ÑAÏI HOÏC GIAO THOÂNG VAÄN TAÛI

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH

Traàn Coâng Nghò

LYÙ THUYEÁT TAØU

TAÄP I
TÓNH HOÏC
ÑOÄNG LÖÏC HOÏC
TAØU THUÛY

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH 2009

 ÑAÏI HOÏC GIAO THOÂNG VAÄN TAÛI
THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH

Traàn Coâng Nghò

LYÙ THUYEÁT TAØU

TAÄP 1

TÓNH HOÏC
VAØ

ÑOÄNG LÖÏC HOÏC

TAØU THUÛY
(Taùi baûn laàn thöù nhaát coù söûa chöõa boå sung)

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH - 2009

3
4

MUÏC LUÏC
Lôøi noùi ñaàu 6

Chöông 1
TÍNH NOÅI 7
1.1 Tính noåi taøu thuûy 10
1.2 Kích thöôùc hình hoïc thaân taøu vaø tæ leä giöõa chuùng 15
1.3 Ñöôøng hình voû taøu 20
1.4 Tính caùc ñaïi löôïng hình hoïc voû taøu 23
1.5 Caùc ñöôøng cong tính noåi 26
1.6 Caùc pheùp tích phaân gaàn ñuùng 26
1.7 Tính caân baèng doïc taøu 42
1.8 Coâng thöùc tính taán ñaêng kyù 43

Chöông 2
OÅN ÑÒNH 46
2.1 Khaùi nieäm veà oån ñònh taøu 47
2.2 OÅn ñònh ngang ban ñaàu 48
2.3 OÅn ñònh doïc ban ñaàu 54
2.4 AÛnh höôûng cuûa troïng vaät treân taøu ñeán oån ñònh 54
2.5 AÛnh höôûng maët thoaùng caùc keùt chôû haøng loûng 60
2.6 OÅn ñònh taïi goùc nghieâng lôùn 63
2.7 Ñoà thò oån ñònh 64
2.8 Thuaät toaùn xaùc laäp hoï ñöôøng pantokaren 69
2.9 Döïng ñoà thò oån ñònh treân cô sôû pantokaren 74
2.10 Ñieàu kieän oån ñònh tónh 77
2.11 OÅn ñònh ñoäng 78
2.12 Baûng tính kieåm tra tính noåi vaø tính oån ñònh theo yeâu caàu cuûa cô quan coù thaåm quyeàn 84
2.13 AÛnh höôûng kích thöôùc hình hoïc thaân taøu ñeán ñoà thò oån ñònh 89
2.14 Laäp thoâng baùo oån ñònh 91
2.15 Caùc tröôøng hôïp ñaëc bieät cuûa tính oån ñònh 92
2.16 Nhöõng vaán ñeà lieân quan tieâu chuaån oån ñònh taøu 96
2.17 Thöû nghieâng taøu 113

Chöông 3
PHAÂN KHOANG VAØ CHOÁNG CHÌM TAØU 121
3.1 Vaøi neùt veà lòch söû phaân khoang 121
 5

3.2 Tính choáng chìm 122

3.3 OÅn ñònh taøu bò ngaäp moät hoaëc nhieàu khoang 124
3.4 Yeâu caàu oån ñònh ñoái vôùi taøu bò thuûng theo coâng öôùc 1960 185
3.5 Phaân khoang 136
3.6 Xaùc ñònh chieàu daøi toái ña cuûa khoang 139
3.7 Caùc yeâu caàu ñaëc bieät veà phaân khoang taøu khaùch 141
3.8 Duøng ñoà thò xaùc ñònh ñöôøng cong chieàu daøi phaân khoang 142
3.9 Ñaùnh giaù phaân khoang theo lyù thuyeát xaùc suaát 145

Chöông 4
CHOØNG CHAØNH TAØU 155
4.1 Soùng nöôùc 157
4.2 Soùng töï nhieân 159
4.3 Caùc chuyeån ñoäng laéc taøu 173
4.4 Laéc taøu vôùi bieân ñoä nhoû 175
4.5 Nhöõng coâng thöùc kinh nghieäm xaùc ñònh chu kyø dao ñoäng taøu treân nöôùc tónh 177
4.6 Laéc taøu treân soùng ñieàu hoøa 180
4.7 Dao ñoäng phi tuyeán cuûa taøu 184
4.8 Chuyeån ñoäng doïc cuûa taøu treân soùng ñieàu hoøa 190
4.9 Chuyeån ñoäng ngang cuûa taøu treân soùng ñieàu hoøa 192
4.10 Chuyeån ñoäng taøu treân soùng töï nhieân 198
4.11 Giaûm laéc taøu 199
4.12 Xaùc ñònh löïc thuûy ñoäng taùc ñoäng leân voû taøu 206

Chöông 5
TÍNH AÊN LAÙI 235
5.1 Khaùi nieäm cô baûn veà tính aên laùi 235
5.2 Löïc vaø moâmen taùc ñoäng leân taøu khi chuyeån ñoäng cong 246
5.3 Phöông trình vi phaân chuyeån ñoäng 254

Taøi lieäu tham khaûo 271

6

Lôøi noùi ñaàu

Cuoán saùch “LYÙ THUYEÁT TAØU” in lần này là tái bản töø “Lyù thuyeát taøu” taäp 1, 2, 3,
Ñaïi hoïc Giao thoâng Vận tải TP Hoà Chí Minh xuaát baûn thaùng 1 naêm 2004. Saùch duøng
laøm taøi lieäu hoïc taäp cho sinh vieân ngaønh ñoùng taøu, coâng trình ngoaøi khôi vaø laø taøi
lieäu tham khaûo cho kyõ sö trong ngaønh. Ñaàu ñeà “LYÙ THUYEÁT TAØU” chuùng toâi xin
pheùp söû duïng chính thöùc döïa theo yù kieán ñoùng goùp cuûa nhieàu ñoàng nghieäp, nhöõng nhaø
nghieân cöùu, giaûng daïy chuyeân ngaønh. LYÙ THUYEÁT TAØU trình baøy nhöõng chöông
thuoäc tónh hoïc: TÍNH NOÅI, TÍNH OÅN ÑÒNH, OÅN ÑÒNH TAI NAÏN - PHAÂN KHOANG
CHOÁNG CHÌM vaø ñoäng löïc hoïc: CHOØNG CHAØNH (LAÉC TAØU), SÖÙC CAÛN VOÛ TAØU,
THIEÁT BÒ ÑAÅY TAØU, TÍNH AÊN LAÙI VAØ TÍNH GIÖÕ HÖÔÙNG.
Taøi lieäu trong laàn in naøy ñöôïc söûa nhöõng loãi ñaõ coù trong laàn xuaát baûn tröôùc, boå
sung theâm ví duï söû duïng. Saùch in thaønh hai taäp: taäp ñaàu ñeà caäp caùc chöông: tính noåi,
oån ñònh, phaân khoang choáng chìm, choøng chaønh, tính aên laùi; taäp thöù hai daønh cho söùc
caûn, thieát bò ñaåy taøu, chuû yeáu laø thieát keá chaân vòt taøu thuûy, cuøng ñoà thò, baûng bieåu
phuïc vuï coâng vieäc thieát keá. Caùc ñoà thò tính söùc caûn taøu thöôøng gaëp, ñoà thò giuùp thieát
keá thieát bò nay trình baøy taïi phuï luïc taäp 2.
Kyù hieäu duøng trong saùch ñöôïc cheùp laïi töø taøi lieäu do Toå chöùc haøng haûi quoác teá
IMO vaø caùc hoäi nghò ITTC khuyeán khích duøng. Beân caïnh ñoù, nhöõng kyù hieäu theo caùch
vieát cuûa ngöôøi Nga song ñaõ raát quen thuoäc vôùi baïn ñoïc lôùn tuoåi chuùng toâi ghi laïi nhö
taøi lieäu ñoái chöùng, giuùp ngöôøi ñoïc deã daøng so saùnh khi tìm hieåu vaán ñeà.
Trong moãi chöông, ngöôøi vieát coù nhaõ yù trình baøy tröôùc nhöõng vaán ñeà mang tính
phoå thoâng ñeå moïi ngöôøi cuøng söû duïng trong coâng vieäc haøng ngaøy; nhöõng vaán ñeà ñang
tranh caõi ñöôïc neâu ôû phaàn sau vaø chính ñaây laø nhöõng ñieåm raát mong baïn ñoïc goùp
phaàn giaûi quyeát.
Trong quaù trình bieân soaïn, ngöôøi vieát nhaän ñöôïc söï giuùp ñôõ thieát thöïc töø phía caùc
ñoàng nghieäp caùc tröôøng ñang giaûng daïy chuyeân ngaønh taøu, töø ñoàng nghieäp ñang thieát
keá, cheá taïo vaø söû duïng phöông tieän thuûy vaø nhöõng ngöôøi ñang hoïc trong ngaønh ñoùng
taøu. Xin chaân thaønh caûm ôn söï giuùp ñôõ quyù baùu vaø nhöõng goùp yù cuï theå ñeå cuoán saùch
toát hôn.
Maëc duø ñaõ söûa xong, ngöôøi vieát vaãn bieát raèng taøi lieäu ñang coøn coù nhöõng khieám
khuyeát, raát mong baïn ñoïc ñoùng goùp xaây döïng, cuøng hoaøn thieän.
Moïi chi tieát xin lieân heä: Khoa Ñoùng taøu vaø Coâng trình noåi, Tröôøng Ñaïi hoïc Giao
thoâng vaän taûi Tp Hoà Chí Minh.

Ngöôøi vieát
Traàn Coâng Nghò
 7

Chöông 1
TÍNH NOÅI

Caùc kyù hieäu

Kyù hieäu duøng trong chöông naøy phuø hôïp vôùi khuyeán caùo IMO vaø ITTC
Kyù hieäu duøng chung
Kyù hieäu Tieáng Vieät Tieáng Anh
a gia toác linear acceleration
A dieän tích area
AW dieän tích ñöôøng nöôùc waterplane area

B chieàu roäng breadth

D, d ñöôøng kính diameter
D chieàu cao taøu depth
d môùn nöôùc taøu draught, draft
E naêng löôïng energy
F löïc noùi chung force
g gia toác troïng tröôøng acceleration due to gravity
H, h chieàu cao noùi chung height, depth
h chieàu cao coät nöôùc head
hw chieàu cao soùng height of wave

L chieàu daøi noùi chung length

Lw ,λ chieàu daøi soùng wave length

m khoái löôïng mass

p aùp suaát pressure
P coâng suaát noùi chung power, generally
Q löu löôïng rate of flow
R, r baùn kính radius
t thôøi gian time
t, T nhieät ñoä temperature
T chu kyø period
u, v, w toác ñoä thaønh phaàn velocity components
U, V toác ñoä velocity
W, w troïng löôïng weight
8

Hình hoïc voû taøu

AM dieän tích söôøn giöõa taøu area of midship section
AW dieän tích ñöôøng nöôùc area of waterplane

AP truï laùi aft perpendicular

B chieàu roäng taøu breadth, beam (moulded)
B taâm noåi phaàn chìm centre of buoyancy
BM khoaûng caùch töø taâm noåi B ñeán taâm metacentre above centre of buoyancy
nghieâng M trong maët caét ngang
BML khoaûng caùch töø taâm noåi B ñeán taâm longitudianal metacentre above centre of buoyancy
nghieâng M trong maët caét doïc
CB, CB heä soá ñaày theå tích block coefficient
CM, CM heä soá ñaày maët caét giöõa taøu midship coefficient
CP, CP heä soá ñaày laêng truï longitudinal prismatic coefficient
CW, CW heä soá ñaày ñöôøng nöôùc waterplane coefficient

d môùn nöôùc draught, draft

D chieàu cao taøu depth moulded
D löôïng chieám nöôùc displacement weight
FA truï muõi foreward perpendicular
Fb maïn khoâ taøu freeboard
G troïng taâm taøu centre of gravity
GM chieàu cao taâm nghieâng metacentric height
GML chieàu cao taâm nghieâng doïc longitudinal metacentric height

GZ tay ñoøn oån ñònh stability lever

IL moâmen quaùn tính doïc cuûa ñöôøng nöôùc longitudinal moment of inertia of waterplane
IT moâmen quaùn tính ngang cuûa ñöôøng nöôùc tranverse moment of inertia of waterplane
Ip moâmen quaùn tính trong heä ñoäc cöïc polar moment of inertia

KB chieàu cao taâm noåi treân ñaùy center of gravity above moulded base (keel)
L chieàu daøi taøu noùi chung lenght
Loa chieàu daøi toaøn boä length over all
Lpp chieàu daøi giöõa hai truï length between perpendiculars
Lwl chieàu daøi ñöôøng nöôùc waterplane length
M taâm nghieâng metacenter
Sw maët öôùt voû taøu wetted surface
T môùn nöôùc taøu draft moulded
V theå tích phaàn chìm displacement volume
α ≡ CW heä soá ñaày theå tích
β ≡ CM heä soá ñaày maët giöõa taøu
δ ≡ CB heä soá ñaày theå tích
ϕ ≡ CP heä soá ñaày laêng truï
Δ ≡ D löôïng chieám nöôùc cuûa taøu displacement weight
∇ ≡ V theå tích phaàn chìm displacement volume
 9

Taøu thuûy ra ñôøi caùch ñaây ñaõ ba, boán ngaøn naêm. Cuoái naêm 1999 ngöôøi ta ñaõ tìm thaáy xaùc taøu goã,
choân vuøi döôùi ñaùy bieån khoaûng hai ngaøn röôõi naêm. Taøu thuûy ñaõ vaø ñang ñöôïc nghieân cöùu, caûi tieán
nhaèm ñaùp öùng ngaøy moät toát hôn ñoøi hoûi veà moïi maët cuûa con ngöôøi. Ñoäi taøu ngaøy nay coù theå chia
laøm caùc nhoùm chính sau ñaây.
Taøu laøm vieäc treân nguyeân taéc khí ñoäng hoïc
Trong nhoùm naøy coù theå keå hai kieåu taøu ñang ñöôïc duøng phoå bieán: Taøu treân ñeäm khí (air
cushion vehicle - ACV) töïa haún treân moät “goái khí” aùp löïc ñuû lôùn, ñöôïc moät “vaùy” meàm bao boïc. Taøu
hoaït ñoäng nhôø löïc naâng cuûa “goái”, löïc ñaåy cuûa chong choùng. Trong lónh vöïc vaän taûi ngöôøi vaø haøng,
ngöôøi ta ñaõ ñoùng ACV chôû 300 khaùch, vaän toác 60HL/h. Kieåu taøu thöù hai laø cuûa nhoùm khoâng “maëc
vaùy” nhöng taän duïng ngay thaønh cöùng keùo daøi xuoáng cuûa taøu laøm maøng giöõ khí aùp löïc lôùn. Kieåu naøy
trong ngoân töø chuyeân moân goïi laø captured-air-bubble vehicle - CAB. Bieán daïng cuûa nhoùm taøu coøn laø
taøu boït khí, ñaåy baèng thieát bò phuït nöôùc hoaëc chaân vòt sieâu suûi boït.
Taøu laøm vieäc treân nguyeân taéc thuûy ñoäng löïc
Taøu nhoùm naøy laøm vieäc trong nöôùc, laøm vieäc treân nguyeân lyù thuûy ñoäng löïc. Taøu söû duïng löïc
naâng cuûa caùnh chìm, chaïy trong nöôùc, ñeå naâng taøu luùc chaïy goïi laø taøu treân caùnh theo caùch goïi cuûa
ngöôøi Nga, thöôøng ñöôïc goïi laø taøu caùnh ngaàm. Töø chuyeân ngaønh baèng tieáng Anh laø hydrofoil
vehicle. Caùnh cuûa taøu ñöôïc duøng döôùi hai daïng khaùc nhau, daïng thöôøng thaáy laø caùnh maùy bay, ñöôïc
beû gaäp thaønh chöõ V, ñôõ thaân taøu. Baûn thaân caùnh chaïy ngaàm saùt maët nöôùc. Daïng sau ngöôøi Myõ goïi
laø caùnh ngaàm (submerged foils), vôùi hai chaân mang hai thanh tröôït, gioáng nhö ngöôøi tröôït tuyeát.
Taøu löôùt thuoäc nhoùm naøy. Taøu coù keát caáu ñaùy daïng taám tröôït, thöôøng ñöôïc gaäp thaønh hình chöõ
V (deep Vee). Taám tröôït khi löôùt trong nöôùc chòu löïc naâng vaø löïc naøy nhaác moät phaàn taøu leân, giaûm
theå tích phaàn chìm khi chaïy. Töø chuyeân moân thöôøng goïi ñaây laø planing craft.
Nhoùm ñoâng ñuùc nhaát laø taøu hoaït ñoäng treân nguyeân lyù cuûa ñònh luaät Archimedes, goïi laø taøu noåi
(displacement ships). Trong traïng thaùi ñöùng yeân cuõng nhö traïng thaùi chaïy löïc ñaåy taøu töø döôùi leân,
goïi laø löïc noåi do nöôùc taùc ñoäng, luoân caân baèng vôùi troïng löôïng toaøn taøu trong traïng thaùi aáy. Nhoùm naøy
bao goàm caùc loaïi taøu chaïy soâng, taøu ñi bieån nhö taøu chôû haøng, taøu chôû daàu, taøu khaùch noùi chung, taøu keùo,
taøu ñaùnh caù... Xeùt veà thaân taøu, ñaëc bieät phaàn thaân chìm döôùi nöôùc coù taøu moät thaân, taøu nhieàu thaân nhö
catamaran hai thaân, trimaran ba thaân. Trong soá taøu hai thaân coøn coù moät daïng ñaëc bieät, thaân chính
theå tích lôùn, chìm trong nöôùc, trong khi ñoù dieän tích maët ñöôøng nöôùc cuûa taøu khaù nhoû. Taøu naøy coù
teân goïi taøu ñöôøng nöôùc nhoû.

Ngoaøi ra, cuøng loaïi taøu noåi naøy coøn coù taøu ngaàm, hoaït ñoäng chuû yeáu trong loøng nöôùc, treân
nguyeân taéc taøu nhoùm ba vöøa neâu.
Trong caùc phaàn sau taøi lieäu seõ ñeà caäp ñeán taøu laøm vieäc theo nguyeân lyù cuûa ñònh luaät
Archimedes.
10

1.1 Tính noåi taøu thuûy

Taøu thuûy noåi treân nöôùc, taøu ngaàm noåi trong nöôùc chòu taùc ñoäng ñoàng thôøi hai löïc ngöôïc chieàu
nhau. Troïng löïc goàm troïng löôïng baûn thaân taøu, troïng löôïng haøng hoùa treân taøu, maùy moùc thieát bò, döï
tröõ cuøng haønh khaùch treân taøu... taùc ñoäng cuøng chieàu huùt cuûa traùi ñaát. Löïc noåi do nöôùc taùc ñoäng theo
chieàu ngöôïc laïi.
Löïc noåi
Trong heä toaï ñoä gaén lieàn vôùi taøu, goác toïa ñoä ñaët taïi troïng
taâm G cuûa taøu, truïc Oz höôùng leân treân, ngöôïc vôùi chieàu taùc
ñoäng cuûa löïc huùt traùi ñaát, maët xOy song song vôùi maët nöôùc ôû
traïng thaùi tónh, troïng löïc W coù ñieåm ñaët taïi G, taùc ñoäng höôùng
xuoáng döôùi hình 1.1.
Thaân taøu chìm trong nöôùc tieáp xuùc vôùi nöôùc qua maët öôùt voû
taøu. Nhö ñaõ bieát trong boä moân cô hoïc chaát loûng, aùp löïc do nöôùc
aùp ñaët leân maët tieáp xuùc naøy mang giaù trò:
p = pa + γ z Hình 1.1: Troïng (*)
löïc vaø löïc noåi

vôùi: pa - aùp suaát khí quyeån ño taïi maët thoaùng cuûa nöôùc
z - khoaûng caùch ño töø maët thoaùng ñeán ñieåm ñang ñöôïc xem xeùt treân maët öôùt voû taøu.
Löïc thuûy tónh taùc ñoäng leân phaàn töû dS cuûa maët öôùt voû taøu trong tröôøng hôïp naøy ñöôïc hieåu laø:

dP = (pa + γz)dA (a)

Maët khaùc dP ñöôïc phaân thaønh caùc thaønh phaàn:

dPx - taùc ñoäng theo phöông naèm ngang, baèng (pa+γz)dSX
dPZ - taùc ñoäng theo phöông thaúng ñöùng, baèng:
(pa + γz)dSZ – (pa + γ .0 )dSZ = γzdSZ
Phaân tích caùc thaønh phaàn löïc thuûy tónh do aùp löïc naøy gaây ra treân voû taøu coù theå thaáy raèng, toång
caùc löïc thaønh phaàn theo phöông naèm ngang seõ baèng 0 do chuùng töï trieät tieâu nhau, coøn löïc taùc ñoäng
theo phöông thaúng ñöùng coù daïng:
dPZ = γzdSZ (b)

Neáu kyù hieäu: dV - theå tích coät nöôùc cao z; dieän tích ñaùy dSz; dV = zdSZ
Coâng thöùc (a) seõ coù daïng:

dF = dPZ = γdV (c)

 11

Coâng thöùc cuoái ñöôïc hieåu laø löïc noåi do nöôùc taùc ñoäng leân phaàn thaân taøu chìm trong nöôùc F = γV.
Löïc noåi tính theo ñònh luaät Archimedes, baèng troïng löôïng khoái nöôùc bò thaân taøu choaùn choã, taùc
ñoäng theo höôùng töø döôùi leân. Löïc noåi F coù taâm ñaët löïc taïi B, goïi laø taâm noåi cuûa taøu. Caàn giôùi thieäu
theâm, B ñöôïc vieát taét töø Buoyancy, ñöôïc duøng trong taøi lieäu naøy thay cho kyù hieäu vaãn duøng tröôùc
nay laø C. Löïc naøy coá gaéng ñaåy taøu leân cao hôn vò trí noù ñang chieám.
Vôùi taøu thuûy coù theå tích phaàn chìm trong nöôùc V, vieát taét töø Volume (hoaëc ∇ laø kyù töï thay theá
cho V trong nhieàu tröôøng hôïp), troïng löôïng toaøn taøu taïi traïng thaùi tính toaùn, ñuùng baèng troïng löôïng
khoái nöôùc bò thaân taøu chieám choã γ∇. Ñaïi löôïng D = γV (hoaëc γ∇) ñöôïc goïi laø löôïng chieám nöôùc cuûa taøu,
mang giaù trò ñuùng baèng löïc noåi cuûa taøu. Kyù hieäu D vieát taét töø Displacement, coøn Δ kyù töï thay cho D
trong nhieàu tröôøng hôïp. Theo caùch ñoù chuùng ta coù theå vieát:
W = Δ = γ∇ (1.1)
trong ñoù: Δ (hoaëc D) - löôïng chieám nöôùc; γ - troïng löôïng rieâng cuûa nöôùc
∇ (hoaëc V) - theå tích phaàn taøu chieám choã trong nöôùc, hoaëc coøn ñöôïc goïi laø
laø löôïng theå tích chieám choã (volume displacement).
Thöù nguyeân duøng cho caùc thaønh phaàn trong coâng thöùc, trong heä thoáng ño metric, sau ñaây goïi laø
heä meùt, ñöôïc hieåu theo truyeàn thoáng ñaõ ghi ñaäm neùt trong ngaønh ñoùng taøu:
γ - troïng löôïng rieâng nöôùc soâng baèng 1 t/m3, nöôùc bieån γ = 1,025 ÷ 1,03 t/m3
V - theå tích tính baèng m3
D - löôïng chieám nöôùc tính baèng taán heä metric, vieát taét laø T hoaëc MT.
Trong moät soá taøi lieäu xuaát hieän nhöõng naêm gaàn ñaây taïi moät soá nöôùc ngöôøi ta ñeà nghò caùc kyù
hieäu môùi nhaèm thay cho qui öôùc vöøa neâu. Nhöõng ñeà nghò ñoù ñöôïc toùm taét laø D duøng ñeå chæ khoái
löôïng taøu, coøn löïc noåi tính baèng N hoaëc kN. Caùch duøng naøy chöa ñöôïc ghi nhaän chính thöùc taïi caùc
hoäi nghò ITTC vaø trong caùc nghò quyeát cuûa IMO, baïn ñoïc coù theå suy nghó nhieàu hôn tröôùc khi aùp
duïng ñeà nghò naøy.
Theå tích V laø thaønh phaàn thay ñoåi trong bieåu thöùc tính löïc noåi taøu γV, ñoùng vai troø thöôùc ño
tính noåi taøu.
Ñieàu kieän caân baèng taøu trong traïng thaùi noåi
Tröôøng hôïp W > F, coù nghóa troïng löôïng taøu lôùn hôn löïc noåi, taøu coøn bò keùo xuoáng. Khi bò chìm
saâu hôn trong nöôùc theå tích phaàn chìm cuûa taøu lôùn leân vaø nhö vaäy theo ñònh luaät Archimedes löïc F
lôùn daàn. Khi vöôït qua giôùi haïn caân baèng, F > W tình hình seõ ngöôïc laïi, taøu bò ñaåy leân cao hôn, theå
tích phaàn chìm cuûa taøu giaûm daàn daãn ñeán F nhoû daàn. Taøu chæ coù theå naèm ôû vò trí caân baèng khi caân
baèng hai löïc ngöôïc chieàu nhau naøy.

Hình 1.2
Ñieàu kieän W = F trong thöïc teá chöa ñuû ñaûm baûo ñeå taøu noåi oån ñònh. Tröôøng hôïp taøu bò nghieâng
12

ngang ñeán goùc nhaát ñònh, taâm noåi dòch dôøi vò trí tuøy thuoäc hình daùng phaàn chìm cuûa taøu. Ñöôøng taùc
ñoäng löïc noåi qua taâm B’ hieän thôøi khoâng truøng vôùi ñöôøng taùc ñoäng löïc troïng tröôøng qua G. Vì raèng
W = F vaø khoaûng caùch giöõa hai ñöôøng taùc ñoäng löïc mang giaù trò nhaát ñònh, ví duï khoaûng caùch giöõa
chuùng L, xuaát hieän momen ngaãu löïc WL laøm quay taøu. Neáu momen naøy lôùn hôn 0, töùc laø theo chieàu
quay kim ñoàng hoà, taøu coøn bò quay theo chieàu thuaän kim ñoàng hoà. Ngöôïc laïi momen mang giaù trò
aâm, taøu quay ngöôïc (H.1.2). Trong caû hai tröôøng hôïp, khi goùc nghieâng coøn beù taøu quay ngang qua
taâm nghieâng ngang M.
Trong tröôøng hôïp taâm noåi naèm xa troïng taâm, tính theo chieàu doïc taøu, momen ngaãu löïc W.L,
laøm cho taøu bò chuùi veà tröôùc neáu momen ngaãu löïc mang daáu aâm. Taâm nghieâng doïc ML (hay coøn goïi
chuùi taøu) trong tröôøng hôïp naøy naèm khaù xa neáu so vôùi khoaûng caùch töø taøu ñeán M (H.1.3).

Hình 1.3
Taøu chæ ôû tö theá oån ñònh khi hoaønh ñoä taâm noåi baèng hoaønh ñoä troïng taâm taøu.
Töø ñoù coù theå thaáy ñieàu kieän caàn vaø ñuû ñeå taøu noåi vaø caân baèng treân nöôùc, döôùi taùc ñoäng cuûa löïc
W vaø F seõ laø:
a) Caân baèng löïc: W=F
b) Caân baèng momen: Khoaûng caùch L giöõa hai ñöôøng taùc ñoäng löïc cuûa W vaø F baèng 0, daãn ñeán
WL – FL = 0
vôùi L baèng khoaûng caùch GZ taïi hình 1.2 vaø 1.3.
Hai ñieàu kieän ñöôïc vieát döôùi daïng toång quaùt:
∑Pi = 0; ∑Pi xi = 0, vôùi i = 1,2, ... (1.2)
Ñieàu kieän treân ñaây ñöôïc phaùt bieåu caùch khaùc, löïc noåi do nöôùc taùc ñoäng tónh leân taøu phaûi baèng
troïng löôïng toaøn taøu, coøn taâm noåi cuûa taøu B’ phaûi cuøng naèm treân ñöôøng thaúng vuoâng goùc vôùi maët
thoaùng, ñi qua troïng taâm G cuûa taøu.
Troïng löôïng vaø troïng taâm taøu
Troïng löôïng toaøn taøu baèng toång caùc troïng löôïng thaønh phaàn tham gia vaøo taøu nhö voû taøu, maùy
moùc, thieát bò, haøng, döï tröõ, haønh khaùch. Troïng löôïng vaø troïng taâm taøu tính theo coâng thöùc:
 13

W = ∑wi (1.3)
Σwi zi Σwi xi
KG ≡ ZG = ; LCG ≡ XG = (1.4)
Σwi Σwi

Xaùc ñònh troïng löôïng vaø troïng taâm taøu ñoøi hoûi phaûi thöïc hieän khoái löôïng raát lôùn caùc coâng vieäc
tính toaùn vaø thöôøng caùc pheùp tính ñoøi phaûi chi tieát, cuï theå vaø laém khi phieàn toaùi. Thöïc hieän caùc
baûng tính naøy ñöôïc goïi laø tính toaùn caùc tröôøng hôïp taûi troïng cuûa taøu. Troïng löôïng vaø troïng taâm taøu
xaùc ñònh cho moãi tröôøng hôïp seõ caàn cho caùc baûng tính tính noåi vaø caùc baûng tính caân baèng doïc, caân
baèng ngang vaø oån ñònh taøu.
Thoâng leä tieán haønh phaân loaïi caùc nhoùm troïng löôïng taøu khi tính laøm cho coâng vieäc roõ raøng
hôn, deã hieåu hôn. Ví duï, troïng löôïng taøu thoâng duïng coù theå chia thaønh caùc nhoùm nhoû sau:
Troïng löôïng voû taøu Troïng löôïng trang thieát bò noäi thaát
Troïng löôïng trang thieát bò voû Troïng löôïng nhieân lieâu, nöôùc
Troïng löôïng maùy chính vaø caùc maùy phuï Troïng löôïng ñoaøn thuûy thuû , khaùch vaø döï tröõ
Troïng löôïng heä thoáng toaøn taøu Troïng löôïng vaät daèn vaø caùc phaàn khaùc

Troïng löôïng trang thieát bò treân boong ...

Thieát bò ñieän, ñieän töû
Taïi ñaây chuùng ta caàn thoáng nhaát moät ñieàu, khi tính troïng löôïng vaø troïng taâm, ñieàu caàn quan
taâm laø “troïng löôïng”, tính baèng kG (troïng löôïng) hoaëc taán troïng löôïng (MT) cuûa taát caû thöïc theå treân
taøu chöù khoâng ñi saâu tìm hieåu “khoái löôïng” tính baèng kg hoaëc taán khoái löôïng.
Trong moïi tröôøng hôïp, vôùi taøu thuûy caàn ñeå yù ñeán löôïng döï tröõ cuûa löôïng chieám nöôùc D. Taøu daân
söï, löôïng döï tröõ naøy chieám khoaûng 1 ÷ 2%.
Töø caùc nhoùm troïng löôïng tieán haønh chia nhoùm nhoû hôn trong khi laäp baûng tính. Ví duï töø nhoùm
troïng löôïng voû coù theå hình thaønh nhoùm nhoû goàm ñaùy, boong, thöôïng taàng, vaùch… Töø nhoùm trang
thieát bò treân boong phaûi chia ra heä thoáng neo buoäc, heä thoáng laùi, heä thoáng caåu haøng (neáu coù) vaø caùc
heä thoáng khaùc.
Thöïc teá tính toaùn cho thaáy, nhöõng nhoùm nhoû chöùa raát nhieàu thaønh phaàn rieâng nhau. Trong
nhöõng tröôøng hôïp aáy caàn thieát tieáp tuïc chia caùc nhoùm nhoû vöøa ñeà caäp thaønh nhoùm nhoû hôn.
Tính toaùn cho moät traïng thaùi taûi troïng thöïc hieän theo baûng 1.1.
Baûng 1.1
Troïng Tay ñoøn (m) Moâmen (ví duï Tm)
Teân goïi
löôïng wi xi yi zi Mx =(2).(3) My = (2).(4) Mz = (2).(5)

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)

... ... ... ... ... ... ... ...

Toång ∑wI ∑Mx ∑My ∑Mz

Coâng thöùc (1.3) vaø (1.4) ñöôïc suy töø ñaây:

Troïng löôïng: W = ∑Wi(2)
ΣMx( 6)
Xeâ dòch ngang troïng taâm: YG =
ΣWi ( 2)
ΣMy(7)
Chieàu doïc troïng taâm: LCG ≡ XG =
ΣWi ( 2)
14

ΣMz( 8)
Chieàu cao troïng taâm: KG ≡ ZG =
ΣWi ( 2)

Neáu kyù hieäu taâm noåi phaàn chìm thaân taøu baèng B, coù theå vieát toïa ñoä taâm noåi naøy trong heä toïa
ñoä Oxyz vöøa neâu. Toaï ñoä B theo chieàu doïc LCB hoaëc XB, theo chieàu ngang YB, coøn theo chieàu cao laø
KB hoaëc ZB. Söû duïng caùc kyù hieäu naøy chuùng ta coù theå vieát ñieàu kieän noåi cho taøu:
W = D; XG = XB hoaëc LCG = LCB; Y G = YB
YG ñöôïc hieåu laø toïa ñoä troïng taâm taøu theo chieàu ngang, tính cho tröôøng hôïp troïng taâm naøy
khoâng naèm trong maët ñoái xöùng. Caùc taøu thöôøng gaëp, ñoái xöùng qua maët caét doïc giöõa taøu, taâm noåi YB
= 0, do vaäy khi thieát keá vaø cheá taïo ngöôøi ta ñaõ tìm moïi caùch ñeå troïng taâm YG = 0, nhaèm ñaûm baûo
caân baèng ngang. Trong tröôøng hôïp aáy ñieàu kieän noåi cuûa taøu quay laïi nhö hình 1.1.
Ví duï: AÙp duïng ñieàu kieän noåi xaùc ñònh môùn nöôùc taøu cho taøu ñi töø soâng ra bieån. Taøu ñöôïc xeùt laø
moät ponton ñaùy hình chöõ nhaät LB = 10×4m, cao H = 2,5m. Trong soâng taøu coù môùn nöôùc d = 2m.
Taïi traïng thaùi ñang xeùt troïng löôïng taøu seõ laø:

W = D = γ1V1 = γ1LBd = 1,0×10×4×2 = 80t

trong ñoù laø γ1 troïng löôïng rieâng nöôùc soâng nhaän baèng 1,0 t/m3.
Khi ra bieån troïng löôïng ponton khoâng thay ñoåi, vaø löïc noåi do nöôùc bieån taùc ñoäng leân ponton seõ
baèng giaù trò tuyeät ñoái cuûa W = 80t.
F = W = 80t
Maët khaùc troïng löôïng rieâng cuûa nöôùc bieån γ2 khaùc γ1, do vaäy theå tích phaàn chìm cuûa ponton khi
ôû bieån khoâng baèng theå tích phaàn chìm luùc coøn trong soâng.
F = D = γ1LBd1 = γ2LBd2
trong ñoù d1 laø môùn nöôùc ponton taïi soâng baèng 2m; d2 - môùn nöôùc ponton luùc ôû bieån.
3
Thay giaù trò γ2 = 1,025 t/m duøng cho nöôùc bieån vaøo bieåu thöùc treân coù theå xaùc ñònh ñöôïc giaù trò
môùn nöôùc ponton taïi bieån:
γ1 1
d2 = d1 = × 2 = 1,951 m
γ2 1, 025

Phaân bieät caùc teân goïi sau ñaây khi xaùc ñònh troïng löôïng, troïng taûi vaø dung tích taøu.
Theå tích chieám nöôùc cuûa thaân taøu, kyù hieäu V (hoaëc ∇), laø theå tích phaàn chìm cuûa taøu trong nöôùc,
ño baèng ñôn vò ño theå tích. Trong heä thoáng ño heä meùt, ñôn vò thöôøng duøng laø meùt khoái, m3. Trong
heä thoáng ño truyeàn thoáng Imperial taïi Anh-Myõ, ñôn vò ño theå tích duøng trong taøu laø cu.ft, töông
ñöông 0,0283m3.
Löôïng chieám nöôùc cuûa taøu, kyù hieäu D (hoaëc Δ), coù giaù trò baèng toång troïng löôïng taøu trong traïng
thaùi ñang tính.
Thoâng thöôøng söû duïng hai caùch tính löôïng chieám nöôùc cho taøu laø löôïng chieám nöôùc taøu khoâng
Do, khi treân taøu chöa chöùa haøng, nhieân lieäu, haønh khaùch, thöïc phaåm vaø löôïng chieám nöôùc taøu ñaày taûi.
Löôïng chieám nöôùc tính theo coâng thöùc D = γV thöôøng giaønh cho tröôøng hôïp taøu ñaày taûi. Vôùi taøu chôû
haøng tröôøng hôïp naøy öùng vôùi traïng thaùi taøu baét ñaàu rôøi beán sau khi chaát ñuû haøng, nhieân lieäu vaø döï
tröõ.
 15

Ñôn vò ño löôïng chieám nöôùc laø ñôn vò ño troïng löôïng. Trong heä meùt, ñôn vò ñöôïc duøng laø taán
troïng löôïng, vieát taét laø T hoaëc vieát taét ñuùng caùch laø MT, coøn trong heä thoáng ño Imperial Anh-Myõ
phaûi laø long ton. Coâng thöùc chuyeån ñoåi giöõa hai heä thoáng ño laø:
1 long ton = 1016,05 kG = 1,01605 TM.
Trong heä thoáng ño Anh-Myõ, theå tích phaàn chìm ño baèng ñôn vò cu.ft, do vaäy tính löôïng chieám
nöôùc theo coâng thöùc D = γV seõ coù daïng:
Cho nöôùc soâng: D = V/35, trong ñoù V tính baèng cu.ft, (long ton)
Cho nöôùc bieån: D = V/36, trong ñoù V tính baèng cu.ft, (long ton)
Söùc chôû hay taûi troïng taøu ño baèng ñôn vò ño troïng löôïng, chæ troïng löôïng haøng treân taøu cuøng
haønh khaùch, döï tröõ, nhieân lieäu, daàu nöôùc cho buoàng maùy.
Vôùi taøu chôû haøng, söùc chôû cuûa taøu ñöôïc goïi baèng thuaät ngöõ chuyeân ngaønh coù xuaát xöù töø tieáng
Anh laø deadweight, vieát taét dwt. Trong thaønh phaàn söùc chôû deadweight bao goàm khoâng chæ haøng
hoaù chôû treân taøu maø coøn döï tröõ, löông thöïc, thöïc phaåm, nöôùc sinh hoaït, nhieân lieäu , nöôùc ngoït duøng
cho maùy taøu. Nhö vaäy löôïng chieám nöôùc D bao goàm troïng löôïng taøu khoâng vaø deadweight. Troïng taûi
taøu theo nghóa deadweight tính baèng coâng thöùc:
DW = D – D0
Khaùi nieäm söùc chôû theo nghóa deadweight bò nhieàu ngöôøi hieåu nhaàm thaønh “troïng taûi” chung
chung, do vaäy trong quaù trình vaän taûi haøng ñaõ xaûy ra quaù nhieàu vöôùng maéc, tranh chaáp veà thueá
quan, kieåm tra an toaøn. Caàn thieát phaûi phaân bieät khaùi nieäm söùc chôû (troïng taûi) theo caùch nghó
thoâng thöôøng chæ laø troïng löôïng haøng hoaù ngöôøi ta coù theå chôû treân taøu vôùi söùc chôû “deadweight” neâu
treân.
Taán ñaêng kyù duøng trong ngaønh vaän taûi thuûy tính baèng ñôn bò ño dung tích. Ñôn vò ño tính baèng
100 cu.ft, töông ñöông 2,832m3 ñöôïc qui öôùc laø “1 taán ñaêng kyù”. Caàn phaân bieät roõ laø taán ñaêng kyù
khoâng tính baèng troïng löôïng. Thuaät ngöõ chuyeân moân goïi ñaây laø tonnage hay vieát ñuû hôn laø
registered tonnage, mang yù nghóa “taán ño dung tích taøu”. Sôû dó coù söï laãn loän giöõa taán troïng löôïng vaø
taán ñaêng kyù vì trong lòch söû phaùt trieån haøng haûi ñaõ xaûy ra vieäc phaùt aâm truøng nhau töø tun duøng chæ
thuøng toâ noâ chöùa röôïu vang, ñaõ moät thôøi laøm ñôn vò vaän chuyeån, vôùi töø ton (taán) thoâng duïng. Coù theå
giaûi thích theâm moät tun (thuøng) röôïu vang naëng 2200 caân Anh, dung tích 252 gallon. Trong khi ñoù
moät long ton cuûa ngöôøi Anh ñoåi ra ñöôïc 2240 caân Anh.
Taán ñaêng kyù ñöôïc söû duïng chính thöùc vaø thöôøng xuyeân khi ñaêng kyù taøu, laø ñôn vò chính duøng
trong thoáng keâ ñoäi taøu, cô sôû tính thueá khi taøu qua keânh, ñaïâu caûng... Tính dung tích taøu vaø xaùc ñònh
taán ñaêng kieåm cho taøu laø coâng vieäc baét buoäc trong thieát keá taøu, taïi phaàn tham khaûo tieáp sau ñaây
cuûa taøi lieäu seõ giôùi thieäu sô löôïc caùch laøm naøy.

1.2 KÍCH THÖÔÙC HÌNH HOÏC THAÂN TAØU VAØ TÆ LEÄ GIÖÕA CHUÙNG
Chieàu daøi taøu
Phaân bieät caùc teân goïi lieân quan ñeán chieàu daøi taøu sau:
Chieàu daøi toaøn boä taøu, Lt hoaëc Loa, laø khoaûng caùch ño töø ñieåm xa nhaát tröôùc taøu ñeán ñieåm xa
nhaát sau laùi.
Chieàu daøi ñöôøng nöôùc keát caáu LKW , ño treân ñöôøng nöôùc thieát keá, keå töø ñieåm tieáp nöôùc ôû muõi taøu
16

ñeán ñieåm tieáp nöôùc phía sau laùi.

Chieàu daøi giöõa hai truï Lpp, laø khoaûng caùch ño treân maët ñöôøng nöôùc, tính töø truï laùi ñeán truï muõi.
Treân taøu voû theùp truï laùi ñöôïc hieåu laø truïc ñi qua truïc quay baùnh laùi, coøn truï muõi ñi qua ñieåm caét
nhau cuûa ñöôøng nöôùc thieát keá vôùi meùp ngoaøi treân muõi taøu. Vôùi caùc taøu coù vaùch ñuoâi naèm nghieâng so
vôùi maët cô baûn qua ñaùy (vaùch T), truï laùi nhaän ñi qua ñöôøng caét cuûa vaùch nghieâng vôùi ñöôøng nöôùc thieát
keá, tính treân maët caét doïc giöõa taøu.

Hình 1.4
Chieàu roäng taøu
Chieàu roäng taøu lôùn nhaát Bmax, laø khoaûng caùch lôùn nhaát ño taïi maët caét ngang taïi khu vöïc roäng
nhaát cuûa taøu, tính töø ñieåm xa nhaát beân maïn traùi ñeán ñieåm xa nhaát beân maïn phaûi cuûa taøu.
Chieàu roäng B, thuaät ngöõ chuyeân ngaønh baèng tieáng Anh vieát ñaày ñuû hôn laø Breadth moulded, laø
khoaûng caùch ño töø maïn traùi ñeán maïn phaûi taøu, taïi maët caét ngang taøu ñi qua maët roäng nhaát cuûa taøu.
Vôùi taøu coù maët caét hình U hoaëc V, vò trí ño naèm taïi meùp boong. Vôùi taøu daïng ω chieàu roäng taøu ño
taïi vò trí roäng nhaát cuûa maët caét.
Chieàu cao
Chieàu cao taøu, kyù hieäu baèng D hoaëc H, laø khoaûng caùch ño theo chieàu thaúng ñöùng, tính töø meùp
trong cuûa taám ki chính ñeán meùp treân cuûa xaø ngang boong maïn khoâ. Vôùi taøu nhieàu boong, boong maïn
khoâ ñöôïc hieåu laø boong coù keát caáu kín nöôùc, coù heä thoáng ñaäy kín caùc loã khoeùt treân boong vaø caùc loã
khoeùt beân maïn, naèm ôû vò trí cao nhaát.

Hình 1.5: Chieàu roäng taøu

 17

Môùn nöôùc
Môùn nöôùc taøu kyù hieäu baèng d hoaëc T, ño treân truïc thaúng ñöùng, tính töø ñöôøng cô baûn qua ñaùy
taøu, ñeán ñöôøng nöôùc thieát keá. Vôùi taøu ñaùy baèng môùn nöôùc tieâu chuaån ño taïi giöõa taøu. Phaân bieät caùc
teân goïi thöôøng duøng sau.
Môùn nöôùc d (chieàu chìm), thuaät ngöõ chuyeân ngaønh trong tieáng Anh goïi laø draught moulded
(tieáng Myõ: draft molded) ño töø ñöôøng cô baûn. Chieàu cao ño töø meùp döôùi soáng chính goïi laø keel draft,
coøn môùn nöôùc trung bình dm laø giaù trò trung bình coäng cuûa môùn nöôùc ño taïi truï laùi vaø môùn nöôùc ño
taïi truï muõi.
Môùn nöôùc laùi ño taïi truï laùi, tính caû chieàu nghieâng cuûa soáng chính, neáu coù.
Môùn nöôùc muõi ño taïi truï muõi, tính caû ñoä nghieâng cuûa soáng chính.
Maïn khoâ
Chieàu cao maïn khoâ taøu laø hieäu soá giöõa chieàu cao vaø môùn nöôùc taøu:

Fb = D – d hoaëc H – T (1.5)

Heä soá ñaày (heä soá beùo)

Quan heä giöõa kích thöôùc chính cuûa taøu vôùi theå tích phaàn chìm, dieän tích ñöôøng nöôùc, dieän tích
maët giöõa taøu... ñöôïc theå hieän qua caùc heä soá ñaày.
Heä soá ñaày ñöôøng nöôùc, CW hoaëc α laø tæ leä giöõa dieän tích maët ñöôøng nöôùc ñöôïc voû taøu giôùi haïn vaø
dieän tích hình chöõ nhaät coù caïnh laø chieàu daøi vaø chieàu roäng ñöôøng nöôùc. Neáu kyù hieäu AW - dieän tích
maët ñöôøng nöôùc, L - chieàu daøi taøu, ño taïi ñöôøng nöôùc, B - chieàu roäng taøu, heä soá CW tính theo coâng
thöùc:
AW
CW = (1.6)
LB

Hình 1.6
Heä soá ñaày söôøn giöõa taøu, CM hoaëc β , laø tæ leä giöõa dieän tích phaàn chìm cuûa söôøn giöõa taøu AM vôùi
dieän tích hình chöõ nhaät ngoaïi tieáp noù, caïnh BT.
AM
CM = (1.7)
B⋅T
18

Hình 1.7
Heä soá ñaày theå tích, CB hoaëc δ , laø tæ leä giöõa theå tích phaàn chìm cuûa taøu V vôùi theå tích hình hoäp
ngoaïi tieáp noù. Heä soá CB tính theo coâng thöùc:
V
CB = (1.8)
LBT
Heä soá ñaày laêng truï, CP hoaëc ϕ , laø tæ leä giöõa theå tích phaàn chìm taøu V so vôùi oáng truï daøi baèng
chieàu daøi ñöôøng nöôùc L, dieän tích maët truï AM
V CB
CP = hay laø CP = (1.9)
AM × L CM

Heä soá ñaày theå tích Mieâu taû caùch xaùc ñònh heä soá CP
vaø CV chuaån
Hình 1.8
Heä soá ñaày truï ñöùng, CV hoaëc χ , laø tæ leä giöõa theå tích phaàn chìm so vôùi truï ñöùng cao T, maët truï
AW .

V CB
CV = hay laø CV = (1.10)
AW T CW

Tröôùc khi tìm hieåu caùch tính caùc ñöôøng cong tính noåi treân cô sôû caùc döõ lieäu thu nhaän töø moät taøu
cuï theå, chuùng ta xem ví duï veà caùch tính caùc heä soá ñaày sau: Taøu ñi bieån vôùi kích thöôùc chính Lpp =
120m, B = 15,6m, d = 5,7m, coù theå tích phaàn chìm trong traïng thaùi khai thaùc xaùc ñònh V = 5220m3,
dieän tích maët ñöôøng nöôùc thieát keá Aw = 1310m2, dieän tích maët söôøn giöõa taøu AM = 78m2. Tính caùc heä
beùo cuûa taøu treân ñaây.
AW 1310
Heä soá ñaày Cw: CW = = = 0,70
LB 120 × 15, 6
 19

AM 1310
Heä soá ñaày CM: CW = = = 0, 878
Bd 15, 6 × 5,7
V 5220
Heä soá ñaày CB: CB = = = 0, 489
LBd 120 × 15, 6 × 5,7
CB 0, 489
Heä soá ñaày CP: CP = = = 0, 557
CM 0, 878
CB 0, 489
Heä soá ñaày CV: CV = = = 0, 698
CW 0,70

Tyû leä giöõa caùc kích thöôùc taøu coù yù nghóa thöïc teá vôùi caùc tính naêng taøu. Tyû leä L/B thöôøng noùi leân
tính di ñoäng cuûa taøu, theo caùch nghó naøy tyû leä L/B lôùn duøng cho taøu chaïy nhanh. Tyû leä giöõa B vaø d
(hoaëc T) mang yù nghóa taêng hay giaûm oån ñònh taøu, aûnh höôûng lôùn ñeán söùc caûn voû taøu khi chaïy trong
nöôùc vaø tính quay trôû cuûa taøu.
Baûng 1.2a: Heä soá ñaày cuûa caùc taøu thöôøng gaëp trong thöïc teá
Kieåu taøu CB CW CM

Taøu khaùch ñi bieån côõ lôùn 0,56 - 0,70 0,70 - 0,80 0,95 - 0,96

Taøu khaùch ñi bieån 0,50 - 0,60 0,70 - 0,80 0,85 - 0,96

Taøu khaùch ñi bieån côõ lôùn 0,62 - 0,72 0,80 - 0,85 0,95 - 0,98

Taøu khaùch ñi bieån côõ vöøa 0,65 - 0,75 0,80 - 0,85 0,96 - 0,98

Taøu khaùch ñi bieån côõ nhoû 0,70 - 0,75 0,80 - 0,85 0,96 - 0,98

Taøu haøng rôøi 0,73 - 0,80 0,78 - 0,83 0,96 - 0,99

Taøu container 0,60 - 0,68 0,80 - 0,85 0,97 - 0,98

Taøu daàu lôùn 0,75 - 0,85 0,83 - 0,88 0,98 - 0,98

Taøu daàu côõ trung 0,72 - 0,78 0,78 - 0,86 0,97 - 0,99

Taøu keùo ñi bieån 0,45 - 0,55 0,70 - 0,78 0,80 - 0,90

Tyû leä H/T ñaëc tröng cho tính oån ñònh taøu ôû caùc goùc nghieâng lôùn, taêng khaû naêng choáng chìm cuûa
taøu.
Baûng 1.2b: Tyû leä caùc kích thöôùc chính

Kieåu taøu L/B B/T H/T L/H

Taøu khaùch ñi bieån côõ lôùn 7 - 10 2,3 - 3,1 1,36 - 1,7 12 - 15

Taøu khaùch ñi bieån 6,5 - 7,5 2,6 - 3,2 1,35 - 1,45 10 - 14

Taøu khaùch ñi bieån côõ lôùn 7,20 - 8,0 2,4 - 2,6 1,30 - 1,50 12 - 14

Taøu khaùch ñi bieån côõ vöøa 6,5 - 7,5 2,3 - 2,5 1,30 - 1,5 10 - 14

Taøu khaùch ñi bieån côõ nhoû 6,0 - 7,0 2,2 - 2,4 1,2 - 1,4 10 - 14

Taøu haøng rôøi 6,2 - 7,0 2,3 - 2,80 1,7 - 2,0 9 - 11

20

Taøu container 6,2 - 7 2,7 - 3,0 1,7 - 2 9 - 11

Taøu daàu lôùn 6-7 2,5 - 3,0 1,29 - 1,40 12 - 14

Taøu daàu côõ trung 6,6 - 7,5 2,3 - 2,5 1,20 - 1,31 12,5 - 14,0

Taøu keùo ñi bieån 3-4 2,4 - 3,0 1,20 - 1,40 6-8

1.3 ÑÖÔØNG HÌNH VOÛ TAØU

Ñöôøng hình lyù thuyeát cuûa voû taøu ñöôïc bieåu dieãn trong heä toïa ñoä gaén lieàn vôùi voû taøu nhö treân
hình 1.9. Truïc Oz höôùng leân treân. Truïc Ox truøng vôùi chieàu doïc taøu, höôùng veà tröôùc, coøn truïc Oy
höôùng sang maïn phaûi. Taâm cuûa heä toïa ñoä ñaët taïi giao ñieåm ba maët phaúng: maët caét ngang giöõa taøu,
maët caét doïc giöõa taøu vaø maët cô baûn qua ñaùy taøu.

Hình 1.9: Heä toïa ñoä chung

Ñöôøng lyù thuyeát mieâu taû voû taøu ñöôïc qui öôùc veõ trong baûn veõ hai chieàu 2D, bao goàm caùc phaàn
sau:
Hình chieáu caùc veát caét doïc taøu do maët phaúng doïc giöõa taøu vaø caùc maët phaúng song song vôùi maët
naøy taïo thaønh. Cuïm veát caét naøy naèm phía traùi, beân treân.
Hình chieáu caùc veát caét voû taøu qua caùc ñöôøng nöôùc, naèm phía traùi, beân döôùi.
Hình chieáu caùc maët caét ngang taøu, goïi laø caùc söôøn lyù thuyeát, naèm phía phaûi, beân treân.
Hình aûnh caùc maët chieáu vaø xuaát xöù cuûa noù ñöôïc mieâu taû treân hình 1.10.
Treân caùc hình chieáu ghi roõ caùc ñaëc tröng hình hoïc cuûa voû taøu thuûy, ví duï:
Ñoä vaùt hoâng (deadrise) - ñoä caát cuûa taám ñaùy so vôùi maët cô baûn, ño taïi meùp maïn
Ñoä cong boong (camber) - ñoä caát taám boong, ño taïi giöõa xaø ngang boong, so vôùi meùp boong cuøng
söôøn.
Ñöôøng cong meùp boong (sheer line), doïc toaøn taøu. Thoâng thöôøng ñaây laø ñöôøng yeân ngöïa.
Ñöôøng taâm boong chaïy doïc taøu.
 21

Hình 1.10 Caùc maët caét duøng trong baûn veõ ñöôøng hình lyù thuyeát

Baûn veõ ñöôøng hình lyù thuyeát

Ñöôøng bao voû taøu laø maët cong trong khoâng gian ba chieàu 3D. Ñeå mieâu taû gaàn ñuùng maët cong
naøy nhaát thieát phaûi rôøi raïc hoùa vaø bieåu dieãn laïi döôùi daïng maët gaàn ñuùng. Quaù trình rôøi raïc hoùa maët
cong ba chieàu tieán haønh theo thöù töï nhö sau: Doïc thaân taøu, tính töø laùi ñeán muõi taøu, tieán haønh chia
taøu thaønh nhieàu ñoaïn thaúng, goïi laø khoaûng söôøn. Trong thöïc teá ngöôøi ta chia chieàu daøi taøu thaønh 10
hoaëc 20 khoaûng söôøn lyù thuyeát. Caét ngang qua vò trí caùc nuùt ñaùnh daáu söôøn lyù thuyeát seõ nhaän ñöôïc
maët caét ngang söôøn lyù thuyeát. Khi thöïc hieän, lôïi duïng tính ñoái xöùng qua maët caét doïc taøu, chæ caàn
theå hieän 1/2 chieàu roäng taøu seõ dieãn ñaït ñaày ñuû maët caét ngang qua söôøn. Thoâng leä phaàn beân phaûi cuûa
maët ñoái xöùng tieán haønh veõ caùc nöûa maët caét cuûa caùc söôøn tröôùc taøu, tính töø maët caét giöõa taøu, coøn beân
traùi giaønh cho caùc söôøn phía sau.
Theo chieàu cao, coù theå söû duïng caùc ñöôøng nöôùc ñeå caét voû taøu vaø nhö vaäy seõ nhaän ñöôïc veát caét
caùc ñöôøng nöôùc.
Thoâng thöôøng chuùng ta söû duïng heä thoáng caét qua (10 + 1) hoaëc (20 + 1) söôøn lyù thuyeát. Soá thöù
töï söôøn lyù thuyeát ñaùnh daáu töø söôøn 0 ñeán söôøn 10 hoaëc 20, tuøy thuoäc heä thoáng ñang söû duïng. Nhöõng
söôøn naèm giöõa caùc söôøn ñang tính ñöôïc ñaùnh daáu theo soá thöù töï theo heä thoáng ñöôïc choïn. Ví duï, taïi
vuøng ñuoâi vaø vuøng muõi taøu caàn thieát xaây döïng theâm caùc söôøn trung gian nhö 1/2, 3/4, 1,5, ..., 8,
8,5,...
Thoâng thöôøng, ñöôøng nöôùc ñöôïc ñaùnh daáu töø ñaùy vôùi môû ñaàu ñöôøng nöôùc soá 0 (DN0), sau ñoù
taêng daàn thaønh DN1, DN2...
Ngoaøi caùc ñöôøng söôøn, ñöôøng nöôùc tieâu chuaån, khi veõ ñöôøng hình caàn theâm caùc ñöôøng caét doïc,
caùch maët caét doïc giöõa taøu khoaûng caùch nhaát ñònh. Caùc maët caét doïc naøy ñöôïc kyù hieäu CDI, CDII,...
Ngoaøi heä thoáng ñöôøng vuoâng goùc vöøa neâu, khi laäp ñöôøng lyù thuyeát caàn xaùc laäp heä thoáng ñöôøng kieåm
tra, xuaát phaùt töø maët caét giöõa taøu ñeán vò trí ñöôïc choïn. Veát caét caùc maët caét kieåm tra ñöôïc bieåu dieãn
phía döôùi, ôû phía ñoái xöùng taâm ñöôøng nöôùc.
Ñöôøng hình lyù thuyeát moät taøu vaän taûi tieâu bieåu ñöôïc trình baøy taïi hình 1.10b.
 22

Hình 1.10b
 23

1.4 TÍNH CAÙC ÑAÏI LÖÔÏNG HÌNH HOÏC VOÛ TAØU

Töø ñöôøng lyù thuyeát tieán haønh tính caùc giaù trò ñaëc tröng hình hoïc voû taøu. Thöù töï tính toaùn chia
laøm hai giai ñoaïn: caùc ñaïi löôïng ñaëc tröng trong maët ñöôøng nöôùc vaø caùc ñaïi löôïng ñaëc tröng trong
söôøn taøu. Sau hai phaàn tính vöøa neâu tieán haønh tính toaùn cho toaøn taøu.

Hình 1.11a Ñöôøng nöôùc

1- Ñaïi löôïng hình hoïc ñöôøng nöôùc
Bieåu dieãn ñöôøng nöôùc baát kyø cuûa taøu döôùi daïng ñöôøng cong daïng y = f(x), caùc pheùp tính ñaïi
löôïng hình hoïc ñöôøng nöôùc ñöôïc ñöa veà daïng sau:
b
Dieän tích ñöôøng nöôùc Aw: AW = ∫a ydx (1.11)

b
Moâmen tónh so vôùi truïc Ox: moy = ∫a xydx (1.12)
b

Toïa ñoä troïng taâm ñöôøng nöôùc: a =

∫a xydx (1.13)
b
∫a ydx
b
∫a x
2
Moâmen quaùn tính so vôùi truïc Oy: IL = 2 ydx (1.14)

Moâmen quaùn tính maët ñöôøng nöôùc so vôùi truïc O’y’ caùch Oy moät ñoaïn a tính theo coâng thöùc treân
seõ laø:

I 'L = I L − a 2 AW (1.15)

Moâmen quaùn tính maët ñöôøng nöôùc doïc taøu Ox ñöôïc goïi laø moâmen quaùn tính ngang tính theo
coâng thöùc:
2 b
∫a y dx
3
It = (1.16)
3

Trong caùc bieåu thöùc treân y mang giaù trò 1/2 chieàu roäng voû taøu taïi vò
trí ñang xeùt.
2- Caùc maët caét ngang taøu
Caùc ñaïi löôïng ñaëc tröng cho maët caét ngang taøu:
Dieän tích maët söôøn tính ñeán môùn nöôùc Z.
z
S( z ) = 2 ∫0 ydz (1.17)
 24

Hình 1.12
 25

Moâmen tónh so vôùi truïc Oy cuûa maët söôøn:

z
m( z) = 2 ∫0 yzdz (1.18)

Troïng taâm maët söôøn thuoäc phaàn chìm ñeán môùn nöôùc Z tính theo coâng thöùc:
z

C( z) =
m( z)
=
∫0 yzdz (1.19)
S( z ) z
∫0 ydz
3- Tæ leä Bonjean
Vôùi moãi söôøn taøu, töø keát quaû tính dieän tích phaàn chìm vaø moâmen tónh phaàn chìm so vôùi ñaùy, coù
theå veõ hai ñöôøng cong mieâu taû bieán thieân cuûa hai giaù trò treân theo chieàu chìm Z. Taäp hôïp toaøn boä
caùc ñöôøng cong kieåu naøy, laäp cho taát caû söôøn tính toaùn seõ ñöôïc ñoà thò coù teân goïi tæ leä Bonjean.
Taïi hình 1.12 trình baøy tyû leä Bonjean laäp cho taøu caù daøi 45,26m.
Hoï ñöôøng cong treân ñoà thò mang teân tæ leä Bonjean laø cô sôû tính theå tích phaàn chìm giaû ñònh,
taâm noåi theo chieàu doïc, chieàu cao tröôùc khi haï thuûy taøu, ñoàng thôøi laø cô sôû tính choáng chìm, phaân
khoang taøu.
4- Theå tích phaàn chìm vaø caùc ñaïi löôïng lieân quan ñeán theå tích
Tính theå tích phaàn chìm ñöôïc tieán haønh theo moät trong hai caùch: (1) tính töø döôùi leân treân cô sôû
döõ lieäu cuûa taát caû ñöôøng nöôùc hoaëc (2) tính theo chieàu doïc taøu, söû duïng döõ lieäu caùc söôøn laøm cô sôû.
Treân hình 1.13a trình baøy sô ñoà tính theo caùch ñaàu, coøn hình 1.13b tính theo caùch sau:

Hình 1.13
Theå tích phaàn chìm, tính ñeán môùn nöôùc Z:
z
V ( z) = ∫0 Aw ( z)dz (1.20)

trong ñoù: V - theå tích phaàn chìm; Aw(z) - dieän tích ñöôøng nöôùc.
Neáu söû duïng tæ leä Bonjean khi tính theå tích phaàn chìm, coâng thöùc tính nhö sau:
L/ 2
V(z) = ∫− L/ 2 S( x)dx (1.21)

Moâmen theå tích phaàn chìm so vôùi maët phaúng qua ñaùy taøu:
z
M XOY = ∫0 Aw ( z)zdz (1.22)

Toïa ñoä taâm noåi phaàn chìm tính theo coâng thöùc:
26

Chieàu cao: ZB =
∫0 Aw ( z)zdz
z
∫0 Aw ( z)dz
(1.23)
L

Hoaønh ñoä: XB =
∫0 S( x)xdx (1.24)
L
∫0 S( x)dx
1.5 CAÙC ÑÖÔØNG CONG TÍNH NOÅI
Keát quaû tính caùc ñaëc tröng hình hoïc voû taøu ñöôïc taäp hôïp trong moät baûn veõ chung mang teân caùc
ñöôøng cong tính noåi cuûa taøu. Thuaät ngöõ chuyeân ngaønh ñeå chæ ñoà thò daïng naøy khoâng gioáng nhau ôû
nhieàu nöôùc, trong ñoù coù nöôùc ta. Moät nöôùc coù neàn coâng nghieäp ñoùng taøu phaùt trieån, coù aûnh höôûng
lôùn Vieät Nam goïi ñaây laø caùc ñöôøng cong yeáu toá ñöôøng hình. Trong taøi lieäu chính thöùc cuûa Toå chöùc
quoác teá IMO, hoï ñöôøng cong naøy coù teân goïi baèng tieáng Anh laø hydrostatic curves, coù nghóa caùc
ñöôøng thuûy tónh cuûa taøu. Trong taøi lieäu naøy seõ söû duïng taát caû caùch goïi chöa thoáng nhaát treân ñaây.
Treân hình 1.14 giôùi thieäu caùc ñöôøng thuûy tónh tính cho taøu caù mieàn Nam.

Hình 1.14

1.6 CAÙC PHEÙP TÍCH PHAÂN GAÀN ÑUÙNG

1- Coâng thöùc hình thang
 27

Ñeå tính dieän tích maët phaúng ñöôïc giôùi haïn döôùi ñöôøng cong y = f(x), trong phaïm vi töø a ñeán b
(H.1.15), tieán haønh chia ñoaïn thaúng L = b - a ra laøm nhieàu ñoaïn, chieàu daøi moãi phaân ñoaïn
d1 , d2 ,... dn . Chaáp nhaän sai soá nhaát ñònh, coù theå coi ñöôøng cong y trong phaïm vi moät phaân ñoaïn
ngaén di , i = 1, 2 ,..., töông ñöông ñoaïn thaúng noái hai ñænh. Töø ñoù thay vì tính chính xaùc dieän tích
phaàn ñöôøng cong haïn cheá, coù theå tính dieän tích hình thang caïnh ñaùy daøi di, chieàu cao caùc caïnh beân
ñuùng baèng giaù trò caùc ñoaïn yi −1 vaø yi .
Coâng thöùc tính dieän tích theo phöông phaùp hình thang daïng khung.
A = 0, 5( yo + y1 )d1 + 0, 5( y1 + y2 )d2 + 0, 5( y2 + y3 )d3 + ... +0, 5( yn−1 + yn )dn
= 0, 5[ yo d1 + y1 ( d1 − d2 ) + ... + yn−1 ( dn−1 + dn ) + yn dn ] (1.25)

Hình 1.15
Neáu chia phaân ñoaïn L ra thaønh n phaân ñoaïn baèng nhau d, coâng thöùc treân coù daïng:
n
A = (1/n)d [ yo + y1 + y2 + ... + yn − 0, 5( yo + yn )] = d[ ∑ yi − 0,5( yo + yn )] (1.26)
i=0

Ví duï tính theo phöông phaùp hình thang

Baûng 1.3: Baûng tính theo phöông phaùp hình thang
TT Giaù trò y Ghi chuù

0 yo

1 y1

...
N yn

Toång ∑
1
Hieäu chænh (yo + yn )
2

1
Toång Σ − (yo + yn )
2

Dieän tích A = d∑

Ví duï: Tính dieän tích döôùi ñöôøng cong daïng ñöôøng nöôùc trình baøy taïi hình 1.16.
28

Hình 1.16
x j − xA 18 − 2
Khoaûng caùch d ñöôïc tính theo coâng thöùc: d = = =2
8 8

Baûng 1.4

TT Giaù trò y Ghi chuù

0 0

1 0,7

2 1,4

3 2

4 2,5

5 2,7

6 2,8

7 2,7

8 2,2

Toång 17
1
Hieäu chænh 1,1 (yo + yn )
2

1
Toång 15,9 Σ − (yo + yn )
2

Dieän tích 31,8 A = d∑

2- Coâng thöùc Simpson

Trong phöông phaùp Simpson chieàu daøi L ñöôïc chia nhoû thaønh n/2 caëp ñoaïn baèng nhau, moãi
phaân ñoaïn coù chieàu daøi 2d = 2L/n. Trong moãi phaân ñoaïn ñöôøng cong y = f(x) ñöôïc thay baèng ñöôøng
parabol baäc 2, ñi qua ba ñieåm, daïng ñöôøng y = ax2 + bx + c (H.1.17).
 29

Hình 1.17
Coâng thöùc tính dieän tích phaàn döôùi ñöôøng cong, gaïch cheùo theo Simpson nhö sau:
x2 2d
d
∫ ydx ∫ ( ax
2
A = = + bx + c)dx = ( 8ad 2 + 6bd + 6c) (a)
3
x0 0

Maët khaùc caùc giaù trò y töông öùng vôùi xo, x1, x2 coù theå tính qua a, b, c theo quan heä:
yo = c ; y1 = ad2 + bd +c; y2 = 4ad2 +2bd + c
do vaäy coâng thöùc tính dieän tích A cho tröôøng hôïp naøy seõ laø:
2d
d
A = ∫ ydx = 3 ( yo + 4 y1 + y2 ) (b)
0

Baèng caùch töông töï coù theå tieáp tuïc tính dieän tích döôùi ñöôøng cong trong phaïm vi x2 ÷ x4, sau ñoù
x4 ÷ x6 cho ñeán phaân ñoaïn cuoái tính töø x2n-1 ÷ x2n.
Thöïc hieän pheùp coäng taát caû caùc dieän tích nhoû vöøa tính coù theå thaáy:
2 y y
A= d( o + 2y1 + y2 + 2y3 + ... + 2y2n-1 + 2n ) (1.27)
3 2 2

Soá 2n nhö chuùng ta ñaõ thaáy laø soá chaün.

Ví duï tính theo phöông phaùp Simpson
Cuõng ví duï treân, nhöng ñöôïc tính theo phöông phaùp Simpson.
AÙp duïng coâng thöùc (1.27) vaøo tröôøng hôïp naøy coù theå tính:
2 y y
A= d( o + 2y1 + y2 + 2y3 + ... + 2y7 + 8 ) = 32 m2
3 2 2

Hieäu chænh khoaûng caùch caùc toaï ñoä truïc ngang

Trong tính toaùn caùc ñaëc tröng hình hoïc voû taøu ñeå ñaûm baûo ñoä chính xaùc caùc pheùp tính, nhaát
thieát phaûi ñöa chính xaùc caùc döõ lieäu lieân quan caáu hình thaân taøu. Ñöôøng nöôùc taøu coù theå môû ñaàu taïi
söôøn 0 vaø keát thuùc taïi söôøn cuoái cuøng theo sô ñoà tính. Trong nhöõng tröôøng hôïp aáy, caùc giôùi haïn tích
phaân, ví duï töø 0 ñeán L hoaëc töø –L/2 ñeán +L/2 laø nhöõng giôùi haïn thöïc teá, ñuùng vôùi giôùi haïn ñöôøng
nöôùc. Tröôøng hôïp thöôøng gaëp, phaàn sau cuûa ñöôøng nöôùc baét ñaàu tröôùc söôøn 0, cho nhöõng ñöôøng nöôùc
döôùi cuûa taøu thöôøng gaëp vaø khôûi ñaàu sau söôøn 0 neáu ñöôøng nöôùc naèm cao hôn ñöôøng nöôùc thieát keá.
Ñieåm keát thuùc ñöôøng nöôùc taïi phaàn muõi seõ gaëp tröôøng hôïp töông töï. Hình 1.18 giôùi thieäu ñöôøng
30

nöôùc taøu vaän taûi, naèm treân ñöôøng nöôùc thieát keá.

Hình 1.18
Trong nhöõng tröôøng hôïp khoâng chuaån nhö theå hieän taïi hình, caàn tieán haønh hieäu chænh caùc heä
soá tính toaùn. Khoaûng caùch söôøn tính toaùn taïi khu vöïc laùi vaø muõi ñöôïc ñieàu chænh laïi, theo ñoù caùc heä
soá tích phaân, theo phöông phaùp hình thang hoaëc phöông phaùp Simpson cuõng phaûi thay ñoåi.
Dieän tích phaàn ñöôøng nöôùc töø ñieåm sau cuøng ñeán O:
2 1 1
A1 = 2 d1 ( yb + 2 yo + yo )
3 2 2

Dieän tích phaàn ñöôøng nöôùc töø söôøn 8 ñeán ñieåm ñaàu cuøng:
2 1 1
A2 = 2 d2 ( y8 + 2 y9 ' + y10 ' )
3 2 2
d1 d
Neáu kyù hieäu: k1 = vaø k2 = 2 coù theå vieát d1 = k1d vaø d2 = k2d
d d
Bieåu thöùc tính A1 vaø A2 trôû thaønh:
2 k k
A1 = 2 d( 1 yb + 2k1 yo + 1 yo )
3 2 2
2 k k
A2 = 2 d( 2 y8 + 2k2 y9 ' + 2 y10 ' )
3 2 2
vaø coâng thöùc tính dieän tích ñöôøng nöôùc theo phöông phaùp Simpson coù daïng:
2 k k +1 k +1 k
AW = 2 d( 1 yb + 2k1 ya + 1 yo + 2 y1 + y2 + 2 y3 + ... + y6 + 2 y7 + 2 y8 + 2k2 y9 ' + 2 y10 ' ) (*)
3 2 2 2 2
Coâng thöùc (*) ñöôïc aùp duïng trong caùc ví duï tieáp theo ñaây.
AÙp duïng PP Simpson trong caùc pheùp tính ñaëc tröng hình hoïc ñöôøng nöôùc taøu
Coâng thöùc (1.27) aùp duïng vaøo vieäc tính caùc tích phaân töø (1.11) ñeán (1.16) seõ mang daïng sau ñaây:
b
Dieän tích ñöôøng nöôùc AW = ∫a ydx tính theo:

2 y y
AW = d( o + 2y1 + y2 + 2y3 + ... + 2y2n-1 + 2n ) (a)
3 2 2
b
Moâmen tónh so vôùi truïc Ox: moy = ∫a xydx
 31

2 1 1
moy = d( xo yo + 2 x1 y1 + x2 y2 + 2 x3 y3 + ... + 2 x2n−1 y2n−1 + x2n y2n ) (b)
3 2 2
trong ñoù xo = 0; x 1 = d; x2 = 2d...
Töø ñoù coâng thöùc cuoái coù theå thay baèng bieåu thöùc sau:
2 1 1
moy = d 2 ( 0 yo + 2 × 1 y1 + 1 × 2 y2 + 2 × 3 y3 + ... + 2( 2n − 1) y2n−1 + 2ny2n ) (b’)
3 2 2
b

Toaï ñoä troïng taâm ñöôøng nöôùc: a =

∫a xydx =
moy
(c)
b AW
∫a ydx
b
∫a x
2
Moâmen quaùn tính so vôùi truïc Oy: IL = 2 ydx

Neáu coi Y = x2y, coâng thöùc treân ñaây coù theå tính theo (a) vôùi ñieàu kieän thay y trong (a) baèng Y.
2 1 1
I L = d( xo2 yo + 2 x12 y1 + x22 y2 + 2 x32 y3 + ... + 2 x22n−1 y2n−1 + x22n y2n ) (d)
3 2 2
2 3 1 1
hoaëc: IL = d ( 0 yo + 2 × 1 y1 + 1 × 22 y2 + 2 × 32 y3 + ... + 2( 2n − 1)2 y2n−1 + ( 2n)2 y2n ) (d’)
3 2 2
Moâmen quaùn tính maët ñöôøng nöôùc so vôùi truïc O’y’ caùch Oy moät ñoaïn a tính theo coâng thöùc treân
seõ laø: I 'L = IL – a2AW (e)
Moâmen quaùn tính maët ñöôøng nöôùc doïc taøu Ox ñöôïc goïi laø moâmen quaùn tính ngang tính theo
b1
∫a 3 y dx
3
coâng thöùc: It = 2

1 3
Neáu thay Y = y vaøo vò trí cuûa y taïi coâng thöùc (a), coâng thöùc tính It coù daïng:
3
2 1 3 1
It = d( yo + 2 y13 + y23 + 2 y33 + ... + 2 y23n−1 + y23n ) (f)
9 2 2
Ví duï: Söû duïng caùc coâng thöùc töø (a) ñeán (f) xaùc ñònh ñaëc tröng hình hoïc ñöôøng nöôùc thöù 4 taøu
vaän taûi ñi bieån. Nöûa chieàu roäng taøu ño taïi caùc söôøn tính toaùn ñöôïc trình baøy taïi coät hai baûng sau:
Taøu daøi L = 52,50m; Khoaûng söôøn d = L/10 = 5,25m
Heä soá hieäu chænh söû duïng trong baûng tính:
d1 2, 39 d2
k1 = = = 0, 456 ; vaø k2 = =1
d 5, 25 d

Baûng 1.5

x x x x
Söôøn y Heä soá c yc yc yc( )2 y3 cy3 Söôøn
d d d d
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11)
O’ 0,1 0,228 0,02 -4,912 -0,10 -4,912 0,49 0 0 O’
½‘ 2,3 0,912 2,10 -4,456 -9,36 -4,456 41,71 12,71 11,09 ½‘
1 3,37 0,487 1,61 -4 -6,44 -4 25,76 38,27 18,28 1
1½ 3,90 1 3,9 -3,5 -13,65 -3,5 47,77 59,31 59,31 1½
2 4,20 0,75 3,15 -3 -9,45 -3 28,35 74,08 55,56 2
3 4,35 2 8,70 -2 -17,4 -2 34,80 82,31 164,62 3
32

4 4,37 1 4,37 -1 -4,37 -1 4,37 83,45 83,45 4

5 4,37 2 8,74 ∑(6)T =-60,77 0 0 83,45 166,90 5
6 4,37 1 4,37 1 4,37 1 4,37 83,45 83,45 6
7 4,34 2 8,68 2 17,36 2 34,72 81,75 163,5 7
8 3,79 0,75 2,84 3 8,52 3 25,56 54,44 40,83 8
8½ 3,21 1 3,21 3,5 11,24 3,5 39,36 33,08 33,08 8½
9 2,4 0,5 1,20 4 4,80 4 19,20 13,82 6,91 9
9½ 1,37 1 1,37 4,5 6,17 4,5 27,76 2,57 2,57 9½
10 0 0,25 0 5 0 5 0 0 0 10
∑(6)D = +52,46
∑(4) = 54,26 ∑(6) = -8,31 ∑(8) = 334,22 ∑(10) = 889,55
4
Dieän tích theo (a): AW = dΣ( 4 ) = 379,8 m2
3
Σ( 6)
Taâm ñöôøng nöôùc theo (c): LCF = d = 0,80 m
Σ( 4 )
4
Moâmen quaùn tính: It = d Σ(10) = 2082 m4
9
4 3
Moâmen quaùn tính qua Oy: IL = d Σ( 8) = 64470 m4
3
Moâmen quaùn tính doïc qua taâm ñöôøng nöôùc:
I 'L = IL – LCF2Aw = 64230 m4
Moâmen chuùi taøu treân 1m:
IL
TRIM = γ = 1256 Tm/m, vôùi γ = 1,025 T/m3
L
AÙp duïng PP Simpson trong caùc pheùp tính ñaëc tröng hình hoïc lieân quan theå tích phaàn chìm trong nöôùc
Theå tích phaàn chìm, tính ñeán môùn nöôùc Z:
z
V(z) = ∫0 Aw ( z)dz
Neáu söû duïng tæ leä Bonjean khi tính theå tích phaàn chìm, coâng thöùc tính nhö sau V(z) =
L/ 2
∫− L/ 2 S( x)dx , trong ñoù S(x) dieän tích söôøn thöù j, j = 0,1,2n ñaõ nhaän ñöôïc töø baûng tính caùc ñöôøng
L/ 2
Bonjean. Ñaët y(x) = S(x), tích phaân treân trôû veà daïng ∫ y( x)dx , coù theå söû duïng coâng thöùc (a) neâu
− L/ 2

treân ñeå tính.

1 y y
V= d( o + 2y1 + y2 + 2y3 + ... + 2y2n-1 + 2n ) (a’)
3 2 2
z
Moâmen theå tích phaàn chìm so vôùi maët phaúng qua ñaùy taøu: MXOY = ∫0 AW ( z)zdz
vaø toaï ñoä taâm noåi phaàn chìm tính theo coâng thöùc:
 33

Chieàu cao, kyù hieäu KB hoaëc ZB: KB = ZB =

∫0 AW ( z)zdz (b)
z
∫0 AW ( z)dz
L

Hoaønh ñoä, kyù hieäu LCB hoaëc XBä: LCB = XB =

∫0 y( x)xdx (c)
L
∫0 y( x)dx
Coâng thöùc tính theo phöông phaùp Simpson coù daïng:
1 1 1
d( xo yo + 2 x1 y1 + x2 y2 + 2 x3 y3 + ... + 2 x2n−1 y2n−1 + x2n y2n )/V (d)
3 2 2
Ví duï tính dieän tích phaàn chìm vaø taâm noåi theo coâng thöùc (a’) vaø (d).
Tính theå tích phaàn chìm V cuûa taøu, chieàu cao taâm noåi KB, tính ñeán môùn nöôùc T = 2,4m taøu côõ nhoû.
Ñöôøng cong dieän tích ñöôøng nöôùc cuûa taøu AW ñöôïc ghi taïi coät 2 baûng 1.6. Khoaûng caùch giöõa hai
ñöôøng nöôùc d = 2,40/4 = 0,60m.

Hình 1.19
Baûng 1.6: Tính V vaø KB phaàn chìm taøu theo coâng thöùc (1.20) vaø (1.23)
x x
AWC
Söôøn AW, m2 Heä soá C AWC d d

(1) (2) (3) (4) (5) (6)

4 222 ½ 111 4 444

3 201 2 402 3 1206

2 170 ¾ 127,5 2 255

1½ 146 1 146 1½ 219

1 110 ½ 55 1 55

½ 60 1 60 ½ 30
34

0 0 ¼ 0 0 0

∑(4) = 901,5 ∑(6) = 2209

2
Theå tích phaàn chìm: V = dΣ( 4 ) = 360, 6 m3
3
Σ( 6)
Chieàu cao taâm noåi: KB = d = 1, 48 m
Σ( 4)
Ví duï tính caùc ñaëc tröng hình hoïc döïa vaøo bieåu ñoà Bonjean: Dieän tích caùc söôøn taøu vaän taûi vöøa
trình baøy, tính ñeán ñöôøng nöôùc soá 4 mang caùc giaù trò nhö taïi coät 2 baûng sau. Söû duïng phöông phaùp
Simpson tính caùc ñaïi löôïng V - theå tích phaàn chìm, chieàu cao taâm noåi, hoaønh ñoä taâm noåi, baùn kính
taâm nghieâng ngang, nghieâng doïc cuûa taøu.

Baûng 1.7

x x
Söôøn S(x) m2 Heä soá c Sc Sc Mxoy m3 Heä soá c Mxoyc Söôøn
d d

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10)

O’ 1,0 0,228 0,23 -4,912 -1,13 1,6 0,228 0,36 O’

½‘ 5,0 0,912 4,56 -4,456 -20,3 14,1 0,912 12,85 ½‘

1 11,5 0,487 5,5 -4 -22,0 27,4 0,487 13,1 1

1½ 18,0 1 18,0 -3,5 -63,0 39,0 1 39,0 1½

2 23,3 0,75 17,5 -3 -52,5 47,9 0,75 35,92 2

3 28,6 2 57,2 -2 -114,4 55,4 2 110,8 3

4 29,1 1 29,1 -1 -29,1 56,0 1 56,0 4

5 27,9 2 55,8 ∑(6)T =-302,43 56,3 2 112,6 5

6 25,7 1 25,7 1 25,7 54,0 1 54,0 6

7 22,4 2 44,8 2 89,6 50,3 2 100,6 7

8 16,7 0,75 12,53 3 37,59 40,0 0,75 30,0 8

8½ 13,0 1 13 3,5 45,5 31,2 1 31,2 8½

9 9,0 0,5 4,5 4 18,0 22,5 0,5 11,25 9

9½ 4,5 1 4,5 4,5 20,25 12,3 1 12,3 9½

10 0 0,25 0 5 0 0 0,25 0 10

∑(6)D =-+236,64

∑(4) = 292,92 ∑(6) = -65,79 ∑(9) = 619,98

Keát quaû tính theo caùc coâng thöùc vöøa trình baøy seõ laø:
2
Theå tích phaàn chìm V = d Σ( 4 ) = 1025 m2
3
Löôïng chieám nöôùc, tính cho nöôùc bieån vôùi γ = 1,025t/m3; heä soá aûnh höôûng beà daøy voû taøu k =
1,005: D = 1,005 × 1,025V = 1030 T
 35

Σ( 9)
Chieàu cao taâm noåi: KB = = 2,12 m
Σ( 4)
Σ( 6)
Hoaønh ñoä taâm noåi: LCB = d = –1,18 m
Σ( 4 )
It 2082
Baùn kính taâm nghieâng ngang: BM = = = 2,03 m
V 1025
I 'L 64230
Baùn kính taâm nghieâng doïc: BML = = = 62,7 m
V 1025
Coâng thöùc Tchebyshev
Tröôøng hôïp n = 4, töùc söû duïng 4 toïa ñoä cuûa x, vò trí cuûa chuùng xaùc ñònh nhö taïi hình (1.19).
Dieän tích döôùi ñöôøng cong, ñoä daøi L tính nhö sau:
y1 + y2 + y3 + y4
A= ×L
4

Hình c Minh hoïa phöông phaùp tích phaân Tchebyshev

n Giöõa taøu 1 2 3 4 5
2 0,5773
3 0 0,7071
4 0,1876 0,7947
5 0 0,3745 0,8325
6 0,2666 0,4225 0,8662
7 0 0,3239 0,5297 0,8839
8 0,1026 0,4062 0,5938 0,8974
9 0 0,1679 0,5288 0,6010 0,9116
10 0,0838 0,3127 0,5000 0,6873 0,9162

Ví duï 1.6: Tính dieän tích ñöôøng nöôùc (H.1.19), trong ñoù: y1 = 3,1m;
y2 = 4,6m; y3 = 4,7m; y4 = 4,1m; chieàu daøi L = 25m.
Toaøn boä dieän tích, tính cho toaøn chieàu roäng nhö sau:
⎛ 3,1 + 4, 6 + 4, 7 + 4,1 ⎞ 2
AW = 2 × ⎜ ⎟ × 25 = 206, 25m
⎝ 4 ⎠
36

3- Haøm tích phaân baèng ngoân ngöõ laäp trình

x
Döôùi ñaây trình baøy thuû tuïc tích phaân vôùi giôùi haïn treân thay ñoåi: I(x) = ∫ f ( x)dx vieát baèng ngoân
a
ngöõ Pascal. Trong haøm söû duïng tham soá hình thöùc kieåu vectô Mt duøng chöùa döõ lieäu cuûa caùc maûng X,
F vaø keát quaû tích phaân Ans.

Procedure IntegrationV (N: integer; X, F: Mt; Var Ans: Mt)

Var
I,Id2,ii : integer;
d1,d2,d3,a1,a2,a3:real;
Begin
Ans[1]:=0.0;
Id2: = N div 2;
for i = 1 to Id2 do
begin
ii: 2*i; d1: = X[ii] – X[ii-1];
Ans[ii]: = Ans[ii-1]+d1/2.0*(F[ii]+F[ii-1]);
If ii<> N then
begin
d2:= X[ii+1]-X[ii-1]; d3:=d2/d1;
a2:= d3/6.0* sqr(d2)/(X[ii+1]-X[ii]); a3:=d2/2.0-a2/d3;
Ans[ii+1]:=Ans[ii-1]+(d2-a2-a3)*
F[ii-1]+a2*F[ii]+a3*F[ii+1];
end;
end;
end;
Haøm tích phaân theo phöông phaùp Milne aùp duïng cho caùc pheùp tích phaân coù giôùi haïn xaùc ñònh.
Theo phöông phaùp naøy, ñoaïn L ñöôïc chia laøm nhieàu phaân ñoaïn coù chieàu daøi khoâng nhaát thieát baèng
nhau. Pheùp tích phaân qua ba ñieåm lieàn nhau thöïc hieän nhö sau:
x3

∫ f ( x)dx = a1 f ( x1 ) + a2 f ( x2 ) + a3 f ( x3 ) (1.28)
x1

trong ñoù caùc heä soá ai, i = 1,2,3 tính töø coâng thöùc:
1 x −x ( x3 − x1 )3
a3 = ( x3 − x1 )[ − 3 1 ] ; a2 = ; a1 = x3 − x1 − a2 − a3
2 6( x3 − x2 ) 6( x2 − x1 )( x3 − x2 )
b
Haøm tích phaân I = ∫ f ( x)dx vieát baèng ngoân ngöõ Pascal:
a
Function Integ(N: integer; X,F :Mt): real;
Var
M,Lb,k :integer; Sum:real;
Begin
M:=N-1;
Sum:=(X[2]-X[1])/6.0*(f[1]*((x[2]-X[3])/(X[1]-X[3])+2.0)+
 37

F[2]*((X[1]-X[3])/(X[2]-X[3])+2.0)-F[3]*sqr(X[2]-X[1])/
((X[1]-X[3])*(X[2]-X[3])));
Lb:=2;
If N <> 3 then
begin
Sum:=Sum+(X[3]-X[2])/6.0*(F[2]*((X[3]-X[4])/(X[2]ö-X[4])+2.0)+
F[3]*((X[2]-X[4])/(X[3]-X[4])+2.0)-F[4]*sqr(X[3]-X[2])/
((X[2]-X[4])*(X[3]-X[4])));
Lb:=3;
end;
for k:= Lb to M do
Sum:=Sum+(X[k+1]-X[k])/6.0*(F[k]*((X[k+1ö-X[k-1ö)/(X[k]-X[k-1ö+2.20)
+ F[k+1]*([k]-Xôk-1ö)/(X[k+1ö-X[k-1])+2.0)-F[k-1]*
sqr(X[k+1]-X[k])/((X[k]-X[k-1])*(X[k+1]-X[k-1])));
Integ:=Sum;
end;

4- Tính caùc ñöôøng thuûy tónh treân maùy caù nhaân

Caùc ñaïi löôïng hình hoïc trình baøy treân ñöôïc chia laøm ba nhoùm khaùc nhau:
1- Tính dieän tích, moâmen tónh, moâmen quaùn tính, heä soá ñaày ñöôøng nöôùc, moâmen chuùi ñôn vò...
trong moãi ñöôøng nöôùc.
2- Tính dieän tích phaàn chìm caùc söôøn, moâmen tónh so vôùi ñaùy, so vôùi maët giöõa taøu cho moãi
söôøn, thöïc hieän trong maët söôøn.
3- Tính theå tích phaàn chìm vaø caùc ñaïi löôïng lieân quan ñeán theå tích.
Caùc pheùp tích phaân ñöôïc phaân vaøo hai daïng, tích phaân giôùi haïn xaùc ñònh doïc chieàu daøi taøu vaø
tích phaân giôùi haïn treân thay ñoåi tuøy thuoäc môùn nöôùc tính toaùn.
Chuaån bò döõ lieäu.
1- Choïn soá söôøn tính toaùn, soá ñöôøng nöôùc caàn thieát khi tính,
2- Vò trí caùc söôøn tính toaùn ghi trong heä toïa ñoä töông ñoái, ñôn vò tính dL = Lpp/(10 hoaëc 20), ví
duï:
Thöù töï 1 2 3 ... NS-1 NS

Vò trí söôøn #0 #½ #1 #1 ½ #2 # 19 ½ 20

Hình 1.20
3- Vò trí caùc ñöôøng nöôùc theo ñôn vò tính dT, ví duï:
38

Thöù töï 1 2 3 ... NW

Vò trí ñöôøng nöôùc 0 ½ 1 ...

Hình 1.21

4- Toïa ñoä voøm ñuoâi so vôùi truï laùi, ghi laïi döôùi daïng baûng
Thöù töï 1 2 3 ... ... NW + 1

Toïa ñoä voøm ñuoâi

Hình 1.22
5- Chieàu daøi thaät cuûa taát caû ñöôøng nöôùc tính toaùn,
6- Chieàu cao cuûa taát caû caùc söôøn tính toaùn,
7- Toïa ñoä voû taøu, xaùc ñònh taïi taát caû caùc söôøn tính toaùn, qua taát caû ñöôøng nöôùc tính toaùn. Toïa ñoä
voû taøu (giaù trò ½ chieàu roäng taøu) ghi döôùi daïng ma traän nhö ví duï sau:
Thöù töï ñöôøng nöôùc
0 1/2 1 ... NW Boong
Söôøn

#0
#½
...
# Söôøn cuoái
 39

Hình 1.23

Thöù töï ghi döõ lieäu nhö minh hoïa treân hình.
Chöông trình tính thöïc hieän caùc pheùp tính theo thöù töï sau:
Tích phaân trong maët ñöôøng nöôùc thöù j, j = 1,2,..., NW
Dieän tích: AW = 2 ∫L ydx (a)

Taâm ñöôøng nöôùc: a =

∫L xydx (b)
∫L ydx
Moâmen quaùn tính doïc, qua truïc trung hoøa:
∫L x ydx − a
2 2
IL = 2 AW (c)
2
Moâmen quaùn tính ngang: It =
3 ∫L
y3 d x (d)

γI L
Moâmen chuùi taøu 1m: MTRIM = (e)
L
Tích phaân trong maët söôøn thöù i, i = 1,2,..., NS
z
Dieän tích phaàn chìm: S( z) = 2 ydz ∫ (f)
0
z
Moâmen tónh so vôùi ñaùy: ∫
M B ( z) = 2 yzdz (g1)
0
z
Moâmen tónh so vôùi maët giöõa taøu: ∫
Mo ( z) = 2 xydz (g2)
0

Tích phaân theo theå tích phaàn chìm töø 0 ñeán Z:

z
Theå tích phaàn chìm: V ( z) = ∫ Aw ( z)dz (h)
0
z

∫ Aw ( z)zdz
0
Chieàu cao taâm noåi: KB( z) = (i)
V ( z)
40

∫ Aw ( z)a( z)dz
0
Hoaønh ñoä taâm noåi: XB( z) = (k)
V ( z)
It
Baùn kính taâm nghieâng ngang: BM = (l)
V
IL
Baùn kính taâm nghieâng doïc: BM L = (m)
V
Aw ( z) So ( z)
Caùc heä soá ñaày: CW = (n); CM = (p)
LB TB
V CB CB
CB = (q); CP = (r); CV = (s)
LBT CM CW
Sô ñoà tính nhö sau:

Hình 1.24
Bieåu ñoà mang teân Firsov
Teân goïi naøy chæ thònh haønh taïi ñaát nöôùc ñaõ sinh ra nhaø khoa hoïc taøu thuûy naøy (Nga). Trong
saùch baùo cuûa nöôùc ta teân goïi bieåu ñoà Firsov ñöôïc coâng nhaän moät caùch chính thöùc, gioáng nhö ñöôïc goïi
ôû Nga vaäy, coøn ôû caùc nöôùc khaùc ít khi söû duïng. Bieåu ñoà Firsov giuùp cho ngöôøi ñoïc tìm ñöôïc theå tích
phaàn chìm hoaëc löôïng chieám nöôùc, toïa ñoä taâm noåi phaàn chìm cho caùc traïng thaùi nghieâng doïc taøu.
Noùi theo caùch deã hieåu hôn, khi ñoïc ñöôïc chieàu chìm taøu taïi muõi vaø laùi cuûa taøu, ngöôøi ta söû duïng bieåu
ñoà Firsov ñeå tìm giaù trò thöïc cuûa löôïng chieám nöôùc D, cao ñoä taâm noåi KB vaø hoaønh ñoä taâm noåi XB
cuûa taøu trong traïng thaùi aáy.
Thuû tuïc laäp bieåu ñoà Firsov theo thöù töï keå sau:
- Xaùc ñònh môùn nöôùc laùi T1 vaø môùn nöôùc muõi Tm
 41

- Xaùc laäp ñöôøng nöôùc qua hai vò trí treân

- Söû duïng bieåu ñoà Bonjean tính theå tích phaàn chìm vaø toïa ñoä taâm noåi theo caùc coâng thöùc:

Hình 1.25
L
Theå tích phaàn chìm cuûa taøu: V = ∫ a( x)dx (1.29)
0
L
Moâmen theå tích phaàn chìm so vôùi ñaùy: Mb = ∫ m( x)dx (1.30)
0
Moâmen theå tích phaàn chìm so vôùi maët caét ngang giöõa taøu:
+ L/ 2
M⊗ = ∫ xa( x)dx (1.31)
− L/ 2
Chieàu cao taâm noåi, so vôùi maët ñaùy:
L

Mb
∫ m( x)dx
KB = = 0 (1.32)
V L

∫ a( x)dx
0

Hoaønh ñoä taâm noåi, tính töø maët caét ngang giöõa taøu:
+ L/2

M⊗
∫ xa( x)dx
− L/ 2
XB = = (1.33)
V L

∫ a( x)dx
0
Ñoà thò tieâu bieåu duøng cho taøu vaän taûi bieån ñöôïc giôùi thieäu taïi hình 1.26.
42

Hình 1.26: Ñoà thò Firsov

1.7 TÍNH CAÂN BAÈNG DOÏC TAØU

Vôùi moãi traïng thaùi khai thaùc caàn thieát kieåm tra tính noåi cuûa taøu. Kieåm tra caân baèng doïc taøu
tieán haønh theo baûng sau. Trong baûng naøy coù söû duïng moät soá coâng thöùc seõ ñöôïc giaûi thích taïi phaàn
sau cuûa taøi lieäu:
TT Teân goïi Coâng thöùc vaø kyù hieäu Ñôn vò tính

1 Theå tích chieám nöôùc ∇ = Δ/γ m3

2 Chieàu chìm trung bình d, T - ñoïc töø ñoà thò, = f (∇) m

3 Hoaønh ñoä troïng taâm LCG m

4 Chieàu cao troïng taâm KG m

5 Taâm ñöôøng nöôùc LCF - ñoïc töø ñoà thò, = f(T) m

6 Hoaønh ñoä taâm noåi LCB - ñoïc töø ñoà thò, = f(T) m

7 Chieàu cao taâm noåi KB - ñoïc töø ñoà thò, = f(T) m

8 Baùn kính taâm nghieâng BM - ñoïc töø ñoà thò = f(T) m

9 Moâmen chuùi 1 m MTRIM - ñoïc töø ñoà thò, = f(T) Tm/m

10 Moâmen chuùi taøu Mch = Δ(LCG-LCB) Tm

 43

TT Teân goïi Coâng thöùc vaø kyù hieäu Ñôn vò tính

11 Ñoä chuùi cuûa taøu δT = Mch / MTRIM m

12 Goùc chuùi ψ = δT / L -

13 Thay ñoåi chuùi muõi δTm=(L/2-LCF)ψ m

14 Thay ñoåi chuùi laùi δTL=-(L/2+LCF)ψ m

15 Môùn nöôùc muõi Tm = T + δTm = (2) + (13) m

16 Môùn nöôùc laùi TL=T+δTL=-(=(2)+(14) m

17 Chieàu cao taâm nghieâng GM = KM - KG = (7) + (8) - (4) m

18 Moâmen nghieâng taøu 1o M1 = ΔGM / 57, 3 Tm

1.8 COÂNG THÖÙC TÍNH TAÁN ÑAÊNG KYÙ (DUNG TÍCH ÑAÊNG KYÙ)
Toång dung tích taøu tính baèng coâng thöùc:

V = ∑ Vi (1.34)
i

Caùch tính caùc thaønh phaàn Vi phuï thuoäc vaøo chöùc naêng cuûa dung tích thaønh phaàn. Ví duï dung
tích haàm haøng taøu vaän taûi, chôû haøng khoâ seõ tính nhö sau:
Vc arg o = kc Pc arg o (1.35)

vôùi Pc arg o laø troïng löôïng haøng ñöôïc chôû treân taøu.

Theå tích buoàng maùy phuï thuoäc vaøo kích côõ maùy, thoâng thöôøng khi taøu chaïy vôùi vaän toác trung
bình, theå tích naøy ñöôïc tính nhö sau:
Vm = km Pm (1.36)

trong ñoù Pm laø coâng suaát maùy chính, duøng cho vieäc ñaåy taøu.
Maët khaùc dung tích toaøn taøu coù theå tính treân cô sôû kích thöôùc chính vaø caùc heä soá cuûa taøu. Coâng
thöùc tính coù theå mang daïng:
V = ∇ + Vov + Vsup (1.37)

trong ñoù: ∇ - theå tích phaàn chìm cuûa taøu

Vov - theå tích trong thaân taøu, naèm treân ñöôøng nöôùc tính toaùn
Vsup - theå tích (dung tích) thöôïng taàng.

Coâng thöùc treân ñaây coù theå chuyeån veà daïng töông ñoàng coâng thöùc tính troïng löôïng taøu:
V = F ( ∇ ) + Vs (1.38)

Neáu kyù hieäu kv laø heä soá aûnh höôûng cuûa ñoä nôû caùc söôøn, ñöôøng cong yeân ngöïa doïc boong vaø ñoä
cong (ngang) cuûa boong, vaø heä soá naøy naèm trong khoaûng 0,28 ± 0,07 khi tính cho taøu khaùch vaø caùc
44

taøu thoâng duïng khaùc thì coâng thöùc tính dung tích toaøn taøu coù theå vieát:
α Vsup
∇[1 + (1 + kv )( h − 1) + ] = V (∇ ) + Vs (1.39)
δ ∇
trong ñoù h = H /T .
Lôøi giaûi cho phöông trình (1.39) ñöôïc tìm baèng phöông phaùp ñoà thò.
Dung tích ñaêng kyù cuûa taøu tính theo coâng öôùc veà ño dung tích naêm 1969. Dung tích taøu tính
baèng taán ñaêng kyù, goàm taán toång coäng GT (vieát taét töø Gross tonnage), hoaëc kyù hieäu töông töï BT
(Brutto) vaø taán tinh NT (vieát taét töø Nett tonnage). Coâng thöùc tính GT vaø NT theo coâng thöùc coù
daïng:
GT = k1V (1.40)

trong ñoù: k1 = 0,20 + 0,02 log10 V (1.41)

Moät soá keát quaû tính cho k1 nhö sau:

V, m3 100 1000 100.000 1.000.000
k1 0,24 0,26 0,3 0,32

4T 2 n
NT = k2Vc arg o, ( ) + k3 ( n1 + 2 ) (1.42)
3H 10
k2 = 0, 02 + 0, 02Vc arg o (1.43)

k3 = 1, 25(1 + GT10−4 ) (1.44)

vôùi: n1 - soá khaùch trong caùc buoàng döôùi 8 giöôøng

n2 - soá khaùch trong caùc buoàng töø 9 giöôøng trôû leân.
4T 2
Nhöõng löu yù khi tính: ( ) >/ 1
3H
4T 2
k2 Vc arg o ( ) >/ 0,25GT
3H
NT </ 0,30GT
Hình ảnh minh họa GT vaø NT tính cho moät taøu vaän taûi neâu taïi hình 1.27.
Caàn nhaéc laïi laø, GT vaø NT laø cô sôû phaùp lyù khi thöïc hieän coâng taùc thoáng keâ, baûo hieåm cho taøu.
Coù theå khaùi quaùt nhö sau:
- GT laø ñôn vò ño chính thöùc khi ñeà caäp ñeán caùc coâng öôùc quoác teá veà taøu thuyeàn, laø ñôn vò
thöôøng duøng trong caùc qui ñònh cuûa qui phaïm ñoùng taøu, boá trí trang thieát bò taøu. Trong coâng öôùc
quoác teá S0LAS 1974 chuùng ta ñoïc caùc doøng sau ñaây trong chöông baøn veà trang bò bôm cöùu hoûa. “Caùc
taøu phaûi ñöôïc trang bò caùc bôm cöùu hoûa truyeàn ñoäng ñoäc laäp vôùi soá löôïng nhö sau:
1- Taøu khaùch coù toång dung tích baèng 4000T ñaêng kyù trôû leân ít nhaát 3 chieác.
2- Taøu khaùch coù toång dung tích nhoû hôn 4000T ñaêng kyù vaø taøu haøng coù toång dung tích baèng
1000T ñaêng kyù trôû leân ít nhaát 2 chieác”.
 45

Hình 1.27 Dung tích GT vaø NT theo coâng öôùc naêm 1969

Nhö vaäy ñôn vò ño ñeå tính trang thieát bò cöùu hoûa phaûi laø GT nhö vöøa trình baøy.
- GT ñöôïc söû duïng trong coâng öôùc quoác teá hoaëc qui ñònh cuûa moãi quoác gia khi phaân loaïi lôùn, nhoû
cho taøu.
- Caùc cô quan baûo hieåm treân toaøn theá giôùi ñeàu söû duïng GT nhö ñôn vò ño khi tính möùc baûo hieåm
taøu.
- Phí kieåm tra taøu, ño ñaïc treân taøu, ñaêng lyù taøu ñeàu tính theo GT.
NT ñöôïc duøng chuû yeáu trong caùc vieäc lieân quan ñeán thueá ñaäu caûng, phí caûng vuï, hoa tieâu, haûi
ñaêng, thueâ choã neo buoäc...
Ngaøy nay, Toå chöùc Haøng haûi Quoác teá IMO khuyeán khích khoâng duøng töø “taán” ñeå chæ dung tích
ñaêng kyù nhö caùch laøm töø tröôùc ñeán nay. Trong vaên baûn phaûi ghi roõ giaù trò cuûa GT vaø NT song
khoâng ghi kyù töï “T” vaøo cuoái con soá. Ví duï, GT 4000, seõ coù yù nghóa nhö “toång dung tích 4000T”
46

Chöông 2
OÅN ÑÒNH

Kyù hieäu duøng chung

Kyù hieäu Tieáng Vieät Tieáng Anh
A maët höùng gioù lateral area of ship’s profile exposed to wind
AP truï laùi aft perpendicular
B chieàu roäng taøu breadth moulded
B taâm noåi centre of buoyancy
BM chieàu cao taâm nghieâng Metacentre above centre of buoyancy
BML chieàu cao taâm nghieâng doïc Longitudinal metacentre above centre of buoyancy

CB heä soá ñaày theå tích block coefficient

CM heä soá ñaày maët giöõa taøu midship coefficient
CP heä soá ñaày laêng truï prismatic coefficient
CW heä soá ñaày ñöôøng nöôùc waterplan coefficient
FP truï muõi forward perpendicular
f, Fb maïn khoâ taøu Freeboard
f taàn soá Frequency
G troïng taâm taøu center of gravity
GM chieàu cao taâm nghieâng Metacentre above centre of gravity
GML chieàu cao taâm nghieâng doïc

GZ caùnh tay ñoøn nghieâng stability level

GZh caùnh tay ñoøn moâmen nghieâng heeling level

GZr caùnh tay ñoøn moâmen phuïc hoài righting level

IL moâmen quaùn tính doïc Longitudinal moment of inertia of waterplane

It moâmen quaùn tính ngang tranverse moment of inertia of waterplane

KB chieàu cao taâm noåi centre of buoyancy above keel
KM chieàu cao taâm nghieâng treân ñaùy Metacentre above keel
L chieàu daøi noùi chung length in general
M taâm nghieâng Metacentre
M moâmen noùi chung moment in general
Mph moâmen phuïc hoài restoring moment

Mng moâmen nghieâng heeling moment

Md moâmen ñoäng dynamic moment
 47

Mst moâmen tónh static moment

Mh moâmen nghieâng heeling moment
Mw moâmen nghieâng do gioù heeling moment due to wind
t, T thôøi gian time
T chu kyø laéc noùi chung period of oscillation, generally
Tw chu kyø soùng wave period
TΦ chu kyø laéc ngang cuûa taøu rolling period

Vw vaän toác gioù wind speedoment

V theå tích noùi chung Volume
ξw heä soá aùp löïc gioù wind pressure coefficient
ρ maät ñoä noùi chung density in general
ρa maät ñoä khoâng khí density of air

ϕ, Φ goùc nghieâng ngang angle of heel

ϕm , Φm goùc nghieâng öùng vôùi giaù trò lôùn nhaát cuûa GZ angle of heel of maximum righting lever

ϕv, Φ v goùc laën vanishing angle

ϕf , Φ f goùc vaøo nöôùc flooding angle

2.1 KHAÙI NIEÄM VEÀ OÅN ÑÒNH TAØU

Taøu noåi cuõng nhö taøu ngaàm ñaït vò trí caân baèng khi löïc noåi caân baèng troïng löïc vaø taâm noåi cuøng
naèm treân ñöôøng thaúng vuoâng goùc vôùi maët thoaùng, ñi qua troïng taâm taøu.
Trong töï nhieân taøu hoaït ñoäng treân maët nöôùc, duø treân soâng, hoà hay treân bieån, luoân chòu taùc
ñoäng cuûa moâi tröôøng nhö gioù, soùng, doøng chaûy... Döôùi aûnh höôûng cuûa ngoaïi löïc taùc ñoäng nhaát thôøi,
vò trí caân baèng cuûa taøu bò phaù vôõ, taøu bò nghieâng veà phía maïn hay nghieâng doïc taøu. Coù theå hình
dung ñöôïc raèng khi haøng hoùa, vaät tö thieát bò treân taøu ñöôïc giöõ chaët taïi caùc vò trí coá ñònh trong
nhöõng tröôøng hôïp khai thaùc cuï theå, troïng taâm G cuûa taøu haàu nhö khoâng ñoåi khi taøu nghieâng, coøn
taâm noåi B thuoäc phaàn chìm taøu thay ñoåi vò trí tuøy thuoäc hình daùng hình hoïc phaàn chìm.
Trong tröôøng hôïp chung nhaát, taâm noåi nhaát thôøi B’ khoâng coøn naèm treân cuøng ñöôøng vuoâng
goùc vôùi maët thoaùng ñi qua G; khoaûng caùch giöõa höôùng löïc cuûa troïng löïc W vôùi höôùng löïc cuûa löïc noåi
F thay ñoåi töø 0 cho vò trí caân baèng ñeán giaù trò L ≠ 0. Moâmen ngaãu löïc giôø ñaây mang giaù trò
WL = FL ≠ 0 . Moâmen naøy hoaït ñoäng tuaân thuû ñònh luaät cô hoïc, coù theå cuøng daáu vôùi moâmen
nghieâng ñaõ quay taøu khoûi vò trí caân baèng ban ñaàu, nhöng cuõng coù theå ngöôïc daáu vôùi moâmen treân.
Tröôøng hôïp ñaàu, moâmen ngaãu löïc laøm cho taøu nghieâng ñeán goùc lôùn hôn, coøn tröôøng hôïp sau choáng
laïi moâmen nghieâng.
Hình 2.1, moâmen ngaãu löïc (H.2.1a) coá gaéng xoay taøu veà beân phaûi, choáng laïi höôùng nghieâng
hieän taïi cuûa taøu. Tröôøng hôïp naøy moâmen ngaãu löïc coù theå ñöa taøu laïi vò trí caân baèng ban ñaàu khi
moâmen ngoaïi löïc thoâi taùc ñoäng. Coù theå troâng ñôïi ôû ñaây taøu coù tính oån ñònh.
48

Hình 2.1b mieâu taû böùc tranh ngöôïc laïi, moâmen ngaãu löïc vôùi höôùng xoay nhö chæ roõ treân hình
laøm cho taøu ngaøy caøng nghieâng nhieàu hôn. Tröôøng hôïp sau coù theå coi khoâng oån ñònh.

Hình 2.1: Moâmen phuïc hoài

OÅn ñònh ñöôïc hieåu theo nghóa chung laø khaû naêng cuûa taøu choáng laïi caùc taùc ñoäng cuûa ngoaïi löïc
ñaõ ñaåy taøu ra khoûi vò trí caân baèng ban ñaàu ñeå ñöa taøu trôû laïi vò trí caân baèng naøy, khi taùc ñoäng
ngoaïi löïc khoâng coøn nöõa.
OÅn ñònh taøu xeùt trong nhöõng hoaøn caûnh cuï theå. Döôùi taùc ñoäng tónh cuûa ngoaïi löïc taøu phaûn öùng
trong khuoân khoå cuûa oån ñònh tónh. Ngöôïc laïi tính oån ñònh taøu ñöôïc xeùt trong ñieàu kieän moâmen
ngoaïi löïc taùc ñoäng leân taøu döôùi daïng ñoäng seõ ñöôïc goïi laø oån ñònh ñoäng. Taùc ñoäng tónh cuûa ngoaïi löïc
xaûy ra vôùi toác ñoä taêng chaäm. Soá ño cuûa oån ñònh laø giaù trò moâmen phuïc hoài xuaát hieän khi nghieâng
taøu. Moâmen phuïc hoài choáng laïi moâmen gaây nghieâng taøu, vaø khi moâmen nghieâng khoâng coøn taùc
ñoäng moâmen phuïc hoài ñöa taøu veà vò trí caân baèng ban ñaàu. Ñieàu naøy phuï thuoäc vaøo ñoä lôùn cuûa
moâmen phuïc hoài so vôùi moâmen nghieâng. Taùc ñoäng cuûa moâmen ngoaïi löïc theå hieän ôû toác ñoä taêng
tröôûng nhanh cuûa noù. Soá ño oån ñònh ñoäng laø coâng sinh ra ñeå thaéng coâng ngoaïi löïc vaø ñöa taøu ñaõ bò
nghieâng ñeán goùc khaù lôùn quay trôû veà vò trí caân baèng ban ñaàu luùc ngoaïi löïc khoâng coøn taùc ñoäng.
Phuï thuoäc vaøo höôùng nghieâng taøu khi bò ngoaïi löïc taùc ñoäng coù theå phaân bieät hai tröôøng hôïp
khaùc cuûa tính oån ñònh laø oån ñònh ngang khi xeùt oån ñònh trong traïng thaùi nghieâng ngang vaø oån
ñònh doïc cho tröôøng hôïp taøu bò nghieâng doïc.

2.2 OÅN ÑÒNH NGANG BAN ÑAÀU

ÔÛ giai ñoaïn ñaàu cuûa quaù trình nghieâng taøu, vôùi taøu coù theå tích phaàn chìm khoâng ñoåi V, taïi goùc
nghieâng nhoû, ñieåm M giao nhau giöõa ñöôøng löïc qua taâm noåi töùc thôøi B’ vaø taâm ñoái xöùng maët caét
ngang thaân taøu, chöa thay ñoåi vò trí. Coù theå coi M ñoùng vai troø taâm quay cho taâm noåi B, coøn baùn
kính cung quay laø r = BM .
Trong giai ñoaïn naøy giaù trò BM phuï thuoäc vaøo moâmen quaùn tính ñöôøng nöôùc. Chöøng naøo giaù
trò chieàu daøi vaø chieàu roäng ñöôøng nöôùc thay ñoåi trong giôùi haïn heïp, moâmen It cuûa ñöôøng nöôùc chöa
thay ñoåi ñaùng keå, BM tính theo coâng thöùc: BM = It ∇ , hoaëc ñeå taïo thuaän lôïi khi vieát, coù theå boû
qua daáu gaïch ngang treân kyù hieäu BM, luùc ñoù coâng thöùc cuoái trôû thaønh BM = It ∇ .
Thuaät ngöõ chuyeân ngaønh goïi BM (hoaëc r) laø baùn kính taâm nghieâng ngang; M- taâm nghieâng
ngang, vieát taét töø Metacentre.
Chieàu cao cuûa ñieåm M so vôùi maët chuaån qua ñaùy tính theo coâng thöùc:
 49

KM = KB + BM hoaëc: KM = KB + BM (2.1)

Vôùi moät taøu cuï theå, khi bieát chieàu cao troïng taâm so vôùi ñaùy, coâng thöùc tính chieàu cao taâm
nghieâng ban ñaàu ñöôïc tính nhö sau:
GM = KM − KG hoaëc: GM = KB + BM – KG (2.2)

trong ñoù KG laø chieàu cao troïng taâm so vôùi maët chuaån qua ñaùy taøu.
Trong taøi lieäu cuûa nhieàu nöôùc Ñoâng AÂu ñang söû duïng kyù hieäu ho thay cho GM , Z G thay cho
KG , r thay cho BM , Z C thay cho KB . Theo caùch kyù hieäu cuoái naøy, coâng thöùc (2.2) seõ coù daïng
töông öùng:
ho = ( Zc + r ) − Zg (2.2a)

Khi bò nghieâng trong phaïm vi goùc nhoû taâm noåi B di chuyeån treân cung gaàn nhö cung troøn, baùn
kính r = BM , taâm taïi M. Khoaûng caùch giöõa ñöôøng taùc ñoäng cuûa löïc F vaø W töø hình 2.2 coù theå xaùc
ñònh nhö sau:
GZ = GM sin ϕ (2.3)

trong ñoù Φ laø goùc nghieâng cuûa taøu so vôùi maët thoaùng trong tình traïng tónh.
Ñaïi löôïng GZ coù teân goïi tay ñoøn oån ñònh cuûa moâmen oån ñònh taøu. Baûn thaân moâmen oån ñònh
tính theo coâng thöùc:
M = D. GZ (2.4)

Hình 2.2
Moâmen M coù teân goïi theo chöùc naêng cuûa noù laø moâmen phuïc hoài, kyù hieäu Mph:
M ph = D.GM sin ϕ (2.5)

Coâng thöùc (2.2) hoaëc (2.2a) coù theå hieåu döôùi daïng sau:
GM = KB + BM − KG = BM − ( KG − KB ) = r − a

trong ñoù a = KG − KB .
Töø ñoù coâng thöùc tính GZ coù theå hieåu theo caùch sau:
50

GZ = (r − a )sin ϕ = r sin ϕ − a sin ϕ (2.6)

Thaønh phaàn thöù nhaát trong bieåu thöùc beân phaûi cuûa (2.6) phuï thuoäc vaøo vò trí cuûa ñieåm B’, coøn
B’ laïi phuï thuoäc hoaøn toaøn vaøo kích thöôùc vaø hình daùng hình hoïc phaàn chìm cuûa taøu, do vaäy coù teân
goïi tay ñoøn oån ñònh hình daùng. Thaønh phaàn thöù hai, ngöôïc laïi, chæ phuï thuoäc vaøo vò trí troïng taâm
taøu trong moät traïng thaùi chôû haøng, khoâng leä thuoäc vaøo hình daïng hình hoïc thaân taøu, coù teân goïi tay
ñoøn oån ñònh troïng löôïng.
Caùc ñaïi löôïng hình hoïc lieân quan ñeán oån ñònh ban ñaàu ñöôïc trình baøy taïi hình 2.3. Treân hình
trình baøy khoaûng caùch ñaïi löôïng hình hoïc xuaát hieän trong caùc coâng thöùc vöøa trình baøy.
Moät soá coâng thöùc kinh nghieäm giuùp cho vieäc ñaùnh giaù sô boä caùc ñaïi löôïng treân duøng cho taøu
chôû haøng, coù daïng sau:
T 5 CB 1 5T V
KB = ( − ) hoaëc: ( − ) (2.7)
3 2 CW 3 2 AW

AW CW
KB = T( ) hoaëc: KB = T ( )
AW + V/T CW + CB

Hình 2.3

Vöôït ra khoûi phaïm vi oån ñònh ban ñaàu dieãn tieán cuûa ñöôøng di chuyeån ñieåm M vaø ñieåm B khaù phöùc
taïp. Ñöôøng di chuyeån cuûa hai ñieåm vöøa keå cho ñeán goùc 90°, treân moät taøu haøng thoâng duïng coù hình daùng
nhö treân hình 2.4.

Hình 2.4
 51

Neáu bieåu dieãn GZ trong heä toïa ñoä gaén lieàn vôùi taâm noåi, giaù trò naøy seõ laø:
GZ = z sin ϕ + y cos ϕ − KG sin ϕ
Laáy ñaïo haøm hai veá cuûa phöông trình treân seõ nhaän ñöôïc:
d d d
GZ = sin ϕ + z cos ϕ + y cos ϕ − y sin ϕ − KG cos ϕ
dϕ dϕ dϕ
trong ñoù: dz/dϕ = BMsinϕ vaø dy/dϕ = BMcosϕ
Töø ñoù:
d
GZ = BM + z cos ϕ − y sin ϕ − KG cos ϕ (2.8)
dϕ
Tröôøng hôïp vôùi goùc nghieâng Φ = 0, phöông trình (2.8) coù daïng:
d
GZ ϕ =0 = ( BM + KB ) − KG = ( KB + BM ) − KG (2.9)
dϕ
Bieåu thöùc taïi (2.9) chính laø coâng thöùc tính chieàu cao taâm nghieâng ban ñaàu GM . Töø coâng thöùc
treân coù theå ñöa ra caùch xaùc ñònh chieàu cao taâm nghieâng baèng phöông phaùp veõ. Neáu baèng moät caùch
thoâng thöôøng chuùng ta döïng ñöôïc ñöôøng cong GZ(ϕ) = f(ϕ) vaø töø goác toïa ñoä veõ ñöôøng tieáp tuyeán
vôùi ñöôøng cong GZ(ϕ) thay cho vieäc tính ñaïo haøm seõ nhaän ñöôïc ñoä doác ban ñaàu cuûa ñöôøng cong
oån ñònh. Taïi vò trí ϕ = 57,3° = 1 rad veõ ñöôøng vuoâng goùc vôùi truïc hoaønh, cho ñeán khi gaëp tieáp
tuyeán vöøa döïng. Khoaûng caùch töø giao ñieåm hai ñöôøng ñeán truïc hoaønh chính laø chieàu cao GM treân
ñaây.
Ñoä lôùn GM laø thöôùc ño ñoä doác cuûa ñöôøng cong oån ñònh. Vôùi GM lôùn, moâmen phuïc hoài taêng
nhanh. Moâmen naøy coù theå nhanh choùng ñuoåi kòp vaø vöôït quaù giaù trò moâmen nghieâng, choáng ñoái söï
quay cuûa taøu vaø deã daøng baét taøu quay laïi vò trí ban ñaàu sau khi moâmen nghieâng ngöøng taùc ñoäng.
Ngöôïc laïi, khi ñoä doác theå hieän baèng giaù trò GM nhoû, dieãn tieán ñoà thò oån ñònh chaäm, khaû naêng
choáng traû ngoaïi löïc trong tröôøng hôïp naøy khoâng lôùn, moâmen phuïc hoài raát nhanh choùng trôû veà giaù trò
0 hoaëc thaäm chí aâm.

Maët khaùc, vôùi taøu coù GM lôùn, chu kyø laéc ngang cuûa taøu seõ ngaén. Quan heä giöõa chu kyø laéc
ngang cuûa taøu vaø chieàu cao taâm nghieâng, ñöôïc trình baøy kyõ trong phaàn “choøng chaønh taøu”, nhö
sau:
CB
TΦ = (2.10)
GM
52

trong ñoù: B - chieàu roäng taøu

C - heä soá thöïc nghieäm, C = 0,7 ÷ 0,82 tuøy thuoäc kieåu taøu.
Chu kyø taøu aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán ñieàu kieän laøm vieäc vaø an toaøn cuûa taøu. Chu kyø ngaén daãn
ñeán nhieàu hieän töôïng khoâng thuaän lôïi cho khai thaùc taøu vì taøu seõ laéc nhieàu, gia toác laéc lôùn hoaëc
raát lôùn. Nhöõng haäu quaû deã thaáy laø aûnh höôûng ñeán söùc khoûe cuûa nhöõng ngöôøi laøm vieäc treân taøu.
Vaän toác lôùn, gia toác lôùn deã gaây ra dòch chuyeån haøng treân taøu, laøm hö keát caáu vaø daãn ñeán maát an
toaøn cuûa taøu. Chính vì lyù do ñoù yeâu caàu veà chieàu cao ban ñaàu cho taøu khoâng ñöôïc thaáp song khoâng
cho pheùp GM quaù lôùn.
Soá lieäu thoáng keâ cho thaáy, giaù trò GM thöôøng gaëp treân caùc taøu laø:
Taøu khaùch lôùn: 0,5 - 1,5m Taøu ñaùnh caù: 0,5 - 0,9m
Taøu haøng côõ lôùn: 0,3 - 1,5m Taøu keùo: 0,5 - 0,8m
Taøu haøng côõ trung bình: 0,3 - 1,0m Taøu chôû daàu: 0,5 - 1,6m
Taøu haøng côõ nhoû: 0,4 - 0,8m
Giaù trò GM aûnh höôùng lôùn ñeán oån ñònh ban ñaàu. Tuy nhieân baûn thaân GM chöa neâu ñöôïc baûn
chaát cuûa ñöôøng cong oån ñònh, ngoaïi tröø ñoä doác. Nguyeân taéc chung cho ngöôøi thieát keá vaø ngöôøi söû
duïng laø GM caøng lôùn caøng toát vì trong nhieàu tröôøng hôïp GM lôùn ñoàng nghóa vôùi ñoä oån ñònh toát.
Tuy nhieân giaù trò GM khoâng theå lôùn khoâng haïn ñoä neáu xeùt taøu caû veà maët oån ñònh vaø khía caïnh
laéc taøu. Ñoøi hoûi heát söùc gay gaét khi thieát keá taøu laø taøu chæ laéc “vöøa phaûi”, chu kyø laéc khoâng ñöôïc
quaù ngaén, gia toác laéc khoâng ñöôïc vöôït quaù giôùi haïn chòu ñöïng cuûa con ngöôøi.
Trong thöïc teá coù theå gaëp tröôøng hôïp GM ñaït giaù trò nhoû hôn 0. Tröôøng hôïp naøy thöôøng xaûy
ra ñoái vôùi taøu chôû goã. Treân taøu chuyeân duïng kieåu naøy, goã ñöôïc xeáp khoâng chæ trong haàm haøng maø
coøn caû treân boong taøu. Troïng taâm taøu chôû goã KG thöôøng coù giaù trò lôùn. Keát quaû töø pheùp tröø theo
coâng thöùc (2.9) seõ ñöa laïi giaù trò aâm cho taøu chôû goã. Vì ñoä doác ñöôøng oån ñònh mang giaù trò aâm, giaù
trò GZ trong giai ñoaïn ñaàu seõ mang daáu aâm.

Hình 2.5: Ñoà thò oån ñònh taøu chôû goã.

Theo minh hoïa treân hình 2.5, taøu thuoäc lôùp “khoâng oån ñònh”. Tuy nhieân, keát luaän treân chöa
ñöôïc minh chöùng. Moâmen ngaãu löïc trong giai ñoaïn ñaàu taùc ñoäng cuøng chieàu vôùi moâmen nghieâng,
laøm cho taøu caøng nghieâng lôùn hôn. Trong khi nghieâng, taïi ñöôøng nöôùc nghieâng, meùp maïn taøu xa
ñöôøng trung hoøa hôn, moâmen quaùn tính tính qua truïc trung hoøa cuûa taøu chôû goã seõ lôùn daàn theo baäc
ba khoaûng caùch töø maïn ñeán truïc trung hoøa. Ñeán moät thôøi ñieåm nhaát ñònh, ví duï khi meùp maïn taøu
 53

chaïm nöôùc vaø khi ñoù taøu chöa bò söï coá, giaù trò baùn kính taâm nghieâng BM(ϕ)=It/V lôùn, laøm cho GM
lôùn leân, keùo theo GZ lôùn vaø quay veà giaù trò döông. Qua ví duï treân coù theå thaáy laø GM < 0 chöa phaûi
laø ñieàu kieän ñeå keát luaän taøu keùm oån ñònh.
Trong thöïc teá thieát keá vaø söû duïng taøu, ngoaïi tröø tröôøng hôïp taøu chôû goã hoaëc taøu hoaït ñoäng
treân nguyeân taéc töông töï taøu chôû goã treân boong, chieàu cao taâm nghieâng toái thieåu phaûi lôùn hôn 0.
Giaù trò GM caàn thieát ñöôïc choïn baèng ñöôøng tính toaùn hoaëc töø pheùp toaùn thoáng keâ, aùp duïng cho
caùc kieåu taøu ñöôïc trình baøy trong phaàn “tieâu chuaån oån ñònh”.
Giaù trò GM > 0 caàn ñöôïc coi nhö ñieàu kieän caàn cho oån
ñònh. Ñieàu kieän ñuû cho baøi toaùn oån ñònh cho ñeán baây giôø
ñang ñöôïc khaùm phaù vaø coâng vieäc coøn tieáp tuïc laâu daøi. Coù
theå neâu moät ví duï thöïc teá ñaõ xaûy ra treân bieån ñeå minh
chöùng cho nhöõng ñieàu kieän oån ñònh caàn thieát khi taøu coù
cuøng chieàu cao taâm nghieâng ban ñaàu song khaùc nhau veà
nhöõng yeáu toá hình hoïc thaân taøu.
Taøu “Captain” cuûa haûi quaân hoaøng gia Anh coù chieàu cao
taâm nghieâng ban ñaàu GM = 0,79m, vaø thieát haïm “Monarch”
cuøng haïm ñoäi coù chieàu cao taâm nghieâng GM = 0,73m cuøng phaûi vöôït qua côn baõo trôû veà caên cöù sau khi
thöïc thi nhieäm vuï vaøo naêm 1870. Maëc duø coù GM lôùn hôn song ñöôøng cong oån ñònh “Captain” nhìn
chung thaáp hôn neáu so vôùi Monarch. Chieàu cao GZ cuûa Monarch lôùn hôn cuûa Captain nhôø chieàu cao
maïn khoâ raát lôùn cuûa noù. Khi cuøng coá gaéng vöôït qua côn baõo bieån Captain khoâng veà ñöôïc ñích, coøn
Monarch nhôø ñöôøng GZ cao hôn ôû caùc goùc lôùn ñaõ veà ñöôïc quaân caûng.

2.3 OÅN ÑÒNH DOÏC BAN ÑAÀU

Chieàu cao taâm nghieâng doïc ban ñaàu tính töông töï nhö oån ñònh ngang ban ñaàu. Ñieåm löu yù laø
thay vì giaù trò BM tính cho tröôøng hôïp ngang, khi tính oån ñònh doïc phaûi thay baèng BM L . Coâng
thöùc tính chieàu cao taâm nghieâng doïc coù daïng:
GM L = KB + BM L − KG (2.11)

tay ñoøn moâmen phuïc hoài GZ L tính cho tröôøng hôïp nghieâng doïc:

GZ L = GM L sin ψ (2.12)

Trong caùc coâng thöùc treân giaù trò R = BM L , baùn kính

doïc tính baèng keát quaû pheùp chia giöõa moâmen quaùn tính
doïc, tính qua truïc trung hoøa vaø theå tích phaàn chìm taøu.
Hieäu soá (KG – KB) vaãn giöõ giaù trò nhö trong baøi toaùn oån
ñònh ngang. Thoâng thöôøng vôùi taøu coù chieàu daøi lôùn hôn
chieàu roäng nhieàu laàn, baùn kính taâm nghieâng doïc Hình 2.6a
BM L > ( KG − KB ) nhieàu laàn, do vaäy trong tính toaùn coù theå
nhaän quan heä sau laøm coâng thöùc tính:
GM L ≈ BM L
54

Moâmen phuïc hoài cho oån ñònh tónh:

Mph = DGZ L = DGM L sin ψ (2.13)

2.4 AÛNH HÖÔÛNG CUÛA TROÏNG VAÄT TREÂN TAØU ÑEÁN OÅN ÑÒNH
1- AÛnh höôûng chuyeån dòch haøng hoùa ñeán oån ñònh
Khi dòch chuyeån haøng treân taøu, troïng taâm taøu thay ñoåi keùo theo
söï thay ñoåi chieàu cao taâm nghieâng, tay ñoøn oån ñònh vaø goùc nghieâng
ban ñaàu. Giaû söû moät troïng vaät w ñöôïc chuyeån töø vò trí ban ñaàu P1 (x1,
y1, z1) ñeán vò trí P2 (x2, y2, z2). Ñoä chuyeån dòch vò trí cuûa vaät w ñöôïc
tính laø: δx = x2 – x1 ; δy = y2 – y1 ; δz = z2 – z1.
Troïng taâm taøu bò thay ñoåi theo chieàu thaúng ñöùng moät giaù trò:
w wδz
δZg = − ( z2 − z1 ) = − (2.14)
W W Hình 2.6b
Tieáp theo ñoù chieàu cao taâm nghieâng ngang vaø doïc ñeàu bò thay ñoåi moät löôïng δZg . Chieàu cao
taâm nghieâng sau dòch chuyeån haøng phaûi laø:
GM1 = GM + δZg (2.15)

GM L.1 = GM L + δZg (2.16)

Tröôøng hôïp nhieàu troïng vaät ñöôïc chuyeån dôøi vò trí treân taøu, ñoä dòch chuyeån troïng taâm tính
theo coâng thöùc:
1
δZg = − Σ wi δZ i (2.17)
∇

Goùc nghieâng cuûa taøu sau khi dòch chuyeån haøng tính nhö sau:
Goùc nghieâng ngang:
w( y2 − y1 )
Φ = (2.18)
Δ( GM + δZ )

Neáu nhieàu troïng vaät bò dòch chuyeån goùc nghieâng seõ laø:
Σwi δyi
Φ = (2.19)
Δ( GM + δZg )

Goùc nghieâng doïc taøu do dòch chuyeån troïng vaät:

Σwi δxi
Ψ = (2.20)
ΔGM L

Taøu bò nghieâng doïc laøm thay ñoåi môùn nöôùc muõi vaø laùi. Neáu kyù hieäu ñoä cheânh leäch giöõa môùn
nöôùc muõi vaø laùi laø t vôùi t = Tmuõi − Tlaùi , goùc nghieâng doïc seõ lieân heä vôùi t vaø chieàu daøi taøu L, ño taïi
ñöôøng nöôùc truøng vôùi maët thoaùng, nhö sau:
t
Ψ = (2.21)
L
 55

Σwi δxi
töø ñoù: t = LΨ = L (2.22)
ΔGM L
Khi bò nghieâng doïc taâm quay taøu truøng vôùi truïc ngang ñi qua troïng taâm ñöôøng nöôùc, vì vaäy ñoä
thay ñoåi môùn nöôùc t khoâng chia ñeàu cho muõi vaø laùi. Neáu kyù hieäu khoaûng caùch töø taâm ñöôøng nöôùc
ñeán maët caét ngang giöõa taøu, thay ñoåi môùn nöôùc muõi vaø laùi khi dòch chuyeån troïng vaät nhö sau:
Thay ñoåi môùn nöôùc taïi truï muõi:
L
δTm = ( − a )ψ (2.23)
2
Thay ñoåi môùn nöôùc taïi truï laùi:
L
δTL = − ( + a )ψ (2.24)
2
o
Moâmen nghieâng ngang taøu 1
Töø coâng thöùc xaùc ñònh moâmen oån ñònh taøu M = DGM .sin Φ , vôùi goùc Φ raát nhoû, giaù trò cuûa sin
Φ ≈ Φ , coù theå vieát:
M ≈ DGM Φ

trong ñoù goùc nghieâng tính baèng rad.

Khi söû duïng heä thoáng ño goùc baèng ñoä, sau khi thay bieåu thöùc gaàn ñuùng baèng daáu “=” cho
tröôøng hôïp goùc nhoû, coâng thöùc treân ñöôïc ñoåi thaønh: Φ° = Φ / 57, 3
M = DGM ( Φ°)

Ñeå nghieâng taøu ñöôïc 1° moâmen caàn thieát seõ laø:

1
Mñv = DGM (2.25)
57, 3

Khi coù moâmen nghieâng ngang ñôn vò M ñv , xaùc ñònh goùc nghieâng ngang taøu döôùi taùc ñoäng cuûa
moâmen nghieâng seõ deã daøng thöïc hieän theo caùch:
Mng
Φ = (2.26)
Mdv

Ví duï: Treân taøu chôû khaùch coù löôïng chieám nöôùc D = 4000t, chieàu roäng B = 11,6m, chieàu cao aâm
oån ñònh ngang GM = 0,60m, haønh khaùch ñang taäp trung veà moät beân maïn. Soá löôïng khaùch 180
ngöôøi. Xaùc ñònh goùc nghieâng ngang do haønh khaùch taäp trung trong khu vöïc daøi l = 12m.
Thoâng thöôøng troïng löôïng haønh khaùch ngöôøi Vieät Nam trung bình 65kG, treân moãi m2 dieän
tích maët boong taäp trung 6 ngöôøi. Troïng löôïng soá khaùch ñang taäp trung seõ laø:
w = 180 × 65 = 11700 kG = 11,7 t
180
Dieän tích taäp trung khaùch: A = = 30 m2
6
30
Chieàu daøi khu vöïc taäp trung l = 12m, coøn chieàu roäng b seõ laø: b = = 2,5 m
12
56

Khoaûng caùch töø taâm khu vöïc taäp trung khaùch ñeán maët doïc giöõa taøu:
B b 11, 6 2, 5
e = – = – = 4,55 m
2 2 2 2

Moâmen nghieâng taøu do khaùch taäp trung:

Mng = we = 11,7×4,55 = 53,235 tm

Moâmen nghieâng ngang taøu 1° tính theo coâng thöùc (2.25):
DGM 4000 × 0, 6
M1° = = = 41, 885 tm
57, 3 57, 3

Goùc nghieâng do haønh khaùch taäp trung beân maïn:

Mng 53, 235
Φ = = = 1, 27°(1° 19 ')
M1° 41, 885

Moâmen nghieâng doïc taøu 1cm

Goùc nghieâng doïc khi chuyeån dòch troïng vaät trình baøy ôû treân ñöôïc vieát laïi döôùi daïng sau:
w( x2 − x1 ) t
Goùc nghieâng doïc = =
Δ GM L L
GM L
töø ñoù: w(x2 – x1) = tD
L
coâng thöùc cuoái ñöôïc hieåu döôùi daïng:
GM L
Moâmen nghieâng: Mng = tD
L
thay giaù trò: Δ = γ∇ vaø GM L = I L /∇ vaøo veá phaûi cuûa bieåu thöùc cuoái, ñoàng thôøi nhaän giaù trò cuûa t =
ñôn vò chieàu daøi, ví duï t = 1cm, coâng thöùc tính moâmen nghieâng doïc taøu theâm 1 ñôn vò chieàu daøi seõ
laø:
IL
Mdv = γ 100 (2.27)
L
Trong taøi lieäu naøy moâmen laøm nghieâng doïc taøu theâm 1 ñôn vò ñoä daøi t = 1m = 100cm, kyù hieäu baèng
MTRIM , ñôn vò tính tm/m. Döôùi taùc ñoäng moâmen nghieâng taøu Mng, ñoä nghieâng taøu t ño baèng m,
tính theo coâng thöùc:
Mng
t =
MTRIM

AÛnh höôûng boác dôõ haøng hoaëc nhaän haøng leân taøu
Boác dôõ haøng khoûi taøu hoaëc nhaän haøng leân taøu laøm thay ñoåi troïng löôïng taøu, môùn nöôùc, troïng
taâm vaø thay ñoåi caùc ñaïi löôïng lieân quan nhö:
Trong moïi tröôøng hôïp, nhaän theâm haøng hoaëc boác dôõ haøng khoûi taøu laøm thay ñoåi löôïng chieám
nöôùc vaø theo ñoù thay ñoåi chieàu chìm taøu, thay ñoåi goùc nghieâng ngang, nghieâng doïc...
 57

Tröôøng hôïp troïng vaät ñöôïc ñöa vaøo hoaëc laáy ra khoûi taøu w khoâng lôùn hôn 10 - 15% so vôùi
löôïng chieám nöôùc D cuûa taøu, coù theå tính caùc thay ñoåi nhö sau:
Tröôøng hôïp ñôn giaûn laø khi ñöa w leân taøu, w naèm taïi vò trí P treân ñöôøng taâm doïc taøu, treân vò
trí troïng taâm G cuûa taøu, caùch ñöôøng cô baûn ñoaïn KP. Tröôøng hôïp naøy chöa gaây ra nghieâng ngang
vaø nghieâng doïc.
w
Thay ñoåi chieàu chìm: δT = (2.28)
γAw

Thay ñoåi vò trí taâm noåi vaø troïng taâm taøu xaùc ñònh baèng coâng thöùc:
v w δT
BB ' = BC = (T + − KB ) (2.29)
V +v W+w 2
w w
GG ' = GP = + w( KP − KG ) (2.30)
W+w W
trong ñoù: B’ - vò trí taâm noåi môùi; G’ - vò trí troïng taâm sau khi nhaän haøng
P - ñieåm nhaän haøng treân taøu; C - vò trí giöõa cuûa ñoä thay ñoåi chieàu chìm.
Baùn kính taâm nghieâng thay ñoåi theo löôïng töông öùng vôùi thay ñoåi chieàu chìm:
w
BMT' = BM − BM (2.31)
W+w
Töø ñoù xaùc ñònh chieàu cao taâm nghieâng:
w δT
G′M ′ = KB + BM − KG + (T + − KB − BM − KP + KG ) (2.32)
W+w 2
hoaëc sau thay theá seõ laø:
w δT
G′M ′ = GM + (T + − GM − KP ) (2.33)
W+w 2
Thay ñoåi GM L ñöôïc tính theo coâng thöùc:
Khi boác dôõ haøng, coù theå coi laø tröôøng hôïp “nhaän” theâm haøng mang giaù trò “aâm”. Caùc coâng thöùc
ñöôïc giöõ nhö treân, trong ñoù thay vì w phaûi söû duïng - w.
w
G′M 'L = ( GM L ) (2.34)
W+w
Tröôøng hôïp toång quaùt, troïng vaät w ñöôïc ñaët taïi vò trí P, toïa ñoä cuûa P laø (X, Y, Z), caùc coâng
thöùc vöøa trình baøy seõ coù daïng sau.
w
Thay ñoåi chieàu chìm: δT = (2.35)
γAW

Chieàu cao taâm nghieâng ngang:

w δT
G′M ′ = GM + (T + − Z − GM ) (2.36)
W+w 2
Chieàu cao taâm nghieâng doïc:
w
G′M 'L = ( GM L ) (2.37)
W+w
Goùc nghieâng cuûa taøu tính theo coâng thöùc ñaõ neâu:
58

wY
tgΦ = (2.38)
(W + w)G′M ′
w( X − xf )
Goùc chuùi doïc: tgψ = (2.39)
WGM L
Chieàu chìm taøu taïi muõi vaø laùi:

w L w( X − xf )
Tm' = Tm + + ( − xf ) (2.40)
γAW 2 WGM L

w L w( X − xf )
Tl' = Tl + + ( − − xf ) (2.41)
γAW 2 WGM L

Ví duï: Taøu chôû haøng coù kích thöôùc chính nhö sau: L = 132,0m; D = 4800T; Tm = 4,6m; Tl = 4,9m; dieän
2
tích ñöôøng nöôùc Aw=1260m ; chieàu cao taâm nghieâng GM = 0,80m; GM L = 142,0m; taâm ñöôøng nöôùc
caùch maët giöõa taøu a = 2,60m. Xaùc ñònh tính oån ñònh vaø môùn nöôùc taøu sau khi nhaän haøng w = 260T
leân vò trí X = 20,0m; Y = 1,5m; Z = 7,8m treân taøu.
Sau khi nhaän haøng tình traïng taøu nhö sau:
Tm + Tl w
Môùn nöôùc trung bình Ttb: Ttb = + δT = 4,75 +
2 γAw

trong ñoù γ = 1, 025 t/m3 cho nöôùc bieån vaø Aw = 1260 m2 .

260
Ttb = 4,75 + = 4,75 + 0, 20 = 4, 95 m
1, 025 × 1260

Chieàu cao taâm nghieâng ngang:

w δT 260 0, 2
GMl = GM + − (T + − GM − Z ) = 0, 80 + ( 4, 75 + − 0, 8 − 7, 8) = 0,61m
D+w 2 5060 2
wY 260 × 1, 5
Goùc nghieâng ngang: tgΦ = = = 0,126 ⇒ Φ ≈ 7°13'
( D + w)GMt 5060 × 0, 61
w( X − a ) 260 × ( 20, 0 + 2, 6)
Goùc nghieâng doïc: tgψ = = = 0, 0086
( D + w)GM L 4800 × 142

Thay ñoåi môùn nöôùc taïi truï muõi:

L
δTm = ( − a )ψ = [132 / 2 − ( −2, 6)]0, 0086 = 0, 59 m
2
trong ñoù goùc nhoû tgψ ≈ ψ
Thay ñoåi môùn nöôùc taïi truï laùi:
L
δTL = − ( − a )ψ = − [132 / 2 − 2, 6]0, 0086 = − 0, 54 m
2

Môùn nöôùc muõi vaø laùi:

Tm' = Tm + δT + δTm = 4, 6 + 0, 2 + 0, 59 = 5, 39 m
 59

Tl' = Tl + δT + δTL = 4,6 + 0,2 – 0,54 = 4,56 m

AÛnh höôûng haøng treo ñeán oån ñònh ban ñaàu

Haøng treo aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán oån ñònh gioáng nhö aûnh höôûng cuûa troïng vaät ñöôïc nhaän vaøo
taøu hoaëc troïng vaät dòch chuyeån treân taøu. Giaû söû raèng troïng vaät w ñöôïc caåu derrick nhaác leân töø vò
trí troïng vaät ñang chieám choã. Chieàu cao puli ñôõ daây caåu so vôùi vò trí chieám choã ban ñaàu cuûa troïng
vaät xaùc ñònh baèng d. Ñieàu coù theå nhaän bieát töø cô sôû cô hoïc, troïng taâm g cuûa troïng vaät w khi vaät bò
moùc vaøo caåu ñaõ ñöôïc chuyeån sang vò trí “aûo” gV, taïi puli treo troïng vaät (H.2.7).
Trong tröôøng hôïp naøy, troïng taâm taøu bò thay ñoåi moät löôïng, tính theo coâng thöùc (2.17). Daïng
deã nhôù cuûa (2.17) trong tröôøng hôïp naøy seõ laø:
wd
GG1 = (a)
Δ
Tröôøng hôïp caàn caåu derrick chuyeån troïng vaät vöøa neâu ra maïn, tuøy thuoäc taàm vöôn tính töø coät
caåu ñeán vò trí chuaån bò haï haøng a coù theå tính goùc nghieâng do troïng vaät bò treo gaây ra:
wa
tgΦ = (b)
ΔGM

Hình 2.7: Vaät treo treân taøu

2.5 AÛNH HÖÔÛNG MAËT THOAÙNG CAÙC KEÙT CHÔÛ HAØNG LOÛNG
Treân taát caû caùc taøu ñeàu boá trí caùc keùt chöùa haøng loûng. Haøng loûng loaïi naøy gaây ra aûnh höôûng
ñeán ñoä oån ñònh cuûa taøu. Vaät raén ñöôïc xeáp coá ñònh leân taøu, troïng taâm cuûa vaät raén ñöôïc coi khoâng
thay ñoåi vò trí so vôùi thaân taøu trong quaù trình laøm vieäc, ngoaïi tröø tröôøng hôïp dòch chuyeån, boác dôõ
nhö vöøa trình baøy. Coøn ñoái vôùi chaát loûng chöùa khoâng ñaày trong keùt coù maët thoaùng luoân muoán giöõ
vò trí song song vôùi maët thoaùng töï do cuûa moâi tröôøng beân ngoaøi, do vaäy dieän tích maët thoaùng chaát
loûng trong keùt bò thay ñoåi khi taøu nghieâng keùo theo caùc vaùch keùt cuøng nghieâng. Tuy theå tích chaát
60

loûng khoâng thay ñoåi trong thôøi ñieåm xeùt song vò trí troïng taâm khoái chaát loûng naøy luoân bieán thieân
theo nhòp nghieâng cuûa taøu. Caùc thay ñoåi naøy ñöôïc bieåu dieãn treân hình 2.8.
Trong hình 2.8 mieâu taû taøu ôû traïng thaùi caân baèng, hình 2.8a mieâu taû taøu ñang bò nghieâng döôùi
goùc Φ xaùc ñònh. Trong tröôøng hôïp bò nghieâng taøu, maëc duø caùc thaønh keùt ñaõ bò nghieâng nhöng maët
thoaùng trong keùt vaãn coá giöõ vò trí song song vôùi maët ñòa caàu. Nhöõng thay ñoåi lieân quan ñeán troïng
taâm vaø taâm noåi khoái nöôùc trong keùt ñöôïc xaùc ñònh theo caùch sau:
Giaû söû thaønh keùt ñeàu cöùng, chieàu daøi keùt l coøn chieàu roäng b, dieän tích maët thoaùng ôû traïng thaùi
ban ñaàu laø lb. Khi bò nghieâng nöôùc bò doàn sang phaûi laøm cho taâm noåi cuûa khoái nöôùc bò dôøi sang
phaûi so vôùi vò trí ban ñaàu. Coù theå coi neâm nöôùc maát choã naèm beân traùi baèng neâm nöôùc môùi xuaát
hieän, naèm beân phaûi. Trong tröôøng hôïp naøy khoaûng caùch giöõa hai neâm nöôùc gg1 seõ baèng:
2b 1b
gg1 = theo chieàu ngang = 2 tgΦ theo chieàu cao
3 32

Hình 2.8
1bb b2 l
Troïng löôïng neâm nöôùc: w = γ1[ tgΦl ] = γ1 tgΦ
222 8
 61

Hình 2.8c
Vôùi vieäc dòch chuyeån khoái nöôùc w sang phaûi troïng taâm taøu cuõng thay ñoåi theo chieàu ngang:
b2 l 2b
wgg 1 γ1 tgΦ 3
GG1 = = 8 3 = γ1 b l
Δ1 γ 2∇ γ 2 12∇
Töø ñoù coù theå tính thay ñoåi troïng taâm theo chieàu ngang GG1T :

γ1 i
GG1T = tgΦ
γ2 ∇

Thay ñoåi troïng taâm theo chieàu ñöùng GG1V

wgg1 γ1 b3 l 2
GG1V = = tg Φ
Δ γ 2 12∇

trong ñoù: g - taâm noåi neâm nöôùc ñaõ bò dôøi; g1 - taâm neâm nöôùc ñöôïc dôøi ñeán
b3 l
i= - moâmen quaùn tính maët thoaùng cuûa keùt chöùa chaát loûng
12
γ1 - troïng löôïng rieâng chaát loûng chöùa trong keùt
γ 2 - troïng löôïng rieâng cuûa nöôùc ngoaøi voû taøu
∇ - theå tích phaàn chìm cuûa taøu.
AÛnh höôûng maët thoaùng ñeán tay ñoøn oån ñònh taøu ñöôïc tính theo quan heä:
γ1 i γ i
G1 Z1 = GZ − GG1T cos Φ − GG1V sin Φ = GM sin Φ − ( tgΦ )cos Φ − ( 1 tg 2Φ )sin Φ
γ2 ∇ γ2 ∇
γ1 i
{
= sin Φ GM − [
γ2 ∇
(1 + tg 2Φ/2)] } (2.42)

Vôùi giaù trò Φ nhoû, ñaïi löôïng tg 2Φ/2 seõ raát nhoû, do vaäy trong tính toaùn thöïc teá coù theå boû qua
ñaïi löôïng naøy. Tay ñoøn G1 Z1 ñöôïc tính goïn nhö sau:

γ1 i
G1 Z1 = ( GM − )sin Φ (2.43)
γ2 ∇
62

γ1 i
Ñaïi löôïng laø soá hieäu chænh do aûnh höôûng maët thoaùng chaát loûng.
γ2 ∇

Nhìn vaøo coâng thöùc (2.43) coù theå thaáy roõ ñaây chính laø thay ñoåi ñoä daâng cuûa troïng taâm taøu
trong tröôøng hôïp coù chöùa chaát loûng trong keùt. Ñoä daâng tính theo bieåu thöùc cuoái naøy coù teân goïi ñoä
daâng aûo cuûa troïng taâm taøu do aûnh höôûng maët thoaùng.
γ1 i
δG = (2.44)
γ2 ∇

Chieàu cao taâm nghieâng taøu sau khi hieäu chænh do aûnh höôûng maët thoaùng ñöôïc tính theo coâng
thöùc:

GM = KM − KG − δG (2.45)

Ví duï: Taøu coù löôïng chieám nöôùc D = 5300T ñöôïc bôm nöôùc bieån vaøo hai khoang khu vöïc giöõa taøu.
Nöôùc ñöôïc bôm ñeán nöûa chieàu cao cuûa khoang. Chieàu daøi khoang l = 11,8m, chieàu roäng b = 7,2m. Xaùc
ñònh toån thaát chieàu cao taâm nghieâng do aûnh höôûng maët thoaùng hai khoang nöôùc.
γ1 i
Toån thaát chieàu cao taâm nghieâng δG − GG1 tính theo: GG1 =
γ2 ∇
trong ñoù troïng löôïng rieâng nöôùc bieån trong khoang vaø ngoaøi khoang baèng nhau, moâmen quaùn tính
hai maët thoaùng i tính baèng coâng thöùc:

lb3 11, 8 × 7, 23
i = 2 = 2 = 733 m4
12 12
Δ 5300
theå tích phaàn chìm cuûa taøu tính töø: ∇ = = = 5170 m3
γ 1, 025
töø ñoù: GG1 = 1(733/5170) = 0,14 m

2.6 OÅN ÑÒNH TAÏI GOÙC NGHIEÂNG LÔÙN

Töø ñoà thò mieâu taû quó ñaïo taâm nghieâng M vaø taâm noåi B trong quaù trình taøu nghieâng coù theå
thaáy roõ, taøu nghieâng ñeán goùc ñuû lôùn, khoaûng töø 10 ÷ 15° trôû leân,
taâm M khoâng coøn naèm treân truïc ñoái xöùng, coøn B di chuyeån
khoâng phaûi treân cung gaàn troøn nhö ban ñaàu maø theo ñöôøng
cong khoâng thaønh luaät. Ñoä taêng tay ñoøn moâmen ngaãu löïc giöõa
löïc noåi vaø troïng löïc khoâng coøn tuyeán tính vôùi goùc nghieâng maø
sang haún giai ñoaïn phi tuyeán. Taïi caùc goùc nghieâng lôùn baùn
kính oån ñònh theo nghóa laø khoaûng caùch theo chieàu ñöùng giöõa
B’M’, trong ñoù B’, M’ laø vò trí nhaát thôøi öng vôùi goùc nghieâng
ñang xeùt, tính theo tæ leä giöõa moâmen quaùn tính ñöôøng nöôùc Hình 2.9
nghieâng vaø theå tích phaàn chìm taøu:
Iϕ
BM = (2.46)
∇

toïa ñoä taâm noåi B dôøi ñeán vò trí môùi:

 63

ϕ ϕ
Y = ∫ BM ( ϕ)cos ϕdϕ ; Z = ∫ BM(ϕ)sin ϕdϕ
0 0

Caùnh tay ñoøn oån ñònh tính theo coâng thöùc quen thuoäc:
GZ = Y cos Φ + ( Z − KB )sin Φ − a sin Φ.

Toïa ñoä taâm noåi tính theo coâng thöùc:

YM = Y − BMϕ sin Φ ; Z M = ( Z − KB) + BMϕ cos Φ

Khoaûng caùch GMϕ khi taøu nghieâng tính theo coâng thöùc ñaõ trình baøy taïi phaàn treân:

d
GMϕ = GZ = − Y sin Φ + ( Z − KB)cos Φ − a cos Φ
dΦ

Hình 2.10
Trong tính toaùn thöïc teá, taïi moãi cheá ñoä taûi nhaát ñònh, troïng taâm taøu ñöôïc coi khoâng di chuyeån
khi nghieâng taøu, do vaäy KG = const. Neáu xaùc ñònh ñöôïc vò trí taâm noåi töùc thôøi taïi moãi goùc nghieâng
taøu, chuùng ta deã daøng xaùc ñònh GZ theo quan heä sau (H.2.9):
GZ = Lk − KG sin Φ (2.47)

Khoaûng caùch Lk xaùc ñònh baèng phöông phaùp tính seõ ñöôïc trình baøy taïi phaàn tieáp theo cuûa taøi
lieäu. Vôùi moät giaù trò cuûa theå tích chieám nöôùc V khoâng ñoåi, khi nghieâng taøu ñeán goùc nghieâng xaùc
ñònh, giaù trò Lk cuõng ñöôïc xaùc ñònh cuï theå. Töø (2.31) chuùng ta deã daøng thaønh laäp ñöôøng cong GZ,
thay ñoåi theo goùc nghieâng öùng vôùi tröôøng hôïp:

V = const vaø KG = const

Vôùi taøu vaän taûi thoâng thöôøng ñöôøng cong GZ = f ( ϕ ) coù daïng nhö hình 2.10.
Moâmen phuïc hoài laø tích soá cuûa löôïng chieám nöôùc vôùi tay ñoøn GZ:

Mph = D.GZ (2.48)

2.7 ÑOÀ THÒ OÅN ÑÒNH

Ñoà thò oån ñònh ñöôïc hieåu laø ñöôøng moâmen ngaãu löïc ghi trong (2.48), phuï thuoäc vaøo goùc
nghieâng taøu. Moâmen naøy laø tích soá cuûa tay ñoøn GZ, bieán thieân theo goùc nghieâng taøu vaø löôïng
chieám nöôùc, coù giaù trò khoâng ñoåi cho traïng thaùi khai thaùc. Do vaäy, ñoà thò tay ñoøn GZ = f ( ϕ ) cuõng
ñöôïc coi laø ñoà thò oån ñònh. Trong caùc phaàn tieáp theo cuûa taøi lieäu khaùi nieäm ñoà thò oån ñònh ñöôïc
64

duøng cho caû hai ñoà thò vöøa neâu.

Moâmen ngaãu löïc vöøa neâu ñöôïc goïi laø moâmen phuïc hoài, vieát taét laø M ph hoaëc M r .
Moãi ñoà thò oån ñònh coù theå thaáy roõ ba ñoaïn. Ñoaïn ñaàu, phuï thuoäc vaøo chieàu cao taâm nghieâng
ban ñaàu, GM vôùi giaù trò döông, ñoà thò seõ taêng tröôûng nhanh hoaëc chaäm tuøy thuoäc vaøo ñoä lôùn GM .
Mieàn taêng tröôûng keát thuùc taïi vò trí cöïc trò GZ max öùng vôùi goùc Φ m . Trong ñoaïn tieáp theo ñöôøng
cong vaãn mang giaù trò döông song theo xu höôùng giaûm daàn. Giai ñoaïn naøy keát thuùc taïi goùc laën ϕv ,
taïi ñaây GZ trôû laïi giaù trò 0. Ñoaïn tieáp theo GZ < 0.

Hình 2.11
Treân ñoà thò oån ñònh coù theå bieåu dieãn ñoä doác ñöôøng oån ñònh döôùi daïng tieáp tuyeán vôùi ñoà thò oån
ñònh, xuaát phaùt cuûa tieáp tuyeán töø goác toïa ñoä. Chieàu cao taâm nghieâng ban ñaàu ñoïc treân ñöôøng tieáp
tuyeán taïi vò trí ϕ = 57, 3° .
Nhöõng tröôøng hôïp thöïc teá thöôøng gaëp treân caùc taøu thoâng duïng
Chieàu cao taâm nghieâng ban ñaàu GM o lôùn, keùo theo söï taêng tröôûng cuûa GZ ( ϕ ) lôùn. Moâmen
phuïc hoài taêng nhanh neân khaû naêng choáng ñôõ moâmen ngoaïi löïc cuûa taøu theå hieän raát roõ neùt. Trong
tröôøng hôïp naøy taøu ñöôïc xeáp vaøo loaïi “taøu cöùng” veà maët oån ñònh song tính chòu laéc keùm (H.2.12).

Hình 2.12
Taøu coù chieàu cao taâm nghieâng ban ñaàu khoâng lôùn, ñoä taêng tröôûng moâmen phuïc hoài chaäm,
 65

phaûn öùng vôùi moâmen nghieâng khoâng nhanh, nhaïy. Treân ñöôøng cong oån ñònh thöôøng coù veát loõm,
noùi leân söï taêng tröôûng chaäm cuûa moâmen phuïc hoài. Taøu quay laïi vò trí ban ñaàu khoâng nhanh neân
quaù trình naøy xaûy ra dòu daøng, deã chòu. Tuy nhieân thöôøng ñi ñoâi vôùi söï taêng tröôûng chaäm cuûa
moâmen phuïc hoài laø söï taét sôùm cuûa moâmen naøy. Trong nhöõng tröôøng hôïp nhö vaäy goùc laën khoâng
lôùn (H.2.13).

Hình 2.13
Taøu chôû goã treân boong coù ñöôøng oån ñònh khaùc taøu thoâng thöôøng. ÖÙng vôùi giaù trò GM < 0,
ñöôøng GZ mang giaù trò aâm ngay töø giai ñoaïn ñaàu. Baét ñaàu töø khi meùp boong taøu chaïm nöôùc tay
ñoøn hình daùng môùi quay laïi giaù trò döông (H.2.14).

Hình 2.14
Taøu coù laàu kín nöôùc ñoà thò oån ñònh mang hình aûnh goø hai ñænh nhö treân hình 2.15.
66

Hình 2.15
Vôùi taøu troïng taâm khoâng naèm truøng truïc ñoái xöùng giöõa taøu, ñoà thò oån ñònh coù daïng khoâng ñoái
xöùng qua truïc toïa ñoä (H.2.16).

Hình 2.16
Tröôøng hôïp naøy seõ ñöôïc trình baøy tieáp trong phaàn “oån ñònh söï coá”.
Treân ñoà thò oån ñònh thoâng thöôøng coøn trình baøy goùc nöôùc traøn vaøo taøu vaø aûnh höôûng cuûa noù
ñeán phaïm vi coù hieäu löïc cuûa ñöôøng oån ñònh. Goùc traøn nöôùc, thuaät ngöõ chuyeân ngaønh goïi laø flooding
angle, kyù hieäu ϕ f , laø goùc nghieâng cuûa taøu, taïi ñoù nöôùc baét ñaàu traøn qua loã khoeùt hoaëc mieäng cuûa
keát caáu töông ñöông loã khoeùt ñeå vaøo taøu, daãn ñeán nguy cô ñaém taøu (H.2.17). Treân xuoàng khoâng
boong, vò trí vaøo nöôùc thöôøng naèm ngay meùp maïn, treân caùc taøu khaùc loã khoâng kín nöôùc beân maïn,
treân boong, thöôïng taàng... coù theå laø nhöõng loã cho nöôùc traøn. Ñoà thò oån ñònh chæ coù hieäu löïc trong
phaïm vi khi goùc nghieâng coøn nhoû hôn goùc vaøo nöôùc. Nhaùnh ñoà thò naèm ngoaøi phaïm vi goùc nghieâng
lôùn hôn goùc vaøo nöôùc seõ khoâng ñöa vaøo xem xeùt trong nhöõng baøi toaùn lieân quan oån ñònh taøu.

Hình 2.17: Goùc traøn nöôùc

2.8 THUAÄT TOAÙN XAÙC LAÄP HOÏ ÑÖÔØNG PANTOKAREN

Hoï ñöôøng Lk = f(V, ϕ ) laäp cho tröôøng hôïp Vi = const, i = 1,2... vôùi goùc nghieâng thay ñoåi töø 0
ñeán goùc baát kyø, ví duï ñeán 90° , mang teân goïi pantokaren. Thuaät ngöõ chuyeân ngaønh baèng tieáng Anh
vieát laø cross curves.
Ngöôøi ñoïc caàn löu yù veà caùc kyù hieäu khoâng truøng nhau giöõa taøi lieäu caùc nöôùc. Trong taøi lieäu naøy
chuùng toâi söû duïng caùc qui öôùc vaø kyù hieäu duøng chung cho taát caû caùc nöôùc, ngoaïi tröø taøi lieäu vieát
 67

baèng tieáng Nga.

Tay ñoøn hình daùng Lk ñöôïc ño töø ñieåm K (keel) giao
ñieåm cuûa soáng chính vôùi maët caét ngang giöõa taøu, ñeán höôùng
taùc ñoäng löïc qua taâm noåi B’ cuûa phaàn chìm taøu trong thôøi
ñieåm tính toaùn, öùng vôùi goùc nghieâng cho tröôùc (H.2.18). Ñieåm
K coá ñònh trong moïi tröôøng hôïp tính toaùn. Theo taøi lieäu xuaát
baûn taïi Nga, ngöôøi ta thöôøng laáy taâm noåi taïi truïc ñoái xöùng kyù
hieäu C, taïi thôøi ñieåm goùc nghieâng baèng 0 laøm chuaån roài töø ñoù
ño khoaûng caùch ñeán ñöôøng taùc ñoäng löïc noåi. Hai caùch laøm
treân ñaây, theo kieåu vöøa trình baøy vaø theo caùch laøm taïi Nga,
Hình 2.18
ñöa ñeán caùch ño khaùc nhau veà tay ñoøn hình daùng trong ñoà thò
pantokaren.
Caùc phöông phaùp tính vaø veõ hoï ñöôøng pantokaren ñöôïc söû duïng trong ngaønh ñoùng taøu khaù
phong phuù, nhö:
1- Phöông phaùp Schulz - Fellow, coøn goïi laø phöông phaùp tích phaân, söû duïng maùy ño dieän tích
khi xaùc ñònh dieän tích phaàn chìm cuûa caùc söôøn tính toaùn treân taøu, cho moãi traïng thaùi nghieâng.
Theo caùch naøy, theå tích phaàn chìm taøu trong moät traïng thaùi nghieâng ñöôïc tính baèng pheùp tích
phaân, giôùi haïn töø 0 ñeán L cuûa taøu, haøm döôùi tích phaân chính laø dieän tích caùc söôøn vöøa ño.
Toaï ñoä taâm noåi phaàn chìm ñöôïc xaùc ñònh cho moãi traïng thaùi nghieâng taøu.
Trong phöông phaùp naøy söû duïng söôøn Tchebyshev ñeå tính toaùn.
2- Töông töï caùch tính theå tích taøu, ngoaøi phöông phaùp duøng dieän tích söôøn chuùng ta coù theå
duøng caùc keát quaû tính lieân quan ñeán maët caét doïc taøu. YÙ töôûng cuûa phöông phaùp thaät söï giaûn ñôn.
Vôùi taøu ñang nghieâng ngang vôùi goùc nghieâng xaùc ñònh, chuùng ta coù theå tính dieän tích cuûa raát nhieàu
maët caét doïc taøu bò giôùi haïn baèng chính maët nöôùc nghieâng. Khi ñaõ ñuû döõ lieäu veà caùc maët caét doïc,
tieán haønh tích phaân chuùng töø
-B/2 ñeán +B/2 ñeå nhaän theå tích phaàn chìm thaân taøu. Taâm noåi ñöôïc xaùc ñònh theo caùch laøm quen
thuoäc.
3- Phöông phaùp Krylov - Dargniers
Phöông phaùp naøy ñöôïc meänh danh laø phöông phaùp giaûi tích keát hôïp ñoà hoïa. Thöïc ra phaàn
“giaûi tích” neâu taïi ñaây nhaèm ca ngôïi coâng lao caùc nhaø khoa hoïc coù coâng laø Krylov vaø Dargnies, ñaây
laø phöông phaùp tính döïa treân caùc döõ lieäu thu ñöôïc töø caùc baûn veõ lieân quan. Ñeå hieåu taàm quan
troïng cuûa phöông phaùp vaø trong nhöõng hoaøn caûnh baét buoäc seõ phaûi duøng ñeán phöông phaùp quí giaù
naøy chuùng toâi seõ trình baøy trong phaàn thöïc haønh sau.
Taøi lieäu veà phöông phaùp baïn ñoïc tìm hieåu theâm trong caùc saùch chuyeân ngaønh 1 . Nhöõng phaàn
daãn giaûi trong taøi lieäu naøy chuùng toâi trích töø saùch giaùo khoa cuûa S. Tian-Shansky, xem [22].
Toïa ñoä taâm noåi taøu bò nghieâng tính theo coâng thöùc ñaõ daãn:
θ θ
Iϕ
yθ = ∫ rϕ cos ϕdϕ ; zθ − zc = ∫ rϕ sin ϕdϕ trong ñoù: rϕ =
V
; V = const (*)
0 0

1
Krylov A. N., “Tieoria korablia”, (Tuyeån taäp Lyù thuyeát taøu, tieáng Nga), T. IX, Vieän haøn laâm khoa hoïc Lieân xoâ, 1948.
Makhin V. A., Söû duïng PP Dargniers tính ñoà thò oån ñònh taøu bò söï coá, tieáng Nga, Taïp chí “Ñoùng taøu”, 1939.
68

Thöù töï veõ vaø tính toaùn nhö sau:

- Veõ söôøn Tchebyshev ñuû caû hai phía maïn,
- Ñöïng ñöôøng nöôùc ban ñaàu WOo, goùc nghieâng baèng 0,
- Qua taâm O cuûa ñöôøng nöôùc ban ñaàu veõ ñöôøng nöôùc phuï thöù nhaát A1 döôùi goùc nghieâng δϕ,
nhaän baèng 5 hoaëc 10° theo yeâu caàu thöïc teá,

Hình 2.18a: Söôøn Tchebyshev

1- Söû duïng coâng thöùc tích phaân Tchebyshev tính dieän tích ñöôøng nöôùc:

L n
a1 = ∑ (a + b )
n i=1 i i

caùc giaù trò a, b ño taïi hình 2.18a.

2- Tìm khoaûng caùch töø taâm ñöôøng nöôùc ñeán truïc doïc qua O:
n n
η1 = 0, 5 ∑ ( ai2 − bi2 )/ ∑ ( ai + bi )
i =1 i =1

3- Moâmen quaùn tính ñöôøng nöôùc so vôùi truïc doïc taøu, qua O:
n
1L
Io = ∑
3 n i=1
( ai3 + bi3 )

4- Moâmen quaùn tính so vôùi truïc qua doïc qua taâm ñöôøng nöôùc: J1 = J o − a1η12
J1
5- Baùn kính taâm nghieâng tính cho traïng thaùi ñang xeùt: r1 =
V
Caùc pheùp tính thöïc hieän theo baûng 2.1a.
 69

Baûng 2.1a: Tính baùn kính taâm nghieâng

Theå tích V = … m3

TT söôøn ϕ = 10° ϕ = 20°

Tchebyshev a a 2
a3
b b 2
b 3
.. .
1
2
•
N
Thöù töï ∑a ∑a2 ∑a3 ∑b ∑b2 ∑b3
(1) ∑a + ∑b
(2) ∑a2 + ∑b2
(3) ∑a3 + ∑b3
1 (2)
(4) η=
2 (1)
1L
(5) Jo = .(3)
3n
L
(6) a.η2 = .(1).(4)2
n
(7) J = (5) – (6)
(7)
(8) r=
V

Vì raèng goùc nghieâng vöøa choïn khoâng nhoû, ñöôøng nöôùc nghieâng A1 chöa ñaûm baûo ñeå theå tích
phaàn chìm döôùi noù ñuùng baèng V. Xaùc ñònh vò trí ñöôøng nöôùc nghieâng ñaûm baûo cho theå tích döôùi noù
khoâng ñoåi ñöôïc tieán haønh theo caùch sau:
Ñöôøng nöôùc nghieâng phaûi xaùc ñònh seõ naèm khoaûng giöõa ñöôøng A1 vaø B1 caét WOo taïi ñieåm K’.
Baûn thaân K’ laø ñieåm chieáu cuûa taâm ñöôøng nöôùc S’ treân A1. Caùch veõ trôû neân khaù ñôn giaûn: ño treân
ñöôøng nöôùc WOo ñoaïn 0, 5η1 ñeå ñònh vò K1, qua K1 veõ ñöôøng song song vôùi A1 seõ nhaän ñöôïc ñöôøng
nöôùc nghieâng chöùa theå tích döôùi noù ñuùng baèng V. Ñöôøng nöôùc môùi hình thaønh ñöôïc ñaùnh daáu WO1
(H.2.18b).

Hình 2.18b
Coâng vieäc tieáp theo tieán haønh theo thöù töï vöøa neâu (H.2.18c).

Hình 2.18c
70

Toaï ñoä taâm noåi thöïc hieän theo coâng thöùc (*)

Hình 2.18d Tröôøng hôïp ñaëc tröng xaùc ñònh ñoä lôùn ñöôøng nöôùc nghieâng

THUAÄT TOAÙN XAÙC LAÄP TAÂM NOÅI TRONG LAÄP TRÌNH

Ñeå xaùc ñònh toïa ñoä taâm noåi B’ cho goùc nghieâng baát kyø, xeùt trong heä toïa ñoä chung toaøn taøu,
tieán haønh caùch rôøi raïc hoùa baøi toaùn theo caùc böôùc sau:
1- Phaân chia toaøn boä chieàu daøi taøu thaønh nhöõng phaân ñoaïn, coù chieàu daøi phaân ñoaïn ngaén hôn
nhieàu laàn chieàu daøi taøu. Chieàu daøi caùc phaân ñoaïn khoâng nhaát thieát baèng nhau. Moãi phaân ñoaïn raát
ngaén kieåu naøy ñöôïc coi nhö moät khoái truï daøi ñuùng baèng chieàu daøi phaân ñoaïn, maët caét ngang cuûa
laêng truï ñuùng nhö maët caét ngang giöõa laêng truï.
2- Trong moãi phaân ñoaïn tieán haønh tính theå tích phaàn chìm, taâm noåi phaàn chìm so vôùi ñaùy, so
vôùi maët ngang chuaån, cuï theå so vôùi maët caét ngang giöõa taøu.
Thuaät toaùn tính theå tích vaø moâmen tónh
Taïi moãi maët söôøn tieán haønh keû nhieàu ñöôøng nöôùc nghieâng döôùi goùc Φ so vôùi maët ñaùy, caét
söôøn taøu. Taïi moãi chieàu chìm Z, tính treân truïc OZ, keû ñöôøng nöôùc song song vôùi maët thoaùng nöôùc
tónh. Xaùc ñònh caùc giaù trò hoã trôï a, b, c (H.2.19) theo coâng thöùc:
Z
a = −t (2.49)
tgΦ
1
b = ( y + a) (2.50)
2
c = y–a (2.51)
vôùi: y - nöûa chieàu roäng taøu, ño taïi môùn nöôùc Z, cho söôøn ñang xeùt
t - khoaûng caùch töø giao ñieåm maët ñöôøng nöôùc nghieâng taïi ñaùy ñeán maët caét doïc giöõa taøu.
 71

Hình 2.19
Dieän tích maët söôøn, phaàn naèm döôùi ñöôøng nöôùc nghieâng:
T
A( x) = ∫0 c( z)dz (2.52)

Moâmen tónh do vôùi maët ñaùy:

T
M B ( x) = ∫ c( z).z.dz (2.53)
0
Moâmen tónh do vôùi maët caét ngang giöõa taøu:
T
M ( x) = ∫ c( z).b( z)dz (2.54)
0
3- Tính theå tích phaàn chìm taøu vaø toïa ñoä taâm noåi cuûa phaàn chìm taøu, naèm döôùi moät ñöôøng
nöôùc nghieâng, khi ñaõ xaùc ñònh A(x), M B ( x) , M(x).
Theå tích phaàn chìm:

V = ∫ A( x)dx (2.55)
L

Khoaûng caùch RB vaø SB theo kyù hieäu taïi hình 2.19:

RB =
∫L M( x)dx ; SB =
∫L MB ( x)dx (2.56)
∫L A( x)dx ∫L A( x)dx
Tay ñoøn hình daùng Lk tính theo coâng thöùc:
Lk = KN sin Φ = SB sin Φ + RB cos Φ (2.57)

Moïi giaù trò c(z) ño treân baûn veõ phaûi laø nhöõng giaù trò thaät, coù nghóa c(z) ≥ 0 . Nhöõng tröôøng hôïp
thöôøng gaëp khi ñoïc c(z) vaø caùch hieäu chænh nhö sau:
Neáu c ≥ 2 y giaù trò thaät cuûa c = 2y; b = 0
Neáu c ≤ 0 thì: c = 0 vaø b = 0
Sô ñoà tính toaùn ñöôïc giôùi thieäu taïi hình 2.21.
72

Hình 2.20 Hình 2.21

Keát quaû tính ñöôïc trình baøy döôùi daïng baûng vaø ñoà thò. Moät vaøi keát quaû tính aùp duïng cho taøu
caù côõ nhoû, thöïc hieän treân maùy PC, giôùi thieäu döôùi ñaây ñöôïc thöïc hieän theo chöông trình tính Cross
Curves vieát baèng ngoân ngöõ C.
Bảng 2.8
Theå tích Tay ñoøn Theå tích Tay ñoøn Theå tích Tay ñoøn
(m )
3
(m) (m )
3
(m) (m )
3
(m)
(1) (2) (3) (4) (5) (6)
o o o
10 20 30
57,944 0,328 62,250 0,540 63,921 0,725
49,843 0,345 56,629 0,589 57,594 0,792
41,048 0,349 49,708 0,642 49,593 0,869
32,707 0,361 41,901 0,682 40,352 0,948
24,849 0,374 33,486 0,705 30,435 1,010
17,570 0,382 25,453 0,717 20,522 1,025
11,379 0,394 18,267 0,728 11,736 1,017
6,377 0,385 11,912 0,719 4,952 1,038
2,743 0,334 6,913 0,723 0,914 1,282
0,558 0,182 2,993 0,703 0,916 1,285
Vaøo nöôùc 50,447 0,345 35,891 0,700 23,811 1,025
o o o
40 50 60
Vaøo nöôùc 64,672 0,891 64,863 1,033 64,781 1,145
 73

58,577 0,953 58,940 1,087 58,936 1,188

50,972 1,031 51,670 1,154 52,077 1,238
32,934 1,191 34,724 1,297 36,053 1,350
23,288 1,254 25,421 1,373 27,134 1,424
13,643 1,287 15,958 1,480 17,798 1,558
5,432 1,358 7,384 1,571 10,087 1,656
1,210 1,440 1,944 1,520 3,631 1,643
1,212 1,443 1,947 1,523 0,285 1,457
14,704 1,286 7,856 1,572 4,176 1,656
o o o
70 80 90

64,448 1,223 63,881 1,262 63,163 1,260

58,740 1,251 57,728 1,275 56,966 1,254
52,261 1,282 50,739 1,290 49,920 1,251
45,023 1,317 42,895 1,310 41,972 1,255
37,067 1,358 34,027 1,347 32,470 1,296
28,473 1,426 24,584 1,433 24,079 1,329
19,625 1,535 16,737 1,491 16,716 1,358
12,619 1,616 9,984 1,550 10,192 1,394
6,303 1,672 3,975 1,610 4,492 1,467
1,258 1,602 0,067 1,876 0,441 1,733
Vaøo nöôùc 1,897 1,641 0,515 1,698 0,441 1,733

2.9 DÖÏNG ÑOÀ THÒ OÅN ÑÒNH TREÂN CÔ SÔÛ PANTOKAREN

Hình 2.23a: Xaây döïng ñoà thò oån ñònh tónh

74
 75

Ñoà thò oån ñònh ñöôïc döïng döôùi daïng ñöôøng GZ = f ( ϕ ) ; moâmen oån ñònh döïng döôùi daïng moâmen
phuïc hoài baèng tích soá cuûa GZ( ϕ ) vôùi löôïng chieám nöôùc D = const.

GZ = Lk − KG sin ϕ (2.58)

ÖÙng vôùi moãi tröôøng hôïp V = D/γ = const, töø ñoà thò pantokaren deã daøng ño ñöôïc Lk, tính theo
goùc nghieâng, ví duï: 10°, 20°, 30°,...
Thay giaù trò Lk vöøa ño ñöôïc vaøo bieåu thöùc cuoái cuøng chuùng ta xaùc laäp ñöôïc daõy giaù trò GZ ϕ ,
tính cho ϕ = 10°, 20°, 30°,...
Nhöõng ví duï tieáp theo tính töø caùc baûng tính oån ñònh taøu ñaët oáng daãn khí treân ñaùy bieån, thöïc
hieän theo caùch ñaõ chæ daãn.
1- Kích thöôùc chính cuûa taøu.
Loa = 110m; B = 20,50m; D = 7,90m; d = 3,74m
2- Ñoà thò ñònh tónh GZ (m) vaø ñoà thò oån ñònh ñoäng Ld (m.rad)
Baûng 2.2

TRANSIT 1 V = 10441,00m3 VIRTUAL CG (KG*) = 7,24m

Deg 10 20 30 40 50 60 70 80 90

Lk 4,49 7,65 8,53 8,59 8,24 7,56 6,61 5,45 4,12

GZ 3,24 5,17 4,91 3,94 2,69 1,29 -0,20 -1,68 -3,12

Ld 0,28 1,05 1,93 2,73 3,30 3,66 3,75 3,59 3,17

TRANSIT 2 V = 7936,00m3 VIRTUAL CG (KG*) = 8,34m

Deg 10 20 30 40 50 60 70 80 90

Lk 5,50 8,61 9,65 9,68 9,18 8,31 7,14 5,74 4,15

GZ 4,06 5,76 5,48 4,32 2,79 1,09 -0,70 -2,48 -4,19

Ld 0,35 1,28 2,26 3,14 3,76 4,10 4,14 3,86 3,28

3
TRANSIT 3 V = 9541,00m VIRTUAL CG (KG*) = 6,96m

Deg 10 20 30 40 50 60 70 80 90

Lk 4,76 8,01 8,94 8,99 8,58 7,83 6,80 5,55 4,13

GZ 3,55 5,63 5,46 4,51 3,25 1,80 0,26 -1,30 -2,83

Ld 0,31 1,15 2,12 3,01 3,69 4,14 4,31 4,22 3,86

3
TRANSIT 4 V = 7036,00m VIRTUAL CG (KG*) = 8,10m

Deg 10 20 30 40 50 60 70 80 90

Lk 5,93 8,92 10,00 10,05 9,51 8,57 7,33 5,84 4,16

GZ 4,53 6,15 5,95 4,84 3,30 1,56 -0,28 -2,14 -3,94

Ld 0,39 1,41 2,47 3,44 4,15 4,58 4,69 4,48 3,95

76

Hình 2.23b: Hoï ñöôøng Cross Curves taøu Conson (treân) vaø FSO Chilinh (döôùi)
2.10 ÑIEÀU KIEÄN OÅN ÑÒNH TÓNH
Döôùi taùc ñoäng ngoaïi löïc taøu luoân coù caùch phaûn öùng. Giaû söû döôùi taùc ñoäng cuûa moâmen do gioù
gaây töø maïn phaûi, taøu seõ bò nghieâng sang beân traùi. Taøu bò nghieâng ñeán giôùi haïn naøo ñoù khi moâmen
 77

choáng nghieâng cuûa baûn thaân taøu coù theå thaéng moâmen nghieâng do ngoaïi löïc. Chuùng ta bieát moâmen
phuïc hoài taøu laøm nhieäm vuï hoaëc choáng laïi moâmen nghieâng do ngoaïi löïc hoaëc laøm cho taøu nghieâng
theâm. Tröôøng hôïp moâmen phuïc hoài phuï hoïa vôùi ngoaïi löïc nghieâng taøu ñeán möùc nguy hieåm seõ laø
hieåm hoïa vôùi taøu. Moät tröôøng hôïp ngoaïi leä laø taøu chôû goã treân boong coù theå chòu ñöïng ñöôïc tröôøng
hôïp xaáu vöøa keå. Vôùi caùc taøu coù GM ≥ 0, moâmen phuïc hoài trong giai ñoaïn ñaàu luoân tham gia vaøo
qui trình choáng nghieâng töø phía ngoaïi löïc. Neáu moâmen phuïc hoài coù theå caàm cöï noåi tröôùc söï taán
coâng cuûa moâmen ngoaïi löïc, noù seõ ñöa taøu laïi vò trí caân baèng ban ñaàu khi moâmen ngoaïi löïc khoâng
coøn taùc ñoäng.
Ñieàu kieän ñeå moâmen phuïc hoài laøm ñöôïc ñieàu ñoù phaûi laø:
Giaû söû taøu phaûi chòu taùc ñoäng cuûa moâmen nghieâng vôùi cöôøng
ñoä khaùc nhau nhö theå hieän baèng moâmen nghieâng I, II, III treân
hình 2.24.
Döôùi taùc ñoäng cuûa moâmen nghieâng I taøu bò nghieâng chöøng
naøo Mng > Mph.
Trong giai ñoaïn tính ñeán Φ1 moâmen I luoân lôùn hôn Mph, do
vaäy döôùi taùc ñoäng cuûa I taøu phaûi nghieâng töø 0° ÷ Φ1 .
Sau goùc naøy moâmen I khoâng lôùn baèng Mph do vaäy taøu khoâng
theå nghieâng tieáp tuïc veà phía maø tröôùc ñoù noù vaãn thöïc hieän. Nhôø
Mph > Mng trong ñoaïn naøy, taøu nghieâng ngöôïc laïi, töø höôùng Φ 3 veà Hình 2.24

ñeán Φ1 . Qua khoûi goùc naøy Mng > Mph, do vaäy taøu phaûi quay trôû laïi Φ1 . Trong tröôøng hôïp naøy goùc Φ1
ñöôïc xeùt nhö moät goùc oån ñònh tónh.
Giaû söû baèng moät caùch naøo ñoù, döôùi taùc ñoäng cuõng cuûa moâmen nghieâng I taøu bò xoâ ñeán taän goùc Φ 2 .
Taïi vò trí naøy Mph ñaït giaù trò nhö Mng. Sau Φ 2 coù theå quan saùt ñöôïc, Mng khoâng ñoåi nhöng lôùn hôn
moâmen phuïc hoài. Döôùi taùc ñoäng cuûa moâmen nghieâng I taøu bò nghieâng ñeán goùc lôùn hôn vaø nguy cô seõ
ñeán laø ñieàu khoù traùnh. Tuy taïi Φ1 vaø Φ 2 moâmen phuïc hoài coù giaù trò baèng moâmen nghieâng, song Φ 2
khoâng ñöôïc coi nhö moät goùc maø taïi ñoù seõ coù söï caân baèng beàn.
Töø ñoù coù theå thaáy, ñieàu kieän caàn vaø ñuû ñeå oån ñònh tónh laø:
(1) Mph = Mng (2.59)
d
(2) ( M ph − M ng ) > 0 (2.60)
dΦ
dM ph dMng
hay laø: >
dΦ dΦ
Quay laïi hình 2.24 chuùng ta coøn thaáy hai ñöôøng bieåu dieãn moâmen nghieâng II vaø III. Ñöôøng II
tieáp xuùc vôùi Mph taïi moät ñieåm C, öùng vôùi Φ m . Taïi ñaây Mph = Mng, xuaát hieän ñieàu kieän caàn cho oån
ñònh tónh, song qua khoûi Φ m ñöôøng Mph ñaõ chuùc xuoáng, ñieàu kieän ñuû neâu trong (2.60) khoâng thoûa
maõn taïi Φ m , do vaäy ñaây khoâng phaûi goùc oån ñònh tónh. Moâmen nghieâng II ñoùng vai troø cuûa moâmen
giôùi haïn. Taøu chæ coù theå chòu ñöôïc taùc ñoäng cuûa moâmen ngoaïi löïc laøm nghieâng taøu chöøng naøo
moâmen ñoù chöa baèng hoaëc vöôït qua moâmen giôùi haïn II.
Ñöôøng Mng ñaùnh soá III lôùn hôn ñöôøng II, do vaäy neáu III taùc ñoäng leân taøu thì con taøu aáy heát
78

phöông choáng ñôõ.

2.11 OÅN ÑÒNH ÑOÄNG

Phaàn treân chuùng ta ñaõ xem xeùt tröôøng hôïp caân baèng moâmen tónh giöõa moâmen nghieâng vaø
moâmen phuïc hoài. Trong thöïc teá söû duïng taøu khoâng maáy khi ñöôïc laøm vieäc trong ñieàu kieän tónh lyù
töôûng. Phaûn öùng cuûa taøu trong ñieàu kieän thöïc laø moâmen nghieâng taùc ñoäng ñeán taøu khoâng tónh maø
laø ñoäng, phuï thuoäc vaøo quaù trình tích luõy naêng löôïng cuûa taøu. Trong nhöõng tröôøng hôïp nhö vaäy
chuùng ta phaûi söû duïng nguyeân lyù caân baèng coâng ñeå xem xeùt oån ñònh.
Thôøi ñieåm ñaàu khi môùi taùc ñoäng, moâmen nghieâng mang giaù trò chöa lôùn song ñuû laøm cho taøu
nghieâng. Cuøng vôùi taêng tröôûng cöôøng ñoä moâmen ôû toác ñoä lôùn daàn, naêng löôïng moâmen nghieâng
truyeàn ñeán taøu taêng leân laøm cho toác ñoä nghieâng taøu taêng. Vì taøu nghieâng vôùi gia toác nhaát ñònh,
goùc nghieâng cuûa taøu thöôøng vöôït qua goùc oån ñònh tónh vöøa ñeà caäp ôû treân. Moâmen phuïc hoài trong
giai ñoaïn nghieâng taøu theá naøy lôùn hôn moâmen nghieâng, vaãn hoaït ñoäng theo ñöôøng kìm haõm vaän
toác nghieâng. Ñeán moät thôøi ñieåm nhaát ñònh, khi naêng löôïng moâmen phuïc hoài baèng naêng löôïng
moâmen nghieâng vöøa truyeàn cho taøu, vaän toác nghieâng cuõng ñaït veà ñieåm döøng, taøu bò xoay trôû laïi vaø
seõ döøng laïi taïi vò trí caân baèng ban ñaàu khi khoâng coøn ngoaïi löïc.
Goùc taøu nghieâng döôùi taùc ñoäng moâmen ñoäng luoân lôùn hôn goùc oån ñònh tónh. Trong giai ñoaïn
ñöôøng cong ZG gaàn nhö ñöôøng thaúng, töø phaân tích caân baèng naêng löôïng coù theå nhaän thaáy goùc
nghieâng ñoäng xaáp xæ hai laàn goùc tónh. Vôùi tröôøng hôïp ñöôøng cong GZ phi tuyeán, nhaän xeùt ban ñaàu
vöøa neâu khoâng coøn ñuùng.
Xaùc ñònh goùc oån ñònh ñoäng theo caùch laøm caân baèng coâng caùc moâmen nghieâng vaø phuïc hoài. Töø
cô hoïc lyù thuyeát coù theå dieãn ñaït thaønh phaàn coâng phuïc hoài khi thöïc hieän choáng nghieâng taøu moät
goùc heát söùc nhoû δϕ nhö sau:

δLph = M phδϕ (2.61)

Coâng do moâmen phuïc hoài thöïc hieän khi choáng nghieâng taøu töø 0 ñeán ϕ seõ laø toång caùc thaønh
phaàn (2.61):

Lph = ∑ M ph .δϕi , i = 1, 2 ...

i

Coâng moâmen nghieâng coù daïng töông ñöông:

Lng = ∑ Mng .δϕi , i = 1, 2 ...

i

Nghieâng taøu ñöôïc xeùt nhö laø quaù trình lieân tuïc, do vaäy coù theå thay giaù trò δϕ baèng d ϕ trong
tính. Hai coâng thöùc cuoái giôø ñaây coù daïng:
ϕ
Lng = ∫0 Mng (ϕ)dϕ (2.62)

ϕ
Lph = ∫0 M ph (ϕ)dϕ (2.63)

Goùc oån ñònh taøu xaùc ñònh khi caân baèng (2.62) vôùi (2.63).
 79

Ñoà thò oån ñònh ñoäng

Töø coâng thöùc (2.62) vaø (2.63) coù theå nhaän thaáy, do coâng moâmen thöïc hieän ñöôïc laø tích phaân
giôùi haïn thay ñoåi cuûa moâmen Mph vaø Mng. Baèng pheùp tính tích phaân thoâng thöôøng chuùng ta deã
daøng tính ñöôïc coâng, phuï thuoäc vaøo goùc nghieâng taøu. Phaàn ñaàu taøi lieäu ñaõ giôùi thieäu caùch tính
baèng phöông phaùp soá khi xöû lyù tích phaân giôùi haïn thay ñoåi. Trong phaàn naøy chuùng ta laøm quen
theâm pheùp giaûi döïa treân cô sôû hình hoïc. Döïa vaøo yù nghóa hình hoïc, tích phaân höõu haïn cho haøm
f(x) trong maët phaúng 2D chính laø dieän tích maët giôùi haïn do cung f(x) veõ trong ñoaïn haïn cheá, naèm
treân truïc ngang Ox, coù theå ño dieän tích cuûa ñöôøng cong naøy vaø kieán thieát ñöôøng cong môùi baèng
dieän tích vöøa coù.

Hình 2.25
Treân ñoà thò vöøa veõ ñöôøng OADF laø ñöôøng oån ñònh tónh. Ñeå xaùc laäp giaù trò ñöôøng coâng moâmen
phuïc hoài taïi goùc öùng vôùi ñieåm B, tieán haønh tính dieän tích hình OABO. Keát quaû tính ñaët leân vò trí
C, naèm treân ñöôøng thaúng qua BA. Baèng caùch töông töï coù theå thieát laäp nhieàu ñieåm cho ñöôøng coâng
hay laø ñöôøng oån ñònh ñoäng.
Khi veõ ñöôøng oån ñònh ñoäng caàn quan taâm ñuùng möùc tôùi ñaëc tröng hình hoïc cuûa noù. Taïi vò trí ôû
goùc Φ m , ñöôøng oån ñònh tónh ñaït cöïc trò, coøn ñieåm töông öùng treân ñoà thò oån ñònh ñoäng phaûi laø ñieåm
chuyeån, vò trí goùc laën, moâmen phuïc hoài ñaït 0, coøn ñöôøng coâng cuûa noù ñaït maximum.
Goùc oån ñònh ñoäng ñöôïc giaûi töø phöông trình:
ϕ 1 ϕ
∫0 GZ ( ϕ)dϕ =
Δ ∫0 Mng (ϕ)dϕ (2.64)

Tìm goùc oån ñònh ñoäng treân ñoà thò

Ñeå xaùc ñònh goùc oån ñònh ñoäng ϕd caàn thieát xaùc ñònh giôùi haïn CD taïi hình 2.26, theo ñoù dieän
tích ABO baèng dieän tích BCD. Goùc oån ñònh ñoäng ϕd tìm taïi giôùi haïn CD caét truïc ngang goùc vöøa xaùc
ñònh laø goùc oån ñònh ñoäng.
Caùch laøm khaùc döïa vaøo ñoà thò oån ñònh ñoäng. Veõ hai ñöôøng mieâu taû coâng (coâng ngoaïi löïc vaø
coâng momen phuïc hoài) cuøng treân moät heä toïa ñoä. Ñieåm caét nhau cuûa hai ñöôøng coâng chính laø toïa ñoä
goùc oån ñònh ñoäng (H.2.26).
80

Hình 2.26 Xaùc ñònh goùc oån ñònh ñoäng ϕd

Xaây döïng ñoà thò oån ñònh ñoäng theo caùch laøm cuûa Krylov
θ
Bieåu thöùc giaûi tích oån ñònh ñoäng, theå hieän qua tích phaân : d = ldθ ∫
2
(a)
0

Hình 2.30 Ñoà thò ñoäc cöïc Krylov [7]

Treân hình 2.30 coù theå thaáy:
d = KC1 − KN (b)

2
Taïi ñaây söû duïng kyù hieäu nhö Krylov ñaõ duøng, ñieàu naøy khaùc vôùi kyù hieäu chung ghi ñaàu chöông
 81

vì KC1 = GE + QP − FP vaø GE = a cos θ; QP = yθ sin θ; FP = ( zθ − zc ) cos θ , coâng thöùc tính d töø (b)
coù theå vieát laïi:
d = yθ sinθ - (zθ - zc )cosθ - (1 - cosθ) a. (c)
Coù theå nhaän thaáy, ñaïo haøm baäc moät vaø baäc hai cuûa d ñöôïc tính nhö sau:
d’ = yθ cosθ + (zθ – z c)sin θ - asinθ (d)
vaø d” = h (e)
Töø ñaây thaáy roõ yù nghóa caùc kyù hieäu ñaõ duøng trong ñoà thò ñoäc cöïc cuûa Krylov. Neáu ñaët a =
GC0 = K10 N10 = K20 N 20 = ... seõ nhaän ñöôïc loaït giaù trò C0, N10, N20. Tay ñoøn oån ñònh ñoäng öùng vôùi
caùc goùc nghieâng xaùc ñònh töø ñoà thò theo caùch sau:
d10 = C10 N10 ; d20 = C20 N 20 ;...
Moâmen laät taøu vaø moâmen giôùi haïn
Khi caân baèng dieän tích döôùi ñöôøng oån ñònh tónh vôùi moâmen nghieâng coù theå xaûy ra caùc tröôøng
hôïp nhö sau:
1- Tìm ñöôïc goùc giôùi haïn, theo ñoù coù theå xaùc ñònh hai tam giaùc coù dieän tích baèng nhau nhö
(H.2.26).
2- Moâmen nghieâng lôùn, ñöôøng moâmen naøy naèm cao, do ñoù dieän tích tam giaùc töông ñöông tam
giaùc OBCDH treân hình 2.26 luoân lôùn hôn dieän tích tam giaùc beân phaûi. Tröôøng hôïp naøy khoâng theå
caân baèng coâng.
3- Giöõa hai tröôøng hôïp naøy toàn taïi moät giaù trò moâmen nghieâng ñaëc bieät, döôùi taùc ñoäng ñoäng
cuûa noù chuùng ta coù theå tìm goùc giôùi haïn maø dieän tích tam giaùc beân traùi baèng dieän tích cuûa tam
giaùc beân phaûi ñöôïc giôùi haïn bôûi chính moâmen nghieâng vôùi ñöôøng moâmen tónh naèm sau goùc vöøa
neâu.

Hình 2.27
Töø hình 2.27 coù theå thaáy vôùi tröôøng hôïp cuï theå naøy: DT OABO = DT BCDB. Neáu moâmen
nghieâng nhích cao hôn ñöôøng AD seõ khoâng coøn toàn taïi söï caân baèng dieän tích, taøu rôi vaøo tröôøng
82

hôïp nguy hieåm, ngöôïc laïi ñöôøng moâmen nghieâng haï thaáp hôn AD, luoân luoân xaùc ñònh ñöôïc goùc ϕ d,
taïi ñoù söï caân baèng dieän tích hai tam giaùc nhö treân hình 2.27. Trong tröôøng hôïp ñaëc bieät naøy
moâmen nghieâng mang teân goïi laø moâmen giôùi haïn hay coøn goïi laø moâmen laät taøu.
Treân ñoà thò oån ñònh tónh moâmen giôùi haïn ñuùng baèng giaù trò moâmen vöøa neâu. Treân ñoà thò coâng
moâmen, töùc ñoà thò oån ñònh ñoäng xaùc ñònh taïi vò trí ϕ = 1 rad = 57, 3° .
Veõ ñoà thò oån ñònh taøu cho taøu coù goùc nghieâng ban ñaàu
AÙp duïng caùch veõ treân ñaây cho taøu ñaõ coù goùc nghieâng ngang ban ñaàu vôùi moät khaùc bieät nhoû,
taâm heä toïa ñoä Φ ' O ' Z naèm taïi ñieåm caét O' giöõa ñöôøng GZ vôùi ñöôøng thaúng ñöùng qua goùc ϕ o cho
tröôùc. Goùc ϕ o laø goùc nghieâng ban ñaàu (H.2.28).

Hình 2.28
AÛnh höôûng laéc ngang ñeán oån ñònh ñoäng
Caùc caùch xaùc ñònh goùc oån ñònh ñoäng neâu treân ñaây phuø hôïp cho tröôøng hôïp taøu chæ chòu taùc
ñoäng cuûa moâmen nghieâng do gioù gaây neân. Trong thöïc teá, ngoaøi gioù, taøu coøn bò nhieàu nhaân toá khaùc
gaây haïi ñeán oån ñònh. Soùng taùc ñoäng ñeán taøu laøm thay ñoåi tính oån ñònh neáu so vôùi tröôøng hôïp
khoâng coù soùng.

Hình 2.29
Taøu chòu taùc ñoäng ñoàng thôøi cuûa gioù vaø soùng trong hai tình theá khaùc haún nhau. Khi taøu ñaõ bò laéc sang
phía cuoái sau soùng (cuøng chieàu taùc ñoäng cuûa soùng) vôùi bieân ñoä laéc lôùn nhaát, vaän toác laéc tieán tôùi 0, neáu bò
boài tieáp moâmen nghieâng laøm cho taøu nghieâng theo chieàu nghieâng vöøa xaûy ra taøu seõ bò laéc ñeán goùc lôùn
hôn. Taøu seõ nghieâng cho ñeán goùc ϕ d vaø khi moâmen nghieâng heát taùc ñoäng taøu quay trôû laïi, ngöôïc vôùi
 83

höôùng vöøa nghieâng. Tröôøng hôïp naøy goùc oån ñònh cuûa taøu xaùc ñònh theo tröôøng hôïp taøu ñaõ coù goùc
nghieâng ban ñaàu.
Ngöôïc laïi, taøu bò moâmen nghieâng taùc ñoäng taïi thôøi ñieåm khi ñaõ bò nghieâng vôùi goùc laéc lôùn nhaát
sang phía ñaàu soùng, tình hình oån ñònh seõ hoaøn toaøn khaùc vôùi tình traïng neâu treân. Taïi thôøi ñieåm naøy
vaän toác goùc cuûa laéc ngang taøu baèng 0, toaøn boä naêng löôïng moâmen phuïc hoài chuyeån sang theá naêng. Naêng
löôïng naøy cuøng naêng löôïng soùng, moâmen nghieâng taùc ñoäng ñoàng thôøi seõ baét ñaàu nghieâng veà cuoái soùng.
Trong tröôøng hôïp naøy taøu seõ bò nghieâng ñeán goùc nghieâng ñoäng lôùn hôn goùc ñoäng tính trong tröôøng hôïp
tröôùc. Vaø nhö vaäy soùng nöôùc gaây laéc taøu vaø tích naêng löôïng cho taøu laøm cho taøu bò nghieâng lôùn hôn.
Moâ hình cuûa taøu laøm vieäc treân soùng ñöôïc minh hoïa treân hình 2.29.
Moâmen giôùi haïn (moâmen laät taøu) döôùi taùc ñoäng cuûa soùng
Soùng nöôùc giaùn tieáp aûnh höôûng ñeán oån ñònh, theå hieän qua ñoä lôùn bieân ñoä laéc ngang. Xaùc ñònh
moâmen giôùi haïn cho taøu trong tröôøng laéc treân soùng tieán haønh theo ñuùng caùch laøm dieãn taû ôû hình
2.27 vôùi ñaëc ñieåm laø taøu ñang bò nghieâng sang ñaàu gioù vôùi goùc nghieâng Φ R . Moâmen giôùi haïn cho
taøu laéc treân soùng ñöôïc hieåu nhö ôû hình 2.30.

Hình 2.30
Moâmen giôùi haïn cho tröôøng hôïp tính ñeán aûnh höôûng goùc traøn nöôùc cuûa taøu ñöôïc trình baøy taïi
hình 2.31. Treân ñoà thò naøy ñöôøng moâmen giôùi haïn noái töø taâm heä toïa ñoä môùi laäp, töø ñieåm K ñeán
ñieåm gaëp goùc traøn nöôùc vôùi ñöôøng cong oån ñònh.
84

Hình 2.31

2.12 BAÛNG TÍNH KIEÅM TRA TÍNH NOÅI VAØ TÍNH OÅN ÑÒNH THEO YEÂU CAÀU CUÛA
CÔ QUAN COÙ THAÅM QUYEÀN
Tieán haønh tính caân baèng doïc taøu vaø kieåm tra oån ñònh theo yeâu caàu ghi trong luaät ñoùng taøu,
tuøy thuoäc vaøo kieåu taøu, caáp taøu. Döôùi ñaây trình baøy moät sô ñoà tính theo qui ñònh ghi trong qui
phaïm ñoùng taøu bieån voû theùp cuûa Cuïc Ñaêng kieåm Vieät Nam. Coâng thöùc tính ñöôïc giaûi thích trong sô
ñoà tính, keát quaû tính coù theå tham khaûo trong ví duï keøm theo.
Baûng tính caân baèng doïc taøu
Baûng 2.3
TT Teân goïi Coâng thöùc vaø kyù hieäu Ñôn vò tính
1 Theå tích chieám nöôùc ∇ = Δ/γ m3
2 Chieàu chìm trung bình d, T - ñoïc töø ñoà thò, = f (∇) m

3 Hoaønh ñoä troïng taâm XG m

4 Chieàu cao troïng taâm KG m
5 Taâm ñöôøng nöôùc a - ñoïc töø ñoà thò, = f(T) m
6 Hoaønh ñoä taâm noåi XB - ñoïc töø ñoà thò, = f(T) m
7 Chieàu cao taâm noåi KB - ñoïc töø ñoà thò, =f(T) m
8 Baùn kính taâm nghieâng BM - ñoïc töø ñoà thò, = f(T) m
9 Moâmen chuùi 1 m MTRIM - ñoïc töø ñoà thò, = f(T) Tm/m

10 Moâmen chuùi taøu Mch = Δ (XG - XB) Tm

11 Ñoä chuùi cuûa taøu δT = Mch / MTRIM m

12 Goùc chuùi ψ = δT / L -
13 Thay ñoåi chuùi muõi δTm = (L / 2 − a)ψ m
14 Thay ñoåi chuùi laùi δT1= (−L / 2 − a)ψ m
15 Môùn nöôùc muõi Tm = T + δTm = (2) + (13) m
16 Môùn nöôùc laùi T1= T + δT1= ( 2) + (14) m
17 Chieàu cao taâm nghieâng GM = KM − KG = (7) + (8) − (4) m
18 Moâmen nghieâng taøu 1 ° M ° = ΔGM / 57, 3 Tm
1

Sô ñoà tính caân baèng doïc taøu nhö sau. Trong sô ñoà naøy döõ lieäu ñöôïc chuyeån töø keát quaû tính
 85

hoaëc töø ñoà thò caùc ñöôøng cong tính noåi. Caùc giaù trò trung gian ñöôïc ñoïc töø ñoà thò phuï thuoäc vaøo
tham soá V hoaëc T - f(V) hoaëc f(T), hoaëc baèng phöông phaùp noäi suy neáu söû duïng phöông phaùp tính.
Ví duï:
Baûng 2.4: Caân baèng doïc vaø chieàu cao oån ñònh ban ñaàu

Coâng thöùc Giaù trò taïi caùc traïng thaùi Ghi

TT Ñaïi löôïng tính Ñôn vò
vaø kí hieäu chuù
I II

1 Löôïng chieám nöôùc D T 75 74,2

2 Môùn nöôùc d m 1,49 1,483

3 Hoaønh ñoä taâm noåi XC m -0,66 -0,64

4 Hoaønh ñoä troïng taâm XG m -0,317 0,19

5 KMt= KB + BM KMt m 2,86 2,85

6 Moâ men chuùi moät meùt MC = DxBML/L tm/m 84,5 84,01

7 Ñoä chuùi t = (XG-XC)D/MC. m 0,30 0,52

8 Hoaønh ñoä troïng taâm ñöôøng nöôùc Xf m -1.5 -1,51

9 Gia soá môùn nöôùc muõi Δ Tm = (L/2 - Xf)t/L m 0,176 0,306

10 Môùn nöôùc muõi Tm = d + Δ Tm m 1,66 1,78

11 Gia soá môùn nöôùc laùi Δ T1 = -(L/2+XF)t/L m -0,12 -0,21

12 Môùn nöôùc laùi T1 = d + Δ Tl m 1,37 1,267

13 Cao ñoä troïng taâm KG m 1,845 1,83

14 Chieàu cao taâm nghieâng ban ñaàu GMo = KMt - KG m 1,015 1,02

15 Moâmen nghieâng taøu 1o M1 = Δ xGMo / 57,3 tm 1,374 1,32

Tính oån ñònh

ϕ
Tính: GZ ( ϕ ) vaø ∫ GZ ( ϕ) dϕ
0

TRONG HOP SO 1: V = 73,10 m3; Zg = 1,84 m

Deg (o) 10 20 30 40 50 60 70 80 90

Lk (m) 0,49 0,95 1,38 1,67 1,83 1,91 1,91 1, 84 1,70

GZ (m) 0,17 0,32 0,46 0,49 0,42 0,32 0,18 0,03 -0,14

Ld (m,rad) 0,01 0,06 0,13 0,21 0,29 0,36 0,40 0,42 0,41
86

Baûng 2.5: Tính oån ñònh taøu bieån theo qui phaïm cuûa Cuïc ÑKVN
Teân goïi hoaëc kyù hieäu Ñôn vò Giaûi thích

Löôïng chieám nöôùc cuûa taøu T

Dieän tích maët chòu gioù Av m2 Tính theo höôùng daãn rieâng

Taâm chòu gioù Z m

AÙp löïc gioù qui öôùc pv kG/m2 Theo qui ñònh ghi trong qui phaïm

Moâmen laät Mv=0,01.pv.Av.Z tm Töông ñöông moâmen giôùi haïn

GM / B Theo yeâu caàu qui phaïm nhaát ñònh

Y baûng 2.1.3.1.1 - Theo qui phaïm

B/d -

X1 - Theo qui phaïm

CB - Ñoïc töø ñoà thò CB = f(d)

X2 - Theo qui phaïm

Θ1r = X1.X2.Y

Θ2r Θ2r = k*-1r , phuï thuoäc vaây giaûm laéc

Ldgh , tay ñoøn moâmen giôùi haïn m Ldgh, ñoïc töø ñoà thò oån ñònh ñoäng

Moâmen phuïc hoài Mc= Δ . Lc tm

Heä soá K = Mc / Mv -

Ví duï cuï theå, tính cho moät tröôøng hôïp TH1.

Baûng 2.6b
Teân goïi hoaëc kyù hieäu Ñôn vò TH 1 GC
Löôïng chieám nöôùc, Δ T 75
Dieän tích maët chòu gioù Av 2 46,1
m
Taâm chòu gioù Z m 1,47
AÙp löïc gioù qui öôùc pv 2 55
kG / m
Moâmen laät Mv = 0,001pv.Av.Z tm 3,72
GM / B - 0,192
Y baûng 2.1.3.1.1 - 32
B/d - 3,25
X1 - 0,85
CB - 0,584
X2 - 0,89
θ1r = X1X2Y ° 24.2
θ2r ° 17.91

Lc töø ñoà thò m 0,171

Moâmen phuïc hoài Mc = Δ Lc tm 12,82
Heä soá K = Mc/Mv - 3,4
 87

Baûng 2.6b: Tính oån ñònh taøu soâng theo Qui phaïm cuûa Cuïc ÑKVN
Teân goïi hoaëc kyù hieäu Ñôn vò Giaûi thích

Löôïng chieám nöôùc cuûa taøu D T

Dieän tích maët chòu gioù Av m2 Tính theo höôùng daãn rieâng

Chieàu chìm taøu d m Ñoïc töø ñoà thò hydrostatic curves

Taâm chòu gioù Z m

AÙp löïc gioù qui öôùc pv kG / m2 Theo qui ñònh ghi trong qui phaïm, baûng 2,2,2
trang 195, qui phaïm taøu soâng

Moâmen laät Mv = 0,001.pv.Av(Z+d/2) tm Ñieàu 2.2.1

Tính bieân ñoä taøu choøng chaønh

Heä soá Zg/B

Heä soá h0 / 3 V

{
n1 = {Zg / B} / h0 / 3 V }
Ñoïc m0 = f (n1) Ñoïc theo baûng 2.3.3.1

Tính m1 = m0 / ho

B/d

m2 = f(B / d)

CB (δ) Ñoïc töø ñoà thò hydrostatic curves

m3 = f(δ)

m = m1.m2.m3

Bieân ñoä choøng chaønh θ = f (m) Baûng 2.3.1. Qui phaïm taøu soâng

CW (hoaëc α ) heä soá ñöôøng nöôùc Ñoïc töø ñoà thò hydrostatic curves

R1, aûnh höôûng vaây giaûm laéc Baûng 2.5.5.1. Qui phaïm

R2 = f(CB) Baûng 2.3.5.2. Qui phaïm

R3 = f(B/d) Baûng 2.3.5.3. Qui phaïm

R = (R1 + R2 + R3) 1/ m −5

q = RCW B

Heä soá ñieàu chænh k = f(q) Baûng 2.3.4. Qui phaïm

Bieân ñoä choøng chaønh sau ñieàu chænh θm = kθ

Xaùc ñònh moâmen nghieâng, moâmen phuïc hoài

Ldgh, tay ñoøn moâmen giôùi haïn m Ldgh, ñoïc töø ñoà thò oån ñònh ñoäng

Moâmen phuïc hoài Mc = Δ .Lc tm

Heä soá K = Mc/Mv -

88

Chöông trình tính oån ñònh taøu theo yeâu caàu cuûa qui phaïm ñoùng taøu
Trong giai ñoaïn naøy coâng vieäc cuûa ngöôøi vieát chöông trình laø heä thoáng hoùa caùc ñieàu luaät ghi
trong qui phaïm ñoùng taøu döôùi daïng chöông trình tính. Thöù töï tính theo ví duï neâu taïi baûng treân
ñaây khi aùp duïng Qui phaïm ñoùng taøu Vieät Nam. Thay cho ví duï, döôùi ñaây seõ trình baøy moät chöông
trình vieát baèng ngoân ngöõ C, laøm caùc coâng vieäc:
- Caân baèng taøu treân nöôùc tónh;
- Xaùc ñònh moâmen nghieâng taøu 1o;
- Xaùc ñònh dieän tích höùng gioù, taâm chòu gioù cho caùc tröôøng hôïp tính toaùn;
- Xaùc ñònh aùp löïc gioù tính toaùn, theo vuøng hoaït ñoäng;
- Xaùc ñònh moâmen nghieâng taøu trong caùc traïng thaùi;
- Xaùc ñònh goùc choøng chaønh taøu ϕ r theo caùch trình baøy cuûa Qui phaïm;
- Xaùc ñònh goùc nöôùc traøn ϕ f hoaëc goùc maø taïi ñoù meùp boong nhuùng nöôùc, hoaëc hoâng taøu bò noåi,
tuøy thuoäc yeâu caàu;
- Xaùc laäp ñoà thò oån ñònh tónh GZ = f ( Φ ) ;
ϕ
- Xaùc laäp ñoà thò ld = ∫0 GZ ( ϕ) dϕ , tính töø goùc −ϕ r ñeán goùc 90o;

- Treân ñoà thò oån ñònh tónh vaø oån ñònh ñoäng xaùc ñònh tay ñoøn cho pheùp lchp tuøy thuoäc giaù trò
goùc traøn hoaëc goùc maø taïi ñoù meùp boong nhuùng nöôùc, hoaëc hoâng taøu bò noåi;
- Xaùc ñònh moâmen cho pheùp tính baèng D.lchp;
- Kieåm tra oån ñònh theo tieâu chuaån do Qui phaïm ñònh.
Vôùi taøu khaùch, chöông trình phaûi giaûi quyeát theâm nhöõng vieäc:
- Goùc nghieâng vaø goùc cho pheùp khi haønh khaùc taäp trung beân maïn;
- Goùc nghieâng vaø goùc cho pheùp khi taøu quay voøng trong tröôøng hôïp haønh khaùch ñang taäp
trung beân maïn.
Caùc file chöùa döõ lieäu:
H.DAT - döõ lieäu ñaàu vaøo, nhaäp töø baøn phím. Goïi vaø söûa baèng trình EDIT cuûa DOS.
H.OUT - döõ lieäu ñaàu ra
STAB.OUT - Baûng tính baèng soá tay ñoøn oån ñònh tónh vaø oån ñònh ñoäng, tính baèng <m>, caùch nhau
10° moät laàn tính. Giaù trò trong baûng töông öùng ñoà thò ñöôïc hieän treân maøn hình.

Caùc file sau ñaây chöùa giaù trò trung gian

FIRSOV.OUT - bieåu ñoà Firsov
CROSS.dat - giaù trò pantokaren
BON.dat giaù trò bieåu ñoà Bonjean duøng khi veõ ñoà thò.
Chöông trình HydroS.pas sau ñaây goàm caùc chöông trình nhoû:
1/ IntegrationV() - tính tích phaân coù giôí haïn treân thay ñoåi I(z) = ∫ f(z)dz
2/ Integ() - tích phaân giôùi haïn döôùi töø a ñeán giôùi haïn treân b: I = ∫f(x)dx
 89

3/ Lag() - Noäi suy Lagrange

4/ Inputfiles - ghi döõ lieäu vaøo file H.dat
5/ Crossfiles - ghi döõ lieäu trung gian vaøo file cross.dat
6/ FirsoffDiagram - ghi giaù trò tính bieåu ñoà Firsov ra file firsoff.out
7/BonjeanGr - bieåu ñoà Bonjean baèng Turbo Pascal
8/ CrossCurveGr - ñoà thò pantokaren
9/ StabilityCurvesGr - ñoà thi oån ñònh tónh vaø ñoäng
10/ Stability - OÅn ñònh taøu chöa söï coá.

2.13 AÛNH HÖÔÛNG KÍCH THÖÔÙC HÌNH HOÏC THAÂN TAØU ÑEÁN ÑOÀ THÒ OÅN ÑÒNH
AÛnh höôûng chieàu roäng taøu
Chieàu roäng taøu B aûnh höôûng lôùn ñeán moâmen quaùn tính ñöôøng nöôùc. Neáu moâmen quaùn tính coù
LB3
theå vieát döôùi daïng I = K , trong ñoù heä soá K phuï thuoäc vaøo ñoä ñaày ñöôøng nöôùc, moâmen quaùn
12
tính naøy tyû leä baäc ba vôùi B.
I
Maët khaùc baùn kính taâm nghieâng tính theo quan heä BM =, coøn chieàu cao taâm nghieâng tính
V
theo GM = KB + BM − KG . Trong chöøng möùc KG = const, phuï thuoäc vaøo ñoä lôùn cuûa BM, chieàu cao
GM lôùn neáu giaù trò naøy lôùn.
KLBxB2 B 1
Coù theå vieát raèng BM = = K⋅ ⋅ ⋅ B , tyû leä vôùi ñoä lôùn cuûa B.
LBT.CB T CB
AÛnh höôûng cuûa B khoâng chæ vôùi GM maø coøn laøm thay ñoåi ñoä lôùn ñöôøng cong oån ñònh tónh. B
lôùn luoân taïo cho GZ ( ϕ ) lôùn vaø theo ñoù phaïm vi tay ñoøn oån ñònh döông cuõng lôùn. Taïi hình 2.32 coù
theå thaáy roõ, vôùi hai taøu coù löôïng chieám nöôùc nhö nhau, taøu (1) coù B lôùn hôn, chieàu cao GM1 lôùn
hôn vaø theo ñoù ñöôøng cong GZ = f ( ϕ) cao hôn ñöôøng cong töông öùng cho taøu (2) vôùi B nhoû hôn.

Hình 2.32: AÛnh höôûng chieàu roäng ñeán oån ñònh

90

AÛnh höôûng maïn khoâ taøu

Maïn khoâ taøu aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán dieän tích maët höùng gioù cuûa taøu. Dieän tích naøy caøng lôùn
caøng coù nguy cô laøm cho taøu chòu moâmen nghieâng do gioù lôùn, deã daøng daãn ñeán tình traïng nguy
hieåm. Tuy nhieân dieän tích maët höùng gioù khoâng chæ phuï thuoäc vaøo chieàu cao maïn khoâ maø coøn vaøo
thöôïng taàng, boá trí trang thieát bò treân boong... Baûn thaân chieàu cao maïn khoâ aûnh höôûng ñeán tay
ñoøn hình daùng ôû goùc nghieâng lôùn vaø aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán giaù trò laën.
Vôùi taøu coù chieàu cao maïn khoâ thaáp, öùng vôùi traïng thaùi khai thaùc, ví duï trong tröôøng hôïp D =
const, goùc taïi ñoù meùp boong chaïm nöôùc, seõ nhoû. Sau khi meùp boong nhaän chìm trong nöôùc, chieàu
roäng thöïc teá cuûa ñöôøng nöôùc nghieâng bò thu heïp, daãn ñeán moâmen quaùn tính ñöôøng nöôùc nhoû, baùn
kính taâm nghieâng BM ôû goùc nghieâng lôùn naøy khoâng coøn lôùn. Ñieàu naøy daãn ñeán hieän töôïng, tay
ñoøn GZ giaûm nhanh, goùc laën nhoû. Cuõng vôùi taøu coù D töông ñöông, song chieàu cao maïn khoâ lôùn hôn
tröôøng hôïp neâu tröôùc, khi meùp boong taøu tröôùc ñaõ chaïm nöôùc, maïn cuûa taøu keå sau vaãn laø böùc töôøng
chaén nöôùc. Chieàu roäng taøu töùc thôøi cuûa taøu thöù hai naøy lôùn hôn giaù trò tröôùc ñoù, nhö vaäy moâmen
quaùn tính vaãn ñang theo xu höôùng taêng, keùo theo GZ chöa muoán giaûm nhanh nhö tröôøng hôïp keå treân.

Hình 2.33
Taïi caùc goùc nghieâng nhoû tay ñoøn oån ñònh cuûa taøu maïn khoâ thaáp vaø taøu töông öùng song maïn
khoâ lôùn khoâng khaùc nhau. Sau goùc boong chaïm nöôùc cuûa taøu maïn khoâ thaáp söï caùch bieät cuûa GZ roõ
daàn, taøu vôùi maïn khoâ lôùn coù GZ cao hôn vaø goùc laën lôùn hôn. Hieän töôïng naøy ñöôïc bieåu dieãn taïi
hình 2.34a.
 91

Hình 2.34
AÛnh höôûng thöôïng taàng
Vôùi thöôïng taàng coù keát caáu caùc vaùch ngoaøi ñuû kín nöôùc, aûnh höôûng thöôïng taàng khoâng khaùc
nhieàu so vôùi aûnh höôûng chieàu cao maïn khoâ. AÛnh höôûng thöôïng taàng ñeán tay ñoøn oån ñònh gioáng
nhö mieâu taû taïi hình 2.34b.
AÛnh höôûng xeâ dòch haøng rôøi
Taøu bò laéc ñeán goùc lôùn laøm cho haøng rôøi ñoå doàn veà phía beân maïn ñang naèm phía döôùi. Moâmen
nghieâng do haøng rôøi dòch chuyeån coù khi ñaït giaù trò lôùn vaø taïo neân nguy hieåm cho taøu.
Khi kieåm tra tính oån ñònh taøu chôû haøng rôøi, ngöôøi thieát keá taøu nhaát thieát phaûi tính ñeán moïi
nguy hieåm maø haøng rôøi coù theå gaây ra trong suoát quaù trình vaän chuyeån. Khi roùt haøng rôøi vaøo taøu, ví
duï haït, duø thöïc hieän caån thaän caùch maáy vaãn khoâng theå naøo laáp ñaày choã troáng giöõa maët lôùp haït vaø
traàn khoang haøng. Chieàu cao trung bình cuûa khoaûng caùch naøy coù theå tính theo coâng thöùc kinh
nghieäm:
h = h1 + 0,75 (d - 600) (mm)
trong ñoù: h1 - chieàu saâu khoaûng troáng chuaån, mm
d - chieàu cao keát caáu chòu löïc cuûa maët traàn, mm
h1 - ñoïc theo baûng, phuï thuoäc vaøo l - khoaûng caùch töø vaùch doïc mieäng haàm
haøng ñeán vò trí xaùc ñònh h1.

l 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0

h1 570 530 500 480 450 440 430 430

l 4,5 5,0 5,5 6,0 6,5 7,0 7,5 8,0
h1 430 430 450 470 490 520 550 590

Tröôøng hôïp khi chaát thaät ñaày, maët haøng rôøi taïo vôùi maët baèng goùc 30o, coù theå coi khoâng coøn
khoaûng troáng trong tính toaùn.
Kieåm tra tính oån ñònh taøu chôû haøng rôøi theo moät trong hai caùch thöôøng duøng sau:
Phöông phaùp gaàn ñuùng: Coi ñöôøng cong oån ñònh tónh, xaây döïng treân cô sôû giaû thuyeát troïng
taâm haøng naèm ôû taâm theå tích cuûa toaøn theå khoang chöùa haøng.
Phöông phaùp chính xaùc: Ñöôøng cong oån ñònh tónh ñöôïc xaây döïng xuaát phaùt töø vò trí thöïc teá
troïng taâm cuûa haøng rôøi, coù xeùt ñeán khoaûng troáng döôùi boong. Trong tröôøng hôïp naøy coøn phaûi tính
92

caû thaønh phaàn xeâ dòch thaúng ñöùng cuûa haøng rôøi. Thaønh phaàn naøy tính theo löôïng taêng cao qui öôùc
cuûa troïng taâm cuûa taøu baèng caùch thay ñoåi ñoä hieäu chænh chieàu cao troïng taâm δKG .

2.14 LAÄP THOÂNG BAÙO OÅN ÑÒNH

Baûn thoâng baùo oån ñònh laäp rieâng cho moãi loaïi naøy, ñöôïc laäp ra ñeå giuùp cho thuyeàn tröôûng vaø
caùc cô quan kieåm tra duy trì ñaày ñuû oån ñònh taøu trong söû duïng, ñoàng thôøi ñaûm baûo oån ñònh cho
taøu trong nhöõng tröôøng hôïp khaéc nghieät maø taøu coù theå gaëp phaûi trong suoát quaù trình khai thaùc.
Thoâng thöôøng nhöõng tröôøng hôïp khaéc nghieät vöøa ñeà caäp khaùc ít hoaëc nhieàu so vôùi caùc tröôøng hôïp
tính toaùn maø ngöôøi thieát keá ñaõ döï tính khi tính oån ñònh.
Thoâng leä thoâng baùo oån ñònh caàn coù boán ñieàu chính:
1- Ñaëc ñieåm chung veà oån ñònh cuûa taøu vaø nhöõng bieän phaùp ñi lieàn, ñaûm baûo taøu luoân oån ñònh.
Nhöõng thoâng soá caàn coù:
- Kieåu taøu vaø vuøng hoaït ñoäng
- Nhöõng chæ daãn chung nhö taûi troïng giôùi haïn, chieàu cao troïng taâm giôùi haïn, soá löôïng haøng
hoùa ñöôïc pheùp ñeå treân boong, haøng loûng trong caùc khoang vaø aûnh höôûng cuûa noù ñeán oån ñònh...
- Chæ daãn cuï theå cho nhöõng taøu chuyeân duïng: taøu chôû haøng rôøi, haøng loûng, taøu keùo, caán caåu
noåi...
2- Keát quaû tính toaùn cho caùc tröôøng hôïp ñieån hình, ngoaøi nhöõng tröôøng hôïp ñaõ trình baøy taïi
phaàn ñaàu.
3- Chuaån bò caùc hoà sô ñaùnh giaù oån ñònh cuûa taøu baèng tính toaùn vaø so saùnh vôùi caùc giaù trò
chuaån. Yeâu caàu cuûa phaàn naøy laø taïo nhöõng bieåu maãu tính toaùn hôïp lyù nhaát maø ngöôøi söû duïng coù
theå tính trong thôøi gian nhanh nhaát, nhaän ñöôïc nhöõng keát quaû ñaùng tin. Tieâu chuaån ñeå so saùnh coù
theå laø tieâu chuaån quoác gia hay tieâu chuaån quoác teá.
Thoâng leä trong phaàn naøy seõ chuaån bò nhöõng ñoà thò moâmen tónh giôùi haïn, phuï thuoäc vaøo löôïng
chieám nöôùc hoaëc chieàu chìm trung bình cuûa taøu. Thay theá cho caùc ñoà thò naøy coù theå laø ñoà thò hoaëc
baûng chieàu cao troïng taâm giôùi haïn. Chieàu cao giôùi haïn ñöôïc laäp thoûa maõn caùc ñieàu kieän oån ñònh
tónh, oån ñònh ñoäng, chieàu cao taâm nghieâng nhoû nhaát, goùc laën lôùn hoaëc baèng giaù trò giôùi haïn....
Thoâng baùo oån ñònh caàn chuaån bò ñaày ñuû hoà sô xeáp haøng cho taøu lieân quan chôû haøng, boá trí
khaùch cho taøu khaùch, troïng taâm, troïng löôïng caùc khoang.
4- Caùc taøi lieäu caàn cho vieäc tính toaùn caùc chæ tieâu oån ñònh vaø tö theá taøu.

2.15 CAÙC TRÖÔØNG HÔÏP ÑAËC BIEÄT CUÛA TÍNH OÅN ÑÒNH
OÅn ñònh taøu vaøo ñoác
Taøu vaøo ñoác ñöôïc keâ treân daõy caùc goái ñôõ taïi khu vöïc ki chính vaø ñaùy taøu. Caùc löïc taùc ñoäng leân
taøu taïi thôøi ñieåm naøy khoâng chæ coù löïc noåi F vaø troïng löôïng W maø coøn coù caû toång caùc phaûn löïc caùc
goái ñôõ leân taøu. Phöông trình caân baèng löïc luùc naøy coù daïng:
W = R+F (2.65)

Giaù trò R thay ñoåi töø 0, luùc ki taøu chöa chaïm goái ñôõ, ñeán giai ñoaïn cuoái cuøng laø khi taøu naèm
yeân treân caùc goái khi R = W, coøn F tröôït tieâu.
 93

Tröôøng hôïp taøu töïa moät phaàn ki leân goái, bò nghieâng moät goùc nhoû, moâmen phuïc hoài xaùc ñònh
theo coâng thöùc:
M ph = FKM sin Φ − WKG sin Φ (2.66)

Thay giaù trò W töø coâng thöùc tröôùc vaøo bieåu thöùc vöøa vieát coù theå tìm ñöôïc giaù trò cuûa chieàu cao
taâm nghieâng taøu khi vaøo ñoác:
R
GMtaïi ñoác = GM − KM (2.67)
F
Khi ruùt nöôùc töø ñoác caàn ñeå yù ñeán oån ñònh cuûa taøu trong ñoác. Phaûi luoân ñaûm baûo ñeå chieàu cao
tính toaùn GM cuûa taøu trong ñoác luoân lôùn hôn 0. Töø ñoà thò caùc ñöôøng tính noåi coù theå xaùc ñònh ñöôïc
môùn nöôùc, taïi ñoù chieàu cao tính toaùn GM chuyeån töø döông sang aâm. Trong tröôøng hôïp naøy caàn coù
bieän phaùp keâ, cheøn hoâng giuùp cho taøu luoân ôû vò trí oån ñònh.
Ñaùy taøu chaïm ñaát taïi moät ñieåm
Tröôøng hôïp naøy töông töï caùch ñaët vaán ñeà vöøa neâu, ñieåm khaùc duy nhaát laø taïi ñaây caàn quan
taâm ñeán oån ñònh doïc. Coâng thöùc tính chieàu cao taâm nghieâng doïc sau khi taøu bò chaïm ñaát taïi moät
ñieåm seõ laø:
R
GM L taïi ñoác = MH − LM (2.68)
F
trong ñoù: MH, LM - nhaän giaù trò nhö höôùng daãn taïi hình 2.35.

Hình 2.35
Neáu goùc nghieâng ban ñaàu laø ψ , khoaûng caùch töø ñieåm chaïm cuûa taøu vôùi ñaát, hay ñieåm goùt ki
chaïm goái keâ taøu treân ñoác luùc vaøo ñoác, ñeán taâm noåi xaáp xæ L/2, coâng thöùc tính phaûn löïc R lôùn nhaát
ñöôïc suy töø coâng thöùc:
Rmax ( L/2 )
tgψ = (2.69)
MG.W
vôùi tröôøng hôïp MG ≈ L coù theå vieát:
Rmax = 2Wtgψ (2.70)

Taøu quay trôû

Moâmen nghieâng khi taøu quay trôû ñöôïc taïo ra vì taùc ñoäng löïc li taâm döôùi daïng löïc quaùn tính vaø
löïc caûn taùc ñoäng ngang hoâng taøu, choáng laïi löïc li taâm.
Löïc li taâm phuï thuoäc vaøo khoái löôïng taøu vaø vaän toác quay voøng, coù theå vieát döôùi daïng:
94

mv2 W v2
C = = ⋅ (2.71)
r g r

trong ñoù: m - khoái löôïng taøu; v - vaän toác taøu trong khi quay voøng; r - baùn kính löôïn.
Moâmen nghieâng baèng moâmen ngaãu löïc cuûa caùc löïc vöøa keå, coù theå bieåu dieãn döôùi daïng:

W v2 d
Mng = ⋅ ( KG − )cos Φ (2.72)
g r 2

Maët khaùc trong phaïm vi goùc nhoû, coù theå vieát:

W v2 d
⋅ ( KG − )cos Φ = WGM sin Φ (2.73)
g r 2

v2 d
( KG − )
töø ñoù: tgΦ = r 2 (2.74)
gGM
Neáu coi raèng vôùi goùc nghieâng nhoû cos Φ ≈ 1 , coâng thöùc cuoái coù theå vieát thaønh:
d
v2 ( KG − )
sin Φ = 2 (2.75)
grGM

Ñeå söû duïng coâng thöùc treân nhaát thieát phaûi bieát giaù trò cuûa r vaø v. Vaän toác taøu khi quay voøng
ñöôïc tính baèng soá phaàn traêm vaän toác toái ña, ví duï 80% vaãn ñöôïc duøng trong tính toaùn, hoaëc baèng
vaän toác khai thaùc thöïc teá. Baùn kính quay voøng ñöôïc ñeà caäp taïi chöông "Quay trôû taøu". Baèng caùc
phöông phaùp kinh nghieäm coù theå xaùc ñònh caùc ñaïi löôïng naøy, phuïc vuï coâng vieäc tính toaùn. Theo
toång keát cuûa nhaø ñoùng taøu ngöôøi Nga Firsov, coâng thöùc nghieâng neâu treân coù theå tính baèng coâng
thöùc kinh nghieäm:

W ν2 d
Mng = 0, 233 ⋅ ( KG − ) (2.76)
g L 2

goùc nghieâng vì quay voøng tính theo coâng thöùc:

ν 2o d
Φ = 1, 4 ( KG − ) , tính baèng (°) (2.77)
GML 2
trong ñoù: vo - vaän toác taøu tröôùc quay voøng, tính baèng m/s
L - chieàu daøi taøu tính treân ñöôøng nöôùc chôû haøng, m.
Ví duï: vo nhaän baèng 80% vaän toác toái ña cuûa taøu, coøn goùc tính toaùn Φ trong moïi tröôøng hôïp
khoâng vöôït quaù 8o.
Taäp trung haønh khaùch moät beân maïn
Hieän töôïng taäp trung haønh khaùch sang moät maïn laø coù thaät trong vaän chuyeån haønh khaùch
baèng taøu thuûy. Hieän töôïng naøy keùo theo vaán ñeà chuyeån dòch troïng vaät trong taøu theo caùc höôùng
khaùc nhau: töø maïn sang maïn, taïo moâmen nghieâng, chuyeån dòch troïng taâm taøu töø thaáp leân cao khi
haønh khaùch ñua nhau leân laàu cao, keùo theo vieäc giaûm chieàu cao taâm nghieâng. Nhöõng haäu quaû naøy
 95

ñöôïc ñeà caäp trong phaàn chuyeån dòch troïng vaät treân taøu.
Goùc nghieâng do khaùch taäp trung beân maïn khoâng theå vöôït quaù giôùi haïn, maø sau giôùi haïn ñoù seõ
xaûy ra söï lo laéng, sôï haõi cho nhöõng ngöôøi ñang ñöùng treân taøu. Theo kinh nghieäm cuûa nhöõng nhaø
haøng haûi, goùc gaây hoaûng loaïn cho haønh khaùch coù theå töø 12o trôû ñi. Coù theå döïa vaøo kinh nghieäm
naøy, trong caùc Qui phaïm ñoùng taøu ngöôøi ta ñeà xuaát goùc nghieâng do khaùch taäp trung beân maïn
khoâng quaù 10o, nhoû hôn moät ít so vôùi goùc "sôï haõi". Ngoaøi qui ñònh naøy khi xeùt goùc nghieâng do
khaùch taäp trung caàn ñeå yù ñeán giaù trò "giôùi haïn treân" sau ñaây maø taøu coù theå gaëp:
- Goùc nöôùc traøn Φ f , taïi ñoù nöôùc theo mieäng loã traøn vaøo taøu,

- Meùp cuûa boong maïn khoâ nhuùng nöôùc,

- Hoâng taøu nhoâ leân maët thoaùng.
Trong baát cöù tröôøng hôïp naøo, goùc nghieâng khi khaùch taäp trung khoâng ñöôïc chaïm ñeán moät
trong caùc "giaù trò treân" vöøa keå.
Theo quan saùt, khi tính moâmen nghieâng do khaùch taäp trung beân maïn coù theå söû duïng caùc döõ
lieäu thoáng keâ sau:
2
- Soá khaùch treân moät m dieän tích boong: 6;
- Troïng löôïng khaùch ngöôøi Vieät Nam 65kG, troïng taâm caùch saøn ñang ñöùng 1,1m, troïng taâm
ngöôøi ngoài so vôùi saøn 0,3m.
Trong thöïc teá, taøu khaùch coøn phaûi gaùnh chòu traïng thaùi taøu bò nghieâng ngang khi quay voøng,
ñoàng thôøi vôùi khaùch taäp trung beân maïn. Veà maët oån ñònh taøu phaûi thoûa maõn caùc ñieàu kieän sau:
- Toång coäng goùc nghieâng do khaùch taäp trung vaø nghieâng do taøu quay voøng khoâng vöôït quaù giôùi
haïn nhaát ñònh. Goùc giôùi haïn coù theå laø goùc nhoû nhaát choïn töø goùc “sôï haõi”, goùc traøn nöôùc, goùc meùp
boong nhuùng nöôùc hoaëc goùc maø hoâng taøu nhoâ leân maët nöôùc.
- Toång caùc moâmen nghieâng do khaùch taäp trung vaø taøu quay voøng khoâng ñöôïc vöôït quaù moâmen
cho pheùp, nhaèm ñaûm baûo taøu khoâng nghieâng quaù haïn ñònh.
Taïi ñaây baïn ñoïc coù theå tham khaûo moät ñieàu trong Qui phaïm USSR ñeà ra cuoái nhöõng naêm saùu
möôi nhö sau. OÅn ñònh taøu khaùch (ñi bieån) phaûi ñöôïc kieåm tra do nghieâng khi quay voøng taïi tö theá
oån ñònh. Goùc nghieâng trong tröôøng hôïp naøy khoâng quaù 8o, coøn toång giaù trò goùc nghieâng do khaùch
taäp trung moät beân maïn, treân boong daïo vaø taøu quay voøng khoâng vöôït quaù 3/4 cuûa goùc nhoû nhaát
trong caùc goùc keå sau: goùc nöôùc traøn vaøo taøu, hoaëc meùp boong maïn khoâ nhuùng nöôùc hoaëc hoâng taøu
nhoâ khoûi maët nöôùc. Trong moïi tröôøng hôïp toång hai goùc ñaõ ñeà caäp khoâng quaù 12o.
Theo yù kieán caùc nhaø nghieân cöùu oån ñònh, kieåm tra tính oån ñònh taøu trong tröôøng hôïp khaùch
taäp trung beân maïn vaø quay voøng taøu ñöôïc thöïc hieän treân cô sôû giaû thieát, taøu khoâng chòu aûnh höôûng
cuûa gioù vaø choøng chaønh trong thôøi gian naøy.
Ví duï: Yeâu caàu oån ñònh khi khaùch taäp trung beân maïn cho taøu coâng taùc ven bieån. Yeâu caàu tính
trong phaàn naøy ñöôïc ñaët ra trong quy phaïm phaân caáp vaø ñoùng bieån voû theùp, VR.
Trong quaù trình laøm vieäc cuûa taøu coù khaû naêng caùc thuyeàn vieân taäp trung beân maïn. Trong ñieàu
kieän khaéc nghieät nhaát caû möôøi ngöôøi cuøng taäp trung saùt maïn. Moâmen nghieâng trong tröôøng hôïp xaáu
nhaát naøy tính theo höôùng daãn taïi qui phaïm seõ laø:

Mng1 = 0,65t × 1,55 m = 1,0075 tm

96

Yeâu caàu oån ñònh do taùc ñoäng ñoàng thôøi cuûa moâmen nghieâng do khaùch taäp trung beân maïn vaø do
taøu löôïn voøng tính cho tröôøng hôïp:

Mng = Mng1 + Mng2

trong ñoù moâmen nghieâng do löôïn voøng tính baèng coâng thöùc:

0, 24Δν20,8
M gh2 = ( Z g − d /2)
L
Caùc pheùp tính tieáp theo, tính theo baûng, cho ba tröôøng hôïp ñaõ choïn ban ñaàu.

Baûng 2.7

TT Tröôøng hôïp tính I II III

1 Löôïng chieám nöôùc, t 42,2 30,32 35,6

2 Troïng taâm taøu Zg, m 1,71 1,69 1,713

3 GM = KM − KG , m 0,405 0,396 0,361

4 Mng1, Tm 1,007 1,007 1,007

5 Moâmen nghieâng 1°, Tm 0,298 0,21 0,225

o
6 Goùc nghieâng ϕK 3,36 4,76 4,44
o
7 Goùc nghieâng cho pheùp, 10 10 10

8 Moâmen nghieâng do löôïn voøng 1,14 1,39 1,3

o
9 Goùc nghieâng ϕK + ϕL , 4,5 6,15 5,74

Töø baûng coù theå thaáy, trong moïi tröôøng hôïp khi khaùch taäp trung beân maïn, taøu chæ nghieâng ñeán
goùc xaáp xæ 5o, nhoû hôn goùc giôùi haïn ghi trong Qui ñònh.
Döôùi taùc ñoäng ñoàng thôøi do khaùch taäp trung beân maïn vaø taøu löôïn voøng, goùc nghieâng luoân nhoû
hôn 6o, thoûa maõn yeâu caàu do Qui phaïm ñònh.

2.16 NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ LIEÂN QUAN TIEÂU CHUAÅN OÅN ÑÒNH TAØU
Xaùc laäp tieâu chuaån oån ñònh
Nghieân cöùu tính oån ñònh taøu baét ñaàu töø khi ngaønh ñoùng taøu hình thaønh. Song song vôùi vieäc
phaùt trieån lyù thuyeát oån ñònh taøu nhöõng nhaø nghieân cöùu taøu raát chuù troïng taïo caùc cô sôû xaùc laäp tieâu
chuaån oån ñònh. Nhöõng ñieàu luaät vaø tieâu chuaån khi ñaõ ghi thaønh luaät ñeàu mang tính phaùp lyù vaø trôû
thaønh ñieàu baét buoäc thi haønh vôùi ngöôøi ñoùng taøu, söû duïng taøu. Gioáng nhöõng nhaø soaïn tieâu chuaån
cho keát caáu taøu, nhöõng nhaø soaïn tieâu chuaån oån ñònh taøu xuaát phaùt töø cô sôû lyù thuyeát taøu vaø lyù
thuyeát oån ñònh taøu ñeå xaùc laäp ñieàu luaät, tieâu chuaån.
Hieän nay nghieân cöùu oån ñònh vaø tieâu chuaån hoùa nhöõng yeâu caàu veà oån ñònh taøu thuûy ñöôïc tieán
haønh theo hai caùch laøm khaùc nhau: Phöông phaùp truyeàn thoáng vôùi ñoä tin caäy raát cao döïa hoaøn
toaøn vaøo nguyeân lyù thoáng keâ, laàn ñaàu ñöôïc Rahola söû duïng trong luaän aùn tieán só naêm 1939 nhaèm
xaùc laäp tieâu chuaån oån ñònh taøu noäi ñòa cuûa xöù ñaát thaáp hôn möïc nöôùc bieån Netherlands. Phöông
phaùp thoáng keâ ñang ñöôïc söû duïng nhö caùch laøm chính thöùc cuûa tieåu ban oån ñònh toå chöùc IMO.
Phöông phaùp nghieân cöùu oån ñònh taøu thuûy vaø xaùc laäp tieâu chuaån döïa vaøo moâ hình quaù trình
 97

nghieâng taøu vaø caû quaù trình laät taøu döôùi taùc ñoäng moâmen nghieâng nhö moät quaù trình vaät lyù, ñöôïc
goïi theo kieåu Nga laø "phöông phaùp vaät lyù", chieám vò trí voâ cuøng quan troïng. Theo caùch laøm naøy,
baûn thaân con taøu ñöôïc coi laø heä ñoäng löïc hoïc, ñöôïc ñaët trong moâi tröôøng laøm vieäc cuï theå, treân
nöôùc, trong baàu khí quyeån bao boïc taøu, taùc ñoäng leân taøu. Baøi toaùn ôû ñaây bao goàm khoâng gian roäng
lôùn, thôøi gian keùo daøi töø khi môû ñaàu söï kieän lieân quan ñeán hình thaønh con taøu ñeán khi keát thuùc söï
kieän. Taøu laøm vieäc trong thôøi gian naøy an toaøn vaø söï kieän ñöôïc keát thuùc eâm ñeïp neáu khoâng xaûy ra
söï coá chìm taøu, laät taøu trong suoát thôøi gian aáy. Khaû naêng thöù hai coù theå xaûy ra, sau thôøi gian hoaït
ñoäng, vì khoâng ñaûm baûo caùc ñieàu kieän oån ñònh taøu bò maát oån ñònh, söï kieän keát thuùc baèng keát quaû
bi thaûm. Nhö vaäy ñeå xöû lyù baøi toaùn naøy baèng phöông phaùp khaû thi, ví duï phöông phaùp soá, ngöôøi ta
tieán haønh rôøi raïc hoùa moâi tröôøng voán lieân tuïc thaønh taäp hôïp caùc phaàn töû moâi tröôøng, rôøi raïc hoùa
thôøi gian xaûy ra söï kieän ñeå ñöa veà baøi toaùn rôøi raïc. Ngoaøi ñieàu ñoù, yeáu toá taùc ñoäng leân taøu töø thieân
nhieân vaø töø con ngöôøi, mang tính taát ñònh hoaëc tính chaát ngaãu nhieân phaûi ñöôïc phaân tích vaø ñöa
vaøo moâ hình tính. Taïi ñaây caàn coù söï phaân tích kyõ ñeå choïn caùch thöïc hieän thöïc teá nhaát: xeùt quaù
trình mang tính taát ñònh trong khoâng gian vaø thôøi gian lieân tuïc hay trong khoâng gian, thôøi gian
rôøi raïc. Quaù trình ngaãu nhieân cuõng ñöôïc xeùt trong hoaøn caûnh töông töï lieäu coù mang laïi keát quaû
thoûa ñaùng?
Khuynh höôùng coù nhieàu trieån voïng ñeå xaùc ñònh tieâu chuaån oån ñònh laø söû duïng moâ hình toaùn
veà caùc quaù trình ngaãu nhieân trong quaù trình khaùm phaù caùc qui luaät oån ñònh taøu, töø ñoù ñöa ra caùc
bieän phaùp höõu hieäu naâng cao tính oån ñònh.
Muïc tieâu cuûa moïi caùch laøm laø ñeà ra ñöôïc nhöõng yeâu caàu cuï theå mang tính cöïc trò, töø ñoù laäp
ñieàu kieän caàn vaø ñuû ñeå taøu khoâng maát oån ñònh suoát quaù trình hoaït ñoäng.
Ñoái töôïng tröïc tieáp cuûa nhöõng ngöôøi laäp tieâu chuaån oån ñònh laø taøu cuï theå, ngöôøi laøm vieäc treân
taøu vaø moâi tröôøng taøu laøm vieäc. Trong phaïm truø moâi tröôøng phaûi keå ñeán mieàn ñòa lyù, ñieàu kieän khí
haäu thuûy vaên, chuû yeáu laø gioù vaø soùng nöôùc. Ngoaøi soùng, gioù laø taùc nhaân voâ cuøng quan troïng gaây
moâmen nghieâng taøu, trong thöïc teá nhöõng taùc nhaân cuûa baûn thaân taøu vaø ngöôøi treân ñoù coù vai troø
khoâng nhoû. Caùc taùc nhaân coù theå keå ra laø:
- AÛnh höôûng maët thoaùng caùc khoang, keùt chaát loûng trong taøu
- AÛnh höôûng haøng rôøi vaän chuyeån treân taøu
- Nöôùc phuû boong taøu
- Nöôùc ñoïng thaønh gieáng treân boong
- Dòch chuyeån haøng hoùa vaø dòch chuyeån troïng taâm taøu
- Taäp trung haønh khaùch veà beân maïn
- AÛnh höôûng haøng treo
- Löïc ly taâm luùc quay trôû taøu
- ...
Trong caùc phaàn tieáp theo cuûa taøi lieäu seõ ñeà caäp ñeán nhöõng neùt chính cuûa caùc taùc nhaân treân vaø
aûnh höôûng cuûa chuùng ñeán oån ñònh taøu.
Gioù vaø soùng bieån
Gioù coù vai troø quan troïng ñoái vôùi oån ñònh taøu. AÙp löïc moâi tröôøng leân taøu naëng nhaát töø phía
98

gioù. Ñeå coù theå ñeà ra nhöõng tieâu chuaån cho oån ñònh taøu döôùi taùc ñoäng cuûa gioù caàntìm hieåu kyõ:
+ Cô caáu gioù vaø cô caáu taùc ñoäng cuûa gioù ñeán caùc vaät caûn
+ Toác ñoä gioù vaø phaân boá toác ñoä

Baûng 2.8
Caáp gioù Teân goïi Vaän toác [m/s] Vaän toác [HL/h]

0 Laëng gioù 0 < 0,3 <1

1 Gioù raát yeáu 0,3 < 1,6 1<4
2 Gioù yeáu 1,6 < 3,4 4<7
3 Gioù nheï 3,4 < 5,5 7 < 11
4 Gioù vöøa 5,5 < 8,0 11 < 17
5 Gioù töông ñoái maïnh 8,0 < 10,8 17 < 22
6 Gioù maïnh 10,8 < 13,9 22 < 28
7 Gioù raát maïnh 13,9 < 17,2 28 < 34
8 Gioù döõ doäi 17,2 < 20,8 34 < 41
9 Baõo 20,8 < 24,5 41 < 48
10 Baõo maïnh 24,5 < 28,5 48 < 56
11 Baõo raát maïnh 28,5 < 32,7 56 < 64
12 Baõo treân caáp 12 > 32,7 > 64

Toác ñoä gioù treân bieån ñöôïc tính theo ñôn vò ño toác ñoä hoaëc ñoïc töø thang caáp gioù. Caùch duøng
thoâng duïng treân theá giôùi laø söû duïng thang caáp gioù ñeå mieâu taû traïng thaùi gioù treân bieån. Thang caáp
gioù ñaàu tieân ñöôïc laäp töø naêm 1802, coøn taùc duïng ñeán ngaøy nay. Thang gioù mang teân nhaø nghieân
cöùu khí töôïng thuûy vaên Beaufort goàm 12 caáp. Naêm 1926 hoäi nghò quoác teá veà khí töôïng thuûy vaên
chính thöùc hoùa thang ñoä Beaufort vaø töø ñoù trôû thaønh thang gioù duøng chính thöùc trong nhieàu nöôùc.
Vieät Nam ñang aùp duïng thang gioù B naøy.
Gioù sinh ra trong ñieàu kieän coù cheânh leäch aùp löïc khí quyeån. Chuyeån ñoäng caùc luoàng khí ñi töø
vuøng aùp suaát cao ñeán mieàn aùp suaát thaáp hôn. Vaø nhö vaäy caùc côn baõo xuaát hieän chuû yeáu taïi caùc
vuøng aùp suaát bò haï vaø gioù taùc ñoäng döôùi daïng caùc doøng xoaùy coù ñöôøng kính töø vaøi traêm meùt tôùi
2 ÷ 3km. Baõo vuøng bieån nhieät ñôùi thöôøng coù cöôøng ñoä raát maïnh. Vaän toác trung bình baõo nhieät ñôùi
ñaït ñeán 50m/s. Coù nhöõng côn baõo vaän toác gioù ñaït ñeán 90 ÷ 100m/s. Baõo Baéc Ñaïi Taây Döông coù vaän
toác gioù ít khi vöôït 50 ÷ 60m/s.
Soá laàn baõo trong naêm khoâng ñeàu nhau treân caùc ñaïi döông, vaø thöôøng thay ñoåi theo naêm. Bình
quaân vuøng nhieät ñôùi cuûa Ñaïi Taây Döông coù töø 12 ñeán 14 traän baõo, coøn treân Thaùi Bình döông con
soá naøy ñeán 20.
Caáu truùc cuûa gioù
Gioù thoåi theo côn: ñoä daøi côn gioù coù theå chæ vaøi möôi giaây ñoàng hoà vaø coù côn coøn ngaén hôn.
Gioù khoâng chæ thay ñoåi theo vaän toác maø höôùng taùc ñoäng cuõng luoân thay ñoåi, trong phaïm vi nhaát
ñònh. Gioù taùc ñoäng ñeán taøu khoâng phaûi vôùi vaän toác coá ñònh maø luoân thay ñoåi, aùp löïc töø ñoù cuõng
thay ñoåi, tuøy thuoäc vaän toác, höôùng. Gioù taùc ñoäng leân thaønh taøu theo caùch vöøa neâu, coù theå hình
dung, gaàn nhö döôùi daïng xung. Thôøi gian taùc ñoäng cuûa xung to ≠ 0 , caàn xaùc ñònh vôùi möùc chính xaùc
töông ñoái trong moâ hình gioù. Thôøi gian to coù theå xaùc ñònh xaáp xæ moät nöûa chu kyø laéc ngang cuûa taøu:
 99

to ≈ 0, 5Tϕ (2.78)

Vaän toác gioù phaân boå theo luaät nhaát ñònh, nhö ñaõ ghi trong caùc coâng thöùc phaàn tröôùc, theo
chieàu cao, tính töø maët bieån. Vaän toác gioù thay ñoåi keùo theo söï thay ñoåi aùp löïc gioù taùc ñoäng leân
thaønh taøu.
Phaân boá vaän toác gioù trong moãi côn gioù tính theo coâng thöùc tuyeán tính hoùa:

u = uo + at (2.79)
trong ñoù: uo - vaän toác thaáp nhaát; a - heä soá taêng cuûa vaän toác gioù:
u tb − u o 4
a = 2 = Δu (2.80)
to Tϕ

Tröôøng hôïp bieát ñöôïc vaän toác trung bình coù theå xaùc ñònh heä soá ñoäng cuûa gioù theo coâng thöùc:
1 Tϕ
k = 1+ a (2.81)
4 uo

Moät vaøi ví duï veà heä soá k nhö sau:

Baûng 2.9

Vaän toác gioù trung bình Thôøi gian to, [gy]

[m/gy] 2 5 10

10 1,44 1,41 1,38

20 1,36 1,32 1,31

30 1,29 1,27 1,26

40 1,26 1,24 1,23

Khi tính vaän toác gioù cho tröôøng hôïp cuï theå, heä soá k ñöôïc ñöa vaøo caùc pheùp hieäu chænh. Giôùi
haïn cuûa k phaûi ñöôïc ñeà caäp trong caùc qui ñònh cuûa tieâu chuaån.
Moät soá côn gioù maïnh ñaõ xuaát hieän trong vaøi chuïc naêm gaàn ñaây ñöôïc ghi laïi nhö sau:
Ngaøy 5 thaùng 12 naêm 1929 baõo daøi ngaøy ôû nöôùc Anh, ñeán ngaøy 8/12 vaän toác gioù ñaït trung
bình 55 m/s (xaáp xæ 200 km/h). Côn baõo laøm hö haïi khoaûng 600 taøu lôùn, nhoû, trong ñoù moät uï noåi
11.000 taán vaø hai taøu troïng taûi côõ 8.000 taán ñaõ chìm. Theo ghi nhaän cuûa thuûy thuû ñoaøn treân moät
taøu tuaàn döông quanh quaån khu vöïc baõo, soùng bieån cao ñeán 10m, daøi caû traêm meùt.
Ñaàu thaùng 10/1961 côn baõo phía Nam bôø bieån Hoa Kyø vôùi gioù ñaït ñeán 225 km/h laøm hö haïi
moät thò traán ven bieån. Cuøng naêm ñoù côn baõo ñoå boä vaøo Nhaät Baûn vôùi söùc gioù treân 300 km/h (83
m/s) laøm hö haïi nhaø cöûa treân bôø, chìm haøng ngaøn taøu thuyeàn treân bieån. Vaøi naêm tröôùc nhöõng côn
baõo maïnh traøn vaøo Nhaät Baûn ñaõ cöôùp ñi gaàn 5000 taøu thuyeàn, trong ñoù gaàn 1000 chieác chìm taïi
choã, 130 chieác bò thoåi leân bôø vaø gaáp ñoâi soá naøy bò coi laø maát tích.
Côn baõo soá 5 (mang teân Linda) xuaát hieän khoâng bình thöôøng taïi vuøng bieån Nam Vieät Nam
cuoái thaùng 10 ñaàu thaùng 11 naêm 1997 vôùi söùc gioù chæ ñeán caáp 10oB song ñaõ cöôùp ñi treân boán ngaøn
taøu caù côõ nhoû vaø vöøa, ñau xoùt hôn caû laø laøm cheát vaø maát tích nhieàu ngaøn ngö phuû. Trong soá taøu
thuyeàn ñaùnh caù côõ nhoû bò chìm do baõo, soá lôùn bò laät ngay taïi baõi ñaäu taøu, ngay trong caûng caù.
100

Nhöõng con soá thoáng keâ minh chöùng, gioù treân bieån, ñaëc bieät gioù trong côn baõo luoân laø taùc nhaân
ñaùng sôï gaây ra tai naïn vì maát oån ñònh taøu.
Trong moïi tieâu chuaån ñoùng taøu, haïn cheá vuøng hoaït ñoäng cuûa caáp taøu lieân quan maät thieát ñeán
caáp gioù, vaän toác gioù.
Xaùc ñònh caáp gioù, vaän toác gioù môùi chæ laø böôùc ñaàu cuûa tieâu chuaån. Xaùc ñònh aùp löïc gioù vaø
moâmen nghieâng gioù gaây laø ñieàu voâ cuøng quan troïng trong tieâu chuaån oån ñònh. AÙp löïc gioù tính baèng
coâng thöùc:
P
p = CWIND u o2 (2.82)
2
trong ñoù: CWIND - heä soá löïc khí ñoäng
p - maät ñoä khoâng khí, thoâng thöôøng nhaän baèng 1/8 kg.s2.m–4.
Löïc do gioù aùp ñaët leân thaønh taøu tính baèng tích cuûa aùp löïc gioù vôùi dieän tích höùng gioù, theo coâng
thöùc:
P
P = pAν = CP,WIND Aν u o2 (2.83)
2

Moâmen nghieâng do gioù tính baèng tích cuûa löïc vôùi tay ñoøn Zv.
P
M = PZ ν = CM,WIND Aν Z ν u o2 (2.84)
2
Theo soá lieäu ño ñöôïc töø caùc phoøng thí nghieäm, giaù trò caùc heä soá khí ñoäng naèm trong giôùi haïn:
CP,WIND = 1,1 ÷ 1, 3 ; CM,WIND = 1, 2 ÷ 1, 4
Tröôøng hôïp taøu bò nghieâng, thaønh ñöùng ban ñaàu cuûa taøu khoâng coøn ñöùng thaúng, goùc nghieâng
giöõa höôùng taùc ñoäng cuûa gioù vôùi taøu thay ñoåi, heä soá thuûy khí khoâng giöõ giaù trò ban ñaàu. Keát quaû ño
treân taøu thaät cuûa caùc nhaø nghieân cöùu ngöôøi Nhaät Baûn ñöa laïi keát luaän: Heä soá thuûy khí giaûm daàn
theo chieàu nghieâng cuûa taøu.
Quan heä giöõa heä soá C taïi goùc nghieâng baát kyø so vôùi giaù trò ban ñaàu cuûa caùc kieåu taøu ñöôïc coâng
boá nhö sau:

Baûng 2.10

Goùc nghieâng (°) 0 10 20 40 70

Quan heä giöõa CM (ϕ) vôùi CM

Taøu ñaùnh caù

Theo chieàu gioù 1,0 0,94 0,88 0,78 0,62

Ngöôïc chieàu gioù 1,0 1,05 0,98 0,89 0,73

Taøu khaùch

Theo chieàu gioù 1,0 0,94 0,88 0,75 0,48

Ngöôïc chieàu gioù 1,0 1,06 1,02 0,78 0,48

Quan heä giöõa CM (ϕ) vôùi CM

Taøu ñaùnh caù

 101

Theo chieàu gioù 1,0 0,98 0,88 0,58 0,41

Ngöôïc chieàu gioù 1,0 0,94 0,80 0,52 0,29

Taøu khaùch

Theo chieàu gioù 1,0 0,95 0,81 0,63 0,31

Ñeå yù ñeán thöïc teá naøy, coâng thöùc tính heä soá thuûy khí caàn ñöôïc xeùt daïng haøm phuï thuoäc goùc
nghieâng. Moät soá ñeà xuaát ñöôïc ñaêng taûi nhö sau:
Theo Wendel:
CM,WIND ( ϕ)
= 0, 25 + 0,75 cos3 ϕ (2.85)
CM,WIND
Theo caùc nhaø nghieân cöùu oån ñònh taøu Nam Tö:
CM,WIND ( ϕ)
= cos ϕ + 0, 25 sin ϕ (2.86)
CM,WIND

Phoå naêng löôïng gioù

Cuøng vôùi tieán boä trong ngaønh thuûy vaên khi giaûi quyeát caùc baøi toaùn lieân quan soùng bieån, caùc
nhaø nghieân cöùu khí töôïng ñaõ coù nhieàu tieán boä vöôït baäc trong nghieân cöùu caùc qui luaät hình thaønh
vaø taùc ñoäng cuûa gioù. Töø nhöõng naêm saùu möôi ñaõ hình thaønh yù töôûng ghi laïi phoå naêng löôïng cuûa
gioù.
Phoå gioù ñang duøng roäng raõi laø phoå Davenport, vieát döôùi daïng:
600σ2w
Svv ( f ) = (2.87)
(1 + 900 f /U10 )5/ 3

vôùi: σ2w = 6kU10

2
(2.88)
2
trong ñoù: U10 - vaän toác trung bình trong 1 giôø, ño ôû vò trí caùch maët bieån 10m, heä soá k phuï thuoäc
vaøo U10 .
Moâmen nghieâng do gioù gaây:
Daïng ñaày ñuû coâng thöùc tính moâmen nghieâng do gioù gaây ñöôïc vieát laïi nhö sau:

Mng = pA( a − aw )cos2 ϕ (2.89)

trong ñoù: p - aùp löïc gioù tính baèng bieåu thöùc:

ρ
p = CW V 2 , [ kG/m2 ]
2
vôùi: heä soá CW = 1,2 ÷ 1,4 cho thaân taøu
CW = 1,07 ñeán khi duøng cho thöôïng taàng
ρ - maät ñoä khoâng khí nhaän: ρ = 0,125 kgs2/m4; A - dieän tích chòu gioù ño baèng m2
a - khoaûng caùch ño töø taâm höùng gioù ñeán maët cô baûn qua soáng ñaùy, m
aw - chieàu cao ñieåm ñaët löïc caûn ngang cuûa nöôùc vôùi phaàn chìm thaân taøu, tính töø maët cô baûn,
m.
102

Ñieåm ñaët löïc caûn cho ñeán nay ñang coøn laø vaán ñeà ñang giaûi quyeát. Trong tính toaùn mang tính
qui öôùc, ñieåm ñaët löïc coù theå laáy baèng 1/2 chieàu chìm cuûa taøu ñoái vôùi taøu thoâng duïng.
Vaän toác gioù phaân boá khoâng baèng nhau theo chieàu cao so vôùi maët bieån. Caùc nghieân cöùu veà thôøi
tieát cho pheùp keát luaän, vaän toác gioù coù daïng phaân boá logarit theo chieàu cao.
V Z Z
= ln : ln 1 (2.90)
V1 Zo Zo

trong ñoù: V - vaän toác gioù ôû ñoä cao Z so vôùi maët bieån; V1 - vaän toác gioù ño taïi ñoä cao Z1
Zo - ñaëc tröng goà gheà cuûa maët bieån. Vôùi maët bieån chòu gioù maïnh Zo = 0,002.
AÙp löïc gioù tyû leä vôùi bình phöông vaän toác gioù theo caùch giaûi cuûa caùc nhaø khí töôïng:
p Z Z
= |ln : ln 1 |2 (2.91)
p1 Zo Zo

Vaän toác gioù thoåi leân thaønh taøu treân bieån gioáng nhö gioù thoåi treân sa maïc, giaù trò thay ñoåi lieân
tuïc. Coù theå coi ñaây laø nhöõng taùc ñoäng daïng xung. Tuy nhieân trong nhöõng ñieàu kieän bình thöôøng,
vaän toác caùc côn gioù chæ thay ñoåi chöøng 40% so vôùi vaän toác trung bình, coù nghóa laø 0,6Vo < V <
1,4Vo. Söï thay ñoåi aùp löïc gioù khi gioù chuyeån töø côn toái thieåu sang toái ña trong thöïc teá coù khi ñaït
ñeán 5,5 laàn.
pmax V
= ( max )2 ≅ 5, 5 (2.92)
pmin Vmin

Thöïc teá khi tính toaùn ngöôøi thieát keá coù theå caên cöù vaøo thang gioù 12 caáp (thang Beaufort) ñeå
tìm ñoïc giaù trò trung bình cuûa vaän toác gioù vaø aùp löïc gioù. Giaù trò duøng trong tính toaùn coù theå tham
khaûo baûng 2.11.

Baûng 2.11

Vaän toác [m/s] AÙp löïc [kG/m2]

Caáp gioù Teân goïi
Trung bình Côn giaät Trung bình Côn giaät
0 Laëng gioù 0 < 0,3 1,0 0 0,1
1 Gioù raát yeáu 0,3 < 1,6 3,2 0,2 0,8
2 Gioù yeáu 1,6 < 3,4 6,2 0,9 3,1
3 Gioù nheï 3,4 < 5,5 9,6 2,2 7,5
4 Gioù vöøa 5,5 < 8,0 13,6 4,5 15,0
5 Gioù töông ñoái maïnh 8,0 < 10,8 17,8 7,8 25,7
6 Gioù maïnh 10,8 < 13,9 22,2 12,5 40,0
7 Gioù raát maïnh 13,9 < 17,2 26,8 18,8 58,4
8 Gioù döõ doäi 17,2 < 20,8 31,6 27,0 81,3
9 Baõo 20,8 < 24,5 36,7 37,5 109,7
10 Baõo maïnh 24,5 < 28,5 42,0 51,1 143,5
11 Baõo raát maïnh 28,5 < 32,7 47,5 68,4 183,5
12 Baõo treân caáp 12 > 32,7 53,0 89,5 229,0
 103

Taøi lieäu tham khaûo veà aùp löïc gioù qui öôùc coù trong luaät ñoùng taøu caùc nöôùc nhö sau:
Taøu khaùch theo qui öôùc cuûa ngöôøi Nhaät Baûn:
p = 77 kG/m2 - ñoái vôùi taøu hoaït ñoäng vuøng khoâng haïn cheá;
p = 41 kG/m2 - ñoái vôùi taøu hoaït ñoäng vuøng ven bieån, chaïy quaù hai giôø;
p = 26 kG/m2 - ñoái vôùi taøu hoaït ñoäng vuøng ven bieån, chaïy khoâng quaù hai giôø.
Ngöôøi Myõ qui öôùc aùp löïc gioù cho taøu khaùch theo haïn ñònh:
p = 54 kG/m2 - ñoái vôùi taøu chieàu daøi L = 20m;
p = 55 kG/m2 - ñoái vôùi taøu chieàu daøi L = 40m;
p = 56 kG/m2 - ñoái vôùi taøu chieàu daøi L = 60m.
Ngöôøi Trung Hoa ñeà nghò söû duïng giaù trò qui öôùc sau cho taøu laøm vieäc vuøng haïn cheá I, caùch
caûng meï khoâng quaù 200 haûi lyù:

Z 1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 7,0

p 96 118 130 137 144 150 150

Nöôùc treân boong taøu

Hoaït ñoäng trong ñieàu kieän thôøi tieát khaéc nghieät boong taøu coù theå höùng chòu löôïng nöôùc ñaùng
keå do soùng traøn, hoaëc do taøu bò nghieâng ñeán möùc nöôùc phuû caû leân boong. Nöôùc traøn treân boong coù
theå laø nguyeân nhaân gaây nhöõng haäu quaû xaáu: nöôùc traøn qua caùc loã treân thaân taøu, ca bin... ñeå loït vaøo
taøu, laøm hö hoûng haøng hoùa vaø coù theå laøm thay ñoåi troïng löôïng, troïng taâm taøu. Tröôøng hôïp caùc loã
ñöôïc bòt kín hoaøn toaøn, nöôùc tuy khoâng vaøo taøu song coù nhieàu khaû naêng ñoïng laïi treân boong, taïo
thaønh töøng vuõng nöôùc. Tröôøng hôïp loã thoaùt nöôùc taïi maïn giaû khoâng ñuû lôùn, nöôùc seõ chaûy ra khoûi
maïn raát chaäm. Löôïng nöôùc ñoïng laïi treân boong, thoâng thöôøng phaân boá khoâng ñoái xöùng qua maët caét
doïc, taïo ra moâmen nghieâng boå sung. Thay ñoåi chieàu cao taâm nghieâng cuûa taøu do hieän töôïng thay
ñoåi troïng taâm vaø aûnh höôûng maët thoaùng cuûa khoái nöôùc treân boong coù theå tính theo coâng thöùc:
Vw V i
ΔGM = ( T + w − GM − Z w ) − (2.93)
V + Vw 2. Aw V + Vw

trong ñoù: Vw - theå tích nöôùc treân boong

V - theå tích chieám nöôùc cuûa taøu, tröôùc khi bò nöôùc traøn boong
Zw - chieàu cao troïng taâm khoái nöôùc treân boong
i - moâmen quaùn tính maët vuõng nöôùc treân boong.
Coâng thöùc gaàn ñuùng xaùc ñònh Zw vaø i nhö sau:
hmg
Zw ≈ H + (2.94)
8

Awd B2
i ≈ (2.95)
12
trong ñoù: hmg - chieàu cao maïn giaû; Awd - dieän tích maët vuõng nöôùc treân boong.
Trong nhieàu tröôøng hôïp thay ñoåi chieàu cao taâm nghieâng lôùn ñeán möùc laøm cho giaù trò GM trôû
104

thaønh aâm.
Moâmen nghieâng trong moïi tröôøng hôïp coù theå tính baèng tích cuûa löôïng nöôùc treân boong vôùi tay
ñoøn tính ñeán troïng taâm khoái nöôùc. Neáu kyù hieäu troïng taâm khoái nöôùc treân boong, tính trong heä toïa
ñoä yOz, töø maët cô baûn qua ñaùy taøu laø (Yw, Zw), tay ñoøn tính cho tröôøng hôïp taøu bò nghieâng ñeán goùc
ϕ seõ coù daïng:

( Yw − Y ) cos ϕ + ( Zw − Z ) sin ϕ (2.96)

Moâmen nghieâng boå sung do khoái nöôùc W ñoïng treân boong:

ΔMng = Ww ( Yw − Y )cos ϕ + ( Z w − Z )sin ϕ (2.97)

Keát quaû nhaän thaáy laø tay ñoøn oån ñònh tónh bò "toån thaát" löôïng ñaùng keå, deã ñöa taøu ñeán tình
traïng hieåm nguy. Treân ñoà thò hình 2.36 trình baøy aûnh höôûng cuûa khoái nöôùc W ñeán tay ñoøn oån
ñònh. Taïi ñaây coù theå trong tröôøng hôïp hieåm ngheøo tay ñoøn mang giaù trò aâm, chieàu cao taâm
nghieâng theo ñoù cuõng mang giaù trò aâm trong thôøi khaéc ban ñaàu. Chính vì hieän töôïng naøy caùc nhaø
ñoùng taøu coá gaéng taïo nhöõng keát caáu môû taïi maïn giaû giuùp cho vieäc thoaùt nöôùc nhanh, trong khi caùc
nhaø thieát keá coá gaéng naâng cao giaù trò GZ vaø ϕv , nhaèm taïo ñieàu kieän nöôùc khoâng ñoïng laïi treân
boong sau moãi laàn boong bò phuû nöôùc.

Hình 2.36

Ñöôøng cong moâmen oån ñònh tónh

Ñöôøng cong moâmen phuïc hoài cuûa taøu luoân laø ñoái töôïng tìm hieåu vaø nghieân cöùu cuûa nhöõng
ngöôøi ñoùng taøu quan taâm ñeán oån ñònh. Tieâu chuaån oån ñònh cuûa con ngöôøi ñaët ra trong thôøi gian
ñaàu döïa vaøo ñöôøng naøy laøm cô sôû chính. Maëc duø vieäc nghieân cöùu, tìm hieåu baûn chaát oån ñònh taøu ñaõ
coù nhöõng böôùc tieán lôùn, song söï theå hieän beân ngoaøi cuûa oån ñònh vaãn coøn laø ñoái töôïng caàn chuù yù.
Moät trong nhöõng tieâu chuaån ñaàu tieân ñöôïc Rahola trình baøy trong luaän aùn tieán só (1939) ñeà
caäp chuû yeáu ñeán ñöôøng cong moâmen phuïc hoài. Rahola phaân tích loaït taøu ñang hoaït ñoäng thôøi baáy
giôø vaø thu thaäp tin töùc veà loaït taøu ñaõ bò laät tröôùc ñoù, töø ñoù veõ laïi taát caû ñöôøng cong moâmen tónh
cho toaøn boä taøu. Ñoà thò naøy ñöôïc chia laøm ba nhoùm: nhoùm ñaàu giaønh cho caùc taøu ñöôïc ñaùnh giaù ñaõ
bò maát oån ñònh trong khai thaùc; nhoùm thöù hai choïn trong caùc taøu coøn laïi vôùi khaû naêng coù theå seõ bò
maát oån ñònh vaøo moät luùc naøo ñoù veà sau, vaø nhoùm thöù ba goàm caùc taøu ñaõ laøm vieäc an toaøn vaø khaû
naêng naøy coøn nhieàu cô hoäi keùo daøi.

Töø keát quaû thoáng keâ Rahola veõ moät ñöôøng cong oån ñònh tónh, khoâng töø moät taøu cuï theå naøo, ñi
qua caùc giôùi haïn baáp beânh giöõa oån ñònh vaø khoâng oån ñònh. Neáu taøu ñöôïc ñoùng ra coù ñöôøng cong oån
ñònh tónh ít nhaát khoâng "xaáu" hôn ñöôøng vöøa laäp seõ ñöôïc coi laø oån ñònh. Ngöôïc laïi, ñöôøng cong oån
 105

ñònh taøu thaät thaáp hôn ñöôøng vöøa laäp, khoâng theå coi laø oån ñònh. YÙ ñoà naøy sau ñoù ñöôïc bieán thaønh
tieâu chuaån oån ñònh taøu, taát nhieân coù söï phaùn xeùt vaø quyeát ñònh cuûa caùc cô quan phaùp lyù töø phía
Nhaø nöôùc. Ñoà thò tieâu chuaån cuûa Rahola coù daïng sau:
ϕ ( °) 20 30 40

GZ ( ϕ)( m) 0,14 0,20 0,20

Chieàu cao taâm nghieâng ban ñaàu GM = 0, 20m . Goùc taïi ñoù GZ ñaït giaù trò lôùn nhaát kyù hieäu
GZ max , naèm taïi vò trí ϕm = 35° . Goùc laën treân ñoà thò ϕv = 60° .
Laäp tieâu chuaån theo daïng naøy ngöôøi vieát phaûi chaáp nhaän giaû thieát, ñöôøng cong oån ñònh tónh
cuûa taøu treân nöôùc tónh laø cô sôû chính thöùc, tuy khoâng duy nhaát, ñeå xeùt oån ñònh. Vaø nhö vaäy nhöõng
yeáu toá mang tính vaät lyù töø moâi tröôøng taùc ñoäng thöôøng leä leân taøu nhö gioù, soùng nöôùc, nhöõng
chuyeån ñoäng cuûa taøu nhö laéc, vaän toác tieán... khoâng aûnh höôûng ñeán qui trình tính. Noùi caùch khaùc
chuùng ta chæ xeùt ñöôøng oån ñònh tónh nhö moät ñöôøng cong toaùn hoïc, khoâng mang tính cô hoïc.
Keát quaû theo phöông phaùp thoáng keâ naøy, veà ñònh tính raát phuø hôïp vôùi ñöôøng oån ñònh lyù
thuyeát ñaõ ñöôïc Denny ñeà ra tröôùc ñoù raát laâu, töø 1884. Treân ñöôøng cong Denny giaù trò GZ taïi ϕ =
30o vaø 40o khoâng nhoû hôn 0,244m; giaù trò GM = 0, 244 m vaø goùc laën ϕv = 70° .
Vai troø GM trong oån ñònh
Chieàu cao taâm nghieâng ban ñaàu laø thöôùc ño oån ñònh ban ñaàu. Coâng thöùc tính chieàu cao GM
ban ñaàu nhö sau:
GM = KM − KG
J
trong ñoù: KM = KB + BM = KB +
V
Chieàu cao treân ñaây phuï thuoäc vaøo ñoä daâng chieàu cao troïng taâm taøu. Neáu:
G daâng cao hôn M, chieàu cao GM < 0.
Tröôøng hôïp G ≡ M , GM = 0
G naèm thaáp hôn M, GM > 0
Ñoä doác cuûa ñöôøng oån ñònh taïi thôøi ñieåm ñaàu tieân, tính baèng ñaïo haøm cuûa GZ ( ϕ ) theo ϕ , hieåu
dGZ ( ϕ )
theo caùch sau: Ñoä doác = ϕ=0 , coøn giaù trò baûn thaân cuûa GM suy ra töø coâng thöùc treân, ño taïi
dϕ
dGZ ( ϕ )
goùc baèng 1 rad, GM = 1 ⋅ ϕ= 0°
dϕ
Neáu GM lôùn, trong giai ñoaïn ñaàu ñöôøng GZ taêng raát nhanh, ñeán goùc nghieâng khoaûng chöøng
o
30 trôû laïi GZ ñaõ ñaït giaù trò lôùn nhaát GZmax, sau ñoù giaûm daàn. Trong tröôøng hôïp nhö theá naøy goùc
laën ϕv treân ñoà thò thöôøng khaù lôùn.
Ngöôïc laïi neáu GM nhoû, ñöôøng GZ coù theå laø ñöôøng loõm ngay trong giai ñoaïn ñaàu, xu theá taêng
raát chaäm, giaù trò GZmax khoâng lôùn trong khi goùc ϕ m coù theå vöôït quaù 40o, goùc laën ϕv trong tröôøng
hôïp naøy seõ nhoû.
Vôùi GM < 0 ñöôøng oån ñònh tónh mang giaù trò aâm taïi thôøi ñieåm goùc nghieâng baèng 0, sau ñoù
106

caùnh tay ñoøn oån ñònh coù theå lôùn daàn roài trôû laïi vò trí 0. Tröôøng hôïp hieám hoi nhö vöøa neâu coù theå
thaáy treân taøu chôû goã. Vôùi taøu coù GM < 0 coù theå suy ñoaùn, GZmax chæ coù giaù trò giôùi haïn vaø goùc laën
chaéc chaén seõ nhoû.
Neáu chæ xeùt taøu döôùi goùc nhìn oån ñònh, giaù trò GM caøng lôùn caøng toát vì noù keùo theo söï taêng
tröôûng nhanh cuûa GZ ( ϕ ) vaø goùc laën lôùn. Taøu coù GM lôùn ñöôïc coi laø taøu "cöùng", goïi theo caùch nhìn
töø goùc ñoä laéc taøu. Chu kyø laéc cuûa taøu "cöùng" seõ nhoû khi tính theo coâng thöùc:
CB
T = (2.98)
GM
trong ñoù: C - naèm trong khoaûng 0,88 vôùi taøu chôû haøng; 0,73 ÷ 0,78 cho taøu bieån gaàn,
chôû ñaày haøng cuøng döï tröõ; 0,8 ÷ 0,9 cho taøu caù.
Vôùi taøu côõ nhoû (hieåu theo nghóa B nhoû) vaø GM lôùn, chu kyø laéc cuûa taøu ngaén. Gia toác laéc treân
taøu kieåu naøy thöôøng lôùn, coøn vaän toác chuyeån ñoäng khoâng nhoû. Hieän töôïng naøy keùo theo raát nhieàu
haäu quaû xaáu, gaây nhieàu baát tieän vaø thaäm chí thieáu an toaøn cho ngöôøi treân taøu, laøm xeâ dòch haøng
hoùa, di chuyeån troïng taâm taøu... Vôùi taøu coù B tuy lôùn song GM lôùn quaù möùc, chu kyø laéc cuõng seõ nhoû.
Coâng thöùc vöøa trình baøy aùp duïng cho taøu khi ñaäu treân nöôùc tónh, duøng ñeå tính chu kyø laéc vaø
taàn soá dao ñoäng rieâng cuûa taøu. Luùc laøm vieäc treân soùng, chu kyø laéc cuûa taøu khoâng nhöõng khoâng
truøng laép hoaøn toaøn vôùi chu kyø öùng vôùi taàn soá rieâng maø coøn bò chi phoái cuûa soùng bieån. Treân soùng
töï nhieân ñöôïc xeùt nhö quaù trình ngaãu nhieân, taàn soá trung bình cuûa quaù trình döøng tính theo lyù
thuyeát cuûa Rice:
∞ ∞
N
ω = ∫ σ 2 S( σ )d σ / ∫ S(σ)dσ = 2π
τ
(2.99)
0 0

trong ñoù: σ - taàn soá soùng; S( σ) - phoå soùng bieån; N - soá laàn laéc, N 1.
Theo caùch tính cuûa Rice chu kyø laéc trung bình seõ laø:
2π
Ttb = (2.100)
ω
Töø thöïc teá quan saùt vaø ño ñaïc coù theå thaáy raèng khi laéc ngang treân soùng töï nhieân taàn soá trung
bình, ωtb gaàn truøng vôùi taàn soá rieâng cuûa taøu.
Ñuùng ra phaûi thieát laäp trong tieâu chuaån oån ñònh giaù trò giôùi haïn cuûa GM cho moãi loaïi taøu,
trong thöïc teá ngöôøi ta coøn coá gaéng xaùc ñònh giaù trò giôùi haïn cho chu kyø laéc taøu, taïi ñoù taøu coù theå
laøm vieäc an toaøn vaø thuûy thuû coøn coù khaû naêng laøm vieäc bình thöôøng. Chu kyø laéc ñöôïc ñöa vaøo coâng
thöùc:
kB
TCR = (2.101)
GMCR

Chu kyø giôùi haïn TCR phuï thuoäc vaøo kích thöôùc chính cuûa taøu, hình daïng phaàn chìm thaân taøu:
TCR = f(L, B, T, H, CB, CM, CP...) = f1(D) (2.102)
Töø giaù trò cuûa TCR coù theå baèng qui trình ngöôïc tìm hieåu giaù trò giôùi haïn cuûa GMCR.
Moät soá yeáu caàu cuï theå cho caùc kieåu taøu:
Taøu khaùch
 107

GM
Vôùi taøu khaùch côõ lôùn, B > 15m, chieàu cao GM khoâng nhoû hôn: = 0, 04 ÷ 0, 05
B
Theo tính toaùn cuûa nhaø ñoùng taøu J.C. Nedermair (1936) chieàu cao GM taøu khaùch luùc xuaát phaùt
9220
khoâng nhoû hôn giaù trò sau: GM = 0, 06 B − 4
B
Coâng thöùc treân ñaây aùp duïng cho taøu khaùch côõ lôùn, thieáu phöông tieän choáng laéc.
Taøu khaùch chaïy bieån gaàn vaø vuøng vònh caàn coù giaù trò GM cao hôn caùc giaù trò tính theo caùc
coâng thöùc treân. Taøu khaùch caän haûi thöôøng coù GM = 0,10 * B ñeán 0,2*B. Taøu khaùch côõ lôùn, ñöa ra
khai thaùc töø nhöõng naêm naêm möôi, saùu möôi coù chieàu cao taâm nghieâng khaù lôùn. Taøi lieäu tham khaûo veà
chieàu cao taâm nghieâng taøu naøy xin xem baûng 2.12.

Baûng 2.12

Kích thöôùc I. Franco Design Bergensfiord Grisholm Meriposa

L (m) 155,0 205 158,0 187,7 161,5

B (m) 23,6 26,4 21,9 24,9 23,2

T (m) 8,0 8,8 8,4 8,2 8,5

GM (m) 1,18 1,35 1,0 1,6 1,2

GM/B (%) 5 5,2 4,6 6,4 5,2

Taøu chôû haøng

Taøu côõ lôùn B > 15m, chieàu cao GM khi xuaát phaùt khoâng khaùc giaù trò töông öùng aùp duïng cho
taøu khaùch. Vôùi taøu vaän taûi, sau moãi chuyeán ñi, khi ñaõ söû duïng phaàn lôùn döï tröõ, troïng taâm taøu naâng
cao hôn ban ñaàu vaø do vaäy chieàu cao GM bò haï thaáp. Do vaäy tieâu chuaån ñeà ra cho GM cuûa taøu chôû
haøng phaûi döï tính ñeán tröôøng hôïp naøy.
Chieàu cao GM cuûa taøu chôû haøng, chieàu roäng taøu B < 15m neân naèm trong phaïm vi
0,7 ÷ 0,8m. Taøi lieäu thoáng keâ veà chieàu cao taâm nghieâng ban ñaàu taøu vaän taûi côû nhoû vaø trung bình
ñöôïc ghi laïi taïi baûng 2.13.

Baûng 2.13

Troïng taûi (tdw) 170 1140 3700 5900 16000

Chieàu roäng B (m) 6,5 11,7 14,4 16,8 21,8

GM (m) 0,69 0,83 0,66 0,65 1,0

GM/B (%) 10,6 7,1 4,6 3,9 4,6

Taøu chôû daàu

Chieàu cao taâm nghieâng taøu chôû daàu thöôøng lôùn hôn so vôùi GM cuûa taøu chôû haøng khoâ. Moät soá
döõ lieäu thoáng keâ trình baøy taïi baûng 2.14 minh chöùng ñieàu naøy.
108

Baûng 2.14
Troïng taûi, (tdw) 11400 13900 19900 28600 49200

Chieàu roäng B (m) 19,2 19,4 23,0 25,8 31,0

GM (m) 1,83 1,33 1,11 1,97 3,06

GM/B (%) 9,3 6,9 4,8 7,6 9,9

Taøu ñaùnh caù

Taøu ñaùnh caù thöôøng thuoäc nhoùm taøu nhoû, laøm vieäc trong nhöõng ñieàu kieän heát söùc phöùc taïp.
Tieâu chuaån hoùa chieàu cao taâm nghieâng ban ñaàu cho taøu ñaùnh caù khoâng giaûn ñôn vaø trong ñieàu kieän
hieän taïi chöa tìm ñöôïc söï nhaát trí cuûa caùc nhaø ñoùng taøu.
Nhöõng taøi lieäu tham khaûo veà chieàu cao GM cho taøu caù nhö sau: Theo taùc giaû W. Mockel (1960)
taøu keùo caù côõ lôùn neân coù chieàu cao GM = 0,70 ÷ 0, 9m . Keát quaû nghieân cöùu keùo daøi nhieàu naêm cuûa taùc giaû
cho thaáy, taøu caù trong soá taøu ñöôïc choïn neáu coù GM = 0,6m taøu chæ bò laéc nheï, deã chòu song ñoä oån ñònh
chöa theå coi laø ñaûm baûo, coøn khi GM = 1,0m taøu laéc raát "cöùng", tính ñi bieån trôû neân xaáu. Caùch nhìn
naøy cuûa Mockel truøng hôïp vôùi ña soá yù kieán caùc nhaø nghieân cöùu chaâu AÂu, theo hoï
GM ≥ 0, 6m vaø GM/B ≥ 0,1 .
Coâng thöùc xaùc ñònh GM thích hôïp cho taøu côõ nhoû coù theå choïn töø taøi lieäu cuûa Nhaät Baûn vaø
Trung Quoác. Theo caùch nhìn nhaän cuûa Fisheries Agency cuûa Nhaät Baûn taøu caù chieàu daøi trong
phaïm vi 15m < L < 18m caàn coù GM lôùn hôn moät trong giaù trò sau:
B L
GM ≥ + 0, 27 m hoaëc GM ≥ + 0, 27 m
23 120

Trong moïi tröôøng hôïp giaù trò cuûa GM phaûi laø GM ≥ 0,45m.
Theo caùch nhìn cuûa ngöôøi Canada taøu caù coù chieàu daøi treân 24m caàn ñaït: GM ≥ 0,305m.
Taøi lieäu veà oån ñònh taøu caù taïi Myõ neâu roõ quan ñieåm sau: GM ≥ B/10 hoaëc GM ≥ 0, 61m .
Yeâu caàu ñoái vôùi ñöôøng cong GZ( ϕ ), tieâu chuaån oån ñònh taïi goùc lôùn coá gaéng giaûi quyeát caùc vaán
ñeà sau thuoäc ñöôøng cong GZ( ϕ ):
- Giaù trò GZmax taïi vò trí goùc ϕ m laø goùc taïi ñoù GZ ñaït giaù trò lôùn nhaát.
- Goùc laën cuûa ñoà thò.
- Dieän tích döôùi ñöôøng GZ( ϕ ).
Ñeå coù theå ñònh ra caùc giaù trò giôùi haïn cho ñöôøng cong ZG chuùng ta caàn so saùnh caùc ñöôøng cong
khaùc nhau tính cho moät kieåu taøu nhaát ñònh. Treân hình 2.37 giôùi thieäu hai ñöôøng oån ñònh tónh coù
cuøng giaù trò GZmax, cuøng coù goùc vaøo nöôùc ϕ f song vò trí ϕ m khoâng gioáng nhau. Giaû söû raèng taøu vôùi
ñöôøng cong (1) vaø taøu vôùi ñöôøng (2) cuøng chòu taùc ñoäng moâmen nghieâng taøu lng khoâng ñoåi trong
suoát quaù trình nghieâng. Taøu (1) bò nghieâng ñeán ϕ 1, coøn taøu (2) bò nghieâng ñeán ϕ 2. Nhìn vaøo ñoà thò
coù theå thaáy roõ laø goùc ϕ2 > ϕ1 trong tröôøng hôïp naøy. Döôùi taùc ñoäng moâmen nghieâng tónh taøu (1)
ñöôïc coi laø coù tính oån ñònh toát hôn taøu (2), vì raèng taïi goùc ϕ1 taøu ñaõ coù khaû naêng caân baèng vôùi
moâmen nghieâng vaø sau ñoù seõ trôû veà vò trí caân baèng ban ñaàu khi moâmen nghieâng heát taùc ñoäng.
 109

Hình 2.37
Goùc ϕ m töông öùng vôùi GZmax cuûa taøu (1) coù giaù trò nhoû hôn goùc töông öùng cuûa taøu (2), ñoä doác
cuûa ñöôøng cong taøu (1) lôùn hôn vaø chieàu cao taâm nghieâng GM cuûa taøu (1) cuõng lôùn hôn caùc ñaïi
löôïng töông öùng taøu (2).
Nhö ñaõ giaû thieát ban ñaàu, söï vieäc vöøa neâu ñuùng cho tröôøng hôïp taøu cuøng coù moâmen giôùi haïn
LCR = const. Ngöôïc laïi, neáu moâmen giôùi haïn naøy thay ñoåi theo goùc nghieâng taøu, thoâng thöôøng
moâmen giaûm khi goùc nghieâng taêng, trong tröôøng hôïp naøy taøu (1) khoâng coù cô may giöõ ñöôïc ñoä oån
ñònh song taøu (2) thì coù. Goùc ϕ2 treân hình 2.37 laø goùc oån ñònh tónh cuûa taøu (2), taïi ñaây taøu (2) tìm
ñöôïc theá caân baèng veà moâmen. Ngoaøi ñieàu naøy ra, taøu (1) vôùi GM lôùn, taøu bò laéc raát maïnh vaø theo
ñoù deã chuoác theâm hieåm hoïa do laéc quaù ñaø. Coäng vaøo ñoù, tay ñoøn GZ cuûa taøu (1) seõ giaûm raát nhanh
khi meùp maïn chaám nöôùc, do vaäy vôùi tay ñoøn daïng naøy ít gaëp thuaän lôïi trong vieäc ñaûm baûo oån
ñònh. Neáu vaäy, xeùt theo caùch sau, taøu (2) seõ coù tính oån ñònh toát hôn taøu (1), ngöôïc vôùi nhaän xeùt
neâu tröôùc ñaây. Taïi ñaây chuùng ta gaëp moät trong nhöõng nghòch lyù thöôøng xuyeân ñeo ñuoåi nhöõng nhaø
nghieân cöùu oån ñònh taøu.
Trong caùc tieâu chuaån oån ñònh taøu, chuùng ta thöôøng gaëp ñeà xuaát daïng chung, raèng goùc ϕ m cuûa ñöôøng
cong oån ñònh tónh phaûi lôùn hôn moät goùc toái thieåu naøo ñoù, ví duï thöôøng gaëp laø lôùn hôn 30o, ñoàng thôøi
khoâng lôùn hôn giaù trò treân ñöôïc haïn ñònh naøo ñoù, ví duï thöôøng thaáy laø 40o. Ñaây laø bieän phaùp dung hoøa
khi xöû lyù nghòch lyù. Tuy nhieân bieän phaùp dung hoøa naøy laïi ñöa ngöôøi ñeà xuaát ñeán choã beá taéc khaùc. Giaû
söû hai ñöôøng GZ cuûa hai taøu (1) vaø (2) taïi ñoà thò hình 2.38 coù cuøng ñoä doác, cuøng giaù trò GM. Taøu (1) coù
goùc ϕ m taïi vò trí ϕ1 , taøu hai taïi ϕ2 , thoûa maõn ñieàu kieän: ϕ2 ≥ 30o.
Taøu (1) coù goùc ϕ m nhoû song giaù trò GZmax lôùn hôn so vôùi giaù trò ñaïi löôïng töông öùng treân taøu
(2). Taøu (1) coù khaû naêng chòu taùc ñoäng moâmen nghieâng lôùn hôn so vôùi taøu (2) song vì ϕ1 < 30o neân
theo qui ñònh mang tính qui öôùc vöøa neâu, taøu naøy khoâng ñaït tieâu chuaån oån ñònh, khoâng theå xeáp
vaøo haøng nhöõng taøu ñöôïc pheùp khai thaùc! Nhö vaäy coù theå thaáy, taøu thoûa maõn ñieàu kieän oån ñònh
ghi trong ñieàu luaät coù tính baét buoäc laïi coù tính oån ñònh khoâng baèng taøu töông ñöông, khoâng thoûa
maõn tieâu chuaån oån ñònh.
110

Hình 2.38
Moät vaøi giaù trò tham khaûo veà xaùc ñònh vò trí ϕ m trong caùc qui phaïm hieän haønh:
Theo Rahola 35° ≤ ϕm ≤ 45°
Theo qui phaïm oån ñònh taøu cuûa Trung Quoác ϕm ≥ 25°
Gaén lieàn vôùi giaù trò ϕ m nhieàu nhaø nghieân cöùu ñeà xuaát giaù trò cuï theå cho GZmax. Nhöõng ví duï
minh chöùng coù theå tìm thaáy sau ñaây:
Qui phaïm taøu bieån cuûa Ba Lan qui ñònh: GZ 30 ≥ 0, 20m
Qui phaïm oån ñònh Trung Quoác ghi roõ:
GZmax ≥ 0,25m cho taøu vôùi B > 8m; GZmax ≥ 0,15m cho taøu vôùi B < 8m
GZmax ≥ 0,03B (m) cho taøu vôùi 5m < B < 8m.
Yeâu caàu ñoái vôùi oån ñònh ñoäng
Moät soá yeâu caàu giaønh cho ñöôøng oån ñònh ñoäng ñöôïc ñeà xuaát töø nhieàu naêm. Trong nhöõng
khuyeán caùo cuûa Toå chöùc Bieån IMO (tröôùc ñaây goïi laø IMCO) giaønh cho taøu vaän taûi ghi roõ:
ld ,40 − ld ,30 ≥ 0, 03m
Neáu goùc vaøo nöôùc cuûa taøu ϕ f > 40° , coâng thöùc treân coù daïng: ld , f − ld ,30 ≥ 0, 03m

Taïi goùc ϕ = 30o vaø 40o, giaù trò cuûa tay ñoøn ñoäng phaûi lôùn hôn:
Taïi goùc ϕ = 30o ; ld,30 ≥ 0,055m;
Taïi goùc ϕ = 40o ; ld,40 ≥ 0,09m, neáu ϕ f < 40o.

Goùc laën treân ñoà thò oån ñònh

Goùc laën ϕV laø giôùi haïn ñöôïc quan taâm trong taát caû qui phaïm oån ñònh. Giaù trò cuûa moâmen phuïc hoài
ñoåi töø döông sang aâm keå töø goùc laën. Trong thöïc teá ngöôøi ta khoâng quan taâm ñeán ñöôøng GZ sau giôùi haïn
naøy. YÙ nghóa goùc naøy ñöôïc tìm hieåu moät caùch giaùn tieáp, goùc ϕV lôùn ñi theo GM lôùn vaø GZmax lôùn, maëc
duø khoâng phaûi treân taøu naøo cuõng ñöôïc vaäy. Coù theå phaùt bieåu chung nhaát, goùc laën lôùn khoâng coù haïi ñeán
oån ñònh maø laém luùc coù lôïi. Tröôøng hôïp taøu bò nöôùc traøn leân boong vôùi löôïng lôùn taøu coù theå bò nghieâng
do khoái nöôùc treân boong. Trong tröôøng hôïp naøy ñoä doác boong lôùn giuùp cho vieäc thoaùt nöôùc nhanh hôn,
neáu nhöõng loã thoaùt nöôùc beân maïn giaû ñuû lôùn. Ñieàu caàn thieát cho taøu laø phaûi coù ñuû ñoä doác cho nöôùc chaûy
vaø thôøi gian ñuû daøi cho löôïng nöôùc thoaùt ra heát. Goùc ϕV nhoû quaù, taøu khoâng ñöôïc höôûng caùc thuaän lôïi
vöøa baøn coøn khi goùc laën ñuû lôùn noù coù theå ñaùp öùng hai ñoøi hoûi treân.
 111

Giaù trò tham khaûo cuûa goùc laën laø ϕV > 60o.
Lyù thuyeát xaùc suaát vaø oån ñònh taøu
Moái nguy hieåm thaät söï trong oån ñònh taøu laø khi con ngöôøi khoâng kieåm soaùt ñöôïc tình hình,
taøu bò nghieâng döôùi taùc ñoäng ngoaïi löïc vaø goùc nghieâng coù theå lôùn baèng hoaëc vöôït quaù giôùi haïn an
toaøn, laøm cho taøu bò laät. Laät taøu ñöôïc xeùt nhö moät söï kieän trong töï nhieân, khoâng taùch rôøi vôùi ngheà
ñi bieån, maëc duø khoâng ai muoán ñieàu ñoù xaûy ra. Tuy nhieân laät taøu thuoäc tröôøng hôïp hieám, naèm
ngoaøi yù muoán vaø ngoaøi söï kieåm soaùt cuûa con ngöôøi. Laät taøu duø chæ xaûy ra moät laàn ñuû mang laïi tai
hoïa cho ñoaøn thuûy thuû treân taøu, cho con taøu vaø haøng hoùa. Neáu coi ñaây laø tröôøng hôïp hieám, coù theå
söû duïng moâ hình toaùn xaùc suaát cho tröôøng hôïp hieám ñeå xöû lyù vaán ñeà.
Giaû söû raèng trong khoaûng thôøi gian voâ cuøng nhoû Δt → 0, vôùi t ∈(0,T), T - thôøi gian hoaït ñoäng
cuûa taøu, xaùc suaát xaûy ra laät taøu tyû leä vôùi thôøi gian hoaït ñoäng cuûa taøu trong khoaûng thôøi gian ñang
xeùt. Neáu kyù hieäu λ - maät ñoä xaûy ra söï kieän trong khoaûng thôøi gian ñoù, xaùc suaát xaûy ra moät laàn laät
taøu trong Δt seõ laø:
P {moät laàn laät taøu trong Δt} = λΔt (2.103)

Xaùc suaát xaûy ra laät taøu nhieàu hôn moät laàn seõ khoâng ñaët ra ôû ñaây, vì raèng neáu xaûy ra laät taøu
duø chæ moät laàn, taøu ñaõ bò coi laø maát oån ñònh, töø ñoù coù theå vieát:
P {nhieàu hôn moät laàn trong Δt} = 0 (2.104)
Xaùc suaát khoâng xaûy ra laät taøu trong Δt ñöôïc tính baèng coâng thöùc:
P {khoâng laät taøu trong Δt} = 1 − λΔt (2.105)

Maät ñoä xaûy ra söï kieän laø haøm thôøi gian, phuï thuoäc vaøo ñieàu kieän laøm vieäc vaø cheá ñoä khai thaùc
cuûa taøu. Thoâng thöôøng λ (t) phuï thuoäc vaøo kích thöôùc hình hoïc taøu, vaøo traïng thaùi chôû haøng, troïng
taâm, troïng löôïng taøu, vaø vaøo ñieàu kieän moâi tröôøng.
Giaû söû baèng caùc caùch laøm phoå bieán trong thieát keá taøu chuùng ta coù theå xaùc ñònh haøm maät ñoä
λ (t) cho moãi taøu ñang ñöôïc xem xeùt. Hieän töôïng taøu bò laät trong thôøi gian hoaït ñoäng (0,T) laø hieän
töôïng hieám, tuaân theo luaät phaân boá Poisson:
k
Pk ( t) = e −λ ( t) ( λ( t).t) ; k = 0,1, 2... (2.106)
k!
Xaùc suaát khoâng xaûy ra laät taøu trong moïi khoaûng thôøi gian khai thaùc ( τi , τi+1 ) seõ laø:

P {khoâng laät taøu trong khoaûng thôøi gian ( τi , τi+1 )} = e−λ( t) (2.107)

Baèng caùch khaùc chuùng ta cuõng ñi ñeán ñöôïc keát luaän nhö vöøa neâu. Neáu coi toaøn boä thôøi gian
hoaït ñoäng cuûa taøu laø T baèng toång cuûa n thôøi gian Δt , trong moãi ñôn vò thôøi gian voâ cuøng ngaén Δt
naøy coù theå xaùc ñònh xaùc suaát p xaûy ra laät taøu. Caùc pheùp tính tieáp theo seõ nhö sau:
Vôùi n voâ cuøng nhoû song khaùc 0, seõ toàn taïi ñaïi löôïng np = λ( t) . Haøm λ( t) phuï thuoäc vaøo baûn
thaân taøu vaø moâi tröôøng nhö ñaõ trình baøy. Khi n → ∞ vaø p → 0, trong nhöõng ñieàu kieän ñeå λ( t) toàn
taïi khaùc 0, chuùng ta nhaän ñöôïc phaân boá nhò phaân:
n n− r
p = lim b ( r, n, p) = p ( r, λ ) = ( ) pr (1 − p ) ; vôùi: r = 0,1...n
n→∞ r
112

(2.108)
Xaùc suaát khoâng laät taøu trong quaù trình khai thaùc tính töø coâng thöùc cuoái:

p = e−λ( t).t (2.109)

OÅn ñònh taøu treân soùng ñuoåi

Tình huoáng ñaëc tröng ñöôïc ñeà caäp thöôøng xuyeân laø oån ñònh taøu khi taøu chaïy treân soùng ñuoåi töø
phía laùi. Töø chuyeân ngaønh duøng cho soùng goïi ñaây laø soùng ñuoåi, soùng theo (following seas). Trong
traïng thaùi naøy tay ñoøn GZ cuûa moâmen phuïc hoài giaûm ñaùng keå. Hieän töôïng naøy seõ toài teä nhaát khi
soùng ñuoåi coù chieàu daøi baèng chieàu daøi taøu. Keát quaû ño treân taøu thaät ñang khai thaùc vaø keát quaû thí
nghieäm cho thaáy, moâmen phuïc hoài taøu treân ñænh soùng giaûm ñaùng keå (H.2.39 vaø 2.40).

Hình 2.39: Taøu A, GM = 0, 63m Hình 2.40: Taøu B, GM = 1, 0m

Treân caùc hình 2.41a ñeán 2.41c coù theå thaáy roõ hình aûnh taùc ñoäng cuûa soùng ñeán taøu. Hình 2.41a
mieâu taû tröôøng hôïp taøu naèm treân nöôùc tónh nhö chuùng ta ñaõ laøm quen. Hình 2.41b mieâu taû taøu
ñang goái leân hai ñænh soùng, coøn hình 2.41c trình baøy caùc maët caét cuûa taøu khi taøu naèm treân ñænh
soùng.
Khi naèm treân ñaùy soùng (H.2.41b), nhôø söï thay ñoåi theo höôùng taêng leân cuûa tay ñoøn khu vöïc
muõi vaø laùi, tay ñoøn toång coäng taêng leân moät chuùt so vôùi tröôøng hôïp taøu treân nöôùc tónh. Ngöôïc laïi,
khi taøu naèm treân ñænh soùng, tay ñoøn phuïc hoài bò thu ngaén laïi moät caùch ñaùng ngaïi. Keát quaû tính
toaùn vaø thí nghieäm ñeàu cho thaáy, ñöôøng cong GZ ( Φ ) cuûa taøu giaûm khi chaïy treân soùng ñuoåi. Thöïc
ra hieän töôïng naøy ñaõ ñöôïc quan saùt vaø phaùt hieän töø raát sôùm, nhöõng baùo ñoäng veà tai naïn do hieän
töôïng laät taøu treân soùng ñuoåi cuõng ñöôïc ñöa ra töø theá kyû XIX.
Trong nhöõng naêm naêm möôi theá kyû XX raát nhieàu nhaø nghieân cöùu ñaõ coá coâng tìm ra qui luaät
oån ñònh trong traïng thaùi naøy vaø tìm moïi caùch ngaên chaën. Nhöõng nhaø nghieân cöùu giaø daën nhö
Grim (1952), Kervin (1955), sau ñoù Arndt vaø Roden (1959), Paulling... ñaõ mieâu taû hieän töôïng ngaøy
caøng saùng toû. Nhöõng nhaø ñoùng taøu thöû tìm caùc bieän phaùp tính toaùn hoaëc keùo taøu trong beå thöû
nhaèm tìm phöông thöùc höõu hieäu ñaùnh giaù ñoä giaûm oån ñònh treân soùng. Moät trong nhöõng caùch laøm,
aùp duïng cho taøu caù thöïc hieän taïi tröôøng ñoùng taøu caù Kaliningrad nhöõng naêm 1964-1965 nhö sau.
 113

Hình 2.41
Ñoä giaûm tay ñoøn hình daùng taøu caù chaïy treân soùng ñuoåi tính baèng coâng thöùc thöïc nghieäm:
τ
Δl = − B ∑ Ai fi ( Φ )
i =1

hw B T T
trong ñoù: A1 = ; A2 = 0, 208 − ; A3 = 0, 375 − ; A4 = − 0,770 +
λ L B H
CB CB
A5 = 0,70 ; A6 = 0, 692 − ; A7 = Fn − 0, 28
CW CM
Haøm fi ( ϕ ) aùp duïng cho caùc goùc: 10; 20; 30; 40; 50o- laø keát quaû pheùp tính hoài qui, thu töø thí
nghieäm caùc moâ hình daøi 0,8 - 1,0m.
Tieâu chuaån oån ñònh ñaët ra cho taøu hoaït ñoäng treân soùng ñuoåi theo yù kieán cuûa nhieàu chuyeân gia,
tay ñoøn lôùn nhaát GZmax khoâng nhoû hôn 0,25m cho taøu döôùi 100m vaø khoâng nhoû hôn 0,20m cho taøu
114

treân 100m chieàu daøi. Trong thöïc teá, caùc pheùp tính cuï theå cho thaáy, taøu nhoû khoâng coù cô may ñaït
ñöôïc giôùi haïn quaù khaét khe nhö vaäy neáu xeùt ñeán tröôøng hôïp taøu ñi treân soùng ñuoåi.

2.17 THÖÛ NGHIEÂNG TAØU

Thöû nghieâng taøu nhaèm xaùc ñònh chính xaùc troïng taâm taøu sau khi ñoùng xong hoaëc sau khi söûa
chöõa. Thöû nghieâng taøu laø vieäc khoâng theå thieáu khi kieåm tra tính oån ñònh taøu.
Coâng thöùc tính toaùn xaùc ñònh troïng taâm.
Khi di chuyeån troïng vaät w töø maïn naøy sang maïn kia, vôùi
quaõng ñöôøng dòch chuyeån e, taøu bò nghieâng ñeán goùc Φ .
w.e GG1
tgΦ = =
D.GM GM
Khi coù giaù trò goùc Φ ño töø keát quaû thöû nghieäm seõ deã
daøng tính ñöôïc GM:
w.e w.e
GM = ≈
D.tgΦ D.Φ
töø ñoù coù theå tính chieàu cao troïng taâm taøu KG:
KG = KM − GM
Giaù trò KM ñoïc töø ñoà thò caùc ñöôøng thuûy tónh nhö ñaõ trình baøy taïi
phaàn tröôùc.
Goùc Φ trong thí nghieäm naèm trong phaïm vi 3-4o.
Ñeå xaùc ñònh goùc nghieâng taøu neân söû duïng daây doïi cuøng con doïi coù
caùnh nhaèm haõm dao ñoäng. Daây doïi coù chieàu daøi L = 4 - 6m.

Troïng vaät ñeå laøm nghieâng taøu xaùc ñònh theo coâng thöùc: w=

Chieàu cao taâm nghieâng trong thôøi gian thöû nghieäm khoâng beù hôn
0,25m. Di chuyeån troïng vaät theo thöù töï neâu trong hình treân.

Thöù töï di chuyeån troïng vaät

Treân ñoà thò khoái ñen laø troïng vaät vöøa ñöôïc dôøi ñeán, bieåu töôïng oâ
traéng chæ troïng vaät ñaõ bò dôøi, hoaëc chöa ñaët vaøo. Thöù töï di chuyeån
troïng vaät, theo leänh chæ huy thoáng nhaát cuûa tröôûng toaùn, thöïc hieän
nhö höôùng daãn taïi hình treân.
Troïng vaät coù theå laø thoûi gang, bao caùt... Tröôùc khi thöû troïng vaät
phaûi ñöôïc caân vaø ñaùnh daáu. Chia laøm boán nhoùm troïng vaät boá trí nhö
vò trí ñaàu tieân treân hình.
Tröôùc khi thöû phaûi laäp baûng keâ caùc troïng löôïng thöøa vaø troïng
löôïng thieáu cuûa nhöõng boä phaän treân taøu vaø vò trí cuûa chuùng. Baûng keâ troïng löôïng thöøa theo baûng
 115

2.12. Baûng keâ troïng löôïng thieáu theo baûng 2.13.

Baûng 2.12: Baûng thoáng keâ troïng löôïng thöøa

Tay ñoøn, m Moâmen, Tm

Vò trí (ghi soá Troïng
TT Teân goïi Caùch söôøn Töø ñaùy
söôøn) löôïng, T Mx Mz
giöõa, X leân, Z
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)

Baûng 2.13: Baûng thoáng keâ troïng löôïng thieáu

Tay ñoøn, m Moâmen, Tm

Vò trí Troïng löôïng,
TT Teân goïi Caùch söôøn Töø ñaùy leân,
(ghi soá söôøn) T Mx Mz
giöõa, X Z
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)

Troïng löôïng haøng thieáu khoâng vöôït quaù 2% D.

Troïng löôïng haøng thöøa khoâng ñöôïc vöôït quaù 4%D.
Xaùc ñònh goùc nghieâng nhôø daây doïi. Söû duïng ít nhaát hai daây doïi. Trong ñieàu kieän coù theå neân söû
duïng ba daây doïi. Goùc nghieâng tính theo coâng thöùc:
b
tgΦ ≈ Φ =
L
trong ñoù: b - chieàu ngang, ño treân thöôùc; L - chieàu daøi daây doïi.
Soá laàn ño khoâng ít hôn 4 - 5 laàn.
Baûng keâ troïng vaät theo baûng 2.14.

Baûng 2.14

Tay ñoøn di Chieàu cao troïng taâm treân

TT Vò trí troïng vaät Troïng löôïng, T
chuyeån, m ñöôøng cô baûn, m
(1) (2) (3) (4) (5)
I
II
III
IV

Sai soá caân ñöôïc pheùp δw = ±1% troïng löôïng w.

Sai soá tay ñoøn dòch chuyeån: δe = 0, 5 − 1% quaõng ñöôøng e.

Keát quaû ño ghi vaøo baûng 2.15.

116

Baûng 2.15
Thöù töï di chuyeån
TT Tay ñoøn di chuyeån
Maïn traùi Maïn phaûi

Soá löôïng daây doïi, vò trí caùc daây doïi, ghi taïi baûng 2.16.
Baûng 2.16
Soá TT Vò trí Chieàu daøi, m

2
3

Ñoä leäch cuûa daây doïi, do ngöôøi ño ghi, ñöôïc cheùp vaøo maãu baûng 2.17.
Baûng 2.17

Toång Trung
TT Daây doïi soá:.... L =...... Hoï vaø teân ngöôøi ño:........
soá bình

Traùi Phaûi Traùi Phaûi Traùi Phaûi Traùi Phaûi Traùi Phaûi

3
4

Tính aûnh höôûng maët thoaùng chaát loûng treân taøu, theo thöù töï ghi trong baûng 2.18.
Baûng 2.18

moâmen Tæ troïng
Vò trí keùt, chieàu roäng b, chieàu daøi l, Tích soá
TT Keùt soá quaùn tính, haøng loûng,
[söôøn soá...] m m iγ , Tm
γ , T/m
3
i = (l.b3)/12
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)

Chieàu cao taâm nghieâng ñöôïc laáy baèng giaù trò trung bình coäng cuûa nhöõng giaù trò theo töøng laàn
nghieâng cuï theå.
Ñeå phaùt hieän nhöõng keát quaû ñoïc khoâng ñuùng caàn xaây döïng caùc ñoà thò kieåm tra, trong ñoù truïc
tung bieåu dieãn caùc giaù trò moâmen toång coäng coøn truïc hoaønh bieåu dieãn nhöõng goùc nghieâng töông
öùng ñaõ ño treân moãi daây roïi. Caùc ñieåm ghi phaûi naèm treân cuøng moät ñöôøng thaúng ñi qua goác toïa ñoä.
 117

Caùc ñieåm naèm xa ñöôøng ñoù laø nhöõng ñieåm khoâng ñaùng tin.
Caùch bieåu dieãn nhö treân hình beân.
Sai soá cuûa pheùp tính taâm nghieâng:
δGM BMo 2
≈ tg Φ
GM 2GM

Chính xaùc hôn sai soá treân ñöôïc tính theo coâng thöùc:
δGM 1 δBM Φ 2
≈ ( )
GM 3 GM 5
trong ñoù: δBM = BM5° − BM0°
Sai soá khi caân troïng vaät tuøy thuoäc vaøo ñoä nhaïy cuûa caân, sai soá naøy coù khi ñaït ñeán giaù trò 1%.
Sai soá töông ñoái khi tính troïng löôïng taøu:
δD γ.S.δT δγ
= +
D D γ

vôùi: S - dieän tích ñöôøng nöôùc; δT - sai soá ño chieàu chìm; δγ - sai soá ño tæ troïng nöôùc.
Trong tröôøng hôïp sai soá δD/D nhoû hôn 0,4% seõ nhaän giaù trò sai soá baèng 0,4%.
1
Chieàu cao taâm nghieâng tính töø keát quaû ño: GM = ΣGMi
N
Σεi
Sai soá pheùp ño tính theo coâng thöùc: ε=
n( n − 1)
trong ñoù n laø soá laàn thí nghieäm.
Sai soá toång coäng cuûa pheùp ño chieàu cao taâm nghieâng seõ laø:
δGM ε δw δD
= + +
GM GM l D
Sau khi hieäu chænh aûnh höôûng maët thoaùng cuûa haøng loûng treân taøu keát quaû tính nhö sau:
∑ γ k.ik
i
GM * = GM +
γV

Ví duï: Laäp bieân baûn thöû nghieâng ngang taøu coù kích thöôùc sau:
Lpp = 67,7m; B = 7,64m; H = 6,12m; D = 642T.

BIEÂN BAÛN THÖÛ NGHIEÂNG

1- Ngaøy thöû: 4- Thaønh phaàn hoäi ñoàng thöû:
Baét ñaàu töø:......giôø, keát thuùc.......giôø 5- Ngöôøi quan saùt daây doïi: - Thöù nhaát
2- Nôi thöû nghieâng ngang taøu: - Thöù hai
Chieàu saâu vuøng nöôùc: 6- Nhöõng ghi chuù ñaëc bieät:

7- Chieàu chìm taøu luùc thöû nghieâng: T =.....

8- Caùc ñaëc ñieåm veà tình traïng cuûa taøu:

9- Troïng vaät nghieâng taøu:

118

3- Tình traïng thôøi tieát:

Toác ñoä vaø chieàu gioù:

Tình traïng cuûa nöôùc:

Nhieät ñoä nöôùc:

Tæ troïng nöôùc γ : 1000 kG/m3.

Baûng 2.19
Tay ñoøn di Chieàu cao troïng taâm treân
TT Vò trí troïng vaät Troïng löôïng, T
chuyeån, m ñöôøng cô baûn, m

(1) (2) (3) (4) (5)

I #20 - 22 2,01 6,6 6,25

II #20 - 22 2,0 6,6 6,25

III #38 - 40 1,99 6,6 6,15

IV #38 - 40 2,02 6,6 6,15

10- Ñoä leäch cuûa daây doïi.

Baûng 2.20a

Daây doïi soá: 1 L = 3,87 mm Hoï vaø teân ngöôøi ño:...... Toång Trung
TT
soá bình
Traùi Phaûi Traùi Phaûi Traùi Phaûi Traùi Phaûi Traùi Phaûi

1 210 214 212 216 209 213 208 210 207 211 2111 211

2 297 301 209 303 296 298 297 299 294 298 2982 298

3 383 385 384 387 381 384 381 383 397 380 3827 383

4 300 304 302 306 299 303 297 299 296 300 3006 301

5 209 213 211 216 214 217 211 214 210 212 2127 213

6 123 125 122 127 121 123 120 124 118 121 1224 122

7 33 36 32 35 31 34 32 37 33 36 339 34

8 124 127 121 125 120 124 119 125 121 123 1229 123

9 213 215 207 211 205 209 207 213 206 208 2092 209

Ñoä leäch cuûa daây doïi

 119

Baûng 2.20b

Daây doïi soá: 2 L = 4,325mm Hoï vaø teân ngöôøi ño:........ Toång Trung
TT
soá bình
Traùi Phaûi Traùi Phaûi Traùi Phaûi Traùi Phaûi Traùi Phaûi

1 231 236 233 235 232 234 229 231 228 232 2321 232

2 329 333 330 334 331 337 334 338 334 337 3337 334

3 ...

4 ...

5 ...

6 134 137 133 139 134 138 131 135 132 136 1349 135

7 28 34 27 32 29 31 26 29 27 33 298 30

8 130 136 133 135 131 136 132 136 129 134 1332 133

9 228 234 232 235 230 236 232 235 229 235 2326 233

11- Baûng keâ troïng vaät thöøa:

Baûng 2.21a: Baûng thoáng keâ troïng löôïng thöøa

Tay ñoøn, m Moâmen, Tm

Vò trí (ghi Troïng
TT Teân goïi Caùch söôøn Töø ñaùy
soá söôøn) löôïng, T Mx Mz
giöõa, X leân, Z
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)
1 Nöôùc duøng Keùt 5 T vaø 18 6,85 0,45 123,4 8,1
cho maùy P
2 Nöôùc ngoït Keùt 7 9 -4,20 0,5 -37,8 4,5
3 Nöôùc uoáng keùt 8 3 -10,67 1,5 -32,01 1,5
4 Nhieân lieäu 12 4,4 2,1 52,8 25,2
5 Nhieân lieäu 3 4,4 2,1 32,01 1,5
6 Troïng vaät 8 -7,6 6,2 -60,8 49,6
7 Ngöôøi treân 0,6 2,2 6,0 1,32 3,6
taøu
Σ 60,6 177,52 -11,9 113,5

12- Baûng keâ troïng vaät thieáu: trang trí noäi thaát, neo, xích,...
Baûng 2.21b
Tay ñoøn, m Moâmen, T
Vò trí (ghi Troïng
TT Teân goïi Caùch söôøn Töø ñaùy Mx Mz
soá söôøn) löôïng, T
giöõa, X leân, Z
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)
1 Noäi thaát
2 Neo
3 Xích neo
...
Σ 16,6 170,9 67,7
120

Baûng 2.22: Tính goùc nghieâng

Daõy soá 1 L = 3,87m Daõy soá 2: L = 4,325m T.bình
Toång
(X1+X5 ai = (X1+X5 ai = tg Φ =
TT X1
+X9)/3 (2)-(3),
tg Φ = Xi
+X9)/3 (6)-(7)
tg Φ = (5) + i
[mm] ai /L [mm] ai /L (9)
[mm] [mm] [mm] [mm] (10)/2

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11)
1 211 211 0 0 232 233 -1 0 0
2 298 211 +87 0,0025 334 233 +101 0,0234 0,0459 0,0229
3 383 211 172 0,0445 433 233 200 0,0462 0,0907 0,0453
4 301 211 90 0,0233 333 233 100 0,0231 0,0464 0,0232
5 213 211 2 0 235 233 2 0 0 0
-
6 122 211 -89 135 233 -98 -0,0227 -0,0457 -0,0228
0,0230
-
7 34 211 -177 30 233 -203 -0,0496 -0,0926 -0,0463
0,0457
-
8 123 211 -88 133 233 -100 -0,0231 -0,0459 -0,0229
0,0228
9 209 211 -2 0 233 233 0 0 0 0

Baûng 2.23: Baûng tính moâmen nghieâng

W E Moâmen Moâmen
TT Traùi Phaûi
[T] [m] (4)*(5) Nghieâng,[Tm]
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)*
1 2,01 2,0 0 0 0 0
1,99 2,02
2 0 2,01 2,01 -6,6 -13,27 -13,27
1,99 2,0
2,0 2,02
3 0 1,99 1,99 -6,60 -13,13 -26,4
2,01
2,0
2,02
4 0 2,01 1,99 6,6 13,13 13,27
1,99 2,00
2,02
5 2,01 2,0 2,01 -6,60 -13,27 0
1,99 2,02
6 2,0 2,02 2,0 6,6 13,20 13,20
2,01
1,99
7 2,02 0 2,02 -6,60 -13,33 26,53
2,00
2,01
1,99
8 2,0 2,02 2,02 -6,60 -13,33 13,2
2,01
1,99
9 2,01 2,0 2,0 -6,60 -13,2 0
1,99 2,02

Giaûi thích: Coäng töø treân xuoáng theo coät

 121

Baûng 2.24: Tính chieàu cao taâm nghieâng

Moâmen Mn.tg Φ Mn/tg Φ GMi = εi = Gmi − GM

TT nghieâng Tg Φ (2)×(3) Tg2Φ =(2)/(3), (εi )2 = (8)2
(4)/D = (7)-GM
Mn,[Tm] [m] [m] [m] [m] [m 2 ]
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)
1 0 0 0 0 - - - -
2 13,27 0,0229 0,3039 5, 24x10−4 579 0.902 0,002 4, 1x10−6
3 26,40 0,0453 1,1959 20, 52x10−4 584 0,909 0,009 81x10−6
4 13,27 0,0232 0,3079 5, 38x10−4 572 0,891 -0,009 81x10−6
5 0 0 0 0 - - - -
6 -13,2 -0,0228 0,3010 5, 20x10−4 579 0,902 0,002 4x10−6
7 -26,53 -0,0463 1,2283 21, 44x10−4 573 0,892 -0,008 64x10−6
8 -13,2 -0,0229 0,2302 5, 24x10−4 577 0,900 0 0

9 0 0 0 0 - - - -
Σ 3,6393 63, 02x10−4 234x10−6

Chieàu cao taâm nghieâng luùc thöû:

1 Σ( 4 ) 1 3, 6393
GM = ⋅ = × = 0, 90 m
D Σ(5) 642 0, 006302

Σ( 9) 0, 000001 × 234
Sai soá tuyeät ñoái: ε = ± = ± = ± 0, 003 m
n( n − 1) 6×5
Chieàu cao troïng taâm taøu khi thöû:
KG = KM – GM = 3,81 – 0,9 = 2,91 m
Baûng 2.25: Löôïng chieám nöôùc taøu khoâng vaø troïng taâm taøu
Troïng X Moâmen Mx Z Moâmen Mz
TT Teân goïi
löôïng wi [T] [m] [Tm] [m] [Tm]
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)
1 Taøu luùc thöû 642 -1,21 - 772 2,91 1869 -

2 Troïng löôïng thöøa -60,6 - 11,09 - - - 113,5

3 Troïng löôïng 16,6 - 170,9 - - 67,7 -

thieáu
∑ 598 181,9 772 1936,7 113,5

Troïng löôïng taøu khoâng: D = 598 T

1936,7 − 113, 5
Troïng taâm taøu khoâng: KG = = 3, 048 m
598
(772 − 181, 9)
XG = = 0, 99 m
598
 121

Chöông 3
PHAÂN KHOANG VAØ CHOÁNG CHÌM
TAØU

3.1 VAØI NEÙT VEÀ LÒCH SÖÛ PHAÂN KHOANG

Phaân khoang cho taøu nhaèm muïc ñích ngaên ngöøa ruûi ro chìm taøu khi nöôùc traøn
vaøo taøu, ñaõ ñöôïc chuù yù töø theá kyû XIII. Tuy nhieân vaên baûn mang tính phaùp lyù ñeà caäp
yeâu caàu veà laøm vaùch kín nöôùc haàm maùy taøu thuûy môùi ra ñôøi töø 1854 trong British
Marine Shipping Act. Naêm 1862 vaên baûn naøy ñöôïc nhaéc laïi. Ñaêng kieåm Lloyd’s ñaõ
khai thaùc cô sôû phaùp lyù cuûa vaên baûn naøy khi ñeà ra yeâu caàu phaân khoang cho taøu maø
ngaøy nay chuùng ta goïi laø Qui phaïm phaân khoang vaø choáng chìm. Thuaät ngöõ chuyeân
ngaønh baèng tieáng Anh duøng cho lónh vöïc naøy thöôøng dieãn ñaït baèng töø “phaân khoang
kín nöôùc: Watertigh Subdivision”, coøn nghieân cöùu oån ñònh sau khi bò söï coá laø“Stability in
flooded condition” hoaëc “Damage stability” “Phaân khoang vaø choáng chìm taøu”.
Quaù trình hình thaønh chöông Qui phaïm nhö sau: Naêm 1891 Phaân ban vaùch taøu
cuûa British Board of Trade (UK), hoaït ñoäng tích cöïc nhaèm xaây döïng tieâu chuaån phaân
chia khoang, theo caùch laøm naøy taøu khaùch ñi bieån treân 425ft (129,5m) vaø taøu khaùch
hoaït ñoäng treân keânh La Manche phaûi ñöôïc chia khoang ñeå nhôõ ra bò nöôùc traøn vaøo
hai khoang lieàn nhau taøu vaãn coøn khaû naêng khoâng chìm. Ban ñaàu ñieàu naøy khoâng
ñöôïc chaáp nhaän. Chæ sau nhieàu söï coá ñaùng tieác, ñaëc bieät sau söï kieän Titanic vaøo naêm
1912 ñaõ cöôùp ñi sinh maïng 1430 ngöôøi, ngöôøi ta môùi tích cöïc thieát laäp nhöõng quy taéc
choáng chìm aùp duïng chung cho caùc nöôùc. Naêm 1913, theo lôøi môøi cuûa Chính phuû Anh,
hoäi nghò quoác teá veà an toaøn sinh maïng treân bieån ñöôïc trieäu taäp taïi London. Trong hoäi
nghò quoác teá naøy (tieáng Anh: International Conference on Safety of Life at Sea) ñaõ
tieán haønh xem xeùt taøi lieäu lieân quan vaán ñeà naøy cuûa British Board of Trade, nhöõng
ñieàu khoaûn mang tính coâng öôùc ñaõ ñöôïc Berufsgenossenschaft cuûa Ñöùc chaáp nhaän
tröôùc ñoù vaø heä thoáng phaân khoang choáng chìm Phaùp ñeà nghò. Keát quaû laø nhöõng ñieàu
khoaûn mang tính dung hoøa cuûa ba vaên baûn lôùn treân ñöôïc hình thaønh, ñaõ hoaøn toaøn
im laëng trong thôøi gian theá chieán laàn thöù nhaát.
Maõi ñeán naêm 1929 hoäi nghò quoác teá veà an toaøn sinh maïng treân bieån môùi toå chöùc
laïi. Thoûa öôùc cuoái hoäi nghò chaáp nhaän heä thoáng phaân khoang maø tröôùc ñaây Phaùp ñeà
xuaát, söû duïng “tieâu chuaån phuïc vuï” khi ñaùnh giaù choáng chìm taøu.
122

Cho ñeán 1936 coâng öôùc quoác teá naøy vaãn khoâng ñöôïc Myõ pheâ chuaån. Chæ sau khi
taøu Myõ Mohawk bò naïn, Moro Castle bò hoûa hoaïn Myõ môùi tham gia coâng öôùc.
Hoäi nghò laàn tieáp theo cuûa ICSLS hoïp naêm 1948 ghi nhaän laïi nhöõng ñieàu luaät ñaõ
thoâng qua taïi hoäi nghò naêm 1929, chaáp nhaän nhöõng ñoøi hoûi veà oån ñònh taøu lieân quan
maät thieát vôùi vaán ñeà ñang xeùt. Sau hoäi nghò 1948 moät soá vaán ñeà môùi laïi naûy sinh. Taøu
Andrea Doria ñoùng naêm 1948 tuaân thuû ñuùng ñieàu khoaûn ghi trong coâng öôùc quoác teá
naêm ñoù vaø bò chìm naêm 1956, ñaõ laøm roõ nhöõng choã yeáu vaø khoâng hoaøn chænh cuûa coâng
öôùc 1948. Nhöõng baøi hoïc ruùt ra töø ñoù ñaõ aûnh höôûng lôùn ñeán nhöõng ñeà nghò ñöa ra cho
coâng öôùc 1960. Trong phaàn tieáp theo cuûa taøi lieäu baïn ñoïc seõ coù dòp laøm quen nhöõng
neùt chính cuûa coâng öôùc 1960 vaø caùc coâng öôùc veà sau, keå töø 1974. Ngaøy 1-11-1974 hoäi
nghò quoác teá veà an toaøn sinh maïng cuûa con ngöôøi treân bieån thoâng qua “Coâng öôùc quoác
teá veà an toaøn vaø sinh maïng con ngöôøi treân bieån” goïi taét laø SOLAS-74 vaø tieáp ñoù
“Nghò ñònh thö 1978 cuûa SOLAS” ñöôïc ban haønh ngaøy 17-2-1978. Coâng öôùc SOLAS do
Toå chöùc haøng haûi quoác teá IMO ban haønh, coù hieäu löïc töø 25-5-1980 vaø Vieät Nam laø
nöôùc ñaõ tham gia coâng öôùc. Coâng öôùc naøy sau ñoù ñöôïc nhieàu laàn boå sung vaø söûa ñoåi
cho tình hình phaùt trieån ngaønh haøng haûi. UÛy ban an toaøn haøng haûi cuûa IMO ñaõ thoâng
qua boå sung söûa ñoåi cho SOLAS 1974 goïi laø boå sung söûa ñoåi 1981 vaø boå sung coù hieäu
löïc töø 1-7-1986.

3.2 TÍNH CHOÁNG CHÌM

Tính choáng chìm cuûa taøu thuûy ñöôïc hieåu laø khaû naêng giöõ ñöôïc oån ñònh cuûa taøu vaø
caùc tính naêng haøng haûi khaùc trong tröôøng hôïp bò ñaém moät hoaëc moät soá khoang cuûa
taøu. Ñeå ñaûm baûo tính choáng chìm cuûa taøu caàn phaûi boá trí caùc vaùch ngaên kín nöôùc, ñuû
beàn, taïi nhöõng vò trí thích hôïp, cuøng caùc boong taïo thaønh caùc khoang kín nöôùc. Taøu ñi
bieån nhaát thieát phaûi ñaûm baûo tính choáng chìm, tuy nhieân möùc ñoä choáng chìm coù khaùc
nhau, tuøy thuoäc coâng duïng vaø kieåu taøu.
Trong moïi tröôøng hôïp khi nöôùc traøn vaøo khoang bò ñaém cuûa taøu, caùc khaû naêng coù
theå xaûy ra laø:
1- Taêng theå tích phaàn chìm vaø taêng chieàu chìm cuûa taøu;
2- Chuùi muõi hoaëc chuùi laùi, tuøy thuoäc vò trí khoang bò ñaém;
3- Neáu taøu coù vaùch doïc, taøu bò nghieâng ngang;
4- Thay ñoåi dieän tích maët thoaùng caùc keùt ñöïng chaát loûng, laøm giaûm tính oån ñònh.
Nghieân cöùu söï thay ñoåi ñoù vaø tìm bieän phaùp khaéc phuïc thuoäc phaïm vi coâng vieäc
boä moân choáng chìm.
Hai nhieäm vuï chính cuûa choáng chìm laø:
1- Xaùc ñònh tình traïng taøu khi bò ñaém, nöôùc doàn vaøo moät hoaëc moät soá khoang.
2- Boá trí hôïp lyù caùc vaùch ngaên kín nöôùc, goàm caùc vaùch doïc, caùc vaùch ngang treân
taøu, ñaûm baûo taøu bò thuûng moät hoaëc moät soá khoang vaãn coøn khaû naêng noåi, oån ñònh toái
thieåu.
 123

Trong chuyeân moân tính choáng chìm cho taøu coøn ñöôïc goïi theo teân khaùc laø phaân khoang choáng
chìm.
Löôïng nöôùc coù theå ngaäp khoang trong ñieàu kieän coù caùc keát caáu choaùng choã thöôøng ít hôn löôïng
nöôùc lyù thuyeát baèng dung tích khoang, khoâng tính ñeán keát caáu. Neáu kyù hieäu Vo laø dung tích lyù
thuyeát cuûa khoang, coøn V laø dung tích thöïc teá maø nöôùc coù theå chieám choã khi khoang bò ñaém, tyû leä
giöõa chuùng coù theå vieát döôùi daïng:
V
μ = (3.1)
Vo

Tæ leä naøy coù teân goïi heä soá ngaäp theå tích khoang, heä soá ngaäp nöôùc hay heä soá ñaém (permeability)
cuûa khoang.
Theå tích choaùn choã cuûa khoang V tính theo coâng thöùc:
V = μ.Vo (3.2)

Giaù trò quy öôùc cuûa heä soá ñaém, ñöôïc nhieàu quoác gia coâng nhaän, ñaõ ghi vaøo coâng öôùc quoác teá veà
ñaûm baûo sinh maïng con ngöôøi treân bieån nhö sau.

Baûng 3.1

TT Coâng duïng cuûa khoang Heä soá ñaém μ

1 Khoang troáng (ñaùy ñoâ, keùt giöõa hai maïn) 0,95

2 Keùt chöùa ñaày 0,0

3 Caùc phoøng sinh hoaït 0,95

4 Buoàng maùy 0,85

5 Khoang haøng, kho... 0,60

6 Khoang haøng laïnh 0,93

7 Kho ñöïng löôùi cuï taøu caù 0,80

Nhöõng coâng thöùc mang tính quy öôùc, aùp duïng chung cho caùc nöôùc ñöôïc ghi vaøo coâng öôùc nhö
sau:
Heä soá ngaäp trung bình thoáng nhaát cho toaøn boä buoàng maùy phaûi ñöôïc xaùc ñònh theo coâng thöùc
trong Quy ñònh 5:
a−c
85 + 10( ) (3.3)
ν

trong ñoù: a - theå tích caùc buoàng haønh khaùch, ñöôïc boá trí thaáp hôn ñöôøng nöôùc giôùi haïn trong phaïm
vi buoàng maùy; c - theå tích khoaûng khoâng gian duøng ñeå chôû haøng, than hoaëc ñoà döï tröõ, naèm giöõa hai
boong vaø thaáp hôn ñöôøng chìm giôùi haïn, trong phaïm vi cuûa buoàng maùy; ν - toång theå tích cuûa buoàng
maùy thaáp hôn ñöôøng chìm giôùi haïn.
Heä soá ngaäp trung bình thoáng nhaát cho caùc phaàn cuûa taøu naèm tröôùc hoaëc phía sau buoàng maùy
phaûi ñöôïc xaùc ñònh theo:
124

a
63 + 35( ) (3.4)
ν
trong ñoù: a - theå tích caùc buoàng haønh khaùch, ñöôïc boá trí thaáp hôn ñöôøng chìm giôùi haïn veà phía tröôùc
hoaëc phía sau buoàng maùy; ν - toång theå tích cuûa phaàn taøu naèm tröôùc hoaëc phía sau buoàng maùy vaø
thaáp hôn ñöôøng chìm giôùi haïn.
Tröôøng hôïp phaân khoang ñaëc bieät theo quy ñònh cuï theå, coâng thöùc cuoái chuyeån thaønh:
b
95 + 35( ) (3.5)
ν
trong ñoù: b - theå tích caùc buoàng thaáp hôn ñöôøng chìm giôùi haïn vaø cao hôn meùp treân cuûa saøn, ñaùy
trong hoaëc caùc keùt ôû ñaàu vaø ñuoâi taøu, tuøy töøng tröôøng hôïp, duøng ñeå chöùa haøng, than, nhieân lieäu, kho
döï tröõ, buoàng haønh lyù, böu ñieän, caùc haàm xích neo, caùc keùt nöôùc ngoït, veà phía tröôùc hoaëc phía sau
buoàng maùy
v - toång theå tích cuûa phaàn taøu naèm tröôùc hoaëc phía sau buoàng maùy vaø thaáp hôn ñöôøng
chìm giôùi haïn.
Khi tính dieän tích thöïc teá maët thoaùng cuûa caùc khoang bò ñaém ngöôøi ta söû duïng heä soá ngaäp beà
maët hay ñaém maët thoaùng ks. Dieän tích thöïc teá khoang bò ñaém tính baèng:
S = ks .So
(3.6)

trong ñoù So laø dieän tích maët thoaùng lyù thuyeát.

Moâmen quaùn tính maët thoaùng ñöôïc tính theo caùch töông töï:
I = ks .Io (3.7)
Thoâng thöôøng heä soá ks lôùn hôn heä soá ñaém μ , tuy nhieân ñeå giaûn tieän khi tính trong thöïc teá
chuùng ta söû duïng heä soá naøy khoâng khaùc μ .

3.3 OÅN ÑÒNH TAØU BÒ NGAÄP MOÄT HOAËC NHIEÀU KHOANG

Bò ñaém moät hoaëc nhieàu khoang taøu keùo theo caùc hieän töôïng khoâng mong muoán sau:
a) Thay ñoåi chieàu chìm cuûa taøu;
b) Thay ñoåi ñoä nghieâng doïc cuûa taøu;
c) Thay ñoåi nghieâng ngang cuûa taøu;
d) Thay ñoåi trong tính oån ñònh cuûa taøu, ñaëc bieät oån ñònh ngang.
Chieàu cao taâm nghieâng ban ñaàu, tính cho tröôøng hôïp oån ñònh ngang vaø oån ñònh doïc, theå hieän
baèng coâng thöùc:
GM = KB + BM − KG
Khi bò ñaém hai ñaïi löôïng KB vaø BM thay ñoåi do vaäy GM bò thay ñoåi theo.
Phuï thuoäc vaøo keát caáu khoang bò ñaém coù theå phaân bieät caùc tröôøng hôïp sau:
1- Khoang bò bòt kín ôû phía treân, khi bò ñaém seõ chöùa ñaày nöôùc.
2- Khoang hôû phía treân vaø khoâng chöùa ñaày nöôùc.
 125

Moãi tröôøng hôïp treân ñaây caàn tính toaùn rieâng bieät, theo moâ hình thích hôïp.
Xaùc ñònh tính oån ñònh taøu trong traïng thaùi bò ñaém moät hoaëc nhieàu khoang tieán haønh theo moät
trong hai phöông phaùp: phöông phaùp nhaän theâm troïng löôïng vaø phöông phaùp toån thaát söùc noåi.
Theo phöông phaùp nhaän theâm troïng löôïng (tieáng Anh: Trim line added-weight), löôïng nöôùc
traøn vaøo khoang bò ñaém ñöôïc coi laø troïng löôïng vöøa theâm leân taøu. Keát quaû cuûa noù laø löôïng chieám
nöôùc cuûa taøu sau khi bò ñaém khoang seõ lôùn hôn giaù trò ban ñaàu, môùn nöôùc taøu thay ñoåi theo höôùng
taêng giaù trò, vò trí troïng taâm taøu thay ñoåi vaø taâm noåi phaàn chìm cuûa taøu cuõng khoâng giöõ vò trí ban
ñaàu.
Phöông phaùp toån thaát söùc noåi (Lost-Buoyancy method), hay coøn ñöôïc goïi theo kieåu ngöôøi Nga
vaãn duøng laø phöông phaùp löôïng chieám nöôùc khoâng ñoåi (constant displacement method), duøng trong ñieàu
kieän khi caùc khoang bò ñaém ñöôïc xeùt nhö caùc khoang taùch rôøi, khoâng ñöôïc coi laø moät thaønh phaàn
trong theå thoáng nhaát cuûa taøu vaø haäu quaû taát yeáu cuûa noù laø söùc noåi cuûa chuùng bò coi laø phaàn ñaõ maát.
Vì raèng troïng löôïng taøu khoâng thay ñoåi cho neân söùc noåi toaøn boä cuûa taøu trong traïng thaùi naøy khoâng
thay ñoåi, löôïng toån thaát söùc noåi cuûa caùc khoang bò ñaém phaûi ñöôïc caùc khoang coøn chöa bò naïn buø
ñaép. Theo caùch lyù giaûi ñoù chieàu chìm taøu phaûi taêng leân. Heä quaû laø söùc noåi, troïng löôïng, troïng taâm
khoâng thay ñoåi song vò trí taâm noåi phaàn chìm cuûa thaân taøu thay ñoåi.
Ví dụ trình bày tiếp theo nêu rõ rằng, hai phương pháp tính phải đưa đến kết quả như nhau hoặc chí ít gần
nhau. Taøu coù löôïng chieám nöôùc D bò thuûng khoang, coù maët caét ngang trình baøy taïi hình A. Tieán
haønh xaùc ñònh caùc ñaïi löôïng ñang neâu theo hai phöông phaùp ñang ñeà caäp.
Phöông phaùp nhaän theâm troïng löôïng (added weight). Troïng löôïng khoái nöôùc vöøa nhaän theâm haõy
laø w, momen quaùn tính maët khoang bò ñaém laø i.
w.Bb
BB1 = (a)
D+w
w.Gg
GG 1 = (b)
D+w
Giaù trò môùi cuûa chieàu cao taâm nghieâng ngang:
GM = B1 M 1 − B1G1 = B1 M 1 − BG + BB1 + GG1 (c)
(I − i ) w
( )
hay laø: G1 M 1 = γ I − BG + Bb + Gg (d)
D+w D+w

Hình A Hai phöông phaùp ñaùnh giaù oån ñònh tai naïn
Momen phuïc hoài tính theo bieåu thöùc:
126

(D + w)G1 M 1ϕ = {γ (I I − i ) − D.BG − w.BG + w(Bb + BG + Bg )}ϕ =

(e)
{γ (I I − i ) − D.BG + w.bg}ϕ
Phöông phaùp toån thaát söùc noåi (lost buoyancy). Söùc noåi bò “toån thaát” töông ñöông troïng löôïng khoái nöôùc
vöøa tính ôû treân w, momen quaùn tính maët khoang bò ñaém laø i.

w.bg
BB2 = (f)
D
Giaù trò môùi GM = B2 M 2 − B2 G = B2 M 2 − BG + BB 2 (g)

GM 2 = γ
(I 1 − i ) − BG + w.bg (h)
D D
Momen phuïc hoài tính theo coâng thöùc D.GM 2 .ϕ seõ truøng coâng thöùc chuùng ta vöøa nhaän töø phöông phaùp
nhaän theâm troïng löôïng.

{
DGM 2ϕ = γ (I I − i ) − D.BG + w.bg ϕ } (i)

Tö theá taøu khi bò thuûng mieâu taû taïi hình A.

Hình B Tư theá taøu bò thuûng khoang

Nhöõng ñieàu vöøa neâu coù theå tìm hieåu qua ví duï baèng soá, tính cho taøu ñi bieån sau ñaây. Taøu nguyeân veïn vôùi
chieàu daøi ñöôøng nöôùc thieát keá L = 220m coù löôïng chieám nöôùc D = 30.000T, chieàu chìm thieát keá T = 10m.
Caùc ñaïi löôïng thuoäc caùc ñöôøng tính noåi taïi chieàuchìm taøu T = 10m mang giaù trò sau: KG = 9,4m; KB =
5,25m; KMT = 11,4m; KML = 170m. Dieän tích ñöôøng nöôùc thieát keá AW = 4540m2, taâm ñöôøng nöôùc LCF =
+1m.
Khoang taøu dieän tích maët thoaùng 1002, taâm maët khoang naøy caùch maët caét giöõa taøu XS = +70m, caùch maët
caét doïc giöõa taøu YS = 13m veà maïn phaûi. Theå tích khoang tröôùc khi thuûng v0 = 1000m3. Toaï ñoä taâm noåi
cuûa khoang: Xg caùch maët caét giöõa taøu 68,5m, Yg = 12m vaø Zg = 5m. Heä soá ñaém μ = 0,70.
Keát quaû tính nhö sau:
Theå tích nöôùc vaøo trong khoang bò ñaém: μ. v0 = 0,7.1000 = 700m3.
Dieän tích ñöôøng nöôùc khi bò naïn: 4540m2 - 100m2 = 4440m2.
100 × (70 − 1)
Chuyeån vò taâm CF veà sau: = 1,55m
4440
 127

100 × 13
Chuyeån vò taâm CF sang maïn traùi: = 0,29m
4440
Momen quaùn tính ñöôøng nöôùc: I = (11,4 – 5,25). 0,975. 30000 = 179,889m4.
Momen quaùn tính sau bò naïn: I1 = 179,89.103 – 100.132 – 4440. 0,292 = 162,62m4.
162,62
Baùn kính taâm nghieâng ngang sau bò naïn: BM 1 = = 5,56m
0,975 × 30000
Momen quaùn tính doïc cuûa ñöôøng nöôùc: I = (170 – 5,25). 0,975. 30000 = 4,819.106m4.
Momen quaùn tính doïc sau bò naïn: I1 = 4,819.106 – 100. 692 – 4440. 1,552 = 4,3322.106 m4.

4,332.10 6
Baùn kính taâm nghieâng doïc sau bò naïn: BM L = = 148,1m
0,975 × 30000
700
Thay ñoåi chieàu chìm δT = = 0,16m
4440
700(10 + 0,08 − 5)
Ñoä naâng taâm noåi: = 0,12m
0,975 × 30000
Chieàu cao taâm nghieâng ngang taøu bò naïn:

GM 1 = 5,25 + 0,12 + 5,56 − 9,4 = 1,53m

Chieàu cao taâm nghieâng doïc taøu bò naïn: GM L = 5,25 + 0,12 + 148,1 − 9,4 = 144,1m
700 × 12,29 180
Goùc nghieâng ngang: ϕ= × = 11,0°
0,975 × 30000 × 1,53 π
700 × (68,5 − 1 = 1,55)
Goùc nghieâng doïc: ψ = = 0,01147 rad
0,975 × 30000 × 144,1
Ñoä nghieâng: t = 0,01147. 220 = 2,52m.

Choïn phöông phaùp tính nhaèm tìm kieám lôøi giaûi gaàn thöïc teá nhaát. Tröôøng hôïp löôïng nöôùc traøn
vaøo taøu khi bò ñaém khoang khoâng lôùn neân söû duïng phöông phaùp theâm troïng löôïng. Tröôøng hôïp
khoang bò ñaém hoaëc caùc khoang bò ñaém thoâng vôùi bieån, löôïng nöôùc bieån traøn vaøo taøu khoâng theå
kieåm soaùt ñöôïc, vì vaäy phöông phaùp naøy khoâng thích hôïp.
Phöông phaùp toån thaát söùc noåi aùp duïng cho moïi tröôøng hôïp, toû ra hieäu nghieäm khi caùc khoang bò
ñaém khoâng bò bòt kín, nöôùc töï do qua laïi giöõa khoang ñaém vaø bieån.
Tröôøng hôïp khoang bòt kín, nöôùc ñaõ traøn vaøo khoang bò ñaém, khoâng thoaùt ra ngoaøi ñöôïc duø taøu
bò nghieâng. Tröôøng hôïp naøy coù theå coi nhö taøu ñaõ nhaän theâm löôïng haøng baèng khoái löôïng traøn vaøo,
coøn troïng taâm cuûa khoái haøng nhaän baát ñaéc dó aáy naèm taïi troïng taâm khoang ñaém.
Phöông phaùp xaùc ñònh chieàu chìm taøu, ñoä nghieâng vaø tính oån ñònh taøu döïa vaøo cô sôû treân ñaây
goïi laø phöông phaùp theâm haøng. Vò trí, theå tích, kích thöôùc khoang bò ñaém cuûa taøu kyù hieäu nhö taïi
hình 3.1.
vôùi: Xg, Yg, Zg - toïa ñoä troïng taâm khoang bò ñaém.
128

neáu kyù hieäu: p - troïng löôïng khoái nöôùc trong khoang

γ - troïng löôïng rieâng cuûa nöôùc trong khoang
Coù theå xaùc ñònh troïng löôïng khoái nöôùc theo coâng thöùc:
p = γV = γμVo (3.8)

Hình 3.1
Thay ñoåi chieàu chìm vaø caùc ñaëc tröng tính oån ñònh tieán haønh tính theo caùc coâng thöùc ñaõ trình
baøy trong chöông 2 “OÅn ñònh”.
p
Thay ñoåi chieàu chìm: ΔT = (3.9)
γAw

Thay ñoåi chieàu cao taâm nghieâng ngang:

p ΔT γi
Δ GM t = [T + − GM − z − b ] (3.10)
D+ p 2 p

Chieàu cao taâm nghieâng ngang tính cho tröôøng hôïp sau khi ñaém khoang seõ laø:
GM t = GM + ΔGM t (3.11)

Goùc nghieâng ngang cuûa taøu:

p.Yg
ϕ = (3.12)
( D + p) ( GM + ΔGM t )
Chieàu cao taâm nghieâng doïc tính cho tröôøng hôïp sau khi ñaém khoang seõ laø:
D
GM L ≈ GM L (3.13)
D+ p

p ( X g − xf )
Goùc nghieâng doïc cuûa taøu: ψ = (3.14)
D.GM L
Thay ñoåi môùn nöôùc muõi vaø laùi tính baèng coâng thöùc:
 129

L
ΔTm = ΔT + ( − xf )ψ (3.15)
2
L
ΔTl = ΔT − ( + xf )ψ (3.16)
2

Ví duï: Tính toaùn tình traïng taøu vaø oån ñònh ban ñaàu taøu vaän taûi sau ñaây khi bò ñaém moät khoang.
Kích thöôùc taøu L = 96,0m; B = 12,3m; Tm = 5,6m; Tl = 5,9m; D = 4800T. Khoang bò ñaém naèm ôû ñaùy ñoâi
taøu, theå tích V = 69,5m3. Toïa ñoä troïng taâm khoang bò ñaém:

Xg = –22,4m; Yg = –2,8m; Zg = 0,5m

Töø caùc ñöôøng cong tính noåi coù theå ñoïc caùc giaù trò sau cho taøu ñang xeùt: taâm ñöôøng nöôùc Xf = –
1,2m; GM = 0, 62m; GM L = 112m.
Ñoä taêng söùc noåi khi thay ñoåi chieàu chìm 1cm = 8,3 T/cm.
Keùt ñang xem xeùt naèm taïi ñaùy ñoâi, khi bò ñaém seõ bò traøn nöôùc ñeán ñaày keùt, do vaäy taïi ñaây
khoâng quan taâm ñeán maët thoaùng. AÙp duïng phöông phaùp theâm troïng löôïng luùc tính. Heä soá ñaém, theo
baûng treân coù theå thaáy: μ = 0, 95 .
Troïng löôïng nöôùc nhaän theâm vaøo taøu baèng löôïng nöôùc traøn vaøo ñaày keùt.
p = γV μ = 1, 015 × 69, 5/0, 95 = 67T

Taêng chieàu chìm taøu:

p 67
ΔT = = = 8cm = 0, 08 m
ΔD j 8, 3

Chieàu cao taâm nghieâng ngang sau khi bò ñaém khoang:

p ΔT
ΔGM t = (T + − GM − Z g ) = 0, 06m
D+ p 2

Töø ñoù: GM t = GM + ΔGM t = 0, 62 + 0, 06 = 0, 68 m

Chieàu cao taâm nghieâng doïc sau khi ñaém khoang:
D 4800
GM L ≈ GM L = × 112 = 110, 6
D+ p 4867

pYg
Goùc nghieâng ngang: ϕ = = − 0, 0567 (ñoåi thaønh 3o15’)
( D + p)( GM + ΔGM t )
p ( X g − xf )
Goùc nghieâng doïc: ψ = = − 0, 00264 (ñoåi thaønh 0o9’)
D.GM L
Thay ñoåi môùn nöôùc muõi:
L
ΔTm = ( − X f ) ψ = − 0,13 m
2

Thay ñoåi môùn nöôùc laùi:

130

−L
ΔTl = ( − X f )ψ = 0,12 m
2

Traïng thaùi taøu sau khi bò ñaém moät khoang:

Tm ' = Tm + ΔT + ΔTm = 5, 6 + 0, 08 − 0,13 = 5, 55 m
Tl' = Tl + ΔT + ΔTl = 5, 9 + 0, 08 + 0,12 = 6,10 m

Phöông phaùp toån thaát söùc noåi

Phöông phaùp thích hôïp ñeå xaùc ñònh vò trí taøu sau khi bò ñaém moät khoang vôùi ñaëc ñieåm nöôùc
khoâng daâng leân ñeán boong song coù khaû naêng löu thoâng vôùi nöôùc ngoaøi maïn. Trong tröôøng hôïp naøy
löôïng nöôùc trong khoang bò thay ñoåi khi taøu nghieâng, maët trong luoân giöõ theá caân baèng vôùi maët
thoaùng beân ngoaøi taøu. Khi thöïc hieän tính theo phöông phaùp toån thaát söùc noåi hay coøn goïi phöông
phaùp löôïng chieám nöôùc khoâng ñoåi caàn thoûa maõn caùc giaû thieát sau:
1- Troïng löôïng taøu W vaø troïng taâm cuûa taøu khoâng thay ñoåi khi bò ñaém moät
khoang.
2- Quan heä D = W ñöôïc duy trì.
3- Theå tích khoang ñaém V = μVo , khoâng tham gia vaøo thaønh phaàn löïc noåi cuûa
thaân taøu.

Hình 3.2
Caùc böôùc tính thöïc hieän theo thöù töï sau:
1- Taêng chieàu chìm taøu ΔT :
V
ΔT = (3.17)
Awo − a

vôùi: V - theå tích khoang bò ñaém; Awo - dieän tích ñöôøng nöôùc keå caû phaàn bò ñaém
a - dieän tích khoang bò ñaém.
2- Chieàu cao taâm nghieâng sau khi bò ñaém:
GM t = KB + BM − KG (3.18)

trong ñoù: KB = KBo + Δ KB

Ñoä chuyeån dòch chieàu cao taâm noåi tính theo coâng thöùc:
 131

V ΔT
Δ KB = (T + − KG ) (3.19)
Vo 2

baùn kính taâm nghieâng ngang môùi BM tính theo coâng thöùc JT/Vo, trong ñoù moâmen quaùn tính JT
ñöôïc hieäu chænh cho tröôøng hôïp taøu sau khi ñaém moät khoang. Moâmen naøy nhoû hôn giaù trò moâmen
ban ñaàu, tính cho tröôøng hôïp chöa bò ñaém.

J T = J To − ( i + aYg2 ) = J To − ΔJ To (3.20)
trong ñoù i - moâmen quaùn tính maët khoang bò ñaém.

i + a.Yg2
BM = BMo − (3.21)
Vo
Thay ñoåi chieàu cao taâm nghieâng ngang trong tröôøng hôïp naøy nhö sau:
V ΔT ΔJ
ΔGM = (T + ) − KG − To (3.22)
Vo 2 Vo
Chieàu cao taâm nghieâng ngang coù theå tính theo coâng thöùc goïn sau ñaây:

GMt = GMo + ΔGM (3.23)

3- Thay ñoåi chieàu cao taâm nghieâng doïc:

ΔJ To iL ( X f − X g )2 .a
ΔGM L = = (3.24)
Vo Vo
Chieàu cao taâm nghieâng doïc:

GM L = KB + BM L − KG (3.25)
4- Goùc nghieâng ngang vaø nghieâng doïc sau khi moät khoang bò ñaém:
V ( Yg − Ys )
ϕ = (3.26)
Vo ( GM + ΔGM )

V( X g − Xs )
ψ = (3.27)
Vo ( GM L + ΔGM L )
Thay ñoåi môùn nöôùc muõi vaø môùn nöôùc laùi:
L
ΔTm = ΔT + ( − X s )ψ (3.28)
2
L
ΔTl = ΔT − ( + X s )ψ (3.29)
2
a
trong ñoù: X s = xf − ( X g − xf ) (3.30)
AWo − a
a V
Ys = Yg ; ΔT = (3.31)
AWo − a AWo − a
Ví duï: Döôùi ñaây laø trích ñoaïn baûn tính oån ñònh söï coá daøn khoan bieån, khi moät khoang (khoang
soá 6p trong ví duï) bò ñaém khoâng ñoái xöùng. Baûn tính vaø ñoà thò döôùi ñaây ñöôïc Cuïc Ñaêng kieåm Vieät
Nam cho pheùp trích daãn.
132

Bảng 3.2
TT TEÂN GOÏI ÑÔN VÒ KEÁT QUAÛ

1 Löôïng chieám nöôùc Δ T 11233

2 VCG (hoaëc KG) treân ñöôøng cô baûn M 18,41

3 LCG tính töø söôøn qua muõi (FP) M 38,3

4 TCG ñoái vôùi maët ÑX doïc giöõa taøu M 1,29

5 Moâmen nghieâng: (1) x (4) Tm 14522

6 Hieäu chænh aûnh höôûng cuûa maët thoaùng, ngang Tm 8345

7 Hieäu chænh aûnh höôûng cuûa maët thoaùng, doïc Tm 6480

8 Môùn nöôùc d m 4145

9 Chieàu cao taâm nghieâng (ngang), KMt m 40

10 Chieàu cao taâm nghieâng (doïc), KML m 44

11 Taâm noåi LCB, tính töø FP m 38,002

12 Hieäu chænh maët thoaùng: (6)/(1) m 0,74

13 GMt khi chöa hieäu chænh maët thoaùng: (9) – (2) m 21,59

14 GMt sau hieäu chænh: (13) – (12) m 20,85

15 Moâmen nghieâng treân 1 Cm: (1) x (14)/5669,2 T 41,31

16 Hieäu chænh maët thoaùng doïc: (7) / (1) m 0,577

17 GML khi chöa hieäu chænh: (10) – (2) m 25,59

18 GML sau hieäu chænh: (17) – (16) m 25,01

19 Moâmen chuùi treân 1cm: (1) x (18)/6 – 96 T 46,09

20 KG sau hieäu chænh maët thoaùng: (2) + (12) m 19,15

21 Chieàu cao taâm nghieâng ngang GMt: (9) – (20) m 20,85

22 Chieàu cao taâm nghieâng doïc GML: (10) – (20) m 24,85

Ñoä chuùi doïc vaø nghieâng ngang daøn

23 Hieäu soá LCG – LCB: (3) – (11) m 0,298

24 Moâmen chuùi: (1) x (23) Tm 3347

25 Ñoä chuùi: (24)/[(19) x 100] m 0,73

26 Ñoä chuùi muõi: 0,5931 x (25) m -0,43

27 Ñoä chuùi laùi: 0,2593 x (25) m 0,188

28 Ñoä nghieâng: (5)/[(15) x 100] m 3,52

29 Ñoä hieäu chænh môùn nöôùc muõi: (28) x 0,0275 m 0,097

30 Ñoä hieäu chænh môùn nöôùc laùi: (28) x 0,5 m 1,76

 133

Xaùc ñònh traïng thaùi taøu vaø thay ñoåi oån tính trong tröôøng hôïp bò ñaém
nhieàu khoang
Trong tröôøng hôïp bò ñaém nhieàu khoang coù theå duøng phöông phaùp khoang thay theá ñeå tính vò
trí cuûa taøu vaø oån ñònh taøu sau khi bò ñaém khoang thay theá.
Ñaëc tröng hình hoïc khoang thay theá tính nhö sau:
1- Theå tích: V = ΣVi , i = 1, 2... (3.32)
2- Toïa ñoä trong taâm khoang thay theá:
ΣVi . X g.i ΣVi .Yg.i ΣVi .Z g.i
Xg = ; Yg = ; Zg = (3.33)
ΣVi ΣVi ΣVi

3- Dieän tích maët ñöôøng nöôùc caùc khoang ñaém:

a = Σai (3.34)

4- Toïa ñoä troïng taâm maët ñöôøng nöôùc khoang thay theá:
Σai . X f ,i Σai .Yf ,i
Xf = ; Yf = (3.35)
Σai Σai

5- Moâmen quaùn tính maët ñöôøng nöôùc:

ib = Σib,i ; iL = ΣiLi (3.36)

Ví duï: Xaùc ñònh traïng thaùi taøu daàu nhoû, kích thöôùc L = 80,0m; B = 10,6m; Tm = 2,2m; Tl = 2,6m; D =
1580T; CW = 0,85, sau tai naïn. Toaøn boä khoang muõi bò ñaém, moät khoang beân maïn phaûi, tieáp sau
vaùch muõi, kích thöôùc 1×b = 12×5,3m bò ngaäp ñeán 1m. Ñaëc tính khoang muõi: V1 = 36cm3; Xg1 =
37,2m; Yg1 = 0m; Zg1 = 1,2m. Keùt laân caän bò ngaäp: V2 = 56,5m3; Xg2 = 29,5m; Yg2 = 2,6m; Zg2 =
0,55m.
Töø caùc ñöôøng tính noåi cuûa taøu ñoïc ñöôïc: Xf = -0,4m; GM = 2, 6m; GM L = 178m
Theo baûng keå treân theo heä soá ñaém cho caùc keùt μ = 0, 95.
Tieán haønh tính caùc ñaëc tính khoang thay theá.
Theå tích nöôùc: Veq = μ( V1 + V2 ) = 0, 95( 36 + 56, 5) = 88 m3
134

μ( V1 . Xg1 + V2 . Xg2 )
Toïa ñoä troïng taâm: X geq = = 32, 9 m
Veq
μ( V1 .Yg1 + V2 .Yg2 )
Ygeq = = 1, 59 m
Veq
μ( V1 .Zg1 + V2 .Zg2 )
Z geq = = 0, 80 m
Veq

Moâmen quaùn tính maët thoaùng keùt bò ngaäp ñeán 1m:

l.b3
ieq = μ = 141, 7 m4
12

Löôïng nöôùc traøn vaøo trong hai khoang:

p = γVeq = 1, 015 × 88 = 89, 4 T

Chieàu chìm trung bình tröôùc khi bò naïn:

Tm + Tl
Ttb = = 2, 4 m
2
Veq
Ñoä taêng trung bình: ΔT = = 0,12 m
L.B.CW
Chieàu cao taâm nghieâng ngang:
p ΔT γ.ieq
GMt = GMo + ΔGM = GMo + ( Ttb + − Z geq − GMo ) −
D+ p 2 D+ p
= 2,6 – 0,05 – 0,09 = 2,46m
V ( Yg − Ys )
Goùc nghieâng ngang: ϕ = = 0, 0346
(
Vo GM + ΔGM )
Chieàu cao taâm nghieâng doïc:
p 1580
GM L ≈ GM L = × 178 = 168 m
D+ p 1669
V( X g − X s )
Goùc nghieâng doïc: ψ = = 0,0106
Vo ( GM L + ΔGM L )
Thay ñoåi môùn nöôùc muõi sau tai naïn:
L
ΔTm = ( − X f )ψ = 0, 43 m
2
L
Thay ñoåi môùn nöôùc laùi: ΔTl = ( − − X f )ψ = − 042 m
2
Traïng thaùi taøu sau khi bò ñaém moät khoang:
Tm ' = Tm + ΔT + ΔTm = 2, 2 + 0,12 + 0, 43 = 2,75 m
Tl' = Tl + ΔT + ΔTl = 2, 6 + 0,12 − 0, 42 = 2, 30 m
 135

3.4 YEÂU CAÀU OÅN ÑÒNH ÑOÁI VÔÙI TAØU BÒ THUÛNG THEO COÂNG ÖÔÙC 1960
Yeâu caàu chung vôùi taøu bò thuûng nhö sau:
- Chieàu cao taâm nghieâng ban ñaàu cuûa taøu ôû giai ñoaïn ngaäp nöôùc cuoái cuøng coù tö theá khoâng
nghieâng, xaùc ñònh baèng phöông phaùp toån thaát söùc noåi, khoâng nhoû hôn 0,05m.
- Goùc nghieâng taøu khi bò ñaém khoang, khoâng ñoái xöùng phaûi nhoû hôn 20o tröôùc khi ñieàu chænh
caân baèng ngang hoaëc 12o sau khi ñieàu chænh.
- Trò soá tay ñoøn lôùn nhaát cuûa ñöôøng cong oån ñònh khoâng nhoû hôn +0,1m tính cho tình traïng sau
söï coá, ñoàng thôøi ñoä daøi cuûa phaàn tay ñoøn döông khoâng nhoû hôn 30o khi ngaäp ñoái xöùng vaø 20o khi
ngaäp khoâng ñoái xöùng.
Vôùi taøu khaùch caùc yeâu caàu treân ñaây phaûi ñöôïc caân nhaéc moät caùch khaét khe. Goùc nghieâng khi
ngaäp taøu khaùch, ngaäp khoâng ñoái xöùng khoâng ñöôïc lôùn hôn 15o tröôùc luùc duøng bieän phaùp chænh tö theá
vaø ñieàu chænh caân baèng ngang hoaëc 7o sau khi ñaõ ñieàu chænh.
Cuõng vôùi taøu khaùch trong caùc giai ñoaïn ngaäp trung gian hoaëc khi ñieàu chænh tö theá, goùc
nghieâng khoâng ñöôïc lôùn hôn 20o. Tay ñoøn oån ñònh tónh lôùn nhaát phaûi töø 0,05m trôû leân vaø phaïm vi
oån ñònh döông khoâng nhoû hôn 20o, ño töø vò trí caân baèng.
Dieän tích ñoaïn ñöôøng cong tay ñoøn döông khoâng nhoû hôn 0,015m.rad. Dieän tích ñoù xaùc ñònh
cho ñoaïn ñoà thò naèm giöõa goùc nghieâng öùng vôùi vò trí caân baèng cuûa taøu vaø goùc nghieâng 22o trong
tröôøng hôïp ngaäp moät khoang, hoaëc goùc 27o trong tröôøng hôïp ngaäp ñoàng thôøi hai hoaëc treân hai
khoang keà nhau. Trong moïi tröôøng hôïp tính toaùn ñeàu phaûi ñeå yù ñeán goùc traøn.
Theo coâng öôùc SOLAS 1974, oån ñònh taøu khaùch trong traïng thaùi hö hoûng phaûi thoûa maõn nhöõng
yeâu caàu cuï theå sau:
Trong moïi ñieàu kieän khai thaùc, ñoä oån ñònh nguyeân baûn cuûa taøu phaûi ñuû (intact stability) ñeå
taøu coù theå chòu ñöôïc giai ñoaïn ngaäp nöôùc cuoái cuøng cuûa moät khoang chính baát kyø coù chieàu daøi quy
ñònh, trong giôùi haïn chieàu daøi ngaäp nöôùc.
Neáu hai khoang chính keà nhau ñöôïc ngaên baèng moät vaùch coù baäc phuø hôïp vôùi caùc ñieàu kieän qui
ñònh, ñoä oån ñònh nguyeân baûn cuûa taøu phaûi ñuû ñeå taøu coù theå chòu ñöôïc söï ngaäp nöôùc cuûa hai khoang
chính keà nhau ñoù.
Khi heä soá phaân khoang qui ñònh 0,50 hoaëc nhoû hôn, song lôùn hôn 0,33, ñoä oån ñònh nguyeân
baûn phaûi ñuû ñeå cho taøu coù theå chòu ñöôïc söï ngaäp nöôùc cuûa hai khoang chính keà nhau baát kyø.
Khi heä soá phaân khoang qui ñònh 0,33 hoaëc nhoû hôn, ñoä oån ñònh nguyeân baûn phaûi ñuû ñeå cho taøu
coù theå chòu ñöôïc söï ngaäp nöôùc cuûa ba khoang chính keà nhau baát kyø.
Khi tính toaùn ñoä oån ñònh taøu ôû traïng thaùi hö hoûng, thoâng thöôøng laáy heä soá ngaäp cuûa caùc theå
tích vaø dieän tích theo caùc giaù trò trong baûng 3.3.
Baûng 3.3
Caùc buoàng Tyû soá ngaäp nöôùc
Duøng chöùa haøng, than, kho döï tröõ 60
Ngöôøi ôû 95
Choã ñaët maùy moùc 85
Ñeå chöùa haøng loûng 0 hoaëc 95

Caùc heä soá ngaäp beà maët lôùn hôn laáy cho caùc buoàng ôû gaàn maët ñöôøng nöôùc tai naïn.
Kích thöôùc loã thuûng giaû ñònh (assumed extent of damage) coù theå laáy nhö sau trong tính toaùn:
136

Theo chieàu daøi: 3,0m coäng min (3% chieàu daøi taøu, 11,0m). Neáu heä soá phaân khoang 0,33 hoaëc
nhoû hôn, loã thuûng giaû ñònh taêng leân, quaøng leân hai vaùch chính kín nöôùc, lieân tieáp baát kyø.
Theo chieàu ngang: 1/5 chieàu roäng taøu.
Theo chieàu cao: khoâng giôùi haïn, tính töø maët phaúng cô baûn leân.
Taïi traïng thaùi cuoái cuøng sau khi hö hoûng, vaø neáu taøu bò ngaäp nöôùc khoâng ñoái xöùng, sau khi ñaõ
aùp duïng caùc bieän phaùp caân baèng, yeâu caàu veà oån ñònh söï coá laø:
Tröôøng hôïp ngaäp nöôùc ñoái xöùng, chieàu cao taâm nghieâng döông coøn laïi ñöôïc tính toaùn theo
phöông phaùp löôïng chieám nöôùc khoâng phaûi ít nhaát laø 50 mm.
Tröôøng hôïp ngaäp nöôùc khoâng ñoái xöùng, toång goùc nghieâng khoâng lôùn hôn 7o, tröø tröôøng hôïp ñaëc
bieät ñöôïc caùc caáp coù thaåm quyeàn xem xeùt rieâng. Trong moïi tröôøng hôïp goùc nghieâng cuoái cuøng khoâng
quaù 15o. Taïi ñaây baïn ñoïc caàn ñoái chieáu vôùi caùc qui ñònh trong coâng öôùc 1960 ñeå thaáy roõ yeâu caàu khaét
khe hôn cuûa coâng öôùc veà an toaøn.
Trong moïi tröôøng hôïp ñöôøng chìm giôùi haïn ôû giai ñoaïn ngaäp nöôùc cuoái cuøng khoâng ñöôïc ngaäp
döôùi nöôùc.

3.5 PHAÂN KHOANG

Phaân khoang taøu aùp duïng cho caùc taøu laøm caùc vieäc sau:
- Taøu chôû khaùch - Taøu cöùu hoä
- Taøu Ro-Ro daøi töø 100m trôû leân - Taøu chôû daàu
- Taøu ñaùnh caù daøi töø 100m trôû leân - Taøu chôû hoùa chaát
- Taøu keùo daøi töø 40m trôû leân - Taøu cung öùng, dòch vuï
- Taøu cuoác daøi töø 40m trôû leân - Taøu chôû haøng khoâ daøi töø 100m trôû leân.
Phaân bieät caùc kyù hieäu, vaø teân goïi sau ñaây trong chöông naøy cuûa taøi lieäu:
Ñöôøng nöôùc chôû haøng phaân khoang (Subdivision Load Line) - ñöôøng nöôùc duøng khi phaân
khoang taøu. Ñöôøng nöôùc chôû haøng phaân khoang thaáp nhaát laø ñöôøng nöôùc öùng vôùi chieàu chìm lôùn
nhaát thoûa maõn caùc yeâu caàu veà phaân khoang.
Chieàu daøi phaân khoang Ls (Subdivision Length) - chieàu daøi lôùn nhaát cuûa phaàn thaân taøu, naèm
thaáp hôn ñöôøng chìm tôùi haïn.
Chieàu roäng taøu B1 (Breadth of Vessel) - chieàu roäng lyù thuyeát lôùn nhaát cuûa taøu taïi taâm chieàu daøi
ñöôøng nöôùc ôû möùc baèng hoaëc döôùi ñöôøng nöôùc chôû haøng phaân khoang.
Chieàu daøi taøu L1 (Length of Vessel) - baèng 96% chieàu daøi toaøn boä ño theo ñöôøng nöôùc, ñi qua ñoä
cao 85% chieàu cao lyù thuyeát taøu hoaëc chieàu daøi ño töø meùp tröôùc soáng muõi ñeán truïc laùi, ôû ñöôøng nöôùc,
laáy trò soá lôùn hôn.
Boong vaùch (Bulkhead Deck) - boong cao nhaát maø caùc vaùch ngang kín nöôùc keùo tôùi theo suoát
chieàu daøi taøu.
Ñöôøng chìm tôùi haïn (Margin Line) laø ñöôøng keû thaáp hôn maët treân cuûa boong vaùch ño ôû maïn ít
nhaát 76 mm. Treân nhöõng taøu meùp boong vaø meùp maïn lieân keát gaõy goùc bình thöôøng, ñöôøng chìm tôùi
haïn laø giao tuyeán ngay treân maïn cuûa hai maët treân voû boong vaø voû maïn.
 137

Hình 3.4: Ñöôøng tôùi haïn

Treân nhöõng taøu meùp maïn uoán cong vôùi baùn kính khoâng lôùn hôn 4% chieàu roäng cuûa taøu, ñöôøng
chìm tôùi haïn laø giao tuyeán ngay treân maïn cuûa maët treân cuûa boong vaùch keùo daøi vôùi maët ngoaøi cuûa
voû maïn nhö daïng lieân keát gaõy goùc.
Chieàu chìm taøu (Draft) - chieàu cao ño töø maët ñaùy, taïi maët caét ngang giöõa taøu, ñeán ñöôøng phaân
khoang.
Buoàng maùy (Machinery space) ñöôïc tính laø khoang khoâng gian töø maët phaúng cô baûn ñeán ñöôøng
chìm giôùi haïn vaø naèm giöõa hai vaùch ngang kín nöôùc chính ngoaøi cuøng, taïo thaønh buoàng, ñeå laép ñaët
maùy chính vaø maùy phuï, noài hôi chính vaø taát caû caùc keùt chöùa (than) nhieân lieäu tröïc nhaät.
Heä soá ngaäp cuûa buoàng (Permiability of a space) laø soá phaàn traêm cuûa buoàng coù theå bò ngaäp nöôùc.
Theå tích cuûa buoàng naèm cao hôn ñöôøng chìm giôùi haïn chæ ñöôïc tính ñeán ñöôøng chìm ñoù.
Buoàng haønh khaùch (Passenger spaces) laø caùc buoàng daønh cho haønh khaùch aên ôû vaø söû duïng, tröø
caùc buoàng chöùa haønh lyù, kho, buoàng thöïc phaåm vaø buoàng böu ñieän. Caùc buoàng naèm döôùi ñöôøng giôùi
haïn giaønh cho thuyeàn vieân aên ôû vaø söû duïng ñöôïc coi laø buoàng haønh khaùch.
Yeâu caàu cuûa phaân khoang
Nguyeân taéc chung ñöôïc nhaát trí ñöa vaøo coâng öôùc 1960 laø treân taøu phaûi boá trí heä thoáng vaùch
ngaên kín nöôùc phoøng khi taøu ñaém moät hoaëc moät soá khoang, nhôø caùc vaùch kín nöôùc giöõ khoâng cho
nöôùc traøn sang caùc khoang laân caän, taøu chæ bò chìm saâu song khoâng quaù ñöôøng chìm tôùi haïn. Theo
qui ñònh ghi trong coâng öôùc ñöôøng chìm giôùi haïn naøy chaïy song song, phía döôùi ñöôøng boong vaùch,
caùch boong vaùch 3’’ = 76mm.
Chieàu daøi khoang taøu, maø khoang ñoù khi khoâng may bò ñaém seõ gaây ra ñoä chìm taøu ñeán ñöôøng giôùi
haïn ñöôïc goïi baèng töø kyõ thuaät chieàu daøi phaân khoang (floodable length).
138

Hình 3.5
Chieàu daøi phaân khoang phuï thuoäc chuû yeáu vaøo hình daïng thaân taøu vaø chieàu daøi naøy thay ñoåi
doïc chieàu daøi taøu. Ñeå keû chieàu daøi phaân khoang taøu cho nhöõng vò trí cuï theå treân taøu, caàn thieát
thaønh laäp ñöôøng cong chieàu daøi phaân khoang cho caû chieàu daøi taøu. Treân ñöôøng cong chieàu daøi phaân
khoang naøy vôùi heä soá μ = 1 , truïc ngang mieâu taû toïa ñoä doïc taøu, truïc ñöùng trình baøy chieàu daøi phaân
khoang taïi vò trí xaùc ñònh (H.3.5) Neáu khoang coù chieàu daøi thöïc teá nhoû hôn chieàu daøi phaân khoang
lyù thuyeát vöøa neâu, khi bò thuûng khoâng ñöa taøu chìm ñeán vò trí ñöôøng giôùi haïn.
Khi tính chieàu daøi phaân khoang, caàn thieát tính ñeán heä soá ñaém cuûa caùc khoang. ÖÙng duïng caùch
tính coù löu yù ñeán μ < 1 ñöôøng cong chieàu daøi phaân khoang coù daïng nhö trình baøy taïi ví duï treân hình
tieáp theo.
Heä soá ngaäp nöôùc
Heä soá naøy xaùc ñònh trong coâng öôùc, tính rieâng cho khoang maùy vaø caùc khoang tröôùc khoang
maùy, sau khoang maùy.
Heä soá ngaäp nöôùc khoang maùy tính theo coâng thöùc ghi trong coâng öôùc 1960:
( a − c)
μ = 80 + 12, 5 (3.37)
V
trong ñoù: a - theå tích khoang haønh khaùch cuûa vuøng taøu ñang ñeà caäp, döôùi ñöôøng giôùi haïn; b - theå tích
khoang giöõa caùc boong naèm trong phaïm vi khoang maùy, döôùi ñöôøng giôùi haïn, duøng ñeå vaän chuyeån
haøng hoùa, daàu, môõ, döï tröõ; V - toaøn boä theå tích cuûa vuøng taøu ñöa vaøo tính toaùn, döôùi ñöôøng giôùi
haïn.
Ngoaøi khoang maùy heä soá ngaäp nöôùc tính theo coâng thöùc cuûa coâng öôùc 1960:
a
μ = 0, 63 − 0, 35 (3.38)
V
trong ñoù: a - theå tích khoang khaùch vaø thuyeàn vieân; V - theå tích toaøn boä caùc khoang.
Coâng thöùc vöøa neâu mang tính lòch söû, laøm taøi lieäu ñoái chöùng raát toát. Ngaøy nay khi tính heä soá
ngaäp nöôùc, caùc quoác gia thöïc haønh theo coâng thöùc ghi taïi phaàn ñaàu chöông.
 139

Hình 3.6

3.6 XAÙC ÑÒNH CHIEÀU DAØI TOÁI ÑA CUÛA KHOANG

Tính choáng chìm taøu ñi bieån keå caû taøu chôû haøng, taøu ñaùnh caù, do chieàu daøi caùc khoang quyeát
ñònh. Theo caùch ñaët vaán ñeà nhö vaäy chieàu daøi khoang tính giöõa hai vaùch kín nöôùc, khoâng ñöôïc vöôït
quaù giôùi haïn nhaát ñònh. Chieàu daøi naøy phuï thuoäc vaøo vò trí cuûa khoang treân taøu. Taøu phaûi ñöôïc
phaân thaønh nhieàu khoang sao cho coù hieäu quaû sau khi ñaõ xeùt ñeán ñaëc tính söû duïng cuûa taøu. Möùc ñoä
phaân khoang phaûi thay ñoåi theo chieàu daøi taøu vaø ñaëc tính söû duïng sao cho möùc ñoä phaân khoang cao
nhaát töông öùng vôùi caùc taøu coù chieàu daøi lôùn nhaát, chuû yeáu ñöôïc duøng ñeå chôû khaùch.
Chieàu daøi khoang ñöôïc tính döôùi daïng tích soá cuûa chieàu daøi giôùi haïn vôùi heä soá phaân khoang
(tieáng Anh: factor of subdivision), phuï thuoäc vaøo chieàu daøi cuûa taøu vaø vaøo “tieâu chuaån söû duïng” (criterion
of service). Tieâu chuaån naøy coøn coù teân goïi laø tieâu chuaån soá.
Theo coâng öôùc, heä soá phaân khoang ñoùng vai troø quan troïng khi xaùc ñònh chieàu daøi cho pheùp lôùn
nhaát. Chieàu daøi cho pheùp lôùn nhaát (the maximum permissible length) cuûa khoang coù taâm taïi moät
ñieåm baát kyø cuûa chieàu daøi taøu ñöôïc xaùc ñònh baèng caùch nhaân chieàu daøi ngaäp nöôùc vôùi moät heä soá
töông öùng goïi laø heä soá phaân khoang. Baûn thaân heä soá phaân khoang phuï thuoäc vaøo chieàu daøi taøu vaø
ñoái vôùi chieàu daøi ñaõ cho seõ thay ñoåi theo ñaëc tính coâng duïng qui ñònh cuûa taøu. Heä soá naøy giaûm ñeàu
ñaën vaø lieân tuïc theo qui luaät:
1- Khi chieàu daøi taøu taêng
2- Khi chuyeån töø heä soá A duøng cho taøu chuû yeáu chôû haøng sang heä soá B duøng cho taøu chuû yeáu chôû
khaùch.
Bieán thieân cuûa A vaø B theå hieän qua coâng thöùc sau:
58, 2
A = + 0,18; L = 131m vaø lôùn hôn (3.39)
L − 60
30, 3
B = + 0,18; L = 79m vaø lôùn hôn (3.40)
L − 42
Tieâu chuaån phuïc vuï (tieâu chuaån soá) tính baèng coâng thöùc:
M + 2 P1
Cs = 72 (3.41)
V + P1 − P
140

M + 2 P1
neáu: P1 > P, ngöôïc laïi: Cs = 72 (3.42)
V
trong ñoù: M - theå tích khoang maùy cuøng vôùi theå tích caùc keùt nhieân lieäu coá ñònh coù theå naèm treân ñaùy
ñoâi ôû vuøng ngoaøi khoang maùy, tröôùc hoaëc sau ñoù, m3; V - toaøn boä dung tích taøu döôùi ñöôøng nöôùc giôùi
haïn, m3; P - dung tích taát caû phoøng haønh khaùch, naèm döôùi ñöôøng giôùi haïn, m3; P1 - dung tích qui
öôùc, giôùi haïn cuûa noù phuï thuoäc vaøo ñaïi löôïng phuï trôï sau: Q = 0,056.L.N
vôùi: L - chieàu daøi taøu, m; N - taát caû khaùch ñaêng kyù chính thöùc treân taøu.
Neáu Q lôùn hôn P vaø dung tích phoøng daønh cho khaùch treân ñöôøng giôùi haïn, P1 seõ tính baèng toång
dung tích hoaëc 2/3Q löïa trò soá lôùn hôn. Trong tröôøng hôïp aáy Cs tính theo:
M + 2 P1 M + 2 P1
Cs = 72 . Neáu Q ≤ P1 Cs phaûi laø Cs = 72 (3.43)
V + P1 − P V

Hình 3.7: Tieâu chuaån söû duïng

Heä soá phaân khoang F tính theo coâng thöùc:
58, 2
vôùi: Cs ≤ 23: F = A = + 0,18 (3.44)
L − 60
30, 3
vôùi: Cs ≥ 123: F = B = + 0,18 (3.45)
L − 42
tröôøng hôïp 23 < Cs < 123:
( A − B )( Cs − 23)
F = A − (3.46)
100
vôùi Cs ≥ 45, khi tính theo coâng thöùc cuoái giaù trò cuûa F seõ naèm trong khoaûng 0,5 ≤ F ≤ 0,65.
Trong tröôøng hôïp naøy caàn nhaän: F = 0,5×2
Chieàu daøi naèm trong phaïm vi 79m < L < 131m.
3, 574 − 25 L
Heä soá phuï trôï tính baèng coâng thöùc: S = (3.47)
13
khi: Cs ≤ S- giaù trò cuûa F seõ baèng ñôn vò, F = 1; Cs ≥ 123 - nhaän F = B
(1 − B)( CS − S )
vôùi: S < Cs < 123 coâng thöùc tính F seõ laø: F = 1 −
123 − S
Chieàu daøi taøu nhoû hôn 79 m: F = 1.
 141

Heä soá phaân khoang chæ roõ soá khoang bò ñaém ñoàng thôøi nhöng chöa laøm cho taøu maát tính choáng
chìm. Taøu coù heä soá F lôùn hôn 0,5 chæ ñöôïc pheùp ñaém khoâng quaù moät khoang, coù chieàu daøi khoâng lôùn
hôn chieàu daøi tính toaùn. Khi ñaém moät khoang taøu bò chìm theâm song chöa chìm tôùi ñöôøng giôùi haïn.
Taøu loaïi naøy neáu chæ ñaém hai khoang, chieàu chìm seõ vöôït qua ñöôøng giôùi haïn.
Taøu coù heä soá 0,33 < F ≤ 0,5 coù khaû naêng chòu ñöôïc tình traïng ñaém hai khoang.
Taøu coù theå cho pheùp ñaém ñeán 3 khoang coù heä soá F ≤ 0,33.
Ngoaøi yeâu caàu vôùi taøu khaùch, caùc taøu bieån laøm chöùc naêng khaùc taøu khaùch phaûi thoûa maõn yeâu
caàu toái thieåu sau khi xeùt ñeán heä soá F.
Kieåu taøu Giôùi haïn L F = 1,0 F = 0,5

Taøu chôû haøng khoâ L > 90m 90 < L < 180m L > 180m

Taøu chôû haøng loûng L > 90m 90 < L L > 140m

Taøu caù L > 100m 100 < L < 140m L > 140m

Taøu keùo L > 40m 40 < L

Taøu cöùu hoä L ≥ 90m 90 ≤ L ≤ 100 L > 100m

3.7 CAÙC YEÂU CAÀU ÑAËC BIEÄT VEÀ PHAÂN KHOANG TAØU KHAÙCH
Neáu ôû moät hay nhieàu vuøng cuûa taøu, caùc vaùch ngaên kín nöôùc ñöôïc naâng ñeán boong cao hôn so vôùi
phaàn coøn laïi cuûa taøu vaø neáu muoán söû duïng lôïi theá cuûa ñoaïn vaùch ñöôïc naâng cao naøy ñeå tính chieàu
daøi ngaäp nöôùc, coù theå söû duïng caùc ñöôøng chìm giôùi haïn rieâng bieät cho töøng vuøng cuûa taøu, trong ñoù:
a) Theo suoát chieàu daøi taøu, maïn taøu ñöôïc naâng ñeán boong töông öùng vôùi ñöôøng chìm giôùi haïn
cao nhaát; caùc loã ôû voû taøu thaáp hôn boong naøy treân suoát chieàu daøi taøu ñöôïc coi laø naèm thaáp hôn
ñöôøng chìm giôùi haïn.
b) Moãi moät trong hai buoàng keà caän vôùi “baäc” cuûa boong vaùch coù chieàu daøi naèm trong giôùi haïn
cuûa chieàu daøi cho pheùp öùng vôùi ñöôøng chìm giôùi haïn cuûa buoàng. Ngoaøi ra, toång chieàu daøi cuûa caû hai
buoàng khoâng lôùn hôn hai laàn chieàu daøi cho pheùp, tính theo ñöôøng chìm giôùi haïn thaáp hôn.
Chieàu daøi cuûa moät buoàng coù theå vöôït quaù chieàu daøi cho pheùp xaùc ñònh theo caùch vöøa neâu neáu
toång chieàu daøi cuûa moãi caëp buoàng keà nhau coù chöùa buoàng ñang ñeà caäp khoâng lôùn hôn chieàu daøi ngaäp
nöôùc hoaëc hai laàn chieàu daøi cho pheùp, tuøy theo giaù trò naøo beù hôn.
Neáu moät trong hai khoang keà nhau naèm trong buoàng maùy, khoang kia naèm ngoaøi, heä soá ngaäp
trung bình cuûa phaàn taøu coù chöùa khoang thöù hai khaùc vôùi heä soá töông öùng cuûa buoàng maùy, thì toång
chieàu daøi cuûa hai khoang naøy seõ phaûi ñieàu chænh phuø hôïp vôùi heä soá ngaäp trung bình cuûa hai phaàn
taøu coù chöùa hai khoang ñoù.
Hai khoang keà nhau coù heä soá phaân khoang khaùc nhau, toång chieàu daøi cuûa hai khoang xaùc ñònh
theo tyû leä.
Vôùi caùc taøu daøi baèng hoaëc treân 100m, moät trong caùc vaùch ngang chính phía sau muõi phaûi ñöôïc
boá trí caùc ñöôøng thaúng ñöùng phía muõi moät khoaûng khoâng lôùn hôn chieàu daøi cho pheùp. Vaùch ngang
chính coù theå coù phaàn nhoâ vaø coù theå coù baäc.
Khoaûng caùch giöõa hai vaùch ngang chính keà nhau hoaëc caùc vaùch phaúng töông ñöông cuûa chuùng,
hoaëc khoaûng caùch giöõa hai maët phaúng ngang ñi qua caùc phaàn coù baäc gaàn nhaát cuûa caùc vaùch ñoù nhoû
hôn 3,0m coäng vôùi 3% chieàu daøi taøu hoaëc 11,0m, tuøy theo giaù trò naøo nhoû hôn, chæ moät trong caùc
142

vaùch ñoù ñöôïc coi laø moät thaønh phaàn phaân khoang cuûa taøu.
Trong caùc tröôøng hôïp, khi heä soá phaân khoang ñöôïc qui ñònh baèng 0,5 hoaëc nhoû hôn, toång chieàu
daøi cuûa hai khoang keá tieáp nhau khoâng lôùn hôn chieàu daøi ngaäp nöôùc.

3.8 DUØNG ÑOÀ THÒ XAÙC ÑÒNH ÑÖÔØNG CONG CHIEÀU DAØI PHAÂN KHOANG
Ñeå xaùc laäp ñöôøng cong daïng naøy cho taøu ngöôøi ta ñaõ nghó ra haøng vaøi chuïc phöông phaùp tính
keát hôïp veõ. Caùc phöông phaùp coù tieáng vang lôùn ñöôïc trình baøy ñaày ñuû trong caùc taøi lieäu chuyeân
ngaønh (*) .
Ngaøy nay vôùi trôï giuùp cuûa coâng cuï tính hieän ñaïi, neân söû duïng phöông phaùp tính theo chöông
trình, döïa vaøo cô sôû döõ lieäu thu nhaän ñöôïc töø taøu thaät. Ñeå taïo cô sôû döõ lieäu cho tính toaùn coù theå
duøng ñoà thò veõ töø ñöôøng hình taøu thaät. Moät trong nhöõng caùch laøm nhö sau.
Giaû söû khi bò ñaém trong moät khoang hay moät soá khoang, theo yeâu caàu thöïc teá, taøu bò chìm ñeán
ñöôøng giôùi haïn. Khaû naêng taøu vöøa bò chìm xuoáng, vöøa bò nghieâng doïc theo caùc ñöôøng nöôùc nghieâng
coù theå dieãn ñaït baèng hình veõ. Töø hình veõ coù theå laàn löôït tính caùc ñaïi löôïng ñaëc tröng cho taøu ñang
chìm vaø nghieâng: theå tích phaàn chìm, moâmen tónh theå tích phaàn chìm, taâm noåi phaàn chìm.
Caùc thuû tuïc tính thöïc hieän cho tröôøng hôïp, sau khi bò thuûng taøu vaø bò ngaäp ñeán ñöôøng tôùi haïn.
Giaû söû raèng, vôùi tình traïng bò thuûng khoang theå tích v, troïng taâm g, nhö taïi hình 3.8, taøu chìm ñeán
ñöôøng nöôùc WOu.

Hình 3.8
Khi bò chìm ñeán möùc vöøa ñöôïc ñeà caäp, taøu noåi ôû traïng thaùi caân baèng tónh, theo ñoù:
γVo + γV = γVu (3.48)

γVo cos ψ xB + γV cos ψ xG = γVu cos ψ xBu (3.49)

Töø ñoù coù theå vieát:

V = Vu – Vo (3.50)
Vu xbu − Vo xB
vaø xG = (3.51)
Vu − Vo
trong ñoù: Vo, XB - ñoïc töø baûng tính caùc ñöôøng tính noåi taøu theo môùn nöôùc ñaõ xaùc ñònh

(*)
“Principles of Naval Architecture”, editor J.P. Comstock, The SNAME, N.Y,1967 V.V. Semenov-Tian-Schiansky, “Statika I
Dinamika korablia”, Leningrad, 1960 S.N.Blagoveshchensky, A.N. Cholodilin, “Spravotchnik po statike I dinamike korablia”, Tom I,
Leningrad, 1976
 143

cho taøu chöa bò söï coá.

Vu, XBu - xaùc ñònh töø baûng tính vöøa neâu cho tröôøng hôïp ñaõ bò ngaäp ñeán
ñöôøng tôùi haïn.
Hieäu soá giöõa hai theå tích, Vi, i = 1,2,...- theå tích phaàn chìm khi taøu chìm theâm vaø nghieâng doïc,
vôùi theå tích. Vo - löôïng nöôùc ñaåy theo thieát keá, seõ laø theå tích giôùi haïn maø nöôùc coù theå traøn vaøo taøu
khi bò ñaém moät hoaëc moät soá khoang. Ñaây chính laø theå tích nhoû nhaát cuûa khoang neáu coi heä soá ngaäp
theå tích μ = 1 .
Theå tích khoang bò thuûng vt, tính theo caùch thöùc ñaõ trình baøy treân:
v Vu − Vo
vt = = (3.52)
μ μ

Coâng vieäc treân ñöôïc tieán haønh cho taát caû caùc ñöôøng nöôùc nghieâng söï coá ñöôïc ñeà caäp tieáp theo.
Ñoäng taùc phaûi thöïc hieän sau ñoù laø xaùc ñònh giaù trò cuûa ñöôøng phaân khoang, hay hieåu theo caùch
thoâng duïng laø chieàu daøi khoang, khi bò thuûng seõ chöùa khoái nöôùc theå tích vt, troïng taâm taïi xG (H.3.9).

Hình 3.9
Ñöôøng nöôùc nghieâng cho traïng thaùi taøu bò thuûng xaây döïng theo caùch sau. Theo caùch laøm cuûa taùc
giaû ngöôøi Ñöùc Schirokauer, tieán haønh keû caùc ñöôøng nöôùc tieáp tuyeán vôùi ñöôøng tôùi haïn ñaõ ñöôïc xaùc
ñònh tröôùc (H.3.10).
Ñöôøng nöôùc nghieâng söï coá thöù nhaát ñöôïc xaây döïng tieáp tuyeán vôùi ñieåm thaáp nhaát cuûa ñöôøng tôùi
haïn, chaïy song song vôùi ñöôøng cô baûn. Nhöõng ñöôøng nöôùc söï coá tieáp theo ñöôïc ñaùnh daáu nhö taïi
hình 3.10.

Hình 3.10
ôû hình 3.10: H - chieàu cao maïn, ño töø ñöôøng cô baûn ñeán ñieåm thaáp nhaát ñöôøng tôùi haïn
144

T - chieàu chìm taøu ñeán ñöôøng nöôùc phaân khoang, h = 1,6 H – 1,5T.
Traïi truï muõi vaø truï laùi, tính töø ñöôøng nöôùc thöù nhaát vöøa keû theo höôùng töø treân xuoáng, ñaët caùc
giaù trò ñeà nghò sau: 1/3h, 2/3h, h. Töø ñieåm vöøa noùi keû caùc ñöôøng tieáp tuyeán ñeán ñöôøng tôùi haïn cuûa taøu.
Theo caùch laøm seõ söû duïng 7 ñöôøng nöôùc söï coá khi tính. Theo ñeà nghò cuûa nhieàu taùc giaû khaùc, soá ñöôøng
nöôùc nghieâng coù theå taêng ñeán 9, 11...
Caùch laøm giaûn ñôn, ñöa laïi keát quaû khaû quan ñöôïc Ñaêng kieåm USSR ñöa ra naêm 1948. Caùc
coâng vieäc tính, thöïc hieän theo baûng, trong ñoù caùc pheùp tích phaân thöïc hieän theo phöông phaùp hình
thang. Vôùi moãi ñöôøng nöôùc söï coá tieán haønh tính vt vaø xG theo coâng thöùc (3.52) vaø (3.51).
Theo caùch laøm naøy coù theå döïa vaøo keát quaû tính döïng ñöôøng cong vi = f(xi). Vôùi moãi ñoaïn ñöôøng
lyù thuyeát coù theå xaùc laäp ñöôøng tích phaân:
x
v ( x) = ∫x Sdx
i
(3.53)

Veõ caùc ñöôøng cong dieän tích söôøn, ñöôøng tích phaân vöøa laäp, ñöôøng vi treân cuøng baûn veõ. Vôùi moãi
vò trí tính caàn ñònh hoaønh ñoä troïng taâm Xg cuûa khoang vaø ñieåm giöõa khoaûng caùch 1/2 nhö theå hieän
taïi hình 3.11.

Hình 3.11
Treân truïc Oy tieán haønh ño khoaûng caùch v, baèng theå tích khoang bò thuûng ñaõ tính tröôùc. Töø hai
ñieåm cuoái, F vaø E, veõ hai ñoaïn thaúng FD vaø BE song song vôùi truïc Ox. Ñoaïn thaúng treân caét ñöôøng
tích phaân taïi D, ñoaïn döôùi caét ñöôøng tích phaân naøy taïi B. B vaø D laø caùc ñieåm chæ vò trí khoang theå
tích vt, vôùi μ = 1 . Khoang naøy seõ laø khoang caàn tìm neáu troïng taâm naèm treân truïc Oy phaûi baèng
nhau, hay noùi caùch khaùc dieän tích hai tam giaùc FDC vaø BEC. Chieàu daøi caàn xaùc ñònh l nhö theå hieän
treân cuøng hình. Xoay ñoaïn ñöùng thaúng, töùc laø quay 90o, coù theå xaùc ñònh chieàu daøi phaân khoang taïi
vò trí ñang tính toaùn. Thöïc hieän ñoäng taùc treân ñaây cho taát caû caùc söôøn lyù thuyeát seõ nhaän ñöôïc ñöôøng
cong chieàu daøi giôùi haïn cho tröôøng hôïp μ = 1 . Pheùp tính cuoái cuøng trong phaàn naøy laø ñieàu chænh
chieàu daøi phaân khoang cho phuø hôïp vôùi heä soá μ tính toaùn cho taøu. Heä soá naøy ñaõ ñöôïc trình baøy taïi
phaàn tröôùc cuûa taøi lieäu. Vì raèng μ < 1 trong moïi tröôøng hôïp tính toaùn, chieàu daøi phaân khoang, hay laø
toïa ñoä ño theo Oy taïi vò trí x = const treân ñoà thò cuoái, treân thöïc teá seõ daøi hôn giaù trò töông öùng vöøa xaùc
ñònh. Ñeå ñôn giaûn, chieàu daøi thöïc sau khi ñeå yù ñeán heä soá ngaäp nöôùc ñöôïc coi laø tyû leä giöõa chieàu daøi li treân
 145

heä soá ngaäp nöôùc. Ñöôøng phaân khoang cho taøu khi μ ≠ 1 seõ coù daïng nhö bieåu dieãn taïi hình 3.12.

Hình 3.12

3.9 ÑAÙNH GIAÙ PHAÂN KHOANG THEO LYÙ THUYEÁT XAÙC SUAÁT
Hai pheùp tính xaùc suaát lieân quan phaân khoang vaø ñaùnh giaù oån ñònh tai naïn:
1. Xaùc suaát vò trí vaø möùc ñoä ngaäp cuûa taøu bò tai naïn.
2. Xaùc suaát khoâng chìm taøu hay goïi caùch khaùc laø taøu coù theå duy trì trong côn hoaïn naïn.
Pheùp tính thöù 1, ñeà caäp vò trí vaø phaïm vi, möùc ñoä hö hoûng thaân taøu, ñeà caäp vaán ñeà boá trí caùc
vaùch kín nöôùc trong taøu.
Pheùp tính thöù 2, phuï thuoäc vaøo tính noåi vaø tính oån ñònh taøu bò thuûng.
Nhöõng yeáu toá lieân quan coù theå keå laø:
1. Vò trí khoang bò thuûng, möùc ñoä ngaäp
2. Heä soá ngaäp nöôùc khoang bò thuûng
3. Chieàu chìm taøu vaø oån ñònh taøu tröôùc khi thuûng
4. Caùc löïc vaø momen taùc ñoäng ñeán taøu.
Ñeå ñaùnh giaù xaùc suaát vò trí thuûng ngöôøi ta ñaõ taäp hôïp taøi lieäu thoáng keâ gaàn 1000 taøu gaëp söï coá.
Taøi lieäu naøy ñaõ ñöôïc phaân tích, ñaùnh giaù vaø ñöa vaøo caùc coâng thöùc xaùc ñònh xaùc suaát thöù nhaát neâu
treân, aùp duïng cho taøu khaùch, taøu haøng. Xaùc suaát khoâng chìm taøu bò naïn ñöôïc tính nhö laø toång xaùc
suaát khoâng chìm taøu tính cho töøng khoang rieâng leû, caùc nhoùm khoang tính toaùn. Nhöõng yeâu caàu cuûa
phöông phaùp naøy laø chæ tieâu xaùc suaát A (Attained Subdivision Index) phaûi baèng hoaëc lôùn hôn chæ
tieâu phaân khoang R (Required Subdivision Index): A ≥ R (*)
Coâng thöùc tính A vaø R lieân quan tröïc tieáp caùc thoâng soá hình hoïc thaân taøu: Nhöõng ñaïi löôïng
ñöôïc söû duïng nhieàu laàn trong caùc baûng tính ñöôïc IMO thoáng nhaát ñònh nghóa trong ñieàu 1 qui ñònh
môùi nhö sau:
Chieàu daøi phaân khoang LS - chieàu daøi lôùn nhaát phaàn thaân taøu naèm thaáp hôn ñöôøng chìm tôùi
haïn.
Ñöôøng chìm tôùi haïn - ñöôøng giao tuyeán ngay treân maïn cuûa hai maët treân voû boong vaùch vaø voû
maïn.
Chieàu roäng B2 - chieàu roäng taøu ño taïi taâm chieàu daøi taøu ôû möùc boong vaùch.
146

Chieàu roäng B1 - chieàu roäng taøu ño taïi taâm chieàu daøi taøu ôû möùc baèng hoaëc thaáp hôn ñöôøng nöôùc
chôû haøng phaân khoang cao nhaát.
Chieàu chìm phaân khoang dS - chieàu chìm öùng vôùi ñöôøng phaân khoang
Chieàu daøi cuûa khoang hoaëc nhoùm caùc khoang keà nhau kyù hieäu lS.
Chieàu daøi ngaäp tôùi haïn lf xaùc ñònh theo μ = 0,8 taïi ñieåm öùng vôùi taâm cuûa lS.
Chæ tieâu A baèng toång cuûa bieåu thöùc ∑apcs thöïc hieän cho caùc khoang hoaëc caùc nhoùm khoang keà
nhau, vôùi a, p, c, s mang nghóa sau:
Trò soá a xaùc ñònh möùc ñoä aûnh höôûng tôùi xaùc suaát cuûa vò trí khoang doïc theo chieàu daøi taøu.
Trò soá p ñeà caäp aûnh höôûng chieàu daøi loã thuûng.
Trò soá s ñeà caäp aûnh höôûng maïn khoâ, oån ñònh, nghieâng taøu.
Chæ tieâu R phuï thuoäc chieàu daøi taøu, soá löôïng ngöôøi treân taøu.
Chæ tieâu A tính theo coâng thöùc: A = ∑apcs (3.54)
trong ñoù
Xaùc suaát ngaäp khoang ap, coù nghóa ngaäp moät khoang hoaëc moät nhoùm khoang keà nhau phuï
thuoäc vaøo vò trí cuûa khoang doïc theo chieàu daøi cuûa taøu vaø khoang ñoù.
Trò soá a tính theo coâng thöùc:
a = 0,4 + [1 + E1 + E2 +E12] (3.55)
x x
trong ñoù: E1 = 1 neáu x1 ≤ 0,5Ls; E2 = 2 neáu x2 ≤ 0,5Ls
LS LS
E1 = 0,5 neáu x1 > 0,5LS; E2 = 0,5 neáu x2 > 0,5LS
x + x2
E12 = 1 neáu x1 + x2 ≤ Ls; E12 = 1 neáu x1 + x2 > LS
L1
x1 - khoaûng caùch töø ñieåm muùt ñuoâi thaân taøu ôû möùc baèng hoaëc thaáp hôn boong vaùch tôùi vaùch
ñuoâi cuûa khoang hoaëc nhoùm khoang; x2 - khoaûng caùch töø muùt ñuoâi thaân taøu ñeán vaùch muõi cuûa
khoang hoaëc nhoùm khoang.
Trò soá p giaønh cho taøu coù LS ≤ 200m:
⎡ 2 3
⎛ l ⎞ ⎛ l ⎞ ⎤ l
p = kV ⎢4, 46 ⎜ ⎟ − 6, 2 ⎜ ⎟ ⎥ , neáu ≤ 0, 24 (3.56)
⎢ ⎝ kV LS ⎠ ⎝ kV LS ⎠ ⎥ kV LS
⎣ ⎦
⎡ l 1 − kV ⎛ l ⎞⎤ l
p = kV ⎢1, 072 − 0, 086 − −⎜ − 0, 24 ⎟ ⎥ , neáu > 0, 24
⎣⎢ kV LS 13 ⎝ kV LS ⎠ ⎦⎥ kV LS
Trò soá p giaønh cho taøu coù LS > 200m:
⎡ 2 3
⎛ l ⎞ ⎛ l ⎞ ⎤ l
p = kV W 4, 46 ⎜
⎢ ⎟ − 6, 2 ⎜ ⎟ ⎥ , neáu ≤ 48 (3.57)
⎢ ⎝ 200kV ⎠ ⎝ 200kV ⎠ ⎥ kV
⎣ ⎦
⎡ l 1 − kV ⎛ l ⎞⎤ l
p = kV W ⎢1, 072 − 0, 086 − −⎜ − 0, 24 ⎟ ⎥ , neáu > 48
⎢⎣ 200kV 13 ⎝ 200 kV ⎠ ⎥⎦ kV
184
W= (3.58)
LS − 16
trong ñoù kV – heä soá aûnh höôûng toác ñoä taøu
 147

kV = 0, 4 (1 + v / 14 ) ⎫ khi v ≤ 21HL / h
⎬ (3.59)
kV = 1 ⎭ v > 21HL / h
Xaùc suaát khoâng chìm taøu theå hieän qua cs. Trò soá cs laø soá ño xaùc suaát töông ñoái ñeå taøu khoâng bò
chìm khi moät khoang hoaëc moät nhoùm khoang keà nhau ñang xeùt bò thuûng. Baûn thaân trò soá c lieân
quan ñeán aûnh höôûng cuûa oån ñònh tai naïn ñoái vôùi xaùc suaát noùi treân. Ñoái vôùi taát caû caùc taøu, tröø taøu
khaùch vaø taøu daàu, c nhaän baèng 1 cho caùc khoang hoaëc nhoùm khoang, neáu khi ngaäp nöôùc chuùng vaãn
thoûa maõn caùc yeâu caàu veà oån ñònh tai naïn IMO. Tröôøng hôïp khoâng thoûa maõn yeâu caàu ñang neâu c
nhaän 0,7.

Fe .GMe
Coâng thöùc gaàn ñuùng tính s: si = k (3.60)
B2
trong ñoù: Fe – maïn khoâ höõu hieäu tính toaùn tai naïn; GMe – chieàu cao taâm nghieâng taøu
bò naïn.
Coâng thöùc tính s cho caùc kieåu taøu ñöôïc xaùc laäp rieâng. Coâng thöùc giaønh cho taøu khaùch coù daïng:
s = 0,45s1 + 0,33s2 + 0,22s3 (3.61)
⎛ F1 tgϕ ⎞
vôùi s j = 4, 9 ⎜ − ⎟ GM ab , ( s j >/ 1) (3.62)
⎝ B2 2 ⎠

trong coâng thöùc GM ab laø chieàu cao taâm nghieâng taøu bò naïn.
Coâng thöùc tính s giaønh cho taøu vaän taûi:
e ⎛ e ⎞
s = sC + sm ⎜ 1 − (3.63)
0, 85 ⎝ 0, 85 ⎠⎟
trong ñoù: e - tyû soá theå tích cuûa caùc khoang haøng trong moät hoaëc nhoùm khoang ñang xeùt treân theå
tích cuûa toaøn khoang hoaëc nhoùm khoang naèm döôùi boong vaùch.
sc - trò soá tính döôùi ñaây khi e > 0
sm - trò soá tính toaùn giaønh cho tröôøng hôïp e ≤ 0,85.
⎡ 2 ⎤⎛
D ⎛ D⎞ DW ⎞ ⎛ μ lS ⎞ ⎛ D ⎞
⎢1, 68 − 0, 478 ⎜ ⎟ − 1, 02⎥ ⎜ 0, 7 + 0, 18 ⎟ + ⎜ 0, 8 + ⎟ ⎜ d − 1, 05 ⎟
⎛ DW ⎞ ⎢⎣ d S d
⎝ S⎠ ⎥⎦ ⎝ Δ ⎠ ⎝ 0, 8l f ⎠⎝ S ⎠
sC = ⎜ 0, 6 + ⎟
⎝ Δ ⎠ ⎡ 2 ⎤
⎢1, 68 D − 0, 478 ⎜ D ⎟ − 1, 02⎥ ⎛⎜ 0, 7 DW + 0, 18 ⎞⎟
⎛ ⎞
⎢⎣ dS ⎝ dS ⎠ ⎥⎦ ⎝ Δ ⎠
DW ⎛ μ lS ⎞⎛ D ⎞
0, 6 + ⎜1 − ⎟⎜ d − 1 ⎟
Δ ⎝ 0 , 8l f ⎠⎝ S ⎠
sm = (3.64)
DW
0, 6
Δ
C1
Chæ tieâu R tính theo coâng thöùc: R = 1 − ; R ≥ C3 (3.65)
N
LS + + C2
4
trong ñoù caùc heä soá Cj, j = 1, 2, 3 mang caùc giaù trò sau, tuøy thuoäc kieåu taøu.
148

Taøu Khaùch Vaän taûi Ro-Ro Haøng loûng Keùo, cöùu hoä
C (daøi töø 170m)

C1 250 55 110 30 82
C2 375 215 215 20 124
C3 khoâng haïn cheá ≥ 0,8 ≥ 0,6 ≥ 0,67 ≥ 0,5

N = N1 + 2N2 (3.66)
vôùi: N1 – soá ngöôøi coù choã ngoài trong caùc xuoàng cöùu sinh,
N2 – soá ngöôøi taøu ñöôïc pheùp chôû quaù N1.
R tính theo caùch naøy cho moät soá taøu ñöa laïi keát quaû tham khaûo nhö neâu taïi baûng 3.4.

Baûng 3.4. Chæ tieâu R taøu ñi bieån

Chieàu daøi taøu (m) 500 khaùch 1000 khaùch 1500 khaùch
122 0,598 0,665 0,713
183 0,634 0,691 0,732
244 0,664 0,712 0,748

Ví duï 2.5: Xaùc ñònh giaù trò chæ tieâu A taøu vaän taûi, (H.3.13), coù kích thöôùc:
L = 118m; LS = 125,8m; D = 9,5m; dS = 7,5m; B1 = 16,8m; Δ = 10.450T. Taøu khai thaùc ôû vaän toác v =
16 HL/h.
Nhöõng ñaïi löôïng trung gian tính nhö sau:
⎛ v ⎞
kV = 0, 4 ⎜ 1 + = 0, 8571 ; kV LS = 107, 82
⎝ 14 ⎟⎠
1 − kV 1 − kV
0, 24 = 0, 00264; 0, 086 − = 0, 08336
13 13
DW D μlS
c16 = ; c17 = = 1, 2667; c18 = ;
Δ dS 0, 8lf

⎡ ⎤
sC = ( 0, 6 + c16 ) ⎢1 +
( 0, 8 − c18 )( c17 − 1, 05) ⎥ = 2, 259 − 1, 246 μlS
⎢
⎣ (1, 68c17 − 0, 478c172 − 1, 02) ( 0,7c18 + 0,18) ⎥⎦ 0, 8lf

μlS
sm = 1, 672 − 0, 672
0, 8lf

Caùc thuû tuïc tính toaùn cuøng keát quaû trình baøy taïi baûng 3.5.
Giaûi thích caùc thöù töï coät:
lS
1 - Soá thöù töï khoang; 2 - chieàu daøi khoang lS; 3- ; 4 - (3)2; 5 - (3)3 ; 6 - 4,46 × (4) ;
kV LS
1− k V
7 - 6,2 × (5); 8 - 1,072 × (3); 9- × (3) ; 10 - (6) – (7) neáu (3) = 0,24; 11 – p = kV ×(10);
13
 149

12 - p tính cho khoang lieàn 2 vaø 3

Baûng 3.5
Caùc khoang rieâng leû
1 1 2 3 4 5 6 7 8 Σ
2 12.0 23.2 14.4 15.8 11.4 16.0 15.8 13.0 -
3 0.11130 0.21532 0.13356 0.14654 0.10573 0.14840 0.14650 0.12060 -
4 0.12390 0.04632 0.01784 0.02147 0.01118 0.02202 0.02146 0.01454 -
5 0.00139 0.00997 0.00238 0.00315 0.00118 0.00327 0.00314 0.00175 -
6 0.05530 0.20660 0.07937 0.09976 0.04986 0.09821 0.09571 0.06485 -
7 0.00862 0.06181 0.01476 0.01953 0.00732 0.02027 0.01947 0.01686 -
8 - - - - - - - - -
9 - - - - - - - - -
10 0.04668 0.14480 0.06481 0.07623 0.04254 0.07794 0.07624 0.05400 -
11 0.04000 0.12410 0.05550 0.06530 0.36500 0.66800 0.06530 0.04630 -
12 - - - - - - - - -

Hai khoang lieàn nhau

1 1+2 2+3 3+4 4+5 5+6 6+7 7+8 Σ
2 35.2 41.8 30.2 27.2 27.4 31.8 28.8 -

3 0.03265 0.3877 0.2801 0.2523 0.2541 0.2949 0.2671 -

4 - - - - - - - -

5 - - - - - - - -

6 - - - - - - - -

7 - - - - - - - -

8 0.35 0.4156 0.3003 0.2705 0.2724 0.3161 0.2863 -

9 0.00359 0.00426 0.00308 0.00277 0.00279 0.00324 0.00294 -

10 0.263 0.328 0.2139 0.1844 0.1863 0.2295 0.2 -

11 0.2254 0.2811 0.1833 0.158 0.1597 0.1967 0.1714 -

12 0.0613 0.1015 0.0625 0.0562 0.0564 0.0646 0.0598 -

150

Ba khoang lieàn nhau

1 1 + 2 +3 2+3+4 3+4+5 4+5+6 5+6+7 6 + 7 +8 Σ
2 53.8 57.6 41.6 43.2 43.2 44.8 -
3 0.499 0.5342 0.3858 0.4007 0.4007 0.4155 -
4 - - - - - - -
5 - - - - - - -
6 - - - - - - -
7 - - - - - - -
8 0.5349 0.5727 0.4136 0.4296 0.4296 0.4454 -
9 0.00548 0.00587 0.00424 0.0044 0.0044 0.00457 -
10 0.4461 0.4835 0.326 0.3418 0.3418 0.3575 -
11 0.3824 0.4144 0.2794 0.293 0.293 0.3064 -
12 0 0.0055 0.0034 0.0118 0.0034 0.0036 -
Giaûi thích caùc thöù töï coät:
x1 x x +x
13 – x1; 14 – x2; 15 - > 0,5; 16 - 2 khoâng lôùn hôn 0,5; 17 - 1 2 > 1; 18 - [1 + (15) + (16) + (17)]; 19 - a =
LS LS LS
0,4x(18); 20 - ap = (11)x(19) cho caùc khoang rieâng leû; ap = (12)x(19) cho caùc khoang keà nhau; 21 - μ; 22 - lS; 23
μls
- lf ; 24 - ; 25 - 1,246x(24)
0, 8lf

Caùc khoang rieâng leû

1 2 3 4 5 6 7 8 Σ

13 0 12 39.4 53.8 69.6 81 97 112.8 -

14 12.0 35.0 53.8 69.6 81.0 97.0 112.8 125.8 -
15 0.00000 0.09539 0.31319 0.42766 0.50000 0.50000 0.50000 0.50000 -
16 0.09539 0.27981 0.42766 0.50000 0.50000 0.50000 0.50000 0.50000 -
17 0.09539 0.37520 0.74085 0.98092 1.00000 1.00000 1.00000 1.00000 -
18 1.19080 1.75040 2.48170 2.90860 3.00000 3.00000 3.00000 3.00000 -
19 0.47630 0.70020 0.99270 1.16340 1.20000 1.20000 1.20000 1.20000 -
20 0.01906 0.08689 0.05501 0.07597 0.04380 0.08016 0.07836 0.05556 -
21 0.98000 0.84000 0.60000 0.60000 0.60000 0.60000 0.66300 0.98000 -
22 12.00000 25.30000 16.50000 15.80000 11.40000 16.00000 15.80000 13.00000 -
23 22.86000 19.87000 21.92000 26.11000 21.93000 17.97000 20.74000 25.10000 -
24 0.64300 1.33690 0.56460 0.45380 0.38990 0.66780 0.63140 0.63450 -
25 0.80120 1.66580 0.70350 0.56540 0.48580 0.83210 0.78670 0.79060 -
 151

Hai khoang lieàn nhau

1+2 2+3 3+4 4+5 5+6 6+7 7+8 Σ

13 0.0 12.0 39.4 53.8 69.6 81.0 97.0 -

14 35.2 53.8 69.6 81.0 97.0 112.8 125.8 -
15 0.00000 0.09539 0.31319 0.42766 0.50000 0.50000 0.50000 -
16 0.27981 0.42766 0.50000 0.50000 0.50000 0.50000 0.50000 -
17 0.27981 0.52305 0.86645 1.00000 1.00000 1.00000 1.00000 -
18 1.33960 2.04610 2.67960 2.92770 3.00000 3.00000 3.00000 -
19 0.62880 0.81840 1.07180 1.17110 1.20000 1.20000 1.20000 -
20 0.03823 0.08307 0.06699 0.06582 0.06768 0.07752 0.07176 0.4711
21 0.84900 0.73400 0.60000 0.60000 0.60000 0.62500 0.74500 -
22 37.30 41.80 32.30 27.20 27.40 31.80 28.30 -
23 22.67 18.73 25.07 24.90 19.16 17.74 25.10 -
24 1.7461 2.0476 0.9663 0.8193 1.0725 1.4004 1.0255 -
25 0.08310 0.00000 1.00000 1.00000 0.92240 0.51380 0.98090 -

Ba khoang lieàn nhau

1 + 2 +3 2+3+4 3+4+5 4+5+6 5+6+7 6 + 7 +8 Σ

13 0.0 12.0 39.4 53.8 69.6 81.0 97.00000

14 53.8 69.6 81.0 97.0 112.8 125.8 -
15 0.00000 0.09539 0.31319 0.42766 0.50000 0.50000 -
16 0.42766 0.50000 0.50000 0.50000 0.50000 0.50000 -
17 0.42766 0.64865 0.95707 1.00000 1.00000 1.00000 -
18 1.85580 2.24400 2.77030 2.92770 3.00000 3.00000 -
19 0.74210 0.89760 1.10810 1.17140 1.20000 1.20000 -
20 0.00000 0.00494 0.00377 0.01382 0.00408 0.00432 0.0309
21 0.74300 0.69300 0.60000 0.60000 0.60000 0.62500 -
22 53.80 57.60 43.70 43.20 43.20 44.80 -
23 19.41 20.36 26.11 21.89 17.71 20.09 -
24 2.5743 2.4507 1.2553 1.4801 1.8813 1.8146 -
25 0.00000 0.00000 0.69460 0.41450 0.00000 0.00000 -
152

Giaûi thích caùc thöù töï coät:

26 - sc= 2,2687 – (25) vôùi 0 ≤ sc ≤ 1; 27 - 0,6716x(24); 28 - sm = 1,6716 – (27) vôùi 0 ≤ sm ≤ 1; 29 - theå tích khoang;
( 29)
30 - toång theå tích khoang; 31 - e = khoâng lôùn hôn 0,85; 32 - (31)/ 0,85; 33 - 1 – (32); 34 - (26)x(32); 35 - sm =
(30)
(28)x(33); 36 - sp = (31)x(35); 37 - cp ; 38 - appcpsp = (20)x(36)x(37)

Caùc khoang rieâng leû

1 2 3 4 5 6 7 8 Σ
26 1.0 0.5928 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 -
27 0.43180 0.89790 0.37920 0.30480 0.26190 0.44850 0.42400 0.42610 -
28 1.00000 0.77370 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 -
29 0 0 2030 2015 1520 1990 1195 0 -
30 200 2822 2244 2245 1679 2175 1433 280 -
31 0.00000 0.00000 0.85000 0.85000 0.85000 0.85000 0.85000 0 -
32 0.00000 0.00000 1.00000 1.00000 1.00000 1.00000 0.98100 0.00 -
33 1.00000 1.00000 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 0.01800 1.00 -
34 0.00000 0.00000 1.00000 1.00000 1.00000 1.00000 0.98100 0 -
35 1.00000 0.77370 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 0.01900 1.00 -
36 1.00000 0.77370 1.00000 1.00000 1.00000 1.00000 1.00000 1.00 -
37 1.00000 1.00000 1.00000 1.00000 1.00000 1.00000 1.00000 1.00 -
38 0.01906 0.06723 0.05501 0.07597 0.04380 0.08016 0.07836 0.05566 0.47525

Hai khoang lieàn nhau

1 1+2 2+3 3+4 4+5 5+6 6+7 7+8 Σ

26 0.0831 0 1 1 0.9224 0.5138 0.9809 -

27 1.1727 1.3752 0.649 0.5502 0.7203 0.9405 0.6887 -
28 0.4989 0.2964 1 1 0.9513 0.7311 0.9829 -
29 0 2030 4045 3535 3510 3185 1195 -
30 3022 5066 4489 3924 3854 3608 1713 -
31 0 0.4007 0.85 0.85 0.85 0.85 0.6976 -
32 0 0.4714 1 1 1 1 0.8207 -
33 1 0.5286 0 0 0 0 0.1793 -
34 0 0 1 1 0.9224 0.6138 0.805 -
35 0.4989 0.1367 0 0 0 0 0.1762 -
36 0.4989 0.1367 1.0 1.0 0.9224 0.5138 0.9812 -
37 0.7 0.7 0.7 0.7 0.7 0.7 0.7 -
38 0.01835 0.00911 0.04689 0.04607 0.0437 0.02788 0.07041 0.26241
 153

Ba khoang lieàn nhau

1 + 2 +3 2+3+4 3+4+5 4+5+6 5+6+7 6 + 7 +8 Σ

26 0 0 0.6946 0.4145 0 0 -
27 1.7289 1.6459 0.8431 0.994 1.2635 1.2187 -
28 0 0.0254 0.8285 0.6776 0.4081 0.4529 -
29 2030 4055 5565 5525 4705 3185 -
30 5266 7311 6168 6099 5287 3888 -
31 0.8853 0.5533 0.85 0.85 0.85 0.8192 -
32 0.4535 0.6509 1.0 1.0 1.0 0.9638 -
33 0.5465 0.3491 0 0 0 0.0362 -
34 0 0 0.6946 0.4145 0 0 -
35 0 0.009 0 0 0 0.0164 -
36 0 0.009 0.6946 0.4145 0 0.0164 -
37 0.7 0.7 0.7 0.7 0.7 0.7 -
38 0 0 0.00183 0.00401 0 0 0.00584

1 8
6 7
2 3 4 5
V= 2 0 0 m3 V= 2 8 0 m3
μ= 0 , 9 8
V= 1 1 9 5 m3 μ= 0 , 9 8
V= 2 0 3 0 m3 V= 1 5 2 0 m3 μ= 0 , 6
V= 2 7 1 0 m3 μ= 0 , 6 μ= 0 , 6 μ= 0 , 6 μ= 0 , 6
μ= 0 , 8 5 V= 2 0 1 5 m3 V= 1 9 9 0 m3
μ= 0 , 6 μ= 0 , 6 μ= 0 , 6 μ= 0 , 6 μ= 0 , 6 μ= 0 , 9 8
μ= 0 , 6
12m 23,2 14,4m 15,8m 11,4m 16m 15,8m 13,0m

l f , ( m)

10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 x , ( m)

Hình 3.13 Phaân khoang taøu vaän taûi

Yeâu caàu boå sung veà oån ñònh taøu khaùch bò thuûng
Trong caùc pheùp tính oån ñònh tai naïn taøu khaùch nhaän kích thöôùc loã thuûng giaû ñònh baèng 3m +
(3%LS) hoaëc 11m, choïn giaù trò nhoû.
Vôùi taøu coù N ≤ 600 thöïc hieän tính cho moät khoang bò thuûng; tính cho hai khoang keà nhau bò
thuûng neáu N ≥ 1200. Soá N ñöôïc hieåu laø N = N1 + 2N2
N1 - soá löôïng ngöôøi coù choã ngoài trong caùc xuoàng cöùu sinh; N2 - soá löôïng ngöôøi maø thuyeàn ñöôïc
154

pheùp chôû quaù soá löôïng N1. Taøu daøi treân 100m phaûi thöïc hieän caùc yeâu caàu veà oån ñònh khi ba
khoang sau cuøng bò ngaäp laø khoang muõi vaø hai khoang lieàn sau khoang muõi.
Chieàu cao taâm nghieâng cuûa taøu ôû giai ñoaïn ngaäp cuoái cuøng trong tö theá khoâng nghieâng xaùc ñònh
baèng phöông phaùp lost buoyancy khoâng nhoû hôn giaù trò sau, tính baèng m: 0,05 hoaëc 0,015B2/F1, vôùi
B2 - chieàu roäng lyù thuyeát lôùn nhaát ño ôû möùc boong vaùch; F1 - chieàu cao maïn khoâ duøng tính tai
naïn taøu khaùch.
B22 ( N1 + N2 )
hoaëc 0, 003 , Δ - löôïng chieám nöôùc tính baèng taán.
ΔF1
Goùc nghieâng khi ngaäp khoâng ñoái xöùng:
>/ 15° tröôùc khi chænh tö theá; >/ 7° sau khi chænh tö theá, caân baèng khi ngaäp moät khoang; goùc naøy
baèng 12° neáu tính cho hai khoang lieàn nhau bò ngaäp.
Trong caùc giai ñoaïn ngaäp trung gian goùc nghieâng >/ 20°. Tay ñoøn oån ñònh lôùn nhaát </ 0,05m khi
phaïm vi oån ñònh döông </ 7°.
 155

Chöông 4
CHOØNG CHAØNH TAØU

Kyù hieäu duøng chung

Kyù hieäu Tieáng Vieät Tieáng Anh

A maët höùng gioù lateral area of ship’s profile exposed to wind
AP truï laùi aft perpendicular
B chieàu roäng taøu breadth moulded
B taâm noåi centre of buoyancy
BM chieàu cao taâm nghieâng metacentre above centre of buoyancy
BML chieàu cao taâm nghieâng doïc longitudinal metacentre above centre of buoyancy
C toác ñoä di chuyeån cuûa ñænh soùng
CB heä soá ñaày theå tích block coefficient
CM heä soá ñaày maët giöõa taøu midship coefficient
CP heä soá ñaày laêng truï prismatic coefficient
CW heä soá ñaày ñöôøng nöôùc waterplane coefficient
FP truï muõi forward perpendicular
f,Fb maïn khoâ taøu freeboard
f taàn suaát frequency
G troïng taâm taøu centre of gravity
GM chieàu cao taâm nghieâng metacentre above centre of gravity
GML chieàu cao taâm nghieâng doïc longitudinal metacentre above centre of gravity
GZ caùnh tay ñoøn oån ñònh stability level
GZh caùnh tay ñoøn moâmen nghieâng heeling level
GZr caùnh tay ñoøn moâmen phuïc hoài righting level
H chieàu cao taøu depth moulded
h chieàu cao soùng wave heigh

h chieàu cao bieåu kieán cuûa soùng apparent wave heigh

IL moâmen quaùn tính doïc longitudinal moment of inertia of waterplane

It moâmen quaùn tính ngang tranverse moment of inertia of waterplane
KB chieàu cao taâm noåi centre of buoyancy above keel
KM chieàu cao taâm nghieâng treân ñaùy metacentre above keel
k = 2π / λ = σ2 / g - soá soùng wave number
l chieàu daøi noùi chung length in general
L chieàu daøi noùi chung length in general
M taâm nghieâng metacentre
M moâmen noùi chung moment in general
Mph moâmen phuïc hoài restoring moment
156

Mng moâmen nghieâng heeling moment

Md moâmen ñoäng dynamic moment
Mst moâmen tónh static moment
Mh moâmen nghieâng heeling moment
Mw moâmen nghieâng do gioù heeling moment due to wind
Sζ ( ω ) phoå naêng löôïng soùng bieån wave spectrum
t,T thôøi gian time
T chu kyø laéc noùi chung period of oscillation, generally
Tw chu kyø soùng wave period
TΦ chu kyø laéc ngang cuûa taøu rolling period
Vw vaän toác gioù wind speed
V theå tích noùi chung volume
α goùc profile soùng wave angle
β goùc noùi chung angle in general
χ goùc noùi chung angle in general
δ ñoä taêng increment
ε chieàu roäng phoå spectrum breadth
Φ goùc laéc ngang rolling angle
γ troïng löôïng rieâng cuûa nöôùc water specific weight
η ñoä daâng maët nöôùc surface elevation
ϕ goùc laéc ngang rolling angle
ϕ, Φ goùc nghieâng ngang angle of heel
ϕm , Φm goùc nghieâng öùng vôùi giaù trò lôùn nhaát cuûa GZ angle of heel of maximum righting lever
ϕv ,Φv goùc laën vanishing angle
λ chieàu daøi soùng wave length
∼
λ, λ chieàu daøi bieåu kieán cuûa soùng apparent wave length

v goùc noùi chung angle in general

θ goùc noùi chung angle in general
ω taàn soá khoâng thöù nguyeân dimensionless frequency
ω taàn soá frequency
ξw heä soá aùp löïc gioù wind pressure coefficient
ρ maät ñoä noùi chung density in general
ρa maät ñoä khoâng khí deairsity in general
σ = 2π / T - taàn soá goùc cuûa soùng
τ thôøi gian, chu kyø
ψ goùc nghieâng doïc pitch angle
η ñoä daâng maët nöôùc surface elevation
ηa bieân ñoä soùng wave amplitude
η% bieân ñoä bieåu kieán cuûa soùng apparent wave amplitude
 157

4.1 SOÙNG NÖÔÙC

Soùng ñieàu hoøa
Soùng ñieàu hoøa ñöôïc hieåu laø soùng bieân ñoä nhoû vôùi ñoä daâng maët soùng nhoû hôn nhieàu laàn so vôùi
chieàu daøi soùng. Soùng ñieàu hoøa bieân ñoä nhoû döïa vaøo caùc giaû thieát:
- Chuyeån ñoäng soùng laø chuyeån ñoäng ñieàu hoøa, khoâng roái;
- Trong maët phaúng caét ngang soùng, profil soùng daïng sinus;
- Caùc phaân töû nöôùc trong quaù trình taïo soùng chuyeån ñoäng treân quó ñaïo gaàn gioáng hình troøn
trong thôøi gian T. T ñöôïc goïi laø chu kyø soùng.

Hình 4.1
Phöông trình soùng ñieàu hoøa chuyeån ñoäng treân truïc Ox coù daïng:
ζ = ζ a cos ϕ (4.1)

ϕ b
Goùc ϕ xaùc ñònh töø quan heä: =
2π λ
Giaù trò cuûa b, ñoïc töø hình 4.1: b=x–a
x a
töø ñoù: ϕ = 2π( − ) (4.2)
λ λ
Xeùt theo thôøi gian, tæ leä thôøi gian ñaït a vaø λ seõ laø t vaø T, do vaäy giaù trò tuyeät ñoái cuûa a/ λ ñuùng
baèng t/T. Thay vaøo (4.1) caùc giaù trò treân ñaây seõ nhaän ñöôïc:
2π 2π
ζ = ζ a cos( x − t) (4.3)
λ T
Neáu kyù hieäu: σ = 2π/T - taàn soá goùc cuûa soùng; k = 2 π / λ = σ 2/g - soá soùng.
Phöông trình (4.3) ñöôïc vieát laïi nhö sau:
ζ = ζ a cos( kx − σt) (4.4)

trong ñoù ζ a laø bieân ñoä soùng.

Caùc ñaïi löôïng ñaëc tröng cuûa soùng ñieàu hoøa
Chieàu daøi soùng, L hoaëc λ , laø chieàu daøi giöõa hai ñænh hoaëc giöõa hai ñaùy soùng keà nhau.
Chieàu cao soùng, kyù hieäu Hw, hw, laø chieàu cao giöõa ñænh vaø ñaùy soùng, baèng hai laàn bieân ñoä soùng
ζa .
Toác ñoä soùng C laø toác ñoä di chuyeån cuûa ñænh soùng: C = λ /T.
158

Theo lyù thuyeát soùng, toác ñoä soùng C tính baèng coâng thöùc:

λ σ g.tgk. H
C = = = (4.5)
T k k
ÔÛ vuøng nöôùc caïn, chieàu saâu nöôùc H nhoû hôn chieàu daøi soùng, tgkH ≈ kH, giaù trò C seõ laø:

C = gH (4.5a)

Taïi vuøng nöôùc saâu, H coù giaù trò lôùn, tgkH ≈ 1 giaù trò cuûa C seõ laø :

gλ
C = ≈ 1, 25 λ (4.5c)
2π

2πλ
Töø ñoù: T = ≈ 0, 8 λ (4.6)
g
Goùc nghieâng lôùn nhaát cuûa profil soùng goïi laø goùc soùng, xaùc ñònh theo coâng thöùc:
2π
αm = ζa (4.7)
λ
Baùn kính quó ñaïo, theo ñoù caùc phaàn töû nöôùc chuyeån ñoäng troøn, giaûm daàn theo ñoä taêng chieàu saâu
nöôùc:

r = ζ a ekz (4.8)

Khi chieàu saâu taêng, z mang giaù trò töø 0 ñeán - ∞ , do vaäy giaù trò ekz giaûm daàn. Taïi ñoä saâu z gaàn
baèng moät laàn chieàu daøi soùng, baùn kính quó ñaïo chæ coøn laïi:
rz = − H = ζ aexp {− ( 2π / λ ) λ} ≈ 0, 0019ζ a (4.9)

Nhö vaäy taïi ñoä saâu baèng chieàu daøi soùng trong thöïc teá caùc phaàn töû nöôùc khoâng tham gia chuyeån
ñoäng theo quó ñaïo hình troøn. Coøn ôû vuøng nöôùc caïn H λ , ngay gaàn maët thoaùng caùc phaàn töû nöôùc
chuyeån ñoäng khoâng theo quó ñaïo hình troøn maø laø hình ellip.
Ñoäng naêng vaø theá naêng cuûa soùng ñieàu hoøa bieân ñoä nhoû baèng nhau veà giaù trò. Toång naêng löôïng
cuûa soùng tæ leä thuaän vôùi bình phöông bieân ñoä:
1
Ev + Es = E = ρ g ζ a 2 (4.10)
2
Soùng thöôøng gaëp trong töï nhieân do gioù gaây neân. Gioù truyeàn naêng löôïng cho nöôùc döôùi daïng aùp
suaát neùn vuoâng goùc vôùi maët thoaùng vaø theo phöông tieáp tuyeán, laøm cho caùc phaàn töû nöôùc chuyeån
ñoäng. Khi gioù thoåi chöa maïnh toác ñoä chæ vaøo khoaûng 0,6 - 0,8 m/s treân maët nöôùc gôïn soùng li ti. Toác
ñoä gioù taêng, kích thöôùc soùng lôùn daàn. Trong giai ñoaïn ñaàu toác ñoä gioù taêng chaäm coøn chieàu cao soùng
taêng nhanh hôn so vôùi ñoä taêng chieàu daøi soùng. Tæ leä giöõa chieàu cao vaø chieàu daøi soùng coù khi ñaït 1/7.
Trong giai ñoaïn tieáp theo, chieàu daøi soùng taêng nhanh coøn chieàu cao taêng chaäm, tæ leä naøy coù luùc ñaït
ñeán 1/45 ÷ 1/50. Trong tính toaùn coù theå söû duïng caùc giaù trò tham khaûo sau cho tæ leä hw /λ :
Soùng bieån: 1/30 - 1/50; soùng vuøng gaàn bôø: 1/8 - 1/22.
AÙp suaát taïi moãi vò trí baát kyø trong nöôùc (x,z) tính theo coâng thöùc:
p = po − ρgz + ρgζ a cos ( kx − σt) (4.11)
 159

Trong coâng thöùc naøy po goïi laø aùp suaát khí quyeån taïi vuøng bieån ñang xeùt ño taïi maët thoaùng, coøn
po − ρgz goïi laø aùp suaát tónh. Cheânh leäch giöõa aùp suaát ñoäng vaø aùp suaát tónh ñöôïc bieåu dieãn ôû thaønh
phaàn thöù ba veá phaûi ρgζ a cos ( kx − σt) laø haäu quaû cuûa caùc phaàn töû nöôùc. Hieän töôïng naøy ñöôïc goïi laø
hieäu öùng Smith, aûnh höôûng ñeán keát quaû tính caùc löïc thuûy ñoäng taùc ñoäng leân voû taøu.

4.2 SOÙNG TÖÏ NHIEÂN

Moâ hình giaûn ñôn cuûa soùng töï nhieân laø taäp hôïp nhieàu soùng ñieàu hoøa trong maët phaúng. Treân
hình veõ döôùi ñaây trình baøy taäp hôïp cuûa ba soùng ñieàu hoøa ñôn vôùi chieàu daøi, chieàu cao, soá soùng vaø
taàn soá goùc khaùc nhau.
3
hw = ∑ hi cos( ki x − σi t) (4.12)
i =1

Hình 4.2
Caùc soùng hoaït ñoäng ñeàu coù ñoä leäch pha ban ñaàu. Hình aûnh soùng ñöôïc ghi laïi sau thôøi gian 3
giaây. Keát quaû cuûa söï taäp hôïïp treân laøm cho hình daùng profil soùng thay ñoåi, khoâng coøn daïng sinus.
Chieàu cao soùng vaø chieàu daøi soùng ño giöõa hai ñænh cuõng ñeàu thay ñoåi.
Teân goïi caùc ñaïi löôïng ñaëc tröng cuûa soùng töï nhieân:

Hình 4.3
Ñoä daâng soùng ζ% (wave elevation) laø ñoä daâng cuûa maët nöôùc taïi thôøi ñieåm ño, tính töø vò trí maët
thoaùng ban ñaàu.
160

Chieàu cao bieåu kieán cuûa soùng h%w (apparent wave heigh) chieàu cao ño giöõa ñaùy soùng ñeán ñænh
soùng keà nhau.
Bieân ñoä bieåu kieán ζ% a - chieàu cao ño töø ñænh hoaëc ñaùy soùng ñeán vò trí tónh ban ñaàu.
Chieàu daøi bieåu kieán λ% max (apparent wave length) - chieàu daøi ño giöõa hai ñænh lieân tieáp nhau.
Chieàu daøi soùng λ% - chieàu daøi soùng ño treân truïc trung hoøa.
Chu kyø bieåu kieán T - ñaïi löôïng thôøi gian ño treân truïc trung hoøa.
Phöông trình soùng töï nhieân ôû daïng ñaày ñuû ñöôïc vieát nhö sau:
∞
ζ( x, t) = ∑ ζ a,n cos( kn x − σnt + εn ) (4.13)
n=1

trong ñoù: ζ an , σ n , ε n - bieân ñoä, taàn soá, goùc ban ñaàu cuûa soùng thaønh phaàn thöù n
goùc ε n - naèm trong phaïm vi 0 - 2 π .
Naêng löôïng moãi soùng tæ leä vôùi bình phöông chieàu cao cuûa soùng thaønh phaàn (1/2 ) ζ 2n , coøn naêng
löôïng soùng töï nhieân tính baèng coâng thöùc:
∞
1
E = ∑ 2 ρgζ2n (4.14)
n=1

Maët khaùc toång naêng löôïng soùng trong mieàn taàn soá töø ω ñeán ω + Δω coù theå tính baèng tích soá cuûa
Δω vôùi ñaïi löôïng S( ω) = ζ 2a /Δω coù teân goïi laø phoå naêng löôïng ΔE = Δω * S ( ω) cuûa soùng. Vaø nhö vaäy naêng
löôïng soùng töï nhieân coù theå tính töø phoå naêng löôïng:
∞
1
E = ∑
ρg Sζ ( ω)Δω
2 n=1
(4.15)

Vôùi phoå lieân tuïc coâng thöùc treân ñaây coù daïng:
∞
1
E = ρg Sξ ( ω)dω
2 ∫ (4.16)
o

Caùc ñaïi löôïng ñaëc tröng cuûa phoå laø moâmen baäc n ≥ 0 nhö sau:
∞
n
mn = ∫0 ω Sζ ( ω) dω (4.17)

vôùi n = 0, moâmen baäc 0 coù daïng:

∞
mo = ∫0 Sζ ( ω) dω (4.18)

laø dieän tích döôùi ñöôøng cong cuûa phoå naêng löôïng, tính töø 0 ñeán voâ cuøng.
Chieàu roäng phoå ñöôïc xaùc ñònh töø quan heä:

mo .m4 − m22
ε = (4.19)
mo .m4

Giaù trò cuûa chieàu roäng töø 0 ñeán 1. Tröôøng hôïp ε → 1 laø phoå roäng, ngöôïc laïi ε → 0 laø phoå heïp.
 161

Trong thöïc teá vôùi soùng nöôùc giaù trò chieàu roäng naèm trong giôùi haïn ε = 0, 2 ÷ 0, 4 .
Vôùi soùng töï nhieân ngöôøi ta coù theå xaùc laäp haøm phaân phoái cuûa chieàu cao soùng theo caùch sau. Xeáp
tæ leä chieàu cao soùng:
ni
fi = (4.20)
N.Δh
trong ñoù: N - toång soá soùng ghi nhaän töø thoáng keâ; ni - toång
soá soùng trong nhoùm töø h ñeán h+ Δh , seõ ghi nhaän phaân boá fi
döôùi daïng bieåu ñoà (H.4.4).
Trong bieåu ñoà fi ñöôïc ghi döôùi daïng tæ leä phaàn traêm,
coøn h ño baèng ñôn vò chieàu daøi, ví duï baèng meùt, Δh tuøy
thuoäc vaøo caùch tính cuûa ngöôøi laäp bieåu ñoà. Veà nguyeân taéc
giaù trò cuoái naøy caøng nhoû caøng toát. Töø ñoà thò coù theå xaùc
ñònh chieàu cao trung bình cuûa soùng taïi vuøng vöøa ño:
Hình 4.4
1
htb = ∑ hi .ni
N
Coâng thöùc treân ñaây ñöôïc vieát laïi döôùi daïng sau:
n
n
htb = ∑ hi N.Δi h Δh (4.21)
i=1

vôùi N → ∞ coøn Δh → 0 chuùng ta nhaän ñöôïc haøm phaân boá chieàu cao soùng.

Hình 4.5
Söû duïng haøm phaân boá ngöôøi ta coù theå tìm ñöôïc xaùc suaát xuaát hieän chieàu cao soùng.
Ñoä daâng cuûa soùng bieån trong töï nhieân coù phaân boá chuaån (phaân boá Gauss)

1 ζ2
p(ζ) = exp| | (4.22)
σ 2π 2σ2

trong ñoù σ = mo laø tham soá cuûa haøm.

Haøm phaân boá chuaån trong tröôøng hôïp ñang xeùt ñoái xöùng qua truïc ñöùng. Tröôøng hôïp σ lôùn giaù
trò cuûa haøm taïi ñænh seõ nhoû, coøn σ nhoû giaù trò taïi ñænh seõ lôùn, ñöôøng cong seõ thon laïi (H.4.6).
Töø keát quaû ño ñöôïc trong nhieàu naêm coù theå nhaän xeùt raèng phaân boá chieàu cao soùng, tính töø ñænh
soùng ñeán ñaùy soùng, coù daïng haøm phaân boá Rayleigh:
162

h h2
p(h) = exp ( ) (4.23)
σ2 2σ2
Taïi thôøi ñieåm h → 0 xaùc suaát p(h) = 0; khi h → ∞ ñöôøng
cong tieäm caän vôùi truïc hoaønh. Hình aûnh cuûa phaân boá
Rayleigh ñöôïc veõ treân hình 4.4.
Trong caùc baøi toaùn tính laéc taøu, tính moâmen uoán taøu treân
soùng vaø öùng löïc taïi thaân taøu khi taøu hoaït ñoäng treân soùng,
thoâng soá caàn bieát ban ñaàu laø chieàu cao soùng. Döïa vaøo ñoà thò
Rayleigh coù theå xaùc ñònh xaùc suaát xuaát hieän soùng nhö sau.
Xaùc suaát ñeå chieàu cao soùng khoâng quaù giaù trò cho tröôùc Hình 4.6
h1:
h1
P( h ≤ h1 ) = ∫−∞ p( h)dh (4.24)

Xaùc suaát ñeå chieàu cao soùng khoâng nhoû hôn giaù trò cho tröôùc h1:
∞
P( h ≥ h1 ) = ∫h p( h)dh
1
(4.25)

Xaùc suaát ñeå chieàu cao soùng naèm trong phaïm vi h1 ÷ h1 + Δh seõ laø:
h1+Δh
P( h1 ≤ h ≤ +Δh) = ∫h
1
p( h)dh (4.26)

Vôùi phaân boá Rayleigh giôùi haïn ñaàu cuûa tích phaân töø 0.
Vôùi moïi phaân boá xaùc suaát dieän tích döôùi ñöôøng cong p = f(x) seõ laø 1, coøn vôùi haøm Rayleigh:
∞
∫0 p( h)dh = 1 (4.27)

do ñoù haøm (4.24) coù theå vieát nhö sau:

h1 h2
∫o p( h)dh = 1 − exp (
2σ2
) = 1 − F ( h1 ) (4.28)

Trong tính toaùn thoâng thöôøng chuùng ta tính theo coâng thöùc cuoái naøy. Quan heä giöõa chieàu cao
soùng vaø σ coù theå vieát döôùi daïng:
h1 = k σ (4.29)
trong ñoù k = 2 Ln {1/F ( h1 )} , heä soá chieàu cao, phuï thuoäc vaøo ñoä ñaûm baûo cuûa soùng F(h).

F(h1),% 0,1 0,5 1,0 2,0 3,0 3,9 10 13,5 30 40

k 3,7 3,25 3,04 2,79 2,64 2,55 2,15 2,0 1,56 1,36

F(h1),% 46,5 50 60 70 80 90 95 100

k 1,25 1,18 1,01 0,85 0,67 0,45 0,32 0

Bieân ñoä bieåu kieán cuûa soùng theo luaät phaân boá Rayleigh:
 163

ζ ζ2
f (ζ) = 2
exp ( ), cho 0 ≤ ζ ≤ ∞ (4.30)
σ 2σ2
AÙp duïng luaät phaân boá treân coù theå tính caùc ñaïi löôïng ñaëc tröng sau ñaây treân cô sôû lyù thuyeát
thoáng keâ.
Xaùc suaát xuaát hieän soùng vôùi chieàu cao bieåu kieán trong phaïm vi (a, b) tính theo coâng thöùc ñaõ neâu
ôû treân.
Xaùc suaát ñeå chieàu cao soùng lôùn hôn giaù trò cho tröôùc tính theo:
∞
x − x2 ζ2
p[ ζ > ζ1 ] = ∫σ exp (
2σ
)dx = exp ( − 1 )
2σ
(4.31)
ζ1

Bieåu thöùc tính ζ1 suy töø coâng thöùc cuoái seõ coù daïng:

1
ζ1 = 2σ ln (4.32)
p [ ζ > ζ1 ]

Neáu aùp duïng luaät soá lôùn N cho tröôøng hôïp naøy giaù trò thoáng keâ cuûa ξ N seõ nhö sau:

ζN = 2σ ln N (4.33)

Töø coâng thöùc treân coù theå tính giaù trò trung bình chieàu cao soùng:

h% = 2, 5 σ (4.34)

Giaù trò trung bình töø 1/3 soùng lôùn nhaát:

h%1/ 3 = 4, 0 σ (4.35)

Khi coù chieàu cao trung bình töø 1/3 soùng cao nhaát maø theo caùch goïi trong taøi lieäu caùc nöôùc, tröø
Nga, laø “chieàu cao höõu nghóa”, caùc ñaïi löôïng lieân quan ñöôïc tính nhö sau:
- Chieàu cao thöôøng gaëp ζ% = 0, 5ζ% n 1/3

- Chieàu cao trung bình ζ% m = 0, 63ζ% 1/ 3

- Chieàu cao trung bình töø 1/10 soùng cao nhaát ζ% 1/10 = 1, 28ζ% 1/ 3
- Chieàu cao trung bình töø 1/100 soùng cao nhaát ζ% 1/100 = 1, 67ζ% 1/ 3
- Chieàu cao soùng cao nhaát (tính töø 20.000 soùng trôû leân) ζ% max = 2, 2ζ% 1/ 3
Chu kyø soùng töï nhieân ñöôïc hieåu theo caùch sau:
- Chu kyø trung bình töø quan saùt T o = 2π. σ o /σ1
- Chu kyø ño taïi truïc trung hoøa T 3 = 2π σ 2 / σ 4
- Chu kyø trung bình ño töø hai ñænh keà nhau T 4 = 2π σ o /σ 2
Ngoaøi phaân boá Rayleigh trong nghieân cöùu soùng bieån chuùng ta coøn duøng caùc haøm mang teân
nhöõng taùc giaû sau.
Phaân boá logarit chuaån
164

H
1 1 1 Lnh − θ 2
2π ∫ αh
P(H) = exp [ − ( ) ]dh (*)
2 α
0

vôùi: 0 < H < ∞ ; − ∞ < θ < ∞; 0 < α < ∞

Hai tham soá θ vaø α döïa vaøo quan heä vôùi giaù trò bình quaân x* vaø phöông sai mo döôùi ñaây ñeå
xaùc ñònh.

α2
x * = exp ( θ + ); mo = exp ( 2θ + α2 )[exp ( α2 ) − 1]
2
H −ε
Phaân boá Gumbel: P( H ) = exp [ −exp ( − )] (**)
θ
vôùi: - ∞ < H < ∞ ; - ∞ ε < ∞; 0 < θ < ∞; x * = ε + 0, 58θ; mo = 1, 64θ2
H
Phaân boá Fretchet: P( H ) = exp [ −( )−α ] (***)
θ
vôùi: 0 < H < ∞; − ∞ < θ < ∞; 0 < α < ∞
1 2 1
coøn: x * = θΓ(1 − ) ; mo = θ2 [ Γ(1 − ) − Γ 2 (1 − )]
α α α
Phaân boá Weibull
AÙp duïng cho tröôøng hôïp soùng töï nhieân:
H −ε
P( H ) = 1 − exp [ −( )α ] (****)
θ
vôùi: ε < H < ∞; 0 < θ < ∞; 0 < α < ∞
1 2 1
x * = ε + θΓ(1 + ) ; mo = θ2 [ Γ(1 + ) − Γ 2 (1 + )]
α α α

aùp duïng cho nhöõng tröôøng hôïp khaùc:

H −ε
P( H ) = 1 − exp [ −( )α ] (*****)
θ
vôùi: −∞ < H < ε; 0 < θ < ∞; 0 < α < ∞
1 2 1
x * = ε − θΓ(1 + ) ; mo = θ2 [ Γ(1 + ) − Γ 2 (1 + )]
α α α

Döï baùo daøi haïn

Döï baùo daøi haïn cho chuyeån ñoäng laéc taøu döïa vaøo lyù thuyeát thoáng keâ vaø döï baùo veà soùng. Nhöõng
ví duï sau ñaây, trích töø döõ lieäu cuûa Hoäi nghieân cöùu khí töôïng thuûy vaên giuùp cho vieäc soaïn thaûo
chöông trình döï baùo soùng.
Moät trong nhöõng ñoøi hoûi veà soùng bieån cuûa ngaønh ñoùng taøu vaø xaây döïng coâng trình bieån laø xaùc
ñònh giaù trò cöïc trò cuûa soùng thieát keá, coù theå xaûy ra trong quaõng thôøi gian yeâu caàu. Giaù trò caàn bieát
thöôøng laø chieàu daøi soùng vaø chu kyø xuaát hieän. Chieàu cao soùng thieát keá coù theå baèng hoaëc lôùn hôn
chieàu cao trung bình trong thôøi haïn N naêm, coøn con soá N cuï theå, thoâng leä choïn 50 hoaëc 100. Neáu
khoâng duøng phöông phaùp tính, ngöôøi ta coù theå döïa vaøo keát quaû ño ñaïc raát nhieàu naêm veà soùng cho
 165

moät vuøng bieån roài baèng pheùp ngoaïi suy tìm giaù trò caàn. Trong tröôøng hôïp coù döõ lieäu thoáng keâ ngöôøi
ta tieán haønh caùc ñoäng thaùi döï baùo daøi haïn.
Döï baùo soùng treân cô sôû döõ lieäu thoáng keâ veà vaän toác vaø ñoä keùo daøi cuûa caùc ñôït gioù vaø soùng.
Phöông phaùp thoáng keâ keå sau ñaây tuy kinh ñieån song giuùp ngöôøi söû duïng xaùc ñònh nhanh choùng
caùc thoâng soá veà soùng döï ñoaùn, döïa treân döõ lieäu ñaõ ño. Caùc ñoà thò phaàn naøy trích töø taøi lieäu 1 , tuy xa
xöa song laø taøi lieäu tham khaûo toát. Caùc nhaø nghieân cöùu töø nhöõng naêm naêm möôi ñaõ taäp hôïp döõ lieäu
soùng thöïc teá bao goàm phaïm vi lan soùng F, vaän toác gioù U, chieàu cao höõu nghóa cuûa soùng vaø chu kyø
soùng, tính treân maët nöôùc tónh vaø xaây döïng ñoà thò, trình baøy moái quan heä giöõa chuùng. Vôùi moãi traïng
thaùi bieån tieâu bieåu, ngöôøi ta xaùc laäp phoå rieâng.

Hình 4.7: Ñoà thò Wilson. Vaän toác gioù (m/s) F (km)
Xaùc ñònh thoâng soá veà soùng bieån seõ taùc ñoäng leân coâng trình treân bieån taïi vuøng bieån coá ñònh,
caùch laøm nhanh nhaát coù leõ laø caùch cuûa Bretschneider. Theo yù cuûa ngöôøi ñeà xuaát phöông phaùp, caàn
thieát xaây döïng bieåu ñoà mieâu taû traïng thaùi bieån, theo ñoù ngöôøi duøng caên cöù vaøo yeâu caàu cuï theå coù theå
tìm thaáy ngay treân bieåu ñoà ñoù caùc thoâng soá caàn thieát cho coâng vieäc thieát keá nhö chieàu cao höõu nghóa
1
Wiegel R.L., “Oceanographical engineering”. Prentice-Hall, 1964.
166

cuûa soùng, chu kyø soùng... Nhöõng döõ lieäu ñeå xaây döïng ñoà thò goàm coù: U - vaän toác gioù; F - phaïm vi lan
toûa; thôøi gian hoaït ñoäng cuûa côn gioù tính baèng giôø.
Moät trong nhöõng ñoà thò daïng naøy do Wilson döïng ñöôïc giôùi thieäu tieáp theo taïi hình 4.7. Ví duï
söû duïng ñoà thò tìm thaáy trong minh hoïa sau: Caên cöù ñoà thò Wilson xaùc ñònh thoâng soá caàn thieát côn
soùng xuaát hieän trong ñieàu kieän khi bieån coù gioù: U = 12 m/s,
F = 300km, thôøi gian gioù ñaõ hoaït ñoäng 10h. Töø ñoà thò coù theå tìm ñöôïc H1/3 = 2,4m,
T = 7,2 sec.
Treân ñoà thò minh hoïa taïi hình 4.9 giôùi thieäu caùc giaù trò ñaïi löôïng H10, goïi laø chieàu cao lôùn nhaát.
Chieàu cao lôùn nhaát naøy ñöôïc hieåu laø chieàu cao lôùn nhaát sau 10 phuùt quan saùt vaø ño ñaïc, tính töø ñaùy
soùng ñeán ñænh soùng. Quan heä giöõa ñaïi löôïng ñang ñeà caäp naøy vôùi chieàu cao höõu nghóa Hs theå hieän
baèng coâng thöùc: H10 = 1,60Hs
Ñoà thò taïi hình 4.8 aùp duïng cho soùng treân ñaïi döông coøn hình 4.9 duøng cho soùng nöôùc vuøng ven
bôø, chieàu saâu nöôùc khoaûng 30 - 45m. Khi bieát vaän toác vaø ñoä keùo daøi cuûa gioù vaø phaïm vi lan toûa F,
ngöôøi duøng coù theå tìm töø ñoà thò xaùc ñònh chieàu cao soùng lôùn nhaát.

Hình 4.8: Chieàu cao H10 soùng treân bieån. F (NM)

 167

Hình 4.9: Chieàu cao H10 soùng gaàn bôø. F (M)

Hình 4.10: Chu kyø soùng bieån F (NM)

Hình 4.11: Chu kyø soùng ven bôø. F (NM)

Caùch laøm treân ñöôïc aùp duïng ñeå xaùc ñònh chu kyø soùng Ts, töông öùng chieàu cao soùng Hs. Ñoà thò
168

taïi hình 4.10. AÙp duïng cho soùng treân caùc ñaïi döông, ñoà thò hình 4.11 duøng cho soùng ven bôø.
Tröôøng hôïp tính ñoä beàn keát caáu, ngöôøi thöïc hieän caàn ñeán caùc
thoâng soá cuûa soùng trong caùc côn baõo taïi vuøng ñaët coâng trình. Heä soá
caàn thieát ñeå tính chuyeån khi tìm chieàu cao soùng phuï thuoäc vaøo ñoä
keùo daøi cuûa côn baõo.
Theo yù kieán nhöõng nhaø nghieân cöùu kinh ñieån naøy, caàn thieát
xaùc ñònh heä soá tính aûnh höôûng baõo K10 vaø nhaân noù vôùi H10 treân
ñaây. Heä soá K10 tìm töø ñoà thò hình 4.12.

Baûng 4.1a Hình 4.12

H Chu kyø soùng (s) Coäng

(m) 5 7 9 11 13 15 17 1/1000
0,75 6 4,03 2,10 0,99 0,21 0,14 0,18 13,65
1,75 29,5 79,77 41,40 13,06 2,63 0,18 0,09 0,21 166,84
2,75 16,48 108,86 108,02 45,03 5,63 0,77 0,05 0,52 278,29
3,75 3,30 57,77 114,74 36,45 7,5 0,91 0,13 0,34 229,72
4,75 0,79 24,20 64,76 22,46 9,26 1,93 0,18 0,23 137,8
5,75 0,21 6,32 26,31 16,8 6,05 1,07 0,18 0,04 62,64
6,75 0,11 5,34 15,53 10,94 6,23 1,29 0,05 0,07 45,42
7,75 0,07 2,47 6,86 7,86 3,80 0,84 0,09 0,04 25,11
8,75 0,02 2,67 4,35 5,34 4,12 1,23 0,02 0,04 20,41
9,75 1,61 2,44 0,23 3,78 1,79 0,61 0,14 15,71
10,75 0,20 0,07 0,36 0,16 0,09 1,04
11,75 0,02 0,13 0,39 0,43 0,18 0,83
12,75 0,11 0,23 0,57 0,29 1,36
13,75 0,07 0,05 0,18 0,04 0,04 0,04 0,60
14,75 0,07 0,05 0,16 0,11 0,04 0,05 0,48
15,75 0,05 0,10
Coäng 56,84 293,31 386,84 197,82 50,64 11,03 1,57 1,95 1000
1/1000

Baûng 4.1b

H Chu kyø soùng (s) Coäng

(m) 5 6-7 8-9 10 -11 12 -13 14 - > tónh Soá laàn

0,75 168173 63029 28599 7581 5130 1917 2058 276487
1,75 80436 80771 63731 20888 9216 4505 1852 261399
2,75 27426 46226 45924 17482 10317 4010 859 152244
3,75 7140 16094 252221 9221 6361 3193 378 67593
4,75 1002 3729 8520 3643 2954 864 97 20809
5,75 378 1473 3408 2205 2122 1020 69 10685
6,75 243 2247 2054 1288 1302 732 25 7891
7,75 141 358 686 559 750 389 11 2894
8,75 70 229 430 305 458 369 16 1877
 169

9,75 23 105 397 168 325 177 4 1199

10,75 2 14 53 30 33 37 4 173
11,75 7 23 55 107 58 43 2 295
12,75 2 5 14 10 16 20 67
13,75 7 9 6 6 11 39
14,75 3 8 25 14 41 30 121
tónh 2365 51 17 5 4205 6643
Coäng 332866 217615 180649 65118 39212 17412 11889 864761
1/1000

Vôùi soùng bieån, nhö ñaõ trình baøy taïi caùc phaàn tröôùc, chieàu cao soùng tính töø ñaùy soùng ñeán ñænh
soùng phuïc tuøng luaät phaân boá Rayleigh, do vaäy coù theå söû duïng caùc coâng thöùc tính giaù trò lôùn nhaát sau
ñaây khi tính toaùn.
Chieàu cao lôùn nhaát cuûa soùng töø N soùng ño ñöôïc: Hmax = HS ( 0, 5l n N
2
Chu kyø soùng: Tmax = TS2 (0, 5l n N)

- Chieàu cao soùng (m). Chu kyø (s). Thôøi gian toái thieåu (h). (HT)2 = const
Xaùc suaát chieàu cao soùng H vöôït quaù giaù trò H* cho tröôùc ñöôïc tính theo coâng thöùc quen thuoäc,
ghi trong phaàn ñaàu taøi lieäu:
⎧ 1; H * ≤ 0
∞ H H2 ⎪
P( H > H *) = ∫ H* m
exp ( −
2m
)dH = ⎨
⎪exp ( −
H2
); H * ≥ 0
⎩ 2m
Keát quaû ño ñaïc taïi Baéc Ñaïi Taây Döông töø 1950 ñeán 1959 ñöôïc toång keát taïi baûng 4.1a. Baûng soá
trích töø taøi lieäu cuûa hoäi nghò 163, Hieäp hoäi nghieân cöùu taøu thuyeàn Nhaät Baûn, 1980.
Taøi lieäu thoáng keâ töø 1964 ñeán 1973 (10 naêm) treân bieån Baéc Ñaïi Taây Döông ñöôïc trình baøy taïi
baûng 4.1b, taïi ñaây ghi taàn soá xuaát hieän ôû giaù trò tuyeät ñoái (soá laàn).
Döïa vaøo döõ lieäu thoáng keâ, ví duï töø baûng 4.1b, coù theå xaùc ñònh haøm phaân soá xaùc suaát xuaát hieän
soùng vôùi chieàu cao H, chu kyø T, döôùi daïng P(H, T). Nhöõng öùng duïng cuûa haøm treân coù theå nhö sau.
Xaùc suaát xuaát hieän soùng vaø xaûy ra söï kieän trong moâi tröôøng treân bieån (töø 0 ñeán 2π ) coù theå laø:
∞ ∞
Q( x) = ∫ ∫ P( H , T )dHdT (a)
T = 0 H = Hs

2π
1
Qx =
2π ∫ Q( x)dx (b)
o

ÖÙng duïng döõ lieäu P(H,T) khi xöû lyù baøi toaùn laéc taøu, moâmen uoán, löïc caét taøu treân soùng, hieän
töôïng nöôùc phuû boong taøu, nhoâ chaân vòt ra khoûi nöôùc... naèm trong khuoân khoå quan heä giöõa döï baùo
ngaén haïn vaø döï baùo daøi haïn. Trong caùc döï baùo ngaén haïn, vôùi nhöõng quaù trình coù phoå heïp ε− > 0 ,
xaùc suaát ñeå ñaïi löôïng ngaãu nhieân X vöôït giaù trò cho tröôùc x ñöôïc tính theo coâng thöùc:
∞
x2
P[ X > x] = ∫ f ( x)dx = exp ( −
2mo
) (c)
x
170

Xaùc suaát ñeå X vöôït quaù giaù trò x* trong döï baùo daøi haïn seõ coù daïng:
∞ ∞ x *2
Q( x) = ∫o ∫o exp ( −
2mo
)P( H , T )dH dT (d)

2π
1
vaø: Q =
2π ∫ Q( x)dx (e)
0

Ví duï, söû duïng phöông phaùp döï baùo khi xaùc ñònh moâmen uoán taïi maët caét giöõa taøu cho taøu chôû
haøng khoâ, khai thaùc taïi vuøng bieån Baéc Ñaïi Taây Döông coù daïng sau:
Xaùc ñònh chieàu cao soùng lôùn nhaát trong chu kyø haïn ñònh.

Hình 4.13
Ñeå xaùc ñònh chieàu cao soùng xuaát hieän duø chæ moät laàn trong chu kyø ñònh tröôùc, ví duï 100 naêm,
50 naêm, 20 naêm..., coù theå döïa vaøo haøm P(H,T) ñeå tính. Giaû söû R laø thôøi gian taùi xuaát hieän soùng cao
nhaát Hmax cho thôøi haïn ñöôïc ñònh cuï theå 100 naêm, coøn xaùc suaát ñeå vöôït qua chieàu cao ñoù laø Q(H).
Xaùc suaát khoâng vöôït qua H seõ laø:
P(H) = 1 – Q(H).
Neáu kyù hieäu r - chu kyø soùng töông öùng soùng cao nhaát ñang ñeà caäp, haøm Q ñöôïc xaùc ñònh laø:
r
Q(H) = = 1 – P(H) (f)
R
Maët khaùc neáu coâng trình ñöôïc thieát keá vôùi tuoåi thoï ñònh öôùc laø L (naêm), xaùc suaát ñeå trong thôøi
gian ñoù chieàu cao soùng taïi vuøng laøm vieäc khoâng vöôït qua H seõ laø q(H), tính baèng bieåu thöùc quen
thuoäc:
L/r L
q( H ) = {1 − Q ( H )} ≈ exp ( − ) (g)
R
Quan heä giöõa R vaø q(H) ñöôïc theå hieän baèng bieåu thöùc:
 171

L 1
R ≈ − ≈ (h)
log e q 1 − q1/L

Giaù trò toái thieåu cuûa q tuøy thuoäc vaøo tính chaát quan troïng cuûa coâng trình vaø caùc nguyeân do kinh
teá, kyõ thuaät khaùc nhau. Coù theå ñöa ra ví duï döïa vaøo pheùp tính cuûa bieåu thöùc cuoái laø, vôùi coâng trình
coù tuoåi thoï cho tröôùc 60 naêm, xaùc suaát q ôû nöôùc 60%, thôøi gian taùi hieän cuûa soùng cao nhaát seõ laø 118
naêm.
Phoå naêng löôïng soùng bieån
Phoå Neuman, naêm 1952, aùp duïng cho soùng ôû giai ñoaïn ñaõ phaùt trieån, moät trong nhöõng phoå
ñöôïc vieát sôùm nhaát.
Trong heä meùt coâng thöùc phoå Neuman coù daïng:

πc −6 2 g2
Sζ ( ω) = ω exp ( − 2 2 ) (4.36)
2 ωU
trong ñoù: c = 3,05 (m2.s–5)
ω - taàn suaát soùng, (s–1); g - gia toác troïng tröôøng, = 9,81 m/s2
U - vaän toác gioù, treân maët bieån 7,5m (m/s).
Phoå Pierson-Moskovitz, naêm 1964
Caên cöù vaøo döõ lieäu thu thaäp veà soùng bieån Ñaïi Taây Döông hai taùc giaû treân ñeà xuaát coâng thöùc
tính phoå:

8,1 × 10−3 g 2 0,74 g 4

Sζ ( ω) = exp ( − ) (4.37)
ω5 U 4 ω4
trong ñoù: U - vaän toác gioù tính ôû ñoä cao 19,5m treân maët bieån, (m/s)
Phoå ITTC moät tham soá, kieán nghò cuûa hoäi nghò ITTC laàn thöù 11
2
8,1 × 10−3 g 2 3,11/h1/ 3
Sζ ( ω) = exp ( − ) (4.38)
ω5 ω4

Phoå ITTC hoäi nghò laàn thöù 12, naêm 1969, söû duïng hai tham soá:
2
173 × h1/3 691
Sζ ( ω) = exp ( − ) (4.39)
T14 ω5 T14 ω4

trong ñoù: T1 = 2π mo /m1

Phoå ISSC (hoäi nghò veà ñoä beàn taøu thuûy)
0,11 2 ω Tω
Sζ ( ω) = Hv Tv ( Tv )5 exp [ −0, 44( v )4 ] (4.40)
2π 2π 2π
0,11 2 ω 5 ω
hoaëc laø: Sζ ( ω) = hv Tv ( ) exp [ −0, 44( )4 ] (4.41)
2π ω ω
trong ñoù: hv ; Tv - giaù trò ñaëc tröng cuûa chieàu cao soùng vaø chu kyø soùng
ω = 2π/Tv - taàn suaát töông öùng vôùi chu kyø aûo treân.
172

Coù theå thay theá: hv = h1/ 3 vaø Tv = T1 = 2π mo /m1

Phoå JONSWAP do nhoùm caùc nöôùc trong Lieân hieäp bieån Baéc goàm UK, Netherlands, USA,
Germany... ñeà xuaát naêm 1968 - 1969.

α. g 2 5 ωo 4 β
Sζ ( ω) = 5
exp [ − ( ) ]r (4.42)
ω 4 ω
1 ω − ωo 2
vôùi: β = exp [ − 2
( ) ] (4.43)
2σ ω
ωo - taàn suaát taïi ñænh phoå; r - heä soá taêng giaûm cuûa ñænh phoå: r = 1,5 ~ 6, trung bình r = 3,3. Heä
soá σ tuøy thuoäc vaøo giaù trò ωo ; σ = 0,07 khi ω ≤ ωo
coøn σ = 0,09 khi ω ≥ ωo .
2
α - thaønh phaàn khoâng thöù nguyeân, tính theo toác ñoä gioù töông ñoái ζ = gx/U ;

α = 0,76 ζ −0,22

vôùi x - mieàn hoaït ñoäng cuûa gioù; U - vaän toác gioù ôû ñoä cao 10m so vôùi maët bieån, coøn giaù trò ξ naèm
trong khoaûng 10-1 ÷ 105.
Naêm 1978 hoäi nghò ITTC laàn thöù 15 kieán nghò duøng phoå JONSWAP trong tính toaùn cho ngaønh taøu,
trong coâng thöùc cuûa phoå xuaát hieän theâm h1/3 vaø thay ωo = 4,85/T1.
2
173 h1/ 3 691
Sζ ( ω) = 0, 658 × exp ( − ) 3, 3β (4.45)
T14 ω5 T14 ω4

1 ωT1
vôùi: β = exp [ − 2
( − 1)2 ] (4.46)
2σ 4, 85
Phoå soùng ba chieàu
Phoå soùng ba chieàu ñöôïc tính theo phoå cuûa soùng hai chieàu neâu treân, coù tính ñeán höôùng soùng
trong khoâng gian.
Sζ ( ω, μ ) = Sζ ( ω)M (μ ) (4.47)

Haøm M ( μ ) thoûa maõn ñieàu kieän:

+π/ 2
∫−π/ 2 M (μ)dμ = 1 (4.48)

Theo kieán nghò ITTC haøm M ( μ ) coù daïng nhö sau:

M (μ ) = ( 2/π)cos2 μ, vôùi |μ|≤ π/2 (4.49)

Theo kieán nghò hoäi nghò ISSC:

4 1
M (μ ) = (cos μ )4 (4.50)
3π 2

hoaëc: M (μ ) = ( 3/3π)cos4 μ (4.51)

 173

Nhöõng ñeà xuaát cuûa chuyeân gia Nhaät Baûn, trong taïp chí cuûa Hoäi ñoùng taøu Nhaät, 1969, coù daïng:
2
M (μ ) = (cos μ )2 ; aùp duïng cho: −π/2 ≤ μ ≤ π/2 (4.52)
π
Naêm 1980 nhöõng nhaø nghieân cöùu Nhaät Baûn ñeà xuaát tieáp:

1 2 s−1 Γ 2 ( s + 1) 1
M (μ ) = 2 (cos μ )2 s (4.53)
π Γ( 2s + 1) 2
trong ñoù: Γ - haøm gamma; s - haøm soá cuûa f = ω/2π , tính töø quan heä:
s f f s f f
= ( ) 2,5 vôùi ≥ 1; = ( ) 5 vôùi < 1 (4.54)
sm fm fm sm fm fm
coøn fm - thoâng soá lieân quan ñeán phoå soùng hai chieàu, suy töø quan heä:

Sm = 11, 5 fm −2,5 (4.55)

4.3 CAÙC CHUYEÅN ÑOÄNG LAÉC TAØU

Mieâu taû chuyeån ñoäng trong heä toïa ñoä coá ñònh
Heä toïa ñoä Ñeà caùc coá ñònh ñöôïc xaây döïng theo caùch sau: Taøu ñang ñöùng treân nöôùc tónh, khoâng
chuyeån ñoäng, choïn troïng taâm taøu G laøm goác cuûa heä toïa ñoä. Heä toïa ñoä theo nguyeân taéc baøn tay phaûi
truïc Oz höôùng leân treân, ngöôïc vôùi chieàu taùc ñoäng cuûa löïc huùt tröôøng traùi ñaát, truïc Ox höôùng veà tröôùc
muõi taøu.

Hình 4.14
Phaân bieät saùu chuyeån ñoäng laéc cuûa taøu, trong ñoù ba chuyeån ñoäng doïc truïc vaø ba chuyeån ñoäng
quay quanh truïc:
1- Chuyeån ñoäng soá 1 doïc truïc Ox (surging)
2- Chuyeån ñoäng soá 2 doïc truïc Oy (swaying)
3- Chuyeån ñoäng soá 3 doïc truïc Oz, goïi laø laéc ñöùng, nhoài (heaving)
4- Chuyeån ñoäng soá 4 quanh truïc Ox, goïi laø laéc ngang (rolling)
5- Chuyeån ñoäng soá 5 quanh truïc Oy, laéc doïc (pitching)
6- Chuyeån ñoäng soá 6 quanh truïc Oz (yawing).
174

Trong khi chöa coù teân goïi thoáng nhaát cho caùc daïng chuyeån ñoäng chu kyø treân ñaây, trong taøi lieäu
naøy seõ goïi caùc chuyeån ñoäng ñoù baèng soá thöù töï ñaõ trình baøy. Trong thöïc teá chuyeån ñoäng soá 4 ñöôïc
moïi ngöôøi thoáng nhaát goïi laø laéc taøu, hay cuï theå hôn laéc ngang coøn chuyeån ñoäng soá 5 ñöôïc goïi laø laéc
doïc. Hai töø cuoái naøy seõ ñöôïc ñeà caäp trong caùc phaàn tieáp theo. Caàn noùi roõ theâm thuaät ngöõ duøng chæ 6
chuyeån ñoäng treân, ngoaïi tröø ñaõ chuaån hoùa trong tieáng Anh nhö ñaõ ghi trong ngoaëc, hieän chöa coù
caùch xaùc ñònh chính thöùc trong caùc ngoân ngöõ khaùc.
Moãi daïng laéc taøu ñeàu gaây haäu quaû xaáu cho hoaït ñoäng bình thöôøng cuûa taøu. Laéc ñöùng (chuyeån
ñoäng soá 3) keát hôïp vôùi laéc doïc laøm giaûm ñaùng keå toác ñoä taøu khi ñi treân soùng, gaây hieän töôïng nöôùc
phuû boong taøu, laøm öôùt haøng hoùa, deã gaây nguy hieåm cho taøu. Laéc ngang (soá 4), hoaëc laéc soá 4 keát hôïp
vôùi chuyeån ñoäng daït ngang (soá 2) coù theå laø nhöõng tröôøng hôïp nguy hieåm neáu xeùt oån ñònh taøu.
Chuyeån ñoäng soá 6 daãn ñeán maát tính aên laùi, ñaëc bieät khi taøu chaïy treân soùng ñuoåi. Ñaõ coù nhöõng
tröôøng hôïp taøu bò maát oån ñònh khi chaïy caét soùng ôû goùc gaàn π/4, phía sau laùi, sau khi bò chuyeån ñoäng
soá 6 voâ hieäu hoùa tính chòu laùi cuûa taøu.
Trong phaàn tieáp theo cuûa taøi lieäu chuùng ta xem xeùt caùc daïng laéc cuûa taøu:
- Chuyeån ñoäng ñôn cuûa taøu treân nöôùc;
- Chuyeån ñoäng keát hôïp: laéc ngang goàm chuyeån ñoäng ñoàng thôøi soá 2, 4 vaø 6; laéc doïc goàm chuyeån
ñoäng soá 3 vaø soá 5 ñoàng thôøi.
Chuyeån ñoäng laéc bieân ñoä nhoû
Lyù thuyeát dao ñoäng vaät theå raén cho pheùp vieát phöông trình dao ñoäng quanh truïc qua troïng taâm
vaät döôùi daïng:

d2s ds
M +N + Cs = F( t)
dt2 dt

trong ñoù: M - khoái löôïng toång quaùt; N - löïc caûn toång quaùt
C - löïc hoài phuïc toång quaùt; F(t) - löïc kích ñoäng toång quaùt.
Khaùc vôùi dao ñoäng vaät raén, taøu thuûy noåi treân nöôùc lieân heä maät thieát vôùi moâi tröôøng laøm vieäc laø
nöôùc, do vaäy tham gia laéc treân nöôùc khoâng chæ coù khoái löôïng baûn thaân con taøu maø coøn caû löôïng nöôùc
keøm cuøng vôùi thaân taøu. Löôïng nöôùc keøm tham gia laéc taøu tuøy thuoäc daïng thöùc laéc, taàn soá laéc.
Vôùi saùu daïng laéc cuûa taøu treân nöôùc khoái löôïng toång quaùt ñöôïc saép xeáp trong ma traän 6 × 6, moãi
thaønh phaàn goàm khoái löôïng toång quaùt cuûa baûn thaân taøu vaø khoái löôïng toång quaùt cuûa nöôùc keøm, ma
traän löïc caûn toång quaùt cuûa nöôùc ñeán laéc taøu vaø ma traän moâmen phuïc hoài coù kích côõ 6 × 6:
..
[ M ]{ X } + [ N ] { X& } + [C ] { X } = { F } (4.56)

Daïng chung cuûa ma traän [M], [N] trong laéc taøu vôùi saùu baäc töï do sau:
 175

⎡ D D ⎤
⎢ g 0 0 0 KG 0 ⎥
g
⎢ ⎥
⎢ D D ⎥
⎢ 0 0 − KG 0 0⎥ ⎡ m11 0 0 0 0 0 ⎤
g g ⎢ 0
⎢ ⎥
⎢ m22 0 m24 0 m26 ⎥⎥
⎢ D ⎥
⎢ 0 0 0 0 0⎥ ⎢ 0 0 m33 0 m35 0 ⎥
[M] = ⎢ g ⎥ + ⎢ 0 m42 0 m44 0 m46 ⎥
⎥
⎢ D ⎥ ⎢
⎢ 0 − KG 0 Ix 0 0⎥ ⎢ 0 0 m53 0 m55 0 ⎥
⎢ g ⎥ ⎢ ⎥
⎢D ⎥ ⎢⎣ 0 m62 0 m64 0 m66 ⎥⎦
⎢ KG 0 0 0 Iy 0⎥
⎢g ⎥
⎢⎣ 0 0 0 0 0 Iz⎥⎦

⎡ N11 0 0 0 0 0 ⎤
⎢ 0 N 22 0 N 24 0 N 26 ⎥⎥
⎢
⎢0 0 m33 0 N35 0 ⎥
[N] = ⎢ ⎥
⎢ 0 N 42 0 N 44 0 N 46 ⎥
⎢0 0 N53 0 N55 0 ⎥
⎢ ⎥
⎢⎣ 0 N62 0 N64 0 N66 ⎥⎦

Ma traän moâmen phuïc hoài coù daïng:

⎡0 0 0 0 0 0 ⎤
⎢0 0 0 0 0 C26 ⎥⎥
⎢
⎢0 0 C33 0 C35 0 ⎥
[C ] = ⎢
0 0 C44 0 0 ⎥
⎥
⎢0
⎢0 0 C53 0 C55 0 ⎥
⎢ ⎥
⎢⎣0 0 0 00 C66 ⎥⎦

4.4 LAÉC TAØU VÔÙI BIEÂN ÑOÄ NHOÛ

Ba chuyeån ñoäng ñöôïc xem xeùt trong phaàn naøy goàm chuyeån ñoäng soá 3, 4 vaø 5. Phöông trình
chuyeån ñoäng ñöôïc vieát cho moãi tröôøng hôïp:
..
mzz . z+ N zz z& + Czz .z = 0
..
mϕϕ . ϕ+ Nϕϕ ϕ& + Cϕϕ .ϕ = 0

..
mψψ . ψ+ Nψψ ψ& + Cψψ .ψ = 0 (4.57)

trong ñoù: mzz = D/g + m33; Czz = γ. A

mϕϕ = I x + m44; Cϕϕ = D.GM

mψψ = I y + m; Cψψ = D.GM L. (4.58)

Thay caùc giaù trò treân vaøo vò trí cuûa khoái löôïng toång quaùt, löïc hoài phuïc toång quaùt, thöïc hieän pheùp
176

bieán ñoåi nhoû coù theå nhaän ñöôïc caùc phöông trình chuyeån ñoäng daïng sau:
.. N zz γ. A
z+ z& + z = 0
D D
+ m33 + m33
g g
.. N zz D.GMo
ϕ+ ϕ& + ϕ = 0
I x + m44 I x + m44
.. N zz D.GM L
ψ+ ψ& + ψ = 0 (4.59)
I y + m55 I y + m55

Neáu kyù hieäu caùc heä soá caûn vaø taàn soá dao ñoäng rieâng daïng sau ñaây:
N zz Nϕϕ Nψψ
2vz = ; 2vϕ = ; 2vψ =
D I x + m44 I y + m55
+ m33
g

γ. A D.GM D.GM L
ωz = ; ωϕ = ; ωψ = (4.60)
D I x + m44 Iψ + m55
+ m33
g
Ba phöông trình chuyeån ñoäng giôø ñaây coù theå vieát döôùi daïng:
..
z+ 2ν z .z& + ω.z = 0
..
ϕ+ 2ν ϕ .ϕ& + ωϕ .ϕ = 0

..
ψ+ 2ν ψ .ψ& + ωψ .ψ = 0 (4.61)

Ba phöông trình treân coù theå vieát döôùi daïng chung, quen thuoäc trong cô hoïc laø:
..
s+ 2νs& + ω2 s = 0 (4.62)

Nghieäm cuûa phöông trình tìm döôùi daïng: s = ert

trong ñoù: r - haèng soá caàn tìm; t - thôøi gian.
Thay bieåu thöùc cuûa s vaøo phöông trình cuoái coù theå nhaän ñöôïc:

r2 + 2ν + ω2 = 0 (4.63)

töø ñoù: r = − ν ± ν2 − ω2 (4.64)

Trong thöïc teá giaù trò cuûa ν 2 nhoû hôn ω2 cho caùc tröôøng hôïp laéc taøu vaø nhö vaäy giaù trò sau ñaây
luoân lôùn hôn 0: ω2 = ν 2 – ω2 < 0. Giaù trò r ñöôïc tìm seõ laø:
r1 = − ν + ω.i vaø r2 = − ν − ω.i

töø ñoù: s = e−νt . ( C1 cos ω.t + C2 sin ωt) (4.65)

Caùc haèng soá C xaùc ñònh theo ñieàu kieän ban ñaàu. Giaû söû taïi thôøi ñieåm t = 0 bieân ñoä dao ñoäng ñaït
 177

so = C1 vaø vaän toác chuyeån ñoäng baèng s&o , C2 tính töø quan heä:

s&o + ν.so
C = (4.66)
ω

Sau khi thay C1 vaø C2 vaøo phöông trình tìm nghieäm, bieåu thöùc cuûa s seõ laø:
s&o + ν.so
s = e−νt ( so cos ω.t + .sin ω.t) (4.67)
ϖ

Ñoà thò chuyeån ñoäng ñöôïc trình baøy taïi hình 4.3.

Hình 4.3
Töø ñoà thò coù theå thaáy, chu kyø dao ñoäng tính theo tyû leä 2π/ϖ seõ laø:
2π 2π 1
T = = ⋅ (4.68)
ω ω 1 − ν2 /ω2

Trong tröôøng hôïp chuyeån ñoäng khoâng bò caûn ν 2 /ω2 ≈ 0 chu kyø dao ñoäng töï do ñöôïc tính baèng
T ≈ 2π/ω .
Chu kyø caùc chuyeån ñoäng soá 3,4 vaø 5 theo caùc coâng thöùc treân seõ coù daïng:

D/g + m33
T3 = 2π. (4.69)
γ. Aw

I x + m44
T4 = 2π. (4.70)
D.GM t

I y + m55
T5 = 2π. (4.71)
D.GM L

4.5 NHÖÕNG COÂNG THÖÙC KINH NGHIEÄM XAÙC ÑÒNH CHU KYØ DAO ÑOÄNG TAØU TREÂN NÖÔÙC TÓNH
Coâng thöùc tính moâmen quaùn tính Ix:
Pi 2 2 1
Ix = ∑ [ yi + ( zi − KG ) + ∑ ix ] (4.72)
g g
178

trong ñoù: Pi - troïng löôïng cuûa vaät thöù i

yi, zi - troïng taâm cuûa vaät thöù i
KG - troïng taâm taøu so vôùi maët chuaån qua ki
ix - moâmen quaùn tính khoái löôïng cuûa vaät thöù i.
Vôùi sai soùt khoâng quaù lôùn khi tính coù theå duøng coâng thöùc do Dauer ñeà nghò:
1 D 2
Ix = ⋅ ( B + 4.KG 2 ) (4.73)
12 g

Coâng thöùc do Shymanski aùp duïng cho taøu gaàn daïng hình khoái paraboloid:

D B2CW2 H 2
Ix = ( + ) (4.74)
g 11, 4CB 12

trong ñoù: B - chieàu roäng taøu

CB - heä soá ñaày theå tích thaân taøu;
CW - heä soá ñaày ñöôøng nöôùc.
Trong nhieàu tröôøng hôïp coâng thöùc tính I x + ΔI x coù theå vieát thaønh:
D 2
I x + m44 = I x + ΔI x = .r (4.75)
g x
B
trong ñoù: rx = c , heä soá c naèm trong phaïm vi töø 0,71 ÷ 0,87.
2
Coâng thöùc tính moâmen quaùn tính I y .

D 2
I y = 0, 07CB L (4.76)
g

Coâng thöùc gaàn ñuùng xaùc ñònh chu kyø laéc.

Laéc ñöùng:
D/g + m33 2m 2 L. B.T.CB 2CB.T
T3 = 2π ≈ 2π ≈ 2π = 2π (4.77)
γAw γAw g. L. B.CW g.CW
neáu nhaän giaù trò trung bình cuûa CB/CW ≈ 0,75, coâng thöùc tính T cuûa dao ñoäng soá 3 seõ laø:

T3 = 2, 5 T (4.78)

I y + m55 2I y
Chu kyø laéc doïc: T5 = 2π ≈ 2π ≈ 2, 4 T (4.79)
D.GM L D.GM L
I x + m44 rx
Chu kyø laéc ngang: T4 = 2π = 2π. (4.80)
D.GM t g.GM t
Neáu coi raèng g ≈ π , phöông trình cuoái seõ mang daïng:
C.B
T4 = (4.81)
GM t
 179

vôùi: GM t - chieàu cao taâm nghieâng ban ñaàu; C - heä soá kinh nghieäm ruùt ra töø thöïc teá.
Heä soá C coù theå tính töø coâng thöùc kinh nghieäm sau:

H2
+C = ( 0, 6 ÷ 0,7 ) * 1 + (4.82)
B2

KG2
+C = 0, 58 * 1 + (4.83)
H2
Töø taøi lieäu thoáng keâ coù theå thaáy, C naèm trong phaïm vi sau ñaây.
Taøu chôû khaùch: 0,75 ÷ 0,85
Taøu chôû haøng: 0,70 ÷ 0,82
Taøu ñaùnh caù: 0,76 ÷ 0,80
Chu kyø laéc ngang taøu T4 coù theå ghi nhaän töø keát quaû thoáng keâ:
Taøu khaùch lôùn vôùi D > 20.000T: 16 ÷ 28s,
Taøu khaùch vôùi D = 8000T ñeán 10.000T: 13 ÷ 15s,
Taøu haøng ôû traïng thaùi chôû ñuû haøng: 9 ÷ 14s,
Taøu haøng ôû cheá ñoä daèn: 7 ÷ 10s,
Taøu caù, taøu keùo: 5 ÷ 8s,
Taøu chaïy soâng: 3,5 ÷ 6s
Coâng thöùc gaàn ñuùng xaùc ñònh heä soá caûn
Söùc caûn trong chuyeån ñoäng soá 3
N zz = 0,18 Aw , hoaëc: N zz = 0, 26 Aw ( Zmax /T3 ) (4.84)

trong ñoù: Aw - dieän tích maët ñöôøng nöôùc; Zmax - bieân ñoä laéc lôùn nhaát.
Döõ lieäu ño töø caùc taøu thaät cuûa Nhaät Baûn cho pheùp toång keát heä soá caûn:
N zz Nψψ
2vz = ; 2vψ = , nhö sau:
D I y + m55
+ m33
g

Baûng 4.2
v z * T3 vψ * T5
Teân taøu (ñoïc theo aâm Haùn) Heä soá Heä soá
2 2

Thaäp thaéng 1,18 1,48

Baéc ñaåu 0,945 0,99

Moäng loä 1,345 1,25

Söùc caûn trong chuyeån ñoäng soá 5: Nψψ = 0,18 I x (4.85)

Söùc caûn trong laéc ngang: Nϕϕ = 0, 85.k. L.B4 ϕmax (4.86)

trong ñoù: k = 0,002- aùp duïng cho taøu coù heä soá ñaày lôùn; k = 0,003 cho taøu hoâng troøn
180

k = 0,001 cho taøu coù daïng gaàn vôùi hình troøn xoay.
Vôùi taøu coù vaây giaûm laéc heä soá 2v4 naèm trong phaïm vi 0,11 ñeán 0,14; vôùi taøu khoâng trang bò vaây
giaûm laéc giaù trò naøy chæ coøn töø 0,07 ñeán 0,10.
Phaân tích keát quaû thöû moâ hình caùc taøu chieán, nhoùm taùc giaû coâng trình ñeà nghò söû duïng heä soá
2v4 = 0,08 ÷ 0,09 cho taøu khoâng trang bò vaây giaûm laéc, coøn 2v4 = cho taøu cuøng loaïi coù vaây giaûm laéc.

4.6 LAÉC TAØU TREÂN SOÙNG ÑIEÀU HOØA

1- Laéc ñöùng
Laéc ñöùng cuûa taøu treân soùng ñieàu hoøa xeùt trong khuoân khoå giaû thieát sau:
- Taøu coù chieàu roäng nhoû hôn so vôùi chieàu daøi taøu,
- Taøu coù maïn thaúng trong mieàn tieáp xuùc vôùi maët thoaùng,
- Ñoä daâng cuûa soùng thuoäc phaïm vi tuyeán tính nhö ñaõ mieâu taû trong phaàn soùng
bieân ñoä nhoû.
Phöông trình caân baèng löïc cuûa taøu treân soùng:
m.ς&& = D − γV ( t) (4.87)

vôùi: m - khoái löôïng taøu D/g cuøng löôïng nöôùc keøm trong chuyeån ñoäng soá 3; D - löôïng chieám nöôùc cuûa
taøu; V(t) - theå tích phaàn chìm cuûa taøu taïi thôøi ñieåm xeùt khi taøu ñang tham gia chuyeån ñoäng ñöùng.
Theå tích nhaát thôøi goàm hai thaønh phaàn:
V(t) = V + vt (4.88)
trong ñoù: V = D/γ - theå tích phaàn chìm taøu treân nöôùc tónh, khi taøu khoâng chuyeån ñoäng;
vt - theå tích taêng hoaëc giaûm tính giöõa ñöôøng nöôùc ôû traïng thaùi tónh vaø ñöôøng nöôùc nhaát thôøi, tính
baèng bieåu thöùc sau ñaây cho taøu thaønh ñöùng:

vt = Aw(ζ – ζw)
vôùi ζw ñoä daâng cuûa maët nöôùc, tính cho soùng ñieàu hoøa:
ζw = ζacos(σt)
vôùi: σ - taàn soá soùng; ζa - bieân ñoä soùng.
Thay giaù trò cuûa bieåu thöùc vt vaøo coâng thöùc caân baèng löïc, phöông trình chuyeån ñoäng soá 3 cuûa taøu
treân soùng ñieàu hoøa, khoâng coù löïc caûn, trôû thaønh:
D
&&ς + γAwς = γAwςw cos( σ.t) (4.89)
g

Giaù trò tuyeät ñoái cuûa γ. Aw .ςw goïi laø bieân ñoä löïc kích ñoäng. Veá phaûi cuûa phöông trình ñoùng vai
troø löïc kích ñoäng taùc ñoäng leân taøu.
Neáu löïc caûn laø thaønh phaàn khoâng boû qua ñöôïc trong quaù trình chuyeån ñoäng, löïc quaùn tính cuûa
nöôùc keøm cuõng tham gia vaøo thaønh phaàn löïc, phöông trình ñaày ñuû cuûa chuyeån ñoäng soá 3 seõ laø:
D D
( + m33 ).&&ς + N zzς& + γ. Aw .ς = .ςw .σ2 cos( σ.t) (4.90)
g g
 181

hoaëc döôùi daïng: &&ς + 2ν zzς& + ω2z .ς = Fzz cos( σ.t)

(4.91)
γ. Aw .ςw
trong ñoù: Fzz = = ω2z .ςw (4.91)
D
+ m33
g
2- Laéc ngang cuûa taøu treân soùng ñieàu hoøa
Neáu kyù hieäu goùc soùng baèng α = αosin(σt), coøn goùc nghieâng töùc thôøi cuûa taøu so vôùi maët nöôùc taïi
thôøi ñieåm ñoù ñöôïc kyù hieäu baèng Φ, goùc nghieâng cuûa taøu so vôùi maët nöôùc chuaån (tónh) seõ laø β = Φ –
α.

Hình 4.15
Moâmen phuïc hoài trong laéc ngang cuûa taøu trong tröôøng hôïp chuyeån ñoäng treân soùng ngang vôùi goùc
soùng α seõ coù daïng D.GMt.(Φ – α). Phöông trình chuyeån ñoäng trong tröôøng hôïp taøu laéc treân soùng, vieát
döôùi daïng töông töï coâng thöùc (4.90) seõ coù daïng:

( Ix + m44 )Φ
&& + N Φ
ϕϕ + D.GM t .Φ = D.GM tα o sin( σt)
&

hoaëc döôùi daïng quen thuoäc:

2
Φ + ωΦ Φ = MΦ sin( σt) (4.92)
&& + 2ν Φ
Φ &
D.GM t .α o 2
trong ñoù MΦ = = ωΦ αo
Ix + m44
Caùc phöông trình (3.5) (3.6) ñöôïc vieát laïi döôùi daïng chung:

s + 2νs& + ω2 s = H.σ2 sin( σt + γ )

&& (4.93)
Trong tröôøng hôïp laéc ñöùng H ñöôïc thay baèng Fzz, pha dao ñoäng γ = π/2 coøn laéc ngang H = MΦ,
pha γ = 0.
Nghieäm cuûa phöông trình goàm hai thaønh phaàn, s1 - cuûa dao ñoäng taét daàn, s2 - töø dao ñoäng
cöôõng böùc.
Nghieäm s1 ñaõ ñöôïc trình baøy taïi phaàn tröôùc, nghieäm s2 ñöôïc tìm döôùi daïng:
s2 = M sin( σt + γ ) + N cos( σt + γ ) (4.94)

Trong coâng thöùc cuoái M, N laø haèng soá caàn tìm.

Thay theá s2 vaøo (4.93) coù theå thaáy:
( ω2 M − σ2 M − 2νσN )sin( σt + γ ) + ( ω2 N − σ2 N − 2νσM )cos( σt + γ ) = H sin( σt + γ ) (4.95)
Caân baèng hai veá cuûa phöông trình vaø töø ñoù xaùc ñònh giaù trò caùc haèng soá M, N.
182

M ( ω2 − σ2 ) − 2νσN = H ⎪⎫
⎬ (4.96)
2νσM + N ( ω2 − σ2 ) = 0 ⎭⎪
( ω2 − σ2 )
vaø: M = H (4.97)
( ω2 − σ2 )2 + 4ν 2σ2
2νσ
N = −H (4.98)
( ω − σ ) + 4ν 2 σ2
2 2 2

Nghieäm s2 giôø ñaây coù daïng:

s2 = sm sin( σt + γ − ε ) (4.99)
−N 2νσ
trong ñoù: tgε = = 2 (4.100)
M ω − σ2
Bieân ñoä dao ñoäng sm tính töø bieåu thöùc:
1
sm = M2 + N2 = H (4.101)
( ω − σ ) + 4ν 2 σ2
2 2 2

1
bieåu thöùc: - coù teân goïi khoâng gioáng nhau trong ngoân töø caùc nöôùc. Trong tieáng
( ω2 − σ2 )2 + 4ν 2σ2
Anh ngöôøi ta thöôøng duøng cuïm töø heä soá phoùng ñaïi (magnification factor) ñeå chæ bieåu thöùc naøy, trong
taøi lieäu baèng caùc ngoân ngöõ khaùc coù theå gaëp töø “heä soá ñoäng”.
Neáu boû qua bieân ñoä dao ñoäng taét daàn s1, nghieäm phöông trình coøn laïi:
H
s2 = sm sin( σt + γ − ε ) = sin( σt + γ − ε ) (4.102)
( ω − σ ) + 4ν 2 σ 2
2 2 2

σ σ
ωΦ ωΦ
Hình 4.3
AÙp duïng lôøi giaûi cho phöông trình laéc ñöùng coù theå tìm bieân ñoä laéc cuûa taøu nhö sau:

ζm ( D/g )σ2 1
= ⋅ (4.103)
ζa ( D/g ) + m33 ( ω − σ )2 + 4ν 2σ2
2 2

Pha dao ñoäng xaùc ñònh töø coâng thöùc (4.100).

 183

Bieân ñoä laéc ngang tính töø coâng thöùc: Φ = Φ m .sin( σ.t − ε Φ )
trong ñoù bieân ñoä laéc ñöôïc tìm töø quan heä:
Φm 1
= (4.104)
αo σ 2 2 ν 2 σ 2
[1 − ( ) ] + 4( ) ( )
ωΦ ωΦ ωΦ

σ
2ν Φ ()
2ν Φ σ ωΦ
tgεΦ = = (4.105)
ω2Φ − σ2 1−(
σ 2
)
ωΦ

σ σ σ
Coù theå nhaän xeùt raèng taïi ( ) = 1 ; tgε → ∞ vaø ε = π/2 ; taïi ( ) = 0 vaø ( ) = ∞ ; khoâng phuï thuoäc
ωΦ ωΦ ωΦ
vaøo giaù trò cuûa pha laø: ε( 0) = 0; ε( ∞ ) = π
AÙp duïng lôøi giaûi toång quaùt treân cho tröôøng hôïp cuï theå laéc ngang chuùng ta coù theå vieát:
σ 2
H( )
ωΦ
Φm = (4.106)
σ 2 2 ν 2 σ 2
[1 − ( ) ] + 4( ) ( )
ωΦ ωΦ ωΦ

Töø coâng thöùc cuoái coù theå nhaän xeùt raèng khi ( σ/ωΦ ) = 0 , tyû leä Φ m /H = 0 , coøn trong tröôøng hôïp
coäng höôûng, coù nghóa ( σ/ωΦ ) → 1 ; tyû leä treân tieán ñeán giôùi haïn 1 2ν . Tröôøng hôïp ( σ/ωΦ ) → ∞ tyû leä
treân tieán ñeán ñôn vò.
Töø caùch ñaët vaán ñeà cuûa phaàn tröôùc, tích cuûa H vaø σ 2 trong laéc ngang coù theå hieåu nhö sau:

(ω )
2
H.σ2 = α o 2
Φ − m44 σ2 2
+ 4ν Φ .σ2 (4.107)

( ω − m σ ) + 4ν σ
2
2 2 2 2
Φm Φ 44 Φ
töø ñoù: = (4.108)
( ω − σ ) + 4ν σ
αo 2
2 2 2 2
Φ Φ

m44
trong ñoù: m44 =
I x + m44

( ω − m σ ) + 4ν σ
2
2 2 2 2
Φm Φ 44 Φ
hoaëc döôùi daïng: = (4.109)
( ω − σ ) + 4ν σ
αo 2
2 2 2 2
Φ Φ

σ 2π. g I x + m44
vôùi kyù hieäu: σ = = (4.110)
ωΦ λ D.GMt
Pha dao ñoäng tính theo coâng thöùc: εΦ = ε − γ (4.111)
2ν Φ σ 2ν Φ σ
trong ñoù: tgε = 2
; tg γ =
1−σ 1 − m44 σ2
184

Ví duï: Tính laéc ngang cuûa taøu vaän taûi bieån treân soùng ñieàu hoøa. Kích thöôùc chính cuûa taøu L.B.T =
110×15,5×5,64 (m), D = 5200t.
Tröôøng hôïp soùng daøi: λ = L; chu kyø soùng: T = 0, 8 λ = 8, 4 s ; chieàu cao soùng 2ξ a = 5, 5m ; goùc soùng cöïc
ñaïi α o = kξ a = 0,157 hay laø 9o, taàn soá soùng σ = 2π/T = 0,746s−1
2
Caùc heä soá trong phöông trình: Φ + ωΦ Φ = MΦ sin( σt)
&& + 2ν Φ
Φ &

D.GMt .α o 2
trong ñoù: MΦ = = ωΦ .α o , ñöôïc xaùc ñònh nhö sau:
Ix + m44
2π σ 0,746 νΦ
ωΦ = = 0, 6477 ; σ = = = 1,155; = 0, 0675
TΦ ωΦ 0, 646 ωΦ

thay caùc giaù trò treân vaøo phöông trình sau:

Φm 1 1
= =
αo σ 2 2 ν 2 σ 2 (1 − σ ) + 0, 0182σ2
2 2
[1 − ( ) ] + 4( ) ( )
ωΦ ωΦ ωΦ

σ
2ν Φ ( )
2ν Φ σ ωΦ 0,135σ
tgεΦ = 2
= =
ωΦ − σ2 1−(
σ 2
) 1 − σ2
ωΦ

Baûng 4.3
ΦM Φm εΦ εΦ ,
σ σ2 αM [°] [°] [rad ]
0 0 1 4 0 0
0,2 0,04 1,04 4,3 1o31’ 0,028
0,4 0,16 1,19 5,1 3o43’ 0,065
0,6 0,36 1,54 6,9 8o32’ 0,150
0,8 0,64 2,62 12,6 16o3’ 0,292
1,0 1,0 7,66 41,0 90o 1,57
1,2 1,44 2,12 13,0 159o48’ 2,79
1,4 1,96 1,02 7,1 168o52’ 2,95
1,6 2,56 0,64 5,1 172o02’ 3,01
1,8 173o50’ 3,035
2,0 174o51’ 3,05

4.7 DAO ÑOÄNG PHI TUYEÁN CUÛA TAØU

Trong phaàn naøy cuûa taøi lieäu seõ xem xeùt nhöõng baøi toaùn chuyeån ñoäng mang tính chu kyø song phi
tuyeán cuûa chuyeån ñoäng soá 4, laéc ngang taøu. Khi taøu bò nghieâng ñeán moät giôùi haïn nhaát ñònh, taïi ñoù
moâmen hoài phuïc cuûa taøu khoâng coøn tyû leä thuaän theo haøm tuyeán tính vôùi goùc laéc cuûa taøu. Quan heä
naøy ñaõ chuyeån sang giai ñoaïn phi tuyeán. Ñeå yù ñeán söï ñoåi thay aáy, phöông trình laéc ngang cuûa taøu
trong tröôøng hôïp chung, taøu laéc treân soùng ñöôïc vieát laïi döôùi daïng:

( I x + m44 ) Φ&& + NΦ .Φ& + D.GZ ( Φ ) = D.GMt.α o sin ( σ.t + γ ) (4.112)

 185

trong ñoù, ngoaøi nhöõng kyù hieäu quen thuoäc coøn coù GZ ( Φ ) - tay ñoøn ñoà thò oån ñònh tónh.

Nhöõng baøi toaùn phi tuyeán cuûa laéc ñöôïc ñöa veà caùc nhoùm sau.
Dao ñoäng töï do
Thaønh phaàn phi tuyeán ñöôïc quan taâm trong tröôøng hôïp naøy laø moâmen caûn chuyeån ñoäng. Trong
raát nhieàu tröôøng hôïp coù theå moâmen caûn tyû leä vôùi bình phöông goùc nghieâng taøu, phöông trình dao
ñoäng ñöôïc vieát thaønh daïng:

( Ix + m44 ) Φ&& ± NΦ & + DGM Φ = 0

& Φ
Φ (4.113)

AÙp duïng phöông phaùp caân baèng naêng löôïng ñeå giaûi baøi toaùn, nghieäm phöông trình ñöôïc tìm
döôùi daïng:
Φ = Φ m sin ωΦ t (4.114)

Coâng cuûa moâmen caûn trong dao ñoäng phi tuyeán sau moät chu kyø laéc tính theo coâng thöùc:
Φm +T/ 4
2
Enonl = − 2 ∫ N Φ |Φ
& |Φ.dΦ = −
∫ NΦ ( Φ m .ωΦ cos αωΦt) ( Φ m.Φ cos ωΦ t) d ( ωΦ t)
−Φ m −T/ 4

+T/ 4

∫ ( ωΦ t)
3
2
= − 2 NΦ Φ m ωΦ . cos3 ωΦ t.d
−T/ 4
+T/ 4
1 8
= − 2 NΦ Φ 3m ωΦ ∫ ( cos 3ωΦ t + cos ωΦ t) .d ( ωΦ t) = − NΦ Φ 3m ωΦ2
2
. (4.115)
4 3
−T/ 4

Maët khaùc trong chuyeån ñoäng töông töï, tính cho tröôøng hôïp dao ñoäng tuyeán tính, coâng moâmen
caûn ñöôïc tính baèng coâng thöùc:
+Φ m +T/ 4
Elinear = − 2 ∫ NΦ Φ
& .dΦ = −2 N
Φ ∫ Φ 2m ωΦ cos2 ωΦ t.d ( ωΦ t) = −2 NΦ .Φ 2m ωΦ .π (4.116)
−Φ m −T/ 4

Sau khi caân baèng naêng löôïng giaù trò töông ñöông cuûa heä soá caûn seõ laø:
8
NΦ = N ωΦ Φ m ≈ 0, 85. N .ωΦ Φ m (4.117)
3π
Khi ñaõ coù N seõ deã daøng chuyeån sang heä soá NΦ töông ñöông. Caùc coâng thöùc gaàn ñuùng, ruùt ra töø thöïc teá
duøng xaùc ñònh heä soá caûn phi tuyeán trong baøi toaùn daïng naøy ñöôïc ghi nhaän sau ñaây:
N = k.L.B4 (4.118)
trong ñoù: L - chieàu daøi taøu; B - chieàu roäng taøu.
Heä soá kinh nghieäm k laáy theo baûng:

Taøu soâng vaø caùc taøu nhoû 0,001

Taøu heä soá ñaày theå tích lôùn 0,002

Taøu coù ñöôøng söôøn ñôn giaûn 0,003

186

Töø ñoù: NΦ = 0, 85k. L.B4 .ωΦ Φ m (4.119)

Heä soá caûn phi tuyeán 2ν 4 tính theo coâng thöùc kinh nghieäm:
L.B4
2ν 4 = k1 Φ m , duøng cho taøu khoâng coù vaây giaûm laéc
D( B2 + H 2 )
2S B
2ν4 * = 2ν 4 (1 + k ) , duøng cho taøu coù vaây giaûm laéc
L.B
trong caùc coâng thöùc treân L, B, H, D laø caùc chieàu daøi, chieàu roäng, chieàu cao, löôïng chieám nöôùc cuûa
taøu. k1 = 0,055 ÷ 0,06 vaø k ≈ 10.
Daïng thöù hai coù theå gaëp trong thöïc teá cuûa dao ñoäng phi tuyeán:
&& + 2α.Φ
Φ & +β Φ
& Φ & 3 + ω2 .Φ = 0
& + γΦ (4.120)
Φ

A B C D.GMt
trong ñoù: 2α = ; β= ; γ= ; ω2Φ =
( Ix + m44 ) ( Ix + m44 ) ( Ix + m44 ) ( Ix + m44 )
Thöïc hieän pheùp caân baèng naêng löôïng theo coâng thöùc:
T/ 2 T/ 2 T/ 2

∫ & .dt +
&& .Φ
Φ ∫{ 2α.Φ
& +β Φ
& Φ & 3 .Φ
& + γΦ }
& .dt + ω2
Φ ∫ Φ.Φ.dt = 0 (4.121)
0 0 0

neáu kyù hieäu caùc heä soá a, b theo caùch sau:

A 2a B 3b
α = = ; β = = ;
( I x + m44 ) T ( I x + m44 ) T

C 4.C.T 3π2 γ
γ = = ; ⇒ c =
( I x + m44 ) 3π2 4T

Caùc heä soá a, b coù theå laáy töø taøi lieäu tham khaûo.
a = 0,0123 ÷ 0,020; b = 0,0025 ÷ 0,022.
Dao ñoäng cöôõng böùc
Thoâng thöôøng trong phaïm vi goùc Φ nhoû, haøm GZ ( Φ ) tuyeán tính, coøn khi goùc naøy lôùn, seõ laø
daïng haøm khoâng tuyeán tính. Vôùi caùc taøu thoâng duïng ñöôøng cong naøy coù theå bieåu dieãn daïng haøm leû
baäc 3 hoaëc baäc 5. Haøm baäc 3 coù daïng sau:

GZ ( Φ ) = GMt ( Φ + CΦ 3 ) (4.122)

1 BM 1
vôùi: C ≈ −
2 GM 6
Phöông trình laéc ngang giôø ñaây ñöôïc vieát laïi nhö sau:
&& 2ν Φ
Φ & + ω2 ( Φ + CΦ 3 ) = M cos ( σt + γ ) (4.123)
Φ Φ Φ

DGMtα o
vôùi: MΦ =
I x + m44
Nghieäm cuûa phöông trình naøy cuõng goàm hai thaønh phaàn, trong ñoù thaønh phaàn thöù nhaát cuûa dao
 187

ñoäng taét daàn, sau moät thôøi gian dao ñoäng bieân ñoä cuûa thaønh phaàn ñaàu naøy trieät tieâu, coøn thaønh
phaàn thöù hai laø haøm thôøi gian. Lôøi giaûi gaàn ñuùng cuûa thaønh phaàn thöù hai ñöôïc tìm döôùi daïng haøm
sin sau:
Φ 2 = A cos( σt) (4.124)

Thay Φ töø bieåu thöùc cuoái vaøo phöông trình dao ñoäng phi tuyeán vöøa neâu, lôøi giaûi baøi toaùn seõ laø:
− Aσ2 cos( σt) − νAσ sin( σt) + ωΦ
2 2
A cos( σt) + ωΦ CA3 cos3 ( σt) = M cos γ cos( σt) − M sin γ sin( σt)
nπ
Phöông trình naøy thoûa maõn cho tröôøng hôïp: t= vôùi: n- soá chaün.
2σ
Trong nhöõng tröôøng hôïp naøy cos ( σt) = ±1; sin( σt) = 0 , vaø do vaäy:

ω2Φ A + ωΦ
2
CA3 = M cos γ + Aσ2

vôùi: cos ( σt) = 0 vaø sin ( σt) = ±1 coù theå vieát:

νγσ = M sin γ (4.125)

Vôùi giaù trò baát kyø cuûa σ caùc phöông trình (4.124) (4.125) cho pheùp xaùc ñònh bieân ñoä A vaø pha γ
cuûa dao ñoäng.
Töø hai phöông trình cuoái naøy coù theå vieát tieáp:
νγσ ⎫
sin γ = ⎪
M ⎪
2 ⎬ (4.126)
ν 2⎪
cos γ = ± 1 − 2 ( γσ )
M ⎪⎭

thay caùc giaù trò treân vaøo phöông trình (4.125) seõ nhaän ñöôïc bieåu thöùc sau ñaây:

2 2 ν2
ωΦ A + ωΦ CA3 = ± 1 − ( Aσ )2 + Aσ2 (4.127)
M2
Phöông trình (4.127) toát nhaát neân giaûi baèng phöông phaùp gaàn ñuùng hoaëc baèng ñoà thò. Veá traùi
cuûa phöông trình naøy laø haøm baäc 3 cuûa bieân ñoä A, vaø ñoù khoâng gì hôn laø bieåu ñoà cuûa moâmen phuïc
hoài cuûa taøu. Trong khi ñoù öùng vôùi giaù trò cho tröôùc cuûa taàn soá veá phaûi cuõng laø haøm soá phuï thuoäc vaøo
A. Caùc ñieåm 1, 2, 3 laø ñieåm caét giöõa hai hoï ñöôøng cong, laø nghieäm soá cuûa baøi toaùn phaûi giaûi. Tieán
haønh tính cho nhieàu giaù trò chuùng ta seõ ñöôïc A1, A2, A3, töø ñoù coù theå thieát laäp quan heä giöõa bieân ñoä
vaø taàn soá soùng treân ñoà thò A = f ( σ ) , nhö bieåu dieãn taïi hình 4.16.
188

Hình 4.16
Daïng ñöôøng cong cuûa A = f ( σ ) phuï thuoäc vaøo hình daùng moâmen phuïc hoài cuûa taøu. Nhöõng daïng
ñaëc tröng cho moâmen phuïc hoài taøu thoâng duïng cuøng ñöôøng bieân ñoä dao ñoäng töông öùng ñöôïc giôùi
thieäu taïi hình 4.17.

Hình 4.17
Mieàn oån ñònh vaø mieàn khoâng oån ñònh cuûa laéc ngang ñöôïc xem xeùt cuï theå cho moãi taøu, döïa vaøo
ñoà thò laéc ngang naøy. Treân hình 4.18 trình baøy laïi ñoà thò haøm A - bieân ñoä taøu trong quan heä vôùi taàn
soá laéc. Taïi mieàn taàn soá σ > σ 2 vaø mieàn σ < σ 1 öùng vôùi moãi giaù trò cuûa σ chæ
coù moät giaù trò töông öùng cuûa A = f ( σ ) . Tình hình trong mieàn: σ1 ≤ σ ≤ σ2 ,
seõ khaùc vôùi ñieàu neâu treân. ÖÙng vôùi moät giaù trò cuûa taàn soá, ví duï taàn soá qua
ee’ treân ñoà thò, coù theå ñoïc ba giaù trò cuûa bieân ñoä laéc. Chuyeån ñoäng trong
phaïm vi naøy thuoäc daïng khoâng oån ñònh vaø chuùng ta khoâng coù cô sôû ñeå xaùc
ñònh goùc laéc seõ laø ñieåm naøo trong ba ñieåm ñoù.
Ñöôøng laøm vieäc cuûa ñoà thò goùc laéc taøu trong tröôøng hôïp naøy dieãn ra
nhö sau.
Hình 4.18
Khi σ taêng chaäm töø 0 ñeán giaù trò toái ña taïi taàn soá qua b, ñöôøng laøm
vieäc seõ laø ab, öùng vôùi moät taàn soá laéc chæ coù moät goùc laéc taøu. Neáu σ tieáp tuïc taêng, bieân ñoä laéc nhaûy
theo böôùc lôùn, töø b leân ñeán b’, sau ñoù laøm vieäc theo ñöôøng b’c. Quaù trình ngöôïc laïi, taøu bò laéc theo
ñöôøng ce treân ñoà thò khi σ giaûm, sau ñoù nhaûy xuoáng e’ vaø laøm vieäc theo e’a.
Tuyeán tính hoùa phöông trình dao ñoäng phi tuyeán
Moät trong nhöõng bieän phaùp xöû lyù phöông trình dao ñoäng phi tuyeán laø tìm caùch ñöa veà phöông
trình tuyeán tính töông ñöông, trong phaïm vi sai soá cho pheùp. Phöông trình dao ñoäng:
( I x + m44 )Φ
&& + N Φ
Φ + D.GZ ( Φ ) = D.GM tα m sin( σt + γ)
&

ñöôïc chuyeån veà daïng thoâng duïng:

 189

2
Φ + ωΦ GZ ( Φ )/ GM t = MΦ cos( σt + γ ) (4.128)
&& + 2ν Φ
Φ &

DGM tα m
vôùi: MΦ =
I x + m44
Haøm GZ coù theå ñöôïc vieát döôùi daïng haøm baäc leû:

GZ ( Φ ) = GM t ∑ d2n−1Φ2n−1 (4.129)
n=1

3( BM / GM ) − 1 30( BM / GM ) + 1
trong ñoù: d1 = 1; d3 = ; d5 = ;...
6 120
Trong thöïc teá vôùi moãi taøu cuï theå ñöôøng cong GZ ( Φ ) coù daïng rieâng, tuy nhieân nhìn chung coù theå
haøm hoùa döôùi daïng haøm baäc 3 hoaëc baäc 5 nhö vöøa neâu.
DGM tα m
Haøm thôøi gian α m ( t) naèm phía veá phaûi cuûa phöông trình dao ñoäng: caàn tính töø bieåu
I x + m44
thöùc phoå naêng löôïng cuûa chieàu cao soùng hoaëc phoå cuûa goùc soùng, suy dieãn töø phoå chieàu cao.

σ4
Sα ( σ ) = Sζ ( σ ) (4.130)
g2
Töø ñoù goùc soùng ñöôïc tính baèng coâng thöùc:
∞
α ( t) = ∫ cos[σt + δ(σ)] Sα ( σ )dσ (4.131)
0
hoaëc döôùi daïng coâng thöùc:
∞
σ2
α ( t) = ∫ cos[ σt + δ( σ )] Sζ ( σ )dσ
g
(4.132)
0

vôùi pha δ( σ) ∈ [ 0 ÷ 2π]

Ñeå tuyeán tính hoùa baøi toaùn, (4.128) ñöôïc chuyeån thaønh daïng töông ñöông theo nghóa trung
bình:
q ( t) + R{ be q& ( t), q( t)} = M ( t)
&&& (4.133)
hoaëc vieát cuï theå hôn döôùi daïng bieåu thöùc:
q ( t) + { be q& ( t) + Ce q( t)} = M ( t)
&&& (4.134)
Caùc haøm sai soá be, Ce ñöôïc xaùc ñònh trong quaù trình tuyeán tính hoùa:
e( t) = r( q& , q) − be q& − Ce q (4.135)

Ñeå sai soá ñaït giaù trò nhoû nhaát, toång caùc bình phöông sai soá theo haøm thôøi gian phaûi laø
minimum. Ñieàu ñoù daãn ñeán quan heä sau:
∂ ∂
E[ e2 ( t)] = 0; E[ e2 ( t)] = 0 (4.136)
∂be ∂Ce

Sau khi xöû lyù caùc ñaïo haøm treân, giaù trò cuûa b vaø C ñöôïc tìm döôùi daïng:
E[ qr
& ( qq
& )] E[ q&.r( q& , q)]
be = 2
; Ce = (4.137)
E[ q& ] E[ q2 ]
190

Thaønh phaàn phi tuyeán trong phöông trình dao ñoäng ñöôïc vieát laïi:
∑
r( q& , q) = σ2o d2n−1 .q2n−1 ( t) (4.138)
n=1

Bieåu thöùc Ce trong thaønh phaàn moâmen phuïc hoài:

⎧⎪ d2n−1 E[ q2n ] ⎫⎪ ⎧
2⎪ 2n 2n−2 2n − 1 ⎫⎪
Ce = σ2o ⎨1 + ∑ E[ q2 ] ⎭⎪
⎬ = σ o⎨ 1 + d2 n−1∑ π
σ q l(
2 ⎪⎭
)⎬ (4.139)
⎩⎪ n=1 ⎩⎪ n=1
Phoå naêng löôïng laéc ngang trong ñieàu kieän tuyeán tính hoùa moâmen phuïc hoài vaø löïc caûn tính theo
coâng thöùc:

Sq ( σ) = |Ye ( σ)|2 Sζ ( σ) (4.140)

vôùi: |Ye ( σ )|2 = {( Ce − σ2 )2 + 4 kσ2o σ2 }−1

4.8 CHUYEÅN ÑOÄNG DOÏC CUÛA TAØU TREÂN SOÙNG ÑIEÀU HOØA
Chuyeån ñoäng ñoàng thôøi hai daïng goàm chuyeån ñoäng soá 3 vaø soá 5 coù theå dieãn ñaït döôùi daïng toå
hôïp goàm:
( D/g + A33 )&&ζ + B33&& && + B33ψ& + C33ψ = F3 .eiσ E t ⎫⎪
ζ + C33ζ + A33ψ
⎬ (4.141)
( I L + A55 )ψ
&& + B55 ψ ζ + B53ζ& + C53ζ = F5 .eiσ E t ⎪⎭
& + C55ψ + A53&&

trong ñoù: F3 = F31 − i.F32 ; F5 = F51 − i.F52

Nghieäm cuûa phöông trình tìm döôùi daïng:

ζ = ζ m .ei.σe .t ; ψ = ψ m .ei.σe .t (4.142)

trong ñoù: ζ m = ζ1m + i.ζ 2m ; ψ m = ψ1m + i.ψ 2m

Caùch vieát treân ñaây töông ñöông caùc bieåu thöùc sau:
ζ = ζ m cos( σet − εξ ); ψ = ψ m cos( σet − εψ ) (4.143)

ζ 2m ψ 2m
tgεζ = ; tgεψ = (4.144)
ζ1m ψ1m

Caùc heä soá Ajk, Bjk, Cjk, Fj tính töø thuyeát “strip theory”, ñöôïc giôùi thieäu taïi phaàn tröôùc cuûa taøi
lieäu.
Söû duïng caùc kyù hieäu sau khi giaûi heä phöông trình neâu treân.
A33
*
= D/g + A33 ; A55
*
= I L + A55
a = ( C33 − A33
*
.σ2e )( C55 − A55
*
.σ2e ) − ( C35 − A35 .σ2e )( C53 − A53 .σ2e ) + ( B35 B53 − B33 B35 )σe2
b = [( C33 − A33
*
.σ2e ) B55 + ( C55 − A55
*
.σ2e ) B33 − ( C53 − A53σe2 ) B35 − ( C35 − A55
* 2
σe ) B53 ]σe
c = ( C55 − A55
*
.σ2e ) F31 − ( C − A.σ2e ) F31 − ( B35 F52 − B55 F32 )σe
* 2
d = − ( C55 − A55 σe ) F32 + ( C35 − A35 .σ2e ) F52 − ( B55 F31 − B33 F51 )σe
* 2
f = ( C33 − A33 σe ) F51 − ( C53 − A53σe2 ) F31 − ( B53 F32 − B33 F52 )σe
 191

* 2
h = − ( C33 − A33 σe ) F52 + ( C53 − A53 .σe2 ) F32 − ( B33 F35
1
− B53 F31 )σe (4.145)
Lôøi giaûi cho bieân ñoä vaø pha dao ñoäng ñöôïc tìm thaáy döôùi daïng:
c2 + d 2 f 2 + h2 bc − ad af + bh
ζm = ; ψm = ; tgεζ = ; tgεψ = (4.146)
a2 + b2 2
a +b 2 ac + bd ah − bf
Nöôùc phuû boong trong chuyeån ñoäng doïc
Thay ñoåi môùn nöôùc beân maïn taøu khi taøu chuyeån ñoäng treân soùng ñöôïc vieát baèng coâng thöùc:
Z w = ζ + xψ − ζ w (4.147)

vôùi: ζ vaø ψ - xaùc ñònh töø (4.142); ζ w - ñoä daâng maët soùng.
Thay theá caùc giaù trò töông öùng vaøo ba bieán vöøa neâu, naèm phía phaûi phöông trình cuoái coù theå
vieát:
zw = zm cos( σe t − ε z ) (4.148)

zm = z1m + izm
2
(4.149)

Hình 4.19
Maët khaùc zm coù theå ñöôïc vieát döôùi daïng töông öùng:

zm = ± A( x)2 + B( x)2 (4.150)

vôùi: A( x) = ζ m1 + xψ m1 − ζ w cos kx (4.151)

B( x) = ζ m2 + xψ m2 − ζ w sin kx (4.152)
Ñöôøng zw laø haøm thôøi gian, ñoàng thôøi laø haøm cuûa toïa ñoä x doïc thaân taøu. Vôùi giaù trò töùc thôøi, taïi
vò trí x, neáu zw lôùn hôn chieàu cao maïn taïi vò trí ñang xeùt, nöôùc seõ phuû leân boong. Nöôùc phuû leân
boong keùo theo nhieàu hieän töôïng caàn traùnh nhö: Löôïng nöôùc lôùn ñoïng treân boong deã gaây maát oån
ñònh taøu. Nöôùc phuû leân haøng hoùa treân boong coù khaû naêng laøm hö haïi taøi saûn. Treân taøu ñaùnh caù,
nöôùc phuû boong gaây trôû ngaïi thao taùc, coøn treân taøu vuõ trang nöôùc seõ haïn cheá thao taùc chính xaùc khi
ngöôøi lính söû duïng khí taøi. Vì lyù do ñoù khi thieát keá taøu ngöôøi thieát keá coá gaéng ñeå boong taøu ñöôïc
192

khoâ.

4.9 CHUYEÅN ÑOÄNG NGANG CUÛA TAØU TREÂN SOÙNG ÑIEÀU HOØA
Phöông trình trong chuyeån ñoäng ngang cuûa taøu treân soùng ñöôïc xaây döïng theo caùch töông töï:
a11η
&& + a12η& + a13η + b11ϕ
&& + b12ϕ
&& + b13ϕ + c11θ& + c12 θ& + c13θ = Fη
c21η
&& + c22η& + c23η + a21ϕ
&& + a22ϕ& + a23ϕ + b21&&
θ + b22 θ& + b23θ = Mϕ (4.153)
b31η
&& + b32η& + b33η + c31ϕ
&& + c32ϕ& + c33ϕ + a31&&
θ + a32θ& + a33θ = Mθ

caùc heä soá: ajk, bjk, cjk- tính theo lyù thuyeát “strip theory” nhö ñaõ trình baøy. Caùc heä soá treân ñaây töông
ñöông caùch ghi töø phaàn ñaàu taøi lieäu.
a11 ≡ ( D/g + A22 ) ; a12 ≡ B22 ; a13 ≡ C22

b11 ≡ ( Ix + A24 ) ; b12 ≡ B24 ; b13 ≡ C24

c11 ≡ ( I + A26 ) ; c12 ≡ B26 ; c13 ≡ C26

Heä phöông trình cuoái neáu ghi laïi döôùi daïng phöông trình ma traän hình thöùc trình baøy cuûa noù seõ
laø:

[ M ]{ X&& } + [ N ]{ X& } + [C ]{ X } = { F} (4.154)

⎡ m + m22 m24 − m.KG m26 ⎤ ⎧η&& ⎫

⎪ && ⎪⎬
= ⎢ m − m.KG
[ ] ⎢ 42
M Ix + m44 m46 ⎥⎥ ; { }
X
&& = ⎨Φ (4.155)
⎢⎣ m62 m64 I z + m66 ⎥⎦ ⎪ && ⎪
⎩θ⎭
⎡ N22 N24 N26 ⎤ ⎧ η& ⎫
⎪&⎪
[ ] ⎢⎢ N42 N 44 N46 ⎥⎥ ;
N = { }
X& = ⎨Φ ⎬ (4.156)
⎢⎣ N62 N64 N66 ⎥⎦ ⎪ θ& ⎪
⎩ ⎭
⎡C22 C24 C26 ⎤ ⎧η ⎫
[C ] = ⎢⎢C42 C44 C46 ⎥⎥ ; { X } = ⎪⎨Φ ⎪⎬ (4.157)
⎢⎣C62 C64 C66 ⎥⎦ ⎪θ ⎪
⎩ ⎭
⎧ Reel ⎡ξ .F .ei.σ.t ⎤ ⎫ ⎧ Reel ⎡ξ .F .ei.σ.t ⎤ ⎫
⎪ ⎣ A 2 ⎦⎪ ⎪ ⎣ A η ⎦⎪
{ F} = ⎨ Reel ⎡⎣ξ A .F4 .ei.σ.t ⎤⎦ ⎬ = ⎨ Reel ⎡⎣ξ A .Fφ .ei.σ.t ⎤⎦ ⎪⎬
⎪ ⎪ ⎪
(4.158)
⎪ ⎪ ⎪ ⎪
⎪ Reel ⎡ξ A .F6 .ei.σ.t ⎤ ⎪ ⎪ Reel ⎡ξ A .Fθ .ei.σ.t ⎤ ⎪
⎩ ⎣ ⎦⎭ ⎩ ⎣ ⎦⎭
trong caùc ma traän treân caùc kyù hieäu mang yù nghóa sau: m jk = A jk ; N jk = B jk .

4.10 CHUYEÅN ÑOÄNG TAØU TREÂN SOÙNG TÖÏ NHIEÂN

Soùng töï nhieân trong nghieân cöùu caùc chuyeån ñoäng coù chu kyø cuûa taøu ñöôïc xeùt nhö taäp hôïp cuûa voâ
soá soùng ñieàu hoøa, bieân ñoä nhoû, taàn soá vaø chu kyø khaùc nhau, pha ngaãu nhieân. Phaûn öùng cuûa taøu döôùi
taùc ñoäng cuûa moät soùng ñieàu hoøa laø dao ñoäng vôùi bieân ñoä vaø chu kyø phuï thuoäc vaøo bieân ñoä, taàn soá
soùng. Phaûn öùng cuûa taøu vôùi nhieàu soùng ñieàu hoøa coù bieân ñoä, taàn soá khaùc nhau, pha ngaãu nhieân, taùc
 193

ñoäng ñoàng thôøi seõ laø taäp hôïp caùc phaûn öùng rieâng leû vôùi töøng soùng. Soùng bieån coù tính chaát ngaãu
nhieân vaø phaûn öùng cuûa taøu döôùi taùc ñoäng soùng bieån cuõng ñöôïc xeùt nhö quaù trình ngaãu nhieân.
Töø lyù thuyeát caùc quaù trình ngaãu nhieân coù theå coi chuyeån ñoäng cuûa taøu döôùi taùc ñoäng cuûa soùng laø
tín hieäu ñaàu ra cuûa quaù trình ñoäng löïc hoïc, laø phaûn öùng tröôùc tín hieäu vaøo töø phía soùng. Phöông
trình chuyeån ñoäng cuûa taøu ñöôïc vieát theo caùch hieåu ñoù seõ coù daïng:
s j = ζ a Yj ( σ )cos( σt − ε ) (4.159)

trong ñoù: ζ a - bieân ñoä soùng ñieàu hoøa; σ - taàn soùng; ε - pha cuûa soùng.
Trong coâng thöùc cuoái bieåu thöùc: ζ a Y ( σ ) ñoùng vai troø bieân ñoä dao ñoäng cuûa chuyeån ñoäng thöù j
xaùc ñònh. Bieân ñoä naøy phuï thuoäc vaøo tín hieäu ñaàu vaøo laø soùng vaø haøm chuyeån cuûa heä ñoäng löïc hoïc laø
taøu treân soùng nöôùc.
sm = ζ a Y ( σ ) (4.160)

Haøm Y ( σ ) , theo caùch dieãn ñaït treân ñaây laø tyû leä giöõa bieân ñoä cuûa tín hieäu ra vaø tín hieäu vaøo:
sm
Y (σ) = (4.161)
ζa

Trong phaàn lyù thuyeát soùng bieån chuùng ta ñaõ laøm quen vôùi phoå naêng löôïng soùng bieån. Phoå naêng
löôïng soùng ñöôïc ñònh nghóa theo caùch deã hieåu, laø haøm naêng löôïng xeùt trong chieàu taàn soá soùng, laø
ñaïi löôïng tyû leä vôùi bình phöông chieàu cao soùng:
ζ 2a
Sζ ( σ ) = (4.162)
Δσ
Töông töï caùch dieãn ñaït naêng löôïng soùng bieån laø quaù trình ngaãu nhieân, phoå naêng löôïng laéc taøu
theo nghóa chung tyû leä vôùi bình phöông bieân ñoä laéc, vaø laø haøm cuûa taàn soá quaù trình aáy:
s2
Sx ( σ ) = m (4.163)
Δσ
Töø hai coâng thöùc cuoái naøy coù theå vieát:
2
sm ζ 2a sm
2
s2 s
= ⋅ 2 = Sζ ( σ )( m2 ) = Sζ ( σ)( m )2 (4.164)
Δσ Δσ ζ a ζa ζa

Coâng thöùc naøy coøn coù nghóa, phoå naêng löôïng laéc taøu baèng tích cuûa phoå naêng löôïng soùng bieån
vôùi bình phöông haøm chuyeån Y:
Sx ( σ) = Sζ ( σ)Yx2 ( σ) (4.165)

Trong lyù thuyeát soùng bieån bieân ñoä nhoû taïi phaàn ñaàu taøi lieäu
ñaõ trình baøy nhöõng phoå soùng bieån gaàn vôùi thöïc teá. Vôùi giaû thieát
caùc chuyeån ñoäng taøu döôùi taùc ñoäng cuûa soùng bieån cuõng seõ laø chuyeån
ñoäng mang tính chu kyø, hay coøn goïi laø dao ñoäng (laéc taøu), bieân ñoä
nhoû, haøm chuyeån Y ñöôïc tính baèng tyû leä giöõa bieân ñoä dao ñoäng sm
vaø bieân ñoä soùng ζ a , öùng vôùi moãi giaù trò taàn soá tính toaùn σ . Nhö
vaäy vieäc xaùc ñònh haøm Y cho moät taøu cuï theå, laøm vieäc treân vuøng
bieån cuï theå baèng ñöôøng tính toaùn hoaëc baèng thí nghieäm.
Nhöõng ñaïi löôïng thoáng keâ cuûa tín hieäu ra (laéc taøu) ñöôïc laäp vaø Hình 4.20
194

laø cô sôû xaùc laäp phoå naêng löôïng cuûa laéc taøu. Phaân tích phoå laéc taøu coù theå nhaän xeùt raèng, gioáng nhö
soùng bieån, quaù trình laéc taøu phuïc tuøng luaät phaân boá töï nhieân. Bieân ñoä laéc cuûa taøu treân soùng tính töø
vò trí trung hoøa, theo keát quaû thoáng keâ, phuïc tuøng haøm phaân boå Rayleigh. Haøm phaân boå ño ñöôïc töø
taøu ñaùnh caù ñöôïc giôùi thieäu taïi hình 4.20. Töø thöïc teá coù theå ñöa ra nhaän xeùt raèng, phoå naêng löôïng
mo .m4 − m22
cuûa laéc taøu thuoäc daïng phoå heïp, giaù trò ε cuûa phoå tính baèng coâng thöùc ε = khaù nhoû.
mo .m4
Vôùi moãi phoå dao ñoäng taøu tieán haønh tính caùc moâmen theo coâng thöùc quen thuoäc cuûa lyù thuyeát
phoå seõ nhaän ñöôïc caùc giaù trò sau:
∞ ∞
∫o Sx (σ)dσ ∫o Sζ (σ)Y
2
Moâmen baäc 0: mo = = ( σ )d σ (4.166)

∞ ∞
∫o σSX (σ)dσ ∫o σSζ (σ)Y
2
Moâmen baäc 1: m1 = = ( σ )d σ (4.167)

∞ ∞
∫o σ SX (σ)dσ ∫o σ Sζ (σ)Y
2 2 2
Moâmen baäc 2: m2 = = ( σ )d σ (4.168)

∞ ∞
∫o σ SX (σ)dσ ∫o σ Sζ (σ)Y
4 4 2
Moâmen baäc 4: m2 = = ( σ )d σ (4.169)

Töø ñoù caùc giaù trò “bieân ñoä bieåu kieán” vaø “chu kyø bieåu kieán” ñöôïc tính theo caùc coâng thöùc quen
thuoäc nhö ñaõ laøm quen töø phaàn soùng bieån.
Töø coâng thöùc treân coù theå tính giaù trò trung bình cuûa bieân ñoä laéc:
~
Y = 2, 5 mo (4.170)

Giaù trò trung bình töø 1/3 bieân ñoä lôùn nhaát:
~
ζ% 1/ 3 = Y 1/ 3 = 4, 0 mo (4.171)

Khi coù giaù trò trung bình töø 1/3 bieân ñoä lôùn nhaát maø theo caùch goïi trong taøi lieäu caùc nöôùc Taây
AÂu laø “bieân ñoä höõu nghóa”, caùc ñaïi löôïng lieân quan ñöôïc tính nhö sau.
- Bieân ñoä thöôøng gaëp ζ% = 0, 5ζ% n 1/ 3

- Bieân ñoä trung bình ζ% m = 0, 63ζ% 1/ 3

- Bieân ñoä trung bình töø 1/10 giaù trò cao nhaát ζ% 1/10 = 1, 28ζ% 1/ 3
- Bieân ñoä trung bình töø 1/100 giaù trò cao nhaát ζ% 1/100 = 1, 67ζ% 1/ 3
- Bieân ñoä soùng cao nhaát (tính töø 20.000 giaù trò trôû leân) ζ% max = 2, 2ζ% 1/ 3
Chu kyø dao ñoäng ñöôïc hieåu theo caùch sau:
~
- Chu kyø trung bình töø quan saùt: T o = 2π mo /m1
~
- Chu kyø ño taïi truïc trung hoøa: T 3 = 2π m2 /m4
~
- Chu kyø trung bình ño töø hai ñænh keà nhau: T 4 = 2π mo /m2
Laéc ñöùng
 195

ζm
Haøm chuyeån: Yζ ( σ ) = σ (4.172)
ζa
trong ñoù: ζ m - bieân ñoä laéc ñöùng ño taïi vò trí chuaån; ζ a - bieân ñoä soùng.
Moâmen baäc 0 cuûa phoå naêng löôïng:
∞
∫o Sζ (σ)Y
2
mo = ( σ )d σ

töø ñoù: ζ1/ 3 = 2, 0 mo ; ζ1/10 = 2, 546 mo

Laéc doïc
ψm
Haøm chuyeån: Yv ( σ ) = σ (4.173)
ζa
trong ñoù: ψ m - bieân ñoä laéc ñöùng ño taïi vò trí chuaån; ψ a - bieân ñoä soùng.
Moâmen baäc 0 cuûa phoå naêng löôïng:
∞
∫o Sζ (σ)|Yψ (σ)|
2
mo = dσ

töø ñoù: ψ1/ 3 = 2, 0 mo ; ψ1/10 = 2, 546 mo

Trong tröôøng hôïp duøng haøm chuyeån khoâng thöù nguyeân coù theå vieát nhö sau:
ψm
Yψ ( σ ) = σ (4.174)
( 2π/λ )ζ a
Treân soùng raát daøi, λ lôùn coøn σ nhoû, bieân ñoä laéc doïc tieán ñeán giaù trò maãu soá cuûa veá phaûi, haøm
chuyeån tieán ñeán ñôn vò.
Ngöôïc laïi treân soùng ngaén, σ raát lôùn, bieân ñoä laéc doïc vaø giaù trò haøm chuyeån xoay quanh O.
Ñeå söû duïng haøm khoâng thöù nguyeân coù theå vieát:
ψm
Yψ ( σ ) = σ (4.175)
2π
( )ζ a
λ

ψm 2π σ2
Yψ ( σ ) = σ = Yψ ( σ ) = Yψ ( σ ) (4.176)
ζa λ g
1 ∞
∫o Sζ (σ)|Yψ (σ)|
2
vaø: mo = 2
σ4 dσ
g
Tröôøng hôïp taøu ñi ngöôïc soùng hoaëc theo soùng taàn soá gaëp ñöôïc tính töø coâng thöùc:

2σ2
σe = σ ± U (4.177)
g
Töø coâng thöùc cuoái naøy coù theå tính ñaïo haøm theo taàn soá soùng, ví duï cho tröôøng hôïp chaïy ngöôïc
soùng.
d σe 2σU
= 1+ (4.178)
dσ g
196

1
vaø: dσ = dσe (4.179)
2σU
1+
g
Phoå naêng löôïng soùng trong tröôøng hôïp naøy tính töø phöông trình caân baèng:
Sζ ( σe )dσe = Sζ ( σ )dσ (4.180)

Sζ ( σ )
Sζ ( σe ) = (4.181)
2σU
1+
g

Thay (4.174) vaøo vò trí cuûa phoå soùng trong (4.175) chuùng ta tieáp tuïc tính caùc ñaïi löôïng ñaëc tröng
laéc ñöùng khi taøu chaïy treân soùng ñuoåi hoaëc ngöôïc soùng.
Thöù töï thöïc hieän caùc pheùp tính:
1- Caên cöù taàn soá soùng σ vaø vaän toác taøu U, tính taàn soá gaëp σ e
2- Xaùc ñònh haøm chuyeån theo σ e : Yψ ( σe )

3- Xaùc ñònh phoå soùng bieån theo taàn soá gaëp Sζ ( σe )

∞
∫o Sζ (σe )|Yψ (σe )| dσe
2
4- Tính moâmen baäc 0 theo coâng thöùc m0,ψ =

5- Xaùc ñònh caùc ñaïi löôïng ñaëc tröng

Bieân ñoä trung bình cuûa laéc ñöùng: % m = 1, 25 mo,ψ
ψ

Bieân ñoä höõu nghóa cuûa laéc ñöùng: % 1/ 3 = 2, 0 mo,ψ

ψ

Bieân ñoä toái ña cuûa laéc ñöùng: % 1/10 = 2, 55 mo,ψ

ψ

Laéc ngang
Haøm chuyeån laéc ngang:
Φm σ2
YΦ ( σ ) = σ = Y (σ) (4.182)
ζa g
Φm 2π α2
trong ñoù: YΦ ( σ ) = ; αm = ζa = ζa
αm g g
1 ∞
∫o Sξ (σ)|YΦ (σ)|
2
töø ñoù: mo,Φ = 2
σ4 d σ
g
Caùc ñaïi löôïng ñaëc tröng cuûa laéc ngang:
Bieân ñoä trung bình cuûa laéc ngang: Φ % = 1, 25 m
m o,Φ

Bieân ñoä höõu nghóa cuûa laéc ngang: 1/ 3 = 2, 0 mo,Φ

%
Φ
Bieân ñoä toái ña cuûa laéc ngang: 1/10 = 2, 55 mo,Φ
%
Φ
Trong chöông tröôùc cuûa taøi lieäu naøy ñaõ ñeà caäp caùch giaûi phöông trình laéc taøu. Haøm chuyeån ñöôïc
xaùc ñònh cho caùc daïng laéc taøu ñaõ ñöôïc tìm nhö sau:
 197

1 ⎫
Yζ ( σ) = ⎪
σ2 2 2 σ
2
⎪
(1 − ) + 4 v
ωζ2
ζ
ωζ2 ⎪
⎪
σ2 ⎪
Yψ ( σ ) = ⎪
⎪ (4.183)
σ2 σ2 ⎬
g (1 − 2 )2 + 4vψ2 2 ⎪
ωψ ωψ ⎪
⎪
σ2 ⎪
YΦ ( σ ) =
σ2 2 2 ⎪
2 σ
g (1 − 2
) + 4 vΦ 2
⎪
ωΦ ωΦ ⎭⎪

Caùc haøm chuyeån daïng sau naøy ñöôïc söû duïng trong tính toaùn, töông töï caùch laøm vöøa trình baøy
treân.
Ví duï: xaùc ñònh caùc thoâng soá lieân quan laéc ngang taøu kích thöôùc chính:
LBT = 49,1×9,0×3,68 (m). Löôïng chieám nöôùc cuûa taøu D = 936T, taàn soá dao ñoäng rieâng: ωΦ =
0,723s–1. Trong tính caàn söû duïng heä soá hieäu chænh K Φ , duøng cho laéc ngang taøu.

Baûng 4.4
σ Φ m /α m KΦ | YΦ (σ ) |2 Sζ (σ ) 100SΦ (σ) σ2 100SΦ *

0,4 1,36 0,93 0,022 0 0 0,16 0

0,5 1,76 0,90 0,081 0,368 0,03 0,25 0,008

0,6 2,54 0,86 0,332 0,968 0,322 0,36 0,012

0,7 4,0 0,81 1,320 1,314 0,74 0,49 0,852

0,8 2,66 0,77 0,89 1,324 1,18 0,64 0,755

0,9 1,28 0,73 0,30 1,138 0,336 0,81 0,272

1,0 0,8 0,78 0,15 0,888 0,135 1,0 0,135

1,1 0,52 0,68 0,08 0,672 0,054 1,21 0,065

1,2 0,36 0,62 0,041 0,50 0,021 1,44 0,03

1,3 0,27 0,55 0,025 0,374 0,009 1,79 0,016

1,4 0,20 0,44 0,015 0,29 0,004 1,96 0,008

1,5 0,15 0,38 0,012 0,19 0,002 2,25 0,004

∑ 3,832 2,157

0,383 0,2157
∞
1 0, 383
∫ Sζ (σ)|Y Φ (σ)|
2
mo,Φ = 2
σ4 d σ = rad 2 (12, 6° )2
g 100
o
∞
0, 2157
∫ σSξ (σ)YΦ
2
m1,Φ = ( σ )d σ = rad 2 s−2 = 7,1rad 2 s−2
100
o
198

m = 1, 25 mo,Φ = 4, 44
°
vaø: Bieân ñoä trung bình cuûa laéc ngang: %
Φ

1/ 3 = 2, 0 mo,Φ = 7,10
°
Bieân ñoä höõu nghóa cuûa laéc ngang: %
Φ

1/10 = 2, 55 mo,Φ = 9, 04
°
Bieân ñoä toái ña cuûa laéc ngang: %
Φ
~
Chu kyø trung bình: T o = 2π. mo,Φ /m1,Φ = 9, 0s
2π
Taàn soá trung bình cuûa laéc ngang: σm = = 0, 695
To
Haøm chuyeån hay coøn goïi RAO laéc ñöùng vaø RAO laéc ngang taøu ñi bieån coù daïng neâu taïi hình A
vaø hình B

Hình B. RAO laéc ngang taøu ñi bieån

Hình A. RAO laéc ñöùng taøu daàu, tính theo caùc
höôùng soùng

Hình C. Laéc ñöùng giaøn baùn chìm

 199

4.11 GIAÛM LAÉC TAØU ∗

Ñeå haïn cheá laéc taøu, ngay trong giai ñoaïn thieát keá caàn choïn thoâng soá voû taøu phuø hôïp, hình daùng
voû ñaûm baûo cho taøu coù tính ñi bieån toát. Trong soá caùc thoâng soá ñaëc tröng cho laéc taøu, chieàu cao taâm
nghieâng GM vaø chu kyø laéc ngang TΦ coù yù nghóa ñaëc bieät. Chieàu cao GM lôùn coù lôïi cho tính oån
ñònh song laøm cho chu kyø laéc cuûa taøu bò giaûm, ngöôïc laïi GM thaáp coù khaû naêng keùo daøi hôn chu kyø
laéc ngang. Tuy nhieân trong thöïc teá ñeå ñaûm baûo oån ñònh taøu, giaù trò GM khoâng theå laáy tuøy yù. Bieän
phaùp thay ñoåi GM nhaèm taêng chu kyø laéc vì vaäy chæ söû duïng trong moät giôùi haïn nhaát ñònh.
Thöïc hieän giaûm laéc taøu baèng nhöõng thieát bò ñaëc bieät goïi laø thieát bò giaûm laéc. Chæ trong voøng
100 naêm, töø cuoái theá kyû XIX ñeán nhöõng naêm naêm möôi - saùu möôi theá kyû caùc nhaø ñoùng taøu ñaõ ñeà
xuaát hôn 400 heä thoáng giaûm laéc, hôn 300 baèng saùng cheá, phaùt minh ñöôïc xeùt vaø caáp cho caùc nhaø
saùng taïo trong lónh vöïc naøy.
Nguyeân taéc laøm vieäc cuûa moïi thieát bò giaûm laéc taøu laø taïo ra moâmen nghieâng ngöôïc daáu vôùi
moâmen nghieâng cöôõng böùc taøu laéc. Caùc thieát bò thöôøng laøm nhieäm vuï giaûm bieân ñoä laéc, vaän toác laéc
vaø gia toác laéc. Soá lieäu thoáng keâ sau ñaây trình baøy giaù trò töông öùng ño treân taøu khoâng trang bò thieát bò
giaûm laéc vaø taøu coù trang thieát bò giaûm laéc.

Baûng 4.5: Chu kyø laéc vaø bieân ñoä laéc taøu ño treân taøu thaät

Chu kyø laéc, (s) Bieân ñoä (o)

Kieåu taøu
Laéc ngang Laéc doïc Laéc ngang Laéc doïc

Taøu chôû haøng khoâ 7-12 4-6 3-11 1-3

Taøu khaùch, ñeán 10000T 10-15 5-7 5-17 1-4

Taøu khaùch lôùn 20-28 10-14 20-60 5-15

Taøu ñaùnh caù 6-8 3-4 2-5 0,5-1

Taøu côõ nhoû 3-4 2-3 1-3 0,5-1

Taøu chôû maùy bay 14-18 7-9 10-25 2,5-6

Taøu tuaàn tieãu 6-8 3-4 3-5 0,5-1

∗
l. Anderson G.,”Moglichkeiten zur Dampfung den Schiffsbewegnungen in Seegang”, Hansa, 1968.

2. Volpitch H. “The Deny-Brown ship stabizers and their development”, ISP, 1967,

3. Bell J., Walker W.P., “Activated passive controlled fluid tanksystem for ship stabilization”, SNAME, 1964.
4. Shmyriev A.N., et al, “Uspokoiteli katchki sudov”, Leningrad 1972.
200

Baûng 4.6: Bieân ñoä laéc cho pheùp ñoái vôùi taøu coù trang thieát bò giaûm laéc

Chu kyø laéc, (s) Bieân ñoä, (0o)

Kieåu taøu
Laéc ngang, (o) Laéc ñöùng, (m)

Taøu chôû haøng khoâ 1-2 0,5 -1

Taøu khaùch, ñeán 10000T 1-2 0,6 -1,25

Taøu khaùch lôùn 2 2,5 - 5

Taøu ñaùnh caù 1 0,25 - 0,6

Taøu côõ nhoû 0,5-1 0,1 - 0,25

Taøu chôû maùy bay 1-2 0,6 - 1,6

Taøu tuaàn tieãu 0,5-1 0,25 - 0,4

Phöông trình laéc ngang taøu treân soùng, vieát cho tröôøng hôïp taøu khoâng trang bò thieát bò laùi coù
daïng nhö ñaõ trình baøy taïi phaàn tröôùc:
( I x + m44 )Φ
&& + N Φ
ϕϕ + D.GM t .Φ = D.GM tα o sin( σt)
& (4.184)

Treân taøu coù trang bò thieát bò giaûm laéc, ngoaøi nhöõng moâmen taùc ñoäng nghieâng taøu coøn coù moâmen
nghieâng do thieát bò naøy taïo ra Mst. Giaû söû raèng thieát bò giaûm laéc naøy laøm vieäc vôùi hieäu quaû cao nhaát
trong ñieàu kieän coäng höôûng cuûa laéc ngang, khi ñoù σ = ωR . Giaù trò moâmen nghieâng naøy coù theå vieát
döôùi daïng:
M st = − M sin ω R t (4.185)
trong ñoù: M- bieân ñoä moâmen nghieâng cuûa thieát bò giaûm laéc.
Phöông trình vi phaân mieâu taû laéc trong ñieàu kieän taøu coù trang bò thieát bò giaûm laéc giôø ñaây coù
theå vieát nhö sau:
M
( I x + m44 )Φ
&& + N Φ
ϕϕ + D.GM t .Φ = D.GM t ( α o −
& )sin( αt) (4.186)
D.GM t
Moâmen giaûm laéc trong ñieàu kieän thöïc teá coù theå coi laø haøm cuûa goùc laéc, cuøng toác ñoä vaø gia toác
cuûa noù: Mst = AΦ + BΦ & + CΦ&& (4.187)
Thay caùc heä soá A, B, C trong phöông trình treân vaøo phöông trình vi phaân laéc ngang keát quaû coù
theå nhaän ñöôïc:
2 2
Φ + ωΦ Φ = ωΦ ko α o sin σt (4.188)
&& + 2μ Φ
Φ &

2 NΦ + B D.GM + A
trong ñoù: 2μΦ = ; ω2Φ =
I x + m44 + C I x + m44 + C
Vì raèng dao ñoäng töï do bò giaûm nhanh trong nöôùc, dao ñoäng cöôõng böùc maø taøu thöïc hieän seõ
mang giaù trò: Φ = Φ st sin( σt − ε st ) (4.189)
trong ñoù: bieân ñoä laéc ngang seõ laø:
 201

D.GM
α
I x + m44 + C o
Φ st = (4.190)
2
( ωΦ 2 2
− σ )2 + 4ωΦ σ

2μΦ σ
vaø pha dao ñoäng tính baèng: tgε st = 2
(4.191)
ωΦ − σ2
Phaân tích caùc coâng thöùc cuoái coù theå nhaän xeùt raèng ñeå giaûm bieân ñoä laéc cho taøu vôùi: D = const;
GM = const , nhaát thieát phaûi thay ñoåi moâmen oån ñònh, thay ñoåi vaän toác laéc nhaát thieát phaûi taêng heä
soá löïc caûn μ Φ /ωΦ . Taêng heä soá μΦ coù taùc duïng ñaåy nhanh toác ñoä haõm laéc khi taøu ñang chòu taùc ñoäng
cuûa soùng bieån ôû cöôøng ñoä khoâng ñoåi. Ñeå thay ñoåi gia toác laéc nhaát thieát phaûi thay ñoåi thaønh phaàn löïc
quaùn tính.
Ñeå coù theå ñoàng thôøi taêng caùc giaù trò vöøa neâu thieát bò giaûm laéc phaûi laøm cho taøu thoûa maõn ñieàu
kieän:
D.GM I x + m44 NΦ
> > (4.192)
D.GM + A I x + m44 + C NΦ + B

Trong thöïc teá söû duïng chuùng ta thöôøng gaëp caùc loaïi thieát bò sau ñaây:
1- Vaây giaûm laéc; 2- Baùnh laùi hoâng; 3- Thuøng chuû ñoäng; 4- Thuøng thuï ñoäng.
Vaây giaûm laéc hoaëc coøn goïi laø ki hoâng (bilge keel) ñöôïc duøng phoå bieán. Keát caáu ki hoâng heát söùc
ñôn giaûn. Vaây giaûm laéc ñöôïc ñaët taïi vuøng giöõa taøu. Noù laø phöông tieän giaûm laéc thuï ñoäng, coù khaû
naêng taïo ra moâmen caûn boå sung khi taøu laéc, laøm taêng moâmen löôïng nöôùc keøm vaø do ñoù coù khaû naêng
keùo daøi chu kyø laéc.
Thoâng thöôøng toång dieän tích vaây giaûm laéc, tính cho caû hai beân maïn, töø 3% ñeán 6% dieän tích
LxB cuûa taøu. Chieàu roäng ki hoâng naèm trong phaïm vi 0,3m ñeán 1,0m, tuøy thuoäc ñoä lôùn cuûa chieàu
roäng taøu. Khi taøu laéc ngang, coù maët ki hoâng laøm taêng söùc caûn chuyeån ñoäng laéc nhôø taïo söùc caûn soùng
vaø caûn xoaùy trong doøng chaûy ngang ki. Vôùi caùch laøm vieäc nhö vaäy, ñoä lôùn söùc caûn laéc ngang khoâng phuï
thuoäc vaøo vaän toác tieán cuûa taøu. Trong nhieàu tröôøng hôïp, taùc duïng cuûa ki hoâng khi taøu tieán vôùi vaän toác
lôùn seõ khoâng cao.
Coù theå choïn tyû leä giöõa chieàu roäng ki vaø chieàu roäng taøu naèm trong giôùi haïn 0,03 ñeán 0,05. Chieàu
daøi ki hoâng so vôùi chieàu daøi taøu khoâng quaù giôùi haïn 0,25 - 0,60. Vôùi ki roäng 0,3 ñeán 0,4m thöôøng
laøm töø taám. Ki roäng hôn, töø 0,5m ñeán 0,6m ngöôøi ta thöôøng haøn theâm taïi meùp töï do theùp troøn hoaëc
nöûa troøn. Ki chieàu roäng treân 0,6m neân laøm döôùi daïng profil caùnh, trong loøng caàn ñaët nhöõng neïp gia
cöùng. Caùc hình töø hình 4.21 ñeán 4.23 giôùi thieäu caùc maãu keát caáu ki hoâng vaø caùch boá trí chuùng beân
hoâng taøu.
202

Hình 4.21

Hình 4.22

Hình 4.23
Bieân ñoä laéc cuûa taøu coù gaén ki hoâng coù theå giaûm 20 - 30%, thaäm chí ñeán 50%.
Baùnh laùi hoâng (controllable) goàm heä thoáng hai baùnh laùi daïng thoaùt nöôùc ñaët trong thaân taøu.
Khi hoaït ñoäng heä thoáng laùi ñöôïc ñöa ra ngoaøi voû ôû vuøng hoâng, quay trôû quanh truïc theo heä thoáng
ñieàu khieån töï ñoäng. Thieát bò daïng naøy ñöôïc ñöa vaøo taøu töø 1889 theo saùng kieán cuûa John
Thornycroft moät ngöôøi Anh thích ngheà haøng haûi, song thieát bò chæ thöïc söï phaùt huy taùc duïng khi
haõng Motora cuûa Nhaät vaøo cuoäc. Nhöõng haõng saûn xuaát khaùc, noåi tieáng trong lónh vöïc cheá taïo baùnh
laùi hoâng coøn phaûi keå tôùi Denny-Brown vaø Sperry Gyroscope Co. Heä thoáng laùi hoâng söû duïng naêng
löôïng do taøu caáp ñeå hoaït ñoäng.
Hình 4.24: Sô ñoà laøm vieäc cuûa heä thoáng laùi hoâng Motora

1
 203

2 1 3
4 5
6 7
10
8
9 11 13

12
12

Hình 4.25: Heä thoáng laùi hoâng cuûa haõng Denny-Brown

Baùnh laùi hoâng thöôøng ñöôïc cheá taïo theo kích thöôùc chuaån sau. Chieàu daøy töông ñoái 0,12 ÷ 0,22
coøn chieàu daøi töông ñoái 2,2 ÷ 2,4. Baùnh laùi hoâng thuoäc heä thoáng giaûm laéc chuû ñoäng. Khi hoaït ñoäng
hai baùnh laùi traùi vaø phaûi ñeàu taïo löïc naâng treân caùnh. Caùc löïc naøy taïo moâmen quay so vôùi taám laéc, coù
nhieäm vuï caûn moâmen nghieâng taøu ñang taùc ñoäng.
Heä thoáng baùnh laùi hoâng coù theå giaûm bieân ñoä laéc töø hai ñeán ba laàn
Heä thoáng thuøng chuû ñoäng goàm hai thuøng chaát loûng naèm ôû hai maïn taøu. Chaát loûng giöõa hai
thuøng chuyeån choã cho nhau qua heä thoáng bôm caùnh quaït. Bôm ñöôïc ñieàu khieån töï ñoäng, chuyeån nöôùc
töø maïn traùi sang phaûi hoaëc ngöôïc laïi nhaèm taïo ra moâmen nghieâng choáng laïi moâmen ngoaïi löïc. Heä
thoáng thuøng chuû ñoäng cho pheùp ngöôøi duøng ñieàu chænh ñoä nghieâng ngang cuûa taøu khi taøu ñöùng treân
nöôùc tónh.
Heä thoáng thuøng chuû ñoäng söû duïng naêng löôïng do taøu caáp trong caùc hoaït ñoäng cuûa mình.
(H.4.27) giôùi thieäu thuøng cuûa haõng Siemens, chaøo haøng töø 1933. Hình 4.28 trình baøy thuøng Siemens
sau caûi tieán.
Heä thoáng thuøng thuï ñoäng ñöôïc cheá taïo döôùi hai daïng: kín hoaëc hôû. Trong daïng kín caùc thuøng
ñaët hai beân maïn noái vôùi nhau qua heä thoáng oáng, qua caùc van ñieàu tieát. Trong daïng hôû khoâng coù heä
thoáng oáng noái lieàn hai maïn, chaát loûng ôû keùt maïn thoâng vôùi nöôùc ngoaøi maïn qua caùc loã naèm ôû ñaùy
keùt. Thuøng cuûa Frahm trong nhoùm antirolling tanks, thöôøng laøm daïng chöõ U, boá trí phía treân troïng
taâm taøu, (H.4.29).
204

Hình 4.26

Hình 4.27 Hình 4.28

 205

Hình 4.29

Naêng löôïng cho caùc thuøng thuï ñoäng ñöôïc taøu ñang laéc cung caáp, laøm giaûm laéc taøu. Taïi traïng
thaùi tónh, taøu khoâng coù khaû naêng cung caáp naêng löôïng ñeå dòch chuyeån nöôùc trong vaø ngoaøi keùt, thieát
bò thuï ñoäng khoâng laøm vieäc.
Thieát keá thuøng thuï ñoäng phaûi ñaûm baûo ñeå taàn soá laéc rieâng cuûa nöôùc trong thuøng baèng taàn soá laéc
cuûa taøu treân nöôùc tónh, coøn ñoä leäch pha giöõa chuùng phaûi ñaït π/2 .
Nhöôïc ñieåm cuûa heä thoáng thuï ñoäng laø hoaït ñoäng khoâng hieäu quaû trong ñieàu kieän taøu laéc treân
soùng khoâng ñieàu hoøa vaø coù aûnh höôûng xaáu ñeán oån ñònh taøu trong ñieàu kieän taàn soá laéc cuûa taøu vaø cuûa
caùc thuøng khoâng gaàn nhau. Trong nhöõng tröôøng hôïp xaáu nhö vöøa nhaéc bieân ñoä laéc cuûa taøu bò taêng
leân.
Con quay giaûm laéc, töông öùng trong tieáng Anh Gyrostabilizer, laøm vieäc treân nguyeân taéc con
quay. Giaûm laéc daïng con quay laøm vieäc mang tính thuï ñoäng, khi taïo ra moâmen ngöôïc daáu vôùi
moâmen nghieâng taøu nhö moät phaûn öùng vôùi moâmen naøy, con quay chuû ñoäng ñöôïc ñieàu khieån, goïi laø
con quay laùi (pilot gyro). Loaïi naøy ñöôïc duøng caû treân taøu nhoû vaø taøu lôùn. Sô ñoà boá trí con quay ñöôïc
minh hoïa taïi hình 4.30.

Hình 4.30: Con quay thuï ñoäng Hình 4.31: Con quay chuû ñoäng
Con quay do haõng Sperry ñaõ tung ra thò tröôøng goàm nhöõng con quay töø côõ beù nhaát duøng cho
thuyeàn buoàm ñeán côõ lôùn duøng treân taøu hieän ñaïi. Con quay duøng cho taøu chôû maùy bay, côõ 10.000t coù
ñaëc tính ñaùng ñeå yù. Troïng löôïng roto 344t; ñöôøng kính roto d = 4m, moâmen choáng laéc ngang: M =
1800 tm. Toaøn boä trang thieát bò con quay khi laép leân taøu gaàn 700t, theå tích caàn cho phoøng con quay
199 m3.
206

Nhöõng con quay kích thöôùc nhoû goïn, giaù thaønh vöøa phaûi ñang chieám thò tröôøng trong caùc loaïi
taøu ñang hoaït ñoäng.

4.12 XAÙC ÑÒNH LÖÏC THUÛY ÑOÄNG TAÙC ÑOÄNG LEÂN VOÛ TAØU
Caùc chuyeån ñoäng cuûa taøu ñang ñeà caäp trong taøi lieäu naøy ñöôïc xem xeùt trong moâi tröôøng nöôùc vôùi
caùc giaû thieát sau:
- Nöôùc khoâng neùn vaø khoâng dính;
- Chuyeån ñoäng doøng khoâng roái, khoâng xoaùy;
- Soùng bieån taùc ñoäng ñeán taøu thuoäc soùng ñieàu hoøa, bieân ñoä thaáp. Soùng taïo ra do taøu laéc treân ñoù
cuõng laø soùng ñieàu hoøa, bieân ñoä nhoû.
Heä toïa ñoä coá ñònh coù goác toïa ñoä gaén truøng vôùi troïng taâm taøu treân nöôùc tónh, ôû traïng thaùi khoâng
chuyeån ñoäng. Truïc Oz höôùng leân treân, ngöôïc chieàu taùc ñoäng cuûa löïc troïng tröôøng. Heä toïa ñoä xaây
döïng treân nguyeân taéc heä toïa ñoä phaûi, trong ñoù höôùng cuûa truïc Ox theo chieàu tieán thaúng cuûa taøu.
Caùc chuyeån ñoäng cuûa taøu goàm ba chuyeån ñoäng doïc truïc vaø ba chuyeån ñoäng quanh truïc, ñaùnh soá
thöù töï chuyeån ñoäng soá 1 ñeán chuyeån ñoäng soá 6.
Haøm theá toác ñoä cuûa nöôùc trong khoâng gian 3D ñöôïc mieâu taû döôùi daïng:
Φ = Φ ( x, y, z; t) (*)

AÙp suaát thuûy ñoäng trong loøng chaát loûng ñöôïc xaùc ñònh töø coâng thöùc Bernoulli, hay coøn goïi tích
phaân Cauchy-Lagrange. Löïc toång quaùt do nöôùc taùc ñoäng leân voû taøu tính theo tích phaân cuûa aùp suaát
vöøa neâu treân toaøn maët tieáp nöôùc cuûa voû (maët öôùt).
Haøm theá toác ñoä
Haøm theá toác ñoä phaûi thoûa maõn ñieàu kieän lieân tuïc cuøng ñieàu kieän ban ñaàu, caùc ñieàu kieän treân caùc
bieân.
1- Trong mieàn nöôùc V, haøm Φ ( x, y, z; t) thoûa maõn phöông trình Laplace:

∂ 2Φ ∂ 2Φ ∂ 2Φ
+ + = 0 (a)
∂x2 ∂y2 ∂z2

2- Ñieàu kieän ban ñaàu cuûa baøi toaùn:

∂Φ ∂Φ
= −g taïi maët thoaùng (b)
∂t ∂z

Caùc ñieàu kieän bieân

∂Φ
3- Ñieàu kieän khoâng thaåm thaáu taïi voû taøu: = Vn ( M ; t) (c)
∂n
Taïi moãi ñieåm M treân voû taøu vaän toác phaùp tuyeán cuûa ñieåm vaät chaát voû taøu M baèng vaän toác cuûa
phaàn töû nöôùc ñang chieám vò trí taïi M. Ñieàu kieän naøy coøn ñöôïc hieåu theo caùch phoå thoâng laø vaän toác
töông ñoái taïi thôøi ñieåm tính giöõa doøng chaûy saùt ngay voû taøu so vôùi voû taøu baèng 0.
4- Ñieàu kieän bieân ôû bieân xa voû taøu.
Treân maët thoaùng ôû bieân xa voâ cuøng chæ toàn taïi heä thoáng soùng ñieàu hoøa vaø soùng nöôùc do voû taøu
 207

taïo ra khi laéc. ÔÛ bieân taïi ñoä saâu voâ cuøng haøm theá toác ñoä bò trieät tieâu:
gradΦ = 0; taïi z → -∞ (d)

Quan saùt ñieåm baát kyø trong loøng chaát loûng caùch voû taøu moät quaõng coù theå thaáy raèng chuyeån
ñoäng trong nöôùc do hai nguoàn kích ñoäng taùc ñoäng ñoàng thôøi song ngöôïc chieàu nhau. Nguoàn thöù nhaát
taùc ñoäng theo höôùng doàn veà taøu, nguoàn thöù hai taùc ñoäng theo höôùng töø taøu ra. Haøm theá toác ñoä do vaäy
phaûi ñöôïc vieát döôùi daïng cuûa toång hai theá:
Φ ( x, y, z; t) = Φ I ( x, y, z; t) + Φ R ( x, y, z; t) (e)

Haøm theá toác ñoä mang kyù hieäu I (incident) laø töø soùng ñieàu hoøa taùc ñoäng ñeán voû taøu, coøn haøm
mang kyù hieäu R (radiation) laø phaàn böùc xaï, taùc ñoäng töø taøu ra.
Thaân taøu vôùi kích thöôùc khoâng nhoû luoân laø vaät caûn caùc chuyeån ñoäng cuûa nöôùc trong vuøng noù
hoaït ñoäng. Trong tröôøng hôïp soùng gaëp vaät caûn laø thaân taøu, ñieàu chaéc chaén laø soùng bò chaën, moät
phaàn naêng löôïng cuûa soùng truyeàn cho taøu baét taøu chuyeån ñoäng, phaàn khaùc bò phaân taùn vaø phaûn hoài.
Theá toác ñoä cuûa soùng phaûn hoài coù cuøng tính chaát nhö soùng maø taøu
gaây ra khi chuyeån ñoäng chu kyø trong nöôùc, vaø ñieåm xuaát phaùt
cuûa soùng phaûn hoài truøng vôùi soùng do taøu gaây ra. Böùc tranh ñaày
ñuû cuûa soùng taùc ñoäng ñeán taøu vaø töø taøu goàm theá toác ñoä cuûa caùc
chuyeån ñoäng chu kyø cuûa taøu ΣΦ j , j = 1, 2,...,6 vaø Φ D - theá toác ñoä
soùng nhieãu xaï (diffraction).

Φ = ΦI + ΦR = ΦI + ΦD + Φo (f)

trong ñoù: Φ o = ΣΦ j ; j = 1,2...6; vaø: Φ R = Φ D + Φ o .

Caùc haøm theá toác ñoä neâu treân phaûi thoûa maõn caùc ñieàu kieän 1, 2, 4. Rieâng ñieàu kieän 3 taïi maët öôùt
voû taøu ñieàu kieän khoâng thaåm thaáu ñöôïc hieåu nhö sau:

∂Φ o
Σs = V G n + (ωR ) n
∂n

trong ñoù: Σs - dieän tích maët öôùt tính taïi vò trí trung hoøa; V G - toác ñoä troïng taâm taøu
n - vectô ñôn vò phaùp tuyeán, höôùng ra ngoaøi; ω - toác ñoä goùc troïng taâm taøu
R - baùn kính daãn tính töø troïng taâm taøu ñeán ñieåm M treân voû taøu.
Ñieàu kieän treân ñaây aùp duïng cho caùc haøm theá Φ I , Φ D seõ coù daïng:

∂ ∂ ∂
ΦI = − Φ D , hoaëc laø ( Φ I − Φ D ) = 0 taïi Σs .
∂n ∂n ∂n
208

Theo caùch laøm naøy baøi toaùn xaùc ñònh haøm theá toác ñoä ôû daïng chung ñöôïc phaân laøm ba thaønh
phaàn: Φ o ; Φ D ; Φ I .
Xaùc ñònh haøm theá toác ñoä Φ o trong baøi toaùn phaúng
Töø giaû thieát ban ñaàu, bieân ñoä chuyeån ñoäng coù tính chu kyø cuûa taøu treân nöôùc ñöôïc tìm döôùi daïng:

a j ( t) = Re el[ A j e−iωt ], j = 1, 2... 6

Bieân ñoä Aj thoâng thöôøng ñöôïc hieåu laø:

A j = Reel( A j ) + i Im( A j )

Kyù hieäu: ω - taàn soá goùc cuûa chuyeån ñoäng coù chu kyø.
Toác ñoä chuyeån ñoäng tính töø ñaïo haøm theo thôøi gian cuûa haøm chuyeån vò:
d
ν j ( t) = a ( t)
dt j
Toác ñoä ñieåm vaät chaát treân voû taøu khi taøu chuyeån ñoäng ñöôïc tính trong baøi toaùn phaúng döôùi
daïng:

Vn = V G n + ( ω× R )n = V G n + ω( R × n )

∂Φ o
ñieàu kieän treân maët öôùt cuûa voû taøu: Σs = Vn
∂n
Neáu söû duïng caùc kyù hieäu sau:
V1 = VG,x; V2 = VG,y; V3 = VG,z; V4 = ω x ; V5 = ω y ; V6 = ω z
vaø: n1 = cos(n, x); n2 = cos(n, y); n3 = cos(n, z)
n4 = ( R × n )x = y.n3 − ( z − KG ).n2 ; n5 = ( R × n) y = − ( x − xG ).n3 + ( z − KG ).n2

n6 = ( R × n) y = ( x − xG ).n2 + y.n1

Coâng thöùc cuoái giôø coù theå vieát thaønh:

6
∂Φ o
∂n
Σs = ∑ Vj ( t)n j
j =1

6
vaø nhö vaäy: Φ o ( x, y, t) = ∑ Vj ( t)Φ j ( x, y)
j =1

Haøm Φ j ( x, y) chæ phuï thuoäc x, y ñöôïc hieåu döôùi daïng haøm phöùc:

Φ j = Reel( Φ j ) + iIm( Φ j )

töø ñoù coù theå vieát tieáp:

6
∂Φ o ∂
∂n
= ∑ Vj ( t) ∂n Φ j ( x, y)
j =1

Laáy ñaïo haøm theo thôøi gian t cuûa haøm theá treân ñaây keát quaû seõ nhaän ñöôïc:
 209

6 6
∂ o d d2
∂t
Φ = ∑ Φ j dt Vj = ∑ Φ j dt2 a j ( t)
j =1 j =1

Haøm theá toác ñoä Φ I , Φ D trong baøi toaùn phaúng:

Φ I = ϕ I (x, y) exp(–i. ψ t) ; Φ D = ϕ D (x, y) exp(–i. ψ t)

∂
vaø quan heä raøng buoäc giöõa chuùng: ( ϕ I + ϕ D ) = 0 taïi maët öôùt
∂n
Löïc thuûy ñoäng trong loøng chaát loûng xaùc ñònh theo coâng thöùc Cauchy-Lagrange:
∂Φ 1
p = pa − p[ + ( grad Φ )2 − gz] (g)
∂t 2

trong phaïm vi soùng bieân ñoä nhoû coâng thöùc treân ñöôïc ruùt goïn:
∂Φ
p − pa = pgz − p
∂t
Heä soá khoái nöôùc keøm vaø löïc caûn
Tích phaân aùp suaát thuûy löïc treân beà maët tieáp xuùc voû taøu vaø nöôùc chuùng ta nhaän ñöôïc löïc thuûy
ñoäng taùc ñoäng leân voû taøu goàm löïc quaùn tính vaø löïc caûn. Coâng thöùc toång quaùt tính löïc vaø moâmen coù
daïng:

∫
F = − ( p − pa )n dA (h)
A

∫
M = − ( p − pa )( R × n )dA (i)
A

Thay coâng thöùc tính aùp suaát ñoäng töø (g) vaøo hai phöông trình cuoái, coâng thöùc tính löïc vaø
moâmen seõ laø:
6
d2
F ≈ ρ ∑ ∫ [] Φ j n dA
dt2
a j ( t)
j =i A

6
d2
M = ρ ∑[ ∫ Φ j ( R × n)dA] dt2 a j ( t)
j =i A

Neáu kyù hieäu: [ Fj , j = 1, 2... 6] = [ Fx, Fy, Fz, Mx, My, Mz]T

caùc coâng thöùc tính löïc ñöôïc vieát daïng goïn hôn:
6
d2
Fk = ρ ∑∫ [ Φ j n j dA]
dt2
a j ( t), k = 1, 2... 6
j =i A

Söû duïng kyù hieäu sau ñaây:

∫
Ak, j = ρ Φ j n j dA
A

coù theå vieát bieåu thöùc tính löïc döôùi daïng nhö sau:
210

6
d2
Fj = ∑ Ak, j dt2 ak( t)
k=1

Coâng thöùc mang yù nghóa toång quaùt cuûa ñònh luaät thöù hai cuûa Newton, trong ñoù thaønh phaàn Akj
ñoùng vai troø khoái löôïng toång quaùt. ÔÛ vuøng nöôùc saâu, taïi ñoù khoâng xuaát hieän soùng, Akj chæ khoái nöôùc
keøm trong chuyeån ñoäng gaàn maët thoaùng cuûa nöôùc, ngoaøi löïc quaùn tính nhö ñaõ neâu coøn coù löïc caûn do
quaù trình taïo soùng. Nhö vaäy Akj ñaëc tröng cho khoái nöôùc keøm vaø löïc caûn, coù theå dieãn ñaït nhö sau:
i
Ak. j = M k. j + N kj
ω

Coâng thöùc tính löïc giôø ñaây coù theå vieát döôùi daïng ñaày ñuû:
6 6
d2 d
Fk. j = ∑ Mkj
dt2
a j ( t) + ∑ Nkj dt a j ( t)
k=1 k=1

Thaønh phaàn thöù nhaát thuoäc veá phaûi mang tính chaát löïc quaùn tính, goïi döôùi teân chung khoái nöôùc
keøm toång quaùt:

∫
Mk. j = ρ Reel( Φ j )n j d A
A

Thaønh phaàn thöù hai tyû leä thuaän vôùi toác ñoä, mang tính chaát löïc caûn toång quaùt.

∫
N k. j = ρ Im( Φ j )n j dA
A

Moâmen phuïc hoài vaø moâmen kích ñoäng

Moâmen phuïc hoài trong caùc chuyeån ñoäng chu kyø phuï thuoäc vaøo ñoä lôùn cuûa aùp suaát tónh pgz.
Moâmen naøy nhaän ñöôïc töø tích phaân aùp suaát tónh treân maët öôùt voû taøu.
Moâmen kích ñoäng hay coøn goïi moâmen cöôõng böùc trong caùc dao ñoäng cöôõng böùc tính theo coâng
∫
thöùc chung M = − p( R × n )dA , trong ñoù aùp suaát tính töø ñaïo haøm theo t cuûa ϕ I vaø ϕ D .
A

Sau khi thöïc hieän tích phaân Cauchy-Lagrange treân hai haøm theá vöøa neâu, coâng thöùc tính löïc
(moâmen) kích ñoäng ñöôïc vieát nhö sau:

∫
Fj = Reel [ −iωpexp ( −iωt) ( ϕ I + ω D )n j dA]
A

Coâng thöùc cuoái chöùa hai haøm theá vaän toác, coù theå taùch laøm hai thaønh phaàn, moãi thaønh phaàn chæ
chöùa moät haøm theá vaän toác. Thaønh phaàn thöù nhaát chöùa haøm theá vaän toác soùng tôùi mang daïng:

FjI = Reel [ −iωpexp ( −iωt) ( ϕ I )n j d A]

∫
A

Ñaây laø phaàn chính cuûa moâmen kích ñoäng coù teân goïi “löïc Froude-Krylov”. Thöïc ra teân goïi naøy
chöa ñöôïc duøng thoáng nhaát trong taøi lieäu caùc nöôùc. Ngöôøi Nga chæ goïi ñaây laø “löïc Krylov”, caùc nöôùc
ngoaøi Nga ñaët teân caû hai nhaø nghieân cöùu taøu xuaát chuùng W. Froude, ngöôøi Anh vaø A.N. Krylov,
ngöôøi Nga cho thaønh phaàn naøy cuûa löïc kích ñoäng do soùng gaây ra. Thaønh phaàn thöù hai chöùa haøm theá
toác ñoä soùng nhieãu xaï:
 211

FjD = Re el [ −iωpexp ( −iωt) ( ϕ D )n j dA] ∫

A

ñöôïc goïi laø moâmen (löïc) nhieãu xaï.

Caùc heä soá treân ñaây ñöôïc taäp hôïp döôùi daïng ma traän deã nhaän bieát sau ñaây:

[ M ]{ X&& } + [ N ]{ X& } + [ C ]{ X } = { F}
vôùi [M] = [I] + [ m]

⎡ m 0 0 0 m.KG 0 ⎤ ⎡ m11 0 0 0 0 0 ⎤
⎢ 0 m 0 − m.KG 0 0 ⎥⎥ ⎢ 0 m22 0 m24 0 m26 ⎥⎥
⎢ ⎢
⎢ 0 0 m 0 0 0⎥ ⎢ 0 0 m33 0 m35 0 ⎥
[I] = ⎢ ⎥; [ m] = ⎢ 0 m42 0 m44 0 m46 ⎥
⎥
⎢ 0 − m.KG 0 Ix 0 0⎥ ⎢
⎢ m.KG 0 0 0 Iy 0⎥ ⎢ 0 0 m53 0 m55 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢⎣ 0 0 0 0 0 Iz ⎥⎦ ⎢⎣ 0 m62 0 m64 0 m66 ⎥⎦

⎡ N11 0 0 0 0 0 ⎤ ⎡0 0 0 0 0 0 ⎤
⎢ 0 N 22 0 N 24 0 N 26 ⎥⎥ ⎢0 0 0 0 0 C26 ⎥⎥
⎢ ⎢
⎢ 0 0 m33 0 N 35 0 ⎥ ⎢0 0 C33 0 C35 0 ⎥
[N] = ⎢ ⎥; [C ] = ⎢0 ⎥
⎢ 0 N 42 0 N 44 0 N 46 ⎥ ⎢ 0 0 C44 0 C46 ⎥
⎢ 0 0 N 53 0 N 55 0 ⎥ ⎢0 0 C53 0 C55 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣⎢ 0 N 26 0 N64 0 N66 ⎦⎥ ⎢⎣0 0 0 00 C66 ⎥⎦
⎧ Reel ⎡ς .E .ei.σe .t ⎤ ⎫
⎪ ⎣ a 1 ⎦⎪
⎪ ⎡ i. σ e ⎤⎪
. t
⎪ Reel ⎣ς a . E2 .e ⎦⎪
⎪ i.σ .t
⎪
⎪⎪ Reel ⎡⎣ς a . E3 .e e ⎤⎦ ⎪⎪
{ F} = ⎨ ⎬
⎪ Reel ⎡ς a . E4 .ei.σe .t ⎤ ⎪
⎪ ⎣ ⎦ ⎪
⎪ Reel ⎡ς . E .ei.σe .t ⎤ ⎪
⎪ ⎣ a 5 ⎦⎪
⎪ ⎡ i. σ e ⎤
. t ⎪
⎪⎩ Reel ⎣ς a . E6 .e ⎦ ⎪⎭
Toác ñoä taøu vaø haøm theá toác ñoä
Trong tröôøng hôïp taøu chaïy vôùi vaän toác tieán U, caét soùng döôùi goùc β , theo ñònh nghóa goùc β = 0
khi taøu chaïy treân soùng ñuoåi, β = π/ 2 khi chaïy ngöôïc chieàu soùng, haøm theá toác ñoä cuûa nöôùc seõ khaùc vôùi
tröôøng hôïp taøu ñöùng taïi choã.
Vôùi soùng taàn soá goùc σ , chieàu daøi λ, taøu ñang chaïy vôùi vaän toác ñeàu U, taàn soá gaëp söû duïng khi
tính toaùn ñöôïc ñònh nghóa laø:
2π
σe = σ − U cos β (a)
λ

Haøm theá toác ñoä trong ñieàu kieän laøm vieäc naøy seõ laø:
212

Φ* = − Uz + Φ I + Φ D + Φ o (b)

Caùc haøm theá toác ñoä ñeàu ñöôïc tính cho tröôøng hôïp taàn soá goùc cuûa soùng baèng taàn soá gaëp trong
(a).
Lyù thuyeát “strip theory”.
Lyù thuyeát “strip theory” ñöôïc söû duïng roäng raõi trong cô hoïc öùng duïng, nhaèm haï baäc caùc baøi hoïc
toaùn khaù phöùc taïp, ñoøi hoûi khoái löôïng tính toaùn quaù lôùn. Söû duïng vaøo ngaønh ñoùng taøu lyù thuyeát naøy
ñöa baøi toaùn xeùt doøng chaûy 3D quanh thaân taøu veà baøi toaùn phaúng 2D. Lyù thuyeát “strip theory” luùc
chuyeån sang caùc ngoân ngöõ khaùc tieáng Anh mang nhöõng teân goïi khoâng truøng nghóa vôùi töø goác. Ngöôøi
Phaùp chuyeån thaønh “theùorie des tranches” mang nghóa lyù thuyeát caùc laùt, caùc ñoaïn; ngöôøi Nga
chuyeån thaønh “lyù thuyeát caùc laùt caét phaúng”.
Theo lyù thuyeát naøy taøu “maûnh”, lieân tuïc trong khoâng gian 3D ñöôïc chia laøm nhieàu ñoaïn, treân
moãi ñoaïn truï ngaén tieát dieän khoâng ñoåi caû hình daùng vaø dieän tích. Moãi ñoaïn ngaén nhö vaäy trong böùc
tranh toaøn cuïc seõ laø moät “maåu ngaén” töông ñöông nghóa cuûa strip. Ñieàu kieän ñaûm baûo cho thaønh
coâng vieäc chia thaân taøu thaønh caùc ñoaïn truï töông ñöông laø:
- Taøu phaûi thuoäc daïng “maûnh”, coù nghóa laø chieàu daøi taøu lôùn hôn kích thöôùc c theo chieàu ngang
taøu,
- Tyû leä giöõa chieàu daøi, chieàu roäng vaø môùn nöôùc naèm trong phaïm vi:
B T T B B T
= 0( ε ); ε l; = 0 ( ε ); ε l; = 0 ( ε ); = 0(ε)
L L L L L L
- Ñoä cong maïn cuûa taøu ñaûm baûo lieân tuïc, khoâng thay ñoåi lôùn hoaëc ñoät ngoät treân doïc chieàu daøi
taøu.
2π
- Taàn soá gaëp tính theo coâng thöùc σe = σ − U cos β lôùn hôn nhieàu laàn so vôùi giaù trò 1/ ε .
λ
Haøm theá toác ñoä ñöôïc xeùt cho moãi ñoaïn thaân taøu sau rôøi raïc hoùa, trong baøi toaùn phaúng 2D. Löïc
vaø moâmen trong caùc chuyeån ñoäng laø tích phaân haøm aùp suaát ñoäng löïc hoïc doïc cung ñoùng vai troø
ñöôøng bao phaàn tieáp nöôùc cuûa maët caét moãi ñoaïn.
Moãi haøm theá toác ñoä trong heä toïa ñoä xaùc ñònh trong maët phaúng ngang qua tieát dieän moãi ñoaïn
phaûi thoûa maõn ñieàu kieän lieân tuïc, ñieàu kieän ban ñaàu vaø ñieàu kieän bieân nhö ñaõ trình baøy taïi phaàn
treân.
Töø caùc ñieàu kieän ñaûm baûo cho söï chuyeån ñoåi töø baøi toaùn 3D sang 2D coù theå vieát caùc quan heä
sau:
n2 ≈ N2 = cos( n, y); n3 ≈ N3 = cos( n, z)

n4 ≈ N 4 = yN3 − ( z − KG ) N2 ; n5 ≈ − xN3 ; n6 ≈ xN 2

Vôùi caùc taøu thöôøng gaëp coù thaân taøu ñoái xöùng qua maët caét doïc giöõa taøu coù theå aùp duïng giaû thieát
cho raèng caùc chuyeån ñoäng soá 1, 3 vaø 5 ñoäc laäp vôùi chuyeån ñoäng soá 2, 4 vaø 6. Neáu ñoä daøi töông ñoái
cuûa taøu ñuû lôùn, dao ñoäng soá 1 coi nhö khoâng toàn taïi. Vaø nhö vaäy khi nghieân cöùu chuyeån ñoäng taøu coù
theå taùch rieâng caùc chuyeån ñoäng thaønh hai nhoùm ñoäc laäp vôùi nhau. Nhoùm chuyeån ñoäng hoãn hôïp thöù
nhaát lieân quan chuyeån ñoäng doïc goàm chuyeån ñoäng 3 vaø 5. Nhoùm thöù hai laø chuyeån ñoäng hoãn hôïp
ngang goàm caùc chuyeån ñoäng 2, 4 vaø 6.
 213

Toång quaùt, phöông trình chuyeån ñoäng moãi nhoùm ñöôïc bieåu dieãn nhö sau:

∑[ −ω2* ( M jk + A jk ) + iωB jk + C jk ]Sk = (FI + FD )j

k

vôùi nhoùm thöù nhaát: j = 3 vaø 5; vôùi nhoùm thöù hai: j = 2, 4, 6.

trong ñoù: Mjk - moâmen quaùn tính thaân taøu ; A,jk - moâmen quaùn tính löôïng nöôùc keøm
Bjk - heä soá löïc caûn; Cj.k - heä soá moâmen phuïc hoài.
Toång caùc heä soá Ajk vaø Bjk laø: 6 × 6 = 36.
Vôùi taøu ñoái xöùng qua maët caét doïc giöõa taøu caùc heä soá ñoái xöùng: A jk = Akj vaø B jk = Bkj , soá löôïng
heä soá giaûm xuoáng coøn 12. Thöù nguyeân caùc heä soá ñoïc töø baûng sau, trong baûng caùc kyù hieäu duøng cho
ñôn vò ño mang yù nghóa:
L - chieàu daøi; T - thôøi gian; M - khoái löôïng.

k 1, 2, 3 4, 5, 6

j 1, 2, 3 4, 5, 6 1, 2, 3 4, 5, 6

Aj,k
MT1 MLT1 MLT1 ML2T1
Bj,k

Cj,k MT2 MLT2 MLT2 ML2T2.

AÙp duïng thuyeát “strip theory” coù theå xaùc ñònh löïc (moâmen phuïc hoài) cho taøu theo coâng thöùc sau:
L/ 2 L/ 2
C33 = pg ∫− L/ 2 b( x)d x ; C35 = − pg ∫− L/ 2 xb( x)dx = C53
L/ 2
∫− L/ 2 x b( x)dx ;
2
C55 = pg C44 = pg∇.GMt

trong ñoù: b(x) - chieàu roäng taøu taïi maët caét tính toaùn
∇ - theå tích chieám nöôùc cuûa thaân taøu; GM t - chieàu cao taâm nghieâng.
Caùc heä soá Ajk vaø Bjk tính theo thuyeát “Strip Theory, vieát taét ST”. Cho ñeán nay toàn taïi khaù
nhieàu coâng trình thuoäc lyù thuyeát naøy. Coù theå phaân loaïi mang tính qui öôùc sau khi tìm hieåu lyù thuyeát
caùc laùt caét phaúng: thuyeát coù teân goïi “Ordinary Strip Method, vieát taét OSM” ñöôïc hoaøn chænh trong
taøi lieäu cuûa Korvin-Kroukovsky (1955), thuyeát ST ra ñôøi muoän hôn mang teân goïi baèng tieáng Anh
“New Strip Method - phöông phaùp môùi tính theo ST” (1973) do caùc nhaø khoa hoïc Nhaät Baûn vôùi
Tasai F. ñöùng ñaàu ∗∗ , vaø thuyeát ST trong coâng trình cuûa Salvesen-Tuck-Faltisen ∗ .
Ba taùc giaû cuøng ñöa ra coâng thöùc tính toaùn vaø phöông phaùp ñoù ñöôïc goïi taét laø STFSM (1970).
Nguyeân baûn caùc taùc giaû trình baøy caùc coâng thöùc ôû daïng ñaày ñuû taát caû thaønh phaàn, keå caû phaàn
hieäu chænh do coù vaùch ñuoâi (aft) taøu. Theo Salvesen, sau nhieàu naêm thöû nghieäm coù theå ñöa ra keát
luaän raèng caùc phaàn hieäu chænh mang kyù hieäu gaén lieàn vôùi aft khoâng laøm thay ñoåi nhieàu ñeán keát quaû
cuoái vaø nhö vaäy, theo yù taùc giaû, neân boû qua khi tính. Caùc coâng thöùc döôùi ñaây ñöôïc hoaøn chænh vaøo

∗
Nguyeân baûn ñaêng trong taïp chí ñoùng taøu Nhaät “Mitsui”, soá 82, 1973, “Lyù luaän tính ñi bieån (seakeeping) cuûa taøu”.
∗*
Trong taøi lieäu “Ship Motions and Loads”, SNAME, cuûa 3 taùc giaû S-T-F, 1970.
214

naêm 1970. Trong caùc coâng thöùc kyù hieäu A,B duøng cho löôïng nöôùc keøm vaø löïc caûn toaøn taøu, coøn caùc
kyù hieäu ajk, bjk duøng chæ ñaïi löôïng vaät lyù vöøa neâu teân, tính trong baøi toaùn 2D, theo thuyeát treân ñaây.
Coâng thöùc cuûa S-T-F sau khi boû phaàn hieäu chænh seõ gaàn truøng vôùi keát quaû cuûa Gerristma &
Beuklman, Söding, Borodai & Netsvetayev..., do vaäy trong phaàn tieáp theo cuûa taøi lieäu seõ trình baøy
daïng ñôn giaûn nhaát cuûa coâng thöùc theo “strip theory” kinh ñieån do nhieàu taùc giaû cuøng goùp söùc xaây
döïng. Khi nghieân cöùu chuyeân saâu ñeà nghò tìm ñoïc trong caùc baøi baùo vaø coâng trình 2 .∗∗∗
Chuyeån ñoäng doïc taøu
L/ 2 L/2
U2
A33 = ∫ a33 dx A35 = ∫ xa33 dx +
σe2
B33
− L/ 2 − L/2
L/ 2 L/ 2
U2
B33 = ∫ b33 dx B35 = ∫ xb33 dx −
σ2e
B33
− L/ 2 − L/ 2
L/2 L/ 2
U2
A53 = ∫ xa33 dx A55 = ∫ x2 a33 dx +
σ22
A35
− L/ 2 − L/ 2
L/ 2 L/ 2
B53 = ∫ xb33 dx B55 = ∫ x2b33 dx − 2UA35
− L/ 2 − L/ 2

Chuyeån ñoäng ngang

Trong chuyeån ñoäng ngang coù ba chuyeån ñoäng tham gia, ñoù laø caùc chuyeån ñoäng soá 2, 4 vaø 6. Caùc
heä soá cho chuyeån ñoäng naøy ñöôïc tính theo coâng thöùc:
L/ 2 L/ 2
L/ 2
A22 = ∫ a22 dx A24 = ∫− L/ 2 a24 dx A26 = ∫ a26 dx
− L/ 2 − L/ 2
L/ 2 L/ 2 L/ 2
B22 = ∫ b22 dx B24 = ∫ b24 dx B26 = ∫ b26 d x
− L/ 2 − L/ 2 − L/ 2
L/ 2 L/ 2 L/ 2
U
A44 = ∫ a44 dx A46 = ∫ a24 dx A62 = ∫ xa22 dx + 2
ω2
B22
− L/ 2 − L/ 2 − L/ 2
L/ 2 L/ 2 L/ 2
B44 = ∫ b44 d x B46 = ∫ xb24 d x B62 = ∫ xb22 dx − 2UA22
− L/ 2 − L/ 2 − L/ 2
L/ 2 L/ 2
U U
A64 = ∫ x2 a24 dx + 2 2
ω
B24 A66 = ∫ x2 a22 dx + 2
ω2
B26
− L/ 2 − L/5

2
Salvesen N., Tuck,E.O.,Faltisen,O. “Ship Motions and Sea Loads”, SNAME, 1970,

- Gerristma,J.,Beuklman, W, “The effects of beam on the hydrodynamic characteristics of ship hulls”, Sym. on Naval
Hydrodynamics, 1974.

- Korvin-Kroukovsky, B. V. “Investigation of ship motions in regular waves”, Trans SNAME, 1955.

- Borodai, I.K., Niesvetayev J. “Morechodnoct”, Sudostroenie, Leningrad 1982.
 215

L/ 2 L/ 2
B64 = ∫ xb24 dx − 2UA24 B66 = ∫ x2b22 dx − 2UA26
− L/ 2 − L/ 2

Xaùc ñònh löïc kích ñoäng

Tröôøng hôïp toång quaùt thöôøng gaëp trong thöïc teá, taøu tieán vôùi vaän toác U, caét goùc β khaùc 0, so vôùi
höôùng soùng. Trong tröôøng hôïp nhö vaäy ñieàu kieän ban ñaàu cuûa baøi toaùn tìm theá toác ñoä
Φ* = −Uz + Φ I + Φ D + Φ o ñöôïc tính gaàn ñuùng nhö sau:

∂ ∂ ∂
[( − U )2 + g ]Φ * = 0
∂t ∂x ∂z
Trong thaønh phaàn cuûa Φ * haøm theá toác ñoä Φ I lieân quan ñeán soùng nöôùc, ñöôïc bieåu dieãn döôùi
daïng haøm cuûa goùc caét soùng β .

Φ I = ϕ I exp ( iσt)

Bieân ñoä cuûa haøm theá tính theo coâng thöùc:

igζ a
ϕI = exp [ −ik( x cos β + y sin β) + kz]
σ
trong ñoù: ζ a - bieân ñoä soùng; g - gia toác tröôøng traùi ñaát; k - soá soùng.
Trong coâng thöùc tính caùc löïc neâu ôû phaàn tröôùc chöa ñeà caäp ñeán aûnh höôûng cuûa vaän toác taøu U vaø
chöa ñeà caäp ñeán goùc β . Khi coù maët goùc naøy trong thaønh phaàn cuûa ϕ I , ϕ D coâng thöùc tính ñöôïc hieäu
chænh theo caùch sau. Caùc haøm theá toác ñoä: Φ j , j = 1, 2... 6 ñöôïc ñieàu chænh laïi:

Φ j = Φ oj + U ΦUj |( i.σ ) ; j = 1, 2... 6

Trong khuoân khoå thuyeát “strip theory” coâng thöùc tính: Φ j ; j = 2,3,4 ñöôïc vieát theo caùch sau:
Φ j = Φ oj = ψ j

vôùi: j = 5, 6 coâng thöùc tính seõ laø:

U o U o
Φ 5 = Φ 5o + Φ 3 ; Φ 6 = Φ 6o − Φ
iσ iσ 2
vôùi: Φ 5o = − zψ 3 ; Φ 6o = zψ 2
Ñöa caùc hieäu chænh treân ñaây vaøo coâng thöùc tính löïc kích ñoäng keát quaû seõ ñöôïc:

∂ U U ∂Φ oj
FjD = − p ∫ ( Φ oj − ΦUj ) Φ D dA − p ∫c Φ D dl
∑ ∂n iσ iσ ∂n

Söû duïng coâng thöùc Green thöù hai ñeå giaûi tích phaân treân ñaây, keát quaû seõ ñöôïc:
U U ∂ U ∂Φ D o
FjD = − p ( Φ oj −
∫∑ Φ j ) Φ D dA − p ∫c Φ j dl
iσ ∂n iσ ∂n

Caùc pheùp tính ñöôïc thöïc hieän laàn löôït theo thöù töï keå döôùi ñaây.
- Xaùc ñònh caùc haøm theá toác ñoä trong baøi toaùn phaúng ψ 2 , ψ 3 , ψ 4 , sau ñoù tính Φ oj , ΦUj theo
216

ψ2 , ψ3 , ψ4 .

- Tính caùc vector phaùp tuyeán ñôn vò n ⇐ N .

- Tính toång cuûa FI + FD.
+ L/ 2
vôùi: j = 2, 3, 4: E j = ( F I + F D ) j = pζ a ∫− L/ 2 ( f j + h )dx
j

+ L/ 2 U
E5 = ( F I + F D )5 = − pζ a ∫− L/ 2 [ x( f3 + h3 ) − i σ h3 ]dx
+ L/ 2 U
E6 = ( F I + F D )6 = − pζ a ∫− L/ 2 [ x( f32 + h2 ) − i σ h2 ]dx
trong ñoù: fi ( x) = pg exp {−ikx cos β} ∫c N j exp {iky sin β + kz } dl
h j ( x) = σe g exp {−ikx cos β} ∫ ( iN3 − N2 sin β)exp {iky sin β + kz } ψ 3 dl
c

Caùc phöông phaùp tính heä soá moâmen quaùn tính khoái nöôùc keøm vaø löïc caûn
Trong phaàn naøy cuûa taøi lieäu seõ toùm taét nhöõng phöông phaùp tính ñang ñöôïc duøng trong cô hoïc
doøng chaûy quanh taøu. Taøi lieäu phuïc vuï cho chuyeân ñeà naøy ñeà nghò tìm ñoïc trong taïp chí Journal de
Meùchanique (Phaùp) ∗ .
Bieán hình Lewis
Phöông phaùp bieán hình baûo giaùc quen thuoäc trong toaùn ñöôïc Lewis söû duïng vaøo vieäc bieán söôøn
taøu thaønh voøng troøn ñôn vò, deã daøng cho vieäc tính löôïng nöôùc keøm vaø löïc caûn trong laéc taøu. Daïng
söôøn ñöôïc bieán theo caùch naøy coù teân goïi söôøn taøu Lewis. Söôøn taøu ñöôïc mieâu taû trong maët phaúng ζ ,
ñònh nghóa sau:
a1 a3
ζ = y + iz = iao ( σ + + ) , trong ñoù i = −1 (a)
σ σ3
Caùc heä soá: ao, a1, a3 lieân heä vôùi nhau vaø vôùi môùn nöôùc taøu T theo quan heä:
T
ao = (b)
1 + a1 + a3

Voøng troøn ñôn vò ñöôïc vieát theo daïng: σ = eiϕ = cos ϕ + i sin ϕ
Thay bieåu thöùc cuoái vaøo vò trí cuûa σ taïi phöông trình (a) seõ nhaän ñöôïc giaù trò caùc toïa ñoä söôøn
taøu:
(1 − a1 )sin ϕ − a3 sin 3ϕ (1 + a1 )cos ϕ + a3 cos 3ϕ
y = T ; z = −T
1 + a1 + a3 1 + a1 + a3
b 1 − a1 + a3
Taïi goùc: ϕ = π/2 coù theå vieát bieåu thöùc cho chieàu roäng taøu: =T (c)
2 1 + a1 + a3

∗
Phaàn II vôùi töïa ñeà “Les meùthodes numeriques”, cuûa baøi “Calcul numerique des oscillations d’un navire engendees par la houle”,
do nhoùm taùc giaû D. Euvrard, A.Jami, C. Morice, Y. Ousset vieát, ñaêng taûi trong Journal de Meùchanique, Vol 16, No 3, 1977.
 217

2T 1 − a1 + a3
Thoâng soá ñaàu ñeå xaùc ñònh söôøn Lewis coù daïng: = (d)
b 1 + a1 + a3

Haøm soá thöù hai CM - heä soá ñaày maët söôøn ñöôïc xaùc ñònh theo caùc böôùc:
o
A = 2 ∫−T ydz
(1 + a1 )sin ϕ + 3a3 sin 3ϕ π 2 1 − a12 − 3a32
trong ñoù: dz = T dϕ ; A = 2T
1 + a1 + a3 4 (1 + a1 + a3 )2
töø ñoù coù theå tính heä soá ñaày maët söôøn:

A π T 1 − a12 − 3a32
CM = = 2 (e)
bT 4 b (1 + a1 + a3 )2

π 1 − a12 − 3a32
hay laø: CM = ⋅ (e’)
4 (1 + a3 )2 − a12

Nhö ñaõ trình baøy taïi phaàn treân, khoái nöôùc keøm toång quaùt coù daïng:

Mk, j = p ∫A Reel(Φ j )n j dA
Thaønh phaàn thöù hai tyû leä thuaän vôùi toác ñoä, mang tính chaát löïc caûn toång quaùt ñöôïc bieåu thò
baèng:

N k, j = p ∫A Im(Φ j )n j dA
Thay caùc giaù trò, tính theo phöông phaùp ñaõ keå cuûa haøm theá toác ñoä vaøo hai coâng thöùc cuoái:
T
Φ2 = − [(1 + a1 )sin ϕ + a3 sin 3ϕ]
1 + a1 + a3

T
Φ3 = − [( a1 − 1)cos ϕ + a3 cos 3ϕ]
1 + a1 + a3

T2
Φ4 = − [ a1 (1 + a3 )sin 2ϕ + a3 sin 4ϕ]
(1 + a1 + a3 )2

Keát quaû seõ nhaän ñöôïc coâng thöùc tính heä soá nöôùc keøm trong caùc chuyeån ñoäng:
pT 2 +π/ 2
a22 =
(1 + a1 + a3 )2 ∫−π/ 2 [(1 + a1 )sin ϕ + a3 sin 3ϕ][(1 + a1 )sin ϕ + 3a3 sin 3ϕ]dϕ
pT 2 +π/ 2
a33 =
(1 + a1 + a3 )2 ∫−π/ 2 [( a1 − 1)cos ϕ + a3 cos 3ϕ][( a1 − 1)cos ϕ + 3a3 cos 3ϕ]dϕ
2 pT 4 +π/ 2
a44 =
(1 + a1 + a3 )4 ∫−π/ 2 [ a1 (1 + a3 )sin 2ϕ + a3 sin 4ϕ][ a1 (1 + a3 )sin 2ϕ + 2a3 sin 4ϕ] dϕ
Töø ñoù:
218

PπT 2 (1 + a1 )2 + 3a32 pπT 2 (1 − a1 )2 + 3a32 pπT 4 (1 + a3 )2 + 2a32

a22 = ⋅ ; a33 = ⋅ ; a44 = ⋅
2 (1 + a1 + a3 )2 2 (1 + a1 + a3 )2 1 (1 + a1 + a3 )4
Baèng caùch tính töông töï coù theå xaùc ñònh caùc heä soá a24 vaø a42.
2 pT 3 +π/ 2
a24 =
(1 + a1 + a3 )3 ∫−π/ 2 [ a1 (1 + a3 )sin 2ϕ + a3 sin 4ϕ][(1 + a1 )sin ϕ + 3a3 sin 3ϕ] dϕ
2 pT 3 +π/ 2
a42 =
(1 + a1 + a3 ) 3 ∫−π/ 2 [(1 + a1 )sin ϕ + a3 sin 3ϕ][ a1 (1 + a3 )sin 2ϕ + 2a3 sin 4ϕ]dϕ
4 pT 3 ⎧1 2 3 6 ⎫
töø ñoù: a24 = ⎨ a1 (1 + a1 )(1 + a3 ) − a3[ (1 + a1 ) − a1 (1 + a3 ) − a3 ]⎬
3
(1 + a1 + a3 ) ⎩ 3 15 5 7 ⎭

8 pT 3 ⎧1 4 1 4 ⎫
a42 = ⎨ a1 (1 + a1 )(1 + a3 ) − a3[ (1 + a1 ) − a1 (1 + a3 ) − a3 ]⎬
3
(1 + a1 + a3 ) ⎩ 3 15 5 7 ⎭
Neáu kyù hieäu caùc heä soá treân döôùi daïng:
pπT 2 pπb2
a22 = m22 ; a33 = m33 ; a 44 = m44 pπT 4
2 8
a24 = m24 pπT 3 ; a42 = m42 pπT 3
Coù theå vieát caùc heä soá khoâng thöù nguyeân döôùi daïng:
(1 + a1 )2 + 3a32 (1 − a1 )2 + 3a32 (1 + a3 )2 + 2a32
m22 = ; m33 = ; m44 =
(1 + a1 + a3 )2 (1 + a1 + a3 )2 (1 + a1 + a3 )4
4 ⎧1 2 3 6 ⎫
m24 = ⎨ a1 (1 + a1 )(1 + a3 ) − a3[ (1 + a1 ) − a1 (1 + a3 ) − a3 ]⎬
3
π(1 + a1 + a3 ) ⎩ 3 15 5 7 ⎭
8 ⎧1 4 1 4 ⎫
m42 = ⎨ a1 (1 + a1 )(1 + a3 ) − a3[ (1 + a1 ) − a1 (1 + a3 ) − a3 ]⎬
3
π(1 + a1 + a3 ) ⎩ 3 15 5 7 ⎭

Hình 4.32: Ñöôøng söôøn taøu Lewis Hình 4.33: Phaïm vi aùp duïng phöông phaùp Lewis

Ñöôøng hình Lewis ñöôïc giôùi thieäu taïi hình 4.32 vaø 4.33: giôùi thieäu phaïm vi aùp duïng cuûa phöông
 219

phaùp Lewis. Caùc heä soá thuûy löïc tính theo phöông phaùp Lewis baïn ñoïc xem taïi phaàn cuoái chöông
naøy.
Coâng thöùc tính heä soá caûn trong moãi chuyeån ñoäng lieân quan ñeán löïc toång quaùt Fjk = f ( ω) nhö
sau: Fjk = pω2 l j f jk ; j, k = 2, 3, 4
Haøm fjk chöùa hai thaønh phaàn, leäch pha so vôùi nhau π/2 : f jk = f jk,s + f jk,c
Neáu kyù hieäu löôïng nöôùc keøm, mjk = p.fjk,c, löïc caûn seõ laø: N jk = pωf jk,s

Phöông phaùp haøm ña cöïc

Phöông phaùp naøy ñöôïc nhöõng nhaø toaùn hoïc vaø nghieân cöùu taøu thuûy coù teân tuoåi ñeà xöôùng vaø giaûi
quyeát. Coâng ñaàu trong lónh vöïc naøy laø cuûa nhaø toaùn hoïc ngöôøi Anh F. Ursell khi oâng giaûi quyeát troïn
veïn baøi toaùn dao ñoäng ñöùng vaø laéc ngang söôøn taøu daïng nöûa hình troøn, ñöôøng kính ñôn vò, ngaäp
trong nöôùc (1949) ∗ . Baøi toaùn cuûa Ursell thuoäc lôùp phaân tích nguoàn ña cöïc (multipole expansion),
ñöôïc trình baøy trong taøi lieäu chuyeân ñeà. ÖÙng duïng cuûa lôøi giaûi Ursell ñöôïc nhaø ñoùng taøu Grim trình
baøy kyõ trong taøi lieäu coâng boá 1960 ∗∗ . Ngaøy nay lôøi giaûi Ursell ñöôïc aùp duïng cho taát caû caùc phöông
phaùp bieán hình hieän ñaïi, aùp duïng cho söôøn taøu daïng baát kyø.
Trong khuoân khoå phöông phaùp haøm ña cöïc, döïa vaøo keát quaû nghieân cöùu cuûa M.D. Haskine,
trong nhieàu naêm Salkaiev thöïc hieän tính toaùn caùc heä soá thuûy ñoäng löïc cho söôøn taøu 2D, daïng baát
kyø, laéc treân nöôùc vaø ñöa ra boä ñoà thò quí giaù. Caùc ñoà thò cuûa Salkaiev ñöôïc trình baøy trong daïng caùc
tham soá khoâng thöù nguyeân, ví duï cho tröôøng hôïp laéc ñöùng:
b33 λ 33
b33 = ; λ 33 =
ρσa 2 π
ρ a2
2

trong ñoù, theo kyù hieäu cuûa taùc giaû:

λ 33 - khoái nöôùc keøm, tính cho ñôn vò daøi cuûa taøu
b33 - heä soá caûn tuyeán tính, tính cho ñôn vò chieàu daøi taøu; ρ - maät ñoä nöôùc
σ - taàn suaát soùng (trong taøi lieäu naøy taàn suaát soùng thöôøng kyù hieäu baèng ω ).
Trong nhoùm kyù hieäu naøy: 2a - chieàu roäng söôøn taøu taïi ñöôøng nöôùc.
Nhöõng kyù hieäu khaùc mang yù nghóa:
T - chieàu chìm taøu; k = σ2 /g - soá soùng; β ≡ CM .
Theo qui öôùc naøy caùc heä soá caûn vaø nöôùc keøm cho taøu tính theo coâng thöùc:

∫L b33dx, m33 ∫L x λ33dx

2
N33 ≡ b33 = ≡

Töông töï vaäy caùc heä soá thuûy ñoäng löïc duøng trong chuyeån ñoäng soá 2, 3, 5 seõ laø:

∫L x b55 dx; ∫L x λ55 dx; ∫L xb35 dx ∫L xλ35 dx;

2 2
b55 = λ55 = b35 = λ55 =

Ñoà thò Salkaiev ñöôïc trình baøy taïi caùc hình töø trang 233 ñeán 244.

∗
Ursell, F. “On the heaving motion of circular cylinder on the surface of fluid”, Quart. J. Mech. Appl. Math., 2-2, 1949, “On the
rolling motion of cylinders on the surface of fluid”, Quart. J. Mech. Appl.Math., 2-3, 1949.
∗∗
Grim, O. “A method of a more precise computation of heaving and pitching motions both in smooth water and in waves”, 1960.
220
221
222
223
224
225
226
227
228
 229

Phöông phaùp phaân boá caùc ñieåm kyø dò

Teân goïi phöông phaùp hôi laï tai vôùi ngöôøi ñoùng taøu song khoâng xa laï trong toaùn, ñöôïc dòch töø
thuaät ngöõ “La meùthode des singularites”. Phöông phaùp ñöôïc ñöa vaøo nghieân cöùu taøu oà aït töø cuoái
230

nhöõng naêm saùu möôi vaø ñaàu nhöõng naêm baûy möôi. YÙ töôûng giaûi baøi toaùn laéc söôøn taøu daïng baát kyø
khoâng khaùc caùch ñaët vaán ñeà cuûa nhöõng nhaø toaùn hoïc nghieân cöùu töø tröôøng, ñieän tröôøng, tröôøng löu
toác. Ngöôøi ta tieán haønh thay theá cung hình hoïc cuûa söôøn taøu baèng phaân boá ña cöïc. Trong nhöõng cöïc
aáy coù caû nguoàn döông hoaëc aâm mang tính chaát cuûa moät trong ba loaïi: nguoàn ñôn, nguoàn keùp, ñieåm
kyø dò.
Hh
 231

Töø nhöõng naêm baûy möôi, taùm möôi phöông phaùp phaàn töû bieân ra ñôøi vaø ñaõ tìm thaáy öùng duïng
trong lónh vöïc xaùc ñònh löôïng nöôùc keøm, löïc caûn trong quaù trình laéc taøu. Cô sôû lyù luaän trong phöông
phaùp phaàn töû bieân laàn nöõa khaúng ñònh tính chính xaùc cuûa phöông phaùp phaân boå caùc ñieåm kyø dò.
Tìm nghieäm phöông trình ∇ 2 Φ = 0 trong mieàn Ω , thoûa maõn caùc ñieàu kieän bieân Dirichlet
Φ = Φ * treân C1 vaø ñieàu kieän Neumann q = ∂Φ/∂n = q * taïi bieân C2.
Vôùi sai soá coù theå chaáp nhaän coù theå vieát phöông trình chöùa ∇ 2 Φ :
∂w( ξ, x)
∫Ω ∇ Φ( x)W(ξ, x)dω( x) = ∫C [ q( x) − q * ( x)]W(ξ, x)dl − ∫C [Φ( x) − Φ * ( x)]
2
dl (a)
2 1 ∂n
trong ñoù: W ( ξ, x) - haøm troïng löôïng.

Tieán haønh caùc böôùc tích phaân chuùng ta nhaän ñöôïc phöông trình sau:
∂w( ξ, x)
2πΦ( ξ ) + ∫c Φ( x) ∂n
dl( x) = ∫c q( x)W(ξ, x)dl( x) (b)

Nhö vaäy haøm ñieàu hoøa coù theå ñöôïc trình baøy döôùi daïng toång haøm theá naêng cuûa nguoàn ñôn maät
ñoä q/2π vaø haøm theá naêng nguoàn keùp maät ñoä Φ /2π . Phöông trình cuoái coù theå ñöôïc vieát laïi theo
daïng:
∂W( ξ, x)
C( ξ )Φ( ξ ) + ∫c Φ( x) ∂n
dl( x) = ∫c q( x)W(ξ, x)dl( x) (c)

Ñeå giaûi phöông trình tích phaân kieåu Fredholm baèng phöông phaùp soá, tieán haønh chia toaøn boä
bieân cuûa ñaàu baøi thaønh caùc bieân ñaëc tröng goàm maët tieáp nöôùc giöõa voû taøu vaø mieàn nöôùc Co, maët
thoaùng CF, bieân xa voâ cuøng CR vaø CL, ñaùy vuøng nöôùc CB thaønh nhöõng ñoaïn coù ñoä lôùn thích hôïp.
Nhöõng ñieåm noái caùc nuùt lieàn nhau ñöôïc goïi laø phaàn töû. Nuùt tính toaùn ñöôïc choïn taïi trung taâm phaàn
töû. Giaù trò cuûa q vaø Φ ñöôïc giaû thieát khoâng ñoåi treân moãi phaàn töû. Vì raèng treân moãi phaàn töû, töø ñieàu
kieän bieân ñaõ roõ raøng, coù theå bieát tröôùc moät trong hai giaù trò q* hoaëc Φ * , vì vaäy phöông trình cuoái
coù theå vieát döôùi daïng haøm gaàn ñuùng:
∂W
Ci Φ i + ∫c Φ ∂n dl = ∫ dl = ∫c qWdl (d)

1 1
Tröôøng hôïp baøi toaùn phaúng, töø lyù thuyeát tröôøng coù theå choïn: W = ; Ln =
2π R
Coù theå nhaän thaáy raèng bieán ζ trong caùc coâng thöùc phaàn naøy ñang ñoùng vai troø chæ soá i cuûa
phöông trình gaàn ñuùng cuoái. Khi thöïc hieän rôøi raïc hoùa baøi toaùn theo ñuùng thuû tuïc cuûa phöông phaùp
soá, phöông trình naøy trôû thaønh:
N N
∂w
Ci Φ i + ∑ ∫ Φ ∂n dl = ∑ ∫ wqdl (e)
j =i c j j =i c j

Sau khi giaûi heä phöông trình ñaïi soá tuyeán tính xuaát phaùt töø phöông trình cuoái naøy seõ xaùc ñònh
giaù trò cuûa q vaø Φ trong toaøn mieàn.
Naêm 1976 Frank coâng boá baøi baùo trình baøy tính löôïng nöôùc keøm vaø löïc caûn theo phöông phaùp
phaân boá caùc ñieåm kyø dò, môû ñaàu cho söï thaønh coâng cuûa phöông phaùp trong ngaønh taøu. Töø ñoù cuõng
buøng noå öùng duïng phöông phaùp Frank trong cô hoïc chaát loûng. Coâng thöùc duøng trong coâng trình cuûa
232

Frank coù theå toùm taét nhö sau.

Haøm theá toác ñoä ñöôïc tìm döôùi daïng haøm phöùc:
Φ( x, y) = Φ1 ( x, y) + iΦ 2 ( x, y) (a’)

∇2Φ = 0; trong mieàn D (b’)

∂Φ
caùc ñieàu kieän bieân: ( x, 0) − kΦ( x, 0) = 0 (c’)
∂y
∂Φ ∂Φ ⎧ ∂Φ ⎫
c = iωn (d’); lim = 0 (e’); lim ⎨ + i.k.Φ ⎬ = 0 (f’)
∂n y→∞ ∂y y→±∞ ⎩∂x ⎭
Giaû söû toàn taïi haøm Green G( x, y, ξ, η) cho baøi toaùn naøy vaø neáu G coù theå vieát döôùi daïng haøm
phöùc:
G( x, y, ζ, η) = Re el {G * ( z, ζ )} + i.Re el {G * *( z, ζ )}

1 ⎧ z−ζ ⎫
trong ñoù: G * ( z, ζ ) = ⎨ln + 2e−ik( z−ζ ) R[ −ik( z − ζ )] − 2iπe−ik( z−ζ ) ⎬
2π ⎩ z − ζ ⎭
G * *( z, ζ ) = − e−ik( z−ζ )
trong ñoù haøm R() ñöôïc ñònh nghóa:
( −1)n u n
∞
R( u ) = γ + log u + ∑ n.n !
n=1

z = x + iy; ζ = ζ + iη ; y ≤ 0; η < 0.

γ = 0, 5772156649 laø haèng soá Euler

AÙp duïng coâng thöùc thöù ba cuûa Green ñeå xaùc laäp haøm theá naêng cho ñieåm M trong mieàn D, trong
ñoù coù söû duïng haøm Go vöøa neâu:
∂Φ ∂G ∂Φ ∂G
Φ( M ) = − ∫
S US
[
∂n
( P )G( M , P ) − Φ( P )
∂np
( M , P )]dyp + ∫ [
B
∂y
( P )G( M , P ) − Φ( P )
Σ
∂yp
( M , P )]dxp
1 2

∂Φ ∂G ∂Φ ∂G
− ∫ [ ∂y ( P )G( M.P ) − Φ( P ) ∂yp ( M , P )]dxp − ∫c [ ∂n ( P )G( M , P )
C UC
− Φ ( P)
∂np
( M , P )]dsp
1 2

Vôùi moïi ñieåm M ∈ D :

∂Φ ∂G
Φ( M ) = [ − ∫ ∂n
( P )G( M , P ) + Φ( P )
∂np
( M , P )]dsp
C

Theo caùch xöû lyù cuûa Frank, haøm treân töông ñöông vôùi:

Φ(M) = ∫c [Q( p)G( M , p)]dsp

vaø: Q(p) = Q* (s) + iQ**(p)
 233

Sau khi thoûa maõn ñieàu kieän khoâng thaåm thaáu treân maët öôùt voû taøu baøi toaùn ñöôïc ñöa veà daïng:

∫c
Reel( n. grad ) [ Q * ( s)G * ( z, ξ( s)) − Q * *( s)G * *( z, ξ( s))]ds = 0

∫c
Reel( n. grad ) [ Q * ( s)G * *( z, ξ( s)) − Q * *( s)G * ( z, ξ( s))]ds = ω.n

Heä phöông trình goàm hai phöông trình tích phaân kieåu Fredholm ñöôïc xöû lyù theo phöông phaùp
soá trong caùc chöông trình tính ñang duøng.
Phöông phaùp phaàn töû höõu haïn
Phöông phaùp phaàn töû ñöôïc duøng trong caùc baøi toaùn cô hoïc chaát loûng taøu thuûy ngay töø nhöõng
naêm ñaàu cuûa thaäp nieân baûy möôi. Khi xöû lyù baøi toaùn tìm löôïng nöôùc keøm vaø xaùc ñònh löïc caûn voû taøu
trong caùc daïng chuyeån ñoäng, keå caû chuyeån ñoäng khoâng mang tính chu kyø, phöông phaùp phaàn töû höõu
haïn coi ñaây laø baøi toaùn lyù thuyeát tröôøng. Tröôøng bao quanh taøu ñöôïc chia laøm nhieàu phaàn töû nhoû,
trong moãi phaàn töû phaûi thoûa maõn caùc ñieàu kieän do baøi toaùn qui ñònh. Keát quaû cuûa vieäc thoûa maõn
ñieàu kieän cuûa phöông trình Laplace trong toaøn mieàn, caùc ñieàu kieän bieân vaø ñieàu kieän ban ñaàu cho
moãi phaàn töû laø xaùc laäp ma traän “cöùng” vaø vector “löïc” cho moãi phaàn töû. Sau khi taäp hôïp ma traän
“cöùng” vaø vector “löïc” cuûa taát caû phaàn töû trong toaøn mieàn seõ hình thaønh phöông trình caân baèng
daïng [K] {X} = {F} öùng vôùi moãi taàn soá tính toaùn. Hình thöùc cuûa phöông trình caân baèng khoâng khaùc
daïng thöùc vaãn duøng cho baøi toaùn tónh trong cô hoïc chaát raén.
Thöù töï xöû lyù phöông trình Laplace cuøng ñieàu kieän bieân theå hieän baèng coâng thöùc:
∂ 2u ∂ 2u
∇2u = + = 0 trong Ω . Taïi bieân: S = S1 + S2 caàn thoûa maõn caùc ñieàu kieän Dirichlet vaø ñieàu
∂x ∂y2
∂u
kieän Neumann: u = uo treân S1, vaø = vo treân S2.
∂n
Caùc böôùc tieán haønh goàm:
1- Chia mieàn Ω ra laøm E phaàn töû, ví duï caùc phaàn töû tam giaùc, töù giaùc, Ω = e1 + e2 + ... + en .
2- Xaùc laäp {u} = [N] {δ} , trong ñoù, vôùi phaàn töû tam giaùc coâng thöùc tính [N] coù daïng:

⎧ Ni ⎫ ⎧ ( ai + xbi + yci ) /2 A ⎫ ⎧ ui ⎫
⎪ ⎪ ⎪⎪ ⎪⎪ ⎪ ⎪
( )
⎨ N j ⎬ = ⎨ a j + xb j + yc j /2 A ⎬ vaø {δ} = ⎨u j ⎬
⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪
⎩ Nk ⎭ ⎪⎩( ak + xbk + yck ) /2 A⎪⎭ ⎩u k ⎭

3- AÙp duïng coâng thöùc Galerkin cho baøi toaùn toång quaùt:

∫Ω Nk( x, y)∇ udA = 0

2
trong mieàn: Ω ; k = 1, 2, 3,...

4- Giaûi tích phaân cuoái theo coâng thöùc thöù nhaát cuûa Green:
∂u
∫Ω Nk ( x, y)∇ udA = ∫s Nk ( x, y) ∂n .dS − ∫Ω gradNk ( x, y) gradu dA = 0
2

hoaëc laø: ∫Ω gradNk( x, y) gradudA + ∫S Nk( x, y)vodS1 = 0

5- Tính ma traän “cöùng” vaø vector “löïc”
234

Tích phaân thöù nhaát trong moãi phaàn töû ñoùng vai troø ma traän cöùng, coù daïng:

∂N k ∂{ δ } ∂N k ∂{ δ} ∂2 ∂2
∫ (
∂x ∂x
+
∂y ∂y
)dA = ∫ (
∂x2
[ N ] +
∂y2
[ N ])dA{ δ }
Ae Ae

Thay { N} vaø {δ} vaøo bieåu thöùc cuoái, ñöa bieåu thöùc veà daïng ma traän cöùng quen thuoäc, bieåu thöùc
T
[ k] coù daïng [ k] = ∫ [ B] [ D][ B]d A,
Ae

⎡ ∂Ni ∂N j ∂N k ⎤
⎢ ⎥
∂x ∂x ∂x ⎥ ⎡1 0 ⎤
trong ñoù: [ B] = ⎢⎢ vaø [ D] = ⎢ ⎥
∂Ni ∂N j ∂N k ⎥ ⎣0 1⎦
⎢ ⎥
⎣ ∂y ∂y ∂y ⎦
⎡( bi2 + ci2 ) ( bi b j + ci c j ) ( bi bk + ci ck ) ⎤
⎢
1 ⎢
⎥
töø ñoù: [K ] = ( b2j + c2j ) ( b j bk + c j ck )⎥
4A ⎢ ⎥
⎢ ( bk2 + ck2 )⎥
⎣ ⎦

∫
Bieåu thöùc { p} = N k ( x, y) vo dS1 tính doïc bieân Si – Sj coù daïng:
S

⎧ Ni ⎫ ⎧1 ⎫
Sj ⎪ ⎪ ν o sij ⎪ ⎪
∫ Nk( x, y)Vo dS1 = − Vo ∫Si ⎨ N j ⎬ ds = −
⎪ ⎪ 2
⎨1 ⎬
⎪0⎪
S
⎩ 0 ⎭ ⎩ ⎭
Töø keát quaû tính cuûa baøi toaùn tröôøng vaän toác, tieán haønh tính aùp löïc theo coâng thöùc Bernoulli.
Löïc quaùn tính vaø löïc caûn trong moãi chuyeån ñoäng laø keát quaû tính theo tích phaân treân maët tieáp xuùc voû
taøu vôùi nöôùc maø toaùn haïng cuûa noù laø aùp suaát thuûy ñoäng vöøa coù. Thuû tuïc thöïc hieän theo phöông phaùp
phaàn töû höõu haïn ñeà nghò baïn ñoïc tìm xem trong caùc taøi lieäu chuyeân ñeà cuûa Myõ, Phaùp, Nhaät vaø taøi
lieäu noäi boä do ngöôøi vieát thöïc hieän.
 235

Chöông 5
TÍNH AÊN LAÙI
Kyù hieäu duøng chung
Kyù hieäu Tieáng Vieät Tieáng Anh
A Dieän tích noùi chung Area generally
a Tyû leä dieän tích höõu hieäu Effective aspect ratio
Cp Taâm chòu aùp löïc Centre of pressure
CD Heä soá löïc caûn Drag coefficient
CL Heä soá löïc naâng Lift coefficient
D Löïc caûn Drag force
D Ñöôøng kính voøng quay oån ñònh
F Löïc noùi chung Force generally
I Moâmen quaùn tính khoái löôïng noùi chung Mass moment of inertia of ship
L Löïc naâng Lift force
K,M,N Moâmen noùi chung Moment generally
m Khoái löôïng Mass
p, q Vaän toác goùc thaønh phaàn Components of angular velocity
R Baùn kính voøng löôïn Turning radius
r Vaän toác goùc thaønh phaàn Components of angular velocity
u, v, w Vaän toác Velocity
X, Y, Z Löïc thaønh phaàn Components of total force
t Chieàu daøy trung bình Mean thickness
α Goùc taán Angle of attack
α Goùc daït Angle of drift
α, β Goùc noùi chung angle in general
β Goùc beû laùi Rudder angular displacement
Δ Löôïng giaõn nöôùc Mass displacement
δr Goùc chuyeån dòch cuûa laùi Angular displacement of the rudder
ε Goùc pha Phase angle
θ Goùc laéc doïc Pitch angle
α, θ Goùc laéc ngang Roll angle
ψ Goùc laéc quanh truïc ñöùng Yaw angle
236

5.1 KHAÙI NIEÄM CÔ BAÛN VEÀ TÍNH AÊN LAÙI

Moân hoïc lieân quan ñeán caùc vaán ñeà kieåm soaùt ñöôøng ñi cuûa taøu, vaän toác taøu, vaø
ñònh vò taøu mang teân goïi chung laø ñieàu khieån taøu, ñöôïc phaàn lôùn caùc nöôùc duøng töø
chuyeân moân controllability ñeå dieãn ñaït. Lónh vöïc naøy bao goàm: khôûi ñoäng, ñieàu khieån
laùi, quay trôû, haõm toác ñoä, döøng taøu, chaïy luøi. Chuùng ta coù theå chia caùc ñoäng taùc treân
laøm ba nhoùm coâng vieäc:
- Tính aên laùi hay laø tính giöõ höôùng (steering or coursekeeping).
- Thao taùc hoaëc coøn goïi ma nôùp (maneuvering) - thay ñoåi höôùng chuyeån ñoäng nhö
quay voøng, ñoåi höôùng.
- Thay ñoåi toác ñoä.
Ñieàu khieån taøu bao goàm caû hai tính chaát ñaëc tröng cuûa taøu, caùc ñaëc tröng ngöôïc
tính nhau: oån ñònh höôùng hay giöõ höôùng vaø tính quay trôû. Tính oån ñònh bao haøm
nghóa giöõ höôùng thaúng, khoâng chao ñaûo qua laïi, khi taøu chuyeån ñoäng treân ñöôøng
thaúng ñaõ vaïch ra. Tính quay trôû toát coù nghóa cho pheùp taøu nhanh choùng ñoåi höôùng ñi.
Tính aên laùi theo nghóa toång quaùt treân ñaûm baûo cho taøu laøm vieäc an toaøn vaø hieäu
quaû trong khai thaùc. Ñeå ñaûm baûo tính aên laùi caàn phaûi trang bò cho taøu nhöõng thieát bò
caàn thieát, taïo löïc ngang thaân taøu ñeå xoâ muõi hoaëc laùi taøu veà moät beân maø chuùng ta ñang
caàn. Thieát bò quan troïng trong phaàn naøy laø thieát bò laùi taøu, bao goàm:
1- Caùc thieát bò ñaûm baûo tính aên laùi
Baùnh laùi taøu: laø nhöõng taám coù hình daùng gaàn vôùi hình thang hoaëc hình chöõ nhaät,
maët caét ngang thöôøng coù daïng profile caùnh maùy bay. Baùnh laùi quay quanh truïc, ñaët
vuoâng goùc vôùi ñöôøng nöôùc. Baùnh laùi coù theå thuoäc nhoùm giaûn ñôn (simplex), baùnh laùi
caân baèng, khoâng caân baèng, laùi treo hoaëc nöûa treo. Baùnh laùi caân baèng goàm coù hai phaàn
dieän tích, phaàn tröôùc truïc quay laùi vaø phaàn sau, tyû leä giöõa chuùng naèm trong phaïm vi
0,2 ñeán 0,30.
Dieän tích baùnh laùi coù vai troø lôùn trong tính toaùn löïc beû laùi. Tyû leä tính baèng %
giöõa dieän tích baùnh laùi so vôùi maët chieáu phaàn voû taøu naèm trong nöôùc ñeán maët ñoái
xöùng doïc giöõa taøu naèm trong phaïm vi sau:
Taøu vaän taûi bieån: 1,8 – 2,7 Taøu daàu: 1,8 – 2,2

Taøu khaùch côõ lôùn: 1,7 – 1,9 Taøu ven bieån: 2,3 – 3,3

Taøu ñaùnh caù: 2,5 – 5,5 Taøu keùo chaïy bieån: 3–6

Taøu chaïy nhanh côõ nhoû: 4–5 Taøu keùo, ñaåy chaïy soâng: 6,5 – 13

Taøu khoâng töï haønh: 4,5 – 7

OÁng ñaïo löu quay coù taùc duïng höôùng doøng sau chaân vòt sang traùi hoaëc phaûi vaø baèng
caùch ñoù taïo löïc ñaåy ngang, xoâ phaàn laùi taøu sang phía ngöôïc chieàu quay cuûa oáng.
OÁng quay sau thieát bò ñaåy daïng phuït nöôùc (waterjet) coù taùc duïng nhö tröôøng hôïp vöøa
neâu. Nhöõng thieát keá môùi cuûa caùc haõng saûn xuaát maùy chính vaø thieát bò waterjet ñi theo
cho pheùp xoay oáng xaû 180°, vaø baèng caùch ñoù ngöôøi ta coù theå ñieàu khieån taøu chaïy luøi
trong khi khoâng caàn ñoåi chieàu quay truïc quay bôm, ngoaøi chöùc naêng quay taøu sang
 237

traùi, phaûi vôùi goùc tuøy yù.

Chaân vòt laùi ñöôïc saûn xuaát döôùi daïng thieát bò ñaåy ngang cho muõi taøu (bow
thruster) hoaëc döôùi daïng giaûn ñôn hôn laø maùy ñaåy (thruster). Caùc taøu ñoùng nhöõng
naêm gaàn ñaây ngöôøi ta trang bò thieát bò naøy caû ôû phía muõi taøu vaø ôû phaàn laùi. Ñaëc tính
cuûa maùy ñaåy laø boá trí ngang, taïo löïc ñaåy sang traùi hoaëc sang phaûi nhö nhau.
2- Löôïn voøng cuûa taøu
Chuùng ta khaûo saùt chuyeån ñoäng quay
cuûa taøu töø thôøi ñieåm laùi taøu bò beû. Giaû söû
raèng taøu ñang chaïy thaúng ñeán thôøi ñieåm t,
luùc ñoù chuùng ta beû laùi sang phaûi goùc δr. Nhôø
quaùn tính taøu coøn theo xu höôùng chaïy thaúng
Hình 5.1: Goùc beû laùi vaø caùc löïc
tieáp. Ñoàng thôøi taïi baùnh laùi xuaát hieän löïc xuaát hieän khi beû laùi
thuûy ñoäng Rr, coù theå coi vuoâng goùc vôùi baùnh
laùi. Löïc naøy ñöôïc phaân thaønh hai thaønh phaàn giuùp chuùng ta khaûo saùt caùc chuyeån dòch
taøu döôùi taùc ñoäng löïc: löïc Yr vuoâng goùc vôùi maët ñoái xöùng doïc taøu, vaø löïc Xr song song
vôùi truïc Ox, doïc taøu, coá ñònh treân taøu. Coù theå chuyeån löïc Yr veà troïng taâm G cuûa taøu
theo caùch laøm quen thuoäc trong cô hoïc lyù thuyeát, keát quaû seõ nhaän ñöôïc thaønh phaàn Yr
vôùi ñieåm ñaët löïc taïi G, höôùng cuøng chieàu vôùi Yr vaø moâmen ngaãu löïc Yr.xr, quay taøu
theo chieàu quay kim ñoàng hoà.
Döôùi taùc ñoäng cuûa Yr taøu seõ bò daït (drift) ñoàng thôøi bò xoay quanh truïc Oz thaúng
ñöùng. Trong chuyeån ñoäng laéc chuùng ta goïi ñaây laø chuyeån ñoäng soá 6, mang teân goïi
baèng tieáng Anh “yawing”, goùc xoay naøy ñöôïc kyù hieäu ϕ trong taøi lieäu naøy, coøn trong
saùch vieát baèng tieáng Anh ngöôøi ta kyù hieäu baèng ψ. Quaù trình ñoù xaûy ra töø töø, töø luùc
baùnh laùi bò beû sang goùc δr taøu chuyeån sang chuyeån ñoäng theo ñöôøng cong, chuùng ta goïi
laø quaù trình xoay voøng. Töø kyõ thuaät chæ quaù trình naøy goïi laø circulation.

D - ñöôøng kính quay voøng oån ñònh (steady turning

diameter). Baùn kính quay voøng oån ñònh ñöôïc tính baèng ½ D. Yeâu
caàu ñoä lôùn cuûa D ñöôïc tính baèng ñôn vò chieàu daøi taøu L. Tyû leä
D/L laø thöôùc ño cô baûn cho tính quay trôû taøu. Giaù trò thoâng duïng
cuûa tyû leä naøy 1,5 ñeán 7.
DT - ñöôøng kính “chieán thuaät” hay “saùch löôïc”, taïm dòch töø
tieáng nöôùc ngoaøi “tactical diameter”, khoaûng caùch töø maët caét doïc
taøu taïi ñieåm khôûi ñaàu, khi taøu ñang chuyeån ñoäng thaúng, ñeán vò trí
töông öùng sau khi taøu ñaõ quay 180°. DT thöôøng ñaït giaù trò töø
0,9D ñeán 1,2D.
L1 - khoaûng caùch töø troïng taâm taøu, ño taïi thôøi ñieåm baét ñaàu
quay laùi, ñeán vò trí töông öùng khi taøu ñaõ quay 90°. Töø kyõ thuaät
trong ngheà goïi ñaây laø advance, L1 mang giaù trò 0,6 – 1,3D.
L2 - chuyeån dòch thaúng, tính töø ñöôøng xuaát phaùt ñeán taâm
taøu taïi thôøi ñieåm taøu ñaõ quay 90°, mang teân goïi baèng tieáng Anh
“transfer”. L2 = (0,25 – 0,50)D.
Hình 5.2: Ñöôøng
L3 - chuyeån dòch ngöôïc sang traùi so vôùi ñöôøng xuaát phaùt,
quay voøng cuûa taøu
coù giaù trò vaøo khoaûng 0,0 ñeán 0,10D.
238

Xoay voøng xaûy ra theo ba giai ñoaïn:

Giai ñoaïn thöù nhaát: Khôûi ñaàu töø luùc baùnh laùi bò beû, cho ñeán khi ñaït goùc xaùc ñònh.
Thoâng leä thôøi gian thöïc hieän coâng vieäc naøy treân caùc taøu keùo daøi töø 10 ñeán 15 giaây.
Giai ñoaïn thöù hai: Mang teân goïi giai ñoaïn phaùt trieån baét ñaàu töø khi goùc laùi ñaït
giaù trò xaùc ñònh nhö ñaõ neâu, keát thuùc taïi thôøi ñieåm khi caùc tham soá tham gia chuyeån
ñoäng naøy ñi vaøo oån ñònh.
Giai ñoaïn thöù ba: Goïi laø giai ñoïan oån ñònh (steady phase) baét ñaàu ngay khi chaám
döùt giai ñoaïn hai, thöôøng sau khi ñaõ xoay thaân taøu sang goùc 90 - 180° cho ñeán khi
khoâng thay ñoåi vò trí laùi. Giai ñoaïn naøy ñöôïc ñaùnh daáu baèng voøng troøn löôïn cuûa taøu
treân nöôùc (H.5.2).
Chuùng ta seõ tieáp tuïc khaûo saùt caùc chuyeån ñoäng cuûa taøu trong heä toïa ñoä coá ñònh vaø
heä toïa ñoä tham chieáu sau ñaây:
Heä toïa ñoä coá ñònh treân bôø, ñöôïc xaùc ñònh taïi vò trí khoâng ñoåi treân maët ñaát. Trong
heä toïa ñoä naøy, truïc Oξ truøng höôùng vôùi höôùng ñi thaúng cuûa taøu, chieàu döông truïc Oη
höôùng sang maïn phaûi taøu ñang di ñoäng, theo thoâng leä Oξ höôùng leân treân.
Heä toïa ñoä thöù hai gaén lieàn vôùi taøu ñang chuyeån ñoäng. Ñieåm goác heä toïa ñoä truøng
troïng taâm taøu G, truïc Gx höôùng veà tröôùc muõi taøu, Gy sang maïn phaûi coøn Gz höôùng
leân treân.
Heä toïa ñoä thöù ba Gx1y1z1 coù chung goác G vôùi heä toïa ñoä thöù hai, vaø nhö vaäy Gz
truøng vôùi Gz1. Höôùng döông cuûa Gx1 truøng vôùi höôùng tieán töùc thôøi cuûa vectô vaän toác
uur
troïng taâm taøu V , coøn höôùng döông cuûa Gy1 sang maïn phaûi.
Vò trí taøu ñöôïc xaùc ñònh cuï theå thoâng qua caùc tham soá ξG, ηG trong caùc heä toïa ñoä
uur
vöøa neâu, goùc xoay ϕ, goùc daït α vaø goùc vaän toác ϑ, töùc laø goùc giöõa V vaø truïc Oξ.
Nhö ñaõ neâu goùc beû laùi chuùng ta tieáp tuïc kyù hieäu baèng δr.

Hình 5.3: Caùc heä toïa ñoä

Taïi baát kyø thôøi ñieåm naøo cuûa chuyeån ñoäng taøu chuùng ta coù theå mieâu taû chuyeån
ñoäng theo vaän toác tieán v cuûa G vaø vaän toác goùc ω = dϕ/dt, tính theo truïc ñöùng qua G.
Töø hình 5.3 coù theå thaáy:

ϕ = α+ϑ (5.1)
 239

Neáu kyù hieäu cung cöïc ngaén cuûa ñöôøng ñi cuûa taøu dl, töø tam giaùc taïi hình 5.3b
chuùng ta coù theå nhaän thaáy dl = Rdϑ. Söû duïng bieåu thöùc treân ñeå xaùc ñònh baùn kính R,
tính cho troïng taâm G.
dl dl dt v
R = = = (5.2)
dϑ dt dϑ d ϑ / dt
Maët khaùc, vaän toác goùc ñöôïc tính nhö sau:
dϕ dα dϑ
ω = = + (5.3)
dt dt dt
Sau thay theá (5.2) vaøo (5.3) coù theå nhaän ñöôïc:
dα v
ω = + (5.4)
dt R
Caùc coâng thöùc treân ñöôïc aùp duïng cho
troïng taâm taøu nhö moät chaát ñieåm. Trong
thöïc teá caáu hình thaân taøu khaù phöùc taïp,
chieàu daøi taøu laø ñaïi löôïng ñaùng keå, khoái
löôïng taøu phaân boá theo nhöõng qui luaät
nhaát ñònh, doïc chieàu daøi taøu. Xaùc ñònh giaù
trò caùc tham soá cho nhöõng vò trí khaùc G
caàn ñöôïc thöïc hieän rieâng leû, theo caùch laøm
quen thuoäc trong cô hoïc vôùi cô sôû, caùc
ñieåm treân taøu cuøng giaù trò cuûa vaän toác goùc
ω taïi thôøi ñieåm khaûo saùt. Vaän toác tieáp
tuyeán vm cuûa caùc ñieåm treân taøu phuï thuoäc
vaøo baùn kính voøng troøn chuùng ta ñang ñeà
caäp, tính töø taâm quay ñeán vò trí ñang xeùt,
Hình 5.4
vaø goùc daït αm tính cho cuøng ñieåm (H.5.4).
xm
α m = arctgϕ( tgα − ) (5.5)
R cos α
cos α Rm
vaø: Rm = R ; vm = v (5.6)
cos α m R

trong ñoù: xm - khoaûng caùch töø ñieåm ñang xeùt ñeán troïng taâm taøu.
Thôøi gian xoay taøu 360° coù teân goïi chu kyø voøng quay taøu:
2πR
T = (5.7)
v
Vaän toác goùc xoay taøu trong laàn xoay oån ñònh tính baèng coâng thöùc:
v 2π
ω = = (5.8)
R T
240

3- Phöông trình chung chuyeån ñoäng taøu

Caùc chuyeån ñoäng cuûa taøu goàm ba chuyeån ñoäng doïc truïc vaø ba chuyeån ñoäng quanh
truïc, ñöôïc ñaùnh soá thöù töï töø soá 1 ñeán soá 6.
Haøm theá toác ñoä cuûa nöôùc trong khoâng gian 3D ñöôïc mieâu taû döôùi daïng:

Φ = Φ (x, y, z; t) (*)

AÙp suaát thuûy ñoäng trong loøng chaát loûng xaùc ñònh töø coâng thöùc Bernoulli, hay coøn
goïi tích phaân Cauchy-Lagrange. Löïc toång quaùt do nöôùc taùc ñoäng leân voû taøu tính theo
tích phaân cuûa aùp suaát vöøa neâu treân toaøn maët tieáp nöôùc cuûa voû (maët öôùt). Ñieàu kieän
khoâng thaåm thaáu taïi voû taøu:
∂Φ
= Vn ( M , t) (**)
∂n

Quan saùt ñieåm baát kyø trong loøng chaát loûng, caùch voû taøu moät quaõng coù theå thaáy
raèng, chuyeån ñoäng trong nöôùc do hai nguoàn kích ñoäng taùc ñoäng ñoàng thôøi nhöng
ngöôïc chieàu nhau:
Nguoàn thöù nhaát: taùc ñoäng theo höôùng doàn veà taøu.
Nguoàn thöù hai: taùc ñoäng theo höôùng töø taøu ra.
Haøm theá toác ñoä do vaäy phaûi ñöôïc vieát döôùi daïng cuûa toång hai theá:

Φ (x, y, x; t) = ΦI (x,y,z; t) + ΦR (x, y, z;t) (***)

Haøm theá toác ñoä mang kyù hieäu I (Incident) laø töø soùng ñieàu hoøa taùc ñoäng ñeán voû
taøu. Haøm mang kyù hieäu R (Radiation) laø phaàn böùc xaï, taùc ñoäng töø taøu ra.
Thaân taøu vôùi kích thöôùc khoâng nhoû luoân laø vaät caûn caùc chuyeån ñoäng cuûa nöôùc
trong vuøng noù coù maët. Trong tröôøng hôïp soùng gaëp vaät caûn laø thaân taøu, ñieàu chaéc chaén
laø soùng bò chaën, moät phaàn naêng löôïng cuûa soùng truyeàn cho taøu baét taøu chuyeån ñoäng,
phaàn khaùc bò phaân taùn vaø phaûn hoài. Theá toác ñoä cuûa soùng phaûn hoài coù cuøng tính chaát
nhö soùng maø taøu gaây ra khi chuyeån ñoäng chu kyø trong nöôùc, vaø ñieåm xuaát phaùt cuûa
soùng phaûn hoài truøng vôùi soùng do taøu gaây ra. Böùc tranh ñaày ñuû cuûa soùng taùc ñoäng ñeán
taøu vaø töø taøu goàm theá toác ñoä cuûa caùc chuyeån ñoäng chu kyø cuûa taøu ∑Φj, j = 1, 2,...,6 vaø
ΦD - theá toác ñoä soùng nhieãu xaï (diffraction).
Φ = Φ I + Φ R = Φ I + Φ D + Φo (****)

trong ñoù: Φo = ∑Φj, j = 1, 2,...,6; vaø ΦR = ΦD + Φo

Caùc haøm theá toác ñoä neâu treân phaûi thoûa maõn ñieàu kieän khoâng thaåm thaáu:

∂Φ o r r r r r
Σs = VG n + ( ω × R ) n (5.9)
∂n
uur
trong ñoù: ∑s - dieän tích maët öôùt tính taïi vò trí trung hoøa; V G - toác ñoä troïng taâm taøu
r r
n - vector ñôn vò phaùp tuyeán, höôùng ra ngoaøi; ω - toác ñoä goùc troïng taâm taøu
uur
R - baùn kính daãn tính töø troïng taâm taøu ñeán ñieåm M treân voû taøu.
 241

Töø giaû thieát ban ñaàu, bieân ñoä chuyeån ñoäng coù tính chu kyø cuûa taøu treân nöôùc ñöôïc
tìm döôùi daïng:
-iωt
aj(t) = Reel[Aj e ], j = 1, 2... 6
Bieân ñoä Aj thoâng thöôøng ñöôïc hieåu laø:

Aj = Reel(Aj) + i*Im(Aj )
trong ñoù ω laø taàn soá goùc cuûa chuyeån ñoäng coù chu kyø.
Toác ñoä chuyeån ñoäng tính töø ñaïo haøm theo thôøi gian cuûa haøm chuyeån vò:
d
v j ( t) = a ( t)
dt j
Toác ñoä ñieåm vaät chaát treân voû taøu khi taøu chuyeån ñoäng ñöôïc tính trong baøi toaùn
phaúng döôùi daïng:
uur r r uur r uur r r uur r
Vn = V G n + ( ω× R ) n = V G n + ω ( R × n) (5.10)

Neáu söû duïng caùc kyù hieäu sau:

V1 = VG,x; V2 = VG,y; V3 = VG,z; V4 = ωx; V5 = ωy; V6 = ωz

vaø: n1 = cos (n, x); n2 = cos (n, y); n3 = cos(n,z)
uur r
n4 = ( R × n) x = yn3 − ( z − KG )n2
uur r
n5 = ( R × n) y = − ( x − xG )n3 + ( z − KG )n2
uur r
n6 = ( R × n) y = ( x − xG )n2 + y.n1

Ñieàu kieän khoâng thaåm thaáu giôø coù theå vieát thaønh:
6
∂Φ o
∂n
Σs = ∑ Vj ( t)n j (5.11)
j =1

6
vaø nhö vaäy: Φ o ( x, y; t) = ∑ Vj ( t)Φ j ( x, y) (5.12)
j =1

Haøm Φj (x,y) chæ phuï thuoäc x, y ñöôïc hieåu döôùi daïng haøm phöùc:

Φj = Reel(Φj) + iIm(Φj) (5.13)

6
∂Φ o ∂
töø ñoù coù theå vieát tieáp:
∂n
= ∑ Vj ( t) ∂n Φ j ( x, y) (5.14)
j =1

Laáy ñaïo haøm theo thôøi gian t cuûa haøm theá treân ñaây keát quaû seõ nhaän ñöôïc:
6 6
∂Φ o d d2
∂t
= ∑ Φj V ( t) =
dt j ∑ Φj
dt2
a j ( t) (5.15)
j =1 j =1
242

Tích phaân aùp suaát thuûy löïc treân beà maët cuûa maët tieáp xuùc voû taøu vôùi nöôùc chuùng ta
nhaän ñöôïc löïc thuûy ñoäng taùc ñoäng leân voû taøu goàm löïc quaùn tính vaø löïc caûn.
Coâng thöùc toång quaùt tính löïc vaø moâmen coù daïng:
uur r
∫
F = − ( p − pa )ndA (5.16)
A
uur uur r
∫
M = − ( p − pa )( R × n)dA (5.17)
A

Thay coâng thöùc tính aùp suaát ñoäng vaøo (5.16) vaø (5.17), coâng thöùc tính löïc vaø
moâmen seõ laø:
6
uur r d2
F = ρ ∑[ ∫ Φ j ndA] dt2 a j ( t) (5.18)
j =1 A

6
uur uur r d2
M = ρ ∑∫ [ Φ j ( R × n)dA] 2 a j ( t)
dt
(5.19)
j =1 A

neáu kyù hieäu: [ Fj , j = 1, 2... 6] = [ Fx , Fy , Fz , M x , M y , M z ]T (5.20)

caùc coâng thöùc tính löïc ñöôïc vieát daïng goïn hôn:
6
d2
Fk = ρ ∑[ ∫ Φ j n j dA] dt2 a j ( t) , k =1, 2... 6 (5.21)
j =1 A

Söû duïng kyù hieäu sau ñaây:

∫
Ak, j = ρ Φ j n j dA (5.22)
A

coù theå vieát bieåu thöùc tính löïc döôùi daïng nhö sau:
6
d2
Fj = ∑ Akj dt2 ak( t) (5.23)
k=1

ñaïi löôïng Ak,j ñaëc tröng cho khoái nöôùc keøm vaø löïc caûn, dieãn ñaït nhö sau:

i
Ak, j = M kj + N k, j (5.24)
ω

Coâng thöùc tính löïc giôø ñaây coù theå vieát döôùi daïng ñaày ñuû:
6 6
d2 d
Fk, j = ∑ Mkj
dt2
a j ( t) + ∑ Nkj dta j ( t) (5.25)
k=1 k=1

Thaønh phaàn thöù nhaát cuûa veá phaûi mang tính chaát löïc quaùn tính, goïi döôùi teân
chung khoái nöôùc keøm toång quaùt:
 243

∫
Mk, j = ρ Reel( Φ j )n j dA (5.26)
A

Thaønh phaàn thöù hai tyû leä thuaän vôùi toác ñoä, mang tính chaát löïc caûn toång quaùt:

∫
Nk, j = ρ Im( Φ j )n j dA (5.27)
A

Trong chuyeån ñoäng ngang coù ba chuyeån ñoäng tham gia, ñoù laø caùc chuyeån ñoäng soá
2, 4 vaø 6. Caùc heä soá löïc quaùn tính cho chuyeån ñoäng soá 2, 6 naøy ñöôïc tính theo coâng thöùc:
L/ 2 L/ 2 L/ 2
A22 = ∫ a22 dx ; A26 = ∫ a26 dx ; A66 = ∫ x2 a22 dx
− L/ 2 − L/ 2 − L/ 2

Hình 5.5 giôùi thieäu keát quaû tính heä soá A22 cho maët caét ngang taøu, heä soá ñaày maët
caét khaùc nhau.

Hình 5.5

Xaùc ñònh heä soá nöôùc keøm cho vaät theå ba chieàu luoân ñöôïc nhöõng ngöôøi nghieân cöùu
thuûy ñoäng löïc taøu quan taâm. Moät trong nhöõng keát quaû tính toaùn aùp duïng cho khoái
ellipsoid ñöôïc trình baøy tieáp theo. Treân caùc ñoà thò söû duïng caùc heä soá khoâng thöù
nguyeân daïng sau:
3 A11 3 A22 60 A11
k11 = ; k22 = ; k66 =
πρLBT πρLBT πρLBT( L2 + B2 )

Theo phöông phaùp strip theory ngöôøi ta tính caùc heä soá A22 cho taøu thaät, moät soá
keát quaû ñöôïc trình baøy tieáp cho taøu soâng (H.5.7) vaø taøu vaän taûi ven bieån (H.5.8) theo
taøi lieäu [3], [8].
244

Hình 5.6: Heä soá nöôùc keøm khoái ellipsoid

Hình 5.7: Löôïng nöôùc keøm A*22 cho taøu noäi ñòa
 245

Hình 5.8: A*22 cho taøu vaän taûi bieån

Töø caùch tính vöøa neâu chuùng ta coù ñuû ñieàu kieän xaùc ñònh ñoäng naêng chaát loûng
quanh taøu ñang chuyeån ñoäng:
6 6
1
T = ∑∑ Aij vivj
2 i=1
(5.28)
j =1

Vôùi thaân taøu ñuùp chìm trong nöôùc (goàm hai thaân taøu ñang xem xeùt ñaët uùp leân
nhau) ñang chuyeån ñoäng trong nöôùc, phöông trình ñoäng naêng ñöôïc hieåu döôùi daïng:
1
T = ( A11vx2 + A22 v2y + A33vz2 + A44 ω2x + A55 ω2y + A66 ω2z + A26 vyωz + A35 vz ω y )
2
Töø chöông trình cô hoïc thaân taøu chuùng ta vieát bieåu thöùc tính ñoäng naêng thaân taøu
ñang chuyeån ñoäng:
1
TB = [ m( vx2 + v2y + vz2 ) + I xω2x + I yω2y + I z ω2z ]
2
Neáu thay caùc giaù trò: vz = 0; ωx = ωy = 0 vaøo vò trí caùc haøm ñoäng naêng treân, coù theå
vieát phöông trình tính theá naêng toaøn heä goàm thaân taøu vaø löôïng nöôùc keøm sau ñaây:
1
TS = T + TB = [( m + A11 )vx2 + ( m + A22 )v2y + ( I z + A66 )ω2z ] + A26 vyωz
2
Töø phöông trình treân coù theå vieát heä phöông trình mieâu taû caùc löïc thaønh phaàn vaø
moâmen daïng cuï theå sau:
dvx ⎫
( m + A11 ) − ( m + A22 )vyωz − A26ω2z = Fx ⎪
dt ⎪
dvy dωz ⎪
( m + A22 ) + ( m + A11 )vxωz + A26 = Fy ⎬ (5.29)
dt dt ⎪
dω dvy ⎪
( I z + A66 ) z + ( A22 − A11 )vxvy − A26 vxωz + A26 = Mz ⎪
dt dt ⎭
Neáu ñeå yù raèng: vx = vcosα, vaø vy = −vsinα thì chuùng ta coù theå vieát laïi heä phöông
trình treân ñaây döôùi daïng chöùa ba aån v, ωz, vaø α:
246

dv dα ⎫
( m + A11 ) cos α − ( m + A11 ) vsin α + ( m + A22 )vω sin α − A26 ω2 = Fx ⎪
dt dt
⎪
dv dα dα ⎪
( m + A22 ) sin α − ( m + A22 ) v cos α + ( m + A11 )vω cos α + A26 = Fy ⎬ (5.30)
dt dt dt ⎪
dω 2 dα dv ⎪
( I z + A66 ) + ( A22 − A11 )v sin α cos α + − A26vω cos α − A26v cos α − A26 sin α = M z ⎪
dt dt dt ⎭

5.2 LÖÏC VAØ MOÂMEN TAÙC ÑOÄNG LEÂN TAØU KHI CHUYEÅN ÑOÄNG CONG
1- Löïc vaø moâmen taùc ñoäng leân phaàn thaân taøu naèm döôùi nöôùc
Chöông tröôùc chuùng ta ñaõ laøm quen vôùi caùc löïc quaùn tính taùc ñoäng leân phaàn chìm
thaân taøu. Trong phaàn naøy ta seõ xeùt tieáp caùc thaønh phaàn löïc khoâng quaùn tính. Löïc caûn
nhôùt taùc ñoäng leân voû taøu ñang chìm trong nöôùc ñöôïc phaân thaønh hai thaønh phaàn, theo
caùch laøm quen thuoäc:
D - löïc caûn chuyeån ñoäng thaúng (drag)
L - löïc naâng, coù taùc duïng caûn daït taøu. L coøn goïi laø löïc daït (drift force).
Daïng chung caùc thaønh phaàn naøy ñöôïc bieåu dieãn nhö sau:
ρ ⎫
D = CD ( α , ω
% , δ, Fn , Rn ) v2 (WS )⎪
2 ⎪
(5.31)
⎬
ρ 2
% , δ, Fn , Rn ) v (WS ) ⎪
L = CL ( α , ω
2 ⎪⎭

vaø moâmen caùc löïc thuûy ñoäng cuõng ñöôïc bieåu dieãn daïng töông töï:
ρ
% , δ, Fn , Rn ) v2 (WS ).l
M = Cm ( α, ω (5.32)
2

trong ñoù: Fn - soá Froude; Rn - soá Reynolds

v - vaän toác taøu; WS - maët öôùt voû taøu; δ - goùc beû laùi
Heä soá caûn CD, heä soá moâmen Cm vaø heä soá daït CL phuï thuoäc vaøo hình daùng phaàn
% = ω.L/v.
chìm, goùc daït, vaän toác goùc khoâng thöù nguyeân: ω
Dieän tích maët öôùt taøu WS ñöôïc hieåu nhö tích cuûa
chieàu daøi nhaân vôùi môùn nöôùc taøu, nhaân vôùi heä soá hieäu
chænh K: S = K.L.T. Chieàu daøi ñaëc tröng l ñöôïc aùp duïng
cho chieàu daøi taøu L trong nhöõng tröôøng hôïp cuï theå.
Hai ñaïi löôïng naøy coù thöù nguyeân L×L vaø L, ñöôïc hieåu
nhö laø ñaïi löôïng coù nguoàn goác töø theå tích phaàn chìm Hình 5.9: Sô ñoà caùc löïc khoâng
thaân taøu: lα V 1 / 3 vaø WSα V 2 / 3 . quaùn tính

Caùc heä soá löïc caûn, löïc daït vaø moâmen ñöôïc xaùc ñònh chuû yeáu qua thí nghieäm.
Vector chính caùc löïc thuûy tónh taùc ñoäng leân thaân taøu coù theå phaân thaønh caùc thaønh
phaàn song song vôùi truïc Gx, Gy cuûa heä toïa ñoä gaén vôùi voû taøu. Trong tröôøng hôïp naøy
neáu kyù hieäu X - löïc doïc truïc Gx, coøn Y - doïc truïc Gy, chuùng ta coù theå vieát:
 247

ρ ρ ⎫
X = Cx v2WS = ( CD cos α − CL sin α ) v2WS ⎪
2 2 ⎪
(5.33)
⎬
ρ 2 ρ 2
Y = C y v WS = ( CD sin α + CL cos α ) v WS ⎪⎪
2 2 ⎭

Trong coâng thöùc caùc heä soá Cx vaø Cy tính cho tröôøng hôïp xeùt löïc doïc truïc Gx vaø Gy.
Caùc heä soá naøy cuõng phuï thuoäc vaøo caùc tham soá nhö CD vaø CL, coù nghóa laø cuûa α vaø ω% .
Moät trong soá keát quaû thí nghieäm xaùc ñònh caùc heä soá treân cho taøu treân vuøng nöôùc saâu
ñöôïc trình baøy taïi hình 5.10.

a) b)

Hình 5.10: a) Heä soá Cy ; b) Heä soá Cm

Töø keát quaû thí nghieäm ngöôøi ta ñaõ ñeà xuaát moät soá coâng thöùc tính thaønh phaàn löïc
Y vaø M cho tröôøng hôïp taøu khoâng quay döôùi daïng sau: [3]
ρ ρ
Y = C y ( α ) v2WS = ( C αy α + C2 α 2 ) v2WS (5.34)
2 2
ρ ρ
vaø: M = Cm ( α ) v2WSL = Cm
α2
v2WSLα (5.35)
2 2
trong ñoù WS xaùc ñònh theo coâng thöùc K.L.T, caùc heä soá C yα , C2 tính theo caùch chæ daãn
cuûa taùc giaû, trình baøy treân ñoà thò 5.11.
Theo ñeà xuaát caùc nhaø nghieân cöùu thuoäc ñaïi hoïc ñoùng taøu LKI heä soá Cy neân tính
theo caùch sau: [3]

Cy = C1α + C2α2 (5.36)

trong ñoù: C1, C2 - xaùc ñònh töø ñoà thò hình 5.12
248

Hình 5.11

Hình 5.12: Xaùc ñònh C1 vaø C2.

 249

2- Löïc xuaát hieän treân baùnh laùi taøu vaø chaân vòt taøu
Baùnh laùi ñoäc laäp coù daïng gioáng caùnh maùy bay, hoaït ñoäng trong loøng chaát loûng.
Ñaëc tính thuûy ñoäng löïc baùnh laùi ñoäc laäp coù theå bieåu dieãn qua löïc naâng vaø löïc caûn. Löïc
naâng L taùc ñoäng theo höôùng haàu nhö vuoâng goùc vôùi maët ñoái xöùng doïc baùnh laùi, löïc caûn
D vuoâng goùc vôùi L. Coù theå phaân tích löïc thuûy ñoäng taùc ñoäng leân profile caùnh daïng sau:
löïc thuûy ñoäng nhaän ñöôïc töø thöïc nghieäm Z phaân laøm hai thaønh phaàn, löïc naâng Y vaø
löïc caûn X. Neáu kyù hieäu α laø goùc taán cuûa doøng chaûy ñeán profile caùnh, caùc löïc treân ñöôïc
hieåu laø:
Y = Zcosα; X = Zsinα
Heä soá löïc naâng vaø heä soá löïc caûn trong tröôøng hôïp naøy ñöôïc hieåu laø:
Y X
Cy = ; Cx =
0, 5ρv2 A 0, 5ρv2 A

trong ñoù: ρ - maät ñoä nöôùc; v - vaän toác doøng chaûy ñeán profile baùnh laùi
A - dieän tích maët caét.
Moâmen do löïc Z gaây, so vôùi truïc quay taïi hình ñöôïc tính baèng coâng thöùc:
M = (Ycosα + Xsinα)(x − a)
M
heä soá moâmen tính theo: Cm =
0, 5ρv2 A.b
Baùnh laùi thöôøng ñöôïc cheá taïo coù daïng profile chuaån. Thoâng leä caùc daïng profile
sau ñöôïc duøng roäng raõi: NASA, Go && , XAGI (cuûa Nga). Moät soá caùc profile tieâu bieåu ñöôïc
giôùi thieäu döôùi ñaây:

Hình 5.13: Caùc profile thöôøng duøng NASA, Go

&& , XAGI
Vôùi caùc profile thoâng duïng, ngöôøi thieát keá coù ñuû ñieàu kieän nhaän ñuû thoâng tin lieân
quan ñeán ñaëc tính thuûy ñoäng löïc töø caùc phoøng thí nghieäm. Moät vaøi ví duï trình baøy caùc
250

heä soá löïc naâng Cy, heä soá löïc caûn Cx vaø heä soá moâmen Cm cuûa profile NASA 0012 ñöôïc
giôùi thieäu taïi hình 5.14.

Hình 5.14: Ñaëc tính thuûy ñoäng löïc profile baùnh laùi NASA-0012
Hình 5.14a: aùp duïng cho tröôøng hôïp baùnh laùi chuyeån ñoäng tieán.
Hình 5.14b: aùp duïng cho tröôøng hôïp ngöôïc laïi, höôùng tieán cuûa baùnh laùi laø ñi luøi.
Tröôøng hôïp baùnh laùi ñöôïc cheá taïo daïng taám phaúng heä soá löïc naâng ñöôïc tính chuyeån
theo caùch sau:
dC y dC y 2πλ
Cy = ( )o sin δ + 2 sin 2 δ cos δ, vôùi: ( )o =
dδ dδ 2 + λ2 + 4

h h2
trong ñoù λ laø ñoä daøi töông ñoái cuûa baùnh laùi (aspect ratio): λ = =
bm Ar
trong ñoù: h - chieàu cao baùnh laùi; bm - chieàu roäng trung bình.
Tyû leä λ, töø thí nghieäm coù theå thaáy raèng aûnh höôûng nhieàu ñeán taêng tröôûng heä soá
löïc naâng khi beû laùi. Vôùi λ lôùn (H.5.15), löïc naâng ñaït giaù trò cöïc ñaïi khi beû laùi chæ ñeán
goùc chöùng 15°, trong khi ñoù ñeå ñaït giaù trò treân ñaây vôùi baùnh laùi vôùi λ = 1 caàn thieát
phaûi beû laùi ñeán goùc 30°, coøn vôùi heä soá chieàu daøi 0,65 goùc caàn thieát phaûi laø 40°.
Trong tính toaùn coù theå coi quan heä Cy = f(δ) laø tuyeán tính, coù theå aùp duïng coâng
thöùc Prandtl sau ñaây cho caùc pheùp tính gaàn ñuùng:
dC y 2π
= (5.37)
dδ 2
1+
λ
 251

Hình 5.15
Coù theå nhaän xeùt raèng, heä soá Cy ñaït giaù trò lôùn nhaát trong phaïm vi khoâng roäng
cuûa λ. Töø keát quaû thí nghieäm cho pheùp ruùt ra, Cy,max naèm trong giôùi haïn λ ≈ 0,8 ÷ 1.
Chieàu daøy profile aûnh höôûng ñeán giaù trò tuyeät ñoái cuûa Cy,max. Taêng chieàu daøy seõ giaûm
dCy/dδ. Cuõng töø thí nghieäm ngöôøi ta ñaõ xaùc ñònh, vôùi profile coù chieàu daøy töông ñoái
15 ÷ 17% vaø λ = 1, heä soá Cy,max ñaït ñeán 1,6 hoaëc coù khi ñeán 1,8.
Trong thöïc teá thieát keá baùnh laùi, giaù trò toái öu cuûa chieàu daøy vöøa ñeà caäp nhieàu khi
khoâng thoûa maõn yeâu caàu coâng vieäc. Baùnh laùi vôùi ñoä daøy haïn cheá 15 ÷ 17% coù theå
khoâng ñaûm baûo beàn hoaëc chöa ñuû khaû naêng traùnh xaâm thöïc. Trong nhöõng tröôøng hôïp
nhö vaäy ngöôøi ta tính choïn chieàu daøy baùnh laùi theo ñoä lôùn ñöôøng kính chaân vòt taøu.
Chieàu daøy baùnh laùi naèm trong phaïm vi 0,10 ÷ 0,125 cuûa ñöôøng kính chaân vòt.

Hình 5.16: AÛnh höôûng maët thoaùng, voû taøu, chaân vòt taøu ñeán löïc naâng baùnh laùi
252

AÛnh höôûng daïng ñöôøng bao baùnh laùi ñeán ñaëc tính thuûy ñoäng löïc khoâng lôùn laém.
Hình 5.16a giôùi thieäu caùc ñöôøng ñaëc tính Cy thöïc hieän cho tröôøng hôïp baùnh laùi coù
ñöôøng bao khaùc hình chöõ nhaät khi λ = 1. Thay ñoåi giaù trò Cy treân ñoà thò chuùng ta chæ
thaáy roõ khi δ > 20°.
Thí nghieäm cho thaáy raèng, maët caét ngang baùnh laùi, caét theo chieàu ñöùng, döôùi
daïng hình neâm, caïnh treân lôùn, döôùi beù, seõ cho pheùp taïo löïc naâng lôùn hôn neáu so vôùi
maët caét chöõ nhaät. Ñaëc tính thuûy ñoäng giôùi thieäu taïi hình minh chöùng cho nhaän xeùt
treân.
Baùnh laùi thöôøng coù caïnh treân gaàn maët thoaùng nöôùc tónh. Khe hôû giöõa meùp treân
ñeán maët thoaùng coù aûnh höôûng ñeán löïc naâng.
Vôùi caùc taøu chaïy chaäm:
v
Fn = ≈ 0, 4
gbm

AÛnh höôûng maët thoaùng khoâng khaùc aûnh höôûng taám cöùng.
Vôùi vaän toác taøu lôùn hôn giôùi haïn ñang neâu, löïc naâng baùnh laùi giaûm vì hieän töôïng
taïo soùng khi coù maët nhöõng vaät theå naèm gaàn maët thoaùng. Hình 5.17 trình baøy thay
ñoåi gradient löïc naâng khi thay ñoåi khe hôû t giöõa caïnh treân baùnh laùi vôùi maët thoaùng.
Ñaïi löôïng h xuaát hieän trong ñoà thò laø chieàu cao baùnh laùi.

Hình 5.17: Thay ñoåi löïc naâng baùnh laùi tuøy thuoäc vaøo khe hôû t
Coâng thöùc tính heä soá hieäu chænh chieàu daøi höõu hieäu baùnh laùi khi chòu aûnh höôûng
maët thoaùng ñöôïc vieát daïng sau:

h hr2
K = μ( )
hr Ar
h
trong ñoù: heä soá η( ) ñoïc töø hình 5.17; hr - chieàu cao baùnh laùi
hr
h - khoaûng caùch töø maët thoaùng ñeán caïnh treân cuûa baùnh laùi.
 253

Hình 5.18: AÛnh höôûng loâ laùi ñeán löïc naâng baùnh laùi
Baùnh laùi treân taøu ñöôïc thieát keá kieåu caân baèng, nöûa caân baèng hoaëc khoâng caân
baèng. Hai kieåu trong soá nhieàu kieåu keát caáu ñöôïc duøng treân taøu ñöôïc giôùi thieäu taïi hình
5.19. Phaàn gaïch cheùo trong hình laø chi tieát coá ñònh thaân taøu, phaàn traéng coù theå xoay
qua laïi theo truïc. AÛnh höôûng cuûa phaàn gaïch cheùo treân caùc hình ñaëc tröng ñang ñeà caäp
ñeán ñaëc tính thuûy ñoäng löïc ñöôïc giôùi thieäu taïi hình 5.19.

Hình 5.19: AÛnh höôûng chaân vòt laøm vieäc tröôùc baùnh laùi
Treân taøu moät chaân vòt, baùnh laùi laøm vieäc ngay sau chaân vòt, trong tröôøng toác ñoä
cuûa doøng nöôùc töø chaân vòt ñoå ñeán. Vôùi thöïc teá ñoù, ñaëc tính thuûy ñoäng löïc baùnh laùi gaén
lieàn treân taøu, sau chaân vòt taøu seõ khaùc vôùi caùc ñöôøng ñaëc tính cuûa baùnh laùi ñoäc laäp.
Ñieàu coù theå nhaän xeùt ñöôïc laø goùc taán giôùi haïn cuûa baùnh laùi sau chaân vòt lôùn hôn goùc
töông ñöông cuûa baùnh laùi töï do. Caùc heä soá löïc phaùp tuyeán, löïc naâng, löïc caûn vaø heä soá
moâmen ñeàu thay ñoåi cho baùnh laùi sau chaân vòt, neáu so vôùi tröôøng hôïp töï do.
Trong thieát keá baùnh laùi cho taøu moät chaân vòt caàn thieát xaùc ñònh heä soá hieäu chænh
cho doøng chaûy ñeán baùnh laùi. Vaän toác doøng chaûy ñeán baùnh laùi xaùc ñònh töông töï doøng
chaûy bao chaân vòt, song coù ñieàu chænh theo kinh nghieäm baèng heä soá K: ve = vs (1 − w)K ,
trong ñoù w laø heä soá doøng theo.
254

Vì coù maët cuûa vaän toác goùc ω töø phía thaân taøu, böùc tranh caùc vectô vaän toác taùc
ñoäng leân baùnh laùi coù ñoåi thay. Vaän toác doøng taùc ñoäng ñeán baùnh laùi coù caû thaønh phaàn
ve vaø thaønh phaàn ω.x, trong ñoù: x - khoaûng caùch töø troïng taâm taøu ñeán taâm quay baùnh
laùi. Goùc beû laùi trong thöïc teá trong doøng chaûy phöùc taïp naøy ñöôïc hieäu chænh nhö sau:
ωx %x
ω
δ r = δ − μ( α + ) = δ − μ( α + ) (5.38)
ve ve

Heä soá hieäu chænh μ tính caû ñeán aûnh höôûng thaân taøu ñeán goùc daït taïi khu vöïc boá trí
baùnh laùi. Heä soá naøy vôùi taøu bieån seõ vaøo khoaûng 0,3, vôùi taøu hai chaân vòt heä soá μ = 1.
Caùc aûnh höôûng vöøa neâu, cuøng aûnh höôûng doøng chaûy sau chaân vòt laøm thay ñoåi caùch
tính löïc xoâ ngang do baùnh laùi taïo ra luùc taøu ñang chuyeån ñoäng vaø bò beû laùi.
Heä soá löïc naâng trong tröôøng hôïp cuoái ñöôïc tính baèng coâng thöùc kinh nghieäm:
Cy = Cyδδe
Coâng thöùc tính goùc beû laùi höõu hieäu nhö ñaõ trình baøy treân, coù daïng:
ωx
δe = δ − μ p ( α + ) (5.39)
ve

Ñaëc tröng thuûy ñoäng löïc cuûa baùnh laùi laép leân taøu laø löïc taùc ñoäng ngang Yr vaø löïc
caûn Xr. Löïc Yr xuaát hieän khi beû laùi cuûa taøu ñang tieán vôùi vaän toác v tính nhö sau:
ρ
Yr = C yr ve2 Ar (5.40)
2

trong ñoù: Cyr - heä soá thuûy ñoäng löïc taùc ñoäng ngang baùnh laùi, theå hieän baèng caùc bieåu thöùc
ve - vaän toác doøng chaûy qua baùnh laùi; Ar - dieän tích baùnh laùi.
Moâmen beû laùi tính theo coâng thöùc: Mr = Yr.xr
neáu kyù hieäu: xr = xr /L moâmen naøy coù theå bieåu hieän daïng: M r = Yr xr L , coøn heä soá
xr
moâmen ñöôïc hieåu laø: Cmr = Cyr = Cyr xr
L

5.3 PHÖÔNG TRÌNH VI PHAÂN CHUYEÅN ÑOÄNG

1- Phöông trình vi phaân chuyeån ñoäng
Ba phöông trình caân baèng löïc xuaát hieän trong quaù trình chuyeån ñoäng taøu ñöôïc
vieát laïi nhö sau:

Fx = − X + ΣTe ⎫
⎪
Fy = Y + ΣYr ⎬ (5.41)
⎪
Mz = M + ΣMr ⎭
 255

trong ñoù: X, Y, Z - thaønh phaàn löïc caûn nhôùt vaø moâmen cuûa chuùng taùc ñoäng leân voû taøu

∑Te - toång caùc löïc do chaân vòt taïo ra

∑Yr, ∑Mr - toång caùc löïc taùc ñoäng ngang vaø moâmen taùc ñoäng leân laùi.
Ñöa caùc thaønh phaàn löïc D vaø L vaøo coâng thöùc tính chuùng ta coù theå vieát:

Fx = − D cos α + L sin α + ΣTe ⎫

⎪
Fy = D sin α + L cos α ⎬ (5.42)
⎪
Mz = M ⎭

Döôùi daïng ñaày ñuû phöông trình treân ñaây coù theå vieát thaønh:
dv dα ⎫
( m + A11 ) cos α − ( m + A11 ) v sin α + ( m + A22 )vω sin α − A26 ω2 = − X + ΣTe ⎪
dt dt
⎪
dv dα dα ⎪ (5.43)
( m + A22 ) sin α − ( m + A22 ) v cos α + ( m + A11 )vω cos α + A26 = Y − ΣYr ⎬
dt dt dt ⎪
dω 2 dα dv ⎪
( I z + A66 ) + ( A22 − A11 )v sin α cos α + − A26 vω cos α − A26 v cos α − A26 sin α = M + ΣM r ⎪
dt dt dt ⎭

Coâng thöùc cuoái coù theå chuyeån veà daïng chöùa caùc tham soá khoâng thöù nguyeân neáu
tieán haønh caùc thay theá sau:
vo t
Thôøi gian khoâng thöù nguyeân: τ =
L
L v
Vaän toác goùc töông ñoái: ϖ = ω = ω
%s %sv
= ω
vo vo
trong ñoù: vo - vaän toác ban ñaàu
v
v - vaän toác chuyeån ñoäng khoâng thöù nguyeân v =
vo

Ñaïo haøm caùc haøm daïng khoâng thöù nguyeân ñöôïc tính töø heä thoáng vöøa laäp:
dω d ω%v v dω% dτ v dω %
= ( o) = o = ( o )2
dt dt L L d τ dt L dτ
dv dv d τ dv vo2
= vo =
dt d τ dt dτ L
dα dα d τ dα vo
= =
dt dτ dt dτ L
Caùc löïc quaùn tính ñöôïc chuyeån veà daïng khoâng thöù nguyeân:
2m 2( m + A11 ) 2( m + A22 )
m = ; m11 = ; m22 =
ρAL ρAL ρAL

2 A26 2( I z + A66 )
m26 = 2
; m66 =
ρAL ρAL3
256

Caùc löïc thuûy ñoäng taùc ñoäng leân voû taøu ñöôïc chuyeån thaønh caùc ñaïi löôïng khoâng
thöù nguyeân:
2X 2X 2Y 2Y 2M 2M
X= 2
= 2 2
; Y= 2
= 2 2
; M= 2
= 2 2
ρv A ρvo v A ρv A ρvo v A ρv AL ρvo v AL

Löïc ñaåy cuûa chaân vòt taøu ñöôïc tính döôùi daïng khoâng thöù nguyeân sau:
2ΣTe 2ΣTe
σe = 2
=
nρve Ahyd ρv 2 vo2 ϕr S

trong ñoù: n - soá chaân vòt; ve - vaän toác tính toaùn aùp duïng cho vaän toác tieán chaân vòt;
Ahyd - dieän tích maët thuûy löïc moãi chaân vòt
ve 2 Ahyd
ϕr = n( )
v S
Ñaëc tröng cho löïc taùc ñoäng ngang ñeán heä thoáng chaân vòt sau taøu:
2ΣYr 2ΣYr
kr σ y = 2
=
nρve Ahyd ρv 2 vo2 ϕr S

Moâmen cuûa löïc naøy tính taïi maët caét giöõa taøu seõ laø:
ρ
∑Mr = ∑Yrxr = kr σ y v 2 vo2 ϕr SL
2
2ΣM r
vaø moâmen khoâng thöù nguyeân: Mr = = kr σ y xr ϕr
nρve2 SL
Heä phöông trình vi phaân mieâu taû chuyeån ñoäng taøu (5.43) coù theå vieát laïi nhö sau:
dv dα ω
% ω%2 ⎫
− m11 cos α + m11 vsin α − v 2 ( X + m22 sin α − m26 2 ) + σeϕrv 2 = 0 ⎪
dτ τt v v ⎪
dv dα dω% 2 ω
% 2
⎪⎪
m22 sin α + m22 v cos α − m26 + v (Y − m11 cos α) − krσ yϕrv = 0 ⎬ (5.44)
dτ τt dτ v ⎪
dω% dv dα 2 ω% 2 ⎪
m66 + m26 ( sin α + v cos α) + v [ M − m26 cos α + (m22 − m11 )sin α cos ε] + krσ yϕr xrv = 0⎪
τt dτ dτ v ⎪ ⎭

Heä phöông trình treân goàm ba phöông trình vi phaân phi tuyeán, chöùa caùc tham soá
lieân quan chuyeån ñoäng taøu v , α vaø ϖ. Chuùng ta coøn coù theå thaáy trong caùc coâng thöùc
treân caùc ñaïi löôïng X , Y , M coù theå thay theá baèng caùc bieåu thöùc:
Cx = X ; Cy = Y ; Cm = M + ( m22 − m11 )sin α cos α (5.45)

Thay theá (5.45) vaøo heä phöông trình (5.44) coù theå vieát:
dv dα ω% ω%2 ⎫
− m11 cos α + m11 vsin α − v 2 (Cx + m22 sin α − m26 2 ) + σeϕrv 2 = 0 ⎪
dτ τt v v ⎪
dv dα dω% 2 ω
% 2
⎪⎪
m22 sin α + m22 v cos α − m26 + v (C y − m11 cos α) − krσ yϕrv = 0 ⎬ (5.46)
dτ τt dτ v ⎪
dω% dv dα 2 ω% 2 ⎪
m66 + m26 ( sin α + v cos α) + v [Cm − m26 cos α + ( m22 − m11 )sin α cos ε] + krσ yϕr xrv = 0⎪
τt dτ dτ v ⎪ ⎭
 257

Neáu söû duïng keát quaû thí nghieäm moâ hình taøu trong tính toaùn, heä phöông trình
cuoái seõ coù daïng sau ñaây:
dω % dv dα ⎫
m66 + m26 ( sin α + v cos α ) + +Cm v 2 + kr σ yϕr xr v 2 = 0 ⎪
τt dτ dτ
⎪
dv dα dω% 2 ω
% 2 ⎪
m22 sin α + m22 v cos α − m26 + v ( C y − m cos α ) − kr σ yϕr v = 0⎬ (5.47)
dτ τt dτ v ⎪
dv dα 2 ω% 2 ⎪
− m11 cos α + m11 vsin α − v ( Cx + m sin α ) + σeϕr v = 0 ⎪
dτ τt v ⎭
Maët khaùc, chuùng ta coù theå vieát caùc ñaïi löôïng ϕ, ξG, ηG döôùi daïng:
dϕ d ξG dηG
ω = ; = v cos ϑ; = vsin ϑ
dt dt dt
baûn thaân ξG, ηG ñöôïc tính nhö sau:
t τ t τ
ξG = ∫ ∫
v cos ϑdt = L v cos νd τ; ηG = ∫ ∫
vsin ϑdt = L v sin νd τ (5.48)
0 0 0 0

Coù theå ñöa caùc ñaïi löôïng α, ϖ, δ vaøo caùc bieåu thöùc tính caùc heä soá löïc vaø moâmen
thuûy ñoäng theo caùch sau:
Cy = Cyα α + C2α|ε| + Cyω% ω
% + C3α|ω
% |; Cm = Cm
α
α + Cm
ω
%
ω
%

Caùc heä soá trong bieåu thöùc xaùc ñònh töø keát quaû thöû moâ hình hoaëc töø caùc ñoà thò ruùt
ra töø thoáng keâ. Neáu chuùng ta tieáp tuïc kyù hieäu:
m
C yω% = C ωy% − − kr ϕr σωy% ; Cmω
%
= Cm
ω
%
+ kr ϕr xr σωy%
v
tröôøng hôïp v = const coù theå vieát:
dα dω
% ⎫
+ r22 + q21α + r21ω
% + h1α|α|+ h2α|ω % |+ s21δ = 0 ⎪
dτ dτ ⎪
(5.49)
⎬
dα dω
%
+ q31α + r31ω
%+ + q32 s31δ = 0⎪
dτ dτ ⎪⎭

m C yα v C yω% v C2v C3v

trong ñoù: r22 = − 26 ; q21 = ; r21 = ; h1 = ; h2 =
m22v m22 m22 m22 m22

kr ϕr vσδy m26v α 2
Cm v ϖ 2
Cm v kr ϕr xr v 2σδy
s21 = ; q33 = ; q31 = ; r31 = ; s31 =
m22 m66 m66 m66 m22
Neáu thaân taøu ñoái xöùng qua maët caét doïc giöõa taøu Gxy, khi ñoù A26 = 0 vaø r22 = q32 = 0,
chuùng ta coù theå vieát:
dα ⎫
+ q21α + r21ω
% + h1α|α|+ h2α|ω % |+ s21δ = 0⎪
dτ ⎪
⎬ (5.50)
dω%
= q31α + r31ω% + s31δ = 0⎪
dτ ⎪⎭

Khi boû qua caùc ñaïi löôïng voâ cuøng nhoû, coù theå ñöa heä phöông trình (5.50) veà daïng
phöông trình vi phaân phi tuyeán sau:
258

d 2α dα dδ
+ ( 2r + 2h1αsignα ) + qα + q1α2 signα = − s21 +s δ (5.51)
dτ 2 dτ dτ α
trong ñoù: 2r = q21 + r31; q = q21r31 − q31r21
sign α = |α|/α ; q1 = h1r31; sα = r21s31 − r31s21
tröôøng hôïp h1 = 0 phöông trình trôû veà daïng tuyeán tính:

d 2α dα dδ
+ 2r + qα = − s21 +s δ (5.52)
dτ 2 d τ dτ α
Baèng caùch töông töï coù theå xaùc laäp phöông trình chöùa vaän toác goùc:

d 2ω% dω% dδ
+ 2r + qω
% = − s31 + s% δ (5.53)
dτ 2 d τ dτ ω
dϕ
Neáu coi raèng ϖ = , phöông trình cuoái ñöôïc vieát laïi döôùi daïng:
dτ

d 3ϕ d 2ϕ dϕ dδ
+ 2 r +q = − s31 +s δ (5.54)
dτ 3
dτ 2 d τ dτ ϖ
trong ñoù: sω% = q31s21 − q21s31.

dω% dα d 2α
Neáu (5.54) nhaän ñöôïc caùc giaù trò: = = = 0 cho caùc ñaïo haøm chuùng ta
d τ d τ d τ2
nhaän ñöôïc phöông trình chuyeån ñoäng oån ñònh daïng sau ñaây:
q21α + r21ω
% + h1α |α| + h2α|ω % |+ s21δ = 0⎫
⎬ (5.55)
q31α + r31ω% + s31δ = 0⎭

Trong tröôøng hôïp naøy caùc heä soá mang giaù trò cuï theå:

q21 = Cyα ; r21 = Cyω% ; h1 = C2 ; s21 = − kr ϕr σδy ⎫

⎪
⎬ (5.56)
q31 = Cm
α
; r31 = Cm
α
; h2 = C3 ; s31 = − kr ϕr xr σ y ⎪⎭
δ

2- Phöông trình aên laùi

Döôùi taùc ñoäng ngoaïi löïc heä thoáng taøu - baùnh laùi thöïc hieän caùc chuyeån ñoäng trong
khoâng gian Gξη nhö chuùng ta ñaõ quen. Caùc thaønh phaàn löïc taùc ñoäng töø beân ngoaøi coù
theå phaân thaønh caùc nhoùm:
- Caùc löïc do moâi tröôøng nhö töø gioù, soùng, thuûy trieàu, doøng chaûy,…
- Caùc löïc taùc ñoäng leân baùnh laùi coù duïng quay taøu.
Nhìn chung caùc löïc naøy khaù phöùc taïp, thay ñoåi theo thôøi gian vaø phuï thuoäc vaøo
ñieàu kieän moâi tröôøng, trang thieát bò laùi taøu.
Ñeå mieâu taû tính aên laùi cuûa taøu coù theå söû duïng phöông trình tuyeán tính hoaëc
phöông trình tuyeán tính hoùa veà daïng haàu nhö tuyeán tính trong tính toaùn thöïc teá. Caùc
chæ soá kyõ thuaät cuûa tính aên laùi trong nhöõng tröôøng hôïp naøy ñöôïc ñöa veà daïng haøm
phuï thuoäc vaøo goùc beû laùi δr vaø caùc tham soá chuyeån ñoäng taøu.
 259

Phöông trình vi phaân baäc hai mieâu taû chuyeån ñoäng taøu khi bò beû laùi coù theå vieát
döôùi daïng chung:

d 2ω
% dω
% dδ
+ ( λ1 + λ2 ) % = − s31
+ λ1λ 2ω + s% δ (5.57)
dτ 2 dτ dτ ω
trong ñoù, nhö chuùng ta ñaõ vieát trong chöông tröôùc 2r = −( λ1 + λ 2 ) vaø q = λ1λ 2 :

λ1,2 = − r ± r2 − q

Neáu chia caû hai veá phöông trình (5.57) cho q, vaø söû duïng theâm caùc kyù hieäu:
1 1 sω% − s31
− = τ1 ; − = τ2 ; = χωo% ; = τ3
λ1 λ2 q sω%

Phöông trình (5.57) seõ mang daïng:

d 2ω
% dω
% dδ
τ1τ2 + ( τ1 + τ2 ) % = χωo% δ + χωo% τ3
+ω (5.58)
dτ 2 dτ dτ
Khi laùi bò beû sang maïn, löïc thuûy ñoäng xuaát hieän taïi baùnh laùi trong khi taøu
chuyeån ñoäng laøm xuaát hieän goùc daït vaø laøm cong quó ñaïo di chuyeån cuûa troïng taâm G
taøu, phaù huûy tình traïng ñoái xöùng löïc qua maët caét doïc. Luùc naøy xuaát hieän löïc taùc ñoäng
ngang thaân taøu, ñieåm ñaët xeâ veà phía tröôùc, so vôùi troïng taâm G. Löïc naøy lôùn daàn vaø
baét taøu xoay theo höôùng ngöôïc vôùi goùc maø laùi bò beû qua.
Chuùng ta coù theå tìm hieåu caùc ñaëc tính ñoäng hoïc cuûa taøu khi baùnh laùi bò beû. Goùc
beû laùi coù theå moâ hình daïng: δ = δ o (1 − e− kτ )
trong ñoù: δ o - goùc beû laùi xaùc ñònh tröôùc; k - heä soá phuï thuoäc thôøi gian beû laùi Tr hoaëc
Tr vo
τr = , coù theå thaáy k = 3,9/τr.
L
Theo caùch ñaët vaán ñeà töø chöông tröôùc goùc ϕ laø haøm cuûa δo , ñöôïc xaùc ñònh theo
coâng thöùc sau:
δo s s
( ϕ)τ→∞ = − [ s31 + ( λ1 + λ2 ) ω% ] + δ o ω% τ (5.59)
λ1λ2 q q

Phöông trình (5.59) coù theå vieát laïi theo caùch sau:

( ϕ)τ→∞ = − δoχωo% ( −τ3 + τ1 + τ2 ) + δoχωo% δ o (5.60)

Bieåu thöùc cuoái thoûa maõn phöông trình vi phaân sau ñaây:
d 2 ϕ dϕ
τo + = χωo% δo (5.61)
d τ2 d τ
dω%
hay laø: τo % = χωo% δ o
+ω (5.62)
dτ
trong ñoù: τo = τ1 + τ2 − τ3 ; ω % 1 exp ( −τ/τo ) + δ oχωo%
% =ω
260

Phöông trình aên laùi baây giôø coù theå vieát:

d 2 ϕ dϕ
τo + = χϖo δ( t) (5.63)
dτ 2 d τ
3- Quay trôû taøu
Xaùc ñònh caùc ñaëc tính giai ñoaïn quay voøng oån ñònh
Ñaïi löôïng ñaëc tröng cho cheá ñoä quay voøng oån ñònh laø baùn kính quay voøng R = D/2,
goùc daït cuûa troïng taâm taøu α, vaän toác töông ñoái cuûa troïng taâm taøu v/vo . Trong soá caùc
% = ( v/vo )/R vaø α coù theå tìm ñöôïc khi giaûi heä
thoâng soá vöøa ñeà caäp, caùc ñaïi löôïng ω
phöông trình chuyeån ñoäng oån ñònh cuûa taøu:
q21α + r21ω
% + h1α |α| + h2α|ω % |+ s21δ = 0⎫
⎬ (5.64)
q31α + r31ω% + s31δ = 0⎭

Töø phöông trình thöù hai coù theå xaùc ñònh nghieäm ϖ:
v q α + s31δ
ω
% = = − 31 (5.65)
R r31

Thay bieåu thöùc cuoái vaøo phöông trình thöù nhaát cuûa heä (3.22) coù theå nhaän ñöôïc:

qhα2 + ( q + qδ δ)α − sα δ = 0 (*)

trong ñoù: qh = ( h1 r31 signα − h2 q31 signω

%)

q = q21 r31 − q31 r21 ; qδ = − h2 s31 ; sα = s31 r21 − s21 r31

Vì raèng trong quay voøng oån ñònh signα = signω

% , caùc goùc naøy coù theå ñöôïc boû qua
trong caùc pheùp tính. Giaûi phöông trình (5.64) cho pheùp vieát bieåu thöùc xaùc ñònh goùc daït
trong quay voøng oån ñònh:

−( q + qδ δ ) ± ( q + qδ δ )2 + 4 qh sα δ
α = (5.66)
2qh

Daáu (+) duøng cho tröôøng hôïp q + qδδ > 0 coøn daáu (–) aùp duïng cho tröôøng hôïp ngöôïc
laïi. Töø phöông trình coøn coù theå thaáy, tröôøng hôïp goùc beû laùi baèng 0, δ = 0, vaãn coù hai
nghieäm cuûa goùc daït: α = 0 khi q > 0 vaø α = − q/qh khi q < 0.
Vôùi α laø soá thöïc, bieåu thöùc döôùi daáu khai caên taïi (3.24) phaûi thoûa maõn:

( q + qδ δ )2 + 4 qh sα δ ≥ 0

Tröôøng hôïp bieåu thöùc beân phaûi baèng 0 laø tröôøng hôïp goùc beû laùi ñaït ñeán giôùi haïn
nhaát ñònh δcr, qδ ≠ 0, tính theo coâng thöùc:

−( qqδ + 2qh sα ) + ( qqδ + 2qh sα )2 − q2 qδ2

|δ cr | = (5.67)
qδ2
 261

Ñaïi löôïng |δ| = |δ cr | goïi laø goùc nghieâng giôùi haïn, hay laø goùc aên laùi ngöôïc. Goùc
daït giôùi haïn, töông öùng tröôøng hôïp ñang xem xeùt ñöôïc tính theo caùch sau:
−( q + qδ δ cr )
α cr = (5.68)
2qh

αcr seõ laø goùc daït nhoû nhaát, vaø nhö vaäy chuyeån ñoäng voøng cuûa taøu coøn ôû traïng thaùi
oån ñònh.
Vaän toác goùc khoâng thöù nguyeân cuûa taøu trong quay voøng oån ñònh ω
% xaùc ñònh qua
( q31α cr + s31δ cr )
αcr, δcr: ω
% cr = (5.69)
r31
Giôø ñaây khi ñaõ xaùc ñònh δ, coù theå thay giaù trò naøy vaøo heä phöông trình aùp duïng
cho taøu quay voøng oån ñònh, tieáp ñoù seõ vieát ñöôïc bieåu thöùc cho goùc daït töø heä phöông
trình sau thay theá:
sα
α = ω
% = xG ω
% (5.70)
sϖ + qδ ϖ

Töø (5.64) coù theå loaïi tröø h1 = 0, seõ nhaän ñöôïc phöông trình:
% 2 + ( q + qδ δ ) ω
h2 r31ω % − sω% δ = 0

Sau khi giaûi phöông trình, nghieäm ϖ seõ coù daïng:

1
ω
% = [ −( q + qδ δ ) ± ( q + qδ δ )2 + sϖ h2 r31δ ] (5.71)
h2 r31

Baèng caùch xöû lyù töông töï, tröôøng hôïp coù theå boû qua thaønh phaàn phi tuyeán
h2 α |ω% |, khi ñoù qδ = 0 vaø qh = h1r31, phöông trình chuyeån ñoäng oån ñònh trôû thaønh:

qhα 2 + qα − sα δ = 0 (5.72)
Caùc giaù trò giôùi haïn tính cho tröôøng hôïp naøy seõ laø:

q2
δ cr = (5.73)
4 qh sα

−q
α cr = (5.74)
2qh

q s q
ω
% cr = ( q31 + 31 ) (5.75)
2
2h1 r31 2sα

Taïi ñaây baïn ñoïc coù dòp khaûo saùt laàn nöõa hai phöông trình neâu moái quan heä giöõa
goùc daït α, vaän toác goùc khoâng thöù nguyeân cuûa taøu ω % trong quaù trình baùnh laùi bò beû
sang ngang goùc beû laùi δ.

q31α + s31δ −( q + qδ δ ) ± ( q + qδ δ )2 + 4 qh sα δ
ω
% = − vaø α =
r31 2qh
262

Chuùng ta cuøng xem xeùt ñoà thò mieâu taû quan heä α = f(δ) vaø ω
% = f(δ).
Goùc beû laùi, nhö ñaõ xaùc ñònh töø lôøi giaûi neâu treân coù theå bieåu dieãn baèng quan heä:
1
δ = ( qhα 2 + qα ) (5.76)
sα

Laáy ñaïo haøm theo α töø phöông trình cuoái vaø thay giaù trò αcr töø caùch tính treân vaøo
ñaây, seõ vieát ñöôïc:
dδ 2qh q 2qh
= (α + ) = ( α − α cr ) (5.77)
dα sα 2qh sα

Khi tieán theo ñöôøng thaúng caùc heä soá sα > 0 vaø qh > 0, chuùng ta coù theå thaáy caùc
ñieàu sau treân ñoà thò:
dδ dδ q dδ
< 0 khi |α | < |α cr |; = khi α = 0 ; = 0 khi |α | = |α cr |
dα dα sα dα
Maët khaùc coù theå vieát:
dω
% 1 1
= − ( q31 + s31 ) (5.78)
dδ r31 dδ
dα
Thoâng thöôøng r21 > 0; s31 > 0; q31 < 0. Tröôøng hôïp khi α = 0 coù theå thaáy dδ/dα = q/sα.
Phöông trình cuoái coù theå mang daïng:
dω
% 1 q31 q s
( % 0 = −
)δ=ω= ( + s31 ) = − ω% (5.79)
dδ r31 sα q
dδ
Phöông trình naøy cho pheùp ñöa ra nhaän xeùt, raèng khi q < 0: < 0 khi sω% < 0 vaø
dα
dδ
> 0 khi sω% > 0.
dα

Hình 5.21
Ñoà thò ω% = f(δ) aùp duïng cho tröôøng hôïp taøu tieán, q < 0 vaø sω% < 0 trình baøy taïi hình
phía phaûi taïi hình 5.21. Taïi ñaây coù theå thaáy roõ, taïi δ = 0 vaø q < 0 taøu khoâng theå chaïy
theo ñöôøng thaúng. Taøu chæ coù theå quay voøng sang traùi hoaëc phaûi vôùi caùc ñaëc tính:
qq31 q
ω
% δ=0 = ; αδ=0 = −
qh r31 qh
 263

Cuõng taïi hình coù theå nhaän xeùt, vôùi |δ| < |δ cr | taøu coù theå chuyeån sang moät trong
ba traïng thaùi chuyeån ñoäng, hai trong soá ñoù oån ñònh khi thöïc hieän quay voøng sang traùi
hoaëc phaûi, coøn moät tröôøng hôïp khoâng oån ñònh. Coù theå thaáy tieáp raèng, taøu muoán ra
khoûi tình traïng quay voøng nhaát thieát phaûi beû laùi ñeán goùc |δ| > |δ cr |. Taïi ñaây laàn nöõa
chuùng ta thaáy taàm quan troïng vaø yù nghóa cuûa goùc beû laùi giôùi haïn δ cr .
Thieát bò laùi treân taøu caàn ñöôïc thieát keá nhaèm ñaûm baûo ñöa ñöôïc taøu ra khoûi traïng
thaùi quay voøng yeân oån trong caùc thao thaùc haøng ngaøy. Taøu coù tính aên laùi toát treân
phöông dieän naøy ñöôïc hieåu laø taøu ñaûm baûo ñöôïc tính naêng vöøa neâu. Coù theå coi ñieàu
kieän ñeå xeùt tính aên laùi laø δmax > |δ cr |, trong ñoù δmax - goùc beû laùi lôùn nhaát.
Chuyeån ñoäng taøu trong giai ñoaïn hai
Coâng thöùc aùp duïng cho chuyeån ñoäng taøu khi ñaõ giaûm vaän toác ñöôïc trình baøy taïi
(5.43). Giaû söû raèng taøu thoâng thöôøng ñoái xöùng qua maët giöõa taøu, A26 = m26 = 0, chuùng
ta coù theå vieát phöông trình daïng ñoù theo caùch sau:
1 dv 1 m dα 1
− 2 + ( −ω % + )α = [ C ( α, δ, ω
% ) − ϕr σe ] (5.80)
v dτ v m11 d τ m11 x
Cxo
σe = f (v )
ϕr v 3

Ñeå tính caùc tham soá tham gia trong giai ñoaïn hai naøy chuùng ta seõ söû duïng heä
phöông trình quen töø chöông tröôùc:
dα dω
% ⎫
+r + q21α + r21ω% + h1α|α|+ h2α|ω % |+ s21δ = 0⎪
dτ 22 dτ ⎪
⎬
dω% dα
= q32 + q31α + r31ω + s31δ = 0⎪
%
dτ dτ ⎪⎭

Giaû söû raèng h1 = h2 = 0, coøn goùc beû laùi laø haøm tuyeán tính cuûa thôøi gian:
τ
δ = δo
τr

Tr vo
trong ñoù: τr =
L
Tr - thôøi gian thao taùc trong giai ñoaïn hai; vo - vaän toác tieán cuûa taøu.
Chuùng ta coù theå vieát heä phöông trình treân ñaây döôùi daïng:

d 2α dα dδ δ τ⎫
+ 2r + qα = − s21 + sα δ = − s21 o + sα δ o ⎪
dτ 2 dτ dτ τr τr ⎪
2
⎬
d ω % dω
% dδ δo τ⎪
+ 2r + qω
% = − s21 + s % δ = − s21 + sω% δ o ⎪
d τ2 dτ dτ ω τr τr ⎭
264

Nghieäm phöông trình tìm döôùi daïng:

δo 2rsα δ s ⎫
α = α1 exp ( λ1τ) + α2 exp ( λ 2 τ) − ( s21 + ) + o α τ⎪
qτr q τr q ⎪
⎬ (5.81)
δo 2rsω% δ o sω% ⎪
ω % 1 exp ( λ1τ) + ω
% = ω % 2 exp ( λ 2 τ) − (s + )+ τ
qτr 31 q τr q ⎪⎭

dα dω
%
Töø ñieàu kieän ban ñaàu α = ω
% = = = 0 taïi τ = 0, coù theå xaùc ñònh caùc haèng tích
dτ dτ
phaân: α1, α2, ω
% 1, ω
% 2.
Trong tröôøng hôïp phaûi khaûo saùt quaù trình khi τ > τr caàn thieát xeùt ñeán tính phi
tuyeán cuûa vaán ñeà. Caùc bieán tham gia trong heä phöông trình, vôùi ñieàu kieän δ = δ o coù
theå vieát:
α = α o + αe ; ω
% = ω
%o +ω
%e

trong ñoù: α o , ω
% o - goùc daït vaø vaän toác goùc taøu khi quay voøng oån ñònh
αe , ω
% e - nghieäm gaàn ñuùng cho heä phöông trình phi tuyeán.
Töø ñieàu kieän: d α o /d τ = d ω
% o /d τ = 0 taïi δ = δ o coù theå vieát:

dαe dω%e ⎫
+ r22 + q21 ( α o + αe ) + r21 ( ω
%o +ω % e ) = 0⎪
dτ dτ ⎪⎪
h1 ( α o + αe )|α o + αe |+ h2 ( α o + αe )|ω %o +ω % e |+ s21δ = 0⎬ (5.82)
dω%e dαe ⎪
= q32 + q31 ( α o + αe ) + r31 ( ω
%o +ω % e ) = 0⎪
dτ dτ ⎪⎭

Phöông trình taøu quay voøng ôû traïng thaùi oån ñònh coù theå tính theo coâng thöùc ñaõ
neâu, aùp duïng cho tröôøng hôïp:
dα/dτ = d ω
% /dτ = 0; α = αo; ω % o;
% = ω δ = δo
q21α o + r21ω
% o + h1α o |α o | + h2α o |ω% |+ s21δ o = 0⎫
⎬
q31α o + r31ω % o + s31δ o = 0⎭

Trong thöïc teá luoân ñaûm baûo tính chaát sau cuûa chuyeån ñoäng taøu khi quay voøng:

αe < 0; % e < 0;
ω |α e |< α o ; |ω
% e |< ω
%o

Ñieàu naøy coù nghóa: α o > α o + α e > 0 ; ω

%o > ω %e > 0.
%o +ω

Töø ñoù coù theå thaáy raèng:

h1 ( α o + αe )|α o + αe | = h1 ( α o + αe )2 ⎫
⎪
h2 ( α o + αe )|ω
%o +ω % e| = h2 ( α o + αe )( ω
%o +ω
% )⎬ (5.83)
h2α oω ⎪
h1α o |α o | = h1α 2o ; h2α o |ω
% o| = %o
⎭

Töø caùc phöông trình naøy coù theå thieát laäp heä phöông trình phi tuyeán chöùa caùc
% e.
thaønh phaàn αe, ω
 265

dα e dω%e ⎫
+ r22 % e + 2h1α oαe + h1αe2 + h2α oω
+ q21αe + r21ω % e + h2αeω% o + h2αeω%e = 0 ⎪
dτ dτ ⎪
⎬ (5.84)
dω%e dα e
+ q32 + q31αe + r31ω% e = 0⎪
dτ dτ ⎪⎭
Heä phöông trình treân ñaây mieâu taû chuyeån ñoäng taøu trong giai ñoaïn hai. Nghieäm
phöông trình ñöôïc tìm döôùi daïng:
α e = α e1 exp ( λ1 τ ) + α e2 exp ( λ 2 τ )⎫
⎬ (5.85)
ω
%e = ω% e1 exp ( λ1 τ ) + ω
% e2 exp ( λ 2 τ )⎭

Haèng soá: αe1, αe2, ω

% e1, ω
% e2 xaùc ñònh töø ñieàu kieän ban ñaàu, töông öùng giai ñoan τ = τr.
Taïi thôøi ñieåm naøy:
dαe dα dω%e dω
%
αe = α r − α o ; ω
%e = ω
%r −ω
% o; =( ) ; = ( )τ=τr
dτ d τ τ=τr dτ dτ
dα dω%
Caùc ñaïi löôïng αr, τ=τr ; ( ) xaùc ñònh töø phöông trình (5.85).
dτ d τ τ=τr
Caùc haèng tích phaân αe1,2; ω % e1,2 cuøng ñieàu kieän bieân xaùc ñònh töø caùc coâng thöùc daïng sau:
dα dα
( α r − α o )λ 2 − ( )τ=τr ( α r − α o )λ1 − ( )
α e1 = d τ ; α e2 = − d τ τ=τr
λ 2 − λ1 λ 2 − λ1
dω% dω%
(ω%r −ω % o )λ 2 − ( )τ=τr (ω %r −ω % o )λ1 − ( )
ω
% e1 = dτ ; ω
% e2 = − d τ τ=τr
λ 2 − λ1 λ 2 − λ1
Khi ñaõ coù: αo, ω
% o , α e 1, α e 2 , ω
% e1, ω
% e2, coù theå xaùc ñònh tieáp αe, ω
% e thoâng qua
(5.85).
Keát quaû tính caùc tham soá trong chuyeån ñoäng taøu trong giai ñoaïn naøy ñöôïc trình
baøy taïi hình 5.22.
266

Hình 5.22: Caùc tham soá trong phöông trình chuyeån ñoäng taøu giai ñoaïn hai
Hình 5.23 trình baøy keát quaû ño treân taøu thaät, ñoà thò haøm ϕ(t) taøu thöù nhaát veõ
baèng neùt lieàn, taøu hai ñöôïc trình baøy neùt rôøi.

Hình 5.23
Tröôøng hôïp thöû zigzag baùnh laùi ñöôïc beû sang traùi, sang phaûi theo cheá ñoä ñònh
saün, ngöôøi ta tìm caùch ghi laïi dieãn bieán cuûa haøm ϕ(t) theo goùc beû laùi. Moät trong nhöõng
keát quaû ño ñöôïc trình baøy taïi phaàn döôùi. Trong caùc taøi lieäu xuaát baûn baèng tieáng Anh
taïi UK, USA thay vì kyù hieäu ϕ(t) chuùng ta thöôøng gaëp kyù hieäu goùc ψ(t).
Nghieâng taøu khi taøu quay voøng
Neáu treân taøu ñang chuyeån ñoäng thaúng laùi bò beû sang traùi hoaëc phaûi goùc nhaát ñònh
gaây ra löïc vaø moâmen ngaãu löïc laøm leäch höôùng ñi cuûa taøu. Quó ñaïo cuûa troïng taâm taøu
seõ bò thay ñoåi sau khi xuaát hieän löïc. Heä thoáng löïc taùc ñoäng leân troïng taâm taøu coù theå
keå: löïc li taâm cuûa taøu, tính baèng löïc quaùn tính mv2/R, löïc thuûy ñoäng taùc ñoäng vaøo
phaàn chìm trong nöôùc cuûa thaân taøu. Thaønh phaàn löïc ngang cuûa thaân taøu goàm löïc quaùn
tính chaát loûng quanh taøu vaø löïc khoâng quaùn tính, ví duï löïc caûn nhôùt: YH + YI + YV
Ngoaøi ra coøn coù löïc thuûy ñoäng taùc ñoäng leân baùnh laùi Yr nhö ñaõ ñeà caäp phaàn tröôùc.
Moâmen nghieâng taøu so vôùi truïc qua troïng taâm G tính baèng toång caùc moâmen caùc
löïc ñaõ keå:
Mheel = YV(KG – KV) + YI(KG – KI) − Yr(KG – KR) (5.86)
trong ñoù: KG - cao ñoä troïng taâm taøu; KV - taâm taùc ñoäng cuûa löïc caûn nhôùt
KI - taâm taùc ñoäng löïc quaùn tính; KR - taâm ñaët löïc thuûy ñoäng taùc ñoäng leân baùnh laùi.
Moâmen phuïc hoài töø phía taøu ñang hoaït ñoäng, choáng laïi moâmen nghieâng:
M ph = DGM oΦ = mgMGoΦ
trong ñoù: Φ - goùc nghieâng ngang cuûa taøu; D = γ.V
GM o - chieàu cao taâm nghieâng ban ñaàu.
Caân baèng hai moâmen treân ñaây coù theå xaùc ñònh giaù trò goùc nghieâng cuûa taøu do taøu
bò quay voøng, baùn kính R, vaän toác v.
YV ( KG − KV ) + YI ( KG − KI ) − Yr ( KG − KR )
Φ = (5.87)
DGMo
Trong caùc giai ñoaïn ñang thöïc hieän manôùp coù theå boû qua caùc thaønh phaàn löïc YV
vaø YI, do vaäy coâng thöùc cuoái seõ nhö sau:
 267

Yr ( KG − KR )
Φ = − (5.88)
D.GMo

Hình 5.24
Goùc nghieâng trong giai ñoaïn hai cuûa quay voøng mang tính chaát ñoäng. Treân hình
5.24 cho thaáy, goùc nghieâng taøu trong giai ñoaïn naøy ngöôïc chieàu höôùng nghieâng, goïi laø
goùc nghieâng ñoäng, ñaït töø 1,5 ÷ 2 laàn goùc nghieâng trong giai ñoaïn oån ñònh.
Trong giai ñoaïn quay voøng oån ñònh goùc nghieâng taøu ñaõ trình baøy coù theå chuyeån
sang daïng sau:
mv2 KG − KV v2 ( KG − KV )v 2
Φ = ⋅ cos α ≈ o (5.89)
DGM o R gGM o LR
trong ñoù cosα ≈ 1
Töø coâng thöùc cuoái coù theå thaáy roõ raèng, goùc nghieân taøu taêng khi vaän toác taøu trong
chuyeån ñoäng quay voøng taêng, vaø caû khi baùn kính löôïn nhoû.
5- Thöû vaø thí nghieäm tính aên laùi, tính quay trôû
Nhöõng thao taùc phaûi ñöôïc thöû nghieäm treân taøu thöôøng goàm:
Thöû voøng spiral, goïi laø manôùp Dieudonne.
Thöû zigzag, hay vieát taét Z, coøn goïi laø kempf overshoot.
Thöû quay voøng.
Ñeå xaùc ñònh tính oån ñònh chuyeån ñoäng hay coøn goïi tính giöõ höôùng
(coursekeeping) tieán haønh caùc thao taùc goïi laø thao taùc dieudonne hay laø xoaén troân oác
(spiral). Taøu ñöôïc chuyeån sang traïng thaùi löôïn voøng vôùi goùc beû laùi khoâng lôùn, δr =
8 ÷ 10°, sau ñoù taêng daàn ñöôøng kính löôïn voøng D baèng caùch thay ñoåi goùc laùi. Goùc beû
laùi ñöôïc chuyeån daàn veà ñeán 0°. Neáu taøu chöa thoaùt khoûi tình traïng chaïy voøng, chuyeån
baùnh laùi sang phía ngöôïc vôùi tröôùc ñoù, cho ñeán goùc δ = δcr. Sau moãi laàn thay ñoåi nhoû
goùc beû laùi caàn ghi laïi keát quaû ñoåi thay cuûa ñaïi löôïng ω.
Keát quaû thöû ñöôïc trình baøy daïng: bieåu ñoà thay ñoåi goùc höôùng theo thôøi gian, öùng
vôùi caùc goùc beû laùi thöïc teá, goùc quay ϕ, vaän toác quay... Döôùi ñaây chuùng toâi in laïi keát quaû
thöû nghieäm spiral cho hai kieåu taøu, taøu oån ñònh A vaø taøu khoâng oån ñònh B nhö taøi
lieäu tham khaûo 1 .

1
Strom-Tejsen J. Chlislett, M.S., “A Model Testing Technique and Method of Analysis for the Prediction of
Steering and Maneuvering Qualities of Surface Ships”, Report of HOAL Denmark, 1964.
268

Hình 5.25: Quan heä giöõa vaän toác xoay Hình 5.26: Quan heä giöõa goùc nghieâng
vaø goùc beû laùi vaø moâmen phuïc hoài
Nhöõng hình tieáp theo giôùi thieäu keát quaû ño töø beå thöû, tieán haønh taïi tröôøng ñaïi
hoïc Tokyo, Nhaät baûn, ñaêng taûi trong taïp chí cuûa Hoäi nhöõng nhaø ñoùng taøu Nhaät baûn 1 .
Moâ hình ñöôïc laøm cho taøu thaät daøi Lpp = 263m. Keát quaû thöû spiral ñöôïc ghi laïi taïi caùc
ñoà thò: vaän toác xoay ϕ& = f ( δ ) , goùc xoay, caùc ñöôøng ñaëc tính khaùc.
Thöû zigzag cho pheùp ñaùnh giaù khaû naêng cuûa taøu phaûn öùng nhanh hay chaäm,
chính xaùc hay khoâng khi chuyeån goùc laùi töø beân naøy sang beân kia. Thöù töï thöïc hieän
nhö sau.
Vôùi taøu ñang ñi thaúng tieán haønh beû laùi sang phaûi vôùi goùc xaùc ñònh, thöôøng
δ o = 10°. Taïi thôøi ñieåm khi taøu ñaõ leäch khoûi ñöôøng thaúng ban ñaàu goùc ϕ o = δ o , beû laùi
sang traùi cuõng goùc baèng δ o .
Sau khi taøu ñaõ quay haún sang höôùng ngöôïc vôùi goùc ϕ o , thöïc hieän beû laùi sang phaûi
goùc δo.
Quaù trình naøy laëp ñi laëp laïi cho caùc goùc beû laùi khaùc nhau, song naèm trong phaïm
vi δ o = ± (10° ÷ 15°). Ñoà thò cuûa chuyeån ñoäng vöøa roài ñöôïc trình baøy treân cuøng baûn veõ,
treân ñoù theå hieän roõ goùc beû laùi δ o (t), haøm thôøi gian cuûa ϕ(t).
Hieäu quaû laøm vieäc cuûa thieát bò laùi taøu ñöôïc xeùt qua caùc chæ tieâu sau:
Giaù trò trung bình vaän toác Δϕ/to vaø vaän toác manôùp ϕm/tm.
trong ñoù: to - thôøi gian giöõ taøu ôû traïng thaùi hieän höõu
tm - thôøi gian giöõa ñænh max vaø ñænh min gaàn nhau cuûa ϕ
Δϕ - hieäu giöõa goùc lôùn nhaát cuûa höôùng ñi ϕm vaø goùc ϕ o = δ o .

1
Seizo Motora et al, “An Analysis of the Maneuvrability of a Ship Associated with Unusal Characteristics Under
Steerage”, J.S.N.A, Japan, Vol 128, 1970
 269

Hình 5.27 Hình 5.28

Hình 5.29 Hình 5.30

Hình 5.31: Thöû Zigzag

270

Hieäu soá naøy trong chuyeân moân goïi baèng cuïm töø overshoot yaw angle, laø moät
trong caùc chæ tieâu ñöôïc xem xeùt kyõ luùc phaân tích tính aên laùi.
Hình 5.32 giôùi thieäu tieáp keát quaû thöû taøu vaän taûi kieåu Liberty ñoùng taïi USA.
Caùc thoâng soá caàn ghi nhaän trong thöû quay voøng gao goàm:
D/L = f(δ); ϖ = f(δ); α = f(δ).

Hình 5.32: Thöû Z cho taøu vaän taûi kieåu Liberty

Taøu kieåu Liberty giôùi thieäu taïi hình 5.33.

Hình 5.33: Thöû taøu treân bieån

 271

Taøi lieäu tham khaûo

1. Attwood E.L., Pengely H.S., Theoretical Naval Architecture, Lonmans,
London, 1946.
2. Asinovsky, V., Considerations of Maneuverability Characteristics in Rudder
Design Process, SNAME Los Angeles Section, 1985.
3. Asinovsky, V. et al, Ship Maneuverability Analysis Using Differential
Approach, Proceedings of ICSMPA, RINA, London, 1987.
4. Alfieriev M. J., Ходкость и упрабляемость судов, tieáng Nga, NXB “Vaän
taûi”, Moskva, 1967.
5. Blagoveshchensky, S.H., Cholodilin A. N.,Справочник по статике и
динамике корабля”,(Soå tay tónh hoïc vaø ñoäng löïc hoïc taøu thuûy, tieáng Nga),
Tom 1, Leningrad, 1976.
7. Basin A. M., Ходкость и упрабляемость судов, tieáng Nga, NXB “Vaän taûi”,
Moskva, 1964.
8. Basin A.M., Качка судов, (Laéc taøu, tieáng Nga), NXB “Vaän taûi”, Moskva,
1969.
9. Blagoveshchenski S. N., Качка корабля, (Laéc taøu, tieáng Nga), NXB “Coâng
nghieäp ñoùng taøu”, Leningrad, 1954.
10. Comstock, J.P. (ed.), The Principles of Naval Architecture, SNAME, N.Y.,
1967.
11. Dahlmann W., Zur Stabilität der Seeschiffe, SH., 1954.
12. Davison, K.S.M., On the Turning and Steering of Ships, Trans SNAME, Vol 52.
13. Eda H., Directional Stability and Control of Ships in Waves, Journal of
Ship Research, SNAME, 1972.
14. Fediaevsky, K. K., Sobolev, G.V., Control and Stability in Ship Design, US.
Department of Commerce Translation, Washington DC., 1964. Nguyeân baûn
tieáng Nga Упабляемость корабля, NXB “Coâng nghieäp ñoùng taøu”,
Leningrad, 1963.
15. Haøn Thoï Gia (chuû bieân), Taïo thuyeàn ñaïi yù, taïm dòch Nguyeân lyù taøu thuûy,
tieáng Hoa, Hoïc vieän Vaän taûi bieån Ñaïi Lieân, Trung Quoác, 1990.
16. Kourvin-Kroukovsky B.V., The Theory of Seakeeping , New York, 1961.
17. Kose K., On a New Mathematical Model of Maneuvering Motions of Ships
and its Applications, ISP, Vol 29, 1982.
18. Lewis, E.V. (ed.), The Principles of Naval Architecture, SNAME, N.Y., 1990.
272

19. Marchal J., Course de theùorie du navire, Tom I: la statique, Universiteù de

Lieøge, Belgique, 1998.
20. Munro Smith, Ship and Naval Architecture, London, 1975.
21. Nhoùm taùc giaû: Nguyeãn Ñöùc AÂn, Nguyeãn Baân, Hoà Vaên Bính, Hoà Quang Long,
Traàn Huøng Nam, Traàn Coâng Nghò, Döông Ñình Nguyeân, Soå tay kyõ thuaät
ñoùng taøu, Taäp I, NXB Khoa hoïc vaø Kyõ thuaät, Haø Noäi, 1978.
22. Semonov-Tian-Shansky V.V., Статика и динамика корабля, (Tónh hoïc vaø
Ñoäng löïc hoïc taøu thuûy, tieáng Nga), NXB “Coâng nghieäp taøu thuûy”, Leningrad,
1960.
23 Semenov-Tian-Shanski V.V., Blagoveshchenski S. N., Cholodilin A. N.,
Качка корабля, NXB “Ñoùng taøu”, Leningrad, 1969.
24. Shmyriov A. N, Morenshildt V. A., Ilina S. G., Успокоители качки судов, NXB
“Coâng nghieäp ñoùng taøu”, 1961.
25. Vasta J., Gidding A. J., Taplin A., Shilwell J. J., Roll Stabilization by
Means of Passive Tanks, SNAME, Vol 69, 1961.
26. Vossers G., Fundamentals of the Behavior of Ships in Waves, ISP, Vol 9.,
1962.