Bedelsiz Modernleşme*
İHSAN BİLGİN
* Radikal
gazetesinin
5 Eylül 1 9 9 9
g ü n k ü ilavesi
"Radikal İki"de
yayınlanmıştır.
1.
B u noktada mal ve
h i z m e t ü r e t e n işyerlerini,
ofisleri, çarşıları,
atölyeleri ve fabrikaları
da işin i ç i n e katmış
oluyoruz. Ç ü n k ü bu
faaliyetlerin gerçekleştiği
b i n a stoku kentin
t o p l a m ı i ç i n d e küçük b i r
yer tutmasına r a ğ m e n ,
b u faaliyetleri
gerçekleştirenler k e n t i n
varoluşundan
kapladıkları yerle
kıyaslanamayacak ö l ç ü d e
yararlanmakta ve pay
almaktadırlar.
2.
B u g ü n de işyerlerinin
ö r n e ğ i n suya ve elektriğe
ikametgahtan daha fazla
para ö d e m e l e r i b u
a n l a m d a k i b i r uygula-
manın örneğidir.
3-
Üstelik de b u ülkeler
dünyanın "merkezinde"
oldukları için 19. yüzyılın
koşulları i ç i n d e çevre
ülkelerden büyük oranda
artık transfer ediyorlar,
dolayısıyla da
kentleşmelerinin bedeli
b i r ö l ç ü d e ilişkide
o l d u k l a r ı çevre ülkeler
tarafından ödenmiş
oluyordu.
H ep beraber birilerine kızıyoruz: Dev-
lete, partilere, belediyelere, müteah-
hitlere, mühendislere, kalfalara, arsa sa-
hiplerine, hatta sisteme. Tek tek hepsine
kızmakta haklıyız. Bir kez bunun adını ko-
yalım. Ancak adını koyduktan sonra bir
adım daha atıp şu soruyu sormak gereki-
yor: Felaketlere açık bu kentleşme örün-
tüsü neden ve nasıl mümkün oldu? Eğer
bu soruyu sorup üzerinde düşünmezsek
kızgınlığımız, öfkemiz kendi içinde boğu-
lacak. Çaresizlikle boşvermişlik arasında
savrulup duracağız.
Son cümleyi baştan söyleyelim: 1940'ların
ikinci yarısında başlayan, 60'larda hızla-
nan, 70'lerde tıkanan, 80'lerde mecra de-
ğiştiren, bugünlerde de yeni tıkanıklıkla-
rından söz edilen Türkiye modernleşmesi
kentleşme için gerekli olan ekonomik
kaynakları yaratamamıştır. Ya da kaynak-
ları arasından yeterli miktarı kentleşme-
ye ayır(a)mamıştır. Kentleşmenin "bede-
li" öden(e)memiştir.
Kentleşmenin "bedeli" nedir, nasıl hesap-
lanabilir? Şöyle basitinden bir tablo çize-
lim: Bir kenti oluşturan yapı stoğunun ezi-
ci bir ağırlığını, %80-90'ını konutlar oluş-
turur. 0 zaman hesabı kolaylaştırmak için
konutlar üzerinden gidelim. Ama önce
kentin sadece binalardan oluşmadığını da
hatırlayalım: Kaldırımlar, yollar, otopark-
lar, garlar, demiryolları, metro istasyonla-
rı ve tünelleri, iskeleler, kanalizasyon-su-
telefon-gaz vs. şebekeleri, elektrik direk-
leri, telefon kulübeleri, duraklar, parklar,
okullar, kreşler vb.'den oluşan dev sistemi
ve bu sistemin maliyetini şöyle bir gözü-
müzde canlandırmaya çalışalım. (Mal ve
hizmet üreten işyerlerini, ofisleri, çarşıla-
rı, atölyeleri, fabrikaları şimdilik tablonun
dışında tutuyoruz.) Sonra da bu toplam
bedeli o kentteki konut sayısına bölelim.
Bu hesabı yapmış kent ekonomisti var mı
bilmiyorum, ancak ürkütücü bir rakam çı-
kacağına hiç kuşku yok. En iyimser tah-
minle ortalama bir evin maliyetinden da-
ha düşük olmayacaktır bu rakam. Demek
ki o evi meydana getirmek için harcanan
paranın en azından iki misli harcanacak:
Biri kendisi için, diğeri de doğurduğu
kentsel donatı ihtiyacı için. Bir evin "kent-
sel konut" olabilmesinin bedeli en azın-
dan bu. Öyleyse "kentsel konutun" mali-
yeti arsa, proje, demir, çimento, tuğla, in-
şaat işçiliği, doğrama, seramik, parke, la-
vabo, dolap vs.'den ibaret değil. Üstüne
bir de kentsel donatıların bedelini ekle-
mek gerekiyor.
Peki kim ödeyecek bu bedeli? Toplum çe-
şitli açılardan sınıflandırılabilir. Konumuz
kent olduğuna göre aktörleri de kentin
tüketimi üzerinden okuyalım. Muhtemel
aktörler şunlar: Kiracılar, bina ve ev sa-
hipleri, mal ve hizmet üreten şirketler (1).
Kiracı zaten böyle bedelleri ödeyecek du-
rumda olmadığı için kiracı kalıyor. Ayrıca
da uzun vadede kirasıyla zamana yayıl-
mış olarak ödemiş olacak payına düşeni.
Ev sahibi payına düşeni ödeyecek. Eğer
evini kiralıyorsa zaman içinde kiralara
yansıtarak bir miktarını geri alacak bu be-
delin. Şirketlerin bina sahibi veya kiracı
olmanın dışında da yükümlülükleri olaca-
ğı kesin (2). Ama kim hangi oranda ve
hangi termin içinde öderse ödesin ev cid-
di bir biçimde pahalılaşacak. Ev sahibi ol-
mak kolay olmayacak. İşte o nedenle in-
giltere'de bu yüzyılın başında toplam ko-
nut stoğunun %90'ı nüfusun %10'unun
elindeydi. Kiralar da yükselecek. Kiraların
yükselmesi mal ve hizmet üreten şirket
kârlarının daha büyük bir bölümünün üc-
retlere, ücretlerin de daha büyük bir bö-
lümünün kiralara gitmesine neden ola-
cak. Yine bu nedenle Avrupalı işçi sınıfı-
nın büyük bir bölümü 1920'lere kadar ço-
luk-çocuk tek odalı evlerde oturuyor ve
helaları diğer ailelerle paylaşıyordu. Bina
yapmak (yani kentleşmek) pahalı bir iş ol-
duğu için, dolayısıyla da kolay olmadığı
için (3). Bedel bir biçimde ödenecek; her-
kes de bundan payını alacak.
Şimdi bu tabloyu aklımızda tutarak Türki-
ye'nin son 50 yıldaki modernleşme öykü-
süne bakalım: 1980'lere kadar sermaye
birikimi esas olarak imalat sektörünün şu
kanalları içinde seyrediyordu: Dayanıklı
tüketim malları, paketlenmiş tüketim
malları ve inşaat sektörüne girdi teşkil
eden ara mallar. Büyük firmaların faali-
yetleri, dolayısıyla da kârları bu kanallar
içinde yoğunlaşmıştı. Dikkat edilirse bu
faaliyet ve kâr alanları içinde doğrudan
"kentin üretimi"ne konu olan faaliyetlerin
bulunmadığı görülecektir. Oysa 19. yüzyıl
Avrupa'sında başta arsa spekülasyonu ol-
mak üzere, alttyapı ve üstyapı yatırımları-
na konu olan büyük ölçekli faaliyetlerin
de büyük şirketlerin konu ve kâr alanı
içinde olduğunu görüyoruz. Özellikle de
banka ve sigorta şirketleri gibi finans ku-
ruluşlarının. Oysa bizde 1980'lerin sonuna
kadar büyük sermayenin bırakalım inşaat
ve imalatı, bu sektörün en kârlı ve en zah-
metsiz kalemi olan arsa spekülasyonuyla
bile ilgilenmediğini görüyoruz. Kent dışı
faaliyetler olan baraj ve otoyol yapımları-
nı bir kenara bırakırsak Türkiye'deki ilk
büyük inşaat firmaları 1980'lerde komşu
ülkelerin büyük ölçekli inşaat talepleriyle
birlikte oluşmuş; oluştuktan sonra bile
Türkiye içinde kendilerinden beklenebile-
cek bir faaliyet yoğunluğu içinde olma-
mışlardır. Bu bize şunu gösterir: Demek ki
kentin üretimi alanında büyük şirketlerin
kâr beklentilerine cevap verecek bir ha-
reketlilik yoktur. Ancak öte yandan da ül-
kenin nüfusu dramatik bir hızla artmakta
ve artan nüfusun üçte biri Doğu Marmara
Bölgesi olarak adlandırılan Sakarya-İs-
tanbul-Bursa üçgenine yığılmaktadır. De-
mek ki en azından bu üçgenin içinde ken-
tin üretimine ilişkin faaliyetlere büyük bir
ihtiyaç bulunmaktadır. İşte dramatik iki-
lem burada başlıyor: İhtiyaç olduğuna
kuşku yok. Ancak sermaye bu ihtiyaçların
doğurduğu faaliyet kolları üzerinden bi-
rikmiyor. Demek ki bu işler yapılmıyor!
Çünkü yapılıyor olsa önce bu ölçekteki
kuruluşlar talip olacaklardı işlere. Ya da
başka türlü yapılıyor. Kapitalist modern-
leşme tarihinin alışık olmadığı bir biçim-
de yürüyor işler.
İşlerin nasıl yürüdüğünden önce neden
böyle olduğuna bakalım: Neden Türkiye
tarihinde kentin üretimine en çok ihtiyaç
olan bir zaman aralığında bu faaliyet kol-
ları marjinalize oluyor? ihtiyaç neden kâ-
ra dönüştürülmüyor? İşte bunu Türki-
ye'nin içinden bakarak anlayamayız. Tıp-
kı Türkiye'nin neden hemen 2. Dünya Sa-
vaşı'ndan sonra kesintisiz bir büyüme ve
genişleme mecrasına girdiğini de Türki-
ye'nin içinden bakarak anlayamayacağı-
mız gibi. Çünkü bu dünya ölçeğindeki ye-
ni birikim rejimiyle ilgilidir. Şunu vurgula-
mak önemli: Avrupa ve Amerika'nın mer-
kez ülkeleri de dahil, dünya kapitalizmi
tüketim toplumunu 1950'lerle birlikte
kurmaya başlamıştır. Bir başka deyişle
100 yıllık geçmişi olan sanayi devrimi
1950'lere kadar bugün anladığımız an-
lamdaki kitlesel tüketim devrimini ger-
çekleştirecek bir kapasiteye sahip ola-
mamıştır. Süpermarketlerin, reklam sek-
törünün, alış-verişin, modanın, medyanın
1950'ler sonrası yaptığı ilk büyük atak,
bugün içinde yaşamaya alıştığımız ya-
şam standartlarının başlangıcının da bu
dönem olduğuna işaret eder. İşte Türkiye
modernleşme rüzgârına tam da bu za-
man diliminin başlangıcında yakalandı:
Otomobilin, beyaz eşyanın, televizyonun,
mutfak aletlerinin, sinemanın, gazetenin,
modanın, Tetra-Pak tarafından kutulanıp
market raflarına dizilmiş malların dünya-
ya çığ gibi yayıldığı dönemde. Türkiye
dünyayla senkrona girmişti bir kere.
Dünyada neden kâr ediliyorsa burada da
ondan ediliyordu. Dünyada ne satılıyorsa
burada da o satılıyordu. 1980'lerle birlik-
te gelen değişime de kolayca ayak uydu-
ruldu: Finans, bilgi-işlem, telekomünikas-
yon, medya, seyahat sektörlerindeki pat-
lamayı, hizmet sektörünün yeniden keş-
fini, sermayenin diğerlerinin yanı sıra
bunlar üzerinden de birikmesini dünyay-
la eşzamanlı olarak yaşıyoruz.
1950'lerde ve 60'larda merkez ülkelerde
kamu sübvansiyonları tarafından finanse
edilen sosyal konut ve planlama hamlesi
yeni birikim rejiminin desteği olarak işlev
görüyor, hegemonik sektörlere servis ve-
riyordu. Yeni sosyal konutlar taze malla-
rın kitlesel olarak tüketilmesini kolaylaş-
tıracak istikrar ortamının güvencesi oldu-
lar. Türkiye'nin ikisini birden, aynı güçle
yapacak imkanları yoktu. Kaynaklar ağır-
lıklı olarak televizyona, otomobile, radyo-
teype, çamaşır makinesine, deterjana
harcandı o dönem. Tıpkı şimdi de cep te-
lefonuna, şifreli kanallara, seyahate, bor-
saya doğru yöneldiği gibi. Bu tabii ki kar-
şılıklı bir ilişkiydi: Yatırımcılar üretim, tü-
keticiler de tüketim tercihlerini bu sek-
törlerin mallarından yana kullandı hep.
Bilerek ve isteyerek.
Peki ya kent? Kentin üretimi ne oldu bu
arada? Ertelenemeyecek acil ihtiyaç ba-
rınmadır her zaman. Barınamayan insan
tüketemez de. Doğu Marmara'nın nüfusu
50 yıl içinde 15 kat artarak 1 milyonlardan
15 milyonlar seviyesine çıktı. Bu nereden lım bütün bunlardan: "50 yıldır yanlış şey-
bakılırsa bakılsın yılda ortalama 100 bin ler tüketiyoruz. Bizim aslında otomobile,
yeni konut ihtiyacı demektir. Daha en ba- buzdolabına, bilgisayara ve deterjana ihti-
şından, tarihin tanık olduğu en geniş ve yacımız yoktu!" Bunun yerine bir yana
en sınıflarüstü katılımla bir anlaşmaya otomobilimizi, buzdolabımızı, bilgisayarı-
varıldı modernleşmenin bütün aktörleri mızı ve deterjanımızı koyalım, öte yana da
arasında: Herkes sorununu kendi imkân- apartmanmızı ve şehrimizi. Ve kıyaslaya-
ları ve inisiyatifiyle çözecek, örgütlü ser- lım. Sonra da neden birincilerin Amerika
maye malzeme satmanın, yönetim ve hu- ya da Japonyada'kilere benzerken öteki-
kuk da işleyişi kolaylaştırmanın ötesinde lerin arasındaki mesafenin bu denli açık
bu işe karışmayacaktı. Eşi görülmedik bir olduğunu bir kez olsun düşünelim.
enerjiyle betonarme apartman hamlesi- Ve kızmayı sürdürelim. Ama her kızdığı-
ne girişildi. Herkes hemşehrileriyle, kalfa- mız aktörün 50 yıl önce bedelini ödeme-
larla, arsa sahipleriyle, müteahhitlerle, den modernleşmek üzere anlaştığımız ve
"kooperatif" adı altında biraraya gelmiş anlaşmayı sürekli olarak yenilediğimiz
müteahhit ve taşeron gruplarıyla, beledi- aktörlerden sadece biri olduğunu da i s t a n b u l ' d a b i r ev.
yelerle küçük ve seri anlaşmalara girişi- unutmadan. (Fotoğraf: Kübra Yılmaz)
yor, arsanın ve inşattın maliyetinden pa-
yına düşeni bir biçimde denkleştiriyor, ev
sahibi oluyor, sonra ikincisine, üçüncüsü-
ne, yazlığa yatırımın hesabını yapıyordu.
Denklem o denli "sağlam" kurulmuştu ki,
herkes birden kazançlı çıkıyor, İngiltere,
Almanya gibi ülkelerin 60 yıllık disiplinli
politikalarla ulaştığı %60'lar seviyesinde-
ki konut sahipliği oranı otomatik olarak
tutturuluyordu. Anlaşmanın önemli bir
maddesi daha vardı: Kentleşmenin, beto-
narme inşaat dışındaki maliyeti kimse ta-
rafından ödenmeyecek, kaynaklar iki ka-
nala akmaya devam edecekti: Evlerin mo-
dern sanayinin ürettiği mallarla doldurul-
masına ve bir sonraki betonarme apart-
manın inşaatına.
Esneklik üzerine kurulu bu "büyük anlaş-
madın tahammül edemediği bir küme
vardı: Uzun vadeli hesap, akıl ve norm.
Çünkü buralardan gelen sesler "bedeli"
hatırlattılar hep; "yumuşak modernleş-
menin" ödenmemiş bedelini. 0 nedenle
bürokrasi, teknokrasi ve meslekler ancak
formasyonlarını kapının dışında bırakmak
şartıyla kabul edildiler "büyük anlaşma-
yı" ilmik ilmik ören küçük anlaşma ortam-
larının içine. "İşi bilmek" okuldan ve ki-
taptan öğrenilenleri unutmak, yerine bu
ilişkilerin kendine özgü dilini ve alışkan-
lıklarını benimsemek anlamına geliyordu.
Dilin karışmasında ve anlaşılmaz hale gel-
mesinde medya patlaması kadar inşaat
yapma konvansiyonlarının ve ortamları-
nın da payı olsa gerek.
Sıkışınca alıştığımız şu sonucu çıkarmaya-