Professional Documents
Culture Documents
ΣΤΑ ΙΧΝΗ ΤΩΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΩΝ ΚΥΝΗΓΩΝ ΚΑΙ ΤΡΟΦΟΣΥΛΛΕΚΤΩΝ ΤΗΣ ΑΝ.ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ PDF
ΣΤΑ ΙΧΝΗ ΤΩΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΩΝ ΚΥΝΗΓΩΝ ΚΑΙ ΤΡΟΦΟΣΥΛΛΕΚΤΩΝ ΤΗΣ ΑΝ.ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ PDF
Στον Γ. Χ. Χουρμουζιάδη
την άλλη η ανθρώπινη πράξη σε ό,τι αυτή των μεσολιθικών που αμέσως ακολουθούν
παραπέμπει, σημειολογικά ή πραγματικά. για τα επόμενα 2.000 χρόνια και μέχρι το τέ-
Συνδετικός κρίκος και των δυο εξακολουθεί λος της 8ης χιλ. π.Χ. είναι ένα εξαιρετικά ενδι-
να παραμένει η επιλογή, η διαδικασία αλλά αφέρον ‘προ’-ιστορικό ζήτημα για το οποίο
και το περιεχόμενο της επιτόπιας αρχαιο- δυστυχώς ελάχιστες είναι οι διαθέσιμες
λογικής έρευνας και της κάθε ‘περίπτωσης αρχαιολογικές πληροφορίες μέχρι σήμερα
έρευνας’ (case study). (Galanidou & Perlès 2003; Σάμψων 2006).
Εξαιρούνται ίσως τα αρχαιολογικά στοιχεία
της Μεσολιθικής Περιόδου που θα τη χρονο-
Οι τελευταίοι κυνηγοί και τροφο-
λογούσε κανείς αμέσως μετά την 9η χιλ. π.Χ.
συλλέκτες στον ελλαδικό χώρο
(Perlès 2001). Στοιχεία σημαντικά που πα-
H επιλογή του χώρου της έρευνας του ραμένουν ωστόσο μόνο ενδεικτικά του εύ-
νησιωτικού Αιγαίου και της Κύπρου αλλά ρους των πληροφοριών που αναζητούνται.
και του αρχαιολογικού ενδιαφέροντος που Οι έρευνες του Α. Σάμψων στα νησιά Γιούρα,
έχουν να καταθέσουν αυτές οι περιοχές Κύθνο και τελευταία στην Ικαρία που φαί-
για τις πρώιμες κοινωνίες της ανατολικής νεται να σπρώχνουν τις αρχαιολογικές πλη-
Μεσογείου, έρχεται να καλύψει ένα ιδιαί- ροφορίες που υπάρχουν μέχρι τις αρχές της
τερα σημαντικό κενό της αρχαιολογικής 9ης χιλιετίας αναφέρονται σε ζητήματα τε-
προϊστορικής γνώσης των πολιτισμικών χνολογίας και οικονομίας μιας μεσολιθικής
ανακατατάξεων που συνέβησαν τα τελευ- παράδοσης και ενός τροφοσυλλεκτικού και
ταία 20.000 χρόνια σ’ ένα ευρύ γεωγραφικό κυνηγετικού τρόπου ζωής που βλέπει πίσω
χώρο ο οποίος ξεκινά από το Αιγαίο, περνάει στα τελευταία χρόνια της Παλαιολιθικής Πε-
στην Ανατολία και φτάνει στην Κύπρο (Σχ. ριόδου και κυρίως στις αρχές του Ολόκαινου
1) (Guilaine 2003; Mithen 2003). Το ίδιο (Sampson 2008a, 2008b: 13; Sampson et al.
ενδιαφέρουσα είναι η έμμεση και αδιόρατη 2009: 321). Τι προηγείται, ωστόσο, αυτής
–σ’ αυτή τη φάση της έρευνας τουλάχιστον– της περιόδου ήταν μέχρι σήμερα εντελώς
σχέση της αρχαιολογίας των περιοχών αυ- άγνωστο για την περιοχή του νησιωτικού
τών μεταξύ τους αλλά και με το διευρυμένο Αιγαίου και αποσπασματικά γνωστό για τον
πια σήμερα χώρο της Μέσης Ανατολής και υπόλοιπο ελλαδικό χώρο. Γιατί, αν εξαιρέσει
τον πλούσιο αρχαιολογικό προβληματι- κανείς την αδημοσίευτη αλλά πολύ σημα-
σμό που κυριαρχεί στις τελευταίες έρευνες ντική βραχοσκεπή της Μπόιλα στην Ήπειρο
πεδίου εκεί. Η ερευνητική επιλογή για τις με τη στρωματογραφία της να καλύπτει σε
περιοχές της Λήμνου και της Κύπρου που μεγάλο βαθμό τις τελευταίες χιλιετίες της
ίσως φαντάζει λίγο ανορθόδοξη έχει τα χα- Παλαιολιθικής και τις πρώτες του Ολόκαι-
ρακτηριστικά της αντίφασης που συνήθως νου, δεν έχουμε τίποτα άλλο στη διάθεσή
καταλήγει να χαρακτηρίζει κάθε προσωπι- μας εκτός από τις στρωματογραφίες της
κή ερευνητική δέσμευση και αρχαιολογική βραχοσκεπής του Κλειδιού, της σπηλιάς της
αφήγηση: το τυχαίο μαζί με το προσχεδια- Θεόπετρας και βέβαια του Φράνχγθι με όσα
σμένο. Αυτή τελικά καταλήγει να αποτελεί εγγενή προβλήματα αυτές οι ανασκαφικές
και την ελκυστικότητα της αρχαιολογικής ακολουθίες παρουσιάζουν εξαιτίας γεωμορ-
έρευνας. φολογικών και ταφονομικών παραγόντων
Η φυσική παρουσία και οι κάθε είδους (Kotjabopoulou & Adam 2004: 37). Στην
επιλογές των τελευταίων ομάδων κυνηγών τελευταία ανασκαφή στη σπηλιά Σαρακη-
τροφοσυλλεκτών της Παλαιολιθικής του νός της Βοιωτίας ο Α. Σάμψων φαίνεται να
ελλαδικού χώρου –που χρονολογικά το- τεκμηριώνει τουλάχιστον ενδεικτικά την
ποθετείται κάπου ανάμεσα στο 15.000 και παρουσία στρωμάτων που χρονολογούνται
10.000 χρόνια πριν από σήμερα– αλλά και στα όρια μετάβασης στο Ολόκαινο γύρω στο
ΣΤΑ ΙΧΝΗ ΤΩΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΩΝ ΚΥΝΗΓΩΝ ΚΑΙ ΤΡΟΦΟΣΥΛΛΕΚΤΩΝ ΤΗΣ Ν.Α. ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ
55
Εικ. 1. Μια άποψη της θέσης του Ούριακου στην παραλία Λουρί της Φυσίνης στη Λήμνο.
μήπως αυτός είναι και ο λόγος παρουσίας της το λένε οι ντόπιοι– σε απόσταση 7 χλμ. ΒΔ
πλούσιας και επίμονης χρονικά αυτής εγκα- του Ούριακου (Εικ. 5). Από το έξαρμα και το
τάστασης στη Λήμνο; Είναι άλλωστε γνωστό γύρω χώρο του αλλά και την παραλία όπου
και επομένως αναμενόμενο ότι οι πρώιμες απολήγει η χαράδρα με την πηγή του πυρι-
εγκαταστάσης βρίσκονται εκεί όπου υπάρ- τόλιθου συνελέγησαν πολλά λίθινα εργαλεία
χουν τουλάχιστον νερό και πρώτες ύλες κα- διαφορετικών εποχών. Επίσης εντοπίστηκαν
τασκευής εργαλείων για να ακολουθήσουν στην ευρύτερη περιοχή και άλλα πολύ μικρό-
ως κριτήρια επιλογής χώροι κυνηγιού, προϋ- τερα σε έκταση επιφανειακά σημεία με πυρι-
ποθέσεις τροφοσυλλογής κλπ. ΄Έτσι, η μικρής τολιθική ύλη που εν δυνάμει θα μπορούσαν
διάρκειας έρευνα του 2008 συμπεριέλαβε και να αποτελούσαν και αυτά πηγές προμήθειας
την αναζήτηση πηγών πυριτόλιθου στη γύρω υλικού για την κατασκευή εργαλείων στα
περιοχή. Τα αποτελέσματα ήταν εντυπωσια- προϊστορικά χρόνια (Εικ. 6).
κά με τον εντοπισμό ενός μεγάλου εξάρματος Την επόμενη χρονιά, το 2009, η έρευνα2
πυριτιομένου ανδεσίτη –το ‘Ζαμπελάκι’, όπως υπήρξε περισσότερο συστηματική και περι-
2
Η έρευνα του 2009 χρηματοδοτήθηκε από το INSTAP (Ινστιτούτο Αιγαιακής Προϊστορίας) και σ’ αυτή συμμε-
τείχαν οι αρχαιολόγοι καθηγητές P. Biagi του Πανεπιστημίου της Βενετίας και A. J. Ammerman του Πανεπιστη-
μίου της Νέας Υόρκης, ο γεωλόγος Γ. Συρίδης, αναπληρωτής καθηγητής του ΑΠΘ, η ανθρακολόγος Μ. Ντίνου
του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, ο αρχαιολόγος Δ. Κυριάκου και οι πτυχιούχοι Π. Αντωνιάδου και Σ. Δελημήτρου
του ΑΠΘ και οι Γ. Βοσκός, Δ. Κλουκίνας, Ε. Καλογιροπούλου του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ιδιαίτερες ευχαριστίες
ανήκουν στο Δήμαρχο Μούδρου για τη βοήθειά του.
ΣΤΑ ΙΧΝΗ ΤΩΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΩΝ ΚΥΝΗΓΩΝ ΚΑΙ ΤΡΟΦΟΣΥΛΛΕΚΤΩΝ ΤΗΣ Ν.Α. ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ
59
Εικ. 6: Διάσπαρτο πυριτολιθικό υλικό από δια- Εικ. 8: Μονάδα επιφανειακής συλλογής στον Ού-
φορετικά σημεία στην ευρύτερη περιοχή του ριακο.
Ούριακου.
πυκνότητα του υλικού με ποσότητες που
ανέρχονται από εκατοντάδες μέχρι και λίγες
χιλιάδες λίθινα εργαλεία και απολεπίσματα
(Εικ. 8). Η ανασκαφή είχε θέσει τους πα-
ρακάτω στόχους: 1) την επιβεβαίωση του
πάχους της αρχαιολογικής επίχωσης, 2) την
αναζήτηση απαντήσεων στο ερώτημα κατά
πόσο το υλικό ήταν ‘στρωματογραφημένο’,
3) την απάντηση στο ερώτημα ποιά είναι η
έκταση της εγκατάστασης δηλαδή η κατα-
νομή των αρχαιολογικών επιχώσεων στο
χώρο, 4) η αναζήτηση πιθανών σταθερών
χαρακτηριστικών εγκατάστασης, εστιών
ή άλλων αρχιτεκτονικών κλπ, 5) η συλλο-
γή και μελέτη διατροφικών καταλοίπων
(μαλακολογικού υλικού, ανθρακολογικού
υλικού) και τέλος 6) η συλλογή οργανικού
υλικού που θα προσφέρονταν για ραδιοχρο-
νολογικές αναλύσεις (κάρβουνο) (Εικ. 9).
Παράλληλα ξεκίνησε και η γεωλογική μελέ-
τη της θέσης –ουσιαστικά της θίνας– ενώ
προγραμματίστηκε για το άμεσο μέλλον
η πολύ σημαντική για την κατανόηση της
Εικ. 7: ΄Άποψη του κάνναβου συλλογής επιφα- εξέλιξης της εγκατάστασης και της ακολου-
νειακού υλικού (2008, 2009) και των ανασκαφι-
θίας των στρωμάτων της θέσης μελέτη της
κών τομών (2009).
δυναμικής της κοντινής ακτογραμμής, αφού
ελάμβανε την επέκταση του χώρου συστη- η άνοδος της θαλάσσιας στάθμης τα τελευ-
ματικής επιφανειακής περισυλλογής αλλά ταία 20.000 χρόνια θα πρέπει να έχει μετα-
και το άνοιγμα συγκεκριμένων ανασκαφι- κινήσει την ακτογραμμή εκείνης της εποχής
κών τομών (Εικ. 7). Τα αποτελέσματα ήταν τουλάχιστον 5 χλμ. μέσα στη θάλασσα. Αυτό
εξαιρετικά αφού επιβεβαιώθηκε και ανα- σημαίνει ότι η εγκατάσταση τα χρόνια εκεί-
σκαφικά η ήδη παρατηρημένη επιφανειακή να δεν ήταν πάνω στην παραλία όπως είναι
ΝΙΚΟΣ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ & ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΥΡΙΑΚΟΥ
60
γεωγραφικό χώρο είναι από τη σπηλιά του χαμηλότερη από τη σημερινή είναι πολύ πι-
Öküzini της περιοχής της Αττάλειας στη νο- θανό ότι η Λήμνος αποτελούσε ακόμα μέρος
τιοδυτική Ανατολία (στρώματα ΙΙΙ-VI), όπου της χερσονήσου της Ανατολίας (Lambeck
μπορεί κανείς να συναντήσει παρόμοια σύ- 1996: 588; Alpar 2001: 95). Η μελέτη της
νολα με τύπους ‘μισοφέγγαρα’ (lunates) και δυναμικής της ακτογραμμής αναμένεται στο
τα οποία (στρώματα) ραδιοχρονολογούνται άμεσο μέλλον να εξειδικεύσει πολλά από τα
ανάμεσα στο 14.000 και το 12.500 πριν από ζητήματα που είναι βέβαιο ότι καθόριζαν
σήμερα, αγγίζοντας την περίοδο της λεγόμε- και τη συμπεριφορά αλλά και τις επιλογές
νης Νεότερης Δρυάδος (Younger Dryas), το των κυνηγετικών ομάδων του νησιού στο
σημαντικό αυτό κρύο επεισόδιο με τις φη- τέλος του Πλειστόκαινου.
μολογούμενες επιπτώσεις του για την αρχή Τα ανασκαφικά ευρήματα του 2009,
της γεωργίας στη Μ. Ανατολή (Kartal 2002: πρώτον, επιβεβαίωσαν ότι το αρχαιολογι-
238; Bar-Yosef & Belfer-Cohen 2002: 55). Θα κό υλικό είναι σχεδόν στη θέση του, ίσως
πρέπει εδώ να τονιστεί ότι τα ‘μισοφέγγα- με μια ελάχιστη μετακίνηση από την αρχική
ρα’ είναι γενικά σπάνια στο βαλκανικό και του θέση απόθεσης· δεύτερον, περιλαμβά-
νοτιοευρωπαϊκό χώρο ενώ παραπέμπουν νουν καμένα διατροφικά κατάλοιπα όπως
άμεσα στον αντίστοιχο μεσανατολικό χω- οστά ζώων, μικρά, σπασμένα και αδιάγνω-
ρίς βέβαια να υπονοείται μια άμεση σχέση στα δυστυχώς, όπως και στρείδια· τρίτον,
του Αιγαίου με τον τελευταίο, τουλάχιστον έδειξαν ότι η έκταση της θέσης ξεπερνά τα
σ’ αυτή τη φάση της έρευνας. Το άλλο πολύ 2.000 τ.μ. και πολύ πιθανό να είναι ακόμα
ενδιαφέρον στοιχείο που πρόκειται να διε- μεγαλύτερη. Τέταρτο, αποκάλυψαν ότι η
ρευνηθεί άμεσα (ίχνη χρήσης) είναι ότι τα αρχαιολογική επίχωση της εγκατάστασης
χαρακτηριστικά των εργαλειακών τύπων είναι ικανοποιητική ξεπερνώντας σε πολλά
φαίνεται να υποκρύπτουν κυρίως κυνηγε-
τικές δραστηριότητες για τους επίμονους
ενοίκους της κατασκήνωσης, λ.χ. ξέστρα για
το γδάρσιμο των ζώων, και το ενδεχόμενο η
χρήση των μικρολιθικών ‘μισοφέγγαρων’ να
αποτελούν και τμήματα καμακιών για ψάρε-
μα να βρίσκεται υπό διερεύνηση. Το τελευ-
ταίο αυτό έχει μια ιδιαίτερη δυναμική, αφού
παραπέμπει στις τελευταίες προτάσεις για
περιπλανώμενους ‘προ-Νεολιθικούς’ ναυτι-
κούς στη ΝΑ Μεσόγειο, μια ενδιαφέρουσα
υπόθεση εργασίας που θα πρέπει ωστόσο
να τεκμηριωθεί (Ammerman 2010, 2011).
Η έρευνα στον Ούριακο χωρίς αμφιβο-
λία θίγει και άλλα γενικότερα και ενδια-
φέροντα προϊστορικά ζήτημα, όπως αυτό
της θαλάσσιας στάθμης της ανατολικής-
βορειοανατολικής πλευράς της Λήμνου προς
την Ανατολία -και ιδιαίτερα σε σχέση με το
σημερινό νησί της ΄Ίμβρου-, κάτι που είναι
καθοριστικό για την κατανόηση της καθη-
μερινής ζωής στον Ούριακο 14.000 χρόνια
πριν από σήμερα. Γιατί είναι δεδομένο ότι Εικ. 11: Η επιφάνεια της θίνας (αιολίτης) και οι
με τη θαλάσσια στάθμη τουλάχιστον 60 μ. ανασκαφικές τομές του 2009.
ΝΙΚΟΣ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ & ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΥΡΙΑΚΟΥ
62
3
Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε το Τμήμα Αρχαιοτήτων για την άδεια διεξαγωγής της έρευνας και την Υπηρεσία
Δασών της Κυπριακής Δημοκρατίας για την κάθε δυνατή διευκόλυνση που μας παρείχε στη διάρκεια της έρευ-
νάς μας στον ευαίσθητο οικολογικά χώρο με τους γύπες.
4
Η αρχαιολογική αποστολή στην Κύπρο το 2009 δεν θα είχε πραγματοποιηθεί χωρίς την καθοριστική παρέμβα-
ση της Πρυτανείας του ΑΠΘ, η οποία και διέθεσε το μικρό ποσό με το οποίο έγινε η έρευνα. Η ομάδα μας οφείλει
πολλές ευχαριστίες στον Αντιπρύτανη κ. Α. Γιαννακουδάκη για τη βοήθειά του. Στην έρευνα πήραν μέρος η
φοιτήτρια αρχαιολογίας του ΑΠΘ Ε. Μλουκίε και οι πτυχιούχοι του Πανεπιστημίου Αθηνών Γ. Βοσκός και Ε.
Τζαννή.
ΣΤΑ ΙΧΝΗ ΤΩΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΩΝ ΚΥΝΗΓΩΝ ΚΑΙ ΤΡΟΦΟΣΥΛΛΕΚΤΩΝ ΤΗΣ Ν.Α. ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ
67
Εικ. 18: Ανασκαφή σε εξέλιξη στον Ρουδιά. Με Εικ. 19: Ανασκαφή σε εξέλιξη στον Ρουδιά.
κόκκινη ένδειξη λίθινα στρωματογραφημένα (;)
εργαλεία.
παρεμβάσεις στο πλάτωμα με στόχο να εξα- θηκαν είτε στον πλειστοκαινικό ορίζοντα Α
κριβώσουμε: την έκταση της εγκατάστασης, (στη θέση τους;) είτε μέσα στο κολούβιο,
το βάθος και το είδος των επιχώσεων, την κάτι που σημαίνει ότι έχουν αναμοχλευθεί,
ύπαρξη ή όχι στρωματογραφημένου υλικού, πιθανότατα πέσει από ψηλότερα.
αλλά κυρίως να κατανοήσουμε τη φύση, Η συστηματική επιφανειακή συλλογή
γεωλογική και γεωμορφολογική, της ανα- υλικού που προηγήθηκε, αλλά και η ανα-
βαθμίδας. Το τελευταίο το ανέλαβε ο γεωλό- σκαφή που ακολούθησε το 2009 πραγματο-
γος Π. Καρκάνας, του οποίου η παρέμβαση ποιήθηκαν με βάση το μεθοδολογικό ‘πρω-
αποδείχτηκε καθοριστική. Έτσι επιβεβαιώ- τόκολλο’ μιας παλαιολιθικής έρευνας (Εικ.
θηκε ο πλειστοκαινικός χαρακτήρας και η 18). Η ανασκαφή αφορούσε το άνοιγμα δύο
ποτάμια προέλευση της αναβαθμίδας όπου τομών σε διαφορετικά σημεία του πλατώ-
βρίσκεται η εγκατάσταση του Ρουδιά, 80 ματος που είχαν στόχο να δοκιμάσουν τη
μέτρα πάνω από το σημερινό ποτάμι (Εικ. σχέση των ευρημάτων και με τα δυο φυσικά
17). Παράλληλα καταγράφηκε η ποικιλία στρώματα, το παλαιοέδαφος και το κολού-
της πρώτης ύλης του πυριτολιθικού υλικού βιο. Συνελέγησαν και από τα δύο αυτά στρώ-
που πιθανότατα χρησιμοποιήθηκε από τις ματα 3.495 λίθινα εργαλεία, απολεπίσματα
προϊστορικές ομάδες της περιοχής για την αλλά και διατροφικά και οργανικά κατάλοι-
κατασκευή εργαλείων και που ίσως ήταν πα, κυρίως σπασμένα και καμένα κόκκαλα
και ο λόγος της ίδρυσης της κατασκήνωσης. ζώων και κάρβουνα (Εικ. 19). Ασφαλέστερο
Κυρίως όμως αναζητήθηκαν οι αρχικές γεω- στρωματογραφικά σύνολο θεωρήθηκε το
λογικές αποθέσεις της αναβαθμίδας όπου το στρώμα του παλαιοεδάφους, όπου τα ευρή-
αρχαιολογικό υλικό, εφόσον εντοπιζόταν, ματα φαίνεται ότι είχαν ελάχιστα μετακινη-
θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι πιθανότατα θεί σε αντίθεση με αυτά που βρέθηκαν στο
βρίσκεται στη θέση του (in situ). Και αυτό κολούβιο και τα οποία ίσως είχαν πέσει από
συνέβη. Το αρχαιολογικό υλικό αναζητήθηκε ψηλότερα σημεία. Τα δεκάδες λίθινα εργα-
και βρέθηκε ανασκαφικά στη ζώνη παλαιο- λεία που βρέθηκαν ‘στρωματογραφημένα’
εδάφους (paleosol) πάχους τουλάχιστον 40 σε κάθε ανασκαφική μονάδα (στρώμα) στις
εκ. που βρίσκεται ανάμεσα στο κολούβιο δύο τομές επιβεβαιώνουν την επίμονη αν-
της επιφάνειας και στον καλκρίτη που συνι- θρώπινη εγκατάσταση στο χώρο αλλά και
στά το υπόστρωμα. Πραγματικά, τα περισ- στο χρόνο, και μάλιστα σε μια έκταση που
σότερα από τα ανασκαφικά ευρήματα βρέ- καλύπτει ολόκληρη την αναβαθμίδα και
ΝΙΚΟΣ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ & ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΥΡΙΑΚΟΥ
68
Εικ. 20: Ανασκαφική τομή στην αναβαθμίδα του Εικ. 21: Η δεύτερη ανασκαφική τομή στις παρυ-
Ρουδιά. φές της θέσης.
Εικ. 23: Ξέστρο (scraper) της ΄Ύστερης Επιπαλαι- Εικ. 24: Ξέστρο (scraper) της ΄Ύστερης Επιπαλαι-
ολιθικής. ολιθικής.
μέχρι τώρα ή που απλά υποθέταμε ότι δεν Ammerman 2011). Τα αρχαιολογικά χαρα-
είχαν (Ammerman et al. 2008: 1). Μια κινη- κτηριστικά αυτού του ‘άλλου’ τρόπου ζωής
τικότητα που ίσως δεν αφορούσε μόνο τα βρίσκονται ακόμα υπό διαμόρφωση όπως
περιορισμένα όρια της μεγαλονήσου αλλά βέβαια και η αναζήτηση των λόγων της εμ-
εκτεινόταν και δυτικότερα προς το Αιγαίο φάνισής τους στο ιστορικό νησιωτικό προ-
(Efstratiou, Karetsou & Ntinou, υ.δ.). Το δεύ- σκήνιο (Broodbank 2006: 199). Τρίτον, η
τερο που αναμφίβολα θίγεται είναι οι σχέ- δυναμική των προ-νεολιθικών αυτών ομά-
σεις των πρωταγωνιστών της νησιωτικής δων που δειλά έχουν κάνει την αρχαιολογι-
αυτής ‘σκηνής’ του τέλους της Παλαιολιθι- κή τους εμφάνιση στα δύο ερευνητικά μας
κής με τις ιστορικές αλλαγές που κάνουν προγράμματα αναμένεται με ενδιαφέρον
την εμφάνισή τους στην απέναντι όχθη της να εξειδικευτεί με την πρόοδο της αρχαιο-
Μ. Ανατολής την ίδια περίπου εποχή –κάπου λογικής έρευνας τα επόμενα χρόνια. Μόνο
ανάμεσα στο 11.000 και 10.000 π.X. – και με τότε θα είμαστε σε θέση να εκτιμήσουμε
τα πρώτα βήματα πειραματισμού στη γεωρ- και κάτι πολύ σημαντικό. Την εμπλοκή
γία και τον νεολιθικό τρόπο ζωής. τους, καθοριστική ή όχι, στην ‘ιστορική’ δι-
Αλλά πώς θα μπορούσε κανείς να συν- αδικασία της αρχής της νεολιθικής στον κυ-
δέσει τις εξελίξεις στην Κύπρο την ίδια αυτή πριακό αλλά και τον ελλαδικό χώρο (10η-9η
περίοδο με τις αντίστοιχες του νησιωτικού χιλ. π.X.).
Αιγαίου. Η συζήτηση ανάμεσα στους αρχαι- Κλείνοντας, θα θέλαμε να επισημάνου-
ολόγους μόλις τώρα έχει ανοίξει. Πολύ σύ- με ιδιαίτερα την ανάγκη για νέες επιτόπιες
ντομα θα έλεγε κανείς ότι: πρώτον, η εικόνα έρευνες και ουσιαστικές διεπιστημονικές
του πρώιμου Αιγαίου όπως και της Κύπρου συνεργασίες στο Αιγαίο και την Κύπρο,
αποκτά μια νέα δυναμική κυρίως γιατί δί- από τις οποίες θα μπορούσαν να προκύ-
δεται αρχαιολογικό περιεχόμενο σε έννοιες ψουν νέα δεδομένα. Το να συνεχίζουμε να
όπως αυτές της θαλάσσιας διακίνησης, της επικαλούμαστε την έλλειψη δεδομένων
νησιωτικής κατοίκησης και ταυτότητας, στις ανασυνθέσεις που επιχειρούμε ή να
της πρώιμης (πόσο;) ναυσιπλοΐας, της οι- παραμένουμε προσκολλημένοι σε θεωρη-
κονομίας, της τεχνολογίας και της ‘ιδεολο- τικές προτάσεις χωρίς αξιόπιστη αρχαιολο-
γίας’ του αποικισμού (Efstratiou, Karetsou γική τεκμηρίωση για τις προϊστορικές αυ-
& Ntinou, υ.δ.). Δεύτερον, όσο προκλητική τές εποχές και τη δυναμική τους είναι μια
τόσο και αναπόφευκτη φαίνεται να δια- πρακτική αδιέξοδη. Η επανακύκλωση εδώ
γράφεται η σύνδεση και ο παραλληλισμός και δεκαετίες των ίδιων βιογεωγραφικών
των νέων νησιωτικών δεδομένων ανάμεσα κατά βάση προσεγγίσεων για το τι συνέβη
στο Αιγαίο και την Κύπρο στο τέλος της στο πρώιμο νησιωτικό Αιγαίο και την Κύ-
Παλαιολιθικής. Και οδηγεί ίσως πρόωρα, προ φαίνεται ότι έχει ήδη ξεπεραστεί από
αλλά σίγουρα ευοίωνα στην υπόθεση της τα νέα δεδομένα. Επιβεβαιώνεται δηλαδή
παρουσίας ενός δυναμικού ‘νησιωτικού ότι οι γενικές εκτιμήσεις που χρησιμοποι-
χώρου’ που αφορά ολόκληρη την αν. Με- ούσαμε μέχρι σήμερα δεν μπορούν σε κα-
σόγειο και η οποία χαρακτηρίζεται από τη μία περίπτωση να αντικαταστήσουν τη δυ-
δραστηριοποίηση από το τέλος της Τελευ- ναμική των μικρότερης κλίμακας νησιωτι-
ταίας Παγετώδους Περιόδου (15η χιλ. π.X.) κών ‘εκδοχών’ και ΄τοπικών ιστοριών’, που
ομάδων τροφοσυλλεκτών–κυνηγών ίσως ουσιαστικά εξειδικεύουν την αφήγηση της
και ψαράδων που συνυπήρχαν παράλληλα ‘προ’-ιστορικής εξέλιξης του τέλους της Πα-
με τις αντίστοιχες ομάδες των ηπειρωτι- λαιολιθικής και των αρχών της Νεολιθικής
κών περιοχών (Kopaka & Mantzanas 2009; στην αν. Μεσόγειο.
ΣΤΑ ΙΧΝΗ ΤΩΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΩΝ ΚΥΝΗΓΩΝ ΚΑΙ ΤΡΟΦΟΣΥΛΛΕΚΤΩΝ ΤΗΣ Ν.Α. ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ
71
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Alpar, B.
2001 Plio-Quaternary history of the Turkish coastal zone of the Enez-Evros Delta: NE Aegean Sea.
Mediterranean Marine Science 2(2): 95-118.
Ammerman, A. J.
2010 The first Argonauts: Towards the study of the earliest seafaring in the Mediterranean. In
Global Origins and Development of Seafaring (ed. A. Anderson, J. Barrett & K. Boyle): 81-92.
Cambridge: McDonald Institute for Archaeological Research.
2011 The paradox of early voyaging in the Mediterranean and the slowness of the Neolithic transition
between Cyprus and Italy. In The Seascape in Aegean Prehistory (ed. G. Vavouranakis): 31-50.
Athens: Monographs of the Danish Institute at Athens.
Ammerman, A . J., P. Flourentzos, R. Gabrielli, T. Higham, C. McCartney & T. Turnbull
2008 Third report on early sites on Cyprus. Report Department Antiquity Cyprus: 1-32.
Ammerman, A . J., P. Flourentzos, C. McCartney, J. Noller & D. Sorabji
2006 Two new early sites on Cyprus. Report Department Antiquity Cyprus: 1-21.
Bailey, G.
2007 Time perspectives, palimpsests and the archaeology of time. Journal of Anthropological
Archaeology 26: 198-223.
Balter, M.
2009 The tangled roots of agriculture. Science 327: 404-6.
Bar-Yosef, O.
2001 The world around Cyprus: From Epi-Paleolithic foragers to the collapse of the PPNB
civilization. In The Earliest Prehistory of Cyprus: From Colonization to Exploitation (ed. S.
Swiny): 129-64. Boston: American Schools of Oriental Research.
Bar-Yosef, O. & A. Belfer-Cohen
2002 Facing environmental crisis: Societal and cultural changes at the transition from the Younger
Dryas to the Holocene in the Levant. In The Dawn of Farming in the Near East (ed. R. T. J.
Cappers & S. Bottema): 55-66. Berlin: Ex Oriente.
Broodbank, C.
2006 The origins and early development of Mediterranean maritime activity. Journal of
Mediterranean Archaeology 19(2): 199-230.
Cauvin, J.
2000 The Birth of the Gods and the Origins of Agriculture [trans. by T. Watkins]. Cambridge:
Cambridge University Press.
Clarke, J.
2007 On the Margins of Southwest Asia. Oxford: Oxbow Books.
Efstratiou, N.
2007 The beginning of the Neolithic in Greece: Probing the limits of a “grand” narrative. In
Mediterranean Crossroads (ed. S. Antoniadou & A. Pace): 123-38. Athens: Pierides
Foundation.
Efstratiou, N., P. Biagi, P. Elefanti, P. Karkanas & M. Ntinou
2006 Prehistoric exploitation of Grevena highland zones: Hunters and herders along the Pindus
chain of Western Macedonia (Greece). World Archaeology 38(3): 414-35.
Efstratiou, N., A. Karetsou & M. Ntinou (eds.)
υ.δ. The Neolithic Settlement of Knossos in Crete: New Evidence for the Early Occupation of Crete
and the Aegean Islands. Philadelphia: INSTAP Academic Press.
Efstratiou, N., C. McCartney, P. Karkanas & D. Kiriakou
υ.δ. An upland early site at the Troodos mountain. Report Department Antiquity Cyprus.
Galanidou, N. & C. Perlès (eds.)
2003 The Greek Mesolithic: Problems and Perspectives. London: British School at Athens Studies,
10.
ΝΙΚΟΣ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ & ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΥΡΙΑΚΟΥ
74
72
Guilaine, J.
2003 De la vague a la tombe. Paris: Seuil.
2005 Aux marges des grands foyers du néolithique : Périphéries débitrices ou créatrices? Paris:
Éditions Errance.
Horden, P. & N. Purcell
2000 The Corrupting Sea: A Study of Mediterranean History. Oxford: Blackwell.
Kaczanowska, M. & J. K. Kozlowski
2006 Παλαιολιθικές παραδόσεις, μεσολιθικές προσαρμογές και νεολιθικές καινοτομίες στο Αιγαίο
μέσα από το πρίσμα της λιθοτεχνίας. Στο Προϊστορία του Αιγαίου (Α. Σάμψων): 67-87. Αθή -
να: Εκδόσεις Ατραπός.
Kartal, M.
2002 The microliths of Öküzini cave. In La Grotte d’ Öküzini: Evolution du Paléolithique final du
Sud-quest de l’ Anatolie (éd. I. Yalcinkaya et al.): 235-52. Liège: ERAUL.
Kopaka, K. & Ch. Mantzanas
2009 Palaeolithic industries from the island of Gavdos, near neighbour to Crete in Greece. Antiquity
(Gallery).
Kotjabopoulou, E. & E. Adam
2004 People, mobility and ornaments in Upper Palaeolithic Epirus, NW Greece. In La Spiritualité
(éd. M. Otte): 37-53 Liège: ERAUL.
Koumouzelis, M, J. K. Kozlowski & M. Kaczanowska
2005 End of Paleolithic in the Argolid (Greece): Excavations in cave 4 and cave 7 in the Klisoura
Gorge. Eurasian Prehistory 2(2): 33-56.
Kozlowski, J. K. & M. Kaczanowska
2004 Gravettian/Epigravettian sequences in the Balkans and Anatolia. Mediterranean Archaeology
& Archaeometry 4(1): 5-18.
Lambeck, K.
1996 Sea-level change and shore-line evolution in Aegean Greece since Upper Palaeolithic time.
Antiquity 70: 588-611.
McCartney, C.
υ.δ. The lithic assemblage of Ayia Varvara Asprokremnos: A new perspective on the Early Neolithic
of Cyprus. In Studies in Technology, Environment, Production and Society (ed. E. Hildebrand).
Berlin: Ex oriente.
McCartney, C., S. Manning, D. Sewell & S. T. Stewart
2007 The EENC 2006 field season: Excavations at Ayia Varvara-Asprokremmos and survey of the
local early Holocene landscape. Report Department Antiquity Cyprus: 27-44.
McCartney, C. & E. Peltenburg
2000 The colonization of Cyprus: questions of origins and isolation. Neo-Lithics 1/00: 8-11.
Mithen, S.
2003 After the Ice: A Global Human History, 20,000-5,000 BC. London: Weidenfeld & Nicolson.
Özdoğan, M. & N. Başgelen (eds.)
1999 Neolithic in Turkey. Istanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
Peltenburg, E.
2003 The Colonization and Settlement of Cyprus, Investigations at Kissonerga- Mlouthkia, 1976-
1996, Lemba Archaeological Project, Cyprus, Vol. III.1. Sävedalen: Paul Äströms Förlag.
2004 Cyprus: A regional component of the Levantine PPN. Neo-Lithics 1/04: 3-7.
Peltenburg, E. & A. Wasse (eds.)
2004 Neolithic Revolution: New Perspectives on Southwest Asia in Light of Recent Discoveries on
Cyprus. Oxford: Oxbow Books.
Perlès, C.
1979 Des navigateurs méditerranéens il y a 10,000 ans. La Recherche 96: 82-3.
2001 The Early Neolithic in Greece: The First Farming Communities in Europe. Cambridge:
Cambridge University Press.
ΣΤΑ ΙΧΝΗ ΤΩΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΩΝ ΚΥΝΗΓΩΝ ΚΑΙ ΤΡΟΦΟΣΥΛΛΕΚΤΩΝ ΤΗΣ Ν.Α. ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ
73
Σάμψων, Α.
2006 Προϊστορία του Αιγαίου. Αθήνα: Εκδόσεις Ατραπός.
Sampson, A.
2008a The Cave of the Cyclops: Mesolithic and Neolithic Networks in the Northern Aegean, Greece,
Vol. I. Philadelphia: INSTAP Academic Press.
2008b The Mesolithic settlement and cemetery of Maroulas on Kythnos. In Horizon (ed. N. Brodie et
al.): 13-7. Cambridge: McDonald Institute Monographs.
Sampson, A., M. Kaczanowska & J. K. Kozlowski
2009 The first Mesolithic site in the eastern part of the Aegean Basin: excavations into the site
Kerame I on the island of Ikaria in 2008. Rocznik Polskiej Akademii Umiejtnosci 1958:
321-9.
Sampson, A., J. K. Kozlowski, M. Kaczanowska, A. Budek, A. Nadachowski, T. Tomek & B. Miekina
2008 Sarakenos cave in Boeotia, from Palaeolithic to the Early Bronze Age. Eurasian Prehistory
6(1-2): 199-231.
Sampson, A., J. K. Kozlowski, M. Kaczanowska & B. Giannouli
2002 The Mesolithic settlement at Maroulas, Kythnos. Mediterranean Archaeology & Archaeometry
2(1): 45-67.
Simmons, A.
1999 Faunal Extinctions in an Island Society: Pygmy Hippopotamus Hunters of Cyprus. New York:
Kluwer Academic / Plenum Academic.
2008 American researchers and the earliest Cypriots. Near Eastern Archaeology 71(1-2): 21-9.
Stordeur, D., B. Jammous, D. Helmer & G. Wilcox
1996 Jerf el-Ahmar: A new Mureybetian Site (PPNA) on the Middle Eurphrates. Neo-Lithics 2/96:
1-2.
Swiny, S.
2001 The Earliest Prehistory of Cyprus: From Colonization to Exploitation. Boston: American
Schools of Oriental Research.
Vigne, J.-D., A. Zazzo, J.-F. Saliege, F. Poplin, J. Guilaine & A. Simmons
2009 Pre-Neolithic wild boar management and introduction to Cyprus more than 11,400 years ago.
Proceedings of the National Academy of Sciences of the USA 106(38): 16135-8.
Yalcinkaya, I., M. Otte, J. K. Kozlowski & O. Bar-Yosef (éds.)
2002 La Grotte d’Öküzini: Evolution du Paléolithique final du Sud-ouest de l’Anatolie. Liège:
ERAUL.
ΝΙΚΟΣ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ & ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΥΡΙΑΚΟΥ
74
Summary
Following the traces of the last hunter-gatherers of east Mediterranean
Nikos Efstratiou & Dimitris Kiriakou