Gepsus MSC Popovic

UNIVERZITET CRNE GORE
ELEKTROTEHNIČKI FAKULTET
Vladimir Popović
HARDVERSKO – SOFTVERSKI SISTEM ZA

SIMULACIJU EKSCESNIH SITUACIJA
UZROKOVANIH GASNIM ZAGAĐIVAČIMA
-MAGISTARSKI RAD-
Podgorica, 2013
PODACI I INFORMACIJE O MAGISTRANTU:
Ime i Prezime: Vladimir Popović
Datum i mjesto rođenja: 12.08.1987. godine, Podgorica
Elektrotehnički fakultet, odsjek za
Naziv završenog osnovnog studijskog
Elektroniku, telekomunikacije i
programa i godina diplomiranja:
računare, smjer Elektronika, 2011
INFORMACIJE O MAGISTARSKOM RADU:

Naziv postdiplomskih studija: Magistarske studije Elektronike
Hardversko – softverski sistem za
Naslov rada: simulaciju ekscesnih situacija
uzrokovanih gasnim zagađivačima
Fakultet na kojem je rad odbranjen: Elektrotehnički fakultet, Podgorica
UDK, OCJENA I ODBRANA MAGISTARSKOG RADA:

Datim prijave magistarskog rada: 19.06.2013
Datum sjednice Vijeća univerzitetske
10.07.2013
jedinice na kojoj je prihvaćena tema:
Prof. dr Radovan Stojanović,
Komisija za ocjenu teme i podobnosti
Prof. dr Dragoljub Blečić,
magistranta:
Prof. dr Srđan Stanković
Mentor: Prof. dr Radovan Stojanović
Prof. dr Radovan Stojanović
Komisija za ocjenu rada: Prof. dr Dragoljub Blečić,
Prof. dr Radovan Stojanović
Komisija za odbranu rada:
Prof. dr Dragoljub Blečić,
Prof. dr Andrej Škraba
Datum odbrane: 07.10.2013
Sažetak
U ovom radu je opisan realizovani sistem za simulaciju širenja gasnih zagađivača u urbanim
sredinama. Ispuštanje ovih hazardnih gasova može nastati kao rezultat industrijskih incidenata
ili terorističkih napada. Podržane su tri vrste izvora zagađenja, i to: industrijski dimnjaci,
cistijerne i gasovodne cijevi. Dat je detaljan opis arhitekture sistema i metodologije
simulacije. Predstavljeni su rezultati simulacija za nekoliko karakterističnih slučajeva.
Akcenat je stavljen na prikupljanju, obradi podataka i vizualizaciji zona opasnosti u realnom
vremenu. Prilikom proračuna zona opasnosti u obzir se uzimaju meteorološki uslovi na mjestu
incidenta, vrsta terena i parametri izvora. Proračunate zone opasnosti u vidu KML fajla se
mogu prikazivati lokalno koristeći Google Earth i/ili online koristeći realizovanu Web
aplikaciju. Rezultati simulacija pokazuju da predloženi sistem može biti od velike koristi timu
za vanredne situacije u slučaju incidenata izazavanih ispuštanjem gasnih zagađivača. Takođe
se može koristiti u eksperimentalne svrhe, trening ili procjenu rizika.
Abstract
In this paper is described real-time system for hazardous gases dispersion simulation in case
of man-made accidents in an urban area. The system architecture, simulation methodology
and preliminary results are elaborated. Emphasis is given on real-time embedded system that
allow automatic data entry and on the spot responder interaction with situations. The threat
zones, unsafe areas, unsafe traffic routes and emergency reports are calculated and then
exported to the Google Earth and/or Google Maps browser via KML file format. The
approach and system are verified in real conditions. The results demonstrate that emergency
response authorities can use the proposed methodology and system as a cost effective and
accurate support tool in case of industrial or deliberate air pollution incidents. It can also be
used for experimental purposes, training or risk assessment.
Napomena:
Ovaj rad je nastao u okviru GEPSUS (Geographical information processing for

Environmental Pollution-related Security within Urban Scale environments) projekta koji je
finansiran od strane NATO-ovog programa „Science for Peace and Security“.
Sadržaj:
Uvod ........................................................................................................................................... 1
1 Modeliranje disperzije vazdušnih zagađivača .................................................................... 4
1.1 Modeli disperzije ......................................................................................................... 5
1.1.1 Deterministički modeli ......................................................................................... 6
1.1.2 Statistički modeli ................................................................................................ 14
1.2 Kompjuterski paketi .................................................................................................. 15
2 Uticaj meteoroloških uslova ............................................................................................. 16
2.1 Atmosferska stabilnost .............................................................................................. 16
2.2 Brzina vjetra .............................................................................................................. 19
2.3 Temperatura ............................................................................................................... 20
3 Gausov model ................................................................................................................... 21
3.1 Gausov model za tačkasti izvor ................................................................................. 22
3.1.1 Efektivna visina .................................................................................................. 26
3.1.2 Vertikalna i horizontalna standardna devijacija ................................................. 29
3.2 Algoritam računanja disperzije .................................................................................. 34
3.3 Gausov model za cistijerne ........................................................................................ 36
3.4 Gausov model za gasovod ......................................................................................... 37
4 Integralni sistem za modelovanje i vizualizaciju disperzije ............................................. 40
5 GEPSUS sistema za simulaciju ekscesnih situacija ......................................................... 43
5.1 Interfejs za prikupljanje podataka .............................................................................. 45

5.1.1 Lokalna meteorološka stanica ............................................................................ 46
5.1.2 Temperaturni senzor ........................................................................................... 52
5.1.3 RF moduli ........................................................................................................... 52
5.1.4 Napajanje interfejsa za prikupljanje podataka.................................................... 56
5.2 Podsistem za modelovanje i vizualizaciju disperzije................................................. 57
5.2.1 Računavanje i vizualizacija zona opasnosti ....................................................... 63
5.3 Podsistem za donošenje odluka ................................................................................. 65
5.4 Konekcija sa Web aplikacijom .................................................................................. 69
6 Rezultati ........................................................................................................................... 72
6.1 Provjera validnosti modeliranja i vizualizacije.......................................................... 72
6.1.1 Scenario 1: Ispuštanje sumpor dioksida iz termoelektrane ................................ 72
6.1.2 Scenario 2: Ispuštanje hlora ............................................................................... 74
6.1.3 Scenario 3: Ispuštanje azot dioksida .................................................................. 76
6.1.4 Nesigurna zona i ugroženi put ............................................................................ 78
6.2 Provjera funkcionalnosti rada .................................................................................... 80
Zaključak .................................................................................................................................. 83
Literatura .................................................................................................................................. 85
Popis slika:
Slika 3.1. Vizualizacija Gausovog oblaka disperzije. .............................................................. 21
Slika 3.2. Gausova raspodjela za različite vrijednosti μ i σ. .................................................... 22
Slika 3.3. Grafički prikaz refleksije od zemlje. ........................................................................ 25
Slika 3.4. Grafički prikaz σy za različite klase stabilnosti u urbanim sredinama ..................... 32
Slika 3.5. Grafički prikaz σz za različite klase stabilnosti u urbanim sredinama ..................... 32
Slika 3.6. Grafički prikaz σy za različite klase stabilnosti u ruralnim sredinama..................... 33
Slika 3.7. Grafički prikaz σz za različite klase stabilnosti u ruralnim sredinama ..................... 34
Slika 3.8. Algoritam računanja disperzije ................................................................................ 35
Slika 3.9. Ispuštanje gasa iz cistijerne ...................................................................................... 37
Slika 3.10. Ispuštanje gasa iz gasovoda ................................................................................... 39
Slika 4.1. Integralni GEPSUS sistem za modeliranje i vizualizaciju disperzije ...................... 41
Slika 5.1. Blok šema realizovanog sistema .............................................................................. 43
Slika 5.2. Interfejs za prikupljanje podataka ............................................................................ 45
Slika 5.3. Kolektor ................................................................................................................... 46
Slika 5.4. Lokalna meteorološka stanica .................................................................................. 47
Slika 5.5. Izgled kodiranog diska ............................................................................................. 48
Slika 5.6 Sekvenca kodiranih meteoroloških podataka ............................................................ 48
Slika 5.7. Radio frekventni modul ........................................................................................... 52
Slika 5.8. Povezivanje RF modula ........................................................................................... 53
Slika 5.9. Raspored pinova RF modula .................................................................................... 54

Slika 5.10. Kolo za punjenje baterije ....................................................................................... 56
Slika 5.11. Parametri za modelovanje gasnih zagađivača iz industrijskih dimnjaka ............... 60
Slika 5.12. Parametri za modelovanje gasnih zagađivača ispuštenih iz cistijerni .................... 61
Slika 5.13. Parametri za modelovanje gasnih zagađivača iz gasovodnih cijevi ...................... 62
Slika 5.14. Postupak kreiranja KML fajla ................................................................................ 63
Slika 5.15. Poligon sa 14 stranica ............................................................................................ 66
Slika 5.16. Poligon koji se ukršta ............................................................................................. 67
Slika 5.17. Šestostrani poligon sa ukrštenim stranicama ......................................................... 67
Slika 5.18. Poligon sa tjemenima koja padaju tačno na pravu y .............................................. 67
Slika 5.19. Poligon sa stranicom koja leži na pravoj y ............................................................. 67
Slika 5.20. Poligon sa tjemenom na pravoj y, a stranice koje idu iz njega su iznad prave ...... 67
Slika 5.21. Poligon sa tjemenom na pravoj y, a stranice koje idu iz njega su ispod prave ...... 67
Slika 5.22. Primjer kritičnih zona sa ugroženim objektom i putem ......................................... 69
Slika 5.23. Kompatibilnost Web aplikacije .............................................................................. 70
Slika 5.24. Pristup Web aplikaciji ............................................................................................ 70
Slika 5.25. Prikaz kritičnih zona u Web aplikaciji ................................................................... 71
Slika 6.1. Ispuštanje SO2 iz termoelektrane ............................................................................. 74
Slika 6.2. Ispuštanje Cl2 iz cistijerne ........................................................................................ 76
Slika 6.3. Ispuštanje NO2 usled požara na benzinskoj pumpi .................................................. 78
Slika 6.4. Put i objekat nijesu ugroženi .................................................................................... 79
Slika 6.5. Put i objekat su ugroženi hazardnim gasom ............................................................. 79

Slika 6.6. Interfejs za prikupljanje podataka ............................................................................ 80
Slika 6.7. Instalirani sistem na vojnom aerodromu Golubovci ................................................ 81
Slika 6.8. Cistijerne za skladištenje nafte ................................................................................. 81
Slika 6.9. Operativac na terenu ................................................................................................ 81
Slika 6.10. Operativac u komandnom centru ........................................................................... 81
Slika 6.11. Benzinska pumpa za koju se procjenjuje rizik ....................................................... 82
Slika 6.12. Interfejs za prikupljanje podataka u blizini pumpe ................................................ 82
Slika 6.13. GEPSUS sistem na terenu ...................................................................................... 82

Popis tabela:
Tabela 1. Pregled tri osnovna deterministička modela disperzije ............................................ 14
Tabela 2. Klase stabilnosti u odnosu na brzinu vjetra i solarnu radijaciju ............................... 18
Tabela 3. Vrijednosti koeficijenta p ......................................................................................... 20
Tabela 4. Jednačine za izračunavanje distance xf ..................................................................... 28
Tabela 5. Jednačine za izračunavanje efektivne visine ............................................................ 29
Tabela 6. Vertikalna i horizontalna standardna devijacija za urbane sredine .......................... 31
Tabela 7. Vertikalna i horizontalna standardna devijacija za ruralne sredine .......................... 33
Tabela 8. Raspored žica meteorološke stanice ......................................................................... 47
Tabela 9. Opis sekvence meteoroloških podataka.................................................................... 49
Tabela 10. Tabela kodiranih vrijednosti smjera vjetra ............................................................. 50
Tabela 11. Izračunavanje kontrolne sume ................................................................................ 51
Tabela 12. Karakteristike RC1240 RF modula ........................................................................ 53
Tabela 13. Funkcije pinova RF modula ................................................................................... 54
Tabela 14. Kritični nivoi nekih široko rasprostranjenih hemikalija ......................................... 59
Tabela 15. Ulazni parametri za ispuštanje sumpora iz termoelektrane .................................... 73
Tabela 16. Ulazni parametri za ispuštanje hlora ...................................................................... 75
Tabela 17. Ulazni parametri za ispuštanje azot dioksida ......................................................... 77

Vladimir Popović: Hardversko – softverski sistem za simulaciju ekscesnih situacija
Uvod
Ispuštanja hazardnih gasova u atmosferu, bilo slučajno zbog ljudske nemarnosti,

kvarova u postrojenju, prirodnih nepogoda, ili namjerno u terorističkom napadu, predstavljaju
veliku opasnost po stanovništvo i infrastrukturu. Pod hazardnim gasom se podrazumijevaju
sve vrste zapaljivih, toksičnih kao i bilo kojih drugih gasova koji mogu izazvati trenutne ili
trajne posljedice na zdravlje ljudi. U tim kritičnim situacijama, timu za vanredne situacije i
službi spašavanja je potrebno brzo obezbijetiti potrebne i relevantne podatke o širenju štetnih
gasova kako bi adekvatno isplanirali svoje akcije. Brzina reagovanja je od presudnog značaja,
naročito u urbanim sredinama gdje zbog velike gustine naseljenosti svako kašnjenje može
[1]
povući velike posljedice . Pokušavajući da se odgovori na date probleme, nastali su sistemi
za procjenu kretanja hazardnih gasova. Ovi sistemi nastoje da pruže što pouzdaniji prikaz
hazardne situacije na terenu kako bi što više olakšali nadležnim službama sprečavanje širenje
hazarda, planiranje sanacije i eventualnu evakuaciju stanovništva.
Sistemi za procjenu kretanja hazardnih gasova baziraju se na matematičkim modelima

disperzije. U početku su to bili jednostavni modeli koji su se mogli ručno proračunati. Razvoj
računara uticao je na ubrzani razvoj modela disperzije čime oni postaju sve kompleksniji i
uključuju sve više ulaznih parametara.
[2]
Na tržištu postoji veliki broj ovakvih sistema . Međutim, većina njih ima veliki broj
nedostataka. Postojeće softverske aplikacije za modelovanje gasnog zagađenja kao što su
MET, ALOHA, BREEZE, TRACE, SAMS i slični, se mogu primijeniti ali oni daju samo
djelimično rješenje problema disperzije [3]. Dominantno veliki broj njih rade u offline režimu i
prikazuju koncentraciju hazarda samo u dvije dimenzije. Zone različitih koncentracija
hazardnih materija su statične i ne uzimaju u obzir dinamiku procesa, primarno promjenu
[4]
atmosferskih uslova i promjenu jačine izvora zagađenja . Takođe, većina ne podržava
automatski unos podataka.
Koristan sistem za upravljanje i kontrolu prilikom namjernog ili slučajnog ispuštanja

hazardnih gasova bi prvenstveno trebao da daje informacije u realnom vremenu i, po
mogućnosti, da uključi nekoliko sljedećih podsistema:
1
 geografski informacioni sistem (GIS),
 podsistem za praćenje i prognozu hidro – meteoroloških uslova,
 podsistem za ekotoksikološka mjerenja,
 podsistem za modelovanje disperzije hazardnih gasova,
 podsistem za planiranje i reagovanje u vanrednim situacijama [5][6].
Zadatak ovog rada je analiza postojećih sistema za modelovanje i simulaciju širenja

gasnih zagađivača prilikom ispuštanja iz industrijskih dimnjaka, cistijerni i gasovoda kao i
projektovanje sistema koji će nastojati da prevaziđe uočene nedostatke i odgovori na
savremene izazove. Akcenat se stavlja na prikupljanje, obradu podataka i vizualizaciju zona
opasnosti u realnom vremenu.
Za razliku od postojećih sistema ovaj rad unosi nekoliko poboljšanja. Dva osnovna
unapređenja sistema su:
 korišćenje lokalnih meteorolških stanica i
 online prikaz proračunatih zona opasnosti sa ugroženim kritičnim objektima.
Meteorološki uslovi su od velike važnosti za procjenu kretanja zagađivača pa je bitno

imati što tačnije podatke o njima. Meteorološke stanice Hidrometeorološkog zavoda mogu
biti desetak kilometara udaljene od samog mjesta nesreće što ove stanice čini veoma
nepouzdanim. Iz toga razloga se odlučilo da se u sistem uključe lokalne meteorološke stanice
koje bi bile postavljene u blizini samog izvora hazarda.
Prilikom proračuna zona opasnosti u obzir se uzimaju meteorološki uslovi na mjestu

incidenta (brzina vjetra, smjer vjetra i temperatura) kao i vrsta terena i parametri izvora.
Proračunate zone opasnosti se mogu prikazivati lokalno koristeći Google Earth aplikaciju.
Ovakav prikaz se može koristiti u eksperimentalne svrhe, trening ili procjenu opasnosti.
Da bi što veći broj osoba bio informisan o nastaloj situaciji, potrebno je te informacije
objaviti na internetu. Tako je, kao dio sistema, nastala i Web aplikacija. Zone opasnosti, u
vidu KML („Keyhole Markup Language“) fajla, ukoliko je obezbijeđena internet konekcija i
2
ako je to dozoljeno kroz podešavanja, se automatski objavljuju na web server. Korisnik ovim
zonama pristupa uz pomoć Web aplikacije. Ova aplikacija koristi Google Maps mehanizam za
vizualizaciju KML fajlova. Dizajnirana je tako da joj se može pristupiti preko bilo kog
internet browser-a (IE, Opera, Google Chrome, Mozilla Firefox) i koristeći mnoštvo uređaja
(pametan telefon, tablet, desktop i laptop računar) koji posjeduju internet konekciju.
U prvom poglavlju ovog rada je opisan problem disperzije vazdušnih polutanata iz

izvora kontinualne emisije kao i modeli koji se koriste za modelovanje ove disperzije, dok su
u drugom poglavlju dati glavni meteorološki parametri koji utiču na disperziju. Obzirom da
Gausov model disperzije predstavlja disperzioni model koji je iskorišćen u realizaciji sistema,
njemu je posvećeno treće poglavlje. U četvrtom poglavlju je opisan integralni sistem za
modelovanje i vizualizaciju disperzije koji se razvija unutar GEPSUS projekta. U petom
poglavlju je dat detaljan opis kako hardverskog, tako i softverskog dijela realizovanog
sistema, dok su u šestom poglavlju prikazani rezultati simulacija i scenariji hazardnih
situacija. U sedmom poglavlju su dati zaključci sa osvrtom na buduće nadogradnje sistema.
3
1 Modeliranje disperzije vazdušnih zagađivača
Zadnjih godina, problem zagađenja vazduha je postao veoma interesantan. Na ovom

problemu rade mnogi naučnicu iz različitih oblasti. Jedni su se posvijetili sprečavanju ili
smanjivanju zagađena, dok drugi, pak, rade na razvoju sistema koji se primjenjuju u
situacijama kada do tog zagađenja dođe i kada ono predstavlja opasnost po ljude i okolinu.
Pod zagađenjem vazduha se podrazumijeva ispuštanje štetnih gasova ili čestica u

atmosferu iz prirodnih izvora (vulkanske erupcije, polen...) ili iz izvora izazvanih ljudskom
aktivnošću (industrija, poljoprivreda, transport...). U urbanim sredinam najčešći uzroci
zagađenja su saobraćaj i sagorijevanje goriva u stacionarnim izvorima, uključujući
[7]
domaćinstva, industrijsko grijanje i hlađenje, kao i termoelektrane na ugalj . Takođe, izvori
mogu biti pokretni i stacionarni, sa konstantnom ili varijabilnom emisijom (dnevna varijacija,
sezonska varijacija).
Vazdušni zagađivači ili polutanti se mogu podijeliti na primarne i sekundarne.

Primarni polutanti su oni polutanti koji su emitovani direktno iz izvora kao rezultat procesa
sagorijevanja bez ikakvih naknadnih hemijskih reakcija. Glavni primarni plutanti su ugljen
monoksid (CO), oksidi azota (NOx), oksidi sumpora (SOx), živa, isparljiva organska
[8]
jedinjenja . Sekundarni polutanti se ne emituju direktno, već se oni formiraju u atmosferi
hemijskom reakcijom u kojoj učestvuje sunčeva svjetlost, ugljovodonici i oksidi azota. Glavni
sekundarni polutanti su fotohemijski oksidanti (naročito ozon O3) i kisele kiše. Ovdje treba
napraviti razliku imeđu ozona na zemlji koji se smatra zagađivačem i ozona u gornjim
slojevima atmosfere koji štiti Zemlju od ultraljubičastog zračenja.
Ovaj rad obrađuje širenje primarnih polutanata iz izvora konstantne emisije

nastale ljudskom aktivnošću.
Za procjenu kretanja i širenja vazdušnih polutanata nakon njihovog ispuštanja u

atmosferu su razvijeni brojni modeli disperzije.
4
1.1 Modeli disperzije
Sama ideja o modelirinju disperzije gasova nastala je dvadestih godina XX vijeka.

Osnovni cilj je bio procijeniti širenje toksičnih hemikalija ispuštenih na bojištima. Ideja se
kasnije fokusira na procjenu uticaja širenja hazardnih gasova u industrijskim oblastima.
U prošlosti je model disperzije gasa podrazumijevao ručne proračune i korišćenje

jednostavnih tabela i grafika. Međutim, danas modeli disperzije predstavljaju kompjuterske
pakete sa mnogo komplikovanijim proračunima i boljim grafičkim prikazom zagađenja. Ovi
modeli opisuju uzročno–posljedične veze između emisije gasa, meteoroloških parametara,
atmosferskih prilika, fizičko–hemijskih karakteristika kretanja i širenja gasa, karakteristika
terena kao i drugih faktora.
Modeli disperzije gasnih zagađivača igraju značajnu ulogu u nauci zbog svoje
sposobnosti da procijene uticaj i štetnost određenih procesa. Ovi modeli predstavljaju jedini
metod koji kvantifikuje deterministički odnos između emisije i koncentracije hazardnog gasa.
Oni mogu procijeniti posljedice prošlih i budućih scenarija kao i efikasnosti primijenjenih
strategija za smanjenje zagađenja. Sve ovo, date modele čini nezamjenjivim u regulatornim,
istraživačkim i forenzičkim aplikacijama [9].
Postoji veliki broj različitih tipova modela za širenje gasnih zagađivača. Odabir
odgovarajućeg modela zavisi od specifičnosti primjene, veličine problema, dostupnih ulaznih
parametara, od izlaznih podataka koji se zahtijevaju i od vremena potrebnog da model završi
proračun.
Modeli disperzije mogu biti podijeljeni u dvije grupe:
 fizički modeli i
 matematički modeli.
Fizički modeli simuliraju stvaran fenomen znatno umanjenih vrijednosti u

laboratorijskim uslovima. Oni otkrivaju sami mehanizam disperzije i pružaju validaciju
podataka dobijenih matematičkim modelima. Ovaj rad se fokusira na matematičkim
modelima.
5
Matematički modeli predstavljaju skup analitičko/numeričkih algoritama koji opisuju

fizički i hemijski aspekat problema. Mogu se dalje podijeliti na:
 determinističke modele i
 statističke modele.
Deterministički modeli se baziraju na fundamentalnom matematičkom opisu

atmosferskih procesa i svih uzročno – posljedičnih veza koje utiču na proces disperzije.
Statistički modeli se baziraj na poluempirijskim statističkim vezama izvedenih iz postojećih
podataka i mjerenja. Primjer determinističkog modela je difuzioni model u kojem je izlaz
(matrica koncentracija) izračunat na osnovu matematičkih manipulacija specifičnih ulaznih
parametara (brzina emisije, atmosferski parametri). Primjer statističkog modela predstavlja
prognoza vremena za određenu oblast. Ovdje, nivo koncentracije za sljedećih nekoliko sati
predstavlja statističku funkciju trenutno dostupnih mjerenja i prethodne korelacije između
mjerenja i trendova promjene koncentracije. Ipak, deterministički modeli su, i dalje,
najznačajniji za korišćenje u praktičnim aplikacijama.
1.1.1 Deterministički modeli
Difuzija gasnih zagađivača se može numerički simulirati korišćenjem nekoliko

tehnika. Te tehnike se mogu svrstati u sljedeće kategorije:
 Ojlerovi modeli,
 Lagranžeovi modeli i
 Gausovi modeli.
I Ojlerovi i Lagranžeovi modeli prate kretanje velikog broja čestica zagađivača od

njihove početne lokacije. Međutim, osnovna razlika između ovih modela je ta što je Ojlerov
referentni sistem fiksiran (u odnosu na zemlju), dok Lagranžeov referentni sistem prati
kretanje vjetra. Gausovi modeli predstavljaju kombinaciju Ojlerovih i Lagranžeovih modela.
6
1.1.1.1 Ojlerovi modeli
Ojlerov pristup se bazira na fiksiranom prostorno – vremenskom koordinatnom sistemu.

Modeli nastali na osnovu Ojlerovog pristupa se nazivaju Ojlerovi modeli. Oni su počeli da se
razvijaju: Renoldovim (Reynold) proučavanjima disperzije ozona u urbanim sredinama (1973
godine), Širovim i Šihovim (Shir, Shieh) istraživanjima disperzije sumpor dioksida u urbanim
sredinama (1974 godine), kao i Iganovim i Karmikalovim (Eagan, Carmichael)
[9]
proučavanjima disperzije sumpora za određeni region (1979) . Iz Renoldovog proučavanja
disperzije na basenu Los Anđelesa razvio se dobro poznati model UAM (Urban Airshed
Model) originalno razvijen za fotohemijske simulacije. Ojlerovi modeli su se koristili jedino
za specifične epizode zagađenja od nekoliko dana [9].
Kod modela koji se baziraju na ovome pristupu, posmatrani prostor je podijeljen na

jednake djelove (polja) i u horizontalnom i u vertikalnom pravcu čime se dobija Ojlerova
mreža [2]. Količina supstance se računa posebno za svako fiksirano polje.
Ojlerova mreža se najčešće primjenivala u Sjedninjenim državama, za urbane sredine i

epizodne uslove, primarno se fokusirajući na disperziju O3.
Osnovna jednačina koja se koristi u Ojlerovim modelima za disperziju gasnih

zagađivača je izvedena iz jednačine molekurane difuzije zagađivača i izgleda ovako:
(1.1)
gdje je:
C - koncentracija polutanta u vazduhu.
D - koeficient molekularne difuzije (oko 1,5 × 10-5 m2/s za vazduh).
- Laplasijan,tj.
u - vektor brzine vjetra.
- Gradient, tj.
7
S - jačina izvora izražena u kg/s.
Na osnovu ovoga Ojlerovog pristupa, razvijeni su mnogi modeli za rješavanje

problema disperzije gasnih zagađivača. Neki od njih su: „Box“ model, „Multi - Box“ model,
Dinamički „slug“ model...
„Box“ model
„Box“ model je najjednostavniji Ojlerov model. Bazira se na održavanju mase unutar

Ojlerove kutije u kojoj se emituju zagađivači. Uopšteno gledano, Ojlerova kutija predstavlja
veliku oblast kao što je teritorija jednog grada.
Jednačina održavanja mase je prikazana na sledeći način:
( ) ( ) (1.2)
Gdje je:
Q – brzina emisije u kg/s.
– visna kutije u metrima.
– dužina kutije u metrima.
Integraljenjem se dobija:
( ) ( )
( ) ( ) ( ) (1.3)
U ovoj jednačini predstavlja ukupno vrijeme trajanja procesa disperzije tj. vremensku
konstantu disperzije.
Ovaj model se može primijeniti i za inertne i za reaktivne zagađivače. U slučaju

reaktivnih zagađivača, jednačina (1.3) se mora modifikovati tako da uključuje hemijske
reakcije u proračunima održavanja mase.
8
Iako koristan, ovaj model je veoma ograničen zbog nemogućnosti da precizno predvidi
disperziju gasnih polutanata u vazduhu. Razlog za ovaj nedostatak leži u pretpostavci o
homogenoj distribuciji polutanata unutar kutije. Unošenjem početnih uslova, „Box“ model
simulira formiranje polutanata unutar cijele kutije bez mogućnosti da pruži bilo kakvu
informaciju o lokalnim koncentracijama polutanata. Sa pretpostavkom homogenosti, stvarni
proces disperzija je previše uprošćen. To čini ovaj tip modela neupotrebljivim za modelovanje
koncentracija zagađivača u lokalnim sredinama, gdje na koncentraciju, a samim tim i na
dinamiku čestica, zagađivača veoma utiče lokalna promjena vjetra i emisije.
„Multi - Box“ model
„Multi - Box“ modeli predstavljaju produženu verziju „Box“ modela. Kod ovih
modela, cijela posmatrana oblast je podijeljena na određeni broj manjih djelova u kojima se
primjenjuje ranije opisan model kutije. Dva velika ograničenja ovih modela su zanemarivanje
horizontalne disperzije i pretpostavka trenutnog miješanja zagađivača kroz kutiju. Međutim,
proračun je veoma brz i u nekim slučajevima može obezbijediti zadovoljavajuće rezultate,
pogotovo u oblastima gdje nijesu dostupne detaljne meteorološke informacije i informacije o
emisiji.
Dinamički „slug“ model
„Box“ model je veoma inertan i ne može pravilno da obradi brze vremenske promjene
ni brzine emisije a ni promjene vektora brzine vjetra. Zbog tih nedostataka, predložen je
Dinamički „slug“ model kao poboljšanje „Box“ modela. Ovaj model zahtijeva rješavanje
kompleksnih jednačina i uključivanje novih varijabli i parametara što ga čini znatno sporijim i
mnogo manje korišćenim modelom.
1.1.1.2 Lagranžeovi modeli
Lagranžeovi modeli predstavljaju alternativni pristup u prikazu disperzije gasa u

vazduhu. Kao što je i ranije navedeno, osnovna razlika između Ojlerovog i Lagranžeovog
pristupa je ta što je Ojlerov referentni sistem fiksiran dok Lagranžeov referentni sistem prati
kretanje vjetra. U Lagranžeovim modelima prati se dio vazduha duž trajektorije vjetra i
pretpostavlja se da on zadržava svojstva tokom svoje putanje.
9
Ovi modeli, prvenstveno usmjereni na opis transporta sumpor dioksida na velikim

udaljenostima, počeli su da se razvijaju proučavanjima Roda (Rohde, 1972,1974 godine),
Elisena (Eliassen, 1975 godine) i Fišera (Fisher, 1975 godine). Elisenov rad predstavlja
početak EMEP („European Monitoring and Evaluation Programme“) modela koji se koristio
dugo godina za proračunavanje prekoračenja dozvoljene količine gasnog zagađivanja kiselih
rastvora, a kasnije fotooksidanata. Lagranžeovi modeli se često koriste za opisivanje dužeg
vremenskog perioda, čak i do godinu dana. Lagranžeovo modelovanje se uglavnom obavljalo
u Evropi, za velike distance i duge vremenske periode, primarno se fokusirajući na SO2 [9].
Lagranžeovi modeli proučavaju promjenu koncentracije u zavisnosti od brzine fluida,

turbulencije komponenti vjetra (brzine, pravca i smjera) i molekularne difuzije. Ovi modeli
rade dobro i za homogene i stacionarne uslove na ravnom terenu kao i za nehomogene i
nestabilne uslove na kompleksnom terenu. Moguće je modelovati nelinearne hemijske
procese primjenom koncentracione mreže na domenu i računanjem koncentracije za svaku
ćeliju mreže, ili se čestice mogu tretirati kao proširena kutija pa se fotohemijski modul
primjenjuje na svaku kutiju. Meteorološki podaci predstavljaju rezultat proračuna varijacije
vjetra i Lagranžeove autokorelacione funkcije.
Fundamentalna Lagranžeova jednačina za disperziju jedne vrste gasa u vazduhu izgleda

ovako:
( ) ∫ ∫ ( ) ( ) (1.4)
Gdje je:
( ) skup prosječnih koncentracija na receptoru r u vremenu t.
( ) emisija izvora (masa∙zapremina-1∙vrijeme-1).
( ) funkcija gustine vjerovatnoće koja pokazuje vjerovatnoću da će se dio

vazduha kretati iz receptora u vremenu ka receptoru r u vremenu t, što važi za
svako it> .
Integraljenje u prostoru se vrži za cijeli atmosferski domen.
10
Pošto je često teško procijeniti čitavu istoriju emisije ( ) za ,

jednačina (1.4) se može izraziti kao suma dva integrala:
( ) ∫ ( ) ( ) ∫ ∫ ( ) ( ) (1.5)
Ovdje se vidi da jedino treba uključiti doprinos izvora za period , jer se prvi
integral računa za doprinos izvora prije perioda , što se obično procjenjuje na osnovu
poznatih početnih koncentracija.
Slično kao i kod Ojlerovog pristupa, mnogi modeli disperzije gasa su bazirani na
Lagranžeovom pristupu za rješavanje problem širenja gasnog zagađenja. Dva najznačajnija
Lagranžeova modela su Lagranžeov „Box“ model i Model čestica.
Lagranžeov „Box“ model
Lagranžeov „Box“ model je sličan Ojlerovom „Box“ modelu. Osnovna razika je ta što
je Lagranžeova kutija poketna i kreće se horizontalno na osnovu lokalne, vremenski
promjenjive, prosječne vijednosti brzine i smjera vjetra.
Ova tehnika pruža prosječnu, vremenski promjenjivu, koncentraciju procijenjenu duž

trajektorije kutije. Glavni nedostatak ove tehnike je prinudna pretpostavka o konstantnom
smjeru i brzini vjetra, dok u stvarnosti, promjena vjetra igra značajnu ulogu.
Model čestica
Model čestica predstavlja moćan računarski alat za numeričku diskretizaciju fizičkog

sistema.
Modeli čestica opisuju transport čestica što bi bilo veoma teško ostvariti u Ojlerovim
modelima bez neke njihove bitne promjene. Čestice imaju Lagranžeovu prirodu pošto se
kreću prateći glavni tok. Iz toga razloga, one se često nazivaju Lagranžeove čestice.
Pošto Lanagražeovi modeli čestica računaju difuzionu karakteristiku generišući

sekvencu pseudoslučajnih brojeva, onda oni nijesu ograničeni sa klasama stabilnosti ili sigma
krivima kao što je to slučaj kod Gausovih modela disperzije.
11
1.1.1.3 Gausov model
Gausov model je najjednostavniji model u pogledu formulisanja i pogledu potrebnih

parametara, što ga čini najčešće korićenim modelom u kompjuterskim programima.
Gausov model predstavlja kombinaciju Ojlerovih i Lagranžeovih modela. Bazira se na

Gausovoj (normalnoj) raspodjeli gasa u vertikalnom i horizontalnom smjeru pod stabilnim
uslovima. Normalna distribucija gasa je modifikovana za veće distance zbog efekta
turbulentne refleksije od površine zemlje i od gornjeg graničnog sloja (kada je visina
miješanja niska). Širina dimne perjanice se određuje na osnovu koeficijenata disperzije σy i σz
koji su definisani bilo klasama stabilnosti (Pasquill 1961. godine; Gifford Jr. 1976. godine) ili
vremenom putovanja od izvora.
Jedan od ozbiljnih nedostataka ovog modela u odnosu na modelovanje disperzije

čestica je taj što Gausov model koristi aproksimacije stabilnih stanja i ne uzima u obzir
vrijeme potrebno da polutant dođe do receptora. Stoga, da bi se dobila dinamika gasa,
potrebno je izvršiti naknadnu obradu dobijenih rezultata. Pored toga, regionalno modelovanje
zahtijeva i hemijsko modelovanje kako bi se predvidjelo kretanje gasa. Čak i hemijske
reakcije NOx i SOx, koje su od fundamentalnog značaja za određivanje čestica i koncenracije
ozona, su često proračunate korišćenjem jednostavnih funkcija. Štaviše, jednačina Gausove
dimne perjanice pretpostavlja da nema interakcije između čestica gasa. Razni algoritmi su
razvijeni za modelovanje hemijskih i fizičkih procesa unutar samog gasa i disperzije oko
prepreka (zgrade). Efekat prepreke se može postići modifikovanjem koeficijenata disperzije
σy i σz. Međutim, Gausova jednačina nije u mogućnosti da izračuna uticaj više prepreka i
uticaj raskrsnica.
Neka ograničenja Gausovog modela se mogu prevazići aproksimirajući emisiju kao

seriju čestica gasa u vremenu, čime je omogućeno da brzina vjetra varira. U ovom pristupu se
svaka čestica gasa ponaša u skladu sa Gausovom jednačinom disperzije. Ukupan uticaj izvora
se proračunava integracijom svih individualnih čestica sa obzirom na vrijeme i sumu
doprinosa individualnih čestica na poziciji receptora.
12
U realnim uslovima postoji više oblika izvora zagađenja pa tako postoje i različite
jednačine koje ih opisuju. Te jednačine su određene prirodom izvora i visinom na kojoj se
nalazi izvor i receptor.
Još jedno ograničenje Gausovog pristupa leži u tome što Gausov model nije dizajniran
za modelovanje disperzije pri slabom vjetru i na mjestima blizu samog izvora (na primjer na
mjestima udaljenim manje od 100 metara od izvora). Pokazalo se da Gausovi modeli značajno
preuveličavaju koncentraciju u uslovima slabog vjetra (Benson 1984. godine; Sokhi, Fisher
1998. godine). Dalja ograničenja su rezultat pojednostavljenosti turbulence vjetra i
meteorologije pa su ovi modeli najprikladniji za proračunavanje koncentracija polutanata za
kraće vremenske intervale (na primjer: svakog sata se vrši proračun).
Pošto Gausova jednačina dima pretpostavlja da je polje vjetra homogeno, onda nije
preporučljivo njeno korišćenje za modelovanje gasa na velikim distancama jer se očekuje da
se meteorološki podaci mijenjaju. Kaputo (Caputo Gimenez, 2003 godine) je primijetio da
četiri Gausova modela koje je koristio daju vrijednosti koncentracija različite od nule za cijeli
posmatrani domen niz vjetar. Stoga je on preporučio da se distanca posmatranja treba
ograničiti na nekoliko desetina kilometara od izvora.
Pošto Gausov model predstavlja srž ove teze, on će biti detaljnije opisan u poglavlju 3.
U tabeli 1 su prikazane prednosti i mane ova tri osnovna modela disperzije.
13
Tabela 1. Pregled tri osnovna deterministička modela disperzije
Model Prednosti Mane

 Uzima u obzir sve fenomene
uključene u zagađenje
 Potrebno je veoma dugo
Ojlerov model vazduha (hemijske procese,
vremena za proračun.
(„kompletan“ model) solarnu radijaciju, taloženje
zagađivača).
 Kada se proračunava uticaj

 Veoma precizan. više izvora, povećava se broj
 Numeričke greške su male. trajektorija potrebnih za
 Moguće je uzeti u obzir izračunavanje pa se samim
heterogenost vjetra i tim i vrijeme proračuna
Lagranžeov model
turbulentna polja. veoma povećava.
(„precizan“ model)
 Ne zahtijeva previše  Model ne može da uzme u
zahtjevne proračune (ukoliko obzir interakciju između
se ograniči broj izvora čestica, pa je nemoguće
zagađenja) predstaviti hemijske reakcije
između polutanata.
 Potreban mu je mali broj  Pretpostavlja konstantan
parametara. vjetar (u vremenu i
 Proračun je brz. prostoru).
 Nije sklon numeričkim  Pretpostavlja konstantnu
Gausov model
(„jednostavan“ greškama jer računa tačno turbulencija (u prostoru i
model) rješenje pojednostavljene vremenu)
jednačine održanja mase.  Predstavljeno je samo
nekoliko prirodnih fenomena
(bez hemijskih reakcija, bez
taloženja)
1.1.2 Statistički modeli
Osnovna razlika između statističkog i determinističkog pristupa je ta što

deterministički modeli koriste matematički opis atmosferskih prilika i nastoje da postave
uzročno-posljedične veze, dok statistički modeli direktno koriste rezultate mjerenja kvaliteta
vazduha kako bi zaključili poluempirijske veze. Statistički modeli su pogodni za simulaciju
prognoze vremena u realnom vremenu ili za kraće vremenske intervale. U ovom slučaju su
informacije o izmjerenim trendovima promjene koncentracija bitnije od podataka dobijenih
determinističkom analizom. Statistički modeli računaju buduću koncentraciju zagađivača
statističkim metodama na osnovu meteoroloških parametara, parametara emisije i
odogovarajuće statističke veze dobijene iz izmjerenih koncentracija.
14
Statistički modeli se baziraju na slučajnim procesima i teorijama vjerovatnoće. Glavne

karakteristike slučajne promjenjive su funkcija gustine vjerovatnoće i njena autokorelaciona
funkcija. Funkcija gustine vjerovatnoće je veoma bitna jer pruža vjerovatnoću da se
koncentracija polutanta nalazi između dvije zadate vrijednosti. Ovo je od presudne važnosti za
modele disperzije u regulatornim agencijama (npr. da koncentracija određenog polutanta ne
prelazi određene limite). Autokorelaciona funkcija određuje buduće ponašanje promjena
koncentracija i bazira se na distribuciji predhodnih vrijednosti.
1.2 Kompjuterski paketi
Zadnjih nekoliko godina je razvijeno veliko broj računarskih paketa. Korišćenjem

prednosti računara, softveri za disperziju gasova ubrzano evolviraju tako što im se sve više
proširuju računarske mogućnosti. Povećava im se broj parametara potrebnih za proračun kako
bi što bolje simulirali realnu disperziju sa što većom preciznošću. Kompjuterski paketi su
nastali na osnovu dobro poznatih tehnika modelovanja: Lagranžeovoj, Ojlerovoj, ali većina
paketa je bazirana na Gausovom pristupu.
Neki od kompjuterskih paketa koji su u širokoj upotrebi su: ALOHA (EPA),

MEMPLEX (Keudel av-Technik GmbH), Breeze (Trinity Consulting), Trace (SAFER
System) i SAMs (Lohmeyer) [10].
15
2 Uticaj meteoroloških uslova
Bez obzira na model koji se koristi za opisivanje disperzije gasa u vazduhu,

meteorološki uslovi direktno utiču na disperziju. Najznačajniji meteorološki faktori su:
atmosferska stabilnost, brzina vjetra i temperatura [11].
2.1 Atmosferska stabilnost
Atmosferska stabilnost opisuje vertikalno miješanje polutanata u atmosferi. Ona

predstavlja atmosfersku tendenciju da ublaži ili pospiješi vertikalno kretanje. Atmosferska
stabilnost je stoga kretanje čestica vazduha pod uticajem temperaturnog gradijenta. Varijacija
temperature ( ) sa promjenom visine ( ) se definiše kao stopa opadanja temperature u
atmosferi Γ.
(2.1)
Stopa opadanja temperature se može podijeliti na dvije vrste:
 stopa opadanja temperature okoline i
 adijabatska stopa opadanja temerature.
Stopa opadanja temperature okoline se odnosi na atmosferu u mirovanju i iznosi u

prosjeku 6.49 K(°C)/1000m.
Adijabatska stopa opadanja temperature se odnosi na promjenu temperature čestica

vazduha, koji se podižu ili spuštaju, bez izmjene toplote sa okolinom. Postoje dvije vrste:
 suva adijabatska stopa opadanja temperature i
 vlažna adijabatska stopa opadanja temperature.
Suva adijabatska stopa opadanja temperature je stopa opadanja temperature čestica

fluida u suvom i nezasićenom vazduhu koje se podižu ili spuštaju bez razmjene toplote sa
16
okolinom. Kako se vazdušne mase podižu, one se šire zato što pritisak opada sa porastom
visine. Širenjem, čestice suvog vazduha potiskuju postojeći vazduh i time vrše
termodinamički rad. Obzirom da čestice vazduha vrše rad, a ne dobijaju toplotu spolja, one
onda gube unutrašnju energiju pa im temperatura opada. Ta stopa opadanja je konstantna i
iznosi Γd = 9.8 K(°C)/1000m. Obrnuti slučaj se dešava kada se čestice suvog vazduha
spuštaju.
U slučaju kada je vazduh zasićen vodenom parom, primjenjuje se vlažna adijabatska

stopa opadanja temperature. Vrijednost joj nije konstantna, već varira i tipično iznosi oko Γe =
5 K(°C)/1000m. Razlika između suve i vlažne adijabatske stope opadanja temperature je u
tome što se kod vlažne, kondezacijom vode, oslobađa toplota. Ovo oslobađanje toplote dovodi
do smanjenja opadanja temperature sa porastom nadmorske visine.
Čestica vazduha emitovana u atmosferi se spušta ako je hladnija od okoline, zadržava

visinu ako je iste temperature i podiže ako je toplija od okoline. U zavisnosti od datog
ponašanja čestice, postoje tri klase stabilnosti: nestabilna, neutralna i stabilna.
Nestabilni uslovi se javljaju u slučaju kada je Γe < Γd. Udaljavajući se od izvora

emisije, topli hazardni gas se podiže. Međutim, na određenoj udaljenosti od izvora dolazi do
opadajućeg kretanja gasa zbog pojave silaznih vrtloga. Ovi vrtlozi se javljaju zbog
zagrijavanja vazduha na površini zemlje (u toku sunčanih dana). Zagrijani vazduh teži da se
podigne i time primorava hladan vazduh da se spusti. Ovo prouzrokuje krivudav oblik dimne
perjanice hazardnog gasa. Nestabilni uslovi se tipično javljaju danju jer tada postoji toplotno
zračenje sa površine zemlje.
Neutralni uslovi su kada je Γe = Γd. Usled neutralnih uslova, većina turbulencija je

uzrokovana haotičnim vrtlozima. Ovi vrtlozi su usmjereni u različitim pravcima zbog
ravnoteže koja postoji između gravitatacione sile koja djeluje ka dolje i sile pritiska koja
djeluje ka gore. Rezultujuća disperzija je relativno simetrična u horizontalnom i vertikalnom
pravcu pa kreira dimnu perjanicu konusnog oblika sa vrhom na izvoru zagađenja. Neutralni
uslovi se javljaju obično tokom prelaza iz dana u noć, u hladnim priobalnim područjima ili
prilikom jakih vjetrova (većim od 6 m/s).
17
Prilikom stabilnih uslova (Γe > Γd), termalna struktura sprječava vertikalno širenje pa
skoro i da nema vertikalne disperzije. Drugim riječima, bilo da se čestica vazduha podiže ili
spušta, ona teži da se vrati u svoju početnu poziciju zbog nedostatka dovoljne temperaturne
razlike između vazdušnih slojeva. Termalna struktura ne sprečava horizontalno kretanje pa se
mogu javiti veliki broj razliitih oblika dimne perjanice, od veoma tanke do znatno
horizontalno proširene trake. Stabilni uslovi se tipično javljaju na kopnu tokom vedrih noći sa
slabim vjetrom.
Postoji veliki broj metoda za određivanje atmosferske klase stabilnosti. Neke su

veoma jednostavne za korišćenje i ne zahtijevaju nikakvo specijalno znanje iz meteorologije,
dok druge pored dobrog poznavanja meteorologije zahtijevaju mjerenja određenih
atmosferskih parametara koji nijesu uvijek dostupni a pritom i ne pružaju značajno preciznije
rezultate. Paskalova metoda je najpopularnija i najjednostavnija. Ova metoda je i iskorišćena
u ovom radu. Za procjenu atmosferske klase stabilnosti ovom metodom nije potrebno neko
veliko poznavanje meteoroloških uslova a ni mjerenja kompleksnih atmosferskih parametara.
U tabeli 2 je izvršena kategorizacija klasa stabilnosti na osnovu insolacije i brzine vjetra. Tako
klasa A predstavlja veoma nestabilne uslove, B – nestabilne, C – neznatno nestabilne, D –
neutralne, E – neznatno stabilne, F – stabilne i G – veoma stabilne atmosferske uslove.
Tabela 2. Klase stabilnosti u odnosu na brzinu vjetra i solarnu radijaciju
Brzina vjetra na
visini od 10m Dan Noć
(m/s)
Jako Srednje jako
Slabo sunčevo
sunčevo sunčevo Oblačno Bez oblaka
zračenje
zračenje zračenje
<2 A A-B B E F
2–3 A-B B C E F
3–5 B B–C C D E
5–6 C C–D D D D
>6 C D D D D
18
2.2 Brzina vjetra
Brzina vjetra je najznačajnija meteorološka komponenta koja utiče na disperziju. Ona

je vektorska veličina što znači da je za disperziju bitan njen intezitet, pravac i smjer.
Na intenzitet vjetra utiču mnogi faktori ali najviše visina i vrsta terena. Sa porastom
visine raste i intenzitet vjetra. Na zemlji, intenzitet vjetra je manji zbog efekta sile trenja sa
zemljom. Sa porastom visine, taj uticaj opada pa samim tim i intenzitet brzine vjetra raste.
Zavisnost intenziteta brzine vjetra od visine je matematički aproksimirana sledećom
jednačinom:
( ) (2.2)
Gdje je:
uz – brzina vjetra na visini z izražena u m/s.
ua –brzina vjetra izmjerena na visini za (m/s).
za – visina nakojoj se nalazi anemometar (m).
z – visina na kojoj se želi izračunati brzina vjetra (m).
p – koeficijent koji zavisi od atmosferske stabilnosti i tipa terena.
19
Vrijednosti koeficijenta p su dati u sledećoj tabeli:
Tabela 3. Vrijednosti koeficijenta p
Klasa stabilnosti Ruralna sredina Urbana sredina

A 0,07 0,15
B 0,07 0,15
C 0,1 0,2
D 0,15 025
E 0,35 0,3
F 0,55 0,3
Dok intenzitet brzine vjetra utiče na brzinu disperzije i udaljenost na kojoj se prenose
čestice zagađivača, pravac i smjer brzine vjetra pokazuju u kojem će se smjeru kretati to
zagađenje.
2.3 Temperatura
Razlika između temperature ispuštenog gasa i temperature okolnog vazduha utiče na

stvaranje sile potiska koja dovodi do podizanja hazardnog gasa neposredno nakon njegovog
ispuštanja. Ukoliko je gas više temperature od spoljašnjeg vazduha, hazardni gas će se
podizati dok se njegova temperatura ne izjednači sa temperaturom vazduha. Što je veća
temperaturna razlika, to su jače sile potiska a samim tim i veća je visina na kojoj se gas
podiže. Više o ovome fenomenu će biti navedeno u poglavlju 3.
20
3 Gausov model
Gausov model je najčešće korišćeni model. Izveden je iz Ojlerovog i Lagranžeovog

modela i relativno jednostavno ga je primijeniti matematički, a samim tim i implementirati u
kompjuterskim programima. Na slici 3.1 je prikazana vizualizacija proračunate gasne
perjanice za Gausov model disperzije zagađivača. Hs - predstavlja stvarnu visinu tačkastog
izvora (u odnosu na površinu zemlje), He - je visina na koju se podiže gas nakon izlaska iz
izvora (He =Hs+Δh, a Δh je visina za koju se gas podigao), x - je simetrala gasne perjanice tj.
pravac prostiranja gasa, x1, x2 i x3 - predstavljaju udaljenost od izvora na kojoj se posmatra
zagađenje. Širenje zagađivača po x i y osi zavisi od koeficienata disperzije.
Slika 3.1. Vizualizacija Gausovog oblaka disperzije.
21
Trenutna koncentracija zagađivača može biti prilično neravnomjerna, ali posle

dovoljno dugog vremena, distribucija koncentracije će zauzeti oblik zvona koji se može
aproksimirati normalnom Gausovom raspodjelom i u horizontalnom i u vertikalnom pravcu.
3.1 Gausov model za tačkasti izvor
Gausov model za tačkasti izvor se izvodi iz jednačine Gausove normalne distribucije.

Počinje se od pretpostavke da se raspodjela koncentracija zagađivača na bilo kojoj udaljenosti
od izvora, u pravcu normalnom na kretanje vjetra, bilo horizontalno ili vertikalno, može dobro
[12]
predstaviti pomoću jednačine Gausove normalne distribucije . Jednačina Gausove
normalne distribucije je veoma poznata u teoriji statistike i predstavljena je jednačinom 3.1.
( )
( ) (3.1)
√
Ova funkcija ima oblik zvona gdje μ - predstavlja centralnu liniju ili simetralu gasne
perjanice. σ - predstavlja koeficijent standardne devijacije. Na slici 3.2 je predstavljena
Gausova raspodjela za različite vrijednosti μ i σ.
Slika 3.2. Gausova raspodjela za različite vrijednosti μ i σ.
22
Funkcija normalne distribucije se kreće od -∞ do +∞, ali za praktično korišćenje se

može pretpostaviti da su sve vrijednosti koje se nalaze van oblasti ±4σ jednake nuli. Takođe
se, zbog pojednostavljivanja, pretpostavlja da x osa predstavlja pravac vektora brzine vjetra.
Pošto se pretpostavilo da koncentracija polutanta prati Gausovu distribuciju i u

vertikalnom pravcu i u horizontalnom pravcu (tj. u pravcu z i u pravcu y ose), onda se te
zavisnosti na osnovu Gausove jednačine mogu izraziti na sljedeći način:
( )
 - predstavlja zavisnost po y osi. Postavlja se da je μ = 0 pošto je
√
centralna linija gasne perjanice normalne distribucije u stvari x osa kao što je i
prikazano na slici 3.1. σy je standardna devijacija, ili koeficijent horizontane disperzije
u pravcu y ose.
( )
 - predstavlja zavisnost po z osi. Postavlja se da je μ = He jer je
√
centralna linija normalne distribucije na efektivnoj visini He kao što je i prikazano na
slici 3.1. σz je standardna devijacije ili koeficient horizontalne disperzije u pravcu z
ose.
S toga, formula Gausovog modela disperzije postaje:
( ) ( )
( ) (3.2)
Gdje je:
c – koncentracija u kg/m3.
yr i zr – koordinate receptora tj. tačke u kojoj želimo pronaći koncentraciju polutanta.
σy i σz – horizontalna i vertikalna standardna devijacija (u metrima).
23
He – efektivna vrijednost visine izvora (u metrima); He = zs + Δh, zs je visina izvora u

odnosu na zemlju, a Δh je visina centralne linije gasne perjanice za koju se gas podigao
u odnosu na visinu izvora.
K – konstanta koja će biti objašnjena u nastavku.
Kako bi se zadovoljio zakon o održanju mase, koji je u osnovi svih modela disperzije,
treba naglasiti da je u svakoj bočnoj ravni (y,z), brzina emisije (kg/s) jednaka sumi
koncentracija (kg/m3) u svim tačkama ravni (y,z) pomnoženih sa brzinom vjetra (m/s) ili:
∬ ( ) (3.3)
iz čega slijedi:
( ) ( )
∬ ( ) ∬
( ) ( )
∬
( ) ( )
Integral ∬ predstavlja funkciju gustine vjerovatnoće za
horizontalnu i vertikalnu normalnu distribuciju i jednak je jedinici. Pa iz toga slijedi da je
Čime se dobija:
( ) ( )
( ) (3.4)
Jednačina 3.4 predstavlja konačnu jednačinu za Gausov model disperzije. Treba primijetiti da
c(x,y,z) nije vremenski zavisna funkcija što znači da je stacionarna i važi za konstantnu brzinu
24
vjetra i konstantne vremenske uslove. Takođe, ova jednačina se ne može primijeniti u

situacijama kada je brzina vjetra nula. Gornja derivacija je izvedena uz sledeće pretpostavke:
 Izvor emisije je tačkasti izvor.
 Brzina emisije je konstantna.
 Brzina i smjer vjetra su konstantni u vremenu.
 Teren je ravan.
 U pitanju je laki gas, tj. nema taloženja čestica.
 Polutanti ne podliježu nikakvim hemijskim reakcijama.
Obično se ova Gausova jednačina koristi uz pretpostavku da postoji totalna refleksija od

zemlje što znači da kada gas udari u zemlju, on potpuno odskoči nazad, tj. kao da postoji
imaginarni, podzemni izvor koji predstavlja odraz realnog izvora u odnosu na zemlju kao što
je predstavljeno na slici 3.3.
Slika 3.3. Grafički prikaz refleksije od zemlje.
25
Za slučaj refleksije, jednačina vertikalne difuzije izgleda ovako:
( ) ( )
( ) (3.5)
Gdje je rg koeficijent refleksije i jednak je jedinici u slučaju potpune refleksije i nuli u slučaju
kada nema refleksije.
Tada, jednačina 3.4 poprima oblik:
( ) ( ) ( )
( ) [ ] (3.6)
Za koncetraciju posmatranu na površini zemlje tj. zr = 0, i u slučaju totalne refleksije

tj. rg = 1, jednačina raspodjele koncentracija za tačkasti izvor emisije izgleda ovako:
( ) ( )
( ) (3.7)
Industrijski dimnjaci se mogu aproksimirati tačkastim izvorom, pa se za njihovo

modelovanje može upotijebiti jednačina 3.7 bez ikakvih dodatnih modifikacija.
3.1.1 Efektivna visina
Jedan od značajnih parametara za izračunavanje disperzije gasa je stvarna visina

izvora u odnosu na zemlju. Ona može biti stvarna visina dimnjaka ili visina na kojoj se gas
podigao neposredno nakon ispuštanja. Ovo podizanje je direktno srazmjerno impulsu
ispuštanja gasa.
Zbog razlike u gustini ispuštenog gasa i okolne sredine, postoji vjerovatnoća da će se

gas, odmah nakon ispuštanja, dalje podizati zbog uticaja potisnih sila. Ako je gas topliji od
okolnog vazduha (što se dešava u slučaju gasova nastalih u požarima), onda će efekat potisnih
sila biti veći zbog njegove manje gustine. Uopšteno gledano, ako je izlazna temperatura gasa
veća za 10 do 15˚C od okolnog vazduha, uticaj potisnih sila na podizanje gasa će biti veći od
uticaja sila izlaznog impulsa. Treba napomenuti da uticaj impulsnih sila ne traje duže od 30
do 40 sekundi nakon ispuštanja, dok efekat potisnih sila traje dok se dovoljna količina
26
vazduha ne pomiješa sa ispuštenim gasom kako bi mu se smanjila temperatura na temperaturu

okolnog vazduha. U zavisnosti od turbulencije, efekat potisnih sila može trajati 3 do 4 minuta.
Da bi se izračunala efektivna visina na kojoj se gas podiže nakon ispuštanja, potrebno

je:
 utvrditi koji faktor dominantno utiče na podizanje gasa, da li je to potisak ili impuls,
 izračunati distancu na kojoj se dim maksimalno podigao.
Podizanje gasa zbog potisnih sila (a ne zbog impulsnih) se dešava kada je zadovoljen
sljedeći empirijski kriterijum (Briggs 1975. godine, Bowers 1979. godine):
( ) (3.8)
Gdje je Ts temperatura izlaznog gasa izražena u K, a Ta je temperatura okolnog vazduha,

takođe u K. Izračunavanje razlike ΔTc vrši se na osnovu empirijskih jednačina. Za nestabilne
(A,B,C) ili neutralne (D) uslove te empirijske jednačine izgledaju:
⁄
( ) , kada je Fb < 55 ili (3.9)
⁄
( ) , kada je Fb ≥ 55. (3.10)
Gdje je:
ds – prečnik dimnjaka izražen u metrima,
vs – brzina izlaznog gasa (m/s),
Fb – parametar potiskivanja (m4/s2). Dat je jednačinom
( ), (3.11)
gdje je g gravitaciono ubrzanje (=9,81 m/s2).
Za stabilne uslove ΔTc se računa na osnovu sljedeće jednačine:
27
√ (3.12)
Gdje je
(3.13)
a ∂θ/∂z (K/m) određuje promjenu temperature sa visinom (empirijski uzima vrijednost 0,02
K/m za klasu stabilnosti E i vrijednost 0,035 K/m za klasu stabilnosti F).
Da bi se proračunala efektivna visina izvora, potrebno je još odrediti maksimalnu

distancu xf. To je distancu od izvora do mjesta na kojem se gas najviše podigao. Kao što je
ranije navedeno, podizanje gasa zavisi i od potisnih i od impulsnih sila, pa će tako i biti
podijeljeno u dva dijela:
 postepeni rast do distance xf i
 finalni rast (rast nakon distance xf ).
Jednačine su potpuno empirijske i podijeljene su u zavisnosti od atmosferskih uslova i u

odnosu na sile koje utiču na rast. Ove jednačine su prikazane u tabeli 4. us predstavlja brzinu
vjetra na visini izvora.
Tabela 4. Jednačine za izračunavanje distance xf
Nestabilni (A,B,C) ili neutralni (D) uslovi Stabilni (E,F) uslovi
⁄
Fb < 55
Sile potiska √
⁄
Fb ≥ 55 s je definisana jednačinom (3.13)
( )
Fb = 0
Impulsne
sile ⁄ √
Fb < 55
⁄
Fb ≥ 55
28
Pošto se izračunala distanca xf, moguće je odrediti efektivnu visinu izvora He. U tabeli 5 su
date jednačine izračunavanje He za posmatrane tačke prije i poslije xf.
Tabela 5. Jednačine za izračunavanje efektivne visine
Nestabilni (A,B,C) ili neutralni (D) uslovi Stabilni (E,F) uslovi
Postepeni rast gasa do distance xf
⁄
Sile ( )
potiska
⁄ ⁄
Impulsne ( √ ⁄ )
sile ( ) ( )
√
gdje je , , ( )
Finalni rast gasa

⁄
Fb < 55
⁄
Sile
potiska ( )
⁄
Fb ≥ 55
Impulsne ⁄
sile
( )
√
Uzima se manja od ove dvije vrijednosti
3.1.2 Vertikalna i horizontalna standardna devijacija
Kao što se vidi iz jednačine 3.7, da bi odredili koncentraciju gasnih polutanata u

određenoj tački, potrebno je odrediti standardne devijacije σ y i σz. Ovi parametri daju
29
informaciju o brzini difuzije i povezani su sa turbulencijom u atmosferi tj. sa brzinom vjetra i

atmosferskom stabilnošću.
Postoji mnogo metoda za određivanje ovih standardnih devijacija. Najbolji i

najprecizniji metod je korišćenje bezdimenzionih funkcija Sy i Sz:
( ⁄ ) (3.14)
( ⁄ ) (3.15)
Gdje je:
σv i σw – vertikalna i horizontalna devijacija vjetra koju je izmjerila osjetljiva

meteorolška stanica (m/s).
t – proteklo vrijeme izraženo u sekundama.
TL – Lagranžeova vremenska skala izražena u sekundama.
Sy i Sz – univerzalne funkcije vremena difuzije izražene u 1/s.
Međutim, prikupljanje svih potrebnih parametara nije ni malo jednostavno. Urađena su

određena pojednostavljivanja kako bi se riješile ove jednačine ali ti pokušaji se nijesu
pokazali opravdanim prilikom eksperementalnih mjerenja.
Drugi metodi određivanja koeficijenata standardne devijacije se baziraju na klasama

stabilnosti i udaljenosti od izvora (niz vjetar) na kojoj se nalazi posmatrana tačka. To su dva
jednostavna i lako dostupna parametra. Mnoge poluempirijske tehnike se mogu naći u
literaturi, ali najznačajnije su: Paskal–Grifordova (Pasquill-Grifford), Brukhevenova
(Brookhaven) i Brigsova (Brigs) tehnika.
3.1.2.1 Paskal–Grifordova tehnika
Paskal–Grifordova tehnikom, koeficijenti disperzije su analitički prikazani kao:
(3.16)
[ ( ⁄ )]
30
(3.17)
[ ( ⁄ )]
Gdje su k1, k2, k3, k4 i k5 konstante definisane u odnosu na klasu stabilnosti. Ova tehnika je
najbolja za ravan teren, međutim ona ne pravi razliku između urbanih i ruralnih sredina.
3.1.2.2 Brukhevenova tehnika
Brukhevenova tehnika pretpostavlja da je standardna devijacija eksponencijalna

funkcija koja zavisi od klase stabilnosti i distance niz vjetar na kojoj se receptor nalazi i
izgleda:
(3.18)
Gdje su a i b konstante definisane odgovarajućom klasom stabilnosti.
3.1.2.3 Brigsova tehnika
Brigsova tehnika daje rezultate veoma slične sa rezultatima dobijenim Paskal–

Grifordovom tehnikom ali se bavi i ruralnim i urbanim sredinama i daje vertikalnu i
horizontalnu standardnu devijaciju kao što je prikazano u tabelama 6 i 7. Na slikama 3.4 – 3.7
su grafički predstavljene te standardne devijacije.
Ova tehnika je korišćena u realizaciji ovoga rada.
Tabela 6. Vertikalna i horizontalna standardna devijacija za urbane sredine
Klasa stabilnosti σy(m) σz(m)

A–B 0,32x(1+0,0004x)-0,5 0,24x(1+0,001x)0,5
C 0,22x(1+0,0004x)-0,5 0,20x
D 0,16x(1+0,0004x)-0,5 0,14x(1+0,0003x)-0,5
E–F 0,11x(1+0,0004x)-0,5 0,08x(1+0,00015x)-0,5
31
Sigma y za razlicite klase stabilnosti

1500
Klasa A-B
Klasa C
Klasa D
Klasa E-F
1000
sigma y (m)
500
0
0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000 10000
Distanca niz vjetar (m)
Slika 3.4. Grafički prikaz σy za različite klase stabilnosti u urbanim sredinama
Sigma z za razlicite klase stabilnosti

8000
Klasa A-B
7000 Klasa C
Klasa D
Klasa E-F
6000
5000
sigma z (m)
4000
3000
2000
1000
0
0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000 10000
Slika 3.5. Grafički prikaz σz za različite klase stabilnosti u urbanim sredinama
32
Tabela 7. Vertikalna i horizontalna standardna devijacija za ruralne sredine
Klasa stabilnosti σy(m) σz(m)

A 0,22x(1+0,0001x)-0,5 0,20x
B 0,16x(1+0,0001x)-0,5 0,12x
C 0,11x(1+0,0001x)-0,5 0,08x(1+0,0002x)-0,5
D 0,08x(1+0,0001x)-0,5 0,06x(1+0,0015x)-0,5
E 0,06x(1+0,0001x)-0,5 0,03x(1+0,0003x)-0,5
F 0,04x(1+0,0001x)-0,5 0,016x(1+0,0003x)-0,5
Sigma y za razlicite klase stabilnosti

1600
Klasa A
1400 Klasa B
Klasa C
Klasa D
1200
Klasa E
Klasa F
1000
sigma y (m)
800
600
400
200
0
0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000 10000
Slika 3.6. Grafički prikaz σy za različite klase stabilnosti u ruralnim sredinama
33
Sigma z za razlicite klase stabilnosti

2000
Klasa A
1800 Klasa B
Klasa C
1600
Klasa D
Klasa E
1400
Klasa F
1200
sigma z (m)
1000
800
600
400
200
0
0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000 10000
Slika 3.7. Grafički prikaz σz za različite klase stabilnosti u ruralnim sredinama
Iz prikazanih tabela i slika se može uočiti da udaljavanjem od izvora emisije,

standardne devijacije σy i σz rastu a samim tim koncentracija polutanta opada.
3.2 Algoritam računanja disperzije
Jednačina 3.7, koja važi za disperziju zagađivača iz tačkastog izvora, se sa malim

modifikacijama može primijeniti i za druge izvore emisije. Osnovna razlika je u načinu
određivanja brzine emisije ili protoka Q. U slučaju tačkastog izvora, protok se mjeri posebnim
senzorima dok u slučaju cistijerni i gasovodnih cijevi protok se procjenjuje na osnovu
geometrije izvora, temperature, pritiska i slično. Bez obzira koji je izvor disperzije u pitanju,
da bi se izračunala koncentracija polutanta u jednoj tački (koja se nalazi niz vjetar od
tačkastog izvora), potrebno je prvo odrediti protok pa tek onda disperziju (na osnovu
jednačine Gausove ravnomjerne raspodjele)[13]. Algoritam računanja je prikazan na slici 3.8.
34
Slika 3.8. Algoritam računanja disperzije
Kako bi se izračunala koncentracija polutanata za jednu oblast, treba izračunati

koeficijente standardne devijacije za svaku tačku te oblasti i primijeniti Gausovu jednačinu.
Obično je posmatrana oblast površine 10km×10km a tačke se biraju sa korakom 10, 50 ili
100m u zavisnosti od veličine oblasti, dostupne brzine proračuna, kapaciteta računara i
željenog kvaliteta prikaza koncentracije.
35
3.3 Gausov model za cistijerne
Kao što je ranije navedeno, jednina razlika Gausovog modela za tačkasti izvor od
Gausovog medela za cistijernje je u načinu određivanja brzine emisije. Za izračunavanje
brzine emisije u slučaju ispuštanja gasa iz rupe na cistijerni (slika 3.9) koristi se jednačina:
√ ( ) [( ) ( ) ] (3.19)
Gdje je:
Cd – koeficijent ispuštanja (bezdimenziona veličina).
Ah – površina otvora u m2.
γ – specifična količina toplote (bezdimenziona veličina).
Pt – pritisak u cistijerni u Pa.
Pa – atmosferski pritisak u Pa.
ρt – gustina gasa u kg/m3.
Kako bi se izračunala gustina gasa ρt, koristi se jednačina stanja idealnog gasa:
(3.20)
Gdje je P pritisak (Pa), M molarna masa (g/mol), R univerzalna gasna konstanta ( )iT
temperatura (K).
36
Slika 3.9. Ispuštanje gasa iz cistijerne
3.4 Gausov model za gasovod
Gausov model za gasovodne cijevi se, kao i Gausov model za cistijerne, od Gausovog
modela za tačkasti izvor razlikuje samo po načinu određivanja protoka. Za izračunavanje
brzine ispuštanja gasa iz gasovoda postoje dva načina. Način koji će se izabrati zavisi od
brzine gasa kroz cijev, tj. da li mu je brzina manja (subsonic) ili veća (sonic) od brzine zvuka
u vazduhu (343.2 m/s). Da li je protok gasa soničan ili subsoničan određuje se na osnovu
odnosa kritičnih pritisaka (CPR – Critical Pressure Ratio):
( ) (3.21)
gdje je:
37
k – odnos toplotnih kapaciteta pri stalnom pritisku (Cp) i stalnoj zapremini (Cv).
Bezdimenziona je veličina i specifična je za svaki gas.
Pa – atmosferski pritisak.
Pcr – kritični pritisak u cijevi.
U slučaju kada je pritisak u cijevi Pc veći od kritičnog pritiska Pcr (Pc >Pcr) tj. kada je
ispunjen uslov:
(3.22)
tj.
( ) (3.23)
onda se smatra da je ispuštanje sonično i za izračunavanje emisije se koristi jednačina:
√ ( ) (3.24)
gdje je:
Ah – površina otvora u m2.
Pc – pritisak u cijevi u Pa.
M – molekularna masa (g/mol).
Z – faktor kompresije.
R – gasna konstanta ( ).
38
Tc – temperatura u gasovodu u K.
Ako uslov 3.33 nije ispunjen, onda se smatra da je brzina ispuštanja gasa subsonična i koristi
se jednačina:
⁄ ( )⁄
√ [( ) ( ) ] (3.25)
Na slici 3.10 su prikazani potrebni parametri za izračunavanje brzine emisije.
Slika 3.10. Ispuštanje gasa iz gasovoda
39
4 Integralni sistem za modelovanje i vizualizaciju disperzije
Na slici 4.1 je prikazan integralni sistem za modelovanje i vizualizaciju disperzije koji

se razvija u okviru GEPSUS (Geographical information processing for Environmental
Pollution-related Security within Urban Scale environments) projekta koji je finansiran od
strane NATO-ovog programa „Science for Peace and Security“. Kao što je i prikazano na slici
4.1, sistem će sadržati šest automatskih unosa podataka i to iz:
a) Hidrometeorološkog zavoda Crne Gore (HMZCG),
b) Centra za ekotoksikološka mjerenja i ispitivanja (CETI),
c) Uprave za nekretnine (REA),
d) GEPSUS mreže senzora (GSN) instalirane oko izvora hazarda,
e) Ministarstva odbrane (MOD) i
f) Sektora za vanredne situacije (SfE).
40
Slika 4.1. Integralni GEPSUS sistem za modeliranje i vizualizaciju disperzije
HMZCG automatski prikuplja trenutne informacije o vremenskim prilikama iz

nacionalne mreže meteoroloških stanica i daje prognoze vremenskih uslova na teritoriji Crne
Gore.
CETI prati zagađenje vazduha kroz mrežu automatskih telemetrijskih stanica koje
mjere koncentraciju najznačajnijih hazardnih gasova u gradovima Crne Gore.
REA pruža ažurirane geografske informacije o vrsti i obliku terena kao i podatke o
važnim objektima i oblastima kao što su bolnice, škole, javni događaji sa velikim brojem ljudi
(sportski događaji, koncerti...) i skladišti ih na javnim serverima.
MOD i SfE prestavljaju timove za vanredne situacije koji su zaduženi za planiranje i

spašavanje.
41
GEPSUS komunicira sa HMZCG, CETI, REA, MOD i SfE preko internet protokola ili
iznajmljenih linija. GEPSUS mreža senzora se sastoji od mobilnih telemetrijskih stanica
smještenih oko izvora emisije. Ove stanice mjere brzinu i smjer vjetra kao i ambijentalnu
temperaturu i te podatke šalju u GEPSUS centar. Planirano je da ove stanice sadrže i senzore
za ekotoksikološka mjerenja. Brzina i smjer vjetra kao i njihova prognoza su glavni parametri
koji se automatski unose jer orjentacija i oblik dimne perjanice dominantno zavisi od njih.
HMZCG pruža informacije o uslovima vjetra za veliku oblast, kao što je grad ili region, dok
uslove vjetra na mjestu ispuštanja mjere lokalne stanice u okviru GSN. Ovi podaci se ka
GEPSUS aplikaciji šalju u predefinisanom formatu.
Pored automatskih podataka, postoje još podaci koje manuelno unosi operater ili
ekspert za vanredne situacije. Oni pružaju više informacija o izvoru zagađenja i atmosferskim
uslovima kao i o kritičnim nivoima koncentracije gasa u μg/m3 ili ppm. U informacije o
izvoru spadaju sljedeći podaci:
 lokacija izvora (geografska širina i dužina),
 vrsta gasa i njegove karakteristike,
 vrsta izvora (tačkasti izvor, cistijerna, cjevovod),
 brzina emisije,
 visina izvora u odnosu na zemlju,
 trajanje ispuštanja i slično.
Prekrivenost neba oblacima, klasa stabilnosti, inverzija, vlažnost i slični parametri su

vremenski parametri koji se manuelno unose. Kritični nivoi koncentracija definišu zone
opasnosti i karakteristični su za svaki gas.
U nastavku će biti opisan realizovani dio GEPSUS sistema za automatsko prikupljanje

meteorolških podataka, njihovu obradu, proračunavanje zona opasnosti sa ugroženim
objektima i putevima kao i njihovu vizualizaciju što je i bio zadatak ovog rada.
42
5 GEPSUS sistema za simulaciju ekscesnih situacija
Realizovani GEPSUS sistem je dizajniran za brz odgovor potreban odmah nakon

nastanka incidenta. Međutim, može se iskoristiti za trening kao i procjenu rizika. Podržane su
tri karakteristične vrste izvora hazardnih materija i to: industrijski dimnjaci, transportne i
statičke cistijerne i gasovodne cijevi.
Sa obzirom da mnogi operativci angažovani u kritičnim situacijama nemaju znanje iz

modelovanja disperzije, sistem zahtijeva ulazne parametre koji se lako mogu pribaviti ili
procijeniti na mjestu nesreće. Nastoji se da se što veći broj potrebnih parametara automatski
prikuplja i unosi kako bi se u što većoj mjeri smanjio ljudski uticaj i mogućnost greške. U
ovom sistemu je izvršen automatski unos brzine vjetra, smjera vjetra i temperature. Ovi
parametari najviše utiču na širenje i kretanje zagađivača (a samim tim i na odvijanje kritične
situacije) i mogu se relativno lako pribaviti.
Na slici 5.1 je predstavljena arhitektura realizovanoga sistem.
Slika 5.1. Blok šema realizovanog sistema
43
Generalno gledano, sistem se sastoji iz dvije cjeline:
 GEPSUS hardvera i
 GEPSUS softvera
GEPSUS hardver se sastoji iz Interfejsa za prikupljanje podataka i računara na kojem

se vrši modelovanje.
GEPSUS softver se može dalje podijeliti na podsistem za modelovanje i vizualizaciju

disperzije, podsistem za donošenje odluka i konekciju sa Web aplikacijom.
Interfejs za prikupljanje podataka prikuplja informacije o temperaturi, brzini i smjeru

vjetra sa lokalne meteorološke stanice i šalje ih podsistemu za modelovanje. Podaci se šalju
bežičnim putem koristeći radio frekventne (RF) module na strani predaje i na strani prijema.
Koristi se radio frekvencija, a ne GSM ili GPRS, iz tog razloga što se u tim krznim
situacijama može desiti da nema pokrivenosti mobilnom mrežom operatera pa je radio
komunikacija jedina pouzdana opcija. Računar na kojem se obavlja modelovanje, se onda
može smjestiti na bezbjednu udaljenost gdje postoji pristup internetu ukoliko je to potrebno.
Za sada ta udaljenost iznosi nekoliko km i zavisi prvenstveno od iskorištenih RF modula.
Podsistem za modelovanje i vizualizaciju disperzije, podsistem za donošenje odluka i

konekcija sa Web aplikacijom su objedinjeni u jednu PC aplikaciju sa grafičkim korisničkim
interfejsom. Ona na osnovu primljenih meteoroloških podataka i parametara koje korisnik
ručno unosi vrši izračunavanje koncentracija zagađivača u posmatranoj oblasti. Na osnovu
proračunatih koncentracija i predefinisanih kritičnih nivoa (pragova) koncentracije gasa,
procjenjuju se zone opasnosti. Ovi nivoi su karakteristični za svaki gas i standardizovani su u
različitim direktivama. Zone opasnosti se prikazuju na geografskim mapama kako bi se imao
vizuelni prikaz situacije na terenu. Takođe se provjerava da li je neki od kritičnih objekata
zahvaćen hazardnim gasom. Ukoliko je neki objekat ugrožen, onda se i on, zajedno sa svojim
opisom, kontakt telefonom i brojem ugroženih ljudi, prikazuje na mapi. Aplikacija ima
mogućnost objavljivanja informacija o zonama opasnosti i ugroženim objektima na internet
serveru. Ovim podacima se onda može pristupiti preko Web aplikacije.
44
5.1 Interfejs za prikupljanje podataka
Interfej za prikupljanje podataka predstavlja podsistem čija je osnovna uloga da

obezbijedi ulazne parametre podsistemu za modelovanje. Nalazi se smješten u blizini
kritičnog objekta i sastoji se od temperaturnog senzora, lokalne meteorološke stanice,
kolektorskog uređaja i RF modula (Slika 5.2).
Slika 5.2. Interfejs za prikupljanje podataka
Kolektor se sastoji od: mikrokontrolera ATMega16 i konektora za napajanje, za

temperaturni senzor, za meteorološku stanicu i za RF modul (Slika 5.3). On prikuplja podatke
sa eksternih senzora u realnom vremenu, analizira ih i obrađuje. Potom prikupljne podatke
transformiše u odgovarajući izlazni format i šalje podsistemu za modelovanje. Interfejs za
prikupljanje podataka je naponski potpuno nezavisan dio sistema i napaja se iz baterije koja se
puni preko solarnog panela. LM7805 je regulator napona i on napon baterije od 12V reguliše
na 5V.
45
Slika 5.3. Kolektor
Prijemni RF modul na strani računara zahtijeva USB-TTL konvertor nivoa. Ovaj

prijemni modul sa konvertorom se napaja sa USB porta.
5.1.1 Lokalna meteorološka stanica
Kao lokalna meteorološka stanica, u ovom radu, je iskorištena „La Crosse TX20 Wind
Anemometer with Direction“ (Slika 5.4).
46
Slika 5.4. Lokalna meteorološka stanica
U tabeli 8 je prikazan raspored i funkcija žica ove meteorološke stanice. Napajanje

(pin Vcc) stanice je 5V. Stanica šalje podatke na pin TxD svake dvije sekunde kada je pin
dozvole DTR spojen na masu (GND).
Tabela 8. Raspored žica meteorološke stanice
Broj pina Boja žice Opis

1. Braon TxD
2. Crvena Vcc
3. Zelena DTR
4. Žuta GND
Sa ovim senzorom je moguće dobiti informaciju o brzini i smjeru vjetra. Smjer vjetra se
dobija uz pomoću diska prikazanog na slici 5.5 koji u stvari predstavlja apsolutni davač
kodiran Gray-evim kodom. Smjer vjetra je kodiran sa četiri bita što znači da može da
detektuje šesnaest različitih pozicija. Infracrveni emiter na ploči emituje svjetlost koja prolazi
kroz proreze na disku. Četiri fotodiode čitaju stanje diska. Na ploči senzora se nalazi
mikokontroler koji konvertuje Gray-ev u binarni kod.
47
Slika 5.5. Izgled kodiranog diska
Zahvaljujući inkrementalnom davaču moguće je mjeriti brzinu vjetra koju

mikrokontroler konvertuje u odgovarajući binarni ekvivalent. Brzina vjetra ima
dvanaestobintu vrijednost (3 bita najmanje vrijednosti (LSB – Least Significant Bit) su uvijek
nula). Maksimalna vrijednost vjetra koj senzor detektuje je 51,1 m/s a rezolucija mu je 0,1
m/s.
Sekvenca koju TX20 šalje je duga 41 bit. Svaki bit traje 1,2 ms pa je za prenos cijele
sekvence potrebno 49,2 ms. Binarna „jedinica“ ove sekvence je predstavljena kao 0V dok je
binarna „nula“ sa naponom od 5V. Na slici 5.6 je prikazana jedna sekvenca sa označenim
segmentima dok je u tabeli 9 opisan svaki segment.
Slika 5.6 Sekvenca kodiranih meteoroloških podataka
48
Tabela 9. Opis sekvence meteoroloških podataka
Dužina Da li je
Sektor Redosled Opis Dodatno
u bitima invertovan
A 5 DA LSB prvi Početni frejm Uvijek je 00100
B 4 DA LSB prvi Smjer vjetra 0 - 15
C 12 DA LSB prvi Brzina vjetra 0 - 511
D 4 DA LSB prvi Suma 0 - 15
E 4 NE LSB prvi Smer vjetra 0 - 15
F 12 NE LSB prvi Brzina vjetra 0 - 511
A – Početni frejm:
Ukoliko je pin DTR postavljen na nulu onda će na TxD liniji biti nula ako stanica ne emituje
podatke. Početni frejm je uvijek 00100 ali zbog invertovane logike se detektuje kao 11011.
B – Smjer vjetra:
Smjer vjetra je predstavljen kao četvorobitna vrijenost. Primljeni segment je potrebno

invertovati i promijeniti mu redosled (prvi je LSB a zadnji je bit najviše vrijednosti (MSB -
Most Significant Bit) a za uspješno tumačenje je potrebno da je redosled obrnut). Potom se
dobija jedna od šesnaest vrijednosti koja množena sa 22,5 daje smjer vjetra u stepenima.
Sjever predstavlja 0˚ (ili 360˚).
Sa slike 5.6, pročitana vrijednost smjera vjetra je 0011. Invertujući se dobija 1100.
Mijenjajući redosled se dobija 0011 što predstavlja ENE ili 67,5 stepeni. U tabeli 10 se mogu
naći ostale vrijednosti.
49
Tabela 10. Tabela kodiranih vrijednosti smjera vjetra
Binarno Decimalno Smjer Stepen

0000 0 N 0
0001 1 NNE 22,5
0010 2 NE 45
0011 3 ENE 67,5
0100 4 E 90
0101 5 ESE 112,5
0110 6 SE 135
0111 7 SSE 157,5
1000 8 S 180
1001 9 SSW 202,5
1010 10 SW 225
1011 11 WSW 247,5
1100 12 W 270
1101 13 WNW 292,5
1110 14 NW 315
1111 15 NNW 337,5
C – Brzina vjetra:
Brzina vjetra predstavlja dvanaestobitnu vrijednost. Primljene bite je potrebno invertovati i

promijeniti redosled. Rezolucija brzine vjetra je 0,1m/s. Tri MSB-a su uvijek nule pa se samo
devet bita koristi. Maksimalna vrijednost brzine je 511 ili 51,1 m/s (ili 183,96 km/h).
Sa slike se dobija da je vrijednost brzine 111010101111. Invertujući se dobija 000101010000.

Mijenjajući redosled se dobija 000010101000 što predstavlja 168 decimalno ili 16,8 m/s.
D- Suma:
Suma je predstavljena sa četvorobitnom vrijednošću. Nju je takođe potrebno invertovati i

promijeniti redosled. Ova četvorobitna vrijenost predstavlja četiri bita najmanje težine od
50
sume smjera vjetra i tri četvorobitna segmenta brzine vjetra (prvi segment predstavljaju biti 1-
4, drugi 5-8 i treci 9-12).
Sa slike se vidi da je suma 0101. Kada se invertuje je 1010, a kada se promijeni redosled je
0101. Iz tabele 11 se vidi način izračunavanja sume. Sabiranjem navedenih segmenata se
dobija vrijednost 10101 i uzimajući 4 LSB se dobija suma 0101.
Tabela 11. Izračunavanje kontrolne sume
Ime Biti Podaci iz primjera

Smjer vjetra 1-4 0011
Brzina vjetra 1-4 0000
Brzina vjetra 5-8 1010
Brzina vjetra 9 - 12 1000
Suma 4 LSB 0101
E – Smjer vjetra (invertovan)
Invertovana četvorobitna vrijednost smjera vjetra. Potrebno joj je promijeniti redosled bita.
Potom je moguće interpretirati kao i segment B.
F – Brzina vjetra (invertovana)
Invertovana dvanaestobitna vrijednost brzine vjetra. Potrebno je na prijemu promijeniti

redosled bita pa se potom može interpretirati kao i segment C.
Prijem prikazane sekvence se ogleda u:
 provjeri startnog frejma (00100),
 provjera podudaranja primljene sume sa izračunatom sumom,
 ekstrakovanje smjera vjetra i provjera da li se podudara sa primljenom invertovanom

vrijednošću,
 ekstrakovanje brzine vjetra i provjera da li se podudara sa primljenom invertovanom

vrijednošću.
51
5.1.2 Temperaturni senzor
Za mjerenje temperature se koristi temperaturni senzor LM35. Ovo je veoma precizan

[14]
senzor . Ima garantovanu preciznost od 0.5°C (na temperaturi od +25°C). Njegov izlazni
napon linearno zavisi od temperature (°C). Za njegov rad nijesu potrebni nikakvi dodatni
elementi. Takođe, nije potrebna dodatna kalibracija. 10mV napona na izlazu ovog senzora
odgovara 1°C spoljašnje temperature. LM35 je dizajniran da detektuje temperaturu u rasponu
od -55 do +150°C. Radi na naponu u rasponu od 4 do 30V. Veoma je male potrošnje i za rad
mu je potrebno manje od 60 µA. Ima malo samozagrijavanje, 0.08°C u mirnom vazduhu.
Izlaz ovoga temperaturnog senzora je priključen na analogno-digitalni konvertor
mikrokontrolera i tako se dobija vrijednost ambijetalne temperature vazduha.
5.1.3 RF moduli
Za komunikaciju između meteorološke stanice i kolektora se koriste radio frekventni

moduli. Maksimalna udaljenost na kojoj se može uspješno ostvariti komunikacija upravo
zavisti od vrste iskorištenih RF modula. U ovom radu su korišćeni RC1240 primopredajni
radio frekventni moduli velikih performansi sa frekventnom modulacijom (FSK - Frequency-
[15]
Shift Keying) i ugrađenim RC232TM protokolom . Razlog zbog kojeg je izabran baš ovaj
RF modul je prvenstveno velika distanca na kojoj se može ostvariri uspješna komunikacija
između dva modula. Nominalna razdaljina se kreće od 2 do 4 km na frekfenciji od 433 MHz
ukoliko uzmeđu modula nema prepreka. Drugi razlog je što se veoma lako povezuje sa
hostom (mikrokontroler ili računar). Na slici 5.7 je prikazan izgled ovog modula.
Slika 5.7. Radio frekventni modul
52
U modulu je integrisani RC232TM protokol sa adresiranjem i provjerom grešaka.

UART (Universal Asynchronous Receiver/Transmitter) interfejs omogućava jednostavnu
[16]
zamjenu žica u slučaju RS232/422/485 protokola . Za rad modula nisu potrebne dodatne
eksterne komponente. Moguće je mijenjati konfiguracione parametre kao što je brzina
prenosa, kontrola protoka, kanal na kojem se emituje poruka, adresa primaoca, izlazna snaga i
slično. Za jednokanalnu komunikaciju nije potrebno podešavati konfiguraciju modula. Modul
je veoma malih dimenzija, 12,7mm x 25,4mm x 3,3mm. Radi na naponu 2,8 – 5,5V i male je
potrošnje. U tabeli 12 se mogu vidjeti karakteristike RC1240 RF modula.
Tabela 12. Karakteristike RC1240 RF modula
Parametar RC1180HP- RC232 Jedinica

Frekvencijski opseg 433,05 – 434,79 MHz
Broj kanala 69
Brzina prenosa 4.8 Kb/s
Maksimalna izlazna
8 dBm
snaga
Osjetljivost -115 dBm
Napajanje 2,8 – 5,5 V
Protrošnja struje
20,2 mA
prilikom prijema
Protrošnja struje
26 mA
prilikom slanja
Temperaturni opseg rada -40 do +85 ˚C
Na slici 5.8 se nalazi tipičan način povezivanja ovoga modula.
Slika 5.8. Povezivanje RF modula
53
Na slici 5.9 je prikazan raspored pinova datog modula, dok su u tabeli 13 opisane njihove
funkcije.
Slika 5.9. Raspored pinova RF modula
Tabela 13. Funkcije pinova RF modula
Broj Ime Tip

Opis
pina pina pina
1 GND Masa sistema
UART spreman za slanje (Clear To Send)
2 CTS/RXTX Izlazni
ili UART RXTX.
UART zahtjev za slanje (Request To Send).
Treba biti postavljen na nizak naponski nivo
3 RTS/TXEN Ulazni
da bi se ušlo u Sleep režim ukoliko se ne
koristi RTS handshake.
Postavljanjem na niski naponski nivo se
4 CONFIG Ulazni
ulazi u konfiguraciju modula.
5 TXD/SCL Uzlazni UART predaja
6 RXD/SDA Izlazni UART prijem
7 GND Masa sistema
8 GND Masa sistema
9 RF RF antena
10 GND Masa sistema
11 VDD Izlazno napajanje. Obično se ostavlja nepovezano
54
Upaljen kada je visok i ugašen kada je nizak

12 ON/OFF
naponski nivo
13 VCC Napajanje. Interno se reguliše
14 GND Masa sistema
15 - 21 Rezervisani
Glavni reset. Aktivira se dovođenjem niskog
22 RESET Ulazni
naponskog nivoa.
23 PA_EN Ulazni Uključivanje eksternog naponskog pojačanja
24 LNA_EN Ulazni Uključivanje naponskog pojačanja niskog šuma
25 - 30 Rezervisani
Modul sadrži komunikacioni kontroler sa integrisanim RC232TM protokolom, RF

primopredajnik visokih perfomansi sa internim regulatorom napona i pojačivačem snage.
Komuniacioni kontroler kontroliše RF protokol, UART interfejs i RF primopredajnik.

Podaci poslati od hosta se primaju preko pina RXD i baferuju u komunikacionom kontroleru.
Potom se tom paketu dodaje početni frejm (SOF - Start Of Frame), adresa i CRC (Cyclic
Redundancy Check) suma za provjeru, pa se tek onda šalje preko RF pina. Početni frejm se
uvijek dodaje dok su adresa i CRC opcioni.
RF modul fazno moduliše podatke koje šalje i demoduliše primljene podatke.
Komunikacioni kontroler primljenim, demodulisanim podacima provjerava adresu i

CRC. Ako adresa odgovara modulu i ako nema CRC grešaka, paket podataka se šalje hostu
preko TXD linije pošto mu se odstrani početni frejm.
Da bi se podaci poslali iz Interfejsa za prikupljanje podataka ka podsistemu za

modelovanje (PC aplikaciji), potrebna su dva RF modula, jedan na strani predaje i jedan na
strani prijema. Mikrokontroler, preko serijske komunikacije, šalje podatke RF predajnom
modulu. Nikakve eksterne komponente i nikakva podešavanja nijesu potrebna. Komunikacija
se ostvaruje kao da je u pitanju žičana serijska komunikacija. Na strani prijema, na računaru,
se nalazi prijemni RF modul. Da bi se podaci proslijedili, potrebno je iskoristiti translator
logičkih nivoa. U ovom radu je korišćen „USB-TTL“ konvertor sa čipom CP2102.
55
5.1.4 Napajanje interfejsa za prikupljanje podataka
Interfejsa za prikupljanje podataka je naponski nezavisan uređaj koji se napaja sa

sopstvenom Ni-Cd baterijom od 1300 mAh i 12V. Ovu bateriju puni solarni panel nominalnih
vrijednosti 4W i 17V. Kolo koje je iskorišćeno za punjenje baterije je prikazano na slici 5.10.
Slika 5.10. Kolo za punjenje baterije
Kao što se i vidi na datoj šemi, integrisano kolo LM317H je podešeno da na svom
izlazu daje 14V. Ova regulacija se postiže podešavanjem potenciometra R4. Otpornik R2
ograničava struju koja napaja bateriju. Dioda D2 spriječava pražnjenje baterije kada je napon
solarnog panela manji od napona baterije. Tranzistor T1 prekida punjenje kada se baterija
napuni. T1 je normalno isključen i baterija se puni. Probojni napon zener diode D4 iznosi
13V, pa kada se baterija napuni na 13,5V zener dioda počinje provoditi u inverznom režimu i
obezbjeđuje baznu struju tranzistoru T1. Tranzistor se potom uključi i uzemlji izlaz iz
LM317H čime punjenje prestaje. Otpornik R1 služi da ograniči baznu struju tranzistora kako
on ne bi izgorio.
56
5.2 Podsistem za modelovanje i vizualizaciju disperzije
Podsistem za modelovanje i vizualizaciju disperzije gasnih polutanata na osnovu

ulaznih parametara procjenjuje zone opasnosti i prikazuje ih preko digitalnih mapa. Za
vizualizaciju u vremenu i prostoru koristi se Google Earth aplikacija. U budućnosti se planira
da to bude samostalna aplikacija kojoj za funkcionisanje neće biti potreban pristup internetu.
Da bi se proračunale zone opasnosti, potrebno je prvo identifikovati hazardni gas.

Potom se na osnovu vrste gasa određuju nivoi kritičnih koncentracija. Ovi nivoi su definisani
različitim aktima, specifični su za svaki gas i izražavaju se u mg/m3 ili ppm (parts per
million). Opšte prihvaćena su sledeća dva dokumenta:
 Smjernice za nivoe akutne izloženosti (AELG – Acute Exposure Level Guidelines)[17],
 Smjernice za planiranje reakcija u vanrednim situacijama (ERPG – Emergency

Response Planning Guidelines)[18].
Na osnovu ovih dokumenata svake zemlje uređuju svoje direktive ili uredbe. U Crnoj
Gori je od januara 2013. godine na snazi “Uredba o maksimalnim nacionalnim emisijama
određenih zagadjujucih materija”. U ovoj uredbi su obrađene samo neke zagađujuće materije
dok prethodna dva dokumenta opisuju veliki broj hazardnih materija sa njihovim specifičnim
kritičnim nivoima. Iz datog razloga, kao i zbog lakšeg poređenja sa rezultatima postojećih
sistema, u ovom radu su korišćeni podaci iz ranije navedenih smjernica. Međutim, u aplikaciji
je moguće unijeti bilo koje nivoe potrebne za datu situaciju.
AELG predstavlja nivoe izloženosti pri kojoj većina ljudi, uključujući i osjetljive
pojedince (djecu i stare), ako su izloženi hazardnim hemikalijama određeni vremenski period,
počinju da osjećaju posljedice po zdravlje. Nivoi su definisani za vremenske periode od 10 i
30 minuta, 1 sat, 4 sata i 8 sati. Za svaku hemikaliju i svaki vremensi period postoje tri
kritična nivoa:
 AEGL1 – koncentracija iznad koje opšta populacija može osjetiti značajnu

nelagodnost, iritaciju ili određene asiptomatske gubitke čula. Međutim, efekti ne
onesposobljavaju, prolazni su i osoba se može oporaviti nakon prestanka izlaganja.
57
 AEGL2 – koncentracija iznad koje opšta populacija može osjetiti nepovratne ili druge
ozbiljne, dugotrajne štete po zdravlje ili mogu biti onesposobljeni da izbjegnu dalje
izlaganje.
 AEGL3 – koncentracija iznad koje opšta populacija može osjetiti opasne posljedice po
zdravlje ili smrt.
ERPG procjenjuju koncentraciju pri kojoj većina ljudi (bez osjetljivih pojedinaca), ako
je izložena hazarnim hemikalijama u trajanju od jednog sata, počinje da osjeća posljedice po
zdravlje. Za svaku supstancu su definisana tri nivoa:
 ERPG1 – maksimalna koncentracija hazarda u vazduhu ipod koje se smatra da skoro

većina ljudi može biti izložena do jednog sata a da ne osjeti nikakve druge bez blage,
prolazne posljedice po zdravlje.
 ERPG2 – maksimalna koncentracija hazarda u vazduhu ipod koje se smatra da skoro

većina ljudi može biti izložena do jednog sata a da ne doživi ili razvije nepovratne ili
druge ozbiljne zdravstvene posljedice ili simptome koji bi mogli onesposobiti
pojedinca da preduzme zaštitne mjere.
 ERPG3 – maksimalna koncentracija hazarda u vazduhu ispod koje se smatra da skoro

većina ljudi može biti izložena do jednog sata a da ne doživi ili razvije simptome
opasne po zdravlje.
U tabeli 14 su dati nivoi nekih karakterističnih hemikalija za 60 minuta izlaganja.
58
Tabela 14. Kritični nivoi nekih široko rasprostranjenih hemikalija
Hemijska AEGL1 AEGL2 AEGL3 ERPG1 ERPG2 ERPG3

Vrsta gasa
oznaka Nivoi za 60 minuta izlaganja izraženi u ppm
Hlor Cl2 0,5 2 20 1 3 20
Hlorovodonik HCl 1,8 22 100 3 20 150
Florovodonik HF 1 24 44 2 20 50
Azot dioksid NO2 0,5 12 20 1 15 30
Amonijak NH3 30 160 1100 25 200 1000
Ugljen monoksid CO / 83 330 200 350 500
Sumpor dioksid SO2 0,2 0,75 30 0,3 3 15
U aplikaciji je potrebno unijeti vrijednosti pragova u mg/m 3. Kako bi pretvorili

vrijednosti ppm u mg/m3, koristi se jednačina:
[ ]
[ ] (5.1)
Gdje je:
LOC – prag zone opasnosti (Levels Of Concern),
M – molarna masa gasa,
24,45 – konverzioni faktor koji predstavlja zapreminu jednog mola gasa,
uz pretpostavku da je temperatura 25˚C i atmosferski pritisak 1 bar.
Na slikama 5.11 – 5.13 su prikazani izgledi aplikacije u slučaju različitih izvora

emisije. Parametri koji se nalaze na desnoj strani su zajednički za sve tipove. Ti parametri su
brzina vjetra, smjer vjetra, temperatura vazduha, klase stabilnosti, geografski položaj izvora
(geografska širina i dužina) i pragovi zona opasnosti. Kao što je ranije navedeno, smjer vjetra,
brzina vjetra i temperatura se mogu dobiti sa lokalne meteorološke stanice.
Pored zajedničkih parametara, za proračunavanje koncentracije gasnih zagađivača iz

industrijskih dimnjaka, potrebno je unijeti i visinu dimnjaka (m), prečnik dimnjaka (m),
59
brzinu emisije (g/s), kao i brzinu (m/s) i temperaturu (K) polutanata prilikom izlaska iz
dimnjaka.
Slika 5.11. Parametri za modelovanje gasnih zagađivača iz

industrijskih dimnjaka
Kako bi se proračunala koncentracija gasnog zagađivača ispuštenog iz transportnih ili

skladišnih cistijerni, potrebni su, pored zajedničkih, sljedeći parametri: prečnik otvora (m),
visina na kojoj se nalazi otvor (m), koeficijent ispuštanja (bezdimenziona veličina), gustina
polutanta (kg/m3), pritisak u cistijerni (Pa), atmosferski pritisak (Pa), odnos toplotnih
kapaciteta (bezdimenziona veličina), temperatura gasa na izlazu (K) i brzina polutanta na
izlazu (m/s).
60
Slika 5.12. Parametri za modelovanje gasnih zagađivača

ispuštenih iz cistijerni
Da bi se izračunala koncentracija gasnih polutanata prilikom njihovog ispuštanja iz

gasovodnih cijevi, u aplikaciju, je potrebno unijeti sljedeće parametre: prečnik otvora (m),
visinu na kojoj se nalazi otvor (m), koeficijenat ispuštanja, univerzalnu gasna konstantu
(zavisi od vrste gasa), odnos toplotnih kapaciteta, faktor kompresije, pritisak gasa u cijevima
(Pa), atmosferski pritisak (Pa), molarnu masu gasa (g/mol), brzinu gasa na izlazu (m/s) i
temperaturu gasa na izlazu (K).
61
Slika 5.13. Parametri za modelovanje gasnih zagađivača iz

gasovodnih cijevi
Nakon unosa odgovarajućih parametara, potrebno je da korisnik, u slučaju kada nije

aktiviran automatski unos podataka sa stanice, pritisne dugme „Calcute And Display“ i
aplikacija će sve ostalo sama obaviti. A u slučaju kada je aktiviran automatski unos podataka
sa stanice, po prijemu podataka, aplikacija automatski pokreće proračun i prikaz
odgovarajućih zona opasnosti.
62
5.2.1 Računavanje i vizualizacija zona opasnosti
Na slici 5.14 su prikazane faze kroz koje prolazi aplikacija kako bi izračunala zone
opasnosti i vizuelno ih prikazala.
Slika 5.14. Postupak kreiranja KML fajla
Prvo je potrebno izračunati koncentraciju ispuštenog hazardnog gasa. Postavljeno je

da se posmatra oblast 10km×10km. Ova oblast se predstavlja matricom čija veličina zavisi od
primijenjenog koraka. Postavljeno je da je korak izmedju tačaka 50m, pa je onda veličina
matrice 200×200 tačaka tipa float. Moguće je promijeniti veličinu oblasti kao i veličinu
koraka. Smanjivanjem koraka se povećava rezolucija prikaza i dobija se bolja vizualizacija,
63
ali se povećava vrijeme proračuna i povećava se količina zauzete radne memorije računara.
Prilikom izbora koraka i posmatrane oblasti nastoji se postići kompromis između rezolucije
prikaza i količine zauzete memorije. Nakon odabira oblasti i koraka, za svaku tačku se
izračunava koncentracija hazarda primjenjujući ranije opisanu Gausovu jednačinu za
odgovarajući model. Tako dobijena matrica ima lokacije koncentracija u relativnim
koordinatatama u odnosu na izvor, pa ih je potrebno rotirati u odnosu na smjer vjetra i
prikazati ih u geografskim koordinatama (geografska širina i dužina). Rotirati matricu
predstavlja težak problem pa se problem sveo na rotiranje nizova koordinata. Od matrice
koncentracije, na osnovu kritičnih nivoa se dobijaju nizovi koordinata. Ti nizovu su u stvari
koordinate kontura zona opasnosti. Za svaku od zona opasnosti se dobija po dva niza
koordinata (niz x i niz y). Ovo se postiže na sljedeći način:
 Prvo se uprosti matrica tako što se sve koncentracije polutanta manje od zadatog nivoa
postavljaju na nulu dok koncentracije veće od nivoa se postavljaju na jedinicu.
 Potom se od tako uprošćene matrice, prikupe koordinate konturnih tačaka na osnovu

poznatih algoritama i od njih se formiraju dva niza koordinata.
Algoritam koji je korišćen za rotaciju koordinata je „Algoritam za 2D rotaciju koordinata“

koji se bazira na Euklidovom algoritmu za rotaciju ravni [19]. Jednačine za ratociju su:
[ ] (5.2)
( ) ( ) (5.3)
( ) ( ) (5.4)
Gdje θ predstavlja pravac vjetra, tj ugao za koji je potrebno rotirati koordinate, a i su

rotirane koordinate.
Potom, prolaskom kroz sve elemente nizova, na osnovu lokacije izvora ([longitudeorigin,
latitudeorigin]), relativne koordinate se pretvaraju u geografske na osnovu sljedećih jednačina:
(5.5)
64
(5.6)
Gdje K predstavlja korak, latitudeorigin geografsku širinu na kojoj se nalazi izvor,

longitudeorigin geografsku dužinu izvora, a x i y su geografske koordinate posmatrane tačke.
Pored zona opasnosti se kreira još i nesigurna zona. Ova zona je u stvari površina
kružnog isječka čiji je prečnik 10% veći od najudaljenije tačke, a ugao mu je 90°, 45° u
jednom ismjeru od te najudaljenije tačke i 45° u drugom smjeru. Broj tačaka luka se može
mijenjati. Postavljeno je da se luk sastoji od 100 tačaka, što se pokazalo dovoljano i sasvim
prihvatljivo sa stanovišta vizualizacije a i brzine proračuna.
Nakon proračunavanja zona opasnosti, potrebno je napraviti KML fajl. Za kreiranje

KML fajla je napravljena funkcija put_in_kml kojoj se prosljeđuju nizovi kritičnih zona,
njihove dužine i lokacija izvora. Svaka od zona se prikazuje odgovarajućom bojom u
zavisnosti od njene opasnosti. Zona3 - crvenom, Zona2 - narandžastom i Zona1 - žutom.
5.3 Podsistem za donošenje odluka
Pošto se proračunaju zone opasnosti, potrebno je odrediti da li se neki objekat iz baze

podataka nalazi zahvaćen hazardnim gasom, tj. da li se nalazi u proračunatim zonama
opasnosti. Ovaj problem je veoma poznat u kompjuterskoj grafici kao problem određivanja
tačke u poligonu [20].
Za rješavanje ovoga problema postoji nekoliko algoritama. Jedan od njih, koji je ovdje
iskorišćen, je algoritam brojanja presjeka. Ovaj algoritam se bazira na Džordanovoj teoremi
[21]
krive („Jordan Curve Theorem“) po kojoj se tačka nalazi u poligonu ako poluprava iz
zadate tačke, povučena u bilo kojem smjeru, presijeca neparan broj stranica poligona, a ako
presijeca paran broj stranica, onda je tačka vani. Zbog toga se ovaj algoritam takođe naziva i
pravilo par nepar („even-odd rule“). Isti algoritam je iskorišćen za proračun ugroženosti puta
hazardnim gasom.
65
Na slici 5.15 je prikazan poligon sa 14 stranica i na njemu će biti objašnjena ideja

algoritma brojanja presjeka.
Slika 5.15. Poligon sa 14 stranica
Crvena tačka (X,Y) prestavlja tačku za koju treba da se ispita da li pripada poligonu ili ne.
Svaka stranica poligona se ispituje. Ako prava y = Y presijeca neku stranicu onda se generiše
čvor (tačka). U ovom primjeru, prava y presijeca 8 stranica dok ostalih 6 ne presijeca. Ako je
neparan broj čvorova sa obije strane posmatrane tačke, tačka je u poligonu, a ako je paran,
onda je tačka vani. U ovom primjeru, pet čvorova je sa lijeve strane i tri sa desne. Pošto su to
neparni brojevi, tačka se nalazi u poligonu. U ovom algoritmu nije bitan smjer provjere
stranica (da li se vrši u smjeru kazaljke na satu ili ne).
Na slici 5.16 je primjer poligona koji se ukršta. Djelovi poligona koji se preklapaju se
poništavaju, pa je testna tačka van poligona što je i potvrđeno sa parnim brojem čvorova sa
obije strane tačke.
Na slici 5.17 je prikazan poligon sa ukrštenim stranicama. I u ovom slučaju algoritam

se pokazao ispravnim.
Na slici 5.18 je domonstriran problem koji se javlja kada tjemena poligona padaju
tačno na pravu y. Pošto obije stranice a i b dodiruju pravu y da li bi obije trebale da generišu
66
čvor? Ne, jer bi u tom slučaju bila generisana dva čvora što bi značilo da je tačka van
poligona. Rješenje je veoma jednostavno. Tjemena koje su tačno na y pravoj smatra se da
pripadaju samo jednoj stranici poligona. Proizvoljno se može uzeti da tjeme pripada stranici
koja se nalazi ispod prave y. Tada, stranica a generiše čvor, jer joj se jedna tačka nalazi ispod
prave y a druga tačka na ili iznad prave. Stranica b ne generiše čvor, jer joj je jedna tačka na
pravoj a drga iznad.
Slika 5.16. Poligon koji se Slika 5.17. Šestostrani Slika 5.18. Poligon sa
ukršta poligon sa ukrštenim tjemenima koja padaju
stranicama tačno na pravu y
Na slici 5.19 je prikazan poligon kod koga cijela jedna stranica leži na pravoj y. Po
prethodno opisanom pravilu stranica c generiše čvor pošto joj se jedna tačka nalazi ispod
prave dok joj je druga na ili iznad prave. A stranice d i e ne generišu čvor jer im se obije tačke
nalaze na ili iznad prave. Slično je demonstrirano i na slikama 5.20 i 5.21.
Slika 5.19. Poligon sa Slika 5.20. Poligon sa tjemenom Slika 5.21. Poligon sa tjemenom
stranicom koja leži na na pravoj y, a stranice koje idu na pravoj y, a stranice koje idu
pravoj y iz njega su iznad prave iz njega su ispod prave
67
Algoritam napisan u C jeziku izgleda ovako :
// Globalne promjenjive:
// int polySides = broj tjemena poligona
// float polyX[] = horizontalne koordinate tjemena
// float polyY[] = vertikalne koordinate tjemena
// float x, y = tjeme koje se testira
//
1 bool pointInPolygon()
2 {
3 int i, j=polySides-1 ;
4 boolean oddNodes=NO;
5
6 for (i=0; i<polySides; i++) {
7 if ((polyY[i]< y && polyY[j]>=y
8 || polyY[j]< y && polyY[i]>=y)
9 && (polyX[i]<=x || polyX[j]<=x)) {
10 if (polyX[i]+(y-polyY[i])/(polyY[j]-polyY[i])*(polyX[j]-polyX[i])<x) {
11 oddNodes=!oddNodes; }}
12 j=i; }
13
14 return oddNodes;
15}
U ovom kodu se vidi da se sa for petljom prolazi kroz sve tačke poligona. Sa linijama 7 i 8 se
provjerava da li se dvije susjedne tačke poligona nalaze oko prave y tj. jedna iznad, a jedna
ispod prave. Sa linijom 9 se isključuje računanje stranica čija se oba tjemena nalaze desno od
posmatrane tačke. Ovim se ubrzava računanje u većini slučajeva. Ako su prethodni uslovi
ispunjeni, sa linijom 10 se provjerava da li stranica poligona siječe pravu y. Linija 10
predstavlja poznatu jednačinu prave kroz dvije tačke :
( ) (5.7)
gdje su (x1,y1) koordinate jedne, a (x2,y2) koordinate druge tačke poligona a (x,y) tačka koja
se testira. Ova jednačina je iskoriščena u nešto izmijenjenom obliku:
( ) (5.8)
Znak „<“ je postavljen kako bi se ispitalo da li se x koordinata presječne tačke nalazi lijevo od
posmatrane tačke.
68
Na osnovu prikazanog algoritama se provjerava da li je zadati put zahvaćen nekom

zonom. Ako jeste, onda se on prikazuje crvenom bojom, a zelenom u suprotnom. Takođe se,
iz baze objekata od značaja, provjerava da li je neki objekat ugrožen hazardnim gasom. Ako
je neki objekat ugrožen, on se prikazuje na mapi u vidu pina i nosi korisne podatke kao što je
broj ljudi u objektu, kontakt telefon i slično. Na slici 5.22 je prikazan primjer zona opasnosti
sa kritičnim objektom i ugroženim putem.
Slika 5.22. Primjer kritičnih zona sa ugroženim objektom i putem
5.4 Konekcija sa Web aplikacijom
Proračuni dobijeni u aplikaciji za modelovanje su vidljivi samo na jednom mjestu, na

računaru na kojem je i pokrenuta. Pokazalo se korisnim da više ljudi bude upućeno u kriznu
situaciju. Kako bi se odgovorilo datim potrebama, dizajnirana je Web aplikacija. Kao što je i
ranije navedeno, aplikacija za modelovanje, nakon proračuna, generiše KML fajl sa zonama
opasnosti, kritičnim objektima, ugroženim putevima. Ona taj fajl, ukoliko je u podešavanjima
omogućeno, objavljuje na predefinisani server. Web aplikacija, potom, taj fajl prikazuje
koristeći Google Maps aplikaciju. Tako, tim podacima može pristupiti više korisnika sa bilo
kojeg mjesta sa internet konekcijom. Web aplikacija se može otvoriti sa bilo kojim internet
69
browser-om pokrenutim na nekom od podržanih platformi (windows, linux, android, iOS)

(Slika 5.23).
Slika 5.23. Kompatibilnost Web aplikacije
Aplikaciji mogu da pristupe samo ovlašćena lica i to unošenjem odgovarajuće

pristupne lozinke kao što je to i prikazano na slici 5.24.
Slika 5.24. Pristup Web aplikaciji

70
Na slici 5.25 se vidi prikaz KML fajla preko Web aplikacije.
Slika 5.25. Prikaz kritičnih zona u Web aplikaciji
Ova web aplikakacija, rađena u PHP-u, u stvari predstavlja pozivanje Google Maps
aplikacije za prikaz okačenog KML fajla.
Na serveru se nalaze uskladišteni svi objavljeni KML fajlovi i njima se može

naknadno pristupati. Na početnoj strinici se prikazuje onaj fajl čije ime se nalazi navedeno u
„map_name.xml“ koji je okačen na serveru. Ime KML fajla je dinamičko i generiše se u
aplikaciji za modelovanje na osnovu datuma i vremena i upisuje se u „map_name.xml“.
71
6 Rezultati
Sistem je testiran u odnosu na sljedeće evalucione kriterijume:
 Provjera validnosti modeliranja i vizualizacije.
 Provjera funkcionalnosti rada.
6.1 Provjera validnosti modeliranja i vizualizacije
U ovoj glavi je prikazano nekoliko karakterističnih scenarija sa kojima se demonstrira

rad sistema.
6.1.1 Scenario 1: Ispuštanje sumpor dioksida iz termoelektrane
Oksidi sumpora, naročito sumpor dioksid (SO2), nastaju kao rezultat vulkanskih
erupcija i raznih industrijskih procesa. Sa obzirom da ugalj i nafta sadrže komponentu
sumpora, u procesu njihovog sagorijevanja za zagrijavanje domaćinstava, proizvodnju
električne energije i u motornim vozilima, nastaje sumpor dioksid. Daljom oksidacijom SO2,
u prisustvu katalizatora, nastaje sumporna kiselina H2SO4. Sumporna kiselina uzrokuje kisele
kiše koje uništavaju biljke, metalne konstrukcije i građevine [22]. SO2 je toksičan, bezbojni gas
oporog i iritirajućeg mirisa. Teži je od vazduha. Sumpor dioksid utiče na respiratorni sistem i
funkcije pluća i može izazvati iritaciju očiju. Zapaljenje respiratornog trakta izaziva kašalj,
sekreciju sluzi, pogoršavanje astme i hroničnog bronhitisa i čini ljude podložnim raznim
infekcijama respiratornog sistema. Molarna masa SO2 je 64.06 g/mol. Kritični nivoi
koncntracije sumpor dioksida, na osnovu tabele 14, su 0.2, 0.75 i 30 ppm ili 0.524, 1.965 i
78.601 mg/m3.
U ovom scenariju, u Termoelektrani Pljevlja, je zbog nefunkcionisanja filtera došlo do

ispuštanja štetnih gasova u vazduh. Jedan od tih gasova je i SO2. Iz dimnjaka, visine 250 m i
7.5 m u prečniku, se ispušta gas brzinom 6.3 m/s temperature 140 ˚C. Brzina emisije je 918
g/s. Temperatura vazduha je 14 ˚C. Vjetar duva brinom od 3 m/s iz pravca jugo-zapada
(220˚). Atmosferska stabilnost je klase B (Tabela 15).
72
Tabela 15. Ulazni parametri za ispuštanje sumpora iz termoelektrane
Parametar Vrijednost
Vrsta gasa Sumpor dioksid
Hemijska oznaka SO2
Brzina emisije [g/s] 918
Brzina gasa na izlazu iz dimnjaka [m/s] 6.3
Temperatura izlaznog gasa [˚C] 140
Visina dimnjaka [m] 250
Prečnik dimnjaka [m] 7.5
Spoljašnja tempera vazduha [˚C] 14
Brzina vjetra [m/s] 3
Smjer vjetra [˚] 220
Klasa atmosferske stabilnosti B
Teren Urbano područje
Refleksija Od zemlje
Kritični nivoi za sumpor [mg/m3] 0.524, 1.965 i 78.601
Lokacija izvora
43.334269,19.327522
[geografska širina, geografska dužina]
Unošenjem ovih podataka u aplikaciju, dobijaju se zone opasnosti prikazane na slici

6.1.
73
Slika 6.1. Ispuštanje SO2 iz termoelektrane
Treba napomenuti da ako su osobe izložene duži vremenski period (godinu dana),
koncentracije čak 10 puta manje od APGL1 mogu izazvati trajne posljedice.
6.1.2 Scenario 2: Ispuštanje hlora
Upotreba hlor (Cl2) je veoma velika. Koristi za proizvodnju širokog spektra kako
industrijskih, tako i proizvoda široke potrošnje. Koristi se za izradu plastike, preparata za
čišćenje, metalne odmašćivače, tekstila, agrohemikalija, ljekova, insekticida, za hlorifikaciju
vode i slično. Stoga, sa aspekta rasprostranjenosti, postoji velika vjerovatnoća da dođe do
nekog ekscesa koji bi bio izazvan izpuštanjem hlora. Senzori mogu izmjeriti koncentraciju
hlora čak od 0.2 čestice od milion (ppm). Koncentracija od 3 ppm se može namirisati. Kašalj i
povraćanje može izazvati koncentracija od 30 ppm a 60 ppm oštećenje pluća. Oko 1000 ppm
može biti fatalna koncentracija ako se samo nekoliko puta udahne ovaj gas. Molarna masa
molekula hlora je 70.9 g/m3. Iz tabele 14 pragovi kritičnih koncentracija su: 0.5, 2, 20 ppm ili
1.45, 5.8 i 58 mg/m3.
Teretni voz je usljed kvara na smjernici iskočio iz šina i prevrnuo se. Jedan od vagona
sadrži hlor pod pritiskom. Vagon je oštećen i iz rupe od 3 cm i na visini od 0.5 m curi gas.
74
Hlor je skladišten pod pritiskom od 2 bara (200 000 Pa) na atmosferskoj temperaturi.
Temperatura vazduha je 17 °C. Gustina gasa na osnovi jednačine 3.20 iznosi 5.8 kg/m3.
Vjetar duva brzinom 2.5 m/s iz pravca jugo-istoka. Dan je sunčan. Na osnovu datih
parametara, zaključuje se da je u pitanju B klasa stabilnosti (Tabela 16).
Tabela 16. Ulazni parametri za ispuštanje hlora
Vrsta gasa Hlor
Hemijska oznaka Cl2
Prečnik otvora [cm] 3
Visina na kojoj se nalazi otvor [m] 0.5
Gustina gasa [kg/m3] 5.8
Pritisak gasa [Pa] 200 000
Temperatura gasa [°C] 17
Atmosferski pritisak [Pa] 101 325
Brzina vjetra [m/s] 2.5
Klasa atmosferske stabilnosti B
Teren Urbano područje
Kritični nivoi za hlor [mg/m3] 1.45, 5.8 i 58
Lokacija izvora
42.431973, 19.269
Kada se ovi parametri unesu u aplikaciju, dobijaju se sljedeće zone:
75
Slika 6.2. Ispuštanje Cl2 iz cistijerne
Kao što je i ranije navedeno, koristi ste Gausov model disperzije koji važi za
konstantan izvor gasa, pa da bi se odredila brzina emisije, nije potrebno znati količinu gasa a
samim tim ni dimenzije cistijerne, već samo oblik rupe iz koje se gas ispušta. Ovako se
modeluje najgori scenario, dok trajanje ispuštanja se izračunava iz dodatnih jednačina.
6.1.3 Scenario 3: Ispuštanje azot dioksida
NO2 predstavlja jedan od najznačajnijih vazdušnih zagađivača. U malim količinama

može da iritira pluća i da smanji njihovu otpornost na respiratorne infekcije. Kontinualno i
učestalo izlaganje koncentracijama koje su znatno veće od onih u prirodi može da prouzrokuje
povećanu učestalost respiratornih oboljenja kod djece. Molarna masa NO2 iznosi 46 g/mol.
Na osnovu tabele 14, kritični pragovi ovog jedinjenja su 0.5, 12 i 20 ppm ili 0.9, 22.5 i 37.6
mg/m3.
Na benzinskoj pumpi u gradu se zapalilo skladište nafte što je uzrokovalo ispuštanja

povećane količine azot dioksida. Izmjerena količina NO2 u neposrednoj blizini pumpe iznosi
1500 g/m3. Smatra se da je visina izvora 1m i otvor mu je prečnika 0.5 m. Brzina izlaznog
gasa je 3 m/s i temperature 400 ˚C. Spoljašnja temperatura je 20˚C, vjetar duva iz pravca
76
jugo-zapada brzinom 4.5 m/s i oblačno je. Na osnovu vremenskih prilika i tabele 2 je
procijenjeno da je u pitanju atmosferska klasa stabilnosti D.
Tabela 17. Ulazni parametri za ispuštanje azot dioksida
Vrsta gasa Azot dioksid
Hemijska oznaka NO2
Brzina emisije [g/s] 1500
Brzina gasa na izlazu [m/s] 3
Temperatura izlaznog gasa [˚C] 400
Visina izvora [m] 1
Prečnik izvora [m] 0.5
Brzina vjetra [m/s] 4.5
Klasa atmosferske stabilnosti D
Kritični nivoi za azot dioksid [mg/m3] 0.9, 22.5 i 37.6
Lokacija izvora
42.447329, 19.236405
Unošenjem datih parametara u aplikaciju, dobija se sljedeće:
77
Slika 6.3. Ispuštanje NO2 usled požara na benzinskoj pumpi
6.1.4 Nesigurna zona i ugroženi put
Za svaku vrstu izvora je moguće odrediti da li je određeni put ili neki objekat od
značaja ugrožen hazardnim gasom. Na slikama 6.4 i 6.5 je demonstriran prikaz datih
informacija. Na prvoj slici, vjetar duva iz pravca sjevera, pa ni put a ni posmatrani objekat
nijesu ugroženi. Put se stoga prikazuje zelenom bojom dok se objekat ne prikazuje. Na drugoj
slici, vjetar je promijenio smer i duva iz pravca zapada. U ovom slučaju, koncentracija gasa
na putu je viša nego dozvoljena pa se onda put prikazuje crvenom bojom. I objekat je ugrožen
pa se on sa svojim imenom, informacijom o broju ljudi i kontakt telefonom prikazuje na mapi.
78
Slika 6.4. Put i objekat nijesu ugroženi
Slika 6.5. Put i objekat su ugroženi hazardnim gasom
79
6.2 Provjera funkcionalnosti rada
Realizovani sistem je potpuno mobilan sistem i veoma lako i brzo se može instalirati
na željenu lokaciju. Sistem je testiran u realnim uslovima kako bi se izvršila provjera njegove
funkcionalnosti i puzdanost na terenu. U ovome dijelu je prikazan GEPSUS sitem u terenskim
uslovima.
Na slikama 6.6 – 6.8 sistem je instaliran na vojnom aerodromu Golubovci u bilizini

cistijerni za skladištenje nafte.
Slika 6.6. Interfejs za prikupljanje podataka
80
Slika 6.7. Instalirani sistem na vojnom

Slika 6.8. Cistijerne za skladištenje nafte
aerodromu Golubovci
Na slikama 6.9 i 6.10 je prikazan operativac koji upravlja sistemom.
Slika 6.10. Operativac u komandnom

Slika 6.9. Operativac na terenu
centru
81
Na slikama 6.11 - 6.13 sistem je instaliran u blizini benzinske pume u prometnom

dijelu grada. U ovom primjeru se procjenjivao potencijalni rizik usljed havarije i zapaljenja
nafte. Tom prilikom došlo bi do ispuštanja hazardnih gasova (ugljen monoksid, ugljen
dioksik, oksidi azota...). Modelovala se disperzija ovih gasova i procjenjivao uticaj na
okolinu.
Slika 6.12. Interfejs za

Slika 6.11. Benzinska pumpa za koju se
prikupljanje podataka u blizini
procjenjuje rizik
pumpe
Slika 6.13. GEPSUS sistem na terenu
82
Zaključak
Sistemi za modeliranje disperzije gasnih zagađivača igraju značajnu ulogu u

regulatornim agencijama za kontrolu kvaliteta vazduha kao i službama za vanredne situacije.
Oni, na osnovu meteoroloških podataka, vrste izvora, jačine izvora, geometrije terena,
hemijskih karakteristika zagađivača kao i nekih drugih faktora, nastoje da procijene
koncentraciju gasova u određenoj oblasti. Ovi sistemi se najčešće koriste kako bi se odredilo
da li postojeća ili predložena nova idustrijska postrojenja zadovoljavaju propise o kvalitetu
vazduha. Takođe, oni nastoje da pomognu u kreiranju efikasne kontrolne strategije za
smanjenje emisije štetnih zagađivača u vazduhu. Sistemi za modelovanje disperzije koji
koriste službe bezbjednosti i timovi za vanredne situacije služe za planiranje i reakciju usljed
ispuštanja hazardnih gasova.
Po uzoru na postojeće sisteme, nastojeći da se prevaziđu uočeni nedostaci i odgovori

na savremene izazove, nastao je GEPSUS sistem koji je prikazan u ovom magistarskom radu.
GEPSUS sistem predstavlja sistem za simulaciju i vizualizaciju gasnih zagađivača u urbanim
sredinama. Arhitektura sistema, metodologija simulacije i vizualizacija su detaljno objašnjeni.
Akcenat je stavljen na automatski unos meteoroloških parametara i offline ili online
vizualizaciji zona opasnosti.
Izvršena je detaljna analiza postojećih sistema za simulaciju disperzije gasnih

polutanata i uočene su njihove mane i prednosti. Realizovani su matematički modeli za
simulaciju disperzije gasnih polutanata u slučaju njihovog ispuštanja iz industrijskih
dimnjaka, transportnih i statičnih cistijerni i gasovoda. Izvršeno je povezivanja više
podsistema u jednu funkcionalnu cjelinu koristeći nekoliko vrsta komunikacionih protokola.
Dizajniran je uređaj koji vrši prikupljanje podataka sa senzora, njihovo prilagođavanje
određenom formatu i slanje tih formatiranih podatka podsistemu za modelovanje. PC
aplikacija, na osnovu primljenih podataka i podataka koji operater ručno unosi, vrši proračun
zona opasnosti i prikazuje ih u Google Eart i/ili ih obajvljuje na server. Podacima sa servera
se može pristupiti preko Web aplikacije koristeći neki od podržanih uređaja. Pored zona
opasnosti, moguće je proračunati da li je neki značajan objekat ili put ugrožen hazardnim
gasom. Za modelovanje zona opasnosti se koriste realni podaci sa terena prikupljeni u
realnom vremenu sa odgovarajućih senzora ili meteorooških stanica.
83
Dizajnirani sistem se, pored primarne namjene u ekscesnim situacijama, može koristiti
u edukativne svrhe, trening kao i za procjenu rizika. Priloženo je nekoliko scenarija kojima se
demonstrira rad sistema.
U budućem radu se planira:
 uključivanje lokalnih ekotoksikoloških stanica,
 izrada 3D modela za urbane sredine,
 uvođenje fluidnog modela kojim bi bilo moguće simulirati uticaj prepreka,
 povezivanje sa drugim sistemima.
84
Literatura
[1] Pontiggia M., Derudi M., Alba M., Scaioni M., Rota R., „Hazardous gas releases in
urban areas: Assessment of consequences through CFD modeling“, Journal of
Hazardous Materials, Volume 176(1–3), 589–596, 2010.
[2] Holmes N.S., Morawska L., „A Review of Dispersion Modelling and its application to
the dispersion of particles: An overview of different dispersion models available“,
International Laboratory for Air Quality and Health, Queensland University of
Technology, Australia, 2006.
[3] Baumann-Stanzer K., Stenzel S., „Uncertainties in modeling hazardous gas releases
for emergency response“, Meteorologische Zeitschrift. Volume 20(1), 19–27., 2011.
[4] De Amicis R., Stojanovic R., Conti G., „GeoSpatial Visual Analytics: Geographical
Information Processing and Visual Analytics for Environmental Security“, Springer.
NATO Science for Peace and Security Series C: Environmental Security, 2009.
[5] R. Stojanović, A. Škraba, R. De Amicis, G. Conti, D. Elhanani, S. Berkowitz, J.

Knežević, G. Nikolić, I. Vujačić, P. Djurašković, „Development of Real-Time
Response System for Air Pollution Dispersion Accidents in Urban Areas“, 16th
International Symposium on Environmental Pollution and its Impact on Life in the
Mediterranean Region, Ioannina , Greece, September 24 to 27, 2011.
[6] Chitumalla K.P., Harris D., Thuraisingham B., Khan L., „Emergency response
applications dynamic plume modeling and real-time routing“ IEEE Internet
Computing. Volume 12 (1) , 38–44, 2008.
[7] Tiwary A., Colls J., „Air Pollution, Measurement, Modelling and Mitigation“, Third
edition, Taylor & Francis, 2010.
[8] World Health Organization, Regional Office for Europe, Copenhagen, „Air Quality
Guidelines for Europe“, Second Edition, 2010.
[9] Daly A., P. Zannetti, „Air Pollution Modeling – An Overview“, Chapter 2 of

AMBIENT AIR POLLUTION (P. Zannetti, D. Al-Ajmi, S. Al-Rashied, Editors).
85
Published by The Arab School for Science and Technology (ASST) and The
EnviroComp Institute, 2007.
[10] Stenzel S., Baumann-Stanzer K., „Dispersion Modeling of Accidental Toxic Gas
Releases – A Model Comparison Study“, 13th Conference on Harmonisation within
Atmospheric Dispersion Modellling for Regulatory Purposes, Paris, France, 2010.
[11] Macdonald R., „Theory and Objectives of Air Dispersion Modelling“, Modelling Air
Emissions for Compliance MME 474A Wind Engineering, 2003.
[12] Beychok M.R., „Fundamentals of Stack Gas Dispersion“, 4th Edition, ISBN 0-
9644588-0-2, 2005.
[13] Assael M.J, „Fires, Explosions and Toxic Gas Dispersions – Effects Calculation and
Risk Analysis“, Taylor & Francis, 2010.
[14] National Semiconductor, „LM35 Precision Centrigrade Temperature Sensor“, 2000.
[15] Radiocrafts AS., „Narrow Band Multi-Channel RF Transceiver Module –

RC1240/1280/1290“, 2011.
[16] Radiocrafts AS., „RC232 Embedded RF Protocol User Manual“, 2009.
[17] Committee on Acute Exposure Guideline Levels, „Acute Exposure Guideline Levels
for Selected Airborne Chemicals“, Volume 6, 2008.
[18] AIHA ERP Committee, „ERPGs - Procedures and Responsibilities“, 2006.
[19] Dodge C., „Euclidean Geometry and Transformations“, Dover, 2004.
[20] Darel Rex Finley, „Point-In-Polygon Algorithm — Determining Whether A Point Is

Inside A Complex Polygon“, 2007.
[21] Thomas C. Hales, „Jordan’s Proof of the Jordan Curve Theorem“, 2007.
[22] Holleman A. F.,Wiberg E, „Inorganic Chemistry“, 2001.
86

Gepsus MSC Popovic

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Gepsus MSC Popovic

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UNIVERZITET CRNE GORE

HARDVERSKO – SOFTVERSKI SISTEM ZA

INFORMACIJE O MAGISTARSKOM RADU:

UDK, OCJENA I ODBRANA MAGISTARSKOG RADA:

Ovaj rad je nastao u okviru GEPSUS (Geographical information processing for

1 Modeliranje disperzije vazdušnih zagađivača .................................................................... 4

1.1 Modeli disperzije ......................................................................................................... 5

1.1.1 Deterministički modeli ......................................................................................... 6

1.1.2 Statistički modeli ................................................................................................ 14

1.2 Kompjuterski paketi .................................................................................................. 15

2 Uticaj meteoroloških uslova ............................................................................................. 16

2.1 Atmosferska stabilnost .............................................................................................. 16

2.2 Brzina vjetra .............................................................................................................. 19

2.3 Temperatura ............................................................................................................... 20

3 Gausov model ................................................................................................................... 21

3.1 Gausov model za tačkasti izvor ................................................................................. 22

3.1.1 Efektivna visina .................................................................................................. 26

3.1.2 Vertikalna i horizontalna standardna devijacija ................................................. 29

3.2 Algoritam računanja disperzije .................................................................................. 34

3.3 Gausov model za cistijerne ........................................................................................ 36

3.4 Gausov model za gasovod ......................................................................................... 37

4 Integralni sistem za modelovanje i vizualizaciju disperzije ............................................. 40

5 GEPSUS sistema za simulaciju ekscesnih situacija ......................................................... 43

5.1 Interfejs za prikupljanje podataka .............................................................................. 45

5.1.2 Temperaturni senzor ........................................................................................... 52

5.1.3 RF moduli ........................................................................................................... 52

5.1.4 Napajanje interfejsa za prikupljanje podataka.................................................... 56

5.2 Podsistem za modelovanje i vizualizaciju disperzije................................................. 57

5.2.1 Računavanje i vizualizacija zona opasnosti ....................................................... 63

5.3 Podsistem za donošenje odluka ................................................................................. 65

5.4 Konekcija sa Web aplikacijom .................................................................................. 69

6.1 Provjera validnosti modeliranja i vizualizacije.......................................................... 72

6.1.1 Scenario 1: Ispuštanje sumpor dioksida iz termoelektrane ................................ 72

6.1.2 Scenario 2: Ispuštanje hlora ............................................................................... 74

6.1.3 Scenario 3: Ispuštanje azot dioksida .................................................................. 76

6.1.4 Nesigurna zona i ugroženi put ............................................................................ 78

6.2 Provjera funkcionalnosti rada .................................................................................... 80

Slika 3.1. Vizualizacija Gausovog oblaka disperzije. .............................................................. 21

Slika 3.2. Gausova raspodjela za različite vrijednosti μ i σ. .................................................... 22

Slika 3.3. Grafički prikaz refleksije od zemlje. ........................................................................ 25

Slika 3.6. Grafički prikaz σy za različite klase stabilnosti u ruralnim sredinama..................... 33

Slika 3.8. Algoritam računanja disperzije ................................................................................ 35

Slika 3.9. Ispuštanje gasa iz cistijerne ...................................................................................... 37

Slika 3.10. Ispuštanje gasa iz gasovoda ................................................................................... 39

Slika 4.1. Integralni GEPSUS sistem za modeliranje i vizualizaciju disperzije ...................... 41

Slika 5.1. Blok šema realizovanog sistema .............................................................................. 43

Slika 5.2. Interfejs za prikupljanje podataka ............................................................................ 45

Slika 5.3. Kolektor ................................................................................................................... 46

Slika 5.4. Lokalna meteorološka stanica .................................................................................. 47

Slika 5.5. Izgled kodiranog diska ............................................................................................. 48

Slika 5.6 Sekvenca kodiranih meteoroloških podataka ............................................................ 48

Slika 5.7. Radio frekventni modul ........................................................................................... 52

Slika 5.8. Povezivanje RF modula ........................................................................................... 53

Slika 5.9. Raspored pinova RF modula .................................................................................... 54

Slika 5.11. Parametri za modelovanje gasnih zagađivača iz industrijskih dimnjaka ............... 60

Slika 5.12. Parametri za modelovanje gasnih zagađivača ispuštenih iz cistijerni .................... 61

Slika 5.13. Parametri za modelovanje gasnih zagađivača iz gasovodnih cijevi ...................... 62

Slika 5.14. Postupak kreiranja KML fajla ................................................................................ 63

Slika 5.15. Poligon sa 14 stranica ............................................................................................ 66

Slika 5.16. Poligon koji se ukršta ............................................................................................. 67

Slika 5.17. Šestostrani poligon sa ukrštenim stranicama ......................................................... 67

Slika 5.18. Poligon sa tjemenima koja padaju tačno na pravu y .............................................. 67

Slika 5.19. Poligon sa stranicom koja leži na pravoj y ............................................................. 67