ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ

ΤΜΗΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΩΝ ΤΜΗΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ

ΤΜΗΜΑ ΜΕΘΟ∆ΟΛΟΓΙΑΣ, ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΓΩΓΗΣ
ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ
ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ -ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗΣ & ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ

∆ιαπανεπιστηµιακό – ∆ιατµηµατικό Πρόγραµµα Μεταπτυχιακών Σπουδών

“∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟ∆ΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΩΝ”

Παρασκευάς Ν.Ε. Πάλλας

Ανθυφαιρετική ερµηνεία
του επιχειρήµατος του Τρίτου Ανθρώπου
(Πλάτωνoς Παρµενίδης , 132a1-b2)

∆ιπλωµατική Εργασία

Επιβλέπων Καθηγητής :
Στυλιανός Νεγρεπόντης

Αθήνα 2005
 Η παρούσα ∆ιπλωµατική Εργασία

εκπονήθηκε στα πλαίσια των σπουδών

για την απόκτηση του

Μεταπτυχιακού ∆ιπλώµατος Ειδίκευσης

που απονέµει το

∆ιαπανεπιστηµιακό-∆ιατµηµατικό Πρόγραµµα Μεταπτυχιακών Σπουδών

«∆ιδακτική και Μεθοδολογία των Μαθηµατικών»

Εγκρίθηκε την………………από Εξεταστική Επιτροπή την οποία αποτελούσαν οι :

Ονοµατεπώνυµο Βαθµίδα Υπογραφή

1) Στυλιανός Νεγρεπόντης (επιβλέπων Καθηγητής) Καθηγητής ………………

2) ∆ιονύσιος Αναπολιτάνος Καθηγητής ………………

3) Παναγιώτης Σπύρου Επικ. Καθηγητής ………………

 2ο Μέρος
Η ανάλυση του ΕΤΑ από τον Vlastos
και τους άλλους σύγχρονους σχολιαστές .

« Έχω κάνει σφάλµατα στο παρελθόν και ασφαλώς

θα κάνω και άλλα στο µέλλον .
Όποιος µου τα υποδείξει είναι φίλος µου. »
G. Vlastos ( “Σωκράτης : Ειρωνευτής και Ηθικός Φιλόσοφος”)
 3ο Μέρος
Η Ανθυφαιρετική Θεωρία της Πλατωνικής ∆ιαλεκτικής –
Στοιχεία από την σχετική Θεωρία του
Καθηγητή Στ. Νεγρεπόντη .

«Pl£twn d' ™pˆ toÚtoij genÒmenoj meg…sthn ™po…hsen

™p…dosin t£ te ¥lla maq»mata kaˆ t¾n gewmetr…an
labe‹n di¦ t¾n perˆ aÙt¦ spoud»n, Ój pou dÁlÒj ™sti
kaˆ t¦ suggr£mmata to‹j maqhmatiko‹j lÒgoij kata-
puknèsaj kaˆ pantacoà tÕ perˆ aÙt¦ qaàma tîn
filosof…aj ¢ntecomšnwn ™pege…rwn.»
Πρόκλος ( « Εις Ευκλείδην » 66,8-14 )

« Αξίζει να σηµειωθεί ότι οι σύγχρονοι πλατωνιστές ,

σχεδόν χωρίς καµία εξαίρεση , δεν γνωρίζουν Μαθη-
µατικά , παρά την τεράστια σηµασία που απέδιδε ο
Πλάτων στην Αριθµητική και στην Γεωµετρία , και
την τεράστια επίδραση που είχαν τα Μαθηµατικά
στη φιλοσοφία του .»
Bertrand Russell ( “ A History of Western Philosophy ” , 1945 )
 4ο Μέρος
Η ερµηνεία του ΕΤΑ µε βάση
την Ανθυφαιρετική Θεωρία

« TaÚthj g¦r ™fišmenoi p£ntej tÁj a„t…aj,

oƒ mn toÝj spermatikoÝj lÒgouj enai toioÚtouj
o„hqšntej ¢fq£rtouj aÙtoÝj ™po…hsan,
æj oƒ ¢pÕ tÁj Sto©j·
oƒ d t¦ ¢k…nhta Ñrekt¦ prÕ p£ntwn œqento tîn ¢eˆ
kinoumšnwn, Øf' ïn t¦ kinoÚmena kine‹tai,
æj oƒ ™k toà Perip£tou.
Pl£twn d, sunagagën e„j ›n ¢mfÒtera,
noeroÝj lÒgouj enai t¦j „dšaj Øpoqšmenoj
toÚtwn ¢nÁye t¾n p©san dhmiourg…an.»
Πρόκλος ( Εις Παρµενίδην : 887,36-888,3 )
 Ο Borges , ο Τρίτος Άνθρωπος , τα παράδοξα του Ζήνωνα
και η β΄ υπόθεση του Παρµενίδη του Πλάτωνος .
« Στην πένα του Αριστοτέλη , χρωστάµε και τη διάσωση και την
πρώτη αναίρεση αυτών των επιχειρηµάτων (του Ζήνωνα). Τα
αναιρεί , µε κάποια συντοµία περιφρονητική. Ωστόσο , η ύπαρξή
τους του εµπνέει το περίφηµο επιχείρηµα του τρίτου ανθρώπου
κατά της Θεωρίας του Πλάτωνα . Η Θεωρία αυτή θέλει ν’αποδεί-
ξει ότι δύο άτοµα , που έχουν κοινές ιδιότητες (λογουχάρη , δύο
άνθρωποι) είναι απλές πρόσκαιρες παρουσίες ενός αιώνιου αρχέ-
τυπου . Αναρωτιέται ο Αριστοτέλης αν το πλήθος των ανθρώπων
και ο Άνθρωπος - τα βραχύβια άτοµα και το Αρχέτυπο – έχουν
κοινές ιδιότητες . ∆εν υπάρχει αµφιβολία : έχουν τις κοινές ιδιό-
τητες της ανθρωπότητας . Σ’αυτήν την περίπτωση , υποστηρίζει ο
Αριστοτέλης , θα πρέπει να εξεύρουµε άλλο αρχέτυπο , που να
µπορεί να µπορεί να περιλάβει όλους , και κατόπιν ένα τέταρτο ...
Στον Παρµενίδη – που ο ζηνωνικός του χαρακτήρας είναι αναµ-
φισβήτητος- ο Πλάτων εφευρίσκει µια πρόταση σχεδόν παρόµοια ,
για να αποδείξει ότι το ένα είναι στην πραγµατικότητα πολλά .
Εάν το ένα υπάρχει , συµµετέχει στο είναι . Συνεπώς , υπάρχουν
µέσα του δύο µέρη : το είναι και το ένα . Το καθένα όµως από
αυτά τα µέρη είναι και ένα και είναι , ώστε να εγκλείει άλλα
δύο , που κι αυτά εγκλείουν άλλα δύο : απεριόριστα .»
( Jorge Luis Borges : “ Avatares de la tortuga ” , 1932(!) ,
Ελλην. εκδ. «Οι µεταµορφώσεις του χελώνας »Ύψιλον , 1982 )
 1ο Μέρος
Το Επιχείρηµα του Τρίτου Ανθρώπου (ΕΤΑ)
Πως τίθεται το ζήτηµα – Τα αρχαία κείµενα.

« œti d oƒ ¢kribšsteroi tîn lÒgwn

oƒ mn tîn prÒj ti poioàsin „dšaj,
ïn oÜ famen enai kaq' aØtÕ gšnoj,
oƒ d tÕn tr…ton ¥nqrwpon lšgousin.»
Αριστοτέλης , ( Μετά τα Φυσικά 990 b15-17 )
 Στη Σωτηρία
την Ελευθερία
και την Κατερίνα ,
που κατανοούν τις “τρέλες” που κάνω,
αλλά συγχρόνως
µε προφυλάσσουν από τα ατοπήµατα που θα έκανα .

Φίλε ή αντίπαλε µην τ’αναγγείλεις πουθενά .

∆εσµώτης τήδε ίσταµαι τοις ένδον ρήµασι πειθόµενος .
Άρης Αλεξάνδρου , «Υποσηµείωση»
Εκφράζω τις ειλικρινείς ευχαριστίες µου στον
Καθηγητή κ. Στ. Νεγρεπόντη για την - χωρίς φειδώ -
βοήθεια του , όχι µόνο κατά την εκπόνηση της
διπλωµατικής µου εργασίας αλλά και καθ’όλη την
διάρκεια της φοίτησής µου στο Μεταπτυχιακό
Πρόγραµµα .
Νοιώθω επιπλέον τυχερός γιατί µου έδωσε την ευ-
καιρία να παρακολουθήσω εκ του σύνεγγυς την δια-
µόρφωση της θεωρίας του για την Ανθυφαιρετική
ερµηνεία της Πλατωνικής διαλεκτικής .
Ευχαριστώ επίσης θερµά τον Καθηγητή κ. ∆. Αναπο-
λιτάνο και τον Επικ. Καθηγητή κ. Π. Σπύρου , µέλη
της τριµελούς επιτροπής , για την διδακτική βοήθεια
την οποία µου προσέφεραν κατά την διάρκεια των
µεταπτυχιακών µου σπουδών , βοήθεια η οποία απε-
δείχθει χρησιµότατη στην εκπόνηση της παρούσης
εργασίας .
 i

Πίνακας Περιεχοµένων

Πρόλογος 1

1ο Μέρος : To Eπιχείρηµα του Τρίτου Ανθρώπου (ΕΤΑ).

Πως τίθεται το ζήτηµα – Τα αρχαία κείµενα . 5

1. Εισαγωγή 5
2. ΕΤΑ – Το βασικό κείµενο . 7
3. Η δεύτερη εκδοχή του ΕΤΑ στον «Παρµενίδη» . 8
4. Οι περιγραφές του ΕΤΑ από τον Αριστοτέλη και τους
σχολιαστές του . 10
4α. Η Αριστοτελική εκδοχή . 11
4β. Η εκδοχή του Εύδηµου για το ΕΤΑ . 12
4γ. Η άποψη του Αλέξανδρου για την Αριστοτελική και
την Ευδήµεια εκδοχή του ΕΤΑ . 14
4δ. Παρατηρήσεις σχετικά µε την προέλευση του ονόµατος
« Τρίτος Άνθρωπος». 14
4ε. Η «σοφιστική» εκδοχή του ΕΤΑ. 16
5. Η χρήση του ΕΤΑ από τον Αριστοτέλη ως κριτική της
Πλατωνικής Θεωρίας των Ιδεών 20
5α. Η Πλατωνική Θεωρία των Ιδεών . 21
5β. Η Θεωρία των Ιδεών οδηγεί : είτε σε κατασκευή Ιδεών
για τα «προς τι» είτε στον «Τρίτο Άνθρωπο» 22
5γ. Που οφείλεται - σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη - η αντίφαση
στον « Τρίτο Άνθρωπο» . 25
5δ. Η Πλατωνική «µέθεξη» , σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη . 27
5ε. Πως αποφεύγεται , σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη , η
αντίφαση του ΕΤΑ . Η έννοια του «καθόλου» . 29
 ii

2ο Μέρος : H ανάλυση του ΕΤΑ από τον G. Vlastos και

τους άλλους σύγχρονους σχολιαστές . 32

1. Εισαγωγή 32
Παρατήρηση : O Zeller και ο Γληνός για το ΕΤΑ 33
2. Η ρητά εκπεφρασµένη και οι υπονοούµενες υποθέσεις
του ΕΤΑ σύµφωνα µε τον Vlastos . 36
3. Η – κατά τον Vlastos – Πλατωνική Οντολογία και η
τεκµηρίωση µέσω αυτής των υποθέσεων του ΕΤΑ . 46
4. Προσπάθεια ένταξης του ΕΤΑ στην – κατά Vlastos –
Πλατωνική Οντολογία . 58
5. Οι υποθέσεις του ΕΤΑ σύµφωνα µε τους : Sellars , Cohen
και Scaltsas . 61
5α. Sellars (1955) 61
5β. Cohen (1971 & 1992) 66
5γ. Scaltsas (1992) 70
6. Συνοπτική παρουσίαση των υποθέσεων του ΕΤΑ
κατά χρονολογική σειρά . 75

Προσθήκη : Παρατηρήσεις σχετικά µε την Αυτό-Κατηγόρηση : 77

(α) Η Πλατωνική Ιδέα ως «πρότυπη µονάδα
µέτρησης» (Geach) 77
(β) Οι «Παυλικές κατηγορήσεις» (Vlastos-Peterson) 78
(γ) Η Αυτό-Κατηγόρηση µέσα από το πρίσµα του
βιολογικού µοντέλου ερµηνείας της Πλατωνικής
Θεωρίας των Ιδεών (Scaltsas) 81
 iii

3ο Μέρος : H Ανθυφαιρετική Ερµηνεία της Πλατωνικής ∆ιαλεκτικής

Στοιχεία από την σχετική Θεωρία του
Καθηγητή Στ. Νεγρεπόντη . 84

1. Εισαγωγή 84
2. Η έννοια της Ανθυφαίρεσης 86
3. « aƒ dun£mei mÒnon sÚmmetroι eÙqe‹ai» . Το
κριτήριο του λόγου- Άπειρη περιοδική ανθυφαίρεση 98
4. « peirî mimoÚmenoj . . . » .Τα Μαθηµατικά ως εργαλείο
κατανόησης της Πλατωνικής διαλεκτικής . 111
5. «P©n tÕ Ôntwj ×n ™k pšratÒj ™sti kaˆ ¢pe…rou»
Τα Πλατωνικά όντα 117
5α. Η εµφάνιση του κριτηρίου του λόγου στον ¨Σοφιστή» 119
5β. Το άπειρον υπό την µορφή της άπειρης ανθυφαίρεσης
και το πέρας υπό την µορφή της περιοδικότητας , στην
β΄ υπόθεση του «Παρµενίδη» . 126

4ο Μέρος : Ερµηνεία του ΕΤΑ µε βάση την

Ανθυφαιρετική Θεωρία . 137

1. Εισαγωγή 137
2. Η διαφορετική φύση της διαιρετότητας στα αισθητά
και στις Πλατωνικές Ιδέες 139
2α . Η διαιρετική φύση των αισθητών 139
2β. Η διαιρετότης στις Πλατωνικές Ιδέες - Η µέθεξη των
αισθητών στην Ιδέα («t«lla toà ˜nÕj») 142
 iv

3. Κριτική της Πλατωνικής οντολογίας κατά Vlastos , συνεπι-

κουρούµενη από τα σχόλια του Πλωτίνου ( Εννεάδες 6,5,8,26-42)
και του Πρόκλου ( Εις Παρµενίδην ,(867,14-868,19) ) 162
4. Η ανθυφαιρετική ερµηνεία του ΕΤΑ συνεπικουρούµενη και
από τα σχόλια του Πρόκλου (Εις Παρµενίδην , 878,1-890,38) 169
5. Τελικά συµπεράσµατα 205
Βιβλιογραφία 208
Πηγές Αρχαίων Ελληνικών κειµένων . 214
 1

Πρόλογος

Ο Παρµενίδης είναι ένας πολυσύνθετος και σε αρκετά σηµεία

του δυσνόητος ή και αµφίσηµος Πλατωνικός διάλογος . Στο πρώτο
µέρος του διαλόγου (126-135) ο νεαρός (για τις δραµατουργικές ανά-
γκες του διαλόγου ) Σωκράτης , εκθέτει τα καίρια σηµεία της Πλατω-
νικής Θεωρίας των Ιδεών , και οι διάσηµοι συνοµιλητές του , Παρµε-
νίδης και Ζήνωνας , υποβάλλουν την Θεωρία αυτή σε µια λεπτοµερή
κριτική η οποία οδηγεί τον Σωκράτη σε απορία και αµηχανία .
Ένα από τα σηµεία της Θεωρίας , που δέχεται την αυστηρή κρι-
τική του Παρµενίδη είναι αυτό που αφορά την «µέθεξη» των αι-
σθητών στις Ιδέες . Στο ερώτηµα « Με ποιόν τρόπο ένα αισθητό
(πράγµα) έχει ένα γνώρισµα F ;» , η Πλατωνική απάντηση είναι ότι
« υπάρχει µία µοναδική Ιδέα που αντιστοιχεί στο γνώρισµα αυτό ,
και το αισθητό είναι F, µε το να µετέχει στην Ιδέα αυτή» .
Στην προσπάθειά του λοιπόν να «διευκρινίσει» τον τρόπο µέθεξης
των αισθητών στην Ιδέα , ο Παρµενίδης αναπτύσσει µια σειρά επιχει-
ρηµάτων τα οποία οδηγούν τον Σωκράτη σε αδιέξοδα . Ένα από τα
πλέον αµφίσηµα και δισερµήνευτα τέτοια επιχειρήµατα είναι το , κα-
λούµενο , Επιχείρηµα του Τρίτου Ανθρώπου (ΕΤΑ) .
Το ΕΤΑ «φαίνεται» να µας ανάγει σε µια απειρία Ιδεών για ένα
συγκεκριµένο γνώρισµα , ανατρέποντας έτσι την βασική Πλατωνική
αρχή περί της µοναδικότητας της Ιδέας .
Οι συζητήσεις και οι ερµηνείες για το ΕΤΑ οι οποίες είχαν ήδη
ξεκινήσει από τον Αριστοτέλη ( ο οποίος το χρησιµοποίησε ως βα-
σικό όπλο στην πολεµική του κατά της Πλατωνικής Θεωρίας των
Ιδεών ) και τους Αρχαίους Έλληνες σχολιαστές , συνεχίζονται µέχρι
 2

και τις µέρες µας , µε φωτεινό χρονικό σηµείο το 1954 , έτος κατά
το οποίο ο (Ελληνικής καταγωγής) καθηγητής Gregory Vlastos δη-
µοσίευσε το φηµισµένο άρθρο του “ The Third Man Argument in
the Parmenides” ( Philosophical Review 1954) .
Ο Vlastos ανέλυσε το ΕΤΑ , επισηµαίνοντας τόσο τις ρητές όσο
και τις υπονοούµενες υποθέσεις του επιχειρήµατος και κατέληξε στο
συµπέρασµα ότι η αντιφατικότητα του , εξηγείται µόνο αν το ΕΤΑ
θεωρηθεί ως « καταγραφή ειλικρινούς αµηχανίας » του Πλάτωνα .
Στην πορεία αυτή , της σκέψης του Vlastos κινήθηκαν - µε µικρές
ή µεγαλύτερες αποκλίσεις - όλοι σχεδόν οι µετέπειτα σχολιαστές του
ΕΤΑ .
Η εργασία που παρουσιάζουµε προτείνει µια ερµηνεία του ΕΤΑ ,
υπό το πρίσµα όµως µιας εντελώς νέας οπτικής την οποία µας προ-
σφέρει η Θεωρία της Ανθυφαιρετικής Ερµηνείας της Πλατωνικής
∆ιαλεκτικής του Καθηγητή Στ. Νεγρεπόντη .
Η Θεωρία αυτή χρησιµοποιεί τα Μαθηµατικά ( και ειδικότερα την
ανθυφαιρετική διαδικασία ) ως βασικό εργαλείο κατανόησης και ερ-
µηνείας της Πλατωνικής Φιλοσοφίας και ∆ιαλεκτικής .
Κύριος µοχλός λειτουργίας της Θεωρίας αυτής , αποτελεί το γεω-
µετρικό «κριτήριο του λόγου» και κοµβικά της σηµεία είναι οι έν-
νοιες της «ανθυφαίρεσης» και του ζεύγους «άπειρον και πέρας» ,
οι οποίες , µεταφερόµενες σε φιλοσοφικό επίπεδο , διατρέχουν όλους
σχεδόν τους διαλόγους τόσο της µέσης όσο και της τελευταίας συγ-
γραφικής περιόδου του Πλάτωνα .
Με βάση λοιπόν την Ανθυφαιρετική Θεωρία θα δείξουµε ότι η
άπειρη ακολουθία των διαδοχικών ιδεών που εµφανίζεται στο ΕΤΑ ,
δεν είναι τίποτε άλλο παρά «ρητές» προσεγγίσεις της (µοναδικής)
Ιδέας , οι οποίες παρουσιάζονται σε κάθε βήµα της ανθυφαιρετικής
διαδικασίας . Έτσι το ΕΤΑ δεν είναι «καταγραφή µιας ειλικρινούς
 3

αµηχανίας» , ούτε µια «µεταρρύθµιση»της Θεωρίας των Ιδεών από

τον ίδιο τον Πλάτωνα , αλλά µια δηµιουργική απορία που διατυπώνει
ο Πλάτων µέσω του νεαρού Σωκράτη , την οποία «επιλύει» ο ίδιος
µέσω της β΄ υπόθεσης που ακολουθεί το εδάφιο του ΕΤΑ στον
Παρµενίδη .
Πρέπει στο σηµείο αυτό να επισηµανθεί ότι το µοντέλο αυτό «επί-
λυσης» του ΕΤΑ το οποίο µας προτείνει η Ανθυφαιρετική Θεωρία
του Καθηγητή Στ. Νεγρεπόντη , βρίσκεται σε πλήρη αντιστοιχία µε
την ερµηνεία που δίνει ο Πρόκλος σχολιάζοντας το εδάφιο του Τρί-
του Ανθρώπου στον Παρµενίδη . Είναι µάλιστα απορίας άξιο το
γεγονός ότι λείπουν εντελώς οι αναφορές των σύγχρονων σχολια-
στών του ΕΤΑ , στα ερµηνευτικά αυτά σχόλια του Πρόκλου . Ας
τονισθεί επίσης ιδιαίτερα το γεγονός ότι στο πρόσωπο του Πρόκλου ,
συνδυαζόταν αρµονικά τόσο ο Φιλόσοφος όσο και ο Μαθηµατικός,
ακολουθώντας πιστά το πρότυπο της Παιδείας που πρέσβευε η
Πλατωνική Ακαδηµία .

Ως προς την δοµή , η εργασία είναι χωρισµένη σε τέσσερα µέρη :

▪ Στο 1ο γίνεται η καταγραφή του εδαφίου του Τρίτου Ανθρώπου

στον Παρµενίδη καθώς και των άλλων εκδοχών του ΕΤΑ που
συναντώνται στην αρχαιοελληνική γραµµατεία , και παρουσιάζεται η
κριτική που άσκησε ο Αριστοτέλης στην Πλατωνική Θεωρία των
Ιδεών µε βάση το ΕΤΑ .
 4

▪ Στο 2ο γίνεται η παρουσίαση της ανάλυσης που έκαναν στο ΕΤΑ

τόσο ο Vlastos , όσο και οι υπόλοιποι σχολιαστές που συµµετείχαν
στην συζήτηση που άνοιξε το αρχικό του άρθρο .

▪ Στο 3ο παρουσιάζεται - συνοπτικά - η Θεωρία της Ανθυφαιρετικής

Ερµηνείας της Πλατωνικής ∆ιαλεκτικής του Καθηγητή Στ. Νεγρεπόντη
και τέλος ,
▪ Στο 4ο µέρος καταγράφεται η «επίλυση» του ΕΤΑ µε βάση την
Ανθυφαιρετική Θεωρία και τα σχόλια του Πρόκλου .

Παρατήρηση: Η µεταγραφή στην Νεοελληνική γλώσσα των αρχαιοελληνικών

κειµένων των : Αλέξανδρου Αφροδισιέως – Ασκληπιού – Πρόκλου έγιναν από τον
γράφοντα . Για την µεταγραφή των υπολοίπων αρχαιοελληνικών κειµένων , ο γρά-
φων έλαβε υπόψη και τις αντίστοιχες εκδόσεις που αναφέρονται στην βιβλιο-
γραφία (στο τέλος της εργασίας ) .
 5

1ο Μέρος
Το Επιχείρηµα του Τρίτου Ανθρώπου (ΕΤΑ)
Πως τίθεται το ζήτηµα – Τα αρχαία κείµενα.

1. Εισαγωγή
Στο πρώτο µέρος της εργασίας θα επικεντρωθούµε στο χωρίο
132 a 1- b3 του Πλατωνικού διαλόγου « Παρµενίδης ». O « Παρµενί-
δης » είναι ένας πολύπλοκος και σε πρώτη ανάγνωση δυσνόητος
διάλογος , στο πρώτο µέρος του οποίου τίθεται µια πληθώρα προ-
βληµάτων σχετικών µε την Πλατωνική Θεωρία των Ιδεών. Το χω-
ρίο 132 a 1- b3 το οποίο θα µελετήσουµε περιγράφει ένα από τα
προβλήµατα αυτά , το οποίο είναι γνωστό µε το – Αριστοτελικής
προέλευσης - όνοµα : Το Επιχείρηµα του Τρίτου Ανθρώπου ( ΕΤΑ).
Το ΕΤΑ καταγράφει µια – εκ πρώτης όψεως – αντίφαση της
Θεωρίας των Ιδεών .Συγκεκριµένα το ΕΤΑ « φαίνεται » να µας ανά-
γει σε µια απειρία Ιδεών ανατρέποντας έτσι την βασική αρχή της
Πλατωνικής Θεωρίας που αναφέρει (όπως θα δούµε και στην συνέ-
χεια ) ότι :
Για οποιοδήποτε πεπερασµένο πλήθος πραγµάτων τα οποία
έχουν ένα κοινό γνώρισµα , υπάρχει µία µοναδική Ιδέα η ο-
ποία αντιστοιχεί στο γνώρισµα αυτό , και τα πράγµατα αυτά
έχουν το συγκεκριµένο αυτό γνώρισµα λόγω της συµµετοχής
τους στην Ιδέα αυτή .
Οι ερµηνείες , οι συζητήσεις και οι δηµοσιεύσεις για το ΕΤΑ ήταν
 6

ήδη πολυάριθµες προ του 1954 . Μετά όµως από την δηµοσίευση την
χρονιά αυτή , του φηµισµένου άρθρου του καθηγητή G. Vlastos : “The
Third Man Argument in the Parmenides” ( Philosophical Review ,1954)
οι δηµοσιεύσεις για το ΕΤΑ αυξήθηκαν κατακόρυφα .( Σχετικά ο κα-
θηγητής H. Cherniss είχε πει για την εργασία του Vlastos ότι : « προ-
κάλεσε πληµµύρα δηµοσιευµάτων που η στάθµη της εξακολουθεί να
ανεβαίνει και που , αν και είχε σκοπό να διασαφηνίσει το κείµενο
του Πλάτωνα , τείνει µάλλον να το κατακλύσει µε τα σύµβολα της
µοντέρνας λογικής .(“The Relation of the Timaeus to Plato’s Later Dialogues”
American Journal of Philology,1958).
Ο Vlastos ανέλυσε από τεχνικής άποψης το ΕΤΑ , επισηµαίνοντας
τόσο την ρητά εκπεφρασµένη όσο και τις- κατά την άποψή του- υπο-
νοούµενες υποθέσεις του επιχειρήµατος και κατέληξε στο συµπέρασµα
ότι η αντιφατικότητα εξηγείται µόνο αν το ΕΤΑ θεωρηθεί ως « κατα-
γραφή ειλικρινούς αµηχανίας » του Πλάτωνα .
Όλοι σχεδόν οι µετέπειτα σχολιαστές του ΕΤΑ κινήθηκαν κατά το
µάλλον ή ήττον πάνω στον άξονα ερµηνείας που χάραξε ο Vlastos ,
συνεισφέροντας κυρίως στην καλύτερη διατύπωση των υποθέσεών
του, ώστε να καταστούν λειτουργικότερες.( κατά την « µαθηµατικοποι-
ηµένη » έκφραση του Καθηγητή Στ. Νεγρεπόντη : « όλες οι ερµηνείες
βρίσκονται σε µια περιοχή µε κέντρο την ανάλυση του Vlastos και
ακτίνα ε » )
Ιστορικά , ο όρος « Τρίτος Άνθρωπος » εµφανίζεται στα « Μετά τα
Φυσικά » ( όπως και στους « Σοφιστικούς Ελέγχους » ) όπου ο Αρι-
στοτέλης τον χρησιµοποιεί ως ένα από τα βασικά όπλα στην πολε-
µική του εναντίον της Πλατωνικής Θεωρίας των Ιδεών . Μνεία του
« Τρίτου Ανθρώπου » γίνεται και στα σχόλια που κάνει ο Αλέξαν-
δρος ο Αφροδισιεύς στα « Μετά τα φυσικά » , όπου µάλιστα παραθέ-
τει αποσπάσµατα από την πραγµατεία « Περί Ιδεών » του Αριστοτέ-
 7

λη στην οποία αναφέρονται και άλλες τρεις εκδοχές του ΕΤΑ .

Μια σύγκριση των θέσεων Αριστοτέλη και Πλάτωνα σχετικά µε το
ΕΤΑ, κάνει και ο Ασκληπιός στα σχόλια του στα «Μετά τα Φυσικά».

2. ΕΤΑ – Το βασικό κείµενο

Η βασική εκδοχή του ΕΤΑ βρίσκεται , όπως προαναφέραµε , στο ε-
δάφιο 132 a 1- b3 του διαλόγου « Παρµενίδης ».Είναι η εκδοχή στην
οποία έχουν επικεντρωθεί όλοι οι σύγχρονοι σχολιαστές ( και αποτε-
λεί βέβαια και το βασικό αντικείµενο της εργασίας αυτής ).
Στην συνέχεια θα καταγράψουµε το εδάφιο 132 a 1- b3 σε µια στή-
λη , ενώ σε παράλληλη στήλη θα καταχωρήσουµε ένα διάγραµµα
ροής το οποίο θα µας βοηθήσει για µια πρώτη επαφή µε το ΕΤΑ.
( Το έναυσµα για την δηµιουργία του διαγράµµατος ροής δόθηκε από
το άρθρο “Criticism of theory of Forms” του S. Cohen , 2002 , από
την ηλεκτρονική σελίδα :
http://faculty.washington.edu/smcohen/320/tmalect.htm ).

« Παρµενίδης » 132 a 1- b3 ∆ιάγραµµα ροής του ΕΤΑ

Oma… se ™k toà toioàde ›n

›kaston edoj o‡esqai enai
Ótan pÒll' ¥tta meg£la soi dÒxV
enai, m…a tij ‡swj doke‹
„dša ¹ aÙt¾ enai ™pˆ p£nta
„dÒnti, Óqen ›n tÕ mšga ¹gÍ
enai.
'AlhqÁ lšgeij, f£nai.
Μοναδική Ιδέα
Τα πράγµατα m1 , m2 , … , mκ
είναι µεγάλα .
Άρα , φαίνεται ότι υπάρχει µία
Ιδέα Μ1 του «Μεγάλου» στην
µετέχουν τα m1 , m2 , … , mκ .
 8

T… d' aÙtÕ tÕ mšga kaˆ t«lla t¦

meg£la, ™¦n æsaÚtwj
tÍ yucÍ ™pˆ p£nta ‡dVj, oÙcˆ ›n Τα m1 , m2 , … , mκ και η
ti aâ mšga fane‹tai, ú Ιδέα Μ1 είναι όλα µεγάλα ,
taàta p£nta meg£la fa…nesqai; λόγω της µέθεξής τους σε µια

”Eoiken. νέα Ιδέα Μ2 του «Μεγάλου» .

”Allo ¥ra edoj megšqouj

¢nafan»setai, par' aÙtÒ te tÕ
mšgeqoj gegonÕj kaˆ t¦
metšconta aÙtoà·
kaˆ ™pˆ toÚtoij aâ
p©sin ›teron, ú taàta p£nta
meg£la œstai·
kaˆ oÙkšti d¾ ›n
›kastÒn soi tîn e„dîn œstai,
¢ll¦ ¥peira tÕ plÁqoj.
Τα m1 , m2 , … , mκ , Μ1, Μ2
είναι όλα µεγάλα λόγω της
µέθεξής τους σε µια νέα
Ιδέα Μ3 του « Μεγάλου » .
Επαγωγικά δηµιουργούνται
άπειρες Ιδέες Μn , όπου n
φυσικός αριθµός .

3. Η δεύτερη εκδοχή του ΕΤΑ στον «Παρµενίδη»

Μια δεύτερη εκδοχή του ΕΤΑ εµφανίζεται στον ίδιο διάλογο του
Πλάτωνα και συγκεκριµένα στο εδάφιο 132 d1-133 a6 :
«t¦ mn e‡dh taàta ésper parade…gmata ˜st£nai ™n tÍ fÚsei,
t¦ d ¥lla toÚtoij ™oikšnai kaˆ enai Ðmoièmata, kaˆ ¹ mšqexij
aÛth to‹j ¥lloij g…gnesqai tîn e„dîn oÙk ¥llh tij À
e„kasqÁnai aÙto‹j.
E„ oân ti, œfh, œoiken tù e‡dei, oŒÒn te ™ke‹no tÕ edoj
 9

m¾ Ómoion enai tù e„kasqšnti, kaq' Óson aÙtù ¢fwmoièqh;

À œsti tij mhcan¾ tÕ Ómoion m¾ Ðmo…J Ómoion enai;
OÙk œsti.
TÕ d Ómoion tù Ðmo…J «r' oÙ meg£lh ¢n£gkh ˜nÕj toà
aÙtoà [e‡douj] metšcein;
'An£gkh.
Oá d' ¨n t¦ Ómoia metšconta Ómoia Ï, oÙk ™ke‹no œstai
aÙtÕ tÕ edoj;
Pant£pasi mn oân.
OÙk ¥ra oŒÒn tš ti tù e‡dei Ómoion enai, oÙd tÕ edoj
¥llJ· e„ d m», par¦ tÕ edoj ¢eˆ ¥llo ¢nafan»setai edoj,
kaˆ ¨n ™ke‹nÒ tJ Ómoion Ï, ›teron aâ, kaˆ oÙdšpote paÚsetai
¢eˆ kainÕn edoj gignÒmenon, ™¦n tÕ edoj tù ˜autoà metšconti
Ómoion g…gnhtai.
'Alhqšstata lšgeij.
OÙk ¥ra ÐmoiÒthti t«lla tîn e„dîn metalamb£nei, ¢ll£
ti ¥llo de‹ zhte‹n ú metalamb£nei»
(Μεταγραφή στην Νεοελληνική : Οι µεν Ιδέες στέκουν στην φύση ως
υποδείγµατα (πρότυπα) και τα άλλα (αισθητά) µοιάζουν µε αυτές και
αποτελούν αποµιµήσεις τους .
Και η µέθεξη αυτή των άλλων (αισθητών) στις Ιδέες δεν είναι τίποτε
άλλο παρά τούτο : είναι εικόνες των Ιδεών .
Αν λοιπόν κάποιο πράγµα , είπε ο Παρµενίδης , µοιάζει µε την Ιδέα
είναι δυνατόν η Ιδέα αυτή να µην είναι όµοια µε αυτό που είναι
εικόνα της , αφού το πράγµα αυτό είναι οµοίωµά της ;
Ή υπάρχει κάποιος τρόπος σύµφωνα µε τον οποίο το όµοιο να µην
είναι όµοιο µε το όµοιό του ;
∆εν υπάρχει .
 10

Άρα δεν είναι αναγκαίο το όµοιο να µετέχει στην ίδια Ιδέα µε το

όµοιό του ;
Είναι (αναγκαίο) .
∆εν θα είναι λοιπόν µια Ιδέα εκείνη , στην οποία µετέχοντας τα
όµοια γίνονται όµοια ;
Βεβαιότατα .
∆εν είναι λοιπόν δυνατό κάποιο πράγµα (αισθητό) να είναι όµοιο
µε την Ιδέα , ούτε η Ιδέα να είναι όµοια µε ένα αισθητό .Γιατί αν
συνέβαινε αυτό , δίπλα σ’αυτήν την Ιδέα θα παρουσιαζόταν πάντα
µια άλλη Ιδέα , και αν εκείνη είναι όµοια µε κάποιο άλλο πράγµα,
τότε θα εµφανισθεί πάλι µια άλλη Ιδέα , και έτσι δεν θα παύσει
ποτέ να παρουσιάζεται πάντα µια νέα Ιδέα , εάν η Ιδέα γίνεται
όµοια µε το µετέχον σ’αυτήν .
Αληθέστατα είναι αυτά που λες .
Άρα δεν µετέχουν τα αισθητά στις Ιδέες µε την οµοιότητα ,αλλά
πρέπει να αναζητήσουµε κάποιον άλλο τρόπο µέθεξης )

4. Οι περιγραφές του ΕΤΑ από τον Αριστοτέλη

και τους σχολιαστές του .
Ο Αλέξανδρος ο Αφροδισιεύς στα σχόλιά του στα «Μετά τα
Φυσικά» του Αριστοτέλη , παραθέτει αποσπάσµατα από το έργο «Περί
Ιδεών» του Αριστοτέλη . Στα αποσπάσµατα αυτά καταγράφονται τρεις
εκδοχές του ΕΤΑ . Συγκεκριµένα στο εδάφιο 83.34-84.7 καταγράφεται
η εκδοχή την οποία ο Αλέξανδρος αποδίδει στον µαθητή του Αρι-
στοτέλη Εύδηµο ,ενώ στο εδάφιο 84.21-85.3 καταγράφεται η εκδοχή
την οποία ο Αλέξανδρος αποδίδει στον Αριστοτέλη .Ανάµεσα στα
δύο αυτά χωρία , ο Αλέξανδρος καταχωρίζει και µια άλλη εκδοχή
 11

του ΕΤΑ (την σοφιστική εκδοχή) η οποία όµως δεν αναφέρεται

στην «εις άπειρον αναγωγή των Ιδεών» .
Ας µελετήσουµε ξεχωριστά κάθε µια από τις εκδοχές αυτές .

4α . Η Αριστοτελική εκδοχή
Ο Αριστοτέλης στα «Μετά τα Φυσικά» (κυρίως αλλά και δευτε-
ρευόντως στους «Σοφιστικούς Ελέγχους» ) κάνει µνεία του «Τρίτου
Ανθρώπου» στην προσπάθειά του να δείξει ότι η Θεωρία των Ιδεών
του Πλάτωνα καταλήγει σε αδιέξοδα .
( «Μετά τα Φυσικά» 990 b15 : «œti d oƒ ¢kribšsteroi tîn lÒgwn oƒ mn
tîn prÒj ti poioàsin „dšaj, ïn oÜ famen enai kaq' aØtÕ gšnoj, oƒ d tÕn
tr…ton ¥nqrwpon lšgousin .»
«Μετά τα Φυσικά» 1039 a2: «e„ d m», ¥lla te poll¦ sumba…nei kaˆ Ð tr…toj
¥nqrwpoj .»
«Σοφιστικοί Έλεγχοι» 178 b36 : «kaˆ Óti œsti tij tr…toj ¥nqrwpoj par' aÙtÕn
kaˆ toÝj kaq' ›kaston·» )

Βέβαια , σαφή περιγραφή του ΕΤΑ δεν δίνει ο Αριστοτέλης . Ο Α-

λέξανδρος όµως σχολιάζοντας το απόσπασµα 990 b15 που προαναφέ-
ραµε , αναφέρει ότι στο σύγγραµµα του «Περί Ιδεών» , ο Αριστοτέλης
δίνει την ακόλουθη µορφή στο ΕΤΑ .
84.21-85.3 : «de…knutai kaˆ oÛtwj Ð tr…toj ¥nqrwpoj . e„ tÕ
kathgoroÚmenÒn tinwn pleiÒnwn ¢lhqîj kaˆ œstin ¥llo par¦
t¦ ïn kathgore‹tai, kecwrismšnon aÙtîn (toàto g¦r ¹goàntai
deiknÚnai oƒ t¦j „dšaj tiqšmenoi· di¦ toàto g£r ™st…
ti aÙto£nqrwpoj kat' aÙtoÚj , Óti Ð ¥nqrwpoj kat¦ tîn kaq'
›kasta ¢nqrèpwn pleiÒnwn Ôntwn ¢lhqîj kathgore‹tai kaˆ
¥lloj tîn kaq ' ›kasta ¢nqrèpwn ™st…n) – ¢ll' e„ toàto, œstai
tij tr…toj ¥nqrwpoj . e„ g¦r ¥lloj Ð kathgoroÚmenoj ïn
 12

kathgore‹tai, kaˆ kat ' „d…an Øfestèj, kathgore‹tai d kat£ te

tîn kaq' ›kasta kaˆ kat¦ tÁj „dšaj Ð ¥nqrwpoj, œstai tr…toj
tij ¥nqrwpoj par£ te toÝj kaq ' ›kasta kaˆ t¾n „dšan. oÛtwj
d kaˆ tštartoj Ð kat£ te toÚtou kaˆ tÁj „dšaj kaˆ tîn
kaq' ›kasta kathgoroÚmenoj , Ðmo…wj de kaˆ pšmptoj , kaˆ toàto
™p' ¥peiron.»
(Μεταγραφή στην Νεοελληνική : Καταγράφεται και κατά τον ακόλου-
θο τρόπο ο Τρίτος Άνθρωπος : Εάν το κοινό γνώρισµα πολλών πραγ-
µάτων είναι κάτι διαφορετικό και χωριστό από τα αισθητά αυτά πράγ-
µατα προς τα οποία αποδίδεται το γνώρισµα αυτό (γιατί αυτή είναι
η άποψη των υποστηρικτών της θεωρίας των Ιδεών . Γι’αυτό λοιπόν
υπάρχει η Ιδέα του Ανθρώπου σύµφωνα µε αυτούς , δηλαδή η Ιδέα
του Ανθρώπου αποδίδεται στους πολλούς αισθητούς ανθρώπους και
είναι διαφορετική απ’αυτούς ) ,αν λοιπόν συµβαίνει αυτό , θα
εµφανίζεται κάποιος τρίτος άνθρωπος .
∆ιότι αν είναι άλλη η Ιδέα του Ανθρώπου και υφίσταται ξεχωριστά
από τους (αισθητούς) ανθρώπους , και το γνώρισµα του ανθρώπου α-
ποδίδεται και στους αισθητούς ανθρώπους και στην Ιδέα του Ανθρω-
που , τότε θα υπάρχει κάποιος τρίτος άνθρωπος αναφερόµενος και
στους αισθητούς ανθρώπους και στην Ιδέα του Ανθρώπου .
Κατ’αυτόν τον τρόπο θα εµφανισθεί και τέταρτος Άνθρωπος αναφε-
ρόµενος στον τρίτο , στην Ιδέα του Ανθρώπου και στους αισθητούς
ανθρώπους ,
οµοίως και πέµπτος ,
και αυτό θα συνεχισθεί επ’άπειρο .)

4β .Η εκδοχή του Εύδηµου για το ΕΤΑ

Όπως προείπαµε ο Αλέξανδρος στο εδάφιο 83.34-84.7 των σχολίων
 13

του στα «Μετά τα Φυσικά» , καταγράφει και µια άλλη εκδοχή του
«Τρίτου Ανθρώπου» την οποία αποδίδει στον Εύδηµο . Ειδικότερα δε,
θεωρεί ότι η εκδοχή αυτή υπάρχει στο έργο του Εύδηµου «Περί λέ-
ξεως» . Η εκδοχή του Εύδηµου είναι η ακόλουθη :
«`O d lÒgoj Ð tÕn tr…ton ¥nqrwpon e„s£gwn toioàtoj.
lšgousi t¦ koinîj kathgoroÚmena tîn oÙsiîn kur…wj te enai
toiaàta, kaˆ taàta enai „dšaj.
œti t¦ Ómoia ¢ll»loij toà aÙtoà tinoj metous…v Ómoia ¢ll»loij
enai, Ö kur…wj ™stˆ toàto· kaˆ toàto enai t¾n „dšan.
¢ll' e„ toàto, kaˆ tÕ kathgoroÚmenÒn tinwn koinîj, ¨n m¾ taÙtÕn Ï
™ke…nwn tinˆ ïn kathgore‹tai, ¥llo t… ™sti par' ™ke‹na (di¦ toàto
g¦r gšnoj Ð aÙto£nqrwpoj, Óti kathgoroÚmenoj tîn kaq' ›kasta
oÙdenˆ aÙtîn Ãn Ð aÙtÒj),
tr…toj ¥nqrwpoj œstai tij par£ te tÕn kaq' ›kasta, oŒon Swkr£th
kaˆ Pl£twna, kaˆ par¦ t¾n „dšan, ¼tij kaˆ aÙt¾ m…a kat' ¢riqmÒn
™stin.»
(Μεταγραφή στην Νεοελληνική : Η αιτία για την οποία εµφανίζεται ο
«Τρίτος Άνθρωπος» είναι η ακόλουθη :
Λένε ότι οι Ιδέες είναι αυτές οι οποίες χαρακτηρίζουν τα πράγµατα
µε ένα κοινό γνώρισµα , και επιπλέον τα όµοια πράγµατα γίνονται ό-
µοια λόγω της συµµετοχής τους σε κάτι το ίδιο , και αυτό δεν είναι
τίποτε άλλο παρά η Ιδέα .
Αλλά αν η Ιδέα αυτή είναι ξεχωριστή από τα πράγµατα τα οποία
χαρακτηρίζει , τότε θα εµφανισθεί επ’αυτών ( δηλαδή επί της Ιδέας
και των αισθητών πραγµάτων ) κάποια άλλη Ιδέα , δηλαδή κάποιος
«Τρίτος Άνθρωπος» τόσο επί των αισθητών ανθρώπων (όπως ο Σω-
κράτης και ο Πλάτων ) όσο και επί της Ιδέας , η οποία είναι και
αυτή µία στον αριθµό .)
 14

4γ. Η άποψη του Αλέξανδρου για την Αριστοτελική

και την Ευδήµεια εκδοχή του ΕΤΑ
Ο Αλέξανδρος θεωρεί ότι και οι δύο αυτές εκδοχές που καταγρά-
φει στα σχόλιά του, είναι ταυτόσηµες και στηρίζονται στην ίδια αιτι-
ολογία . Γράφει συγκεκριµένα :
85.5-6 : «œsti d Ð lÒgoj oátoj tù prètJ Ð aÙtÒj, ™peˆ œqento t¦
Ómoia toà aÙtoà tinoj metous…v Ómoia enai·»
(Μεταγραφή στην Νεοελληνική : Η αιτιολογία αυτής της εκδοχής*

(του ΕΤΑ) είναι ίδια µε την αιτιολογία της πρώτης εκδοχής* . Αυτό
συµβαίνει γιατί τα όµοια πράγµατα καθίστανται όµοια λόγω της
συµµετοχής τους σε κάτι (δηλαδή στην ιδέα).
(*) Η πρώτη εκδοχή είναι η Ευδήµεια (83.34-84.7) , ενώ η τελευταία (84.21-85.3)
είναι η Αριστοτελική . Την διάκριση αυτή καθιστά σαφή ο Αλέξανδρος αµέ-
σως παρακάτω :
85.10-13 : «tÍ mn oân prètV toà tr…tou ¢nqrèpou ™xhg»sei ¥lloi te
kšcrhntai kaˆ EÜdhmoj safîj ™n to‹j Perˆ lšxewj, tÍ d teleuta…v aÙtÕj œn te
tù tet£rtJ Perˆ „deîn kaˆ ™n toÚtJ met' Ñl…gon.» )

4δ. Παρατηρήσεις σχετικά µε την προέλευση του

ονόµατος «Τρίτος Άνθρωπος»
Όπως παρατηρούµε , και οι τέσσερεις εκδοχές του ΕΤΑ αφορούν
σαφώς την αναγωγή σ’ένα άπειρο πλήθος Ιδεών . Από τις εκδοχές
όµως αυτές , µόνο οι «Αριστοτελικές» αναφέρονται ρητά σε (αισθη-
το) άνθρωπο και Ιδέα του Ανθρώπου («Αυτοάνθρωπος») . Το βασι-
κό κείµενο του «Παρµενίδη» αναφέρεται σε µια συγκεκριµένη Ιδέ-
α (την Ιδέα του «Μεγάλου – Μεγέθους») .
 15

Προκύπτουν λοιπόν δύο ερωτήµατα :

1ο.Ποιός, και
2ο.Γιατί
συνέδεσε την «αναγωγή στο άπειρο πλήθος των Ιδεών» , µε την
ονοµασία «Τρίτος Άνθρωπος» .
Το «γιατί» του ζητήµατος προκύπτει λόγω της εννοιολογικής ταύ-
τισης των τεσσάρων εκδοχών (όλες – όπως είδαµε – αφορούν την
«αναγωγή στο άπειρο πλήθος των Ιδεών» ).
Σε ότι αφορά το «ποιός», αυτός πρέπει να είναι ο Αριστοτέλης αφού
είναι φανέρο ότι χρησιµοποιεί το ΕΤΑ για να πολεµήσει την θεωρία
των Ιδεών και είναι προφανές ότι αφορµή παίρνει από το βασικό
κείµενο του «Παρµενίδη» . Σαφής αναφορά στην σύνδεση αυτή , γίνε-
ται από τον Πρόκλο στα σχόλιά του «Εις Παρµενίδην» . Συγκεκριµέ-
να ο Πρόκλος σχολιάζοντας το εδάφιο 132 a1- b3 του «Παρµενίδη»
γράφει :
889.9-13 : «“Otan ¥ra t¾n tîn „deîn tinej ØpÒqesin diasÚrein
™piceirîsin, À tÕn tr…ton ¥nqrwpon lšgontej , À tÕn ™k tîn
pollîn oÙt…dwn mata…wj plattÒmenon oÜtin, æj ™pinooÚmenon
tÕn mn ™pˆ tù ˜nˆ e‡dei toà ¢nqrèpou kaˆ to‹j pollo‹j, tÕn d
™f' ˜k£stJ tîn kat¦ mšroj oÙt…dwn· taàt£ te kaˆ p£saj t¦j
toiaÚtaj diabol¦j ™xelšgxomen …»
Η αναφορά αυτή του Πρόκλου συνδέει σαφώς τον «Τρίτο Άνθρω-
πο» του Αριστοτέλη µε το κείµενο 132 a1- b3 του «Παρµενίδη». Εί-
ναι φανερό ότι αυτοί οι οποίοι «™piceirîsin diasÚrein t¾n tîn
„deîn ØpÒqesin , tÕn tr…ton ¥nqrwpon lšgontej» είναι ο Αριστο-
τέλης και οι µαθητές του , και ο Πρόκλος αναλύοντας το κρίσιµο
αυτό χωρίο του «Παρµενίδη» , θα ελέγξει λεπτοµέρως «p£saj t¦j
toiaÚtaj diabol¦j».
 16

4ε. Η «σοφιστική» εκδοχή του ΕΤΑ

Θα ολοκληρώσουµε την καταγραφή των εκδοχών του ΕΤΑ , παρου-
σιάζοντας την άποψη του Taylor .
Ο Taylor στο βιβλίο του « Πλάτων : ο άνθρωπος και το έργο του»
(ΜΙΕΤ , γ΄ έκδοση , Αθήνα 2000) θεωρεί ότι το ΕΤΑ το οποίο µνηµο-
νεύει ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται στην « αναγωγή στο άπειρο
πλήθος των Ιδεών » , αλλά στην ύπαρξη ενός « Τρίτου Ανθρώπου »
ανάµεσα στην Ιδέα του Ανθρώπου και στον αισθητό άνθρωπο . Ανα-
φέρει σχετικά ο Taylor (σελ. 408 ) :
«Θεωρώ λοιπόν απίθανο ότι το ανωτέρω πρόβληµα ( δηλαδή η «αναγωγή στο
άπειρο πλήθος των Ιδεών») έχει σχέση µε εκείνο που , κατά τον Αλέξανδρο τον
Αφροδισιέα , πρόβαλε ο Πολύξενος ο Μεγαρέας για να προσβάλει τη διδάσκαλία
της «µέθεξης» . Ερµηνεύω την δήλωση του Αλέξανδρου ως εξής : Ο Πολύξενος
υποστήριζε ότι , βάσει της Πλατωνικής Θεωρίας , δεν θα έπρεπε να υπάρχουν α-
πό τη µια µεριά µόνο ορατοί άνθρωποι , όπως λ.χ ο Σωκράτης και ο Πλάτων ,
και από την άλλη η Ιδέα του Ανθρώπου , αλλά επίσης θα έπρεπε να υπάρχει έ-
νας «τρίτος» άνθρωπος , κάτι ενδιάµεσο σ’αυτά τα δύο , ακριβώς όπως , πάλι βά-
σει της Πλατωνικής Θεωρίας , υπάρχουν ορισµένα «µαθηµατικά αντικείµενα» , λ.χ
ένα αντικείµενο µεταξύ της Ιδέας της κυκλικότητας και του ορατού διαγράµµα-
τος ενός κύκλου που ζωγραφίζει κανείς στον πίνακα . ( Έτσι µπορούµε να δια-
κρίνουµε µεταξύ :
(α) του κύκλου , του οποίου η εξίσωση διατυπώνεται στην αναλυτική γεωµετρία,
(β) του γήινου ισηµερινού ,
(γ) της γραµµής που παριστάνει τον ισηµερινό πάνω σε ένα οµοίωµα της υδρο-
γείου σφαίρας .
Το (α) είναι η Ιδέα , το (β) ένα αόρατο τέλειο «ένδειγµα» της Ιδέας και το (γ)
µια περίπτωση ορατού και ατελούς ενδειγµατισµού της Ιδέας .)
Νοµίζω ότι ο Αριστοτέλης , όταν µνηµονεύει τον «τρίτο άνθρωπο» ως πρόβλη-
µα που δηµιουργεί η Θεωρία των Ιδεών , αναφέρεται στο τελευταίο αυτό επιχεί-
ρηµα και όχι , όπως συνήθως υποτίθεται , στην « αναγωγή στο άπειρο».
 17

Το σχετικό χωρίο - από τα σχόλια του Αλέξανδρου- το οποίο επι-

καλείται ο Taylor είναι το 84.8-21 και παρεµβάλεται ανάµεσα στις
δύο εκδοχές (Αριστοτελική και Ευδήµεια ) που προαναφέραµε :
«Ãn dš tij lÒgoj ØpÕ tîn sofistîn legÒmenoj tr…ton
¥nqrwpon e„s£gwn toioàtoj.
e„ lšgontej “¥nqrwpoj peripate‹” oÜte tÕn æj „dšan ¥nqrwpon
peripate‹n lšgomen (¢k…nhtoj g¦r ™ke…nh) oÜte tîn kaq'
›kast£ tina (pîj g¦r Ön m¾ gnwr…zomen; tÕ mn g¦r ¥nqrwpon
peripate‹n gnwr…zomen, t…j d tîn kaq' ›kast£ ™stin ™f' ú lšgomen,
oÙ gnwr…zomen), ¥llon tin¦ par¦ toÚtouj tr…ton ¥nqrwpon lšgomen
peripate‹n·
tr…toj ¥ra ¥nqrwpoj œstai, oá tÕ peripate‹n kathgor»samen.
toÚtJ d¾ tù lÒgJ Ônti sofistikù ¢form¦j ™ndidÒasin oƒ
cwr…zontej tÕ koinÕn tîn kaq' ›kasta, Ö poioàsin oƒ t¦j „dšaj
tiqšmenoi.
lšgei d Fan…aj ™n tù prÕj DiÒdwron PolÚxenon tÕn sofist¾n tÕn
tr…ton ¥nqrwpon e„s£gein lšgonta
“e„ kat¦ metoc»n te kaˆ metous…an tÁj „dšaj kaˆ toà aÙtoanqrèpou
Ð ¥nqrwpÒj ™sti, de‹ tina enai ¥nqrwpon Öj prÕj t¾n „dšan ›xei tÕ
enai.
oÜte d Ð aÙto£nqrwpoj, Ó ™stin „dša, kat¦ metoc¾n „dšaj, oÜte Ð
tˆj ¥nqrwpoj.
le…petai ¥llon tin¦ enai tr…ton ¥nqrwpon tÕn prÕj t¾n „dšan tÕ
enai œconta.”»

(Μεταγραφή στην Νεοελληνική : Υπήρχε και κάποια άλλη εκδοχή

για τον τρίτο άνθρωπο που αποδίδεται στους σοφιστές και είναι η
ακόλουθη : Λέγοντας ότι «ένας άνθρωπος περπατά» δεν εννοούµε
ούτε την Ιδέα του ανθρώπου ότι περπατά (γιατί αυτή είναι ακίνητη)
 18

ούτε κάποιον αισθητό άνθρωπο ( πώς άραγε να θεωρήσουµε ότι περ-

πατά κάποιος τον οποίο δεν γνωρίζουµε , γιατί ότι ο άνθρωπος γενι-
κά περπατά το γνωρίζουµε , ποιος όµως είναι αυτός από τους αισθη-
τους ανθρώπους εκείνος που περπατά , δεν το γνωρίζουµε), έτσι ανα-
γκαστικά αναφερόµαστε ότι περπατά κάποιος τρίτος άνθρωπος (πέρα
από την Ιδέα – Άνθρωπος και τους αισθητούς ανθρώπους ) .Άρα κά-
ποιος τρίτος άνθρωπος είναι αυτός στον αποδίδουµε το γνώρισµα ότι
περπατά .
Από αυτή την σοφιστική εκδοχή παίρνουν αφορµή αυτοί οι οποίοι
χωρίζουν την Ιδέα από τα αισθητά , δηλαδή αυτοί που ασπάζονται
την Θεωρία των Ιδεών . Ο Φανίας λοιπόν στο έργο του «Προς ∆ιό-
δωρον» εµφανίζει τον σοφιστή Πολύξενο να εισάγει τον τρίτο
άνθρωπο λέγοντας τα εξής : « αν ο αισθητός άνθρωπος υφίσταται
λόγω της µέθεξής του στην Ιδέα του Ανθρώπου , πρέπει να υπάρχει
κάποιος άλλος άνθρωπος του οποίου η ύπαρξη θα οφείλεται στην
Ιδέα .Και αυτός δεν είναι ούτε ο «Αυτοάνθρωπος» (δηλαδή η Ιδέα
του Ανθρώπου ) ούτε ένας κάποιος αισθητός άνθρωπος . Αυτός είναι
ένας τρίτος άνθρωπος σε σχέση µε την Ιδέα .)

Καταγράφουµε την θέση του Taylor αν και η άποψή µας είναι ότι,
αναµφίβολα , ο « Τρίτος Άνθρωπος» τον οποίο αναφέρει ο Αριστοτέ –
λης τόσο στα «Μετά τα Φυσικά» όσο και στο «Περί Ιδεών» σχετί-
ζεται σαφώς µε το βασικό κείµενο του «Παρµενίδη» 132a1- b3 , δη-
λαδή αφορά την « αναγωγή στο άπειρο πλήθος των Ιδεών» . Ο Αλέ-
ξανδρος είναι σαφής στην διατύπωση του ΕΤΑ τόσο στην Αριστοτε-
λική όσο και Ευδήµεια εκδοχή του. Επιπροσθέτως ο Πρόκλος , όπως
είδαµε , έρχεται να επικυρώσει την σύνδεση αυτή µε τα «Εις Παρµε-
νίδην» σχόλιά του . Τέλος η Gail Fine στο “On Ideas : Aristotle’s cri-
ticism of Plato’s theory of Forms” (Clarendon Press-Oxford 1993) ,
 19

καταγράφει την άποψη του Cherniss ότι τόσο η σοφιστική εκδοχή

του ΕΤΑ (µε τον «περιπατητή» ) όσο και η άλλη του σοφιστή Πολύ-
ξενου δεν έχουν γράφει από τον Αλέξανδρο αλλά είναι µεταγενέστε-
ρες προσθήκες .
( Συγκεκριµένα στην σηµείωση (22) της σελίδας 33 , γράφει :
Sandwiched in between his account of Eudemus’ and Aristotle’s versions of
the Third Man Argument are two further versions : one is ascribed to some
unnamed sophosts , the other to the sophist Polyxenus in a version said to be
recorded in Phanias’ “Pros Diodoron” (84.16). Cherniss , Aristotle’s criticism
500-1 , notes that these versions seem not to have been recorded by Alexander
but to have been inserted later . )
 20

5. Η χρήση του ΕΤΑ από τον Αριστοτέλη , ως κριτική

της Πλατωνικής Θεωρίας των Ιδεών .

Το βασικό σηµείο στο οποίο ο Αριστοτέλης εντοπίζει την αιτία της

αντίφασης στο ΕΤΑ , είναι η ύπαρξη των Ιδεών «χωριστά» από τα
αισθητά και συνακόλουθα ο τρόπος µε τον οποίο τα αισθητά µετέ-
χουν στις Ιδέες , δηλαδή η µέθεξη . Εκεί ο Αριστοτέλης στρέφει και
το κυριότερο µέρος της πολεµικής του εναντίον της Πλατωνικής Θε-
ωρίας των Ιδεών .
Σύµφωνα µε τον ∆. Αναπολιτάνο , « Ένα βασικό χαρακτηριστικό
της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι πως απορρίπτει εντελώς την πλα-
τωνική διάκριση ανάµεσα στον κόσµο των Ιδεών - που σύµφωνα µε
τον Πλάτωνα είναι ο µόνος που δικαιούται να χαρακτηρισθεί σαν
πραγµατικά υπαρκτός - και στον κόσµο , που αποτελεί την πηγή των
αισθητηριακών µας δεδοµένων.» ( ∆. Αναπολιτάνος «Εισαγωγή στη
Φιλοσοφία των Μαθηµατικών» εκδ. Νεφέλη Αθήνα 1985 , σελ.53)
Το γεγονός αυτό επισηµαίνει και ο Vlastos στο αρχικό του άρθρο
για το ΕΤΑ (“The Third Man Argument in Parmenides” στην ανατυ-
πωµένη του έκδοση το 1965 στο βιβλίο : “Studies in Plato’s Meta-
physics” , London: Routledge & Kegan Paul ).Συγκεκριµένα αφού κα-
τάγράφει το εδάφιο 130 b2-4 του «Παρµενίδη» :
«ka… moi e„pš, aÙtÕj sÝ oÛtw diÇrhsai æj lšgeij, cwrˆj mn e‡dh
aÙt¦ ¥tta, cwrˆj d t¦ toÚtwn aâ metšconta;»
o Vlastos συνεχίζει (σελ.245) :
« Ο Πλάτων δεν θα µπορούσε να αναγνωρίσει πιο εµφατικά , ότι αυ-
το θα ήταν το σηµείο της Θεωρίας του , το οποίο θα γινόταν στόχος
των επιθέσεων που θα ακολουθούσαν . Και όταν ο Αριστοτέλης στην
δική του εκδοχή του ΕΤΑ , όπως και στο µεγαλύτερο µέρος της πο-
 21

λεµικής του , θεωρεί τον «χωρισµό» των Ιδεών ως το πιο ευάλωτο

σηµείο της Πλατωνικής Θεωρίας , αυτό το κάνει έχοντας ως βασικό
τεκµήριο το Πλατωνικό αυτό χωρίο».
Επιπροσθέτως ο Vlastos στο τελευταίο του έργο «Σωκράτης : Ει-
ρωνευτής και Ηθικός φιλόσοφος» ( ελλην. εκδ. Εστία , Αθήνα 2000)
γράφει ότι ο Αριστοτέλης θεωρούσε « ως την κυριότερη µεταφυσική
αστοχία του Πλάτωνα την απόδοση χωριστής ανεξάρτητης ύπαρξης
στα µεθεκτά Είδη (Ιδέες) » , Είδη « τα οποία , κατά την ώριµη άποψη
του Αριστοτέλη , µπορούν να υπάρχουν µόνο µέσα στα µετέχοντα»
Το απόσπασµα αυτό του Vlastos σκιαγραφεί µε ακριβή και εύστοχο
τρόπο την διαφορά των φιλοσοφικών θέσεων Αριστοτέλη και Πλάτω-
να σε ότι αφορά την Θεωρία των Ιδεών . Σχηµατικά έχουµε :

Πλάτωνας
Τα Είδη ( Ιδέες )
υπάρχουν « χωριστά »
από τα αισθητά (που µετέχουν
σ’αυτά)
Αριστοτέλης
Τα Είδη (τα « καθόλου » )
ενυπάρχουν
στα αισθητά ( τα «καθ’έκαστα»)

Ας έλθουµε τώρα στα κείµενα του Αριστοτέλη ( από τα «Μετά τα

Φυσικά» ) , καθώς και στα σχόλια των κειµένων αυτών από τον Αλέ-
ξανδρο τον Αφροδισιέα και τον Ασκλήπιο τον Φιλόσοφο , µέσω των
οποίων καταγράφεται η κριτική που άσκησε ο Αριστοτέλης στην
Πλατωνική Θεωρία σε σχέση µε τον «Τρίτο Άνθρωπο» .

5α. Η Πλατωνική Θεωρία των Ιδεών

Στο πρώτο κείµενο («Μετά τα Φυσικά» 990 b1-9) , ο Αριστοτέλης
αναφέρεται – µε έναν ελαφρώς ειρωνικό τρόπο- στην Θεωρία των Ιδε-
 22

ών .
«oƒ d t¦j „dšaj a„t…aj tiqšmenoi prîton mn zhtoàntej twndˆ tîn
Ôntwn labe‹n t¦j a„t…aj ›tera toÚtoij ‡sa tÕn ¢riqmÕn ™kÒmisan,
ésper e‡ tij ¢riqmÁsai boulÒmenoj ™lattÒnwn mn Ôntwn o‡oito m¾
dun»sesqai, ple…w d poi»saj ¢riqmo…h (scedÕn g¦r ‡sa–À oÙk
™l£ttw–™stˆ t¦ e‡dh toÚtoij perˆ ïn zhtoàntej t¦j a„t…aj ™k
toÚtwn ™p' ™ke‹na proÁlqon· kaq' ›kaston g¦r ÐmènumÒn ti œsti kaˆ
par¦ t¦j oÙs…aj, tîn te ¥llwn œstin ›n ™pˆ pollîn, kaˆ ™pˆ to‹sde
kaˆ ™pˆ to‹j ¢ϊd…oij)»
(Μεταγραφή στην Νεοελληνική : Αυτοί λοιπόν (οι Πλατωνικοί) οι οποί-
οι πρότειναν τις Ιδέες για να συλλάβουν κατ’αρχάς τις αιτίες των
όντων , εισήγαγαν άλλα ισάριθµα (όντα) , όπως ακριβώς κάποιος ο
οποίος θέλοντας να µετρήσει µερικά πράγµατα , νόµιζε ότι δεν µπορεί
να τα µετρήσει επειδή ήταν λίγα , και έτσι τα έκανε περισσότερα
για να µπορέσει να τα µετρήσει (γιατί σχεδόν ίδιο πλήθος – πάντως
όχι λιγότερο – έχουν οι Ιδέες σε σχέση µε τα πράγµατα εκείνα για
τα οποία ψάχνοντας τις αιτίες , έφθασαν στις Ιδέες.
Σε κάθε λοιπόν πράγµα αντιστοιχεί κάτι που έχει το ίδιο όνοµα
και υπάρχει παράλληλα προς τα πράγµατα αυτά , αλλά και για τα άλ-
λα υπάρχει µια Ιδέα πάνω στα πολλά και στα φθαρτά και στα αιώ-
νια.) )
5β. Η Θεωρία των Ιδεών οδηγεί :
είτε σε κατασκευή Ιδεών για τα «προς τι»
είτε στον «Τρίτο Άνθρωπο»

Στο δεύτερο κείµενο που καταγράφουµε , o Αριστοτέλης αναφέρει

δύο «παρενέργειες» της Πλατωνικής Θεωρίας . Συγκεκριµένα :
«Μετά τα Φυσικά» 990 b15-18. «œti d oƒ ¢kribšsteroi tîn lÒgwn
 23

oƒ mn tîn prÒj ti poioàsin „dšaj, ïn oÜ famen enai kaq' aØtÕ

gšnoj, oƒ d tÕn tr…ton ¥nqrwpon lšgousin.»
(Μεταγραφή στην Νεοελληνική : Επίσης , από τα εγκυρότερα επιχειρή-
µατα ( της Θεωρίας Ιδεών ) άλλα µεν οδηγούν σε κατασκευή Ιδεών
για τα « προς τι » πράγµατα , για τα οποία δεν θεωρούµε ότι υπάρ-
χει ξεχωριστή Ιδέα , άλλα δε (επιχειρήµατα) οδηγούν στον «τρίτο αν-
θρωπο» .)
Όπως έχουµε ήδη αναφέρει , ο Αριστοτέλης δεν αναλύει στα «Με-
τά τα Φυσικά» ποιο είναι το παράδοξο του «Τρίτου Ανθρώπου».
Αυτό γίνεται στο έργο του «Περί Ιδεών» και - όπως είδαµε- έχει
καταγραφεί από τον Αλέξανδρο . Πριν όµως περάσουµε στο κείµενο
αυτό , θα κάνουµε µερικές παρατηρήσεις σχετικές µε το « prÒj ti
poioàsin „dšaj » το οποίο ο Αριστοτέλης αναφέρει ως «παρενέρ-
γεια» της θεωρίας των Ιδεών .
Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη δεν υπάρχουν Ιδέες για τα «προς τι»
πράγµατα , αφού δεν είναι αυθύπαρκτα αλλά οφείλουν την ύπαρξή
τους σε άλλες κατηγορίες όντων .Για παράδειγµα , το δεξιό δεν
µπορεί να υπάρξει αν δεν υφίσταται το αριστερό. Όµως µε βάση
την Θεωρία των Ιδεών , αφού τα « προς τι » όντα υπάρχουν ( όπως
ο πατερας και ο γιος) πρέπει να υπάρχει κάποια Ιδέα και για
αυτά. Στο σηµείο λοιπόν αυτό βρίσκεται – σύµφωνα µε τον Αρι-
στοτέλη –και η αντίφαση.
Σχόλια σχετικά µε τα « πρός τι » βρίσκουµε τόσο στον Αλέξανδρο
όσο και στον Ασκληπιό . Συγκεκριµένα :
Ασκληπιός « Εις Μετά τα Φυσικά » 75,37- 76,
«p£lin fhsˆn Óti aƒ „dšai tîn kaq' aØtÕ Øp£rcousi, t¦ d prÒj ti
oÙc Øp£rcousi kaq' aØtÒ·
æj g¦r e‡rhtai ™n 'Hqiko‹j, parafu£sin ™o…kasi kaˆ ¢ntere…dousi
xÚloij· ™n g¦r ta‹j ¥llaij kathgor…aij tÕ enai œcousin.
 24

™peid¾ oân Øp£rcousi t¦ prÒj ti, oŒon pat¾r kaˆ uƒÕj kaˆ tÕ dexiÕn
kaˆ ¢risterÒn, tîn d ØparcÒntwn fasˆn enai „dšaj, dÁlon Óti kaˆ
tîn prÒj ti Øp£rcousin „dšai …»
(Μεταγραφή στην Νεοελληνική : Ισχυρίζεται πάλι ( ο Αριστοτέλης ) ότι
υπάρχουν Ιδέες για τα όντα που υπάρχουν από µόνα τους (αυθύπαρ-
κτα) , όµως τα « πρός τι » όντα δεν µπορούν να υφίστανται από µό-
να τους . Γιατί όπως έχει πει και στα Ηθικά (Νικοµάχεια ) τα « πρός
τι » µοιάζουν µε παραφυάδες και ξύλα που στηρίζουν το ένα το άλ-
λο . Και αυτό συµβαίνει γιατί οφείλουν την ύπαρξή τους σε άλλες
κατηγορίες όντων .
Επειδή όµως τα « πρός τι » όντα υπάρχουν , όπως για παράδειγµα
ο πατέρας και ο γυιος ή το δεξιό και το αριστερό , και επειδή (οι
Πλατωνικοί ) ισχυρίζονται ότι για αυτά που υπάρχουν υφίστανται και
Ιδέες , είναι φανερό ότι και για τα « πρός τι » πράγµατι υπάρχουν
Ιδέες .)
Αλέξανδρος « Εις Μετά τα Φυσικά » 801,20-27.
«parafu£di g¦r tîn kathgoriîn œoike t¦ prÒj ti kaˆ p£qoj
m©llon tÕ dipl£sion tÕ ¼misu tÕ ™p…triton kaˆ t¦ Ómoia toà posoà,
¢ll' oÙc Ûlh À edoj À diafor¦ tîn oÙsiîn À ¥llo ti.
Óti d oÙ fÚseij tinj t¦ prÒj ti oÙd oÙs…ai kaˆ kur…wj Ônta
dÁlon. tÕ mn g¦r leukÕn œsti te fÚsij tij kaˆ lšgetai, diÒti, k¨n
e‡h tÕ mšlan ™n Øp£rxei k¨n m¾ e‡h, enai dÚnatai· Ðmo…wj kaˆ tÕ
qermÒn, e‡te œsti pou yucrÕn e‡te m¾ œsti, dÚnatai enai.
dexiÕn d m¾ Ôntoj ¢risteroà, À doàloj m¾ Ôntoj despÒtou enai oÙ
dÚnatai.»
(Μεταγραφή στην Νεοελληνική : Τα « πρός τι » λοιπόν µοιάζουν µε
παραφυάδες των κατηγοριών και αποτελούν ιδιότητα του ποσού όπως
το διπλάσιο , το µισό , τα τέσσερα τρίτα και τα άλλα παρόµοια, όµως
δεν είναι ουσία ή Ιδέα ή κάτι τέτοιο .
 25

Είναι λοιπόν φανερό ότι τα « πρός τι » δεν είναι ούτε σωµατικά

πράγµατα ούτε αυθύπαρκτα όντα . Γιατί το λευκό και θεωρείται και
είναι ένα ον , αφού µπορεί να υπάρξει ανεξάρτητα από το αν υπάρ-
χει ή δεν υπάρχει το µαύρο σ’ένα σώµα . Το ίδιο συµβαίνει και µε
το θερµό, δηλαδή µπορεί να υπάρξει µόνο του ανεξάρτητα από το αν
υπάρχει ή όχι το ψυχρό. Το δεξιό όµως αν δεν υπάρχει αριστερό ή
ο δούλος αν δεν υπάρχει δεσπότης , δεν µπορούν να υπάρξουν .)

Ας έλθουµε τώρα στην αιτία η οποία , κατά τον Αριστοτέλη , δηµι-

ουργεί τον « Τρίτο Ανθρωπο » .

5γ. Πού οφείλεται – σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη –

η αντίφαση στον « Τρίτο Άνθρωπο ».
Η Αριστοτελική εκδοχή του ΕΤΑ (όπως έχουµε ήδη αναφέρει στο
4α) έχει διασωθεί από τον Αλέξανδρο :
«Εις Μετά τα Φυσικά» 84.21-85.3 : «de…knutai kaˆ oÛtwj Ð tr…toj
¥nqrwpoj . e„ tÕ kathgoroÚmenÒn tinwn pleiÒnwn ¢lhqîj kaˆ
œstin ¥llo par¦ t¦ ïn kathgore‹tai, kecwrismšnon aÙtîn
(toàto g¦r ¹goàntai deiknÚnai oƒ t¦j „dšaj tiqšmenoi· di¦
toàto g£r ™st… ti aÙto£nqrwpoj kat' aÙtoÚj , Óti Ð ¥nqrwpoj
kat¦ tîn kaq' ›kasta ¢nqrèpwn pleiÒnwn Ôntwn ¢lhqîj
kathgore‹tai kaˆ ¥lloj tîn kaq ' ›kasta ¢nqrèpwn ™st…n) –
¢ll' e„ toàto, œstai tij tr…toj ¥nqrwpoj . e„ g¦r ¥lloj Ð
kathgoroÚmenoj ïn kathgore‹tai, kaˆ kat ' „d…an Øfestèj,
kathgore‹tai d kat£ te tîn kaq' ›kasta kaˆ kat¦ tÁj „dšaj
Ð ¥nqrwpoj, œstai tr…toj tij ¥nqrwpoj par£ te toÝj kaq '
›kasta kaˆ t¾n „dšan. oÛtwj d kaˆ tštartoj Ð kat£ te
 26

toÚtou kaˆ tÁj „dšaj kaˆ tîn kaq' ›kasta kathgoroÚmenoj ,

Ðmo…wj de kaˆ pšmptoj , kaˆ toàto ™p' ¥peiron»

Είναι λοιπόν φανερό ότι ως κύρια αιτία του « παραδόξου » του

ΕΤΑ, ο Αριστοτέλης θεωρεί την ύπαρξη της Ιδέας του Ανθρώπου
χωριστά από τους αισθητούς ανθρώπους , δίνοντας όµως στην Ιδέα
µία σωµατική υφή ανάλογη των αισθητών , αφού συναριθµεί
«αισθητά» και «Ιδέες» .
Την ίδια ανάλυση της Αριστοτελικής εκδοχής κάνει και ο Ασκλη-
πιός στα σχόλιά του στα « Μετά τα Φυσικά » 75,19-28 :
«”Eti prÕj t¦j „dšaj ¢ntilšgei ka… fhsin Óti ™x ïn lšgousin oƒ
Øpotiqšmenoi enai „dšaj, tr…ton ¥nqrwpon e„sfšrousi kaˆ tîn prÒj
ti poioàsin „dšaj.
tr…ton mn oân ¥nqrwpon e„s£gousi toàton tÕn trÒpon. fasˆ g¦r Óti
tîn Ðmoiot»twn Øp£rcousin aƒ „dšai. e„ to…nun fasˆn Ðmo…an t¾n
„dšan enai tù a„sqhtù ¢nqrèpJ, ™x Âj kaˆ gšgone, fanerÕn Óti
œstai „dša tÁj ÐmoiÒthtoj taÚthj· kaˆ oÛtwj œstai tr…toj ¥nqrwpoj.
p£lin to…nun ™peid¾ Ð tr…toj ¥nqrwpoj „deîn œcei ÐmoiÒthta prÕj
tÕn a„sqhtÕn ¥nqrwpon, ™x oá kaˆ gšgone, dÁlon Óti œstai kaˆ tÁj
ÐmoiÒthtoj taÚthj „dša· kaˆ toàto ™p' ¥peiron. kaˆ oÛtwj mn Ð
'Aristotšlhj ™lšgcei toÝj Øpotiqemšnouj enai „dšaj aÙt¦j kaq'
aØt¦j kecwrismšnaj toà dhmiourgoà.»

(Μεταγραφή στην Νεοελληνική : Ακόµη ( ο Αριστοτέλης ) αντιτίθεται

προς την Θεωρία των Ιδεών και ισχυρίζεται ότι µε βάση όσα λέγουν
οι υποστηρικτές των Ιδεών , καταλήγουν στο παράδοξο του «τρίτου
ανθρώπου» και στο παράδοξο της δηµιουργίας Ιδεών για τα «προς τι».
Στον «τρίτο άνθρωπο» καταλήγουν κατά τον ακόλουθο τρόπο :
Ισχυρίζονται λοιπόν ότι λόγω της οµοιότητας υπάρχουν οι Ιδέες . Έτσι
 27

λένε ότι αν η Ιδέα του Ανθρώπου είναι όµοια µε τον αισθητό άν-
θρωπο (Ιδέα λόγω της µέθεξης στην οποία υφίσταται ο αισθητός αν-
θρωπος ) , τότε είναι φανερό ότι θα υπάρχει και Ιδέα της οµοιότητας
αυτής . Και έτσι θα εµφανισθεί ο τρίτος άνθρωπος .
Επειδή πάλι ο τρίτος αυτός άνθρωπος είναι όµοιος µε την Ιδέα
και τον αισθητό άνθρωπο , από τον οποίο και έχει γίνει , είναι
φανερό ότι θα υπάρχει και (νέα ) Ιδέα της οµοιότητας αυτής . Και
αυτό συνεχίζεται επ’άπειρον .
Κατ’αυτόν λοιπόν τον τρόπο ο Αριστοτέλης ασκεί την κριτική του
προς αυτούς που υποστηρίζουν ότι οι Ιδέες υπάρχουν αυτοτέλως και
χωρισµένες από κάθε δηµιουργό . )
Βέβαια , όπως θα δούµε στο 4ο µέρος της εργασίας , ο Πλάτων α-
πορρίπτει στον « Παρµενίδη » τον τρόπο µέθεξης των αισθητών στις
Ιδέες µέσω της οµοιότητας ( γεγονός που , όπως θα δούµε , επισηµαί-
νει και ο Ασκληπιός στην συνέχεια του παραπάνω σχολίου )

5δ. Η Πλατωνική « µέθεξη » σύµφωνα µε τον

Αριστοτέλη.
Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι ο Πλάτων δεν δίνει συγκεκριµένο τρόπο
µέθεξης των αισθητών στην Ιδέα . Αυτό είναι φανερό σε δύο τουλά-
χιστον σηµεία στα « Μετά τα Φυσικά ».

991 a19-23: «¢ll¦ m¾n oÙd' ™k tîn e„dîn ™stˆ t«lla

kat' oÙqšna trÒpon tîn e„wqÒtwn lšgesqai.
tÕ d lšgein parade…gmata aÙt¦ enai kaˆ metšcein aÙtîn t«lla
kenologe‹n ™stˆ kaˆ metafor¦j lšgein poihtik£j.»
(Μεταγραφή στην Νεοελληνική : Όµως µε κανένα από τους συνηθι-
 28

σµένους τρόπους δεν µπορούν τα αισθητά να µετέχουν στις Ιδέες .

Το να λέει δε κάποιος ότι οι Ιδέες είναι υποδείγµατα και ότι τα αι-
σθητά µετέχουν σ’αυτές , είναι µια κενολογία και µια ποιητική µετα-
φορά. )
987 b7-14: «oátoj oân t¦ mn toiaàta tîn Ôntwn „dšaj
proshgÒreuse, t¦ d' a„sqht¦ par¦ taàta kaˆ kat¦ taàta lšgesqai
p£nta· kat¦ mšqexin g¦r enai t¦ poll¦ Ðmènuma to‹j e‡desin.
t¾n d mšqexin toÜnoma mÒnon metšbalen·
oƒ mn g¦r PuqagÒreioi mim»sei t¦ Ônta fasˆn enai tîn ¢riqmîn,
Pl£twn d meqšxei, toÜnoma metabalèn.
t¾n mšntoi ge mšqexin À t¾n m…mhsin ¼tij ¨n e‡h tîn e„dîn ¢fe‹san
™n koinù zhte‹n.»
(Μεταγραφή στην Νεοελληνική :Αυτός λοιπόν (ο Πλάτων ) ονόµασε
αυτές τις οντότητες ιδέες , και τα αισθητά θεώρησε ότι ονοµάζονται
σύµφωνα µε αυτές και σε σχέση µε αυτές ( τις ιδέες ). Γιατί τα πολ-
λά λόγω της µέθεξης στις Ιδέες έχουν το ίδιο όνοµα µε αυτές .
Την µέθεξη δε , ( ο Πλάτων ) απλώς την µετονόµασε . ∆ηλαδή οι
µεν Πυθαγόρειοι έλεγαν ότι τα όντα υπάρχουν λόγω µίµησης µε
τους αριθµούς , ο δε Πλάτων ( έλεγε ότι τα όντα υπάρχουν ) λόγω µε-
θεξης , αλλάζοντας µόνο το όνοµα .
Τι είναι όµως µίµηση ή µέθεξη ( των αισθητών ) στις Ιδέες ,το άφη-
σαν προς αναζήτηση .)
Το τελευταίο αυτό τµήµα του Αριστοτελικού κειµένου περικλείει
σε µεγάλο βαθµό και την « παρεξήγηση » γύρω από το ΕΤΑ . Όπως
θα δείξουµε στο 4ο µέρος της εργασίας , ο Πλάτων δεν άφησε
« ™n koinù zhte‹n » το θέµα της µέθεξης στις Ιδέες , αλλά το ξεκα-
θάρισε πλήρως µέσω της β΄ υπόθεσης του « Παρµενίδη » ( όπως
σαφέστατα καταγράφει και ο Πρόκλος στα σχόλιά του ) .
 29

5ε. Πώς αποφεύγεται , σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη,

η αντίφαση του ΕΤΑ. Η έννοια του « καθόλου ».
Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη το κοινό γνώρισµα µιας οµάδας αι-
σθητών δεν είναι κάτι ξεχωριστό από αυτά , αλλά ενυπάρχει στα αι-
σθητά . Στο σηµείο αυτό νοµίζει ( ο Αριστοτέλης ) ότι βρίσκεται και
η αστοχία του Πλάτωνα .Συγκεκριµένα στα « Μετά τα Φυσικά » γρά-
φει :
1038 b9-12 : «prîton mn g¦r oÙs…a ˜k£stou ¹ ‡dioj ˜k£stJ, ¿ oÙc
Øp£rcei ¥llJ, tÕ d kaqÒlou koinÒn· toàto g¦r lšgetai kaqÒlou Ö
ple…osin Øp£rcein pšfuken.»
(Μεταγραφή στην Νεοελληνική : Κατ’αρχάς η ουσία κάθε πράγµατος
είναι ξεχωριστή για κάθε πράγµα και δεν υπάρχει σε άλλο , ενώ το
« καθόλου » είναι κοινό , αφού « καθόλου » λέγεται αυτό το οποίο εκ
φύσεως υπάρχει σε περισσότερα του ενός πράγµατα .)

Αλλά και λίγο παρακάτω γράφει :

1038b34-1039a3: «œk te d¾ toÚtwn qewroàsi fanerÕn Óti oÙdn tîn
kaqÒlou ØparcÒntwn oÙs…a ™st…, kaˆ Óti oÙdn shma…nei tîn koinÍ
kathgoroumšnwn tÒde ti, ¢ll¦ toiÒnde.
e„ d m», ¥lla te poll¦ sumba…nei kaˆ Ð tr…toj ¥nqrwpoj.»
(Μεταγραφή στην Νεοελληνική : Από αυτό λοιπόν γίνεται φανερό ότι
κανένα από τα « καθόλου » δεν είναι ουσία ( δηλαδή , ξεχωριστή από
τα αισθητά οντότητα ) , και ότι κανένα από τα κοινά γνωρίσµατα δεν
είναι κάτι αυτό καθ’αυτό , αλλά κάτι σαν αυτό . Γιατί διαφορετικά (αν
δηλαδή η Ιδέα = καθόλου ήταν κάτι χωριστό από τα αισθητά ) θα
συµβαίνουν πολλά ( παράξενα πράγµατα ) καθώς και ο τρίτος άνθρω-
πος .)
Αλλά και ο Αλέξανδρος σχολιάζοντας το παραπάνω χωρίο κατά-
 30

λήγει στο ίδιο συµπέρασµα : αν , δηλαδή , η Ιδέα αποτελεί µια ξεχω-

ριστή οντότητα ( « oÙs…a » ) και δεν ενυπάρχει στα αισθητά ( όπως
το Αριστοτελικό « καθόλου » ) τότε θα εµφανισθεί ως συνέπεια το
παράδοξο του ΕΤΑ . Γράφει συγκεκριµένα ο Αλέξανδρος :
523,30-38 : «OÛtwj d¾ de…xaj Óti Ð kaqÒlou ¥nqrwpoj oÙk œstin
oÙs…a, sumpera…netai loipÕn ka… fhsin œk te d¾ toÚtwn qewroàsi
fanerÕn Óti oÙdn tîn kaqÒlou ØparcÒntwn oÙs…a ™st…, kaˆ Óti
oÙdn tîn koinÍ kathgoroumšnwn shma…nei tÕ tÒde ti ¢ll¦ toiÒnde
kaˆ poiÒn.
e„ dš tij oÙs…an aÙtÕn lšgei kaˆ tÒde ti, sumb»setai p£lin Ð tr…toj
¥nqrwpoj.
e„ g£r ™stin oÙs…a tij Ð ¥nqrwpoj, œsti d kaˆ Ð Swkr£thj oÙs…a
kaˆ oƒ kaq' ›kaston, ™pˆ tîn pollîn dš ™sti tÕ koinîj
kat' aÙtîn legÒmenon, œstai ¥ra tr…toj tij p£lin ¥nqrwpoj, Öj
kathgorhq»setai toà kaqÒlou ¢nqrèpou oÙs…aj Ôntoj kaˆ tîn
loipîn.»
(Μεταγραφή στην Νεοελληνική : Αφού λοιπόν κατ’αυτόν τον τρόπο
έδειξε ( ο Αριστοτέλης ) ότι ο « καθόλου άνθρωπος » δεν αποτελεί ξε-
χωριστή οντότητα , τότε προκύπτει ως συµπέρασµα και καθίσταται
φανερό ότι κανένα από τα κοινά γνωρίσµατα που χαρακτηρίζουν τα
πράγµατα δεν είναι κάτι αυτό καθ’αυτό αλλά κάτι σαν αυτό ή τέ-
τοιου χαρακτήρα .
Γιατί αν κάποιος θεωρήσει ότι ο « καθόλου άνθρωπος » είναι κάτι
αυτό καθ’αυτό , θα προκύψει και πάλι ο τρίτος άνθρωπος . Γιατί αν η
Ιδέα του Ανθρώπου είναι µια ξεχωριστή οντότητα , και αφού τόσο ο
Σωκράτης όσο και οι άλλοι αισθητοί άνθρωποι υπάρχουν , τότε επί
όλων αυτών θα υπάρχει το κοινό τους γνώρισµα, άρα θα εµφανισθεί
και πάλι κάποιος τρίτος άνθρωπος , µια νέα δηλαδή Ιδέα , η οποία θα
αποδίδει το γνώρισµα του ανθρώπου τόσο στον « καθόλου άνθρωπο »
 31

(αφού θα είναι µια ξεχωριστή οντότητα ) όσο και στους υπόλοιπους

αισθητούς ανθρώπους .)

Καταλήγοντας , συµπεραίνουµε ότι σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη (αλ-

λά και τον σχολιαστή του , Αλέξανδρο ) η αντίφαση στο ΕΤΑ οφεί-
λεται :
● Στον « χωρισµό » των αισθητών από την Ιδέα , και
● Στον ασαφή ( κατά την άποψη του Αριστοτέλη ) τρόπο µέθεξης
των αισθητών στην Ιδέα .
Και οι δύο όµως αυτές ενστάσεις του Αριστοτέλη βασίζονται στον
σωµατικό χαρακτήρα που δίνει ο Αριστοτέλης τόσο στον « χωρισµό »
όσο και στην « µέθεξη » .Τέτοιος όµως χαρακτήρας δεν υφίσταται , ό-
πως σάφως δείχνει ο Πλάτων στον « Παρµενίδη » , αλλά και ο Πρό-
κλος στα αντίστοιχα σχόλιά του ( στα οποία θα αναφερθούµε αναλυ-
τικά στο 4ο µέρος της εργασίας ) .
 32

2ο Μέρος

Η ανάλυση του ΕΤΑ από τον G. Vlastos

και τους άλλους σύγχρονους σχολιαστές.

1. Εισαγωγή

Στις επόµενες σελίδες θα επικεντρώσουµε την προσοχή µας στην

ανάλυση του ΕΤΑ από τον Gregory Vlastos , χρησιµοποιώντας τρεις
πηγές :
(α) Το βασικό – και γενεσιουργό για τους σύγχρονους σχολιαστές-
άρθρο του : “ The Third Man Argument in the Parmenides ” του
1954 ( ΕΤΑ1 ) , στην ανατυπωµένη του έκδοση , το 1965, στο βι-
βλίο : “ Studies in Plato’s Metaphysics ” , London : Routledge &
Kegan Paul , (σελ. 231-63 ).
(β) Το βιβλίο του : « Πλατωνικές Μελέτες » στην ελληνική του έκδο-
ση (ΜΙΕΤ – Αθήνα 2000) , στο οποίο περιέχεται η οριστική µορ-
φή της ερµηνείας του για το ΕΤΑ ( ΕΤΑ 2) .
(γ) Το βιβλίο του : « Σωκράτης : ειρωνευτής και ηθικός φιλόσοφος »
στην ελληνική έκδοση ( Εστία , 2000) .

Στην συνέχεια θα καταγράψουµε περιληπτικά τις απόψεις τριών

σχολιαστών που « µετείχαν » στην συζήτηση που γέννησε το αρχικό
 33

άρθρο του Vlastos . Αυτοί είναι οι : Sellars (1955) , Cohen (1971) και
Scaltsas (1992) , των οποίων οι απόψεις – όπως προαναφέραµε – κινού-
νται γύρω από τον άξονα των θέσεων του Vlastos διαφοροποιούµε-
νες κυρίως στην διατύπωση της υπόθεσης OM που έθεσε ο Vlastos
Για την καταγραφή των απόψεων των σχολιαστών αυτών θα χρησι-
µοποιήσουµε τα άρθρα :
(δ) S.M.Cohen – David Keyt : “ Analysis Plato’s Arguments : Plato
and Platonism ” ( από το βιβλίο “ Methods of interpreting Plato and
his Dialogues ” Oxford – 1992 , pp 178-87 ) . Στο άρθρο αυτό γίνεται
µια πλήρης ιστορική αναδροµή της πορείας των συζητήσεων για το
ΕΤΑ από το 1954 έως το1992 .

(ε) W. Sellars : “ Vlastos and the third man ” Philosophical Review

1955 (Vol. 64 pp 405-37)

(στ) S.M. Cohen : “ The logic of the third man ” , Philosophical

Review 1971 (Vol. 80 pp448-75 )

(ζ) Theodore Scaltsas : “ A Necessary Falsehood in the Third Man

Argument ” Phronesis 1992 ( Vol. 37 pp216-32 )

Παρατήρηση : Ο Zeller και ο Γληνός για το ΕΤΑ

Ο σπουδαίος Έλληνας παιδαγωγός ( αλλά και πολιτικός και φιλόσο-
φος) ∆ηµήτρης Γληνός , σε µια νεανική του µελέτη δηµοσιευµένη το
1910 υπό τον τίτλο « Η ηθική φιλοσοφία του Πλάτωνος » θεωρεί ότι
το ΕΤΑ αποτελεί ένσταση , που διατύπωσε ο ίδιος ο Πλάτωνας , κατά
 34

της θεωρίας του . Συγκεκριµένα στην παράγραφο που αφορά τον διά-
λογο « Παρµενιδης » , γράφει : ( ∆. Γληνός : « Άπαντα », τοµ. Α΄σελ.316
Θεµέλιο 1983 )
« Τας ενταύθα εκφεροµένας ενστάσεις κατά της Θεωρίας των Ιδεών
και δη της του τρίτου ανθρώπου καλουµένου , ο Πλάτων ούτε εν
τω Παρµενίδη ούτε αλλαχού που ανήρεσε * . Τουναντίον αποτέλε-
σµα της κριτικής ταύτης είναι η έπειτα επερχοµένη µαταρρύθµισις
της των Ιδεών Θεωρίας ».
Στο σηµείο (*) ο Γληνός µε παραποµπή σηµειώνει :
« Ο Zeller δέχεται µεν ότι η αναίρεσις δεν γίγνεται εν τω Παρµενί-
δη , φρονεί όµως ότι αύτη υπάρχει εν ετέροις έργοις ».
Πράγµατι είναι ενδιαφέρον να τονίσουµε ότι ο Zeller στο (µεταφρα-
σµένο στα Ελληνικά ) έργο του «Ιστορία της Ελληνικής Φιλοσοφίας»
( µετάφρ. Χ. Θεοδωρίδης , Εστία 2002 , σελ. 168-9 ) , σηµειώνει σχετικά
µε το ΕΤΑ :
«Στην υπερνίκηση των δυσκολιών αυτών, που προβάλλουν στον Παρ-
µενίδη , είναι αφιερωµένοι οι διάλογοι που ακολουθούν . Στον Θεαίτη-
το η θεωρία των Ιδεών παραµερίζεται ολότελα , δεν γίνεται λόγος
ούτε για την Ιδέα του αγαθού , που κατά την Πολιτεία (507b) από-
τελεί το θεµέλιο κάθε ύπαρξης και γνώσης , κι ο Πλάτων τροποποιεί
την µέθοδό του για να µελετήσει αυτό που µας δίνει η εµπειρία .
Η νέα µέθοδος , που µε αυτήν ο Πλάτων επιχειρεί να αγκαλιάσει
διανοητικά την ολότητα των όντων και που µαζί µε τη νέα µορφή
του διαλόγου την πρώτη της εφαρµογή τη βρίσκει στον Σοφιστή , εί-
ναι η διαίρεση ( « kat' e‡dh diairoÚmenoi » Πολιτεία 454 a , « kat¦
gšnh diaire‹sqai » Σοφιστής 253 d ) . Μ’αυτή την διαλεκτική µέθοδο
του χωρισµού (« diaire‹sqai») και της ένωσης ( « συνάγειν ») η θεω-
ρία των Ιδεών παίρνει όλο και περισσότερο λογικό και γνωσιοθεωρη-
τικό χαρακτήρα . Γυρίζει την αιχµή της εναντίον στην αντίληψη µε
 35

τις αισθήσεις , που δεν είχε θέση στα ηθικά ζητήµατα , κι ο Πλάτων
µ’αυτήν ίσα-ίσα τη µορφή της θεωρίας του , που δείχνει πως µόνο
µε την νόηση ( « εν λόγω ») µπορούµε να αποκτήσουµε επιστηµονική
αντίληψη των όντων , γίνεται ο ιδρυτής της επιστήµης .»

(Καταγράφουµε το απόσπασµα αυτό του Zeller για να τονίσουµε ότι

η προσπάθειά µας - όπως θα φανεί και στο τελευταίο µέρος της ερ-
γασίας - είναι να δείξουµε ότι η « αναίρεσις των εκφεροµένων ενστά-
σεων » γίνεται και « εν τω Παρµενίδη ».)
 36

2. Η ρητά εκπεφρασµένη και οι υπονοούµενες

υποθέσεις του ΕΤΑ σύµφωνα µε τον Vlastos
Η βασική θέση της ερµηνείας του ΕΤΑ από τον Vlastos είναι ότι
το ΕΤΑ είναι ένα έγκυρο επιχείρηµα , το οποίο βασίζεται σε τρεις υ-
ποθέσεις . Από τις υποθέσεις αυτές η µία είναι ρητά καταγεγραµµένη
στο ίδιο το κείµενο του « Παρµενίδη » , ενώ οι άλλες δύο είναι υπο-
νοούµενες . Όµως και οι τρεις αυτές υποθέσεις είναι προτάσεις οι ο-
ποίες τεκµηριώνονται πλήρως από την – σύµφωνα µε τον Vlastos -
Πλατωνική οντολογία .
Το ΕΤΑ , από την άλλη µεριά , εµπεριέχει - όπως είδαµε – µια αντί-
φαση . Συγκεκριµένα , από την µοναδικότητα της Ιδέας που αντιστοι-
χεί σ’ένα γνώρισµα ( «Oma… se ™k toà toioàde ›n ›kaston edoj
o‡esqai enai»), οδηγούµεθα σε µια απειρία Ιδεών για το γνώρισµα
αυτό («kaˆ oÙkšti d¾ ›n ›kastÒn soi tîn e„dîn œstai, ¢ll¦ ¥peira
tÕ plÁqoj»). Έτσι το συµπέρασµα του Vlastos είναι ότι υπάρχει µια
λανθάνουσα αντίφαση στην Θεωρία των Ιδεών για την οποία όµως ο
Πλάτων είχε µια αµυδρά µόνο γνώση . Κατά τον Vlastos o Πλάτων
«θέτοντας το ΕΤΑ και αφήνοντάς το χωρίς ανασκευή αποκαλύπτει :
(α) ότι δεν γνώριζε όλες τις αναγκαίες υποθέσεις , και
(β) ότι δεν είχε τρόπο να εξετάσει αν ήταν ή όχι έγκυρο επιχείρηµα
το ΕΤΑ » ( ΕΤΑ1, σελ. 241)
Έτσι , κατά τον Vlastos το ΕΤΑ αποτελεί « καταγραφή µιας ειλικρι-
νούς αµηχανίας » του Πλάτωνα .
Ας δούµε τώρα την διαδικασία µε την οποία φθάνουµε στην απει-
ρία των Ιδεών . Στο πρώτο βήµα της διαδικασίας αυτής ο Παρµενίδης
απευθυνόµενος στον Σωκράτη λέει :
« Ótan pÒll' ¥tta meg£la soi dÒxV enai, m…a tij ‡swj doke‹ „dša ¹
aÙt¾ enai ™pˆ p£nta „dÒnti, Óqen ›n tÕ mšga ¹gÍ enai» ,
 37

και ο Σωκράτης συµφωνεί : «'AlhqÁ lšgeij» .

Κατά τον Vlastos , εδώ εµφανίζεται η πρώτη ρητά εκπεφρασµένη υ-
πόθεση , την οποία στο ΕΤΑ1 ο Vlastos διατυπώνει ως εξής (σελ.232)

OM v1 : Αν ένας αριθµός από αντικείµενα a , b , c είναι όλα F , τότε

υπάρχει µία µοναδική Ιδέα , η F-ότητα , δυνάµει της οποίας
αντιλαµβανόµαστε ότι τα a , b , c είναι όλα F .
( Με F συµβολίζει ο Vlastos οποιοδήποτε γνώρισµα και µε την F-ό-
τητα την µοναδική Ιδέα που αντιστοιχεί στο γνώρισµα αυτό .)
Στην πρώτη αυτή διατύπωση της υπόθεσης OM , ο Vlastos µε την
λέξη «αντικείµενα» (“ things”) εννοούσε µόνο τα αισθητά τα οποία
µετέχουν στην Ιδέα F-ότητα . Όµως , όπως σηµειώνει στο ΕΤΑ2
(σελ. 490 σηµ. 10)“µε την φράση «pÒll' ¥tta meg£la» , δεν χαρακτηρί-

ζονται µόνο τα αισθητά αλλά και οι Ιδέες , όπως δηλώνεται ρητά

στο κείµενο του ΕΤΑ , λ.χ στο 132b1, «taàta p£nta meg£la œstai»,
(δηλαδή το πρώτο σύνολο των µεγάλων πραγµάτων και η F-ότητα1
και η F-ότητα2)”
Έτσι η τελική διατύπωση της υπόθεσης OM , στο ΕΤΑ2 είναι η
εξής ( ΕΤΑ2 σελ.493) :
OM v2 : Αν οποιοδήποτε σύνολο πραγµάτων έχουν ένα κοινό δεδοµέ-
νο γνώρισµα , τότε υπάρχει µία µοναδική Ιδέα που αντιστοι-
χει στο γνώρισµα αυτό , και καθένα από τα εν λόγω πράγµα-
τα έχει αυτό το γνώρισµα µε το να µετέχει σ’αυτήν την
Ιδέα .

Η υπόθεση αυτή είναι γνωστή µε τον συµβολισµό OM = One Over

Many δηλαδή « ›n ™pˆ pollîn » παρµένη ίσως από το χωρίο
990b7-9 στα « Μετά τα Φυσικά » του Αριστοτέλη :
 38

« kaq' ›kaston g¦r ÐmènumÒn ti œsti kaˆ par¦ t¦j oÙs…aj, tîn te
¥llwn œstin ›n ™pˆ pollîn, kaˆ ™pˆ to‹sde kaˆ ™pˆ to‹j ¢ϊd…oij »

Η υπόθεση OM είναι η βάση της θεωρίας των Ιδεών του Πλάτω-

να και υπάρχει διατυπωµένη σε πολλά σηµεία των διαλόγων του.
Είναι η « e„wqu…a µέθοδος » όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά στην
« Πολιτεία » 596a5-8 :
« BoÚlei oân ™nqšnde ¢rxèmeqa ™piskopoàntej, ™k tÁj e„wqu…aj
meqÒdou; edoj g£r poÚ ti ›n ›kaston e„èqamen t…qesqai perˆ
›kasta t¦ poll£, oŒj taÙtÕn Ônoma ™pifšromen. À oÙ manq£neij;
Manq£nw.»
Επίσης στον ίδιο τον « Παρµενίδη » σε προγενέστερο χωρίο (130e6-
131a3 ) αναφέρεται ότι :
« tÒde d' oân moi e„pš. doke‹ soi, æj fÇj, enai e‡dh ¥tta, ïn t£de
t¦ ¥lla metalamb£nonta t¦j ™pwnum…aj aÙtîn ‡scein, oŒon
ÐmoiÒthtoj mn metalabÒnta Ómoia,
megšqouj d meg£la,
k£llouj d kaˆ dikaiosÚnhj d…kai£ te kaˆ kal¦ g…gnesqai;
P£nu ge, f£nai tÕn Swkr£th. »
∆ηλαδή , η βασική αρχή («e„wqu…a µέθοδος») ορίζει ότι:
Τα όµοια πράγµατα είναι όµοια λόγω της µέθεξής τους στην Ιδέα
της Οµοιότητας , τα ωραία πράγµατα είναι ωραία λόγω της µέθεξής
τους στην ιδέα του Ωραίου κ.λ.π
Αλλά και στον «Φαίδωνα » ( 100b5-c6 ) έχουµε µια σαφή διατύπωση
της αρχής αυτής ( εδώ η «e„wqu…a µέθοδος» µετονοµάζεται σε
«πολυθρύλητα» και « ασφαλές » )
« kaˆ emi p£lin ™p' ™ke‹na t¦ poluqrÚlhta kaˆ ¥rcomai ¢p'
™ke…nwn, Øpoqšmenoj ena… ti kalÕn aÙtÕ kaq' aØtÕ kaˆ ¢gaqÕn kaˆ
mšga kaˆ t«lla p£nta· ( …)
 39

fa…netai g£r moi, e‡ t… ™stin ¥llo kalÕn pl¾n aÙtÕ tÕ kalÒn, oÙd
di' ›n ¥llo kalÕn enai À diÒti metšcei ™ke…nou toà kaloà·
kaˆ p£nta d¾ oÛtwj lšgw. tÍ toi´de a„t…v sugcwre‹j;
Sugcwrî, œfh.»
Και αµέσως παρακάτω (100d1-e4) γράφει :
« ¢ll' ™£n t…j moi lšgV di' Óti kalÒn ™stin Ðtioàn,
À crîma eÙanqj œcon
À scÁma
À ¥llo Ðtioàn tîn toioÚtwn,
t¦ mn ¥lla ca…rein ™î, –tar£ttomai g¦r ™n to‹j ¥lloij p©si–
toàto d ¡plîj kaˆ ¢tšcnwj kaˆ ‡swj eÙ»qwj œcw par' ™mautù,
Óti oÙk ¥llo ti poie‹ aÙtÕ kalÕn À ¹ ™ke…nou toà kaloà
e‡te parous…a
e‡te koinwn…a
e‡te ÓpV d¾ kaˆ Ópwj prosgenomšnh·
oÙ g¦r œti toàto diiscur…zomai, ¢ll' Óti tù kalù p£nta t¦ kal¦
[g…gnetai] kal£. toàto g£r moi doke‹ ¢sfalšstaton enai kaˆ
™mautù ¢pokr…nasqai kaˆ ¥llJ, kaˆ toÚtou ™cÒmenoj ¹goàmai oÙk
¥n pote pese‹n, ¢ll' ¢sfalj enai kaˆ ™moˆ kaˆ ÐtJoàn ¥llJ
¢pokr…nasqai Óti tù kalù t¦ kal¦ [g…gnetai] kal£·
À oÙ kaˆ soˆ doke‹;
Doke‹.»

Με βάση λοιπόν την θεµελιώδη υπόθεση OM ο Vlastos ξεκινά

την διαδικασία του ΕΤΑ ως εξής ( ΕΤΑ2 σελ. 496 ) :
« ∆εδοµένου του κοινού τόπου ότι υπάρχει ένα σύνολο πραγµάτων
- ας πούµε τα επιµέρους a , b , c –που έχουν κοινό κάποιο γνώρισµα
F , δηλαδή :
1a. Τα a , b , c είναι F ,
 40

τότε έπεται ότι

1b. Υπάρχει ένα µοναδικό Είδος ( Ιδέα) , που µπορούµε να το ονοµά-
σουµε F-ότητα , το οποίο αντιστοιχεί στο γνώρισµα F , και τα a ,
b , c είναι F µε το να µετέχουν στην F-ότητα .»
( Είναι προφανές ότι στο χωρίο του ΕΤΑ , τα a , b , c είναι τα µεγά-
λα πράγµατα , το F είναι το γνώρισµα του « µεγάλου » που έχουν
αυτά , και η F-ότητα είναι η Ιδέα του « Μεγέθους ».)

Το δεύτερο βήµα του ΕΤΑ γίνεται από τον Παρµενίδη ο οποίος

συνεχίζοντας την συζήτηση , λέει απευθυνόµενος προς τον Σωκράτη:
« T… d' aÙtÕ tÕ mšga kaˆ t«lla t¦ meg£la, ™¦n æsaÚtwj
tÍ yucÍ ™pˆ p£nta ‡dVj, oÙcˆ ›n ti aâ mšga fane‹tai, ú taàta
p£nta meg£la fa…nesqai;
”Eoiken.
”Allo ¥ra edoj megšqouj ¢nafan»setai, par' aÙtÒ te tÕ mšgeqoj
gegonÕj kaˆ t¦ metšconta aÙtoà·»
Ο Vlastos χρησιµοποιώντας τους γενικούς συµβολισµούς των δηλώ-
σεων 1a και 1b , αναδιατυπώνει το παραπάνω εδάφιο ως εξής ( ΕΤΑ2
σελ. 496 ) :
«2. Αν τα a , b , c και η F-ότητα είναι F, τότε υπάρχει ένα µοναδικό
Είδος ( Ιδέα ) που µπορούµε να το ονοµάσουµε F-ότητα2 , το οποίο
αντιστοιχεί στο F , αλλά δεν ταυτίζεται µε την F-ότητα , και τα a ,
b , c και η F-ότητα είναι F µε το να µετέχουν στην F-ότητα2 .»

Στο σηµείο αυτό ο Vlastos αναγκάζεται να θέσει δύο νέες ( υπονο-

ούµενες ) υποθέσεις , πέρα από την ρητά διατυπωµένη OM . Η ανά-
γκη που ωθεί τον Vlastos να εισάγει τις δύο νέες υποθέσεις , εντοπί-
ζεται σε δύο σηµεία :
1. Για να καταστεί δυνατή η εφαρµογή για δεύτερη φορά της υπόθε-
 41

σης OM , ο Σωκράτης συµφωνεί («”Eoiken ») ότι η F-ότητα έχει

και η ίδια το γνώρισµα F (« T… d' aÙtÕ tÕ mšga kaˆ t«lla t¦
meg£la »).
2. Σε κανένα σηµείο δεν δικαιολογείται για ποιόν λόγο η Ιδέα που
« παράγεται » από την δεύτερη εφαρµογή της OM ( δηλαδή η F-
ότητα2 ) είναι διαφορετική από την Ιδέα που « παρήχθει » από την
πρώτη εφαρµογή της OM ( δηλαδή την F-ότητα ) .

Έτσι ο Vlastos προτείνει δύο νέες υποθέσεις για να συµπληρώσει

τα κενά του συλλογισµού .
Για να δικαιολογήσει την δεύτερη εφαρµογή της OM εισάγει την
υπόθεση της Αυτό-Κατηγόρησης ( SP = Self-Predication ) η οποία στο
ΕΤΑ1 είχε την ακόλουθη διατύπωση :
SP v1 : H F-ότητα είναι F .
Στην τελική της όµως µορφή ( µετά από ένα γόνιµο διάλογο που
αναπτύχθηκε µεταξύ του Vlastos και των Sellars και Geach και κα-
ταγράφηκε στα άρθρα [10] , [23] , [28] , [29] ) , ο Vlastos διατύπωσε
την SP ως εξής ( ΕΤΑ2 , σελ. 497 ):
SP v2 : Η Ιδέα που αντιστοιχεί σ’ένα δεδοµένο γνώρισµα έχει αυτό
το γνώρισµα και η ίδια .
( Ο Vlastos στο ΕΤΑ2 γράφει (σελ.497 σηµ.36 ) ότι ακριβέστερη
ονοµασία για την SP θα ήταν η « οµοκατηγόρηση » (homochara-
cterization) ή « αυτοπαραδειγµατισµός » (self-exemplification) )
Τώρα , µέσω της SP , η F-ότητα συναριθµείται µε τα F –αντικείµενα
και έτσι εξασφαλίζεται η δεύτερη εφαρµογή της OM .

Στην συνέχεια για να δικαιολογήσει την εµφάνιση µιας νέας Ιδέας,

ο Vlastos εισάγει την υπόθεση της Μη-Ταυτότητας (NI=Non-Identity)
η οποία στο ΕΤΑ1 είχε την ακόλουθη διατύπωση :
 42

NI v1 : Αν το χ είναι F , τότε δεν µπορεί να ταυτίζεται µε την F-

ότητα .
Στην τελική της όµως µορφή κατόπιν της κριτικής των Sellars
και Geach ( όπως προαναφέραµε) , η ΝΙ αναδιατυπώνεται ως α-
κολούθως ( ΕΤΑ2 σελ. 498 ) :
NI v2 : Αν κάτι έχει ένα δεδοµένο γνώρισµα µε το να µετέχει σ’ένα
Είδος ( Ιδέα ) , δεν ταυτίζεται µε το Είδος αυτό .

Με βάση λοιπόν τις υποθέσεις αυτές , ο Παρµενίδης φθάνει – σύµ-

φωνα µε τον Vlastos – στο δεύτερο βήµα του ΕΤΑ , δηλαδή στην εµ-
φάνιση της δεύτερης Ιδέας του Μεγέθους ( F-ότητα2 ) . Στην συνέχεια
µε επανάληψη της ίδιας διαδικασίας επιτυγχάνεται η συναγωγή των
απείρων Ιδεών που αντιστοιχούν στο γνώρισµα του « Μεγάλου » .
Με την πρώτη ατελή διατύπωση , οι δύο υπονοούµενες υποθέσεις
(SP v1 και NI v1) αποτελούσαν ένα αντιφατικό ζεύγος προτάσεων ό-
πως είχε διαπιστώσει και ο ίδιος ο Vlastos .( πράγµατι : αφού µέσω
της SP v1 η F-ότητα είναι F , τότε µέσω της NI v1 συµπεραίνουµε
ότι η F-ότητα δεν ταυτίζεται µε τον εαυτό της .) Με την οριστική
τους όµως διατύπωση , οι δύο αυτές υποθέσεις δεν αποτελούν πια
ένα αντιφατικό ζεύγος ( πράγµατι : µε την τελική διατύπωση , η F-
ότητα είναι F µε το να µετέχει στην F-ότητα2 . Έτσι λόγω της NI v2
συµπεραίνουµε ότι η F-ότητα δεν ταυτίζεται µε την F-ότητα2 , γεγο-
νος που δεν είναι αντιφατικό.)
Παρ’όλο όµως ότι στην αναθεωρηµένη τους µορφή οι υποθέσεις
SP και NI είναι συµβιβαστές , δεν συµβαίνει το ίδιο και µε το
σύνολο των τριών υποθέσεων ( OM v2 , SP v2 , NI v2 ) οι οποίες α-
παιτούνται για να λειτουργήσει – σύµφωνα µε τον Vlastos – το ΕΤΑ .
Πράγµατι :
 43

Αν a , b , c είναι F αντικείµενα
( τότε λόγω της OM v2 )

Υπάρχει µία ακριβώς Ιδέα , η F-ότητα , που αντιστοιχεί στο γνώρισµα

F και µε την συµµετοχή στην οποία τα a , b , c είναι F.
( τότε λόγω της NI v2 )

Ισχύει : a , b , c είναι διαφορετικά από την F-ότητα

( τότε λόγω της SP v2 )

H F-ότητα είναι F , δηλαδή : F-ότητα , a , b , c είναι όλα F

( τότε λόγω της OM v2 )

Υπάρχει ακριβώς µία Ιδέα που αντιστοιχεί στο γνώρισµα F , µε την

συµµετοχή στην οποία τα a , b , c , F-ότητα είναι F .Λόγω όµως της
µοναδικότητας της Ιδέας , η Ιδέα αυτή είναι η F-ότητα .
( τότε λόγω της NI v2 )

Η F-ότητα είναι διαφορετική από την F-ότητα . Άτοπο

Έτσι ο Vlastos θεωρώντας από την µια µεριά ότι οι τρείς υποθέ-
σεις του ΕΤΑ προκύπτουν ως προτάσεις από την - σύµφωνα µε τον
ίδιο - Πλατωνική οντολογία , από την άλλη όµως ότι αποτελούν ένα
αντιφατικό σύνολο υποθέσεων , κατέληξε στο συµπέρασµα ότι υπάρ-
χει µια λανθάνουσα αντίφαση στην Θεωρία των Ιδεών για την οποία
ο Πλάτων είχε µια αµυδρά γνώση . Η ιστορική του φράση , ότι το
ΕΤΑ αποτελεί « καταγραφή µιας ειλικρινούς αµηχανίας » του Πλάτω-
νος , περιγράφεται από τον Vlastos , κατά τον ακόλουθο τρόπο (ΕΤΑ1,
σελ.254-5):
 44

« Η καταγραφή µιας ειλικρινούς αµηχανίας

Όταν ο Πλάτων πρωτοσχεδίασε µια νέα θεωρία η οποία πετύχαινε
να επιλύσει τα µέχρι τότε άλυτα προβλήµατα και ικανοποιούσε την
βαθειά λαχτάρα της ψυχής του , ο ενθουσιασµός για την δηµιουργία
( της θεωρίας αυτής ) γέννησε σ’αυτόν ένα είδος αγαλλίασης η οποία
άφησε µικρό µόνο χώρο για αυτοκριτικές ερωτήσεις .
Αυτή ήταν η διάθεση του Πλάτωνα στον « Φαίδωνα » το « Συµπό-
σιο » και την « Πολιτεία » .
Η θεωρία των Ιδεών αποτελούσε την µέγιστη βεβαιότητα , ένα κα-
φύγιο ακλόνητης ασφάλειας όπου µπορούσε να καταφύγει όταν αµ-
φέβαλε για κάτι ή όταν βρισκόταν σε αµηχανία .
Αλλά καθώς άρχισε να εφαρµόζει στην πράξη την νέα θεωρία , οι
περιορισµοί της , άρχισαν να τον περισφίγγουν . Άρχισε να αισθάνεται
ότι κάτι είναι λάθος ή τουλάχιστον όχι εντελώς σωστό στην θεωρία
του , και άρχισε να προβληµατίζεται και να ανησυχεί . Έχοντας γεν-
ναιότητα , δεν θα προσπαθήσει να ξεφορτωθεί την ανησυχία του µε
το να την αποσιωπήσει .
Μπορεί τότε να κατέβαλε , επανειληµµένες προσπάθειες για να φθά-
σει στην γενεσιουργό αιτία της ανωµαλίας αυτής , και επειδή δεν
µπόρεσε να την βρεί ευθέως , µπορεί να σκέφθηκε να θέσει τα ενο-
χλητικά αυτά συµπτώµατα της θεωρίας υπό την µορφή ενστάσεων .
(…) Αυτή πιστεύω ότι είναι µία ακριβής διάγνωση της πνευµατικής
διάθεσης του Πλάτωνα όταν έγραψε τον Παρµενίδη .»

Συνοψίζοντας ο Vlastos , συµπεραίνει ότι ενώ η ίδια η Θεωρία των

Ιδεών δέχεται την µοναδικότητα της Ιδέας για ένα συγκεκριµένο γνώ-
ρισµα , συγχρόνως « παράγει » ως πρόταση και την απειρία των Ιδε-
ών για το γνώρισµα αυτό . Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει στο ΕΤΑ2
 45

(σελ. 498 ) , « η θεωρία κρύβει µια αντίφαση : αφ’ενός βεβαιώνει την

ενότητα του Είδους στην OM , ενώ αφ’ετέρου αναλαµβάνει σιωπη-
ρές δεσµεύσεις που συνεπάγονται το αντίθετο της OM .»
Βέβαια το βασικό ερώτηµα είναι αν οι υπονοούµενες υποθέσεις
SP v2 και NI v2 τεκµηριώνονται από την ίδια την Πλατωνική Θεω-
ρία . Το ερώτηµα αυτό το θέτει ο ίδιος ο Vlastos και το αναλύει σε
µια ιδιαιτέρως σηµαντική παράγραφο του αρχικού του άρθρου η
οποία έχει τον τίτλο « Πλατωνική οντολογία »
 46

3. Η – κατά τον Vlastos – Πλατωνική οντολογία , και η

τεµηρίωση µέσω αυτής των υποθέσεων του ΕΤΑ .
Ξεκινώντας το δεύτερο µέρος του αρχικού άρθρου του (σελ.244-8)
ο Vlastos θέτει µε σαφήνεια το ζήτηµα στο οποίο καταλήξαµε στην
προηγούµενη παράγραφο . Συγκεκριµένα γράφει :
« Το ερώτηµα κατά πόσον το ΕΤΑ είναι ή δεν είναι µία έγκυρη έν-
σταση στην Θεωρία των Ιδεών του Πλάτωνα , µπορεί τώρα να ξεκα-
θαρισθεί , θέτοντας µια πιο ακριβή ερώτηση : Υπήρχαν στην Θεωρία
των Ιδεών οι δύο υπονοούµενες υποθέσεις οι οποίες χρειάζονται για
να παραχθεί η “αναγωγή στο άπειρο” ; » .

O Vlastos αρχίζει την ανάλυση του ερωτήµατος , από το χωρίο

130b2-4 του « Παρµενίδη » στο οποίο – όπως έχουµε δει - ο Πλάτων
βεβαιώνει ( µέσω της συγκατάβασης του Σωκράτη ) , ότι :
«ka… moi e„pš, aÙtÕj sÝ oÛtw diÇrhsai æj lšgeij, cwrˆj mn e‡dh
aÙt¦ ¥tta, cwrˆj d t¦ toÚtwn aâ metšconta;
( …) ”Emoige, f£nai tÕn Swkr£th.» ( Υπόθεση του Χωρισµού )

« Αλλά τι ακριβώς εννοεί ο Πλάτων βεβαιώνοντας ότι οι Ιδέες

υπάρχουν χωριστά από τα αισθητά ; » , ρωτά ρητορικά ο Vlastos και
απαντά (σελ. 245-6) ότι είναι το ίδιο µε αυτό που εννοεί λέγοντας :
«œστι τό καλόν » , «enai τί δίκαιον » «×ντως œστιν » , στους διαλό-
γους της Μέσης περιόδου ( « Κρατύλος » , « Φαίδων » , « Πολιτεία »).
Άρα το ερώτηµα ισοδυναµεί µε το τι ακριβώς εννοεί ο Πλάτων
λέγοντας «το x είναι» , δηλαδή «η Ιδέα είναι» . Με άλλα λόγια ποια
είναι η Πλατωνική οντολογία .
Έτσι ο Vlastos προχωρεί στην διατύπωση τεσσάρων αρχών πάνω
στις οποίες θεµελιώνεται – κατά την άποψή του – η Πλατωνική οντο-
 47

λογία .
Με την έκφραση λοιπόν « το x είναι » , ο Πλάτων ( σύµφωνα µε
τον Vlastos ) εννοούσε (σελ. 246 ) :
1. To x είναι νοητό ( σε απόλυτη αντίθεση µε το αισθητό )
( “ x is intelligible , in empatic oppositionto sensible” )

2. Το x είναι αναλλοίωτο (απλό , αµερές )

(“ x is changeless” )

3. To x δεν προσδιορίζεται από αντίθετα γνωρίσµατα

(“ x is not qualified by contrary predicates” )

4. Το x είναι το ίδιο τέλειο υπόδειγµα του γνωρίσµατος στο οποίο

αντιστοιχεί η λέξη για το x .( δηλαδή το x έχει αυτοαναφορά )
(“ x is itself the perfect instance of the property of relation which
the word for “ x ” connotes” )

Για την τεκµηρίωση κάθε µιας από τις συνθήκες αυτές οι οποίες
προσδιορίζουν το περιεχόµενο του Πλατωνικού όντος ( δηλαδή της Ι-
δέας ) , ο Vlastos δίνει τα παρακάτω κείµενα :

Για την συνθήκη 1 : « Το x είναι νοητό »

(α) Φαίδων 65b8-c8 : «PÒte oân, Ã d' Ój, ¹ yuc¾ tÁj ¢lhqe…aj
¤ptetai; Ótan mn g¦r met¦ toà sèmatoj ™piceirÍ ti skope‹n, dÁlon
Óti tÒte ™xapat©tai Øp' aÙtoà.
'AlhqÁ lšgeij.
’Ar' oân oÙk ™n tù log…zesqai e‡per pou ¥lloqi kat£-
dhlon aÙtÍ g…gneta… ti tîn Ôntwn;
 48

Na….
Log…zetai dš gš pou tÒte k£llista, Ótan aÙt¾n toÚtwn
mhdn paralupÍ, m»te ¢ko¾ m»te Ôyij m»te ¢lghdën mhdš
tij ¹don», ¢ll' Óti m£lista aÙt¾ kaq' aØt¾n g…gnhtai ™îsa
ca…rein tÕ sîma, kaˆ kaq' Óson dÚnatai m¾ koinwnoàsa
aÙtù mhd' ¡ptomšnh Ñršghtai toà Ôntoj.»

(β) Πολιτεία 509d1-5 : «NÒhson to…nun, Ãn d' ™gè, ésper lšgomen,

dÚo aÙtë enai, kaˆ basileÚein tÕ mn * nohtoà gšnouj te kaˆ
tÒpou, tÕ d' aâ Ðratoà, †na m¾ oÙranoà e„pën dÒxw soi sof…zesqai
perˆ tÕ Ônoma.
¢ll' oân œceij taàta ditt¦ e‡dh, ÐratÒn, nohtÒn;
”Ecw.»
(* : τό µέν = η Ιδέα του αγαθού (509 b8) )

(γ) Τίµαιος 51d4-6 : «. e„ mn noàj kaˆ dÒxa ¢lhq»j ™ston dÚo gšnh,
pant£pasin enai kaq' aØt¦ taàta, ¢na…sqhta Øf' ¹mîn e‡dh,
nooÚmena mÒnon·»

Για την συνθήκη 2 : « Το x είναι αναλλοίωτο »

(α) Φαίδων 78c4-d9 : «OÙkoàn ¤per ¢eˆ kat¦ taÙt¦ kaˆ æsaÚtwj
œcei, taàta m£lista e„kÕj enai t¦ ¢sÚnqeta, t¦ d ¥llot' ¥llwj
kaˆ mhdšpote kat¦ taÙt£, taàta d sÚnqeta;
”Emoige doke‹ oÛtwj.
”Iwmen d», œfh, ™pˆ taÙt¦ ™f' ¤per ™n tù œmprosqen lÒgJ. aÙt¾ ¹
oÙs…a Âj lÒgon d…domen toà enai kaˆ ™rwtîntej kaˆ ¢pokrinÒmenoi,
pÒteron æsaÚtwj ¢eˆ œcei kat¦ taÙt¦ À ¥llot' ¥llwj;
 49

aÙtÕ tÕ ‡son, aÙtÕ tÕ kalÒn, aÙtÕ ›kaston Ö œstin, tÕ Ôn, m» pote

metabol¾n kaˆ ¹ntinoàn ™ndšcetai; À ¢eˆ aÙtîn ›kaston Ö œsti,
monoeidj ×n aÙtÕ kaq' aØtÒ, æsaÚtwj kat¦ taÙt¦ œcei kaˆ
oÙdšpote oÙdamÍ oÙdamîj ¢llo…wsin oÙdem…an ™ndšcetai;
`WsaÚtwj, œfh, ¢n£gkh, Ð Kšbhj, kat¦ taÙt¦ œcein, ð
Sèkratej.»

(β) Πολιτεία 484b3-6 : «™peid¾ filÒsofoi mn oƒ toà ¢eˆ kat¦ taÙt¦
æsaÚtwj œcontoj dun£menoi ™f£ptesqai,
oƒ d m¾ ¢ll' ™n pollo‹j kaˆ panto…wj ‡scousin
planèmenoi oÙ filÒsofoi, …»

(γ) Φίληβος 59c2-6 : «`Wj À perˆ ™ke‹na œsq' ¹m‹n tÒ te bšbaion kaˆ
tÕ kaqarÕn kaˆ ¢lhqj kaˆ Ö d¾ lšgomen e„likrinšj,
perˆ t¦ ¢eˆ kat¦ t¦ aÙt¦ æsaÚtwj ¢meiktÒtata œconta,
À [deÚteroj] ™ke…nwn Óti m£list£ ™sti suggenšj·
t¦ d' ¥lla p£nta deÚter£ te kaˆ Ûstera lektšon.
'Alhqšstata lšgeij.»

(δ) Κρατύλος 439c6-d7 : «skšyai g£r, ð qaum£sie KratÚle, Ö œgwge

poll£kij Ñneirèttw. pÒteron fîmšn ti enai aÙtÕ kalÕn kaˆ ¢gaqÕn
kaˆ n ›kaston tîn Ôntwn oÛtw, À m»;
KR. ”Emoige doke‹, ð Sèkratej, [enai].
SW. AÙtÕ to…nun ™ke‹no skeyèmeqa, m¾ e„ prÒswpÒn t… ™stin
kalÕn ½ ti tîn toioÚtwn, kaˆ doke‹ taàta p£nta ·e‹n·
¢ll' aÙtÒ, fîmen, tÕ kalÕn oÙ toioàton ¢e… ™stin oŒÒn ™stin;
KR. 'An£gkh.»
 50

Για την συνθήκη 3. « Το x δεν προσδιορίζεται από αντίθετα

γνωρίσµατα »

(α) Φαίδων 74b7-c1 : «skÒpei d kaˆ tÍde. «r' oÙ l…qoi mn ‡soi kaˆ
xÚla ™n…ote taÙt¦ Ônta tù mn ‡sa fa…netai, tù d' oÜ;
P£nu mn oân.
T… dš; aÙt¦ t¦ ‡sa œstin Óte ¥nis£ soi ™f£nh, À ¹ „sÒthj
¢nisÒthj;
OÙdepèpotš ge, ð Sèkratej. »

(β) Πολιτεία 479a5-b8 : ( στα αισθητά µπορούν να ενυπάρχουν

αντίθετα γνωρίσµατα )
«“ToÚtwn g¦r d», ð ¥riste, f»somen, tîn pollîn kalîn mîn ti
œstin Ö oÙk a„scrÕn fan»setai; kaˆ tîn dika…wn, Ö oÙk ¥dikon; kaˆ
tîn Ðs…wn, Ö oÙk ¢nÒsion;”
OÜk, ¢ll' ¢n£gkh, œfh, kaˆ kal£ pwj aÙt¦ kaˆ a„scr¦ fanÁnai,
kaˆ Ósa ¥lla ™rwt´j.
T… d t¦ poll¦ dipl£sia; ÂttÒn ti ¹m…sea À dipl£sia fa…netai;
OÙdšn.
Kaˆ meg£la d¾ kaˆ smikr¦ kaˆ koàfa kaˆ barša m» ti m©llon §
¨n f»swmen, taàta prosrhq»setai À t¢nant…a;
OÜk, ¢ll' ¢e…, œfh, ›kaston ¢mfotšrwn ›xetai. »

(γ) Ζ΄ Επιστολή 343a5-9 : «kÚkloj ›kastoj tîn ™n ta‹j pr£xesi

grafomšnwn À kaˆ torneuqšntwn mestÕj toà ™nant…ou ™stˆn tù
pšmptJ *–toà g¦r eÙqšoj ™f£ptetai p£ntV–aÙtÕj dš, famšn, Ð
kÚkloj oÜte ti smikrÒteron oÜte me‹zon tÁj ™nant…aj œcei ™n aØtù
fÚsewj.»
 51

( * : το «πέµπτον» είναι η Ιδέα του κύκλου. Αυτό έχει αναφερθεί στο

προγενέστερο χωρίο 342a8-b3 : «”Estin tîn Ôntwn ˜k£stJ, di' ïn t¾n
™pist»mhn ¢n£gkh parag…gnesqai, tr…a, tštarton d' aÙt»–pšmpton d'
aÙtÕ tiqšnai de‹ Ö d¾ gnwstÒn te kaˆ ¢lhqîj ™stin Ôn– ›n mn
Ônoma, deÚteron d lÒgoj, tÕ d tr…ton e‡dwlon, tštarton
d ™pist»mh.»)

Τέλος , για την συνθήκη 4 (« Το x είναι το ίδιο τέλειο υπόδειγµα

του γνωρίσµατος στο οποίο αντιστοιχεί η λέξη για το x » ) o
Vlastos δεν δίνει - προσωρινά - καµµιά τεκµηρίωση .

Με βάση τις τέσσερεις αυτές αρχές , ο Vlastos θεωρεί ότι η θέση

του Πλάτωνα ήταν µια « Θεωρία Βαθµών Πραγµατικότητας » ( “De-
grees-of-Reality Theory” ), η οποία του επέτρεπε να θεωρεί τα αισθη-
τά πράγµατα ως κάτι ενδιάµεσο « µεταξύ του εντελώς πραγµατικού
και του εντελώς µη πραγµατικού » ( Πολιτεία 476d6 : « tÕ toioàton
metaxÝ ke‹sqai toà e„likrinîj Ôntoj te kaˆ toà p£ntwj m¾ Ôntoj »
(Μια ανάλυση για τους «Βαθµούς Πραγµατικότητας» στον Πλάτωνα
δίνει ο Vlastos στο [31] )
Επιπροσθέτως η « Θεωρία του Αντιγράφου » (“The Imitation or
Copy Theory ”) , εµπεριέχει την υπόθεση αυτή ( ότι δηλαδή τα αισθη-
τά είναι «λιγότερο πραγµατικά» από την Ιδέα στην οποία µετέχουν ).
Ο Vlastos στο σηµείο αυτό καταγράφει το χωρίο 597a της Πολιτείας,
το οποίο αναφέρεται στην « κλίνη » που κατασκευάζεται από τον ξυ-
λουργό :
« T… d Ð klinopoiÒj; oÙk ¥rti mšntoi œlegej Óti oÙ tÕ
edoj poie‹, Ö d» famen enai Ö œsti kl…nh, ¢ll¦ kl…nhn tin£;
”Elegon g£r.
OÙkoàn e„ m¾ Ö œstin poie‹, oÙk ¨n tÕ ×n poio‹, ¢ll£ ti
 52

toioàton oŒon tÕ Ôn, ×n d oÜ· telšwj d enai ×n tÕ toà

klinourgoà œrgon À ¥llou tinÕj ceirotšcnou e‡ tij fa…h,
kinduneÚei oÙk ¨n ¢lhqÁ lšgein;
OÜkoun, œfh, éj g' ¨n dÒxeien to‹j perˆ toÝj toioÚsde
lÒgouj diatr…bousin.
Mhdn ¥ra qaum£zwmen e„ kaˆ toàto ¢mudrÒn ti tugc£nei
×n prÕj ¢l»qeian.
M¾ g£r.»
Η κλίνη λοιπόν που κατασκευάζει ο ξυλουργός δεν είναι η ιδεατή
κλίνη ( « oÙ tÕ edoj poie‹ ») , αλλά κάτι που µοιάζει µε αυτήν ( «ti
toioàton oŒon tÕ Ôn ») ,και αποτελεί µια προσέγγιση της Ιδέας («¢mu-
drÒn ti tugc£nei ×n prÕj ¢l»qeian») .

Στην συνέχεια του δευτέρου µέρους του άρθρου του (σελ. 248-54) ο
Vlastos επιχειρεί να δείξει ότι η οντολογία αυτή εµπεριέχει τις δύο
υπονοούµενες υποθέσεις SP και NI που έθεσε ο ίδιος ( µε σκοπό να
λειτουργήσει το ΕΤΑ ). Συγκεκριµένα :
(1) Για την Αυτό-Κατηγόρηση (SP) : Την Αυτό-Κατηγόρηση , ο ίδιος
ο Vlastos έθεσε όπως είδαµε ως αναπόσπαστο στοιχείο της Πλατω-
νικής οντολογίας ( συνθήκη 4 ). Όµως « ενώ ο Πλάτων εξέθεσε και
δικαιολόγησε τις συνθήκες (1) , (2) και (3) , άφησε την (4) όχι µόνο
χωρίς δικαιολογία αλλά και χωρίς αναφορά » (ΕΤΑ1 ,σελ..248) . Ο λό-
γος για τον οποίο συνέβη αυτό , είναι ότι (σύµφωνα µε τον Vlastos )
η υπόθεση SP προκύπτει « ως συνέπεια πολλών πραγµάτων που είχε
πει και πίστευε ο Πλάτων » .Έτσι « αφού ένα F πράγµα είναι ατε-
λώς µόνο F ( «tîn d ¢lhqinîn polÝ ™nde‹n» Πολιτεία 529d1-2 ) ενώ
η αντίστοιχη Ιδέα είναι καθ’ολοκληρίαν F , τότε προκύπτει ότι η Ιδέα
αυτή ( η F-ότητα ) είναι F .»
 53

Στην συνέχεια ο Vlastos καταγράφει έναν αριθµό δηλώσεων του

Πλάτωνα διασκορπισµένων σε διάφορους διαλόγους του , µέσω των
οποίων προκύπτει η Αυτό-Κατηγόρηση . Έτσι στον διάλογο «Λύσις»
τα µαλλιά ενός άνδρα αλλάζουν χρώµα και γίνονται λευκά εξ αιτίας
του ιδεατού Λευκού : « tÒte ™gšnonto oŒÒnper tÕ parÒn, leukoà
parous…v leuka….» (217d8-9) . Επίσης στον « Πρωταγόρα » υπάρχει
η κορυφαία - κατά τον Vlastos – δήλωση Αυτο-Κατηγόρησης στον
Πλάτωνα .Το κείµενο αυτό είναι το ακόλουθο (330c3-e2) :
« “’W PrwtagÒra te kaˆ Sèkratej, e‡peton d» moi, toàto tÕ pr©gma
Ö çnom£sate ¥rti, ¹ dikaiosÚnh, aÙtÕ toàto d…kaiÒn ™stin À ¥dikon;
” ™gë mn ¨n aÙtù ¢pokrina…mhn Óti d…kaion· sÝ d t…n' ¨n yÁfon
qe‹o; t¾n aÙt¾n ™moˆ À ¥llhn;
– T¾n aÙt»n, œfh.
– ”Estin ¥ra toioàton ¹ dikaiosÚnh oŒon d…kaion enai, fa…hn ¨n
œgwge ¢pokrinÒmenoj tù ™rwtînti· oÙkoàn kaˆ sÚ;
– Na…, œfh.
– E„ oân met¦ toàto ¹m©j œroito· “OÙkoàn kaˆ ÐsiÒtht£ tin£ fate
enai;” fa‹men ¥n, æj ™gûmai.
– Na…, Ã d' Ój.
– “OÙkoàn fate kaˆ toàto pr©gm£ ti enai;” fa‹men ¥n· À oÜ;
– Kaˆ toàto sunšfh.
– “PÒteron d toàto aÙtÕ tÕ pr©gm£ fate toioàton pefukšnai oŒon
¢nÒsion enai À oŒon Ósion;” ¢ganakt»saim' ¨n œgwg', œfhn, tù
™rwt»mati, kaˆ e‡poim' ¥n· EÙf»mei, ð ¥nqrwpe· scolÍ ment¥n ti
¥llo Ósion e‡h, e„ m¾ aÙt» ge ¹ ÐsiÒthj Ósion œstai. t… d sÚ;
oÙcoÛtwj ¨n ¢pokr…naio;
– P£nu mn oân, œfh.»
Επίσης και στον « Φαίδωνα» (100c) o Σωκράτης εκφράζει την ίδια
άποψη για την Αυτό-Κατηγόρηση , λέγοντας :
 54

«fa…netai g£r moi, e‡ t… ™stin ¥llo kalÕn pl¾n aÙtÕ tÕ kalÒn, oÙd
di' ›n ¥llo kalÕn enai À diÒti metšcei ™ke…nou toà kaloà·»
Τέλος ο Vlastos σηµειώνει ( ΕΤΑ1 σελ.250 ) ότι και στο Συµπόσιο
« ενώ δεν υπάρχει κάποια πρόταση η οποία να λέει ρητά ότι , η Ω-
ραιότητα είναι ωραία , το όλο πνεύµα της οµιλίας της ∆ιοτίµας είναι
ότι η Ιδέα της Ωραιότητας είναι στον µέγιστο βαθµό ωραία , δηλαδή
ασυγκρίτως ωραιότερη από την ωραιότητα των σωµάτων , των
θεσµών..»
Θεωρώντας λοιπόν ότι η Αυτό-Κατηγόρηση περιέχεται στην Πλατω-
νική οντολογία , ο Vlastos ολοκληρώνει την παράγραφο αυτή θέτο-
ντας το ερώτηµα : «αν ο Πλάτων γνώριζε µεν την Αυτό-Κατηγόρηση,
την κρατούσε όµως µυστικά κλειδωµένη στο µυαλό του » ( ΕΤΑ1
σελ.251 ). Η απάντηση που δίνει στο ερώτηµα αυτό είναι αρνητική
και η αιτιολόγηση είναι η εξής ( ΕΤΑ1 σελ.251 ) : « Αν ο Πλάτων
είχε αναγνωρίσει ότι όλες οι Ιδέες είναι αυτό-κατηγορούµενες , τότε
τι θα µπορούσε να πει για Ιδέες όπως , η Ιδέα της Κίνησης ή η
Ιδέα της Γέννησης ή η Ιδέα της Φθοράς ή της Ανυπαρξίας , Ιδέες
τις οποίες ο ίδιος είχε αναγνωρίσει ως γνήσιες ( Παρµενίδης 130b
«kaˆ perˆ ¢nomo…ou Ð aÙtÕj lÒgoj kaˆ perˆ kin»sewj kaˆ perˆ
st£sewj kaˆ perˆ genšsewj kaˆ fqor©j kaˆ perˆ aÙtoà toà enai
kaˆ toà m¾ enai·» )
Είναι προφανές ότι , κατά τον Vlastos , οι Ιδέες αυτές δεν είναι αυτό-
κατηγορούµενες , αφού αν ήταν , τότε δεν θα ήταν αµετάβλητες ( για
παράδειγµα , η Ιδέα της Κίνησης θα έπρεπε να «κινείται» )
Συµπερασµατικά ο Vlastos θεωρεί ότι η Αυτό-Κατηγόρηση εµπεριέ-
χεται στην Πλατωνική οντολογία , χωρίς όµως να βρίσκεται σε πλήρη
γνώση του ίδιου του Πλάτωνα .(Μια περαιτέρω ανάλυση της έννοιας
της Αυτό-Κατηγόρησης δίνει ο Vlastos στο [32] )
 55

(2) Για την Μη-Ταυτότητα (NI) : O Vlastos θεωρεί ότι όσον αφορά
την µη-ταυτότητα των αισθητών σε σχέση µε την οµώνυµη Ιδέα , η
υπόθεση NI εµπεριέχεται στην Πλατωνική οντολογία αφού προκύπτει
αµέσως από την Υπόθεση του Χωρισµού ( Παρµενίδης 130 b2-4 :
« cwrˆj mn e‡dh aÙt¦ ¥tta, cwrˆj d t¦ toÚtwn aâ metšconta » )
Στην συνέχεια όµως δηλώνει ότι η ίδια η οντολογία « αναγκάζει
τον Πλάτωνα να εξετάσει την διαφορά µεταξύ των εµπειρικών υπάρ-
ξεων ( αισθητών ) και των νοητών ιδιοτήτων τους ( Ιδεών ) , όπως α-
κριβώς την διαφορά µεταξύ ενός ατελούς και ενός τελείου πράγµα-
τος » . Με άλλα λόγια , ο Vlastos θεωρεί ότι η Πλατωνική οντολογία
χειρίζεται τις Ιδέες κατά τρόπο ανάλογο µε αυτόν µε τον οποίο χει-
ρίζεται και τα αισθητά . Ας δούµε στο σηµείο αυτό - κατά λέξη - τις
απόψεις του Vlastos (ΕΤΑ1 σελ.252) :
« Λέγοντας ότι η διαφορά µεταξύ ενός λευκού αντικειµένου , όπως το
µαλλί , ή το χιόνι , και της Ιδέας του Λευκού ( Λευκότητας ) , είναι δια-
φορά ως προς τον βαθµό τελειότητας , είναι σαν να τοποθετούµε την
Λευκότητα στην ίδια κλάση µε τα λευκά αντικείµενα µε µόνη την
διαφορά ότι η Λευκότητα , ως εξέχον µέλος της κλάσης , προικίζεται
στον µέγιστο βαθµό µε το γνώρισµα το οποίο κατέχουν και τα άλλα
µέλη της κλάσης σε διαφορετικούς όµως βαθµούς ατέλειας .
Θεωρώντας κατ’αυτόν τον τρόπο την Ιδέα της Λευκότητας ως ένα
εξέχον λευκό πράγµα , την εντάσσει στην κατηγορία των λευκών
πραγµάτων αντί να την διαχωρίζει από αυτά .
Ένα καλό παράδειγµα αποτελεί η τελευταία πρόταση του εδαφίου
130b του «Παρµενίδη» όπου όπως προανέφερα καταγράφεται η Υπό-
θεση του Χωρισµού : « ka… t… soi doke‹ enai aÙt¾ ÐmoiÒthj cwrˆj Âj
¹me‹j ÐmoiÒthtoj œcomen …; ». Αντί να ρωτήσει την απλή ερώτηση :
 56

« Είναι η Ιδέα της Οµοιότητας , διαφορετική από καθένα από τα

πράγµατα που έχουν το γνώρισµα αυτό ; » , ο Πλάτων παρασύρεται
από την Υπόθεση του Χωρισµού και ρωτά µια εντελώς διαφορετική
ερώτηση , δηλαδή : « Είναι το γνώρισµα της Οµοιότητας , διαφορετικό
από το γνώρισµα της Οµοιότητας το οποίο κατέχουν τα αισθητά που
µετέχουν στην Ιδέα της Οµοιότητας ; »
Απαντώντας ναι , στην ερώτηση αυτή , είναι σαν να περνά ( ο Πλά-
των ) από την διάκριση µεταξύ αισθητού και Ιδέας ( διάκριση την ο-
ποία κάθε φιλόσοφος αναγνωρίζει ), σε µια εντελώς διαφορετική διά-
κριση , χαρακτηριστική της Πλατωνικής οντολογίας , ( δηλαδή την διά-
κριση ) µεταξύ δύο βαθµών τελειότητας στα αισθητά και στις Ιδέες .»
Και συνεχίζει ο Vlastos (σελ.253):
« Μεταξύ των απρόσµενων συνεπειών αυτού του διαχωρισµού είναι
και η Υπόθεση της Μη-Ταυτότητας στην γενική της µορφή : δηλαδή
η µη-ταύτιση µιας Ιδέας µε οποιοδήποτε από τα µετέχοντά της , ισχύ-
ει όχι µόνο όταν το µετέχον είναι αισθητό αλλά επίσης και όταν το
µετέχον είναι η ίδια η Ιδέα .
Βέβαια ο Πλάτων ποτέ δεν είπε κάτι τέτοιο . Πράγµατι αυτό είναι
το τελευταίο πράγµα που θα επιθυµούσε να πεί .Η Υπόθεση του Χω-
ρισµού εισάγει ξεκάθαρα τον χωρισµό των Ιδεών από τα αισθητά ,
δηλαδή την Ιδέα του Μεγέθους από τα µεγάλα πράγµατα , και όχι τον
χωρισµό της F-ότητας από την F-ότητα1 . Ακριβώς όµως αυτή είναι
η επίπτωση ( “nemesis” στο Αγγλικό κείµενο ) της Θεωρίας των Βαθ-
µών Πραγµατικότητας .Αν η Ιδέα ( Μέγεθος ) είναι στον ύψιστο βαθµό
µεγάλη , ενώ τα µεγάλα βουνά , τα µεγάλα δέντρα κ.λ.π είναι ατελώς
µόνο µεγάλα , αυτό έχει ως συνέπεια η λέξη « µεγάλος » να συµβολί-
ζει δύο διαφορετικές ιδιότητες :
(α) την ιδιότητα που αφορά τα µεγάλα αισθητά , και
(β) την ιδιότητα που αφορά την Ιδέα του Μεγέθους .
 57

Ας ονοµάσουµε την (α) « µεγάλο » και την (β) « µεγάλο1 » . Τότε ,

επειδή , από την υπόθεση , « Μέγεθος » είναι η Ιδέα του γνωρίσµατος
« µεγάλο », δεν µπορεί να είναι συγχρόνως και η Ιδέα του διαφορετι-
κού γνωρίσµατος « µεγάλο1 » . Πρέπει , συνεπώς , να υπάρχουν δύο
Ιδέες , « Μέγεθος » και « Μέγεθος1 » και έτσι η γενική µορφή της Υ-
πόθεσης της Μη-Ταυτότητας , προβάλλει ως αναπόφευκτη : δηλαδή όχι
µόνο τα αισθητά δεν µπορούν να ταυτίζονται µε την Ιδέα « Μέγε-
θος » ( µε την µέθεξη στην οποία αυτά έχουν το γνώρισµα του µεγά-
λου ) αλλά και η ίδια η Ιδέα του Μεγέθους δεν µπορεί να ταυτίζεται
µε την Ιδέα « Μέγεθος1 » ( µε την µέθεξη στην οποία εµείς αντιλαµ-
βανόµαστε ότι αυτή είναι µεγάλη ). Ο ίδιος δηλαδή λόγος ο οποίος
επιφέρει τον διαχωρισµό κάθε F-αισθητού από την αντίστοιχη Ιδέα
( F-ότητα ) , επιφέρει επίσης και τον διαχωρισµό της F-ότητας από
την F-ότητα1»

Με αυτόν λοιπόν τον τρόπο ο Vlastos θεωρεί ότι και η Υπόθεση

της Μη-Ταυτότητας περιέχεται στην Πλατωνική οντολογία την οποία
ανέπτυξε προηγουµένως .
Κλείνοντας , ο Vlastos αναφέρει ότι ο Πλάτων δεν ήταν πλήρως
ενήµερος ούτε της Υπόθεσης αυτής . Έτσι ,όπως αναφέρει (σελ. 254),
« ο Πλάτων δεν µπορούσε ούτε να πείσει τον εαυτό του ότι το ΕΤΑ
ήταν έγκυρο , ούτε όµως και να το αρνηθεί . Και αυτό γιατί έπρεπε
να αναφερθεί ρητά στις δύο υπονοούµενες υποθέσεις . Αυτό όµως δεν
το έκανε ποτέ . »
 58

4. Προσπάθεια ένταξης του ΕΤΑ στην - κατά Vlastos-

Πλατωνική Οντολογία.

Στο τρίτο µέρος του άρθρου του ( ΕΤΑ1 σελ. 255-7) , ο Vlastos επι-
χειρεί να εντάξει το ΕΤΑ µέσα στα πλαίσια της οντολογίας που ανέ-
πτυξε . Αυτό γίνεται µε την κατασκευή ενός µοντέλου άπειρης παρα-
γωγής Ιδεών το οποίο προσοµοιάζει ( δεν ταυτίζεται ) µε το ΕΤΑ .
Βασική θέση πάνω στην οποία « κτίζεται » το µοντέλο αυτό , είναι
η άποψη του Vlastos (την οποία καταγράψαµε στην προηγούµενη πα-
ράγραφο) ότι η Πλατωνική οντολογία χειρίζεται τις Ιδέες κατά τρόπο
ανάλογο µε αυτόν µε τον οποίο χειρίζεται και τα αισθητά .
Το κύριο ερώτηµα το οποίο θέτει ο Vlastos είναι : « Με ποιόν τρό-
πο µπορεί ένα επιµέρους αισθητό ( πράγµα ) να είναι F ( δηλαδή να
έχει το γνώρισµα F ) ; »
( σελ. 257 : “ How can any empirical particular be F ? ” )
Με άλλα λόγια το θεµελιώδες ερώτηµα που θέτει ο Vlastos είναι:
«Πώς γίνεται η µέθεξη των αισθητών στην Ιδέα ;» , και η απάντη-
ση που δίνει ο ίδιος είναι η ακόλουθη ( σελ. 257) :

If it were genuinelly or perfectly Αν αυτό ( το αισθητό µετέχον)

F , it would have to be identical
with F-ness , which is contrary to
the hypothesis that it is not the
Form , but a particular .
If it were not , it could not be
ήταν γνήσιο ή τέλειο F , τότε θα
έπρεπε να είναι ταυτόσηµο µε
την F-ότητα , κάτι όµως που είναι
αντίθετο µε την υπόθεση που
λέει ότι δεν είναι Ιδέα αλλά ένα
επιµέρους αισθητό .
Αν δεν ήταν τέλειο F , δεν θα
 59

said to be fully F , but only µπορούσε να λεχθεί ότι είναι

“ deficiently ” F , or F in lesser πλήρως F , αλλά µόνο « ατελώς »
degree ; F , ή F σε µικρότερο βαθµό .
it would then be not F , but F1 , Αλλά τότε δεν θα ήταν F , αλλά
where F1 is the lesser degree of F1 , όπου F1 είναι ένα µικροτέ-
instantiated in the particular . ρου βαθµού γνώρισµα που αποδί-
δεται στο επιµέρους αισθητό.
This alternative obviously leads Η διαδικασία αυτή οδηγεί προ-
to an infinite regress , symmetrical φανώς σε µια άπειρη πρόοδο , α-
with that of the Third Man Ar- ντίστοιχη µε αυτήν που εµφανίζε-
gument : ται στο ΕΤΑ :
For by the same reasonimg , if F1 Πράγµατι κάνοντας τον ίδιο συλ-
be a character , it can only be λογισµό , αν F1 είναι ένα γνώρι-
perfectly exemplified by the Form σµα , τότε θα υπάρχει µία µόνο
F-ness1 , and the particular could Ιδέα που αντιστοιχεί σ’αυτό το
not then be F1 , but only F2 , and γνώρισµα - η F-ότητα1- και τα
so on ad infinitum . µετέχοντα σ’αυτήν δεν θα είναι
τότε F1 , αλλά F2 , και ούτω
καθ’εξής µέχρι το άπειρο .

Αν θελήσουµε να αποδώσουµε συνοπτικά το µοντέλο ανακατατα-

σκευής που προτείνει ο Vlastos , θα καταλήξουµε στο ακόλουθο σχή-
µα :
Ονοµάζουµε F-ότητα την Ιδέα που αντιστοιχεί στο γνώρισµα F .

Η F-ότητα είναι F ( υπόθεση SP )

Για ένα αισθητό F που µετέχει στην Ιδέα , υπάρχουν δύο δυνατότη-
τες :
 60

(α) Το αισθητό F είναι « τέλειο F » . Απορρίπτεται ( γιατί τότε το

αισθητό θα ταυτιζόταν µε την Ιδέα στην οποία µετέχει , πράγµα αδύ-
νατο λόγω της υπόθεσης ΝΙ )

(β) Το αισθητό F δεν είναι καθ’ολοκληρίαν F ( « ενδεεστέρως ») . ∆η-

λαδή είναι F1 , όπου F1 είναι ένα µικροτέρου βαθµού γνώρισµα F.

Λόγω απόρριψης της (α) , ισχύει η επιλογή (β) .

Αλλά το γνώρισµα F1 αντιστοιχεί σε µια νέα Ιδέα , την F-ότητα1 ,
η οποία αποτελεί µέρος της F-ότητας .

Από το σηµείο αυτό επαναλαµβάνουµε την ίδια επιχειρηµατολογία ,

ξεκινώντας από την Ιδέα F-ότητα1 . ∆ηλαδή :
Η F-ότητα1 είναι F1 ( υπόθεση SP )
Ένα αισθητό F1 δεν είναι « τέλειο » F1 (γιατί αν ήταν θα ταυτιζόταν
µε την F-ότητα1 στην οποία µετέχει , πράγµα αδύνατο λόγω της
υπόθεσης ΝΙ )
Άρα είναι «ενδεεστέρως » F1 , δηλαδή είναι F2 , όπου F2 είναι ένα
µικροτέρου βαθµού γνώρισµα F1 .
Αλλά το γνώρισµα F2 αντιστοιχεί στην Ιδέα F-ότητα2 , που είναι µε-
ρος της ( Ιδέας ) F-ότητα1 , και ούτω καθ’εξής µέχρι το άπειρο .

( ∆ιεξοδικότερη παρουσίαση και -κυρίως- κριτική της απόπειρας αυτής

του Vlastos να εντάξει το ΕΤΑ στην « Πλατωνική (του) οντολογία »
θα γίνει στο τέταρτο µέρος της εργασίας , και συγκεκριµένα στην
παράγραφο µε τίτλο : «Κριτική της Πλατωνικής οντολογίας κατά
Vlastos , συνεπικουρούµενη από τα σχόλια του Πλωτίνου ( Εννεάδες
6,5,8,26-42) και του Πρόκλου ( Εις Παρµενίδην ,(867,14-868,19)» )
 61

5. Οι υποθέσεις του ΕΤΑ σύµφωνα µε τους :

Sellars , Cohen και Scaltsas .
Από το πλήθος των άρθρων των σχετικών µε το ΕΤΑ , τα οποία
προκάλεσε η δηµοσίευση του άρθρου του Viastos , θα επικεντρώσου-
µε την προσοχή µας σε τρία τα οποία θεωρούµε ότι χαρακτηρίζουν
την πορεία της όλης συζήτησης µέχρι σήµερα .
Από τα άρθρα αυτά , στα δύο πρώτα ( Sellars-1955 και Cohen-1971)
οι συγγραφείς τους προσπάθησαν να εξαλείψουν την αντιφατικότητα
των υποθέσεων του Vlastos « διορθώνοντας » ένα σηµείο της υπόθε-
σης ΟΜ . Το σηµείο αυτό είναι η « θέση της µοναδικότητας της Ιδέ-
ας » .
Στο τρίτο άρθρο ( Scaltsas-1992 ) ο συγγραφέας θεωρεί ότι είτε
ισχύει η υπόθεση ΟΜ του Vlastos ( µοναδικότητα της Ιδέας ) είτε
ισχύει η υπόθεση ΟΜ των Sellars και Cohen ( η οποία αίρει την
µοναδικότητα ) , η Θεωρία των Ιδεών του Πλάτωνα δεν µπορεί να
διασωθεί γιατί ούτως ή άλλως οι υποθέσεις του ΕΤΑ συνεπάγονται
ένα « αναγκαίο λάθος » ( “ a necessary falsehood ” ).

Ας δούµε συγκεκριµένα τις υποθέσεις που θέτει κάθε ένας από

τους σχολιαστές αυτούς .

(α) Sellars ( 1955 )

Η κύρια διαφοροποίηση του Sellars από τον Vlastos βρίσκεται στην
υπόθεση ΟΜ .
Ο Sellars θεωρεί ότι η µοναδικότητα της Ιδέας αφορά µόνο τα αι-
σθητά ( “particulars” = επιµέρους ) , και εµφανίζεται µόνο στο 1ο βήµα
της διαδικασίας του ΕΤΑ . Αυτό το διατυπώνει µέσω της παρακάτω
 62

« µερικής » υπόθεσης ΟΜ ( Sellars 1955 ,σελ.418 ) :

(L) Αν ένας αριθµός επιµέρους (αισθητών) a , b , c είναι όλα µεγάλα,
τότε είναι µεγάλα λόγω της µέθεξής τους σε µία Ιδέα , δηλαδή
στο « Μέγεθος » .
( (L) : “ If a number of particulars a , b , c , are all large , they are so
in virtue of a Form , namely Largeness ” )
Ο Sellars διευκρινίζει ότι στην περίπτωση αυτή υπάρχει ακριβώς
µία Ιδέα ( “Largeness” appears as a name of a single Form ) .Όµως
όταν αναφερόµαστε σε F-οντότητες ( δηλαδή επιµέρους αισθητά και
Ιδέες ) , τότε –κατά τον Sellars – παύει να ισχύει η µοναδικότητα της
Ιδέας .Έτσι διατυπώνει την υπόθεση ΟΜ , κατά τον ακόλουθο τρόπο:

ΟΜs : Αν ένας αριθµός από οντότητες είναι όλες F , τότε πρέπει να

υπάρχει µία (τουλάχιστον) Ιδέα , η F-ότητα , µε την µέθεξη
στην οποία είναι όλες F .
( σελ. 417 : If a number of entities are all F , there must be an
F-ness by virtue of which they are all F .)

Οι άλλες δύο υποθέσεις που έθεσε ο Vlastos , γίνονται ουσιαστικά

δεκτές από τον Sellars ( µε µικρές διαφοροποιήσεις στην διατύπωση ).
Έτσι έχουµε :

SPs : Όλες οι F-ότητες είναι F .( All F-ness are F )

( Εδώ η επισήµανση που κάνει ο Sellars είναι ότι : «Η υπόθεση που
είχε στο µυαλό του ο Vlastos , θα µπορούσε να διατυπωθεί σωστό-
τερα ως εξής : ‘Το επίθετο που αντιστοιχεί στην ονοµασία οποιασ-
δήποτε Ιδέας µπορεί να κατηγορηθεί σωστά στην Ιδέα αυτή’ »
(σελ.414) . Ο Vlastos , όπως είδαµε , έλαβε υπόψη του την παρατή-
ρηση αυτή όταν διατύπωσε στην οριστική της µορφή την υπόθεση
 63

της Αυτό-Κατηγόρησης ( SP v2 ) )

NIs : Αν το x είναι F , τότε το x δεν ταυτίζεται µε την Ιδέα ( F-

ότητα ) µε την µέθεξη στην οποία , αυτό είναι F .
(σελ. 418 : If x is F , then x is not identical with the F-ness by
virtue of which it is F .)
(Την διατύπωση της υπόθεσης της Μη- Ταυτότητας του Sellars, δέχ-
θηκε -όπως προαναφέραµε- εξ ολοκλήρου ο Vlastos στην οριστική
µορφή που έδωσε στο ΕΤΑ2 , και έτσι διορθώθηκε η αντίφαση του
ζεύγους των υποθέσεων SP v1 και NI v1 , την οποία είχε αρχικά
συµπεράνει στο ΕΤΑ1 .)

Ένα δεύτερο σηµείο στο οποίο ο Sellars διαφοροποιείται από τον

Vlastos είναι και το ζήτηµα του κατά πόσον ο Πλάτων ήταν ο ίδιος
ενήµερος των υποθέσεων SP και NI . Ο Sellars , διαφωνώντας µε
τον Vlastos , υποστηρίζει (σελ. 422) ότι ο Πλάτων γνώριζε και τις
δύο αυτές υποθέσεις .
Με βάση τις υποθέσεις του Sellars , είναι προφανές ότι εξαλείφεται
η αντιφατικότητα της Πλατωνικής Θεωρίας των Ιδεών , την οποία
είχε δείξει ο Vlastos . Ο ίδιος ο Vlastos επισηµαίνει την άρση αυτής
της ασυνέπειας , γράφοντας στο ΕΤΑ2 (σελ. 500) :
« Όπως έδειξε το 1955 ο Wilfrid Sellars , χρησιµοποιώντας κάποια
τέτοια προκείµενη ( δηλαδή την ΟΜs ) µαζί µε τις SP και NI , µπο-
ρούµε συναγάγουµε την αναγωγή στο άπειρο µε µια εσωτερικά συνε-
πή συλλογιστική :
∆εδοµένου του πρώτου συνόλου a , b , c , F-πραγµάτων , συνάγουµε
µέσω της ΟΜs την ύπαρξη της F-ότητας1 .

∆εδοµένης της υπόθεσης SP , συνάγουµε τώρα την ύπαρξη ενός δευ-

 64

τέρου συνόλου F-πραγµάτων , του a , b , c , F-ότητα1 .

∆εδοµένης της NI , συνάγουµε τότε από το σύνολο αυτό την ύπαρξη

της F-ότητας2 , ξεκινώντας έτσι την αναγωγή και συνάγοντας µε επα-
νάληψη της συλλογιστικής όσες F-ότητες θέλουµε :

Από το πρώτο σύνολο a , b , c συνάγουµε την ύπαρξη της F-ότητας1.

Από το δεύτερο σύνολο a , b , c , F-ότητα1 συνάγουµε την ύπαρξη

της F-ότητας2 .
...
Από το νιοστό σύνολο a , b , c , F-ότητα1 , F-ότητα2, . . ., F-ότηταn-1
συνάγουµε την ύπαρξη της F-ότητας n .

Προφανώς η συλλογιστική αυτή είναι ασυγκρίτως καλύτερη από

εκείνη που εξέθεσα . Αποτελεί όµως και την συλλογιστική του κειµέ-
νου που υποτίθεται ότι αναλύουµε ; »
Στο τελευταίο αυτό ερώτηµα επικεντρώνεται και όλη η κριτική που
άσκησε ο Vlastos στον Sellars ( αλλά και στον Strang ο οποίος ανέ-
πτυξε µια ανάλογη , µε αυτήν του Sellars , ερµηνεία για το ΕΤΑ στο
άρθρο του , “Plato and the Third Man” (1963) αναδηµοσιευµένο στο
βιβλίο “Plato . A collection of critical Essays” (σελ. 184-200) που επι-
µελήθηκε ο Vlastos ( Anchor Books Doubleday and Company 1970) )
Γράφει συγκεκριµένα ο Vlastos στο ETA2 (σελ. 503) :
« ∆εδοµένου ότι επίκεντρο της Θεωρίας των Ιδεών του Πλάτωνα εί-
ναι η βεβαίωση ότι , για οποιοδήποτε γνώρισµα που ενδέχεται να
είναι κοινό σε ένα σύνολο πραγµάτων , υπάρχει µία µόνο Ιδέα - όχι
τουλάχιστον µία ,- δεν µπορεί να υπάρξει αµφιβολία ότι σε όλα τα
 65

κείµενα το καθένα από τα οποία δηλώνει ή υποδηλώνει την κεντρική

αυτή βεβαίωση , µόνη της η λέξη « ένα » χρησιµοποιείται µε την ση-
µασία « µόνο ένα » » .
Για τεκµηρίωση της µοναδικότητας της Ιδέας , ο Vlastos παραθέτει
Μια σειρά Πλατωνικών χωρίων τόσο από τον « Παρµενίδη » όσο και
από άλλους διαλόγους , όπως :
(1) Παρµενίδης 132a1-3 : « Oma… se ™k toà toioàde ›n ›kaston
edoj o‡esqai enai· Ótan pÒll' ¥tta meg£la soi dÒxV enai, m…a tij
‡swj doke‹ „dša ¹ aÙt¾ enai ™pˆ p£nta „dÒnti, Óqen ›n tÕ mšga ¹gÍ
enai. »
Αλλά και στο τέλος του χωρίου του Τρίτου Ανθρώπου , επιβεβαιώ-
νεται η µοναδικότητα της Ιδέας µέσω του παραδόξου της εµφάνισης
απείρων Ιδεών .
(2) Παρµενίδης 132b2-3 : « kaˆ oÙkšti d¾ ›n ›kastÒn soi tîn e„dîn
œstai, ¢ll¦ ¥peira tÕ plÁqoj.»

(3) Παρµενίδης 131a8-11 : «PÒteron oân doke‹ soi Ólon tÕ edoj ™n

˜k£stJ enai tîn pollîn ›n Ôn, À pîj;
T… g¦r kwlÚei, f£nai tÕn Swkr£th, ð Parmen…dh, [›n enai];»

(4) Πολιτεία 476a4-6 : «Kaˆ perˆ d¾ dika…ou kaˆ ¢d…kou kaˆ ¢gaqoà
kaˆ kakoà kaˆ p£ntwn tîn e„dîn pšri Ð aÙtÕj lÒgoj, aÙtÕ mn ›n
›kaston enai,...»

(5) Πολιτεία 507b5-7 : «Kaˆ aÙtÕ d¾ kalÕn kaˆ aÙtÕ ¢gaqÒn, kaˆ
oÛtw perˆ p£ntwn § tÒte æj poll¦ ™t…qemen, p£lin aâ kat' „dšan
m…an ˜k£stou æj mi©j oÜshj tiqšntej, “Ö œstin” ›kaston
prosagoreÚomen.»
 66

(6) Πολιτεία 596a6-7 : «edoj g£r poÚ ti ›n ›kaston e„èqamen

t…qesqai perˆ ›kasta t¦ poll£,…»

Αλλά και στο δεύτερο σηµείο διαφοροποίησης του Sellars , ο

Vlastos ανταπαντά ( ΕΤΑ2 , σελ. 507 ) , γράφοντας ότι ο Sellars δεν
παραθέτει κανένα Πλατωνικό κείµενο στο οποίο να τεκµηριώνεται
ότι ο Πλάτων γνώριζε πλήρως τις δύο υπονοούµενες υποθέσεις (δη-
λαδή τις SP και NI ) .

(β) Cohen ( 1971 & 1992)

O Cohen αµφισβητεί και αυτός την θέση της µοναδικότητας της Ι-
δέας στην υπόθεση OM v2 του Vlastos , αλλά µε έναν τρόπο διαφο-
ρετικό σε σχέση µε τον Sellars .
Συγκεκριµένα ο Cohen θεωρεί ότι η Ιδέα είναι µοναδική , όχι όµως
πάνω σε όλες τις οντότητες που έχουν το γνώρισµα F , αλλά πάνω
σε κάθε σύνολο F οντοτήτων το οποίο εµφανίζεται σε κάθε βήµα
του ΕΤΑ .
Πριν προχωρήσουµε στην καταγραφή των υποθέσεων που θέτει ο
Cohen για να ερµηνεύσει το ΕΤΑ , θα δώσουµε τους ορισµούς των
εννοιών , « Ιδέα επί » και « Ιδέα αµέσως επί » ( τις οποίες χρησιµο-
ποιεί ο Cohen στην διατύπωση των υποθέσεων του ) :
«Μια Ιδέα ψ είναι «επί» του x =(ορσ ) το x µετέχει της ψ
ή ( σε περίπτωση που το x είναι σύνολο οντοτήτων )
Μια Ιδέα ψ είναι «επί» του x =(ορσ ) κάθε στοιχείο του x µετέχει
της ψ .» ( Cohen 1971 σελ. 465 )
«Μια Ιδέα ψ είναι «αµέσως επί» του x =(ορσ ) η ψ είναι επί του x
και δεν υπάρχει z τέτοια ώστε η ψ να είναι επί της z και η z επί
του x .
 67

∆ηλαδή , µια Ιδέα είναι «αµέσως επί» µιας άλλης , αν δεν υπάρχει
τρίτη Ιδέα η οποία να παρεµβάλλεται ανάµεσα σ’αυτές τις δύο»
( Cohen - Keyt 1992 σελ. 184 ).

Ο Cohen λοιπόν στην θέση της OM v2 του Vlastos θέτει το «αξί-

ωµα IOM» (One-Immediately-Over-Many = « εν αµέσως επί των πολ-
λών » ) , το οποίο διατυπώνει ως εξής :
ΙΟΜ : Για κάθε σύνολο F-οντοτήτων , υπάρχει µία ακριβώς Ιδέα « α-
µέσως επί » του συνόλου αυτού .
(“IOM-axiom : For any set of Fs , there is exactly one Form immedia-
tely over the set” (Cohen 1992 σελ. 185) )

Για την λειτουργία του ΕΤΑ ο Cohen χρειάζεται ακόµη την υπόθε-
ση της Αυτό-Κατηγόρησης (SP) , ενώ η υπόθεση της Μη-Ταυτότητας
(NI) είναι συνέπεια του αξιώµατος ΙΟΜ αφού κατά τον Cohen : « το
αξίωµα αυτό εµποδίζει την αυτό-µέθεξη , επειδή συνεπάγεται ότι η Ι-
δέα δεν ανήκει στο σύνολο «επί» του οποίου είναι Ιδέα .» (Cohen
1992 σελ.185 )
Με βάση τις δύο αυτές υποθέσεις η αναγωγή στο άπειρο πλήθος
των Ιδεών του ΕΤΑ , αναπτύσσεται ως εξής :

Έστω ένα σύνολο F-αισθητών .

Με βάση το αξίωµα ΙΟΜ παράγεται µία (µοναδική) Ιδέα στην οποία

µετέχουν όλα τα F-αισθητά .

Με βάση την υπόθεση SP η Ιδέα αυτή είναι και η ίδια F . Έτσι

σχηµατίζεται ένα καινούργιο σύνολο F-οντοτήτων , επισυνάπτοντας
την Ιδέα στο αρχικό σύνολο .
 68

Με βάση το αξίωµα ΙΟΜ , παράγεται µια νέα Ιδέα και ούτω

καθ’εξής …

Το ενδιαφέρον στην ανακατασκευή αυτή , βρίσκεται στην παραλλη-

λία που επιχειρεί ο Cohen ( στο µεταγενέστερο άρθρο του , το 1992)
µε την κατά Peano κατασκευή της ακολουθίας των Φυσικών
αριθµών .
Ας δούµε µέσα από το κείµενο του Cohen , την αντιστοιχία αυτή
( Cohen 1992,σελ.182-4 )
«Ας εξετάσουµε πως ορίζονται οι Φυσικοί αριθµοί µε βάση τα αξιώ-
µατα του Peano :
(1) Ο 0 είναι φυσικός αριθµός .
(2) Ο επόµενος κάθε φυσικού αριθµού είναι φυσικός αριθµός .
(3) ∆ύο διαφορετικοί φυσικοί αριθµοί δεν έχουν τον ίδιο επόµενο.
(4) Ο 0 δεν είναι επόµενος κανενός φυσικού αριθµού .
(5) Αν ο 0 έχει µια ιδιότητα , και την ιδιότητα αυτή έχει και ο επό-
µενος κάθε φυσικού που έχει αυτή την ιδιότητα , τότε και όλοι
οι φυσικοί αριθµοί έχουν την ιδιότητα αυτή .
Σύµφωνα µε τον συνήθη συνολο-θεωρητικό τρόπο κατασκευής , οι
φυσικοί αριθµοί παριστάνονται µε σύνολα , κάνοντας αρχή από τον 0
ο οποίος παριστάνεται από το κενό σύνολο . ∆ηλαδή :
0=Ø
1 = Ø ∪ {0}
2 = Ø ∪ {0 , 1}
3 = Ø ∪ {0 , 1 , 2}
.
.
.
 69

∆ηλαδή το µηδέν ταυτίζεται µε το κενό σύνολο . Ο επόµενος του µη-

δενός ( δηλαδή ο 1) ταυτίζεται µε το σύνολο του οποίου το µόνο
στοιχείο είναι το κενό σύνολο κ.λ.π . Η ακολουθία αυτή ικανοποιεί
τα πέντε αξιώµατα του Peano και έχει το « περίεργο » χαρακτηριστι-
κό ότι κάθε φυσικός αριθµός « ανήκει » σε κάθε έναν από τους από-
γονούς του :
∆ηλαδή 0 ∈ 1 ∈ 2 ∈ 3 ∈ …
Αυτή είναι µια αβλαβής συνέπεια της κατασκευής των Φυσικών α-
ριθµών , η οποία όµως συλλαµβάνει την κεντρική ιδέα της « εις το
άπειρο αναγωγής των Ιδεών» του Πλάτωνα » .
Στην συνέχεια ο Cohen αντιστοιχίζει στα συνολοθεωρητικά συµβο-
λα , όρους της Πλατωνικής Θεωρίας Ιδεών . Συγκεκριµένα :
στο σύµβολο « ∈ » αντιστοιχίζει την « µέθεξη στην Ιδέα » ,
στο σύµβολο «Ø » αντιστοιχίζει το αρχικό σύνολο των επιµέρους (αι-
σθητών ) F-πραγµάτων , και τέλος
στο σύµβολο « = » αντιστοιχίζει την « ένα προς ένα » απεικόνιση
που συνδέει ένα σύνολο F-οντοτήτων µε την αντίστοιχη « αµέσως
επί » αυτού Ιδέα .
Με βάση αυτήν την αντιστοιχία , η συνολοθεωρητική κατασκευή
των Φυσικών αριθµών , µετατρέπεται στην ακόλουθη µορφή στην θε-
ωρία των Ιδεών :
Fo = Ø : Fo είναι η Ιδέα η οποία έχει ως µετέχοντα όλα
( και µόνο αυτά ) τα F-επιµέρους (αισθητά)
F 1 = Ø ∪ { Fo } : F1 είναι η Ιδέα της οποίας µετέχοντα είναι η Fo
και όλα τα µετέχοντα στην Fo .
F2 = Ø ∪ { Fo , F1 } : F2 είναι η Ιδέα της οποίας µετέχοντα είναι η
F1 και όλα τα µετέχοντα στην F1.
F3 = Ø ∪ { Fo , F1 , F2 } …
 70

Κατ’αυτόν τον τρόπο - σύµφωνα µε τον Cohen – κάθε αξίωµα του

Peano έχει µια αντιστοιχία µε τις υποθέσεις του ΕΤΑ . Συγκεκριµένα
( Cohen 1992, σελ.184-5 ) :
«Το (1) βεβαιώνει ότι υπάρχει µια Ιδέα η οποία έχει ως µετέχοντα
(όλα και µόνο αυτά) τα F-επιµέρους (αισθητά) .
Το (2) ισοδυναµεί µε την υπόθεση της Αυτό-Κατηγόρησης (SP)
Το (3) έχει ως συνέπεια την υπόθεση της Μη- Ταυτότητας (NI)
Το (4) βεβαιώνει ότι η Fo ( η πρώτη Ιδέα της ακολουθίας ) έχει ως
µετέχοντα µόνο τα F-επιµέρους (αισθητά).
To (5) εξασφαλίζει ότι , για κάθε n , η Ιδέα Fn είναι µέλος της α-
κολουθίας » .

Καταλήγοντας , συµπεραίνουµε ότι ο Cohen τοποθετώντας το αξίωµα

ΙΟΜ στην θέση της υπόθεσης OM v2 του Vlastos , θεωρεί ότι έχει
εξαφανισθεί η αντιφατικότητα των υποθέσεων του ΕΤΑ που είχε δεί-
ξει ο Vlastos .

(γ) Scaltsas (1992)

Η βασική θέση του Scaltsas ( όπως διατυπώνεται στο άρθρο του
“A Necessary Falsehood in the Third Man Argument” , 1992 ) είναι
ότι το « παράδοξο » του ΕΤΑ δεν βρίσκεται στην αντίφαση : «Μονα-
δικότητα της Ιδέας - Απειρία ιδεών» , αλλά κρύβεται κάτω απ’αυτήν.
Έτσι , σύµφωνα µε τον Scaltsas ( σελ. 219 ):
«ακόµη και αν υποθέσουµε ότι υπάρχουν πολλές Ιδέες για κάθε γνώ-
ρισµα ώστε να αποφύγουµε την αντίφαση που έδειξε ο Vlastos ,ακό-
µη και τότε η Θεωρία ( Ιδεών του Πλάτωνα ) δεν µπορεί να διασω-
θεί . Οι υποθέσεις του ΕΤΑ συνθέτουν ένα αναγκαίο λάθος (“nece-
ssary falsehood”) , που τις καθιστά λανθασµένες σε όλους τους δυνα-
 71

τους κόσµους .
Έτσι , αν και συµφωνώ µε την - µέσα από Πλατωνικά κείµενα – τεκ-
µηρίωση του Vlastos ότι το ΕΤΑ υποθέτει την ύπαρξη µίας µόνο Ι-
δέας για κάθε γνώρισµα , εδώ θα ακολουθήσουµε τους Sellars ,Geach
και Cohen , επιτρέποντας την ύπαρξη πολλών Ιδεών για κάθε γνώ-
ρισµα . Σκοπός µου είναι να δείξω ότι ακόµη και αν αποφύγουµε
την δειχθείσα από τον Vlastos αντίφαση των υποθέσεων , ακόµη και
τότε παραµένει το ζήτηµα ότι οι υποθέσεις συνεπάγονται ένα ανα-
γκαίο λάθος .»

Για να µπορέσουµε να φθάσουµε στο « αναγκαίο λάθος » που θεω-

ρεί ότι υπάρχει στην Πλατωνική Θεωρία ο Scaltsas , θα ξεκινήσουµε
από τις υποθέσεις που θέτει ο ίδιος , για να λειτουργήσει το ΕΤΑ .
Οι υποθέσεις που θέτει είναι τέσσερεις . Αυτές είναι ουσιαστικά οι
υποθέσεις του Vlastos , χωρίς βέβαια την θέση της µοναδικότητας της
Ιδέας . Η διαφοροποίηση του Scaltsas , έγκειται στον διαχωρισµό της
υπόθεσης OM σε δύο άλλες .
Συγκεκριµένα οι υποθέσεις του Scaltsas είναι :

1. Υπόθεση της Κατηγόρησης ( PP : Predication Premiss )

Μια οντότητα είναι f λόγω της µέθεξής της σε µια Ιδέα F .
(“ PP : An entity is f by participation in a Form F”)
( Παρατήρηση : Με τον όρο “entity =οντότητα” ο Scaltsas εννοεί τόσο
τα πράγµατα του εµπειρικού κόσµου (αισθητά) , όσο
και τις Ιδέες .(σελ. 219) )

2. Υπόθεση της ποιοτικής ταυτοσηµίας ( QI : Qualitative Identity )

∆ιαφορετικές οντότητες είναι f-ταυτόσηµες λόγω της µέθεξής τους
στην ίδια Ιδέα F .
 72

(“QI : Different entities are f-identical by participating in the same

Form F” )

3. Υπόθεση της Μη-Ταυτότητας ( ΝΙ : Non Identity )

Μια f οντότητα είναι διαφορετική από την Ιδέα F , µε την µέθεξη
στην οποία η οντότητα αυτή είναι f .
(“ΝΙ : An f entity is different from the Form F by virtue of which
the entity is f ” )

4. Υπόθεση της Αυτο-Κατηγόρησης ( SP : Self-Predication )

Μια Ιδέα F είναι f .
(“SP : A Form F is f ” )

Είναι φανερό ότι µε βάση τις υποθέσεις αυτές , φθάνουµε στην «α-
ναγωγή στην απειρία των Ιδεών » αποφεύγοντας την αντιφατικότητα
που έδειξε ο Vlastos . ( Ο Scaltsas αναφέρει σχετικά (σελ.221-2) την
ακόλουθη ανακατασκευή του ΕΤΑ :
« Υπάρχουν , για παράδειγµα , θερµά αντικείµενα στον κόσµο .
Καθένα από αυτά είναι θερµό επειδή µετέχει σε µια Ιδέα του Θερ-
µού .
Τα αντικείµενα αυτά είναι ποιοτικώς ταυτόσηµα επειδή µετέχουν
στην ίδια Ιδέα του Θερµού .
Τα θερµά αυτά αντικείµενα είναι διαφορετικά από την Ιδέα του
Θερµού η οποία τα κατέστησε θερµά .
Η Ιδέα αυτή του Θερµού είναι και η ίδια θερµή .
Ως εκ τούτου , η Ιδέα αυτή του Θερµού και τα θερµά αντικείµενα
είναι όλα θερµά .
Καθένα από αυτά είναι θερµά λόγω της συµµετοχής τους σε µια Ι-
δέα του Θερµού , και είναι ποιοτικώς ταυτόσηµα µεταξύ τους εξ αι-
 73

τίας της συµµετοχής τους στην ίδια Ιδέα του Θερµού .

Αυτές οι θερµές οντότητες ( η πρώτη Ιδέα και τα θερµά αντικείµε-
να ) , είναι διαφορετικές από την ( νέα ) Ιδέα η οποία τα κατέστησε
θερµά .
Αυτή η νέα Ιδέα του Θερµού είναι και η ίδια Θερµή .
Συνεπώς , αυτή η δεύτερη Ιδέα του Θερµού και οι θερµές οντότη-
τες οι οποίες µετέχουν σ’αυτήν , είναι θερµές λόγω της συµµετοχής
τους σε µια νέα Ιδέα του Θερµού ,…και ούτω καθ’εξής .
Άρα υπάρχουν άπειρες Ιδέες του Θερµού .»)

Πού βρίσκεται λοιπόν το « αναγκαίο λάθος » που , σύµφωνα µε τον

Scaltsas , κρύβει το ΕΤΑ ;
Ας παρακολουθήσουµε την σκέψη του Scaltsas ( σελ. 222 )
« Σύµφωνα µε την θεωρία (των Ιδεών) , ένα πράγµα α είναι f λόγω
της µέθεξής του σε µια Ιδέα F1 ( υπόθεση PP )
Η Ιδέα F1 είναι f ( υπόθεση SP )
Η µέθεξη του α στην Ιδέα F1 είναι ικανή (συνθήκη) για να το κα-
ταστήσει ένα f πράγµα .
Όµως η µέθεξη του α στην Ιδέα F1 δεν το καθιστά και f-ταυτό-
σηµο µε την Ιδέα F1 .( Με βάση την υπόθεση QI , το α γίνεται f-
ταυτόσηµο µε την F1 λόγω της συµµετοχής του , µαζί µε την F1 ,
στην ίδια Ιδέα F2 η οποία είναι διαφορετική από την F1 (ΝΙ) )
Άρα η µέθεξη στην Ιδέα F1 καθιστά το α ένα f πράγµα , αποτυγ-
χάνει όµως να το καταστήσει και f-ταυτόσηµο µε µια άλλη f-οντό-
τητα , δηλαδή µε την ιδέα F1 η οποία είναι και αυτή f .

Εποµένως , εκείνη η συνθήκη η οποία κάνει ( σύµφωνα µε την Θε-

ωρία των Ιδεών ) ένα πράγµα f , δεν είναι ικανή να το καταστήσει
και f-ταυτόσηµο µε µια άλλη οντότητα , γεγονός που είναι παράλο-
 74

γο ( άτοπο) ».

Aν θελήσουµε να κωδικοποιήσουµε το - κατά τον Scaltsas – «άτοπο»

της Πλατωνικής Θεωρίας , θα καταλήγαµε στο ακόλουθο σχήµα :

(1). To α µετέχει στην Ιδέα F1 ⇒ α = f -οντότητα (PP)

(2). H Ιδέα F1 είναι µία f -οντότητα (SP)

Τότε από τις (1) και (2) έπρεπε οι α και F1 να ήσαν f-ταυτόσηµες
οντότητες .

Όµως κάτι τέτοιο δεν το επιτρέπουν οι υποθέσεις του ΕΤΑ , αφού

για να καταστούν f-ταυτόσηµες απαιτείται η συµµετοχή τους σε µια
νέα ιδέα F2 ( διαφορετική από την F1 ) .

Έτσι ο Scaltsas κλείνοντας το άρθρο του , συµπεραίνει ότι (σελ.231)

“The conclusion of the above analysis is that the Theory of Forms
is an impossible explanatory model of why things are f . It requires
participation in a Form F to pass on the Form’s condition to the
participating thing ; but it denies that participation in that Form is
what makes the thing similar to the Form.”
( Το συµπέρασµα από την παραπάνω ανάλυση είναι ότι η Θεωρία
των Ιδεών είναι ένα ανεπαρκές µοντέλο εξήγησης του τρόπου µε
τον οποίο τα πράγµατα είναι f . Η Θεωρία απαιτεί µέθεξη σε µια
Ιδέα ώστε να µεταβιβασθεί το γνώρισµα της Ιδέας στο µετέχον
πράγµα . Η ίδια όµως ( θεωρία ) αρνείται ότι η µέθεξη στην Ιδέα
αυτή , είναι η συνθήκη εκείνη η οποία καθιστά το πράγµα όµοιο
µε την Ιδέα . )
 75

6. Συνοπτική καταγραφή των υποθέσεων του ΕΤΑ

κατά χρονολογική σειρά .
Ολοκληρώνοντας το 2ο µέρος της εργασίας θα καταγράψουµε - κατά
χρονολογική σειρά- τις υποθέσεις που έθεσαν για το ΕΤΑ οι σχολια-
στές Vlastos , Sellars , Cohen και Scaltsas .

Vlastos , 1954 ( ΕΤΑ1 )

OM v1 : Αν ένας αριθµός από αντικείµενα a , b , c είναι όλα F , τότε

υπάρχει µία µοναδική Ιδέα , η F-ότητα , δυνάµει της οποίας
αντιλαµβανόµαστε ότι τα a , b , c είναι όλα F .

SP v1 : H F-ότητα είναι F .

NI v1 : Αν το χ είναι F , τότε δεν µπορεί να ταυτίζεται µε την F-

ότητα

Sellars , 1955

ΟΜs : Αν ένας αριθµός από οντότητες είναι όλες F , τότε πρέπει

να υπάρχει µία (τουλάχιστον) Ιδέα , η F-ότητα , µε την
µέθεξη στην οποία είναι όλες F

SPs : Όλες οι F-ότητες είναι F

 76

NIs : Αν το x είναι F , τότε το x δεν ταυτίζεται µε την Ιδέα

( F-ότητα ) µε την µέθεξη στην οποία , αυτό είναι F .

Vlastos , 1969 ( ΕΤΑ2 )

OMv2 : Αν οποιοδήποτε σύνολο πραγµάτων έχουν ένα κοινό

δεδοµένο γνώρισµα , τότε υπάρχει µία µοναδική Ιδέα που
αντιστοιχεί στο γνώρισµα αυτό , και καθένα από τα εν λόγω
πράγµατα έχει αυτό το γνώρισµα µε το να µετέχει
σ’αυτήν την Ιδέα .

SP v2 : Η Ιδέα που αντιστοιχεί σ’ένα δεδοµένο γνώρισµα έχει αυτό

το γνώρισµα και η ίδια .

NI v2 : Αν κάτι έχει ένα δεδοµένο γνώρισµα µε το να µετέχει

σ’ένα Είδος ( Ιδέα ) , δεν ταυτίζεται µε το Είδος αυτό .

Cohen , 1971 & 1992

ΙΟΜ : Για κάθε σύνολο F-οντοτήτων , υπάρχει µία ακριβώς Ιδέα

«αµέσως επί» του συνόλου αυτού .

SP : Η SP v2 του Vlastos

Scaltsas , 1992

PP : Μια οντότητα είναι f λόγω της µέθεξής της σε µια Ιδέα F .

 77

QI : ∆ιαφορετικές οντότητες είναι f-ταυτόσηµες λόγω της µέθεξής

τους στην ίδια Ιδέα F .

ΝΙ : Μια f οντότητα είναι διαφορετική από την Ιδέα F , µε την

µέθεξη στην οποία η οντότητα αυτή είναι f .

SP : Μια Ιδέα F είναι f .

Προσθήκη : Παρατηρήσεις σχετικά µε την Αυτό-Κατηγόρηση

Στο σηµείο αυτό θα αναφέρουµε τρείς ενδιαφέρουσες ερµηνείες

που δίνουν στην έννοια της Αυτό-Κατηγόρησης , οι σχολιαστές :

Geach ( η Ιδέα ως «πρότυπη µονάδα µέτρησης» )

Vlastos ( µετά το ΕΤΑ2) και Peterson ( «παυλικές κατηγορήσεις» )

Scaltsas ( βιολογικό µοντέλο ερµηνείας της Πλατωνικής Θεωρίας

των Ιδεών )

1. Η Πλατωνική Ιδέα ως « πρότυπη µονάδα µέτρησης »

Ο P.T. Geach στο άρθρο του : “ The Third Man Again” (Philoso-
phical Review 1956 ,vol. 56 pp 72-92) , παροµοιάζει την Πλατωνική
Ιδέα ( F-ότητα ) µε την «πρότυπη µονάδα µήκους (yard = γυάρδα)»
 78

ή την «πρότυπη µονάδα βάρους (pound=λίβρα)» .

Έτσι , όπως µε την µέθεξη στην F-ότητα τα F πράγµατα έχουν το
γνώρισµα F , κατ’αναλογία και τα αισθητά πράγµατα µήκους µιας
γυάρδας (ή βάρους µιας λίβρας ) πιστοποιείται ότι έχουν µήκος µια
γυάρδα ( ή βάρος µια λίβρα ) µέσω της σύγκρισής τους µε την
«πρότυπη µονάδα µήκους ( ή βάρους )» .
Μέσα από την παροµοίωση αυτή προβάλλει ως αυτονόητο το
γεγονός ότι , όπως η «πρότυπη γυάρδα ( ή λίβρα )» έχει µήκος µιας
γυάρδας ( ή βάρος µιας λίβρας ) , έτσι και η Πλατωνική Ιδέα έχει
και αυτή το γνώρισµα το οποίο αποδίδει στα πράγµατα που µετέ-
χουν σ’αυτήν .
( Ο Geach αναφέρει (σελ.74) ότι την παροµοίωση της Ιδέας µε την
«πρότυπη γυάρδα ή λίβρα» , χρωστά σε µια συζήτηση που είχε µε
τον Wittgenstein ) .

2. Παυλικές κατηγορήσεις

Ο Vlastos στο βιβλίο του « Πλατωνικές Μελέτες »([36]) αναφέρεται

σε τρία άρθρα στις λεγόµενες «παυλικές κατηγορήσεις» .
(Συγκεκριµένα αναφέρουµε :
α. Το κεφάλαιο « Οι παυλικές κατηγορήσεις στον Πρωταγόρα » του
άρθρου «H ενότητα των αρετών στον Πρωταγόρα» , σελ.356 [34]
β. Το κεφάλαιο « Μια παυλική κατηγόρηση » του άρθρου « Μια αµ-
φισηµία στον Σοφιστή » , σελ.403 και
γ. Το άρθρο « Σηµείωµα για τις παυλικές κατηγορήσεις στον Πλάτω-
να , σελ. 560 [33])) .
Κατ’ αρχάς ο Vlastos ονοµάζει κατηγόρηση κάθε πρόταση της
µορφής : “ Το Β είναι Α ” , δηλαδή κάθε πρόταση του τύπου :
“Υποκείµενο – Κατηγόρηµα” ή
 79

“Υποκείµενο – Συνδετικό ρήµα – Κατηγορούµενο”

Παραδείγµατα : 1. O Σωκράτης είναι σοφός .
2. Η αγάπη είναι ανεκτική .
Στην συνέχεια ο Vlastos διακρίνει τις κατηγορήσεις σε :
(α) κοινές , και
(β) παυλικές .

Κοινή Κατηγόρηση ( OP : Ordinary Predication ) είναι µια πρόταση

της µορφής : “ Το Β είναι Α” =(ορσ ) το ( πράγµα ) Β έχει το γνώρι-
σµα Α µε το να µετέχει στην Ιδέα που αντιστοιχεί στο γνώρισµα Α.

Παράδειγµα : Η πρόταση « Ο Σωκράτης είναι σοφός » είναι µια κοινή

κατηγόρηση , αφού ο άνθρωπος Σωκράτης έχει το γνώ-
ρισµα του σοφού , µε το να µετέχει στην Ιδέα της Σο-
φίας .

Παυλική Κατηγόρηση ( PP : Pauline Predication ) είναι µια πρόταση

της µορφής : “Το Β είναι Α” = (ορσ ) το υποκείµενο Β είναι µια Ιδέα
και το κατηγορούµενο Α δεν αποδίδεται στην Ιδέα Β αλλά στα (επι-
µέρους) πράγµατα τα οποία µετέχουν στην Ιδέα αυτή .

Παράδειγµα : Η κατηγόρηση , «Η αγάπη είναι ανεκτική» είναι µια

παυλική κατηγόρηση αφού το γνώρισµα (κατηγορού-
µενο) «ανεκτική» δεν αποδίδεται στην (αφηρηµένη)
Ιδέα της αγάπης , αλλά στους ανθρώπους που έχουν
το γνώρισµα της αγάπης .∆ηλαδή , αυτό που µας λέει
η παραπάνω πρόταση είναι ότι «όσοι µετέχουν στο
γνώρισµα της αγάπης (= οι άνθρωποι που αγαπούν) ,
είναι ανεκτικοί (= έχουν το γνώρισµα της ανεκτικότη-
 80

τας )» .

Σε ότι αφορά τον όρο « παυλική κατηγόρηση » , αυτός οφείλεται

στην καθηγήτρια Sandra Peterson και έχει τις ρίζες του σε ένα από-
σπασµα από την « Προς Κορινθίους A΄» επιστολή του Παύλου . Γρα-
φει σχετικά ο Vlastos ( «Πλατωνικές Μελέτες» σελ. 357-8 )
« Ας πάρουµε ως παράδειγµα την πρόταση του Απόστολου Παύλου
( Προς Κορινθίους Α΄ , ιγ 4-7 )
« ¹ ¢γάπη µακροθυµε‹ , χρηστεύεται …»
δηλαδή « Η χριστιανική αγάπη µακροθυµεί και σπλαχνίζεται» .
Μπορούµε να είµαστε βέβαιοι ότι όποιος διάβασε ή άκουσε ποτέ
την εν λόγω πρόταση , πριν αυτή πέσει στα χέρια των φιλοσόφων
της γραµµατικής , της έδωσε , χωρίς δεύτερη σκέψη , την ερµηνεία
ότι αποδίδει την µακροθυµία και την ευσπλαχνία σε όσους διαθέ-
τουν την αρετή της χριστιανικής αγάπης . Θα χρειαζόταν σατανική
διαστροφή , για να θεωρήσει κανείς ότι ο Απόστολος αποδίδει τις
ηθικές αυτές ιδιότητες σε µια αφηρηµένη οντότητα .»

Και συνεχίζει ( στην σηµείωση 88 της σελ. 358 )

« Τόσο τον όρο αυτό ( δηλαδή “παυλική κατηγόρηση” , όσο και πολ-
λά άλλα σχετικά στοιχεία τα οφείλω σε µια µελέτη για την αυτό-
κατηγόρηση στον Πλάτωνα , την οποία παρουσίασε στο σεµινάριό
µου ( το φθινόπωρο του 1965 ) η καθηγήτρια Sandra Peterson Wa-
llace , φοιτήτρια τότε του µεταπτυχιακού προγράµµατος του Prince-
ton .»
(Τις απόψεις της για τις «παυλικές κατηγορήσεις» , η Peterson ανα-
πτύσσει στο άρθρο της “A Reasonable Self-Predication Premise for
the Third Man Argument” Philosophical Review ,1973 vol. 82 ,451-70)
Ο Vlastos , το 1974 , στο άρθρο του « Σηµειώσεις για τις παυλικές
 81

κατηγορήσεις » που προαναφέραµε («Πλατωνικές Μελέτες» σελ.560-7),

ανασκοπώντας το αρχικό του άρθρο (ΕΤΑ1) και ιδιαίτερα το σηµείο
που αφορά την Αυτό-Κατηγόρηση καταλήγει στο συµπέρασµα ότι :
(σελ.565) : « η σωστή ανάγνωση µιας πρότασης της µορφής “ Η ∆ι-
καιοσύνη είναι δίκαια” πρέπει να είναι : “Η ∆ικαιοσύνη είναι τέ-
τοια , ώστε όποιος έχει αυτήν την ιδιότητα είναι (αναγκαία) δί-
καιος”».
∆ηλαδή –κατά τον Vlastos- η (αυτοκατηγορική) πρόταση « Η ∆ικαιο-
σύνη είναι δίκαιη » πρέπει να αναγνωσθεί ως “παυλική” και όχι ως
“κοινή” κατηγόρηση .

3. Η Αυτό-Κατηγόρηση µέσα από το πρίσµα του βιολογικού

µοντέλου ερµηνείας της Πλατωνικής Θεωρίας των Ιδεών

Σύµφωνα µε τον Scaltsas (1992) , η υπόθεση της Αυτό-Κατηγόρησης

«ήταν µια θεµελιώδης αρχή της Ελληνικής σκέψης και βρίσκεται ρη-
τά εκπεφρασµένη στον Αριστοτέλη ( Φυσικά 257 b10 : “ oŒon qerma…-
nei tÕ qermÕn kaˆ Ólwj genn´ tÕ œcon tÕ edoj.” )»
Έτσι ο Scaltsas θεωρεί ότι (σελ.221) : « δεν πρέπει να διερωτάται κα-
νείς γιατί ο Πλάτων δεν θεωρούσε την Αυτό-Κατηγόρηση µια δια-
πραγµατεύσιµη υπόθεση ».
Η βάση στην οποία στηρίζει ο Scaltsas την άποψη του αυτή είναι
ότι : Για να κληροδοτήσει µια οντότητα ένα γνώρισµα σε κάποιο
πράγµα , πρέπει απαραίτητα η οντότητα αυτή να κατέχει και η ί-
δια το γνώρισµα αυτό .
Αυτή είναι µια βασική αρχή του λεγόµενου «βιολογικού µοντέλου»
ερµηνείας της Πλατωνικής Θεωρίας των Ιδεών , το οποίο αναλύει ο
Scaltsas στο άρθρο του . Γράφει συγκεκριµένα (σελ. 225-6 ):
 82

« Το βιολογικό µοντέλο εξήγησης χαρακτηρίζεται από τα παρακάτω

τέσσερα στοιχεία :
1. Η εξήγηση για την παρουσία ενός χαρακτηριστικού γνωρίσµατος
στον απόγονο , συνίσταται στην ανίχνευση του γνωρίσµατος αυ-
του στην πηγή , δηλαδή στους γονείς .

2. Η πηγή από την οποία έχει κληρονοµηθεί το γνώρισµα πρέπει

να κατέχει και η ίδια το γνώρισµα αυτό . Αν οι γονείς δεν κα-
τέχουν το γνώρισµα αυτό , δεν µπορούν να το µεταβιβάσουν
στον απόγονο .

3. Η σχέση του απογόνου προς τους γονείς είναι τέτοια ώστε , το

γνώρισµα των γονέων να µπορεί να µεταβιβασθεί στον απόγονο
ο οποίος τον κληρονοµεί .

4. Η οµοιότητα µεταξύ των απογόνων εξηγείται µε βάση την οικο-

γενειακή τους σχέση : οι απόγονοι είναι όµοιοι επειδή κληρονο-
µούν το χαρακτηριστικό γνώρισµα από τους ίδιους γονείς .»

Με βάση το βιολογικό αυτό µοντέλο , ο Scaltsas εξηγεί ως ακολού-

θως την Αυτό-Κατηγόρηση της Πλατωνικής Ιδέας (σελ.225 ) :
« Αντιλαµβανόµενοι την Θεωρία των Ιδεών µε βάση το βιολογικό
µοντέλο , µια Ιδέα F είναι πηγή του γνωρίσµατος f και τα πράγµα-
τα που µετέχουν στην Ιδέα αυτή κληρονοµούν το γνώρισµα f από
την Ιδέα F . Η πηγή από την οποία το γνώρισµα f κληρονοµείται ,
πρέπει να είναι διαφορετική από την οντότητα η οποία κληρονοµεί
το γνώρισµα αυτό . ∆ιαφορετικά καµµιά εξήγηση δεν µπορεί να
προταθεί , επειδή ένα πράγµα δεν µπορεί να κληρονοµήσει τίποτε
 83

από µόνο του ( από τον ίδιο του τον εαυτό ).

Με τον τρόπο αυτό εξηγείται η Μη-Ταυτότητα ( NI ) µεταξύ µιας Ι-
δέας και µιας οντότητας που µετέχει σ’αυτήν .
Στην συνέχεια , η πηγή πρέπει να κατέχει η ίδια το γνώρισµα f . Αν
η πηγή δεν κατέχει το γνώρισµα f , τότε καµµιά οντότητα δεν µπο-
ρεί να κληρονοµήσει το γνώρισµα fαπό την πηγή αυτή . Έτσι προ-
κύπτει και η ισχύς της υπόθεσης της Αυτό-Κατηγόρησης .»
 84

3ο Μέρος
Η Ανθυφαιρετική Ερµηνεία της Πλατωνικής
∆ιαλεκτικής
Στοιχεία από την σχετική θεωρία του Καθηγητή
Στ. Νεγρεπόντη

1. Εισαγωγή
Στο τρίτο µέρος της εργασίας θα αναφερθούµε στα βασικά σηµεία
της Θεωρίας µε την οποία ο Καθηγητής Στ. Νεγρεπόντης χρησιµο-
ποιεί τα Μαθηµατικά ( και ειδικότερα την ανθυφαιρετική διαδικασία )
ως βασικό εργαλείο κατανόησης και ερµηνείας της Πλατωνικής Φι-
λοσοφίας και ∆ιαλεκτικής .
Βασικός µοχλός λειτουργίας της Θεωρίας αυτής , αποτελεί το γεω-
µετρικό « κριτήριο του λόγου » και κοµβικά της σηµεία είναι οι έν-
νοιες της ανθυφαίρεσης και του ζεύγους « άπειρον και πέρας » , οι
οποίες διατρέχουν όλους σχεδόν τους διαλόγους τόσο της µέσης ( ακ-
µάζουσας ) όσο και της τελευταίας συγγραφικής περιόδου του Πλά-
τωνα .
Πρέπει εξ αρχής να τονίσουµε ότι η αναφορά µας στην Θεωρία
αυτή , θα είναι κατ’ανάγκη συνοπτική και δεν θα υπεισέλθει σε λε-
 85

πτοµέριες και εξαντλητική χρήση υποστηρικτικών κειµένων , αφού

σκοπός µας δεν είναι η αναλυτική παρουσίασή της , αλλά η εφαρµο-
γή της στην απόπειρα επίλυσης του « προβλήµατος του Τρίτου Αν-
θρώπου » που εµφανίζεται στον Πλατωνικό διάλογο « Παρµενίδης ».
Ως εκ τούτου , στο τρίτο αυτό µερος της εργασίας θα δώσουµε έναν
(κατανοητό , ευελπιστούµε ) σκελετό της Θεωρίας του Καθηγητή Στ.
Νεγρεπόντη .
Ουσιαστικοί βοηθοί στην προσπάθεια αυτή απετέλεσαν :

(α). Η εργασία : « Η Ανθυφαιρετική Φύση της ∆ιαλεκτικής του Πλά-

τωνος » του Στ. Νεγρεπόντη , δηµοσιευµένη στο βιβλίο : « ∆ιδακτι-
κή V : ∆ιεπιστηµονική προσέγγιση των Μαθηµατικών και της ∆ι-
δασκαλίας τους » (σελ. 15-77 , Εκδ. Guttemberg-Παν. Αιγαίου 2000 )

(β). Οι σηµειώσεις , τόσο από τις παραδόσεις του µαθήµατος « Πλά-

των και Μαθηµατικά » που δίδαξε ο Καθηγητής Στ. Νεγρεπόντης
κατά την διάρκεια του εαρινού εξαµήνου 2002-2003 , όσο και από
το οµώνυµο Ερευνητικό Σεµινάριο που διηύθυνε ο ίδιος ( χειµερι-
νό εξάµηνο 2003-2004 ) , στα πλαίσια του Μεταπτυχιακού Προ-
γράµµατος ∆ιδακτικής και Μεθοδολογίας των Μαθηµατικών του
Πανεπιστηµίου Αθηνών .
 86

2. Η έννοια της ανθυφαίρεσης

Ετυµολογικά η λέξη ανθυφαίρεση µας παραπέµπει στην αµοιβαία

αφαίρεση κάποιου πράγµατος από κάποιο άλλο . Πράγµατι ,ξεκινώντας
από το ρήµα :
αƒρέω-î (= αφαιρώ), µεταβαίνουµε στο
Øπό +αƒρî → Øφαιρî (= αφαιρώ κάτι από κάτι άλλο )
και εν συνεχεία στο
¢ντί + Øφαιρî → ¢νθυφαιρî (= ανταποδίδω την αφαίρεση ή
αφαιρώ αµοιβαία κάτι από κάτι άλλο),
απ’όπου φθάνουµε τελικά στην
¢νθυφαίρεση = αµοιβαία αφαίρεση δύο πραγµάτων
Ο όρος « ανθυφαίρεσις » ή « ανταναίρεσις » εµφανίζεται στον Αρι-
στοτέλη ( Τοπικά 158b29-39 ) και στον Ευκλείδη ( Στοιχεία , βιβλία VII
και X ) , και περιγράφει την διαδικασία η οποία - µε σύγχρονη ορολο-
γία - µας είναι γνωστή ως « ο Ευκλείδειος αλγόριθµος εύρεσης του
Μεγιστου Κοινού ∆ιαιρέτη δύο φυσικών αριθµών » ή « η παράσταση
ενός πραγµατικού αριθµού µε την µορφή συνεχούς κλάσµατος » .
Πριν προχωρήσουµε , ας δώσουµε ένα παράδειγµα της ανθυφαίρε-
σης δύο αριθµών µε σύγχρονο συµβολισµό και ορολογία :

(α) Ευκλείδειος αλγόριθµος εύρεσης του Μ.Κ.∆ των αριθµών 14 , 8

14 : 8 → 14 = 1.8 + 6
8:6 → 8 = 1.6 + 2 Άρα : M.Κ.∆ (14 , 8) = 2
6:2 → 6 = 3.2
 87

(β) Ανθυφαίρεση του 14 προς 8

Ανθ(14 , 8) = [ 1,1,3 ]

(γ) Παράσταση του αριθµού 14/8 υπό την µορφή συνεχούς κλά-
σµατος

14
= 1 + 1/(1+1/3)
8

Ας περάσουµε τώρα στα κείµενα των Αριστοτέλη και Ευκλείδη

που προαναφέραµε .
Ο Αριστοτέλης χρησιµοποιεί την ανθυφαίρεση για να δώσει τον
ορισµό της ισότητας δύο λόγων οµογενών µεγεθών ( αναλογία ) . Αυ-
το γίνεται στο έργο του « Τοπικά » . Συγκεκριµένα :
« Τοπικά » 158 b29-34 Μεταγραφή στην Νεοελληνική
œoike d kaˆ ™n to‹j maq»masin Φαίνεται ότι και στα Μαθηµατικά
œnia di' Ðrismoà œlleiyin oÙ µερικές προτάσεις δεν είναι εύκο-
·vd…wj gr£fesqai, λο να αποδειχθούν εξ αιτίας της
oŒon Óti ¹ par¦ t¾n pleur¦n έλλειψης (κατάλληλου) ορισµού ,
tšmnousa tÕ ™p…pedon Ðmo…wj όπως ( για παράδειγµα η πρόταση
diaire‹ t»n te gramm¾n kaˆ tÕ που λέει ) ότι η ευθεία που τέ-
cwr…on. µνει ένα παραλληλόγραµµο και
είναι παράλληλη προς µια πλευρά
του , διαιρεί οµοίως και την πλευ-
ρά και το χωρίο (την επιφάνεια ).
toà d Ðrismoà ·hqšntoj eÙqšwj Αν όµως έχει δοθεί ρητά ο ορι-
fanerÕn tÕ legÒmenon· σµός το ζητούµενο γίνεται αµέ-
σως φανερό .
 88

t¾n g¦r aÙt¾n ¢ntana…resin œcei Ο ορισµός δε της αναλογίας

t¦ cwr…a kaˆ aƒ gramma…· είναι ο εξής : τα χωρία και οι
œsti d' ÐrismÕj toà aÙtoà lÒgou γραµµές (πρέπει) να έχουν την
oátoj. ίδια ανταναίρεση

Το µαθηµατικό πρόβληµα που θέτει ο Αριστοτέλης στο συγκεκρι-

µένο χωρίο είναι το ακόλουθο :

A B

α β
Οι επιφάνειες ( εµβαδά ) στα οποία χωρίζεται ένα παραλληλόγραµµο
από µια ευθεία παράλληλη προς µια πλευρά του, είναι ανάλογες προς
τα τµήµατα στα οποία χωρίζεται η άλλη του πλευρά .
∆ηλαδή : A / B = α / β
Ο Αριστοτέλης θεωρεί την πρόταση αυτή αµέσως φανερή , αν όµως
προηγουµένως έχει δοθεί ο κατάλληλος ορισµός της αναλογίας .Και
ποιος είναι αυτός ο ορισµός ; O Aριστοτέλης αναφέρει ότι :
« ∆ύο λόγοι είναι ίσοι ,όταν οι όροι τους έχουν την ίδια ανταναί -
ρεση .»
Η « ανταναίρεση » για την οποία µιλά εδώ ο Αριστοτέλης είναι
ταυτόσηµη µε την « ανθυφαίρεση » , όπως µας πληροφορεί ο Αλέ-
ξανδρος ο Αφροδισιεύς στα σχόλιά του στα «Τοπικά» (545, 15-17) :
« œsti d ÐrismÕj tîn ¢nalÒgwn, ú oƒ ¢rca‹oi ™crînto, oátoj·
¢n£logon œcei megšqh prÕj ¥llhla ïn ¹ aÙt¾ ¢nqufa…resij·
aÙtÕj d t¾n ¢nqufa…resin ¢ntana…resin e‡rhke.»
( ∆ηλαδή : Ο ορισµός των αναλόγων µεγεθών , τον οποίο χρησιµοποι-
 89

ούσαν και οι αρχαίοι είναι ο εξής : ∆ύο µεγέθη είναι ανάλογα προς
δύο άλλα όταν έχουν την ίδια ανταναίρεση . Ο Αριστοτέλης δε είχε
ονοµάσει την ανθυφαίρεση , ανταναίρεση . )

Ο Αριστοτέλης βέβαια στο χωρίο αυτό των « Τοπικών » δεν µας

δίνει το περιεχόµενο της έννοιας « ανθυφαίρεση» , το οποίο όµως - ό-
πως µας πληροφορεί και ο Αλέξανδρος -ήταν γνωστό στους Αρχαίους
Έλληνες Μαθηµατικούς .
Την µαθηµατική σηµασία της ανθυφαίρεσης χρησιµοποιεί ο Ευκλεί-
δης , στα «Στοιχεία» . Συγκεκριµένα στο έβδοµο βιβλίο αναφέρεται η
ανθυφαίρεση δύο αριθµων (η οποία είναι πάντα πεπερασµένη ) , και
στο δέκατο βιβλίο περιγράφεται η ανθυφαίρεση µεταξύ δύο οµογε-
νών µεγεθών ( η οποία είναι πεπερασµένη όταν τα µεγέθη είναι
σύµµετρα και άπειρη όταν τα µεγέθη είναι ασύµµετρα )
Ας ξεκινήσουµε από τις προτάσεις του έβδοµου (VII) βιβλίου των
Στοιχείων .
Πρόταση VII1. DÚo ¢riqmîn ¢n…swn ™kkeimšnwn, ¢nqufairoumšnou
d ¢eˆ toà ™l£ssonoj ¢pÕ toà me…zonoj, ™¦n Ð leipÒmenoj mhdšpote
katametrÍ tÕn prÕ ˜autoà, ›wj oá leifqÍ mon£j, oƒ ™x ¢rcÁj
¢riqmoˆ prîtoi prÕj ¢ll»louj œsontai.
Η πρόταση αυτή αποτελεί το γνωστό κριτήριο πρώτων προς αλ-
λήλους αριθµών . Για παράδειγµα :
Οι αριθµοί 8 και 11 είναι πρώτοι προς αλλήλους , γιατί :
11= 1.8 + 3 (« ο λειπόµενος » = υπόλοιπο της διαίρεσης , είναι 3 )
8 = 2.3 + 2 (« ο λειπόµενος » = υπόλοιπο της διαίρεσης , είναι 2 )
3 = 1.2 + 1 (« ›wj oá leifqÍ mon£j » ,δηλαδή το υπόλοιπο της διαί-
ρεσης είναι 1.)
 90

Πρόταση VII2. DÚo ¢riqmîn doqšntwn m¾ prètwn prÕj ¢ll»louj tÕ

mšgiston aÙtîn koinÕn mštron eØre‹n.
Στην πρόταση αυτή περίγράφεται ο γνωστός « Ευκλείδειος αλγόριθ-
µος » , τον οποίο µπορούµε να σχηµατοποιήσουµε µέσω του ακόλου-
θου διαγράµµατος ροής :

∆ιαδικασία εύρεσης του Μ.Κ.∆ των αριθµών αο , α1 µε αο >α1

αο >α1
$ %

O α1 “µετρεί”( διαιρεί ) τον αο O α1 δεν “µετρεί”( διαιρεί ) τον αο

δηλαδή : αο = κ1 . α1 δηλαδή : αο = κ1 . α1 + α2 , µε
Τέλος : Μ.Κ.∆ = α1 α1 >α2

α1
>α2
$ %

O α2 “µετρεί” τον α1 O α2 δεν “µετρεί”( διαιρεί ) τον α1

δηλαδή : α1= κ2 . α2 δηλαδή : α1= κ2 . α2 + α3 , µε
Τέλος : Μ.Κ.∆ = α2 α2 >α3

α2 >α3
$ %

.
.
Συνεχίζοντας , κατά τον ίδιο τρόπο , δηµιουργείται µια ακολουθία
διαδοχικών υπολοίπων – διαιρετών , η οποία είναι -προφανώς- πεπερα-
 91

σµένη αφού οι όροι της είναι θετικοί , µικρότεροι του αο και βαί-
νουν µειούµενοι . Κατ’αυτόν τον τρόπο ο τελευταίος , προ του

µηδενός , όρος της ακολουθίας αυτής είναι ο Μ.Κ.∆ των αο , α1 .

∆ηλαδή :

0 < αn < …< α3 < α2 < α1 < αο και Μ.Κ.∆ (αο , α1)= αn .
Στην περίπτωση λοιπόν δύο ( φυσικών ) αριθµών , η «ανθυφαιρετική
διαδικασία» είναι πεπερασµένη και ορίζουµε ως ανθυφαίρεση του

αο προς α1 την πεπερασµένη ακολουθία των πηλίκων των διαδοχι-

κών διαιρέσεων :

αο = κ1 . α1 + α2 ,
α1 = κ2 . α2 + α3 ,
.
.
.
αn-2 = κn-1 . αn-1+ αn ,
αn-1 = κn . αn , µε αn < …< α3 < α2 < α1 < αο
Τότε :

Ανθ(αο , α1)= [κ1, κ2 , …, κn-1, κn]

Το δέκατο βιβλίο ξεκινά µε τον ορισµό των σύµµετρων και ασύµ-
µετρων µεγεθών . Συγκεκριµένα :
Όρος Xα΄. SÚmmetra megšqh lšgetai t¦ tù aÙtù mštrJ metroÚmena,
¢sÚmmetra dš, ïn mhdn ™ndšcetai koinÕn mštron genšsqai.
∆ηλαδή δύο µεγέθη α και β λέγονται σύµµετρα όταν υπάρχει ένα
οµογενές προς αυτά µέγεθος γ τέτοιο ώστε :
α = κ .γ και β = µ .γ , όπου κ , µ φυσικοί αριθµοί , ενώ
λέγονται ασύµµετρα όταν δεν υπάρχει τέτοιο µέγεθος ( κοινό µέτρο ).
 92

H δεύτερη πρόταση του δέκατου βιβλίου παρέχει µέσω της ανθυ-

φαίρεσης ένα κριτήριο ασυµµετρίας δύο µεγεθών .

Πρόταση X2 . 'E¦n dÚo megeqîn [™kkeimšnwn] ¢n…swn ¢nqufai-

roumšnou ¢eˆ toà ™l£ssonoj ¢pÕ toà me…zonoj tÕ kataleipÒmenon
mhdšpote katametrÍ tÕ prÕ ˜autoà, ¢sÚmmetra œstai t¦ megšqh.
∆ηλαδή αν α και β είναι δύο οµογενή µεγέθη και η Ανθ(α , β) εί-
ναι άπειρη τότε τα α και β είναι ασύµµετρα .
Στην συνέχεια , µέσω των προτάσεων X3 έως και X8 , συνδέεται το
« σύµµετρο » και το « ασύµµετρο » δύο µεγεθών , µε την πεπερασµέ-
νη και άπειρη , αντιστοίχως , ανθυφαίρεσή τους . Συγκεκριµένα :

Πρόταση X3 ( “µίµηση” της VII2) DÚo megeqîn summštrwn doqšntwn

tÕ mšgiston aÙtîn koinÕn mštron eØre‹n.

Πρόταση X4 ( επέκταση της X3 ) Triîn megeqîn summštrwn

doqšntwn tÕ mšgiston aÙtîn koinÕn mštron eØre‹n.

Πρόταση X5 T¦ sÚmmetra megšqh prÕj ¥llhla lÒgon œcei, Ön

¢riqmÕj prÕj ¢riqmÒn.

Πρόταση X6 ( αντίστροφη της X5) 'E¦n dÚo megšqh prÕj ¥llhla

lÒgon œcV, Ön ¢riqmÕj prÕj ¢riqmÒn, sÚmmetra œstai t¦ megšqh.

Πρόταση X7 T¦ ¢sÚmmetra megšqh prÕj ¥llhla lÒgon oÙk œcei,

Ön ¢riqmÕj prÕj ¢riqmÒn.

Πρόταση X8 (αντίστροφη της X7) 'E¦n dÚo megšqh prÕj ¥llhla

lÒgon m¾ œcV, Ön ¢riqmÕj prÕj ¢riqmÒn, ¢sÚmmetra œstai t¦ megšqh.
 93

Έτσι φθάνουµε στο ακόλουθο σχήµα :

Αν α και β είναι δύο οµογενή µεγέθη µε α > β , τότε :

Ανθ(α , β) = άπειρη ⇔ α , β ασύµµετρα ⇔ δεν υπάρχουν m , n ∈ Ν*

τέτοιοι ώστε : α /β = m/n

Ανθ(α , β) = πεπερασµένη ⇔ α , β σύµµετρα ⇔ υπάρχουν m , n ∈ Ν*

τέτοιοι ώστε : α /β = m/n

Μπορούµε επίσης να δώσουµε την σύνδεση συµµετρίας – ασυµ-

µετρίας δύο µεγεθών ( και ειδικότερα ευθυγράµµων τµηµάτων α , β µε
α > β) και ανθυφαίρεσης , µέσω του ακόλουθου λογικού διαγράµµατος:

α>β

$%

∃ κο ∈ Ν* : α = κο . β ∃ κο ∈ Ν* και τµήµα α1 < β ,

Τέλος : α , β σύµµετρα τέτοιο ώστε : α = κο . β + α1

β > α1
$ %

∃ lo ∈ Ν*: β = lo . α1 ∃ lo ∈ Ν* και τµήµα β1 < α1 ,

Τέλος : α , β σύµµετρα τέτοιο ώστε : β = lo . α1 + β1

α1 > β1
$%
… …
 94

.
.
.
αn > βn
$%

∃ κn ∈ Ν* : αn = κn . βn ∃ κn ∈ Ν* και τµήµα αn+1 < βn ,

Τέλος : α , β σύµµετρα τέτοιο ώστε : αn = κn. βn +αn+1

βn > αn+1
$%

∃ ln ∈ Ν*: βn = ln . αn+1 ∃ ln ∈ Ν* και τµήµα βn+1 < αn+1,

Τέλος : α , β σύµµετρα τέτοιο ώστε : βn = ln . α n+1+ βn+1

αn+1 > βn+1

$%

.
.
.
(δ)
Αν σε κάποιο στάδιο η ανθυφαιρετική διαδικασία ( δ) σταµατή-
σει ( έστω για παράδειγµα στο σηµείο βn = ln . αn+1 ) τότε η ανθυ-
φαίρεση του α προς το β είναι πεπερασµένη , τα α και β είναι σύµ-
µετρα , και γράφουµε :

Aνθ( α , β) = [κο , lo , κ1, . . . , κn , ln]

 95

Αν η ανθυφαιρετική διαδικασία ( δ) δεν περατούται , τότε η ανθυ-

φαίρεση του α προς το β είναι άπειρη , τα α και β είναι ασύµµετρα
και γράφουµε :

Aνθ( α , β) = [κο , lo , κ1, . . . , κn , ln , . . .]

Θα ολοκληρώσουµε τώρα την αναφορά µας στην έννοια της ανθυ-

φαίρεσης , επαναδιατυπώνοντας µε σύγχρονο συµβολισµό την πρόταση
που διασώζει ο Αριστοτέλης στα « Τοπικά » , (µε την οποία και ξεκι-
νήσαµε , και) η οποία αφορά τον ορισµό της ισότητας λόγων µεγεθών
µέσω της ανθυφαίρεσης ( τον οποίο όπως αναφέρει ο Αλέξανδρος
« oƒ ¢rca‹oi ™crînto » )
∆ίνουµε κατ’αρχάς τον ορισµό της ισότητας δύο ανθυφαιρέσεων :
Ορισµός : Αν α , β , γ , δ είναι ευθύγραµµα τµήµατα (µε α > β και γ > δ)

µε Ανθ(α , β) = [κο , lo , κ1, . . . , κn , ln , . . .] και

Aνθ(γ , δ) = [κο΄ , lo΄ , κ1΄, . . . , κn΄ , ln΄ , . . .] , τότε :

κο = κο΄ , lo = lo΄
και
κ1 = κ1΄ , l1 = l1΄
και
Ανθ(α , β) = Aνθ(γ , δ) ⇔ .
.
κn = κn΄ , ln = ln΄
.
.
 96

Με βάση τον ορισµό αυτόν και χρησιµοποιώντας µόνο προτάσεις

των Στοιχείων µπορεί να ανακατασκευασθεί η απόδειξη της πρότα-
σης : (Θεµελιώδες Θεώρηµα της Ανθυφαιρετικής Θεωρίας Λόγων )

Αν α , β , γ , δ είναι ευθύγραµµα τµήµατα µε α > β , γ > δ τότε :

α/β = γ/δ ⇔ Ανθ(α , β) = Aνθ(γ , δ)

Η ανθυφαιρετική αυτή Θεωρία λόγων µεγεθών ( της οποίας “ίχνη”

όπως είδαµε υπάρχουν στο «Θεαιτήτειο» 10ο βιβλίο των Στοιχείων)
προϋπήρχε της αντίστοιχης Θεωρίας που αναπτύσσεται στο 5ο βιβλίο
(και ήταν έργο του Ευδόξου). Σύµφωνα µε την (νεώτερη) αυτή Θεω-
ρία ο ορισµός της αναλογίας είναι ο ακόλουθος :
Όρος Vε΄: 'En tù aÙtù lÒgJ megšqh lšgetai enai prîton prÕj
deÚteron kaˆ tr…ton prÕj tštarton, Ótan t¦ toà prètou kaˆ tr…tou
„s£kij pollapl£sia tîn toà deutšrou kaˆ tet£rtou „s£kij
pollaplas…wn kaq' Ðpoionoàn pollaplasiasmÕn ˜k£teron ˜katšrou
À ¤ma ØperšcV À ¤ma ‡sa Ï À ¤ma ™lle…pV lhfqšnta kat£llhla.

∆ηλαδή (µε σύγχρονο συµβολισµό)

αν m.α > n.β ⇒ m.γ > n.δ
και
α/β = γ/δ ⇔ ∀ m , n ∈ Ν* ισχύει : αν m.α = n.β ⇒ m.γ = n.δ
και
αν m.α < n.β ⇒ m.γ < n.δ

Ο ορισµός αυτός του Ευδόξου «απελευθερώνεται» από τον περιορι-

σµό της «επαγωγικότητας» που ενυπάρχει στον ανθυφαιρετικό ορισµό
της ισότητας λόγων µεγεθών . Για τον λόγο αυτό «κρίθηκε» από τον
Ευκλείδη λειτουργικότερος από τον προϋπάρχοντα ανθυφαιρετικό .
 97

Η Θεωρία λόγων αριθµών αναπτύσσεται στο 7ο βιβλίο των Στοιχεί-

ων και βασίζεται και αυτή στην ανθυφαίρεση δύο αριθµών . Πράγµα-
τι ο ορισµός της αναλογίας αριθµών δίνεται µέσω του 21ου όρου και
είναι ο εξής :
Όρος VII κα΄ : 'Ariqmoˆ ¢n£logÒn e„sin, Ótan Ð prîtoj toà deutšrou
kaˆ Ð tr…toj toà tet£rtou „s£kij Ï pollapl£sioj À tÕ aÙtÕ mšroj À
t¦ aÙt¦ mšrh ðsin.
Η ουσία του ορισµού αυτού , της ισότητας δύο λόγων α/β και γ/δ,
ανάγεται στην εύρεση του Μ.Κ.∆ των αριθµών α , β και γ , δ η ο-
ποία , όπως είδαµε στην πρόταση πρόταση VII2 , έχει καθαρά ανθυ-
φαιρετική µορφή .
Πρέπει επίσης να τονίσουµε (χωρίς όµως να υπεισέλθουµε σε τεκ-
µηρίωση) , ότι και η προυπάρχουσα «εµπειρική» Θεωρία λόγων αριθ-
µών - η οποία ανάγεται στους Πυθαγόρειους και είχε µουσική προέ-
λευση – περιέχει «σπέρµατα» ανθυφαιρετικής διαδικασίας .

Συνοψίζοντας , µπορούµε να επικεντρωθούµε σε δύο σηµεία :

1ον : Η ανθυφαίρεση κατείχε καίρια θέση στο οικοδόµηµα της Θεωρί-
ας λόγων , η οποία αποτελούσε το Θεµέλιο των Αρχαίων Ελληνι-
κών Μαθηµατικών , και
2ον: Στο 10ο βιβλίο των Στοιχείων (συγκεκριµένα στον α΄ όρο και στις
οκτώ πρώτες προτάσεις) περιγράφεται µέσω της ανθυφαίρεσης
µια θεµελιώδης διχοτοµία απείρου και πέρατος :
▪ το άπειρο («άπειρη ανθυφαίρεση») οδηγεί στο «ασύµµετρο» δύο
µεγεθών ,
▪ το πέρας («πεπερασµένη ανθυφαίρεση») οδηγεί στο «σύµµετρο»
δύο µεγεθών .
 98

3. «aƒ dun£mei mÒnon sÚmmetroι eÙqe‹ai»

Το κριτήριο του λόγου- Άπειρη περιοδική ανθυφαίρεση  
Ας περιγράψουµε τώρα µε σύγχρονο συµβολισµό ( Νεγρεπόντης
2000 , σελ.16-7 ) την προαναφερθείσα Ευκλείδεια διχοτοµία απείρου
και πέρατος :
Ονοµάζουµε R το σύνολο όλων των διατεταγµένων ζευγών (α , β)
όπου α , β είναι ευθύγραµµα τµήµατα («eÙqe‹ai») µε α > β .
Σχηµατίζουµε τα ακόλουθα υποσύνολα του R :

Π = { ( α , β) | ( α , β) ∈ R µε Ανθ(α , β) = πεπερασµένη } , και

Α = { ( α , β) | ( α , β) ∈ R µε Ανθ(α , β) = άπειρη }

Είναι προφανές ότι το Π περιλαµβάνει όλα τα ζεύγη των σύµµε-

τρων ευθυγράµµων τµηµάτων , ενώ το Α όλα τα ζεύγη των ασύµµε-
τρων ευθυγράµµων τµηµάτων . Επίσης ισχύουν :
A ∪ Π = R και Α ∩ Π =Ø
Στην συνέχεια όµως , µέσω των όρων β΄ και γ΄ καθώς και των συ-
µπερασµάτων της 9ης πρότασης του 10ου βιβλίου των Στοιχείων , η
κλάση Α χωρίζεται σε δύο νέες υποκλάσεις . Ας καταγράψουµε
κατ’αρχάς τα σχετικά Ευκλείδεια κείµενα :

Όρος Xβ΄: EÙqe‹ai dun£mei sÚmmetro… e„sin, Ótan t¦ ¢p' aÙtîn

tetr£gwna tù aÙtù cwr…J metrÁtai,
¢sÚmmetroi dš, Ótan to‹j ¢p' aÙtîn tetragènoij mhdn ™ndšchtai
cwr…on koinÕn mštron genšsqai.
 99

∆ηλαδή τα ευθύγραµµα τµήµατα α , β λέγονται δυνάµει σύµµετρα

(ασύµµετρα) , όταν τα χωρία α2 , β2 είναι σύµµετρα (ασύµµετρα) .

Όρος Xγ΄: ToÚtwn Øpokeimšnwn de…knutai, Óti tÍ proteqe…sV eÙqe…v

Øp£rcousin eÙqe‹ai pl»qei ¥peiroi sÚmmetro… te kaˆ ¢sÚmmetroi aƒ
mn m»kei mÒnon, aƒ d kaˆ dun£mei.
kale…sqw oân ¹ mn proteqe‹sa eÙqe‹a ·ht», kaˆ aƒ taÚtV sÚmme-
troi e‡te m»kei kaˆ dun£mei e‡te dun£mei mÒnon ·hta…,
aƒ d taÚtV ¢sÚmmetroi ¥logoi kale…sqwsan.

Πόρισµα της πρότασης X9 : Kaˆ fanerÕn ™k tîn dedeigmšnwn œstai,

Óti (…)
▪ t¦ mn m»kei sÚmmetra p£ntwj kaˆ dun£mei,

▪ t¦ d dun£mei oÙ p£ntwj kaˆ m»kei, e„ m¾ kaˆ lÒgon œcoien, Ön

tetr£gwnoj ¢riqmÕj prÕj tetr£gwnon ¢riqmÒn.
▪ (…) aƒ m»kei ¢sÚmmetroi oÙ p£ntwj kaˆ dun£mei, ™peid»per aƒ
dun£mei sÚmmetroi dÚnantai lÒgon m¾ œcein, Ön tetr£gwnoj ¢riqmÕj
prÕj tetr£gwnon ¢riqmÒn, kaˆ di¦ toàto dun£mei oâsai sÚmmetroi
m»kei e„sˆn ¢sÚmmetroi. éste oÙc aƒ tù m»kei ¢sÚmmetroi p£ntwj
kaˆ dun£mei, ¢ll¦ dÚnantai m»kei oâsai ¢sÚmmetroi dun£mei enai
kaˆ ¢sÚmmetroi kaˆ sÚmmetroi.

▪ aƒ d dun£mei ¢sÚmmetroi p£ntwj kaˆ m»kei ¢sÚm-

metroi· e„ g¦r [e„si] m»kei sÚmmetroi, œsontai kaˆ dun£mei
sÚmmetroi. ØpÒkeintai d kaˆ ¢sÚmmetroi· Óper ¥topon.
aƒ ¥ra dun£mei ¢sÚmmetroi p£ntwj kaˆ m»kei.

To πόρισµα αυτό κωδικοποιεί τα συµπεράσµατα της 9ης πρότασης

 100

ως ακολούθως :
Έστω α , β δύο ευθύγραµµα τµήµατα µε α > β.
Τα α , β είναι µήκει σύµµετρα όταν υπάρχουν m , n ∈ Ν* : α/β = m/n
Τα α , β είναι δυνάµει σύµµετρα όταν υπάρχουν κ , λ ∈ Ν*: α2/β2 = κ/λ
Τώρα είναι προφανή τα ακόλουθα :
1. Αν α , β είναι µήκει σύµµετρα τότε είναι και δυνάµει σύµµετρα
(προφανές , αφού από την : α/β = m/n ⇒ α2/β2 =m2/ n2 ⇒ α2 , β2 σύµ-
µετρα ⇒ α , β δυνάµει σύµµετρα .)

2. Αν α , β είναι δυνάµει ασύµµετρα τότε είναι και µήκει ασύµ-

µετρα . ( προφανές , αφού αποτελεί αντιθετοαντίστροφη πρόταση
της 1)

3. Αν α , β είναι δυνάµει σύµµετρα τότε είναι :

(3 Ι) και µήκει σύµµετρα , στην περίπτωση που:
α2/β2 = κ/λ , µε κ = m2 , λ = n2 , ( δηλαδή α2/β2 =m2/ n2 ⇒ α/β =m/n)
ή
(3 II) µήκει ασύµµετρα , στην περίπτωση που :
α2/β2 = κ/λ αλλά κ ή λ δεν είναι τετράγωνος αριθµός .

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι το ζεύγος (α , β) :

▪ ανήκει στην κλάση Π στις περιπτώσεις 1 και 3 Ι
▪ ανήκει στην κλάση Α στις περιπτώσεις 2 και 3 II

Με µια πρώτη µατιά , η περίπτωση (3 II ) δεν έπρεπε να αποτελεί

ξεχωριστή κατηγορία , αφού τα «δυνάµει µόνον σύµµετρα» είναι και
αυτά ασύµµετρα ευθύγραµµα τµήµατα . Αν όµως επικεντρώσουµε την
προσοχή µας στο δεύτερο µέρος του «όρου γ΄» , θα παρατηρήσουµε
 101

ότι ο Ευκλείδης τα ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα ζεύγη ασύµµετρων

ευθυγράµµων τµηµάτων . Πράγµατι ο Ευκλείδης ονοµάζει « ρητά »
όχι µόνο τα « µήκει σύµµετρα » αλλά και τα « δυνάµει µόνον
σύµµετρα » , ενώ όλα τα άλλα ασύµµετρα µεγέθη τα ονοµάζει «ά-
λογα» .
Όµως άλογα είναι αυτά τα τµήµατα τα οποία δεν έχουν λόγο . Και
πραγµατικά , αν τα α , β είναι ασύµµετρα τµήµατα , τότε η Ανθ( α , β)
είναι άπειρη , άρα τα α , β δεν έχουν λόγο αφού δεν µας είναι γνω-
στά όλα τα πηλίκα των ανθυφαιρετικών διαιρέσεων του α , β .
Απ’ την άλλη µεριά , « ρητά » είναι τα τµήµατα αυτά τα οποία «έ-
χουν λόγο » ( ρητός <™ρώ = µέλλων του λέγω < λόγος ) . Αλλά τα µη-
κει σύµµετρα τµήµατα α , β έχουν πράγµατι λόγο , αφού η Ανθ(α , β)
είναι πεπερασµένη και έτσι είναι γνωστά όλα τα διαδοχικά πηλίκα
των ανθυφαιρετικών διαιρέσεων του α προς το β ( µε σύγχρονη ορο-
λογία θα λέγαµε ότι γνωρίζουµε τους όρους του συνεχούς κλάσµα-
τος α/β ) .
Για να ονοµάζει λοιπόν ο Ευκλείδης ρητά και τα δυνάµει µόνον
σύµµετρα τµήµατα α , β , αυτό σηµαίνει ότι κατά κάποιο τρόπο µπο-
ρούν να γίνουν γνωστά τα πηλίκα των διαιρέσεων της άπειρης Αν-
θυφαίρεσης του α , β !
Με ποιόν όµως τρόπο µπορεί να γίνει αυτό ;
Ας δούµε ένα συγκεκριµένο παράδειγµα :
Έστω α , β ευθύγραµµα τµήµατα µε α2 = 2.β2 . Τότε για τα α , β
ισχύει ότι α2/ β2 = 2/1 , δηλαδή τα α και β είναι «δυνάµει σύµµετρα»
και αφού ο 2 δεν είναι τετράγωνος αριθµός τότε ,µε βάση την πρό-
ταση X9 και το πόρισµά της , είναι « δυνάµει µόνον σύµµετρα » ( και
όχι και « µήκει σύµµετρα » ).
Ο Ευκλείδης στην απόδειξη της πρότασης X9 δεν χρησιµοποιεί το
ανθυφαιρετικό κριτήριο ασυµµετρίας το οποίο εισάγει η πρόταση X2.
 102

Έτσι αφ’ενός µεν , η πρόταση X2 φαντάζει ως ένα θεωρητικό µόνο

κριτήριο ασυµµετρίας χωρίς καµµιά πρακτική αξία (όπως επισηµαίνει
ο Szabo στο βιβλίο του «Απαρχαί των Ελληνικών Μαθηµατικών » ,
ΤΕΕ Αθήναι 1973 , σελ.285 : « Το άπειρον της ανθυφαιρέσεως είναι έν
θεωρητικώς µόνον και ουδόλως πρακτικώς εφαρµόσιµον κριτήριον
διά την ασυµµετρία δύο µεγεθών » ) , αφ’ετέρου δε , δεν δίνεται καµ-
µια επαρκής δικαιολογία για την κατάταξη των «δυνάµει µόνον συµ-
µέτρων» τµηµάτων στην κατηγορία των ρητών και όχι των αλόγων
τµηµάτων .
Εµείς λοιπόν στο παράδειγµα αυτό θα δείξουµε ότι τα α , β είναι
« δυνάµει µόνον σύµµετρα » , µέσω του κριτηρίου X2 .
Θα ξεκινήσουµε µε το λήµµα :

Αν ∆ , δ ∈ Ν* µε ∆ > δ και ∃ π ∈ Ν* : δ.π ≤ ∆ <(π +1).δ , τότε

ο αριθµός π είναι το πηλίκο της (Ευκλείδειας) διαίρεσης ∆ : δ

Απόδειξη : Από δ.π ≤ ∆ <(π +1).δ ⇒ 0 ≤ ∆ – δ.π < δ (*) . Θέτουµε

∆ – δ.π = υ . Τότε ∆ = δ.π + υ µε 0 ≤ υ <δ (από (*))
Άρα το π είναι το πηλίκο της διαίρεσης ∆ : δ .

Ερχόµαστε τώρα στον υπολογισµό της Ανθ(α , β) , όπου α2 = 2.β2 .

1η ανθυφαιρετική σχέση : α = κο .β + α1 µε α1<β και ζητούµενο τον κο
Υποθέτουµε ότι κο = 1 . Τότε για να ισχύει α = 1.β + α1 , αρκεί ( λόγω
του λήµµατος ) να ισχύει β < α <2.β ή
β2 < α2 <4. β2 ή ( θέτοντας α2 = 2.β2 )
β2 < 2.β2 <4. β2 που ισχύει .
Άρα α = 1.β + α1 από την οποία προκύπτει ότι α1 = α - β (I)
Έτσι µέχρι τώρα έχουµε : Ανθ(α , β) = [1 , Ανθ(β , α1)] .
 103

2η ανθυφαιρετική σχέση : β = lο .α1 + β1 µε β1<α1 και ζητούµενο τον lο

Υποθέτουµε ότι lο = 1 . Τότε για να ισχύει β = 1.α1 + β1 , αρκεί ( λόγω
του λήµµατος ) να ισχύει α1 < β < 2.α1 ή
[α1 < β και β < 2.α1 ] ή (µέσω της (I) )
[α – β < β και β < 2.(α-β) ] ή
[α < 2.β και 3.β < 2.α ] ή
[α2 <4.β2 και 9.β2 < 4.α2 ] ή ( θέτοντας α2 =2.β2 )
[2. β2 <4.β2 και 9.β2 <8. β2 ] → ψευδής .
Άρα η τιµή lο = 1 απορρίπτεται !
Υποθέτουµε ότι lο = 2 . Τότε για να ισχύει β = 2.α1 + β1 , αρκεί ( λόγω
του λήµµατος ) να ισχύει 2α1 < β < 3.α1 ή
[2α1 < β και β < 3.α1 ] ή (µέσω της (I) )
[2(α – β) < β και β < 3.(α-β) ] ή
[2α < 3β και 4β < 3α ] ή
[4α2 <9β2 και 16β2 < 9α2 ] ή ( θέτοντας α2 =2.β2)
[8β2 <9β2 και 16β2 < 18β2 ] → αληθής

Άρα lο = 2 , δηλαδή : β = 2.α1 + β1 από την οποία προκύπτει ότι

β1 = β - 2.α1 και µέσω της (I) → β1 = β - 2.(α – β) ή β1 =3.β - 2.α (II)
Έτσι µέχρι τώρα έχουµε : Ανθ(α , β) = [1 , 2 , Ανθ(α1, β1)]

3η ανθυφαιρετική σχέση : α1 = κ1.β1 + α2 µε α2<β1 και ζητούµενο τον κ1

Υποθέτουµε ότι κ1 = 1 . Τότε για να ισχύει α1 = 1. β1 + α2 , αρκεί (λόγω
του λήµµατος ) να ισχύει β1< α1 <2.β1 ή
[β1< α1 και α1 < 2. β1 ] ή (µέσω των (I) και (II))
[3.β – 2.α< α - β και α - β < 2.(3.β – 2.α) ] ή
[4.β< 3.α και 5.α < 7.β ] ή
[16. β2 <9.α2 και 25. α2 < 49. β2 ] ή ( θέτοντας 2.β2= α2)
 104

[16. β2 <18.β2 και 50.β2 <49. β2 ] → ψευδής

Άρα η τιµή κ1 = 1 απορρίπτεται !
Υποθέτουµε ότι κ1 = 2 .Τότε για να ισχύει α1 = 2. β1 + α2, αρκεί ( λόγω
του λήµµατος ) να ισχύει 2β1< α1 <3.β1 ή
[2β1< α1 και α1 < 3. β1 ] ή (µέσω των (I) και (II))
[6β – 4α< α - β και α - β < 3.(3.β – 2.α) ] ή
[7β< 5α και 7α < 10β ] ή
[49β2 <25α2 και 49α2 < 100β2 ] ή ( θέτοντας 2.β2= α2)
[49β2 <50β2 και 98β2 <100 β2 ] → αληθής

Άρα κ1 = 2 , δηλαδή : α1 = 2. β1 + α2
Έτσι µέχρι τώρα έχουµε : Ανθ(α , β) = [1 , 2 , 2 , Ανθ(β1, α2)]

Κατά τον ίδιο τρόπο µπορούµε να συνεχίσουµε βρίσκοντας τα δια-

δοχικά πηλίκα της ανθυφαιρετικής διαδικασίας :
α = 1.β + α1
β = 2.α1 + β1
α1 = 2. β1 + α2 µε α > β > α1 > β1 > α2 > . . .
. (*)
.
.

Στο σηµείο αυτό (*) παρατηρούµε ότι οι λόγοι β/α1 και α1/β1 εί-
ναι ίσοι . Πράγµατι :

β/α1 = α1/β1 ⇔ β/(α-β) = (α-β) /(3.β-2.α) ⇔ 3.β2 - 2.α.β = α2 + β2 - 2αβ ⇔

2 2
⇔ 2.β = α → αληθής .

Αλλά από το θεµελιώδες θεώρηµα της Ανθυφαιρετικής Θεωρίας

λόγων , έχουµε ότι (αφού β/α1 = α1/β1 ,τότε) :

Ανθ(β , α1)= Ανθ(α1, β1) (ΙΙΙ)
 105

Όµως , είδαµε ότι :

Ανθ(α , β) = [1 , Ανθ(β , α1)]
και Άρα : [1,Ανθ(β , α1)] = [1,2,Ανθ(α1, β1)]
Ανθ(α , β) = [1 , 2 , Ανθ(α1, β1)]

∆ηλαδή , Ανθ(β , α1) = [2 , Ανθ(α1, β1)] και τελικά λόγω της (ΙΙΙ) κα-
ταλήγουµε στην :
Ανθ(β , α1) = [2 , Ανθ(β , α1)]
Από την τελευταία αυτή ισότητα , προκύπτουν δύο σηµαντικά συ-
µπεράσµατα :
1ον : H Ανθ(α , β) είναι άπειρη
Πράγµατι , αν η Ανθ(α , β) ήταν πεπερασµένη τότε θα ήταν πε-
ρασµένη και η Ανθ(β , α1) , δηλαδή Ανθ(β , α1) = [π1 , π2 , …,πn] . Τότε
όµως , από την τελευταία ισότητα θα είχαµε :
[π1 , π2 , …,πn] = [2 , π1 , π2 , …,πn] → άτοπο .

Άρα η Ανθ(α , β) είναι άπειρη.

2ον : H Ανθ(α , β) είναι άπειρη και τελικά περιοδική
Πράγµατι , αφού Ανθ(α , β) =άπειρη τότε και Ανθ(β , α1) =άπειρη .
Αν λοιπόν Ανθ(β , α1) = [π1 , π2 , …,πn , …] τότε από την ισότητα
Ανθ(β , α1) = [2 , Ανθ(β , α1)] θα έχουµε :
[π1 , π2 , …, πn , …] = [2 , π1 , π2 , …, πn , …] ,απ’όπου παίρνουµε
π1 = 2
π2 = π1
.
.
 106

... ...
πn = πn-1 Άρα 2 = π1 = π2 = = πn =
.
.

Έτσι φθάνουµε στο συµπέρασµα ότι Ανθ(β , α1) =[2 ,2 , …]=[2] και
στην συνέχεια από την Ανθ(α , β) = [1 , Ανθ(β , α1)] καταλήγουµε
στο συµπέρασµα ότι :
Ανθ(α , β) = [1 ,2 ]

Το κοµβικό σηµείο το οποίο µας επέτρεψε να φθάσουµε στα δύο

αυτά σηµαντικά συµπεράσµατα ( απειρία και περιοδικότητα της ανθυ-

φαίρεσης ) , είναι η παρατήρηση ότι οι λόγοι β/α1 και α1/β1 είναι ί-

σοι . Με βάση την ισότητα αυτή , η απειρία και η περιοδικότητα της
Ανθ(α , β) προκύπτουν ως άµεσες συνέπειες του Θεµελιώδους Θεωρή-
µατος της Ανθυφαιρετικής θεωρίας λόγων ( το οποίο , όπως προανα-
φέραµε , « oƒ ¢rca‹oi ™crînto »).
Την «απλή» αυτή παρατήρηση η οποία µας οδηγεί µε πεπερασµένα
βήµατα στην απόδειξη της απειρίας και της περιοδικότητας της αν-
θυφαίρεσης δύο «δυνάµει µόνον σύµµετρων» ευθυγράµµων τµηµάτων,
διατύπωσε υπό την µορφή εικασίας ο van der Waerder στο βιβλίο
του «Η αφύπνιση της Επιστήµης» ( Ελλην. έκδοση Πανεπ. Εκδ. Κρή-
της ,2000 σελ. 166 – 1η έκδοση 1954) µε τα εξής λόγια :

« Εάν µπορεί κάποιος να δείξει ότι , µετά από ένα ορισµένο αριθµό
βηµάτων , η ανθυφαίρεση θα οδηγήσει σε ένα ζεύγος ευθυγράµµων
τµηµάτων ο λόγος των οποίων είναι ο ίδιος µε τον λόγο του ζεύ-
γους από το οποίο ξεκίνησε , τότε µπορεί να συµπεράνει ότι η δια-
δικασία δεν θα τελειώσει ποτέ .»
 107

Την εικασία αυτή του Van Der Waerder , µπορούµε να κωδικοποιή-

σουµε στην παρακάτω πρόταση :

Πρόταση - Κριτήριο του Λόγου

Έστω ότι η ανθυφαίρεση δύο ευθυγράµµων τµηµάτων α , β (µε α>β)
περιγράφεται από τις σχέσεις :
α = κο . β + α1
β = lo . α1 + β1
.
.
αn = κn. βn +αn+1
βn = ln . α n+1+ βn+1
. µε α > β > α1 > β1 > . . . > αn> βn> . . .
.
αm = κm. βm +αm+1
βm = lm . α m+1+ βm+1
.
.
.
Αν για κάποια n , m µε 0 ≤ n < m ισχύει : αn/βn = αm/ βm (*) , τότε
η Ανθ(α , β) είναι τελικά περιοδική και έχει την µορφή :

Ανθ(α , β) = [κο , lo , κ1, . . . , ln-1 , κn , ln , …, lm-1 ]

όπου αο = α , βο =β και το κn , ln , …, lm-1 δηλώνει το περιοδικό

µέρος .
(*. Ανάλογα συµπεράσµατα προκύπτουν και στις περιπτώσεις που η αναλογία
είναι της µορφής : βn / αn+1= βm / βm+1 ή
 108

αn / βn = βm / αm+1 ή

βn / αn+1= αm / βm )

Το «κριτήριο του λόγου» αποτελεί το «εργαλείο» µε το οποίο ξεκα-

θαρίζονται πλήρως τα δύο προβλήµατα τα οποία τέθηκαν για τα
«δυνάµει µόνον σύµµετρα» ευθύγραµµα τµήµατα . ∆ηλαδή :

1ον . Το ανθυφαιρετικό κριτήριο X2 δεν είναι ένα «θεωρητικό , χωρίς

πρακτική αξία» κριτήριο ( όπως ισχυρίζεται ο Szabo ) , αφού µε-
σω του κριτηρίου του λόγου αποδεικνύεται η απειρία της ανθυ-
φαίρεσης , άρα και το «ασύµµετρο» των ευθυγράµµων τµηµάτων.

2ον . Η κατάταξη των «δυνάµει µόνον συµµέτρων» τµηµάτων στην

κατηγορία των «ρητών» ευθειών , δικαιολογείται επαρκώς λόγω
της περιοδικότητας της ανθυφαίρεσης , η οποία προκύπτει από το
κριτήριο του λόγου . Η ανθυφαίρεση δύο δυνάµει µόνον συµµέ-
τρων τµηµάτων , αν και άπειρη είναι τελικά γνωστή , αφού τα
διαδοχικά πηλίκα των ανθυφαιρετικών διαιρέσεων επαναλαµβά-
νονται . Άρα γνωρίζοντας πεπερασµένο µόνο πλήθος πηλίκων ,
µπορούµε τελικά να γνωρίζουµε την άπειρη ανθυφαίρεση των
δύο τµηµάτων , και έτσι και τον λόγο τους .

Όλα τα παραπάνω συνοψίζονται στην πρόταση :

Αν α , β είναι δύο δυνάµει µόνο σύµµετρες ευθείες (µε α > β) , τότε
η Ανθ(α , β) είναι τελικά περιοδική . ∆ηλαδή :
(α , β) ∈ Α
Αν και τότε Ανθ(α , β) = άπειρη τελικά περιοδική
(α2, β2) ∈ Π
 109

( Παρατήρηση : Ακριβέστερα , ίσχύει η ακόλουθη πρόταση :

Αν α , β είναι δύο δυνάµει µόνο σύµµετρες ευθείες (µε α > β) , τότε
η Ανθ(α , β) είναι τελικά περιοδική , και µάλιστα παλινδροµικά περιο-
δική , και αντιστρόφως . ∆ηλαδή :

Αν α2 /β2 = n /m ⇔ Ανθ(α , β) = [µ , κ1, κ2 , …, κn-1, (κn ), κn-1,... ,κ1, 2µ]

( n ή m όχι τετράγωνοι)
Απόδειξη της πρότασης αυτής υπάρχει στο βιβλίο του D. Fowler
“The Mathematics of Plato’s Academy” σελ.326-7 ( 2η έκδοση
Clarendon Press – Oxford 1999) .
Μια ανακατασκευή της απόδειξης µε χρήση µαθηµατικών εργαλείων
µόνο από το 10ο βιβλίο των Στοιχείων , έχει γίνει από τον Kαθηγητή
Στ. Νεγρεπόντη και υπάρχει καταγεγραµµένη στην εργασία : «Ανάλυ-
ση του 10ου βιβλίου των Στοιχείων του Ευκλείδη και τεκµηρίωση της
παλινδροµικής περιοδικότητας της ανθυφαίρεσης των τετραγωνικών
αρρήτων» της Β. Κλεφτάκη (σελ. 98-116 , ∆ιπλωµατική Εργασία
Αθήνα 2004) )

Πρακτικά η πρόταση αυτή µας δίνει την δυνατότητα να επιτύχουµε,

µέσω του κριτηρίου του λόγου , την «πλήρη γνώση» όλων των αρρή-
των της µορφής n / m , όπου n ή m δεν είναι τετράγωνος αριθµός .

Έτσι στο παράδειγµα που προαναφέραµε , το «κριτήριο του λόγου»

µας κατέστησε ικανούς να γνωρίσουµε πλήρως τον άρρητο 2 . Πράγ-
µατι από την αρχική σχέση α2 = 2.β2 , µέσω της ανθυφαιρετικής δια-
δικασίας , είχαµε τις προσεγγίσεις :
1η ανθυφαιρετική σχέση : α = 1.β + α1 → Ανθ(α , β) = [1 , . . .]
Άρα 1η προσεγγιστική τιµή : α/β = 1 ≈ 2
2η ανθυφαιρετική σχέση : β = 2.α1 + β1 → Ανθ(α , β) = [1,2 , . . .]
Άρα 2η προσεγγιστική τιµή : α/β = 1+1/2 = 3/2 ≈ 2
 110

3η ανθυφαιρετική σχέση : α1 = 2. β1 + α2 → Ανθ(α , β) = [1,2,2, . . .]

Άρα 3η προσεγγιστική τιµή : α/β = 1+ 1/(2+1/2) = 7/5≈ 2

Συνεχίζοντας κατ’αυτόν τον τρόπο , αν δεν είχε εφαρµογή το

κριτήριο του λόγου , τότε θα είχαµε άπειρες τέτοιες – ολονέν και
καλύτερες – προσεγγίσεις , αλλά όχι την «γνώση» του λόγου α/β,
δηλαδή τα α , β θα ήταν « άλογα » . H εφαρµογή όµως του κριτη-

ρίου του λόγου στο σηµείο : β/α1 = α1/β1 , µας κατέστησε ικανούς
µέσω του «πέρατος» ( δηλαδή της πεπερασµένης περιόδου 2 ) να
συλλάβουµε γνωστικά το «άπειρο» και τελικά να γνωρίσουµε τον
λόγο α/β .
Υπό την έννοια αυτή , είναι φανερό ότι οι αριθµοί της µορφής
N , µε Ν µη τετράγωνο ακέραιο , εµπεριέχουν στην ύπαρξή τους

σύµφυτα το άπειρον και το πέρας , και η πλήρης γνώση τους καθί-

σταται εφικτή µέσω της εφαρµογής του κριτηρίου του λόγου (πέρας)
στην διαδικασία της άπειρης ανθυφαίρεσης ( άπειρον) .
Το µοντέλο αυτό γνώσης των τετραγωνικων ριζών µη τετράγωνων
αριθµών , µεταφερόµενο σε φιλοσοφικό επίπεδο αποτελεί τον ακρογω-
νιαίο λίθο της θεωρίας την οποία προτείνει ο Καθηγητής Στ. Νεγρε-
πόντης , για να ερµηνευθεί η διαλεκτική του Πλάτωνος . Η µεταφορά
αυτή τεκµηριώνεται ασφαλώς µέσα από τα ίδια τα Πλατωνικά κείµε-
να .
Θα ξεκινήσουµε την τεκµηρίωση αυτή µε το εδάφιο 145e8-148d7
του διαλόγου «Θεαίτητος» , µέσω του οποίου γίνεται φανερό ότι η
«θεωρία των δυνάµει µόνον συµµέτρων ευθειών» η οποία αναπτύσ-
σεται ( όπως είδαµε ) στην αρχή του 10ου βιβλίου των Στοιχείων, ήταν
έργο του Θεαίτητου και ως εκ τούτου σε απόλυτη γνώση του Πλά-
τωνα.
 111

4. « peirî mimoÚmenoj . . . »
Τα Μαθηµατικά ως εργαλείο κατανόησης
της Πλατωνικής διαλεκτικής .
Στο εδάφιο 145e8-148d7 του διαλόγου «Θεαίτητος» , ο Σωκράτης
προσπαθεί να εκµαιεύσει από τους συνοµιλητές του την απάντηση
στην «απορία του» για το «τι είναι επιστήµη ≡ γνώση» . Βασικός συ-
νοµιλητής του είναι ο Θεαίτητος , ενώ παράλληλα συµµετέχουν ο νε-
αρός φίλος του (Θεαίτητου) Σωκράτης και ο δάσκαλός τους , Μαθη-
µατικός Θεόδωρος ο Κυρηναίος .
Η αρχική απάντηση του Θεαίτητου στην ερώτηση του Σωκράτη ,
περιλαµβάνει την απαρίθµηση µερικών ειδών γνώσης , όπως η επιστή-
µη της «σκυτοτοµικής» (δηλαδή της κατασκευής υποδηµάτων ) ή της
κατεργασίας του πηλού . Ο Σωκράτης όµως παρατηρεί , ότι αναζητά
τον όρισµό της επιστήµης ως έννοιας και όχι την καταγραφή µερι-
κών συγκεκριµένων επιστηµών .
Στο σηµείο αυτό ο Θεαίτητος συµβάλλει στην εξέταση του φιλοσο-
φικού αυτού ζητήµατος µέσω των Μαθηµατικών . Συγκεκριµένα στο
εδάφιο 147d4-148b4 ο Θεαίτητος αναπτύσσει την θεωρία «δυνάµει
µόνον συµµέτρων» ευθειών , η οποία όπως είδαµε είναι καταγεγραµ-
µένη στην αρχή του 10ου βιβλιου των Στοιχείων .Ας δούµε το σχετι-
κό κειµενο :
«Θεαίτητος» 147d3-7 Μεταγραφή στην Νεοελληνική

QEAI. Perˆ dun£meèn ti ¹m‹n Θεαίτ. : Ο Θεόδωρος µας δίδαξε

QeÒdwroj Óde œgrafe, tÁj te για τις πλευρές τετραγώνων , από-
tr…podoj pšri kaˆ pentšpodoj δεικνύοντας ότι η πλευρά τετρα-
[¢pofa…nwn] Óti m»kei oÙ γώνου µε εµβαδόν τρία τετραγω-
 112

sÚmmetroi tÍ podia…v, νικά πόδια και η πλευρά τετραγώ-

kaˆ oÛtw kat¦ m…an ˜k£sthn
proairoÚmenoj mšcri tÁj
˜ptakaidek£podoj·
™n d taÚtV pwj ™nšsceto.
νου µε εµβαδόν πέντε τετραγωνι-
κά πόδια , δεν είναι µήκει σύµ-
µετρες προς την µονάδα µέτρη-
σης (το ένα πόδι ) ,
και συνέχισε την εργασία αυτή
λαµβάνοντας µία προς µία τις
πλευρές τετραγώνων µε εµβαδόν
µέχρι δεκαεπτά τετραγωνικά πό-
δια .
Στην πλευρά αυτή σταµάτησε .

Μέχρι το σηµείο αυτό ο Θεαίτητος απαριθµεί µερικές συγκεκριµέ-

νες περιπτώσεις «δυνάµει µόνον συµµέτρων» ευθειών .Συγκεκριµένα :
Αν α είναι η πλευρά τετραγώνου εµβαδού τριών τετραγωνικών πο-
δών και β η ποδιαία πλευρά , δηλαδή η πλευρά τετραγώνου εµβαδού
ενός τετραγωνικού ποδός τότε : α2/ β2 = 3/1 δηλαδή τα α , β είναι
µεν «δυνάµει σύµµετρα» αλλά όχι και «µήκει σύµµετρα» . Την εργα-
σία αυτή – όπως λέει ο Θεαίτητος - ο δάσκαλός τους Θεόδωρος την
συνέχισε µέχρι το ζεύγος µε λόγο : α2/ β2 = 17/1 .
Είναι φανερό λοιπόν ότι ο Θεαίτητος δίνει µερικά παραδείγµατα
«δυνάµει µόνον συµµέτρων» ευθειών , αλλά δεν έχει δώσει ακόµη
την «επιστήµη» , δηλαδή τον ορισµό τον οποίο απαιτεί ο Σωκράτης .
Έτσι συνεχίζει ως εξής :

«Θεαίτητος» 147d7-9 Μεταγραφή στην Νεοελληνική

 113

¹m‹n oân e„sÁlqš ti toioàton,
™peid¾ ¥peiroi tÕ plÁqoj aƒ
dun£meij ™fa…nonto,
peiraqÁnai sullabe‹n e„j ›n,
ÓtJ p£saj taÚtaj
prosagoreÚsomen t¦j dun£meij.
Μας ήρθε λοιπόν στον νού η σκέ-
ψη , επειδή οι πλευρές αυτού του
είδους φαινοµενικά ήταν άπειρες ,
να προσπαθήσουµε να τις συµπε-
ριλάβουµε σε ένα (γνώρισµα) , µε-
σω του οποίου σε όλες αυτές τις
πλευρές να δώσουµε λόγο.
(*«prosagoreÚsomen t¦j dun£meij»=
να εφοδιάσουµε µε λόγο τις
«δυνάµει µόνον συµµέτρους» ευθείες )

Στην συνέχεια ο Θεαίτητος κατατάσσει τους ακεραίους αριθµούς

σε: τετράγωνους όταν είναι γινόµενο δύο ίσων παραγόντων ( «du-
n£menon ‡son „s£kij g…gnesqai» ) και
προµήκεις όταν δεν µπορούν να παρασταθούν ως γινόµενο δύο
ίσων παραγόντων ( «Öj ¢dÚnatoj ‡soj „s£kij genšsqai» ).
Τέλος καταλήγει στα συµπεράσµατα της 9ης πρότασης του 10ου βι-
βλίου χρησιµοποιώντας κατά «κεραία» την , µεταγενέστερα , εκτεθείσα
Ευκλείδεια ορολογία :
«Θεαίτητος» 148a6-b2 Μεταγραφή στην Νεοελληνική

QEAI. “Osai mn grammaˆ tÕn Θεαίτ.: Όσες µεν ευθείες ( ευθύ-
„sÒpleuron kaˆ ™p…pedon γραµµα τµήµατα ) είναι πλευρές
¢riqmÕn tetragwn…zousi, mÁkoj τετραγώνου µε εµβαδόν τετράγω-
æris£meqa, νο αριθµό τις ονοµάσαµε µήκη ,
Ósai d tÕn ˜terom»kh, dun£meij, όσες δε ευθείες είναι πλευρές τε-
τραγώνου µε εµβαδόν ετεροµήκη
(δηλαδή προµήκη = µη τετράγωνο)
 114

αριθµό τις ονοµάσαµε δυνάµεις ,

æj m»kei mn oÙ summštrouj
™ke…naij,
to‹j d' ™pipšdoij § dÚnantai.
επειδή δεν είναι µεν µήκει
σύµµετρες ,
είναι όµως δυνάµει σύµµετρες
(δηλαδή είναι σύµµετρες ως προς
το εµβαδά των τετραγώνων τα
οποία δύνανται να σχηµατίσουν )

Στο σηµείο αυτό τελειώνει το καθαρά µαθηµατικό µέρος του χωρί-

ου , µέσω του οποίου ο Θεαίτητος κατάφερε να ορίσει πλήρως τα
«δυνάµει µόνον σύµµετρα» ευθύγραµµα τµήµατα . Κατάφερε δηλαδή
να πετύχει την πλήρη γνώση όλων των -υπό σύγχρονη ορολογία- αρ-
ρήτων της µορφής N µε Ν µη τετράγωνο ακέραιο . Κάτι τέτοιο ό-

µως επιτυγχάνεται - όπως είδαµε στην προηγούµενη παράγραφο-µέσω

του κριτηρίου του λόγου .Άρα αυτό που κατάφερε ο Θεαίτητος είναι
να συνεισφέρει το κριτήριο του λόγου ώστε : « ™peid¾ ¥peiroi tÕ
plÁqoj aƒ dun£meij ™fa…nonto, peiraqÁnai sullabe‹n e„j ›n ».
Στην συνέχεια όµως ο Θεαίτητος αναφέρει ότι αδυνατεί να κάνει
το ίδιο και για το φιλοσοφικό ερώτηµα που έθεσε ο Σωκράτης :
«Θεαίτητος» 148b5-7 Μεταγραφή στην Νεοελληνική
QEAI. Kaˆ m»n, ð Sèkratej, Ó ge Όµως , Σωκράτη , για αυτό το
™rwt´j perˆ ™pist»mhj oÙk ¨n οποίο µε ρωτάς για την επιστήµη
duna…mhn ¢pokr…nasqai ( γνώση) , δεν θα µπορούσα να
ésper perˆ toà m»kouj te kaˆ σου απαντήσω όπως (απάντησα )
tÁj dun£mewj. για τα «µήκει» και «δυνάµει»
σύµµετρα ευθύγραµµα τµήµατα.
 115

Ο Σωκράτης κλείνει το χωρίο αυτό , κάνοντας την βαρυσήµαντη δή-

λωση ότι θα προσπαθήσει να χρησιµοποιήσει την Μαθηµατική µέθο-
δο του Θεαίτητου , ώστε να δώσει απάντηση στο Φιλοσοφικό ζήτηµα
που έθεσε αρχικά .

«Θεαίτητος» 148b5-7 Μεταγραφή στην Νεοελληνική

peirî mimoÚmenoj t¾n perˆ tîn Θα προσπαθήσω , µιµούµενος την

dun£mewn ¢pÒkrisin,
ésper taÚtaj poll¦j oÜsaj ˜nˆ
e‡dei perišlabej,
oÛtw kaˆ t¦j poll¦j ™pist»maj
˜nˆ lÒgJ proseipe‹n.
απάντηση που έδωσες για τα
δυνάµει µόνον σύµµετρα ευθύ-
γραµµα τµήµατα ( όπως δηλαδή
όλα αυτά τα χαρακτήρισες µε το
ίδιο γνώρισµα ) ,
µε τον ίδιο τρόπο και τις πολλές
επιστήµες να συµπεριλάβω σ’ένα
λόγο .
 116

Ας συνοψίσουµε τα συµπεράσµατα του σηµαντικού αυτού εδαφίου

που αναλύσαµε , στο σχήµα της απέναντι σελίδας :

Πλάτων

$ %

Μαθηµατικά Φιλοσοφία
Θεαίτητος Σωκράτης

Πλήρης γνώση του «Μαθηµατι- Προσπάθεια πλήρους γνωστικής

κού όντος» N ( µε Ν µη τετρά-
γωνο αριθµό) , στο οποίο ενυπάρ-
χουν σύµφυτα το άπειρον και το
πέρας , µέσω της ανθυφαιρετικής
διαδικασίας του κριτηρίου του
σύλληψης ενός «φιλοσοφικού
όντος» , χρησιµοποιώντας τον
µαθηµατικό τρόπο µε τον οποίο
ο Θεαίτητος πέτυχε την πλήρη
γνώση του N (µε Ν µη τετρά-

λόγου . γωνο αριθµό)

«™peid¾ ¥peiroi tÕ plÁqoj aƒ «peirî mimoÚmenoj t¾n perˆ tîn

dun£meij ™fa…nonto, dun£mewn ¢pÒkrisin (…)oÛtw
peiraqÁnai sullabe‹n e„j ›n» kaˆ t¦j poll¦j ™pist»maj ˜nˆ
lÒgJ proseipe‹n»
 117

Παρατήρηση : Είναι άξιο επισήµανσης το γεγονός ότι στους «Νό-

µους» (820b-d) , ο Πλάτων θεωρεί ότι είναι απαραί-
τητη στους νέους η διδασκαλία («fhmˆ toÝj nšouj de‹n manq£-
nein») των σύµµετρων και ασύµµετρων µεγεθών (« T¦ tîn me-
trhtîn te kaˆ ¢mštrwn prÕj ¥llhla » ) . Τονίζει µάλιστα ότι αν η
διδασκαλία γίνει συγχρόνως µε το παιχνίδι θα ωφελήσει την πόλη
και δεν θα την βλάψει σε τίποτα (« kaˆ g¦r oÜte blaber¦ oÜte
calep£ ™stin, met¦ d paidi©j ¤ma manqanÒmena çfel»sei mšn,
bl£yei d ¹m‹n t¾n pÒlin oÙdšn.»)

5. «P©n tÕ Ôntwj ×n ™k pšratÒj ™sti kaˆ ¢pe…rou»

Τα Πλατωνικά όντα

Στον «Θεαίτητο» , όπως είδαµε , ο Πλάτων καθιστά σαφές ότι για

να αποκτηθεί η πλήρης γνώση ενός νοητού όντος θα προσπαθήσει να
χρησιµοποιήσει το ανθυφαιρετικό µοντέλο γνώσης των τετραγωνικών
ριζών µη τετράγωνων αριθµών .
Απαραίτητη όµως προϋπόθεση για να αντιστοιχηθεί ένα νοητό όν
µε τον άρρητο N ( όπου Ν µη τετράγωνος ακέραιος ) , είναι να πε-

ριέχει « ™n aØtù » το άπειρον και το πέρας . Αυτό όµως πράγµατι

συµβαίνει και αποτελεί µια από τις βασικές Πλατωνικές αρχές , η ο-
ποία διαπερνά ολόκληρο το Πλατωνικό έργο , και διατυπώνεται ρητά
στον « Φίληβο » :
16c5-10 : «Qeîn mn e„j ¢nqrèpouj dÒsij, éj ge katafa…netai ™mo…,
poqn ™k qeîn ™rr…fh di£ tinoj Promhqšwj ¤ma fanot£tJ tinˆ pur…·
 118

kaˆ oƒ mn palaio…, kre…ttonej ¹mîn kaˆ ™ggutšrw qeîn o„koàntej,

taÚthn f»mhn paršdosan,
æj ™x ˜nÕj mn kaˆ pollîn Ôntwn tîn ¢eˆ legomšnwn enai,
pšraj d kaˆ ¢peir…an ™n aØto‹j sÚmfuton ™cÒntwn.»

30c4 : « ¥peirÒn te ™n tù pantˆ polÚ, kaˆ pšraj ƒkanÒn »

Αλλά και στους Πυθαγορείους ήταν γνωστή η αρχή αυτή . Ο Φιλό-

λαος στο «Περί φύσιος» γράφει :
Αποσπάσµα 2,6-7 : « dÁlon t«ra Óti ™k perainÒntwn te kaˆ ¢pe…rwn
Ó te kÒsmoj kaˆ t¦ ™n aÙtîi sunarmÒcqh.»

Αλλά και οι σχολιαστές του Πλάτωνος θεωρούν την αρχή αυτή ως

βάση της Πλατωνικής φιλοσοφίας . Συγκεκριµένα ο Πρόκλος στην
«Θεολογική Στοιχείωση» γράφει :
Πρόταση 89 : « P©n tÕ Ôntwj ×n ™k pšratÒj ™sti kaˆ ¢pe…rou.»
Αλλά και στην 102η πρόταση γράφει :
«P£nta mn t¦ Ðpwsoàn Ônta ™k pšratÒj ™sti kaˆ ¢pe…rou di¦ tÕ
prètwj Ôn·»

Επίσης ο ∆αµάσκιος στο έργο του : « Απορίαι και λύσεις περί των
πρώτων αρχών » , γράφει :
1,101,3-4 : « ™peid» ™sti tÕ ×n ™k pšratoj kaˆ ¢pe…rou, æj œn te
Fil»bJ lšgei Ð Pl£twn kaˆ FilÒlaoj ™n to‹j perˆ fÚsewj »
Είναι λοιπόν φανερό ότι τα Πλατωνικά όντα έχουν «™n aØto‹j sÚm-
futon» το άπειρον και το πέρας . Για να εφαρµοσθεί όµως πλήρως
το ανθυφαιρετικό µοντέλο πρέπει επί πλέον να δείξουµε ότι το άπει-
ρον αντιστοιχεί στην άπειρη ανθυφαίρεση και το πέρας στο κριτήριο
του λόγου και ισοδύναµα στην περιοδικότητα . Κατ’αυτόν τον τρόπο
 119

τα Πλατωνικά όντα θα µπορούν να µελετηθούν σύµφωνα µε το ανθυ-

φαιρετικό µοντέλο του «Ευκλειδείου» όντος N ( όπου Ν µη τετρά-

γωνος ακέραιος ) και έτσι θα ενταχθούν στην κλάση του Αγαθού Α-

πείρου (σύµφωνα µε την ορολογία του Καθηγητή Στ. Νεγρεπόντη ) η
οποία αντιστοιχεί στην Ευκλείδεια κλάση των ζευγών (α , β) όπου
α και β ευθείες µε Ανθ(α , β)= άπειρη περιοδική . ( Σε αντίθεση , τα
αισθητά όντα - όπως θα δούµε στο 4ο µέρος – διαιρούνται επ’άπειρον
χωρίς όµως να διαθέτουν πέρας , και έτσι εντάσσονται στην κλάση
του «κακού Απείρου» η οποία αντιστοιχεί στην Ευκλείδεια κλάση
των ζευγών (α , β) όπου α , β ευθείες µε Ανθ(α , β)= άπειρη αλλά µη
περιοδική .)
Η αντιστοιχία λοιπόν αυτή την οποία επιζητούµε , πιστοποιείται µε-
σω πολλών Πλατωνικών κειµένων . Για τις ανάγκες µιας συνοπτικής
παρουσίασης , θα επικεντρωθούµε σε δύο µόνο τέτοια κείµενα . Συγκε-
κριµένα :
α. Στο εδάφιο 265e5-268d5 του «Σοφιστή» , όπου στην τελική από-
πειρα ορισµού της έννοιας του σοφιστή µέσω της διαιρετικής µε-
θόδου , εφαρµόζεται το «κριτήριο του λόγου» , και

β. Στο εδάφιο 142-145 του «Παρµενίδη» , το οποίο αποτελει το αρ-

χικό τµήµα της β΄ υπόθεσης του Παρµενίδη και στο οποίο περι-
γράφεται η διαίρεση σε άπειρα µέρη του «όλου» =(›n, ×n) µε ρητή
αναφορά στην ανθυφαίρεση , και εµφανίζεται το πέρας υπό την
µορφή της περιοδικότητας .

5α . Η εµφάνιση του κριτηρίου του λόγου στον «Σοφιστή»

 120

Όπως προαναφέραµε , στον «Θεαίτητο» ο Σωκράτης δηλώνει ότι θα

προσπαθήσει να επιλύσει το φιλοσοφικό ζήτηµα του « τι είναι επι-
στήµη » , µιµούµενος την µαθηµατική µέθοδο που χρησιµοποίησε ο
Θεαίτητος .Πράγµατι στο τέλος του διαλόγου ο Σωκράτης δηλώνει
στον Θεόδωρο ότι θα συναντηθούν πάλι το άλλο πρωί για να συνε-
χίσουν την συζήτηση (« ›wqen dš, ð QeÒdwre, deàro p£lin ¢pantî-
men » ) . Η συνάντησή τους αυτή , µε τους ίδιους συνοµιλητές ( Θεό-
δωρο , Θεαίτητο και τον νεαρό Σωκράτη ) αλλά και τον ξένο Ελεάτη ,
καταγράφεται στον διάλογο «Σοφιστής» .
Από τον «Σοφιστή» λοιπόν θα µελετήσουµε την µέθοδο µε την ο-
ποία ο Πλάτωνας δίνει τον ορισµό του σοφιστή στο τελευταίο µέρος
του διαλόγου (264b9-268d5) . H µέθοδος που χρησιµοποιεί είναι η συ-
νεχής διαίρεση κάθε προκύπτουσας έννοιας , και προσοµοιάζει πλήρως
µε την ανθυφαιρετική διαδικασία . Εδώ βέβαια τα συµµετέχοντα στις
ανθυφαιρετικές σχέσεις δεν είναι µεγέθη αλλά ποιότητες και έτσι , ό-
πως αναφέρει ο ∆. Λαµπρινίδης : « Το αποτέλεσµα είναι ότι οι σχέ-
σεις που προκύπτουν δεν υπακούουν στην αριθµητική , µια και για τις
ποιότητες θα έχουµε ότι : n.β = β» (∆. Λαµπρινίδης : « Η Γεωµετρία ως
µάθηµα . Η εφαρµογή της ανθυφαιρετικής ερµηνείας της Πλατωνικής διαλε-
κτικής στην Ευκλείδια γεωµετρία »∆ιπλωµατική εργασία -Αθήνα 2003 , σελ.53)
. ∆ηλαδή η γενική ανθυφαιρετική σχέση δεν θα είναι της µορφής :

αn = κn. βn +αn+1 ,αλλά

αn = βn +αn+1
( Για παράδειγµα : Αν βn = λευκό , τότε οσεσδήποτε φορές και αν πά-
ρουµε το λευκό , προκύπτει πάλι λευκό . ∆ηλαδή : κn .βn = βn )

Ο ορισµός του σοφιστή ξεκινά από την διαπίστωση ότι η τέχνη

που ασκεί είναι παραγωγική («ποιητική») και όχι αποκτητική («κτητι-
κή») . Στην συνέχεια ακολουθείται η εξής διαιρετική διαδικασία :
 121

1.(265b4-6) : «XE. PoihtikÁj d¾ prîton dÚ' œstw mšrh.

QEAI. Po…w;
XE. TÕ mn qe‹on, tÕ d' ¢nqrèpinon.»

2.(266a8-10): Το «¢nqrèpinon» µέρος διαιρείται σε :

«mšroj mn ›n ¢f' ˜katšraj tÁj mer…doj
aÙtopoihtikÒn, të d' Øpolo…pw scedÕn m£list' ¨n
lego…sqhn e„dwlopoiikè·»

3.(266a1-8) : «XE. TÁj to…nun e„dwlourgikÁj ¢namnhsqîmen Óti tÕ

mn e„kastikÒn, tÕ d fantastikÕn œmellen enai
gšnoj»

4.(267a1-8) : «XE. TÕ to…nun fantastikÕn aâqij dior…zwmen d…ca.

QEAI. PÍ;
XE. TÕ mn di' Ñrg£nwn gignÒmenon, tÕ d aÙtoà
paršcontoj ˜autÕn Ôrganon toà poioàntoj tÕ
f£ntasma.
QEAI. Pîj fÇj;
XE. “Otan omai tÕ sÕn scÁm£ tij tù ˜autoà
crèmenoj sèmati prosÒmoion À fwn¾n fwnÍ
fa…nesqai poiÍ, m…mhsij toàto tÁj fantastikÁj
m£lista kšklhta… pou.»

5.(267b7-8) : « XE. Tîn mimoumšnwn oƒ mn e„dÒtej Ö mimoàntai toàto

pr£ttousin, oƒ d' oÙk e„dÒtej.»
Οι «oÙk e„dÒtej» αµέσως παρακάτω (267c3) χαρακτηρίζονται και ως
«δοξάζοντες»
 122

6.(268a6-7) : Το µέρος των «δοξαζόντων» διαιρείται :

« XE. OÙkoàn tÕn mn ¡ploàn mimht»n tina, tÕn d
e„rwnikÕn mimht¾n q»somen;
QEAI. E„kÕj goàn.»

7.(268b9-c4) : Tο µέρος του « e„rwnikού mimhtού » χωρίζεται :

«QEAI. DhmologikÒn.
XE. T… d tÕn ›teron ™roàmen; sofÕn À sofistikÒn;
QEAI. TÕ mšn pou sofÕn ¢dÚnaton, ™pe…per oÙk
e„dÒta aÙtÕn œqemen· mimht¾j d' ín toà sofoà
dÁlon Óti parwnÚmion aÙtoà ti l»yetai, kaˆ
scedÕn ½dh mem£qhka Óti toàton de‹ proseipe‹n
¢lhqîj aÙtÕn ™ke‹non tÕn pant£pasin Ôntwj
sofist»n.»

Με βάση τα παραπάνω εδάφια , θα καταγράψουµε σ’ένα διάγραµµα

την διαίρεση του σοφιστή , λαµβάνοντας υπ’όψη ότι :
(264e1-3) «P£lin to…nun ™piceirîmen, sc…zontej dicÍ tÕ proteqn
gšnoj, poreÚesqai kat¦ toÙpˆ dexi¦ ¢eˆ mšroj toà
tmhqšntoj »
δηλαδή , κατά την διαδικασία της διαίρεσης , θα ακολουθούµε πάντα
το δεξιό µέρος του ζεύγους που προκύπτει .
Φθάνουµε έτσι στο ακόλουθο σχήµα :

[Κτητική (τέχνη) Ποιητική (τέχνη) (α)

$ ↓
 123

qe‹on ¢nqrèpinon (α1)

(β)

$ ↓

aÙtopoihtikÒn (β1) e„dwlopoiϊkόν (α2)

$ ↓

e„kastikÒn (β2) fantastikÕn (α3)

$ ↓

aÙtoà paršcontoj ˜autÕn

di' Ñrg£nwn (β3) Ôrganon (m…mhsij) (α4)

$ ↓

e„dÒtej (β4) oÙk e„dÒtej – δοξάζοντες (α5)

$ ↓

¡ploàς mimht»ς (β5) e„rwnikÕς mimht¾ς (α6)

$ ↓

δhmologikÒς (β6) sofistikÒς ‐ sofist»ς (α7)

Το πρώτο που παρατηρούµε είναι ότι η διαιρετική αυτή µέθοδος ,

δεν είναι τίποτε άλλο παρά µια µεταφορά σε φιλοσοφικό επίπεδο ,
της ανθυφαιρετικής διαδικασίας . Πράγµατι , λαµβάνοντας υπ’όψη ότι
τα αn , βn αντιπροσωπεύουν εδώ ποιότητες και όχι µεγέθη , παρατη-
ρούµε ότι σχηµατίζονται οι ανθυφαιρετικές σχέσεις :
 124

αn = βn + αn+1 µε n = 0,1,…,6 και αο =α , βο=β .

( Πρέπει να επισηµάνουµε ότι σχηµατίζονται οι µισές ανθυφαιρετικές

σχέσεις , αφού όπως είδαµε ο Πλάτων πορεύεται πάντα «kat¦ toÙpˆ
dexi¦ ¢eˆ mšroj toà tmhqšntoj » )

Το δεύτερο που παρατηρούµε , είναι ότι οι λόγοι :

β1/α2 = aÙtopoihtikÒn/e„dwlopoiϊkόν και β4/α5 = e„dÒtej/δοξάζοντες ,
είναι ίσοι . Πράγµατι , στο εδάφιο 509d7-511e5 της «Πολιτείας» (το
εδάφιο της «τετµηµένης γραµµής» ) ο Πλάτων βεβαιώνει ότι :
« æj tÕ doxastÕn prÕj tÕ gnwstÒn,
oÛtw tÕ Ðmoiwqn prÕj tÕ ú æmoièqh;
”Egwg', œfh, kaˆ m£la.»

∆ηλαδή , doxastÕn/gnwstÒn = Ðmoiwqn/prÕj tÕ ú æmoièqh

ή ( από ιδιότητα «ανάπαλιν» )
gnwstÒn/doxastÕn = prÕj tÕ ú æmoièqh/Ðmoiwqn
↓ ↓

e„dÒtej/δοξάζοντες = aÙtopoihtikÒn/e„dwlopoiϊkόν
ή
β1/α2 = β4/α5

Παρατηρούµε λοιπόν ότι ικανοποιείται το «κριτήριο του λόγου» και

έτσι « µέσω µιας φαινοµενικά πεπερασµένης διαίρεσης αλλά στην
πραγµατικότητα άπειρης (τελικώς περιοδικής ) ανθυφαίρεσης » ( Νεγρε-
 125

πόντης 2000, σελ. 57) , ορίζεται ο σοφιστής . Το κριτήριο του λόγου

προσδίδει στην άπειρη ανθυφαίρεση περιοδικότητα η οποία µας επι-
τρέπει να συναγάγουµε σε ένα ( το Θεαιτήτειο «sullabe‹n e„j ›n» )
τα άπειρα µέρη της διαίρεσης ( «καλή» διαίρεση και συναγωγή ). Ο
Πλάτωνας τονίζει εµφατικά το σηµείο αυτό , στο τέλος της διαιρε-
τικής διαδικασίας :
(268c5-6) « XE. OÙkoàn sund»somen aÙtoà, kaq£per œmprosqen,
toÜnoma sumplšxantej ¢pÕ teleutÁj ™p' ¢rc»n;
QEAI. P£nu mn oân.»
Έτσι το τελικό συµπέρασµα (268d2-5) είναι ότι ορίζουµε πλήρως
τον αληθινό σοφιστή («tÕn Ôntwj sofist¾n) µέσω του κριτηρίου του
λόγου ( «¢fwrismšnon ™n lÒgoij»)

Παρατήρηση : Η σύνδεση της διαιρετικής µεθόδου του «Σοφιστή» µε

το «άπειρον και το πέρας» επισηµαίνεται και στο χω-
ρίο 27,1-18 στα - υπό ανωνύµου γραφέντων - «Προλεγόµενα της Πλά-
τωνος Φιλοσοφίας» . Εκεί διαβάζουµε :

«Teleuta…ou d' Ôntoj e„j z»thsin Τελευταίο ζήτηµα που θα εξετά-

kefala…ou ™n to‹j protele…oij σουµε στα προλεγόµενα των
tîn toà Pl£twnoj dialÒgwn toà Πλατωνικών διαλόγων , είναι η
gnînai po…J trÒpJ kšcrhtai γνώση των τρόπων διδασκαλίας
didaskal…aj Ð Pl£twn, που χρησιµοποίησε ο Πλάτων.
penteka…deka to…nun kšcrhtai Οι τρόποι αυτοί είναι δεκαπέντε :
trÒpoij didaskaliko‹j· ο ενθουσιαστικός , (…) ο διαιρε-
tù ™nqousiastikù, (…), tù τικός , (…)
diairetikù, (…)
Tù d diairetikù kšcrhtai ™n tù Την διαιρετική µέθοδο έχει
 126

SofistÍ, lšgwn, æj kaˆ ¢nwtšrw χρησιµοποιήσει (ο Πλάτων) στον

e„r»kamen, æj oÙdn kauc»setai
diafugÕn t¾n diairetik¾n
mšqodon t¾n
to‹j ¢nqrèpoij ™k qeoà doqe‹san
di¦ mšsou Promhqšwj.»
Σοφιστή , λέγοντας , ότι κανένα
πράγµα δεν θα καυχηθεί ότι έχει
ξεφύγει από την διαιρετική µέθο-
δο η οποία έχει δοθεί στους αν-
θρώπους από τον θεό µέσω του
Προµηθέα .

Είναι πασιφανές βέβαια , ότι η «™k qeoà doqe‹san di¦ mšsou Promh-
qšwj» δεν είναι καµµιά άλλη , παρά η βασική Πλατωνική αρχή που
όπως είδαµε στον Φίληβο « ™k qeîn ™rr…fh di£ tinoj Promhqšwj »
και αναφέρει ότι « ™x ˜nÕj mn kaˆ pollîn Ôntwn tîn ¢eˆ legomšnwn
enai, pšraj d kaˆ ¢peir…an ™n aØto‹j sÚmfuton ™cÒntwn »

5β . Το άπειρον υπό την µορφή της άπειρης ανθυφαίρεσης

και το πέρας υπό την µορφή της περιοδικότητας ,
στην β΄ υπόθεση του « Παρµενίδη »

Ο «Παρµενίδης» - όπως έχουµε ήδη αναφέρει – είναι ένας

πολυσύν-θετος διάλογος . Στο πρώτο µέρος του (126a-135c) ο
Σωκράτης εκθέ-τει την Πλατωνική Θεωρία των Ιδεών και οι
συνοµιλητές του (Παρ-
µενίδης και Ζήνωνας) υποβάλλουν την Θεωρία αυτή σε µια αυστηρή
κριτική η οποία µένει σχεδόν αναπάντητη από τον απορούντα νεαρό
(τότε) Σωκράτη . Ο Παρµενίδης δικαιολογεί την αδυναµία του Σω-
κράτη να απαντήσει , λέγοντας ότι λόγω του νεαρού της ηλικίας του
 127

δεν έχει ασκηθεί αρκετά στην διαλεκτική . Ο διαλεκτικός αυτός τρό-

πος , σύµφωνα µε τον Παρµενίδη , συνίσταται στο να υποθέτει κά-
ποιος ότι ένα πράγµα υπάρχει και να µελετά τις συνέπειες της ύπαρ-
ξής του αλλά στην συνέχεια να υποθέτει ότι το πράγµα αυτό δεν
υπάρχει , εξετάζοντας και στην περίπτωση αυτή τις αντίστοιχες συνέ-
πειες . (« m¾ mÒnon e„ œstin ›kaston Øpotiqšmenon skope‹n t¦
sumba…nonta ™k tÁj Øpoqšsewj, ¢ll¦ kaˆ e„ m¾ œsti tÕ aÙtÕ toàto
Øpot…qesqai» 136a1-3 )
Ο Παρµενίδης στην συνέχεια πείθεται να εκθέσει ο ίδιος τον τρό-
πο αυτό της διαλεκτικής . Το παράδειγµα , µέσω του οποίου θα γίνει
η παρουσίαση της µεθόδου ,είναι η θέση του Παρµενίδη ότι η πραγ-
µατικότητα είναι ενιαία , δηλαδή είναι ένα (« ›n œstin ») .
Το δεύτερο λοιπόν µέρος του διαλόγου (135c-166c) καλύπτει την
διάλεξη αυτή του Παρµενίδη και αποτελείται από τέσσερεις υποθέ-
σεις . Εµείς θα επικεντρωθούµε στο αρχικό τµήµα της β΄ υπόθεσης ,
στο οποίο περιγράφεται η ανθυφαιρετική φύση του όντος , το οποίο
στην συγκεκριµένη περίπτωση εµφανίζεται ως το «ένα που υπάρχει»
(« ›n ×n»).
Ο Παρµενίδης λοιπόν ξεκινά µε την υπόθεση ότι το ένα υπάρχει
και εξετάζει τα συµπεράσµατα που προκύπτουν :
(142b3-5) «OÙkoàn ›n e„ œstin, famšn, t¦ sumba…nonta perˆ aÙtoà,
po‹£ pote tugc£nei Ônta, diomologhtša taàta·»

Ας καταγράψουµε βήµα προς βήµα τα συµπεράσµατα αυτά :

1. Το «›n» αφού υπάρχει ,µετέχει της ύπαρξης δηλαδή του «Ôntoj»

142b6-7 : « ›n e„ œstin, «ra oŒÒn te aÙtÕ enai mšn, oÙs…aj d m¾

metšcein;
 128

– OÙc oŒÒn te.»

2. Το «›n» είναι διαφορετικό από το «×n»

142c4-5 : « OÙkoàn æj ¥llo ti shma‹non tÕ œsti toà ›n;
– 'An£gkh.»

3. Το «›n» µπορεί να θεωρηθεί ως µία ολότητα («Ólon») η οποία

περιέχει δύο µέρη : το «›n» και το «›n» ( Ólon =[ ›n , ×n] )

142c9-d5 : « skÒpei oân e„ oÙk ¢n£gkh taÚthn t¾n ØpÒqesin toioàton

×n tÕ ›n shma…nein, oŒon mšrh œcein;
– Pîj;
– ‘Wde·
e„ tÕ œsti toà ˜nÕj Ôntoj lšgetai kaˆ tÕ ›n toà Ôntoj
˜nÒj, (…) «ra oÙk ¢n£gkh tÕ mn Ólon ›n ×n enai
aÙtÒ, toÚtou d g…gnesqai mÒria tÒ te ›n kaˆ tÕ enai;
– 'An£gkh.»
(Μεταγραφή στην Νεοελληνική : Πρόσεξε λοιπόν , µήπως από την
υπόθεση που διατυπώσαµε για το «›n» , προκύπτει αναγκαστικά ότι
το «›n» είναι τέτοιο ώστε να έχει µέρη .
-Με ποιόν τρόπο ;
-Mε τον εξής : Αφού το «×n» ( η ύπαρξη) αναφέρεται στο «›n»
που υπάρχει ( το «›n , ×n») , και το «›n» αναφέρεται και αυτό στο
«›n» που υπάρχει (το «›n , ×n») άρα δεν έπεται αναγκαστικά ότι
το [ ›n , ×n] είναι µία ολότητα της οποίας µέρη είναι το «›n» και
το «×n» ;
-Και βέβαια (έπεται αναγκαστικά ) )
Έτσι ο Παρµενίδης καταλήγει στο βασικό συµπέρασµα ότι :
 129

142d8-9 : «Kaˆ ¥ra ™st…, Ö ¨n ›n Ï, kaˆ mÒrion œcei.»

4. Καθένα από τα µέρη του όλου =[ ›n , ×n] έχει και πάλι ως µέρη
το «›n» και το «×n» και η διαδικασία αυτή συνεχίζεται επ’άπει-
ρον . ∆ηλαδή η δυάς [ ›n , ×n] νοούµενη ως «Ólon» ανθυφαιρεί-
ται επ’άπειρον .
142d9-143a3: «T… oân; tîn mor…wn ˜k£teron toÚtwn toà ˜nÕj Ôntoj,tÒ
te ›n kaˆ tÕ Ôn, «ra ¢pole…pesqon À tÕ ›n toà enai
mor…ou À tÕ ×n toà ˜nÕj mor…ou;
– OÙk ¨n e‡h.
– P£lin ¥ra kaˆ tîn mor…wn ˜k£teron tÒ te ›n ‡scei
kaˆ tÕ Ôn, kaˆ g…gnetai tÕ ™l£ciston ™k duo‹n aâ
mor…oin tÕ mÒrion, kaˆ kat¦ tÕn aÙtÕn lÒgon oÛtwj
¢e…, Ótiper ¨n mÒrion gšnhtai, toÚtw të mor…w ¢eˆ
‡scei· tÒ te g¦r ›n tÕ ×n ¢eˆ ‡scei kaˆ tÕ ×n tÕ ›n·
éste ¢n£gkh dÚ' ¢eˆ gignÒmenon mhdšpote ›n enai.
– Pant£pasi mn oân.
– OÙkoàn ¥peiron ¨n tÕ plÁqoj oÛtw tÕ ›n ×n e‡h;
– ”Eoiken.»
(Μεταγραφή στην Νεοελληνική : Τι λοιπόν (θα συµβεί) ; Καθένα από
τα µέρη του όλου [ ›n , ×n] , δηλαδή το «›n» και το «×n» , άραγε θα
σταµατήσει , ή το «›n» θα είναι µέρος του «Ôntoj» και το «×n» µε-
ρος του «˜nÕj» ;
-Αδύνατον (να σταµατήσουν) .
Έτσι πάλι καθένα από τα µέρη θα περιέχει και το «›n» και το «×n»
και κάθε µέρος πάλι θα αποτελείται από δύο µέρη , και σύµφωνα µε
αυτήν την λογική έτσι θα συµβαίνει πάντα , όποιο δηλαδή γίνεται µε-
 130

ρος θα περιέχει πάντα και τα δύο αυτά µέρη . Γιατί πάντα το «›n»
περιέχει το «×n» και το «›n» το «×n» . Ώστε αναγκαστικά , αφού πά-
ντοτε γίνονται δύο , ποτέ δεν θα είναι ένα .
-Βεβαιότατα .
-Με τον τρόπο λοιπόν αυτό το όλον =[ ›n , ×n] θα έχει άπειρο πλή-
θος .
-Έτσι φαίνεται .)

Ας καταγράψουµε τώρα σ’ένα ερµηνευτικό σχήµα το θεµελιώδες

αυτό χωρίο.
Είδαµε κατ’αρχάς ότι το Ólon =[ ›n , ×n] έχει δύο µέρη , το «›n» και
το «×n» . Όµως και καθένα από τα δύο αυτά µέρη («µόρια») εγκλείει
και πάλι αυτά τα δύο µέρη (›n - ×n) (« Ótiper ¨n mÒrion gšnhtai,
toÚtw të mor…w ¢eˆ ‡scei·»)
Και η διαδικασία συνεχίζεται επ’άπειρον : («¥peiron ¨n tÕ plÁqoj
oÛtw tÕ ›n ×n e‡h»)
Ólon =[ ›n , ×n]
$ %
›n ×n
$ % $ %

εν ον εν ον
$ % $ % $ % $ %

Η επ’άπειρον όµως αυτή διαιρετική διαδικασία εκφράζεται µέσω της

ανθυφαίρεσης του ζεύγους (α , β) = (›n - ×n) .
Πράγµατι : « tÒ te g¦r ›n tÕ ×n ¢eˆ ‡scei »
δηλαδή , εν = ον + εν1 , µε εν >ον >εν1
« kaˆ tÕ ×n tÕ ›n (¢eˆ ‡scei)»
 131

δηλαδή , ον = εν1+ ον1 , µε ον > εν1 > ον1

και «mhdšpote ›n enai» γιατί «¢n£gkh dÚ' ¢eˆ gignÒmenon»
Άρα η ανθυφαιρετική διαδικασία συνεχίζεται και έτσι η δυάς
[ ›n , ×n] = «Ólon» ανθυφαιρείται σύµφωνα µε το σχήµα :
εν = ον + εν1 , µε εν > ον > εν1
ον = εν1+ ον1 , µε ον > εν1> ον1
εν1 = ον1+εν2 , µε εν1 > ον1>εν2
. .
. .
. .
∆εν πρέπει να περάσει απαρατήρητο το γεγονός ότι το επίρρηµα
«µηδέποτε» τόσο στον «Παρµενίδη» όσο και στην 2η πρόταση του
10ου βιβλίου των Στοιχείων , σηµατοδοτεί την διαδικασία της άπειρης
ανθυφαίρεσης : στον µεν «Παρµενίδη» των µελών της δυάδας [›n, ×n]
στον δε Ευκλείδη δύο ασυµµέτρων µεγεθών α , β .

Παρµενίδης Ευκλείδης

tÒ te g¦r ›n tÕ ×n ¢eˆ ‡scei kaˆ 'E¦n dÚo megeqîn [™kkeimšnwn]

tÕ ×n tÕ ›n· éste ¢n£gkh dÚ' ¢eˆ
gignÒmenon mhdšpote ›n enai.
¢n…swn ¢nqufairoumšnou ¢eˆ toà
™l£ssonoj ¢pÕ toà me…zonoj tÕ
kataleipÒmenon mhdšpote kata-
metrÍ tÕ prÕ ˜autoà, ¢sÚmmetra
œstai t¦ megšqh.

Την ανθυφαιρετική φύση της επ’άπειρον διαίρεσης του Óloυ=[›n,×n]

 132

υποστηρίζει µε ένα σαφή τρόπο και ο Πρόκλος στο έργο του «Πλα-
τωνική Θεολογία» . Συγκεκριµένα στο χωρίο 3,(89,18-90,1) ο Πρόκλος
σχολιάζοντας το εδάφιο 142d9-143a3 του «Παρµενίδη» (το οποίο µό-
λις προαναφέραµε ) γράφει :
DÚo mn <oân> ™sti k¢ntaàqa
tÁj ÐlÒthtoj t¦ mšrh, ÐlÒthj
tÕ ›n kaˆ tÕ Ôn, $ %
›n ×n
¢ll¦ kaˆ tÕ ›n metšcei toà
Ôntoj (sunÁptai g¦r aÙtù) kaˆ
tÕ ×n toà ˜nÒj.
TÕ mn to…nun ›n toà Ôntoj
<metšcon> diaire‹tai p£lin, εν = ον + εν1 , µε ον >εν1

éste tÕ ›n kaˆ tÕ ×n ¢pogenn©n ( 1η ανθυφαιρετική σχέση )

˜n£da deutšran, mo…rv toà Ôntoj

suntattomšnhn.
TÕ d ×n toà ˜nÕj metšcon
diakr…netai p£lin e„j ×n kaˆ ›n·
¢pogenn´ g¦r ×n merikèteron ον = εν1+ ον1 , µε εν1> ον1
˜n£doj merikwtšraj ™xhrthmšnon, (2η ανθυφαιρετική σχέση )
kaˆ tÕ ›n ™kteqewmšnwn ™stˆ tîn
merikwtšrwn Ôntwn kaˆ
e„dikwtšrwn mon£j.
 133

5. Καθένα από τα µέρη του Óloυ=[›n,×n] , δηλαδή το «›n» και το

«×n» , έχουν άπειρα µέρη και εξισούνται γιατί τα µέρη του «˜nÕj»
είναι όσα ακριβώς και του «Ôntoj» .

144b5-c1 : «Katakekerm£tistai ¥ra æj oŒÒn te smikrÒtata kaˆ

mšgista kaˆ pantacîj Ônta, kaˆ memšristai p£ntwn
m£lista, kaˆ œsti mšrh ¢pšranta tÁj oÙs…aj.»
Άρα : To «×n» (oÙs…a) έχει άπειρα µέρη

144e4-6 : «TÕ ›n ¥ra aÙtÕ kekermatismšnon ØpÕ tÁj oÙs…aj poll£

te kaˆ ¥peira tÕ plÁqÒj ™stin.»
Άρα : Το « ›n» έχει άπειρα µέρη

144e1-2 : «oÙd g¦r ple…w toà ˜nÕj nenšmhtai, ¢ll' ‡sa, æj œoike,
tù ˜n…·»
Άρα : Το « ›n» έχει τόσα ακριβώς µέρη όσα έχει και το « ×n»

Υπό την έννοια αυτή το « ›n» και το « ×n» εξισούνται :

144e2-4 : «oÜte g¦r tÕ ×n toà ˜nÕj ¢pole…petai
oÜte tÕ ›n toà Ôntoj,
¢ll' ™xisoàsqon dÚo Ônte ¢eˆ par¦ p£nta.»

Μέχρι λοιπόν το σηµείο αυτό ο Πλάτων («µέσω» του Παρµενίδη )

έχει δείξει ότι στο «Ólon» ενυπάρχει το άπειρον υπό την µορφή της
άπειρης ανθυφαίρεσης της δυάδας [›n,×n] . Η τελευταία όµως δήλωση
(144e2-4) , ότι δηλαδή « ούτε το ×n υστερεί του ˜nÕj , ούτε το ›n
του Ôntoj» , φαίνεται εκ πρώτης όψεως παράδοξη .Η αιτιολόγηση αυ-
τής της δήλωσης γίνεται αµέσως παρακάτω .
 134

6. To «›n» ως «Ólon» , και µετέχει του απείρου και είναι πεπερα-

σµένο µέσω της περιοδικότητας
Η δικαιολόγηση γίνεται µέσω των εξής δηλώσεων :
145a2-b1 : «– TÕ ›n ¥ra ×n ›n tš ™st… pou kaˆ poll£, kaˆ Ólon kaˆ
mÒria, kaˆ peperasmšnon kaˆ ¥peiron pl»qei.
– Fa…netai.
– ’Ar' oân oÙk, ™pe…per peperasmšnon, kaˆ œscata œcon;
– 'An£gkh.
– T… dš; e„ Ólon, oÙ kaˆ ¢rc¾n ¨n œcoi kaˆ mšson kaˆ
teleut»n; (...)
– ”Ecoi.»

145b3-5 : «– Kaˆ sc»matoj d» tinoj, æj œoike, toioàton ×n metšcoi

¨n tÕ ›n,
½toi eÙqšoj À stroggÚlou ½ tinoj meiktoà ™x ¢mfo‹n.
– Metšcoi g¦r ¥n.»

Πώς όµως είναι δυνατόν το «›n» ( ως «Ólon» = [›n,×n] ) να έχει

αρχή µέσον και τέλος , δηλαδή να είναι πεπερασµένο ενώ συγχρόνως
είναι και άπειρο ; Πώς γίνεται δηλαδή να µετέχει και στο «στρόγγυ-
λο» ( πέρας ) και στο «eÙqύ» (άπειρον) (Πρόκλος : «Εις το πρώτον
του Ευκλέίδου» 104,11-14 : « kaˆ tù mn pšrati ¢n£logon ¹ perifš-
reia kaˆ ¹ periferÒgrammoj gwn…a kaˆ Ð kÚkloj ™n ™pipšdoij kaˆ ¹
sfa‹ra ™n stereo‹j, tÍ d ¢peir…v tÕ eÙqÝ …»)
Η δυνατότητα αυτή αποκτάται µόνο µέσω του εφοδιασµού του
 135

«Óloυ» = [›n,×n] µε τον λόγο .

Αυτό το τονίζει εµφατικά ο Πλάτων δηλώνοντας ότι το «›n» ( ως
«×n») είναι εφοδιασµένο µε λόγο :
155d8-9 «Kaˆ Ônoma d¾ kaˆ lÒgoj œstin aÙtù, kaˆ Ñnom£zetai kaˆ
lšgetai»
∆ηλαδή µέσω της ισότητας δύο λόγων (κριτήριο του λόγου) οδηγού-
µεθα στην περιοδικότητα της ανθυφαίρεσης του ζεύγους [›n,×n] η
οποία του προσδίδει πράγµατι και «œscata» και «πεπερασµένη
µορφή» .
Ας δούµε το σηµείο αυτό αναλυτικότερα :

Έστω ότι ανθυφαιρούµε δύο ευθύγραµµα τµήµατα α , β και παίρνου-

µε τις σχέσεις :

α = κο . β + α1
β = lo . α1 + β1
α1 = κ1 . β1 + α2
β1 = l1 . α2 + β2
.
.
.
αn = κn. βn +αn+1 µε α > β > α1 > β1 > . . . > αn> βn> . . .
.
.
.
Υποθέτουµε επίσης ότι στην ανθυφαίρεση αυτή , εφαρµόζεται το κρι-
τήριο του λόγου στις θέσεις : α/β = α2/β2 .
Τότε , όπως γνωρίζουµε , Ανθ(α , β) = [κο , lo , κ1 , l1 ]
 136

Μέσω αυτού του ανθυφαιρετικού µοντέλου ( µιας άπειρης καθαρά

περιοδικής ανθυφαίρεσης ) , ερµηνεύεται πλήρως το χωρίο που προα-
ναφέραµε . Πράγµατι , αν αντιστοιχίσουµε στο «›n» ( ως «Ólon» =
[›n,×n] ) το ζεύγος (α , β) (δηλαδή στο « ›n» → α και στο «×n» → β)
τότε :
(1). To «›n» είναι άπειρο , αφού Ανθ(α , β) = Ανθ( ›n , ×n) = άπειρη
( δηλαδή το «›n» µετέχει του «eÙqšoj» ).
(2). Το «›n» είναι πεπερασµένο , αφού η ισότητα των λόγων α/β (αρ-
χή) και α2/β2 (τέλος) δηµιουργεί ( µέσω του κριτηρίου του λόγου)
την περιοδικότητα ( το περιοδικό τµήµα κο , lo , κ1 , l1 έχει πεπε-
ρασµένο και πλήθος και βρίσκεται στο «µέσο» των δύο λόγων)

Έτσι µε βάση το µοντέλο αυτό της αυτοοµοιότητος , ερµηνεύονται

άριστα , και οι δύο φαινοµενικά «παράξενες» δηλώσεις :
143a3 : «tÒ te g¦r ›n tÕ ×n ¢eˆ ‡scei kaˆ tÕ ×n tÕ ›n·» ,
και η ισοδύναµή της ,
144e2-3 : « oÜte g¦r tÕ ×n toà ˜nÕj ¢pole…petai
oÜte tÕ ›n toà Ôntoj »
Πράγµατι , το «›n» ως δυάδα [›n,×n] αντιστοιχεί στο ζεύγος (α , β)
του οποίου η ανθυφαίρεση είναι :
«›n» → Ανθ(α , β) = [κο , lo , κ1 , l1 , κο , lo , κ1 , l1 , κο …] (Ι)
Ανθ(β , α1)

Επίσης , το «×n» ως δυάδα [ ον, εν1] αντιστοιχεί στο ζεύγος (β , α1)

του οποίου η ανθυφαίρεση είναι :
«×n» → Ανθ(β , α1) =[ lo , κ1 , l1 , κο , lo , κ1 , l1 , κο , lo , κ1 , l1 , …] (ΙΙ)
Ανθ(α ,β)
 137

Από τις (Ι) και (ΙI) παρατηρούµε ότι η έκφραση «tÒ te g¦r ›n tÕ
×n ¢eˆ ‡scei» και αντιστρόφως το «×n tÕ ›n» υλοποιείται κυριολε-
κτικά µέσω της περιοδικότητας . Πράγµατι το «›n» είναι ένα πλήρες
«Πλατωνικό όν» και περιέχει ολοκληρωτικά το «×n» (σχέση (I) ) και
παράλληλα το «×n» είναι και αυτό ένα πλήρες «Πλατωνικό ον» και
περιέχει ολοκληρωτικά το «›n» (σχέση (II)) .
Στο σηµείο αυτό ολοκληρώνουµε την ανάλυση του θεµελιώδους
αυτου τµήµατος της β΄ υπόθεσης του «Παρµενίδη» . Στο τµήµα αυτό
περιγράφεται µε σαφήνεια η ανθυφαιρετική περιοδική φύση των
Πλατωνικών όντων . Όπως θα δούµε στο 4ο µέρος της εργασίας , το
ΕΤΑ δεν είναι τίποτε άλλο παρά µια εφαρµογή της β΄ υπόθεσης
στην περίπτωση που το Πλατωνικό όν είναι η «Ιδέα» .

4ο Μέρος

Ερµηνεία του ΕΤΑ µε βάση την

Ανθυφαιρετική Θεωρία .

1. Εισαγωγή
Στο τελευταίο αυτό µέρος της εργασίας θα αποπειραθούµε να «επι-
λύσουµε» το πρόβληµα της (φαινοµενικής) αντιφατικότητας του Επι-
χειρήµατος του Τρίτου Ανθρώπου , µε βάση την Θεωρία της Ανθυ-
φαιρετικής Ερµηνείας της Πλατωνικής ∆ιαλεκτικής (στην οποία ανα-
φερθήκαµε στο 3ο µέρος της εργασίας ).
 138

Με βάση λοιπόν την Ανθυφαιρετική Θεωρία , θα δείξουµε ότι η

«Πλατωνική Ιδέα» είναι ένα «τέλειο όν» , ανήκει δηλαδή στην κλάση
του «Αγαθού Απείρου» και περιγράφεται από µια άπειρη τελικά πε-
ριοδική ανθυφαίρεση .Έτσι - σύµφωνα µε την θεώρηση αυτή – η άπει-
ρη ακολουθία των διαδοχικών Ιδεών οι οποίες εµφανίζονται στο ΕΤΑ
δεν είναι τίποτε άλλο παρά «ρητές προσεγγίσεις» της (µοναδικής) Ι-
δεας , οι οποίες προκύπτουν σε κάθε βήµα της ανθυφαιρετικής διαδι-
κασίας .
Το µοντέλο αυτό «επίλυσης» του ΕΤΑ υποστηρίζεται σαφώς και α-
πό τα σχόλια που έχει γράψει ο Πρόκλος για τον διάλογο « Παρµε-
νίδης» . Ειδικότερα στο εδάφιο 877,32-890,38 στο οποίο γίνεται ο
σχολιασµός του εδαφίου του «Τρίτου Ανθρώπου» , ο Πρόκλος διαπι-
στώνει ότι :
« kaˆ Ð Pl£twn ¥topon o‡etai t¾n ¢peir…an t¾n kat¦ tÕ plÁqoj» ,
δηλαδή δεν κατατάσσει την Ιδέα στην κλάση του «κακού απείρου»
(άπειρον χωρίς πέρας → άπειρη ανθυφαίρεση χωρίς εφαρµογή του
κριτηρίου του λόγου ) , αλλά στην κλάση του «Αγαθού Απείρου»
( απειροδύναµον → άπειρη περιοδική ανθυφαίρεση ) , σηµειώνοντας
ότι : «¥llon ¥ra trÒpon tÕ ™n ™ke…noij ¥peiron lhptšon kat¦
t¾n dÚnamin kaˆ oÙ kat¦ tÕ plÁqoj·» .
 139

2. Η διαφορετική φύση της διαιρετότητας στα

αισθητά και στις Πλατωνικές Ιδέες .
Στο Πλατωνικό φιλοσοφικό σύστηµα , τόσο τα υλικά (αισθητά) όντα
όσο και τα νοητά όντα (Ιδέες) , χαρακτηρίζονται από την διαιρετική
φύση τους .
Η διαφορά τους έγκειται στο γεγονός ότι οι Ιδέες είναι «πλήρη
Πλατωνικά όντα» , δηλαδή περιγράφονται πλήρως µέσω του µοντέλου
µιας άπειρης τελικά περιοδικής ανθυφαίρεσης ( άπειρον και πέρας ) ,
ενώ τα αισθητά αποτελούν ατελείς µιµήσεις των Ιδεών ( « tîn d
¢lhqinîn polÝ ™nde‹n» «Πολιτεία» 529d1-2 ) , και αντιστοιχούν στο
µοντέλο µιας άπειρης µη περιοδικής ανθυφαίρεσης (άπειρον χωρίς πέ-
ρας ).
Στην συνέχεια θα τεκµηριώσουµε την διαιρετική αυτή υφή των
όντων , µέσω των Πλατωνικών κειµένων .
 140

2α. Η διαιρετική φύση των αισθητών

Κατά τον Πλάτωνα τα αισθητά είναι διαιρετά επ’άπειρον αλλά δεν

διαθέτουν πέρας . Περιγράφονται δηλαδή από το µοντέλο µιας άπει-
ρης αλλά όχι περιοδικής ανθυφαίρεσης . Ανήκουν δηλαδή στην κλάση
του «απείρου που στερείται πέρατος» ( «κακό άπειρο») ,το οποίο αντι-
στοιχεί στην «κακή διαίρεση και συναγωγή» .
Συγκεκριµένα ,στο «Φίληβο» διαβάζουµε :
(14c11-e4):«PRW. ’Ar' oân lšgeij Ótan tij ™m fÍ Prètarcon ›na
gegonÒta fÚsei polloÝj enai p£lin toÝj ™m kaˆ ™nant…ouj
¢ll»loij, mšgan kaˆ smikrÕn tiqšmenoj kaˆ barÝn kaˆ koàfon
tÕn aÙtÕn kaˆ ¥lla mur…a;
SW. SÝ mšn, ð Prètarce, e‡rhkaj t¦ dedhmeumšna tîn
qaumastîn perˆ tÕ ›n kaˆ poll£, sugkecwrhmšna d æj œpoj
e„pe‹n ØpÕ p£ntwn ½dh m¾ de‹n tîn toioÚtwn ¤ptesqai, paidarièdh
kaˆ ·®dia kaˆ sfÒdra to‹j lÒgoij ™mpÒdia ØpolambanÒntwn
g…gnesqai, ™peˆ mhd t¦ toi£de, Ótan tij ˜k£stou t¦ mšlh te kaˆ
¤ma mšrh dielën tù lÒgJ, p£nta taàta tÕ ›n ™ke‹no enai
diomologhs£menoj, ™lšgcV katagelîn Óti tšrata dihn£gkastai
f£nai, tÒ te ›n æj poll£ ™sti kaˆ ¥peira, kaˆ t¦ poll¦ æj ›n
mÒnon.»
(Μεταγραφή στην Νεοελληνική :
Πρώταρχος : Μήπως λές για την περίπτωση που κάποιος πει ότι εγώ
ο Πρώταρχος ο οποίος εκ φύσεως είµαι ένας , είµαι συγχρόνως και
πολλοί και οι αντίθετοί τους , θεωρώντας ότι ο ίδιος είµαι και µεγά-
λος και µικρός και βαρύς και ελαφρύς και άπειρα άλλα τέτοια ;
Σωκράτης : Αυτά που λες Πρώταρχε για το ένα και τα πολλά είναι
 141

κοινοτοπίες , και όλοι συµφωνούν να µην αγγίζουµε τέτοια θέµατα ,

γιατί είναι παιδαριώδη και γίνονται ανυπέρβλητα εµπόδια στους λό-
γους . Επίσης ( να µην αγγίζουµε) και τα εξής : όταν δηλαδή κάποιος
διαιρέσει µέσω του λόγου τα µέλη (και συγχρόνως) και µέρη κάθε
πράγµατος και µετά συµφωνήσει να τα συνάγει σε ένα , τότε θα µας
µεµφθεί κοροϊδεύοντας ότι εξαναγκάσθηκε να αποδείξει τερατώδη
πράγµατα , δηλαδή ότι το ένα είναι πολλά και άπειρα και ότι τα
πολλά (και άπειρα) γίνονται ένα )

Στο εδάφιο αυτό το αισθητό (ο άνθρωπος Πρώταρχος) διαιρείται σε

άπειρα (άνισα και ενάντια) µέρη κατά ένα «ακατάλληλο» τρόπο ο ο-
ποίος εµποδίζει την εύρεση του (κριτηρίου του) λόγου και ως συνέ-
πεια της µη ύπαρξης λόγου (πέρατος) έρχεται και η ακατάλληλη
«συναγωγή» των απείρων µερών σε ένα (δηλαδή ένα συγκεχυµένο
άθροισµα- συνονθύλευµα των απείρων µερών σε ένα )
Έτσι το αισθητό παρουσιάζεται ως διαιρετό σε άπειρα µέρη χωρίς
την παρουσία πέρατος (εδώ δηλαδή το «κακό άπειρο» περιγράφεται
ως «κακή διαίρεση και συναγωγή»).

Ανάλογη παρουσίαση της διαιρετικής φύσης των αισθητών έχουµε

και στον «Παρµενίδη» . Συγκεκριµένα ο (νεαρός τότε) Σωκράτης α-
πευθυνόµενος προς τον Ζήνωνα λέει :
(129c4-d6) : «e„ d' ™m ›n tij ¢pode…xei Ônta kaˆ poll£, t…
qaumastÒn, lšgwn, Ótan mn boÚlhtai poll¦ ¢pofÁnai, æj ›tera
mn t¦ ™pˆ dexi£ moÚ ™stin, ›tera d t¦ ™p' ¢rister£, kaˆ ›tera mn
t¦ prÒsqen, ›tera d t¦ Ôpisqen, kaˆ ¥nw kaˆ k£tw
æsaÚtwj–pl»qouj g¦r omai metšcw–Ótan d ›n, ™re‹ æj ˜pt¦ ¹mîn
Ôntwn eŒj ™gè e„mi ¥nqrwpoj metšcwn kaˆ toà ˜nÒj· éste ¢lhqÁ
¢pofa…nei ¢mfÒtera. ™¦n oân tij toiaàta ™piceirÍ poll¦ kaˆ ›n
 142

taÙtÕn ¢pofa…nein, l…qouj kaˆ xÚla kaˆ t¦ toiaàta, tˆ f»somen

aÙtÕn poll¦ kaˆ ›n ¢podeiknÚnai, oÙ tÕ ›n poll¦ oÙd t¦ poll¦
›n, oÙdš ti qaumastÕn lšgein, ¢ll' ¤per ¨n p£ntej Ðmologo‹men·»
(Μεταγραφή στην Νεοελληνική :
Αν όµως αποδείξει κάποιος ότι εγώ είµαι ένα και πολλά , ποιό είναι
το αξιοθαύµαστο , όταν θέλοντας να αποδείξει ότι είµαι πολλά λέει
ότι άλλα είναι αυτά που βρίσκονται δεξιά µου , άλλα αυτά που βρί-
σκονται αριστερά µου , άλλα αυτά που βρίσκονται µπροστά , άλλα πί-
σω και πάνω και κάτω οµοίως ( και κατ’αυτόν τον τρόπο µετέχω
στο πλήθος ), όταν δε θέλει να αποδείξει ότι είµαι ένα , θα πεί ότι
ενώ είµαστε επτά , εγώ είµαι ένας ένας άνθρωπος (και έτσι µετέχω
στο ένα). Άρα θα αποδείξει και τα δύο ότι είναι αληθινά .
Αν λοιπόν κάποιος κάνει τέτοιες προσπάθειες για να αποδείξει ότι
τα πολλά και το ένα είναι ίδια , δηλαδή πέτρες και ξύλα και τέτοια ,
θα πούµε ότι αυτός αποδεικνύει ότι (τα αισθητά) είναι και πολλά και
ένα , και όχι ότι η Ιδέα των πολλών είναι , ούτε ότι λέει κάτι αξιο-
θαύµαστο , αλλά (λέει) αυτά που όλοι συνοµολογούν (τα κοινότοπα) ).

2β. Η διαιρετότης στις Πλατωνικές Ιδέες - Η µέθεξη

των αισθητών στην Ιδέα («t«lla toà ˜nÕj») .

Κατά τον Πλάτωνα οι Ιδέες είναι διαιρετές (µεριστές) αλλά όχι

κατά τον υλικό – σωµατικό τρόπο των αισθητών . Στις Ιδέες ενυπάρ-
χουν εκτός του απείρου (δηλαδή της διαίρεσης σε άπειρα µέρη σύµ-
φωνα µε το ανθυφαιρετικό µοντέλο) και το πέρας ( δηλαδή η αµέρεια
και η αυτοοµοιότητα που εξασφαλιζει ο λόγος ).
Θα ξεκινήσουµε την τεκµηρίωση της διαιρετικής φύσης των Ιδεών
από τον «Σοφιστή» .
Στον «Σοφιστή» το πρόβληµα που εξετάζεται είναι ,τυπικά µεν ο ο-
 143

ρισµός της έννοιας του σοφιστή ουσιαστικά όµως η φύση του « µή

Ôntoj ». Το συµπέρασµα στο οποίο καταλήγει ο Πλάτων είναι ότι το
« µή ×n » δεν είναι κάτι το απολύτως ενάντιο στο « ×n » , αλλά ένα
άλλο διαφορετικό («›teron ™ke…nou») « ×n » .[ κατά τον ∆. Γληνό (Εισα-
γωγή στον «Σοφιστή» σελ.158 ,εκδ. Ζαχαρόπουλος Αθήνα χ.χ) : « Το
«µή ×n» είναι το διαφορετικό το «άλλο» . Και καθένα είδος είναι «×n»
καθόσον υπάρχει και άπειρες φορές «µή ×n» καθόσον δεν είναι όλα
τ’άλλα άπειρα είδη » ]

Στον «Σοφιστή» λοιπόν ο Πλάτων κατατάσσει το «×n» (δηλαδή το

νοητό είδος = Ιδέα ) στην κατηγορία των « πρός τι » οντοτήτων . Αυτό
γίνεται σαφές µέσω των ακολούθων δηλώσεων :
1. To «µή ×n» είναι και αυτό «×n» - Ιδέα.
(258c2-6): « oÛtw d kaˆ tÕ m¾ ×n kat¦ taÙtÕn Ãn te kaˆ œsti m¾ Ôn,
™n£riqmon tîn pollîn Ôntwn edoj ›n;
½ tina œti prÕj aÙtÒ, ð Qea…thte, ¢pist…an œcomen;
- OÙdem…an.»

2. Το «µή καλόν» ανήκει στην κατηγορία των « πρός τι »

(257e2-8): «-”Allo ti tîn Ôntwn tinÕj ˜nÕj gšnouj ¢forisqn kaˆ
prÒj ti tîn Ôntwn aâ p£lin ¢ntiteqn oÛtw sumbšbhken
enai tÕ m¾ kalÒn;
- OÛtwj.
- ”Ontoj d¾ prÕj ×n ¢nt…qesij, æj œoik', ena… tij
sumba…nei tÕ m¾ kalÒn. - 'OrqÒtata.»
Όµως ότι συµβαίνει µε το ×n – Ιδέα «µή καλόν» , συµβαίνει και µε
όλα τα «×nτα» - Ιδέες : (258a1-7) «-`Omo…wj ¥ra tÕ m¾ mšga kaˆ tÕ
mšga aÙtÕ enai lektšon;
-`Omo…wj. (…)
 144

-Kaˆ t«lla d¾ taÚtV lšxomen …»

Άρα τα νοητά όντα (δηλαδή οι Ιδέες) ανήκουν στην κατηγορία των

« πρός τι » οντοτήτων (ως ο λόγος «×n»/«µή ×n»). Η φύση όµως των
«πρός τι» είναι διαιρετική όπως σαφώς διαβεβαιώνει και ο Αριστο-
τέλης στα «Μετά τα Φυσικά» (1020b26-1021a9) :

(1020b26-1021a9) Μεταγραφή στην Νεοελληνική

«PrÒj ti lšgetai t¦ mn æj «Προς τι » λέγονται οι οντότητες

dipl£sion prÕj ¼misu kaˆ
tripl£sion prÕj trithmÒrion, kaˆ ενός µεν : το διπλάσιο προς το
Ólwj pollapl£sion prÕj
pollosthmÒrion kaˆ Øperšcon
prÕj ØperecÒmenon·
t¦ d' æj tÕ qermantikÕn prÕj tÕ
qermantÕn kaˆ tÕ tmhtikÕn prÕj
tÕ tmhtÒn, kaˆ Ólwj tÕ poihtikÕn
prÕj tÕ paqhtikÒn· t¦ d'
æj tÕ metrhtÕn prÕj tÕ mštron
kaˆ ™pisthtÕn prÕj ™pist»mhn
kaˆ a„sqhtÕn prÕj a‡sqhsin.
lšgetai d t¦ mn prîta kat'
¢riqmÕn À ¡plîj À ærismšnwj,
prÕj aÙtoÝj À prÕj ›n (oŒon
που έχουν λόγο όπως έχουν , αφ’
µισό , και το τριπλάσιο προς το
ένα τρίτο , και γενικά το n-πλάσιο
προς το ένα n-οστό , και αυτό
που υπερέχει προς αυτό του
οποίου υπερέχει ,
αφ’ετέρου δε : το θερµαίνον προς
το θερµαινόµενο και το τέµνον
προς το τεµνόµενο και γενικά το
ποιούν προς το πάσχον .Αλλά και
το µετρήσιµο προς το µέτρο και
αυτό που µπορεί να γίνει γνωστό
προς την γνώση και το αισθητό
προς την αίσθηση .
Τα «προς τι» της πρώτης κατη-
γορίας είναι λόγοι αριθµών προς
αριθµούς ή αριθµών προς την
 145
tÕ mn dipl£sion prÕj ›n ¢riqmÕj µονάδα κατά τρόπο γενικό ή
ærismšnoj, tÕ d pollapl£sion
kat' ¢riqmÕn prÕj ›n, oÙc
ærismšnon dš, oŒon tÒnde
À tÒnde· tÕ d ¹miÒlion prÕj tÕ
ØfhmiÒlion kat' ¢riqmÕn prÕj
¢riqmÕn ærismšnon· tÕ d'
™pimÒrion prÕj tÕ ØpepimÒrion
kat¦ ¢Òriston, ésper tÕ
pollapl£sion prÕj tÕ ›n·
tÕ d' Øperšcon prÕj tÕ
ØperecÒmenon Ólwj ¢Òriston
kat' ¢riqmÒn·
Ð g¦r ¢riqmÕj sÚmmetroj, kat¦
m¾ summštrou d ¢riqmÕj oÙ(*)
lšgetai, tÕ d Øperšcon prÕj tÕ
ØperecÒmenon tosoàtÒn tš ™sti
kaˆ œti, toàto d' ¢Òriston·
ÐpÒteron g¦r œtucšn ™stin,
À ‡son À oÙk ‡son)·
συγκεκριµένο.(Για παράδειγµα :
το µεν διπλάσιο προς την µονάδα
(2:1=1) είναι συγκεκριµένος
αριθµός , το δε n-πλάσιο προς
την µονάδα ( n : 1= n) δεν είναι
συγκεκριµένος αριθµός όπως
αυτός ή εκείνος . Επίσης το ηµιό-
λιον ( 3/2 ) προς το υφηµιόλιο
(1: 3/2 =2/3) είναι λόγος συγκε-
κριµένων αριθµών (3/2 : 2/3=32/22)
αλλά το επιµόριο (1+1/n=(n+1)/n )
προς το υπεπιµόριο ( 1: (n+1)/n =
=n/(n+1) ) είναι λόγος µη συγκε-
κριµένων αριθµών((n+1)/n : n/(n+1)=
=(n+1)2/n2 ) , όπως ήταν ο λόγος
του n-πλασίου προς την µονάδα .
Γενικά όµως ο λόγος υπερέχοντος
προς υπερεχόµενο δεν είναι βέ-
βαιο ότι είναι πάντοτε όπως
αριθµός προς αριθµό , γιατί ο
αριθµός είναι σύµµετρος , όταν
όµως τα µεγέθη είναι ασύµµετρα
δεν(*) έχουν αριθµητικό λόγο . Το
υπερέχον όµως ( συγκρινόµενο
προς το υπερεχόµενο ) είναι όσο
το υπερεχόµενο και «κάτι» ακόµη,
 146

αλλά αυτό το «κάτι» είναι ακαθό-

ριστο . ∆ηλαδή µπορεί να είναι ί-
σο ή άνισο (προς το υπερεχόµενο))

(*) Ο Κ. Γεωργούλης (Νεώτερον

Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν “Ηλιος”
τοµ. ΕΛΛΑΣ σελ.770-3) αναφέρει
ότι στο αρχαίο κείµενο δεν υπήρ-
χει το µόριο «oÙ» , το οποίο προ-
σετέθει από τον Άγγλο “κράτιστον
αριστοτελιστήν” B. Ροςς . Κατά τον
Γεωργούλη όµως «οφείλοµεν να
δεχθώµεν ( το κείµενο) εις την
µορφήν εις ην παρεδόθη και η
έννοια των λόγων του Αριστοτέ-
λους είναι ότι το υπερέχον συ-
σχετίζεται µε το υπερεχόµενον
συµφώνως προς ένα αριθµό όστις
δεν είναι σύµµετρος , δηλαδή είναι
ασύµµετρος .»

Σχετικά µε τον λόγο υπερέχοντος προς υπερεχόµενο , ο σχολιαστής

του Αριστοτέλη Αλέξανδρος , δίνει µερικές ενδιαφέρουσες διευκρινί-
σεις στα σχόλιά του στα «Μετά τα Φυσικά»
Εις Αριστοτέλους « Μετά τα
Φυσικά » (404,26-30) Μεταγραφή στην Νεοελληνική
 147

« œsti mn g¦r tÕ Øperšcon Το υπερέχον είναι όσο το υπερε-

tosoàtÒn te Óson tÕ ØperecÒ-
menon kaˆ œti,
¢Òriston d tÕ kaˆ œti·
dÚnatai g¦r tÕ œti toàto,
ú Øperšcei tÕ Øperšcon,
kaˆ ‡son enai tù ØperecomšnJ
(kaˆ g¦r tÕ dipl£sion Øperšcei·
tosoàton g£r ™sti kaˆ œti Ö ‡son
™stˆ tù ØperecomšnJ)·
dÚnatai kaˆ œlatton·»
χόµενο και «κάτι ακόµη» , αλλά
αυτό το «κάτι ακόµη» δεν είναι
καθόρισµένο .
Γιατί αυτό το «κάτι ακόµη» , κα-
τά το οποίο υπερέχει το υπερέχον
(από το υπερεχόµενο) , µπορεί να
είναι ίσο µε το υπερεχόµενο (και
τότε το υπερέχον θα είναι διπλά-
σιο του υπερεχοµένου).
Μπορεί όµως να είναι και
µικρότερο .

Ας δώσουµε σ’ένα διάγραµµα την διαιρετική φύση των «προς

τι» , όπως προσδιορίζονται από το Αριστοτελικό κείµενο και τα
σχόλια του Αλέξανδρου :
«PrÒj ti lšgetai»
$ %

Τά µέν æj Τά δε æj
tÕ poihtikÕn prÕj tÕ paqhtikÒn
(1) (2)
$ %

kat' ¢riqmÕn Øperšcon prÕj tÕ ØperecÒmenon

prÕj aÙtoÝj Όπου
À prÕj ›n Øperšcon = ØperecÒmenon + «œti»
(α) (β)
$ %
 148

«œti» = ØperecÒmenon «œti» < ØperecÒmenon

Όπως γίνεται φανερό από το διάγραµµα , τα «προς τι» θεωρούνται

ως ζεύγη (α , β) µε :
▪ Ανθ(α , β) = πεπερασµένη στην περίπτωση 1α , καθώς και στην περί-
πτωση 1β όταν «œti» = ØperecÒmenon , και

▪ Ανθ(α , β) = άπειρη στην περίπτωση 1β όταν «œti» < ØperecÒmenon.

Αλλά και στην περίπτωση (2) τα «προς τι» εξοµοιούνται µε τον

λόγο του ζεύγους (poioàn , p£scon) , η ανθυφαιρετική σχέση των
οποίων περιγράφεται λεπτοµερειακά στο εδάφιο 151-7 του Πλατω-
νικού διαλόγου «Θεαίτητος» , στο οποίο αναλύεται η έννοια της Ι-
δέας της κίνησης .( Συνοπτικά µπορούµε να περιγράψουµε την ανθυ-
φαιρετική αυτή σχέση , µέσω των ακολούθων αποσπασµάτων :
156a4-b3 : «¢rc¾ dš, ™x Âj kaˆ § nund¾ ™lšgomen p£nta ½rthtai, ¼de
aÙtîn, æj tÕ p©n k…nhsij Ãn kaˆ ¥llo par¦ toàto oÙdšn,
tÁj d kin»sewj dÚo e‡dh, pl»qei mn ¥peiron ˜k£teron, dÚnamin d
tÕ mn poie‹n œcon, tÕ d p£scein.
™k d tÁj toÚtwn Ðmil…aj te kaˆ tr…yewj prÕj ¥llhla g…gnetai
œkgona pl»qei mn ¥peira, d…duma dš,
tÕ mn a„sqhtÒn, tÕ d a‡sqhsij,
¢eˆ sunekp…ptousa kaˆ gennwmšnh met¦ toà a„sqhtoà.»

157a3-8 : «™peˆ kaˆ tÕ poioàn ena… ti kaˆ tÕ p£scon aÙtîn

™pˆ ˜nÕj noÁsai, éj fasin, oÙk enai pag…wj.
oÜte g¦r poioàn ™st… ti prˆn ¨n tù p£sconti sunšlqV,
oÜte p£scon prˆn ¨n tù poioànti·
 149

tÒ tš tini sunelqÕn kaˆ poioàn ¥llJ aâ prospesÕn p£scon

¢nef£nh.» )

Είναι λοιπόν σαφές ότι η διαιρετική υφή των Ιδεών τεκµηριώνεται

επαρκώς µέσω του «Σοφιστή» . Οι Ιδέες όµως δεν είναι διαιρετές κα-
τά τον υλικό – σωµατικό τρόπο των αισθητών . Αυτό γίνεται φανερό
τόσο στον διάλογο «Φίληβος» όσο και στον «Παρµενίδη» .
Στον «Φίληβο» , αµέσως µετά το εδάφιο 14c11-e4 στο οποίο - όπως
είδαµε - γίνεται λόγος για την διαιρετική φύση των αισθητών και την
κατάταξή τους στην κλάση του «κακού απείρου» , ο Σωκράτης στην
συζήτησή του µε τον Πρώταρχο αναφέρεται στις Ιδέες :

«Φίληβος» 14e5-15c3 Μεταγραφή στην Νεοελληνική

PRW. SÝ d d¾ po‹a, ð Sèkratej, Πρώταρχος : Εσύ λοιπόν Σωκράτη,

›tera lšgeij, § m»pw
sugkecwrhmšna ded»meutai perˆ
tÕn aÙtÕn toàton lÒgon;
SW. `OpÒtan, ð pa‹, tÕ ›n m¾ tîn
gignomšnwn te kaˆ
¢pollumšnwn tij tiqÁtai,
kaq£per ¢rt…wj ¹me‹j e‡pomen.
ποια άλλα εννοείς γι’αυτό ακρι-
βώς το θέµα τα οποία να µην έ-
χουν καταντήσει κοινοτοπίες ;
Σωκράτης : Όταν , παιδί µου , δεν
τοποθετείς το ένα σ’αυτά που
γεννιούνται και φθείρονται , όπως
µόλις τώρα είπαµε.

™ntauqo‹ mn g¦r kaˆ tÕ toioàton Γιατί στην περίπτωση αυτή και
›n, Óper e‡pomen nund», αυτό το ένα για το οποίο µιλή-
sugkecèrhtai tÕ m¾ de‹n σαµε τώρα (δηλαδή αυτό που
™lšgcein· γεννιέται και φθείρεται) δεν πρέ-
πει να γίνεται έρευνα .
 150
Ótan dš tij ›na ¥nqrwpon
™piceirÍ t…qesqai kaˆ boàn ›na
kaˆ tÕ kalÕn ›n kaˆ tÕ ¢gaqÕn
›n, perˆ toÚtwn tîn ˜n£dwn kaˆ
tîn toioÚtwn ¹ poll¾ spoud¾
met¦ diairšsewj ¢mfisb»thsij
g…gnetai.
PRW. Pîj;
SW. Prîton mn e‡ tinaj de‹
toiaÚtaj enai mon£daj
Øpolamb£nein ¢lhqîj oÜsaj·
eta pîj aâ taÚtaj, m…an
˜k£sthn oâsan ¢eˆ t¾n aÙt¾n
kaˆ m»te gšnesin m»te Ôleqron
prosdecomšnhn, Ómwj enai
bebaiÒtata m…an taÚthn;
met¦ d toàt' ™n to‹j gignomšnoij
aâ kaˆ ¢pe…roij e‡te
diespasmšnhn kaˆ poll¦
gegonu‹an qetšon, e‡q' Ólhn
aÙt¾n aØtÁj cwr…j, Ö d¾ p£ntwn
¢dunatètaton fa…noit' ¥n,
taÙtÕn kaˆ ›n ¤ma ™n ˜n… te kaˆ
pollo‹j g…gnesqai.
taàt' œsti t¦ perˆ t¦ toiaàta ›n
Όταν όµως κάποιος επιχειρήσει
να θεωρήσει ότι είναι µία η Ιδέα
του ανθρώπου και µία του βο-
διού , και µία του ωραίου και µία
του αγαθού τότε , για αυτές και
τις παρόµοιες «ενάδες» ( Ιδέες ) ,
η µεγάλη προθυµία να τις διαιρέ-
σουµε αµφισβητείται .
Πρώταρχος : Γιατί ;
Σωκράτης : Πρώτον µεν για το
αν θα πρέπει να θεωρούµε αυτές
τις µονάδες (τις Ιδέες) ως όντα
αληθή .
Έπειτα πως γίνεται κάθε µία από
αυτές που είναι αιώνια , αγέννητη
και άφθαρτη , παρ’όλα αυτά να
είναι µονάδα ;
Τέλος πώς γίνεται να βρίσκεται η
Ιδέα στα άπειρα αισθητά είτε
διασπασµένη και έχοντας γίνει
πολλά µέρη , είτε ολόκληρη χωρι-
σµένη από τον εαυτό της , πράγ-
µα που φαίνεται εντελώς αδύνατο,
δηλαδή ενώ είναι µία και η ίδια
πάντα να βρίσκεται συγχρόνως σε
ένα και σε πολλά .
Αυτά είναι τα (σηµαντικά) προ-
 151

kaˆ poll£, ¢ll' oÙk ™ke‹na,
ð Prètarce,
¡p£shj ¢por…aj a‡tia m¾ kalîj
Ðmologhqšnta kaˆ eÙpor…aj
[¨n] aâ kalîj.
βλήµατα για το ένα και τα πολ-
λά και όχι τα άλλα (τα κοινότο-
πα), Πρώταρχε .
Προβλήµατα τα οποία αν δεν
διερευνηθούν κατά τον ορθό τρό-
πο δηµιουργούν αδιέξοδα ενώ αν
εξετασθούν σωστά οδηγούν στο
ορθό δρόµο .

Στο εδάφιο αυτό ο Πλάτων κάνει κατ’αρχάς ένα σαφή διαχωρισµό

των αισθητών (τα οποία όπως είδαµε δέχονται την διαίρεση και την
συναγωγή κατά τον «δεδηµευµένο» τρόπο) από τις Ιδέες .
Οι Ιδέες είναι µεν διαιρετές αλλά η διαιρετική τους φύση εγείρει και
αµφισβητήσεις (« ¹ poll¾ spoud¾ met¦ diairšsewj ¢mfisb»thsij g…-
gnetai.»), τις οποίες θέτει και τελικά επιλύει ο Πλάτων .
Η πρώτη αµφισβήτηση αφορά το αν οι Ιδέες είναι αληθή όντα («e‡
mon£daj enai ¢lhqîj oÜsaj») , και επιλύεται αµέσως παρακάτω
όπου ο Πλάτων τις κατατάσσει στην κλάση του «Αγαθού Απείρου».
Πράγµατι στο εδάφιο 16c7-10 o Πλάτων - όπως έχουµε ήδη αναφέ-
ρει – δηλώνει ότι :
« kaˆ oƒ mn palaio…, kre…ttonej ¹mîn kaˆ ™ggutšrw qeîn o„koàntej,
taÚthn f»mhn paršdosan, æj ™x ˜nÕj mn kaˆ pollîn Ôntwn tîn ¢eˆ
legomšnwn enai, pšraj d kaˆ ¢peir…an ™n aØto‹j sÚmfuton
™cÒntwn.»
∆ηλαδή , στις Ιδέες (τα «¢eˆ legόmεnα») ενυπάρχουν το άπειρον
και το πέρας . Το πέρας αυτό (δηλαδή ο «λόγος» = το κριτήριο του
λόγου) προσδίδει περιοδικότητα στην Ιδέα («Φίληβος» 15d4-8) :
« Famšn pou taÙtÕn ›n kaˆ poll¦ ØpÕ lÒgwn gignÒmena peritršcein
p£ntV kaq' ›kaston tîn legomšnwn ¢e…, kaˆ p£lai kaˆ nàn.
 152

kaˆ toàto oÜte m¾ paÚshta… pote oÜte ½rxato nàn, ¢ll' œsti tÕ
toioàton, æj ™moˆ fa…netai, tîn lÒgwn aÙtîn ¢q£natÒn ti kaˆ
¢g»rwn p£qoj ™n ¹m‹n·»
Έτσι, η αθάνατη ιδιότητα του λόγου («¢g»rwn p£qoj») είναι αυτή
η οποία δηµιουργεί την περιοδικότητα («peritršcein») , και έτσι παρά
την επ’άπειρον διαίρεση , κάθε µία από τις Ιδέες («tîn ¢eˆ legomš-
nwn») παραµένει «βεβαιότατα µία taÚth» . Κατ’αυτόν τον τρόπο επι-
λύεται και η δεύτερη αµφισβήτηση .
Η τρίτη αµφισβήτηση αφορά τον σωµατικό – υλικό τρόπο διαίρεσης
των Ιδεών και συνδέεται µε τον τρόπο µέθεξης των αισθητών στις
Ιδέες . Ο τρόπος αυτός της σωµατικής διαίρεσης των Ιδεών έχει ανα-
πτυχθεί και στον «Παρµενίδη» (130e6-131e4) και έχει απορριφθεί κα-
τά τρόπο πανοµοιότυπο µε αυτόν του «Φίληβου» .
Ας καταγράψουµε κατ’αρχάς το σχετικό εδάφιο ( ο Παρµενίδης α-
πευθύνεται στον Σωκράτη ) :

130e6-131c4 Μεταγραφή στην Νεοελληνική

tÒde d' oân moi e„pš.
doke‹ soi, æj fÇj, enai e‡dh
¥tta, ïn t£de t¦ ¥lla
metalamb£nonta t¦j ™pwnum…aj
aÙtîn ‡scein, oŒon
ÐmoiÒthtoj mn metalabÒnta
Ómoia, megšqouj d meg£la,
k£llouj d kaˆ dikaiosÚnhj
d…kai£ te kaˆ kal¦ g…gnesqai;
Πες µου λοιπόν για το ακόλουθο
ζήτηµα : Νοµίζεις ,όπως λές , ότι
υπάρχουν κάποιες Ιδέες , το όνο-
µα των οποίων παίρνουν αυτά τα
άλλα (πράγµατα) επειδή µετέχουν
σ’αυτές (τις Ιδέες) , όπως (για πα-
ράδειγµα) αυτά που µετέχουν
στην Οµοιότητα γίνονται όµοια ,
αυτά που µετέχουν στο Μέγεθος
µεγάλα , αυτά που µετέχουν στο
 153
P£nu ge, f£nai tÕn Swkr£th.
OÙkoàn ½toi Ólou toà e‡douj À
mšrouj ›kaston tÕ metalam-
b£non metalamb£nei;
À ¥llh tij ¨n met£lhyij cwrˆj
toÚtwn gšnoito;
Kaˆ pîj ¥n; epen.
PÒteron oân doke‹ soi Ólon tÕ
edoj ™n ˜k£stJ enai tîn pol-
lîn ›n Ôn, À pîj;
T… g¦r kwlÚei, f£nai tÕn
Swkr£th, ð Parmen…dh, [ ›n
enai];
•En ¥ra ×n kaˆ taÙtÕn ™n
pollo‹j kaˆ cwrˆj oâsin Ólon
¤ma ™nšstai, kaˆ oÛtwj aÙtÕ
aØtoà cwrˆj ¨n e‡h.
Ωραίο ωραία και αυτά που µετέ-
χουν στην ∆ικαιοσύνη δίκαια .
Βέβαια (το νοµίζω) απάντησε ο
Σωκράτης .
Κάθε λοιπόν πράγµα που µετέχει,
µετέχει σε ολόκληρη την Ιδέα ή
σ’ένα µόνο µέρος της ;
Ή θα µπορούσε να υπάρξει και
κάποιος άλλος τρόπος µέθεξης
διαφορετικός απ’αυτούς (τους προ-
αναφερθέντες);
Και πώς θα µπορούσε ( να υπάρ-
ξει) ; είπε (ο Σωκράτης)
Ποιος λοιπόν νοµίζεις ότι είναι (ο
ορθός τρόπος) από τους δύο ;
Ολόκληρη η Ιδέα υπάρχει σε κά-
θε µετέχον - αν και είναι µία – ή
κάπως αλλοιώς ( γίνεται η µέθε-
ξη) ;
Τί εµποδίζει ,Παρµενίδη , να υπάρ-
χει (ολόκληρη η Ιδέα σε κάθε
µετέχον) ; είπε ο Σωκράτης .
∆ηλαδή αν και είναι µία και η
αυτή η Ιδέα , θα ενυπάρχει συγ-
χρόνως σε πολλά πράγµατα που
είναι χωριστά , και κατ’αυτόν τον
τρόπο θα είναι χωρισµένη από
τον εαυτό της .
 154
OÙk ¥n, e‡ ge, f£nai, oŒon [e„]
¹mšra [e‡h] m…a kaˆ ¹ aÙt¾ oâsa
pollacoà ¤ma ™stˆ kaˆ oÙdšn ti
m©llon aÙt¾ aØtÁj cwr…j ™stin, ται συγχρόνως σε πολλά µέρη ,
e„ oÛtw kaˆ ›kaston tîn e„dîn
›n ™n p©sin ¤ma taÙtÕn e‡h.
`Hdšwj ge, f£nai, ð Sèkratej,
›n taÙtÕn ¤ma pollacoà
poie‹j, oŒon e„ ƒst…J katapet£-
saj polloÝj ¢nqrèpouj fa…hj
›n ™pˆ pollo‹j enai Ólon· À oÙ
tÕ toioàton ¹gÍ lšgein;
”Iswj, f£nai.
’H oân Ólon ™f' ˜k£stJ tÕ
ƒst…on e‡h ¥n, À mšroj aÙtoà
¥llo ™p' ¥llJ;
∆εν θα είναι (χωρισµένη από τον
εαυτό της ) , είπε ο Σωκράτης , αν
είναι όπως η ηµέρα η οποία αν
και είναι µία και η αυτή , βρίσκε-
αλλά αυτό δεν την κάνει σε τι-
ποτε να είναι χωρισµένη από τον
εαυτό της .Αν λοιπόν είναι έτσι
τότε και κάθε Ιδέα είναι µία και
η αυτή , ενώ συγχρόνως βρίσκεται
σε όλα (τα µετέχοντα) .
Με ωραίο τρόπο Σωκράτη , είπε ο
Παρµενίδης , αναγκάζεις ένα και
το αυτό πράγµα να βρίσκεται σε
πολλά µέρη συγχρόνως , όπως (για
παράδειγµα) αν απλώσεις ένα
πανί πλοίου πάνω σε πολλούς
ανθρώπους και πείς ότι ολόκληρο
το ένα και το αυτό πανί είναι
απλωµένο σε κάθε ένα από τους
πολλούς .Ή νοµίζεις ότι δεν λές
το ίδιο πράγµα ;
Ίσως , είπε ο Σωκράτης .
Άραγε λοιπόν όλο το πανί θα
είναι απλωµένο πάνω σε κάθε
άνθρωπο , ή άλλο µέρος (του πα-
νιού) θα είναι πάνω σ’έναν αν-
θρωπο και άλλο µέρος πάνω σε
 155

άλλον άνθρωπο ;
(Άλλο) µέρος ( θα είναι πάνω σε
Mšroj. έναν άνθρωπο και άλλο µέρος
πάνω σε άλλον , είπε ο Σωκράτης)

Στο σηµείο αυτό απορρίπτεται ο τρόπος µέθεξης των αισθητών σε

ολόκληρη την Ιδέα . ∆ηλαδή απορρίπτεται η (σωµατική ) παρουσία
της Ιδέας σε κάθε ένα από τα µετέχοντα χωριστά . Είναι , δηλαδή , α-
δύνατον - λέει ο Παρµενίδης – το ίδιο πράγµα να βρίσκεται (σωµατι-
κά) συγχρόνως σε διαφορετικά (υπό την τοπική έννοια) µερη .
Πριν προχωρήσουµε θα κάνουµε δύο παρατηρήσεις :
H πρώτη αφορά την ταυτόσηµη σχεδόν ορολογία , µε την οποία α-
πορρίπτεται η αδιαίρετη παρουσία ολόκληρης της Ιδέας στα µετέ-
χοντα , τόσο στον «Παρµενίδη» όσο και στον «Φίληβο» . Πράγµατι αν
αντιπαραβάλουµε τα δύο σχετικά χωρία γίνεται φανερή η ταύτισή
τους .
«Παρµενίδης» 131b1-3 «Φίληβος» 15b5-8
•En ¥ra ×n kaˆ taÙtÕn ™n (...) e‡q' Ólhn aÙt¾n aØtÁj cwr…j,
pollo‹j kaˆ cwrˆj oâsin Ólon Ö d¾ p£ntwn ¢dunatètaton
¤ma ™nšstai, kaˆ oÛtwj aÙtÕ fa…noit' ¥n, taÙtÕn kaˆ ›n ¤ma
aØtoà cwrˆj ¨n e‡h. ™n ˜n… te kaˆ pollo‹j g…gnesqai.

Η δεύτερη παρατήρηση αφορά το παράδειγµα της ηµέρας που φέρ-

νει ο Σωκράτης στην προσπάθειά του να δείξει ότι : «oŒon [e„] ¹mšra
[e‡h] (…) oÛtw kaˆ ›kaston tîn e„dîn ›n ™n p©sin ¤ma taÙtÕn e‡h.»
Ο Σωκράτης διερωτάται αν η Ιδέα έχει την υφή της ηµέρας , η οποί-
α αν και είναι µία µπορεί να βρίσκεται συγχρόνως σε πολλά µέρη .
 156

Κάτι τέτοιο όµως δεν είναι σωστό γιατί και στα µέρη που ανήκουν
στον ίδιο µεσηµβρινό , το φώς της ηµέρας δεν είναι το ίδιο αφού η
κλίση πρόσπτωσης των ηλιακών ακτίνων δεν είναι η ίδια . Αυτήν την
λεπτοµέρεια επισηµαίνει και ο Πρόκλος σχολιάζοντας το εδάφιο αυτό
του «Παρµενίδη» :

Πρόκλος «Εις Παρµενίδην» 862,4-25 Μεταγραφή εις την Νεοελληνική

O‡eta… ti di¦ toÚtwn Ð Swkr£thj Νοµίζει ο Σωκράτης ότι έχει βρεί

™xeurhkšnai p©sin ¤ma cwrˆj
oâsin Øp£rcein dun£menon·
t¾n g¦r ¹mšran p©si to‹j ØpÕ
tÕn aÙtÕn oâsi meshmbrinÕn
Øp£rcein t¾n aÙt¾n ¤ma pol-
lo‹j kaˆ cwrˆj oâsin.
OÙkoàn e„ tù mn ¹l…J p£lin
¢n£logon enai tÕ ¢gaqÕn, ¹mšrv ήλιος αντιστοιχεί στο αγαθό και
d t¦ e‡dh tù te fwtˆ (…),
p£nu metr…an ¨n fa…hj t¾n
e„kÒna. (…)
K¥n te g¦r ¹mšran lšgVj tÕ toà
crÒnou mÒrion, oÙ p©sin Ólh
p£restin· ¥llo g¦r ¥llJ tÕ
kat¦ koruf»n ™sti shme‹on
¢kribîj, toÚtou d diafšrontoj
kaˆ t¦ kšntra p£nta diafšrei·
prÕj g¦r toàto k¢ke‹na p£nta
¢fèristai· ¥n te tÕn pefwti-
κάτι το οποίο µπορεί να υπάρχει
συγχρόνως σε όλα τα πράγµατα
που είναι χωριστά ( το ένα από
το άλλο ). ∆ηλαδή , έχει βρεί ότι
η ηµέρα υπάρχει η ίδια σε όλους
τους τόπους που βρίσκονται στον
ίδιο µεσηµβρινό .
Αν λοιπόν θεωρήσουµε ότι ο
ότι η ηµέρα και το φώς αντιστοι-
χούν στις Ιδέες (…) τότε αυτό δεν
είναι ένα καλό παράδειγµα . (…)
Γιατί ακόµη και αν θεωρήσουµε
ως ηµέρα ένα χρονικό διάστηµα ,
(ακόµη και τότε) η ηµέρα δεν θα
βρίσκεται η ίδια σε όλα τα µέρη,
αφού είναι άλλη η κατακόρυφος
σε κάθε τόπο . Αφού όµως διαφέ-
ρει η κατακόρυφος θα διαφέρει
 157

smšnon ¢šra, pollù plšon oátoj και η θέση του ήλιου . Γιατί από
oÙ p©sin Óloj ™stˆn, ¢ll¦ to‹j την κατακόρυφο καθορίζεται η
˜autoà mšresin ¥lloij plhsi£zei θέση του ήλιου ως προς τον
kaˆ ¥lloij. τόπο . Έτσι το φως της ηµέρας
δεν θα είναι το ίδιο παντού .

Μετά τις δύο αυτές παρατηρήσεις , επανερχόµαστε στο χωρίο του

«Παρµενίδη» . Αφού λοιπόν έχει απορριφθεί ο τρόπος µέθεξης των
αισθητών σε ολόκληρη την Ιδέα , ακολουθεί η εξέταση της περίπτω-
σης µέθεξης σε µέρη της Ιδέας . Συνεχίζουµε λοιπόν από το σηµείο
131c5 του «Παρµενίδη» .

«Παρµενίδης» 131c5-e7 Μεταγραφή εις την Νεοελληνική

Merist¦ ¥ra, f£nai,ð Sèkratej, Άρα είναι διαιρετές οι Ιδέες αυ-

œstin aÙt¦ t¦ e‡dh, kaˆ t¦
metšconta aÙtîn mšrouj ¨n
metšcoi, kaˆ oÙkšti ™n ˜k£stJ
Ólon, ¢ll¦ mšroj ˜k£stou ¨n
e‡h.
Fa…netai oÛtw ge.
’H oân ™qel»seij, ð Sèkratej,
f£nai tÕ ›n edoj ¹m‹n tÍ
¢lhqe…v mer…zesqai, kaˆ œti ›n
τές Σωκράτη , είπε ο Παρµενίδης ,
και τα µετέχοντα αυτών των Ιδε-
ών , σ’ένα µόνο µέρος της Ιδέας
µετέχουν , και έτσι δεν θα είναι
ολόκληρη η Ιδέα σε κάθε µετέ-
χον , αλλά µόνο ένα µέρος κάθε
Ιδέας .
Έτσι τουλάχιστον φαίνεται (είπε ο
Σωκράτης) .
Μήπως θα θελήσεις Σωκράτη να
ισχυρισθείς ότι η µία Ιδέα προς
χάριν µας διαιρείται και ακόµη

œstai;
OÙdamîj, e„pe‹n.
“Ora g£r, f£nai· e„ aÙtÕ tÕ
mšgeqoj merie‹j kaˆ ›kaston
tîn pollîn meg£lwn megšqouj
mšrei smikrotšrJ aÙtoà toà
megšqouj mšga œstai, «ra oÙk
¥logon fane‹tai;
P£nu g', œfh.
T… dš;
toà ‡sou mšroj ›kaston smikrÕn
¢polabÒn ti ›xei ú ™l£ttoni Ônti µικρό µέρος της Ιδέας της Ισότη-
aÙtoà toà ‡sou tÕ œcon ‡son tJ
œstai;
'AdÚnaton.
'All¦ toà smikroà mšroj tij
¹mîn ›xei, toÚtou d aÙtoà
tÕ smikrÕn me‹zon œstai ¤te
mšrouj ˜autoà Ôntoj, kaˆ oÛtw
d¾ aÙtÕ tÕ smikrÕn me‹zon œstai· τερη από οποιοδήποτε µέρος ,
ú d' ¨n prosteqÍ tÕ ¢faireqšn,
158
εξακολουθεί να είναι µία .
Σε καµµιά περίπτωση δεν το λέω.
Πρόσεξε λοιπόν , είπε ο Παρµενί-
δης . Αν αυτήν την Ιδέα του Με-
γέθους την διαιρέσεις , και καθένα
από τα πολλά µεγάλα πράγµατα
θα είναι µεγάλο επειδή µετέχει
σ’ένα µέρος που είναι µικρότερο
από αυτή καθ’αυτή την Ιδέα του
Μεγέθους , άραγε αυτό δεν θα
φανεί παράλογο ;
Πάρα πολύ , είπε (ο Σωκράτης) .
Και τι λές (για το ακόλουθο) ;
Κάθε πράγµα που δέχεται ένα
τας , το οποίο (µέρος) είναι µικρό-
τερο αυτής καθ’αυτής της Ιδέας
της Ισότητας , θα µπορέσει να
γίνει ίσο µε οτιδήποτε ;
Αδύνατον ( είπε ο Σωκράτης )
Αλλά ( ας υποθέσουµε ότι ) κά-
ποιος από µας θα έχει ένα µέρος
της Ιδέας του Μικρού . Τότε η Ι-
δέα του Μικρού θα είναι µεγαλύ-
αφού το µέρος είναι ένα τµήµα
του εαυτού της , και έτσι η Ιδέα
του Μικρού θα είναι µεγαλύτερη.
 159

toàto smikrÒteron œstai ¢ll' oÙ Αν δε , προστεθεί το αφαιρεθέν

me‹zon À pr…n.
OÙk ¨n gšnoito, f£nai, toàtÒ
ge.
T…na oân trÒpon, e„pe‹n, ð
Sèkratej, tîn e„dîn soi t¦
¥lla metal»yetai, m»te kat¦
mšrh m»te kat¦ Óla metalamb£-
nein dun£mena;
OÙ m¦ tÕn D…a, f£nai, oÜ moi
doke‹ eÜkolon enai tÕ toioàton
oÙdamîj dior…sasqai.
µέρος , το εξαγόµενο ( δηλαδή η
ανακατασκευασθείσα Ιδέα του
Μικρού ) θα είναι µικρότερο και
όχι µεγαλύτερο από πριν.
Αυτό βέβαια δεν θα µπορούσε να
γίνει (είπε ο Σωκράτης) .
Με ποιόν λοιπόν τρόπο ,Σωκράτη,
τα άλλα (τα αισθητά) θα µετέ-
χουν στις Ιδέες κατά την γνώµη
σου , αφού δεν µπορούν να µετέ-
χουν ούτε σε µέρος της Ιδέας
ούτε σε ολόκληρη την Ιδέα ;
Μα τον ∆ία , είπε ο Σωκράτης ,
δεν µου φαίνεται καθόλου εύκολο
να προσδιορίσω κάποιον τέτοιο
τρόπο .

Απορρίπτεται λοιπόν και ο τρόπος µέθεξης των αισθητών σε µέρη

της Ιδέας , δηλαδή συνακόλουθα και ο σωµατικός τρόπος διαίρεσης
των Ιδεών . Έτσι φθάνουµε σε δύο συµπεράσµατα :
Το πρώτο είναι ότι οι Ιδέες είναι διαιρετές αλλά όχι µε τον σωµα-
τικό τρόπο µε τον οποίο διαιρούνται τα αισθητά . Οι Ιδέες είναι « τέ-
λεια όντα » γιατί ενυπάρχουν σ’αυτές το άπειρον (άπειρη ανθυφαίρε-
ση) αλλά και το πέρας (λόγος) µέσω του οποίου µπορούν να κατά-
στούν πλήρως γνωστές . Αυτό , όπως προαναφέραµε , τονίζεται στον
«Φίληβο» αλλά το καθιστά σαφές και ο Παρµενίδης απευθυνόµενος
στον Σωκράτη :
 160

(«Παρµενίδης» 135d8-e4) « pl¾n toàtÒ gš sou kaˆ prÕj toàton

ºg£sqhn e„pÒntoj, Óti oÙk e‡aj ™n to‹j
Ðrwmšnoij oÙd perˆ taàta t¾n pl£nhn ™piskope‹n, ¢ll¦ perˆ
™ke‹na § m£list£ tij ¨n lÒgJ l£boi kaˆ e‡dh ¨n ¹g»saito enai.»
( Αλλά θαύµασα και αυτό που είπες σ’αυτόν (τον Ζήνωνα) : ότι δεν
θα περιορίσεις την έρευνά σου µόνο στα αισθητά , αλλά θα την
επεκτείνεις και στις Ιδέες οι οποίες συλλαµβάνονται µέσω του
λόγου .)
Το δεύτερο αφορά την µέθεξη των αισθητών στις Ιδέες .Όπως είδα-
µε , στον «Παρµενίδη» απορρίπτεται τόσο ο σωµατικός τρόπος
µέθεξης (στο προαναφερθέν εδάφιο 130e6-131e4) όσο και ο τρόπος
µέσω της οµοιότητας (στο εδάφιο 132d1-133a5 το οποίο καταχωρί-
σαµε ως 2η εκδοχή του ΕΤΑ στο 1ο µέρος της εργασίας ). Εκ πρώ-
της όψεως λοιπόν φαίνεται να µένει αναπάντητο το ζήτηµα της µε-
θεξης , µε τον ευρισκόµενο σε πλήρη «απορία» Σωκράτη να δηλώνει:
«OÙ m¦ tÕn D…a, f£nai, oÜ moi doke‹ eÜkolon enai tÕ toioàton
oÙdamîj dior…sasqai.»
Μια ανάλογη άποψη για την µέθεξη έχει εκφράσει , όπως είδαµε
στο πρώτο µέρος , και ο Αριστοτέλης στα «Μετά τα Φυσικά» :
«tÕ d lšgein parade…gmata aÙt¦ enai kaˆ metšcein aÙtîn t«lla
kenologe‹n ™stˆ kaˆ metafor¦j lšgein poihtik£j.» και ,
«t¾n mšntoi ge mšqexin À t¾n m…mhsin ¼tij ¨n e‡h tîn e„dîn
¢fe‹san ™n koinù zhte‹n.»
Ο Πλάτωνας όµως , στο τελευταίο µέρος της β΄ υπόθεσης του
«Παρµενίδη» (157b6-159b2) , «επιλύει» το ζήτηµα του τρόπου µέθεξης
των αισθητών στην Ιδέα . Στο εδάφιο αυτό ο Παρµενίδης ξεκινά µε
το δεδοµένο της β΄υπόθεσης , ότι δηλαδή «υπάρχει το ένα» ( «›n e„
œstin») , και εξετάζει τι θα συµβεί στην περίπτωση αυτή στα «άλ-
λα» («T… d to‹j ¥lloij pros»koi ¨n p£scein»). Κάτω λοιπόν από το
 161

µοντέλο «t«lla toà ˜nÕj»,ο Πλάτων αναλύει τον τρόπο µε τον

οποίο µετέχουν τα αισθητά («t«lla») στην Ιδέα («›n»).
Το κεντρικό σηµείο της ανάλυσής του είναι ότι τα αισθητά («t«l-
la») µετέχουν στο πλήρες ×n ( «Metšcein dš ge toà ˜nÕj ¢n£gkh
tù te ÓlJ kaˆ tù mor…J.» 158a6 ) , δηλαδή µετέχουν πλήρως της Ιδέ-
ας ( και στο άπειρον και στο πέρας ) όπως χαρακτηριστικά ανα-
φέρει στο 158d7-8 : «OÛtw d¾ t¦ ¥lla toà ˜nÕj kaˆ Óla kaˆ kat¦
mÒria ¥peir£ tš ™sti kaˆ pšratoj metšcei. – P£nu ge.»
Μια λεπτοµερή εφαρµογή του τρόπου αυτού µέθεξης στην περί-
πτωση της Ιδέας του Μεγέθους , θα καταγράψουµε στην µεθεπόµενη
παράγραφο , στην οποία µέσω της Ανθυφαιρετικής Θεωρίας και των
σχολίων του Πρόκλου θα ερµηνεύσουµε το επιχείρηµα του «Τρίτου
Ανθρώπου» .

Ας προχωρήσουµε τώρα µε βάση την ανάλυση αυτή , σε µια κριτι-

κή της προσπάθειας του Vlastos να εντάξει το ΕΤΑ µέσα στα πλαί-
σια της «Πλατωνικής Οντολογίας» του , την οποία έχουµε καταγράψει
στο 2ο µέρος της εργασίας αυτής .
 162

3. Κριτική της Πλατωνικής οντολογίας κατά Vlastos ,

συνεπικουρούµενη από τα σχόλια του Πλωτίνου ( Εν-
νεάδες 6,5,8,26-42) και του Πρόκλου ( Εις Παρµενίδην ,(867,14-
868,19) )
Όπως είδαµε στο 2ο µέρος της εργασίας , η βασική θέση του
Vlastos για το ETA είναι ότι αυτό αποτελεί την « καταγραφή µιας
ειλικρινούς φιλοσοφικής αµηχανίας » του Πλάτωνος . Σύµφωνα µε
τον Vlastos « ο Πλάτων αφού πρωτοσχεδίασε την θεωρία των Ιδεών
και πέτυχε να επιλύσει τα µέχρι τότε άλυτα προβλήµατα» , στην συ-
νέχεια «άρχισε να αισθάνεται ότι κάτι είναι λάθος ή τουλάχιστον όχι
εντελώς σωστό στην Θεωρία του» . Τότε κατέβαλε επανειληµµένες
προσπάθειες για να φθάσει στην γενεσιουργό αιτία αυτής της της α-
νωµαλίας , και επειδή δεν µπορούσε να την βρεί ευθέως , µπορεί να
σκέφθηκε να θέσει τα ενοχλητικά αυτά συµπτώµατα υπό µορφή εν-
στάσεων» .
 163

Μια τέτοια «ένσταση» αναλύει ο Vlastos στις σελίδες 255-7 του

αρχικού του άρθρου (ΕΤΑ1) . Η κεντρική θέση του Vlastos ( την οποί-
α έχουµε ήδη καταγράψει στο 2ο µέρος της εργασίας ) είναι ότι ο
Πλάτων δεν απορρίπτει την σωµατικής φύσης διαίρεση των Ιδεών .
Έτσι µε βάση την θέση αυτή κατασκευάζει ένα µοντέλο παραγωγής
άπειρων Ιδεών , αντίστοιχο του ΕΤΑ του «Παρµενίδη». Το µοντέλο
αυτό θα ήταν απολύτως ορθό αν πράγµατι οι Ιδέες ήταν διαιρετές
κατά τον ίδιο τρόπο µε τον οποίο είναι διαιρετά και τα αισθητά .Ό-
µως κάτι τέτοιο , όπως δείξαµε , δεν ισχύει .
Ας έρθουµε όµως τώρα στην εξέταση των απόψεων του Vlastos,
οι οποίες διατυπώνονται στην παράγραφο υπό τον τίτλο “The first
objection , Parmenides 130e-131e” του αρχικού του άρθρου (ΕΤΑ1) .
Μια πρώτη παρατήρηση αφορά την χρήση της λέξης «ένσταση»
(“objection”) . Ο Πλάτων δεν εγείρει ενστάσεις εναντίον της Θεωρίας
του , αλλά όπως εύστοχα παρατηρεί ο Πρόκλος στα σχόλιά του «Εις
Παρµενίδην» (883,17-22) :
« ¹ toà Pl£twnoj, æj œoiken, ™pist»mh p£saj prolamb£nei kaˆ
qerapeÚei t¦j paragraf¦j tîn qe…wn dogm£twn, nšon e„sagagoàsa
kaˆ ¢gc…noun ¢poroànta mÒnon ˜kastacoà perˆ ïn oƒ met' aÙtÕn
ºršqisan»
∆ηλαδή : «η οξύνοια του Πλάτωνος προλαβαίνει και δίνει λύσεις σε
όλες τις αντιρρήσεις που εγείρονται εναντίον των δογµάτων της Θε-
ωρίας των Ιδεών , εµφανίζοντας έναν ευφυή νέο (τον Σωκράτη) να
απορεί για όλα τα ζητήµατα τα οποία απασχόλησαν τους µεταγενέ-
στερους .»
Ο Πλάτωνας λοιπόν δεν θέτει ο ίδιος ενστάσεις στην θεωρία του,
αλλά µέσω του «ευφυούς» νεαρού (τότε) Σωκράτη προβάλλει «δηµι-
ουργικές απορίες – λύσεις » οι οποίες διαδοχικά απορρίπτονται µέχρι
να οδηγηθούµε διαλεκτικά στην οριστική λύση .
 164

Στην συνέχεια ο Vlastos αναφέρεται στον τρόπο µέθεξης των αι-

σθητών στις Ιδέες , όπως αυτός καταγράφεται στο εδάφιο 130e-131e ,
και καταλήγει στο συµπέρασµα ότι ο Πλάτων δεν απορρίπτει τον
σωµατικό τρόπο µέθεξης . Την θέση του αυτή στηρίζει στο γεγονός
ότι ο Πλάτων επαναφέρει το ζήτηµα της σωµατικής µέθεξης , µε ταυ-
τόσηµη σχεδόν ορολογία και στον µεταγενέστερο διάλογο «Φίληβος».
Γράφει σχετικά : (σελ.255-6)

If a single Form has many Αν µια Ιδέα έχει πολλά µετέχο-

instances , either the whole of the
Form must be “in” each of them,
or a part of the Form ;
if the first , the Form will be “in”
each instance in separation from
itself ;
if the second , only a fraction of
the Form will be in each instant-
ce, so that latter will not be an
instance of this Form , F-ness , but έτσι αυτό το τελευταίο δεν θα
another Form , F-ness1 , which be
a fraction of F-ness
The words of the argument force
the conception of Form into fla-
grandly inappropriate terms of
ντα σ’αυτήν , τότε ένα από τα
δύο µπορεί να συµβεί : ή ολόκλη-
ρη η Ιδέα βρίσκεται σε καθ’ένα
από αυτά ή µόνο ένα µέρος της .
Αν συµβαίνει το πρώτο , τότε η
Ιδέα θα βρίσκεται µέσα σε κάθε
µετέχον χωρισµένη από τον εαυ-
τό της .
Αν συµβαίνει το δεύτερο , τότε
µόνο ένα µέρος της Ιδέας θα
βρίσκεται σε κάθε µετέχον , και
µετέχει στην Ιδέα αυτή ( την F-
ότητα) , αλλά σε µια άλλη Ιδέα
(την F-ότητα 1 ) η οποία θα από-
τελεί µέρος της F-ότητας .
Οι λέξεις του επιχειρήµατος , υπο-
χρεώνουν την φύση των Ιδεών
στους ολοφάνερα ακατάλληλους
 165

quasiphysical location , separation όρους του «χωρισµού» και της

and division .
Hence many commentators have
Drawn the inference that the
difficulty they portray is wholly
fictitious and the Plato knew that
it was such .
But this inference is certainly
wrong , since as their critics have
remarked , Plato reasserts the di-
fficulty in almost identical terms
in the Philebus (15b-c) , though
this time not as an objection to
this Theory , but as a problem
which continues to cause him
extreme perplexity and to which
he has still to find an answer .
«διαίρεσης» οι οποίοι έχουν
σωµατική σχεδόν υφή .
Έτσι πολλοί σχολιαστές έχουν
καταλήξει στο συµπέρασµα ότι η
δυσκολία που περιγράφεται (στο
κείµενο) είναι καθ’ολοκληρία
πλασµατική και ότι ο Πλάτων
γνώριζε ότι ήταν πλασµατική .
Αλλά το συµπέρασµα αυτό είναι
βεβαιωµένα λανθασµένο , γιατί
όπως επισηµαίνουν οι κριτικές
των ίδιων σχολιαστών , ο Πλάτων
επανέφερε την δυσκολία αυτή µε
σχεδόν ταυτόσηµη ορολογία στον
«Φίληβο» (Ι5b-c) , αν και αυτή τη
φορά όχι ως µια ένσταση στην
Θεωρία των Ιδεών , αλλά ως ένα
πρόβληµα που συνέχιζε να του
προκαλεί εξαιρετική αµηχανία και
για το οποίο δεν είχε βρεί ακόµη
απάντηση .

Ο Vlastos έχει απόλυτο δίκιο σε ότι αφορά την επαναδιατύπωση

της δυσκολίας της σωµατικής µέθεξης , στον «Φίληβο» µε την ίδια
σχεδόν ορολογία . Όµως εκεί τα πράγµατα είναι τελείως διαφορετικά,
αφού ο Πλάτων διαχωρίζει σαφώς τα αισθητά από τις Ιδέες .Τα αι-
σθητά είναι διαιρετά επ’άπειρον , αλλά κατά τον κοινότοπο τρόπο
(«κακή διαίρεση και συναγωγή» χωρίς πέρας) . Οι Ιδέες είναι διαιρε-
 166

τές αλλά όχι κατά τον σωµατικό τρόπο των αισθητών . Η αρχική ε-
ρώτηση που θέτει ο Πλάτων « e‡ enai mon£daj ¢lhqîj oÜsaj» ,
απαντάται κατά θετικό τρόπο αµέσως παρακάτω : «pšraj d kaˆ
¢peir…an ™n aØto‹j sÚmfuton ™cÒntwn.» . ∆ηλαδή οι Ιδέες διαιρού-
νται και συνάγονται «καλά» , αφού µαζί µε την απειρία συνυπάρχει
και ο λόγος ο οποίος « peritršcein p£ntV kaq' ›kaston tîn lego-
mšnwn ¢e…» και οδηγεί στην «καλή» διαίρεση και συναγωγή : «taÙtÕn
›n kaˆ poll¦» .
Στο σηµείο αυτό βρίσκεται κατά την άποψή µας και η αστοχία
του Vlastos .
Στην συνέχεια ο Vlastos µε βάση το δεδοµένο αυτό της σωµατικής
µέθεξης των αισθητών στην Ιδέα κατασκευάζει ένα µοντέλο παρα-
γωγής άπειρων Ιδεών το οποίο παρουσιάσαµε αναλυτικά στο 2ο µε-
ρος της εργασίας .
Το «άτοπο» στο οποίο οδηγεί µια τέτοια , σωµατικής φύσεως , µε-
θεξη των αισθητών στις Ιδέες , επισηµαίνει τόσο ο Πρόκλος στα σχό-
λιά του στον «Παρµενίδη» όσο και ο Πλωτίνος στις «Εννεάδες» .
Συγκεκριµένα , o Πρόκλος σχολιάζοντας το χωρίο 131c ( το οποίο ο
Vlastos χαρακτηρίζει ως «ένσταση» ) γράφει :

(867,14-35) Μεταγραφή στην Νεοελληνική

œstw g¦r swmatikîj meristÕn Έστω λοιπόν ότι είναι διαιρετή

tÕ mšgeqoj· (…)
E„ mn g¦r kaˆ tÕ mšroj
aÙtomšgeqoj, oÙdn toà Ólou
ºlattwmšnon, ™p' ¥peiron ¹
κατά σωµατικό τρόπο η Ιδέα του
Μεγάλου .( …) Τότε :
Αν και το µέρος (της Ιδέας) ή-
ταν και αυτό Ιδέα του Μεγάλου,
χωρίς να είναι µειωµένο σε σχέ-
 167

prÒodoj· ση µε το αρχικό , τότε θα είχαµε

›xei g¦r kaˆ toàto t¦ aÙt¦,
kaˆ t¦ toÚtwn mšrh t¦ aÙt¦,
kaˆ p£lin t¦ toÚtwn mšrh t¦
aÙt¦, ¢eˆ tîn merîn tîn aÙtîn
Ôntwn to‹j Óloij.
Και ολοκληρώνοντας το σχόλιο
καταλήγει :
(868,16-19) e„ d swmatik¾n
Øpolamb£noi t¾n toà mšrouj
¢podi£lhyin,
peripese‹tai to‹j ¢tÒpoij oŒj Ð
Parmen…dhj ™p»negke.
µία επ’άπειρον παραγωγή Ιδεών .
Γιατί και αυτό (το µέρος) θα έχει
µέρη , και το ίδιο θα παθαίνουν
και τα µέρη αυτά , και πάλι τα
µέρη θα έχουν άλλα µέρη και θα
συνεχίζεται πάντα η ίδια διαδικα-
σία .
Αν λοιπόν θεωρεί ( κάποιος ) την
διαίρεση (της Ιδέας ) σε µέρη
κατά σωµατικό τρόπο , τότε θα
περιπέσει στο άτοπο στο οποίο
τον οδήγησε ο Παρµενίδης .

Αλλά και ο Πλωτίνος στην 6η «Εννεάδα» απορρίπτει τον σωµατικό

τρόπο µέθεξης των αισθητων στην Ιδέα . Το παράδειγµα που χρησι-
µοποιεί είναι η αισθητή φωτιά και η Ιδέα της φωτιάς .
Αισθητό Ιδέα
« tÕ œnulon pàr » «¹ „dša του πυρός»
(6,5,8,26-7) (6,5,8,35-9)
”Ogkoj d polÝj pàr tÕ prîton Kaˆ oÙk œdwke mn ˜autÁj oÙdn
œnulon Øpoke…sqw genÒmenon . tÍ ÛlV ¹ „dša ¢skšdastoj oâsa,
( Ας υποθέσουµε ότι η φωτιά oÙ m¾n ¢dÚnatoj gšgonen ›n
στην πρώτη υλική της εµφάνιση oâsa tÕ m¾ ›n tù ˜nˆ aÙtÁj
έγινε µια τεράστια φωτιά) morfîsai kaˆ pantˆ aÙtoà oÛtw
 168

toi pare‹nai, æj <m¾> ¥llJ mn

(6,5,8,31-5)
½dh g¦r e‡h pou p©n toàto tÕ
pàr tÕ ™n a„sq»sei, e„ p©n aÙtÕ
poll£,
Î ˜autoà tÁj „dšaj aÙtÁj
menoÚshj ™n ¢tÒpJ aÙtÕ tÒpouj
gennÁsan ™x aÙtoà, ™pe…per œdei
tÕ aÙtÕ polÝ genÒmenon
fuge‹n ¢f' ˜autoà,
†n' Ï polÝ oÛtwj kaˆ poll£kij
metal£bV toà aÙtoà.
(Γιατί αν όλη αυτή η αισθητή
φωτιά βρίσκεται κάπου και είναι
πολλά µέρη µαζί , ενώ η Ιδέα της (της Ιδέας ) σε άλλο αισθητό, αλ-
φωτιάς παραµένει µέσα στον ίδιο
της τον εαυτό ( κάπου ) χωρίς το-
πο ( νοητά ) , τότε η αισθητή φω-
τιά πρέπει να γέννησε πολλούς
τόπους , επειδή πράγµατι κάτι που
είναι πολλά µέρη µαζί πρέπει να
αποχωρήσει από τον εαυτό του
για να είναι έτσι πολλά και να
µετέχει πολλές φορές στην Ιδέα
της Φωτιάς .
mšrei aÙtÁj tÒde, ¥llJ d ¥llo
morfîsai, ¢ll¦ pantˆ ›kaston
kaˆ p©n.
( Και δεν έδωσε τίποτε από τον
εαυτό της η Ιδέα στην ύλη επει-
δή είναι αδιαίρετος . Έχει όµως
την δυνατότητα επειδή είναι µο-
νάδα να δώσει µορφή σε καθένα
αισθητό και κατ’αυτόν τον τρόπο
να είναι παρούσα σε ολόκληρο
αυτό το αισθητό , όχι όµως ένα
µέρος (της Ιδέας) δίνοντας µορφή
σε ένα αισθητό και άλλο µέρος
λά (δίνοντας µορφή ) ολόκληρη η
Ιδέα σε κάθε ένα αισθητό . )

Και ο Πλωτίνος συµπεραίνει ότι :

 169

(6,5,8,39-42) «Gelo‹on g¦r tÕ poll¦j „dšaj purÕj ™peisfšrein,

†n' ›kaston pàr Øf' ˜k£sthj ¥llhj, tÕ d ¥llhj, morfo‹to· ¥peiroi
g¦r oÛtwj œsontai aƒ „dšai»
(Είναι λοιπόν γελοίο να εισάγουµε πολλές Ιδέες της Φωτιάς , έτσι
ώστε κάθε (αισθητή) φωτιά να παίρνει την µορφή της από άλλη
Ιδέα (φωτιάς) . Γιατί κατ’αυτόν τον τρόπο θα είναι άπειρες οι Ιδέες )
Άρα η επ’άπειρον πρόοδος των Ιδεών είναι άµεση συνέπεια της
κατά σωµατικό τρόπο διαιρετικής υφής και µέθεξης των Ιδεών . Στο
σηµείο αυτό βρίσκεται - κατά την άποψή µας- το αδύνατο σηµείο
της κατασκευής του Vlastos.

4. Η ανθυφαιρετική ερµηνεία του ΕΤΑ

συνεπικουρούµενη από τα σχόλια του
Πρόκλου (Εις Παρµενίδην , 878,1-890,38)

∆είξαµε µέχρι τώρα ότι οι Ιδέες είναι διαιρετές µεν , όχι όµως
κατά τον σωµατικό τρόπο µε τον οποίο είναι διαιρετά τα αισθητά .
Οι Ιδέες δηλαδή , είναι «αληθή» όντα ( «de‹ toiaÚtaj enai mon£daj
Øpolamb£nein ¢lhqîj oÜsaj» «Φίληβος» 15b1-2) , και ως εκ τούτου
η γνωστική τους σύλληψη πραγµατοποιείται µέσω του µοντέλου µιας
άπειρης περιοδικής ανθυφαίρεσης , το οποίο ( όπως είδαµε στο 3ο µε-
ρος της εργασίας ) περιγράφεται µε σαφήνεια στην β΄υπόθεση του
«Παρµενίδη» .
Ξεκινώντας από την βάση αυτή θα προσπαθήσουµε να δείξουµε ότι
η άπειρη ακολουθία ιδεών που εµφανίζεται στο ΕΤΑ , δεν είναι τίπο-
τε άλλο παρά διαδοχικές «ρητές» προσεγγίσεις της µοναδικής Ιδέας
η οποία αντιστοιχεί σ’ένα γνώρισµα , και όχι διαφορετικές ιδέες του
γνωρίσµατος αυτού .
 170

Ουσιαστικός βοηθός στην τεκµηρίωση της θέσης αυτής , αποτελούν

τα σχόλια του Πρόκλου που αφορούν το χωρίο του ΕΤΑ στον «Παρ-
µενίδη». Τα σχόλια αυτά διασαφηνίζουν πλήρως όλες τις απορίες τις
σχετικές µε την Θεωρία των Ιδεών τις οποίες θέτει ο Πλάτων στο 1ο
µέρος του διαλόγου ( µέσω του «¢gc…noος και ¢poroàntος νέου» ,
δηλαδή του Σωκράτη ) και τελικά επιλύουν µε ένα σαφή και µαθη-
µατικά δοµηµένο τρόπο , το «παράδοξο» του ΕΤΑ .
Τα σχόλια του Πρόκλου χωρίζονται σε δύο µέρη :
▪ στο πρώτο (878,1 - 885,32) κατάγράφονται τα σχόλια που αφορούν
το χωρίο 131e6-132a3 , και
▪ στο δεύτερο (886,4 - 890,38) τα σχόλια που αφορούν το υπόλοιπο
τµήµα του εδαφίου του «Τρίτου Ανθρώπου» (132a4-b2) .

Θα προχωρήσουµε τώρα στην ανάλυση των σχολίων του Πρόκλου .

Για την καλύτερη ανάλυση και µελέτη θα χωρίσουµε το εδάφιο των
σχολίων σε 10 σηµεία :

1ο Σηµείο

Ο Πρόκλος τονίζει ότι έχει ήδη αποδειχθεί , ότι τόσο η µέθεξη των
αισθητών στις Ιδέες όσο και οι ίδιες οι Ιδέες δεν έχουν σωµατική
υφή . Θέτει µάλιστα , κατά σειρά , µπροστά από τα αισθητά την τάξη
των ψυχών , την τάξη των νοερών ουσιών και τέλος την τάξη των
Ιδεών .

(878,1-3) Μεταγραφή στην Νεοελληνική

“Opwj mn oÙcˆ swmatik¾n Το ότι η µέθεξη (των αισθητών)
o„htšon enai t¾n met£lhyin tîn στις Ιδέες δεν πρέπει να θεωρεί-
 171
e„dîn,
™pidšdeiktai di¦ tîn e„rhmšnwn
ƒkanîj·
(878,6-7)
E„ d toàto, dÁlon æj ¢sèmatÒj
™stin Ð di£kosmoj tîn e„dîn·
(878,13-17)
Oátoi dš e„sin oƒ prÕ tîn
a„sqhtîn di£kosmoi tre‹j,
Ð tîn yucîn,
Ð tîn noerîn oÙsiîn,
Ð tîn ˜n£dwn, oŒj d¾ p©si tÕ
¢sèmaton ¢podšdwke di' aÙtîn
tîn ¢nelšgktwn lÒgwn.
2ο Σηµείο
ται ότι είναι σωµατική , έχει δει-
χθεί ικανοποιητικά µε όσα έχουν
ήδη λεχθεί .
Με δεδοµένο λοιπόν αυτό , γίνε-
ται φανερό ότι η τάξη των Ιδεών
είναι ασώµατος .
Αυτές είναι λοιπόν οι τρείς τά-
ξεις που βρίσκονται µπροστά από
την τάξη των αισθητών :
η τάξη των ψυχών ,
η τάξη των νοερών ουσιών ,
και η τάξη των Ιδεών , στις οποί-
ες η ασώµατος φύση , τους έχει
δοθεί µέσω των λόγων .
 172

Αφού απορρίφθηκε η σωµατική µέθεξη , ο Παρµενίδης εισάγει - σύµ-

φωνα µε τον Πρόκλο - µία «teleiotšran ØpÒqesin» :
τα αισθητά µετέχουν στις Ιδέες µέσω των φυσικών λόγων
(878,18-20)
¥neisi d ™nteàqen ™p' ¥llhn Από το σηµείο αυτό όµως , ο
teleiotšran ØpÒqesin Ð Parme- Παρµενίδης ανέρχεται σε µια άλ-
n…dhj· m»pote g¦r oÛtw t¦ tÍde λη τελειότερη υπόθεση .
metšcei tîn „deîn, æj tîn fusi- Μήπως δηλαδή , τα αισθητά µετέ-
kîn lÒgwν χουν στις Ιδέες µέσω των φυσι-
κών λόγων

3ο Σηµείο

Ποια είναι όµως η υφή των φυσικών λόγων ;

O Πρόκλος θεωρεί ότι είναι ασώµατοι µεν , οµοταγείς δε προς τα
αισθητά , και τους κατατάσσει αµέσως µπροστά από τα αισθητά .

(878,21-22)
(m»pote g¦r oÛtw t¦ tÍde
metšcei tîn „deîn, æj tîn
fusikîn lÒgwn,)
Ðmotagîn mn Ôntwn kaˆ
Ðmofuîn to‹j metšcousin,
¢swm£twn d Ómwj;
(Μήπως δηλαδή, τα αισθητά µετέ-
χουν στις Ιδέες µέσω των φυσι-
κών λόγων ) οι οποίοι από την
µια µεριά έχουν την ίδια υφή µε
τα µετέχοντα (αισθητά ) , από την
άλλη όµως είναι ασώµατοι ;

(879,10-12)
Øpr g¦r t¦ sèmata kaˆ t¾n Οι φυσικοί λόγοι ταξινοµήθηκαν
fainomšnhn diakÒsmhsin tîn πάνω από τα αισθητά και τον
e„dîn oƒ fusikoˆ lÒgoi kaˆ aƒ ορατό κόσµο .
 173

fÚseij ™t£cqhsan

Άρα οι φυσικοί λόγοι ( µέσω των οποίων επιτυγχάνεται η µέθεξη

των αισθητών στις Ιδέες ) , βρίσκονται αµέσως πάνω από τα αισθητά
όπως δείχνει το παρακάτω διάγραµµα :

Ιδέες
↑
Νοερές ουσίες
↑
Ψυχές
↑
Φυσικοί λόγοι
↑
Αισθητά

4ο Σηµείο

Η υφή αυτή των φυσικών λόγων , αίρει την δυσκολία που εµφανι-
ζόταν επειδή η µέθεξη εθεωρείτο σωµατική .

(878,22-31)
`H g¦r prÕ taÚthj ¢por…a Γιατί η δυσκολία που είχαµε
 174

swmatik¾n ™l£mbane t¾n προηγουµένως εµφανιζόταν επειδή

metoc¾n tîn „deîn,
¥llwn mn oÙsîn perˆ t¦ ™n
¹m‹n, swmatikîn d Ómwj,
kaˆ oÛtw parousîn, æj sèmata
dunatÕn pare‹nai sèmasin
¥lloij. (…)
εθεωρείτο σωµατική η µέθεξη
στις Ιδέες , Ιδέες οι οποίες ήταν
µεν διαφορετικές από τα αισθητά,
δεν έπαυαν όµως να είναι σωµα-
τικές και κατ’αυτόν τον τρόπο
(δηλαδή ως σώµατα) να
βρίσκονται σε σώµατα άλλων .

(ενώ µέσω των φυσικών λόγων ),

enai tÕn trÒpon tÁj metocÁj o τρόπος της µέθεξης είναι
¢sèmaton mn, ¢ll' œcont£ ti ασώµατος µεν , αλλά έχει κάτι
koinÕn prÕj t¦ metšconta. κοινό προς τα αισθητά τα οποία
µετέχουν στις Ιδέες .

5ο Σηµείο

Η δυσκολία της µέθεξης των αισθητών στις Ιδέες είχε δύο αιτίες :
(α). Τον σωµατικό τρόπο παρουσίας των αισθητών στα µετέχοντα ,
και
(β). Την σχέση οµοιότητας των µετεχόντων προς τις Ιδέες .

(878,31-36)
'E¦n g¦r prÕj tÍ ¢swm£tJ Γιατί αν θεωρήσουµε ασώµατη
meqšxei kaˆ ™kbebhkÒta p£nth την µέθεξη και τις Ιδέες (δηλα-
tîn metecÒntwn t¦ metecÒmena
 175

l£bwmen, oÙkšti oÙd' ¨n ›n le…- δήτα τα µετεχόµενα) ως ξεχωρι-

poito perˆ tÁj meqšxewj ¥poron· στές καθ’οιονδήποτε τρόπο από
τα αισθητά (µετέχοντα) , τότε δεν
θα έµενε καµµιά δυσκολία σχετι-
κά µε την µέθεξη .

dÚo g¦r taàta poie‹ t¾n ¢por…an, Γιατί δύο είναι τα αίτια της δυ-
σκολίας που παρουσιάζεται σχε-
Ð swmatikÕj tÁj parous…aj τικά µε την µέθεξη :
trÒpoj kaˆ ▪ ο σωµατικός τρόπος της παρου-
¹ prÕj aÙt¦ koinÒthj· σίας (των Ιδεών στα αισθητά) ,
και
▪ η οµοιότητα ( των αισθητών )
προς τις Ιδέες .

Τα δύο αυτά ζητήµατα γύρω από την µέθεξη , έθεσε ο Πλάτων

κατ’αρχάς στον «Φαίδωνα» ( 100d5-7 : « Óti oÙk ¥llo ti poie‹ aÙtÕ
kalÕn À ¹ ™ke…nou toà kaloà e‡te parous…a e‡te koinwn…a e‡te ÓpV
d¾ kaˆ Ópwj prosgenomšnh·» ), και λύθηκαν στον « Παρµενίδη » :
▪ το µεν πρόβληµα της παρουσίας , στο χωρίο 130e6-131e4 το οποίο
αναλύσαµε προηγουµένως ,
▪ το δε πρόβληµα της οµοιότητας στο χωρίο 132d1-133a5 (το οποίο
έχουµε καταγράψει στο 1ο µέρος ως 2η εκδοχή του ΕΤΑ.)

Για τα δύο αυτά ζητήµατα , ο Πρόκλος κάνει µια εκτεταµένη ανά-

λυση αρχικά στο εδάφιο 878,31-879,9 και στην συνέχεια στο εδάφιο
881,39-884,7 . Κατ’αρχήν δικαιολογεί γιατί απορρίπτονται οι δύο
αυτοί τρόποι µέθεξης :
 176

(882,3-11)
'Ek mn g¦r tÁj prèthj ¢por…aj
t¾n parous…an ¢dÚnaton
¢pofa…nein dunatÕn,
oÜte Ólwn oÜte merîn aÙtîn
tinwn to‹j metšcousi pare‹nai
dunamšnwn·
™k d tÁj deutšraj taÚthj, t¾n
koinwn…an toÝj Øpoqemšnouj die-
lšgcein.
'E¦n goàn Ï ti koinÕn ta‹j „dšaij
kaˆ to‹j metšcousin aÙtîn,
¹ ™p' ¥peiron met£basij ›xei
cèran ¢pÕ tîn toà koinoà
metecÒntwn ™pˆ tÕ koinÒn.
Για την µεν παρουσία (της Ιδέας
στα µετέχοντα) αποδεικνύεται ότι
είναι αδύνατον , είτε όλη η Ιδέα
είτε ένα µέρος της , να βρίσκεται
στα µετέχοντα .
Αλλά και αυτούς που θεωρούν
την µέθεξη ως οµοιότητα , τους
ελέγχει κατά τον εξής τρόπο :
Εάν υπήρχε οµοιότητα µεταξύ
των Ιδεών και των µετεχόντων σ’
αυτές , τότε θα είχαµε µια επ’ά-
πειρον άνοδο , αφού θα υπήρχε
πάντα ένα άλλο κοινό ( οµοιότη-
τα) που θα συνδέει την Ιδέα και
τα µετέχοντα .

Στην συνέχεια ο Πρόκλος επισηµαίνει ότι :

▪ η µεν οµοιότητα στερεί από τις Ιδέες την ξεχωριστή θέση που πρέ-
πει να έχουν σε σχέση µε τα αισθητά (µετέχοντα) ,
▪ η δε σωµατική παρουσία (των Ιδεών στα αισθητά) αφανίζει την
αδιαίρετη παρουσία των Ιδεών στα αισθητά .

(882,35-36)
¹ mn g¦r prÕj t¦ metšconta Γιατί η µεν οµοιότητα αφαιρεί (α-
koinÒthj ¢faire‹ t¾n ™xVrhmšnhn πό τις Ιδέες την ξεχωριστή θέση
 177

Øperoc»n· τους σε σχέση µε τα αισθητά .

(882,40-883,3)
¹ d swmatoeid¾j parous…a t¾n
pantacoà parous…an ¢mšriston
¢fan…zei.
T¦ goàn sèmat£ ™sti t¦ m¾
dun£mena Óla ™n pollo‹j
enai,
t¦ d kaq' aØt¦ ¢sèmata p©sin
Óla p£resti to‹j metšcein aÙtîn
dunamšnoij·
Απ’την άλλη η σωµατική παρου-
σία ( των Ιδεών στα αισθητά) ε-
ξαφανίζει την αδιαίρετη παρουσία
των Ιδεών στα αισθητά .
Γιατί αν οι Ιδέες είναι σωµατικές
δεν µπορούν να βρίσκονται ολό-
κληρες σε πολλά (αισθητά) , ενώ
αν είναι ασώµατες µπορούν να
βρίσκονται σε όλα (τα αισθητά)
όσα µετέχουν σ’αυτές .

Ο ίδιος ο Πλάτων «προλαβαίνει» και δίνει λύσεις στις ενστάσεις

αυτές εναντίον της Θεωρίας των Ιδεών , εµφανίζοντας έναν ευφυή
νέο ( τον Σωκράτη ) να απορεί για τα ζητήµατα τα οποία απασχό-
λησαν τους µεταγενέστερούς του .

(883,18-22)
¹ toà Pl£twnoj, æj œoiken,
™pist»mh p£saj prolamb£nei
kaˆ qerapeÚei t¦j paragraf¦j
tîn qe…wn dogm£twn,
nšon e„sagagoàsa kaˆ ¢gc…noun
Η γνωστική οξυδέρκεια του Πλά-
τωνος προλαβαίνει και δίνει λύ-
σεις σε όλες τις ενστάσεις ένα-
ντίον των αρχών της Θεωρίας
των Ιδεών , εµφανίζοντας έναν ευ-
 178

¢poroànta mÒnon ˜kastacoà φυή νέο να απορεί για όλα τα

perˆ ïn oƒ met' aÙtÕn ºršqisan· ζητήµατα τα οποία απασχόλησαν
τους µεταγενέστερους .

Ποιοι είναι όµως αυτοί οι «met' aÙtÕn» , οι οποίοι ήγειραν ενστά-

σεις κατά της Θεωρίας των Ιδεών ; Αυτοί είναι :
A. Οι Στωικοί ( «oƒ ¢pÕ tÁj Sto©j» , όπως αναφέρει παρακάτω στο
(887,38-9) ) , οι οποίοι θεωρούν ότι όπως στο νεογνό ενυπάρχει το
σπέρµα του γεννήτορος , κατ’αναλογία και στο αισθητό ενυπάρχει η
Ιδέα , δίκην υλικού σπέρµατος ( « σπερµατικοί λόγοι»)
(883,22-32)
polloˆ g¦r d¾ swmatiko‹j Γιατί πολλοί ανέθεσαν σε σωµα-
lÒgoij ¢nšqesan t¾n τικούς λόγους την δηµιουργία
dhmiourg…an, των Ιδεών , αν και έχει αποδει-
ka…toi dšdeiktai Óti t¦ e‡dh χθεί ότι είναι αδύνατον να είναι
swmatik£ te enai kaˆ σωµατικές οι Ιδέες και υλική
metšcesqai swmatoeidîj η µέθεξη (των αισθητών) σ’αυ-
¢dÚnaton· τές.
oÜt' ¥ra genn»mata tÁj Ûlhj Επίσης είναι αδύνατον να θεωρη-
Øpoqetšon enai t¦ e‡dh kaˆ θεί ότι οι Ιδέες είναι προϊόντα
blast»mata, kaq£per tinšj της ύλης όπως ισχυρίζονται κά-
fasin· ποιοι .
oÜte ™k tÁj summ…xewj Επίσης δεν είναι αποδεκτό ότι οι
aÙt¦ tîn ¡plîn stoice…wn Ιδέες υφίστανται εκ της αναµείξε-
Øf…stasqai sugcw- ως υλικών στοιχείων , ούτε (υφί-
rhtšon·
 179

oÜte to‹j spermatiko‹j lÒgoij στανται) εξ αιτίας των σπερµατι-

t¾n aÙt¾n œcein oÙs…an dotšon·
p£nta g¦r taàta swmatoeidÁ
kaˆ ¢telÁ kaˆ merist¾n aÙtîn
¢pofa…nei t¾n ØpÒstasin.
κών λόγων .
Γιατί όλα αυτά είναι σωµατικά
και έχουν διαιρετική και ατελή
υφή .

Β. Οι Αριστοτελικοί ( « oƒ ™k toà Perip£tou » όπως αναφέρει στο

888,1) , οι οποίοι θεωρούν (όπως είδαµε στο 1ο µέρος της εργασί-
ας) ότι το κοινό γνώρισµα πολλών αισθητών (το «καθόλου») ενυ-
πάρχει σε κάθε ένα από τα αισθητά αυτά ( στα «kaq' ›kastα» ).

(883,37-884,9)
”Alloi d aâ tÕ ™n to‹j
kaqškasta koinÕn Æti£santo tÁj παρουσίας των Ιδεών το κοινό
diamonÁj tîn e„dîn (¥nqrwpoj
g¦r ¥nqrwpon genn´, kaˆ ™k toà
Ðmo…ou tÕ Ómoion),
dšon aÙtoÝj prosepinoe‹n tÕ ™n
to‹j kaqškasta koinÕn Óqen
Øfšsthken·
oÙ tÕ gšnoj toàtÒ ge enai
dunatÕn œnulon ×n kaˆ meristÕn
kaˆ oÙ pantelîj ¢dion, oÜte ™x
Άλλοι πάλι θεωρούν ως αιτία της
γνώρισµα των αισθητών (όπως
ο άνθρωπος γεννά άνθρωπο και
γενικά από το όµοιο παράγεται
το όµοιο ) . Όµως αυτοί (που ι-
σχυρίζονται αυτά ) θα πρέπει να
επινοήσουν και κάτι επιπλέον :
από που δηλαδή προέρχεται το
κοινό αυτό γνώρισµα .
Γιατί το «κοινό» αυτό δεν µπορεί
να είναι υλικό , διαιρετό και πα-
ροδικό , και ούτε η αιτία του
 180

¥llhj a„t…aj ×n ™k kinoumšnhj (του κοινού γνωρίσµατος ) να εί-

enai taÚthj kaˆ
metaballoÚshj·
Ãn g¦r ¨n kaˆ toàto p£nth
metablhtÒn· ka…toi kaqÒson
edoj œstin, ¢eˆ mšnei taÙtÕn
ναι κάτι που κινείται και µετα-
βάλλεται , γιατί τότε και το κοινό
θα ήταν µεταβλητό . Η Ιδέα όµως
πρέπει να µένει πάντα ίδια .

6ο Σηµείο

Η µέθεξη λοιπόν πρέπει να πραγµατοποιείται µέσω ενός «επιστηµο-

νικού λόγου» , ο οποίος θα αποκλείει τόσο τον σωµατικό τρόπο πα-
ρουσίας της Ιδέας στα αισθητά , όσο και την οµοιότητα από την άυ-
λο υφή της Ιδέας .

(882,26-30)
MÒnwj d' ¨n ™pisthmonikÕn lÒgon Μόνο αν δώσει κάποιος έναν
¢podo…h tij perˆ tÁj meqšxewj,
e„ kaˆ tÁj parous…aj ¢felën
tÕ swmatoeidj
kaˆ tÁj ¢swmat…aj tÕ koinÕn,
oÛtw pwj qe‹to metšcein t¦ tÍde
tîn „deîn
επιστηµονικό λόγο στην µέθεξη -
αφαιρώντας δηλαδή τόσο τον
σωµατικό τρόπο παρουσίας της
Ιδέας στα αισθητά όσο και την
οµοιότητα από το άυλο της
Ιδέας - τότε θα θέσουµε σε σω-
στή βάση την µέθεξη των αισθη-
τών στην Ιδέα .
 181

Όπως λοιπόν προείπε ο Πρόκλος (2ο και 3ο σηµεία) , τα αισθητά

µετέχουν στις Ιδέες µέσω των «φυσικών λόγων» οι οποίοι είναι α-
σώµατοι µεν , οµοταγείς δε προς τα αισθητά .

7ο Σηµείο

Πώς όµως ανερχόµαστε από τα αισθητά στην Ιδέα µέσω των φυσι-
κών λόγων ; ( ή ισοδύναµα , πώς γίνεται η µέθεξη των αισθητών στην
Ιδέα µέσω των φυσικών λόγων ;)
Ο Πρόκλος αναλύει πλήρως και µε σαφήνεια τον τρόπο µέθεξης .

(879,15-28)
Pîj oân ¥nimen ™pˆ toÝj
fusikoÝj lÒgouj, aÙtÕj did£skei ανερχόµαστε στους φυσικούς λό-
safîj Ð Parmen…dhj·
¢pÕ g¦r tîn ™n to‹j kaqškasta
koinîn ™pˆ tÕ prosecj a‡tion
aÙtîn ¢natršcomen,
Ö d» ™sti p£ntwj edoj fusikÒn·
„dÒntej g¦r poll¦ meg£la kaˆ
™pˆ p£nta taàta m…an „dšan
diate…nousan,
n d» ti mšga ¹goÚmeqa enai
toà meg£lou toà ™n to‹j
kaqškasta koinÒn.
“Oti d perˆ fusikoà e‡douj Ð
Τον τρόπο λοιπόν µε τον οποίο
γους , τον διδάσκει µε σαφήνεια ο
Παρµενίδης .
Ξεκινάµε λοιπόν από τα κοινά
γνωρίσµατα των αισθητών και
φθάνουµε στο αίτιό τους , το ο-
ποίο είναι µια φυσική ιδέα .
Γιατί παρατηρώντας πολλά µεγά-
λα πράγµατα και πάνω σε όλα
αυτά εκτεινόµενη µία ιδέα , νοµί-
ζουµε ότι µία είναι η ιδέα του
Μεγάλου που αντιστοιχεί στο
κοινό γνώρισµα των αισθητών .
Όµως πρόκειται για φυσική ιδέα
 182

lÒgoj kaˆ tÁj ¢pÕ tîn a„sqhtîn
™p' aÙtÕ metab£sewj, dhlo‹
prostiqeˆj t¦ toiaàta, tÕ
o‡esqai, tÕ dÒxV, tÕ doke‹,
tÕ ¹ge‹,
tîn toioÚtwn “Ekaston § m¾
œsti perˆ ™pisthtîn pragm£twn
lšgein, ¢ll¦ perˆ fusikîn.
και για την µετάβαση από τα
αισθητά προς αυτήν ( την φυσική
ιδέα ) , και αυτό το δηλώνει ( ο
Παρµενίδης ) προσθέτοντας τις
λέξεις : «o‡esqai» , «dÒxV» ,
«doke‹» , «¹ge‹» , καθεµιά από
τις οποίες δεν αναφέρεται σε
νοητές αλλά σε αισθητές (σωµα-
τικές ) οντότητες .

Σύµφωνα λοιπόν µε τον Πρόκλο , παρατηρώντας πολλά µεγάλα

πράγµατα φθάνουµε µέσω του «φυσικού λόγου» ( αίσθηση – όραση ),
όχι στην µοναδική Ιδέα του Μεγάλου , αλλά σε µια «φυσική ιδέα» .
Ο Πρόκλος στο σηµείο συνδέει αυτόν τον «φυσικό λόγο» και την
«φυσική ιδέα» µε την «δόξα» ( καθώς και µε το οµόρριζό του, «do-
ke‹» και τα συνώνυµά του , « ¹ge‹» και «o‡esqai» ) .
Η δόξα όµως , σύµφωνα µε το 2ο ανώνυµο σχόλιο στο 10ο βιβλίο
των Στοιχείων του Ευκλείδη , έχει την µαθηµατική υπόσταση της πε-
περασµένης ανθυφαίρεσης . Συγκεκριµένα στο σχόλιο αυτό διαβάζου-
µε :
10,2(1-5) Μεταγραφή στην Νεοελληνική

T¦ mn maq»mata fantastikîj Τα µεν νοητά όντα τα γνωρίζου-

nooàmen, toÝj d ¢riqmoÝj µε µέσω της φαντασίας , τους δε
doxastikîj· αριθµούς µέσω της δόξας .
diÕ kaˆ t¦ mn e„j ¥peiron Για τον λόγο αυτό τα µεν ( νοη-
diaire‹tai, τά ) διαιρούνται επ’άπειρον ,
 183

oƒ d merizÒmenoi l»gousin e„j Οι δε ( αριθµοί ) διαιρούµενοι

pšraj ærismšnon t¾n mon£da·
pepšrastai g¦r m©llon ¹ dÒxa
ka… ™sti prÕj tù ˜n…,
¹ d fantas…a plÁqoj ¥peiron
œcei·
καταλήγουν σ’ένα συγκεκριµένο
πέρας την µονάδα .
Η δόξα λοιπόν είναι πεπερασµένη
( διαίρεση ) και αντιστοιχεί στην
µονάδα ( ως κοινό µέτρο των
αριθµών ) , η δε φαντασία
διαιρείται επ’άπειρον .

Είναι φανερό λοιπόν ότι µέσω του σχολίου αυτού , η δόξα αποκτά
την µαθηµατική υπόσταση της πεπερασµένης ανθυφαίρεσης , αφού :

Οι αριθµοί συνδέονται µε την ∆ύο αριθµοί έχουν πάντα

δόξα πεπερασµένη ανθυφαίρεση
(« toÝj d ¢riqmoÝj doxastikîj ( «oƒ d (¢riqmoί) merizÒmenoi
nooàmen ») l»gousin e„j pšraj ærismšnon»)

Η δόξα αντιστοιχεί στην πεπερασµένη ανθυφαίρεση

«pepšrastai g¦r m©llon ¹ dÒxa»

[Ας θυµηθούµε στο σηµείο αυτό και την ισοδυναµία που εγκαθιδρύ-
ουν οι οκτώ πρώτες προτάσεις του 10ου βιβλίου των Στοιχείων :
Ανθ(α , β) = πεπερασµένη ⇔ α , β σύµµετρα ⇔ υπάρχουν m , n ∈ Ν*

τέτοιοι ώστε : α /β = m/n ]

 184

H µαθηµατική όµως αυτή υπόσταση της δόξας ( ως πεπερασµένης

ανθυφαίρεσης ) συνδέεται µέσα από τα Πλατωνικά κείµενα , µε την
φιλοσοφική προσέγγιση της επιστήµης - γνώσης . Συγκεκριµένα :
1. Στον « Θεαίτητο » ( 186d10-187a9) δηλώνεται ότι η γνώση-
επιστήµη , δεν κατακτάται µέσω των αισθήσεων αλλά µέσω της
δόξας που σχηµατίζεται στην ψυχή .
«SW. T… oân d¾ ™ke…nJ ¢pod…dwj Ônoma, tù Ðr©n ¢koÚein
Ñsfra…nesqai yÚcesqai qerma…nesqai;
QEAI. A„sq£nesqai œgwge· t… g¦r ¥llo;
SW. SÚmpan ¥r' aÙtÕ kale‹j a‡sqhsin;
QEAI. 'An£gkh.
SW. ‘Wi ge, famšn, oÙ mštestin ¢lhqe…aj ¤yasqai· oÙd
g¦r oÙs…aj.
QEAI. OÙ g¦r oân.
SW. OÙd' ¥r' ™pist»mhj.
QEAI. OÙ g£r.
SW. OÙk ¥r' ¨n e‡h potš, ð Qea…thte, a‡sqhs…j te kaˆ
™pist»mh taÙtÒn.
QEAI. OÙ fa…netai, ð Sèkratej. kaˆ m£list£ ge nàn
katafanšstaton gšgonen ¥llo ×n a„sq»sewj ™pist»mh.
SW. 'All' oÜ ti mn d¾ toÚtou ge ›neka ºrcÒmeqa dia-
legÒmenoi, †na eÛrwmen t… pot' oÙk œst' ™pist»mh, ¢ll¦ t…
œstin. Ómwj d tosoàtÒn ge probeb»kamen, éste m¾ zhte‹n
aÙt¾n ™n a„sq»sei tÕ par£pan ¢ll' ™n ™ke…nJ tù ÑnÒmati,
Óti pot' œcei ¹ yuc», Ótan aÙt¾ kaq' aØt¾n pragmateÚhtai
perˆ t¦ Ônta.
QEAI. 'All¦ m¾n toàtÒ ge kale‹tai, ð Sèkratej, æj
 185

™gûmai, dox£zein.
SW. 'Orqîj g¦r o‡ei, ð f…le.»

2. Στον « Σοφιστή» και στον «Θεαίτητο» , ο Πλάτων περιγράφει την

διεργασία µέσω της οποίας σχηµατίζεται στην ψυχή η δόξα .
Η ψυχική αυτή διεργασία είναι ο σιωπηλός διάλογος της ψυχής
µε τον εαυτό της ( «™rwtîsa kaˆ ¢pokrinomšnh» , «f£skousa kaˆ
oÙ f£skousa» ) και αποτελεί την διάνοια ( την πράξη του «dianoe‹-
sqai») . ∆όξα δε , είναι το αποτέλεσµα αυτής της ψυχικής διεργασίας
η οποία έχει ανθυφαιρετική µορφή ( «LÒgon Ön aÙt¾ prÕj aØt¾n ¹
yuc¾ diexšrcetai» )
(α) «Σοφιστής» 263e3-6 : « pl¾n Ð mn ™ntÕj tÁj yucÁj prÕj aØt¾n
di£logoj ¥neu fwnÁj gignÒmenoj toàt' aÙtÕ ¹m‹n ™pwnom£sqh,
di£noia;
- P£nu mn oân.»

(β) «Σοφιστής» 264a9-b1 : « toÚtwn d' ™f£nh di£noia mn

dÒxa d diano…aj ¢poteleÚthsij»

(γ) «Θεαίτητος» 189e4-190a8 : «tÕ d dianoe‹sqai «r' Óper ™gë

kale‹j;
QEAI. T… kalîn;
SW. LÒgon Ön aÙt¾ prÕj aØt¾n ¹ yuc¾ diexšrcetai perˆ ïn ¨n
skopÍ. éj ge m¾ e„dèj soi ¢pofa…nomai. toàto g£r
moi „nd£lletai dianooumšnh oÙk ¥llo ti À dialšgesqai, aÙt¾
˜aut¾n ™rwtîsa kaˆ ¢pokrinomšnh, kaˆ f£skousa kaˆ oÙ
f£skousa. Ótan d Ðr…sasa, e‡te bradÚteron e‡te kaˆ
 186

ÑxÚteron ™p®xasa, tÕ aÙtÕ ½dh fÍ kaˆ m¾ dist£zV, dÒxan

taÚthn t…qemen aÙtÁj.»

3. Στον «Θεαίτητο» η δόξα αντιστοιχεί στην πρόσκαιρη υποκειµενική

γνώµη για κάτι , η οποία µετουσιώνεται σε πλήρη γνώση αν προσλά-
βει τον λόγο .
(α) «Θεαίτητος» 209a1-3: « Ñrq¾n œgwge œcwn dÒxan perˆ soà,
™¦n mn prosl£bw tÕn sÕn lÒgon, gignèskw d» se,
e„ d m», dox£zw mÒnon.»

(β) «Θεαίτητος» 201c8-d3 : « t¾n mn met¦ lÒgou ¢lhqÁ dÒxan

™pist»mhn enai,
t¾n d ¥logon ™ktÕj ™pist»mhj·
kaˆ ïn mn m» ™sti lÒgoj, oÙk ™pistht¦ enai,
oØtwsˆ kaˆ Ñnom£zwn,
§ d' œcei, ™pistht£.»

4. Στον «Μένωνα» έχουµε µια ανάλογη αντιµετώπιση της δόξας . Η

δόξα είναι και εδώ µια προσέγγιση της επιστήµης-γνώσης , και σχη-
µατίζεται στην ψυχή . Όµως οι διαδοχικές δόξες δεν θα µας δώσουν
την επιστήµη ( γνώση του όντος ) . Αυτήν θα την κατακτήσουµε αν
βρούµε τον « δεσµό του λόγου » ( το φιλοσοφικό ανάλογο του «κρι-
τηρίου του λόγου» ) και έτσι µέσω της ανάµνησης ( περιοδικότητα )
θα συλλάβουµε την επιστήµη .

«Μένων» 97e6-98a6 : «kaˆ g¦r aƒ dÒxai aƒ ¢lhqe‹j,

Óson mn ¨n crÒnon paramšnwsin,
kalÕn tÕ crÁma kaˆ p£nt' ¢gaq¦ ™rg£zontai·
 187

polÝn d crÒnon oÙk ™qšlousi paramšnein, ¢ll¦ drapeteÚousin ™k

tÁj yucÁj toà ¢nqrèpou, éste oÙ polloà ¥xia… e„sin,
›wj ¥n tij aÙt¦j d»sV a„t…aj logismù.
toàto d' ™st…n, ð Mšnwn ˜ta‹re, ¢n£mnhsij, æj ™n to‹j prÒsqen ¹m‹n
æmolÒghtai.
™peid¦n d deqîsin, prîton mn ™pistÁmai g…gnontai,
œpeita mÒnimoi·
kaˆ di¦ taàta d¾ timièteron ™pist»mh ÑrqÁj dÒxhj ™st…n,
kaˆ diafšrei desmù ™pist»mh ÑrqÁj dÒxhj.»

8ο Σηµείο

∆ίνοντας λοιπόν , µέσω της δόξας , αυτήν την Μαθηµατικο-Φιλο-

σοφική υπόσταση στον «φυσικό λόγο» και την «φυσική ιδέα», ο
Πρόκλος επισηµαίνει στην συνέχεια ότι η Ιδέα δεν συλλαµβάνεται
γνωστικά ούτε µόνο µε την δόξα («doxastikîj») ούτε µόνο µε την
διάνοια («dianohtikîj») αλλά χρειάζεται και ο νούς («noerîς») .

(880,17-19) Μεταγραφή στην Νεοελληνική

AÙtÕ d tÕ ›n ™f' ˜k£stou tîn Όταν δε , φθάνουµε στην µοναδι-

e„dîn Ótan lamb£nwmen, κή κάθε φορά Ιδέα , αυτό δεν
oÜte doxastikîj aÙtÕ πρέπει να γίνεται ούτε κατά δο-
cr¾ qewre‹n, ξαστικό , ούτε κατά διανοητικό
oÜte dianohtikîj· τρόπο µόνο .

(880,22-24) αλλά πρέπει :

 188

di¦ tÁj noer©j ™pibolÁj να αντικρύσουµε την απλή και

qe£sasqai pros»kei t¾n ¡plÁn ενιαία ύπαρξη των Ιδεών µέσω
kaˆ ˜noeidÁ tîn oÙsiîn ™ke…nhn της νοερής προσπάθειας
Ûparxin

Έτσι ο Πρόκλος φθάνει στο συµπέρασµα ότι :

(881,13-17)
E„ mn oân ™pˆ t¦ e‡dh tij ¢pÕ
tîn a„sqhtîn toÚtwn kaˆ p£nth
diVrhmšnwn ™qšloi metaba…nein,
noàn mn ¢ntˆ dÒxhj
pro st£sqw tÁj Ðdoà taÚthj
¹gemÒna, qe£sqw d ›kaston
edoj ¢sÚntakton prÕj t¦ tÍde
kaˆ ¢migšj·
Αν λοιπόν κάποιος θέλει να µε-
ταβεί από τα αισθητά ( τα οποία
είναι καθ’οιονδήποτε διαιρετά )
προς τις Ιδέες ,
πρέπει να προτάξει ως οδηγό
στον δρόµο του , τον νου και όχι
την δόξα , και ακόµη πρέπει να
αντιλαµβάνεται κάθε Ιδέα ως αµι-
γή σε σχέση µε τα µετέχοντα αι-
σθητά και ως µη ανήκουσα στην
ίδια µε αυτά τάξη .

Χρησιµοποιώντας λοιπόν µόνο τους φυσικούς λόγους θα φθάνουµε

κάθε φορά σε µια φυσική ιδέα και όχι στην (µοναδική) Ιδέα . Έτσι
το µόνο που θα καταφέρνουµε είναι να πετυχαίνουµε ολονέν και κα-
λύτερες προσεγγίσεις της Ιδέας (« Ðlikwtšraj mon£daj ») , και αυτό
θα συνεχίζεται επ’άπειρον . Την (µοναδική) Ιδέα θα συλλάβουµε µόνο
 189

όταν βρούµε το «νοερόν πέρας» ( δηλαδή το «κριτήριο του λόγου»

του ανθυφαιρετικού µοντέλου )
Όλη αυτή την διαδικασία , εκθέτει ο Πρόκλος στο παρακάτω διαυ-
γές , λιτό αλλά και πλήρες περιεχοµένου εδάφιο , το οποίο επιλύει -
κατά την άποψή µας - την πολυσυζητηµένη αντίφαση του ΕΤΑ .

(881,23-33) Μεταγραφή στην Νεοελληνική

E„ dš tij dÒxV crÁtai prÕj t¾n Αν λοιπόν κάποιος χρησιµοποιή-

met£basin
kaˆ e„dîn ¢ntilamb£nhtai
summigîn prÕj t¦ tÍde
kaˆ to‹j ™nÚloij lÒgoij
sunariqmoumšnwn,
mÒlij ™pˆ t¾n fÚsin oátoj ¥neisi
kaˆ tÕn fusikÕn di£kosmon tîn
e„dîn·
Óqen d¾ p£lin ™pˆ toÚtoij ¥llaj
Ðlikwtšraj mon£daj qewre‹,
kaˆ ˜nèseij ˜nèsewj metadièkei, καλύτερες προσεγγίσεις της Ιδέας,
kaˆ toàto ™p' ¥peiron oÙ paÚetai και θα τρέχει πίσω από συνονθυ-
p£scwn,
›wj ¨n ™p' aÙt¦ t¦ noer¦ pšrata
katant»saj ™n ™ke…noij ‡dV t¾n
tîn e„dîn ¢fwrismšnhn
paragwg¾n,
σει την δόξα για την µετάβαση
αυτή (από τα αισθητά στην Ιδέα)
και αντιλαµβάνεται τις Ιδέες
αναµεµειγµένες µε τα αισθητά
και τους σωµατικούς (υλικούς)
λόγους ,
τότε αυτός το µόνο που θα κα-
ταφέρει είναι να φθάσει µόλις
µέχρι τις φυσικές ιδέες .
Από εδώ , µε βάση αυτές τις φυ-
σικές ιδέες θα ανέλθει πάλι σε
λεύµατα ( αισθητών και φυσικών
ιδεών ) ,και αυτό θα συνεχίσει να
συµβαίνει επ’άπειρον ,
µέχρις ότου φθάσει στο νοερό
πέρας και µέσω αυτού αντικρύσει
την εξαίσια Ιδέα ,
 190

to‹j aÙqupost£toij, ανάµεσα

to‹j ¡ploust£toij, στα αυθυπόστατα ,
to‹j diaiwn…oij. τα απλούστατα και
τα αιώνια .

Οι προκύπτουσες λοιπόν στο κείµενο του « Τρίτου Ανθρώπου »

άπειρες ιδέες δεν είναι τίποτε άλλο παρά « φυσικές ιδέες » δηλαδή
δόξες = προσεγγίσεις της (µοναδικής) Ιδέας (του Μεγέθους) , οι οποίες
απορρέουν ως αποτέλεσµα («¢poteleÚthsij») της «diano…aj» , της
διεργασίας δηλαδή που συντελείται στην ψυχή κατά ανθυφαιρετικό
τρόπο ( «aÙtÁj prÕj ˜aut¾n yucÁj di£logoj» - «˜aut¾n ™rwtîsa
kaˆ ¢pokrinomšnh» ).
Αν όµως ο τρόπος µετάβασης (µέθεξης) από τα αισθητά προς την
Ιδέα , γινόταν µόνο µέσω της δόξης τότε (όπως αναφέρει στην συνέ-
χεια ο Πρόκλος στο 885,22-3) «poll£kij t¦ ¥peira poi»somen» . Θα
είχαµε δηλαδή µια κακή διαίρεση και συναγωγή : «˜nèseij ˜nèsewj
metadièkei, kaˆ toàto ™p' ¥peiron oÙ paÚetai p£scwn» .
Τότε θα υφίστατο µια απειρία Ιδεών του Μεγέθους και έτσι το
ΕΤΑ θα ήταν πράγµατι µια έγκυρη ένσταση κατά της Θεωρίας των
Ιδεών ή «καταγραφή µιας ειλικρινούς αµηχανίας» του Πλάτωνα .
Όµως εδώ εµφανίζεται το «νοερό πέρας» το οποίο «σώζει» το ά-
πειρον ( Πλωτίνος “Εννεάδες” 2,4,15(15-16) : « Kaˆ tÕ ¥peiron d
proselqÕn tù peperasmšnJ ¢pole‹ aÙtoà t¾n fÚsin·» )
Το νοερό αυτό πέρας δεν είναι τίποτε άλλο παρά ο «δεσµός του
λόγου» ο οποίος δηµιουργεί την ανάµνηση = περιοδικότητα στον
«Μένωνα» , ή ο «λόγος» που µετατρέπει την « ορθή δόξα » σε
επιστήµη στον «Θεαίτητο» , ή το κριτήριο του λόγου µε το οποίο
συλλαµβάνεται γνωστικά ο λόγος α/β δύο «δυνάµει µόνον συµµέ-
τρων» ευθειών α , β στο 10ο βιβλίο των Στοιχείων του Ευκλείδη .
 191

Την εµφάνιση «toà dhmiourgikoà lÒgou» ο οποίος αποτρέπει την

«εις το άπειρον» αναγωγή των Ιδεών , επισηµαίνει και ο Ασκληπιός
στα σχόλιά του στα «Μετά τα Φυσικά» του Αριστοτέλη . Στο πρώ-
το τµήµα των σχολίων του για τον «Τρίτο Άνθρωπο» (το οποίο κα-
τάγράψαµε στο 1ο µέρος της εργασίας) ο Ασκληπιός , όπως είδαµε ,
αναφέρεται στην άποψη του Αριστοτέλη («fasˆ g¦r Óti tîn Ðmoiot»-
twn Øp£rcousin aƒ „dšai.» 75,21-28) . Στο δεύτερο τµήµα των σχολί-
ων του , αναφέρεται στην θέση του Πλάτωνα και γράφει :

75,29-35 Μεταγραφή στην Νεοελληνική

¢pologoÚmeqa to…nun ¹me‹j Øpr Απολογούµεθα λοιπόν εµείς (δη-

toà Pl£twnoj toàton tÕn trÒpon, λαδή ο Ασκληπιός ) προς υπερά-
f£skontej Óti ¹ ÐmoiÒthj ™n to‹j
stoice…oij qewre‹tai, toutšstin
™n to‹j kaq' ›kasta a„sqhto‹j.
¹ g¦r „dša oÙk œstin Ðmo…a tù
a„sqhtù,
e‡ ge tÕ mn a„sqhtÒn ™sti,
tÕ d lÒgoj ™xVrhmšnoj toà
a„sqhtoà.
éste oÙ dunatÕn enai „dšan
„dšaj, fhmˆ d¾ toà lÒgou toà
dhmiourgikoà.
oÜte g£r ™stin „dšaj „dša.
kaˆ oÛtwj mn ¢pologoÚmeqa Óti
σπιση του Πλάτωνα κατά τον
εξής τρόπο :
Θεωρούµε ότι η οµοιότητα αφο-
ρά τα στοιχεία , δηλαδή τα συγκε-
κριµένα αισθητά πράγµατα .
Γιατί η Ιδέα δεν είναι όµοια µε
το αισθητό , αφού βέβαια το µεν
αισθητό είναι κάτι υλικό , η δε
Ιδέα είναι λόγος αποδεσµευµένος
από το αισθητό .
Άρα ισχυρίζοµαι ότι ο δηµιουργι-
κός λόγος καθιστά αδύνατη την
κατασκευή ιδέας µιας άλλης ιδέ-
ας και άλλης ιδέας …
Κατ’αυτόν λοιπόν τον τρόπο υπε-
 192

oÙk œsti tr…toj ¥nqrwpoj. ρασπιζόµαστε την άποψη ότι δεν

υπάρχει τρίτος άνθρωπος .

Εξ άλλου το «νοερό» αυτό «πέρας» δεν είναι τίποτε άλλο παρά

το «™xa…fnhj» µέσω του οποίου συλλαµβάνεται η Ιδέα του Έρωτος
στο «Συµπόσιο». Συγκεκριµένα στο εδάφιο 210e1-211a5 η ∆ιοτίµα
απευ-θύνεται στον Σωκράτη και λέει :

«Συµπόσιο» 210e1-211a5 Mεταγραφή στην Νεοελληνική

peirî dš moi, œfh, tÕn noàn
prosšcein æj oŒÒn te m£lista.
Öj g¦r ¨n mšcri ™ntaàqa prÕj t¦
™rwtik¦ paidagwghqÍ,
qeèmenoj ™fexÁj te kaˆ Ñrqîj t¦
kal£, prÕj tšloj ½dh „ën tîn
™rwtikîn ™xa…fnhj katÒyeta… ti
qaumastÕn t¾n fÚsin kalÒn,
toàto ™ke‹no, ð Sèkratej, oá d¾
›neken kaˆ oƒ œmprosqen p£ntej
pÒnoi Ãsan,
prîton mn ¢eˆ ×n kaˆ oÜte
(από τον Ι. Συκουτρή)
Προσπάθησε όµως , προσέθεσε ,να
εντείνης την προσοχή σου όσον
ηµπορείς περισσότερον .
Όστις λοιπόν εις την σπουδήν
της ερωτικής τέχνης οδηγηθή εις
τούτο το σηµείον , θεώµενος ορ-
θώς , την µίαν µετά την άλλην ,
τας διαφόρους µορφάς του ωραί-
ου , όταν προχωρήση πλέον προς
το τέλος της ερωτικής µυσταγω-
γίας , θα αντικρύση ξαφνικά ένα
κάλλος θαυµάσιας φύσεως , εκείνο
ακριβώς , Σωκράτη , το κάλλος ,
χάριν του οποίου κατεβλήθησαν
και αι προηγούµεναι ταλαιπωρίαι
όλαι ,
το οποίον πρώτον µεν υπάρχει
 193

gignÒmenon oÜte ¢pollÚmenon, αιώνιον και δεν υπόκειται ούτε

oÜte aÙxanÒmenon oÜte fq…non,
œpeita oÙ tÍ mn kalÒn,
tÍ d' a„scrÒn,
oÙd tot mšn, tot d oÜ,
oÙd prÕj mn tÕ kalÒn,
prÕj d tÕ a„scrÒn,
oÙd' œnqa mn kalÒn,
œnqa d a„scrÒn,
æj tisˆ mn ×n kalÒn,
tisˆ d a„scrÒn·
εις γένεσιν ούτε εις αφανισµόν
ούτε εις αύξησιν ούτε εις ελάτω-
σιν , έπειτα δεν είναι ωραίον από
µιας απόψεως , άσχηµον από της
άλλης , ούτε ωραίον σήµερον , αύ-
ριον όχι , ούτε σχετικώς µε τούτο
ωραίον , σχετικώς µε εκείνο άσχη-
µον , ούτε εδώ ωραίον , εκεί άσχη-
µον , ωσάν να ήτο δια µερικούς
ωραίον , δι’άλλους άσχηµον.

Τέλος , πρέπει να επισηµάνουµε ότι ο Πρόκλος και στα σχόλιά του

«Εις Ευκλείδην» καταγράφει µε σπάνια σαφήνεια τον διπλό ρόλο
που διαδραµατίζει η ψυχή στην πορεία ανόδου από τα αισθητά προς
την Ιδέα ( δηλαδή στην µέθεξη των αισθητών στην Ιδέα ) .

Γράφει ο Πρόκλος : (109,1-4)

« ™peid¾ d ¹ yuc¾ mšsh tîn noerîn ™stin kaˆ tîn a„sqhtîn,
kaqÒsou mn sun£ptei tÍ noer´ fÚsei, kat¦ kÚklon ™nerge‹,
kaqÒson d to‹j a„sqhto‹j ™pistate‹,
kat¦ tÕ eÙqÝ poie‹tai t¾n prÒnoian.»

Όµως , γνωρίζουµε ότι στον κύκλο αντιστοιχεί το πέρας , και στην

ευθεία αντιστοιχεί το άπειρον .
( Πρόκλος «Εις Ευκλείδην» 104,11-14:
 194

« kaˆ tù mn pšrati ¢n£logon ¹ perifšreia kaˆ ¹ periferÒgrammoj

gwn…a kaˆ Ð kÚkloj ™n ™pipšdoij kaˆ ¹ sfa‹ra ™n stereo‹j,
tÍ d ¢peir…v tÕ eÙqÝ kat¦ p£nta taàta» )

Έτσι η ψυχή , από την µια µεριά :

▪ παράγει άπειρες («kat¦ tÕ eÙqÝ poie‹tai») διαδοχικές δόξες οι
οποίες «™pistatοàν tîn a„sqhtîn» ,

και από την άλλη :

▪ « sun£ptei » τις δόξες αυτές σε µια Ιδέα , ενεργώντας « kat¦
kÚklon» , βρίσκοντας δηλαδή το «νοερό πέρας» το οποίο εφοδιάζει
την απειρία µε περιοδικότητα .

Το εδάφιο αυτό του Πρόκλου µπορεί να αποδοθεί από το ακόλουθο

σχήµα :

Ψυχή
$ %
αισθητά νοερά
™pistate‹ , kat¦ tÕ eÙqÝ sun£ptei , kat¦ kÚklon
⇓ ⇓
άπειρες δόξες νοερό πέρας

άπειρον + πέρας → Ιδέα

 195

Θα ήταν χρήσιµο στο σηµείο αυτό να καταγράψουµε το µοντέλο

της ανθυφαιρετικής διαδικασίας µέσω της οποίας γνωρίζουµε πλήρως
τον λόγο α/β δύο «δυνάµει µόνον συµµέτρων» ευθειών α , β (για πα-
ράδειγµα τον λόγο α/β όπου α2 = 2.β2 , που εξετάσαµε στο 3ο µέρος
της εργασίας ) , σε αντιστοιχία µε την διαδικασία «ανόδου» από τα
αισθητά προς την Ιδέα του Μεγέθους που µόλις περιγράψαµε :

Ο λόγος α/β όπου α2 = 2.β2 Η Ιδέα του «Μεγάλου»

1η ανθυφαιρετική σχέση : 1ος φυσικός λόγος που οδηγεί

α = 1.β + α1 στην 1η δόξα (φυσική ιδέα =προ-
1η ρητή προσέγγιση του 2 /1   σέγγιση) του «Μεγάλου» .
«Ótan pÒll' ¥tta meg£la soi dÒxV
               α/β = 1 ≈ 2 /1
enai, m…a tij ‡swj doke‹ „dša ¹ aÙt¾
enai ™pˆ p£nta „dÒnti, Óqen ›n tÕ
mšga ¹gÍ enai»

2ος φυσικός λόγος που οδηγεί

2η ανθυφαιρετική σχέση :
β = 2.α1 + β1
2η ρητή προσέγγιση του
α/β = 1+1/2 = 3/2 ≈ 2 /1
στην 2η δόξα (φυσική ιδέα =προ-
σέγγιση) του «Μεγάλου» .
2 /1   «T… d' aÙtÕ tÕ mšga kaˆ t«lla t¦
meg£la, ™¦n æsaÚtwj tÍ yucÍ (*) ™pˆ
p£nta ‡dVj, oÙcˆ ›n ti aâ mšga
fane‹tai, ú taàta p£nta meg£la
fa…nesqai; ”Eoiken.»
[ (*) «di£noia mn aÙtÁj prÕj ˜aut¾n
yucÁj di£logoj,
dÒxa d diano…aj ¢poteleÚthsij»
 196

Σοφιστής 264a8-b1 ]

3η ανθυφαιρετική σχέση 3ος φυσικός λόγος που οδηγεί

α1 = 2. β1 + α2 στην 3η δόξα (φυσική ιδέα =προ-
3η ρητή προσέγγιση του 2 /1   σέγγιση) του «Μεγάλου».
«kaˆ ™pˆ toÚtoij aâ p©sin ›teron(edoj
α/β = 1+ 1/(2+1/2) = 7/5≈ 2 /1
megšqouj ¢nafan»setai), ú taàta
p£nta meg£la œstai»

Η εφαρµογή στο σηµείο αυτό Η διαδικασία των διαδοχικών (ο-

του «κριτηρίου του λόγου» , δη- λονέν και καλύτερων ) προσεγγί-

λαδή β/α1 = α1/β1 , µας κατέστη- σεων της Ιδέας του «Μεγάλου»

σε ικανούς να µην συνεχίσουµε θα συνεχιζόταν επ’άπειρον («¢ll¦

¥peira tÕ plÁqoj (œstai τά e„dη)» ) ,
την ατέρµονη διαδοχή των ρητών
προσεγγίσεων , αλλά να συλλά- αν κάποιος χρησιµοποιούσε µόνο

βουµε γνωστικά τον λόγο τις φυσικές ιδέες = δόξες .

Όµως η εµφάνιση του « νοερού
α/β = 2 /1  
πέρατος» τον καθιστά ικανό να
µέσω της τελικά περιοδικής ανθυ-
φθάσει στην µοναδική Ιδέα , δη-
φαίρεσης : Ανθ(α , β) = [1 ,2 ]
λαδή όπως γράφει ο Πρόκλος να
« ‡dV t¾n tîn e„dîn ¢fwrismšnhn
paragwg¾n, to‹j aÙqupost£toij,
to‹j ¡ploust£toij, to‹j diaiwn…oij.»
 197

Το πρώτο µέρος των σχολίων του Πρόκλου ολοκληρώνονται στο

σηµείο αυτό , επιλύοντας ουσιαστικά το «πρόβληµα» του «Τρίτου Αν-
θρώπου» .Το δεύτερο µέρος των σχολίων χρησιµεύει κυρίως στην κα-
λύτερη ανάλυση και τεκµηρίωση όσων ήδη εκτέθηκαν στο πρώτο .

Ας δούµε συνοπτικά τα σχόλια αυτά :

9ο Σηµείο

Η άνοδος λοιπόν από τα αισθητά προς την Ιδέα , δεν γίνεται κατά
τον σωστό τρόπο :
(886,4-8) Mεταγραφή στην Νεοελληνική

”Esti mn tÕ proke…menon de‹xai Αυτό που έχουµε να δείξουµε εί-

t¾n ¢pÕ tîn koinot»twn ™pˆ t¦j
„dšaj, Óper proe…pomen,
met£basin oÙk Ñrqîj
¢naplattomšnhn,
¢ll' ™panioàsan e„j ¥llo ti kaˆ
¥llo p£lin koinÒn.
ναι ότι η µετάβαση από τα κοινά
γνωρίσµατα προς τις Ιδέες , δεν
γίνεται - όπως προείπαµε – κατά
τον ορθό τρόπο , αλλά επανέρχε-
ται σε άλλο και πάλι άλλο κοινό
γνώρισµα .

Αυτό συµβαίνει γιατί ο χαρακτήρας των Ιδεών δεν ταυτίζεται ούτε

µε τον χαρακτήρα των σπερµατικών λόγων ούτε µε αυτόν των φυσι-
κών λόγων :

(886,19-23)
 198

tÁj „dšaj tÕ „d…wma, O χαρακτήρας της Ιδέας δεν ταυ-

m»te to‹j spermatiko‹j lÒgoij ×n τίζεται ούτε µε τους σπερµατι-
taÙtÕn, κούς λόγους ούτε µε τους φυσι-
m»te to‹j fusiko‹j Ólwj, κούς λόγους (οι οποίοι ανήκουν
o† e„sin Ðmotage‹j to‹j Øliko‹j, στην ίδια τάξη µε τους υλικούς) ,
¢ll' ›terÒn ti prÕ toÚtwn αλλά είναι κάτι διαφορετικό από
¢sÚntakton prÕj p©n tÕ αυτούς (τους υλικούς λόγους) και
merisqn perˆ to‹j pollo‹j· δεν ανήκει στην ίδια τάξη µε
οτιδήποτε διαιρείται σε πολλά
(δηλαδή µε τα αισθητά) .

Ποια είναι όµως η αιτία η οποία προκαλεί την ακατάπαυστη µέθε-

ξη των αισθητών στην Ιδέα ;
( 887,29-31 : « †na d mšnV t¦ metšconta tÁj „dšaj ¢eˆ kaˆ mhdšpote
™kle…pV, de‹ tinoj ¥llhj a„t…aj »)
Η αιτία αυτή λοιπόν , σύµφωνα µεν µε τους Στωικούς βρίσκεται
στους σπερµατικούς λόγους ( οι οποίοι ως άφθαρτοι παραπέµπουν
στην απειρία ) , σύµφωνα δε µε τους Περιπατητικούς τοποθετείται
στην στάση ( η οποία παραπέµπει στο πέρας , δηλαδή στην πεπερα-
σµένη ανθυφαίρεση , όπως τονίζει και ο Συµπλίκιος ο οποίος αναφε-
ρόµενος στον µαθητή του Αριστοτέλη , Εύδηµο , γράφει ότι : «oÙ g¦r
™ndšcetai t¾n ¢ntana…resin ¥peiron enai»(“Εις τα Φυσικά” 10,1237,23))
Όµως και οι σπερµατικοί λόγοι (άπειρον χωρίς πέρας) και η στάση
(πέρας) είναι ατελείς . Ο Πλάτων όµως συνδύασε το άπειρον και το
πέρας , και χρησιµοποίησε τον (νοερό) λόγο για να συλλάβει την Ι-
δέα .

(887,36-888,4) Μεταγραφή στην Νεοελληνική

 199

TaÚthj g¦r ™fišmenoi p£ntej tÁj Αυτή λοιπόν την αιτία αναζητώ-
a„t…aj, ντας όλοι , οι µεν Στωικοί χρησι-
oƒ mn toÝj spermatikoÝj lÒgouj µοποίησαν τους σπερµατικούς
enai toioÚtouj o„hqšntej λόγους (θεωρώντας τους άφθαρ-
¢fq£rtouj aÙtoÝj ™po…hsan, τους ) , οι δε Περιπατητικοί (Αρι-
æj oƒ ¢pÕ tÁj Sto©j· στοτελικοί) τα ακίνητα ,τα οποία
oƒ d t¦ ¢k…nhta Ñrekt¦ prÕ τοποθέτησαν πάνω από όλα τα
p£ntwn œqento tîn ¢eˆ kinoumš- κινούµενα.
nwn, Øf' ïn t¦ kinoÚmena
kine‹tai, æj oƒ ™k toà Perip£tou.
Pl£twn d, sunagagën e„j ›n Ο Πλάτων όµως συνδυάζοντας σε
¢mfÒtera, noeroÝj lÒgouj enai ένα αυτά τα δύο (δηλαδή σπερµα-
t¦j „dšaj Øpoqšmenoj toÚtwn τικούς λόγους =άπειρον και ακί-
¢nÁye t¾n p©san dhmiourg…an. ητα = στάση = πέρας ) , θεώρησε
ότι οι Ιδέες είναι νοεροί λόγοι
και πάνω τους στήριξε κάθε
δηµιουργία .

Κάνουν λάθος λοιπόν όσοι επιχειρούν να διασύρουν την Θεωρία

των Ιδεών φέρνοντας ως παράδειγµα τον «Τρίτο Άνθρωπο» , γιατί
σύµφωνα µε αυτούς η επ’άπειρον αναγωγή των Ιδεών , βασίζεται
στην συναρίθµηση αισθητών και ιδεών , πράγµα που είναι λανθα-
σµένο .

(889,6-16)

“Otan ¥ra t¾n tîn „deîn tinej Όταν λοιπόν κάποιοι επιχειρούν
 200

ØpÒqesin diasÚrein ™piceirîsin, να διασύρουν την Θεωρία των

À tÕn tr…ton ¥nqrwpon lšgontej,
(…) æj ™pinooÚmenon tÕn mn ™pˆ τον Τρίτο Άνθρωπο (…) ως κά-
tù ˜nˆ e‡dei toà ¢nqrèpou kaˆ
to‹j pollo‹j, (…)
taàt£ te kaˆ p£saj t¦j
toiaÚtaj diabol¦j ™xelšgxomen,
¾n e„j ¥peiron ¥nodon
tîn Ðmoiot»twn,
™pˆ tîn suntetagmšna t¦ e‡dh
to‹j metšcousi kaˆ æj t¦ koin¦
to‹j pollo‹j sunariqme‹tai
tiqemšnwn
Ιδεών , φέρνουν ως παράδειγµα
ποιον που προκύπτει από Ιδέα
του Ανθρώπου και τους πολλούς
(αισθητούς ) ανθρώπους .
Αυτά και όλες τις παρόµοιες
διαβολές ανασκευάζουµε , αυτών
που ισχυρίζονται ότι η άνοδος
προς το άπειρο υφίσταται εξ αι-
τίας της οµοιότητας και εκ του
ότι οι Ιδέες είναι οµοταγείς προς
τα µετέχοντα (σ’αυτές) αισθητά
και πρέπει να συναριθµούνται µε
αυτά .

10ο Σηµείο

Τελειώνοντας ο Πρόκλος τα σχόλια του για το χωρίο του «Τρίτου

Ανθρώπου» , συνοψίζει και καταλήγει στο συµπέρασµα :
(890,15-17) « Óti d kaˆ Ð Pl£twn ¥topon o‡etai t¾n ¢peir…an t¾n
kat¦ tÕ plÁqoj, dhlo‹ kaˆ ™n toÚtoij safîj·»

∆ηλαδή η απειρία των ιδεών στην οποία καταλήγει το ΕΤΑ , δεν

είναι απειρία κατά το πλήθος , αλλά :
(890,22-24) « ¥llon ¥ra trÒpon tÕ ™n ™ke…noij ¥peiron lhptšon kat¦
 201

t¾n dÚnamin kaˆ oÙ kat¦ tÕ plÁqoj·»

Η απειρία λοιπόν των ιδεών που εµφανίζεται στο ΕΤΑ δεν είναι
κατά το πλήθος αλλά κατά την δύναµη . Το άπειρον όµως κατά το
πλήθος αφορά την κλάση του «κακού απείρου» ( άπειρον χωρίς πέ-
ρας) , ενώ το άπειρον κατά δύναµη (απειροδύναµον) αφορά την κλά-
ση του «αγαθού απείρου» (άπειρον µε πέρας) . Ο διαχωρισµός αυτός
τεκµηριώνεται σε αρκετά κείµενα του Πρόκλου . Πράγµατι στην 86η
πρόταση της «Θεολογικής Στοιχειώσεως» διαβάζουµε :

«Θεολογική Στοιχείωσις» (86,4-8) Μεταγραφή στην Νεοελληνική

tÕ d' Ôntwj ×n ¥peiron mn æj Το «όντως όν» (δηλαδή η Ιδέα)

¥sbeston œcon t¾n zw¾n kaˆ t¾n
Ûparxin ¢nškleipton kaˆ t¾n
™nšrgeian ¢nel£ttwton·
oÜte d di¦ mšgeqÒj ™stin
¥peiron (…) oÜte di¦ plÁqoj
είναι άπειρο µεν , επειδή έχει πά-
ντα ζωή , υπάρχει πάντα και η
ενέργειά του είναι ανεξάντλητη .
Όµως η απειρία του αυτή δεν
είναι ούτε ποσοτική ούτε κατά το
πλήθος .

Αντίθετα η απειρία της Ιδέας είναι κατά δύναµη ( «¢ll¦ kat¦ t¾n
dÚnamin ¥peiron ™ke‹no.») . Και αυτό γιατί η Ιδέα είναι άπειρη αλλά
συγχρόνως και αµερής . Αµερής όχι µε την έννοια ότι δεν διαιρείται
σε µέρη ,αλλά µε την έννοια ότι τα άπειρα µέρη της , αυτοοµοιούνται
λόγω της περιοδικότητας . ∆ηλαδή η επ’άπειρον διαίρεση καταλύει
µεν την αµέρεια ,η περιοδικότης όµως η οποία υπάρχει στο « δυνά-
µει άπειρον» δηµιουργεί την αµέρεια .

«Θεολογική Στοιχείωσις» (86,16-20)

 202

Ð mn g¦r merismÕj diafore‹ kaˆ Η µεν λοιπόν διαίρεση διασκορ-

™klÚei t¾n ˜k£stou dÚnamin,
¹ d ¢mšreia sf…ggousa kaˆ
suspeirîsa ¢nškleipton aÙt¾n
kaˆ ¢nel£ttwton ™n ˜autÍ
sunšcei.
¢ll¦ m¾n ¹ kat¦ mšgeqoj
¢peir…a kaˆ ¹ kat¦ plÁqoj
stšrhs…j ™sti p£ntV tÁj
¢mere…aj kaˆ ¢pÒptwsij·
πίζει και εξασθενίζει την δύναµη
(της Ιδέας) , η αµέρεια όµως
σφίγγοντας και συσπειρώνοντας ,
κρατά την δύναµη ατελεύτητη
και ανεξάντλητη µέσα στον εαυτό
της .
Αντίθετα η ποσοτική ή η κατά
το πλήθος απειρία , στερεί την
Ιδέα καθ’οιονδήποτε τρόπο από
την αµέρεια .

(86,24-26)
¹ mn ¥peiroj dÚnamij tÍ
Η µεν άπειρη δύναµη συνυπάρχει
¢mere…v sÚnesti,
µε την αµέρεια , ενώ το ποσοτικό
tÕ d pl»qei À megšqei ¥peiron
ή το κατά πλήθος άπειρον βρί-
porrwt£tw toà ¢meroàj ™stin.
σκεται µακριά από το αµερές .
e„ oân tÕ ×n megšqei Ãn À pl»qei
Αν λοιπόν το «ον» ( η Ιδέα ) ήταν
¥peiron, oÙk ¨n ¢peirodÚnamon
άπειρο κατά το πλήθος ή το µε-
Ãn·
γεθος , δεν θα ήταν απειροδύναµο.

Την έννοια του «δυνάµει απείρου» ως ταυτιζοµένου µε το «αγαθόν

άπειρον» , δηλαδή το άπειρον µετά πέρατος ( υπό την µορφή της
 203

περιοδικότητας ) , µας δίνει ο Πρόκλος και στα σχόλιά του «Εις Τι-
µαιον» .

Πρόκλος «Εις Τίµαιον» (3,21,1-5)

(tÕ g¦r p£lin kaˆ p£lin Το να επανέρχεται κάτι κυκλικά ,

¢nakukle‹n
¢peirodunam…aj ™st…),
kaˆ ˜likoeidÁ fasi met¦ toÚtwn,
æj kaˆ tîn kat' eÙqe‹an
kinoumšnwn kaˆ tîn kÚklJ
metrhtikÕn kat¦ m…an dÚnamin,
æj ¹ ›lix ˜noeidîj perišcei tÕ
eÙqÝ kaˆ periferšj.
πάλι και πάλι είναι χαρακτηριστι-
κό του απειροδυνάµου , και θεω-
ρούν ως ελικοειδή αυτά που κι-
νούνται και κατ’ευθείαν και σε
κύκλο , όπως η έλικα η οποία
εµπεριέχει σε µια ενότητα και το
ευθύ και το κυκλικό .
( Ας θυµηθούµε εδώ την αντιστοιχία
της ευθείας µε το άπειρο και του κύ-
κλου µε το πέρας , την οποία έχουµε
ήδη προαναφέρει και την οποία
εκφράζει ρητά ο Πρόκλος σε πολλά
σηµεία του έργου του .)

Βέβαια το βασικό κείµενο το οποίο τεκµηριώνει την ένταξη της

Ιδέας στην κλάση του «αγαθού απείρου» , θεωρώντας την ως «τέλειο
όν» , µετέχον τόσο του απείρου όσο και του πέρατος , είναι η β΄ υπό-
θεση του «Παρµενίδη» σύµφωνα µε την οποία το πέρας εφοδιάζει το
άπειρο µε περιοδικότητα .
[Ανάλυση της β΄ υπόθεσης έχουµε κάνει στο 3ο µέρος της εργασίας . Εδώ το
µόνο που θα τονίσουµε είναι ότι η µορφή αυτή της περιοδικότητας που εµφα-
νίζεται στον «Παρµενίδη» , είναι χαρακτηριστική «¡p£ntwn tîn Ôntwn»
όπως ρητά το δηλώνει ο Πλάτων στους «Νόµους» :
715e7-716a1 : « “Ð mn d¾ qeÒj, ésper kaˆ Ð palaiÕj lÒgoj, ¢rc»n te
 204

kaˆ teleut¾n kaˆ mšsa tîn Ôntwn ¡p£ntwn œcwn,

eÙqe…v pera…nei kat¦ fÚsin periporeuÒmenoj»]

Και ο Πρόκλος ολοκληρώνει τα σχόλιά του , τονίζοντας ότι δεν

είναι ορθή η απ’ευθείας άνοδος προς το άπειρο πλήθος (των ιδεών) ,
Αλλά πρέπει να βρούµε το πεπερασµένο , το οποίο είναι µεν ποσο-
τικά περιορισµένο έχει όµως εκτεταµένη δύναµη µε την οποία
καθυποτάσσει τελικά το άπειρο .

(890,24-38) Μεταγραφή στην Νεοελληνική

oÙd g¦r Ãn qšmij eÙqÝj met¦ tÕ
›n enai tÕ ¥peiron plÁqoj, tÕ
g¦r peperasmšnon ™ggutšrw toà
˜nÒj ™stin·
™peˆ kaˆ ™n to‹j ¢riqmo‹j
™ggutšrw mon£doj e„sˆn oƒ ™ntÕj
dek£doj tîn ™ktÒj· pÒqen g¦r ¹
™n dek£si tetr¦j, À ¢pÕ tÁj ™n
mon£di;
pÒqen d ¹ pempt¦j À tîn Ólwn
›kastoj dekadikîn ¢riqmîn, À
¢pÕ tîn monadikîn;
T¦ ¥ra tÁj ¢rcÁj ™ggutšrw tÕ
mn plÁqoj œcei sunestalmšnon,
dÚnamin d Øperhplwmšnhn
tîn po¸·wtšrw·
Γιατί δεν είναι ορθό µετά το ένα
να είναι το άπειρο πλήθος , αφού
το πεπερασµένο βρίσκεται πλη-
σιέστερα στο ένα .
Το ίδιο συµβαίνει και µε τους
αριθµούς , όπου πιο κοντά στην
µονάδα βρίσκονται οι εντός της
δεκάδος παρά οι εκτός δεκάδος
αριθµοί .Γιατί από που προέρχεται
ο αριθµός τέσσερα , παρά από
την µονάδα ; Και από που ο
πέντε ή οποιοσδήποτε αριθµός
παρά από την µονάδα ;
Άρα τα πλησιέστερα στην αρχή
έχουν περιορισµένο µεν το πλή-
θος , εκτεταµένη όµως την δύνα-
 205

kaˆ tù mn posù pepšrastai, µη σε σχέση µε τα ευρισκόµενα

tÍ d parous…v tÁj gennhtikÁj µακρύτερα . Και ως προς µεν το
a„t…aj ¢per…lhpta to‹j deutšroij ποσόν , τα πλησιέστερα στην µο-
™stˆ, kratoÚmena ØpÕ tÁj ˜autîn νάδα είναι πεπερασµένα , ως προς
˜n£doj, kratoànta d ¡p£ntwn δε την δύναµη είναι άπειρα , σε
tîn ™fexÁj ¢riqmîn. σχέση µε τα ευρισκόµενα µακρύ-
τερα . Και τα πλησιέστερα κυρι-
αρχούνται µεν από την µονάδα ,
καθυποτάσσουν όµως όλους τους
επόµενους (άπειρους ) αριθµούς .

5. Τελικά συµπεράσµατα

Ολοκληρώνοντας , µπορούµε να κωδικοποιήσουµε τα συµπεράσµατα

στα εξής σηµεία :

1. H Ιδέα είναι ένα Πλατωνικό όν , δηλαδή ενυπάρχουν σ’αυτήν

σύµφυτα τόσο το άπειρον όσο και το πέρας .
( 4ο Μέρος , 2β )

Η άνοδος από τα αισθητά προς την Ιδέα (ή ισοδύναµα , η µέ-

2. θεξη των αισθητών στην Ιδέα ) , δεν γίνεται ούτε µε την σωµατι-
κή παρουσία της Ιδέας στα αισθητά , ούτε µέσω της οµοιότητας
αισθητών και Ιδέας , αλλά µέσω των λόγων .
(4ο Μέρος , 3 , 6οσηµείο )
 206

Οι διαδοχικές ιδέες που εµφανίζονται στο ΕΤΑ , δεν είναι τίποτε

άλλο παρά « δόξες = φυσικές ιδέες » οι οποίες σχηµατίζονται
3. µέσω των « φυσικών λόγων » , και αποτελούν προσεγγίσεις της
µοναδικής Ιδέας ( αντίστοιχες των ρητών προσεγγίσεων του

α/β = N
1
µε Ν µη τετράγωνο , που εµφανίζονται στο ανθυ-

φαιρετικό µοντέλο των «δυνάµει µόνον συµµέτρων ευθειών») .  

( 4o Μέρος ,3 , 7ο σηµείο )

Οι «δόξες» αυτές προκύπτουν ως αποτέλεσµα της ψυχικής διερ-

4. γασίας της «διάνοιας» η οποία έχει ανθυφαιρετική µορφή .
( διάνοια = «di£logoj yucÁj aÙtÁj prÕj ˜aut¾n»
δόξα = «diano…aj ¢poteleÚthsij» )
(4ο Μέρος , 3 , 7ο σηµείο )

Η , κατ’αυτόν τον τρόπο , σχηµατιζόµενη ακολουθία φυσικών

ιδεών δεν είναι µόνο µια άπειρη ακολουθία ( «¥peiron kat¦
plÁqoj» ) , αλλά φθάνει «™xa…fnhj» σ’ένα «νοερό πέρας» ( αντί-
5. στοιχο του κριτηρίου του λόγου στο ανθυφαιρετικό µοντέλο των
«δυνάµει µόνον συµµέτρων ευθειών» ) το οποίο - όπως σαφώς
υποδεικνύει η β΄ υπόθεση του «Παρµενίδη» - της προσδίδει περιο-
δικότητα και την καθιστά ικανή να συλλάβει την (µοναδική) Ιδέα .
(4ο Μέρος , 3 , 8ο σηµείο )
 207

Άρα , το ΕΤΑ δεν αποτελεί µια ένσταση στην Θεωρία των Ιδεών ,
ούτε «έκφραση µιας ειλικρινούς αµηχανίας του Πλάτωνος» , όπως θε-
ωρούσε o Vlastos αλλά ένα πρόβληµα το οποίο θέτει ο Πλάτων στην
αρχή του Παρµενίδη (132a1-b2) , και επιλύει στην συνέχεια µέσω της
β΄ υπόθεσης .
Το πρόβληµα που θέτει το ΕΤΑ είναι ουσιαστικά ο τρόπος µε τον
οποίο «ανερχόµαστε από τα αισθητά στις Ιδέες » . Ο Πλάτων για την
επίλυση του προβλήµατος αυτού χρησιµοποιεί την προσφιλή του µε-
θοδο(*) η οποία συνίσταται στην εισαγωγή διαδοχικών «λύσεων» , οι
οποίες µετά από έναν αρχικό φαινοµενικό «ενθουσιασµό» εµφανίζουν
δυσχέρειες και οδηγούνται σε απόρριψη . Μέσω της διαδικασίας των
διαδοχικών αυτών απορρίψεων , ο Πλάτωνας µας οδηγεί τελικά στην
λύση του προβλήµατος , η οποία στην περίπτωση του ΕΤΑ προκύ-
πτει ως εφαρµογή της ανθυφαιρετικής ερµηνείας της β΄ υπόθεσης
του Παρµενίδη . ( (*) Μια αντίστοιχη εφαρµογή της µεθόδου αυτής έχουµε
και στον Θεαίτητο , όπου το πρόβληµα που διερευνάται είναι το « τι είναι γνώ-
ση- επιστήµη » . Εδώ προτείνονται - και απορρίπτονται διαδοχικά - ως «λύσεις» :
η αίσθηση → η δόξα → η ορθή δόξα , µέχρι να φθάσουµε στο τέλος του
διαλόγου , στην ορθή δόξα µετά λόγου και στην συνέχεια , µέσω του Σοφιστή ,
στην διαιρετική ανθυφαιρετική µέθοδο και στην εύρεση του κριτηρίου του
λόγου .)

Με βάση την Ανθυφαιρετική Θεωρία ( αλλά και τα σχόλια του

Πρόκλου τα οποία την επικυρώνουν ) καθίσταται σαφές ότι οι άπει-
ρες ιδέες που προκύπτουν κατά την διαδικασία του ΕΤΑ , δεν είναι
τίποτε άλλο παρά « φυσικές ιδέές » , δηλαδή δόξες = προσεγγίσεις
της ( µοναδικής ) Ιδέας , η οποία συλλαµβάνεται γνωστικά µέσω
του λόγου ( «νοερό πέρας » - κριτήριο του λόγου ) .Αντίθετα (όπως
δείξαµε παραπάνω (σελ. 162-168) ) ο Vlastos -αλλά και οι άλλοι σχολι-
αστές - παρανόησαν την «φύση» της απειρίας αυτής των ιδεών ( την
 208

θεώρησαν δηλαδή - λανθασµένα - «kat¦ tÕ plÁqoj» και όχι «kat¦

t¾n dÚnamin» , όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Πρόκλος ) , βασι-
ζόµενοι σε µια ελαττωµατική Πλατωνική οντολογία .

Βιβλιογραφία

1. Αναπολιτάνος ∆. : «Εισαγωγή στη Φιλοσοφία των Μαθηµατικών»

εκδ. Νεφέλη , Αθήνα 1985

2. Cherniss H.F. : “The Relation of the Timaeus to Plato’s Later

Dialogues” American Journal of Philology , 1958

3. Cherniss H.F. : “Aristotle’s Criticism of Plato and Academy”

Baltimore: The John Hopkins Press , 1944; rept. New York: Russell and
Russell ,1962 .

4. Cohen S.M. : “ The logic of the third man ” , Philosophical Review

1971 Vol. 80 , 448-75

5. Cohen S.M. – David Keyt : “ Analysis Plato’s Arguments : Plato and

Platonism ” από το βιβλίο “ Methods of interpreting Plato and
 209

his Dialogues ” Oxford – 1992 , 178-87

6. Cohen S.M. : “Criticism of theory of Forms” 2002 , από την ηλεκ-

τρονική σελίδα : http://faculty.washington.edu/smcohen/320/tmalect.htm

7. Fine Gail : “On Ideas : Aristotle’s criticism of Plato’s theory of

Forms” , Clarendon Press-Oxford 1993

8. Fowler D. : “The Mathematics of Plato’s Academy” , 2η έκδοση

Clarendon Press – Oxford 1999

9. Γεωργούλης Κ. (α) «Η σπουδή των ασυµµέτρων αριθµών» (Νεώ-

τερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν “Ηλιος” τοµ. ΕΛΛΑΣ σελ.766-7)
(β) «Ο Αριστοτέλης και η Μαθηµατική επιστήµη»
(Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν “Ηλιος” τοµ. ΕΛΛΑΣ σελ.773-5)

10. Geach P.T. : “The Third Man Again” , Philosophical Review 1956
vol. 56 , 72-92

11. Γληνός ∆. : « Άπαντα » τοµ. Α΄ (Θεµέλιο 1983 )

12. Frances, B , “ Plato’s Response to the Third Man Argument in the

Paradoxical Exercise of the Parmenides ” , Ancient Philosophy 1996 ,
vol.16 , 47-64 .

13. Κλεφτάκη Β. : «Ανάλυση του 10ου βιβλίου των Στοιχείων του

Ευκλείδη και τεκµηρίωση της παλινδροµικής περιοδικότητας της
 210

ανθυφαίρεσης των τετραγωνικών αρρήτων» ( ∆ιπλωµατική Εργασία

Αθήνα 2004)

14. Λαµπρινίδης ∆. : « Η Γεωµετρία ως µάθηµα . Η εφαρµογή της

ανθυφαιρετικής ερµηνείας της Πλατωνικής διαλεκτικής στην Ευκλεί-
διο γεωµετρία » ∆ιπλωµατική εργασία -Αθήνα 2003

15. Lesky Albin : «Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας»

(ελλην. έκδοση , Αφοι Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1985)
16. Moravcsik , J : “ The Third Man Argument and Plato’s Theory of
Forms ” , Phronesis 1963 , vol.8 ,50-62 .

17. Νεγρεπόντης Στ. : « Η Ανθυφαιρετική Φύση της ∆ιαλεκτικής του

Πλάτωνος » στο βιβλίο : « ∆ιδακτική V : ∆ιεπιστηµονική προσέγγιση
των Μαθηµατικών και της ∆ιδασκαλίας τους » (σελ. 15-77 , Εκδ.
Gutenberg-Πανεπ. Αιγαίου 2000 )

18. Νegrepontis , Stylianos : “ The Anthyphairetic Nature of the

Platonic Principles of Infinite and Finite ” , Proceedings of 4th
mediteranean conference on mathematics education , Palermo , Italy ,
28-30 Jan. 2005,Cyprus Mathematical Society , Nicosia ,Cyprus , pp.3-26

19. Οwen G.E.L. : “ The Place of the Timaeus in Plato’s Dialogues”

Classical Quarterly NS 3 (1953) , 79-95

20. Pelletier F. , Zalta E. : “ How to say Goodbye to the Third Man ”

Nous 2000 , vol.34 , 165-202 .

21. Peterson Sandra : “A Reasonable Self-Predication Premise for the

 211

Third Man Argument” , Philosophical Review 1973 , vol. 82 , 451-70

22. Scaltsas Theodore : “ A Necessary Falsehood in the Third Man

Argument ” Phronesis 1992 , Vol. 37 , 216-32

23. Sellars W. : “ Vlastos and the third man ” Philosophical Review

1955 Vol. 64 , 405-37

24. Strang C. : “Plato and the Third Man” , Proceedings of the

Aristotelian Society , 1963 Supp. Vol. 37 , 147-64 ( αναδηµοσιευµένο
στο [35] (σελ. 184-200) )

25. Szabo A. : «Απαρχαί των Ελληνικών Μαθηµατικών » , ΤΕΕ

Αθήναι 1973

26. van der Waerden B. L. : «Η αφύπνιση της Επιστήµης» (ελλην. έκδ.

Πανεπ. Εκδ. Κρήτης , 2000 )

27. Vlastos Gregory : “ The Third Man Argument in the Parmenides ”

Philosophical Review 1954 vol. 63 ,pp 319-49 ( ΕΤΑ1 ) , στην ανατυ-
πωµένη του έκδοση , το 1965, στο :“ Studies in Plato’s Metaphysics”,
London Routledge & Kegan Paul ,(σελ. 231-61) όπου περιλαµβάνεται
και προσθήκη ( ‘Addendum 1963’ , 261-3 )

28. Vlastos Gregory : “Addenda to the Third Man Argument : A Reply

to Prefessor Sellars” , Philosophical Review 1955 vol. 64 , 438-48

29. Vlastos Gregory : “Postscript to the Third Man Argument: A Reply

to Mr Geach” , Philosophical Review 1956 vol. 65 , 83-94
 212

30. Vlastos Gregory : “Plato’s “Third Man” Argument [Parm.132a1-b2];

Text and Logic” , Philosophical Quartely , 1969 vol. 19 ,289-301
(ΕΤΑ2) στην ανατυπωµένη του έκδοση στο [36] ( ελλην. έκδ. σελ.
487-514 )

31. Vlastos Gregory : ‘Degrees of Reality in Plato’ , New Essays οn

Plato and Aristotle ( R. Bambrough (ed.) , London 1965 , 1-19 ) , στην
ανατυπωµένη του έκδοση στο [36] ( ελλην. έκδ. σελ. 100-123 )

32. Vlastos Gregory : ‘‘Self-Predication’ in Plato’s Later Period’ ,Philo-

sophical Review ,1969, vol. 78 , 74-8 , στην ανατυπωµένη του έκδοση
στο [36] ( ελλην. έκδ. σελ. 479-86 )

33. Vlastos Gregory : ‘A Note on “Pauline Predication” in Plato’

Phronesis , 1974 , vol. 19 , 95-101 , στην ανατυπωµένη του έκδοση
στο [36] ( ελλην. έκδ. σελ. 560-7 )

34. Vlastos Gregory : ‘The Unity of the Virtues in the Protagoras’

Review of Metaphysics , 1972, vol.25 pp.415-58 , στην ανατυπωµένη
του έκδοση [36] ( ελλην. έκδ. σελ. 317-402 )

35. Vlastos Gregory (edited by),‘Plato I :Metaphysics and Epistemology’

Anchor Books , New York 1970

36. Vlastos Gregory : ‘Platonic Studies’ Princeton University Press 1973,

β΄ έκδοση 1981 ( Ελλην. έκδοση :«Πλατωνικές Μελέτες» ΜΙΕΤ Αθήνα
1994 , β΄ έκδοση 2000)
 213

37. Vlastos Gregory : ‘Socrates : Ironist and Moral Philosopher’

Cambridge University Press 1991 (ελληνική έκδοση : « Σωκράτης :
ειρωνευτής και ηθικός φιλόσοφος » Εστία α΄ έκδ. 1993 ,γ΄ έκδ. 2000)

38. Taylor A.E. : « Πλάτων : ο άνθρωπος και το έργο του» ( ΜΙΕΤ ,

γ΄ έκδοση , Αθήνα 2000)

39. Zeller E.- Nestle W. : “Grundriss der Geschichte der griechischen

Philosophie” , Ελλην. έκδ. «Ιστορία της Ελληνικής Φιλοσοφίας» , µετ.
Χ. Θεοδωρίδη από την 13η έκδοση , Εστία 1941 (επανέκδ. 2002)

40. Σηµειώσεις παραδόσεων του µαθήµατος « Πλάτων και Μαθη-

µατικά » που δίδαξε ο Καθηγητής Στ. Νεγρεπόντης κατά την διάρ-
κεια του εαρινού εξαµήνου 2002-2003 , στα πλαίσια του Μεταπτυ-
χιακού Προγράµµατος ∆ιδακτικής και Μεθοδολογίας των Μαθηµα-
τικών του Πανεπιστηµίου Αθηνών .

41. Ερευνητικό Σεµινάριο , µε θέµα « Πλάτων και Μαθηµατικά » ,

Τµήµα Μαθηµατικών Πανεπιστηµίου Αθηνών (Σεπτ. 2003- Φεβρ.2004),
ιδίως οι διαλέξεις :
(α) Π. Πάλλα , Νοέµβριος 2003
(β) Στ. Νεγρεπόντη , Φεβρουάριος 2004 ,
για το επιχείρηµα του Tρίτου Ανθρώπου .
 214

Πηγές Αρχαίων Ελληνικών κειµένων

Τα Αρχαία Ελληνικά κείµενα που χρησιµοποιήθηκαν , προέρχονται

από την βάση δεδοµένων TLG ( Θησαυρός της Ελληνικής Γλώσσας)
σε ηλεκτρονική µορφή.
Χρησιµοποιήθηκαν επίσης οι παρακάτω σχολιασµένες εκδόσεις :

●Πλατωνικοί ∆ιάλογοι

1. Σοφιστής , Εισαγωγή- Μετάφραση- Σχόλια : ∆. Γληνός (εκδ. Ζαχα-

ρόπουλος , Αθήνα)

2. Παρµενίδης , Εισαγωγή- Μετάφραση- Σχόλια : Ηλ. Λάγιος (εκδ. Ζαχα-

ρόπουλος , Αθήνα)

3. Παρµενίδης , Εισαγωγή- Μετάφραση- Σχόλια : ∆. Αναγνωστόπουλος

(εκδ. Πάπυρος )

4. Μένων , Εισαγωγή- Μετάφραση- Σχόλια : Β. Πατάκης (εκδ. Ζαχα-

ρόπουλος , Αθήνα)

5. Πολιτεία , Εισαγωγή- Μετάφραση- Σχόλια : Ν.Μ. Σκουτερόπουλος

(εκδ. Πόλις ,Αθήνα 2002)
 215

6. Νόµοι , Εισαγωγή : K. Γεωργούλης –Μετάφραση-Σχόλια :K. Φίλιππα

(εκδ. Πάπυρος Αθήνα 1975)

7. Θεαίτητος , Εισαγωγή- Μετάφραση- Σχόλια : ∆. Κολοκοντές (εκδ. Κά-

κτος , Αθήνα 1993)
8. Τίµαιος , Εισαγωγή- Μετάφραση- Σχόλια : Ο. Περδικίδης (εκδ. Κά-
κτος , Αθήνα 1993)

9. Φαίδων , Εισαγωγή- Μετάφραση- Σχόλια : Κ.Θ. Αραπόπουλος (εκδ.

Πάπυρος Αθήνα 1975)

10. Κρατύλος , Εισαγωγή- Μετάφραση- Σχόλια : Ηλ. Λάγιος (εκδ. Ζαχα-

ρόπουλος , Αθήνα)

11. Συµπόσιο , Εισαγωγή- Μετάφραση- Σχόλια : Ι. Συκουτρής (5η έκδοση

Εστία 1970)

12. Φίληβος , Εισαγωγή- Μετάφραση- Σχόλια : Μ. Ανδρόνικος (εκδ. Ζα-

χαρόπουλος , Αθήνα)

● Αριστοτέλους :

1. Τοπικά (Ζ , Η , Θ) – Περί Σοφιστικών Ελέγχων , Εισαγωγή- Μετά-

φραση- Σχόλια : Η.Π. Νικολούδης (εκδ. Κάκτος , Αθήνα 1993)

2. Μετά τα Φυσικά , Εισαγωγή- Μετάφραση-Σχόλια : A-M. Kαραστάθη

(εκδ. Κάκτος , Αθήνα 1993)

3. Φυσική Ακρόασις ( Τα Φυσικά ) , Μετάφραση : K. Γεωργούλη

 216

( εκδ. Παπαδήµα , Αθήνα 1973 , β΄ εκδ. 1992)

● Πλωτίνου : Εννεάς Έκτη , Εισαγωγή- Μετάφραση-Σχόλια : Φιλολογική

Οµάδα Κάκτου (εκδ. Κάκτος , Αθήνα 2001)
217