Professional Documents
Culture Documents
Oral Sander - Siyasi Tarih 1.cilt İlk Çağlardan 1918e
Oral Sander - Siyasi Tarih 1.cilt İlk Çağlardan 1918e
·lMGE !
I kitabevi I
Oral Sander, 1964 y1lmda AU SUF'nin Siyasi Subcsi'ndcn mezun oldu. Aym y1l
Siyasi Tarih Kursiisli'ne asistan olarak girdi vc bu alahda 1968 ytlmda doktoras1-
01 vcrdi. 1975 y1lmda do1;ent, 1988 y1hnda da profesor oldu. AU SBI' Uluslarara-
s1 lli~kiler Bi;liimii Ba\>kan Yard11nc1hg1 ve Si)'aSi Tarih Anabilim Dab Ba~ka11hg1
yapu. ogreniminin bir bohirnunu Harvard Oniversitesi'nde tamamlayim Sander,
A~D'nin <;e~itli universi1elerinde dersler ve dizi konleranslar \'erdi. 10 EylOI
1995'te yitirdigimiz Sander'in yurtir;i ve dt~mda yaylll'.llanm1~ c;ok say1da makale-
si hulunmakt.adtr.
Sande1·'in Eserleri;
• S.:wye! Dr~ Polilikas1 (AU SBf, 1967)
• T1irl1-Amerilzan lli~kileri 1947-1964 (AO SBF, 1979}
• Siyasi Tarili, llk(aglarc.lan 1918'e (lmge Ki1.<1bevi Yaymlan, 1989, 1991, 1994,
1995, 1997, 1998, 1999, 2000, 2001, 2002, 2003-2)
• Siyasi Tarili, 1918-1994 (lmge Kitabevi Yaymlan, 1989, 1991, 1993, 1994,
1996, 1997, 1998, 1999,2000,2001,2002,2003-2)
• A11lta'111n Yakseli~i ve Du~i~u (lmge l<icabe\•i Yaymlan, 1993, 2000, 2003)
• Ti.irlziye 111i11 D1~ Poli!ilrasr (lmge Kitabevi Yaymlar1, 1998, 2000)
hnge Kitabevi Yayrnbr1
Yaym YOncnneni
Selmem Ciler Tabak(•
ISBN 975-533-043·7
Yay1ma llaz1rlaya11lar
D1· Mele/! 1'1ra1, DI' Ertl Tel!nl, Dr. i;:agn El'hnn, Dr Goltlian Erdem
Sayfa Duzeni
Yak111Ate$
Ka1>ak Uygulama
Uylai;:elik
Kapak Rcsmi
John Singleton Co,p\cy, The Dtatl1 of Majo1 Pitl'Son
Bask1 ve Cih
Pelin Ofstl (312) 4J8 70 9319'1
lmge Kitabevi
Yaymcthk Paz. San. ve Tic. Ltd. Sti.
Konur Sok. No: 3 Km lay 06650 Ankara
Tel: {312) 419 4610 · 419 46 11 • Faks: (312) "125 29 87
Internet: www.imgc.com.tr • E-Posla: imge@imge.com.tr
Ankara Istanbul
Konur Sokak No: 43/A Kmlay Miihiirdar C~d. No: 80 Kadtkoy
Tel (312) 417 SO 95/96 - "18 28 65 Tel: (216) H8 60 58
Fak~: (ll2) 425 65 .n Faks: (216) 418 2.6 10
E-Pos1a: dagithnl!ilimgc.com.rr E-Posta: kadikoy(<i?imge.com.tr
Oral Sander
Siyasi T arih
llkt;aglardan 1918 e 1
12. Baskt
,r-·tm1...:-
)19' ','
llM2g I
l<;indekiler
~
~
ONSOZ ................................................................................................. 15
0C0NC0 BASKIYA ONSOZ ---------------·- 17
I. TARIH NEDlR................... ---···· -----·--·------- .19
A. TARIHTE OL<\.Y ...................................................................... 19
B_ TARJHTE NEDEN .................................................................. 20
C. TARIHTE EGILIM .................................................................. 21
II. SIYASI TAR!H NEDIR? .................... 25
Ill. XIX. YUZY!LA KADAR DUNYA TARIHlN!N
ANAHATLAR!..... .. 27
A. TARIMA DAYAL! UYGARUKLAR
ORTADOGU'NUN 0ST0NLOGO DONEMI
(MO 5000-MO 500).. ··-···-----···-·--·31
1. Yerle-$ik Toplulu k\ar.... .. 31
2. Go~ebeler. ................... -~---·-··--·-. --· .. 35
3. Din ve Uk Bulu~lar ··-·-- ----·-···· ...... __ _ -········------------36
4. Avrupa ______ ................................... . ...... 36
B. UYGARUG!N "GLOBAL" NITELIK ALMAYA
BA$LAMASI (MO 500-MS 1500) ............................................ 37
Siyasi Tai-iii (ll11~aglanlc1111918't)
9
Siyasi Tariil (illt~aglardan J 91 B'e)
I' '7
5iyasi Tarih (/Jk(aglardan 191 S'e)
Oral Sander
An.hara, Mart 1994
1
Tarih Nedir?
- ~.
A. TARIHTE OLAY 1
19
5iyasi Tarih (Ilk,aglardi:m 1918'e)
B. TARIHTE NEDEN
C. TARlHTE EClLlM
-
Siyasi Tarih Nedir?
--,, .
son iki yuz yilhk sure i~inde olmu~tur. Bir bak1~ ai;1sma
gore, dii.nya tarihi Neolitill donemden bugune kadar iki do-
neme aynlabilir: (i) Neolitik donemden BOyOk Frans1z
Devrimi'ne kadar ve (ii) Buyak Frans1z Devrimi'nden bu-
gune kadar.
Bu mant1gm dogrulugunu tumiiyle yads1mamakla bir-
likte, okuyucuya daha onceki tarihin hii; olmazsa anahatla-
nm vermeden, siyasi tarihe 1789 Devrimi'nden ba~lamak,
i;ogu kez yamlttc1 oluyor. llerde gonilecegi gibi, 19. ve 20.
yuzy1llar, hemen hcmen tum dunyada Avmpa'mn egemen
oldugu yuzy1llard1r. Dolay1s1yla, siyasi tarihi 19. yiizyildan
ba-?latmak, daha dogrusu, 19. yuzy1l oncesinin tarihi konu-
sunda hii;bir degerlendirme yapmadan siyasi tarihe gir-
mek, onu Avrupa-merkezli bi~imc sokmakttr. Sonui; ola-
rak, okuyucu siyasi tarihin konusunu turnuyle Avrupa ta-
rihi olarak anlamakta ve bu da ya Avrupa'mn gereginden
i;ok yuceltilmesine ya da onun hepten yadsmmasma yol
ai;maktadir. Ostelik bugunku Avrupa'y1 Avrupa yapan ya
da Bau'y1 ustOn kdan degerler 19. yuzy1ltn i;ok oncesinde
yatmaktad1r. Ote yandan, yery11ziiniin ilk boyuk uygarhk-
lanm dogunin Ortadogu ve genel olarak Asya'nm yakm
i;aglara kadar kurdu~u buyuk dcvletleri, bunlann neden ve
nasil y1k1ld1klanm anlamak c;ok onemlidir. ~unku, <;ok k1-
sa bir anlat1mla, tarihten dogru dersler c;;1karmam1za yar-
d1m ede!". Frans1z tarihi;:i ve siyaset adam1 Alexis de Tocque-
ville, "gei;mi~ten <;1kanlan yanh~ dersler, tarihi hii;: bilme-
mekten daha zararhdir" derken hcrhalde dogruyu soylu-
yor.
Tarih, bugunu ve gelecegi anlamak ic;in elimizdeki tek
anahtard1r. Ne oldugumuzu bilebilmek ii;in, ge~mi~te ne
oldugumuzu bilmemiz gerekiyor ve bu ge~mi~ de kesin bir
i;:izgi ile 19. yuzy1lda ba~lam1yor. Avrupa'yi takliuen ya da
yads1maktan ~ok, onu iyi anlamak ve degerlerini nas1l ka-
1 28
XIX. Yuz:y1la Kadar D1inya Tarihinin Anahatlan
30
XIX. Yuzy1la Kadal' Dunya Tatihinin Anahatlan
1. Yerle~ik Topluluklar
lu kent-devletler goremiyoruz.
Bundan ba~ka, yerle~ik topluluklarm omrdugu mer-
kezlerin d1~mda ya~ayan go<;ebe kavimlerin, zengin kent-
devletlere kar$I giri~tikleri yagmaya yonelik saldmlara kar-
~l savunma ihtiyac1, Mezopotamya'da duzenli ordu kurma-
y1 gerektirmi$tir. Bunun da kent-devlet ic;;inde merkezi oto-
riteyi gui;:lendirici etkisi olmu~tur. Ote yandan, Mezopo-
tamya bolgesinin goc;ebe saldmlanna a<;1k olan topografya-
s1 ve bir de kent-devletler arasmdaki smularm belirsizligi,
bolgede surekli sava~lara yol ai;:1m~tlr. Bu durum, bir yan-
dan yoneticilerin otorite ve baskilarmm artmas1, ate yan-
dan siyasal istikrars1zhkla birlikte gii\'.lii ve geni~ bir impa-
ratorlugun kurulamamas1 ya <la <;ok kisa omurlf1 olmas1
sonucunu dogurmu-5tur.
Bolgenin, y1lm buyuk bir balumunde bulutsuz olan
gokyuzu, yild1zlardan hep buyulenmi~ olan insanoglunun
belki de kumaz bir b6lumunu, herkesi yakmdan ilgilendi-
ren hava ko~ullanyla ilgili kehanetlere iterek, din adamla-
rmm ortaya i;:1kmasma neden olmu~tur. Boylece, bazen ik-
tidan birlikte kul!anan ama c;:ogu kez i;:at1$an kral-din
adarm c;:eli~kisi yarat1lm1~tu. Bu i;:eli~ki, en az 19. ylizy1la
kadar Avrupa tarihinin ana temas1 haline gelecektir.
lnsanoglunun ilk kez kent-devletler ii;:inde siyasal 6r-
gutlenmesi ve buna bagh olarak yarat1lan Ctstun uygarhklar
arasmda daha once sozu gei;:en Sumer kent-devlelleri,
2500'lerde Akadlar, 1700'lerde Asur kent-devletleri, Babil-
ler ve Anadolu'da Hitit devleti bellegimlzde yer etmi~ olan-
land1r. Aym donemde bir ba~ka akarsu vadisinde, Nil'de
kurulan ve kronolojik olarak birbiri arkasma dizilen MISlr
devletleri ve uygarhg1 da, Ortadogu'nun dunya iistiinlugu
~er~evesi i<;inde degerlendirilebilir.
Mezopotamya'da biriken zenginligin bir nedeni de,
bolgede aga<;, ta~ ve degerli madenlerin bulunmamas1d1r.
l 33
Siya.1i TariJr. (ill1~aglarda11 1918'e)
2. Go<;ebeler
35
Siyasi Tal'ili (Jlh~aglardan 19 J B'e)
saglam1~ur.
Buraya kadar anlat1lanlardan ve ilerde de gorulecek
olanlardan anla~1lacag1 gibi, "uygarhk" dedigimiz butunun
dogdu~u noktada, yerle~ik ve go.-,:ebe halklar arasmdak1
uzun mOcadelenin yol ai,;t1g1 kulturel etkile~im yatmakta-
d1r.
4. Avrupa
I 36
XIX. Yuzy1 la Kadar Dun.ya I arihini11 Analiatlan
I ~s
;l
XIX Yu~yila Kadar Dunya Tarihinin Anahatlari
b. Grek Uygarltg1
MO 5. ve 4. yuzyillarda lyonya ustunlugunii Grck yanma-
dasma kaptmr. MO 12. yiizyilda Grek yanmadasma gelen
davar guducu Dorlar, eski Girit ve Miken uygarhgma kan-
~1p Grek ad1 verilen uygarhg1 o1u~turdular. Ilk Grekler, Il-
l 39
5iyasi Tarili (l11:(agl11l'da11 l 9 llfd
d. Hirisliyanlik
Dar anlamda H1ristiyanhk, MS 27-30 y1llan arasmda Filis-
tin'deki Nazareth kentinde lsa'nm vaaz vermesi ve 6lme-
siyle ba$lamt-?Sa da, ogretisi bolgede 1.1zun sureden beri var
olan Musevilik'in degi~ik ko~ullar altmda bir bak1ma tekra-
n, bir bak1ma da geli$tirilmi$ bic;imi saydabilir.
Yahudi dini hem tektannh dinsel bir geni?lik, hem de
dar ve kat1 bir 1rkc;1hgm ilginc; bir kan~1m1ydi. lsa'mn y~a
d1g1 doneme gelindiginde, Yahudiler, tum insanlan dogru
yola i;ekecek ve onlan "Tann'nm se~tigi balk" olan Yahu-
dilerin iyilikc;i ama s1k1 denetimi altma sokacak olan bir
XIX Yuzy1 la Kadar Dunya T arihi 11in A11ahatlar1
a. Dogu~u ve Niteligi
Uygarhgm glohal bir nitelik almaya ba~lamasmda, Hele-
nizm'in geni!;?lemesinden sonraki ikinci a~ama, MS 600 ile
1000 y1llan arasmda Islam dii.nyasmm usrunlugii e.le ge.;ir-
mesidir. lslamiyet'i.n dogu~u, Avrupa, Ortadogu, Hindistan
ve (:in uygarhklan arasmdaki dort merkezli kiiltiirel "den-
geyl'' tam anlam1yla bozmam1~sa da, dengenin pan;alan
arasmdaki sm1rlan keskinle~tirmi~ ve Ortadogu'nun goreli
agnhg1m artum1~t1r. Roma imparatorlugu'nun y1k1h!l1 ile
buyuk cografi ke$i0erin ba~lamasma kadar dunya t:arihin-
de islamiyet'in dogu~mndan daha onemli bir olay bulmak
zordur.
MS 613 y1hnda Hz. Muhammed, bir ticarel kenti olan
Mekke'de, kentin ~oktannh inam~mt reddcdip, yeni bir
teklannlt dinin savunuculugunu yapmaya b~lach. Hz. Mu-
hammed'in yeni dinin ana temas1 ile ilgili olarak soyledik-
leri son derece basitti: Bir tek Tanrmm, Allah'111 varhg1,
onun evrenin yarat1c1s1 ve diizenleyicisi oldugu, hukum
guniinde insanlar hakkmda nihai karan verecegi, her insa-
nm Allah'm Peygamberi Hz. Muhammed tarafm<lan a(ilda-
nan iradesine kesinlikle uymalan gerektigi, onun varhgma
inananlara kar~1 son derecc iyi ve bag1~lay1c1 oldugu ...
1 48
XIX. Yu~y1la Kadar Du"ya T arihinin Anahatlan
c. lslamiyet'in Geni$1emesi
(i) Halifeler ve Emeviler Donemi: Hz. Muhammed'in 632'
de olumunden 661 y1lmda Emevi hanedanhgmm kurulma-
sma kadar olan doneme "Halifeler Donemi" dcnir. Siras1y-
la, Ebubekir, Omer, Osman ve Ali, Miisliiman dunyasmm
hem dini hem de siyasal onderleri oldular. Bu dordo lsla-
miyet'i Arap yanmadasmda gui;lendirmi~ler, Bizans lmpa-
ratorlugu ve lran'da Sasani devletinin Suriye, Filistin, M1-
su, Irak ve Iran topraklanm ellerine ge~irmi~lerdir.
Bu donemde Emevi ad1 verilen bir aile y6nelim konu-
sundaki yetenekleriyle guc;lenmekteydi. 661 y1hnda Ali'nin
Oldiiriilmesinden sonra, bu aile yiiz y1la yakm siirecek bir
149
Siyasi Tarili (11!1,aglardan 1918'e)
I s1
Siyasi Tarih (lll~~aglardan l 918'e)
I 52
XIX. Yu:i;yila Kadar Diinya Tanhinin Anahatlan
J 53
Siyasi ·rarili (flltcaglarda11 191 B't)
1 55
Siyll.~t laril1 (Jlh~aglarda11 1918'e)
1 56
XIX. Yu:zyila Kadar 1.>unya Tarihi11i11 A11al1atlari
I s9
Siyasi Tarih (Jlk~aglardan 191B'e)
I 60
XIX riizy1la Kadar Dlinya Tariliinin Analrnllan
163
Siyasi Tarih (Illu;aglanlan 1918'e)
b. Feodalizm
Avrupa'nm askeri balmndan geli~mesi de, bir bak1ma, agtr
saban vc hayvan gucfmun saglad1g1 tanm iiriinlcri fazlas1-
na dayantr. (:unku, ~imdi goreli olarak zenginle~en koyhi-
lerden alman vergi ve kirayla giic;lii bir profcsyoncl ordu
kurulabilmi~tir. Bunun en t.ipik ornegi zirhh siivari, yani
"~ovalye"dlr. Daha once Roma ve Bizans, step akmc1lanna
kar~1 benzer askeri gO(ler olu~turmu~lard1 ama ~ovalyeli
gin orta,ya .;tk1~1, Latin Hiristiyanhg1'nm durumunu kom-
~ularma kar~1 Lemelinden degi~tirdi. Gu\:hi bir koylu s1mf1-
na sirtm1 dayayan ~ovalyelere kar~1 step insam eski
OsHinliigiimi yilirdi. Boylece, bundan onceki donemin ana
temas1 olan, Avrupa'yt birbirine katan step istilalan, bu ye-
ni askeri gii.\ sayesinde <;ok azaldi. Avrupa, temel ekono-
mik ve siyasal kurumlanm kuracak enerji ve zamam ka-
zamm~ oldu.
~ovalydigin ortaya c;tkmasmm bir ba~ka nedeni, \.izen-
ginin bulu11mu~ olmas1dn. Bu kuc,:uk ve ilk bakt$ta <;nem-
siz gibi gorunen aygtt, tiim sava~ tarihini degi~tirmi~tir.
(.imku, atm ii.zerinde ~imdi c,:ok daha rahal ve dengeli bir
hic;imde oturan stivari, ellerini sav~mak i~in daha etkili
kullanmaya ba~lam1~t1r. Bu noktadan sonra siivari, sava~
alanlarmm en muthi~ gucu olacaktir. Boylece, ~ovalye, do-
nemin Avrupasma damgasm1 vuran saygm ve etkili bir ki~i
XIX. Yiizyila Kadar Dunya Tarihinin Anahatlan
173
Siyasi Ta1·ih (/llt,aglardcm 1918'e)
175
saglanmas1 sei;:enegine ba~vuruldu.
Boylece, etkili yerel sa-
vunmanm geli~mesiyle, korsan gemileri yerini ticaret gemi-
lerine, haydutlar da tO.ccarlara b1raku. Hatta <;ogu haydut ve
korsan, meslek deg~tirerek, tiiccar oldular.
Burada onemli olan nokta, haydut ve korsan ile ~imdi
ortaya c;1kan W.ccarm aym bag1ms1zhk ve ozgur davram~
ah~kanhklanna sahip olmalandu. T1pk1 haydut ve korsan-
lar gibi, tuccarlar da bag1ms1zca kendi i~lerini kendileri
gormeyi ve hatta savunmalanm kendileri saglamay1 yegle-
mi~lerdir. Koylu ve lordlan yabanc1 ve i~e yaramaz "aylak-
lar" olarak gorOp, ayn bir lOccar ki~iligi yaratm1~lar, i;;ah~
kanhg1 en onemli ve soylu deger olarak benimsemislerdir.
Zamanla bu tuccarlar toplulugu, ticarete uygun ve savun-
mas1 kolay yerlerde uzun sureler gec;irmeye, sonra buralara
surekli olarak yerle~meye ba~lad1lar. l~te, bu i;;ekirdekten
Bat1 ve Kuzey Avrupa'nm kentleri dogdu.
Bizans, Ortadogu, Hindistan ve (:in'deki kent insam,
Avrupa'nm bu modern "korsan"larmdan temelde c;ok fark-
hyd1. Avrasya uygarhklarmm tiiccar ve zanaatkarlan, once-
likle, devlet gorevlileri, toprak sahipleri ve yoneticiler gibi
toplumun Ost tabakalanna hizmet eden ki~iler durumun-
dayd1lar. Yukardan duzenleme ve vergilenmeye ah~m1~lar
d1 ve bunun kar?1hgmda savunma gereksinimleri kar?Ilam-
yordu. Avrupa'mn saldtrgan, c;all.$kan, ac1mas1z ve kendi
kendine yeterli tuccarlan8 ile Dogu'dakiler arasmda tam
bir z1tbk vard1. l~te, daha sonraki Avrupa tarihinin kendi-
ne ozgu niteligi buradan kaynaklanmaktad1r. Boylesine
tuccarlar tarafmdan kurulan Avrupa kentleri, bir kere ya-
~amsal ekonomik ve askeri sorunlanm i;;ozunce, ustOn bir
9 Bu koylulcr "tutsak" degil, "serl"tiler. Serf. tutsaktan daha .,ok haklarn sa-
hiptir. En onemlisi, belirli bir topraga bagh bulunup. yer degi~tirmere zorla-
namamalaridJr.
.Siyasi Tarin (Ilk~aglard1m 1918'e)
HIRlSTIYANLIK
Ulusal Monar~iler
(Imp. velya da Papa)
L._ ~·-~---'--·-·
..
_·
Feodal Prenslikler
I ,a
XIX. Ylizy1la Kadar Dunya ·rarihinin Anahatlan
d. Ronesans
11. yuzy1ldan, Osmanhlarm denizlere tam anlam1yla apld1-
g1 15. yuzyilm sonlanna kadar, Akdeniz sulanna ltalyan
yanm-adas1 egemendi. Hatta, 3. Hai;h seferlerinden sonra
(1189-1192) ltalyan sava~ ve ticaret gemileri Karadeniz'e
kadar s1zmay1 ba:?anm;;lardi. Ba$ta Venedik ve Ceneviz ol-
mak uzere, ltalyan kent-devletlerinin refah1, deniz ustO.n-
lugunun guvencesinde, buyuk ol~O.de Dogu Akdeniz'le ti-
carete baghydi. Eger bu ticaretin yarat11g1 ekonomik durtii
ve entelektiiel uyanc1 olmasayd1, ltalya'da adma "Rone-
sans" denen ve ltalyan kent-devlet kOlturOnun <;i(,:ek ai;ma-
s1 olarak tammlanabilecek uyam~ i;ag1 pek mumkun ola-
mazdi.
lster Mush.iman olsun ister Ortodoks, Dogu Akde-
niz'in eski uygar halklan ltalya'mn, yani Latin dunyasmm,
bu -0.stUnlugOne kar~1yd1lar. Bu kar~ithk, Osmanhlarm La-
tin Avrupa'ya kar~1 Ortadogu ve Balkanlan birle~tirmedeki
ba~ansmm onemli nedenlerinden biridir. 1453'te lstan-
bul'un fethi, ltalyan kent-devletlerinin Dogu Akdeniz'deki
ve ~evre limanlanndaki -0.stunlugune son verdi. 15. yuzyl-
lm sonuna gelindigindeyse, Venedik Ege'deki hemen he-
men tum topraklanm yitirdi. Boylece, Bau Avrupa'nm bu
ilk "deniza~m imparatorlugu" Tiirkler tarafmdan ylkllm1~
oldu. Ancak, bu imparatorlugun y1kilmasmm son derece
onemli ve uzun sureli bir ba~ka sonucu oldu. Avrupa ka~if,
tiiccar, misyoner ve askerlerinin dikkati Akdeniz'in d1~ma
i;evri.ldi. Boylece, yeryllzllnun tum okyanuslan zamanla,
Avrupa'nm ikinci deniza~m geni~lemesinin yollan haline
geldi. Avrupa'ya zenginlik ve deney kazanduan buyflk cog-
! so
XIX. Yiizylla Kadar Diinya T arihini11 Anahatlan
186
XJX. YuzyilaKat.lar Diinya Tarihi inAnahar.Ia,-1
189
Siyasi Tarih (Jll1.{aglard4111918'e)
yuk bir engel, bir sondu. 500'lerde ise bir kopru, bir ba~
lang1~ noktas1 olmu~tur. Portekiz Kralhg1 Atlantik'te ke~fi
te~vik edip mali destek saglaymca, Vasco de Gama Afri-
ka'y1 guneyinden dola~1p, kendisini daha once bilmedikleri
Arap ticaretinin tam ortasmda buldu. Portekiz'in ticaret re-
kabetini istemeyen Arap, Turk ve Mtsirhlara kar~t sava~u.
0 zamana kadar gorulmemi~ bir barbarhk, vah~ec ve kitle-
sel katliamla, Goa, Aden, Hunniiz Bogaz1 ve Dogu Afri-
ka'da sOrekli ticaret istasyonlan kurdu. Portekizliler bura-
dan Mataka Yanmadas1, <;:in'in limanlan ve Yeni Gine'ye
kadar uzandtlar. Boylece, Avrupa'nm ate~li silahlar ve de-
niz gticuyle desteklenen ilk somurge imparatorlugu kurul-
mu~ oldu. Bu "imparatorlugun" k1sa vadedeki en onemli
sonucu, baharat gibi Dogu kokenli mallann, ~ok el degi~
tirmemelerinden dolay1, Avrupa'da fiyatlarmm esash bi-
~imde du~mO~ olmas1du. Ornegin, 1504 ydmda baharatm
fiyat1, hala eski ticaret yollarma dayanan Venedik'te, Liz-
bon'dakinden be~ kat daha pahahydi. Bugunko terminoloji
icinde belinmek gerekirse, Avrupa'nm Asya ile cicaret den-
gesi, Avrupa lehine degi~meye ba~lam1~tlr.
Krali~e lsabella'nm destegi ile Kristof Kolomb'un
l492'de Amerika k1tas1m bulrnast, Portekiz'den sonra ls-
panya'yi da deniza~m irnparatorluk kurmaya itti. Dogu'da
Portekiz'in ustunltigOnii dengelemek ir;in Jspanyollar bu-
yuk bir hevesle Amerika'mn i~lerini de ke~fe ba-?laddar. Ki-
lise yeni bir "Hai;h Ruhu" ile Htristiyanhg1 yeni kuaya cia
yaymak ii;in hem misyonerler gonderdi, hem de somurge-
ciligi destekledi. Hukumet, hazinesini doldurmak i~in, k1-
Lay1 bir altm ve gumo~ deposu olarak gordu. "Conquista-
dor" denen lspanyol fatihlerinden Cortez Meksika'daki
Aztek, Pizarro ise Peru'daki lnka uygarhklanm tumuyle
yok ettiler. Bu uygarhklann e~siz alnn heykel ve sos e~ya
lanm erilerek paraya donO~tOrdoler. Yerlilerin zorla ve
XIX. Yii.:zyila Kadar Dii.nya forihi iri Anahatlan
l 91
Siyosi forih Cllli~oglardo11 1918't)
ma ya ba~layacaklardu.
35 y1ld1r Almanya'nm dini butlinlugunu korumaya c;;a-
h~an V Charles, Augsburg Ban~1'ndan bir yil soma,
l556'da tahtmdan feragat etti. Avusturya ve Bohemya ile
Macaristan'm Turklerin elinde bulunmayan bolumunu
karde~i Ferdi-nand'a (k1sa bir sure soma Kulsal Roma Im-
paratoru se.;ilecektir), lspanya'y1 <la oglu Philip'e b1raku.
Boylece, Habsburglar biri Avusturya, oteki lspanya olmak
uzere ikiye aynldI. IL Philip (1556-1598) Portekiz'i miras
yoluyla eline gei;irince (1640'ta yeniden bag1ms1z olacak-
tn) tum lberik yanmadas1 siyasal apdan birle~mi~ oldu.
Aynca, Hollaoda'nm c;;ogu eyaletlerinin hokomdanyd1.
Amerika'nm yam sua l 580'den sonra tum Portekiz somur-
gelerini devrald1. lspanya -?imdi Bat1 Akdeniz'de yalmz Os-
manl1lar tarafmdan tehdit edilen bir ustCtnluge sahipti.
157l'de Osmanhlara kar~1 lnebaht1'da (Lepanto) bir deniz
zaferi elde ettiyse de, bu uzun stireli olmadI. Turkler iki y1l
i~inde kay1planm kar-?ilayarak, Tunus'u ellerine gec;irdiler.
16. yuzy1hn ikinci yansmda lberik yanmadasmm de-
niz usli'lnlugu tehdit edilmeye ba~land1. Once Hollanda'nm
(1568), sonra lngiltere'nin (1588) lspanyol deniz kuvvetle-
rine kar-?I zaferleri lspanya'y1 tahtmdan indirdi. Hollanda
bunun hemen arkasmdan Portekiz'in Hint Okyanusu k1y1-
lanndaki ticaret merkezlerine yerle~ti.
193
Siyasi Tarih (fllq;aglardan 1918'1!)
195
Siyasi Tarih (Ilk~aglanlan 1918'e)
j 99
Siyasi Ta1ih (llk{aglardan l 9 IB'f)
1103
Siyasi Ta•·ih (111t(agla.-dari l 918'e)
106
XIX. Yuzyda Kadar Dunya 1"a1ihi1tin Analiatlari
I 107
vc 16. yuzylllar, Tudor ve Stuart hanedanhklanmn, lngHiz
hukumct sistemini, Klla Avrupas1'nda oldugu gibi, "ki?iscl
bir monar?i" bic;iminc sokma yolundaki c;abalanm anlatu.
Ne var ki, lngiliz monar?isinin bu yonde ugra$1Smm ba~a
ns1zbg1, lngiltere'nin siyasal geli~im c;izgisini, Avrupa'da-
kinden ayiran en oncmli unsurdur.
Avrupa'nm hemen hemen her monar$isinde halkm
temsili bir orgam vard1. Ancak, hic;biri ingiltere'deki kadar
canh ve gu<;lu olamam1~t1r. Bu sonunt doguran ve lngiHz:
ve Kita Avrupas1 parlamentolanm birbirinden ay1ran be$
onemli ozellik vard1r. Bir kere, lngiliz Parlamentosu'nun
arkasmda: belirli temel ve evrensel haklan ic;eren belge ya
<la bildiriler vardL 1kinci olarak, lngiliz Par1amentosu yal-
mz toprak sahibi ~ovalyeleri dcgil, aym zamanda sec;;imle
gelen kentlileri de kaps1yordu. Dc;;uncii olarak, ingiliz Par-
lamentosu'nun hemen hemen tum uyeleri ma] ve mulk sa-
hibiydi. Tuccarlar carafmdan da desteklenen toprak sahip-
leri, monarkm vergileri arlirmas1 halinde zenginlikkrinin
tehlikeye gircccgini biliyorlardi. Dolay1s1yla, krala kar$1 di-
renmek ic;in yeterli nedenleri vard1. Dorduncu olarak, tiim
ulke i.-;inde tek bir parlamento vard1 ve bu yiizden etkili
olabiliyordu. Avrupa ulkelerinde gorO.len yerel nitelikte ve
meclis gibi <;:alt~an kurulu;;lar olmad1g1 ir;in, muhalefet bir
yerde odakla:?abiliyordu. Son vLarak, parlamento ic;inde
Lordlar ve Avam olrnak uzere iki "kamara" vardt Toprak
<;1karlan bu ikisinde de temsil ediliyordu. Soylular Lordlar
Kamaras1'nda, yukan orla sm1f ise Avam Kamaras1'ndayd1.
Aristokrasinin ho.yuk bir bolumO.rnl olu~turan bu sm1f,
Avam Kamaras1'nda tuccarlar ve kent temsikileri ile bir
aradaydL Dolay1s1yla, lngiliz Parlamcntosu, Kita Avrupa-
s1'ndakilerin aksine, sm1f farklanm kcskinle~tirmiyordu.
Aynca, yine Avrupa'dakilerin aksine, din adamlan ayn bir
gui; olarak parlamentoda yer alm1yordu.
I 108
XIX. Yilzy1la Kadar Diinya Tarihinin Anahatlan
I 113
Siya'i forih (llk~aglardan 1918'e)
I 114
XIX. Yuzy1la Kadar Dtinya farihi in 4nahatlan
I 115
Siyasi T ari11 (II k~agiardan 191 B'e)
I 116
XIX. Yuzy1laKadar !Jiinya Tarihi11i11 Arralratlan
I 117
Siyasi Taril1 (Jll~~aglardan 1918'c)
CMI L~hkn, Politic.~ in the Middle I'ast, Boston, Little, Browu and Co., 1979: H.
A. I.. l'isher A History of Europe from tl1c Beginning of 1he 18th Crnuuy to 1937,
l.ondrn, Eyre and Spolliswoade, 1952;John A. Ganacy and Per.er Gay, "A Hi.-tory
of the World", c. Ill, The Madeni World, New Yor,k, Harper and Row, Publishers,
1972; Lorri Kimoss, Thr Ottoman Cmturies, The Rise and the fall of the Turkish
Empir~, ist~nbul, Sander Kitahcv:i, 1977, \"lilliam Y1cNdll, The Rise of th" West: A
History of Human Community, Chicago, Chicago l..iniv. Press, 1963; Arnold Toyn-
he~, J\ Study of History, Lanum, Oxford Univ. Pr~ss, ft)35; i. H. Uzunr;ar~th, Os-
111aF1/r Tarihi, 1. cilt, 2. klSlm, Turk Tarih Kurumu l\as1mcvi, Ankara, 1977; vVilli-
am \\'ootlruff. The SI t11ggle /r.r Wrn·ld Power, l 500-1980, Londra, The "f..facmillm1
Press, 1981.
xrx. Yuzyila Kadar Dunya Tadni in Analwt!an
I •23
Siyaii Ta1i'1 (tlh~aglatdan 191 B'e)
ginneye ba~laddar.
Hazine buyuyen a<;1g1 kapamak i<;in vergileri artnarl!_k
yeni kaynaklar arama yoluna gitti. Bunun yukuyse gerek
merkezi, gerek yerel yonetimler kanahyla koyhinun s1rtma
bindi. Enflasyonun yiiku daha i;ok sabil gelirlilerin yani as-
ker, sivil ya da adli olsun, memurlarm uzerindeydi. Bu ise
onlan rii~vete, kotii yola ve koylulerden hukuk d1~1 vergi
istemeye itti.
Zay1flamanm ask.eri nedenleri arasmda, "yeni~eri oca-
g1 "nm bozulmas1 buyuk onem 1~1yor. Topraksal geni~le
menin durmasmm bir ba~ka sonucu da H1ristiyan kokenli
asker bulmamn ar11l< olanaks1zla~mas1dar. Bu, silahh kuv-
vetlere 1;ok say1da Musluman nufusun almmas1 sonucunu
dogurm~lur. Boylece, devlet i~indeki ~e~itli askeri ocakla-
rm bile~imi, dayam~ma duygusu ve askeri disiplinleri bo-
zulmu~ oldu.
16. yuzydm ortalarmda yeterli say1da seferin yap1lma-
masmdan aylak kalan ve ekonomik durumun kotiilugiin-
den dolay1 maa~lan111 duzenli alamayan yeni<;erilere zana-
atkarhk yapma izin verilmi~ ve boylece ticarel hayatma
aulan ve lstanbul Hiccarlanyla kayna~an ocagm sava~ma
hevesi ve disiplini kaybolmu~tur. Aynca, Kanuni Sultan
Suleyman doneminde cvlenmelerine izin verildiginden, ye-
nic;eri ocag1 bir de babadan ogula ge<;en bir nitelige kavU$-
mu~tur. Dolay1s1yla, 16. yuzy1lm sonlanna dogru ycni<;eri-
ler kan;nkhk c;:1karan ve y1k1c1 isteklerde bulunan bir ocak
bi1;imine donii~tu. Ornegin, 1589'da degeri du~i1rulen pa-
rayla maa~lan verilince ayaklanarak Topkap1 Saray1'na ka-
clar girdiler ve Divan toplant1dayken padi~ahtan sorumlu
yetkililerin kafalanm istediler. Bu istegin yerine getirildigi-
ni soylemek, devletin i<;ine dO~tO~u durumu anlamaya ye-
ter. Dstelik, 1593'te sipahiler ayakland1g1 zaman bu isyan
yenic;eriler tarafmdan bastmlm1~ ve boylece iki ocak ara-
XIX. Yii:c:y1la Kadar Diinya Ta1·ihini11 Anahatlan
I 131
Siyasi larih (1ik~agiarda111918't)
l 136
XIX. Yuzy1la Katb:ir Du1tya Tarihi1ti1t Allahatlan
l 139
Siyasi "farih (Illz~aglardan 1918'£)
I Ortai;aji; Avrupas1 I [
I
Ronesans ve Reformasyon - - -
__
~c=- Es_k_i_R_~_·im
_ _ _---.~!~
1
Endiistri ve Demokrasi - -
1
1 •45
Siyasi Tarili (111l,aglardan 1918'e)
i 147
Siyasi Tal"il• (tll1~aglardan I 918'e)
I 149
Siyasi Tarilt (ilk~aglardan 1918'e)
I 150
A. AMERlKAN DEVRlMl
1•ortekiz ile lspanya, 15. yuzyi.la kadar geri giden ke~if hak-
lanyla Yenidunya uzerinde tekelci somurge iddiasmda bu-
lunmu~lardt. Ancak, 1580'de Ispanya tarafrndan i~gale ug-
raymca, Yenidunya'da lberik yanmadasrnm denetimi gore-
vini lspanya yuklenmi~tir. 1588'e kadar rakipsiz kalan bu-
yiik lspanyol Armadas1, bu tarihte lngiliz donanmasma ye-
nilince, lspanya'mn gucu de, Portekiz gibi zayiflam1~t1. Av-
rupa'rnn yeni gOi;lenen somurgeci devletleri, Hollanda,
Fransa ve lngiltere, bir yanda aralannda c;;at1~1rlarken ote
yanda Yenidunya'daki tspanyol ve Portekiz somurgelerini
Leker teker ellerinc gec;;irmeye ba~lad1lar. 17. yuzy1lda bu
i.ic;; devlet, kendi Amerikan kolonilerini lspanya'ya kabul
etlirdikten sonra, lngillere Hollanda'y1 denizlerde iki kez
yendi ve 1667'de Hollandaltlan Kuzey Amerika'dan atu.
lngiltere, 1688-1763 tarihleri arasmda Kuzey Amerika ko-
lonileri uzerindeki denetim yuzo.nden tam dort kez Fransa
ile sava;;ti. Bunlann tumu 6nceki bolumlerin konulanydi.
Amerika yuzunden sava-:-a tutu~an Avrupa'nm s6mur-
geci devletleri, merkantilizm 1n ekonomik ve siyasal ilkele-
Londra, Arrow Books, Lid., 1959; Williatn McNeill, The Rise of the \Vest: 1\ m<-
tory of the Human Community, Chicago, Univ. of Chicago Press, l.963; R. B. NF
vcJ. E. Morpurgo, The Birth of the United St"tes: I; l'he Growth of the United Sta-
les: II, Middlesex, Londra, Penguin, 1964; R. R Palmcrvejoel Colton,;\ Histon
of the Modern World, New York, Alfrl.'.d A. Knopf, 1971; Berland Russell, freed,,
and Organization, 1814-1914, Londra, Allen and Unwin, Lid., 1952; Oral Sandi
"Arap-lsrail Sava$1'nm Onuncu Ytldooii.miinde 1815 Avrupas1 vc Henry l<issin-
ger", SRF Dergisi, c. 38, S. 1-4, 1983, A.). P Taylor, The Strngglc fm· Ma.~tery in
Europe. 1848-1918, Londra, Oxford Univ. Press, 1974·, Hugh Thomas, A Histon
of the World. New York, Harper and Row. Pub .. 1979; David Thomson, Eur<>pe
Since Napolwn, Middlesex, Londra, Penguin, 1966; H. G. Wells. The Outline of
History, c_ Il, New York, Garden City Books, 1956, William Woodruff. Tht
Struggle for World Power, 1500-1980, Londra, The Macmillan Press, Ltd, 1981.
I 1s1
rinden hareket ettiler. Daha once gorulen merkantilist ku-
rama gore, goi;lo bir devlet olmanm yolu, Amerika'daki gi-
bi koloniler elde etmekten gec;:mekteydi. Kolonilerle ticaret
uzerinde kurulacak tekelle metropol, satm alacagmdan da-
ha i,;ok salabilir ve boylece uygun bir ticaret dengesiyle
zenginle~ebilirdi. Dstelik, kolonilerle ticaret deniz gucunO
de besler ve boyle bir devlet gerek artan zenginlik gerekse
deniz gucuyle boyoklo.k yolunda iki onemli anahtan eline
gei;irmi~ olurdu. Arna, Avrupa devletleri, boyle bir somOr-
ge imparatorlugunun Avrupa gui; dengcsini bozacak kadar
geni~lemesini engelleme uzerinde anla$m1~lard1. Bu yuz-
dcn, uygulamada, merkantilist kuram ile Avrupa guc;: den-
gesi ilkesi, Avrupa devletleri arasmda c;:at~maya yol ac;:acak
bir nitclik ta~1maktayd1.
tngiltere'nin, Amerika'daki koloniler uzerinde kimin
denetim kuracag1 sorunundan kokenini alan Yedi Ytl Sa-
va~lan'nda Fransa'yi yenerek, 1763 Paris Antla~mas1 ile
Kuzey Amerika k1tasinm hemen hemen tumunu eline ge-
i;irdigini gormu~hik. Bu Yedi Y1l Sava~lan, dOnyamn en
oncmli c;:at1-?malarmdan biri say1hr. Fransa'nm yenilgisi, ln-
giliz kolonilerini giii;hi bir devletin isti1as1 korkusundan
kurtarmI-?tir. Ispanya'nm da gucu azald1gma gore, artik
Kuzey Amerika'da lngiliz kolonilerinin gcni~lemesini en-
gelleyecek guc;: kalmam1~ti. Yedi Y1l Sava~lan'nm yaratt1g1
bu yeni giiven1ik duygusu, Amerikan Devrimi'ne yol ac;:an
bag1ms1zhk ruhunun geli~mesini buyuk oli;ude etkilemi~
tir.
l 157
Si_yasi Tlirih (Ilk~aglanum 1918'!)
l 159
Sj_yasi Tari11 (llk,aglllrdan 1918't)
II 160
Dt'Yrimltr Dbntmi (1776 -1848)
1.8. o/iizy1lm ikinci yans1 ile 19. yozy1hn buyuk ~aph olay-
larmm tumu "liberalizm" ak1m1 tarafmdan bic:;imlenrni$ ya
c.la en azmdan etkilenmi$tir. Siyasal anlamda liberalizmin
temeli, 19. yuzy1ldan onceki hanedanhk rejimlerinde var
olmayan, yoneticilerle yonetilenler, bir ba-?ka deyi$le, hii.-
kumet ile toplum arasmda bunyesel, i~levsel ve kopuksuz
1l~kilerin kurulmas1du. Bu yonde Amerikan Devrimi ilk
ilrnegi olu~turmu-? ve Franstz aydm kamuoyunda bir uya-
111~a yol ai;m1~tt. Arna, ABD'dekinin aksine, Fransa'da bu
5iyasi Ji:nil1 (llk~aglardan 191 ll'r)
I 162
Frans1z Devrimi'ne ilk hareketi soylular vermi~tir.
Parlamenlo topland1ktan soma gerek bunun ii;:indeki
~mla~mazltk gerek Paris'teki kan.~1hklarm nedeni, temsili
organm bu ui;e bolunmU$ ve soylu ile kiliseye ustun hak-
lur tamyan bi<;:iminin Frans1z toplumu i<;:indeki <;:1kar, etki
ve uretim faaliyeti dagtlumna uymamas1d1r: Kral, kaynag1-
111 "ilahi hukuk"ran alan haklannt, iiretici olmayan soylu-
lar ve kiliseyle i~birligi yaparak despotik bir bi<;:imde kulla-
111yor, iiretici olan burjuvazi ve koylo.leri yonetime kans.-
t1rm1yordu. Arna, 1713-1789 yillan arasmda Fransa'nm d1?
1icaretinin be~ kat artmas1, burjuvazinin ve bu arada tuc-
t:arlann artan gui;lerinin en guzel gostergesiydi . .Bunlar, ye-
ni kazand1klan gu<;le soylularm siyasal ayncal1klanna tep-
ki duymaya ba~lam1~lard1:· Ne var ki, daha once goruldugu
gibi, bu tarihten once, kralm mutlak siyasal yetkisi yalmz
lngiltere'de, o da bir 61',;:ude smulandmlm1~ ve kral siyasal
iktidan sei;imle gelcn bir parlamento ile payla~mak zorun-
da b1rakilm1~tl.
Devrimin, Avrupa'da fransa'dan i;ok daha yoksul ve
nndan daha despotik bir yonetimle yonetilen <;:ok say1da
devlet varken, Fransa'da ba1?lamasmm nedenlerinden biri
de, bu devletin yuzy1llar boyunca monar~i tarafmdan sag-
lanan siyasal birligidir. Toplumsal ve ekonomik ko$ullar
ne olursa olsun, huzursuzluklar, ancak ulus olarak siyasal
hakLmdan birle~mi$ olan bir Glkede, ulus «;apmda kamuo-
yu, duyarhhk, politika ve yasama geregi yaratabilirdi.
Frans1zlar, 18. yuzyilda adma "Fransa' denen bir siyasal
hirimin O.yesi olduklan duygusuna sahiptiler. fransa'daki
gibi bir "devlet" Orta ve Dogu Avrupa'da yokru.
1 ;63
Siyasi Tarili (llh~aglardan 1918't)
. I
Tum bu geli$meler kar$ISmda, Avrupa'mn oteki de.vletleri
Frans1z Devrimi'ne mudahaleden ya da i~e zorla kan$tml-
maktan <;ekindiler;. Fransa ve devrim yanhs1 gruplar, Avru-
pa'nm hemen hemen her olkesinde boy gostermeye ba5la-
l 164
Dn·ri111ler Dom:in.i (1776 - 1848)
(1792-1795).
Fransa'nm dts tehdillere kars1 birlesmesinde devrimci
gmplardan biri olan. Girondin'lerin ve bunun unlu onder-
leri Danton ve Canwt'nun paylan vardi. Ancak, onlarm ye·
rine daha radikal devrimci bir kanat olan ve iktidan daha
demokratik bir temele oLUrlup, muhaliflere kars1-?iddet uy-
gulayarak destek kazanan.Jakobenler ve bunun unululmaz
onderi. Robespierre ge<;:ti. Ulusal sava~ it;in seferberligi 1110-
kemmel bir bit;imde sagland1 ve coskulu ordularm kurul·
mas1 ba~anldi. Boylece, Frans1zlar yalmz istilac1h1r1 pi1s-
kurtmekle kalmay1p, kars1 saldmya da ge\:tiler. Bel<;ika,
Fransa'n.m dogal smularmm guvenceye almmas1 i<;in ilhak
edildi. Kisa surede Fn.msa'nm egemenligi Hollanda, lsvi\.rc
ve Kuzey ltalya'ya kadar genisledi. Yalmzca lngiltere'ye
kar~1 giri-?ilen saldm basans1z oldu.
Dt!larda bu geli$meler olurken, Robespierre gibi asm
Konvansiyon onderleri ii;;erde ti<; y1l tam bir "teror reji.mi"
kurdular. Devrimin bu yola dokCllmesinin nedenleri, bir
yanda Avrnpa devletlerinin Fransa'ya kar~1 uygulad1klan
askeri ve siyasi baskdar, ate yanda devrimde arad1klam11
bulamayan ve ihanet edildiklerine inanan koylu ve i~<;ile
rin ulkenin hemen her yerinde rejime kar~t ayaklanmalan-
dJT. Toprak reformu gert;ekle~memi~. siyasal istikrars1zhk
ve sava!? ko~ullan altmda paranm degeri du~erek Lemel
maddeleri.n fiyat1 artml~ti. Bu durum, Konvansiyon yoneti·
mini a~m bask1ya itti. Teror donemi boyunca idam ed1len-
lerin % 8'inin soylu, l 4'uniin burjuva, 6's1mn din. adam1 ve
% 70'inin koylu ve i~<;:i kokenli qlmas1, konvansiyon rejimi·
nin niteligini ai;;1kt;a ortaya koymaktadir. Daha once de de
ginildigi gibi, siyasal devrimler yoneticileri.n a~mhklann
dan kaynaklamr vc <;ogu kez ba.$lang1~ta istenmeyen ve
ongorulmeyen daha da a~m bir noktaya dogru suruklenir.
Frnns1z Devrimi de bu gen.ellemenin kahbma uymu~tur.
I 166
Devrim1e1· Donemi ( 1776 - 18'18)
a. Yu.rtt~-Ordu
1795 y1lmda Fransa Cumhuriyeti'nin 800.000 ki~ilik ordu-
su vard1 ve bu, herhangi bir Avrupa devletinin o tarihe ka-
dar toplayabildigi en buyuk orduydu. Bu, liyakadanna go-
re h1zla yukselen subaylarm komuta ettigi, belirli ve be-
nimsedikleri bir dava i<,:in sava~an yurtta~lardan olu~an ve
silaha sanhp halk1 temsil eden, ulusal bir orduydu. Davaya
bagnazca bagliltgl ve siyasal bilinciyle daha da gu<;:lenmek-
teydi. (ogunlugunu serflerin olu~turdugu ve hii;birinin
ii;inde bulunduklan siyasal sistemlere uyelik ya da baghhk
duygusu olmad1g1 oteki Avrupa ordulan ile tam bir z1thk
ii;i ndeydi. Cumhuriyeti n ilk as keri ba~an Ian nm gizi, bu
ge:<;:ekte yatal:'.
Biri;ok unsur 18. yozy1lda srmrh olan sava~1 20. yuz-
y1lda topyekun (total) hale getirmi?tir. Sava?m niteligi a<;:1
smdan 18. ve 20. yuzy1llar arasmda 19. yuzy1l bir tur "ge-
i;i~ donemi"dir. Her ~eyden once, yukarda deginildigi gibi,
ordulann bile~imi degi~ti. 18. yuzy1l ve oncelerinin, subay-
Lann soylu, erlerinin de <;:apulcu oldugu ordulan yerine,
Frans1z Devrimi ile birlikte, su~aylan yeti~m~ profesyonel
asker, erleri de libera!izmin, yani yonetilenin hukumetim·
I 168
Devrimlcr Dont111i 0776 - 18'18)
I •69
Siyasi Tarih (ilk~aglardan 1918'f\
Napolyon Sava$lan3
rum Avrupa k1tasma siyasal birlik saglamaya en <;ok yak-
lu~an ve haua bu konuda Hitler'den daha ba~anh olan Na-
polyon'dur. l 792'de Napolyon'dan once ba~layan ve
I814'te biten silahh mi.icadeleyi, yuz y1l oncesinin lspanya
Veraset Sava;;lan'ndan sonra bir ba;;ka "dCtnya sava~1" ola-
' ak degerlendirmek mumkundur. (unku, mucadelenin bir
holumu ;;imdi bag1ms1zhk mucadelesi veren lspanya Ame-
ri kasm1 da etkilemi~tir. Ancak, Napolyon sava~lanmn <;o-
!~ll k1sa sureli sava~lar dizisidir. Burada sava;;lann kronolo-
1isine ve aynnt1larma girilecek degildir. Bu sure i\:inde,
~ llu sava~lar ve Napolyon'a kar~1 kurulan bir dizi koa\isyon hakkmda aynntih
bilgi i'in Bkz. Fahir Armaoglu, Siyasi Tarih, 1789-1914, I~ Banka>1 Yaymlan,
ss. 42-69. Ankara, 196 l.
<
I•7•
Siyasi Tarih (llk(aglardan 1918't)
C. VIYANA KONGRES(
mesi, Tiirkiye d1$mda bilim adamlaruun pek ak11larma gdmeyen linemli bir
ornektir. Galip devletlerin korkutucu ~i~1ahlarm1" sm1rland1ramamalarmm
sonucu olarak yikllan Osmanh devletinin ba~at ogesi olan Turk insamna,
ya$ayacak alan b1rak1lmadt. llerde gorulecegi gihi, Meuemich ve bir derece-
yc kadar Castlereagh'm ulus~uluk aknnma du~man olmalan, 19. yuzy1lm
ba~lanr!da bag1~lanabilecek bir yanh~n. ;'\ma, 20. yuzyilm ba~mda, tum Av-
rupa devletleriyle birlikte, Osmanh devletinin eskiden u~ yilz yd yilnettigi
Dogu Avrupa ulkelerinin ulus1;u aktmlan ha~an kazamrken (belki de daha
dogrusu ba~an kazanmalan saglamrken) Ti.Irk ulusuna aym hakk1 ta111ma-
ya11 Lloyd George icin aym "hafifletici" nedeni buhnak zordur.
3. Viyana Duzenlemeleri
i 180
D~vrim!er Do11emi ( J 776 - ! 848)
4. Genel Degedendinne
l 181
Siyasi Ta.l'ih (llll~aglardan 1918'e)
l 184
Deiiri mltr Donerni (l 776 - 1848)
I 185
Siya.si forih (illz(aglo:rdan J918'e)
t1. Halk yeni bir Napolyon anyordu. Onlu Fransiz ~airi La-
martine, "balk hata yapmada serbest b1rak1lmahd1r" demi~
ti. Yap1lan hata, III. Napolyon'un ikinci imparatorlugudur.
Fransa'nm d1~mda, lspanya ve Portekiz'de yeniden li-
beral nitelikte anayasalar hazlTlamp yurorluge konmu~.
ltalya'daki liberal bir ayaklanma da Avusturya tarafmdan
bastmlm1~tu. 1830 y1lmdaki ayaklanmalar dalgas1 lngilte-
re'yi de etkilemi~tir. lngiltere'de ticaret ve sanayi burjuva-
zisinden gelen basktlar sonucunda, 1832 y1hnda i;1kanlan
hir yasayla, sec;im bolgeleri burjuvaziye daha geni~ bir tem-
sil olanag1 saglayacak bii;imde yeniden duzenlenmi:;;, oy
kullanma hakk1 geni~letilmi~ vc sec;im yasas1 dcgi~tirilmi~
tir. Bu yasa buyuk bur:juvaziyi ho$nuL k1lm1~sa da, kfu;Ok
burjuvazi vc i~~iler bununla yetinmemi~ler, "Chartism" de-
nen bir hareketi ba~latm1~lardu. Bu, s1mrh oy kullanma
hakkmdan gene] oya ge~ilmesini, gizli oy apk say1m ilkesi-
nin henimsenmesini, milletvekili sei;ileceklerde belli bir
zenginlik duzeyine eri$mii;; olma ko~ulunun aranmamasm1
savunan bir harckctti. Boylece, 1830'larda lngiliz liberaliz-
mi, Avrupa devletlerinde henuz filizlenmekte olan libcra-
lizmi i;ok a~an bir duzeye ula~m1~ bulunmaktaydt.
/a. Ulus,uluk ~
i 9. yuzy1h onceki y\izy11lardan ay1ran tcmel ogclerden biri
de ulus~uluktur. 19. yuzytla kadar Avrupa. feodal bir te-
mel uzerinde bir araya gelmi~ biri;ok siyasal birimden olu~
maktayd1. 19. yuzy1lda ise, bu kui;uk siyasal birimleri hir
araya getirmckte ve buyuk imparatorluklar ii;inde y3$ayan
uluslann bag1ms1zhklanm saglamakta, endustrile:;;me ve li-
beralizmin yanmda onemli bir pay1 olan ulusc;uluk ak1m1
kendini gur;lu bir bi~imde duyurmu~tur.
I 188
D~vrim!~r Don~mi ( J 776 - 1848)
I •89
Siyasi l"arih (lll1~aglardan 1918't)
b. Alman lJlus~ulugu
Fransa'claki 1848 devrim hareketi en c;;ok liberalizmden et-
kilenmi~ti. Germen Konfederasyonu'nda ise, ulusal birligin
kurulmas1 yolunda oldu. llerde ac;;1klanacag1 gibi, endiistri-
le~menin sonucu olarak beliren yeni sm1flarm ulusal birlik
ozlemi yanmda, milhyetc;;ilik de Alman ulusunun benligini
bulmasmda onemli bir unsur olmu~tur. Her $eyden once,
Alman ulusal birligini gerc;;ekle~tirecek olan Prusya'da or-
du, tek bir "Almanya" ozlemini duyuyor ve Frans1zlardan
nefret ediyordu. <;:ok say1da kii~uk devletten olu~an konfe-
derasyon surekli olarak Frans1z etkisi altmda kalmt~, Prus-
ya ise Napolyon'un i~galine kar~1 koyamam1~tl. Her Alman
yurtseverinin akhnda, eger gelecek bir Frans1z i~galine kar-
~1 konacaksa, bunu tek birle~mi~ bir Almanya'nm ba~arabi
lecegi dii~uncesi ve her ulusi;ulukta oldu~u gibi, bir de ul-
kOsii vard1: Almanlan Fnms1zlann "dii~iik tore! dcgerle-
rinden" kurtarmak ve onlara yeni bir gorev bilinci vermek.
Boylece Prusya, Avrupa'nm tutucu gu\lerine gore devrimci
I 190
Devrimler Donemi (1776 - 1848)
c. Otehi Ayaklanmalar
Metternich'in Avusturya-Macaristan lmparatorlugu da
1848 devrim giri~imlerinden paym1 ahm~ur. (:okuluslu bir
imparalorluk olan devlette, Macarlar ulusal bag1ms1zhk
i<;in ayaklanm1~lard1r. Viyana'da halk, "anayasa ve ozgOr-
luk" islegiyle Mettemich'e kar~1 harekete ge\:mi-?tir. Bu
basktlar kar51smda, 18. yuzy1ldaki yonetim anlay1~1mn 19.
yuzy1ldaki etkin tcmsilcisi Metternich, bir daha Viyana'ya
donmemek uzere lngiltere'ye ka<;acakur. Ancak, 1848 y1h-
nm sonunda imparator ilan edilen ve I. Donya Sava~1'na
kadar iktidanm komyacak olan Franz Joseph, Metternich
okulunun lemsilcisi olarak, Macaristan'm bag1ms1zhk ha-
rekeLini hem boyok ol<;iide Rusya'mn yard1m1 ile ve kanh
bir bic;imde ezecek, hem de halkm anayasa ve ozgur[uk is-
teklerine kulagm1 tikayacaknr.
--------
6 20. yuzy1lcfa Hitler"in Almanyu'da c1kmas1 ve Almanlurm ~ogunu pesinden
surii.klcmesi, 19. yuzy1ldaki bu temel toplumsal doku ve ruh bilindikten
sonrn, 1;ok ~a~1n1c1 olmasa gerek
I 192
Dtnimler Donemi (1776 - 1848)
I 193
.Siya.~i larih (Jlft~aglarda11 1918'e)
~- Genel Degerlendirme
Viyana'da Mettemich'in devrilmesi, Bastille'in ele gec;iril-
mesi kadar 6nemli bir olaydu. l 789'da Bastille, gamizon-
suz eski bir kaleydi. 1848'de Metternich i.se zay1f ve destek-
c;isi olrnayan bir adamd1. Arna her ikisi de eski duzenin
simgeleriydiler. lkisi de gidince, beraberlerinde eski duzeni
de goturduler. Tam olarak gerc;ekle~meleri biraz zaman da
alsa, BastiHe'de liberalizm, Viyana'da ulusi;uluk ba~an ka-
zandi. Ba~ka bir anlat1mla, monar~inin yurtta~lar Ozerinde-
ki otoritesi 14 Temmuz 1789'da tannsal te.melini yitirdi;
insan haklan Paris sokaklannda zafer kazandi.. Uluslann
hakk1 ise Viyana sokaklannda kazan11acakLIT. Her iki olay
da temelini tanndan alan geleneksel b.1kiimetin sonu oldu.
Art1k halk, ya onlann onay1yla ya da zorla yonetilecekti.
Bundan sonraki 130 y1lhk Avrupa tarihi, bir bak1ma, bu iki
y6ntem arasmda gidi~ geli~lerin tarihidir.
Siyasal Devrimler Donemi'nin, yani Amerikan ve Fran-
s1z Devrimleri'nin uzun vadeli etkilerini toplu olarak ve ki-
sa bir bit;imde gbstermek gerekirse ~unlar soylenebilir:
1. Amerika ve Fransa'daki devrim, ekonomik, top-
lumsal ve siyasal yonleriyle, once Avrupa'da sonra giderek
tom diinyada genel bir kan~1khk yaratan diri.k ve patlay1c1
gur;leri a~1ga ~'.1kard1. Bu ise, globalle~me surecini h1zlan-
dITdi.
2. Amerika ve fransa'daki devrim, bi.reyin bilinc;li bir
I
I 194
Devrimler Donemi (J 776 - 1848)
l 195
Siyasi Tarili (llk,aglardan 1918'c)
18. yuzy1hn ba~mda Osmanh devleti Bat1 ile rahat bir ili~
kiler butunii i~inde bulunuyordu. Karlof<;a Antla~mas1'nm
imzalanmasmdan alt1 ay sonra onaylanmas1, buyuk ve gos-
teri~li seremonilerle olmu~tu. Bu onay, dost1;a ili~kilere yol
a<;m1~ ve bir yanda Bab1ali7 ile ote yanda Avrupa devletleri
arasmda, eskisine gore daha surekli diplomatik temsikile-
rin teatisiyle sonu\:lanm1~tIT. Bu tarihe kadar belirli vesile-
lerle ve ancak k1sa sOrelerle Avrupa ba~kentlerinde bulu-
nan Osmanh diplomatlan, ~imdi daha uzun siireler Avru-
pa'da bulunuyor, Bau uygarhgm1 daha yakmdan tamyor ve
Bat1'mn yalmz kultiir ya-?amm1 degil, aym zamanda hiikii-
meL sistemini de ogreniyorlardi.
Omegin, Avusturya'ya yeni Osmanh el\:isi olan ibra-
him Pa-?a, Viyana ku-?atmasmda bulunmu~ degerli bir dev-
let adam1ydi. Simdi Viyana'ya son derece degerli annagan-
larla, bir diplomat olarak giriyordu. lstanbul'da ise, Avus-
7 Babmli, Osmanh sadrazammm ik.1met ettigi ve ofisinin bulundugu binalar
topluluguna verilen add1r. Geni~ anlamda Osrnanh hukumeti anlam1na ge-
lir.
Dt:11rimler D6nemi (1776 - 1848)
I 201
Siyasi Tarih (llk~aglardan 19!8'1:)
4._KOc;:O.k Kaynarca ve
!~t_t:n Dag~Sftrecinin Ha1;ihiiii.as1
V
Ill. Mus ta fa ( 17 57 -1 773) tahta gec;t.i gi za man, ii l kenin yo-
ne timini Koprululer'le kar~1la~tmlabilecek yetenekte bir
sadrazamrelinde tutuyordu: Rag1p Pa~a. Kendisi, gelenek-
~el yapilarla Bauhla~ma arasmda bir uyum kurmaya r;ah~
maktaydi. Rag1p Pa~a. d1~ politikasmda da aym uyum ve
dengeyi aram1~nr. Yuz y1ldan beri Osmanh devleti aleyhi-
ne topraklanm geni~letmekte olan Avusturya ve Rusya'ya
kar~1 dayanabilecegi bir devlet olarak, ~imdi giderek gii~
lenmekte olan Prusya ile bir antla~ma imzalam1~ ve bunu
l 203
Siyasi Tarili (lllu;aglardan l.918'')
j 205
Siyasi Tarih (llki;aglardan 1918'e)
' 206
v
Endustri Devrimi ve Sonuc;lan:
Globalle!?me Donemi1
--
lin urOnii say1labilecek emperyalizm kanahyla tum
A. ENDUSTRI DEVRlMl
j 208
Endllstri Devrimi ve Somt,lan: Globalltsme Diinemi
i 210
F.ndustri Devrimi vt Sonu.dari: Glaballe~me Do111m1.i
1 212
l:ndilstri Devrirni ve Sonui;lari: Globalle~me Donrrni
-f
~acma en 1~ sa~~ ve kesin bir bi~1mC:l~~~r~~~ oTur<
J 215
Siyasi Tarin (lHtfaglardan 1918'e)
l. Temeli
I 211
Siyasi Tarih (llk~aglardun 1918'e)
I 218
Endiistri Dtvrimi ve Sonu(:lari; Globalle~me Dlinemi
I 219
Siyasi Tarih (llkj;aglardan 1918'e)
I 221
Siyasi Tarih (llki;aglanlan 19l8'e)
a. Almanya At;ismdan
Almanya, ulusal birligini kurduktan sonra, ekonomik geli~
mesini liberal bir ekonomi anlay~tyla yurutm0$ degildir.
Ulusal birligi kurulduktan sonra ulusal ortak bir pazara da
sahip olan Almanya'da, ulkeyi tam bir demir elle yonetmi~
bulunan Bismarck'm anlay1~111a gore, ekonomik faaliyetin
amac1, ulusal refah1 artnmakt1. Ulusal gu\lerin bunu ger
r,:ekle~tiremedigi alan ve durumlarda, merkezi hukumc1
i~in i\ine ginneliydi.
1$in aslma bak1hrsa, Aman ulusal birliginin kurulmay;1
r,:ah~1ld1g1 donemde Kral ile Parlamento arasmda bir <;all~
Endtis!ri Devrimi ve Sonu~lan: Globallqmf D<lnfmi
I 223
Almanya, 19. yuzyihn geriye kalan bolii.mu ve 20. y\izylhn
ba~mda da boh.lnmii~lo.gunu, "Alman ikiligini" tam anla-
m1yla gideremedi. Bu i;;i, yani butO.n Almanlar'm bir tek
devlet iyinde birle~tirilmesini, 1. Dunya Sava;;1'ndan sonra
Adolf Hitler gen;ekle~tirmeye <;ah~acakur. Ancak, kurdugu
devlet, hemen hemcn tum Almanlan bir tek siyasal smn
iyinc almasma ragmen, Bismarck'mki kadar uzun omi.i.rlu
olamayacaktu.
1 224
Endii.\!ri Dcvrit i l't Sonu,lan: Globallt~111t Dbntmi
C. EMPERYALlZM
I. Ekonomik Unsur
I 226
EndU.;tri Dcviimi ve Sonu~lan; Globallcime Donemi
2. Demografik Unsur
3. Guvenlik Endi~esi
1 228
F.11ditstri Devrimi ve Sonlldan: Globallt$mt Do11emi
5. Berlin Konferans1
I 229
Siyasi. foril1 (ilk(aglardan 1918'e)
6. Somiirge imparatorluklan
I 230
1'11diiS!ri Devrimi ve Sm1udari: Globalle~me Diincmi
I 233
Siyasi Tarih Wkfaglarda11 1918'e)
I 235
Siyasi Ti:trili (Jlk{:aglardan 1918'c)
l 236
Hirinci Dli.nya Savas1'11a Nasrl Gidildi?
I 238
Biririci DIA11ya Sava~i·na Nasrl Gidildi?
~ 239
3. Askerlik Alamnda Geli!?meler
1 240
llirhici Danya Sava~1·11a Nas1I Gidildi7
I 241
Siyasi Tarih (llllt;aglardan 191 B't')
I 243
Siyasi Tarih (Jlkia!!lardan 1918'e)
i 244
Bi rind Dunya Sava$1'na Nasil Gidi!di?
I 245
Siymi forih (llk~aglardan 19l8't)
1 246
I
Birinci Dilnya Sava$1'na Nas1l Gidildi 7
1. Alman-Frans1z D1i!lmanhg1
l 248
Bi rind Dunya Sa11~1 ·na Nas1 I Gidi ldi?
1 251
Siyasi Tarih (llk~aglardan l918'e)
Rom:1
I 253
5iyasi Tarih (llk<;aglarda111918'e)
4. Alman-ingiliz Rekabeti
I 255
Siyasi Tarih (lll1(aglardan 1918'e)
I 256
Bi rind Dii11ya Sava~1 ·na Nas 11 Gidildi 7
1. Blok-DI$1 Anla$malar
i 258
Ririnci Dlinya Sava$1'11a Nasil Gidildi?
3. Frans1z-Rus Antla~mas1
I 260
Birinci Dlin_ya Sa\'tii;1'11a Nasrl Gidi!di?
[ 261
Siyasi l"arih (llk,aglarda11 1918't)
j 262
Bi rind Dimya Sava~i'na Nasr! Gidildi ~
I 263
5. lngiliz-Rus SomOrge Antla~mas1
I 264
Birinci Dunya Sava~1'11a Nasrl GicWdi7
J 265
Siyasi Tarih (Ilk~aglcrrdcm .1918't)
l 267
.Siyasi Tarih (lllu;aglardan 1918'e)
F. AVRUPA-DISI DONYA:
BATI-KARSITI lLK HAREKETLERl
I 270
Birinci Dunya .Sav~i'na Na.~11 Gidildi?
a. Ajyon Sav~L
1839 He l9ll y1llan arasmda (:in tarihi, buyuk ve gururlu
bir uygarhgm c;ozOlmesinin oykusudur. Dt$ardan Bauh iil-
kelerin bask1s1, ic;erden y1k1c1 ayaklanmalar <;:in'i yonet-
mekte olan Manchu hanedanhgm1 ve (.in siyasal elitini,
2000 y1ld1r (:in'i ayakta tutan ogreti ve kurumlara s1k1 s1k1-
ya tutunmaya ve degi$iklikleri reddetmeye itli. Daha once
gordOgOmiiz gibi, en az C:in kadar eski Turk uygarhg1 da
17 yozyilda (:in'dekine benzer bir hareketsizlik ii;ine gir-
mi$ bulunuyordu. Ancak, Osmanh devleti.nin bir bolO-
muyle Avrupah olmas1 yiiziinden, i~e kapamlamamI$ ve
18. ile 19. yuzy1llarcla clevkt Avrupa sistemi ic;ine girmi$li.
C:in'de ise d1~a kapalthk 19. yuzyila kadar surdorulebildi.
Arna Cin ogretisi ve geleneksel kurumlan Bat1'mn bask1s1-
na daha fazla dayanamadi.
C:in'in 19. yuzy1lda ya$ad1g1 aCI veren dramatik bir sti-
re~ti. Bat1'ya gosterdigi tepkideki yava$hk, hem hanedanh-
g1 hem de Konfo~yfis'un toplumsal ve entelektuel gelene-
gini y1kti. (.in ile Bat1 arasmdaki ilk 1;at1~ma Afyon Sava$I'
du. Bu, daha sonra ba~ma geleceklere bak1hrsa, onemsiz
sayllabilir. Ancak, iki farkh uygarhk arasmdaki temel c;at1$-
may1 c;:ok iyi simgelemektedir. Afyon Sava$t'nm temel ko-
nusu ticarettir. Cin geleneksel anlay1$ma gore, tiiccarlar,
maddi kazanc; pe~inde hi<;bir ~ey uretmeycn somurgen asa-
laklard1 ve yabanc1lar da tumuyle barbar ki$iler<li. Bu yOz-
Siyasi Tanh (1111~aglardan 1918'e)
b. Taiping Aya1danmas1
19. yuzyilm ortalarma gelindiginde, yalmz C:in'in degil, he-
men hemen tum Asya'nm Avrupa'ya kar~1 koruyucu duvar-
lan y1k1ldi. Bu c;oziilmeye kar~1 ilk tepki Cin'deki 1850 Ta-
iping Ayaklanmas1'du. Bu ayaklanma, du~unceleri H1risti-
yan misyonerlerle temas sonucu bii;imlenmi$ onderlerin
ba$1m i,;ektigi bir koylu isyamd1r.
1$in ashna bak1hrsa, Hnisriyan misyonerlerin somiirge
ulkelerindeki etkinlikleri, emperyalizmin oteki ogeleri ka-
dar etkilidir. Misyonerlerin, <;:in, Hindistan, Japonya ve
Osmanh devleti gibi ulkelere gitmelerinin nedenleri i;ok
t;e$itlidir. Her ~eyden once, Asya ve Afrika, Avrupah tiic-
carlar tarafmdan ai;:ild1ktan sonra, misyonerler ii;in yeni i$
alanlan ortaya i;1km1~ oldu. lkinci olarak, Avrupa'daki h1zh
kentle~me yeni toplumsal sorunlan da beraberinde getir-
m~ti ve Huistiyan ogreti bu sorunlara yamt vermekte t;ok
gut;liik ~ekiyordu. Misyonerler, henuz endustrile~memi-?
Bi rind Diinya Sava~1·11a Nasti Gidildi)
c. "Boxer" Ayaklanmasl
(.in, 1894 y1lmda Japonya'ya kar$1 agu bir yenilgi ald1 ve
bu yenilginin dogrudan sonucu olarak, <;in'in Dat1h devlet-
lerce pan;alanmas1, milliyet<:i nitelikte bir hareketi ba~lam.
Cin, somurgeci bir devlet haline gelen Japonya ile Cin'e
bagh bir kralhk olan Kore yuzunden 1894 y1hnda sava-?a
tutu-?tU. Agu bir yenilgiye ugrayan (.in, ~imonoseki Ban~1
ile Japonya'ya onemli odiinler vermi~se de, bu devletin
Uzakdogu'da c;ok gui;:lenmesinden ~ekinen Avrupa devlet-
leri ve Rusya'nm araya girmesiyle, (in bu odunlerin c;ogu-
nu geri alm1~tu.
Bat1h devh:tler, bu yard1mlarmm bedelini Cin'den ag1r
bir bi~im<le geri ald1lar. Cin'den elde edilecek "odiinler
I 274
Bi rind Diinya Sava~i'na Nasti Gidildi?
I
I 21s
2. Japonya'da A<;1lma ve Gu<;lenme
I 279
Siyasi Tarih (l!l1~aglardan 1918'e)
5. Gen el Degerlendirme
l 2s1
Siya.si Tarih (11k,aglardan 191 B'e)
6. Afrika Par<;alamyor
I 282
Jlirinci IJ<i11ya Savai;1'na Nas1! Gidildi?
l 284
Birinci Dunya Sava~1'na Nas1I Gidildi?
I 285
Si)•asi Tarih (llk~aglardan 1918'e)
I 287
Siya5i Tarih (111i~aglardan I 91 B't)
I 288
Blrinci Dilllya Savasi'na Nasr! Gidildi?
l 289
5iyasi Tarih (llli~agiardan 19 IB'f')
I 290
Ririrtci Dunya Savas1'na Nas1! Gicli!di?
! 291
5iyasi Tarih (1lk~agl11rdat1 1918'e)
I 293
Siyasi 10.rih (llk1;aglarda111918't)
1 296
1lirinci Diinya Sava$1'na Nas1l Gidildi?
l 298
Birinci Dtinya Sava~r'na Nas1I Gidildi?
I 299
Siyasi Tarih (llkfa~lilrdan 1918'e)
1 300
Ririnci Diinya Savasi'na Nas1 l Gidildi?
I 301
Siyasi Tarilt (l111~aglardan l918'c)
1 304
Bfrinci lmnya Sava~1'11a Ntu1I Gidildi?
a. Sav~m Nedenleri
Osmanh devleli ile Rusya arasmdaki Kmm Sava~1'mn ne-
denlerinin ara~tmlmasmda iki oge aguhk kazamyor: Rus-
ya'nm Osmanh devletine kar~1 degi~en polilikast ve kutsal
yerler sorunu. 1853 y1l111a gelindiginde, Rusya, Mehmet
Ali Pa~a bunahmmda izledigi zay1f bir Osmanh devleti uze-
rinde eLki alam kurma politikas1m bnakarak, bu devleti
ytkma politikas1 izlemeye ba;;lamt~l1. Bunu saglayabilmek
i\:in de kutsal yerler sorununu kullandI.
Huistiyanlarca kutsal saydan ve tiim tektannh dinle-
rin dogdugu yer olan Kudos ve i;evresinde Osmanh devleti
gerek Katoliklere ve gerekse Ortodokslara \:e~itli ayncahk-
lar vermi~ bulunuyordu. 1853 yilma gelindiginde bu ayn-
cahklar konusunda Ortodoks Rusya ile, Kalolikligin dunya
\:apmda savunuculugunu yapan Fransa \:at1~maya ba~lad1-
lar. Bu sorunu parmagma dolayan ve Osmanh devleti ic;:in
ilk kez yakmda olecek bir "hasta adam" deyimini kullanan
Rusya, tngiltere'ye "mirasm" payla~1lmas1 onerisinde bu-
lunmu:?, ancak Osmanh devlelinin loprak biilunlugunf1
koruma politikas1 izleyen lngiltere bu oneriyi kabul etme-
mi~ti. Bunun iizerine Rusya, tek ba~ma harekete gei;erek,
Osmanh devletine bir anda!?ma ve bu devletin smulan
ii;inde ya~ayan Ort.odokslann koruyuculugunun Rusya'ya
buak1lmasmt onermi~ti. Osmanh devleti, lngiltere'nin de
destegiyle bu istekleri reddedince, 19. yuzy1ldaki il<:iincu
Osmanh-Rus sava~1 ba~lad1. Bu sava~ta Osmanh devletine
I 306
Dirinci Dimya Sava~1'na Na.11! Gidi!di 7
I 30s
Birinci Dunya Sava~1'na Na.111 Gidi!di?
I 309
Siyasi Tarin (tlkcaglardan 1918'e)
1 312
Birinci Diin_ya 5ava~1'na Na~r! Gidildi7
a. Sava~m Nedenleri
19. yuzydm dorduncu Osmanh-Rus .;;at1~mas1 olan ve dev-
letin Bal.kan topraklanm tam anlam1yla pan;alayan bu sa-
va~m nedenleri arasmda, ozellikle Rusya'mn 1870'lerden
sonra Panslavist bir politika izlemeye ba~lamas1 ve bir ver-
gi sorunu nedeniyle, Hersek halkmrn 1875 ytlmda ayak-
lanmas1, ag1r basmaktadu. Osmanh devletinin agu bir ye-
nilgiye ugramasmm nedeni ise, onceki Osmanh-Rus <;atl~
malannm aksine, bu kez Rusya, Almanya ve Avusturya'nm
birlikte hareket etmeleri, ortak bir politika izlemeleridir.
Rusya'mn 1B70'lerden sonra Panislavist bir politika izlc-
mesinin bir nedeni, bu yolla i<;inde Sirp azmhg1 olan Os-
manh devletinin pan;alanmasm1 h1zland1rmak ise, ikinci
nedeni 1871 'de Alman ulusal birliginin kurulmu~ olmas1-
d1r. Simdi Avrupa'nm ortasmda ortaya <;tkan ve Balkanlara
dogru da geni~leme egiliminde olan bu Pancermen bloku-
na ka~1 bir Panslav bloku ile denge kunnak ama.;;lamyor-
du. O<; devlelin Osmanh devletine kar~1 ortak hareket ct-
melerinin nedeni ise, 1872 y1lmda Birinci De; lmparatorlar
Birligi'nin kurulmu~ olmas1dtr.
1875 y1hnda Hersek halkmm vergi sorunundan dolay1
ayaklanmasi uzerine, ad1 gec;en uc; devlet, Osmanh devleti-
ne, bolgede reform yaptlmas1 konusunda bask1da bulundu-
lar. Basl<rnm ba~ans1z olmas1 iizerine Rusya ile Avusturya,
Pe~te'de 1877 ytlmda bir antla~ma yapttlar. Pe~te Antla;;-
mas1'na gore, Rusya Avusturya'y1 Bosna ve Hersek'te,
Avusturya <la Rusya'y1 Balkanlarm otd<i bolgclerinde ser-
best buak1yorlardi. Ancak, Rusya Balkanlar'da lek ve bu-
I 313
Siyasi 'l'arih (llk~aglardan I .9JR'c)
1
1 Ingiltere'nin Degi?en Politikast
1 lngiltere'nin Osmanh devletini parc;;alama politikasmm ilk
l 315
Siyasi Tarih (llk(aglanian 1918'e)
~- I. Me~rutiyet
Bu donemde Osmanh devletindeki i~ geli$melcr apsmdan
en onemli harekel, 1876 tarihinde me$rutiyetin, yani ana-
Di1·inli Diin)•a Sava~1'11a Nas1l Gidildi?
I 319
Siyasi Tarih (llhi;aglardan 191B't)
duymamahd1r" diyecektir.
Kayzer'in bu ikinci lstanbul ziyaretinin dini yom.i ch-
~mda, belki de daha onemli bir amaci vard1: Haydarpa~a ..
Bagdat demiryolunun yap1m1 i<.;in Alman Anadolu Demir-
yollan Sirketi'ne verilecek ayncahklar. Gerc;ekte, Alman-
ya'mn Yakmdogu politikas1, bir "demiryolu politikas1" idi.
1880'de Berlin'de kurulan ~irketin amac1 Anadolu'ya gir-
mekti. 1888'de Anadolu demiryollan Ozerinde yabanc1lara
tanmm1~ olan tum ayncahklar, Alman ~irkctine devredildi
ve 1902 ydmda lstanbul'dan Bagdat'a kadar demiryolu ya-
p1m1 pro.jesi Alman ~irketine verildi. Bu proje Basra Korfe-
zi'ne kadar bitirildigi takdirde, buyuk deniz imparatorlugu
olan lngiltere, Almanya kar~1smda s6m0rge avantajuu yi-
tirmi~ olacaktt. Almanya, ustun kara gucunu demiryolu
arac1hg1yla Ortadogu'ya kolayca ta~1yabilecek duruma gele-
bilirdi.
lktidarmm ilk yirmi yilmda II. Wilhelm'm Yakmdogu
politikas1 ba~anh olmu~ saydabilir. Ancak, bu ba~an, Wil-
helm'rn AbdCtlhamit ile dostluguna. dolay1s1yla ikincisinin
tahtmm saglamhgma dayamyordu. llerde gorOlecegi gibi,
1909 y1hnda Abdulhamit du~iiriihince, Alman politikas1 da
smulandmlm1~ oldu. Ancak, bu sm1rlama c;ok k1sa surdo.
Balkan bunahmlan, Osmanh yoneticilerini yeniden Alman-
ya'ya yakla~uracaktlr.
a. Bosna-Hersek Bunalmu
Avrupa emperyalizmiyle ilgili bohimde, 19. yuzy1lm sonla-
rma dogru dunyada somurgele$lirilebilecek alan kalmad1-
g1, bu yiizden Avrupa <levletleri arasmdaki ekonomik ve si-
yasal ~all~malann Avrupa'nm ic;ine ve ozellikle Balkanlar
bolgesine geldigi belinilmii?ti. l~te, 1908 tarihli Bosna-Her-
j 320
Bfrinci Dunya Sava~r'na Na~tl Gidtldi?
I 321
Siyasi farilt (lllzi;aglarda11 I 91 R'e)
b. Trablusgarp Sava~t
Bosna-Hersek'in ahnmasmm yo] ac;:ttg1 geli$meler Osmanh
Devleti'nin ba~ma bir de Trablusgarp Sava~1'm pkardL Da-
ha Bogazlar konusunda harekete gec;meden Avusturya'nm
bu ilhak1, Rusya'nm hi.; ho!iiuna gilmemi$ti. Bogazlarla ya-
kmdan ilgili devletler ilzcrinde bask1 yapabilmek i~in yam-
na Avusturya'dan ba~ka bir devletin destegini almak gere-
kiyordu. Ote yandan Italya, Avusturya'mn Bosna-Hersek'i
almas1m en az Subistan kadar tepkiyle kar$1lamt$ll. Yan-
mada devletlerinin di~ policika kahplanna uygun olarak,
Adriyatik denizinin kiy1larma yerle$ip kendini guvenlik al-
Hil'i11d Piinya Sava~1·11a Nasr! Gidildi?
c. Balkan Sava~lan
1908 Bosna-Hersek bunalummn Osmanh devleti a(.1s10dan
bir ba~ka onemli sonucu, 1912-1913 Balkan Sava~landu.
<;:au~malarm temel nedeni ise, Bulgaristan ile Snbistan'm
Balkanlarda luzlanan faaliyetleridir. 1878 Berlin Ban~1 ile
umdugunu bulamayan Uulgaristan, hag1ms1zhg1m kazan-
Siyasi Tarih (lll~~axlarda11191B'e)
1 324
Birinli .Du11ya Sava~i·na Nas1I Ciidildi?
I 328
Birinci DUnya Sav~i'na Nasll Gidildi?
1333
Siyasi Tmih (11k<aglarda11 1918(>)
I 335
I
Siya.~i Tarih (llk,aglardan J 9J8't)
I 336
BiTinci Dlinya Sava~1'na Nani Gidi!di7
l 337
Siyasi Tarih (lliuAglarcian 1918't)
l 338
Bi rinci Dunya Sava$1'na. N1ml Gidildi?
1339
Si_vasi Tllrih (Jlli(aglardan 191 B'e)
Iw
Siyasi Tarih (Ilk~aglardan 1918'e)
1343
Siyasi Tarih (llll,aglardan 19 lR'e)
1 344
Ririnci Diinya 5a'lla~1
1345
5iy<J..Si Tarih (llk{a~lardan 191 R'e)
l. Emperyalizm
i 347
Siyasi Tarih Wk~aglardari 1918'e)
1348
Bi rinci Dunya Sava~1
j 349
Siyasi Tarih (il1z(agiardim 1918'e)
I 350
C. SAVASIN BELlRGlN OZELLlKLERl
I 35'
Siyasi Ta1·ih (llk,aglardan J918'e)
1353
(.. SAVASIN (.IKISI
1. Sava~ Tlanlan
I 354
Birinci Danya Sav~1
I 355
Siyasi "/"arih (ilk,aglardan 1918'e)
I 356
Birinci Dunya Sa11a~1
1 358
Birinci Dunya Sava~1
effen ise sava~ ba~lamadan bir y1l once olmi'l~til. Tam bir
panik i<;inde, Alman genelkurmay1. kenti Zeplin ile hava-
dan bombalaml$Sa da, Bel\:ikahlarm dircni~i kolay kuama-
rm~ur. Ancak, bu tOr bombalamayla, 20. yt.tzy1hn en
onemli ve etkih sava~ uygulamas1 da ba~lat1h111~ oluyordu.
Buyuk sava~larm ikincisinde, so11 derece hantal ve elkisiz
olan Zeplin yerine sava:? U\:aklan kull1;1mlacaknr. Liege du-
raklamasmm ltilaf devletleri ic;:in en boyuk yaran, bir lngi-
liz birliginin K11a'ya <.;1kacak zamam bulmas1 ve Frans1z
birlikletinin yanmda yer almas1d1r. Belki de, Almanya i.;:in,
L Dunya Sava.~a'nda sonun ba~lang1c1, bu Liege direni~i ol-
mu~tur.
I 359
Siyasi rarih (ilh(:aglarda.n 1918'e)
I 360
Bi rinci Diinya 5aV<l$1
1361
I
manya, bir darbede Fransa'y1 yenip Paris'i dine ge<;ireme-
mi:?, Fransa ise Alman ordulanm topraklanndan atamam1~
ti. Avusturya S1rbistan'1 y1kamam1~, Rusya da Almanya'ya
kar~1 zafer kazanamarn1~t1. tngillere ve Almanya birbirleri-
nin deniz guc;lerini y1kamam1~lard1. Ancak, 1914 y1h biter-
ken butl1n ac;1khg1 He gorulememesine ragmen, zaman lti-
laf devlellerinin lehine i:?lemeye ba~lam1~tl. Y1pratma
sava~mda hammaddelerin artan 6nemi ve kolay bulunama-
mas1 dolay1s1yla, geni~ somurgelcre sahip olan ve bunlarla
deniz ula~1m1m hala clinde tutan tngiltere ile Fransa daha
avantaj~t duruma gelmi~lerdi. Bir darbede ve k1sa surede
kesin zafer soz konusu olmaymca, temelde hala bir kara
devieti olan Almanya ve Avusturya'nm i~i zorla~m1~, uzun
bir sava~a dayamp dayanamayacaklan sorulmaya ba~lamL"?
tL.
I 362
Hi rinci Ditnya 5ava51
I 364
Birinci Dunya Sava~1
1. Osmanh-Alman lttifak1
1365
S iyasi Tarih U1 k{aglardan I 9 I 8'e 1
1368
2. Osmanh Devletinin Sava~ D1~1 Durumu
l 371
Siyasi Tarin (llk~aglardan 1918'c)
1372
Birinci Du11ya Sava~1
l 373
Siyasi Tarih (Ilk~aglarcla11 19 IB'e)
I 374
Birinci Di.inya Savu~1
b. C:anakkale Cephesi 2
l\.c;1lma nede.nlerinin daha once be.lirtildigi (anakkale cep-
hesindc, lngiliz-Frans1z ortak donanmas1, 19 Subat l 915'te
(~anakkale Bogaz1'nm mustahkem mcvkilerini bombalama-
ya ba~lad1. (,anakkale sakhnsmm mimarlan, o zamanlar
Amirallik I. l.ordu olan Winston Churchill ile Sava~ Bakant
Herbert Ki.tchener idi. Bombalamanm ertesinde lngiliz piya-
de birliklcri Canakkale'de k1y1ya c;1kanldi. lSu harckiittan
bir ay soma, 18 Marr'ta lngiliz ve frans1z zuhhlan Bogaz-
lar'dan ge~me harekanna ba~lad1lar. Bunlann bir k1sm1
maymlara c;arpt1gmdan, bir k1sm1 da topc;:u ale~i sonucu ya
battt ya da yaralandt. Bogazlarm boyle ge~ilmesi mumkiin
olmad1g1 ic;in donanmamn konrntam Amira! de Roeheck ge-
·ri c,:ekikli..
Bogazlardan ge~mcyi ba~aramayan ltilaf devletleri, da-
ha soma kara harekanna giri~mi~lerdir. General Ian Ham.il-
ton'1 bu harekada gorevlendiren Kitchener, kendis~ne gore-
vinin lsLanbul'u ele gec;,:irmek oldugunu ve bunu ba~ard1g1
j 376
Hirinci Dunya Sava~r
kHdilen
Goruldugu ..gibi, (:anakkale sava~lan ltilaf devlelleri
i\in tam bir yenilgiyle sonm;land1. Her iki taraf da 2.50.000
olu verdiler. AJmanya'ya bat1 cephesinde genel bir saldm
ii;:in kullamlabilecek birliklcr bo~u bo~una tO.ker.ilJi. Dola-
y1s1yla, (anakkale' nin ge<,:ilmemesi Almanya ve Avusturya
ac;1smdan onemli yararlar saglam1~t1r Rusya ile lngiltere
ve Fransa arasmda baglant1 kurulamad1g1 ic;in, bu devletler
Almanya ve Avusturya kar;;1smda zay1f kalm1;;, aynca Al-
man kuvvetleri dikkatlerini dagitmadan Rusya ile sava~a
bilmek olanag1111 hulmut?lard1r. Mustafa Kemal ise, Gelibo-
lu sava~lannda ilerisi ic;in bi\yuk deneyler kazanm1~ ve
Anadolu insammn ulusal kurtulu~ ml.1cadelesinde, .birlik-
lerine gCtvenebilecegini anlam1~tu. Baz1 tarih\ilere gore,
ltilaf devlellerinin Bogazlardan ge\ememeleri, 1917 Bol;;e-
vik Devrimi'ni kolayla~tmm nedenler arasmdaJ1r. <;:unku,
lngiltere ve Fransa taraftndan beslenemedigi i<,:in Carhk
ordusu zay1f kalm1~ ve dolay1s1yla devrimcilere kar~1 gu\lu
bir mucadele verememi~tir.
l. Bat1 Ccphesi
1377
Siyasi Tarih (llh,aglardan 19/B'c)
2. Dogu Cephesi
1378
Bi1"inci Dunya Sava~1
1379
Siyasi Tarih (nli~aglardan 191B't')
1381
I
2. Londra Anla~mas1
3. Sykes-Picot. Antla~mas1
I 382
Birinci l)unya Sava~r
5. Balfour Deklarasyonu
I 383
~
5iyasi Tarili (lll1~aglardan 1918'e)
I 384
nirind Diittya Savas1
1385
Siyasi Ta1il1 (Illi~glardan 19I8'c)
1386
I
Ririnci Dunya Sava~1
l 387
Siyasi ·1a1·ih (1!11~agl,u·da11 l9l8'c)
a. Oncesi ve Nedenleri
Avrupa'da, 1870 ile 1914 y1llan arasrnda toplumsal sm1nar
arasmda belirli bir siyasal denge kurulmas1 c;abalan, pkar-
lann dengelenmesi ve kar$1hkh uzla$malar yoluyla bir ol-
c;ude ba~anh olmu~sa da, iki etkin grup bu aray1~larm d1-
$Inda btrakdm1~t1. Bunlardan biri, bat1 egitim vc du~unce
siyle yogrulup, i<;inde bulundugu ortama yabanc1ht~ml$,
Dogu Avrupa'nm okumu~ azmhg1yd1. Toplumdan uzakla~
ma ve yalmzhgm derin huzursuzluklarmm yaratt1g1 a~m
gori.i$ ve davram$ k11hplan, Rusya gibi kohnemi$ Dogu Av-
rupa imparatorluklarmda, zaten olu~makta bulunan dev-
rim potansiyelini amrmakcayd1. lkinci olarak, Batt Avru-
pa'nm endiistrilc~mi~ ulkelerinde fabrika i-?<;ileri her
zaman orta sm1f111 siyasal onderligini kabul etmiyorlard1.
19. yuzy1hn ikinci yansmm Marksizmi bunlara <;1karlam11
koruyacak yeni yontemler gostermi~ti. 1870'lerden sonra
ozellikle Almanya'da sosyalist dii~lince kendine toplumda
bir yer bulma ugra~1 i<;ine girmi~ti. Ancak, kapitalizmi ve
burjuva hukumetini nc kadar rcddedcrlcrse etsinler, Mark-
sistler, Frans1z Devrimi ile ortaya c;1kan demokratik, uzl~
maya dayah ulus-devletin deger ve kahplarma, genel ola-
rak bagh kahm~lard1r.
Ancak, Rusya'daki siyasal devrim, Batt Avrupa 1daki gi-
bi olmadi. 1890'larda Rusya'da uzun zamandan beri var
olan ideolojik a~mhk, Marksizm'de uygun bir anlatim ve
bo~ahm buldu. Modem endustrile~menin ba~lamas1 ve
1861 y1hnda serOik kurumunun hukuken ortadan kaldml-
mas1, ortaya bir i~i sm1f1 <;1kard1g1 gibi, koylulerin siyasal
1388
Biri d Diinva Savt1$1
1389
Siyasi Tarilt Wk<:aglardan 191 B'e)
390
Birinci Dilnya 5avas1
1391
yapng1 Bukre$ antla$mas1 ile de Besaraya'y1 bu ulkeye ver-
di. Boylece Rusya'nm clinden 3 milyon km2'lik toprak ve
62 milyon insan <.;1kt1. Kay1plar o kadar c;:oktu ki, Peters-
burg (daha sonra Petrograd ve sonra Leningrad, sonunda
ise yine Petersburg) smua yakm oldugu gcrek\:esiyle ba$-
kent Moskova1ya ta$md1.
Rusya'nm sava$tan i;ekilmesi Almanya ai;1smdan iki
cepheli sava~1 sona ercHrdiyse de, bu devlet bclirgin bir us-
timluk saglayamadi. Bir kere, daha once belinildigi gibi,
ABD'nin sava$a giri~i Rusya'nm yaratt1g1 bo$lugu fazlas1yla
doldurdu. lkinci olarak, Sovyet Devrimi, Alman ii;;i;isinin
de sava$ at~ini sondurdu. Sava~ malzemesi ureten fabrika-
larda i$«;iler grcve gittiler. Ebert ve Sc11eidema11n gibi adlan
iki sava~ aras1 donemde ~ok duyulacak olan i$«;i onderleri,
bu grevleri istcksiz bir bic;:imde bastnmaya i;ah$t1lar. Bu ne-
denle yoneticiler, grev onderlerini cczalandumak i«;in ve
pek de ak1lhca olmayan bir davrani~la cepheye gonderdi-
ler. Dogal olarak bu onderlcr, sava$mak ~oyle dursun, cep·
he<le sava$ aleyhine kampanya siirdurmeye ba$lad1lar.
1. SAVASIN SONU
1392
Di rinci Danya Sava~1
1393
Si)'asi Tarih. (11.k{aglardan 1918'e)
b. Devlet Mudahalesi
I. Dunya Sava~1 Avrupa toplumunu, etkileri sava1?tan \.tzun
siirec.:ek temel degisikliklere itti. Hei: ~eyden once. daha on-
ce bilinen bic;imiyle kapitalizmi donu~turdu. Hllkumetler
giderek anan bir bi<;imde ekonomik ya~ama kan~maya
ba~lad1lar. Gumriik tarifeleri koydular, ulusal endi1scrileri
korudular, pazar ve hammadde arad1lar ve i~<;i suufmm c;1-
karma koruyucu yasalar i;1kanhlar. "Planh ekonomi" dii-
-?ilncesi ilk kcz I. Dunya Sava~1'nda uyguland1. Tarihte ilk
kez, devlet toplumun tum zenginligini, kaynaklanm ve tO-
rel degerlerini belirli bir amac; dogrultusunda yonetti. Sava-
~m bask1s1 altmda, serbest rekabetin i;ok isran1, yonlendi-
rilmeyen serbest te~ebbiisiin belirsiz ve yav~ oldugu
anlayt$t yerle~ti. Dt~ ticaret cam bir devlet tekeli halinc gcl-
mi~ti. (>zel ~irketler ancak son derece s1k1 kota ve lisanslar-
la faaliyet gosterebildiler. Ac;1k denizlere <;1k1~1 olmayan Al-
manya, hie; goruhnemi~ ol\:ude kendi kendine yeterJi olma
tedbirleri almak durumunda kalm1~t1. Almanlar, oteki sa-
va~kanlardan daha ac;u ve hukiimet denetimi, kendilerinin
"sava~ sosyalizmi" adm1 verdikleri sistemi doguran kapsam
ve etkinlikleydi. Devkl mC:dahaleciligi, goreli olarak az:~l
t1lm~sa da, sava~tan sonra da surduruldu ve iki sava~ aras1
donemde, once Avrupa sonra donya ekonomisini etkiledi.
c. Enj1asyon ve Bor\lanma
Ne kadar agtr vergi yo.ku koyarsa koysun, hii;bir hukumel
harcayacag1 patay1 kar-?Ilayacak fon bulamazdi. Yapt1klan,
kagit para basmak, buyuk miktarda devlet tahvili satmak
ve bankalan kredi yolunda zorlamak oldu. Sonu<:, buyllk
1394
talep ve du~uk arzla birlikte, fiyatlann alabildigine yuksel-
mesi oldu. Her zaman ve her yerde oldugu gibi, enflasyon-
dan en (,;Ok etkilenen, para gelirleri artmlamayan devlet
rnemurlan, ucretliler, "saglam yaunm" yapt1klanm sanan
yukan orta s1mf ve uzman ki~iler oldu. Bu toplum katman-
lan sava~tan once Avrupa'ya istikrar getiren temel ogeler-
di. Sava~ her yerde statulerini, prestijlerini ve ya~am stan-
da,rtlanm du~Ordu. Alman buyuk miktarda bar<;, gelecek
y11larda daha <;:ok vergi demekti ve en tehlikelisi de yaban-
c1 ulkelere yap1lan bor<;lardi. Sava~ boyunca Avrupa k1ta-
smdaki ltilaf devletleri lngiltere'den, her ikisi de ABD'den
bore,; ald1 ve boylece Avrupa devletleri geleceklerini ipotek
altma soktular. Bu borcu odemek i<;in ithal ettiklerinden
daha <;ok ihra<; etmek, rukettiklerinden daha <;ok uretmek
zorundayd11ar ve bu durum sava$lan sonra uzun bir sure
boy le devam edecekti.
Dstelik, dcirt y1lhk sava~tan y1kik c,;1kan Avrupa'mn
kar~1smda ~imdi, Avrupa'dan mal gelmemesi yuzunden
kendi endustrilerini kurup geli~tiren Avrupa-d1~1 dunya da
vard1. ABD' nin iiretim kapasitesi gorulmemi~ bic,:imde an-
ti. Japonya, Cin, Hindistan ve Guney Amerika'ya tekstil
mallan satmaya ba~lam1~t1 bile. lngiltere'den madencilikte
kullamlan makina ve lokomotif par\:alan alamayan Arjan-
tin ile Brezilya, bunlan kendileri uretmeye b~lam1~\ard1.
~ Almanya'nm dunya pazarmdan tumuyle <;1kmas1, ln-
giltere ile Fransa'nm yalmz kendi. tuketimleri ic;in Oretme
durumunda kalmalan ve Bat1 Avrupa denizciliginin sava~
amac;lan ic;in kullamlmas1 ile, l 700'lerden beri suren Avru-
pa deniz ve ticaret ustunlO.gu tchlikeye du~tu. Avrupa sa-
va~tan soma geleneksel ticaret alanlannda yeni rakiplerle
kar~ila~u. 19. yuzy1lm dayand1gl ekonomik temeller y1ktl-
m1~, "Avrupa ustlinlugu donemi" kapanmaya ba?lam1~11.
lnsanoglunun tarihinin genel ak1~ sured ic;inde ve uzun
1395
Siyasi Tarili (11k(aglarda.11 l918'e)
{. Tol'ltim.~al Sonu~lar
Sava~m loplum uzerindeki en onemli sonucu, ulusak1hk
duyu ve tutkusunun gu~lenmesidir ve sava~ sonras1 duzen-
lemelerinde uygulanan ulusal "self determination" ilkesi. bu
ak1mm yalmzca bir yonunu gostermektedir. Kitle seferber-
ligi ve kitle halinde olum, milyonlarca insam oldormesinin
dogurdugu ac1, sava~ i;:abasmm yaratt1g1 buyuk baskilar,
zaferdeki mutlulugun, maglubiyette Oziintiiniin payla~il
mas1, Avrupa insammn kafasm1; ulusi,;u bir gurur ve yurt-
sever bir heyecanla doldurdu. Her iilkede du~man, adi, vic-
dans1z ve kotu olarak damgalandi. Ba~langu;ta, milliyeti,;ili-
gin sosyalizmden 1,;ok daha gui;lu bir ak1m oldu~u goruldu.
Sayilan az olan a~m devrimcilerin d1~mda, tum dunya i~i;i
lerinin ekonomik zindrlerinden ba~ka kaybedecckleri ~ey
olmad1g1 ve sava~larm da kapitalist s1mfm sava~1 oldugu
yolundaki Marksist tez birak1ldi. 1914'te her ulkede parla-
menter sosyalist partiler, ulusal hukumetlerini destekleye-
rek, sava~ harcamalan i<;in olumlu oy kulland1lar. Son y1h
ve Almanya ile Rusya d1~anda tutulursa, hukiimetlerin sa-
va~ <;abas1 grev ve pasifist sabotajlarla engellenmf)di. K1saca
sosyalizm, ulusal sosyali1m bii;imine donu~lu~ Modern
dunyanm bu iki en gu~lu akum arasmdaki ittifak, Avru-
pa'nm gelecek y1llanna da damgasm1 vurdu. Rusya'da 1917
yilmda devrimcilerin zaferi, sosyalist du~unce vc uygula-
manm arasmdaki aynhg1 keskinle~tirdi. Parlamenter sosya-
listler, Bol~evizmin ac1mas1z yontemleriyle, Marksizmin s1-
mf sava~1 tezini kabul edemediler. 1K1saca, sosyalizmle
komunizmin yollan aynlmaya ba~lad1.
Sava.~an yol ac;t1g1 toplumsal kan~1khk boyok oldu.
Toplum ic;inde ya~ gruplan ile cinsler arasmdaki denge bo-
[ 396
lliri11ci Du11ya Sava~1
2. Siyasal Sonm;lan:
Avrupa'nm Danya Ostiinhigiinli.n Sars1lmas1
1397
Siyasi Tarih (Jlk(aglardan 1'918'd
3. Genel Degerlendinne
I 398
Birinci Diinya Sav~1
1399
Sj_vasi Tarih <llk~aglardan 1918'l)
I 400
Birinci Dunya Sava~•
1. Kar~1la~ilan Sorunlar
i 401
Siyasi Tarih Olk~aglardan 1918'c)
1403
Siyasi Tarih (Ill1~aglarda111918'e)
I 40s
Siyasi Tarih (Illu;aglardan 191B'e)
I 406
meyecek, Turk ulusal kunulu~ sava$1mn genel tarih ic,:in-
deki yeri, haz1rlanmas1, onderinin goru~leri ve onemli do-
num noktalan uzerinde durulacakllr.
I 408
Iii ri11<i JJiinya ~ava~1
[ 409
Siyasi Tarih (llk,aglardan 1918'e)
3. Sava$ ve Diplomasi
~ 411
Siyasi Tarih (tlk(:aglardan l 91 B'e)
I 414
Birinci Dunya .Sava~1
j 415
lar toplulugunun fiziki sm1rlarmm d1~mda, bu sistemin C1s-
tiinlugune kar§I miicadeleler mutlaka ulusc;:u nitelikte ol-
mah, 19. yuzytlda Avrupa devlellerinin ba§anh deneylerin-
den esinlenmeliydi. Dolay1s1yla, AtatUrk ulus<;.:ulugu, din
ve irk anlay1~1mn dar uygulamasmdan c;ok, Avropa'da ol-
dugu gibi, ulusal sm1rlar i\'.inde, ulusal oyda~maya dayanan
ortak yurtta§hk temelinde olu~tu ve gerek ulusal mucadele
ic;:inde ve gerekse sonrasmda milliyetc;iligi bu c;erc;eve ic;in-
de uyguladi.
Ataturk'e gore, bag1ms1zhk ic;in miicadele, tum ulusun
destegine ve etkin bir bi\:imde harekete kat1lmasma dayan-
mahydi. Bu ozellik O'nun hareketini, 19. ytlzyilm oteki As-
ya-Afrika hareketlerinden, yani nMusun ancak belirli bir
boliimune dayanan ve sonunda ba$ans1zl1kla sonw;lanan
hareketlerden ay1rmaktadir. O'nun hareketi, 20. yCtzy1lda
yalmz askeriyenin harekete gec;ip bag1ms1zhg1 kazanchg1
Asya-Afrika devletlerinin mucadelelerinden de farkhdir.
Bunlar, ulusal bagnns1zhg1 koruyacak guc;ler sm1rh oldugu
ic;in, bir sure sonra ba~ka iilkelerin siyasal etkisi altina gir-
mektedirler. K1saca, Ataturk'e gore, ulusal bag1ms1zhk mu-
cadelesi, t(tm dunyaya ai;1k bir bi\:imde ve halkm etkin
destegiyle yuru tulrneliydi. 5
Bu temel anlay1$larla Ataturk, halktan kopuk gizli or-
gutler ii;indc i;:ali;;mam1.;; ve i;;gaki gcu;:lere kar$1 duzensiz
<;ete sava~lanna ve sava$<;:Ilanna gLlvenmemi$tir. Ulusal
kurtulu$ sava$111l orgl1lleme yolunda Erzurum ve Sivas gibi
ulusal kongrelerle, Turk halkmm harekete kaulmas1 ve ha-
reketin tum dunyaya duyurulmas1m saglam1~, duzenli or-
du birliklerini guc,:lendirerek hem ba~an sagla1m~ hem de
sava~ sonras1 kurulan devletin uluslararas1 sistemde saygm
bir yere sahip olmasm1 gen;ekle$tirmi~tir. K1saca, Ataturk'
I 416
Birinci Dunya Sav'ijl
I 417
Siyasi Tarih (llk~aglardarr 19J8'e)
I 419
kampanyamn surdurulmesinde 1srar ettiler. Ancak, askeri
harekatm bir yerde bitmesi gerektigine inanan ve daha
guc;lo bir i~ olan, kurulacak devleti orgutleme ve reform-
larla <;agda~ uygarhk duzeyine yukseltme i;;abalarma giri~
mek isteyen Ataturk ban~ istedi. lsmet Inonu, askeri ha-
re katla ele gec;irilecek bolgelerin tiimiinun diplomasiyle ve
daha <;ok insan ve madde kaybr olmaksrzm kazamid1g1m
soylemektedir. 8 Lausanne'da Batr dunyas1, Turk heyetinin
yalmz silahlanyla konu~an bir avu<; asi olmad1g1m ve Tur-
kiye'nin ko~ulan ve Avrupa sistemiyle ban~ ic;indc ya~a
maktan ba~ka amac1 bulunmad1gm1 anladilar.
lsmet ln6nii.'ye, neden Musul, lskenderun ve baz1 Ege
adalan konusunda odun verildigi soruldugunda, ~u yamll
vermi~tir:
"Bu smirlar i(:inde tesdli buldugumuz yon, ban~in kaza-
mlm1~ oldugudur. Lown Antla~mast ile gen;ek bir ban~ yap-
m1~ oldugumuz: hanaatidir."
Ulusal hukumetin ban~a baghhgm1 bundan iyi goste-
ren bir$ey olamaz.
Bir Ortadogu uzmam olan Lenczowski, Turk d1~ politi-
kasm1 degerlendirirken ~unlan soyluyor:
"Ye:ni TUrkiye, 200 milyonluh dev Rusya ile smm olan
etkisine Cl(:rk bulunan 16 milyon nufuslu orta derecede bu.yak
bir devletti. Dolaymyla, Turhiye'nin siyasa1 ve askeri yapis1
ne kadar mukemmel olursa olsun, gucunun belirli stntrlan
vard1. Belki de Mustafa Kemal ve onu izleyenlerin en buyuk
yam, bu sm1rlamalann bilincinde olmalarr ve ulhenin gucune
uygun gm;eki;i ve 1liml1 bir dt~ politika izlemeleriydi. Ke-
mal'in d1~ politikasmda romantik ve seriivenci hii;bir yan yok-
tur."
Gen;ekten, Atacurk'un d1~ politikasmm degerlendiril-
I 420
Birinc.i Diinya SavaJr
1 421
Siyasi T arih (111~~aglardan 191 B'e)
I 423
Peter Marshall
•lMGE
kitabevi
Anar~izmin Tarihi
imkans1z1 istemek!
Tek DUnya
KOresel Kapitalizmin Manik Mant1g1
Tek Diinya, masa ba$mda }~az1lm~ kuramsal bir kurese.lle$me o;;ozumlemesi degil.
Yazar, kitahm sayfalan boyunca hazcn Bangkok, Tayland, Kuala Lumpur ve
Yokohoma"da, bazen Va~ova, Pekin ve Hong Kong'ta ortaya c;1k1yor ve bizc,
evrensel bir biriktirme, i~a etme arzusuyla ac~lenen insan yaranc1hgmm onaya
i;1kartug1 gorkcmi vc sefolcti aym anda scrgiliyor; i~i;:ilerlc, i$vercnkrle,
teknisyenlerle yapt1g1 konu.;;malan ve kendi gozlemlerini aktanyor.
Bir dii~niir ve siyac;ct uzmam olan Francis Fukuyama, ABD D15i5leti Bakanhgi'mla
g6revh oldugu donemde, Tarihin Sonu mu?' ba$llk\I bir makak yay1mlamJ$tlr.
Fukuyama'nm makalesindeki ana sav, 'liberalizmin' insanhgm ula$abilecegi en
tam, dolayi.c;1yla da son ideoloji oldugu ve tarihin bittigini gosterdigidir. Amerikan
ve f'ransu Devrtmlerinin liberali.t.mi yerle$tirmeye ba:;;lad1klan ilk •mdan ilibaren
"liberalizrn', 6ncdlerinin iddialanm ya da orlai;ag teokrasisi ve fa~izm gibi digcr
sei;eneklcri ba;;anh bir bii;imde savu5turmu5tur. Simdi de bu t.urden iddiada
bulunanlarm en sonuncusu olan komunizm sahneden i;:ekilmekledir. Komunizmin
sahneden ~ekilmcsiylc, rakip toplum bii;imleri ve bunlann altmda yatan ideolojilcT
arasmdaki mo.cadele anlammdaki 'tarih' sona ermektedir. Fukuyama'mn bu so.vi
ka~1smda Sol'un Fukuyama'ya tcpkisi, daha i;okonu rccldetmek yorninde olm~tur.
Taiih Bitti mi?, Fukuyama'nm one surdiigu savlara ve Sol'un bu somlan ciddiye
alarak ai;ik, net bir yamt vermekce'ba$ans1z kald1~ma ili$kin degi$ik gorii?lerin
dedemesiyle ortaya c;.1km1~tir. Tanh Bitti mi?, bu baglamda, Fukuyama'}'l gormezden
gelmenin cazip olabilecegini; ancak onun MaTksizmc vc hala Marksizme dcrindcn
bagh olan Sol'a kar;n one surdo.gu savlarla yu.dC$rnek gerektigini ortaya koyan
bir yaptttu.
Derleyenler
Andre Gunder Frank
Barry K. Gills
DUnya Sistemi
Be~ Yuzy1ll1k m1, Be~ Biny1ll1k mr?
William H. McNeil!
Andre Gunder Frank
Barry K. Gills
K. Ekholm
Jonathan Friedman
David Wilkinson
Samir Amin
Janet Abu-Lughod
Immanuel Wallerstein
C:eviren: Esin Soganc1lar
Yay1ma Haz1rlayanlar:
Alaeddin ~enel
Yavuz Alogan
I >n lcmeye katk1da bulurum yazarlann c;oguna gore, c;agda~ diinya sistcmi >on
1,,.~ yO.zy1lm olgusu olmay1p en azmdan be:;; binytlhk bir ge~mi~,w ~:ll1ip
llugtmko "dunya sistemi"nin i;:ekirdegi ilk kez MO 3000'de <1i:1111·y
l'ilkwpotamya'da k<ik salmi;;, "hegemonya odaklan" zamanla <legi~ip gcli~<·1..I,
r,1111(\mO.ze dek ula-?m1:;;tn_ Sermayc birikimi olgusu, dunya sisteminin y~;lnt:1.
1011 be~ yo.zytlhk de&il. be:;; biny1lhk tarthinin itici giicO.m1 olU$IUrm11.,111r
.\l1l(1/1h11 ·,,'"I
Giovanni Arrighi
--
IMGE
kitabcvi
Avrupa Tarihi
'fatih, hed1angi bir geni~likte yaz1labihr. Kimi evrenin ratihini tek sayfaya s1j\d11 n
kimi de bir mayISboceginin ya?am donemini kirk ciltte anlat1r. Yine d1· hl~·hl1
tarih~i, du~iince <:konomisi ~iirlcriyle yan~amaz:
Avrupa bir Su pertsi ise
Napoli onun parlak mavi gozleridir
Ve Vaf?ova kalbi.
Sivastopol ve Azak,
Petersburg, Mitau, Odessa
Bunlar da ayaklanndaki dikenler.
Paris b~tu,
Londra kolah yaka,
Ve Roma- Yensiz gomlek. ..
Marc Ferro
a-
lMGE
kilabevi
SOmUrgecilik Tarihi
13. YUzy1I - 20. Yuzy1I
Esas olan1k Ball A\'rupa kokenli olan bir harekeri ele alan Im ~ah)mada, dimyada
gelmi-$ gcc;mi, hic;bir de.vlet orgiltuniln masum olmad1g1 ayrmuh orneklerle
gos1erilmekt.edir- lkinci Diinya Sava:;;1 japonyasmda Uzakclogu loplumlarma
yonelik degerlendirmeler, ]{uslann Slav olmayan wpluluklar hakkmdaki
politikalan, I<avalah Me.hmet Ali Pa~·nm Sudan'a ve Habe~istan'a yonelik
niyetlcri, (.inlilerin c;e~itli Asyah toplumlarla ili~kileri vb. Ama konunun odagmda
Ban Avnipa bulunmaktacl1r, Kilisesiyk ekonomisiylc, kcndi i~inclcki sav~lanyla ...
Cunku Ball kokenli somurgecilik ~ok daha radikal hedeller benimsemi~tir.
Girdigi idkeyi yalmzca .somi.irmekle ye1i11111emi~. bunu silrekli k1lmak ugruna
insanlarm dogrudan ruh.lanna sahip olmayi ama~ cdinmi;tir. Hikmeti kendinden
menkul bir "uygarhk" vaaztyla inan~ sislemlerini par~ala1m~. dahas1 1rksal
smiflandirmalara gitmi~tir Oylesine onulmaz yaralar a~m~trr lei, somilrgeciligin
ka~1t iizerln<lc orta<lan kalkmasma ragmen, eski hegemonyalarm smirlanndan
ya~nlan "bagims1z" iilkeler; bir yandan dayatLlan "Batt tipi" ckonomik modellere
ayak uydurmaya ~ah~1rken, diger yanda11 iki arada bir derede kalan etnik
topluluklarm yaratuklan kan~1khklarla h3.$ll ~·1kmap c;abalamakta<l1r.
Romans Karnaval1
Mumlar Bayram1'ndan
KOiier C::ar~ambas1'na 1 579-1 580
~'. ///
• :ts)~
Ceviren: Mehmet Ali K1hr;:bay
~ug -ui •
Y1l 1579-l 580; !II. llenri'nin fransasmda, Mumlar !3ayram1 arifesinde. !sere
1rmag1 uzerimleki Romans kenti... !3ir yan<lan mutlak1yelc;:i dcvlete gidi.?i11
s1kmulan. diger yandan yercl yonetimin suiistimalleri kar51smda bunalan,
ho.$nutsuz, c;:aresiz, seslcTini duyurmaya \;.ah~an koyluler ve zanaatk~rlar...
Devletin anan talepleri kar~1smda soylulann da elle.rini ceplerine almasm1
isciyorlar; ama yarg1o;: Guerin'in $ahsmda dsimle$en duzen, bu sesi pek ciddiye
almayacak, koyhi. ve zanaatkllrlardan yank1lanan bu sikayetleri her zamanki
gibi gec;:i..5tinneye c;:ahsacaknr.
Kemal Karpat
[ • Tum Eserleri --------.
• Osmanh Modernle~mesi