tarihsel koullar altnda olumutur. Ancak, bu makalenin erevesi iinde bunlarn hepsini in-

Hegel'in

Toptum Felsefesi

3J_

ceiemek olana bulunamaz elbette. mdi, iyice anlalmas gereken bir nokta var burada bize gre: Tarih ylesine aka elikili, hatt paradoksal bir gelime gstermitir ki, ou zaman sava ve bar stne sert bir tartma srasnda formle edilen, birbirine kart yarglar, yaamn gerek zgllklerine, karmak tarihsel olaylarla balanmtr. Bu yzden, Fichte ile Hegel kurtulu savalarnn zel ahlki anlamn vurgularken haklydlar. Ama, savalarla bitkin den Avrupa halklarn " s rekli bar"a arrken de Kant haklyd.
Sava ve bar stne Hegel'in koymu olduu tavrlar, Kant' srekli bar incelemesine kar am olduu tartmayla skca iiedir. Ortaya konulan bu iki tavr
ve tartma, bana kalrsa, kkten deiik bir deerlendirmeyi gerektirmektedir ve iki
yan ve iki eilimi belirlemektedir.
Bu yanlardan biri, Hegel'in, en bata zorunluya, yani insan tarihinde gerek ile
mantksal'a dayanma eilimine baldr. Ona gre rastlant borluluk ve dilek, normlar
ve idealler ancak, mantksal, zorunlu ve gerek balamnda anlalabilir. zeiikle,
bildii tarihin (ve gerekten, daha sonraki tarihle elikisiz olan) gerekliini dnerek, Hegei, Hukuk Felsefesinin lkeleri'nin 334. paragrafnda yle der: " . . . Devletleri birbiri karsna karan rekabet iinde, (bu devletlerin) zel iradeleri aralarn?
daki gr ayrlklarn grme yoluyla bir sonuca vardrmadklarnda, savatan
baka bir zm yolu kalmaz artk." 1 7 Kimi zaman savan olduu gibi hakl gsterilmesi, ite Hegel'in bu szlerine dayandrlr. Oysa, bana gre, burada olgusal
bir saptama, hani nerdeyse bir totoloji var: Eer devletler bar yollarla gr ayrlklarn gideremezierse, birbiriyle savaa tutuurlar. Filozof, dsal bir rastlant olarak sava fikrinin, derin bir felsefi kuram asndan ne denli alm olduunu gstermeye alyor bence. Sava konusunda yazm olduu kesinlikle u: " . . . Kavramaktadr ve felsefe, (savan .N.) salt rastlant olduu grn ortadan kaldr mtr ve onu bir grn olarak almtr ve bu grnte z, yani zorunluluu bulmutur.'" 8 Aslnda, savan temel, mantki kaynaklarn (nedenlerini) ortaya karma abas, sosyai-felsefi kuram yolunda ileri bir admdr. Hegel'in kimi somut dnceleri, ite bu balamda, ama yalnz bu balamda dikkate deer niteliktedir. Szgelimi, savataki bir devletin politikas, gerekte, sava-ncesi politikasmn bir uzants,
hedeflerinden kimilerinin gerekletirilmesidir. ("Baaryla sonulanan savalar ierdeki karklklar nlemi ve ierde devletin gcn pekitirmitir"); "sava halin-,
de... zel olann ideailii (dnsellii) kendi hukukuna kavuur ve bir gereklik olur"
dncesi; baka bir deyile, savalar "gelip geici eylerin ve zenginliklerin
beyhudeliini" arka plana iter've bir btn olarak devletin karlarn sahnenin nne karrlar, vb. gibi dnceler bunlar arasndadr.
Savalar, sava-ncesi devletler arasnda yaplm olan birok anlamann rkln de ortaya karr, derken de Hegel hakldr. Hegel, Kant' devletler arasndaki geici ve kara dayal balamalara ar gven gstermesiyle de eletirir: "Srekli bar ou zaman insanln ynelecei bir ideal gibi gsteriliyor. Szgelimi Kant,
prensler arasnda federatif bir birlik, devletler arasndaki atmalar zecek bir konfederasyon neriyor; Kutsal Balaklk da, kurucularnn kafasnda, bu trden bir
konfederasyon olacakt. Ne var ki, devlet bir bireyliktir ve yadsyp olumsuzlama
da bireyliin znde yatan bir eydir. te bunun iin, eer birok devlet bir aile kurmak zere aralarnda birleirse, bu birliin, bireylik kurmas dolaysyla, kendisi iin
bir muhalif (karsnda bir varlk), bir dman yaratmas gerekecektir." 20 Hegel,
o dnemde Avrupa devletleri arasndaki balaklklarn rklnden ve kara
dayal olularndan sz etmekte ok haklyd; ite bu yzden, o, en azndan siyasal

Nelli

Motroilova

gerekilik bakmndan, Kant' ayordu; nk, tarihsel gerek yaantya daha yakn duruyordu; buna karlk Kant, "srekli bar" fikrini "prenslerin federatif
biriiine" bal klyordu.
Bunun iin, sava ve bar zerine, devletler arasndaki anlamalar zerine Hegel'in
usa vurmalarnn yanlarndan biri, onun tarihsei-felse'i gerekilie kar duymu
olduu eilim, o dnemin dnya tarihi arenasnda, halklarn nesnel ve gerekten olana bulunan karlkl etkileim biimlerini kurallara uygunluunu aramasdr. Ama,
iin br yann, sava zerine, zellikle ahlk ynnden. Hegel'in deerlendirmelerini de gz nnde bulundurmak gerek. nk, burada getirmi olduu kantlarn
bir tutarll yoktur, hem de bu durum bir tek ve ayn yaptta grlebilir. Nitekim,
Hukuk Felsefesinin lkeleri'nde, sava, "rastlantnn egemen olduu, ilikilerin hukuk yoluyla dzenlenmedii bir d u r u m " diye tanmlar; bu arada, "sava halindeyken devletlerin birbirine kar davrann ... temelde uluslarn geleneklerine dayand; bu geleneklerin, oniarn davran tarzlarnn isel genelliini (evrenselliini), her
trl durumda srp giden genelliini oluturduu"" zerinde de durur. Hegel, bu
yolla, br filozoflarn benzeri deerlendirmeleriyle, szgelii, Kant'n aka ve kuvvetle dile getirmi olduu u deerlendirme ile birleir: "Kabul etmek gerekir ki, uygar halklarn bana gelen en byk felaketler, savan sonulardr; hem de yaplmakta olan ya da gemiteki bir savan sonuiar olmaktan ok, elecekteki bir savasn. hi azaimakszm, tersine durmadan artan hazrlklarn voi am olduu sonulardr. nk, devletin btn gleri, daha byk lde bir datm ile kullanlabilecek olan kltrnn btn rnleri, hep bu amala h a r c a n r . . . " "
Bundan baka. Hukuk Felsefesinin lkeleri'nin 324. paragrafndaki saptamasnda
Hegei daha nceki yaptlarnda savan "yce a m a m " zerine formle etmi olduu yargiarn yeniden ele almakla kalmaz, onlar gelitirir de. nk, btnsel bir
devlet fikrini ke ta gibi grerek, "karklklara", kargaaya ya da tersine, duraanla, " k o k u m a y a " dinamik bir gelime durumunda bulunan hkmran bir devlet birimini yeleyerek, Hegel. ne yazk ki, (en kt Toton gelenekleriyle) sava fikrini tutup benimsemeye balar. Savan, haiklar "kokuma tehlikesr'ne kar koruduunu :3 , vb. yazar. Bu tr fikirlerin ve formiasvonlarn, yakn zamanlarda bir
kurtulu savandan gemi olan ve gerekte, daha nceki btn tarihi boyunca duraanln ve grenee balln acsn ekmi oian bir lkenin zel deneyinden kaynakland kukuludur. Hegel'in szleri, onun yaam olduu dnemin yerel savalardan baka bir sava biimi grmemi olmasyla da aklanabilir elbet; ama onaylanamaz. imdi, bize denecek ki, ayn dnemde Kant, belki biraz daha az gereki
ama yksek derecede ahlki "srekli bar" dncesine bal kalyordu. Gerekten, Kant'n grnde de kkl bir yeniden gzden geirmeyi gerektiren formlasyonlar vardr; "rnein, insanln halen iinde bulunduu kltr aamasnda sava, onun ilerlemesini kolaylatran kanlmaz bir aratr; (Tanr bilir ne zaman!)
bu ilerlemenin son snrna vardmzda ancak, srekli bar bizim iin yararl olabilecektir ve ancak bu koulla, o. tek olaslk gibi grlecektir." 24 Ama bildiimiz
gibi, tarih, sorunu baka bir yolla getirdi nmze: Srekli ve salam bir bar, bugn artk kanlmaz derecede zorunlu ve bu zorunluluk, asla, insanlk ilerlemenin,
son snrna gelmi olduu iin karmza kmamakta. Byk sava tehlikesi ve Kant'a
karn, silanianma yarnda tm insani kaynaklarn korkun savurganlndan dolay, ilerlemenin snrlanmas, yaamn kendisini ve ilerlemeyi tehlikeye sokan bir nkleer sava tehdidi; bugnk tarihsel durumdan olas tek k yolu olarak bar semeye halklar iten nedenler bunlardr ite.

Hegel'in

Toptum Felsefesi

3J_

yleyse, yaadmz dnemde, hatt tmyie kuramsal bir dzlemde bile, kanlmaz bir sava fikriyle oynamann ve savaa bal herhangi bir "ilerleme" konusu
zerinde, varsaymsal da olsa, akl yrmenin kesinlikle kabul edilemeyeceini tam
bir inanla belirtmek gerekiydr. Bugn, savan ve zellikle de nkleer bir savan
her trl gerekesini, her trl kantla kesinkes ahlk d; bir ey bir eit siyasal
sorumsuzluk ya da lgnlk gibi grmek yerindedir. Hegel ile adalar, XX.yy. sonu tarihinin, savan kabul edilmezlii ve barn kkl gereklilii sorununu, nasl
hazin ve tartmasz bir biimde ortaya koyacan elbette ne nceden kestirebilir,
ne de anlayabilirlerdi. Her ne olursa olsun, bugn, yukarda deinilen. Kant ile Hegel'in sava stne yarglarn inanla ve amaz bir biimde reddetmekten kendimizi alamayz artk.
Bu arada, Hegel'in yukarda deinilen formlasyoniarn hi de onaylamakszn ve
yalnzca konunun zglklerini aklamaya alarak, sisteminin geliiminde hangi
basamaklarda fikirlerinin kantlandklarm ve gelitirildiklerini grelim. Burada nemli
olan u noktadr. Hegel, deinilen formlasyonlar yardmyla, devletlerin ilikilerini, felsefi-hukuki zmleme (ayn zamanda felsefi-tarihsel zmleme) henz "evrensel tarih" kuram evresine varmadan nce aklamtr. mdi, bu ileri adm, filozofun burada zmledii sorunlarn zm iin kkl bir deer tar kesinlikle.
Hegel'in sisteminde evrensel tarih, tarihsel geliimin zgl bir evresidir: Tarih, bir
bakma, zel tekil'in (biricik'in), yani devletlerin askeri atmal karlamalarn
nem ve anlamn evrensel'e, yani, Hegel'e gre, "evrensel T i n ' e " kaydrmak zorundadr. Onun kansna gre, daha nce de evrensel Tin yine tarihsel evrimin motoruydu,bir "dnya tin'i" idi. Ama,n plana nerdeyse ancak evrensel tarih evresinde kmt. Evrensel tarih, hem de yalnz o, halklar, devletleri evrensel Tin'in aklanmas ve gereklemesiyle uramaya iter. 25 "Evrensel tarih" yoluna girdiinde
bile, dnya Tin'i'nin, onu ancak adm adm getii, balangta henz yetkin olmayan, ara basamaklar atlayarak getii dorudur. Ama, dnyasal, evrensel gereksinimi de artk oyuna girmitir.
Evrensel'in basamakl geliimi undan ileri eelir: Hegel'in diyalektik yorumuna gre,
evrensel kendi kendine gelimez, zel ve onck'e (tekile) karn da, bir yerde onlardan ayrlmakla da gelimez; tersine, ^alnzca, zel-biricik'in kendi diyalektik geliimi sayesinde geliir. Baka bir deyile, Hegel'in, evrensel dorultusundaki geliimin
motoru ve gvencesi oiarak, dinsel bir " T a n r " fikrine bavuruu bounadr; nk
gerekilik iie diyalektik artk stnl ele geirmitir. Evrensel tarih ya da evrensel Tin sorunu ile ilgili olarak, bunun anlam udur: "zellerin kendileri (ve ayn
zamanda, bireysel olarak biricikler (tekiller), yani hkmran devletler,tarihin belli
bir aamasnda yeni ilkeler gelitirmek ve, tarihin evrensel karakterine ve "evrensel'in"
tin'ine karlk olan, yeni ilikiler kurmak zorundadrlar." "Evrensel Tin "i ortaya
karmann g oiduu, ama kanlmaz da olduu fikrini, filozof aadaki szlerle
dile getirmitir: "Halklarn tin'lerinin ilkeleri, bu halklarn, var olan bireyler olarak
kendi fiili gerekliklerine ve kendi z-bilinierine sahip karken iinde bulunduklar
zgrlk dolaysyla, snrl ilkelerdedir: Karlkl ilikileri iinde gelecekleri (yazglar) ve eylemleri, kendi sonluluklarnn diyalektiinin davurumlardr. Kendi hukukunu -ve bu hukuk yce bir hukuktur-, dnya mahkemesi de saylan, dnya tarihinde, bu sonlu tinler zerinde etkisini gsteren snrsz Tin, evrensel Tin, dnya Tin'i
ite bu diyalektik iinde meydana gelir." 27

34

Netli

Motroilova

Evrensel Tin'in alan olarak, Hegelci evrensel tarih kuram, nesnel olarak, idealist, dinbilimsel ve erekbilimsei fikirleri ve eleri de iermektedir elbette. Bana kalrsa, bireylerin, kuaklarn, halklarn devletlerin gerek tarihsel eylemleri ne denli
etkin, akla uygun, uzgri ya da tersine edilgen, usa ve snrl olursa olsun, tarih, baka her eyden ok daha te, kayracln tutarszln da ve, bugn de, makul bir "Tanr plan"na konmu olan inanc (fideist) ya da yalnzca hogrl ilerici
umutlarn tad byk tehlikesini de ortaya koymutur (rnein, yolunu kendi bana aan szde bamsz, bir "olaylarn ak" gibi).
Hegei'in u hakkn teslim etmeliyiz: O dikkatini, halklar,devletleri, bireyleri dnya
tarihi alannda kendi etkinliklerinden ve edimlerinden doan sorumluluklarndan asla
"ayrmakszn". svrensel'i zel ve biricik ile birlemesi dorultusundaki devinimin
nesnel, zorunlu ve mantki karakteri zerinde toplamtr. Grne gre, evrensel
Tin kendine bir yol aar ve vargsn verir. Ama bu sadece tarihin "kiilik-d" bir
yargs deildir: nk, Hegel'e gre. evrensellik, tarihsel geliimin nesnel yasas olarak
yalnzca usa deil; daha dorudan ve dar anlamda bir usa, evrensel zerine bilgilenmeye, bilgiye, insanlarn evrenselle uyuan ussal eylemlerine de uzanr. "Dnya tarihi. Tin'in salt kendi gcne dayanarak yargda bulunduu bir mahkeme salonu,
yani kr bir yazgnn soyut ve usd zorunluluu deildir. Ama, Tin, kendin-de ve
kendi- iin us olduundan ve usun kendi-iin-varl da Tin'de bilgi olduundan, bu
dnya tarihi, srf Tin'in zgrl kavramna gre, usun momentlerinin ve dolaysyla, z-bilincin ve Tin'in zgrlnn zorunlu gelimesidir: Yani o, evrensel Tin'in
aklanmas ve gereklemesidir." 28
te bunun iin Hegel'e gre tarihin geliimi de ilkin, biricik'in, zel'in ve evrensei'in srekli bir biimde birbirine karmas zorunluluunu; ikinci olarak da, bir geliim evresine ynelik bir devinimin zorunluluunu ortaya koyar, bu ikinci evrede
evrensellik, tarihin rtl (gizli) bir eiliminden akla yatkn bir zorunlulua, belli,
bilinen bir ilkeye dnmek zorundadr; burada, bu ilke de. somut ve hkmran halklarn, devletlerin belli balamnda, bir bakma biricik ile zel'in etkileimiyle ilerlik
gsterir. Ancak, artk, gerek bir ibirlii, yani dnya tarihinin belli bir annda gerekleen bir ibirlii sz konusudur.
Bununla birlikte, Hegel zamannda evrensel "evresinde" ve dorultusunda halklarn bu bilinli etkileimi henz bir gereklik kazanmamt. Evrensel'in "saati" henz
almam, "sras" henz gelmemiti. (Kukusuz, birok kimse iin bu Hegelci hukuk felsefesinin ve tarih felsefesinin dnya tarihi temasnn ancak bir taslan izmi olduunu aklamaktadr; nk, filozof, dikkatinin byk bir blmn, adm
adm oraya yaklaan tarihsel bir yola evirmi bulunuyordu.) Ama gnmzde dnya
tarihi arenasnda ve bu arada, aka yaanmakta olan evrensel bir tarih dneminde, lkeler ve halklar arasndaki elikilerin hi grlmedik bir biimde arlama
gsterdii bir dneme giriyoruz artk. zel, biricik (hkmran) fikri, lkeler ve halklar
arasnda her zamankinden daha ok gncellemi bulunmaktadr.
Dnyadaki blgelerin, devletlerin, zel lkelerin tarihsei geliimi ne denli dzensiz olursa olsun, hkmranlk ve hkmranla sayg eit bir hak olmu ve tm uluslarca tannmtr. zel-biricik'in, " g c n n " nesnel evrensel kapsam, ada tarihsei geliimin gerek etkeni olmutur. Ancak, zel'in -karlarn, haklarn, ayr ayr
devletlerin zgl tarihsel deneyinin-."gc" ne olursa olsun, gerekten tarihte ilk
kez, zel biricik'in evrensel dorultusunda deimez ve sistemli, akla yatkn ve dnlm ynelii, bir temel zorunluluk, lme gtren tehlikeli bir durumdan tek
k yolu olmutur. "Evrensel T i n " , Hegei'in idealist bir buluu deildir. Gerek-

Hegel'in

Toptum Felsefesi

3J_

ten, halklarn bilinli ibirlii, dnyadaki tmlalklarn lks; biriik (btnlk) olarak, evrensellik olarak, insanln usunun tinsel ve ahlksal abalarnn, sava, zellikle de nkleer bir sava nlemek ve, son olarak, devletler arasndaki tm askeri
atmalar gidermek grevinde toplamak sz konusudur kesinlikle.
nsan zeklarnn ve ellerinin kazanmlarnda ete kemie brnen insan tin'inin
evrensel bir miras olduunu anlamamz gerekiyor. Tin'in evrensellii ve bu evrenselliin bilincine eri, onu tanyp kabullenme zorunluluu stne Hegelci dnce bugn artk her zamankinden daha gnceilemitir. XX.yy.'da ve zellikle de bu yzyln sonunda, lkelerin ve halklarn birbiriyle karlkl bamllklar ylesine artmtr ki, evrensel tarih iinde akp geen sreci tm yalnl ile ortaya koymutur.
Dnya tarihinin nesnel karakteri ve insan uygarlnn evrensellii, bilgilenme, akla
daval eylem yolunda zel bir gereklilik karmza karyor: nsan tin'inin evrenselliinin evrensellik tin'ine dnmesi gerekliliini.
Ayn tehlike btn insanl ve her devieti, her ulusu, her bireyi, btn gezegenimizi tehdit ediyor. te bunun iin. uluslararas ilikilerde zel-biricik'i evrensei'den
yaltlamak ve, zel'in karlarn vurgulayarak, dnya tarihinin evrenselliini
"yanltmay" ummak son derece tehlikeli bir tutumdur. Engels'in evrensel usun hilesi (List) diye biiinen dncesinin bugn tarihsel bir analojisi varsa eer, benim
grme gre bu. her uius iin tek dolaymsz ussallk olan. zel karlar tm insanln karlaryla birletirmek olduunu tarihin kendi akyla her gn daha aka kantianmasdr. Bunun aniam da udur: Anlamsz bir silahlanma yarna girecek yerde, dnerek ve bilinle silahszlanmay; akl-d bir karlama yerine yumuamay; gerginlik, dmanlk ve gvensizlik yerine, ibiriiini;.;nsanin tinsel ve
maddi kaynaklarnn ykc bir biimde arur edilmesi yerine, dnya sorunlarn zmek yolunda "glerin birletirilmesini" semektir.
Yaadmz dnem, devletler arasndaki anlamalar zerine, Kant ile Hegel arasnda kan tartmay da sona erdirdi, her ikisini de grece hakl bularak. Kimilerinin "kkrtmas" sonucu devletlerin geersiz sayabildii rk bar anlamalarna
kar uyanda bulunurken, Hegei haklyd. Buna karlk, devietlerin ve uluslarn stlenip saygyla karlamak zorunda olduklar karlkl ykmllkler olmakszn, bir
"srekli bara" ulamann olana bulunmadn belirtirken de Kant haklyd.
Tarih, salam ve dokunulmaz balamalar, savasz bir tarihe yol aabilecek ok
geni lekte ve ok gereki anlamalar sorununu artk gndeme getirmitir. Eer
bu tr antlamalar imzalanp yrrle konacak olursa, bu halklarn zlemlerinin,
gemiteki byk insanlarn formle etmi olduklar ideallerin yaama gemesinin
bir balangc olacaktr.

NOTLAR:
1. Bu eilim, Rh. F. Gerats adl Kanadal filozofun, Hegel'in saltk tin anlay ile 'uzlama'
dncesinden temellenen yaptlarnda ok daha ak bir biimde ortaya kar. Bak. Th.
F. Gerats, Lo spirito assoluto come apertura del sistema Hegeliana. Napoli, 1985.
2. G.W.F.Hegei. Principes de la philosophie du droit ou Droit naturel et science de la'Etat
en abrg, Paris, 1975, s.329.
3.
4.
5.
6.

Age
Age, s. 330
Age, s. 329
Age, s. 330

36

Netli

7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.

Age,
Age,
Age
Age,
Age,
Age
Age,
Age,

s. 332
s. 331

15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.

Age, s. 325
Age, s. 323
Age, s. 331
Age, s. 324
Age, s. 324, 325
Age, s. 325
Age, s. 332,333
I.Kant, Werke, Bd. IV.Berlin. 1922, s.340
G . W . F . Hegel, Age, s. 324, 325
I. Kant, Age, s. 340
G . W . F. Hegel, Age, s. 324
Age, s. 335
Age, s. 333

s. 332
s.287
s. 333
s. 331

28. Age, s. 334

KAYNAK:
Sciences Sociales 1987/4

Motroilova

bilimsel almalarda yeni bir paradigmann

olumasna hegel'in katks

helmit metzler
aimancadan eviren: ouz zgl

Klasik Alman filozoflarnn tarih kavram zerindeki almalar, sonularn sadece derinlemesine bir tarih anlaynda ve tarih biliminin gelimesinde gstermekle
kalmam, stelik bilimsel almalarda, klasik mekanie rakip olarak 19. yzylda
meydana kan yeni bir paradigmann biimiendirilmesine de nemli katklarda bulunmutur. Bu alandaki hizmetleri abartlmadan Hegel'e zel bir ilginin gsterilmesi
gerekiyor. Hegel'in, bu yeni paradigmaya birok bakmdan yardmlar dokunmutur.
"Paradigma" burada, tarihin zgl bir alanndaki kategori olarak, yani bilim tarihini anlama kategorisi oiarak anlalmal, ancak bilimin izledii yol, maddi retim
glerinin ve toplumun gelimesiyle olan karlkl ilikisi iinde ele alnmaldr.
Tarihin ampirik oiarak kavranabilen fenomenlerinin dzeni iin Hegel'in zellikle setii kategoriler -deime, yenilenme (ilerleme), akl1- paradikmatik deildirler.
Demek ki, sz konusu olan, bilimsel almalar iin ve de tarihsel olmayan aratrma nesneleri zerindeki almalar iin neyin klavuz olduunu hatrlatmaktr.
Paradigma kavram burada, bilimin de iinde yer ald", toplumsal bilin tarihine ilikin anlaymz dzenleme yetenei nedeniyle ele alnmaktadr. Dnya grsel konumlarn tm dnsel alanlara uygun den allagelmi dzeni, "paradigma"
ile zgl bilim-kuramsal bir kavram daha kazanarak zenginlemektedir. Bu kavram,
kendisini ok daha kapsaml olan retim pratiine de balayan bilimsel alma pratiinin karakteristik zelliklerini anlamaya yaramaktadr. Hegel'in yeni bir bilim paradigmasnn biimiendirilmesine katkda bulunmas, onun bu paradigmay toplumsal ilevi iinde yanstt anlamna gelmez. "Paradigma" teriminin allagelmi kullanlndan baka, prototip ilevi gren modellerle rneklerin tanmlanmas iin, son

38

Helmu t h Metzler

gnlerde bu terime bilim tarihinde bilimsei-sosyoiojik ve bilim-kuramsal bir anlam 3

da yklenmitir. Bylece paradigma terimi, Th.Kuhn tarafndan, bilim tarihini betimleme aralar arasna katlmtr 4 . "Bilimsel Devrimlerin Yaps"ndaki dipnotundan anlalaca zere bu yazarn kavram anlay henz bir biim kazanmaktan uzaktr. Tekil bilimler tarihi zerindeki tartmalar ve dnya grsei ilkelere ynelik,
Th. Kuhn'un tasarmn da belirleyen eletiri nedeniyle, burada yeni bir aklamada
bulunma gerei douyor: " P a r a d i g m a " bilimsel almalar iin bilimsel bilgilenme
nesnelerine belirli bir bak tarzn ve uygulanan yntemler iin bir ayrcal ken dinde birletiren ideal oiarak anlalmaldr. Paradigmaya baml disiplin tarafndan, kendi ksm disiplinlerinin birinden ya da yabanc bir disiplinden alnarak benimsenen bilimsel alma deneyimleri bu idealde bir araya getirilmektedir, nk
bu deneyimler bilgi ve pratie ilikin sorunlarn baaryla zlmesinde toplumsal
bakmdan bir rnek tekil ederler. Paradigmalarn maydana klar ve yerlerini yenilerine terketmeieri, bilimin retici gc olarak gelimesinin tipik davurum biimleridirler. Somut nesnel sorunlarn zm srasndaki fikir tartmalarnda paradigmalara rgtleyici bir ilev der. Dnsel aima srecinin ieriksel ynyle ilgili
bu tartmalar. dnya grsei mcadelelerden ayr grlmemelidir. Bu tartmalarda, elde edilen sonularn dnya grsei ya da ideolojik adan deerlendirilii, genelletirilii ve bilin rgtleyici tarzda kullanl etkilerini gstermektedir.
9. Yzyln bilimsei almalarnda, uzun bir sre boyunca, iki temel paradigma
gzlenir. Klasik mekanie ynelik olan yerleik paradigmadr ve nesneye ya da gereklie elementerci bir bak tarafndan karakterize edilir. Sonuncu eyi ideaiize
eden soyutlamalar, klasik fizie gre yaplan laboratuvar deneyleri ve sonularn dorusal sper-konum ilkesine gre matematiksel oiarak birbirine eklenmesi yelenen
yntemlerdir. Yeni oluan paradigma d grnyle homojenlik eilimindedir. Oluturucu eler halinde aratrlan nesnenin deneysel ve matematiksel tetkikinin baml olduu model ile sistem tasla yntemsel adan n planda yer almaktadr.
Tekil disiplinlerin tarihesine bir gz atldnda, yeni bir paradigmann gelimesi ve
benimsenmesi uruna verilen mcadelenin, dnya grsei mcadelelerden ayrlmad grlr". Paradigmalarn geici rekabetini, dnya grleri arasndaki kartlktan farkl ekilde deerlendirmek gerekir. kincisinde kart snfsal gler, ilkinde ise alma yaamnn farkl toplumsal deneyimleri ve deneyimlerin taycs olarak bu deneyimlerle kendini zdeletiren toplumsal gler kar karya gelmektedir. Her iki durumda da, eit haklara sahip varolu anlamnda, bir pluralizmi kabul
etmek mmkn deildir, tersine ak seik bir konum almak gerekmektedir. Farkl
paradigmalardan yararlanmak suretiyle kazanlan, yani gereklii kavramak iin yaplan almalarda elde edilmi farkl deneyimler sonucu kazanlan bilgiler, uyumayanlar, ama nemli bir blm dnda, genel olarak birbirlerine rnek tekil edebilirler: rnein birbirine ok yakn, snrda durumlardaki gibi. Bu tr rnekler, bilgileri karlkl tevik eder, gelitirir'. Ne ki. zt dnya grleri arasnda bununla
kyas edilebilir bir rnein bulunmas mmkn deildir, nk temelinde dnya grsei keskin kar elikileri yatmaktadr. "Bilgi aacnn amam iekleri'" gerek bilgiyi- sadece tahrif eden ve alma sonucu edinilen farkl deneyimlerle kartrlmamaldr. Kart dnya grleri arasnda sadece ilerlemeyle ilgili nermeler, oiumsuziamann diyalektik oiumsuzlanmasna gre realize edilirler.
Daha nce yrrlkte olan paradigmaya karlk yeni paradigmann oluum zel-

Bilimsel almalarda

Yeni Bir Paradigma

39

liklerinden biri de, fizikte edinilen deneyimlere dayanmayp, ilk bilimsel snavn toplum bilimlerinde, yani Marx'in eserieri nedeniyle ekonomi-politikte vermesinden kaynaklanmaktadr. Doabilimlerinde, yeni paradigmann yerlemesiyle karlkl iliki
iinde, gelime dncesi kapsamndaki bilgilerde nemli ilerlemeler kaydedildii belirtilmelidir. Ayrca bu paradigma iinde zenginletirilmi toplumsal deneyimlerin de,
zgn yeni bir disiplinin, sibernetik'in meydana kmasna neden olmas ilgintir.
Bundan sonraki dncelerimizde, yeni bir paradigmann olumasna filozof Hegel'in katklarn belirtmekle yetineceiz. Burada bize, gelime kavramn bilimsei adan belirlemek iin gsterilen abalarn, yeni paradigmann meydana kn geni
lde etkilemi olmas nemli grnmektedir. Paradigmann zellikle bilimsel tarih anlayndan tevik grmesi aknlk yaratabilir. Ne var ki bu durum, ayet yaadklarn aranmas srasnda elere ayrma, ideailetiren soyutlama gibi ilemlerin
ve dorusai sper-konumun baarsz kald balca alansa, o zaman kolaylkla anlalr. Hegel'in tarih anlaynda yeni paradigmann zellikleri acaba nasl belli olmaktadr?
Hegei mantksal-olan s (Logos, akl, Geist; tanmlamalar birbirini tutmamakta ve
tasarmnn farkl ynlerini dile getirmektedir) tarihte betimlemeye almtr. Hegei'e gre mantksai-olan, doa, hukuk, vs. iin nasi ki lyse, ayn ekilde tarihi
de belirlemektedir. Tarihe ilikin temel dncelerini Hegel'in yalnz tarih felsefesinde deil, stelik hukuk felsefesinde de kaleme almasnn nedenlerinden biri belki
de bu olabilir'. ncllerinin tasarmlarna karlk Hegel'in tasarmndaki yeni
nitelik, " m a n t k s a l - o l a n " d a " a p r i o r i " y i yeniden formle etmek istemeyiinden
ileri gelmektedir. Hegel " a p r i o r i " y e kar ak bir konum alr 0 .
Hegei. gereklik anlaynn, tarih kavramnda zirveye ulatn" ne sren ilk filozof olduu iin, Mantk'n, diyalektik bir mantk oiarak. buna gre kurar. Bu olgu zel bir nem tar. nk gelime dncesi, Hegei'den nce ilgin birok almada bilimsel ynden verimli bir hale gelmiti 12 , ama Hegel, mantksal-olanl
tari'nsel-olann birliim kendi kuramsal dncesine. Mantk Bilimi biimi altnda,
tabi klmtr. Bylece daha nceki kavramsz dnme tarzn kavram dzeyine karmtr. Elde ettii bu sonu tm kapsamyla ele alnrsa, o zaman Hegel'in dilinin
ksmen mecazi, ksmen de betimleyici olmasna amamak gerekir. Baka bir paradigmadan yana olmas nedeniyle Boizano gibi parlak bir dnr bile Hegel'in dncelerini izleyememi, mulak ve mecazi bulduu yaz tarzn defalarca
.eletirmitir13.
te yandan, paradigmadaki gelimenin, ancak ilk kez Hegel'in, tutarl materyalist bir alma tarz gerekletiren ardllarnda mmkn olduunu vurgulamak gerekir. Hegel genellikle olgular, homojenlik eilimli bak tarzndan treyen bir sralama emas iine sktrmaktadr 14 . Tarihi bilimsel adan ele alrken bunun ampirik bir nitelikte olmasn kukuya yer brakmayacak ekilde istemesine karn 15 , teki
halklara ilikin haberleri ve zellikle dehet verici zulm yklerini naif bir ekilde
aktard yazlarnda' 6 , tarihsel olgularn aratrln yntemsel bakmdan henz iyice dnmedii anlalmaktadr. Tarihsei-olann stesinden gelmek iin yapt youn kavram almalarna karn, tarihsel olgular (rnein Gney Amerika'daki bask
ve zulm gibi) karsndaki tutumu tamamen tarih ddr. Paradigmay bilimsel ideal olarak realize etmek ve Hegel'in ilerici savlarn gerekletirmek zere, toplumbilim alannda gerekli ilk adm, bayapt -'Kapital" zerinde alrken ve ok ynl
tarihsel deerlendirmelerde bulunurken Marx tarafndan atlmtr. Doabilimleri alannda ise, kimya iin Mendeleyev ve biyoloji iin Darwin, gibi dnrlerin adlar

40

Helmu t h Metzler

saylabilir. Bu eletirel notlara karn, Hegel'in, adalarnn felsefi tasarmlarn

ok ok at bir kez daha belirtilmelidir. Bu konuda, rnein bitkilerin bakalamna ilikin Goethe'nin tasarm hatrlansn. Bu tasarmda bitkilerin eitlilii, sadece erken olgunlama dncesine yakn olan ilkbitki kavramndan yararlanlarak standart hale gerilmitir. Birlik kurucu ilke yzeysel ele alnmakta ve -Goethe'nin klasik mekauKteci paradigmadan uzak kalmasna karn- burada dorusal sper-konuma
getiri'mi btnln maddi eitliliinden ayrt edilmemektedir 17 . Buna karlk Hegel'in diyalektiinde tarihsel ilerleme, tameiinde nesnel diyalektik elikilerin bulunduu isel itici glerden karak aklanmaktadr. Tarihsel olaylarn d grnlerini betimlemek iin Hegel, diyalektiin temel kavramlar -sre, devinim, olu, olumsuzlama, nitel srama 1 8 - dnda zellikle biim (Getalt) kavramndan
yararlanmtr 19 . "Geist'n Fenomenolojisi" adl yaptnda bu kavram deiik ynlerden ele almtr. Bu ayrntl belirlenimde, "biim"in yeni paradigma iin byk
bir nem tad ak seik grlmektedir. Tarihsel deime, buradan karak, btnl iinde ele alnmakta ve paralar ya da eler hem zamansal boyuna kesit
hem de enine kesit asndan buraya uygulanmaktadr.
Bilincin tarihsel geliim sreci iinde biimlerin srasn Hegel, " D i n " ve "Mutlak
Bilgi" blmlerinde ayrntlaryla ele alr. Bu arada dm noktalan izgisi
kavramyla"" bir ba kurar; bu kavram daha sonra "Mantk Bilimi"nde inceden inceye aratracaktr" 1 . Burada paralar yerine n plana momentler kmaktadr", yani
btn, birbirinden ayrlabilir paralara deil, tersine kendi ilerinde grece bamsz
kmelere blnr; ancak bu kmelere sadece btnle ilikisi iinde bir varolu hakk tannr 3 .
Biimlerin sras, Hegel'e gre, bilincin feragatini iermektedir. Hegel bu hususta
olu'un iki yann vurgular: Dolaysz olu doadr; doa, "kendi varoluu iinde,
mevcudiyetinden ve zneyi vcuda getiren devinimden devaml ekilde feragat etmesidir." teki yan ise, kendini dolaymlayan olu, yani tarihtir, "zamandan feragat
etmi Geist"tr. Doa ve tarih, uzay ve zamana fark gzeten bir ekilde dayanarak,
birbirinden ayr tutulmaktadr 24 . Hegel'in, biimler sras kavramnn temelinde yatan mantksal gelimeyi neye dayanarak benimsediini zmlersek, o zaman byk
lde bireysel ya da toplumsal bilincin geliim aamalarn model aldn grrz.
Buna uygun olarak tarih kavram da doa ile deil, toplumla ilgili bir kavram olarak
kullanlmtr 25 . Hegel'in yeni paradigmaya ilikin dnceleri iin tarihsel-sresei
dn tarznn nemli olduu, ama zdeletirilmemesi gerektii bu nokta da belli
olmaktadr. Tarih Hegel tarafndan, tasarmnn zgl durumu olarak ele alnmaktadr. Hegel biimden, genellikle bilin aamalar balamnda sz eder. Buna karlk ada Goethe bu morfolojik (biimbilimsel) kategoriyi, biimlerin (form) doadaki deiimini kavramak iin kullanr 26 . Hegel bitkisel biimlerin (form) deiimini eiiki kategorisinin yardmyla aklar 27 ve doann eitliliini zellikle, inorganik doaya karlk organik doa iin zglletirdii yasa kavramyla dzenleyerek morfolojik betimlemeyi aar 28 . Buna karlk biim (Getalt) kavram, tarihin de
dahil olduu tm alanlara uygulanr. Dnya tarihiyle ilgili oiarak Hegel'in biimden, alan, biimlendiren bir zneyi (evrensel Geist') anlad ortaya
kmaktadr 29 . Buradan Hegel'in, "biim"i morfolojik kategori olarak "Fnomenoloji"de sk sk kullanmasna karn, "Mantk Bilimi"nde niin " z " ve "fenomen"
balamnda aratrmad anlalmaktadr 30 . " M a n t k " t a Hegel'i ilgilendiren, gelime balamnda -dm noktalar izgisi burada biimlerin sras olarak anlalabilirdil ve yasadr.

Bilimsel almalarda

Yeni Bir Paradigma

42

Biim "btnyle d grntr" 3 1 , kavramsal dnme dzeyini deil, tasarm

dzeyini karlar 3 ". Buna karlk yasalar manevi-olanla ilgilidir ve kavram dzeyini karlar 53 . Yasa ve biim arasndaki bu ok yzeysel iliki anlayndan karak,
gerek tarih karsnda Hegel'in ald ve yukarda eletirilen tutumu, ksmen de olsa, aklamak mmkndr. Biim kavram, btn ve para arasndaki ilikiye sadece yeni paradigmaya zg bak tarz bakmndan nem tamamakta, stelik bu kavramda gelimenin diyalektii de gz nne alnmaktadr. Hegel, "yeni Geist'n
balangc" olarak bilimsel bilince gei konusunda u satrlar yazyor: "Bu yaln,
btnn gereklii ise, momentlere dnm biimlerin kendilerini yeniden, ama
kendi yeni eleri iinde, oiumu-olan anlamnda, gelitirmelerinden ve biimlendirmelerinden ileri gelmektedir." 34
Hegel'in yeni paradigmaya katksn, yukarda betimlenenlere dayanarak yle zetleyebiliriz: Btnn morfolojik yn iin biim kavramndan snrl ekilde yararlanmak; btnn isel homojenliini kavramak iin " l " ve " y a s a " kavramlarn
belirlemek; elementer yaptalarnn dorusal sper-konumu yerine oiumsuzlamann
olumsuzlanmas gibi dorusal olmayan gelime ve birleme ilikilerini geirmek; ada
bilime ynelik ve tarih biliminin olumas iin yapc bir eletiriye temel olarak tm
isel tutarllyla sistem taslandan yararlanmak.

NOTLAR:
1. Bkz. G.W.F.Hegel. Die Vernunft in der Geshichte - Einleitung in die Vernunft der Weltgeshichte, Hrsg: Lasson, Leipzig 1920.
2. Bkz. A.K. Uledov. Die Struktur des gesellschaftlichen Bewusstseins, Berlin 1973.
3. Bkz. N. Jahiel Soziologie und wiffenschaft Kln 1978, s.266 ve devam
4. Th.S. Kuhn. Struktur Wissenschaftlicher Revolutionen. Postskriptum-1969, F r a n k f u n a.M.
1979.
5. Bkz. H.Metzler, Gibt es einen disziplinaren Paradigmenwechsel in der Psyhologie? Vortrag zum XXII. Kongress der IUPS, Leipzig, Haziran 1980.
6. H.Metzler, Bolzano und die klassische deutsche Philosophie, D Z F P h , 2 9 . Jg. (1981), Heft 7
7. V..Lenin, 'Philosophische Hefte, Zur Frage der Dialektik", Werke, c.38, Berlin 1964,
s.344
8. G.W.F.Hegel, Die Vernunft in der Geschichte, age, s.6, s. 178 ve devam.
9. G.W.F.Hegel, "Grundlinien der Philosophie des Rechts", (Hrsg: Gans), Werke, c.8, Berlin 1833, Paragraf 341 ve devam.
10. G.W.F.Hegel, Die Vernunft in der Geschichte, age, s.l
11. Age, Yaymcnn nsz.
12. I.Kant, Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels, 1755.
13. B.Bolzano, Wissenschaftslehre, Leipzig 1929-1931, c.4. Paragraf 718
14. G.W.F.Hegel, Die Vernunft in der Geschichte, age, rnein s.203, 227, 229 ve devam.
15. Age, s.7
16. Age, s.221
17. Bkz. Goethes Morphologische Schriften, Jena 1926.
18. Bkz. G.W.F.Hegel, Wissenschaft der Logik, c . l , Leipzig 1951.
19. zellikle: G.W.F.Hegel, Phnomenologie des Geistes, rnein s.212, 230, 242, 490, 494
20. Age, s.478
21. G.W.F.Hegel, Wissenschaft der Logik, c . l , nc Blm.
22. G. W.F.Hegel, Phanomeneogie des Geistes, age, s.478 ve devam.

42
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.

Helmu t h Metzler
Age, s.477 ve devam.
Age, s.563
Age, s.220: " A m a organik doann tarihi y o k t u r . "
Bkz. W.Ziegenfuss, Philosophenlexikon. Beriin 949, s.40
G.W.F.Hegei, Phnomenologie des Geistes, age, s. 10
Age s.206 ve devam.
Age. s.28
Bkz. G.W.F.Hegei, Wissenschaft der Logik, age, c.2. s.124 ve devma v e c . l , nc Blm.
G.W.F.Hegei. Phnomenologie des Geistes, age, s. 205
Age. s.152
Age, s.114 ve devam ile Wissenschaft der Logik, age, c . l , s.353
G.W.F.Hegei, Phnomenologie des Geistes, age, s. 16

KAYNAK:
Collegium Philosophicum Jenense. Hel't 4, Hermann Bhlaus Nachfolger. Weimar 1983.

zel Blm

hegel felsefesinin dndrdkleri

nejat bozkurt

Martin Heidegger'in de dedii gibi Hegel felsefesi, "'Bat metafiziinin ulalabilecek en son dizgesdir". Us'un bir tr yceletiriimesi ya da mistifikasyonu demek
olan bu felsefe, Romantik-dealist akmn en grkemli rneini oluturur. Onun felsefesinin ana izgileri ksa bir yaznn erevesini her zaman aar ve bu bakmdan
toparlanmas da glk yaratr. Bu fesefenin ayrntlarnda ve hatta btnnde eletiriye deer birok noktann varolduu yadsnamaz; diyalektik yntemin srarla her
alana uygulanmas, her gelimenin ister uysun ister uymasn, admi diyalektik
ema iine sokulmas hakl itirazlar getirebilir. zellikle Hegel'in hemen her felsefenin dmek tehlikesinde bulunduu bir yanltan kendini koruyamam olmas, yani
evren oluumlarnn btnn, birlikli bir biimde gelien bir sralanma, bir dizili
olarak gstermesi ve yaad dnemi bu sralanmann en yksek noktas diye aklamas olduka kaba bir yanltr. Bu bakmdan onun felsefesini byk bir yanllar
ve sapmalar sistemi oiarak nitelemek olduka kolaydr; ama gnmze kadar gelen
felsefesinin yaayan yanlarn ortaya karmak da ayr bir grevdir. nk, Hegel'in mantyla sylersek.her yanl iinde az da olsa bir doruluk ve her doruluk,
iinde az da olsa bir yanl tar; baka deyile, hibir yanl yoktur ki iinde birazck doruluk ve hibir doruluk yoktur ki iinde birazck yanl bulunmasn. Belki
felsefe tarihi, doruluun bilgisi olmaktan ok insanln sapmalarnn, yanlmalarnn, yanllarnn bir tarihidir. Bu balamda felsefe tarihi, Hegel iin de her trl
felsefenin asl hedefi olan u noktaya erimek iin nemli bir aratr: nsan zihninin
evreni ve tarihi bilmesi yoluyla kendi kendisini bilmesi ve kavramas. Hegel'e gre
Tarih, "evrensel Tin'in zaman iindeki gelimesi"dir, ve "bu Tin (Geist, ide) kavram nesnellik ya da gereklik kavramyla ayn eydir; kavramn kendisinden ve yaln
tasarmdan ayrlr". Baka bir deyile, "ne ki ussaldr, o gerekliktir, ve ne ki gerekliktir, o ussaldr". Hegel'de insanolunun en byk baarlarndan biri olan "bi-

44

Nejat

Bozkurt

reim, kartlar uziatrr; onlar yadsmaz". Tarihin felsefesi de ona gre, felsefenin stlendii grevi stlenir: "Oluun anlalmas ya da kavranmas". Bu gr de
bizi Parmenides ve Herakleitos'un " o l u " hakkndaki dncelerine geri gtrr
(..VI. ve V. yy.lar). 1
Felsefenin ve izleyecei yolun ne olduuna ilikin sorulara ok eski dnemlerden
beri birbirinin tersi gibi grnen iki yant verilegelmitir. Bunlardan birinci yanta
gre, felsefe bir dnya gr bilgisidir, yani fen geni anlamda, varlklarn btnn iinde toplayan bir evren imgesinin ya da tasarmnn kavranmasdr. kinci yanta gre ise felsefe, insann kendisi hakkndaki bilgisidir. Bu gre filozofun grevi, varolan kuatmak iin baklarn dar evirmeyip, " b e n " denen bir tek nokta
zerinde derinletirmesidir. Bu iki anlay birbiriyle hibir zaman uyuamyacakm
ya da birbiriyle asla birleemiyecekmi gibi grnrler. nk varln btn gibi
uzayda ve zamanda sonsuzlua yaylan bir ey -makrokosmos- ile evrenin ok kk bir noktasnda yer alm ve ksa bir zaman yaadktan sonra yitip giden o yaratk -mikrokosmos- arasndaki ayrlk kadar byk bir uurum dnlebilir mi? Buna karn bu iki dnyann da, varln ve insann, rnei felsefe tarihinde aka grld gibi, birbirleriyle sk ballklar vardr ve bu konular ieren sorunlar birbirlerini srayla izlemilerdir. nsann abalar, uralar varlk hakknda bilgi devirmeye ynelmi olmakla birlikte, yine ayn insan, kendi "ben"ini bu dnyann merkezi gibi grmekten ve evresinde alglad nesneleri de kendi ortam olarak anlamaktan kendini alamamtr. nsan dnyay grr ve tanr; ama bu grmesi ve tanmas onun iin ancak duyumlarnn, anlama yetisinin ve bilincinin yardmyla olanakldr.nsanolu dnyann gizlerini bilmek ister; ayn zamanda kendisinin dnyada nasl bir rol oynadn, varlnn bu dnyadaki yerini anlamaya ve bu dnyaya
ait olmann onun iin ne anlama geldiini zmeye alr. te bylece dnya hakkndaki bilgisi insan kendisi hakknda bilgilenmeye yneltir. nk gzlerimizi d
dnyaya evirmeden kendimizi hibir zaman tanyamayz." Bir insann da ynelmi olan duyumlarn btnyle krietmeyi baardn varsayalm; o zaman bu
insann isel yaamnn da sessiz ve bo kaldn grrz. Dnyayla bilincimiz arasnda bir balant kurmadan dnyay, yani varl tanyamyacamz gibi, " b e n " i mizi tanmak iin de. iinde yaadmz dnyayla " b e n " i n ilikilerini gz nnde
bulundurmamz gerekir. Bylece felsefenin zellii hakkndaki tartma, felsefenin
gidecei yol ve yntem stne bir tartmaya dnr. inde yaamakta olduumuz
dnyann ve bu dnyada yaamaya ykml olan " b e n " mizin bilgisini elde etmek;
iin, dnyadan m, yoksa "ben"imizden mi hareket etmeliyiz sorusu ortaya kar
bu kez. Nesnelerin bilgisinden balayp kendimizi, bilincimizi ve usumuzu tanmaya
m alsak -Nesnelcilik-, yoksa tanyan, bilen ve kavrayan usdan hareket ederek,
nesnelerin bilgisine mi uiasak -znelcilik- ? Bilgi edinme yetimiz bilginin bir arac
olduuna gre, ilk nce bu arac zmleyip konuya gemek mi dorudur Yntembilim-, yoksa arac zmlemeden nce hemen konunun incelenmesine balamak m daha uygundur -Bilgikuram- ? 3 Balangta sz edilen kartlk bu son
durumda da hep bagstermitir. Felsefe bir dnya, bir varlk bilgisi, nesnelerin aracsz, dorudan bilgisi olarak balar. nsann dnya -varlk- bilgisinin elde etmek iim
giriimde bulunmadan nce, kendisini bilmesinin gerektii dncesiyle ilgili olan,,
doru ya da yanl, bir baka anlay da dnya -varlk- hakkndaki bilgilerimizin belirli snrlar olduu, yaplacak ilk iin bu snrlar saptamak olaca ve evrenin,yani
varln btn hakknda tam bir bilginin her halde snrlar aaca zerinedir. Fakat felsefi bilgi, snrlarn nnde durmak istemediinden, insann eletirel bir anlayla kendisini zmledii bir dnemi, dntsel -speklatif- nitelikte bir "varlk

Hegel Felsefesinin Dndrdkleri 46

bilgisi" peinde koan baka bir dnem izler. Baka bir deyile, varln ve bilincin
bilinmesi acaba usun snrlarnn iinde midir, yoksa bu snrlar aar m? te bu soruya felsefe tarihinde Bilinemezcilik, Transsendental idealizm. Deneycilik, Usuluk
gibi pek ok eitli grlerle yantlar verilmeye allmtr. Oysa insan usu, hereyi eksiksiz bilme gcne sahip deildir; bilgilerimiz, doa ya da bilin stne olsun,
belli bir sre iinde ilerleme gstermektedir; ama buna bal olarak insan, varlktaki yaplar deiiklie uratt kadar kendisini deitirememektedir.
lkada eski dnemlerin speklatif doa bilgisinin ya da felsefi biliminin yerine
-onya Okulu- Sokratesi Okul'un bilgi eletirisi ve kavram zmlemesi gemitir.
Fakat bu okuldan da dnyadaki insan anlamak isteyen bir Platon yetimitir. Yenialardan ise. doa ve insan felsefesini usla temellendiren Descartes ile felsefenin konusunun, anln formlarn ve insan bilgisinin snrlarn aratrmaktan ibaret olduunu savunan Kant' gryoruz. Kant' izleyen Alman dealist okulu, Hegel'in sistemiyle doruk noktasna varmtr. Hegel'e gre felsefe, "varl dncede kavramak"tr; kukusuz varl dncede kavrama, ayn zamanda "dnmeyi" ve " u s u "
da dnmektir; "Katksz ve salkl bir Tin dorulua -hakikat'e- ulamak gereksinimini duyar; felsefe de,doruluun lkesinde oturmaktadr". Fakat Hegel'e
gre, dnmeyi varlktan nce incelemeye kalkmak, suya girmeden yzmeyi renmek istemeye benzer. Felsefenin ilk olarak d varl, nesneler dnyasn inceleyen trnde de bir birinden ayr iki yol belirliyoruz: Birinci yol, duyulara veri olan
ve anlama yetiince kavranan gerekliin yainz belirli bir ksmna gerek bir varlk
ykleyen, o ksm 'kendinde ey' olarak .gsteren ve geriye kalan da grn, glge
ya da bamsz olmayan ikinci trden bir varlk olarak anlayan dizgelerin yoludur.
rnekle, Deneyciliin, Maddeciliin ya da dealizm ve Spiritalizm'in eitli biimleri buraya girer. kinci yol ise, veri olan gerekliin her ksmna kendi varln brakan ve eitli varlk alanlar arasnda isel bantlar grerek buniar belirli bir yasalla bal bir dizi halinde betimleyen dizgelerin oluturduu yoldur. lkada Aristoteles'in felsefesi gelime -evrim- dncesine dayanarak bu trden dzgn tutarl
bir varlk imgesi kurmak iin yaplm grkemli bir giriimdir; Yenia ise bize bu
konuya ilikin olarak Hegel'in sistemini sunmaktadr
Hegel'in gelime -evrim- dncesini anlamak iin iki noktay gznnde bulundurmak gerekiyor; nce, Hegel'in kurduu gelime sras btnyle zamanda bir ardardal deil, mantksal bir birbirini izlemeyi ifade eder -Panlojisizm-, Mantksal
ardarda gelme ise, yalnzca zihinsel dnyada, insanlk tarihinde, zamanda birbirini
izleme ile ayndr. te yandan, evrim szcyle genellikle Darwin'in soyaekim kuram, yani canllar dnyasnda bir trden tekine grlemeyecek denli kk admlarla yava gei anlalr. Oysa Hegel, gelime kavramm canllardan almaz, onun
soyaekim kuramyla hibir iigisi yoktur. Hegel, dorudan doruya insanlk tarihinden yani mantksal birbirini izlemelerle zamandaki ardarda gelmelerin birletii alandan bu kavram karmaktadr. nsanlk tarihinde grlen gelime -evrim- srecini
o, savala barn, ileriye ya da geriye ynelmenin, kltrce ykseli ya da kn
birbirini srekli olarak izlemesi ve karsavlarn srasyla birbiri ardna gelmesi biiminde anlar. Bu karsavlarn -antitez- gerisinde, sosyal gruplar arasndaki kartlklar, elikiler sakl bulunmaktadr; daha dorusu, bu kartlklar, sosyal gruplarn bilincinde belirince onlarn birbirlerinden farkllamasna neden olurlar. Sonralar kendisinden olduka etkilenmi olan Kari Marx'n tersine Hegel, kartlklarn
ekonomik ve maddi trden olmayp, zihinsel ve tinsel -Geistig- trden olduunu vurgulamtr. Hegel'e gre, insanlar arasndaki farkllklar, onlarn sahip olduu 'de'lerden kaynaklanr. Uluslar kendilerine zg birer dn dnyas, birer 'ideoloji' kur-

46

Nejat

Bozkurt

makla birbirlerinden ayrlmaktadrlar; insan topluluklarnn kurulmaya balad ve

birbirlerinin karsna kt gnden beri bu ayrlk vardr; devletle din arasndaki
kartln temelinde de tinsel hedefler bulunur, maddi karlar deil.
Her tarihsel gelimenin banda, iinde ayrmlar gstermeyen, biimden yoksun
-amorf- bir kitle vardr; bu kitle zamanla birbirinin kart uluslara, snflara, kuaklara, cisimsel ve tinsel topluluklara ayrlr. Fakat sonuda durum kartlkla dolu
olarak kalmaz ve bir birlie yani daha st dzeyden bir btnle eriilir. Demek
oluyor ki Hegel'e gre, snflarn kartlndan, onlarn stnde bulunan, 'Devlet'
ortaya kar. Derebeylikten artakalan soylu ve burjuva tacir, ayn 'Devlet'in snrlar iinde yurtta adyla verimli bir biimde bir arada alarak, aralarndaki kartlk
btnyle ortadan kalkmamakla birlikte, daha yksek trden bir birliin birer esini olutururlar. Birbirleriyle savaan ulusiar arasndaki kavga, buniarn bir tek kltr
topluluu oluturmasyla sona erer. Devlet ve din arasndaki kartlk, din, devlet
iinde serbeste gelien tinsel bir topluluk olunca son bulur -kilise, cami gibi-. Bylece Hegel, tarihi, kartlklarn ortaya kmas ve btnyle yitip gitmeden daha yksek bir dzeydeki bir birlikte uzlamas -Aufheben- biiminde anlyor. admda
-sav/karsav/bireim- ilerleyen bu diyalektik gelime srecini, varln btnne uygulad gibi, onun trl alanlarna da yayyor.
imdi bir an iin tarihten uzaklap, doa ve doa bilimlerine yneielim. Doa ya
da varlk uzayda birbirine benzer biimde yan yana duran noktalarn bir dnyasdr.
Uzay dnyasndaki farkllklar, daha dorusu eitli cisimler, noktalardan, birbirinin kartna etki eden glerin hareket etmesiyle meydana gelir. Bunlar rnekle, ekici ve itici, merkezka -centrifuge- ve merkezcil - centripete- gler, mknats kutuplarnn ters yndeki gleri, ( + ) ve (-) elektrik yk, ya da kimyasal itme ve ekme gleridir. Bunlar denge halinde bulunan fizik sistemlerinde uzlatrlmaktadrlar. rnek oiarak gne sistemini ele alalm: Yalnz ekim gc -Gravitasyon- varolsayd. gezegenler bir noktaya toplanp hareketsiz tek bir ktle oluturacaklard . Yalnz
merkezka g varolmu olsayd gezegenler snrsz olan evrende, ya da uzayda paralanp dalacaklard. Her iki gcn birlemesi, bunlar gnein evresinde hareketli ve dengede tutmaktadr. Doadaki gler, kendi balarna alnrlarsa, tarih dnyasnda olduu gibi, ykc niteliktedirler. Fakat bileke sistemleri iinde koruyucu
hatta yaratcdrlar. Bu, zellikle fiziksel ve kimyasal sistemlerin bir araya geimesiyle ortaya km olan karmak sistemler, yani organizmalar iin geerlidir. Bilimin
temeli sayian gzlem ve deneye hibir yakn ilgi gstermeyen Hegel, bununla da yetinmez, diyalektik gelimeyi btn evrene uygular. Evren, doa ve tin alanlaryla bitmi
olmaz; doa bilimlerine tin bilimlerinden baka nc bir gurup oluturan ve kendilerine zg konular bulunan mantk ve matematik bilimleri katlr. Mantk, salt,
katksz kavramlarla, matematik ise niceliklerle urar. Kavramlar ve saylar, keyfi
ve uydurma eyler olmayp vardrlar. Trkiye'nin ya da herhangi bir nesnenin varolmas gibi '2' says da vardr. Ancak saylarn varl, fiziksel nesnelerin varlndan
temel bir noktada ayrlk gsterirler: Cisimler varolduklar srece, zaman ve uzayda
belirli bir noktaya baldrlar; her cisim dolu bir uzam -mekan- parasyla dolu bir
zaman parasndan oluur; yani cisim, dolu bir zaman ve uzam parasdr. Cismi
ortadan kaldrrsak geride bo uzam kalr, fakat uzam ortadan kaldrp cismi geride
brakmak hibir zaman olanakl deildir. Mantksal ve matematiksel aratrmalarn
konusunu oluturan say ve kavramlara gelince, bunlar zaman ve uzamdan arnm,
onlarn stnde ve deimeyen varlklardr. Oysa her cisim, srekli bir deiim sreci iindedir; deimenin yaval ve sreklilii fiziksel dnyada baz cisimlerin sabit, yani deimez olduu sansn uyandrr; bu doru deildir. Bu cmleden olmak

Hegel Felsefesinin Dndrdkleri

47

zere, Maddeciliin -Materyalizm- deimez atomlar, ya da Nedenselliin -Determinizm- neden-sonu gibi varsaymlar bilimsel birer fiksiyondan baka bir ey
deildirler. te yandan, kavramlar ve saylar, anlk iin saydam ve ussal birer dizgedirler; mantk ve matematik, genel-geer -apodiktik- ilkelere ve ak-seik tanmlara
dayanan ussal disiplinlerdir. Sayiar ve kavramlar dnyasnda, nesneier dnyasnda
grlen ve mantksal ardarda geliin yerine geen ve zamandaki zorunlu birbirini izlemeyi ifade eden, neden-sonu bants -Nedensellik- ve baka etkin ilkeler yoktur.
nk mantk ve matematik ussai bilimlerdir, doa bilimleri ise olgu bilimleridir.
Bir yanda matematik ve mantk -kavramlar-, te yanda doa bilimleri -olgular- bulunmak zere, burada da bir kart elerin varl -diyalektik- sz konusudur. Birincisinde hi varolmayan uzay ve zamann, teki alann konular iin temelli bir nemi
vardr. Mantk alanndaki salt zdelik ve ussal bantlarn karsnda, teki alanda
sreklilik ve nedensellik bants bulunur. Buna karn bu iki alan da bir arada dnmek zorundayzdr. Doadaki nesneleri, ancak saylabilen nesneler olarak kavrayp, onlar kavramlar altnda toplama kouluyla dnebiliriz. Mantk ve matematik olmadan doa bilimi de olamaz. Fakat saylar da, onlara saylabilen nesneleri karlk gstermeden ve kavramlar da, karlarna belirli snflara ayrdmz bireyleri koymadan dnemeyiz. te bn Maddeciliin yanl, say ve kavrama bavurmakszn cisimler dnyasndan szedebileceini ummasdr. Platon'un dealizm'inin yanl da, Tdea'larn zorunlu bir tamamlaycs olarak cisimler kabul etmeyi
gereksiz grerek, salt 'idea'lar dnyasn kurabileceine inanm olmasdr.
Bu iki dnya ve aralarndaki banty ancak nc bir dnyay ekleyerek irdelersek btnyle kavrayabiliriz. Bir say ya da bir kavram deimez nk zamanla
hibir ilgisi yoktur; bir cisim ise srekli olarak deiir, nk zamann ak iindedir. Acaba biz ne durumdayz? ok sene nce yaam olduumuz deneyimleri anmsyoruz; anmsadmz srada, gemite deneyimleri yaayan ben ile imdi anmsayan benin ayn olduunu biliyoruz. Bende ve bana ait olan her ey, rnekle bilgim,
bedenim, karakterim deimitir. " B e n " i m ayn ben olarak kalyor; zamann ak
trl deiiklikler, zamann dnda, daha dorusu, zamann stnde bulunan bir
varlkla, " b e n " l e birlemi.bulunuyor. Ben ya da Tin, bir takm etkin gler douran bir varlktr; onun istenci, dnmesi ve bilinci birer somut etkinliktir. Fakat 'Ben'in etkinliinin bu etkisi, cisimdeki gibi gerek olmayp usa uygun bir yaratmadr.
nsan yalnz doal nedenlerin itiiyle eylemde bulunmaz; o ayn zamanda zgr ve
usa uygun bjr varlk olarak etkindir, yani eylemlidir. stence dayal eylemlerimizle
dncelerimiz arasndaki motivasyon ilintisi, hem ussai hem de zamana bal bir
olgular ilikisidir; bu, mantksai bir sralanma olduu gibi, ayn zamanda bir nedensonu balldr. te bylece Tin, yani bilin dnyas yle bir birlik, bir bireim
sunar ki artk burada mantksal konularla doal cisimler arasndaki kartlk zmlenmi olur. Tin dnyasnn blmlerine gelince, bu alan Hegel'e gre ksma ayrlr; lki psikolojinin konusu olan tet tek ruhlarn -tin- alan, ikincisi siyasi tarihte
yer alan, ulus ve devletlerin sava ve devrimlerinin alan, son olarak da insanln
sanat, bilim ve din bakmndan gelimesinin yani insan kltrnn tarihi alan; -bu
alanda en son aamada felsefe yer alr-. Psikoloji bize insan bilincinin yaamnm
yapsn betimler, bunlarn yasalarn aratrr. Bu yapyia yasalar, insanda her zaman ayndr. Bebin sene nce yaayan iin ne ise bugn yaayan insan iin de, Avrupal iin ne ise Afrikal ve Trk iin de ayndr. mdi insan bilincinin yaps ve yasalar, zaman ve bilgi birikimine bal deildir; baka deyile bilimlerin ilerlemeleri
ile insann yapsndaki deimeler arasnda sk bir karlkllk yoktur. Bu bakmdan bilgi, ne yazk ki insann karakterini olumlu biimde etkiliyememekte, onun bi-

48

Nejat

Bozkurt

linini eksikliklerini giderici biimde gelitirememektedir. Aslna baklrsa bilgi ve

bilincin davranlarmz ne oranda etkiledikleri henz yeterince incelenmi de deildir. Konumuza dnersek, psikolojinin kukusuz bireysel ve ulusal farkllklar gznnde bulundurduunu ve bunlarn zerinde dndn syleyebiliriz; fakat bu
gzannde bulundurma, ancak farklarn birer tip ya da ema, veya belirli bir temel
emann eitlemeleri olunca sz konusudur. Acaba bu emalara btnyle uyan insan var mdr? Psikoloji bize gerek ve somut bir insan tam olarak betimliyor mu?
Hayr. Buradaki uygunluk, gereklikteki cisimlerin geometri emalarna olan uygunluklarndan fazla deildir. yleyse gerek bir insann tin'i -geist- nasldr? Bu soru
bizi psikoloji alanndan karp tarihe gtrr. Her insan, belirli bir zamanda belirli
bir ulusa, bir topluma ve belirli bir snfa ait olduundan ilikileri ancak tarih iinde
kavranabilir. Tarih ise hibir zaman tam olarak psikolojiye indirgenemez. Tarihin
uygulamal psikolojiden baka bir ey olmadn savunmak yanltr -XIX .yy.'m
sonlar-. Devletlere, uluslara ve snflara ve bunlara mensup insanlara zelliklerini
ve karakterlerini veren, bunlarn aralarnda varolan kartlklardr. rnekle Hegel'e
gre, Atina, Isparta'sz anlalamaz, Ortaa devleti de, devlet ve kilise glerinin
sava gpznnde bulundurulmadan kavranamaz. Her bireysel olan, bireyi, tarihsel
olan bu kartlklar ve iinde doduu ulus ve toplum belirler. Devletlerin ve uluslarn banda da bunun gibi tarihsel bir yan, bir ayrcalk vardr. Uluslarn i ve d
kartlklarnn, elimelerinin, savalarnn zerinde, insanln tek olan kltr tarihi bulunmaktadr. Bir yanda tek tek devletlerin tarihini, te yanda da insanlk tin'inin bilim, sanat, din ve felsefe bakmlarndan gelimesinin tarihini gryoruz. Devletler ve uluslar, bireyler gibi lmldrler, ama kalc ve lmsz olan onlarn kltr baarlar, bilimsel bulular ve sanatta yarattklar yaptlarla ortaya koyduklar
tinsel dncelerdir. Devletler ve uluslar, bu yaptlaryla, kltr tarihinde gelien ve
sonsuz olan "Saltk Tin"in -Absoiuter Geist- tarihine katlrlar.
Tarihsel olgular kendilerine zg bir yasalla gre mi ortaya karlar? Yoksa tarih byk kiiliklerin bir eseri midir? Bu sorunlar XIX. yy.'da, zellikle de sa tfegelciler ve sol Hegelciler evresinde uzun uzadya tartlmtr. Dorusunu sylemek;
gerekirse bu sorular karsnda Hegel'in yeri ortada bir yerlerdedir. O, tarihsel kiiliklerin nemi zerinde srarla durur, fakat ona gre bu byk kiilikler yalnz gl
isten, keskin anlay gc gibi stn niteliklere sahip bireyler deildirler. Bu kiiliklerde ayn zamanda dnemin ilerletici gleri, bunlarn eylemlerinin nedenleri ve motor
gleri biiminde ortaya kar. Bu kimseler zorunlu ileri en uygun zamanda grdkleri iin tarihin ansl, talihli birer aracdrlar. Bunun gibi, her ulus da kendi kltr gelimesinin birer aracdr. Tarih bakmndan byk deeri ve nemi olan uluslar -Yunan, Roma, Germen-, kltr tarihine ait grevlerini zamannda kavrayp baarm olan uluslardr.
Hegel'e gre, gerek felsefe yntemi, ikin ya da diyalektik yntem, dnceyi kendi
kendine brakmaktr, onu zsel olan, kendiliinden olan devinimine terketmektir.
elime, yalnz dncede deil, varln kendisinde de vardr; nesnelerin varl eliik bir rnt iindedirler. Varlktaki bu elime olula zmlenir. Varlk da bir
bakma nesnellemi dncedir; birey de sonlu ve sonsuzun birliidir. Sonsuz sonlunun z, sonlu da sonsunuz grndr; asl varolan da sonsuzdur. Gereklik,
etkinlik ve ussallk ayn eydirler; saltk bir devnimsizlik -skunet- sz konusu olamaz. Hegel'e gre, her sonu, kendi nedeninin nedeni ve her neden de kendi sonucunun sonucudur. rnekle yamur bir nem nedenidir ve nem de yamurun nedenidir;
ya da bir ulusun karakteri hkmetinin biimine baldr, fakat onu yneten hkmetin biimi de bir ulusun karakterine baldr. mdi mademki sonu zorunlu ola-

Hegel Felsefesinin Dndrdkleri

49

rak nedeni tarafndan nceden beiirienmeyip ona tepkide bulunuyor, doann bize
gsterdii nedenler ve sonular dizisi, sonsuz uzanan doru bir izgi deil, ama kendi zerine kvrlan ve yeniden balang noktasna dnen bir izgi, yani dairedir. Doa, gereklemi bir mantktr, Doann z de bir dlamadr. Tarih ise, siyasal sorunun gittike ilerleyen bir zm biimidir; uygarln bir ulustan tekine geii,
tarihin diyalektiini oluturur; nk mantk ya da diyalektik, 'Tin'in bireysel dncedeki evrimidir; tarihin diyalektii ise, bu ayn 'Tin'in ya da usun dnya sahnesindeki gelimesidir. Doann mant ile tarihin mant farkl biimde iler, ama
hedefleri ayndr. Us -Tin-, devinim halinde bir mantk olan tarihin zdr.
Hegel'e gre sava, siyasal ilerlemenin zorunlu aralarndan biri olarak kalmakta
devam edecektir. Her evrimin aamas olan varolmak, yaylmak ve toplanmak,
tarihin byk dneminde de grlr: bunlar, Dou monarileri, Yunan devletleri, ve Bat Avrupa devletlerindeki pariementarizm.
Yazmzn banda da szn ettiimiz gibi Hegelcilii tehlikeye dren nokta onun
yalnzca a priorist olan ynteminin ister istemez dourduu kanlmaz yanllar deil, ayn zamanda Galilei. Copernicus, Newton, Lavoisier gibi Yenia biliminin doruklarna kar taknd otoriter tutumdur; metafizik varsaymlarn, olgularn yksek yargs dnda tutmakta srar etmesi onun bir baka zayf noktasn gsterir. Deney eer speklatif usu adm adm ortaya karmsa ve eer speklatif us, doruyu
aracsz, dorudan ve iel bir sezile grr gibi ise ve btn bunlar zellikle aracsz
yani tantlanmam ve adeta gkten dm gibi iseler, bilim alannda yasa gcne
sahip olabilmeleri iin. deneyin ve gzlemin dorulamasna gereksinimleri vardr. Hegel'e gre, aracsz ve kendilinden olan hibir zaman kesin deildir, ama bir gelimenin hareket noktasdr. Aslnda ne gereklikte, ne de Hegelci sistemde, saltk bir
"kendiliindenlie" yer yoktur. Hege'in anlad biimde priori dnce yalnzca
idealdir ve olanakl olsa bile, hi olmazsa deneysel bir dorulama ve gereinde de
dzeltici bir alma tarfndan izlenmelidir. Bilim dnyasnn salt dnceden karlabileceini syler Hegel, nk ona gre gerek dnya, gereklemi dncedir.
Evet kukusuz dnce nesnelerin emelindedir, nk eer orada olmasa idi. ondan
nasl kacakt? Fakat orada etkinlik halinde deildir, potens -kuvve- halindedir, yani eilim, istek ve isten olarak vardr. Olgular alannda, verilmi gereklik, tam anlamyla dnceye stndr ve ondan ncedir. nsan anl, saltk us, ncesizlik ve
sonraszlk grn altnda -sub specie aeternitatis- dnlen Tin - de- deil, ama:
olmakta olan. gelien ve dereceleri genel anlamyla deneyi -ve deneyimi- oluturan
tinsel sre ile kendinin bilincine varan usdur. Bize de yle geliyor ki, onun iin ne:
denirse densin, Hegel de kendi saltk idealist dizgesini byle anlalan bir deney/deneyim zerine kurmaktadr.
NOTLAR
1. Ernst von Aster, Geschichte der Philosophi, 1969, S: 100 vd.
Z. Albert Rivaud. Historie de (a philosohi. Zme partie, de Hegel Schopenhauer. PUF, 1968
3. Bilgikuram (Theorie de la connaisance) ile Bilimkuram (Epistmologie) ayr eylerdir.
4. Ernst von Aster, Hegel Sisteminin Felsefe Tarihindeki Yeni niv. Kon. 1937
5. Karl Lwith. Von Hegel bus Nietzsche, s.47 vd. Europa Veriagi Zurich, 1941
6. G . W . F . Hegel Leohssuria Philosophi de L'histori, traduction par J.Gibelin, Librairie?
Philosophighe J.Vrih. 1937, 11. Vd.
7. Deney, olgular alannda yaplan gzlem ve denemeler; Deneyim ise, kiinin kendi iindeki
gzlemleri; i deneylen, ruhsal durumlar, anlar, yaant kesitleri. Deney: Experimentation.
Deneyim.: Experience -vecue-.

hegel felsefesi ve metafiziin sonu

nay szer

BYYEN VE KLEN DNYA

Gitgide byyen ve ayn zamanda klen bir dnyada yayoruz. Bu yaznn kaleme alnd sralarda kitle iletiim aralarnda yaymlanan bir haberde Amerikallarn uzaya yeni attklar insanl bir uzay mekiinin bilimsel ve askeri-stratejik amalara
ynelik almalar gerekletirecei syleniyordu. Bilgi artrma ve yeni topraklarn:
kazanlmas, karlkl olarak birbirinin hizmetinde olan bu iki ama, insan topluluunun siyasai olarak rgtlenmesinden beri insan iin dnyann bymesine yol ayor. Platon bu iki ynl bymenin getirebilecei tehlikeleri sezdii iindir ki her
iki amac da tek, akn bir dnceye, " i y i " idea'sna balamt. Bu grle metafiziin tm Yunan kaynakl Bat ve ona bal slam felsefesi iin temeli atlm oldu.
" B y m e " ("phvsis") zelliine gre adlandrlan doann bir "te"si ( " m e t a " ) olduu gsterilirken bu " t e " ile her trl "bvme"nin ilikisi bulmacaiatrlm
oldu. Ancak dnyann klmesi, belki de yaz ve okuma etkinliiyle balayan bu
olgu, ne Platon'un, ne de yeterince Yeni an dikkatini ekti. Bunun iin kayt tekniklerinin yeni bir aamaya gemesi gerekiyordu. Bugn annda ekilen bir film, yukarda sz edilen uzay mekiinin yapay uyduya kenetleniini olayla ezamanl olarak Anadolunun en uzak bir kynden bile izlenmesine izin veriyor. Tm insan bilgilerini tek bir kayt halinde btn insanln kullanmna amakla sonulanabilecek
evrensel bir bilgisayar dizgesi, insan-doa-toplum ilikilerini iie birbirine dmleyecee, her eyi herkes iin daha yakna getirecee benziyor. Bunun da nemli bir
sonucu var: Burada artk eski Yunanl sofistlerin doa ile uziam ( " n o m o s " ) , doa
ile kltr arasnda gzettikleri ayrm nemini yitiriyor. Her eyi bir kayt gibi grmeye balyoruz. Dnyann bizim iin klmesini salayan iletiim ve bellek artk

Hegel Felsefesi ve Metafiziin

Sonu

51

doann karsna insann koyduu bir ey deil, doal olayn bizler iin varolmasn
salayacak tek gvenilir ve kalc kayda-geirme anlamna geliyor. Kltr her zaman
doann anlatmyd, ama burada anlatm anlatt eyin yerine geiyor. Klen dnya
herkes iin tek bir dnya oluyor.
Dnyann bu trl pratik anlamda klmesi, insan zihninin gitgide daha kk
birimlere ve onlarn ilikilerine kuramsal olarak eilmesiyle, yani daha temeldeki bir
"klme"ye kouttur. 18. yy.n ni ngiiiz politikac ve filozofu Edmund Burke.
paralara sonsuz paralarn eklenmesinden doan sonsuzluk yannda sonsuz bir blnmeden, blnen paralarn sonsuz klmesinden doabilecek baka bir sonsuzlua ve buna hz bir 'ycelik" tasarmna iarette bulunuyordu 1 . Duyularmza ve
hayaigcmze meydan okuyan bu sonsuz blnme ve ona bal oiarak blnmelerin grelilii atomculuun sylediinin tam tersini sylemektedir. Gerek fiziksel anlamnda (Demokritos) ya da matematiksel-fiziksel anlamnda (Newton), gerekse mantksal anlamnda (Russeil ve Wittgenstein) oisun, atomculuk artk daha fazla blnemeyen paralar bulmakla ya da bulduunu sanmakla yetinirken, burada sylenmek istenen, yeniden-blnmelerin grelilii iinde ilkece sonsuza dein srdrlebileceidir. Daima daha kk paralara geri gtrme bugn bilimde bu paralar
arasndaki ilikilerin yakalanmasyla ve bu ilikilerin nasl rgtlendiinin gsterilmesiyle gerekleiyor. Kk birimleri ilikisel bir dnme ile kavryoruz. Dilbiliminde Jakobonson-Halle " f o n e m " denilen ve imdiye kadar yeniden-zmlenemez
olarak kabul ediien fonetik birimlerin kartlk-ilikileri temelinde "ayrc zellikler"e ("distnctve features") blnebileceini gsterdiler. Gilles Deleuze'n felsefenin kendisinden ok ey renecei bilim olarak ilan ettii beyin nevrolojisi alannda ve ona bal nevr.olinguistikte, insan beyninin birbirinden kesin snr izgileriyle ilevsel olarak ayrlm blgelerle tanmlanamyaca ynnde son yllarda yeni
grler ortaya atld. Bu grler Gerald Edelman'n (baklk bilim dalnda Nobel 1972) "nevronal Darwincilik" kuram ile kendilerine ilk kez salam bir temel bulmua benziyorlar. Baklk aratrmas alanndaki bulularn beyindeki bellek izlerinin rgtlenmesine uygulayan Edelman, insan beyninin dardan ald sonsuz
saydaki dzensiz uyary seme yoluyla daima yeniden rgtleyerek kendi kavramlarn yarattn gsterdi. Bu gre gre insan beyninin doutan getirdii birtakm kavramlar yok. Platon anlamnda bir anmsama hi yok, insann kavramlarnn
ardnda yalnzca sonsuz bellek izlerinin duruma gre deien balamsai ilikileri ve
buniarn benzer durumlarda yinelenmesi var. Edelman bylece bilgisayarn programlanmas rneine gre dnlen insan bellei tasarmn kkten geri evirmi oluyor. Ama ilgin olan, kendisinin deney yapmak zere bilgisayarlar nevronal Darwincilik kuramna gre programlamaya almas. Bu almadan nasl bir sonu alnacan bilemiyoruz, ama varin daima daha kk birimlere gre yapsal olarak
zmlenmesinin iletiim olayna yansyaca da kesin gzkyor. O zaman da kn sonsuzluu iletiimde dnyay yeniden ve daha byk apta kltecektir.
Byme ve ayn zamanda klme? Yenia Avrupa tarihi iki nemli byme
modelinin arpmasn yaad: Bir yanda Renaissance ile en rgtl biimine varan,
sava iin bilgi-birikimini amalayan smrgeci-emperyalist byme modeli, br
yanda bunun taban-kart saylabilecek, bilimi, ama slam bilimini ve eriat daima
daha ok yaymak iin savama, yani " f e t i h " ve " c i h a d " modeli. Bu iki model, yani
sava iin olan bilimle "bilim" iin olan sava arasndaki sava 20. yy.n balarnda
ikincisinin birincisi nnde yenilgiye uramas ile sonuland. Somut oiarak, Osmanl
byme modeli yeni kurulan laik Trkiye Cumhuriyeti'nde yerini Avrupal modele

52

Onay

Szer

brakt. Bugn yeryzn yneten spergler ayn byme kavgasn srdryorlar, bu kez ama kukusuz uzaya yaylmadr. Peki ama gittike-kien-dnyada bu
hl-byme-istemenin yeri ve anlam nedir? Byme (hangi biimde olursa olsun,
ister burada, ister orada olsun) bize tarihimizin kt kalt deil midir? Bu kt kalt tek bir szckle 'metafizik" olarak adlandracak olursak, tm gemile olan tek
kltr-tarih ilikimizin, Hegei'in sylemek istedii anlamda diyalektik olduunu kabul edecek miyiz? Yoksa diyalektik belki de bu bymenin yntemi ve ayn zamanda kendisi midir? Byme-tesi byme bugn insanlk tarihinin vard aamada
balca bir sorun olarak karmza kyor. Ama ayn zamanda dnyann klmesinden sz edebiliyorsak, byme ile klmenin ilikisi asndan Hegel felsefesinin
durumu ve konumu nedir?
TARHN SONU VE METAFZN SONU
Edmund Burke'n kk paralarn sonsuzluu ile ilgili yukarda andm grleri ampirizmin, deneye dayal bir estetiin snrlarn amyordu. Bu snrlar transendental felsefe ynnde, ilk genileten Kant oldu. Kant "Yarggcnn Eletirisi"
nde (1878) Burke'n konuya zengin katklarna dikkati ekerken ayn zamanda gerek gzellik, gerekse ycelikle ilgili deerlendirmelerimizin salt duygu ve hayalgcyie aklanamyacan, bunlarn bu konudaki yarglarmzla, yarggcyle ilgili
olduunu gsterdi. Yarggc Kant'ta daha nce Salt Akln Eletirisi'nde (1877) akland gibi yalnzca nesneleri belirlememize ("bestimmende Urteilskraft") yaramakla
kalmaz, ayn zamanda doadaki gzellik ve ycelii buigulatr, yani bu noktalar zerinde bizi dndrr ("reflektierende Urteilskraft"), bylece insan zihninin tm etkinlikleri iin merkezsei bir ilev tar. Btn bu etkinliklerin birliini arayan Kant,
bilindii gibi, onu doada ve insanda ayn biimde ortaya kan bir tzde, bir
''kendinde-eyde deil, insan aklnn eree vnelmiliinde, yarggcmzn doann kendisinde bir erek varm gibi davranmasnda bulur. Geleneksel erekbilim ("Teleoiogie") dncesini bylece metafizikten artmay deneyerek salt znel-eietirei
(doru bilginin bizdeki koullarn aratran) bir ilkeye dntrr. Kant'n znelciliine en sert tepki Hegei'den gelmitir. Hegei'in zellikle Mantk Biiimi'nin (1812)
nc ve son blm olan "znel Mantk" blmnde Kant'n kendinde nesneyi
salt znel bir eree indirgeyen grne kar yrtt eletiri yle zetlenebilir:
Tin ya da akl, "kendinde-olan" ("an-sich") "kendisi-iin" ("fr-sich") yapma,
bylece " k a v r a m " a ve " k a v r a m " d a n da "ide"ye varma srecini "dizge" iinde gerekletirir. Gereklik bu nedenle, Kant'n dnd gibi, znel bir eree uygunluk
ilkesine gre anlalamaz: Gereklik gerekletirmedir, akln kendinde gizilg olarak tad doruyu diyalektik srele gerek, yani etkin klmasdr. Bu gerekleme
Hegel'de ayn zamanda metafizik ve tarihtir. Yani bu sre iinde tm metafizik kalt dnme urar: Tm dinler ve politik dizgeler, tm uluslar, tm Dou ve Bat
gereklemenin duraklan ve konaklar olarak grlr. Tinin (Geist) bir aamadan
teki aamaya zenginleerek geii insanlk tarihidir ve bu tarihin bir gn sonu olacaktr. Yani btn aklarn kara, btn karalarn ak olduu bir gn gelecektir. Hegei'in Dnya-Tarihi Felsefesi zerine Dersler'inde (1822-1831) dile gelen mesihi tarih anlay, tarihi, gelimeyi yneten btn glerin, tm diyalektik sav ve karsaviarn birbiriyle geride hibir artk brakmakszn hesaplaca bir son-durumu,
her trl eree-uygunluk dncesini geride brakan son bir gereklemeyi gznnde bulundurur. Bu trl tanmlanan tarihin sonu ayn zamanda metafiziin sonu mu-

Hegel Felsefesi ve Metafiziin

Sonu

53

dur? Hegel'in metafizikle diyalektik-tarihi-mesihi hesaplamas metafizii ne lde ykmaktadr? Tarihin sonu kavram "byme"nin yine byme yoluyla kendi
elikilerini bir sona vardrabileceini, yani bymenin kendi amacna eriebileceini sylemiyor mu? O zaman tarihin sonu byme-tesinin ta kendisi olmuyor mu?
Kendimize k noktas olarak Hegel'in Tinin Griingbilimi'nde (1807) anlatmn bulan ana dnceyi alalm. Tinin doa ve tarih iinde kendi kendisine grnmesinin ve btn bu grnlerinin kavramsal bilincine varmasnn ardnda -Kant'n
dncesinin tersine- tzn bilinebilirlii sav yatmaktadr. Bu biiinebiliriik doa ve
tarih ynnden bir btn olarak ele alnr. Doada tin "zgr raslantsal olay biiminde tin olu srecini sergilemektedir...". "Doa, dsailam tin, dvarlnda
bu kalclnn bengi dlamasndan ve zneyi meydana getiren devimden baka birey deildir" 2 . Tarih ise "zamanda dlaan Tin"dir: Doann dlamasnda zaman
ve uzam tinin dnda yer alrke, burada, tarih alannda, "saltk kavram"a varma
yolunda tinin kendini kendi iinde oiumsuzlamasdr tini tin yapan ey. Doadaki
diama doadaki kalcln diamas iken, burada dlama oumsuzlanma anlamna gelir, oumsuzlanma da tinsel tzn ta kendisidir. Birbirini olumsuziayan dlatrmalar nedeniyle tarih bize bir "imgeler galerisi" ("eine Galerie von Bildern")
olarak gzkr; bu imgelerin birinden tekine gei, her ne kadar daha nceki imgenin unutulduu ve en batan baland izlenimini verirse de, aslnda bir nceki imge
yitmez, Hegel'in kulland iki anlaml bir szce gre ayn zamanda "iseileir"
ve "anmsanr" ( " E r - l n n e r u n g " ) \ Tinin tarih iindeki ilerleyiinde, insanln daha nceki deneylerinden hibir ey renilmemi gibi yeniden balanr, ama gerek
anlamda bir yeniden balama yoktur, nk aslnda daha yksek bir diyalektik aamaya geilmitir. Bu nokta, Hegel'e gre, " a n m s a m a " m n diyalektik kuruluundan
ileri gelir: selletiriien ey "kendinin-bilincinin gecesi"ne gmlr, ama ayn zamanda saklanr ( " a u f g e h o b e n " Almancada ayn zamanda "ortadan kaldrlm" ve
"saklanm" anlamlarna geliyor). Doa bilgisi ve tarih bilgisi zerine bu sylenenlerin, bir bakma Hegel'in tm grngbiliminin zeti saylabilecek bu grlerin
anlam ve deeri nerededir? Bu grler Hegel'in yaad yzyla egemen felsefe ve
ayn zamanda Hegel'in kendi felsefesi zerine bize ne bildirmektedir?
Hegel'in doa-bilgisi balamnda "dlatrma" dedii ey, aslnda Kant'a dayal
aydnlanmac grlerin Hegei'ce yeniden yorumlanm bir biimidir. Bylece Kant'n
ngrd aydnlanmac ilke, yani insann "akln kendisinin kullanmas" tinin kendini doada dlatrm olmasna balanyor: Tin kendini doada diatrmam olsayd, onun " z n e " tarafndan "akF'la kavranmas sz konusu olamayacakt. nsann akln kullanmas, tinin doada kendini bilmesi diyalektik deviniminin bir parasdr. Bu yorumla birlikte anlan bamszl diye bir ey kalmamakta, anlak kendisinden daha yksek bir ilkeye, doa ile tinin tzsel ilikilerine boyun emektedir.
zgr olan tindir, yoksa anlak deil. Tin ise zgrlne tarih iinde kavuur. yleyse tinin doa-bilgisi alanndaki grngs tarihteki grngs ile tamamlanmaldr. Hegel doabilgisini tinin bir grngs olarak grrken, tinin asl diyalektiinin tarihte gerekletiine dikkatimizi eker. "Metafizik" Aydnlanma ile sona ermemitir (Kant, kendinde-eyi, bilinemez ilan ederek yalnzca kzaa ekmiti). Tarih metafiziin metafizik olarak sonudur. nk yalnz tarihte tin hem dsailatrma, hem de iselletirme yani anmsamadr ("metafizik" ama ayn zamanda "diyalektik"): Bylece " k a l d r m a " ( " A u f h e b u n g " ) yoluyla metafizik kendi iinde kendi
sonuna varr. Platon ve Aristoteles'ten beri duyusal gereklikle ilgili bilgilerimizi "ide"
ye, tze geri gtren " t h e o r i a " adna zmseyen, salta ve masum anlamndaki " b -

54

Onay Szer

yme"yi "byme-tesi"vle aan gr, tek bir szckle bat metafizii, bu zmsemenin diyalektik yorumunu yapan Hegei'de tinin anmsayarak kendine dnmesiyle noktalanr. Anmsama tinin tz (bu anlamda metafizii) kendi iine almasdr,
ama anmsayan tin zaten tzdr. Tin tz iine alr. nk kendisi diyalektik olarak
zaten tzdr. Tin kendini dlatrr. nk tz iseiletirmitir. Burada Hegel'in
diyalektik idealizmine,-dsallatrmann iselletirmenin kendi iinde gemesi olarak zetleyebileceimiz tm Hegei speklatif felsefesine. Hegei'in zamanndan balayarak bugne kadar yneltilen eletirileri yineleyecek deilim. Sormak istediim
soru daha deiik bir trden olacak: Hegel'in sylemi ve bu sylemde anlatmn bulan kavramlar asndan metafiziin sonu kanlmaz olarak metafizik mi olmaldr, yoksa grngbiiimini ve giderek tm Hegel felsefesini ilgilendirecek, meta-fizik
oimayan baka bir sonu dneoilir miyiz? Bu sonucun Hegei'de ortaya kabilecei yerler hangileridir?

HEGEL'N ZMSEMES
Bu sorulara yant aramak zere yukarda "zmseme'' diye adlandrdm eyin
anlam zerinde duraim. "Yaimzca bir eyi (bir nesneyi) zmsediim lde, kendimi bunun karsnda bir " k e n d i " oiarak doruiayabiiir, nesneyle ve kendimle bir
iigi kurabilirim. ocuktan yetikine, bireyden rgtl topiuma kadar, sz konusu
olan. daima yabanc-somut-oiann zmsenmesi ya da -Vlarx'n "Grundrisse"nin
"Giri"inde dedii gibi- 'somutun tinsei bir somut olarak yeniden retiimesi"dir.
Bu yeniden-retme ayn zamanda bir retimdir, dilsel ve tinsei anlamda \ Daha nceki bir yazmda, gerek Husseri'in, gerekse Hegei'in grngbiiimlerini (kukusuz
ayr sonularla) kapsayacak biimde "gerekliin zmsenme sreci"nden byle sz
etmitim. " z m s e m e " orada daha fazla aklayamadm, bu nedenle rtk kaian
bir ikianiamil da birlikte getirmekteydi: lk bir anlamvia zmseme, kukusuz
Hegel'in "anmsama, iselletrme" dedii eyi, yani tm tarihsel-metafizik kaltn
zmsenmesini. rnein aydnianmac saviar da diyalektik bir e oiarak ieren tm
tinsei-ozsel geliimi anlatyor. zmseme bu balamda "'nesnelliin anlalmas"
demektir: Grnlerdeki tzsel olan eyi buiup ortaya karmaya, bylece ortaya
-kan kendi sonularna diyalektik olarak katlandrmaya ynelir. kinci bir anlamyla ise, zmseme yabanc-somut-oiann dilsel ilikide kendi anlatmna kavumas,
ilk kez byle olarak eie alnabilmesi demektir. lk anlamnda zmseme kavramsaldr: Tm metafizik-tari'n ieriinin "'kavram" tarafndan zmsenmesi, "kavram"a dntrlmesi sz konusudur. Oysa burada kavramla deil, daha ok bir ilikiyle. vabanc-somut-oianla karlamamzn bu yandaki karl olan dilsei ilikiyle iimiz. Arak dta olan bir ey ie alnmyor; anmsama, beilek, dil. ayn zamanda gerekleen bir dlatrma ve iselletirmeyi gsteriyor. Tek bir " k p " (moment) iinde d ve i birbirine balanyor, iiiniyor. Hegei'e gre yeniden balama diye bir ey
yoktu, yenilik olsa olsa iseileen eyin yeniliiydi, burada ise d hibir zaman bt-,
nyle ie dntrlemedii iin, d ile ic arasnda her zaman yeni bir iliki kurulabilecek demektir. Bu anlamda her anmsama -istedii kadar ayn eyin anmsanmas
olsun- daima yeni bir ilikidir. zmseme bylece dn ie. dnyann daha nceden
verilmi bir "z"e dntrlmesi aniamna deil, daha ok insann znn nesne
ve dnya karsnda basz braklmas ve ancak byle basz braklarak onunla ilikiye sokulmas anlamna geliyor. Bu trl bir anmsama dncesinin ayrntl so-

Hegel Felsefesi ve Metafiziin

Sonu

55

nularna girmeyi baka bir yere brakyor, dorudan doruya zerine eildiimiz
soruna dnyorum.
zmsemenin bu iki anlam (Hegei'e gre "anmsama ve Hegel'in anmsamas)
birbiriyle beili bir kartlk ilikisi iinde olmakla birlikte, bunlarn birbirini dta brakt sylenemez. Hegei'in grngbilimi, insan bilgisinin grngbilimsei diyaiektik'ini sergiliyor. Bilgi ise sylemin, eytiim eyitmenin dnda bir yerde olamaz.
Ama bu sylemin ayn zamanda Hegei'in -syiemi, sylemesi olmas gerekmez mi?
Tinin sylemi (tm diyalektik) "nesnellii anlama"ya yneliyor. Biz Hegel'in syleminde bu "anlama"y izliyoruz, ama gerekte Hegel'in metnini okuyoruz. Anlamann iinde bir " o k u m a " var ve bu " o k u m a " tm Hegei'in "okuma"sndan (baka
metinleri ve kendi metnini okumasndan) ayr deil. Hegei'in okumas, onun kendi
zamannda karsnda buiduu ve btn zamanlar iin tanlad yabanc-somut-oiann
zmsenmesinden baka bir ey deil. Ad ne olursa olsun, "anmsama, iseitetirme"
ya da "nesnellii anlama" yalnzca bu " o k u m a " n n bir yorumudur. Yani eer dilselsylemsel ilikiyi "kk dnva" olarak tanmlayacak olursak, diyalektik byme
bu kk dnyann yorumudur. Bymenin iindeki kk dnyay okuvabiiirsek
"nesnellii a n l a m a " ile en iyi bir biimde hesapiaabiliriz. Kukusuz burada okuma
dediim ey anlamann yerine gemiyor. Ancak anlama okumay kapsad lde,
okuma anlamann iine yerleiyor ve onunla hesaplama dzeyini yaratyor.
Eer " b y m e " ister diyalektik olsun, ister olmasn, bir tamaca ise, denilebilir
ki, bu kavramn iine onu tedirgin edecek biimde yerletirmeye altm "dnyann klmesi" oiav bir ad-deitirmeceve (Fr. "metonymie") dayanmaktadr. Szik
ad-deitirmecev yle tanmiyor: "bir eyi, yeterli derecede ak bir iiikiye dayanarak, avn btnn baka bir esinin adyia sylememize izin veren sz ustal" 8 .
"Ayn btn"iin ad: bu ele aldmz konuda bir tamaca. " B y m e " paralarn
btnie ilikisinin tama-anlama dayal ad: Bylece paralarn btnle olan ilikisi
byme olarak gz nnde bulundurulmu oluyor. Byme daima btnn bymesi demek, oysa bizim iin dnyay klten yapsai zmlemede gz nnde bulundurulan, paralarn birbiriyle ilikisi. Byme tamacasnn stne gelen klme ad-deitirmecesi bize bymeyi teki yzyie gsteriyor. Baka bir deyile "klen dnya", " b y m e " dediimiz eyin baka bir ad, ama baka adyla ele alndnda o eyin kendisi de deiiyor. Sylemek istediim u: Hegei'in diyalektik byme sylencesi krlabilir, onun paralar ve parasai ilikileri gelecek yaama ve
onun somut yabanclna alabilir. Byme-alt bir dnya bu: Dilsel simgeleri metafizik bir sra-dzeninin son aamasna boyun edirecek yerde, Edmund Burke'n
ngrd yeni bir sonsuzlua doru yolculua hazrlyor. Diyalektik sylencenin
dizgesei "tek-yn"nn yerine bylece ok-ynlln a geiyor.
Burada nerdiim biimde Hegel metnindeki " b y m e " tasarmnn "kk dny a c a dntrlmesi. "aniama"nn okumayla zorlanmas elbette ki ancak yine bize Hegei'in verdii ipularna gre yaplabilir. Bu yapld anda da Hegel'in metni
belli bir aniamda almaktadr. Diyalektik sylenceyi btnyle aabilir miyiz? Bu
sorunun olas yant-bugn iin- bu yaznn sonucu olabilir mi?

SONUCUN ZNDE
Tarihin nasl sona ereceinin yksn ieren diyalektik sylence aslnda baka
bir sylencenin, insann akln kullanarak doaya egemen olabileceini anlatan ay-

56

Onay Szer

dnlanma sylencesinin kartdr. Yine de bu iki sylencenin ortak bir noktas var.
Jean-Franois Lyotard btn bu tr anlatlarn bilginin geneigeerliini gvenceye
almaya, bilgiyi "hakl karma"ya yaradn vurguladktan sonra aydnlanma sylencesiyle diyalektik sylenceyi bu hakl karmann iki biimi olarak belirliyor: "Bilginin kahraman" olarak ya da "zgrlk kahraman" olarak zne9. Kant'ta bu zne "halk"tr, oysa Hegei'de "speklatif tin"dir.' u Birinde "kategorik buyruk"a uyan
iyi vatanda, iyi vatandalarn devletine varlr, tekinde "dizge"ye ve tarihin sonuna. Yukarda Hegel'in aydnlanmac "akln kendi kullanma" ilkesini tinin doada
kendini dlatrmasnn zneye yansyan yan olarak yorumladna dikkati ekmitim. Denilebilir ki, bu iki sylence arasndaki ortaklk soyut kalmamakta, gerekte
diyalektik sylence aydnlanmac sylenceyi iine alarak geniletmektedir ("byme"nin daha zel anlam da burada belirlenmektedir).
Gzlerimizi Trk toplumu ve kltrne evirecek olursak u durumu grryoruz: Trkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasyla Aydnianma'nn bir devam saylabilecek pozitivizmi kendisine resmi gr yapan toplumumuz, diyalektik gr ancak
Marxlk zerinden, Marxl da oun aydnlanmac bir yorumla ele alarak izlemeye alt. Hegel felsefesi ve onun temsil ettii kltr-tarih-bilin sorunlar bizdeki aydn kesimi iin bir arka-pian olarak kald, dorudan doruya ve yeterli bir ilgiye kavuamad. Aydnianmac-positivist sylence kendi din ve jeopolitik koullarla
belirlenen tarihini kavramaya elvermedii iin de zellikle burada bir boluk olutu.
Diyalektik tarih anlayn izleyemeyen, zellikle onun -Marx'n da paylat- evrensellik, geneigeerlik savyla beslenip hesapiaamayan aydn kesimi kendini bir sre sonra canlanan yerel sylencelerin kucanda buldu: Din, hatta ulusallk ideolojisi ve zellikle bu ikincisinin bir uzants olarak sunulan folklor buna rnek "olarak
gsterilebilir. Belirtilen izleme eksikliinin felsefi dnmenin henz emekleme anda olmasndan, evirilerin yetersizliinden ve dille ilgili zorluklardan ileri geldii
sylenebilir. Ancak yerel sylenceler de olumu bir bilimsel bilgi birikimini (zellikle tarih bilgisini sylemek istiyorum) geerli klmaya ynelemiyor: nk bu bilgi
ok eksik. "Aydn"lar bu birikimi varsayyor, ya da dlyor, ama gerekte edinmeye yanamyor. Bylece bu ierikten yoksun sylenceler kimi zaman Aydnlanma
sylencesine seenek olarak konuyor ("tutucu ve gerici grler"), zaman zaman da
bir trl temellendirilemeyen bir zgnlk iddiasyla "sentez"ler deneniyor (Kemal
Tahir ve Sencer Divitiolu'nun tarih grleri). Trk kltr aydnlanmac sylenceden de, ona seenek olarak getirilmek istenen yerli sylencelerden de daha bir sre
vazgeecee benzemiyor. Kukusuz bir sylenceyi amann yolu, onun karsna yeni bir sylence koymak, sonra tam alamad iin de bu sylenceleri yapay bir biimde birletirmek deildir. Bugnk sorunlarmz (Bat'da ve bizde) byme ideolojisinin (gitgide byme, doay ve baka bymeleri yok ederek, btn bymeyi
teke indirerek byme ideolojisinin) sorunlardr. Bu ideolojinin ardnda metafizik
sylencesi var: Kant'ta bilgi yetisinin snrlarnn -kaldrlmadan- geniletilmesi, Hegei'de tinin kendini gerekletirmesi. Byme sorunlarnn zm toplumun sonsuz*?) bymesinden deil, toplumlarn, ayn zamanda doa ile toplumun birbirine
yaklamasndan, ksaca dnyann klmesinden gelebilir. Tarih sona ermeyecek,
fakat bir gn yeniden yaziacaksa. bu tarih ancak doann toplumla iie gemesinin, kk dnyalarn bulgulanmasnn tarihi olarak yazlabilir.
Bununla hi kukusuz yaam ayakta tutan tm sylencelerin, yk ve anlatlarn
sona erebileceini sylemek istemiyorum. Belki bilimsel bilgi, ama asl " t a r i h " sylencesiz olamaz. Ancak bu sylenceye btnyle teslim olmak baka bir ey, sylen-

Hegel Felsefesi ve Metafiziin

Sonu

57

cenin iinde bulunan "sylem"i, "aniama"nn iindeki " o k u m a " y zgr ve etkin
klmak, "byme"nin adn ''klme"ye evirmek, sonsuzu paralamak, atomlarla
deil, ilikilerle dnmek baka bireydir. Buraya varan yol varmakla kalmamakta, vard yeri daha ileriye gtrmektedir. Tm etki aiantyla ve gnmz iin hesaplaarak alndnda Hegel Feisefesi'nin, balca sorunlar bunlardr

NOTLAR
1. Edmund Burke, A Philosophical Inquiry into the Origin of Our Ideas Of the Sublime and
Beautifui, The Writings and Speeches of Edmund Burke, Bickers and Son Ltd.: Londra
1830. C.l , s. 147 vd.
2. G . W . F . Hegel, Tinin Grungbilimi (ev. Aziz Yardml), dea, stanbul 1986, s. 488;
G . W . F . Hegel, Phaenomenologie des Geistes (yay. Wolfgang Bonsiepen-Reihhard Heede), Felix Meiner, H a m b u r g 1980, GW, C.9 . s. 433. Trke eviri yzeysel olarak deitirilmitir. -O.S.
3. Agy, s. 489; Agy, s. 433.
4. Onay Szer, Selbstbewusstsein und Objekt bei Hegel und Husserl - Anhand des Strukturalismus von R. Jakobson. Hegel-Jahrbuch 1979, (yay, Wilhelm Raimund Beyer), PahlRugenstein: Kln 1980, s. 424-435; 433.
5. nay Szer, Agy, s. 427 vd.
6. nay Szer, " D e r Weltgeist und die " R e d e des Geistes" als das Problem der Bildung",
Hegel Jahrbuch 1981/82, (yay. Wilhelm R. Beyer), Jouvence, Roma 1966, s.97-108.
7. nay Szer, " D i e dialektische Bedeutung des Sittlichen in der Tragdie und das System
der Bedrfnisse", Hegel-Jahrbuch 1984/85, (yay. Heinz Kimmerle-Wolfgang Lefvre-Rudolf
W. Meyer), Germinal, Bochum 1988, s. 251-261.
8. Bernard Dupriez, Gradus, Les procds littraires (Dictionnaire), Union gnrale dEditions, Paris 1984, s. 290.
9. Jean-Franois Lyotard, La condition postmoderne. Les Editions de Minuit, 1979 Paris, s. 53.
10. Agy, s. 57.

hegel fenomenolojisinde bilin diyalektii

ufuk valtrak
1. FENOMENOLOJ'NN TARHSEL KONUMU
Fransa'da devrim balad yllarda gen Hegel kk bir niversite ehri olan
Tbingen'de arkadatan Scheiling ve Hlderlin ile "zgrlk aac" dikerken
insanln yeni bir an da karlyorlard. Hegei iin bu olay parlak bir gnein
douuydu ve btn dnen yaratklar bu a beraberce kutlamlard.
Devrimden sonra Fransz ordular ilk kez 1806'da Jena'da Hegel'in iinde
yaad feodal Prusya Devleti'nin ordularyla karlat sralarda, o Geist'n
Fenomenoiojisi ile urayordu. Bu ura yaanan an uzaklarnda herhangi bir
felsef sorun deil, tersine ann olaylaryla felsefede hesaplamasyd. Toplumlar alkalanrken felsefe buna seyirci kalamazd ve Hegel'in uras da r aan
bu aa uygun dnsel anlatm, uzun zamandr Jena'da gelitirmeye alt
sistemi iinde belirleme ve Geist'n (Tin) bu aa uyacak yeniden kavranm
onaya koyma amac gdyordu.
Bu bir aydnlanma ayd, ank bireylerde ve toplumlarda bu aydnlanmaya
uyacak dnce biimi ya da bu dncenin oluumu balatlmaktayd. nsan
dncesinin geliimi yeni bir anlatma kavumalyd: " Avnca. zamanmzn yeni
bir dneme doru gei ve dou zaman olduunu grmek zor deildir." 1 derken
bunu dile getiriyordu.
Bu gei dneminde yaplmas gereken, ilkin Geist'n allm yarglardan
kunanlmas ve ona yeniden canllnn kazandnlmasyd. Bu ise Geist'n kendi
hareketini balatmas, kendisini yeniden yaratmasyd. te Hegel iin aa uygun
felsefi dnce ancak Geist'n kendi oluumu ile birlikte kavranmasvla balamalyd. Bu ise allm felsefi yarglara tersti, ama nemli ve zor olan d a bu yeni
anlatm (Darstellung) oluturmakt: "En kolay i, ierii ve salaml olan ev
hakknda karar vermektir, zor olan ise onu yakalamaktr; en zor olan ise her

Hegel Fenomenolojisinde

Bilin Diyalektii

59_

ikisini birletirip o n u n anlatmn y a r a t m a k t r . " 2

Geist'n Fenomenolojisi'nin temel ilevi bu sz konusu " a n l a t m " o l u t u r m a k
ve k a v r a t m a k t r . Bu nedenle Hegel kktenci bir tavrla ie batan koyulur;
anlatm yaplacak olan duyumsal kesinlie d a y a n a n g r n bilgisidir; a m a
g r n bilgisinin kendi bana, bamsz bir bilin davran olarak ya d a
snrlar belli bir bilgi tr olarak ele alnp incelenmesi sz k o n u s u deildir.
Geist'n Fenomenolojisi yaptyla Hegel, g r n bilgisinin kendisinden ok,
o n u n diyalektik sre iinde Mutlak Biigi'ye d o r u gelimesinin anlatmn gstermeyi dener.
Bu anlatm, g r n bilgisinin M u t l a k Bilgi've varn k o n u alr. Temel o l a r a k
gstermeye alt, zne - nesne zdeliine d a y a n a n bilgikuramsal kavramlarn
kendi hareketleridir (Bewegung) ve anlatmn yaps gerei k u r u l m a k istenen t m
sistemde bu kavramlarn zdeliini gstermeye dayanr. Ayn ekilde m u t l a k
varlk. Hegei felsefesinin bu kavramsal hareketiyle zne - nesne zdelii o l a r a k
kendisini ortaya koyar.
Hegel. Geist'n Fenomenolojisi ile kendinden nceki tm felsefeleri zmlediini, oniarn Geist'n geiime yolunda uramas gereken d u r a k l a r olarak a n c a k
kendi felsefesinde btnsellie kavutuunu savunur. Ona gre Fenomenoloji'de
izilen voi. tm felsefi dnceleri birbirinden k o p u k ele a l m a y p onlarn sentezine varan, dnce tarihi o l a r a k aralarndaki zorunlu ba gsteren bir yoldur. Bu
yntem o n u n nceki felsefelerden en nemli ayrln gsterir. Hegel iin kendi
felsefe sistemine k a d a r k i felsefe tarihi, kendi Geist kavramnn olumas iin
zorunlu aamalar, dnce biimleriydi...
Hegei'e gre her felsefi dnce belli bir d n e m i n bilincini yanstr ve kendi
tarihsel o r t a m da bilincin yeni bir biim aradna iaret etmektedir. A n k insan
bilinci ama uygun gelimesini Hegel felsefesinde gsterecektir. te Geist'n
Fenomenolojisi'nde bilin anlalmadk bir erein a r d n d a d r . Bilin bu yeni
biimiyle Mutlak olann bilgisini a r a m a y a ynelmitir. Gerekten de Hegel'in
bilince olan bu sonsuz gveni, zellikle K a n t ' n " D i n g an sich" olarak bilinemeyen varlk anlaynn egemen olduu bir ada yepyeni bir dnceydi.
Hegei iin artk byle bir bilginin olana yaanan gei dnemiyle aklk
kazanmtr: yaplmas gereken zamann gerektirdii bu bilimsel grevi yerine
getirecek bilimi oluturmaktr. Felsefenin bilime ykseliini gerekletiren bu
zorunluluk iinde yeni bilin anlatmn bulacaktr: "Bilginin bilim olacana
ilikin isel z o r u n l u l u k o n u n kendi d o a s n d a b u l u n u r ve b u k o n u d a yeterli
aklama felsefenin kendi anlatmdr." 3
Hegel'in. insan bilgisinin varln z n kavrayacak bilime kavuacana
inanc byktr. T m Fenomenoloji bir felsefe olarak bu bilimselliin kendisidir:
bu yaptta insan bilincinin bu bilimsel geliimi diyalektik bir sre olarak anlatlr: "Geist'n Fenomenolojisi'nin genel oiarak anlatmn yapt ey bilimin ya d a
bilginin bu o l u u m u d u r . Bilginin balang hali ya d a dolaysz Geist, Geist'dan
y o k s u n l u k t u r , d u y u m s a l bilintir. Gerek bilgiye v a r m a k iin ya d a bilimin salt
kavramn kendisi oian esini o l u t u r m a k iin bu bilgi u z u n bir yol b o y u n c a
ilenmek z o r u n d a d r . erik ve biimlerini kendi iinde gsteren bu srecin
belirtilmesi bilimsel o l m a y a n bilincin ve bilime d o r u bir yol gstermesinin
sunuluu olmayacak, dahas bilimin k u r u l u u n u n ta kendisi olacaktr." 4
D u y u m s a l bilin insan bilincinin ilk anlatm biimi olarak " u z u n bir yol
boyunca ilenmek z o r u n d a d r " . Bu zelliiyle Geist'n Fenomenolojisi pedagojik
bir ierik tar. A m a , Geist'n bilgi sreci o l a r a k geliimini gstermek ve bu

50

Ufuk Yalt rak

srecin bireysel bilinlerde kavranmasn salamaktr. Bireyler tarihsel nitelikteki insan baarlarnn Geist'n geliiminde ne a n l a m tadklarn renmelidir:
" T e k birey tm Geist'n oluum aamalarn Geist'dan uzak kalm biimler ve:
olgunlatrlm, dzeltilmi bir yolun aamalar olarak renmek zorundadr.." 5 '
Bylece Geist'n Fenomenoiojisi ift anlaml bir grevi yklenmi oluyor. Daha:
nce belirtilen Geist'n o l u u m u n u n diyalektik anlatm ile birlikte: a) D n y a n n
oluum srecininaniatm (Geist'n eitli kltr biimleri olarak gelime sreci),
b) Bireysel bilincin o l u u m u n u n anlatm ( D u y u m s a l bilgiden balayp Mutlak:
Bilgi'ye d o r u gelime sreci).
Hegel iin gerek Geist'n gerekse birey bilincinin oluumu birbirinden kopuk:
iki alan, iki ayr sre deildir. nsan bilincinin gelimesi, o n u n tm alanlarda!
tarih boyunca kazand birikimlerle, Geist'n gelime u r a k t a n olan kltr;
biimlerinin uraklarna paralel bir sretir. Bu paralellik o n l a n bir yerde ayn
srecin anlatm o l m a y a gtrr. Birey kendi geliimini Geist'n geliiminde,
Geist da geliimini bireysel bilincin geliiminde bulur.
Byle bir bilgikuramsal anlatm yine bilgi k u r a m n d a allm kavramlarn
yeniden deerlendirilmesini, gerekirse onlarn geersizliinin kantlanmasn gerektirir. Hegel, bunu Geisfn Fenomenolojisi'nde k u r m a y a alt sistemi iin
felsefenin bilim olarak sistemlemesi iin zorunlu grr. zellikle Geist'n Fenomenolojisi'nin yazld d n e m d e egemen olan Kant bilgi kuram almaldr.
2. K A N T ' I N B L G A N L A Y I I N I N E L E T R L M E S
Hegel Geist'n Fenomenolojisi'ne bilgi k u r a m n d a doallk kazanm, a m a
almasnn gerekliliine inand bir " d o a l d n c e " n i n eletirisi ile balar. Bu
"doal d n c e " , bilgiyi " a l e t " ye da " a r a " olarak kavrayan Kant felsefesinin
bilgi anlaydr.
Hegel, doruluu (Wahrheit) kapsayan bir bilgi anlayna gelmeden bilgi
k u r a m n d a k i aratrma nesnesini aklar: M u t l a k ' n kendisi. "Felsefede k o n u n u n
zne, yani doruluk iinde yer alan gerek bilgiye gelmeden nce bilginin.
M u t l a k ' n kavranlmasna y a r a y a n bir alet ya de b u n u grmemizi salayan a r a
olarak ele alnmas zerinde a n l a m a y a v a r m a zorunluluu doal bir dnce
halini almtr." 6
Hegei kendi bilgi anlayndaki nesnesini batan kor; artk sz konusu olan
t a n n m a y a n , bilin dnda bir nesnellik deildir. Tersine bilgi " a l e t " de olsa
" a r a " da olsa kavramas gereken ey Mutlak'tr. Hegel her eyden nce bilgi
nesnesinin, bilginin " ^ l e t " ya da " a r a " o l m a s n d a n d a h a nemli olduunu
vurgulamak ister.
nsan bilgisinin ele alaca k o n u , en basit nesneden hareketle Mutlak'n bilgisine k a d a r olan bilgi ve bilin srecinin anlatmdr, ksaca Mutlak olann kesintisiz
gelien bilgisidir. Byle bir bilgi sreci K a n t ' n , bilginin zoruniu k o u l l a n ve
aralar olan uzay - z a m a n ve kategorilerden oluan snrl bilgi formlaryla aratrlamaz. K a n t ' n byle bir iddias zaten y o k t u r . te Hegel, aratraca bilginin
Mutlak'n bilgisi o l d u u n u belirtir belirtmez K a n t ' n insan bilgisinin f o r m l a r
yine Kant kullanllanyla yetersiz kalr; n k M u t l a k ' n aratnlmas bilgi
yetilerindeki snrll o r t a d a n kaldrr.
Kant'n bilgi k u r a m n d a belirleyici olan ve felsefenin bu alanda yapmas gereken ey, insandaki bilgi yetilerinin aratrlmasdr. Ona gre bu a r a t r m a n n
vard sonu aktr; biz nesneleri bize grndkleri o r a n d a tanyabiliriz, yani

Hegel Fenomenolojisinde

Bilin

Diyalektii

61_

onlarn birer g r n ( " E r s c h e i n u n g " ) olarak tannmas sz k o n u s u d u r . A m a

o n l a r d a k i kendindelik, kendinde ey ( " D i n g -an sich") bizim bilgi yetimizin
dnda bir varlk alandr.
G r n l e r dnyasn a a n , b u kendinde olmann alan bilgiden bamsz ve
bizim salt dncemizin varamayaca bir yer o l d u u n d a n , yaplmas gereken
bilgi yetisinin varabilecei snrlan izmektir.
K a n t ' a gre bilgimizin doruluunu a r a t r m a k , kendi bilgi yetimizin nerelere
k a d a r varacan a r a t r m a k t a n nce gelemez. Aratrlmas gereken, bilginin
d o r u l u u n d a n ve kriteriumdan nce bilgi yetimizin snrlardr. Bylece Kant
bilginin d o r u o l a n d a n ya da M u t l a k ' t a n apaynln art koar; grnler alan
ile " D i n g an sich" alan hibir z a m a n akamayaca ve a r a l a r n d a Hegel'in
kantlamaya alaca trden bir zdelik sz k o n u s u olamayacandan bilgimiz
M u t l a k olan gsterme ya da tanma becerisinden uzaktr.
K a n t ' t a k i bilgi ile Mutlak'n ve bilgi ile d o r u l u u n birbirinden k o p u k l u u
Hegel'in eletirisinin temelini oluturur. n k Hegel, bilginin tarihsel bir geliim sreci s o n u c u n d a Mutlak olana varp o n u n l a zdeliini kantlayacan
F e n o m e n o l o j i ' d e gstermeye alr. Hegel iin, "...doruluk iinde yer alan
gerek bilgi," 7 felsefenin k o n u s u d u r , bilginin kendisi d o r u l u k t u r ya da d o r u
olandr. Byle bir "gerek bilgi"vi alet ya da ara olarak kavramak onu d a h a
batan Mutlak ve doruluk alanndan k o p a r m a k demektir. Hegei'e gre bu, bilgi
ile doruluk ilikisini batan koullamak a n l a m n a gelir ve ayn z a m a n d a " a l e t "
ya da " a r a " olan bir bilgiden bamsz nesneler zerinde dorulua. M u t l a k
olan k a v r a m a a n l a m n d a k i dorulua eriemeyeceiz demektir. Bu ise Hegel'in,
bilgimizin M u t l a k olana koulsuz (aletsiz-arasz) kendi kendisini yanstmasyla, kendisini geliim srecinde amasyla eriecei dncesiyle eliir. " n k
bilgi, M u t l a k z gsteren aletse. bu aletin bir ey zerinde kullanm o eyi
kendisi iin naslsa yle brakmaz, dahas o n d a bir oluum ve deiime yol aar.
Ya da bilgi bizim etkinliimizin aleti deil de, bir a n l a m d a doruluk nn bize:
varncaya k a d a r arasndan szld edilgen bir o r t a m s a , onu yine kendinde:
olmasyla deil, tersine bu o r t a m d a n geerken ve iinde naslsa yle alrz. Her iki
d u r u m d a da kendi ereinin dolaysz tersini d o u r a n bir arac kullanm oluruz,
ya da temelden tutarsz olan genellikle bir ara kullanmamzdr." 8
Oysa Kant M u t l a k olann d o r u l u u n a varlamayacan'batan kor. O n u n
s o r u n u byle bir dorulua v a r m a k deildir. M u t l a k ' a v a r m a k K a n t ' n deil.
Hegel'in sorunu... Ve bu sorun da bilginin n n d e k i engelleri oluturan allm
bir " d o a l d n c e " n i n almasyla zlecektir. "Allm biimiyle gereklik
olarak adlandrlan ey felsefece kukuyla gzlemi yaplandr, grlebilen eydir
a m a kendinde ve kendi iin gereklik deildir.'"' Bu allmln almas Hegel
iin bilginin salt biim ya da kategorilerden k u r t u l u p Kendinde varla ynelmesivle olanakldr. A m a bu ynelme Kendinde varln hem kendinde ve hem de
k e n d i - i i n olmann diyalektii iinde olur. Oysa K a n t ' d a yolu kesilmi bir an
sich (kendinde) vardr ve bu yzden Hegel, bilgilenme srecinin gerek diyalektik
bileimini K a n t ' d a bulamaz. Diyalektik bileim, o n u oluturan kartlarn her
birinin geliimini art koar. K a n t ' n b i l g i k u r a m n d a bu a n l a m d a bir bileimin
oluamamasnn en nemli nedeni, kendinde varin (Ding an sich) kategorilerle
ve nceden belirlenen bilgi formlaryla M u t l a k dnceye dek varabilecek olan
Kendinde'nin diyalektik anlatmnn engellenmi olmasdr.
Ayrca K a n t ' d a bilginin ieriini oluturan nesnel d n y a ya da okluk hibir
tarzda bilginin f o r m u y l a ayn olamaz. Bunlar apayr alanlardr. (I) Bilgiyi olutu-

52

Ufuk Yalt rak

ran elerden biri d u y u m s a l d n y a ya da duyarlk (Sinnlichkeit) olmasna ramen asl bilgi olay bilincin bu kategorileri ve bilgi formlaryla gerekletirilir.
Empirik gerekilik a n c a k a n l a m a yetisinin becerileri t a r a f n d a n , yani kategoriler ve bilgi f o r m l a n n c a alnp bilginin olumasnda kullanlr.
Grnlerin a r d n d a k i d n y a n n tannamayaca batan belirlenince znenin
n n d e yalnz g r n nesnesi kalr. O z a m a n d a g r n ile kendinde varln
diyalektik bir bann sz k o n u s u olmayaca aktr. Byle bir nesne anlayn
Hegel kabul etmez. zne - nesne zdelii temeline d a y a n a n bir felsefede bilinemeyen bir nesnel alan olmad gibi elikinin yer almad bir kendinde varlk da
olmaz. Bu nedenle Hegel'e gre Kant'n bilgikuramnda znel ve nesnel d n y a n n
gerek bir bileimi yerine gelemez. Kant b y k bir baaryla duyarlk ve a n i a m a
yetisinin (Verstand) diyalektik ayrmn gstermi a m a onlarn diyalektik bileimini yapmamtr.
Fenomenoloji'de Hegel Kant' eletirirken o n d a n hibir alnt y a p m a z , h a t t a
adn pek az yerde belirtir. B u n u n nedeni, eletirisini yalnz K a n t ' a deil, bilgiyi
bir organon olarak gren b t n Yenia bilgi anlayna vneltmesidir. Geri
eletirisini younlatrd d n r K a n t ' d r ve gerek yaad z a m a n gerekse
iledii sorunsal b a k m n d a n kendisine en yakn filozof o d u r , a m a tek hedef o
deildir. Bu nedenle kapal bir dil kullanr. Oysa Kk Mantk diye de bilinen
sonraki yapt Anahatlaryla Felsefi Bilimlerin Ansiklopedisinde K a n t ' d a n sz
ederek kesicin bir eletiri yapar: " 'Biz' diyor Kant, "arac kullanlaca ie girimeden nce tanmalyz: n k ara yetersizse, btn abalarmz boa gider.'
... Szcklerle aldatlmak istemiyorsak, b u n u n neye varacan grmek kolaydr.
Baka aralar sz k o n u s u o l d u u n d a , biz onlar uygulanacaklar belli bir ie
girimeden baka yollarla snayabilir ve eletirebiliriz. A m a bilginin incelenmesi
ancak bir bilgi edimiyle yaplabilir. A r a denen bu eyi incelemek o n u bilmekle
avn eydir. Oysa bilmeden nce bilmeye almak Scholasticus'un yzmeyi
renmeden nce denize girmeme bilgece karar k a d a r samadr." 1 0
Hegel'in Kant' eletirisi tek yanl deildir. Hegel Kant'n bilgi srecindeki
zorunlu kartlklar gstermi olmasn o n u n felsefesinin bykl o l a r a k nitelendirir. Bu baar K a n t ' n a k l a ( V e r n u n f t ) tand zgrlk ile gereklemi ve
o n u n sayesinde " d u y a r l k - a n l a m a yetisi" (Sinnlichkeit - Verstand), " g r - kavr a m " ( A n s c h a u u n g - B e g r i f f ) ; "ierik - b i i m " ( I n h a l t - f o r m ) , " o k l u k - b i r l i k "
(Vielheit - Einheit) diyalektik kartlklar ortaya k o y m u t u r .
Nesneler dnyasndaki t a n n a m a y a n Kendinde varla ramen Kant "bilginin
zerklii" ( S p o n t a n i t t der Erkenntnis) olarak ileri srd a n l a m a yetisinde
bilginin etkinliini ve bu a n l a m d a belli bir " o b j e k t i f l i i gstermitir. Bu objektiflik an felsefi akmlar olan emprizm ve rasyonalizmin tek yanl tutumlar
karsnda a n l a m a yetisinin birletirici gcnden ve bilgi formlaryla, kategorilerle duyumsal olann bileiminden kaynaklanr. Objektiflik a n l a m a yetisinin d u y u lur d n y a ile k u r d u u birliktir. A n l a m a yetisinin bu bamszl ve etkinlii,
emprizmin ve rasyonalizmin bilgikuramndaki egmenlii dnlrse byk bir
yenilii ierir.
Kant, a n l a m a yetisini edilgenlikten k u r t a r p o n a z g r l n vermitir. A m a
b u zgrl yine kategoriler ve bilgi formlaryla snrlam, soyut ve belirlenmez
bir " K e n d i n d e " anlay ile d u y u l a r a d a y a n a n nesne dnyas ile a n l a m a yetisi
arasndaki gerek ba k u r a m a m t r . F a k a t Hegel iin nemli o l a n belirlenmez
bir " K e n d i n d e " y e ramenCant'n salt akln antinomilerini gstermi olmasdr.
deler dnyasnda d a olsa bu elikilerin akl ( V e r n u n f t ) retisinde gsterilmesi

Hegel Fenomenolojisinde

Bilin Diyalektii

. 63

Hegel iin nemlidir: "... Kant'n baars kategorileri ve formlar belirlemesi,

insann bilgi yetilerinin mutlak bir yne evrilmesi deildir, tersine o n u n baars
daha ok 'akn d n m e gc' olarak akl dncesini balatm olmasdr." 1 1
Yine Hegel'in Fenomenolojisi'ne dnersek, Kant'a yaplan eletiri "doal
dnce" olarak bilginin " a l e t " ya d a "ara"l zerinde srer, "...temelden
tutarsz olan genellikle bir ara kullanmamzdr" derken Mutlak olan ya d a
doruluu ara olan bilgiden kurtarmay, o n u n aletliinin ya da aralnn
gsterecei snrlan kaldrmay, bilginin Mutlak olanla ve nesne ile olan zdeliini ierecek bir biigi kuramna yol amay amalar.
Byle bir zdelik K a n t ' d a bilgi ve " D i n g an sich" alannn birbirinden ayrksyla ve bilginin snrlarnn belirieniiyle olanak d kalmt. Snrlanan bilginin
kendi dndaki bir alann doruluunu tanmaya almas K a n t ' a gre yanlglar douracaktr. Hegel. Kant'n bu yanlg " k o r k u s u " n a kar kar: "Bu a r a d a
yanlgya dme korkusu, ayn kukuya kaplmadan ie balayan ve gerekten
bilen bilime kar bir gvensizlik douruyorsa, neden bu sonu olmayann tersini
koyup, bu gvensizlie kar bir gvensizlik duymayalm ve bu yanlma korkusunun kendisini yanlg olarak belirlemeyelim?'" 2
Hegel'in bilgi - mutlak - nesne zdelii temelini zne - nesne zdeliinde b u lur. Felsefenin erei bu zdelii gstermektir. Kant'n zneye nesne karsnda
ve Mutlak olan karsnda snrlar koymas bu trden bir zdelii batan olanaksz klar. HegeJ iin nesne znenin baka bir biimidir ve "gerek bilgi" zne ve
znenin baka bir biimi oian nesne ile zdelie dayanr. z olarak:
Kant'n sorunu: Bilgi yetilerinin aratrlmas temeline dayanan bilgi ve mutlak
olann kopukluunu gstermek, bilginin snrlarm koymak...
Hegel'in sorunu: Bilgi yetilerinin aratrlmas felsefenin amac deildir. G e r ek biigi doru olandr ve felsefenin (zel olarak Fenomenoloji'nin) amac bunu
zne - nesne ya da bilgi - Mutlak zdeliinde gstermektir.
Bylece Kant'n znesi bilgi - Mutlak ayrlna dayanarak eyler dnyasnda
genellemeler ya da dzenlemeler yaparken. (II) Hegel znenin kendisinin tarih
sreci iinde aratrlmasn gndeme getirir ve Kant'n tam tersine, her trden
koullanmann dnda bir bilincin (doal bilin) zne olarak incelemesini yaparken o n u n kesin bir bilgisine (Mutlak olana) varmay d a hedef alr.
Hegei'in Kant'n bilgikuramnda en ok kar kt n o k t a : Kant'n zneyi
incelerken ona snr ya da koul koymas, bilgi ve " D i n g an sich" alanlarm
birbirinden koparmasdr. Bilinmeyen a m a doru olabilecek bir Mutlak varln
dnda bir bilgimizin olabilecei, a m a bunun doruluundan kuku duyulmasn
Hegel. Kant'n bilgikuramndaki "doruluktan k o r k m a " olarak adlandrr: "Bu
(kuku) bilgi hakkndaki tasarmlan alet ve ortam olarak ve dahas bizim kendimizle bu bilgi arasnda bir ayrm nceden koullar, a m a zellikle belirledii: bir
yanda Mutlak te yanda gene Mutiak'dan ayrlm ve kendi iin bilginin gerek
olarak konmasna ya d a Mutlak'n dnda olan bilginin ayn z a m a n d a doruluun d a dnda olmasna ramen doru kabul edilmesidir ki, bu d u r u m yanlgdan k o r k m a ad altnda daha ok doruluktan korkma olarak kendini gstermektedir." 1 3
Hegel Mutlak olann bilgiden koparlmasna dayanan Kant bilgikuramm
eletirirken bu kuramn:
1) Mutlak olarak doruluk.
2) "...Mutlak olann dnda kalan bilginin ayn zamanda doru kabul edilmesi..." 1 4 aynmyla ortaya kan doeruluk kavramnn eliik olduunu ileri srer.

64

Ufuk Yal t rak

Hegel'e gre M u t l a k olanla d o r u l u k birbirini btnyle ierirler: " . . . M u t l a k

yalnz bana d o r u , d o r u yalnz bana M u t l a k olarak kendisini gsterir." 1 5
Hegel nasl o l u p d a bu s o n u c a vardn, d a h a d o r u s u eletirisini yapt bilgi
anlay b a l a m n d a bu sonuca nasl vardn Fenomenoloji'nin anlatmyla
gstermek istiyor. Bu, o n u n varlk felsefesinin z n o l u t u r a n temelin de kendisini anlatm srecinde gstermesidir.
Hegei'in M u t l a k ve d o r u l u k olarak kastettii "varlk"tr. Kukusuz bu varlk,
herhangi bir biimde ya da okluk iinde bir " v a r o l a n " deildir; tm varolanlarn
zn oluturan " v a r l k " t r , varlk kavramnn kendisidir. (III)
Hegei'in tm varolanlarn z n oluturan bu varlk kavramna v a r m a d a
bilince olan gveni sonsuzdur. Bu, K a n t ' n bilince verdii snrl ve koullu
zgrl ok aar. Hegel iin bu, yeni bir bilimin (felsefenin) habercisidir. Artk,
eski k a v r a m l a r ve M u t l a k ' n tannamayacan ileri sren dnceler bir kenara
braklmaldr: "Bilgiyi, Mutlak'n yakalanaca bir ara olarak ya da kendisiyle
doruluu grebileceimiz bir o r t a m oiarak alan bylesi yararsz dnceler ve
anlatmlar, tm bu M u t l a k ' t a n k o p u k bir bilgi ve bilgiden kopuk bir M u t l a k
anlaynn vard ilikiler ve bu tr ilikilerin koullanmalarndan d o a n , bilimin
yetersizlii ile ilgili szde nedenlerle bilimi y k n d e n k u r t a r m a l a r ; avn z a m a n d a
ciddi ve istekli bir ura g r n m y a r a t m a abas ve yine her ey h a k k n d a
sorulara sanki sknt ve zahmetlerle b u l u n m u izlenimini uyandran cevaplarn
t m rastlantsal ve istemsel dnceler olarak bir kenara atlabilir ve h a t t a
a n l a m l a n sanki genel olarak geerli koullanm Mutlak, bilgi, nesnel-znel ve
dier szcklerin kullanm aldatmaca olarak nitelenebilir." 1 6
Fenomenploji'nin amac genel a n l a m d a Geist'n bilgisini, o n u n bilgilenme
srecini ve bu diyalektik sre iinde t m kavramlarn o l u u m u n u n anlatmn
yapmaktr. K a v r a m l a r ya da belirlenimler kendi geliimleri iinde kendilerini
gsterecektir. n k Hegei iin onlarn kendi anlatmn yapacaklar yol K a n t ' daki a n l a m d a kapatlmamtr. Hegel yukardaki eletirisine kavramlar h a k k n da nceden belirlemeye kar karak devam eder: " n k , anlamlarnn bir
yandan genel o l a r a k bilindiine bir y a n d a n da k a v r a m l a n n a sahip o l u n d u u n a
ilikin bu n koullama d a h a ok, temel sorun olan k a v r a m koymay gzard eder
grnmndedir.'"7
Sorun, bilincin en basit bilgisinden felsefi bilgiye d o r u olan geliimi aratrmaktr. Koulsuziua d a y a n a n bu aratrma zne ve nesneyle ilgili ayrmlar da
yapmaz. Bu a n l a m d a bilginin anlatm avn z a m a n d a bilincin kendi anlatmdr,
te yandan Hegel'in bilgikuramnn gstermeye alt z n e - n e s n e zdeliini
de ierir. te balangta da zne - nesne zdeliinden yola karak kendisini
gsteren bilim ("belirginleen bilim") felsefedeki yanl grleri o r t a d a n kaldracaktr: "...nk onlar bilginin sadece belirginleen bilim karsnda dolayszca
kaybolup gidecek olan bo grlerini o l u t u r u r l a r . ' " 8 O r t a d a n kaldrlacak
yanl grler, d o r u l u u n ltn bulduklarn iddia eden grlerin hepsi,
daha ak sylenirse. Descartes'dan Hegel'e k a d a r geleneksel bilgi anlaynn
kendisidir. Rasyonalizm ile empirizm, bilginin kayna k o n u s u n d a tam karttrlar, a m a bu kartl eritecek, h a t t a anlamsz klacak d a h a nemli bir k o n u d a
birleiyorlard: Bilgi bir aratr. Kant, ikisini de eletirerek bir senteze ulamaya
almt: ama o da bilgiyi bir ara oiarak g r y o r d u . Yeniada bilgikuramt
temel disiplin o i a r a k mantn ve manta d a y a n a n deduktiv ontolojinin yerini
alma abasndayd. Aristoteles'in mant organon (ara) olarak belirtmesi gibi
imdi de bilgi k u r a m b t n bilginin o r g a n o n ' u saylyordu.

Hegel Fenomenolojisinde

Bilin

Diyalektii

. 65

Hegel'in k bu anlaya kardr. T u t u m u radikaldir ve "felsefenin hareket

noktas ne o l m a l a d r " sorusu o n u n nceki felsefelerle hesaplamasnda srekli
sorduu, yantlarnda onlarla kendi sistemini temelden ayran bir sorudur. Bu
nedenle Hegei nceki biigikuramiarna "geleneksel" der. Rasyonalizm, empirizm
ve kritisizm d o r u l u u n ltn bulduklarn ayr ayr idda etmilerdi. Bilginin
kayna k o n u s u n d a ne kadar farkl olsalar da bir nyargda birleiyoriard.
Onlar birletiren yanlg, bilgikuramnn b t n bilgiden nce gelme iddiasnda
yatyor. HegePe gre bu olamazd, nk b t n bilgiyi snayacak bir dayanan
kendisi de bilgidir, o n u n da snanmas gerek. Bu ereve iinde kalndka snama:
sonsuzca geriye gider (infnite regressus) ve lt bulunamaz. Bu yzden "geleneksel" grlerin hepsi kukucu diye nitelenebilir. Kendisiyle balayan bir
bilgikuram kendisini btn bilginin dayana olarak grrse, bu dayanan
geerlii ya baka bir d a y a n a a gre belirlenir ve bilgikuram snrlarnn dna
klr, ya da ksr bir dngye girilir. Hegel'de z n e - n e s n e zdelii yeniden
k u r u l a r a k kuku sona erdiriliyor. kavram ile kavranan nesne arasndaki k o p u k luk gideriliyor. D a y a n a k bu diyalektiktedir. nceki grlerin neden ilerlemediini Descartes'n " c o g t o " s u n u rnek alarak gstermeye balayalm. D n m e ,
varolmann nclvse ( ya da bilgi b a k m n d a n ltvse) ve b e n - bilinci a k seikse, Descartes'a gre bu, kuku g t r m e z bir d o r u l u k t u r . yleyse a k - s e ik olan her ey d o r u l u k t u r yan ak - seik olma ile ben - bilinci ayn fenomene
iaret ederler. Bu d o r u l u k anlaynn garantisi nedir? " C o g i t a t i o " sayesinde
b a n a verilen yalnzca " c o g i t a t i o " d r : b u n d a n kalkarak "extensio"daki varlm
fergo sun) o n a y l a y a m a m , nk a r a d a ne mantksal ne epistemolojik ne de
ontolojik bir ba var. yleyse Descartes'n nermesi kendisiyle balayp kendisiyle. bitiyor. O n u n hareket n o k t a s n d a ak - seiklik nceden varsayldmdan.
sonu sanlan karmda aslnda baa dnlmektedir.
Ayn eletiri duyu deneyimini ilke edinen empirizme de yneltilebilir ve bu
ilkenin (ltn, son dayanan) d o r u olduu nasl biliniyor diye sorulabilir.
H u m e bu gl farketmi, daha geni bir d a y a n a k aramt. zlenim kuramn
pekitirmek iin "insan doasnn doaya u y g u n i u u " n u kant olarak getirmeye
almt. A m a insan "izlenimler d e m e t i " olarak a n l a m a n n d o r u l u u n u n
lt nedir? Ve izlenime geri gtrlemeyen bilgi s z k o n u s u olunca H u m e
izlenim ltne ve dolaysyla "alkanlklar varl" olan insana snrlama,
k o y m a k z o r u n d a kalmam myd?
Kant, H u m e ' u "gemisini karaya o t u r t t u " (kukuculua sapland) diye eletirmi, kendisinin k a p t a n a (bilgikuramcsna) harita (akln yaps) ve pusula (sentetik apriori) verdiini sylemiti. O da bilgiyi harita ve pusula gibi a r a sanmt.
A m a haritann a n c a k belli k o o r d i n a t l a r a , pusulann d a k u t u p t a k i manyetik gce
d a y a n a r a k ie yarayacan, dayanan bu aralarn kendilerinden baka olduunu u n u t m u t u . Bu nedenle Kant'n H u m e ' a eletirisini Hegel adna K a n t ' m
kendisine yneltebiliriz: Kant felsefe gemisini karaya o t u r m a k t a n kurtard. A m a
yeniaralar sadece o gemiyi yeniden yola koymas iindi. Hedef gene de bilirsiz
kalmt. Hegel "belirginleen b i l i m " gryle hedefe gtrecek yolu izmeye ve
izerken ayn yolda yrmeye, bilgikuramyla bilginin gerekletirilmesini ayn
sre olarak belirlemeye balayacaktr.
I. FENOMENOLOJ'NN YNTEM
a)Fenomenolojik Btnlk ve eleri
Hegel'in Geist'n F e n o m e n o l o j i s i ' n d e amac aktr: o, zne ve nesnenin, bilgi

66

Ufuk Yal t rak

ve nesnenin zdeliine varmay planlar.

Hegel ontolojisinin temel s o r u n u varolanlar alanna inen Geist'n kendisini
b u r a d a Baka - varlk olarak tanyp tekrar kendisine dnmesidir. Geist'n Fenomenolojisi bu dlama srecini a n l a t a n g r n bilgisidir. Bu sre " B i l i n "
aamasyla balar, d a h a s o n r a " z b i l i n " ve " A k l " aamalarnn zorunlu ortaya
kyla ilerler. Sbjektif Geist' ieren bu bilin ekillerinden sonra Objektif
Geist'n bilin ekilleri f e n o m e n o l o j i k yolda grnrler. " D i n " ile kendisini
t a m a m l a y a n Objektif Geist henz kavramsalla ulamamtr ve bunu gerekletirecek Geist ancak "kendisini bilen" Geist olarak Mutlak Bilgidir.
Mutlak Bilgide gerekleen z n e - n e s n e ilikisi iindeki bilin ekillerinin tm n n birbirine bal gelimesi sona erer. D a h a dorusu Geist'n nesnellikle
olan ilikisi bitmitir; yabanclam bilin ekillerinin t m n , bizzat nesnellik
iinde Baka - varlk olarak yaam ve tanmtr. Artk bilinmeyen Baka - varlk ya da nesne yoktur. yleyse kendisinin nesne ile zdelii de gereklemi
olur. Hegei'in nceden koyduu z n e - n e s n e zdelii ereine varlmtr.
Hegel'in " d o r u l u k " anlay da bu sreci ieren zdelik iinde anlam kazanr. Fenomenoloji'nin t m boyunca grlen gelime, hatta tarihsel gelimenin
tm iinde ortaya kan bilin biimleri kendinde birer doruluk ltn
tarlar. rnein doal bilincin duyumsal kesinlii kendi bilgisinin doru olduunu savunur, din a a m a s n d a da bilin kendi dinsel tasavvurlarnn btncl
doruyu s u n d u u n u ileri srer, a m a Hegel " D i n " aamasnn btncll
sunacak bir dorulua henz erimediini belirtir: " D o r u l u k ieriktir, ki bu
ierik din iinde kendi kesinliine henz eit deildir. A m a bu eitlik ieriin
Kendi'nin eklini kazanmasyla olur." 1 9
Buradaki "ierik", Hegei Fenomenoloji'sinde y a p m a k zorunda olduu b t n
gelimeyi ifade eder ve o bu a n l a m d a Geist'n srecini dile getirdiinden doruluk
ancak bu srecin " i e r i k " olarak t a m a m l a n m a s d r ve ancak o z a m a n Geist
kendisinin asl kendi ekline kavuacaktr.
Hegel, Mutlak Bilgi've k a d a r olan bilin ekillerinin tek tek doruluk anlaylarn yanl olarak nitelemez. En alt bilin ekilleri de dahil hi bir bilin a a m a snn d o r u l u k iddias basite yanl olarak yarglanamadndan her bilin aamasnn kendi d o r u l u u vardr. Hegel iin nemli olan, bu d o r u l u k anlaylarnn bilin biimlerindeki gelimesine paralel olarak deimesini de kavramaktr.
Bu aamalar Mutlak Bilgi'ye eriinceye k a d a r m u t l a k , btncl, nesnellii am
zne - nesne zdeliine varm dorulua sahip deildirler.
Bu d u r u m d a Fenomenoloji'deki.tek tek bilin aamalarnn her birinin d o r u luunu oluturan temel nedir? Hegel bu a a m a l a r n d o r u l u u n a yanl demez
a m a onlar snrl doruluklardr ve her eyden nemlisi her biri Geist'n g r n
alanndaki, yani henz zne - nesne ilikisinin tamamlanmad alanlardaki snrl d o r u l a r d r . Byle bir zdelie varlmad srece bilinmeyen bir nesne, bilgi nesne ilikisinde yer alacaktr. Baka bir deyile yine de " k e n d i n d e " olan bir
varlk alannn henz bilgiye katlmam oluu, yani o n u n Kendi - iin varlk
alanna, zbilince maledilmemi oluu yznden Mutlak Bilginin btncl d o rusuna henz eriilmemi o l u n u r . Geist'n dlama srecinde oluu o n u n bilgisinin doruluunu da snrlar.
Mutlak Bilgide ise g r n e d a y a n a n bilin ekillerinin doruluklar tmyle
alr: burada sadece yeni bir dorulua varlmaz; dahas nesne tmyle zdelik
iinde kavramlar. D o r u l u k g r n alannn dilini brakr, kavramsal b t n ln diline kavuur.

Hegel Fenomenolojisinde

Bilin Diyalektii

67

A m a Hegel ontolojisi iin u n u t u l m a m a s gereken, byle bir btncl dorunun herhangi bir Mutlak Geist'n (rnein dinsel inancn) ya da felsefenin onu
ifade etmesiyle, tanmlamasyla olumaddr. Hegei iin M u t l a k doruya ancak
Geist'n nesneler dnyasnda yaayaca bilince zg dlamalann aama aama
gelimesiyle varlacaktr. Bu aamalarn t m d o r u l u k iin zorunludur. " D o r u
b t n d r . A m a b t n sadece kendi gelimesiyle kendisini yetkinletiren zdr.
M u t l a k h a k k n d a sylenmesi gereken; o n u n z n d e sonu o l d u u d u r , doruluk
iinde ne ise sonda da o olandr, ite bylece oluan d a o n u n doasdr. gerek
olan, zne ya da K e n d i - z - o l u u d u r . " 2 0 Bylece doruluk Fenomenoloji'nin
s u n d u u gelimenin, hareketin tm olur. Bu nedenle Hegel doruluun tanmlamayla olumayacan, hatta Mutlak Bilgideki doruluun bile Geist'n tm
a a m a l a r n d a n soyutlandnda hibir ey ifade etmeyeceini syler. D o r u l u k
harhengi bir bilin d u r u m u deil, tm gelimenin b t n d r . Bu btn oluturan sre ise Fenomenoioji'deki bilin ekillerinin t m n n gelime srecidir.
" B u . kendi momentlerini reten ve kateden bir sretir ve ite bu hareket olumlu
olan ve onun d o r u l u u n u oluturur." 2 1 Bilin ekilleri soyut momentler deil,
snrl doruluklarvla btn olan srecin zorunlu aamalardr. Bilincin tm
tarihi bir oluum s u n d u u n d a n , o n u n tek tek momentleri ya da Geist'n tek tek
dlam biimleri doruluk yolunun uramas gereken zorunlu duraklarn
olutururlar. Eer Hegel'in nesnel idealizminde Geist felsefesi ya da Mutlak
b t n l k felsefesinin kavran s z k o n u s u ise. yalnzca bu ya da u m o m e n t
dorulua sahip deildir, onlarn t m n n hareketi bu felsefenin doruluk anlayn gsterir.
D o r u l u u n bu biimde kavran ise ideaiizm iinde yeni bir anlaytr. D a h a
d o r u s u idealizmin Platoncu etkisinden uzaklama kendisini aka ortaya kor.
n k Hegel iin Platon'un sonsuz ve deimeyen, hareketten yoksun ideleri ve
onlarn doruluklar artk felsefenin bilimsellik iddiasnda kabul edilemezler.
Bilim Hegel iin Geist'n srekli o l u u m u n u kavramaktr. Bu oluum iinde Geist
mutlak bir deimezlik olarak k o n m a z , tersine o dncenin srekli gelimesine
ve deimesine dayanr. Bu dnce de insan dncesinden k o p u k bir Mutlak
deildir. Geist' oluturan hareket insan dncesinin, znenin kendi hareketidir.
Bylece Geist ya da tz Hegel felsefesinde hareket k a z a n m a k l a kalmaz, dahas
zne ile, z bilinle bants kurulmu olur: " D o r u n u n sadece sistem olarak
gerek va da tzn temelde zne oduu; Mutlak'n G e i s t ' o l a r a k sunulduu
dncede ifadesini bulur." 2 2 Hegel byle bir Geist felsefesini savunur. Bu,
M u t l a k Bilgiye erien "bilen G e i s t ' n " hareket halinde bir sistemi olutrmas bir
vana ayn z a m a n d a "tzn temelde zne olduu"nu aka belirtmektir. te
nesnel idealizmin nemli bir yenilii de b u d u r . Spinoza tmel bir varlk olarak tz
dncesini gelitirmi a m a onu her trl hareketten ve zne ile olan ilikisinden
soyutlayarak koymutu. Hegel. Spinoza'nn tzn deime gstermeyen bir
b t n oiarak belirtir: bu tz Spinoza'nn m o d u s dnyasna kapal o l d u u n d a n
bilginin aadan yukarya bilin ekilleri halinde gelimesi sz konusu olmaz ve
d o r u l u k anlay d a hareket ve sreten uzaktr. Tz, S p i n o z a ' d a intuitv kavranan bir zdr. Dncenin ya da znenin kendi gelimesiyle tze ulamas sz
k o n u s u deildir. nsan dncesinin zne olarak gelime gstermesi ve tze ikin
(immanent) bir zellik tamamas Spinoza'nn tzn d o n u k ve gelime d
klar.
Oysa Hegel iin tz temelde zne olmakla cendisini gelitiren bir ziktr.
O n u n kendi hareketini yaratmas ve b u n u n l a deiim gstermesi ancak kendi

68

Ufuk Yal t rak

kendisinin bir zne olmasyla gerekleir. Buradaki " z n e " olma, kendi geliimini ve deiimini yine kendisinin y a r a t m a s n d a n dolaydr. T z ve insan dncesi
olarak zne birbirinden k o p u k deil, tersine birbirini ieren yanlardr. Bu nedenle Hegel allm olan ve doruyu sadece tz olarak gren idealizmin eksikliini
Fenomenoloji'nin n s z n d e dile getirir: "Kendisini ancak sistemin sunulmasyla hakl k a r m a k z o r u n d a olan benim grme gre: her ey doruyu sadece tz
olarak deil, dahas o denli de zne olarak k a v r a m a y a ve ifade etmeye dayanr." 2 3
Tz bir kez nze olarak kavranrsa znenin kendi gelimesi tze tanm olur.
Bununla Hegel tz anlayna geliim dencesini koyan d n r d r diyebiliriz.
Bylece F e n o m e n o i o j i insan bilincinin, Geist'n momentlerinin bir geliimini
s u n m a k l a avnt z a m a n d a tzn de kendi geliim izgisini belirlemi olur. Bu,
fenomenlojik yolu bizzat kateden "canl t z " d r . D o r u l u k da gelimeden ve
hareketten k o p u k bir tzn d o r u l u u deil, zne ve tz zdeliinde temelini
buian bir btnn d o r u l u u d u r .
Hegei'de "'doruluk b t n d r " ilkesi gereince tz nce kendisini bu b t n l k
iinde gstermelidir. Kendini gstermek ise dlamadr, yabanclamadr. T z
ancak "Kendisinin - bakas - o l u u m d a " her momentinin snrl doruluklarnn
deneyimini yapacaktr: "Canl tz. doruluk iinde zne olan ya da ayn a n l a m a
gelen ve gerek olan varlktr, a m a bu ancak o n u n (tzn) Kendi - kendini - kovmann hareketi ya da kendisiyle Kendisinin - bakas - oluunun doiayil olduu srece byledir... Baka - varlkta yansma - temeldeki bir birlik ya da dolaysz
birlik o l m a y a n - d o r u d u r . " 2 4 Bununla Hegel'in " b t n l k " (Totalitt) anlaynn basit bir uyum olmad aktr. Bu btnlk iinde tz " K e n d i - k e n d i n i koyma h a r e k e t f ' n i gerek d n y a d a , baka varlkta yerine getirmelidir. Baka bir
deyile, b t n l k kendi kartn koyabilme gc ve hareketi gstermeyi ierir.
Bu d a Hegel diyalektiinde "'yansma" (Reflexion) ve "doiayllk" (Vermittlung)
iinde yerine getirilir.
Bu. ontolojik ifadeyle varln kendisini varolanlar dnyasnda gstermesidir.
Varlk, kendinde - varlk ya da tz olarak varolann Kendi - iin - varlna ynelir. Ya da tersi. Kendinde - varlk olarak tz, kendi - iin - varlk olan zbilin ile
buluur ve bu b u l u m a n n getirdii sentezde zbilin tzsellik kazanrken, tz de
zbilincin hareketini kendisine alr. Ve gelime her.ikisinin zdeliine k a d a r
srer.
Hegel'e gre Fenomenoloji'nin her aamas kendine gre belli bir kavramsal
dile sahiptir. A m a onlardaki bu kavramsallk Mutlak Bilgiye varncaya k a d a r
btncl o l m a k t a n ve z n e - n e s n e zdeliinden yoksun o l d u k l a r n d a n , d a h a
dorusu bu zdelii b t n olarak k a v r a y a m a d k l a r n d a n Fenomenoloji'nin
amalad kavram d a gerekletiremezler. Ne d u y u m l a r n kesinlik iddias ne.
zbilin aamasnn sentezi gerekletiremeyen u y u m iddias ne de din aamasnn tasavvurlara d a y a n a n d o r u l u k iddias kavramn btnclln gerekletirmi deildir.
Bu nedenle Fenomenoloji'de sistem o l a r a k kavramn gereklemesi ancak son
a a m a olan M u t l a k Bilgide yerine gelecektir. Bu son a a m a y a k a d a r bilin ya da
Geist kendisinin dlam biimlerinin deneyimlerini t a m a m l a m a k z o r u n d a d r .
Bu deneyimlerin t m n n a m a c kendinde - varlk ile kendi - iin varln zdeliine varacak k a v r a m s a l h k t r . Bu nedenle: "Geist'n bu son ekli yetkin ve doru
ieriine ayn z a m a n d a kendi biimini veren ve bu yolla kendi kavramn da
gerekletiren ve bu gereklemede kendi kavram iinde kalan Geist'tr; bu Geist,
M u t l a k Bilgidir ve bu bilgi kendisini bilen Geist ya da kavramsal bilgidir." 25

Hegel Fenomenolojisinde

Bilin Diyalektii

69

Fenomenoioji'nin balangcnda byle bir " k a v r a m s a l bilgi" olanakl deildir.

Geri doal bilin kesin doruluk iddiasyla ortaya kar a m a o d a h a Vaig"
aamasnda bu iddiasndan kuku d u y m a y a balayacaktr ve bu k u k u n u n nereye
varacan bilemez. O n u n yapaca fenomenolojik gelime ondaki bilginin kesin
d o r u l u k tamadn ortaya koyacaktr: " D o a l bilin kendisinin sadece bilginin kavram olduunu, yani gerek bilgi olmadn gsterecektir." 2 6 derken
Hegel kukusuz doal bilicin "gsterecei" eyin bilincinde olduunu kastetmez.
T a m tersine doal bilin doruluuna inand bir kesinlie sahiptir ve bilgisinin
d o r u l u u n u savunur. Doal bilin iin grnrdeki bilgi, temeli duyumsalla
d a y a n a n bilgi (sinniiche Gewisheit) en gerek olandr.
Hegei bilincin bu haliyle yanlglar tayabilen bir bilin olduunu ve yanlglarn da o n d a k i bilginin "dolaysz"!ndan ve s o y u t l u u n d a n kaynaklandn
savunur. Doal bilincin bu dolayszln yitirmesi ve belli bir somutluk k a z a n mas kendisini yitiriidir, edeyile yanlglarn yitiriidir. te bu Hegel'in gznde o n u n s o m u t l u k kazanmas anlamna gelir ve bu s o m u t l u k ondaki doruluu oluturacak yolu aar. Bu sre " k a v r a m n gereklemesidir". " A m a o,
kendisini d a h a ok dolaysz ve gerek bilgi olarak grd srece bu yol o n u n
iin olumsuz a n l a m tayacaktr; bu da o n u n kendisini yitiriini ierecek olan
kavramn gereklemesidir." 2 7 " K a v r a m n gereklemesi", o n u n dolaysz grn m n d e n . ii bo kavram, "sadece k a v r a m " g r n m n d e n k u r t u l u p kendini,
kendi s o m u t l u u n u bulmasdr. Bir a n l a m d a yaln kavramlktan kp kendi
zdeliini bulmas: Fenomenoioji'nin bilgiyle Mutlak Bilginin zdeliine varmasdr. D o a ve Geist'n zdeliidir. Bu zdelie giden yolda ilerleyi kavramn adm adm gereklemesini ierir. Bu a n l a m d a , henz gereklememi olan
kavram bu zdelii ve onun yolunu kavramam olmadr: kendini henz kavrayamam olan kavramdr. Geist'n g r n m karakteri tamas da henz bu
kavramlamay t a m a m a i a m a d n d a n d r . Geist ancak b t n ekillerinin z a m a n
iinde ortaa klarn t a m a m l a d k t a n sonra, yani kendisini z a m a n d a n kurtard z a m a n kavramnn bamszln da gerekletirecektir: "... Geist zorunlu
olarak z a m a n iinde g r n r ve kendi salt kavramn iermedii, yani zaman
yoketmedii srece de bu Geist zaman iinde kalr." 2 8 d e r k e n . Hegei, kavramlamann zaman amas gerektiini vurgular. Kavramn zaman amas, gerekliini bulmas o n u n bir sre sonucu olumasn gerektirir; kendi doalln,
yalnln oiumsuzlayan bu tarihsel sre bir yol olarak; "... en gerek grnen,
a m a aslnda gerek olmayan kavram olarak grn bilgisini kendisinin doru
olmayn bilinli bir k a v r a m a d r . " 2 9 G r n bilgisinin ya da doal bilincin
kendi " d o r u olmayn" bilinli kavravabilmesinden nce, szkonusu yolun
o n u n iin kendisini yitirmesi anlamna gelmesi gerekir; yani doruyu k a v r a m a
olarak bilinliliin temelinde "yolda kendini yitirmek" yatar ve bu viti o k a d a r
sarscdr ki, doal bilin iin: "... szkonusu yol k u k u n u n yolu olarak ya da
aslnda umutsuzluun yolu olarak grlebilir.'" 0 Hegei bu "kendini yitirme"
k u k u s u n a "yapc k u k u c u l u k " ( " d e r sich vollbringende Skeptizismus") der ve
zellikle bu "yapc k u k u c u l u u " o z a m a n a dek A v r u p a bilimselliinde egemen
olan k u k u c u l u k t a n ayrr: Bu ne Descartes'c a n l a m d a metodik bir kukuculuk
ne de Kant'n bilinemezciliindeki k u k u c u l u k t u r : " B u yapc - kukuculuk, doruluk ve bilim uruna abann kendisini onunla o l u t u r u p donattna inand
kukuculuk deildir ve yine o, bilimde yetkeyi baka hibir dnceye vermeyip,
her eyi kendisi snayan ve yalnz kendi kansn izleyen; ya da dahas, her eyi
kendisinin rettiini ve yalnz kendi eylemini d o r u gren kastl kukuculuk da

70

Ufuk Yalt rak

deildir." 3 1 Hegel'in dier kukucu dnceleri eletirmesi bir yana b u r a d a bizi

ilgilendiren, o n u n kendi "yapc - k u k u c u l u u " ile ilgili bir sorundur: Bu "yapc k u k u c u l u k " nasl olur da doal bilinci harekete getirir ya da etkiler... Doal
bilincin kuku ya d a " u m u t s u z l u k " gibi bir s o r u n u yoktur, o n u n kesin d o r u l u una inand bir d u y u m s a l dnyas vardr. Bakaca denirse, doal bilin k u k u suzdur.
Doal bilinci kendi yaln ve dolaysz bilgisinden k u r t a r a c a k olan bu "yapc k u k u c u l u k " nasl olur da bunu baarabilir? Hegel, doal bilincin Mutlak Bilgiye
doru gelimesinin z o r u n l u l u u n u koyuyor a m a te yandan doal bilincin inatlkla kendi yanlln d o r u olarak s a v u n d u u n u da belirtiyor. B d u r u m d a
Hegel'in hep szn ettii ama ( " a u f h e b e n " ) nasl gerekleir? D a h a dorusu
doal bilin doas gerei byle bir zorunlulua karyken sz konusu gelimenin
zorunluluuna nasl uyar? Sorun, doal bilincin nasl geliecei ya da bu srece
nasl sokulacadr.
Kukuyu d u y a n ya da " u m u t s u z l u a " den ne doal bilin ne de g r n
bilgisidir. Heidegger'in " o n l a r n a n l a t m d r " (Darstellung) y o r u m u (IV) da doal bilincin bu a n l a t m a nasl ayak uyduracan a k l a m y o r / n k bu anlatmn kendisi ya d a " y o l " bir zne deil Fenomenoioji'nin sreci ya da k o n u s u d u r .
Kukuya deni bir zne olarak belirtmek gerekirse: Fenomenoioji'nin kitap
olarak znellii bir yana braklrsa, kukuyu duyanlar Fenomenoloji'vi o k u y a n lardr; felsefi dncesini o n u n l a gelitirecek olan okuyuculardr. Sz k o n u s u
metinde Hegel, o k u y u c u n u n kukuya dmesi gerektiini aka belirtmiyor,
hatta doal bilincin o k u y u c u t a r a f n d a n uyarlaca hi sz k o n u s u deil. Byle
bir uyar gelimenin z o r u n l u l u u n d a n doacaktr, ama doal bilincin bu zorunlulua nasl uyaca aklkla yantlanm olmuyor. Bu adan zorunluluu gsteren yazar, onu o k u y u c u ve doal bilin lsnn (V) daha aklayc g r n y o r .
Hegel kendi kukuculuk anlayn "yapc - k u k u c u l u k " ile dierlerinden ayrrken, bu kukuculuu btnleyecek dier bir kavram da kendi eletirisine
katar. Bu o n u n dierlerinden farkl o l d u u n u savunduu "belirli o l u m s u z i a m a "
kavramdr.
"Belirli - o l u m s u z i a m a " ayn z a m a n d a Fenomenoioji'nin yntemi ile yakndan
ilgilidir: anlatm yolu zerinde bilincin bir biimden dierine geii bir a n l a m d a
" b e l i r l i - o l u m s u z l a m a " n n katksyla gerekleir. Bu ayna z a m a n d a neden "belirli" sorusunun yantn da verir.
"Belirli o l u m s u z l a m a " n n olumsuzlad ey; bilincin ekillerindeki yalnlk,
kesinlik ve belli bir bilin aamasnn belli bir bilgisini hedef alr. Gelime dndaki bir bilin anlaynn, toptan bir kukuculukla oiumsuzlanmasnn tersine,
"belirli o l u m s u z i a m a " her bilin aamasndaki "belirli" bir grn biimini (ve
bu biime denk den doruyu) olumsuzlar. "Belirlilik" ona b u r a d a n gelir.
T m bu belirli d u r u m l a r n bir gelime iinde olumsuzlanmas belli bir sreci
bilin ekillerinin bir b t n l n , onlarn tek tek oiumsuzlanm b t n l n
sunar. te bu b t n l n kendisi, belirli o l u m s u z l a m a n n , bilin biimlerinden
oluturduu, biri dierine bal biimlerin b t n Hegel'in bilin anlayn
ortaya karr. Bu b t n d e k i her aamann bantsn kuran ve o n u ayakta t u t a n
" y a p c - k u k u c u l u k " ve " b e l i r l i - o l u m s u z i a m a " kavramlardr: " H i ' i n ya da
boluun soyutlamasyla kesilen kukuculuk ise, bu n o k t a d a n ileri gidemez:
onun y a p m a k zorunda kald, ayn bo u u r u m a a t m a k iin kendisine yeni bir
eyin sunulmasn beklemektir.'" 2
Hegel'in eletirisini yapt soyutlama, bilincin somut gelime srecindeki

Hegel Fenomenolojisinde

Bilin

Diyalektii

. 71

a a m a l a r n a vnelmeyen olumsuzlama ya da k u k u c u l u k t u r . nemli olan, k u kuculuun ya da olumsuzlamann tek tek soyutlamalar halinde kalmamas. Tersi
d u r u m d a k u k u c u l u k ya da o l u m s u z l a m a n n kendisi erek olur. Oysa Hegel iin
bu k a v r a m l a r eree varlacak yolda itici glerdir.
Hegel'in kukuculuu ya da olumsuzlamas bilincin somut gelime a a m a l a rnda asl ilevliklerini kazanrlar: bunlar, bilin dnda kendileri iin s o y u t l a m a lara giden k a v r a m l a r deildirler. Bilin dnda soyutlamalara gitmek, bilincin
fenomenolojik gelimesini gremeyen bir kukuculuk ya da olumsuzlama anlayn getirir: Bu, "...aslnda son a a m a d a srekli salt Hi'i g r p o n d a n soyutlamaya giden k u k u c u l u k t u r ve kendisinden s o n u karp kendini belirleyen H i ' tir." 3 3 Kendisinden sonu karp kendini belirleyen " H i " ya da olumsuzlama
Hegel iin hibir sonuca varamaz. Byle bir olumsuzlama yalndr ve belli bir
b t n iindeki ilevselliini yitirmitir ya da bu ilevselliin bilincinde deildir.
Sadece kendi totolojisini y a p a n " H i " t i r . Oysa Hegel'in sav o l u m s u z l a m a n n va
da " H i " i n bir ierik tamas: " A m a b u r a d a sz edilen Hi, nereden geldii
gznnde tutulan, gerekte en doru sonuca varan Hi'tir; bu nedenle kendisi
belirli bir eydir ve bir ierii v a r d r . " ' 4
Yukardaki alntda Hegei'in kastettii " H i " , belirli bir bilin aamasndaki
bilginin olumsuzianmasyla oluan " H i " t i r . Bakaca denirse, sadece "Hi"Iik
amacn gtt iin " H i " deil, tersine bilincin belli bir bilgi eklini olumsuzlad iin " H i " t i r . O n u n doruluu bu belirlilikten gelir; ve olumsuztad bu
bilin ekli de o l u m l u n u n olumsuzlanmas a n l a m n d a deil (nk, olumsuzlamann kendisi doal bilincin doruluunu savunduu yanllktr), tersine olumsuzun olumsuzlanmas a n l a m n d a bir " H i " t i r . Bu yzden o l u m l u d u r , bir ierie
sahiptir.
"Belirli - o l u m s u z l a m a " , bilincin grnen her "belirli" eklinde devreye giren
ve grnen bu bilginin kesinliini " o l u m s u z l a y a n " bir edir. Yani belirli - o l u m suzlamann oiumsuziad eyin ift yz var:
1) Belirli bir ey
2) Olumsuz bir ey.
Burada kanmca nemli olan bu iki belirlemenin "belirleyicilerinin" ayn bilin
d u r u m u olmaddr.
1) lkin o l u m s u z l a m a n n "belirlilii" doal bilincin belirliliidir; o n u n kesinliidir. Yoksa M u t l a k Bilgi asndan ya da Fenomenoloji'nin gelimesini gsteren
yazar (Hegel) t a r a f n d a n belirli olmayandr, genel ve soyut olandr. Hegel iin
bilincin yolu bu genel ve soyutluktan s o m u t l u a varmaktr. Mutlak Bilgi asndan doal bilinci oluturan ii bo soyutluklar sadece kendi doruluk savlarna
dayanrlar. te bu doruluk sav doal bilincin belirledii bir ey, ksaca belirli
bir ey... Hegel'in va da M u t l a k Bilgi'nin yntemsel arac olan "Belirli - olumsuzl a m a " n n hedefi de doal bilincin belirliliidir.
2) Hegel iin doal bilincin belirlemesi ilk verilere kesin diyebilmesi z n de bir olumluluk olarak grlmemeli. Doal bilin yanlgsnn d o u r d u u olumsuzluu tar ve belirli o l u m s u z l a m a o n d a k i bu olumsuzlua, kar kar, yani
olumsuzu olumsuzlar. Bu adan, o l u m s u z u n olumsuzlanmas olarak olumlu bir
eilimi gerekletirir.
Doal bilincin olumsuzluk tayan kesinlii ile o n u n Fenomenoloji'nin srecinde alaca yolun olumluluu ayr dzlemleri ierir. Hegel'e gre doal bilincin
s a v u n d u u bir o l u m s u z l u k t u r , a m a doal bilincin yolu o l u m l u l u k t u r : " G e r e k
o l m a y a n bilin ekillerinin nitellii. aralarndaki bant ve gidiin zorunluluuy-

72

Ufuk Yalt rak

la kendisini gsterecektir. Bunu anlalr klmak iin genellikle nceden sylenebilecek sz, doru o l m a y a n bilincin kendi d o r u l u k d anlatmnn vain olumsuz bir hareket o l m a d d r . ' " 5 Hegel devamla bu yolun o l u m s u z deerlendirilmesinin. bu " t e k yani"ln doal bilince zg o l d u u n u vurgular: " O n u n hakknda bu trden tek yanl gre genellikle doal bilin sahiptir...'" 6 Yolun
olumluluunu grememek Hegel iin " g r d a r l f ' d r . A m a , bilincin asl z
olan Mutlak Bilgiye gidecek bir bilin ekli ya da bilgisi bu " g r d a r l " n d a n
yola kacaktr; " . . . b u gr darlndan o n u n zne gidecek bir bilgi, niteliksiz
bilincin ekillerinden biri yol boyunca kendisini eleyip kendi anlatmn yapacak
ekildir.'" 7 Hegel'in bilince olan bu gveni o n u n kendi anlatm yolu boyunca
Mutlak Dorulua varacana inanc, znde, bilince snrlar koyan ve o n u n
Mutlak D o r u l u a varamayacan savunan dncelere kar bir eletirisidir.
Bu eletirinin yntemsel d a y a n a k n o k t a l a r ise "yapc - k u k u c u l u k " ve "belirli o i u m s u z i a m a " d r . Bunlarla bilin, Geist'n g r n r d e k i geliimini t a m a m l a v a c a k t r : " G r n t e k i Geist olarak bilin, kendi yolu zerinde kendisindeki dolavszlktan ve dsal s o m u t l u k t a n kurtularak salt bilgiye varr.'" 8
imdiye k a d a r Hegel F e n o m e n o l o j i ' n i n yolunu bir dizi bilin ekilleri ve
onlarn geliimi oiarak izdi. Her yeni ekil bir ncekinin eletirilmesi, olumsuzlanarak almas s o n u c u n d a beliriyor. Bu srecin erei Mutlak Bilgidir; k a v r a m
ve nesnenin tam u y g u n l u u d u r . imdi erein belirleniini grelim: "Bilgide erek.
tpk ilerleyiin sraianndaki zorunluluk kadar vardr ve erek orada d a h a fazla
ilerlemeye gerek duymad, kendi kendini bulduu, kavramn nesneye, nesnenin
k a v r a m a uygun o l d u u y e r d e d i r . ' " 9 Erek hangi bilgide ak seiktir? Ya da ne
trden bir bilince uygun bilgide erek bellidir? Kukusuz bu doal bilinte deildir,
doal bilincin kendi duyumsal kesinlii tesinde bir erei yoktur. Erekli bilin,
kendi ekillerinin gelimesinin farkna varan ve bu gelimenin zorunluluunu
kavrayan bilintir. Hegei iin. gelimenin zorunluluunu kavramasyla doal
bilinten ayrlan (VI) bilin eklinde, sz konusu gelimenin varaca zorunlu
erek de bellidir: "Bilin olarak Geist'n a m a c kendi g r n n zyle zdeletirmek, kendi kesinliini dorulua k a r m a k t r . " 4 0 Erein kendisi ancak bilincin
d u r m a d a n gelien bilgisinin her a a m a d a nesnesine uygunluu arand srece
anlalr. Bilin her a a m a d a k a v r a m n a uyacak nesnesini arar ve b u n u beili
o r a n d a da baarr: "Nesneler olmalar gerektii gibi olduklarnda yani gereklikleri kavramlarna uygun o l d u u n d a dorudurlar.'"" A m a her seferinde kavramna uygun olmayan bir nesneyle karlar. te bilincin iine dt bu "yapc Kukuculuk" ayn z a m a n d a o n u n bir trl " d o y u m b u l m a y a n " arayn d o u r a caktr. A m a bu aray salt ynsz bir aray deil, tersine her a a m a d a kendisini
gelitirmeyle ve her gelimenin yeni bir dovumsuzluu dourmasyla ilerleyen ve
belli bir erei olan giditir. Bilincin bu belli erein bilincine varmas, o n u n uzun
sren deneyimiyle kazand kavramn ve nesnenin k a p s a m olarak gelimesinde
kendisini aa karr. n k her a a m a d a kazanlan k a v r a m a uygun nesnelliin
(ve tersinin) bir sonu olmal; kavram ve nesnenin kapsamnn gelimesi bir yerde
durmal, ki bu a n c a k kavramn nesneye, nesnenin k a v r a m a kendilerinin dnda
hibir ey b r a k m a y a n tam u y g u n l u u n d a gerekleir. Artk bu uygunlukta, d a h a
nceki a a m a l a r d a olduu gibi uygunlua kavuulduu sanld bir a n d a yine
uygunluk dnda bir nesnenin varln sezme s z k o n u s u olamaz. Burada M u t lak Bilgi anlamndaki erein kendisine varlm olur. " B u nedenle, bu eree
ilerleyi d u r d u r u l a m a y a n ve d a h a nceki hibir a a m a d a d o y u m b u l a m a y a n
ilerleyitir. Doal yaamla snrl olan ey kendi dolaysz varoluunu kendisi

Hegel Fenomenolojisinde

Bilin

Diyalektii

. 73

aamaz, a m a o. bakasnca harekete getirilir ve bu harekete geirili o n u n l m d r . " 4 2 Hegel. yukardaki doal yaam harekete geirecek olan aka belirtmiyor. A m a doal bilinci harekete s o k a n , ayn z a m a n d a o n u n l m n ieren ey,
" k a v r a m n gereklemesi"dir. Doal bilincin dolaysz ve yaln varoluu kavramn gereklemesiyle: " y a p c - k u k u c u l u k " ve " b e l i r l i - o l u m s u z l a m a " y a dayanan bilinle, ksaca kavramn gerekletirir ya da bu yoldaki bilin t a r a f n d a n
"yola getirilir". Bylece yukardaki etkinliin (harekete sokuluun) znesi: Kavramdr. Bilin olarak kavram ya da kavram olarak bilintir.
Doal bilincin lmyle bilinte k a v r a m l a m a etkinlii balar. Bu a n l a m d a
l m . hareketin balangcdr. Kavram ancak bilinteki doalln lmyle
kendi aknln ve gcn gsterecek yola koyulabilir. Bu ise, bilinte elikiye
d a y a n a n huzursuzluun balamasdr; edeyile, doal bilincin l m belli bir
sonu ierdii o r a n d a eree gidecek huzursuzluun, k a v r a m n hareketini salayacak huzursuzluun da balangcn ierir. Mantk Bilimi'ndeki zl anlatmyla:
Bu eliki bilinteki "...tm yaamn ve canlln k k d r . " 4 3
Doal bilincin d o r u l u u n a inand kesinlikten bilin olarak huzursuzlua
gemesi, bu kesinlii kukuyla karlamaya balamas o n u n kendisi iin kavram
oluunu gsterir. Bilincin kendisi artk kavram olmaya balamtr. Bu kavram
olu elikinin ift ynl olmasyla, olumlu ve olumsuzu kendinde tamasyla
ortaya kar; "eliki yalnz yaln olumsuzu deil, dahas olumluyu da ierendir
ya da kendisini dlayan reflexon (VII) ayn z a m a n d a kendisini ortaya koyandr:
n k elikinin sonucu sadece Hi deildir. Olumlu ve o l u m s u z kendine yeterliliin k a n u n l u i u u n u olutururlar." 4 4 Bu a n l a m d a kavramlama kendi dnda,
bilincin kendi d o r u l u u n u n dnda dier biim ve doruluklarn varln grebilme ve dolaysyla kendinden kukuya dmektir, bu balang dar grllyle ve snrilyla d a h a nce szn ettiimiz doal bilin olmay ldren bir
balangtr: " A m a bilin, kendisi iin kavram olmakla kendine ait olan dolaysz
snrll ve kendisini aar, t e k - o l a n ile birlikte o n d a (bilinte) snrl olann
vansra snr - diilik da k o n m u olur; tpk mekansal gzlemde de grlebilecei
gibi." 4 5
Artk bilin iin kendi snrlarnn tesini ayrmsama, kendisine soru yneltme,
elikiye d m e a n l a m n d a huzursuzluk sz k o n u s u d u r . Doal bilincin kaytszlk olarak l m ve bu l m n t e - y a n n a ("Jenseits") u z a n a n yolun almas
anlamna gelir. zetle:
len: Doal bilincin kendisi ve o n u n kaytsz kesinlii.
Doan:Kavramlaan bilincin kendisi ve o n u n huzursuzluu.
Bilincin, doal bilin kaytszlna son vermekle, o n u n snrlln ykmakla
kavrad tek ey, kendi gelimesiyle yz yze b u l u n d u u d u r ; nk bilin artk
snrllnn ne olduunu kavramtr. Bilincin kendi yerinin nerede olduunu, ne
tr bir snrll ierdiini kavramas ayn z a m a n d a o n u n kendisine kar zor
kullanmasn gerektirir: n k artk doal bilin " b e n i m bilgim en doru bilgid i r " savndan d o a n kendine sonsuz gvenin verini, kendi snrlln tanyan
kukuya brakr.
Bu a n l a m d a " z o r " u n kayna, bilincin kendi snrlln k a v r a m a s n d a n d o ar. Zor ve k o r k u ilikisini belirleme asndan nemli olan, bilincin kendi
snrlln kavramasvla k o r k u n u n deil, zorun douudur. Bilincin korkusu
kendine kar zor k u l l a n m a d a n sonra gelir. HegeFin yukarda belirttii gibi.
"...zorun d u y u l m a s n d a n d o a n k o r k u . . . " d u r . Bilin kendisini "yiyip bitirecek"
bir k a v r a m l a m a srecine girdiini sezdii ve bu srete kendisini t a m a m e n

74

Ufuk Yal t rak

yitireceini grd iin k o r k a r . Kukusuz Hegel iin s z k o n u s u k o r k u n u n

dinmek bilmez huzursuzluu bilin gelimesinin kaynadr; " E e r o (korku),
sadece dncesiz uyuukluk iinde kalmak istemezse hi huzur bulamaz..." 4 6
K o r k u n u n huzur bulamay, bilincin her a a m a d a n n d e elikilerle dolu bir
yolu kavramasyia srekli yenilenir. Her gelime yeni bir gelimenin k o r k u s u n u
yaratr. Bu a n l a m d a , bilincin tad k o r k u y u , bilinci tmyle deitirecek bir
aamaya gtren g olarak da dnebiliriz. (VIII) Hegel bu k o r k u n u n h e r h a n gi bir yanl bilin eklinde aklp kalmayacan vurgular; "...dnce, dncesizlii d u m u r a uratr ve o n u n huzursuzluu uyuukluu ykar ya da o (korku),
her eyi kendi bildii tarzda klmay gvenceleyen duygusallk olarak aklp kalr,
a m a bu gvence de akln gc karsnda aresiz o l d u u n d a n duygusallk olarak
aklp kalamaz. n k kendine zgllk tarz tayan her ey akl t a r a f n d a n
eletirilir." 47
b) Yntem Olarak Bilin Diyalektii
Geist'n F e n o m e n o l o j i s i ' n d e her bilin aamas bir ilikiyi dile getirir. Bu iliki
bilincin bilgisiyle nesnesi arasnda olan ve her seferinde bilinmeyen bir kendinde
varln (nesnenin) bilgilemesini d o u r u r . Varolanlarn gerisindeki bu " k e n d i n d e " varlk her trl znel varglardan uzak, nesnel bir zdr. Sre "iinde
bilgileecek olan bu nesnel varlktr. Kukusuz b u r a d a k i nesnellik maddeci bir
felsefenin nesnelliinden apayrdr. Nesnel olan z ya da " k e n d i n d e " , Hegel
idealizmindeki ontolojik yapyla belirlenir. Bu d a varolanlarn gerisindeki varlk
dncesinde temelini bulur. Bilin bu temele bir dizi snav s o n u c u n d a iner.
Snav, varolann yaln alglanna kar felsefi bir etkinliktir. Snavn balad ilk.
bilin ekli yaln ve naiv olan "duyusal kesinliin", varolanlarn alann aamayan doal bilintir. Duyusal kesinlik iinde varolan ya da grne d a y a n a n
eylerin yalnz duyu organlaryla alglanmas bilince varln kendisini veremeyeceinden, onun " k e n d i n d e " yann gsteremez ve k a v r a t a m a z .
Doal bilinle grnen eylerin bilgisinin hibir zaman zsellik tamayaca
ve temel bilgiyi oluturamayaca k o n u s u n d a Hegel kendisinden nceki idealizmle, zellikle Kant felsefesinin bilgi anlayyla elimez. H e g e i ' i n - b u r a d a
K a n t ' d a n ayrld n o k t a ; bilincin kendi snav s o n u c u n d a duyu organlaryla
alglanan varoluun gerisindeki z, " k e n d i n d e " olan elde edeceidir. Bilginin
bu temel doasn, zgn yann k a v r a m a k Hegel iin olanakldr ve bilince olan
bu gveni de o n u dier idealizmlerden ayrr.
Bu nedenle Hegel snavdan szettii z a m a n g z n n d e tutulacak nokta, snanacak olan herhangi bir bilin aamasnn, varolanlarn gerisindeki varlk dncesine ne derece eritiidir.
Varln grnte varolan biiminde kendi znden uzakta olduu felsefi
idealizmin ontolojik temel savlarndan biridir. yleyse nemli olan ve felsefenin
gerekletirmesi gereken varolann kendi z n (varln) bilince k a z a n d r m a k tr. Bu. dier bilimlerin (felsefe dndaki bilimlerin) yapabilecei bir aratrma
deildir. Onlar, Hegel iin varln gerisinde " k e n d i n d e " olan ze ynelemezler,
uralar varolann kendisinde kalr. (IX)
Bilincin felsefi bir a r a t r m a o l a r a k ze ynelmesindeki nesnesi, dtaki nesne
ya da grnen varolan deil, onlarn zlne erimi bilgisidir. Baka bir
deyile nesnel olan ve snanacak olan grnen varln kendisi deil, tersine varlk
^'"'ncesinin bilinte gereklemi bilgisidir. " K e n d i n d e " olan temel varln

Hegel Fenomenolojisinde

Bilin Diyalektii

75

bilgisidir. Bu bilgi M u t l a k Bilgiye varncaya dek " k e n d i n d e " varln b t n n

kendi bilgisine k a t a m a z , srekli bir gelime ve varl d a h a iyi t a n m a her a a m a da d a h a ok gerekleir, a m a o n u n b t n n e ancak Mutlak Bilgide varlr ve:
o r a d a artk bu bilgiyle kendinde varln zdeliine eriilmitir.
Bu nedenle bilgi olarak Fenomenoioji'nin voiu, her bilin aamasndaki bilgilerin nesne olarak, d a h a dorusu nesnenin (kendindenin) srrna eriilmi bir
paras olarak ele alnmasyla anjalr. n k her bilin aamasndaki varlk
dencesinin ontolojik nesnellii, onun z ya da lt yerine geecek bir kendindeyi kavramasyla belirlenir.
Balang olarak grn bilgisi de kendisinde zsel olan kavrayp kendi
nesnelliini gsterebilir. Bu ayn z a m a n d a grn bilgisinin Mutlak Bilgiye
giden yolda gelimesi iin gereken adm atmas demektir. Dolaysyla F e n o m e noioji'nin erei Mutlak Bilgiye varma yolunda her bilin ve bilgi aamasnn
kendisine uygun gelen " k e n d i n d e " z kavramasyla gerekleecektir.
T m F e n o m e n o i o j i ' n i n ve Hegel felsefesinin nesnellii bu "kendindeliin"
kavranmasyla oluur: nk " k e n d i n d e l i k " Hegei'in doruluk ltn verir:
"... Bylece genel olarak lt ve lt yerine geecek bilim ayn anda z ya da
kendinde olarak kabul edilmi o i r . " i 8 A m a Hegei'in zellikle zerinde d u r d u u ,
kendi nesnel idealizmine uygun olan b u d o r u ya da d o r u l u k l t n n , o n u n
ifadesiyle "asl temelde y a t a n " ltn, znel varg ve dncelerin dnda
kalmas, b u n l a r d a n etkilenmemesi ve her bilgi ya da bilin aamasnda genel
geer bir nesnellii tamasdr. Ksaca znel karmlara d a y a n m a y a n nesnel bir
lt.. Bu nedenle bilin, snav srecinde lt ya da z k a v r a m a k iin belirli ve
verili bir rnekten hareket edemez; szkonusu olan bilgimizin byle bir rnee
uygun olup olmadnn aranmas deildir. lt yerine geebilecek her trl
dnce ve varglar snavn dnda kalmaldr.
te y a n d a n verili bir ltmzn olmay, doruluk ile ilgili belirleyici bir
ilkemizini olamayaca anlamna gelmez. Hegel'in vurgulamaya alt, lt
olmayan bir doruluk anlaynn gsterilmesi deildir.
Balangta bilin, doal bilin olarak tm olup - biten h a k k n d a doru bilince
sahip olmadndan o n u n lt ya da z yerine geecek bir nesne sorunu da
yoktur. Bu sorun kavramn gerekletirme srecine giren bilincin ve bu bilince
uygun den balang d u r u m u n d a k i bilimin s o r u n u d u r . Yeni "belirginleen
b i l i m " tm kusurlarna ve ilkin kendi d o r u l u u n u kantlama z o r u n d a olmasna
ramen bir doruluk savyla ortaya kar. Bu d o r u l u k sav balang halindeki
bilimin kendi doruluudur. (X)
Balang halinde de olsa Hegel idealizmindeki bilim, bilimselliini ancak
dayand ltle gstermelidir; nk " n e s n e l " de olsa tm idealizmin dayand ontolojik temel varolanlarn gerisindeki kendinde varlktr, z ve lt b u d u r .
Geist'n Fenomenoloji'si bu temeli u n u t u p bilime dardan hibir ltn tanamayacan basite savunamaz ve nitekim Hegel de b u n u n farkndadr; bu
nedenle Fenomenoloji'ye byle bir temel varlk ya da z dncesinden tmyle
bamsz olarak balamaz. Bu kendinde ya da temel varlk felsefenin kendisinden
nce vardr. Bu nedenle bilincin snavnda byle bir ltten ya da " k e n d i n d e " den yoia klr: "Bilimin grn bilgisine kar bir davran ve bilgi gerekliinin aratrlp snanmas olan bu anlatm, temele yerletirilen bir l olacak
herhangi bir nsav b u l u n m a d k a gereklemez gibi g r n r . n k snav,
nceden kabul edilen bir ltn varlyla olur. snanann snavda ortaya
kana u y g u n l u u n u n ya da uygunsuzluunun doru ya da d o r u olmad bu

76

Ufuk Yal t rak

ltle kararlatrlr; bylece genel lt ve ayn ekilde lt olacak bilim, z ya

da kendinde olarak kabul edilmi olur." 4 9 Snav gerekletirecek lt ya da
" l t olarak bilim, z ya da k e n d i n d e " kapal sistem b t n iinde dnlrse
bilimin ( F e n o m e n o l o j i ' n i n ) Hegel sisteminin kapallnda nceden belirlenmi
yaps ortaya kar.
Bu a n l a m d a bilime Fenomenoloji'deki gibi ilk kez grnmesi bir yana, tm
sistem ve Fenomenoloji'nin t a m a m l a n m yolu asndan bakmaya alrsak:
Hegel iin bilim balang d u r u m u y l a da olsa z ya da lt yerine geebilecek bir
nesnellik esi tar. Bu nceden belirleme sistemin gereidir. Edevile. ilk kez
ortaya kan bilim henz kendi d o r u l u u n u kantlamam ve bir lt kazanmam olmasna ramen sistemde nceden belirlenmilikten gelen bir nesnellik
esini barndrr. Bilim salt balang o l m a s n d a n t r deil Hegel felsefesinde
genel geer nesnel zn her bilgi a a m a s n d a ikin olarak veralmasndan t r
belirlenmi bir kendinde varl ieren lte sahiptir.
A m a Hegel hemen a r d n d a n sanki elikiye dercesine unlar syler: "... bilim ilk kez kendisini b u r a d a gstermekle ne kendisini ne de bakasn z va da
kendinde olarak hakl kartamaz ve bu yerine getirilmeden de snav gereklemeyecek gibi g r n r . " 5 0 Bu Hegel iin bir eliki deildir. Yani hem genel bir
lt olarak ontolojik bir " k e n d i n d e " varl nceden kabul etme (idealizmin
temeli) hem de bu genel ltn Fenomenoloji'nin balangcnda ylece alndnda "hakl kamavaca"n belirtme Hegel F e n o m e n o l o j i ' n d e bir eliki sunmaz. n k tm Geist'n Fenomenolojisi'nin gstermeyi amalad ey bvle
bir kendinde varla bilin ekillerinin gelimesiyle varlacadr. Eer Fenomenoloji byle bir " v a r l " batan, tm felsefi belirleyicilii ile birlikte kabul edip
alrsa bilincin ve Geist'n fenomenoloiik geliim yolunu gstermenin bir anlam
olmaz, nk ancak yolun sonunda byle bir Mutlak varln va da ltn
bilincine varlacaktr. T m kitabn amac bunu gstermektir, yoksa onu batan
olduu gibi kabul etmek deil.
Ksaca: Felsefenin temel ilkesi olarak z ya da lt olacak bir kendinde varlk
vardr, a m a o n u n peinen kabul edilmesi deil, geliiminin bilincin geliimiyle
birlikte o l d u u n u n gsterilmesidir. Bu nedenle bilimin dayana olacak mutlak
varla (dorulua), uygulama srecinde eitli bilin aamalarnn geliiminden
geerek varlacaktr.
Hegel'in F e n o m e n o l o j i ' d e k i sorunu ontolojik varl t a n m l a m a k deildir ve
bunu yapan felsefelere kar tavr alr. Sorun, "varln" bilin deneyimlerinin
diyalektik gelime sreci iinde Mutlak d o r u olarak kazanlmasnn anlatmn
y a p m a k t r . Amac, bu lt ya da z bilince dardan vermeden (dikte etmeden) o n u n buna kendi abasyla nasl eritiini gzlemektir.
Hegel bilgi (Wissen) ve doruluk (Wahrheit) ikilisini bilincin belirlenimleri
olarak adlandrr. Bu belirlenimler balangta ve Fenomenoloji'nin s o n u n d a
birbirine zdetir. A m a bu, Fenomenoloji'nin balangc ile s o n u n u n bilin asndan avn olduu anlamna gelmez, nk bilin balangta kendisindeki bu
iki belirlenimin zdeliini tanmaz, b u n u n farknda deildir ve bu nedenle o
kendisinin fenomenolojik ekillerinin geliim yolunda, her a a m a d a kendisini
biraz daha tanyarak ilerler.
Bilincin balangtaki bilinsizliinden k u r t u l m a y a balamas, o n u n ilkin kendisinde tad bilgi ve doruluk belirlenimlerinin zdeliini kademeli olarak
birbirinden ayrmaya girinjesiyle olur. n k Hegel iin F e n o m e n o l o j i ' d e gsterilmesi gereken, bilincin kendisinde tad zdelii nce zerek sonra da

Hegel Fenomenolojisinde

Bilin

Diyalektii

. 77

yeniden ayn zdelie vardr, bu kez bilincin bizzat kendi gelimesinin farknda olarak.
Bu yolda atlacak ilk adm, bilincin kendisinde yeralan a m a t a n n m a y a n zdeliin para para bilgilemesinin salanmasdr. H e r bilin aamas bu bilgilemevi kendine gre yerine getirir. Bilin bu bilgileme srecini M u t l a k Bilgiye dek
srdrecektir. Baka bir deyile bilin gelimesinin her yeni a a m a s n d a kendindeki ikin doruluun bir parasn d a h a bilgiletirerek k e n d i - i i n klacak ve
s o n u n d a bilgilemeyen hibir doruluk kalmayacaktr. Bu da bilgi ve doruluun
yeniden zde olmasdr, ama bu kez bilin bu zdeliin nereden ve nasl
olutuunun bilincinde olacaktr.
imdi bilincin balangtaki naifliinden kurtulmasn salayacak bu bilgileme srecine d a h a y a k n d a n b a k a l m . Bilin bu balangc nasl yapar? Bilin ilk
bilgisine nasl eriir? Bilincin yukarda szn ettiimiz ve kendisinde gizli olarak
tad, kendisinin de f a r k n d a olmad bu bilgi - doruluk zdeliini zecek
ilk bilgiye kavumas Hegel'in sz ile bir " a v r m a " y ierir: " O (bilin), bir eyi
kendisinden ayrr ve avn a n d a b u ayrd eyle balant k u r a r , baka deyile o,
ayn ey iin olandr." 5 1 Hegel'in b u r a d a szn ettii " o " , bilincin kendisinden
ayrd nesnedir, o n u n varolan yandr. Bu varolan "ayn ey iin ( " f r dasselb e " ) , yani bilin iin olan nesnedir. Bilincin kendisinden ayrd ey ile ne tr bir
balant k u r d u u n u gstermesi, "...bu eyin varlnn ya da bu ban belirli
yandr, bir bilin olan bilgidir." 5 2 D a h a anlalr klmak iin. ikisi bir tmce olan
y u k a r d a k i alntlardaki dnceyi aamaya ayrabiliriz: i)Bilincin ayrma
edimi. 2) Bilincin balant k u r m a edimi. 3) Bilin iin olan bilgi.
Hegel iin nemli olan, bilincin ilk iki edimini bir b t n olarak grmektir.
Ayrma ve balant k u r m a edimleri birbirlerinden bamsz deil, tersine biri
dierini ieren bilin abalardr. Bu abann s o n u n d a bilgileen ya da bilgi olan
bir unsur kendini gsterir.
Bilincin kendisinden ayrd " e y " , kendi yapsnda olan nesnesidir. Bilin
zne - nesne zdelii olarak ilkin nesnesini kendisinden ayrr ve bu ayrma edimi
ile bilincin dnda bir kendinde varlk oluur. A m a b u kendinde varlk oiarak
nesne, bilin ile ilikisini yitirmi deildir; tersine, bilin kendisinden ayrd bu
kendindelikie olan balantsn k u r a r , onu y o r u m l a r ve kendisine k o n u yapar.
Nesnenin bilinle ilikisini yitirmemesi nesneden doru gelen bir eylem ya da istek
deildir, nk bu bilincin belirledii bir ilikidir.
Bilin nesnesi ile olan ilikisini belirlemekle kalmaz, bu yeni k o n u s u n u n ya da
nesnesinin ne o l d u u n u da belirler. Bilin o l m a y a n , bilin varl dnda kendinde varolan (bilincin ayrd bu nesne) znde varln ta kendisi olan bilin
t a r a f n d a n kendisinin varlk - olmayan yannn, varolan yannn k o n u s u d u r . Bu
ayn z a m a n d a Hegel'in varlk nesnel idealizmindeki varik kategorisi gereidir.
Bylece varolan, bilincin kendisi iin belirledii ve yine kendisi iin olan bir
eydir ("es ist etwas f r dasselbe"). Yani bilginin kendisidir. Bunu bir ema ile
ak klmaya.alalm:

Ufuk Yal trak

78

ema 1
BLNCN BLGSN BELRLEMLES

BLN

NESNE
C) (BLG)

a) Varlk - varolan zdelii olarak bilin ilkin varolan kendisinden ayrr.

b) Bilin kendisinden ayrd ey ile balant kurar.
c ) B u balant ile bilin kendisi iin olan belirler. Bu. bilginin belirleniidir: ("es ist etwas f r dasselbe"), ( " f r ein Bewusstsein"), ("die bestimmte
Seite dieses Beziehens").
Burada kanmca dier nemli bir n o k t a , bilincin varolan olarak ayrd nesnenin nasl ya da nerede bilgi olmaya baladdr.. Varolan olarak bu nesne
bilincin " a y r m a " ve " b a l a n t - k u r m a " eyleminden nce henz bilgi deildir:
n k bilin onu nesne yapmamtr, o sadece bilincin zdelii iinde veralan bir
edir. Bu nedenle varlk ve varolan zdeliinden henz k u r t u l m a m kendindelik olarak nesne, bilince ait bir kendindeliktir ve bilgi aamasnda ya da bilinmeye
kavumamtr.
Hegel, bilincin kendi iindeki bu zdelii zmesi gerektiine inanr. Bilin
kendinde gizli olan zdeliinden k o p a r p gstermek z o r u n d a d r ; ancak b u n d a n
sonra bilin Fenomenoloji'deki diyalektik gelime srecine balayabilir. te bu
zdeliin zlmesi bilginin o l u u m u n u ierir, bilincin bilgilenmesi iin z o r u n ludur. n k bilin, zdelik d u r u m u y l a bilgiyi kendi iinde tar ama o n u n
varlndan habersizdir (doal bilin). Sz k o n u s u , bilincin kendi yapsndaki
belli bir yan, varolan van tanmasdr. Bu tanma ayn z a m a n d a varolan yann
belli bir balant iinde belirlemesini salar. Bilincin kendisince belirlenmi bu
" b e l l i " van, tannan van olur ve bilginin kendisidir ("die bestimmte Seite des
Seins").'
Bilginin belirlenmesinde zorunlu olan " a y r m a " ve "bant k u r m a " edimlerinin oluturduu eylem b t n bilincin yalnzca kendisinde olup biten bir harekettir. Baka bir deyile Hegel iin bilincin bir eyi kendisinden ayrmas ve bu
eyin kendisi, bilincin nceden kendisinde ikin olarak tad zelliidir. Bu

Hegel Fenomenolojisinde

Bilin

Diyalektii

. 79

nedenle bilincin kendisinin belirlenmesinde bilin dndan, d koullarndan

gelen herhangi bir etki ya da katk yoktur. Bilin kendinde bir zdeliktir (zne nesne zdelii) ve bu zdelikte veralan nesne, her trl d belirlenimden
bamsz bilincin kendi bamsz nesnesidir. Bu nesnenin gsterilmesi, bilincin
kendine zg ikin bir eyleminden baka bir a n l a m a gelmez.
Hegel iin bilgi belli bir analitik ayrma dayanr ve bilinten olan bir ayrmdr.
Bilin, belirlenimleri olan bilgi ve kendinde - doruluk va da kendinde varl yine
kendisi belirler. Bu nedenle bizim, bilince dardan lt ya da benzeri bir kural
kovmamzn gerei y o k t u r . '
Bu temel ilke. bizim yaayan insan bilinci olarak Hegel'in szn ettii bilinci
dardan etkilememizi gereksiz klar: "... bu nedenle bizim ller getirmemizin,
bulgu ve dnceler kullanmamzn gerei yoktur..." 5 1 Bizim " k o n u n u n z " ya
da "asl k o n u " olarak " D i e Sache selbst"in bilgisine sahip olmamz temelini
bilincin yapt ayrmda bulur. Yani Hegel'in " D e Sache selbst"den kastettii
sonraki bir g r n t r ve sanrm " D i e -Sache selbst"n metafizik bir zellik
tamad ilkin bilincin yapt analitik ayrmdan hareketle aratrlmaldr:
n k " D i e Sache selbst"in bilgisi ilkin bilincin z ve g r n ayrmnda temelini
bulur.
" H e r trden idealist karmn dnda nesneler ve k o n u l a r arasnda neyin z.
nevin g r n olduuna dein ayrm yapan elbette bilintir, bu trden bir
dnsel etkinlii nesnelerin kendisinin yapaca dnlemez. Buraya kadar
Hegel'in iddiasnda herhangi bir metafizik yan yoktur. Bilincin metafizik ierii
asl b u n d a n sonra balar: z ve g r n ayrmn yapan ne benim ne senin bilinci,
ksaca insan bilinci deil, sistemin gerei k o n a n kavramsal bilincin (XI) iidir,
" . . . b u r a d a yntem olarak ele alnmas gereken yalnz kavramn hareketinin
kendisidir." 5 4 Y'ine bu kavramsal bilincin " d o a s " gerei avrm kendinde olarak
oluur ve bilin artk yaayan bireyin bilincinden bamsz ve o n u n dncesinin
eylemi ya da aracl dnda kalp belirlenemeyen " k e n d i n d e " kavramsal bir
yap tar. Yaayan insan bilincinin tmyle kavramsal sovutlanvla Hegel'de
" p r a t i k deil, k a v r a m diyalektiinin kanunlar doruluun lt olarak kendilerini kovarlar". 5 5 Bu adan kavramsal bilincin " d o a s " , bizim yaayan insan
bilinci olarak ona l getirmemizi anlamsz kld g i b i . " . . . bizim bu ( k a t k d a n )
el ekite gzlemine eritiimiz ey. temel olann znde nasl kendinde ve kendi
iin o l u u d u r . " 5 6 imdi yine " D i e Sache selbst"e dnersek, o n u n ne tr bir bilin
ayrmnda anlam kazand daha ak g r n r . " K o n u n u n z " , "asl k o n u " ya
da "temel olan ey" Hegel'in yaayan insan bilincinin idealist bir felsefi soyutlan olan kavramsal bilincine uygun der. " D i e Sache selbst" bu kavramsalln
z d r . "Hegel temel olann bu yolla kendinde ve kendi iin gzlenebileceini
ileri s r d n d e bir eyi gzden karyor; aslnda bu temel olann kendisi
deildir, o zne ile maddi ey arasndaki diyalektik deil, tersine nesne h a k k n d a ki znel dnceler arasndaki diyalektiktir." 5 7 Hegel bir adm daha atar, artk
bilin sadece kendi lsn kendisi koyan deil, dahas kendi snavn y a p a n d r
da. " A m a bizim katkmzn gereksiz oluu, sadece kavram ile nesnenin ve l ile
llenin bilinte b u l u n m a l a r nedeniyle deil, dahas bilin kendi snavn kendisi yaptndan bizi her ikisini kyaslama skntsndan ve bize zg olan snavdan
k u r t a r m a s nedeniyledir ve bu anlamda bize den sadece salt izleyitir." 5 8 Bilincin snav ondaki bir hareketin habercisidir; bilgi ve doruluk belirlenimlerinin
bilinte, bilin iin olan ilikileri ayn z a m a n d a bilincin dorulua erime srecinde itici rol oynayan snavla ilerlemeyi ierir. Bilin her snavda sanki Mutlak

so

Ufuk Yalt rak

D o r u l u k b t n n d e n bir p a r a - d o r u l u u kendisine katar. Bylece bilincin

hareketi o n u n her snavla kazanaca dorulukla belirlenmi olur. "Bilin, s o m u t
olanda dahas dsal o l a n d a hapis olmu bilgi olarak Geist'tr, a m a bu nesnenin
ilerleyii bile yalnz bana tm doal ve zihinsel yaamn gelimesini verir.." 5 9
Felsefeci olarak bizim, zellikle bilincin kendi snavn yapmas karsnda her
trden "bize zg o l a n " snav giriimlerimiz gereksiz abalardr. Bilin kendi
hareketi iin gereken snav kendisi yapar. Bu a n l a m d a bize "salt izleyisin
kalmas Hegel'in gstermek istedii bilincin yapsndan d o a n bir sonutur.
" n k bilin bir y a n d a nesnesinin bilinci, te y a n d a kendisinin bilincidir, o n d a
doru olann bilinci ile o n u n h a k k n d a k i bilginin bilinci.'" 40
nemli olan. Hegel'in yukardaki "nesnenin bilinci" ve "kendisinin b i l i n c i n den neyi kastettiidir. Hegel'in b u r a d a " N e s n e " d e n kastettii kendinde - varlk
anlamndadr. Yani ontolojik adan varolanlarn gerisindeki kendinde - varlktr. Nesnenin bilinci ile anlatlmak istenen nesne ne maddi a n l a m d a grnler
dnyas ne de bilgi anlamndadr. Bakasnca belirlenmeyen, yalnz kendinde
varlk olan bilinte d o r u l u k m o m e n t i olan nesnedir. Yukardaki alntda "nesnenin bilinci" de byle bir nesnenin bilincidir. Bilinteki (XII) doruluk ayn
z a m a n d a ltn kendisidir de. Hegel'in "kendisinin bilinci" deyimiyle anlatmak istedii d o r u l u u n (kendinde nesnenin) deil, bilginin bilincidir. Bu, bilincin grnler dnyasn oluturan snrl biigisidir. Bu snrl bilgi, z n d e
k e n d i n d e - d o r u l u k o l a r a k nesne h a k k n d a k i bilgidir. Yani kayna kendinde
doruluk olan bilgidir. A m a doruluk ya da kendinde - nesne deil.
ilk bakta bu bir eliki gibi grlebilir: G r n e n eylerin bilgisiyle kendinde doruluk olarak nesne h a k k n d a k i bilginin nasl ayn ey olduklar sorusu o r t a y a
atlabilir. Hegel'in bilinle ilgili kavramsal karmlar anmsanrsa bu (yine
Hegel mantnca) eliki deildir. n k , kendinde doruluk olarak nesne,
grnen maddi nesne deil bilincin bir kavramdr; bilin t a r a f n d a n belirlenmi
ve retilmiti*. Buna bal olarak g r n dnyas da b u kavramsal nesnenin
grn dnyasdr ve yine bilin t a r a f n d a n retilmitir. Bu a n l a m d a gereklikte:
grnen dnyay deil, kavramsal olarak dnyay ierir ve bu d n y a n n bilinci
kendinde doruluk h a k k n d a " s a d e c e " bilgidir; henz d o r u olmayan bilgidir.
Bylece bilin, Hegel iin hem kendinde varln hem de bilin - iin - varolann
bilincidir. Bu ikilik ne dardan gelen ne de felsefecilerin k o y d u u bir zelliktir.
Bilinte ( " o n d a " - " i h m " ) vardr.
Bilin Fenomenoloji'deki gelimesine henz b a l a m a d a n kendinde ve ikin
olarak bu ikilii tar, bir y a n d a o n u n iin (fr es) bilgi, dier y a n d a d o r u l u k
a n l a m n d a kendinde - varlk. Temel ve belirleyici olan bu ikiliin bilinte karlamasndan d a h a ok, o n l a n n bilince zg o l m a l a n , bilincin yapsn o l u t u r m a landr. Hegel ile Kant'n bilin anlaylarndaki en nemli f a r k b u r a d a d r : Hegel
iin kendinde varlk bilincin dnda deil, tersine bilincin iinde ve o n a z g d r ,
oysa Kant iin " D i n g an sich" bilinten bamsz ve o n u n dnda yer alr.
Bilgi kuramsal adan Hegel'in bilgi k a v r a m n d a belirleyici olan bu ayrm
(bilince zg o l m a ya da o n u n yapsn o l u t u r m a ile sadece bilinte karlama)
ayr k o n u m l a r d r : Bilince zg olma: He iki m o m e n t , bilin-iin ( " f r es") ve
kendinde ( " a n sich"), bilin t a r a f n d a n gn na karlm olsa da o l m a s a d a ,
yani her iki m o m e n t bilincin kendisince kavranm olsa da olmasa d a o n l a r
bilinte varolan ikin zelliklerdir. Nesne bilinci zgdr, o n u n dnda deildir.
Birinci farkna vard ile varamad nesne ayrmnn o l u t u r d u u ikilik bu
temel zerinde yer alr. Nesnenin bilinteki bu ift anlamll, o n l a n n yine

Hegel Fenomenolojisinde

Bilin

Diyalektii

. 81

bilinte srekli kyaslamn ve bu kyasla oluacak lt verir.

Bilinte karlama: Bilgi ve kendinde - varlk momentlerinin bilinte birbirlerini kyaslamasdr. Hegel: " H e r ikisinin de ayn ey iin olmalar onlarn kendilerini kyaslamasdr." 6 1 derken " a y n ey iin" o l m a k t a n kastettii onlarn bilin
iin olmalardr. Bilin iin ( " f r dasselbe") olmakla her iki m o m e n t birbirleriyle
karlam ve kyaslanm olur. Bu kyaslamada bilincin "nesnesi hakkndaki
bilgi, ona uysa da uymasa da o ayn ey iin (bilin) olur." 6 2 Bylece Hegel iin
bilin bir kyaslama demektir ya da kyaslamay iermektir. Kyaslanan belirlenimler bilincin dnda olmayan, tersine bilince zg olan:
) Bilincin nesneler h a k k n d a k i bilgisi,
b) Bilincin kendinde nesnei d o r u l u u d u r .
Hegel'e gre sonuta: Bilgi ve d o r u l u k kyaslan, bu kyastan doacak doruluk lt bilin t a r a f n d a n , bilinte o i u p biter.
Hegel doruluk olarak grd kendinde nesneyi bilincin bilgi ile olan ilikisi
dna ("ausser dieser Beziehung") k o y a r . Bu d u r u m d a Kendinde nesne (varlk)
henz bir belirsizlik iindedir. Kendinde varln bu belirsizliini deimeyen bir
belirsizlik olarak a n l a m a k , Hegel'in sistemine ve bilin diyalektiine uymaz. En
genel anlamyla bu belirsizlik, kendinde varln balangtaki d u r u m u d u r , bu
ayn z a m a n d a bilincin balangtaki d u r u m u d u r ve belirsiz-olan adm adm
belirlenme srecine girer, ilerler. Bu ilerleme ilkin bilincin bilgi ve doruluk
ayrmn yapmasyla balar: " O n u n (bilincin), sadece bir nesneyi bilmesi ayrmn
varln gstermeye yeter, onda, kendinde bir ey ve dier bir m o m e n t olan bilin
iin nesnenin varl ya da bilgisi yeralr." 6 3
Anlalaca gibi bu, kendinde varln bilin t a r a f n d a n farkna varlmas
demektir. Bir eyin f a r k n a v a r m a k o n u n h a k k n d a bilgi edinmek anlamna gelir.
Nitekim Hegel y u k a r d a bilincin " b i r nesneyi bilmesi ayrmn varln gstermeye yeter" derken bilgi ilikisi ile birlikte gelen bir olay vurgular, yani bilgi ve
doruluk ayrmn. Dolaysyla d o r u l u k , bilgi ilikisiyle kendisini bilince gstermi olur. Oysa Hegel d a h a nce, k e n d i n d e doruluu bilincin bilgi ilikisinden
bamsz olarak belirlemiti. (XIII)
B u r a d a iki eliki varm gibi g r n y o r : Birinci eliki olarak grnen Hegel'in nce, bilincin kendisinde varolan kendindevi yine bilincin yapsna zg bilgi
ilikisinin dna k o y u p o n u n , bilgi araclnn dnda o l d u u n u , s o n r a da:
bilincin birinci bir eyi bilmekle bir ayrm yaptn ve b u ayrmla bilgi olmayan,
bilgi m o m e n t i n i n dndaki d o r u l u k m o m e n t i n i n de f a r k n a varacan belirtmesidir. Bilgi ve kendinde doruluk ayrmnn yaplmas ve belirsiz olan kendindenin (doruluun) varlnn gsterilmesi aslnda bilgi zellii tadndan bu
kendinde varlk ya da doruluk bilin iin olur, yani bilgileir.
Bylece bilin iin, bir y a n d a kendi nesnesinin bilgisi dier y a n d a nesnesinin
kendi bana (kendinde) varolmasnn bilgisi s z k o n u s u d u r .
B u r a d a ikinci eliki gibi g r n e n : Bilinte olup bilin iin olmayan kendinde
d o r u l u k , bilincin k o y d u u bilgi ve d o r u l u k ayrmnda d n p dolap bilginin
tuzana der ya da kendinde d o r u i u k srekli bilgileir, bilgiye d n r ve bu
d n m bilincin bilgi ilikisinden bamsz belirleniiyle eliik grnr. nce:
bilgi ilikisi dna k o n a n d o r u i u k ya d a varolanlarn gerisindeki kendinde - varlk Hegel'in ve genellikle idealizmin bir nsavdr. Bu adan Hegel'in getirdii b i r
yenilik yoktur. S o n r a d a bilgi olayyla f a r k n a varlan d o r u i u k , doal bilincin
idealizmin nceden k o y d u u m u t l a k kendinde - varla kendi fenomenolojik gelimesiyle varaca d o r u l u k t u r . Doal bilin iin m u t l a k - kendinde doruluun

Ufuk Yalt rak

82

batan belirienmeyip, ancak kendi bilin gelimesiyle varaca dncesi Hegel'in getirdii yeniliktir.
Bu anlalrsa Hegel'in akl yrtmesinde ve karmlarnda bir eliki ya da
tutarszlk olmad aa kar.
Buraya k a d a r vardmz nokta; bilin iin olan bilgi ile bilgi olmayan kendindenin yine bilin o l m a d a , yani bilgide birarava gelmeleridir. Kukusuz, bu birarava gelme bilincin diyalektik geliiminde aamaldr, bilin mutlak dorulua
varncaya dek, szkonusu biraraya gelmelerin ya da bilin iin bilgi olmann
dnda bilincin henz bilince karamad bilgiye dntremedii bir Kendinde her z a m a n varolacaktr.
Bu sre ema 2'de aklanmaya allmtr.
Hegel'in d a h a nce, " h e r ikisinin de ayn ey olmas onlarn kendi kendilerini
kvasiamasdr.." tmcesinde Kendindeyi ve bilgiyi bilin iin gsterirken szn
ettii " K e n d i n d e " artk bilgi alanna girmi ve bu a n l a m d a bilinteki gizliliini
yitirmi, bilin iin. bilgi konusu olmu kendindedir. (XIV)

ema 2
BLNTE OLMA

Hegel Fenomenolojisinde

Bilin Diyalektii

83

Bu nedenle bilincin, zellikle doal bilincin iinde tad gizil Kendinde,

bilinte olan a m a bilin iin olmayan, h a k k n d a bir ey bilinmeyen, bilgi alanna
kmam, bilincin d a h a sonraki deneyim ve gelimesi ile varaca Kendindedir.
Kendinde doru ancak bilgiye d n t kadaryla bilin iindir. F e n o m e n o ioji'nin ereine (Mutlak D o r u y a ) erimedii srece, bilin kendisinde bir d n m yapmam ve aa kmam (bilgi alanna kmam) gizil Kendindeyi
tayacaktr.
D a h a sonra Hegel ( o n u n nesne anlay gzard edildiinde) sanki maddeci bir
filozof gibi k o n u u r ; bilginin nesnesine uygun deilse deimesi gerektiini vurgular: "Bu kyaslanta iki taraf birbirine uygun deilse, bilin kendi bilgisini
nesnesine uygun klmak iin deitirmek z o r u n d a kalm g r n r . . . " 6 4 Nesne,
doruluk ls iin yaplan kyaslamada geerli olan edir. A m a yine b u
nesnenin bilinten bamsz ve temelini maddi zde bulan bir nesne olmad
unutulmamaldr. Bu nesne belli a n i a m d a bamszdr, kendinde nesnedir ve
maddi z ieren nesneden tek ve en b y k ayrm, bilin t a r a f n d a n k o n m u bir
Kendindelie d a y a n m a s d r ve deimesi gereken bilgi de znde bamszl
bilin t a r a f n d a n belirlenmi bir nesnenin bilgisidir. Hegei maddeci bir anlatmla
balad tmcesini yle srdrr: "... a m a bilginin deimesiyle gerekte nesne
de kendisini deitirir, n k varolan bilgi temelde nesnenin bir bilgisidir, znde
bilgiye ait o l d u u n d a n nesne de bilgi ile birlikte baka bir nesne olur." 6 5 Nesne
bilinte deimek z o r u n d a d r . Bu zorunluluu yaratan nesnenin kendi bilgisiyle
olan ilikisidir ve bu ilikide nesne (kendinde varlk), bilgi ile araclnda bilince
karlan eydir.
Nesnenin f a r k n a varlmas ya da bilince karlmas o n u n " k o n u o l m a s "
demektir. K o n u l a m a ise yukardaki ilikiden t r bilginin kendisine bamldr
ve bilginin her deiimi yeni bir nesnenin bilince karlmasn gsterir. Hegei bu
bilgikuramsal hareketin nesnenin kendisinden deil, nesne h a k k n d a bilgiden
kaynaklandn aka belirtir: "Yalnz bana, o n u n (bilincin) bir nesneyi bilmesi ayrmn olumas iin yeterlidir, yani onda bir ey Kendindedir ve dier bir
m o m e n t de bilgi ya da bilin iin nesnenin varldr. Snav bu varolan ayrmn
zerinde oluur." 6 6
Bilin, ilke olarak nesnenin bilgisinden yola kyor ve nesneyi ya da kendinde
olan hi hesaba k a t m a d a n ya da d n m e d e n b u n u yapyor a m a bu yola k
kendiliinden bir ayrm getiriyor: Nesnenin bilgisinden szetmek ayn a n d a
o n u n varln da gstermektir. Bylece ayrm kendiliinden bilinte oluur.
Bilincin kendi bilgisinin d o r u l u u n u snamas iin o n u n nesnesi ile karlatrdn belirttik. A m a s z k o n u s u nesnenin ya da kendinde varln balangta ne
olduu k o n m a m ya da belirtilmemiti, bilin onu henz tanmyordu; dardan
bir lt kabul etmiyordu. A m a tm bu zelliklerine karn bilincin kendisteer
nesnenin bilgisinden sz ediyorsa, o kendisini de konu etmi olur, ksaca bilin
kendisinden bir k a v r a m retir ve o n u konu yapar. Bylece o n u n balangtaki
k o n u - diilii alm olur. Baka bir deyile nesnenin konu olmas bilincin kendi
bilgisiyle dilsel bir o y u n u n d a n kar. Sz edilen bilinte karlama kavramlarn
' vzyze gelmesidir. Bu yzlemede k o n u u l a n nesne de (Kendinde de) kendindeliini yitirir, bilgileir, k o n u olur ve byle devam edip gider: "Bylece d a h a nce
bilinte Kendinde olan artk kendinde deildir ya da sadece onun (bilin) iin
kendindedir. Bilin kendi bilgisini nesnesine uygun bulmazsa, nesne de b u l u n d u u
d u r u m d a d a h a fazla kalamaz, yani lt ylerine gemesi gerekenin snav iinde
olumamas d u r u m u n d a , snavn lt de deiir; snav sadece bilginin bir snav

84

Ufuk Yalt rak

deil, ayn z a m a n d a o n u n ltnn de snavdr." 6 7

D a h a sonra bilin yeni bir Kendindeye yani lte, bilin iin olmam, k o n u lamam nesneye ynelecektir. Yeni nesnenin bilgileme reri de ayn bilin
edimi ile yinelenecektir.
Hegel bilincin nesne h a k k n d a bilgisini, bilinte bir ayrmn olumas iin
yeterli e olarak aklad. Bu zmsel ayrm ayn z a m a n d a deney kavramnn
temelini oluturur.
Deney, bilinte bilgi ve nesne, bilgi ve kendinde, bilgi ve d o r u olarak balayan
ilk a a m a d a k i zmsel ayrmn dier bir a a m a d a bireimsel olarak almasdr.
Bu balam iinde deney kavramnn duyu verilerinin alglanmasyla hibir:
ilgisi yoktur. Bilgi-nesne ayrmndaki nesne, yalnz bilin iin yeralan ve b i l m e
eylemiyle oluan nesnedir. Bu nedenle deney, bilincin kendisinde, d n c e d e
yapt yansmadan yola kar: Hegel iin deney ya da deneyimin ilk ve temei
zellii o n u n transendental yapda olmasdr. A m a b u r a d a yalnzca transendental yap deneyim tanm iin yeterli deildir. nemli olan deneyin bilin - nesne
diyalektii ile gerekletirilen bir hareket olmasdr: "Bilincin kendisinde yer alp,
o n u n bilgisine ve nesnesine uygulad bu diyalektik hareketin o n d a (bilinte) yeni
doru nesneyi oluturmas deney denilen z harekettir." 6 8
G r l y o r ki Hegei'de deneyin tanm iin ikinci temel zellik o n u n diyalektik;
bir hareket iirmesidir. A m a tanm diyalektik hareketle de kalmyor: Bu hareketin "yeni ve d o r u nesneyi" vermesi art kouluyor. Bu, yeni bir l. yeni bir
kendinde demektir:.allm anlamyla deimez bir lnn varl ve bu lye
gre doruluu sft&nan bir bilginin varl Hegei'in diyalektik hareket anlayna
uymaz. Ona gre deney, yepyeni bir Kendindeyi, ly, beraberinde getirebilecek niteliksel deiiklii iermeli. Bilginin kendi d o r u l u u n u lt d u r a a n ve
deimez bir lt y o k t u r . Deney ayn z a m a n d a ltn deiikliini de getirir.
Burada aklanmas gereken, sz edilen bu deneyin nasl olutuudur.
Hem bilginin hem de nesnenin deime koulu deneyde ikili bir aamay
gsterir: lkin: Bilin nesneyi, kendinde varl bilmekle o n u bilin iin v a r o l a n a
d n t r m olur. Bu nesne bilin dndaki Kendindedir ve bilin t a r a f n d a n
bilinmesiyle o artk bilin iin Kendinde olua geer. Bu, yukarda sz edilen
zmsel ayrmn kendisini ilk gsteriidir. Yeni bilgisini k a z a n a n bilin yeni bir
Kendindeye d o r u o n u da bilgiletirmek iin harekete geer. kinci aamada: Bilin elde ettii bu yeni bilgiyle ona uygun yeni nesneyi kendi iinde oluturur;
nk eski nesne artk nesnelliini ya d a lt olmay yitirmitir, bilgi olmutur.
Yeni nesnenin o l u u m u , btnyle niteliksel bir deiimi n g r r . Eski nesnenin ya da ltn k o r u n u p o n a yalnz ek y a p m a yerine, nce o n u n hiliine
varlmas, Hegel'in savunduu deney anlaynda ilke olarak gerekletirilmesi
gereken harekettir. A m a d o r u deney bir sreklilie kavumu olmal. Bu da
ancak eski nesnenin yeni nesnede almasyla olanakldr. Deney sonucu elde
edilen ve nitelike bakalaan bilgi de geerliliini b i l g i - n e s n e diyalektiinin
sreci iinde yitirecektir. Bu yiti o l u m l u d u r , reslantsal g r n e n baka bir nesne
sayesinde deneyin srekliliini salar. Bu srekliliin kavrannn olana fenomenolojik tavr iinde bulunmaktr. Bu tavrdaki felsefecilere Hegel az ilerde
greceimiz gibi sk sk " b i z " der.
Hegel'in nesneye d a y a n a n deney anlayna felsefi b t n l n k a z a n d r a c a k
e " b i z " felsefecilerin "salt k a v r a m a " s d r : "... kendinde ve kendi iin olann
genellikle salt kavran bizim kavraytmzdadr." 6 9 Hegel iin deney sadece ilk
nesneden sonrakine gei deil, ayn z a m a n d a d o r u olmayn " k a v r a n d r " .

Hegel Fenomenolojisinde

Bilin

Diyalektii

. 85

D o r u olmay ilk nesnemize z g d r ve bilin baka bir nesnede ilk nesnenin

yapsn (doru olmayn) g r d z a m a n , ikinci nesnesinde doru olarak
kavuaca deneyimi yerine getirmi olur. A m a bu f a r k n a var bilincin kendi
iinde o l u p - b i t e n bir salt kavramadr: Eski nesnenin hiliine d a y a n a n o n u n
zerinde yaplm ve o n u n doruluk d oluunu, belirten, diyalektik deneyin
"sadece salt kavrandr". Bilincin lt olacak yeni K e n d i n d e - v a r l k , salt
k a v r a m a ile retilmi olur.
Bilin balangtaki doal d u r u m u n d a kendi iindeki nesnenin bilincinde deildir, nesne o n u n iin kendi dnda yeralan bir eydir. Bylece o, kendi yaratt,,
d a h a dorusu kendi bilgisi ile rettii nesneyi gremediinden nesne ve bilgi
arasndaki diyalektik ba ve gidii de gremez. A m a bilin yapaca deneyimlerle bir eyin f a r k n a varr: Nesnenin, sand gibi kendi bana olmad, tersine
bilincin bilgisiyle sk bir ba oiduu ve bu bilgi t a r a f n d a n koulland. B u n u n la bilin, deney ncesi ve sonras yapsn kavram olur. (XV)
Bilincin, nesnesinin kendi bilgisi araclyla yanstldnn ve bu nesnenin
kendi nesnesi o l d u u n u n f a r k n a var diyalektik deneyim srecinin kavranmas
iin yeterli o l m a y a n a m a nemli bir ilerleyiidir: n k bilincin yapt bu ilerlemede nesne ile bilgi arasndaki ba grlm a m a bu ban yeni nesnenin
o l u u m u n d a k i rol henz kavranmamtr. T m f e n o m e n o l o j i k srecin kavranmas iin gerekli olan: Eski ve yeni nesne arasndaki iten ban anlalmasdr.
Hegel iin bilincin byle bir kusursuzlua kavumas o n u n , Fenomenoloji'nin
n g r d deneyimleri kendinde toplayp belli bir a a m a y a varnasyla M u t l a k
Bilgiye ulamasyla olanakldr.
Bilin " s a l t " ve "yanstc" davranyla kavutuu yeni nesnesini "belirli
o l u m s u z l a m a " n n bilincinde olarak kavramaz. Onun iin yeni nesne sanki soyut
ve bilgi - nesne ilikisinden bamsz bir kezlik o l u m s u z l a m a d r . Bu yzden bilin
iin yeni nesne ilk a a m a s n d a "raslantsal ve dsal o l a r a k b u l d u u " bir Kendinde ya da ldr.
Oysa bu yeni nesne hem bir kezlik hem de raslantsal o l m a y a n , belli bir ilikinin
(bilgi - nesne) ve srecin s o n u n d a kendisini bir z o r u n l u l u k olarak gsteren Kendindedir. Bilincin kavrayamad bu zorunluluktur, nesne o n u n tarafndan yalnz
pratik bir kesinlikle bilinir. Salt k a v r a m a bu zorunluluun bilince karlmasnda
ilk a d m d r . n k : " B u anlay iinde yeni nesne kendisini bir bilin dnm
sayesinde olumu olarak gsterir." 6 9 Hegel "bilincin d n m " kavramyla bir
ilikiyi vurgular. Bilincin bilgisi ile nesnesi a r a s n d a oluan ve yeni nesneyi
yaratan, bu ilikidir. Bilincin bilgisi " d s a l " ve "raslantsal" olarak bulduu yeni
nesnesiyle karlanca bilgilemi eski nesnesinin bu yeni nesneye uymadn
g r r . Bilin bir zorunluluun ya d a bilimselliin bilincinde o l m a d a n nce. bu
karlama srecinin kendi dndaki bir nesnede olduunu sanr. Eski nesnesi
h a k k n d a k i b u yanl t u t u m u n u "salt k a v r a m a " ile grr ve bu "salt k a v r a m a " nn kendi edimi o l d u u n u n f a r k n a varr. Bylece bilincin nesneye yaklamnda
kkl bir anlay deiiklii m e y d a n a gelir. Bilin, baz eylerin kendisinden
kaynaklandn kavrar.
Bilincin, nesne ve bilgi ayrmndan oluan yeni nesnenin kendi r n olduunu
k a v r a m a y a balamas Hegel'in "bilincin d n m " dedii d n e m d i r .
Yeni nesneyi asl oluturan, "bilincin d n m " d r , a m a bu, felsefeci iin bir
zorunluluun kendisiyken, g r n bilgisi ya da doal bilin iin henz flsefi
zorunluluu aa kmam bir aamadr. Bilin kendi salt k a v r a m a s n d a n k a y n a k l a n a n d n m y l e Fenomenoioji'deki bilimsellii henz kavram deildir,

Ufuk

Yaltrak

a m a doru yoldadr. Bilincin yaad deneyimin Hegel (ya d a " b i z " felsefeciler)
t a r a f n d a n yanszca gzlenmesi bilince verilen bilimselliin ta kendisidir: " K o n u n u n bu seyredilii sadece bizim katkmzdr ve bu katk sayesinde bilincin
deneyimlerinin gidiini bilimsel yola s o k a r ve bilin iin olmayan seyrederiz." 7 0
Bizim katkmz ("unsere Z u t a t " ) hibir eye k a r m a d a n sadece gzlemektir.
Dahas: Gzlem sadece gzlem olarak kalmaz, ayn z a m a n d a bilincin yalnz
bana baaramad bilimsellii ve zorunluluu yerine getiren bir seyredi olur.
Bilincin kendi d n m y l e doru olarak kavrad nesnesinin oluumu balangta dier nesnelerin de bu zorunluluk iinde bilin t a r a f n d a n kavranaca
sonucunu getirmez, n k bilin yeni oluan nesneyi henz " r a s l a n t s a i " olarak;
grr. Nesnelerin bilinte o l u m u u m u n u n " r a s l a n t " olmadn bilen yalnz
filozoftur (ya da " b i z " ) , srecin b t n l asndan dnlrse bilincin yapt
a m a bilincinde olmad d n m l e r sonucu elde ettii nesnelerin zorunluluk
tamas filozofa (Hegel'e " b i z " e ) gredir:" Ancak bu zorunluluun kendisi ya da
o n u n nasl olutuunu bilincin kendisi bilmeksizin yine bilinte kendini gsteren
yeni nesnenin o l u u m u , bize gre olup avn z a m a n d a o n u n (bilincin) gerisinde
(bilincin haberi o l m a d a n ) o l u p biten eydir." 7 1 Bilin her yeni nesnesinde d a h a da
bilinlenir, daha d o r u s u bir bilinlenme srecine girer a m a b u n u n zorunluluunun (bilimselliinin) f a r k n d a deildir. Hegel iin b u n u n sakncas yoktur, bizim
onu dardan sadece gzlememiz o n u n bilimsellii iin yeterlidir. Bu da bizim
bilince verebileceimiz en byk katkdr ("unsere Z u t a t " ) .
Kanmca Hegel'deki "bizim k a t k m z " , tpk bilincin nesneyi "salt k a v r a m a s "
ve "bilincin d n m " gibi soyut bir anlam tayor. O n u n d a h a nce bilince
dardan gelecek her trden (bizim tarafmzdan) katklarn gereksizliini bejirtmesiyle imdi s z n ettii "bizim k a t k m z " a r a s n d a mantksal bir eliki
yok, nk "bizim k a t k m z " bilince karmyor, ona herhangi bir tte bulunmuyor. A m a baka elikiler var. Hegel'in idealist sisteminin dndan b a k a r s a k
u elikileri saptayabiliriz:
Biz nesnenin nasl olutuunun bilincindeyiz, bilincin kendisi b u n u n bilincinde deil..
Biz zorunluluun bilincindeyiz, bilin deil..
Biz nesne - bilgi ban ve bu ban yeni nesnenin o l u u m u n d a k i r o l n n
bilincindeyiz, a m a bilincin kendisi deil...
Dahas: Bilin tm bu niteliklerin bilincine ancak belli bir a a m a d a yani
Mutlak Bilgi a a m a s n d a varacak. yleyse b t n "bizim katk"larmzn ne
anlam vardr?
Burada u n u t u l m a m a s gereken yine, Hegel'in tmyle k a v r a m karmlarna
dayanan felsefesi. Hegel'e gre felsefeci, M u t l a k bilgiye varm kii o l a r a k " b i z " ,
bilincin ya da g r n bilgisinin alaca yolu nceden biliriz, z o r u n l u l u k ve
bilimsellik " b i z " i m k u r d u u m u z felsefi sisteme z g d r . Bu d u r u m d a her eyin
kapal bir sistem iinde belirlenmi olmasndan ve bu belirlenmiliklerden biri
olarak "bizim k a t k m z " , bilince d a r d a n hibir lt getirmez grnse de
(Hegel'in sav bu) znde bilince tm sistemin elerini d a r d a n getiren gene d e
odur. n k , doal bilincin sistemin kendisinden gelen zorunlulukla katedecei
voi zaten batan k o n m u t u r . "Bizim k a t k m z " ise, batan belirleflmi olann,
" b i z " i m zorunlu g r d g m z elerin bilince ya da g r n g bilgisine gsterilmesidir. " B i z " f e n o m e n o l o g o l a r a k bilince nasl bilinleneceini k a v r a t a n kiiyiz. (XVI)

Hegel Fenomenolojisinde

Bilin

Diyalektii

. 87

" B i z " f e n o m e n o l o g olarak neden bu grevi stleniriz? Neden "bizim katkmz"! bilince uygulamay gerekli grrz? stelik bilince zorunluluu ve bilimsellii gstermemezi nasl hakl kartabiliriz?
F e n o m e n o l o g ile bilin arasndaki ba k u r a n felsefeci sadece f e n o m e n o l o g
olarak kalmayp belli bir dnsel aamaya erimi, M u t l a k Bilginin bir a n l a m d a
kendisi olmu kiidir. Hegei iin Mutlak Bilgi o l m a k , onu k a v r a m a k ayn z a m a n da o n u n gereklerini (isteklerini) yerine getirmeyi de tamak a n l a m n d a d r . Bu ise
M u t l a k Bilgi'nin yeniden zlmesini grmek ve gstermektir, b u n u n zorunluluunu kavram olmaktr. Mutlak Bilginin felsefeciden istedii b u d u r . Felsefeci d e
f e n o m e n o l o g olarak "bizim k a t k m z " ile bu istei yerine getirir, hibir eye
karmaz grnmesine ramen. (XVII)
Bilincin bilgi-nesne ilikisini felsefeci ve doal bilin asnda d a h a anlalr
klmak iin aadaki emalar yararl olabilir.

ema 3
BZ FELSEFECLER AISINDAN BLNCN
YEN NESNEYLE KARILAMASI
(ZORUNLULUK BLNC)
" f r u n s " - " b i z i m iin"

Ufuk Yal t rak

88

ema 4
BLN AISINDAN KENDSNN
YEN NESNEYLE KARILAMASI
(RASLANTISAL VE DISAL OLAN)
" f r e s " - " o n u n iin"

Yukarda ikinci bir olumsuzlamann gerekliliini bildiren bilincin kendisi deildir. n k bilin ikinci bir olumsuzlamann zorunluluunun bilincinde deildir. Bunu Hegel bilin iin yeni nesnenin " r a s l a n t s a l " ve " d s a l " olduunu
belirterek aklyor. kinci kez o l u m s u z l a n m a n n gereklilii felsefecinin bir ynelmesi.
Hegel'in " s o n u " ( " R e s u l t a t " ) olarak grd yeni nesnenin, eski nesnenin
(ya da ilk kendindenin) "hilii"nden kmas, bu "hiliin" yine "belirli olums u z l a m a " y a uygun klnmasyla olanakldr. Bu salt ve olumsuz a n l a m d a bir
" h i l i k " deildir. Hegel'in szn ettii " h i l i k " bir sonu olarak: "...bo bir
hilie varmamas gereken, kavranlmas gerekenin zorunlu hilii olarak sonutur. yani daha nceki bilgide
doru olarak varolan

Hegel Fenomenolojisinde

Bilin

Diyalektii

. 89

t u t a n bir s o n u t u r . " 7 2 Yeni nesne eskinin " b o bir hilii" olmadndan, " d o r u
olarak v a r o l a n " t u t m a y baard iin, bilincin Fenomenoloji'deki yolunu am olur.
Balangta bilin yeni nesnenin z o r u n l u l u u n a ve o n u n b i l g i - n e s n e ilikisi
s o n u c u d o d u u n u n bilincine v a r m a m olsa da ve yeni ieriin kendi gelimesi
iin zorunlu o l d u u n u t a n m a s a da tm o l u p bitenlerin yine bilincin f e n o m e n o l o jik gelimesi iin o l d u u n u Hegel ok kez tekrarlar. Hegel'in zerinde srarla
d u r d u u yeni nesnenin niteliidir: "...ilkin nesne olarak grnen, bilinte bilgiye
d o r u gelierek kendisini yitirir ve kendinde bilin iin varln Kendindesi halini
alr, b u , bilincin yeni bir biimi o l a r a k d a kendisini gsteren ve daha nce geip
gidenden ayr z olan yeni nesnedir." 7 3 Hegel b t n bu oluun " b i z " i m iin ve
bilin iin o l u u m u b u kez " i e r i k " ve " b i i m " asndan belirtir: " . . . a m a bu
bizde oluan eyin ierii o n u n (bilin) iindir ve biz o n u n sadece biimselliini ya
da salt oluunu kavrarz; bilin iin olan yalnz nesne olarak oluan eydir ve ayn
a n d a bizim iin olan ise hareket ve olutur". 7 - Hareket ve oluun bizim iin
olmas, bizim onu felsefeci olarak bilmemizden kaynaklanr. A m a felsefeci olar k " b i z " , sz edilen " i e r i k " h a k k n d a her eyi bilen kiiyiz de ayn zamanda..
Hegel'in yukarda kastettii k o n u , " b i z " i m bir seyirci olarak gzleminde bulund u u m u z . biimsel olarak izlediimiz srete "ieriin" bilin iin olmasdr,
bilin b u n u n bilincinde olmasa da.
" e r i k " ayn z a m a n d a bilincin nesnelliidir, o n u n Kendindelik yandr ve
srekli gelime z o r u n l u l u u n u tar. Bilin belirtildii gibi her yeni nesnesini
" i e r i k " olarak kendisine k a t a r k e n onlarn arasndaki ba (zorunluluu) grmese de her " i e r i k " M u t l a k ilgiden koparlp bilincin bilgisine katlm bir ieriktir. B u r a d a bilincin yapt deneyimleri yaayan yine bilincin kendisidir. " B i z " bu
deneyimler srecinin "hareketini ve o l u u m u n u " dardan gzleriz.
G r n bilgisinin anlatm yolunda ya da bilincin deneyimler kazanmasnda
" y a p c - k u k u c u l u k " ve " b e l i r l i - o l u m s u z l a m a " sz konusu yolda ilerlemenin
itici gcyse. bu g c n nesnesi ve gelitirdii ey de bilincin her a a m a d a kendine
zg ieriidir.
D o a l bilinten M u t l a k Bilgiye d o r u giden yol bir z o r u n l u l u k t u r ve bu zorunluluk Hegel t a r a f n d a n ya da F e n o m e n o l o j i okuyucular t a r a f n d a n kavranabiien
bir bilimsellii ierir. Bu bilimsellie vardklar ve zorunluluu kavradklar iin
felsefeciler zgrle kavumu kiilerdir: " D n y a tarihi zgrln bilincinde
ilerlemedir ve bizim o n u kendi z o r u n l u l u u iinde t a n m a m z gereken bir ilerlemedir." 7 5 B u r a d a Hegel felsefesinin " s p e k l a t i f ilenmi olsa da nemli bir
k o n u s u olan z o r u n l u l u k ve zgrl-k kartl ve diyalektik ilikisi ortaya kar.
Aslnda bu iliki bilincin M u t l a k Bilgiye dek katetmesi gereken yolda bilincin
d a y a n a k l a r n d a n biridir.
Doal bilin, kendisini felsefenin g t r d yolda zorunluluklarla ilerler,
ald tm ekiller belli bir z o r u n l u l u u n gereidir ve doal bilin bu zorunluluun bilincinde olmad iin zgr de deildir, o n u n zgrl kendisinin ya da
g r n bilgisinin f e n o m e n o l o j i k yolda belli bir olgunlua ulap yapt tm
dnmlerin anlamna varmasnda yatar.
Doal bilin bu yolda blinsizdir, yani zgr deildir, a m a zgrl iin
gerekeni felsefede bulur. F e n o m e n o l o j i sayesinde bilin nce farkna varmad
zorunluluu getii her a a m a d a ieriini adm adm gelitirerek yerine getirir.
A m a kendi bilinsizlii iinde yatan bu biiinliliini ya da zgrln tanyabilmesi bu yolun s o n u n d a varaca M u t l a k Bilgi aamasndaci kartlarn diya-

90

Ufuk Yalt rak

lektik birliini kavramasyla olacaktr. Ve bu a a m a d a o, artk zorunluluk ile:

zgrln zde o l d u u n u k a v r a m a k l a Fenomenoloji'nin yolunun ne anlam
tadn, o n u n bilimselliinin neyi ierdiini de tanm olur. Hegel'in tm:
felsefesi ve zellikle tarih felsefesi diyalektik kartlklarn birliinin kavrannda
bilgi kuramsal temelini bulur. F e n o m e n o l o j i ' d e k i bilincin a a m a l a r ayn z a m a n da tarih felsefesindeki zgrln aamalardr: " D n y a tarihi ierii z g r l n bilinci olan ilkenin geliimini a r d a r d a sunar." 7 6

i) "...Anlama yetisinin salt kavramlar empirik (genellikle duyumsal) sezgilerle karlatnda;

onlardan tmyle farkl(drlar) ve hibir tarzda herhangi bir sezgide biraraya getirilemezler.'"
["..reine Verstandesbegriffe in Vergleichung mit empirischen (ja berhaupt sinnlichen) A n s chauungen ganz ungleichartig (sind) und niemals in irgend einer Anschauung angetroffen'
werden k n n e n . " ] (Kant, Kritik der reiner Vernunft, s. 187)
II) Kant'n "allgemeine A n s c h a u u n g s f o r m e n " kavramyla gstermek istedii Mutlak olann
dnda ver alan duyumsal dnyann genellii ve zorunluluu altndaki eylerin aklca dzenlenmesidir. Uzal ve zaman bu dzenlemelerin birer biimidir.
III) Hegel yorumcularndan Fink de szkonusu Mutlak' yle aklar: " O . ne sonu olan ya da
olmayan ev, ne doa ne tanrdr. Mutlak olma gerek ve z olandr... T m varolanlarn iinde:
yeralan varlk, M u t l a k ' t r . " (E. Fink. Hegel, s 39)
IV) Heidegger bu konuyla ilgili yorumunda: " D o a l bilin hibir zaman umutsuzlua dmez.
Umutsuzluk a n l a m n d a kuku anlatmn s o r u n u d u r , yani Mutlak Bilginin sorunu. A m a anlatmn kendisi de bu yolda kendinde umutsuzlua kaplmaz, o n u n umutsuzluu, hep olduu gibi
kalan, bilginin kavramm gerekletirmeyi istemeyen, ama te yandan bilginin doruluunu:
kendisi lmeyi ve tek geerli lt olmay srekli birakmavan doal bilin h a k k n d a d r . "
(M. Heidegger, Holzwege, s. 147)
V) Heinrichs, yazar, okuyucu ve doal bilin " keli yapsal"ndan hareketle kukuculuun:
aklk kazanacan savunur. Ona gre grn bilgisinin " d o r u olmaynn bilinli k a v r a m " yazarn bilimselliinden gelir ve o k u y u c u n u n y a z a r d a n doru kavrad bir k o n u d u r . Ne.
yazarn ne de doal bilincin szkonusu kukuyu duymadn savunarak kuku rol aslnda:
fenomenolojik bilinci olan okuyucuya der., okuyucu, bilimin temeline erimek iin kukuculuu uygulamak z o r u n d a d r . " (J. Heinrichs, Die Logik.... s. 15)
VI) Burada gelimeyi kavrayan bilincin t a m a m e n doal bilinten kopup, onu amas anlamnda
bir ayrlma szkonusu deildir; n k bilit iinde o n u n elikilerini oluturacak doal bilin
eleri yeralacaktr.
VII) Hegel'de reflexion, doal tavrn tersyz edilmesi anlamndadr. Reflexion nesnenin, srecin i yapsn, zn t m elikiieriyle ortaya kor. Btn felsefe reflexion'dur. Yalnzca olaylar:
erevesi iinde kalan, onlar tahlille yetinen bir felsefe deer tamaz.
VIII) J. Hyppolite. Hegel Fenomenolojisi h a k k n d a k i y o r u m u n d a bu korkuyu yle niteler:
"nsan bilincini nne katp sren bir k o r k u , s o n u n d a onu bir insan bilinci o l m a k t a n kartp...
bilinci, nesne hakkndaki bilginin ayn a n d a kendisi hakkndaki bilgisi ve yine ayn a n d a kendisi
hakkndaki bilginin nesnenin bilgisi olduuna. Mutlak Bilgiye gtren korkudur. Bu,
korku sadece bilgi snrlar iinde kalan bir k o r k u deil, dahas tm Fenomenoloji'nin srekli
aka belirttii gibi bir varolusal k o r k u d u r . " (J. Hyppolite. " G r u n d l a g e n der P h n o m e n o l o gie- Interpretation", Texte zur Rezeptionsgeschichte: Phnomenologie des Geistes in Ullstein
basks, s. 759)
IX) E. Fink, Hegel'in felsefeyi doa bilimlerinden ayran bu grn yle aklor: "'Pratik
yaamn ve pozitif bilimlerin bilgisi, bu bilgide temel olann ve zsel olann kendindeiii:
bilinmedii srece, vani yalnz " g r n " bilgisi olduu srece zgn olma van bilgidir.'"
(E. Fink. Hegel, s. 47)
X) Heidegger bununla ilgili y o r u m u n d a , anlatmn grn bilgisine doruluunu gsterecek,
lt nereden aldn sorar ve yantlar: "Bilim (belirginleen bilim) g r n bilgisini snavn:
stlendii srece kendisini etke olarak gsterir ve bununla snavn lt olarak ortaya kar...
bilim ilk aamasnda snavn ltn, kendini kantlam lt olarak beraberinde getirir.."
(Heidegger, Holzwege, s. 160)

Hegel Fenomenolojisinde

Bilin

Diyalektii

. 91

XI) " D a s Bewusstsein aber ist f r sich selbst sein Begriff..."Hegel, agy., s69. X I I ) S z k o n u s u
metindeki ("...Bewustsein dessen, was ihm das Wahre ist. und Bewustsein seines Wissen
d a v o n " ) " i h m " szc zerinde d u r a n Theunissen: " B u belirsiz gibi grnen ' o n d a ' szc
ltn temel ilevinden baka bir eyi gstermez... bilincin, kendisini ona gre ayarlad
doru, beili a n l a m d a ynelimsel nesnedir: bilin kendisini doruluk tarafndan ynetilmeye
brakr." aklamasn veriyor. ("Begriff und Realitt", Dialektik in der Philosophie Hegels,
s. 327)
XIII) " V o n diesem Sein f r ein anderes unterscheiden wir aber das Ansichsein: das auf das
Wissen Bezogene wird ebenso von ihm unterscheiden und gesetz als seiend auch ausser dieser
Beziehung." (Hegel, agy., s. 70)
XIV) K o n u olmu Kendinde va da bilgileen Kendinde hakknda Hegel yorumcularndan:
L. B. Puntel u aklamay yapyor: "Kendinde'nin bilin - iin-varlk', bilincin Kendinde
hakknda (Hegel'den farkl terim kullanldnda) 'direkt' ya da 'tematik' bilgisidir." 1
<L. B. Puntel. Darstellung, Methode und Struktur, s 286)
XV) W. Bonsiepen, bilincin bu iki farkl biiminin zerinde durarak bu farkl davranlar, salt
(naiv) ve yanstc (reflektiert) olarak gsterir: Bilin nesnesine salt davrannda "bilin iin
olan n e s n e " ile kendinde nesne ayrmn yapar. Bu. bilgi ile doruluk arasndaki ayrmdr, ama
o salt davranyla yeni nesnenin, eski nesne hakkndaki belirli bir bilgi sayesinde olutuunu
tanmaz. Yanstc davrannda bilin kendi bilgisinin nesnenin varl da birlikte koullandrdn yanstrsa, nesnenin kendindeliinn bilginin belirli bir tarz iinde aranacan da kavram olur... (W. Bonsiepen. Der Begriff der Negativitt in der Jenaer Schriften Hegels, s. 138)
XVI) Werner Marx, Hegels Phnomenologie des Geistes adl kitabnda u sonuca varyor:
" G r n bilgisi snava balamadan nce tenomenolog ona daha nceki diyalektik denevmsel
hareketten bir 'ilke'nin onda lutuunu gsterir. Bununla o daha nceki nesneden 'veni'sine
'gei'in nerede yattn gstermi o l u r " (s. 107) ve: "Ksaca felsefeci yalnz kendisinin d a h a
nce kazand yansmalar grn bilgisine yneltmekle kalmamal, onu denev yolu zerine
getirmelidir. Bu, grn bilgisini anlatm iine alan bir tarzdr ve bu alta kendinin snavna
zorunlu gidi vardr, bylece onda kukuyu yaratr... te bu, fenomenologun eletirisi ile
temasa geen grng bilgisinde eletirel davrann olumasn salar." (s. 109)

NOTLAR:
!. Hegel, Phnomenologie des Geistes. "Vorrede", s. 11.
2. A.g.y., s. 11.
3. A.g.y.. s. 12.
4. A.g.y., s. 26.
5. A.g.y., s. 27.
6. A.g.y., s. 63.
7. A.g.y., s. 63.
8. A.g.y., s. 64.
9. Hegel, "Die Vernunft in der Geschichte", c. I. s. 78.
10. Hegel. Enzvklopedie der philosophischen Wissenschaften im Grundrisse, s. 10. Hegel. Scholasticus adyla felsefe tarihindeki belli bir kiiyi deil, belli bir d n r tipini gznnde tutuyor.
Bylece. Kant dahil btn Yenia bilgikuramclannn skolastik dnce tarzndan syrlma^
dklarn ima ediyor.
11. Hegel. Aufstze aus der Jenanser Zeit, s.309.
12. Hegel. Phnomenologie des Geistes, s, 64.
13. A.g.y.. s. 65.
14. A.g.y., s. 65.
15. A.g.y., s. 65.
16. A.g.y.. s. 6 5 - 6 6 .
17.,A.g.y s. 66.
18. A.g.y.. s. 66.
19. A.g.y.. s. 559.
20. A.g.y., s. 21.
21. A.g.y., s. 21.

92

Ufuk

22. A.g.y., s. 24.

23. A.g.y.. s. 19.
24. A.g.y., s. 20.
25. A.g.y., s. 556.
26. A.g.y., s. 67.
27. A.g.v., s. 67.
28. A.g.y., s. 558.
29. A.g.y., s. 67.
30. A.g.y., s. 67.
31. A.g.y., s. 67.
32.. A.g.y., s. 68.
33. A.g.y., s. 68.
34. A.g.y., s.68.
35. A.g.y., s. 68.
36. A.g.y., s.68.
37. A.g.y., s. 68.
38. Hegel. Wissenschaft der Logik I. s. 7.
39. Hegel, Phnomenologie des Geistes, s. 69.
40. Hegel, Enzylopdie der philosophischen Wissenschaften im Grundrisse,
prg:416.
41. A.g.y.. prg: 213.
42. Hegel, Phnomenologie des Geistes, s. 69.
43. Hegel Wissenschaft der Logik, s. 58.
44. .A.g.y., s. 51.
45. Hegel, Phnomenologie des Geistes, s. 69.
46. A.g.y.. s. 69.
47-. A.g.y., s. 69.
48. A.g.y., s. 70.
49. A.g.y., s. 70.
50. A.g.y., s. 70.
51. A.g.y.. s. 70.
52. A.g.y., s. 70.
53. A.g.y., s. 72.
54. Hegel Wissenschaft der Logik II, s. 486.
55. G. Stiehler, Die Dialektik in Hegels Phnomenologie des Geistes, s. 59.
56. Hegel, Phnomenologie des Geistes, s. 72.
57. G. Stiehler. Die Dialektik in Hegels Phnomenologie des Geistes, s. 60.
58. Hegel, Phnomenologie des Geistes, s. 72.
59. Hegel Wissenschaft der Logik I, s. 7.
60. Hegel, Phnomenologie des Geistes, s. 72.
61. A.g.y., s. 72.
62. A.g.y., s. 72.
63. A.g.y., s. 72.
64. A.g.y.. s-72.
65. A.g.y., s 72.
66. A.g.y., s72.
67. A.g.y., s 72-73.
68. A.g.y., s73.
69. A.g.y., s 74.
70. A.g.y., s 74.
71. A.g.y., s74.
72. A.g.y., s 74.
73. A.g.y.. s 74.
74. A.g.y., s 74.
75. Hegel, Vorlesungen ber die Philosophie der Weltgeschichte, c. I, s. 63.
76. A.g.y., c. I. s 63.

Yalt rak

Hegel Fenomenolojisinde Bilin Diyalektii

93

KAYNAKA:
Bonspien. Wolfgang. Der Begriff der Negativitt in den Jenaer Schriften Hegels, Hegels Studien
Beiheft 16. Bonn, Bouvier Verlag, 1977
Fink, Eugen. Hegel, Vittoria Klostermann, F r a n k f u r t am Main, 1977
Hegel, Georg Wilhelm Friedrich. Phnomenologie des Geistes, Hrsg. J. Hoffmeister, Felix
Mainer Verlag, 6. Bask, H a m b u r g 1952
Hegel, Georg Wilhelm Friedrich. Wissenschaft der Logik, Bd. I - II, Hrsg. Georg Lasson, Felix
Mainer Verlag, H a m b u r g 1975
Hegel, Georg Wilhelm Friedrich. Enzyklopdie der philosophischen Wissenschaften, Hrsg, Friedrich Nicolin u. O. Pggler. Felix Mainer Verlag, H a m b u r g 1969
Hegel. Georg Wilhelm Friedrich. Vorlesungen ber die Philosophie der Weltgeschichte, Bd. I, Die
Vernunft in der Geschichte, Hrg. J. Hoffmeister, Felix Mainer Verlag, H a m b u r g 1955
Hegel, Georg Wilhelm Friedrich. Aufstze aus Jenanser Zeit , Hrsg. H. Glockner, Werke I.
Tbingen 1959
Heidegger, Martin. Holzwege Vittoria Klostermann. F r a n k f u r t am Main 1980
Heinrichs. J. Die Logik der 'Phnomenologie des Geistes', Bouvier Verlag, Bonn 1984
Hyppolite. J. " G r u n d l a g e n der Phnomenologie - Interpretatiion". (Phnomenologie des Geistes Ullstein Basks, s. 744-801), F r a n k f u n am Main 1983
Kant. Immanuel. Kritik der reinen Vernunft. Hrsg. W. Weischedel. Bd. II. Wissenschaftliche
Buchgesellschaft. D a r m s t a d t 1966
Marx. Werner. Hegels Phnomenologie des Geistes, Vittoria Klostermann. F r a n k f u r t am Main.
1971
Puntel. B. L. Darstellung, Methode und Struktur, Bouvier Verlag, Bonn 1973
Stiehier. Gottfried. Die Dialektik in Hegeis Phnomenologie des Geistes. Akademeie Verlag,
Berlin 1964
Theunissen. Michael. "Begriff und Realitt", Seminar: Dialektik in der Philosophie Hegels.
stw: 234. s. 324 - 360. F r a n k f u r t am Main 1978.

hegei'de akim kurnazl ve/veya negatif teori

olarak felsefe zerine

mehmet erken

Hegel'e gre tarih, dnya-tarihi, Tin'in zgrlk ve bilince doru ilerlemesinin,

kendisini amlamasnn, gerekletirmesinin, somutlatrmasnn tarihidir. Tin, balangta kendisinin bilincinde deildir ve dolaysyla zgr deildir. nk Tin, balangta soyut bir belirlenimdir, kiiseldir, zneldir. Ve bunun iin de eksiktir, snrldr, zgr deildir ("... kavram gerei, zgrlk kendini bilmedir." Hegel.) Bu
durumdan kurtulmas, kendisinin bilincine varmas ve zgr olmas iin Tin kendisini zne ve nesne oiarak konumlamai, ve zne olarak kendisinin, yani nesne oiarak, cisimleme olarak kendisinin bilgisine ve btnlne, birliine, zne ve nesne
olarak zdeliine, mutlak Tin'e doru ilerlemelidir. Bu nedenle "Tin" kendisini zne
(znel Tin) ve nesne (Nesnel Tin) olarak konumladnda, paraladnda (ayrdnda) hem Nesnel, hem de znel Tin oiarak eksiktir, snrldr.
znel Tin'in eksiklii, isel, dolaysyla tek tarafl ve soyut olmasndadr znel
Tin, zel belirlenimleri iinde (zeka, arzu. duyum, zihin oiarak Tin) bilinli kiisel
ve zneldir. Yani znel Tin, zorunlu oiarak insan bilincinin ve bireysel bilincin bir
tarz olarak vardr; ve bunun iinde Tin'in devlet gibi yani (salt biimde) kiisel olmayan bir varl olamaz. Nesnel tin ise, dsal ve nesnel olmasyla ve tam da bu nedenle tek tarafl, snrl ve eksiktir. nk " T i n " kavram iin, temel olan eyi yani
bilincini, znelliini yitirmitir. Tin Nesnel Tin olarak, yani aile, ahlak. Sivil Toplum, devlet olarak formlatnda bilinsizdir; kiiliini, bireyselliini yitirmitir; salti
nesneldir. rnein "Devlet", Nesnel Tin'in alanna aittir; ve orada yani nesnel dnyada bilinli bir varlk, bir kii (birey), bir ego, yani zne deildir. Ksacas znel
Tin ve Nesnel Tin her biri dierini snrlandran iki kart utur. Oysa Tin, doas;
gerei snrsz olmaldr; ve bu nedenle Tin kendi iindeki zne ve nesne olarak blnmn aamal ve Tin kendisini, hereyi kendisiyle snrlayan, snrsz, zgr ve so-

Hegel'de Akln

Kurnazl

mut, kendi kendisiyle zde (tek) bir varlk, "Mutlak Tin" olarak konumiamal, kendisini bilinciyle ve zgrlyle yeniden tanmlamaldr.
te bu nedenle dnya-tarihi Tin'in zgrlk ve bilincine doru ilerleyiinin, kendisini gerekletirmesinin, " T i n " i n , "Mutlak Tin"e doru zoruniu gidiinin "tin'in kendi bilincine ulamas serveninin kendisidir.
Hegel'e gre tarihin , Tin'in kendisinin bilincine erimek iin
kendisini gerekletirmesinin, somutlatrmasnn ve bilincine (ve zgrlne) doru zorunlu gidiinin (bu srecin) tarihi olduunu daha nce de sylemitik. Tin'in, kendisini amlamas, kendisinin bilincine erimesiyle ayn ey olan (ite) bu tarih, kendisini insanlarn, bireylerin dolaymndan geerek, onlarn araclyla gerekletirir. Yani Tin, bireyleri bir ara olarak kullanarak, ama onlara ara olarak kullanldklarn hissettirmeyerek ve hatt onlarda bizzat salt (olarak) kendilerini gerekletirdikleri yanlsamasn (inancn) yaratarak kendisini (de) kurnazca ("Akln Kurnazl" olarak) gerekletirdiinde Dnya-Tini'dir. Dnya-Tini'nin kendisinin zgrlne, z-bilincine
doru ilerleyiindeki somutlama biimi, yani Dnya-Tini'nin, taycs, gerekleme arac belli bir ulusta (halkta) kendisini cisimletiren Ulus Tini'dir. Ulus Tini, kendisini Devlet oiarak ifade eder halklarda cisimleir, kendisini gsterir. Kendisini Devlet
olarak ifade eden her halk belli bir dnemde bir an (moment) olarak Dnya-Tini'nin
geliimini, oluumunu temsil edebilir. Tin'in kendisini gsterdii ve doruklat, akln
kurnazl uyarnca kendisini ikinietirerek gerekletirdii bu ulus, tarihin znesi,
taycs baat ulustur; ve bu ulus tarihteki (bilincin de, farknda olmad ve akln
kurnazl ile gerekletirdii, akla alet olarak yerine getirdii) grevini bir defaya
mahsus oiarak verine getirdikten, "tarihindeki en pariak, erdemli gl ve mutlu
dnemini" yaadktan sonra de geer ve tarihten der.
te aslnda bireylerin ("Dnya-Tarihi'nde bizim ele aldmz bireyler, tmyle
halklar ve devletlerdir..." Hegel) salt kendi istek, arzu ve ereklerini gerekletirdikleri, ilgilerini doyurduklarn sanrken ezamanl olarak gerekletirdikleri, gerekleen Tin'dir; in kendisini bireyleri ara oiarak kullanarak gerekletirmesi, somutlatrmasdr, yani akln kendisini bir gizli el gibi kullanp kendisini reel hale getirmesidir. Ya da baka bir syleyile bireylerin eylemlilii, salt kendi tutkularn doyurmak
iin gerekletirdiklerini sandklar sre," Dnya-Tini'nin kendisinin zgr olarak
belirtik bilincine gelmesini salayan sretir." (Copleston) Bu srete "bireylerin etkinlii ve tatmini olmakszn hibir ey olmaz, meydana gelmez. Bireylerin kendilerini gerekletirmeleri, kendi istek ve arzularn tatminleri, gdleri, kiisel ilgi ve
znel tasarmlar iin, kendi ereklerini gerekletirmek iin harekete gemeleri Tin'in kendisini (akln kurnazl yoluyla) gerekletirmesinin, varetmesinin yoludur. Tin
bu tarihsel varlklara ikindir; ve kendisi bir ide oiarak bu tek tek ereklerdedir. Tin
kendisini bu ekilde bir ide olarak bireylerde cisimleerek gerekletirir; akln' kurnazl baya, basit bir hile deil ite budur. Yani Tin'i kendisini bireyde, ulusta,
devlette; onlarn varolularnda, eylemlerinde, onlara ikin ama onlar aan bir ekilde, htt (bazen) onlara ramen, gizlice gerekletirmesidir.
Dnya-Tini'nin kendisini gsterdii uluslarda belli bireyler gze arpar ve sivrilirler. "Halklar daha ok o kiinirt bayra evresinde toplanrlar. Byk nsan, onlara ilerindeki gdy gsterir ve onu gerekletirir" (Hegel). Bu tarihsel byk bireylerin de hi kukusuz kiisel tutkular, gdleri, istek ve arzular, ulamak istedikleri amalar, kiisel hrslar vardr. Ama Tin bu tutkular kurnazlyla bireyde
ikinlemi "ide olarak" kendi erei iin kullanmaktadr; onlar, Tin'in bilince konu
Olmadan, akln kurnazl oiarak gereklemesinin yolu, aralardr. Tin kendisini

96

Mehmet Erken

gerekletirmek, kendi ereine, bilincine erimek iin bu tutkular, arzular, hrslar

bir ara, alet oiarak kullanlmaktadr .Tarihin byk bireyleri, halklar, devletler farknda olmadklar, zerine birey bilmedikleri, kendillerini aan, (bazen) onlara ramen gerekleen ve hatta onlar (kendi mahkemesinde) yarglayan bir eyin, erein,
aralardrlar. Bireylerin gerekletirdikleri eylemler bireyleri aan bir karakterdedir.
Hatta sonular itibaryla eylemler eylemi gerekletirenin, eyleyenin istek, ama ve:
bilincini aar ve eyleyene kar bir durum alabilir; eyleyene, eyiemi gerekletirene
kar bir vuru, darbe olabilir. Yani eyleyen kendi eyleminin kurban olabilir. nk Tin'i kendisini dsailatrmas, gerekletirmesi olarak eylemler, bir ara konumunda olan bireylerin istek, arzu, tutku, ilgi, erek ve bilinlerinin toplamnn btnnden (ok) fazla bir eydir. Ve burada tarihsel byk bireyin kiisei kaderi ikincil
bir nem tar, "Dnya-Tini'nin istemini oluturan tz", tarihin byk bireyinin ereinde ikin olarak, kendinde ve kendisi iin zaman gelmi olarak ve akln kurnazl
uyarnca gerekleen bir gddr. "nsanlar byle bir erei gerekletirmeyi kendi
ilgisi bakmndan-zerine alm olan" tarihin byk bireyine, "genel ve bilinsiz",
"iten gelen bir gdyle itilirler, kar koymak ellerinden gelmez". O, kendi ilgi ve
ama(lar)n tm toplumun ilgi ve amac klmay baarmtr.
Sonu olarak bireyler, haklar, devletler salt kendi ilgilerini gerekletirdiklerini sanrlarken ezamanl olarak onlara (bu tarihsel varlklara) ikinlemi olan, bilincinde olmadklar ve gerekletirmeyi amalamadklar, ama gerekletirdikleri baka
berey daha gerekleir, meydana gelir. Bu bireylerde "ide" olarak bulunan ve onlarn eylemlerini aan, hatta onlara ramen gerekleen Tin (Akl)dr.
#

Hi bir hareket kendi tarihi dneminin bilinciyle deerlendirilemez.(Anlalamaz).

K.MARX
Hegel'e gre tarihin znesi Tin, taycs ise kendisini devlet olarak ifade etmi
halklar ve bu kendisini deveit olarak ifade etmi, btnlemi uyumlu halkn, kendi
ilgi ve arzularn tatmin etmek iin gerekletirdii eylemlerinde sivrilmi olan tarihin byk bireyleridir.Ki, bu bireylerin ilgileri dieri nsanlarn ilgileriyle uyumakta
ve dier insanlar bu tarihin byk bireyinin evresini alarak kendi eylemlerini de gerekletirmekte, tatmin etmektedirler. Tarihin byk bireyinin kendi ilgilerini gerekletirmesi esnasndaki dier insanlarn ilgilerinin de oda olmas ya da dier insanlarn ilgileriyle tarihin byk bireyinin ilgilerinin bir (denk) dmesi rastlantsal mdr , yoksa tarihin byk bireyinin kendi tarihi dneminin bilincinde olmasa da igdsel olarak kendi istekleriyle dneminin istekleri, gerekleri arasnda yapt pratik ve politik kayglarla ykl bir uzlamn sonucu mudur? Kendi tarihi dneminin
bilincinde olamayacan, nk tarihin, "zgrln ve bilincin" bir oluum sreci olduunu; bu nedenle de bilincin bu srecin sonunda, alaca karanlkta elde edileceini biliyoruz. Yani kavramsal ve btnsel olarak bilin, zgrlk ve bilince doru ilerleyiin sonunda filozofun(Hegel'in)tarihi (kltr) kavramlatrmasyla yani
felsefeyle elde ediliyor. z-bilin kendisinden bihaber olanlarn eylemleriyle oluuyor; ve eyleyenler eylemlerinin, yaptklarnn anlamndan, bilincinden habersiz salt
znel, kiisei tatminleriyle, alaryla yetiniyor, daha.dorusu babaa kalyorlar. Filozofun, tarihi, kltr kavramlatrma abas olarak felsefe, tarihin sonunda, bitiminde gerekletii iin devrimci olma ansn yitiriyor. nk Hegel'in tarih anla-

Hegel'de Akln

Kurnazl

yna gre dnemin kavramlatrlmas pozitif olmak zorundadr. nk aklsal olan

gerek; gerek olansa aklsa! olmutur. Tin, kendisinin bilincine varm, "Mutlak
T i n " olmu ve tarih "bitmitir". Tin'in kendisini gerekletirmesi, yani znel Tin'in Nesnel Tin'i temaa edip, onun kendisi olduunun bilincine varmas, kendisi olduunu anlamas, kendi iindeki blnmn ap mutlak tin olmasyla (zne-nesne
zdelii) tarih (sre) sona ermitir. Dolaysyla Hegel'in (filozofun) tarihi kavramlatrmas pozitifir ve baka trl olamayacak son ve tek kavramlatrmadr. nk
sonul olan, olmas gerektii gibi olandr.
te, Hegel'in tarihi, bir yanlsama olarak Prusya Devleti'nde bitirii, son ve tek
olarak kavramlatr, tarihin ereine ulatn ilan etmesi kendi tarihi dneminin,
ann snrlarndan kaynaklanmaktadr. Oysa bugn tarihin, ereine, "ierii nceden beiirlen(memi)emeyen, "nceden tanmlanmayan", "uzak gelecein
zgrlklerine" ulamadn biliyoruz. (Tarih, znesiz ve ereksiz bir sre ?) Tarihin ereine ulamam olmas; yani gerekleenin, olann olmas gerektii gibi olmamasndan dolaydr ki, "varolan, gereklemi olan" acmaszca, kyasya eletirmemiz ve olumsuzlamamz gerekiyor. Bu demektir ki, tarihin tayclar, gerekletiricileri gelecein deil; ama varolann, olmu olann kavramsal bilgisine sahip olabilirler. Ve kendilerini, bilgisine sahip olduklar varolann bir olumsuzlamas (negasyonu) olarak konumlayp, tanmlayabilirler. Ki bu da, varolann anlalabilmesi, kavramlatrlabilmesi ve olumsuzlanabilmesi iin, varolann ncelikle pozitif olarak ele
alnmas ve kavramlatrlmas gerekir, demektir. (Bunu da; tpk Hegel'in " H u k u k
Felsefesinde kendi ann kltrn kavramiatrmas gibi (Prusya Devleti...); Marx
da "Kapital"de "kendi ann kltrn" yani kapitalizmi kavramlatrarak yapmtr. Fakat Marx, varolan (tersine dnm bir gereklik?) kavramlatrmakla kalmam, "varolann acmaszca eletirisini" de gerekletirmitir. Yani Marx, nce varolann anlalmas iin gerekli pozitif kavramlatrma abasn gerekletirmi ve bunu
eletirisiyle tamamlamtr.) Bu anlamda kendi dnemini kavramlatrarak olumsuzlayan "negatif bir terori olarak felsefe" gerek, devrimci bir felsefe, (devrimci) bir
praxis felsefesi olur. Ve bu, dnemini kavramiatrmas ve negasyonu balamnda
pratik, politik alana etkisi (mdahalesi?)yle (devrimci) teori ve (devrimci) pratik arasndaki can alc ba kurar. Bu, Hegei'deki bilin ve eylem arasndaki ayrln
"uurumun" ortadan kalkmas bu ikisi arasnda ki diyalektik btnln kurulmas
anlamna gelir. Artk bu durumda "akln kurnazl", eylemlerinin bilincinden, anlamndan habersiz bireyler araclyla ve salt bir "kurnazlk" oiarak deil; koiektif(lemi) (negatif bilincin rn) olarak ve pozitif bilincin oluum sreci oiarak gerekleir. Bu ayn zamanda felsefenin pratikte maddilemesi, maddi bir g oiarak
tarihin tayclarnda cisimlemesi ve var olann dntrlmesine (negatif) dntrc bir etken olarak katlmas demektir. Bu kavramsal olann kendisini cisimietirerek realite haline getirmesi (saeci) ve kendisini temaa etmesi bilincine varmas,
kavramiatrmas demektir. Bu ayrca, bugne kadar dnyay (pozitif olarak) yolamakia yetinmi olan filozoflarn, artk varolann kavramiatrlmasnda negatif bir
teori oiarak felsefeyle dntrme srecine katlmalar anlamna geiir (gelebilir). Bu
katlm, varolann eletirel kavramiatrlmas, olumsuzlamasyla balayan ve pozitif bilincin oluumu srecinde kuraca ya da kurabilecei diyalogla, ama negatif bir
diyalogla devam eden sretir. Yani filozof pozitif bilincin oluumu srecine soraca "(bir)felsefe sorusu" ile katlr (katlabilir). (Ayrca pozitif bilincin, bir oluum
sreci olarak ele alnmas, bilincin "dardan gtrlmesi" gibi jakoben ve mdahaleci tavrn almasnda "belki d e " tek yoldur). nk filozof da gelecein neler

98

Mehmet

Erken

gstereceini, "uzak gelecein zgrlklerinin nasl tanmlanacan", tarihin nasl

yazlacan (batan) bilmemektedir. Hegel'den de bildiimiz gibi, tarih, tayclarnn bilincinde olmadklar ve onlar " a a n " bir sretir. Ki, tarihin taclarnn negatif bilinleri, tarihin onlar aan bir sre olmasna engel deildir. nk bu bilin
gelecee ilikin deil, "gemi tarihi dneme" ilikindir. Bu nedenle (dnemin) (tarihinin, kltrnn) btnselliinde kavramlatrlmas bu srecin sonunda, alacakaranlkta gerekleecektir. Kolektifleen negatif bilincin, pozitif bilinle tamamlanmas, almas anlamnda pozitif bilincin oluturulmas oiarak ele aldmz bu
srecin (tarihi dnemin) sonunda, alacakaranlkta; tarihi dnemin "dile gelmemi",
(duyumsal, henz kavramsal olmayan) kolektif bilincini "kavramiatracak", "dile
getirecek" olan, ite "dieriyle diyalog kuran f i l o z o f t u r . Yani yine felsefe gelecee
ilikin bir ey sylemeyen, "griliini gri stnde boyayan" ve "sonradan gelen hakiki dnce"dir.
te burada, tarihin byk bireyiyle bu yeni tip filozof, yani Hegel'in aksine, bir
tarihi dnemi kavramlatran ve olumsuzlayan ve yeni bir tarihi dnemin balamas
srecine bu negasyonla katlan ve gelecee ilikin "nemli" bir ey sylemeyen filozof (Marx gibi), arasnda balant kurabilir; ve tarihin byk bireyini bugn byle
yorumlayabilir miyiz? Yine tarihin byk bireyi ve bu yeni tip filozofla "devrimci"
nder(lik)ler (politik kimlii ve filozof kimliini bir arada barndran neder-ier) arasnda nasl bir benzerlik ya da ne gibi bir ba kurabiliriz?

KAYNAKLAR:
1. Felsefenin Evrimi. .M. Gk berk, M.E.B. yaynlar, ("Tarihte Akl"dan "Hegel"-, s.359-381).
2. Hegel, Copleston, Idea yaynlar.
3. Hegel stne, VV.T.Stace. (II. Blm, Taylan Altu'un Ders Notlar olarak).

hegel felsefesi

kari lwith
a l m a n c a d a n eviren: d o a n z l e m

ada Hegel yorumlarnda kmazl (aporetik) bir grnm vardr. Bir yandan,
Hegel felsefesini br felsefelerden ayrdetmeyi salayan ilke ya da temel dncenin ne olduu sorusunun asla yantlanamayaca veya ancak ok snrl ekilde yantlanabilecei belirtilir; br yandan ise, tam tersine bu soruya hemen ak bir yant verilebilecei sylenir. Bu soruyu yantlamada ekilen glk hi de kolayca giderilebilir trden deildir. Felsefe tarihi bilinci bu soruya 19. Yzylda bir dizi yant
getirmitir ve hatta bu yantlar olduka ak saylmlar ve bu yzden de uzun sre
Hegelci dncenin ana izgilerinin belirtilmesinde ve bu dnce stndeki rtnn kaldrlmasnda etkili yantlar olarak grlebilmilerdir. Bu yantlardan ilkine
gre, Hegel felsefesi bir tm-mantklktr (panlogizm); bu felsefede evrenin tam
olarak bilinebilir olduuna inanir ve bu felsefe evreni tzsel. zamand ilikiler iinde
ele almak ve "geride hibir ey brakmamacasna" bu evreni mantksal zmleme
yoluyla aklamak ister. Bu yarg, ayn zamanda gen Hegel'in "yaama felsefesi''ni de aa karm olan Wilhelm Dilthey'n vard yargdr. phesiz bu yorum,
Hegel felsefesine giden bir yolu aydnlatmas bakmndan asla gzard edilemeyecek
olan bir yorumdur. Ama bugn bizler, Hegel'in eski yaptlarndaki atlak ve yarklar daha ak grmemizi salayan Dilthey'n gen Hegel hakkndaki monografisine,
yine de son merci (Instanz) olarak bavurmak zorunda deiliz. Bir kez, Hegei'in speklatif "kavram", her eyi kendi iinde tanmlayan bir metafziksel tm-mantklm
gstergesi saylamaz; tersine, Hegei'de " k a v r a m " , kendi kendisini snrlad gibi,
nesnelerin kavranlmas konusunda da snrlandrlmtr. nk Hegel iin doada
ve ama zellikle de tarihte, kavramdan kanan, yani kavranlmaya elverili olmayan tam bir "rastlantsailk gereklii" vardr. kinci yant, birincisiyle sk bir ba
iinde, Hegel felsefesinin dayand ilkenin zdelik olduunu syler; nk bu fei-

100

Kari Lvvith

sefede n (Geist), gereklii, yine kendisi tarafndan tasarmlanm olan kendi z

olarak kavramak ister. Bu yanta tam kart bir tez ise Hegel felsefesinin temel dncesinin eliki olduunu; nk diyalektik yntemin, kavramlarn tm hareketi
iinde bir elikiyi serimlediini, dolaysyla burada dncenin her trl duraanlk
ve sknetten koptuunu ileri srer. Bu tezin hem tutucu (skolastik-ontoloji'k) ve
hem de devrimci (tarihsel materyalist) Hegel yorumlarnda avn ekilde savunulduunu grmek ilgintir. Bu tezler ve kar tezler, Hegel felsefesinin baz terimlerine
dayanlarak kendi ilerinde de kolayca grelileebiimektedir. Hegel felsefesinin bir
zdelik felsefesi olduunu savunan (ve felsefesinin daha sonraki bir aamasnda bizzat
Hegel tarafndan terkedilmi olan) birinci formle gre; " m u t l a k " , kendini amas
gereken ey, "balantl olan ile olmayann birbirine balanmas" ya da daha biimsel bir ifadeyle, "zde ve zde olmayann zdelii, kart-olma ile bir-olmav avn
zamanda iinde barndran "dr 1 . Hegel'in bu genlik tezlerine dayanlarak, bir nc yant ortaya atlr ve Hegel felsefesinin dayand ilkenin gelime dncesi olduu sylenir. Bylece, rnein Friedrich Engels ve Kuno Fischer'de olduu gibi, tamamen farkl yerlerden hareket edilmi olsa da, bu gelime dncesinin ekirdeinin diyalektik yntem olduu ileri srlr ve bu yntem sayesinde de, 19. Yzyln
byk dnce akmlarnn, Darwinizmin, tarihselciliin (historizm) ve bu arada toplumsal ilerleme fikrinin (ide) bir rava getirilmi olduklar belirtilir. phesiz gelime dncesi Hegel felsefesinde merkezcil bir rol oynar; ama bu, sanld gibi hi
de ba ve sonu olmayan bir zaman srecinin belirsiz akndaki gelime deildir; tam
tersine, kendi balangcndan bir sona doru "gelien" ve bu gelime iinde kendini
de "gerekletiren" eyin, yani " k a v r a n i m gelimesi olarak snrlandrlmtr. Gelime, Hegel iin, kavramn kendini gerekletirmesidir ki, bu, hereyin gelitii hakkndaki modern gelime fikrinden tamamen farkldr.
Hegel felsefesinin dayand "ilkeler"i ortaya koyma gl, sphesiz onun getirdii yeni dncelerin neler olduu sorusunu yantlamamza asla engel deildir.
Byle bir sorunun meruluu asla phe gtrmez. Kendi alan veya meslei dolaysyla felsefe etkinliine uzak kalmakla birlikte felsefeye ilgi de duyan bir kimse, hakl olarak, bir felsefi dncenin nerede olutuunu ve bunun gibi, bu dnce biiminin insan bilgisini ve bilincini ne yolla ileriye gtrdn renmek ister. Aslnda her byk felsefede, az veya ok, bu felsefenin temel dncelerini kavramamz
salayan bir temel kavram veya temel nerme bulunur. rnein bu Parmenides'te
varlk, Herakleitos'ta olu, Piaton'da ide, Aristoteles'te entellekya (enthellekia), Spinoza'da tz, Leibniz'de monad ya da individum, Kant ve Fichte'de Ben, mutlak kavram veya siedir, v.b. Hegel'in kendisi de felsefe tarihini byle ele alr ve her felsefenin, kendisini en yksek lde aklayan ve kendi iinde hibir kategoriyi unutmayan bir " m a n t k " olduunu syler. Belki buradan hareketle, Hegel'in kendi felsefesi iin yukarda sz edilen glklere bir zm bulunabilir. Hegel felsefesinin
dayand ilkenin, belki de tam da burada olduu, yani bu felsefenin " t e k " bir ilkeye deil de, felsefe tarihi iinde ortaya atlm olan ilkeler okluunu bir araya getirmek ve onlara bir btnlk vermek gibi bir kaygya dayand sylenebilir. Gerekten de Hegel felsefesini gelip gemi felsefelerden ayran zellik burada yatmaktadr. Bu felsefe sistemini belirli bir temel nerme veya ilkeye indirgemeyi denemek
hi de uygun bir yol deildir; tersine, bu felsefeye uygun bir ekilde yaklamak iin,
Hegel'in bir ilkeler topluluundan hareket ettiini, bu ilkeler topluluu ve zellikle
bunlarn tarih iindeki geliimi ile felsefenin ieriinin birbirlerine nasl geip balandklarn grmek gerekir.

Hegel Felsefesi

'

102

Ne var ki, burada da yeni bir glk belirir. Aktr ki, felsefe tarihine bylesine
bir yneliin nedenini kefetmek hi de kolay deildir. Gnmzn elbette ki yalnzca Hegel etkisinde olmayan dncesinde, Hegel'deki ana sorunun tarihsellik (Geschichtlichkeit) sorunu olduu ve hatta bu felsefenin temelinde tarihin bulunduu eklinde bir eilim vardr. Bu eilime bal yorum, bu felsefe hakknda belirli bir bak
as salasa da, gnmzn u (ekstrem) Hegel yorumlarndan biri olarak grnmekte ve Hegel felsefesi hakknda olduka phe gtrr bir yorum nitelii tamaktadr. Bize gre, en genelinden yola kldnda, Hegel felsefesi zgrlk dncesini temel alan bir felsefe olarak grlebilir ve bu dncenin, Hegel'in tarihe ynelmesinin ana motifi olduu kadar, felsefesinin konusunu da belirledii sylenebilir.
Hi phe etmiyoruz ki, Hegel felsefesi hakknda imdiye kadar hep k noktas
diye ne srlm olan eitli prensip ve ilkeler, buradan yola kldnda daha iyi
ve daha uygun bir ekilde anlalabilir. Hegel, Heidelberg basks "Felsefi Bilimler
Ansiklopedisi" (1817) ne yazd nszde yle der: "Felsefeye zgrlk bilimi * olarak da baklabilir. nk onda nesnelerin bize olan yabancl ve bylece de bilincin sonluluu ortadan kalkar. Rastlantsallk, doal zorunluluk ve genel olarak dta
olana (nesneye) ilikinlik, bu arada bamllk, rkeklik ve korku, sadece ve sadece
felsefede ortadan kalkar: sadece felsefede akl kendindedir".

Bizim "zgrlk" kavramna bugn yklediimiz anlamlar asndan bakldnda, Hegel felsefesini belirleyen zgrlk kavram, bu anlamlara yadsnamaz lde
yabancdr. Biz bugn bu szc, her eyden nce itenle, insansal isten zgrlyle veya modern terminolojiye bavurursak, "kiisel" karar verme " e d i m " i ile
balant iinde kullanrz. rnein teorik yoldan zgrln kendisini soru konusu
yapan dnme olanann bilincindevizdir ve bu dnme olana altmda zgrln eitli fenomenal biimlerini tanrz ve rnein ahlaksal (isel), hukuksal (dsal), dinsel (imana ilikin), toplumsal ve siyasal zgrlklerden sz ederiz. Ve hatta
vicdan veya dnce zgrlnden sz edildiinde, vicdan veya dnceyi zgrlkle zde klmaz, tersine bunlarn her ikisini de istence balarz. Buna gre kavramn kkeninin ve kullanm alannn felsefenin hangi ksmnda bulunaca bellidir.
Felsefenin bu ksmna geleneksel adyla "pratik felsefe" denir ve bu felsefenin konusu, bu nedenle insansal dnyada zgr istencin gerekletirilmesi ve gereklii olur.
Aslnda Hegel de, zgrlk kavramn hukuk ve devlet felsefesinde bu balam iinde ele alr. Ama farkl olarak o, kavram bunlarla snrlamaz; tersine, onu felsefenin
tm ksmlarna yayar. Evet, " p r a t i k " zgrlk kavram bile, ancak, kavramn Hegel felsefesinin btnyle olan ilikisinin belirlenmesiyle, bu demektir ki, zgrln dnce ile zdelii sayesinde anlalabilir.
Metafizikte varlk nasl ki her eyin en sonunda kendisine baland bir evrensel
balk durumundavsa, Hegei'de de zgrlk bylesine bir evrensel balktr. Dnce ve zgrlk zdelii, felsefenin zgr olmasn getirir. Bu zgrlk yalnzca geleneksel "felsefe" kavramnn zaten kendi iinde grnmekle kalmaz; hatta daha ok,
bizim felsefe-bilm (Bu tmcede ve bu paragrafn tmnde, Hegel "bilim" terimini
"ampirik/pozitif bilim" (science) anlamnda kullanmaktadr -ev.) ilikisinde sahip olduumuz felsefi; nkavrayta kendini belli eder. Her bilimde bir felsefi n-

102

Kari Lvvith

kavray vardr ki, bu durum, felsefenin neden zorunlulukla deil de zgrlkle hareket ettiini gsterir. Bunu en iyi, fesefenin kantlamac ve ampirik bilime yntemsel ve epistemolojik adan yneldii anda grrz. nk dnce, zorunluluk talebini zaten kendi iinde tamakta ve tad bu eye form ve ierik bakmndan
kendisini uyarlamaktadr. Hegel'in yadsd eyler unlardr: 1. Dncenin zorunluluk talebine indirgenme olana, 2. zgrln zorunlulukla badamazl iddias. Hegel felsefesinin en nemli varsaym olan dncenin zorunlulua indirgenemezliine ilikin birinci nokta zerinde ileride duracaz. Burada nce Hegel'in ikinci noktaya ilikin tezlerini ele alacaz ki, bu tezler, Hegel'de, zgrlk szc zerine yaygn yanl anlamalarla ilgili kavramsal ayrmlar ierir. "zgrlk"n genelinde "snrsz anlam olan bir szck olmas" ve tam da bu yzden "insan iin
en yksek ev"i gstermesinden dolay pek ok yanl anlamlar vardr. Bu kavramla ilgili yanlglara Hegel pek sk olarak deinmitir. 2 Bu yanlglara, zorunluluk
(Notwendigkeit) ve zor (Zwang, icbar) kavramlarnn bir yana, zgrlk ve keyfilik
kavramlarnn bir baka yana ilikin kavramlar olduklar yanlgs da dahildir. zgrl zorunluluun karsna koymak, onu keyfilikle ayn safa koymak demektir
ki, bu yanltr. zgrln kart kavram zorunluluk deil, tersine, hem kuraldan
yoksunluu ifade eden keyfilik kavram ve hem de (bir kurala gre anlalamadndan bize " k a d e r " olarak da grnen) zor (Zwang, icbar) kavramdr. Zaten zor (icbar), zorunluluk talebinin ynlendirdii (ama tek bana egemen olamad) bilimsel
ynteme de yabancdr. te bilime bak tarznda Hegel'in dncesini br bak
tarzlarndan ayran nokta budur. nk Hegel iin zgrlk bilimle srekli bir rol
oynar. rnein, aksiyomlarn seiminde ve postlalarn en baa konmasnda olduu
gibi, sadece bilimin balang nermelerinde bulmayz zgrl; hatta bilimin daha sonraki geliiminde de zgrln rol devam eder. Ama bilimden nce, zaten
felsefenin balangcnda da zgrlk vardr: rnein pheden yola kma srasnda
(Descartes) olduu gibi, "saf dnme olanan dnme edimi"nde de (Hegel) o
vardr. Bilime bakalm; bilim kendine zg aralarla, rnein analiz, sentez ve kantlama yoluyla elde ettii bilimsel bilgiye ularken, aslnda deneyin rastlantsal yoldan verili olan ieriine zorunluluk formunu ykler. Bylece bilim, aslnda, balangta balanm olduu kendi ampirik ilgi noktasn terketmi ve kendine zg bir
etkinlie dnm olur. Bilim, tam da, kendine zg retken bir g olarak zorunlulua, yani yukardan beri belirttiklerimize gre zgrle dayal olarak "bilir".
Bilimsel etkinliin zorunluluu, zgrl ortadan kaldrm olmaz; tam tersine, zgrlk, bilim sreci iinde, kendini "bilen znenin eylemi" olarak da vurmaktadr.
te, fesefenin konusu, Hegel iin tam da bu durumun ardnda yatanlardr. unu
hemen saptayabiliriz: Zorunlu olan'dan, yani yntemsel aralara ve kurallara ve bu
yoldan bulunmu yasalara dayal olan kavranan d dnyadaki olup-bitmelerden
zgr-oian'a, yani retici ve kurucu etkinlie gei bilim teorisi ile snrl deildir.
Hatta Hegel, giderek, zgrln dncenin ve varln bir hareketi olduuna inanr. Ne zorunluluk sadece dnlm bir eydir; ne de zgrlk sadece bilim yapmaya alan znenin eylemini niteleyen bir ey olmakla snrldr; tersine, her ikisi
de, varlk ve dnce stne bir temel felsefi banty ifade ederler. Zorunluluk varlktr; nk o vardr ve dnceye hkmeder. Ancak Hegel, kavranmaya direnen,
kavrama kart grnen nesne dnyasn, nesnelerin "sert gc"n, "sert dsallk"n kabul etmekten pek uzaktr. Tam tersine o, nesnelerin bir tarzda atlama ve sramalar izler grndklerini belirtir ve hatta zorunluluk alanndaki bu atlama ve
sramalarda, dncenin kendi temelini bulduunu ve bylece de varlk ve nesnele-

Hegel Felsefesi

.'103

rin znn " m u t l a k " temelini oluturduunu varsayar. Varln zorunluluu, felsefi refleksiyon iin bir "sertlik"i, "nesnelerin direnii"ni ifade eder; ama "zorunluluu dnme her trl sertlii ortadan kaldrr; nk o (dnce) dierinde (baka
olan) kendisi olarak vardr (birliktedir)"'.
te burada mantn ontolojik konumu karmza kmaktadr. Nesneler dnyasnda "nesnel" olan, yani nesnel varlk tarafndan belirlenmi olan dnce,-bu konum iinde "znel", yani kendi kendisini belirleyen dnceye dnr. Hegel, bu
kendi kendisini belirleyen dnceye kavram adn verir ve kavram, mantn iinde
"zgrlk alan"n aar. imdi unu sorabiliriz; zgrlk Hegel'in mantnda nasl ortaya kmaktadr? Yukarda zorunluluun ontolojik anlamnn gsterilmesinde
bavurulan formle gre unlar sylenebilir: zgrlk, varln, ne olduunun yant, yani onun kavramdr; ksacas "kavram"dr. Bu forml, Grek felsefesinin klasik
an balatan eski sokratik soruyla, yani nesnelerin " n e olduu" (ti esti) sorusuyla
rastgele ilikili deildir. Hegel'de "kavram", Platoncu-Aristotelesi dncenin " t z "
sayd, tzn belirlenimi olarak grd ey olmad gibi, insann bir tasarmlama
iinde (soyutlama, v.b. gibi yollarla) kullanmak zere bavurduu bir ey de deildir; tersine, kavram ontolojik bir kategoridir; o ne bir tasarmdr (ki ou kez bununla kartrlr), ne de psikolojik bir kategoridir. Hegel kavram ontolojik saymakla,
ilk bakta yine de klasik tz retisi ile ba kurmu grnr. Ama ne var ki, o bu
ba u yolla aar: Hegel, "kavram" modern znellik, " B e n " veya "kendinin bilinci"
felsefesi nda ele alr. Burada Kant'a dayanan Hegel iin, kavram, ancak bir "ekzistens"de, yani "kendinde zgr o l a n " d a bulunur 4 . Kavram kendinde tayan bu
zgr ekzistenste, yani "Ben"in iinde, klasik felsefede ve klasik ontolojide nesnelerin kendi banalna, tzselliine (Substantialite) baml klnm olan logos, artk kendi iinde bir etkinlik ve gce dnr. Hegel iin " B e n " i n varolan eylerin
(aa, ev, kap, vb.) kavramlarna ssihip olmas da nemli deildir; hatta zaten "Ben'in kendisi bir kavramdr, bir tekliin kavramdr. Ama varln zorunluluundan
zgrle, mantktan kavramn zgrlne giden speklatif dnce hareketi, bu
noktada, daha gen Hegel'in koyduu ve felsefesinin program haline getirdii greve ynelir ki; buna gre, "hakikat, tz olarak deil, tersine znel olarak kavranp
ifade edilmelidir" 5 .
Bu tmce "Tinin Fenomenoiojisi"nin nsznde yer alr ve Hegel'in tm sistemi
bu tmcenin hakl karlmasna ynelir. Bu yzden tmce ayn zamanda Hegel felsefesinin hem programn ve hem de grevini belirler. Grev udur: "kavram"n modern transendental felsefede (Kant felsefesinde) kefedilmi olan yeni konumunu temellendirmek ve tm felsefe geleneini bu yeni konum altnda bir badama (Kombination) sokabilmek. Ama grev byle konulunca, Hegel'in transendental felsefenin dayand dncede kalmayp onun ardna gemek isteyecei de anlalabilir.
Hegel, bir bakma, Kant tarafndan srekli eletirilen "kavram skolastii"ne geri
dnmek ister ve onun kendisine koyduu grev asndan bakldnda bu isteini
hakl gsterecek bir dizi neden de vardr. Ama her eye ramen, Hegel'in Kant dnceyle kendine gre bir ba kurduu da grmezlikten gelinemez. Salt Akln Eletirisi'ne "derinliine ve doru bir bak,", kavramn zn yapan eyi, yani "birlik"
i; "dnen Ben'in birlii" olarak kavrar. Ama Hegel'e gre, kavram ve zgrlk
zdeliine yine de buradan deil, tersine Kant felsefesinin tamamen baka bir yerinden varlabilir. Hegel'e gre, Kant, "Ben'in bo bir tasarm", "bir kavram" olduunu asla sylemek istemez; "tersine o, tm kavramlara elik eden saf bilin"
ve genellikle kavramlarn iini doldurabilen eydir ki, Hegel'in yorumuna gre boy-

04

Kari Lvvith

ie bir " B e n " kavramna ancak "Analitik Akln Eletirisi" altnda zgrlk dncesiyle varlabilir. Kant, tm kavramlara elik edebilmesi gereken "ben dnyorum"
edimine bir kendiliindenlik (Spontanite) yklemesine ramen, "teorik akP'daki bu
kendiliindenlii, yani sonunda grdeki verilere bal klnan bu " t e o r i k " etkinlii
zgrlk olarak yorumlamaktan kanr. te, Hegel (ve ondan nce Fichte ve Schelling) tarafndan yaplan ey u olmaktadr: zgrlk ilkesi, Hegel'e gre, transendental znenin sentez ediminin, yani Kant tarafndan "kendinin bilincinin ilksel tamalgs (apperzepsiyon)" diye adlandrlan edimin de temelin dedir. "yle ki, bu ilke bilgide de aslnda kendinden belirleyicidir" .
imdi, Hegel felsefesinin balang ve .k noktas bakmndan " k a v r a m " n bu
yorumu ne ifade etmektedir? Bu konuda, felsefe tarihinde Kant'la birlikte ortaya
kan nemli dnm gznne almalyz. Kant'la birlikte teorik felsefeden pratik felsefeye giden yol bir bakma kapanmtr. Oysa klasik-antik felsefede de, Ortaan skolastik sistemlerinde de; ontoloji, kozmoloji ve fizikten etik'e ve siyasete dz
bir yol uzanrd. Salt Akln Eletirisi, geleneksel ontolojinin "metafiziksel" dnce
tarzn, Galilei ve Newton'un ncln yaptklar yeni yasa bilimleri (doabilimleri) rneinden hareketle bir kenara atmtr. Geri Kant bunu "kii"nin her trl
doal badan arnm istencini, onun zgrlk bilincini ortaya koymak iin yapar
ve metafiziksel problemleri (tanr, ruhun lmszl, mutlak zgrlk, vb.) ancak
bu balam iinde deerlendirir. Bylece Kant, Pratik Akln Eletirisi'nin postlalar
retisi iinde yeni bir zgrlk felsefesi gelitirir ki, Alman dealizminin felsefesi,
kendi grevini buradan hareketle bir zgrlk metafizii kurmak olarak koyar. Ama
Alman dealizmi, bu metafizii kurarken, Kant'm teorik ve pratik felsefe arasnda
yapt ayrmdan deil de, Kant ncesi sistemlerin teorik ve pratik alanlar arasndaki geii salayan dz yolundan hareket eder. Kant'n "logos" ve " e t h o s " , teorik
ve pratik aki arasnda yapt ayrm bir yana braklr. Bunlar tekrar birbirlerine
balanmakla kalmaz; hatta Kant "isten otonomisi", tm felsefenin dayand ilke olarak temel bir deiime uratlr. dealist sistemin kalk noktas varlk deil,
zgrlktr. Bylece Alman dealizmi, Protestan-Hristiyan bilin koyma tarzna kktenci bir aknlk verir. Oysa Alman dealizminin bu tutumu, doa yasasn ve grn evrenini (fenomenler dnyasn) am olan ahlaksal znenin ("kii"nin) kendi
kendisini belirlemesinden yola kan Kant dnceyi bu aama abasndan tr
hem kabul etmeyen; ama en sonunda bu Kant dnceyi ham teorik felsefeye (mantk, doa felsefesi) ve hem de znel tin ve mutlak tin retisine yine de tayp sokmu oian Hegel iin geerli deildir. Bu tayp sokma ileminin bilgisel deerinden
phe edilebilir ve bunun dourduu sonular tartmaya bile pek elverili olmayan
eyler saylabilir.Zaten daha hemen Hegel'in lmnden sonra ve o zamandan beri
Hegel felsefesi karsnda taknlan en belirgin tavrlardan biri bu olmutur. Ama
bu tavrda direniiirse, Hegel'in bu giriiminin felsefi anlamn kavrama olana hemen ortadan kalkar ve bu tr bir eletirel snama, Hegel'in soruyu ortaya koyu tarzndaki zgll btnyle grememe gibi bir saknca tar. Hegel'in temel sorununu (Hegelci dilden evirerek kendi formllerimize gre.belirtmek olanaklysa) yle
belirtebiliriz: kendi kendini belirleme ve zgrlk idesini felsefenin temel ilkesi yapabilmek iin hangi koullar yerine getirmek gerekir? Hangi koullar zgrlk ilkesi altnda, 1. dnce ve varln (mantk ve metafiziin) bir sistemini', 2. doa ve
insan dnyasnn (doa felsefesi ve "ahlakllk sistemi" ve giderek "tin felsefesi")
bir teorisini olanakl klar? imdi, soru byle konulunca, burada artk yntem sorununu tartamayz.. nk bir yntem eletirisi, Hegel felsefesinin soruyu ortaya ko-

Hegel

Felsefesi

.'105

yu tarzndaki zglln ne olduunu kavrama olanan ortadan kaldrr. Bu konuya yaznn sonunda tekrar dnlecektir. Hegel, kendi metafiziksel sorununun zmne uzun bir yol sonunda varmt. Bir kez onu, Yarggcnn Eletirisi'nde doa
ve zgrlk idelerinin Kant badatrlma biimi hi de doyurmamt. phesiz
o, daha balangtan itibaren kendi felsefi geliimi iinde bu konuyu ok eitli biimlerde kiplemi (modifize etmi) ve ayrntda srekli olarak yeni yeni yantlar getirmitir. "Mutlak", bir ilke, yani felsefenin kendisini ve konusunu belirleyen ilke
olarak zgrlk idesi, ancak, zgrlk-zorunluluk, pratik akl-teorik akl kartlnn ortadan kaldrlmas (Aufhebung) halinde dnlebilir 8 . Felsefi reflesiyonu tm
abas, bu varsaymn znel-keyfi bir kabul deil, tersine nesnel-zorunlu bir ilke, "mutlak"n kendi-kendisini-koymas (kendi kendini vzetme, Selbstsetzung) olduunun
kantlanmasna ynelir. Gerekten de Hegel, deiik ama hep bu " m u t l a k " a iaret
eden kavramlar olarak " t i n " , "ide", "ak!", " t a n r " kavramlarn dncesinin hep
tepe noktasna yerletirir. nk HegeFe gre felsefede ama, kartlarn (zgrlkzorunluluk, teorik akl - pratik akl) bir ilksel ortamda badatklarn gsterebilmektir. zgrln kazanlmas ve dorulanmas ancak bu yolla olanakldr.
Hegel bu "mutlak", ilk dneminde, yani felsefesine teolojinin egemen olduu bir
evrede yaama olarak adlandrr. Bu " y a a m a " kavram bir bakma biyolojik bir
kavramdr. Ama Hegel "yaama"da (Leben) "speklatif" bir yan da grecektir. Yaama canl organizmalarn varlk tarzdr ve Hegel biyolojik adyla "canllk" diyebileceimiz yaamay d doadan ayrr. Kendine yetme ve kendi kendini gelitirme,
kendi kendini onarma; ksacas, Hegel'in deyimiyle kendi kendini yapma (Selbsterhaltung) canlnn zdr; bu z, dierinde (baka olanda) kendinde olmaktr. Ama
Hegel'e gre, yalnzca tek tek canllar deil, hatta btn olarak yaama, zaten aslnda byle "speklatif" bir'karaktere sahiptir. Yani yaama iinde her ey, bir baka
ey iinde, dierinde (im Anderen) yansmakta (speculare) ve her eyde kendinde olmak (Beisichsein) ve dierinde olmak (lmanderssein) kartl bulunmaktadr. "Mutl a k " , kendinde olmak ile dierinde olmak'm birliidir. Bu dneminde Hegel iin yaamann btnlndeki bu hareket formu, sevgi deneyiminden yola klarak anlalabilirdi. Bu sevgi iinde "Bir"in baka olan'a, dierine ayrmas vardr; ama bu
ayrma bir ayrlma olarak deil, tersine yine " B i r " olarak vardr; nk onun iinde yaamann kendisi vardr, kendisinin ve birliinin ifte hali olarak". Felsefi sistem dncesinin yeermesyle birlikte, yaama ve sevginin yerini tin ve zgrlk alr.
Speklatif hareket formu ayndr; ama sevginin yerini artk bir mantksal model almtr. Hegel, "Ansiklopedi"de mutlan en yksek tanmnn " t i n " olduunu verinin znn de kavramda olutuunu syler. nk tinin hareketini yakalamann
olanakl olduu yer kavramdr. "Uzun sre doru ve ikin olarak zlemeyen felsefenin grevi, kavram ve zgrlktr" 9 . Grevin byle konulmas, Hegel yorumcularn bir kez daha rahatszla srkleyecek bir niteliktedir. Ama gzden karlan ey udr: Hegel'de doal ve tarihsel evren yorumu, evreni dlayan veya evreni
aan bir " t i n " d e n hareketle yaplmaz. Tam tersine Hegel, " t i n " den, " B e n " d e verilmi olan ve onun sayesinde kavranlabilirolan bir eyi kasteder. yle ki, Hegei
" m u t l a k " , Kant transendental felsefenin kavram zeminine tam olur. O bunu
yapmakla, canllarn birbirleri ve yaamann btn ile olan " d o a l " ban tin ve
zgrlk arasndaki bir gerilim ilikisine tam olur ki, bu iliki kendisini tarihsel
hareket iinde aa vurur. Her ikisi de znde birbirlerine baldr; hareket formu
ayndr, Tarihte tin, dierinde kendisi olarak vardr (onunla birliktedir) 10 . Ve ite
Hegel tarafndan en sk kullanlan zgrlk tanm buradadr: "Dierinde kendinde

106

Kart

Lowith

olmak" (Beisichsein im Anderssein)".

II.

te hu dnce, Hegel felsefesini kendisinden nceki tm felsefelerden ayrr. phesiz bununla bu felsefenin yorumunda bir ipucundan daha fazla bir ey kazanlm
olmaz. Ama bununla birlikte, Hegel'in felsefi sisteminin teorik yap ve formunu aklamada buradan hareketle ne kadar uzaa gidilebilecei gsterilebilir. 19. Yzyl Hegel
eletirilerinde ileri srlm ve o zamandan beri yaygnlam olan bir nyarg olarak, yal Hegel'in, genlik yazlarndaki zgr dncesini sonradan bir sistem iinde snrlad ve hatta tutuklad iddia edilir. Bize gre " g e n " ve "yal" Hegel'i
karlatrmak isteyen byle bir yorum problematiktir. nk olgular tersini gstermektedir. Dnce, Hegel'de kendi yaylmn ve uzanmn gerekletirebilmek iin
bir sisteme gereksinim duyar ve zaten felsefenin kendi tarihi iindeki dnmn
motive eden de dncenin kendisidir.
Hegelci dncenin geliiminde Tinin Fenomenolojisi (1807) ile Felsefi Bilimler Ansiklopedisi (1817) arasndaki dnemde bir felsefeye giri kitab olarak yazlm olan
Felsefi Propedeutik, Hegel sisteminin kuruluunda nemli bir rol oynar. Feisefi Propedeutik, daha adnn da ifade ettii gibi, bir n hazrlk dersi, felsefeye hazrlayc
bir ders iin yazlmtr ve Hegel bu dersi Nrnberg Lisesi mdr olarak 1808-1816
yllar arasnda son snf rencilerine vermitir. Ama ders, ayn zamanda yksek
okullar ve niversite iin tasarlanan bir genel retim planna uygun olarak da hazrlanmt ve Hegel'in dostu filozof lmmanuel Niethammer, dersin bu haliyle okutulmasn Bavyera yksek okullar ynetim kuruluna nermiti. Buradan u kar
ki. Hegel, felsefe konularnn dzenleniini kendi deneyimleri nda "amacna
uygun" ekilde yapm ve kendi ders plannn genelde deiikliklere olanak tandn ve retmenin bu plana gre "belirli" hibir filozofu rnek almasnn gerekmediini belirtmitir. Burada Hegel'in kendi "zel" tutumu ortaya kmaktadr ki, buna
gre o, felsefe eitiminde "zel grler"in deil, " b i r " felsefenin retilmesini istemektedir. O byle bir tutuma bir aratrma ve olgunlama dneminden getikten
sonra varm ve byle bir felsefenin retilmesinde kendi hazrlayc bilimi, kendi
nbilimi olarak Tinin Fenomenolojisi'ni bu tutum altnda tasarlamtr. phesiz bu
programa bakarak Hegel'in dncesinin sistematik geliiminin bir serimlemesini ve
fenomenolojik aklamasn yapamayz; ama program, her iki i iin de yaplmas
gerekeni basit bir form iinde bize gstermektedir. Niethammer eliyle sunulan retim planna gre, Hegel, felsefe eitimine alt snflarda mantkla balamay neriyordu. Bu mantk, Hegel'in o sralarda olgunlatrd sistemine upuygun bir giri
niteliindeydi. nk Hegel'in sisteminde mantk bilimi, aslnda "ilk felsefe" (prothe
philosophia) nin yerini alyordu. Ama Hegel, genele ve zele (tmele ve tikele) ilikin soyut manksal belirlemelerin gen ruhlar zorlamasndan da saknr gibiydi. nk
bu gen ruhlar, henz "evlerinde bulduklar dnce" iindedirler. Yine bu nedenle
Hegel, bu genlere hemen felsefe tarihi bilgileri aktarmay, felsefe retimine felsefe
tarihi ile balamay yararsz ve verimsiz bulur. Felsefi Propedeutik, renciye dnceleri kavratabilmek iin, nce " p r a t i k " kavramlara dayanmak zorundayd. Bu
kavramlar, "kendilerine her gn bavurduumuz ve ayn zamanda herkese bir kabul ve onay grm (sanktionierte) bir varolu ve pratik geerlie sahip" 1 2 kavram-

Hegel Felsefesi

.'107

lar olmalyd. rnein Hegel, Hukuk, devler ve Din retisi dersinin Giriinde,
"varolan ve aracsz olan"a ynelmekten sz eder. Ancak ne var ki, "varolan ve
aracsz olan", yalnz ve yalnz, "insann istencinde dnlm" olarak mevcuttur
ki, dnme olana iinde, bir baka eyi istemek (bir d itiyak nesnesini istemek)
deil, tersine kendini istem ve bylece dierinde kendinde olmak sz konusudur 1 '.
Felsefi dncenin bu elemanter belirlenimi, felsefede popler yaz tarzna klasik
bir rnek olan Giri stne Aydnlatmalarda daha da gelitirilir. Burada paray
btne bamtiandrma yntemi, daha balangta hemen kendini gsterir. evremizdeki nesneler, kendi belirlenimleri iinde ve zel (tikel) eyler olarak vardr. Duyusal yoldan alglanan nesne; biim, renk, koku, tad, vb. gibi nitelikleriyle; bir soyut nesne ise bu duyusal niteliklerden soyutlama yoluyla belirlenir. Duyusal nitelikler, aslnda bizdeki alglar ve tasarmlardr ve bu tasarmlar bizim tarafmzdan soyutlanm ve yaltlmtr. Krmzlk, aclk, rnein soyut tasarmlardr. Dolaysyla tasarmn kendisi, dncemizin bir belirlemesini tamaktadr ve tam da bu yzden o " s o y u t " diye adlandrlmaldr. Bizim iin somut nesne, bu nesnenin dncemizin belirleyicilii altndaki soyut tasarmdr. Hegel bu anlamda her trl soyut
tasarma ey (ing) adn verir. lk bakta bu terimle gnlk dildeki herhangi bir
nesnenin kastedildiini sanrz; oysa Hegel " e y " den, "herhangi bir yolla hibir ekilde belirlenmemi olan" kasteder ki, zaten dncemizin kendisi byle bir "ey'dir ve dncemiz "yaln olann soyutlanmasndan gerek bir ey (Ding) yapar" 1 4 .
"ey",gen.Heidegger'in ontolojisinde tamamen farkl anlamdadr. Heidegger, "ey"
kavramna gnlk dildeki doal anlamn tekrar vermek istemitir. Oysa Hegel'e gre, " e y " , dncenin bir rn ve sonucudur. Hegel derslerinde szc
" d n m e k " szcnden tretmi olmaldr."Dolaysyla '"ev"in dnlmesi
srasnda (im Gedanken des Dinges). dnmek demek kendini-dnmek (Selbstdenken) demektir ve dolaysyla burada "dierinde kendinde"dir (im A n d e r e n bei sich
sein) veya zgrdr.
Giri stne Aydnlatmalar ite bu noktadan hareket eder. Burada bilginin ilk kayna olarak 15 deneyimden hareke edilir; daha sonra fenomenolojik zmleme yoluyla, bilincin (Bewusstsein) ve kendinin-bilincinin (Selbstbewusstsein) kurucu ilevine deinilir ve her ikisi de Ben kavramna indirgenir 16 . lgin olan, HegeFin burada felsefesinin paradoksal dncesini, yani "Ben"in yalnzca kavramlara sahip
olmad, hatta ayn zamanda kavram olduu hakkndaki dncesini ksa yoldan
formlletirme biimidir: "Gndelik yaammzda bir bilince sahibizdir; ama kendimizin bilin olduunu bilmeyiz" 1 . Ancak, bu szlere bakarak Hegel'in bilinsizlik
olgusunu veya bedenimizde bilinsizce olup bitenleri yoksad sanlmamaldr. Tam
tersine, "biz pek ok, bu arada ncelikle bedensel olarak bilinten yoksunlua sahibizdir; rnein bizzat yaamamz srdrmemizi salayan (doal) ynelimler gibi" 18 .
Aydnlatmalar, hi sebep yokken, gdlere dayal yaamzda kendini aa vuran
bilinsizlik konusuna ynelir 1 '. nsan gdlerini kendisi koymaz; tersine bunlar bilinsizdir ve dorudan doruya insann doasna baldr. Doa, zorunluluk karakterine sahiptir; nk onun iinde her ey snrlanmtr. Ancak bu zorunluluk, "kendinde olan" ile "dieri" ("baka-olan") arasndaki iliki iinde grelileir. rnein
etkilenim ve gdleriyle doa nesnesi olan ve doa varlna bu tarzda baml olan
insan "kendinde" deildir; o, tersine "dieri"ne bamldr. Buradan "nsan dorudan belirli gdlere sahip olduu kadaryla doann buyruu altndadr ve zorunlu ve zgr-olmayan bir nelik (mahiyet) gsterir" 2 ' 1 . Hegel, doayla zgr-olmayan
bu ba stne daha sonra artk geri dnmez. Hatta o, geliim psikolojisinin bulguia-

108

Kari Lvvith

rina dayanarak, zellikle ocuklarda etkilenim ve gdler stne refleksivonla yneldii; bu etkilenim ve gdlerin ynlendirdii insansal amalar ele ald zaman
bile, artk doayla zgr-olmayan bu ba stne konumaz. nk refieksiyon, Hegel
iin felsefi bir kategoridir ve o refleksiyonun neliini (mahiyetini) zel bir derinleme ile aratrmay dener. nsan da doal gdlerinin ynlendirmesi altnda doruca
doa nesnelerine (rnein, beslenmek iin) sahip olmaya ynelir. Ama n krlmas olaynda olduu gibi, doal olarak bir doru boyunca yaylan k nlar bu
dorultudan nasl sapyorlarsa; insan da, gereksinimlerini dorudan doruya bir nesne
sayesinde giderme dorultusundan sapar ve bir baka eye ynelir; veya zel gereksinimleri iin aralar kullanr ve bunlar genel hedeflere bantlandrr. te burada,
insan, doann belirlenimlerini aan ilk adm atar ve doal bamllktan uzaklamaya balar. Ama burada refieksiyon "greli"dir ve insan doaya geri dnd srece, refieksiyon da ona bal kalr. Hegel burada refleksiyona rnek olarak uzay
ve zaman tasarmlarna iaret eder. Dnce burada belirli bir noktadan bir baka
noktay, bir andan dier bir ana geer; ama bizzat uzay ve zamann ne olduuna ulaamaz. Hegel'in teorik-greli refieksiyon ve pratik-greli refieksiyon ayrmn yaparken and gdler sferine (alanna) ait refieksiyon budur. Burada refieksiyon "aracsz bir eilimi, etkilenimi veya gdy brakp bir baka gd, etkilenim veya eilime ynelir; sonra bunu da terkeder, vb." 2 1 . Bu hareket ierisinde o, hep tekrar bir
gdye decektir; yani gdler sferi stne ykselemeyecektir. Ykselme, ancak
refleksiyonun ikinci admnda tamamlanr. Burada refieksiyon, artk kendine ynelmitir ve gdlere baml deildir. Hegel bu adm pratik-mutlak refieksiyon veya
sonsuz refieksiyon olaraLadlandrr: "Beni artk daha fazla dierine (baka-olana)
deil, tersine kendime balayan veya kendimin nesne olduu refieksiyon ite burada
belirir. Bu kendine ynelik saf bam, Ben'dir; o (Ben) sonsuz zn kkeni (ve kayna -ev-) dir" 2 2 .
ite, propedeutik aydnlatma bu noktada amacna ulamtr ve felsefeye yeni balayanlar iin zgrlk hakknda bir kesin nokta elde edilmitir ki; felsefe, artk dncelerini ina edecei zeminin stnde durmaktadr. Artk Hegel, ikinci kursta,
orta snflara "genellikle dnce alan" olarak mantkla balayabilirdi. Burada Hegelci formlletirme, dorudan doruya Kant'm ahlk felsefesinin terminolojisini ierir: "Mantn ierii, dncenin kendi belirlemeleridir ki, bu ieriin dncenin
kendisi dnda baka hibir temeli (ve sebebi) yoktur. Burada heteronom olan, artk
ancak ve genellikle tasarm araclyla verili olan (ey) haline gelmitir. yleyse mantk
bir byk bilimdir" 25 . Mantkta " b y k " olan, dncenin otonomisidir. Dnce, mantkta, verili olana (heteronomt>lana) baml deildir; tersine kendinden ve
kendisiyle birlikte balar ve belirlemelerini kendinden gelitirir. HegePe gre, "dtan verili olan"a; ierik bakmndan "duyusal varolu"a baml tasarm ve duyumlamalar okluunun yan sra,geleneksel formel mantn dnme formlar da dahildir. Formel mantk, eleman olarak kavram ve yarglar kural olarak dnme yasalar ve karm biim ve trlerinden oluur ki, tm bu eleman ve ilkeler, birlikli
bir temelden hareketle tretilebilirler. te bu temel, dncenin kendi iinde bulunmaktadr: " O halde dnce bir ierie sahiptir ve o buna hi phesiz kendi bana,
otonom bir tarzda sahiptir" 2 4 . Hegel'e gre dncenin otonomisini Kant'n transendental felsefesinin "byk kefi"ne borluyuz. Kavram veya Ben, "dnyor u m " u n birliinin saf formudur ve byle olduu iin de, tm onto-lojik dnce,
varlk ve varln z hakkndaki tm belirlemeleri kendi iinde dnmekte, yani
refieksiyon yapmaktadr ve o, dolaysyla, bu belirlemeleri kendinden karmakta-

Hegel

Felsefesi

.'109

dr: "Ben, genelinde dnmek demektir. 'Dnyorum' dediimde, bu bir eyin

zdeliidir" 25 . Bu u demektir: Ben'in varl, dncedir; veya Hegel'in bir baka yerde ifade ettii gibi, "Ben ve dnce ayn eydir" 26 . Ben dncesi ile kendimizi tm doal ve toplumsal belirlenimlerden (bedenimizden, evremizden, bir ulusun, bir ailenin, bir toplumsal grubun yesi olmaktan) sovutlayabiliriz. Ama ne var
ki, bu pek az olanakldr. Yani, bir olanak olarak, " k e n d i n d e " bir ey halinde dnebiliriz kendimizi; ama.Ben'i daha ok " B i z " anlamnda ifade edebiliriz. nk,
"Ben daima kendi kendisiyle basit bir zdeliktir ve bir dncedir. Oysa biz, ben
olarak tm kendi belirlemelerimizin temeliyiz (sebebiyiz). Dnld srece (kadaryla) "nesne, dncenin formuna sahiptir ve o bu yzden bir dnlm nesne
olur. O sanki Ben tarafndan yaplmtr; yani bu demektir ki, o dnlmtr" 2 .

III.

Bu yaln ifadeler iinde Hegel, felsefeye yeni balayanlara Kant'm kefinin byk
nem ve anlamn ve ama ayn zamanda bu anlamn almas iin atlmas gereken
adm aa karmay dener. Nesnenin dncede Ben'e " z d e " klnd tmcesi,
Kant'ta henz " z n e l " kalan ve tam bir teorik geerlie sahip olmayan zgrln
gsterilmesinde (propedeutik bir tarz iinde) kalk noktasn oluturur. Dnce,
dierinde (baka-olanda) kendinde olmak istiyorsa, onun kendisini bir sistem iinde
geniletmeye ve doal ve tarihsel deneyim dnyasnn iine girmeye, bu dnyaya
" d a l m a y a " gereksinimi vardr. Hegel'e gre Kant'n transendental felsefesi, bu grevi ancak yetersiz bir ekilde yerine getirmeye alm veya belki de bunu hi istememitir. Transendental felsefe, kendi dncelerine bir beden ve form veremedii
gibi, belirli bir ierik de verememitir. O birincisi olamamtr; nk kendi sistem
formunun eletirisini yapamamtr. br de olamamtr; nk o eletirel yoldan
ykp eledii gemiin dncesini, gemite kalm bir ey olarak bir yana brakm
ve kendisini (bilinebilirliklerinin ilkelerini ortaya koyup dile getirdii) olgulara teslim etmitir. phesiz Hegel transendental felsefenin ve transendental eletirinin sonularn onaylar ve eski dogmatik ontolojinin sona erdii bilinci, Kant, Fichte ve
Schelling'de olduu gibi, onda da pek canldr. Ama Hegel'i seleflerinden ayran nokta, bu bilincin deneyimle balantya sokulma eklidir. Kant dnceyi deneyime ve
olgulara teslim ettii iin felsefenin krizini aamamtr; tersine kriz, sonulayc bir
zm bulmak iin insan zorlayan bir ekilde bymekte, dorua trmanmaktadr.
Gen Hegel'in ansiklopedik sistem formuna ynelii, Kant ncesi okul felsefesinin
sistematiine geri dn, ite bu noktadan hareketle aklanabilir. Bu sistematik
formun gelitirilmesinde Felsefi Propedeutik nemli bir rol oynar. Nrnberg Lisesi'nde alt sralarda Hegel, felsefenin grevini, Tinin Fenomenolojisi'ndeki ekliyle, "mutlak bilme" stne bir doal bilin kurmak olrak koyar. Bu, bir baka
ynden onu srekli megul eden bir konuyla da balantldr. Gerekten de Hegel,
bu sralarda " b i l i m " olmaya alan tek tek disiplinlerin retilebilirlii ve renilebilirlii problemiyle de uramaktadr. Bir kez sistem, her eye ngelmesi gereken
bo bir kavram ematizmi, geleneksel bir dogmatik ontoloji olmayacaktr; tersine,
o, felsefi-tarihsei durum stne bir vant olabilmelidir. Hegel'in sistem konusunda
hareket noktas budur. Daha Mantk'n (1812) ilk cildine yazd nszde, okul felsefesinin artk sona erdii stne iddiasn, kendisiyle yeni bir yaratmn balad,

110

Kari Lvvith

bunun halen " m a y a l a n m a " dnemini yaad hakkndaki iddiasyla birletirir. Ve

bu ikinci iddiay, transendental felsefenin ilkesini bir bilime dntrmek talebine
bantlandrr. Bu bilim, transendental felsefenin " b o formalizm"ini amak isteyen bir bilim olacaktr. (Burada Hegel " b i l i m " (Wissenschaft) kavramn en geni
anlamyla kullanmaktadr. Bu paragrafn bundan sonraki blmnde ise, ayn kavram "ampirik/pozitif bilim" karl kulland aka grlmektedir/ ev.) Hegel, felsefi dncenin sistem ve ierikten yoksunluunu, Ansiklopedi'nin (1817) nsznde, ksmen, "bilim alannda olduu gibi, politika alannda da ykselen Yenian genlik naesi"ne balar. Bu sistem ve ierik yoksunluunun bir sistematik form
araclyla almasnn asl nemi de uradadr: Felsefe Yeniada ampirik bilimin
" r e a l " ieriinden ayrlamam, kopamamtr. Bu konu, Hegel'in daha Jena'daki
yazlarnda ele alnmt. Hegel bu yazlarda modern felsefenin durumuna yle bir
tehis koyar: Yenia dncesinin geliimi iinde, "felsefi olan, metafizie terkedilmitir". yle ki, mekanik, fizik, hukuk, politika retisi gibi tek tek ampirik bilimler, "ide"den bamszdrlar ve kendilerini kurmak iin yalnzca pozitif deneyime dayanrlar 2 \ oysa Hegel'e gre felsefenin hedefi, ampirik bilimler arasndaki bu
ok ynl blnme ve ayrlmalara kar kmak ve tek tek ampirik bilimlerin kendilerini felsefeden ayrp bamszlatrmalarn (Emanzipation) amaktr. Hegel iin,
"bilimleri tekrar felsefeye vermek" gerekir (Jene Wissenschaften der Philosophie wieder zu geben).
Burada bizi Hegel'in "bilimleri tekrar felsefeye vermek" konusunun peinden gidip gitmedii veya ne lde gittii ilgilendirmiyor; daha ok, grevin byle konulmas ve onun daha sonra yol at sonular ilgilendiriyor. Felsefenin retilebilir
ve renilebilir: ierikli ve "sistem" formuna sahip bir bilim (En geni anlamyla
bilim. Bkz. : evirenin dipnotu -ev.) olmas gerektii, Hegel iin daha Jena'daki
doentlik yllarndan beri kesin bir ey olarak saptanmtr ve o ders takrirlerine, ounlukla, felsefenin tm stne sistematik bir ders kitab grnm vermitir. Hegel'in ders planlar bu dnemde srekli birbirine kartrlm, deitirilmi ve ksmen gerekletirilebilmitir. Bunun nedeni, yalnzca konulan grevin gl deildir; hatta daha ok, gen Hegel'in yeni feisefe idesinin bir sistem formuna ve deneyim dnyasnn gerekliine henz pek uzakta olmasndadr. Bu bize unu gsterir:
1803/04 ve 1805/06 ders yllarndan kalm olan doa ve tin felsefesi stne iki el
yazs ders notu da, hatta bilimler arasndaki tm dogmatik snrlar gstermeye ve
bilimlerin dayandklar felsefi ideleri serimlemeve yardmc olmas amacyla planlanm
ve Hegel iin kendi sistemine bir giri olarak dnlm olan Tinin Fenomenolojisi
de, hi de Hegel'in bu konudaki son szlerini syledii almalar deillerdir. Hegel,
okul felsefesinin didaktik-sistematik formuna denk bir sistem olana hakknda ilk
kez Mantk' yazarken bir akla kavuabilmitir. O, eski metafiziin formunun
korunmas dncesini, daha kitabn ilk blmnde dile getirir. Hegel, 2 Austos
1816'da Friedrich von Raumer'e gnderdii ve niversitede Felsefe retimi stne baln tayan bir yazsnda, ite bu noktadan hareket eder. Bu yazda, Hegel'in daha sonralar Heidelberg ve Berlin'deki etkinliinin program karmzdadr. Program, Hegel'in Nrnberg'deki lise retmenliinin deneyimlerini yanstr ve 1817-1827
yllar arasnda gelitirilen ansiklopedik sistemin son eklini de byk lde belirler. Felsefenin Kant'n transendental felsefesiyle birlikte iine dt kmaz, burada hareket noktasn oluturur. kmaz uradadr: "zel bilimler" (ampirik/pozitif bilimler -ev.), eski bilgi formlarn ve eskiden felsefenin konusu saylan eyleri
aralarnda blmlerdir ve ada eitim, bilimlere duyduu gvenle, bu eski bilgi

Hegel Felsefesi

'

111

formlarna ve konularna, gemite kalm eyler olarak hibir "ilgi" duymamaktadr. Eski felsefe artk "antikalamtr". Ama, " b r yandan eskinin yerine kan
yeni felsefe idesi ortada kalmakta" ve zel bilimlerin bo brakt alan
dolduramamaktadr 2 9 . nk Kant'n getirdii bu yeni feisefe idesi, "felsefeye ait
konular alann, dzenlenmi, kendi paralarndan olumu bir btn halinde
konumlamak" talebini ve gereini yerine getiremez. Felsefe retiminin sistem formunun, ite bu belirtilenlerle balantl olarak dnlmesi gerekir. nk ada
eitimin yntemi ve zamanna uygun genel "bilimsellii", Hegel'in szleriyle "ilgiden yoksundur". "lgp'nin unutulduu yeni felsefe idesi, zaten bilim (ampirik bilim) rneinde ve bilim hakknda gelitirildiinden, felsefe eitiminin dayandrld
kavram ve ltler, bu ideye baladrlar. Oysa bu yeni felsefe idesi, "eski ierik "i
kabullendii, benimsedii, yeniden ele ald, gelenekle aktarlanlarn iinde yine kendini veya zgrln grd ve bunu talep ettii srece bir "bilim" (en geni anlamyla bilim -ev-) olmaya doru gidebilir.
Gen Hegel'in program ite budur ve bu program tasla, Propedeutik'in nc blmnde ve Felsefe Ansiklopedisi'nin tm blmlerinde geniliine uygulanmtr. Hegel
bu tasla ilk kez 1810/11 ders ylnda "bir sistematik dzen "e sokar ve o ders ylndan
balayarak Nrnberg Lisesi'nde her yl bu plana gre ders verir. Bu "sistematik dzen",
onun ilgisinin ylesine merkez noktasndadr ki, st snflarda tm tekil ders konularn
o artk bu dzlemde ele alp ilemektedir. Hegel, ansiklopedik yaz biimine, felsefe retiminin felsefenin "eski ierik"ini yeniden ele alabilecei bir esneklik ve genilik verir.
yle ki,o,18. Yzyln ders kitaplarnda (Wolff'un, Sulzer'in,Feder'in kitaplarnda) yer
alan konulara ayrntlaryla girer. Bu tutum daha kendisini Giri'te belli eder. Hegel rnein historik, ampirik ve bilimsel bilgi ile rasyonel bilgi trlerini kar karya koyar ve
burada Christian Wolff'un deney bilgisi (cogitio histrica, ampirik bilgi) ve akl bilgisi
(cognitio philosophica, rasyonel bilgi) ayrmndan hareket eder. Birincisi, "olgular"n
veya pozitif verilerin (ex datis); br ise akl ilkelerinin veya prensiplerin (ex principiis)
bilgisidir. te Hegel, burada tam da bu geleneksel bilgi trleri ayrmn amak iin bir
olanaktan sz eder. nk Hegel'e gre, ampirik yoldan bilineni, ancak ve ancak, kavram dolaymnda "rasyonel hale getirmek ve onu rasyonel bilince sokmak" olanakldr30.
Okul felsefesinin kulland kavramlara bu dn, "znel mantk"n "ontolojik mant k t a n ayrdedilmesinde kendisini daha ak olarak gsterir ve burada Hegel'in eski ontolojinin varlk hakkndaki belirlemelerini hangi anlamda benisediini de anlarz. Burada znel mantk ile ontolojik mantk birbirlerine geerler. Mantn z "ylesine saftr ki, bu ze ait, yani akla zg bir ey olarak kavram, doa ve eylerin
yasas olarak vardr" 3 '. Hegel, okul felsefesine ait ierikten, en az, Felsefe Ansiklopedisi'nin Doann Bilimi balkl ikinci blmnde; en ok da, Tin Bilimi balkl
nc blmnde yararlanr. Burada "doa'nn bilimi "ile uzun boylu ilgilenilmez.
Buna karlk, ayrntlara inilmese de, tin biliminin temellerinin burada tamamen atlm olduu grlr. Doa felsefesi, Nrnberg ve Heidelberg'de bulunduu sralarda, Hegel'in hi de en ok ilgilendii konu deildir. O ancak ok daha sonralar,
ilk kez Berlin'deki derslerinde bu konuyu tekrar eie alr. Bu derslerin Hegel'in tm
yaptlar arasnda yaymlanmas (1841) ise, hi de etkili olamamtr. Doa Felsefesi, daha yaymland anda eskimitir. Bu, yalnzca Hegel'in bu konudaki zayflndan ileri gelmemektedir 32 . Hatta daha ok, onun kendi felsefi ilkesini ulgulamada
snrlandrmasndan ileri gelmektedir. Otin felsefesinin temellendirilmesi ile ilgileniyordu ve ilkesini burada parlak bir biimde uyguluyordu. Ve en nemlisi, doa onun
iin ikincil bir neme sahipti. Hegel bunu pek ak bir ekilde yle dile getirmitir:

112

Kari Lvvith

" D o a , . . . kendi varoluu iinde hi bir zgrlk gstermez; tersine zorunluluk ve

rastlantsallk gsterir" 33 . Doa gereklii hi bir dorulua sahip deildir. Hegel iin
doa bize yabanc bir eydir. Doa, "dierindelik" (mandersseinheit) ve "dsallk"
formuna sahiptir. Kavram ve varlk burada birbirlerinden kopuktur. Dolaysyla felsefede zgrlk bants, ancak teolojik adan yaratl konu edinen dnme yolu zerinde ve "doa idesinin zgrce terkedilii" sayesinde kurulabilir.

IV.

imdi artk Hegel'in kendine koyduu grevi nasl yerine getirdiine geebiliriz.
Grev, kendisi hakknda bir bilince sahip olan " B e n " e veya " k a v r a m " a bir ierikle
tamln (btnln) vermek, onun ieriini doldurmaktr. Bu " B e n " , "dieri"
(baka-olan) olmayan, tersine kendine zde olan ve "kendinin bilincinde olan" dr.
te bu " B e n " i ele almak ve ona bir ierikle tamln (btnln) vermek grevi,
Ansiklopedi'nin en youn blmlerini hi de rastgele oluturmu olmayan tin felsefesine der. Ansiklopedi'nin bu blmleri, Hegel'in daha sonraki yaptlarnn da
ana kaynadr. nk Hegel, Ansiklopedi'nin 1817'deki ilk dzenlenii srasnda,
tin felsefesinin blmleri ve ayrntlar stnde yeniden almt. Daha sonra 1821 'de
(tek) bamsz bask olarak Hukuk Felsefesi yaymland ve 1827'de yaklak 100 paragraf daha eklenmi olarak 2. bask yapld. Ansiklopedi'nin 3. basks ise 1830 ylndadr. Hegel ilk kez 1817'de Estetik okuttu; 1821 'de Din Felsefesi ve 1822/23 ders
ylnda Tarih Felsefesi desleri verdi. Bunlarn yan sra,daha Jena'da 1805/06 ders
ylndan beri okuttuu Felsefe Tarihi derslerine devam etti. Daha sonra Hegel'in rencileri tarafndan yaymlanan bu derslerin tmne bir tarihsel dnyagr egemendir ve bu dersler, tarihsel-tinsel bilimlerin geliimine giden yolu amtr.
Ama tin felsefesinin kaynak ve kkeni bir baka yerdedir. Tin felsefesi, batan
sona, speklatif "kavram"n hareketini izler. Speklatif "kavram", tarihsel-toplumsal
dnyann "gereklik"ini amak ve donmu tarihsel gelenekleri, bu "gereklik" iinde
" k e n d i n d e " olmak iin ortadan kaldrmak ister (Auafhebung). Ama uras aktr
ki, Hegel bir skolastik kavram realizmi iinde yeni bir transendentalizm felsefesinin
ardna snmaz. Hatta Hegel, byle bir kavram realizmini,-tin felsefesinde geleneksel tin retisinin dogmatik hayaletlerini diriltmek olarak grr. Tin felsefesi byle
bir kavram realizmine deil, tersine Kant pozisyona dayanacak ve ama Kant pozisyondan kendi ilkesi dorultusunda hareket edecektir. Hegel burada geleneksel tin
retisinin tarihine ynelir. Bu tarih pek eskilere gider. Hegel, "sz'n kendisi ve
tasarm pek erkenden bulunmutur" der' 4 . Bunu, pagan-antik "logos" ve "nous'da ve ncil'deki Hristiyanlatrlm ekliyle " p n e u m a " d a (soluk, nefes, ruh, tin,
Geist -ev-) buluyoruz. Ama bu kavramlarn kendilerine ait anlamlan ve tarihleri
artk gemite kalmtr. zellikle de Kant'in tz metafiziini eletirisiyle birlikte,
logos, nous, pneuma adlaryla tzsellik yklenmi olan eyin, insann kendi "Ben"i
olduu anlalm ve yine Kant'la birlikte " B e n " i n yeni anlam ve temeli zgrlk
olmutur. te Hegel buradan balayarak, cesur saptamalarla tin retisinin bir felsefi tarihine ynelir. Tin retisinin doal k noktas " r u h " t u r ve reti, insann
bedensel varl yannda " r u h " u n nelik (mahiyet) ve niteliine ynelir. "Eskiler'de, yani antik felsefede dnce ve varlk kartl henz olumamtr; " r u h " , "tinin
belirsiz anlamna sahiptir ve henz doaya tutuklanm haldedir. Klasik tz ontolo-

Hegel

Felsefesi

.'113

jisinin ynlendirdii geleneksel metafizik, ilk kez hristiyanlkla birlikte, bir "kendi
bana" ve "zgr" tin anlayna ynelmitir 35 . Hegel'e gre metafiziin klasik konular ancak buradan hareketle anlalabilir. B metafiziin ana sorunlar, ruhun yeri
ve lmszl, ruh ve beden birlii (commercium mentis et corporis) gibi sorunlardr. te Hegel'e gre ilk kez Kant, "tini, bu metafizikten ve onun tasarmlarndan
(ruh ve madde, vb.)kurtarm ve ruh yerine Ben'i koymutur" 3 6 . Bu yzden Kant'n eletirisi, "daha yksek bir tzsellik" olarak 3 ' bir zgrlk felsefesi iin ve tinin
" z " n tanyabilmek iin ana koul ve dayanaktr. 3f
Hegel " t i n " i ruh ve bilin birlii olarak tanmlarken, 39 tanmda yer alan eler
(ruh ve bilin), Hegel'in tarih kurgusunun balang ve bitim noktalaryla ilgilidir.
Bilin felsefesinde hi bir nesneyle snrlanmam olan " B e n " , tek tek bedenlere ve
doaya baml olan "ruhlar"n bir dorudan btnlne dntrlemedii srece, soyut kalr. te bu, Hegel'in. tini,"Ben'in bir baka-Ben'le (bakasnn Beni) kendi
nesnesi olarak birlikte olduu ve iinde onunla ba kurduu " o r t a m " olarak anlayp yorumlamasnn ve felsefe tarihine yneliinin ana nedenidir. Tin, ne insan dnyasn aan bir sferdir; ne de byle bir sferin belirsiz addr. Tersine, tin, insan dnyasnn ve bu dnyada yer alan znelerin (insanlarn) varlk tarzlarnn addr. Hegel
tinin ne olduunu, " B e n " demenin speklatif karakterine dayanarak aydnlatr. Szc kullanrken, bununla hereyden nce kendi varoluumuzun blnmez ve par< alanmaz biricikliini, tekliini kastederiz. Ama.bununla, kastettiimiz eyden daha
fazlasn sylemi oluruz. nk bir veya bir ka " B e n " den deil, tmyle "Ben'den, yani bir tmellikten sz ederiz4". "Bir kimse"nin " B e n " diyebilmesi, tam da,
bir deil, tersine "biricik", yani tamamen birevlemi kii olmas demektir. " B e n " ,
kavram gibi, biricikliin ve tmelliin birlii ve kartlklar aan tinin tek ve en basit belirlenimidir. Hegel de, Kant ve Fichte gibi, "Ben"in soyut tmelliini vurgular. "Tin, tmellie kendi nesnesinde ve dnlm bir ey olarak sahiptir; yani
o bu tmellie, saf halde kendi soyut znelliiyle, ben-olma ile zde olarak
sahiptir" 41 . Ama tin. ne yalnzca dnlm veya dnlebilir olan bir eydir; ne
de Fichte'de olduu gibi, "Ben, Ben'e zdetir"; yani saf kendinin-bilincinin kendisiyle basit bir zdeliidir. Tersine, insanlarn birbirlerini tanmalarnn diyalektik
hareketi iinde kendi gerekliine sahip olan kart konumlu eylerin zdeliidir.
Hegel'in " t i n " i , bu anlamda, yani tekillik ve tmelliin birlii olarak, Bir'in (tek
insann) bakasnda kendini (bakasnn Beni) ve bakasn tanmasndan yola karak tanmlam olmas rastlant deildir. nk insan dnyas, sadece, bizim dnya
tini, halk tini (ulus tini), aile tini, a tini, vb. gibi szcklerle andmz eylerin
kayna ve zemini olmakla kalmaz: hatta o ayn zamanda Hegel'in tinin evrensel
hareket ve nelik (mahiyet) formunu stilize ettii "kendi farkllamas iinde Ben'in
kendinde olmas "nn ana rneidir. br insanlarla veya insansal olan ve insan elinden km bulunan yaptlarla iliki iinde, dierinde (baka-olanda) kendimizde oluruz. nk burada Ben ile dier-Ben (bakasnn Beni) arasndaki tm farkllk, tinin kendi iindeki farkllk, yani tinin kendindeki farklamasdr ve tinin doadan
farkll anlamna gelmez. Tekrar vurgulayalm; tin felsefesinin ana dayana, tinin
doadan kkten farklldr. phesiz Hegel'e gre tin, "doann erei" olarak doada zaten ierilmi haldedir; ama o, doadan "doal olarak" kmaz. "Doa kendi ikinliinde tinin kendi banalna eriemez". Hegel burada, tamamen, ncil'deki yaratl dncesini benimseyen bir onto-teolojik anlaya dayanmaktadr. Tek
insann tinse yaam sreklilik gstermez, tersine doadan tam bir kopula, lmle
biter. lmn Hegel'in doa felsefesinin sonunda yer almas, doann kavram vn-

114

Karl

Lwith

luyla nfuz edilebilir olmaynn, tersine kavramdan yoksun ve kavranlmaz olmasnn kantdr. lm doal yaam akn paralar. Ancak tin, genelliini ve srekliliini, yaayan bireyin tekliinde ve sonluluunda da vurur. Bylece insan bilincinde "kendindelik" kavram nesnelleir; genel olan iin ve birey olarak.
te burada felsefe tarihi bakmndan olduka dikkate deer bir grnm ortaya
kar: Hegel felsefesi; btnnde, doa dzeninde bal olmayan bir teleoloji ierir.
Hegel felsefesi, 16. Yzyl reformatrlerinin (Luther, Melanchton, Calvin) ve 17. Yzyl metafizik ilerinin (Descartes, Hobbes, Malebranche). skolastik felsefenin Aristotelizminin karsna koyduklar ayn zel doa kavramn benimser. Skolastik retide, tin, doadan bamsz deildir; tersine, en yksek basamak olan "inayet alannda (regnum gratiae) bile, tin doal bir yere sahiptir ve tam bir doal basamaklanma
gsterir. Hegel'in tin felsefesi ise, hi bir doal basamaklanma tanmaz. Bu felsefe,
ayn ekilde, 17. Yzyln "doa alan" ile "erkekler alan" arasnda bir ayrm varsayan ve doann kendiliinden inayete doru gittiini reten tin retisini de (Leibniz) yadsr4". Hegel felsefesinin betimledii ekliyle tin alan bir teleoloji ierir; ama
bu teleoloji kendine ikindir; onun hi bir doall yoktur ve biz onu bu yzden doada deil, tersine kavramn hareketi iinde ve kavramn hareketi olarak tanrz. Hegel'in teleolojisi, kavramn gereklie kendini sokmas ve gereklikte kendinde veya
zgr olmasna dayanr. Dolaysyla tinin kendi iindeki basamaklanma sreci de
asla doal deildir ve ampirik-doal yoldan gsterilemez. nk bu srete tin kendine ikindir ve kendi zyle bantldr; doayla deil. Bu sre, doadan giderek
serbestleme ve bir "ikinci doa" olarak kendi varoluuna sahip tin dnyasnn ortaya k olarak, zgrlkle bantldr. Tin alan zgrlk alandr ve bu haliyle
hi bir doal hiyerari gstermez. Ama o doai dnyadan kopuk veya doann dnda veya stnde de deildir; tersine, "tin dnyas yine bizzat ondan (doadan)
ykselir" 43 . yle ki, Hegel felsefesi, szc szcne ve olumlu anlamnda, regnum dei et gratia'nn (tanr ve inayet alan) kavramsal anlamasn zgrlk dncesinde bulan hristivan teolojisinin izinde ve bu teolojinin dnyasallatrlmas (Verweltlichung) olarak grnr 4 ".
Kategoryal belirlenimine gre, tinin z kendi idealitesinde yatar. Terim, gndelik anlamndan taman baka bir anlam tar. nk "idalit" Hegel'de gereklie
(realite) veya maddesellie (matervalite) kart bir eyi ifade etmez; tersine, gereklie ve maddesellie kavramsal yoldan nfuz etme olanan gsterir, idalit, tinin
yukarda sz edilen ilk zbelirleniminden. yani tinin " z g r " olmasndan kar;
onun doann dssallmdan ve kendi doal dsallndan, bedensel varlndan soyutlanabilir olmasn ifade eder 4 '. Soyutlama etkinlii, tinin kendine zg bir nitelii veya onun bir "kapasite"sini ifade etmez; tersine o, bir sre ve geliim olarak
zgrln ifade edilmesine, anlatlmasna, ona iaret edilmesine hizmet eder. zgrlk olan deil, oluturulan bir eydir. Dolaysyla idalit de, ancak, ilerleyen bilgi sreci iinde, tinin kendini tanma sreci iinde oluur. Sre doadan balar ve
u aamalar izler: 1. Tin kendini bedendeki ruh ve doann iinde tekil ve biricik
bir ey olarak tanr (antropoloji); 2. Beden ve doa arasnda iliki kurar, kendini
onlardan ayrr ve kendini bakasndaki Ben (bakasnn Beni) olarak yine kendisiyle ilikiye sokar (fenomenoloji); 3. kendine-ilikinliini ve kendindeliini, teorik ve
pratik etkinlikle nesnelletirir (psikoloji); yani doay zorlar ve kendi balang koulunu yine kendi evrenine yerletirir. Bu, basamakl, tez ve antitezden senteze
doru ilerleyen bir gelime modelidir ve Hegel'in tin felsefesinin sistematik yaps
bu modele dayanr. Tinin zgleme ve kendini tanma sreci bu basamakta olur.

Hegel Felsefesi

'

115

O ilk kez, znel tin olarak, beden ve doadan kendi zgrlnn kavramn karmaya alr; ikinci kez, nesnel tin oiarak, bu kavram bir ailenin, bir sivil toplumun,
devletin ve dnya tarihinin zel halleri (Situtionen) iinde gerekletirir. Ama her
iki basamak da. "sonlu tin"i ifade eder ve ierirler. Sonluluk burada kavram ve gerekliin birbirlerine henz tam olarak uymamas, rtmemesi anlamna gelir46. znel tin, beden ve doann elemanter koullarna bamldr; nesnel tin ise, toplumsaltarihsel dnyann nesneleri, yasalar, kurumlan, aralar, makineleri, vb. iinde zgr bir konuma sahiptir. Ama her iki basamakta da, tinin kendi nesnelletirmelerivle olan bants, henz zorunluluk koullar altnda bulunur ki; bu koullar tinin
dierinde (baka-landa) kendine tam olarak dnmesine izin vermezler. Kendine dnme, ilk kez nc basamakta, mutlak tin'de olur ki; onun grnmleri sanat, din
ve felsefedir ve bunlar zaten bizzat " t i n " d i r . Sanat yaptnn seyrinde, dinsel simgelerin tasarmnda ve en nihayet felsefi dncede, Hegel'e gre, tinin iinde her trl
"nesneden gelen yabanclk" ve doallk ortadan kalkar (Aufhebung). Burada, daha nceki basamaklarda kendini dierinde (baka-olanda) tanyan tin, artk dierinden (baka-oiandan) bamszdr ve kendisiyle " m u t l a k " bir ilikidedir.
V.
Tin felsefesinin ayrd bu basamaklarn her birindeki isel sreci ve avn basamaklandrma modeline uygun olarak yaplan ayrmlar, Hegelci dncenin mantksal yapsna geri gtrmek ve dayatmak hi de kolay deildir. Aktr ki, burada
diyalektik yntemin sade bir uyarlanndan daha fazla bir ey vardr. Diyalektik yntemde, konu kavramn l dzeni altna sokulur ve yntem, konusunu bu yolla sistematize eder. Hegel'e yneltilen temel eletirilerden birisi de, onun tm sistemini
diyalektik yntem stne kurmu, sisteminin tmn bu ynteme indirgemi olduudur. phesiz, Hegel'in diyalektik yntemi bir ablona dntrd durumlar
hi de az deildir ve onun bu yntemle uygulamada bir kl krk varmacla ve mugalataya (Pedanterie) dt tartmaszdr. Ama yine de, mantk, Hegel felsefesinin btnn ne kadar az kapsyorsa; diyalektik yntem de, bu felsefenin konusuyla o kadar az zdetir. nk kavram formlar ve mantn konusunu oluturan bu
kavram formlarnn kendi aralarndaki bantlar, kendi balarna hi de bir ey ifade etmezler; tersine bunlar, kendilerinden ayr tutulmas gereken bir anlamn ifade
edilmesinin aralardrlar. Hegel'e gre, felsefe kavramlarnn ve (mutlak ile " t i n "
ve " i d e " nin; kavram ile gerekliin; znellik ile nesnelliin birlii olarak) bu kavramlarn birbirleriyle olan bantlarnn ne ifade ettii, znel bilincin meru ve hatta kanamayaca bir sorusudur. phesiz felsefe kavramlarla "alr"; ama o, kavramlarla alan br etkinlikten, yani matematikten farkldr. Felsefe de, matematik gibi, igrd aralar, yani kendi kavramlarn tanmlar; ama o bu kavramlara
anlamlarn vermeyi ve onlar gelitirmeyi bilmedii srece, bo bir kavram ematizmine, bo bir kavram operasyonuna dnr. Hegel iin rnein Christian Wolff'da felsefenin bu tanmlayc etkinlii nmzdedir. Wolff'da klasik metafiziin " i d e "
szcnn anlam, bir en yksek varln imlemi olarak sz konusu edilir ve bu
yzden onun ontolojisinde " m u t l a k " , varolan veya ey (ens) olarak grlr ve adlandrlr. W o l f f ' a gre mutlan anlam (Sinn) ve imlemine (Bedeutung) daha fazla
yaknlama olana da yoktur. te Hegel'e gre bu durum, tam ta, felsefe kavramlarnn kendi bilincimizin ieriiyle ortaya ktklarn, bunlara bilincimizin araclk
ettiini gstermektedir ki, felsefenin ne olduu, ifadesini zaten burada bulur. unun

16

Kari Lvvith

veya bunun ne ifade ettii sorusunun yantn, o eyin anlamn, amacn, dncesini gzeterek verebiliriz: "Tanr nedir? diye sorduumuzda, tanr terimi burada ne
ifade etmektedir? (Bu soruya yant vermek iin) biz hereyden nce onun dncesine. tasarmna sahip olmalyz" 47 . Tanr hakkndaki tasarmlara, resimler (dinsel tasvirler) ve figrlerde sahip oluruz; ama szcn saf anlamyla tanr dncesi veya
tanr kavram bunlardan ayrlr. "Dncede kavranan tanr", resim, tasvir ve figrlerde tasarmlanan ayn eyin mantksal yoldan bilinmesi anlamna gelir ki, ite
bu, mantn konusudur. Tanrnn mantksal anlam, resim ve figrlerde tasarmlanan anlamndan hi de daha az nemli deildir***.Eer felsefe, "varlk" veya " e y "
veya hatta " i d e " stne dorudan doruya dnsel belirlemelerle ie balarsa; "bilincimiz bundan honut olmaz; o burada evinde deildir ve bizzat bu saf dnsel
belirlemelerin imlem ve anlamnn ne olduunu sormak ister.". Bilincimizi ite burada yeniden bu saf belirlemeler stne bir tasarm, bir "ierik rnei"ne gereksinim
duyar. Buradan "imlemin imlemi" ne gemi oluruz ki, bu da bize dncenin saf
anlam iinde ak olabilir4*.
Hegel felsefesinin hakikat (veritas, Wahrheit) iddias ite burada karmza kar.
Hegel'e gre dncenin saf anlam iinde byle bir "ierik rnei"; " t i n " olarak
mutlan tanmnda verilidir; ama mutlan belirlenimi, Wolff'da olduu gibi " e y "
(ens) olarak verili olamaz. Zaten mantksal bilme, tinin bu saf tanm dnda hi
bir kanta ve ncle gereksinim duymaz. Ama Hegel'in bizi inandrmak istedii gibi, mantksal bilme hi de kendi kendine yeterli ve kendine ikin deildir ve o bilin
ve deneyim ieriinden kopamaz. nk, mantk her ne kadar kavramlar ve "saf
anlamlar" arasndaki ilikiler alan ise de bu kavram ve anlamlar, ancak ve yalnzca
bilin ve deneyim ieriiyle doldurulabilir 4 ". Yukarda da deinildii gibi, "kavramn doas"nn "Ben'in doas" ile aklanm olmas, bu durumun klasik rneidir. yle ki, bu rnek, Hegel'de bir felsefe terimi olarak " k a v r a m " n ne anlama
geldiini de aklar. Gerekten de kavram, Ben'e dayandrlmakszn anlalamaz.
Bu, mekanizmin, kemizmin (kimyasalcln), teleolojinin ve yaamann mantksal
yaplar iin de geerlidir. Bunlar da ayn doal deneyime dayanrlar ve bunlara koullarn ayn doal deneyim verir. Bu, Hegel felsefesi bakmndan zaten baka trl
de olamazd. Sistemin kuruluunda belirli bir blm oluturan tin felsefesinin, gerekte tm br blmlere hkmetmesi de bu sayede anlalabilir. " T i n " , kendini
doada ve tarihte "manifeste eden" ve mantksal bilin tarafndan "soyutlamalarn
yaltlm sistemi" olarak formle edilebilen belirlenimlerin tmln ierir. Sistem mantkla balar ve mantn iinde kendi salam temeline sahip olur. Ama ne
var ki, mantksal bilin, felsefenin, daha ok tinin varlk tarzndan hareketle belirlenen neliini (mahiyet) oluturmaz. Hegel mantksal bilinci, felsefi bilincin "manifestasyon"u, bu bilincin doa ve tarih iinde kendini serimleyiinin, davurumunun
formu olarak grr. Tinin baka hi bir belirienebilirlii ve baka hi bir ierii yoktur; tersine tin, ite bizzat bu manifestasyon, bu davurum, bu serimlenitir. Hegel'in, mutlan "pek uzaklarda bulunduu, ama dnenler olarak aka bilincinde olmasak da, onun dorudan doruya ve tmyle bizimle birlikte oluumunu srdren ve bizim u anda yaptklarmzda kendini gstermeye devam eden ey" 5P olduyu belirtirken neyi kastettii, ite burada aka ortaya kar. te, dncemizin ve bilincimizin u andaki durumunu, u andaln (Gegenwaertigkeit) felsefe ortaya koyabilmelidir. Hegel'in serimleme teorisi, ada felsefe tartmalarnda hermeneutik balyla yeniden gndeme gelen eski serimleme teorisi ile tartma iindedir. nk serimleme, insanda, kendi iinde insanst bir ey olarak bulunan tinin

Hegel

Felsefesi

.'117

kendini etkinlie sokmasnn bilgisidir. Hegel, tinin insandaki bu ilksel kendini aa vuruunu, kendini if ediini (Kundgabe) amlama (Offenbarung) olarak adlandrr. Dolaysyla, Hegel, amlama kavramndan, ada hermeneutikte olduu
gibi, bir defalk (tarihsel) olaylarn amlamasn anlamaz; tersine amlama, tinin
genel serimleni ve hareket formu olarak anlalr. Buna gre tin, dierinde (bakaolanda) "kendini gsterir" ki; amlama ite budur 51 .
Hem aracsz (duyularmzla alglanan; tekil) ve hem de aracl (yalnzca dnce
yoluyla serimlenebilir olan; genel) bir ey olarak, tinin bu kendini-gstermesi (Sichzeigen), felsefenin soyut kavramlarna ve bilincimizin tasarmlarna " i m l e m " ini verir. Bu bakmdan Hegel'in tin felsefesine hermeneutik adn pekala verebiliriz. Ama
bu hermeneutik, ada hermeneutikten farkl olarak, tinin doa ve tarih iinde
kendini-gstermesinin, kendini serimleyiinin genel ve temel formel yaplarn verecek bir manta gereksinim duyar. Bu yaplar yle bir bant iinde olmallardr ki,
biz tinin kendini-gstermesinin anlam ve imlemini tanyabilelim. Mantksal kavramlar ve bu kavramlar arasndaki bantlar, uygulama alanlarn, tinin kendini at
yapda bulurlar. Tinin kendini mantksal kavramlar iinde amas, Hegel'de mantn "speklatif" problemi olarak ortaya konur ve problem nesnellik dncesinin
konumlar bal altnda ele alnr. Hegel'in burada "nesnellik" terimini kullanm
olmas, onun 19. Yzyln ikinci yarsnda felsefeye egemen olmu olan epistemolojik bir yol izledii sansn uyandrabilir. Oysa tersine, burada epistemolojik soru koyma tarz ile bir "benzerlik "ten 5 : hi de sz edilemez. Burada Hegel, tamamen metafiziin ufku iinde kalan bir dnce yolu stndedir. Hegel nesnellikten, hi de
epistemolojinin ana konusu olan zne-nesne bants iinde sz etmez. Tersine Hegel iin nesnellik, nesnenin dncedeki ilksel "varlk"dr. Baka bir deyile, Hegel
nesnellikten sz ederken, nesneyi deil, nesnenin dncesini, nesnenin bizim iin
"dnlm varlk" (gedachtes Sein) olmasn kasteder. "Nesnellik" terimi, Hegel'de yzl bir anlama sahiptir: 1. Yalnzca znel olarak tasarlanm ve dnlm olandan farkl olarak, dsal-nesnel halde mevcut olann nesnellii, 2. znel duyumun rastlantsallk ve parallmdan (Partikularite) farkl olarak, Kant tarafndan nesnelerin deneyim olanann koullarnn sorgulanmasna ynelik transendental inceleme iinde saptanm olan genelin ve zorunlu olann nesnellii, 3. yalnzca
bizim tarafmzdan ve bizim iin dnlm olandan farkl olarak, " o r a d a olan'n dnlm kendindeliinin (gedachtes Ansich) nesnellii 53 . Bu anlamn
de kullanlabilir; ama felsefede sz konusu olmas gereken, birinci ve ikinci anlamlarn ncye geri gtrlmesi ve ncnn iine ykseltilmesi yoluyla ortadan
kaldrlmasdr (Aufhebung). nk felsefi refleksiyonun amac, "nesnel dnce"
nin kazanlmasdr. Nesnel dncede, nesne ve dnce " a y n " olurlar ve bu halleriyle felsefenin "mutlak nesne"si haline gelirler54. Bu anlamda "nesnellik", ontolojik dzenleyici kavramdr; nesnelerin nesne klnabilmesinin koulu veya Kant ncesi metafizikte olduu gibi, nesnelerin transendental hakikatidir (veritas transendentalis).
Hegel, nesnellik dncesinin ilk konumundan sz ederken, ite bu baiam iinde
konuur. Dncenin belirlemelerini nesnelerin z olarak gren eski metafizik
(Wolff), ite tam da. bu birinci nesnellik tasarmna dayanr: "Bir eyin ne olduu,
onun kendindeliinde tanmasyla, bu demektir ki, onun dnlmesi ile bilinir".
Eski metafizik, bir eyin ne olduunun dnce yoluyla bilinebileceini savunan ynyle, kendisinden sonra gelen eletirel felsefeden (Kant) daha yksektedir55. O, vntemli bir dnme yoluyla eylerin hakikatinin temellendirilebileceine ve bu haki-

118

Kari Lvvith

katin dile getirilebileceine inanr. Hegel bu inanc eski metafizikle tam olarak paylar. Metafiziksel dnce, hakikati yalnzca tasarlamakla kalmaz; hatta o bu hakikati tanr, ruh ve evren hakkndaki " s o n s u z " akl kavramlar iinde kendisine nesne
klar. Ama Hegel'e gre, eski metafizik, eylerin hakikatinin dnce yoluyla temellendirilebilecei inancnda ne kadar haklysa da, bavurduu yntem yanlglara srkleyici olmutur. Onun hakikatten yoksunluu da burada balar. nk eski metafizik, tanr, ruh ve evren gibi akl kavramlarna, aslnda psikolojik kkenli tasarmlardan hareketle bir anlam yklemi ve ama bu psikolojik kavramlara tzsellik
ve "yetkinlik" vermekten de geri kalmamtr. Durum byle olunca, bu kavramlar
psikolojik kkenlerinden bamsz olarak belirlemek olanakszlamtr. Bu yzden
eski metafizik, kendi hakikatinden dnsel belirlemelerin formu iinde sz eder ve
bu dnsel belirlemeleri zneye de ykler. rnein tanr vardr, evren sonlu veya
sonsuzdur, ruh basit veya karmaktr, vb. Bu zmleme ynteminde, olsa olsa, dnsel belirlemelerden kan yapntlar ile bu yapntlarn ampirik yoldan geerli olduunun gsterilmesi ile uralabilirdi. Dolaysyla bu belirlemelerin hakikati "ifade edip etmedii" sorusu eski metafizikte asla sorulamazd. rnein "basitlik" dncesinin " r u h " ve " t i n " szckleriyle ifade edilen eyi kavramada ie yarayp yaramad veya tanrnn yklemlerinden hareketle varl belirlemede znenin bir katksnn olup olmad sorulamazd. nk, eski metafizik "gerekliin btnl"
peinde olduundan, olumsuzlamay (Negation) tanmaz. Ama ite durum bu olunca, Hegel'e gre, eski metafizikte en zengin, en dolu kavramn yerini bo bir kavram
alr. yle ki, metafizik, kavramlarn zmlemesinin doruluuvla ve bu kavramlarn ilkelerle bantsvla ilgilenmemi; tersine, varlk, varolu, sonlu, sonsuz, basitlik, vb. gibi kavramlar zaten " d o r u " (hakiki, hakikati kendinde ieren) savm ve
yine zaten bu kavramlar kullanm olmakla hakikatin dile getirilmi olduuna inanmtr. Sonu olarak metafizik, buradaki zel mantksal problemi grememitir.
Zaten metafizik bu mantksal problemi grmedii iindir ki, kendi "akl nesnelerinin apakl "n savunabilmi ve saf dnsel etkinlikle eylerin hakikatinin bilinebileceini bu anlamda ileri srm ve sonunda bir dogmatizme dnmtr. Onun
bu dogmatizmi, saf dsnsel etkinlikle eylerin hakikatinin bilinebileceinden phe
eden septisizme yol amtr. te Hegel, nesnellik dncesinin ikinci konumuna bu
ynden girer. Bu ikinci tr nesnellik, ampirizm, ve eletirel felsefe (Kant bantsnda temelini bulur. Ampirizm, dogmatik metafizie bir tepki olarak glenen septisizmin cocuudur. Metafiziin konusu, dnsel belirlemeler altnda "kendinde" ve
sonsuz eylerin bilgisine ulamak iken; ampirizmin yneldii dnya, sonlu, yani duyusal yoldan deneyimlenen dnyadr. Metafiziin bo soyutlamalaryla tatmin olmayan zne, ampirizmde bir tatmine ular. Hatta ampirizmle "zgrlk ilkesi" mayalanmaya balar. nk Hegel'e gre, ampirizmde zne, "kendi bilmesinde geerli
kld eyi, yani nceden bilmesi gerekeni, bizzat grr"56. Burada Hegel'in zellikle ampirik bilimde, dncenin zorunluluk talebini zaten kendi iinde tad ve
tad bu eye form ve ierik bakmndan kendisini uyarlad, dolaysyla ampirik
bilimin de zgrle dayand hakkndaki iddialarn anmsamak gerekir 5 '. yle ki,
dnce ampirizmde "salam bir yerdedir". Metafizik, znenin snrsz belirlemelerini yine kendinden ve dierinden (baka-olandan) karma olanana sahip olduunu bilememitir. lk kez Kant'n eletirel felsefesiyle birlikte, dnce, kendisi hakknda bir akla ve anlama kavumutur. Kant, metafiziin bilmedii bir eyi, " d ncenin otonomisi"ni kefeden kiidir ve ayn Kant, dncenin deneyim dnyakoyduklar Hristiyan olduunu belirtmitir, evirmi anlksal F.H. Jacobi'nin

Hegel Felsefesi

'

120

rizm kendi geliimi iinde hep materyalizme doru yol alr (Hegel'in burada materyalizmden, 18. Yzyln "mekanist" materyalizmini anladn belirtmek gerekir).
te materyalizme doru yol alan "nihai ampirizm" iin, doa ve madde, veri olan
ve her eyin kendisinden tredii ierik haline gelir ki, "nihai ampirizm"i bekleyen
ey, onun bir "zgrlk retisi"ne dnmesidir: " O zgrszlk retisine dnr; nk zgrlk, tam da, benim karmda hibir mutlak dierinin (yani madde ve doann) olmad, tersine benim yalnzca kendimden baka bir ey olmayan
bir ierie bal olduum yerden meydana gelir" 5 *. Hegei'de ele alnan tm " i z m "
ve sistemlerin avrmlanmas ve karlatrlmasnda zel lt ite bu oluturur. Bu
zel lte "zgrlk lt" denebilirse, materyalizme doru yol alan ampirizme
tekrar metafiziin yannda bir yer vermek gerekir. nk materyalizmin "madde"si iindeki zne, metafiziin "tanr"s karsnda olduundan hi de daha fazla
" k e n d i n d e " ve zgr deildir. nk burada " m a d d e " de, " t a n r " da, ayn dogmatik refieksiyonia dncenin nesnesi klnmlardr ve metafizikte de, materyalizmde
de "dncenin otonomisi" ortadan kaldrlm ve dnce "kendinde" deildir.
Hegel bu bak noktasndan hareketle ilerler. O nce Kant felsefesini, Salt Akln
Eletirisi, Pratik Akln Eletirisi ve Yarggcnn Eletirisi'nde serimlenen temel pozisyonu iinde snamadan geirir. Kant, zgrlk ve dnce ilkesini ampirizmin karsna koymutur. Ama o bunu yapmakla, sistemini bir dualizme dayatm oluyordu, Kant'ta, bir yandan, algya ve yzn bu algya evirmi olan anln (anlama
yetisinin) sonlu dnyasnn bilgisine ynelmi olan empirizm ile deimez ve kendinde eylerin bilgisine ynelmi olan metafiziin birletirilmesi sz konusudur; br
yandan, Kant akln ve kendi kendisini belirleyen zgr dncenin sonsuzluunu
vurgular 59 . Bu ayrmla birlikte, felsefe iin, kendi tarihiyle tartma ve hesaplamada
nemli bir evre balar. Artk, eski metafizikle varlk stne' srdrlm olan devler
savann (Gigantomachie) yerini yeni bir devler sava alr. Eski metafizikte DU sava, anlksal belirlemelerin kendileri ve konular arasnda srp gitmiken 61 ve eski
metafizik tamamen bu savaa gmlmken; Kant'n yapt ayrmla birlikte, bu
sava, anlk ile akl arasndaki savaa dnmtr 6 . Hegel bu balamda nce
Kant'n kosmolojik antinomilerin rtsn ama ekline ynelir. Kant, Salt Akln
Eletirisi'nde bu antinomileri hi de "sofistik zek oyunlar" olarak grmez; tersine
K a n t ' a g r e kosmolojik antinomiler dncenin zorunlu olarak ve ister istemez gelip att "elikiler* *dir ve evrenin "totalite"si bilinmek istendii her durumda,
bu antinomilere gelip dayanmak kanlmazdr."Anln belirlemeleriyle akla sokulmu olan elikinin asii ve zorunlu olduu dncesi, Yenia felsefesinin en nemli
ve en derin ilerlemelerinden biri oiarak grlmelidir" 62 . Hegel'e gre Kant, felsefenin yolunu dzeltmi ve felsefeye metafizikten ve metafiziin zdelik mantndan
diyalektie giden yolu amtr. Kant, bize, tm nesnelerin, tasarmlarn ve kavramlarn zorunlu bir yn oiarak elikiyi ve bu elikiyi gsteren diyalektii tantan kiidir. Ama Kant sistemi, dncenin nesneler karsndaki dualist konumunu saptamakla yetinmitir. Hegel bu duruma, "Kant'n Tanr Kantlamalarnn Eletirisinin
Meta-Eletirisi"nde eilir 6 '. Ama Hegelci meta-eletiri, burada hi de zel bir karsamaya bavurmaz. Tersine Hegel ununla yetinir: Kant'n ontolojik tanr kantlamalarna ynelttii temel eletiri, tanr kavramndan tanrnn varlna geilemeyeceidir. te Hegel, yine Kant antinomilerin niteliinin, insana "tanr dncesinden hareketle onun var olduuna geme" olanan verdiini bildirir 64 . Hegel burada tamamen F.H Jacobi 'nin hareket noktasn benimser. Jacobi've gre tanrnn varlnn kesinliini dncemizin aracsz bilme'sinde ve imanda buluruz. te Hegel'-

120

Kari Lvvith

in Kant'a ynelttii meta-eletiri buradan hareket eder ve biz Hegel'i nesnellik dncesinin nc konumundan neyi kastettiini bu balam iinde anlayabiliriz.
" B e n " veya " k a v r a m " tmeldir ve ayn zamanda dnen " z n e " olarak tekildir. Tekillik yn kavramn tm belirlenimi iinde ifadesini bulmak zorundadr. Bylece Hegel, metafiziin mantklna (logizmine) tamamen kart bir tutum alr. nk metafiziin mantkln (logizmine) tekillik yn ortadan kaldrlm, zne silinmitir. Bu nedenle metafiziin tanr hakkndaki anlksal belirlemeleri karsnda,
" g n l " asla ve hibir ekilde tatmin olamaz6'". Ayn motif Kant eletirisinde yeniden karmzdadr. Kant, tanrnn varl stne metafiziksel kantlamalarn yanltc karmlarnn rtsn am, foyasn meydana karmtr. Ama Hegel'e gre
bu karmlar asla tamamen "yanl" da deildirler; tersine, daha ok, tinin dnyadan tanrya doru ykseliinin snrl serimiemeleri ve betimlemeleridir yalnzca. Ama
ne var ki, tinin dnyadan tanrya doru ykseliinin ba dnce deildir; tersine
dnyann deerden ve anlamdan yoksunluudur (Nichtigkeit). Dnya, koulluluk alandr. te metafiziin temel yanlgs, koulsuz olan (tanr) kantlamada ve gstermede koullu olana (dnva) dayanmasdr. Tm kosmoiojik tanr kantlamalarnda bunu
gryoruz. Hegel'e gre koulsuzu koullu araclyla gstermek olanakszdr. Koulsuz, eyler (nesneler) ile koullanm olamaz.te Jacobi'niniman felsefesinin dayand ve1 Hegel tarafndan da onaylanan kantlama yolu budur 66 . Ama Hegel (bu
noktada hi de ilk kez olmamak zere), Jacobi'nin iman felsefesinin k noktasn
oluturan "aracsz bilme"yi eletirir. Hegel'e gre Jacobi'nin konumlad ekliyle
"aracsz bilme" ile felsefe arasnda bir kartlk vardr. nk felsefeden yoksun
bir "aracsz bilme"yi, ampirizmden veya anln metafiziksel kullanmndan ayrdetmek olanakszdr. Aracsz bilmenin burada tek yanl (dogmatik) ve sonlu (koullu) dnsel belirlemelere dmesi kanlmazdr 6 . Dolaysyla her trl aracsizlk,
ne var ki bir aracln sonucu olur. Bu durumda aracsz bilmenin "olgu"lar sanlan eyler, her olgunun, bizim iin hi de her zaman farknda olmadmz bir etkenler dizisinin rn olduu gsterilerek kolayca yadsnabilir. Yani bu olgularn bizim
tarafmzdan aracsz bilinmi olmas, onlarn doal ve tarihsel veya hatta psikolojik
yoldan, yani araclkla olumu olmalarn asla deitirmez. Bu anlamda Jacobi'nin
iman felsefesi tam anlamyla reaksiyonerdir. nk Jacobi'nin iman felsefesindeki
konumuyla aracsz bilme, sonunda, bize kendi bedenimiz, tanr ve d nesnelerin
aracsz kensinlii dnda artk hibir eye "araclk etmez". Bu durumda biz yeniden Yenia felsefesinin k noktasnda, Descartes'in cogito ergo sum'unda bulunuyoruz demektir 6 '. Ama Jacobi'nin k noktas ile Descartes'in k noktas arasnda yine de bir fark vardr. nk kartezyen dnce kendi temel nermesini yntemli olarak gelitirmi ve "Yenian bilimlerine temelini vermi" iken; Jacobi, "kendi ieriine gre sonsuz olan eyi bilme"yi 6 \ fanteziden ve kaba imann verdii gvenden kaynaklanan bir keyfilie teslim etmitir. Bylece Jacobi'nin "aracsz bilme* "siniri tanrs, her trl, belirlenimden yoksun bir nelik (mahiyet) olma anlamn
kazanmtr ki, " g n l " ve " t i n " i bu nelik (mahiyet) iinde ifade etme olana yoktur. yle ki, "tin olarak tanr"dan sz etme! , burada " b o sz"e dnr; nk
bilin ve kendinin-bilinci iinde o, "her zaman kendinden ve dierinden (bakaolandan) ve dolaysyla hatta araclktan ayrlr" 70
Hegel, nesnellik dncesinin konumunu ite byle serimler. O, kendi felsefi
k noktasn nc nesnellik dncesinde bulur ve felsefesini buradan hareketle
gelitirirse de, onun felsefesi bu nc nesnellik dncesine deil, manta dayanr. Dolaysyla felsefenin dnsel belirlemeleri veya kavramlar, " d o r u " (hakiki)

Hegel Felsefesi.'122
ve "tinsel" olan iermek zorundaysalar, onlarn mantksal yaps ynden kavranmaldr: 1. Soyut veya anlksal, 2. diyalektik veya olumsuz-aklsal, 3. speklatif
veya olumiu-aklsal. Her de birbirlerine aittir ve birbirlerini art koarlar. Birincisi altnda metafiziin konumu tannr. Metafizik, kavramlarn kendi kesin ayrmlar iinde fikse eder ki, Hegel'e gre bu, dncenin bir zorunlu kouludur. kincisi
altnda Kant'n adn anmak gerekir. Ama burada Kant'n deil, Hegel'in oluturduu diyalektik kavram sz konusudur. Bu da kendi iinde yeniden yn gsterir:
1. ontolojik yn diyalektiin temelini oluturur, 2. yntemsel yn diyalektiin bilgisel kullanmn oluturur, 3. septik yn diyalektiin karakterini oluturur. Tikel
dnsel belirlemelerin kendi stlerine ykselmesi ve kartlarn amas, bu gibi belirlemelerin neliini (mahiyetini) oluturmaz; tersine bizzat varolann niteliini oluturur. nk varolan (Hegel tarafndan tam da bu yzden " s o n l u " olarak adlandrlr), onda kendi kantn bulduundan, dnsel belirlemeler kendilerini aabilirler
ve dierinden (baka-olandan) kopabilirler. "Sonlu olan her ey kendi stne
ykselir" 71 . Felsefi phe, buradan hareketle, undan veya bundan phe etmekle
kalmayan, hatta konusunu "tm sonlu eylerin deersizlii ve anlamdan yoksunlu u m d a bulan yetkin bir phe olur 7 ". Soyut (veya: anlksal) ve diyalektik ynler,
ncsde, yani speklatif (veya: olumlu-anlksal) ynden birleirler; ama ondan
kmazlar. te Hegel'in zgn dncesi buradadr: zellikle "felsefi" olan dnce bu ncsdr ve bu haliyle "en zoru"dur 7 ? . Felsefenin zorluu, yalnzca anlk
kavramlarn donuk kalplar olmaktan karp akc hale getirmek ve onlardaki ikin
elikileri gstermekte ortaya kmaz; hatta daha ok, kendini elikilere teslim etmemesinde ve dnsel belirlemeleri hilikte zlmeye terketmemesinde belirir. Akln
anlkla sava, sonuncunun diyalektik yolla almas ile sona ermez. O her abada
devam eder ve Hegel iin bu aba, varlk evresindeki gerek devler savadr (Gigantomachie). Bu sava, "kavram"n dnlmesindeki eliki ile kavramda ayn
zamanda kendinde olma arasndadr. "Speklatif" dnmek demek, kavramlarn
kart konumlar iindeki belirlenimlerin birliini kavramak demektir 74 . Felsefi speklasyon, bir-olan' dieri (baka-olan) iinde yle yansur ki, bu yanstma (Latince, speculari: yanstma, ayna) iinde birbirlerine kart belirlemeler "avn eyler" oiarak ve kendi birlikleri iindedirler. Ama burada birlik olarak grnen ey, hi de
birleen kartlarn yannda bir nc ey deil; tersine, kartlarn birliinin grne kt dncenin kendisidir. Dnce, yalnzca ya bir-olan'da ya da dierinde
(baka-olanda) ise, olumsuz anlamda diyalektiktir; hibirinde deilse speklatiftir;
hem bir-olan'da ve hem de dierinde (baka-olan) bulunuyor ve bunda onun kavramna ulayorsa, kendindedir. yleyse, kavram formlar iinde zellikle "felsefi"
olan, diyalektik kavram formundan da nce gelen speklatif kavram formudur ve
felsefenin konusu, farkl belirlemelerin bir birlii olan speklatif kavram formu iinde
amlanabilir ve anlalabilir. " ...Tin hakknda ve tin stne, zellikle speklatif olarak bir sz sylememek (gerekir). nk o, dierinde (baka-olanda) kendisiyle birlikte olmann birliidir. Aksi halde, ruh, tin, tanr szleri kullanldnda, sanki talar ve kmrler hakknda sz ediliyormu gibi o l u r " 75.

VI.

19. Yzyl felsefesi, Hegel'in lmnden bir ka on yl sonra, phesiz hi de 1850'li

ve 1860'l yllarn materyalizmiyle (zellikle: Marksizm) snrl kalmayan bir ilgi ile
yeniden Hegel felsefesine youn bir ekilde ynelmitir. Hegel'in speklatif sylemi,

122

Kari Lvvith

Hristiyan teolojisinin balca konularnn yeniden serimlenmesine hizmet etmise de,

aslnda Hegel yaad dnemde teoloji ile srekli tartma iinde olmutur. Teolojik adan bakldnda durum yle zetlenebilir: Hegelc speklatif serimleme, nciiciHristiyan ilkelerde kalmaz: hatta onlarn szel anlamlarnn (lfznn) tesine geer.
Hegel, .lohannes'in (Saint Jean) Evangeiizminin ilkesini benimser: "Hakikat sizi zgr klacaktr" (Johannes ncili, 8.33). Ama Hegel bu ilkeyi, ilkedeki szlerin yerlerini deitirerek elde ettii bir ikinci ilke iie tamamlar: "zgrlk hakikati yapar" 7 ".
Teoiojik szel anlam (lfz) iie sa (Christus), tanrnn olu, insanlara .gnahtan kurtarp tanrya gtren hakikattir. Hegel'in speklatif " t i n " felsefesi iin ise, sa'nn
neiii (mahiyeti) zgrlktr. te, Hegel'in lmnden sonra Hegel okulu iinde devam eden eski ve yeni Hegelciler arasndaki ayrln nedeni de burada yatar. Eski
Hegelciler Hegel felsefesini tutucu bir ekilde ele almlar ve bu felsefeyi giderek ortodoks teolojiye uydurmaya almlardr. Yeni Hegelciler ise, bu felsefeyi yeniden
yaplandrmlar ve felsefi speklasyon altnda, teoloji ve felsefe bantsn kktenci nci! eletirisivle koparmlardr.
Hegel felsefesi ite bu kopu yolu stnde tarihsel etkisine sahip oimutur. Ama
unu da sylemek gerekir ki. bu kopu, Hegel felsefesinin temel dnceleriyle bir
tartmay, gereinden fazla engellemitir. Bu durum, 19. Yzylda Hegel felsefesini
benimseyenler iin de, bu felsefeyi eletirenler iin de geerlidir. Hegel felsefesini benimseyenler de, eletirenler de, ya mantk'tan ya da tin felsefesinin belli blmlerinden hareket etmiler; ama mantk ile tin felsefesi arasndaki ikin banty gzard
etmilerdir. rnein Schelling ve Trendelenburg, speklatif kavram mantkla; Strauss, Feuerbach ve B. Bauer din felsefesiyle; Ruge ve Marx ise hukuk felsefesiyle snrlamlardr. Ve nihayet Stirner ve Kierkegaard,Hegelci "sistem"in baz soyut tasarmlarn eletirmiler ve bu sistem iinde "birey"in asla "evinde" olamayacan
belirtmilerdir. Hegel felsefesini benimseyenler de, eletirenler de. Hegel'ae mantn yalnzca sistemi nbiimieven bir neme ve ileve sahip olduunu, speklatif felsefenin bir tin felsefesi olmas dolaysyla bu felsefenin bir zgrlk metafiziini gerektirmesini hc de soru konusu yapmamlardr. Hegel felsefesinin zgl nemi ve
gncellii, oysa tam da bu durumla ilgilidir. Eski ve yeni Hegelcilerin dnda gen
Hegelciierin Hegel kartlarnn tutucu eletirileri ve Hegel marifetlerini Hegel'i Ortodoksa savunmalar karsndaki eletirel pozisyonlarn beiirgin klan, vn, onlarn Hegel'in zgrlk metafiziinin nemini kavram olmalardr. nk gen Hegelciler, Hegel'in "dierinde kendinde olmak" dedii zgrlk kavramndan hareketle, insann 19. Yzyl dnyasnda "kendinde" olmadn ve bu nedenle dierinde (baka-olanda) "yabanc" veya 'yabanclam" olduunu vurgulamlardr. Onlar,
kendi calarnn olaylarna, Hegel felsefesinin zgrlk sav ve bu savn yaama geirilmesi asndan bakmlardr. Modern a, doadan ve doal glerin basksndan kurtulmu, tamamen olmasa da, "dann emansipasyonu"nu baarmtr. Ama
modern insan kendinde yabanclamtr. Ve kendine yabanclaan insan, ne felsefede ne de tarihsel dnyann dierindeliinde (im Andersseinheit) kendine olduundan;
onun yalnzca bu durumu kavramaya deil, hatta daha cok ve daha nemlisi, onu
deitirmeye gereksinimi vardr. te, gene Hegelciierin " f e l s e f i " pozisyonu, onlar
(Marx'in kktenci varglarnda olduu gibi) felsefeyi, dnyay deitirmek niyeti iinde
yaptklarn sylediklerinde, hi phesiz tam olarak ortaya kmaktadr.
zgrlk dncesine sk skya sarlma, gen Hegelciiii, 1880-1930 villan arasnda Alman felsefesine stilini vermi olan bir geliimden, yani tn felsefesinden "tinsel
bilim"e doru kayan geliimden de ayrr. Droysen ve Dilthey tarafndan oluturu-

Hegel

Felsefesi

. ' 124

lan tarihsel tin bilimleri teorisi, znel tin ve mutlak tin kavramlarn nesnel tin kavram iinde toplam ve bu nesnel tini doa ile kartlk iine sokmutur. Tin, burada
da, Hegel'de olduu gibi. "doal olmavan"dr. Ama tinsel bilimlerin grevi, tini speklatif yoldan amlamak deildir. Tersine. Droysen ve Dilthey'in teorilerinin ana
hedefi, tinsel bilimlerin doabimleri karsndaki yntemsel bamszln gstermek ve .tinsel bilimlerin epistemoiojik acdan temeliendirilmesinae bavurulacak ilkeleri ortaya kovmaktr. Burada tinsel bilimleri doabilimlerinden ayran snrlar belirlenmeye alin. Bu epistemoiojik tutum iinde, doabilimlerinin "acklamac"
yntemleri yannda, tinsel bilimlerin "anlamac" yntemlerle bir bilimsel bilgiye ulaabilecekleri belirtilir. Ama byiece, tin, burada bir bilimsel bilgi nesnesi haiine gelmi olur. Dolaysyla HegeFin tin felsefesinin problemleri ve bu problemleri ada
sorunlarla ilgiye sokma abas, hem gen Hegeici pozisyonda ve hem de bugnk
Marksizmde tm canllyla srdrlen bu aba, tamamen bir yana braklm olur.
Tinin nelii (mahiyeti) zgrlk ise. onun kendini amas, toplumsal-tarihsel dnya ile snrl olamaz ve bu kendini a, avn zamanda tarihsel ve psikolojik ve sosyolojik bilgiyle kavraniabiiir olan bir eye indirgenemez. Buradan sz konusu olan,
bu kendini ata oluan hakikati bilmektir. Amlama olay. Hegel'in mutlak tin
bal altnda toplad ve nesnel tinden ayrd bir sferdedir. Bu sferde, ne bireylerin ("zne! ir."ierin) gerekiiin basksndan kurtulmak iin oynadklar bir oyun,
ne de " a m a m a " yolu ile kavraniabiiir olan gerekliin bir yansmas sz konusudur. Tersine yansma, tinin kendinde ve "evinde" olduu bir dnyada meydana gelir. Sana;, din ve felsefe hakkndaki hakikat. Hegel'in tin felsefesini kaplayan teme!
zbelirlenim anlamnda zgrlktr. Uzun zamandan ben. insann ve onun "sonlu"
temel yetilerinin (i. sanat. dil. tarih) tari'nselliinin ve toplumsallnn kmazna
girmi grnen ada felsefe, ite buradan hareketle tekrar HegeFe giden bir yo!
bulmay denemektedir. phesiz ki, Caaa felsefe bu yeni yol stnde Hegel'in tin
felsefesinin mitsel ve teoloiik iermelerini izleyemez.ada felsefe, Hegel'in tin felsefesini rten mitsel ve teolojik rty (peeyi) bir yana atan ve metafiziin " o p t i k "
bilin tutumunu temelinden deitiren bir zgrlk kavramna ok daha kolay yaklaabilir. Soru konusu olan. Hegel felsefesine doru yeniden uyanan ilginin, 1910'iu
yllarn yeni Hegelciliinde olduu gibi yeni bir akademik rnesansa yol ap amayacadr. Byle bir rnesans. 1960'l yllar ncesine gre bugn daha fazla olabilirlik tamaktadr. -

* Burada Hegel'in kulland " b i l i m " ( " W i s s e n s c h a f t " ) terimini "amDrik/pozitif bilim"den
ayrmak gerekir. Almanca'da "Wissenschaf!" terimi, "ampirik/pozitif bilim" karl olan
" s c i e n c e " teriminden cok daha geni bir aniaro ve kullanma sahiptir. En geni anlam ve
kullanmyla " W i s s e n s c h a f t " ; ampirik/pozitif bilimi de bir tr olarak ierecek ekilde, " d zenlenmi. bir amaca ynelik olarak birbirleriyle ilikiye sokulmu bilgi, dn ve inan
sistemi" (Reciam Ethvmologisches Wrterbuch, s.405) olarak anlalr. Bu bakmdan Osmanlca " i i i m " terimine benzer. Hegel, felsefeyi bu anlamda bir " W i s s e n s c h a f t " olarak gryordu. Bundan sonraki sayfalarda Hegel'in bu terimi " a m p i r i k / p o z i t i f bilim" (science)
den farkl kulland yerler, ayrca belirtilecektir (ev.).
L w i t h ' i n vorumune gre, Hegel'in etimolojisinde " e y " (Ding) . " d n m e k " (denken)
szcnden tretilmi oimahdr. Benzeri bir durum, ngiiizcede " t h i n g " (ey) ile " t h i n k "
(dnmek) szckleri arasnda vardr. Trkede " d n m e k " szc ile " e y " szc
arasnda kk bakmndan bir akrabalk olmadndan, Hegel'in " e y " kavramn "dnlm olan (ey)" olarak anlamak gerekir (ev.).

124

Kari Lvvith

*** Burada, tanrnn resim ve figrlerde (Isa tablolar, ikonalar, vb.) tasarmlanmas olgusunun Hristiyanla zg olduunu, Yahudilik ve slamiyette byle bir olguya rastlanmadn (resim ve tasvir yasa) anmsamak ve dolaysyla Hegei'in burada tanrnn yalnzca Hristiyanlar tarafndan tasarmlanan "tanrnn resim ve figrlerde yansyan a n l a m " n kastettiini belirtmem gerekir (ev.).

NOTLAR:
1. Hegel; Teolojik Genlik Yazlan, yaymlayan: N.Nohl. Tbingen 1907. s. 348. zellikle,
Fichte ve Schelling Sistemleri Arasndaki Farkllklar adl yaz. Ayrca: Hegel, Tiim Yaptlar, Berlin 1832, cilt. I. s. 252
2. Kar.: Ansiklopedi, 3.Blm, s.482. Tm yaptlar, cilt 7. s. 374. Ayrca bkz.: J . H o f f m e ister (yaymc), "Tarihle A k l " , 5. bask, Hamburg 1955. s. 63
3. Ansiklopedi, 3.bask, s.159. Tm yaptlar, cilt 6, s. 313
4. Mantk, cilt 2, yaymc: G.Lasson, 2.bask, Leipzig 1934, s.220
5. Tm Yaptlar, cilt 2, s. 14
6. Kant, Salt Akln Eletirisi. A 345
7. Kars.: "Friedrich Heinrich Jacobi'nin Yaptlar zerine", Tm Yaptlar, cilt 17, s.7
8. " i n a n m a ve Bilme" (1802), Tm Yaptlar, cilt 1, s.313 ve devam; "Fichte ve Schelling'in
Felsefe Sistemlerinin F a r k " (1801), Tm Yaptlar, cilt 1, s.23
9. Ansiklopedi, 3.bask, p.302
10. Bu, felsefenin, "Tinin Fenomenolojisi"nde ver alan erken tanmlarndan birini de verir.
Tm Yaptlar, cilt 2, s.569
11. Ansiklopedi, s.bask, p.24, Tm Yaptlar, ciit 6, s.49. Ayrca: "Felsefe Tarihine Giri",
yaymlayan: J . H o f f m e i s t e r , 3. bask, H a m b u r g 1959, s. 233. " T a r i h t e A k l " , yaymlayan
J. Hot'fmeiser. 5.bask, Hamburg 1955, s. 54 ve devam.
12. "Liselerde Felsefi Bilimlere Hazrlk in neriler" (Niethammer'e 23 Ekim 1812 tarihli
mektubu). Tm Yaptlar, cilt 17, s.384
13. Felsefi Propedeutik. " H u k u k , devler ve Din retisi", Giri, p.11-12
14. Agy, "Giri stne Aydnlatmalar" p.l
15. Felsefi Propedeutik, "Giri stne Aydnlatmalar", p.2
16. Agy, p.3
17. Agy, p.3
18. Agy, p.10
19. Agy, p.10
20. Agy, p . l l
21. Agy., p. 12
22. Agy, p.12
23. Agy, kinci Kurs: "Tinin Fenomenolojisi ve M a n t k " , p. 1
24. Agy, p.2
25. Agy, p.4
26. Felsefi Bilimler Ansiklopedisi. 1.Blm: " M a n t k Bilimi s t n e " , p.24. Tm Yaptlar,
cilt 6, s.47
27. Felsefi Propedeutik, kinci Kurs: " T i n i n Fenomenolojisi ve M a n t k " , p.4
28. " D o a l H u k u k u n Bilimsel Ele Aln Tarz s t n e " , Tm Yaptlar. C.7, s. 323
29. Tm Yaptlar, cilt 16, s. 350 ve devam.
30. Felsefi Propedeutik, Giri, p.8
31. Agy, III. Blm: "Kavram retisi ve Felsefi Bilimler Ansiklopedi", p.171.
32. Kar.: F.Nicolini/O.Pggeler: "Hegel'e Giri, Felsefi Ansiklopedisi Temel Kursu 1830.
yeni basks: H a m b u r g 1959. p.XXXVIII
31. Ansiklopedi. I.Blm, p. 193
34. Ansiklopedi. I.Blm: Tin Felsefesi, znel Tin, p.302

Hegel Felsefesi
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.

'

125

Agy, p.321
Agy, p.322
Agy, p.302
Felsefe Tarihi Dersleri, tmyle bu emaya dayanr. Tm Yaptlar, cilt 13-15. Hegel buradakine benzer bir zeti, derslerin sonunda da vermektedir. Cilt 3, s.686 ve devam.
Ansiklopedi, 1.Blm: Tin Felsefesi, znel Tin, p.300
Agy, p.381
Ansiklopedi. 1.Blm: Tin Felsefesi, znel Tin, p.320
Leibniz. Monadoloji (1714), p.88.
Hukuk Felsefesi, Giri , p.4
Kar.: K.Lvvith, Von Hegel zu Nietzsche. 3.bask, Zrih 1953, s.48
Ansiklopedi, 1.Blm: Tin Felsefesi, p.30
Ansiklopedi, 1.Blm: Tin Felsefesi, p.305
Din Felsefesi Dersleri. Giri, Tm Yaptlar, cilt 2. s.26
Agy, s:26
Kar.: Theodor Litt, Hegel. Bir Eletirel Yenileme Denemesi, Heidelberg 1953. s.248 ve
devam,
Ansiklopedi, p.24; Tm Yaptlar, cilt 6, s.50
Agy, p.383 ve p.384
G.Lasson, Ansiklopedi Basksna Giri, 2.bask, Leipzig 1920, p.LlX
Nesnellik Dncesinin Konumlar, p.41
Agy, p.23
Agy, p.28
Agy, p.38
Bkz.: yukarda s.3
Agy, p.39
Agy, p.60
Platon, Sofistler. 246 a
Nesnellik Dncesinin Konumlan, p.32 ve p.45
Agy, p.48. Kar.: Mantk, 1.Blm, yaymlayan: G.Lasson, 2.bask, Leipzig 1934, s.183
ve devam.
Agj, p.49-52
Agy, p.51
Agy, p.28 ve p.29
Agy, p.62
Agy, p.65
Agy, p.78
Agy, p.77
Agy, p.74
Agy, p.81
Liselere Felsefe Dersi stne. Tm Yaptlar. C.17, s.347
Nesnellik Dncesinin Konumlar, p.82
Liselere Felsefe Dersi stne, agy, s.348
Agy, s.349
Ansiklopedi, Giri p.382

KAYNAK:
"Hegel, Studienausgabe", c . l . Yay: Karl L w i t h / M a n f r e d Riedel, Fischer Bcherei, Frankfurt am iMain, 1968.

hegel'le yzlemede diyalektik

hans friedrich fulda

almancadan eviren: zeliha knen

I. "Diyalektik" sz birok anlamda sylenir ve bu ifadeyi karlamak zere kullanlan kavramlar pek ok felsefi alma programlarnda nemli bir rol oynamaktadr. Herhangi bir diyalektik anlaynn karsna diyalektik iin standart bir kavram
ileri srmek aklszlk olacaktr. Bir kimsenin diyalektikten ne anlad, daha byk
alma perspektiflerinde ve daha da ideali, felsefi bir tasarmda ortaya kmaktadr. Dolaysyla diyalektik anlaylaryla ilgili sorunlarn da, bu tr balantlarn nasl tartld noktasnda olmas gerekir.(...)
Tartmalar ounlukla ikincil sorunlar zerinde kar. Bunun tesinde, umarm
grlerimi bu yazda, bugn diyalektik bir kavray ortaya kartma denemelerini
Hegel felsefesiyle ve buna ait diyalektik tasarmn nasl bir bant ierisinde olmas
gerektii sorunu zerine younlatrmam, eitli diyalektik programlarnn yarar ve
zararlar konusunda bir tartma almasnn karsna engel karmaz. Bir diyalektik kavram oluturup kaleme almakla uraan kiilerin byle bir bantdan feragat
edip etmeyecekleri doal olarak onlarn kararna kalmtr; her ne kadar burada Hegel rastgele bir e (partner) deilse de, Platon'dan bu yana ilk kez 'diyalektik' konusuyla byk umutlar vadeden yeni felsefi anlay olanaklarnn birbirine balanmasn
salayan, sonuta yine Hegel olmutur. Bundan dolay Hegel'e dayanmak her zaman iin caziptir. Fakat bundan bamsz olarak da kukusuz yle bir sav ileri srlebilir: Her kim kendi diyalektik kavrayn -rn. materyalist diyalektik
savunucularnn ou gibi- Hegel'i "zmsemenin" bir sonucu eklinde anlyorsa,
bu zmseme sonularnn, Hegel ile bir karlatrmaya girmekten rkmesi iin bir
neden olmadn gstermelidir. Bir sorun iin bir baka anlaya kar tavr alarak
taraf tutuluyorsa, sorumluluk stleniliyordur, ki kar tarafn tannn karsna kartabilmek zere kyaslamaya girmesi herhalde bir dava taraflsnn ykmll-

Hegel'le

Yzlemede

Diyalektik

127

dr. Burada szn ettiimiz Hegel ile yzleme bu anlamdadr. Ama ltfen, hukuksal
benzetirme yaparak, bunu bir ceza davas yapmayn ve ahsen beni deil, tersine
yeterli eitim dzeyi olan herkese ak "genel insan akl"n yarg konumuna koyun. Buradaki hukuksal benzetirme, bu nedenle bugnn mahkemesi deil de, daha ok eit haklara sahip yzlerce yesiyle eski Atina demokrasisinin "Heliaia"s
olabilir.
Bizim olaymzda bir yargcn ileviyle hangi ykmllkler stlenilmi olacaktr?
Bana kalrsa esas itibaryla trl:
Diyalektik anlaylarm Hegel ile yzletirmeye girenlerin Hegel'in dncelerini
eletiriye, deitirmeye, gelitirmeye ya da uyarlamaya girimeden nce, Hegel'i geree uygun ve onun kendi hedeflerini dikkate alarak m yorumladklarn saptamak
gerekir. Bunun iin her eyden nce, szn ettiimiz dikkate alnmas gereken Hegel'e has zgllklerin hangileri olduklar saptanmaldr.
Ve nihayet, ama hepsinden nce, bu zgllklerin teker teker yadsnmas ya da
deitirilmesini hakl ya da haksz kldracak unsurlar nelerdir; ama zellikle yadsma ya da deitirmekten ne tr yararlar umulduu ve bu arada ne tr zararlar gze
almak gereklii saptanmaldr; ama her ikisi de -yarar kadar zarar da- iinde diyalektik anlayn yatt ilgili balama dayanmaldr.
Bir tartma balatmay hedefleyen bu yazmda, bu ykmllklerden hi deilse
kk bir blmn yerine getirmek istiyorum. Buna uygun olarak benim de imdilik niyetim, tartmaya sunulan konuyla ilgili varlacak karar zerinde mtevazi bir
katkmn olmasdr. Ben Hegei diyalektiiyle bir tartmada gznne alnmas gereken zgllkler oiarak, Hegel felsefesinin karakteristik izgisini ele alp irdelemekle yetineceim. lk nce bu zgllkleri isimlendirmek istiyorum. Sonra felsefi
bir 'Heliaia' yesi olarak kendi davamda ayn zamanda nasl bir yarg olduumu
saklamamak iin, onlar nasl anladm ve onlar hakknda neler dndm ksaca gstermeye alacam. Yazm bitirirken son olarak Hegel diyalektiinin akla
yakn deiimleri zerine birka dncemi de eklemeyi gerekli gryorum.
zerinde durmak istediim zgl zellikler herhangi bir tanesi deil, tersine Hegel'in felsefe anlay ierisinde Hegel'in diyalektik kavraynn kenetlendii odaktr. Bunlar yle zetleyebiliriz:
-Hegel felsefesinin btn iin olduu kadar, Hegel " M a n t k " iin de karakteristik olan temel kan:
-Hegel'in "Mantk Bilimi'ne uygun olarak " M a n t k " eklinde deerlendirmek gerektii kans; ve
-Hegel'in bu " M a n t k " ierisinde kendi "diyalektik" yntemini nasl ve ne biimde
konu alp ilediidir.
lk olarak: Hegel "Mantk"nn sonunda felsefenin tek nesnesi ve ieriinin mutlak idea olduu savn ileri srmtr. Byle olduuna dair bu kany, Hegel felsefesinin btn iin karakteristik bir temel kan eklinde deerlendirmek mmkndr.
Ben buna " i d e a " n m bircilii" demek istiyorum. Hi kuku yok ki, Hegelci bircilik
iin nemli olan, bu felsefedeki tek nesnenin ayrmsz bir ey olmamas deil, tersine
kendi iinde ayrmlanr bir ey olmasdr.
kinci olarak: Hegel, byle bir bircilik (Monismus) kapsamnda idea'nn sadece
doa ve Geist oiarak deil, tersine, idea'nn - hem de ncelikle- idea olarak ya da
kendinde ve kendi iin konulatrlmas gerektii kansna vardnda, bu temalatrmann ad nce btn olarak " M a n t k " deil, yalnzca onun hazrlayc, hakiki-olana
ilikin yanl anlaylar ykan blmnn ad mantkt. Buna karlk idea'nn olumlu

128

H.Friedrich

Fulda

aklamasnn ad metafizikti. Bu ikili uygulaym, daha sonra homojen bir disiplin

uruna terkedildiinde, bir btn halinde " M a n t k " adn alnca -idea'nn birciliine uygun olarak- idea bu disiplinin nesnesi olarak kalmak zorundayd. Fakat bu nesnenin ilk felsefi bilimi, eer somut dnceyi de -daha ak bir deyile: belirlenimleri
ve yasallklaryla kavrayan dnceyi- ieriyorsa " M a n t k " eklinde adlandrlyordu. Ama bu ikisi nasl birletirilebilirdi; tek bir nesne ve ierik olarak idea bir yanda,
kavrayan dnmenin somut-nesnei varl te yanda? Hegel bu " i k i " nesnenin
-mutlak idea, ve dnme- birbirleriyle olan ilikisine ancak Heideiberger Asiklopedisi'nde st kapal bir ekilde de olsa bir aklama getirmeyi baarabilmitir. Hegel'in bu konudaki forml, Mantk'n, dnmenin soyut unsurlar halindeki idea'nn bilimi olduu eklindeydi. (Henc. 12 - Heidelberger Ansiklopedisi .n.) Ben bunu, onun "Mantk"nn nesnesini -idea oiarak idea- mantksal bir nesne yapan eyin
ne olduu sorusuna ilikin Hegel'in temel kans diye kabul ediyorum. Ben buna
" M a n t k " iindeki mantksal olann esel niteliine duyulan inan diyeceim. Terimin okanlamll bilinlidir. Bu terimin neden seildii daha ileride aklk kazanacaktr.
nc olarak: Hegel'in Mantk' pek ok zel ierikler tar, bu bakmdan onun
tek nesnesi ve ierii -mutlak idea- kendi iinde ok ayrmldr. Hep birlikte mantk'n nesnesini oluturan, mantk ierisinde tartlan bu ayrmlamalarn hal ve tavrlar iin karakteristik olan, bunlarn sonu olarak ncelikle belirli biimlerde d e vinen dnmenin ierik momentleri ve belirlenimleri saylrken, bu ieriksel belirlenimler ile onlarn devinimlerinin nasl olup da nermeler halinde ortaya kt sorunu ikincil kabul .ediliyor ve byk oranda belirsizlik iinde kalyor. Ben bunun mantksal bir nesneyi felsefi bir "Mantk Bilimi" iinde nasl almak gerektii balamnda Hegei'in temel kans olduunu sanyorum. Hegel, Mantk iinde tartlan ierikleri "dncebelirlenimleri" ya da "dnbelirlenimleri" (Gedankenbestimmungen
oder Denkbestimmungen) biiminde adlandryor. Ben bundan dolay, az nce tanmlanan kany, mantksal -olann birincil beiirieyim karakterine duyulan inan diyeceim.

II. zerinde duracam zgl zellik bunlar. imdi de belirttiimiz bu kannn nasl anlalmas gerektiine ve benim bu konudaki grlerimin neler olduuna
bir bakalm.
1. Sanrm anlalmas en kolay olan Hegel'in idea'nn bircilii tasarmdr. Her
ne kadar maceraclk gibi grnse de, eer tm blmleri iinde felsefeye tek bir nesne
sahibi olma hakk tannmsa, bununla ne yapld, belki giriimin sonular ve nkoullar asndan aklanmay gerektirir gibi grnyor, ama giriimin bizzat kendisi asndan deil. Elbette ki " i d e a " ve "mutlak idea" terimlerinin aklanmas
gerekir. Bununla ilgili olarak syleyeceim yalnzca ksa iki dnce var. dea terimi
Hegel'in, kendi iinde yekpare bir tema ollturan "idealizm"! iin kullanlr. Fakat
Hegei'in savunduu idealizm, bilinebilen her eyin sadece bir " B e n " -her kendinin
bilincinde yerleik kendine zg z- nedeniyle, ya da hatta yaltlanm bir bilin znesine konmuluu, nedeniyle var olduu tezini iermez, bunu vlger-Marksist Hegel eletirmenlerine ve daha nicelerine ad nauseam kavratmak gerekir. Hegel'in
idealizmi daha ok, tm sonlu- olanlarn gerek kendilik (Seiende) olmadn deil
de, "dncel", yani gerekten sonsuz- olan dzeyine karlm bir ey olduunu
sylemektir. "Dncel" sfatnn anlamndan yola karak " i d e a " adn da Hegel'in

Hegel'le

Yzlemede

Diyalektik

129

kulland anlamda anlamak iyi olacaktr. nk idea Hegel iin bir dnme ya
da bir znellik rn ya da daha da te bunun bizzat kendisi deildir, tersine o iinde her eyin sonlu dzeyine yceitildii Bir'dir: Bir ey ki, sorunun doas gerei yalnzca bir tek olan, stelik -en ender olanlar arasnda ei benzeri olmayan bir birey
gibi- bir bakann yannda ya da bakalarn arasnda bulunmayan, tersine, yle bir
ey ki, esiz olduu kadar geni- kapsaml olan ve bu ekliyle ierisinde sonlu her
eyin kaynat, zellikle de ama - bu sonlular arasnda znel ve nesnelden oluan
kartln zaman ve mekanla snrl rgenierini birletiren bir Bir. Burada sylenmesi gereken ikinci husus, "mutlak idea" deyiminin anlamyla ilgilidir. Ska yaplan
yanl bir isnat. Hegel'in anlayna gre "mutlak idea"nn Hegel'in " Y n t e m " dedii eyle, yani " M a n t k " ; a ve felsefenin dier disiplinlerinde tartlan ieriin Hegei'in anlayna gre devindii biimle zde olduu varsaymdr. Ama byle
bakldnda mutlak idea'nn bizzat kendisi yalnzca biimsel olurdu, "felsefenin tek
nesnesi ve ierii" deil. Mutlak iaea'v doru ele alabilmek iin, onu kendi biimi
iinde tartlan bir ierik oiarak ya da kendi ieriiyle biriik-btnlk iinde bir biim olarak aniamamz gerekmektedir. dea'nn birciiii konusunda nasl dnmeliyiz? Ben ahsen, Hegei'in. bu birciiii gelitirip amlamann, felsefe yapabilmek iin
:ek geerii yol olduu kansn paylaamyorum. Fakat Hegei'in kendi bircilii iin
talep ettii tekel isteminden bamsz olarak itiraf etmeliyim ki ben, Hegei'de bugn
asl ve en ok iigivi eken ynn bizzat ve zellikle idea'nn bircilii olduu ve geriye
kalan. Hegei'de en son kerteye erien dier eylerin, eer idea'nn bircili olmakszn
ele alanrsa her trl ekiciliini kaybettii grne her an biraz daha meylediyorum. Bu balamda beni beiirieyen nedenlerin en banda, ncelikle Hegel'in genliinde, zellikle Frankfurt dneminde dzenlemeye balad etiksei ve dinsei teorik
dncelerine ok tazia nem veriyor olmam gerei durmaktadr. Bana yle geliyor ki, bu dnceler iindeki en nemli fikirler -eer Hegei'in tematize ettii gibi,
etiksei ve dinsel bir ideolojik sistem iinde felsefeye de yer ayrmak istenirse - mutlak
speklatif bir idealizmi bir aniamda korurken, dier yandan da gelimesini salamtr. Eer - cmiesi ile Hegel'in felsefi tasarmnn greii olduu ortaya konmaktadr. Bu greii likten tr, speklatif idealizm felsefesi, iinde yaadmz saysz
zihniyetlerin - ideolojilerin her birinden ayn inandrclkla sz etme savtnda deildi. Ve bu t'eisefe ancak, yaantmzn belli baz biimlerinde artk dolaysz sahip olduumuz bir bilginin dnsel aklamas (Explikation) olarak alnrsa tamamen
anlalabilir. Bu yaam biimleri, deyim yerindeyse sub spezie (bir biim-olgu-nitelik
ierisinde ayrlma), byiesi dolaysz bir kavray ve onun hakikatini yazya dken
bir mantk tasarlamay hi deilse denemeye deecek kadar anlamldr.
Ne ki bu, iine, yalnzca tekil bilimsel bilgiye hizmet etmek asndan yaklaan bir
mantknn zerinde pek bir etki yapmayacaktr. Bu noktada ikinci bir neden devreye giriyor: Hegel "dea Bilimi" olarak "Mantk"n doa felsefesi ile Geist felsefesinin malzemelerini, etkili ve kavram dzeltici bir ilevi olacak ekilde kurmutu.
Bu adan ne oranda baarl olabildii, gerekte Hegel tartmalarnda henz pek
amlanmam bir sorudur. Ama gerek udur ki. Hegei bu hususta btn adalarndan daha verimii olmutur. Ben bunu, Hegel diyalektiinin yeterince deerlendi-'
rilmemi, glgede kalm bir yn eklinde ele almak yanls deilim, tersine Hegel'in
"Mantk"nn nemli bir paras olduu grndeyim; ve hatta dorudan doruya
bir "idea'nn bircilii" kuram erevesinde uyguland iin, diyalektikten ya da bir
diyalektiin "temel yasalarna" dair birka kk formlasyondan ok daha te eyier
iermektedir. uras muhakkak ki. Hegei'in mantk programn indirgemenin, bu be-

130

H.Friedrich Fulda

lirleyici noktada mutlak idea kavramndan feragat eden rnein "bilimsel-teorik"

ya da "mantksal aratrc" bir indirgemeye gidilmesinin daha fazla ey verecei kansnda deilim. Elbette ki bu, Hegel'in mantk kuramnn felsefenin maddi blmleri iin ilevsel bir neme sahip oiduu ve Hegei'in baarabildiinden ok daha
derinlemesine irdelenerek ekillendirildii gereini dlamaz.
2. Hegel'in. mantksai-olann elementer karakterine dair kansn anlayabilmek iin,
az nce bahsettiimiz formlasyonda geen "e (Element)" deyimini, elbette ki,
18. yzyln sonlarna doru kimyada kazanmaya balad korpuskular (maddenin
en kk paras, zdek zerrecii) teorisi anlamnda ele almamak gerekir. nk
bu teri-m, bu anlamyla e (Element) iinde var olan -bu ister kendisi, isterse baka
birey olsun- bir eyden sz etmeye izin vermez. Buna karn gnlk konuma dilinde birisi iin, o "hal ve durumundan memnun" diyebiliriz*. Bu deyim, Aristoteles'in doa felsefesine soktuu bir "e (Element)" kavramna dayanmaktadr; ayrca
19. yzyln balarnda deyimin deimi biimleri kimya alannda da bir rol oynamlardr. Tam olarak bakarsak, aslnda sz konusu olan, birbirinden ayr, ama birbirine ok yakn eitli anlamlardr, Hegel'in formlasvonlarn yorumlavabilmek
iin, bunlardan bazlarnn bir arada dikkate alnmas gerekir: Mantk, saf idea'nn
bilimidir, bu. dnmenin soyut eleri iindeki idea'dr.
e (Element) terimi burada, ana hatlaryla aadaki anlamlarda kullanlmaktadr:
1. esel-olan, en basit -Geist olarak kavranan bir mutlak- olan iindeki dnme byle bir eydir;
2. Dier " M e d i e n " arasnda, bir bakasna da dntrlebilen bir "Medium"**
-Btnn " a k a n bir an"- (baknz ansiklopedi 15, 18 A);
3. indekilerin kark ya da karmam yani " a r " ekilde olduu sylenebilecek bir " M e d i u m " ; son sylediimiz, dnmenin soyut elerindeki mutlak idea
iin geerlidir:
4. zdeksei (stoffliche) esas paralar "e iinde (im Element)" bulunana tayan bir ey - mutlak- olann aklanmasna yardm edecek olan dncebelirienimleri:
5. Ayn zamanda bu zdeksei esas paralar adeta tketen ve srf biimlere indirgeyen. dnce biimleri olarak dnce belirlenimlerine dnen bir ey; nihayet
6. Kendi iinde bulunann etkinliinin doal sahasn oluturan bir medium.
" e " teriminin btn bu anlamlar hep birlikte ele alndnda Hegel'in mantk'n, dnmenin soyut elerindeki idea'larn bilimi olduu- formlasyonundan
ortalama yle bir anlam kmaktadr: dea -felsefi bilimde- kendini ifade etmekle,
kendini aa vurmaktadr. Bir davurum (Manifestation) yle bir fenomendir ki,
kendini davuran tamamen saydamlar. Fakat bir fenomen iin -her ne olursa olsuniki ey gereklidir: grnen ne ise o ey; burada: dea. keza fenomenin meydana geldii bir Medium: burada: Dnme. Bu dnme esi, idea'nn - " M a n t k " n
sonunda- "Mantk"n son blm olan speklatif idrak biiminde kendine geri dnmesini salar. Ayn zamanda " d n m e " esi de bu arada baka bir eye dnr. Buradan anlald gibi " M a n t k " a konu olan idea'nn ilikis, daha sonra bunu izleyen, deyim yerindeyse gerek-maddi felsefenin konusundaki retimin retilenle ilikisi deildir. Ama buradan, dncenin mantk nesnesi iin hangi anlamda
ve ne biimde niteliksel olduu da kartlabilir: Mantk iinde gsterilen ya da kendini gsteren yalnzca bir " M e d i u m " oiarak 'dnme' esi "mantk"n seyrinde
kendi bana bir konu deildir, tersine belki tek tek dnbeiirlenimleriyie ve onlarn ele aln tarzyla birlikte konulatrlmtr. Eer salt btnden, " m a n t k " n tek

Hegel'le

Yzlemede

Diyalektik

131

ieriinden szediliyorsa, rnein " M a n t k " n sonunda ya da ksa bir zette oiduu
gibi, o durumda ondan - 'dnme' esinden -zei oiarak szedilmelidir. Eer bu
yalnzca yzeysel deil de. bizzat "Mantk"n aralaryla gereklemeliyse, bu durumda idea, daha sonray nceleyerek, henz Geist olduu belirlenimden almak gerekir. nk bu, kavrayan dnme olan etkinliin son znesidir. " M a n t k " iinde
idea'nn kendini gsterdii e bundan dolay henz kendinde dnmedir (Ansiklopedi 467 A) - soyut bir edir; ama ite tam da bu nedenle dncebeiirlenimierini
tamamen saydam biimde gelitirmeye elveren karlkszlkta ve basitliktedir.
Yukarda irdelediimiz zere, " M a n t k " n nesnesi -saf idea- ile bu disiplinin nitelii olarak " M a n t k " arasndaki banty, ok anlaml bir e kavramnn yardmyla ayr ayr gstererek belirlemek Hegel'e akla yakn grnm olmal. Ama metafizik mirasn "Mantk"ina aktard savn getirdiine gre bu adan Hegel'in
iyi bir gerekesi vard. Bunu grebilmek iin Hegel Mantn, mantk-dnda bir
nitelendirmesini ele almak ve dnmeyi allm -bildik, znel anlamyla- verili bir
zdeke (Stoff) uygulanan bir etkinlik ekiinde grmek gerekir. Dnmenin bu ekilde anlasimas. eer dnmenin esei nitelii de dikkate alnrsa, "Mantk"n
ayn zamanda metafizik oiduunu akla yakn klmaktadr (baknz Ansiklopedi 19-24).
nk e kimsaval bir srece dayanan zgl bir anlamda da,
7. Bylesi kimyasal sreler iin niteliksel olan kartlklar, sonunda ntrlemeve
katkda bulunan bir 'Medium' eklindedir (Ans. 328).
>
nsan genellikle, dnme katimnn belirieyici oranda oiduu bir nesneden (Objekt) doan bir asal parayla, znel kkenli bir asal parann kimyasal biimde biletii bir tan (Erkennen) dnyor (baknz L. 1, 24.u.). Ama sonra, ierii dnme esinde ortaya kan bir mantk'n ierisinde, kendi bana var oian bir zne
(Subjekt) ile bamsz, dnceye nceden verilen nesne arasndaki kartln ntrletii varsaymn kabul etmek de akla yakn geliyor. Metafizik bu sav belli bir
anlamda ileri sryordu. O, "dnceler'de kavranm eylerin (Dinge) bilimiydi,
eylerin kendilerini davurmaya yaryordu." (Ansiklopedi 24). "Fenomenoloji"nin
ulat sonutan sonra, "Mantk'-' da hor grmemek gerekir.
Ama " M a n t k ' n metafizikle dmde olduu tezini iki nemli adan nitelendirmek gerekir: Kant -ncesi metafizik kendi bana varolan eylerin bilimi olmalyd. Fichte biie, Kant'n eletirel idealizminin eylerin niteliksel zelliklerini kendi iinde
ayr ayr belirten metafizikte artk izin vermedii, ama buna karn -tam anlamylaakila (Vernunft) balantl giden bir metafizik olduu kansndayd. Bu, Hegel iin
de byleydi. Dolaysyla Hegei iin " M a n t k " " e s k i " metafiziin yeniden ele alnmas (Retraktation) deildi, tersine, "genelde metafizik eklinde adlandrlann yerine geiyor"du. (H.Ansiklopedi 18). te yandan, eski metafizik dokusundan alnm, ama metafiziin bir zamanlar onlar anlay tarzndan bir zerre bile tamayan
dncebelirlenimleri, eer " M a n t k " ierisinde tartiamyorsa, bu durumda onlarn ayrca, kendilerine zg ileme alnmalar gerekir. Hegei bu fenomenin byle olduu grndeydi. Yani Hegel'in "Mantk" -bu da ikinci nitelendirmedir- ayn zamanda "dnme biimlerinin etkinliini ve onun eletirisini... biletirip kaynatran"
(Ansiklopedi 41 Ek) metafiziin bir anlatmyd. Bu metafizik-ieriklerin eletirel anlatmdr. Mantksal -olann esel nitelii hakknda Hegel'in kansnn anlalmas
iin syleyeyceklerimiz bu kadar.
Metafizik mirasn, miras devralan saf idea'nn felsefi bilimi, ayn zamanda mantksal -olann bilimi olacak biimde ve bu disiplinin birci (monistik) nesnesi ile nitelii arasnda banty, 'dnme' esi kavram tarafndan meydana getirilmi man-

132

H.Friedrich

Fulda

tksailtk eklinde deerlendirme denemesi hususunda ne dnmek gerekir? Aka

grld gibi bu deneme, birciliktten tr ortaya kan sorunlar zmeye alan
bir giriimdir. Buna karn Hegei'in yararna, onun ortaya kan bu sorunlara ilikin giriimindeki yaklamn, eer rakiplerinden daha stn olduunu sylemesek
bile, adalarndan gelen en nemli itirazlara yeterli -doyurucu yantlar verebilecek tarzda olduu ileri srlebilir. Ben Hegei'in saf idea bilimini " M a n t k " eklinde
tanmlama kararnn, bundan tr, bugne dek olduundan daha baka bir biimde de aydnlandn gstermek istiyorum. Schelling doa felsefesi iin "her trl
znel -olann karmndan uzak. yalnzca nesnel olarak dnlmesini" istiyordu
(Topiu Eserier Stuttgart 1856, ff. IV.77). Bundan baka kiinin kendisini "entelektel grn znelliinden syrmas" gerektii kansndayd. Bu. grn ierisinden gr sahibini soyutlamak, "geride, aslnda yalnzca zne-nesne olan, ama kesinlikle Ben olmayan bu edimin katksz nesnel -olann brakacaktr" (Age,IV.
S7 t".). Ama. bu istemine uygun davranmaya gayret gsteren Schelling, Fichte'nin
itirazyia karlayordu. Fichte'ye gre bylesi abalarn varaca sonu, duygusal
bir idealizmden baka bir ey olmayacakt. Feisefi bilimde entelektel gre ve onun
ar nesnel ieriine kolayca bavuruimamai: bundan ziyade, tek bir dnceden balayarak eitli tm dncelere kadar izlenen ve onlann ieriklerine uzanan yol boyunca bir hesaplamaya girmek gerekirdi Secme Eserier, yaynlayan V.F.Medicus.
Leibzig 1912 IV. 508 ff.). Hegel kendi mantk-kuramvla bu itirazn faturasn stlenmeyi denerken, te yandan da ama. Scheiling'in istemini yerine getirmeye almaktadr. "Saf idea bilimr'nde de. zne-nesne olan, ama kesinlikle Ben olmayan
idea her trl znellik karmndan uzak dnlmtr. Fakat kavrayan dnmenin yalnzca bu bilimin etkinlik ynne ait olmamas, tersine ayn zamanda bu
etkinliin nesnesi ynnde (L 1. 23.2) -idea'nn kendini ifade ettii e olarak- bulunmasndan dolay, idea'nn aklamas eklinde etkinlik gsteren felsefi dnmenin snanmas ve gerekelendirilmesi iin herhangi bir znel nedene yeniden geri dnmeye gerek yoktur. Burada nesnel e durumunda olan -bunun yan sra onaylanandnmede. dncebeiirlenimierinin ilenmesinde gerekli olan dzeltici de (Korrektiv)
bulunur. "Dnme' esi olarak yalnzca zdeksei esas paralarn e ierisinde
bulunana sevketmekle kalmaz, tersine ierisinde mevcut-oiann kendiliinden etkinlik aamasna kadar geliebilen yaln Medium'u da temsii eder.
Hegei'in 'dnme' esi kavram zerine "saf idea'nn bilimi" eklinde bir denemeye girmesi ve bunun "Mantk" nitelii tad sav zerine buraya kadar olumlu
eyler sylenebilir. Ne de olsa bu giriimde " M a n t k " ierisinde tartlan biimleri
"Dncebelirlenmleri" ya da "nesne! dnceler" diye tanmlamann, bu biimlerden herhangi birini ya da ilikilerinden birini -nihayetinde mutlak idea'nn bizzat
kendisini dahi- dnme ya da dnen oiarak ele almaya cret etmemenin belii bir
anlam olduu anlalyor. Fakat Hegei sempatizan bu bilginin arka cephesini kefetmek hi de zor deil: erisinde saf idea'yt barndran soyut dnme esinden
sz ediliyorsa, peki hangi anlamdaki dnmeden bahsediliyorduk? Kukusuz ki, speklatif idealizm felsefesi dnda sahip olunabilecek dnme'ye ilikin yaln bir taarm anlamnda deil. Ama sonlu znel Geist olan anlak (Inteiligenz) anlamnda
belirtilen dnme de deii: nk bu anlamdaki dnme kavram ancak mutlak
idea'nn terim tanmlamalarnda aklamasn bulabilecektir. Peki ama o zaman hangi
anlamda? Grebildiim kadaryla Hegel bu soruya verdii olumlu yant balamnda
byk bir tedirginlik duymaktadr, ki bu ok ak anlalabiliyor. Bu nedenle anlak'n dnmesi zerine Ansiklopedi'de - antirparantez - Mantk'da dnmenin

Hegel'le

Yzlemede

Diyalektik

133

nce kendinde olduu gibi olduunu; Heideiberg Ansiklopedisi'nde ise bu aklamay yainzca cmie balangc eklinde alm ve dnmenin Mantk iinde bir varlk. isel -dnme ve kavram ve daha sonra idea olarak deerlendirildiini -ve stelik nce kendinde oiduu gibi. sonra kendi iin ve de kendinde ve kendi iin olduunu ileri srmtr (386 A). Dnmenin bir yandan varlk, isel-dnme ve kavram oluu, dier yandan dnmenin kendinie, kendi iin ve de kendinde ve kendi
iin oluunun birbiriyie nasl badatrlabileceine karar vermek okurun becerisine
braklmtr.
Buna karn Ansiklopedi'nin daha sonraki basmnda ne dnmenin deerlendirmesinden sz edilmektedir ne de varlk, isel-dnme, kavram ya da idea'dan; Mantk
ierisindeki dnmeden, kendi iin, kendinde ve kendi iin oluundan da hi bahsedilmiyor. Burada dnme iin yalnzca. Mantk iinde olduu -yani onun iinde
geiyormu-, nce nasl kendinde oiduu (ve akln bu "elikisiz e" ierisinde nasl gelitii) sylenmektedir (466 A).' Peki ama kendinde olan bylesi bir dnme'nin yaps nedir? Bu konuda ne yazk ki birey renilemiyor. Acaba bu yap,dnmenin, iinde mutlak idea'y barndran elik ileviyle st ste mi dyor? Peki ama o zaman, dnmenin kendinde- oluu ayn zamanda baka -bir-ev- iin olua
kart deil midir, byle oiduu takdirde artk bir kendinde olu olur mu? Ben bu
soruya evet yant verebilmeme olanak tanyan hibir unsur gremiyorum; nk
dnme' esi tam anlamyla elikisiz bir edir. Bu olgu, e olan dnme balamnda akla baka bir fikir de getirebilir: Acaba onun yaps bizzat biimsel kavramn kendisi midir? Ama; peki kendinde-dnme biimsel kavramdan nasl
ayrdedilir? Yoksa ondan hi ayrdedilmez mi? Eer geerli olan sonuncusu ise, o
zaman ierisinde mutlak idea'nn saf biimde barnd e. mutlak idea olan ieriin genel biiminden nasl ayrdedilir? (Baknz L II. 485 f.) Yntem zerine blmnde verilen bilgiye gre bu biim, bizzat devinim halindeki kavramn kendisidir.
Ama belirtilenler arasnda bir ayrmlamann da yaplmas zorunludur. nk, eer
'dnme' esi bu biimle kolayca zdeietirilebilir olsayd, bu biim konu alndnda baka bir eye dnsmesi hi de akla yakn olmazd. Speklatif idrkin biimi bylelikle deimiyor k. Hegei tartmas ana dek bu tr sorulara aklama
getirmekten hayli uzaktr. Fakat bana yle geliyor ki, Hegei ile bir tartmaya girerek ve Hegel'i gerekten zmsemeye abalayarak bir diyalektik kavram gelitirmek
isteyen bir kimsenin, ortaya serdiimiz trde sorulara ilikin ak ve ikna edici bir
tutumu olmaldr.

3. Kasten buraya kadar Hegel Diyalektii'nin yaps zerine tek bir sz bile etmedim. Byle aavranmamdaki neden, kendine zg, bamsz bir diyalektik anlaytan
yola kan Hegel "Mantk"n konu edinen bir almada, pek abuk, zellikle de
daraltlm bir bakia, diyalektik kuramnn sorunlarn irdelemey ynelme gibi bir
tehlikenin ba gstereceine inanmamdr. Ama ben yine de, imdi, girite szn ettiim zgl zellie yneldiimde, diyalektiin yaps konusuna deineceim; yani
belirttiim gibi, Hegei " M a n t k " m d a mantksal -olann belirlenim zelliine (Bestimmungscharakter). Fakat, yine de nce benim bu zgl zellii nasl anladm
aklamalym. " M a n t k " n tek bir nesnesine ve ieriine baklmaz da, bir nesneyi
ve ierii meydana getiren pek ok dnce biimlerine baklrsa, " M a n t k " n eski
Varlkbilim (Ontologie), Evrenbilim (Kosmoloie) ve Ruhbilimin (Psychologie) kavramsal belirlenimleriyie ilgili olduu syienebilir; yani, rnein soniu ve sonsuz, z

34

H.Friedrich

Fulda

ve fenomen, tz ve ilinek, neden ve sonu, btn ve para, yalnlk ve bileiklik, zorunluluk ve zgrlk, canllk ve bilgisel geliim; ayrca anln genel kullanm mantn ortaya karm olan dorucu dilin "dnsel" biimleriyle de ilgilidir, yni,
rnein kavramla, yargyla ve tasmc karsamayla ilgili olduu sylenecektir. Eer
bylesi belirlenimler ve biimler zdeletirilir kkenlerini felsefi bir mutlak-oian teorisine borlu olmadklar gznnde bulundurulursa, doal olarak ortaya yle bir
soru kmaktadr: Bizim mutlak-olana dair dolaysz bilgimizi aklamaya onlar ve
birok eitli eyler nasl hizmet edebilecektir; ve stelik de bu aklama neticesinde
mutlak -olann kendini idrak edi biiminin de aa vurmas gibi bir sonu da vardr. Ben bu soruya burada genel bir yant vermeye almayacam; bunun yerine
ona yalnzca k tutmak, ve ierisinde en az iki sorunun daha bulunduuna dikkat
ekmek: ve Hegei'in, onun ikiliine (Dualitaet) ilikin tutumunun nasl olduuna deinmek istiyorum. Sayalm ki mutlak - olan hakknda dolaysz bir bilgi edinmek ve
onu felsefi adan eklemlemek mmkndr, o zaman aklmza yle bir soru gelebiliyor - ve ite bahsettiim iki sorudan biri budur: Bu bilginin felsefi eklemlemesi (Artikulation) hangi dilsel biimde kendini ifade edebiliyor? Ama bu sorunun yan sra
baka bir soru daha var: Dncebeiirlemmlerinin -bu ya da u dilsel biimin aklamasyla m konulatklar ve byle ya da yle bir dilsel aklamann esas paralaryla m sergilendikleri hi nemli deil- hangi niteliklere sahip olmas gereklidir? Hegei'in
bu iki soru karsndaki tavr nasld?
Bu konu zerine sanrm genel olarak unu syleyebiliriz. Hegel'in zellikle daha
ayrntl aklama yapt ilk soruya ilikin yant, olmamas gerektii gibidir. Bu konuda en radikal iddialardan biri, bir nerme biiminin, somut ve speklatif olan
ifade etmeyi beceremediidir (Ansiklopedi 31 A.) . Buna karn, ilk sorunun olumlu
yantn Hegel ncelikle edim araclyla vermeyi denemitir - tek bir istisnayla, "Geist'n Fenomenolojisi"nin nsznde, speklatif nerme zerine neredeyse blk prk bir aklama yer almtr. Oysa Hegel ikinci soruya ilikin srekli yinelenen, ak
olmad gibi inandrcl da olmayan aklamalar yapmaya almtr. Bu aklamalarn z, genellikle byle kabul edilir, Hegel diyalekti'dir ve bu sklkla, yalnzca kartlarn birbirlerini dnml olarak olumsuzlamas ve onun kartnn
olumsuzlanmasnn da bir ncnn ierisinde ykseidii eklinde anlalr. Ancak
Hegel'in ikinci soruya getirdii yantta karakteristik olan ve en az diyalektik kadar
byk bir nem tayan bakaca ey olduunu; ve diyalektiin az nce szn ettiim zelliinden ok daha fazlasn kapsadn grebilmek olduka nemlidir.
Yine karakteristik olan bir dier ey, hatta ncelikli diyebiliriz, dncebelirlenimlerin, kendinde ve kendi iin deerlendirilebilmeleri zelliinin tannm olmasdr.
Hepimizin bildii gibi bu, bir yandan olumsuz olarak, onlann bir nesne zerinde belirlenimler eklinde, ve onlar kullanan, onlara egemen olan sonlu, dnen bir znenin dnceleri biiminde ele alnamayacan ierir; bundan baka, nermelerin
referensiyel (referentiell: dilin dndaki gereklikte, konumac ile dil iaretleri arasndaki iliki, bilgiye ilikin -.n.) ve yklemsel oluturucu eleri halindeki bantlara ayrlmadn ierir; te yandan olumlu olarak, nce her defasnda, bakalarnn karsna kesin bir belirlilik ve ayrmllkla kmalar; ve hatta bu belirlilikle ortaya karlarsa eer, bu tr bakalarnn konu edilmi olmalar bile gerekli deildir;
ayrca onlarn, bu trde ortaya ktklarnda, her defasnda, ya bir mutlak-olann
explicantia'si ya da onun sonlanmas biiminde ele alnmalar gerektiini ierir. Dnce belirlenimlerinin tm bu zelliklerinin henz diyalektikle bir ilikisi yoktur.
te yandan, dnce belirlenimlerinde diyalektik nce kartlarn olumsuzluu ek-

Hegel'le

Yzlemede

Diyalektik

136

linde deil, tersine birinci belirlenim dlanrken, balangtaki genelin zgllemesi,

mutlak -olann grecelenmesi, olumlu bir lk'in olumsuzlanmas ve sonsuz- olann
sonlanmas nitelii tayan ikinci bir belirlenimin douu eklinde ortaya kar. Kartlarn byle kart olabilmesini ve onlarn karlkl olumsuzluunu konu almay
gerektiren bir ayrmianma, ancak bu ikincinin ierisinde tekrar gereklemektedir.
Ve ancak bylesi bir olumsuzluk srecinde bir eliki ve bu elikinin zl gereklemektedir. Bu yzden elikiyi -nasl anlalrsa anlalsn- ve onun zln
diyalektiin her eyi yapmak Hegel'e tamamen terstir. Hatta bana yle geliyor ki,
Hegel'in Birinci'den kinci'ye gei boyunca akla uygunluu korumak iin, yine ayn ekilde elikiden doup ykselen yeni bir lk'in oluum srecinde gerekli akla uygunluu salamak iin sarfettii aba. eliki ile onun zl iin harcadndan
daha byktr. Esasen bu sre de artk diyalektie ait deildir.
. Ben burada, Hegel'in anlad trde bir diyalektik yapy inceden inceye tetkik etmek niyetin de deilim. Umarm akladm kadar, yukarda "Mantk"ta mantksaiolann belirlenim nitelii diye tanmladm zgl zelliklerin Hegel'in diyalektik anlayn nasl belirlediini gstermeye yetecektir: z olarak Hegei'in diyalektii, dnce belirlenimlerindeki devinimin pratiidir ve bu tr devinim halindeki dncebelirlenimlerinin devinim zelliklerine ilikin bir retinin ulantlar balangcdr. Ancak bu reti, bu tr devrimin kendini dilsel olarak davurduu aklama tarzyla
fragmanlar halinde bantldr.
Bu zgl zellik nasl yorumlanmaidr? nce burada da sz konusu olann, idea'nn birciliinin bir uzants oiduu, adil davraniarak dikkate alnmaldr. Eer bizim idea'ya ilikin dolaysz bilgimizin felsefi aklamas, malzemesini, aktarlm dncebelirlenimlerinden ve dncebiimlerinden almsa ve eer aklama, dnmenin esel niteliine uygun olarak znel nedenlere geri dnmemeli ise, o halde dncebeiirlenimleri allagelen kullanm ve konulatrma tarzna yabanclatrlmal, kendinde ve kendi iin deerlendirilmelidir. Allagelen kullanm tarz, onun
zne-yklem cmlelerindeki yklem -belirlenimleri olarak kullanlmasyd; allagelen
konulatrma tarz, onun bylesi cmlelerde zne-bant eklinde konulatrlmasydt. Ama, eer dncebeiirlenimleri yalnzca bu tarzda kullanlr ve konulatrlrsa, bizim idea zerine dolaysz bilgimizin aklanamayacan kavramak hi de zor
deildir. nk bizim idea'dan aldmz dolaysz bilgimizdeki idea, onunla ilgili felsefi
bilgiyi formle etmek istediimiz takdirde, yalnzca adn sylemek ve ona denk den yklemii belirlenimleri ifade etmekten ibaret olacak ekilde bilinmez. Ve grnrdeki maddi halleriyle dncebeiirlenimleri idea bilgisini vermeye zaten elverili
deillerdir. Bunun iin her eyden nce, kendine zg, aniamn deitirecek bir konulatrma ekliyle elverili hale getirilmelidir. Bu sorunun zmne bal olarak
bu arada kukusuz onlara ne olduunu gstermeye ve sylemeye ncelik verilmelidir. Bu, bir oranda Hegel'in tarzn, onu kendinde ve kendi iin ele almasn ve deerlendirmesini hakl klmaktadr; bizim idea bilgimizin aklamas srecinde dncebelirlenimlerinin ortaya knn, ne tr bir dilsel ifade biimiyle belirdiinin, vurgulanmam olmas gibi bir noksanlk, bunun karsnda ikincil durumdadr.
Ama bu, yine de karmak bir durumun yalnzca kabul edilebilir tarafdr. Madalyonun te yz cmleler zerine; rnein dilsel cmlenin speklatif -olan ifade etme yeteneinde olmad belirtimi gibi birka lakonik (ksa ve z) belirtimlerin bize
pek bir yararnn olmaddr. Bizim idea zerine bilgimizin aklamas konuma biiminde belirdii srece -ki felsefede bu her zaman byledir- ortaya kan dncebelirlenimierinin, kendi devinimini ve kendi deviniminin sonularn, cmleler olan

136

H.Friedrich

Fulda

dilsel ifadelerde kendini nasl gsterdiini sormaktan kendimizi aiamvoruz. Ne kadar eitli olurlarsa olsunlar, cmlelerin hepsi ok sayda ve eitli esas paralarn
bileimi olma zelliini tarlar. Bizim konumuzda bana, zellikle J.L. Austin'in sz
edimi (rhetische Akte) adn verdii ey acsndan ayrmlanmas nemli grnyor.
nk cmlelerde her zaman bir eye, hatta birine ya da ok eye dayanlmtr ve
bundan birey -vklemii bir ifade araclyla- sylenmitir. Bu dayanmann daha
inceden belirleyici anlamda bir referans m olduu eklinde deerlendirmek gerektii ya da gerekmedii farketmez, her ne olursa olsun, b dayanmada sz konusu olanla
beili bir tanklk varsaylmakta, O'na dayanlmaktadr ve hatta bir yklemin ifadesinin anlam olacak kadar, ok dayanlmaktadr; bunun tesinde, eer sav ieren cmle
sz konusu ise ve ek koullar saptanmam ise, neye aayaniyorsa onun varoluu
da varsaylmaktadr. Ve bir sav ifade eden diisei cmlede yklem ifadeleri mi geiyor. yoksa (rn. zdelik belirleyen) vklemii bir iliki bann (Copula) edimi mi
geliyor, her ne hal ise, sonu deimemekte, byiesi bir cmle araclyla bir ey yklemienmektedir. Peki bu bilgi bize felsefenin tek nesnesini, felsefi tartmada onu
ismivie aniabilen ve denetimli yklemlere hazr kian tandk bir ey gibi deil-de,
stelik, beili bir tasarmla sunuyorsa eer. bu kouilarda. bizim idea zerine dolaysz
bilgimizin dncebelirienimlerinn de yardmyla konuan (diisei) aklamas nasl
eie alnmaldr? Benim gzmde bu, teorik aklamasn bekleyen ve Hegei'in nne
konulmas gereken esas sorudur. Benim grebildiim kadaryla Hegel'in kendi aralaryla bu konuda ortalama yle bir evier sylenebilir: Bizim dolaysz bilgimizin
aklamas, birbirini izleyen cmleler eklinde gereklemektedir ve bunun sonunda
ancak tasarm, ilinti kuran konumann (dilin), artk dzeltim gerektirmeyen bir muhatabdr, ayrca bu, muhatap oiarak yle bir biimdedir ki, bu biimin ierisinde
kendisini tanr. Bu durum idea'nn -her ne kadar iiinti kuran konumann (dilin) dzeltim gerektiren muhatabvsa da- balangtan beri muhatap oluunu diamaz. Kukusuz iik nce aadaki anlamda: Sona doru gelien btn cmlelerde belli dncebelirlenimleri, kendi ieriklerinin grntsn airlar ve zne terimleriyle ifade edilirler, oysa baka dncebelirienimler bu ieriklerin biimleri grnn alrlarken. cmie ierisinde yklem deyimleri ya da yardmc fiil biimieriyie ifade edilirler. Gerekte ise btn dncebelirienimler yainzca biimlerden ibarettir ve herhangi bir madde ya da ayr ayr nesneler karsnda bu haiiyle nceldir (L I. 16.18.2);
onlar ncel ve tandk varsaylan bir ieriin biimleri deiller, tersine gerek bir ierii ilk olarak oluturan biimlerdir. Ama ite bu ilevi yerine getirmeksizin, byle
bir ileve sahip olduklar ve gerek bir ierik oluturabildikleri iin. dilsel aklamalarda kendi ierikleri ve nesneleri olduu grnn kazanyorlar ve hepsi birden,
bizzat mutlak olann kendisi ya da onun sonlanmas oiarak idea'nn da bir anlamda
davuran grn (Vor-Schein) gibi bir ey olduundan, beili bir hakllk temeline
de sahiptir. Eer bu "da vuran-grn" olmasayd, gsterme adl olarak kullanlan, onlar temsil eden terimler, dea'y muhatap alamazlard. Dier yandan: Dncebelirlenimlerinin gerekte ne olduklar, ki bir ierii iik srada oluturan salt
biimlerden ibarettir, onlarn her birinde nce kantlanmaldr. Ancak kantlama genel
olarak dncebeiirlenimlerinin doas zerine teorik bir aklama srecinde deil,
bizim idea zerine dolaysz bilgimizin aklamasnn devamnda gerekleir.
Bu sre ierisinde dncebeiirlenimleri ve oniar temsil eden dilsel kullanm ok
eitli deiimlere urar. Ben yalnzca birkana deineceim: Bir yanda, nesnel grnle ortaya kan dncebeiirlenimlerini temsil eden dilsel terimler, kendi anlamlar ierisinde ylesine deikeli olmallar ki grn kaybolmal; ayn zamanda.

Hegel'le

Yzlemede

Diyalektik

138

bu grn alan bir dncebeiirieniminin bir bakas karsnda kesin kararlln

ve ayrmlln yitirmeiidir, ve artk bu baka, bir zne-terminolojisi (Terminus) ierisinde onun dilsel ifadesinin izin verdii bir grn altnda ortaya kacaktr. Bir
baka aklamas, daha sonra her birini, grnte kendi ieriine yalnzca ifter ifter
kullanm bulabilen yeninin, artk gsterme adl terimler halinde formle edilebilmesine gtrr, ta ki, onun da kendi ierii oiduu grn kaybolup, daha nceki
ikisini kaynatrp, birletiren ikinci dncebelirlenimi yerini yeni bir dncebeiirlenimine terkedinceye kadar. ok karmak olan bu srecin, ok g dilsel ifadesi
ierisinde daha nceki, artk kaynap, birleen dncebelirienimlerinin dilsel temsilcilerinin belirtici niteliklerini yitirmi olmalar ve belirtme sfat olarak kullanlabilen yklemlere dnm olmaldrlar.
Btn bunlarn ayr ayr nasl seyrettii sorusundan daha ok burada bana daha
nemli grnen problem udur: dncebelirienimlerinin devinimi ve devinim sonularnn, ortaya klarnn ''biimsel" zellikleri, eer bu biimsel zellikler zerinde konuulmuyor da, bizzat idea'nn kendisi zerinde, yan onu ortaya
ckartan-grnn oluturan dncebeiirlenimleri sz konusuysa, hangi dilsel biimlerde temsil edildiklerini aklamaya izin veriyorlar m? Korkarm bu hususa bir
vant bulamadmz srece, diyalektiin dilsel rneklemelerle anlatmnn, eer dorudan bycln son kalntlar deilse, safsataclk olduu eklinde srekli yeniden byyen kukuyu rtmek mmkn olamayacaktr.
111. Byk olaslkla bu son sylenen, kendinin, ciddiye alnmas gereken bir Hegel tartmasnn sonucu oiduunu ifade eden materyalist bir diyalektik iin de
aa be yukar -mutatis mutandis (gerekli deiikliklerle)-gererlidir. Bu olasla
inandrclk kazandrmak mmkn. Ama bundan daha nemli olan baka bir ey
var. Eer Hegei felsefesinin, yukarda sralanan zgl zellikleri aklandklar biimlerde deerlendiriimeliyseier, ve Hegel diyalektiini zmseme denemesinde gzetilmesi gereken zgllkleri temsil ediyorlarsa eer, o halde bu zgllklerin
deitirilmesi lehinde ve aleyhinde olan eyler nedir? u ya da bu deiiklikten ne
kazanlacak va da ne vitiriiecektir? 1. Yine idea'nn birciliinden (Monismus der Idee)
balayalm. Eer benim bu konudaki vargm doru ise, elbette ki ona ait olan bak
asndan haraketle felsefe yapmamak ynnde karara vararak onu "reddetmek"
mmkn. Fakat bu mutlaka, bu kararn Hegel programna kar geerli nedenlerle
dayand, bu nedenlere baka, olas bir diyalektik tasarmn sunaca avantajlarn
eklendii anlamna gelmeyebilir. Grebildiim kadaryla, materyalist bir diyalektik
programn yannda. Hegelci olana yer olmad gryle bu dorultuda karar klm olan hi kimsenin bylesi geerli nedenleri yoktur. rnein Hegel diyalektiinin
bir eit mistik olduu: biim asndan "mistik-gizemsei" oiduu, nk kuruluu
itibaryla soyutun bamszlatrmas ile bantl olduu, halbuki soyut-oiann, somut esaslarn soyutlanmas sonucunda kazanld eklinde getirilen tantlamalar yetersiz ve sakattr. Sanki btn kavramlar, diyalektiin betimlemesinde gerekli olanlar
da dahil. Ampirizmin rnein elma ve armut gibi alglanabilen nesneleri snflandrabilmeye yarayan kavramlarn oluum eklini dnd biimde teekkl ettii kesin
kararlatrlm - tam olarak belirlenmi gibi. Sanki kavramlarn nasl ve ne biimde
olutuklar zerinde karara varm olmakla, kavramlarn ieriklerinde bamszlk
olup olmadna da karar verilmi olacak gibi. Sanki pratik felsefe ile balantl, somut alglanabilir olan ya da kuramsal kendilikler-mevcutluklar (Entitaeten) iin tekil bilimlerin yerine getiklerinden baka bamszlk hakk tannabilecek tartmaya

138

H.Friedrich

Fulda

deer hi bir tanc yokmu gibi.

Btn buniari. hi deilse ciddi ekilde irdelenmesi, tartlmas gerekir. Materyalist bir diyalektiin savunucular bu konuda bir tartmaya girmedikleri srece kendi
diyalektik programlarnda ideaiist bir diyalektik dncesi zerine yarglardan kanrlarsa daha iyi ederler. nk, belki de bu iki diyalektik varyantlar arasnda,
Kuramsal-pragmac: bir seenek deil de, bunlarn anlaml biimde nasl balanabileceklerini kefetmek grevi duruyordu.
Fakat yukarda el p aldm idea'nn bircilii greceli olduundan, Hegel'in diyalektik program dnda, baka bir diyalektiin, salt Hegel'in diyalektik program ile
yzleme durumunda, bu programn savunucular, Hegei programna kar ierii
ayrntl bir eletiriyi eksik braktklar iin, kt olamayaca anlamna da gelmektedir.
Bu iki programn yararlar ve zararlar zerine hazrlanacak herhangi bir bilano,
ikisi arasnda, stelik Hegel'den ayrlan program ynnde seme hakkn kullanmak
gerektiini ortaya koyabilir. Bu konuda yalnzca bir ka marjinal dncemiz, sorumuz var. Hegel'in idea'nn birciliinden feragat eden ve yerine, mesala maddenin
birciliini ya da varlk ve dnmenin, kaldrlmayan sonucu, hatta belki de kaldrlamaz olan ikiliini (Dualitaet) koyan bir diyalektik programdan ne kadar ne umulabilir? Bu seenein Hegelci tasarm (konzept) karsndaki avantaj herhalde diyalektii tekil bilimlerin kendiliine byk oranda yaknlatrm olmasdr. Fakat terazinin dier kefesindeki dezavantajlar, b avantajdan daha ar basyor, zellikle
de, pozisyonlar arasndaki, idea'nn bircilii'nin yerini alabilecek olas bir "ya
da"y bir ba, rabta haline getirecek denli keskinletiren diyalektik materyalizmin
diyalektiinde durum byledir. Byle bir diyalektik tasarm, programnda birci olduu halde, uygulamasnda nolens volens (ister istemez) ikici (dualistisch) davrand iin paradoksa dmyor mu? Diyalektii salt bir betimleme olayna dntrm ve bundan dolay onu dsal bir gerekelendirmeye muhta etmi olmuyor mu?
Oysa Hegei'in yntemi elimize diyalektii betimleme olanaklar verdii gibi, bu betimlemeyi gerekelendirme olanaklarn da verir. Materyalist kuram artk daha gerekelendirme iin gerekli bir zorunluluk kavramna, ne sonusal, dolaysyla dilmantksi, ne de nedensel zorunluluk, yle ki, -gerei de budur zaten - takdir ve kymet
bilmemezlik edemeyeceimiz isel bir zorunluluk kavramna izin veriyor mu? Bu diyalektik kuramyla yaplacak bir alma, Hegei'in mantk tasarmyla yaplan alma gibi- birbirine rakip ontoloji kuramlar zerinde eletirel bir tartmaya halen olanak veriyor mu? Eer veriyorsa, o zaman byle bir tasarmn herhangi birinden bir
dierine gei iin neden ne olacaktr? Bu durumda bir ontoloji kuramnn tutarllnn lt (Kriterien) ne olacaktr? En genel dncebelirienimleri bu kuram ierisinde aslnda ne tr bir iliki iindedirler? zellikle diyalektik olann hangileri olduunu belirleyecek belirlenimler nasl bant buluyorlar? Baka hibiri deil de, neden mutlaka materyalist diyaiektikiler tarafndan yle dzenli ekilde sralananlar
"'diyalektik yasalar" belirtiyor olsun? Aslnda, halen diyalektik yasalarn, dier btn bilimlerden ayr bir disiplin halinde toparlamak iin geerli bir neden var m?
Bana yle geliyor ki, btn bu sorularda yatan telkinlere, ikna gcyle direnebilecek yantlar verebilmek olduka zor olacaktr.
2. Eer yalnzca idea'nn bircilii'ni atmakla kalmaz da, dnme ve btn dncebelirlenimlerinin birlik, btnl ile mutlak idea'nn arasndaki balam, Hegel'e gre dnce olan e kavram iinde ele almaktan da vazgeersek bir diyalektik denemesinden nasl bir ey kar? Mesela dnme ile btn dncebeiirlenim-

Hegel'le

Yzlemede

Diyalektik

139

lerinin sresel birlik, btnlnn zdeletirilmesii gerekletirebilmek iin Hegel'in bu balam, trn zgllne gre ayrtrmasndan vazgeilebilir ve bu zdeletirmenin, sonucu da, u ya da bu biimde, rnein sosyaiontolojik biimde yorumlanabilir. Hegel'in idea'nn bircilii'nden feragat ediltikten sonra, bu bana hi
de olanaksz grnmyor. Fakat bu durumda diyalektik ne hale geliyor? Eer idea'nn bircilii'nden feragat edi ile dnme ve varln ortadan kaldrlamayan ikilii
varsaym birbirine bal ise, acaba o zaman diyalektik nasl bir ekle giriyor? te
yandan, dnlm durumlarn diyalektii sav gerekesiz kalrken, bu durumda
diyalektik kanlmaz oiarak dnmenin znellii olmuyor mu?
Hegel'in e kavramyla ayrmlad dnme ile dncebeiirlenimleri arasndaki balamn ayrmndan, kukusuz daha az orjinal bir baka iddia yararna da vazgeilebilir; bu, rnein yle bir iddia yararna olabilir: sz edilen dnce belirlenimleri varln ontolojik niteliklerinin ifade edilileridir ve ifade edilen nitelikler de,
tpk varln kendisi gibi, dnmeden bamsz, onun yalnzca "dsal" kavrandr, yle ki, dncebeiirlenimleri ile dnme arasnda -buna uygun olarak- yalnzca kontingent (dokunan-yaknik) bir ba vardr. "Nesnel" bir diyalektik sav bu tasarm erevesine uyard; .eer kantlanabiiseydi. Ama kendini nasl kantlayabilir?
Acaba salt tekil bilimlerin aratrma verilerine dayanarak m kendini kantlamaldr,
bu verileri hibir yorumlamaya tabi klmadan; stelik de tekil bilimsel verilerin iinde bulunmayan ve bilim dallarnn kendi anlay iinde tanmayan ilkelere gre?
Bu, ne bugnk mevcut bilim dallar bakmndan ne de Aristoteles'ten bu yana bilim tarihi bakmndan -tabii eer diyalektik kavramnn konuya uyguianm bir faon de parler olacak denli esnekletirilip gevetilmeyecekse- akla uygun deildir. Oysa,
eer bilimsel verilerin diyalektik yorumunun ilkeleri, bilim dallarnn kendisinden kartlmama, o halde varsaydmz bu koullarda "nesnel" bir diyalektik olma
iddiasnn nasl gerekeklendirilebilecei sorusu akta kalmaktadr.
Dncebeiirlenimleri herhangi bir mecudun niteliksel zelliklerinin ifadesi olarak kabul ediiirlerse, bu durumda Hegel'in diyalektii mevcut varln durumlarndan biri ya da bunlar zerine nermelerin deil de, belirlenimlerin ilk unsurlarndan
biri biiminde deerlendirmesinin nedeni de devreden kartlm olacaktr. Materyalist bir diyalektik zerine aklanan grlerin pek ou, yazarnn diyalektii yalnzca bu deimi, anlamyla anladn gstermektedir. Bylelikle, yine Hegel'in
" e s k i " metafizik ve gnlk yaama ait metafizik eklinde deerlendirdii varsayma
geri dnm oluyorlar. Hegel ile yzleme erevesinde bu geri dn bir gerekeye
dayanmaldr ve bu gereke, sz konusu varsaym nedeniyle bir diyalektiin belli bal
nitekliksel zelliklerinin akla uygunluuna dokunuimadn gstermelidir, her ne kadar Hegel bu niteliksel zellikleri baka koullarda nermi olsa da; hi deilse deitirilmi varsayma uygun diyalektik-niteliklerinin de nasl deitirilecei betimlenmelidir. Bu gerekelendirme, yapay ve Hegel felsefesinde yerilip reddedilen varsaymn saduyu ile ve bilimlerin kendilii ile bir uyuma soktuunu da gsterebilir. Ama
bu uyum, bir diyalektiin baarl bir bilimsel eletiri ve yorumsal aklama yapabilme yetenei bakmndan geekten yararl mdr?
3 . Elbette ki Hegel'in, benim nc madde olarak aldm, diyalektiin ncelikle
dncebelirienimlerinin devinimi ve devinim retisi olduu yolundaki kansndan
uzak durulabilir. Ama ite bu kant, idea'nn bircilii'nin akla yaknlnn uzants
olduuna gre, onunla birlikte bunu da ortadan kaldrmak bile akla yakn geliyor.
Peki o zaman hangi anlamda diyalektikten bahsedilebilecektir? Artk bir diyalektik
kuramna daha ne gerek kalr? Bizi. bir diyalektik kuram oluturmaya ynelten, bi-

140

H.Friedrich

Fulda

limsel aratrma srecindeki ve bilimsel bilgiyi betimlemeye has zglkler midir?

Byle olabilir, ve ayrml allm bir diyalektik aratrma hi kukusuz kmsemeyi hakedecek bir ey deildir.
Tahminime gre Marx'n "KapitaP'i bu konuda Hegel felsefesine oranla daha fazla
ipucu iermektedir. Peki ama, eer diyalektik, yalnzca sorunsal elikilerin aydnlatlmas iin kullanlacak bir ara eklinde deil de, Marx'n kapital teorisi gibi, tekil
bilimsel aratrma sonularnn dokusunu ileyip, onun eletirisivle bir ba yaratan,
karmak kuramlarn anlatm yntemi ve yntem retisi eklinde tasarlanrsa ve bylesi kuramlarda yaratlan alabilir olarak sunar ve yarglarsa ne olacak? Bunun iin,
aktr ki byle bir eletirinin dzgsel (normativen) temelinin hakl gsterilmesi gereklidir. Materyalist bir diyalektik erevesinde ben, bunun iin elverili koullar gremiyorum. Ayrca Marx'n betimleme diyalektii gibi karmak bir bnyenin dahi
aklamaya katkda bulunamad temel felsefi sorular vardr, nk bu sorular hibir zaman tekil bilimlerin aratrma sorunsal kapsamna girmezler. Felsefe, kendi
geleneinden hareketle ve yaamn gereksinmelerine yneli ierisinde grlmelidir.
rnein aadaki sorular Hegel'e gre bu nitelikte sorulardr.
-Mutlak-olan idrak etmek mmkn m. nasl;
-Metafizik evrenbilimin elikileri nasl zlebilirler;
-Bilin ve kendinin bilinci kavramlar, kendi tabiiliimize gre nasl aklanabilirler;
-zgrln snrlanmas eklinde dnlmeye mahkum olmayacak bir hukuk kavramnn nasl bir yapda olmas gerekir;
-Kendimizi zgr ve ahlaki ilikiler iinde yaayan, zgrlklerinin isel yasalarna
gre dnyalarn oluturup, biimlendirmek durumundaki kiiler olarak dnebileceimiz trde kavramlarla ada bilimlerin verileri ve bunlar iinde ekillenen dnya imgesi nasl iletilebilir.
Ben, bugn bu sorulan kullanlamaz kldracak hibir gereke bilmiyorum. Ama
olduka emin olduum bir ey varsa; bir diyalektiin bunlarn verimli ekilde ilenmesine katkda bulunabilmesi iin zamanmzn metafizik dman, ayrntc, pheci ve biiimselci felsefe akmlarn boylu boyunca gemek zorunda olduudur. Bu
nedenle ben, speklatif olmayan diyalektik kuramlarnn karsna Hegel'in speklatif diyalektik programn, dierlerinin dnda, onlar yadsyan bir seenek olarak
getirilmesini, bunlar arasnda, eer biri iin olmazsa dieri ynnde, ama mutlaka
Hegelci kurama kars seme hakknn kullanlmas gereini pek aniami bulmuyorum.

*"in seinem Element sein": "durumundan memnun" ya da "en iyi bildii sahada
o l m a k " gibi anlamlarda kullanlan bir deyim.
* * " M e d i u m " ya da oul halinde " M e d i e n " : Medyum olarak bildiimiz, gereklik
iie ruhlar alemi arasnda, szmona araclk yapma yetenei olan bir insan, ya da
fizik terimi olarak: Etkilerin tayc zdeki. Sonu olarak "ortadaki arac" anlamndadr. (.n.)
KAYNAK.
Dialektik -Beitraege zu Philosophie und Wissenchafien, Hrsg. Bernhard Heidtmann, Hans
Heinz Holz. Hans Jrg Sandkhler. Phl- Rugenstein Verlag, Kln 1981.

kant'n kategoriler tabelasna hegel'in eletirisinin

diyalektik materyalizm asndan deerlendirilmesi

jindrich zeieny - petr kotatko

aimancadan eviren: mer tulgan

Kant'n kategorilerin tmdengelimi ve kategoriler tabelas zerine Hegel'in eletirisini biz daha geni bir tarihsel balam iinde, sabit kategoriler zerine kurulu bir
dnme tarzndan, kategorileri (Engeis'in szyle "akkan" olan diyalektik materyalist dnme tarzna giden yol zerindeki nemli bir ara aama oiarak anlyoruz. Materyalist adan bakarsak bu hareket son iki yzyldaki toplumsal gelimenin, geri ikincil, ama nemli ve vazgeilmez bir momentini oluturuyor. Aadaki
satrlarda dnme biimlerinin diyaiektik-materyaiist anlamda tarihselletirlmesi
dediimiz eyle, Hegel'in bu alandaki katks arasndaki ilikiyi karakterize etmeye
alacaz.
Burada kullandmz tarihseiletirme kavram bizce diyaiektik-materyaiist dnme
tarznn en nemli (onu rnein Newton'un ve Locke'nin rasyonellik tiplerinden ayran) zelliklerinden biridir ve ksaca yle karakterize edilebilir: Sz konusu olan iki
yanl bir tarihselletirmedir - bir yandan tm varlk ve dnme biimlerinin sre
olarak anlalmas anlamnda, bir yandan da dnmenin ve insan olmann pratik
tarihsel-toplumsal zn hesaba katma anlamnda.
Kant'ta kategorilerin, tamalg'nn transendental birliinin tmdengelimsel trevi
olmas, dnme biimlerinin belirttiimiz aniamda tarihselletirilmesi yolunda kukusuz nemli bir rol oynad.
Tamalg'nn, asli bireimsel birlii dncesine Hegel byk bir deer vardi: Nesnelerin ve genellikle nesnelliin dnme faaliyetinin bir rn olarak kavranmas,
ve bilincin retken aktiflii erevesinde zne ile nesnenin sabit kart konumunun
almas, Hegel'e gre mutlak kavram felsefesinin bir n basaman oluturuyordu.
Bu adan Hegel iin Kant, dnmenin kendini kendinden hareketle belirledii ve
kendini -vazetmenin, oluun sreselliinin temel varlk trlerinden biri olduu yo-

142

__

j.

Zeleny-P.

Kotatko

lundaki ilkeyi ilk bulan insandr. Kant'taki tamalg'nn asli-bireimsei birlii, kategoriler sisteminin aranan ilkesinin sabit bir ilke ya da sabit bir snflandrma deil,
bir kendini-vazetme sreci.oiduu yolundaki buluun nvesi olarak grlyor. Kant'n, tamalg'nn asli-bireimsel birliini "yarglardaki deiik kavramlarn birliinin,
dolaysyla anlk'n (Verstand) olanaklinn temelta" olarak grmesiyle ilgili olarak
Hegel unu syleyebiliyordu: Burada kurgu (speklasyon) ilkesi dile getiriliyor, burada Kant anlk' us'a (Vernunft) gre ele alyor (transendental diyalektikte ise Kant,
us'u anlk'a gre ele alacaktr): Burada dolayl olarak ana izgileri izilen eyi yalnzca ardcllkla sonuna dek gtrmek, ve kategoriler ve aralarndaki ilikiler zerine. kategoriler kuramnn temelinde batan sona kendi kendini vazeden bir eyi gren bylesi bir anlay daha da gelitirmek gerekiyor, o kadar.
Hegel unlar sylyor bu konuda: "Tamalg'nn bu asli bireimi, kurgusal (speklatif) gelimenin en derin ilkelerinden biridir; onda kavramn doasn gerekten
anlamann balangc vardr, ve o, her tr ii bo zdeliin, ya da kendi iinde bir
sentez olmayan soyut genelliin tam kartdr." 1 Bu balamda "Mantk Bilimi"nde
Hegel'in Jacobi'yi sz konusu bireimi yzeysel oiarak anlad iin eletirdii yer
zellikle karakteristiktir. Hegel yle yazar: "ilgi konusu olan bireim, nceden
mevcut belirlenmelerin yzeysel bir balants olarak alnmamaldr..." Burada sz
konusu olan, "ikin (immanent) bireimdir, apriori bireimdir - farkllarn kendinde ve kendi iin olan birlii. Varln ve hiliin bu ikin bireimi olu'tur; ama bireime en yakn olan anlam, yzeysel olarak birbirine kart mevcutlarn vzeysei ekilde biraraya getirilmesi olduu iin, bireim ad, bireimsel birlik ad hakl olarak
kullanlmaz olmutur." 2
te yandan Kant'n grnde, tamalgsal bireimin her eyi kapsayan ve her eyi
temeilendiren bir ilke olmadn da grmek nemlidir. Tersine, bireimin tm nemli
grnlerinde, Kant'ta, bireimin yalnzca nkoulu kabul edilen, ama ayn zamanda
onun bir rn olarak grlmeyen belirli sabit momentler kalmaktadr. Bireimin
hareket emas dnda kalan tm bu faktrlerin, deiik alardan, Hegel'in eletirilerine konu olmalar ilgintir.
Elbette en bata, burada bir bakma bireimin duyusal malzemesince temsil edilen
kendinde-ey'dir sz konusu olan. Ama bu malzeme, kendinde-ey'i, herhangi bir
ekilde belirlemeksizin, sadece varoluuna iaret eden bir belirti (indis)oiarak temsil
etmektedir. Ve ayn zamanda bu malzemeye uygulanan bireimin hibir rnnden
de kendinde-ey'e varlamamaktadr; herey bir yana, kategoriler kendinde-ey'lere
uygulanamayaca iin byledir bu.
Sisteminde her eyin kendiliinden hareketin hem momenti, hem de rn oiduu
Hegel, bu kendinde-ey'i, Kant'n felsefesinin snrlarn gsteren ve paradokslar tayan yapay bir teorik dnce rn olarak deerlendirir."
Baka bir balamda da Hegel, Kant'n kendinde-ey'ini "soyut zdelik" ve "kart
konumun ieriksiz kalb" olarak niteler. 4
Bu sylenenlerden karak, bireimde varsaylan ve retilmeyen ikinci faktr olarak "duyusal madde"nin ad verilebilir. Kant'ta bir ey daha eklenir buna: Deneyim
edinmenin gerek gelime izgisi -ve bunun sonucunda da deneyim dnyasnn somut yaps- verili olan duyusal maddeye, ve bu da duyularmzn ald uyarmlara
baldr. Bu uyarmlarda belirli verili bir dzenlilik olmazsa, bireim olanaksz olurdu. Bu dzenlilik ise bireimin apriori ilkelerinden (ya da sezi biimlerinden) tretilemez: Tersine, bu dzenlilik onlarn uygulanabilirliini icap ettirir. Baka biimde
sylersek, kategoriler bilincin bireimletirici faaliyetinin yalnzca birka biimsel ko-

Kant'n Kategoriler

Tabelasna Hegei'in Eletirisi

143

sulunu belirler: ierik (duyu nitelikleri) bu faaliyetin iine dardan, ve hatta verili
bir dzen iinde -bu faaliyetin rn olmayan bir dzen iinde- gelir.
Tamalgsai bireimi Kant'n yorumlaynn buraya kadar ele alnan iki grnnde belli materyalist motifler bulmak kukusuz olanakldr; ama burada ayn zamanda hem kendinde- varlk ile bizim-iin-varln, hem de bilginin biimi ile ieriinin kat, kart konumlarn da buluyoruz, ki bu son ikisi birbirinden tmyle farkl kaynaklardan gelmekte, biim deimez ve hareketsiz bir aprion-olarak kabul edilmektedir.
Hegel, kategorileri bilginin ii bo kalplar ve plak koullar oiarak alan gr
kesinlikle reddeder. Ona gre kategorilerin mantki belirlenmeleri ayn zamanda kendi
ieriklerini de olutururlar; bu belirlenmeler hareketli bir ey olarak anlalmaktadr
burada. Kategoriler, mantki dnceyi gelimesi iinde varsayan belirlenmeleri ve
bir st dzeyde (d uyarmlarla deil isei bir zorunlulukla) daha somut belirlenmelere giden belirlenmeleri ifade ederler. Doann duyularca sezilebilen tm eitlilii
de bu gelimenin ilerlemesiyle ortaya kar*.
ncs, biz kategorilerin kendilerini de -tamalgsai bireimin bir rn deil,
onun apriori verili bir koulu olarak anlalmalar anlamnda- tamalgsai bireimin
sabit bir momenti diye adlandrabiliriz. Bu kategorilerin mantki belirlenmelerinin
Kant'ta temellendirilememesi buna baldr. Transendental tmdengelim denen eyde, bunlarn bireim iindeki mantki ilevi ancak genel olarak aklanmaktadr. Tek
tek kategorilerin belirlenmeleri ve sralanlar birka deiiklik dnda geleneksel
yarg-tabelasmdan aktarlmtr.
Hegel'e gre "Kant felsefesi, kategorileri arayp bulmada iin kolayna kamtr," 0 nk kategoriler yalnzca " a m p i r i k " olarak genel mantktan aktarlmtr,
"stelik bunlar, anlatm kaynaklar aasndan alnrsa tmyle eksiktirler d e ' " . yle
ise Kant'n kategoriler tabelasndaki sistematik eksiksiziik de doallkla srf bir d
grn olmaktadr Hegel iin.
Kant'n, tamalgsai bireimi yorumlayna kar Hegel'in itirazlarndan pek ou
u yargda zetlenmektedir - burada kategoriler "kendinde ve kendisi - iin deil",
ncelikle "salt znel mi, yoksa nesnel mi olduklar asndan ele alnmaktadrlar". 8
Kant bu bakmdan zne ve nesnenin kat kart konumu grnde srar etmektedir.
Her ne kadar bu, bireimin sresei emasnda alrsa da (ki Hegei bu anlamda Kant'n
bu dncesinde " t m kurgularn ilkesini" grmektedir), Kant ayn kart konumu,
bireimi nesnel bir etkinlik, onun biimlerini (kategorileri) de kendinde-eyi tanmaya elverili olmayan znel kavramlar olarak yorumlarken de yineler. Bu zne-nesnekart konumu, fenomen ile kendinde-ey arasndaki sabit kartlkta ifadesini bulur. Ve Kant kategorilerin nesnelliinden, onlarn zorunlu ve genel olduklar, setlik
bilgide rrunluluun ve genelliin (ve bu anlamda nesnelliin de ) kayna olduklar
anlamnda szettii zaman, fenomenolojik olarak indirgenmi bir nesnellik kavramdr sz konusu olan; bu ise doyuruculuktan tmyle uzaktr Hegei iin.
Daha nce belirtildii gibi, Hegel, Kant'ta somut mantki belginlikleri iinde kategorilerin zorunluluklarn bile tmyle temelsiz diye deerlendirir. te bu noktada
glk de, Kant'n kategorileri "kategori olarak" deil, sadece nesnellikleri ya da
znellikleri asndan incelemesinde yatmaktadr; yani, "soyut, hepsinde ayn olan
ben'le bantsna baklmadan, bizzat kendilerinin ne olduklar" aratrlmam ve
"birbirleri karsndaki belginlikleri ve birbirleriyle olan ilikileri gzlem konusu yap l m a m t r . H e g e l dnme -belirlenmelerini "salt bylesi belirlenmeler" olarak
inceledii zaman (ki onda bu, mutlak idealist bir yorum bulmaktadr), bunlar ona

144

__

j. Zeleny-P.

Kotatko

zorunlu mantki balamlar iinde grnrler -yle ki, bundan kimi belirlenmelerin
dierlerine dnt, bu yenilerin ncekileri gelitirdii, bu yzden de ierike daha zengin, daha somut, daha doru oiduu zincirleme gelimeler doar. Bu mantki
sre ayn zamanda kendi elerini, yani zincirin halkalar olan kategorileri de temellendirecekti.
Hegel'in tm bu noktalardaki Kant'a ynelik eletirisinde iki van aka grlmektedir: Birinci yan, gerekliin daha radikal bir sresel kavranna,
kendi-kendini-biimienairmenin her eyi kapsayan ilkesinde ifadesini bulan bir gei
oluturmaktadr. Hegei'de bu, Kant'n grndeki materyalist momentlerin ortadan kaldrlmasna balanmaktadr, nk bu kendi-kendini-biimlendirme mutlak
idenin hareketi oiarak kabul edilmektedir: Bu koulda bu kendi-kendini-biimlendirme
srecinin evrensel, her eyi kapsayan karakteri ayn zamanda mutlak idealizm anlamna da gelmektedir. Hegei'de bu iki momentin birbiriyle dolaysz baland apak ortadadr. Ama bu balanmann hi de zorunlu olmad da aktr; bu yalnz
gerekliin diyalektik-materyalist yorumunda deil, felsefenin daha eski tarihinde
de kendini gstermektedir.' 11
Hegel'in tm dnme -belirlenmelerinin akkan doasn vurgulayan gr aslnda henz tarihselletirme deildi. Ama tarihseiletirmeyie belli bir ilgisi de vard
-tarihseiletirmenin ters, bu yzden de aldatc bir tryd bu: ve bu zelliiyle de
gelecekteki diyalektik-materyalist tarihselletirme iin zengin teorik malzeme hazrlyordu.
Bu karakteristii gerekelendirmeden nce. terimlerle ilgili bir kenar notu delim: Dnme kalplarnn diyalektik-materyalist akkanlatrlmasn dnme kalplarnn tarihselletirilmesi olarak adlandrmak, ancak "tarihsellik" salt oigusailk
anlamnda (Kant ncesi metafizik, ya da yaam felsefesindeki "Historiziat" anlamnda vb.) kullanlmyorsa hakllk kazanr. Dnma kalplarnn tarihseiletirilmesinden sz ettiimiz zaman biz bununla, rnein Marx ve Engeis'in doa ve insanln tarihinden tek bir gereklik oiarak sz etmeleri anlamnda bir tarihsellik kavramn kastediyoruz. vie ise bu anlamda tarihselletirmek. gerek olaylarn gelime
btnlne balamak demektir; burada doa ve topium tarihinin mekan-zaman sreci, dnme kalplarnn hareket ve yapsnn temelta olarak kabul edilmektedir.
Hegel iin doa ve toplumun mekan-zamansal tarihsel sreci, asli (kaynak, k
noktas oluturan) bir ey deil, {retilmi bir eydi. Hegel reel tarihsel srecin reticisi olarak, gereklikte birincil dnce-d tarihsel srecin tretilmi bir rn olan
eyi gryordu." Hegei'de tm dnme kalplar her eyden nce "ide'deki tarih i n " , yani "katksz us'un diyalektik hareketinde yansyan tarihin"' 2 momentleridirler. Hegel'in bu "kaktksz" us'u -kiisel olmayan, ebedi, bireylerden ayrlm bir
us'tur bu -sonuta tanrsal us'un bir trnden baka bir ey deildir. Hegel'in mutlak;
ynteminde kategoriler her eyin mutlak temeltadr. 13 ovsa diyalektik-materyalist
tarihseiletirmede ise tm dnme kalplar insan yaamnn momentleridir ve en
temel dzeyde maddi hareketin bir yanss, daha st ve soyut dzeylerde ise ayn zamanda maddi hareketin ideei yanstma biimlerinin dnsel adan ilenmesinin rndr (demek yanstmann yatstmasdr). Ancak bu nemli farklln tmyle tannmas kouluyla, hem idealist, hem de materyalist diyalektik, tm dnme kalplarnn oluun momentleri olduklar yargsnda birleirler14 -en asli, deimezliin daha asli varsaylabilecek durumlarndan tretiiemeyen bir varlk tr olan, ve varlk
ile dnmenin duraan biimlerini kendi alt momentleri olarak ieren oluun.
Hegel'in kategorileri akkanlatrmas. Kant'n tamalg'nn asil bireimsel biriii

Kant'n Kategoriler

Tabelasna Hegei'in Eletirisi

145

dncesinde kendi balangcn ve nvesini grr. Hegel'in, diyalektik metodun

Kant'taki kategorilerin tmdengelimine balamas zerine grnn mistifikasyondan kurtarlmas, farkl bir yaklam ngrr; her eyden nce varln sresel yorumu ynnde bir adm olarak Kant'n grnn ilerici roln deerlendirir, ama
ayn zamanda bu admn, her eyin mutlak idealist yorumuna ayrlmazlkla bal olduu varsaymna kar kar.' 5 Materyalist diyalektik Kant'n bu grn tm varlk ve dnmenin kartlklarn sresel birlii ynnde, yani temel biimi soyut zdelik deil somut zdelik, soyut genel (ve soyut tekil) deil somut genel olan bir
dnce ynnde, nemli bir adm -en yksek yntemsel lt "zgn nesnenin
zgn mantn""' aramak olan bir dnme ynnde bir adm olarak grr; burada "zgn nesneler", dnyann hareketli btnlnn, birlii maddeseiliinde
yatan eleri olarak anlalmaldr. Kapitalist ekonomik formasyondan komnist formasyona devrimci geiin zorunlu bir momenti olan bylesi bir diyalektik gelime
dncesine gei materyalizmin, yani dnce d realitenin bamsz, temel ve dnmeye kar birincil varln kendine temeita edinen felsefenin gelitirilmesiyle
saland. Anlalabilir ki bu balamda Kant'n tamalgnn asli -bireimsel birlii dncesi Hegel'in kurgusal idealist zmnde ald, diyalektik us*un teorik temel
kayna olma ayrcalkl konumunu yitirmektedir. Buna karlk dnme kalplarnn diyaiektik-materyaiist tarihselletirilmesinin ncl tarihesi asndan Kant'n baka bir gr, materyalizme ve materyalist doabilimine yaknlndan tr kurgusal idealist Hegel'in gznde hakettiince deerlendirilememi oian bir gr nemle
ne kmaktadr: Evrenin gelimesi zerine Kant'n varsaym.
Dnme kalplarnn tarihsel karakterini (diyaiektik-materyaiist tarihselletirme
anlamndalvainzca bunlarn temsil ettikleri realitenin sresel karakteriyle deil de,
ayn zamanda dnme kalplarnn toplumsai-pratik temeline oturtulmasyla da balamak istiyorsak, baz basitletirmeleri reddetmek zorundayz. Her eyden nce tarihsel gelimeye balanmann tm kategoriler iin tek ve avn biimli oiduu varsaymndan hareket edemeyiz. Bundan, rnein, Marx'n, ekonomi-politik kategorilerinin tarihsel olduu zgl biimlerdeki analizlerinin basite genelletirilip mantk
kategorilerine uygulanamayaca kar. Tersine,.burada nemli farkllklarla karlalr. Birinci trden kategoriler kural olarak sonlu, geici, toplumsal gelimenin belirli
bir dnemine geici ilikilerle bal olmalarndan tr de tarihseldirler. kinci trden olanlar, yani mantki kategoriler, rnein " o l u " , ya da "soyut zdelik" ve
"somut zdelik" ise geri geici deildirler ama, yine de tarihsel gelimenin teorik
ifadeleridirler. Ne kadar srekli deiim-iinde bulunsa da geici olmayan tek gerekliin, dnya srecinin deiik yanlarn, momentlerini ele alr bu kategoriler.
Bu ve benzeri manuk kategorileri geri geici deildirler, ama deikendirler. nsanlk kltrnn bilincine klarnn tarihsel bir sre olduu anlamnda da tarihsel bir karakterleri vardr bunlarn; mantk, felsefe ve genel olarak bilim tarihi, ayrca tarihte rasyonelliin deiik tarihsel tiplerinin mevcudiyeti buna tanklk etmektedir.
Bu aniay tarz bize Marx'n, bilimi " kendi soyut z iindeki genel tarihsel gelimenin r n " ' ' diye tanmlamasyla uyum iinde grnyor. Ama buradaki "genel tarihsel gelime" ifadesi, doa ve toplum tarihinin tecessm eklinde anlalmaldr.

146

__

j.

Zeleny-P.

Kotatko

NOTLAR:
!.
2.
3.
4.

Bkz. G.W.F.Hegel, Werke, c.6, s.260 ve devam.

G.W.F.Hegel, Werke, c.5, s. 100.
Bkz. G.W.F.Hegel, Werke, c.5, s.59 ve devam.
G.W.F.Hegel. Jenaer Schriften, yaymlayan G.Irrlitz, Berlin 1972, s.3.

5. Kan eletirisinin bu ynn Hegel rnein yle dile getirir: "Kategorilerin kendileri iin
ieriksiz olduklarm ileri srmek, en azndan bunlarn belirlenmi olduklarn, ierikleri
olduklarn ne srmek kadar temelsizdir. Kategorilerin ierii geri duyumsal olarak alglanabilen, mekan-zamansal bir ierik deildir, ancak bunu onun bir eksii olarak deil,
bir avantaj olarak grmek gerekir." (G.W.F.Hegel,Smtliche Werke, yaymlayan H.Glockner. Stuttgart 1927 -Bundan sonra yalnz " G . W . F . H e g e l , Samtliche Werke diye
belirtilecektir-, c.8. s. 132..
Ve devamla: " B u r a d a una da iaret etmek gerekir: kategorilerin kendileri iin ieriksiz
olduklar savnn u anlamda doru bir anlam vardr ki, onda ve onun btnlnde (mantki ide'de) kalmamak, doann ve tinin (Geist) reel alanlarna ilerlemek gerekir, a m a buradaki ilerlemeyi sanki bunun sonucunda mantki ide've dardan ona yabanc bir ierik
veriliyormu gibi deil, u ekilde anlamak gerekir; mantki ide'vi doa ve tin olma ynnde belirleyen ve gelitiren, onun kendi etkinliidir." Age.
6. G.W.F.Hegel, Smtliche Werke, c.8, s.128.
G.W.F.Hegel, Smtliche Werke, c.6, s.45.
S. G.W.F.Hegel. Smtliche Werke, c.S, s. 125.
9. G.W.F.Hegel. Werke, c.5. s.60.
10. Aristoteles dnyann mutlak idealist yorumundan kukusuz fersah fersah uzakt, ama yine
de Engels'in belirti gibi, Hegel'den.nce kategorilerin akkan doas zerine en byk
katky yapan filozof o oidu. Ama Aristoteles'in bu konudaki grlerini onun."Kategoriler"
kitabnda, deil, hele Porphyrios'un bu yapta nl " G i r i " i n d e hi deil, ama " M e t a f i zik"te, " R u h zerine" isimli yazda ve dier yerlerde bulabiliriz.
11. Hegei'de de " H i s t o r a " terimi hl ncelikle gelimenin i balantlarn anlamadan olgusal srecin anlatlmas anlalmaktadr. (Bkz.G.W.F.Hegei, Samtliche Werke, c.6, paragraf 16 vb.i
12. Bkz. K.Marx - F.Engels, Werke, c.3, s.49, 83, 12! vb.
13. K.Marx - F.Engels, Werke, c.4, s. 135.
14.G.W.F.Hegel, Smtliche Werke, c.6, p. 17: 'erii asndan mantktan dncenin belirlenmlikleri kendinde ve kendisi iin incelenirler. -Bylece onlar somut katksz dnceler, yan her eyin kendinde ve kendisi iin varolan temelinin deerini ve anlamn tayan
kavramlardrlar."
15. Hegei " o l u " kategorisini tm dier mantki belirlenmiliklerin de temelini oluturan ilk
hakikat olarak kabul eder. (G.W.F.Hegel. Werke, c.6, s.83 ve dev., s.111 ve dev.)
16.Bkz. K.Marx - F.Engels. Werke, c . l , s.296.
17. K.Marx - F.Engels. Werke, c.26, s.257.

KAYNAK:
Pflicht der Vernunft -Das Spannungsfeld van Vernunft, Mensch und Geschichte, Hrsg. H.HtzG.Krber- K.H.Schneburg, Akademie- Verlag Berlin 1987.

hegel'in ahlk teorisi

gerd irrlitz
almancadan eviren: sargut ln

1. MODERN DNYANIN NYARGILI FADES OLARAK AHLKLILIK

Hegel, Estetik Dersinin giriinde, Kant'n ve Fichte'nin etik retiini, tamamen
burjuva-modern aa zg ahlk sorunsalnn ifadesi diye aklamaktadr. Ahlk,
basit bir erdem, bir tresellik deil; greve ynelik dnce ve yalnzca bu bilinten
doan eylemdir. Burjuva ann insannda yasa. kendi zddn, bencil karlarda ve
bu karlarn zerinde dnlmeyen nkoulsuziuu nedeniyle tutkular diye adlandrlan istek ve eilimlerde bulur. Eylem, "bir yandan yalnzca zgrce ykmlle inanma ve bir de zel iradenin, doal gdlerin, eilimlerin ve tutkularn yenilmesi sayesinde" vs.1 ahlk olur. Hegel, teorisinin temelinde Kant'n ve Fichte'nin
ahlk anlayn korumu; ancak, ahlk davran, insann genel toplumsal davran iinde snrl bir momente balamtr. Y'ine Hegel, transendental felsefenin "ahlk dnya gr"n, modern burjuva toplumuna zg sorunlarn stesinden gelmek isteyen bir. felsef teorinin tipik ve yetersiz bir aamas olarak eletirmektedir.
Ona gre ahlkllk, modern toplumun zgn bir karakteristiidir -ki. bu toplum,
kendi deyimiyle, bireylerin atomize olmas, burjuva ve yurtta diye ayrlmasyla belirgindir. "Giri Dersieri"nde. "Yunanllarn gze) yurtseverlii"nin byle bir paralanmay tanmadn bildirir.2 Bu yzden. Yunanllarn etik retisi, dnce etii
olmamtr, Sokrates'ten nceki Atinallar, ahlk deil, tresel insanlardr. 3 Ahlk bak, Hegel'e gre tamamen burjuva toplumunda oluturulmutur. Toplum burada ilk kez, kendiliinden gibi grnen egoist karlarn dsal gerekletirme alan
haline gelmektedir. Davrann bireysel kar aan toplumsal boyutu -bu meyanda;
bakasnn benim iin deil de, yine o bakas uruna dikkate alnmas; kendi btnlmn, bakalarnn nezdinde baarl olmam iin deil de, kendim uruna

i 48

Gerd Irrlitz

korunmas- ite bu boyut, znedeki sat icsellik alan dahilinde, bireyin fazladan hnerli dncesi olarak ortaya kmaktadr. Hegel ahlki burjuva bireyin, eyleminin
toplumsal karakterini dorudan ve bilinli tayin etmesinin imknszlnn (iki anlamda) belirtisi oiarak ele alyor. Bunlardan ilki, yerine getirilmesi gereken dsai grevlerden ibaret bir ktle olarak fetiletirilmitir. kincisi, modern olann antik olan
karsndaki ilerlemilii biiminde ortaya kar: bu ikinci anlamda, tek insan, zgr
karar oimas nenediyie eylemini kendi sorumluluu oiarak bilir. Transendental idealizmin etik retisi, eylemin bireysel ve total toplumsal momenti arasndaki ztl,
birevsei karlarla ahlk grevin atmas diye formle etmektedir. Bu elikinin
znenin ic dnyasnda yansmas, kiinin morai alann oluturur. Hegei, trnsendental etikte ahlk ilikinin mutlak toplumsal iliki haiinde saptanmasn eietiriken, bu etii ayn zamanda, burjuva toplumunun insannn morai bakmdan paralanmasnn forml oiarak da -bu paralanma asndan- eletirmektedir.
Tarih silsile, Hegei'in nesne.i " G e i s t " (Tin) dzenlemesine bir dereceye kadar uymutur: Hukuk-Roma. ahikllk-Ortaca ve burjuva toplumu, treseilik-merut devlete rgtlenmi burjuva toplumu. Hegei'in felsefesi, burjuva topiumunun bir aamasnn teorisi diye kabui edilmelidir; bu teori, tresel dnyann "atomizm"ini. onun
farkl unsurlarnn (hukuk, politika, ekonomi, sanat, din) organik bir sentezi olarak
orudan kaldrmaktadr. Bu, Antik dnyann Yenia ruhuyla yeniden kurulmasdr
grnste. Ahlkllk bu yzden, toplumsal durumun mutlak lei olarak Kant ve
Fichte'de sahip bulunduu ayrcalkl pozisyonundan uzaklamaktadr. Hegel, burjuva anlamda zgr bireyin ahlk bilinci tarafndan elde tutulan vicdan kararma dokunmam, ancak onu ackca, bireylerle toplum arasndaki noksan ilikinin dar ve
yetersiz alan haiinde snrlamtr. Hegel'in felsefesinde temsil etmek -ve de nceden hazrlanm olarak grmek- istedii, burjuva topiumunun yeni aamasdr. Bu
aama, politik olarak, mutlakiyetiiik ve liberalizm karsnda zgr sfatl yani meruti
monari; sosyal olarak da, feodal sistem ve burjuva toplumunun snf ayrlklarnn
zgr evrimi karsnda anayasal snf ve zmreler dzenidir. te bu dntrlm
burjuva dnyas, ahlk bak asn iinde tar, ancak esas olarak, soyut ahik
dncenin tesindeki davrana belirlenir. Yeni devlet, Hegel'e gre, toplumu gerek bir iktidarla rgtlemekte: bu arada, soylu ahlkllk. (Hegel. "ahlklln katksz ve irenlik zirveien"nden sz ediyor) sadece sonsuz bir grev olmaktan ileri
gidememekteair. reticilik asndan bir hayli etkili "Giri Dersleri" diyor ki: "Devlet. toplumu yalnzca hukuk ilikiler iinde tutmaz: ayrca, gerekten daha yksek
anlamda ahlk bir topluluk olarak, trelerde, eitimde, genel dnce ve eylem tarznda birlik domasn salar." 4
Ahlkllk ve tresellik ayrmyla Hegel, felsef dncedeki ahik biiminin tarih bakmdan anlalmasna doru nemli bir adm atmtr. Kendisi, ahlkll ampirik
gerek bireyle toplumun genel sreci arasndaki ayrln toplumsal durumunun ifadesi olarak kavramaktadr. Ahlkllk bir biimdir ve bu biim iinde birey, sosyai
btnle ilikili olmaktadr. te yandan bu, kapal kutu gibi olan ve reei anlamda
gerekletirilemeyen bir ilikidir. Hegel'e gre sz konusu iliki, bu nedenle Kant'ta
ulalamaz bir ideal olarak belirmektedir. Hegel, ahlkllk biiminde olan bireytoplum ilikisini, dier alardaki bu ilikiden ayryor.Kendiliinden-burjuva toplumun almas program, bu nedenie Hegel tarafndan, ahlklln treseiiikte almas oiarak da ifade edilmektedir. Sistemin dzenlenii, bu tarih anlay ve tarih
bir perspektifi, gelimemi haliyle iinde tamaktadr. Hegei'in ahlkllkla ilgili tariheletrici anlay, "Fenomenoloji"de (Ahlk Dnya Gr"nn eletirisi), en de-

Hegei'in Ahlk

Teorisi

149

rin haliyle gerekletirilmi olup, speklatif bir biimde unu ifade etmektedir: Toplumsal btnselliin gerek gizemi, insann pratiini, izole bireyin faaliyet biimi ve
ahlk haline getirmektedir. Yabanclatrlm genel balam, tarih dnyann btnsellii ilikisinde pratii, sadece bitmi nesnei yasalarn kullanm (teknik), ya da isel moral eylem olarak mmkn klmaktadr. eyletirimi btnsellik kavram, somut zne kavramn da bozmakta, dolaysyla pratik, nyargl ahlk biimi iinde
normatif kalmakta ve dtan geien bir ykmllk olarak belirmektedir. 102 tarihli
doal hukukla ilgili makeie, tek insann bilincindeki birey ve btnsellik ilikisinin
''biimsel kaytszi"n, snfn tresel doas, burjuva ya da zel kiinin, ilikilerdeki farklla deimez diye bakan treseilii" oiarak kaleme almaktadr. Hegel asndan ahlkllk, toplumsal szde ilikilerde saplanp kalm bir bilin biimidir. "Fenomenoloji", tek zneyle btnsellik arasndaki temel elikiyi, "gerek eylemin,
gerek olmayan aslna ynelik" ilikisi oiarak zl bir biimde formlletirmitir.
Bu da, besbelli ki, Marx'i hazrlayan bir tondur.""
Hegei'in ahlkla ilgili kendine zg ynelii, filozofun tarih perspektifinden ortaya kyor. Ahlk dnce, ancak btnde almas gereken bir bak as olarak
kabul edilmektedir. Bundan dolaydr ki. Kant ve Fichte've zg sorgulama, dncenin biimsel ltlerinden, mmkn oiduu kadar kamusal etkili eylemlerin ieriklerine doru kaydrlmaktadr: "znenin ne oiduu, onun eylemlerinin listesdir."
"Sadece istemenin defne dallar, hibir zaman yeillenmemi kuru yapraklardr." 0
Hegei, haddinden tazia younlukta ahlk dersi karmay, protestan ruhun iinde
bir eelenme olarak aa vurmakta: deyim yerindeyse, szde zor biiinebilirlik gerekesiyle, ahlk ykmll yerine getirmeyin vicdan yk olarak ihbar etmektedir.
Ahlk sorunsal, Hegel'in burjuva toplumunun aamalar konusundaki deiik anlay sayesinde, dier toplumsal alanlarn erevesine de sokulmu olmaktadr. Burada deinilmek istenen,uygulanm bilinli tresellik olarak zmresel-merut ve sivil
Bonapartizm'dir. Engeis yle bir noktaya iaret ediyor: Hegei'in "atii ya da tresellik retisi, hukuk felsefesidir ve . hukuu. 2. ahikll, 3. treseilii kapsar.
Burada biim, ne kadar idealistse, ierik de o kadar gerekidir. Ahlk'n yansra,
burada btn hukukun, ekonominin, politikann alanlar iin iindedir.'" Kant'n
temel etik sorunu, dorudan burjuva bireyin toplumsal birey durumuna vkseitilmesiydi. Hegei. bundan vazgemiyor. Yalnz, soyut ahlk dnce iindeki znenin, toplumsal dnyann (ailede, i ilikisinde, zmre dzeninde, devlette vs.) yesi
olarak nasl faal olduunu somut olarak gsteriyor. Dnce etiine kar olan btn polemii, ite bu noktaya dahildir. nsann ahlk kalitesi. Hegei iin, yalnz onun
dncesinde deil, ayrca ayn nemde -ki. Hegel bu noktaya ncelik veriyor- onun
eyleminin sonucunda da yatmaktadr.
Son olarak, "znelliin refleksiyon telsefesi"ne ynelik btn eletirisi de, yine
bu noktayla ilgilidir. Bu noktada Hegei, Kant'n etik retisine zg btn ana kavramlar ele alarak gstermitir ki, bu kavramlar, uygulanmaya kalkldnda, ztlarna doru zlmektedirler: bu tr bir ahlk dnya gr, "tamam dncesiz
elikilerden ibaret bir yuva" halindedir/ Hegel, bu eletirisini, "nanmak ve
Bilmek" (1802) balkt yazsnda ve zellikle "Fenomenoloji"nin ahlkllk konusunun "Tannmaz hale getirilme" balkl blmnde anlatmaktadr. Sz konusu
eletiri, ncelikle bireyin pratiinin dnce kavramndaki ahlkllkla balanmasna, katksz ykmlln biimciliine ve burada sonsuz bir btnlk olan znenesne birlii kavramndaki elikilere yneliktir.

150

Ger d frr/itz.

Kant'a gre, "ben. baka herhangi bir ey deil de, katksz grev yerine getirmenin biiincindeysem, ahlk bir eylem yapyorum; aslnda bu. eylem yapmyorum
demektir. Oysa ben, gerekten eyleme geerek baka bir eyin, mevcut olan bir gerekliin ve benim yaratmak istediim bir gerekliin bilincindeyim. Belli bir amacm
var ve belli bir grevi yerine getiriyorum." 9
2. TRANSENDENTAL ETI AAN LERLEMEDEK KAYIPLAR
Hegel'in yukardaki eletisi, Kant'n ar ahlk katl denilen retiyi savunmayp, daha ok znenin gerekleme aamalarn eksiksiz olarak grdn dikkate
almamaktadr. Kant, gnlk hayat iin becerikliliin teknik dsturlarn ve pragmatik erdemin aklllk dsturlarn ayrmtr. Bunlarn snrlarn ancak tresel emirler amakta ve -eilim olarak, dolaysyla, yaplmas istenen olarak- znenin eylemindeki tr karakterini belirlerler. Hegel'le Kant arasndaki asl fark, ayn sorunun
ayr zmnde yatmaktadr. Bu, toplumsal pratiin btnselliinin kavranmasyla, onun bireysel eylemde temsil ediliidir. Kant'n etii, bu ilikideki eilimi ak
tutmak ister; ve bunu, insann tf karakterinin saf irade halinde biimsellemesi pahasna yapar. Hegel. soruna, sz konusu balantdaki somut tarih karakteristii ayrntsyla aklamak zere yaklamaktadr. Ne var ki o, bu srada bireyi devlete -hem
de Karlsbad kararlarn alan ve Restorasyon dnemine giren devlete- uyumla birletirmekte; ayrca, insann gerek davrannda, znel dnce fazlaln, btn nesneisomut faaliyetlerin zerinden bertaraf etmektedir. Kant, ahlk kavramyla, znede
bulunan ve hibir nesnel otoriteye teslim edilemeyecek gerekli bir alan gstermek
istemitir. Hegel, Kant'n sorunu, devrim ncesinin tutuk zmyle, yni transendental anlamdaki ykmllkle alay eder. Ama ayn zamanda, Bonapartist bir dnr olarak, bu ykmll, politik emir biiminde yeniden retir.
Transendental etiin eletirisi, eylem etiine yneli ve etik sorgulamann -grece
biimde gereksiz kalncaya kadar- tahttan indirilmesi, hep Hegel'in yukardaki dncesinin tutarl sonulardr. Kant'taki anlamyla ahik'n almas, doa hukukuyla ilgili yazda, kendi-bilincinin yabanclamasnn ortadan kalkmasna ynelik
bir adm ve bu bilincin genel "Geist"a geii olarak anlatlmaktadr. 1 " "Fenomenoloji", bu dnceyi korumakta ve deyim uygunsa, kendi sistem taslanda yabanclam bilincin biimlenmesi olarak ahlklln atimas srecini, dorudan mutlak
" G e i s t " a geie yaklatrmaktadr. Burada (''Dnsel hayvan lemi", "Aydnlanmann gerei", "Mutlak zgrlk ve korku" blmlerinde), burjuva toplum ve devlet. ahlk karsnda gelimemilii daha ok olan biimlenmelerdir. Sonra Heidelberg ''Ansiklopedi"si ve Berlin " H u k u k Felsefesi", bu balanty deitirmi; moral, tpk burjuva toplum ve devlet gibi, nesnel "Geist"in iinde, ancak, onlarn nnde yer almtr. Herhangi bir devlet kuram iermeyen "Giri Dersieri"ndeyse, devlet, toplumu artk "daha st dzeyde ahlk bir topluluk" olarak ortaya koymaktadr. (Paragraf 45)
Hegei'in biimsel ykmll amasnn elikili bir karakteri vardr. Burjuva
hayat tarzyla devlet ynetimi mantnn etkisinden uzak ve bozulmam davran
dzlemi olarak aklla ahlkn talep karakteri, yani genel anlamda ykmllk, biimsellikle birlikte byk ide krlenmi olmaktadr. Eletirici bilincin vurgusu
olarak ahlkllk kaybolmakta ve sonra, Hegel'in Berlin dnemi iin programatik
aklamas durumundaki "Hukuk Felsefesi"nin nsznde hain darbelerle cezalan-

Hegei'in Ahlk

Teorisi

151

drlmaktadr. Hegel'in daha 1802'de Fichte'ye kar oian polemii, speklatif bakmdan tereddt uyandrcdr; Hegel burada, Fichte'nin sonsuz srete askya alnm ve hibir zaman gerekletirilemeyecek tre yasasn tartmaktadr. "Mutlak Geist"in biimleri olan din ve sanat, "gerekten reel ve mevcut" uzlama olarak belirtilmi; "yle ki, dnya aslnda yeniden kuruimu,... kurtulmutur ve bylece, ahlk dnya dzeninin idealinde... kasrgalar daha uysal, hastalk daha az acl" olmutur."
Hegel'in Jena'da dedii gibi, "an sarsntlarna kar, insan kendisinden yeniden vcuda getirmek zere " l 2 , paralanmlktan ve tresizlikten yola kan uzlatrc mutlak "Geist", " H u k u k Feisefesi"nin nsznde, ahlk uyarya kar son
derece otoriterdir. Halbuki, sz konusu uyar, kesinlikle piyetik (dinsel) bir riyakrlk ya da duygusal bir arkadalk klt olarak kalmak istememi; aksine, liberal mutlakiyetilik eletirisine bal ve Viyana Federal Akti'nin 13. maddesindeki anayasa
sznn yerine getirilmesinde srarl kalmtr. Mantksal olarak disiplin altna alnmam ahlk duygu, imdi "yrek lapas" haline gelmitir. Doru ve tresel oian,
artk devlet yasas ve kat grev olarak benimsenmemelidir; nk, znel duygu, polis kurallarna kar oiarak, "i treseiliin ve namuslu vicdann, zel kiiler arasndaki sevgi ve hukukun yokedilmesi", sonuta kamu dzeninin ve devlet yasalarnn
yklmas hedefini gtmektedir. ! j Ahlk duygu, ancak "ulusal onur duygusu" oiarak merudur; ve dncede hoa giden, ncelikle "hkmetin emirlerine kar boyun eme dncesi"dir. ("Giri Dersleri", Pa. 57) Bu, yurtseverlik, "devletin mutlak olduu bilincine" dayanyorsa, artk artc bir nokta olmamaldr. (G.De.,
Pa.56)
Biimsel dnct eliinden nesnel deer etiine yneli, zel kiiyle yurtta arasndaki gerilim srerken, benimseyici ve otoriter olmaktan baka trl gerekleemez;
nesnel idealizm, sz konusu gerilimi, oktan uzlalm olarak saklamak istemektedir. Yalnzca tarih-materyalist olarak alan nesnel sosyal davran ve iliki kavram, nesnel deerler, yani beili sosyal ilikiler etiini tayabilecek durumdadr. Bireyselliin ahlk adan kanlmaz sorunlar, yine bireyselliin sosyal faaliyet alannS
daki btnlyle ve vicdanla ilgili sorunlar, biimsei olmayan, nesnel-somut yneliler iindeki etik retisi dahilinde bastrlmayp, aksine, ancak burada gerek anlamda ifadesini bulmaktadr. Marx'n aklamasna gre, Hegel ahik'. devletin "boyun een momenti." olarak ortaya koymakla belli bir gerei dile getirmi -ve ideolojik oiarak da sslemitir. Bu gerek, "ahlkn znesi"nn "devletin znesi" olmasdr. "Byle bir ahik' art koan devlet", modern burjuva toplumunun yabanclam devletidir. Yine Marx'a gre, Hegei'in etik retisi, tarih bakmdan ortada
bulunan gereklii mutlaklatrmaktadr. 14
Ahlk merci oiarak birey, Hegei'de sank sandalyesinde bulunmaktadr. Bireyin
alanna den, kendini beenmilik, karclk ve bencilliktir. Ve sanki bunlarn hi
biri, tam da mutlak devletin ynetimindeki kiisel zgrln kt art ve bozuntusu deildir. Kendini beenmi olmayan kiinin ahlk diye Hegel'in rettii sadece udur: "Mesleinde sadakat ve boyun eme, ayn biimde kadere boyun eme ve
eyleminde kendini unutma. "(Gi.De., Pa. 45) Hegel'in, biimsel dnce etiinin elikilerine ynelttii gz kamatrc eletiri sonuta, Platon'un sofistlere ynelttii
eletirinin sk sk ortaya kan motiflerine gelip dayanmaktadr: Bireysellik, ayn zamanda keyflik anlamna gelmekte, tutku hiddetlenme olmakta, duygu da, mantk
d her ey gibi anari olmaktadr. Hegel'in ahlka bak, somut znenin ve onun
sadece bir akl fonksiyonu olmayan irade kararnn duygusal temeli karsnda zaten
1

152

Gerd Irrlitz

fazla hassas deildir. Bundan baka, ince bir ikiyzllk diye karalad iseilik ve
vicdan azab kltrne kar da phe ve gvensizlik duymaktadr. Hegei ahlk',
birincil oiarak. devlet ynetme sanatnn biimi olarak grmektedir, onun iin, devlet ynetme sanatnn skntl olabilecei, ama buna da izinli olmadn bildii noktadr ahlk. Hegei'in baknda, zgrle ulamakla ykml zne deil, devlet yer
almaktadr, devletin "manttksailmn mimarsi" ve "iinde her kiinin kemer, dayanak ve destek olduu l kesinlii" yer almaktadr. 15 Nesnel biim dnyasnn
yntemce durgunluundan yana duyulan heyecan ve znel iradenin huzursuzluu karsndaki antipati. Hegel'in dncesini beiirier. Antik dnyann doiaysz treseliiine duyulan iik zlem, hukuk felsefesinde (bu sefer tamamen ask bir yzle ) yeniden
grlmektedir. (Sz konusu tresellikte birey, yalnzca yurtta olarak zel mlkiyet
sahibi olabilmekte; halbuki burjuva toplumunda, zei mlkiyet sahibi birey, kendinden yurtta olarak vazgemektedir.) Hegei'in Bern aratrmalarndaki ahlk Helenizm de, kiisel ve politik ahlkn dolaysz uyumu idealiyle beraber yine hukuk felsefesinde yeniden ortaya kmaktadr. Bu durumda her kii, kendi zmresine ve kiisei ilikilerine nasi bir emir verildiinin farkndadr. Ahlkllk da. kiiye sunulan
grevleri kavramaktr.
Hegei'in toplumsal tresellik mimarisi dahilindeki bir etie geii, tarih adan,
Kant'taki yneliin gelitirilmesidir. Bu gelime, ahlk davrann farkl dzlemlerinin diyalektik yaplanmas ynndedir. Kant'n sistematii, ampirik gerek davran tarih srecin btnseiliiyle birlikte ortaya kovmakt; Hegei bunu, sistem rgs
haiinde biimlendirmitir.Bu srada, ahlk tlemeyi tarih kavramndan, Kant'a
gre daha gl bir biimde syrmaktadr.
Dolaysz bireyin toplumsal birey olmasnn yntemsel gelimesi, Kant'n etiindeki ana konudur. Hegel. bundan vazgemez. Kant, tam olarak gelimi zneyi, transendental snri dnce biimi iinde ifade etmi ve birincil ahlk zne diye saptamtr. Bu dnce biiminin uzaklatrlmas Hegel'de, ahlklln tahttan indirilisiyle biriikte. bireyin btn karsndaki sorumluluunun kaldrlmasna yol aacaktr. O zaman ayakta kalan, Kant'taki kat grev bamlldr ve kendi kendini akl
yoluyla disiplin altna alma anlamndaki ahlktr. Ne var ki. imdi grev, dzenin
ayakta tutulmas olmaktadr. Bu noktada Hegel'in etii, yalnzca sahte bir KantIk'tr. Marx buna, Hegei'in "eletirici olmayan pozitivizmi" ve "deneyime dayal
mevcut bilginin felsefi olarak zlmesi ve yeniden kurulmas" demitir. 16

3.AHLK ZNENN ELETIRS-AHLK ALANIN DYALEKT

Kant, etiinin ana temas olan dorudan bireyin toplumsal birey halinde gelimesiyle, toplumdaki farkl yaama ve bilin biimleriyle ilgili metafizii arasnda bir
iliki kurmamt. "Somut Geist"n metafizik tasla, onun etiinin yan sra, basit
bir gerek olarak kalmt. Hegel'in yapt, btn "nesnel" ve "mutlak Geist biimieri"ni, dorudaniktan toplumsal zneye doru gelimenin genetik srecine sokmak olmutur. Sz konusu gei, ancak bylelikle gerek bir sre haiine gelmektedir ve ayn zamanda, toplumsal bakmdan somutlamaktadr. Kant etiinin ad geen ana sorunu ve onun Hegei tarafndan srdrl, tresellik sorunlarnn gelimesindeki diyalektik aklama ynteminin temelini oluturur. Kant, ahlk eylemi,
birbirine kart momentlerin birlii oiarak vurgulamtr. Ayn biimde, birbirine kart
belirlemeler olarak hukuk, ahlk ve din arasndaki ilikiyi de vurgular. Hegel, Kant'n
bu ilerici teorik eilimini devam ettirir ve toplumsal dnyann, ztlklarn birlii oia-

Hegei'in

Ahlk

Teorisi 154

rak anlalmasn, bilinli yntem ilkesi haline ykseltmek ister.-Bu srada Hegel'in
teorisinin gerekilii, bireysel davrantaki ve toplumsal hayat biimleri arasndaki
gerek elikilerin ortaya karlmasyla her zaman ilikili olmaktadr. Btnde ar
basan speklatif uzlama, her para arasnda, sisteme dayanak olacak bir birlik yaratma abasna dayanr. nsann iinde bulunduu ahlk iliki, Hegel iin, yalnzca
tek tek kiilerin ilikisidir. O, bireyi, baka bireylerle olan ahlk iliki balamnda,
duyan bir zne oiarak grr daha ok. Burada Hegel eudaimonizmi (mutluluu, her
trl eylemin hedefi gren ve buna yalnzca ahlk davranla ulalacana inanan
felsefi anlay nj olduu kadar, pratik denen dugular (sevin, umut, korku) ve zel
ahlk diye adlandrlan duygular (utanma, pimanlk) da reddetmektedir. Ancak,
zne asl olmas gereken sosyal iliki iinde bulunmamaktadr; nk, hukuk, din
ve tresei ierik, Hegel'e gre duygu deildir. Hegel, tm ahlk alan, dolayszlk,
yani bireyin toplumsal btnle uygun dmeyen balant alan olarak grmektedir.
Hegel, toplumsal hayatn ve onun tarih hareketinin, ahlk kategorilerle ilgisi olmadn syler. te Hegei asl bu noktadn yola karak. Kant tarafndan formle edilmi
ahlk talebini, Kant'n insan trnn tarihliini onun ahlkllnda kavrayn yarglamaktadr. Hegel asndan ahlk sorunsal, bireyin doru anlalm mecut dzene uymasna ve onun doal grevlerine indirgenmek durumundadr. Bunu, bu kadar bytmeye gerek var mdr? alara gebe yce duygular, 1/89'da vard; 1792'de,
yani Jakobenierin iktidar ylnda bunlar yokoldu. Peki, 1789'da hakl myd bu duygular? Bu sradaki ahlk galeyan, tam da byk devrimin illzyon yan deil miydi? Hegei devrimi, yce duygular iin uygun bir ortam olmayan Napolvon dneminde, yani biti noktasnda benimsemektedir yalnzca. Grne gre. onsuz hibir tarih olayn domad tutkuyu, burada bulmutur: "Tutku olmadan, byk hibir
ey yaratlmamtr ve bu, gelecekte de byle olacaktr. "("Ansikolpedi", Pa. 474)
Oysa, Hegel'e gre byle bir dourucu tutku oiarak duygu, ahlk erevenin dnda kalmaktadr. Tarih bakmdan etkin bireyleri harekete getirmi olan, ahlk motiflerin dnda her eydir. Hegel'in burada ileriye gtrc g olarak grd egemenin tavr, iktidar bilinci ve komutay elinde tutma zevkidir. Ahlk kavramlar
bu tr bireylere uygulamaya, tarihi oda hizmetisinin gzyle yarglamak adn verir.
ncelikle duygunun belirledii bireyin eletirisi olarak yrtt ahlkllk eletirisi srasnda, bir muhsabe sekreterinin arbal olu olan Hegel'in kafasnda, eitli bak alar birlemektedir. Kendisi, Alman Ulusunun Kutsal Roma mparatorluu'nun devletlerinde aama aama gelien felaketleri, soukkanl bir merakla saptam ve imparatorluun sonunun geldiini, herhangi bir illzyona dmeden grmtr. Bu nedenle, Alman genliinin Napolvon'a kar savalarn etkisiyle ok gl
bir duygu patlamas tayan tarih cokusu Hegel iin, daha romantik bir bakaldryd; ve szde cumhuriyetilerin bu bakaldrs, Alman prenslerini yeniden tahta
karmay hedefliyordu. Buna bir de. Jahn'n evresinde toplanm Jimnastikilerin, Cermen ormanlarndan ykselen ve ar Alman milliyetiliine dayal dnce
tarzlarm eklemek gerekir. Bu insanlar, taraya zg darkafail stilize etmiler ve
tarih cesaret haline getirmilerdi. Hegel'in 1789 ve 1813'n duygusal talepleriyle tarih sonulan arasndaki uurumu gren berrak bak, -hemen 1815'de, "gereklemesi gereken kurtuluumuz"dan sz etmesine ramen, -duyan zneden yana pein
bir dnceye sahip olmasn engellemiti. Olaylara katlanlarn lksel fedakrlyla tarih bileke arasndaki eitsizliin verdii teslimiyet, Hegel'e unu gsterdi:
Ahlkllk, tarih sahnesinde gayr cidd olmakta ve hemen hemen aptalca bir hilekrln, ya da en iyi durumda, kendi kendini aldatmann yaknnda bulunmaktadr.

154

Gerd Irrlitz

Ahlk'n ve ahlk propagandasnn ideolojik karakteri, Hegel tarafndan anlalmtr.

Burada Hegel'in romantik znellii reddetmesi, bir baka bak asdr. Farkl tarih
perspektifle romantikler, somut zneyle (bu, ou kez dorudan ve duygulu bireydi)
ok blml nesnel tarih surecinin birliinde srarl olmulard. Bu, abuk geip giden romantik ironi iinde, faaliyet biimleriyle oynayan bireyin tanmaz hale getirilerek yceltilmesiydi. Almanya'daki durumun gittike younlamas ve Kutsal ttifak sistemindeki (aratrlmaktan ok umut edilmi) yenileme imknlarnn tasfiye
edilmesi sonucunda, anlan birlik, ancak tarih dnyann artan mitletirilmesiyle olutu. zne, inancn deitirme ve aklndan vazgeme pahasna da olsa, duygularnda
srar etti. Hegei, bu tr ahlk zneyi, gericiliin programn renklendirecek yanl
yola sapm olarak deerlendirmitir. Brne ve Heine'nin 20'li yllarda daha ykselen liberal seslerini Hegel, kendisinin mahkm ettii romantik znellikle kartrm
ve ahlak dersi veren zgrlk takmnn inanlmazl diye karalam. Devrimin Bonapartist sonucuna tamamen bal Hegel'e, tarih yapc oiarak ahlk zneye dn
pheli grnmtr .Hegel Rousseau'nun"bir doa mutluluunun bayatlam saykl a m a s n ve Kant'n "grev"ini reddederken, almas gereken dorudan znenin
alan dedii ahlklln eletirisini teorik oiarak tekrarlyordu. ("Ansiklopedi", Pa.
475) Hegel iin nemli olan, tarihin mantkl ilerleyiinde srar etmek, nesnel olayn
ve gereklerin mimarsine ynelmek ve bir de, somut ahlk bireye ait motifler dzlemine. illzyonlar ve otorite kart huzursuzluk dnyas diye kar kmaktr.
Hegei'in ahlk zne eletirisinin temelinde, 1789'dan I815'e kadar olan devrim
dnemindeki ve sonrasndaki tarih durumun kendisi tarafndan btnyle deerlendirilii yatmaktadr. Hegel iin bu durum, znel, nesnel ve mutlak "Geist"n biimlerindeki ztlklar, speklatif tarzda uyuma sokan sistem yapsn zorunlu klmtr. znenin somut olduu, honutsuz olduu ve devlet mimarsi iinde uyum salamak uruna, ar heyecan iinde muhtemelen zeksndan vazgeebilecei bir yerde, yani nesnel "Geist"ta ahlk aa bir mercidir. Eletirici bilinten vazgeebilme
kukusu iinde Hegel, ahlk byk lde paralamaktadr. Ayn zamanda, geri
kalan baz ilgin noktalar vardr ki, buralarda, "Geist"in alanlar arasndaki ve moral alanndaki elikiler keskinliini kaybetmedii iin, gerek diyalektik gzle grlr durumdadr. Bu konuda en ilgin nokta, Hegel'in grevlerin arpmas kavramdr. Dorucian bireyin toplumsal birey haline ykselmesi, elikilerin birlii olarak aklanmaktadr. Genel hedefi, yararl diye benimsemek zorunda olan birey, nesnel
ahlk son hedefin karsnda, eitli karlar ve amalaryla birlikte bulunmaktadr. Halbuki bu grev, "baz yararl olan ve farkll diyalektik adan birbirine kart
olmas nedeniyle arpan eitli grevler"den ibaret bir btn biiminde belirir. "zn e " , iinde birbirine kart grevlerin mutlaklnn, ya da iyinin trlerinin oluturulduu, bir baka deyile, bunlarn iptal edilip, ama her seferinde yeniden konduu
"diyalektik olmaldr." 17 Hegel, ahlk eylemi ve dorudania toplumsal znenin birliini, gerekletirilmi eliki oiarak anlyor. Ahlk olann, znel zgllk biimindeki irade olduunu syleyen Hegel, ahlk sorunsaln, sistemden yola karak deerlendirmese bile, bu alan, "tmei eliki" olarak ortaya koymaktadr. Kendisi,
" H u k u k Felsefesi "nde, sz konusu eiikililiin toplumsal grnm biimlerini tartmaktadr. Bunlar, ikiyzllk, kinizm ve probabilizm denilen ihtimalcilik olup,
bencil eylemlerin (rnein, katolikliin teolojik otoriteleri araclyla) yzeysel savunulmasdr. Hegel'deki ahlk bakmdan kt kavram, bencil ve karc znenin
derinliklerine k tutan nemli bir dnce asn iermektedir. Kt olann kk
udur: "Bana dnk olarak benim iin ben, eylemimin dsailna kar, zel bir

Hegei'in Ahlk

Teorisi

156

varlm." 1 8 Bu, yce olan, yani kiiyi, eitli eylemler imkn oiarak anlamak durumudur; kii, sz konusu eylemler iinde kendinden vazgeebildii gibi, bunlardan,
kendini yeniden kazanabilir. Bunun iinde, insann, iyi olan kendi eylemi oiarak yerine getirebilme ve yerine getirmesi gerekli talebi de yer almaktadr. 19 " H u k u k Felsefesi "nde ahlkllkla ilgili fasln nc blmnde ("yi olan ve Vicdan" balkl
bu blm, "Ansiklopedi"nin ahlkla ilgili "yi Olan ve Kt O l a n " blmne uygun dyor) Hegel, burjuva znenin ahlk sofizminin eitli biimlerini, derin bir
gerekilikle amaktadr. Buna gre, modern znenin zgr isellii. Antik znede
olduu gibi, ok belirli detler ve anlaylar tarafndan snrlanm deildir; bu isellik Hegel'in "dpedz biimsel znellik" dedii vicdan, her zaman "kty dnmeye hazr o l m a " yetenei olarak retir. (Pa. 139) Hegei, her ada tarih bir grecelikle yeniden oluan ahlk bakmdan kty, yine tarih bir sonu olarak anlar.
Yani kt, bireyle toplumsal beraberliin balangtaki birliinin farkllama sreci
olarak ortaya kmaktadr. Baka bir deyile, ahlk bakmdan kt, tarih gelimenin ve gelimi bireye dayanan toplumun yeniden retilmesinin bir unsurudur.
Hegel'in ahlk teorisinin en derin noktas, ite bu tarih anlay iinde yatmaktadr. Yine burada, onun etik dncesi, tarih materyalizmin etik retisinin dorudan kayna olmaktadr. Friedrich Engels, Feuerbach karsnda Hegel'in derinliini vurgulam ve onun, Hegei'in "ahlk bakmdan kt olann tarih rol"yle ilgili
kavrayn anlamadn sylemitir."0 Hegel, iradenin iellii"nin zorunlu douunu,
burjuva andaki ok nemli bir gelime olarak gstermekte ve bu isellii, ayn zamanda kt olan diye aklamaktadr. Kt olan, tarih bir rndr. Sz konusu, "kt olann zorunluluu"nu grmektir; her defasnda mevcut hayat biimlerinden kendini syrp
kurtaran "tek znenin, sadece ve tamamen kendisi olarak" tad kt olann sorumluluunu kavramaktr. (Pa. 139)
Hegel'in btn bu anlay, Kant'n ztlarn birlii olan irade diyalektiinin tarih bakmdan derinlik kazanmasdr. Bundan baka Hegel, "bu znelliin ana biimieri"ni, "ahlk bak asndaki znelliin en st ucu"nu, "amzda kt oian" diye ortaya koyar.
Ve bu noktada unlar grmektedir: kiyzllk ("kt vicdanla eylem yapma") ahlk
sofizm (bencil davran iin uygun nedenler bulmak), iyi niyetin biimsei kaytszl (ama,
her arac kutsal klar), pheciliin ahlk kinizmi (doru olan bulup karmak, mmkn deildir ve o, sorumluluun dndadr); ayrca, Hegel'in deyiiyle, ironinin kendini
beenmilii ve sorumsuzluu -ki bununla, sadece kendi uruna yaplan entelektelliin
belli anlamda fetiletiriimesini hedef almaktadr. (Bu da, her zaman F.Schlegel rneindeki keskinlikle olmutur; nk Hegel, romantik hareketi, bireyin tarih sreten ekilmesinin ifadesi ve burjuva ana zg krizin saptanmas oiarak anlamtr.)
Hegel, etik dncesinin bu gereki ve eletirici blmnde, Kant'a ok yakndr. Kant'n, insann akl iradesine ynelik etik retisindeki temel dnceyi yle aklayabiliriz:
Kant, bireyin ahlk kararn durdurabilecek ya da en azndan bundan saptrabilecek (nedenlerden, hayat artlarndan, ksm sorumluluktan ve anlaytan ibaret) btn bir binay, u dnceyle kertmektedir: Artk Antik anlamda bir sua karma yoktur; nk
insan, kendi akl nedeniyle, neyin doru, neyin yanl olduunu ok iyi bilir; bunu yapmyorsa, istemedii iindir. Burjuva bireyin ahlk elikilerinin Hegel tarafndan ok etkileyici biimde gelitirilmesiyle, Kant'n "Erdem retisinin Metafizik Baiag Nedenleri"nin grevlerle ilgili her blmden sonra tartlan, "kl krk yaran (kazuistik) sorular"! arasnda bir akrabalk vardr. Bu balamda Hegei, speklasyondan son derece uzak
u forml getirmitir: "Ancak yasa eylemde bulunmaz; eylem yapan, yalnzca gerek
insandr." 21 Burjuva toplumun ahlk yaps, Hegel tarafndan -etiinin speklatif

156

Gerd Irrlitz

biimde uzlatrc karakterinin aksine- esasta elikili diye aklanmaktadr.

4. SSTEM NCES DNEMN (1793/98) ETK DNCESNDEN SEMELER.
SOMUT ZNENN YABANCILAMASI
Hegel'in iik elyazmalar, sistematik eserlerininkinden ok farkl bir ahlk anlay
gsterir. Bunlar, daha ok, gzel ve duvarl bir fragman metin oian "Haik Dini ve
Hristiyanlk" (tahminen, Tbingen'deki son vi olan 1793'de yazlmtr), "Hristiyan Dininin Pozitiflii" (Bern. 1795/96) ve Hristiyanln Ruhu ve Kaderi"nin
elyazmasdr (Frankfurt, 1798). Bunlar, "nanmak ve Bilmek" (1802) balkl yaznn, diyalektik ve tarih deneyimin gc asndan gerek ncleridirler; bu g, an eletirisi ve yeni dnemin, yeni ruhtan kaynaklanan panteist mjdesinden ibaret
bir zdr.-Sonra "Geist'n Fenomenolojisi" (1807), dier birok alanda olduu gibi, Hegel'in etik dncesinde de balayan bir deneme anlamndadr; bu deneme,
tarih gerek srelerin stste gelmesiyle ilk din ve kltr tarihi aratrmalarnn,
yine tarih asndan gzden geirilmelerinin salad olaanst sonulan, speklatif bir biim dnyasnn mantksal oluumuyla sistematik bir tarzda balamak ister.
Burada ilk el yazmalarn ancak ksaca eie alabileceimiz iin, onlarn tmne, maalesef ayn anda ve bir btn oiarak deinmek zorundayz.
Hegel'in dncesinin dorudan kaynaklar, bir yanda Kant'n ve Fichte'nin din
teorisi ve pratik felsetesiyle.Hristiyan dininin Aydnianmac ahik yorumudur."Haik
Dini ve Hristiyanlk", ok ak olarak Fichte'nin "Btn Kutsal Bildirimleri Eletirme Denemesi"nden (1792) ve Mendelsohn'un "Kuds"nden (1783) yararlanmtr.
te yandan gen Hegei. panteist gelenee dayanmaktadr (Leipniz, Shaftesbury, Rousseau. Herder, Goethe, Hemsterhuis). Bu dnrlerin dinamik bir doa kavramyla
balantl, geni din ve uygarlk eletirilerinden Tbingenli dostlar (Hlderlin, Schelling
ve Hegel), mutlu bir geiecek ieren (uyandrc ilev tayan insanlara zg) cokularn almlardr. Tbingen'den Hlderlin'in byk eylemlere ynelik aryla bantl olarak Hegel'in aibmne yazd "semboi", Hen Kai pan'dr ("Bir ve herey"n.). Sonra Schiller'in "nsann Estetik Eitimi zerine" balkl mektuplar (1795),
Hegel'in ilk eiyazmaiartndaki teorik ereve iin, dolaysz ilham kayna olmulardr. (Hlderlin'in, Schiller'e kar duyduu tutkulu sayg nldr; Hegel Scheiling'e,
ilk blmlerinin yaynlanmasndan hemen sonra, Schiller'in "Mektuplar"nn bir aheser olduunu sylemitir.)" Bu mektuplarn konusu, insan "Karakterin(in)
btnsellii" ve onun, birlik iinde bulunan duyumsai-mantk doasdr. Mutlakiyeti feodal devlet ve arkasndan burjuva toplumun i blm ve meta retimi, insan "mekanik bir hayatn cansz paralan" haiinde blmektedir. Aydnlanma'nn teolojisi, devlet ve hukuk retisi gibi etik retisi de Schiiier asndan, dnsel bir
biimdir; ve bu biim iinde burjuva toplumun insan, paralanm dnyaya yerletirilmektedir. Devlet, uyum iindeki znenin yeniden oluturulmas imkn olarak
kesinlikle reddedilmekte; imtiyazllar va halk arasnda yapt kendine zg bir snf
aynmyla, temelde feodal toplumu aydnlanm dnya diye sunan soylu-feodai Aydnlanma'ya eletirici bir aiayla baklmaktadr.
Hegel'in ille elyazmaiarnn, Schiller'in ana dncelerinin etkisi altnda yazld
aktr. sa, Hegel asndan, "insan kendi btnl iinde yeniden retmek isteyen bir kii" olarak, bir tema anlamna gelmektedir; bu balamda ncelikle sz konusu olan insann, greve duyulan saygyla, eilimlerin arzusu arasndaki elikiden
kurtarlmasdr. 23 Hegel'de, "aydnlanm" mutiakiyeti deviete ynelik ayn ele-

Hegei'in Ahlk

Teorisi

157

tiriyi ve aristokrasi karsnda duyulan derin antipatiyi okuyoruz. Kurumlam bir

byk burjuva-teodai hareket olarak hkmeden gcn denetimindeki Aydnlanma'nn
reddedilii, Hegel'i, din tarihiyle ilgili aratrmalara yneltmitir. nk,yeni kltrn gerekletirilmesine bal sorunlar, bu biim iinde, tm toplumun ve nesnel tarih srelerin sorunlar oiarak kavranabilmitir.
90'l yllarda Aydnlanma'nn gereklemesiyle ilgili olarak kapsaml toplumsal ve
tarih yneliler iinde ortaya konan sorunsal, klasik burjuva dnya grnn yeni
bir devresine yol amtr; bu devre, Aydnianma'y aan nesnei idealizmdir. Bylece ahlk sorunsal, entelektelletirilmi ve burjuva anlamda olgunlam duyumsallk karsnda, gl bir pozisyon deiikliine uramtr; te yandan, ahlk sorunsal,ngiliz eudaimonizminin etkisi altnda,(Garve, Feder. Engel, Mendelssohn gibi)
Alman Aydnlanmaclarnda, bu duyumsalln damgasn tamtr. Somut insann
toplumsal varla doru gelimesi sorunu, burjuva-eletirici anlamda daha Schiller
tarafndan ortaya atlmt; Schiller eletirisi , "ilkelerimizin (ten) katlna ve
"duyumlarmzn ve mantmzn bencllii"ne kar yneltmektedir. Schiller. duygular krelterek karakteri gvence altna almak isteyen Aydnlanmac pedagojiyle
sert bir biimde hesaplamaktadr. Schiler'in isel ve dsal(btnienmi, "parlatlm") insan kar karya getirmesi, Hegel'in znel ve nesnel dinle ahik' karlatrmasnda yeniden ortaya kmaktadr. Bu karlatrma, toplumsal artlarn pozitiflii sorununun ve Hegel'in ilk elyazmaiarnn ana sorunu olan bu pozitifliin almasnn temelini oluturmaktadr. Schiiler, sanat lemini, paralanm dnyann almas olarak dnmt. Sonra Hegel, Jena dneminde. Scheiling'in ve kendisinin
mutlak olann zneiliiyie ilgili speklatif felsefesini bu alana oturtmutur. Bern'de
ve Frankfurt'ta Hegei. Schiller'in estetik -ahlk ak kavramn, sonsuza kadar farkilaan hayatn tresel uyumunun ifadesi olarak gzellii izlemitir. Schiller'in "estetik anlamda kltr edinme merak" zerine sylediini Hegel, dorudan tarih anlamda etkili bir kltr alan olan din inan alannda bulmak istemitir. Schiller, bu
kltr edinme merakn, "insan btn iliki engellerinden zen ve onu, hem fizik
hem de ahlk aniamda zorunluluk adna ne varsa, hepsinden kutaran" 2 4 diye tarif
etmektedir. Gen Hegel'in, pozitifliin kaldrlmas ve "karakterin btnsellii"nin
yenilenmesisorunununiine soktuu estetik-din ifte biimi,onun sistematik dncesinin ilk grnm olan "nanmak ve Bilmek" (1802) yazsndan "Geist' n Fenomenolojisi"nin kompozisyonuna kadar izlemek mmkndr. Merut monarik
devletin ve burjuva toplumun ekonomik alannn i dzeni (Heideiberg ".Ansiklopedi"
sinin 1807'de ve Berlin " H u k u k Felsefesi"nin 1821'de belirttii gibi. "ihtiyalar sistemi"nin i dzeni; 1802 tarihli doa hukuku yazs, bu alanlar, genlik el yazmalarn ve Schiller'i hatrlatrcasna, "tresel alandaki trajedi" diye ifade etmektedir)
-ite bu i dzen, sistematik olgunlamay ve bireyin ahlkllnn, speklatif "Geist"in kutsad mevcut dzenle uyuma sokulmasn salamtr. Balangta Hegei'de, Bruno ve Shaftesbury tarafndan temellendirildiinden beri eitli tarzda zenginletirilmi olan estetik panteizmin etii vard. Bu etiin, tarih ve diyalektik zle nfuz edii, gen Hegei'de din ve ideoloji tarihiyle ilgili sorularn ele alnnda dile gelmitir. 26 yandayken Hegei'in Hlderlin'e yazd iir, -arkadann etkisi altndadnemin sorununun ortaya konuunun Romantik anlaya oian yaknln gstermektedir: "Minnt sana, sen ey benim kurtarcm gece! -beyaz bir sis tlyle kuatyor ay, uzak tepelerin belirsiz snrlarn..." 25 Felsef inan, eski Yunan'a zg bir
dindarlk olarak biimlendirilmi panteizmdir; bunu karlayacak organsa, aresiz
kalan sz deildir- "fantezi yaklatryor duyuma sonsuzu?". Yeni dnemde, tanr-

158

Gerd Irrlitz

dnya sarholuunun a, Hegel'e gre, ii bo szck ynlar ve sofistlerin safsatalar altnda batmtr.Gen kuak,panteist inanc sinesindeki kutsal yerde koruyacaktr; "kendini yalnzca zgr geree adamak ve dnceyle duyguyu kurala sokan dzenle asla, asla bar yapmamak" inancdr bu."6 Panteist inan ve buna bal
olarak, topluma kar zgr doavla birleen, engellerini ykan zgr kiinin militan
program, Hegei'in ilk elyazmalarnda tekrar tekrar ortaya kar. Bu iki nokta, onun
ahlk anlaynn temel ierii olmutur.
"Halk Dini ve Hristiyanlk", pozitif ve kurallarla donup kalm dinle, znel, yani ahlk asndan etkili halk dini arasndaki ztl, gl bir duygusal tonla anlatmaktadr. Haik dini dncesi, toplumun cumhuriyeti anlamda yenilenmesiyle (bencil
zel kiinin ortadan kaldrlmas, kamusal olanla zei olannn kaynatrlmas) bir
balam iinde bulunmaktadr. Ancak, bu yenilenme, Hegel tarafndan politik bir
program olarak deil de, sadece dini-ahlk bir anlay olarak aklanmtr. Ahlk
sorunsal, kltrn pozitifliinin eletirilmesi erevesinde ortaya atlmaktadr. Pozitifliin eletirisi, feodal mutlakivetilie ve varolan toplumda yerleen byk
burjuva-feodal Aydnlanma'va kar ynelmitir. Schelling ve Hegel. birbirlerine yazdklar mektuplarda, kilisedeki banazlarn bile mantk ikiyzll yaptn ve eski batl inanlarla Kant'a zg yorumlar arasnda dnsel balar kurulduunu bildirirler. Aydnianma'nn eletirisinin gen kuak iin gncel olan bu halinde din, duygu, ahlk ve anlk. Aydnlanma, banazlk kar karya gelmektedir. Drst, cokulu (ama kendine ynelik olmayan) sevgi tayan, duyan somut insan adna, "kat
dnceli kiilere", "ellerinden din ve ahlk cetveli eksik olmayan kimselere" kar,
"beeri duygunun kutsal ve hassas rgs" karlmaktadr." 7 Pozitifleen artlar
yok edilmeli, fanteziye, yree, duyumsalla, gzel ve iyi olan btn duygulara geri
dnlerek, insann yabanclamas almaldr. Gerekten Hegei'in Tbingen'deki son
ylnda harcad aba, bu ynde olmu ve kendisi, Romantik dnm hi bir zaman dlamamtr. Bunlar, 90'l yllarda Almanya'nn dnce hayatna girmeye balayan kuan temel istekleridir. Byle bir heyecanl kiilik ahlkna Rousseau'ya zg
dnceler kart gibi, sadece sonsuz sanat rnekleri peinde komayan ve duygusal yan n planda bir Antik dnem saygs da ayn zamanda dahil olmaktadr. Hlderlin'in "Hyperion"u ve "Empedokles"i, bu atmosferin birer ifadesidir. Yalnz dikkat edilmesi gereKen bir nokta vardr: Hegel'in, Hlderlin'in ve Scheiling'in Kant'in doru anlalan ruhuyla ilgili oiarak btn dndkleri, bir nceki kuan
Aydnianmaciar tarafndan (Tbingen'li iki teolog Storr ve Flatt, Beriin'li edebiyat
eletirmeni Nicolai vs.) Kant kart olarak grlmtr.
Hlderlin'in gen Hegel'i bir hayli etkiledii kabul edilmelidir. Felsef fragmanlarnda Hegel'in, Kant'n zgrlk yasasndan, duyan somut zneye doru yol ald
belli olmaktadr. Bu arada, hayat kavram merkez bir rol stlenmekte, din,faal topluluklarn gndelik ve mekanik olmayan ba anlamnda gelitirilmekte ve bir zorunlu ihtiya olmann tesinde, daha st dzeyde lksel bir balam oluturmakta;
toplumun hayatnda bir felaket yaylmaya balamsa, sz konusu balam, pozitif
hale gelmektedir. "Din zerine" balkl yaz tasla, dini, manev hayatn zorunlu
somut tasavvuru olarak gelitirmekte, ancak, bu, yalnzca anlk tarafndan soyut olarak dnlebilen hayat olmamaktadr. Aydnlanmaclarn "kibirli ahlk" ve feodal etiket, sonsuz hayatn ilikileriyle eliki iinde bulunmaktadr. 2 8
Hegel, Hristiyanln bir ahlk dini olduunu vurgulam, ancak onun gizemlerinin mantk araclyla ortadan kaldrlmamas gerektiini sylemitir. 29 Bylece
Kant. 23 yan btn cokusuyla dolu Hegel asndan, ilgin ve son derece gerek bir

Hegei'in

Ahlk

Teorisi 160

ncller silsilesine dahildir. rnein Hegei, tpk Spinoza, Shaftesbury, Rousseau ve Kant
gibi, ahlkn mantk tartmalarndan elde edilemeyeceini, ahlkllk idesinin yalnzca
insann kendi iinden gelitirilmesi gerektiini syler.' 0 u satrlar, Hegei'deki Rousseau birikimini ortaya koymaktadr: Kendisinin "doaya bamll"n anlad zaman, insann yrei, nesnel bir gzellik yanstacaktr; bu srada kii, bir de unu kavramaidr: "Politik ve burjuva ilikilerimizin gereklemesi, hayat tarzndaki ve zenginiiklerdeki eitsizlik", sadece her eit sefaleti ve bu sefalet karsndaki hassasiyeti arttrr. 31
Duyan somut zne kavramnn, Hegel'in ilk teolojik-ahlk dncelerinde ne gibi bir ilevi vardr? Bu kavram ona, an eletirisine ynelik eitli konularn sistematik bir btnle sokmada temel olmutur. Duygusal zne kavramndan yola karak bir yabanclatrma teorisi gelitirmi ve bununia, dinin antropolojik anlamda
erevelenmesinin ilk admlarn atmtr; ayrca, Kant'n teorisinden hareket edip,
esasta bu teorinin ufkunu aabilmitir. Ahlk idesinin akldan alnmas gerektiini
syleyen Hegel'e gre, akln kayna dsal bir nesneyse, o zaman pozitif bir ahlk;
ahlkn nesnesi bizzat bizsek, o zaman da canl bir ahlk doacak ve sonlu hayatn
sonsuza doru ycelmesi balayacaktr.' 2 Hegei burada,dini,genel olarak ahlkn yabanclamas olarak kavrayacak noktaya gelmektedir: Neden ahlkn tanrsal yaptrmna ihtiya duyuyoruz, insan rnei bize neden yetmiyor? Bu sorudan sonra Hegei, yle devam etmektedir: Doayla "Geist" yanl olarak kar karya getirip
kendimizi ikna ettik ki, "Geist", doaya yabancdr: ve "Geist", zmzn herhangi
bir parasn oluturmad iin, ona ancak tanryla kurulan ba zerinden varabiliyoruz. Bylece kutsallk idesi, yabanc bir varla eklenmekte, erdem de bize, "ancak inanma denilen dolambal yollarla" eriilebilir gibi gelmektedir,' 3 Oysa kutsallk dncesi ve ahlk mkemmellik, zmzn bir blmn oluturmaktadr; biz
ise, bir stvarin mevcudiyeti sayesinde (mistik birlik), erdemden pay alamayz. "nsan doasnn bylesine aialtlmas, erdemli insanlarda kendimizi tanmamza izin
vermeyecektir." Byle bir ideal iin, bir tanr- insana, yani sa'ya ihtiya duyulur.' 4
Yabanclama sorunsal; hayat dolu bir halk hareketinin, insanlarn zerinde ykselen bir kurum haline gelip tkenmesi; gerek znenin btnyle feda edilerek l
mercilerin ve onlarn tapnma detlerinin peine taklmas; Avrupa kltr tarihinde
birok alanda sk sk ortaya kan olaylar -bunlarn hepsini, doal olarak Hristiyan
Kilisesi'nin gemiinde tek tek incelemek mmknd. Hegel'in ilk elyazmalarnda
dikkate deer yan udur: Gen Hegel, kayna Rousseau'da olan tarihin diyalekti;
iyie ilgili btn sorunsal, somut znenin ve toplumsal yaam dnyasnn zgllnn "Geist'taki" toplumsal entegrasyonu bakmndan anlamaya alm; ve bunu, geni kapsaml tarih malzemede, yani, sz konusu sorunu, nesnel tarih sorunsal olarak kavramak istemitir.
nsann gzden karlmas, yani mutlak olann faal zneden ayrlmas olayn Hegel,
tarih k srelerine, artan snf farklarna ve eitsizlie balyor. Burada gerekten, Rousseau'nun tarih diyalektii ve bozulmam, duyan zneden yana olan tutkusuyla, Kant'n mantk znesiyle nesnellik arasndaki ilikiye ynelik sistematik sorusuna doru bir kpr kurulmaktadr. Hegel'in bu yolla, daha sonraki yllarda, Fichte'nin felsefesine zel bir ilgi duymas, anlalr olmaktadr. nk Fichte, mantn
eylemsei iradesini, tarih srecinin speklatif aklamas olarak ve yabanclam znel iktidarn elden karlp yeniden elde edilmesi halindeki ifte adm olarak (Kant'tan) daha gl bir biimde ortaya koymaktadr. Gen Hegel, elyazmalarnda, KantFichte felsefesinin zne-nesne sorunsaln tarih maizeme nda izler ve onu yine

160

Gerd Irrlitz

tarih anlamda zmeye, yarii panteist-antropolojik anlamda bir st dzeye getirmeye balar. lk elyazmaiarnn Ludwig Feuerbach'n dncesiyle birok noktada temas etmesi, bundan ileri gelmektedir. Hegel, Jena dneminde, elindeki sonular sistematize etmi ve duyan, somut zneyle ilgili panteizmini, kat bir nesnel idealizme
evirmitir. Ancak, bu idealizmin antropolojik bir kayna vardr: Yalnzca akl znenin sistematik yaps iinde entelektel bir ilahlatrma deil, somut faal insann,
tr-varik olarak dorudan aiglanmasdr burada sz konusu olan. Speklatif sistemin sapa yollarna ve parlak teorik dolambalarna sapmadan Hegel, eitsizliin, snf ayrmnn ve tek kiinin sahte egoizminin sonu demek oian durumu yle mjdeler: "Yzyllar sonra insanlk yine idelere yatknlatnda, bireye duyulan ilgi kaybolduunda... ve bireyi bize ilgin klann kendisi, ide olarak, ide olmann gzellii
iinde yava yava nce kp tarafmzdan dnld ve bizim olduu zaman, yabanc bireye bizzat yerletirdiimiz insan doasnn gzelliini... kendi eserimiz olarak sevinle yeniden tandmz, onu yeniden edindiimiz ve byiece kendimize zsayg duymay rendiimiz zaman." 3 5 O zaman ahlk gerek anlamda, dorudan
bireyin zengin toplumsal birey haline ykselii olacak; bencil znenin kurnazlk sistemi oiarak ahlk geersiz kalacaktr. " T m o korku dolu aygt, gdlerden ve teselli gerekelerinden ibaret o yapay sistem gereksizleecektir.'" 6
Gen Hegel, gerek insann tr-varla bu ykseliini din oiarak anlar; bu, gerekten "religio"nun isel vicdan ba anlamna gelmesi gibi, sonlu hayatn, trn tanrda kiiletirilmi sonsuz hayatyla olan balantsdr. 1800 vindaki sistem fragman
diye bilinen yazs, hayat kavramn, yeni panteist teorinin nesnei istematiklemesinin ilk biimi olarak gelitirir. Yeni teori, faal tr karakterinin yeniden edinilmesiy!e, yabanclam znenin kaldrldr. "Fenomenoloji" zaten bu sorunsal, "Bilin Deneyiminin Bilimi"nden (eserin ilk bal budur: yani, eserin balangta koymas planlanan gerek znenin dnsel deneyiminin aamalarndan), " G e i s t " biimlerinin, kendilerini speklatif tarzda retmeleri olayna (ki, bu olay sreklidir)
yanstmaktadr. Bu balamda, "Geist'in Fenomenolojisi" gndeme gelmektedir.
Hegel'in Bern ve Frankfurt dnemlerinin dier eiyazmalar, "Halk Dini ve Hristiyanlk'taki dnceleri, bir yandan daha zelletirilmi halde uygulamaktadr. rnein. ahlk sorunsaln tarih-diyalektik pozitiflik anlay erevesinde eie alan "Hristiyan Dininin Pozitiflii" (1795), byle bir yazdr. Hegel burada, sa'nn dinini,
dnya tarihi boyutunda kltrel-eletirici bir giriim olarak ortaya koymutur. Bu
giriim, kltrn pozitifliini bir ahlk retisi ve znel bir dinle ortadan kaldrmaya yneliktir. Bunu, elyazmasnn ana sorunu oian bu Hristiyan erdem dininin nasl
pozitif olabildii konusu izler. Toplumsal artlarn pozitiflii, her zaman ahlk dlkla bir paralellik iinde olmutur. "Hristiyanln Ruhu"nun nc blm elyazmas, bu dnceleri srdrr.
te yandan Hegei. sonraki elvazmalarnda. aratrmalarnn teorik zn derinletirmitir. znel ve pozitif dinle ahlkn basit olarak kar karya getirilmesini ap,
her iki aamann balantsn, hem tarih bakmdan daha belirgin biimde, hem de
somut sistem kavram iinde kurmaya alr. Burjuva mlkiyeti, sevgiye ve btnle kart bir pozisyon olan ahlk diiliin temeli ve bir st dzeye kaldrlmas imknsz olarak aklanmaktadr. Hegel. hayat ve kader kavramlarnda, belli bir toplum anlayn temellendirmek ister; sz konusu taslak, farklln birliini, hayat alanlarnn ve bireylerin antagonizmindeki anlam ve bu elikinin uzlamasn kavrayabilecek yetenektedir. nemli olan nokta, burada yine yeni bir a taslann izilmesidir. nsann btn glerinin rn halindeki somut zne oiarak onun reel gzelli-

Hegei'in

Ahlk

Teorisi 162

i ve uyumu, bu a belirler; "iinde zneyle nesnenin kartlk durumlarnn kalkt zne-nesne sentezi" 3 ', devlet olmakszn ve hukuk alannn almas olarak baarya ulamaktadr. "Gzelliin ruhu sayesinde bark" bu yeni dnya iin, yer yer
Hlderlin'i hatrlatan ("Kendini yeniden bulan yaama duygusu iinde kader uzlamaktadr"; "ve dman paralar, yeniden btnde bir araya gelebilirler." 38 gzel
zellikler formle edilmitir: "Eski nefret birliini bir anda silkeleyip atmak ve gzel bir birliktelik rgtlemek", soyut erdem yasasndan yana ya da ona kar deil,
" a m a o yasay tamamen gereksiz klan ve insanlarn istemede, vermede ve almada
'gerekletirdikleri birliktelik olarak." 3 9 1798 tarihli elyazmas, zaten batan aaya iirsel bir heyecan tayan ifadeler iermektedir. Dayanmann duygu ahlk oiarak Hristiyan dindarlyia. Antik slbu rnek alan estetik-ahlk l dncesine ait bambaka unsur, burada kendine zg bir biimde i ie gemitir. Bu yolla,
hayat kavram biimi zn nesnel yasadan almakta; estetik Helenizm.Hegel'in dnemine ynelik keskin eletiriler getirmekte ve sosyai bakmdan aktiflemektedir. Hegel, yasa kavramn, doadan tarih lemine tar; bu noktada, geneli soyut olarak
deil de, zelin btnsellii olarak kavramann byk zorluklar aka belirir. Hegel, bunun yerine, kader kavramn koymay denemitir. Ahlk duyguda ve panteist uyum kavramnda. Kant'taki uzlamazlk etiinin "vazife tayclar"na kar,
somut zneyi gelitirmektedir. Byle bir znenin speklatif tatmini, Hegel sisteminin ve filozofun toplum retisinin stlendii bir sorun olup, daha kader kavramnda nceden hazrlanmtr. Ama btnl iinde ilk elyazmalan, nesnel-idealist mantk ynndeki deiiklik olmakszn ve "Mantk"la " A n s i k l o p e d i n i n sistematik kategori retisi de olmadan, panteist geienei dolaysz biimde korumaktadr. Sistemdeki " G e i s t " kavram, gerek tr-varlk olarak duyan insanla ilgili en bataki anlayn speklatif tarzda yceltilmi halidir.

NOTLAR:
1.
2.
3.
4.
5.

6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.

Hegel. Aeslhelik. Hegels Werke. Bd. 10, I . A b t . , Berlin 1842, S.69,

Hegel, Philosophische Propdeutik, Hegels Werke. B d 18, Berlin 1840, S.69(Pa.561.
Hegel. Grundlinie der Philosophie des Rechts. Berlin 19S6. S. 108 (Pa.118).
Hegel, Propdeutik, a.g.e., S:68 (Pa.54>.
Kar. Hegels Werke, Bd. 1. Beriin 1832. S.398; Bd. 2. S.471, 489. Hegel'in ahlk anlay,
G . L u k a c s ' d a izlenebilmektedir: "Geschichte u n d Klassenbewusstsein", Berlin 1923, k a r .
zel,. S.33, 50 vd.
Hegel, Rechtsphilosophie, Hegels Werke, Bd. 8. Berlin 1840. S.161. 163 ( P a . 1 2 4 v e E k . ) .
Fr. Engels, Ludwig Feuerbach etc. Marx/Engels, Werke, Bd. 21, S.286.
Hegel, Phnomenologie des Geistes. Hegels Werke. Bd. 2, Berlin 1841, S.449.
A.g.e., S.464.
Werke. Bd. 1, S.399.
Werke. Bd. 1, S. 146 vd.
A.g.e., S.278.
Hegel, Philosophie des Rechts, a.g.y., S.14.
M a r x / E n g e l s . Werke. B d . l , Berlin 1956, S.313.
Hegei, Philospohie des Rechts., a.g.y., S . U .
M a r x / E n g e l s , Werke, Tarn. Bd. 1. Berlin 1968, S.573.
Hegel, Enzyklopdie. Werke, Bd.7, 2. S.388.
Hegel, Rechtsphilosophie, Pa. 121, Ek.
"Mantkl diye grmediim hibir eyi t a n m a m a hakk, znenin en yce h a k k d r . " (Rech-

162

Gerd Irrlitz

tsphilos.,-Pa,132) Etik bakmdan bu, u anlama gelir: Grev icab eylemin kknde, yalnzca iradenin zerklii olabilir. (A.y., Pa. 135) Hegel bunu. Kant etiinin en byk hizmeti olarak kabul eder; bu noktay, daha sonraki eserlerinde, " n a n m a k ve Bilmek"deki
keskin polemik dnemine gre biraz daha nemle vurgulamtr.
20. Kar. F.Engels, Ludwig Feuerbach etc. Bkz. .MEW, Bd.21, Berlin 1962, S.287.
21. Hegel, Rechtsphilosophie. Pa. 140, Hegels Werke, Bd. 8, S.193.
22. Schiller'in gl etkisi, " A l m a n dealizminin En Eski Sistem P r o g r a m " diye bilinen yazsnda da grlr. (1796 tarihli bu alma, Hegel'in el yazsyla olup muhtemelen Hlderlin'den esinlenmi ve tasla Schelling t a r a f n d a n yaplmtr.) Burada,srada bekleyen son
felsefi devrim, dorudan doruya yeni bir etik olarak dnlmekte; panteist doa felsefesi temeline dayal bu etik erevesinde, devlet aygt reddedilmekte ve yeni treselliin,
sanat gzelliinde gerekletirilmesi tasarlanmaktadr. Tresel alandaki kalc ayrlk, hem
vurgulanmakta, hem de (gzellik, zne ile nesnenin etkisizlik noktasyken) uzlatrimaktadr. Etosun doyurulmu tarihliinin yerine geen (din olmayan) bir mitolojiden sonra,
tamamen srkleyici bir tutarllkla gelecee ynelmitir. Bu. Romantik anlaya gei noktasdr. Romantik dnce, klasik anlamda zne-nesne birliinin teorisindeki btn sorunlar
stlenir; ancak, sz konusu dncenin hareket noktas, bu birlii tarih ilerlemenin ilkesi
(ya da sanattta:temsili) olarak anlamasdr. Bu d u r u m d a , dorudan bireyin toplumsal bireye kademeli bir gelimesi ae yoktur artk -ki bu, her zaman bireyin toplumsal iliki dzlemleri iinde, bir st dzeye ykselmesi anlamna gelir. zne, dorudan ve duyan zellii
iinde, btnsellikle kaynamak ister ve bunun iin, insan ve dnya ayrmnn zerine mitosu rter. Duyan znenin byle bir ba kaldr, sabrszl ve eksiklii uruna, utandrc deimelerde bittii de olmutur. Romantik ahlklln tutarl olarak rettii, Kierkegaard tarz bireydir. Klasik olmayan burjuva etiinin btn ana konular, bu noktadan
hareketle ortaya kmaktadr.
23. Hegels theologische Jugendschriften, Tbingen 1907, S.266.
24. F.Schiller, " b e r die sthetische Erziehung des Menschen." Bkz. Schillers Werke (Nationalausa.), Bd.20, Weimar 1962, B.350, 410.
25. Hegel, "Eleusis", alntnn kayna: Th. Haering, Hegel, l.Band, Leipzig/Berlin 1929, S.III.
26. A.g.e.
27.) Hegels theologische Jugendschriften, S.16, 17, 45.
28. Kar. Hlderlin, Smtliche Werke. 3.Band, Berlin 1943 (v. Pigenot), zel. S.259 vd.
29. Hegels theologische Jugendschriften, S.53. Din konusundaki u dnce, tamamen Kant'a bir anlaytr: Din, iimizdeki ahlk gdleri glendirir. Ancak bu, Hegei'de biraz deiiklie urar: Bizi cokulandran ve tututuran, ahlk insan sa'nn tanrsallndaki gizemdir. (A.y., S.57).
30. A.g.e., S.51.
31. A.g.e., S.55.
32.) Kar. a.g.e., S.66 vd. Bu sonra, 1800 ylnda H e t l tarafndan, sistem fragman denen
yazsnda sistematik olarak aklanmtr. Daha sonraki " G e i s t " kavram, tr-varik olarak duyan insanla ilgili en bataki anlayn speklatif tarzda yceltilmi halidir.
33. A.g.e., S:68.
34. A.g.e.. S.67.
35. A.g.e., S.71.
36. A.g.e.
37. A.g.e., S.268.
38. A.g.e., S.283.
39. A.g.e., S.258. 269, 275.

KAYNAK:
Collegium Philosophicum Jenense, Heft 4, Hermann Bhlaus Nachfolger, Weimar 1983

hegel'in sava ve bar anlaynda ampiri ile

kurgunun birlii

klaus vieweg
aimancadan eviren: seluk uzun

Hegel'in sava-bar sorunsal zerine teorik dncelerini birok yazsnda bulabiliriz. Bu konuda, "Hukuk Felsefesinin Ana izgileri ya da Grundriss'te Doal Hukuk ve Devlet Bilimi" adl eseri ve zellikle 321-340. paragraflar zel bir yer tutmaktadr. Marx'in bu esere 1843'te ynelttii eletiri 313. paragraftaki sava-bar
sorunsal makalesinden hemen nce yazlmtr. Bu sorunsallk, en bata devletlerin
karlkl ilikilerinden ve konumlarndan deil, i ilikilerinden, zellikle de burjuva toplum ve devlet ilikilerinden ortaya ktna ilikin Marx'in tutarl grne
dayanmaktadr. Bundan baka Marx'in elyazmaiar Hegel'in d,deviet hukuku anlayna ilikin oiarak da nemli teorik ynler ve eletiri aralar salamaktadr.
Bilindii gibi Marx, Alman devlet ve hukuk felsefesini Alman d tarihi olarak,
modern bir tarihsel dzeye uygun Alman tarihi olarak nitelemiti. Bu tarih Hegei
ile birlikte "sn tutarl, en zengin ve son biimi"ni' bulmutur. Burjuva dncesini, burjuva karlarn savunmas, diyalektii idealist temelde uygulamas ve gelitirmesi, faraziye, kavramsal gelime ve ampiriyi birbirine skca balamas bakmndan tutarl bir tarih; Eduard Gans "harikulade bir mimarlk" 2 tan sz etmiti. En
zengin biim, Hegelci dncenin bilimsei-felsefi ieriini, onun evrensel bilgisini toplumsal ve tarihsel alanlardaki kapsaml retisini sezdirmektedir; o "yapnn her tarafna, her odasna, her kesine ynelmitir"/ Son biimle, son byk ilericiburjuva gr, ykselen ve muzaffer burjuva snfnn byk felsefi sisteminin sonulanmas kastedilmektedir. 1820'nin bu kurgusal burjuva hukuk felsefesi, Alman
burjuvazisinin, Avrupa'daki burjuvazinin politik bilincinin "en asil, en evrensel, bilimsel dzeye ykseltilmi bir ifadesi" 4 dir.
Yaklak 30 yl nce -1789- bu burjuvazinin en sekin temsilcilerinden biri Jena'daki ders yln a konumasnda sava ve bar sorunu zerine unlar sylemiti:

164

Klaus

Vieweg

"Nihayet devletlerimiz -byk itenlikle ve sanatla birbirlerine kenetlenmilerdir! htiyatan doan yararl zorunluluk bizleri daha nceki resmi anlamalardan ok daha
kalc bir biimde karde yapmtr! Bar imdi hi durmadan kztrlan sava engelliyor ve bir devletin zsevgisi onu dierlerinin refahnn bekisi yapyor. Avrupa
devletler topluluu, byk bir aile oiarak grnyor. Bu ailenin bireyleri dman
olabilirler ama artk birbirlerini paralamazlar." 3
yleyse bir bar kuruldu:
a) Devletlerin birbirine bal karlar zerinde, eitli biimde i ie gemeleri temelinde ve
b) Dmanca sava egoizme karlk devletlerin "barl egoizm'i, zsevgisi
zerinde.
nsanolu "mktesep barl mlkiyetini gvence altna alan anlamalarn daha
sakin egemenliine snmtr" diyen Schiller mukaveleli i bartan karak, anlayl, bencil devletlerin, kozmopolit bir birlie de dayanan, yani grne gre anlamalarla gven altna alnmayan d barna varmaktadr.
Ykselen burjuva snfnn karakteristik dnme kalplar, burada henz kahramanca tutkular ve yanlsamalar olarak, Schiller'de ise yurttalarn soyut zgrl,
devletlerin barl bencillii ve kozmopolitlik oiarak, kendi elikililii iinde saydam hale gelmektedir; bu noktada Kant'a bir yaknlk dnlebilir.
Fransz devriminden, Napolyon'dan, kurtulu savalarndan. Restorasyon ve Kutsal
ttifak'tan 30 yl sonra hayalci aldanlar birok bakmdan ykld. Burjuvazi, ou
kez aristokrasinin tahakkm altnda veya onunla uzlaarak, soukkanllkla ynetimi ele geirmeye balad. Bu yavan gereklik, modern sanayinin ykselii, kazan
ve kr peinde koma, glenmi rekabet, ulusal bencillik ve sava tarafndan biimlenmiti.
Hegel iin de, eski Yunan ve Napolyon dleri gibi, Jirondenlik Hristiyanlk dleri de sona ermiti, " H u k u k Felsefesi" ile eserlerinin "Prusyac-reformasyoncu"
dnemi balyordu. Bu dnemde, daha nce ak seik oluturduu, ama imdi tmyle biimlendirdii dncesinin zgl bir momenti, politik realizm, eletirisiz veya
yanl pozitivizm ve ampiri ile kurgunun birlii kavramlaryla tanmlanmaldr.
Hegel nsznde, gerekliin nasl olmas gerektiini tanmlamasnn deil, nasl
olduunu tanmlamann sz konusu olduunu vurgulamtr. "Akl gnmz yol ayrmndaki gl olarak tanmak ve bunu sevinmek, ite saduyulu anlay, gereklikle
uzlamadr,..." 0 Hic rhodus hic salta'nn (Halep ordaysa arn burda) ifte yz,
dnmedeki akl ve uzlama kavramlaryla akla kavumaktadr.
Hegelci dncenin bu temei zellii, onun bar ve sava anlayna da nfuz etmektedir.
SAVA VE DEVLET HUKUKU
Daha nceki temei yazlarnda Hegei, temsilcilerini "insansever hukuk ve ahlakiyet dostlar", "insan dostlar ve ahlaklar" diye tanmlad, soyut hukuk anlaylar ile tartmaya girmitir. Bunlar hukukun yce bir ahlak tarafndan belirlendii:
konusunda politika ve hukukun zdd bir gr oluturmulard. Buna karlk olarak Hegel, hukuku "devlet karlarnn ortaya k biimi'" olarak ifade etmitir,
bununla birlikte bu karlar "gerek isel itici g"tr. karlarn sonsuz eitlilii
sonucunda, zorunlu elikiler, karlarn ve bylece hukuklarn atmas ortaya kmaktadr. Karar mercii savatr, bylece sonuta hukuk iktidar tarafndan beiirlen-

Hegel 'in Sava ve Bar Anlaynda

Ampiri ile Kurgunun

Birlii

65

inektedir. Bu adan Hegei, "politikann kuramsal grn ahlaktan bamszlatrm olan'" 1 Makyvelli-Hobbes-Spinoza'nn geleneksel dnsel izgisinde yer almaktadr. Daha nceki temel yazsnda Hegel, Kant'n "ebedi bar" grne kar kantlar getirmi, karlarn sonsuz eitliliinden, uyumlatrmann olanakszl
"ebedi bar"n olanakszl hukukunu tretmitir/Devletler bencil, ok eitli karlar olan hukuki ahslar olarak ortaya kmaktadrlar, ahlaki gr tarznn karsna Hegel, politik-reaiist, ama eletirisiz bir gr tarzn karmaktadr.
Hegel'in hukuk felsefesinde, idealist yap onun devlet ve hukuk retisinin bir ikinci
yn olarak aka grlebilir. Devlet, ahlakiliin reel idesidir, hukuk, insanlardan
ayrlm, mutlak bir irade oiarak, mutlak idenin ortaya k biimidir. Hegei bylece belirli ynlerden, hukukun irade araclyla temellendirilmesi geleneine bal kalmaktadr, volonte generale (genel irade) mutlak iradeye dnmekte, sonuta hukuk mutlak tin oiarak mutlak iradeden domaktadr. Hegel bu ekilde, burjuva hukuk anlaynn iki eit temeilendiriliini, yani irade ve iktidar araclyla temellendiriliini, idealist temel zerinde birletirmektedir.
"Eer hukuk da kavramlardan doarsa, ancak o zaman varolabilir, nk gereksinimler iin yararldr." 9 Marx'n bu 209. paragrafa ynelik yorumunda idealist,
kurgusal yap ve ampirik analizin birliine iaret edilmektedir: "Hegel, hukukun varln, bireyin ampirik geresinimlerinden karak aklyor ve kavram sadece basit
bir teyitle kurtaryor" 1 0 Bu szler devletler hukuku iin de geerlidir, bylelikle savan ahlakiletirici yn reddedilmektedir.
DEVLETLER HUKUKU - SAVA VE BARI
D devlet hukuku konusunda Hegelci anlayn k noktasn, tin'in kendi-iinvarlk olarak vazedilii oluturmaktadr. Ahlki idenin gereklii olarak devlet kendini bireysellik olarak tesis etmektedir, bunun yannda, Hegel'in savna gre, idea
bir devlet olarak deil, tersine devletler olarak gereklemektedir. Bu devletler yalnzca kendi-iin-varlk olarak, ahsiyetler olarak zorunlu ekilde, bir yandan birbirleriyle olumlu bir iliki -bar-, dier yandansa olumsuz bir iliki -sava- iinde bulunmaktadrlar.
Kant'n "ebedi bar" dncesine kar polemiinde Hegel, savan zorunluluunu, tarihin olumsuz, harekete geirici momenti oiarak vurgularken, dnya tarihinde
savalarn tarihsel ilerlemeyi hzlandrc, belirli etkilerine de dikkati ekiyordu.
Kurgusal yapnn gerekli ierii, sonucu bir yandan tarihsel gerekliin analizinden, devletler arasndaki gerek ilikilerin tanmlanmasndan elde edilirken, dier yandan devletin kendi-iin ahsiyet olarak belirlenmesi, devletler aras durumla deviet' ii durumdan kan benzer sonuca iaret etmektedir. Bireylerin birbirlerine kar sava, nce devletler asndan bellum omnium contra omnes (herkesin herkesle sava) ilkesine gre kararlatrlm ve bylece devletlerin mevcut ampirik ilikilerinin
aslna sadk bir betimlemesi yaplmtr; bu ilikiler birbiriyle atan karlar, milliyetilik, rekabet ve sonu gelmeyen savalar tarafndan nitelemekteydi ve ebedi diye
vazedilmilerdi. Marx'n szlerini bir para deitirerek yle denebilir: "Hegel modern devletler arasndaki ilikilerin zn naslsa yle betimledii iin deil, tersine
bunu devletler arasndaki ilikilerin z diye gsterdii iin eletirilebilir."
Geree realist betimsel yaklamlar ve uzlamac tavrlar birbiriyle iie gemitir, en yakn gereklik grne gre ideadan ortaya karak realite diye gelimitir.
Hegel'in kant, bir yandan analitik ve betimleme dzeyine indirgemede kalm, va-

166

Klaus Vieweg

roiann atfipirik alglan ve kurgusal yap birbirine gemitir; dier yandan Marx'in srekli vurgulad gibi, Hegel'in teorik gelitirmelerinde derin diyalektik momentleri bulmaktayz. Sava ve bar sorunsal da dahil Hegel'in tasarm isabetli bir ekilde gerekliin ampirik alglan ile tutucu eietiri-dn birbirine balamaktadr,
kurgusal-hukuk felsefesi ayn zamanda politik ampiridir."
Hegel ayrca, ok ynl ilikilerini anlamalarla tespit eden devietlerin mutlak hkmranlk hakkn kaydediyordu; ve bu anlamalarn k noktasn, devletlerin ahsiyetler olarak iki yanl bana buyrukiuu oluturmaktadr. Burada contrat social
ile iliki aktr, ama kukusuz karakteristik bir fark grlebilir: zel kiilerin ilikilerinde mahkeme hukukun st bir mercii olarak gerekleir. Ama devletlerin ilikileri ise, farkl hkmran iradelerin ilikileridirler ve burada hukuk mercii yoktur.
Halklar hukuku, ykmllk biimine sahiptir, burada ykmllk olarak anlamalara uyulmas sz konusudur ve bu anlamalara uyulmas ve onlarn feshedilmesi deiikliini iermektedir. Kant'la ilgili grlerinde Hegel bir Pretor'un (en
yksek yarg) mevcut olmadn vurgular. Arabulucu ve ebedi bar gven altna
alan bir birlik oiarak Kant devletler konfederasyonu, tek bana karar alma yetkisi
nedeniyle, bu devletlerin irade hkmranlna ilkesel olarak ters dmektedir.
Devletler aras anlamazlklar sadece savala bir sonuca balanabilir, ne ki savalarn adaleti ahlaki ilkelerden deil, tersine devlet olarak ahlaki zden, iktidar olarak hukuktan ortaya kmaktadr. ll.Friedrich'in ve Napolyon'un savalar, Hegel'in prototiplerine gre, hakl savalardr.
Geri Hegel dnyasal devletler mahkemesi tanmaz, ama bu konuda en yksek Pretor, hukukun en yksek deer olduu evrensel tin'dir. Bylece sonuta devletlerin
hkmranl yine Hegei'in kendisi tarafndan kaldrlmtr, ayn zamanda tm tarihsel srelerin yasall idealist temelde yanstlmaktadr. Hkm dnya tarihi verir, dnyadaki mahkeme odur, Hegel bunu Schiller'den alabilirdi.
AVRUPA'DA SAVAIN ZORUNLULUU LKESNN HLL EDL
Daha nce belirtildii gibi Schiller, Avrupa devletler topluluunu byk bir aile
olarak tanmlamt. Hegel "Hukuk Felsefesi"nde yle yazar: " Avrupal ulusiar kendi yasalarnn ahlaknn eitiminin genel ilkesine gre bir aile olutururlar ve bu devletleraras hukuk normlar egemen glerin, birbirlerine karlk zarar verdikleri bir
duruma gre de deiirler." 12 Daha sonraki bir konferansta Hegel, Avrupa'da her
halkn dieri tarafndan snrlanm olduunu ve kendiliinden baka bir Avrupa ulusuna kar savaa balayamayacan vurgulamt. 13
Reel politik grnm Hegei'in ebedi sava faraziyesini ihll etmesine neden olmutur. Sava yceltmek sz konusu olamaz. Hegel olumsuzluk ilkesinden, bireyier aras
iliki olarak, savan kesin zorunluluu sonucunu karmaktadr. Bu yapc-kurgusai
ilke, Avrupa bar ailesi oluturma tezinden ksmen karlmtr.
Hegel'in savan tarihsel zorunluluu tasarm imdiye kadarki tarihte, ilk olarak,
dnya tarihinde belirli savalarn iierici rol anlayna, ikinci olarak da, ampirik olarak kazanlm mevcut devletlerin uzlamazl grne dayanyordu. yleyse ampirinin (olumsuzluk ilkesi) felsefi zmesi ve mevcut ampirinin yeniden ayaklar zerine oturtulmas, Marx'a gre eietirisiz pozitivizm, yeniden gerekliin diyalektik
olarak alglannn nemli elerini iermektedir. Prusya'ya zg sava abalarnn
bir savunmasndan sz edilemez. Ebedi sava tezi, felsefi-diyalektik olumsuzluk ilkesinin devletler aras ilikilere yersiz bir ekilde aktarlmasdr. Burada ilkesel Marksist

Hegel 'in Sava ve Bar Anlaynda

Ampiri ile Kurgunun

Birlii

65

bir eletiri gereklidir.

Hegei'in Kant'la tartmas, Kant'a kar prusyal-millitarist "darbeler"den ilkesel olarak ayrlmaktadr. rnein Prusya Genel Kurmay Bakan Helmut von Moltke, Bismark dnminde yle aklamt: "Ebedi bar, hi de gzel olmayan bir
dtr ve sava, tanrsal dnya dzeninin bir halkasdr. Sava olmadan insanlar materyalizme batarlar."' 4 Her ne kadar sava konusundaki dncelerinin tarihsel olmayan ve eietirisiz kabul bu ynde bir etki braksa da, Hegel bu militarist kategoride snrlandrlamaz." Bu sorun zel olarak aratrlmaldr.
Sonu olarak Hegelci grlerin gnmz iin balca nemi u olabilir: Ebedi sava ilkesinin kaldrlmasna ilikin mevcut ilk belirtileriyle ve barl Avrupa dzeni, barl bir Avrupa devletler ailesi dncesiyle Hegei gnmzde manevi ittifakn ortaklarndan biri haline gelmektedir.

NOTLAR:
1. Karl Marx, "Zur Kritik der Hegeischen Rechtsphilosophie. Einleitung., Marx/ Engels Werke,
Bd. 1. S. 384.
2. Eduard Fans, Vorrede in G. W. F. Hegels "Grundlinien der Philosophie des Rechts oder
Naturrechts und Staatswissenschaft im Grundrisse". Berlin 1981, S. 3.
3. A.g.e.
4. Karl Marx, " Z u r Kritik der Hegeischen Rechtsphilosophie. Einleitung.", A.g.e, S.384.
5. Friedrich Schiller: Was heisst und zu welchem Ende studiert man Universalgeschichte?
Jenaer Reden und Schriften, Friedricn-Schiller-Universitaet Jena, 1982, S. 15.
6. G. W. F. Hegel, "Grundlinien der Philosophie des Rechts oder Naturrecht und Staatswissenschaft im Grundrisse", Werke in Zwanzig Baenden. F r a n k f u r t am Main 1970, Bd. 7,
S. 2627.
7. G. W. F. Hegel, " D i e Verfassung Deutschlands", Werke in Zwanzig Baenden, Franfurt
am Main 1970, Bd. 1. S. 541.
8. Karl M a r x / Friedrich Engels. '.'Die Deutsche Ideologie.", Marx/Engels, Werke. Bd. 3,
S. 304.
9. G . W . F. Hegel. " G r u n d l i n i e n . . " a.g.e. s. 361.
10. Karl Marx/ Friedrich Engels, " D i e Deutsche Ideologie", a.g.e. S. 301.
11. Karl Marx, " Z u r Kritik der Hegeischen Rechtsphilosophie," a.g.e. S. 217.
12. G. W. F. Hegel, " G r u n d l i n i e n . . " a.g.e, S. 502/503.
13. Hegei; Vorlesungen ber die Aesthetik." Werke... a.g.e, Bd. 15. S. 353.
14. Bkz. A. Jerussaiimski, Bismarck-Diplomatie und Militarizmus. Berlin 1983, S. 49.
15. H.-J. Sandkhler, " V o r der Aufgabe des Friedens - die Philosophie. Von Kant zum
Marxismus-Leninismus.", Deutsche Zeitschrift fr Philosophie, Heft 9/1981, S. 1017ff.

KAYNAK:
Collegium Philosophicum Jenense, Heft 6, Hermann Bhlaus Nachfolger, Weimar 1985.

Tarih Felsefesi

hegel'in felsefesinde kiilik kavram

georg biedermann
aimancadan eviren: selcuk uzun

Tarihsel materyalizm iin dorudan kuramsal bir kaynak Hegel'in tarih kavramdr. Hegel'in tarih kavramnda, Kant ve Herder'den, Schiller, Goethe ve Schelling'e
kadarki klasik Alman filozoflarnn tarihsel dn tamamlanmtr. Tarihin kendi
iinde bir btn ve toplumun soyut biimlerinden somutlarna doru ilerleyen bir
sre -ki bu, Hegei'de evrensel Geist'n hep daha yksek biimler kazanmasdr- olarak kavranmas yannda Hegel, kiiliin tarih iindeki yeri ve etkinliini de znde
doru belirlemitir.
Hegei'in kiilik kavram, kuramsal olarak, onun tarihsel idealizminde temellenmektedir. Buna gre insanlar, "tutkularn (tatmin ederken)" ve "kendilerine ve de.
amalarna gre doal belirlenimlerini (gerekletirirlerken)" ayn zamanda "toplumun ... yapsn da (olutururlar)..." "Tutkular" genel'in gereklemesini salayan
"faal-oiandr." 1 Baka bir deyile bunun anlam, insanlar znel ama, gereksinim,
aba ve iradelerinde zgr olmakla birlikte, davranlarnn btnl nedeniyle, iinde yaadklar ve bireyselliklerini gelitirdikleri zorunlu nesnel koul ve ilikileri de
retirler.
Demek ki, insanlar tarihlerini kendileri yaparlar, ama bunu toplumsal zne olarak kendilerini toplumsal nesne diye hsl edecek ekilde yaparlar. Hegel yle der:
"Gerekten de, biz imdi ne isek, ... tarihsel olarak" bu hale geidik; biz "gemi
tm kuaklarn... almalarnn sonucuyuz", hem "maddi yaam sanatnn, aralarn ve becerikliliin, sosyal ve poiitik yaamn alkanlk ve kurumlarnn" hem de
"bilimin ve daha ok... felsefenin" 2 sonucuyuz.
Burada hi kukusuz, ou kez Hegei'de nesnel idealizm temeiine dayanan, materyalist tarih anlayna bir yaklama sz konusudur; ancak bu sadece bir yaklamadan fazla bir ey deildir. Zira Hegei'de emek, maddi, nesnel bir faaiiyet, bir re-

Hegel'in Felsefesinde

Kiilik Kavram

169

tim deil, sadece dncel bir faaliyettir ve sonuta akln zgl bir yeteneidir; bununla insanolu doayla partik ilikisini ynlendirir. Ama buna ramen Hegel, teoreminin geree uygun ierii - verili bir toplum insanlarn tarihte gerekletirdii almann zorunlu rndr- nedeniyle, kiiliin tarihsel- somut profilini, onun dnya grsel, bilimsel, ahlksal vb. belginliini de gereince biimlendirebilmitir. ann toplumsal yapsna bu bal oluu Hegel yle ifade etmiti: "Birey halknn,
dnyasnn rndr. Tek tek insanlar, istedikleri kadar kendilerine paye bisinler,
ama onu aamazlar, nk onlar z ve varlklarn tekil eden evrensel Geist'a aittirler." 3
Bu alntda n plana kan nemli nokta, toplumdaki diyalektik belirienmilii nedeniyle insann, zn kendi iinde deil, dnda, -Hegel'e gre- halknn evrensel
Geist'nda taddr. Bu sav unlar iermektedir: 1. Birey hem tekil - olan. bir defalk yineienemez bireyselliktir, hem de genel- olan, trsel varlktr; 2. Genei -oian
olarak tr sadece tekii-olanaa. bireyde mevcuttur ve reel varoluuna sahiptir. Hegei'in idealist ynden ifade ettii "insann z"n, Marx daha sonra 6. Feuerbach
Tezi'nde, "gereklii iinde toplumsal ilikilerin btndr", diyerek materyalist adan dzeltir. 4
Hegel'in genelde insann tarihsel belginlii stne syledikleri, ilkesel olarak byk bireyler iin ya da bugnk yaygn deyile tarihsel kiilikler iin de geerlidir.
Hegel'e gre her birey "kendini teki bireylerden ayrabilir, ama halkn Geist'n
dan ayrmas mmkn deildir. Dierlerinden ok daha akll olabilir, ama halkn
Geist'n aamaz. Akll olanlar, sadece halkn Geist'ndan renmesini ve kendilerini buna gre ynlendirmesini bilenlerdir. te bunlar halkn iinden kan byk kiilerdir ve halk evrensel Geist'a gre ynetirler." 3
Ne ki, byk kiiler bilgilerini gncelden, genel geerli olandan, alkanlk, tre
ve tasarmlardan deil, tersine gelecek-olan biimi altndaki balangta henz embriyon halinde, herkese grnmeyen, ama greve arlan kii tarafndan farkedilen,
an ruhuna ikin olan eyden elde etmektedirler. Tarihsel kiilikler ortalama insanlardan daha ilerisini grrler, daha fazlasn bilirler ve kavrarlar; ancak onlar zellikle "henz gncel olann, henz parlakln yitirmemi olann aczini, ama sadece
grnrde gereklik olduunu, maneviyatta erginleen Geist'a dnyann dar geldiini, onun bunu amak zere olduunu" 6 bilirler. te bu, "tarihsel kiilikler"in ilk
bildikleri ve kendilerini byk yapan eydir. Ayrca, parlayan her eyin tarihini geride brakt dncesi, Hegei'in anda olduu gibi bugn de gncelliini korumaktadr. Bir zamanlar parlayanlar feodal -mutlakiyeti devletlerdi, bugnse emperyalist devletlerdir.
Tarihsel kiilikler tarihsel grevlerini yerine getirirlerken ilerine tutkuyla sarlrlar. Eylemlerinin onaylanp onaylanmadn sormazlar, sadece gerekletirirler. Ayrca (Hegel'e gre) eylemlerinin gizli nedenini bilmek zorunda deildirler, nk bilgi, kavram felsefeye aittir ve "bu kavram" sadece ona (felsefeye) " . . . z g d r . ' "
Pratik olarak eylemde bulunan tarihsel kiiliklerin bilecekleri tek ey "yerine getirecekleri grevleri" dir; onlar bunu bilirler ve isterler, "nk gerekletirme zaman gelmitir." 8 Zorunluluktan doan bu enerjik irade ve eylem onlar tarihin nezdinde .kahramanlar haline getiri; ama yalnz tarihin nezdinde, yoksa bir hizmetinin deil. Zira "bir hizmeti iin", der Hegel, "kahramanlar yoktur..., ama bu, onlarn kahraman olmamas yznden deil, tersine hizmetinin sadece bir hizmeti olmasndan
dolay byledir." 9
Hegel burada, byk kiilerin tarihsel baarlarn, yalnzca kendini gsterme ihti-

171

Georg

Biedermann

yac, kiisel hrete ulama abas, istil tutkusu vb. gibi deersiz, znel gdlerin
sonucu olarak gren anlaylar ima etmektedir. Gerekteyse Byk skender, Sezar, Napoiyon gibi bu tr kiiler -her ne kadar u ya da bu ekilde insani tutkulara
sahip olmu olsalar da-, olgunlam nesnel ihtiyalar, tarihsel adan zorunlu oian
kendi znel karlar haline getirdikleri iin tarihe gemilerdir. Ancak Hegel bununla
kalmaz, seenei de formle eder: Eer byk kiiler grevlerini yerine getirmemi
olsalard "sradan insanlar olarak kalacaklard", bylece yerlerini bakalar alacakt ve "Geist'n iradesini bir bakas gerekletirecekti." 10
Hegel tarihte kiiliin roln bir yandan bylece doru olarak belirler ve genelle
btnlemelerini vurgularken, te yandan yukardaki alntnn son blmnde, halkn iinden kan byk kiiler sadece Geist'n iradesini gerekletirmitir,dedii yerde,
idealizmini ak seik gzler nne sermektedir. Hegei'de somut oiarak tarihin itici
gcnden anlalan, tutkular, karlar, amalardr, yani tek szckle, "bireylerin ve
halklarn yaamsailklardr; kendi yaamsallklarn arar ve tatmin ederken, ayn zamanda hakknda hibir ey bilmedikleri, bilinsiz olarak yerine getirdikleri daha yce, baka bir (varln) vasta ve aleti olmaktadrlar."" Ama, insanlarn eylemlerini sevk ve idare eden bu "daha yce" ve " b a k a " (varlk), kendini insani tutkular
araclyla tarihte gerekletiren nesnel-olanla znel-oiann, Schelling'ten alnm ve
Hegei'de belirli bir tarzda hl etkisini srdren ezeli uyumundan baka ber ey deildir. Bylece Hegel sonuta tarihi tarih olarak bamszlatrm ve insaniardan stn
tutmutur. Geist' n, tarihin son nedeni dzeyine yceltilmesiyie insanolu tarihin
gerek aktr olmaktan kmakta ve salt bir figran haline gelmektedir; tarihin biricik znesi, biimlendiricisi ve yaratcs olmak yerine mutlaklatrlan tarihin nesnesi, icra edici aleti durumuna dmektedir. nsanla tarihin birbirinden bu edimsel ekilde ayrlmasyla birlikte Hegelci tarih kavramn mistifize etme olana da domutur; Yeni-Hegelciierin -Rosenzweig, Lasson, Kroner, Haering ve de gnmzdeki
izleyicileri- zellikle gen Hegei'de kantladklar gibi, Hegelci tarih kavramnn diyalektik yapsn tahrif ederek ve deitirerek bu olana en arya kadar vardrmak
mmkndr.
Buradaki ak tahrif bir yana braklrsa, geriye, zm bekleyen sorun olarak,
Hegelci tarih kavramnn idealist nclleri kalmaktadr. Bu idealizme ynelik eletiri, daha dorusu bunu aan Marks-Lenini gr, insanlarn, evrensel Geist tarafndan belirlenmi ilerlemeyi zgrlk bilincinde (Hegei) gerekletirmek iin deil,
tersine ihtiyalarn gidermek iin tarih yaptklarn kantlamtr. Ancak ihtiyalarn giderilii toplumsal retimle olmaktadr; toplumsal retim, emein tarihsel koullu geliim aamasyla ve de alma dzeyinin (toplumsal) ihtiyalar dzeyine uygun olmasyla gereklemekte ve meydana kmaktadr.
Sonuta tarihi ilerleten ey, ne soyut bir dnce ne evrensei bir Geist ne de akldr, tersine toplumun retici gleri ve bu glerin, insan dncesinde yansyan deiimleridir. Hegel "Mantk Bilimi"ndeki "pratik ide, eylem" kavramyla her ne kadar de facto oiarak praksis'i hakikatin lt diye bilgi teorisine sokmu olsa da,
bu kavrama kadar ulamay baarmtr. Toplumun maddi retici glerini kavrayamamas onu, birok noktada tarihsel materyalizme yaklam olmasna karn, zorunlu olarak tarihin asl yaratcs oian haik kitlelerini kmsemeye ve bylelikle
devrim karsnda elikili, ksmen kiisel grleri, ksmen de titiz nesnellii tarafndan belirlenen bir konum aimaya itmitir. Bu olgunun ayrntlarna girmeden nce, Hegei'in tarih kavramnn nemii baka bir yanna deinmek istiyoruz. Sz edilen yan, felsefeyi pratik hale getirme, onu dorudan doruya politikayla birletirme

Hegel'in Felsefesinde

Kiilik Kavram

171

abasdr.
Politikaya ilgi -ki burada Hegei'in tarih kavramnn kkenlerinden ikincisi sz
konusudur- daha ok gen yata bilimsel almalarnn bir zellii oiarak ortaya kmaktadr; rnein 1799-1802 yllar arasnda kaleme ald "Almanya A n a y a s a s i n da olduu gibi. Bu belge zerinde bir para durursak, o zaman balangtaki biimiyle tarihsel kiilik kavramnn bykln ve snrlarn ak seik grrz ve bu
belirlemenin tarihe dayanarak nasl teekkl ettiini de dorudan doruya izleyebiliriz.
Anayasa ile ilgili almasnda Hegel'in diledii ey, Almanya'daki politik durumu ayrntlaryla analiz ederek, ulusal bir Alman devletine giden voiu bulup, ortaya
karmay denemektir. Dncelerinin k noktasnda, Almanya'nn artk bir devlet olmad tespiti yer almaktadr. Almanya bu hukuksal staty yitirmitir, nk
ok uzun bir sre nce hazrlanm olan imdiki anayasadan tm zorunluluklarn,
tm canllklarn ve gncelle tm ilikilerin izi silinmitir. Yalnz bu kadar deil. stelik bu anayasa her eyden nce bir vastayd, bu vasta temelinde yzyllar boyunca Almanya topraklar, bugn birer "bamsz monarik deviet olan" 1 2 birok hkmran lkeye blnmtr. Hegei, Almanya'nn feodai-mutlakiyeti tikel iktidarlardan oluan politik durumunu bir defasnda, "bir piramit kurmak zere bir araya
gelen bir yn yuvarlak tala" karlatrmtr, ne ki "bu talar yuvarlak olduklar
iin, hareket etmeye balar balamaz, birlemeden nce... dalp gitmektedirler."' 3
Hegei, Fransa ile ngiltere'nin tersine,Almanya'da kendi iinden karak ulusal birlii
kuracak politik bir gcn bulunmadn biliyordu. Bu nedenle tm umudunu, Niccolo Machiavelli'nin "Prens(ler)" idealine-ya da Otuz Yl Savalar'nda Fransz soylularn hatr gnl dinlemeden merkezi devlet otoritesine tabi klan Richelieu rneine gre, bir " f a t i h " i n , bir "Theseus"un gcne balamt. Gecikmi ulusal bir
Alman devletinin zorla gerekletirilmesine ilikin bu tasarmn tm kukululuuna
karn, bu yine de gereki bir zellik iermektedir; rnein, Fransa'nn "nde gelen kiileri Richelieu'nn ahsna deil, devletin birliine ilikin zorunlu ilkeyi ahsyla birletiren dehasna (boyun emilerdir)."' 4
an olgunlaan ve zm bekleyen temel sorunlaryla bir bireyin kendini zdeletirmesi, sorunun doas gerei, Hegel'i kendi kiilik kavaramnn temei, yaad
yzyi aan zelliini biimlendirmeye itmitir: Her birey -toplumsal konumundan,
cinsiyetinden, politik, dinsel vb. grlerinden bamsz olarak-, "ayet zorunluluun gsterdii yolu farkederse" 15 tarihsel bir kiilik anlamnda etkide bulunabilir ve
kiisel yetenei, politik uzgr, kararl eylemleriyle nesnei artlarn tezahr etmesine yardmc olur. Richelieu gibi bir devlet adamnn Fransz ulusu iin yaptklar
Hegel'e gre, ayn tarzda Almanya iin de geerlidir. Ancak kansnca, ok devietlilik, "taral vasflaryla birlikte Alman halknn sradan ynlarn... tek bir kitle
halinde birletirecek" ve "kendilerini Almanya'ya ait bireyler olarak grmeye" mecbur edecek "bir fatihin z o r u " ' 6 ile alabilir yalnzca.
Tarihsel olarak sadece Almanya'nn ekonomik ve politik geri kaimiyla aklanabilecek olan bireysel zorun tm bu abartlmlna karn, Hegel iin bu durum yalnzca
bir nkoul, olsa olsa salt devlet kurucu bir faktr olabilirdi. Ayrca Hegel'e gre u olgu
da nemsiz delidi, hatta devleti koruma ilevi bakmndan belirleyici kouldu: Bu tr
"Theseus" da yeterince "licenap olmak (zorundayd), paralanm halklardan yarataca ulusa, herkesi ilgilendiren konularda itirak hakkn tanmalyd; nk, bir zamanlar Theseus'unhalkna bahettiidemokratik bir anayasa gnmzde ve byk devletlerde kendi kendisiyle elikiye dmektedir."' 7
Burada Hegel'in, tutarl bir ekilde, Avrupa Aydnlanmas'nn temel dnceleri-

172

Georg

Biedermann

ni, zellikle de Franszca Ansiklopedistleri'nin grlerini izlediini gryoruz. Onlar gibi Hegel de, "tahttaki hkmdar bilgeleri", kard makul yasalarla halka,
yani tiers etat'ya, politik sz hakk tanyan aydnlanm bir kral savunmaktadr. Bylece Hegel daha ilk gelime dneminde, yani Kant ve Fichte'nin felsefi konumlarndan nesnel idealizme gei dnemi olan 1796/97 yllarndan bu yana, toplumsal yaamn tm alanlarnda yalnzca kapsaml bir burjuva reformlar politikasyla "yasal"
ilerlemeyi gerekletirebilecek devlet ve hkmet biimi olarak monariyi savunan
bir konumda bulunuyordu. Daha sonra hukuk felsefesine ilikin eserlerinde teorik
ynden derinletirecei ve temeilendirecei bu temel tutum, mevcut ahval ve artlarn zora bavurarak deiitirilmesini, hatta bir olaslk dncesini bile, Hegel'in tasarmlarndan kesinkes dlamaktadr.
Ne ki Hegel'in, yaamnn sonuna kadar, Fransz Devrimi'ni ycelttii ve vd
ok iyi bilinmektedir. Daha 1830/31 yllarnda, Felsefe Tarihi Dersleri'nde bu devrimi, "grkemli bir gn douu", " t m dnen varlklarn biriikte kutladklar bir
a" 1 8 diye tanmlyordu. Bu "tarihsal olay" haiknda daha pek ok onaylayc aklamalarda bulunan Hegel. rnein 1826'da "rencileriyle birlikte Bastille'in zaptediliinin erefine (kadeh kaldrm)" ve ayn zamanda"genlere gnn nemini aklamay ihmal etmeden, her yldnmnde bu olay kutlamay unutmayacan sylemitir." 1 9 Ancak dier yandan, Jakobenlerin devrimci -demokratik diktatrln,
korku ve zulm egemenlii diye kesinlikle reddediyordu. Hegel'in tarihsei zorunluluk olarak kabul ettii Fransz Devrimi, Jakoben diktatrlnn kuruluuna kadar ve kk burjuva ile plebyen katmanlarn (Sansculotte) devrimci iktidarnn yenilgisinden sonra, en yksek temsilcisiyle, yani Napolyon monarisiyle Fransz ulusai burjuva devletinin kurulmasndan baka bir ey deildir. Hegel, bir defasnda
Jena'da "bir ata binmi, dnyaya mdahale ve hkmeder vaziyette kenti kefetmek
iin dolarken" grm olduu -0 Fransz imparatorunda, " b u evrensel ruh"ta, byk kiilik idealinin gerekletiini gryordu. 1807 Austos'unda yle yazyordu:
"Devlet hukukunun yce eiticisi Paris'te oturuyor... Alman prensleri zgr bir monari kavramn henz anlayamadlar, hl onu gerekletirmeye alyorlar; oysa
Napolyon btn bunlar rgtleyecektir." 21 Almanya'nn birletiricisi olarak "yce ve evrensel r u h " Napolyon (Hegel) ite bu, Hegel'e gre, gelecein ulusal Alman
devleti iin en byk ideal ve umuttu.
Napolyon'a duyduu derin sempatiye karn, Jakoben diktatrl konusunda Hegel'in hakkn teslim etmek gerekir. Tarihsel dncesi ve buradan doan, tarihte
daima zoruniu-olann meydana geldiine ilikin kesin inanc ylesine aikrd ki, bu
diktatrlkte sadece znel keyfilii, sadece "zgrlk lgnl"n ve fikirlerin terrn gryordu. Hegel'e gre bu diktatrlk, nesnel bir fenomen olarak, sonuta
"zorunlu ve haklyd", nk "devleti gerek birey olarak kuruyor ve koruyordu."22
Bu balamda Robespierre de, Hegel iin, tarihsel bir kiilikti ve srf "zorunluluk kendisini terkettii iin" iktidardan drlmt. Zira: "Zorunluluk gerekleir, ama
zorunluluun her paras sadece tek tek kiilere datlma itiyadndadr. Biri davac
ve avukattr, teki yarg, ncs ceilat; ama, hepsi zorunludur." 2 3 Bu, Hegel'in
yargsdr. Alman burjuvazisinin karakteristik temsilcisi olarak yaamnn sonuna
kadar halktan ve halkn "yasal" dzene kar muhtemel bakaldrsndan duyduu
korkuyu yenemeyen bir kiinin szleridir; ne ki, te yandan bilimsel nesnellie ulamak iin gsterdii aba, iinde tad rkek, kuku dolu ikinci kiilie her zaman
stn gelmitir.
Geriye Hegei'in, kiilik ideali konusunda kendisini geici bir bunalmn snrna

Hegel'in Felsefesinde

Kiilik Kavram

173

kadar getiren Napolyon'un yenilgisine de, bu gr as aitnda, bir zorunluluk olarak baktn belirtmek kalyor. yle yazyordu: "evremizde muazzam eyler olup
bitiyor. Byk bir dehann kendi kendini mahvetmesini grmek mthi bir manzara.. Btn bunlarn dnm noktas, nedeni... byk bir kiiliin stelik kendini hakl
grmek zorunda kalmas ve bylece kendini mahvetmesidir." 24 Napolyon tahttan indirildi, nk bir zamanlar Robespierre'e olduu gibi, zorunluluk kendisine kar
cephe almt. Bylece "byk kiilikler"de, kendilerini ykselmi olduklar evreye, yani halkn arasna indiren tarihsel adaletten kurtulamamlardr. Ama Hegel,
diyalektik tarih anlayyla, tarihsel kiiliin anlalmas iin gerekli temeli hazrlamtr; bu, halk kitlelerinin tarih oluturucu gcn kapsamna alan bir kavramdr.

NOTLAR:
1. G . W . F . Hegel, Vorlesungen ber die Philosophie der Weltgeschichte. Hrsg. G.Lasson,
4 eilt. Leipzig 1944. Cilt 1: " D i e Vernunft in der Geschichte", S.62
2. G . W . F . Hegel. Vorlesungen ber die Geschichte der Philosophie I, Werke'in zwanzig Bnden, c. 18, Frankfurt a. M. 1971. s.21
3. G . W . F . Hegel, Vorlesungen ber die Geschichte der Philosophie I. age, S.64 ve devami.
4. Karl Marx, "Thesen ber Feuerbach". K.Marx/F.Engeis: Werke, c.3, Berlin 1958, s.6
5. G.W.F.Hegel, Vorlesungen ber die Philosophie der Weltgeschichte, age,c.l, s.37
6. Age, s.77
7. Age. s.76
8. Age, s.76
9. Age, s. 81
10. Age, s. 82
11. Age, s.65
12. G . W . F . Hegei, " D i e Verfassung Deutschlands", age, c . l , F r a n k f u r t a.M.1971, s.499
13. Age, s.504.
14. Age, s.549.
15. Karl Rosenkranz, Georg Wilhelm Friedrich Hegels Leben. Darmstadt 1969, s. 141.
16. G.W.F.Hegel, " D i e Verfassung Deutschlands", age, s.580
17. Age, s.580
18. G.W.F.Hegel, Vorlesungen ber die Philosophie der Weltgeschichte, age, c.4 (Die germanische Weit), s.926.
19. Geiger. Berlin 1688-1840. Alinti Kuno Fischer, "Hegels Leben, Werke und Lehre", 2.Blm,
Geschichte der neuern Philosophie, c.8, Heidelberg 1911, s. 1232 (Ekler).
20. "Hegel an Niethammer vom 13. Oktober 1806", Briefe von und an Hegel. H r s g . J . H o f f meister, c . l , Berlin 1970, s.120.
21. "Hegel an Niethammer vom 29. August 1807", Age, s. 185.
22. G. W.F.Hegel, Jenaer Realphilosophie. Vorlesungsmanuskripte zur Philosophie der Natur
und des Geistes von 1805-1806, Hrsg. J . H o f f m e i s t e r , Berlin 1969, s.246.
23. Age. s.248.
24. "Hegel an Niethammer vom 29. April 1814", Briefe von und an Hegel, age, e.2, s.28.

KAYNAK:

Collegium Philosophicum Jenense, Heft 4, Hermann Bhlaus Nachfolger, Weikar 1983.

h e g e l ' i n canl o r g a n i z m a k u r a m ve
t a r i h i n znesi s o r u n u

manfred hfer
a l m a n c a d a n eviren: u f u k yaltrak

Marx "Kapital"de, "toplumsal insann retici organlarnn" hl yazlan "oluum yks"ne iaret ederken erken-burjuva tarih-filozoflarndan Vico'nun u szlerine dikkati ekiyordu: "nsanlk tarihini doa tarihinden ayran ey, birincisini
bizim yapm, dierini ise yapmam olmamzdr" 1 .
Ge-burjuva dncesi bugn bu aklc grten hayli uzaktr. nsanln global
gelime sorunlarnn stesinden gelme konusunda bugnk kapitalizmin yeterliliinden
duyulan kukular, zellikle tarih felsefesindeki ktmser ve bilinemezci grlere yansmaktadr.
Filozof H. Lbbe'nin szleri bu durumu belirli bir tarzda aa vurmaktadr: "Dnya tarihi akp giden bir sretir; bu srece eylemleriyle hkim olan ve onu ynlendirebilen, toplumsal olarak tehis edilebilir bireysel ya da kolektif bir znenin varln kantlamak mmkn deildir." 2 znenin tarihten koparlmas, znde klasik
burjuva dnrlerince geerli klnan bir savdan, tarihte insann ussal bir erei tanyan ve dolaysyla ussal bir dnm de kendisinin gerekletirebilecei savndan
vazgemedir. Oysa sadece bu, zellikle Hegei'in, znei-etkin yan ortaya karp onu
tarihte ussallk, zorunluluk ve kusursuzluk dncesine balam olmas idealist tarih dncesinin zgn baarlarndan biriydi. Geri Hegei'de bir yanda tarihin konusunu oluturan halklarn ve devletlerin kaderi "byk gereksinim", byk olaydr. Ama te yanda, tarihte en grkemli olan; bencillik, tikel kar, hrsn "doal
gc"dr. Bir eser ancak "insan soyunun genel emeinden doru ortaya km, ilikin
olduumuz bu dnyada gerekten varolan bir eserse'" insan istencinin bir eseridir.
Organik yaamn Hegelci kuram kanmca, tarihin bu grnnn ve buna bal
etkin ilkenin geiitirilmesi ve temeilendirilmesi iin zel bir nem tayor. Tzn oluumundaki aamal gidite canl olan (canl organizma), zne olarak zbilincin orta-

Hegel'in Canl Organizma Kuram

IZZ

ya knn ve bununla insan tarihine geiin salanmasndaki koulu oluturur. Hegel sisteminde organik yaam basama, onun Doa Feisefesi'nin nc ksmnda;
" O r g a n i k " blmnde, Mekanik'den sonra ve Fizik ile balantsnda yer air. He
men fizik basamanda, (Hegei "genel, zei ve btnsel bireyselliin fizii"nden s-.
zeder) "madde kendisinde kendi-iin-varl gelitirerek, kendinde kendini belirlemi olmakla; kendi-iin-varla kendi iinde sahip olduu srece" 4 bireysellie eriir. Burada sz konusu olan ilkin yaln bir "kavramsz" bireyselliktir. O asl zgnln nce canl organizmann en yksek basamaa ulat organik alanda bulur.
Hegel bununla zellikle, hayvans organizmay biricik ve zgn canl varlk olarak
gz nnde tutarken onu ayn zamanda insana varmada sadece gelimemi ve yetkin
olmayan basamak oiarak grr. Organik yaamda doa doaya kar varolur ve insan bu zkartln en yksek noktasn sunar. (Ayrca bu balamdan, Hegel'in neden sadece doa felsefesinde deil de, dier eserlerinde, rnein zellikle geni ve
kapsaml biimde Estetik'te, organik-canl olu konusunu iledii anlalr).
Aada taslak oiarak gsterilen baz ksa belirlenimlerin, Hegel'in ilk dnem insan ve tarih anlayna dolayszca baland aka grlr.
Hegel'e gre canl, organizma balca momentte zgnieir: 1. canl bireyin kendisi olarak ya da znellik, 2. yaam sreci olarak, 3. trsel sre olarak. lkin, zel
ilgi gerei canl olann bireysellik ve znellik olarak belirlenmesi sz konusu. Yaam
temelde zneye zglkle, znel kendi-iin-varlkla vasflanr. Canl organizma, bireysel zne olarak kendisini, kendi nkoulu olarak kalan, kendinde varolan bakavarlk biimindeki nesnellikten ayrr. Geriye kaian doaya kar bu znel kopu, zne
d doann "eiementer oluu"na kar bireyseileme anlamnn tar. "Yaam, (Hegel) ncelikle,sadece tek canl znellik olarak gerektir.'"Doa, canl olanda bencil ve znel olmutur. Geri bireysel znellik, gelimemi ve alt biimlerde de olsa
jeolojik ve bitkisel organizmalarda ortaya kar, ama ilkin hayvan organizmasnda
bir zgn olu oiarak belirginleip, kendisini "stn geien bireysellik" 0 olarak sunar. Yani Hegel'in tasarmnda bireysellik (tek olu, soyutlan anlamnda) ve znellik (devinime geen g olarak) ayrlmazca birbirine balanmtr, hatta belli bir anlamda zdetir: Yaam sadece canl olu olarak vardr ve bu da tek bana bir zne
anlamn tar. Yaam nce bu "olumsuz ortak noktay" buldu, nk znel kendiiin-varlk, Hegel'in aklad gibi gerek ayrmlarn (yani o rganizma unsurlarnn) ilkin dnsel belirieniiyle ortaya kabilir. "znel canlln kendisindeki bamsz zerklik'" kendisini organik olmayan doaya kar her eyden nce zdevinim iinde gsterir.Burada gsterildii gibi Hegel iin zdevinimin diyalektik dncesi, zellikle mekanik doa anlaylarndan kendisini belirgince ayrm; asl organik yaama balanp her eyden nce gd ve canllk olarak kavranmt. Bu gd
ve canllk yaam srecinde kendisini eliki oiarak gsterir; bir yanda kendisini btn gereklikten canl birey oiarak soyutlamak, te yanda d dnyay kendisi iin
klp, kendi Bakasnda kendisini birey olarak srekli yeniden retmek. 3 zne kendisini bu tarzda bir eliki olarak sunar ve "kartlklarn zdelii" 9 olarak srekli
nesne olanla ilikiye girer. Hegei'de znelliin ve nesnelliin kesin soyut ztlklar olarak
kavranlmayt, dahas birbirine diyalektik tarzda balantl oluu nasl aklanr? Yaam gc asl burada: elikiyi kendi iine sokmakla, ona katlanmakla ve dayanmakla oluur. Canl olann isel zdevinim iinde ayn anda (kuramsal ve klgsal
srete) nesnel olann stnde kendisini gerekletirmesi, balayan, kendini devinime sokan ilkedir. Bu nedenle yaam srecinde kendi iinde kalan zne, kendisinin
erei olarak, genel, znel d doa nesnelliini kendi iinde am z-erek oiarak g-

176

Manfred

Hf er

rntir. Yaam sreci byle bir "varln srdrme dolam " n m biimini benimseyince kendi zorunlu btnleyicisini "trn dolam" iinde bulur. Bu, canl olann
kendi kendisiyle olan ve "yaamn srekli varln" sonu olarak gren sretir. Bu
nedenle trsel sre iinde, canl olann kendisine olan davranndaki konumla, kkenden gelen tek oluun yeniden almas ve trn genel olana balanyla ilgilenmemiz gerekir. "Kendi kendisiyle birlemesi", canl olann dolaysz tekliinin yadsnmasdr, onun genellie doru almasdr. Yaamsal ve trsel sre, bireylerin kendileriyle olan ilikilerinin yan sra ayn anda organik olmayan doaya dayanmalar
ve tersi olarak bir birlik olutururlar. Bu adan Hegel iin sadece somut teklik doru ve gerektir, nk o, somut genellik ile akp genel olan ve bireysel olann birliini gerekletirir.
Hegel canl olan hakkndaki kendi zmlemesinin sonucunu u tmcede toparlar: "Yaam temelde zne ve sre olarak kendi kendisiyle dolavmda olan abadr." 1 0
Bizi burada ilgilendiren sorunsaln balad nokta, bu doa felsefesine zg nkoullardan ve onlarn antropolojik somutlatrlmasndan vazgemek zorunda kalmadan tarihin diyalektik bir yorumlanna geii salamay Hegel'in kendisine grev bilmesidir. nk burjuva-kapitalist toplum gereine bakta bu grev ayn anda kendisini sorun olarak gsterdi; iki elien momenti birbiriyle dolayma sokmak:
Bir yanda burjuva zel bireyi koulsuzca insancl, zgr isten znesi olarak temellendirmek zorunda kalmak, te yanda bu zneyi tarihin ussal, dnce zorunluluunun egemen olduu gidie sokmak. Hegel'in, bireyselliin burjuva biimini insancl bireysellik ile srekli kartrmas ve tpk bunun gibi toplumu da burjuva biimiyle zdelemesi her iki momentte zmsz bir atk (Antinomie) yaratr: zgr
isten znesi olarak bireylerin bilinli ve erek koullu davranlarndan baka yabanc bir eyin belirmesi bir yanda; dsal ve znel-st usun yaln cisimlemeleri ve yrtme organlar olarak bireylerin grne kmas dier yanda. Marx bu ikiciliin
asl anlam ve geri plnn zbiiincin Hegelci zgn kurgusunda aa kard. Bu zbilin gerekte insann kendisi iin saplantsal belirlenmi soyutlanndan, kendisi
iin soyutlanm ve saplantdaki Kendi ya da insandan, soyut bencilden, kendi valin
soyutiannda dnceye varm bencillikten baka bir ey deildir."
te bu belirli tarzdaki soyutlamadan doan yapmack ular da ancak mantksaltmtanrc bir gizemciliin yolunda uzlaabilirler: nsan, burada soyut teklik olarak,
tede genel usa dayanm olarak zbilin ve tpk onun kadar soyut belirlenmi genellik olaraktr. Bu yzden Dnya Geist'nn tarihin znesi haline gelii sadece
kurgusal-idealist biimin durumunu, yani toplumsal ztlk ve bununla balantl insan yabanclamasnn burjuva kurtuluu sayesinde de gerekte alamayacan dile
getirir. Marks Hegel eletirisi burada balar. Tarihi, mutlak znenin zabas iinde yaln basamaklara dntrmek, onun, "tpk hakikatin zgn bir kiiye; yaln
taycs gerek insan bireyleri oian fiziktesi bir z n e v e " u ykseltilmesi anlamna
gelir. Ama burada, bu gerek insan bireylerinde tarihin tutarl maddeci bir kavran
gsterilmeli. znel olann nesnel olana ve nesnel olann znel olana karmyla oluan Hegelci tersine evirmede artk insan abas, bir insann abas ve sonucu olarak
grnemez. 13 Oysa tm tarihte biricik ve "gerek zne" olan "kendi znn farkl
belirlenimlerinde kendisiyle ayn kalan, zdeliini kaybetmeyen" 1 4 insandr. Kendisinin deiik sosyal varlk tarzlarna; aile, devlet, burjuva toplumu vb. ne kar da
insan srekli bu zn z oiarak kalr. Bu nedenle yaamdaki insan sz konusu olduunda Marx'in btn insan aba ve konumlarnn z ve temeli olarak tespit etti-

Hegel'in

Canl Organizma Kuram

IZZ

i ey: " O , daha ok her eyi yapan, sahip olan, savaan, gerek, canl insandr; insan kendi ereklerine varmada ara olarak kullanan tarih (sanki zgn bir kiiymi
gibi) olamaz; tersine tarih kendi ereklerine izleyen insan abasndan baka bir ev
deildir." 1 '
Marx ve Engels bir kez kazanlm bu k noktasn tekrar terkeden ve gerek
insanlar yerine bir kategori ya da kategoriler silsilesi ilkesini koyan, yani tarih srecinin kendince bamsz bir znesi olarak ortala kan bu ilke gibi her giriime kar srekli azimkarca kar durdular.
Bu balamda Marx'in Proudhon'a kar tarts zellikle nemlidir. nk Proudhon "insanlarn toplumsal gelimesinin onlarn bireysel gelimesinden farkl, ayrlm, bamsz grnn" 1 6 gereklik olarak almakla bir "kii toplumu
uydurmas"na' vard, ki bu uydurma "asla kiilerin toplumu deildi, nk o kiilerden oluuyordu, kiilerle hibir ortak yan oimayan kendi zel kanunlarna sahipti." 1 " Buna kar olan Marx'da, "insanlarn sosyal tarihi, ...onlar bunun bilincinde olsunlar ya da olmasnlar her zaman onlarn bireysel tarihlerinin gelimesidir." 1 '' Son yllarda Marksistler arasnda tarihin znesine ilikin tartma gz nnde
tutulduunda maddeci tarih anlaynn biimleniindeki bu gr alarn anmsamak hi de gereksiz saylmaz. 2 " Bilindii gibi bu tartma, temelde Althusser'in, tarihin znesini insanlardan, toplumsal ilikileri tarihin asl ynetmeni olarak deerlendiren nerisiyle balad. Grld gibi maddeci tarih anlay bu balamda kendisini iki yne kar snrlamak zorundadr: Bir yanda yaltlm, az ya da ok kendine ynelmi zne olarak insann soyutlanna kar snrlama; byle bir zne iin
toplumsal ilikiler etkisiz yaln d evre koullan ya'da tek karlarn sadece salt toplamyla oluan genellik olarak grnr, te yanda, toplumsal ilikilerin asal, kendine zg, birey-st znenin toplumsal ilikileri olarak soyut saptanna kar snrlama; bu soyut sapamavla da varlan sonu ise gerek znenin toplumsal sre iinde eriyip yok olmasdr. Toplumsal sreler gerekte hibir zaman kendiliinden yrmezler, kendilerinin znesi olamazlar, tersine canl bireyler tarafndan devinime
sokulup gidileri belirlenir. Davranan insanlarn gerisinde, onlarn davranlar dnda kalan hibir tarih znesi olamaz. Ama tarihsel acdan burada insanlar tek kiiler olarak deil, tersine kendi maddi varlk koullarna uygun, ortaklaa davranlar kararlatran ve belirli erekleri gden bireyler kitlesi olarak davranrlar. O bakmdan gerek tarih srecinde snflar, halklar v.b. tarihsel gler sosyal zneler oiarak
kimliklerini ortaya koyar, her ne kadar tarihsel zne ilevi kesintisiz biimde ilkin
"devrimci proletarya topluluu" 21 sayesinde vetkinietirilebilir olsa da; nk bu
onun snf karnn insanln trne zg karndaki tarihsel olgunlam kendisini onaylatyla uygunluk iinde oluunaandr.
Hegel (yine balang noktasna dnersek) "tarih deviniminin sadece soyut, mantksal. kurgusal anlatmn bulmutu, bu ise ilkin, henz nceden belirlenmi bir zne olarak insann gerek tarihi deil, tersine ncelikle retim edimi ve insann oluum tarihidir".Proletarya ilkin kendi tarihsel zne ilevini zbilincli eylemle gerekletirdiinde "gerek tarihe", yani insann kendini snrsz, zne olarak koul koyduu tarihe geii yerine getirir.
NOTLAR:
1. K.Marx. " D a s Kapita!", c.l. Marx/Engel.s Werke, c.23. s.392- 93. dipn.
2. H . L b b e . "Geschichisphilosophie und politische P r a x i s " . Geschichte-Ereignis-Erzahlung

Manfred

3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.

Hfer

iinde; yaynlayan: R.Koselek/W.D.Hempel, Mnchen 1973, s.227

G.W.Hegel, Die Vernunft in der Geschichte, Hamburg 1955, s.49
Hegel, Enzyklopdie der phil. Wissenschaften, Leipzig 1947, s.238
Hegel, sthetik, Berlin 1955, s.155.
Hegel, " N a t u r p h i l o s o p h i e " , Werke, Berlin 1842, c.7.1, s. 424.
Hegel, sthetik, s.155
Age. s.156
Age. s.153
Hegel, Enzyklopdie, s.299
Marx, "konomisch-philosophische Manuskripte", Marx/Engels Werke, Erg.Band I, s.575
Marx/Engels, Die Heilige Familie, Age. C.2. s.83
Marx, " A u s der Kritik der Hegeischen Rechtsphilosophie", Marx/Engels, Werke, c.l, s.241
Age. s.286
Marx/Engels. " D i e Heilige Familie", Age. s.98
Marx, " A n n e n k o w ' a Mektup, 28.12.1846", Marx/Engels Werke c.27, s.452
Marx, " D a s Elend der Philosophie", Marx/Engels Werke c.4, s. 119.
Age. s.115
Marx, " A n n e n k o w ' a M e k t u p " . Age. s.451
Kr. H a h n / S a n d k h l e r (yavl.): Subject der Geschichte . Kln 1980
Marx/Engels, " D i e Deutsche Ideologie". Werke, c.3, s.74-75
Marx, " k . - P h i l . M a n u s k r i p t e " , Age s.570

KAYNAK:
Collegium Philosophicum Jenense. Heft 4 - Herman Bhlaus Nachpolqer Weimar, 1983

Estetik ve Sanat Kuram

hegel'in sanatn sonu k o n u s u n d a k i gr

s t n e dnceler

ingrid pepperle
almancadan eviren: ouz.zgl

Sistem ve metod arasndakiiere benzer elikiler, her yerde olduu gibi, Hegel'in
sanatn sonu konusundaki grnde de karmza kar. Bu elikileri yararl hale
getirmek iin, Hegel'i, mutlaka Friedrich Engels'in nerdii gibi okumaya almal: "Eserlerinin yapsn kurmaya yarayan mantk bozukluklarn (paralojizm) ve kukulu manevralar kefetmek iin" deil, tersine "yanl biimler ve yapmack balamlar iindeki doru ve dahiyane-olan" meydana karmak iin1. Hegel'in Estetik'i, gzel ideasndan, mutlak evrensel akln bir aamas olarak kp gelien gzel
sanatlar kavramna kadar okunursa, Homeros ve Phidias'tan bu yana, yani "en yce belirlenimi olan yarndan sonra"' sanatn artk maziye kart sonucuna varlr. Daha sonraki tm sanatlar," Hegel'e gre, "sanattan sonra" diye tanmlad bir
dneme, sanatn "kendi kendini reddettii" 3 bir dneme rastlar. Ancak Estetik'in
Giri blmnde, o zaman sanatn hi durmadan ykselmesini ve yetkinlemesini
niin dilediini anlamak mmkn deildir. Hegel'in bu grnde, kendi sanat kavramnn gsterdii farkllklarda modern, gelecee dnk bir sanatsal gelime teorisinin balang noktasn mahede etmek iin, sisteme bal olmayan, Hegel'in ann toplumsal gereklii zerindeki ayrntl gzlemlerine dayanan gerekeler aranmaldr. Bu balamda, Heine'nin sanat dneminin sonu tezini Hegel'in teorisiyle kyaslamak pek de yanl olmayacaktr. nk Hegel'in gerekelerinde, Heine'nin toplumsal ve edebi evreler zerindeki gzlemleri iin de geni bir taban oluturan realitenin yeni momentleri ele alnmaktadr. Hegel, bu perspektiften kalkarak, ann
sanat iin neden elverili olmadn ve bu koullarda sanatn ne yaratabileceini temeliendirir. k noktas olarak manevi, siyasal ve ekonomik deimeleri alan He-

180

Ingrid

Pepperte

gel, bu deimeleri yle betimler: Sanat, "nceki dnemlerin ve halklarn onda aradklar ve sadece onda bulduklar... manevi ihtiyalar artk karlamamaktadr... Bugnk yaammzn dnme yaps... genel gr alarn elden brakmamay bir
ihtiya haline getirmektedir." crada bulunan sanat, "bylesine yanstan bir dnyada ve bu dnyann ilikileri iinde" yer alr. "radesiyle ve karar alarak kendini
bundan yaltlayamaz." 4 Manevi-kltrel yaamn bu ekilde deimesi Hegel'i kapitalist sanayilemeye (bugnk makineler ve fabrikalarn d yaam ihtiyalarmz
karlama tarz) ve Fransz Devrimi'nin yoi at modern devlet rgtleniine 5 geri
gtrr: Yaanan zor gnler, sivil ve siyasal yaamn kark durumu, "aydnlarn,
bu zorluklara ve sadece bu tr amalar iin yarar olan bilimlerdeki karlarna hizmet etmelerini" 0 gerektirmektedir. Hegel bu gelimeden doan sorunlar sadece sanat asndan tespit etmekle kalmam olsa da -rnein maddi retimin mlki rgtleniinin, hem zenginlii hem de yoksulluu-artrarak toplumu kutuplara ayrdn
biliyordu- , yine de bu gelime karsnda zlmeyi aklndan geirmemektedir. Ksa, zl bir ekilde, "dnce ve teemml gzel sanatlar geride brakt" diye durumu saptarken, ardndan hemen unlar eklemektedir. "Yaknma ve serzeniten haz
duyuluyorsa, o zaman bu fenomeni ahlk bir bozulma diye telakki etmek mmkndr.'"* Ne ki, Hegel bu hal ve keyfiyete karn, yine de "sanatn hi durmadan ykseleceini ve yetkinleeceini" 9 umut eder.
Yaad ada alglad deimeler nedeniyle Hegel , modern dnyada sanatn
yeniden belirlenmesi gerektii grne varr. Bu yeni toplumsal ilev ve bu ilevi
realize etmek iin edebiyatn bavurduu slup konusundaki ayrntl.aklamalarla
Hegel, kapitalist meta retimi ve burjuvazinin siyasal egemenlii koullarnda adm
adm bir edebiyat teorisi gelitirmitir.
D yaam ihtiyalarnn karlanmasndaki ve siyasal durumlardaki deimeler,
manevi yaamn bilimselletirilii, Hegel'e gre, sanatn toplumla olan temel ilikisini kesinkes deitirmektedir. Hegel bunu, "gnn zorluklar, yavan zevkler, ilgisizlik vb. nedeniyle dardan sanatn bana gelmi olan" 1 0 srf rastlantsal bir talihsizlik
olarak deil, tersine tarihsel ve sanatsal gelimenin bir i zorunluluu diye grmektedir.
Doann Hristiyanlk tarafndan tanr olmaktan karl, Aydnlanma'dan sonraki
modern ahlk dnyann ateizmi, bireyin Fransz Devrimi'nden bu yana hukuksal, siyasal adan zgrlemesi ve yeni snai-kapitalist retim tarz sonucunda toplumsal yaamn paralanarak tekllemesi, sanat da. kendisi ile bugne kadarki dnya grleri arasnda varolan tm tzei balardan kurtarmtr, ki sanat bu balan daha nce tm ynlerden bariz bir hale getirmiti". "zel bir ierie bal olmak ve sadece bu malzemeye uyan bir ekilde betimlemek bugnn sanatlar iin bir para maziye karmtr ve sanat da, sanatnn hangi tarzda olursa olsun her eit ierik hususunda
kendi znel becerikliliinin lsne gre muntazaman kullanabilecei zgr bir ara
haline gelmitir." 12 "Sanatsal znelliin her trl ierik ve biim zerindeki retici
gc" , sanatya, "imgelerden, biimlendirme tarzlarndan ve daha nceki sanat
biimlerinden oluan s t o k l a n " uygun grd konular iinde ieme olanan salamaktadr. 14
erik, konu ve sluptan oluan bu geleneksel balardan kuulu, -bu "tabula
rasa"- sanatn daha da gelimesi iin byk bir frsat olduu gibi, ayn zamanda,
Hegel'in en belirgin ekilde Alman Romantizmi'nde grd bir tehlike anlamna

Hegel'in Sanatn Sonu Konusundaki

Gr

18

da gelmektedir. Sanatnn iradesiyle ve karar olarak kendisini, yanstan ve evreleyen dnyadan ve de ilikilerinden yaltlamas ne kadar mmkn deilse, ayn ekilde
"gemi dnya grlerini tekrar, deyim yerindeyse tzei olarak, benimsemenin, son
gnlerde birounun rnein Katolik olmas gibi bu gr tarzlarndan birine sk
skya sarlmak i s t e m e n i n d e buna pek yardm dokunmaz. Sanatsal znenin zgrlemesi, Hegei'in en belirgin ekilde Alman romantiklerinde grd bo, soyut,
"kendi iine kapanan" bir znellie yol aabilir; yle bir znellik ki, "dorudan doruya olaan, d realiteye, gerekliin gnlk olaylarna ve bylelikle yaamn yavan
sradanina" mdahale etmek sz konusuyken, "kendinde zevahirle urama cesaretini dahi bulamaz." 1 6 nk bugne kadarki bir amaca bal oluun balarndan kurtulan modern sanat somut gereklikte "mutlak yaltlanm bir konumu muhafaza etmek istememeli. tersine canl bir ekilde yaama katlmal, onun iinde yer
almaldr.""
Sanatla toplum arasndaki bu yeni ilikiyi, sanatn yeni ilevini Hegel, iir sanatnn sadece Yenia iin geerli oimayan karakteristiklerinden biriyle temellendirir:
"Bylece o insan neslinin en genel ve en yaygn hocas haline gelmitir ve hl yled i r . " nk insanolu "kendisini harekete geiren, sevk ve idare eden gleri tanmak zorundadr, ve byle bir bilgi de, ilk tzel biimini iir sanatndan alan bir bilgid i r . ' " 8 Bu bilgiyi aktarmak, modern biimi iindeki sanata den grevlerden biridir. Bu noktaya kadar sreklilik korunmaktadr. Yeni moment. Hegel'in belirleniminde, sanatn artk ilgi alanlarndan hibirini dlamamasyla ve "sadece, beiirii aamalarndan birinde kendini yabanc hissetmeyen eyleri deil, tersine insann kendini yabanc hissetmeme iktidarna sahip olduu her eyi betimlemesiyle" 19 belli olmaktadr. Sanatn bu ekilde kendini amas, ayn zamanda "insann kendine dnmesi, kendi sinesine ekilmesidir.'"" "imdiki zamana ve gereklie duyulan .bu alk", modern sanatta doyurulmay istemektedir. "nsanolu byle blnmemeli kendi
imdiki zamannda imdiki zamana ait-oian, ... varolan bir canllk iinde tekrar
sanattan yaratmak, kendi manevi insani eseri olarak grmek istiyor."* 1
Buraya kadar, Hegel'e gre, ada sanatn ilevinin zgll ifadesini, sanatn
"insan bir aziz mertebesine yceltmesi"' : nde bulmaktadr. Bu yeni ilevi Hegel ksaca yle betimler: "okynl anlamlar ve sonsuz oluumlar iinde kalc insani
elerin grnmesi ve etkide bulunmas, insani durumlarn ve duyumlarn bu kalb
iinde sanatmzn mutlak ieriine imdi tekabl edebilen eylerdir.'" 3
Yeni ve snrlandrlm (mutlak-olan btnl iinde artk betimlemeyen), ayn
zamanda (insanla ilgili olarak) snrsz derecede geniletilmi bir tarza sahip edebiyatn toplumsal nemine denk den hale gelmesi, Hegei'e gre, yalnz bugne kadarkilerden ilkesel olarak farkl, baka bir slup sayesinde mmkndr. Bu yeni slupla ilgili grlerinde Hegel, kalkp normlar ya da talepler ileri srmez, tersine ada, reel sanat srecinde gzienen ynsemeleri genelletirir. Bunlar, "her eye ve herkese damgasn" vurmu olan bilimselletirmeye, tekilletirmeye, manevi ve fiziki varoluun yavanlna kar birer tepki 24 olarak anlalmas gereken ynsemelerdir.
Ama bu vnsemeler hi de homojen deildirler. Heinz Brggemann', Hegel'in modern, gelecekteki sanata ve slubuna ilikin teorisini, srf ak biime, model karakterinin yadsnmasna ve modern sanat eserlerinde somut, canl ekilde biimlendirilen bir btnln olanakszlna ilikin bir teori diye yorumlamaya iten ey, kanmca, caiz oimayan, dar bir gr asdr 25 . nk Romantik sanatn knden
Hegel, bir yandan "sradan gnlk yaamn ieriini... deikenlii ve fanilii iinde"
ele alan "yavan nesnelliin"26 gr asin -ki, buna burjuva romannn yeni tr

182

Ingrid

Pepperte

denk der- tretmekte, te yandan roniksanat biimlerinde, znel ve nesnel mizahta, retoriin temil ediliinde znelliin geliip, tekml ettiini de grmektedir;
ki bu znellik, "duyumsay ve grleriyle, kurnazlnn; hak ve gcyle kendisini
toplam gerekliin ustas dzeyine yceltmeyi bilmektedir." 27 Sanatsal davurumun
bu iki ynsemesinde Hegel'e iki ey kesinlikle zarur grnmektedir: Sanat isel
dnmeyi mutlaka sanat eserine katmal, klsik Yunan sanat eserlerinin tecansne ulamaya abalamamaldr. Ancak te yandan da, sanat eserini, "insan neslinin
ve eitiminin belirlenmesine, insanln hedefine, ahlk mkemmeliyete ya da tarihin amacn saptam gibi.grnen baka eylere ilikin genel dncelerin kuru bir
alegorisi" dzeyine indirgemekten kanmaldr 28 . Bu uydurma eyler, "edimsel tarihte gerekletirilen evrensel tin'in hakikati karsnda snk kalmak'" 9 zorundaydlar. Modern sanat, bo, kendi iine kapanm znelliin Skylla's ile genel dncelerin kuru alegorisinin Charybdis'i arasnda, zor da olsa, kendine bir yol bulmakla ykmldr; o bu yolda, sanatsal bireysellikte olduu gibi "modern toplumsal bilinte de varolan duyumsay, gr ile izanl dnme arasndaki ayrla" bilinli kullanlan simgeler ve kastl poetik bir enerji sayesinde are buiacak, onu sanat eserinde "somut bir canllk iinde" betimleyecektir j0 .
Hegel'in teorisi, kanmca, Heinrich Heine'nin yanstan, model karakterini yadsyan slubu iin olduu gibi, ayn ekilde eletirel gerekliin, sanat eserinde ele geirilmi toplumsal btnl hl temsil eden byk romanlar iin de aktr. Bu akln vurgulanmas ve bugnk tartmalarda ele alnmas gerekir. Hegel'in aklamalarndaki en nemli, en gncel noktalar, kanmca hl, sanat eserleri ile sanaty
evreleyen dnya, bu dnyadaki ilikiler, ynsemeler, sorunlar arasndaki ilikileri
inceledii yerlerde bulunmaktadr. Hegel'in, herkes ann rndr31, diyen szleri, sanatlar iin de geerlidir. "Sadece imdiki zaman din ve canldr, gerisi soluk ve canszdr'" 2 tespitini sanat eserine uygularsak: Tm konular, ierikler, betimleme tarzlar "sanatsal hakikatlerine, yalnzca bu canl imdiki zaman haline geldikleri takdirde kavuurlar; ki bu imdiki zaman insann sinesini, yanssn doldurur,
hakikati bize duyumsatr ve tasarlatr."'' 3

NOTLAR:
1. "Friedrich Engeis an C o n r a d Schmidt am 1.11.1891", M E W , c.38, s.204
2. Georg Wilhelm Friedrich Hegel: Werke, c.10/1. Vorlesungen ber die Aesthetik, yay. Heinrich Gustav H o t h o , 2.Basm. Berlin 1842 , s.15,16
3. Age s.132
4. Age. s.15
5. Bkz: Age, C.10/3.S.342
6. Age. c.10/1, s.14.15
7. Bkz.: Age, a.8,,3.Basm, Berlin 1854. s.296, 297
8. Age, c . 1 0 / 1 , s. 14
9. Age, s.132.
10. Age, c. 10/2. s.231
11. Bkz. : Age
12. Age, s.232
13. Age, s. 195
14. Age, s.233
15. Age
16. Age, c . 1 0 / 1 , s.307, 308

Hegel'in Sanatn Sonu Konusundaki

Gr

18

17. Age, c.10/3, s.268

18. Age, c.10/3, s.238
19. Age, c.10/2, s.235
20. Age
21. Age, s. 92
22. Age, s.235
23. Age, s.236
24. Age, c.10/3, s.243
25. Bkz.: Heinz Brggemann: Literarische Technik und soziale Revolution, Reinbeck 1973,
s.43-48
26. G.W.F.Hegel: Werke, c.10/2, Berlin 1843, s.219
27. Age
28. Age, c.10/3, s.358
29. Age. s.359
30. Bkz.: Age. s.281
31. Age, c.8,s.18
32. Age, c.10/2, s.236
33. Age

KAYNAK:
Funktion der Literatur, Literatur und Gesellschaft, Akademie-Verlag, Berlin 1975.

Felsefe Metinleri

felsefe tarihi dersleri

georg wilhelm friedrich hegel

franszcadan eviren: atilla tokatl*
I
HEIDELBERG DERSLERNN GR
(lk ders 23.10.1816'da verilmitir)
Pek saygdeer baylar,
Bu ders dizisine konu olarak felsefe tarihini setiim ve bu niversitede ilk defa
olarak greve baladm u gn bir ndevi'le ie balamama izin veriniz: Felsefe
mesleine bir niversitede tam u srada yeniden balamak benim iin byk bir haz,
olaanst bir zevktir. Zira bana yle gelir ki felsefenin yeniden dikkat ve sempati
uyandrmay umabilecei, handiyse dilsiz hle gelmi olan bu bilimin yeniden sesini
ykseltip kendisine kulaklarn tkam dnyann ona yeniden kulak kabartmasn
bekleyebilecei bir ana ulam bulunmaktayz. Zamann dadaas sradan gnlk
ilere ylesine bir nem kazandrd ki, gerekliin yksek ilgi ve kar alanlar ve bu
karlar iin verilen kavgalar dncemizin btn yetilerini ve enerjisini ve ayrca
dsal aralarn adeta eritip bitirdi. vie ki isel hayatn istedii yksek dzeye, saf
zihinsellie erimek iin zorunlu olan rahatlk ve serbestlii bulamaz oldu insanlar;
en iyiler dahi bu arada kurban edildi. Gerekten de, evrenin zihni gereklikle ylesine meguldu ki, kendi zerine dnp kapanma ve kendi zerine derindnme olanan buiamad. Gerekliin bu iddetli aknn hzn yitirdii. Alman ulusunun
en g durumdan alnnn teriyle syrld ve her trl canl hayatn temeli demek
oian ulusalln kurtard u anda, tm dikkat ve duyarln odak noktas haline
gelmi bulunan Devlet in van sra Kilise'nin de toparlanp kalknacan, bugne dek
tm dnce abalan zerine ekmi olan bu dnyann yan sra Tanrsal lem'in

" 1. cildini Atilla T o k a t l f m n evirdii, Hegel'in Felsefe Tarihi Dersleri kitabnn tamamn
Sosyal Yaynlar yaymlamay planlamaktadr. Bu blm basmamza izin verdiklerinden
dolay kendilerin^teekkr ediyoruz.

Felsefe Tarihi Dersleri=186_

de yeniden dnleceini, bir baka deyile, siyasal ilgi ve karn ve gnlk gereklie bal br ilgi karlarn yan sra saf bilim'in, Zihin'in zgr ve akladayal dnyas 'nn yeniden iek aacan umabiliriz.
Felsefe Tarihi'nde greceiz ki, felsefe, bilimlerin ve zeka formasyonunun coku
ve saygyla korunup gelitirildii br Avrupa lkeleri'nde ansna ve kavramna varncaya dek ortadan yok olup gitmi ama Alman ulusunda bir zellik halinde kendini koruyup srdrmtr. Tpk Atina'da Eleusis gizemlerini saklayp korumakla
grevli Eumapid'ler ailesi ve daha stn bir dini korumakla grevli Samthsate'lklar gibi ve gene tpk bir vakitler Evrenin Zihni yeni bir ruh halinde ykselmek iin
en yce bilinci korumak zere Yahudi ulusunu seti idiyse, biz de doadan, kutsal
atein koruyucular olmak oian yce grev'i aldk '. Gelgelelim, biraz nce szn
etmi olduum zamann dadaas, dnyada meydana gelen byk olaylarn yaratt ilgi ve merak, bizde, felsefesinin derinlemesine ve ciddilikle incelenmesini arka
plana att ve dikkatimizi baka yne evirdi. Bunun sonucu olarak da stn zekalar
pratie doru ynelirken, felsefede bayalk ve yavanlk kendini zorla kabul ettirdi
ve yerleti. u rahata sylenebilir: Felsefe Almanya'da kendini gstermee balayal beri hi bir zaman bu ada olduu kadar yrekler acs bir durumda kalmam;
kara cahillik ve kendini beenmilik, hi bir zaman, bu derece, ilerin yrtmne
egemen olduklarn sandracak derecede bir iddia ile ortaya frlayp bilim alannda
etki gstermemitir.
Bu yavanlkla mcadele etmek, Almanlarn ciddilii, drstl ve salaml ile
ie sarlmak, felsefeyi iine snd yalnzlktan ekip karmak: ite an derin anlay ve eilimi bizleri buna armaktadr. Bugne kadar kendi dna srklenmi
dncenin nihayet geri gelip kendi yuvasna dnebilecei, kendi tikel saltanat iin
gerekli alan ve ereveyi kazanabilecei, insanlarn gnlk kar kayglarndan syrlp hakikat duygusuyla vcelerek 'ezeli ve ebedi olan'a ulap, 'en yce ey'i (das Hchste'vi) kavramak gcn bulabilecei gzel bir an douunu hep birlikte
selamlayalm.
Bizler, devrim frtnalar arasnda yalla merdiven dayam kimseler olarak, sizleri
mutlu insanlar diye kabul edebiliriz. Sizler ki genlik anzda, baka hi bir kayg
duymakszn, kendinizi hakikate ve bilime adavabilme durumundasnz. Ben btn
hayatm bilime hasrettim; ve u anda, daha stn dzeyde bir bilimsel ilgi alannn
genileyip yaylmasna katkda bulunabileceim bir duruma gelmi olmaktan ve sizlere de avn ama dorultusunda yardmc olmaktan mutluluk duymaktaym. Gveninizi hak etmek ve kazanmay baarmak umudundaym. Ama ilkin, sizler bana. hereyden nce ve sadece bilime ve kendi kendinize olan gveninizi getirmedike sizlerden hi bir ey istememem gerektii inancndaym. Felsefenin ilk koulu, hakikate
cesaretle yaklamak ve dncenin gcne iman etmektir. nsan ki mdem ki zihindir, kendini en yce eree layk olmu olarak kabul edebilir ve etmelidir de. Kendi
dncesinin kapsamn ve gcn kmsevemez insan. Bu inanca derse, btn
herey zorlar ve zihinle bulumasn nler. Evren'in ilkin sakl ve kapal olan z,
bilme cesaretine gs gerecek gte deildir; insann nnde almak zorundadr
bu z, zenginliini ve derinliini insann nne sermek ve onun bu zenginlik ve derinlikten yararlanmasn salamak zorundadr.
Ylmak nedir bilmeyen atlgan akllar sayesinde nesnelerin, insann ve Tanr'nn
doasna nfuz etmi, bunlarn derinliini bizlere aklayp bildirmi ve bizler iin
ycelerin ycesrbilgi hazinesini hazrlayp ilemi olan asil kiilerin galerisini sunmaktadr bize felsefe tarihi:. inden kendi paymz almak istediimiz bu hazine,

186

C. W. F. Hegel

genellikle felsefeyi meydana getirmektedir. Bu dersler boyunca renip anlayp bilmeyi reneceimiz ey ise, genellikle felsefenin oluumu'dur.
imdi konumuzu daha sk bir ekilde ele alacaz. Yalnz daha nce unu hatrlatmak zorundayz: Temel dayanak olarak, herhangi bir zet kitab almyoruz kendimize: Elimizdeki zet'ler, hemen hi bir ie yaramayacak kadar noksandr; son
derece yzeysel bir felsefe anlayyla kaleme alnmlardr. Kiisel kullanm iin okumaa yararlar [ve] kitaplardan, zellikle de Eskiler'in tikel paralarndan, genel grlerden, birtakm isimlere ilikin belirli verilerden 3, ayrca -bilimin ilerlemesine
katkda bulunmam da olsalar- nl ustalardan [yararlanmak zere] direktifler [verirler]; bir de bu zet'lerde byk miktarda [ayrnt] ve bu kimselerin yaam olduklar dnemlere degin tarih ve isimler vardr.
Biz, ilkin, [felsefe tarihinin] erek'ini ve hangi bakmdan zorunlu olduunu, yani
felsefe tarihini incelemek iin hangi gr asna yerlemek gerektiini, -daha dorusu, felsefeyle oian balantsn [belirteceiz].
u gr alarn [dikkate sunmak] gerekiyor:
a) Neden tr felsefenin bir tarihi vardr? [Bunun] zorunluunu ve yararn [gstermek]; dikkat uyanmtr, vs., ve bylece bakalarnn dnceleri de bilinmektedir.
b) [Felsefenin] tarihi, geliigzel bir fikir ve grler koleksiyonu deildir; onun
ilk balang aamalarn zengin geliimine balayan kanlmaz, zorunlu bir ba vardr
arada.
eitli dereceler.
Btn dnya gr bu dereceye ulalnca oluur; ama bu ayrnt pek nemli deildir.
c) Dorudan doruya felsefeyle balants buradan doar.
Layk olduu gibi gz nne alndnda felsefe tarihinin byk nem tad hemen ortaya kar; ama felsefe tarihi, erei ters anlamda alndnda da nemini korur. Dahas, bu nem. felsefe hakkndaki fikrimizin yanllk derecesine ve bu bakmdan felsefe tarihinin neye hangi lde yararl olabileceine gre bir kat daha
artar grnmektedir; zira felsefe biliminin yararszln ve boluunu ispatlamak iin,
esas olarak, felsefe tarihinden destek aranp alnr.
Bir tarihin, konusu ne olursa olsun, olaylar yan.tutmakszn ve herhangi bir ilgi
alanna ya da herhangi bir eree zellikle deer kazandrma arzusuna kaplmakszn
anlatmas gerektii eklindeki koulun doru ve geerli olduunu kabul etmek gerekir. Ne var ki bu, bize pek de uzun boylu yol aldrmayacak cinsinden beylik bir gereklii dile getirmek olur. Zira herhangi bir objenin tarihi, zorunlu olarak, o obje
hakkndaki dnce ve deerlendirmemize skca baldr. O obje iin nemli ve uygun olan ne varsa buna gre belirlenir dzenlenir; ve olgunun o nesneyle balants,
anlatlacak olaylarn, bu olaylar anlay tarznn ve bu olaylarn yerletirilecei gr alarnn belirli bir seimini gerektirir. yle ki (rnein) Devlet hakkndaki fikir
ve deerlendirmeye gre, bir okur, bir lkenin siyasal tarihinde, arad eylerin hi
birini bulamayabilir. Felsefe tarihinde daha da belirgin biimde ortaya kabilir byle
bir durum: (hatta) yle felsefe tarihleri vardr ki, ilerinde, felsefe olarak kabul edilen eyden ok daha baka bir eyin bulunduu da dnlebilir. Baka birtakm tarih trlerinde, konunun tasarm, hi deilse temel koullar bakmndan -ister bir lke, belirli bir halk ya da genellikle insan soyu; ister matematik, fizik, vs. bilimleri;
ister bir sanat, (rnein) resim, vs. olsun - nceden ve kesinlikle belirgindir. Ama
felsefe bilimini br bilimlerden ayrt eden yan ya da, eer istenirse, br bilimlere
oranla dezavantajl klan yan udur, Daha balangta, felsefe nosyonu zerinde, fel-

Felsefe Tarihi Dersleri

186_

sefenin ne yapmas gerektii ve ne yapabilecei konusunda en deiik dnceler atlr ortaya; oysa bu ilk ipucunun, tarihin konusunun tasarmnn, hi bir salam yan
yoktur; dorudan doruya tarihin kendisini, kanlmaz ekilde, birtakm deiikliklere uramaya mahkmdur ve ancak nceden belirli bir tasarma dayand takdirde tutarik ve kesinlik kazanr; ama, konusunun farkl anlamlaryla karlatrld vakit, saltikla sulanr kolayca. Bununla biriikte davranlaryla dezavantaj,
felsefe tarihi ancak dsal bir ekilde gz nne alnd zaman sz konusudur; ama
burada <iaha derin bir baka dezavantaj vardr. Her ne kadar bir ok felsefe bilimi
anlay varsa da, sadece felsefe nosyonudur ki bu nosyon dorultusunda alm
olan filozoflarn yaptlarn anlama olanan salayabilir. Zira dnceler ve hele
speklatif dnceler sz konusu olduunda, terimlerin sadece gramer anlamn kavrayp bunlar -evet- kendi kendinde ama tasarm alanna kadar derlemekten ok daha baka bir anlama gelir anlamak. Dolaysyle de insan filozoflarn olumlamalarn, nermelerini ya da, eer baka bir deyi gerekiyorsa, fikirlerini bilebilir ve bu
fikirlerin nedenleri ve aklamalaryla pek ok ilgilenmi ve uram ve btn bu
abalara ramen en temel noktay, yani nermelerin ruh'unu kavramam olabilir.
te bunun iindir ki elimizde bol ciltli ve pek bilgie yazlm bir alay felsefe tarihi
bulunmaktadr; ama bunlarda, asl uratklar konunun bilgisi eksiktir. Bu tarih yazarlarn, bir mzik parasnn btn seslerini iitip de bir tek eyi, o seslerin arasndaki uyumu kavrayamam olan hayvanlara benzetebiliriz.
Bundan da u sonu kar; Hi phe yoktur ki bir felsefe tarihini, bir Giri'le balatmak ve o tarihin aklamakla ykml olduu konuyu tastamamna tanmlamak
baka hi bir bilim tarihinde olmad kadar zorunludur. Zira, pekl denebilir ki,
isim'i -tamam, evet- geerliini hep koruyan ama ne id henz bilinmeyen bir konu nasl incelenmee balanabilir. Ve gene zira denebilir ki felsefe tarihine byle bir
metot uyguland takdirde, felsefeye adnn neye, nerede, ne zaman verildiini aratrp bulmaktan baka bir ipucu kalmamaktadr elde. Buna karlk, felsefe nosyonu
keyfi bir tarzda deil de bilimsel bir ekilde tanmlandnda, byle bir inceleme, dorudan doruya felsefenin bilimini meydana getirecektir. nk bu bilimin tamamyle
kendine zg karakteri udur: Bilimin nosyonu ancak grnrde bu bilimin balangcn oluturur ve sadece bu bilimin eksiksiz bir ekilde incelenmesidir ki gene bu
bilimin nosyonunun ispat ve hatta kefidir ve bu nosyon da, temel bakmdan, o incelemenin rdr, sonucudur.
Dolaysyle bu Giri'te de felsefe biliminin nosyonuyle, felsefe tarihinin asl konusuyla ie balamak gerekir. Bununla birlikte, duruma btn iinde bakldnda,
sadece felsefe tarihine balantl olmas gereken bu Giri'in, biraz nce dorudan doruya felsefe hakknda sylenmi olanlardan hi bir fark yoktur. Bu Giri'te sylenebilecek olan eyin bir nkoul olarak ileri srlmesi sz konusu deildir; zira bu
ey, tarihin aklanmasyla doruluk ve hakllk kazanabilir ancak. Srf bu nedenden dolay bu n aklamalar, keyfi varsaymlar kategorisine konamaz. Oysa, onlar
en baa koymann -onlar ki dorulanmalar bakmndan esas olarak birer sonuturlar-,
olsa olsa, herhangi bir bilimin en genel konusunun bir n belirtimi (indication) kadar yarar ve geerlii olabilir ancak. Ayn zamanda da, allm nyarglar sonucu
olarak bu tr bir tarihe konulabilecek bir ok soruyu ve koulu saf d brakmaa
yaramas gerekir bu Giri'in.
Felsefe tarihini tanmlamak gereklidir nce; metod'a ilikin varglar, bu tanmlamann sonuncunda ortaya kacaktr.
kinci olarak, felsefe nosyonu, halklarn dnce birikiminin saysz boyutu ve s-

188

C.

W. F. Hegel

nrsz konusu iinde neyin felsefe tarihinin dnda braklmas gerektiini belirlemeyi salayacaktr. Kald ki din, dindeki dnceler ve zellikle mitolojik biim iinde
dinin konusuna ilikjn dnceler, onlarn ieriinden doup gelmedir. Biimleri bakmndan felsefeye pek yakn den -felsefe bilimi tarihinin snrsz bir ekilde yaygnlamas gerektii grntsn verecek kadar yakn der- br bilimlerin geliimi gibi tpk. Oysa bu bilimin alan uyarnca belirlenirse, ayn zamanda, bu tarihin
knoktas'n da elimizde tutuyoruz demektir. Sz konusu k noktasn da dinsel
sezgilerin ve dnce ykl nsezilerin balay noktasndan ayrt etmek gerekir.
Nesne nosyonu, nc olarak da. bu tarihin zorunlu aamalar'a bln'n vermelidir; sz konusu tarihin organik biimde geliip ilerleyen bir btn, aklsal bir
zincirleni olduunu bu bln gsterecektir; ve sz konusu tarih, bir bilim deerini bylece kazanabilir ancak.
A) FELSEFE TARHNN TANIMI
Bu tarihin yarar ve nemi, kendini bir dizi grn altnda sunabilir dncemize. Ama biz bu tarihin merkez noktasn kavramak istiyorsak, bu noktay, grnrdeki gemii felsefenin bugn ulam bulunduu dereceye balayan asl bada aramamz gerekecektir. Burada aklanmas gereken udur: Szn ettiimiz ban, bu
bilimin tarihinde saptanabilecek dsal mlhazalardan biri olmayp, daha ok, bu
biiimin ynelim ve amacnn i doasn dile getirdii; bu tarihteki olaylarn btn
olaylar gibi sonular vererek biribirierini izledii ama kendilerine zg bir biimde
retken olduklar.
Felsefe tarihinin bizlere sunduu, soylu ruhlarn biribiri ard sra dizilerek oluturduklar izgidir: dnen akl'n kahramanlarnn gaierisidir ki bu kahramanlar
o akl sayesinde eyann, doann ve zihnin zne, Tanr'nn z'ne nfuz etmi ve
bizler iin en yce hazineyi, rasyonel bilgi hazinesini hazrlamlardr. Bu tarihin olaylar ve edimleri, konu (Inhalt)'larn ve deer (Gehalt^'Jerini salayan bir tre ait olular dolaysyla, kiilikten ve bireysel karakterdetr'ak seik biimde ayrt edilirler
(oysa siyasal tarihte birey, doasnn, dehasnn/ tutkularnn, karakter gc ya da
zayflnn zelliine gre, genel adan onu o belirli birey klan niin'e gre, o edim
ve olaylarn znesidir); ve hatta bu tarihin rnleri, tikel bireye ne kadar az balanyorlarsa, deerleri tikel bireye ne kadar az yklenebiliyorsa ve, tam tersine, zgr
dnceye, insann insan olarak genei karakterine nr kadar balysalar bir o kadar
daha iyi ve yetkin olurlar ve zellikten yoksun olan o dnce de dorudan doruya
reten zne olur bir o kadar daha.
Dncenin edimleri, ilkin, tarihsel olduklarndan dolay, gemiin olmu ve bizim gerekliimiz'in tesinde yer aian bir i gibi grnr. Ama aslnda biz ne isek,
tarihsel olarak da oyuzdur: ya da, daha dorusu: Bu alanda, dnce tarihinde bulunan ey gibi. gemi de iin eitli grnmlerinden biridir ancak; tpk, bizim olduumuz eyde, btn hepimizde ortaklaa bulunan lnsz enin, bizim tarihsel
olarak olduumuz eye kopmaz biimde bal oluu gibi. Bugn bizlere ait olan, ada dneme ait oian 'kendinin bilincindeki akl'n hazinesi, imdiki zamann dolaymsz bir rn deildir; imdiki zamana kalm bir mirastr o; daha dorusu, insan trnn btn daha nceki kuaklarnn emeinin sonucu'dur. Dsal.hayatn
zanaat ve sanatlar, sosyal ve siyasal hayatn bunca ara ve usulleri, dzenleme ve
alkanlklar nasl ki bizim amz nceleyen devrin tarihindeki dncenin, buluun, ihtiyalarn, zorunluun ve mutsuzluun, iradenin ve gerekletirim gcnn

Felsefe Tarihi Dersleri=186_

bir sonucu ise, biz de tpk bunun gibi. bilim ve zellikle de felsefe alannda bugn
ne isek, bunu, geici olan ve sonra da gemi olan btn hereyi kucaklayan gelenek'e. gemi zamann yaratt btn ne varsa koruyup bizlere, Herder'in deyiiyle
bir kutsal zincir gibi aktarm oian gelenee borluyuz.
Ne var ki bu gelenek, alm olduunu sadkane koruyup saklamakla yetinip kendinden sonrakilere hi deiiklie uratmakszn aktaran bir ev kadn deildir, hareketsiz ve tatan bir heykel deildir o; tam tersine, canldr ve kaynandan uzaklatka kabarp byyen gl bir rmak gibi geniler.
Bu gelenein ierii, entelektel lemin retmi olduu eydir; ve Evrensel Zihin,
durup dinlenme bilmez. Bizim burada uraacamz ey de, ite bu Evrensei Zihin'dir. Belirli bir ulusta yle bir durum meydana gelebilir ki o ulusun kltr, sanat,
bilimi, erttellektel yetisi duraan kalabilir; rnein iki bin yl nce de bugnk kadar ileri olduklar hi phe gtrmeyen inlilerin durumu byle gzkmektedir.
Ama Evrenin Zihni, bu kaytsz dinginlik iinde gmlp gitmez; bu onun nosyonunun bir sonucudur sadece. Eylemdir onun hayat. Eyleme varolan ve onun kendi objesi olan bir hammaddeyi varsayar; onu geniletmekle kalmaz sadece; yeni eyler ekleyerek bytr onu; ama, en nemlisi, onu iler ve dntrr. Bu alanda mirasa
konmak, ayn zamanda, derlemek ve sahip kmaktr; zihin tarafndan bakalatrlan bir hammadde derekesine indirilmitir miras. Alnm olan ey, bylece dntrlmekte, zenginletirilmekte ve ayn zamanda da korunmu olmaktadr.
Bizim - ve btn zamanlarn - tavrmz ve etkinliimiz, u anda varolan bilimi yakalayp benimsemee, kendimizi onda ve onun tarafndan oluturmaa, onu gelitirmee ve daha yksee karmaa dayanmaktadr. Biz onu benimseyerek, kendimize mal edip zmleyerek, bize ait olan ve daha nce kendi olmu olduu eye kart olan bir ey haline getirmi oluruz.
Demek ki, daha nceden zaten varolan bir entelektel ortamn varsayld bu trden
bir oluumda bizim felsefemiz, temel bakmndan, ancak kendinden nceki felsefeyle balant halinde ve zorunlu olarak ondan inerek meydana gelmitir. Bizlere acayip birtakm eylerin geleceini deii, bizim geleceimiz'i, bilimimizin gelecei'ni sunup gsteren de, tarihin akdr.
Felsefe tarihinin tanm konusunda karmza kabilecek olan tasarm ve sorunlar, u belirtilen koullarn doasna baldr. Sz konusu koullarn bir bir taranp
ayrt edilmesi, bu bilimin tarihinin incelenmesi sayesinde, bu bilimin bilgisine in
olmann znel erei J hakknda da aydnlatr bizleri. Ayrca, bu tarihin donatlmas
gerekli metot belirlenimleri de gene bu koullarda bulunmaktadr; ve bu koullarn
kesin ve belirgin aklamas, u Giri'in ana ereklerinden biri olacaktr. Felsefenin
amalad iin nosyonunu, hi phe yok ki, hatrda tutmak ve hatta temel olarak
almak gerekir: ve, daha nce de sylendii gibi, bu nosyonun bilimsel analizine burada yer olmadna gre, yaplacak aklama bu oluun (devenir) doasn ispatlamak ve anlamak ereini deil, daha ok, bir n tasarmn vermek ereini gtmelidir
sadece.
Bir felsefe tarihi konusunda akla gelebilecek ilk fikir, bu konunun dolaymsz bir
i elikiyi iinde barndrd fikridir. Zira felsefenin amac, lmsz olan', ezeli
ve ebedi olan', 'kendinde' ve 'kendi iin' olan bilmektir; erei, hakikat'tir felsefenin. Oysa tarih, beili bir dnemde olmu ama bir baka dnemde ortadan kalkm,
bir baka ey tarafndan safd braklm olan eyi anlatr. Buradan hareketle hakikat ezeli ve ebedidir diyecek olursak, o hakikat, geip giden ve tarihi olmayan'n alanna girmez. Oysa ortada bir tarih varsa ve tarih ortadan yk olup gitmi bir dizi

] 9Q

C. W. F. Hegel

bilgi biiminden ibaretse, o tarihte hakikati bulmak mmkn deildir; nk hakikat gemite deildir.
Bu genel aklyrtmenin sadece br bilimler iin deil Hristiyan dini iin de geerli olaca sylenebilir ve hem bu dinin hem de br bilimlerin bir tarihi oluu elikili bir durum olarak deerlendirilebilirdi. Dolaysyla da bu aklyrtmeyi. sz
konusu tarihlerin elimizde bulunmas olgusu tarafndan rtlm olduu iin, gz
nnde tutmaa devam etmek fuzuli olurdu. Bu atmann anlamn daha yakndan kavrayabilmek iin, bir dinin ya da bir bilimin d kaderinin tarihi ile bizzat konunun tarihi arasndaki fark belirlemek gerekir. Sonra da durumun, felsefe tarihi
iin, konusunun, bir baka trden tarihlere gre zel doas dolaysyla deiik, bambaka olduunu hatrda tutmak gerekir. Hemen apak grlmektedir ki yukarda
sz edilen atma, d tarihe deil sadece i tarihe, ieriin tarihine ilikin olabilir.
Hristiyanln yaylmasnn, yaylalarnn kaderinin, vs. bir tarihi vardr; ve bu dinin varoluu Kilise'de gelitii iin, Kilise'nin de bir d varoluu olmutur; ve bu
varolu, zaman iinde en eitli atmalarla bilene bilene saysz snavdan gemitir;
zl bir tarihi oluu da bundan dolaydr. Hristiyan dogmasna gelince, o da tarihsiz deildir phesiz; gelgelelim bu dogma, zorunlu olarak, geliimini ok erken tamamlam ve kesin anlamn kazanm durumdadr ve bu dn olduu gibi bugn de
geerli olan iman beyan, bugn gene de hakikat asndan deiiklie uramakszn
geerliini korur, onda varsaylan deer, bir grnten baka bir ey olmasa ve szckler de sadece dudaklardan dklmee mahkm bo birer formlden baka bir
ey olmasa bile. Oysa bu dogmann tarihi, en byk yaylma halinde dahi, u iki
eyi ierir ancak: Bir yanda bu salam hakikatin en eitli katmalarn ve sapmalarn; ve te yanda da bu sapmalara kar mcadeleyi ve kalan temelin, katmalardan
temizlenerek artlmasn ve kendi sadeliine dnn.
br bilimlerin de tpk din gibi bir d tarihi vardr, felsefe iin de ayndr durum. Felsefenin kkeninin, yaylp gelimesinin, serpiliinin knn ve yeniden
douunun bir tarihi; ustalarnn, yol aanlarnn, nderlerinin, onlara kar kanlarnn bir tarihi vardr; dinle ve fatta bazan da Devletle olan d balantsnn da
bir tarihi vardr. Felsefe tarihinin bu yan, ortaya ilgin birtakm sorular atma frsatn da verir bize. Bu arada, ilkin, u soruyu: Nasl olur da felsefe, eer gerekten
mutlak hakikatin doktirini ise, nasl olur da evet, btn iinde, bir avu bireyle,
birtakm belirli haklarla ve birtakm dnemlerle snrlanm olarak kalabilir? Tpk
bunun gibi, hakikatin felsefi biim altndaki biimine en ok daha genel bir biime
brnm bulunduu Hristiyanla bakarak vle bir gln ortaya k belirtilmitir: Bu dinin bu kadar ge ortaya k ve yaylma alannn bir takm belirli
halklarla snrl kal arasnda eliki yok mudur? Bu ve buna benzer sorular, gene
de, ancak biraz nce deindiimiz daha genel atmaya bal kalamayacak kadar
zgl bir karakter tarlar; ve biz ancak felsefi bilginin tikel doas zerinde bir kat
daha srarla durduumuz takdirdedir ki felsefenin dsal varoluuna ve d tarihine
ilikin blmlerde daha ok ayrntya girebiliriz.
Bununla birlikte, din tarihinin, isel ierik asndan, felsefe tarihiyle karlatrlmas sz konusu olmakta, felsefe tarihine, din tarihine tannan ey tannmamaktadr: erik olarak daha balangta salam bir ekilde kurulup oturtulmu bir hakikat, tarihten alnm ve deimez bir ierik. Oysa Hristiyanln ierii, ki hakikattir, balangta olduu gibi kaiagelmitir ve tarihi de adeta yoktur. 5 Bylece dnmee devam edince, dine ilikin olarak u sylenebilir: Sz konusu olan atmann,
o atmay Hristiyan dini yapan temel dzenlenime gre, varlk nedeni yoktur. Za-

Felsefe Tarihi Dersleri

186_

ten sapmalarn ve eklentilerin bir zorluk meydana getirmesi de sz konusu deildir:

Deiken ve mutlak olarak tarihsel karakterde eylerdir bunlar.
teki bilimlerin de kendi ieriklerine bal olarak bir tarihleri vardr; bu tarihin
iinde ibu ieriin urad deiiklikleri belirten ve bir vakitler geerli olan nermelerin artk terkedilmi bulunduunu gsteren bir blm de vardr: ama ieriin
byk bir ksm, hatta en byk ksm yle bir trdendir ki kendini koruyabilmitir;
ve arada meydana gelen yenilikler, daha nce edinilmi u imdiki zamann deiiklikleri olmayp bir dizi katmalar ve geniletmelerdir. Bu bilimler, yanyana getirme
usulyle ilerler. Madenbilimde (mineraloji'de), bitkibilimde (botanik'te) bir ok ey,
ilerleme sonucu deiiklie ve dzeltmeye urar; ne var ki bu bilimlerin byk bir
ksm dengeli ve istikrarl kalr ve, yeni eklentiler sayesinde, deiikliklere uramakszn zenginleir. Matematik gibi bir bilim sz konusu olunca, tarih, zellikle gelimeleri anlatmak gibi ho bir megale bulur kendine; rnein elemanter geometri de,
Euklides tarafndan aklanm genilii dnlnce, o andan itibaren tarihsiz bir
bilim dal olarak gznne alnabilir.
Felsefe tarihi ise, tam tersine, ne eklentisiz bir basit ieriin istikrarn (persistance) gsterir; ne de, ak boyunca, eski edinlere yeni kazanlarn katksyla beslenir;
durmakszn yenilenen ve en sonunda, erei dahi aralarndaki ortak ba olarak koruyamayan bir btndeki deiikliklerin grnmn sunar bizlere. Dahas: Olur
ki soyut nesne de, rasyonel bilgi de silinir gider; ve bilimin yaps, en sonunda, bo
kalm olan yerle birlikte, felsefeye ynelik ukalca uzan ve artk hi bir anlam
tamayan adn paylamak zorunda kalr.

NOTLAR:
1. M a r j d a : (ki bu. hi phesiz, Berlin dneminde yaplm bir eklentidir) imdi sadece fikirlerin arlk tad, (btn hersevi) akl'la doruland bir noktada[yz biz]. Prusya, zeka
zerine bina edilmi(tir) - daha byk bir ciddilik, daha stn bir ihtiya - bu ciddilie kar
kan o zeka o soluk hayalet...
2. M a r j d a : En ince, en yce dnceli kiilerin -nceden bilinemeyen - daha yola karken,
ilerlerken oluturduklar rn'ekler galerisi. Zorunsuz olan hi bir ey yok burada.
Saf hakikatin saltanat - d gerekliin eylemlerinin deil, zihnin kendi kendisi iinde olan
varlk.
Felsefeye giri.
Felsefe tarihi'nin en son felsefeyle balants:
a) Nasl oluyor da felsefenin bir tarihi olabiliyor?
b) Felsefelerin eitlilii.
c) Felsefenin felsefe tarihiyle balants.
d) teki bilimlerin ve siyasa! durum ve koullarn felsefeyle balants
3. M a r j d a : Saat. Hazrlayc n giri, herkese ack ders.
4. Ely. kseli parantez iinde: zellikle felsefenin bilgisi bakmndan bu tarihten beklenmesi gereken, tpk...
5. M a r j d a : Bkz. Marheineke, Hristiyan imannn aments, Berlin. 1823, s. 133-134.

KAYNAK:
Hegel'in lmnden sonra yaynlanan yaptlar Berlin'deki Prusya Ulusal Kitapl Cilt 11. 1.-9.
no.lu yapraklar.

Felsefe Bibliyografyas

felsefe yaynlar kaynakas: hegel

hasan s. keserolu

A S L A N , M e r d a n . - " H e g e l Felsefesi zerine N o t l a r " 2 / M e r d a n Aslan. - D o a

ve bilim (17). 10.84, 38-42
A S L A N . M e r d a n . - " H e g e l Felsefesi zerine N o t l a r " . M e r d a n aslan - D o a ve
Bilim (16), 6.48. 46-52
A Y A T E P E , E m e l . - " K a n t ve H e g e i ' d e
Mlkiyet P r o b l e m i . " - 1973 16.s'. Tez
(lisans) - 1 E F Felsefe B l m .
B E E R , Max. -Hegel'in Felsefesi ve Marx'in
Tarih Anlay, ev. E.Sabit. -stanbul:
n c Yaynlar, 1969. -96 s.
B O Z K U R T , Nejat. - " H e g e l Estetik'ine Genel Bir B a k . " Nejat Bozkurt. -Felsefe
Arkivi (22/23), 289-299
B O Z K U R T , N e j a t . - " H e g e l ' i n Estetii ve
iir K u r a m . " N e j a t B o z k u r t , -Felsefe
Arkivi (24), 1984, 169-211; Bibliyografya
B O Z K U R T , N e j a t . - " H e g e l ' i n Estetik ve
iir K u r a m . " Nejat B o z k u r t , -1981.
171 yaprak Tez ( D o k t o r a ) - E F
B U L A T . Fahrettin. - " H e g e i ' d e Devlet Fels e f e s i . " F a h r e t t i n Bulat. -1981 52 yap-

rak Tez ( D o k t o r a ) - E F
B U M N , Tlin, - " P r a k s i s Felsefesinin Hegelci n c l e r i . " T l i n B u m i n . Seminer, ( 2 / 3 ) , 12.83/1.84, 1-10; Bibliyografya
A I L , O r h a n M n i r . - " n s a n i y e t desinin nda: G o e t h e ' n i n nsan ve Hayat Anlay, Hegel ve K a n t ' a N i s b e t i . "
O r h a n M n i r al. - . L . Hukuk Fakltesi M e c m u a s . 4 5 / 4 7
(1/4),
1979/81, 585-616
A I L , O r h a n M n i r . - " n s a n i y e t desinin nda ' G o e t h e ' n i n nsan ve H a yat Anlay. ' H e g e l ' ve ' K a n t ' a Nisbet i . " O r h a n M n i r al. - . L . Hukuk
Fakltesi Mecmuas, 4 8 / 4 9 ( 1 / 4 ) ,
1982/83, 223-247
E N E R G N , smail Metin, - " G . W . F . Hegel'in Tarih Felsefesinde Y n t e m ve
K a v r a m l a r . " -1980 28 y a p r a k .
T e z . ( E F ) Felsefe B l m .
E T N , M e h m e t . - " H e g e l ' i n Diyalektik
A n l a y . " Mehmet etin. -1981. 31
y a p r a k Tez ( D o k t o r a ) - E F

Felsefe Yaynlar Kaynakas:

Hegel

D E M l R E L , H a y d a r . - " H e g e l Estetiinde
dea ve F e o m B a n t l a r . " -1970. III,
21 y a p r a k . Tez (Ders) - E F . '
D Z G N , M u s t a f a . - " H e g e i ' d e iir An' lav." -1973 14 y a p r a k . Tez (Lisans)
- E F Felsefe B l m .
ENGELS,
Friedrich.
-"Hegel
ve
D i y a l e k t i k " ev: A f a r T i m u i n , - Felsefe Dergisi, (5), 10/12.78, 3-11
E R T E N , C i h a t . - " H e g e l ' i n Tarih Felsefesinde Temel K a v r a m l a r . " -197953 yapr a k . - Tez ( D o k t o r a ) E F
E R T E R Z , G n l . - " H e g e i ' d e Diyalektik
Kavram ve Tarih Felsefesi." -1982. 22
yaprak Tez ( D o k t o r a ) - E F
E R + U N A , Selma. - " G A V . F . H e g e l ' i n Tinin F e n o m e n o l o j i s i n d e n Seilmi Met i n l e r . " 36 y a p r a k . Tez (Lisans). E F
Felsefe B l m
G.VV.F.Hegel'den (1770-1831) Mimarla
likin Semeler/ ev. M u s t a f a Kandil.
. -Mimarlk 21 (193;. 7.83. 28-30
G K B E R K , Macit. - " H e g e l ' i n FelsefesiYaavan Y n l e r i y l e . " Macit G k b e r k .
-Felsefesi Arkivi (18), 1972. s. 11-22.
H E G E L , G . W . F r i e d r i c h . - Btn Yaptlar- Semeler/cer. Hseyin D e m i r h a n . A n k a r a . O n u r Yaynlar, 1976. -252 s.
H E G E L , G.W.Friedrich.-Estetik/ev. Nej a t B o z k u r . - s t a n b u l , Say Yaynlar,
1982, -144 s.
H E G E L , G.W.Friedrich. - Estetik/ev. Suut Keml Y e t k i n . -stanbjl, Vakf Kitabev, 1936. -30 s,.
H E G E L ' D E N P a r a l a r , /cev.-Afar Timuin. -Felsefe Dergisi (1) 10/12. 77.60-65
H I Z I R , Nusret. - " H e g e l ve Nietzche'de Tarih G r . " - A n k a r a , (y.y.), 1973. A t a t r k K o n f e r a n s l a r 1970,c. IV'den
ayr basm, 15-23 s.
K A H Y A , A h m e t . - " K a n t ve H e g e i ' d e Tarih A n l a y . " 1973 26 yaprak Tez (Lisan) E F .
K A R A Y I L A N , Necati. - " H e g e l ' i n Tarih
Felsefesi." 53 yaprak. -1977 Tez (lisans)
EF.

193
Z K A N , Senail. - " H e g e l ve M e v l n a ' d a
D i y a l e k t i k . " Senail z k a n . -Trk Edebiyat. (129), 7.84.62-65
Z T A R A N , A h m e t Hulusi. - " A n t i k a d a
ve H e g e i ' d e D i y a l e k t i k . " -1972 12 yapr a k . Tez (Lisans) - E F Felsefe
Blm.
S T A G E , Walter Terence. -Hegel stne
/ c e \ . M u r a t Belge. - s t a n b u l , Birikim
Yaynlar, 1976.- 231 s.
M E K , M e h m e t . - " H e g e i ' d e Geist Problemi ve T a r i h . " - 1978 1 1 yaprak Tez
(Lisans) E F .
T A , Glten. - " G . W . F . H e g e l ' i n 'Felsefe
Tarihi Dersleri' Adl K i t a b n d a n Seilmi Metinlerin-'Sralan ve Y a n s m a . "
Glten Ta. -1981. 29 yaprak Tez (Doktora) - E F
T A P A R , Sad. - " G . W . F . Hegel'in M a n tk Bilimi Adl Kitabndan Seilmi Metinlerin Sralanmas ve Y o r u m u . " 1981
65 y. Tez (Lisans)- E F Felsefe
Blm
T O K A T L , Atill. - " a d a Diyalektiin
Kayna H e g e l . " Atill T o k a t l . Tantan: Atill Birkive YAZKO eviri 1 (4).
1/2.82,-178-179.
J U R N A , K a m b e r . - " G e o r g e Hegel'in Ta'* rih A n l a y . " -1974 23 yaprak Tez (Lisans) E F .
U N A N E R , E r e n . - " H e g e i ' d e Byk Kiil e r . " -1967 26y. Tez (Lisans)- E F Felsefe B l m .
Y A L T I R A K L I , U f u k . ' - " H e g e l ' i n Fenomenblojisinin Bilgi Kuramsal T e m e l l e r i . "
U f u k Yaltrakl. -1987. 244 yaprak Tez
(Doktora)- EF.
Y A A R , F a t m a . - " A n t i k a ve H e g e i ' d e
Diyalektik -1978 11 yaprak Tez (Lisans)
EF.
YILMAZKAY'A, Mehmet. -"Aristotales
ve Hegei'de T r a g e d y a . " -1968 22y. Tez
(Lisans) E F .
Y U R T S E V E N , Cell. - " G . W .F. Hegei'de
Tarih A n l a y . " -1972 15 y a p r a k . T e z .
(lisans) E F .

Filozoflar

Ansiklopedisi

hegel, georg wilhelm friedrich

gottfried stiehler
aimancadan eviren: tekin zbey

(27.8.1770 Stuttgart-14.11.1831 Berlin)

Klasik idealist A l m a n felsefesinin temsilcisi. K a n t . Fichte ve Schelling'in dncelerini temel alarak ve t m bilimler dahil oimak zere kendinden nceki felsefelerin sonularn zmseyerek bir nesnel idealizm
sistemi k u r m u t u r . Bu sistem, Hegel'in dncelerinin ve bilgisinin zenginlii nedeniyl e . zellikle diyalektik alannda, bugne kad a r etkisini s r d r m t r . Marx ve Engels,
Hegel felsefesinden byk lde yararlanmt. Feuerbach'n etkisi altnda felsefi idealizmi ilkesel olarak eletirmiler, diyalektiin materyalist y o r u m u n u yapmlar, Hegel'in verimli bilgilerini diyalektik ve tarihsel m a t e r y a l i z m d e deerlendirmilerdir.
H . ' i n felsefi geliiminin en nemli evreleri: 1788 ylnda Tbingen V a k f ' n a ilahiyat rencisi o l a r a k kaydn yaptran H .
b u r a d a yksek renimini t a m a m l a d k t a n
sonra 1793 ylnda Bern'de Steiger ailesinin
y a n n d a zel retmenlik grevinde bulunm u t u r . Bu sre iinde K a n t ' n felsefesini
incelemi, egemen Hristiyan dinine ve ki-

liseye ynelik bir eletiri zerinde almtr. F r a n k f u r t ' t a baka bir zel r e t m e n lik grevinden sonra H . 1801 ylnda J e n a ' da retim grevlisi olarak almaya balar. B u r a d a Scheiling'le balangta dosta bir iliki iindedir ve birlikte.1802 ylnd a " K r i t i s c h e j o u r n a i der P h i l o s o p h i e "
(Eletirel Felsefe DergisiVni yaymlarlar.
H . ' i n ilk byk eseri " P h a e n o m e n o l o g i e
des G e i s t e s " (Geist'n F e n o m e n o l o j i s i )
1807'de yaymlanr. B a m b e r g ' d e bir sre
gazete r e d a k t r oiarak altktan s o n r a ,
H . 1808 ylnda N r n b e r g Lisesi m d r l n e atanr. 1816 ylnda H e d e i b e r g ' d e
kendisine profesrlk verilir. 1818'den lm n e kadar ders verdii Berlin'de t a r a f t a r lar o a l m a y a balar ve giderek bir Hegel
ekol oluur. H . ' i n Berlin'de verdii dersler felsefenin t m alanlarn k a p s a m a k t a dr. " J a h r b c h e r f r Wissenschaftliche
K r i t i k " (Bilimsel Eletiri Yllklar) 1827 ylnda o n u n ynetiminde yaymlanmtr. H .
14 Kasm 1831 gn k o l e r a d a n l m t r .
H . , felsefesiyle z a m a n n n ilerici A l m a n

197
96 Filozoflar

nsiklopedisi

burjuvazisinin karlarn savunmutur. Gelien retici glerin basks ve Fransz Devrimi ile sonularnn etkisi altnda kalan Alm a n y a b u r j u v a devrimi d n e m i n e girmiti. A n c a k , A l m a n burjuvazisi ne Fransz
b u r j u v a z i s i n i n politik b t n l n e ne de
ngiliz burjuvazisinin e k o n o m i k olgunluk
a a m a s n a eriebilmiti. Bu nedenle feodal
ilikilerin r e f o r m l a r yoluyla tedricen kaldrlmas eilimi ar b a s m a k t a y d . H . , o zam a n k i A l m a n b u r j u v a ideologlarnn o u n l u u gibi, halk kitlelerinin hareketi ve
mcadelesiyle " a a d a n " gelecek bir devrime kar kmtr. J a k o b e n diktatrln " t e r r r e j i m i " diye ktlemi, egemen
evrelerin girimiyie " y u k a r d a n " gerekleecek bir devrimi savunmutur. H . , bu tasarmyla b u r j u v a zgrlklerinden, toplumsal ve bireysel gelimeyi kstlayan feodal ilikilerin kaldrlmasndan yana yer almtr. H . ' i n b u t u t u m u , Berlin'deyken
P r u s y a ' d a k i mevcut ilikileri yersiz ekilde
vmesine neden o l m u t u r ; bu ilikileri, hi
de ulalmam olan b u r j u v a zgrlklerinin gelime derecesi diye onaylamtr. H . ,
merut monariyi s a v u n m u , aristokrat sn f a ve krala ynelik politik eylemler karsnda o l u m s u z bir tavr almtr.
Felsefesinde t m bilimsel alanlardaki bilgileri ele a l a r a k ileyen H . , e k o n o m i , tarih
ve h u k u k bilimleri, m a t e m a t i k , doabilimleri ile uram, edebiyat ve sanat alannd a d a geni bilgilere sahip o l m u t u r . G n n bilgi dzeyini derslerine k o n u alan H . ,
bu bilgileri felsefi k a v r a m l a r haline getirmeye ve ierdikleri d n y a grsel-genel
alan gn na k a r m a y a almtr. Bu
u u r d a speklatif varsaymlara bavurmaktan
kanmamtr;
rnein
doabilimlerinde, mevcut s o n u l a r d a n hareket
e t m e k ve bunlar felsefi y n d e n y o r u m l a m a k yerine, bu sonular f i l o z o f u n bak
a s n d a n r n e k tekil edecek ekilde kalem e a l m a y a almtr.
H . nesnel ideaiizm'in temsilcisiydi. Kansna gre felsefe sadece dncel o l a r a k
m m k n d , n k konusu genei-oland ve
genel-olan d a d n c e l d i . H . bylece, sa-

dece duyusal-nesnel olan m a d d i diye kabul eden metafiziksel m a t e r y a l i z m d e k i

m a d d e k a v r a m n hi eletirmeden k
noktas olarak almtr. H . , doal ve tarihsel d n y a y a ruhsal bir ilkenin - m u t l a k idea ' n n , evrensel Geist'n- n f u z ettii ve bunun d a d o a ile t o p l u m d a kendini gsterdii, " k e n d i n d e n feragat ettii" fikrini gelitirmitir. H . idea'y, Geist', diyalektik
bir reme edimiyle dnyay kendisinden yaratan etkin bir varlk olarak a n l a m a k t a d r .
Bu n o k t a d a , genel olarak idealizmin ve Hegel idealizminin dinle yakn manevi ilikisinde olduu gibi, teolojik d n y a anlayn a olan yaknlk gzden k a m a m a k t a d r .
D n y a y a manevi bir ilkenin n f u z ettii
tasarmn H . , insani faaliyet rneine gre o l u t u r m u ve bunu evrene de uygulamtr. Geist'n devinimini, kendindelik'ten
balayp kendi dndalk zerinden kendi
iinlik'e varan bir sre diye tanmlamtr. Kendindeiik'te idea nce reel gizilg,
olaslk d u r u m u n d a d r . elikilerin etkisiyle idea, olaslk halinden dndaki gereklie gemekte, uzay ve z a m a n d a , doa
ve t o p l u m d a a y r m a k t a d r . H . ' e gre do a . bakalk (Anderssein) halindeki idea'dr; t o p l u m d a ise idea tarihsel gelime biimlerinin evrimi iinde kendi bilincine varr ve kendi iinlik d u r u m u n a m u t l a k idealizmde ular. H . , diyalektik idealizmle
meruti monariyi, mutlak i d e a ' n n kendini kavramasnn ve gerekletirmesinin birbirini gerektiren ve t a m a m l a y a n biimleri
o l a r a k g r m e k t e d i r . H . ' e gre z g r l k , ,
G e i s t ' n kendi iinlik d u r u m u d u r ve o bur a d a artk hibir yabanc eye baml deildir. Bu d u r u m a , sadece upuygun bir bilgi
dzeyinde ve t o p l u m s a l ilikilerin bu bilgiye uygun ekilde biimlendirilmesiyle ulalr.
Kant ve Fichte'nin znel idealizmine nesnel idealizm asndan ar eletiriler getiren H . nesnel idealizmi, d n m e n i n diyalektii ile reel dnyann diyalektiinin zdelii olarak gelitirmi, bylece diyaiektik'in genel, temel biimlerinin hazrlanmasna b y k lde yardmlar d o k u n m u -

96
tur. rnein, gelime dncesi ile diyalektiin temel yasalar bunlar arasndadr. H . ,
idealizmi sadece ileri s r m e k deil, stelik
o gne kadar bilgi alanndaki t m gelimelerin ve tarihsel gerekliin s o n u c u o l a r a k
kantlamak istiyordu. B u n u , " G e i s t ' n Fen o m e n o l o j i s i " n d e kendine hedef semitir.
" M a n t k B i l i m i n d e kategorilerin gelime
balamlarn ve i ie geilerini betimleyen
H . , d n m e yap ve biimlerini nesnel gerekliin temeli diye ele almtr.
Bu idealist tersyz edite ve zorunlu olarak b u n u n l a snrlanm ekilde " M a n t k
B i l i m i n d e , diyalektik zerine o l a a n s t
bir zenginlie sahip temel bilgiler yer alm a k t a d r . H . , gereklie m e t a f i z i k , diyalektik d yaklamn antinomilerini (atklarn) ve d n m e glklerini, soyut,
tek yanlla iten, sabit kategorilerle ilem
gren d n m e tarznn yerine bireimselsomut, akc, devingen kategorilerle ilemde
bulunan d n m e tarzn geirerek amtr.
B u n u n temelinde, gelime ve elikilerin
n f u z ediine ilikin dnce b u l u n u y o r d u .
H . " M a n t k B i l i m i n d e gelimeyi, kukusuz birincil diye, a m a sadece mantksal gelime, dnmenin gelimesi diye ele alyordu. A n c a k yine de, i elikilerden kaynaklanan zdevinim olarak gelime hakkndaki
bilgileri verimli etkilerini s r d r m t r . Tekil ve genei, z o r u n l u l u k ve rastlant, sonlu
ve sonsuz, z ve f e n o m e n gibi ballak
k a v r a m l a r d u r u k ve dolaymsz ekilde
kar karya getiren metafizik d n m e
tarzn H . . diyalektik birlik ve elikilerin
n f u z edii dncesiyle amtr. Bylece
bu balamlarn felsefi adan anlalmalarn bir st dzeye karmtr.
zdevinim ile elikililerin birlii ve nf u z edii dncesi, diyalektiin temel yasalarnn hem k noktasn hem de sonuc u n u o l u t u r u y o r d u . H . . nbiimci. nicel
m o m e n t l e r i m u t l a k l a t r a n gelime anlayn, nicel ve nitel deimelerin diyalektii
gryle amtr. H . ' e gre gelime, salt
b y m e ya da k l m e deil, nicel deimelerin t e m e r k z nedeniyle d a h a yksek
niteliklere geiti. H . , nesnel gereklikteki

Filozoflar

A nsiklopedisi 197

ve dnmedeki eliskililik hakknda kendinden nce elde edilmi bilgileri zmseyerek

ve gelitirerek, t m devinimlerin ve gelimelerin kayna ve de ierii o i a r a k diyalektik elikinin iievi g r n iyice pekitirmitir.
Kartlarn ve elikilerin gereklikten
metafiziksel dianna karlk H . , sadece kendi iinde bir eliki b u l u n a n eylerin
devindii, itki ve etkinlie sahip olduu gr n f o r m l e etmitir. H . , gelime dncesini de yeni, diyalektik grlerle ve
o r t a y a att s o r u l a r l a gelitirmeye d e v a m
etmitir; H . ' i n diyalektii, z gerei, zengin ekilde ayrmiatrim bir biime sahip gelime retiidir. Geri H . gelime anlayna idealist-erekbilimsel tasarmlar temei almtr, a m a bu snrlar iinde yine de
gerek bilgilerden oluan bir zenginlie
ulamtr. H . gelimeyi o l u m s u z i a m a n n
olumsuzlanmasnn vasai sreci diye ele almtr. Kant ve Schelling'in dncelerine
d a y a n a n diyalektik olumsuziamann olumlu ilevine ilikin bu anlay, son derece
nemli bilgi kazanmlarnn gereklemesini
salamtr. B u n a d a y a n a r a k H . gelimeyi,
aadan y u k a r y d o r u ilerleme diye anlayabilmi, toplumsal ve doal gelime iindeki biimlerde, ayrmlamalarda, ilikilerde, o gne kadarki gelime t a r a f n d a n meyd a n a getirilenlere her defasnda nitel bir yeniyi ekleyen bir zenginliin olutuunu kantlayabilmitir. Olumsuziamann olumsuzl a n m a s yasas ile H . . elikilere ilikin devinim sreci modelini gelimenin b t n ne uygulam ve bu elikilerin i yaplarnd a k i m o m e n t l e r d e n birini m e y d a n a karmtr.
Ne var ki. H . ' i n diyalektie ilikin bilgileri idealist-speklatif bir dnya imgesi iinde yer almaktayd. Bunlarn materyalist ad a n eletirileri, H . diyalektiinin speklatif ve metafizik bileenlerine yneliktir.
H . ' i n metinlerini materyalist adan o k u m a k d e m e k , metinlerde bu biim a l t n d a
yer a l m a y a n ya d a sadece balang halinde bulunan bilgileri ayrp karmak demektir.

96 Filozoflar A nsiklopedisi
H . ' i n b i l g i - k u r a m s a l g r l e r i d e idealizm t a r a f n d a n belirlenmektedir. H u m e ve
K a n t ' n s a v u n d u u ekliyle bilinemezcilii
e l e t i r e n H . , d n y a n n bilinebilirliini kab u l e t m i t i r . A n c a k b u , idealizmi n e d e n i y le, H . ' e g r e k e n d i l i i n d e n a n l a l m a k t a d r , n k H . gerekliin z n d n m e
o l a r a k a n l a m a k t a ve bylece znel d n m e y l e nesnel varln ( d n m e n i n ) z d e liini iln e t m e k t e d i r . H . balbana bir bilgi k u r a m k a l e m e a l m a m , b i l g i - k u r a m s a l
grlerini " G e i s t f e l s e f e s i " n d e gelitirmitir. D u y u m c u a m p i r i z m i n tekyanlln redd e t m i , a m a d e n e y i m l e r d e n yola k m a n n
f e l s e f e d e n e m l i ve verimli bir ilke yerine
getiini de belirtmitir. eylerin zleri hakk n d a bilgi edinebilmek iin fenomenleri tanmann kanlmazln
vurgulamt.
K a v r a m l a r n b i l g i l e n m e d e zei bir rol oyn a d n a a b e l i r t e n H . , ilevlerinin de
genel-oiann, zn meydana karlmasnd a n ileri geldiini sylemitir. Bylece grm e , a n l a m a s r a s n d a d n m e n i n nesnesini kendisi rettii savyla, a p r i o r i z m c i l i k
izgisini izlemitir.

H.'in doa felsefesi speklatif bir gr

as t a r a f n d a n belirlenmektedir: b u n a gre d o a . b a k a l k h a l i n d e k i i d e a ' d r . dealist bakn gerei tersyz edii zellikle bu
n o k t a d a ak seik o n a v a k m a k t a d r ; speklatif v a r s a y m l a r ou y e r d e titiz ve d o r u analizlerin yerini a l m a k t a d r . B u n a ram e n H . ' i n d o a felsefesi d e , zellikle d o a n n nesnel d i y a l e k t i i n i n a n l a l m a s bak m n d a n , deerli dnceler iermektedir.
Canl o r g a n i z m a d a btnle para arasnd a k i elikili ilikilerin k a r a k t e r i z e edilii ve
g e n ? ' tip k a v r a m y l a belirgin hale g e t i r m e ye alt g e n e l - o l a n l a t e k i l - o l a n n d i y a lektiinin analizi b u n l a r a r a s n d a d r . H . ,
m a d d e ile d e v i n i m i n birlii g r n e yakl a m t r ; m a d d e n i n kendi k e n d i n e devindii g r n e v a r m ve d e v i n i m i n z n ,
u z a y l a z a m a n n d o l a y s z birlii diye belirlemitir.
N e ki H . , m a d d i d e v i n i m l e gelimenin
b a l a m n k e f e d e m e m i t i r ; felsefesindeki
idealist ilke y z n d e n d o a d a k i gelime d-

197
ncesini yanl bir t a s a r m o l a r a k nitelemitir. Gelimenin sadece G e i s t ' t a a r a n m a s
g e r e k t i i n i s a v u n m u t u r . D o a n n i ilevsel b a l a m l a r n erek k a v r a m a l t n d a t o p l a m a y a alm, d ereksel ilikileri deil,
r n e i n b i t k i l e r d e filiz o l a r a k beliren isel
erei g z n n d e b u l u n d u r m u t u r . O r g a n i z m a l a r k o n u s u n d a , bunlarn erek ve aralarnn k e n d i l e r i n d e n o l u t u u d n c e s i n d e srar e t m i t i r . Bu gzlem t a r z , d o a n n
d i y a l e k t i k a d a n a n l a l m a s iin deerli
ipularn bnyesinde tamaktadr. H.
o r g a n i k - o l a n n , kendi iinde k e n d i n i ayrt
ettiine ve bu a r a d a eitlilii birlik i i n d e
gelitirdiine iaret e t m i t i r . Bu d n c e ,
btnsel balamlarn anlalmasna yaray a n d i y a l e k t i k b t n l k t a s a r m n a sk sk y a balyd.

H.'in tarih felsefesi idealizmin etkisi altndadr; H. tarihi, giderek d a h a m k e m mel t o p l u m s a l d u r u m l a r a yol a a n i d e a ' n n
kendini gelitirme sreci o l a r a k g r y o r d u .
K a n s n a g r e d n y a tarihi, z g r l n bilinte ilerlemesivdi. H . tarihi, b u r j u v a z i n i n
gelecee ilikin t a s a r m l a r ve t o p l u m s a l
beklentiler asndan yorumlam, buniar
insanln genel vasf m m e y y i z l e r i biimin e g e t i r m i t i r . z g r l G e i s t ' i n z diye belirleyen H . , bylece t o p l u m s a l v a r o lu biimlerine ilikin b u r j u v a ideallerini genelletirmitir.
A n c a k H . ayn z a m a n d a t a r i h i kat yasalln -ki, bu yasall t a r i h i n akl d i y e
y o r u m l u y o r d u - v u r g u l a m a k t a ve idealist
d n m e aralaryla nesnel tarihsel diyalektiin kimi zelliklerini ve m o m e n t l e r i n i bi i m l e n d i r m e k t e y d i . T a r i h i , faal i n s a n n etkinlik sreci diye a n l a y a n H . , a l m a n n
ve retim aralarnn ilevi h a k k n d a n e m
bir bilgi b i r i k i m i s a l a m t r . n s a n n t a r i h sel s r e iinde, r e t k e n faaliyeti n e d e n i y le. gitgide d o a y atn, glerini tazeleyip gelitirdiini gstermitir. zei faaliyetlerde bireyler ksa erimli g e r e k s i n i m ve k a r l a r y l a snrl k a l d k l a r n d a n , H . iin u
s o r u b e l i r m e k t e d i r : a b a ve k a r l a r n bu
t r bir o k l u u nasl o l u p d a ilerleyen bir
d e v i n i m l e , d a h a st a a m a y a d o r u bir ge-

96
meyle s o n u l a n a c a k t r ? H . bu s o r u y u ,
speklatif bir kategori olan akln kurnazl' n nererek yantlamtr. Bu k a v r a m
bireyst, transendent bir zneyi -evrensel
Geist', idea'y- varsaymaktadr; sz konusu zne, ilerici devinimi iindeki tarihsel zor u n l u l u a n c l k etmek iin insann tutk u l a r n d a n , k a r l a r n d a n a b a ve eylemlerinden y a r a r l a n m a k t a d r . Bireyler sadece ksa erimli a m a l a r n a u l a m a k iin cab a harcarlarken, tarihin akl onlarn eylemlerini her eyi a a n , tmel bir hedefe, yani
z g r l n ilerlemesine d o r u yneltmektedir.
H . , ''tarihsel kiilikleri", " t a r i h i n bu
k a h r a m a n l a r " n toplumsal faaliyetin kendiliindenlii dnda t u t m u t u r ; bu kiiler
her defasnda tarihsel olarak zlmesi gereken s o r u n u n ne o l d u u n u bilmiler ve bu
yzden evrensel Geist ile bireysel eylemler
arasnda arabuluculuk yapmlardr. H . tarihsel kiiliklerin roin a b a r t m a k l a halk
kitlelerinin deerini d r m ve onlarn
nemli tarihsel balamlar hibir zaman anlayamayacaklarn ileri s r m t r .
H . , tarihsel ilerlemenin diyalektik yaps h a k k n d a ilgin dnceler n e s r m t r . rnein, diyalektik o l u m s u z l a m a nedeniyle tarihte kademeli bir ilerlemenin gerekletiini s a v u n m u t u r ; ilerlemenin a n a
aamalar olarak "tarihsel halklar" rnein Persleri, Yunanllar. Romallargstermitir. Tarihsel halklarn gelimesini de ilerleme diye betimlemi, ykltiarn
ise i ve d elikilerin devinimiyle aklamtr. H . , iinde eskimi ilkelerin yenileriyle kar karya geldii byk tarihsel atmalar, tarihsel ilerlemenin d n m noktalar olarak g r m e k t e d i r . Btn bunlar,
bilimsel tarih anlaynn yolunu aan, zellikle de dikkatini nesnel elikilerin younlamas olarak toplumsal gruplar arasndaki i gerilime evirdiinde n e m l i sonular
d o u r a n , verimli bilgilerdi. A n c a k H . atmalar genellikle politik-deolojik davur u m biimleri iinde ele alm, onlarn maddi koullarn yansmas o l d u u n u kavrayamamtr.

Filozoflar

A nsiklopedisi 197

H . ' i n din karsndaki t u t u m u eletirel,

a m a o l u m l u d u r ; i d e a ' n n d o a d a ve tarihte gereklemesi anlay, her eye kadir ve
yaratc dinsel tanr retisinin felsefi yansmasdr. H . dine ve kiliseye ynelik aydnlatc eletiriye kar km$ ve bunlarn
yeniden nem, deer kazanmasna yardmc
o l m a y a almaktr. Bu, o n u n politik izgisine, yani burjuvazi ile aristokrasi arasnd a salamak istedii snfsal uzlama anlayna d a u y g u n ' d m e k t e d i r . F a k a t H . ' i n
k o n u m u , din ve kilisenin feodal yapdaki
k u r u m l a r n a asla bir geri d n olarak anlalmamaldr, tersine H. din ile kiliseye
b u r j u v a ilkelerinin n f u z etmesi iin a b a
gstermitir. H . akl, dnmeyi, saf inantan stn t u t m u t u r . H . ' e gre din. kendi
iinde tutarsz hale gelmi bir gereklikle insanlar bartran bir unsurdan, topluma biim ve baklk k a z a n d r a n b u r j u v a ideolojisinden b a k a bir ey deildir. H . Alm a n y a ' d a k i ilikileri ilerici adan deitirecek gc, b u r j u v a idealleri d o r u l t u s u n d a ynlendirilmi bir dinde grmektediydi. Bu b a k m d a n H . ' i n din anlaynda gerileme ile ilerleme, politik intibak ile sosyal r e f o r m birbirine k a r m a k t a d r .
H . kendi ahlak anlay'nda, Kant ve
Fichte'nin felsefelerinde egemen olan ve
etik'i bir kurallar toplamna indirgeyen a n laya kar kmtr. Ahlaksallk, yani
etik'i grev y k m l l ile snrlandrm a k , H . ' i n ayrntl ekilde gsterdii gibi, zlmez elikilere d m e k t e d i r . Kansna gre a h l a k , bir kurallar ve istekler
sistemi deil, tresellik diye niteledii reel
toplumsal bir d u r u m d u r . H . tresellii, hak
ve grevin birlii o l a r a k , bireylerin karlkl ilikilerinde nesnel ekilde mevcut olan
ahlaksal erdemlerin bilinli pratik onay
o l a r a k tanmlamtr. Bu. y k m l l k etiki'nin ykimasyd, a m a nesneijdealizm
temelinde, n k H . ' e gre tresellik dncel bir d u r u m d u ; aile, t o p l u m ve devletin trel ilikilerinde gereklik olarak beliren reel hale gelmi bir k a v r a m d .
H . ' i n estetik'i de, etkileri b a k m n d a n ,
nemli sonular d o u r m u t u r . Sanatn do-

Filozoflar

Ansiklopedisi

aya yknme olmadn, sanatta manev ilkenin en nemli e yerine getiini

aklayan H. basmakalp doalcla kar
kmtr. Sanatn, duyusailkla dnce
arasnda uzlatrc bir ara halka konumunda bulunduunu, asl konusunun da insanioiandan ileri geldiini belirtmitir. H. diyalektik gzlem tarzn sanata da uygulam, tm sanatlar bir btnlk olarak ele
alm ve sanatn tarihsel geliim srecinin
eitli aamalarn incelemitir.
H., felsefe tarihinin geliimine ilikin grlerini "Felsefe Tarihi Dersleri" adl eserinde dile getirmitir. Bu eserinde felsefe tarihi' ni diyalektik idealizm asndan ele alan
H., felsefe tarihinde rastlant sonucu bir
araya gelmi bir fikirler toplam deil, tersine dncelerin gelimesine ilikin isel bir
zorunluluk grmtr. Ayrca mantksalolania tarihsel-olann birlii ilkesini de formle etmitir. Felsefenin tarihsel gelimesinin zorunluluunu H., felsefenin i koullarndan, ilkelerin diyalektiinden hareketle temellendirmitir. Felsefenin gelimesi, H.'e gre, diyalektik oiumsuzlama srecinden baka bir ey deildi; bu sre iinde gemiteki felsefi gelime dncesinden
kalan tm deerli rnier tamamlanmak-

199
ta, korunmaktadr. H. kendi felsefesini ideazmin doruk noktas olarak grmektedir;
idealist felsefi dncenin, Platon ve Leibniz gibi, nde gelen temsilcilerine byk bir
deer vermi oian H., materyalist dnrleri genellikle kmsemektedir.
Daha ok dorudan nclleri olan Kant,
Fichte ve Schelling'le hesaplaan H., onlar
bir yandan kendi felsefi grlerine dayanarak eletirmi, te yandansa onlarn idealist anlaylarn onaylar ekilde ifadelerde bulunmutur. Gen-Hegelciler (Bruno
Bauer. Feuerbach. Strauss) ve YalHegelciler diye ikiye ayrlan Hegel felsefesinin etkinlik tarihi, bir yandan bu felsefenin sonularnn M-arks-Leninci felsefede
ve dnya grnde eletirel olarak korunmas, te yandan da Hegelci dnceyi
Marks-Leninci felsefeye kar bir seenek
oiarak karmaya uraan burjuva anlay biiminde sregelmitir. Ayrca diyalektik, ki benimsendii oranda, ar dnmenin devinimi diye gsterilmi ve Hegelci ilkelere dayanarak idealizmin szmona materyalizmden daha stn olduu kantlanmaya allmtr (Dilthey, Windelband,
Croce).

Yaptlar: Differenz des tichteschen und schellingschen Systems der Philosophie in Beziehung auf Reinholds Beitrage zur leichteren bersicht des Zustandes der Philosophie zu Anfang des neunzehnten Jahrhunderts. 1801: System der Wissenschau. Erster Teil: Die Phaenomenologie des Geistes, 1807: Wissenschaft der Logik. Erster Band: Die objektive Logik,
1812/1813. Zweiter Band: Die subjektive Logik. 1816: Enzyklopaedie der philosophischen Wissenschaften im Grundrisse, 1817: Grundlinien der Philosophie des Rechts, 1821: Werke (Freundesvereinsausgabe) 1832-1840, 1887: Saemtliche WerKe, Jubilaeumsausgabe, Hrsg. H. Glockner. 1927 ff., 1949 ff.: H. Glockner: Hegel-Lexikon, 4 Bde.: Werke in zwanzig Baenden, Hrsg.
E. M o l d e n h a u e r / K . M . Michel. Frankfurt a. M. 1969-71: H. Rrtnicke, Register zu Werke in
20 Baenden, Frankfurt a.M. 1979: Briefe von und an Hegei, Hrsg. J. Hoffmeister, Berlin 1970.
Literatr:. K.Marx, Zur Kritik der Hegeischen Rechtsphilosophie. Einleitung. M E W 1:
K.Marx, konomisch philolosphische Manuskripte aus dem Jahre 1844. MEW EB 1:
K.Marx/F.Engels. Die heilige Familie, M E W 2: F.Engels, Ludwig Feuerbach und der Ausgang der klassischen deutschen Philosophie, M E W 21: W.1.Lenin, Konspekte und Frangments,
LW 38; W.R.Beyer, Zwischen Phaenomenoiogie und Logik, F r a n k f u r t a . M . 1955: M. Buhr,
- Der bergang von Fichte zu Hegel, Berlin 1965: R . O . G r o p p , Zu Fragen der Geshichte der
Philosophie und des dialektischen Materialismus, Berlin 1959: A.A. Piontkowski, Hegeis Lehre
ber Staat und Recht und seine Starfrechtstheorie. Berlin i960: J . d ' H o n d t , Hegel in seiner
Zeit, Berlin 1973: J. d' Hondt. Verborgene Quellen des Hegeischen Denkens. Berlin 1972; G.Sti-

200

Filozoflar

Ansiklopedisi

ehler. Der Idealismus von Kant bis Hegel, Berlin 1970; Hegel und wir, Hrsg. E.Lange, Berlin
1970; Zum Hegel-Verstaendnis unserer Zeit, Hrsg. H.Ley, Berlin 1972: A. Oulyga. G . W . F . H e gel, Leipzig 1974; G.Biedermann. Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Leipzig 1981; K.Rosenkranz. G.W.F. Hegels Leben. Berlin 1844; W.Dilthey, Die Jugendgeschichte Hegels, Berlih 1905;
T.Haering, Hegel. Sein Wollen und sein Werk, Leipzig/Berlin 1929-1938; H.Glockner. Hegel, Stuttgart 1929-1940: A.Koj'eve, ntroduction 'a la lecture de Hegel, Paris 1947; J.Ritter,
Hegel und die franzsische Revolution, Kln 1957.

KAYNAK:
Philosophenlexikon, Hrsg. Erhard Lange und Dietrich Alexander, Dietz-Verlag Berlin 1982: