68 Η Αραβική κυριαρχία και Β΄ Βυζαντινή περίοδος - Λίανα Σταρίδα Η Αραβική κυριαρχία και Β΄ Βυζαντινή περίοδος - Λίανα Σταρίδα 69

ΕΙΚ. 1. 2
Ο στόλος των
Αράβων πλέει ΕΙΚ. 2.
προς την Κρήτη. Χάρτης της
Μικρογραφία από παλιάς πόλης του
το χειρόγραφο του Ηρακλείου κατά
Ιωάννη Σκυλίτζη, την Αραβοκρατία
Σύνοψις Ιστοριών. και την β΄ βυζαντινή
περίοδο.

από τη Β’ Βυζαντινή περίοδο, και στις αρχές

του 13ου αιώνα ο Χάνδακας έχει πλέον τους 3
«βούργους» του, τα προάστιά του, που στη
συνέχεια επεκτάθηκαν τόσο ώστε οι πηγές ΕΙΚ. 3.
της εποχής να κάνουν διάκριση ανάμεσα στον Χάρτης της
παλαιό και νέο βούργο (Burgi vecchi et burgi παλιάς πόλης του
nuovi). Στην περιορισμένη εντός των παλαι- Ηρακλείου και των
ών τειχών περιοχή οι Βενετοί εγκαθίδρυσαν βούργων κατά τη β΄
την πρωτεύουσα της σημαντικότερης αποικίας βυζαντινή περίοδο.
τους που ήταν ταυτόχρονα εμπορικό λιμάνι
και πόλη με χαρακτηριστικά αστικού κέντρου
Α. Το Αραβικό εμιράτο της Κρήτης (εικ. 3).
4

Ο
Χάνδακας1 πριν από τη Βενετική κατάκτηση ήταν μια πόλη με περιορισμένη εμπορική
κίνηση και το λιμάνι της χρησίμευε περισσότερο ως σταθμός παρά ως κέντρο εμπορίου. Η
πολεοδομική εξέλιξη της πόλης αποτελεί ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον θέμα, αν σκεφτεί κανείς ότι
για πολλά χρόνια οι επικρατούσες αντιλήψεις ήταν ότι το Ηράκλειο είτε αποτελούσε ένα μικρό
και άσημο οικισμό είτε δεν υφίστατο καθόλου.
Οι ανασκαφικές έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί τα τελευταία χρόνια έχουν φέρει στο φως
εντελώς νέα στοιχεία για τις ιστορικές περιόδους της πόλης, στοιχεία που αποδεικνύουν ότι ο
βυζαντινός Χάνδακας, το αραβικό Rabdh el Chandak, Παλαιοχριστιανική και Ρωμαϊκή πόλη,
αλλά και η Κλασική και Ελληνιστική, υπήρχαν στη θέση που σήμερα περικλείεται από τα παλαιά
αραβοβυζαντινά – παλαιοενετικά τείχη (εικ. 1).
Ως τα τέλη του 14ου αιώνα οι Βενετοί δεν ενδιαφέρθηκαν ουσιαστικά για τη συστηματική
πολεοδομική της ανάπτυξη, με αποτέλεσμα η πόλη να διατηρήσει τα προηγούμενα βυζαντινά
όριά της, μέσα στα παλιά τείχη. Τα όρια αυτά, που αποτελούσαν και τα όρια του αραβικού
Εμιράτου, προσδιορίζονται από τις σημερινές οδούς που τα περιβάλουν. Συγκεκριμένα, όταν
μιλάμε για παλαιά τείχη και αρχαίο πυρήνα της πόλης, εννοούμε την περιοχή μεταξύ των
σημερινών οδών Δουκός Μποφώρ – Δαιδάλου – Χάνδακος – παραλιακή λεωφόρο – Επιμενίδου
– Δουκός Μποφώρ2 (εικ. 2).
Η πόλη άρχισε να εξαπλώνεται έξω από τα παλαιά τείχη, προς το εσωτερικό του νησιού, ήδη
1 Το Ηράκλειο πήρε τη σημερινή του ονομασία κατά το α’ μισό του 19ου αι., ονομασία που ίσως
προήλθε από την αρχαία ονομασία του οικισμού όπως αναφέρεται στις γραπτές πηγές: «Ηράκλεια»,
ή «Ηράκλειον».
2 Νικόλαος Πλάτων, «Τα τείχη του Χάνδακος κατά την δευτέραν βυζαντινήν περίοδον», Κρητικά
Χρονικά 1 (1947), σ. 239-248. του ίδιου, «Πάλιν περί των βυζαντινών τειχών του Χάνδακος»,
Κρητικά Χρονικά 4 (1950), σ. 353-360. του ίδιου, «Νέα στοιχεία δια την μελέτην των Βυζαντινών
τειχών του Χάνδακος», Κρητικά Χρονικά 6 (1952), σ. 439-459.
Το πρώτο μισό του 9ου αι., γύρω στο 824 μ. Χ. ο Ανδαλουσιανός εμίρης Αμπού Χαφς Ομάρ (Abu
ΕΙΚ. 4.
Hafs Umar, ο Απόχαψης κατά τους βυζαντινούς) με τα σαράντα πλοία του αποβιβάστηκε στα
Βιοτεχνική
νότια της Κρήτης μέσω Αλεξάνδρειας. Οι Άραβες κατέλαβαν σταδιακά το νησί και το 827/28
εγκατάσταση με
μ.Χ. ίδρυσαν την πρωτεύουσα του Εμιράτου τους στον ερειπωμένο και έρημο οικισμό Ηράκλεια.
αραβική χρήση
Τείχισαν την πρωτεύουσά τους με ένα ισχυρό φρούριο, ύψωσαν μεγαλόπρεπες κατοικίες, ανέ-
από ανασκαφή
πτυξαν δικό τους νομισματοκοπείο και πιθανότατα και άλλες βιοτεχνίες, όπως προκύπτει από
οικοπέδου βόρεια
τα ανασκαφικά ευρήματα, και ανέπτυξαν εμπορικές σχέσεις με άλλες περιοχές του Αραβικού
του Αγίου Τίτου.
κόσμου αλλά και με το ίδιο το Βυζάντιο (εικ. 4).
Η περίοδος της Αραβικής κατάκτησης συνιστούσε επί δεκαετίες αρχαιολογικό κενό. Επικρατούσε
η άποψη ότι πριν την ίδρυση της αραβικής πόλης η περιοχή ήταν ακατοίκητη, ότι το Αραβικό
Εμιράτο της Κρήτης ήταν απλώς λημέρι πειρατών που λυμαίνονταν το Αιγαίο και τις βυζαντινές
κτήσεις και ότι μετά την ανάκτηση του νησιού από το Βυζάντιο εξαλείφθηκε κάθε τεκμήριο της
επί 135 χρόνια παραμονής των Αράβων στην Κρήτη.
Το 1967, ο τότε Διευθυντής της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής George Miles δίκαια αναρωτιό-
ταν: «Γιατί μέχρι τώρα δεν έχει βρεθεί ούτε μια ταφόπλακα; Πρέπει να υπάρχουν! Κανένα τέ-
μενος δεν έχει σωθεί. Μήπως τα Αραβικά τεμένη έγιναν εκκλησίες μετά την περίφημη αποστολή
του Νίκωνος Μετανοείτε, που ήλθε στο νησί, για να προσηλυτίσει τους Κρήτες μετά την ανάκτη-
ση; Που είναι όλοι οι ανυπολόγιστης αξίας θησαυροί που είχαν συγκεντρώσει οι Άραβες από τις
αναρίθμητες επιδρομές τους εναντίον Χριστιανικών αλλά και Μουσουλμανικών εδαφών; Σίγουρα
πολλοί από αυτούς, αφού μεταφέρθηκαν στην Πόλιν, περιπλανήθηκαν στην Ευρώπη και κατέλη-
ξαν σε Μουσεία και Συλλογές αρπαγμένοι από τους Σταυροφόρους ή από εμπόρους».3 Ελάχιστα
τεκμήρια της Αραβικής εγκατάστασης είχαν αποκαλυφθεί στην πόλη του Χάνδακα μέχρι το 1988
που ξεκίνησε η συστηματική ανασκαφική έρευνα. Μέχρι τότε, τα μόνα ευρήματα που επιβεβαί-
ωναν τις μαρτυρίες των πηγών προέρχονταν από τις ανασκαφές των G. Miles και P. Warren στο
3 George Miles, «Byzantium and the Arabs. Relations in Crete and the Aegean Area», Dumbarton
Oaks Papers 18 (1964), σ. 1-32.
 70 Η Αραβική κυριαρχία και Β΄ Βυζαντινή περίοδος - Λίανα Σταρίδα Η Αραβική κυριαρχία και Β΄ Βυζαντινή περίοδος - Λίανα Σταρίδα 71

ΕΙΚ. 5. Μακρυτοίχο Κνωσού4 και των G. Miles και Μ. ΕΙΚ. 8.

Τμήμα τείχους στο Μπορμπουδάκη στον Άγιο Πέτρο των Δομη- Η εκστρατεία
θαλάσσιο μέτωπο νικανών.5 Η απουσία ωστόσο αρχιτεκτονικών του Νικηφόρου
του Ηρακλείου στη λειψάνων τροφοδοτούσε τον βυζαντινό μύθο Φωκά κατά της
θέση «Μπεντενάκι». της «θεολέτου και βαρβαροτρόφου» Κρήτης αραβοκρατούμενης
και είχε οδηγήσει στη θεωρία των πρόχειρων Κρήτης σε
ξύλινων καταλυμάτων που εξαφανίστηκαν μικρογραφία από
χωρίς ίχνη. Η άποψη αυτή ερχόταν σε σύ- το χειρόγραφο του
γκρουση με τις μαρτυρίες για ύπαρξη ισχυ- Ιωάννη Σκυλίτζη,
ρής οχύρωσης με τάφρο, στην οποία η πόλη Σύνοψις Ιστοριών.
χρωστά το μεσαιωνικό της όνομα (Rabdh el
ΕΙΚ. 6.
Khandak = Φρούριο της Τάφρου, Χάνδακας,
Χάρτης της
Candia) (εικ. 5).
παλιάς πόλης του αραβοβυζαντινής - παλαιοενετικής οχύρωσης. 7
Η διάρθρωση της Αραβικής πόλης καθόρισε σε
Ηρακλείου, των
μεγάλο βαθμό το μελλοντικό της πολεοδομικό Το Βυζάντιο, όπως ήταν φυσικό, αντέδρασε διεκδικώντας πίσω την Κρήτη με αλλεπάλληλες και
βούργων και του
ιστό μέχρι σήμερα. Ο Στέφανος Ξανθουδίδης συνεχείς εκστρατείες εναντίον των Αράβων μέχρι το 961 που ο Νικηφόρος Φωκάς ανέκτησε το
αρχικού ενετικού
που είχε ανασκάψει σημειακά μέσα στην πε- νησί.8 Βασική πηγή για την άλωση της Κρήτης από τον στρατηγό Νικηφόρο Φωκά αποτελεί ο
περιβόλου.
ρίμετρο των Αραβικών τειχών σημειώνει: «Η Θεοδόσιος Διάκονος, μια αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, κόλακας της αυλής, μάλλον βασιλικός
Αραβική πόλις απλωνόταν από του λιμένος διάκονος της εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως. Καλός γνώστης των αραβικών πραγμάτων και του
μέχρι του εσωτερικού παλαιού τείχους του Κορανίου, ίσως ήταν Έλληνας καταγόμενος από την αραβοκρατούμενη Ανατολή. Το ποίημά του
αρχομένου από Τρεις Καμάρες και διήκο- «Άλωσις της Κρήτης» φαίνεται να χρονολογείται με ακρίβεια στο τέλος του 961 μ.Χ., αφού δεν
ντος όπισθεν του θεάτρου «Αγλαΐα» και της αναφέρεται στην άλωση του Χαλεπίου που συντελέστηκε το Δεκέμβριο του 962, και αφιερώνεται
ΕΙΚ. 7. σειράς καφενείων, πανδοχείων και μαγαζίων στον Αυτοκράτορα Ρωμανό Β΄, ο οποίος πέθανε τον Μάρτιο του 963 (εικ. 8).
Πλακόστρωτο αντικρύ του στρατώνος, έπειτα συνεχίζεται Η εκστρατεία του Φωκά στην Κρήτη στα μέσα του 960, σύμφωνα με τον Συνεχιστή του Θεοφά-
αίθριο σε οικιστική εις το Αμπάρ Αλτί, τον κεντρικόν σταθμό της νους («μηνί Ιουλίω ινδικτιώνος πέμπτης»), είναι ένα γεγονός που ευτυχώς έχει καταγραφεί σε
εγκατάσταση με Χωροφυλακής, εξακολουθεί εις τα Καρτέρια πολλές ιστορικές πηγές. Ειδήσεις και για τις προηγούμενες άκαρπες εκστρατείες συναντώνται
αραβική χρήση και καταλήγει εις τον λιμενίσκον και την πύ- στα δημόσια έγγραφα της εποχής που διασώθηκαν στο «Περί Βασιλείου Τάξεως» του Αυτοκρά-
στο οικόπεδο της λην Δερματά (Κούμ Καπί)».6 Η οριοθέτηση τορα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου.
«Καστέλλας» στον αυτή της Αραβικής πόλης παρέμεινε και κατά Το 6ο βιβλίο του Συνεχιστή είναι η καλύτερη πηγή της εκστρατείας του Φωκά, δοθέντος ότι γρά-
περιβάλλοντα χώρο τη Β΄ Βυζαντινή περίοδο και κατά την πρώιμη φτηκε κατά το ίδιο ή το αμέσως επόμενο έτος.
της Μονής του περίοδο της ενετικής κυριαρχίας, ενώ μετά την
Ο Λέων ο Διάκονος είναι η πλουσιότερη πηγή. Παρά τις πολλές ανακρίβειες που περιέχει, δια-
Αγίου Πέτρου των κατασκευή του μεγάλου οχυρωματικού περι-
σώζει λεπτομέρειες που δεν ανευρίσκονται σε άλλες πηγές.9
Δομινικανών. βόλου, η πόλη μέσα στα μεσαιωνικά τείχη της
Άλλη πολύτιμη πηγή είναι η ιστορία του Μιχαήλ Ατταλειάτη, ο οποίος, γράφοντας γύρω στα
αποκαλείτο «città vecchia» (παλιά πόλη) σε αντιδιαστολή με την διευρυμένη, λόγω των προαστί-
1079-1080 και εξιστορώντας τα γεγονότα τη βασιλείας του αυτοκράτορα Νικηφόρου Γ’ του
ων, και τειχισμένη «città nuova» (νέα πόλη) (εικ. 6).
Βοτανειάτη, αναφέρεται και στην εξιστόρηση της εκστρατείας του Φωκά, δηλώνοντας ότι είχε
Από το 1988 άρχισε να τεκμηριώνεται η ύπαρξη ενός αξιόλογου Αραβικού οικιστικού πυρήνα, με
επισκεφτεί και ο ίδιος την Κρήτη. Στην εξιστόρησή του αναφέρει και τον περίφημο ναό του
κτίσματα ιδιαίτερα καλής κατασκευής και συχνά μεγάλου μεγέθους, που είτε ανεγέρθηκαν είτε
μαγίστρου, αφιερωμένου στη Θεοτόκο, που τον είδε με τα μάτια του, εκτός των τειχών, και που
παρέμειναν σε χρήση κατά την περίοδο της Αραβοκρατίας. Τα κινητά ευρήματα (ιδίως χάλκινα
σύμφωνα με άλλες πηγές, φαίνεται να υπήρχε το 843 κατά την εκστρατεία του Θεόκτιστου. Ο
νομίσματα, εφυαλωμένη κεραμική και προϊόντα υαλουργίας) ιδιαίτερης καλλιτεχνικής αξίας,
μάγιστρος Σέργιος Νικητιάτης που συμμετείχε στην εκστρατεία, πέθανε και τάφηκε εκεί.
μαρτυρούσαν την ύπαρξη ενός υψηλού επιπέδου πολιτισμού (εικ. 7). Τα παραπάνω αποδείχθη-
Άλλοι χρονογράφοι αποτελούν δευτερεύουσες πηγές χωρίς σπουδαίες πληροφορίες.
καν αρχικά με την ανασκαφή του οικοπέδου της «Καστέλλας» στον περιβάλλοντα χώρο του
Αγίου Πέτρου των Δομηνικανών, ενώ τα τελευταία χρόνια, η οικοδομική φάση της Αραβοκρατίας
αποκαλύπτεται σταθερά σχεδόν σε όλα τα οικόπεδα που ανασκάπτονται μέσα στη ζώνη της

4 George Miles / Peter Warren, «An Arab building at Knossos», The Annual of British School at
Athens 67 (1972), σ. 285-296.
5 George Miles / Εμμανουήλ Μπορμπουδάκης, «Δοκιμαστική ανασκαφή Αγ. Πέτρου των Ενετών
Ηρακλείου», Αρχαιολογικό Δελτίο 23 (1968), Χρονικά, σ. 427-429.
6 Στέφανος Ξανθουδίδης, Χάνδαξ – Ηράκλειον: Ιστορικά σημειώματα, Ηράκλειο: Ι. Δ. Μουρέλλος,
1927. επανέκδοση με επιμέλεια Στυλιανού Αλεξίου, Ηράκλειο: Υιοί Σπ. Αλεξίου, 1964.
7 Λιάνα Σταρίδα, «Το Αραβικό Φρούριο της Τάφρου όπως αποκαλύπτεται από τις αρχαιολογικές
έρευνες», Graeco-Arabica 11 (2011) [Αφιέρωμα στην Κρήτη], σ. 105-108.
8 Νικόλαος Παναγιωτάκης, Θεοδόσιος ο Διάκονος και το ποίημα αυτού «Άλωσις της Κρήτης»,
Ηράκλειο: Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, 1960.
9 Νικόλαος Παναγιωτάκης, Λέων ο Διάκονος, τ. 1 Τα βιογραφικά, τ. 2 Χειρόγραφα και εκδόσεις.
Διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Αθηνών 1965.
 72 Η Αραβική κυριαρχία και Β΄ Βυζαντινή περίοδος - Λίανα Σταρίδα Η Αραβική κυριαρχία και Β΄ Βυζαντινή περίοδος - Λίανα Σταρίδα 73

ΕΙΚ. 9. Από την πλευρά των αραβικών πηγών, πα- Β. Β΄ Βυζαντινή περίοδος ΕΙΚ. 11.
Εκτεταμένη αραβική ρόλο που η μελέτη τους δεν είναι ακόμα Κορινθιακό
εγκατάσταση. εξαντλημένη, τρεις κυρίως συγγραφείς πα- (961-1204) κιονόκρανο σε

Ανασκαφική έρευνα ρέχουν αξιόπιστες πληροφορίες, οι Yahia,
σε οικόπεδο στην Yagut και Nuwairi.10
οδό Βύρωνος Κατά την άλωση της πόλης από τα στρα-
στην παλιά πόλη τεύματα του Φωκά, το Φρούριο της Τάφρου
Ηρακλείου. καταστράφηκε, τα κτίρια παραδόθηκαν στις
φλόγες, το μεγαλύτερο μέρος της οχύρωσης
κατεδαφίστηκε. Οι Άραβες σφάχτηκαν ή
αιχμαλωτίστηκαν και όσοι απέμειναν αφο-
μοιώθηκαν με το ντόπιο πληθυσμό.11
ΕΙΚ. 10. Δεν υπάρχουν δυστυχώς αρκετές πληροφο-
Ανασκαφική έρευνα ρίες για την κατάσταση της πόλης, τα κτήρια
σε οικόπεδο στην και την πολεοδομία της κατά την Αραβική
οδό Βύρωνος περίοδο γιατί η πόλη καταστράφηκε σχεδόν
στην παλιά πόλη ολοσχερώς από τον Νικηφόρο Φωκά (εικ. 9).
Ηρακλείου. Από τα ανασκαφικά ευρήματα προκύπτει
Λεπτομέρεια ότι η κεντρική οδός από τη θάλασσα προς το
φρέατος με εσωτερικό της πόλης πρέπει να ήταν η ση-
μαρμάρινη μερινή 25ης Αυγούστου και έχουν εκφραστεί
καλυπτήρια πλάκα. απόψεις ότι το μετέπειτα δουκικό ανάκτορο
χτίστηκε στη θέση του προγενέστερου βυζα-
ντινού και ακόμη προγενέστερου παλατιού
του Άραβα Εμίρη. Τα μεγάλα σκλαβοπάζα-
ρα της εποχής πιθανότατα θα γίνονταν στη σημερινή πλατεία Ελευθερίου Βενιζέλου (εικ. 10).
Ο
δεύτερη χρήση
Φωκάς αμέσως με την ανάκτηση της
στον χώρο της
νήσου φρόντισε για την αναδιοργάνωσή
Αγίας Αικατερίνης
της. Μετά την αποτυχημένη απόπειρά του
“ruinata” στη θέση
να μεταφέρει την πρωτεύουσα στο φρούριο
«Μπεντενάκι».
«Ρόκκα» που ίδρυσε στο Τέμενος, επέστρε-
ψε ξανά στον Χάνδακα. Η πόλη άρχισε να
ανοικοδομείται πάνω στα ίχνη των αραβι-
κών εγκαταστάσεων που είχαν υποστεί τρο-
μερές καταστροφές (εικ. 11). Η Κρήτη έγινε
ΕΙΚ. 12.
Θέμα με κυβερνήτη στρατηγό και, μετά τη μεταρρύθμιση
Ο Όσιος Νίκων
του Αλέξιου Ι΄ Κομνηνού, τέθηκε υπό τις διαταγές ενός
ο Μετανοείτε.
δούκα Κατεπάνω. Στην πραγματικότητα, οι αξιωματούχοι
Τοιχογραφία στην
αυτοί κυβερνούσαν μια κοινωνία μεγάλων γαιοκτημόνων,
εκκλησία του
ενώ οι κάτοικοι της υπαίθρου δούλευαν ως πάροικοι στη
Αγίου Πέτρου στη
γη τους. Η ανάπτυξη και η ευημερία της υπαίθρου οφεί-
Γαρδενίτσα Μάνης.
λονταν σε μεγάλο βαθμό στην απουσία ισχυρής αστικής
ζωής. Παρόλα αυτά, ο Χάνδακας έγινε σημαντικό κέντρο
ανάπτυξης, έδρα του κυβερνήτη της Κρήτης και από το
1118, ίσως και λίγο νωρίτερα, μητρόπολη του νησιού, λόγω
της αναγνωρισμένης, ήδη από τους αραβικούς χρόνους,
εμπορικής σπουδαιότητας του λιμανιού του. Ένα σημα-
ντικό τμήμα του στρατού και του ναυτικού παρέμειναν
στο νησί για την ασφάλειά του. Στους επικεφαλής στρα-
τιωτικούς, αλλά και στους πολιτικούς υπαλλήλους, πολλοί από τους οποίους ήταν ευγενείς, που
εγκαταστάθηκαν πλέον μόνιμα στο νησί, παραχώρησε μεγάλες εκτάσεις γης.
Μετά την επελθούσα ηρεμία στο νησί, ο Φωκάς κάλεσε τον εκ Παφλαγονίας Όσιο Πατέρα Νί-
κωνα, τον επικαλούμενο «Μετανοείτε» (εικ. 12). Ο Νίκων ανέλαβε την αναδιάρθρωση και επα-
ναφορά της ορθόδοξης χριστιανικής πίστης στο νησί και επανίδρυσε την Αρχιεπισκοπή της Γόρ-
τυνας και 11 Μητροπόλεις. Η αναδιοργάνωση της Κρήτης
δεν αντιμετώπισε πρόβλημα εξισλαμισμού ούτε εθνολογική ΕΙΚ. 12.
αλλοίωση του κρητικού πληθυσμού. Το πρόβλημα ήταν η Χάρτης του
ανανέωση των δεσμών της Κωνσταντινούπολης με την Κρή- Ηρακλείου
τη, οι οποίοι και αποκαταστάθηκαν προοδευτικά (εικ. 13). του Cristoforo
Ο Χάνδακας ανοικοδομήθηκε πάντα στην ίδια θέση γύρω Buondelmonti, 1429.
από το λιμάνι και οχυρώθηκε κατά τα μεσαιωνικά πρότυπα
της εποχής, ενώ η εσωτερική πολεοδομική δομή του διατη-
ρήθηκε όλους τους επόμενους αιώνες μέχρι τα πρόσφατα
μεταπολεμικά χρόνια, πριν από τη σύγχρονη ανοικοδόμη-
ση, ιδιαίτερα από το β’ μισό του 20ου αι. Τούτο αποτυπώ-
νεται στους χάρτες της περιόδου της ενετικής κυριαρχίας
και στους επόμενους, όπου διακρίνεται όλη η πολεοδομική
εξέλιξη της πόλης.12

10 Γεώργιος Τσερεβελάκης, Ο Νικηφόρος Φωκάς και η απελευθέρωση της Κρήτης από τους Άραβες
(961 μ.Χ.), Θεσσαλονίκη: εκδοτικός Οίκος Αντ. Σταμούλη, 2009.
11 Vasileios Christides, “The cycle of the Arab-Byzantine struggle in Crete (ca 824/6-961 A. D.) in the
illuminated manuscript of Skylitzes (codex matritences Graecus vitr. 26-2)”, Graeco-Arabica 11 (2011)
[Αφιέρωμα στην Κρήτη], σ. 17-50.
12 Ιωάννα Στεριώτου, Τα Βενετικά τείχη του Χάνδακα τον 16ο και τον 17ο αιώνα. Το ιστορικό της
κατασκευής τους σύμφωνα με ββενετικές αρχειακές πηγές, Ηράκλειο: Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη,
1998, σ. ΙΕ. Candia/ Creta/ Κρήτη. Ο χώρος και ο χρόνος, 16ος- 18ος αιώνας, επιμ. Διονύσης Καψάλης,
Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2005.
 74 Η Αραβική κυριαρχία και Β΄ Βυζαντινή περίοδος - Λίανα Σταρίδα Η Αραβική κυριαρχία και Β΄ Βυζαντινή περίοδος - Λίανα Σταρίδα 75

ΕΙΚ. 14. Η επαναχρησιμοποίηση των κατεστραμμέ-
Επάλληλες νων από τη βυζαντινή επιδρομή αραβικών
οικοδομικές εγκαταστάσεων και οικοδομημάτων είναι
φάσεις από την φανερή μέσα από τα κινητά ευρήματα που
α΄ βυζαντινή συνυπάρχουν, ιδιαίτερα κατά τον 10ο και
περίοδο μέχρι τις αρχές του 11ου αι. Στις ανασκαφικές το-
την περίοδο της μές, η στρωματογραφία των υπερκείμενων
Τουρκοκρατίας σε μεταγενέστερων ιστορικών περιόδων της
ανασκαφική έρευνα ενετικής και οθωμανικής κυριαρχίας, είναι
στην οδό Αλμυρού περισσότερο διακριτή (εικ. 14).
στην παλιά πόλη Η ανεύρεση νομισματικών θησαυρών που
Ηρακλείου. χρονολογούνται από το 1168 μέχρι το 1204
και ιδιαίτερα της βασιλείας του Μανουήλ
Ι΄ Κομνηνού σε περιοχές της υπαίθρου, σε
αντίθεση με το πλήθος των χάλκινων ανωνύ-
μων του 11ου αι. που βρέθηκαν στις ανασκα-
φικές έρευνες του Ηρακλείου, μαρτυρούν
την ευημερία και τη συγκέντρωση πλούτου
στους μεγαλογαιοκτήμονες της υπαίθρου.
Με το γεγονός αυτό συνηγορεί και η ύπαρξη σημαντικών ναών της β΄ βυζαντινής περιόδου στην
ύπαιθρο.13
Η οικονομική ευμάρεια του Χάνδακα κατά τη β΄ βυζαντινή περίοδο καθίσταται φανερή από
την αποκάλυψη αξιόλογων λουτρικών συγκροτημάτων, ορισμένα από τα οποία είχαν δημόσιο
χαρακτήρα, αρχιτεκτονικών λειψάνων οικιστικών εγκαταστάσεων, ναών που αναφέρονται κατά
την πρώτη απογραφή μετά την εγκατάσταση των Βενετών στην πόλη, νομισμάτων και πολυτε-
λούς εισηγμένης και τοπικής κεραμικής14 (εικ. 15). Όσο η πόλη αναπτυσσόταν και ο πληθυσμός
αυξανόταν, κάποιοι κάτοικοι εγκαταστάθηκαν έξω και περιμετρικά από τα βυζαντινά τείχη, στα
προάστια (βούργους) της πόλης.15
ΕΙΚ. 15.
Ο Χάνδακας ως πολιτικό και θρησκευτι-
Τμήμα
κό κέντρο έγινε η έδρα του προκαθήμενου
μεσοβυζαντινού
της Εκκλησίας της Κρήτης. Η Εκκλησία της
λουτρού, οδός
Κρήτης ήταν μητρόπολη και ο προκαθήμε-
Κορωναίου στην
νος είχε τον τίτλο του μητροπολίτη, με υπο-
παλιά πόλη
κείμενους δώδεκα επισκόπους. Μετά την
Ηρακλείου.
καταστροφή της Γόρτυνας, ιδρύθηκε στον
Χάνδακα ο μητροπολιτικός ναός προς τιμή
του Αποστόλου Τίτου, στην ίδια θέση όπου
βρίσκεται σήμερα ο ομώνυμος ναός.16
Δυστυχώς δεν έχουν σωθεί μεγάλα μνημεία εκτός από τμήματα των βυζαντινών τειχών και κά-
ποιοι ναοί που αναφέρονται στους ενετικούς καταλόγους ως υφιστάμενοι προ του 1210 και, πιο
συγκεκριμένα, της απογραφής του 1320.
Κατά την περίοδο αυτή η πόλη απέκτησε μεγάλη οικονομική ευημερία λόγω της ανάπτυξης του
εμπορίου και της ναυτιλίας και άρχισε να συγκεντρώνει πληθυσμό από την ενδοχώρα καθώς και
πλούσιους έμπορους άλλων περιοχών. Αργά και σταθερά η κατοίκηση μέσα στην πόλη πύκνωνε
και κάποιοι κάτοικοι άρχισαν να εγκαθίστανται στις περιοχές έξω από τη βυζαντινή οχύρωση.
Η κεντρική πύλη που έκλεινε την πόλη ήταν στη θέση της ενετικής Voltone. Στη δυτική πλευρά
της οχύρωσης, εκεί που σήμερα βρίσκεται η συμβολή των οδών Δαιδάλου και Ιδομενέως, υπήρχε
δεύτερη πύλη που την ονόμαζαν «Ωραία Πύλη» και δίπλα της ακριβώς είχε υψωθεί ο ναός της
Παναγίας της Ωραιοπυλίτισσας, τα θεμέλια της οποίας βρέθηκαν κατά την ανέγερση οικοδομής
στην αρχή της οδού Δαιδάλου κατά τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’70.17
Ο Κ. Λασσιθιωτάκης συχνά αναρωτιόταν, «Πώς να ήταν άραγε αυτή η πόλη, ποιά έκταση να
’χε, ποιά μορφή και πώς να ’ταν οι δρόμοι της, οι πλατείες της, ποιά η όψη των κτιρίων της;
Ούτε κείμενα, ούτε χάρτες, ούτε άλλα στοιχεία της εποχής υπάρχουν, που να μας βοηθήσουν
να συνθέσομε την εικόνα του Βυζαντινού Χάνδακα. Έχω όμως την εντύπωση ότι θα ήταν, πε-
ρίπου, όπως εικονίζεται στα πρώτα γνωστά σχέδια των βενετσιάνων». 18 Επιχειρώντας μια πε-
ριγραφή της ανέφερε, «η βασική σκέψη, που θα οδήγησε σε μια πρώτη χάραξη της πόλης από
τους Βυζαντινούς, θα πρέπει να ήταν τούτη: ένας δρόμος κεντρικός από τη θάλασσα προς
το εσωτερικό, για να εξυπηρετηθεί η άμεση πρόσβαση στο λιμάνι. Αυτός ήταν η σπονδυλική
στήλη του νέου οικισμού, η Ruga Maistra ή Magistra, όπως τη συναντούμε αργότερα στους
βενετσιάνικους χάρτες. Δεξά-ζερβά της θα ξεφύτρωναν οι «στενωποί» μικροί, δευτερότεροι
δρόμοι. Αναλλοίωτος θα παρέμεινε, πιστεύω, από τότε ο πρώτος αυτός οικιστικός πυρήνας
του Χάνδακα, κι έτσι διατήρησε το τμήμα τούτο μέχρι σήμερα, τον αρχικό του πολεοδομικό
σχεδιασμό (όπως φαίνεται στο σχέδιο του Μπουοντελμόντι) επικυρώνοντας ακόμα μια φορά
την ορθότητα ενός αξιώματος στην επιστήμη της πολεοδομίας: πως η αρχική διάταξη των
παλιών πόλεων, μένει αδιατάρακτη για αιώνες».19
Στο κατάστιχο των εκκλησιών και μοναστηριών του κοινού που περιέχει έγγραφα κυρίως των
ετών 1248-1324 (και λιγότερα από το 1392-1548) περιλαμβάνονται εκκλησίες μέσα στα βυζα-
ντινά τείχη και έξω από αυτά, που δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι υπήρχαν πριν την εγκατά-
σταση των Ενετών στο Χάνδακα. Το κατάστιχο συγκροτείται από έγγραφα που αφορούν στις
σχέσεις ορθοδόξων και καθολικών, ζητήματα που τέθηκαν με έντονο υπόμνημα διαμαρτυρίας στο
Δόγη της Βενετίας από το Λατίνο αρχιεπίσκοπο Κρήτης Alessandro Da S. Elpidio. Ανάμεσα στα
έγγραφα αναφέρονται ποιες ήταν οι εκκλησίες στην πόλη του Χάνδακα, στους βούργους (προά-
στια) της πόλης και στη γύρω αγροτική περιοχή και σε ποιόν ανήκαν, στο Κοινό ή στην εκκλησία
κατά το β’ μισό του 13ου αιώνα.

13 Εμμανουήλ Μπορμπουδάκης, «Η βυζαντινή τέχνη ως την πρώιμη Βενετοκρατία», στο: Νικόλαος

Μ. Παναγιωτάκης (επιμ.), Κρήτη. Ιστορία και Πολιτισμός, τ. 2, Κρήτη: Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη
Ηρακλείου, 1988, σ. 9-104. του ιδίου, «Η τέχνη κατά τη Βενετοκρατία», στο: Παναγιωτάκης (επιμ.),
Κρήτη. Ιστορία και Πολιτισμός, σ. 231-288.
14 Λιάνα Σταρίδα / Ελένη Κανάκη, «Ανασκαφές στην πόλη του Ηρακλείου ως το 2008», στο:
Μιχάλης Ανδριανάκης / Ίρις Τζαχίλη, Αρχαιολογικό έργο Κρήτης 1, Ρέθυμνο: Φιλοσοφική Σχολή
Πανεπιστημίου Κρήτης, 2010, σ. 402-409. 17 Σύμφωνα με μαρτυρία του ιδιοκτήτη του οικοπέδου.
15 Ζαχαρίας Τσιρπανλής, Κατάστιχο Εκκλησιών και Μοναστηριών του Κοινού (1248-1548). 18 Κώστας Ε. Λασσιθιωτάκης, Πόλεις της Κρήτης: ειδήσεις γύρω από την πολεοδομική και την
Συμβολή στη μελέτη των σχέσεων Πολιτείας και Εκκλησίας στη βενετοκρατούμενη Κρήτη, Ιωάννινα: αρχιτεκτονική τους ιστορία, Αθήνα 20012, σ. 83-102. Δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στην Επετηρίδα
Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, 1985. ΗΩΣ το 1964.
16 Θεοχάρης Δετοράκης, «Η Εκκλησία της Κρήτης κατά την Τουρκοκρατία (1645-1898)», 19 Ό.π.
στο: Παναγιωτάκης (επιμ.), Κρήτη: Ιστορία και Πολιτισμός, τ. 2, σ. 333-436.