Ιστορία Του Κινήματοςτων Σταυροφοριών Στην Ανατολική Μεσόγειο

ΙΣΤΟΡΙΑ
ΤΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΩΝ

ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ
(11ος - 13ος αιώνας)
Alicia Simpson
Λ ΑΝΟΙΚΤΟ
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
^ίωνΊ!λ£Γις ΚΥΠΡΟΥ
ΙΣΤΟΡΙΑ
(11ος - 13ος αιώ νας)

ΑΝΟΙΚΤΟ
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΚΥΠΡΟΥ
ΙΣΤΟΡΙΑ
αιωνα>
Alicia Simpson
ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΜΙΛΟΣ ΙΩΝ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΛΛΗΝ
Αθανασίου Διάκου 30, 12131 Περιστέρι ■
τηλ.: 210.57.71.908, 210.57.68.853, FAX: 210.57.51.438
e-mail address: info@iwn.gr http://www.iwn.gr
Βιβλιοπωλείο: Σόλωνος 85,10679, Αθήνα
τηλ.: 210.33.87.570, FAX: 210.33.87.571
Ο Κώδικας των Πνευματικών Δικαιωμάτων (ΝΟΜΟΙ 2121/93 & 2557/97) απογορεύει την
μερική και ολική φωτοαντιγραφή ή ψηφιακή αναπαραγωγή χωρίς την άδεια των εχόντων τα
δικαιώματα του βιβλίου και διώκεται ποινικά. Η πρακτική της φωτοαντιγραφής ή ψηφιακής
αναπαραγωγής χωρίς άδεια, η οποία είναι γενικευμένη στα Ελληνικά Εκαπιδευτικά Ιδρύματα,
προκαλεί πτώση της αγοράς ειδικά των επιστημονικών βιβλίων και περιοδικών με αποτέλεσμα
τον κίνδυνο της δυνατότητας μελλοντικής δημιουργίας και πώλησηςνέων έργων από συγγρα
φείς, εκδότες και βιβλιοπώλες.
Τίτλος: Ιστορία του Κινήματος τ ω ν Σταυροφοριών στην Α νατολική Μεσόγειο, ( 11ο ς - 13 ο ς αιώνας)
Συγγραφέας: A lic ia S im p so n
Σχεδιασμός & Επεξεργασία Κ ειμ ένω ν, Σ χεδ ίω ν & Εικόνω ν: © Α τ ε λ ιέ Ε κ δ ο τ ικ ο ύ Ο μ ίλ ο υ ΙΩΝ
ISBN: 978-960-697-091-7
©2015 - για την Ελληνική γλώσσα σε όλο τον κόσμο

ΕΚ Δ Ο Σ Ε ΙΣ ΕΛΛΗ Ν
Γ. Παρίκος & Σ ΙΑ Ε.Ε.
www.iwn.gr
©2015 - Εκδόσεις ΕΛΛΗΝ, Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου, Alicia Simpson
Ο Εκδοτικός Οίκος κατέχει όλα τα δικαιώματα του παρόντος βιβλίου. Απαγορεύεται και διώκεται ποινικά
η αναπαραγωγή ολόκληρου η οποιουδήποτε τμήματός του, η χρήοη του με οποιαδήποτε μορφή ή τρόπο -
έντυπο, ηλεκτρονικό και μηχανικό συμπεριλαμβανομένου της φωτοαντιγραφής, μαγνητοφώνησης και μέσω
ψηφιακών συστημάτων αποθήκευσης και αναπαραγωγής, χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Το ανά χείρας βιβλίο σχεδιάστηκε για τους φοιτητές του Πτυχιακού

Προγράμματος «Σπουδές στον Ελληνικό Πολιτισμό» του Ανοικτού
Πανεπιστημίου της Κύπρου αλλά απευθύνεται σε όλους εκείνους που
ενδιαφέρονται για την περίοδο και το αντικείμενο με το οποίο ασχολείται.
Στόχος του είναι να προσφέρει μια ενημερωμένη, επίτομη και συνάμα
περιεκτική επισκόπηση της ιστορίας των Σταυροφοριών στην Ανατολική
Μεσόγειο και να προσδιορίσει τον χαρακτήρα και τις επιπτώσεις του
σημαντικού αυτού ιστορικού φαινόμενου. Μέσα από τη μελέτη του βιβλίου
αυτού ο αναγνώστης θα μπορέσει να γνωρίσει τα βασικά πρόσωπα και
γεγονότα των σταυροφοριών, να αντιληφθεί τους παράγοντες που
οδήγησαν στη γένεση και διάδοση του φαινομένου των σταυροφοριών στη
Δυτική Ευρώπη του μεσαίωνα, και να κατανοήσει τις επιπτώσεις των
σταυροφοριών για τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και το μουσουλμανικό
κόσμο της Εγγύς Ανατολής. Ειδικότερα για τον φοιτητή της ανοικτής και
εξ αποστάσεως εκπαίδευσης, το βιβλίο παρέχει τη δυνατότητα
καθοδηγούμενης αυτοδιδασκαλίας μέσω του επικουρικού υλικού των
κεφαλαίων, των ασκήσεων αυτοαξιολόγησης και των δραστηριοτήτων που
συμπεριλαμβάνονται σε ειδικό παράρτημα στο τέλος του βιβλίου. Το βιβλίο
περιέχει επίσης χρονολογικό πίνακα με τα κυριότερα γεγονότα των
σταυροφοριών, παράρτημα ονομάτων και ειδικής ορολογίας, καθώς και
ενημερωμένη βιβλιογραφία για περαιτέρω μελέτη.
Θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στον κύριο Νίκο Μοσχονά,
ιστορικό-μεσαιωνολόγο, για την κριτική ανάγνωση των σελίδων που
ακολουθούν και τον κύριο Στέφανο Ευθυμιάδη, βυζαντινολόγο-καθηγητή
του Ανοικτού Πανεπιστημίου Κύπρου, που μου εμπιστεύτηκε τη συγγραφή
του διδακτικού αυτού πονήματος.
Alicia Simpson
Αθήνα, Ιανουάριος 2015
6 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (ΐ1ος-13ος Αιώνας)
Cover photo:
Ένας γονατιστός σταυροφόρος ιππότης (Ψαλτήρι Westminster, περί το
1250)
http://thewayofbeauty.org/files/2014/07/lMAG0415.jpg
I *
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
1. Η γένεση της ιδέας των σταυροφοριών........................................................9

2. Η Πρώτη σταυροφορία (1096-1099)............................................................ 13
3. Τα κράτη των σταυροφόρων στην Ανατολή............................................. 23
4. Η Δεύτερη Σταυροφορία (114 7 -114 9 )......................................................... 35
5. Το Βυζάντιο και οι σταυροφορίες (1099-1180).......................................... 41
6. Η απάντηση του Ισλάμ: Σαλαντίν............................................................... 53
7. Η Τρίτη Σταυροφορία (118 9 -119 2 ).............................................................. 61
8. Η Τέταρτη Σταυροφορία (1201-1204)......................................................... 69
9. Η Φραγκοκρατία στον ελλαδικό χώ ρο.........................................................77
10. Οι σταυροφορίες του 13 ου αιώνα................................................................. 87
1 1 . Οι συνέπειες των σταυροφοριών................................................................ 99
* , ,
Χάρτες των σταυροφοριών............................................................................. 103
Χρονολογικός πίνακας των σταυροφοριών..................................................105
Παράρτημα κυριοτέρων ονομάτων και ειδικής ορολογίας......................... 1 1 1
Ενδεικτική βιβλιογραφία για περαιτέρω μελέτη..........................................123
Ασκήσεις και δραστηριότητες......................................................................... 133
Απαντήσεις στις ασκήσεις και δραστηριότητες.............................................155
Ευρετήριο...........................................................................................................167
t μ
1. Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΗΣ ΙΔΕΑΣ ΤΩΝ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΩΝ
Η γένεση της ιδέας των σταυροφοριών, καθώς επίσης και η διακίνησή της
στη Δυτική Ευρώπη, συνδέεται με τη μακροχρόνια μεσαιωνική συνήθεια
των θρησκευτικών προσκυνημάτων. Τα θρησκευτικά προσκυνήματα στους
Αγίους Τόπους (τα κυριότερα ήταν ο Πανάγιος Τάφος, ο Γολγοθάς, η Βη
θλεέμ, το Όρος των Ελαιών, η Γεσθημανή, η Βηθανία και το Θαβώρ) απο
τελούσαν το κορύφωμα της πνευματικής ζωής των πιστών στη μεσαιωνική
Ευρώπη, οι οποίοι μέσα από αυτή την εκδήλωση πίστης και πράξη λύτρω
σης αναζητούσαν τη προσέγγιση με το Θείο και επιδίωκαν τη σωτηρία. Οι
σταυροφορίες ξεκίνησαν ως στρατιωτικές ιερές αποδημίες με σκοπό την
απελευθέρωση των Αγίων Τόπων από τους «απίστους» μουσουλμάνους.
Με τον όρο Σταυροφορία εννοούμε τον ιερό πόλεμο που κηρύσσεται από
τον πάπα ή πραγματοποιείται κάτω από την αιγίδα της Ρωμαϊκής
Εκκλησίας με εθελοντές χριστιανούς πολεμιστές που κατευθύνονται
εναντίον των μουσουλμάνων κατακτητών των χριστιανικών χωρών της
Ανατολής με σκοπό την απελευθέρωση των εδαφών αυτών και απώτερο
σκοπό την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων. Διευρύνοντας την έννοια του
όρου ως σταυροφορίες θεωρούνται όλες οι εκστρατείες χριστιανών
μαχητών κατά απίστων με στόχο τον εκχριστιανισμό τους ή την απελευ
θέρωση των εδαφών που είχαν κατακτηθεί από αυτούς. Οι σταυροφόροι
αποκαλούνταν «προσκυνητές» (peregrini) ή «οι έχοντες το σημείο του
σταυρού» (crucesignati), που το έφεραν ως διακριτικό στο στήθος ή στον
ώμο τους, ακολουθούσαν τις συνήθειες των προσκυνητών, δηλαδή
όφειλαν να υπομένουν όλες τις κακουχίες του προσκυνήματος και να
συμπεριφέρονται με πειθαρχία, ευλάβεια και εγκράτεια, και απολάμβαναν
τα πνευματικά προνόμια που παρείχε σε αυτούς η Ρωμαιοκαθολική
Εκκλησία, δηλαδή την κατάργηση επιτιμίων που είχαν επιβληθεί εξαιτίας
I
10 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (Ι1°ς-130ς αιώνας)
παλαιοτέρων αμαρτιών, την άφεση για μελλοντικά αμαρτήματα και την

προστασία της περιουσίας τους.
Παράγοντες που ευνόησαν τη γένεση και συνέβαλαν στη διάδοση του
ιστορικού φαινόμενου των σταυροφοριών κατά τη διάρκεια του 11ο υ
αιώνα ήταν οι εξής: α) η πνευματική εξουσία της Ρωμαιοκαθολικής
Εκκλησίας και ο ηγετικός της ρόλος στην κοινωνία της μεσαιωνικής Ευ
ρώπης, λόγω των συνθηκών πολιτικού κατακερματισμού που επικρα
τούσαν, β) η αφύπνιση της θρησκευτικής συνείδησης και του ζήλου των
πιστών μέσω του κινήματος της εκκλησιαστικής μεταρρύθμισης, καθώς και
η προσδοκία τους για σωτηρία μέσω της εκκλησίας, η οποία κατείχε το
προνόμιο να προσδιορίζει τις έννοιες της «αμαρτίας», της «τιμωρίας» και
της «μετάνοιας», γ) η βίαιη φύση της δυτικής μεσαιωνικής κοινωνίας,
λόγω της έλλειψης πολιτικής συνοχής και ισχυρών θεσμών, αλλά και η
αδυναμία της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας να αποστασιοποιηθεί από το
βίαιο κόσμο γύρω της, δ) οι τάσεις επεκτατισμού της δυτικής
χριστιανοσύνης και της κοινωνίας της Δυτικής Ευρώπης γενικότερα,
τάσεις που παρατηρούνται ήδη από τα μέσα περίπου του 11ο υ αιώνα, και
που εμπνεύστηκαν από τα χριστιανικά ιδεώδη που κυριάρχησαν κατά τη
διάρκεια της ανακατάκτησης της Ισπανίας από τους Άραβες. Οι Άγιοι
Τόποι, οι οποίοι είχαν κατακτηθεί από τους Άραβες ήδη από τον έβδομο
αιώνα, έμελλε να προσελκύσουν την προσοχή της Ρωμαιοκαθολικής
Εκκλησίας και της κοινωνίας της Δυτικής Ευρώπης αργά ή γρήγορα.
Η πολιτική κατάσταση στην Εγγύς Ανατολή φαίνεται πως ήταν ευνοϊκή
για τις στρατιωτικές επιχειρήσεις της Δύσης, καθώς εκείνη την περίοδο η
κυριαρχία του άλλοτε ενιαίου και ισχυρού μουσουλμανικού κόσμου ήταν
διαιρεμένη μεταξύ των αντίπαλων δυναστειών των σουνιτών Αββασιδών
που είχαν έδρα τη Βαγδάτη και των σιιτών Φατιμιδών που είχαν έδρα το
Κάιρο. Τον 11ο αιώνα η αιφνίδια έλευση των Σελτζούκων Τούρκων και η
κατάκτηση μιας αυτοκρατορίας που περιελάμβανε την Περσία, τη
Η γένεση της ιδέας των σταυροφοριών 11
Μεσοποταμία, τη Συρία, καθώς και μεγάλο τμήμα της Παλαιστίνης, δια-

τάραξε την εύθραυστη ισορροπία της περιοχής. Οι Σελτζούκοι ασπάστηκαν
το σουνιτικό Ισλάμ, ίδρυσαν ανεξάρτητες ηγεμονίες και γρήγορα εξε
λίχθηκαν σε κυρίαρχη δύναμη στην Εγγύς Ανατολή. Το 1071 συνέτριψαν
το βυζαντινό στρατό στην περίφημη μάχη του Μαντζικέρτ της Αρμενίας
και στη συνέχεια εισχώρησαν και εγκαταστάθηκαν στη μικρασιατική ενδο-
χώρα. Ακολούθησαν συνεχείς συγκρούσεις μεταξύ των Σελτζούκων, των
Φατιμιδών και των Βυζαντινών, οι οποίες περιπλέχθηκαν και κορυφώ-
θηκαν με την έλευση των σταυροφόρων.
Πηγές και βοηθήματα:

• Bull, Μ., «Origins», The Oxford Illustrated History o f the Crusades, επιμ.,
J. Riley-Smith (Νέα Υόρκη, 1995), 13-33.
• Charanis, P., «The Byzantine Empire in the Eleventh Century», A
History o f the Crusades, τ.1, The First H undred Years, επιμ., M.W.
Baldwin (Μάντισον, 1969-89), 177-219.
• Cowdrey, J., «The Papacy and the Origins of Crusading», M edieval
History 1 (1990), 48-60.
• Erdmanns, C., The Origins o f the Idea o f the Crusade (Πρίνστον, 1977).
• Runciman, S., «The Pilgrimages to Palestine before 1095» A History
o f the Crusades, επιμ., K. M. Setton (Μάντισον, 1969-89), τ.1. 68-80.
• Painter, S., «Western Europe on the Eve of the Crusades», A History
o f the Crusades, επιμ. K. M. Setton (Μάντισον, 1969-89), τ.1, 3-30.
• Tyerman, C., The Invention o f the Crusades (Τορόντο, 1998).
2. Η ΠΡΩΤΗ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΑ (1096-1099)
Λέξεις κλειδιά: Αλέξιος Α' Κομνηνός, Αννα Κομνηνή, Ουρβανός Β',

Βοημούνδος του Τάραντα, Ραϋμόνδος της Τουλούζης, Νίκαια, Αντιόχεια,
Ιερουσαλήμ, Σύνοδος του Κλερμόν, Γοδεφρείδος του Μπουγιόν, «λαϊκή
σταυροφορία», Πανάγιος Τάφος.
2.1. Κήρυξη της σταυροφορίας: Στις 27 Νοεμβρίου του 1095, στη Σύνοδο του
Κλερμόν (Clermont-Ferrand) της Γαλλίας, ο πάπας ΟΥΡΒΑΝΟΣ β', απευθυ
νόμενος κυρίως σε κληρικούς και ευγενείς της Γαλλίας, κάλεσε τους
χριστιανούς της Δύσης να βοηθήσουν τους χριστιανούς της Ανατολής, τους
Βυζαντινούς, εναντίον των «αλλόπιστων» μουσουλμάνων κατακτητών
των Αγίων Τόπων, και να αγωνιστούν για την απελευθέρωση του παναγίου
ΤΑΦΟΥ. Ο αντίκτυπος αυτού του κηρύγματος υπήρξε πραγματικά συγκλονι
στικός. Αρκετοί επιφανείς κληρικοί και κοσμικοί ηγεμόνες τάχθηκαν υπέρ
της σταυροφορίας, ενώ οι επίσκοποι που ήταν παρόντες στη Σύνοδο του
Κλερμόν καθώς και διάφοροι μοναχοί και ιεροκήρυκες ανέλαβαν πρόθυμα
τη στρατολόγηση των σταυροφορικών στρατευμάτων. Ο Ουρβανός Β'
παρουσίασε το νεό αυτό εγχείρημα ως ένοπλο προσκύνημα στους Αγίους
Τόπους, έθεσε την περιουσία των επίδοξων σταυροφόρων υπό την
προστασία της εκκλησίας και, το σημαντικότερο, τους υποσχέθηκε πλήρη
άφεση αμαρτιών. Μεγάλος αριθμός ιπποτών και λαϊκών ανταποκρίθηκε με
ενθουσιασμό στην πρόσκληση του πάπα και πολύ σύντομα συγκροτήθηκαν
οι στρατιές που έμελλαν να κατακτήσουν τους Αγίους Τόπους. Παρόλο που
ο πάπας υπήρξε υπεύθυνος για τη σύλληψη και προώθηση της ιδέας της
σταυροφορίας, η αφορμή του φιλόδοξου αυτού εγχειρήματος προήλθε από
το βυζαντινό αυτοκράτορα ΑΛΕΞΙΟ Α' κομνηνο , ο οποίος είχε νωρίτερα
απευθύνει έκκληση προς τον πάπα Ουρβανό Β' για στρατιωτική ενίσχυση
εναντίον των Τούρκων κατακτητών της Μικρός Ασίας. Ο Αλέξιος όμως
μάλλον ήλπιζε στη συγκρότηση επίλεκτου μισθοφορικού σώματος ιπποτών
ι
%
14 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (ΐ1ος-13ος αιώνας)
που θα πολεμούσε υπό τις δικές του διαταγές. Ο πάπας, αντιθέτως, επιδίω
κε μια μεγάλη εκστρατεία στην Ανατολή υπό την παπική ηγεσία με απώ
τερο σκοπό την επέκταση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας στην περιοχή
και την αναθέρμανση του θρησκευτικού αισθήματος στη Δύση.
2.2. Η πορεία των σταυροφόρων προς τους Αγίους Τόπους: Τόσο ο Αλέξιος
όσο και ο Ουρβανός Β' δεν στάθηκαν ικανοί να προβλέψουν τη μεγάλη
*
απήχηση που θα είχε στις λαϊκές μάζες της Δυτικής Ευρώπης η ιδέα μιας
ιερής εκστρατείας στους Αγίους Τόπους. Πράγματι, προτού συγκεντρωθεί ο
στρατός, είχε ήδη συγκροτηθεί μια «λαϊκή σταυροφορία» αποτελούμενη
από μεγάλο αριθμό φτωχότερων ιπποτών και χωρικών υπό την καθοδή
γηση του ιεροκήρυκα Πέτρου του Ερημίτη (Pierre l’Hermitte), του γνωστού
στους Βυζαντινούς ως Κουκούπετρου. Διασχίζοντας την Ευρώπη την ά
νοιξη και το καλοκαίρι του 1096, λεηλάτησαν και έκαψαν πόλεις, τρομο
κράτησαν τους τοπικούς πληθυσμούς και ορισμένες συμμορίες σφαγίασαν
Εβραίους παρά τις εκκλήσεις των κληρικών που βρίσκονταν ανάμεσά τους.
Φτάνοντας στην Κωνσταντινούπολη ο Πέτρος αρνήθηκε να περιμένει την
άφιξη των υπόλοιπων σταυροφόρων και οδήγησε τα στρατεύματά του στη
Μικρά Ασία, όπου παγιδεύτηκαν σε ενέδρα και σφαγιάστηκαν από τους
Τούρκους.
Την ίδια εποχή (καλοκαίρι του 1096), ο τακτικός σταυροφορικός
στρατός - ο στρατός του Χριστού (militia Christi) - αναχώρησε από τη Δυτι
κή Ευρώπη απαρτίζοντας τέσσερις ξεχωριστές στρατιές. Οι ηγέτες των
σταυροφορικών στρατευμάτων ήταν ο δούκας της Λοθαριγγίας (Λορ-
ραίνης) Εοδεφρείδος του Μπουγιόν (de Bouillon) με τους αδελφούς του Ευ-
στάχιο και Βαλδουΐνο της Βουλώνης (Boulogne) στη στρατιά των περιοχών
του Ρήνου, ο κόμης Ραϋμόνδος της Τουλούζης - που συνοδευόταν από τον
εκπρόσωπο του πάπα Αδήμαρο του Μοντέιγ, επίσκοπο του Ποδίου (Puy) -
στη στρατιά της νότιας Εαλλίας, ο δούκας Ροβέρτος της Νορμανδίας, ο κό-
*
Η Πρώτη Σταυροφορία (1096-1099) 15
Η ΑΦΙΞΗ ΤΩΝ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΩΝ ΣΤΗΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ

Δ εν πρόλαβε ωστόσο [ο Αλέξιος] να ξεκουραστεί έστω και λίγο κι ακούσε να
λ έγετα ι ότι καταφθάνουν αναρίθμητα φραγκικά στρατεύματα. Η άφιξή τους του
προξενούσε φόβο για τί είχε γνω ρίσει την ακατάσχετη ορμή, την άστατη και
ευμετάβλητη γνώ μ η και όλα τα άλλα που είνα ι ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της φ υλής
τω ν Κ ελτώ ν μ ε τις αναπόφευκτες συνέπ ειές τους. Γνώ ριζε επίσης πω ς έστεκαν
πάντα μ ε το στόμα ανοιχτό μπροστά στο χρήμα και ότι με την πρώτη ευκαιρία
παρέβαιναν τις συμφ ω νίες τους φανερά και χω ρίς κα νένα δισταγμό. Δεν έμ εινε
ωστόσο μ ε σταυρω μένα χέρια, αλλά άρχισε να ετοιμάζεται για πόλεμο μ ε κάθε
τρόπο, ώστε όταν η ώρα θα τον καλούσε, να είνα ι έτοιμος για μάχη. Ο κίνδυνος ήταν
όντω ς μεγαλύτερος και φοβερότερος από τις φ ήμες που κυκλοφορούσαν: ολόκληρη
η Δύση, όλα τα γένη τω ν βαρβάρων που κατοικούσαν στις χώ ρ ες πέρα από την
Αδριατική κι ω ς τις Η ράκλειες στήλες όλοι μ α ζί μετανάστευαν συν γ υ ν α ιξ ί και
τέκ νοις και κα τευθύνοντα ν προς την Ασία βαδίζοντας διαμέσου της Ευρώπης. Αυτή
η ομαδική μετανάστευση είχε σε γενικ ές γραμμές την εξή ς αιτία: κάποιος Κέλτης,
Πέτρος το όνομα, επονομαζόμενος Κουκούπετρος, είχε μόλις και μ ετά βίας
επιστρέφ ει στον τόπο του μετά το ταξίδι που είχε επιχειρήσει για προσκύνημα στους
Αγίους Τόπους, στο διάστημα του οποίου είχε υποφέρει τα πάνδεινα από τους
Τούρκους και τους Σαρακηνούς που καταλήστευαν τότε ολόκληρη την Ασία. Η
σκέψη ότι είχ ε αποτύχει στο σκοπό του τού ήταν ανυπόφορη, γ ι’ αυτό αποφάσισε να
επαναλάβει το εγχείρημα. Ξέροντας όμω ς πω ς δεν έπρεπε να ξεκινήσει και πάλι
μόνος τη ν οδοιπορία προς τον Ά γιο Τάφο για να μ η ν πάθει ακόμη χειρότερα,
συνέλαβε ένα συνετό σχέδιο: να διαλαλήσει σε όλες τις χώ ρ ες τω ν Λ α τίνω ν πως
φ ω νή Κυρίου μ ε προστάζει να διακηρύξω σε όλους τους κομήτες της Φραγκίας να
φ ύγει ο καθένας τους από τον τόπο του και να πά νε για προσκύνημα στον Ά γιο
Τάφο και ν’ α γω νιστούν με όλη τη δύναμη τω ν χ ερ ιώ ν και της ψυχής τους για την
απελευθέρω ση τω ν Ιεροσολύμων από την καταδυνάστευση τω ν Α γαρηνώ ν. (Ά ννα
Κομνηνή, Αλέξιας, Βιβλίο Γ, V.4, σσ. 26-28).
16 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (Ι1ος-13ος αιώνας)
μης του Μπλουά (Blois) Στέφανος και ο κόμης Ροβέρτος της Φλάνδρας στη
στρατιά της βόρειας Γαλλίας και τέλος ο βοημουνδος του τα ρα ν τα με τον
ανιψιό του Ταγκρέδο στη νορμανδική στρατιά της νότιας Ιταλίας. Προπο
μπός της όλης επιχείρησης ήταν η ομάδα του Οΰγου του Βερμαντουά
αδελφού του βασιλιά της Γαλλίας Φιλίππου Α'. Καθώς οι διάφορες στρα
τιωτικές δυνάμεις ακολουθώντας διαφορετικούς δρόμους έφταναν κατά
κύματα στην Κωνσταντινούπολη, ο Αλέξιος Κομνηνός βρέθηκε αντιμέτω
πος με μια εξαιρετικά δύσκολη κατάσταση. Η εισροή στο βυζαντινό έδαφος
δεκάδων χιλιάδων σιδερόφρακτων ιπποτών και άλλων μαχητών υπερέ-
βαινε κατά πολύ τις εκτιμήσεις του αυτοκράτορα. Πρόβλημα ήταν επίσης
το γεγονός ότι οι σταυροφόροι υπηρετούσαν στα στρατεύματα που είχαν
συγκροτήσει οι τοπικοί ηγέτες τους και έτσι θα ήταν δύσκολο να διαμοι
ραστούν ανάμεσα στα αυτοκρατορικά στρατεύματα. Από την αρχή ο Αλέ
ξιος έβλεπε τους σταυροφόρους ως εν δυνάμει απειλή εναντίον της αυ
τοκρατορίας. Η καχυποψία και ο φόβος του αυτοκράτορα εκδηλώθηκαν με
διάφορους τρόπους. Πρώτον, υπήρχε συνεχής επιτήρηση των σταυροφο-
ρικών στρατευμάτων από ξηρά και θάλασσα. Δεύτερον, ο Αλέξιος είχε
αναλάβει την υποχρέωση για την παροχή προμηθειών προς τους σταυρο
φόρους και θα μπορούσε ανά πάσα στιγμή να αναστείλει τις παραδόσεις.
Ο Αλέξιος όμως γνώριζε καλά πως οι σταυροφόροι ήταν πιθανοί σύμ
μαχοι στον πόλεμο εναντίον των Τούρκων και γ ι’ αυτό το λόγο προσπά
θησε να προσεγγίσει τους ηγέτες της σταυροφορίας με στόχο όχι μόνο την
κοινή δράση αλλά και την εξυπηρέτηση βυζαντινών συμφερόντων. Ακο
λουθώντας τη δυτική αντίληψη της ένορκης σχέσης, απαίτησε από τους
σταυροφόρους να ορκιστούν υπακοή σε αυτόν και να υποσχεθούν ότι θα
του επιστρέψουν όλα τα εδάφη που ανήκαν προηγουμένως στη Βυζαντινή
αυτοκρατορία. Από την πλευρά του, υποσχέθηκε να παράσχει στους σταυ
ροφόρους προμήθειες και υλικά, καθώς και να τους καθοδηγήσει στην πο
ρεία τους προς τους Αγίους Τόπους. Όταν οι συμφωνίες είχαν ολοκλη-
ρωθεί, οι σταυροφόροι πέρασαν στην Ασία και προετοιμάστηκαν για την

πολιορκία της Νίκαιας, πρωτεύουσας των Σελτζούκων. Προκειμένου να
αποφευχθεί η λεηλασία της πόλης, οι Τούρκοι κατόπιν διαπραγματεύσεων
με τον Αλέξιο, παρέδωσαν τη Νίκαια στους Βυζαντινούς, με την υπόσχεση
ότι οι ζωές και οι περιουσίες του θα τεθούν υπό την προστασία του αυτο-
κράτορα. Στις 19 Ιουνίου, 1097 οι σταυροφόροι ανακάλυψαν, προς μεγάλη
τους απογοήτευση, ότι ο Αλέξιος ήταν πλέον κύριος της Νίκαιας. Ορι
σμένοι διαμαρτυρήθηκαν για το γεγονός ότι ο αυτοκράτορας διαπρα
γματεύτηκε με τους «άπιστους» και ότι οι ίδιοι στερήθηκαν τη λεία από
την κατάληψη της πόλης. Για να καταστείλει τις ταραχές στο στρατόπεδό
τους, ο Αλέξιος αναγκάστηκε να διανείμει πλούσια δώρα στους σταυρο
φόρους. Η σταυροφορία συνέχισε την πορεία της στη Μικρά Ασία
συνοδευόμενη από βυζαντινή στρατιωτική δύναμη, ενώ ο Αλέξιος έσπευσε
να επωφεληθεί της επιτυχίας στη Νίκαια. Τα βυζαντινά στρατεύματα
σύντομα κατέλαβαν τη Σμύρνη, την Έφεσο και τις Σάρδεις, καθώς και μια
σειρά από άλλες πόλεις με αποτέλεσμα την αποκατάσταση της βυζαντινής
κυριαρχίας στο δυτικό τμήμα της Μικράς Ασίας. Εν τω μεταξύ, στην πορεία
τους προς την Αντιόχεια οι σταυροφόροι ακολούθησαν τη στρατιωτική οδό
που διέσχιζε τη μικρασιατική ενδοχώρα. Πριν φτάσουν, ωστόσο, στην
Αντιόχεια, ο Βαλδουίνος της Βουλλώνης και ο Ταγκρέδος, ανεψιός του
Βοημούνδου του Τάραντα, αποσπάσθηκαν από το κύριο σώμα του στρατού
και εισέβαλαν στην Κιλικία. Ο Ταγκρέδος συνάντησε τους σταυροφόρους
στην Αντιόχεια, αλλά μόνον αφότου οι άνδρες του είχαν καταλάβει την
Κιλικία. Ο Βαλδουίνος συνέχισε την πορεία του προς τη βόρεια Μεσο
ποταμία και εγκαταστάθηκε στην Έδεσσα, όπου ίδρυσε δικό του κράτος -
την κομητεία της Έ δεσσας (1098). Οι κινήσεις αυτές παραβίαζαν τη
συμφωνία μεταξύ των Βυζαντινών και των σταυροφόρων, καθώς η περιο
χή της Κιλικίας και η πόλη της Έδεσσας συγκαταλέγονταν ανάμεσα στα
εδάφη που οι σταυροφόροι όφειλαν να επιστρέψουν στους Βυζαντινούς. Τα
γεγονότα που σημειώθηκαν στην Αντιόχεια έβαλαν οριστικό τέλος στη

συνεργασία μεταξύ σταυροφόρων και Βυζαντινών.
2.3. Η πολιορκία της Αντιόχειας (Οκτώβριος 1097-Ιούνιος 1098): Εξαιτίας

του μεγέθους της Αντιόχειας, οι σταυροφόροι δεν κατάφεραν τον πλήρη
αποκλεισμό της και μέχρι τον τελευταίο μήνα της πολιορκίας, οι κάτοικοι
είχαν τη δυνατότητα να λαμβάνουν προμήθειες από τους γύρω αγροτικούς
οικισμούς. Αντιθέτως, στο στρατόπεδο των σταυροφόρων λιμοκτονούσαν,
με αποτέλεσμα να αυξηθούν σημαντικά οι λιποταξίες, ακόμα και επιφανών
προσώπων. Σε αυτό το σημείο ο βυζαντινός αντιπρόσωπος αναχώρησε από
το στρατόπεδο των σταυροφόρων, ώστε να οργανώσει την παραλαβή νέων
προμηθειών. Πριν προλάβει όμως να επιστρέφει, η πόλη είχε προδοθεί
στους σταυροφόρους από έναν Αρμένιο φρουρό, ο οποίος σε συνεννόηση με
τον Βοημούνδο του Τάραντα, επέτρεψε σε επίλεκτο σώμα σταυροφόρων να
εισέλθει στην πόλη τη νύχτα της 2“ς-3ης Ιουνίου. Σχεδόν αμέσως οι σταυ
ροφόροι αναγκάστηκαν να υπερασπιστούν την Αντιόχεια από την επίθεση
του ηγέτη της Μοσούλης, Κερβογά, και των συμμάχων του. Η μάχη που
έγινε έξω από τα τείχη της Αντιόχειας στις 28 Ιουνίου κατέληξε σε λαμπρή
νίκη για τους σταυροφόρους που με αυτό τον τρόπο εξασφάλισαν την κα
τοχή της Αντιόχειας. Σύντομα όμως ξέσπασε φιλονικία μεταξύ του Βοη-
μούνδου και του Ραϋμόνδου της Τουλούζης για την κυριαρχία της πόλης.
Η συμφωνία μεταξύ του Αλέξιου Α' και των σταυροφόρων προέβλεπε ότι ο
βυζαντινός αυτοκράτορας θα συναντούσε τους σταυροφόρους στην Αντιό
χεια το Μάϊο του 1098. Πράγματι ο βυζαντινός αυτοκράτορας είχε φτάσει
μέχρι το Φιλομήλιο, όταν πληροφορήθηκε για τη λιμοκτονία στο στρατό
πεδο των σταυροφόρων και την επικείμενη άφιξη του στρατού του
Κερβογά. Φοβούμενος ότι μια ενδεχόμενη ήττα του στρατού του στην
Αντιόχεια θα άφηνε ανυπεράσπιστη τΐβδυτική Μικρά Ασία, διέταξε υποχώ
ρηση. Όταν πληροφορήθηκε την απροσδόκητη επιτυχία των σταυροφό
ρων, ζήτησε να του παραδώσουν την Αντιόχεια και να τον περιμένουν εκεί
ώστε να αναχωρήσουν μαζί για την Ιερουσαλήμ. Ο Βοημούνδος υποστήριξε

ότι ο Αλέξιος δεν τήρησε τη συμφωνία με τους σταυροφόρους και διεκ-
δίκησε την Αντιόχεια για τον εαυτό του. Ο Ραϋμόνδος αναχώρησε με το
κύριο σώμα των σταυροφόρων για την Ιερουσαλήμ τον Ιανουάριο του
1099, ενώ ο Βοημούνδος παρέμεινε στην Αντιόχεια ως ηγεμόνας, ιδρύο
ντας τη λατινική ηγεμονία της αντιό χειας .
2.4. Η κατάκτηση της Ιερουσαλήμ: Παρόλο που η πορεία προς την

Ιερουσαλήμ κατά μήκος της ακτογραμμής του σημερινού Λιβάνου ήταν
ιδιαίτερα δύσκολη, οι παράκτιες πόλεις που ανήκαν στην κυριαρχίαώτων
Φατιμιδών της Αιγύπτου είχαν εγκαταλεκρθεί στην τύχη τους με συνέπεια
να παραδοθούν σχετικά εύκολα στους σταυροφόρους. Στις αρχές του Ιου
νίου ο στρατός βρισκόταν έξω από τα τείχη της Ιερουσαλήμ. Η πολιορκία
της πόλης ξεκίνησε στις 7 Ιουνίου, αλλά ήταν πολύ δύσκολη εξαιτίας της
αφόρητης ζέστης, του ελάχιστου νερού και της έλλειψης πολιορκητικών
μηχανών. Η πτώση της πόλης επήλθε μετά από σκληρή μάχη και συνο
δεύτηκε από ανελέητη σφαγή των κατοίκων που συγκλόνισε ακόμη και
τους ανθρώπους της εποχής εκείνης. Η κατάκτηση της Ιερουσαλήμ γιορτά
στηκε με λιτανεία προς τον ναό του Πανάγιου Τάφου, όπου οι σταυροφόροι
έσπευσαν να προσκυνήσουν τον τάφο του Ιησού και να εκφράσουν τις
ευχαριστίες τους για τη λαμπρή τους νίκη.
Σύνοψη: Το 1095 ο πάπας Ουρβανός Α' κήρυξε επίσημα την Α' Σταυροφορία
με σκοπό την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων από τους «απίστους» μου
σουλμάνους. Το καλοκαίρι του 1096 τα σταυροφορικά στρατεύματα με
ηγέτες διάφορους τοπικούς φεουδάρχες αναχώρησαν από τη Δυτική Ευρώ
πη και κατέληξαν στην Κωνσταντινούπολη, όπου συμφώνησαν να συνερ
γαστούν με το βυζαντινό αυτοκράτορα Αλέξιο Α' Κομνηνό. Στη συνέχεια
συγκρούστηκαν με τους Τούρκους στη Μικρά Ασία και κυρίευσαν τη Νίκαια
(1097), την Αντιόχεια (1098) και την Ιερουσαλήμ (1099). Ο Αλέξιος
I ■3
Κομνηνός κατάφερε να αποκαταστήσει τη βυζαντινή κυριαρχία στη δυτική

Μικρά Ασία, ενώ ο Βοημούνδος ανακηρύχθηκε ηγεμόνας της Αντιόχειας.

• Αννα Κομνηνή, Α λ ε ξ ία ς , 2 τ. νεολλην. μτφρ. Α. Σιδέρη (Αθήνα,
1990-91), βίβλ. 10 -11.
• Ανωνύμου, Gesta Francorum et aliiorum Hierosolim itanorum .To Χ ρ ο ν ικ ό
τ η ς Π ρ ώ τη ς Σ τα υροφ ορίας, μτφρ.-εισαγ.-σχολ. Κ. Αντύπας, επιμ. Γ.
Σαραφιανός (Αθήνα, 1986).
• Flori, J., La Prem iere Croisade: L ’Occident chretien contre Tlslam (Παρίσι,
1992).
• France, J., Victory in the East. A M ilitary History o f the First Crusade
(Κάϊμπριτζ, 1994).
• France, J., «First Crusade (1096-1099)», The Crusades. An Encyclopedia,
A. V. Murray (επιμ.), (Οξφόρδη, 2006), 1, 439-49.
• Frankopan, P., The First Crusade: The Call from the East (Λονδίνο,
2011 ).
• Fulcher of Chartres, The Chronicle o f Fulcher o f Chartres and other
source m a teria b, επιμ., E. Peters (Φιλαδέλφια, z1998).
• Harris, J., To Β υ ζά ν τιο κ α ι οι Σ τα υρ ο φ ο ρ ίες (Αθήνα, 2004), κεφ. 3-5.
• Joranson, Ε., «The Spurious Letter of Alexius to the Count of
Flanders», Am erican Historical R eview 55 (1949-1950), 811-32.
• Κόλιας, Τ., «Βυζάντιο και Σταυροφορίες. Η διαχείριση της σταυρο-
φορικής κίνησης από το Βυζάντιο. Ένα γενικό πλαίσιο», Η Τ έτα ρτη
Σ τα υρ ο φ ο ρ ία κ α ι ο ε λ λ η ν ικ ό ς κόσμος, επιμ., Ν. Γ. Μοσχονάς (Αθήνα,
2008), 99-113.
• Lilie, R.-J., «Der erste Kreuzzug in der Darstellung Anna Komne-
nes», in Varia II: Beitrage von A. B erg er et al., Poikila Byzantina, 6
(Bonn, 1987), 49-148.
I -
• Lloyd, S., «The Crusading movement, 1096-1274», The Oxford Illu

strated History o f the Crusades, επιμ„ J. Riley-Smith (Νέα Υόρκη,
1995), 34-65.
• Madden, T., N ew Concise History o f the Crusades (Rowman &
Littlefield, 22006), 17-37.
• Magdalino, P., «The Byzantine background to the First Crusade»:
http://deremilitari.org/Resources/articles/magdalino/htm.
• Phillips, J., «Who were the First Crusaders?» History Today 47:5
(Μάρτιος, 1992), 16-22.
• Phillips, J., επιμ., The First Crusade. Origins and Im pact (Μάντσεστερ,
1997).
• Raimundus de Aguilers, Historia Francorum qui ceperun t Iherusalem ,
μτφρ.,_ί.Η. Hill & L.L. Hill (Φιλαδέλφια, 1968).
• Riley-Smith, J., The First Crusade and the Idea o f Crusading (Λονδίνο,
1986).
• Riley-Smith, J., The First Crusaders, 10 9 5 -113 1 (Καίμπριτζ, 1997).
• Runciman, S., Η Ισ τορ ία τ ω ν Σ τα υ ρ ο φ ο ρ ιώ ν, τ. Α ' (Αθήνα, 2006).
$
3. ΤΑ ΚΡΑΤΗ ΤΩΝ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΩΝ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΗ
Λέξεις κλειδιά: «Σταυροφορία του 110 1» ,' βασίλειο της Ιερουσαλήμ,

ηγεμονία της Αντιόχειας, κομητεία της Έδεσσας, κομητεία της Τρίπολης,
Λατινική Εκκλησία, Ασσίζες της Ιερουσαλήμ, «αποικιακή κοινωνία»,
τοπικοί άρχοντες, έποικοι, πάροικοι.
3.1. Δημιουργία των λατινικών κρατών στην Ανατολή: Το χειμώνα του

1099-1100 οι πολεμιστές της Α ' Σταυροφορίας άρχισαν να επιστρέφουν στη
Δυτική Ευρώπη. Η είδηση της κατάληψης της Ιερουσαλήμ διαδόθηκε μέσα
σε γενικότερο κλίμα ευφορίας και ενέπνευσε τη στρατολόγηση νέων
σταυροφόρων για την Ανατολή. Η Σταυροφορία του 110 1 κηρύχθηκε με
σκοπό την προστασία των κατακτήσεων της Α ' Σταυροφορίας. Η κύρια
επίτευξη της σταυροφορίας αυτής ήταν η ίδρυση νέου λατινικού κράτους
στην Ανατολή, της κ ο μ η τ ε ία ς τ η ς τ ρ ιπ ο λ η ς (1102-1289). Η κ ο μ η τ ε ί α τη ς
ΕΔΕΣΣΑΣ (1097-1150) και η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΑΝΤΙΟΧΕΙΑΣ (1098-1287) είχαν

ιδρυθεί κατά τη διάρκεια της Α’ Σταυροφορίας με σκοπό την απόσπαση και
εν συνεχεία την κυριαρχία επί των βυζαντινών εδαφών που είχαν αποσπα
στεί από τους Σελτζούκους Τούρκους. Το β α σ ίλ ε ιο τ η ς Ιε ρ ο υ σ α λ ή μ (1099—
1291) ιδρύθηκε στον απόηχο της Α ' Σταυροφορίας με κύριο σκοπό την
προστασία των εδαφών που είχαν κατακτηθεί στη Συρία και την Παλαι
στίνη. Οι ιδρυτές και ηγέτες των κρατών αυτών ήταν και οι αρχηγοί της Α '
Σταυροφορίας. Ο ΒΟΗΜΟΥΝΔΟΣ το υ ταραντα ίδρυσε την ηγεμονία της
Αντιόχειας, όπου αναγορεύθηκε «ηγεμόνας». Ο κόμης της Τουλούζης, Ραϋ-
μόνδος, ίδρυσε την κομητεία της Τρίπολης και ηγεμόνευσε εκεί ως «κό
μης», όπως και ο Βαλδουίνος της Βουλλώνης στην κομητεία της Έδεσσας.
Ο Γοδεφρείδος του Μπουγιόν αρνήθηκε να στεφθεί βασιλιάς της Ιερου
σαλήμ, αλλά πήρε τον τίτλο του «Προστάτη του Πανάγιου Τάφου» (Advo-
catus Sancti Sepulchri). Τον επόμενο χρόνο πέθανε και ο διάδοχός του
Βαλδουίνος Α' στέφθηκε βασιλιάς της Ιερουσαλήμ.
ι
ν|
%
3.2. Διοικητικές και κοινωνικές δομές: Τα λατινικά κράτη στη Συρία και
την Παλαιστίνη συστάθηκαν σύμφωνα με τα δυτικά πρότυπα. Ο ηγεμόνας
της Αντιόχειας και οι κομήτες της Έδεσσας και της Τρίπολης ήταν θεω
ρητικά υποτελείς του βασιλιά της Ιερουσαλήμ, ο οποίος είχε και την ευ
θύνη για την προστασία και άμυνα όλων των κρατών. Ωστόσο, η πραγμα
τική ανεξαρτησία των κρατών φαίνεται καθαρά από το γεγονός ότι κάθε
κράτος είχε και τη δική του νομοθεσία. Οι Ασσίζες της Ιερουσαλήμ (νομικός
κώδικας του βασιλείου) ήταν διαφορετικές από τις Ασσίζες της Τρίπολης ή ■
της Αντιόχειας. Παρότι την άρχουσα τάξη συνέθεταν κυρίως Φράγκοι αρι
στοκράτες, γνωρίζουμε ότι Αρμένιοι άρχοντες έπαιξαν κυρίαρχο ρόλο στην
κομητεία της Έδεσσας και ότι οι βασιλείς της Ιερουσαλήμ απασχολούσαν
βυζαντινούς ιππότες και Τούρκους αυλάρχες στις συνοδείες τους. Τα κυ
βερνητικά καθήκοντα των λατινικών κρατών εκτελούσαν Φράγκοι αξιω
ματικοί, σύμφωνα με τα πρότυπα της Δυτικής Ευρώπης. Τα κυριότερα
αξιώματα ήταν αυτά του «σινεσκάλδου» (senechal), υπολοχαγού του βασι
λιά με διευρυμένες αρμοδιότητες, του «κοντοστάβλου», διοικητή του
στρατού, και του «μαρεσάλου» (marechal) που κατείχε στρατιωτικά και
διοικητικά καθήκοντα. Στις οικονομικές υπηρεσίες, οι οποίες ονομάζονταν
«σέκρετα» (secreta) από τις αντίστοιχες υπηρεσίες της Βυζαντινής αυτο
κρατορίας, αλλά και στο κτηματολόγιο του κράτους απασχολούνταν κυ
ρίως αλλοδαποί, ενώ Αραβες γραφείς είχαν την ευθύνη της σύνταξης
νομικών εγγράφων και την επίβλεψη της φορολογίας.
Τα λατινικά κράτη συμπεριέλαβαν στις επικράτειές τους κωμοπόλεις,
κάστρα και χωριά. Ο έλεγχος των εδαφών βασιζόταν κυρίως σε ένα σύ
στημα εκτεταμένων οχυρώσεων που εξασφάλιζε την ειρήνη και την
ασφάλεια των κατοίκων. Η εξουσία των σταυροφόρων στηριζόταν στην
κατοχή κάστρων βυζαντινής και αραβικής κατασκευής που βρίσκονταν
διάσπαρτα στην Ανατολή. Τα περισσότερα από αυτά ανακαινίστηκαν και
ενισχύθηκαν από τους σταυροφόρους, ενώ κατασκευάστηκαν και αρκετά
Τα κράτη των σταυροφόρων στην Ανατολή 25
καινούργια. Κάθε κάστρο αποτελούσε το κέντρο της γύρω περιοχής, η

οποία προμήθευε τον τοπικό άρχοντα με ενοίκια και τρόφιμα από τα χωριά
της επικράτειάς του. Τα ενοίκια παρείχαν στον άρχοντα τους οικονομικούς
πόρους ώστε να διατηρεί μια φρουρά ιπποτών για την προστασία του
κάστρου και της γύρω περιοχής. Οι τοπικοί άρχοντες κατάγονταν κυρίως
από αριστοκρατικές οικογένειες της Δυτικής Ευρώπης. Επρόκειτο για μια
αριστοκρατία πολεμιστών η οποία συγκέντρωνε στα χέρια της το σύνολο
των εξουσιών σύμφωνα με τις αποκεντρωτικές μορφές διοίκησης της
Δυτικής Ευρώπης. Υπό αυτή την έννοια η λατινική Ανατολή ήταν μια
πραγματική επαρχία της Μεσαιωνικής Ευρώπης με χαρακτηριστικά στοι
χεία: α) τη διαίρεση της γης μεταξύ υποτελών, οι οποίοι ήταν υποχρεω
μένοι να αποδίδουν δικαιοσύνη εν ονόματι του επικυρίαρχου βασιλιά, πρί
γκιπα ή κόμη, και να του παρέχουν στρατιωτική υπηρεσία, β) τη δη
μιουργία εδαφικών περιοχών γύρω από κάστρα στα οποία διέμεναν οι
πολεμιστές που όλοι μαζί αποτελούσαν το βασιλικό στρατό, γ) την εκχώ
ρηση πλήρους εξουσίας στους τοπικούς άρχοντες, δ) και τους όρκους υ-
πακοής που σφράγιζαν τους δεσμούς υποτέλειας των ιπποτών και τοπικών
αρχόντων με τους ηγεμόνες και βασιλείς.
3.3. Η αποικιακή κοινωνία: Η Α' Σταυροφορία είχε δημιουργήσει πληθυσμό

εποίκων στα λατινικά κράτη της Μέσης Ανατολής. Μεταξύ εκείνων που
είχαν ακολουθήσει τους ηγέτες της σταυροφορίας ήταν οι ιππότες, οι απλοί
στρατιώτες, και οι υπηρέτες που εκτελούσαν διάφορα καθήκοντα στο
στρατόπεδο. Τέλος, υπήρχαν και προσκυνητές που είχαν καταφθάσει στην
Ανατολή μετά την επιτυχία της σταυροφορίας. Πολλοί από αυτούς παρέ-
μειναν εκεί λόγω έλλειψης μέσου για την επιστροφή τους ή επειδή συ
νέχιζαν να υπηρετούν εκείνους που είχαν ακολουθήσει ή επειδή ήθελαν να
παρατείνουν την παραμονή τους στους Αγίους Τόπους για θρησκευτικούς
λόγους. Το κύμα εποικισμού από τη Δυτική Ευρώπη βρήκε πρόσφορο έ
δαφος στη Μέση Ανατολή εξαιτίας της χαμηλής πυκνότητας του πλη-
t ■
26 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (Ι1°ς-13°ς αιώνας)
θυσμού στην περιοχή. Η Μέση Ανατολή παρέμενε σταθερός πόλος έλξης

για δυτικοευρωπαίους με θρησκευτικά κίνητρα οι οποίοι άρχισαν να μετα
ναστεύουν εκεί μετά την Α' Σταυροφορία. Οι προσκυνητές συνέβαλαν ση
μαντικά στην οικονομία της περιοχής (ο βασιλιάς της Ιερουσαλήμ δεν δί
στασε να τους επιβάλει φόρο), ενώ αρκετοί κατατάσσονταν στην υπηρεσία
τοπικών αρχόντων ή συμμετείχαν στην άμυνα των λατινικών κρατών
έναντι μισθού. ,
Οι νέες ευκαιρίες για εμπόριο και παραγωγή στα νεοσύστατα λατινικά
κράτη της Ανατολής προσέλκυσαν και άλλους εποίκους (κυρίως εμπόρους
και τεχνίτες). Η παρουσία των εμπορικών αποικιών της Βενετίας, της Πί
ζας και της Γένοβας στα λιμάνια της Μέσης Ανατολής καταδεικνύει τη
σημασία του εμπορίου στα λατινικά κράτη. Οι ναυτικοί στόλοι των ιτα
λικών πόλεων είχαν λάβει μέρος στην Α' Σταυροφορία μεταφέροντας προ
μήθειες και ενισχύσεις από τη θάλασσα. 0 ρόλος τους υπήρξε καθοριστικός
στην πολιορκία της Αντιόχειας και στην κατάληψη της Ιερουσαλήμ. Οι
ιταλικές πόλεις ανταμείφθηκαν για τις υπηρεσίες τους με την παραχώρηση
αυτόνομων συνοικιών, κυρίως σε παραθαλάσσιες πόλεις όπως, για παρά
δειγμα, η Άκρα, η Τύρος, η Βηρυτός και η Τρίπολη. Οι συνοικίες αυτές
εξελίχθηκαν σε εμπορικούς σταθμούς (παροικίες) με ειδικά προνόμια και
φορολογικές απαλλαγές. Οι εμπορικοί στόλοι των παροικιών αυτών έπαι
ξαν σημαντικό ρόλο στη μεταφορά προσκυνητών, τροφίμων και άλλων
προϊόντων προς και από τα λιμάνια της Ιταλίας και της Νότιας Γαλλίας. Με
τη συνδρομή των ιταλικών παροικιών, οι οποίες συνέβαλαν τα μέγιστα στη
δημογραφική αύξηση και οικονομική ανάπτυξη των λατινικών κρατών,
ορισμένες πόλεις εξελίχθηκαν σε εμπορικά κέντρα της Ανατολικής Μεσο
γείου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Άκρα, το σημαντικότερο
λιμάνι του βασιλείου της Ιερουσαλήμ, όπου λειτουργούσε μεγάλη αγορά
μπαχαρικών και σκλάβων.
3.4. Οι τοπικοί πληθυσμοί: Οι κοινότητες των λατινικών κρατών συμπε

ριέλαβαν πληθυσμούς, οι οποίοι είχαν διαφορετική θρησκεία, έθιμα και
παραδόσεις. Μουσουλμάνοι και Χριστιανοί διαφόρων δογμάτων αποτε
λούσαν την πλειονότητα των τοπικών πληθυσμών, αλλά υπήρχαν και μι
κρές μειονοτικές κοινότητες, όπως αυτές των Εβραίων και των Σαμαρει
τών στη Γαλιλαία. Ο βασικός κοινωνικός πυρήνας υπήρξε ο οικισμός, ο
οποίος αποτελούσε δημοσιονομική μονάδα επί βυζαντινής και αραβικής
κυριαρχίας. Οι σταυροφόροι εισήγαγαν το δυτικό φεουδαρχικό πρότυπο,
στο οποίο τα δικαιώματα κυριαρχίας του κράτους επί της γης μεταβι
βάστηκαν στους τοπικούς άρχοντες. Οι τοπικές κοινωνίες, όμως, διατή
ρησαν τα παραδοσιακά χαρακτηριστικά τους. Στην πραγματικότητα, κάθε
οικισμός ήταν αυτοδιοικούμενος και διατηρούσε τη δικαιοδοσία για την
είσπραξη των φόρων, καθώς επίσης και την ευθύνη για τη συγκρότηση της
Η ΙΕΡΗ ΠΟΛΗ
Η πόλη της Ιερουσαλήμ βρίσκεται σε ορεινό μέρος δίχως ρεμάτα, δάσοι και πηγές, με
μοναδική εξαίρεση τη πηγή του Σιλωάμ, η οποία βρίσκεται σε απόσταση βολής τόξου
από την πόλη, στο κάτω μέρος της κοιλάδας κάτω από το βουνό Σιών. Ωστόσο,
υπάρχουν πολλές δεξαμενές μέσα στην πόλη με άφθονο νερό, οι οποίες προορίζονται
για τις βροχές του χειμώνα. Πολλές βρίσκονται και έξω από την πόλη για χρήση
ανθρώπων και βοοειδών. Η πόλη δεν προσβάλλει καν έναν εξαιτίας του μικρού ή του
μεγάλου μεγέθους της. Το εσωτερικό της από τοίχο σε τοίχο μετράει τέσσερεις βολές
τόξου. Στη δυτική πλευρά της βρίσκεται ο πύργος του Δαβίδ, ο οποίος αποτελεί και
στις δύο πλευρές του μέρος του τείχους της πόλης. Το Όρος Σιών βρίσκεται προς τα
νότια σε απόσταση λιγότερη από μιας βολής τόξου. Προς τα ανατολικά είναι το Όρος
των Ελαιών, ένα μίλι μακριά από την πόλη. Η εκκλησία του Πανάγιου Τάφου έχει
στρογγυλό σχήμα και ποτέ δεν καλύφθηκε από στέγη, αλλά μέσω ενός ανοίγματος
που επινόησε η δεξιοτεχνία ενός ικανού αρχιτέκτονα είναι πάντα ανοιχτή σε κοινή
θέα από ψηλά. Υπάρχει στην ίδια πόλη ο Ναός του Κυρίου [Θόλος του Βράχου], ένα
κυκλικό οικοδόμημα κτισμένο στην τοποθεσία όπου ο Σολομώντας είχε προηγουμέ-
νω ς αναγείρει ένα υπέροχο κτίριο. Αν και το παρόν οικοδόμημα δεν μπορεί σε καμία
περίπτωση να συγκριθεί με το προηγούμενο σχέδιο, ο ναός είναι έξοχης κατασκευής
και πολύ όμορφος στην εμφάνιση. Δεν είμαι σε θέση, δεν τολμώ, και δεν ξέρω πώς
να περιγράφω τα πολλά πράγματα που βρίσκονταν στο εσωτερικό του ναού -
ορισμένα από αυτά είναι ακόμα εκεί, ενώ άλλα έχουν ήδη αφαιρεθεί - από φόβο μην
απογοητεύσω με κάποιο τρόπο τους αναγνώστες ή τους ακροατές αυτών των
πραγμάτων. Στη μέση του ναού, όταν εισήλθαμε για πρώτη φορά, και μετά από αυτό
για περίπου δεκαπέντε χρόνια, υπήρχε ένας βράχος, όπου, όπως λέγεται από θεία
έμπνευση, φυλάσσονταν σφραγισμένες η κιβωτός της διαθήκης του Κηρίου, η
λήκυθος και οι πλάκες του Μωυσή [...]. Επειδή όμως ο βράχος παραμόρφωνε το ναό
του Κυρίου, αργότερα καλύφθηκε και επιστρώθηκε με μάρμαρο, κάτω στο σημείο
που ο βωμός βρίσκεται σήμερα και που ο ιερέας τελεί την λειτουργία. Όλοι οι
Σαρακηνοί τιμούν το ναό αυτό του Κυρίου με μεγάλη ευλάβεια, και έλεγαν τις
προσευχές τους εκεί - σύμφωνα με τους δικούς τους νόμους - με μεγαλύτερη
προθυμία από οπουδήποτε αλλού, παρά το γεγονός ότι τις σπαταλάνε σε ένα είδωλο
φτιαγμένο στο όνομα του Μωάμεθ. Επίσης, δεν επέτρεπαν σε κανένα χριστιανό να
εισέλθει στο ναό. Από τους δρόμους της πόλης δεν λείπουν οι υδρορροές μέσω των
οποίων όλα τα απορρίμματα αποβάλλονται το χειμώνα. 0 αυτοκράτορας Αίλιος
Αδριανός κόσμησε την πόλη αυτή με θαυμάσιο τρόπο και διακόσμησε τις συνοικίες
και τους δρόμους της με πεζοδρόμια. Η Ιερουσαλήμ ονομαζόταν και Αίλια από το
όνομα του αυτοκράτορα. Εξαιτίας αυτών και άλλα τέτοιων πραγμάτων, είναι μια
λαμπρή και ευλαβούμενη πόλη (Fulcher of Chartes, Historia Hierosolymitana,
μεταφρ. αποσπασμάτων από τον τόμο Chronicles of the Crusades, σελ. 92).
αγροτικής αστυνομίας και την απονομή δικαιοσύνης. Οι αγρότες ήταν

υποχρεωμένοι είτε να πληρώσουν ενοίκιο στον τοπικό άρχοντα είτε να του
παραδώσουν μέρος της γεωργικής παραγωγής τους, ενώ τους επιβλήθηκε
και σειρά από συμπληρωματικούς φόρους. Η κατάστασή τους μπορεί να
συγκριθεί με αυτή των παροίκων στη Δυτική Ευρώπη, οι οποίοι αν και
ελεύθεροι, υπόκειντο σε ορισμένους περιορισμούς, όπως η απαγόρευση
αποχώρησής τους από το χωριό. Οι μουσουλμάνοι πάροικοι όφειλαν επίσης
να καταβάλλουν κεφαλικό φόρο (capitatio). Αντίθετα, η κατάσταση στα α

στικά κέντρα εξελίχθηκε κάπως διαφορετικά, καθότι εκεί οι τοπικοί πλη
θυσμοί βρίσκονταν σε συνεχή επαφή με τους Λατίνους. Η πλήρης ενσω
μάτωσή τους στη νέα κοινωνία της Μέσης Ανατολής ήταν ωστόσο αδύ
νατη, επειδή η λατινική νομοθεσία προσδιόριζε και διέκρινε τις τοπικές
κοινότητες, με βάση θρησκευτικά κριτήρια και απαγόρευε τη συμμετοχή
μουσουλμάνων στη δημόσια ζωή των λατινικών κρατών.
Αρχικά, οι μουσουλμάνοι υπέφεραν υπό τη λατινική κυριαρχία. Οι επι
τυχίες της Α' Σταυροφορίας συνοδεύτηκαν σε πολλές περιπτώσεις από ανε
λέητες σφαγές μουσουλμάνων κατοίκων. Για τους μουσουλμάνους στρα
τιώτες η κατάληψη μιας πόλης ή η αιχμαλωσία στο πεδίο της μάχης οδη
γούσε το πιθανότερο στη δουλεία (το ίδιο ίσχυε και για τους μου
σουλμάνους κατοίκους πόλεων που αρνήθηκαν να παραδοθούν στους
σταυροφόρους). Ίσως για αυτό το λόγο η συντριπτική πλειονότητα των
μουσουλμάνων, ιδίως οι αγροτικοί πληθυσμοί της Συρίας και της Παλαι
στίνης, παραδόθηκε ειρηνικά στους κατακτητές. Οι σταυροφόροι είχαν
κάθε λόγο να διατηρήσουν τους αγροτικούς αυτούς πληθυσμούς που ήταν
χρήσιμοι για την καλλιέργεια των νέων εδαφών τους. Στις πόλεις οι
μουσουλμάνοι αποτελούσαν συνήθως μειονότητα. Η ελευθερία στην εξά
σκηση των θρησκευτικών τους καθηκόντων αποτελούσε κανόνα, ωστόσο
πολλά μουσουλμανικά τεμένη μετατράπηκαν σε εκκλησίες. Σε γενικές
γραμμές οι Λατίνοι αποτελούσαν την άρχουσα τάξη στη Μέση Ανατολή,
ενώ οι τοπικοί πληθυσμοί διατηρούσαν τους νόμους και τις παραδόσεις
τους. Πολλές περιοχές, ωστόσο, παρέμεναν εκτός λατινικής κυριαρχίας.
Ειδικά στα ορεινά του βασιλείου της Ιερουσαλήμ, στην κομητεία της
Τρίπολης και στα εδάφη της Αντιόχειας και της Έδεσσας, η διατήρηση της
τοπικής αυτονομίας ήταν ο κανόνας.
3.5. Η Λατινική Εκκλησία: Μαζί με τους σταυροφόρους και τους δυ-

τικοευρωπαίους εποίκους εγκαταστάθηκε στην Εγγύς Ανατολή η Λατινική
Εκκλησία, που φυσικά υπαγόταν στη δικαιοδοσία του πάπα της Ρώμης.
Αρχικά, κληρικοί της Λατινικής Εκκλησίας αντικατέστησαν ορθοδόξους
ιεράρχες (όπως, για παράδειγμα, στα πατριαρχεία της Αντιόχειας και της
Ιερουσαλήμ), ενώ αργότερα ιδρύθηκαν και νέες λατινικές επισκοπές, όπως
αυτές της Ναζαρέτ και της Βηθλεέμ. Κατά κανόνα, κάθε λατινική επισκοπή
κατείχε ως περιουσιακό στοιχείο δική της συνοικία αποτελούμενη από τον
καθεδρικό ναό της επισκοπής, καταστήματα, κατοικίες και κήπους. Κάθε
επίσκοπος είχε το δικαίωμα να εισπράξει ενοίκια από τα χωριά που ανήκαν
στην επισκοπή του και να επιβάλει φορολογία υπέρ του κλήρου. Είχε
επίσης απόλυτη δικαιοδοσία στις εκκλησίες και τα παρεκκλήσια που
ανήκαν στην επισκοπή και ήταν υπεύθυνος για τη λειτουργία, τη συντήρη-
0 Πανάγιος Τάφος στην Ιερουσαλήμ

ση και την αναστήλωσή τους. Οι σχέσεις της Λατινικής Εκκλησίας με την

κοσμική εξουσία δεν ήταν πάντα ομαλές και ειρηνικές. Συγκρούσεις
υπήρχαν και μεταξύ των πατριαρχείων της Αντιόχειας και της Ιερουσαλήμ
για θέματα εκκλησιαστικής δικαιοδοσίας, καθώς και μεταξύ της Λατινικής
και της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Η αρχική εκδίωξη ορθοδόξων κληρικών και
η υποκατάστασή τους από Λατίνους στα πατριαρχεία της Αντιόχειας και
της Ιερουσαλήμ (καθώς και σε άλλες επισκοπές) υπήρξε πηγή συνεχούς
έντασης μεταξύ των Εκκλησιών της Ρώμης και της Κωνσταντινούπολης.
Μάλιστα με τη συχνή παρέμβαση κοσμικών ηγετών λάμβανε και πολιτικό
χαρακτήρα. Οι δύο πλευρές συνήθως κατέληγαν σε συμβιβαστικές λύσεις,
όπως για παράδειγμα την ύπαρξη και Λατίνου και Ορθόδοξου επισκόπου
στην Έδεσσα ή την παρουσία ορθοδόξων κληρικών υπό τη δικαιοδοσία του
Ορθοδόξου αρχιεπισκόπου της Εάζας στον ΕΙανάγιο Τάφο.
Το βασίλειο της Ιερουσαλήμ, το οποίο συμπεριέλαβε στην επικράτειά
του τους Αγίους Τόπους υπήρξε ο κύριος προορισμός προσκυνητών από τη
Δυτική Ευρώπη. Οι προσκυνητές που διάλεγαν τη δια ξηράς διαδρομή
διαμέσου των εδαφών της βυζαντινής επικράτειας, μπορούσαν να επι-
σκεφθούν επίσης την Αντιόχεια, την Έδεσσα και την Τρίπολη, και ως
αποτέλεσμα οι πόλεις αυτές σύντομα έγιναν σημαντικοί σταθμοί στο ταξίδι
προς της Ιερουσαλήμ. Τα λατινικά κράτη, ωστόσο, δεν ήταν καθόλου
ασφαλή για τους προσκυνητές. Οι συχνές επιδρομές των γειτονικών μου
σουλμάνων, οι ληστές που ενέδρευαν στους δρόμους για τους ταξιδιώτες
από τη Δυτική Ευρώπη και ο συνεχής κίνδυνος της πειρατείας για όσους
ακολουθούσαν τον θαλάσσιο δρόμο οδήγησαν κάποιους ιππότες να
συγκροτήσουν ομάδες που λειτουργούσαν ως ένοπλες συνοδείες για τους
προσκυνητές. ΕΙολύ σύντομα ιδρύθηκαν και τα λεγάμενα στρατιωτικά
τάγματα ιπποτών για την προστασία των προσκυνητών και την υπερά
σπιση των Αγίων Τόπων. Στις αρχές του 12ου αιώνα ιδρύθηκε το τάγμα
των ν α ϊ τ ω ν ιπ π ο τ ώ ν , που πήραν τ ο όνομά τους από το ιστορικό αρχηγείο
τους που βρισκόταν σε ένα τμήμα του ΌΡΟΥΣ ΤΟΥ ΝΑΟΥ στην Ιερουσαλήμ,
όπου και πιστευόταν ότι ήταν κάποτε κτισμένος ο Ναός του Σολομώντα. Το
τάγμα των Ναϊτών εξελίχθηκε σε φορέα που ανέπτυξε σημαντική
οικονομική και τραπεζική δραστηριότητα προκαλώντας τον φθόνο του
βασιλιά της Γαλλίας και την αντίδραση της Αγίας Έδρας, παράγοντες που
συνέβαλαν στη διάλυσή του. Το τάγμα των ιω α ν ν ιτ ω ν ιπ π ο τ ώ ν αρχικά
σχετιζόταν με το νοσοκομείο του Αγίου Ιωάννη στην Ιερουσαλήμ - γ ι’ αυτό
και οι ιππότες αποκαλούνταν Hospitalieri - και παρείχε φροντίδα στους
φτωχούς, άρρωστους ή τραυματισμένους προσκυνητές. Όπως συνέβη και
με τους Νάΐτες, με τη πάροδο του χρόνου οι Ιωαννίτες ιππότες εξελίχθηκαν
σε στρατιωτικό τάγμα και απέκτησαν σημαντική κτηματική περιουσία,
κυρίως από δωρεές (κάστρα και οχυρά) που ενσωματώθηκαν στο σύστημα
εκτεταμένων οχυρώσεων κατά μήκος των συνόρων των λατινικών
κρατών. Επειδή ο αριθμός των πολεμιστών ήταν συνήθως ανεπαρκής στη
Μέση Ανατολή, οι βασιλείς, πρίγκιπες και τοπικοί άρχοντες των λατινικών
κρατών στηριζόταν σε σημαντικό βαθμό στις δυνάμεις που παρείχαν τα
στρατιωτικά τάγματα. Η Λατινική Εκκλησία ήταν επιπλέον υποχρεωμένη
να παρέχει στους προσκυνητές εκκλησιαστικές υπηρεσίες σε όλους τους
χώρους και τα ιερά που συνδέονταν με τη χριστιανική πίστη. Η έντονη
θρησκευτικότητα που ήρθε ως αποτέλεσμα των προσκυνημάτων, είχε ως
συνέπεια τη δημιουργία σχολείων στους καθεδρικούς ναούς για την
εκπαίδευση νέων κληρικών και την ίδρυση μοναστηριών. Στην
Ιερουσαλήμ και στην Αντιόχεια ιδρύθηκαν μοναστήρια Βενεδικτίνων
μοναχών, ενώ Κιστερκιανοί μοναχοί εγκαταστάθηκαν στην Τρίπολη γύρω
στα μέσα του 12ου αιώνα. Στις σπηλιές γύρω από την Ιερουσαλήμ, στη
Γαλιλαία και στα βουνά γύρω από την Αντιόχεια εγκαταστάθηκε μεγάλος
αριθμός ερημιτών από τη Δυτική Ευρώπη. Η λειτουργία θρησκευτικών
σχολών και μοναστηριών διατήρησε ισχυρή την επιρροή της Λατινικής
Εκκλησίας στην Εγγύς Ανατολή και ενθάρρυνε την πνευματική ζωή στα
λατινικά κράτη. Σε γενικές γραμμές η θρησκευτική ζωή στα λατινικά

κράτη ανέπτυξε χαρακτηριστικά που άλλοτε συγκλίνουν και άλλοτε
διαφέρουν από τη δυτική παράδοση. Εκφράστηκε κυρίως μέσα από το
στενό συσχετισμό μεταξύ της εκκλησίας, της κοινωνίας και του κινήματος
των προσκυνητών από τη Δυτική Ευρώπη, καθώς και από το πρόγραμμα
αναστηλώσεων των χριστιανικών μνημείων της Εγγύς Ανατολής.
Σύνοψη: Τα σταυροφορικά κράτη, αποτελούμενα από το βασίλειο της Ιε

ρουσαλήμ, την ηγεμονία της Αντιόχειας και τις κομητείες της Έδεσσας και
της Τρίπολης ιδρύθηκαν στην Εγγύς Ανατολή στον απόηχο της Α'
Σταυροφορίας. Ο ηγεμόνας της Αντιόχειας και οι κομήτες της Έδεσσας και
της Τρίπολης ήταν θεωρητικά υποτελείς του βασιλιά της Ιερουσαλήμ, ο
οποίος είχε και την ευθύνη για την προστασία και άμυνα όλων των κρα
τών. Οι διοικητικές και κοινωνικές δομές των λατινικών κρατών ακολού
θησαν δυτικά πρότυπα με τους Φράγκους αριστοκράτες να αποτελούν την
άρχουσα τάξη, ενώ οι τοπικοί πληθυσμοί διατηρούσαν τους νόμους και τις
παραδόσεις τους. Η Λατινική Εκκλησία που επίσης εγκαταστάθηκε στην
Εγγύς Ανατολή είχε ως κύριο μέλημα την παροχή εκκλησιαστικών υπη
ρεσιών σε όλους τους χώρους και τα ιερά που συνδέονταν με τη
χριστιανική πίστη. Τέλος, στρατιωτικά τάγματα ιπποτών δημιουργήθηκαν
για την προστασία των προσκυνητών και την υπεράσπιση των Αγίων
Τόπων.

• Fink, H.S., «The Foundation of the Latin States, 1099-1118», A
History o f the Crusades, επιμ., K. M. Setton (Μάντισον, 1969-89), τ. 1,
368-409.
• Forey,, A., The Military Orders: from the twelfth to the early fourteenth
centuries (Λονδίνο, 1992).
34 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (Ι10ς-130ς αιώνας)
• Hamilton, Β., The Latin Church in the Crusader States: The Secular
Church (Λονδίνο, 1980).
• Μοσχονάς, N. Γ., «Οι Σταυροφορίες. To όραμα και η δράση», Η
Τέταρτη Σταυροφορία και ο ελληνικός κόσμος, επιμ., Ν. Γ. Μοσχονάς
(Αθήνα, 2008), 61-97.
• Nicholson, R., «The Growth of the Latin States, 1118 -114 4 » , A
History o f the Crusades, επιμ., K. M. Setton (Μάντισον, 1969-89), t.l,
410-448.
• Murray, A.V., Nicholson, H., «Jerusalem, (Latin) Kingdom of», The
Crusades. An Encyclopedia, επιμ., A.V. Murray (Οξφόρδη, 2006), τ.2,
662-72.
• Phillips. J., «The Latin East, 1098-1291», The Oxford Illustrated History
o f the Crusades, επιμ., J. Riley-Smith (Νέα Υόρκη, 1995), 112-140.
• Powell, J., M uslim s u n d er Latin Rule, 110 0 -130 0 (Πρίνστον, 1991).
• Prawer, J., The C rusaders' Kingdom : European colonialism in the M iddle
A ges (Νέα Υόρκη, 1972).
• Prawer, J., Crusader Institutions (Οξφόρδη, 1980).
• Richard, J., «The Political and Ecclesiastical Organization of the
Crusader States», A History o f the Crusades, επιμ. K.M. Setton
(Μάντισον, 1969-89), τ. 5,193-250.
• Runciman, S., Η Ιστορία τω ν Σταυροφοριών (Αθήνα, 2006), τ. Β'.
• Shatzmiller, Μ., επιμ., Crusaders and M uslim s in Tw elfth Century Syria
(Λάϊντεν, 1993).
4. Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΑ (1147-1149)
Λέξεις κλειδιά: Έδεσσα, Ζενγκί, Νουραντίν, Ευγένιος Γ , Άγιος Βερνάρδος,

Λουδοβίκος Ζ', Κορράδος Γ', Ρογήρος Β', Μανουήλ Λ' Κομνηνός, Δαμασκός.
4.1. Κήρυξη της σταυροφορίας: Αιτία για την κήρυξη της Β" Σταυροφορίας
υπήρξε η κατάληψη της Έδεσσας το 1144 από το Σελτζούκο ηγέτη της
Μοσούλης και του Χαλεπίου, Ζενγκί. Μετά το θάνατο του Ζενγκί το 1146, ο
γιός του Νουραντίν αντιμετώπισε με επιτυχία την εξέγερση των Αρμενίων
της Έδεσσας και άρχισε να απειλεί επικίνδυνα την Αντιόχεια σε μια
προσπάθεια να ενώσει τη Συρία υπό τη δική του ηγεμονία. Η είδηση της
πτώσης της Έδεσσας έβαλε σε ανησυχία την Ευρώπη, η οποία φοβήθηκε
για την τύχη των άλλων λατινικών κρατών στην Ανατολή και κυρίως του
βασιλείου της Ιερουσαλήμ. Το Δεκέμβριο του 1145 ο πάπας Ευγένιος Γ'
(114 5-115 3) μάλλον εσπευσμένα κήρυξε την έναρξη της σταυροφορίας. Οι
πρώτες αντιδράσεις ήταν αποθαρρυντικές και γ ι’ αυτό τον λόγο ο πάπας
ανέθεσε στον Άγιο Βερνάρδο του Κλερβώ (Clairvaux) την κήρυξη της
σταυροφορίας σε διάφορα μέρη της Ευρώπης. Ο Άγιος Βερνάρδος ήταν
ηγούμενος της μονής του Κλερβώ και ήδη αναγνωριζόταν ως σημαντική
φυσιογνωμία στους κόλπους της δυτικής εκκλησίας. Ήταν κύριος
υπεύθυνος για τη διάδοση και επιτυχία του κιστερκιανού μοναχισμού στη
Δυτική Ευρώπη και κατείχε τη φήμη του καλύτερου ιεροκήρυκα της
εποχής του. Πράγματι, το συναισθηματικά φορτισμένο κήρυγμά του στη
συνέλευση του Βεζελαί (Vezelay) της Βουργουνδίας στις 31 Μαρτίου του
1146 ξεσήκωσε ενθουσιασμό ανάλογο με εκείνο της Α' Σταυροφορίας, ενώ
στη Δίαιτα του Σπάϊερ της Εερμανίας στις 25 Δεκεμβρίου κατάφερε να πεί
σει τον ΚΟΡΡΑΔΟ Τ' της Εερμανίας να συμμετάσχει στη σταυροφορία, ακο
λουθώντας το ευσεβές παράδειγμα του βασιλιά της Γαλλίας, Λ ο υ δ ο β ί κ ο υ ζ ',
ο οποίος είχε ήδη σχεδιάσει δική του εκστρατεία, αλλά συμφώνησε να

συντονίσει τις προσπάθειες του με αυτές των Γερμανών.
4.2. Η πορεία των σταυροφόρων προς τους Αγίους Τόπους: Τον Ιούνιο 1147
τα γερμανικά στρατεύματα ξεκίνησαν για την Ανατολή, διέσχισαν ειρηνικά
την Ουγγαρία και εισήλθαν στη βυζαντινή επικράτεια τον Αύγουστο, αφού
έδωσαν όρκο στο βυζαντινό αυτοκράτορα μ αν ο υη λ α ' κομ νηνο να μην
παραβιάσουν την εδαφική ακεραιότητα της αυτοκρατορίας. Ωστόσο,
υπήρξαν διαμάχες επειδή τα τρόφιμα και οι προμήθειες που παρείχαν οι
Βυζαντινοί στους σταυροφόρους δεν ήταν επαρκή και βίαιες συγκρούσεις
μεταξύ των αυτοκρατορικών στρατευμάτων και των σταυροφόρων
ξέσπασαν στη Φιλιππούπολη και στην Αδριανούπολη με αφορμή' τις λεη
λασίες που διέπραξαν στην περιοχή τα δυτικά στρατεύματα. Οι Γερμανοί
έφτασαν στα περίχωρα της Κωνσταντινούπολης στα τέλη Σεπτεμβρίου και
*
Η Δεύτερη Σταυροφορία (1147-1149) 37
πέρασαν στη Μικρά Ασία χωρίς να περιμένουν την άφιξη των γαλλικών
στρατευμάτων. Στη Νίκαια, ο Κορράδος Γ συγκέντρωσε προμήθειες για τη
μακρινή πορεία προς τη Μέση Ανατολή διαμέσου της μικρασιατικής
ενδοχώρας. Κοντά στο Δορύλαιο ο μεγάλος και βραδυκίνητος γερμανικός
στρατός περιέπεσε σε ενέδρα των Τούρκων και ηττήθηκε. Όσοι επέζησαν
προσπάθησαν να επιστρέψουν στην Ευρώπη, αφήνοντας τον Κορράδο σε
εχθρικό έδαφος με μειωμένη στρατιωτική δύναμη. Στο μεταξύ η πορεία
των γαλλικών στρατευμάτων διά μέσου της Βυζαντινής αυτοκρατορίας
υπήρξε ιδιαίτερα προβληματική. Αυτό οφειλόταν εν μέρει στο γεγονός ότι
η σταυροφορία συνέπεσε με την εκστρατεία του Ρογήρου Β' της Σικελίας
(1130 -1154 ) εναντίον της αυτοκρατορίας. Ο Μανουήλ Α' Κομνηνός
ανησυχούσε για το ενδεχόμενο συνεργασίας μεταξύ των Σικελών και των
Γάλλων εναντίον της αυτοκρατορίας, επειδή γνώριζε για τις διαπραγμα
τεύσεις μεταξύ των δυο πλευρών όσον αφορά στη μεταφορά των σταυρο
φόρων από τη θάλασσα. Από την πλευρά του ο Λουδοβίκος Ζ' δεν ήταν
ευχαριστημένος για τη συνθήκη ειρήνης που πρόσφατα είχε υπογραφεί
μεταξύ του βυζαντινού αυτοκράτορα και του Σελτζούκου σουλτάνου του
Ικονίου. Πολλοί Γάλλοι βαρόνοι κατήγγειλαν τη διπροσωπία του βυζα
ντινού αυτοκράτορα και κάλεσαν το βασιλιά να επιτεθεί στην Κωνστα
ντινούπολη. Ο Λουδοβίκος έφτασε στις 4 Οκτωβρίου, 1147 στην Κωνστα
ντινούπολη, όπου του επιφυλάχθηκε εγκάρδια υποδοχή από το βυζαντινό
αυτοκράτορα. Τελικά, οι δύο ηγεμόνες κατέληξαν σε συμφωνία, η οποία
όριζε πως οι Γάλλοι δεν θα παραβίαζαν την εδαφική ακεραιότητα της
Βυζαντινής αυτοκρατορίας και οι Βυζαντινοί θα παρείχαν οδηγούς στους
σταυροφόρους και θα οργάνωναν αγορές για την πώληση προμηθειών.
Αφού πέρασαν στη Μικρά Ασία, οι Γάλλοι συναντήθηκαν με τους Γερ
μανούς στη Νίκαια και συνέχισαν μαζί την πορεία προς την Έφεσο. Εκεί ο
Κορράδος αρρώστησε και ο Μανουήλ Κομνηνός τον κάλεσε στην Κωνστα
ντινούπολη για να αναρρώσει. Οι δεσμοί του Μανουήλ με τον Κορράδο
ενισχΰθηκαν με το συνοικέσιο του βυζαντινού αυτοκράτορα με τη γυναι

καδέλφη του Κορράδου Βέρθα του Sulzbach, που έλαβε ως αυτοκράτειρα το
όνομα Ειρήνη. Παρά τις αντιρρήσεις του αυτοκράτορα, ο Λουδοβίκος συνέ
χισε μόνος του την πορεία προς την Αττάλεια έχοντας ελάχιστες προ
μήθειες και υποφέροντας διαρκώς από τις παρενοχλήσεις των Τούρκων.
Από το λιμάνι της Αττάλειας οι εξαντλημένοι πλέον σταυροφόροι μετα
φέρθηκαν με καράβια στην Αντιόχεια. Ο Λουδοβίκος συνέχισε προς την
Ιερουσαλήμ, όπου και σκόπευε να συναντήσει τον Κορράδο που είχε φτάσει
εκεί με πλοία από την Κωνσταντινούπολη.
4.3. Η επίθεση εναντίον της Δαμασκού και η αποτυχία της σταυροφορίας

Τον Ιούνιο του 1148 ο Λουδοβίκος Ζ', ο Κορράδος Τ' και ο Βαλδουίνος της
Ιερουσαλήμ αποφάσισαν να επιτεθούν στη Δαμασκό. Η καταστροφή μεγά
λου μέρους του σταυροφορικού στρατού στη Μικρά Ασία καθιστούσε αδύ
νατη την ανακατάληψη της Έδεσσας. Η Δαμασκός ήταν πόλη στρατηγικής
σημασίας και οι σταυροφόροι ήλπιζαν ότι με την κατάληψή της θα
απέτρεπαν τα σχέδια του Νουραντίν για ενοποίηση της Συρίας. Μετά από
πολύ σύντομη πολιορκία, οι σταυροφόροι απέσυραν τις δυνάμεις τους από
την Δαμασκό εξαιτίας της επικείμενης άφιξης ισχυρού μουσουλμανικού
στρατού για βοήθεια, έπειτα από έκκληση του κυβερνήτη της Δαμασκού.
Μετά την αποτυχία αυτή η συμμαχία ανάμεσα στο βασιλιά της Ιερουσαλήμ
και τους μονάρχες της Γαλλίας και της Γερμανίας διαλύθηκε. Ο Κορράδος
αναχώρησε αμέσως για τη Γερμανία μέσω Κωνσταντινούπολης, ενώ ο
Λουδοβίκος παρέμεινε στην Ανατολή μέχρι το 1149. Η παρουσία του όμως
δεν έφερε κανένα όφελος στα σταυροφορικά κράτη. Η αποτυχία της Β'
Σταυροφορίας συνοδεύτηκε από αλληλοκατηγορίες για προδοσία, με τους
Γάλλους να κατηγορούν τους Γερμανούς και τους Βυζαντινούς και τους
Γερμανούς να κατηγορούν τους Γάλλους. Η βασική διαφορά μεταξύ της Α'
και της Β' σταυροφορίας ήταν ότι η πρώτη επωφελήθηκε σημαντικά από τη
συμμαχία της με τη Βυζαντινή αυτοκρατορία, η οποία απούσιαζε σχεδόν εξ
Η Δεύτερη Σταυροφορία (1147-1149) 39
ολοκλήρου από τη δεύτερη. Η γάλλο-γερμανική σταυροφορία, παρόλο που

ήταν καλά οργανωμένη και είχε επικεφαλής ισχυρούς βασιλείς, στην ουσία
διαλύθηκε στη Μικρά Ασία, εκεί δηλαδή που οι σταυροφόροι του 1097
είχαν επωφεληθεί από την καθοδήγηση και την εμπειρία των Βυζαντινών.
Η αποτυχία της Β' Σταυροφορίας σήμανε ότι από εδώ και στο εξής τα
λατινικά κράτη της Ανατολής θα έπρεπε να αντιμετωπίσουν ενωμένους,
πλέον, και πιο ισχυρούς τους γειτονικούς μουσουλμανικούς λαούς.
Σύνοψη: Αιτία κήρυξης της Β ' Σταυροφορίας αποτέλεσε η κατάληψη της

Έδεσσας το 1144 από το Σελτζούκο ηγέτη Ζενγκί. Τα σταυροφορικά στρα
τεύματα με ηγέτες τους Κορράδο Τ' της Γερμανίας και Λουδοβίκο Ζ ' της
Γαλλίας αναχώρησαν για την Ανατολή το 1146. Μετά από ατυχείς συ
γκρούσεις με τους Βυζαντινούς στα Βαλκάνια, ο γερμανικός στρατός υπέ-
στη βαριά ήττα από τους Τούρκους κοντά στο Δορύλαιο της Μικράς Ασίας.
Όσοι επέζησαν συμπορεύτηκαν με το γαλλικό στρατό μέχρι τους Αγίους
Τόπους. Μετά την αποτυχία της σύντομης πολιορκίας της Δαμασκού η
συμμαχία ανάμεσα στο βασιλιά της Ιερουσαλήμ και τους μονάρχες της
Γαλλίας και της Γερμανίας διαλύθηκε χωρίς να φέρει κανένα όφελος στα
λατινικά κράτη.

• Bernard of Clairvaux, The Letters o f St. B ern ard , αγγλ. μτφρ., B.S.
James (Λονδίνο, 1963).
• Berry, V., «The Second Crusade", A History o f the Crusades , επιμ., K.
M. Setton (Μάντισον, 1969-89), τ.1, 463-512.
• Constable, G., «The Second Crusade as seen by contemporaries»,
Traditio 9 (1953), 213-279.
• Grabois, A., «The Crusade of Louis VII. A Reconsideration», Crusade
and Settlement. Papers read at the First Conference o f the Society fo r the
Stu dy o f the Crusades and the Latin East and presented to R.C. Smail,
επιμ., P. Edbury (Κάρντιφ, 1985), 94-104.
• Harris, J., To Βυζάντιο και οι Σταυροφορίες (Αθήνα, 2004), κεφ.6.
• Hoch, Μ ., Jeru sa lem , Damaskus und d er Zw eite Kreuzzug: Konstitutionelle
Krise und d u fe r e Sicherheit des K reuzfahrerkonigreiches Jeru salem , A.D.
1 12 6 - 11 5 4 (Φρανκφούρτη, 1993).
• Ιωάννης Κίνναμος, Επιτομή, επιμ. A. Meineke (Βόννη, 1836), αγγλ.
μτφρ. C. Μ. Brand (Νέα Υόρκη, 1976), βιβλ.2.
• Madden, Τ., N ew Concise History o f the Crusades (Rowman &
• Odo de Deuil, De Profectione Ludovici VII in Orientem, επιμ. & αγγλ.
μτφρ. V. G. Berry (Νέα Υόρκη, 1948).
• Omran, M., «John Kinnamos as a Historian of the Second Crusade»:
http://www.the-org/resources/pdfs/omran.pdf).
• Philips, J. & Hoch, Μ., επιμ., The Second Crusade: Scope and
Consequences (Μάνστεστερ, 2001).
• Phillips, J., «Second Crusade, 1147-49», The Crusades. An Encyclope
dia, επιμ., A.V. Murray (Οξφόρδη, 2006), τ.4,1084-90
• Phillips, J., The Second Crusade: Extending the Frontiers o f Christendom
(Γέιλ, 2007).
5. ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΕΣ (1099-1180)
Λέξεις κλειδιά: Βοημούνδος του Τάραντα, Αλέξιος Α' Κομνηνός, «Συνθήκη

της Δεαβόλεως», Ιωάννης Β' Κομνηνός, Ραϋνάλδος του Σατιγιόν, Μανουήλ
Α' Κομνηνός, Αμαλάριχος Α', Κιλικία, Δαμιέτη, Μαρία της Αντιόχειας,
Μάχη του Μυριοκεφάλου.
5.1. Το Βυζάντιο και τα λατινικά κράτη (1099-1144): Το διάστημα μεταξύ

της Α' και της Β' Σταυροφορίας υπήρξε καθοριστικό για τη διαμόρφωση
των σχέσεων μεταξύ των νεοσύστατων λατινικών κρατών και της Βυζα
ντινής αυτοκρατορίας. Η κατάληψη της Αντιόχειας από το βοημουνδο του
ΤΑΡΑΝΤΑ έστρεψε τη Βυζαντινή αυτοκρατορία εναντίον των σταυροφόρων.

Ο Αλέξιος Α' κομνηνος σχεδόν αμέσως ανακατέλαβε την Κιλικία και ο
Βοημούνδος, ηγεμόνας πλέον της Αντιόχειας, επιτέθηκε, χωρίς όμως επι
τυχία, εναντίον της βυζαντινής Λαοδικείας. Ο ανιψιός του Ταγκρέδος ακο
λούθησε επεκτατική πολιτική εναντίον της αυτοκρατορίας και σύντομα
ανάκτησε την Κιλικία από τους Βυζαντινούς και κατέλαβε τη Λαοδίκεια. Οι
Βυζαντινοί αντεπιτέθηκαν αμέσως και το καλοκαίρι του 1104 κατάφεραν
να ανακαταλάβουν σημαντικές πόλεις της Κιλικίας και την Λαοδίκεια.
Ταυτόχρονα, τα ανατολικά σύνορα της ηγεμονίας της Αντιόχειας
απειλούνταν σε μεγάλο βαθμό από τις συνεχείς επιδρομές του Σελτζούκου
ηγέτη του Χαλεπιού. Αυτή ήταν η κατάσταση όταν ο Βοημούνδος ταξίδεψε
στη Δυτική Ευρώπη το 1106 για να αναζητήσει βοήθεια εναντίον της
Βυζαντινής αυτοκρατορίας και των γειτονικών μουσουλμανικών ηγεμο
νιών. Ήρθε σε επαφή με τον πάπα της Ρώμης Πασχάλιο Β' (1099-1118), ο
οποίος συμφώνησε με τα σχέδια του Βοημούνδου για οργάνωση νέας
σταυροφορίας και του ανέθεσε τη στρατολόγηση των σταυροφορικών
στρατευμάτων.
Ο Βοημούνδος περιόδευσε στη Γαλλία (συνοδευόμενος από τον απε

σταλμένο του πάπα και ένα διεκδικητή του βυζαντινού θρόνου) κηρύσ
σοντας την σταυροφορία εναντίον της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και υπο
σχόμενος πλούσια λάφυρα και εδάφη στους Γάλλους ιππότες. Το σχέδιο
του ήταν να ανατρέψει την κυβέρνηση του Αλέξιου Κομνηνού και να την
/
αντικαταστήσει με μία πιο φιλική προς τα σταυροφορικά κράτη, ενώ στη

συνέχεια, με τη βοήθεια του σταυροφορικού στρατού, σκόπευε να επιτεθεί
εναντίον του Σελτζούκου ηγεμόνα του Χαλεπιού. Η επίθεση εναντίον της
Βυζαντινής αυτοκρατορίας δικαιολογήθηκε ως εκδίκηση των σταυροφό
ρων για την εχθρική στάση των Βυζαντινών απέναντι τους και ως μέσο για
να δοθεί τέλος στο ΣΧΙΣΜΑ τω ν ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ. Τον Οκτώβριο του 1107 ο
στρατός του Βοημούνδου συγκεντρώθηκε στην Απουλία, διέσχισε την
Αδριατική θάλασσα και κατέπλευσε στο λιμάνι του Δυρραχίου. Την άνοιξη
του 1108, όμως, ο βυζαντινός στρατός κατάφερε να περικυκλώσει τους
σταυροφόρους και να τους αναγκάσει να παραδοθούν. Σύμφωνα με τους
όρους της συνθήκης που υπογράφτηκε μεταξύ των δυο πλευρών, γνωστή
ως συνθήκη της Δεαβόλεως, ο Βοημούνδος έπρεπε να δηλώσει υποτέλεια
στη Βυζαντινή αυτοκρατορία - ως «λίζιος» του αυτοκράτορα - να αναλά-
βει την υποχρέωση να υπερασπιστεί την αυτοκρατορία και να δεχθεί Ορθό
δοξο πατριάρχη στην Αντιόχεια. Ως αντάλλαγμα έλαβε τους βυζαντινούς
τίτλους του «σεβαστού» και «δουκός Αντιόχειας», καθώς και το δικαίωμα
να κληροδοτήσει στους διαδόχους του την κομητεία της Έδεσσας. Οι
διάδοχοι του Βοημούνδου (ο ίδιος πέθανε το 1 1 1 1 ) αρνήθηκαν να αναγνω
ρίσουν τη συνθήκη και η Αντιόχεια παρέμεινε αντικείμενο διεκδικήσεων
και φιλονικιών μεταξύ της αυτοκρατορίας και των λατινικών κρατών για
το υπόλοιπο του 12ου αιώνα.
0 αυτοκράτορας Ιωάννης Β' Κομνηνός (1118 -114 3 ), γιός και διάδοχος
του Αλέξιου Κομνηνού, προσπάθησε κατ’ επανάληψη να επιβάλει τη
συνθήκη της Δεαβόλεως. Το 113 7 κατέλαβε τις σημαντικότερες πόλεις του
Το Βυζάντιο και οι σταυροφορίες (1099-1180) 43
αρμένικου βασιλείου της Κιλικίας (κράτους που ιδρύθηκε στην Κιλικία τον
12ο αιώνα) και στη συνέχεια κατευθύνθηκε προς την Αντιόχεια, όπου και
εξανάγκασε τον ηγεμόνα της Αντιόχειας Ραϋμόνδο να δώσει όρκο
υποτέλειας στη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Ακολούθησε μια αποτυχημένη
εκστρατεία κατά την οποία ο Ιωάννης Κομνηνός ηγήθηκε των στρατευ
μάτων της αυτοκρατορίας, της Αντιόχειας και της Έδεσσας εναντίον της
μουσουλμανικής Συρίας. Στη συνέχεια, ο βυζαντινός αυτοκράτορας ει-
σήλθε ως επικυρίαρχος στην Αντιόχεια και εγκαταστάθηκε στο ηγεμονικό
μέγαρο. Πολύ σύντομα, όμως, αναγκάστηκε να αποχωρήσει λόγω λαϊκής
εξέγερσης που ξέσπασε εναντίον του (άνοιξη του 1139). Επέστρεψε τρία
χρόνια αργότερα (1142), αλλά αυτή τη φορά ο Ραϋμόνδος αρνήθηκε να του
προσφέρει την υποταγή του και ο Ιωάννης Κομνηνός, παρόλο που
κατέλαβε τα περίχωρα της Αντιόχειας, δεν κατάφερε τίποτα αξιόλογο
εναντίον του. Ο αυτοκράτορας απέσυρε το στρατό του για τη χειμερινή
περίοδο στην Κιλικία, όπου και πέθανε από ατύχημα κατά τη διάρκεια
κυνηγιού (1143), πριν προλάβει να υλοποιήσει τα σχέδια του για την
κατάκτηση της Αντιόχειας.
5 .2. Το Βυζάντιο και τα λατινικά

κράτη (1144-1180): Μετά το πέρας
της Β' Σταυροφορίας, ο νέος βυζαντι
νός αυτοκράτορας, ΜΑΝΟΥΗΛ Α'
ΚΟΜΝΗΝΟΣ, επικεντρώθηκε στους πο

λέμους της αυτοκρατορίας στα Βαλ
κάνια και στη Νότια Ιταλία. Έστρεψε
την προσοχή του στα σταυροφορικά
κράτη ξανά το 1156, όταν ο ηγεμόνας
0 Μανουήλ Κομνηνός και οι πρέσβεις της Αντιόχειας, Ρεϋνάλδος του Σατι-
του Αμαλαρίχου από το Χρονικό του γιόν (Renaud de Chatillon), πραγμα
Γουλιέλμου της Τυρου
τοποίησε επίθεση εναντίον της Κύ-
44 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (Ι10ς-13°ς αιώνας)
πρου σε συνεργασία με τον ηγεμόνα της Κιλικιακής Αρμενίας Θεόδωρο

(Thoros) Β\ Το 115 8 -115 9 ο βυζαντινός αυτοκράτορας επιτέθηκε εναντίον
του αρμένικου βασιλείου της Κιλικίας και πολύ σύντομα κατέλαβε τις κυ-
ριότερες πόλεις και κωμοπόλεις του βασιλείου. Στη συνέχεια κατευ-
θύνθηκε προς την Αντιόχεια, όπου και ο ηγεμόνας Ρεϋνάλδος του πρό-
σφερε την υποταγή του. Στις 12 Απριλίου, 1159 ο Μανουήλ Κομνηνός
εισήλθε έφιππος στην Αντιόχεια ως επικεφαλής τελετουργικής πομπής
κατά τη διάρκεια της οποίας ο ηγεμόνας Ρεϋνάλδος αλλά και ο βασιλιάς
Βαλδουίνος Γ' της Ιερουσαλήμ (114 3-116 2) ακολούθησαν με τα πόδια ως
υποτελείς του βυζαντινού αυτοκράτορα. Λίγο αργότερα (Μάιος, 1159) ηγή-
θηκε των χριστιανικών στρατευμάτων σε επίθεση εναντίον της Έδεσσας,
την οποία όμως εγκατέλειψε όταν εξασφάλισε την απελευθέρωση 6.000
χριστιανών αιχμαλώτων από τον ηγέτη της Συρίας, Νουραντίν. Το 116 1, ο
Μανουήλ νυμφεύθηκε σε δεύτερο γάμο την πριγκίπισσα Μαρία της Αντιό
χειας, εδραιώνοντας με αυτό τον τρόπο την επικυριαρχία του στην ηγεμο
νία της Αντιόχειας. Το 1165 ο νέος βασιλιάς της Ιερουσαλήμ, Αμαλάριχος
(Amaury) A' (116 2-1174) απέστειλε πρεσβεία στο βυζαντινό αυτοκράτορα
για να διαπραγματευτεί μια νέα συμμαχία με τη Βυζαντινή αυτοκρατορία
εναντίον των απειλητικών πλέον μουσουλμανικών ηγεμονιών της Μέσης
Ανατολής και δύο χρόνια αργότερα νυμφεύθηκε μια ανεψιά του Μανουήλ
Κομνηνού.
Το 1168 οι δυο ηγέτες συμφώνησαν να πραγματοποιήσουν κοινή
εκστρατεία εναντίον του αδύναμου χαλιφάτου του Φατιμιδών της Αιγύ-
πτου και να μοιράσουν τη χώρα στα δύο (ο Μανουήλ Κομνηνός θα
κρατούσε τις παραθαλάσσιες περιοχές και ο Αμαλάριχος την ενδοχώρα). Το
φθινόπωρο του 1169, οι βυζαντινές ναυτικές δυνάμεις ενώθηκαν με τα
στρατεύματα του βασιλείου της Ιερουσαλήμ και πολιόρκησαν τη Δαμιέτη
στη Μεσογειακή ακτή της Αιγύπτου. Δεν κατάφεραν όμως να συνεργα
στούν πλήρως και έτσι η πολιορκία κατέληξε σε αποτυχία. Οι διαπραγμα-
τεύσεις του Αμαλάριχου Α' για εκεχειρία με τους Αιγύπτιους ελήφθησαν ως

προδοσία από τους Βυζαντινούς που πίστευαν ότι ο βασιλιάς της Ιερου
σαλήμ δεν ήθελε να μοιραστεί τα κέρδη ενδεχόμενης νίκης μαζί τους. Ο
Αμαλάριχος, όμως, εξακολούθησε να επιδιώκει καλές σχέσεις με τους
Βυζαντινούς και να ελπίζει σε μια μελλοντική κοινή εκστρατεία για την
κατάκτηση της Αιγύπτου. Το 1 1 7 1 (μετά την κατάκτηση της Αιγύπτου από
το νέο μουσουλμάνο ηγέτη ς α λ α ν τ ιν ) ταξίδεψε στην Κωνσταντινούπολη
ως υποτελής του βυζαντινού αυτοκράτορα και για το υπόλοιπο της
βασιλείας του η Ιερουσαλήμ ουσιαστικά αποτέλεσε δορυφόρο της Βυζα
ντινής αυτοκρατορίας στη Μέση Ανατολή. Ο Μανουήλ Κομνηνός δρούσε
πλέον ως προστάτης των Αγίων Τόπων και ήταν σε θέση να ασκεί ολοένα
μεγαλύτερη επιρροή στο βασίλειο της Ιερουσαλήμ. Το 1176 ο βυζαντινός
αυτοκράτορας απέστειλε μεγάλο στόλο στη Μέση Ανατολή για μια νέα εκ
στρατεία εναντίον της Αιγύπτου, αλλά τελικά αποσύρθηκε, αφού οι σημα
ντικότεροι ηγέτες των σταυροφορικών κρατών αρνήθηκαν να συμμετά-
σχουν σε μια τέτοια επιχείρηση. Σχεδόν ταυτόχρονα και κατά τη διάρκεια
μεγάλης εκστρατείας εναντίον των Σελτζούκων Τούρκων της Μικράς
Ασίας, ο Μανουήλ Κομνηνός υπέστη ταπεινωτική ήττα, όταν ο βυζαντινός
στρατός αιφνιδιάστηκε και διαλύθηκε στην περιοχή του Μυριοκεφάλου (17
Σεπτεμβρίου, 1176). Τα δυο αυτά γεγονότα έπληξαν σοβαρά την εικόνα της
Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Μετά το θάνατο του Μανουήλ Κομνηνού οι
σχετικά καλές σχέσεις μεταξύ της αυτοκρατορίας και των λατινικών
κρατών έμελε να κλονιστούν από την ανάμειξη της Δυτικής Ευρώπης στην
Ανατολή και την ανάδειξη νέων δυνάμεων και συσχετισμών στην ευρύ
τερη περιοχή.
5.3. Οικονομικές και πολιτισμικές σχέσεις: Κατά τη διάρκεια του 12ου

αιώνα οι Βυζαντινοί είχαν την ευκαιρία να γνωρίσουν τους σταυροφόρους
παράλληλα με τους εμπόρους των Ιταλικών ναυτικών πόλεων (Βενετία,
Πίζα, Γένοβα), οι οποίοι είχαν εγκατασταθεί στην Κωνσταντινούπολη και
46 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (11°ς-13ος αιώνας)
σε άλλα βυζαντινά εμπορικά κέντρα. Οι στενότερες επαφές με τους δυτι

κούς πολεμιστές και εμπόρους είχαν ως αποτέλεσμα τη σταδιακή ανάπτυξη
ενός αντιλατινικού αισθήματος εκ μέρους του βυζαντινού πληθυσμού.
Μετά το πέρας της Α' Σταυροφορίας και της συνακόλουθης εκστρατείας
του Βοημούνδου του Τάραντα στα Βαλκάνια, οι Βυζαντινοί σχημάτισαν
την άποψη ότι η απελευθέρωση των Αγίων Τόπων ήταν ένα πρόσχημα το
οποίο κάλυπτε την πραγματική πρόθεση των σταυροφόρων να κατακτή
σουν τη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Κατά συνέπεια οι δυτικές εκστρατείες
που ακολούθησαν αντιμετωπίστηκαν με καχυποψία και φόβο από τις βυζα
ντινές αρχές. Παράλληλα διαμορφώθηκε και μια αρνητική εικόνα για τους
Λατίνους, οι οποίοι σε γενικές γραμμές χαρακτηρίζονταν ως άξεστοι, ανα
ξιόπιστοι, αγέρωχοι και αλαζονικοί. Οι συνήθειες και οι παραδόσεις τους
συχνά παρουσιάζονταν ως απολίτιστες, ενώ η συνήθης συμπεριφορά τους
απέναντι στους Βυζαντινούς θεωρείτο περιφρονητική.
Η παρουσία μεγάλου αριθμού δυτικοευρωπαίων στη βυζαντινή κοινω
νία του 12ου αιώνα συνέβαλε σημαντικά στη διαμόρφωση της αρνητικής
εικόνας των Λατίνων. Η ιταλική εμπορική παρουσία στην Ανατολική Με
σόγειο υπήρξε ευεργετική για τη Βυζαντινή οικονομία στη διάρκεια του
12ου αιώνα. Φαίνεται μάλιστα πως οι βυζαντινοί γαιοκτήμονες επωφε
λούνταν σημαντικά από τις εμπορικές σχέσεις με τις Ιταλικές πόλεις. Παρά
ταύτα η αυτοκρατορική εύνοια προς τους Ιταλούς έμπορους, οι οποίοι
απαλλάσσονταν από κάθε είδους δασμούς με αντάλλαγμα τη στρατιωτική
και ναυτική τους βοήθεια, και στους οποίους παραχωρήθηκαν μονοπω
λιακά προνόμια και εμπορικές παροικίες στην Κωνσταντινούπολη και σε
άλλα βυζαντινά εμπορικά κέντρα, προκαλούσε την εχθρότητα των βυζα
ντινών εμπόρων και τεχνιτών. Ανάλογα συναισθήματα έτρεφαν οι βυζα
ντινοί αξιωματούχοι για τους Λατίνους υπαλλήλους της αυτοκρατορικής
διοίκησης, τους οποίους κατηγορούσαν πως αγνοούσαν την ελληνική
γλώσσα, τις γραφειοκρατικές διαδικασίες και τα πραγματικά προβλήματα
της βυζαντινής επαρχίας. Τελικά η διείσδυση του δυτικού εμπορίου στη

βυζαντινή Ανατοτή κατέστησε τη βυζαντινή οικονομία δέσμια των
δυτικών συμφερόντων και συνετέλεσε στην αποδυνάμωση της αυτοκρα
τορίας. Η συνειδητή εύνοια του Μανουήλ Α' Κομνηνού προς τους Λατίνους
προκάλεσε την έντονη δυσφορία των βυζαντινών υπαλλήλων. Είναι κα
τανοητό πως υπό συνθήκες πολιτικής διαμάχης και οικονομικού και
κοινωνικού ανταγωνισμού, οι πολιτισμικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ Λατί
νων και Βυζαντινών ήταν ελάχιστες και μάλλον επιδερμικές. Η γλώσσα
και οι θρησκευτικοί διαξιφισμοί υπήρξαν τα κυριότερα εμπόδια για μια πιο
ουσιαστική πολιτισμική αλληλεπίδραση και αμοιβαία κατανόηση.
5.4. Το ρήγμα ανάμεσα στην εκκλησία της Ανατολής και της Δύσης: Η
οριστική διάσπαση της Χριστιανικής Εκκλησίας (ΜΕΓΑΛΟ ΣΧΙΣΜΑ) έλαβε
χώρα το 1054, όταν ο απεσταλμένος του πάπα Λέοντα Θ' (1049-1054) στην
Κωνσταντινούπολη, καρδινάλιος Ουμβέρτος και ο πατριάρχης Μιχαήλ Κη-
ρουλάριος (1043-1059) δεν κατόρθωσαν να συνεννοηθούν και αντάλλαξαν
αναθέματα. Κύρια αιτία του σχίσματος, που οριστικοποιήθηκε κατά τη
διάρκεια του 12ου αιώνα και επισφραγίστηκε με την άλωση της Κωνστα
ντινούπολης από τους σταυροφόρους το 1204, ήταν η σταδιακή αποξένωση
μεταξύ των Δυτικών και Ανατολικών Εκκλησιών, η οποία αφορούσε στον
τρόπο της εκκλησιαστικής διοίκησης, στις αξιώσεις της Ρωμαϊκής
Εκκλησίας για το πρωτείο του πάπα, στην προσθήκη της επίμαχης φράσης
filioque («και εκ του Υιού») στο Σύμβολο της Πίστεως και στον τρόπο
τέλεσης της λατρείας (χρήση άζυμου άρτου στη Θεία Ευχαριστία, νηστεία
του Σαββάτου, αγαμία του κατώτερου κλήρου). Κατά τη διάρκεια του 12ου
αιώνα έγιναν κάποιες προσπάθειες με πολιτικές κυρίως επιδιώξεις για την
επανένωση των Εκκλησιών, δίχως κανένα ουσιαστικό αποτέλεσμα.
I 9
48 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (ΐ1ος-13°ς αιώνας)
ΤΑ ΣΦΑΛΜΑΤΑ ΤΩΝ ΛΑΤΙΝΩΝ

Πρέπει να ξέρεις ότι τους Ρωμαίους δεν τους πλήττει μόνο ένα βέλος, δηλαδή το
σχετικό με τα άζυμα (πράγμα που είναι πασίγνωστο), αλλά πολλά και διάφορα, τα
οποία πρέπει να ανατρέψουμε. Αυτά λοιπόν που κάνουν [οι Λατίνοι] κατά μίμηση
των Ιουδέων είναι τα εξής: εκτός από την κατηγορία για τα άζυμα που επικρέμεται
εναντίον τους, είναι επιπλέον ότι τρώνε πνιγμένα ζώα, ότι ξυρίζονται, ότι τηρούν ψ
Σάββατα, ότι τρώνε μιαρά φαγητά, ότι οι μοναχοί τρώνε κρέας την πρώτη εβδομάδα
των νηστειών και την αποκριά και την τυρηνή, όπως επίσης και την Τετάρτη, ότι
την Παρασκευή τρώνε τυρί και αυγά, ενώ τα Σάββατα νηστεύουν όλη μέρα. Αλλά
εκτός από αυτά είναι και τα παρακάτω: στο Άγιο Σύμβολο [της Πίστέως] κάνουν μια
κακόφρονη και επικίνδυνη προσθήκη, την εξής: «και εις το πνεύμα το αγίον, το
κύριον και ζωοποιόν, το εκ του πατρός και υιού εκπορευόμενον». Και στη θεία
λειτουργία αναφωνούν «εις άγιος, εις κύριος Ιησούς Χρηστός εις δόξαν Θεού πατρός
δια πνεύματος αγίου». Επιπλέον απαγορεύουν το γάμο των ιερέων. Δηλαδή δεν
απονέμουν το αξίωμα της ιεροσύνης σε όσους έχουν συζύγους, αλλά απαιτούν να
είναι άγαμοι οι ιερωμένοι. Και [επιτρέπουν] σε δύο αδελφές να παντρεύονται δύο
[αδελφούς]. Στη λειτουργία, την ώρα της μεταλήψεως, ένας από τους ιερείς τρώει
τα άζυμα και ασπάζεται του άλλους. Οι επίσκοποί τους φοράνε δαχτυλίδι στο χέρι
τους, σαν να έχουν τάχα παντρευτεί την εκκλησία, και λένε ότι φοράνε τον
αρραβώνα. Επιπλέον πηγαίνουν στον πόλεμο και βάφουν τα χέρια τους με αίμα,
αλλά και τις ψυχές τους, φονεύοντας και φονευόμενοι. Και όπως μας
διαβεβαιώνουν κάποιοι, όταν τελούν το θείο βάπτισμα βαπτίζουν τους
βαπτιζομένους μόνο σε μια κατάδυση λέγοντας «εις το όνομα του πατρός και τον
υιού και του αγίου πνεύματος», ενώ επιπλέον γεμίζουν το στόμα των βαπτιζομένων
με αλάτι. (Πατριάρχης Μιχαήλ Κηρουλάριος, επιστολή στον Πέτρο πατριάρχη
Αντιόχειας, το 1054 στο A. Kazhdan, A. Wharton-Epstein, Αλλαγές στον βυζαντινό
πολιτισμό κατά τον 11ο και 12ο αιώνα, σελ. 452).
Παράλληλα, στα πλαίσια μιας εντατικοποιημένης θεολογικής αντιπαρά

θεσης, συντάχθηκαν αρκετές πραγματείες με βασικό θέμα την κριτική των
«λανθασμένων» λατινικών αντιλήψεων, ενώ υπήρξαν και αρκετές δημό
σιες αντιπαραθέσεις μεταξύ Λατίνων και Βυζαντινών θεολόγων. Οι
συντηρητικές θέσεις των βυζαντινών θεολόγων μαρτυρούν την πεποίθησή

τους για την ανωτερότητα της βυζαντινής εκκλησιαστικής παράδοσης και
την περιφρόνηση τους προς τις λατινικές αιτιάσεις. Παρά το γεγονός ότι η
προσθήκη του filioque και η χρήση του άζυμου άρτου υπήρξαν τα κυρίαρχα
θέματα της βυζαντινής πολεμικής, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η
λεπτομερής κριτική κατά των Λατίνων, η οποία ήταν αποτέλεσμα των στε
νών επαφών μεταξύ των δύο πολιτισμών. Πιο συγκεκριμένα, οι Βυζαντινοί
κατηγορούσαν τους Λατίνους κληρικούς επειδή ξύριζαν ολόκληρο το σώμα
τους, κατανάλωναν πνιχτά κρέατα και φορούσαν δαχτυλίδια, ενώ διατύ
πωναν και ενστάσεις για τα λατινικά έθιμα της βάπτισης και της θείας
κοινωνίας καθώς και για τη χρήση των ιερών ναών ως δικαστηρίων.
Τέτοιες απόψεις μαρτυρούν την άμεση επαφή αλλά και ταυτόχρονα την
πλήρη έλλειψη κατανόησης των θρησκευτικών και πολιτισμικών διαφο
ρών μεταξύ Λατίνων και Βυζαντινών. Όπως ήταν φυσικό, μετά την κα-
τάκτηση της Κωνσταντινούπολης το 1204, ένα ισχυρό ανθενωτικό κλίμα
κυριάρχησε στους κόλπους της Βυζαντινής Εκκλησίας, ενώ τα αισθήματα
πολιτικής υπεροχής που πλέον διέκριναν τους Λατίνους δεν επέτρεψαν
παραχωρήσεις προς τους ηττημένους Βυζαντινούς.
Σύνοψη: Το διάστημα μεταξύ της Λ' και της Β' Σταυροφορίας υπήρξε
καθοριστικό για τη διαμόρφωση των σχέσεων μεταξύ των λατινικών κρα
τών και της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Η διαμάχη μεταξύ του Αλέξιου Λ'
Κομνηνού και του Βοημούνδου του Τάραντα για την κυριαρχία της
Αντιόχειας μεταφέρθηκε σε Βαλκανικό έδαφος όταν ο Βοημούνδος επιτέ
θηκε εναντίον της αυτοκρατορίας, χωρίς όμως επιτυχία. Η συνθήκη της
Δεαβόλεως (1108) υποχρέωσε τον ηγεμόνα της Αντιόχειας να δηλώσει
υποτέλεια στην αυτοκρατορία. Ο Μανουήλ Λ' Κομνηνός επιδίωξε με σχε
τική επιτυχία να εδραιώσει την επικυριαρχία του στην ηγεμονία της
Αντιόχειας καθώς και στα υπόλοιπα λατινικά κράτη, αλλά η κοινή εκστρα
τεία του με τον Αμαλάριχο της Ιερουσαλήμ εναντίον της Αιγύπτου (1169)
απέτυχε. Οι στενότερες επαφές με τους δυτικούς στρατιώτες και εμπόρους

δεν είχαν ως αποτέλεσμα την ουσιαστική πολιτισμική αλληλεπίδραση.

• Andrea, A., «Schism of East and West», The Crusades. An Encyclopedia,
επιμ., A. V. Murray (Οξφόρδη, 2006), τ.4,1078-81.
• Daly, W. M., «Christian Fraternity, the Crusaders, and the Security
of Constantinople, 1097-1204: The Precarious Survival of an Ideal»,
M ediaeval Studies 22 (i960), 43-91.
• Geanakoplos, D. J., Byzantine East and Latin West: Two Worlds o f
Christendom in M iddle Ages and Renaissance: Studies in Ecclesiastical and
Cultural History (Οξφόρδη, 1966).
• Γουναρίδης, Π., «Η εικόνα των Λατίνων την εποχή των Κομνη-
νών»: http://www.byzsym.org/index.php/bz/article/view/766/
663.
• Hamilton, Β., «Manuel I Comnenus and Baldwin IV of Jerusalem»,
K athegetria: Essays Presented to Jo a n Hussey fo r h er 80th Birthday, επιμ.,
J. Chrysostimides (Κάμπερλεϋ, 1988).
• Harris, J., To Βυζάντιο και οι Σταυροφορίες (Αθήνα, 2004), κεφ.5-6.
• Howard-Johnson, J., επιμ., Byzantium sand the West, c. 850-C.1200:
Proceedings o f the X V III Spring Sym posium o f Byzantine Studies
(Αμστερνταμ, 1988).
• Hussey, J. M., «Byzantium and the Crusades, 1081-1204», A History of
the Crusades, επιμ., K. M. Setton (Μάντισον, 1969-89), 123-154.
• Kazhdan, A., «Latins and Franks in Byzantium: Perception and
Reality from the Eleventh to the Twelfth Century», The Crusade<
from the Perspective o f Byzantium and the M uslim World, επιμ., A. Laioi
& R.Mottahedeh (Ουάσινγτον, 2001), 83-100.
• Kolbaba, T., «Byzantine Perceptions of Latin Religious «Errors»
Themes and Changes from 850 to 1350» The Crusades from thi
Perspective o f Byzantium and the M uslim World, επιμ., A. Laiou & R.

Mottahedeh (Ουάσινγτον, 2001), 117-143.
• Lilie, R.-J., Byzantium and the Crusader States (Οξφόρδη, 1993).
6. Η ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΤΟΥ ΙΣΛΑΜ: ΣΑΛΑΝΤΙΝ
Λέξεις κλειδιά: Σαλαντίν, Νουραντίν, «τζιχάντ», χαλιφάτο των Φατιμίδων,

Δαμασκός, Χαλέπι, Ρεϋνάλδος του Σατιγιόν, Γκυ των Λουζινιάν, μάχη του
Χαττίν, Ιερουσαλήμ.
6.1. Οι προκάτοχοι του Σαλαντίν: Η ιστορία της Συρίας και της Αίγυπτου
κατά τον 12ο και 13ο αιώνα είναι σε μεγάλο βαθμό η ιστορία της συ
σπείρωσης των μουσουλμανικών χωρών ως απάντηση στην πρόκληση που
έθετε η ύπαρξη των λατινικών κρατών στη Μέση Ανατολή. Ο διάδοχος του
Ζενγκί στην ηγεσία του Χαλεπιού, Νουραντίν, συνέχισε την επεκτατική
πολιτική του πατέρα του μετά την κατάκτηση της Έδεσσας (1144), κατα
λαμβάνοντας τα υπόλοιπα εδάφη της κομητείας στις αρχές της δεκαετίας
του 1150. Το 1154 έγινε κυρίαρχος της Δαμασκού, ολοκληρώνοντας με
αυτό τον τρόπο την ενοποίηση της Συρίας. Στη συνέχεια εκμεταλλεύτηκε
την προπαγάνδα του «τζιχάντ», δηλαδή του ιερού πολέμου εναντίον των
«άπιστων» χριστιανών, όπως αυτή εκφράστηκε μέσω της ποίησης, των
κηρυγμάτων, πραγματειών και επιγραφών, για να προωθήσει τα σχέδιά
του για την κατάκτηση των εδαφών υπό λατινική κατοχή και ιδιαίτερα της
Ιερουσαλήμ.
Ο Νουραντίν είχε την πεποίθηση ότι αυτό θα μπορούσε να επιτευχθεί
μόνο εφόσον υπήρχε θρησκευτική και πολιτική ενότητα στον μουσουλμα
νικό κόσμο. Γι’ αυτό το λόγο δεν δίστασε να χρησιμοποιήσει το επιχείρημα
του ιερού πολέμου για την επίτευξη των πολιτικών του στόχων σε σχέση
με άλλες μουσουλμανικές ηγεμονίες. Η αδυναμία του Χαλιφάτου των Φα-
τιμιδών στην Αίγυπτο είχε ήδη προκαλέσει επιθέσεις από τους Λατίνους
και τους Βυζαντινούς και ο Νουραντίν ανησυχούσε σοβαρά για το ενδε
χόμενο η Αίγυπτος να έπεφτε στα χέρια των χριστιανικών δυνάμεων. Τα
έτη 1164, 1167 και 1168 οι στρατηγοί του εκστράτευσαν εναντίον της
I
Αίγυπτου, η οποία τελικά αναγνώρισε την επικυριαρχία του το 1169. Η

κοινή εκστρατεία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και του βασιλείου της
Ιερουσαλήμ εναντίον της Αίγυπτου λίγο αργότερα κατέληξε σε πλήρη
αποτυχία. Το 1 1 7 1 ο Νουραντίν αμφισβήτησε και επίσημα την επικυριαρχία
του Σελτζούκου σουλτάνου, του οποίου την εξουσία είχε πρακτικά
περιορίσει στο Ιράν. Οι Σελτζούκοι της Μικράς Ασίας ήταν πολύ απορ-
ροφημένοι με τη διαμάχη τους με τους Βυζαντινούς για να επέμβουν και
έτσι ο Νουραντίν έγινε ο αδιαμφισβήτητος κυρίαρχος του μουσουλμανικού
κόσμου στη Μέση Ανατολή.
Άγαλμα του Σαλαντίν μπροστά από το κάστρο της Δαμασκού
6 .2 . Ο Σαλαντίν, η ενοποίηση του μουσουλμανικού κόσμου και οι

σταυροφόροι: Μεταξύ των στρατηγών του Νουραντίν στην Αίγυπτο
υπήρχε και ένας Κούρδος αξιωματικός ονόματι ΣΑΛΑΝΤΙΝ (Salah-ad-Din), ο
οποίος αναδείχθηκε βεζίρης μετά την κατάκτηση της χώρας αυτής και κυ
βέρνησε στο όνομα του Νουραντίν. Μετά το θάνατο του Φατιμίδη χαλίφη
της Αιγύπτου το 117 1, ο Σαλαντίν επέβαλε το σουνιτισμό και ταυτόχρονα
Η απάντηση του Ισλάμ: Σαλαντίν 55
ασχολήθηκε με την ισχυροποίηση της Αίγυπτου, αναδιοργανώνοντας τις

διοικητικές δομές και το στρατό της χώρας και αναζωογονώντας την
οικονομία της. Μετά το θάνατο του Νουραντίν το 1174 έσπευσε στη Δα
μασκό, όπου με σχετική ευκολία κατάφερε να παραγκωνίσει τον ανήλικο
γιό και διάδοχο του Νουραντίν. Στη συνέχεια κινήθηκε εναντίον του Χα-
λεπιού, αλλά απέτυχε στην προσπάθεια του να αποκτήσει τον έλεγχο της
πόλης. Το 1175 όμως νίκησε τους μουσουλμάνους αντιπάλους του στη μά
χη της Χαμά και υιοθέτησε τα σχέδια του Νουραντίν όσον αφορά στη
θρησκευτική και πολιτική ενοποίηση του μουσουλμανικού κόσμου και
στην προώθηση του «τζιχάντ» εναντίον των σταυροφορικών κρατών στην
Ανατολή. Οι φιλόδοξοι στόχοι του Σαλαντίν επιτεύχθηκαν χάρη στις
διπλωματικές ικανότητες που επέδειξε ο ίδιος, αλλά και στην άμεση και
αποφασιστική χρήση στρατιωτικής ισχύος, στις περιπτώσεις εκείνες που
κρίθηκε απαραίτητη. Μέχρι το 1186 η εξουσία του στα μουσουλμανικά
εδάφη της Αιγύπτου, της Συρίας και της βόρειας Μεσοποταμίας ήταν
αδιαμφισβήτητη.
Οι συγκρούσεις του Σαλαντίν με τους σταυροφόρους αυτά τα χρόνια
ήταν συχνές αλλά όχι ιδιαίτερα αποτελεσματικές. Παρόλο που διεξήγαγε
σχεδόν ετήσιες επιδρομές εναντίον των λατινικών κρατών, δεν κατάφερε
να υπονομεύσει το σύστημα εκτεταμένων οχυρώσεων που υπήρχε κατά
μήκος των συνόρων των λατινικών κρατών. Το 1187, έχοντας εξασφαλίσει
την κυριαρχία του στον μουσουλμανικό κόσμο, ο Σαλαντίν, με αφορμή τις
συνεχείς επιθέσεις του Ρεϋνάλδου του Σατιγιόν, άρχοντα του Κεράκ (al-
Karak, στην Ιορδανία) και παλαιότερα ηγεμόνα της Αντιόχειας, εναντίον
των καραβανιών προσκυνητών προς τη Μέκκα, έστρεψε την προσοχή του
στα λατινικά κράτη. Η επίθεσή του συνέπεσε με την πολιτική κρίση που
είχε ξεσπάσει στο βασίλειο της Ιερουσαλήμ μετά τον πρόωρο θάνατο του
βασιλιά Βαλδουίνου Δ' από λέπρα το 1185. Ένα χρόνο αργότερα τον
διαδέχθηκε ο Γκυ ντε Λουζινιάν (1186-1192), σύζυγος της αδελφής του
Βαλδουίνου, Σίβυλλας, ο οποίος όμως δεν κατάφερε να επιβάλει την

εξουσία του στο σύνολο των λατινικών κρατών, όπου κυριαρχούσαν έριδες
μεταξύ των τοπικών ηγετών. Τον Ιούνιο του 1187, ο Σαλαντίν διέσχισε τον
ποταμό Ιορδάνη με ισχυρές δυνάμεις και επιτέθηκε εναντίον της
Τιβεριάδας. Ο Γκυ ντε Λουζινιάν αμέσως συγκέντρωσε τα σταυροφορικά
στρατεύματα και παρά τις αντιθέσεις έμπειρων στρατιωτών στο
σταυροφορικό στρατόπεδο, έσπευσε να συγκρουστεί με τον Σαλαντίν. Ο
τελευταίος παρέσυρε τα σταυροφορικά στρατεύματα μακριά από τις βάσεις
τους, τα εγκλώβισε σε μια άνυδρη πεδιάδα και στις 4 Ιουλίου τα συνέτριψε
στη μάχη του Χαττίν.
ΟΣΑΛΑΝΤΙΝ
Ο Σ αλαντίν ήτα ν ιδιαίτερα επιμελής στη διεξαγωγή του ιερού πόλεμου και ήταν
σ υνεχώ ς στο μυαλό του. Θα μπορούσε κοπείς να πει ότι από τη στιγμή που
εκστράτευσε για πρώτη φορά με πρόθεση το τζιχά ντ μέχρι που πέθανε δεν ξόδεψε
ούτε ένα χρυσό ή αργυρό νόμισμα σε οτιδήποτε άλλο εκτός από το τζιχά ντ και άλλα
ευσεβή έργα. Ή ταν τόσος ο ζήλος στην καρδιά και το μυαλό του για το τζιχά ντ ώστε
να ορκιστεί στο δεξί του χέρι δίχω ς φόβο που δεν μπορούσε να μιλήσει για τίποτα
άλλο. Από την επιθυμία του να α γω νισ τεί εις χά ριν του Θεού, άφησε πίσω του την
οικογένειά του, τα παιδιά του, τη χώ ρα του, το σπίτι του και όλες τις πόλεις υπό τον
έλεγχό του. Ο Σαλαντίν ήταν κοινω νικός, ευ γενή ς και φιλόξενος. Μπορούσε να
απα γγείλει τις γενεα λ ο γίες και τις μάχες τω ν αραβικών φ υλώ ν και γνώ ριζε όλα τα
κατορθώματά τους. Επίσης είχε μελετήσει τα περίεργα και τα θαύματα του κόσμου
μ ε αποτέλεσμα αυτοί που καθόταν μ α ζί του να μαθαίνουν πράγματα από αυτόν που
ποτέ δεν θα είχα ν ακούσει αλλού. Έ κ α νε τους φίλους του να αισθάνονται ά νετα και
τους α νύψ ω νε το ηθικό. Αν κάποιος ήταν άρρωστος πάντα ρωτούσε για την
ασθένειά του, την θεραπεία που ακολουθούσε, τα τρόφιμα και τα υγρά που
κατανάλω νε, καθώς και α ν υπήρχε οποιαδήποτε αλλαγή στην κατάστασή του. Η
αγνότητα του χαρακτήρα του Σ αλαντίν ήταν πάντοτε προφανής. Όταν βρισκόταν
ανάμεσα στους συντρόφους του δεν επέτρεπε σε καν ένα ν να κακολογήσει άνθρωπο
μπροστά του, αλλά, προτιμούσε να ακούσει μόνο για τα καλά χαρακτηριστικά τω ν
ανθρώπων. Όταν ο ίδιος μιλούσε ποτέ δεν προσέβαλε κανέναν και όταν σήκωνε
την πένα του να γράψει, δεν χρησιμοποιούσε ποτέ λέξεις που θα έβλαπταν άλλο
μουσουλμάνο. Πάντα τηρούσε τις υποσχέσεις του και ήταν πιστός. Όταν
παρουσιαζόταν μπροστά του κάποιο ορφανό, ο Σαλαντίν προσευχόταν στο Θεό για
τους γονείς του παιδιού και προσφερόταν να αναλάβει την ανατροφή του με τον ίδιο
τρόπο που ο πατέρας του είχε αναθρέψει τον ίδιο. Αλλά και τους ηλικιωμένους τους
αντιμετώπιζε πάντα ευγενικά και γενναιόδωρα. Συνέχισε να συμπεριφέρεται με
αυτόν τον τρόπο μέχρι την ημέρα που ο Θεός τον κάλεσε στην έδρα της χάριτος και
του ελέους του (Baha ad-Din Ibn Shaddad, The Rare and Excellent History of Saladin,
μεταφρ. αποσπασμάτων από τον τόμο Chronicles of the Crusades, σσ. 155-156)
Ελάχιστοι δυτικοί επιβίωσαν από τη μάχη αυτή. Ανάμεσα στους αιχμά

λωτους βρέθηκαν ο Γκυ ντε Λουζινιάν και ο Ρεϋνάλδος του Σατιγιόν. Το
αποτέλεσμα της μάχης του Χαττίν ήταν καταστροφικό για τα λατινικά
κράτη, καθώς οι μεγάλες απώλειες στρατιωτών που έπεσαν ή αιχμαλωτί
στηκαν κατά τη διάρκεια της μάχης σήμαινε ότι τα κάστρα και οι πόλεις
της Συρίας και της Παλαιστίνης παρέμεναν πλέον ανυπεράσπιστα στην
επικείμενη προέλαση του Σαλαντίν. Πράγματι, μέχρι τον Σεπτέμβριο ο
Σαλαντίν είχε κατακτήσει όλες τις λατινικές παραθαλάσσιες περιοχές
νότια της Τρίπολης με εξαίρεση το λιμάνι της Τύρου.
Στην κομητεία της Τρίπολης και στην ηγεμονία της Αντιόχειας μόνο οι
πρωτεύουσες και μερικά κάστρα παρέμειναν σε λατινικά χέρια. Στις 2
Οκτωβρίου, μετά από σύντομη πολιορκία, ο Σαλαντίν κατέλαβε και την
πόλη της Ιερουσαλήμ με συνθηκολόγηση. Ο σουλτάνος επέτρεψε στους
κατοίκους της πόλης να εξαγοράσουν την ελευθερία τους και απε
λευθέρωσε αρκετούς αιχμαλώτους. Όλοι οι Λατίνοι της πόλης εκδιώχθη-
καν, αλλά στους Σύριους χριστιανούς, στους Αρμένιους και στους
Βυζαντινούς επετράπη η παραμονή στην πόλη. Οι εκκλησίες μετατράπηκαν
σε τζαμιά με την εξαίρεση τον ΠΑΝΑΓΙΟ ΤΑΦΟ, στον οποίο παρέμεινε ο
χριστιανικός κλήρος. Μετά από κατοχή διάρκειας σχεδόν ενός αιώνα η

Άγια Πόλη έπεσε ξανά στα χέρια των μουσουλμάνων.
Σύνοψη: Μετά την κατάκτηση της Έδεσσας (1144), η ηγέτης του Χαλεπιού
Νουραντίν κατέλαβε τα υπόλοιπα εδάφη της κομητείας και στη συνέχεια
έγινε κυρίαρχος της Συρίας (1154). Αφότου κατέκτησε την Αίγυπτο (1169) ο
στρατηγός του Σαλαντΐν αναδείχθηκε βεζίρης και κυβέρνησε τη χώρα αυτή
/
στο όνομα του Νουραντίν. Μετά το θάνατο του τελευταίου (1174) ο

Σαλαντίν επιδίωξε τη θρησκευτική και πολιτική ενοποίηση του
μουσουλμανικού κόσμου και προώθησε την ιδέα του «τζιχάντ» εναντίον
των σταυροφορικών κρατών στην Ανατολή. Το 1187 επιτέθηκε εναντίον
των λατινικών κρατών και αφού κατατρόπωσε τις σταυροφορικές
δυνάμεις στη μάχη του Χαττίν, κατάκτησε τις λατινικές παραθαλάσσιες
περιοχές και κατέλαβε την Ιερουσαλήμ.

• Baldwin, Μ. W., «The decline and fall of Jerusalem 1174-1189», A
History o f the Crusades, επιμ., K. M. Setton (Μάντισον, 1969-89), τ.1,
590-621.
• Gabrieli, F., επιμ., A rab Historians o f the Crusades (Λονδίνο, 1969), I,
κεφ. 5-6, II, κεφ. 1-3.
• Gibb, H.A.R., «The career of Nur-ad-Din», A History o f the Crusades,
τ.1, The First H undred Years, επιμ., M. W. Baldwin (Μάντισον, 1969-
89), 513-527.
• Gibb, H.A.R., «The rise of Saladin», A History o f the Crusades, τ.1, The
First H undred Years, επιμ., M. W. Badwin (Μάντισον, 1969-89), 563-
589.
• Gibb, H.A.R., The Life o f Saladin: From the works o flm a d ad-D in and Baha
ad-Din (Οξφόρδη, 1973).
• Gibb, H.A.R., «The Aiyubids», A History o f the Crusades, τ .2 , The Later

Crusades, 118 9 - 1 3 1 1, επιμ., R. L. Wolff & W. Hazard (Μάντισον, 1969-
89), 693-714.
• Hildebrand, C., The Crusades: Islam ic Perspectives (Λονδίνο, 2000).
• Irwin, R., «Muslim Responses to the Crusades», History Today 47:4
(Απρίλιος 1997), 43-49
• Irwin, R., «Islam and the Crusades, 1096-1699», The Oxford Illustrated
History o f the Crusades, επιμ., J. Riley-Smith (Νέα Υόρκη, 1995), 217-,
259.
• Kedar, B., επιμ., The H om s ofH attin (Λονδίνο, 1992).
• Lev, Y., «Saladin (1138-1193)», The Cm sades. An Encyclopedia, A. V.
Murray (Οξφόρδη, 2006), t.4 ,1060-62.
• Lyons, M. C. & Jackson, D. E. P., Saladin: The Politics o f the Holy War
(Καίμπριτζ, 1982).
• Maalouf, A., Οι Σ τα υρ ο φ ο ρ ίες α π ό τ η ν σ κ οπ ιά τ ω ν Αράβων (Αθήνα,
1991).
• Regan, G., Saladin and the Fall o fje m sa le m (Λονδίνο, 1987).
• Watt, W. M., «Islamic Conceptions of the Holy War», The Holy war,
επιμ., T. P. Murphy (Κολόμπους, 141-156).
7. Η ΤΡΙΤΗ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΑ (1189-1192)
Λέξεις κλειδιά: Φρειδερίκος Α' της Γερμανίας, Φίλιππος Αύγουστος, Ρι

χάρδος Α' της Αγγλίας, Ισαάκιος Άγγελος, Σαλαντίν, Άκρα, Γιάφα, Ασκά-
λωνα, Κύπρος, Ιερουσαλήμ.
7.1. Κήρυξη της σταυροφορίας: Η είδηση της ήττας των σταυροφόρων στη
μάχη του Χαττίν και η πτώση της Ιερουσαλήμ έφτασε στην Ευρώπη το φθι
νόπωρο του 1187. Λέγεται πως ο πάπας Ουρβανός Γ' (1185-1187) πέθανε
από τη θλίψη του όταν άκουσε την είδηση αυτή, ενώ, δέκα μέρες αργότερα,
ο διάδοχός του, Γρηγόριος Η' (1187), εξέδωσε παπικό διάταγμα που κα-
λούσε τους πιστούς να πάρουν μέρος σε μια νέα σταυροφορία. Ο πρώτος
μονάρχης που ανταποκρίθηκε στην έκκληση του πάπα ήταν ο Γουλιέλμος
Β' της Σικελίας (1166-1189), ο οποίος αμέσως απέστειλε μια σχετικά μικρή
αλλά ευέλικτη ναυτική δύναμη στα παράλια της Παλαιστίνης με στόχο να
αποτρέψει περαιτέρω επιτυχίες του ΣΑΛΑΝΤΙΝ. Την άνοιξη και το καλοκαίρι
του 1187, ο σικελικός στόλος έσωσε την Τρίπολη και τροφοδότησε την
Αντιόχεια και την Τύρο, συμβάλλοντας με αυτό τον τρόπο σημαντικά στην
επιβίωση των λατινικών κρατών. Στη Δυτική Ευρώπη, ο αυτοκράτορας της
Γερμανίας, Φρ ε ι δ ε ρ ί κ ο ς Α ' ο Βαρβαρόσσας, απάντησε θετικά στο κάλεσμα
του πάπα τον Μάρτιο 1188, ενώ στις αρχές της επόμενης χρονιάς ακολού
θησαν το παράδειγμά του και οι βασιλείς της Αγγλίας και της Γαλλίας,
Ερρίκος Β' (1154-1189) και Φίλιππος Αύγουστος. Οι τελευταίοι μάλιστα
επέβαλαν και ειδική φορολογία στους υπηκόους τους, τη λεγάμενη «δέ
κατη του Σαλαντίν», η οποία προορίζονταν για τη χρηματοδότηση της
σταυροφορίας. Κατά τη διάρκεια των προετοιμασιών πέθανε ο Αγγλος
βασιλιάς και το γεγονός αυτό αναπόφευκτα καθυστέρησε την αναχώρηση
της σταυροφορίας. Ο διάδοχός του Ριχ ά ρ δ ο ς α' τελικά συμφώνησε να
ενώσει τις δυνάμεις του με αυτές του Γάλλου βασιλιά τον Απρίλιο του
1190.
7.2. Η πορεία του Φρειδερίκου Α' προς τους Αγίους Τόπους: 0 Φρειδερίκος
Α' της Γερμανίας ξεκίνησε το Μαίο του 1189 επικεφαλής ισχυρού στρατεύ
ματος και αφού διέσχισε ειρηνικά την Ουγγαρία εισήλθε στη βυζαντινή
επικράτεια. Ο βυζαντινός αυτοκράτορας ΙΣΑΑΚΙΟΣ Β' ΑΓΓΕΛΟΣ είχε προηγου
μένως λάβει τη διαβεβαίωση του Γερμανού αυτοκράτορα πως οι σταυ
ροφόροι θα πραγματοποιούσαν ειρηνική διέλευση μέσω της αυτρκρατορίας
και με τη σειρά του είχε υποσχεθεί την παροχή οδηγών και προμηθειών
(συνθήκη της Νυρεμβέργης, 1188). Ωστόσο, καθώς οι σταυροφόροι διέσχι
ζαν τις περιοχές των Βαλκανίων υπό βυζαντινό έλεγχο, δημιουργήθηκαν
εντάσεις μεταξύ Γερμανών και Βυζαντινών, ενώ οι αγορές προμηθειών
που είχαν υποσχεθεί οι Βυζαντινοί δεν υπήρχαν. Ο βυζαντινός αυτοκρά
τορας μάλιστα αιχμαλώτισε τους απεσταλμένους του Φρειδερίκου Α ' και
τους κράτησε ομήρους στην Κωνσταντινούπολη. Οι δυτικές πηγές αποδί
δουν την εχθρική στάση των Βυζαντινών σε συμφωνία μεταξύ του Ισαά-
κιου Β' και του Σαλαντίν. Ο Γερμανός αυτοκράτορας ξεκίνησε διαπραγμα
τεύσεις με τους Σέρβους και τους Βούλγαρους εναντίον της Βυζαντινής
αυτοκρατορίας, ενώ έπεισε και τις ιταλικές πόλεις να οργανώσουν στόλο
για μια επικείμενη πολιορκία της Κωνσταντινούπολης.
Η αντίθεση των Βυζαντινών δεν πρέπει να υποκινήθηκε τόσο από τη
συμφωνία με τον Σαλαντίν (της οποίας οι όροι δεν είναι γνωστοί), όσο από
το γεγονός ότι ο Φρειδερίκος Α' υπήρξε παλαιότερα αντίπαλος της αυτο
κρατορίας όσον αφορά στη διεκδίκηση εδαφών στην Ιταλία, αλλά και στη
διαμάχη σχετικά με το νόμιμο δικαιούχο του τίτλου του «Ρωμαίου Αυτο
κράτορα». Επιπλέον πολλοί Βυζαντινοί, συμπεριλαμβανομένου και του
αυτοκράτορα, ήταν πεπεισμένοι ότι ο πραγματικός σκοπός της σταυρο
φορίας ήταν η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης. Η σύγκρουση μεταξύ
των Βυζαντινών και των σταυροφόρων κορυφώθηκε όταν ο Φρειδερίκος
κατέλαβε την σημαντική πόλη της Φιλιππούπολης και προχώρησε στην
κατάκτηση μεγάλης περιοχής της Θράκης. Αντιμέτο,ιπος πλέον με την
Η Τρίτη Σταυροφορία (1189-1192) 63
προοπτική επίθεσης εναντίον της Κωνσταντινούπολης, ο Ισαάκιος, έπειτα

από σκληρές διαπραγματεύσεις συνομολόγησε με τους σταυροφόρους τη
συμφωνία της Αδριανούπολης (Φεβρουάριος, 1190) και υποσχέθηκε την
παροχή πλοίων για τη διαπεραίωση των σταυροφορικών στρατευμάτων
στη Μικρά Ασία. Από εκεί εισήλθαν στην τουρκική επικράτεια όπου και
κατάφεραν να νικήσουν τους Σελτζούκους στο Φιλομήλιο, στο Γιγκλάριο
και στο Ικόνιο, το οποίο παραδόθηκε στους σταυροφόρους στις 10 Μαί'ου,
1190. Ο Γερμανικός στρατός αποχώρησε για την Κιλικία, αλλά η πορεία του
ανεκόπη ξαφνικά, όταν ο Φρειδερίκος πνίγηκε καθώς διέσχιζε τον ποταμό ,
Καλύκανδο στα σύνορα του Αρμενικού βασιλείου της Κιλικίας (10 Ιουνίου).
Ο γιός του, Φρειδερίκος της Σουηβίας, ανέλαβε την ηγεσία της σταυρο
φορίας, αλλά δεν κατόρθωσε να διατηρήσει τη συνοχή των δυνάμεων του.
Πολλοί πήραν το δρόμο της επιστροφής, ενώ οι υπόλοιποι κατάφεραν με
δυσκολία να φτάσουν στην Αντιόχεια και από εκεί να ξεκινήσουν για το
λιμάνι της Ακρας (Αγιος Ιωάννης της Ακρας), το οποίο πολιορκούσαν
σταυροφορικές δυνάμεις υπό την ηγεσία του έκπτωτου πλέον βασιλιά της
Ιερουσαλήμ, Γκυ ντε Λουζινιάν.
7.3. Η σταυροφορία του Ριχάρδου Α' και του Φιλίππου-Αυγούστου: Τα

αγγλικά και τα γαλλικά στρατεύματα αποπλέοντας από τη Μασσαλία
διαχείμασαν στη Μεσσήνη της Σικελίας και από εκεί αναχώρησαν χωριστά
για την Παλαιστίνη. Ο Φίλιππος-Αύγουστος έφτασε στην Ακρα τον Απρίλιο
του 119 1 για να ενισχύσει τους σταυροφόρους που ήδη πολιορκούσαν την
πόλη, ενώ ο Ριχάρδος Α ' έφτασε εκεί τον επόμενο μήνα. Λόγος της
καθυστέρησής του υπήρξε το γεγονός ότι ο αγγλικός στόλος αναγκάστηκε
να προσορμιστεί στην Κύπρο έπειτα από μια ισχυρή καταιγίδα. Η απώλεια
μερικών καραβιών και η διαπίστωση ότι το ανθρώπινο δυναμικό του
αγγλικού στόλου τελούσε υπό αιχμαλωσία (και μαζί τους τα χρήματα του
θησαυροφυλακίου) από τον ηγεμόνα της Κύπρου ι ς α α κ ι ο κομ νηνο, που
Η ΚΑΤΑΧΤΗ ΣΗ ΤΗ Σ ΚΥΠ ΡΟ Υ
Τον Μάιο του 1191, ο βασιλιάς Ριχάρδος κατέλαβε την Κύπρο σε δεκαπέντε ημέρες
και την παρέδωσε στην κατοχή των δικών του ανθρώπων. Εκεί ανακάλυψε πως
όλα τα οχυρά είχαν προμήθειες και τα κάστρα ήταν γεμάτα θησαυρούς και πλούτη
κάθε είδους, χρυσά σκεύη, ποτήρια και πιάτα, κανάτες από ασήμι, μεγάλα δοχεία και
βαρέλια, επιχρυσωμένες σέλες, χαλινάρια και σπιρούνια, καθώς και πολύτιμους
λίθους μεγάλης αξίας. Υπήρχαν επίσης κόκκινοι χιτώνες και ανεκτίμητα μεταξωτά
υφάσματα με θαυμάσια σχέδια. Τι άλλο μπορεί να πει κανείς; Ο βασιλιάς Ριχάρδος
διαπίστωσε ότι ο σφετεριστής Ισαάκιος Κομνηνός είχε συλλέξει εκεί κάθε είδους
πλούτου που λέγεται ότι κατείχε ο Κροίσος. Κατέσχεσε τα πάντα, θεωρώντας τα ως
ταμείο για να χρηματοδοτήσει την εκστρατεία του. Όταν όλα αυτά είχαν επιτευχθεί
ο Ριχάρδος έστειλε το στρατό με τις αποσκευές στην πόλη της Λεμεσού και διέταξε
την επισκευή και προετοιμασία του στόλου για μεταβίβαση (ltenerarium Regis
Ricardi, μεταφρ. αποσπασμάτων από τον τόμο Chronicles of the Crusades, σελ. 182)
είχε αποσχίσει την Κύπρο από την Βυζαντινή αυτοκρατορία το 1184,

αποτέλεσε την αφορμή για την κατάληψη του νησιού από τους Άγγλους. Ο
Ριχάρδος όμως δεν επιθυμούσε να διατηρήσει την Κύπρο υπό τη δική του
εξουσία και λίγο μετά την αναχώρηση για την Παλαιστίνη πούλησε το
πλούσιο αυτό νησί στους ν α ϊτ ε ς ιπ π ό τ ε ς , οι οποίοι, ωστόσο, δεν
κατόρθωσαν να το κρατήσουν λόγω της αντίδρασης των Κυπρίων στην
αυταρχική εξουσία τους. Έτσι, το 1192 η Κύπρος περιήλθε στη κυριαρχία
του έκπτωτου βασιλιά της Ιερουσαλήμ, Γκυ ντε Λουζινιάν, ο οποίος
κατέβαλε στον Ριχάρδο το χρηματικό ποσό που είχε συμφωνηθεί
πρωτύτερα και με τους Ναΐτες. Η Κύπρος αποσπάστηκε οριστικά από τη
βυζαντινή κυριαρχία και ως κτήση της δυναστείας του οίκου των
Λουζινιάν αποτέλεσε λίγο αργότερα (1197) ανεξάρτητο φραγκικό βασίλειο.
Τον Ιούνιο του 119 1 ο στρατός του Ριχάρδου έφτασε στην Άκρα, της οποίας
η πολιορκία ήταν σε εξέλιξη από το 1189. Παρά τις προσπάθειές του, ο
Σαλαντίν δεν είχε καταφέρει να άρει την πολιορκία των σταυροφόρων, οι
οποίοι συνεχώς επωφελούνταν από ενισχύσεις από τη Δυτική Ευρώπη. Με
την άφιξη του γαλλικών και αγγλικών στρατευμάτων το πλεονέκτημα

πλέον πέρασε στη χριστιανική πλευρά και η φρουρά της Άκρας
αναγκάστηκε να παραδοθεί στις 12 Ιουλίου, 119 1. Μεταξύ των όρων
παράδοσης ήταν και η υπόσχεση ότι η μουσουλμανική φρουρά της πόλης
θα απελευθερωνόταν, έπειτα από την πληρωμή λύτρων που έπρεπε να
καταβληθούν από τον Σαλαντίν. Όταν όμως ο Σαλαντίν καθυστέρησε την
καταβολή της πρώτης δόσης, ο Ριχάρδος Α' διέταξε τη θανάτωση της
μουσουλμανικής φρουράς με αποκεφαλισμό (περίπου 3.000 άνδρες) έξω
από τα τείχη της Άκρας υπό τα έντρομα βλέμματα των στρατευμάτων του
Σαλαντίν. Μετά από την ανελέητη αυτή σφαγή της μουσουλμανικής
φρουράς, η οποία αναμφίβολα αμαύρωσε τη χριστιανική νίκη στην Άκρα, ο
Φίλιππος Αύγουστος αποφάσισε να επιστρέψει στη Γαλλία. Ο Ριχάρδος
όμως σκόπευε να ανακαταλάβει την Ιερουσαλήμ και ως ο ανώτατος πλέον
διοικητής των σταυροφορικών στρατευμάτων, συνέχισε νότια προς την
πόλη της Γιάφας (ΐόππης). Ο στρατός του Σαλαντίν τους ακολουθούσε από
κοντινή απόσταση. Όταν ο Ριχάρδος έφτασε στη Γιάφα είχε τρεις επιλογές:
α) να διαπραγματευτεί συνθήκη ειρήνης με το Σαλαντίν, β) να επιτεθεί ένα-
Κονταρομαχία (jousting) μεταξύ σταυροφόρου και μουσουλμάνου

(ψαλτήρι Luttrell, 14ος αι.)
ντίον της Ιερουσαλήμ (δύσκολο εγχείρημα καθότι υπήρχε μουσουλμανικός

στρατός στη γύρω περιοχή), γ) να ξαναχτίσει το παραθαλάσσιο κάστρο της
Ασκάλωνας (το οποίο θα εμπόδιζε την άφιξη μουσουλμανικών ενισχύσεων

από την Αίγυπτο). Ο Αγγλος βασιλιάς επέλεξε να επιτεθεί εναντίον της
Ιερουσαλήμ, αλλά άλλαξε γνώμη όταν έφτασε κοντά στην πόλη και
αποφάσισε να επιστρέψει στα παράλια και να ξαναχτίσει την Ασκαλώνα.
Τον Ιούνιο του 1192 προχώρησε ξανά προς την Ιερουσαλήμ, αλλά και πάλι
διέταξε υποχώρηση όταν πλησίασε την πόλη. Η απόφασή του έδωσε στο
Σαλαντίν την ευκαιρία να επιτεθεί εναντίον της Γιάφας και να την
καταλάβει. Ο Ριχάρδος πραγματοποίησε μια γρήγορη αντεπίθεση και
κατάφερε να εκδιώξει τις μουσουλμανικές δυνάμεις που είχαν καταλάβει
τη Γιάφα. Σε αυτό το σημείο φαίνεται ότι οι δυο αντίπαλοι
συνειδητοποίησαν ότι ο πόλεμος είχε πλέον φτάσει σε αδιέξοδο: οι
σταυροφόροι κατείχαν τα παράλια και οι μουσουλμάνοι την ενδοχώρα,
αλλά κανείς τους δεν ήταν αρκετά ισχυρός ώστε να κρατήσει υπό την
κατοχή του και τα παράλια και την ενδοχώρα. Η συνθήκη ειρήνης που
υπεγράφη στις 2 Σεπτεμβρίου, 1192 συμπεριέλαβε τους εξής όρους: α) το
βασίλειο της Ιερουσαλήμ θα εκτεινόταν στην παραθαλάσσια ζώνη από την
Τύρο μέχρι την Γιάφα, β) η Ασκαλώνα θα επέστρεφε στην κυριαρχία του
Σαλαντίν, γ) χριστιανοί προσκυνητές θα μπορούσαν ελεύθερα να μετα
βαίνουν και να εισέρχονται στην Ιερουσαλήμ.
Παρά το γεγονός ότι η Γ' Σταυροφορία απέτυχε να ανακτήσει το βα
σίλειο της Ιερουσαλήμ κατάφερε να εξασφαλίσει την περαιτέρω παραμονή
λατινικών οικισμών στην Ανατολή. Τα σχέδια του Σαλαντίν για την πλήρη
εκδίωξη των Λατίνων από τη Συρία και την Παλαιστίνη απέτυχαν και ένα
χρόνο αργότερα ο σουλτάνος πέθανε. Τα εδάφη του ενωμένου μου
σουλμανικού βασιλείου που είχε ιδρύσει με τόσο κόπο διαιρέθηκαν και στη
συνέχεια μοιράστηκαν μεταξύ των συγγενών του.
Σύνοψη: Αιτία κήρυξης της σταυροφορίας ήταν η κατάληψη της

Ιερουσαλήμ από τον Σαλαντίν (1187). Ηγέτες της υπήρξαν οι ισχυρότεροι
μονάρχες της Δυτικής Ευρώπης, ο Φρειδερίκος Α' της Γερμανίας, Φίλιππος
Αύγουστος της Γαλλίας και Ριχάρδος Α' της Αγγλίας. Η εκστρατεία του
Φρειδερίκου, ο οποίος διάλεξε την πορεία μέσω της Βυζαντινής αυτο
κρατορίας, ανεκόπη ξαφνικά όταν ο Γερμανός αυτοκράτορας πνίγηκε στον
ποταμό Καλύκανδο, καθώς διέσχιζε στα σύνορα του Αρμενικού βασιλείου
της Κιλικίας. Οι βασιλείς της Αγγλίας και της Γαλλίας πολιόρκησαν και
κατέλαβαν την Ακρα (1191). Στη συνέχεια ο Ριχάρδος της Αγγλίας αναμε
τρήθηκε με τον Σαλαντίν, χωρίς όμως κανένα ουσιαστικό αποτέλεσμα. Η
σταυροφορία τελικά έληξε με συνθήκη ειρήνης (1192), η οποία όριζε τα
σύνορα του βασιλείου της Ιερουσαλήμ και επέτρεπε στους χριστιανούς
προσκυνητές να εισέλθουν ελεύθερα στην Ιερουσαλήμ.

• Gabrieli, F., επιμ., A rab H istorians o f the Crusades (Λονδίνο, 1969),
κεφ. 4-8.
• Harris, J., To Β υ ζά ν τιο κ α ι οι Σ τα υρ ο φ ο ρ ίες (Αθήνα, 2004), κεφ. 8.
• Johnson, Ε.Ν., «The Crusades of Frederick Barbarossa and Henry
VI», A History o f The Crusades, επιμ., K. M. Setton (Μάντισον, 1969-
89), τ.2, 87-122.
• Neocleous, S., ‘The Byzantines and Saladin: Opponents of the Third
Crusade?’, Crusades 9 (2010), 87-106.
• Neocleous, S., ‘The Byzantines and Saladin: Some Further
Arguments’, Al-M asaq 25/2 (2013), 204-21.
• Nicholson, H., «The Third Crusade (1198-92)», The Crusades. An
Encyclopedia, επιμ., A.V. Murray (Οξφόρδη, 2006), τ.4,1174-81.
Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (11ος-13ος αιώνας)
Painter, S., «The Third Crusade: Richard Lionheatred and Philip

Augustus», A History o f the Crusades, επιμ., K. M. Setton (Μάντισον,
1969-89), τ.2, 45-87.
8. Η ΤΕΤΑΡΤΗ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΑ (1201-1204)
Λέξεις κλειδιά: Ιννοκέντιος Γ', Ισαάκιος Β', Αλέξιος Γ', Αλέξιος Δ', Νικήτας
Χωνιάτης, Γοδεφρείδος Βιλλεαρδουίνος, Ερρίκος Δάνδολος, Βενετία, Ζάρα,
Κωνσταντινούπολη, Βαλδουίνος της Φλάνδρας, Partitio Romaniae, Βονι-
φάτιος Μομφερατικός.
8.1. Κήρυξη της σταυροφορίας: Μετά την αποτυχία της Γ' Σταυροφορίας να
ανακαταλάβει τους Αγίους Τόπους, το ενδιαφέρον των δυτικοευρωπαίων
για τα λατινικά κράτη της Ανατολής, καθώς ήταν πλέον περιορισμένα σε
ορισμένες πόλεις, απόμακρα οχυρά και
τη στενή λωρίδα της παλαιστινιακής
ακτογραμμής που εκτείνονταν από την
Τύρο μέχρι τη Γιάφα, είχε ασθενήσει. Το
1198 νέος πάπας εκλέχτηκε ο
ιν ν ο κ έ ν τ ιο ς Γ, ο οποίος έθεσε ως κύριο
στόχο του την οργάνωση νέας σταυρο
φορίας. Η έκκλησή του όμως αγνοή
θηκε από τους Ευρωπαίους μονάρχες,
καθώς οι Γερμανοί ήδη πάλευαν ενα
ντίον της ολοένα και αυξανόμενης πα
πικής εξουσίας στα εδάφη τους, ενώ
Οπάπας Ιννοκέντιος Τ' σε
τοιχογραφία της Εκκλησίας Sacro Άγγλοι και Γάλλοι πολεμούσαν μεταξύ
Speco στην Ιταλία, 1219 τους. Τελικά, η νέα σταυροφορία οργα
νώθηκε από δυτικοευρωπαίους ευγενείς
ένα χρόνο αργότερα στη διάρκεια ιπποτικών αθλημάτων που πραγμα
τοποιήθηκαν στην Καμπανία της Γαλλίας. Ο επικεφαλής της σταυρο
φορίας, κόμης της Καμπανίας Θεοβάλδος Γ' (Thibaut), πέθανε τον Μάϊο
του 1201 και αντικαταστάθηκε από τον μαρκήσιο του Μομφερράτου,
Βονιφάτιο [Μομφερατικό]. Ο Βονιφάτιος έστειλε απεσταλμένους στη
Γένοβα, στην Πίζα και στη Βενετία για να διαπραγματευτούν σύμβαση για
τη μεταφορά των σταυροφόρων στην Αίγυπτο, από όπου θα άρχιζαν οι
στρατιωτικές επιχειρήσεις με σκοπό την ανακατάληψη της Ιερουσαλήμ. Το
Μάρτιο του 1201 ξεκίνησαν οι διαπραγματεύσεις με τη Βενετία, η οποία
τελικά συμφώνησε να διαθέσει τον απαραίτητο αριθμό πλοίων, ώστε να
μεταφέρει 33.500 σταυροφόρους. Ως αντάλλαγμα οι Βενετοί ζήτησαν
85.000 αργυρά μάρκα, τα μισά εδάφη που θα κατακτούσαν οι σταυροφόροι
*
και προθεσμία ενός έτους για τις ετοιμασίες της εκστρατείας.
8.2. Έναρξη της σταυροφορίας και παρέκκλιση προς τη Ζάρα: Το 1202, όταν
ο σταυροφορικός στρατός πλέον συγκεντρώθηκε στη Βενετία, ο αριθμός
των στρατιωτών ανήλθε μόνο στο ένα τρίτο της προβλεπόμενης δύναμης.
Μόλις μετά βίας οι ηγέτες τις σταυροφορίας συγκέντρωσαν 51.000 αργυρά
μάρκα και έτσι αναγκάστηκαν να δεχτούν την πρόταση του γηραιού δόγη
της Βενετίας, ΕΡΡΙΚΟΥ ΔΑΝΔΟΛΟΥ (Dandolo), να βοηθήσουν τους Βενετούς νο
καταλάβουν τη Δαλματική πόλη της Ζάρας κατά τη διάρκεια της διαδρομήί
τους προς την Αίγυπτο, προκειμένου να καθυστερήσουν την καταβολή ταυ
χρεών τους. Τον Οκτώβριο του 1202, ο Βενετικός στόλος που μετέφερε τ<
σταυροφορικά στρατεύματα απέπλευσε για τη Ζάρα, η οποία παραδόθηκ
στους σταυροφόρους μετά από σύντομη πολιορκία τον επόμενο μήνα. Αυτί
υπήρξε η πρώτη εκτροπή της σταυροφορίας. Η Ζάρα, που πρόσφατα είχ
αποσπαστεί από τη Βενετική κυριαρχία για να προσαρτηθεί στην Ουγγαρτ
ήταν βεβαίως χριστιανική πόλη και μάλιστα καθολική. Όταν ο πάπε
Ιννοκέντιος πληροφορήθηκε την κατάληψη της πόλης προέβη στον αφορισρ
των σταυροφόρων, χωρίς όμως κανένα αποτέλεσμα. Λίγο αργότερα ανακάλε<
τον αφορισμό κατά των σταυροφόρων, αλλά όχι κατά των Βενετών. Εκτ<
από τις κυρώσεις του πάπα, οι σταυροφόροι ήρθαν αντιμέτωποι ]
οικονομικά προβλήματα, καθώς το χρέος τους προς τους Βενετούς εί;
αναβληθεί μόνο προσωρινά και κατά τη διάρκεια του χειμώνα 1202-12C
όταν ο στρατός παρέμεινε στη Ζάρα, άρχισαν να λιγοστεύουν επικίνδυ1
Η Τέταρτη Σταυροφορία (1201-1204) 71
τα εφόδιά τους. Σε αυτό το σημείο το σχέδιο για εκτροπή της σταυροφορίας

στην Κωνσταντινούπολη τέθηκε ανοιχτά για πρώτη φορά.
8.3. Παρέκκλιση προς την Κωνσταντινούπολη: Η πρόταση νέας

παρέκκλισης της σταυροφορίας, αυτή τη φορά προς την Κωνσταντινούπο-
Η ΠΡΟΔΟΣΙΑ ΤΟΥ ΙΣΑΑΚΙΟΥ ΑΓΓΕΛΟΥ

Τώρα ακούσετε μία από τις πιο παράξενες ιστορίες και πιο εκπληκτικές περιπέτειες
που έχετε ακούσει ποτέ. Ο αυτοκράτορας της Κω νσταντινούπολης, του οποίου το
όνομα ήταν Ισαάκιος Ά γγελος, είχε πιαστεί αιχμάλω τος από τον αδελφό του Αλέξιο
το 1195. 0 Αλέξιος τον τύφ λω σε και τον φυλάκισε για αρκετά χρόνια μ α ζί μ ε τον
νεαρό γιό του, του οποίου το όνομα ήταν Αλέξιος. Μετά από αυτή τη ν πράξη
προδοσίας ο ίδιος ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας Αλέξιος Γ. Αργότερα ο νεαρός
πρίγκιπας, ο Αλέξιος Α', δραπέτευσε από τη φυλακή και επιβιβάστηκε σε πλοίο με
προορισμό το λιμ ά νι της Ανκόνα στην Ιταλία. Από ε κ ε ί ξεκίνη σε για την επίσκεψη
του στο Φίλιππο της Σουαβίας, βασιλιά της Γερμανίας, ο οποίος ήτα ν παντρεμένος με
την αδελφή του Ειρήνη. Στο δρόμο του, έμ εινε στην πόλη της Βερόνα στη Λομβαρδία
και συνάντησε πολλούς σταυροφόρους που επρόκειτο να εντα χθούν στο στρατό. Οι
σύντροφοί του που τον είχα ν βοηθήσει να διαφ ύγει του έδωσαν τη ν εξής συμβουλή:
«Κοντά, στη Βενετία, υπάρχει μια στρατιά αποτελούμενη από τους καλύτερους
ανθρώπους στον κόσμο και τους πιο γεννα ίο υς ιππότες που ετοιμάζονται να
αποπλεύσουν για τους Αγίους Τόπους. Πες τους πω ς εσύ και ο πατέρας σου τόσο
άδικα εκδιω χθήκατε από τον θρόνο. Είναι σίγουρο πω ς θα σας λυπηθούν εξαιτίας
της δεινή ς θέσης σας. Παρακάλεσέ τους να σας βοηθήσουν και ακολούθησε τις
συμβουλές τους, εφόσον συμφ ω νήσουν να το κάνουν». Ο πρίγκιπας Αλέξιος πίστεψε
στη σύνεση τω ν συμβούλων του και έδρασε αναλόγως. Έ σ τειλε αγγελιοφόρους
στον μαρκήσιο Βονιφάτιο τον Μ ομφερατικό και στους βαρόνους. Όλοι τους
σοκαρίστηκαν όταν πληροφορήθηκαν τη ν ιστορία αυτή και απάντησαν: «Εφόσον ο
πρίγκιπας Α λέξιος είνα ι καθ 'οδόν για να δ εί τον βασιλιά Φίλιππο, θα στείλουμε
απεσταλμένους μ α ζί του. Α ν σ υμ φ ω νεί να μας βοηθήσει να ανακτήσουμε τους
Αγίους Τόπους, εμ είς με τη σειρά μας θα βοηθήσουμε αυτόν και τον πατέρα του
Ισαάκιο να ανακτήσουν το βασίλειο που έχασαν τόσο άδικα (Γοδεφρείδος
Βιλλεαρδουίνος, Η κατάκτηση της Κω νσταντινούπολης, μεταφρ, αποσπασμάτων
από τον τόμο Chronicles o f the Crusades, σελ. 209).
λη, προήλθε από τον εξόριστο βυζαντινό βασιλόπαιδα Αλέξιο (που επρό-
κειτο να βασιλεύσει ως Αλέξιος Δ'), γιό του εκθρονισμένου βυζαντινού
αυτοκράτορα, ι ς α α κ ι ο υ β ' 'α γ γ έ λ ο υ . Ο νεαρός Αλέξιος είχε καταφύγει στη
Δύση με σκοπό να ζητήσει βοήθεια για να ανατρέψει τον θείο του
αυτοκράτορα Αλέξιο Γ Αγγελο (1195-1203), και να αποκατασταθεί ο
πατέρας του στο θρόνο. Ως αντάλλαγμα υποσχέθηκε στους σταυροφόρους
μεγάλο χρηματικό ποσό, στρατιωτικές δυνάμεις για την ενίμχυση της
σταυροφορίας στην Αίγυπτο και την υποταγή της Βυζαντινής Εκκλησίας
στη Ρώμη. Η πρόταση του Αλέξιου έγινε δεκτή από την πλειονότητα των
σταυροφόρων και ειδικά από τους Βενετούς, ο οποίοι, υπό την ηγεσία του
πανούργου Δάνδολου, άδραξαν αυτή την ευκαιρία για αύξηση της επιρροής
τους στις πλούσιες αγορές της Ανατολής. Ωστόσο, πολλοί από τους
σταυροφόρους είχαν αρχίσει να εγκαταλείπουν την ιδέα της σταυροφορίας
και να διαρρέουν, ενώ αντίθετοι σε κάθε σκέψη εκτροπής ήταν οι εκ
πρόσωποι της εκκλησίας. Μολονότι αποφασίστηκε να συνεχιστεί η εκστρα
τεία προς τη Συρία ή την Αίγυπτο, ο στόλος απέπλευσε προς τη Ζάρα και
φθάνοντας στην Κέρκυρα οι σταυροφόροι αποδέχθηκαν την πρόταση να
κατευθυνθούν προς την Κωνσταντινούπολη. Ο Αλέξιος είχε προτείνει χρη
ματική αποζημίωση 200.000 αργυρών μάρκων, παροχή εκστρατευτικού
σώματος 10.000 ανδρών και άλλα ανταλλάγματα. Τον Ιούνιο του 1203 ο
σταυροφορικός στόλος, συνοδευόμενος από τον Αλέξιο, έκανε την εμ
φάνιση του στη βυζαντινή πρωτεύουσα. Ο βυζαντινός αυτοκράτορας Αλέ
ξιος Γ' έστειλε απεσταλμένους στο σταυροφορικό στρατόπεδο, υποσχό
μενος την παροχή προμηθειών, με την προϋπόθεση να αποσυρθούν αμέ
σως. Οι σταυροφόροι αρνήθηκαν και προειδοποίησαν τον αυτοκράτορα να
προετοιμαστεί για πόλεμο. Σύντομα οι δυνάμεις τους αποβιβάστηκαν στηλ
ευρωπαϊκή ακτή του Βοσπόρου και επιτέθηκαν από τη νοτιοανατολική
πλευρά της πόλης, καταλαμβάνοντας το Γαλατά και επιτρέποντας με αυτό
τον τρόπο στο στόλο τους να εισχωρήσει στον Κεράτιο κόλπο. Στις 17
Η Τέταρτη Σταυροφορία (1201-1204)
Ιουλίου, έπειτα από συντονισμένη επίθεση που πραγματοποίησαν οι

σταυροφόροι εναντίον της Κωνσταντινούπολης, ο Αλέξιος Γ , φοβούμενος
ίσως για τη ζωή του, εγκατέλειψε την πόλη, παίρνοντας μαζί του και το
δημόσιο θησαυροφυλάκιο.
8.4. Η κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης: Το ίδιο βράδυ ο τυφλός

Ισαάκιος Β' αφέθηκε ελεύθερος και αποκαταστάθηκε στο θρόνο του, ενώ
πολύ σύντομα ο γιός του Αλέξιος ανακηρύχτηκε συναυτοκράτορας ως
Αλέξιος Δ'. Με αυτή την εξέλιξη οι σταυροφόροι δεν είχαν πλέον καμία
δικαιολογία να επιτεθούν εναντίον της Κωνσταντινούπολης. Ο Ισαάκιος,
Η κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης το 1204 σε πίνακα του Τιντορέτο

στο Παλάτι των Δόγηδων της Βενετίας
ωστόσο, αναγκάστηκε να αποδεχτεί τους δυσμενείς όρους συμφωνίας που

είχε ήδη διαπραγματευτεί ο γιός του με τους σταυροφόρους στη Ζάρα.
Επιπλέον, ο Αλέξιος ζήτησε από τους σταυροφόρους να παραμείνουν στην
Κωνσταντινούπολη το χειμώνα του 1203-1204 για να στηρίξουν το καθε
στώς του. Στην πραγματικότητα, η θέση του νεαρού συναυτοκράτορα ήταν
ιδιαιτέρως επισφαλής, καθότι οι ευγενείς και ο λαός της Κωνσταντι-
νούπολης δυσανασχετούσαν με το γεγονός ότι ο νέος αυτοκράτορας τους

είχε στην ουσία επιβληθεί από ξένες δυνάμεις, ενώ η Βυζαντινή Εκκλησία
αρνιόταν πεισματικά να περάσει στη δικαιοδοσία του πάπα της Ρώμης. Η
κατάσταση επιδεινώθηκε όταν ο Αλέξιος συνειδητοποίησε πως ήταν αδύ
νατο να υλοποιήσει τις δεσμεύσεις του προς τους σταυροφόρους και προ
σπάθησε να συλλέξει το χρηματικό ποσό που τους είχε υποσχεθεί με διά
φορους τρόπους, συμπεριλαμβανομένης και της κατάσχεσης τής εκκλησια
στικής περιουσίας. Αυτό οδήγησε στην ανατροπή του νεαρού αυτοκράτορα
από τον Αλέξιο Δούκα, τον επωνομαζόμενο Μούρτζουφλο ο οποίος ως
Αλέξιος Ε' ανακηρύχτηκε αυτοκράτορας τον Ιανουάριο του 1204 και κήρυ
ξε πόλεμο εναντίον των σταυροφόρων. Εια τους σταυροφόρους η πτώση
του Αλέξιου Δ' αποτέλεσε την επίσημη αιτιολογία και αφορμή για την
κατάκτηση της πόλης καθότι οι Βυζαντινοί αθέτησαν τη συμφωνία τους με
τους σταυροφόρους, αρνήθηκαν να ενισχύσουν τη σταυροφορία αλλά και
να υποταχτούν στη Ρώμη. Τον Μάρτιο του 1204 οι Βενετοί και οι σταυρο
φόροι υπέγραψαν τη συνθήκη διαμελισμού της βυζαντινής αυτοκρατορίας
γνωστή ως p a r t it io r o m a n ia e . Η συνθήκη αυτή συμπεριελάμβανε λεπτο
μερείς διατάξεις για τον κατακερματισμό των εδαφών της αυτοκρατορία*
και έθετε τα θεμέλια για την ίδρυση της ΛΑΤΙΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ Τ Η
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ. Οι σταυροφόροι πραγματοποίησαν την τελική του

επίθεση κατά της Κωνσταντινούπολης στις 12 Απριλίου. Παρά τη σθεναρ
άμυνα που οργάνωσε ο αυτοκράτορας Αλέξιος Ε' δεν κατάφερε να απο
τρέψει την είσοδο των σταυροφορικών στρατευμάτων στην πόλη. Το ίδι
βράδυ ο αυτοκράτορας και πολλοί ευγενείς εγκατέλειψαν τη βυζαντιν
πρωτεύουσα, η οποία παραδόθηκε αμαχητί στους σταυροφόρους την επ*
μενη μέρα. Η κατάληψη της πόλης συνοδεύτηκε από ανελέητη λεηλασ
κατά την οποία καταστράφηκαν εκκλησίες, δημόσια κτήρια και πολύτη
έργα τέχνης από την κλασική αρχαιότητα, ενώ πολλά ιερά λείψανα κ
σκεύη που κοσμούσαν τις εκκλησίες της βυζαντινής πρωτεύουσας διο
Η Τέταρτη Σταυροφορία (1201-1204) 75
πάχθηκαν και μεταφέρθηκαν στη Δυτική Ευρώπη. Ο Γάλλος χρονικο

γράφος γ ο δ ε φ ρ ε ιδ ο ς ΒΙΛΛΕΑΡΔΟΥΙΝΟΣ δεν ήταν υπερβολικός όταν παρατη
ρούσε πως «από την εποχή της δημιουργίας του κόσμου, ποτέ, σε καμία
πόλη, δεν κατακτήθηκαν τόσα λάφυρα».
Σύνοψη: Η σταυροφορία κηρύχθηκε από τον πάπα Ιννοκέντιο Γ' και

οργανώθηκε από δυτικοευρωπαίους ευγενείς με ηγέτη τον κόμη Βονιφάτιο
Μομφερατικό. Η συμμετοχή της Βενετίας, η οποία ανέλαβε να διαθέσει τον
απαραίτητο αριθμό πλοίων, ώστε να μεταφέρει τους σταυροφόρους στην
Αίγυπτο, αποπροσανατόλισε τη σταυροφορία. Οι οικονομικές δυσκολίες
των σταυροφόρων τους εξανάγκασαν να συμφωνήσουν αρχικά σε παρέκ
κλιση της σταυροφορίας προς στη Δαλματική πόλη της Ζάρας και στη συνέ
χεια προς τη Κωνσταντινούπολη, όπου σχέδιαζαν την ανατροπή του
βυζαντινού αυτοκράτορα Αλέξιου Γ' Αγγέλου και την αποκατάσταση στον
θρόνο του έκπτωτου και δέσμιου Ισαάκιου Β' και του γιού του Αλέξιου Δ'
Αγγέλου. Ο τελευταίος είχε υποσχεθεί στους σταυροφόρους μεγάλο χρημα
τικό ποσό, στρατιωτικές δυνάμεις και την υποταγή της Βυζαντινής Εκκλη
σίας στο Ρώμη. Η ανατροπή του Αλέξιου Δ' και οι εχθρικές προθέσεις της
νέας βυζαντινής ηγεσίας υπήρξαν η αφορμή για την κατάληψη της Κων
σταντινούπολης (1204) και το συνακόλουθο κατακερματισμό της αυτο
κρατορίας.

• Andrea, A. & Madden, Τ., «Fourth Crusade (1202-1204)», The Crusades.
An Encyclopedia, επιμ., A. V. Murray (Οξφόρδη, 2006), τ.2,449-56.
• Angold, Μ., Η Τ έτα ρτη Σ τα υροφ ορία (Αθήνα, 2006).
• Carile, A., «Partitio Terrarum Imperii Romaniae», Studi Veneziani, 7
(1965), 125-305.
• Geoffrey de Villehardouin, Η Κ α τά χ τη σ η τ η ς Κ ω ν σ τ α ν τιν ο ύ π ο λ η ς,
ελλ. μτφρ. Κ. Αντύπας (Αθήνα, 1985).
• Gunther of Pairis, The capture o f Constantinople. The Hystoria Consta-

ntinopolitana o f G unther o f Pairis, επιμ. & αγγλ. μτφρ. A.J. Andrea
(Φιλαδέλφια, 1997).
• Harris, J., To Β υ ζά ν τιο κ α ι οι Σ τα υρ ο φ ο ρ ίες (Αθήνα, 2004), κεφ.9.
• Κόλια-Δερμιτζάκη, Α., «Λεηλασία και μεταφορά λαφύρων και κινη
τών πολιτισμικών αγαθών στη Δύση», Η Τ έτα ρτη Σ τα υροφ ορία κ α ι ο
ε λ λ η ν ικ ό ς κόσμος, επιμ., Ν. Γ. Μοσχονάς (Αθήνα, 2008), 299-326.
J-
• Μανιάτη-Κοκκίνη, Τρ., «Βυζαντινές πηγές για την άλωση του

1204», Η Τ έτα ρ τη Σ τα υροφ ορία κ α ι ο ε λ λ η ν ικ ό ς κόσ μ ος, επιμ., Ν. Γ.
Μοσχονάς (Αθήνα, 2008), 203-238.
• McNeal, Ε.Η. & Wolff, R.L., «The Fourth Crusade», A History o f the
Crusades, επιμ., K. M. Setton (Μάντισον, 1969-89), τ .2 ,153-187.
• Νικήτας Χωνιάτης, Χ ρ ο ν ικ ή Δ ιή γη σ ις, επιμ. J.-L. van Dieten (Βερο-
λίνο-Νέα Υόρκη, 1975).
• Phillips, J., Η Τ έτα ρ τη Σ τα υροφ ορία κ α ι η λ ε η λ α σ ία τ η ς Κ ω ν σ τ α ν τ ι
νούπ ολης (Αθήνα, 2005).
• Robert de Clari, Η κ α τά κ τη σ η τ η ς Κ ω ν σ τ α ν τιν ο ύ π ο λ η ς, ελλην. μτφρ.
Μ. Λυκούδης (Αθήνα, 1990).
• Queller, D. Ε., «The Fourth Crusade. The Neglected Majority»,
Speculum 49 (1974), 441-465.
• Queller, D. E. & Gay G. W., «Some arguments in defense of the
Venetians on the Fourth Crusade», Am erican Historical R eview 81
(1976), 717-737.
• Queller, D. & Madden, T. F., The Tourth Crusade: The Conquest o f
Constantinople, 1201-1204 (Φιλαδέλφια, 21997).
• Τσιρπανλής, Z.N., «Η άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 κατά
τις δυτικές πηγές. Ερμηνευτική προσέγγιση στο ζήτημα της
“εκτροπής” », Η Τ έτα ρ τη Σ τα υροφ ορία κ α ι ο ε λ λ η ν ικ ό ς κόσμος, επιμ., Ν.
Γ. Μοσχονάς (Αθήνα, 2005), 105-201.
9. Η ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ
Λέξεις κλειδιά: Λατινική αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης, Partitio

Romaniae, Ηγεμονία της Αχαΐας, Δουκάτο των Αθηνών, Δουκάτο του
Αιγαίου, Γοδεφρείδος Α' Βιλλεαρδουίνος, Κάρολος Α' Ανδεγαυός, Μιχαήλ
Η" Παλαιολόγος, Όθωνας Δελαρός, Καταλανική Εταιρεία, Ατσαγιουόλι,
Μάρκο Σανούδο.
9.1. Η λατινική αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης (1204-1261):

Επρόκειτο για το λατινικό κράτος που ιδρύθηκε μετά την κατάληψη της
Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους το 12 0 4 . Με έδρα την Κων
σταντινούπολη, η λατινική αυτοκρατορία θεωρητικά συμπεριέλαβε στην
επικράτεια της τη βορειοανατολική Θράκη, τα εδάφη του βασιλείου της
Θεσσαλονίκης, της ΗΓΕΜΟΝΙΑΣ ΤΗΣ ΑΧΑΙΑΣ και του ΔΟΥΚΑΤΟΥ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ στο
ελλαδικό χώρο, καθώς και μέρος της βορειοδυτικής Μικράς Ασίας.
Σύμφωνα με τη συνθήκη διανομής των εδαφών της Βυζαντινής
αυτοκρατορίας (p a r t i t i o r o m a n i a e ), το 1/ 4 της αυτοκρατορίας και τα 5/8
της Κωνσταντινούπολης δόθηκαν στον λατίνο αυτοκράτορα, ενώ τα

υπόλοιπα 3/4 της αυτοκρατορίας διανεμήθηκαν μεταξύ των σταυροφόρων
και των Βενετών. Τα 3/8 του συνόλου των εδαφών της αυτοκρατορίας
(μέρος της Ευρωπαϊκής ακτής του Μαρμαρά, μια στενή λωρίδα γης στο
εσωτερικό της Θράκης, η περιοχή δυτικά της Πίνδου, τα Ιόνια νησιά,
ορισμένα τμήματα της Πελοποννήσου, οι Κυκλάδες και τα νησιά Εύβοια,
Ανδρος, Αίγινα και Σαλαμίνα) επιδικάσθηκαν στους Βενετούς, οι οποίοι
σε αντίθεση με τους σταυροφόρους απαλλάχτηκαν από την υποχρέωση
όρκου υποτέλειας στον λατίνο αυτοκράτορα. Το 12 0 7 η Βενετία επέκτεινε
την κυριαρχία της στα σημαντικά λιμάνια της Μεθώνης και Κορώνης στην
Πελοπόννησο και στην Κρήτη (μεταξύ του 12 0 7 και 12 11). Η κατανομή της
εξουσίας μεταξύ του λατίνου αυτοκράτορα, των διαφόρων υποτελών του
και των Βενετών δημιούργησε μια σειρά από προβλήματα. Η πολιτική των
Βενετών ήταν στην ουσία ανεξάρτητη από αυτή της αυτοκρατορίας και
πολλές φορές επιζήμια για τα συμφέροντα της. Πράγματι, από την ίδρυση
της αυτοκρατορίας ήταν σαφές ότι υπήρξαν αλληλοσυγκρουόμενα συμφέ
ροντα μεταξύ της Βενετίας και των Λατίνων ηγεμόνων της Κωνσταντι
νούπολης. Οι συχνές εντάσεις και συγκρούσεις μεταξύ των Λατίνων ηγε
μόνων επιδείνωσαν την κατάσταση και τελικά συνέβαλαν στη πτώση της
αυτοκρατορίας.
Η διοίκηση της αυτοκρατορίας, αν και συμπεριελάμβανε ορισμένα
(μάλλον ελάχιστα) στοιχεία της βυζαντινής γραφειοκρατίας, ήταν βασισμέ
νη σε δυτικά φεουδαρχικά πρότυπα. Την άρχουσα τάξη απάρτιζαν κυρίως
Λατίνοι τοπικοί ηγεμόνες (οι βυζαντινοί άρχοντες όμως εντάχθηκαν με
σχετική ευκολία στα διοικητικά στρώματα), ενώ οι βυζαντινοί πάροικοι
συνέθεταν την πλειονότητα των κατοίκων. Σε αντίθεση με τους Λατίνους
ηγεμόνες του ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ τη ς ΙΕΡΟΥΣΑΛΗΜ, αυτοί του ελλαδικού χώρου δεν
κατοικούσαν στις πόλεις, αλλά κυρίως στις ακροπόλεις και σε
απομονωμένα κάστρα. Υπό αυτές τις συνθήκες η διάκριση μεταξύ των
Λατίνων κατακτητών και των Ελλήνων υπηκόων τους παρέμεινε έντονη
και οι επιγαμίες μεταξύ Λατίνων και Ελλήνων ήταν σπάνιες. Η συνύπαρξη
Ελλήνων και Λατίνων ήταν απαραίτητη προϋπόθεση για την ειρήνη και
ευημερία στη λατινική αυτοκρατορία, αλλά μονάχα ο αυτοκράτορας
Ερρίκος της Φλάνδρας (1205-1215) αναγνώρισε πλήρως την αναγκαιότητα
μιας τέτοιας συμβίωσης, κάτι που διαφαίνεται στην προσπάθεια ένταξης
Ελλήνων και άλλων τοπικών πληθυσμών στο στρατό και τη διοίκηση της
αυτοκρατορίας κατά τη διάρκεια της βασιλείας του καθώς και στην επιμονή
του για τη διεξαγωγή εκκλησιαστικού διαλόγου. Η ορθόδοξη ιεραρχία
αντικαταστάθηκε από λατίνους επισκόπους, ευρισκόμενους υπό τη
δικαιοδοσία του πάπα της Ρώμης. Οι ορθόδοξοι κληρικοί, υποβιβασμένοι σε
υποδεέστερη θέση, διατήρησαν το τελετουργικό και τους κανόνες της
εκκλησίας τους, αλλά υπάγονταν στη δικαιοδοσία των λατίνων επισκόπων.
Η Φραγκοκρατία στον ελλαδικό χώρο
Σε κάθε περίπτωση όμως η διείσδυση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας

στον ορθόδοξο πληθυσμό υπήρξε περιορισμένη.
Οι πολεμικές επιχειρήσεις των Λατίνων στη Μικρά Ασία (1204-1214)
στράφηκαν εναντίον της «αυτοκρατορίας της Νίκαιας», διάδοχο κράτος
που διαμορφώθηκε από τους Βυζαντινούς στη Μικρά Ασία μετά την
κατάληψη της Κωνσταντινούπολης. Οι επιχειρήσεις αυτές κατέληξαν στην
υπογραφή της συνθήκης του Νυμφαίου του 1214, σύμφωνα με την οποία οι
Λατίνοι εξασφάλιζαν την κυριαρχία τους στο βορειοδυτικό τμήμα της
Μικράς Ασίας. Από το 1222 και έπειτα η λατινική αυτοκρατορία σταδιακά
έχανε τις μικρασιατικές κτήσεις της. Ταυτόχρονα ο στόλος της Νίκαιας
κατέλαβε σημαντικές νησιωτικές κτήσεις της αυτοκρατορίας στο Αιγαίο
πέλαγος, ενώ τα τελευταία λατινικά οχυρά της Μικράς Ασίας έπεσαν το
1235. Στην Ευρώπη η αυτοκρατορία της Νίκαιας ήρθε αντιμέτωπη πρώττ
με τον βούλγαρο τσάρο Ιωαννίτση (1197-1207) ο οποίος εισέβαλε σπ[
Θράκη. Οι δυνάμεις της αυτοκρατορίας απελευθέρωσαν την Αδριανούπολ'
(1225) αλλά εκεί αντιμετώπισαν την προέλαση των δυνάμεων του ηγετι
της Ηπείρου, Θεόδωρου Β' 'Αγγέλου Κομνηνού Δούκα (1215-1230), ο o n e
είχε καταλύσει το λατινικό βασίλειο της Θεσσαλονίκης (1224) και σκότ
να βαδίσει κατά της Κωνσταντινούπολης έχοντας προσαγορευθεί
σιλεύς και αυτοκράτωρ Ρωμαίων». Ωστόσο, ο Θεόδωρος Άγγελος στράφ
εναντίον των Βουλγάρων αλλά ηττήθηκε στη μάχη της Κλοκοτινπω
αιχμαλωτίστηκε και τυφλώθηκε. Η δεινή οικονομική και στρατιού
κατάσταση της λατινικής αυτοκρατορίας εξανάγκασε τον τελευταίο
αυτοκράτορα, Βαλδουίνο Β' (1237-1261) να ταξιδέψει στη Δύση
τώντας βοήθεια, χωρίς όμως επιτυχία. Η ανακατάληψη της Κωνστ-
νούπολης από τους Βυζαντινούς της Νίκαιας επιτεύχθηκε τελικά το
όταν μικρή στρατιωτική δύναμη επωφελήθηκε από την προσ
απουσία του βενετικού στόλου και εισήλθε στην πόλη χωρίς να συναΛ
αντίσταση. Παρά το γεγονός της κατάλυσης της λατινικής αυτοκΓ
Η Φραγκοκρατία στον ελλαδικό χώρο 81
η ηγεμονία της Αχαΐας στην Πελοπόννησο επέζησε υπό την επικυριαρχία

του ανδεγαυικού οίκου της Νεάπολης μέχρι το 1432, ενώ το δουκάτο των
Αθηνών καταλύθηκε με την οθωμανική κατάκτηση της Αθήνας το 1456-
1458.
9.2. Η ηγεμονία της Αχαΐας (1205-1432): Λατινικό κράτος που ιδρύθηκε

στην Πελοπόννησο από τους Γουλιέλμο Σαμπλίτη (Champlitte) και
Γοδεφρείδο Α' Βιλλεαρδουίνο (Villehardouin) με την άδεια του βασιλιά της
Θεσσαλονίκης, Βονιφάτιου του Μομφερατικού, στον οποίον σύμφωνα μ&
την συνθήκη διανομής άνηκε η κεντρική και ανατολική Πελοπόννησος.
Μετά την αποχώρηση και το θάνατο του Γουλιέλμου Σαμπλίτη (1209) την
ηγεσία της Αχαΐας ανέλαβε ο Γοδεφρείδος Α' Βιλλεαρδουίνος, ο οποίος
ανακηρύχτηκε ηγεμόνας και ολοκλήρωσε την κατάκτηση της Πελοπον-
νήσου με την κατάληψη του Ναυπλίου και της Κορίνθου το 1210 και του
Αργους το 1212 (η κατάληψη της Μονεμβασίας έγινε πολύ αργότερα το
1248). Ο Γοδεφρείδος Α' οργάνωσε τη νεοσύστατη ηγεμονία της Αχαΐας
σύμφωνα με δυτικά φεουδαρχικά πρότυπα, διαιρόντας τα εδάφη υπό την
κυριαρχία του σε δώδεκα βαρονίες, καθεμία από τις οποίες αποτελούνταν
από μικρότερα φέουδα που λειτουργούσαν ως εδαφικές και οικονομικές
μονάδες. Ο νομικός κώδικας της Αχαΐας, οι Ασσίζες της Ρωμανίας, καθόριζε
τις υποχρεώσεις των υποτελών βαρόνων και του ηγεμόνα καθώς και τις
νομικές σχέσεις μεταξύ κυρίων και παροίκων. Πρωτεύουσα της Αχαΐας
υπήρξε αρχικά η Ανδραβίδα (1205-1249) και αργότερα ο Μυστράς (1249—
1261). Η ηγεμονία γνώρισε τη μεγαλύτερη ακμή της υπό την κυριαρχία του
οίκου των Βιλλεαρδουίνων (τον Γοδεφρείδο Α ' [1209-1228] διαδέχτηκε ο
γιός του Γοδεφρείδος Β' [1228-1246] και στη συνέχεια ο αδελφός του
Γουλιέλμος Β' [1246-1278]). Την περίοδο αυτή η ηγεμονία της Αχαΐας
υπήρξε αναμφίβολα το κυρίαρχο λατινικό κράτος στον ελλαδικό χώρο και
παρείχε στρατιωτική και οικονομική στήριξη στη λατινική αυτοκρατορία
της Κωνσταντινούπολης.
^ ^ ι— ^ Μ ί ί - Μ
i '■3
82 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (ΐ1ος-1;3ος αιώνας)
Ο Γουλιέλμος Β' πιάστηκε αιχμάλωτος του αυτοκράτορα της Νίκαιας,

μ ιχ α η λ Η' π α α α ιο λ ο γ ο υ , στη μάχη της Πελαγονίας το 1259 και αναγκάστηκε
να παραχωρήσει στους Βυζαντινούς τα σημαντικά κάστρα του Μυστρά, της
Μάνης και της Μονεμβασίας ως αντίτιμο της απελευθέρωσής του. Αργό
τερα, στην προσπάθειά του να εκδιώξει τους Βυζαντινούς από την νοτιοα
νατολική Πελοπόννησο, δέχτηκε να συμμαχήσει και να γίνει υποτελής του
βασιλιά της Νεάπολης, ΚΑΡΟΛΟΥ Α ' αν δεγαυο υ (Anjou). Η συμφωνία αυτή
δεν έφερε ουσιαστικά αποτελέσματα καθώς τα σχέδια του Καρόλου A
Ανδεγαυού για οργάνωση νέας σταυροφορίας με σκοπό την ανακατάληψη
της Κωνσταντινούπολης ματαιώθηκαν λόγω της ένωσης των εκκλησιών
που πραγματοποιήθηκε στη ΣΥΝΟΔΟ ΤΗΣ ΛΥΩΝ το 1274. Μετά το θάνατο του
Γουλιέλμου Β' (1278) το πριγκιπάτο περιήλθε στην επικυριαρχία του
Καρόλου Α' Ανδεγαυού, ο οποίος δεν επισκέφτηκε ποτέ την Πελοπόννησο
και διοικούσε κυρίως μέσω των εκπροσώπων του, των βάιλων (baili). Το
1282 ο Κάρολος Α ' οργάνωσε νέα εκστρατεία για την ανακατάληψη της
Κωνσταντινούπολης, αλλά τα σχέδιά του ματαιώθηκαν για άλλη μια φορά
λόγω της εξέγερσης που ξέσπασε στη Σικελία (Σικελικός Εσπερινός
Έκτοτε ο Κάρολος Α ' έστρεψε την προσοχή του στην ανακατάληψη της
Σικελίας και εγκατέλειψε τα σχέδιά του για εκστρατεία εναντίον των
Βυζαντινών. Η ανδεγαυική επικυριαρχία, ωστόσο, διατηρήθηκε μέχρι το
1432 οπότε και τα εναπομείναντα εδάφη της ηγεμονίας απορροφήθηκαν
από τους Βυζαντινούς.
9.3. Το Δουκάτο των Αθηνών: Λατινικό κράτος που ιδρύθηκε στον απόηχ:
της Δ' Σταυροφορίας και παραχωρήθηκε στον Όθωνα Δελαρός (de -3
Roche), ο οποίος εγκαθίθρυσε την δυναστεία των Βουργουνδών ηγεμονιώ.
της (1205-1308). Με έδρα την Θήβα το δουκάτο συμπεριέλαβε στην ε-
πικράτειά του την Αττική, την Βοιωτία, την Μεγαρίδα, το Ναύπλιο και το
Αργος. Στη διάρκεια της ηγεμονίας των Βουργουνδών σημειώθηκε
σημαντική ανάπτυξη του εμπορίου και της βιομηχανίας του δουκάτο.
I
παρά τις συχνές πειρατικές επιδρομές στα παράλια του. Η Θήβα και η
Αθήνα εξελίχθηκαν σε εμπορικά κέντρα όπου εγκαταστάθηκαν Βενετοί και
Γενουάτες έμποροι. Στα τέλη του 13 ου αιώνα η κυριαρχία του δουκάτου
επεκτάθηκε σε ορισμένες πόλεις της Θεσσαλίας και στην Αχαΐα, όπου ο
Γουλιέλμος Δελαρός (1280-1287) ορίστηκε βάιλος. Το 1308 ο Γκωτιέ της
Βρυέννης (Brienne) διαδέχτηκε το τελευταίο εκπρόσωπο του οίκου των
Βουργουνδών, Γκύ Β' (1287-1308). Ο νέος ηγεμόνας προσέλαβε την
Καταλανική Εταιρεία - ομάδα μισθοφόρων από την Καταλανία - με σκοπό
να επεκτείνει τα σύνορα του δουκάτου. Οι Καταλανοί στράφηκαν εναντίον
του δούκα όταν αυτός δεν θέλησε να ξεπλήρωσε το χρέος του προς την
εταιρεία. Το 1 3 1 1 πέτυχαν σπουδαία νίκη εναντίον του στη μάχη του
Ορχομενού της Κωπάΐδας και στη συνέχεια κατέλαβαν την Θήβα και την
Αθήνα. Το δουκάτο των Αθηνών περιήλθε στην κυριαρχία των Καταλανών
μέχρι το 1388, όταν ο Φλωρεντινός τραπεζίτης Νέριο Ατσαγιουόλι
(Acciaiuoli), ο οποίος είχε ήδη αποκτήσει φέουδα στην Πελοπόννησο,
κατέλυσε την καταλανική ηγεμονία. Με εξαίρεση την σύντομη περίοδο
ηγεμονίας των Βενετών (1397-1403), οι οίκος των Ατσαγιουόλι ηγεμό
νευσε στην Αθήνα μέχρι την οθωμανική κατάκτηση του 1456.
9.4. Το Δουκάτο του Αιγαίου ή του Αρχιπελάγους: Λατινικό παράκτιο

κράτος που ιδρύθηκε το 1207 με εξουσιοδότηση της Βενετίας από τον
ευγενή Μάρκο Σανούδο (Sanudo), ο οποίος υπήρξε και ο πρώτος ηγεμόνας
του δουκάτου (1207-1227). Με πρωτεύουσα τη Νάξο το δουκάτο
συμπεριέλαβε στην επικράτειά του την Πάρο, την Αντίπαρο, τη Μήλο, την
Ίο, την Αμοργό, τη Σίφνο, την Σίκινο, την Κίμωλο, την Φολέγανδρο και τη
Σύρο. Στη Χώρα της Νάξου ο Σανούδο έκτισε ένα ισχυρό κάστρο στη θέση
της αρχαίας ακρόπολης όπου και ανέγειρε τα ανάκτορά του καθώς επίσης
και ένα καθολικό ναό. Παράλληλα φρόντισε να ιδρύσει λατινική
αρχιεπισκοπή που περιελάμβανε τις επισκοπές της Μήλου, Σαντορίνης,
Τήνου και Σύρου. Τα υπόλοιπα νησιά του Αιγαίου διανεμήθηκαν σε
84 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο ( ΐ! ος-13ος αιώνας)
Βένετους ευγενείς που είχαν λάβει μέρος στις πολεμικές επιχειρήσεις υπό
την ηγεσία του Σανούδο για την κατάκτηση των Κυκλάδων και άλλων
νησιών του Αιγαίου. Αρχικά υπό την επικυριαρχία του Λατίνου αυτο-
κράτορα της Κωνσταντινούπολης, Ερρίκο της Φλάνδρας (1206-1216), το
δουκάτο του Αιγαίου περιήλθε στην επικυριαρχία του πρίγκιπα της Αχαΐας,
Γοδεφρείδου Β' Βιλλεαρδουίνου, το 1240. Το 1276 ο Ιταλός ναύαρχος
Λικάριο κατέλαβε τη Σκόπελο, τη Σκιάθο, τη Σκύρο και τη Λήμνο για
λογαριασμό του Βυζαντινού αυτοκράτορα, Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου, ενώ
και άλλα νησιά του Αιγαίου όπως η Σαντορίνη, η Τος, η Σίφνος και η
Φολέγανδρος περιήλθαν στην κυριαρχία των Βυζαντινών. Ο Μάρκος Β'
Σανούδο (1262-1303) κατάφερε να ανακτήσει μεγάλο τμήμα του δουκάτου,
αλλά αναγκάστηκε να ορκιστεί υποτέλεια στον Κάρολο Α' Ανδεγαυό.
κυρίαρχο του Πριγκιπάτου της Αχαΐας, μετά το θάνατο του Γουλιέλμου Β’
Βιλλεαρδουίνου το 1278. Το 1383, το δουκάτο περιήλθε στην κυριαρχία του
οίκου των Κρίσπων (Crispo) μέχρι την οθωμανική κατάκτηση του 1566.
Σύνοψη: Ο διαμελισμός της Βυζαντινής αυτοκρατορίας από τους σταυρο

φόρους μετά την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης το 1204 καταγρά
φηκε στην συνθήκη διανομής γνωστή ως Partitio Romaniae. Η συνθήκη
αυτή έθεσε τα θεμέλια για την ίδρυση της λατινικής αυτοκρατορίας ττ;
Κωνσταντινούπολης (η οποία αντικατέστησε την βυζαντινή κυριαρχία) και
των υποτελών της λατινικών κρατών στον ελλαδικό χώρο. Τα σημαντι
κότερα από αυτά ήταν το το πριγκιπάτο της Αχαΐας, το δουκάτο των
Αθηνών και το δουκάτο του Αιγαίου ή του Αρχιπελάγους. Τα 3/8 του συ
νόλου των εδαφών της αυτοκρατορίας παραχωρήθηκαν στους Βενετούς, c .
οποίοι απαλλάχτηκαν από την υποχρέωση όρκου υποτέλειας στον λατή :
αυτοκράτορα. Παρά το γεγονός ότι Βυζαντινοί της Νίκαιας κατέλυσαν σττν
λατινική αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης το 1261, η φραγκυ.-
κυριαρχία στον ελλαδικό χώρο διατηρήθηκε ως την οθωμανική κατε-
κτηση.

• Assizes o f Rom ania: Feudal Institutions as revealed in the Assizes o f
Rom ania, the law code o f Frankish Greece, α γ γ λ . μτφρ., P.W. Topping
(Νέα Υόρκη, 2198θ).
• Γάσπαρης, X., «Ο ελληνισμός μετά την άλωση του 1204», Η Τ έτα ρτη
Σ τα υροφ ορία κ α ι ο ε λ λ η ν ικ ό ς κόσμος, επιμ., Ν. Γ. Μοσχονάς (Αθήνα,
2008).
• Hendrickx, Β., «Constantinople, Latin Empire of», The Crusades.,An
Encyclopedia, επιμ., A. V. Murray (Οξφόρδη, 2006), τ.1, 279-86.
• Jacoby, D., «The Encounter of two societies: Western Conquerors
and Byzantines in the Peloponnesus after the Fourth Crusade»,
A m erican Historical R eview 78:4 (1973), 873-906.
• Lock, P., The Franks in the A egean, 1204-1500 (Λονδίνο, 1995).
• Lock, P., «Achaia», The Crusades. An Encyclopedia, επιμ., A. V. Murray
(Οξφόρδη, 2006), τ.1, 5-9.
• Longnon, J., «The Frakish States in the Aegean», A History o f the
Crusades, επιμ., K. M. Setton (Μάντισον, 1969-89), τ.2, 235-276.
• Lutrell, A., Latin Greece, the Hospitallers, and the Crusades (Λονδίνο,
1982).
• Setton, K.M., The Papacy and the Levant, 12 0 4 -15 7 1, 4 τ. (Φιλαδέλφια,
1976-84).
• Topping, P., «The Morea, 1311-1364», A History o f the Crusades, επιμ.,
K. M. Setton (Μάντισον, 1969-89), τ .3 ,104-140.
• Topping, P., «The Morea, 1364-1460», A History o f the Crusades, επιμ.,
K. M. Setton (Μάντισον, 1969-89), τ .3 ,141-166
• Topping, B., Studies in Latin Greece, AD 12 0 5 -17 15 (Λονδίνο, 1977).
• Τσινάκης, K. Γ., «Ο διαμελισμός της αυτοκρατορίας από τους
σταυροφόρους», Η Τ έτα ρτη Σ τα υρ ο φ ο ρ ία κ α ι ο ε λ λ η ν ικ ό ς κόσμος,
επιμ., Ν. Γ. Μοσχονάς (Αθήνα, 2008), 269-282.
8 6 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (Ι1°ς-130ς αιώνας)
• Φραγκοκρατία στον Ελλαδικό χώρο: http://www.ime.gr/chronos

%20/ %20%20projects/fragokratia/gr
• Χ ρ ο ν ικ ό ν του Μ ορέω ς, επιμ., Π. Καλονάρου (Αθήνα, 1940).
• Wolff, R.L. «The Latin Empire of Constantinople, 1204-1261», A
History o f the Crusades, επιμ., K. M. Setton (Μάντισον, 1969-89), τ.1,
187-234.
10. ΟΙ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΕΣ ΤΟΥ 13ου ΑΙΩΝΑ
Λέξεις-κλειδιά: Ιωάννης της Βρυέννης, Πελάγιος, Φρειδερίκος Β', Μαλίκ

Αλ-Καμίλ, Μπαϊμπάρς, Λουδοβίκος Θ', Δαμιέτη, Κάϊρο, Μανσούρα, Κωνστα
ντινούπολη, Άκρα, Μαμελούκοι.
10.1. Η Πέμπτη Σταυροφορία (1217-1222): Η Σύνοδος του Λατερανού,το

1215 αποφάσισε την οργάνωση νέας σταυροφορίας στους Αγίους Τόπους,
την οποία κήρυξε ο πάπας ιν ν ο κ ε ν τ ιο ς γ '. Οι περισσότεροι Ευρωπαίοι
μονάρχες αγνόησαν την έκκληση για νέα σταυροφορία, αλλά πολλοί
Γάλλοι και Γερμανοί βαρόνοι τάχθηκαν υπέρ της σταυροφορίας και
ανέλαβαν τη στρατολόγηση των σταυροφορικών στρατευμάτων. Το 1218
τα σταυροφορικά στρατεύματα με επικεφαλής τον δούκα της Αυστρίας
Λεοπόλδο Στ' και τον βασιλιά της Ουγγαρίας Ανδρέα Β' (1205-1235)
συγκεντρώθηκαν στην Άκρα, όπου και αποφασίστηκε η επίθεση εναντίον
της Αιγύπτου. Ο ηγέτης της σταυροφορίας και έκπτωτος βασιλιάς της
Ιερουσαλήμ, Ιωάννης της Βρυέννης, γνώριζε πως η κατάκτηση της
Ιερουσαλήμ ήταν αδύνατη, εφόσον η Αίγυπτος παρέμενε υπό
μουσουλμανική κατοχή. Για το λόγο αυτό η εκστρατεία ξεκίνησε με την
πολιορκία της Δαμιέτης στη Μεσογειακή ακτή της Αιγύπτου. Κατά τη
διάρκεια της πολιορκίας οι σταυροφόροι ενισχύθηκαν από αφίξεις
στρατευμάτων από την Ισπανία, την Αγγλία, τη Γαλλία, τη Γερμανία, την
Ιταλία και την Κύπρο με επικεφαλής τον βασιλιά της Κύπρου Ούγο Α' ντε
Λουζινιάν. Η πιο σημαντική άφιξη ήταν αυτή του παπικού απεσταλμένου,
Πελάγιου, ο οποίος σύντομα εκτόπισε τον Ιωάννη της Βρυέννης και
ανέλαβε την ηγεσία της σταυροφορίας. Όταν ο σουλτάνος της Αιγύπτου,
Μαλίκ αλ-Καμίλ (1218-1238), προσφέρθηκε να επιστρέφει τα εδάφη του
βασιλείου της Ιερουσαλήμ στους σταυροφόρους με αντάλλαγμα την
αποχώρησή τους από την Αίγυπτο και την υπογραφή συνθήκη ειρήνης, ο
Πελάγιος αρνήθηκε με το σκεπτικό ότι χωρίς τη κατοχή ορισμένων
8 8 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (Ι10ς-130ς αιώνας)
φρουρίων (που είχαν εξαιρεθεί από την προτεινόμενη συμφωνία) το

βασίλειο της Ιερουσαλήμ, σε περίπτωση μουσουλμανικής επίθεσης, δεν
μπορούσε να αμυνθεί επαρκώς.
Με την πάροδο του χρόνου η μουσουλμανική φρουρά της Δαμιέτης
αποδυναμώθηκε από το λιμό που αποδεκάτισε τον πληθυσμό της πόλης, σε
σημείο που δεν μπορούσε πλέον να αντιμετωπίσει τους σταυροφόρους. Στις
4 Νοεμβρίου του 1219 οι σταυροφόροι τελικά κατέλαβαν τη Δαμιέτη. Λίγες
εβδομάδες αργότερα (27 Νοεμβρίου), η φιλονικία που ξέσπασε μεταξύ του
Ιωάννη της Βρυέννης και του Πελάγιου για την κυριαρχία της Δαμιέτης
πιθανόν να έσωσε το Κά'ΐρο, καθότι ο μουσουλμανικός στρατός δεν ήταν σε
θέση να υπερασπίσει την πόλη την εποχή εκείνη. Όσο αργοπορούσαν οι
σταυροφόροι τόσο ο σουλτάνος είχε την ευκαιρία να αναδιοργανώσει το
στρατό του. Από την πλευρά τους οι σταυροφόροι υπέφεραν από έλλειψη
ανδρών και χρημάτων και ανέμεναν την άφιξη του ΦΡΕΙΔΕΡΙΚΟΥ Β ' της
Γερμανίας, του οποίου ο στρατός (χωρίς τον ίδιο) έφτασε στην Αίγυπτο τον
Μάϊο του 1221. Τον Ιούλιο τα σταυροφορικά στρατεύματα ξεκίνησαν την
πορεία τους κατά μήκος του ποταμού Νείλου προς την ενδοχώρα και λίγες
μέρες αργότερα στρατοπέδευσαν απέναντι από τη Μανσούρα. Τον Αύ
γουστο ο ποταμός Νείλος άρχισε να πλημμυρίζει και ο σουλτάνος άδραξε
την ευκαιρία να στήσει φράγμα από πλοία για να εμποδίσει τον
ανεφοδιασμό των σταυροφόρων από τη Δαμιέτη. Ταυτόχρονα διέταξε το
στρατό του να εμποδίσει πιθανή υποχώρηση των σταυροφόρων προς τη
μεσογειακή ακτή. Υπό αυτές τις συνθήκες οι σταυροφόροι συμφώνησαν να
παραδώσουν τη Δαμιέτη με αντάλλαγμα την υπογραφή συνθήκης ειρήνης
και την ασφαλή αποχώρησή τους από την Αίγυπτο.
Οι σταυροφορίες του 13°“ αιώνα 89
10.2. Η σταυροφορία του Φρειδερίκου Β' της Γερμανίας (1227-1229): Έπειτα

από συνεχείς αντβολές και καθυστερήσεις εξαιτίας των οποίων ο
Φρειδερίκος αφορίστηκε από τον πάπα, τελικά
αναχώρησε για την Ανατολή το καλοκαίρι του
1228. Ο Γερμανός μονάρχης είχε καλό λόγο να
αγνοήσει τον αφορισμό του, καθότι τρία χρόνια
νωρίτερα (το 1225) είχε αποκτήσει δικαιώματα
*·
στο βασίλειο της Ιερουσαλήμ μέσω του γάμου

του με την κόρη του έκπτωτου βασιλιά Ιωάννη
της Βρυέννης. Με την άφιξή του στην Άκρα τον
Σεπτέμβριο, ο Φρειδερίκος συνειδητοποίησε
πως δεν ήταν σε θέση να πραγματοποιήσει πο
λεμικές επιχειρήσεις, αφού ο σχετικά ολι
γάριθμος στρατός του ήταν διαιρεμένος ανά
μεσα στους υποστηρικτές του ιδίου και σε
αυτούς που δεν επιθυμούσαν να συνδεθούν
μαζί του λόγω του αφορισμού του. Εδώ και
μερικά χρόνια όμως ο Φρειδερίκος ήταν σε
συνεχή επικοινωνία με το σουλτάνο της Αι-
γύπτου, Μαλίκ αλ-Καμίλ, ο οποίος μάλιστα του
είχε προτείνει συμμαχία εναντίον του μουσουλμάνου ηγεμόνα της
Δαμασκού αλ-Μουαζάμ. Ο σουλτάνος μάλλον δεν είχε συνειδητοποιήσει
την αδυναμία του Φρειδερίκου και ήταν πρόθυμος να χρησιμοποιήσει την
Ιερουσαλήμ ως διαπραγματευτικό όπλο προκειμένου να εξασφαλίσει την
ασφάλεια της Αιγύπτου. Οι διαπραγματεύσεις μεταξύ των δυο ανδρών
κατέληξαν στην υπογραφή της συμφωνίας της Γιάφας (11 Φεβρουάριου,
1229), οι όροι της οποίας προέβλεπαν την επιστροφή στους χριστιανούς της
Ιερουσαλήμ, της Βηθλεέμ, της Ναζαρέτ, του Τορόν και της Σιδώνας και
μιας στενής λωρίδας γης μεταξύ της Ιερουσαλήμ, της Βηθλεέμ και της
Γιάφας με τη Λύδδα, τη Ράμλεχ και την Εμμαούς. Σε αντάλλαγμα οι

μουσουλμάνοι θα διατηρούσαν στην κατοχή τους το ΟΡΟΣ ΤΟΥ ΝΑΟΥ στην
Ιερουσαλήμ και είχαν το δικαίωμα να εισέρχονται ελεύθερα στην πόλη
αυτή. Η συμφωνία επίσης προέβλεπε δεκαετή εκεχειρία ανάμεσα στις δυο
πλευρές, πράγμα που σήμαινε ότι ο Μαλίκ αλ-Καμίλ ήταν ελεύθερος να
επικεντρωθεί στην πολυπόθητη κατάκτηση της Δαμασκού. Ο σουλτάνος
επικρίθηκε εντονότατα από τον μουσουλμανικό κόσμο για την -απόφασή
του να παραδώσει την Ιερουσαλήμ αμαχητί. Στην πραγματικότητα όμως η
συμφωνία που είχε υπογράψει μπορούσε να αποκηρυχθεί ανά πάσα στιγμή,
εφόσον ήταν σχεδόν αδύνατο για τους σταυροφόρους να προστατέψουν
την Ιερουσαλήμ από τυχόν μουσουλμανική επίθεση. Οι αντιδράσεις στα
λατινικά κράτη και στη Δυτική Ευρώπη ήταν εξίσου επικριτικές για τον
Φρειδερίκο, ο οποίος κατηγορήθηκε επειδή υπέγραψε συνθήκη ειρήνης η
οποία απαγόρευε στο ίδιο να ενισχύσει στρατιωτικά τα λατινικά κράτη της
Τρίπολης και της Αντιόχειας και επιπλέον όριζε πως κατά τη διάρκεια της
εκεχειρίας ο αυτοκράτορας όφειλε να παράσχει βοήθεια στον Μαλίκ αλ-
Καμίλ, προκειμένου να πολεμήσει στους εχθρούς τους, συμπεριλαμβα
νομένων και των χριστιανών. Ο Φρειδερίκος για άλλη μια φορά αγνόησε
τις εχθρικές αντιδράσεις και εισήλθε στην Ιερουσαλήμ στις 17 Μαρτίου,
1229 και την επόμενη μέρα στέφθηκε βασιλιάς στο ναό του ΠΑΝΑΓΙΟΥ
ΤΑΦΟΥ. Η είδηση της εισβολής παπικών στρατευμάτων στα εδάφη του στην
Απουλία της Ιταλίας υπήρξε η αιτία της αναχώρησής του μέσω της Κύπρου
λίγο καιρό αργότερα (ΐ Μα'ΐου, 1229). Ο Γερμανός αυτοκράτορας είχε
απελευθερώσει την Ιερουσαλήμ, αλλά η ανάκτησή της από τους
μουσουλμάνους ήταν απλά θέμα χρόνου.
10.3. Οι σταυροφορίες του Λουδοβίκου Θ' (1248-1254, 1270): Σύμφωνα με

τους χρονικογράφους της εποχής αφορμή για την πρώτη σταυροφορία του
ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΥ Θ' της Γαλλίας δεν στάθηκε η κατάληψη της Ιερουσαλήμ και η
συντριπτική ήττα των σταυροφόρων στη Γάζα το 1244, αλλά η σοβαρή
Οι σταυροφορίες του 13°” αιώνα 91
ασθένεια του βασιλιά την ίδια χρονιά και ο όρκος που έδωσε να ηγηθεί
σταυροφορίας στους Αγίους Τόπους, εφόσον ανακτήσει την υγεία του. Σε
κάθε περίπτωση, η σταυροφορία ήταν πρωτοβουλία του Γάλλου βασιλιά,
χρηματοδοτήθηκε αποκλειστικά από το γαλλικό στέμμα, και η πλειονότη
τα των σταυροφόρων που στρατολογήθηκαν ήταν Γάλλοι. Η εκστρατεία
στην οποία συμμετείχαν οι τρεις αδελφοί του Λουδοβίκου, ο δούκας της
Βουργουνδίας και άλλοι φεουδάρχες ξεκίνησε τον Αύγουστο του 1248 με
σκοπό την κατάκτηση της Αιγύπτου. Αφού πέρασε το χειμώνα στην Κύπρο
συγκεντρώνοντας τα στρατεύματα του με τα οποία ενώθηκαν οι ιππότες
του κυπριακού βασιλείου με επικεφαλής τον βασιλιά Ερρίκο Α' Λουζινιάν,
Φράγκοι ιππότες της Πελοποννήσου υπό τον ηγεμόνα Γουλιέλμο
Βιλλεαρδουίνο και οι ιππότες της Συρίας υπό τον Ιωάννη Ιμπελέν, ο
Λουδοβίκος Θ' απέπλευσε για την Αίγυπτο και στις 4 Ιουνίου του 1249
έφτασε στη Δαμιέτη. Η φρουρά και οι κάτοικοι της Δαμιέτης, φοβούμενοι
άλλη μια μακροχρόνια πολιορκία, αποφάσισαν να εγκαταλείψουν την
πόλη και την επόμενη μέρα οι σταυροφόροι εισήλθαν στην Δαμιέτη. Το
Νοέμβριο τα σταυροφορικά στρατεύματα ξεκίνησαν την πορεία τους προς
το Κάϊρο, ενώ ο θάνατος του σουλτάνου (που κρατήθηκε μυστικό) έφερε σε
δυσχερή θέση τους Αιγύπτιους. Όταν έφτασαν στην όχθη του ποταμού
Νείλου οι σταυροφόροι στρατοπέδευσαν απέναντι από τη Μανσούρα.
Στις 8 Φεβρουάριου η εμπροσθοφυλακή υπό την ηγεσία του αδελφού
του Γάλλου βασιλιά, Ροβέρτου του Αρτουά, διέσχισε τον ποταμό και χωρίς
να περιμένει ενισχύσεις εισέβαλε στο αιγυπτιακό στρατόπεδο και στη
συνέχεια στη Μανσούρα, όπου παγιδεύτηκε στους στενούς δαιδαλώδεις
δρόμους της πόλης και καταστράφηκε ολοσχερώς. Η περίοδος απραξίας
που ακολούθησε διήρκεσε αρκετές εβδομάδες και λειτούργησε σε βάρος
του χριστιανικού στρατού. Ο νέος σουλτάνος που έφτασε στη Μανσούρα
στις 28 Φεβρουάριου εφάρμοσε επιτυχή αποκλεισμό του Νείλου, εξανα
γκάζοντας με αυτό τον τρόπο τους σταυροφόρους να υποχωρήσουν στη
94 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (Ι1ος-13ος αιώνί
βασίλειο της Σικελίας. Λίγες μέρες αργότερα έφτασε και ο Εδουάρδος τ

Αγγλίας, αλλά είχε πλέον χάσει την ευκαιρία να παίξει κάποιο ρόλο στι
εκστρατεία και να επωφεληθεί από τη συνθήκη ειρήνης. Η δεύτερη αυ
σταυροφορία του Λουδοβίκου Θ' ήταν και η τελευταία ευρείας κλίμακ
σταυροφορία πριν από την τελική πτώση των λατινικών κρατών στη Μέ
Ανατολή το 1291.
10.4. Η πτώση των λατινικών κρατών: Οι διάδοχοι'του Μπαϊμπί

συνέχισαν την επεκτατική πολιτική του σουλτάνου σε βάρος των σταυ|
φορικών κρατών. Αρχικά κινήθηκαν βόρεια εναντίον των υπόλοιπ
σταυροφορικών κάστρων της Συρίας και το 1289 κατέλαβαν την Τρίπο
Την πτώση της πόλης ακολούθησαν μια σειρά από παραθαλάσσιες πό^
κατά μήκος της παλαιστινιακής ακτής. Οι χριστιανοί της Άκρας απηύθυ1
επείγουσες εκκλήσεις για βοήθεια εναντίον των Μαμελούκων, άλλο
ενισχύσεις που έφτασαν από τη Δύση τον Αύγουστο του 1291 ή
πενιχρές. Η Τύρος εκκενώθηκε την ίδια μέρα που παραδόθηκε η Ακρα
Μαΐου, 1291) και τους αμέσως επόμενους μήνες ακολούθησαν η Σιδών
Βηρυτός και η Τορτόσα. Στη συνέχεια οι Μαμελούκοι κατέστρεψαν
πόλεις που ήταν υπό λατινική κατοχή κατά μήκος της Συρίας και
Παλαιστίνης, ώστε να μην χρησιμοποιηθούν ως βάσεις νέων σταυρό
ριών. Λατινικές εκκλησίες και κτήρια λεηλατήθηκαν ή καταστράφ»'
ολοσχερώς, ενώ οι Λατίνοι έποικοι της Ανατολής που δεν πιάστ^
αιχμάλωτοι διασκορπίστηκαν ανάμεσα στους πληθυσμούς της Αρμέ
και της Κύπρου.
Η ΑΛΩΣΗ ΤΗΣ ΑΚΡΑΣ

Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας, οι Φράγκοι επιχείρησαν εξόρμηση ενα ντίον μ*
νύχτα και ο στρατός μας αιφνώ ιάστηκε. Έτρεψ αν τους φρουρούς σε φσγη
έφθασαν μέχρι τις σκηνές όπου και περιπλέχτηκαν στα σχοινιά. Έ να ς α π: :
ιππείς τους έπεσε στο λάκκο απορριμάτων που χρησιμοποιούταν από ορισμένους
Οι σταυροφορίες του 13°" αιώνα 95
ξιω ματούχους και ε κ ε ί σκοτώθηκε. Βλέποντας ότι τα στρατεύματα μας είχαν

αρχίσει να τους ξεπερνούν σε αριθμό, οι Φράγκοι τράπηκαν σε φυγή και
κατευθύνθηκαν πίσω στην πόλη. Τα στρατεύματα από την Χαμά κατ&φεραν να
σκοτώσουν ορισμένους από αυτούς. Ό ταν ξημέρω σε ο ηγέτης της Χαμά, Αλ-Μ αλίκ
αλ-Μουζαφάρ, διέταξε να κρεμαστούν τα κεφ άλια τω ν σ κοτω μένω ν Φράγκων στο
λαιμό τω ν αλόγω ν τα οποία είχα ν αρπάξει τα στρατεύματα τού εκείνη τη νύχτα και
τα έστειλε στο Σουλτάνο αλ-Ασράφ Καλίλ. Η ασφυκτική πολιορκία της Άκρας
ενισχύθηκε μέχρι που τελικά ο Αλλάχ μας χάρισε τη νίκη, την οποία κερδίσαμε μ ε το
σπαθί μας την Παρασκευή, 17 Ιουνίου 1291. Κατά τη διάρκεια της επίθεσης τω ν
μουσουλμάνων, μ ια ομάδα τον πληθυσμού της Ά κρας κατάφερε να διαφύγει με
πλοία. Εντός της πόλης υπήρχε ένας αριθμός οχυρω μένω ν πύργω ν που έμοιαζαν με
κάστρα. Σε καθένα από αυτούς είχα ν σ υγκεντρω θεί πολλά στρατεύματα τω ν
Φράγκων. Ό ταν οι μουσουλμάνοι είχ α ν σκοτώσει και είχα ν λεηλατήσει τόσο
μεγάλη έκταση της Ά κρας ώστε να αψ ηφ εί κάθε υπολογισμό, ο σουλτάνος διέταξε
όσους εξακολουθούσαν να προβάλουν αντίσταση μέσα από τους πύργους να
εξέλθουν από αυτούς και να μ η ν παραμείνει κα νένα ς μέσα. Στη σ υνέχεια διέταξε
τον αποκεφαλισμό όλω ν τω ν ανδρώ ν α υτώ ν μέχρι και τον τελευταίο έξω από τα
τείχη της Άκρας. Τέλος, διέταξε να καταστραφεί η ίδια η Άκρα. (Αμπού Αλ-Φίδα,
Historical Compendium, μεταφρ., αποσπασμάτων από τον τόμο Chronicles o f the
Crusades, σελ. 280).
Σύνοψη: Οι σταυροφορίες που διεξήχθησαν στη διάρκεια του 13ου αιώνα

κατέληξαν σε αποτυχία. Η Ε' σταυροφορία (1217-1222) μετά από
προσωρινή επιτυχία εναντίον της Δαμιέτης, διαλύθηκε στη πορεία προς το
Κάιρο. Η σταυροφορία του αφορισμένου Φρειδερίκου Β' στους Αγίους
Τόπους κατέληξε σε συμφωνία (1229), οι όροι της οποίας προέβλεπαν την
(προσωρινή όπως αποδείχθηκε) επιστροφή της Ιερουσαλήμ. Η πρώτη
σταυροφορία του Λουδοβίκου Θ' της Γαλλίας εναντίον της Αιγύπτου
(1248-1254) διαλύθηκε όταν πιάστηκε αιχμάλωτος ο ίδιος ο βασιλιάς. Η
δεύτερη σταυροφορία (1270) εναντίον της Τύνιδας στη βόρεια Αφρική
έληξε ξαφνικά όταν ο Λουδοβίκος πέθανε από λοιμώδη ασθένεια. Η κατά-
I '■3
κτηση των λατινικών περιοχών επιτεύχθηκε τελικά από του Μαμελούκους

το 1291 με την άλωση της Άκρας.

• Abulafia, D., Frederick II: A M edieval Em peror (Λονδίνο, 1988).
• Donovan, J.P., Pelagius and the Fifth Crusade (Φιλαδέλφια, 21978)
• Irwin, R., The M iddle East in the M iddle Ages: The early M am luk
Sultanate , 1250-1382 (Λονδίνο, 1986).
• Goldsmith, L., «Crusade of Louis IX of France to Tunis (1270)», The
Crusades. A n Encyclopedia, επιμ., A. V. Murray (Οξφόρδη, 2006), τ.1,
318-21.
• Goldsmith, L., «Crusade of Louis IX to the East (1248-1254)», The
Crusades. An Encyclopedia, επιμ., A. V. Murray (Οξφόρδη, 2006), τ.1,
321-24.
• Jean de Joinville, History o f St.Louis, Joinville and Villehardouin:
Chronicles o f the Crusades, αγγλ. μτφρ., MRB. Shaw (Βαλτιμόρη, 1963).
• Jordan, W.C., Louis IX and the challenge o f the Crusade: A Study in
R ulership (Πρίνστον, 1979).
• Madden., T.F., N ew Concise History o f the Crusades (Rowman &
Littlefield, 22006), 143-191.
• Powell, J., A natom y o f a Crusade, 1 2 13 - 1 2 2 1 (Φιλαδέλφια, 1986).
• Powell, J., «Fifth Crusade (1217-1222)», The Crusades. An Encyclopedia.
επιμ., A. V. Murray (Οξφόρδη, 2006), τ.2, 427-31.
• Strayer, J.R., «The Crusades of Louis IX», A History o f the Crusades.
επιμ., K. M. Setton (Μάντισον, 1969-89), τ.2, 487-521.
• Van Cleve, T.C., «The Fifth Crusade», A History o f the Crusades, επιμ..
K. M. Setton (Μάντισον, 1969-89), τ.2, 377-428.
• Van Clevem T.C., The Em peror Frederick II Hohenstaufen, im m utator
m undi (Οξφόρδη, 1972).
Οι σταυροφορίες του 13ου αιώνα 97
• Weiler, Β., «Crusade of Emperor Frederick II (1227-1229)», The

Crusades. A n Encyclopedia, επιμ., A. V. Murray (Οξφόρδη, 2006), τ.1,
313-15.
11. ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΩΝ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΩΝ
Οχ σταυροφορίες έχουν χαρακτηριστεί ως η πρώτη συνειδητή και

συνεταιρική πράξη μιας αναδεικνυόμενης Δυτικής Ευρώπης, η οποία μόλις
είχε αρχίσει να εξέρχεται από την αφάνεια και την απραξία των λεγάμε
νων «σκοτεινών αιώνων». Το ιστορικό φαινόμενο των σταυροφοριών
έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της δυτικοευρωπαϊκής ταυτό
τητας και δεν έληξε ξαφνικά με την πτώση των σταυροφορικών κρατών'
στη Μέση Ανατολή. Στρατιωτικές εκστρατείες εναντίον μουσουλμάνων,
αιρετικών, σχισματικών, αλλά ακόμα και πολιτικών εχθρών της παπο
σύνης - συχνά χαρακτηριζόμενες ως σταυροφορίες - συνεχίστηκαν τους
επόμενους αιώνες και διεξήχθησαν στο πνεύμα παλαιοτέρων επιχειρή
σεων. Ακόμα και μετά την οριστική λήξη των σταυροφοριών, οι επιπτώσεις
του σημαντικού αυτού ιστορικού φαινομένου ήταν ορατές στις κοινωνίες
της Δυτικής Ευρώπης και της Ανατολής. Στη Δύση ο εκκλησιαστικός
θεσμός της άφεσης αμαρτιών (που αρχικά δινόταν μόνο σε αυτούς που
πολέμησαν για την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων) διαστρεβλώθηκε σε
τέτοιο βαθμό που δεν είχε καμία απολύτως σχέση με τις σταυροφορίες. Η
Ιερά Εξέταση που δραστηριοποιήθηκε για πρώτη φορά εναντίον αιρετικών
στη Δυτική Ευρώπη, εξελίχθηκε σε μέσο τρομοκρατίας μέχρι τα τέλη του
17ου αιώνα. Το φαινόμενο των σταυροφοριών έπαψε να «στοιχειώνει» τη
Δυτική Ευρώπη μόνο μετά την Προτεσταντική Μεταρρύθμιση, τη
δημιουργία εθνικών κρατών και την πνευματική κίνηση του Διαφωτισμού.
Είναι γεγονός ότι η παρουσία των λατινών κρατών στην Εγγύς Ανατολή
για σχεδόν δύο αιώνες αποσταθεροποίησε τη μουσουλμανική δύναμη, και
ως εκ τούτου παρεμπόδισε τη δημιουργία ενός ενιαίου ισλαμικού κράτους.
Η καταλυτική επίδραση των σταυροφοριών στην Ανατολή, όμως,
σχετίζεται με την παρακμή και πτώση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας μετά
το πλήγμα της Δ' Σταυροφορίας. Παρόλο που οι Οθωμανοί Τούρκοι
I ’•3
100 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (ΐ1ος-13ος αιών
κατάφεραν το τελικό χτύπημα εναντίον της αυτοκρατορίας, η κατάλη;

της Κωνσταντινούπολης το 1204 και ο διαμελισμός των εδαφών ι
συνέβαλαν καθοριστικά στην αποδυνάμωση και διάσπαση της κάπ<
ισχυρότερης δύναμης της Ανατολικής Μεσογείου. Το σχ ισμ ά τω ν εκκλης :
επισφραγίστηκε με την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης αλλά και με

επίμονες προσπάθειες της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας να επιβάλει
πνευματική κυριαρχία της στους πληθυσμούς των εδαφών που κατακ
θηκαν από τους Λατίνους. Οι προσπάθειες επανένωσης των εκκλησ
τους επόμενους αιώνες, οι οποίες έγιναν υπό την πίεση πολιτικών εξ;
ξεων, προσέκρουσαν στο ισχυρό ανθενωτικό κλίμα που κυριαρχούσε
Βυζάντιο και στις παπικές αξιώσεις. Ο μουσουλμανικός κόσμος, ο οπ<
μετά τις σταυροφορίες πέρασε από τον απομονωτισμό της κυριαρχίας
Μαμελούκων σε αυτόν των Οθωμανών Τούρκων, θεώρησε το ιστό
αυτά φαινόμενο ως πρώτο δείγμα του Ευρωπαϊκού ιμπεριαλισμού. 1
είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία σύγχυσης μεταξύ της έννοιας
«μοντερνισμού» στη νεώτερη ιστορία και του ανεπιθύμ
«εξευρωπαϊσμού». Ακόμα και σήμερα, καθώς εδάφη του Ισλάμ συνεχί
να είναι στο επίκεντρο δυτικών παρεμβάσεων, πολλοί μουσουλρ
επιδιώκουν να οικειοποιηθούν ιδεολογίες που αντιπροσωπεύουν
«πραγματικό» τους εαυτό και δεν έχουν «μολυνθεί» από τον ιμπερια^
και το κοσμικό πνεύμα της Δύσης.
Πηγές και Βοηθήματα:

• Armstrong, Κ., Holy War. The Crusades and their Im pact on T
World (Νέα Υόρκη, 1988).
• Aziz, A. A., «The Aftermath of the Crusades», A History
Crusades, επιμ., K. M. Setton (Μάντισον, 1969-89), τ.3, 647-666.
• Madden, T., The Crusades. The Essential R eadings, (Οξφόρδη, 200
• Riley-Smith, J., «Revival and Survival», The Oxford Illustrated 1
o f the Crusades, επιμ., J.Riley-Smith (Νέα Υόρκη, 1995), 386-391
Οι συνέπειες των σταυροφοριών 101
• Riley-Smith, «The Crusading Movement and Historians», The

Oxford History o f the Crusades, επιμ., J. Riley-Smith (Οξφόρδη, 1999),
1-15.
• Sivan, E., M odem A rab H istoriography on the Cm sades (Τελ Αβίβ, 1975).
• Siberry, E., «Images of the Crusades in the Nineteenth and
Twentieth Centuries», The Oxford Illustrated History o f the Cm sades,
επιμ.,]. Riley-Smith (Νέα Υόρκη, 1995).
- 0 200 400Km.
ι—
0 200 400Mi.
Μετς · " * ··.. Ραιισβόνη (Ρέγκενσμπουργκ)
ΧΑΡΤΕΣ ΤΩΝ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΩΝ

Κωνσταντινούπολη
Νίκαια Ματζικέρτ
1071
Έδεσσα
,νπόχεια
ΣΕΛΤΖΟΥΚΟΙ
ΤΟΥΡΚΟΙ
Τρίπολη
• Δαμασκός
,κρα
Ιερουσαλήμ
< ■ - - - - - - Τέταρτη Σταυροφορία 1201-1204
♦ — — Σταυροφορία του Φρειδερίκου Β' 1227-1229 Αλεξάνδρια
Μανσούρα
Σταυροφορίες του Λουδοβίκου Θ' 1248-1252, 1270
ΒΑΣΙΛΕΙΟ
Σταυροφορικά κράτη της Ανατολής
ΤΩΝ ,
ΦΑΤΙΜΙΔΩΝ
Χάρτης τω ν σταυροφοριών
Άραδος
Λευκωσία· Αμμό (Αρουάντ)
Τορτόσα
χωστος
Βύβλος · ΐ
Λεμεσός (Τζουμπάιλ)
Βηρυτόςι
Σιδώνα· Τα σταυροφορικά
κράτη (1135)
Τύρος* Υ . Κυριότερες μάχες
Θ Άκρα* ΙΜ| Μουσουλμανικά κάστρα
χ. Μ Χριστιανικά κάστρα
Ιταιιοοωορικά κράτη
.j P Καισάρεια · W M Κομητεία της Έδεσσας
Γιάφα· ; . Ιερού I i 1j 1Ηγεμονία της Αντιόχειας
ϋ Ι Κομητεία της Τρίπολης
_Μ σαλήμ fffj|i| Βασίλειο της Ιερουσαλήμ
, Χεβρωνα,
^Δαμιέττη Νταρουμ # # je Άλλα γ οιστιανικά κράτη
I I Αρμενικό Βασίλειο
^ ηΙ; I
-----της Κιλικίας
1Βυζαντινή Αυτοκρατορία
Ισλαυικά κοάτη
I Σελτζούκοι Τούρκοι
►Μπίλμπεις [ :J j Σουλτανάτο του Ρουμ
| Φατιμίδες
. Κάιρο Άκαρπα 1 1Ασσασίνοι ____
Τα σταυροφορικά κράτη στη Μέση Ανατολή (1135)
Γ
οJ2.
Χαρράν,
Ικόνιο, Έδεσσα ·
Τουρμπεσέλ
Αττάλεια • Χαλέπι
• Σελεύκεια
Αλάνια* Τραχεία
Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (Ι10ς 13ος αιώνας)
Λαττάκεια
Άραδος
Λευκωσ (Αρουάντ)·
χωστός Τορτόσα
Βύβλος ,β !
Λεμεσός (Τζουμπάιλ)1
Βηρυτός· Δαμασκός
Σιδώνα· Τα σταυροφορικά κράτη
( 1200)
Τύρος* w
fcil Μουσουλμανικά κάστρα
Άκρα* Μ Χριστιανικά κάστρα
Γ,Π m
Σταυροφορικά κοάτπ
Καισάρεια · [-·;-'· | Βασίλειο της Κύπρου
Γιάφα· 1'ffjlil Ηγεμονία της Αντιόχειας
| | Κομητεία της Τρίπολης
Ιερουσαλήμ Τ^έ ΗΙ Βασίλειο της Ιερουσαλήμ
Άλλα νοιστιανικά κράτη
• “ ρο',μ· *. ■
Χεβρώνα □
Αρμενικό Βασίλειο
της Κιλικίας
: .·'| Βυζαντινή Αυτοκρατορία
WiX»! if Ισλαμικά κοάτη
• Μπίλμπεις ί1' 'ί :1Σουλτανάτο του Ρουμ
[___] Αγιουβίδες (Σαλαντίν)
• Κάιρο Άκαμπα 1 [ Ασσασίνοι ________
Τα σταυροφορικά κράτη στη Μέση Ανατολή (1200)

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΩΝ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΩΝ
1095 Κήρυξη της Α' Σταυροφορίας από τον πάπα

Ουρβανό Β' στο Κλερμόν
1096-1099 Α' Σταυροφορία και ίδρυση των κρατών των
σταυροφόρων στην Ανατολή
1097 Οι Βυζαντινοί κυριεύουν τη Νίκαια
1098 Ο Βαλδουίνος της Βουλλώνης ανακηρύσσεται
ηγεμόνας της Έδεσσας/κατάληψη της Αντιόχειας
1099 Κατάληψη της Ιερουσαλήμ/ο Γοδεφρείδος του
Μπουγιόν εκλέγεται «προστάτης του Παναγίου
Τάφου»
1099 Ίδρυση του τάγματος των Ιωαννιτών ιπποτών της
10 0 1-110 1 Συμπληρωματική εκστρατεία στους Αγίους Τόπους
1107 Εκστρατεία του Βοημούνδου της Αντιόχειας κατά
της Βυζαντινής αυτοκρατορίας
1108 Συνθήκη της Δεαβόλεως: ο Βοημούνδος της
Αντιόχειας γίνεται υποτελής του βυζαντινού
αυτοκράτορα Αλέξιου Α ' Κομνηνού
1118 /9 Ίδρυση του τάγματος των Ναϊτών ιπποτών
1144 Ο Ζενγκί, ηγέτης της Μοσούλης και του Χαλεπίου,
καταλαμβάνει την Έδεσσα και καταλύει το
ομώνυμο σταυροφορικό κράτος
114 7 -114 9 Β' Σταυροφορία με ηγέτες τον Κορράδο Γ της
Γερμανίας και τον Λουδοβίκο Ζ' της Γαλλίας
106 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (Ι10ς-130ς αιώνας!
1148 Οι σταυροφόροι επιτίθενται κατά της Δαμασκού

αλλά υποχωρούν λίγες μέρες αργότερα
1154 0 σουλτάνος του Χαλεπίου, Νουραντίν,
καταλαμβάνει την Δαμασκό
1166-116 9 Εκστρατείες του βασιλείου της Ιερουσαλήμ και της
Βυζαντινής αυτοκρατορίας κατά της Αιγύπτου
1169 0 Σαλαντίν αναδεικνύεται βεζίρης της Αιγύπτου
1174 Θάνατος του Νουραντίν/ο Σαλαντίν καταλαμβάνει
τη Δαμασκό
1176 Μάχη του Μυριοκεφάλου: ήττα του βυζαντινού
αυτοκράτορα Μανουήλ Α' Κομνηνού από τον
Κιλίτζ-Αρσλάν Β'
1187 Νίκη του Σαλαντίν στη μάχη του Χαττίν/ο
Σαλαντίν καταλαμβάνει την Ιερουσαλήμ
118 9 -119 2 Γ' Σταυροφορία με ηγέτες τον Φρειδερίκο Α'
Βαρβαρόσσα της Γερμανίας, τον Ριχάρδο Α' της
Αγγλίας και το Φίλιππο Αύγουστο
1190 Ίδρυση του τάγματος των Τευτόνων Ιπποτών
119 1 0 Ριχάρδος Α' της Αγγλίας καταλαμβάνει την
Κύπρο/οι σταυροφόροι καταλαμβάνουν την Ακρα
1192 0 Γκυ ντε Λουζινιάν γίνεται κυρίαρχος της Κύπρον
και γενάρχης της δυναστείας των Λουζινιάν
1193 Θάνατος του Σαλαντίν
1197 Η Κύπρος αναγνωρίζεται ως βασίλειο
1201-1204 Α' Σταυροφορία και κατάκτηση της

Κωνσταντινούπολης/ίδρυση της Λατινικής
αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης
Χρονολογικός πίνακας των σταυροφοριών 107
1202 Οι σταυροφόροι καταλαμβάνουν τη

Ζάρα/παρέκκλιση της σταυροφορίας προς την
Κωνσταντινούπολη
1203 Οι σταυροφόροι φτάνουν στην

Κωνσταντινούπολη/ο βυζαντινός αυτοκράτορας
Αλέξιος Γ' Κομνηνός εγκαταλείπει την Πόλη/ο
Ισαάκιος Β' Αγγελος επανέρχεται στο θρόνο μαζί
με τον γιό του Αλέξιο Δ'
1204 Εκθρόνιση και θάνατος του Αλέξιου Δ'/άνοδος στο
θρόνο του Αλέξιου Ε' Δούκα και άλωση της
Κωνσταντινούπολης / Partitio Romaniae / Ίδρυση
Λατινικής αυτοκρατορίας
1205 Ίδρυση του Πριγκιπάτου της Αχαΐας και του

Δουκάτου των Αθηνών
1208 Ο Θεόδωρος Α' Λάσκαρης στέφεται αυτοκράτορας

στη Νίκαια
1214 Συνθήκη Νυμφαίου μεταξύ αυτοκρατορίας της

Νίκαιας και Λατίνου αυτοκράτορα
Κωνσταντινούπολης
1217 Ο Λατίνος αυτοκράτορας Πέτρος του Κουρτεναί

αιχμαλωτίζεται από τον ηγέτη της Ηπείρου
Θεόδωρο Κομνηνό Δούκα
1218-1222 Ε' Σταυροφορία κατά της Αιγύπτου με ηγέτες τον

Ιωάννη της Βρυέννης της Ιερουσαλήμ και τον
Πελάγιο
1219 Οι σταυροφόροι καταλαμβάνουν τη Δαμιέτη της

Αιγύπτου
108 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (ΐ1ος-13°ς αιώνας)
1220 Οι σταυροφόροι παγιδεύονται στη Μανσούρα και

παραδίδονται
1227-1229 Σταυροφορία του Φρειδερίκου Β' της Γερμανίας και
ανάκτηση της Ιερουσαλήμ
1229 Ο Φρειδερίκος Β' στέφεται βασιλιάς της
1244 Οριστική απώλεια της Ιερουσαλήμ
1248-1254 Σταυροφορία του Λουδοβίκου Θ' της Γαλλίας κατά
της Αίγυπτου/μετά την αποτυχία της
σταυροφορίας ο Λουδοβίκος Θ' ταξιδεύει στους
Αγίους Τόπους
1249 Οι σταυροφόροι καταλαμβάνουν τη Δαμιέτη της
Αιγύπτου
1250 Ο Λουδοβίκος Θ' αιχμαλωτίζεται και αργότερα
απελευθερώνεται
1260 ο Μπαϊμπάρς αναδεικνύεται σουλτάνος της
Αιγύπτου
1261 Ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους
Βυζαντινούς
1268 Ο Μπαϊμπάρς καταλαμβάνει την Αντιόχεια
1270 Δεύτερη σταυροφορία του Λουδοβίκου Θ' της
Γαλλίας κατά της Τύνιδας
1270 Θάνατος του Λουδοβίκου Θ'
1271 Ο Μπαϊμπάρς καταλαμβάνει το κάστρο Κράκ των
Ιπποτών
Χρονολογικός πίνακας των σταυροφοριών 109
1274 Ένωση των ανατολικών και δυτικών εκκλησιών

στη Σύνοδο της Λυών
1278 Η κυριαρχία του πριγκιπάτου της Αχάΐας

περιέρχεται στον ανδεγαυικό οίκο της Νεάπολης
1291 Κατάκτηση της Άκρας και οριστική διάλυση των

κρατών των σταυροφόρων στους Αγίους Τόπους/
τα τάγματα των Ιωαννιτών και Ναϊτών ιπποτών
μεταφέρονται στην Κύπρο
κατά
ΠΑΡ^νΡΤΗΜΑ ΚΥΡΙΟΤΕΡΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ
ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΗΣ ΟΡΟΛΟΓΙΑΣ
Αθηνών, δουκάτο: Λατινικό κράτος που δημιουργήθηκε μετά την Δ'

Σταυροφορία με έδρα την Θήβα. Πρώτος ηγεμόνας υπήρξε ο Όθων ντε
Λαρός (de la Roche) που έφερε τον τίτλο Μέγας Κυρ Αθηνών (Dominus
Athenarum). Ο τίτλος του δουκός δόθηκε στον Γκυ (Γου'ΐδο) Α ' ντε Λαρός
το 1260 από τον βασιλιά της Γαλλίας. Το δουκάτο συμπεριέλαβε αρχικά την
Αττική, τη Βοιωτία, τη Μεγαρίδα, και αργότερα το Ναύπλιο και το Αργος.
Τη φραγκική κυριαρχία του δουκάτου διαδέχθηκε η καταλανική κυριαρχία
(1311-138 8 ) και στη συνέχεια το δουκάτο περιήλθε στην εξουσία του
φλωρεντινού οίκου των Ατσαγιόλι μέχρι την οθωμανική κατάκτηση του
1456-1458.
Αλέξιος Α ' Κομνηνός: Βυζαντινός αυτοκράτορας (10 8 1-1118 ), του οποίου η
έκκληση στη Δυτική Ευρώπη για βοήθεια εναντίον των Σελτζούκων
Τούρκων αποτέλεσε την αφορμή για την Α ' Σταυροφορία. Στα κέρδη που
απέσπασε ο βυζαντινός αυτοκράτορας από τη συμμαχία του με τους
σταυροφόρους προσμετράται η αποκατάσταση της βυζαντινής κυριαρχίας
στο δυτικό τμήμα της Μικράς Ασίας, ενώ η σύγκρουσή του με τον
ΒΟΗΜΟΥΝΔΟ ΤΟ ΥΤΑ ΡΑΝ ΤΑ για την κυριαρχία της Αντιόχειας κατέληξε με την
ήττα του τελευταίου και την υπογραφή της συνθήκης της Δεαβόλεως.
Αννα Κομνηνή: Βυζαντινή ιστορικός και κόρη του αυτοκράτορα Αλέξιου Α '
Κομνηνού. Προσπάθησε ανεπιτυχώς να οριστεί διάδοχος του θρόνου ο
σύζυγός της Νικηφόρος Βρυέννιος και οργάνωσε συνομωσία κατά του
νόμιμου διαδόχου και αδελφού της Ιωάννη Β' το 1118 . Αργότερα
αποσύρθηκε στη Μονή της Κεχαριτωμένης στην Κωνσταντινούπολη, όπου
και συνέγραψε την Α λ εξιά δ α . Το έργο εξιστορεί τα γεγονότα της βασιλείας
του Αλέξιου Α' και αποτελεί σημαντική πηγή για την Α ' Σταυροφορία.
112 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (Ι10ς-Ι30ς αιώναε
Αντιόχειας, ηγεμονία: Λατινικό κράτος που ιδρύθηκε το 1098 κατά την Α’

Σταυροφορία από το ΒΟΗΜΟΥΝΔΟ ΤΟΥ ΤΑΡΑΝΤΑ με έδρα την Αντιόχεια. Οι
συγκρούσεις με τους γειτονικούς μουσουλμάνους ηγεμόνες και τη
Βυζαντινή αυτοκρατορία ήταν σχεδόν διαρκείς. Τα κυριότερα ανατολικό
εδάφη του πριγκιπάτου χάθηκαν ήδη από τη Β' Σταυροφορία, ενώ ο
θάνατος του μ ανουηλ Α' κομ νηνου το 1180 σήμανε το τέλος Της συμμαχία:
με τη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Το εύθραυστο και αποδυναμωμένο
πριγκιπάτο καταλύθηκε από τους Μαμελούκους το 1268.
Αχαΐας, ηγεμονία: Λατινικό κράτος που δημιουργήθηκε το 1205 από το .
Γουλιέλμο Σαμπλίτη (Champlitte) και τον Γοδεφρείδο Α' Βιλλεαρδουίνο
(Villehardouin) στην Πελοπόννησο. Το νεοσύστατο φεουδαρχικό κράτο;
γνώρισε τη μεγαλύτερη ακμή του κατά την περίοδο ηγεμονίας τα'.
Βιλλεαρδουίνων (1205-1278). Στη συνέχεια περιήλθε στην κυριαρχία τα.
ανδεγαυικού οίκου της Νεάπολης, μέχρι την κατάλυση του το 1432 από το
δεσπότη του Μυστρά.
Βοημούνδος του Τάραντα: Πρίγκιπας του Τάραντα και της Αντιόχεια;,
υπήρξε ένας από του ηγέτες της Α ' Σταυροφορίας. Το 1080-1085 συμμετείχε
στις εκστρατείες του πατέρα του Ροβέρτου Γυισκάρδου εναντίον της
Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Το 1098 κατέλαβε την Αντιόχεια και αρνήθηκε
να την παραδώσει στο βυζαντινό αυτοκράτορα Αλέξιο Α ' Κομνηνό. C;
ηγεμόνας της Αντιόχειας ηγήθηκε εκστρατείας εναντίον της Βυζαντιντε
αυτοκρατορίας (1107), με αποτέλεσμα να υποστεί ταπεινωτική ήττα και να
εξαναγκαστεί να δώσει όρκο υποτέλειας στο βυζαντινό αυτοκράτορα με τη
συνθήκη της Δεαβόλεως (1108).
Γοδεφρείδος Βιλλεαρδουίνος: Στρατιωτικός διοικητής της λατινικτ;
αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης και επίσημος ιστορικός της 1
Σταυροφορίας. Ως αντιπρόσωπος των σταυροφόρων, διαπραγματεύτηκε με
τους Βενετούς την προμήθεια πλοίων και στη συνέχεια έπαιξε ενεργό ρόλ:
στην εξέλιξη της σταυροφορίας. Μετά την κατάκτηση της Κωνσταντίνου-
Παράρτημα κυριότερων ονομάτων και ειδικής ορολογίας
ρίνας)
πολης ορίστηκε στρατιωτικός διοικητής (μαρεσάλος) της λατινικής

αυτοκρατορίας. Το ιστορικό του έργο (De la conquete de Constantinople)
αποτελεί την κυριότερη πηγή για την Δ' Σταυροφορία.
Γουλιέλμος της Τύρου: Αρχιεπίσκοπος της Τύρου και ιστορικός των
σταυροφοριών. Στάλθηκε σε διάφορες διπλωματικές αποστολές από τον
βασιλιά της Ιερουσαλήμ Αμαλάριχο Α' (116 2-1174) και υπήρξε δάσκαλος
του γιου και διαδόχου του (Βαλδουίνου Δ'). Το 1174 ορίστηκε καγκελάριος
του βασιλείου της Ιερουσαλήμ και ένα χρόνο αργότερα εκλέχθηκε
αρχιεπίσκοπος της Τύρου. Το ιστορικό του έργο (Chronicon ) αποτελεί την
κυριότερη πηγή για την ιστορία του βασιλείου της Ιερουσαλήμ.
Έδεσσας, κομητεία: Λατινικό κράτος που ιδρύθηκε το 1098 κατά τη
διάρκεια της Α ' Σταυροφορίας από τον Βαλδουίνο της Βουλλώνης με έδρα
την Έδεσσα. Ιδιαίτερα εύθραυστη λόγω της γεωγραφικής της τοποθεσίας
(τα μισά της εδάφη βρίσκονταν ανατολικά του Ευφράτη), η κομητεία
αντιμετώπιζε τη συνεχή απειλή των γειτονικών μουσουλμάνων
ηγεμόνων. Η κατάκτησή της από τον ηγέτη της Μοσούλης, Ζενγκί το 1144
υπήρξε η αφορμή για την κήρυξη της Β' Σταυροφορίας.
Ερρίκος Δάνδολος (Dandolo): Δόγης της Βενετίας και ηγέτης των Βενετών
σταυροφόρων κατά τη Α ' Σταυροφορία. Έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην
παρέκκλιση της σταυροφορίας προς τη Ζάρα το 1202 και προς την
Κωνσταντινούπολη το 1203. Παρόλο που βρισκόταν σε προχωρημένη
ηλικία και ήταν μερικώς τυφλός ηγήθηκε του βενετικού στόλου στην
κατάληψη της Κωνσταντινούπολης (1204) και εξασφάλισε για τη Βενετία
τα πιο πολύτιμα λάφυρα από την λεηλασία της Πόλης, καθώς και τα πιο
κερδοφόρα εδάφη της Βυζαντινής αυτοκρατορίας.
Ιερουσαλήμ, βασίλειο: Λατινικό κράτος που ιδρύθηκε το 1099 κατά τη
διάρκεια της Α' Σταυροφορίας με έδρα την Ιερουσαλήμ. Υπήρξε το
σημαντικότερο από τα λατινικά κράτη στην Ανατολή, καθότι συμπεριέλαβε
r ου- στην επικράτειά του τους Αγίους Τόπους. Οι ηγέτες της ηγεμονίας της
114 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (Ι1ος-13ος αιώνα;
Αντιόχειας, της κομητείας της Έδεσσας και της Τρίπολης υπήρξαν

θεωρητικά υποτελείς του βασιλιά της Ιερουσαλήμ. Το 1187 ο σουλτάνο;
της Αίγυπτου Σαλαντίν κατάφερε να ανακαταλάβει την Ιερουσαλήμ. Τα
βασίλειο επέζησε, αλλά μόνο στα εδάφη μιας στενής λωρίδας σττ.
παλαιστινιακή ακτή και καταλύθηκε οριστικά από τους Μαμελούκους το
1291.
Ιννοκέντιος Γ': Πάπας της Ρώμης (1198-1216). Η Δ' Σταυροφορία την οποία
κήρυξε δεν έφτασε ποτέ στους Αγίους Τόπους, αλλά στράφηκε εναντίον
της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ο Ιννοκέντιος αφόρισε τους ανυπάκουοι ;
σταυροφόρους, αλλά αργότερα αποδέχθηκε τη λατινική κατάκτηση τι-;
Κωνσταντινούπολης και προσπάθησε ανεπιτυχώς να επιβάλει το δόγμα και
το τυπικό της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας στα πρώην εδάφη τι-;
Βυζαντινής αυτοκρατορίας.
Ισαάκιος Β' Άγγελος: Βυζαντινός αυτοκράτορας (1185-1195), ο οποί;·;
συγκρούστηκε με τον ΦΡΕΙΔΕΡΙΚΟ Α ' της Γερμανίας κατά τη διέλευση τα ν
σταυροφορικών στρατευμάτων από τη Βυζαντινή αυτοκρατορία (1189). Σε
αντίθεση με τους προκατόχους του, δεν κατάφερε να διαχειριστεί _ε
σύνεση τους σταυροφόρους και εξαναγκάστηκε να υπογράψει ταπεινωτική
συνθήκη με το Φρειδερίκο Α'. Εκθρονίστηκε από τον αδελφό του Αλέξιο ΓΊ
Άγγελο το 1195 για να επανέλθει στην εξουσία το 1203, λίγο πριν τιρ·
κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους της Α]
Σταυροφορίας.
Ισαάκιος Κομνηνός: Γόνος της οικογένειας των Κομνηνών αυτοκρατόρωη
του Βυζαντίου και στρατιωτικός διοικητής της Ταρσού στην Κιλικία. J
οποίος απέσχισε την Κύπρο από την αυτοκρατορία το 1184 και κυβέρνη^
το νησί ως ανεξάρτητος ηγεμόνας. Το 1186 με βοήθεια από τη Σικελ-α
απέκρουσε ισχυρή Βυζαντινή ναυτική δύναμη, η οποία επιχειρούσε J
ανακαταλάβει το νησί. Κυβέρνησε την Κύπρο τυραννικά μέχρι το 119Η
έτος που το νησί περιήλθε στην κατοχή του Ριχάρδου Α ' της Αγγλίας.
Παράρτημα κυριότερων ονομάτων και ειδικής ορολογίας 115
Ιωαννίτες ιππότες: Εκκλησιαστικό στρατιωτικό τάγμα που ιδρύθηκε μετά

την κατάληψη της Ιερουσαλήμ το 1099 με κύριο σκοπό την προστασία των
προσκυνητών στους Αγίους Τόπους. Το τάγμα συμμετείχε στις κυριότερες
στρατιωτικές επιχειρήσεις των σταυροφόρων και απέκτησε σημαντικά
εισοδήματα και κτηματικές περιουσίες. Μετά την κατάλυση του βασιλείου
της Ιερουσαλήμ οι Ιωαννίτες εγκαταστάθηκαν στην Κύπρο. Το 1309
κατέκτησαν τη Ρόδο, όπου παρέμειναν μέχρι την οθωμανική κατάκτηση
του 1522.
Κάρολος Α' Ανδεγαυός: Βασιλιάς της Νεάπολης και της Σικελίας (1266-
1284). Το 1246 ο Κάρολος απέκτησε την κομητεία της Προβηγκίας και λίγο
αργότερα συνοδεύεσε το αδελφό του Λουδοβίκο Θ' της Γαλλίας σε
σταυροφορία εναντίον της Αιγύπτου (1248-1250). Σε συμμαχία με τον πάπα
κατέκτησε τη Νεάπολη και τη Σικελία (1265-1266) και στη συνέχεια έγινε
βασιλιάς της Αλβανίας και κύριος όλων των λατινικών κτήσεων στην
Ελλάδα. Τα σχέδια του για ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης
ναυάγησαν όταν ο ΜΙΧΑΗΛ Η' ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ υποκίνησε εξέγερση εναντίον
του στη Σικελία (1281) και εξανάγκασε τον Κάρολο να ακυρώσει την
εκστρατεία κατά της Κωνσταντινούπολης.
Κορράδος Γ της Γερμανίας: Ο πρώτος Γερμανός βασιλιάς (1138 -115 2) του
οίκου Χοχενστάουφεν και ένας από τους ηγέτες της αποτυχημένης Β'
Σταυροφορίας. Βίαιες συγκρούσεις μεταξύ των σταυροφόρων και
βυζαντινών στρατευμάτων ξέσπασαν καθώς ο γερμανικός στρατός διέσχιζε
τις χώρες της Βαλκανικής, ενώ μετά το πέρασμά του στη Μικρά Ασία,
υπέστη καταστροφική ήττα από του Τούρκους στο Δορύλαιο. Μετά από
αποτυχημένες επιθέσεις εναντίον της Δαμασκού και της Ασκάλωνας, ο
Γερμανός μονάρχης επέστρεψε στην Ευρώπη.
Κωνσταντινούπολης, λατινική αυτοκρατορία: Λατινικό κράτος που
ιδρύθηκε μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1204. Με έδρα
την Κωνσταντινούπολη, η λατινική αυτοκρατορία θεωρητικά συμπεριέλα-
116 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (Ι1°ς-13°ς αιώνι
βε στην επικράτεια της τα εδάφη του βασιλείου της Θεσσαλονίκης, τι

ηγεμονίας της Αχάί'ας και του δουκάτου των Αθηνών στον ελλαδικό χώρ
καθώς και τη βορειο-δυτική Μικρά Ασία. Συνεχείς συγκρούσεις με ·
Βουλγαρία, την αυτοκρατορία της Νίκαιας και το κράτος της Ηπείρι
σύντομα εξασθένησαν τη νεοσύστατη αυτοκρατορία. Η έλλειψη πόρων κ
/
στρατιωτικής ενίσχυσης από τη Δύση οδήγησε στην κατάλυσή της από τι

αυτοκρατορία της Νίκαιας μετά την ανακατάληψη της, Κωνσταντίνο
πόλης το 1261.
Λουδοβίκος 71 της Γαλλίας: Γάλλος βασιλιάς (1137-1180 ) και ένας από το
ηγέτες της Β' Σταυροφορίας. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας τ
κυριάρχησαν φεουδαρχικές συγκρούσεις κυρίως με τον ανδεγαυικό οί
και η μακροχρόνια διένεξη μεταξύ Γαλλίας και Αγγλίας. Η διέλευση τ
γαλλικών στρατευμάτων της Β' Σταυροφορίας μέσω της Βυζαντι\
αυτοκρατορίας υπήρξε ιδιαίτερα προβληματική, ενώ η πολιορκία ι
Δαμασκού κατέληξε σε αποτυχία. Ο Λουδοβίκος επέστρεψε στη Γαλλία
1149.
Λουδοβίκος Θ' ο Άγιος της Γαλλίας: Γάλλος βασιλιάς (1226-1270) τ
οργάνωσε και ηγήθηκε δυο σταυροφοριών (το 1248-1254 και 1270).
1249 κατέλαβε τη Δαμιέτη της Αιγύπτου, αλλά ηττήθηκε και πιάστι
αιχμάλωτος όταν προσπάθησε να εισβάλει στην ενδοχώρα. Μετά ι
απελευθέρωσή του πέρασε κάποιο διάστημα στην Παλαιστίνη (12 51-12!
Το 1270 εκστράτευσε εναντίον της Τύνιδας στη βόρεια Αφρική, όπου
πέθανε από λοιμώδη ασθένεια. Υπήρξε ο σημαντικότερος Ευρωπα
ηγεμόνας της εποχής του.
Λυών, σύνοδος: Εκκλησιαστική σύνοδος που πραγματοποιήθηκε στη Λι
της Γαλλίας το 1274 και κατά την οποία επιτεύχθηκε η ένωση ι
εκκλησιών της Ρώμης και της Κωνσταντινούπολης μετά το σχίσμα
1054. Η απειλή του καρο λο υ αν δεγαυο υ εξανάγκασε τον μ ιχ α η λ
ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟ να συμφωνήσει στην υποταγή της Εκκλησίας της Κώνο
I
Παράρτημα κυριότερων ονομάτων και ειδικής ορολογίας 117
ντινούπολης στη Ρώμη με αντάλλαγμα την υπόσχεση του πάπα Γρηγόριου

Γ να αποτρέψει την εισβολή του Καρόλου στην αυτοκρατορία. Ο Βυζα
ντινός αυτοκράτορας έδωσε όρκο πίστης και αφοσίωσης στη Ρωμαϊκή έδρα
και αναγνώρισε τη Ρωμαϊκή πρωτοκαθεδρία. Παρά το γεγονός ότι ο
βυζαντινός κλήρος και λαός δεν αποδέχθηκε την ένωση, η διπλωματία του
Μιχαήλ Η' έφερε προσωρινά πολιτικά οφέλη καθώς ο Κάρολος Ανδεγαυγός
αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τα σχέδιά του.
Μανουήλ Α' Κομνηνός: Βυζαντινός αυτοκράτορας (1143-1180) που,
αντιμετώπισε με σχετική επιτυχία τη διέλευση της Β' Σταυροφορίας. Στη
συνέχεια επέβαλε τη βυζαντινή κυριαρχία στην ηγεμονία της Αντιόχειας/
συμμάχησε με το βασίλειο της Ιερουσαλήμ και παντρεύτηκε σε δεύτερο
γάμο την πριγκίπισσα Μαρία της Αντιόχειας. Η φιλόδοξη εκστρατεία του
εναντίον της Αιγύπτου με σύμμαχο τον Αμαλάριχο Α' της Ιερουσαλήμ κα
τέληξε σε πλήρη αποτυχία (1169). Κατά τη διάρκεια μεγάλης εκστρατείας
εναντίον των Σελτζούκων Τούρκων υπέστη ταπεινωτική ήττα στην
περιοχή του Μυριοκεφάλου (1176).
Μεγάλο Σχίσμα: Διάσπαση της Χριστιανικής Εκκλησίας που έλαβε χώρα το
1054, όταν ο απεσταλμένος του πάπα στην Κωνσταντινούπολη, Καρδι
νάλιος Ουμβέρτος και ο πατριάρχης Μιχαήλ Κηρουλάριος αντάλλαξαν
μεταξύ τους αναθέματα. Κύριες αιτίες στου σχίσματος ήταν η αποξένωση
μεταξύ των Δυτικών και Ανατολικών Εκκλησιών, οι παπικές αξιώσεις για
το πρωτείο, η χρήση των αζύμων και η προσθήκη του filioque (και εκ του
Υιού) στο Σύμβολο της Πίστεως.
Ναΐτες ιππότες: Εκκλησιαστικό στρατιωτικό τάγμα που ιδρύθηκε το 1118 /9
με σκοπό να συμβάλει στην άμυνα του βασιλείου της Ιερουσαλήμ και να
εξασφαλίσει την ασφαλή προσέλευση των ευρωπαίων προσκυνητών στους
Αγίους Τόπους. Σταδιακά το τάγμα απέκτησε μεγάλη στρατιωτική και οικο
νομική ισχύ, όμως η έντονη ενασχόλησή τους με τραπεζικές δραστη
ριότητες ενόχλησε τον βασιλιά της Γαλλίας Φίλιππο Δ' που κινητοποίησε
J
■
τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Το 1307 πολλοί Ναί'τες συνελήφθησαν σ

Γαλλία, και έπειτα από πολύκροτη δίκη ο Μέγας Μάγιστρος του τάγμαι
Ζακ ντε Μολέ (Jacques de Molay) και άλλοι Ναί'τες καταδικάστηκαν
θάνατο επί της πυράς. Στη συνέχεια καταργήθηκε το τάγμα τους.
Νικήτας Χωνιάτης: Υψηλόβαθμος αξιωματούχος του βυζαντινού κράτ
και ο σημαντικότερος ιστορικός του 12 ου αιώνα. Το κυριότερο έργο το
Χ ρ ο ν ικ ή Δ ιή γη σ ις, καλύπτει τα γεγονότα από το θάνατο του Αλέξιοι
Κομνηνού μέχρι το 1206/7 (συμπεριλαμβανομένης της Β', Τ' και Δ' Σ
ροφορίας). Ο Χωνιάτης υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας της κατάληψης
Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους το 1204 και κατέγραψ
λεηλασία και τις αγριότητες που διεπράχθησαν από τους κατακτητές.
Όρος του Ναού: Ιερό προσκύνημα στην Ιερουσαλήμ και από
σημαντικότερους θρησκευτικούς χώρους για τον Ιουδαϊσμό και το l·
Αυτή η τοποθεσία στην οποία πιστεύεται ότι βρισκόταν ο ναό<
Σολομώντα υπήρξε και ο προορισμός του προφήτη Μωάμεθ στο ταξί'
στην Ιερουσαλήμ. Την περίοδο της λατινικής κυριαρχίας τα μουσο
νικά μνημεία στο Όρος του Ναού οικειοποιήθηκαν οι σταυροφό(
οποίοι έκτισαν και ένα μοναστήρι στην τοποθεσία. Μετά την μουσο
νική κατάκτηση της πόλης (1187) επαναλειτούργησαν τα μουσουλ]
τεμένη και γκρεμίστηκε το χριστιανικό μοναστήρι.
Ουρβανός Β': Πάπας της Ρώμης (1088-1099) και κύριος εμπνευστήο
Σταυροφορίας την οποία και κήρυξε με μεγάλη επιτυχία στη Σύν<
Κλερμόν (1095). Υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής της «γρηγοριανής
ρύθμισης», η οποία ασχολήθηκε κυρίως με την ηθική α κ έ ρ α ιό ν
ανεξαρτησία του ρωμαιοκαθολικού κλήρου, δημιουργός της σύγχρο
πικής αυλής και υπεύθυνος για την υπαγωγή της Καλαβρίας και τ
λίας στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία.
Πανάγιος Τάφος: Γνωστός και ως Ναός της Αναστάσεως, αποτι
προσκύνημα και το σημαντικότερο μνημείο του χριστιανισμού. Σ
Παράρτημα κυρΐότερων ονομάτων και ειδικής ορολογίας 119
ρινή του μορφή είναι κατασκεύασμα των σταυροφόρων, ενώ εσωτερικά ο

ναός διατηρεί αρκετά στοιχεία από τους πρωτοχριστιανικούς και βυζα
ντινούς χρόνους. Μετά την κατάκτηση της Ιερουσαλήμ από τον Σαλαντίν
το 1187 εκδιώχθησαν και οι Λατίνοι κληρικοί από την Αγία Πόλη. Επέ
στρεψαν το 1229, όταν ο ΦΡΕΙΔΕΡΙΚΟΣ Β ' της Γερμανίας έγινε κύριος της
πόλης, για να απομακρυνθούν ξανά το 1244, μετά την οριστική απώλεια
της Ιερουσαλήμ.
Partititio Terrarum Imperii Romaniae: Συνθήκη διαμελισμού των εδαφών
της Βυζαντινής αυτοκρατορίας μεταξύ των σταυροφόρων και των Βενετών
μετά την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης το 1204. Σύμφωνα με τη
συνθήκη, οι σταυροφόροι είχαν το δικαίωμα να κατακτήσουν τα 5/8 των
εκτάσεων της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, ενώ στη Βενετία επιδικάζονταν
τα υπόλοιπα 3/8. Το βασίλειο της Θεσσαλονίκης, η ηγεμονία της Αχαΐας
και το δουκάτο των Αθηνών περιήλθαν στην επικυριαρχία του βασιλείου
της Κωνσταντινούπολης. Η Βενετία συμπεριέλαβε στην επικράτειά της
μέρος της Κωνσταντινούπολης, λιμάνια της Θράκης και του Ελλησπόντου,
το Δυρράχιο, την Κέρκυρα, τη Μεθώνη και την Κορώνη και αργότερα τον
Εύριπο και την Κρήτη.
Ριχάρδος Α' της Αγγλίας: Αγγλος βασιλιάς (1189-1199) γνωστός με το
προσωνύμιο «Λεοντόκαρδος», υπήρξε ένας από τους ηγέτες της Γ' Σταυ
ροφορίας και ο διασημότερος μονάρχης της μεσαιωνικής Αγγλίας. Κατά τη
διάρκεια της σταυροφορίας, κατέκτησε την Κύπρο, συμμετείχε στην επιτυ
χημένη πολιορκία της Ακρας, συγκρούστηκε και στη συνέχεια δια
πραγματεύτηκε συνθήκη ειρήνης με το σουλτάνο της Αιγύπτου ΣΑΛΑΝΤΙΝ,
αλλά δεν κατάφερε να καταλάβει την Ιερουσαλήμ.

Σαλαντίν: Σουλτάνος της Αιγύπτου (1174 -1193), υπήρξε ο σημαντικότερος
αντίπαλος των σταυροφόρων στη Μέση Ανατολή. Συμμετείχε στις εκστρα
τείες του Νουραντίν εναντίον των Φατιμιδών της Αιγύπτου και μετά το
θάνατο του χαλίφη αναδείχτηκε κυρίαρχος της χώρας. Σταδιακά επέβαλε
1 2 0 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (Ι1ος-13ος αιώνας)
την πολιτική και θρησκευτική ενότητα στο μουσουλμανικό κόσμο και στη
συνέχεια στράφηκε εναντίον των σταυροφόρων. Το 1187 κατέλαβε το
μεγαλύτερο μέρος των λατινικών κρατών, συμπεριλαμβανομένης και της
Ιερουσαλήμ. Δεν κατάφερε όμως να εκδιώξει τους σταυροφόρους από τη
Μέση Ανατολή.
Τρίπολης, κομητεία: Λατινικό κράτος που ιδρύθηκε στον απόηχο της Α'
Σταυροφορίας (το 1109) με έδρα την Τρίπολη. Αρχικά η μικρή αυτή
κομητεία υπαγόταν στο βασίλειο της Ιερουσαλήμ, αλλά κατά το 13ο αιώνα
περιήλθε διαδοχικά στην δικαιοδοσία της Αντιόχειας και της Μογγολικής
αυτοκρατορίας.
Φρειδερίκος Α' Βαρβαρόσσα: Γερμανός αυτοκράτορας (1152-1190) και ένας
από τους ηγέτες της Τ' Σταυροφορίας. Εκστράτευσε πολυάριθμες φορές σττ
βόρεια Ιταλία, ήρθε σε σύγκρουση με τον πάπα Αλέξανδρο Τ' και προ
σπάθησε να επεκτείνει την κυριαρχία του στη Βοημία, την Πολωνία και
την Ουγγαρία. Η σύγκρουση με τον βυζαντινό αυτοκράτορα, ΙΣΑΑΚΙΟ Β
Ά γγελο κατά τη διάρκεια της Γ' Σταυροφορίας είχε αίσιο τέλος. Στη
συνέχεια επικράτησε των Σελτζούκων Τούρκων στη Μικρά Ασία, άλλο
πέθανε στην πορεία του προς τους Αγίους Τόπους.
Φρειδερίκος Β' της Γερμανίας: Γερμανός αυτοκράτορας (1220-1250) και
ηγέτης σταυροφορίας για την ανάκτηση της Ιερουσαλήμ. Αφορισμένος από
τον πάπα εξαιτίας των συνεχών αναβολών και καθυστερήσεων της σταυ
ροφορίας, τελικά εκστράτευσε το 1228. Οι διαπραγματεύσεις με τον
σουλτάνο Μαλίκ Αλ-Καμίλ κατέληξαν στην επιστροφή της Ιερουσαλήμ και
τη σύναψη εκεχειρίας μεταξύ των δύο πλευρών. Το 1229 στέφθηκε βασι
λιάς της Ιερουσαλήμ, αλλά εξαναγκάστηκε να επιστρέφει στην Ευρώπ'
εξαιτίας της σύγκρουσής του με τον πάπα.
Χρονικόν του Μορέως: Έργο ανώνυμου χρονικογράφου του 14ου αιώνα, τ :
οποίο αποτελεί τη σημαντικότερη πηγή για την ιστορία της ηγεμονίας τ?*:
Αχάΐας. Ο συγγραφέας εξιστορεί τα γεγονότα της Δ' Σταυροφορίας, της
ώνας) Παράρτημα κυριότερων ονομάτων και ειδικής ορολογίας 121
κατάχτησης της Πελοπόννησου και της ίδρυσης της ηγεμονίας της Αχα'ίας,
καθώς και της διακυβέρνησης του οίκου των Βιλλεαρδουίνων. Το κείμενο
σώζεται σε τέσσερεις παραλλαγές: στα ελληνικά, τα γαλλικά, τα ιταλικά
και τα αραγονικά.
.κής
ι^πη
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΜΕΛΕΤΗ
Πρωτογενείς Πηγές:
• Ambroise, The Crusade o f R ichard Lion-Heart, αγγλ. μτφρ., M. J.
Hubert & J. L. La Monte (Νέα Υόρκη, 1941).
• Andrea, A. J., εκδ. & αγγλ. μτφρ., Contem porary Sources fo r the Fourth
Crusade (Λάϊντεν, 2000).
• Άννα Κομνηνή, Αλεξίας, νεολλην. μτφρ., Α. Σιδέρη (Αθήνα, 1990-91).
• Ανωνύμου, Gesta Francorum et aliiorum H ierosolim itanorum .To Χ ρ ο νικ ό
τ η ς Π ρ ώ τη ς Σ τα υροφ ορίας, μτφρ.-εισαγ.-σχολ., Κ. Αντύπας, επιμ., Γ.
Σαραφιανός (Αθήνα, 1986).
• Assizes o f Rom ania: Feudal Institutions as revealed in the Assizes o f
Romania, the law code o f Frankish Greece, αγγλ. μτφρ., P. W. Topping
(Νέα Υόρκη, 2198θ).
• Fulcher of Chartres, A History o f the Expedition to Jeru sa lem , 10 9 5 -112 7 ,
αγγλ. μτφρ., F. R. Ryan & H.S. Fink (Νόξβιλ, 1969).
• Gabrieli, F., επιμ., A rab Historians o f the Crusades (Λονδίνο, 1969).
• Geoffrey de Villehardouin, Η Κ α τά κ τη σ η τ η ς Κ ω ν σ τ α ν τιν ο ύ π ο λ η ς,
ελλ. μτφρ., Κ. Αντύπας (Αθήνα, 1985).
• Gunther of Pairis, The Capture o f Constantinople. The Hystoria
Constantinopolitana o f G unther o f Pairis, εκδ. & αγγλ. μτφρ., A. J.
Andrea (Φιλαδέλφια, 1997).
• Ibn Shaddad, Baha ad-Din, The Rare and Excellent History o f Saladin,
αγγλ. μτφρ., D. S. Richards (Αλντερσότ, 2001).
• Ιωάννης Κίνναμος, Ε πιτομή, εκδ., A. Meineke (Βόννη, 1836), αγγλ.
μτφρ., C. Μ. Brand (Νέα Υόρκη, 1976).
• Jean de Joinville, Life o f St. Louis, Jo in ville and V illehardouin: Chronicles
o f the Crusades, αγγλ. μτφρ., M. R. B. Shaw (Βαλτιμόρη, 1963).
124 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (ΐ1ος-13°ς αιώνας I
• Krey, A. C. The First Crusade: The Accounts o f Eye-W itnesses and

Participants (Πρίνστον, 1921).
• Νικήτας Χωνιάτης, Χ ρ ο ν ικ ή Δ ιή γ η σ ις, εκδ., J.-L. van Dieten
(Βερολίνο-Νέα Υόρκη, 1975), αγγλ. μτφρ., Η. Magoulias (Ντιτρόιτ,
1985).
• Odo de Deuil, De Profectione Ludovici VII in Orientem, εκδ. & αγγλ.
μτφρ., V. G. Berry (Νέα Υόρκη, 1948).
• Orderic Vitalis, The ecclesiastical history ofO rd eric Vitalis, εκδ. & αγγλ.
μτφρ., M. Chibnall (Οξφόρδη, 1969-80).
• Otto of Freising, The deeds o f Frederick Barbarossa by Otto o f F reisim
and his continuator Rahewin, αγγλ. μτφρ., C. Mierow & R. Emery (Νέα
Υόρκη, 1953).
• Raimond d’ Aguilers, Historia Francorum qui ceperun t Iherusalem ,
αγγλ. μτφρ., J. H. Hill & L. L. Hill (Φιλαδέλφια, 1998).
• Robert de Clari, Η Κ α τά χ τη σ η τ η ς Κ ω ν σ τ α ν τιν ο ύ π ο λ η ς, ελλην. μτφρ.,
Μ. Αυκούδης (Αθήνα, 1990).
• William of Tyre, A History o f Deeds done beyond the Sea, εκδ. & αγγλ.
μτφρ., E. A. Babcock & A. C. Krey, 2 τ. (Νέα Υόρκη, 1943).
• To Χ ρ ο ν ικ ό ν του Μ ορέω ς, εκδ., Π. Καλονάρου (Αθήνα, 1940).
Δευτερεύουσα βιβλιογραφία:
• Abulafia, D., Frederick II: A M edieval Em peror (Λονδίνο, 1988).
• Angold, Μ., Η Τ έτα ρτη Σ τα υρ ο φ ο ρ ία (Αθήνα, 2006).
• Arbel, B., Hamilton, B., Jacoby, D., επιμ., Latins and Greeks in the
Eastern M editerannean after 1204 (Frank Cass, 1989).
• Armstrong, K., Holy War. The Crusades and their Im pact on Today's
World (Νέα Υόρκη, 1988).
• Boas, A., Crusader Archaeology: The m aterial culture o f the Latin East
(Νέα Υόρκη, 1999).
Ενδεικτική βιβλιογραφία 125
• Brehier, L., L ’Eglise et I’orient au M oyen Age: Les Croisades (Παρίσι,

51928).
• Carile, A., «Partitio Terrarum Imperii Romaniae», Studi Veneziani, 1
(1965), 125-305.
• Constable, G., «The Second Crusade as seen by Contemporaries».
Traditio 9 (1953), 213-279.
• Cowdrey, H., Popes, Monks and Crusaders (Λονδίνο, 1984).
• Donovan, J.P., Pelagius and the Fifth Crusade (Φιλαδέλφια, 21978).
• Edbury, P., Kingdom s o f the Crusades: From Jeru salem to Cyprus
(Λονδίνο, 1999).
• Edbury, P., To Β α σ ίλ ειο τ η ς Κ ύπρου κ α ι οι Σ τα υροφ ορίες, 119 1-13 7 4
(Αθήνα, 2003).
• Erdmanns, C., The Origins o f the Idea o f the Crusade (Πρίνστον, 1977).
• Fink, H. S., «The Foundation of the Latin States, 1099-1118», A
History o f the Crusades, τ.1, The First H undred Years, επιμ., M. W.
Baldwin (Μάντισον, 1969-89), 368-409.
• Folda, J., The A rt o f the Crusaders in the Holy Land: 109 8 -118 7
• Forey, A., The M ilitary Orders: from the twelfth to the early fourteenth
centuries (Λονδίνο, 1992).
• France, J., Victory in the East. A M ilitary History o f the First Crusade
• Geanakoplos, D. J., Byzantine East and Latin West: Two Worlds o f
Christendom in M iddle Ages and Renaissance: Studies in Ecclesiastical and
Cultural History (Οξφόρδη, 1966).
• Geanakoplos, D. J., Interaction o f the "Siblin g" Byzantine and Western
Cultures in the M iddle Ages and Italian Renaissance (330- 1600) (Γειλ,
1976).
126 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (ΐ1ος-13ος αιώνας
• Goss, V.P. & Verzar Bornstein, C., The M eeting o f Two Worlds: Cultural
Exchange betw een East and West during the period o f the Crusades
(Καλαμαζού, 1986).
• Grabois, A., «The Crusade of Louis VII. A Reconsideration», Crusade
and Settlem ent. Papers read at the Tirst Conference o f the Society fo r th
Study o f the Crusades and the Latin East and presented to R.C. Sm aii
epim., P. Edbury (Κάρντιφ, 1985), 94-104.
• Hallam E., επιμ., Chronicles o f the Crusades (Bramley, 1996);
• Hamilton, P., The Latin Church in the Crusader States: The Secular
Church (Λονδίνο, 1980).
• Harris, J., To Β υ ζά ν τιο κ α ι οι Σ τα υρ ο φ ο ρ ίες (Αθήνα, 2004).
• Hildebrand, C., The Crusades: Islam ic Perspectives (Λονδίνο, 2000).
• Howard-Johnson, J., επιμ., Byzantium and the West, C.850-C.120C:
Proceedings o f the XVIII Spring Sym posium o f Byzantine Studies
(Αμστερνταμ, 1988).
• Irwin, R., The M iddle East in the M iddle Ages: The early Mamlu-
Sultanate, 1250-1382 (Λονδίνο, 1986).
• Irwin, R., «Muslim Responses to the Crusades», History Today 47:4
(Απρίλιος, 1997), 43-49.
• Jacoby, D., «The Encounter of two societies: Western conquerors
and Byzantines in the Peloponnesus after the Fourth Crusade*
Am erican Historical R eview 78:4 (1973), 873-906.
• Joranson, E., «The Spurius Letter of Alexius to the Count o:
Flanders», Am erican Historical R eview 55:4 (1949-1950), 811-832.
• Jordan, W. C., Louis IX and the challenge o f the Crusade: A study in
Rulership (Πρίνστον, 1979).

• Kennedy, H., C rusader Castles (Καίμπριτζ, 1994).
• Konstam, A., Ισ το ρ ικ ό ς Ά τ λ α ς τ ω ν Σ τα υ ρ ο φ ο ρ ιώ ν (Αθήνα, 2006).
• Laiou, A., & Mottahedeh E., επιμ., The Crusades from the Perspective o f
Byzantium and the M uslim World (Ουάσινκτον, 2001).
• Laiou, A., επιμ., Urbs capta: The Fourth Crusade and its Consequences
(Παρίσι, 2005).
• Lilie, R.-J., «Der erste Kreuzzug in der Darstellung Anna
Komnenes», in Varia II: Beitrage von A. B erger et al., Poikila Byzantina,
6 (Βόννη, 1987), 49-148.
• Lilie, R.-J., Byzantium and the C rusader States (Οξφόρδη, 1993).
• Lo'ic Cazaux, A u temps des croisades. Testez et revisez vos connaissances
(Παρίσι, 2008).
• Lock, P., The Franks in the Aegean, 1204-1500 (Λονδίνο, 1995).
• Lutrell, A., Latin Greece, the Hospitallers, and the Crusades, 129 1-14 4 0
(Λονδίνο, 1987).
• Maalouf, A., Οι Σταυροφορίες από την σκοπιά των Αράβων (Αθήνα,
1991).
• Madden, Τ., επιμ., The Crusades. The Essential R eadings (Οξφόρδη,
2002).
Littlefield, 22006).
• Mayer, Η. E., Kreuzzuge und Lateinischer Osten (Λονδίνο, 1983).
• Mayer, Η. E., Geschichte d er K reuzzuge (Στουτγάρδη, 1989).
• Mayer, Η. E., Die K reuzfahrenstaaten als m ultikulturelle Gesellschaft
(1997).
• Μοσχονάς, N. Γ., επιμ., Η Τ ετά ρτη Σ τα υρ ο φ ο ρ ία κ α ι ο ε λ λ η ν ικ ό ς κόσ μ ος
(Αθήνα, 2008).
• Μοσχονάς, Ν. Γ., επιμ., Οι ν α υ τ ικ έ ς π ο λ ιτ ε ίε ς τ η ς Ιτα λ ία ς - Α μά λφ η,
Πίζα, Γ ένο υα , Β ε ν ε τ ία - κ α ι η Α ν α το λ ικ ή Μ εσ ό γειο ς (Αθήνα, 2008).
• Muller-Wiener, W., Castles o f the Crusaders (Λονδίνο, 1976).
128 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (ΐ1ος-13ος αιώνας!
• Murray, A. V. επιμ., The Crusades. A n Encyclopedia, 4 τ. (Οξφόρδη.

2006).
• Ortalli, G., Ravegnani, G., Schreiner, P., επιμ., Quarta Crociata, Venezia
- Bisanzio - Im pero Latino, 2 t. (Βενετία, 2006).
• Peters, E. E., Jeru sa lem : The Holy City in the Eyes o f Chroniclers, Visitors.
Pilgrims, and Prophets from the Days o f A braham to the beginnings o f
M odem Times (ΕΙρίνστον, 1985).
• Phillips, J., «Who were the First Crusaders?» History Today 47:5
(1992), 16-22.
• Phillips, J., επιμ., The First Cm sade. Origins and Im pact (Μάντσεστερ.
1997).
• Phillips, J., Η Τ έτα ρτη Σ τα υροφ ορία κ α ι η λ ε η λ α σ ία τ η ς Κ ω ν σ τ α ν τ ι
νούπολης (Αθήνα, 2005).
• Powell, J., A natom y o f a Crusade, 1 2 13 - 1 2 2 1 (Φιλαδέλφια, 1986).
• Powell, J., επιμ., M uslim s u n d er Latin Rule, 110 0 -130 0 (ΕΙρίνστον, 1991).
• Prawer, J., The C m sa d ers’ Kingdom : European Colonialism in the Middl-s
Ages (Νέα Υόρκη & Ουάσιγκτον, 1972).
• Prawer, J., C m sader Institutions (Οξφόρδη, 1980).
• Queller, D. E., «The Fourth Crusade. The Neglected Majority».
Speculum 49 (1974), 441-465.
• Queller, D. E. & Gay, G.W., «Some arguments in defense of the
Venetians on the Fourth Crusade», Am erican Historical R eview 81
(1976), 717-737.
• Queller, D. E., M edieval Diplom acy and the Fourth C m sade (Λονδίνο.
1980).
• Queller, D. E & Madden, T.F., The Fourth Cm sade. The Conquest o f
Constantinople (Φιλαδέλφια, 1997).
• Regan, G., Saladin and the Fall o fje m sa le m (Λονδίνο, 1987).
• Richard, J., The Latin Kingdom o fje m sa le m , 2 τ. (Νέα Υόρκη, 1979).
p r ^ αιώνας)
: ορδή, Richard, J., Croises, m issionnaires et voyagers: les perspectives orientales

du m onde latin m edievale (Λονδίνο, 1983).
1. Venezia Richard, J., The Crusades, 10 7 1-12 9 1 (Καΐμπριτζ, 1999).
Riley-Smith, J., επιμ., The Atlas o f the Crusades (Νέα Υόρκη &
Visitors, Ουάσιγκτον, 1991).
I uings o f Riley-Smith, The First Crusade and the Idea o f Crusading (Λονδίνο, 1986).
Riley-Smith, J., The Crusades: A Short History (Λονδίνο, 1987) [ιταλική
μετάφραση: Breve storia delle Crociate (Oscar Mondadori 1994)].
Riley-Smith, J., επιμ., The Oxford Illustrated History o f the Crusades
(Νέα Υόρκη, 1995).
Riley-Smith, J., επιμ., The Oxford History o f the Crusades (Οξφόρδη, 1999).
τ α ν τ ι-
Riley-Smith. J., What Were the Crusades? (Λονδίνο, 21992).
Riley-Smith, J., The First Crusaders, 10 9 5 -113 1 (Καΐμπριτζ, 1997).
Rousset, P., Histoire d u n e ideologic: la Croisade (Λωζάνη, 1983)
|199l). Runciman, S., Η Ιστορ ία τ ω ν Σ τα υ ρ ο φ ο ρ ιώ ν, 3 τ. (Αθήνα, 2006).
'■ fiddle
Setton, Κ. επιμ., A History o f the Crusades, 6 τ. (Μάντισον, 1969-89)
Setton, K., The Papacy in the Levant, 12 0 4 -15 7 1, 4 τ. (Φιλαδέλφια, 1976-
1984).
icrity», Shatzmiller, Μ., επιμ., Crusaders and M uslim s in Tw elfth Century Syria
(Λάιντεν, 1993).
Sibery, E., Criticism o f Crusading: 1095-1274 (Οξφόρδη, 1985).
Sivan, E., M odem A rab H istoriography o f the Crusades (Τελ Αβίβ, 1975).
Topping, P., Studies in Latin Greece, A.D. 12 0 5 -17 15 (Λονδίνο, 1977).
Tyerman, C., The Invention o f the C m sades (Τορόντο, 1998).
Van Cleve, T., The Em peror Frederick II Hohenstaufen, im m utator m undi
(Οξφόρδη, 1972).
Watt, W.M., «Islamic conceptions of Holy War», The Holy War, επιμ.,
T.P. Murphy (Κολόμπους, 1976), 141-156.
Πηγές στο Διαδίκτυο:

• Crusades Study Forum: http://crusades.slu.edu
• Les Croisades. Sources, images et histoire:
http://pages.usherbrooke.ca/croisades/croisades.htm
• On-line Reference Book (ORB):

h ttp://the-orb.n et/en cyclop/religion /crusades/cru sade.htm l
• The Internet Medieval Sourcebook:

http://w w w .fordham .edu /halsall/sbookl k.html
• Literature of the Crusades:
http://ksum ail.kennesaw .edu/~bstevens/crusadeslit.htm
• Catholic Encyclopedia (Crusades):

http://w w w .new advent.org/cathen/04543c.htm
• Medieval Sources online:

http://w w w .m edievalsources.co.uk/portal_crusades.htm
• Primary Sources (Crusades): h ttp://derem ilitari.org/tag/cru sades
• The Crusades from the Perspective o f Byzantium and the M uslim
(Laiou-Mottahedeh):
http://w w w .doaks.org/resources/publications/books-in-print/the-
crusades-from -tne-perspective-of-byzantium -and

• Crusades Bibliography (Hallsal):
http://faculty.arts.ubc.ca/rrouse/crusadebiblio.htm
• A History o f the Crusades (Setton):

http://uw dc.library.w isc.edu/collections/H istory/H istC rusades
• Crusades Chronology:
http://hom epage.ntlw orld.com /nigel.nicholson/hn/C rusadeFA Q s/
f-tim e.htm l
Πηγές χαρτών
• Τα λατινικά κράτη και τα ελληνικά διάδοχα κράτη της Βυζαντινής
αυτοκρατορίας στις αρχές του 13ου αι.
http://en.w ikipedia.O rg/w iki/Latm _Em pire#m ediaview er/File:LatinEm pire
.png
• Χάρτης των σταυροφοριών
http://w w w .ccis.edu/courses/H I5T 101m tm cinneshin/W eek09/C rusades_M
a p .g if
• Τα σταυροφορικά κράτη στη Μέση Ανατολή (1135)
http ://ibdph istory-
m edieval.wikispaces.com /The+Crusader+States+in+1135+AD
• Τα σταυροφορικά κράτη στη Μέση Ανατολή (1200)

h ttp://ibdph istory-
m edieval.wikispaces.com/The+Crusader+States+in+1200+AD
ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

Ασκήσεις πολλαπλών επιλογών:
1. Στη σύνοδο του Κλερμόν ο Πάπας Ουρβανός Β' κάλεσε τους Χριστιανούς
της Δύσης να:
Α. βοηθήσουν τους Χριστιανούς της Ανατολής
Β. παλέψουν για την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων
Γ. ενταχθούν στα βυζαντινά στρατεύματα ως μισθοφόροι
Δ.το α και το β
2. Ο βυζαντινός αυτοκράτορας Αλέξιος Α' Κομνηνός απηύθυνε έκκληση στο
πάπα Ουρβανό Β' για
Α. την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων
Β. την προστασία των προσκυνητών στους Αγίου Τόπους
Γ. την προστασία των Βυζαντινών στη Δύση
Δ. στρατιωτική ενίσχυση εναντίον των Τούρκων
3. Η «λαϊκή σταυροφορία»
Α. αποτελούνταν από μεγάλο αριθμό φτωχότερων ιπποτών και χωρι
κών
Β. ήταν ο προάγγελος της Α' Σταυροφορίας
Γ. πραγματοποιήθηκε υπό την ηγεσία του Πέτρου του Ερημίτη
Δ. το α και το γ
4. Οι ηγέτες της Α ' Σταυροφορίας
Α. ήταν βασιλείς της Δυτικής Ευρώπης
Β. ήταν τοπικοί φεουδάρχες σε διάφορα εδάφη της Δυτικής Ευρώπης
Γ.ήταν Φράγκοιηγεμόνες
Δ.ήταν Νορμανδοί ηγεμόνες
I 9
134 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (11ος-13ος αιώνας'
5. Ο Αλέξιος Α' Κομνηνός ήταν καχύποπτος έναντι των σταυροφόρων

επειδή
Α. υπηρετούσαν στα στρατεύματα που είχαν συγκροτήσει οι τοπικοί
ηγέτες τους
Β. δεν εμπιστευόταν τους ηγέτες της σταυροφορίας
Γ. το α και το β
Δ. αρνήθηκαν τη συνεργασία με τη Βυζαντινή αυτοκρατορία
6. Η συμφωνία μεταξύ του Αλέξιου Α' Κομνηνού και των σταυροφόρων ,
συμπεριέλαβε
Α. όρκο υπακοής των σταυροφόρων στον Αλέξιο
Β. όρκο υπακοής του Αλέξιου στον πάπα Ουρβανό Β'
Γ. τη διαίρεση των εδαφών που επρόκειτο να κατακτηθούν μεταξύ
Βυζαντινών και σταυροφόρων
Δ. τίποτα από όλα αυτά
7. Ορισμένοι σταυροφόροι διαμαρτυρήθηκαν για την παράδοση της Νίκαιας
στους Βυζαντινούς επειδή
Α. στερήθηκαν την ευκαιρία να πολεμήσουν εναντίον των «απίστων»
Β. στερήθηκαν τη λεία που αναμενόταν από την κατάληψη της πόλης
Γ. ο Αλέξιος δέχθηκε να διαπραγματευτεί με τους «άπιστους»
Δ. το β και το γ
8. Ο Βαλδουίνος της Βουλλώνης και ο Ταγκρέδος
Α. κατέλαβαν την Έδεσσα με τη βοήθεια βυζαντινών στρατευμάτων
Β. αποκήρυξαν τη συμφωνία μεταξύ των Βυζαντινών και των σταυρε
φόρων
Γ. εισέβαλαν στην Κιλικία με το κύριο σώμα των σταυροφόρων
Δ. κατέλαβαν την Αντιόχεια
Ασκήσεις και δραστηριότητες 135
9. 0; σταυροφόροι δεν παρέδωσαν την Αντιόχεια στον Αλέξιο Α' Κομνηνό

επειδή
Α. πίστευαν ότι ο Αλέξιος δεν τήρησε τη συμφωνία με τους σταυρο
φόρους
Β. η κατάληψη της πόλης έγινε δίχως βυζαντινή ενίσχυση
Γ. ξέσπασε φιλονικία μεταξύ του Βοημούνδου του Τάραντα και του
Ραϋμόνδου της Τουλούζης για την κυριαρχία της πόλης
10. Η κατάληψη της Ιερουσαλήμ
Α. υπήρξε σχετικά εύκολη για τους σταυροφόρους
Β. πραγματοποιήθηκε υπό την ηγεσία του Βοημούνδου
Γ. συνοδεύτηκε από μια ανελέητη σφαγή των κατοίκων της πόλης
Δ. ήταν ο απώτερος σκοπός του Αλέξιου Α ' Κομνηνού
Δραστηριότητες:
1. Μελετήστε προσεχτικά τα σχετικά με τις σταυροφορίες αποσπάσματα
από την ΑΝΝΑ ΚΟΜΝΗΝΗ (Αλεξίας, βιβλ. 10-11) και απαντήστε στις
παρακάτω ερωτήσεις:
Α. Τί μπορεί να μας αποκαλύψει η Αννα Κομνηνή σχετικά με τις
αντιλήψεις των Βυζαντινών για τους σταυροφόρους;
Β. Πώς παρουσιάζει τους χειρισμούς του πατέρα της Αλέξιου Α ' Κομνη
νού σε σχέση με την Α ' Σταυροφορία;
Γ. Πώς παρουσιάζει τον Βοημούνδο του Τάραντα και τη στάση του
απέναντι στο βυζαντινό αυτοκράτορα;
Δ. Γιατί θεωρείται η Α λ ε ξ ιά ς σημαντική πηγή για την ιστορία της Α'
Σταυροφορίας;
Ε. Θεωρείτε πως η Α λ ε ξιά ς είναι αντικειμενική πηγή για την Α '
Σταυροφορία;
136 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (Ι10ς-130ς αιώνα;1
2. Αναλύστε σε μια παράγραφο 150 λέξεων την εξέλιξη των σχέσεων

μεταξύ των σταυροφόρων και των Βυζαντινών από την άφιξη των
σταυροφορικών στρατευμάτων στην Κωνσταντινούπολη μέχρι την
κατάληψη της Αντιόχειας.

Ασκήσεις αντιστοίχισης:
1. Αρμένιοι άρχοντες υπολοχαγός του βασιλιά
2. Ραϋμόνδος της Τουλούζης κομητεία της Έδεσσας
3. Βοημούνδος του Τάραντα μουσουλμάνοι
4. «Προστάτης του Πανάγιου Τάφου» στρατιωτικό τάγμα
5. Ασσίζες της Ιερουσαλήμ έμποροι και τεχνίτες
6. Αραβες γραφείς κόμης της Τρίπολης
7. τοπικοί άρχοντες Γοδεφρείδος του Μπουγιόν
8. σινεσκάλδος Ναζαρέτ και Βηθλεέμ
9. πάροικοι νομικός κώδικας
10. έποικοι εμπορικοί σταθμοί
1 1 . προσκυνητές ηγεμόνας της Αντιόχειας
12. μαρεσάλος Ιερουσαλήμ, Γαλιλαία και Αντιόχεια
13. Βενετία, Πίζα, Γένοβα τοπικοί πληθυσμοί
14. κεφαλικός φόρος νομικά έγγραφα, φορολογία
15. λατινικές επισκοπές δυτικοευρωπαίοι
16. Βενεδικτίνοι μοναχοί Αγιοι Τόποι
17. ερημίτες Τρίπολη
18. Κιστερκιανοί μοναχοί στρατιωτικά και διοικητικά καθήκοντα
19. Ναΐτες Ιππότες Κράκ των Ιπποτών <ντε Σεβαλιέ>
20. Ιωαννίτες Ιππότες Ιερουσαλήμ και Αντιόχεια
Ασκήσεις μνήμης:
1. Ο_______________ ήταν ιδρυτής της ηγεμονίας της Αντιόχειας.
2. Ο Γοδεφρείδος του Μπουγιόν πήρε το τίτλο το υ_________________.
3. Ο πρίγκιπας της Αντιόχειας και οι κομήτες της Έδεσσας και της
Τρίπολης ήταν θεωρητικά υποτελείς το υ_________________.
4. Οι τοπικοί άρχοντες κατάγονταν κυρίως από_________________.
5. Η εξουσία των σταυροφόρων στηριζόταν στην κατοχή__________ .
6. Οι _______________ ήταν ο νομικός κώδικας του βασιλείου της
7. Οι μουσουλμάνοι πάροικοι όφειλαν να καταβάλλουν_______________ .
8. Οι________________ είχαν εμπορικούς οικισμούς στα λατινικά κράτη.
9. Η ____________ και η _____________ ήταν νέες λατινικές επισκοπές.
10.Οι Ιωαννίτες ιππότες αρχικά σχετιζόταν με το _________________ .
Ασκήσεις αυτοαξιολόγησης:
1. Πώς διαιρέθηκαν τα κατακτημένα εδάφη στη Συρία και την Παλαιστίνη;
2. Ποιες ήταν οι κύριες διοικητικές και κοινωνικές δομές των λατινικών
κρατών;
3. Εξηγήστε τον όρο «αποικιακή κοινωνία» σε σχέση με τα λατινικά κράτη.
4. Ποιος ήταν ο ρόλος των τοπικών πληθυσμών στη διοίκηση και στην
κοινωνία των λατινικών κρατών;
5. Ποιος ήταν ο ρόλος της Λατινικής Εκκλησίας στα λατινικά κράτη;
6. Ειατί θεωρούνται τόσο σημαντικοί οι προσκυνητές από τη Δύση για την
οικονομική και κοινωνική ζωή των λατινικών κρατών;

1. Αιτία της κήρυξης της Β' Σταυροφορίας υπήρξε
Α. η κατάληψη της Ιερουσαλήμ από τους Σελτζούκους
138 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (ΐ1σς-13ος αιώνας1
Β. η κήρυξη πολέμου εναντίον των λατινικών κρατών από τη Βυζα

ντινή αυτοκρατορία
Γ. η κατάληψη της Έδεσσας από τον Ζενγκί
Δ. τα θρησκευτικά συναισθήματα των δυτικοευρωπαίων
2. Ο Νουραντίν υπήρξε ιδιαίτερα επικίνδυνος για τα σταυροφορικά κράτη
επειδή
Α. απειλούσε την Αντιόχεια
Β. ήταν γιος και κληρονόμος του Ζενγκί
Γ. προσπαθούσε να ενώσει τη Συρία υπό τη δική του κατοχή
Δ.το α και το γ
3 . 0 Αγιος Βερνάρδος του Κλερβώ
Α. κήρυξε τη σταυροφορία σε διάφορα μέρη της Ευρώπης
Β. ήταν ο κύριος εμπνευστής της Β' Σταυροφορίας
Γ. ήταν ηγούμενος του Μοναστηριού του Κλερβώ
Δ.το α και το γ
4. Τα γερμανικά στρατεύματα ηττήθηκαν
Α. επειδή δεν έλαβαν επαρκή βοήθεια από τους Βυζαντινούς
Β. έσπευσαν να περάσουν μόνοι τους στη Μικρά Ασία και περιέπεσαν σε
ενέδρα των Τούρκων
Γ. επειδή δεν ήταν καλά οργανωμένα και είχαν κακή ηγεσία
5. Η πορεία των γαλλικών στρατευμάτων στην Βυζαντινή αυτοκρατορία
υπήρξε ιδιαιτέρως προβληματική επειδή
Α. οι Βυζαντινοί δεν τους παρείχαν επαρκείς προμήθειες
Β. οι Γάλλοι στρατιώτες λεηλατούσαν τις βυζαντινές επαρχίες
Γ. ο Λουδοβίκος Ζ ' δεν εμπιστευόταν τους Βυζαντινούς
Δ. υπήρχαν αμοιβαίες καχυποψίες όσον αφορά στη συμπεριφορά των

δυο πλευρών
6. Η επίθεση εναντίον της Δαμασκού αποφασίστηκε
Α. επειδή ήταν στρατηγικής σημασίας πόλη
Β. επειδή οι σταυροφόροι ήθελαν να αποτρέψουν την ενοποίηση της
Συρίας
Γ. το α και το β
Δ. από τους σταυροφόρους και τους Βυζαντινούς συμμάχους τους
7. Οι σταυροφόροι απέσυραν τις δυνάμεις τους από τη Δαμασκό κυρίως
επειδή
Α. η κατάκτηση της πόλης ήταν πολύ δύσκολη
Β. υπήρξαν φιλονικίες μεταξύ των αρχηγών τους
Γ. πληροφορήθηκαν για την επικείμενη άφιξη μεγάλου μουσουλμα
νικού στρατού
Δ. δεν είχαν επαρκείς προμήθειες
8. Η αποτυχία της σταυροφορίας οφειλόταν κυρίως
Α. στη διάλυση της σταυροφορίας στη Μικρά Ασία
Β. στο γεγονός ότι οι σταυροφόροι δεν επωφελήθηκαν από πιθανή συμ-
μαχία με τους Βυζαντινούς
Γ. στο ότι η σταυροφορία δεν ήταν καλά οργανωμένη
Δ.το α και το β
Διαβάστε προσεχτικά το παρακάτω απόσπασμα του χρονικού του Όντο
του Ντέιγ (Odo de Deuil) ιερέα του Γάλλου βασιλιά και αυτόπτη μάρτυρα
της Β' Σταυροφορίας, και στη συνέχεια απαντήστε στις σχετικές ερωτήσεις:
Δ ια σ χ ίσ α μ ε το υπ όλοιπ ο α υ τ ή ς τ η ς έ ρ η μ η ς χ ώ ρ α ς κ α ι ε ισ ή λ θ α μ ε σε μ ια όμορφ η
κ α ι π λ ο ύ σ ια γη που α π λ ώ ν ε τ α ι χ ω ρ ίς δια κο π ή μ έ χ ρ ι τ η ν Κ ω ν σ τ α ν τιν ο ύ π ο λ η .
140 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (ΐ1ος-13ος αιών;
Ε δώ α ρ χ ίσ α μ ε ν α υ φ ισ τά μ εθ α α δ ικ ίε ς κ α ι ν α τ ις λ α μ β ά ν ο υ μ ε υπόψ η. Οι ά λλ
λ α ο ί μ α ς ε ίχ α ν π ο υ λ ή σ ει π ρ ο μ ή θ ειες μ ε σ ω σ τό τρόπο κ α ι γ ι ’ α υ τό το λό'
σ υ μ π ερ ιφ ερ θ ή κ α μ ε ε ιρ η ν ικ ά α π έ ν α ν τ ι τους. Οι Έ λ λ η ν ε ς (Graeci), όμ ω ς, φ ράζαι
τ ις π ό λ εις κ α ι τα κ ά σ τρ α τους, π ο υ λ ώ ν τ α ς τα εμ π ο ρ εύ μ α τά το υ ς μ ε τη χρήτ
σ χ ο ιν ιώ ν που κ ρ εμ ό ν τ ο υ σ α ν α π ό τα τ ε ίχ η τ ω ν π ό λ εω ν . Οι π ρ ο μ ή θ ειες πί
πουλήθηκαν με α υτό το ν τρόπο ήταν α ν ε π α ρ κ ε ίς γ ια το πλήθος τα
σ τρα τευμ ά τω ν μ ας. Γ ι’ α υ τό το λ όγο οι π ρ οσ κυνη τές ε ξα σ φ ά λ ισ α ν :
α π α ρ α ίτη τα εφ ό δ ια δ ια π ρ ά τ τ ο ν τ α ς λ ε η λ α σ ίε ς εφ ό σ ο ν δεν μ π ο ρ ού σ α ν \
υ π ο φ έρ ο υ ν τ η ν έλ λ ειψ η σε π ερ ιο χ ή α φ θ ο νία ς. Γ ια μ ε ρ ικ ο ύ ς η στά ση τα
Ε λ λ ή ν ω ν ο φ ε ίλ ο ν τ α ν σ τη σ υ μ π ερ ιφ ο ρ ά τ ω ν Γ ε ρ μ α ν ώ ν που ε ίχ α ν δ ια σ χ ίσ ει ι
χ ώ ρ α τ ο υ ς π ρ ιν α πό ε μ ά ς κ α ι ε ίχ α ν λ ε η λ α τ ή σ ε ι τα π ά ντα . Α να κα λύψ ου
μ ά λ ισ τα ότι ε ίχ α ν κ ά ψ ει κ α ι ο ικ ισ μ ο ύ ς έ ξ ω α π ό τα τ ε ίχ η τ ω ν π ό λ ε ω ν [...].
Έ τσ ι, οι Γ ε ρ μ α ν ο ί που π ρ ο η γ ή θ η κ α ν δ ια τά ρ α ξα ν τα π ά ν τ α κ α ι γ ι ’ α υ τό το λό]
οι Έ λ λ η ν ε ς τ ρ ά π η κ α ν σ ε φ υ γ ή α π ό τ ο ν ε ιρ η ν ικ ό μ α ς η γ εμ ό ν α . Ωστόσο,
κ λ η ρ ικ ο ί τ ω ν Χ ρ ισ τ ια ν ικ ώ ν ν α ώ ν έ β γ α ιν α ν α π ό τ ις π ό λ ε ις ν α μ α ς σ υ ν α ν τ ή σ ο ι
μ ε τ ις ε ικ ό ν ε ς το υ ς κ α ι ά λ λ α τ έτ ο ια ε λ λ η ν ικ ά σ υ μ π ρ ά γκ α λ α κ α ι υποδέχοντα
τ ο ν β α σ ιλ ιά μ α ς μ ε δ έο υ σ ες τ ιμ έ ς κ α ι φόβο. [Σ τ η ν Κ ω ν σ τ α ν τιν ο ύ π ο λ η ]
β α σ ιλ ιά ς ξ ε ν α γ ή θ η κ ε σ τα ά γ ια μ έρ η από τ ο ν α υτο κ ρ ά το ρ α κ α ι ό τα ν επέστρεψ α
ο α υτο κ ρ ά το ρ α ς ε π έ μ ε ν ε ν α δ ε ιπ ν ή σ ε ι μ α ζ ί του ο β α σ ιλ ιά ς. Το δ είπ ν ο άρμο<
σ το υ ς έ ν δ ο ξο υ ς ο ικ ο δ εσ π ό τες κ α ι φ ιλ ο ξε ν ο ύ μ ε ν ο υ ς, ε ν ώ το νό σ τιμ ο φ α γ η τ ό κ,
η π ν ε υ μ α τ ώ δ η ς σ υ ν ο μ ιλ ία ά φ η σ ε ικ α ν ο π ο ιη μ έ ν α τα μ ά τια , τη γλ ώ σ σ α , και :
α υ τ ιά [...]. Παρόλο που οι Έ λ λ η ν ε ς δ ε ν έδ ω σ α ν σημόίδια τ η ς π ροδοσίας του
π ισ τ εύ ω πω ς δεν θα μ α ς ε ίχ α ν δ ε ίξ ε ι τ έτ ο ια ε ξυ π η ρ ε τικ ό τα τα αν ήτα
ε ιλ ικ ρ ιν ε ίς οι π ρ ο θ έσ εις τ ο υ ς [...]. Δ εν θα π ρ έπ ει ν α τ ο υ ς κ α κ ο λ ο γή σ ο υ μ ε όμα
γ ια το γ ε γ ο ν ό ς ότι δ ε ν ε π έ τ ρ ε ψ α ν σ το υς α π λ ο ύ ς σ τ ρ α τ ιώ τ ε ς ν α ε ισ έ λ θ ο υ ν στ,
π ό λ εις τ ο υ ς αφ ού ε ίχ α ν κ ά ψ ει π ο λ λ ά σ π ίτια κ α ι ελ α ιό δ ε ν τ ρ α τ ω ν Ε λ λ ή ν ω ν εν.
ε ξ α ιτ ία ς τ η ς έ λ λ ε ιψ η ς ξύ λ ο υ ή λ ό γ ω τ η ς α υ θ ά δ εια ς τ ω ν α ν ό η τ ω ν (De Profectior
Ludovici VII in Orientem, μτφ ρ. α π ο σ π α σ μ ά τω ν α π ό το M edieval Sourceboo
http://w w w .fordham .edu/halsaU /source/odo-deuil.htm l).
y χιώνας)
L
r
,χλλοι
Λόγο
1. Πώς παρουσιάζει ο συγγραφέας τη συμπεριφορά των Βυζαντινών προς
τους σταυροφόρους;
βάζανε 2. Με ποιο τρόπο δικαιολογεί την εχθρική στάση των Βυζαντινών;
I 'ίΡηση 3. Ποια είναι η γνώμη του συγγραφέα για τους Γερμανούς σταυροφόρους;
m : που 4. Τι εννοεί όταν ισχυρίζεται πως οι Βυζαντινοί «πρόδωσαν» τους
ftr των σταυροφόρους;
■ εγ; τα 5. Θεωρείτε πως ο συγγραφέας είναι αντικειμενικός;
κυ να
ι :
1. Μετά την Α' Σταυροφορία ο Αλέξιος Κομνηνός ανακατέλαβε_________ .
2. Ο Ταγκρέδος επιτέθηκε εναντίον_______________________________ .
Λόγο 3. Η Συνθήκη της Δεαβόλεως υπογράφθηκε το . . μεταξύ.
4. 0 Βοημούνδος έλαβε τους τίτλους________
5. Το 113 7 ο Ιωάννης Κομνηνός κατέλαβε.
6. Ο Ρεϋνάλδος του Σατιγιόν επιτέθηκε εναντίον_________ τ ο _________ .
7. Το _____ ο Μανουήλ Α' Κομνηνός εισήλθε θριαμβευτικά στην
rjav
Αντιόχεια.
8. Τ ο _____πραγματοποιήθηκε η κοινή εκστρατεία εναντίον της Αιγύπτου
από τ ο _______________ και το ν _______________ .
9. Το 1 1 7 1 ο ___________ ταξίδεψε στην Κωνσταντινούπολη.
10. Το 1176 ο Μανουήλ ηττήθηκε από_________ στη_________________ .
142 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (ΐ1ος-13ος αιώνα;
1. Αναλύστε την εξέλιξη των πολιτικών και στρατιωτικών σχέσεων μεταξύ
των λατινικών κρατών και της Βυζαντινής αυτοκρατορίας από το 1099
μέχρι το 1180 σε κείμενο 150 λέξεων.
2. Διαβάστε προσεχτικά το παρακάτω απόσπασμα από το Λατίνο ιστο
ριογράφο ΓΟΥΛΙε λ μ ο ΤΗΣ ΤΥΡΟΥ σχετικά με την πολιτική του Μανουήλ Α'
Κομνηνού προς τους Λατίνους και στη συνέχεια απαντήστε στις
σχετικές ερωτήσεις:
Ό τ α ν η έ θ α ν ε ο δ εσ π ό τη ς Μ α νουήλ, ο ευ τ υ χ έ σ τ α τ ο ς κ α ι α ο ίδ ιμ ο ς β α σ ιλ ιά ς, τον
δ ια δ έ χ τ η κ ε κ α τά τη θέλ η σ η του κ α ι το νό μ ο τ η ς δ ια δ ο χ ή ς ο ν ε α ρ ό ς γ ιό ς τον
Α λ έξιο ς, που ή τ α ν μ ό λ ις δ ε κ α τ ρ ιώ ν ε τ ώ ν [...]. Κ α τά τη δ ιά ρ κ εια τ η ς ε ν Χ ριστά
β α σ ιλ εία ς του π ρ ο η γ ο ύ μ εν ο υ α γ α π η μ έ ν ο υ α υτοκρά τορα , οι Λ α τ ίν ο ι ευνοήθηκαν

α π ό α υ τό ν, χ ά ρ η σ τ η ν α ξιο π ισ τία του κ α ι τη δ ύ ν α μ ή του. Π ερ ιφ ρ ό νη σ ε α κόμ α τα
α ν δ ρ ε ίκ ε λ α το υ ς Έ λ λ η ν ε ς , που ή τ α ν μ α λ θ α κ ο ί κ α ι θ η λ υ π ρ επ είς, κ α ι κ α θ ώ ς ήτα ν
άνδρας μ ε μ εγά λη γ ε ν ν α ιο δ ω ρ ία κ α ι α σ ύ γ κ ρ ιτη δ ρ α σ τηρ ιότητα , α ν έθ εσ ε
σ π ο υδ α ία κ α θ ή κ ο ν τα μ ό ν ο σ ε Λ α τίνο υ ς, λ ο γ α ρ ιά ζο ν τα ς τ η ν α φ ο σ ίω σ η και ττ
δύναμή τους. Ε π ειδ ή σ τη δ ιά ρ κ εια τ η ς β α σ ιλ εία ς του ευ η μ ε ρ ο ύ σ α ν κα ι
α π ο λ ά μ β α ν α ν τη γ ε ν ν α ιό δ ω ρ η α π λ ο χ ερ ιά του, οι ε υ γ ε ν ε ίς κ α ι οι κ ο ιν ο ί θνη τό:
ό λ η ς τ η ς ο ικ ο υ μ έ ν η ς σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ θ η κ α ν γ ύ ρ ω του μ ε πρ οθυ μία , ό π ω ς γύ ρ ω α π :
μ ε γ ά λ ο ε υ ε ρ γ έ τ η . Και κ α θ ώ ς έ φ ε ρ ν α ν σ ε π έρ α ς τα κ α θ ή κ ο ν τα το υ ς π ολύ κ α λ ά
α υ τό το ν έ κ α ν ε ν α ε κ τ ιμ ά όλο κ α ι π ερ ισ σ ότερ ο το υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς μ α ς κ α ι ν α τοι :
α ν ε β ά ζε ι σ ε υ ψ η λ ό τερ α α ξιώ μ α τα . Ως ε κ το ύ το υ οι ά ρ χ ο ν τ ες τ ω ν Ε λ λ ή ν ω ν , και
ιδ ια ίτερ α οι σ υ γ γ ε ν ε ίς του, α λ λ ά κ α ι όλος ο ά λ λ ο ς λα ός, α π έ κ τ η σ α ν α κόρ εσ τ:
μ ίσ ο ς ε ν α ν τ ίο ν τ ω ν δ ικ ώ ν μ α ς (το α π ό σπ α σμ α π ρ ο έρ χ ετα ι από το β ιβ λ ίο τ ω ν A
Kazhdan, A. W harton-Epstein, Α λ λ α γ έ ς στο β υ ζ α ν τ ιν ό π ο λ ιτισ μ ό κ α τά τ ο ν 1 1 ο κα:
12 ο α ιώ ν α , σελ. 415).
Α. Τί μπορεί να μας αποκαλύψει ο Γουλιέλμος της Τύρου σχετικά με τις

αντιλήψεις των Λατίνων για τους Βυζαντινούς;
Β. Πώς χαρακτηρίζει ο συγγραφέας τον Μανουήλ Κομνηνό;
143
Γ. Πώς παρουσιάζει τη συμπεριφορά των Βυζαντινών απέναντι στους

Λατίνους;
Δ. Πιστεύεται πως ο συγγραφέας είναι αντικειμενικός;
6. Η ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΤΟΥ ΙΣΛΑΜ: ΣΑΛΑΝΤΙΝ

1. Διαβάστε προσεχτικά το παρακάτω απόσπασμα για τη μάχη του Χαττίν
από την αραβική εγκυκλοπαίδεια του Σιχαμπαντίν (14ος αι.) και στη
συνέχεια απαντήστε στις σχετικές ερωτήσεις:
Το έτο ς 118 7 ο Σ α λ α ν τ ίν ξ ε κ ίν η σ ε τ ις ε κ σ τ ρ α τ ε ίε ς κ α ι κ α τ α κ τ ή σ ε ις του. Α υ τό το
χ ρ ό ν ο ο σ ο υ λ τά ν ο ς σ υ γ κ έ ν τ ρ ω σ ε το σ τρ α τό του κ α ι π ο ρ ε ύ τ η κ ε π ρ ος το Κ ερ ά κ μ ε
σ κοπό ν α π ο λ ιο ρ κ ή σ ει το κά σ τρο επ ειδ ή φ οβ ότα ν ότι ο ά ρ χ ο ν τ α ς του [ο
Ρ εϋ ν ά λ δ ο ς του Σ α τ ιγ ιό ν ] θα ε π ιτ ίθ ε τ ο ε ν α ν τ ίο ν π ρ ο σ κ υ ν η τ ώ ν [...]. 0 σ ο υ λ τά νο ς
τό τε π ο λ ιό ρ κ η σ ε κ α ι κ α τέλ α β ε τ η ν Τ ιβ ερ ιά δα μ ε τη δ ύ ν α μ η τ ω ν ό π λ ω ν [...]. Οι
Φ ράγκοι σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ θ η κ α ν γ ια ν α α ν τ ιμ ε τ ω π ίσ ο υ ν τ ο ν σ ο υ λ τά νο κ α ι έλ α β ε χ ώ ρ α
η μ ά χ η του Χ α τ τ ίν . Μ ε τη σ η μ α ν τ ικ ή α υ τ ή μ ά χ η ο Α λ λ ά χ μ α ς χ ά ρ ισ ε τ η ν
κ υ ρ ια ρ χ ία τω ν π α ρ α θ α λ ά σ σ ιω ν π ε ρ ιο χ ώ ν κ α ι τ η ς Α γ ία ς Πόλης. ίΟ ταν ο
σ ο υ λ τά ν ο ς κ α τέλ α β ε τ η ν Τ ιβεριάδα, οι Φ ρά γκοι σ υ γ κ έ ν τ ρ ω σ α ν το ιπ π ικ ό κ α ι τα
π εζικ ά το υ ς σ τρ α τεύ μ α τα κ α ι π ο ρ ε ύ τ η κ α ν ε ν α ν τ ίο ν του. 0 σ ο υ λ τά ν ο ς έσ π ευ σ ε
από τη Τ ιβ ερ ιά δα ν α το υ ς α ν τ ιμ ε τ ω π ίσ ε ι τ η ν η μ έρ α του Σ αββάτου, π έ ν τ ε μ έ ρ ε ς
μ ε τ ά το τ έλ ο ς του τέτα ρ το υ μ ή ν α . Οι δυο σ τρ α τ ο ί σ υ ν α ν τ ή θ η κ α ν κ α ι η μ ά χ η
μ ε τ α ξ ύ το υ ς ή τ α ν π ο λ ύ σ κ λ η ρ ή [...] κ α ι ο Α λ λ ά χ β ο ή θ η σ ε του μ ο υ σ ο υ λ μ ά ν ο υ ς ν α
ν ικ ή σ ο υ ν α φ ού π ε ρ ικ ύ κ λ ω σ α ν τους Φ ρ ά γκου ς από ό λ ες τ ις μ ερ ιές,
κ α τα σ τρ έφ ο ν τα ς, σ κ ο τ ώ ν ο ν τ α ς κ α ι α ιχ μ α λ ω τ ίζ ο ν τ ά ς τους. Οι α ιχ μ ά λ ω τ ο ι
σ υ μ π ερ ιέλ α β α ν το μ εγ ά λ ο β α σ ιλ ιά τ ω ν Φ ρ ά γκ ω ν [Γκυ ν τ ε Α ο υ ζ ιν ιά ν ] κ α ι το ν
π ρ ίγ κ ιπ α Ρ εϋνά λ δο , ά ρ χ ο ν τα του Κ ερ ά κ [...]. Α π ό ε κ ε ίν η τη σ τιγ μ ή δεν
κ α τά φ ε ρ α ν π ο τέ ν α ε ισ β ά λ λ ο υ ν ξ α ν ά σ τη Συρία.
'Ο ταν η μ ά χ η τ ε λ ε ίω σ ε ο σ ο υ λ τά ν ο ς κ ά θ η σ ε σε μ ια σ κ η ν ή κ α ι δ έ χ τ η κ ε το ν
β α σ ιλ ιά τ ω ν Φ ρ ά γκ ω ν, ο οπ οίος κ ά θ η σ ε δ ίπ λ α του. Ο β α σ ιλ ιά ς ζε σ τ α ιν ό τ α ν κα ι
144 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (ΐ1ος-13ος αιώνα;
δ ιψ ο ύ σ ε π ο λ ύ κ α ι έτσ ι ο σ ο υ λ τά ν ο ς του π ρ όσ φ ερ ε π α γ ω μ έ ν ο νερ ό . Ό τα ν ο

β α σ ιλ ιά ς έδ ω σ ε ν ε ρ ό κ α ι στο Ρ εϋ νά λ δ ο , ά ρ χ ο ν τα του Κ ερά κ, ο σ ο υ λ τά νο ς
δ ια μ α ρ τυ ρ ή θ η κ ε λ έ γ ο ν τ α ς π ω ς « α υτό ς ο κ ο λ α σ μ έν ο ς ά ν θ ρ ω π ο ς δεν ή π ιε νερ ό μ ε
τ η ν ά δ εια μου, α λ λ ά α ν τ η ν ε ίχ ε τ ώ ρ α θα ή τ α ν α σφ α λής». Ο σ ο υ λ τά ν ο ς τότε
μ ίλ η σ ε σ το ν π ρ ίγ κ ιπ α κ α ι τ ο ν ε π έ κ ρ ιν ε γ ια τ η ν πα ρα β ία σ η τ η ς ε ιρ ή ν η ς μ ετα ξύ
τ ο υ ς κ α ι γ ια τ η ν επ ίθ εσ η που ε π ιχ ε ίρ η σ ε ε ν α ν τ ίο ν δυο ιε ρ ώ ν π ό λ εω ν . Τότε ο
σ ο υ λ τά ν ο ς σ η κ ώ θ η κ ε όρθιος κ α ι μ ε το ίδιο του το χ έ ρ ι έκ ο ψ ε το λ α ιμ ό του
η γ εμ ό ν α . 0 β α σ ιλ ιά ς τ ω ν Φ ρ ά γ κ ω ν κ α τ α σ χ έ θ η κ ε α π ό β ία ιο φόβο α λ λ ά a
σ ο υ λ τά ν ο ς τ ο ν κ α θ η σ ύ χ α σ ε (Saladin and the Crusaders: Selected annals frorr.
M alasik al-absar f i m am alik al-am sar, μτφ ρ. α π ο σ π α σ μ ά τω ν α π ό το Society o f
M edieval M ilitary History: http://w w w .derem ilitari.org/resources/hattin2.htm ).
A. Πώς παρουσιάζει ο συγγραφέας το Σαλαντίν;

Β. Ποια είναι η γνώμη του συγγραφέα για τους ηγέτες των σταυρο
φόρων, Γκυ ντε Λουζινιάν και Ρεϋνάλδο του Σατιγιόν;
Γ. Πώς εξηγεί τη νίκη του Σαλαντίν στη μάχη του Χαττίν και γιατί
πιστεύει ότι ήταν τόσο σημαντική;
Δ. Γιατί αφηγείται τη σκηνή συνάντησης μεταξύ του Σαλαντίν και των
Φράγκων ηγετών μετά τη μάχη;
2. Αναλύστε τα στάδια της ισλαμικής αντίδρασης στην πρόκληση που έθετε
η ύπαρξη των λατινικών κρατών στη Μέση Ανατολή σε μια παράγραφο 150
λέξεων.

1. Ο πρώτος μονάρχης που ανταποκρίθηκε στην έκκληση του πάπα για νέα
σταυροφορία ήταν ο _______________________.
2. Ο Φρειδερίκος Α ' ήρθε σε ανοιχτή σύγκρουση με τον ______________
κατά τη διάρκεια της πορείας του προς τ α _____________ .
3. Στη συνέχεια πολέμησε εναντίον τ ω ν _______________ στη__________ .
4. Ο αγγλικός και ο γαλλικός στρατός αναχώρησαν για την Ανατολή το
5. Ο Ριχάρδος Α' κατέλαβε το νησί της____________τ ο ______________.

6. Η πολιορκία της Ακρας διήρκεσε από τ ο ______ μέχρι τ ο _______ .
7. Στη συνέχεια ο Ριχάρδος κατέλαβε τ η _____________ .
8. Η συνθήκη ειρήνης μεταξύ των δυο πλευρών υπεγράφη το ______ .
9. Σύμφωνα με τη συνθήκη το βασίλειο της Ιερουσαλήμ εκτεινόταν από
__________ μέχρι τη ν ____________ .
1 0 .0 Ριχάρδος επίσης όφειλε να επιστρέψει την __________ στον

1. Ο Γουλιέλμος Β' της Σικελίας απέστειλε ναυτική δύναμη στα παράλια
της Παλαιστίνης με στόχο να
Α. καταλάβει την Ακρα
Β. να κερδίσει πλούσια εδάφη για προσωπικό του όφελος
Γ. καταλάβει την Ιερουσαλήμ
Δ. αποτρέψει περαιτέρω επιτυχίες του Σαλαντίν
2. Οι Φρειδερίκος Α ' και Ισαάκιος Β' συγκρούστηκαν
Α. για την ηγεσία της σταυροφορίας
Β. επειδή ο Φρειδερίκος παραβίασε τη συμφωνία μεταξύ τους
Γ. επειδή ο Φρειδερίκος ήθελε να καταλάβει την Κωνσταντινούπολη
Δ. επειδή ο Ισαάκιος παραβίασε τη συμφωνία μεταξύ τους
3. Η πορεία των Γερμανών σταυροφόρων ανεκόπη ξαφνικά επειδή
Α. συγκρούστηκαν έντονα με τους Βυζαντινούς
Β. πέθανε ο Φρειδερίκος Α'
Γ. ηττήθηκαν από τους Σελτζούκους Τούρκους
146 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (Ι1°ς-130ς αιώνα;
4. 0 Ριχάρδος Α' καθυστέρησε να φτάσει στην Άκρα επειδή

Α. συγκρούστηκε με τους Βυζαντινούς
Β. κατέλαβε την Κύπρο
Γ. δεν ήθελε να ηγηθεί της σταυροφορίας
Δ. προσπάθησε πρώτα να διαπραγματευτεί με τον Σαλαντίν
5. Η Ακρα παραδόθηκε στους σταυροφόρους
Α. όταν ο στρατός του Σαλαντίν έφυγε από την περιοχή
Β. μετά από την άφιξη του αγγλικού και γαλλικού στρατού
Γ. έπειτα από δυο χρόνια
Δ.το β και το γ
6. Στη συνέχεια ο Ριχάρδος αποφάσισε να
Α. έρθει σε διαπραγματεύσεις με τον Σαλαντίν
Β. ξαναχτίσει το κάστρο της Ασκάλωνας
Γ. επιτεθεί εναντίον της Ιερουσαλήμ
7. Οι διαπραγματεύσεις τελικά ξεκίνησαν όταν
Α. ο Ριχάρδος έφτασε στην Ιερουσαλήμ
Β. ο στρατός του Σαλαντίν ηττήθηκε από τον Ριχάρδο
Γ. ο Σαλαντίν κατέλαβε τη Γιάφα
Δ. ο Ριχάρδος ανακατέλαβε τη Γιάφα
8. Οι όροι της συνθήκης ειρήνης συμπεριέλαβαν
Α. την επιστροφή της Ασκάλωνας
Β. την οριοθέτηση των συνόρων του βασιλείου της Ιερουσαλήμ
Γ. την ελεύθερη κίνηση χριστιανών προσκυνητών στην Ιερουσαλήμ
Δ. όλα τα παραπάνω
1. Γιατί ότι ο Ισαάκιος Β' Αγγελος επέλεξε να συγκρουστεί με το Φρειδε
ρίκο Α';
2. Πιστεύετε πως ο Φρειδερίκος είχε σκοπό να καταλάβει την Κωνσταντι
νούπολη;
3. Πώς επηρέασε τη κατάσταση στη Μέση Ανατολή η άφιξη του Ριχάρδου
Α';
4. Πώς κρίνετε τη στρατηγική που ακολούθησε ο Αγγλος βασιλιάς ενα
ντίον του Σαλαντίν μετά την κατάκτηση της Ακρας;
5. Ποιος βγήκε κερδισμένος από τη συνθήκη ειρήνης που υπεγράφη με
ταξύ του Ριχάρδου Α' και του Σαλαντίν;

1. Η Α Σταυροφορία οργανώθηκε από____________ στην__________ .
2. Οι Βενετοί συμφώνησαν να μεταφέρουν τους σταυροφόρους στην
Αίγυπτο με αντάλλαγμα_________________________________________ .
3. Ο πάπας Ιννοκέντιος αφόρισε τους σταυροφόρους και τους Βενετούς
όταν πληροφορήθηκε για την κατάληψή της____________ .
4. Ο Αλέξιος (Δ') κατέφυγε στη Δύση με σκοπό______________________.
5. Ο Αλέξιος Γ' εγκατέλειψε την Κωνσταντινούπολη στις______________ .
6. Μετά τη φυγή του Αλέξιου Γ' ο _____________ αποκαταστάθηκε στο
βυζαντινό θρόνο.
7. Οι σταυροφόροι παρέμειναν στην Κωνσταντινούπολη τ ο ____________
με πρόσκληση το υ ____________ .
8. Ο _________________ ανέτρεψε τον Αλέξιο Δ' και ανακηρύχθηκε
αυτοκράτορας.
9. Η συνθήκη_________________ υπεγράφη τ ο __________________ .
Δ. Πιστεύετε πως ο συγγραφέας είναι αντικειμενικός στην περιγραφή

του;
2. Μελετήστε προσεχτικά τα σχετικά αποσπάσματα από τον γ ο δ ε φ ρ ε ιδ ο
ΒΙΛΛΕΑΡΔΟΥΙΝΟ (Η Κ α τά χ τη σ η της Κ ω ν σ τ α ν τιν ο ύ π ο λ η ς, βιβλ. 6 -12 ) και

απαντήστε στις παρακάτω ερωτήσεις:
Α. Τί μπορεί να μας αποκαλύψει ο Γοδεφρείδος Βιλλεαρδουίνος σχετικά
με τις αντιλήψεις των σταυροφόρων για τους Βυζαντινούς;
Β. Πώς εξηγεί την παρέκκλιση προς την Κωνσταντινούπολη;
Γ. Πώς παρουσιάζει τις σχέσεις Βυζαντινών και σταυροφόρων;
Δ. Πώς εξηγεί την απόφαση για την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης:

1. Τ ο _____της αυτοκρατορίας και τ α _____ της Κωνσταντινούπολης δόθη
καν στον λατίνο αυτοκράτορα σύμφωνα με τη συνθήκη διαμελισμού ττ;
Βυζαντινής αυτοκρατορίας.
2. Τ α ____ της αυτοκρατορίας επιδικάστηκαν στους________.
3. Ο________________ κατέλυσε το λατινικό βασίλειο της Θεσσαλονίκης το
4. Η ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης επιτεύχθηκε τ ο ______ από

του Βυζαντινούς της__________ .
5. Το πριγκιπάτο της Αχάΐας ιδρύθηκε από τους ___________ κα.
___________ το _____ .
6. Έδρα του πριγκιπάτου της Αχα'ΐας υπήρξε αρχικά η _________ κα.
αργότερα ο ______ .
7. Το δουκάτο των Αθηνών αρχικά παραχωρήθηκε στον___________, άλλο
αργότερα περιήλθε στην κυριαρχία των __________ και τω\
$
1ηώνας) Ασκήσεις και δραστηριότητες 151
/
ν σαφή 8. Με έδρα τ η ν ______ το δουκάτο των Αθηνών αρχικά συμπεριέλαβε στην

επικράτειά του τ η ν ______ , τη ν ______ , τ η ν ________ , τ ο ________ και
το ______ .
ΙΡΕΙΔΟ
t και 9. Το δουκάτο του Αιγαίου ή του Αρχιπελάγους ιδρύθηκε το _____ με

εξουσιοδότηση της________ από το ν __________ .
βετικά 10. Το 1383, το δουκάτο του Αιγαίου περιήλθε στην κυριαρχία του οίκου
τω ν ________ μέχρι την οθωμανική κατάκτηση το υ_______ .
/
1. Πως ακριβώς διανεμήθηκαν τα εδάφη της Βυζαντινής αυτοκρατορίας
Γ.'.ης; σύμφωνα με τη συνθήκη διαμελισμού (Partitio Romaniae) το 1204;
2. Γιατί δεν κατάφερε να επιβιώσει η λατινική αυτοκρατορία της Κωνστα
ντινούπολης;
3. Αναφερθείτε συνοπτικά στην ιστορική εξέλιξη του πριγκιπάτου της
^θή
Αχαΐας.
της
4. Πως περιήλθλε το δουκάτο των Αθηνών στην κυριαρχία της Καταλα-
νικής Εταιρείας;
5. Αναφερθείτε συνοπτικά στην ίδρυση του δουκάτου του Αιγαίου.
Μελετήστε προσεχτικά τα σχετικά αποσπάσματα από το ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΟΥ
από
μορεως (σσ. 26-39, 52-56,) και απαντήστε στις παρακάτω ερωτήσεις:
Α. Πώς περιγράφει ο συγγραφέας την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης;
καν
Β. Ποια είναι η γνώμη του συγγραφέα για την αυτοκρατορία της Νίκαιας;
και Γ. Πώς περιγράφει ο συγγραφέας την κατάκτηση της Πελοποννήσου;

Δ. Ποια είναι η γνώμη του για τους σταυροφόρους;
ίΛλά Ε. Ποια είναι η γνώμη του για τους τοπικούς πληθυσμούς;

152 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (Ι10ς-13°ς αιώνας)
10. ΟΙ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΕΣ ΤΟΥ 13ου ΑΙΩΝΑ

Ασκήσεις Αντιστοίχισης:
1. Μαλίκ Αλ-Καμίλ ηγεμόνας της Δαμασκού
2. Ιωάννης της Βρυέννης 18 Φεβρουάριου 1229
3. Λουδοβίκος Θ' σουλτάνος της Αιγύπτου
4. Μαϊμπάρς πόλη της Αιγύπτου
5. Δαμιέτη αδελφός του Αγίου Λουδοβίκου
j
6. Μαμελούκοι βασιλιάς της Κύπρου

7. Τύνιδα Γάλλος βασιλιάς
8. Φρειδερίκος Β' στρατιωτικές δυνάμεις δούλων
9. Σύνοδος του Λατερανού πόλη της βόρειας Αφρικής
10 . Πελάγιος 1215
11 . Ούγο Α' ντε Λουζινιάν βασιλιάς της Ιερουσαλήμ
12. Μανσούρα Μαμελούκος σουλτάνος
13. Συμφωνία της Γιάφας Γερμανός αυτοκράτορας
14. Κάρολος Ανδεγαυός πόλη της Αιγύπτου
15. Αλ-Μουαζάμ παπικός απεσταλμένος
1. Ποιες ήταν οι αιτίες της αποτυχίας της Ε' Σταυροφορίας;
2. Ποιος επωφελήθηκε περισσότερο από τη συνθήκη μεταξύ του
Φρειδερίκου Β' και του Μαλίκ αλ-Καμίλ;
3. Ποιοι ήταν οι στόχοι των σταυροφοριών του Λουδοβίκου Θ';
4. Γιατί απέτυχαν οι σταυροφορίες του Λουδοβίκου Θ';
5. Πώς κατάφεραν οι Μαμελούκοι να εκδιώξουν τους Λατίνους οριστικά
από τη Μέση Ανατολή;
Δραστηριότητες
Αξιολογήστε τκ σταυροφορίες που διεξήχθησαν το 13ο αιώνα σε σχέση
με τις πρώτες τέσσερεις σταυροφορίες σε μία παράγραφο 150 λέξεων.
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

Ασκήσεις πολλαπλών επιλογών: 1. Δ 2. Δ 3. Δ 4. Β 5. Γ 6. A 7. Δ 8. Β 9. A 10. Γ
1. Α. Οι Βυζαντινοί πίστευαν ότι η απελευθέρωση των Αγίων Τόπων ήταν
/
απλά ένα πρόσχημα που κάλυπτε την πραγματική πρόθεση των σταυ
ροφόρων να κατακτήσουν τη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Σε γενικές
γραμμές χαρακτήριζαν τους σταυροφόρους ως αναξιόπιστους, αγέ
ρωχους και αλαζονικούς.
Β. Σύμφωνα με την Αννα Κομνηνή ο Αλέξιος Α' χειρίστηκε την Α '
Σταυροφορία με σύνεση και διπλωματική οξυδέρκεια. Ήταν επίσης
πιστός στις υποσχέσεις του (ειδικά όσον αφορά στο ζήτημα της
Αντιόχειας) και υπομονετικός με την αλαζονική συμπεριφορά των
σταυροφόρων.
Γ. Η συγγραφέας παρουσιάζει τον Βοημούνδο του Τάραντα ως τον κύριο
αντίπαλο του Αλέξιου. Ήταν αναξιόπιστος και ραδιούργος και
κατάφερε με διάφορες παρανομίες και παραβάσεις να γίνει κύριος
της Αντιόχειας.
Δ. Η Α λ ε ξιά ς θεωρείται ως σημαντική πηγή επειδή είναι η μόνη πηγή
που μας παρέχει λεπτομερώς τα γεγονότα της Α' Σταυροφορίας από
βυζαντινή σκοπιά.
Ε. Η αντικειμενικότητα της Αννας Κομνηνής αμφισβητείται εξαιτίας
του έκδηλου θαυμασμού που εκφράζει για τον πατέρα της Αλέξιο.
2. Η απάντηση πρέπει να συμπεριλαμβάνει την άφιξη των σταυροφορικών
στρατευμάτων στην Κωνσταντινούπολη, τους όρκους υπακοής που
απαίτησε ο Αλέξιος Α' Κομνηνός, τα γεγονότα της κατάληψης της
Νίκαιας, την εκστρατεία του Βαλδουίνου της Βουλλώνης και του
156 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (Ι10ς-130ς αιώνας
Τανγκρέδου στην Κιλικία και στην Έδεσσα, τις κινήσεις του βυζαντινού
αυτοκράτορα και την κατάληψη της Αντιόχειας.

Ασκήσεις αντιστοίχισης: 1. κομητεία της Έδεσσας 2. Τρίπολη 3. ηγεμόνας
της Αντιόχειας 4. Γοδεφρείδος του Μπουγιόν 5. νομικός κώδικας 6. νομικά
έγγραφα, φορολογία 7. δυτικοευρωπαίοι 8. υπολοχαγός του βασιλιά 9.
τοπικοί πληθυσμοί 10. έμποροι και τεχνίτες 1 1. Αγιοι Τόποι 12.
στρατιωτικά και διοικητικά καθήκοντα 13. εμπορικοί σταθμοί 14.
μουσουλμάνοι 15. Ναζαρέτ και Βηθλεέμ 16. Ιερουσαλήμ και Αντιόχεια 1 “
Ιερουσαλήμ, Γαλιλαία και Αντιόχεια 18. Τρίπολη 19. στρατιωτικό τάγμα 20.
Κράκ των Ιπποτών
Ασκήσεις μνήμης: 1. Βοημούνδος του Τάραντα 2. «Προστάτης του Πανάγιου
Τάφου» 3. βασιλιά της Ιερουσαλήμ 4. Δυτική Ευρώπη 5. κάστρων 6. Ασσίζες
7. κεφαλικό φόρο 8. Ιταλικές ναυτικές πόλεις 9. Ναζαρέτ και Βηθλεέμ 10.
νοσοκομείου του Αγίου Ιωάννη
1. Τα εδάφη στη Συρία και την Παλαιστίνη διαιρέθηκαν μεταξύ των
ηγετών της σταυροφορίας, οι οποίοι έγιναν και ηγεμόνες των νέων
λατινικών κρατών της Ανατολής. Σε ορισμένες περιπτώσεις, κάποιο;
σταυροφόροι ίδρυσαν προσωπικές ηγεμονίες μετά την κατάκτησπ
περιοχών (όπως στις περιπτώσεις του Βαλδουίνου της Βουλλώνης στη .
Έδεσσα και του Βοημούνδου του Τάρανδα στην Αντιόχεια), ενώ σε
άλλες ανακηρύχθηκαν ηγεμόνες (Γοδεφρείδος του Μπουγιόν).
2. Οι διοικητικές και κοινωνικές δομές των λατινικών κρατών
ακολούθησαν δυτικά πρότυπα: διαίρεση της γης μεταξύ υποτελών.
δημιουργία ξεχωριστών εδαφικών περιοχών, εκχώρηση εξουσίας στον:
τοπικούς άρχοντες, όρκοι υπακοής και δεσμοί υποτέλειας.
Απαντήσεις στις ασκήσεις και δραστηριότητες 157
3. Η «αποικιακή κοινωνία» των λατινικών κρατών αποτελούταν από

δυτικοευρωπαίους εποίκους, κυρίως προσκυνητές, στρατιώτες,
έμπορους και τεχνίτες.
4. Αρμένιοι άρχοντες έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη κομητεία της Έδεσσας,
:_?νας ενώ το βασίλειο της Ιερουσαλήμ απασχολούσε Βυζαντινούς ιππότες,
■ :μικά Τούρκους αυλάρχες και Αραβες γραφείς. Η πλειονότητα των τοπικών
■ λ ιά 9. πληθυσμών όμως ήταν πάροικοι.
J
ρτ: 12. 5. Η Λατινική Εκκλησία είχε δικαιοδοσία στους ναούς και ήταν υπεύθυνη
για τη συντήρηση και αναστήλωσή τους. Επίσης παρείχε στους
προσκυνητές εκκλησιαστικές υπηρεσίες σε όλους τους χώρους και τα
ιερά που συνδέονταν με τη χριστιανική πίστη.
6. Οι προσκυνητές συνέβαλαν σημαντικά στην οικονομία της περιοχής
(πλήρωναν και φόρους) και αρκετοί κατατάσσονταν στην υπηρεσία
τοπικών αρχόντων ή συμμετείχαν στην άμυνα των λατινικών κρατών
έναντι μισθού.

Ασκήσεις πολλαπλών επιλογών: 1.Γ 2.Δ 3.Δ 4.Β 5.Δ 6.Γ 7. Γ 8. Δ
I των
ιων
1. Σε γενικές γραμμές οι Βυζαντινοί ήταν καχύποπτοι απέναντι στους
σταυροφόρους και δεν τους επέτρεψαν να εισέλθουν στις πόλεις και τα
κάστρα τους. Επίσης τους πουλούσαν προμήθειες από τα τείχη.
2. Η στάση των Βυζαντινών οφείλονταν στη συμπεριφορά των Γερμανών
σταυροφόρων, οι οποίοι λεηλάτησαν τις βυζαντινές επαρχίες και
έκαψαν οικισμούς έξω από τα τείχη των πόλεων.
3. Είναι εμφανές ότι ο συγγραφέας έχει αρνητική γνώμη για τους
\ ~?υς Γερμανούς λόγω της συμπεριφοράς τους έναντι των Βυζαντινών.
4. Ο συγγραφέας αναφέρεται στην συνθήκη ειρήνης ανάμεσα στον
Βυζαντινό αυτοκράτορα και τον Σελτζούκο σουλτάνο. Επίσης, οι
158 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (Ι1°ς-130ς αιώνας
Βυζαντινοί δεν παρείχαν την απαραίτητη βοήθεια (σε προμήθειες και

στρατιώτες) στους σταυροφόρους κατά την πορεία τους στα Βαλκάνια
και στη Μικρά Ασία.
5. Η αντικειμενικότητα του συγγραφέα αμφισβητείται εξαιτίας του
θαυμασμού του για τον Γάλλο βασιλιά και την ανάγκη του να
δικαιολογήσει την αποτυχία της σταυροφορίας.

Ασκήσεις μνήμης: 1. την Κιλικία 2. της Κιλικίας και της Λαοδικείας 3. 1105
Αλέξιου Κομνηνού και Βοημούνδου του Τάραντα 4. «σεβαστού» κσ:
«δουκός Αντιόχειας» 5. τις πόλεις του Αρμενικού βασιλείου της Κιλικίας 6
της Κύπρου, 1156-7. 1158 8. 1169, Μανουήλ Κομνηνό, Αμαλάριχο A 9
Αμαλάριχος Α ' 10. Σελτζούκους Τούρκους, μάχη του Μυριοκεφάλου
1. Η απάντηση πρέπει να συμπεριλαμβάνει τις συγκρούσεις μεταξύ το.
Αλέξιου Κομνηνού και του Βοημούνδου του Τάραντα μετά την A
Σταυροφορία, την συνθήκη της Δεαβόλεως, τις προσπάθειες του Ιωάννη
και Μανουήλ Κομνηνού να επιβάλουν την επικυριαρχία τους σττ.
Αντιόχεια και τη συμμαχία του τελευταίου με τον Αμαλάριχο Α'.
2. Α. Σε γενικές γραμμές οι Λατίνοι είχαν αρνητική εικόνα για τους Βυ
ζαντινούς τους οποίους χαρακτήριζαν ως μαλθακούς και θηλυπρε
πείς.
Β. Ο συγγραφέας παρουσιάζει τον Μανουήλ Κομνηνό ως δυνατό,
δραστήριο, αξιόπιστο και γενναιόδωρο.
Γ. Ο συγγραφέας πιστεύει πως οι Βυζαντινοί έτρεφαν μίσος εναντίον
των Λατίνων.
Δ. Ο συγγραφέας δεν φαίνεται να είναι και ιδιαίτερα αντικειμενικός
απέναντι στους Βυζαντινούς.
1ιιώνας) Απαντήσεις στις ασκήσεις και δραστηριότητες 159
κ ^ ς και 6. Η ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΤΟΥ ΙΣΛΑΜ: ΣΑΛΑΝΤΙΝ

■ . χάνια Δραστηριότητες:
1. Α. Ο Σαλαντίν περιγράφεται ως ευλαβής, δραστήριος και δίκαιος ηγέτης,
ς του προστάτης των προσκυνητών και απελευθερωτής της Αγίας Πόλης.
Γ να Β. Ο Γκυ ντε Λουζινιάν παρουσιάζεται ως ένα δειλό υποκείμενο, ενώ ο
Ρεϋνάλδος του Σατιγιόν ως ένας αυθάδης και αναξιόπιστος άντρας, ο
οποίος τιμωρείται δίκαια από το Σαλαντίν.
I L 1108, Γ. Η νίκη στη μάχη του Χαττίν προήλθε από τη χάρη του Αλλάχ ο οποίος
[ir"> και επέτρεψε στο Σαλαντίν να κατακτήσει τις παραθαλάσσιες περιοχές
I r .aις
c 6. και την Ιερουσαλήμ.
W 9. Δ. Ο συγγραφέας αφηγείται τη σκηνή συνάντησης μεταξύ του Σαλαντίν
και των Φράγκων ηγετών για να τονίσει την ανωτερότητα του
σουλτάνου.
Wt: του 2. Η απάντηση πρέπει να συμπεριλαμβάνει τις ενέργειες των Νουραντίν
και Σαλαντίν για τη θρησκευτική και πολιτική ενοποίηση του μου
σουλμανικού κόσμου, την προώθηση της ιδέα του «τζιχάντ» εναντίον
των σταυροφορικών κρατών στην Ανατολή και τις επιτυχίες του
Σαλαντίν εναντίον των λατινικών κρατών.

Ασκήσεις μνήμης: 1. Γουλιέλμος Β' της Σικελίας 2. Ισαάκιο Β' Αγγελο,
Βαλκάνια 3. Σελτζούκων Τούρκων, Μικρά Ασία 4. 119 1 5. Κύπρου, 119 1 6.
118 9 -119 1 7. Γιάφα 8 .119 2 9. Τύρο, Γιάφα 10. Ασκάλωνα, Σαλαντίν
Ασκήσεις πολλαπλών επιλογών: 1 . Δ 2. Δ 3. Β 4. Β 5. Δ 6. Γ 7. Δ 8. Δ
1. Ο Ισαάκιος Αγγελος συγκρούστηκε με τον Φρειδερίκο Α' επειδή ο
ΐ-κός τελευταίος υπήρξε παλαιότερα αντίπαλος της αυτοκρατορίας και ο
Ισαάκιος ήταν πεπεισμένος ότι ο πραγματικός σκοπός της σταυροφορίας
ήταν η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης.
160 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (Ι10ς-130ς αιώνας
2. Όπως απέδειξαν τα μετέπειτα γεγονότα Φρειδερίκος δεν είχε σκοπό να

καταλάβει την Κωνσταντινούπολη.
3. Η άφιξη του Ριχάρδου Α' ενίσχυσε σημαντικά τις σταυροφορικέ;
δυνάμεις κατά την πολιορκία της Ακρας. Η σύγκρουσή του με το
Σαλαντίν συνέβαλε καθοριστικά στην επιβίωση των λατινικών κρατών
στην Ανατολή.
4. Ο Ριχάρδος Α' φαίνεται πως δίσταζε να ακολουθήσει συγκεκριμένη
τακτική επειδή ο πόλεμος είχε φτάσει σε αδιέξοδο καθότι οι
σταυροφόροι κατείχαν τα παράλια και οι μουσουλμάνοι την ενδοχώρα.
5. Η συνθήκη ειρήνης του 1192 εξασφάλισε την περαιτέρω παραμονή
λατινικών οικισμών στην Ανατολή, ενώ τα σχέδια του Σαλαντίν για την
πλήρη εκδίωξη των Λατίνων από τη Συρία και την Παλαιστίνη
απέτυχαν.

Ασκήσεις μνήμης: 1. δυτικοευρωπαίους ευγενείς, Καμπανία 2. 85.000 μάρκα
και τα μισά από τα εδάφη που θα κατακτούσαν οι σταυροφόροι 3. Ζάρας 4.
να ανατρέψει τον Αλέξιο Γ' Αγγελο και να αποκατασταθεί ο ίδιος και ο
πατέρας του στο θρόνο 5. 17 Ιουλίου, 1203 6. Ισαάκιος Β' Αγγελος 7.
χειμώνα του 1203-1204, Αλέξιου Δ' 8. Αλέξιος Ε' Δούκας 9. Partitie
Terrarum Romaniae, 1204 10. λατινικής αυτοκρατορίας της Κωνσταντι
νούπολης
1. Η Βενετία έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της σταυροφορία;,
αρχικά προτείνοντας την παρέκκλισή της προς τη Ζάρα και σττ
συνέχεια υποστηρίζοντας θερμά τις αξιώσεις του Αλέξιου Δ' και
συμβάλλοντας καθοριστικά με τον στόλο της στην κατάκτηση ττ;
Κωνσταντινούπολης.
ιιώνας)
; ~.ό να
2. Ο Αλέξιος Γ' Αγγελος δεν στάθηκε άξιος των περιστάσεων. Αρχικά
επέτρεψε στους σταυροφόρους να προσεγγίσουν την Κωνσταντινού
c : ; ικές
πολη και στη συνέχεια τους υποσχέθηκε την παροχή προμηθειών με την
Ιμε το
προϋπόθεση να αποσυρθούν. Όταν εγκατάλειψε την Κωνσταντινούπολη
t ::τών
οι βυζαντινοί αξιωματούχοι δεν είχαν άλλη επιλογή παρά να αποκατα-
σταστήσουν το Ισαάκιο Β' και το γιό του Αλέξιο Δ' στο θρόνο με την
ε _ένη
ελπίδα να κατευνάσουν τους σταυροφόρους.
I : οι
3. Επειδή ο πάπας Ιννοκέντιος Γ' ήταν μόνο πνευματικός ηγέτης της
Lpa.
σταυροφορίας, δεν στάθηκε ικανός να αποτρέψει τις κοσμικές
t _ονή
επιδιώξεις των Βενετών και των σταυροφόρων.
ίτην
L ...vr| 4. Η καχυποψία και η εχθρότητα μεταξύ των Βυζαντινών και των Λατίνων
δεν ήταν η αιτία της παρέκκλισης και κατάκτησης της Κωνσταντι
νούπολης, αλλά σαφώς κορυφώθηκε με τα γεγονότα της Τέταρτης
Σταυροφορίας.
■ αοκα Δραστηριότητες:
L 4. 1. Α. Ο συγγραφέας παρουσιάζει τους σταυροφόρους ως άπληστους και
ανόσιους εγκληματίες, οι οποίοι δεν δίστασαν να λεηλατήσουν και
να βεβηλώσουν ιερούς χώρους.
Γ
■ rr.tio
Β. Ο συγγραφέας παρομοιάζει τους σταυροφόρους με τους πρόδρομους
Γ Π-
του Αντίχριστου και τους Ρωμαίους στρατιώτες που χλεύαζαν τον
Χριστό για να δώσει έμφαση στην ιεροσυλία που συντελέστηκε στην
Αγία Σοφία.
- ας, Γ. Ο συγγραφέας εστιάζει την αφήγησή του στη λεηλασία και βεβήλωση
στί της Αγίας Σοφίας για να τονίσει την ασέβεια και ανοσιότητα των
και σταυροφόρων.
I
^ης Δ. Η περιγραφή του είναι συναισθηματικά φορτισμένη και ως εκ τούτου
λιγότερο αντικειμενική.
2. Α. 0 Βιλλεαρδουίνος μας αποκαλύπτει πως σε γενικές γραμμές οι

Λατίνοι θεωρούσαν τους Βυζαντινούς μαλθακούς, θηλυπρεπείς και
αναξιόπιστους.
Β. Η παρέκκλιση προς την Κωνσταντινούπολη έγινε κατόπιν έκκλησης
του εξόριστου βυζαντινού βασιλοπαίδα Αλέξιου Αγγέλου και
εξαιτίας της δεινής οικονομικής κατάστασης των σταυροφόρων.
Γ. Οι σχέσεις μεταξύ των Βυζαντινών και των σταυροφόρων
χαρακτηρίζονται από έλλειψη εμπιστοσύνης και συναισθήματα
μίσους και απέχθειας.
Δ. Η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης ήρθε ως αποτέλεσμα της
εκθρόνισης του Αλέξιου Δ' Αγγέλου και εξαιτίας της αθέτησης της
συμφωνίας μεταξύ των δυο πλευρών.

Ασκήσεις μνήμης: 1.1/ 4 , 5/8 2, 3/8, Βενετούς 3. Θεόδωρος Β' Αγγελος, 1224
4. 1261, Νίκαιας 5. Γουλιέλμο Σαμπλίτη, Γοδεφρείδο Α' Βιλλεαρδουίνο 6.
Ανδραβίδα, Μυστράς 7. Όθωνα Δελαρός, Καταλανών, Ατσαγιουόλι 8. Θήβα,
Αττική, Βοιωτία, Ναύπλιο, Αργος 9. 1207, Βενετίας, Μάρκο Σανούδο 10.
Κρίσπων, 1566
1. Το 1/4 της αυτοκρατορίας και τα 5/8 της Κωνσταντινούπολης δόθηκαν
στον λατίνο αυτοκράτορα, ενώ τα υπόλοιπα 3/4 της αυτοκρατορίας
διανεμήθηκαν μεταξύ των σταυροφόρων και των Βενετών. Τα 3/8 του
συνόλου των εδαφών της αυτοκρατορίας επιδικάσθηκαν στους
Βενετούς.
2. Η λατινική αυτοκρατορία βρέθηκε σε δεινή οικονομική και στρατιωτική
θέση καθότι υπήρξε περικυκλωμένη από τους εχθρούς της και δεν
δεχόταν βοήθεια ή ενισχύσεις από τη Δυτική Ευρώπη.
3. Η ηγεμονία της Αχαΐ'ας ιδρύθηκε στην Πελοπόννησο το 1205 από τον

Γουλιέλμο Σαμπλίτη και τον Γοδεφρείδο Α ' Βιλλεαρδουίνο. Γνώρισε τη
μεγαλύτερη ακμή της κατά την περίοδο ηγεμονίας των Βιλλεαρδουίνων
(1205-1278) και στη συνέχεια περιήλθε στην κυριαρχία του ανδεγαυικού
οίκου της Νεάπολης, μέχρι την κατάλυση της το 1432 από τους
Βυζαντινούς του Μυστρά.
4. Ο δούκας των Αθηνών Γκωτιέ της Βρυέννης προσέλαβε την Καταλανική
Εταιρεία με σκοπό να επεκτείνει τα σύνορα του δουκάτου. Όταν δεν
ξεπλήρωσε το χρέος του προς την εταιρεία οι Καταλανοί στράφηκαν
εναντίον του. Το 1 3 1 1 πέτυχαν σπουδαία νίκη εναντίον του δουκάτου
στη μάχη του Ορχομενού της Κωπαΐδας και στη συνέχεια κατέλαβαν την
Θήβα και την Αθήνα.
5. Το δουκάτο του Αιγαίου ιδρύθηκε το 1207 με εξουσιοδότηση της
Βενετίας από τον ευγενή Μάρκο Σανούδο. Τα υπόλοιπα νησιά του
Αιγαίου διανεμήθηκαν σε Βενετούς ευγενείς που είχαν λάβει μέρος στις
πολεμικές επιχειρήσεις υπό την ηγεσία του Σανούδο για την κατάκτηση
των Κυκλάδων και άλλων νησιών του Αιγαίου.
1. Α. Ο συγγραφέας περιγράφει τα γεγονότα της κατάκτησης της Κων
σταντινούπολης συνοπτικά και πάντα από την πλευρά των κα-
τακτητών, παραθέτοντας δριμύ λίβελο κατά των Ελλήνων και των
Ορθοδόξων.
Β. Το Χρονικό αναφέρει την ίδρυση της αυτοκρατορία της Νίκαιας, αλλά
επικεντρώνει την επικριτική αφήγησή του στην προδοσία του
αυτοκράτορα της Νίκαιας Μιχαήλ Ε' Παλαιολόγου και την ανάκτηση
της Κωνσταντινούπολης.
Γ. Η περιγραφή της κατάκτησης της Πελοποννήσου είναι εκτενής και
συμπεριλαμβάνει, εκτός από τα ιστορικά γεγονότα, την ίδρυση της
164 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (Ι1οι;-13ος αιώνας)
ηγεμονίας της Αχαί'ας και σημαντικές λεπτομέρειες για τη διοικητική

και κοινωνική της δομή.
Δ. 0 συγγραφέας εξιστορεί τα γεγονότα πάντα από την πλευρά των
Φράγκων κατακτητών, εκφράζει ανοιχτά το θαυμασμό για τους
σταυροφόρους και διακατέχεται από ανθελληνικό πνεύμα.
Ε. Οι Ορθόδοξοι Έλληνες κάτοικοι της αυτοκρατορίας συνήθως
παρουσιάζονται ως άπιστοι και ιδιαιτέρως ικανοί στη δολιότητα και
τις μηχανορραφίες.
11. 01 ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΕΣ ΤΟΥ 13ου ΑΙΩΝΑ

Ασκήσεις αντιστοίχισης: 1. σουλτάνος της Αίγυπτου 2. βασιλιάς της
Ιερουσαλήμ 3. Εάλλος βασιλιάς 4. Μαμελούκος σουλτάνος 5. πόλη της
Αίγυπτου 6. στρατιωτικές δυνάμεις δούλων 7. πόλη της βόρειας Αφρικής 8.
Εερμανός αυτοκράτορας 9 .12 15 10. παπικός απεσταλμένος 1 1 . βασιλιάς της
Κύπρου 12. πόλη της Αιγύπτου 13. 18 Φεβρουάριου 1229 14. αδελφός του
Αγίου Λουδοβίκου 15. ηγεμόνας της Δαμασκού
1. Οι συνεχείς καθυστερήσεις, η διαμάχη μεταξύ του Ιωάννη της Βρυέννης
και του Πελάγιου και η έλλειψη δυνάμεων και χρημάτων ήταν οι κύριες
αιτίες για την αποτυχία της σταυροφορίας.
2. Φαινομενικά ο Φρειδερίκος Β' βγήκε κερδισμένος από τη συνθήκη
ειρήνης εξαιτίας της επιστροφής σημαντικών εδαφών, αλλά ήταν
πρακτικά αδύνατο για τους δυτικοευρωπαίους να κρατήσουν τα εδάφη
αυτά για μεγάλο χρονικό διάστημα.
3. Ο Λουδοβίκος Θ' απέβλεπε στην κατάκτηση της Αιγύπτου, γνωρίζοντας
πως ήταν αδύνατο να καταλάβει εδάφη στη Συρία και την Παλαιστίνη
εφόσον η Αίγυπτος παρέμενε υπό μουσουλμανική κατοχή.
4. Οι σταυροφορίες του Λουδοβίκου Θ' υπήρξαν πρωτοβουλία του ίδιου του
Εάλλου βασιλιά. Συνεπώς η έκβασή τους ήταν άμεσα εξαρτημένη από
ρ»ας)
την τύχη του Λουδοβίκου. Οι καθυστερήσεις και τα σφάλματα της

-<ή
πρώτης σταυροφορίας στην Αίγυπτο οδήγησαν στην αιχμαλωσία του
Γάλλου βασιλιά και στην αποτυχία της όλης επιχείρησης. Στην δεύτερη
υν
σταυροφορία ο βασιλιάς υπέκυψε στο λοιμώδες νόσημα που
ίυς
αποδεκάτισε τα στρατεύματα του στην Τυνησία με αποτέλεσμα να δοθεί
πρόωρο τέλος στην σταυροφορία.
■ υς
5. Οι Μαμελούκοι σουλτάνοι ακολούθησαν συστηματική επεκτατική
*αι
πολιτική σε βάρος των λατινικών κρατών και κατέστρεψαν τις υπό
λατινική κατοχή παραθαλάσσιες πόλεις, ώστε να μην χρησιμοποιηθούν
ως βάσεις νέων σταυροφοριών.
Η απάντηση πρέπει να συμπεριλαμβάνει συγκριτικά στοιχεία για τους
σκοπούς, την οργάνωση και την ηγεσία των σταυροφοριών του 12ου και
L 13ου αιώνα.
Λη
υυ
r
ο
!Ν
Ευρετήριο
A
Αγιοι Τόποι, 9 ,10 ,14 ,16 , 25, 31, 37, 62, 71, 87, 91, 95, 99
Αθηνών, δουκάτο, 81, 82, 83, 8 4 ,111
Αιγαίου (ή Αρχιπελάγους), δουκάτο, 79, 83-84
Αίγυπτος, 53, 54, 55, 58, 87, 88
Ακρα, 26, 62, 63, 65, 67, 89, 92, 93, 94, 95, 96
Αλέξιος Α' Κομνηνός, 13, 14 ,15 ,16 ,17 ,18 ,19 ,4 1,4 2 ,4 9 , 1 1 1
Αλέξιος Γ' Αγγέλος, 71, 72, 73, 75
Αλέξιος Α ' Αγγελος, 72, 73, 74, 75
Αλέξιος Ε' Δούκας, 74
Αμαλάριχος Α' της Ιερουσαλήμ, 44, 45
Ανδραβίδα, 81
Ανδρεάς Β' της Ουγγαρίας, 87
Ανδρος, 77
Αννα Κομνηνή, 13, 1 1 1
Αντιόχεια, 16 ,17 ,18 , 19, 20, 35, 36, 38, 41, 42, 43, 44, 49
Αντιόχειας, ηγεμονία, 19, 23, 24, 33, 5 7 ,112
Αργος, 81
Αρμενικό βασίλειο της Κιλικίας, 43, 44, 63, 67
Ασκαλώνα, 66
Ατσαγιουόλι, 83
Αχάΐας, ηγεμονία, 77, 8 1-8 2,112
Β
Βαλδουίνος Α ' της Ιερουσαλήμ, 23
110
168 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (Ι10ς-130ς Αιώνας)
Βαλδουίνος Β' της Κωνσταντινούπολης, 80

Βαλδουίνος Γ' της Ιερουσαλήμ, 44
Βαλδουίνος της Βουλώνης, 14 ,17 , 23
Βενετία, 26, 45, 69, 70, 71, 75, 77, 78, 83
Βενετοί, 70, 72, 74, 77, 83, 84
Βερνάρδος του Κλερβώ, 35
Βηρυτός, 26, 94
Βοημοΰνδος του Τάραντα, 1 6 ,17 ,18 ,19 , 20, 23, 41, 42, 46, 4 9 ,112
Βονιφάτιος Μομφερατικός, 69, 71, 75, 81
Βυζαντινή Αυτοκρατορία, 16, 38, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 49, 74, 77, 84, 89, 99
Βυζαντινή (Ανατολική) Εκκλησία, 47, 49, 72, 74
Γ
Γένοβα, 26, 70 ~
Γιάφα, 65,66,90
Γκυ ντε Λουζινιάν, 55, 56, 57, 63, 64
Γοδεφρείδος Βιλλεαρδουίνος, 71,75, 112
Γοδεφρείδος Α' Βιλλεαρδουίνος, 81
Γοδεφρείδος Β' Βιλλεαρδουίνος, 81, 84
Γοδεφρείδος του Μπουγιόν, 13, 14, 23
Γουλιέλμος Β' Βιλλεαρδουίνος, 81, 82, 84, 91
Γουλιέλμος Β' της Σικελίας, 61
Γουλιέλμος Σαμπλίτης, 81
Γουλιέλμος της Τύρου, 113
Δ
Δαμασκός, 35, 38, 53, 54, 89, 90
Δαμιέτη, 87, 88, 91, 92, 93, 95
Ευρετήριο 169
Δεαβόλεως, συνθήκη, 42
Δορύλαιο, 37, 39
Δυρράχιο, 42
Ε
Έδεσσας, κομητεία, 17, 23, 24, 29, 3 3 ,113
Ερρίκος Α' Λουζινιάν, 91
Ερρίκος Δάνδολος, 7 0 ,113
Ερρίκος της Φλάνδρας, 78, 84
Εύβοια, 77
Έφεσος, 17
Ζ
Ζάρα, 70, 72, 73, 75
Ζενγκί, 35, 39
Θ
Θεόδωρος Β' 'Αγγελος Κομνηνός Δούκας, 80
Θήβα, 82,83
Θράκη, 62
I
Ιερουσαλήμ, 19, 23, 24, 26, 27, 28, 30, 31, 32, 38, 53, 54, 55, 57, 58, 61
Ιερουσαλήμ, βασίλειο, 23, 26, 29, 31, 3 3 ,113
Ιόνια νησιά, 77
Ισαάκιος Β' Αγγελος, 62, 63, 71, 72, 73, 7 5 ,114
Ισαάκιος Κομνηνός της Κύπρου, 63, 64 ,114
Ιωάννης Β' Κομνηνός, 41, 42
Ιωάννης της Βρυέννης, 87, 88, 89
Ιωαννίτες ιππότες, 32, 115
170 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (Ι1°ς-13°ς Αιώνας)
Ιωαννίτσης της Βουλγαρίας, 80

Κ
Κάϊρο, 10, 87, 88, 91, 95
Κάρολος Λ' Ανδεγαυός, 82, 84, 9 3 ,1 1 5 ,1 1 7
Καταλανική εταιρεία, 83
Κιλικία, 17, 41, 43, 63
Κλερμόν, σύνοδος, 13
Κόρινθος, 81
Κορράδος Γ της Γερμανίας, 35, 3 7 ,3 8 ,115
Κορώνη, 77
Κυκλάδες, 77
Κύπρος, 63, 64
Κωνσταντινούπολη, 1 4 ,15 ,16 ,19 , 36, 38, 45, 46, 47, 49, 62, 63, 71, 72, 73, 74,
75, 77, 80, 82, 84, 100
Κωνσταντινούπολης, λατινική αυτοκρατορία, 74, 77, 78,80, 8 1,8 4 ,115 ,116
Λ
Λαοδίκεια, 41
Λατερανού, σύνοδος, 87
Λατινική (Ρωμαϊκή) Εκκλησία, 30, 32, 33,47, 80
Λουδοβίκος Ζ' της Γαλλίας, 35, 37, 38 ,116
Λουδοβίκος Θ' της Γαλλίας, 90, 91, 92, 93, 96 ,116
Λυών, σύνοδος, 8 2 ,116
Μ
Μαλίκ αλ-Καμίλ, 87, 89
Μαμελούκοι, 93, 94, 96
Μανουήλ Λ'Κομνηνός, 36, 37, 43, 49, 112 , 117
IN
Μανσούρα, 87, 88, 91
Μαρία της Αντιόχειας, 41, 44
Μάρκος Σανούδος, 83
Μεθώνη, 77
Μέκκα, 55
Μεσοποταμία, 26, 55
Μεσσήνη της Σικελίας, 63
Μικρά Ασία, 14 ,17 ,18 ,19 , 20, 37, 38, 39, 45, 63, 77, 80
Μιχαήλ Η' Παλαιολόγος, 82, 84,116
Μονεμβασία, 81
Μπαϊμπάρς, 93, 94
Ν,
Ναΐτες ιππότες, 31, 64, 117
Νάξος, 83
Ναύπλιο, 81
Νίκαια, 1 3 ,17 ,1 9 , 27, 37
Νίκαιας, αυτοκρατορία, 80, 82, 84
Νικήτας Χωνιάτης, 118
Νουραντίν, 35, 38, 53, 54, 55, 58
Ο
Οθωμανοί Τούρκοι, 99
Όθωνας Δελάρος, 82
Όρος του Ναού, 32, 90, 118
Ουγγαρία, 62, 70
Ούγο Α' ντε Λουζινιάν, 87
yiio
172 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (ΐ^.ος-13ος Αιώνας)
Π
Partitio Romaniae, 74 ,119
Παλαιστίνη, 1 1, 24, 57, 61, 63, 64, 66, 93, 94
Πανάγιος Τάφος, 13, 19, 30, 57, 90, 118
Πάπας Γρηγόριος Η', 61
Πάπας Ευγένιος Τ', 35
Πάπας Ιννοκέντιος Γ , 69, 70, 75, 8 7,114
Πάπας Λέοντας Θ', 47
Πάπας Ουρβανός Β', 1 3 , 1 4 , 1 1 8
Πάπας Ουρβανός Γ', 61
Πάπας Πασχάλιος Β', 41
Πάρος, 83
Πελάγιος,. 87, 88 ~
Πελοπόννησος, 77, 81, 82, 83
Πέτρος ο Ερημίτης, 1 4, 1 5
Ρ
Ραϋμόνδος της Τουλούζης, 13, 1 4 , 1 8, 1 9
Ρεϋνάλδος του Σατιγιόν, 43, 45, 55, 57
Ριχάρδος Α' της Αγγλίας, 61, 63, 64, 65, 66, 67,119
Ροβέρτος της Φλάνδρας, 16
Ροβέρτος του Αρτουά, 91
Ρογήρος Β' της Σικελίας, 37
Σ
Σαλαμίνα, 77
Σαλαντίν, 45, 53, 55, 56, 57, 58, 61, 62, 64, 65, 66, 67, 119
Σάρδεις, 17
Σελτζούκοι Τούρκοι, 1 1 , 23, 54, 63

Σιδώνα, 94
Σμύρνη, 17
Σταυροφορία, λαϊκή, 13
Σταυροφορία του Φρειδερίκου Β', 89, 90
Σταυροφορίες
Α' Σταυροφορία, 13-22, 23, 41
Β' Σταυροφορία, 35-40, 41
Τ' Σταυροφορία, 61-68, 69
Δ' Σταυροφορία, 69-76, 99
Ε' Σταυροφορία, 87, 88
Στέφανος του Μπλουά, 16
Συρία, 1 1, 23, 24, 29, 35, 38, 43, 44, 53, 55, 57, 58, 66, 94
Σύρος, 83 *
Σχίσμα των Εκκλησιών (Μεγάλο Σχίσμα), 42, 47, 100, 117
Τ
Ταγκρέδος, 17
Τζιχάντ, 54, 55, 56, 58
Τρίπολη, 2 6 ,3 1,3 2 ,5 7 ,6 1,9 4
Τρίπολης, κομητεία, 23, 24, 29, 33, 57, 90, 94,120
Τύνιδα, 93, 95, 96
Τύρος, 26, 57, 94
Φ
Φατιμιδών, χαλιφάτο, 1 1, 44, 53
Φίλιππος Α' της Εαλλίας, 16
Φίλιππος Αύγουστος, 61, 63, 65, 67
$
174 Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (ΐ1ος-13ος Αιώνας)
Φίλιππος της Σουαβίας, 71

Φιλιππούπολη, 62
Φρειδερίκος Α' Βαρβαρόσσα, 61, 62, 63, 67,120
Φρειδερίκος Β' της Γερμανίας, 88,89, 90, 95, 119 ,12 0
Φρειδερίκος της Σουηβίας, 63
X
Χαλέπι, 35, 53, 58

Ιστορία Του Κινήματοςτων Σταυροφοριών Στην Ανατολική Μεσόγειο

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ιστορία Του Κινήματοςτων Σταυροφοριών Στην Ανατολική Μεσόγειο

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΙΣΤΟΡΙΑ

ΤΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΩΝ

(11ος - 13ος αιώνας)

ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ

(11ος - 13ος αιώ νας)

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΜΙΛΟΣ ΙΩΝ

©2015 - για την Ελληνική γλώσσα σε όλο τον κόσμο

©2015 - Εκδόσεις ΕΛΛΗΝ, Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου, Alicia Simpson

Το ανά χείρας βιβλίο σχεδιάστηκε για τους φοιτητές του Πτυχιακού

1. Η γένεση της ιδέας των σταυροφοριών........................................................9

παλαιοτέρων αμαρτιών, την άφεση για μελλοντικά αμαρτήματα και την

Μεσοποταμία, τη Συρία, καθώς και μεγάλο τμήμα της Παλαιστίνης, δια-

Πηγές και βοηθήματα:

Λέξεις κλειδιά: Αλέξιος Α' Κομνηνός, Αννα Κομνηνή, Ουρβανός Β',

Η ΑΦΙΞΗ ΤΩΝ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΩΝ ΣΤΗΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ

ρωθεί, οι σταυροφόροι πέρασαν στην Ασία και προετοιμάστηκαν για την

γεγονότα που σημειώθηκαν στην Αντιόχεια έβαλαν οριστικό τέλος στη

2.3. Η πολιορκία της Αντιόχειας (Οκτώβριος 1097-Ιούνιος 1098): Εξαιτίας

ώστε να αναχωρήσουν μαζί για την Ιερουσαλήμ. Ο Βοημούνδος υποστήριξε

2.4. Η κατάκτηση της Ιερουσαλήμ: Παρόλο που η πορεία προς την

Κομνηνός κατάφερε να αποκαταστήσει τη βυζαντινή κυριαρχία στη δυτική

Πηγές και βοηθήματα:

• Lloyd, S., «The Crusading movement, 1096-1274», The Oxford Illu­

Λέξεις κλειδιά: «Σταυροφορία του 110 1» ,' βασίλειο της Ιερουσαλήμ,

3.1. Δημιουργία των λατινικών κρατών στην Ανατολή: Το χειμώνα του

ΕΔΕΣΣΑΣ (1097-1150) και η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΑΝΤΙΟΧΕΙΑΣ (1098-1287) είχαν

καινούργια. Κάθε κάστρο αποτελούσε το κέντρο της γύρω περιοχής, η

3.3. Η αποικιακή κοινωνία: Η Α' Σταυροφορία είχε δημιουργήσει πληθυσμό

θυσμού στην περιοχή. Η Μέση Ανατολή παρέμενε σταθερός πόλος έλξης

3.4. Οι τοπικοί πληθυσμοί: Οι κοινότητες των λατινικών κρατών συμπε­

αγροτικής αστυνομίας και την απονομή δικαιοσύνης. Οι αγρότες ήταν

να καταβάλλουν κεφαλικό φόρο (capitatio). Αντίθετα, η κατάσταση στα α­

3.5. Η Λατινική Εκκλησία: Μαζί με τους σταυροφόρους και τους δυ-

0 Πανάγιος Τάφος στην Ιερουσαλήμ

ση και την αναστήλωσή τους. Οι σχέσεις της Λατινικής Εκκλησίας με την

λατινικά κράτη. Σε γενικές γραμμές η θρησκευτική ζωή στα λατινικά

Σύνοψη: Τα σταυροφορικά κράτη, αποτελούμενα από το βασίλειο της Ιε­

Πηγές και βοηθήματα:

Λέξεις κλειδιά: Έδεσσα, Ζενγκί, Νουραντίν, Ευγένιος Γ , Άγιος Βερνάρδος,

ο οποίος είχε ήδη σχεδιάσει δική του εκστρατεία, αλλά συμφώνησε να

ενισχΰθηκαν με το συνοικέσιο του βυζαντινού αυτοκράτορα με τη γυναι­

4.3. Η επίθεση εναντίον της Δαμασκού και η αποτυχία της σταυροφορίας

ολοκλήρου από τη δεύτερη. Η γάλλο-γερμανική σταυροφορία, παρόλο που

Σύνοψη: Αιτία κήρυξης της Β ' Σταυροφορίας αποτέλεσε η κατάληψη της

Πηγές και βοηθήματα:

Λέξεις κλειδιά: Βοημούνδος του Τάραντα, Αλέξιος Α' Κομνηνός, «Συνθήκη

5.1. Το Βυζάντιο και τα λατινικά κράτη (1099-1144): Το διάστημα μεταξύ

ΤΑΡΑΝΤΑ έστρεψε τη Βυζαντινή αυτοκρατορία εναντίον των σταυροφόρων.

Ο Βοημούνδος περιόδευσε στη Γαλλία (συνοδευόμενος από τον απε­

αντικαταστήσει με μία πιο φιλική προς τα σταυροφορικά κράτη, ενώ στη

5 .2. Το Βυζάντιο και τα λατινικά

ΚΟΜΝΗΝΟΣ, επικεντρώθηκε στους πο­

πρου σε συνεργασία με τον ηγεμόνα της Κιλικιακής Αρμενίας Θεόδωρο

τεύσεις του Αμαλάριχου Α' για εκεχειρία με τους Αιγύπτιους ελήφθησαν ως

5.3. Οικονομικές και πολιτισμικές σχέσεις: Κατά τη διάρκεια του 12ου

σε άλλα βυζαντινά εμπορικά κέντρα. Οι στενότερες επαφές με τους δυτι­

της βυζαντινής επαρχίας. Τελικά η διείσδυση του δυτικού εμπορίου στη

ΤΑ ΣΦΑΛΜΑΤΑ ΤΩΝ ΛΑΤΙΝΩΝ

Παράλληλα, στα πλαίσια μιας εντατικοποιημένης θεολογικής αντιπαρά­

συντηρητικές θέσεις των βυζαντινών θεολόγων μαρτυρούν την πεποίθησή

απέτυχε. Οι στενότερες επαφές με τους δυτικούς στρατιώτες και εμπόρους

Πηγές και βοηθήματα:

Perspective o f Byzantium and the M uslim World, επιμ., A. Laiou & R.

Λέξεις κλειδιά: Σαλαντίν, Νουραντίν, «τζιχάντ», χαλιφάτο των Φατιμίδων,

• Lloyd, S., «The Crusading movement, 1096-1274», The Oxford Illu

3.4. Οι τοπικοί πληθυσμοί: Οι κοινότητες των λατινικών κρατών συμπε

να καταβάλλουν κεφαλικό φόρο (capitatio). Αντίθετα, η κατάσταση στα α

Σύνοψη: Τα σταυροφορικά κράτη, αποτελούμενα από το βασίλειο της Ιε

ενισχΰθηκαν με το συνοικέσιο του βυζαντινού αυτοκράτορα με τη γυναι

Ο Βοημούνδος περιόδευσε στη Γαλλία (συνοδευόμενος από τον απε

ΚΟΜΝΗΝΟΣ, επικεντρώθηκε στους πο

σε άλλα βυζαντινά εμπορικά κέντρα. Οι στενότερες επαφές με τους δυτι

Παράλληλα, στα πλαίσια μιας εντατικοποιημένης θεολογικής αντιπαρά

Ελάχιστοι δυτικοί επιβίωσαν από τη μάχη αυτή. Ανάμεσα στους αιχμά

Λέξεις κλειδιά: Φρειδερίκος Α' της Γερμανίας, Φίλιππος Αύγουστος, Ρι

πάχθηκαν και μεταφέρθηκαν στη Δυτική Ευρώπη. Ο Γάλλος χρονικο

Σύνοψη: Ο διαμελισμός της Βυζαντινής αυτοκρατορίας από τους σταυρο