Energetske mašine

Poglavlje 8

PRIMJENA RAČUNARA U RAZVOJU,

PROJEKTOVANJU I KONSTRUKCIJI
PARNIH TURBINA

8.1. UVOD

Klasičan pristup proračunu parnih turbina, kroz proračun strujanja i

razmjene energije u stupnjevima ili tubini kao cjelini, zatim mehanički
proračun i dimenzionisanje pojedinih dijelova turbine, kao i dinamičko
ponašanje u eksploataciji, pojednostavljuje se uvođenjem računarske
tehnike i softvera, prilagođenih za dodatne optimizacione cikluse s ciljem
dobijanja istovremeno efikasnih i pouzdanih i ekonomsko najprihvatljivijih
rješenja. Računarska vizualizacija i animacija rezultata u 3D perspektivi
omogućava lakše sagledavanje i analizu kompleksnih problema vezanih za
polja brzina, temperature i mehanička naprezanja pojedinih turbinskih
dijelova.

Konstrisanje i projektovanje pomoću računarske tehnike (Computer-

Aided Design - CAD), računsko proračunavanje naprezanja i dinamičkih
stanja (Computional Mechanics - CM), kao i analize strujanja fluida i
transportnih procesa, uz razmjenu energije (Computational Fluid Dynamics
- CFD), poznati pod zajedničkim nazivom "računarima potpomognuto
inženjerstvo" (Computer-Aided Engineering - CAE), zajedno sa softverskim
pratećim paketima za proračun i dopunsku optimizaciju ciklusa parnih
turbina, omogućavaju određivanje optimalnih veličina pojedinih parametara

Parne turbine 8.1

 Energetske mašine

kako radnog fluida, tako i parametara sporednih fluida u procesu (ulje za

podmazivanje, voda za hlađenje) za zadane uslove rada i performanse
turbine (snaga, veličina, namjena, specifičnosti konstrukcije i sl.).

Optimizacija pojedinih procesa podrazumijeva usklađivanje većeg

broja elemenata: dobro poznavanje teoretskih postavki, izbor pogodne
metode za zadani problem, podešavanje kontrolnih parametara postupka,
pokretanje procesa iz različitih početnih tačaka, interaktivno izvođenje i
nadziranje rada programa, kao i samu verifikaciju rezultata. Treba
napomenuti, da kao i kod drugih primjena numeričkih metoda u
inženjerskoj praksi vrijedi pravilo da korištenje računarske tehnike kao
sofisticiranog analitičkog alata može biti opasno, ukoliko korisnik
razmatrani fizikalni problem ne poznaje dovoljno dobro da može kritički
procijeniti očekivani rezultat. Pri tome je od posebne važnosti dobro
modeliranje zadanog problema, prilagođeno postupcima optimizacije.
Dakle, optimizacija u inženjerskom smislu predstavlja postupak
"maksimiziranja" ili "minimiziranja" nekog cilja u okviru raspoloživih
resursa, uz zadovoljavanje ograničenja koja objektivno postoje.

8.2. OBLASTI PRIMJENE RAČUNARSKE TEHNIKE ZA

PROJEKTOVANJE PARNIH TURBINA

Zbog sve veće prisutnosti softverskih paketa na tržištu za šira

sagledavanja svojstava parne turbine kao kompleksnog tehničkog sistema,
uz mogućnost tretiranja njene strukture na bazi velikog broja provjera,
korišćenje računarske tehnike postaje svakim danom sve popularnije.
Upravo, ograničenje klasičnog načina projektovanja koje izvodi čovek bez
primjene računara, prevaziđena su u smislu pronalaženja većeg broja
kritičnih lokacija i njihove provjere kroz simulaciju rada parne turbine. Pri
tome, obuhvaćene su sljedeće grupe aktivnosti:

a) analiza opterećenja konstrukcije parne turbine (Load Analysis) i

njihovo optimalno definisanje po usvojenim kriterijumima
(dinamičkih pojava u toku rada, promjena opterećenja, havarijskih
stanja, slučajnih uticaja, kombinacija dejstava i sl.);

8.2 Parne turbine

 Energetske mašine

b) proračun kompaktnih veza za sklopove visokog stepena integracije

komponenata kao što su spojnice, ležajevi i drugo, a odlikuju se
kontaktnim naprezanjima;
c) proračun dinamičkih svojstava konstrukcija (podrazumijeva
određivanje sopstvene frekvencije i sopstvenih oblika oscilovanja
kod turbina);
d) proračun pogonske čvrstoće pojedinih mašinskih dijelova (odnosi
se na proračun čvrstoće zavara, zamor materijala i prslinu u
konstrukciji);
e) proračun kinematike mašinskih sistema (proračuni putanja
različitih mehanizama, raznih prenosnika snage i pokretnih
nosećih struktura), pri čemu se specijalizovana grafička oprema
računara koristi za brža i pouzdanija izračunavanja kinematskih
rešenja i omogućuje vizuelnu 3D kontrolu;
f) optimizacija konstrukcija, radi ostvarivanja specifičnih osobina
konstrukcija (uslov minimuma kod sinteze geometrije lakih
konstrukcija) pri čemu tehničke projekte konstrukcija prate
jednociljni i višeciljni zadaci optimizacija sa brojnim
ograničenjima (za projektovanja sa više optimalnih ciljeva koristi
se Pareto koncept, radi njegove prednosti nad klasičnim
konceptima u istovremenoj sintezi geometrije konstrukcije po
nekoliko tehničkih osnova);
g) proračun pouzdanosti, kao kvalitet upotrebljivosti sklopa, mašine
ili sistema parne turbine u širem smislu (kod parnih turbina
proračun pouzdanosti je redovan, a često i osnovni zadatak
projektovanja odgovornih i važnih njenih dijelova).

Proces projektovanja elemenata parne turbine, bilo na klasičan način

ili uz korišćenje računarske tehnike, predstavlja nalaženje naučno
opravdanog tehničkog rešenja koje se praktično može realizovati, a da pri
tome zadovolji i ekonomske kriterijume, pri čemu proces definisanja
prihvatljivog rješenja obuhvata u užem smislu funkcionalni, sadržajni i
konstruktivni aspekt. U slučaju postavljanja zahtjeva za traženje optimalnih
svojstava, pouzdanosti pojedinih komponenti kritičnih sa aspekta pojave
otkaza (lopatični aparat, npr.) i funkcija, kao i drugih specifičnih svojstava,
proisteklih na osnovu mjesta i uloge parne turbine u okviru višeg
hijerarhijskog sistema elektrane, projektovanje ima kompleksniji sadržaj.

Parne turbine 8.3

 Energetske mašine

Nakon projektovanja, sljedeći korak predstavlja konstruisanje

tehničkog sadržaja, kao definitivnog oblikovanja konstrukcije, kojim se
definišu: geometrija (karakteristične dimenzije), materijal, način montaže,
tolerancije, hrapavost i sl. Proces konstruisanja vrši se na osnovu dobijenih
rezultata iz faze projektovanja, čime se precizira konačno rešenje
konstrukcije, a kao rezultat nastaje konstrukciona dokumentacija, slika 8.1.
Dalji tok korišćenja konstrukcione dokumentacije (slika 8.1) odvija se kroz
pripremu za proizvodnju i ta djelatnost više ne pripada projektovanju i
konstruisanju, već tehnološkoj pripremi. Iz tehnološke pripreme nastaje
radionička dokumentacija (pored konstrukcione dokumentacije), koja sadrži
i tehnološku dokumentaciju. Tehnološku dokumentaciju čine:
dokumentacija opreme i alata za proizvodnju, dokumentacija kontrole
kvaliteta i dokumentacija izvršenih ispitivanja.

CIM

CAD
CAP
IDEJE,
CAM
STUDIJE, KONSTRUISANJE TEHNIČKA I OPERATIVNA
PROJEKTOVANJE PROIZVODNJA
PRIJEDLOZI, PRIPREMA PROIZVODNJE
SUGESTIJE

BAZA (BANKA) PODATAKA

ANALOGNA
POSTROJENJA,
TEORIJA
SLIČNOSTI

Slika 8.1. Aktivnosti nastanka proizvoda podržane računarskom tehnikom

Postupak uvođenja računara uslovljen je formiranjem baze podataka

do nivoa radioničke dokumentacije prizvoda. Aktivnosti projektovanja i
konstruisanja korišćenjem računarske tehnike poznate su u stručnoj javnosti
pod nazivom: Computer Aided Design - CAD. Skraćenica CAD, koju je
predložio T. D. Ross (USA), uvedena je 1979. godine u zvaničnu
terminologiju, kao simbol tehnologija projektovanja računarom.

8.4 Parne turbine

 Energetske mašine

Uvođenje računara moguće je i u oblasti pripreme proizvodnje

(Computer Aided Planing - CAP), kao i same proizvodnje (Computer Aided
Manufacturing - CAM). Prednosti od uvođenja CAD tehnologija pri
projektovanju parnih turbina su:

 viši nivo kvaliteta (tačnost, finoća),

 realizacija najobimnijih i dugotrajnih zadataka, uz oslobađanje
projektanta od pratećeg rutinskog rada pri projektovanju,
 vizuelna interpretacija forme, koja omogućuje prije izrade, ocjenu
funkcionalnih i estetskih vrijednosti pojedinih elemenata,
podsklopova, sklopova i parne turbine u cjelini,
 omogućavanje specifičnih analiza (proračuni lokalnih napona kod
brzih procesa i složenih struktura), iz čega slijedi poboljšanje
pojedinih elemenata, podsklopova, sklopova i turbine u cjelini prije
izrade,
 omogućavanje brze izrade tehničke baze podataka, počevši od
tehničkih crteža do tehnoloških instrukcija za automatizovanu izradu
(CNC mašine za obradu),
 široko integrisana proizvodnja računarom (Computer Integrated
Manufacturing - CIM).

Osnovni proizvod koji nastaje u fazi projektovanja je konstrukciona

dokumentacija. Kod klasičnog projektovanja, ona se formira na papiru i
dalje distribuira kroz tehničku pripremu u proizvodnju, dok kod primjene
računara u projektovanju, tok je isti, samo je dokumentacija prisutna na
različitim medijumima. Konstrukciona dokumentacija se realizuje u
sledećim etapama (slika 8.2): postavljanje zadatka, prikupljanje i analiza
informacija, sastavljanje tehničkog prijedloga, izrada idejnog, glavnog
(tehničkog) i izvedbenog projekta, uz prateću izradu tehničke
dokumentacije.

Projektovanje, uz korišćenje računarske tehnike, predstavlja

automatizovan proces, različitog stepena automatizacije. Najčešće je proces
projektovanja u dijalogu, a kod rutinskih zadataka, samo izvršni, pri čemu
način projektovanja zavisi od poslova i od raspoloživih uslova (softvera i
hardvera). Analiza složenih tehničkih objekata u projektovanju, kakve su
parne turbine, vrši se prema tehničkim aspektima i hijerarhijskim nivoima.

Parne turbine 8.5

 Energetske mašine

PROJEKTNI
ZADATAK
PROJEKAT

- generalni plan;
- idejno rješenje (projekat);
SAKUPLJANJE TEHNIČKI - glavni projekat;
I OBRADA INFORMACIJA PRIJEDLOG - izvedbeni projekat;
- projekat izvedenog stanja

I N F O R MAC I J E
TE H N I ČK A D O K U ME N TACI JA

Slika 8.2. Etape nastanka konstrukcione dokumentacije

Tehnički aspekti definišu funkcionalna, konstruktivna, tehnološka i

eksploataciona svojstva pojedinih elemenata ili sklopova parnih turbina.
Funkcionalni aspekt definiše osnovnu funkciju ili proces rada (pretvaranje
potencijalne energije pare preko kinetičke energije u mehanički rad obrtanja
vratila rotora turbine). Konstruktivni aspekt definiše sadržaj i formu
turbinskog postrojenja (TVP, TSP, TNP). Tehnološki aspekt definiše
tehnološku moć objekta (specifična potrošnja toplote, instalisana snaga,
SKD), vrste procesa izrade (lijevani, kovani, vareni) i drugo. Eksploatacioni
aspekt definiše ponašanje parne turbine u eksploataciji u okviru same
elektrane, diktiran od strane višeg hijerarhijskog elektroenergetskog
sistema. Složenost parne turbine je vrlo velika, pa je neophodno da u okviru
svakog aspekta postoje jasni hijerarhijski nivoi: parna turbina kao cjelina,
funkcionalni podsistemi (noseća konstrukcija, pogonski uređaji, komandni
uređaji, itd.), dijelovi podsistema (sklopovi) i dijelovi sklopova (elementi,
podsklopovi).

Prema hijerarhijskim nivoima, projektovanju se pristupa po različitim

osnovama, pri čemu ono može biti izvedeno procedurama sinteze i
procedurama analize. Danas se obe metode koriste u projektovanju
računarom (CAD). U klasičnom projektovanju (bez upotrebe računara),
metode sinteze koriste se selektivno prema izgrađenom znanju i uhodanom
inženjerskom pristupu.

8.6 Parne turbine

 Energetske mašine

Procedure sinteze polaze od zadatih svojstava parne turbine, njene

funkcije u okviru višeg hijerarhijskog sistema, nominalnih radnih
parametara (parametri svježe pare, pritisak u kondenzatoru, instalisana
snaga, stepen iskorišćenja, protok svježe pare na ulazu u turbinu, protok
izrađene pare na izlazu iz TNP i sl.), a završne aktivnosti daju geometriju i
konstruktivnu izvedbu.

Procedure analize polaze od pretpostavljene geometrije konstrukcije

parne turbine i koriste je za analizu po različitim osnovama (tipske
konstrukcije) i na različitim hijerarhijskim nivoima (elektrane, pogonski
uređaji i sl.), a kao rezultat dobija se ispravnost početnog konstruktivnog
opisa objekta i mogućnost njenog korišćenja u konkretnom slučaju, slika
8.3.

ZAHTJEVI I CILJEVI
OSOBINE KONSTRUKCIJA
BAZA
(BANKA) ULAZNIH
PODATAKA
(ISKUSTVO)
OPTEREĆENJA
STATIČKO, DINAMIČKO, TERMIČKO,
HEMIJSKO, MEHANIČKO I SL.

CAD MODEL MEHANIČKI MODEL

OPIS KONSTRUKCIJE PRORAČUN OSOBINA

OCJENA REZULTATA KRITERIJUMI

MODIFIKACIJA
PROTOTIP, LABORATORIJSKA ZA OCJENU
MODELA
ISPITIVANJA, PROBNI POGON KONSTRUKCIJA

KONAČNO
RJEŠENJE KONSTRUKCIJE

Slika 8.3. Koncept korišćenja metoda analize u projektovanju

Pri tome se, na početku projektovanja metodama analize dobijaju

rješenja zasnovana na proizvoljnim pretpostavkama, koja zato mogu i
najviše odstupati od kriterijuma koji su zadati sa prethodnog hijerarhijskog
nivoa. Ovakva rješenja ne mogu biti verifikovana, uz poznate kriterijume

Parne turbine 8.7

 Energetske mašine

koji nisu zadovoljeni, pa se prema njima vrši korekcija za novu analizu

(iterativan proces ili proces postepenih približenja zadatom rješenju).

Kod klasičnih postupaka projektovanja, verifikacija se izvodi uvijek

prema specifičnim elementima konstrukcije, dok kod projektovanja
računarom (CAD), potrebna je nešto opštija logika, koja bi važila za svaku
problematiku u istoj klasifikacionoj grupi (kategoriji) parnih turbina
(protivpritisne parne turbine, kondenzacione parne turbine, parne turbine za
SPETE, parne turbine za nuklearne elektrane, parne turbine za pogon
brodova i sl.).

8.3. PRORAČUN STRUJANJA RADNOG FLUIDA

Proračun strujanja fluida i konvektivnih transportnih procesa

(Computational Fluid Dynamics - CFD), pored numeričkih metoda za
rješavanje sistema diferencijalnih jednačina, zahtijeva i određene
aproksimacije i prateće modele. Osnov za rješavanje velikog broja
algebarskih jednačina nakon diskretizacije (svođenje izvornih
diferencijalnih jednačina konzervacije iz poglavlja 2 na diferencijalni oblik)
za usvojenu numeričku mrežu (domen strujanja od interesa) predstavlja
algoritam u okviru CFD paketa. Pored numeričkog rješavanja jednačina
kretanja, kontinuiteta i energije za date uslove i protočni dio turbine
(termodinamički i strujni procesi), ovi paketi podrazumijevaju i analizu i
raznih fizikalnih fenomena (hemijskim procesi korozije, erozija i druge
hemijske reakcije), slike 8.4 i 8.5.

Neizbježni dio CFD paketa su i matematički modeli različitih

fizikalnih procesa, kao aproksimativni algoritmi kojima su matematički
predstavljeni određeni procesi, fenomeni ili interakcije, a koji nije moguće
egzaktno definisati ili imaju izuzetno složene sisteme jednačina, za čije
klasično izračunavenje bi bilo potrebno veliko vrijeme, uz prateće
korišćenje velike računarske memeorije (modeli turbolencije, modeli
međufaznih interakcija isparavanja i kondenzacije u dvo ili višefaznim
fluidima i sl.). Određivanje nivoa kompleksnosti za pojedine matematičke
modele pojedinih fenomena, zavisno od trenutačnog stanja razvoja i
raspoloživosti računarske tehnike, determiniše i njihovu "numeričku"
osjetljivost, tj. predstavlja trenutni kompromis izmeđi mogućnosti proračuna
8.8 Parne turbine
 Energetske mašine

kompleksnih problema na raspoloživim računarima i u raspoloživom

vremenu na jednoj strani i tačnosti odnosno vjerodostojnosti proračuna na
drugoj strani, 163 .

Slika 8.4. Prikaz erozionog procesa i njegove geometrijske lokacije (linije

obuhvata) na turbinskim lopaticama trubina, GE Power Systems

Slika 8.5. Prikaz erozionog procesa i njegove geometrijske lokacije (linije

obuhvata) na turbinskim lopaticama turbina sa gušćim (zbijenim)
rasporedom, GE Power Systems

Parne turbine 8.9

 Energetske mašine

Osim izvršnih dijelova, svaki CFD paket sadrži i preprocesor i

postprocesor, kojima se generiše numerička mreža, definišu granični, ulazni
i izlazni uslovi (preprocesor) i vrši obrada dobijenih rezultata
(postprocesor). Pod obradom dobijenih rezultata podrazumijeva se
odgovarajuće usrednjavanje, izračunavanje integralnih parametara, kao i
prikaz rezultata u grafičkom obliku (kontura profila na bazi dobijenih
vrijednosti promjenljivih varijabli, izo-konture, strujne linije, trajektorije,
polja brzina, temperature i koncentracije napona u nijansnim bojama,
animacija s ciljem dinamičke vizualizacije strujanja i procesa i sl.). Na
tržištu su danas u ponudi veliki broj CFD paketa različitih proizvođača
(FLUENT, ANSYS, StarCD, AVL-FIRE and AVL-SWift, NUMECA,
ADINA, EXE, Rohr 2 Alstom, AxSTREAM SoftInWay i drugi), po
sistemu "User Friendly", zatim u formi komercijalnih paketa, kao i paketa
za univerzitet i visokoškolske ustanove ("In - House" paketi).

Metodologija generisanja trodimenzionalne numeričke prostorne

mreže uglavnom je zasnovana na rješavanju eliptičkih parcijanih
difrencijalnih jednačina, pri čemu se počinje matematičkom postavkom,
kojom se mapira pravougaoni kartezijanski računski domen fizičkim
domenom. Kao u glavnim zakonima održanja, jednačine generisanja mreže
su linearizovane u cilju opisa računskog domena, potom se
diskretizacionom šemom dobije rješenje obe mreže. Pri tome, nameće se
ograničenje da računska mreža bude zgusnuta u regionima u kojima se
očekuju veliki gradijenti strujnih veličina zakona održanja. Za analizu
viskoznih strujanja to su regioni blizu graničnih površina tijela u struji.
Takođe, familija linija računske mreže, koja je grubo upravna na računske
linije, koje odgovaraju granicama geometrijskog tijela (solida), trebalo bi da
je približno ortogonalna na granicama fizičkog čvrstog tijela (uvođenje
veličina nehomogenosti). Primjer korišćenja StarCD i FLUENT-a kao
modernih komercijalnih softverskih CFD računarskih mreža (solvera), dat je
na generisanju računarske mreže kod turbinskih i kompresorskih lopatica.
Pri tome je korišćen postupak, u Star-CD "Implicit Multiple Reference
Frame - IMRF" sa verzijom "k −ε" modeliranja turbulencije za dobijanje
relevantnog aerodinamičkog ponašanja game mašine i "Single Reference
Frame - SRF" modela turbulencije "Large Eddy Simulation - LES" u
FLUENT-u, za hvatanje aeroakustičkog imputa. Strukturne računske mreže,
izgrađene za Star-CD su daleko veće (oko 250000 ćelija) od nestrukturnih
(oko 50000 ćelija).
8.10 Parne turbine
 Energetske mašine

Postoji više načina za numeričko rešenje prethodno opisanih

transformacija između računskog i fizičkog domena (algoritam
nadrelaksacije "Successive Over Relaxation - SOR", kao varijacija Gauss-
Seidel iterativnog algoritma sa nadrelaksacionim faktorom za ubrzavanje
numeričke konvergencije). Pri tome se za ubrzanje numeričke
konvergencije mogu koristi različiti programi (npr. tehnika za ubrzanje
poznata kao "Coarse - Fine Sequencing - CFS").

Numerička procedura u generatoru mreže obuhvata realizaciju

određenih koraka:

a) zadavanje graničnih uslova, kroz zadavanje "x" i "y" lokacija

tačaka mreže na površini aeroprofila, kao i aksijalnog opsega
ulazno/izlaznih granica struje;
b) inicijalizacija distribucije unutrašnjih tačaka, zasnovana na
graničnim vrijednostima i geometrijskim parametrima, pri čemu
se radi jedna inicijalna pretpostavka za tačke unutrašnjeg
prostora;
c) proračun osnovnih veličina, uz korišćenje mreže određene u
tekućoj n-toj iteraciji, i korisnički zadanim konstantama
(zgusnutost i ortogonalnost);
d) ažuriranje lokacije tačaka mreže (primjenom SOR šema,
izračunavaju se lokacije tačaka mreže u (n+1)-ovom iteracijskom
nivou, pri čemu redoslijed izvođenja obuhvati unutrašnje tačke,
pa periodične granice, a zatim konektivne granice i na kraju
ulazne/izlazne granice;
e) kontrolisanje konvergencije, tj. određivanje da li rješenje
konvergira sa zadatom konvergencijom.

Ako je zadata konvergencija dostignuta, mreža se generiše, a ako nije,

postupak se vraća na tačku datu pod c) i vrši nastavak iterativnog postupka.

Iako generator mreže konstruiše trodimenzionalne mreže, lopatice

parnih turbina se uglavnom definišu pomoću većeg broja
dvodimenzionalnih profila, uz dopunski dizajn lopatičnog sistema.
Najrealističniju geometriju turbinskih i kompresorskih lopatica daje
zatvorena O - mreža, obezbjeđujući najbolji kvalitet mreže sa minimalnim
brojem računskih čvorova, slika 8.6.
Parne turbine 8.11
 Energetske mašine

Pri tome, O - familija mrežnih linija okružuje aeroprofil, što

dozvoljava veću zgusnutost mrežnih tačaka blizu aeroprofila, bez trošenja
resursa na tačke u daljini i peridičnim granicama. U isto vrijeme, radijalna
familija mrežnih linija mnogo prirodnije održava ortogonalnost sa
površinama aeroprofila u dubini računskog domena. Takođe, realni
aeroprofili imaju konačne radijuse na prednjoj i zadnjoj ivici lopatice, koje
se lako razrješavaju pomoću O - mreže. Regioni ulazne i izlazne granice
O - mreže nastavljaju se H - mrežom, pa se ova mreža zato naziva zatvorena
O - mreža. Produžetci H - mreže omogućavaju korisniku da održava
adekvatnu mrežnu gustinu u udaljenim regionima.

a) multiblokovska računska mreža

b) uvećani pogled prednje ivice lopatice c) uvećani pogled zadnje ivice lopatice

Slika 8.6. Primjer zatvorene O - mreže

8.12 Parne turbine

 Energetske mašine

Dobra rezolucija fluidnog polja u udaljenim regionima je vrlo važna

za simulaciju nestacionarnih struja zato što su često osobine u udaljenju od
posebnog intresa. Detalj na vrhu slike 8.6 pokazuje rezultujuću računsku
mrežu, dok detalj na dnu pokazuje uvećani pogled na prednju i zadnju ivicu
lopatice. Ovaj pogled ilustruje efektnost funkcija zgusnutosti i
ortogonalnosti ugrađenih u veličine nehomogenosti. Za kalkulaciju
viskoznosti potrebno je 10 do 15 čvorova u graničnom sloju, čime se
obezbjeđuje tačno predviđanje rezultujuće razmjene toplote i trenja ljuski,
ako pri tome nisu korišćene funkcije zida.

Da bi se dobila željena rezolucija graničnog sloja, korisnik samo treba

da ocijeni debljinu graničnog sloja i zada, raspodjelu u blizini zida "Near
Wall Spacing - NWS", tako da y+ vrijednost leži između 0,1 i 0,2, zavisno
od izabranog modela turbulencije. Slučaj kada O - mreža nije optimalna
predstavlja praćenje traga iza aeroprofila.

Bolji rezultati se dobijaju sa zatvorenom C - mrežom, slika 8.7.

Takođe, C - mreža ima prednost u odnosu na O - mrežu kada aeroprofil ima
klinastu definiciju zadnje ivice. Dok stvarni profili tipično nemaju oštre
izlazne ivice, često analitički opisana geometrija ili test slučajevi imaju oštre
ivice. Takođe, topologija varijabilne C - mreže bi se uzela i za radijalne
lopatice zbog oštrih ivica.

Prethodna slika pokazuje zatvorenu C - mrežnu topologiju za isti

aeroprofil opisan slikom 8.6, pri čemu treba napomenuti kako je za isti broj
čvorova u regionu od lopatice do lopatice kao u O - mreži, prisutno
dvostruko više tačaka mreže u periodičnom regionu niz struju.

Dodatna računska mreža se može odbaciti ukoliko evolucija traga

profila nije od posebog interesa. Kako se ortogonalnost mrežnih linija ne
prostire u daljinu kao kod O - mreže, postoji veće smicanje između familija
mrežnih linija, što povećava veličinu numeričke greške. Visok nivo
smicanja mreže ima efekat povećanja ugla postavljanja profila. Dok je kod
O - mreže jednak, opšti kvalitet mreže se ovde pogoršava, kao što i sporije
raste.

Parne turbine 8.13

 Energetske mašine

a) multiblokovska računarska mreža

b) uvećani pogled prednje ivice c) uvećani pogled zadnje ivice

Slika 8.7. Primjer zatvorene C - mreže

Najčešće trenutno korišćena topologija koja se koristi u simulacijama

turbomašinskih strujanja predstavlja standardna H - mreža, čija popularnost
potiče od njene jednostavnosti u generisanju mreže i računu sa strujnim
solverom, slika 8.8. Dok je ova topologija korisna u određenim slučajevima
kao što je neviskozno strujanje oko aeroprofila sa malim uglovima
postavljanja profila, potrebno veće računsko vrijeme i manja tačnost, čini
H - mrežu neatraktivnom za viskozna strujanja oko realističnih geometrija.

Prikaz jedne H - mreže za referentni aeroprofil dat je na slici 8.8.

Kvalitet mreže je degradiran u poređenju sa prethodno diskutovanim O i C

8.14 Parne turbine

 Energetske mašine

mrežama, pri čemu se ortogonalnost mreže može održati jedino oko

aeroprofila. Smicanje između dviju familija mrežnih linija je veoma
naglašeno.

Takođe, potreba za zbijenošću tačaka u blizini viskoznih površinama

aeroprofila rezultuje prekomjernom rezolucijom u daljini i periodičnim
granicama. Uz struju, dodatne mrežne tačke poduž periodičnih granica
nepotrebno troše kompjuterske resurse, jer nisu locirane u regionu visokih
strujnih gradijenata.

a) multiblokovska računska mreža

b) uvećana prednja ivica lopatice c) uvećana zadnja ivica lopatice

Slika 8.8. Primjer H - mreže

Parne turbine 8.15

 Energetske mašine

Praktično generisanje mreže obuhvata realizaciju određenog

algoritma. Kao polazna tačka konstruisanja mreže uzima se ubacivanje neke
vrste spoljnih podataka za definisanje granica fluidne struje i geometrije
aeroprofila, pri čemu oni mogu biti u formi opisa površi zapisanih u CAD
paketu ili individualne lokacije tačaka snimljene u spoljnoj datoteci.
Važnost pripreme spoljnih datoteka ne može se prenaglasiti, jer je kvalitet
rezultujuće mreže direkto povezan sa kvalitetom externih CAD i/ili spoljnih
korisničkih podataka. Podrazumijeva se da su CAD površine i/ili spoljne
lokacije tačaka visokog kvaliteta, iako nisu savršene.

Generisanje mreže korišćenjem eksternih geometrijskih podataka

obuhvata:

 organizaciju strujne putanje (glavčina ili vratilo, kućište ili oklop,

ulaz i izlaz struje), radijus (R) i aksijalne (Z) lokacije u četri
odvojene datoteke;
 organizaciju svakog profila, "X", "Y", "Z" koordinate datih sekcija
aeroprofila (od glavčine do kućišta);
 ubacivanje podataka strujnog puta u generator mreže korišćenjem
Set Flowpath Definition panela u grafičkom interfejsu;
 generisanje definicije strujnica koristeći Set Streamline Definitions
panel 5.

Generisanje trodimenzionalne mreže korišćenjem Define Parameters /

Generate Mesh panela podrazumijeva postojanje prethodno izrađenih
komandnih skriptova, slika 8.9. Po ugrađenom algoritmu, sračunate mrežne
ćelije u cilindarskim presjecima, automatski se spajaju u trodimanzionalni
set, misleći da se radi o pravim lopaticama, te se dobiju zakrivljene
prizmatične ćelije, problematične u daljem numeričkom postupku.

Drugi tip, koji predstavlja kombinovanu mrežu heksaedarskih ćelija

oko lopatica i tetraedarskih u udaljenju, može da obuhvati cijelu oblast
ispitivanja, slika 8.10. Ovo je i moderan koncept upravo iz razloga što lako
popunjava geometrijski složene računske zapremine. Strukturna mreža
predstavlja optimalnu izbornu varijantu za analizu pravih lopatica aksijalnih
mašina.

8.16 Parne turbine

 Energetske mašine

Slika 8.9. Strukturna 3D

mreža jedne izvijene
konstrukcije

Izvijanje je, međutim, koncept koji zasad nije dovoljno obrađen, kao ni
algoritmi gradnje strukturnih mreža ovakvih lopatica (rješenje je izgradnja
sopstvenog generatora strukturne mreže).

Ovakve mreže su izgrađene

za cijelu oblast variranog
izvijanja i primijenjene u
FLUENT solveru. Nema unive-
rzalnog modela turbulencije, koji
je prihvatljiv za sve klase
problema.

Izbor modela turbulencije

Slika 8.10. Izgled jedne slobodne
nestrukturne mreže (pokazane su samo
ćelije na lopatici i glavčini)
zavisi od određenih preduslova,
kao što su: fizička neodređenost
strujanja, usvojene prakse za
specifičnu klasu problema, nivo
zahtijevane ili potrebne tačnosti,
raspoloživi kompjuterski resursi,
ukupno vrijeme dozvoljeno za
simulaciju i slično.

Parne turbine 8.17

 Energetske mašine

Da bi se odabrao najprimjereniji model u konkretnoj primjeni, treba

razmotriti mogućnosti i ograničenja različitih opcija. Uobičajeno u CFD, te i
FLUENT i StarCD, raspoloživi su sljedeći modeli turbulencije:

- laminarno strujanje,
- Spalart-Allmaras model turbulentnog strujanja,
- k-epsilon model,
- k-omega model,
- Reynolds Stress model, i u novije vreme
- Large Eddy Simulation (LES) model.

"Large Eddy Simulation - LES" model karakteriše turbulentno

strujanje vrlozima različite veličine i trajanja. Najveći od njih su tipično
uporedivi po veličini sa karakterističnom dužinom glavnog strujanja.
Najmanji pak odgovaraju disipaciji kinetičke energije turbulencije. Teorijski
je moguće direktno riješiti ceo spektar turbulentnih promjena, korišćenjem
pristupa poznatog kao "Direct Numerical Simulation - DNS". DNS pristup,
međutim, nije podesan za praktične inženjerske probleme.

Konvencionalni pristup u simulaciji strujanja je rješavanje

Rejnoldsovih osrednjenih Navije-Stoksovih jednačina (Reynolds Averaged
Navier-Stokes - RANS). U RANS pristupu, sva turbulentna kretanja su
modelirana, rezultujući u olakšanom računanju. Konceptualno, LES je
smješten negde između DNS i RANS pristupa. Pri tome, veliki vrtlozi se
razrješavaju direktno u LES, dok se mali modeliraju. Suština LES bi se
mogla sumirati na slijedeći način:

- moment, masa, energija i pasivni skalari se transportuju uglavnom

velikim vrtlozima,
- veliki vrtlozi su zavisniji od problema (diktirani su geometrijom i
uslovima na granicama),
- mali vrlozi su manje zavisni od geometrije, izotropniji su i
konsekventno univerzalniji,
- šansa da se nađe univerzalni model je mnogo veća, ako se
modeliraju samo mali vrtlozi.

Računajući samo velike vrtloge i modelirajući male, dobija se mnogo

manje restriktivniji zahtjev za mrežnom rezolucijom nego u slučaju DNS
8.18 Parne turbine
 Energetske mašine

pristupa. Tipično, veličina mreže za LES je jedan red veličine manja nego
kod DNS. Dalje, veličina vremenskog koraka će biti proporcionalna
vremenu za koje se vrtlog jednom okrene "Eddy-Turnover Time", što je
mnogo manje ograničavajuće nego kod DNS pristupa.

Na slikama 8.11 i 8.12, plavo i crveno su označene granice ulaza i

izlaza struje u računski domen respektivno, svjetlo plave su periodične
granice i sivo su zidovi na glavčini i kućištu, kao i sama lopatica. FLUENT
model izgleda slično, izuzev što nema stacionarnih domena ispred i iza kola.

Slika 8.11. Granice računskog prostora Slika 8.12. Granice računskog

u Star-CD modelu prostora u FLUENT modelu

Dakle, generisanje mreže zahtijeva određeno iskustvo i poznavanje

osnovnih principa mehanike fluida (prethodna procjena karaktera strujanja),
s ciljem dobijanja potrebne njene finoće i pokrivanja oblasti strujanja u
kojima se očekuju najveći gradijenti brzine, temperature, naprezanja i sl.,
slika 8.13.

Izrada mreža predstavlja dugotrajan posao (do 50% ukupnog vremena

potrebnog za proračun). Generisanje mreže na izlaznom (izduvnom) dijelu
turbine instalisane snage od 360 MW prikazano je na slici 8.14.

Parne turbine 8.19

 Energetske mašine

Slika 8.13. Geometrija i numerička mreža na površini

turbinskih lopatica bez bandaže

Slika 8.14. Prikaz generisanja računarske mreže

na izlaznom (izduvnom) dijelu parne turbine

8.4. PRORAČUN POJEDINIH KONSTRUKTIVNIH

DETALJA
Najčešća primjena CFD paketa je kod proračuna pojedinih turbinskih
elemenata: lopatičnog aparata, profiliranja turbinskih diskova, analiza
prostornog stanja naprezanja u diskovima, rotoru i lopaticama, ulaznih i
izlaznih kanala i sl. Za nešto jednostavnije jednostepene energetske mašine,

8.20 Parne turbine

 Energetske mašine

kao što su centrifugalni kompresori, pumpe i ventilatori, simuliraju se i

proračunavaju strujanja u kompletnim mašinama, uključujući rotorske
lopatične rešetke i njihovu interakciju sa statorskim rešetkama. Na osnovu
ovakvih analiza strujanja, praćenih određenim gubicima energije, moguća je
optimizacija konstrukcije i ponavljanje procesa do dobijanja željenih
performansi mašine.

CFD pruža mogućnost izračunavanja i vizualizacije brzina,

temperature, naponskih stanja, naprezanja ili nekih drugih promjenljivih
veličina. Na slici 8.15 dat je primjer 3D analize temperaturnog polja
unutrašnjeg cilindra za Siemens-ov longitudinalni presjek kućišta BB44FA.

a) longitudinalni presjek BB44FA b) 3D temperaturni profil

Slika 8.15. Prikaz rezultata 3D modeliranja iz 2003. godine,

Siemens Power Generation

Slična analiza za kućište TNP data je i na slici 8.16, realizovana od

strane General Electric-a. Rezultati dobijeni ovim analizama se daju i
trodimenzionalno, s ciljem što efikasnijeg uočavanja određenih fenomena
strujanja radnog fluida u turbinskom postrojenju.

Slika 8.17 prikazuje rezultate sprovedene analize modeliranja turbine

sa dva kućišta instalisane snage 700 MW, pogodne za rekonstrukciju
turbinskih postrojenja čiji životni vijek se nalazi u dijelu donošenja odluke o
njihovoj revitalizaciji, rekonstrukciji i modernizaciji, a čija snaga se kreće

Parne turbine 8.21

 Energetske mašine

od 100 do 700 MW. Pri tome je posebno efikasan koncept modularnog

poboljšanja pojedinih segmenata turbinskog postrojenja.

Slika 8.16. 3D prikaz budućeg izgleda dijela TNP,

General Electric Company

8.22 Parne turbine

 Energetske mašine

a) HE parna turbina

b) KN parna turbina

Slika 8.17. Dizajniranje moderne turbine sa dva kućišta

instalisane snage 700 MW, Siemens AG

Sličan koncept dat je i na slici 8.18 pri razvoju potpuno nove

koncepcije dvocilindrične turbine, gdje primjena CFD tehnologije
omogućava uvođenje nekoliko bitnih konstruktivnih novina, koje za rezultat
imaju poboljšanje stepena iskorišćenja turbinskog postrojenja u cjelini.

Korišćenje CFD tehnologija može poslužiti i za otkrivanje određenih

nepravilnosti u samom strujanju, slika 8.19. Slika pokazuje putanje fluida
oko vrhova vitoperih turbinskih lopatica. Same putanje su vizualizirane

Parne turbine 8.23

 Energetske mašine

puštanjem tzv. neutralnih čestica, koje imaju istu gustinu kao radni fluid, u
izabranom uzvodnom presjeku, koje vizualiziraju proces strujanja.

a) TSP unutrašnje kućište b) rotor TSP i TNP kao c) TNP izlazni dio
cjelina

d) 3D e) longitudinalni presjek TSP i TNP f) simulacija

lopatice sa modela E- turbine, sa materijalima istjecanja iz izlaznog
bandažom iz tabele 6.7 dijela

g) TSP spoljašnje kućište h) TSP rotor i) TNP rotor

Slika 8.18. Prikaz modularnog koncepta nove E - turbine

korišćenjem računarske tehnike, Siemens AG

8.24 Parne turbine

 Energetske mašine

Nije teško uočiti da fluid pretiče preko vrhova lopatica iz zone višeg u
zonu nižeg pritiska, što nije povoljno, jer se na taj način raspoloživa
energija radnog fluida ne koristi u potpunosti. Moguća poboljšanja u ovom
slučaju idu u pravcu promjene konstrukcije vrha lopatica, zatim kroz
smanjenje veličine zazora između lopatica i kućišta turbine, a optimizacija
se realizuje uz korišćenje CFD proračuna.

Slika 8.19. Prikaz trajektorije

fluida oko vrhova turbinskih
lopatica bez bandaža,
sa preticanjem fluida,
ANSYS CFX, 2004. god.

Prikaz dobijenih rezultata polja pritiska i temperatura, kao i prostiranja

vibracija dobijenih CFD proračunom dat je na slici 8.20. Ovakvi prikazi
rezultata omogućavaju dobijanje slike o pojedinim fenomenima koji prate
proces strujanja radnog fluida u turbinskom postrojenju, a koji se jedino
mogu dobiti u okviru laboratorijskih ispitivanja.

Slika 8.20. Prikaz

rezultata dobijenih na
primjeru za
nastrujavanje fluida na
površinu turbinskih
lopatica (lijevo polje
pritiska i temperature,
desno vibracije), ANSYS
CFX, 2004. god.

Na kraju, dati su neki primjeri primjene CFD na razvoju potpuno

novih parnih turbina snage, kakva je turbina snage oko 907 MW sa pet

Parne turbine 8.25

 Energetske mašine

kućišta, ugrađena u TE VEAG u Boxbergu u Njemačkoj, slika 8.21 ili

postrojenje parne turbine snage 1100 MW sa slike 8.22.

Slika 8.21. Model Siemens-ove petokućišne parne turbine instalisane snage

907 MW, ugrađene u TE VEAG, Boxberg, Njemačka

Slika 8.22. Model postrojenja parne turbine instalisane snage 1100 MW

8.26 Parne turbine

 Energetske mašine

Pri tome stepen efikasnosti turbine sa slike 8.21 iznosi 94,2% za TVP i
96,1% za TSP, a kao glavne novine predstavljaju vitopere lopatice, koje su
primjenjene čak i u dijelu TSP. Dio TSP je pri tome posebno podešen
promjeni specifičnog protoka fluida duž lopatice (poboljšanje od oko 2% u
stepenu iskorišćenja turbine), slika 8.23.

Slika 8.23. Analiza

strujanja kroz stupnjeve sa
fokusom na preticanje
fluida i njegovo hvatanje u
komorama labirintnih
zaptivača

Na slici 8.24 dat je prikaz modula visokopritisnog dijela turbine sa

aksijalno radijalnim ležajnim blokom, dok slika 8.25 daje prikaz proračuna
parovoda korišćenjem Alstomovog softverskog paketa Rohr 2.

Slika 8.24.
Visokopritisni modul
parne turbine sa
aksijalno-radijalnim
ležajnim blokom

Parne turbine 8.27

 Energetske mašine

Slika 8.25. Proračun naprezanja u cjevovodima

u programu Rohr 2, Alstom

Izlazni (izduvni) dio kućišta TNP - dijela parne turbine prikazan je na

slici 8.26. Pri tome su takođe korišćene CFD tehnologije.
8.28 Parne turbine
 Energetske mašine

Slika 8.26. Prikaz modela izlaznog (izduvnog) dijela ruske TNP snage
200 MW, korišćenjem CFD tehnologija Pro-E, Hypermesh i ANSYS,
BHEL Haridwar Ltd., New Delhi, Indija

Parne turbine 8.29