Κείμενα ‐ Έρευνα: Λιάνα Σταρίδα

Σχεδιασμός: Κώστας Φραντζεσκάκης

Ζωγραφικό Εξωφύλλου: Θωμάς Σταρίδας
Επιμέλεια: Λιάνα Σταρίδα
Φιλολογική επιμέλεια: Στέλλα Καλεντάκη
Συντονισμός: Κάλλια Δετοράκη
Παραγωγή: Εκδόσεις “ΙΤΑΝΟΣ”
Βι.Πε. Οδός Θ’ Ηράκλειο Κρήτης
Τηλ.: 2810 380931 ‐ 4, Fax: 2810 380930
www.itanosbooks.gr
email: sales@detorakis.gr
Εκτύπωση: ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ ΕΚΤΥΠΩΣΕΙΣ
Βι.Πε. Οδός Θ’ Ηράκλειο Κρήτης
Τηλ.: 2810 380931 ‐ 4, Fax: 2810 380930
email: info@detorakis.gr
Βιβλιοδεσία: ΔΕΔΕΣ ΔΙΟΝ & ΣΙΑ Ο.Ε.

© Copyrights: Εκδόσεις “ΙΤΑΝΟΣ”

Λιάνα Σταρίδα

ISBN: 978‐960‐

Ηράκλειο 2016 ‐ Έκδοση 1η

Απαγορεύεται η αναπαραγωγή ή η ανατύπωση μέρους ή όλου του
εντύπου, με οποιαδήποτε μέθοδο (ηλεκτρονική, φωτοτυπική),
χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του εκδότη και του συγγραφέα
 Λιάνα Σταρίδα

ΥΠΗΡΧΕ ΜΙΑ ΠΟΛΗ...

Θρησκευτικά μνημεία του Μεγάλου Κάστρου

ΕΚΔΟΣΗ 1η
 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

Α.Δ. = Αρχαιολογικό Δελτίο

Β.Δ.Β.Η. = Βικελαία Δηµοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου
Δ.Α.Π. = Διαχείριση Ανταλλάξιµης Περιουσίας
Δ.Ι.Ε.Ε.Ε. = Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος
Δ.Χ.Α.Ε. = Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας
Ε.Β.Α. = Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων
Ε.Ε.Β.Σ. = Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών
Ε.Ε.Κ.Σ. = Επετηρίς Εταιρείας Κρητικών Σπουδών
Ε.Κ.Ι.Μ. = Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών
Θ.Η.Ε. = Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια
Ι.Μ.Κ. = Ιστορικό Μουσείο Κρήτης
Κ.Χ. = Κρητικά Χρονικά
Μ.Ι.Ε.Τ. = Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης
Μ.Τ.Ι.Ε. = Μεταφράσεις Τουρκικών Ιστορικών Εγγράφων
Π.Ε.Κ. = Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης
Τ.Α.Η. = Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου
Τ.Ε.Ε. / Τ.Α.Κ. = Τεχνικό Επιµελητήριο Ελλάδος/Τµήµα Ανατολικής Κρήτης
X.A.E. = Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία
A.D.C. = Archivio di Duca di Candia
A.S.V. = Archivio di Stato di Venezia
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Σελίδα
Πρόλογος..............................................................................11
Εισαγωγή στην εκκλησιαστική ιστορία του Χάνδακα.....13
Συντεχνίες ‐ Αδελφότητες...................................................19
Πηγές......................................................................................29
Ορθόδοξοι Ναοί και Μονές.................................................37
ΑΓΙΑ ΑΘΑΝΑΣΙΑ.............................................................38
ΑΓΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ........................................................38
ΓΙΑ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ (Μπεντενάκι)......................................38
ΑΓΙΑ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΤΩΝ ΣΙΝΑΪΤΩΝ....................................41
ΑΓΙΟΙ ΑΝΑΡΓΥΡΟΙ..........................................................44
ΑΓΙΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ...........................................................44
ΑΓΙΟΣ ΑΝΔΡΕΑΣ & ΑΓΙΟΣ ΣΥΜΕΩΝ.............................46
ΑΓΙΟΣ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ.....................................................46
ΑΓΙΟΣ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ.....................................................47
ΑΓΙΑ ΑΝΝΑ ΤΟΥ ΚΗΠΟΥΡΟΥ........................................47
ΑΓΙΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΣΤΟ ΚΑΣΤΡΟ....................................47
ΑΓΙΟΙ ΑΠΟΣΤΟΛΟΙ.........................................................47
ΑΓΙΟΙ ΑΠΟΣΤΟΛΟΙ.........................................................48
ΑΓΙΟΙ ΑΠΟΣΤΟΛΟΙ.........................................................48
ΑΓΙΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ..........................................................48
ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ............................................................48
ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ του ΒΕΡΤΜΥΛΛΕΡ............................48
ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ της ΒΟΛΤΑΣ.......................................49
ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ο ΓΛΥΚΟΚΑΡΥΔΗΣ............................49
ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ο ΔΟΞΑΡΑΣ........................................49
ΑΓΙΟΣ ΓΕΡΓΙΟΣ ο ΚΑΒΟΥΡΗΣ........................................50
ΑΓΙΟΣ ΓΕΡΓΙΟΣ ο ΚΑΣΙΜΑΤΗΣ......................................50
ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ των ΚΑΤΕΡΓΑΡΗΔΩΝ.......................50
Σελίδα
ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ο ΜΟΣΧΟΣ.........................................52
ΑΓΙΟΣ ΓΕΡΓΙΟΣ ο ΣΟΥΡΓΙΑΝΟΣ.....................................52
ΑΓΙΟΣ ΓΕΡΓΙΟΣ ο ΤΡΟΥΛΙΝΟΣ.......................................52
SAN DEFENDI.................................................................53
ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ........................................................53
ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ των ΜΑΡΑΓΚΩΝ...........................53
ΑΓΙΟΣ ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ο ΠΕΡΑΤΗΣ.........................55
ΑΓΙΑ ΕΙΡΗΝΗ..................................................................56
ΑΓΙΟΣ ΗΛΙΑΣ...................................................................57
ΑΓΙΟΣ ΗΛΙΑΣ...................................................................57
ΑΓΙΑ ΘΕΟΔΟΣΙΑ.............................................................58
ΑΓΙΟΣ ΘΕΟΔΟΡΟΣ.........................................................58
ΑΓΙΟΣ ΙΑΚΩΒΟΣ.............................................................58
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ο ΘΕΟΛΟΓΟΣ.....................................58
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ της ΒΑΓΙΑΣ.........................................59
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ο ΓΕΡΑΚΑΣ.........................................59
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ο ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ...............................60
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ο ΕΡΗΜΙΤΗΣ......................................60
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ο ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΗΣ................................61
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ο ΘΕΟΛΟΓΟΣ.....................................61
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ στα ΜΑΚΕΛΕΙΑ..................................61
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ των ΜΑΡΤΖΕΡΩΝ.............................62
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΧΡΙΣΤΟΦΙΛΙΝΗΣ.................................64
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ο ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ.............................64
ΑΓΙΑ ΚΥΡΙΑΚΗ................................................................65
ΑΓΙΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ.................................................65
ΑΓΙΑ ΜΑΡΙΝΑ.................................................................65
ΑΓΙΑ ΜΑΡΙΝΑ του ΚΑΣΤΡΟΥ........................................66
ΑΓΙΟΣ ΜΑΡΚΟΣ.............................................................66
 Σελίδα
ΑΓΙΟΣ ΜΑΤΘΑΙΟΣ.........................................................66
ΑΓ. ΜΗΝΑΣ & ΠΑΝΤΑΝΑΣΣΑ (Μικρός Αγ. Μηνάς)......71
ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΝΑΟΣ ΑΓΙΟΥ ΜΗΝΑ.....................76
ΑΓΙΟΣ ΜΙΧΑΗΛ..............................................................80
ΑΓΙΟΣ ΜΙΧΑΗΛ...............................................................81
ΑΓΙΟΣ ΜΙΧΑΗΛ...............................................................81
ΑΓΙΟΣ ΜΙΧΑΗΛ...............................................................81
ΜΙΧΑΗΛ ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΣ των ΡΑΠΤΑΔΩΝ......................81
ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ..........................................................82
ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ..........................................................83
ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ..........................................................83
ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ..........................................................83
ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ των ΚΑΛΛΙΓΙΕΡΙΔΩΝ
ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΒΕΡΓΙΤΖΗΣ.......................................83
ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ στα ΜΟΥΡΧΟΥΤΑΡΙΑ.....................84
ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΩΤΗΡΙΑΚΗ.....................................87
ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΧΑΜΑΛΕΥΡΗΣ.................................87
ΑΓΙΟΣ ΟΝΟΥΦΡΙΟΣ.......................................................88
ΠΑΝΑΓΙΑ (βόρεια της Πύλης Ιησού)............................91
ΠΑΝΑΓΙΑ (πλατεία Αγίου Τίτου).................................91
ΠΑΝΑΓΙΑ (περιοχή ξενοδοχείου Ατλαντίς)...............91
ΠΑΝΑΓΙΑ (περιοχή οικίας Χρονάκη)...........................91
ΠΑΝΑΓΙΑ ΑΚΡΩΤΗΡΙΑΝΗ..............................................91
ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΟΥ ΒΙΤΤΟΥΡΙ................................................93
ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΒΛΑΧΕΡΝΙΤΙΣΣΑ.........................................93
ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΓΟΡΓΟΠΑΚΟΥΣΑ.......................................94
ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΚΑΤΑΦΥΓΗ.................................................94
ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΕΡΑ Η ΕΛΕΟΥΣΑ..........................................94
ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΕΡΑ Η ΘΑΛΑΣΣΟΜΑΧΙΣΣΑ.........................94
ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΕΡΑ Η ΚΑΙΝΟΥΡΙΑ ή ΑΓΙΑ ΜΟΝΗ...............95
Σελίδα
ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΕΡΑ Η ΛΟΥΛΟΥΔΙΑΝΗ................................96
ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΕΡΑ Η ΜΑΝΩΛΙΤΙΣΣΑ ΣΤΟ ΞΩΠΟΡΤΟ.......96
ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΕΡΑ ή ΑΓΙΟΣ ΡΩΜΑΝΟΣ............................98
ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΕΡΑ Η ΠΙΣΩΤΕΙΧΙΩΤΙΣΣΑ.............................98
ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΕΡΑ Η ΠΟΛΙΤΙΣΣΑ.......................................98
ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΕΡΑ Η ΨΥΧΟΣΩΣΤΡΑ.................................100
ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΚΥΡΙΑ ΤΩΝ ΑΓΓΕΛΩΝ...............................100
ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΜΠΑΡΟΤΣΑΝΗ.........................................104
ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΟΔΗΓΗΤΡΙΑ...............................................104
ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΠΑΝΥΜΝΗΣΤΟΣ......................................106
ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΠΕΡΙΒΛΕΠΤΟΣ..........................................106
ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΤΡΙΜΑΡΤΥΡΗ............................................107
ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗ.........................................110
ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗ ΣΤΟ ΜΑΡΤΙΝΕΓΚΟ..........110
ΑΓΙΟΣ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΩΝ................................................112
ΑΓΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ.........................................................112
ΑΓΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ.........................................................113
ΑΓΙΟ ΠΝΕΥΜΑ...............................................................113
ΑΓΙΟ ΠΝΕΥΜΑ...............................................................113
ΝΑΟΣ ΣΙΜΩΝΟΣ ΚΑΙ ΑΝΔΡΕΟΥ...................................114
ΑΓΙΟΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝ..........................................................114
ΤΙΜΙΟΣ ΣΤΑΥΡΟΣ ή ΕΣΤΑΥΡΩΜΕΝΟΣ.........................114
ΤΙΜΙΟΣ ΣΤΑΥΡΟΣ ή ΝΑΟΣ ΕΣΤΑΥΡΩΜΕΝΟΥ..............115
ΑΓΙΑ ΦΩΤΕΙΝΗ..............................................................116
ΧΡΙΣΤΟΣ ΚΟΛΟΝΑΣ......................................................116
ΧΡΙΣΤΟΣ ΓΑΣΤΟΥΡΗΣ....................................................117
ΧΡΙΣΤΟΣ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑ.................................................117
ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΩΡ.............................................119
ΧΡΙΣΤΟΣ ΣΚΟΥΛΟΥΔΗΣ................................................119
 Σελίδα
Καθολικοί Ναοί και Μονές............................................120‐121
ΑΓΙΑ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΤΩΝ ΜΟΝΑΧΩΝ............................123
ΑΓΙΑ ΒΑΡΒΑΡΑ..............................................................124
ΑΓΙΟΣ ΑΝΔΡΕΑΣ...........................................................124
ΑΓΙΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ.........................................................124
ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΕΝΕΤΙΚΟΣ.......................................125
ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΤΩΝ ΜΟΝΑΧΩΝ...............................127
CHIESOLA (χωρίς όνομα)............................................128
ΑΓΙΟΣ ΙΕΡΩΝΥΜΟΣ......................................................128
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΒΑΠΤΙΣΤΗΣ....................................128
ΑΓΙΑ ΚΥΡΙΑΚΗ...............................................................130
ΑΓΙΟΣ ΚΥΡΙΛΛΟΣ..........................................................130
ΑΓΙΟΣ ΛΑΖΑΡΟΣ...........................................................130
ΑΓΙΟΣ ΜΑΡΚΟΣ ΤΩΝ ΕΝΕΤΩΝ....................................131
ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ.........................................................137
ΠΑΝΑΓΙΑ ΑΓΙΑ ΜΑΡΙΑ Η ΓΑΛΗΝΗ................................137
ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΣΠΑΝΟΠΟΥΛΙΩΤΙΣΣΑ..............................138
ΜΟΝΗ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΩΝ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΩΝ....................138
ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΟΥ ΦΟΡΟΥ ή MADONNINA......................144
ΑΓΙΟΣ ΠΑΥΛΟΣ ΤΩΝ ΣΕΡΒΙΤΩΝ..................................148
ΑΓΙΟΣ ΠΕΤΡΟΣ ΤΩΝ ΔΟΜΗΝΙΚΑΝΩΝ........................150
ΑΓΙΟΣ ΡΟΚΚΟΣ.............................................................158
ΑΓΙΟΣ ΣΕΒΑΣΤΙΑΝΟΣ...................................................160
ΑΓΙΟΣ ΤΙΤΟΣ..................................................................161
ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΥ ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΥ.........................................167
ΜΟΝΗ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ ΧΡΙΣΤΟΥ..................................174
Θρησκευτικά μνημεία των Αρμενίων..........................180‐181
ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΤΩΝ ΔΩΡΙΑΝΩΝ ή ΑΡΜΕΝΩΝ........182
Σελίδα
Η Εβραϊκή Χάβρα...........................................................184‐189
Οθωμανικά θρησκευτικά μνημεία..............................190‐193
Κατάλογος Τεμενών.............................................................194
ΤΕΜΕΝΟΣ ΔΕΦΤΕΡΔΑΡ ΑΧΜΕΤ ΕΦΕΝΤΗ...................195
ΤΕΜΕΝΟΣ ΕΛΧΑΤΖ ΑΛΗ...............................................195
ΤΕΜΕΝΟΣ ΧΟΥΓΚΙΑΡ, ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΥ ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΥ...196
ΤΕΜΕΝΟΣ ΒΑΛΙΔΕ ΣΟΥΛΤΑΝ (Μονή Σωτήρος)........198
ΤΕΜΕΝΟΣ ΒΕΖΙΡ, ΑΓΙΟΣ ΤΙΤΟΣ....................................198
ΤΕΜΕΝΟΣ ΜΑΧΜΟΥΤ ΑΓΑ.........................................200
ΤΕΜΕΝΟΣ ΔΕΦΤΕΡΔΑΡ, (Αγιος Μάρκος)...................201
ΤΕΜΕΝΟΣ ΙΜΠΡΑΗΜ ΠΑΣΑ.......................................202
ΤΕΜΕΝΟΣ ΑΜΠΤΟΥΡΑΧΜΑΝ ΠΑΣΑ..........................203
ΤΕΜΕΝΟΣ ΑΓΚΕΜΠΟΥΤ ΑΧΜΕΤ ΠΑΣΑ......................205
ΤΕΜΕΝΟΣ ΝΤΙΖΝΤΑΡ..................................................205
ΤΕΜΕΝΟΣ ΜΕΧΜΕΤ ΠΑΣΑ (ή μικρό Τζαμάκι)..........205
ΤΕΜΕΝΟΣ ΦΙΝΤΙΚ ΕΛΧΑΖ ΜΕΧΜΕΤ ΠΑΣΑ.................205
ΤΕΜΕΝΟΣ ΤΟΥ ΛΙΜΕΝΟΣ...........................................205
ΤΕΜΕΝΟΣ ΜΑΧΜΟΥΤ ΚΕΤΧΟΥΝΤΑ ΒΕΗ...................206
ΜΕΤΖΙΤΙ ΡΕΤΖΕΠ ΑΓΑ, ΑΓΙΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ....................208
ΜΕΤΖΙΤΙ ΜΠΑΛΤΑ ΑΓΑ................................................208
ΜΕΤΖΙΤΙ ΡΕΪΣΟΥΛ ΚΙΟΥΤΑΠ, ΑΡΑΣΤΑΣ......................208
ΜΕΤΖΙΤΙ ΤΟΠΤΖΗ ΜΠΑΣΗ...........................................209
ΤΕΜΕΝΟΣ ΣΟΥΛΤΑΝ ΙΜΠΡΑΗΜ................................209
Τεκέδες...........................................................................212‐216
Κατάλογος Τεκέδων.............................................................217
Η

10
 ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Τ
ο

Λιάνα Σταρίδα
Αρχαιολόγος

11
Παρεκκλήσι Αγίων Δέκα
 ΣΥΝΤΟΜΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΧΑΝΔΑΚΑ
Ο
Χάνδακας κατοικήθηκε συνεχώς από τους αρχαίους χρό‐
νους μέχρι τα τέλη του 7ου αι., οπότε ακολούθησε την
τύχη των πόλεων των βορείων παραλίων της Κρήτης. Ε‐
γκαταλείφθηκε από τον φόβο των πειρατικών επιδρομών και
οι λιγοστοί κάτοικοί του μετακινήθηκαν στην ασφαλέστερη εν‐
δοχώρα. Η περιοχή έμεινε ακατοίκητη μέχρι το 828 που οι Ανδα‐
λούσιοι Άραβες κατέλαβαν την Κρήτη και ίδρυσαν την πρωτεύουσα
του Εμιράτου τους ονομάζοντάς την Rabdh el Chandak (Φρούριο
της Τάφρου). Το Φρούριο της Τάφρου κατελήφθη από τον στρα‐
τηγό Νικηφόρο Φωκά το 961. Οι Άραβες, όσοι επέζησαν της σφα‐
γής, εκδιώχτηκαν, πιάστηκαν αιχμάλωτοι και όσοι απέμειναν,
αφομοιώθηκαν με το ντόπιο στοιχείο. Από τότε και μέχρι το
1204, ο Χάνδακας ήταν η πρωτεύουσα της Κρήτης ως επαρχίας
του βυζαντινού κράτους.
Κατά τη β΄ βυζαντινή περίοδο, η Κρήτη έγινε Θέμα με κυβερ‐
νήτη στρατηγό και, μετά τη μεταρρύθμιση του Αλέξιου Ι΄ Κο‐
μνηνού, τέθηκε υπό τις διαταγές ενός δούκα Κατεπάνω. Στην
πραγματικότητα, οι αξιωματούχοι αυτοί κυβερνούσαν μια κοι‐
νωνία μεγάλων γαιοκτημόνων, ενώ οι κάτοικοι της υπαίθρου
δούλευαν ως πάροικοι στη γη τους. Η ανάπτυξη και η ευημερία
της υπαίθρου οφείλονταν σε μεγάλο βαθμό στην απουσία
ισχυρής αστικής ζωής. Παρόλα αυτά, ο Χάνδακας έγινε σημαντικό
1 Ε
2 Δετοράκης Θ., «Η Εκκλησία της Κρήτης κατά την Τουρκοκρατία (1645‐1898)», Κρήτη: Ιστορία και Πολιτισμός, τ. Β΄, Ηράκλειο 1998, σσ. 333‐436.
3 Η
13
κέντρο ανάπτυξης, έδρα του κυβερνήτη της Κρήτης και από το
1118, ίσως και νωρίτερα, μητρόπολη του νησιού, λόγω της ανα‐
γνωρισμένης ήδη από τους αραβικούς χρόνους εμπορικής σπου‐
δαιότητας του λιμανιού του.
Η ανεύρεση νομισματικών θησαυρών που χρονολογούνται
από το 1168 μέχρι το 1204, ιδιαίτερα της βασιλείας του Μανουήλ
Ι΄ Κομνηνού, σε περιοχές της υπαίθρου, σε αντίθεση με το πλή‐
θος των χάλκινων ανωνύμων του 11ου αι. που βρέθηκαν στις
ανασκαφικές έρευνες του Ηρακλείου, μαρτυρούν την ευημερία
και τη συγκέντρωση πλούτου στους μεγαλογαιοκτήμονες της
υπαίθρου. Με το γεγονός αυτό συνηγορεί και η ύπαρξη σημαν‐
τικών ναών της β΄ βυζαντινής περιόδου στην ύπαιθρο.1
Ο Χάνδακας ως πολιτικό και θρησκευτικό κέντρο έγινε η έ‐
δρα του προκαθήμενου της Εκκλησίας της Κρήτης. Η Εκκλησία
της Κρήτης ήταν μητρόπολη και ο προκαθήμενος είχε τον τίτλο
του μητροπολίτη, με υποκείμενους δώδεκα επισκόπους. Στην
πόλη ιδρύθηκε ο μητροπολιτικός ναός προς τιμή του Αποστόλου
Τίτου, μετά την καταστροφή της Γόρτυνας, πιθανότατα στην
ίδια θέση, όπου βρίσκεται σήμερα ο ομώνυμος ναός.2
Δυστυχώς, στον Χάνδακα δεν έχουν σωθεί μεγάλα μνημεία
εκτός από τμήματα των βυζαντινών τειχών και κάποιοι ναοί
που αναφέρονται στους ενετικούς καταλόγους, ως υφιστάμενοι
προ του 1210 και, πιο συγκεκριμένα, της απογραφής του 1320.
Μερική απάντηση δίνει το Κατάστιχο για την καταστροφή
στον Χάνδακα από τον σεισμό του 1303.3 Η καταστροφή εκκλη‐
σιών ή εκκλησιαστικών κτισμάτων και η ανοικοδόμησή τους
θεωρούνται αξιόπιστοι δείκτες για τη χρονολόγηση χαμένων
σήμερα ναών. Τα σχετικά παραδείγματα είναι αρκετά. Στους
βούργους του Χάνδακα ξαναχτίστηκαν οι κατεστραμμένες εκ‐
κλησίες της Πανυμνήτου, της Θαλασσομάχισσας, της Γοργοπα‐
κούσας, του Θεολόγου και του Χριστού. Επισκευάστηκε η Αγία
Ειρήνη μαζί με τα σπίτια της. Την ίδια χρονιά του σεισμού, υ‐
ψώθηκε μέσα σε μία μέρα, όπως λέει η παράδοση, ο ναός του
Σωτήρα Χριστού. Μεταξύ του 1303 και 1320, χτίστηκαν η Φανε‐
ρωμένη πάνω σε παλαιότερα θεμέλια, η Θεοσκέπαστη, η Περί‐
βλεπτος, ο Πρόδρομος, ο Γεώργιος Φανερωμένος, η Καταφυγή,
η Ελεούσα, ο Γεώργιος Γοργός, ο Διασορίτης, η Λουλουδιανή.
Σύμφωνα με τα παραπάνω, θεωρούμε ότι το 1/6 περίπου των
εκκλησιών του βούργου καταστράφηκε ολοκληρωτικά ή μερικώς
από τον σεισμό.4
Άλλη αιτία της καταστροφής πρώιμων μνημείων ήταν οι
μεγάλες επιχώσεις που πραγματοποίησαν οι Ενετοί, προκειμένου
να οχυρώσουν την πόλη μπροστά στον κίνδυνο της οθωμανικής
απειλής, οι συνεχείς καταστροφικοί σεισμοί και η ανεξέλεγκτη
οικοδομική ανάπτυξη των δεκαετιών 1960‐1970.
Όταν λοιπόν οι Βενετοί εγκαταστάθηκαν στο νησί, βρήκαν
την πόλη του Χάνδακα έδρα της μητρόπολης Κρήτης και τον με‐
γαλόπρεπο μητροπολιτικό ναό του Αγίου Τίτου να δεσπόζει στο
κέντρο της πόλης. Στη διάρκεια της Ενετοκρατίας, η Εκκλησία
της Κρήτης βρισκόταν μεταξύ της επιρροής της Δύσης και της Α‐
νατολής. Καθώς η πολιτική στάση των κατοίκων συνδεόταν ά‐
μεσα με τη θρησκευτική τους πίστη, οι Βενετοί επιχειρούσαν να
απομονώσουν την Κρήτη από το Ορθόδοξο Πατριαρχείο.
Κατά τα μέσα του 13ου αι., άρχισε να διαπιστώνεται πλέον
και το βαθύ χάσμα μεταξύ της λατινικής εκκλησίας της Κρήτης
4 Τσιρπανλής Ζ.Ν., Κατάστιχο των Εκκλησιών και Μοναστηριών του Κοινού (1248‐1548), Ιωάννινα 1985, σ. 77. Σταρίδα Λιάνα, Υπήρχε μια πόλη. τόμ. Β΄, Ηράκλειο 2013, σ...
14
και της Βενετίας. Ανάμεσα στις βασικές διαφορές, πρώτη θέση
κατείχε ο καθορισμός των σχέσεων του Λατίνου επισκόπου
του Χάνδακα με τους Έλληνες κληρικούς. Ο τότε νέος πάπας
Κλήμης Δ΄, τον Ιούλιο του 1266, με διαιτητική βούλα μπόρεσε
να λύσει για διάστημα περίπου 40 χρόνων τις πιο σημαντικές
διαφορές πολιτείας και εκκλησίας στην Κρήτη. Η λύση που
πρότεινε ήταν να υπάγονται 130 Έλληνες κληρικοί του Χάνδακα
και του Αγίου Μύρωνα στον Λατίνο αρχιεπίσκοπο καθώς και οι
Έλληνες κληρικοί που θα έφταναν στην Κρήτη από οποιοδήποτε
άλλο μέρος. Οι 130 κληρικοί καθορίζονταν ονομαστικά με νο‐
ταριακές πράξεις.
Μισό αιώνα αργότερα, γύρω στα 1320, δημιουργήθηκαν νέες
διαφορές για τις οποίες η Βενετία επιζητούσε λύση, καθώς δεν
επιθυμούσε να έρθει σε ρήξη με το Βατικανό και, πολύ περισσό‐
τερο, σε διάσταση με την ιεραρχία του λατινικού κλήρου της
Κρήτης, σε μία περίοδο που έπρεπε να ρίξει όλο της το δυναμικό
στην άμυνα του νησιού από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές.
Κάτω από αυτές τις συνθήκες, υπογράφτηκε το 1321 από τους
αντιπροσώπους της Βενετίας και της κρητικής αρχιεπισκοπής
ένα συμφωνητικό έγγραφο με το οποίο καθοριζόταν με ακρίβεια
η δικαιοδοσία του αρχιεπισκόπου για τους Έλληνες κληρικούς.
Μετά από αλλεπάλληλες επιστολές και πράξεις, η λατινική
αρχιεπισκοπή μπορούσε να ασκεί εξουσία σε όλο τον ορθόδοξο
κλήρο, αλλά να τον αντιμετωπίζει όπως αντιμετώπιζε τους
λαϊκούς. Με λίγα λόγια, ο ορθόδοξος κληρικός, όταν διέπραττε
ένα αμάρτημα, θα έπρεπε να θεωρείται ως απλός λαϊκός από
τον Λατίνο αρχιεπίσκοπο. Έτσι, η Βενετία αναγνώριζε ως ένα
σημείο την αυτονομία της ορθόδοξης Εκκλησίας της Κρήτης
που την κυβερνούσαν οι πρωτοπαπάδες.
Συνοψίζοντας τα παραπάνω, διαπιστώνουμε ότι από τον
13ο έως τον 17ο αι. υπήρχε στην Κρήτη μία ξεχωριστή τάξη του
ορθόδοξου κλήρου πάνω στην οποία η λατινική αρχιεπισκοπή
ασκούσε απόλυτη εκκλησιαστική και κοσμική εξουσία. Η τάξη
αυτή περιλάμβανε 130 κληρικούς από την πόλη και τα προάστια
του Χάνδακα και από όλες τις περιοχές του διαμερίσματος του
Χάνδακα. Ο υπόλοιπος ορθόδοξος κλήρος δεν εξαρτιόταν από
τη λατινική ιεραρχία, παρά μόνο στην περίπτωση που θα διέ‐
πραττε κάποιο πνευματικό παράπτωμα και η αρχιεπισκοπή
όφειλε να δικάσει τον κληρικό ως απλό λαϊκό. Η Βενετία παρέ‐
μενε ρυθμιστής των δικαιωμάτων του αρχιεπισκόπου, διόριζε
τους 130 κληρικούς, απέφευγε να τους χρησιμοποιήσει σε ανώ‐
τερα εκκλησιαστικά αξιώματα (πρωτοπαπάδες και πρωτοψάλ‐
τες) και διατηρούσε το δικαίωμα να τους αντικαταστήσει, αν
το έκρινε σκόπιμο.5
Ωστόσο, οι Βενετοί απαγόρευαν τη χειροτονία ιερέων, κα‐
τάργησαν τις ορθόδοξες επισκοπές και στέρησαν την εκκλησία
από την περιουσία της. Στις θέσεις των ορθόδοξων επισκόπων
τοποθετήθηκαν Λατίνοι, ενώ ως προϊστάμενοι του ορθόδοξου
κλήρου ορίστηκαν οι πρωτοπαπάδες και οι άμεσοι βοηθοί τους,
οι πρωτοψάλτες. Οι νέοι κατακτητές, φορείς του καθολικού
δόγματος, έκτισαν καθολικές εκκλησίες και ίδρυσαν λατινικά
μοναστήρια, που μετατρέπονταν σε εστίες προσηλυτισμού του
Άποψη της Βασιλικής του Αγίου Μάρκου, 1950
νέου δόγματος που προσπαθούσαν να επιβάλουν. Σε όλη την
περίοδο της ενετικής κυριαρχίας, οι ορθόδοξες επισκοπές, εκτός
της αρχιεπισκοπής, περιορίστηκαν σε μία κατά νομό, επειδή
στερούνταν ομόδοξου προς τους επισκόπους, δηλαδή ρωμαι‐ Κρήτης, ο οποίος ήταν άλλοτε έξαρχος του Λατίνου Πατριάρχη
οκαθολικού, ποιμνίου. Στον νομό Ηρακλείου, για παράδειγμα, Κων/πόλεως και άλλοτε έφερε τον πατριαρχικό τίτλο ως Πα‐
η επισκοπή Κνωσού συνενώθηκε με την αρχιεπισκοπή, ενώ η τριάρχης Κων/ πόλεως ή Αλεξανδρείας.
επισκοπή Αρκαδίας γύρω στα 1604 καταργήθηκε. Στη ρωμαι‐ Η αρχιεπισκοπή του Χάνδακα, όπως γράφει η Eva Tea,6 με τα
οκαθολική ιεραρχία ήταν εξαιρετική η θέση του αρχιεπισκόπου δικαστήρια, τους συμβολαιογράφους, τους Λατίνους και Έλληνες

5 Τσιρπανλής Ζ.Ν., Κατάστιχο των Εκκλησιών και Μοναστηριών του Κοινού (1248‐1548), Ιωάννινα 1985, σ. 77. Σταρίδα Λιάνα, Υπήρχε μια πόλη. τόμ. Β΄, Ηράκλειο 2013, σ... Τσιρπανλής Ζ.
Ν., «Νέα στοιχεία σχετικά με την εκκλησιαστική ιστορία της Βενετοκρατούμενης Κρήτης (13ος‐ 17ος αι.). Από ανέκδοτα βενετικά έγγραφα», Ελληνικά 20 (1967), σσ. 42‐106.
6 Tea Eva, “Saggio sulla storia religiosa di Candia dal 1590 al 1630”. Atti del Reale Istituto Veneto di Scienze, Lettere ed Arti LXXII (1912‐13), Parte seconda. Γλαφυρή περιγραφή της κατάστασης
που επικρατούσε μας δίνει η Εύα Τέα: Μόνο των Αυγουστιανών και Φραγκισκανών αι εκκλησία, ο Αγ. Σαλταδόρος (Βαλιδέ Τζαμί), ο Αγ. Φραγκίσκος (το κατόπιν Χουγκιάρ Τζαμί), παρείχαν
ήσυχον και γλυκείαν φιλοξενίαν. Εις τας άλλας εκκλησίας παντελής ερήμωσις. Ο χρόνος, η αδιαφορία των ανθρώπων, οι σεισμοί είχαν συνωμοτήσει κατά της κρητικής τέχνης. Οι τοίχοι
των εκκλησιών κατέρρεον, οι κίονες εσαλεύοντο, αι στέγαι διερρωγυίαι, αι θύραι απειρόκαλοι, τα σκεύη άθλια, τα λειτουργικά βιβλία κατεστραμμένα και δυσανάγνωστα, η Ιερά Ευχαριστία
εγκαταλειμμένη εις τα έντομα και φυλασσομένη εις θυρίδας υπόπτου αγιότητος. Τοιαύτη δε ακηδία και ακαθαρσία επεκράτει ώστε ο Γριμάνης εξέδωκε διαταγήν να σαρώνωσι τουλάχιστον
τον βωμόν, ίνα ιερουργούσιν…Θλιβερότερον ήτο το θέαμα των ορθοδόξων ναών και του ελληνικού κλήρου της νήσου. Τα περιγραφέντα υπό του G. Gerola λείψανα της Κυρίας των Αγγέλων,
της εν Χάνδακι έδρας του Έλληνος Πρωτοπαπά, παρουσιάζει το ανώτατον όριον της οικοδομικής των ορθοδόξων ναών της νήσου. Αι άλλαι αναρίθμηται εκκλησίαι αι σκορπισμέναι εν τη
πόλει (125!) και εν ταις επαρχίαις ήσαν ακάθαρτοι, σκοτειναί και τόσον μικροσκοπικαί, ώστε να μη χωρώσιν ενίοτε πλέον των πέντε ανθρώπων.

15
 Λεζάντα
συγγραφείς και το στίφος των παρασίτων παρείχε την εντύπωση
μάλλον «φρουρίου» παρά «οίκου Θεού». Επιπλέον, η απαγόρευση
των μεικτών γάμων και η παρουσία των Λατίνων στις βαπτίσεις
και στις κηδείες των ορθοδόξων, οι αυστηρές εντολές του πάπα
κατά της επιμειξίας και των συναναστροφών των καθολικών
με τους ορθοδόξους έκαναν τους Λατίνους απόλυτα ασυμπαθείς
στο πάντα πλεονάζον ορθόδοξο στοιχείο του Χάνδακα αλλά
και όλης της Κρήτης.
Οι σχέσεις μεταξύ ορθοδόξων και καθολικών παρέμεινε ένα
από τα μεγαλύτερα προβλήματα της Ενετοκρατίας με αναπόφευκτες
πολιτικές προεκτάσεις. Οι Κρητικοί, έχοντας ως γνώμονα την κοινή
γλώσσα, την κοινή θρησκεία και την κοινή καταγωγή, ταυτίζονταν
με τους κατοίκους της βυζαντινής αυτοκρατορίας, αντιδρώντας
στην προπαγάνδα των καθολικών. Την ίδια περίοδο, ιδρύθηκαν
λατινικά μοναστήρια στις κυριότερες πόλεις της Κρήτης.
Στον Χάνδακα μεγαλοπρεπέστατα ήταν τα καθολικά των
ανδρικών λατινικών μονών από τα οποία πιο σημαντικά ήταν
16
ο ναός του Αγίου Φραγκίσκου, ο Άγιος Πέτρος των Δομηνικανών
και ο Άγιος Σαλβαδόρος, δηλαδή ο Σωτήρας Χριστός. Υπήρχαν
τρία γυναικεία μοναστήρια, της Αγίας Αικατερίνης, του Αγίου
Γεωργίου των Δομηνικανών και του Αγίου Ιερώνυμου, που με‐
τονομάστηκε σε Μονή της Αγίας Κλάρας, τα οποία διατηρήθηκαν
μέχρι την απόβαση των οθωμανικών στρατευμάτων στην
Κρήτη το 1645.
Στον Χάνδακα λειτούργησε, επίσης, κολέγιο των μοναχών
της εταιρείας του Ιησού, οι γνωστοί Ιησουίτες, κατόπιν συμφωνίας
του Γενικού Προβλεπτή Alvise Grimani με τον επίσκοπο Ρεθύμνου.
Το κολέγιο βρισκόταν δίπλα στον ναό του Αγίου Μάρκου και
λειτούργησε μέχρι τις αρχές του 17ου αι. Μετά από ρήξη των Ιη‐
σουιτών με τη Βενετία, οι Ιησουίτες απελάθηκαν.
Την ορθόδοξη Εκκλησία διοικούσαν με πολύ περιορισμένη
εξουσία οι πρωτοπαπάδες, βοηθούμενοι από τους πρωτοψάλτες,
και υπάγονταν μαζί με τον ορθόδοξο κλήρο στον Λατίνο αρχιε‐
πίσκοπο. Παρόλο που θεωρούνταν πολλές φορές ύποπτοι από
τους ορθόδοξους, επειδή διορίζονταν από τους Βενετούς, οι
Κρήτες πρωτοπαπάδες παρέμεναν πιστοί στην ορθοδοξία παρά
τα πολλά και ποικίλα προβλήματα που αντιμετώπιζαν.7
Τον 16ο αι. υπήρχαν στον Χάνδακα 20 καθολικές και 100 πε‐
ρίπου ορθόδοξες εκκλησίες καθώς και αρκετά μοναστήρια. Σύμ‐
φωνα με την απογραφή του Καστροφύλακα το 1583, η πόλη α‐
ποτελείτο από 74 ενορίες. Ο μέσος πληθυσμός μιας ενορίας ή‐
ταν 180 κάτοικοι. Οι πολυπληθέστερες ενορίες ήταν της Πανα‐
γίας της Οδηγήτριας με 752 κατοίκους και της Αγίας Μαρίνας με
600 κατοίκους. Υπήρχαν όμως και πολύ μικρότερες, όπως για
παράδειγμα, η ενορία του Άγιου Γεώργιου του Κασιμάτη με 18
κατοίκους ή του Άγιου Ιωάννη του Δαμασκηνού με 34 κατοίκους.
Τα πρώτα χρόνια μετά την άλωση, τη δεκαετία του 1670, α‐
ναφέρονται συνοικίες (μαχαλάδες) που έφεραν ονόματα εκ‐
κλησιών.8 Αρκετές από αυτές ταυτίζονται με τις αναγραφόμενες
στην απογραφή του Καστροφύλακα, όπως η συνοικία του
Αγίου Ιωάννη της Βαγιάς που ταυτίζεται με την ενορία S. Zuanne
Vagia, η συνοικία Κερά Πολίτισσα με την ενορία Madonna
Politissa κ.ά.
Σε αρκετές περιπτώσεις γινόταν συχνά αναφορά και στην
παλιά και στη νέα ονομασία, ενώ αμέσως μετά την εμφάνιση
των οθωμανικών ονομασιών που συνδέονταν με ευκτήριους
οίκους (τζαμιά ή μετζίτια) έχουμε το ίδιο φαινόμενο της ταυ‐
τόχρονης χρήσης και των δύο ονομάτων.
Στην απογραφή του 1881, όπου αναφέρονται οι συνοικίες
και ο πληθυσμός της καθεμιάς, διαπιστώνουμε ότι οι χριστιανοί
κατοικούσαν στο βόρειο και κεντρικό τμήμα της πόλης κυρίως,
δηλαδή κοντά στο λιμάνι και γύρω από τον ναό του Αγίου Μη‐
νά. Κοντά στο λιμάνι και τον κεντρικό δρόμο, δηλαδή την 25ης
Αυγούστου, στα «Φράγκικα», κατοικούσαν και οι Ευρωπαίοι
του Ηρακλείου.9
Λεζάντα

7 Τζεδάκης Θ., «Σύντομος εκκλησιαστική ιστορία του Νομού Ηρακλείου», Το Ηράκλειον και ο νομός του, Ηράκλειο 1971, σ. 139 κ.εξ. Σταρίδα 2013, σ…. Ανδριώτης Ν., Πληθυσμός και οι‐
κισμοί της ανατολικής Κρήτης (16ος‐17ος), ΒΔΒΗ, Ηράκλειο 2006, σσ. 145‐161.
8 Σταρίδα 2013, σ….
9 Ανδριώτης Ν., Πληθυσμός και οικισμοί της ανατολικής Κρήτης (16ος‐17ος), ΒΔΒΗ, Ηράκλειο 2006, σσ. 145‐161.

17
Λεζάντα

18
 ΣΥΝΤΕΧΝΙΕΣ‐ ΑΔΕΛΦΟΤΗΤΕΣ
Α
πό τα πρώτα χρόνια της βενετικής κατάκτησης υπήρχε
στον Χάνδακα πλήθος επαγγελματιών. Η ίδρυση όμως συ‐
ντεχνιών ξεκίνησε στα τέλη του 15ου και τις αρχές του 16ου
αι., στη συνέχεια των προγενέστερων θρησκευτικών αδελφοτήτων.
Οι πρώτοι επαγγελματίες που ίδρυσαν συντεχνίες στον Χάνδακα,
μνεία των οποίων συναντάμε το 1498, ήταν οι καλαφάτες και οι
μαραγκοί των ναυπηγείων. Η πλειοψηφία των επαγγελματιών
που οργανώθηκαν σε συντεχνίες ήταν τεχνίτες, όπως τσαγκάρηδες,
κτίστες, μαραγκοί, ζωγράφοι, ράφτες, βαρελάδες, σχοινοπλόκοι,
σαμαράδες κλπ. Ακολουθούσαν οι συντεχνίες των επαγγελματιών
που είχαν σχέση με τη διατροφή, όπως φουρνάρηδες, ψαράδες,
κηπουροί, ταβερνιάρηδες, ενώ οργανώθηκαν στη συνέχεια και
οι ναυτικοί, οι μικρέμποροι, οι αχθοφόροι, οι κουρείς και οι πρα‐
κτικοί γιατροί.
Η οργάνωση ενός επαγγέλματος σε συντεχνία εξασφάλιζε τη
νόμιμη και σωστή άσκηση του επαγγέλματος, την καταγραφή
των κατόχων των εργαστηρίων, την άσκηση φιλανθρωπικής και
εξωραϊστικής δραστηριότητας, ενώ προβλέπονταν πρόστιμα για
την αθέτηση οικονομικών υποχρεώσεων. Η ενετική διοίκηση ευ‐
νόησε τις συντεχνίες που σχετίζονταν με επαγγέλματα που θεω‐
ρούσε ότι ήταν απαραίτητα για τη σωστή λειτουργία του κράτους
και τη διατήρηση της ενετικής κυριαρχίας. Για παράδειγμα, ιδι‐
αίτερη μεταχείριση είχαν οι ναυτικοί και οι τεχνίτες των ναυπηγείων,
επειδή η τέχνη τους θεωρείτο πιο χρήσιμη για το ενετικό κράτος
σε σχέση με άλλα επαγγέλματα.
Εκτός από τις συντεχνίες που ήταν επαγγελματικές συσσωμα‐
τώσεις ομοτέχνων υπήρχαν και οι αδελφότητες που είχαν κοινούς
θρησκευτικούς και φιλανθρωπικούς στόχους. Τα κοινά στοιχεία
10 Ε
19
μεταξύ των συντεχνιών και των αδελφοτήτων ήταν η έδρα σε
κάποια εκκλησία ή μοναστήρι, η λατρεία του προστάτη αγίου, η
συνοδεία και ταφή των νεκρών μελών τους, η οικονομική ενίσχυση
των απόρων και των ανήμπορων να εργαστούν αλλά και των
συγγενών των νεκρών μελών.
Οι αδελφότητες διακρίνονταν σε αδελφότητες λαϊκών και μο‐
ναχών ή κληρικών. Οι αδελφότητες των κληρικών χωρίζονταν σε
καθολικές και ορθόδοξες με κοινή όμως δομή και χαρακτήρα. Οι
καθολικές υπερτερούσαν αριθμητικά, υποστηρίζονταν και ελέγ‐
χονταν από τη λατινική εκκλησία. Έδρευαν στα μεγάλα μοναστήρια
του Χάνδακα και επέλεγαν τους ίδιους προστάτες αγίους που
είχαν και οι αντίστοιχες αδελφότητες των ιταλικών πόλεων.
Τέτοιες αδελφότητες όπως θα αναλύσουμε παρακάτω,10 ήταν
της Παναγίας των Σταυροφόρων, που ήταν και η παλαιότερη,
αφού μαρτυρείται από τον 14ο αι., του Αγίου Βιτσέντζου και της
Αγίας Δωρεάς, της Αγίας Βαρβάρας των πυροβολητών, του Αγίου
Σεβαστιανού, του Αγίου Γεωργίου Βενέτικου, του ονόματος του
Θεού, του Αγίου Ρόκκου, της Αγίας Ζώνης κ.ά. Συνολικά στον
Χάνδακα υπήρχαν 13 λατινικές αδελφότητες.
Οι ορθόδοξες, αν και λιγότερες, δραστηριοποιήθηκαν πιο έντο‐
να. Συστάθηκαν στον Χάνδακα από τον 14ο μέχρι και τα τέλη του
16ου αι. Για την ίδρυση συντεχνίας ή αδελφότητας απαραίτητη
ήταν η άδεια της πολιτείας. Η έγκριση της ίδρυσης και η επικύρωση
του καταστατικού γινόταν ή από τη μητρόπολη ή από τις τοπικές
ενετικές αρχές. Κάθε συντεχνία είχε έναν προστάτη άγιο, η μορφή
του οποίου απεικονιζόταν στο καταστατικό και το λάβαρό της.
Τις περισσότερες φορές η επιλογή του αγίου συνδεόταν άμεσα
με το επάγγελμα που ασκούσαν τα μέλη της συντεχνίας. Κύριο
μέλημα κάθε συντεχνίας και αδελφότητας ήταν η απόκτηση ιδιό‐
κτητου ναού ή κάποιου παρεκκλησιού σε εκκλησία ή μοναστήρι.
Ο χώρος αυτός τους ήταν απαραίτητος για την άσκηση των θρη‐
σκευτικών τους καθηκόντων, τις συγκεντρώσεις τους, τη φύλαξη
της κινητής περιουσίας και τον ενταφιασμό των μελών τους.
Ασκούσαν ευρύτατη φιλανθρωπική και κοινωνική δράση, ανα‐
λαμβάνοντας τη διοίκηση ευαγών και νοσοκομειακών ιδρυμάτων,
προικοδοτώντας άπορα κορίτσια, απελευθερώνοντας εξόριστους,
δίνοντας ελεημοσύνες, με κύριους αποδέκτες τα φτωχότερα
στρώματα του πληθυσμού. Το ίδιο έκαναν και τα μέλη των συν‐
τεχνιών, με τη διαφορά ότι αποδέκτες της δράσης τους ήταν κυ‐
ρίως τα μέλη τους. Οι πόροι των συντεχνιών και των αδελφοτήτων
προέρχονταν από τις εισφορές των μελών τους και από διάφορα
κληροδοτήματα που άφηναν συνήθως στις διαθήκες τους τα
μέλη τους.
Τα φιλανθρωπικά ιδρύματα αποτελούσαν κυρίως χώρους
υποδοχής φτωχών και ηλικιωμένων. Ηλικιωμένους φτωχούς πε‐
ριέθαλπαν τα ιδρύματα του Αγίου Αντωνίου των Επαιτών στον
βούργο και της Αγίας Θεοδοσίας. Φτωχούς απόμαχους ναυτικούς
φιλοξενούσε το ίδρυμα του Αγίου Αντωνίου του Μακρή, ενώ τα
φτωχά απροστάτευτα βρέφη και παιδιά έβρισκαν καταφύγιο
στο ίδρυμα της Αγίας Κλάρας που μαρτυρείται από τον 14ο αι.
Η ορθόδοξη αδελφότητα της Κυρίας των Αγγέλων και στη συ‐
νέχεια η ορθόδοξη αδελφότητα της Παναγίας της Τριμάρτυρης
διοικούσαν το ίδρυμα της Αγίας Θεοδοσίας που αποτελούσε ίδρυ‐
μα ορθόδοξων άστεγων και πασχόντων.11
Οι εκκλησίες ήταν, σε γενικές γραμμές, διακοσμημένες με ξυ‐
λόγλυπτα, φορητές εικόνες και εκκλησιαστικά σκεύη που απο‐
τελούσαν δωρεές των πιστών μετά από παραγγελίες σε ντόπιους
ζωγράφους, ξυλογλύπτες και αργυροχόους.12
Κατά την τελευταία περίοδο της Ενετοκρατίας, και τα τρία αυ‐
τά επαγγέλματα άνθιζαν. Αναφέρονται πάνω από πενήντα ζω‐
γράφοι στον Χάνδακα που ανήκαν στην αδελφότητα των σγου‐
ράφων και στα στρατιωτικά έγγραφα γίνεται πολύ συχνά μνεία
στους ξυλογλύπτες και τους αργυροχρυσοχόους της εποχής που
ασκούσαν σημαντική οικονομική, κοινωνική και καλλιτεχνική
δραστηριότητα.13 Τα περισσότερα από τα αντικείμενα αυτά τα
πήραν μαζί τους οι πρόσφυγες που εγκατέλειψαν τον Χάνδακα
μετά την παράδοσή της πόλης στους Οθωμανούς το 1669.
Για την ταυτοποίηση και χρονολόγηση των εκκλησιών του
Χάνδακα, αντλούμε πληροφορίες από τα αρχεία των συντεχνιών
και των αδελφοτήτων, όσα σώθηκαν μετά την παράδοση της
πόλης στους Οθωμανούς.
Οι διαθήκες των κατοίκων του Χάνδακα, κατά την περίοδο
της ενετικής κυριαρχίας, βοηθούν να κατανοήσουμε τον διαθέτη
και την εποχή του. Ο τρόπος για παράδειγμα, με τον οποίο ήθελε
να ταφεί, αποτελούσε σαφή εκδήλωση της νοοτροπίας του. Η
θέση του τάφου μέσα ή έξω από το μοναστήρι της προτίμησής
του, οι οδηγίες για την κατασκευή και την ιδιαίτερη θέση του τά‐
φου, ο προσανατολισμός, το σχήμα και οι διακοσμήσεις της πλά‐
κας ήταν χαρακτηριστικά της εποχής. Λόγου χάρη, ο Μιχάλης
Κόττης του ποτέ Κώνστα ορίζει «να ταφεί είς τον Άγιον Γεώργιον
τον Μουγληνού, εν Εξωπόρτω, προς το μέρος το έξω το βόρριον,
ήγουν έξω της πόρτας, ποιήσαι μοι οι κουμεσάριοι μου πετροκί‐
βουρον μετά καππαδόκην τόσον όσον καθήσθαι οι άνθρωποι
άνω αυτού».14

11 Ε Πανοπούλου Αγγελική, Συντεχνίες και θρησκευτικές αδελφότητες στη βενετοκρατούμενη Κρήτη, Αθήνα‐Βενετία 2012, σ. 134.
12 Κωνσταντουδάκη‐ Κιτρομηλίδου Μαρία, «Ασήμι Λαβοράδο και χρυσάφι φίνον. Αρχειακές μαρτυρίες για την αργυροχοΐα και χρυσοχοΐα στην Κρήτη της Βενετικής περιόδου», Πε‐
πραγμένα Η΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, τ. Β1, Ηράκλειο 2000, σσ. 365‐380.
13 ό. π. σ. 369: Για παράδειγμα, η Μονή του Αγίου Πέτρου των Δομηνικανών είχε παραγγείλει στον χρυσοχόο magistrum Polo Michiel έναν μεγάλο αργυρό σταυρό διακοσμημένο με σμάλτο.
Μια άλλη αναφορά μάς πληροφορεί ότι το 1631 μία αστή γυναίκα παράγγειλε στον χρυσοχόο Αλεσάντρο Βάλη μια ασημένια κανδήλα, «ένα καντηλοβάσταγο με την φούσκαν του […]
αργυρά, λίγας νόβας, ινταγιάδο και λαβοράδο, ιντάγιο όμορφο και […] ασήμι βουλωμένο με τον Άγιον Μάρκο και με το όνομα και σημάδι του πρωτομαστόρου των χρουσοχών». Θα έχει,
δηλαδή, την κρατική σφραγίδα και το καταχωρημένο στα επίσημα βιβλία των αρχών σήμα του πρωτομαΐστρου που θα κάνει τον έλεγχο του κράματος.
14 Κακλαμάνης Στ.‐ Λαμπάκης Στ., «Η έκδοση των διαθηκών (1506‐1532) του νοταρίου Μανουήλ Γρηγορόπουλου», Πεπραγμένα ΣΤ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, (Χανιά 24‐30 Αυ‐
γούστου 1986), τ. Β΄, σ. 188.

20
 Λεζάντα

Στις διαθήκες περιέχονται λιγότερες λεπτομέρειες ως προς την
κατασκευή αντικείμενων, μας παρέχουν ωστόσο πολλές πληρο‐
φορίες και στοιχεία για τις χρονολογήσεις εκκλησιαστικών μνημείων.
Για παράδειγμα, μια νεαρή γυναίκα παραγγέλλει με τη διαθήκη
της το 1624 να σταλούν 30 ουγγιές ασήμι στην Παναγία την Τριμάρ‐
τυρη, όπου υπάρχει οικογενειακός τάφος και να γίνουν ένα δι‐
σκοπότηρο και ένα λαβίδι από ασήμι για τον ιερέα του ναού.
Μια άλλη πηγή, από την οποία αντλούμε πληροφορίες για
την ύπαρξη και χρονολόγηση εκκλησιών και μοναστηριών, είναι
οι καταγραφές εκκλησιαστικών αντικείμενων και ιερών σκευών.15
Οι παραγγελίες σε ζωγράφους που ζούσαν και δημιουργούσαν
στον Χάνδακα αποτελεί άλλη μια σημαντική πηγή για την ταυτο‐
ποίηση των εκκλησιών. Μερικοί από τους πιο γνωστούς και πα‐
ραγωγικούς ζωγράφους του 17ου αι. ήταν ιερομόναχοι, εφημέριοι
σε εκκλησίες του Χάνδακα και ασκούσαν εκεί την τέχνη τους.
Άλλοι πάλι ήταν παπάδες ή διάκοι μέσα στην πόλη ή σε χωριά.
Για παράδειγμα, οι Βίκτωρ και Σιλβέστρος Θεοχάρης ήταν ιερο‐
μόναχοι και εφημέριοι, ο πρώτος στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη
της αδελφότητας των Μαρτζέρων και ο δεύτερος στον Εσταυ‐
ρωμένο των Καλαφατών. Ο Βίκτωρ ήταν εφημέριος το 1653‐1654
και πιθανότατα αρκετά χρόνια πριν. Η φήμη του ως ζωγράφου
είχε φτάσει μέχρι τους κύκλους της ελληνικής αδελφότητας της
Βενετίας, όπου βέβαια ήξεραν από παλιά τους καλούς ζωγράφους
του Χάνδακα.16
Λίγο πριν την έναρξη του Κρητικού Πολέμου, στην πόλη υ‐
πήρχαν τάγματα των δυτικών καλογέρων (φράρων) και συγκε‐
κριμένα οι Φραγκισκανοί, Δομηνικανοί, Αυγουστινιανοί, Καπου‐
τσίνοι και άλλα μικρότερα, οι Βενεδικτίνοι, Σερβίτες, Ικοσγίτες.17
Την ίδια περίοδο, γύρω στο 1640, η Βενετία της Ανατολής, όπως
ονόμαζαν τον Χάνδακα, μετά από τόσους αιώνες αγώνων και αν‐
τιπαραθέσεων άνθιζε. Η Κρητική Σχολή ζωγραφικής, η αναγεννησιακή
μουσική, τα επικά ποιήματα της κρητικής λογοτεχνίας είχαν ξεφύγει
από τα όρια του νησιού και είχαν απλωθεί στην Ευρώπη.
Οι περιηγητές που επισκέπτονταν την πόλη την περιέγραφαν

15 Ενδεικτικά αναφέρουμε την καταγραφή με αφορμή την εκλογή νέου ιερέα του καθολικού ναού της Santa Maria di Spagna, της ορθόδοξης ιδιωτικής εκκλησίας της Κεράς Αλευρο‐
πουλιώτισσας το 1618 και του λατινικού ναού του Αγίου Αντωνίου το 1647, τα σκεύη του οποίου παραδόθηκαν από τον Δούκα της Κρήτης στον γενικό στρατιωτικό διοικητή Κρήτης
κατά την αναχώρησή του.
16 Καζανάκη‐ Λάππα Μαρία, «Οι ζωγράφοι του Χάνδακα κατά τον 17ο αι.», Θησαυρίσματα 18 (1981), σ. 184.
17 Ξανθουδίδης Σ., «Χριστιανικαί Αρχαιότητες εκ Κρήτης», Διεθνής Εφημερίδα Νομισματικής Αρχαιολογίας, VI (1903), σσ. 115‐130.

21
Η τελετή της Ανάστασης, Ηράκλειο 1904 Λεζάντα

22
ως απαστράπτουσα με λαμπρά μνημεία και γεμάτη ζωή.
Περισσότερες από εκατό εκκλησίες, ορθόδοξες και καθολικές,
κοσμούσαν το ενετικό Ηράκλειο. Σε κατάλογο των τελευταίων
χρόνων της Ενετοκρατίας σημειώνονται 113 ορθόδοξοι ναοί και
17 καθολικοί.18
Τον 17ο αι. αναφέρονται στην πόλη 23 ενορίες που αντιστοι‐
χούσαν σε 23 συνοικίες:
• Περιβλέπτου, η συνοικία στην περιοχή γύρω από την οδό Πε‐
διάδος.
• Αγίου Ιωάννη της αδελφότητας των Μαρτζέρων κοντά στην
πλατεία Βιτσέντζου Κορνάρου, στη σημερινή οδό 1866.
• Εσταυρωμένου των Καλαφατών, περιοχή της πύλης του Δερματά.
• Αγίας Κυριακής του Κάστρου, βόρεια του πάρκου Δομήνικου
Θεοτοκοπούλου.
• Αγίας Παρασκευής, κοντά στην Παναγία των Σταυροφόρων.
• Παναγίας της Οδηγήτριας.
• Φανερωμένης του Μαρτινέγκο, στα εσωτερικά πρανή του
προμαχώνα απέναντι από το σημερινό Πολιτιστικό Κέντρο
του Δήμου.
• Τριμάρτυρης, περιοχή μεταξύ των οδών 1866, Έβανς και
πλατείας Νικηφόρου Φωκά.
• Αγίας Φωτιάς, βορειοδυτικά του πάρκου Δομήνικου Θεοτο‐
κοπούλου.
• Αγίου Νικολάου του Χαμαλεύρη, που ανήκε στο μοναστήρι
της Παναγίας των Σταυροφόρων.
• Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου, νοτιοανατολικά της πύλης
του Δερματά.
• Παναγίας Γαλήνης, κοντά στο δουκικό ανάκτορο.
• Κεράς Καινούριας, η εκκλησία χτίστηκε μετά το 1656 κοντά
στον προμαχώνα του Μαρτινέγκο. Αναφέρεται και ως Παναγία
στου Παρταπάγια. Συνοικία Πηγάιδα. Πιθανόν ταυτίζεται με
τη Νέα Μονή.
18 Κριτσωτάκης Ι., «Η Αγία Τριάς», Μύσων, τ. Ε΄, Αθήνα 1936, σσ. 35‐47
19 Σταρίδα 2013, σ.
23
• Αγίου Φραγκίσκου, στην περιοχή γύρω από το σημερινό Αρ‐
χαιολογικό Μουσείο.
• Αγίου Γεωργίου Μόσκου.
• Σταυρωμένου, νότια της λεωφόρου Καλοκαιρινού, στη θέση
του «Ανωγειανού» δημοτικού σχολείου.
• Μανωλίτισσας, στην περιοχή Καμαράκι, γύρω από τη σημερινή
Αγία Παρασκευή.
• Αγίου Μάρκου των Ρωμαίων, κοντά στον Άγιο Ματθαίο.
• Αγίου Γεωργίου της αδελφότητας των Μαραγκών του Αρσανά,
συνοικία κοντά στον Άγιο Δημήτριο στο λιμάνι.
• Αγίας Αικατερίνης των Λατίνων, η Μονή Αγία Αικατερίνης των
Καλογραιών στην περιοχή της οδού Επιμενίδου, νότια του Λα‐
βυρίνθου.
• Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, στην περιοχή της Αγίας Τριάδας.
• Σωτήρος Χριστού, εκτός τειχών, στη σημερινή Χρυσοπηγή.19
Μια από τις αιτίες της ακμής του ελληνικού στοιχείου στην
Κρήτη τον 16ο και 17ο αι. ήταν η υπεροχή του ελληνικού στοι‐
χείου, που δυνάμωσε σημαντικά από τους πρόσφυγες των ελ‐
ληνικών περιοχών που καταλάμβαναν οι Οθωμανοί, προς την
Κρήτη. Έτσι, ήρθαν εδώ Έλληνες από την Πόλη, την Κύπρο και
την Πελοπόννησο.
Οι πρώτες σκιές από την οθωμανική απειλή δεν είχαν αγγίξει
τους κατοίκους του Χάνδακα, παρόλο που οι Ενετοί φρόντιζαν,
προβλέποντας το αναπόφευκτο, να τελειοποιούν τις οχυρώσεις
και να ενισχύουν την άμυνά τους.
Μετά την κατάληψη των Χανίων και του Ρεθύμνου ξεκίνησε η
πολύχρονη πολιορκία του Χάνδακα. Όσο οι μάχες μαίνονταν έξω
από τα τείχη της πόλης, η ζωή συνεχιζόταν κανονικά. Η καθημερι‐
νότητα δεν άλλαξε. Οι γιορτές και οι λιτανείες συνεχίζονταν.
Στην πολιορκία συμμετείχαν με πατριωτικό φανατισμό οι ιε‐
ρείς και οι μοναχοί, ορθόδοξοι και καθολικοί. Όχι μόνο με λιτα‐
νείες και δεήσεις για την αποτροπή του κινδύνου και την τόνωση

Λεζάντα
του θρησκευτικού φρονήματος των πολιορκημένων, αλλά παίρ‐
νοντας οι ίδιοι τα όπλα και πρωτοστατώντας στις συμπλοκές.
Κάποιοι ζωγράφοι, ξυλογλύπτες και λόγιοι έφυγαν από τον Χάν‐
δακα, οι περισσότεροι για τη Βενετία και άλλοι σε φραγκοκρα‐
τούμενες περιοχές, όπως τα Επτάνησα.
Όσο όμως τα χρόνια περνούσαν, η ζωή στην πόλη άρχισε να
αλλάζει. Ο φόβος έγινε καθημερινός σύντροφος. Δυο ‐ τρία χρόνια
πριν την παράδοσή της, τίποτα δεν θύμιζε πια τη Βενετία της Α‐
νατολής. Η εικόνα που παρουσίαζε ήταν εικόνα εγκατάλειψης,
ερήμωσης και θανάτου και το ακμαίο ηθικό των πολιορκημένων
20 Παπαδόπουλος Τ., Στον καιρό της σχόλης. Αναμνήσεις από την Κρήτη του 17ου αι., εισαγωγή και σχολιασμός Alfred Vincent, μετάφραση – επιμέλεια Ναταλία Δεληγιαννάκη, ΠΕΚ, Ηρά‐
κλειο 2012, σσ. 78‐79
είχε αρχίσει να χάνεται. Τα βόλια των Οθωμανών χτύπαγαν και
γκρέμιζαν μεγάλα κομμάτια των τειχών. Οι βομβαρδισμοί αυτοί
δεν άφηναν αλώβητο το εσωτερικό της πόλης. Έπεφταν πάνω
σε σπίτια, εκκλησίες και δρόμους αφήνοντας ερείπια που κανείς
δεν μάζευε.
Ο Άγιος Φραγκίσκος είχε περιέλθει σε άθλια κατάσταση, καθώς
οι μοναχοί που είχαν στερηθεί τα εισοδήματά τους από την ύπαι‐
θρο έφευγαν για άλλες χώρες. Οι ελάχιστοι που είχαν παραμείνει,
επιβιβάστηκαν σε πλοία κουβαλώντας εικόνες, καμπάνες και ό,τι
άλλο μπορούσαν να μεταφέρουν.
Ο ναός του Σωτήρα, εξαιρετικά γερή κατασκευή, άντεξε τις
μπάλες των εχθρικών κανονιών που έπεφταν κατά τύχη πάνω
του, αφού δεν ήταν εκτεθειμένος. Εν τούτοις, τα περιστύλια και
η στέγη του έπαθαν μεγάλη ζημιά.
Ο Άγιος Πέτρος και το καμπαναριό του σχεδόν ισοπεδώθηκαν
και μαζί όλα τα κελιά των μοναχών από τα κανόνια του εχθρού
σε τέτοιο σημείο, ώστε να μη διακρίνεται πια τι ήταν εκκλησία ή
γκρεμισμένα σπίτια. Στη συνοικία ερειπώθηκαν όλα σχεδόν τα
σπίτια και το ίδιο συνέβη και σε άλλες συνοικίες και εκκλησίες
της πόλης. Η Παναγία των Σταυροφόρων εγκαταλείφθηκε από
το τάγμα εξαιτίας των κανονιών που τη χτυπούσαν και στο τέλος
ισοπέδωσαν μαζί με τα κελιά της και όλη εκείνη τη συνοικία.
Άλλες πάλι εκκλησίες, όπως η Τριμάρτυρη, η Αγία Αικατερίνη, ο
Άγιος Ιερώνυμος, ο Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής κ.ά. έπαθαν μι‐
κρότερες ζημιές.
Όπως μαρτυρεί ο Τζουάνες Παπαδόπουλος, ο ναός της Αγίας
Αικατερίνης, η Μονή Καλογραιών, δέχτηκε επίθεση από τους Ο‐
θωμανούς και εγκαταλείφθηκε, ενώ τις μοναχές τις έβαλαν σε
πολεμικό καράβι και τις μετέφεραν στη Βενετία.20
Μετά την παράδοση της πόλης, ο μεγάλος βεζίρης άφησε μό‐
νο δύο φτωχές ορθόδοξες εκκλησίες, τον Άγιο Ματθαίο που ή‐
ταν σε ένα έρημο μέρος μέσα σε έναν λαχανόκηπο και τον Άγιο
Νικόλαο των τσαγκάρηδων κοντά στο λιμάνι. Οι υπόλοιπες κα‐
θολικές και ορθόδοξες, περίπου 150, άλλες γκρεμίστηκαν από τα
κανόνια, άλλες μετατράπηκαν σε λουτρά, άλλες χρησιμοποιήθηκαν
ως στάβλοι για τα άλογα και για άλλες ανάγκες των μουσουλμάνων
και τις μεγαλύτερες τις ανακαίνισαν με τον δικό τους τρόπο και
τις μετέτρεψαν σε τζαμιά.
Μετά την κατάκτηση της Κρήτης από τους Οθωμανούς, η Εκ‐
κλησία της Κρήτης μπήκε σε διαφορετική φάση. Απέκτησε προ‐
νόμια πνευματικά, διοικητικά, δικαστικά και οικονομικά με αντί‐
στοιχη υποχρέωση την πληρωμή φόρου, σύμφωνα με την πάγια
πολιτική των σουλτάνων. Η θρησκευτική λατρεία θεωρητικά πα‐
ρέμεινε ελεύθερη, γιατί στην πράξη οι αρχές της ανεξιθρησκίας
και της ανεκτικότητας δεν ακολουθούνταν συστηματικά.
Κατά την οθωμανική περίοδο διώχθηκαν οι Λατίνοι επίσκοποι,
ενώ το Οικουμενικό Πατριαρχείο είχε ήδη, πριν την παράδοση
της πόλης, εκλέξει και χειροτονήσει ως Αρχιεπίσκοπο Κρήτης τον
Νεόφυτο Πατελλάρο.
Ο Πατελλάρος ανασύστησε τις επισκοπές που παρέμειναν σε
όλη τη διάρκεια της οθωμανικής περιόδου. Οθωμανικό έγγραφο,
που συντάχτηκε μόλις τρεις μήνες μετά την άλωση και που φυ‐
λάσσεται στο αρχείο του Αγίου Ματθαίου, κάνει λόγο για την πα‐
ραχώρηση στους ορθοδόξους του Αγίου Ματθαίου, μετόχι της Λεζάντα
Μονής Σινά, για να λειτουργήσει ως μητροπολιτικός ναός. Οι
σχέσεις των Σιναϊτών με τον μητροπολίτη δεν ήταν καλές. Λόγω
του καθεστώτος που επικρατούσε στον σιναϊτικό ναό με τη δυ‐ και να παραμένει συχνά σε κοντινά μοναστήρια. Γύρω στο 1735,
στοκία συνεννόησης με τους Σιναΐτες, που διέθεταν τεράστια δύ‐ μετά από σκληρή προσπάθεια, κατόρθωσε ο δραστήριος Μη‐
ναμη στα τέλη του 17ου αι., ο Μητροπολίτης Αθανάσιος Καλλιπο‐ τροπολίτης Κρήτης Γεράσιμος Λετίτζης, με την υποστήριξη του
λίτης, στην προσπάθειά του να ιδρύσει μητροπολιτικό ναό στον μεγάλου βεζίρη, να αποσπάσει την άδεια να ανεγείρει τον μικρό
Χάνδακα, βρήκε και ανακαίνισε με σουλτανικό φιρμάνι τον ναό ναό του Αγίου Μηνά και να τον καθιερώσει ως μητροπολιτικό.21
των Ταξιαρχών, ο οποίος όμως κατεδαφίστηκε την παραμονή Ο ναός εγκαινιάστηκε στις 10 Νοεμβρίου 1735, αλλά αναγνωρίστηκε
της ημέρας των εγκαινίων του μετά από ενέργειες του Σιναΐτη οι‐ επίσημα με ιερωνυμική πράξη ως μητροπολιτικός στις 19 Ιουνίου
κονόμου Δανιήλ, που πέτυχε να αποσπάσει νεότερο φιρμάνι. 1742 και συνδέθηκε με την ιστορία και τη ζωή του τουρκοκρα‐
Οι Οθωμανοί δεν επέτρεπαν την ανοικοδόμηση νέου μητρο‐ τούμενου Χάνδακα.22
πολιτικού ναού και ο μητροπολίτης αναγκαζόταν να περιπλανάται Εξισλαμισμοί δεν γίνονταν, επειδή το Κοράνι το απαγορεύει

21 Καλεντάκη Στυλιανή, Ο παλαιός μητροπολιτικός ναός του Αγίου Μηνά στο Ηράκλειο, Ηράκλειο 2012
22 Βλ. και σ…….
ρητά, πολλοί όμως χριστιανοί, για διάφορους λόγους, αλλαξοπι‐
στούσαν, όπως μαρτυρούν δεκάδες έγγραφα του Τουρκικού Αρ‐
χείου Ηρακλείου. Γενικά, η κατάσταση του κλήρου και του λαού
παρουσιάζεται καλύτερη από την περίοδο της Ενετοκρατίας.
Τούτο οφειλόταν αφενός στην ύπαρξη υπεύθυνων επισκόπων
και αφετέρου στην εμμονή του χριστιανικού πληθυσμού για τη
διατήρηση της ορθοδοξίας.
Η Εκκλησία όμως της Κρήτης, που είχε αποξενωθεί από το 1204
Λεζάντα
από το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, επανερ‐
χόταν μετά από 450 χρόνια στους κόλπους της Ορθοδοξίας.23
Στους κώδικες του Τουρκικού Αρχείου ο Χάνδακας αναφέρεται
πάντα με την ονομασία «η ωραία των ωραίων πόλεων» και η «Ιε‐
ρά πόλις του Ισλάμ, Καντιγιέ». Αμέσως μετά την παράδοση, οι Ο‐
θωμανοί φρόντισαν να λάβει η πόλη έντονο ισλαμικό χρώμα και
να παρουσιάζει την όψη πραγματικής ισλαμικής πόλης. Μια από
τις πρώτες τους ενέργειες ήταν η μετατροπή των εκκλησιών σε
τεμένη, βαλανεία και τεκέδες.
Κατά την επανάσταση του 1821, η Εκκλησία της Κρήτης απο‐
κεφαλίστηκε. Στη μεγάλη σφαγή του Ηρακλείου της 24ης Ιουνίου
1821, που έμεινε στη μνήμη του λαού ως «ο μεγάλος αρπεντές», οι
εξαγριωμένοι Οθωμανοί έσφαξαν τον Μητροπολίτη Κρήτης Γε‐
ράσιμο Παρδάλη και πέντε επισκόπους, τον Κνωσού Νεόφυτο,
τον Χερρονήσου Ιωακείμ, τον Λάμπης Ιερόθεο, τον Σητείας Ζαχαρία
και τον τιτουλάριο επίσκοπο Διοπόλεως Καλλίνικο. Για δύο και
περισσότερα χρόνια, η Εκκλησία της Κρήτης έμεινε και πάλι ακέ‐
φαλη. Το 1823 με άδεια του σουλτάνου Μαχμούτ Δ', το Πατριαρχείο
χειροτόνησε Μητροπολίτη Κρήτης τον Καλλίνικο τον εξ Αγχιάλου
(1823‐1830).24 Ο τελευταίος μητροπολίτης της οθωμανικής περιόδου
ήταν ο Τιμόθεος Καστρινογιαννάκης (1870‐1898). Επί της αρχιε‐
ρατείας του, αποπερατώθηκε και εγκαινιάστηκε ο μεγαλοπρεπής
ναός του Αγίου Μηνά (εγκαίνια 18 Απριλίου 1895).25
Ήδη από το 1866 είχε ξεσπάσει η Κρητική Επανάσταση κατά
των Οθωμανών κατακτητών. Το 1868, η οθωμανική διοίκηση
παραχώρησε μια σειρά προνομίων στους χριστιανούς υπηκόους
του νησιού, υπό τη μορφή Οργανικού Νόμου, προκειμένου να
σταματήσουν οι εχθροπραξίες. Με τον Οργανικό Νόμο διοικήθηκε
η Κρήτη για τη δεκαετία 1868‐1877, παρόλο που στην ουσία δεν
εφαρμόστηκε ποτέ κατά γράμμα, λόγω συνεχών παραβιάσεων
από την πλευρά των Οθωμανών. Η Σύμβαση της Χαλέπας το
1878, που αποτέλεσε τον νέο Οργανικό Νόμο της Κρήτης, ήταν

23 Τζεδάκης 1971, σ. 139 κ.εξ.

24 Δετοράκης Θ., «Η Εκκλησία της Κρήτης. Σύντομη Ιστορική Επισκόπηση», http://www.iak.gr/gr/ekklisia‐kritis/istoria_ekklisias_kritis/index.html
25 Βλ. σ…..

26
αποτέλεσμα της κρητικής εξέγερσης του ίδιου έτους, με αίτημα
την αυτονομία και την αναγνώριση προνομίων. Τα σημαντικά
πολιτικά και διοικητικά προνόμια που παραχωρήθηκαν στον χρι‐
στιανικό πληθυσμό αποτέλεσαν ένα σημαντικό βήμα στη λύση
του κρητικού ζητήματος.
Ένα χρόνο μετά την οδυνηρή ήττα της Ελλάδας από την
Τουρκία το 1897, η ένωση της Κρήτης με το ελληνικό κράτος φάν‐
ταζε μακρινή. Η σφαγή της 25ης Αυγούστου 1898, με εκατοντάδες
θύματα χριστιανών αμάχων, Άγγλων πολιτών, καθώς και του
πρόξενου της Αγγλίας Λυσιμάχου Καλοκαιρινού, έμελλε να απο‐
τελέσει την τελευταία πράξη του κρητικού δράματος. Το αιματο‐
κύλισμα αυτό, που συνοδεύτηκε και με την πυρπόληση της
πόλης, έθεσε το τέρμα της οθωμανικής κυριαρχίας στην Κρήτη.
Το νησί μπήκε σε καθεστώς Αυτονομίας μέχρι την ένωσή του με
την Ελλάδα το 1913.
Η κατάσταση της Εκκλησίας της Κρήτης ρυθμίστηκε με τον
καταστατικό Νόμο 276 / 1900 της Κρητικής Πολιτείας. Ο προκα‐
θήμενος της κρητικής Εκκλησίας εκλέγεται από το Πατριαρχείο
της Κωνσταντινουπόλεως και η ενθρόνισή του γίνεται με διάταγμα
της Ελληνικής Πολιτείας. Στις αρχές του 20ού αι., ο Ιταλός Giuseppe
Gerola, χρησιμοποιώντας βενετικές πηγές και πραγματοποιώντας
επιτόπια έρευνα, κατέγραψε όλα τα μνημεία της ενετικής περιόδου
στην Κρήτη και κατάρτισε από την αρχή καταλόγους, με βάση
τους παλαιότερους και τα υπάρχοντα δεδομένα.
Κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, πολλοί ναοί της πόλης έπαθαν
σοβαρές ζημιές από τους γερμανικούς βομβαρδισμούς που άρχισαν
το απόγευμα της Παρασκευής 23 Μαΐου 1941. Ο ναός του Αγίου Λεζάντα
Μηνά βομβαρδίστηκε με αποτέλεσμα την ανατίναξη όλου του
οικοδομικού τετραγώνου δίπλα στο ιερό βήμα. Ο Άγιος Τίτος
επίσης έπαθε σοβαρές ζημιές από βόμβα που έπεσε στον νάρθηκα, όλοι οι επίσκοποι Κρήτης έλαβαν τον τίτλο του μητροπολίτη,
καθώς και το μετόχι και ο ναός του Αγίου Ματθαίου υπέστησαν ενώ αργότερα, με την πράξη 283 της 28ης Φεβρουαρίου 1967, η
μεγάλες καταστροφές.26 μητρόπολη Κρήτης ανακηρύχθηκε σε Αρχιεπισκοπή και ο μητρο‐
Το 1962, με την πράξη 812 του Οικουμενικού Πατριαρχείου, πολίτης Κρήτης σε αρχιεπίσκοπο.

26 Παπαμιχαλάκης Ν., «Οι ναοί του Ηρακλείου κατά την Μάχην της Κρήτης», Μεσόγειος 21/7‐28/7/1956.

27
Λεζάντα
 ΠΗΓΕΣ
Γ
ια την ταύτιση, τη χρονολόγηση και τον αρχιτεκτονικό
τύπο των θρησκευτικών μνημείων του Χάνδακα αντ‐
λούμε πληροφορίες από τους καταλόγους των εκκλησι‐
ών, από το 1320 μέχρι την άλωση του Χάνδακα από τους Οθω‐
μανούς (1669). Οι κατάλογοι αυτοί δεν συμφωνούν μεταξύ
τους ούτε ως προς τη θέση των εκκλησιών, ούτε στα ονόματα,
ούτε κάνουν διάκριση σε λατινικές και ορθόδοξες.
Η δημοσίευση των καταλόγων αυτών από τον Gerola το
1918 στο Bessarione, με τίτλο Topografia delle chiese della citta di
Candia, εξακολουθεί μέχρι σήμερα να αποτελεί την κυριότερη
πηγή για τις εκκλησίες και τα μοναστήρια του Χάνδακα.
Ο πρώτος, το Κατάστιχο των εκκλησιών και μοναστηριών
του Κοινού που φυλάσσεται στα Κρατικά Αρχεία της Βενετίας,
περιέχει έγγραφα κυρίως των ετών 1248‐1324 (και λιγότερα
από 1392‐1548) που αφορούν στις σχέσεις ορθοδόξων και κα‐
θολικών, ζητήματα που τέθηκαν με έντονο υπόμνημα διαμαρ‐
τυρίας στον δόγη της Βενετίας από τον Λατίνο αρχιεπίσκοπο
Κρήτης Alessandro Da S. Elpidio. Στο Κατάστιχο περιλαμβάνονται
εκκλησίες μέσα στα βυζαντινά τείχη και έξω από αυτά, που
χωρίς καμία αμφιβολία, υπήρχαν πριν την εγκατάσταση των
Ενετών στον Χάνδακα. Ανάμεσα στα έγγραφα, αναφέρονται
ποιες ήταν οι εκκλησίες στην πόλη του Χάνδακα, στους βούργους
(προάστια) της πόλης και στη γύρω αγροτική περιοχή και σε
Ποιόν ανήκαν, στο Κοινό ή στην εκκλησία, κατά το β΄μισό του
13ου αι. Για τις διαστάσεις των εκκλησιών είναι πάρα πολύ δύ‐
σκολο να εξάγουμε συμπεράσματα. Επίσης, φαίνεται ότι δεν
27 Τσιρπανλής 1985, σ. 80.
28 Cornelius F., Creta Sacra II, Βενετία 1755, σ. 229.
29 Ο κατάλογος αυτός, που καταρτίστηκε τα τελευταία χρόνια της Ενετοκρατίας, χάθηκε όταν ξέσπασε μεγάλη πυρκαγιά στη μονή (1796). Βλ. Καλεντάκη 2012, σ.28
29
είχαν μεγαλοπρεπή και εντυπωσιακή εμφάνιση. Εκτός από
αυτές που σώζονται μέχρι σήμερα, το Κατάστιχο αναφέρει
τρεις χαρακτηριστικές. Η Ελεούσα είχε διαστάσεις 31,3τ.μ., με
ακάλυπτο χώρο 52τ.μ. για να γίνει κοιμητήριο και να φτιαχτούν
κελιά. Η Καταφυγή ήταν 26τ.μ., και η Φανερωμένη 41‐42τ.μ.
Αυτά μπορούν να θεωρηθούν δειγματοληπτικά στοιχεία που
μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι εκκλησίες στον βούργο
του Χάνδακα σπάνια έφταναν τα 50τ.μ. και σπανιότερα θα
πλησίαζαν τα 100τ.μ. Για παράδειγμα, η Αγία Μαρίνα έξω από
τον παλιό βούργο αναφέρεται ότι είχε εμβαδόν 90,9τ.μ.27
Ο δεύτερος κατάλογος συντάχθηκε το 1548 και βρίσκεται
επίσης στα Κρατικά Αρχεία της Βενετίας. Καταγράφει 25 εκκλησίες
με 15 παπάδες μέσα στην παλιά πόλη και 75 εκκλησίες με 48
παπάδες στα προάστια.
Ο τρίτος κατάλογος του Beneto Gato αναφέρει μόνο τις 11
σπουδαιότερες εκκλησίες. Στη συνέχεια, ο κατάλογος του
Πέτρου Καστροφύλακα, που βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη
της Βενετίας και χρονολογείται το 1583, αναφέρει 73 εκκλησίες.
Ο τέταρτος κατάλογος ανωνύμου συντάχτηκε μετά το 1614,
περιέχει 88 εκκλησίες και τον αναφέρει ο F. Cornelius,28 ενώ το
πρωτότυπο βρίσκεται στο μοναστήρι της Παναγίας dei Servi
στη Βενετία.29
Ο πέμπτος χειρόγραφος κατάλογος συντάχθηκε από τον
παπά κ. Ιωάννη Κομητά, αναγράφει 108 ονόματα εκκλησιών
και προέρχεται και αυτός από άγνωστο αντίγραφο. Πιθανόν
καταρτίστηκε προς τα τέλη της περιόδου της Ενετοκρατίας,
Λεζάντα Λεζάντα

όπως έχουν υποστηρίξει οι Gerola και Στ. Ξανθουδίδης.30
Πολύτιμα στοιχεία παρέχουν και οι δύο γνωστότεροι τοπο‐
γραφικοί χάρτες του Χάνδακα, ο πρώτος του στρατηγού Werd‐
müller το 1666‐1668 και ο δεύτερος του Coronelli το 1689. Ο Ελ‐
βετός στρατηγός του πυροβολικού Werdmüller, που υπηρετούσε
υπό την ηγεσία των Βενετών, σχεδίασε έναν τοπογραφικό χάρ‐
τη του Χάνδακα το 1667. Ο χάρτης καταγράφει αναλυτικά τα
οχυρωματικά έργα της πόλης και όλες τις εκκλησίες. Τον δεύτερο
χάρτη σχεδίασε ὁ Vincenzo Coronelli το 1689.31
Με βάση τους καταλόγους και τα υπομνήματα των χαρτών,
ο Gerola ταυτοποίησε και εντόπισε τις εκκλησίες που σώζονταν
την εποχή που εκείνος επισκέφτηκε την Κρήτη.
Στους παραπάνω χάρτες περιλαμβάνονται ο χάρτης του
Domenico de Rossi di Este του 1567 και του 1573, ο χάρτης του
Angelo Oddi του 1607, το σχέδιο του Μανέα Κλόντζα του 1628‐
1645, επιμέρους σχεδιαγράμματα και χαρακτικά που μας δίνουν,
επίσης, σημαντικές πληροφορίες για τα κυριότερα εκκλησιαστικά
μνημεία της Ενετοκρατίας και τον αρχιτεκτονικό τους τύπο.32
Η σύγκριση των καταγραφών με τους υπομνηματισμούς
των χαρτών βοηθά να αναπαραστήσουμε μια εικόνα για την
κατανομή των εκκλησιών στον ενετικό Χάνδακα.
Όπως αναφέρει ο G. Gerola στον δεύτερο τόμο του έργου
του Monumenti Veneti nell isola di Creta, «τα εκκλησάκια του
Χάνδακα ήταν τα περισσότερα μικρά και βρώμικα και δεν ήταν
όλα χτισμένα με τοιχοποιία. Αυτό το πληροφορούμαστε και
από ένα έγγραφο του 1357 στο οποίο φαίνεται να υποχρεώνουν
έναν καλόγερο του Χάνδακα να χτίσει την εκκλησία του με πέ‐
τρες και ασβέστη».33
«Αν κάποιος ψάξει να βρει όλες αυτές τις πολυάριθμες εκ‐
κλησίες», γράφει ο Gerola, «θα διαπίστωνε πως διατηρούνται
μόνο απ’ αυτές οι εντελώς ανακαινισμένες. Αυτές είναι ο μικρός
Άγιος Μηνάς, η Μανωλίτισσα (που είναι η σημερινή Αγία Παρα‐
σκευή), ο Άγιος Ματθαίος και ο Άγιος Γεώργιος που είναι η Αρ‐
μένικη εκκλησία του Αγίου Ιωάννη. Άλλες 11 μετατράπηκαν σε
τζαμιά, σε τεκέδες (Αγία Ειρήνη, Φανερωμένη Μαρτινέγκο) ή
σε άλλα τούρκικα ιερά (Άγιοι Απόστολοι). Άλλες 19 εκκλησίες
εγκαταλείφθηκαν και ερημώθηκαν ή μετατράπηκαν σε σπίτια
ιδιωτών, λουτρά, φούρνους, μαγαζιά, εργαστήρια, στάβλους
και άλλα χειρότερα και τώρα (1908) δε μένει απ’ αυτές παρά
μόνο ένας τοίχος ή κάποιο λείψανο».

30 Καλεντάκη 2012, σ. 28
31 Καλεντάκη 2012, σ. 30
32 Στεριώτου Ιωάννα, «Τοπογραφικός προσδιορισμός Εκκλησιών του Χάνδακα», Ενθύμησις, Ν. Μ. Παναγιωτάκη, Ηράκλειο 2000, σσ. 661‐674, η οποία δημοσίευσε τον χάρτη του Μανέα
Κλόντζα και στο παρόν άρθρο επιχείρησε την ταύτιση των εκκλησιών και μοναστηριών από σχεδιαγράμματα των τελευταίων δεκαετιών της βενετικής περιόδου.
33 Gerola G., Βενετικά μνημεία της Κρήτης (Εκκλησίες), μτφ. Σπανάκης Στ., ΒΔΒΗ, Κρήτη 1993, σσ. 172‐174 και υπ. 370.

30
 Άλλες πηγές είναι:
• Οι αρχειακές πηγές που περιλαμβάνουν νοταριακά έγ‐
γραφα, τα αρχεία του Δούκα της Κρήτης και διαθήκες.
• Οι περιγραφές των περιηγητών και η σημαντική κατα‐
γραφή του Τζουάνες Παπαδόπουλου.34
• Το Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου που φυλάσσεται στη Βι‐
κελαία Δημοτική βιβλιοθήκη και τα Πρακτικά του Ιεροδικείου
Ηρακλείου.
• Οι περιγραφές των περιηγητών μετά την άλωση και το
οδοιπορικό στην Ελλάδα του Εβλιά Τσελεμπί, ο οποίος ήταν
παρών κατά την παράδοση της πόλης στον Κιοπρουλή.
Τα τελευταία χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας και μέχρι τα
1900‐1910, εκτός των περιγραφών της πόλης που περιλαμβάνουν
και τα εκκλησιαστικά μνημεία, έχουμε πλέον και φωτογραφικό
υλικό, κυρίως από τον Gerola στο έργο του Monumenti Veneti.
Για την τύχη των εκκλησιών που διασώθηκαν μέχρι τα τέλη
της δεκαετίας του ’50, πληροφορίες μας παρέχουν ο Ζαχαρίας
Πρακτικίδης στη Χωρογραφία του, ο Νικόλαος Σταυράκης στην
Στατιστική του Πληθυσμού της Κρήτης, ο Στέφανος Ξανθουδίδης
στο Χάνδαξ‐ Ηράκλειον και αμέτρητες αναφορές στον τοπικό
τύπο της εποχής.
Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1924, έγινε το με‐
γαλύτερο έγκλημα σε βάρος των θρησκευτικών μνημείων του
Ηρακλείου. Το ελληνικό δημόσιο μέσω της Εθνικής Τράπεζας
πούλησε αδιακρίτως σε ιδιώτες τις εγκαταλελειμμένες οθωμα‐
νικές ιδιοκτησίες. Ανάμεσα σε αυτές, υπήρχαν όλα σχεδόν τα
θρησκευτικά μνημεία που είχαν μετατραπεί σε τζαμιά, μετζίτια,
χαμάμ, τεκέδες κλπ. Χάθηκαν, έτσι, όλα όσα είχαν διασωθεί.
Το 1947 κηρύχθηκαν ως ιστορικά διατηρητέα μνημεία τα δη‐
μόσια κτίρια, οι κρήνες και οι εκκλησίες που είχαν διασωθεί
από τον πόλεμο, χωρίς ωστόσο να έχει προηγηθεί βαθιά έρευνα
για σημαντικά τμήματα άλλων μνημείων που βρίσκονταν μέσα
σε ιδιοκτησίες.
34 Παπαδόπουλος 2012, σσ. 66‐162.
31
Από το 1947 μέχρι σήμερα έχουν αποχαρακτηριστεί και κα‐
ταστραφεί αρκετά από τα μνημεία που περιλαμβάνονταν στην
κήρυξη. Σήμερα, εκτός από τις γνωστές σε λειτουργία εκκλησίες
που έχουν αποκατασταθεί, ελάχιστα υπολείμματα ορθόδοξων,
λατινικών και οθωμανικών θρησκευτικών μνημείων σώζονται
στο εσωτερικό κατοικιών, καταστημάτων και αποθηκών.
Κάποια από αυτά που σώζονται ακόμα ακέραια, όπως ο Άγιος
Ονούφριος και η Αγία Αναστασία, δεν προβλέπεται να διασωθούν,
καθώς η εξαγορά τους από το δημόσιο ή από την εκκλησία
είναι απαγορευτική λόγω κόστους.
Στον τόμο αυτό χρησιμοποιήθηκαν όλες οι παραπάνω πηγές
με στόχο όχι μόνο τον τοπογραφικό προσδιορισμό των μνημείων
αλλά και τη χρονολόγησή τους, τον ρόλο που έπαιξαν και
γενικά την αποσαφήνιση του αριθμού και της ταύτισης με τις
σημερινές περιοχές– συνοικίες της πόλης του Ηρακλείου. Ο κα‐
τάλογος των εκκλησιών έγινε με βάση το δόγμα και τη θρησκεία.
Περιλαμβάνει τις ορθόδοξες εκκλησίες και τα μοναστήρια, τις
λιγοστές λατινικές εκκλησίες και τα καθολικά μοναστήρια, τα
θρησκευτικά μνημεία της οθωμανικής περιόδου, την εκκλησία
των Αρμενίων και την περιοχή της Εβραϊκής συνοικίας.
Είναι σαφές ότι δεν υπάρχουν πληροφορίες για όλες τις εκ‐
κλησίες που καταλογογραφούνται. Το μόνο σίγουρο είναι ότι
ο τοπογραφικός προσδιορισμός – η θέση τους καθώς και οι
ονομασίες τους είναι τεκμηριωμένες και σαφείς.
Για τις περισσότερες από τις ορθόδοξες μικρές εκκλησίες
που βρίσκονταν σε κάθε γωνιά της πόλης δεν υπάρχει η παρα‐
μικρή πληροφορία για το πότε και πώς καταστράφηκαν. Αν
σκεφτεί κανείς ότι από το 1210 μέχρι σήμερα, εκτός από τους
συνεχείς πολέμους και τις επαναστάσεις, η πόλη χτυπήθηκε
από ισχυρότατους σεισμούς, κυρίως το 1303, το 1508, το 1856
και το 1926 αντιλαμβάνεται εύκολα ότι είναι αδύνατη ή, τουλά‐
χιστον, εξαιρετικά δύσκολη η πληροφόρηση για τα μνημεία
που κάποτε στόλιζαν τον Χάνδακα.
 PIANTA DELLA CITTA DI CANDIA
Hans Rudolf Werdmüller 1666‐68

1 Senza Nome (S. Defendi) 36 S. Nicolo di Galigieri 70 S. Michel 105 S. Anastasia

2 S. Michiel 37 S. Pietro 71 S. Maria Faneromeni 106 S. Erini
3 S. Zuane Eremita 38 S. Anna 72 S. Andrea 107 Senza Nome
4 S. Nicolò 39 Christo Sculudi C. Vertmiller 73 S. Giovanni (S. Giorgio Trulino)
5 S. Caterina de Monache 40 La Madona 74 S. Giorgio Vertmiller 108 Senza nome (Madonna)
6 La Madonna 41 S. Marina 75 S. Chiara 109 SS. Apostoli
7 S. Zuan di Marceri 42 S. Zuanne Crisostomo 76 S. Antonio 110 S. Zuanne Stamachelia
8 S. Francesco 43 S. Maria Vitturi 77 G. Gierolimo 111 S. Giorgi di Monache
9 Senza Nome 44 Senza Nome 78 S. Paolo 112 S. Cyrilo
10 Chera Pissotichiotissa (S. Giovanni Evangelista) 79 S. Spiridion 113 Senza Nome (S. Croce)
11 S. Nicolo Maluzi 45 S. Maria Periblepto 80 S. Marco 114 Chera Luludiani
12 Senza Nome (S. Maria) 46 S. Zorgi Varda 81 S. Mateo 115 S. Spirito
13 S. Constantino 47 S. Giorgi Casιmati 82 S. Giorgi Gliococaridi 116 S. Gioan Armachi
14 S. Zorzi Cavura 48 S. Zuanne Cristofilina 83 SS. Apostoli 117 Madonna Acrotiriani
15 S. Antonio de Castro 49 S. Giorgi di Volta 84 S. Maria Faneromeni 118 S. Croce
16 Madona Spanopuliotissa 50 S. Zorzi di Volta 85 S. Veneranda 119 S. Zorgi di Remeri
17 S. Anna Cipuro 51 S. Maria Odigitria 86 S. Giorgio Surgiano 120 S. Marina
18 S. Pantaleone 52 S. Giacomo 87 Cristo Casturi 121 S. Zorgi Mosco
19 La Madona 53 Chiera Psigosostra 88 S. Ilia Candeloro 122 S. Atanasio
20 S. Nicolò 54 S. Spirito 89 Madonna Catafiana 123 S. Zuane Geraca
21 S. Tito 55 S. Theodosia 90 S. Giorgi Torloto 124 S. Dimitri
22 Christo Chi.(efala) 56 S. Trimartira 91 Chera Thalassomachissa 125 S. Giorgi Doriano
23 Chiesola 57 S. Onofrio 92 Chera Leusa 126 Senza Nome
24 S. Sebastian 58 S. Zuane di merceri 93 S. Croce (Archistratigo)
25 S. Marco 59 S. Salvator 94 Chera Politissa 127 Senza Nome (S. Lucia)
26 Senza Nome 60 SS. Anargiri 95 S. Zuane Theologo 128 S. Zuane
27 S. Chiriachi 61 S. Teodoro 96 S. Basilio 129 S. Zorzi Doxara
28 Madona Barozani 62 S. Panaia 97 Chera Manolitissa 130 Cristo Colona
29 S. Fotia 63 Gnia Moni 98 S. Michel 131 Pandocratora
30 S. Michel 64 S. Nicolò Chamaleuri 99 S. Nicolo Murgutaria 132 S. Trinita
31 S. Rocco 65 S. Athanasia 100 S. Maria Pandonasa 133 La Madona
32 Senza Nome (S. Giorgio) 66 S. Veneranda 101 S. Caterina 134 S. Nicola
33 S. Demetri 67 S. Maria de Capucini 102 SS. Dieci Martiri Cretensi 135 S. Dimitri Perati
34 S. Zorzi Venetico 68 S. Niclo Stirgliachi(Sotiros) 103 La Madonina
35 S. Nicolo 69 S. Olia (Elia) 104 S. Maria di Angeli
 Ορθόδοξοι
Ναοί και Μονές
ΑΓΙΑ ΑΘΑΝΑΣΙΑ
Μικρή μονόχωρη εκκλησία νότια και σε μικρή απόσταση από
την Παναγία των Σταυροφόρων, περίπου στη συμβολή των οδών
Μ. Μουσούρου και Κριτοβουλίδου. Αναφέρεται μόνο στον κατά‐
λογο VII του χάρτη Werdmüller με αρ. 65 ως S. Athanasia. Στους
καταλόγους ΙΙ 37, V 73 και VII του χάρτη Coronelli με αρ. 13, κατα‐
γράφεται ως Άγιος Αθανάσιος (Sant’ Atanasio, Chiesa Greca).
ΑΓΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ
Ναός, πιθανόν διμάρτυρος, νοτιοδυτικά και σε μικρή απόσταση
από την εκκλησία της Αγίας Τριάδας, στην ομώνυμη συνοικία,
ίσως στην οδό Βαλέστρα.
Ο Άγιος Αθανάσιος ο Νέος ήταν η έδρα της συντεχνίας των ρα‐
πτών, μία από τις σπουδαιότερες συντεχνίες του Χάνδακα, με
προστάτη τον Μιχαήλ Αρχάγγελο.35 Το λάβαρό της από τη μία
πλευρά απεικόνιζε τον άγιο Αθανάσιο και από την άλλη τον Τα‐
ξιάρχη. Η εκκλησία αναφέρεται στην απογραφή του 1548 και
στους καταλόγους VI (Werdmüller) με αρ. 122 ως S. Atanasio και
VII (Coronelli) με αρ. 120.36 Η επωνυμία «Νέος» χρησιμοποιήθηκε
σε αντιδιαστολή άλλης παλαιότερης εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου
που είχε κατασκευαστεί στην ίδια θέση το 1490.37 Ωστόσο, σε
πηγές του 17ου αι., ως έδρα της συντεχνίας των ραπτών εμφανίζεται
η εκκλησία του Μιχαήλ Αρχαγγέλου.38 Στον κατάλογο του παπά
Κομητά, η εκκλησία αναφέρεται ως ο Αρχιστράτηγος των Ρα‐
φτάδων. Φαίνεται ότι στις αρχές του 17ου αι. ο ναός του Αγίου
Αθανασίου επεκτάθηκε και το νέο κλίτος αφιερώθηκε στον προ‐
στάτη της συντεχνίας.
34 Παπαδόπουλος 2012, σσ. 66‐162.
35 Πανοπούλου 2012, σσ. 394‐413.
36 Gerola G., Topografia delle chiese della citta di Candia, Bessarione 1918, σ. 25, 47. Τσιρπανλής 1967, σ. 99.
37 Gerola 1918, σ. 12, σημ. 1.
38 Βλ. σ......
39 Gerola 1918, σ. 30, αρ. 42. Σπανάκης Στ., Μνημεία Κρητικής Ιστορίας, τ. VI, Ηράκλειο 1976, Χάρτης Werdmüller, σ. 177, αρ. 70.
40 Ζώης Λ.Χ., «Κρήτες εν Ζακύνθω», ΕΕΚΣ, τ. 2 (1938), σσ. 121‐125.
38
Υπάρχουν σχετικές αρχειακές πηγές οι οποίες ενισχύουν την
υπόθεση ότι πρόκειται για μία εκκλησία και όχι για δύο. Στην
απογραφή του 1635 σημειώνεται ο Γεώργιος Σέππε ως εφημέριος
μιας εκκλησίας αφιερωμένης στον Μιχαήλ Αρχάγγελο και τον
Άγιο Αθανάσιο. Το 1652 μαρτυρείται στον κατάλογο τον εκκλησιών
που οι ιερείς τους ήταν υποχρεωμένοι να συμμετέχουν στην πε‐
ριφορά της Παναγίας της Μεσοπαντίτισσας με την ονομασία Ά‐
γιος Μιχαήλ Αρχάγγελος των ραπτάδων.39 Έγγραφα από τη σειρά
Memoriali του Δούκα της Κρήτης μάς πληροφορούν ότι για μεγάλο
χρονικό διάστημα υπήρχαν συνεχείς προστριβές της συντεχνίας
με τους γείτονες της εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου, γεγονός
που οδηγεί επίσης στην ταύτιση των δύο εκκλησιών.
Η ακίνητη περιουσία της συντεχνίας και, κατ’ επέκταση, της
εκκλησίας ήταν πολύ μεγάλη. Ακίνητα που προέρχονταν από
κληροδοτήματα των μελών της, κατοικίες, καταστήματα, αποθήκες
και οικόπεδα βρίσκονταν σε όλες τις συνοικίες της πόλης. Μετά
την πτώση του Χάνδακα πολλά μέλη της συντεχνίας των ραπτάδων
εγκαταστάθηκαν στη Ζάκυνθο, όπου μετέφεραν όλα τα κειμήλια
που, σύμφωνα με ευρετήριο του 1674, ήταν αρκετά και πολύτιμα,
όπως ιερά σκεύη και εικόνες, χρυσοκέντητα άμφια, αργυρά καν‐
τήλια και θυμιατήρια, ξυλόγλυπτα κηροπήγια κλπ.40
ΑΓΙΑ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ (Μπεντενάκι)
Σε όλη την παραθαλάσσια περιοχή στην οποία βρίσκεται το
συγκεκριμένο μνημείο, έχουν αποκαλυφθεί αρχαιότητες σε με‐
γάλη έκταση που χρονολογούνται από τους ύστερους ρωμαϊκούς
χρόνους μέχρι και την ύστερη οθωμανική κυριαρχία.
Η ανασκαφική έρευνα έφερε στο φως τμήματα οχύρωσης με
Λεζάντα
μονόλιθους δόμους μεγάλων διαστάσεων και ενός ισχυρότατου
τετράπλευρου οχυρωματικού πύργου με χυτή τοιχοποιία και
επένδυση από ασβεστολιθικές πλάκες, πιθανότατα της περιόδου
της Αραβοκρατίας ή της β΄ βυζαντινής περιόδου, τμήματα διαφόρων
εγκαταστάσεων της οθωμανικής περιόδου με βοτσαλωτά και
πλακόστρωτα δάπεδα, φρέατα, δεξαμενές και υπόγεια στοά με
δύο τόξα, η οποία πιθανόν χρησίμευε ως αποθήκη πυρομαχικών.
Κατά τη διάρκεια των εργασιών διαμόρφωσης του ισόπεδου
τμήματος του παράκτιου τείχους στην περιοχή «Μπεντενάκι»,
μεταξύ της πλατείας 18 Άγγλων και της προς τα δυτικά ενετικής
πύλης του Δερματά, αποκαλύφτηκαν ευρήματα διαφόρων ιστο‐
ρικών περιόδων και οικοδομικών φάσεων. Κυρίαρχο εύρημα
είναι η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης που βρίσκεται ανατολικά
του καθολικού της Μονής του Αγίου Πέτρου, ίσως στο μονα‐
στηριακό συγκρότημα ή δίπλα από αυτό. Πρόκειται για ένα εν‐
τελώς άγνωστο μνημείο με στοιχεία που για πρώτη φορά απο‐
καλύπτονται στην πόλη του Ηρακλείου και αποτελούν πολύτιμα
τεκμήρια για την ιστορία της.
Ο ναός της Αγίας Αικατερίνης ταυτίστηκε με βάση χάρτες της
περιόδου της ενετικής κυριαρχίας, όπου αναφέρεται ως κατε‐
στραμμένος στα μέσα του 16ου αι. (1567) (Santa Catarina ruinata).41
Από την εκκλησία σώζονται ολόκληρη η κόγχη του ιερού με το δά‐
41 Στεριώτου 2000, σσ. 661‐674.
39
Λεζάντα
πεδό της και το αποτύπωμα της Αγίας Τράπεζας καθώς και ίχνη
τοιχογραφιών που απεικονίζουν τους Συλλειτουργούντες Ιε‐
ράρχες. Στον νότιο τοίχο διατηρούνται σε καλή κατάσταση
τοιχογραφίες, ένα τμήμα των οποίων ανάγεται στο τέλος του
13ου αι. και απεικονίζει τη Δευτέρα Παρουσία και το μαρτύριο
των κολασμένων. Το δεύτερο τμήμα ανάγεται στις αρχές του
14ου αι., αποτελεί εξαίρετο δείγμα της μακεδονικής σχολής ζω‐
γραφικής και παριστάνει το μαρτύριο του αγίου Αντωνίου.
Στον δυτικό τοίχο αποκαλύφθηκαν τοιχογραφίες με φυτικά
και διακοσμητικά μοτίβα και παράσταση της Βαϊοφόρου, επίσης
των αρχών του 14ου αι. Στη βόρεια κεραία της εκκλησίας βρέ‐
θηκαν δύο μεγάλα αρκοσόλια.
Σε όλη την έκταση του δαπέδου σώζονται κτιστοί ορθογώνιοι
τάφοι με περίτεχνα μαρμάρινα καλύμματα που φαίνεται να
ανήκουν στην ενετική περίοδο και να αποτελούν προέκταση
του κοιμητηρίου του Αγίου Πέτρου των Δομηνικανών που βρί‐
σκεται σε πολύ μικρή απόσταση, νοτιοδυτικά του αποκαλυ‐
φθέντος ναού.Βρέθηκαν ακόμα αρχιτεκτονικά μέλη σε δεύτερη
χρήση, όπως τμήμα μαρμάρινου θωρακίου, επιγραφή με μονό‐
γραμμα και οικόσημο, κοσμήτης με κτητορική επιγραφή που
χρονολογείται στο 1233 μ.Χ. καθώς και κεραμική όλων των παρα‐
πάνω περιόδων.
ΑΓΙΑ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΤΩΝ ΣΙΝΑΪΤΩΝ
Επί οθωμανικής κυριαρχίας τέμενος Zulfukar Ali Pascia o Agia
Katerini.42
Πρόκειται για το καθολικό της σιναϊτικής Μονής της Αγίας Αικα‐
τερίνης που βρίσκεται βορειοανατολικά του μητροπολιτικού ναού
του Αγίου Μηνά. Ιδρύθηκε τη β' βυζαντινή περίοδο και αποτέλεσε
πνευματικό και καλλιτεχνικό κέντρο από τον 15ο έως τον 17ο αι.
Ο Δόγης Petrus Ziani κατοχύρωσε στη Μονή της Αγίας Αικατερίνης
την περιουσία που κατείχε το μετόχι της Μονής Σινά στον Χάνδακα,
πριν από τη βενετική κατάκτηση. Επί πάπα Γρηγορίου του 10ου
(1571‐1576), ανοικοδομήθηκε ο ναός της Αγίας Αικατερίνης, ο
οποίος έγινε ονομαστός εξαιτίας της αγάπης των παπών προς το
Σινά και γι’ αυτό τον λόγο λέγεται ότι ετάφη εκεί ο Αλέξιος Καλ‐
λέργης. Στη σιναϊτική σχολή της Αγίας Αικατερίνης, εκτός από
την καλλιέργεια των γραμμάτων λειτουργούσε και εργαστήριο
αγιογραφίας. Ο ενοριακός ναός αναφέρεται στους καταλόγους
των εκκλησιών του Χάνδακα μετά το 1614.44
Ο ναός ανήκει σε αρχιτεκτονική παραλλαγή του τύπου του
σταυρεπίστεγου ναού στην οποία όχι μόνο η εγκάρσια καμάρα
αλλά και ο χώρος του ιερού στεγάζονται χαμηλότερα από την
κατά μήκος καμάρα.45 Στα βορειοανατολικά συγκοινωνεί με τρου‐
λαίο παρεκκλήσι των αρχών του 17ου αι., αφιερωμένο στους Ά‐
γιους Δέκα Μάρτυρες.46
Πάνω από τη θύρα της εισόδου του παρεκκλησίου υπάρχει η
επιγραφή «ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΧΡΙΣΤΟΥ Η ΦΙΛΟΧΡΙΣΤΟΣ ΤΟΙΣ ΦΙΛΟΙΣ ΧΡΙΣΤΟΥ»
και η χρονολογία ΑΧΚ΄ (1620). Με τα εισοδήματα που διέθετε η
Μονή ήταν σε θέση να συντηρεί πολλούς μοναχούς. Ήταν ένα
από τα πλουσιότερα μοναστήρια της Κρήτης με 90 μοναχούς και
12 υπηρέτες, 9 εκκλησίες στην πόλη και σε κοντινά χωριά που τις
ενοικίαζε σε παπάδες και 8 μοναστήρια, καθώς και μεγάλες καλ‐
λιεργήσιμες εκτάσεις σε όλη την Κρήτη.47
Σε έγγραφο του 1609, το μοναστήρι της Αγίας Αικατερίνης
των Σιναϊτών φαίνεται να ήταν και συνιδιοκτήτης φαρμακείου
που βρισκόταν κοντά στην παλιά Λότζια.48 Σε ανέκδοτο έγγραφο
σώζεται η μαρτυρία για την κατασκευή ρολογιού το 1643 από
χρυσοχόο στο καμπαναριό του μοναστηριού της Αγίας Αικατερίνης
των Σιναϊτών, «οδηά να σημένη και να ρεσποντέρη πάντα ητζή
όρες, όπως το ρολόι της εκκλησίας του Αγίου Μάρκου».49

42 Gerola G., Monumenti Veneti nell’ isola di Creta, τ. ΙΙ, Istituto Veneto di Scienze, lettere ed arti, Venezia 1905‐1932, σσ. 208‐ 209, εικ. 180 και Monumenti, τ. ΙΙΙ, σ. 156. Πρακτικίδης Ζ., Χωρο‐
γραφία της Κρήτης, συνταχθείσα το 1818, νέα έκδοση, ΤΕΕ/ ΤΑΚ, Ηράκλειο 1983, σ. 38, σημ. 42. Αλεξίου Στ., «Το Κάστρο της Κρήτης και η ζωή του στον ΙΣΤ΄ και ΙΖ΄ αι. », ΚΧ 19 (1965),
σ. 148. Ζευγαδάκης Ν., «Ο ναός της Αγίας Αικατερίνης», Νέα Χρονικά 19/11/45, 26/11/45, 3/12/45.
43 Ξανθουδίδης Στ., «Ο Ναός του Αγίου Τίτου», Ο Απόστολος Τίτος, Ηράκλειον 1925, σσ.. Του ιδίου «Περί της Μητροπόλεως Κρήτης και του Μητροπολιτικού ναού Αγίου Τίτου», Χριστιανική
Κρήτη ΙΙ (1913), σσ.317‐338.
44 Gerola 1918, σ. 48, IV 90, V 100, VI (Werdmüller) 101, VII (Coronelli) 48.
45 Ανδριανάκης Μ. Γ.‐ Γιαπιτσόγλου Κ. Δ., Χριστιανικά μνημεία της Κρήτης, Ηράκλειο 2012, σσ. 78‐79.
46 Το παρεκκλήσι αναφέρεται χωριστά στον κατάλογο VI του χάρτη Werdmüller με αρ. 102 ως SS. Diece Martiri Cretensi.
47 Τσουγκαράκης Δ. & Αγγελομάτη—Τσουγκαράκη Ε., «Η απογραφή των εκκλησιών και των μονών της Κρήτης (1635‐1637), Πεπραγμένα Ι΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Χανιά 1‐8
Οκτωβρίου 2006), τ. Β1, Χανιά 2010, σσ. 125‐148: Το δηλωμένο ετήσιο εισόδημά της ήταν 16000 υπέρπυρα, προερχόμενα από ενοίκια σπιτιών στον Χάνδακα, από λιβέλλα κλπ. Είχε επίσης
κάθε δεύτερο χρόνο 5060 μουζούρια σιτάρι, 800 μουζούρια κριθάρι, 160 μουζούρια όσπρια, 8000 μίστατα κρασί, 1200 μίστατα λάδι. Η Αγία Αικατερίνη είχε βεβαίως σημαντικές δαπάνες
τις οποίες διόγκωνε για ευνόητους λόγους, πάντως χρήματα περίσσευαν τα οποία έστελναν στη μονή της Αγίας Αικατερίνης στο όρος Σινά. Στην πραγματικότητα δεν δηλώνονταν όλα τα
περιουσιακά στοιχεία και κατά συνέπεια και τα εισοδήματα των μονών. Αυτό εξακριβώνεται από τη διασταύρωση των δηλώσεων άλλων μοναστηριών. Τα 4 από τα 8 μοναστήρια που κα‐
τείχε η Αγία Αικατερίνη δεν είχαν δηλωθεί στον απογραφέα από τον υπεύθυνο διάκονο Ιωακείμ Συμιανό, αλλά εντοπίστηκαν από τις ξεχωριστές δηλώσεις των υπευθύνων τους. Σημ. 37,
η μονή του Χριστού στο Βιγλί στην Ελιά Πεδιάδος, η μονή της Παναγίας στα Πεζά Πεδιάδος, η μονή Παναγίας Γεσθημανής στον Βραδιάρη, η μονή Παναγίας Κερά Ελεούσας στο Χαρασό Πε‐
διάδος, η μονή Παναγίας Συμιανής στα Σούνια (ASV, Consultori In Jure 48, Candia, tf. 25v, 30v, 39v, 41v, 55v, 62v.
48 Πανοπούλου Α., «Φαρμακεία και φαρμακοποιοί του Χάνδακα (16ος‐17ος αι.)», Πεπραγμένα Η΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, τ. Β2, Ηράκλειο 2000, σσ. 129‐141.
49 NC, b. 226 (Michiel Peri), 1. 3 (1641‐1646), φ. 202v (23 Μαρτίου 1643). Πβ. Κωνσταντουδάκη‐Κιτρομηλίδου 2000, σ. 379. Πανοπούλου Αγγελική, «Χρόνος εργασίας και ελεύθερος χρόνος
των επαγγελματιών του Χάνδακα την ύστερη βενετική περίοδο», Σύμμεικτα 16 (2003‐2004), σσ. 115‐132.
 Πολλά έχουν γραφτεί και γράφονται ακόμα για την ελληνική
σχολή της μεγάλης σιναϊτικής Μονής της Αγίας Αικατερίνης, που
λέγεται ότι άρχισε να λειτουργεί από τα μέσα περίπου του 16ου
αι. Η αλήθεια είναι ότι γύρω από τη σχολή αυτή έχει δημιουργηθεί
ένας θρύλος και έχουν γραφτεί πολλές υπερβολές που δεν αντα‐
ποκρίνονται στην πραγματικότητα, αφού έχουμε πολύ φτωχά
στοιχεία στη διάθεσή μας.
Φαίνεται ότι πράγματι λειτούργησε κάποιο σχολείο στη μονή,
μάλλον στοιχειώδους εκπαίδευσης, με τμήματα γραμματικής,
λογικής, ρητορικής, μαθηματικών, ζωγραφικής, μουσικής, κ.ά.
κατά τα πρότυπα των λατινικών μοναστηριών των πόλεων και
των ορθόδοξων μονών της υπαίθρου. Ίσως οφείλει τη φήμη του
το σχολείο αυτό στους δασκάλους του, ανάμεσα στους οποίους
αναφέρονται γνωστά ονόματα λογίων του 16ου αι. όπως ο Πατρι‐
άρχης Κύριλλος Λούκαρης, ο Πατριάρχης Μελέτιος Πηγάς, ο Επί‐
σκοπος Εμμανουήλ Μαργούνιος. Η εκπαίδευση πρέπει να παρε‐
χόταν δωρεάν στα μεγάλα καθολικά μοναστήρια του Χάνδακα,
όπως στον Άγιο Φραγκίσκο, στον Άγιο Πέτρο και ίσως και σε άλ‐
λα. Η εκπαίδευση πάντως δεν πρέπει να ήταν συστηματική και
επιπλέον ο κίνδυνος του προσηλυτισμού ήταν μεγαλύτερος, άρα
αρκετοί ορθόδοξοι γονείς δεν θα ήταν πρόθυμοι να στέλνουν σε
αυτά τους γιούς τους.50 Στη Μονή, ωστόσο, στεγάστηκε η περίφημη
Ακαδημία των Stravagandi.51
Στον περίβολο της Αγίας Αικατερίνης τάφηκε ο ιερομόναχος Ιε‐
ρεμίας Παλλαδάς, γνωστός και φημισμένος για την εποχή του ζω‐
γράφος. Στο εργαστήρι του είχαν ζωγραφιστεί οι σταυροί του
Λεζάντα τέμπλου της Τριμάρτυρης και της Αγίας Αικατερίνης πριν το 1633.52
Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή (1922), ο έρημος ναός

50 Παναγιωτάκης Ν. Μ., «Η παιδεία κατά την Βενετοκρατία», Κρήτη: Ιστορία και Πολιτισμός, τ. Β΄, Ηράκλειο 1988, σσ. 165‐196.
51 Μέρτζιος Κ. Δ. «Η εν Ηρακλείω Μονή της Αγίας Αικατερίνης» ΚΧ ΣΤ΄ (1952), σσ. 131‐132. Πετράκης Ε. Λ., «Το Ηράκλειον και το Γ΄ Πανεπιστήμιον», Μορφωτικά στοιχεία πόλεως Ηρακλείου,
1959, Ηράκλειο 1960, σσ. 99‐100. Φραγκούλη Α., Η Σιναία Σχολή της Αγίας Αικατερίνης, Αθήνα 1981, σ.. Κρητικός Κόσμος 21.2.1938: το μοναστήρι είχε 50 βασιλικούς μοναχούς. Μετά την
παράδοση του Χάνδακα στους Τούρκους και τη μετατροπή του ναού σε τέμενος, δόθηκε στους Σιναΐτες ο ναός του Αγίου Ματθαίου όπου και μετέφεραν αρκετές εικόνες της παλαιάς
μονής καθώς και τον άμβωνα. Σπανάκης Στ., Η Κρήτη: τουρισμός ‐ ιστορία ‐ αρχαιότητες, τ. Ι, εκδ. Σφακιανάκης, Ηράκλειο 1950. Μανούσακας Μ., «Η διαθήκη του Αγγέλου Ακοτάντου
(1436), αγνώστου κρητικού ζωγράφου» ΔXAE 2 (1960‐1961), περίοδος Δ' , Αθήνα 1962, σσ. 139‐150 (πίν. 52‐53), σημ. 14: «Εις την 'Αγίαν Αίκατερίναν είς τους Σιναΐτας. Σε αυτό αφήνει ό
Άγγελος μια εικόνα της Αγ. Αικατερίνης». (βλ. στίχοι 33‐34).
52 Καζανάκη Λάππα 1981, σ. 184, 234.

42
χρησιμοποιήθηκε για την εγκατάσταση προσφύγων και στη συ‐
νέχεια ως πρόχειρο αφοδευτήριο και τόπος απορριμμάτων, ιδι‐
αίτερα το παρεκκλήσι των Αγίων Δέκα.
Στους βομβαρδισμούς του Ηρακλείου κατά τη Μάχη της Κρήτης,
η Αγία Αικατερίνη έπαθε σοβαρές ζημιές. Δύο βόμβες τρύπησαν
τη στέγη, η μία του κεντρικού κλίτους και η άλλη το τμήμα που
συνέδεε την Αγία Αικατερίνη με το παρεκκλήσι των Αγίων Δέκα.
Κατά τη διάρκεια της Κατοχής, οι Γερμανοί χρησιμοποίησαν
τον ναό ως αποθήκη και αυτοκινητοστάσιο.
Το παρεκκλήσι, ωστόσο, δεν έπαθε σοβαρές ζημιές και ο τότε
πρόεδρος του εκκλησιαστικού συμβουλίου του Αγίου Μηνά Γε‐
ώργιος Κριτσωτάκης έπεισε το συμβούλιο να επισκευαστεί και να
αποκατασταθεί. Τότε επισκευάστηκε και εξωραΐστηκε εσωτερικά
και εξωτερικά, χωρίστηκε το Ιερό Βήμα, κατασκευάστηκε κόγχη
και διαρρυθμίστηκε ο τοίχος σε Πρόθεση, ανοίχτηκε χωνευτήριο,
τοποθετήθηκαν δοκάρια ως πρόχειρο εικονοστάσι και σε αυτό
αναρτήθηκαν προσωρινά οι εικόνες του τέμπλου του μικρού Αγί‐
ου Μηνά. Στις 24 Νοεμβρίου 1943 έγινε η πρώτη λειτουργία.53
Ενώ το συνεχόμενο παρεκκλήσι των Αγίων Δέκα λειτουργούσε
κανονικά, ο ναός επισκευάστηκε και αποκαταστάθηκε με δαπάνες
του εφεδρικού ταμείου Ηρακλείου και χρησιμοποιείτο για τα κα‐
τηχητικά σχολεία της πόλης και ως αίθουσα διαλέξεων.
Από το 1967 μέχρι σήμερα, στον χώρο στεγάζεται έκθεση της
Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης με αντιπροσωπευτικά κειμήλια της
κρητικής Αναγέννησης, ανάμεσα στα οποία ξεχωριστή θέση κα‐
τέχουν οι φορητές εικόνες του Μιχαήλ Δαμασκηνού. Επίσης, εκτί‐
θενται συλλογές με εκκλησιαστικά σκεύη, βιβλία, άμφια και απο‐
τοιχισμένες τοιχογραφίες.

Κάτοψη της εκκλησίας της Αγ. Αικατερίνης στο Ηράκλειο

53 Παπαμιχαλάκης Ν., «Οι ναοί του Ηρακλείου κατά την Μάχην της Κρήτης», Μεσόγειος 21/7‐28/7/1956.

43
ΑΓΙΟΙ ΑΝΑΡΓΥΡΟΙ

Ορθόδοξος ναός που βρισκόταν στην οδό Βιάννου αρ. 17. Σύμ‐
φωνα με πληροφορίες, τμήμα του ναού διατηρείται στο εσωτερικό
της κατοικίας του αείμνηστου Μενέλαου Παρλαμά επί της οδού
Αρχανών, λίγο πριν τη συμβολή της με την οδό Βιάννου. Ήταν
μονόχωρη εκκλησία μικρών διαστάσεων. Αναφέρεται στους κα‐
ταλόγους VI (Werdmüller) με αρ. 60 ως SS. Anargiri και VII (Coronelli)
με αρ. 11 ως Santi Anargiri, Chiesa Greca. Επί Ενετοκρατίας, υπήρξε
η έδρα της συντεχνίας των κουρέων που είχε ιδρυθεί πριν από το
1564.54 Αδιευκρίνιστη παραμένει η πληροφορία ότι στις αρχές Λεζάντα
του 20ού αι. στέγασε σαπωνοποιείο.

του Χάνδακα είναι το εγκάρσιο κλίτος στην ανατολική πλευρά,

ΑΓΙΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ
Η εκκλησία σώζεται στην οδό Δελημάρκου, στο «Καμαράκι»,
μεταξύ της λεωφόρου Καλοκαιρινού και της οδού Ντεντιδάκηδων.
Διατηρημένη, σε πολύ καλή κατάσταση, αποτελεί ένα μοναδικό
μνημείο της πόλης, κυρίως λόγω της εντυπωσιακής κατασκευής
της που ακολουθεί τις βασικές αρχές του γοτθικού ρυθμού.
Η Αγία Αναστασία αναφέρεται στις γραπτές πηγές από το
1375. Στους καταλόγους VI (Werdmüller) 105 και VII (Coronelli) 66
αναφέρεται ως S. Anastasia και Santa Anastasia, Chiesa Greca αντί‐
στοιχα.
Ο ναός ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο της δίκλιτης βασιλικής
με εγκάρσιο κλίτος και έχει ορθογώνια κάτοψη, με γοτθικά οξυ‐
κόρυφα τόξα που χωρίζουν τα δύο κλίτη και ισχυρές αντηρίδες
που στηρίζουν την τοιχοδομία εξωτερικά. Σπάνιο για τους ναούς
με ελαφρά απόκλιση από την κάθετο των άλλων δύο. Δύο ακόμα
οξυκόρυφα τόξα συνδέουν το κάθετο κλίτος με τα δύο κεντρικά.
Τα μεγάλα οξυκόρυφα παράθυρα αποτελούν βασικά χαρακτηρι‐
στικά του οικοδομήματος.
Ο Gerola την περιέγραψε ως εξής: Δύο γοτθικά οξυκόρυφα
τόξα πάνω σε κίονες εξασφαλίζουν την επικοινωνία μεταξύ των
δύο κλιτών κατά μήκος του άξονά τους και άλλα δύο με το εγκάρσιο
κλίτος. Οι καμάρες της πρόσοψης έχουν δύο τόξα. Οι πόρτες και τα
παράθυρα είναι νέες κατασκευές. Εξωτερικά σώζονται αντηρίδες.55
Μετά την άλωση του Χάνδακα από τους Οθωμανούς, μετα‐
τράπηκε στο τέμενος Retzep Agha.56
Η εκκλησία της Αγίας Αναστασίας, μετά την απελευθέρωση
της Κρήτης, κατέστη ανταλλάξιμο κτήμα με αρ. 2744. Το 1924
πουλήθηκε από την Εθνική Τράπεζα στον μηχανικό Ιωσήφ Χα‐
τζηδάκη και μετατράπηκε σε καταστήματα και αποθήκες.57
Κηρύχθηκε ιστορικό διατηρητέο μνημείο με το ΠΔ της 18/3/1947.
Σήμερα στεγάζει κατάστημα επίπλων.

54 Πανοπούλου 2012, σσ. 382‐386.

55 Gerola 1918, σ. 44.
56 Για το τέμενος Ρετζέπ Αγά βλ. σ……..
57 Έγγραφο 745/21.3.1951 της ΔΑΠ προς την 13η ΕΒΑ. Πρακτικίδης 1983, σ. 38, σημ. 43.

44
Λεζάντα Λεζάντα

45
ΑΓΙΟΣ ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΙ ΑΓΙΟΣ ΣΥΜΕΩΝ
Ορθόδοξη εκκλησία που αναφέρεται στον κατάλογο VI του
Werdmüller με αρ. 72 ως S. Andrea,58 ενώ στην ίδια θέση τοποθετεί
ο Coronelli με αρ. 37 τον Άγιο Συμεών ως S. Simeon, Chiesa Greca. Η
εκκλησία του Αγίου Συμεών βρισκόταν στον βούργο του Χάνδακα
και αποτελούσε την έδρα της συντεχνίας των σχοινοποιών. Προ‐
στάτης άγιος της συντεχνίας ήταν ο άγιος Ανδρέας. Ο Gerola
υποστήριξε ότι πιθανότατα η εκκλησία ήταν αφιερωμένη και
στους δύο Αποστόλους. Μας είναι άγνωστος ο αρχιτεκτονικός
τύπος του ναού. Σήμερα σώζεται τμήμα του και συγκεκριμένα
μια καμάρα, στο εσωτερικό καταστήματος στην οδό 1821 αριστερά,
ανεβαίνοντας προς την πλατεία Αρκαδίου, αμέσως νοτιότερα
του Αγίου Ιωάννη τον Βαπτιστή.59 Στην ίδια θέση βρισκόταν πριν
από χρόνια το γνωστό φωτογραφείο Φώτο‐Καραμπέτ.
Έχει κηρυχθεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο με το ΠΔ της
18/3/1947 ως ναός Σίμωνος και Ανδρέου των Αποστόλων.
Λεζάντα
46
ΑΓΙΟΣ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ
Επί οθωμανικής κυριαρχίας Ντιζντάρ Χαμάμ. Βρισκόταν αριστερά,
ανεβαίνοντας την οδό Άρθουρ Έβανς, προς Καινούργια Πόρτα,
στην πάροδο Μάνου Μηλιαρά. Μικρός μονόχωρος ναός που ανα‐
φέρεται στους καταλόγους IV 13 ως S. Andronicus, V 98 ως Ο Άγιος
Ανδρόνικος και VII 8 ως S. Andronico, Chiesa Greca. Στον κατάλογο
VI του χάρτη του Werdmüller αναφέρεται δύο φορές ο Άγιος
Γεώργιος της Βόλτας και δεν αναγράφεται το όνομα του αγίου Αν‐
δρόνικου. Ήταν κτισμένη στη μέση μιας αρκετά μεγάλης πλατείας,
η οποία σταδιακά καταπατήθηκε από τους γύρω ιδιοκτήτες,
όπως συνέβη σχεδόν με όλες τις πλατείες του Χάνδακα κατά την
οθωμανική περίοδο.
Το όνομα του αγίου στον οποίο είχε αφιερωθεί η εκκλησία
δεν ήταν σύνηθες. Είναι πιθανόν να χτίστηκε σε ανάμνηση ή επί
των ημερών του βυζαντινού αυτοκράτορα Ανδρόνικου, των Κο‐
μνηνών ή των Παλαιολόγων. Και οι δύο αυτοί αυτοκρατορικοί
οίκοι άκμασαν από το 1183 έως το 1453.60
Λόγω του ότι δεν ήταν κτισμένη πάνω σε κεντρικό δρόμο, δεν
έδωσε το όνομά της στη γύρω συνοικία, αλλά υπαγόταν στην
ενορία ‐ συνοικία του Αγίου Γεωργίου της Βόλτας που βρισκόταν
στη γωνία του κεντρικού δρόμου, τη σημερινή οδό Έβανς, και
χώριζε στα δύο ένα μεγάλο κήπο που σωζόταν μέχρι τις αρχές
της δεκαετίας του 1950. Το οθωμανικό λουτρό (Ντιζντάρ Χαμάμ)
χτίστηκε δίπλα στην εκκλησία, χωρίς να τη γκρεμίσει εντελώς,
διατηρώντας τον ανατολικό και δυτικό τοίχο της.
Ο Άγιος Ανδρόνικος είχε κηρυχθεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο
με το ΠΔ της 21/2/47. Ήταν ένα σύμμεικτο οικοδόμημα που αντι‐
προσώπευε τις δύο εποχές, την ενετική και την οθωμανική. Κα‐
τεδαφίστηκε, όμως, μετά από παρέμβαση των Φιλανθρωπικών
58 Gerola 1918, σ. 45.
59 Βλ. σ……..
60 Άλλες δύο εκκλησίες στον Χάνδακα αναφέρονται με ονόματα βυζαντινών αυτοκρα‐
τόρων και αυτοκρατορικών οικογενειών. Οι εκκλησίες αυτές είναι του Αγίου Ρωμα‐
νού και του Αγίου Γεωργίου Βάρδα.
Ιδρυμάτων Ανδρέα και Μαρίας Καλοκαιρινού, ιδιοκτησία των
οποίων αποτελούσε.61 Το βόρειο τμήμα του μνημείου κατεδαφί‐
στηκε το 1954 και στη θέση του χτίστηκε η κλινική του ιατρού κ.
Μπαλτζάκη. Το επόμενο έτος, 1955, γκρεμίστηκε και το υπόλοιπο
τμήμα της εκκλησίας.62 Η αναφορά για την κατεδάφισή του βρί‐
σκεται σε δημοσίευση του Ν. Σταυρινίδη στην εφημερίδα Πατρίς.63
Μέχρι την ολοκληρωτική κατεδάφιση της εκκλησίας το 1955,
διατηρείτο και η κόγχη του ιερού βήματος.
ΑΓΙΟΣ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ
Μικρή ορθόδοξη εκκλησία που βρισκόταν νοτιοδυτικά του
Αγίου Πέτρου, περίπου στο τέλος της οδού Ι. Χρονάκη. Αναφέρεται
στους καταλόγους ΙΙ 14, VI (Werdmüller) 38 ως S. Anna και VII (Co‐
ronelli) 106 ως S. Anna, Chiesa Greca.
στους καταλόγους ΙΙ 11, IV 21, VI (Werdmüller) 17 ως S. Anna Cipuro
και VII (Coronelli) 89 ως Sant’ Ahacipro, Chiesa Greca.
ΑΓΙΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΣΤΟ ΚΑΣΤΡΟ
Ορθόδοξη εκκλησία. Βρισκόταν στην οδό Μαλικούτη, κοντά
στη συμβολή της με την οδό Ιδομενέως. Αναφέρεται στους κατα‐
λόγους ΙΙ (1548) 10, ΙΙΙ (1583) 35, ΙV 27, V (Κομητά) 91, VI (Werdmüller)
15 ως S. Antonio de Castro και VII (Coronelli) 88 ως S. Antonio
Casistro.64 Η επωνυμία «στο Κάστρο» χρησιμοποιήθηκε για να αν‐
τιδιαστείλει την εκκλησία από άλλες ομώνυμες που υπήρχαν
στον βούργο έξω από την παλιά πόλη. Αποτελούσε την έδρα της
συντεχνίας των ταβερνιάρηδων που μαρτυρείται την περίοδο
του Κρητικού Πολέμου και είχε ως προστάτη τον Άγιο Αντώνιο.65

ΑΓΙΑ ΑΝNA ΤΟΥ ΚΗΠΟΥΡΟΥ
Ορθόδοξη εκκλησία, πιθανόν μονόχωρη και μικρών διαστάσεων.
Βρισκόταν πάνω και πίσω από τα δυτικά νεώρια, στην αρχή της
οδού Ευρώπης από την πλευρά της οδού Επιμενίδου. Αναφέρεται
ΑΓΙΟΙ ΑΠΟΣΤΟΛΟΙ
Εμφανίζεται ως μικρή εκκλησία νότια του προμαχώνα Μαρτι‐
νέγκο, περίπου στη συμβολή των οδών Γιαμπουδή και Χαιρέτηδων.
Αναφέρεται στους καταλόγους ΙΙ 42, IV 46, V 45, VI (Werdmüller)
83 ως SS. Apostoli και VII (Coronelli) 18 αλλά ως Sant’ Agostino,

61 Σε έγγραφο των ιδρυμάτων της 12ης Ιουλίου 1951 αναφέρονται μεταξύ άλλων τα ακόλουθα, Τα ημέτερα Ιδρύματα κέκτηνται οικοπέδων ευρισκομένων επί των οδών υπ’ αριθ. 49 και
51 του υπ’ αρ. 262 οικοδομικού τετραγώνου της πόλεως Ηρακλείου. Μέρος του οικοπέδου τούτου καταλαμβάνεται από παλαιόν ημιερειπωμένον κτίσμα (τουρκικό λουτρό), γνωστόν υπό
το όνομα Τζιντάρ Χαμάμ… προ τριμήνου η ενταύθα επιμελητεία βυζαντινών αρχαιοτήτων δια του υπ. αρ. 56/60/26‐3‐51 εγγράφου της εγνώρισεν ημίν ότι το περί ου ο λόγος ακίνητο, ταυ‐
τιζόμενον κατά αυτήν με τον βυζαντινόν ναόν του Αγίου Ανδρονίκου, έχει συμπεριληφθεί μεταξύ των δια του από 21/2/47 Β.Δ. κηρυχθέντων ως διατηρητέων Μνημείων της πόλεως Ηρακλείου,
μη επιτρεπομένης της κατεδαφίσεως του κλπ. Επειδή ούτω ουσιαστικώς δεσμεύεται το ακίνητον τούτο, αποκλειόμενης της εκποιήσεως του, ήτις ενέχει σπουδαίαν σημασίαν δια την επι‐
τέλεσιν του σκοπού των Ιδρυμάτων, εφόσον δι’ αυτής μέλει να εξασφαλιστεί το απαιτούμενον δια την απαρχήν της ανεγέρσεως του Πτωχοκομείου Ηρακλείου ποσόν. Επειδή ως διεπίστωσεν
αυτοπροσώπως κατά την πρόσφατον επίσκεψίν του και ο έφορος Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κ. Χατζηδάκης, ουδέν σχεδόν ίχνος του βυζαντινού ναού διασώζεται, επειδή παρόμοια τούρκικα
λουτρά υπάρχουν πλείονα του ενός ουδένα παρουσιάζον άλλωστε, ιστορικόν ή καλλιτεχνικόν ενδιαφέρον. Επειδή τέλος σημαντικόν τμήμα του εν λόγω ακινήτου ρυμοτομείται υπό του
ισχύοντος σχεδίου πόλεως, παρακαλούμεν όπως διαπιστούντες το εύλογον του αιτήματος εξαιρέσητε το ακίνητον του Τζιντάρ Χαμάμ του καταλόγου των διατηρητέων Μνημείων, επιτρέ‐
ποντες την κατεδάφισιν αυτού...
62 Αναγέννησις, έτος Ε΄, φ. 46, σ. 725.
63 Σταυρινίδης Ν., «Άγιος Ανδρόνικος», Πατρίς 11‐13/3/1955.
64 Gerola 1918, σσ. 45‐46.
65 Πανοπούλου 2012, σσ. 456‐459.

47
Chiesa Greca. Στον κατάλογο V του παπά Κομητά αναγράφεται
ως Άγιοι Απόστολοι εις του Παρταπάγια.66
ΑΓΙΟΙ ΑΠΟΣΤΟΛΟΙ
Ο ναός εμφανίζεται μόνο στον κατάλογο VI (Werdmüller) 109
ως SS. Apostoli. Βρισκόταν ανατολικά της οδού Γιαμαλάκη, στην
οδό Καζαντζάκη.
Η συντεχνία των ψαράδων, που ιδρύθηκε στις αρχές του 17ου
αι., είχε προστάτες τους Αγίους Αποστόλους και έδρα την ομώνυμη
εκκλησία.67 Στη θέση του ναού κτίστηκε κατά την οθωμανική πε‐
ρίοδο ένα ιερό στη μνήμη του Chatzi Mulah Babá. Το ιερό περιγράφει
ο Gerola ως: «τετράγωνο κτίριο με τρούλο που εδράζεται πάνω σε
τέσσερα καμπύλα γωνιακά στηρίγματα. Στο εσωτερικό του ο τρούλος
στηρίζεται σε οκτώ πεσσούς, ο κορμός των οποίων φέρει διαγώνιες
ραβδώσεις (σπιράλ). Στο μέσον της αψίδας, ένας μικρότερος θόλος
με βορινό προσανατολισμό περιέχει τον τάφο του αγίου. Όλα τα χα‐
ρακτηριστικά του ιερού, πόρτες, παράθυρα και τοιχογραφίες, χρο‐
νολογούνται στην οθωμανική περίοδο». Είναι άγνωστο πότε κατα‐
στράφηκε το μνημείο.
ΑΓΙΟΙ ΑΠΟΣΤΟΛΟΙ
Βρισκόταν στη συνοικία της Αγίας Τριάδας, περίπου στη
συμβολή των οδών Γοργολαΐνη και Δίκτης. Η εκκλησία εμφανίζεται
μόνο στον κατάλογο VII του Coronelli με αρ. 113, ως Santi Apostoli,
Chiesa Greca. Στην ίδια θέση, όμως, απεικονίζεται στον Werdmüller
με αρ. 114 η Παναγία Κερά Λουλουδιανή.68 Ο Gerola θεωρεί τον
66 Σπανάκης Στ., Η Ύδρευση της πόλης του Ηρακλείου, Ηράκλειο 1981, σ. 56.
67 Πανοπούλου 2012, σ. 450.
68 Gerola 1918, σ. 42. Βλ. και σ……
69 Ό. π., σ. 48.
48
υπομνηματισμό του Coronelli πιο αξιόπιστο στην προκειμένη πε‐
ρίπτωση. Στις αρχές του 20ού αι., είχε μετατραπεί σε ιδιωτική κα‐
τοικία ιδιοκτησίας Zemali Dirmizakis. Ήταν μικρός μονόχωρος
ναός εσωτερικών διαστάσεων 3,80μ. που στένευε μπροστά από
την αψίδα του ιερού. Ο ανατολικός τοίχος και τμήμα της αψίδας
είχαν καταπέσει, ενώ τμήματα της νότιας θύρας και σπαράγματα
τοιχογραφιών βρίσκονταν εγκατεσπαρμένα στο δάπεδο.
ΑΓΙΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ
Ορθόδοξη εκκλησία μικρών διαστάσεων, λίγο δυτικότερα της
Αγίας Παρασκευής, στην οδό Μονής Καρδιωτίσσης. Μέχρι πριν
λίγα χρόνια σωζόταν μικρό τμήμα του ναού στο εσωτερικό κατα‐
στήματος. Αναφέρεται στους καταλόγους των εκκλησιών ΙΙ 54, ΙΙΙ
65, IV 52, V 93, VI (Werdmüller) 96 ως S. Basilio και VII (Coronelli) 52
ως San Basilio, Chiesa Greca. Ο Gerola αναφέρει ότι διέθετε τρούλο
και είχε μετατραπεί σε στάβλο της οικίας αρ. 1912.69
ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ
Βρισκόταν στην περιοχή της λεωφόρου Ν. Πλαστήρα, δεξιά
κατεβαίνοντας, στη μέση περίπου του ευθύγραμμου τμήματος
μεταξύ των προμαχώνων Βηθλεέμ και Παντοκράτορα. Αναφέρεται
στους καταλόγους ΙΙ 71, ΙΙΙ 52, V 76 ως Άγιος Γεώργιος του Τουρλωτού,
VI (Werdmüller) 90 ως S. Giorgi Torloto. Στον κατάλογο VII (Coronelli)
41 στη θέση αυτή αναγράφεται εκκλησία με το όνομα S. Giovanni
Teologo, Chiesa Greca. Θα μπορούσε να είναι ένα απλό σφάλμα
εκτύπωσης.
ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ του ΒΕΡΤΜΥΛΛΕΡ
Ο ναός αναφέρεται μόνο στον κατάλογο VI (Werdmüller) 74,
ως S. Giorgio Vertmiller.70 Δεν αναφέρεται σε κανένα άλλο κατάλογο.
Πιθανόν να αποτελεί παρεκκλήσι του στρατηγού Werdmüller,
προσαρτημένο στον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή.
ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΤΗΣ ΒΟΛΤΑΣ
Ο Άγιος Γεώργιος βρισκόταν στην αρχή της οδού Έβανς, στην
ανατολική πλευρά και κοντά στην πύλη του Ιησού. Η εκκλησία
ήταν κτισμένη πάνω στον κεντρικό δρόμο, στη γωνία με ένα δαι‐
δαλώδες σοκάκι που κατέληγε ανατολικά στην πύλη του Αγίου
Γεωργίου. Όλη η περιοχή και η ενορία επί ενετικής περιόδου πήρε
το όνομά της από την εκκλησία αυτή. Αναγράφεται στους κατα‐
λόγους ΙΙ 35, ΙΙΙ 8, IV 5, V 83 ως Ο Άγιος Γεώργιος εις τη Βόλτα, VI
(Werdmüller) 49 ως S. Giorgi di Volta και VII (Coronelli) 9 ως San
Giorgio Volta, Chiesa Greca.
Η εκκλησία είχε ως φαίνεται και ένα δεύτερο προσωνύμιο, κα‐
θώς αναφέρεται σε δύο καταλόγους ως Άγιος Γεώργιος Καμαριώτης.
Ίσως να ανήκε στο βυζαντινό μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου του
Καμαριώτη της επαρχίας Μυλοποτάμου που από το 1845 έπαψε
να λειτουργεί. Κατά μια άλλη εκδοχή, θα μπορούσε να αποτελεί
ιδιοκτησία της οικογένειας Καμαριώτη που συναντάται στους κα‐
ταλόγους των κρητικών αρχόντων της Κρήτης.
Το προσωνύμιο «της Βόλτας» δεν είναι σαφές από πού προήλθε,
ίσως από την καμάρα (volta) της πύλης του Ιησού.71 Μέχρι το 1955
τουλάχιστον, μεγάλο τμήμα του σωζόταν μέσα σε κατοικία ιδιο‐
κτησίας Φουντουλάκη και σε παρακείμενο κουρείο.
ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ο ΓΛΥΚΟΚΑΡΥΔΗΣ
Ήταν στην οδό Χαιρέτηδων, στο ανατολικό άκρο της συνοικίας
του Λάκκου, «στα σκαλάκια». Εμφανίζεται στους καταλόγους ΙΙ
43, ΙΙΙ 16, IV 82, V 75, VI (Werdmüller) 82 ως S. Giorgi Gliococaridi και
VII (Coronelli) 20 ως San Giorgio Gliaccariddi, Chiesa Greca.72 Το 1502‐
1510 φέρεται να έχει κοιμητήριο.73
Κατά την οθωμανική περίοδο μετατράπηκε σε τεκέ με την
ονομασία Τεκές Κεϋλανί. Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών
πουλήθηκε ως ανταλλάξιμη περιουσία με αρ. κτήματος 1045 στην
κ. Αικατερίνη Γρηγοράκη. Κατεδαφίστηκε στα τέλη της δεκαετίας
του 1960.
ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ο ΔΟΞΑΡΑΣ
Βρισκόταν στη συνοικία της Αγίας Τριάδας, βόρεια της λεωφόρου
Καλοκαιρινού, ίσως στην οδό Κισάμου ή στην οδό Μακράκη, πο‐
λύ κοντά στην πύλη του Παντοκράτορα. Αναφέρεται στους κα‐
ταλόγους ΙΙ 97, V 77, VI (Werdmüller) 129 ως S. Zorzi Doxara και VII
(Coronelli) 58 ως S. Giorgio Ti foru, Chiesa Greca, o S. Giorgio della
Piazza (Άγιος Γεώργιος της αγοράς ή Άγιος Γεώργιος της πλατείας).
Το προσωνύμιο «της πλατείας» μάλλον αναφέρεται στην παρα‐
κείμενη πλατεία, μπροστά στην πύλη του Παντοκράτορα στο
τέλος της Strada Larga παρά στο μικρό ξέφωτο που αποτυπώνεται
γύρω από την εκκλησία στον χάρτη του Werdmüller

70 Ό. π., σ. 54.
71 Σταυρινίδης Ν., «Άγιος Ανδρόνικος», Πατρίς 11‐13/3/1955. Gerola 1918, σ. 52. Σπανάκης Στ., «Η διαθήκη του Ανδρέα Κορνάρου (1611)», ΚΧ 9 (1955), Κωνσταντουδάκη Μαρία, «Οι ζωγράφοι
του Χάνδακος κατά το πρώτον ήμισυ του 16ου αιώνος οι μαρτυρούμενοι εκ των νοταριακών αρχείων», Θησαυρίσματα 10 (1973), σ. 328. Πρακτικίδης 1983, σ. 41, σημ. 60 (8).
72 Gerola, Monumenti τ. IV, σ. 13. Gerola 1918, σ. 52.
73 Σπανάκης 1955, σσ. 379‐478, Κωνσταντουδάκη 1973, σ. 318: «voglio quel corpo mio sia sepelito nel monasterio Santo Giorgio dicto Glifocaridi, ubi est sepultura nostra» Notai di Candia, b.
98 (Bernardino Furlano, ex ‐ Duca di Candia b. 49), Testamenti 1502‐1510, filza cedole testamentarie, φ. 19r.

49
ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ o ΚΑΒΟΥΡΗΣ
Η εκκλησία αποτυπώνεται στο μέσον περίπου της οδού Μεραμ‐
βέλλου. Εμφανίζεται στους καταλόγους ΙΙ 8, IV 19, V 81, VI (Werdmüller)
14 ως S. Zorzi Cavura και VII (Coronelli) 80 ως San Giorgio Cattura, Chiesa
Greca.74 Σύμφωνα με έγγραφο της οικογένειας του Βιτσέντζου Κορ‐
νάρου, η εκκλησία υπαγόταν στην ενορία του Αγίου Αντωνίου.75
ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ o ΚΑΣΙΜΑΤΗΣ
Βρισκόταν περίπου στο μέσον της οδού Πεδιάδος δεξιά, πηγαί‐
νοντας προς την πύλη του Ιησού. Αναφέρεται στους καταλόγους ΙΙ
31, ΙΙΙ 9, IV 7, VI (Werdmüller) 47 ως S. Giorgi Casιmati και VII (Coronelli) 5
ως San Giorgio Cosomati, Chiesa Greca.76
ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΤΩΝ ΚΑΤΕΡΓΑΡΗΔΩΝ
Ορθόδοξη εκκλησία που βρισκόταν δίπλα στην παλιά Ηλεκτρική,
σήμερα Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, και ανήκε στη συντεχνία των
κατεργάρηδων (κατασκευαστές κουπιών και κωπηλάτες των γαλε‐
ρών).77 Οι κατασκευαστές κουπιών εργάζονταν στα ναυπηγεία που
υπήρχαν στον κόλπο του Δερματά, μαζί με τους μαραγκούς των
πλοίων και τους καλαφάτες.
Στον Χάνδακα υπήρχαν δύο συντεχνίες μαραγκών. Η πρώτη είχε
ιδρυθεί από τους μαραγκούς που δούλευαν στα ναυπηγεία και η
δεύτερη από τους ξυλουργούς. Στα τέλη του 15ου αι., οι μαραγκοί
των πλοίων είχαν πιθανότατα συστήσει κοινή συντεχνία με τους
καλαφάτες, ενώ αργότερα, άγνωστο πότε ακριβώς, τα δύο επαγ‐
γέλματα αποτέλεσαν χωριστές συντεχνίες.
Γνωρίζουμε ότι στα μέσα του 16ου αι. παραχωρήθηκε στη συντεχνία
των μαραγκών η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου του Κατεργάρη στον
Δερματά. Η ίδια συντεχνία εμφανίζεται στα τέλη του 16ου ή αρχές
του 17ου αι. με προστάτιδα την αγία Αναστασία.
Στον χάρτη του Werdmüller αναφέρεται η εκκλησία του Αγίου Γε‐
ωργίου ως έδρα την συντεχνίας, όμως όλες οι άλλες πηγές αναφέρουν
την Αγία Αναστασία ως έδρα της συντεχνίας. Το πιθανότερο είναι
ότι ο Άγιος Γεώργιος έλαβε την επωνυμία «di Remeri» και αποτέλεσε
τελικά έδρα των κατεργάρηδων, την εποχή που οι κατασκευαστές
κουπιών ήταν κοινή συντεχνία με τους μαραγκούς των πλοίων.
Σύμφωνα με πληροφορίες εγγράφου του 1543, ο Άγιος Γεώργιος
είχε χτιστεί ήδη από τον 15ο αι., ενώ η εκκλησία αναφέρεται στην
απογραφή του 1548. Στην επόμενη απογραφή του 1635, ο ναός δη‐
λώθηκε ως δύο εκκλησίες. Η ύπαρξη δύο ενωμένων εκκλησιών υπο‐
δηλώνει έργα επέκτασης του προηγούμενου μονόχωρου ναού, που
πραγματοποιήθηκαν το 1619.
Σε άλλη απογραφή του 17ου αι. αναφέρεται ως San Georgius to
Chatergaro, ενώ στην απογραφή του παπά Κομητά ως Άγιος Γεώργιος
των μαραγκών του Αρσανά.79
Η εκκλησία θα πρέπει να ταυτιστεί, λοιπόν, με τον Άγιο Γεώργιο
που βρισκόταν στον κόλπο του Δερματά, δίπλα στην εκκλησία των
Καλαφατών. Στον χάρτη του Werdmüller με αρ. 119 ονομάζεται S.
Zorgi di Remeri, επιβεβαιώνοντας με την ονομασία αυτή τη μαρτυρία
εγγράφου του 1641 που αναφέρεται στην προσωρινή συνένωση
των μαραγκών με τους κατασκευαστές κουπιών.

74 Gerola 1918, σ. 52.

75 Μαυρομάτης Γ. Κ., «Ελληνικά έγγραφα (δωρητήριο και διαθήκες), της μητέρας, της κόρης και της εγγονής του Βιτσέντζου Ιάκ. Κορνάρου», Θησαυρίσματα 16 (1979), σ. 224, στ. 34‐37:
«Και την κατοικιά τα σπίτια μου απού ’χω στο Κάστρο στην ενορία του Αγίου Αντωνίου κοντά στον Άγιο Γεώργη τον Καβουρά».
76 Gerola 1918, σ. 52.
77 «Ιστορικά σημειώματα. Οι συντεχνίες και οργανώσεις στο Χάνδακα», Νέα Χρονικά 10/9/1945, σ. 2. Gerola 1918, σ. 26, αρ. 92 (Coronelli 124, Werdmüller 119). Τσιρπανλής 1967, σσ. 42‐
106, στ. 100,121‐122. Πανοπούλου 2012, σσ. 319‐328.
78 Από έγγραφο του 1641 μαθαίνουμε ότι η συντεχνία αυτή μαζί με τη συντεχνία των σαμαροποιών είχαν κοινή προστάτιδα την Αγία Αναστασία.
79 Gerola 1918, σ. 28 αρ. 76, 30 αρ. 82. Ο Gerola δεν είχε ταυτίσει τον Άγιο Γεώργιο Κατεργάρη με τον Άγιο Γεώργιο των Μαραγκών. Βλ. ό. π. σσ. 52‐53, αρ. 2, 12.

50
Λεζάντα

51
 Σύμφωνα με το αρχειακό υλικό, φαίνεται ότι υπήρχε ένα μικρό
μοναστήρι γύρω από την εκκλησία με αυλή και κελιά. Ιδιαίτερη προ‐
σοχή έδωσε η συντεχνία στην εκκλησία της. Στις αρχές του 17ου αι.
συγκέντρωσε χρήματα για την επέκταση του βόρειου τμήματος
του ναού, την κατασκευή κωδωνοστασίου και νέας θύρας.80
Φαίνεται ότι ο ναός, όπως και όλη η περιοχή από την πύλη του
Δερματά ως τον προμαχώνα του Αγίου Ανδρέα, καταστράφηκε
από τους Οθωμανούς στην τελευταία φάση της πολιορκίας του
Χάνδακα.

ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ o ΜΟΣΧΟΣ

Ο ναός βρισκόταν στη συνοικία της Αγίας Τριάδας, νότια του Κα‐
πνοκοπτήριου (σήμερα έδρα της Εφορείας Αρχαιοτήτων) και του
Ευρωπαϊκού σχολείου, στη νότια πλευρά της οδού Σαββαθιανών.
Αναφέρεται στους καταλόγους ΙΙ 86, ΙΙΙ 66, V 78, VI (Werdmüller) 121
ως S. Zorgi Mosco και VII (Coronelli) 118 ως San Giorgio Nuovo, Chiesa
Greca. Ο Άγιος Γεώργιος ίσως αντιστοιχεί με τον αναγραφόμενο με
αρ. 36 στον κατάλογο Ι (1320μ.Χ.) ως ανήκων στους προ του 1266
ναούς του Χάνδακα. Διέθετε κοιμητήριο, όπως αναφέρεται σε
διαθήκη του 1502.81
ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ο ΣΟΥΡΓΙΑΝΟΣ
Ενοριακή ορθόδοξη εκκλησία που βρισκόταν ανατολικά και
κοντά στον Άγιο Ματθαίο, στην οδό Σπιναλόγκας. Εμφανίζεται
στους καταλόγους ΙΙ 46, ΙΙΙ 33, V 80, VI (Werdmüller) 86 ως S. Giorgio
Surgiano και VII (Coronelli) 23 ως San Giorgio Suriano, Chiesa Greca. Σύμ‐
Λεζάντα
φωνα με τον Gerola, πιθανόν πρόκειται για τον αναφερόμενο στον
κατάλογο Ι (1320μ.Χ.) των εκκλησιών του Χάνδακα με αρ. 30, με το
όνομα Άγιος Γεώργιος Φανερωμένης.82 Μετατράπηκε σε τέμενος κατά
τους πρώτους χρόνους της οθωμανικής κυριαρχίας από τον αρχια‐
στυνόμο Σερτουρνά Ιμπραχήμ Αγά και όλη η συνοικία του Λάκκου
πήρε το όνομα αυτό. Ήταν, επίσης, γνωστό ως τέμενος Τσικούρ
τσεσμέ (τέμενος του Λάκκου).
Πουλήθηκε ως ανταλλάξιμη περιουσία και μετατράπηκε σε κα‐
τοικία. Τα τελευταία απομεινάρια του κατεδαφίστηκαν το 2005.
ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ο ΤΡΟΥΛΙΝΟΣ
Η ενοριακή εκκλησία ‐ καθολικό ομώνυμου μοναστηριού του

81 Σάθας Κ., Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη VI, Παρίσι 1877, σ. 679: «1502 Απριλίου 26, διαθήκη Κεράνας Θεοδώρου Σέρβου, ζητά να την ενταφιάσουν στον Άγιο Γεώργιο Μόσχο».
82 Gerola 1918, σ. 52. Σπανάκης Στ., «Η διαθήκη του Ανδρέα Κορνάρου». Κωνσταντουδάκη 1973, σ. 346, 470, σημ. 103, Notai di Candia, b. 274, (Marco Trivisan), filza 1534‐1542, φ. 91r‐v:
«Οικία εις την ενορίαν του Αγ. Γεωργίου του επονομαζόμενου Συριανού». Πρακτικίδης 1983, σ. 40, σημ. 52.

52
Αγίου Γεωργίου Τρουλινού ή Μουγλινού,83 βρισκόταν στην οδό Ντε‐
ντιδάκηδων στο Καμαράκι.
Στους καταλόγους των εκκλησιών γράφεται Άγιος Γεώργιος του
Μουγλινού ή Μουλινού και μόνο στον VII (Coronelli) 67, ονομάζεται
Άγιος Γεώργιος Τρουλινός (S. Giorgio Trulino, Chiesa Greca). O Werdmüller
τον αποτυπώνει στην ίδια θέση με αρ. 107 αλλά χωρίς όνομα. Στον
κατάλογο Ι αναφέρεται στην κατηγορία των εκκλησιών που κτίστηκαν
πριν το 1266. Από αρχειακές πηγές μαθαίνουμε ότι το μοναστήρι
διέθετε κελιά, περίβολο και κοιμητήριο και είχε περίμετρο 209,385τ.μ.84
Σύμφωνα με τον Gerola, η εκκλησία βρισκόταν σε κατοικία ιδιο‐
κτησίας Μανόλη Πλουμιστού και σώζονταν σπαράγματα τοιχογρα‐
φιών. Κατά τον Στ. Σπανάκη, η εκκλησία υπήρχε στο εσωτερικό
οικίας που ανήκε στην οικογένεια Φαλκωνάκη.
SAN DEFENDI
Μικρή μονόχωρη εκκλησία που βρισκόταν στη βορειοανατολική
πλευρά του επιπρομαχώνα Zane, απέναντι ακριβώς από την έξοδο
προς την πόλη της πύλης Sabbionara, στην οδό Δ. Μποφώρ. Σημει‐
ώνεται μόνο στους καταλόγους VI (Werdmüller) με αρ. 1, αλλά χωρίς
όνομα, και VII (Coronelli) με αρ. 91 ως San Defendi, Chiesa Greca. Στην
ίδια περιοχή και πολύ κοντά μεταξύ τους εμφανίζονται τρεις εκκλησίες
από τις οποίες ο Werdmüller ονοματίζει τις δύο, τον Άγιο Νικόλαο
και τον Άγιο Μιχαήλ. Η ταύτιση του ναού γίνεται με βάση τον υπο‐
μνηματισμό του Coronelli, επειδή το όνομά του συνάδει με τη θέση
του, δηλαδή σε επαφή με το τμήμα αυτό της οχύρωσης που έχει
σήμερα καταστραφεί.85
ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ
Ενοριακός ναός86 που βρισκόταν στη συμβολή των οδών Μαστραχά
και Λασθένους, βόρεια της λεωφόρου Καλοκαιρινού. Αναφέρεται
στους καταλόγους ΙΙ 84, ΙΙΙ 6, V 59, VI (Werdmüller) 124 ως S. Dimitri και
VII (Coronelli) 64 ως San Dimitri, Chiesa Greca.87 Συναντάται, επίσης,
στον κατάλογο Ι με αρ. 5, ως προϋπάρχων του 1266, με την ονομασία
S. Dimitrius. Στον κατάλογο του παπά Κομητά (V 59) γράφεται ως Ο
Άγιος Δημήτριος εις την Πλαταίαν Στράταν. Σωζόταν στην οικία ιδιο‐
κτησίας Γ. Τσαντηράκη. Είναι άγνωστο πότε καταστράφηκε.
ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ των ΜΑΡΑΓΚΩΝ
Ήταν η εκκλησία της συντεχνίας των μαραγκών και βρισκόταν
στη θέση του σημερινού Αγίου Δημητρίου, στην ομώνυμη πλατεία,
δυτικά της οδού 25ης Αυγούστου.
Αναγράφεται στους καταλόγους ΙΙ 16, IV 35, V 58, VI (Werdmüller)
33 ως S. Demetrio και VII (Coronelli) 98 ως San Dimitrio, Chiesa Greca.
Στον κατάλογο του παπά Ιωάννη Κομητά αναφέρεται ως Άγιος Δημήτριος
των Μαραγκών.
Από την παλιά εκκλησία των αρχών της Ενετοκρατίας δεν σώζεται
τίποτα. Υπάρχει σήμερα μονάχα ένα τμήμα τοιχογραφίας στο ιερό,
το οποίο, αφού αποτοιχίστηκε από τα ερείπια του αρχικού ναού, εν‐
σωματώθηκε στη νέα εκκλησία.
Αρχικά, η εκκλησία είχε τρία κλίτη που χωρίζονταν από δύο
πεσσούς με μαρμάρινη επίστεψη. Στον χάρτη του Μανέα Κλόντζα η
εκκλησία απεικονίζεται ως τρίκλιτη με κωδωνοστάσιο.

83 Gerola 1918, σσ. 4‐5, 53. Gerola G. ‐ Λασσιθιωτάκης K., «Τοπογραφικός κατάλογος των τοιχογραφημένων εκκλησιών της Κρήτης», εκδ. ΕΚΙΜ, Ηράκλειο 1961, σημ. 113.
84 Σπανάκης Στ., «Συμβολή στην εκκλησιαστική ιστορία της Κρήτης κατά τη Βενετοκρατία», ΚΧ ΙΓ΄(1959), σ. 258 και σημ. 42: «Το μοναστήριον το λεγόμενον του Αγίου Γεωργίου του Μου‐
γλινού, το οποίον κατέχει νυν εν τω παρόντι ο Εμμανουήλ Υαλινάς μετά των οίκων, του περιαυλίου ή κοιμητηρίου του και το οποίον έχει περίμετρον βήματα 120 ½».
85 Gerola 1918, σ. 49.
86 Σπανάκης Στ., «Η διαθήκη του Ανδρέα Κορνάρου». Κωνσταντουδάκη 1973, σ. 317: «Notai di Candia, b. 274, (Marco Trivisan). Protocollo 1527‐1534, φ. 40v, «Μισθωτής της οικίας ήτο ο
ποτέ Μαρίνος Σινιόλος, ευρίσκετο δε αυτή εις την πλατειά Στράτα του βούργου Χάνδακος και εις την ενορίαν του Αγ. Δημητρίου».
87 Gerola 1918, σ. 50.

53
 Λεζάντα
Η πρώτη μνεία για τη συντεχνία των ξυλουργών απαντάται τον
Μάιο του 1554 και αφορά σε διαφωνία που είχε ανακύψει ανάμεσα
στη συντεχνία των υποδηματοποιών και των μαραγκών και χτιστών
για το προβάδισμα στη λιτανεία της Αγίας Δωρεάς. Σε μεταγενέστερο
συμβόλαιο αναφέρεται ότι προστάτης των μαραγκών ήταν ο άγιος
Ιωσήφ, μαραγκός και ο ίδιος, και έδρα της συντεχνίας ο Άγιος Δημή‐
τριος. Στις αρχές του 17ου αι., έγιναν πολλές επισκευές στην εκκλησία.
Μέλη της συντεχνίας ήταν μαραγκοί όλων των κλάδων του επαγγέλ‐
ματος, ξυλουργοί οικοδομών και δημοσίων έργων, ξυλουργοί και
κατασκευαστές κασελών, τορναδόροι και ξυλογλύπτες. Η συντεχνία
αυτή είχε μεγάλη σπουδαιότητα για τη Βενετία, δοθέντος ότι τα
μέλη της εργάζονταν και στην κατασκευή των οχυρωματικών έργων.
Μετά την πτώση του Χάνδακα, τα μέλη της συντεχνίας κατέφυγαν
στην Κέρκυρα και στη Ζάκυνθο, όπου μετέφεραν την εικόνα του
προστάτη τους και άλλα σκεύη της εκκλησίας.88 Κατά την οθωμανική
περίοδο ο ναός δεν μετασκευάστηκε λόγω του μικρού του μεγέθους.
88 Πανοπούλου 2012, σσ. 347‐358.
89 Gerola 1918, σ. 49‐50.
54
Έτσι, λοιπόν, εγκαταλείφθηκε και ερειπώθηκε.
Στα πρώτα χρόνια της περιόδου της Αυτονομίας, εποχή που ο
Gerola επισκέφθηκε την Κρήτη, τα ερείπια του ναού ήταν κατά το
ήμισυ κάτω από τη στάθμη του δρόμου. Σώζονταν μονάχα ένα
τμήμα του βόρειου τοίχου, της αψίδας και σχεδόν όλος ο νάρθηκας.89
Το βόρειο τμήμα του ναού είχε ενσωματωθεί στο κονάκι ενός μπέη,
ο οποίος επιμελώς τον έκρυβε από τους χριστιανούς, φοβούμενος
την κατάσχεση της περιουσίας του, η οποία τελικά έγινε το 1912, ενώ
το υπόλοιπο σωζόμενο μέρος του ναού υψωνόταν πάνω σε μια
πλατεία.
Μέχρι το 1942, ο Άγιος Δημήτριος ήταν ακόμα επιχωμένος μέχρι
το ύψος των 1,80 μ. Από τις τέσσερις πλευρές του διατηρούνταν σε
ερείπια η ανατολική, η βόρεια και η δυτική καθώς και αρκετά σπα‐
ράγματα τοιχογραφιών. Μετά από σχετική άδεια του Δήμου, ο
χώρος περιφράχτηκε και ξεκίνησαν οι προσπάθειες αποκατάστασης
με εράνους.
 Οι εργασίες ανακατασκευής ολοκληρώθηκαν το 1964, ενώ ο
ναός από τις 18‐3‐1947 αποτελεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο.90
Σε έγγραφό του προς τον Έφορο Βυζαντινών Αρχαιοτήτων
Κρήτης το 1959,91 το εκκλησιαστικό συμβούλιο του Αγίου Δημητρίου
αναλάμβανε την υποχρέωση να διαθέσει όλα τα απαιτούμενα μέσα
στον ειδικό τεχνίτη Ζαχαρία Κανάκη για τον καθαρισμό, την απο‐
κόλληση και την ενίσχυση της τοιχογραφίας της κόγχης του ιερού
του παλαιού ναού και την υποχρέωση να επανατοποθετηθεί η τοι‐
χογραφία αυτή στην κόγχη του νέου ναού, κατασκευάζοντας την
κόγχη στην ίδια διάμετρο, ώστε να είναι δυνατή η προσαρμογή.
Σήμερα, τα δύο πλαϊνά κλίτη είναι αφιερωμένα στον Άγιο
Ελευθέριο και στους Αγίους Αναργύρους.
ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ο ΠΕΡΑΤΗΣ
Καθολικό ορθόδοξης μονής. Βρισκόταν στη βορειοδυτική περιοχή
της Αγίας Τριάδας, στο Ο.Τ. μεταξύ της παραλιακής λεωφόρου Σ. Βε‐
νιζέλου, της Αρχιεπισκόπου Μακαρίου και της συμβολής των οδών
Μελισσηνών και Δαμβέργηδων.
Συναντάται στους καταλόγους ΙΙ 93, V 60 ως Ο Άγιος Δημήτριος
εις το μοναστήριον της Αγίας Πελαγίας , VI (Werdmüller) 135 ως S.
Dimitri Perati, ενώ στον VII (Coronelli) 127 αναφέρεται ως Santa
Pelagia, Chiesa Greca. Σύμφωνα με τον Gerola,92 στην πραγματικότητα
Λεζάντα
ο Άγιος Δημήτριος και το μοναστήρι της Αγίας Πελαγίας ταυτίζονταν,
με την έννοια ότι η εκκλησία του μοναστηριού της Αγίας Πελαγίας
ήταν αφιερωμένη στον Άγιο Δημήτριο, όπως φαίνεται στον χάρτη
του Domenico Rossi.93 Αναφορά στο μοναστήρι ως μοναστήρι το
καλούμενον του Αγίου Δημητρίου, συναντάμε στην έγγραφη
συμφωνία μεταξύ της πολιτικής εξουσίας των Βενετών στην Κρήτη
και της λατινικής εκκλησίας που συντάχθηκε το 1320 και φυλάσσεται
στο Μουσείο Correr της Βενετίας.94
Σε ανασκαφική έρευνα που διεξήχθη από την 13η Εφορεία Βυ‐
ζαντινών Αρχαιοτήτων σε οικόπεδο στην οδό Δαμβέργηδων, απο‐
καλύφθηκε ορθογώνιο κτίριο με εξέχουσα αψίδα σε επίπεδο θεμε‐
λίωσης.95 Με βάση τις πηγές και τη θέση του, ταυτίζεται με την
εκκλησία του Αγίου Δημητρίου.96 Πιθανόν, στη θέση του μοναστηριού
και της εκκλησίας που θα καταστράφηκαν κατά την τελευταία
περίοδο της πολιορκίας, ύψωσαν οι Οθωμανοί το Fethiye Çamisi (το
τέμενος της κατάκτησης).97

90 Ζευγαδάκης Ν. Ε., «Ο ναός του Αγίου Δημητρίου», Κρητικός Κήρυξ 1/4/1942. Gerola 1918, σσ. 49, 50 (Werdmüller 33, S. Dimitri, Coronelli 98, Chiesa Greca). Gerola‐Λασσιθιωτάκης 1961,
σ. 73, σημ. 115.
91 Έγγραφο με ημερομηνία 15/1/1959 του εκκλησιαστικού συμβουλίου του Αγίου Δημητρίου προς την Υπηρεσία Αρχαιοτήτων.
92 Gerola 1918, σ. 50.
93 Gerola, Monumenti τ. I, εικ. 50 και 51. Σπανάκης 1955, σ. 462, σημ. 42.
94 Σπανάκης 1955, σ. 462, σημ. 42. Κωνσταντουδάκη 1973, σ. 265, σημ. 63: «το μοναστήρι το καλούμενον του Αγίου Δημητρίου μετά των οίκων και γης γύρω από αυτόν, διαστάσεων στην
Α πλευρά βήματα 16, στη Β βήματα 22 και 1 πόδι και στη Ν βήματα 20 και 1,5 πόδι».
95 Σταρίδα Λιάνα‐ Κανάκη Ελένη, «Ανασκαφές στην πόλη του Ηρακλείου ως το 2008», Αρχαιολογικό έργο Κρήτης Ι, Πρακτικά της 1ης Συνάντησης. Ρέθυμνο 28‐30 Νοεμβρίου 2008, επιμέλεια
Ανδριανάκης Μ., Τζαχίλη Ι., Εκδόσεις Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Κρήτης Ρέθυμνο 2010, σ. 403.
96 Σταυρινίδης Ν., ΜΤΙΕ, τ. Γ΄ (1978), σσ. 129‐130. Σπανάκης Στ., Μνημεία Κρητικής Ιστορίας, τ. VΙ (1976), σσ. 200‐201, πίν. 10. Σπανάκης 1955, σ. 462, σημ. 42. Aalberts Joke, «Ο Μανώλης
Σκλάβος και ο σεισμός του 1508» ΚΧ ΚΗ΄‐ΚΘ΄, Ηράκλειο 1988‐1989, σσ. 338‐358.
97 Βλ. σ……..

55
 ΑΓΙΑ ΕΙΡΗΝΗ

Η ορθόδοξη ενοριακή εκκλη‐

σία της Αγίας Ειρήνης βρισκόταν
στην οδό Δελημάρκου, απέναντι
από την Αγία Αναστασία, δίπλα
στην πρώην μαιευτική κλινική Ιε‐
ρωνυμάκη. Σήμερα, δεν σώζεται.
Στη θέση της έχει υψωθεί πολυ‐
κατοικία. Εμφανίζεται σε όλους Λεζάντα
τους καταλόγους των εκκλησιών
του Χάνδακα. Στον κατάλογο Ι με αρ. 7, περιλαμβάνεται στις εκκλησίες
που κτίστηκαν πριν το 1266. Την συναντάμε στους καταλόγους ΙΙ 78,
ΙΙΙ 7, IV 79, V 102, VI (Werdmüller) 106 ως S. Erini , ενώ στον VII (Coronelli)
65 αναφέρεται μάλλον εκ παραδρομής, ως Santa Teresia, Chiesa
Greca.98 Ήταν δίκλιτη, το όνομα όμως του δευτέρου κλίτους μάς
είναι άγνωστο. Είχε κοιμητήριο και αυλή καθώς και κατοικίες.99
Όπως περιγράφει ο Gerola: Το αρχαίο εκκλησάκι της Αγία Ειρήνης
που τώρα είναι τεκές, είναι καθαρά βυζαντινής αρχιτεκτονικής χωρίς
επίδραση της ιταλικής και της δυτικής τέχνης. Το μεσημβρινό κλίτος με
δύο κόγχες, όπως και το βορινό, στεγαζόταν με σταυροθόλια, με τοξωτά
υποστηρίγματα, από τα οποία σώζονται ακόμα μερικά λείψανα. Στο
μεσότοιχο που χωρίζει τα δύο κλίτη υπάρχει μία κολώνα που σαν βάση
είναι αναποδογυρισμένο ρωμαϊκό‐βυζαντινό κιονόκρανο και σαν κιο‐
νόκρανο είναι κορινθιακού ρυθμού τετραγωνισμένο με πλίνθο και
πλούσια εργασμένο. Στη φωτογραφία που δημοσίευσε φαίνεται ότι
σωζόταν ακέραιη, διατηρούσε κίονες με βυζαντινά κιονόκρανα και
δεν ήταν ιδιαίτερα μεγάλων διαστάσεων.100

Λεζάντα

98 Gerola 1918, σ. 57.

99 Σπανάκης 1959, σ. 263, σημ. 57: «η εκκλησία η καλουμένη Αγία Ειρήνη μετά των οίκων,
του κοιμητηρίου και κήπον, την οποία κατέχει ο κύριος Φραγκίσκος Μιχαήλ, κρης κα‐
νονικός, έχει διαστάσεις στη Ν πλευρά βήματα 15, στη Δ βήματα 51, στη Β βήματα 22 και
πόδας 4».
100 Gerola, Monumenti, τ. ΙΙ, σ. 249, υπ. 473 και εικ. 310.

56
 Κατά την οθωμανική περίοδο ίσως αρχικά μετατράπηκε σε
λουτρό101 και στη συνέχεια σε τεκέ του Αγά της Κιζίλ Τάμπιας, δηλαδή
του στρατιωτικού υπεύθυνου του δυτικού ακραίου τμήματος του
φρουρίου. Μετά τον θάνατο του Αγά το 1799, η γυναίκα του την
πούλησε στον σεΐχη Σεΐτ Αλή Μπαμπά που τη μετέτρεψε σε τεκέ
του τάγματος των Καδριγέδων.102 Ήταν γνωστή και ως μαναστήρ
χανέ, δηλαδή εκκλησία που δεν εκτελούσε τον προορισμό της.103
Η Αγία Ειρήνη σωζόταν ακέραιη μέχρι το 1928, οπότε πουλήθηκε
σε ιδιώτη ως ανταλλάξιμο κτήμα από την Εθνική Τράπεζα. Η εκκλησία
κατεδαφίστηκε, ξαναχτίστηκε ως κατάστημα και στο υπόγειό του
εγκαταστάθηκε δημόσιο ουρητήριο.
Έτσι, διατηρήθηκε και πουλήθηκε ως τεκές αυτό το πολύ παλιό
μνημείο της πόλης που ιδρύθηκε τη β΄ βυζαντινή περίοδο.
ΑΓΙΟΣ ΗΛΙΑΣ
Η μονόχωρη εκκλησία με το προσωνύμιο Καντελόρος ή Κανταλόρος
ήταν στην περιοχή βόρεια του προμαχώνα της Βηθλεέμ και δυτικά
της οδού Τομπάζη. Υπαγόταν στην ενορία του Αγίου Νικολάου στα
Μουρχουταριά.104 Αναγράφεται στους καταλόγους II 66, IV 50, V ως
Ο Άγιος Ηλίας του Κανταλόρου, VI (Werdmüller) 88 ως S. Ilia Candeloro
και VII (Coronelli) 40 αλλά ως Santa Maria Betlem, Chiesa Greca.105
ΑΓΙΟΣ ΗΛΙΑΣ
Ο Άγιος Ηλίας βρισκόταν στην οδό Μαρογεώργη, σε κατοικία
ιδιοκτησίας Φρουδαράκη. Μέχρι το 1956, σε τοίχο της οικίας σωζόταν
ανάγλυφο άγαλμα του προφήτη Ηλία.
Απαντάται στους καταλόγους ΙΙ 57, ΙΙΙ 15 ως S. Elias sti Vagia επειδή
η εκκλησία της Φανερωμένης στη Βαγιά βρισκόταν εκεί κοντά, IV
58, V 71 ως Ο Άγιος Ηλίας των Κτιστάδων, VI (Werdmüller) 69 ως S. Olia
και VII (Coronelli) 29 ως Sant’ Elia, Chiesa Greca.
Ήταν η έδρα της συντεχνίας των οικοδόμων που αναφέρεται
στα μέσα του 16ου αι. Πρώτη μνεία για την ιστορία της σημειώνεται
τον Δεκέμβριο του 1553, όταν ο Εμμ. Μακρυνάς παραχώρησε την εκ‐
κλησία του Προφήτη Ηλία σε κάποιους κτίστες για να ιδρύσουν εκεί
συντεχνία.Η εκκλησία ήταν μονόχωρη, μικρών διαστάσεων, βρισκόταν
στον βούργο του Χάνδακα και αποκαλείται στην απογραφή των
εκκλησιών του παπά Κομητά ως Άγιος Ηλίας των Κτιστάδων, ενώ και
αλλού συναντάται ως Santo Elia di Mureri. Ανάμεσα στις δραστηριότητες
της συντεχνίας ήταν οι επισκευές και ο εξωραϊσμός της εκκλησίας
τους. Στις αρχές του 14ου αι., το κωδωνοστάσιο θα πρέπει να είχε
καταστραφεί, όπως αναφέρεται στα αρχειακά έγγραφα, και ξανα‐
χτίστηκε. Κατασκευάστηκε, επίσης, νέα είσοδος από πέτρα Τυλίσσου.
Υπάρχει αναφορά για την παραγγελία σκαλιστού ασημένιου σταυρού,
όμοιου με της εκκλησίας των Αγίων Αναργύρων, και δύο καμπανών,
καθώς και για διάφορα ιερά σκεύη και άμφια. Δεν γνωρίζουμε πότε
καταστράφηκε η εκκλησία.106

101 Βενέρης Τιμόθεος, «Νεόφυτος ο Πατελλάρος, ο πρώτος μητροπολίτης Κρήτης μετά την κατάκτησιν αυτής υπό των Τούρκων», ΕΕΚΣ (1938), τ. Α΄, σσ. 2‐14: Ο μητροπολίτης Νεόφυτος
Πατελάρος μη έχοντας ναό στο Χάνδακα για να ιερουργεί ήταν αναγκασμένος να εκλιπαρεί τον αντιπρόσωπο της μονής Σινά για να του επιτρέπει να λειτουργεί στον ναό του Αγίου Ματ‐
θαίου. Αλλά και αυτό δεν ήταν εύκολο λόγω των διαφόρων παρεμβάσεων των Σιναϊτών. Στην προσπάθεια του να αποκτήσει η Μητρόπολη Κρήτης δικό της ναό αγόρασε, δια του πληρε‐
ξούσιου Σοφιανού υιού Θεοδώρου, το 1872, λουτρό στη συνοικία Ρετζέπ Αγά, κοντά στο ομώνυμο τέμενος (βλ. Αγία Αναστασία). Το λουτρό αυτό ήταν ο ναός της Αγίας Ειρήνης και ανήκε
στον Αλί Βέη. Δεν κατόρθωσε παρόλα αυτά να χρησιμοποιήσει το λουτρό και αναγκάστηκε να το πουλήσει ένα χρόνο μετά. Τελικά έφυγε στην ιερά Μονή Αγκαράθου όπου και έμεινε.
Σπανάκης Στ. «Η Λατρεία του Αγίου Μηνά στην Κρήτη» Νέα Χριστιανική Κρήτη, (1989), τ. Α΄, τεύχ. 1, σ. 68, αναφέρεται ότι ο Νεόφυτος Πατελάρος αγόρασε το 1672 ένα λουτρό από
τον ιδιοκτήτη του Αλί Βέη στη συνοικία Ρετζέπ Αγά, την εκκλησία που ήταν πριν της Αγίας Ειρήνης. Σταυρινίδης Ν., «Πώς άλλαξε η όψη της πόλης μας», Πατρίς 29/4‐16/5/1951.
102 Βλ. σελ…
103 Σταυρινίδης, ΜΤΙΕ, τ. Α΄ 1975, σ. 425.
104 Τ.Α.Η., Κώδιξ 2ος, ΒΔΒΗ, σ. 111, αρ. μετάφρασης 346.
105 Gerola 1918, σσ. 43‐44.
106 Πανοπούλου 2012, σσ. 340‐347.

57
ΑΓΙΑ ΘΕΟΔΟΣΙΑ
Ορθόδοξη εκκλησία με νοσοκομείο. Βρισκόταν περίπου στη
θέση του δημοτικού μεγάρου, μεταξύ της οδού Σμύρνης και της
πλατείας Δασκαλογιάννη.107 Εμφανίζεται στους καταλόγους II 62,
III 32, IV 12, V 103, VI 55 ως S. Theodosia, VII (Coronelli) 45 ως S.
Theodora Chiesa Greca.108 Στις 29/5/1508 έγινε ένας από τους κατα‐
στρεπτικότερους σεισμούς που έπληξαν ποτέ την Κρήτη. Την
ημέρα εκείνη ήταν η γιορτή της Αγίας Θεοδοσίας και από τότε
επικράτησε να γίνεται κάθε χρόνο την ημέρα αυτή λιτανεία στην
οποία συμμετείχαν και οι βενετικές αρχές. Η λιτανεία περνούσε
από την ενορία της εκκλησίας της Αγίας Θεοδοσίας και από την
εκκλησία του Σωτήρα. Είναι άγνωστο πότε καταστράφηκε.
ΑΓΙΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ
Αναφέρεται μόνο στον κατάλογο ΙΙ 38 ως S. Theodori και στον VI
(Werdmüller) 61 ως S. Teodoro.109 Βρισκόταν περίπου στη συμβολή
των οδών Βιάννου και Γκερόλα, βορειοδυτικά της πύλης του Ιησού.
ΑΓΙΟΣ ΙΑΚΩΒΟΣ
Ο Άγιος Ιάκωβος ήταν ορθόδοξη εκκλησία και αναφέρεται
στον κατάλογο Ι (1320) με αρ. 13, ως S. Iacobus, quam tenet
episcopus Kalamonensis. Ανήκε στις εκκλησίες που κτίστηκαν
πριν το 1266.
108 Gerola 1918, σ. 64. Gerola, Monumenti, τ. III, σ. 79.
109 Gerola 1918, σ. 63.
110 Ό. π. σ. 52. Gerola – Λασσιθιωτάκης 1961, σσ. 72‐73, σημ. 114.
111 Juridictioni episcope Rethimensis subjecta.
112 Officiata da un Cappell. Latino, a causa d’ un Imagine della Vergine trasportata dal Tenedo da un Nobil H. della Citta, ehe si nomava Pollaco Querini Govern. Di Calee.
113 Πανοπούλου 2012, σ. 244.
114 Τ.Α.Η. κωδ. 23, σ. 58, Χρονολογία 1709 (1121).
58
Ήταν περίπου στην οδό Σμύρνης, στον κήπο του τότε σπιτιού
ιδιοκτησίας Εμμανουήλ Φουντουλάκη. Ο Gerola γράφει ότι κατά
την παράδοση βρισκόταν στον συγκεκριμένο κήπο και ότι δια‐
κρινόταν μια κόγχη με ίχνη τοιχογραφιών.110 Στον κατάλογο III
116 εμφανίζεται ως S. Iacobi, υπαγόμενος στην επισκοπή Ρεθύμνου.111
Στον κατάλογο IV κατατάσσεται στις δυτικές εκκλησίες ενώ στον
VI (Werdmüller) 52 ως S. Giacomo.
Στον Άγιο Ιάκωβο έδρευε η καθολική αδελφότητα της Αμώμου
Συλλήψεως των Ιπποτών που ιδρύθηκε πιθανόν από ιππότες της
Μάλτας στο τέλος του Κρητικού Πολέμου. Στον κατάλογο VII
(Coronelli) 32 γράφεται ως Chiesa Greca, αλλά διευκρινίζεται ότι
ήταν Εκκλησία ελληνική που λειτουργείται από Λατίνο εφημέριο
εξαιτίας μιας εικόνας της Παρθένου που μετέφερε από την Τένεδο
ο Πολάκκος Κουερίνι, κυβερνήτης γαλερών.112 Έτσι, ερμηνεύεται
και η παρουσία καθολικής αδελφότητας στην ορθόδοξη εκκλησία
του Αγίου Ιακώβου.113 Η μόνη μαρτυρία που έχουμε για την
εκκλησία κατά την οθωμανική περίοδο προέρχεται από κώδικα
του Τουρκικού Αρχείου Ηρακλείου, όπου αναφέρεται ότι: Ο Ελχάτζ
Νουμάν, πουλά εις τον Bezirkan Elhac Μεχμέτ Αγά Ibu Χασάν, μια
οικία μετά μιας εκκλησίας (Αγ. Ιάκωβος) και μια βρύση επί της
οδού (κρήνη Χάνιαλη).114
Τέλος, στο βιβλίο Κτηματολογίου 130 (σελ. 11 και 14) αναφέρεται
η μετατροπή της εκκλησίας του Αγίου Ιακώβου σε αποθήκη.
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ o ΘΕΟΛΟΓΟΣ
Ο ναός ήταν ενοριακός και αποτελούσε το καθολικό μικρής
ομώνυμης μονής. Βρισκόταν στη συνοικία της Αγίας Τριάδας,
νότια και πολύ κοντά στην πύλη του Δερματά, στο Ο.Τ. μεταξύ
των οδών Σητείας και Γοργολαΐνη.
Τον συναντάμε στους καταλόγους ΙΙ 87, ΙΙΙ 58, V 48 ως Ο Άγιος
Ιωάννης του Αρμάκι, αλλά στον ίδιο κατάλογο με αριθμό 50 ανα‐
φέρεται ξανά ως Ο Άγιος Ιωάννης του παπά Αρμάκι. Στον VI (Werd‐
müller) 116 ως S. Gioan Armachi και στον VII (Coronelli) 116 ως San
Giovanni, Chiesa Greca.
Μαρτυρία για τον Άγιο Ιωάννη συναντάμε το 1511: Μεταξύ των
ιερών κειμηλίων που μετέφεραν στη Ζάκυνθο οι πρόσφυγες από
την Κρήτη, εκτός από εικόνες και βιβλία ήταν και το λείψανο του
κρητικού οσίου Ιωσήφ Σαμάκου που γεννήθηκε στο χωριό Αζοκέραμα
Σητείας το 1440 και απέθανε το 1511 στη μονή του Αγίου Ιωάννου
του Αρμάκη στο Χάνδακα.115
Σε νοταριακή πράξη του 1596 αναγράφεται η ενορία του Αγίου
Ιωάννου του Θεολόγου στον Δερματά.116
Όπως γράφει ο Στ. Σπανάκης: Ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος ή
του Αρμάκι βρισκόταν ανατολικά του καπνεκοπτηρίου στο Ο. Τ.
100. Στο Creta Sacra αναφέρεται ως S. Joannes Teologus, abbatis An‐
garathon.117
Μνεία του ναού, ως καθολικού ομώνυμης μονής, υπάρχει σε
άρθρο του 1909 με τίτλο «Οι Κρήτες εν Επτανήσω», όπου αναφέ‐
ρεται ότι ο Ιωσήφ Αγιασμένος ήταν μαθητής του ιερομόναχου της
μικρής μονής Ιωάννου του Θεολόγου του Δερματά παρά το παραθα‐
λάσσιον του Χάνδακος.118
Δεν γνωρίζουμε πότε καταστράφηκε. Ίσως γκρεμίστηκε στην
τελευταία φάση της πολιορκίας του Χάνδακα κατά την επίθεση
των Οθωμανών στο δυτικό μέτωπο της πόλης.
115 Μπολανάκης Ι., «Εκκλησία και Εκκλησιαστική παιδεία στη Βενετοκρατούμενη Κρήτη», Νέα Χριστιανική Κρήτη, Παράρτημα 3, Ρέθυμνο 2002. σ. 104: Οι Σύνοδοι του Γερόλαμο Λάντο
ασχολήθηκαν με τα ιερά κειμήλια των εκκλησιών που μεταφέρθηκαν μετά την άλωση στη Βενετία και ενίσχυσαν το θησαυροφυλάκιο του Αγίου Μάρκου. (Ζώης Λ. Χ., «Κρήτες εν
Ζακύνθω», ΕΕΚΣ, τ. 2 (1938), σσ. 121‐125 και σκίτσο του Σωκράτη).
116 Καζανάκη 1981, σ. 247.
117 Σπανάκης 1959, σημ. 51.
118 «Οι Κρήτες εν Επτανήσω», Κρητικός Αστήρ 15/6/1909, σ. 467.
119 Gerola 1918, σ. 55.
59
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ της ΒΑΓΙΑΣ
Η μονόχωρη ορθόδοξη εκκλησία του Αγίου Ιωάννη πήρε το
προσωνύμιο της Βαγιάς λόγω των πολλών φοινικόδεντρων που
υπήρχαν γύρω από αυτήν. Ήταν στη λεωφόρο Καλοκαιρινού αρ.
202 και σωζόταν μέχρι το 1955 στο ξενοδοχείο Μοντέρνον, δεξιά
του δρόμου, βαδίζοντας προς Χανιώπορτα. Τα ίχνη του ναού εν‐
τοπίστηκαν αρχικά μέσα στη σταφιδαποθήκη ιδιοκτησίας Σπύρου
Αθανασιάδη ή Τροφοδότη που στη συνέχεια μετατράπηκε στο
ξενοδοχείο Μοντέρνον.
Συναντάται στους καταλόγους ΙΙ 99, ΙΙΙ 4, IV 62, V 52, VI (Werd‐
müller) 128 ως S. Zuane και VII (Coronelli) 60 ως S. Giovanni ci Vaias, s.
Giovanni della palma, Chiesa Greca.119
Ήταν πιθανόν αφιερωμένος στον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο.
Αναφέρεται και ως Άγιος Ιωάννης Ελεήμων μέσα στη σταφιδαποθήκη
Αθανασιάδη το 1951.
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ο ΓΕΡΑΚΑΣ
Τα υπολείμματα της ορθόδοξης αυτής εκκλησίας, που ήταν
αφιερωμένη στον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή, σώζονταν μέχρι το
1995 στη συνοικία της Αγίας Τριάδας, ανατολικά της πλατείας Αϊ‐
βαλιώτη, στον μεγάλο ακάλυπτο χώρο που υπάρχει σήμερα εκεί.
Ένας φαρδύς καλοχτισμένος τοίχος που σωζόταν σε ύψος
όχι μεγαλύτερο από 60εκ., μερικές πέτρες σκόρπιες από ‘δω κι
 από εκεί, κι ένας ολόκληρος τοίχος, ο οποίος στην εσωτερική του
πλευρά είχε ένα παράθυρο, αποτελούσαν τα απομεινάρια της
εκκλησίας του Αγίου Ιωάννη του Γέρακα.
Μετά από καταγγελίες περιοίκων σχετικά με τη ρύπανση που
προκαλούσαν στην περιοχή τα ερείπια της εκκλησίας, ο Δήμος
προχώρησε αυθαίρετα στην κατεδάφισή του.
Ο Άγιος Ιωάννης αναφέρεται σε όλους τους καταλόγους των
εκκλησιών. Χτίστηκε πριν από το 1280 μ.Χ. Συναντάται στον κα‐
τάλογο Ι (1320 μ.Χ.) με αρ. 23 ως S. Ioannes Baptista, II 83, III 71, IV
67, V 47, VI (Werdmüller) 123 ως S. Zuane Geraca και VII (Coronelli)
Λεζάντα 121 ως San Giovanni Jeracca, Chiesa Greca.120

Λεζάντα

ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ o ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ

Στον χάρτη του Werdmüller αποτυπώνεται ως μικρή μονόχωρη
εκκλησία δυτικά του επιπρομαχώνα Zane, περίπου στη συμβολή
των οδών Ξανθουδίδη και Μεραμβέλλου. Εμφανίζεται στους κα‐
ταλόγους ΙΙ 5, ΙΙΙ 29, IV 23, V 56, VI (Werdmüller) 7 ως S. Zuan di
Marceri και VII (Coronelli) 78 ως S. Damaschino, Chiesa Greca.121

ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ o ΕΡΗΜΙΤΗΣ

Αποτυπώνεται ως μικρή μονόχωρη εκκλησία, νοτιοδυτικά και
σε επαφή με τον επιπρομαχώνα Zane, στη συμβολή των οδών
Μεραμβέλλου και Υγείας. Απαντάται στους καταλόγους IV 24, V
57, VI (Werdmüller) 3 ως S. Zuane Eremita και VII (Coronelli) 76 ως S.
Giovanni Erimita, Chiesa Greca.122

120 Ό.π., σ. 54.

121 Ό.π., σ. 55.
122 Ό.π., σ. 55.

60
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ο ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΗΣ
Η εκκλησία βρισκόταν στην οδό Πεδιάδος, δυτικά και σε
επαφή με τον επιπρομαχώνα Vitturi (Βίγλα).
Στον κατάλογο VI (Werdmüller) 44 εμφανίζεται χωρίς όνομα,
ενώ στον κατάλογο IV 8 ως S. Ioannes Theologus, abbatis Angharaton.
Στον κατάλογο VII (Coronelli) 3 γράφεται S. Giovanni d’ Angarato,
Chiesa Greca. Αποτελούσε μετόχι της Μονής Αγκαράθου.
Ο Στ. Σπανάκης δεν την εντοπίζει, ωστόσο μας περιγράφει τις
διαστάσεις της και μας πληροφορεί ότι είχε κοιμητήριο και αυλή:
Η εκκλησία η καλουμένη Άγιος Ιωάννης ο Ευαγγελιστής την οποία
επί του παρόντος κρατεί ο παπάς Νικόλαος Γαστούρης, μετά των
οίκων των κειμένων εις την ειρημένην εκκλησίαν και της αυλής είτε
κοιμητηρίου εκείνης. Έχει εις την Β πλευράν βήματα ½, προς την Δ
πλευράν βήματα 12 και πόδας 3 ½, και στρέφεται προς Α πόδας 13
και είτα επιστρέφει προς Α πόδας 8 και ακολούθως βαίνει προς Α
βήματα 7 και πόδας 2.123
Σύμφωνα με τον Gerola, επί οθωμανικής κυριαρχίας μετατρά‐
πηκε στο Φιντίκ Χατζή Μεχμέτ Πασά τζαμισί.124
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ο ΘΕΟΛΟΓΟΣ
Ήταν στο Καμαράκι, δυτικά της Αγίας Παρασκευής, στην οδό
Τυλίσου, κοντά στη συμβολή της με την οδό Κουρμούληδων, στο
Ο. Τ. 166. Ο Gerola γράφει ότι σε οθωμανική οικία με αρ. 1867: «υ‐
πάρχει μέχρι τώρα τυφλή καμάρα με ένα τόξο, ίσως υπόλειμμα της
εκκλησίας». Αναφέρεται στους καταλόγους I 20, II 67, III 69, V 53
(του παπά Κομητά) ως Άγιος Ιωάννης της Κουρήνας, VI (Werdmüller)
95 ως S. Zuane Theologo και VII (Coronelli) 53 ως San Giovanni Sero,
123 Σπανάκης 1959, σσ. 258‐59, σημ. 45.
124 Gerola 1918, σ. 56.
125 ό. π., σ. 56.
126 Σπανάκης 1959, σ. 260, σημ. 51.
127 Σταυρινίδης Ν., ΜTIE, τ. Α΄(1975), σ. 389.
128 Ευχαριστώ πολύ τον κ. Σωκράτη Χανιωτάκη για την πολύτιμη πληροφορία.
61
Chiesa Greca.125
Σύμφωνα με τον Σπανάκη: Η εκκλησία του Αγίου Ιωάννου Πα‐
λαιολόγου (Θεολόγου) που κατέχει ο κύριος καρδινάλιος Μαυροκένους
μετά των οίκων και του κοιμητηρίου της έχει στην ανατολική
πλευρά βήματα 24 και συνορεύει με τα οικήματα του Κοινού τα
οποία κατέχει ο Γεώργιος Κανακάρης. Προς νότον αρχής γενομένης
από την άλλη πλευρά των οίκων έχει βήματα 16,5, προς τη δυτική
πλευρά βήματα 24 και στη βόρεια πλευρά β. 17,5.126
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ στα ΜΑΚΕΛΕΙΑ
Καθολικό της μονής του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή που βρι‐
σκόταν στην περιοχή των σφαγείων επί ενετικής κυριαρχίας,
στην οδό 1770 και Βλαστών.
Κατά τη γνώμη του Ν. Πλάτωνα, που έκανε μαζί με τον Ν.
Σταυρινίδη έρευνα για τις εκκλησίες του Χάνδακα, ταυτίζεται με
τον Άγιο Ιωάννη του Κωστομοίρη, στη σημερινή οδό 1878, στη
θέση «Σκαλουνάκια», στην οδό Αγιοστεφανιτών, όπου σώζονται
ακόμα οι ιταλικοί στρατώνες, τα γνωστά βενετσιάνικα «Καρτέρια».127
Όμως, το 1993‐94, μετά από μεγάλη πυρκαγιά που ξέσπασε στην
οδό Βλαστών μεταξύ των οδών 1770 και Μουρέλλου, αποκαλύ‐
φθηκαν τρία θολωτά κτίσματα με επιμελημένη δόμηση που αν‐
τιστοιχούσαν στα βενετσιάνικα σφαγεία.128
Κατά συνέπεια, παραμένει άγνωστη η ακριβής θέση του μικρού
μοναστηριού. Αναφέρεται στους καταλόγους II 74, III 27 και V 49
ως Άγιος Ιωάννης Κωστομοίρη, στον VI (Werdmüller) 110 ως S. Zu‐
anne Stamachelia και στον VII (Coronelli) 110 ως S. Giovanni, Chiesa
Greca. Πιθανόν, αντιστοιχεί στον αρ. 8 του καταλόγου Ι ως S. Ioan‐
nes Prodromos και ως εκκλησία που υπήρχε πριν το 1266.
 Περιγραφή του ναού με τις εγκαταστάσεις τη μονής, το προ‐
αύλιο και το κοιμητήριό του μας παραδίδει ο Στ. Σπανάκης: Μο‐
ναστήριόν τι καλούμενον του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου μετά
των οίκων και του προαυλίου του και το κοιμητήριον του ειρημένου
μοναστηριού το οποίον κατέχει εν τω παρόντι ο κύριος Ματθαίος
Βενέριος, πριμικήριος του Αγίου Μάρκου της Βενετίας. Έχει εις την
νοτίαν όψιν βήματα 13, πόδας 1 ½, εις την Β βήματα 11 και πόδα ½,
προς την Α βήματα 9 ½».129
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ των ΜΑΡΤΖΕΡΩΝ
Βρισκόταν στη συμβολή των οδών 1866 και Γιαννιτσών, βο‐
ρειοανατολικά του Σωτήρος, πολύ κοντά στην κρήνη Bembo.
Ήταν ορθόδοξη εκκλησία, γνωστή ως Άγιος Ιωάννης των Μαρ‐
τζέρων, δηλαδή των εμπόρων, και ανήκε στην ομώνυμη συντεχνία.
Στον χάρτη του Werdmüller αποτυπώνεται ως διμάρτυρος ναός.
Χτίστηκε τον 13ο αι. Αναφορές για την εκκλησία συναντούμε
σε αρχειακές πηγές και νοταριακά έγγραφα. Μαθαίνουμε, λοιπόν,
ότι: Ο Βιτόρε (Βίκτωρ) ο ζωγράφος ήταν εφημέριος στον Άγιο Ιωάν‐
νη των Μαρτζέρων το 1653 – 1654 και ασφαλώς αρκετά χρόνια πριν
το 1653.130
Στις 31/3/1623, ο Τζουάνες Παπαδόπουλος του ποτέ παπά Γε‐
ωργίου, παραχωρεί την εκκλησία του ονομαζομένη ο Μέγας Νι‐
κόλαος Ντεσεγάλε όπου είναι ομπρός εις την βρύσιν του Σαν
Σαλβατόρ στη σχολή και αδελφότητα των εμπόρων (μερτζέρων).131
Ο Άγιος Ιωάννης απαντάται μόνο στους καταλόγους V 54, VI
(Werdmüller) 58 ως S. Zuane di merceri και VII (Coronelli) 33 ως S.
Giovanni Gerasumi, Chiesa Greca.132
129 Σπανάκης 1959, σ. 257 και σημ. 38.
130 Καζανάκη 1981, σ. 190.
131 Κωνσταντουδάκη Μαρία, «Μαρτυρίες ζωγραφικών έργων στο Χάνδακα σε έγγραφα του 16ου και 17ου αι.», Θησαυρίσματα 12 (1975), σ. 38, Notai, b. 59 (Giacomo Cortesan), libro 8
(1622‐23), φ. 255r–v
132 Gerola 1918, σ. 54.
133 Ό. π. σ. 61, αρ. 11.
62
Σε κάποιες πηγές συγχέεται με την Παναγία Κυρία Φανερωμένη
του Σαλβαδόρου. Η συντεχνία των μικρεμπόρων (Merceri), ιδρύ‐
θηκε το 1589 με απόφαση του Δούκα, μετά από αίτημα όλων
των εμπόρων που είχαν καταστήματα στη nella piazza esterior
του Χάνδακα. Προστάτης της συντεχνίας ήταν ο άγιος Ιωάννης ο
Πρόδρομος και στο αίτημά τους τα μέλη της συντεχνίας ανέφεραν
ότι θα επισκεύαζαν την ομώνυμη εκκλησία, προκειμένου να γίνει
έδρα τους. Ωστόσο, το 1623, με συμβολαιογραφική πράξη ο Ιωάν‐
νης Παπαδόπουλος τούς παραχώρησε την εκκλησία του Αγίου
Νικόλαου Ντεσεγάλε που βρισκόταν στον βούργο, κοντά στη
βρύση του Σωτήρα (κρήνη Μπέμπο). Το συμβόλαιο της παραχώ‐
ρησης της εκκλησίας στη συντεχνία έθετε όρους που υποδηλώνουν
την ύπαρξη κοιμητηρίου και γυναικωνίτη.
Επομένως, από τις αρχές του 17ου αι. και μετά, η συντεχνία εί‐
χε δύο εκκλησίες, τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο και τον Άγιο Νι‐
κόλαο. Ο Πρόδρομος υπήρχε πριν το 1589, αλλά χρειαζόταν επι‐
σκευές. Όπως αναφέραμε παραπάνω, στους καταλόγους των
εκκλησιών που δημοσίευσε ο Gerola, η εκκλησία καταγράφεται
μόνο στα τέλη του 17ου αι. ως Άγιος Ιωάννης των Μαρτζέρων και S.
Juanne di Merceri. Αντίθετα, ο Άγιος Νικόλαος Ντεσεγάλε μαρτυρείται
από την απογραφή του 1548 μέχρι την απογραφή του παπά Κο‐
μητά τον 17ο αι., στην οποία καταγράφεται ως Άγιος Νικόλαος
των Μαρτζέρων.133
Στο έγγραφο του 1623 αναφέρεται ότι η εκκλησία του Αγίου Νι‐
κολάου βρισκόταν κοντά στο μοναστήρι του Σωτήρα αλλά, σύμφωνα
με τον Werdmüller, στην ίδια θέση βρισκόταν και ο Άγιος Ιωάννης ο
Πρόδρομος. Ο Gerola υποστήριξε ότι πρόκειται πιθανόν για μία εκ‐
κλησία με δύο κλίτη αφιερωμένα σε δύο Αγίους και ταυτίζει τον
Άγιο Νικόλαο των μικρεμπόρων με τον Άγιο Νικόλαο Ντεσεγάλε
και τη βρύση του San Salvatore με την κρήνη Bembo.
Λεζάντα

Λεζάντα

63
 Παρόλα αυτά, στην απογραφή του 1655 μαρτυρούνται ως δύ‐
ο ξεχωριστές εκκλησίες, ο San Juanne Battista di Merceri και ο San
Nicolo Dessangal, που ανήκαν στη συντεχνία των μικρεμπόρων.
Μέλη της συντεχνίας ήταν οι μικρέμποροι της πόλης, είτε διέ‐
θεταν κατάστημα είτε πάγκο σε πλατεία, αλλά αναφέρονται ως
μέλη και γνωστοί μεγαλέμποροι του Χάνδακα.
Όπως είχε υποσχεθεί η συντεχνία, στα τέλη του 16ου αι. προ‐
χώρησε στην επισκευή του ναού του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου,
γεγονός που αποδεικνύεται από παραγγελίες υλικών, όπως ασβέ‐
στη από την Τύλισσο κλπ. Μετά την κατάληψη του Χάνδακα από
τους Οθωμανούς, μέλη της συντεχνίας κατέφυγαν στη Ζάκυνθο
μεταφέροντας κειμήλια και των δύο εκκλησιών του Αγίου Ιωάννη
και του Αγίου Νικολάου.134
Δεν γνωρίζουμε ακριβώς τη χρήση της εκκλησίας κατά την ο‐
θωμανική περίοδο. Κατά πληροφορίες, είχε μετατραπεί σε φούρνο,
γνωστό ως φούρνος του Κοτρότσου.135 Σε έγγραφο του 1671 του
Τουρκικού Αρχείου Ηρακλείου αναφέρεται ως ερημωμένη και πι‐
θανότατα καταστράφηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1960.136
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΧΡΙΣΤΟΦΙΛΙΝΗΣ
Καθολικό ορθόδοξης μονής αφιερωμένης στον Άγιο Ιωάννη
τον Βαπτιστή. Βρισκόταν κάτω από το εσωτερικό ανάχωμα του
ευθύγραμμου τμήματος των τειχών (cortina), μεταξύ των προμα‐
χώνων Vitturi και Ιησού, στην οδό Πεδιάδος, κοντά στο νότιο
προπέτασμα του προμαχώνα Vitturi. Καταγράφεται στους κατα‐
λόγους ΙΙ 30, ΙΙΙ 25, IV 6, V 51, VI (Werdmüller) 48 ως S. Zuanne Cristo‐
134 Πανοπούλου 2012, σσ. 425‐432.
135 «Ιστορικά σημειώματα, οι συντεχνίες και οργανώσεις στο Χάνδακα», Νέα Χρονικά 10/9/1945, σ. 2.
136 Σταυρινίδης, ΜΤΙΕ, τ. Α΄ (1975), σσ. 383‐384.
137 Gerola 1918, σ. 54.
138 Σπανάκης 1959, σ. 257 και σημ. 39.
139 Gerola 1918, σ. 55.
140 Τ.Α.Η., κώδιξ 2ος, ΒΔΒΗ, σ. 110, αρ. μετ. 339.
141 Πρακτικίδης 1983, σ. 39, σημ. 49.
64
filina και VII (Coronelli) 6 ως S. Giovanni Christifilgina, Chiesa Greca.137
Πιθανόν ταυτίζεται με τον αρ. 29 στον κατάλογο Ι (1320μ.Χ.). Πε‐
ριγραφή και διαστάσεις του μοναστηριού πληροφορούμαστε α‐
πό τον Σπανάκη: Το μοναστήριον το λεγόμενον του Αγίου Ιωάννου
Βαπτιστού μετά των περί αυτού οίκων και του περιαυλίου ή κοιμη‐
τηρίου του, το οποίον επί του παρόντος κατέχει ο παπάς Ιωάννης
Τρίχας. Εις την Ν όψιν, την άνω της οδού της αγούσης προς τον Άγιον
Αντώνιον έχει βήματα 23 και πόδας 1 ½, εις την Δ πλευράν βήματα
27, πόδας 2. Εις την Β πλευράν βήματα 22, πόδας 1. Εις την ανατολικήν
βήματα 31, πόδας 1.138
Μια καμάρα του ναού σωζόταν τουλάχιστον μέχρι το 1918
στον κήπο της οικίας ιδιοκτησίας Θεοδώρου Φλουρή.
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ o ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ
Βρισκόταν στο τέλος της οδού Γιαμαλάκη, προς τη θάλασσα,
στη θέση που λειτουργεί σήμερα δημοτικό σχολείο. Αναγράφεται
στους καταλόγους II 20, V 55, VI (Werdmüller) 42 ως S. Zuanne Cri‐
sostomo και VII (Coronelli) 104 ως S. Gio. Grisostomo, Chiesa Greca.139
Επί οθωμανικής κυριαρχίας μετατράπηκε σε τέμενος από τον
Μπαλτά (αρχιαστυνόμο) Αχμέτ Αγά που αγόρασε τον ναό το
1670.140 Το γνωστό ως Μπαλτά Αχμέτ Αγά Τζαμισί ή Μπαλτά Τζαμί,
που έδωσε το όνομά του σε όλη τη γύρω συνοικία, κατεδαφίστηκε
και στη θέση του κτίστηκε το Μποδοσάκειο σχολείο.141
Σύμφωνα με τον Gerola, η εκκλησία κατά την παράδοση βρι‐
σκόταν στην οικία ιδιοκτησίας Ραμιλιεράκη, όπου βρέθηκαν οστά
από το κοιμητήριό της.
ΑΓΙΑ ΚΥΡΙΑΚΗ
Ενοριακή εκκλησία βορειοδυτικά του πάρκου Θεοτοκόπουλου,
στη συμβολή των οδών Κυδωνίας και Χορτατσών.
Συναντάται στους καταλόγους II 24, III 18, IV 38, VI (Werdmüller)
27 ως S. Chiriachi και VII (Coronelli) 101 ως S. Ditali, Chiesa Greca.
Αναφέρεται και ως S. Domenica (Αγία Κυριακή). Κατά την πα‐
ράδοση, η εκκλησία ονομαζόταν Άγιος Κωνσταντίνος, ενώ είναι
άγνωστο από πού προήλθε η ονομασία Ditali που αναγράφει ο
Coronelli. Μάλλον πρόκειται για λανθασμένο υπομνηματισμό,
πιθανότερα από τον Coronelli, διαφορετικά θα πρέπει να συμπε‐
ράνουμε ότι η εκκλησία ήταν αφιερωμένη σε δύο Αγίους.
Σύμφωνα με τον Gerola,142 τα ερείπια του ναού σώζονταν του‐
λάχιστον μέχρι το 1918 μέσα σε δύο κατοικίες ιδιοκτησίας Ιωάννου
Πολυξυγκάκη και Σπυρίδωνος Σφακιανάκη. Στη δεύτερη οικία βρέ‐
θηκε ένα λίθινο βαπτιστήριο και τμήμα τόξου. Στην πρώτη αποκα‐
λύφθηκε τμήμα του κοιμητηρίου της εκκλησίας (οστά και ταφές).
Η ύπαρξη κοιμητηρίου μαρτυρείται και σε διαθήκη του 1638
που συνέταξε ο παπάς Ιωάννης Καλιάκης στην εκκλησία της Α‐
γίας Κυριακής και παραγγέλλει να τον θάψουν εκεί και ο γιος του,
ζωγράφος διάκος Τζώρτζης, να ζωγραφίσει μια εικόνα με τους
Τρεις Ιεράρχες και να την τοποθετήσει στον τάφο στο βόλτο της άρ‐
κλας. Του αφήνει, επίσης, την εκκλησία με την ενορία της, τα σκεύη,
τα βιβλία και ό,τι άλλο της ανήκε.143
Δεν γνωρίζουμε πότε κατεδαφίστηκαν τα υπολείμματα της
Αγίας Κυριακής.
142 Gerola 1918, σ. 50.
143 Καζανάκη 1981, σ. 198.
144 Gerola 1918, σ. 49.
145 Κωνσταντουδάκη 1975, σσ. 117‐118, A.S.V. ‐ Notai di Candia, b. 63 (Giacomo Cortesan), libro 24 (1639 ‐ 1640), φ. 179r: Ο Μιχάλης Λίτινος του ποτέ παπά Γιάννη, ιδιοκτήτης της εκκλησίας του
Αγ. Κων/νου στον Χάνδακα…,1639 Ιανουαρίου 2.
146 Το μετέπειτα Καπνοκοπτήριο, σήμερα έδρα της Εφορείας Αρχαιοτήτων.
147 Σπανάκης 1959, σ. 259, σημ. 47.
65
ΑΓΙΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ
Αποτυπώνεται ως μικρή μονόχωρη εκκλησία στη γωνία Ιδο‐
μενέως και Μεραμβέλλου, στη θέση του πρώην ξενοδοχείου
Εσπέρια. Συναντάται στους καταλόγους II 9, IV 20, VI (Werdmüller)
13 ως S. Constantino και VII (Coronelli) 79 ως S. Constantino, Chiesa
Greca.144 Το 1639 αναφέρεται η εκκλησία σε νοταριακό έγγραφο.145
Είναι άγνωστο πότε καταστράφηκε.
ΑΓΙΑ ΜΑΡΙΝΑ
Αποτυπώνεται ως μικρή μονόχωρη εκκλησία, δυτικά της Μο‐
νής Κυρίας Ακρωτηριανής,146 στην οδό Βαλέστρα, στη συνοικία
της Αγίας Τριάδας.
Εμφανίζεται σε όλους τους καταλόγους των εκκλησιών του
Χάνδακα. Αναφέρεται στον κατάλογο Ι (1320μ.Χ.) με αρ. 24, II 90,
III 67 S. Marina a Dermatá, IV 68, V 105, VI (Werdmüller) 120 ως S.
Marina και VII (Coronelli) 122 ως Santa Marina, Chiesa Greca. Τις δια‐
στάσεις της, από τις οποίες συνάγεται το μικρό μέγεθός της, μας
δίνει η καταγραφή του 1320, σύμφωνα με την οποία: Η εκκλησία
η ονομαζομένη Αγία Μαρίνα, την οποία εν τω παρόντι κρατεί ο
παπάς Εμμανουήλ Αγαπητός. Έχει προς Β βήματα 9 ½, προς Δ βή‐
ματα 5 ½, προς Α βήματα 5 ½, προς Ν βήματα 9 ½.147
ΑΓΙΑ ΜΑΡΙΝΑ του ΚΑΣΤΡΟΥ
Ο ναός βρισκόταν νότια και σε μικρή απόσταση από το Ιστορικό
Μουσείο Κρήτης, στην οδό Παντ. Πρεβελάκη. Αναφέρεται στους
καταλόγους II 18, III 40, IV 33, V 106, VI (Werdmüller) 41 ως S.
Marina και VII (Coronelli) 103 ως S. Marina, Chiesa Greca. Ο κατάλογος
V την ονομάζει Αγία Μαρίνα στο Κάστρο, για να διακρίνεται από
την ομώνυμη που ήταν έξω από τα τείχη, στον βούργο.
Η εκκλησία βρισκόταν δυτικά και σε μικρή απόσταση από το
σπίτι των κληρονόμων Παναγιώτη Πρατικάκη και ανήκε τότε
στον Νικόλαο Χαρωνίτη. Σύμφωνα με τον Gerola: ο ναός ήταν πε‐
ριουσία του Νικόλαου Χαρωνίτη. Σώζονται υπολείμματα του δυτικού
τοίχου και τμήματα του νότιου και βόρειου. Επίσης τμήμα της
αψίδας και της καμάρας. Ο δυτικός τοίχος, εσωτερικού πλάτους
5,25μ. διατηρεί μια πόρτα διαστάσεων 1,05 Χ 1,20μ. με υπέρθυρο και
τόξο. Στο εσωτερικό διακρίνεται τοιχογραφημένος άγιος με έξεργο
φωτοστέφανο. Κοντά στην πόρτα βρίσκεται εντοιχισμένο, κομμάτι
από ρωμαϊκή επιγραφή.148
Πριν λίγα χρόνια, σωζόταν σε μικρό ύψος ένας τοίχος του
ναού στην οδό Πρεβελάκη που κατεδαφίστηκε από τον Δήμο
Ηρακλείου, για την κατασκευή του πεζοδρομίου, και στη θέση
του κτίστηκε ένας τοίχος από τσιμεντόλιθους. Ο Σπανάκης τοπο‐
θετεί λανθασμένα την εκκλησία στη νοτιοδυτική γωνία του Ο.Τ.
90, στην οδό Κυδωνίας.
ΑΓΙΟΣ ΜΑΡΚΟΣ
Μικρή μονόχωρη ορθόδοξη εκκλησία, που αποτυπώνεται νο‐
τιοδυτικά της Μονής του Αγίου Παύλου των Σερβιτών. Την συ‐
ναντάμε στους καταλόγους II 50, III 24, IV 48, V 90, VI (Werdmüller)
148 Gerola 1918, σ. 58. Gerola – Λασσιθιωτάκης 1961, σ. 72, σημ. 112.
149 Gerola 1918, σ. 58.
150 Σάθας 1877, σ. 654: 1486 Σεπτεμβρίου 27, διαθήκη Θεόδωρου Τουρλινού, ζητά να τον ενταφιάσουν στον Άγιο Μάρκο Ρωμαϊκόν εις Εξώπορτον.
151 Gerola 1918, σ. 58. Gerola, Monumenti, τ. III, σσ.154‐157 και τ. ΙV, σ. 399.
66
80 ως S. Marco και VII (Coronelli) 26 ως San Marco, Chiesa Greca.149
Αναφέρεται σε διαθήκη του έτους 1486 ως Άγιος Μάρκος Ρωμαϊκός
στο Ξώπορτο.150
ΑΓΙΟΣ ΜΑΤΘΑΙΟΣ
Ορθόδοξος ναός, μετόχι της Μονής Σινά, που βρίσκεται στην
οδό Ταξιάρχου Μαρκοπούλου. Κτίστηκε πιθανόν στη θέση πα‐
λαιότερου ναού, ίσως της β' βυζαντινής περιόδου.
Στον περίβολο υπάρχουν μέχρι σήμερα αρχιτεκτονικά μέλη
(κιονόκρανα και κίονες) που υποδηλώνουν την ύπαρξη της πα‐
λαιότερης εκκλησίας. Εμφανίζεται στους καταλόγους IV 54, V 89,
VI (Werdmüller) 81 ως S. Mateo και VII (Coronelli) 25 ως San Matteo,
Chiesa Greca.151 Στον κατάλογο V που συντάχθηκε μετά το 1600
από τον παπά Ιωάννη Κομητά αναφέρεται ως Άγιος Ματθαίος
του Μαρκουφεουτέου.
Το σιναϊτικό μοναστηριακό συγκρότημα περιλαμβάνει τον να‐
ό, δύο νεοκλασικά κτίρια και ένα ακόμα νεότερο κτίσμα. Ο ναός
εμφανίζει τρεις οικοδομικές φάσεις. Το παλαιότερο τμήμα του
είναι ο μονόκλιτος καμαροσκέπαστος ναΐσκος, αφιερωμένος
στον Άγιο Ματθαίο. Είναι στη βόρεια πλευρά του δίκλιτου ναού
που φέρει εγκάρσιο νάρθηκα.
Η επιγραφή εξωτερικά του μεσημβρινού τοίχου του ναού ανα‐
γράφει «1600 ΜΗΝΙ ΜΑΡΤΙΩ Α’».
Στα τέλη του 17ου αι. έγινε η επέκταση του αρχικού ναού από
τον Παναγιωτάκη Νικούσιο, ο οποίος πιθανότατα πρόσθεσε και
το δεύτερο νότιο κλίτος, αφιερωμένο στην Αγία Παρασκευή.
Στην κόγχη του κλίτους της Αγίας Παρασκευής βρισκόταν εντοι‐
χισμένη επιγραφή σε λευκό μάρμαρο που αντέγραψε ο Στ. Ξαν‐
θουδίδης. Η επιγραφή ανέγραφε:
 ΜΝΗΣΘΗΤΙ ΚΥΡΙΕ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΥ ΗΜΩΝ
ΠΑΤΡΟΣ ΜΕΛΕΤΙΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ
ΣΙΝΑΪΤΟΥ ΤΟΥ ΕΝΘΑΔΕ ΚΕΙΜΕ
ΝΟΥ ΕΚ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΚΡΗΤΗΣ
ΕΠΙ ΓΕΝΟΥΣ ΜΟΡΦΙΑΔΑΚΗ;152
Τον 18ο αι. κατασκευάστηκε ο επιπεδόστεγος νάρθηκας, στο
βορειοανατολικό άκρο του οποίου διαμορφώθηκε το 1799 το
παρεκκλήσι του Αγίου Χαραλάμπους, προστάτη κατά της πανώ‐
λης,153 από τον Σιναΐτη οικονόμο Μελχισεδέκ.154
Το 1918 σώζονταν σπαράγματα τοιχογραφιών που απεικόνιζαν
δύο αγίους.155 Ο ναός του Αγίου Ματθαίου ήταν έδρα και προστάτης
άγιος των αρτοποιών. Βρισκόταν στην ενορία του Αγίου Γεωργίου
του Σουριανού, μέσα στο περιβόλι του φούρναρη Νικολού Κου‐
δουμνή που τον έκτισε με κόπο και σπέζα.
Έδρα της συντεχνίας πρέπει να έγινε πριν το 1630, στη μνήμη
του πρώτου ιδιοκτήτη της εκκλησίας. Στην ανέκδοτη απογραφή
του 1635 αλλά και από άλλα ανέκδοτα έγγραφα μαθαίνουμε οτι
η εκκλησία ήταν γνωστή και ως Άγιος Ματθαίος στα Γερακιανά.
Η γνωστή ονομασία Άγιος Ματθαίος του Μαρκοφεουτέου συνα‐
ντάται μόνο στον κατάλογο του παπά Κομητά και στον σχολιασμό
του Τιμόθεου Βενέρη, στο άρθρο του αναφορικά με το ποίημα
του Παύλου Πρεσβυτέρου.156
Ωστόσο, μέσα από τις πηγές, η επέκταση του ναού περιγράφεται
βήμα προς βήμα. Έτσι, λοιπόν, στις 25 Απριλίου 1642 τέσσερις χτί‐
στες ανέλαβαν το χτίσιμο της εκκλησίας από τα θεμέλια. Παράλ‐
ληλα, οι αρτοποιοί ασχολήθηκαν με τη διακόσμηση του ναού,
παραγγέλνοντας σε ξυλογλύπτες του Χάνδακα σταυρούς, φανάρια
και κηροπήγια.157
152 Χειρόγραφα Στ. Ξανθουδίδη, Αρχείο ΙΜΚ.
153 Ζευγαδάκης Ν. Ε., «Ο Σιναϊτικός ναός του Αγίου Ματθαίου», Κρητικός Κήρυξ, 16/10/1941.
154 Ανδριανάκης ‐ Γιαπιτσόγλου 2012, σ. 80.
155 Gerola – Λασσιθιωτάκης 1961, σσ. 71‐72, σημ. 109.
156 Βενέρης Τ., «Ποίημα Παύλου Πρεσβυτέρου. Περί του εν Ηρακλείου Ι. Ναού του Αγίου Μηνά», Χριστιανική Κρήτη, τ. Α΄, σ. 389 και σ. 424: Μετόχιον του Αγίου Ματθαίου, κοινώς Επάνω
Εκκλησία. Ήτο ναϋδριον οικογενειακόν του Μάρκου Φεουτέου κείμενον εις το νοτιοδυτικόν άκρον της πόλεως, ου μακράν του τείχους, ιδρυθέν κατά τους τελευταίους χρόνους της ενε‐
τοκρατίας (1600).
157 Πανοπούλου 2012, σσ. 444‐449. Καζανάκη 1974, σσ. 267‐269.
68
Ο ναός του Αγίου Ματθαίου έγινε μετόχι της Μονής Σινά μόλις
το 1669, οπότε παραχωρήθηκε από τον Γραμματικό της Πόρτας
Παναγιωτάκη Νικούσιο στους Σιναΐτες μοναχούς της Αγίας Αικα‐
τερίνης ως αντάλλαγμα για τη μετατροπή της σε τέμενος.
Στον δυτικό τοίχο του παρεκκλησίου του Αγίου Χαράλαμπους
σωζόταν επιγραφή πάνω στο κονίαμα του τοίχου με μαύρα κε‐
φαλαία γράμματα. Ο τοίχος αυτός κατεδαφίστηκε κατά τις επι‐
σκευές του 1923, επειδή κρίθηκε ετοιμόρροπος και μαζί με αυτόν
εξαφανίστηκε και η επιγραφή. Ο Στέφανος Ξανθουδίδης αντέγραψε
την επιγραφή πριν καταστραφεί:
ΏΣΠΕΡ ΤΑ ΛΕΠΤΑ ΠΡΟΦΡΟΝΩΣ Ο ΔΕΣΠΟΤΗΣ
ΧΗΡΑΣ ΔΕΔΕΚΤΑΙ, ΚΑΥΤΟΣ ΟΝ ΣΟΙ ΕΚ ΠΟΘΟΥ
ΗΓΕΙΡΑ ΘΕΡΜΩΣ ΠΡΟΣ ΤΙΜΗΝ ΣΗΝ ΚΑΙ Κ[ΛΕΟΣ]
ΘΕΙΟΝ ΝΑΟΝ ΤΕ, Ω ΧΑΡΑΛΑΜΠΕΣ, ΔΕΧΟΥ.
ΙΔΟΥ ΠΕΡΑΣ ΛΕΛΗΦΕΝ, ΩΣ ΗΝ ΜΟΙ Φ[ΙΛΟΝ]
ΣΠΟΥΔΗ ΠΟΘΩ ΤΕ ΚΑΙ ΔΑΠΑΝΗ ΠΛΟΥΣΙΑ,
ΔΙ’ΟΝ ΜΕ ΡΥΟΥ ΕΚ ΒΛΑΒΗΣ ΕΝΑΝΤΙΩΝ,
ΨΥΧΗΝ ΔΕ ΣΩΣΟΝ ΤΗΝ ΕΜΗΝ ΕΚ ΤΟΥ ΣΚΟΤΟΥΣ,
ΠΙΣΤΟΥΣ ΤΕ ΛΟΙΜΗΣ ΤΗΣ ΓΕ ΣΩΜΑΤΟΦΘΟΡΟΥ
ΣΑΠΟΥΝΤΖΙΔΕΣ ΦΥΛΑΤΤΕ, ΜΑΡΤΥΣ ΚΥΡΙΟΥ.
Ο κτήτορας του παρεκκλησίου δεν κατονομάζεται, αλλά μπορούμε
να συμπεράνουμε από την επίκληση στον Άγιο Χαράλαμπο να σώ‐
σει τους σαπωνοποιούς από την πανούκλα ότι την περίοδο εκείνη ο
κτήτορας και το παρεκκλήσι ανήκαν στη συντεχνία των σαπωνοποιών
του Χάνδακα. Κατά συνέπεια, θα πρέπει να χρονολογούνταν στα
χρόνια της μεγάλης επιδημίας του 1800, με τη συνεισφορά του ρου‐
σφετιού των σαπουντζήδων. Έχει αποδειχτεί ότι η βιομηχανία του
σαπουνιού ήρθε στην Κρήτη και αναπτύχτηκε γύρω στα μέσα του
18ου αιώνα, κυρίως στο Ηράκλειο και στα Χανιά.158
Σε όλη τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας, ο Άγιος Ματθαί‐
ος αποτελούσε καταφύγιο των χριστιανών και υπήρξε «εθνική
κατακόμβη», όπου ενταφιάστηκαν ιεράρχες και πολίτες, μεταξύ
των οποίων ο Μητροπολίτης Γεράσιμος Παρδάλης που αποκε‐
φαλίστηκε από τους Οθωμανούς. Εκεί ενταφιάστηκαν και τα θύ‐
ματα της μεγάλης σφαγής της 12ης Αυγούστου 1828, γνωστής ως
«Ο αρμπεντές του Αγριολίδη»,159 καθώς και σφαγιασθέντες εξέ‐
χοντες πολίτες στα γεγονότα της 25ης Αυγούστου 1898. Σύμφωνα
με τον οικονόμο του μετοχιού Χρύσανθο, τάφηκαν εκεί γύρω
στα 70 θύματα της σφαγής, μεταξύ των οποίων ο Λυσίμαχος Κα‐
λοκαιρινός και 17 άλλοι στρατιώτες.
Παλαιότερα, λοιπόν, το μετόχι χρησιμοποιούνταν και ως κοιμη‐
τήριο και ήταν το πρώτο και επισημότερο του Ηρακλείου που
προοριζόταν για την ταφή των τιτλούχων της εκκλησίας και
προκρίτων της πόλης, για την οποία ταφή καταβαλλόταν κάποιο
ποσό στον οικονόμο. Το κοιμητήριο βρισκόταν κυρίως στη βόρεια
πλευρά του προαυλίου. Στο εσωτερικό του ναού, στη νότια πλευ‐
ρά, υπήρχε το κοινό κοιμητήριο, όπου τοποθετούσαν τα οστά
των νεκρών.
Ο Άγιος Ματθαίος, που είναι κτισμένος χαμηλότερα από τη
στάθμη της οδού, ήταν τελείως αθέατος μέχρι το 1911. Τον έκρυβε
ένας πολύ ψηλός τοίχος που ξεκινούσε από τη στενή πάροδο
μπροστά από τον ναό, στην αρχή της οποίας υπήρχε και η είσοδος,
μέσα στον περίβολο. Στο μέσον του περιβόλου, που ήταν μάλλον
μακρόστενος, υπήρχε μεγάλη στοά, πάνω από την οποία βρισκόταν
το Οικονομείο της μονής.
Το όλο συγκρότημα του σιναϊτικού μετοχιού φαίνεται ότι
ήταν πολυσύνθετο, πολυδαίδαλο και γραφικό, όπως φαίνεται
από λεπτομερή περιγραφή του 1867 από τον τότε αρχιεπίσκοπο
του Σινά Καλλίστρατο. Κατά την περιγραφή αυτή, στον ναό
υπήρχαν περίπου 75 φορητές εικόνες, μικρές και μεγάλες, πολλές
158 Ξανθουδίδης Στ., «Χριστιανική επιγραφή Ηρακλείου Κρήτης», ΕΕΒΣ, Δ΄, Αθήνα 1927, σσ. 106‐108.
159 βλ. Ναός Αγίου Μηνά και Παντάνασσας, σ…
160 Ζευγαδάκης Ν.Ε., «Το Σιναϊτικόν μετόχιον του Αγίου Ματθαίου», Μεσόγειος 25‐26/7/1963.
69
από τις οποίες είναι εξαιρετικής τέχνης. Ιδιαιτέρα αναφέρονται
δύο επαργυρωμένες εικόνες στο εικονοστάσι του ευαγγελιστή
Ματθαίου, η Θεομήτωρ Θαυματουργός επονομαζόμενη Αμόλυντος
και η του Αποστόλου και Ευαγγελιστή Ματθαίου. Επίσης, στον
ναό υπήρχαν 39 ασημένια καντήλια διαφόρων μεγεθών, 4 κρυ‐
στάλλινοι πολυέλαιοι και 6 ορειχάλκινα μανουάλια.
Μέχρι το 1923, υπήρχε και γυναικωνίτης που εκτεινόταν σε
όλη τη δυτική πλευρά του δίκλιτου ναού, δύο πόρτες προς βορρά
και μια ακόμα προς νότο. Πάνω από την εσωτερική εξώπορτα
του μετοχιού υπήρχε εντοιχισμένη μαρμάρινη εικόνα που απεικόνιζε
τον άγιο Ματθαίο, την αγία Αικατερίνη και την αγία Παρασκευή
και πάνω από αυτήν μαρμάρινος σταυρός.
Το Οικονομείο ήταν διώροφο και είχε τρεις αψίδες που στηρί‐
ζονταν σε δύο λιθόκτιστους πεσσούς. Στον όροφο υπήρχε αίθουσα
που καταλάμβανε όλο το πλάτος της εσωτερικής αυλής του μο‐
ναστηριού, ενώ ανατολικά βρισκόταν το σκευοφυλάκιο για τη
φύλαξη των ιερών σκευών. Ο κήπος τριγύρω ήταν κατάφυτος
με δένδρα και είχε πηγάδι και σαρνίτσι.
Το 1910 γκρεμίστηκε το Οικονομείο μαζί με τα υπόλοιπα πα‐
λαιά κτίσματα του μοναστηριού. Από το 1911 μέχρι το 1914, πάνω
στα οικόπεδα που σχηματίστηκαν μετά την κατεδάφιση, κτίστηκαν
πέντε μεγάλα και σύγχρονα της εποχής κτίρια, από τα οποία το
ένα στέγασε το Οικονομείο και τα αλλά τέσσερα αποτελούν τα
δύο οικοδομικά συγκροτήματα που νοικιάζει σήμερα το μοναστήρι
στη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη.
Συγχρόνως με την έναρξη των έργων αυτών το 1911, έγινε και η
μετακομιδή των οστών που είχαν ταφεί στον περίβολο του ναού.
Τα οστά των πιο επίσημων, που είχαν ενταφιαστεί σε ιδιόκτητους
τάφους, μεταφέρθηκαν στο κοιμητήριο του Αγίου Κωνσταντίνου
μαζί με τις παλαιές επιτύμβιες πλάκες, ενώ των υπολοίπων τοπο‐
θετήθηκαν στο οστεοφυλάκιο του Αγίου Κωνσταντίνου.160
Στη Μάχη της Κρήτης, έπεσε στον ναό δέσμη βομβών. Μία ή
και περισσότερες έπεσαν στο κλίτος του Αγίου Ματθαίου και το
Λεζάντα Λεζάντα

Λεζάντα Λεζάντα

70
μετέβαλαν σε άμορφο σωρό ερειπίων, ο θόλος κατέρρευσε και
το καλλιτεχνικό τέμπλο έγινε κομμάτια. Κάποια τμήματά του
βρέθηκαν αργότερα και συγκολλήθηκαν. Άλλη βόμβα κατέστρεψε
εντελώς το κλίτος του Αγίου Χαραλάμπους.161 Κατά την καταστροφή
αυτή τον Μάιο του 1941, ήλθαν στο φως τοιχογραφίες, με βάση
τις οποίες ο Νικόλαος Πλάτων χρονολόγησε τον ναό στον 15ο αι.,
ως αποδεικνύει ο τε τρόπος της οικοδομίας και τα λείψανα της πρώτης
τοιχογραφήσεως του ναού, αναφανέντα όπισθεν της δευτέρας τοι‐
χογραφήσεως.162
Μετά τη γερμανική Κατοχή, ανοικοδομήθηκε το παρεκκλήσι
του Αγίου Χαραλάμπους και ανοίχτηκαν νέα θεμέλια στο προαύλιο,
όπου βρέθηκαν σε άριστη κατάσταση πολλοί σκελετοί. Στην
εξωτερική πλευρά του ανατολικού τοίχου του Αγίου Χαραλάμπους
υπήρχε λιθανάγλυφη εικόνα του Αγίου Ματθαίου με χρονολογία
1750. Η εικόνα διασώθηκε μετά τους βομβαρδισμούς του 1941 σε
τρία κομμάτια και εντοιχίστηκε κατά την ανοικοδόμηση του
ναού στο υπέρθυρο της βόρειας πύλης, στη θέση όπου προπολεμικά
ήταν ζωγραφισμένη η εικόνα του Ευαγγελιστή.16
Το 1950 αποκαταστάθηκε και ανακαινίστηκε το δεύτερο κλίτος
του ναού που είχε καταστραφεί κατά τους βομβαρδισμούς των
Γερμανών.164
Σήμερα, ο ναός έχει στερεωθεί και αποκατασταθεί από την 13η
Ε.Β.Α. και φιλοξενεί συλλογή εικόνων όπου περιλαμβάνονται ση‐
μαντικά έργα της Κρητικής Σχολής, όπως η Σταύρωση του Γεωργίου
Καστροφύλακα (1752),165 ο Άγιος Τίτος και σκηνές του βίου των 10
μαρτύρων του Ιωάννη Κορνάρου (1773) και άλλα, μεταξύ των ο‐
ποίων και δύο ανυπόγραφες εικόνες του Μιχαήλ Δαμασκηνού.
ΑΓΙΟΣ ΜΗΝΑΣ ΚΑΙ ΠΑΝΤΑΝΑΣΣΑ
(ΜΙΚΡΟΣ ΑΓΙΟΣ ΜΗΝΑΣ)
Πρόκειται για τον μικρό ναό του Αγίου Μηνά και της Παναγίας
της Παντάνασσας που βρίσκεται νοτιοδυτικά της μονής της Αγίας
Αικατερίνης των Σιναϊτών.
Αναφέρεται στους καταλόγους II 55 ως S. Marie dicte Pandanasso,
III 63 ως Madonna de Pandanasso, IV 60 ως S. Maria Chivia I Panda‐
nasos, agios Minas, idest S. Menas, V32 ως Η Κυρία η Παναγία και ο
Άγιος Μηνάς, VI (Werdmüller) 100 ως S. Maria Pandonasa και VII
(Coronelli) 49 ως Chieri Padanuaro, Chiesa Greca.
Παρατηρούμε ότι στον κατάλογο ΙΙ, που βρίσκεται στο Κρατικό
Αρχείο της Βενετίας στη σειρά Consultori in jure και φέρει τη χρο‐
νολογία 1548, αναφέρεται ο ναός μόνο με την ονομασία Santa
Maria dicte Pandanasso. Όπως σημειώνεται στον Gerola, είναι αν‐
τιγραφή από άλλο κατάλογο, ο οποίος επίσης προέρχεται από
αντιγραφή. Ο κώδικας ΙΙΙ του Πέτρου Καστροφύλακα, πού χρονο‐
λογείται το 1583 και βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Βενετίας,
καταγράφει τον ναό με το όνομα Madonna de Pandanasso. Στον
κατάλογο IV αναγράφεται για πρώτη φορά και ο Άγιος Μηνάς (S.
Maria I Pandanassos; Agios Minas, idest S. Menas) καθώς και στον
κατάλογο του παπά Κομητά.166
Στις αρχές του 17ου αι. ήταν η έδρα της συντεχνίας των βαρε‐
λοποιών. Η συντεχνία ιδρύθηκε το 1579 με προστάτη αρχικά τον
άγιο Μαρτίνο, ο οποίος στα περισσότερα μεταγενέστερα έγγραφα
αναφέρεται ως Άγιος Μηνάς.167 Στις αρχές του 17ου αι. η συντεχνία

161 Παπαμιχαλάκης Ν., «Οι ναοί του Ηρακλείου κατά την Μάχην της Κρήτης», Μεσόγειος 21/7‐28/7/1956.
162 Χειρόγραφο σημείωμα του Ν. Πλάτωνα με χρονολογία 10/11/1941 που το παρέδωσε στο σιναϊτικό μετόχι.
163 Ζευγαδάκης Ν. Ε., «Ιστορική σημασία του σιναϊτικού ναού Αγίου Ματθαίου», Εθνική Φωνή 13/2‐20/3/1967.
164 «Εγκαίνια ναού», (σχόλιο) Πατρίς 30/4/1950.
165 Καλεντάκη...
166 Gerola 1918, σ. 41. Gerola, Monumenti, τ. ΙΙ, σ. 327. Συλαμιανάκης Γ. Α., Ο Άγιος Μηνάς. Συμβολαί εις την Ιστορίαν, Ηράκλειον Κρήτης 1939, σσ. 42‐45.
167 Πανοπούλου Αγγελική, «Οι Άγιοι των βαρελάδων του Χάνδακα», Η Καθημερινή‐ Επτά ημέρες, Αθήνα 4/11/2001,σσ. 26‐27: ...οι βαρελοποιοί του Χάνδακα απέκτησαν στέγη μόλις το 1617,
όταν παραχωρήθηκε στη συντεχνία τους η εκκλησία της Παναγίας της Παντάνασσας. Τα μέλη της συντεχνίας, σύμφωνα με την απόφαση του 1617 είχαν την υποχρέωση την πρώτη Κυριακή
κάθε μήνα να τελούν μια λειτουργία και να ανάβουν μια λαμπάδα στον τάφο της ιδιοκτήτριας της εκκλησίας οικογένειας Μουζουράκη και να στέλνουν στη γιορτή του Αγίου Μηνά, από
μια λαμπάδα στα σπίτια των ιδιοκτητών.

71
δεν είχε ιδιόκτητη εκκλησία και τα μέλη της συγκεντρώνονταν
στην Παναγία Φανερωμένη, κοντά στο μοναστήρι του Σωτήρα,
όπου οι βαρελάδες είχαν τα εργαστήριά τους. Το 1617 παραχωρή‐
θηκε στη συντεχνία η εκκλησία της Παναγίας της Παντάνασσας
που μαρτυρείται στην απογραφή του 1548. Ο Σπανάκης υποστήριξε
ότι τα δύο κλίτη δεν οικοδομήθηκαν ταυτόχρονα και ότι η Παν‐
τάνασσα χτίστηκε πριν από τον Άγιο Μηνά.168 Στο έγγραφο του
1617, στην πράξη παραχώρησης της εκκλησίας στους βαρελοποιούς,
παρόλο που προστάτης τους δηλώνεται ο άγιος Μηνάς, η εκκλησία
δεν αναφέρεται με τη διπλή της ονομασία.169
Ο ναός της Παναγίας της Παντάνασσας ανήκε στα αδέλφια
Τζώρτζη, Νικολό και Μανέα Μουζουράκη οι οποίοι τον παραχώ‐
ρησαν στη συντεχνία. Μετά την πτώση του Χάνδακα, τα μέλη
της συντεχνίας κατέφυγαν στη Ζάκυνθο μεταφέροντας μαζί τους,
εκτός από τα ιερά κειμήλια, ένα κομμάτι από το δάχτυλο του
Αγίου Μηνά σε αργυρόγλυπτη θήκη καθώς και το βιβλίο του Κα‐
ταστατικού τους που δυστυχώς κάηκε στους σεισμούς της
Ζακύνθου του 1953.170
Στο σχεδιάγραμμα του Χάνδακα του Μανέα Κλόντζα, γιου
του ζωγράφου Γεωργίου Κλόντζα, πού χρονολογείται στα τελευταία
χρόνια της Ενετοκρατίας (1628‐1645) σημειώνεται πολύ καθαρά
η θέση και η αρχιτεκτονική του ναού.171 Όπως φαίνεται, ο ναός ή‐
ταν μονόχωρος με δίρριχτη επικλινή στέγη καλυμμένη με κεραμίδια.
Διακρίνεται το ανώτερο τμήμα μονόλοβου κωδωνοστασίου του
ναού στον νότιο τοίχο, πιθανόν πάνω από την είσοδο του ναού.172
Για τη μορφή του ναού, γράφει σχετικά η Στυλιανή Καλεντάκη:
μετά την επέκταση που έγινε στο α΄ μισό του 18ου αι., μας δίνει μια
πολύ σαφή εικόνα η λεπτομέρεια από πρωτότυπη σύνθεση του ζω‐
γράφου Γεωργίου Καστροφύλακα το 1740, η οποία είναι αναρτημένη
168 Την ίδια άποψη υποστηρίζει και η Καλεντάκη 2012, σ. 30
169 Σπανάκης Στ., «Η λατρεία του Αγίου Μηνά στην Κρήτη», Νέα Χριστιανική Κρήτη, τ. Α1(1989), σ .4.
170 Πανοπούλου 2012, σσ. 414‐425.
171 Στεριώτου Ι., «Ο Χάνδακας πριν από τη μεγάλη πολιορκία σε σχέδιο του Μανέα Κλόντζα», Θησαυρίσματα 26 (1996), σσ. 225‐240.
172 Καλεντάκη 2012, σ. 30.
173 Καλεντάκη 2012, σ. 38.
174 Καλεντάκη 2012, σ. 30, εικ. 26.
175 Καλεντάκη 2012, σσ. 38‐39.
72
στον βόρειο τοίχο του κλίτους της Υπαπαντής και παριστάνει
τέσσερις έφιππους στρατιωτικούς αγίους να κατευθύνονται προς
τον ναό. Όπως παρατηρούμε, ο ναός αποτελείται από δύο κλίτη και
ένα ακόμα συνεχόμενο κτίσμα νότια του κλίτους του Αγίου Μηνά,
για το οποίο δεν σώζεται καμία πληροφορία.173
Κατά την άλωση της πόλης από τους Οθωμανούς, ο ναός βρέ‐
θηκε σε αχρηστία μέχρι και το 1735. Στα μέσα του 18ου αι., ο Αρ‐
χιεπίσκοπος της Μονής Σινά Νικηφόρος δώρισε στον Μητροπολίτη
Γεράσιμο Λετίτζη το λείψανο του αγίου Μηνά με την αφιέρωση,
Παρέσχετο προίκα, τό λείψανον τοῦτο Μηνᾶ Μάρτυρος, ὁ Σι­
ναίου Νικηφόρος Γερασίµῳ τῆς Κρήτης. Στο πλαίσιο του λειψάνου,
πάνω από την αφιέρωση, υπάρχει η χρονολογία 1733.174
Τότε, μετά από ενέργειες του Γεράσιμου Λετίτζη, στο πατρικό
σπίτι του οποίου ανήκε η παλαιά εγκαταλελειμμένη εκκλησία, το
κτίριο αποκαταστάθηκε και έγιναν τα εγκαίνια του ανακαινισμένου
πλέον νέου μητροπολιτικού ναού, που έγινε το κέντρο των ορ‐
θόδοξων χριστιανών της τουρκοκρατούμενης πόλης.
Όπως αναφέρει η Καλεντάκη: Γνωρίζουμε ότι δύο σεισμοί, στα
μέσα του 19ου αι. προκάλεσαν μεγάλες φθορές στον ναό. Ο πρώτος,
τον Μάρτιο του 1846, προκάλεσε μεγάλη καταστροφή στο κλίτος
της Υπαπαντής (ἐρράγησεν ἡ ἐκκλησία τῆς Ὑπαπαντῆς). Ισχυρό‐
τερος και πιο καταστροφικός υπήρξε ο σεισμός τον Οκτώβριο του
1856 που κατέστησε τον ναό ετοιμόρροπο (κατά τον Στέφανο Νικο‐
λαΐδη, ὁ φοβερότερος σεισμός ὅπου ἐνθυµοῦνται οἱ ἐπιζῶντες.
Ἐχάλασεν ὅλο τό Ἡράκλειον, τζαµιά, ἐκκλησίες). Ἡ Μητρόπολη
Κρήτης αναγκάστηκε να προχωρήσει σε πλήρη στερέωση και απο‐
κατάστασή του μετά από άδεια που παραχώρησαν οι οθωμανικές
αρχές της πόλης. Ὁ ναός επαναχρησιμοποιήθηκε το 1857.175
Σύμφωνα πάντα με την αφήγηση του Στ. Νικολαΐδη, όταν ήρθε
Λεζάντα
Λεζάντα
στην Κρήτη ὁ Μητροπολίτης Διονύσιος Βυζάντιος το 1850, φρόντισε
για το σήμαντρο του Αγίου Μηνά, που ακούστηκε πρώτη φορά το
1851, και στη συνέχεια για την τοποθέτηση καμπάνας το 1852, που
χρησιμοποιήθηκε κατά τον εσπερινό της Πεντηκοστής. Το 1875 το‐
ποθετήθηκε η μεγάλη καμπάνα.176
Οι αρχιτεκτονικές αλλαγές στο εξωτερικό του ναού των ετών
1900‐1901 αποδίδονται με μεγάλη ακρίβεια στο σχέδιο του Θεόδωρου
Α. Κόκκινου (1939). Από τότε μέχρι σήμερα παρέμεινε με τη μορφή
πού σχεδίασε ὁ Θεόδωρος Α. Κόκκινος, διαφέροντας ουσιαστικά ε‐
λάχιστα από εκείνον της οθωμανικής περιόδου.177
Ο ναός σήμερα διατηρεί τα δύο καμαροσκέπαστα κλίτη. Το
βόρειο είναι αφιερωμένο στην Παναγία την Παντάνασσα (Υπα‐
παντή) και το νότιο στον Άγιο Μηνά. Το τέμπλο του ναού, ιδιαί‐
τερα εκείνο του κλίτους της Υπαπαντής, αποτελεί εξαίρετο δείγμα
εκκλησιαστικής ξυλογλυπτικής. Είναι επίχρυσο και χωρίζεται με
κιονίσκους, ανάμεσα στους οποίους τοποθετούνται τα πλαίσια
των εικόνων. Από τον ναό της περιόδου πριν το 1735 σώζεται
176 Καλεντάκη 2012, σ. 39.
177 Καλεντάκη 2012, σ. 39, εικ. 31.
178 Καλεντάκη 2012, σ. 41.
179 Καλεντάκη 2012, σ. 42.
74
Λεζάντα
ένα χαρακτηριστικό γοτθικό παράθυρο στο βόρειο κλίτος.
Στον εξωτερικό βόρειο τοίχο του κλίτους της Υπαπαντής είναι
εντοιχισμένο αρχιτεκτονικό μέλος με εναλλασσόμενο έξεργο και
χαμηλό ανάγλυφο διάκοσμο, πιθανόν της βενετικής περιόδου. Ο έ‐
ξεργος διάκοσμος έχει καταστραφεί πλήρως. Το ανάγλυφο φέρει
φυτικό διάκοσμο με φύλλα αμπέλου. Δύο λίθινα, επίσης κυκλικά α‐
ντικείμενα, το ένα πάνω από το άλλο είναι εντοιχισμένα στον βόρειο
τοίχο. Πρόκειται για μαστοειδή στηρίγματα όπου τοποθετήθηκαν
οι ιστοί των πρώτων σημαιών. Το παράθυρο του βόρειου τοίχου
είναι ελαφρά οξυκόρυφο και φέρει μεταλλικό κιγκλίδωμα.178
Ο Gerola φωτογράφισε το παράθυρο με το λιοντάρι στον νότιο
τοίχο του ναού και έγραψε χαρακτηριστικά, ἡ µικρή ἐκκλησία ὑ­
πάρχει καί σήµερα. Ἔχει δύο κλίτη ἴσα κατά µῆκος, ἀπό τά ὁ­
ποῖα τό νότιο εἶναι πιό χαµηλό καί πιό στενό, καί ἑνώνονται
µεταξύ τους στό µέσο µέ µιά καµάρα καί ἓνα µικρό ἄνοιγµα.
Καμπαναριό στα βόρεια.179
Στο τυφλό τύμπανο του τόξου της εισόδου, ο Ηρακλειώτης ζω‐
γράφος Ανδρόγεω Αλεξανδρίδης έχει ζωγραφίσει το θαύμα του
1826.180 Στο κλειδί του τόξου υπάρχει ανάγλυφο γεωμετρικό κόσμημα.181
Τα δύο κλίτη συνδέονται με χαμηλή τοξωτή αψίδα με λαξευ‐
μένους λίθους στο εσωράχιο του τόξου. Στο κλίτος της Υπαπαντής,
όπως επιβεβαιώνεται από τον κατάλογο των αφιερωμάτων, υ‐
πήρχε άμβωνας και γυναικωνίτης.
Διαβάζουμε στον κατάλογο ότι το 1777, «χρύσωσε ὁ σιόρ
Μανολιός Φοθιᾶς τόν ἄµβωνα γιά νά µνηµονεύεται». Δύο
αφιερώματα των ετών 1791 και 1792 αναφέρουν ότι αφιερώθηκαν
καντήλια αργυρά «…στήν Θεοτόκο στόν γυναικίτη…». Ἡ ύπαρξη
γυναικωνίτη αναφέρεται και στο κείµενο του θαύµατος του
1826, «οὐδείς δέ ἔπαθε τι, πλῆν µιᾶς γυναικός, ἥτις ὑπό τοῦ
φόβου πεσοῦσα ἐκ τῆς γυναικωνίτιδος, ἐξέπνευσε αὐθωρεῖ».182
Το δάπεδο του ναού είναι νεότερο, όμως οι αναβαθμοί στο ιε‐
ρό βήμα καλύπτονται με παλαιές μαρμάρινες πλάκες.183 Ο ξυλο‐
γλύπτης των εικονοστασίων του παλαιού μητροπολιτικού ναού
απογράφει το έργο του σε επιγραφή πού βρίσκεται στο γείσο
του θριγκού στο τέμπλο της Υπαπαντής:
ΑΝΑΞ ΕΩΝ ΑΜΑΡΤΙΩΝ… ΔΙΑ ΛΥΣΙΝ Τῌ ΜΑΡΙῌ
ΑΔΡΑΜΙΤΕΙΝῌ Σῌ ΛΟΓΕ/
ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ... ΑΙΣΙΟΝ ΠΑΘ ΦΕΡΕ ΖΗΛΩ ΤΕ ΘΕΙῼ.../
ΕΝ Τῼ ΕΤΕΙ ΤΡΙΤῼ ΤΕ ΠΕΝΤΗΚΟΣΤῼ ΤΕ ΠΡΟΣ
ΧΙΛΙΟΣΤῼ ΕΠΤΑΚΟΣΙΟΣΤῼ ΤΕ/
ΧΕΙΡ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΤΡΥΓΩΝΟΥ
Επομένως, το τέμπλο ολοκληρώθηκε το 1753.184
Ο μικρός Άγιος Μηνάς έγινε το κέντρο και η εστία της μικρής
και φοβισμένης χριστιανικής κοινότητας του Ηρακλείου και ο
άγιος Μηνάς κατέστη το σύμβολο της υπερφυσικής προστασίας
της πόλης. Συνδέεται με μια από τις πλέον φρικιαστικές στιγμές
της ιστορίας του τόπου γνωστή ως «ο μεγάλος αρμπεντές». Τον
Ιούνιο του 1821 οι Οθωμανοί έσφαξαν τον μητροπολίτη Γεράσιμο
Παρδάλη, επισκόπους, ηγούμενους, κληρικούς και απλούς πολίτες
που βρέθηκαν μέσα στον ναό και στον περίβολό του.185
Αξίζει εδώ να αναφερθεί και το θαύμα του 1826 που συνδέεται
άμεσα με τον άγιο Μηνά και την εκκλησία του. Εκείνο το Πάσχα,
και ενώ εκκλησιάζονταν οι χριστιανοί μέσα στον ναό, οι Οθωμανοί
αποφάσισαν να τους επιτεθούν και να τους σφάξουν. Τη στιγμή
όμως που ήταν έτοιμοι για την αποτρόπαια αυτή πράξη τους, εμ‐
φανίστηκε μπροστά τους ένας αξιωματικός καβαλάρης με γυμνό
σπαθί που τους απέτρεψε και τους καταδίωξε από τον ναό. Οι Ο‐
θωμανοί, νομίζοντας ότι πρόκειται για το πρωτοπαλίκαρό τους
Αγιάν Αγά, έφυγαν φοβισμένοι. Οι χριστιανοί πίστεψαν ότι
πρόκειται για θαύμα και ότι ο καβαλάρης ήταν ο ίδιος ο άγιος
Μηνάς που προστάτεψε τους κατοίκους και την πόλη τους.
Ο ναός κοσμήθηκε με πολύτιμες εικόνες και αφιερώματα. Το
1800 ο μητροπολίτης Γεράσιμος Παρδάλης μετέφερε από τη μονή
Βροντησίου έξι μεγάλες εικόνες του Μιχαήλ Δαμασκηνού και δια‐
κόσμησε τον ναό.
Πολλά από τα κειμήλια του ναού, μεταξύ των οποίων και οι έ‐
ξι εικόνες του Δαμασκηνού,186 βρίσκονται στη Συλλογή της Αγίας
Αικατερίνης. Τα περισσότερα έχουν καταστραφεί. Αρκετές από
τις εικόνες που υπάρχουν σήμερα στον μικρό Άγιο Μηνά αποτελούν
έργα Κρητών αγιογράφων του 18ου αι. με μεγάλη καλλιτεχνική α‐
ξία. Από το κλίτος της Παντάνασσας ενδεικτικά αναφέρουμε την
εικόνα της Γέννησης του Χριστού του ζωγράφου Γεωργίου Κυδω‐
νιαίου, την εικόνα της Παναγίας της Γαλακτοτροφούσας του Γε‐
ωργίου Καστροφύλακα, την Υπαπαντή του Γεωργίου Καστροφύ‐
λακα, τον άγιο Μηνά και άλλες εξίσου αξιόλογες. Από το κλίτος

180 Βλ. παρακάτω σ...

181 Καλεντάκη 2012, σ. 42.
182 Καλεντάκη 2012, σ. 43.
183 Καλεντάκη 2012, σ. 44.
184 Καλεντάκη 2012, σ. 61.
185 Πρακτικίδης 1983, σ. 40, σημ. 54.
186 Η Βάτος, η Θεία Λειτουργία, το «Μη μου Άπτου», η Προσκύνησις των Μάγων, ο Μυστικός Δείπνος και η Α΄ Οικουμενική Σύνοδος.

75
του Αγίου Μηνά αναφέρουμε την εικόνα του αγίου Τίτου με δώ‐
δεκα παραστάσεις από το μαρτύριο των Αγίων Δέκα Μαρτύρων
της Κρήτης, τον άγιο Μηνά με δώδεκα παραστάσεις από το μαρ‐
τύριο και τα θαύματα του αγίου, την Πλάση του Αδάμ και άλλες.

ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΝΑΟΣ ΑΓΙΟΥ ΜΗΝΑ

Μετά το β΄μισό του 19ου αι., ο μικρός ναός του Αγίου Μηνά
δεν επαρκούσε πια για να καλύψει τις θρησκευτικές ανάγκες της
ολοένα αυξανόμενης κοινότητας των χριστιανών της πόλης. Δη‐
μιουργήθηκε έτσι η ανάγκη για την ανέγερση νέου μητροπολιτικού
ναού. Για να χτιστεί η νέα μητροπολιτική εκκλησία της πόλης
μας, αγοράστηκε από τον χριστιανόφιλο Τούρκο Τσαλικάκη ένας
μεγάλος κήπος. Μπροστά στον κήπο υπήρχε μια σειρά από σπίτια
που κατεδαφίστηκαν από την ενοριακή επιτροπή του Αγίου Μη‐
νά το 1951. Στη θέση του μητροπολιτικού μεγάρου και μέχρι την
οδό Κυρίλλου Λουκάρεως που ανοίχτηκε κατά τη γερμανική Κα‐
τοχή, ήταν επίσης δημόσιος χώρος, με τα αρχοντικά των αρχηγών
του βενετσιάνικου ιππικού.
Ο δραστήριος μητροπολίτης Κρήτης Διονύσιος Χαριτωνίδης, ο
κατόπιν Οικουμενικός Πατριάρχης Διονύσιος Ε', τοποθέτησε τον
θεμέλιο λίθο το 1862. Η έκρηξη της Κρητικής Επανάστασης το
1866 προκάλεσε την άμεση διακοπή των εργασιών που συνεχί‐
στηκαν το 1883.
Ο τελευταίος μητροπολίτης της οθωμανικής περιόδου ήταν ο
Τιμόθεος Καστρινογιαννάκης (1870‐1898), επί της αρχιερατείας
του οποίου ο Άγιος Μηνάς αποπερατώθηκε και εγκαινιάστηκε
στις 18 Απριλίου 1895. Η εκκλησία κτίστηκε με δωρεές εκατοντάδων
χριστιανών κατοίκων της πόλης και με εισφορές μοναστηριών,
όπως διαπιστώνεται στα χειρόγραφα βιβλία δωρεών.
Αρχιτέκτονας ήταν ο Ηπειρώτης πρακτικός Αθανάσιος Μούσης.

76
Λεζάντα Λεζάντα

78
Λεζάντα

79
Ο ναός, εκλεκτικιστικό κτίσμα, παραπέμπει στον τύπο του σταυρο‐
ειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο που εδράζεται σε υψηλό τύμπανο,
ενώ εσωτερικά συνδυάζει και στοιχεία τρίκλιτης βασιλικής. Έχει
δύο κωδωνοστάσια, ένα στη βορειοανατολική και ένα στη νοτιοα‐
νατολική γωνία. Το δεξιό κλίτος είναι αφιερωμένο στον Άγιο Τίτο
και το αριστερό στους Αγίους Δέκα Μάρτυρες της Κρήτης. Η εσωτε‐
ρική όψη του ναού υπέστη κατά καιρούς διάφορες αλλαγές με προ‐
σθήκες νέων στοιχείων. Πριν τη γερμανική Κατοχή, με σχέδια του
αρχιτέκτονα Αναστάσιου Ορλάνδου αντικαταστάθηκε το ξυλόγλυπτο
τέμπλο με άλλο μαρμάρινο, το ίδιο και ο επισκοπικός θρόνος.
Στις 22/7/58, 64 χρόνια μετά τα εγκαίνια του Αγίου Μηνά, το
εκκλησιαστικό συμβούλιο ανέθεσε την αγιογράφηση του ναού
στον αγιογράφο Στέλιο Καρτάκη, μαθητή του Φώτη Κόντογλου,
που ακολούθησε πιστά τους κανόνες και τα πρότυπα της βυζαντινής
αγιογραφίας. Η αγιογράφηση ολοκληρώθηκε το 1978. Στο μεσο‐
διάστημα, οι μόνες εικόνες που υπήρχαν και παραμένουν μέχρι
σήμερα στη θέση τους, βρίσκονταν στο τέμπλο και τα εικονοστάσια.
Φιλοτεχνήθηκαν από τον Ευάγγελο Μαρκογιαννάκη, αξιόλογο
ζωγράφο της εποχής. Μόνο στον τρούλο υπήρχε ένας μικρός Πα‐
ντοκράτορας που καταστράφηκε με την επόμενη αγιογράφηση.
Κατά τη Μάχη της Κρήτης, ο ναός του Αγίου Μηνά βομβαρδίστη‐
κε, με αποτέλεσμα την ανατίναξη όλου του οικοδομικού τετραγώ‐
νου δίπλα στο ιερό βήμα. Η βόμβα άνοιξε κρατήρα μεγάλου μεγέ‐
θους που κυριολεκτικά κατάπιε το οικοδομικό τετράγωνο μαζί
με κατοικίες και καταστήματα. Άλλη βόμβα έπεσε στη μέση της
βόρειας πλευράς του ναού. Αφού καρφώθηκε σε μεγάλο βάθος
έφτασε στα θεμέλια περίπου στα 5μ. χωρίς να εκραγεί. Μετά την
Κατοχή, ανασύρθηκε και σήμερα εκτίθεται στη βόρεια πλευρά
της εκκλησίας. Μια τρίτη βόμβα έπεσε στη νότια πλευρά, μπροστά
από την πόρτα που οδηγεί στον νάρθηκα, χωρίς κι αυτή να πλή‐
ξει το ίδιο το κτίριο.187
Το 1995 γιορτάστηκαν τα εκατό χρόνια από τα εγκαίνια του
Μητροπολιτικού Ναού του Αγίου Μηνά με κάθε επισημότητα που
αρμόζει σε παρόμοια περίσταση και στη συγκεκριμένη σε έναν
από τους πιο λαμπρούς και επιβλητικούς ναούς της Ελλάδας.188
ΑΓΙΟΣ ΜΙΧΑΗΛ
Η εκκλησία του Αγίου Μιχαήλ σωζόταν μέχρι το 1956 νοτιοδυτικά
και σε μικρή απόσταση από τον Άγιο Μηνά, στην πλατεία Ρήγα
Φεραίου, προς την πλευρά της οδού Πεζανού.
Αναφέρεται στον κατάλογο Ι (1320μ.Χ.) με αρ. 3 ως υπάρχων
πριν το 1266 και με την επωνυμία S. Michael (Asomato) que est de
jure monasterii Kirmossi. Το αυτοκρατορικό μοναστήρι του Κυρμουσή,
με ίχνη τοιχογραφιών του 15ου αι., σώζεται σε ερείπια στα
περίχωρα του χωριού Μάκρες, κοντά στον Ζαρό. Η εκκλησία του
Ταξιάρχη Μιχαήλ ανήκε στη δικαιοδοσία του μοναστηριού αυτού.189
Στους άλλους καταλόγους συναντάται ως Άγιος Μιχαήλ και
ως Αρχιστράτηγος: II 52 ως de Archistratigo, IV 59 ως S. Michael Ar‐
chostratigos de S. Paulo, VI (Werdmüller) 98 ως S. Michel και VII
(Coronelli) 50 ως San Michele, Chiesa Greca.190
Στον κατάλογο IV ονομάζεται Μιχαήλ Αρχιστράτηγος του Αγίου
Παύλου επειδή βρισκόταν πολύ κοντά στη Μονή Αγίου Παύλου
των Σερβιτών μοναχών. Το 1402‐1403 παραχωρήθηκε στον πρω‐
τοψάλτη του Χάνδακα Γεώργιο Παυλόπουλο.191
Σύμφωνα με τον Gerola: Τα υπολείμματα της εκκλησίας διατη‐

187 Παπαμιχαλάκης Ν., «Οι ναοί του Ηρακλείου κατά την Μάχην της Κρήτης», Μεσόγειος 21/7‐28/7/1956.
188 Φανουράκης Ευμ., «Ο Ι. Ν. του Αγ. Μηνά», Νέα Χρονικά 9/2/48. Αλλαγή 11/11/1994, σ. 5. «Η λατρεία του Αγ. Μηνά στην Κρήτη», Μεσόγειος 11/11/1993. Σταυρινίδης Ν., «Πώς άλλαξε η όψη
της πόλη μας», Πατρίς 29/4‐16/5/1951. Ηράκλειον 14/10/1893, σ. 75.
189 Τσιρπανλής Ζ. 1985, σσ. 48‐49.
190 Gerola 1918, σ. 28 και 59.
191 Μανούσακας M., «Βενετικά έγγραφα αναφερόμενα εις την Εκκλησιαστικήν Ιστορίαν της Κρήτης του 14ου‐16ου αι.(πρωτοπαπάδες και πρωτοψάλται Χάνδακος)», Δελτίον Ιστορικής
και Εθνολογικής Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος ΙΕ΄ (1961), σ. 162, σημ. 164, Α.S.V. – Duca di Candia 30: Memorali antichi, τετρ. 42 (olim 352 ) 1402‐1403, «...ενήγαγε τον
πρωτοψάλτην Χάνδακος Γεώργιον Παυλόπουλον, ζητών παρ’ αυτού, δια τον εις τούτον παραχωρηθέντα Ναόν του Ταξιάρχου Μιχαήλ εν Χάνδακι, εξ υπέρπυρα ετησίως…».

80
ρούνται στις οικίες Στ. Λογιάδη (αρ. 1548) και Χαρ. Νικολετάκη (αρ.
1549). Διακρίνεται η βορειοδυτική γωνία του ναού καθώς και τμήματα
των τοίχων που την σχηματίζουν. Ο βόρειος τοίχος, πάχους 0,55 σώ‐
ζεται μέχρι το ύψος της καμάρας, από τον άλλο, κάποιο υπόλειμμα.
Εσωτερικά, διατηρούνται ίχνη τοιχογραφιών.192
Επί οθωμανικής κυριαρχίας μετατράπηκε σε χαμάμ του Μαχ‐
μούτ Αγά. Κατά τον Ν. Σταυρινίδη, βρισκόταν μέσα σε ένα γωνιακό
σπίτι ιδιοκτησίας Ιατράκη, κοντά στην πλατεία Ρήγα Φεραίου,
παρά τους τρεις μαγαζέδες.193
ΑΓΙΟΣ ΜΙΧΑΗΛ
Βρισκόταν στη συμβολή των οδών Δημητρίου Βικέλα και
Μάρκου Μουσούρου, στην πλατεία Αρκαδίου. Εμφανίζεται στους
καταλόγους ΙΙΙ 23, VI (Werdmüller) 70 ως S. Michel και VII (Coronelli)
28 ως San Michiel, Chiesa Greca. Δεν υπάρχει καμιά άλλη πληροφορία
για την εκκλησία.

ΜΙΧΑΗΛ ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΣ ΤΩΝ ΡΑΠΤΑΔΩΝ

ΑΓΙΟΣ ΜΙΧΑΗΛ
Μικρή μονόχωρη εκκλησία που αποτυπώνεται στον χάρτη
του Werdmüller δίπλα ακριβώς στην εκκλησία S. Defendi, βόρεια
του επιπρομαχώνα Zane.194 Αναφέρεται στους καταλόγους II 7, IV
22, VI (Werdmüller) 2 ως S. Michiel και VII (Coronelli) 90 ως S.
Michieletto, Chiesa Greca.
ΑΓΙΟΣ ΜΙΧΑΗΛ
Μικρή μονόχωρη εκκλησία με εξέχουσα αψίδα. Σώζεται μεγάλο
τμήμα του ιερού στην οδό Αλμυρού, σε επαφή με το αίθριο του
Επιμελητηρίου Ηρακλείου. Η εκκλησία ήταν γνωστή και ως Αρχι‐
στράτηγος του Κάστρου. Απαντάται στους καταλόγους ΙΙ 23, IV 37
και VI (Werdmüller) 30 ως S. Michel.
Αναφέρεται μόνο στον κατάλογο V του παπά Κομητά με αρ.
42. Ανήκε στη συντεχνία των Ραπτάδων.195 Πιθανότατα στις αρχές
του 17ου αι., ο ναός του Αγίου Αθανασίου επεκτάθηκε και το νέο
κλίτος αφιερώθηκε στον προστάτη της εκκλησίας.196 Υπάρχουν
σχετικές αρχειακές πηγές οι οποίες ενισχύουν την υπόθεση ότι
πρόκειται για μία εκκλησία και όχι για δύο. Στην απογραφή του
1635 σημειώνεται ως εφημέριος ο Γεώργιος Σέππε μιας εκκλησίας
αφιερωμένης στον Μιχαήλ Αρχάγγελο και τον Άγιο Αθανάσιο. Το
1652 μαρτυρείται στον κατάλογο των εκκλησιών που οι ιερείς
τους ήταν υποχρεωμένοι να συμμετέχουν στην περιφορά της Πα‐
ναγίας της Μεσοπαντίτισσας με την ονομασία Άγιος Μιχαήλ Αρ‐
χάγγελος των Ραπτάδων.197 Μια σειρά εγγράφων από τη σειρά
Memoriali του Δούκα της Κρήτης μάς πληροφορεί ότι ο ναός για
μεγάλο χρονικό διάστημα είχε συνεχείς προστριβές με τους γείτονες
της εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου, γεγονός που οδηγεί επίσης
στην ταύτιση των δύο εκκλησιών.198

192 Gerola – Λασσιθιωτάκης 1961, σ. 72, σημ. 110. Gerola 1918, σ. 59.
193 Σταυρινίδης, ΜΤΙΕ, τ. Α΄, σ. 357.
194 Βλ. σ...
195 «Ιστορικά σημειώματα , οι συντεχνίες και οργανώσεις στο Χάνδακα», Νέα Χρονικά 10/9/1945.
196 Βλ. σελ...
197 Gerola 1918, σ. 30, αρ. 42. Σπανάκης Στ., Μνημεία Κρητικής Ιστορίας, τ. VI (1976), Χάρτης Werdmüller αρ.70.
198 Πανοπούλου 2012, σσ. 394‐413.

81
 ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
Η ενοριακή εκκλησία του Αγίου Νικολάου199 βρισκόταν στη
συμβολή των οδών Δαιδάλου και Σαρανταπόρου στο οικόπεδο
των παλιών ξυλαποθηκών ιδιοκτησίας Α. Μαμαλάκη. Στη θέση
της σήμερα υπάρχει οικοδομή που υψώθηκε στις αρχές της δε‐
καετίας του 1970. Ο Σπανάκης σημειώνει ότι βρισκόταν στην ο‐
δό Κοραή.200 Αναφέρεται στους καταλόγους II 2 ως S. Nicolai de
Porta Orea, ΙΙΙ, 11 ως S. Nicolo alla Porta Orea, IV 17, V 61, VI (Werd‐
müller) 11 ως S. Nicolo Maluzi και VII (Coronelli) 72 ως San Nicolo
Malvezzi, Chiesa Greca.201
Το προσωνύμιο που απαντάται στους καταλόγους ΙΙ και ΙΙΙ
οφείλεται στη γειτνίαση του ναού με την Ωραία Πύλη που απο‐
τελούσε μια από τις πύλες των μεσαιωνικών τειχών από τη β΄
βυζαντινή περίοδο και βρισκόταν στη θέση των «Τριών Καμαρών»
του υδραγωγείου του Μοροζίνι, στην αρχή της οδού Δαιδά‐
λου.202 Σύμφωνα με προφορική μαρτυρία ενός εκ των ιδιοκτη‐
τών του οικοπέδου, κατά τις εκσκαφές για την ανέγερση της
νέας οικοδομής αποκαλύφθηκαν λείψανα του ναού τα οποία
καταστράφηκαν.

Λεζάντα

199 Μαυρομάτης Γ., Ανέκδοτα Βενετικά έγγραφα για τους Κορνάρους της Σητείας και του Χάνδακα. Διαθήκες μελών της οικογένειας του Ιακώβου Κορνάρου, Αθήνα 1986: (έγγραφο 2), Κω‐
δίκελλος της Ζαμπίας Κορναροπούλας, Notai, b 66 (Giacomo Cortesan), libro 2, no 113, 1622 (m.v. 1621), 7 Ιανουαρίου, στ. 4‐5, εις την ενορίαν του Αγ. Νικολάου. Μαστροδημήτρης Π.
Δ., «Επιγράμματα ιερέων του Χάνδακος εις έπαινον του Δούκα της Κρήτης, Giovanni Battista Grimani (1636)», ΚΧ 23 (1971), σ. 377 και σ. 393. Του ιδίου, Έλληνες Λόγιοι ΙΕ΄ ‐ ΙΘ΄ αι.
Μελέτες και κείμενα, τ. 1, Αθήνα 1979, σ. 112, 128, σημ. 4 & 5.
200 Σπανάκης 1959, σ. 262, σημ. 56. Επισημαίνω ότι το οικόπεδο είναι διαμπερές και η θέση της εκκλησίας ήταν στο στενό κάθετο δρομάκι μεταξύ των δύο οδών.
201 Gerola 1918, σ. 60.
202 Πλάτων Ν., «Συμβολή εις το τοπωνυμικόν, την τοπογραφίαν και την ιστορίαν των πόλεων και φρουρίων της Κρήτης. Α΄. Τα τείχη του Χάνδακος κατά την β΄ βυζαντινήν περίοδον.
Β΄. Συμπληρωματικά τινά εις τας περί της προελεύσεως του ονόματος Χανιά», ΚΧ Α΄ (1947), σσ. 239‐248. Του ιδίου «Και πάλιν περί των Βυζαντινών τειχών του Χάνδακος», ΚΧ Δ΄
(1950), σσ. 353‐360. Του ιδίου, «Νέα στοιχεία δια την μελέτην των Βυζαντινών τειχών του Χάνδακος» ΚΧ ΣΤ΄ (1952), σσ. 439‐459, πίν. ΝΕ΄. Gerola, Monumenti, τ. Ι, σ. 113, σημ. 2. Gerola
1918, σ. 60.

82
ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
Μικρή μονόχωρη εκκλησία βορειοδυτικά του επιπρομαχώνα
Zane. Σύμφωνα με τον Σπανάκη, βρισκόταν στη σημερινή οδό
Πασιφάης, όπου το σπίτι του Στέφανου Ξανθουδίδη.203 Στον κα‐
τάλογο IV 26 αναφέρεται ως S. Nicolaus de Sabbionara Castellana.
Στον κατάλογο V 68 ως Αγ. Νικόλαος της Αγίας Αικατερίνης, εν‐
νοώντας την καθολική μονή της Αγίας Αικατερίνης που βρισκόταν
κοντά, ενώ στους καταλόγους VΙ (Werdmüller) 4 ως S. Nicolò
και VII (Coronelli) 92 ως S. Nicolo, Chiesa Greca, nell’ ultimo attaco
officiata a Latini.204
ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
Ο ναός του Αγίου Νικολάου βρισκόταν στη μέση περίπου
του ευθύγραμμου τμήματος των τειχών (cortina), μεταξύ των
προμαχώνων του Παντοκράτορα και του Αγίου Ανδρέα, απέναντι
από τον εξωτερικό προμαχώνα του Αγίου Πνεύματος, στο ανά‐
χωμα του τείχους στη δυτική πλευρά της λεωφόρου Αρχιεπι‐
σκόπου Μακαρίου. Αναφέρεται μόνο στον κατάλογο VI (Werd‐
müller) 134 ως S. Nicola.207 Από αρχειακές πηγές πληροφορούμαστε
ότι διέθετε κοιμητήριο και είχε φθορές λόγω της θάλασσας
που ήταν πολύ κοντά.208

ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΩΝ ΚΑΛΛΙΓΙΕΡΗΔΩΝ ‐

Μικρός ορθόδοξος ναός παρά την πύλη του Μόλου. Απαντάται
με το προσωνύμιο του Μόλου στους καταλόγους II 13, IV 36,
V62, VI (Werdmüller) 35 ως S. Nicolo και VII (Coronelli) 109 ως C.
G. dov’ e la Scola de’ Marin.205 Για τον ναό γνωρίζουμε ότι το 1521
έγινε ανανέωση της πρόσοψής του έπειτα από ανάθεση του ε‐
πιτρόπου Andrea Gritti από τη Βενετία. Σύμφωνα με τον Σπανάκη,
ήταν ακριβώς έξω από την πόρτα του Μόλου.206
ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΒΕΡΓΙΤΖΗΣ
Ενοριακός ναός που βρισκόταν στη συμβολή των οδών Μη‐
τσοτάκη και Μονής Αγκαράθου, σε μικρή απόσταση από το
ενετικό λιμάνι. Κατά τον Στ. Σπανάκη, ο Sant Nicolo di Galigeri
(των παπουτσήδων) ήταν στο Ο. Τ. 88 στην οδό Μονής Αγκα‐
ράθου.209 O Gerola ταυτίζει την εκκλησία με τον Άγιο Νικόλαο
των Τσαγκαράδων. Ο ναός είναι γνωστός και ως Άγιος Νικόλαος
των Τζαγκάρων και περιλαμβάνεται στους καταλόγους ΙΙΙ 44,
IV 28, V 66, VI (Werdmüller) 36 και VII (Coronelli) 133.210
Σε διαθήκη του κρητικού νοταρίου Αντωνίου Γιαλέα ανα‐
γράφεται ως Άγιος Νικόλαος του Βεργίτζη.211 Μόνο στον κατάλογο

203 Σπανάκης 1959, σ. 262, σημ. 56.

204 Gerola 1918, σ. 60.
205 Ό. π. σ. 60.
206 Σπανάκης 1959, σ. 262, σημ. 56.
207 Gerola 1918, σ. 61.
208 Σπανάκης 1959, σ. 262, σημ. 56: η εκκλησία η καλουμένη Άγιος Νικόλαος η οποία είναι παρά την θάλασσα διαβρωμένη μαζί με την εκκλησία της Αγίας Τριάδας που κατέχει ο πρωτόπαπας
Ιωάννης Ανδριανοπολίτης, με κοιμητήριο έχει διαστάσεις Α βήματα 21 και 1 πόδι, Ν βήματα 21, Β 6 και 2 πόδες και Δ βήματα 18,5.
209 ό. π. σ. 262, σημ. 56.
210 Gerola 1918, σ. 60 (αρ. 5), Σκόλα των Τζαγκάρων. Μαυρομάτης 1986, σ. 116. Τσιρπανλής 1967, σσ. 42‐106.
211 Bakker‐Van Gemert, «Οι διαθήκες του Κρητικού νοταρίου Αντωνίου Γιαλέα (1529‐1532)», Κρητολογία VI (1978), σσ. 58: εις τον Άγιον Νικόλαον του Βεργίτζη. Η ενορία του Αγ. Νικολάου
του Βεργίτζη μνημονεύεται σε μια πράξη της 18 Μαΐου 1390 (A.D.C. II (Atti Antichi), τετράδιο 11 (ex ‐ 15,16), φ. 35).

83
II με αρ. 15 απαντά μια εκκλησία του Αγίου Νικολάου με αυτό
το επίθετο.212 Η ενορία του Αγίου Νικολάου του Βεργίτζη μνημο‐
νεύεται, επίσης, σε νοταριακή πράξη της 18ης Μαΐου 1390.213
Η συντεχνία των Τσαγκαράδων ιδρύθηκε στις αρχές του
16ου αι. με προστάτη τον Άγιο Νικόλαο, αρχικά ως συντεχνία
των βυρσοδεψών και στη συνέχεια ως συντεχνία των υποδη‐
ματοποιών. Η συνάφεια των δύο επαγγελμάτων και ο κοινός
προστάτης άγιος μάς οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η συντεχνία
δεχόταν και τους τεχνίτες που επεξεργάζονταν τα δέρματα. Η
έδρα της ήταν ο Άγιος Νικόλαος των Τζαγκάρων ή του Βεργίτζη.
Ο Gerola ταύτισε τις δύο εκκλησίες.214 Οι πληροφορίες που σώ‐
ζονται για την εκκλησία ανάγονται στον 14ο αι., ενώ αναφέρεται
στην απογραφή των εκκλησιών του 1335 και στον κατάλογο
του 1652 ότι οι υποδηματοποιοί ήταν υποχρεωμένοι να συμμε‐
τέχουν στην περιφορά της εικόνας της Μεσοπαντίτισσας ως
San Nicolo Di Galigeri.
Σημαντικές οικοδομικές εργασίες έγιναν στην εκκλησία στις
αρχές του 16ου αι. και συγκεκριμένα η επισκευή των τριών θό‐
λων και του γυναικωνίτη του ναού. Στη συνέχεια, προστέθηκαν
δύο βοηθητικοί χώροι στην εκκλησία, δύο δωμάτια για τις ανά‐
γκες της συντεχνίας καθώς και το καμπαναριό της. Στην εκκλη‐
σία υπήρχε προσαρτημένο παρεκκλήσι αφιερωμένο στον Άγιο
Στέφανο. Μετά την παράδοση του Χάνδακα, τα μέλη της συντεχνίας
των υποδηματοποιών κατέφυγαν στη Ζάκυνθο μεταφέροντας
εκεί τις εικόνες και τα ιερά σκεύη από την εκκλησία τους.215
Κατά τη διάρκεια ανασκαφικής έρευνας στη γωνία των οδών
Μητσοτάκη και Αγκαράθου βρέθηκαν τα υπολείμματα της εκ‐
κλησίας του Αγίου Νικολάου που σώζονται σε μεγάλο ύψος και
αποτελούνται από τρίκογχη αψίδα του ιερού, με μεγαλύτερη
τη μεσαία κόγχη, και μεγάλο τμήμα του βόρειου τοίχου. Το συ‐
νολικό πλάτος του ναού είναι σχεδόν 5μ., ενώ το αρχικό του
μήκος παραμένει άγνωστο, αφού η συνέχειά του βρίσκεται ε‐
κτός των ορίων του ανασκαφέντος οικοπέδου. Τα θεμέλια του
ναού βρέθηκαν σε βάθος 4,65μ. από τη στάθμη του δρόμου.216
Η εκκλησία έχει καλυφθεί με κρύσταλλο και βρίσκεται στο
εσωτερικό καταστήματος της νέας οικοδομής.
ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΤΑ ΜΟΥΡΧΟΥΤΑΡΙΑ
Ο ναός του Αγίου Νικολάου βρισκόταν στη συμβολή των
οδών Ξωπατέρα και Ιουστινιανού, στην περιοχή του Υγειονομικού.
Αναφέρεται στους καταλόγους II 51, III 64, IV 49, V 69, VI
(Werdmüller) 99 ως S. Nicolo Murgutaria και VII (Coronelli) 43 ως
S. Nicolo Murgenaria, Chiesa Greca.
Η εκκλησία ανήκε στον αρχιτεκτονικό τύπο του μονόχωρου
καμαροσκέπαστου και διατηρείτο σε καλή κατάσταση μέχρι
την κατεδάφισή της. Παραμένει άγνωστο εάν σωζόταν ο τοι‐
χογραφικός διάκοσμος κάτω από τα νεωτερικά κονιάματα.
Από την αρχική του μορφή δεν γνωρίζουμε πολλά πράγματα
εκτός από την περιγραφή του Gerola που την επισκέφτηκε το
1908. Σύμφωνα με την περιγραφή, σωζόταν όλο το ανατολικό
τμήμα του ναού μήκους 4,45μ., χωρίς όμως την αψίδα που είχε
καταστραφεί και εσωτερικά και εξωτερικά. Η καμάρα σωζόταν
τμηματικά και υποστηριζόταν από δύο τόξα.217
Η επωνυμία «στα Μουρχουταριά» υποδηλώνει την ύπαρξη
κεραμικών εργαστηρίων στην περιοχή, πιθανότατα βυζαντινών

212 Τσιρπανλής 1967, σ. 98.

213 A.D.C. II (Atti Antichi), τετρ. 11 (ex –15,16), φ. 35.
214 Λυδάκη Ειρήνη, «Ιωάννης Βεργίτσης. Κρητικός λόγιος του 16ου αι. Βιογραφικά και εργογραφικά», Θησαυρίσματα 29 (1999), σσ. 225‐226.
215 Πανοπούλου 2012, σσ. 328‐339.
216 Έχω την εντύπωση ότι ο ναός που βρέθηκε στο οικόπεδο είναι μεν στη θέση του Αγίου Νικολάου, αλλά σε πολύ χαμηλότερη στάθμη από αυτήν που θα έπρεπε κανονικά, αν
λάβουμε υπόψη μας τις στάθμες κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας. Επίσης, σε συνδυασμό με τα κινητά ευρήματα (κεραμική, νομίσματα κλπ.), θεωρώ πιθανότερο ο ναός αυτός
να είναι προγενέστερη κατασκευή της μεσοβυζαντινής περιόδου, που καταστράφηκε, και στη θέση της ανοικοδομήθηκε ο Άγιος Νικόλαος.
217 Gerola 1918, σ. 61.

84
Λεζάντα

85
χρόνων, δεδομένου ότι «μουρχούτες» στη βυζαντινή διάλεκτο
σημαίνει «κεραμικές γαβάθες».218 Φαίνεται, λοιπόν, ότι από τη
β΄ βυζαντινή περίοδο θα υπήρχαν εργαστήρια κεραμικής τα ο‐
ποία συνέχισαν τη λειτουργία τους κατά τους χρόνους της ενε‐
τικής κυριαρχίας. Σε ανασκαφή που διενεργήθηκε το 2008 στην
οδό Ραδάμανθους, βόρεια και σε μικρή απόσταση από τη θέση
της εκκλησίας, αποκαλύφθηκε τμήμα κεραμικού εργαστηρίου
με άφθονη κεραμική και τριποδίσκους ψησίματος.
Το εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου βρισκόταν στην άκρη του
τεράστιου κήπου γνωστού ως Περβόλα, στην περιοχή όπου χτί‐
στηκαν αργότερα το Πανάνειο και το Υγειονομικό κέντρο. Κατά
την οθωμανική περίοδο, η εκκλησία μετατράπηκε σε χαμάμ, το
γνωστό Μικρό Χαμαμάκι που λειτουργούσε σε όλη τη διάρκεια
της οθωμανικής κατοχής αλλά και μέχρι σχεδόν τις μέρες μας. Αρ‐
κετά είναι τα τουρκικά έγγραφα, όπου γίνεται λόγος για το Μικρό
Χαμαμάκι.
Ο Εβλιά Τσελεμπί γράφει σχετικά: «Κοντά στο Καρανλίκ Καπί
(Πύλη Βηθλεέμ), χτίσθηκε βιαστικά το χαμαμί των Περιβολιών,
έχει τρεις γούρνες, είναι μικρό αλλά συμπαθητικό». Για τις ανάγκες
τις μετατροπής της εκκλησίας σε λουτρό, οι Οθωμανοί γκρέμισαν
τον νότιο τοίχο και πρόσθεσαν άλλο ένα διαμέρισμα.
Στην εφημερίδα Μεσόγειος αναφέρεται ότι ήταν ακόμα σε
λειτουργία το 1951,219 ενώ, σύμφωνα με διάφορα δημοσιεύματα
σε άλλες τοπικές εφημερίδες, το Μικρό Χαμαμάκι λειτουργούσε
τουλάχιστον μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1960. Είχε κηρυ‐
χθεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο και κατεδαφίστηκε μετά
τον αποχαρακτηρισμό του το 1972.
Από το 1970 ξεκίνησαν οι διαδικασίες για να εκδοθεί άδεια
κατεδάφισης του ναού του Αγίου Νικολάου. Η Εφορεία Βυζαν‐
τινών Αρχαιοτήτων αντέδρασε στην κατεδάφιση με το αιτιο‐
λογικό ότι ο ναός, μονόχωρος καμαροσκέπαστος, μικρών δια‐
218 Πρακτικίδης 1983, σ. 47, σημ. 93.
219 Εφημερίδα Μεσόγειος 21‐11‐1951.
220 Το με αρ. πρ. 1921/26/5/1970 έγγραφο της Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων 4ης Περιφέρειας προς τη Διεύθυνση Αρχαιοτήτων του Υπουργείου Προεδρίας της Κυβέρνησης.
221 Σταυρινίδης Ν., «Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου στα Μουρχουταριά (το μικρό χαμαμάκι)», Πατρίς, 16‐21/4/1970.
222 Θαλασσινός Οδ., «Το Μικρό Χαμαμάκι», Μεσόγειος 28/12/1957.
86
στάσεων βυζαντινής εποχής, διατηρείται ακέραιος και έχει κηρυχθεί
ιστορικό διατηρητέο μνημείο από το 1947. Ο υπογράφων τότε
Επιμελητής Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Μ. Μπορμπουδάκης ζή‐
τησε την απαλλοτρίωση του χώρου για τη διατήρηση του μνη‐
μείου.220 Παρά την εισήγηση της τοπικής Εφορείας, ο ναός απο‐
χαρακτηρίστηκε με απόφαση της Διεύθυνσης Αρχαιοτήτων
στις 15/3/1972.
Με αφορμή τις διαδικασίες αυτές, ο Ν. Σταυρινίδης δημοσίευσε
στην εφημερίδα Πατρίς σχετικό άρθρο221 αναφέροντας μεταξύ
άλλων ότι, το μικρό χαμαμάκι ήταν ορθόδοξη εκκλησία γνωστή
με την επωνυμία Άγιος Νικόλαος στα Μουρχουταριά. Ήταν μονό‐
κλιτη, όχι πολύ μεγάλη, και μάλλον συνοικιακή. Το χαμάμ ήταν
γνωστό και ως Σαράντα Χαμαμί. Η ονομασία Σαράντα Χαμαμί
προήλθε από το γεγονός ότι, όταν μια νέα μητέρα σαράντιζε
και ήθελε να πάρει την ευχή, πριν πάει στην εκκλησία, λουζόταν
σε αυτό το χαμάμ. Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών του
1924, το μνημείο αγοράστηκε από τον Αναστάση Ζορμπά, πρό‐
σφυγα από την Προύσα.
Λεπτομερή περιγραφή του μνημείου μας δίνει ο Οδυσσέας
Θαλασσινός σε άρθρο του που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα
Μεσόγειος: Έξω από την χαμηλή και στρογγυλή πορτούλα κρεμόταν
από μια αλυσίδα ένα βαρύ σιδερικό καλολαδωμένο για να γλιστρά
και να κλείνει αυτόματα την πόρτα. Από μέσα είχαν μια άλλη
πόρτα με ένα μικρό παραθυράκι για να βλέπουν εκείνον που ήθε‐
λε να μπει μέσα και να κρίνουν αν έπρεπε να επιτρέψουν την είσο‐
δο. Το χαμαμάκι είχε μόνο τρεις στοές με ισάριθμους τρούλους
γαρνιρισμένους με μικρές στρογγυλές τρύπες ‐ φωταγωγούς, οπλι‐
σμένους με πολύχρωμα χοντρά γυαλιά. Ήταν ανοιχτό από το
πρωί ως τις τρεις το απόγευμα για τις γυναίκες και από τις τέσσε‐
ρις ως αργά τη νύχτα για τους άνδρες, εκτός από την Παρασκευή
που ήταν μέρα αργίας για το χαμάμ.222
 Η τελευταία πράξη για την καταστροφή του μνημείου παί‐
χτηκε στις 7 Δεκεμβρίου του 1977.223 Σήμερα, στη θέση της εκ‐
κλησίας υπάρχει μια πολυώροφη πολυκατοικία στην είσοδο
της οποίας ανάβει συνέχεια ένα καντήλι.
ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΩΤΗΡΙΑΚΗ
Βρισκόταν στην οδό Λασιθίου αρ. 8. Το 1951 ήταν κατοικία
ιδιοκτησίας Παπαδάκη Κων/νου. Ήταν μονόχωρος καμαροσκέ‐
παστος ναός με ίχνη τοιχογραφιών. Τον συναντάμε στους κα‐
ταλόγους II 56, V63 ως Άγιος Νικόλαος του Σωτήρος, VI (Werd‐
müller) 68 ως S. Niclo Stirgliachi και VII Coronelli 12 ως S. Nicolò,
Chiesa Greca.
Σύμφωνα με την περιγραφή του Gerola: Η εκκλησία διατηρείται
σχεδόν όλη ενσωματωμένη σ’ ένα σπίτι. Καμαρωτή στέγη με δύο
τόξα (πρόσοψη;). Ο ανατολικός τοίχος είχε ανοικτό τόξο που κα‐
ταστράφηκε. Οι πόρτες και τα παράθυρα είναι τουρκικής κατα‐
σκευής από τότε που η εκκλησία μετατράπηκε σε κατοικία.
Η επωνυμία του Σωτήρος στον κατάλογο V του παπά Κομητά
οφείλεται στη γειτνίαση του Αγίου Νικολάου με τον ναό του
Σωτήρος.224
Τον Νοέμβριο του 1968 η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων
εισηγήθηκε τον αποχαρακτηρισμό του Αγίου Νικολάου που
είχε κηρυχθεί ιστορικό αρχαιολογικό μνημείο με το διάταγμα
του 1947, την κατεδάφιση και ανέγερση στη θέση του νέας οι‐
κοδομής, με την αιτιολογία ότι από τον αρχικό μονόχωρο κα‐
μαροσκέπαστο ναό με δύο ενισχυτικές ζώνες διατηρούνταν
μόνο οι δύο πλάγιοι τοίχοι και μέρος του δυτικού. Στο ίδιο έγ‐
γραφο αναφέρεται ότι υπήρχε τοιχογραφικός διάκοσμος από
τον οποίο σώζονταν μόνο ίχνη χρώματος και υπολείμματα δύο
όρθιων μορφών στο ανατολικό μέρος των πλάγιων τοίχων.
Πριν τη λήψη οποιασδήποτε απόφασης για τη διατήρηση ή όχι
του μνημείου, ο ιδιοκτήτης της εκκλησίας κατεδάφισε το ανα‐
τολικό τμήμα και τον θόλο. Την περίοδο εκείνη, η εκκλησία
ήταν ενσωματωμένη μέσα σε παλαιά οθωμανικά κτίσματα
ιδιοκτησίας Ιωάννου Βαρκαράκη. Κατά την κατεδάφιση αυτών
των παλαιών κτισμάτων, παρασύρθηκε ο θόλος του ναού. Κα‐
τεδαφίστηκε, επίσης εκ θεμελίων, ο χώρος του ιερού βήματος.
Εν τέλει, το 1969 με έγγραφό της, η Αρχαιολογική Υπηρεσία ζή‐
τησε οριστικά τον αποχαρακτηρισμό και την έκδοση άδειας
για ανέγερση νέας οικοδομής.225
Ίχνη της θεμελίωσης του Αγίου Νικολάου βρέθηκαν στη
διάρκεια πρόσφατης ανασκαφικής έρευνας σε οικόπεδο στην
οδό Λασιθίου και διατηρήθηκαν στον ακάλυπτο χώρο της νέας
οικοδομής.
ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΧΑΜΑΛΕΥΡΗΣ
Στον χάρτη του Werdmüller αποτυπώνεται νότια της Παναγίας
των Σταυροφόρων, στο τέλος της οδού Μάρκου Μουσούρου ή
της οδού Αλμπέρ, κοντά στον προμαχώνα Μαρτινέγκο.226 Εμ‐
φανίζεται στους καταλόγους II 40, III 12, IV 43, V 64, VI (Werd‐
müller) 64 ως S. Nicolò Chamaleuri και VII (Coronelli) 15 ως S.
Nicolo Solanensi, C(hiesa) G(reca), dove il Duca Girolamo Lipomano
fece ergere un Altare alla B.V. con un‘ imagine della medema,
ritrovata nella stessa Chiesa, hora detta la Madonna Nuova.227

223 «Το μικρό Χαμαμάκι», Αλλαγή, 9/12/1977: «Με λίγα χτυπήματα της μπουλντόζας κατεδαφίστηκε προχθές ένα από τα παμπάλαια χτισίματα του Ηρακλείου, το μικρό χαμαμάκι. Στην
γωνία των δρόμων Ιουστινιανού και Ξωπατέρα, στεκόταν τα τελευταία χρόνια μισοκατεστραμμένο και ανίκανο πια να αντισταθεί στη φθορά του χρόνου».
224 Gerola 1918, σ. 60, Κωνσταντουδάκη Μ., «Οι ζωγράφοι του Χάνδακος κατά το πρώτον ήμισυ του 16ου αιώνος οι μαρτυρούμενοι εκ των νοταριακών αρχείων», Θησαυρίσματα 10
(1973), σ. 341.
225 H με ημερομηνία 4/1/1969, απόφαση αποχαρακτηρισμού και κατεδάφισης του Αγίου Νικολάου Σωτηριάκη και η έγκριση ανέγερσης νέας οικοδομής
226 Σπανάκης 1959, σ. 262.
227 Όπου ο Δούκας Girolamo Lippomano είχε κτίσει έναν βωμό και είχε μεταφέρει μια εικόνα, που βρέθηκαν στην εκκλησία, που ονομάζεται Madonna Nuova.

87
 Ο Gerola γράφει ότι, ενώ στον χάρτη του Coronelli το προ‐
σωνύμιο διαφέρει και η εκκλησία τοποθετείται σε άλλη θέση,
τελικά πιστεύει ότι και οι δύο χάρτες αναφέρονται στην ίδια
εκκλησία.228 Από νοταριακή πράξη της 3ης Ιουλίου του 1621 μα‐
θαίνουμε ότι ιδιοκτήτης και λειτουργός της εκκλησίας που βρί‐
σκεται στον μπόργκο, ήταν ο ζωγράφος παπά Γιάννης Κυνηγός
και του είχε παραχωρηθεί από το μοναστήρι της Παναγίας των
Σταυροφόρων.229 Δεν γνωρίζουμε τη χρήση του ναού κατά την
οθωμανική περίοδο, ούτε το πότε καταστράφηκε.

ΑΓΙΟΣ ΟΝΟΥΦΡΙΟΣ
Η εκκλησία σώζεται σχεδόν ακέραιη στο Ο. Τ. μεταξύ των ο‐
δών 1866 ‐ Τσικριτζή ‐ Έβανς, εγκαταλελειμμένη και ασφυκτικά
θαμμένη ανάμεσα στις πολυκατοικίες. Ο ναός αυτός, με τον εν‐
τυπωσιακό τρούλο και την ισχυρή τοιχοδομία, ήταν ορθόδοξος
και αναφέρεται για πρώτη φορά στον κατάλογο IV που συν‐
τάχθηκε το 1583 με αρ. 2. Συναντάται σε όλους τους υπόλοιπους
καταλόγους V 96, VI (Werdmüller) 57 ως S. Onofrio και VII (Coro‐
nelli) 34 ως S. Onofrio, C(hiesa) G(reca), presso il Monte dove si
facevano I pegni.230
Ο Άγιος Ονούφριος είναι μονόκλιτη βασιλική με εγκάρσιο Κάτοψη της εκκλησίας του Αγίου Ονόφριου
κλίτος και στεγασμένη με τρούλο. Ο Gerola παραθέτει στο βι‐
βλίο του την κάτοψη της εκκλησίας καθώς και φωτογραφικό
υλικό που δείχνει ότι ο ναός ήταν ελεύθερος περιμετρικά. Η πε‐ να μικρό παρεκκλήσι (κελί με τρούλο)».231 Ήταν η έδρα της ορθό‐
ριγραφή του έχει ως εξής: «Τρουλαίος ναός με εγκάρσιο κλίτος ί‐ δοξης αδελφότητας του Αγίου Ονουφρίου που συστάθηκε στις
διου ύψους που εσωτερικά τελειώνει σε ημικύκλιο ή είναι ελλειπτικού 19 Μαρτίου 1596. Το μεγαλύτερο τμήμα των μελών της αδελ‐
σχήματος και στεγάζεται με τρούλο. Ειδικότερα, το εγκάρσιο κλί‐ φότητας προερχόταν από το κοινωνικό στρώμα των ευγενών
τος του Αγίου Ονουφρίου εσωτερικά τελειώνει σε ημικύκλιο που του Χάνδακα, όπως επιβεβαιώνεται από έγγραφο των μέσων
στεγάζεται με θόλο. Στη νοτιοανατολική γωνία έχει προστεθεί έ‐ του 17ου αι.

228 Gerola 1918, σ. 40.

229 Καζανάκη‐Λάππα Μ., «Οι ζωγράφοι του Χάνδακα κατά τον 17ο αι.», Θησαυρίσματα 18 (1981), σσ. 213‐214.
230 O Coronelli προσδιορίζει τη θέση του ναού πλάι στο ενεχυροδανειστήριο Monte di Pieta που ανήκε στην Παναγία την Τριμάρτυρη.
231 Gerola 1918, σ. 61. Gerola, Monumenti, τ. ΙΙ, σ. 211, υπ. 427 και εικ. 199, 200. Ξανθουδίδης 1964, σ. 57.

88
Λεζάντα

89
Λεζάντα
Για την ανέγερση της εκκλησίας εντοπίστηκαν αρχειακές
ενδείξεις από το 1606 μέχρι και το 1646 που χτιζόταν η θολωτή
οροφή της. Φαίνεται ότι η οικοδόμηση του ναού είχε αρχίσει
χωρίς την απαραίτητη από τις αρχές άδεια. Με δουκική απόφαση
του 1606 σταμάτησαν οι εργασίες ανέγερσης του ναού μέχρι τη
χορήγηση άδειας από τη σύγκλητο.232
Κατά την οθωμανική περίοδο μετατράπηκε σε χαμάμ. Όταν
την επισκέφθηκε ο Gerola, στέγαζε ένα εργαστήριο. Μετά την
ανταλλαγή των πληθυσμών (1924) πουλήθηκε ως ανταλλάξιμο
κτήμα στους λαδέμπορους Βιτσαξάκη και Ελευθεράκη, οπότε
χρησιμοποιήθηκε ως λαδάδικο.
Ο Άγιος Ονούφριος διατηρείται πίσω από τα παλιά λαδάδικα
και είναι ορατός μόνο από τις ταράτσες των παρακείμενων πο‐
λυκατοικιών. Από τη δυτική πλευρά της οδού 1866 μπορεί κα‐
νείς να διακρίνει το άνω μέρος του τρούλου του. Η είσοδός του
232 Πανοπούλου 2012, σσ.298‐305.
90
Λεζάντα
είναι από την οδό 1866 και σώζεται μέσα στο σημερινό καφεκο‐
πτείο Κουδουμά. Εσωτερικά, έχει χωριστεί σε δύο τμήματα,
κάθετα και οριζόντια, με την προσθήκη μεσοπατώματος από
μπετόν και κάθετου τοίχου, με δοκάρια επίσης από μπετόν,
που οριοθετεί τις δύο ιδιοκτησίες. Η ανατολική πλευρά δεν εί‐
ναι ορατή εσωτερικά, αφού το ισόγειο κατάστημα επί της οδού
Τσικριτζή έχει κλείσει την προσπέλαση με γυψοσανίδες. Το
μνημείο έχει υποστεί τη φθορά του χρόνου, με αποτέλεσμα να
έχουν παρουσιαστεί έντονες ρηγματώσεις στον τρούλο.
Οι ιδιοκτήτες, με άδειες που τους είχαν χορηγηθεί στο παρελ‐
θόν, είχαν προβεί κατά καιρούς σε στερεωτικές εργασίες (κατά
τόπους μανδύας από μπετόν κλπ.), γεγονός που συνέβαλε γενι‐
κά σε παραμορφώσεις του μνημείου εξαιτίας της μεικτής στατι‐
κής συμπεριφοράς του (λιθοδομή ‐ πλινθοδομή ‐ μπετόν).
Σήμερα βρίσκεται σε πλήρη εγκατάλειψη.
ΠΑΝΑΓΙΑ (βόρεια της πύλης του Ιησού)
Βρισκόταν στην αρχή της οδού Βιάννου, βορειοδυτικά της
πύλης του Ιησού και εκεί εμφανίζεται στον χάρτη του Werdmüller.
Την συναντάμε στους καταλόγους II 36, III 30, IV 42, V 62, VI
(Werdmüller) 62 ως S. Panaia και VII (Coronelli) 10 ως Santa Pa‐
nagia, gia Chiesa di Monache Greche. Ο Gerola την ταυτίζει με την
Κυρία Παναγία που ο Werdmüller και ο Coronelli τοποθετούν
στα νότια περίπου κράσπεδα της πόλεως, εκεί που ήταν το Μι‐
κρό Τζαμάκι. Μέχρι το 1918, σωζόταν μονάχα ο νότιος εξωτερικός
τοίχος με ίχνη από τυφλά τόξα (τυφλά αψιδώματα), χαρακτη‐
ριστικά της βυζαντινής τεχνοτροπίας, καθώς και ίχνη τοιχο‐
γραφιών.233
Επί οθωμανικής κυριαρχίας, η εκκλησία μετατράπηκε στο
τέμενος Ser Topi Ali Agha ή Μικρό Τζαμάκι. Ο Ν. Σταυρινίδης λαν‐
θασμένα ταυτίζει την εκκλησία αυτή με την Παναγία Ψυχοσώστρα
που βρισκόταν στην πλατεία Δασκαλογιάννη.234 Δεν γνωρίζουμε
πότε καταστράφηκε.
ΠΑΝΑΓΙΑ (πλατεία Αγίου Τίτου)
Αποτυπώνεται στη νοτιοδυτική πλευρά της πλατείας του
Αγίου Τίτου ως μικρή μονόχωρη εκκλησία. Απαντάται στους
καταλόγους VI (Werdmüller) 19 ως La Madona και VII (Coronelli)
87 ως La Madonna, Chiesa Greca. Ίσως ταυτίζεται με την 35 του
καταλόγου V (Η Κυρία του Μπαμπάτω). Δεν έχουμε καμιά άλλη
πληροφορία για τον ναό.
233 Gerola 1918, σσ. 39‐40. Gerola – Λασσιθιωτάκης 1961, σ. 73, σημ. 120.
234 Σταυρινίδης, ΜΤΙΕ, τ. Α΄, σ. 150, σημ. 3.
235 Gerola 1918, σ. 38.
236 ό. π. σ. 39.
237 Σπανάκης Στ., «Η διαθήκη του Ανδρέα Κορνάρου (1611)», ΚΧ 9 (1955), σ. 458.
91
ΠΑΝΑΓΙΑ (περιοχή ξενοδοχείου Ατλαντίς)
Αποτυπώνεται ως μικρή μονόχωρη εκκλησία μέσα σε κήπο,
στην αρχή της οδού Μαλικούτη, δυτικά του επιπρομαχώνα Zane.
Στους καταλόγους των εκκλησιών II 6, III 31και V 22 επονομάζεται
Χωστή. Στον IV 25 φέρει την επωνυμία Θαυματουργή (Thaumaturga).
Στον VI (Werdmüller) 6 εμφανίζεται ως La Madonna ενώ στον VII
(Coronelli) 77 στερείται ονομασίας (Senza nome).235
ΠΑΝΑΓΙΑ (περιοχή οικίας Χρονάκη)
Βρισκόταν μέσα στο Ο.Τ. μεταξύ των οδών Ι. Χρονάκη και
Γρεβενών. Την συναντάμε ως μικρή μονόχωρη εκκλησία στους
καταλόγους II 21, V33, VI (Werdmüller) 40 ως La Madona και VII
(Coronelli) 102 ως S. Maria Agilitri, Chiesa Greca.236 Ίσως ταυτίζεται
με την Santa Maria Formosa του καταλόγου IV (αρ. 117), όπως
αναφέρει ο Σπανάκης.237
ΠΑΝΑΓΙΑ ΑΚΡΩΤΗΡΙΑΝΗ
Βρίσκεται στη συμβολή των οδών Σκορδυλών και Αρετής
Νιώτη, δίπλα στην εκκλησία της Αγίας Τριάδας, στην ομώνυμη
συνοικία. Ήταν ένα από τα γυναικεία ορθόδοξα μοναστήρια
του Χάνδακα, παράρτημα της Μονής Παναγίας της Ακρωτηριανής
του Τοπλού Σητείας, γνωστό ως Monasterio Greco Madonna
Acrotiriani.
 Πρώτη μαρτυρία για την ύπαρξη στον Χάνδακα μετοχιού
της Μονής Ακρωτηριανής, προέρχεται από τον F. Cornelius στο
έργο του Creta Sacra το 1510.238 Τα σωζόμενα σχέδια του μονα‐
στηριού οφείλονται στον Basilicata. Πρόκειται για τεράστιο μο‐
ναστηριακό συγκρότημα, με εμβαδόν 4.000τ.μ. περίπου, που
οικοδομήθηκε ανάμεσα στο 1626‐1645 στην περιοχή δυτικά του
κόλπου του Δερματά, για τις κόρες των ευγενών Κρητικών και
αστών που ήθελαν να γίνουν μοναχές. Σύμφωνα με τα σχέδια,
το μοναστήρι είχε τη μορφή ενός μεγάλου Chiostro, τα κελιά
αναπτύσσονταν και στις τέσσερις πλευρές της αυλής και το κα‐
θολικό βρισκόταν στην ανατολική γωνία του συγκροτήματος.
Μέσα από μια σειρά εγγράφων, αναδύεται η ιστορία της
ανέγερσης του μοναστηριού. Στο τέλος του 1633, αναφέρεται
ότι η εκκλησία είχε τελειώσει και κτιζόταν η σακρεστία και το
καμπαναριό, ενώ το 1637 άρχιζε η ανοικοδόμηση των κελιών
και του τεράστιου περίβολου. Οι τοξοστοιχίες επενδύθηκαν με
πωρόλιθο Τυλίσου και με το ίδιο υλικό λαξεύτηκαν οι θύρες και
τα παράθυρα. Η πόρτα ήταν ένα μνημειώδες αναγεννησιακό
θύρωμα με κίονες, ο κορμός των οποίων είχε ύψος 2.70μ.,
τοξωτό υπέρθυρο και αέτωμα. Η θύρα κατασκευάστηκε από
τον Θωμά Μπενέτο και τον αδελφό του το 1643, από μπλε
πέτρα φερμένη από τη Σπιναλόγκα.239
Εμφανίζεται στους καταλόγους IV 91, V 19, VI (Werdmüller)
117 ως Madonna Acrotiriani και VII (Coronelli) 119 ως Santa Maria
Acrotrigiani, monastero greco claustrale.240
Το μοναστήρι της Ακρωτηριανής ονομαζόταν και Μονή του
Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου του Δερματά και περιβαλλόταν από
υψηλό τείχος, μεγάλο τμήμα του οποίου σώζεται μέχρι σήμερα.
Είχε δύο εκκλησίες, τον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο γνωστό και ως
Άγιο Ιωάννη του παπά Αρμενάκη, και τον Άγιο Πέτρο. Σε αυτό το
238 Gerola, Monumenti, τ. ΙΙΙ, σσ.154‐156. Venezia e la difesa del Levante. Da lepanto a Candia 1570 – 1670, Venezia, 1986, σ. 167.
239 Καζανάκη‐Λάππα Μαρία, «Συμβολή στη μελέτη της αρχιτεκτονικής και της γλυπτικής στον Χάνδακα. Ειδήσεις από νοταριακά έγγραφα του 17ου αι.», Πεπραγμένα ΣΤ΄ Διεθνούς Κρη‐
τολογικού Συνεδρίου, τ. 2, Χανιά 1991, σ. 177.
240 Gerola 1918, σ. 42.
241 Παπαδάκης Ν., Η εκκλησία της Κρήτης, Ηράκλειο 1936, σσ. 134‐135.
242 Μορφωτικά στοιχεία πόλεως Ηρακλείου Κρήτης, τ. Α΄, επιμέλεια Κ. Ι. Πετρίτη, Ηράκλειο 1960, σσ. 105‐106.
243 Σταυρινίδης, ΜΤΙΕ, τ. Α΄, σσ. 220‐221, αριθμός μεταγραφής 319.
92
μοναστήρι, που χτίστηκε στις αρχές του 16ου αι., σωζόταν μέχρι
την άλωση του Χάνδακα το λείψανο του Οσίου Ιωσήφ του Ηγια‐
σμένου του Σαμάκου.241 Τον Αύγουστο του 1669 μεταφέρθηκε
στη Ζάκυνθο και σήμερα βρίσκεται στην εκκλησία του Παντο‐
κράτορα στο Γαϊτάνι. Η μνήμη του εορτάζεται πανηγυρικά στην
παρακείμενη εκκλησία της Αγίας Τριάδας στις 22 Ιανουαρίου.242
Την οθωμανική περίοδο, η μονή κατεδαφίστηκε και στη θέ‐
ση της κτίστηκε ο στρατώνας των Γερλίδων (ντόπιων) γενιτσάρων
από τον Τουρνατζή Μπασί Αχμέτ Αγά ο οποίος έκτισε εκεί και
ένα μικρό τέμενος και ένα λουτρό. Τουρκικό έγγραφο του 1671
που μετέφρασε ο Ν. Σταυρινίδης αναφέρεται στο χτίσιμο του
στρατώνα από τα υλικά της Μονής Ακρωτηριανής:
«Μία οικία κειμένη εν τη τοποθεσία τη γνωστή από της εποχής
των απίστων με την ονομασία Αγίου Ιωάννου Θεολόγου της πόλεως
του Χάνδακος περιοριζομένη εκ των τεσσάρων πλευρών της δια δη‐
μοσίας οδού, συνισταμένη από ανώγεια, ισόγεια δωμάτια, προθάλαμο,
αυλή , τρία φρεάτια, τρεις δεξαμενές ύδατος, κήπον ανθέων και
έτερον κήπον οπωροφόρων δένδρων, μία κινστέρναν, εν φρέαρ και
περιλαμβάνουσα την εκκλησίαν του Αγίου Ιωάννου παπά Αρμενάκη
και την εκκλησίαν Αγίου Πέτρου κτισμένη επί οικοπέδου εκτάσεως
μήκους 94 και πλάτους 78 πήχεων. Χρησιμοποιηθέντων των λίθων
και της ξυλείας ταύτης για την ανέγερση των στρατώνων των
γερλίδων γενιτσάρων, παρέμεινεν η εν λόγω οικία ερειπωμένη».243
Μετά την κατάργηση του γενιτσαρικού σώματος, το κτίριο
χρησιμοποιήθηκε ως οθωμανικό ορφανοτροφείο.
Την περίοδο της Αυτονομίας στέγασε την Εφορεία Καπνού
(Καπνοκοπτήριο), ενώ αργότερα στο τεράστιο αυτό οικόπεδο
χτίστηκε ο ναός της Αγίας Τριάδας στα δυτικά και ένα δημοτικό
σχολείο στα νότια. Συγκεκριμένα, «τον Ιούνιο του 1924 παραχω‐
ρήθηκε στη χριστιανική κοινότητα ο στην περιοχή ευρισκόμενος
της άλλοτε γυναικείας μονής του Θεολόγου του Δερματά ερειπωμένος
μικρός πρώην μουσουλμανικός ευκτήριος οίκος (μετζίτι) και άρχισε
αμέσως η μετατροπή του σε ναό και η ανοικοδόμησή του. Τα ε‐
γκαίνια του ναού έγιναν τον Μάρτιο του 1930 στο όνομα της Αγίας
Τριάδος».244
Από το συγκρότημα της βενετικής περιόδου σώζεται σήμερα
μόνο η βορειοανατολική γωνία του περιβόλου από μεγάλους
λαξευμένους πωρόλιθους. Ο περίβολος κηρύχθηκε ιστορικό
διατηρητέο μνημείο με το ΠΔ του 1947. Το κτίριο αναστηλώθηκε
από τη 13η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και στεγάζει
σήμερα τις υπηρεσίες της.
ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΟΥ ΒΙΤΤΟΥΡΙ
Βρισκόταν στο δυτικό ανάχωμα του επιπρομαχώνα Vitturi,
στην οδό Πεδιάδος, προς την πλευρά του τείχους. Αναφέρεται
στον κατάλογο Ι (1320 μ.Χ.) με αρ. 27 και στους II 27, III 53, IV 9, V
23, VI (Werdmüller) 43 ως S. Maria Vitturi και VII (Coronelli) 4 ως
Chiesola, χωρίς επωνυμία. Στους καταλόγους Ι έως και V αναφέρεται
με την επωνυμία Παναγία η Θεοσκέπαστη.245 Το 1951 σωζόταν
στο εσωτερικό οικίας, ιδιοκτησίας Καλλιατάκη, κάτω από τον
λόφο της Βίγλας, απέναντι από την οικία ιδιοκτησίας Πλεύρη
που στέγαζε την Γκεστάπο επί γερμανικής Κατοχής. Δεν γνωρί‐
ζουμε τι απέγινε η εκκλησία. Ίσως σώζεται ακόμα κάποιο ίχνος
της σε κάποιο από τα σπίτια της οδού Πεδιάδος.
244 Ζευγαδάκης Ν.Ε., «Οι ναοί του Ηρακλείου», Μεσόγειος 1‐3/8/1963.
245 Gerola 1918, σσ. 5, 23, 25, 29, σημ. 42 και 39. Gerola – Λασσιθιωτάκης 1961, σ. 73, σημ. 117.
246 Σπανάκης 1959, σ. 256 και σημ. 86.
247 Gerola 1918, σ. 38.
248 Σπανάκης 1959, σ. 256
249 Κωνσταντουδάκη Μ., «Οι ζωγράφοι του Χάνδακος κατά το πρώτον ήμισυ του 16ου αιώνος οι μαρτυρούμενοι εκ των νοταριακών αρχείων», Θησαυρίσματα 10 (1973), σ. 298. A.S.U.
– Notai di Candia, b.134 (Nicolo Longo), libro 26 (1512), φ 241ν
93
ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΒΛΑΧΕΡΝΙΤΙΣΣΑ
Ενοριακή εκκλησία. Βρισκόταν στην ανατολική πλευρά της
οδού Γιαμαλάκη (πρώην οδός Σφακίων), στην κατοικία ιδιοκτησίας
Σπυρίδωνος Δρακάκη, στο ύψος της οδού Δοϊράνης. Βομβαρδί‐
στηκε και καταστράφηκε στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.246
Ο κατάλογος Ι την κατατάσσει στις εκκλησίες που κτίστηκαν
πριν από το 1266 και την ονοματίζει Βραχιώτισσα. Κατά τον Gerola,
το προσωνύμιο Βλαχερνίτισσα που συναντάται στους καταλόγους
ίσως συνδέει την εκκλησία με την Παναγία Βλαχέρνα της Κωνστα‐
ντινούπολης και σχετίζεται με ένα μικρό παρεκκλήσι μέσα σε
βραχώδες κοίλωμα. Το 1918 σωζόταν ένα τμήμα του βόρειου τοί‐
χου με τοιχογραφία ενός αγίου και ένα μικρό τμήμα του ανατολικού
τοίχου με τη θέση της «πρόθεσης». Συναντάται, επίσης, στους κα‐
ταλόγους ΙI 76, III 45, IV 74, V 12, VI (Werdmüller) 108 χωρίς όνομα
(Senza nome) αλλά με σημείωση του Gerola ως Madonna και VII
(Coronelli) 68 ως S. Maria Vlagliorena, Chiesa Greca.247
Στην απογραφή του 1320 πληροφορούμαστε τις διαστάσεις
της, καθώς και ότι διέθετε κοιμητήριο: «Η εκκλησία η καλούμενη
Παναγία η Βραχιώτισσα την οποίαν νυν κρατεί ο κύριος Νικόλαος
Mauroceno (Μαυρογένης;), κρης κανονικός, η οποία εκκλησία έχει
οίκους δύο, οίτινες ευρίσκονται εις το πλευρόν της αυτής εκκλησίας
προς Β και Δ και εν μαγειρείον. Η περίμετρος της ρηθείσης εκκλησίας
μετά των ειρημένων οικιών και του μαγειρείου είναι 86 βημάτων
και έχει η ειρημένη εκκλησία κοιμητήριον, του οποίου κοιμητηρίου
τα όρια είναι: προς Β βήματα 3, προς Α βήματα 5½, προς Ν βήματα
8 και πόδες 3, προς Δ βήματα 5 ½».248 «Την 8 Νοεμβρίου 1512 η Μα‐
ριέτα, χήρα του μαΐστρου Ανδρέα Παβία ζωγράφου και ο Λεονάρδος
Κατακαλής του ποτέ Αγγέλου, ανεψιός της, κάτοικοι βούργου Χάν‐
δακος εις την ενορίαν της Παναγίας της Βλαχιόρενας...».249
ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΓΟΡΓΟΠΑΚΟΥΣΑ
Ενοριακή εκκλησία και καθολικό ομώνυμου μοναστηριού που
βρισκόταν στη λεωφόρο Αρχιεπισκόπου Μακαρίου, στο εσωτερικό
ανάχωμα του ευθύγραμμου τμήματος (cortina) μεταξύ των προ‐
μαχώνων του Παντοκράτορα και του Αγίου Ανδρέα.
Αναφέρεται στους καταλόγους Ι 22, II 94, III 55, V 18, VI (Werd‐
müller) 133 ως La Madona και VII (Coronelli) 126 ως S. Maria dell
Bersaglio, Chiesa Greca officiata da Latini ancora.250
Το μοναστήρι διέθετε κελιά, προαύλιο και έναν κήπο στα βό‐
ρεια: «Μοναστήριόν τι καλούμενον Παναγία Γοργοπακούσα, το ο‐
ποίον επί του παρόντος κρατεί ο Γεώργιος Τορνίκης, μετά των οίκων
και περιαυλίου του ειρημένου μοναστηρίου. Είναι εις την Ν πλευράν
βήματα 24, πόδας 1, εις την Α πλευράν βήματα 19 και πόδας ½, εις
την βόρειαν πλευράν βήματα 30, εις την Δ πλευράν βήματα 16 και
πόδας 2. Επιπλέον το ειρημένον μοναστήριον έχει ένα κήπον κείμενον
παρά το μοναστήριον προς Β, περιμέτρου περίπου 98 βημάτων».251
Σήμερα δεν σώζεται τίποτα από το μοναστήρι.
(Werdmüller) 89 ως Madonna Catafiana και VII (Coronelli) 42 ως
Santa Maria Settatiani, Chiesa Greca.252
ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΕΡΑ Η ΕΛΕΟΥΣΑ
Η Κερά Ελεούσα βρισκόταν νότια της λεωφόρου Καλοκαιρινού,
στο ύψος του «Ανωγειανού σχολείου» στην οδό Μπουνιαλή, στην
πλευρά του Ο. Τ. 151, στη συνοικία Γενί τζαμί.253 Ήταν έδρα της ορ‐
θόδοξης αδελφότητας της Παναγίας της Ελεούσας. Οι πληροφορίες
που υπάρχουν για την αδελφότητα είναι ελάχιστες και ανάγονται
στην περίοδο του Κρητικού Πολέμου.254 Αναφέρεται στους κατα‐
λόγους Ι 33, II 72, III 59, IV 80, V 15, VI (Werdmüller) 92 ως Chera
Leusa και VII (Coronelli) 55 ως Chera Leusa, Chiesa Greca.255 Ήταν
μικρή μονόχωρη εκκλησία με κοιμητήριο και μέχρι τουλάχιστον
το 1958 σώζονταν ελάχιστα λείψανά της.256

ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΕΡΑ Η ΘΑΛΑΣΣΟΜΑΧΙΣΣΑ

ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΚΑΤΑΦΥΓΗ
Ενοριακή εκκλησία που αποτυπώνεται περίπου στο τέλος της
οδού Τσιριντάνηδων, πριν τη συμβολή της με τη λεωφόρο Νικ.
Πλαστήρα. Αναφέρεται στους καταλόγους Ι 32 , II 70, II 72, V 14, VI
Το μονόχωρο ενοριακό εκκλησάκι της Παναγίας βρισκόταν
νότια της λεωφόρου Καλοκαιρινού, προς την πλευρά της λεωφόρου
Νικ. Πλαστήρα και απέναντι στην πύλη του Παντοκράτορα, μέσα
στα αδιέξοδα που οδηγούσαν στην Περβόλα, στο Ο. Τ. 139.
Αναφέρεται στους καταλόγους Ι 21, II 100, III 5, V 17, VI (Werdmüller)

250 Gerola 1918, σ. 42.

251 Σπανάκης 1959, σ. 258 και σημ. 44. Κωνσταντουδάκη 1973, σ. 315, A.C.V. ‐ Notai di Candia, b. 15 (Janusso Bonasseri), filza 4, φ. 291r: «Ο Μάρκος Αμάραντος υπόσχεται να δόσει οικίαν
κειμένην εις τον βούργον του Χάνδακος εις την ενορίαν της Γοργοπακούσης».
252 Gerola 1918, σ. 4. Κωνσταντουδάκη 1973, σ. 317 : A.C.V. ‐ Notai di Candia, b. 133 (Nicolo Longo), libro 18 (1504), φ. 105r–v: «Οικία κείμενη εις την πλατειά στράτα και εις την ενορία της Κα‐
ταφυγιανής».
253 Σταρίδα 2013, σσ. 86‐89.
254 Πανοπούλου 2012, σσ. 307‐308.
255 Gerola 1918, σ. 40.
256 Σπανάκης Στ., «Συμβολή στην εκκλησιαστική ιστορία της Κρήτης κατά τη Βενετοκρατία», ΚΧ ΙΓ΄(1959), σ. 261 και σημ. 54: «Η εκκλησία η καλούμενη Ελεούσα, την οποία κατέχει ο
παπάς Ιωάννης Τρίχας, έχει κοιμητήριο σε οικόπεδο που ανήκει στο Κοινό, για το οποίο ο παπά Ιωάννης πληρώνει ενοίκιο στο Νικόλαο Καλύβα στο όνομα του Κοινού, έχει διαστάσεις
στην α. και δ. πλευρά βήματα 5, στη β και ν. βήματα 7 και πόδες 4».

94
91 ως Chera Thalassomachissa και VII (Coronelli) 56 ως S. Maria Ca‐
lasommaglis, Chiesa Greca.257
Από την απογραφή του 1320 μαθαίνουμε τις διαστάσεις της
και ότι διέθετε κοιμητήριο: «Η εκκλησία η καλούμενη Παναγία Θα‐
λασσομάχισσα η οποία έχει και κοιμητήριο. Τα όριά της είναι τα ε‐
ξής: στη Β. πλευρά βήματα 16 και πόδας τέσσερις, στην Α. πλευρά
βήματα δεκαοχτώ και πόδας ενάμισι στη Δ. πλευρά βήματα 18 και
στη Ν. βήματα 16».258
Αναφορά της ενορίας συναντάμε σε έγγραφο με ημερομηνία
15/1/1567, όπου ο ζωγράφος Γεωργίτσης Σεβεντούκος αναφέρεται
ως «ιδιοκτήτης σπιτιών που βρίσκονταν στον Χάνδακα, στην ενο‐
ρία της Παναγίας της Θαλασσομάχισσας. Πρόκειται για συμβολαι‐
ογραφική πράξη με την οποία ο Δανιήλ Καλαφάτης του ποτέ Νι‐
κόλα, κάτοικος των Χανίων που παρεπιδημεί στον Χάνδακα ιδιο‐
κτήτης της εκκλησίας του Αγ. Αντωνίου έξω από τα τείχη του Χάν‐
δακος, παραχωρεί για παντοτινά στον Νικολό Νταρόδο, μαραγκό,
το οικόπεδο που ανήκει στην εκκλησία του και βρίσκεται στην
πλατιά στράτα, στην ενορία της Παναγίας της Θαλασσομάχισσας».259
Μέχρι το 1959 σώζονταν λίγα λείψανα της εκκλησίας. Δεν γνω‐
ρίζουμε πότε καταστράφηκε.
ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΕΡΑ Η ΚΑΙΝΟΥΡΙΑ
ή ΑΓΙΑ ΜΟΝΗ ή ΝΕΑ ΜΟΝΗ
Καθολικό μικρής γυναικείας μονής. Ο ναός βρισκόταν στην ε‐
σωτερική πλευρά του προμαχώνα Μαρτινέγκο, κοντά στην ενετική
βρύση Παρταπάγια, στο τέλος της οδού Αλμπέρ (Ο. Τ. 283), βορει‐
οδυτικά του προμαχώνα Ιησού.260
Δεν γνωρίζουμε τον αρχιτεκτονικό τύπο της εκκλησίας. Πιθα‐
νότατα ήταν σχετικά μικρών διαστάσεων, μονόχωρη με εξέχουσα
αψίδα, περίβολο και κοιμητήριο.261 Αναφέρεται στους καταλόγους
ΙΙ 39 ως Neamoni, ΙΙΙ 43 ως S. Neamoni, IV 41 ως S. Maria Agia Mogni,
VI (Werdmüller) 63 ως Gnia Moni και VII (Coronelli) 15 ως S. Nicolo
Salanensi, Chiesa Greca, hora detta la Madonna Nuova.262
Στον κατάλογο V του παπά Κομητά με αρ. 28 εμφανίζεται ως
ορθόδοξη εκκλησία με την επωνυμία η Παναγία ή Νέα Μονή, και
με αρ. 115 ως καθολική με την επωνυμία η Παναγία η Καινούργια
στου Παρταπάγια. O Gerola ταυτίζει τις δύο εκκλησίες και αποδίδει
τη διπλή εγγραφή στην ύπαρξη καθολικού αλτάριου στην ορθόδοξη
εκκλησία της Νέας Μονής. Την υπόθεση αυτή τη στηρίζει στον
υπομνηματισμό του χάρτη του Coronelli, Chiesa Greca dove il duca
Girolamo Lippomano Fece erigere un altare alla Beata Vergine con
una imagine della medema rotrovata nella stessa chiesa.263
Στους καταλόγους VI και VII, η θέση της εκκλησίας συμπίπτει.
Δύο προβλήματα ακόμα που παραμένουν αδιευκρίνιστα είναι:
α) αν δίπλα στην εκκλησία που έχτισε ο Lippomano, υπήρχε άλλη
ορθόδοξη που θα ήταν ίσως η αναφερόμενη στον κατάλογο του
Κομητά ως Νέα Μονή και β) πότε και γιατί πήρε το όνομα του Αγί‐
ου Νικολάου Salanensi. Σε δουκικό έγγραφο αναφέρεται ότι η εκ‐
κλησία ξαναχτίστηκε σε θέση προηγούμενης, κοντά στον προμα‐
χώνα Μαρτινέγκο.264
Από έγγραφο με χρονολογία 1658 που περιλαμβάνει λογαριασμό

257 Gerola 1918, σ. 40.

258 Σπανάκης 1959, σ. 260 και σημ. 49.
259 Κωνσταντουδάκη Μ., «Νέα έγγραφα για ζωγράφους του Χάνδακα (ΙΣΤ΄ αι.) από τα αρχεία του δούκα και των νοταρίων της Κρήτης», Θησαυρίσματα 14 (1977), σσ. 165‐66: «Γεωργίτσης
Σεβεντούκος, ζωγράφος, 1563‐156».
260 Σχετικά με την κρήνη Παρταπάγια, βλ. Σπανάκης Στ., Η Ύδρευση της πόλης του Ηρακλείου (828‐1939), Ηράκλειο 1981, σ. 56 και σ. 101.
261 Σπανάκης 1959, σ. 263, σημ. 58: «η εκκλησία η καλουμένη Νέα Μονή την οποία κατέχει προς το παρόν ο κύριος Μπελέτος Μιχαήλ, μετά των οίκων και του κοιμητηρίου της, έχει διαστάσεις
στη Ν βήματα 29, στη Δ βήματα 39 και μισό πόδα, στη Β βήματα 26,5, στην Α βήματα 42,5».
262 Gerola 1918, σ. 40.
263 Ελληνική εκκλησία όπου ο Δούκας Girolamo Lippomano ανέγειρε ένα αλτάριο (ιερό) αφιερωμένο στην Παρθένο και μετέφερε μια εικόνα στην ίδια εκκλησία.
264 ό.π. σ. 40. Κωνσταντουδάκη 1973, σ. 338: Κερά Καινούρια, που κτίστηκε μετά το 1656. Notai di Candia, b. 34 (Zorzi Caludi), Testamenti 1514 ‐ 1523, φ. XVIr, «Οικία κείμενη εις την ενορίαν
της νέας Μονής».

95
εξόδων που έγιναν για την ανέγερση της εκκλησίας και απευθύνεται
στον Δούκα του Χάνδακα, πληροφορούμαστε τη θέση της εκκλησίας
και απόφαση του δούκα Lippomano με την οποία καταχωρείται
στην καλόγρια Ελεούσα Δρακοπούλα το δικαίωμα να μένει στο
κελί της εκκλησίας και να έχει την ευθύνη για τη φύλαξή της. Στην
ίδια απόφαση αναφέρεται ότι η εκκλησία ξανακτίστηκε στη θέση
της παλαιότερης που είχε καταστραφεί.265
Πληροφορούμαστε, ακόμα, ότι η ανέγερση της νέας εκκλησίας
άρχισε το 1656, η δε ζωγραφική και επιχρύσωση του αλτάριου ολο‐
κληρώθηκε το 1658. Ο ζωγράφος Μάρκο Νταρόνα χρύσωσε το
αλτάριο της Κερά Καινούριας και ζωγράφισε πάνω σε ύφασμα τις ει‐
κόνες του αλτάριου.266 Λείψανα της εκκλησίας σώζονταν μέχρι του‐
λάχιστον το 1960, στο εσωτερικό των κατοικιών ιδιοκτησίαςΖαμπετάκη
και Ζωής Βλαχάκη.267 Δεν γνωρίζουμε πότε καταστράφηκαν.
ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΕΡΑ Η ΛΟΥΛΟΥΔΙΑΝΗ
Ενοριακός ναός που βρισκόταν νοτιοανατολικά του Καπνοκο‐
πτήριου, στην οδό Δίκτης, στο Ο.Τ. 97, στη συνοικία της Αγίας Τρι‐
άδας. Αναφέρεται στους καταλόγους Ι 37, ΙΙ 85, ΙΙΙ 42, V 16, VI (Werd‐
müller) 114 ως Chera Luludiani και VII (Coronelli) 119 ως Santa Maria
Acrotrigiani, Monastero Greco claustrale. Δεν συμπίπτει ωστόσο η
θέση της εκκλησίας στους VI και VII.268 Στις αρχειακές πηγές ανα‐
φέρεται η ενορία με την εκκλησία της που διέθετε κοιμητήριο και
ήταν μικρών διαστάσεων.269
265 Σπανάκης 1959, σ. 263, σημ. 58.
266 Καζανάκη ‐ Λάππα 1981, σσ. 177‐267 και σημ. 211.
267 Gerola, Monumenti, τ. ΙΙΙ, σ. 159. Σπανάκης 1959, σ. 263, σημ. 58.
268 Gerola 1918, σ. 42 και σσ. 46‐47. Gerola – Λασσιθιωτάκης 1961, σ. 73, σημ. 116.
269 Κωνσταντουδάκη 1977, σ. 178 = Notai, b. 172 (Giovanni Mará), 1599‐1634, φ.3r: «αναφέρεται ο Γιώργης Βλάχος του ποτέ Ιωάννη που κατοικεί εις το εξώπορτο του Κάστρου της Κρήτης,
στην ενορία της Κεράς της Λουλουδιανής». Σπανάκης 1959, σ. 262: «Η εκκλησία η καλούμενη Παναγία Λουλουδιανή μαζί με το κοιμητήριό της είναι κατά τη δ πλευρά βήματα 5,5, την α
6,5, τη ν 8 βήματα και μισό πόδι και τη Β 8 βήματα και 1 πόδι».
270 Μαστροδημήτρης 1971, σ. 377 & σ. 393: Ενορία της κυρίας Εμμανολίτισας στο Κάστρο.
271 Gerola, Monumenti τ. III, σσ. 156‐157.
272 Gerola 1918, σ. 41.
273 Σταυρινίδης Ν., «Τουρκοκρατία», Το Ηράκλειο και ο νομός του, Ηράκλειο 1971, σ. 211.
274 Ζευγαδάκης Ν. Ε., «Οι ναοί του Ηρακλείου», Μεσόγειος 1‐3/8/1963.
96
ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΕΡΑ Η ΜΑΝΩΛΙΤΙΣΣΑ ΣΤΟ ΞΩΠΟΡΤΟ
(ΑΓΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ)
Τμήματα της Κερά Μανωλίτισσας στο Ξώπορτο σώζονται στο
εσωτερικό της Αγίας Παρασκευής που βρίσκεται στην οδό Μονής
Καρδιωτίσσης.
Η παλαιά ενοριακή εκκλησία ήταν δίκλιτη.270 Το ένα κλίτος
ήταν αφιερωμένο στην Παναγία, ενώ το δεύτερο ήταν πιθανότατα
αφιερωμένο στην Αγία Παρασκευή και τον Άγιο Στυλιανό. Παραμέ‐
νουν τα θεμέλια του βόρειου και του νότιου τοίχου, πάχους 0,75μ.
και μήκους 10,40μ., χωρίς να υπολογίσουμε το σωζόμενο τμήμα
του αιθρίου. Δύο θύρες πλάτους 1,30μ. υπάρχουν η μία δίπλα στην
άλλη. Το εσωτερικό πλάτος της εκκλησίας ήταν 5,2μ. και διαιρούνταν
σε δύο κλίτη που επικοινωνούσαν μεταξύ τους με τρία τόξα στηρι‐
ζόμενα σε δύο κολώνες από μάρμαρο. Το βόρειο κλίτος ίσως ήταν
πιο στενό και χαμηλό, στεγασμένο με ημιθόλιο.271
Αναφέρεται στον πρώτο κατάλογο των εκκλησιών το 1320
μ.Χ. με τον αρ. 4, ως προϋπάρχουσα του 1266. Απαντάται σε όλους
τους μετέπειτα καταλόγους ΙΙ 53, ΙΙΙ 49, IV 61, V 29, VI (Werdmüller)
97 ως Chera Manolitissa και VII (Coronelli) 51 ως S. Maria Manoglitissa,
o S. Maria della Carita, Chiesa.272 Μετά την άλωση του Χάνδακα, δεν
μεταβλήθηκε σε τέμενος, αλλά χρησιμοποιείτο ως στρατιωτική
αποθήκη και εργαστήριο των βομβιστών (κουμπαρατζήδες).273
Παραδόθηκε στη χριστιανική κοινότητα επί των ημερών του
χριστιανού γενικού διοικητή Κρήτης Ιωάννη Φωτιάδη πασά (1879‐
1885), που διορίστηκε μετά τη Σύμβαση της Χαλέπας του 1878.274
 Λεζάντα

Λεζάντα Λεζάντα

97
ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΕΡΑ ή ΑΓΙΟΣ ΡΩΜΑΝΟΣ
Ούτε ο Werdmüller ούτε ο Coronelli σημειώνουν στους χάρτες
τους την εκκλησία του Αγίου Ρωμανού. Τη συναντάμε μόνο στους
καταλόγους I 17 και II 29. Ο Gerola γράφει ότι βρισκόταν κοντά
στον επιπρομαχώνα Vitturi και ότι δεν αναφέρεται στους μετέπειτα
καταλόγους, ίσως επειδή καταστράφηκε για τις ανάγκες της οχύ‐
ρωσης.275 Με την άποψη αυτή συμφωνεί ο Στ. Σπανάκης, ενώ αλ‐
λού αναφέρεται ότι βρισκόταν στη σημερινή πλατεία Ρωμανού,
στην οικία Δατσέρη.
Την οθωμανική περίοδο, η Μονή Κερά Παναγιάς, μετατράπηκε
στο τέμενος του Σοφού Μεχμέτ πασά ή Μικρό Τζαμάκι. Η θέση
της εκκλησίας δεν έχει προσδιοριστεί με σαφήνεια. Στη συμβολή
της πλατείας Ρωμανού με την οδό Βιάννου άλλοτε αναφέρεται ο
Άγιος Ρωμανός και άλλοτε η Μονή της Κερά Παναγιάς.276
Στην απογραφή του 1320 περιγράφεται η εκκλησία του Αγίου
Ρωμανού: «η εκκλησία η λεγομένη του Αγίου Ρωμανού την οποία
κατέχει ο παπάς Εμμανουήλ Τορνίκης, έχει κοιμητήριο και διαστάσεις
στην Α. πλευρά βήματα 8 και πόδας 2, στη Δ. άλλα τόσα, στη Ν.
βήματα 7 και πόδας 3 και στη Β. άλλα τόσα».277
ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΕΡΑ Η ΠΙΣΩΤΕΙΧΙΩΤΙΣΣΑ
Βρισκόταν νοτιοδυτικά του Αγίου Φραγκίσκου, προς την πλευ‐
ρά της οδού Ιδομενέως, στο Ο.Τ. μεταξύ των οδών Σαρανταπόρου
και Μιλάτου. Ο Ν. Σταυρινίδης την τοποθετεί πίσω από το παλαιό
γυμναστήριο, σήμερα παρκάκι, σε πάροδο της οδού Ιδομενέως.
275 Gerola 1918, σ. 63.
276 Πλάτων 1947, σ. 241. Σταυρινίδης 1971, σ. 178.
277 Σπανάκης 1959, σ. 261, σημ. 53.
278 Σταυρινίδης Ν. ΜΤΙΕ, τ. Β΄, σ. 33.
279 Gerola 1918, σ. 38. Μαυρομάτης 1986, σ. 51, σημ. 34 ‐ έγγραφο 1, Διαθήκη της Ζαμπίας Κορναροπούλας, Notai, b. 73, (Zotzi Calamará), libro 1, f.97r ‐ 98r (1620, 16 Νοεμβρίου). Η ορθόδοξη
αυτή εκκλησία (Κερά Πισώτισσα) βρισκόταν, σύμφωνα με τον χάρτη του Werdmüller, κοντά στο καθολικό μοναστήρι του Αγ. Φραγκίσκου.
280 Σταυρινίδης Ν., «Κερά Παναγιά η Πισωτειχιώτισσα (το Ασμαλή Χαμαμί)», Πατρίς, 13/11/1963.
281 Gerola 1918, σ. 40. Gerola – Λασσιθιωτάκης 1961, σ. 72, σημ. 119.
98
Η θέση που προτείνει όμως δεν συνάδει με τη θέση που αποτυπώ‐
νεται στους χάρτες.278 Αναφέρεται στους καταλόγους II 3, IV 18, V
21, VI (Werdmüller) 10 ως Chera Pissotichiotissa και VII (Coronelli) 73
ως Santa Maria Pilotigliatissa, Chiesa Greca.279 Κατά την περίοδο της
Ενετοκρατίας ήταν συνοικιακή ‐ ενοριακή εκκλησία και είχε δώσει
το όνομά της σε μία από τις 75 τότε συνοικίες του Χάνδακα. Η εκ‐
κλησία σωζόταν μέχρι το 1963. Σε άρθρο του Ν. Σταυρινίδη στην
εφημερίδα Πατρίς αναφέρεται η κατεδάφισή της.280
Δεν έχουμε πολλά στοιχεία για τον ναό. Γνωρίζουμε μόνο ότι
δεν ήταν μεγάλος και το προσωνύμιό του οφείλεται στη θέση
του πίσω από τα μεσαιωνικά τείχη. Κατά την οθωμανική περίοδο
περιήλθε στην κατοχή ενός από τους Οθωμανούς αγωνιστές της
πολιορκίας του Χάνδακα, του Φαζίλ Ζαδέ Λατίφ, που αγόρασε
σχεδόν όλη τη συνοικία από την περιοχή δυτικά του Αρχαιολογικού
Μουσείου μέχρι το αρχοντικό του Σαμή Μπέη (το παλιό εργοστάσιο
Καστρινογιάννη στην οδό Ιδομενέως). Η ίδια η εκκλησία μετατρά‐
πηκε σε χαμάμ, γνωστό ως Ασμαλή Χαμαμί, λόγω μιας μεγάλης
κληματαριάς (ασμά) που βρισκόταν στη αυλή της.
ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΕΡΑ Η ΠΟΛΙΤΙΣΣΑ
Βρισκόταν περίπου στη συμβολή των οδών Σάθα και Κουρμού‐
ληδων. Πιθανόν αναφέρεται στον κατάλογο Ι (1320 μ.Χ.) με αρ. 34
και στους καταλόγους ΙΙ 65, ΙΙΙ 70, V 13, VI (Werdmüller) 94 ως Chera
Politissa και VII (Coronelli) 54 ως Chiera Poglitissa, Chiesa Greca.281 To
1918 σωζόταν τμήμα του βόρειου τοίχου της εκκλησίας και ίχνη τοι‐
χογραφιών στο εσωτερικό κατοικίας με αρ. κτηματολογίου 2166.
Λεζάντα

99
ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΕΡΑ Η ΨΥΧΟΣΩΣΤΡΑ
Ήταν ενοριακή εκκλησία και βρισκόταν στην πλατεία Δασκαλο‐
γιάννη πίσω από τους στρατώνες του Αγίου Γεωργίου, σήμερα συγ‐
κρότημα Περιφέρειας και Δικαστηρίων. Την συναντάμε στους κα‐
ταλόγους II 64, III 46, IV 15, V 26, VI (Werdmüller) 53 ως Chiera Psigo‐
sostra και VII (Coronelli) 31ως S. Maria Theoschiepasti, cioe Madonna
di Pietà Chiesa. Την οθωμανική περίοδο μετατράπηκε σε μικρό
τζαμί (μετζίτι) με την ονομασία Οτσαλάρ (ή Ονταλάρ) τζαμισί (το
τζαμί των στρατώνων).282 Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών, η
ορθόδοξη εκκλησία της Κερά Ψυχοσώστρας αγοράστηκε ως αν‐
ταλλάξιμο κτήμα από τον κ. Εμμ. Λέκκα. Το 1931, η πλατεία Δασκα‐
λογιάννη ήταν γεμάτη παλιομάγαζα και παραγκόσπιτα ενώ, όπως
αναφέρει η εφημερίδα Ανόρθωσις, μέσα στο εκεί σωζόμενο τζαμί
που αναφέρεται ως «μπουντρούμι», παρασκευάζονταν ο σαρακο‐
στιανός χαλβάς και άλλα γλυκίσματα.283
Η Παναγία Ψυχοσώστρα κατεδαφίστηκε στα τέλη της δεκαετίας
του 1930 πριν τη γερμανική κατοχή.
ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΚΥΡΙΑ ΤΩΝ ΑΓΓΕΛΩΝ
Σε έναν τεράστιο ακάλυπτο χώρο, στην αρχή της λεωφόρου
Καλοκαιρινού, στη συμβολή της με την οδό Μιχελιδάκη, υψωνόταν
η Παναγία Κυρία των Αγγέλων, ο σημαντικότερος ίσως ορθόδοξος
ναός του βενετοκρατούμενου Χάνδακα, που σώζεται σήμερα κα‐
τακερματισμένος μέσα στα σύγχρονα καταστήματα.
Αναφέρεται σε όλους τους καταλόγους των εκκλησιών του Χάν‐
282 Πρακτικίδης 1918, (νέα έκδοση 1983) σσ. 38‐39
283 Ανόρθωσις 16/1/1931
284 Gerola 1918, σ. 41.
285 Μανούσακας, 1961, σσ. 204‐205.
286 Ό. π., σ. 172.
287 Τα σφαγεία ήταν τότε στη βόρεια πλευρά της Παναγίας των Αγγέλων, στην οδό Μιχελιδάκη, τα δε ψαράδικα λίγο πιο πάνω, στην πλατεία της εκκλησίας, απέναντι από το υαλο‐
πωλείο Μυλωνάκη.
288 Σπανάκης 1959, σ. 264, σημ. 59.
100
δακα, I 12 ως S. Maria de Angelis, que est juxta Bechariam, II 19 ως S.
Marie Angelorum, ubi fraternitas est in burgo, III 54 ως S. Maria di
Anzoli, IV 1 ως S. Maria Angelorum, V 10 ως Η Κυρία των Αγγέλων, VI
(Werdmüller) 104 ως S. Maria di Angeli και VII (Coronelli) 69 ως Santa
Maria delli Angeli, Chiesa Greca.284 Η εκκλησία αναγράφεται και ως
Sancta Maria de Miraculis, posita juxta portam civitatis, εννοώντας ότι
ήταν κοντά στην πύλη Voltone ή του Φόρου.285
Ο ναός ήταν η έδρα του Πρωτόπαπα των ορθοδόξων, του «προ‐
ϊσταμένου» δηλαδή του ορθόδοξου κλήρου του Χάνδακα, μετά
την μετατροπή του ‐ως τότε‐ ορθόδοξου μητροπολιτικού ναού του
Αγίου Τίτου σε καθεδρικό των Ενετών. Ήταν, επίσης, η έδρα της
ορθόδοξης αδελφότητας της Παναγίας των Αγγέλων που είχε ιδρυ‐
θεί στο α΄ μισό του 14ου αι. σύμφωνα με αρχειακές μαρτυρίες που
προέρχονται από διαθήκες. Σε έγγραφο της 26ης Αυγούστου 1323
αναφέρεται ο ναός ως ο σπουδαιότερος των εν Χάνδακι ορθοδόξων
ναών: «Item ecclesia vocata Sancta Maria de Angelis prope macelum;
habet terram vacuam dicta ecclesia a que est a facie dicte…».286
Η εκκλησία διέθετε κοιμητήριο και ήταν παλαιότερη του 1320,
έτος που αναφέρεται ότι είχε παραχωρηθεί στον ιερέα Μάρκο Ζω‐
γράφο, μαζί με μια μικρή κατοικία, από τον Λατίνο αρχιεπίσκοπο
Κρήτης. Τις διαστάσεις της διαβάζουμε στην απογραφή του 1320:
«η εκκλησία η καλουμένη Παναγία των Αγγέλων κοντά στα σφαγεία,287
έχει κενό οικόπεδο στη Δ πλευρά της με πλάτος 5 βήματα και 3,5 πό‐
δας και μήκος όσο και η πρόσοψη της εκκλησίας όπου βρίσκεται και
το κοιμητήριο της εκκλησίας, διαστάσεις προς βορρά πλάτος 5 βήματα
αρχίζοντας από τη Δ γωνία της εκκλησίας και προχωρώντας κατευθείαν
προς βορρά, προχωράει προς Ν μέχρι τη Βασιλική οδό με πλάτος 6
βήματα και 4,5 πόδια και στη συνέχεια επιστρέφει προς τα δυτικά με
μήκος 18 βήματα και 1 πόδι».288
Λεζάντα
Λεζάντα Λεζάντα

Λεζάντα Λεζάντα

102
 Η επωνυμία Beccharia, που χαρακτήριζε και ολόκληρη τη συνοικία,
προερχόταν από τα σφαγεία που υπήρχαν στην περιοχή. Ο χώρος
των σφαγείων ήταν εκεί που σήμερα βρίσκονται τα οικοδομικά τε‐
τράγωνα γύρω από τις οδούς Μιχελιδάκη, Ψαρομηλίγκων, Βουρβάχων
και Ευγενικού, μέχρι την παλιά Αγροτική τράπεζα (σήμερα οδός Ι.
Μουρέλλου).289
Για τα επόμενα χρόνια δεν έχουμε πληροφορίες. Φαίνεται όμως
ότι ο ναός είχε υποστεί σοβαρές καταστροφές, ίσως από τους σει‐
σμούς που έπληγαν διαρκώς την πόλη, επειδή στις αρχές του 15ου
αι. ενοικιάστηκε για 29 χρόνια με ισόχρονη ανανέωση στον ιερέα
Μάρκο Παυλόπουλο, ο οποίος τον ανασκεύασε, έχτισε κωδωνοστάσιο
και ανέθεσε στον ζωγράφο Άγγελο Απόκαυκο να ζωγραφίσει για
την εκκλησία την εικόνα της Δευτέρας Παρουσίας.290
Η γειτνίαση του ναού με τον χώρο των σφαγείων είχε δημιουργήσει
πολλά προβλήματα στους ιερείς και τους ενορίτες. Ο Παυλόπουλος
είχε ζητήσει από τις βενετικές αρχές την απομάκρυνση των σφαγείων
με δικά του έξοδα και, παρόλο που το 1422 αποφασίστηκε να ικα‐
νοποιηθεί το αίτημά του,291 η απόφαση, σύμφωνα με πηγές του
16ου και 17ου αι., ποτέ δεν εφαρμόστηκε.292
Σε διάταγμα του 1521, απλώς οριζόταν οι κρεοπώλες να μην το‐
ποθετούν τον πάγκο τους μπροστά και απέναντι από την εκκλησία.
Μέλη της αδελφότητας της Κυρίας των Αγγέλων ήταν ορθόδοξοι
κάτοικοι του Χάνδακα με πλούσια οικονομική επιφάνεια και
κοινωνική δράση, ενώ πολλοί διέθεταν μεγάλη ακίνητη περιουσία,
μόρφωση και κοινωνική επιρροή, με αποτέλεσμα να καταλαμβάνουν
δημόσιες θέσεις και αξιώματα. Από τις πιο σημαντικές δραστηριότητες
της αδελφότητας, και ειδικά του επί σειρά ετών βαρδιάνου Τζουάνε
Καλαφάτη, ήταν η ανέγερση, στην ίδια θέση, νέας εκκλησίας, που
άρχισε περίπου το β΄ μισό του 16ου αι. Στις αρχειακές πηγές αναφέ‐
ρονται παραγγελίες οικοδομικών υλικών και ασβέστη από την Τύ‐
λισο. Φαίνεται, όμως, ότι δεν μπορούσε να ανταπεξέλθει στα έξοδα
μιας τόσο φιλόδοξης και μεγαλόπρεπης κατασκευής, γιατί το 1563
επέβαλε στα μέλη της αδελφότητας νέα εισφορά.
Οι προσπάθειες ανέγερσης της εκκλησίας εντάθηκαν από το
1578, ενώ το 1583 θα πρέπει να είχε προχωρήσει αρκετά, όπως συ‐
νάγεται από παραγγελία ξυλείας από τα Σφακιά για την κατασκευή
της οροφής. Σύμφωνα με έγγραφο των ετών 1582‐1585 η οροφή θα
γινόταν σκαλιστή, όπως ακριβώς η οροφή της εκκλησίας του Αγίου
Τίτου, και ιδιαίτερα στο μεσαίο τμήμα της από το ιερό βήμα μέχρι
τους δεύτερους κίονες, αναφορά που παραπέμπει σε δίκλιτη εκ‐
κλησία. Η κατασκευή της νέας εκκλησίας συνεχιζόταν και τα επόμενα
χρόνια με δυσκολία, έως ότου ανέλαβε τις εργασίες η αδελφότητα
της Παναγίας Τριμάρτυρης.
Παράλληλα, και σε όλη τη διάρκεια του 16ου αι., η αδελφότητα
της Παναγίας των Αγγέλων είχε αναπτύξει αξιόλογη οικονομική
και φιλανθρωπική δραστηριότητα και είχε τη διοίκηση του ιδρύματος
της Αγίας Θεοδοσίας.293 Επίσης, ενεργούσε κάθε χρόνο την ημέρα
της σταύρωσης του Χριστού, για την απαλλαγή ενός καταδικασμένου
σε εξορία, σύμφωνα με προνόμιο που της είχε παραχωρήσει η πο‐
λιτεία. Η ακίνητη περιουσία της περιελάμβανε κατοικίες και αποθήκες
που βρίσκονταν στην πόλη και στις παρυφές της.
Από τα μέσα του 16ου αι. άρχισε να οικοδομείται ο ναός της Πα‐

289 Μανούσακας, 1961, σ. 179, A.S.V. Duca di Candia, Memoriali antichi, τετράδιο 59 (1422), φ. 24 r ‐ v και A.S.V. Duca di Candia 2, Ducali e lettere ricevute, τετράδιο 332 (1481‐1486): Αναφορά
στην Κυρία των Αγγέλων ως ναός της Θεοτόκου παρά την πύλην του Χάνδακος.
290 Ό. π., σ. 166 & σσ. 172‐173, A.S.V. ‐ Duca di Candia 1, Ducali e lettere ricevute, τετράδιο 4 (1409‐1410), φ. 30 r‐v: «...εντός της πόλεως του Χάνδακος, πλησίον των σφαγείων, υπήρχε ναός
ηρειπωμένος, ανήκων εις την λατινικήν αρχιεπισκοπήν Κρήτης, όστις παρεχωρήθη υπό του Αρχιεπισκόπου εις τον Μάρκον Παυλόπουλον δια 29 έτη, με δικαίωμα ανανεώσεως της παρα‐
χωρήσεως αντί 25 υπερπύρων ετησίως. Ο Παυλόπουλος ανοικοδόμησεν αυτόν εκ βάθρων, τον καθιέρωσεν επ’ ονόματι της Θεοτόκου, ήγειρε παρ’ αυτόν κωδωνοστάσιον και ελειτούργει
εν αυτώ».
291 Ό. π., σσ. 179‐181.
292 Ό. π., σ. 166 & σσ. 172‐173, A.S.V. – Duca di Candia 1, Ducali e lettere ricevute, τετράδιο 4 (1409‐1410), φ. 30 r‐v: «…εντός της πόλεως του Χάνδακος, πλησίον των σφαγείων, υπήρχε ναός
ηρειπωμένος, ανήκων εις την λατινικήν αρχιεπισκοπήν Κρήτης, όστις παρεχωρήθη υπό του Αρχιεπισκόπου εις τον Μάρκον Παυλόπουλον δια 29 έτη, με δικαίωμα ανανεώσεως της παρα‐
χωρήσεως αντί 25 υπερπύρων ετησίως. Ο Παυλόπουλος ανοικοδόμησεν αυτόν εκ βάθρων, τον καθιέρωσεν επ’ ονόματι της Θεοτόκου, ήγειρε παρ’ αυτόν κωδωνοστάσιον και ελειτούργει
εν αυτώ».
293 Παπαδία‐Λάλα Αναστασία, Ευαγή και νοσοκομειακά ιδρύματα στη Βενετοκρατούμενη Κρήτη, Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας, ΒΔΒΗ, Ελλη‐
νολατινική Ανατολή 4, Βενετία 1996, σσ. 89‐109.

103
ναγίας Τριμάρτυρης με έξοδα της αδελφότητας της Κυρίας των Αγ‐
γέλων.294 Σε έγγραφο του 1606 διευκρινίζεται η σύνδεση μεταξύ των
δύο εκκλησιών, της Κυρίας των Αγγέλων και της Τριμάρτυρης, καθώς
σημειώνεται Scolla di Santo Sepolcro over Santa Maria Trimartiro a
Santa Maria di Anzoli.295 Προς τα τέλη του 16ου αι., τα μέλη της αδελ‐
φότητας της Παναγίας των Αγγέλων μετέφεραν την έδρα τους στην
Τριμάρτυρη, πριν καν ολοκληρωθεί η ανέγερσή της.296
Η Κυρία των Αγγέλων είχε δύο κύριες εισόδους, μία από τη λεω‐
φόρο Καλοκαιρινού και μια από την οδό Μιχελιδάκη με γοτθικά
χαρακτηριστικά στο θύρωμα.
Στις αρχές του 20ού αι., ο Gerola την περιέγραψε ως δίκλιτη, ανα‐
φέροντας ότι: «το βορεινό κλίτος έχει εσωτερικά πλάτος 3,30 μ. και
το νότιο είναι κατεστραμμένο. Είχε ωραία πόρτα κοσμημένη με οδο‐
ντωτό περιθύρωμα που βρίσκεται στο εσωτερικό ενός καφενείου και
ενός καταστήματος», (καφενείο Εμμανουήλ Μπριζιμιδάκη αρ. 1243
και κατάστημα Γεωργίου Ξαθάκη αρ. 1246).297
Στην Τοπογραφίατου περιγράφει ξανά την εκκλησία, αναφέροντας
ότι: «σωζόταν μια αψίδα σε κατάσταση κατάρρευσης, ορατή στον νό‐
τιο τοίχο μέσα στο κατάστημα, που δείχνει ότι η εκκλησία είχε αρχικά
ένα μεσημβρινό δεύτερο κλίτος. Ο βόρειος τοίχος στο καφενείο διασώζει
μια όμορφη πύλη διακοσμημένη με διπλό οδοντωτό περίθυρο».
Κατά την οθωμανική περίοδο, ο ναός έγινε καφενείο με το όνο‐
μα του Μπουργαρέζου ο Καβές. Μέχρι το 1927 ‐ 28 υπήρχε εκεί του
Σαρχιανού Μιχάλη ο καφενές. Όπως αναφέρει ο Ν. Σταυρινίδης, εν
τη μεταβληθείση εις καφενείον εκκλησίαν της Κυρίας των Αγγέλων,
Πλατειά Στράτα, σήμερον κατάστημα Χατζηιωάννου δεξιά τω κατερ‐
χομένω, βρισκόταν το αναβρυτήριον Χατζή Ζερνταλού.298
Ο ίδιος, σε άρθρο του με τίτλο «Πως άλλαξε η όψη της πόλης
μας», αναφέρει τη διενέργεια εκσκαφής στον χώρο πίσω από το
μπουρεξίδικο, άλλοτε φούρνο Πολάκη, όπου εντοπίστηκαν μέσα
σε λάκκο αρκετά οστά, τα οποία, κατά τον ίδιο, δεν αποκλείεται να
παρέχουν την ένδειξη ότι εκεί βρισκόταν το χωνευτήριο της εκκλη‐
σίας της Κυρίας των Αγγέλων.
Σήμερα όλος ο ακάλυπτος χώρος ανατολικά και βόρεια της εκ‐
κλησίας (κοιμητήριο και αυλόγυρος) έχει καλυφθεί από νέες οικο‐
δομές και νέα Ο.Τ.
ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΜΠΑΡΟΤΣΑΝΗ
Η εκκλησία ήταν πλάι στον περίβολο του αρχοντικού των Barozzi,
στη γωνία Θεοτοκοπούλου και Κυδωνίας. Όλο το συγκρότημα μαζί
με τη εκκλησία κατεδαφίστηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1960.
Ήταν ορθόδοξη και σ’ αυτή ζητά στη διαθήκη του ο Ανδρέας Κορ‐
νάρος, θείος της διαθέτριας, να μεταφερθεί το λείψανό του αμέσως
μετά τον θάνατό του.299 Τη συναντάμε στους καταλόγους II 25, III
41, IV 31, V 20, VI (Werdmüller) 28 ως Madona Barozani και VII (Coronelli)
100 ως S. Maria Taraceti, Chiesa Greca.300
ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΟΔΗΓΗΤΡΙΑ
Η Παναγία Οδηγήτρια των «4 Καμπανών» ή «του Βράχου» ήταν
ορθόδοξη εκκλησία ανατολικά της οδού Έβανς, στη νότια πλευρά
της οδού Σμύρνης, στο μέσον της σημερινής οδού Τρυφίτσου και
λίγο ανατολικότερα από την εκκλησία του Αγίου Ανδρονίκου.

294 Βλ σελ...
295 Αδελφότητα του Παναγίου Τάφου στην Αγία Μαρία την Τριμάρτυρη και την Αγία Μαρία των Αγγέλων.
296 Πανοπούλου 2012, σσ. 245‐270.
297 Gerola, Monumenti, τ. II, σ. 173.
298 Σταυρινίδης Ν., ΜΤΙΕ, τ. Ε΄, σσ. 241‐242.
299 Μαυρομάτης 1986, σ. 109, Notai, b 68 (Giacomo Cortesan) και 135 έγγραφο 11, διαθήκη της Ελενέτας Κορναροπούλας, 18 Αυγούστου 1639.
300 Gerola 1918, σ. 39. Gerola G., «Ι Francescani in Creta al tempo del dominio veneziano», Collectanea Francescana Assisi 2/3‐4 (1932), σ. 322. Σταυρινίδης Ν., «Ανδρέας Μπαρότσης, ο
προδότης του Μεγάλου Κάτρου», ΚΧ Α΄ (1947), σ. 412, σημ. 89. Σπανάκης Στ., «Η διαθήκη του Ανδρέα Κορνάρου (1611)», ΚΧ 9 (1955), σ. 389, Notai, b 231 (Mattio Pacidioti), Testamenti
1650‐1661, φ. 391‐393, έγγραφο 10, διαθήκη της Ντιάνας Κορναροπούλας, 30 Μαρτίου 1661.

104
Λεζάντα

105
 Σύμφωνα με τους Στ. Σπανάκη και Ν. Σταυρινίδη, μεγάλο τμήμα
της εκκλησίας και μέρος του ιερού με το μεσαίο μεγάλο τόξο βρέ‐
θηκαν κατά τύχη σε μία επιδιόρθωση στον εσωτερικό δυτικό τοίχο
της οικίας Εμμ. Καφετζάκη πριν λίγα χρόνια.
Ήταν η έδρα της συντεχνίας των ζωγράφων που είχε προστάτη
τον Ευαγγελιστή Λουκά, όπως και η αντίστοιχη συντεχνία στη
Βενετία. Μέλη της συντεχνίας ήταν κυρίως οι ζωγράφοι της πόλης
αλλά και αρκετοί χρυσοχόοι και ξυλογλύπτες.301
Ο ναός ήταν αρκετά μεγάλος, μεγαλύτερος από τους άλλους δύο
γειτονικούς του.302 Στους καταλόγους αναφέρεται ως η εκκλησία με
τις 4 καμπάνες. Αποτυπώνεται στις απογραφές και τους χάρτες II 34,
III 28, IV 4, V 25, VI (Werdmüller) 51 ως S. Maria Odigitria και VII (Coronelli)
7 ως S. M. di Rocca, detta chiesa delle 4 Campane, Chiesa Greca.
Αποτυπώνεται επίσης στον χάρτη του Domenico Rossi του 1573,
ενώ αναφέρεται σε έγγραφο του 1587.303
Το προσωνύμιο Οδηγήτρια θα πρέπει να της δόθηκε σε ανάμνηση
της περίφημης εικόνας της Οδηγήτριας, έργο του Ευαγγελιστή Λου‐
κά, που φυλάσσεται στη Μονή της Χώρας (Καχριέ Τζαμί) στην Κων‐
σταντινούπολη. Αυτή η εικόνα ήταν προστάτρια των πολιορκούμενων
πόλεων και την περιέφεραν πάνω στα τείχη της πολιτείας για εν‐
θάρρυνση των μαχητών. Άλλες πιθανότητες ήταν να ανήκε στη
Μονή Οδηγητρίας, όπως λεγόταν το γνωστό μοναστήρι του Αγίου
Φανουρίου στο Βαλσαμόνερο ή της Μονής Οδηγητρίας στην επαρχίας
Πυργιωτίσσης.
Η ονομασία της διατηρήθηκε και μετά το 1669, που ο πρώτος
Γραμματικός της Πόρτας και δραγουμάνος του Πασά, Ρεθυμνιώτης
Ανδρέας Μηλιώτης, καταγράφοντας κατά διαταγή του Κιοπρουλή
τα δημόσια κτίρια και τα εγκαταλελειμμένα σπίτια της πόλης, ση‐
μείωσε όλες τις συνοικίες με τις χριστιανικές τους ονομασίες που εί‐
χαν διατηρήσει από την περίοδο της ενετικής κυριαρχίας. Ανάμεσα
σε αυτές, αναφέρεται και η συνοικία τηςΚερά Παναγίας της Οδηγητρίας
με τις 4 Καμπάνες, άλλοτε ως «Κερά Odita μαχαλεσί» άλλοτε ως «Κε‐
ρά Odi» και άλλοτε ως «Κερά Oditirgia». Με αυτές τις ονομασίες τη
συναντάμε στους τουρκικούς κώδικες τα πρώτα χρόνια μετά την
άλωση του Χάνδακα. Στη συνέχεια, παύει να αναφέρεται η χριστιανική
ονομασία της και στη θέση της εμφανίζεται η οθωμανική πλέον συ‐
νοικία Βαλιδέ Σουλτάν Μαχαλεσί (ναός του Σωτήρος).
ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΠΑΝΥΜΝΗΤΟΣ
Η Πανύμνητος ήταν καθολικό της ομώνυμης μονής, νοτιοδυτικά
της Παναγίας των Σταυροφόρων, στην οδό Γιαμπουδή, απέναντι
από τον τεκέ του Οσμάν Μπαμπά. Μέχρι το 1961 σωζόταν στο ε‐
σωτερικό κατοικίας ιδιοκτησίας Μαυράκη. Απαντάται στους κατα‐
λόγους Ι 2, ΙΙ 48, ΙΙΙ 37, V 27.304 Διέθετε κελιά και κοιμητήριο και είχε
περίμετρο 184 βήματα.305 Αναφέρεται σε διαθήκη του 1490 ως Κυρία
η Πανύμνητος στο Ξώπορτο.306
ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΠΕΡΙΒΛΕΠΤΟΣ
Μικρή ορθόδοξη μονόχωρη εκκλησία, στην αρχή της οδού Πε‐
διάδος, στη βορειοδυτική γωνία του προμαχώνα Vitturi. Μέχρι το
1959, ελάχιστα υπολείμματα της εκκλησίας σώζονταν στο εσωτερικό
κατοικίας ιδιοκτησίας Παπαδογιαννάκη.

301 Πανοπούλου 2012, σσ. 386‐394.

302 Σταυρινίδης Ν., «Άγιος Ανδρόνικος», Πατρίς 11‐13/3/1955.
303 Gerola, Monumenti, τ. I, εικ. 51. Κωνσταντουδάκη 1977, σ. 175.
304 Gerola 1918, σ. 42: L’ ubicazione non é ben chiarita dagli elenchi pare sorgesse verso il centro dei borghi.
306 Σπανάκης 1959, σ. 260, σημ. 50: Η καλούμενη Παναγία η Πανύμνητος ήταν εκκλησία και μοναστήρι και την κατέχει ο πρεσβύτερος Νικόλαος Παράδεισος, κρης κανονικός, μετά των
οίκων και κοιμητηρίω. Έχει περίμετρο βήματα 184.
306 Σάθας 1877, σ. 660: 1490 Ιανουαρίου 23, διαθήκη Ιωάννη Τζαγκαρόλα, ζητά να τον ενταφιάσουν στην Κυρίαν την Πανύμνητον εις Εξώπορτον. Κωνσταντουδάκη 1973, σσ. 291‐380, Notai
di Candia, b. 18 (Giacomo Bonasseri), filza c.φ. 86r (9 Ιανουαρίου 1504) και Notai di Candia, b. 16 (Giovanni Betto), filza 1516‐1523, φ. 41r: una mia case posta inlla contra de Madonna Santa
Maria Panimnito.

106
 Την συναντάμε στους καταλόγους των εκκλησιών I 28, II 32, III 34,
IV 2, V 24, VI (Werdmüller) 45 ως S. Maria Periblepto και VII (Coronelli) 1
ως S. Maria Pericleto, Chiesa Greca.307 Η εκκλησία, η ονομαζόμενη Παναγία
η Περίβλεπτος την οποία κατέχει ο Γεώργιος Σητειακός επανοικοδο‐
μήθηκε. Έχει κοιμητήριο και διαστάσεις στη Β. πλευρά βήματα 11,
στη Ν. βήματα 11, στην Α. βήματα 9 και στη Δ. άλλα τόσα.308
Επί οθωμανικής κυριαρχίας, ο Φιντίκ (Πόντιος) Μεχμέτ Πασάς,
διοικητής του Μεγάλου Κάστρου, κατεδάφισε σχεδόν εξ ολοκλήρου
τη μικρή ορθόδοξη εκκλησία και έχτισε στο οικόπεδό της τέμενος
στο όνομά του.309 Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών, το τέμενος
πουλήθηκε ως ανταλλάξιμο κτήμα στον στρατιωτικό Πλεύρη, ο
οποίος το κατεδάφισε και έκτισε στη θέση του κατοικία που χρησι‐
μοποιήθηκε στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο από τους Γερμανούς ως
έδρα της Γκεστάπο.310
ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΤΡΙΜΑΡΤΥΡΗ
Ο ναός της Παναγίας Τριμάρτυρης βρισκόταν στην ενορία της
Παναγίας Φανερωμένης, μεταξύ των οδών 1866, Θεοδοσάκη και Έ‐
βανς.311 Ήταν από τις πιο σημαντικές ορθόδοξες εκκλησίες του Χάν‐
δακα. Από τις πηγές μαθαίνουμε ότι ήταν τρίκλιτη εκκλησία χωρίς
τρούλο, με πρόσοψη στη σημερινή αγορά.312 Όπως περιγράφει ο
Ιωάννης Παπαδόπουλος, ο αρχιτεκτονικός ρυθμός της εκκλησίας
ήταν di fabrica moderna e con qualche architetura, ενώ το καμπαναριό
307 Gerola 1918, σ. 39.
308 Σπανάκης 1959, σ. 261, σημ. 52.
309 Πρακτικίδης 1983, σ. 39, σημ. 45.
310 Σταυρινίδης, ΜΤΙΕ, τ. Γ΄, σ. 130.
311 Σταυρινίδης Ν., «Η Καστρινή οικογένεια των Σολωμών», Πατρίς 30/06/1959‐ 05/07/1959: «Η μεγάλη αυτή ορθόδοξη εκκλησία βρισκόταν στο χώρο που καταλαμβάνουν σήμερα
(1959) το γαλακτοπωλείο του Μπαντουβά, το υαλοπωλείο του Σπανούδη, το εστιατόριο Μπαλούρδου και στο δρόμο που ήταν άλλοτε τα παλιά ψαράδικα που από αυλή της εκ‐
κλησίας το μετέτρεψε σε δρόμο ο Τούρκος δήμαρχος του Ηρακλείου ο Παπουτσαλής. Ο δρόμος αυτός που έβγαινε στην σημερινή οδό Έβανς, στο Εφκάφι, είναι η σημερινή οδός
Θεοδοσάκη».
312 Μπουνιαλής Τζάνε Μαρίνος, Ο Κρητικός Πόλεμος (1645‐1669), επιμ. Στ. Αλεξίου‐ Μ. Αποσκίτη, εκδ. Στιγμή, 1995, σ. 71, σημ. 64. Gerola, Monumenti, τ. I, πίν. ΙΙΙ (χάρτης Werdmüller)
με την ένδειξη Trimartiri.
313 Παπαδόπουλος 2012, σσ. 79‐80
314 Gerola 1918, σ. 39.
315 Βλ. παραπάνω σ...
107
της ήταν ψηλό αλλά στενό και λεπτό. Όπως χαρακτηριστικά ανα‐
φέρει, όταν οι καμπάνες ηχούσαν όλες μαζί, απειλούσαν να γκρεμίσουν
την εκκλησία και τις διπλανές κατοικίες.313
Εμφανίζεται στους καταλόγους V 9, VI (Werdmüller) 56 ως S. Tri‐
martira όπου αποτυπώνεται ως τρίκλιτη βασιλική και VII (Coronelli)
44 ως Li Tre Martiri, Chiesa Greca e Convento de Galojeri.314
Ήταν η έδρα της ορθόδοξης αδελφότητας της Παναγίας Τριμάρ‐
τυρης, μιας από τις σημαντικότερες αδελφότητες του 17ου αι. στον
Χάνδακα. Οι απαρχές της αδελφότητας ανάγονται στα τέλη του
16ου αι., όταν πιθανότατα τα μέλη της αδελφότητας της Παναγίας
των Αγγέλων μετέφεραν την έδρα τους εκεί.315
Η ανέγερση της εκκλησίας άρχισε στα μέσα του 16ου αι. Σε συμ‐
βολαιογραφικό έγγραφο μαρτυρείται ότι η αδελφότητα κατεδάφισε
δύο μικρές κατοικίες που υπήρχαν στο οικόπεδο, προκειμένου να
χρησιμοποιήσει το οικοδομικό υλικό για την ανέγερση του ναού.
Επιπλέον, οι κάτοικοι της πόλης δώριζαν ακίνητα για την αποπεράτωση
της εκκλησίας. Το χτίσιμό της ολοκληρώθηκε στα τέλη του 1583.
Στην οικοδόμηση του ναού αναφέρεται έμμεσα έγγραφο του
1578. Πρόκειται πιθανότατα για το παλαιότερο γνωστό έγγραφο
που αναφέρεται στα πρώτα στάδια ανέγερσης του σημαντικού
αυτού ναού της πόλης. Σύμφωνα με αυτό, ο Αντώνης Γριβάρης από
την Τύλισο συμφωνεί με τον Τζουάν Καλαφάτη, Βαρδιάνον της
Σκόλας της Κυρίας των Αγγέλων και του Αγίου Τάφου να του κάνει ένα
καμίνι από το οποίο θα μεταφέρει καθημερινά ασβέστη εις την Κεράν
την Ντριμάρτυριν. Το 1583 η οικοδόμηση του ναού φαίνεται να είχε
τελειώσει, εφόσον σε έγγραφο του έτους αυτού συμφωνείται η
 στέγασή του με ιντάγιο (σκαλιστή οροφή). Για την ανέγερση του
καμπαναριού θα πρέπει να δαπανήθηκαν αρκετά ποσά, όπως και
για την επίστρωση του δαπέδου με πλάκες από πέτρα Τυλίσου. Το
1643, μαρτυρείται η ανάθεση στον γλύπτη Εμμανουήλ Κουδουμνή
της αγοράς μολυβιού και γυαλιού παραθύρων για τη στήριξη των
υαλοπινάκων.
Οι εργασίες που αφορούσαν στη διακόσμηση αναφέρονται σε
πολλά έγγραφα μέχρι και τα μέσα του 17ου αι. Ο ναός διακοσμήθηκε
με αξιόλογα έργα τέχνης, όπως εικόνες του Μιχαήλ Δαμασκηνού
και του Ιερεμία Παλλαδά,316 ενώ συγκεντρώθηκαν από δωρεές βα‐
ρύτιμα εκκλησιαστικά αντικείμενα. Στο εσωτερικό του υπήρχαν
πολλά ταφικά μνημεία που είχαν ανεγερθεί με τη φροντίδα είτε
της αδελφότητας είτε γνωστών κρητικών οικογενειών, όπως μαρ‐
τυρείται από πολλά συμβολαιογραφικά έγγραφα. Εκεί ήταν θαμμένος
ο Μάξιμος Μαργούνιος, επιφανής λόγιος του 16ου αι., φωτεινή μορ‐
φή της Εκκλησίας και των θεολογικών γραμμάτων.317
Σύμφωνα με τις πηγές αυτές, την κατασκευή των πολυτελών
ταφικών μνημείων από λευκή και καθαρή πέτρα Τυλίσου αναλάμ‐
βαναν γνωστοί γλύπτες του Χάνδακα. Τα ταφικά μνημεία της Τρι‐
μάρτυρης αποτέλεσαν πρότυπο για την κατασκευή αντίστοιχων
τάφων σε άλλες εκκλησίες της πόλης.
Σύμφωνα με πηγές, η νέα εκκλησία ήταν αφιερωμένη στον Πα‐
νάγιο Τάφο, γεγονός που μας επιτρέπει να υποθέσουμε είτε ότι η
εκκλησία του Πανάγιου Τάφου ήταν παρεκκλήσι της Τριμάρτυρης
είτε ότι ο ναός μετονομάστηκε αργότερα σε Παναγία Τριμάρτυρη.
Στον κατάλογο των εκκλησιών του Χάνδακα του 1572 αναφέρεται
ο ναός ως Πανάγιος Τάφος, δεν συναντάται όμως με αυτό το όνομα
στους επόμενους καταλόγους του 17ου αι. Σε έγγραφα και χάρτες, η
εκκλησία αναφέρεται ακόμα ως Ναός των Τριών Μαρτύρων.
Εφημέριοι της εκκλησίας διετέλεσαν γνωστοί ιερωμένοι του
Χάνδακα. Το 1625, εφημέριος της εκκλησίας ήταν ο Μελέτιος Βλα‐
Λεζάντα
στός, ενώ, κατά τη διάρκεια του Κρητικού Πολέμου, εφημέριοι διε‐
τέλεσαν πολλοί γνωστοί λόγιοι ιερωμένοι, όπως ο Γεράσιμος Βλάχος,

316 Καζανάκη 1974, σσ. 266‐268 και σ. 271: Ο Ιερεμίας Παλλαδάς είχε ζωγραφίσει τον σταυρό για την επίστεψη του τέμπλου που αποτέλεσε πρότυπο για την κατασκευή άλλων.
317 Ό. π., σ. 251 κ. εξ. αναφέρεται στο κοιμητήριο της Τριμάρτυρης, όπου ήταν θαμμένος ο Μάξιμος Μαργούνιος, ενώ ο πολύ γνωστός τότε Θωμάς Μπενέτος αναλαμβάνει το 1616 να
φτιάξει έναν τάφο πολυτελή στο κοιμητήριο.

108
ο Γιακουμής Βλαστός κ.ά. Τα διοικητικά μέλη της αδελφότητας της
Τριμάρτυρης προέρχονταν από εύπορες οικογένειες της πόλης που
είχαν μορφωθεί σε ιταλικά πανεπιστήμια και ασκούσαν σημαντικά
επαγγέλματα (δικηγόροι, έμποροι, φαρμακοποιοί, χρυσοχόοι κλπ.),
ενώ ήταν ιδιοκτήτες μεγάλης αστικής ακίνητης περιουσίας. Πολλοί
είχαν αποκτήσει τον τίτλο του κρητικού ευγενούς και αναλάμβαναν
διοικητικές θέσεις σε φιλανθρωπικά και νοσοκομειακά ιδρύματα
του Χάνδακα, στη συντεχνία των ναυτικών και στην ορθόδοξη α‐
δελφότητα του Αγίου Ονουφρίου.
Με το κληροδότημα ενός πολύ δραστήριου μέλους της κοινωνίας
του Χάνδακα, του Δαμιανού de Zuanne, γαιοκτήμονα, εμπόρου,
πλοιοκτήτη και ιδιοκτήτη μεγάλης ακίνητης περιουσίας στην πόλη
και την ύπαιθρο, η αδελφότητα ανέλαβε τη διαχείριση του Monte
di Pieta (ενεχυροδανειστήριο), ενός σημαντικού δανειστικού ιδρύματος
κοντά στην εκκλησία του Αγίου Ονουφρίου, που ιδρύθηκε από τη
βενετική διοίκηση το 1613 με σκοπό την πάταξη της τοκογλυφίας
προς όφελος του κρητικού πληθυσμού.318
Στη διαθήκη του Ιωάννη Φραγκίσκου Κορνάρου αναφέρεται:
«εις το Μόντε στην κυρίαν την Τριμάρτυρον που ανήκε στην αδελφότητα
της κυρίας της Τριμάρτυρης και βρισκόταν κοντά στον ναό του Αγίου
Ονουφρίου».319
Επίσης, από τον 16ο αι. και μετά διαχειριζόταν, μαζί με την αδελ‐
φότητα της Κυρίας των Αγγέλων, το νοσοκομείο της Αγίας Θεοδοσίας
που αποτελούσε ξενώνα αστέγων και πασχόντων ορθοδόξων.
Στην Τριμάρτυρη ανήκαν και τα υγειονομικά ιδρύματα που υπήρχαν
κατά την Ενετοκρατία στην οδό 1821.
Στις αρχές του Κρητικού Πολέμου, οι Ενετοί είχαν εγκαταστήσει
στην Τριμάρτυρη τον έκπτωτο οικουμενικό πατριάρχη Ιωαννίκιο,
για να προσελκύσουν τον ντόπιο ορθόδοξο πληθυσμό. Στόχος
τους ήταν να αντιπράξουν στον σκοπό του Οικουμενικού Πατριαρ‐
χείου που, με το νεοδιορισμένο Μητροπολίτη Νεόφυτο Πατελλάρο
ως αντιπρόσωπό του, προσπαθούσε με κάθε μέσο να περιέλθει η
Κρήτη στους Οθωμανούς, οπότε θα περιερχόταν και πάλι η Εκκλησία
της Κρήτης στη δικαιοδοσία του Πατριαρχείου.
Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας του Χάνδακα η εκκλησία υπέ‐
στη αρκετές ζημιές. Λίγο πριν την παράδοση της πόλης, ο Τζουάνες
Παπαδόπουλος την περιγράφει ως εξής: «Η εκκλησία της Παναγίας
της Τριμάρτυρης ήταν ένα σύγχρονο κτίσμα με υψηλό και στενό καμ‐
παναριό αλλά όχι γερό που απειλούσε να γκρεμιστεί πάνω στην εκ‐
κλησία και τα γειτονικά σπίτια όταν χτυπούσαν μαζί όλες του οι κα‐
μπάνες. Η αδελφότητα της εκκλησίας αυτής είχε ένα ενεχυροδανειστήριο
με μεγάλο κεφάλαιο για τη βοήθεια των φτωχών κατοίκων. Δίπλα
στην εκκλησία υπήρχαν κελιά».320
Πριν από την παράδοση της πόλης στους Οθωμανούς, οι κάτοικοι
του Χάνδακα κατάφεραν να σώσουν τα ιερά κειμήλια της εκκλησίας
τα οποία μετέφεραν στην Κέρκυρα.321 Σε οθωμανικά έγγραφα που
συντάχθηκαν αμέσως μετά την άλωση, αναφέρεται ως Κερά Μαγμένη
ή Κερά Φτα Μεγάλη ή Κερά Ματρομύτη ή Κερά Μεγάλη. Κάποια υπο‐
λείμματα του ναού σώζονται στο εσωτερικό δύο καταστημάτων
(πρώην Γιαλούρη και πρώην Μανουρά) αριστερά, ανεβαίνοντας
την οδό 1866.
Είναι άγνωστο πότε καταστράφηκε το μνημείο. Στην εφημερίδα
Ίδη του 1952, δημοσιεύτηκε πρόγραμμα πλειστηριασμού καταστή‐
ματος στην οδό 1866, στα παλιά ψαράδικα, που συνόρευε ανατολικά
με τέως Εφκάφι, τότε ιδιοκτησία Στέφανου Μηλιαρά, και με δύο ο‐
δούς. Πρόκειται για την πώληση της Παναγίας της Τριμάρτυρης σε
ιδιώτες. Η εκκλησία δεν περιλαμβάνεται στον κατάλογο των κηρυγ‐
μένων μνημείων που συντάχθηκε το 1947.322

318 Παπαδία‐Λάλα 1996, σσ. 91‐92. Της ιδίας, Το Monte di Pieta του Χάνδακα (1613‐μέσα 17ου αιώνα). Συμβολή στην κοινωνική και οικονομική ιστορία της Κρήτης, Αθήνα 1987, σ. 62: Εις το
Μόντε στην Κυρίαν την Τριμάρτυρη. Το Monte di Pieta, όπως φαίνεται από τη μαρτυρία της διαθήκης, ανήκε στην αδελφότητα της κυρίας της Τριμάρτυρης και σύμφωνα με τον Gerola,
ιδρύθηκε το 1625. Αλεξίου Στ., «Το Κάστρο της Κρήτης και η ζωή του στον ΙΣΤ΄ και ΙΖ΄ αι.», ΚΧ 19 (1965), σσ. 146‐178.
319 Μαυρομάτης 1986, σ. 62 (Έγγραφο 3, Διαθήκη Ιωάννου Φραγκίσκου Κορνάρου ‐ Notai, b. 66 (Giacomo Cortesan), Libro 2, no 120, 1622 7 Απριλίου). Gerola, Monumenti, τ. III, σ. 135, σημ. 7.
320 Παπαδόπουλος 2012, σσ. 79‐80.
321 Πανοπούλου 2012, σσ. 270‐298.
322 Πρακτικίδης 1983, σ. 37, σημ. 37. Gerola, Monumenti, τ. III, σσ. 154‐156. Καζανάκη 1974, σ. 251 κ.εξ. Ίδη 15‐3‐1952. Επετηρίς Ιστορίας Κρητικών Σπουδών 1, σ. 258. Τσελεμπί 1994, σ. 503, 510.

109
 Σύμφωνα με άρθρο του Ν. Σταυρινίδη του 1959, η Τριμάρτυρη
βρισκόταν στον χώρο που καταλάμβαναν το γαλακτοπωλείο
Μπαντουβά, το υαλοπωλείο Σπανούδη, το εστιατόριο Μπαλούρ‐
δου και το σοκάκι όπου ήταν άλλοτε τα παλιά ψαράδικα (οδός
Θεοδοσάκη) που από αυλή της εκκλησίας και μετέπειτα τζαμί,
τον μετέτρεψε σε δρόμο ο δήμαρχος Ηρακλείου Παπουτσαλής.323
Σήμερα, ένα τμήμα της Τριμάρτυρης και το μιχράμπ του τζα‐
μιού σώζονται σε κακή κατάσταση στο εσωτερικό καταστήματος
της οδού 1866.
ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗ
Η Φανερωμένη αναφέρεται και ως Κερά Αγιασμένη. Βρισκόταν
στο τέλος της οδού 1866, κοντά στη Μονή του Σωτήρα, σε ένα
από τα εμπορικότερα σημεία της αγοράς του Χάνδακα και ανή‐
κε στην οικογένεια των Μορεζίνων.324 Ήταν στη θέση του πρώ‐
ην φούρνου Γιαννακουδάκη, σήμερα σούπερ μάρκετ, δεξιά α‐
νεβαίνοντας λίγο πριν τη συμβολή της οδού 1866 με την οδό
Καρτερού. Απαντάται στους καταλόγους 1 15, II 60, III 22, IV 57,
V 31, VI (Werdmüller) 71 ως S. Maria Faneromeni και VII (Coronelli)
35 ως S. Maria Fanelimagni, chiesa greca.325 Είχε κηρυχτεί ιστορικό
διατηρητέο μνημείο στις 18‐3‐1947 για να αποχαρακτηριστεί
χρόνια αργότερα, το 1980 (22‐11‐1980) με το δικαιολογητικό ότι
«δε διατηρούνται παρά ελάχιστα από τα ερείπιά του». Το 1981
κατεδαφίστηκε το μοναδικό παλαιό κομμάτι που σωζόταν,
ένα μικρό τμήμα του βόρειου τοίχου και ένα κτισμένο παράθυρο
που εξωτερικά διατηρούσε τμήμα γείσου.326
323 Σταυρινίδης Ν., «Η καστρινή οικογένεια των Σολομών» Πατρίς, 30/6‐5/7/1959.
324 Κακουλίδη‐Πάνου Ε., «Ο Ιωάννης Μορεζήνος και το έργο του», ΚΧ 22 (1970), σ. 19, σσ. 21‐22, σσ. 40‐42, σ. 46. Σταυρινίδης Ν., «Η καστρινή οικογένεια των Σολομών» Πατρίς, 30/6‐
5/7/1959.
325 Gerola 1918, σ. 40.
326 ΥΠΠΕ/ΑΡΧ/Β1/Φ38/9698/268/16‐2‐1981 «περί αποχαρακτηρισμού κτιρίου Γιαννακουδάκη στο Ηράκλειο Κρήτης».
327 Gerola 1918, σ. 40.
328 Για τον τεκέ και το τάγμα των Τριών Ανδρών βλ. σ……
329 Σταυρινίδης, ΜΤΙΕ, τ. Γ΄, σ. 335, σημ. 2.
330 Βλ. σχετικό έγγραφο 745/21.3.1951.
110
ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗ ΣΤΟ ΜΑΡΤΙΝΕΓΚΟ
Μικρή μονόχωρη εκκλησία στο εσωτερικό πρανές του προ‐
μαχώνα Μαρτινέγκο, δυτικά της sortita, προς τη χαμηλή πλατεία
του προμαχώνα, γνωστή ως στοά Μακάσι. Τη συναντάμε στους
καταλόγους IV 56, V 30 VI (Werdmüller) 84 ως S. Maria Faneromeni
και VII (Coronelli) 17 ως chiesa Hieromitissa, cioe la Madonna dell’
Assuntione, Chiesa Greca.327
Κατά την οθωμανική περίοδο μάλλον καταστράφηκε και
στη θέση της κτίστηκε ο τεκές του τάγματος των Τριών Ανδρών
(Uç Er).328 Κατά τον Ν. Σταυρινίδη η ίδια η εκκλησία μετατράπηκε
σε τεκέ: «Εν τη συνοικία κάτωθι του προμαχώνος, υπήρχεν επί
Ενετοκρατίας η ορθόδοξος εκκλησία της Παναγίας της Φανερωμένης,
η οποία μετετράπη υπό του ισλαμικού μοναχικού τάγματος των
«Τριών Ανδρών» εις τεκέν και ήτο γνωστή παρά τω λαώ ως τα
«Ουτσλέρια» (Ουτσλέρ Τεκεσί)».329 Ο Gerola γράφει ότι στη θέση
της εκκλησίας υπάρχει ο τεκές και στον περίβολό του ο τάφος
του ιδρυτή του τάγματος Chaider Baba, αλλά δεν διακρίνονται
ίχνη της ορθόδοξης εκκλησίας ούτε βενετσιάνικα στοιχεία στο
κτίριο. Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών, ο τεκές κατέστη
ανταλλάξιμο κτήμα με αρ. Κτηματολογίου 1015. Κηρύχθηκε ιστο‐
ρικό διατηρητέο μνημείο με το Διάταγμα του 1947.
Μέχρι τη δεκαετία του 1980 χρησιμοποιείτο ως κατοικία 5‐6
φτωχών οικογενειών.330 Στη συνέχεια ερημώθηκε και για μεγάλο
χρονικό διάστημα παρέμεινε σε κακή κατάσταση. Τα τελευταία
χρόνια στερεώθηκε και αποκαταστάθηκε από την Εφορεία Βυ‐
ζαντινών Αρχαιοτήτων, ενώ πραγματοποιήθηκε ανασκαφική
έρευνα γύρω από το κτίριο για τον εντοπισμό της ορθόδοξης
εκκλησίας της Παναγίας, η οποία όμως δεν ολοκληρώθηκε.
Λεζάντα Λεζάντα

Το μνημείο, μαζί με παρακείμενη οθωμανική κρήνη, υπολείμ‐ ΑΓΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ

ματα κτιρίων και βοτσαλωτό δάπεδο, εντάχθηκε στη γενική δια‐
μόρφωση του περιβάλλοντος χώρου του προμαχώνα Μαρτινέγκο
επί της λεωφόρου Νικ. Πλαστήρα από τον Δήμο Ηρακλείου.
ΑΓΙΟΣ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΩΝ
Μικρή μονόχωρη εκκλησία μεταξύ των δυτικών νεωρίων και
των κατοικιών των Καμερλέγγων (οικονομικών υπαλλήλων επί
ενετικής κυριαρχίας), στο αδιέξοδο δυτικά της πλατείας Θειακάκη,
που είναι προέκταση της οδού Πατρός Αντωνίου. Αναφέρεται
μόνο στους καταλόγους II 12 και VI (Werdmüller) 18 ως S. Pantaleone.331
Μικρό μονόχωρο εκκλησάκι βορειοδυτικά της Παναγίας Φα‐
νερωμένης, περίπου στον χώρο του Πολιτιστικού κέντρου στη Λ.
Πλαστήρα. Συναντάται στους καταλόγους V 110, VI (Werdmüller)
85 ως S. Veneranda και VII (Coronelli) 19 ως Santa Veneranda, Chiesa
Greca.332 Στον κατάλογο V του παπά Κομητά φέρει το προσωνύμιο
του Παρταπάγια. Συνεπώς η Αγία Παρασκευή όπως και η Παναγία
Φανερωμένη και οι Άγιοι Απόστολοι ήταν κοντά στην ενετική
κρήνη Παρταπάγια.333 Το 1918 η εκκλησία είχε μετατραπεί σε κα‐
τοικία. Στο εσωτερικό της κατοικίας σωζόταν τμήμα του βόρειου
τοίχου καθώς και τμήμα του τόξου της καμάρας. Δεν γνωρίζουμε
πότε καταστράφηκε.

331 Gerola 1918, σ. 62.

332 Gerola 1918, σ. 64.
333 Σπανάκης 1981, σσ.41‐42 και 56: Η Κρήνη του Παρταπάγια. Ο Capitano di Candia Αντώνιο Μοτσενίγκο αναφέρει στην έκθεσή του το 1615 ότι εκτός από τις άλλες μικρές πηγές που με
ρείθρα και υδραγωγεία μετέφεραν τα νερά τους, τώρα ανακαλύφθηκε μια άλλη καλή πηγή που αναβλύζει στην ίδια την πόλη, κάτω από τον προμαχώνα Μαρτινέγκο, που τακτοποιήθηκε
με μεγάλη φροντίδα και σε περίπτωση ανάγκης θα εξυπηρετήσει πολύ. Η κρήνη αυτή σημειώνεται Fontana Partapaglia στο χάρτη του Rossi 1573 (Monumenti,τ. Ι Fig. 51). Η πηγή της
ασφαλώς έχει σχέση με τα νερά της Πηγάιδας. Από το ίδιο νερό τροφοδοτήθηκε και η τουρκική κρήνη «βουλιαγμένη» που ήταν στο Λάκκο. Η Πηγάιδα ήταν στην ανατολική πλευρά του
προμαχώνα. Όταν χτίστηκε το τείχος στο μέρος αυτό επιχωμάτωσαν το χώρο όπου ήταν το πηγάδι, διοχετεύοντας το νερό έξω από τα τείχη. Από τα νερά αυτά τροφοδοτήθηκαν
αργότερα κατά την Τουρκοκρατία οι δημόσιες βρύσες του Εβλιά που βρίσκονταν κοντά στην αποθήκη πυρομαχικών του προμαχώνα Βηθλεέμ (η αποθήκη σωζόταν ακέραιη μέχρι τον τε‐
λευταίο πόλεμο έξω από το περιτείχισμα του Πανάνειου, κατεδαφίστηκε κατά την κατοχή ή αμέσως μετά), η βουλισμένη βρύση κοντά στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου του Γλυκοκαρύδη
στο Λάκκο και το μικρό χαμαμάκι.

112
ΑΓΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ
Δίκλιτη εκκλησία, βορειοδυτικά και κοντά στην Παναγία των
Σταυροφόρων, στην οδό Μάρκου Μουσούρου. Εμφανίζεται στους
καταλόγους ΙΙ 41, VI (Werdmüller) 66 ως S. Veneranda και VII (Coro‐
nelli) 21 ως Santa Veneranda, Chiesa Greca. Ίσως ταυτίζεται με την
109 του καταλόγου V του παπά Κομητά, ως Η Αγία Παρασκευή
του παπά Κυνηγού.334 Στην οθωμανική περίοδο μετατράπηκε σε
τεκέ. Στους τουρκικούς κώδικες του Ιεροδικείου Ηρακλείου, ο να‐
ός αναφέρεται και ως «Μαριώ Μπαχτσεσί», που σημαίνει ο κήπος
της Μαριώς και κατ’ επέκταση ο κήπος της Παναγίας. Πράγματι,
στους χάρτες των Werdmüller και Coronelli αποτυπώνεται ένας
μεγάλος κήπος ανάμεσα στην Παναγία των Σταυροφόρων και
την Αγία Παρασκευή.335 Το 1918 διατηρείτο μέσα στην οικία ιδιο‐
κτησίας Τερψιχόρης Σκουλουδάκη. Σωζόταν ο βόρειος και ο
νότιος τοίχος που όριζαν το πλάτος της εκκλησίας στα 4,20μ.
Στον βόρειο τοίχο υπήρχε μια πόρτα πλάτους 1,25μ. και ένα
τοξωτό παράθυρο. Σώζονταν ακόμα τμήματα της καμάρας του
ιερού καθώς και τμήμα της πρόσοψης. Μια κατεστραμμένη αψίδα
στον νότιο τοίχο υποδήλωνε ότι η εκκλησία είχε δύο κλίτη. Στους
εσωτερικούς τοίχους διατηρούνταν ίχνη τοιχογραφιών.336
Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών περιήλθε στην κατοχή
του Παύλου Ομηρόλη. Μεγάλο τμήμα της εκκλησίας σωζόταν
μέχρι τη δεκαετία του 1960. Είναι άγνωστο πότε καταστράφηκε.
ΑΓΙΟ ΠΝΕΥΜΑ
Μικρή μονόχωρη εκκλησία που βρισκόταν στη συμβολή των
334 Gerola 1918, σ. 64.
335 Σταυρινίδης, ΜΤΙΕ, τ. Δ΄, 1984, σσ. 241‐242, σημ. 1.
336 Gerola – Λασσιθιωτάκης 1961, σ. 72, σημ. 111.
337 Gerola 1918, σ. 37.
338 Gerola 1918, σ. 37.
339 «Ιστορικά σημειώματα. Οι συντεχνίες και οργανώσεις στο Χάνδακα», Νέα Χρονικά 10/9/1945.
340 Πανοπούλου 2012, σσ. 437‐443.
113
οδών Αρετής Νιώτη και Μονής Σαββαθιανών, στη συνοικία της
Αγίας Τριάδας. Αναφέρεται στους καταλόγους V 8, VI (Werdmüller)
115 ως S. Spirito και VII (Coronelli) 117 ως San Spirito, Chiesa Greca.337
ΑΓΙΟ ΠΝΕΥΜΑ
Μικρή μονόχωρη εκκλησία δυτικά της Παναγίας Κεράς της
Ψυχοσώστρας και νότια των στρατώνων του Αγίου Γεωργίου,
στην πλατεία Δασκαλογιάννη. Την συναντάμε στους καταλόγους
VI (Werdmüller) 54 ως S. Spirito και VII (Coronelli) 46 ως S. Spirito,
Chiesa Greca. Πρόκειται για την εκκλησία Το Άγιον Πνεύμα των Βα‐
σταγάρων του καταλόγου V του παπά Κομητά, με αρ. 6.338
Ήταν έδρα της συντεχνίας των βασταγάρων ή δουλεφτάδων
(αχθοφόρων).339
Η συντεχνία είχε ζητήσει την εκκλησία της Παναγίας της Χρυ‐
σαληθινής που, σύμφωνα με έγγραφο των αρχών του 17ου αι.,
βρισκόταν δίπλα στους στρατώνες του Αγίου Γεωργίου και ήταν
μετόχι της Μονής Αγκαράθου.
Προστάτης της συντεχνίας ήταν το Άγιο Πνεύμα, ενώ έδρα
της, που τεκμηριώνεται από διαθήκη του 1629 και στην απογραφή
του 1635, ήταν η Παναγία Χρυσαληθινή, η οποία όμως δεν ανα‐
φέρεται στους καταλόγους των εκκλησιών του Χάνδακα. Στις
επόμενες αρχειακές πηγές, ως έδρα της συντεχνίας μαρτυρείται
το Άγιο Πνεύμα.
Τα πράγματα ξεκαθαρίζουν οριστικά στην απογραφή των
μέσων του 17ου αι., όπου αναφέρεται η εκκλησία ως διμάρτυρη,
αφιερωμένη στο Άγιο Πνεύμα και στην Παναγία τη Χρυσαληθινή.340
ΝΑΟΣ ΣΙΜΩΝΟΣ ΚΑΙ ΑΝΔΡΕΟΥ
Τα υπολείμματα του ναού βρίσκονται στην οδό 1821, μέσα σε
σύγχρονα καταστήματα. Διακρίνεται ένα τόξο καθώς και ελάχιστα
λείψανα της αρχικής τοιχοποιίας. Αναφέρεται στους καταλόγους
των εκκλησιών ως Άγιος Συμεών (S. Simone) ενώ στους VI (Werd‐
müller) 72 ως S. Andrea και VII (Coronelli) 37 ως S. Simeon, Chiesa
Greca. Το πιθανότερο είναι ότι ήταν αφιερωμένος και στους δυο
αποστόλους.341 Η εκκλησία βρισκόταν στην ανατολική πλευρά
της οδού 1821, λίγο πριν τη συμβολή της με την πλατεία Αρκαδίου,
αμέσως νότια του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή. Το 1951, τη συνα‐
ντάμε ως κατάστημα ανταλλακτικών. Αργότερα, στη θέση της ή‐
ταν το γνωστό φωτογραφείο Φώτο ‐ Καραμπέτ. Δεν γνωρίζουμε
τον αρχιτεκτονικό τύπο της εκκλησίας ούτε και τη χρήση της κα‐
τά την οθωμανική περίοδο. Κηρύχθηκε ιστορικό διατηρητέο μνη‐
μείο με το ΠΔ του 1947.
ΑΓΙΟΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝ
Βρισκόταν στην οδό Γιαννίκου, περίπου στη συμβολή της με
την οδό Δημητρίου Βικέλα. Τον συναντάμε στους καταλόγους IV
47, V 92 ως ο Άγιος Σπυρίδων εις την Παντάνασσα, VI (Werdmüller)
79 ως S. Spiridion και VII (Coronelli) 27 ως San Spiridion, Chiesa
Greca.342 Ήταν η έδρα της ορθόδοξης αδελφότητας του Αγίου
Σπυρίδωνα που μαρτυρείται από το 1641.
Για την ιστορία της αδελφότητας δεν σώζονται πολλά στοιχεία.
Γνωρίζουμε μόνο ότι έδρευε στην εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα
και στην Παναγία Πανύμνητο. Η Παναγία η Πανύμνητος απαντάται
στους καταλόγους των εκκλησιών του Χάνδακα από το 1320,343
ενώ ο ναός του Αγίου Σπυρίδωνα αναφέρεται ως ξεχωριστή εκ‐
341 Gerola 1918, σ. 45.
342 Gerola 1918, σ. 63.
343 Για την Παναγία Πανύμνητο, βλ. σ…….
344 Πανοπούλου 2012, σσ. 305‐307 και σημ. 439.
114
κλησία στους καταλόγους του 17ου αι. Σε αδημοσίευτες καταγραφές
του 1635 και 1655 αναφέρεται μόνο ως Παναγία Πανύμνητος, ενώ
με τη διπλή ονομασία αναφέρεται σε άλλα έγγραφα του 17ου αι.,
του 1641 και του 1669.
Δεν αποκλείεται, λοιπόν, η διπλή ονομασία για την έδρα της
αδελφότητας να ήταν αποτέλεσμα της ίδρυσης της αδελφότητας
του Αγίου Σπυρίδωνα στην εκκλησία της Παναγίας Πανύμνητου.
Υποδηλώνεται, δηλαδή, ότι ο ναός του Αγίου Σπυρίδωνα ταυ‐
τίζεται με την Παναγία την Πανύμνητο, γεγονός που δεν ευσταθεί,
αν λάβουμε υπόψη τη διαφορετική θέση των δύο εκκλησιών και
τη διαφορετική αναφορά τους τόσο στους καταλόγους όσο και
στους χάρτες. Το πιθανότερο είναι η αδελφότητα να μετέφερε
την έδρα της από την εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα στην
Παναγία Πανύμνητο κατά τον 17ο αι.
Ένα μήνα πριν από την παράδοση του Χάνδακα, ο γνωστός
ιερέας και λόγιος Βαρθολομαίος Συρόπουλος, που είχε διατελέσει
εκεί εφημέριος, μετέφερε τις εικόνες του Αγίου Σπυρίδωνα και
της Παναγίας Πανύμνητου στην Τήνο, ενώ άλλα μέλη της αδελ‐
φότητας, μετέφεραν τα εκκλησιαστικά σκεύη του ναού στη Ζά‐
κυνθο, όταν κατέφυγαν εκεί.344
ΤΙΜΙΟΣ ΣΤΑΥΡΟΣ Ή ΕΣΤΑΥΡΩΜΕΝΟΣ
Μονόχωρη εκκλησία, καθολικό μικρής ομώνυμης μονής, στη
γωνία λεωφόρου Καλοκαιρινού και οδού Σάθα. Στη θέση της υ‐
πάρχει σήμερα το 1ο δημοτικό σχολείο, γνωστό ως «Ανωγειανό
σχολείο». Ο Σταυρωμένος στην Πλατιά Στράτα, ανήκε στον παπά
Γεώργιο Νταφώτη που κληροδότησε την εκκλησία στους δυο
γιούς του το 1622. Ένα χρόνο μετά, το 1623, η χήρα του θανόντος,
ως επίτροπος των παιδιών τους, την παραχώρησε μαζί με τα κε‐
λιά για 10 χρόνια στον παπά Χριστόδουλο Σκορδίλη.345 Απαντάται
στους καταλόγους IV 71, V 39, VI (Werdmüller) 93 ως S. Croce.346
Την οθωμανική περίοδο η εκκλησία του Εσταυρωμένου κατα‐
στράφηκε και στη θέση της έκτισε ο Ελχάτζ Χατζή Αλή Πασά, τέ‐
μενος στο όνομά του.347
ΤΙΜΙΟΣ ΣΤΑΥΡΟΣ Ή ΝΑΟΣ ΕΣΤΑΥΡΩΜΕΝΟΥ
Η εκκλησία αποτυπώνεται στους χάρτες των Werdmüller και
Coronelli ως καθολικό μικρού μοναστηριού δυτικά του κόλπου
του Δερματά, στη θέση περίπου του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας.
Αναφέρεται στους καταλόγους V 38, VI (Werdmüller) 118 ως S.
Croce και VII (Coronelli) 123 ως Santa Croce, Chiesa Greca.348
Η επωνυμία «χαράκια» στον κατάλογο V του παπά Κομητά
υποδηλώνει τη θέση της εκκλησίας στην όχθη της θάλασσας. Ο
ναός του Εσταυρωμένου στον Δερματά ήταν η έδρα της συντεχνίας
των Καλαφατών και ανήκε στην ομώνυμη αδελφότητα.349
Η πρώτη μνεία της συντεχνίας σώζεται σε έγγραφο του 1498,
σύμφωνα με το οποίο οι ξένοι καλαφάτες και μαραγκοί μπορούσαν
να εργαστούν στο ναυπηγείο του Χάνδακα χωρίς καμία επιβάρυνση
προς τη συντεχνία. Η εκκλησία αποτυπώνεται σχεδόν πάνω στη
θάλασσα και φαίνεται ότι ήταν μικρό μοναστήρι. Στις αρχές του
17ου αι., τα μέλη της συντεχνίας δεν είχαν τη δυνατότητα να οικο‐
δομήσουν το μοναστήρι και το παραχώρησαν σε εφημέριο του
ναού, που ήταν και ζωγράφος, με την υποχρέωση να το επι‐
σκευάσει. Καθώς το μοναστήρι είχε ανάγκη από επισκευές στους
τοίχους και στις στέγες των κελιών, ο ιερομόναχος Σιλβέστρο
Θεοχάρης, αναλαμβάνοντας την υποχρέωση να κάνει τις επισκευές,
είχε το δικαίωμα να κατοικεί εκεί, να εφημερεύει την εκκλησία,
να επιλέγει καλόγερους και να κατασκευάσει τάφο σε οποιοδήποτε
σημείο του μοναστηριού επιθυμούσε να ενταφιαστεί. Φαίνεται
ότι ο Θεοχάρης είχε ολοκληρώσει την αποκατάσταση του ναού
μέχρι τα μέσα του 17ου αι., οπότε η συντεχνία προχώρησε στην
ανέγερση κωδωνοστασίου με λευκή πέτρα από τον Άγιο Ηλία
και τον Άγιο Ονούφριο.
Το 1652 ο ναός αναφέρεται στον κατάλογο των εκκλησιών
που ο ιερείς τους ήταν υποχρεωμένοι να συμμετέχουν στην περι‐
φορά της εικόνας της Μεσοπαντίτισσας ως Santa Croce di Calafati.350
Κατά την περίοδο του Κρητικού Πολέμου, όλο το προσωπικό
των ναυπηγείων συγκεντρωνόταν στην εκκλησία του Σταυρω‐
μένου, η οποία καταστράφηκε εκ θεμελίων κατά την τελευταία
φάση της πολιορκίας του Χάνδακα και την επίθεση των Οθωμανών
στην περιοχή του Αγίου Ανδρέα και του κόλπου του Δερματά.
ΤΙΜΙΟΣ ΣΤΑΥΡΟΣ Ή ΝΑΟΣ ΕΣΤΑΥΡΩΜΕΝΟΥ
Μικρή εκκλησία κοντά στην πύλη του Παντοκράτορα, στην
οδό Κισάμου. Την συναντάμε στους καταλόγους ΙΙ 95, III 56, VI
(Werdmüller) 132 ως S. Trinita και VII (Coronelli) 125 ως Santa Trinita,
Chiesa Greca.351 Στον κατάλογο του 1320 αναφέρεται: Η εκκλησία η
καλουμένη Αγία Τριάς, την οποία κρατεί επί του παρόντος ο Τούρκους
Αρτζέριος, μετά των οίκων της κειμένων προς Δ της ειρημένης εκ‐

345 Καζανάκη‐Λάππα 1981, σ. 233.

346 Gerola 1918, σ. 38.
347 Βλ. σ...
348 Gerola 1918, σ. 38. Πρακτικίδης 1983, σ. 38, σημ. 44.
349 Καζανάκη‐Λάππα 1981, σ. 184 και σ. 262. «Ιστορικά σημειώματα , οι συντεχνίες και οργανώσεις στο Χάνδακα», Νέα Χρονικά 10/9/1945, σ. 2. Bakker W.F. –Van Gemert A.F. 1978, σ. 48:
εις τον Σταυρωμένον. Είναι η ίδια εκκλησία που ονομάζεται Εσταυρωμένος του Νταρμάρο. Σύμφωνα με τον Gerola υπήρχαν τρεις ορθόδοξοι ναοί του Σταυρωμένου στον Χάνδακα,
ο Παντοκράτωρ εις την πλατέαν Στράταν (IV 71, V 39, VI 93), του Δερματά ή των Καλαφατών (ΙΙ 88, IV 72, V 377, VII 114), εις τα Χαράκια. (V 38, VI 118, VII 123). Ο Gerola δεν διευκρινίζει
αν πρόκειται για μοναστήρια ή όχι.
350 Πανοπούλου Αγγελική, «Οι τεχνίτες των ναυπηγείων του Χάνδακα και των Χανίων κατά τους 16ο και 17ο αι.», Κρητική Εστία, περ. Δ΄, 2 (1988), σ. 176 και σσ. 189‐194.
351 Gerola 1918, σ. 36.

115
κλησίας και κήπον προς Α, Β και Ν βημάτων 70.352 Την οθωμανική
περίοδο μετατράπηκε στο Χαμάμ του Παπουτσαλή. Σώζεται
σήμερα σε πολύ κακή κατάσταση και αποτελεί ιδιόκτητο κτήμα.
Είναι το μοναδικό δημόσιο χαμάμ που διατηρείται ακόμα στο
Ηράκλειο. Έχει κηρυχθεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο.
ΑΓΙΑ ΦΩΤΕΙΝΗ
Η Αγία Φωτεινή ή Αγιά Φωτιά ήταν ενοριακή εκκλησία και βρι‐
σκόταν μέσα στην παλιά πόλη, στη νότια πλευρά της οικίας κλη‐
ρονόμων Σπύρου Αλεξίου, στη συμβολή των οδών Θεοτοκοπούλου
και Θαλήτα, βόρεια και πολύ κοντά στην Παναγία Μπαροτσανή.353
Εμφανίζεται στους καταλόγους II 22, III 10, IV 34, V 107, VI
(Werdmüller) 29 ως S. Fotia και VII (Coronelli) 96 ως S. Lucia, Chiesa
Greca.354 Ήταν η έδρα της συντεχνίας των κηπουρών.355
Στον κατάλογο V του παπά Κομητά αναφέρεται ως Η Αγία Φω‐
τεινή στο Κάστρο, για να τονιστεί η θέση της μέσα στην παλιά πό‐
λη σε αντίθεση με την Santa Chiara που σημαίνει επίσης Αγία Φω‐
τεινή και βρισκόταν στην οδό 1821, περίπου στη συμβολή της με
την οδό Καρτερού, διαγώνια απέναντι από τον Άγιο Ιωάννη τον
Βαπτιστή.
Η εκκλησία διέθετε κοιμητήριο και ήταν μικρών διαστάσεων.
Συγκεκριμένα: η εκκλησία η καλουμένη Αγία Φωτεινή, την οποία
κατέχει επί του παρόντος ο παπάς Εμμανουήλ Ανδριανοπολίτης. Έ‐
χει κοιμητήριο το οποίο είναι στη Β. πλευρά βήματα επτά και πόδας
οκτώ, στη Ν. πλευρά βήματα επτά και πόδας δύο, στην Α. πλευρά
352 Σπανάκης 1959, σ. 259 και σημ. 46.
353 Βλ. σελ...
354 Gerola 1918, σ. 57.
355 Πανοπούλου 2012, σσ. 455‐456.
356 Σπανάκης 1959, σσ. 259‐260 και σημ. 48.
357 Castrofilaca Pietro, «Libro de information delle cosse publiche de Regno de Candia e isola de Cerigho, Zante...» Marc. Itali VII, 1190 (8880), φ. 93 (=73). Μαυρομάτης Γ. Κ., «Ελληνικά
έγγραφα (δωρητήριο και διαθήκες), της μητέρας, της κόρης και της εγγονής του Βιτσέντζου Ιάκ. Κορνάρου», Θησαυρίσματα 16 (1979), σ. 266, στ. 335‐336. Bakker W.F. –Van Gemert
A.F. 1978, σσ. 5‐90.
358 Βλ. σελ...
359 Gerola 1918, σ. 37.
116
βήματα τεσσεράμισι και στη Δ. επίσης βήματα τεσσεράμισι.356
Η ενορία της Αγίας Λουκίας ή Αγίας Φωτιάς ή Αγίας Φωτεινής
αναφέρεται στην απογραφή του Pietro Castrofilaca το 1583.357
Την οθωμανική περίοδο μετατράπηκε σε μετζίτι του Μεχμέτ
Αγά (Memisci Aghá o Kutala). Όταν ο Gerola κατέγραψε τις εκκλη‐
σίες του Χάνδακα, σώζονταν ακόμα ίχνη της εκκλησίας. Όπως
περιγράφει: ο προσανατολισμός της, κάποια ίχνη τοιχοποιίας και
ένα αρχαίο μαρμάρινο επίκρανο παραπέμπουν στην ορθόδοξη εκ‐
κλησία της Αγίας Φωτιάς.
ΧΡΙΣΤΟΣ ΚΟΛΟΝΑΣ
Μικρή μονόχωρη εκκλησία στην οδό Βαλέστρα, στη συνοικία
της Αγίας Τριάδας, βόρεια του Αγίου Γεωργίου Δοξαρά.358 Συναντάται
στους καταλόγους II 98, IV 89, V 3, VI (Werdmüller) 130 ως Cristo
Colona και VII (Coronelli) 59 ως Christo Colonna, Chiesa Greca. Ίσως
αντιστοιχεί στον με αριθμό 31 ναό του καταλόγου Ι (1320 μ.Χ.).
Στον κατάλογο IV αναγράφεται S. Salvator de Panogratora. Η επω‐
νυμία Panogratora παραπέμπει στην παρακείμενη εκκλησία του
Pantokratora ή στον κοντινό προμαχώνα του Παντοκράτορα και
την ομώνυμη πύλη.
Το 1918 αναφέρεται από τον Gerola ότι είχε μετατραπεί σε βυρ‐
σοδεψείο. Σωζόταν ένας τοίχος πάχους 85εκ. που πιθανόν διαιρούσε
την εκκλησία σε δύο κλίτη. Στον τοίχο αυτό ανοίγονταν δύο τόξα
και ένα χαμηλό παράθυρο, οξυκόρυφο προς Β, ορθογώνιο προς Ν.359
Δεν γνωρίζουμε πότε καταστράφηκε.
ΧΡΙΣΤΟΣ ΓΑΣΤΟΥΡΗΣ
Ο ναός ήταν αφιερωμένος στην Ανάσταση του Χριστού και
βρισκόταν στο Ο.Τ. μεταξύ των οδών Κουνάλη και Σπιναλόγκας,
στην περιοχή του Λάκκου, βόρεια του Πολιτιστικού Κέντρου. Ανα‐
φέρεται στους καταλόγους Ι 31, II 45, III 73, IV 44, V 4, VI (Werdmüller)
87 ως Cristo Casturi και VII (Coronelli) 22 ως Christo Sunesti, cioè
Chiesa della Resurrezione, Chiesa Greca.360 Η επωνυμία Γαστούρη
υποδηλώνει ότι ο ναός ανήκε στην οικογένεια Γαστούρη που ήταν
οικογένεια παπάδων.361 Στον χάρτη του Coronelli αποτυπώνεται
ως μονόχωρη εκκλησία με εξέχουσα αψίδα, αρκετά μεγάλων δια‐
στάσεων και με παρεκκλήσι στη βόρεια πλευρά. Δεν γνωρίζουμε
πότε καταστράφηκε.
ΧΡΙΣΤΟΣ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑ
Ο Χριστός του Κεφαλά βρισκόταν στην οδό Περδικάρη, μεταξύ
των οδών Κοραή και Μιλάτου, στη θέση του παλιού μικρού ξενο‐
δοχείου «Ιδαίον Άντρον» και σήμερα καφετέρια. Αναφέρεται σε ό‐
λους τους καταλόγους των εκκλησιών του Χάνδακα362 και χρονο‐
λογείται από τη β΄ βυζαντινή περίοδο. Στον χάρτη που σχεδίασε ο
Werdmüller γύρω στα 1655‐1667 αποτυπώνεται η ακριβής θέση
του ναού ανάμεσα στις εκκλησίες του Αγίου Μάρκου και του Αγί‐
ου Τίτου και σχεδόν απέναντι στο Palazzo del Capitan Grande. Μνη‐
μονεύεται στη διαθήκη του Ανδρέα Κορνάρου του 1611.363
Η εκκλησία, που αναφέρεται σε νοταριακά έγγραφα του 1327,
ανήκε στην αδελφότητα των ναυτικών. Υπαγόταν στη δικαιοδοσία
του ναού της Αγίας Αικατερίνης των Σιναϊτών.
Το 1616, ο Fr. Basilicata, που υπηρετούσε από το 1612 ως υπομη‐
χανικός του Βασιλείου της Βενετίας, έκανε τα σχέδια για την ανα‐
καίνιση της πρόσοψης του ναού. Σύμφωνα με τα σχέδια αυτά, τα
οποία εφάρμοσε η συντεχνία των ναυτικών, την πόρτα της εκκλη‐
σίας πλαισίωνε μνημειακό μαρμάρινο θύρωμα με ανάγλυφες δια‐
κοσμήσεις, ενώ η πρόσοψή της και η νότια όψη της είχαν επενδυθεί
με λαξευμένους πωρόλιθους. Στις γωνιές τοποθετήθηκαν παρα‐
στάδες με επίκρανα που συγκρατούσαν ένα θριγκό με επιστήλιο,
διάζωμα και γείσο. Η πρόσοψη συμπληρωνόταν με ένα στρογγυλό
άνοιγμα φεγγίτη και στη στέψη της υπήρχε καμπαναριό.364 Επίσης,
πραγματοποιήθηκαν η αποπεράτωση του δυτικού τοίχου της εκ‐
κλησίας, η κάλυψη όλου του ναού με θόλο, η κατασκευή δύο εξω‐
στών στον δυτικό τοίχο καθώς και η επισκευή του δρόμου που
περνούσε μπροστά από την εκκλησία. Εκτός από τις παραπάνω
εργασίες, τα διοικητικά όργανα της εκκλησίας είχαν αναλάβει και
τις λειτουργικές της ανάγκες, όπως την πρόσληψη ψαλτών, την
προμήθεια κεριών κλπ.
Από νοταριακά έγγραφα πληροφορούμαστε ότι ο Ρεθυμνιώτης
γλύπτης Θωμάς Μπενέτο, ονομαστός τεχνίτης της εποχής, που
αργότερα, το 1628 σκάλισε τα ανάγλυφα της κρήνης Μοροζίνι,
πληρώθηκε από τον Άγγελο Σέρβο Μπαρδιάνο της αδελφότητας
των Ναυτικών 80 χρυσά τσεκίνια για τη μαρμάρινη πόρτα της εκ‐
κλησίας του Χριστού του Κεφαλά στις 4‐8‐1617.
Η μετατροπή, εξωτερικά, της παλαιάς εκκλησίας σε αναγεννη‐
σιακό κτίριο με έντονα κλασικιστικά στοιχεία ήταν μια διαδικασία
συνηθισμένη στη Βενετία.365
Κατά τις ανασκαφικές έρευνες που διενεργήθηκαν στον αύλειο
χώρο και στις τοιχοποιίες του παλαιού βαλκανικού κτιρίου που

360 Gerola 1918, σ. 36.

361 Τωμαδάκης Ν. Β., «Οι Ορθόδοξοι παπάδες επί Ενετοκρατίας και η χειροτονία αυτών», ΚΧ 13 (1959), σσ. 39 ‐72.
362 Gerola 1918, σ. 36, II 1, III 1, V5, VI Werdmüller 22 ως Christo Chi.(efala) και VII Coronelli 81 ως Ais Iannis, o Chiefalas, Chiesa Greca san Giovanni Decollato.
363 Μπουνιαλής 1995, σ. 82 σημ. 87.
364 Καζανάκη‐Λάππα 1991, σσ. 176‐177. Tης ιδίας, «Η συμβολή των αρχειακών πηγών στην ιστορία της τέχνης: ζωγραφική, γλυπτική, αρχιτεκτονική», Όψεις της ιστορίας του Βενετοκρα‐
τούμενου ελληνισμού. Αρχειακά τεκμήρια, επιμ. Χρύσα Α. Μαλτέζου, Αθήνα 1993, σ. 450. Γκράτζιου Ολγα, «Η γλυπτική στις βενετικές κτήσεις του ελληνικού χώρου και ιδιαίτερα στην
Κρήτη», Βενετοκρατούμενη Ελλάδα. Προσεγγίζοντας την ιστορία της, επιστημονική διεύθυνση Χ. Μαλτέζου, επιμ. κειμένων Δ. Βλάσση‐ Α. Τζαβάρα, τ. 1, Αθήνα‐ Βενετία, 2010, σ. 593.
365 Καζανάκη‐Λάππα 1991, σ. 176.

117

Λεζάντα
σώζεται στη θέση της εκκλησίας του Χριστού Κεφαλά, βρέθηκαν
αρκετά αρχιτεκτονικά μέλη του ναού, πλήθος εφυαλωμένης κε‐
ραμικής εξαιρετικής ποιότητας και ίχνη από τη θεμελίωσή του.
Στο άρθρο του Ζ. Τσιρπανλή για τον Ιωάννη Πλουσιαδηνό και
την εκκλησία του Χριστού, διαβάζουμε ότι ο Πλουσιαδηνός παρα‐
δέχεται σε νοταριακή πράξη ότι η εκκλησία του Χριστού Κεφαλά
ανέκαθεν ανήκε στο μοναστήρι της Αγίας Αικατερίνης του Χάνδακα
που υπάγεται στο ομώνυμο μοναστήρι του Σινά.366
Την πρώτη μνεία για την εκκλησία τη συναντάμε σε ανέκδοτο
έγγραφο των Κρατικών Αρχείων της Βενετίας με χρονολογία 23
Οκτωβρίου 1307. Το 1436 αναφέρονται στη διαθήκη του κρητικού
ζωγράφου Άγγελου Ακοτάντου, πολύτιμες πληροφορίες για την
εκκλησία.367 Έπειτα από δέκα χρόνια, στις 26 Αυγούστου του 1446,
σε άλλο ανέκδοτο έγγραφο γραμμένο στα ελληνικά υπάρχει η
ρητή μαρτυρία ότι ο Χριστός του Κεφαλά αποτελούσε μετόχι του
γνωστού αγιοταφίτη του μοναστηριού του Αγίου Σάββα του Ηγια‐
σμένου.368 Όπως αναφέραμε παραπάνω, ο ναός ήταν έδρα της
συντεχνίας των Ναυτικών. Η πρώτη μνεία της συντεχνίας συναντάται
στις πηγές το 1561. Θα πρέπει, επομένως, να ιδρύθηκε στα μέσα
του 16ου αι. Η εκκλησία ανήκε στην οικογένεια του Ιερώνυμου
Κορνέρ, ο οποίος την παραχώρησε μαζί με όλα τα δικαιώματα και
κληροδοτήματά της στη συντεχνία το 1576‐1577.
Οι ναυτικοί ζήτησαν, επιπλέον, την παραχώρηση χώρου στην
αυλή της κύριας κατοικίας του Κορνέρ, από την πόρτα του ναού
μέχρι τη σκάλα, προκειμένου να τον κλείσουν και να τον χρησιμο‐
ποιήσουν ως σκευοφυλάκιο. Στο πωλητήριο συμβόλαιο περιγρά‐
φεται με ακρίβεια ο περίγυρος της εκκλησίας.369 Παρόλο που ως
έδρα των ναυτικών καταγράφεται από τον Coronelli το 1689 ο
Άγιος Νικόλαος και η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου αναφέρεται
ως προστάτης των ναυτιλλομένων, καμία από τις δύο αυτές εκ‐
κλησίες δεν φαίνεται να αποτέλεσε ποτέ έδρα της συντεχνίας.
Προστάτιδα της συντεχνίας ήταν η Παναγία του Ελέους (Madonna
della Misericordia). Σε αντίθεση με τη Βενετία, εκκλησία μ’ αυτή
την ονομασία δεν υπήρχε στον Χάνδακα, όμως σε συμβολαιογρα‐
φική πράξη του 1651, η συντεχνία αναφέρεται ως Confraternita
della misericordia over del nostro salvator Cristo Chiefala (Αδελφότητα
του ελέους στον δικό μας Σωτήρα Χριστό Κεφαλά). Σταδιακά, η
επωνυμία Παναγία του Ελέους σταμάτησε να αναφέρεται και υπε‐
ρίσχυσε το όνομα του ναού.370

366 Τσιρπανλής Ζ., «Ο Ιωάννης ο Πλουσιαδηνός και η Σιναϊτική εκκλησία του Χριστού Κεφαλά στο Χάνδακα», Θησαυρίσματα 3 (1964), σ. 8: Ο διάκονος Γεώργιος Κεφάλακας, που περιλαμ‐
βάνεται στους 130 κληρικούς του Λατίνου αρχιεπισκόπου Κρήτης, νοίκιασε με τη συγκατάθεση του αρχιεπισκοπικού βικαρίου την εκκλησία του Χριστού Κεφαλά σε ένα παπά ονόματι
Μιχαήλ Καμαρινό, που δεν ανήκε στους παραπάνω 130 κληρικούς. Ο Λατίνος αρχιεπίσκοπος ζήτησε από την Αυθεντία Κρήτης να ακυρωθούν οι ενοικιάσεις που έγιναν στον παπά Καμαρινό,
γιατί ο υπαγόμενος σε αυτόν Κεφάλακας ενέργησε χωρίς την άδεια του. Από την ιστορία αυτή συμπεραίνουμε ότι η εκκλησία την εποχή εκείνη δεν ήταν ούτε σιναϊτική ούτε αγιοταφίτικη.
367 Μανούσακας Μ., «Η διαθήκη του Αγγέλου Ακοτάντου (1436),αγνώστου κρητικού ζωγράφου» ΔXAE 2 (1960‐1961), περίοδος Δ', Αθήνα 1962, σ. 139 κ.εξ., πίν. 52‐53.
368 Τσιρπανλής 1964, σσ. 1‐28. Σπανάκης 1955, σ. 463, σημ. 49. Καζανάκη 1974, σ. 261. Manousakas M., “Recherches sur la vie de Jean Plousiadenos (Joseph de Methone) (1429?‐1500)”,
Revue des Etudes Byzantines, τ. XVII (1959), σ. 45, σημ. 98. Σπανάκης Στ., «Συμβολή στην Εκκλησιαστική Ιστορία της Κρήτης κατά τη Βενετοκρατία», ΚΧ ΙΓ΄ (1959), σ. 252, σημ. 29.
Coronelli V., Atlante Veneto: Isolario descrittione geografico‐historia. Venice 1696‐97, τομ. Ι, Venetia 1969, σσ. 216‐217 και σ. 218. Gerola, Monumenti, τ. II, εικ. 4. Gerola 1918, σ. 36. Joke
Aalberts, «Μιχαήλ Αποστόλης και Γεώργιος Γρηγορόπουλος», Θησαυρίσματα 25 (1995), σσ. 143‐157.
369 Πανοπούλου 2012, σ. 359.
370 Ό. π., σσ. 358‐382.

118
 Λίγο πριν από την άλωση του Χάνδακα, ο Μαρίνος Τζάνε Μπου‐
νιαλής, περιγράφοντας την αφαίρεση των ιερών αντικειμένων
των εκκλησιών της πόλης από τους ίδιους τους χριστιανούς, για
να μην τα μολύνουν οι Οθωμανοί, γράφει:

Άδειασαν τη Τριμάρτυρο και τ’ άλλα όλα εκείνα

Και το Χριστό του Κεφαλά κι’ αγιά Αικατερίνα...371

ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΩΡ
Μικρή μονόχωρη εκκλησία βορειοδυτικά της πύλης του Παν‐
τοκράτορα, απέναντι από τη sortita, προς τη βόρεια χαμηλή πλα‐
τεία του ομώνυμου προμαχώνα, στη βόρεια πλευρά της λεωφόρου
Αρχιεπισκόπου Μακαρίου. Πιθανόν στην εκκλησία αυτή οφείλει
το όνομά του ο προμαχώνας. Απαντάται στους καταλόγους II 101,
III 57, V 1, VI (Werdmüller) 131 ως Pandocratora και VII (Coronelli) 57
ως San Pancratio, Chiesa Greca.372 Σε ανασκαφική έρευνα που πραγ‐
ματοποιήθηκε στο οικόπεδο Φωστηρόπουλου μεταξύ των οδών
Κισάμου, Φαϊτάκη & Μακαρίου, αποκαλύφθηκε τμήμα αψίδας ιε‐ Λεζάντα

ρού που ίσως ανήκει στην εκκλησία. Το κυρίως μέρος του ναού
καταστράφηκε από κτίσμα του μεσοπολέμου, στην αυλή του
οποίου επίσης σώζονται τμήματα της τοιχοποιίας του ναού.
ΧΡΙΣΤΟΣ ΣΚΟΥΛΟΥΔΗΣ
Βρισκόταν περίπου στη συμβολή των οδών Γρεβενών και Παντ.
Πρεβελάκη, νοτιοανατολικά του Ιστορικού Μουσείου Κρήτης.
Σύμφωνα με τον Gerola, το 1918, ως ιδιοκτήτης της εκκλησίας
φέρεται ο Εμμανουήλ Λασσηθάκης (ή μήπως Λασσηθιωτάκης;).
Ο ιδιοκτήτης κατέστρεψε τα τελευταία απομεινάρια ενός τοίχου
του ναού, ενώ πολλά οστά βρέθηκαν στον χώρο της εκκλησίας
και στην περιοχή γύρω από αυτή.
Συναντάμε την εκκλησία στους καταλόγους II 17, III 2, IV 29, V 2,
VI (Werdmüller) 39 ως Christo Sculudi, C. Vertmiller και VII (Coronelli)
105 ως Christo Sculudi, Chiesa Greca.373
Αναφέρεται, επίσης, σε διαθήκη του 1502, ως Σωτήρας Χριστός
ο επιλεγόμενος Σκουλούδης.374

371 Μπουνιαλής 1995, σ. 494.

372 Gerola 1918, σ. 36.
373 Ό.π., σ. 36.
374 Σάθας 1877, σ. 681: «1502 Ιουνίου 29, διαθήκη Μαρίας Καπέλενας, ζητά να την ενταφιάσουν στον Σωτήρα Χριστό τον επιλεγόμενον Σκουλούδη».

119
 Καθολικοί
Ναοί και Μονές
 Ο Fr. Basilicata αναφέρει ότι στις πρώτες δεκαετίες του 16ου αι. υπήρχαν στο Ηράκλειο 22 λατινικές εκκλησίες και παρεκκλήσια. Αυτό
σημαίνει ότι, εκτός από τον Άγιο Μάρκο, τον Άγιο Τίτο και τις έντεκα μοναστηριακές, στην πόλη υπήρχαν τουλάχιστον εννιά ακόμα μι‐
κρές εκκλησίες λατινικού δόγματος. Σε μεταγενέστερους καταλόγους αναφέρεται ακόμη μεγαλύτερος αριθμός λατινικών εκκλησιών.
Οι λατινικές εκκλησίες του Χάνδακα για τις οποίες έχουμε στοιχεία της ύπαρξής τους είναι οι ακόλουθες:

Παναγία της πλατείας Παναγία Φορμόζα

Παναγία του Σπάνια
Αγία Φωτεινή νοσοκομείου
Άγιος Θεόδωρος νοσοκομείου
Άγιος Σεβαστιανός δίπλα στον Άγιο Μάρκο
Παρεκκλήσι Δουκικού ανακτόρου
Παρεκκλήσι παλατιού Καπετάν Τζενεράλε
Παρεκκλήσι παλατιού Γενικού Προβλεπτή
Άγιος Ρόκκος
Άγιος Νικόλαος του Ταρσανά
Άγιος Γεώργιος
Άγιος Ανδρέας
Αγία Παρασκευή
Αγία Βαρβάρα των Πυροβολητών
Τίμιος Σταυρός των Φραγκελάντι
Άγιος Βικέντιος των Μπακάληδων
Ιησούς των Φουρνάρηδων
Παναγία των Φαλιέρ
Παναγία των Mezzo
Άγιο Πνεύμα των Corner
Άγιος Κωνστατίνος των Pasquali
Άγιος Βερναρδίνος των Dandolo
Παναγία των Μπαρότσι
Παναγία των Φοσκαρίνι
Άγιο Πνεύμα των Ρασμίνι375

Γι’ αυτές τις εκκλησίες έχουμε ελάχιστα στοιχεία. Ακόμα πιο ελάχιστα ερείπια απομένουν, για τις περισσότερες όμως αγνοούμε και το
πού βρίσκονταν.376

375 Cornelius 1755, σ. 34.

376 Gerola 1993, σσ. 156‐159.

122
 Λεζάντα
ΑΓΙΑ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΤΩΝ ΜΟΝΑΧΩΝ
Πρόκειται για το καθολικό της γυναικείας Μονής της Αγίας
Αικατερίνης των Βενεδικτίνων. Το ομώνυμο τάγμα ιδρύθηκε
το 529 από τον άγιο Βενέδικτο στην Ιταλία. Οι Βενεδικτίνοι
μοναχοί γνώρισαν άνθηση κατά τον Μεσαίωνα και απόκτησαν,
εκτός από θρησκευτική, μεγάλη πολιτική και οικονομική δύναμη.
Το μοναστήρι αποτυπώνεται στους χάρτες των Werdmüller
με αρ. 5 ως S. Caterina de Monache και Coronelli με αρ. 93 ως S.
Caterina Monache Benedittine. Εμφανίζεται, επίσης, στους κατα‐
λόγους IV 126 και V 129.377
Στη διαθήκη του Ανδρέα Κορνάρου αναγράφεται ως Santa
377 Στεριώτου 2000, σσ. 661‐674. Gerola 1918, σ. 48.
378 Σπανάκης 1955, σ. 469, σημ. 95. Μαυρομάτης 1979, σσ. 206‐254.
123
Caterina franca (Ίσως Santa Caterina delle Monache). Σύμφωνα
με τον Στέργιο Σπανάκη: «εκείτο εκεί όπου σήμερα η κατοικία
Κουφάκη, βόρεια του Αρχαιολογικού Μουσείου, Ο. Τ. 89 και 12»,
στο μέσον περίπου της οδού Μαλικούτη και όλο το μοναστηριακό
συγκρότημα έφτανε μέχρι την οδό Επιμενίδου.378
Η περιοχή αυτή, μαζί με τις εγκαταστάσεις του μοναστηριού,
έπαθε ανεπανόρθωτες ζημιές κατά τον σεισμό του 1856 και
μόνο το καθολικό παρέμεινε σε ημιερειπωμένη κατάσταση.
Σε φωτογραφίες του τέλους του 19ου και των αρχών του
20ού αι., που απεικονίζουν το λιμάνι, διακρίνεται το ψηλό καθο‐
λικό της μονής, το οποίο κατεδαφίστηκε κατά τις εργασίες διά‐
νοιξης της οδού Επιμενίδου στις αρχές της δεκαετίας του 1960.
ΑΓΙΑ ΒΑΡΒΑΡΑ
Η Αγία Βαρβάρα, έδρα της αδελφότητας των Πυροβολητών,
ήταν παρεκκλήσι της Μονής του Αγίου Φραγκίσκου.379 Την συ‐
ναντάμε στον κατάλογο IV με αρ. 109 ως S. Barbarae, societatis
Ballistariorum.380 Η αδελφότητα ιδρύθηκε στα μέσα του 16ου αι.
και αναφέρεται συχνά στις εκθέσεις των Λατίνων αρχιεπισκόπων.
Στη διοίκηση της αδελφότητας εκλέγονταν κυρίως αρχιπυροβο‐
λητές, ενώ στα μέλη της υπήρχαν πυροβολητές όλων των ειδι‐
κοτήτων.381 Το 1578 είχε χορηγηθεί στην αδελφότητα το προνόμιο
να ελευθερώνει στην εορτή της Αγίας Βαρβάρας έναν επικηρυγ‐
μένο για 10 χρόνια και για αδίκημα εξ αμελείας. Ήταν, επίσης, η
μια από τις τέσσερις καθολικές αδελφότητες που συμμετείχαν
στην τελετή των Σαράντα Ωρών.382
Ο Gerola αναφέρει ότι σε έγγραφο με ημερομηνία 20 Ιανου‐
αρίου 1225, μια εκκλησία αναγράφεται ως ιερός ναός του Αγίου
Νικολάου της Αγίας Βαρβάρας στην πόλη του Χάνδακα και ότι
ανήκε στις σιναϊτικές περιουσίες. Ωστόσο, δεν έχει προσδιορίσει
τη θέση της.383 Παραμένει άγνωστο, λοιπόν, αν υπήρχε άλλη εκ‐
κλησία στο όνομα της Αγίας Βαρβάρας στον Χάνδακα.
ΑΓΙΟΣ ΑΝΔΡΕΑΣ
Η εκκλησία αναφέρεται στον κατάλογο IV με αρ. 114384 ως S.
Andreae, de jure Canonicorum (του εκκλησιαστικού δικαίου) και
κατατάσσεται στους λατινικούς ναούς. Ταυτίζεται, σύμφωνα με
τον Gerola, με την εκκλησία που αναγράφεται στον κατάλογο Ι
του 1320 με αρ. 25 ως S. Nicolaus, que est juxta mare (η οποία βρί‐
σκεται κοντά στη θάλασσα). Βρισκόταν στην παραθαλάσσια πε‐
ριοχή του Χάνδακα, ανάμεσα στον κόλπο του Δερματά και στον
προμαχώνα του Αγίου Πνεύματος (S. Spirito), όχι μακριά από το
μοναστήρι της Αγ. Πελαγίας.385 Σε διαθήκη του νοταρίου Αντωνίου
Γιαλέα αναφέρεται ως Άγιος Ανδρέας των Λατινικών.386 Είχε τρία
κλίτη, το ένα εκ των οποίων ήταν αφιερωμένο στον Άγιο Νικόλαο.
Η εκκλησία καταστράφηκε κατά την οθωμανική περίοδο.387
ΑΓΙΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ
Καθολικό της ομώνυμης μονής. Το μοναστήρι βρισκόταν στη
δυτική πλευρά της οδού 1821, δίπλα και νοτιότερα της Αγίας Κυ‐
ριακής, μεταξύ των οδών Καρτερού και Αμαλθείας.388
Αναφέρεται στους καταλόγους IV 95, V 125, VI (Werdmüller) 76
ως S. Antonio και VII (Coronelli) 38 ως S. Antonio Abbate Chiesa La‐
tina, officiata da Capellano, con suo Convento, anticamente de’ Padri
Benedittini, e nel principio dell attaco fatto Spedale de feriti, (Άγιος
Αντώνιος, λατινική εκκλησία με το μοναστήρι της, όπου χοροστατεί
εφημέριος, παλαιότερα του τάγματος των Βενεδικτίνων Πατέρων,
και στις αρχές της επίθεσης <εννοεί του Κρητικού Πολέμου>, νο‐
σοκομείο για τους τραυματίες).389 Σε άλλες πηγές αναφέρεται ότι
η εκκλησία ήταν προσαρτημένη στο στρατιωτικό νοσοκομείο

379 Βλ. σελ…….

380 Gerola 1918, σ. 29.
381 Πανοπούλου 2012, σσ. 197‐198. Παπαδάκη Α., « Η τελετή των Σαράντα Ωρών στη βενετοκρατούμενη Κρήτη», Ενθύμησις Ν. M. Παναγιωτάκη, επιμ. Σ. Κακλαμάνης, Α. Μαρκόπουλος,
Γ. Μαυρομάτης, Ηράκλειο 2000, σσ. 535‐544.
382 Πανοπούλου 2012, σσ. 193‐202.
383 Gerola 1918, σ. 47‐48.
384 Ό. π. σ. 29 και 45.
385 Gerola, Monumenti, τ. I, εικ. 50 και 51. Βλ. και σελ…..
386 Bakker W.F. –Van Gemert A.F., «Οι διαθήκες του Κρητικού Νοταρίου Αντωνίου Γιαλέα (1529‐1532)», Κρητολογία VI, 1978, σ. 64: «εις τον Άγιο Ανδρέα των Λατινικών».
387 Gerola, Monumenti, τ. I, σ. 362.
388 Βλ. σελ……
389 Gerola 1918, σ. 8 και σ. 46.

124
και την λειτουργούσαν οι Ιησουΐτες. Σε νοταριακά έγγραφα ανα‐
φέρεται, επίσης, ότι ανήκε στους Βενεδικτίνους μοναχούς.390 Το
μεγάλο σπιτάλι (νοσοκομείο) του Αγίου Αντωνίου391 που είχε
πολλά κελιά για τους προσκυνητές, βρισκόταν στην αρχή του
Ξώπορτου (in capite burgi apud Sanctum Antonium). Στον χάρτη
του Werdmüller ο San Antonio τοποθετείται στο τέλος της οδού
1821. Είναι αυτονόητο ένα τέτοιο κέντρο περαστικών ξένων να
τραβούσε και τις πολιτικές. Κατά συνέπεια, δεν αποκλείεται εκεί
κοντά να ήταν και οι ταβέρνες και τα πορνεία.392
Ο Gerola, κατά την επίσκεψή του στην Κρήτη στις αρχές του
1900, εντόπισε την εκκλησία μέσα στις οικίες ιδιοκτησίας Ζαχαρία
Πετράκη (δυτικό τμήμα) και Fazil Bey (ανατολικό τμήμα). Σωζόταν
ο βόρειος τοίχος της πάχους 80 εκ., δύο λίθινα τόξα, υπολείμματα
του θόλου και μιας παραστάδας με τόξο που το υποβάσταζε.393
Δεν γνωρίζουμε πότε καταστράφηκε εξ ολοκλήρου.

ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΕΝΕΤΙΚΟΣ

Ο Άγιος Γεώργιος Βενέτικος βρίσκεται κοντά στο ενετικό λι‐
μάνι, στην περιοχή που ήταν γνωστή ως «βαρελάδικα», μεταξύ
του ναού του Αγίου Δημητρίου και το λιμάνι, στην οδό Λοχαγού
Μαρινέλλη. Είναι μονόχωρη δρομική βασιλική με δίρριχτη στέγη.
Σήμερα ο ναός είναι ασκεπής. Διακρίνονται πολλές μεταγενέ‐
στερες επισκευές και επεμβάσεις.394 Αναφέρεται στους κατα‐
λόγους IV 123, V 117 VI (Werdmüller) 34 ως S. Zorzi Venetico και VII
Λεζάντα
(Coronelli) 108 ως S. Giorgio Venetico.395 Η αδελφότητα του αγίου

390 Κωνσταντουδάκη 1975, σ. 107 και σ. 108.

391 Αλεξίου 1965, σ. 148.
392 Van Gemert A.F., «Ο Στέφανος Σαχλίκης και η εποχή του», Θησαυρίσματα 17 (1980), σ. 64 σημ. 137. ADC 14, φ. 139r, αρ. 62, 20.7.1340.
393 Gerola, Monumenti, τ. II, σ. 129.
394 Gerola, Monumenti, τ. II, σ. 121. Σταυρινίδης, ΜΤΙΕ, τ. Α΄, σ. 378 & τ. Β΄, σ. 430.
395 Gerola 1918, σ. 52.
396 Κουμανούδη Μαρίνα, Οι Βενεδικτίνοι στην ελληνολατινική ανατολή. Η περίπτωση της μονής του Αγίου Γεωργίου Μείζονος Βενετίας (11ος‐15ος αι.), Αθήνα‐ Βενετία 2011, σ. 121 και σσ. 153‐158.
397 Πανοπούλου 2012, σσ. 205‐207.
398 Gerola 1918, σ. 52 (Werdmüller 34, Coronelli 108, Chiesa Greca). Gerola, Monumenti, τ. II, σ. 121. Εθνική Φωνή 14/6/1971.

125
Λεζάντα Λεζάντα

Γεωργίου του Βενέτικου ιδρύθηκε το 1577, με έδρα την ομώνυμη
εκκλησία, η οποία υπήρχε στον Χάνδακα από τα πρώτα χρόνια
της ενετικής κυριαρχίας, ως εξάρτημα της Μονής του San Giorgio
Maggiore της Βενετίας. Βρισκόταν απέναντι από την πύλη των
νεωρίων και τα ακίνητα που είχε στην κατοχή της ήταν συγκεν‐
τρωμένα στον περιβάλλοντα χώρο της.396
Στο β΄ μισό του 16ου αι., η εκκλησία φαίνεται ότι είχε ερειπω‐
θεί, καθώς σε έγγραφο του καταστατικού της αδελφότητας
αναφέρεται ότι η ίδρυσή της θα είχε ως σκοπό την αποκατάσταση
της εκκλησίας ‐ μοναστηριού που ήταν ερημωμένη. Η ίδρυση
της αδελφότητας δεν απέδωσε τα αναμενόμενα και δεν ανέπτυξε
αξιόλογη δραστηριότητα. Στην έκθεση του Λατίνου επισκόπου
Luca Stella για τα μοναστήρια και τις εκκλησίες του Χάνδακα
του 1625‐26 αναφέρεται η εκκλησία κατεστραμμένη.397
Ίσως εκείνη την εποχή να περιήλθε στο τάγμα των Ερημιτών
του Αγίου Αυγουστίνου το οποίο πιθανότατα την αποκατέστησε.
Μετά την αποχώρηση των Οθωμανών, ο Άγιος Γεώργιος Βενέ‐
τικος πουλήθηκε ως ανταλλάξιμος με αριθμό Κτηματολογίου
573 στους κκ. Ρασιδάκη ‐ Μανασάκη και αποτέλεσε για πολλά
χρόνια αποθήκη για βαρέλια. Έχει κηρυχθεί ιστορικό διατηρητέο
μνημείο με το Π.Δ. του 1947.398
ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΤΩΝ ΜΟΝΑΧΩΝ
Καθολικό της γυναικείας μονής των Ιταλίδων μοναχών του Α‐
γίου Γεωργίου. Βρισκόταν στην οδό Αποκορώνου, μεταξύ των ο‐
δών 1770 και Γιαμαλάκη.399 Αναφέρεται στους καταλόγους Ι 11, ΙV
127, V 118, VI (Werdmüller) 111 ως S. Giorgi di Monache και VII (Coro‐
nelli) 111 ως S. Giorgio C. Itai. di Monache, dove andavano per lo piu i
Preti Latini a far le loro funtioni come di dar la Cresima & c.400

395 Gerola 1918, σ. 52.

396 Κουμανούδη Μαρίνα, Οι Βενεδικτίνοι στην ελληνολατινική ανατολή. Η περίπτωση της μονής του Αγίου Γεωργίου Μείζονος Βενετίας (11ος‐15ος αι.), Αθήνα‐ Βενετία 2011, σ. 121 και σσ. 153‐158.
397 Πανοπούλου 2012, σσ. 205‐207.
398 Gerola 1918, σ. 52 (Werdmüller 34, Coronelli 108, Chiesa Greca). Gerola, Monumenti, τ. II, σ. 121. Εθνική Φωνή 14/6/1971.
399 Στεριώτου 2000, σσ. 661‐674.
400 Gerola, Monumenti, τ. ΙIΙ, σσ.154‐156. Gerola 1918, σ. 53.

127
CHIESOLA (χωρίς όνομα)
Στον χάρτη του Werdmüller με αρ. 23, εμφανίζεται νότια και
σχεδόν σε επαφή με τον Άγιο Μάρκο. Στον χάρτη του Coronelli
εμφανίζονται στην ίδια θέση οικήματα χωρίς αριθμό και όνομα.
ΑΓΙΟΣ ΙΕΡΩΝΥΜΟΣ
Καθολικό της λατινικής μονής του Αγίου Ιερωνύμου. Η θέση
του προσδιορίζεται στο τέλος της δυτικής πλευράς της οδού
1821 (Via dello Spedale), νοτιότερα του Αγίου Αντωνίου. Στη θέση
του σήμερα υπάρχει ένα φαρμακείο (παλιά φαρμακείο Θεοδω‐
ρίδη). Αναφέρεται στους καταλόγους IV 125, V 77 και VI (Werdmüller)
77 ως G. Gierolimo.401 Στον χάρτη του Werdmüller αποτυπώνεται
ως μεγάλη μονόχωρη εκκλησία με εξέχουσα ορθογώνια αψίδα.
Σε νοταριακή πράξη, τον Νοέμβριο του 1575, αναφέρεται το μο‐
ναστήρι σε λειτουργία με 14 μοναχές.402 Περιγραφή του, κατά τη
διάρκεια της πολιορκίας του Χάνδακα, μάς παραδίδει ο Τζουάνες
Παπαδόπουλος. Σύμφωνα με την μαρτυρία του, ο ναός του Αγί‐
ου Ιερωνύμου ήταν κοντά στον Άγιο Παύλο, αλλά δεν έπαθε με‐
γάλη ζημιά από τα βόλια και τις χειροβομβίδες των Οθωμανών.
Ήταν καινούρια εκκλησία με θολωτή στέγη και επρόκειτο να
χτιστεί μοναστήρι καλογραιών.403
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΒΑΠΤΙΣΤΗΣ
Σε πολύ κακή κατάσταση διατηρείται σήμερα ο ναός του
401 Gerola 1918, σ. 51. Σπανάκης 1955, σ. 461, σημ. 35.
402 Νοταριακή πράξη Μιχ. Μαρά, b. 164, φ. σλr.
403 Παπαδόπουλος 2012, σ. 74.‐
404 Gerola 1918, σ. 54.
405 Gerola, Monumenti, τ. III, σσ. 154‐156.
406 Gerola, Monumenti, τ. II, σσ. 117‐ 120, εικ. 71.
128
Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή, καθολικό της ομώνυμης μονής που
βρίσκεται στη συμβολή των οδών 1821 και Καρτερού (στην οδό
των «Φαρμακείων» στην via dello spedale, την σημερινή 1821),
στο εσωτερικό σύγχρονων καταστημάτων. Τον συναντάμε στους
καταλόγους IV 119, V 123, VI (Werdmüller) 73 ως S. Giovanni και VII
(Coronelli) 36 ως S. Gio; Battista, Chiesa e Conv. de PP. di S. Francesco
Osservanti.404
O G. Gerola μας παρέδωσε την κάτοψη του ναού και στην πε‐
ριγραφή του αναφέρει ότι διέκρινε κατά την επίσκεψή του εκεί
μαρμάρινα διακοσμητικά αρχιτεκτονικά μέλη:405 Για την εκκλησία
ως και για το μοναστήρι, που ανήκανε επίσης στους Minori Osservanti,
μας λείπουν πληροφορίες. Ήτανε ίσως πιο αρχαία και απ’ τον Άγιο
Φραγκίσκο γιατί αναφέρεται από τον 13ο αι. (σ’ αυτόν πραγματικά
τάφηκαν οι δούκες Πέτρος Badoer (1271) και Πέτρος Emiliani). Όχι
λιγότερο ελλιπείς είναι οι πληροφορίες που μας δίνουν οι κατόψεις
και οι απόψεις της εκκλησίας αυτής, στις οποίες ο ναός μόλις σκια‐
γραφείται με σκίτσα ασήμαντα και στερημένα αξίας. Στη θέση της
υψώνεται σήμερα το τζαμί του Μαχμούτ Αγά που, έστω μερικά,
ανταποκρίνεται στην παλιά εκκλησία.
Είναι δίκλιτη και χωρίζεται από 4 τόξα που στηρίζονται σε παρα‐
στάδες. Το βόρειο κλίτος στεγάζεται με κοινή ξύλινη στέγη με ψαλί‐
δες που φαίνονται. Ο χώρος όμως που βρίσκεται ανατολικότερα
στεγάζεται με θόλο κυλινδρικό.
Το μεσημβρινό κλίτος στεγάζεται το μισό με στέγη δίκλινη και
το άλλο μισό με 2 τρούλους χωρίς τύμπανο, που φαίνονται τουρκικοί.
Ο μικρός μιναρές είναι χτισμένος πιθανόν εκεί που ήταν παλιά το
καμπαναριό. Πόρτες και παράθυρα είναι καινούρια. Μέσα σε τόση
φτώχια μόλις σώζονται μερικά κομμάτια μάρμαρα και ένας τάφος
με στέμμα».406
Περιγραφή του Αγίου Ιωάννη μας παραδίδει και ο Τζουάνες Πα‐
παδόπουλος: Ο ναός του Αγίου Ιωάννη ήταν μικρός και με λίγους μο‐
Λεζάντα Λεζάντα

Λεζάντα Λεζάντα

129
ναχούς Φραγκισκανούς Τζοκολάντι. Έπαθε λίγες ζημιές επειδή ήταν
μικρή και χαμηλή εκκλησία. Σ’ εκείνο το μέρος τον καιρό του καρνα‐
βαλιού αγωνίζονταν στην κουϊντάνα οι ιππότες. Ο εορτασμός των α‐
ποκριών συνεχίστηκε και στην πολιορκία. Σε εκείνες τις γκιόστρες
τον καιρό της πολιορκίας 1664 πήρε μέρος και ο γιός μου.407
Στην εφημερίδα Νέα Ελευθερία του 1902, το μνημείο περιγράφεται
ως «παλιό σαράβαλο, το καζίνο του Χατζή Ντιχέμ».408 Κατά τη
διάρκεια του Μεσοπόλεμου, το βόρειο τμήμα του στέγασε τον
πρώτο βωβό κινηματογράφο της πόλης. Από την εφημερίδα Ανόρ‐
θωση του 1931 αντλούμε την πληροφορία ότι χρησιμοποιείτο για
τη στέγαση προσφυγικών οικογενειών και στη συνέχεια εκτέθηκε
για ενοικίαση από τη ΔΑΠ (Υπηρεσία Ανταλλαξίμων κτημάτων).409
Κατά μια προφορική μαρτυρία της Ισμήνης Μιχ. Βλασάκη το 1959,
για ένα διάστημα ο ναός είχε στεγάσει οθωμανικό σχολείο.
Μετά την αποχώρηση των Οθωμανών, κατέστη ανταλλάξιμος
με αρ. Κτηματολογίου 3383 και πουλήθηκε στους αδελφούς Σε‐
φέρογλου ή Σεφεριάδη. Το 1951 στέγαζε ξυλαποθήκη και διάφορα
καταστήματα.410 Κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο βομβαρδίστηκε,
με αποτέλεσμα να καταστραφεί σχεδόν ολόκληρο το βορειοα‐
νατολικό του τμήμα. Σε κάποια χρονική στιγμή προστέθηκε ξύ‐
λινο μεσοπάτωμα που τώρα έχει καλυφθεί με ψευδοροφές.
Σήμερα, το νότιο κλίτος σώζεται ολόκληρο. Διακρίνονται τα
ξύλινα ζευκτά της στέγης, τα τόξα και ο ένας τρούλος, ενώ ο
δεύτερος στέκει ημιερειπωμένος. Μέχρι πρόσφατα, στο μνημείο
στεγάζονταν δύο καταστήματα με είδη ένδυσης και ένα κατάστημα
ηλεκτρικών ειδών. Σήμερα στέκει εγκαταλελειμμένο και σε πολύ
κακή κατάσταση διατήρησης.
ΑΓΙΑ ΚΥΡΙΑΚΗ
Η Αγία Κυριακή βρισκόταν στη δυτική πλευρά της οδού 1821,
απέναντι από τη Μονή του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή.411 Αναφέ‐
ρεται μόνο στους καταλόγους IV 96 ως S. Clarae, hospitalis de
Pietate και VI (Werdmüller) 75 ως S. Chiara.412
ΑΓΙΟΣ ΚΥΡΙΛΛΟΣ
Βρισκόταν στη συμβολή των οδών Γιαμαλάκη και Αποκορώνου.
Συναντάται στους καταλόγους II 75, III 60, IV 73, V94, VI (Werdmüller)
112 ως S. Cyrilo και VII (Coronelli) 112 ως San Carlo, Capella de Latini.413
ΑΓΙΟΣ ΛΑΖΑΡΟΣ
Τον συναντάμε μόνο στον κατάλογο ΙΙ 26 ως S. Lazzaro. Όπως
γράφει ο Gerola, δεν αποκλείεται να είχε κατασκευαστεί στη θέση
όπου τον 17ο αι. κτίστηκε η εκκλησία η αφιερωμένη στον Άγιο
Ρόκκο (S. Rocco).
Πιθανόν όμως, να πρόκειται για την εκκλησία του Αγίου Λαζάρου,
η οποία βρισκόταν έξω από την πόλη, στη θέση της εκκλησίας του
Αγίου Δομήνικου και της Παναγίας Γαλήνης.414 Σε νοταριακό έγγραφο
αναφέρεται ως καθολικό ομώνυμης μονής.415

408 Νέα Ελευθερία 30/3/1902.

409 Ανόρθωσις 11/1/1931.
410 Πρακτικίδης 1983, σ. 38, σημ. 39. Σπανάκης 1955, σσ. 379‐478. Gerola 1918, σ. 54. Τσιρπανλής 1985, σσ. 72‐75. Σταυρινίδης, ΜΤΙΕ, τ. Α΄, σ. 146 & τ. Ε΄, σ. 239.
411 Σπανάκης 1955, σ. 461, σημ. 33.
412 Gerola 1918, σ. 48.
413 Gerola 1918, σ. 48.
414 Gerola 1918, σ. 57: Non é impossibile che sorgesse al posto ove nel secolo XVII fu edificata altra chiesa dedicata ad un santo consimile, S. Rocco. Ma può ( ?) anche darsi si tratti invece della
chiesa di S. Lazzaro da noi ricordata nella prefazione, la quale, sebbene situata fuori di cittá, sarebbe stata officiata dallo stesso prete di S. Domenico e della Madonna Gialini.
415 Κωνσταντουδάκη 1973, σ. 301. Notai de Candia, b. 123 (Michel Geriti), filza 1535‐1537, φ. 187r, : «...Ο Γεώργιος Γύζης, ως αντιπρόσωπος του μοναστηριού του Αγίου Λαζάρου».

130
ΑΓΙΟΣ ΜΑΡΚΟΣ ΤΩΝ ΕΝΕΤΩΝ
Απαντάται στους καταλόγους IV 93, V 121,VI (Werdmüller) 25 ως
S. Marco και VII (Coronelli) 71 ως San Marco, Chiesa Ducale, Latina,
Residenza del Primicerio.416
Ένα από τα πρώτα έργα των Ενετών ήταν η ανοικοδόμηση ε‐
νός ναού αφιερωμένου στον προστάτη τους τον άγιο Μάρκο, στο
κέντρο της πόλης απέναντι από το δουκικό ανάκτορο.
Ο Άγιος Μάρκος είναι ίσως ο παλαιότερος λατινικός ναός στην
Κρήτη. Η ανοικοδόμησή του ξεκίνησε το 1239, μόλις εννέα χρόνια
μετά την εγκατάσταση των Ενετών στην Κρήτη και ολοκληρώθηκε
τον Φεβρουάριο του 1244. Το ίδιο έτος, παραχωρήθηκε στην εκ‐
κλησία ένα οικόπεδο, όπου υψώθηκε το κωδωνοστάσιο, ενώ το
υπόλοιπο περιτειχίστηκε και χρησιμοποιήθηκε ως κοιμητήριο.
Δεν εξαρτιόταν από τη Λατινική Αρχιεπισκοπή που είχε ως μη‐
τροπολιτικό ναό τον Άγιο Τίτο, αλλά ήταν ο ναός του εκάστοτε κυ‐
βερνήτη του νησιού και υπαγόταν σε πριμικήριο ή καπελλάνο που
διοριζόταν από αυτόν. Εκεί εκκλησιάζονταν ο δούκας και οι αξιω‐
ματούχοι που αποτελούσαν τη διοίκηση της Κρήτης. Ο Άγιος Μάρ‐
κος ήταν ο ναός όπου οι άρχοντες, με επίσημες τελετές, αναλάμβαναν
τα καθήκοντά τους οι δε πολίτες παρακαλούσαν τον μεγάλο προ‐
στάτη της Βενετίας να διαφυλάττει την πατρίδα και να χτίζει δόξες
και νίκες.
Στο διάστημα της μακράς ζωής του, ο Άγιος Μάρκος έπαθε ε‐
πανειλημμένα ζημιές κυρίως από σεισμούς. Καταστράφηκε σχεδόν
ολοκληρωτικά στον σεισμό του 1303 και ανοικοδομήθηκε αμέσως
μετά. Το 1336 προκλήθηκαν πάλι βλάβες στην εκκλησία, η οποία
δεν είχε αποκατασταθεί σωστά για λόγους οικονομικούς. Το κτίριο
είχε καταντήσει σχεδόν ετοιμόρροπο και απαιτείτο η ριζική ανοι‐
κοδόμησή του. Σε όλα αυτά, προστέθηκε και ο σεισμός του 1508,
από τον οποίο ο ναός τραντάχτηκε τρομερά και το κωδωνοστάσιό
του διαλύθηκε. Το 1514 ζητήθηκαν πιστώσεις από τον δούκα της Λεζάντα
Κρήτης για την επισκευή του. Παρ’ όλες τις εργασίες αποκατάστασης,

416 Gerola 1918, σ. 58.

131
το 1549 ήταν πάλι σε κατάσταση ετοιμορροπίας. Το 1552 στάλθηκε
από τον διοικητή Ηρακλείου αναφορά στη Βενετία, στην οποία
διαβάζουμε ότι η εκκλησία είχε σπάσει ολόκληρη από τους σεισμούς
και ότι χρειαζόταν άμεση επιδιόρθωση. Το 1554, μετά από παραγγελία
της ενετικής διοίκησης του Χάνδακα, λαξεύτηκαν σε πέτρα τα κιο‐
νόκρανα και οι βάσεις κιόνων του ναού, στα πλαίσια της εκτενούς
επισκευής που περιελάμβανε και αρκετές αναστηλωτικές εργασίες.
Τελικά, το 1557 που η εκκλησία ήταν υπό κατάρρευση, η γερουσία
έδωσε χρήματα για την αποκατάστασή της.
Ενώ είχε αποκατασταθεί πλήρως και είχαν τελειώσει οι επισκευές,
ένας άλλος σεισμός το 1564 κατέστρεψε την πρόσοψη και ένας,
ακόμη πιο δυνατός, σχεδόν παρέσυρε τη βόρεια πλευρά και σχεδόν
καταστράφηκε η εξωτερική λότζια. Πολύ αργότερα, το 1625 τις
παραμονές της πολιορκίας, παρ’ όλες τις επιμέρους επισκευές, οι
βλάβες στην εκκλησία ήταν πάρα πολύ προχωρημένες. Μετά από
αυτοψία πρωτομαστόρων, θεωρήθηκε ετοιμόρροπος ο βόρειος
τοίχος της εκκλησίας, ωστόσο μέχρι την παράδοση του Χάνδακα
το 1669, δεν έγιναν εργασίες επισκευής.
Το 1590‐1630 περιγράφεται από ανώνυμο Ενετό στιχουργό με
τα χειρότερα λόγια: Ακολουθούντες τη μεγάλη ρούγα την άγουσα
από του λιμένος εις την πλατεία και το δουκικό ανάκτορο, φτάνομε
στο ναό του Αγίου Μάρκου. Ο ναός βρίσκεται ετοιμόρροπος, μολονότι
από αιώνων είναι ο επίσημος δουκικός ναός της πρωτεύουσας, όπου
λειτουργούν δυο πριμικήριοι. Δίπλα στην εκκλησία οι Ιησουίτες
διατηρούν σχολή παίδων. Η κατάσταση της εκκλησίας συμβολίζει την
ενετική κυριαρχία στην Κρήτη. Στην εποχή που βρισκόμαστε, γίνεται
λόγος για εκατοστή φορά για την ανακαίνισή του αφού τα χώματα
και τα νερά πέφτουν ακόμα και πάνω στο βωμό. Στερείται εικόνων
και σκευών πολυτελών και δεν θυμίζει τον πλούτο και τη μεγαλοπρέπεια
του ομώνυμου ναού της Μητρόπολης (Βενετία). Και εν τούτοις σε
αυτό τον ναό εκκλησιάζεται ο δούκας και δίνει τον όρκο της υπηρεσίας
και μέσα σε αυτόν ακούγονται οι δουκικές φήμες (πολυχρονισμοί).417
417 Tea Eva 1912‐13, σ.
418 Παπαδόπουλος 2012, σ. 49‐81.
419 Η ίδια πλακόστρωση υπήρχε και στην Παναγία του Φόρου (Αραστάς), βλ. σελ...
420 Πανοπούλου 2012, σ. 204.
133
Ο Τζουάνες Παπαδόπουλος περιγράφει τον Άγιο Μάρκο κατά
τη διάρκεια της πολιορκίας: Ο ναός του Αγίου Μάρκου ήταν στην
πλατεία κοντά στην κρήνη του Τζιγάντε μάλλον φτωχή εκκλησία σε
κακή κατάσταση και δεν έκανε καμιά εντύπωση παρά μόνο το καμ‐
παναριό της και το προστώο που στηριζόταν σε κολώνες από πολύ
φίνο μάρμαρο με ένα ανάγλυφο επίσης μάρμαρο του Αγίου Μάρκου
στην πρόσοψη.
Στην τελική επίθεση το ανάγλυφο έγινε κομμάτια από μια κανονιά
του εχθρού που ήρθε από την περιοχή του Αγίου Ανδρέα. Το καμπαναριό
του Αγίου Μάρκου ήταν ένα πελώριο κτίσμα, ευρύχωρο με τεράστιες
καμπάνες και κατά τη διάρκεια της επίθεσης είχε πάρει το όνομα
«καμπάνα του συναγερμού» επειδή τη χτυπούσαν όταν οι Τούρκοι
έκαναν επίθεση στα ανοίγματα ώστε οι πολεμιστές να πάρουν τις
θέσεις τους και τα γυναικόπαιδα να κρυφτούν. Στην παράδοση κατέ‐
βασαν αυτές τις καμπάνες από το καμπαναριό και τις φόρτωσαν στα
καράβια που είχαν αράξει στο πιο βαθύ σημείο του λιμανιού ως
κειμήλια αυτής της δύστυχης πόλης.418
Ο ναός του Αγίου Μάρκου ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο της
τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής με υπερυψωμένο το κεντρικό
κλίτος. Τα κλίτη διαχωρίζονται από δύο σειρές γοτθικών τόξων
που στηρίζονται σε κίονες. Τα κιονόκρανα ήταν επιχρυσωμένα, οι
δε τοίχοι του ναού είχαν τοιχογραφικό διάκοσμο που ήρθε στο
φως κατά τις εργασίες αποκατάστασής του. Δεν υπήρχε αψίδα
στο ιερό, ενώ η αρχική στέγη του ήταν τριμερής. Το δάπεδο απο‐
τελείτο από ορθογώνιες πλάκες, τοποθετημένες λοξά ως προς
τον άξονα του ναού.419
Μέσα στη εκκλησία του Αγίου Μάρκου βρισκόταν ένα παρεκκλήσι
αφιερωμένο στον Άγιο Γεώργιο που πιθανότατα αποτελούσε την
έδρα της αδελφότητας Πολιτών του Αγίου Γεωργίου, που είχε
ιδρυθεί πριν από το 1572 και στην οποία συμμετείχαν κρητικοί ευ‐
γενείς, ενώ διέθετε μαστίγια και μανδύες σε πρόσωπα που αυτο‐
μαστιγώνονταν.420
 Από τις αρχικές θύρες σώζεται η μεγάλη κύρια είσοδος της πρό‐
σοψης με ευθύ υπέρθυρο. Πάνω από αυτό υπήρχε ανακουφιστικό
τόξο που έφερε τοιχογραφία, πιθανόν του αγίου Μάρκου. Από τα
αρχικά παράθυρα σώζονται πέντε οξυκόρυφα στο ανώτερο τμήμα
του νότιου τοίχου. Η κιονοστοιχία της πρόσοψης του ναού χαρα‐
κτηρίζεται στα κείμενα της εποχής ως Λότζια του Αγίου Μάρκου. Α‐
πό τους έξι κίονες της στοάς σήμερα σώζονται μόνο τρεις με ομοι‐
ογενή κιονόκρανα του 14ου αι.
Η στέγη της Λότζια ήταν επίπεδη, όπως φαίνεται στους χάρτες
των Κορνέρ και Μανέα Κλόντζα και στα σχέδια του Γεωργίου
Κλόντζα.421 Οι τρεις απόψεις του Γεωργίου Κλόντζα που σχεδιάστηκαν
κατά το τέλος του 16ου αι. μας δίνουν μια αξιόπιστη εικόνα για το
πώς ήταν ο Άγιος Μάρκος την εποχή εκείνη. Η μία από αυτές, που
περιλαμβάνει ολόκληρη την πόλη, δείχνει το καμπαναριό με τρεις
επάλξεις στην κορυφή, με φαρδύ δίλοβο παράθυρο στη θέση των
καμπανών, και κάτω από αυτό, το ρολόι. Το ίδιο καμπαναριό και η
ίδια λότζια φαίνονται σε άλλη άποψη που παριστάνει μία επανάσταση
που έλαβε χώρα στην πλατεία και ακόμη πιο καθαρά φαίνεται
στο τρίτο σχεδιάγραμμα που αναπαριστά τη λιτανεία της Αγίας
Δωρεάς. Με βάση αυτά τα δεδομένα πρέπει να θεωρήσουμε αξιό‐
πιστη την άποψη του Χάνδακα που σχεδιάστηκε στις αρχές του
17ου αι. από το Γεώργιο Κορνέρ.
Στην απεικόνιση αυτή ο ναός του Αγίου Μάρκου βρίσκεται σε
μεγέθυνση στο πάνω μέρος του σχεδίου και τον κρατά στο χέρι
μια αλληγορική μορφή που ίσως είναι η προσωποποίηση του Χάν‐
δακα. Στην απεικόνιση αυτή, το καμπαναριό παριστάνεται στο
γνωστό σχήμα, η λότζια στολισμένη με τρεις μεγάλες σημαίες και
σκεπασμένη με ταράτσα έχει πέντε μεγάλα τόξα στη μεγαλύτερη
πλευρά της και από ένα στις δύο μικρότερες. Η τέταρτη πλευρά
της είναι η πρόσοψη του ναού όπου φαίνεται η πόρτα και το
κεντρικό πάνω μέρος στολισμένο με ένα μεγάλο λιθανάγλυφο
λέοντα του Αγίου Μάρκου.
Η Λότζια του Αγίου Μάρκου δεν είχε μόνο διακοσμητικό σκοπό.
Σε αυτήν υπήρχαν πάγκοι όπου ξένοι έμποροι πουλούσαν σιτάρι,
ενώ στις γιορτές από εκεί παρακολουθούσε ο κόσμος τις θρησκευ‐
τικές πομπές. Δίπλα στον ναό βρισκόταν ψηλό κωδωνοστάσιο με
ρολόι, οι καμπάνες του οποίου χτυπούσαν κάθε πρωί για να προ‐
σέλθουν οι υπάλληλοι στις θέσεις τους. Το πρώτο μηχανικό ρολόι
των βενετοκρατούμενων ελληνικών περιοχών στήθηκε στο ψηλό
καμπαναριό το 1463, μετά από απόφαση της βενετικής γερουσίας,
και μεταφέρθηκε από τη Βενετία.
Το καμπαναριό του Αγίου Μάρκου ήταν ιδιαίτερη οικοδομή νό‐
τια του ναού και είχε επίπεδη στέγη διακοσμημένη με επάλξεις, α‐
ντίθετα με άλλα καμπαναριά της πόλης που ήταν οξυκόρυφα ή με
τρούλο, όπως του Αγίου Φραγκίσκου και του Αγίου Τίτου.422
Κατά την πολύχρονη πολιορκία της πόλης από τους Οθωμανούς,
οι καμπάνες έδιναν το σύνθημα του συναγερμού σε περιπτώσεις
βομβαρδισμού και γι’ αυτό, πολλές φορές το κωδωνοστάσιο απο‐
τέλεσε στόχο των οθωμανικών πυροβόλων.423 Σε καμιά από τις
περιγραφές του Χάνδακα δεν αναφέρεται πληροφορία που να
μας επιτρέπει να πιστέψουμε ότι η εκκλησία του βενετού πριμικήριου
ήταν πλούσια και στο σχήμα και στους καλλιτεχνικούς θησαυρούς.
Μόνο ο Kootwyck το 1598 την ονομάζει κομψό ναό και ο Μπενέτος
Γκάτος αναφέρει πως η λότζια είχε πανέμορφες κολώνες.
Όλα αυτά, και σε συνδυασμό με άλλες πληροφορίες που προ‐
έρχονται από χαρακτικά και από φτωχά υπολείμματα του μνημείου,
μας επιτρέπουν να συμπεράνουμε ότι ο ναός του Αγίου Μάρκου,
όπως και πολλές από τις πιο σπουδαίες βενετσιάνικες εκκλησίες
της Κρήτης, ήταν μετριότατος παρά την όποια κομψή απλότητα
του αρχιτεκτονικού του τύπου και ίσως μια μέτρια πολυτέλεια
στα διακοσμητικά του στοιχεία.
Ο ναός χρησίμευσε και ως ταφοδόχη των Ενετών αρχόντων
που πέθαιναν στην Κρήτη. Στο εσωτερικό του, μέσα σε σαρκοφάγους
και τάφους με ανάγλυφες παραστάσεις και οικόσημα, αναπαύονταν

421 Gerola, Monumenti, τ. ΙΙ, σσ. 17‐22, πίν. 1‐3 και σ. 24, εικ. 3‐6. Ξανθουδίδης 1964, σ. 59.
422 Αλεξίου Στ. – Λασσιθιωτάκης Κ., Η αποκατάστασις του Αγίου Μάρκου του Χάνδακος, εκδ. ΕΚΙΜ, Ηράκλειο 1958.
423 Ο Μαρίνος Τζάνε Μπουνιαλής διηγείται σχετικά: «...Δεν έπαυτε να ρίχτει λουμπάρδες στα καμπαναρειά κ’ εις πάσα πλούσιο σπίτι, στ’ Αγίου Μάρκο το ναό και στο καμπαναρειό
του, να σπάσου την καμπάνα του πού ‘τον ο θάνατός του: όταν εδίδαν πόλεμον, ελάλει κ’ εγροικούσα πώς κατεβαίνουν οι εχθροί κι όλοι μαζί εγλακούσα». Μπουνιαλής εκδ. 1995,
σ. 273.

134
Λεζάντα Λεζάντα

135
 οι δούκες που πέθαναν στην Κρήτη καθώς και μέλη της ενετικής
και κρητικής αριστοκρατίας. Μεταξύ άλλων, εκεί τάφηκαν οι δού‐
κες Μαρίνος Μοροζίνι, Μαρίνος Γραντενίζος και Μάρκος Κορνέρ.
Στον ίδιο χώρο ενταφιάζονταν μέσα σε σαρκοφάγους με ανάγλυφες
παραστάσεις οι δούκες καθώς και μέλη της επίσημης αριστοκρατίας.
Δύο από τους τάφους αυτούς είναι ορατοί σήμερα στην ανατολική
πλευρά του ναού.
Είναι περίεργο το γεγονός ότι διατηρήθηκαν κατά την οθωμανική
κατοχή αφού, σύμφωνα με τις πηγές, όταν αμέσως μετά την κα‐
τάληψη ο ναός μετατράπηκε σε τέμενος, οι τάφοι καταστράφηκαν
και τα οστά διασκορπίστηκαν.424 Ο τάφος που σώζεται στο αριστερό
κλίτος και μέσα στον χώρο του ιερού φέρει ανάγλυφη παράσταση
χωρίς επιγραφή σε καλή κατάσταση, στην οποία απεικονίζεται αε‐
τός επάνω σε βάθρο. Ο αετός έχει ανοιχτά τα φτερά του, ενώ κά‐
τω από το βάθρο υπάρχει παραλληλόγραμμη πλάκα με τρεις ορι‐
ζόντιες ραβδώσεις. Πιθανόν πρόκειται για οικόσημο. Ο δεύτερος
τάφος βρίσκεται στο δεξιό κλίτος και πάλι στον χώρο του ιερού.
Φέρει ανάγλυφη παράσταση με ολόσωμη ανθρώπινη μορφή, με
σταυρωμένα τα χέρια, ποδήρες ένδυμα και μανδύα. Το κεφάλι α‐
κουμπά σε μαξιλάρι που έχει από μία φούντα σε κάθε άκρη. Στις
τέσσερις άκρες του τάφου υπάρχει από ένα καρδιόσχημο οικόσημο
με τέσσερις διαγώνιες και μεταξύ τους παράλληλες ραβδώσεις. Τα
οικόσημα δεν σώζονται σε πολύ καλή κατάσταση.
Μέχρι το 1915 το μνημείο χρησιμοποιήθηκε ως τέμενος.425 Μετά
την αποχώρηση των Οθωμανών και την ανταλλαγή των πληθυσμών,
ο Άγιος Μάρκος περιήλθε στη δικαιοδοσία της Εθνικής Τράπεζας
και μετά στον Δήμο Ηρακλείου. Εγκαταλείφθηκε, στη συνέχεια και
για πολλά χρόνια ο Δήμος τον μίσθωνε ως αίθουσα κινηματογράφου,
τη γνωστή Μινώα, και μετά χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη μέχρι
την αναστήλωση του.
Λεζάντα Σε άρθρο της εφημερίδας Μεσόγειος το 1951426 διαβάζουμε την

424 Σύμφωνα με ποίημα του Γεράσιμου Παλλαδά, βλ. Αλεξίου Στ., Κρητική Ανθολογία (ΙΕ‐ΙΖ αι.), Ηράκλειο 1969, σ. 234, στ. 41 κ.εξ. Στο γεγονός της βεβήλωσης των τάφων αναφέρεται
και ο Μπουνιαλής στο έργο του Κρητικός Πόλεμος, Μπουνιαλής 1995.
425 Βλ. σ...
426 Μεσόγειος 21/11/1951: Υπεβλήθησαν προτάσεις ανεγέρσεως δημοτικού θεάτρου. Το Δ. Συμβούλιον εγκρίνει κατά αρχήν.

136
πρόθεση της τότε δημοτικής αρχής για αξιοποίηση του οικοπέδου
της βασιλικής, που τότε λειτουργούσε ως κινηματοθέατρο, μαζί
με το συνεχόμενο οικόπεδο, συνολικής έκτασης 1700 τμ., για την
ανέγερση νέας καλλιτεχνικής οικοδομής. Η οικοδομή θα στέγαζε
κατά ένα μέρος το υποκατάστημα της Εθνικής Τράπεζας, στο δε
υπόλοιπο θα υψωνόταν δημοτικό θέατρο. Για τον σκοπό αυτό η
δημοτική αρχή ζητούσε την αποδέσμευση και την κατεδάφιση
της βασιλικής. Εν τέλει, ευτυχώς η πρόταση αυτή δεν ευοδώθηκε,
μετά την πρωτοβουλία της Ε.Κ.Ι.Μ. για τη στερέωση και αποκατά‐
σταση του μνημείου. Το 1956 υπογράφηκε σύμβαση μεταξύ του
Δήμου και της Εταιρείας Κρητικών Ιστορικών Μελετών και άρχισε
η αποκατάσταση του Αγίου Μάρκου. Σήμερα, αποτελεί ένα μνη‐
μείο‐κόσμημα της πόλης και χρησιμοποιείται για εκδηλώσεις και
εκθέσεις.
H άποψη της Βασιλικής του Αγίου Μάρκου, 1950. (Συλλογή Α. Μητάκη)
Το 1987 δημιουργήθηκε μέγα θέμα με την απόφαση του δημο‐
τικού συμβουλίου και την έγκριση των αρμοδίων υπηρεσιών του
Υπουργείου Πολιτισμού για την ανέγερση του δημοτικού μεγάρου niunctum (παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου στο δημόσιο οπλοστάσιο,
στον περίβολο βόρεια του Αγίου Μάρκου. Οι αντιδράσεις ήταν αφιερωμένο στο ναυτικό) και VI (Werdmüller) 20 ως S. Nicolò.427
πολλές και μεγάλες, χωρίς ωστόσο να εμποδιστεί η ανέγερση του Και κατά τον Σπανάκη: ο saint Nicolo del’ Armeria, βρισκόταν μέσα
κτιρίου. Γεγονός είναι ότι η ανέγερση του μεγάρου της Ανδρόγεω στο κτίριο του σημερινού δημαρχείου.428
αλλοίωσε τον περιβάλλοντα χώρο της βασιλικής που μέχρι τότε
ήταν ελεύθερο οικόπεδο και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι κατά τις
εκσκαφές καταστράφηκαν σημαντικά αρχαία, σύμφωνα με προ‐
φορικές μαρτυρίες περίοικων. ΠΑΝΑΓΙΑ ΑΓΙΑ ΜΑΡΙΑ Η ΓΑΛΗΝΗ
Η εκκλησία δεν εμφανίζεται στους καταλόγους των εκκλησιών.
Στον χάρτη του Werdmüller με αρ. 26 αναγράφεται, senza nome
ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ (ανώνυμη) και ο Gerola αναφέρει ότι βρισκόταν μέσα στο παλάτι
του Αρχιστρατήγου (“...dentro al Palazzo del Provveditore Generale”).429
Λατινικό παρεκκλήσι αφιερωμένο στον Άγιο Νικόλαο, μέσα Πληροφορούμαστε ότι ήταν ενοριακή εκκλησία από τη μαρτυρία
στην ενετική οπλαποθήκη (Αρμέρια). Συναντάται μόνο στους κα‐ ότι το 1622 ο ζωγράφος Γιάκομος Νταρόνας αγοράζει ένα σπίτι στην
ταλόγους IV 98 ως S. Nicolai sacellum public armamentario navali co‐ ενορία της Santa Maria Galini, κοντά στο δουκικό παλάτι.430

427 Gerola 1918, σ. 60.

428 Σπανάκης 1959, σ. 262, σημ. 56.
429 Gerola 1918, σ. 65.
430 Καζανάκη Λάππα 1981, σ. 225.

137
ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΣΠΑΝΟΠΟΥΛΙΩΤΙΣΣΑ
Εκκλησία και παρεκκλήσι Λατίνων ιερέων. Βρισκόταν στην
οδό Επιμενίδου πάνω από το συγκρότημα των παλαιότερων νε‐
ωρίων (arsenali antichi), περίπου στη συμβολή των οδών Ιδομενέως
και Αριάδνης. Αποτυπώνεται στους καταλόγους IV 100, V 116 ως Η
Παναγία του Σπάνια, VI (Werdmüller) 16 ως Madona Spanopuliotissa
και VII (Coronelli) 94 ως S. M. Spanopiglitissa, cioé S.M. di Spagna
capella de Preti Latini (δηλαδή Αγία Μαρία της Σπάνια, παρεκκλήσι
Λατίνων ιερέων).431 Το 1561‐1562 αναφέρεται σε νοταριακή πράξη
η ενορία Παναγίας της Σπανοπουλιώτισσας.432
Η Παναγία του Σπάνια ή Σπανοπουλιώτισσα λεγόταν και Ab‐
bazia dei Borgognoni (Μοναστήρι των Βουργουνδών). Σε πηγές
αναφέρεται ότι ένας δούκας από τη Βουργουνδία είχε χτίσει και
είχε δωρίσει την εκκλησία αυτή στους Λατίνους, προσθέτοντας
και έναν ξενώνα για τους προσκυνητές των Αγίων Τόπων. Πολύ
πιο πιθανό, όμως, φαίνεται ότι η εκκλησία ονομαζόταν έτσι προς
ανάμνηση της εξάρτησής της από το μοναστήρι των Cistercensi di
Torcello (Κιστερκιανών του Τορτσέλο) που ήταν αφιερωμένο
στον Άγιο Θωμά και λεγόταν Monasterium Burgundionum.
Την οθωμανική περίοδο μετατράπηκε σε τέμενος αφιερωμένο
στον Tzintar Ismail Agha. Κατά τον Ζ. Πρακτικίδη: ήτο κατά πάσαν
πιθανότητα η ορθόδοξος εκκλησία της Παναγίας της Σπανοπου‐
λιώτισσας ή της Αγίας Άννας. Μετετράπη εις τέμενος υπό του Διζντάρ
(φρούραρχος) Ισμαήλ Αγά. Έκειτο άνωθεν του λιμένος εις την ανα‐
τολικήν πλευράν. Ήτο γνωστόν επί Τουρκοκρατίας ως Διζντάρ
Τζαμισί. Κατεδαφισθέν χρησιμοποιείται σήμερον ως κατοικία».433
Σήμερα δεν υπάρχει κανένα απολύτως ίχνος της.434
ΜΟΝΗ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΩΝ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΩΝ
Πρόκειται για την Παναγία των Σταυροφόρων που βρίσκεται
στη σημερινή οδό Μάρκου Μουσούρου. Ο λαός παλαιότερα την
ονόμαζε και Άγιο Μάρκο, ονομασία που πιθανόν οφείλεται σε
τμήμα τοιχογραφίας με την παράσταση του αγίου Μάρκου που
υπήρχε σε έναν από τους κίονες του ναού.435
Απαντάται στους καταλόγους IV 124, V 114, VI (Werdmüller) 67
ως S. Maria de Capucini και VII (Coronelli) 24 ως Santa Maria di
Capulio, Chiesa, e Conv. de Padri Capuccini.436
Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς ιδρύθηκε η μονή, γνωρίζουμε
όμως ότι το 1219, σε επιστολή του πάπα Ονώριου Γ΄, μνημονεύεται
η ύπαρξη νοσοκομείου της αδελφότητας του τάγματος των Κα‐
πουτσίνων στον Χάνδακα. Το Τάγμα των Καπουτσίνων είναι θρη‐
σκευτικό μοναχικό τάγμα της Καθολικής Εκκλησίας. Προέρχονται
από το μοναστικό τάγμα των Φραγκισκανών. Ονομάστηκαν έτσι
από το κάλυμμα που έφεραν στο κεφάλι τα μέλη του, εκ του ca‐
puce που σημαίνει «κουκούλα». Το Τάγμα των Καπουτσίνων ι‐
δρύθηκε από τον Φραγκισκανό μοναχό Ματθαίο ντε Μπάσι και
επικυρώθηκε από τον Πάπα Κλήμη Ζ΄.
Η εγκατάσταση του τάγματος των Καπουτσίνων στον Χάνδακα
έγινε τις αμέσως επόμενες δεκαετίες μετά την 4η Σταυροφορία,
στην προσπάθειά τους να ενισχύσουν την ενετική διείσδυση στο
νησί και να διαδώσουν το έργο της καθολικής εκκλησίας. Για τον
σκοπό αυτό, αρχικά το μοναστήρι παρείχε νοσοκομειακή περίθαλ‐
ψη και από τα μέσα του 14ου αι. αποτελούσε και χώρο φιλοξενίας
των προσκυνητών που ταξίδευαν στους Άγιους Τόπους.437
Η μονή αναφέρεται ως έδρα του τάγματος στην Κρήτη από το

431 Gerola 1918, σ. 38.

432 Κωνσταντουδάκη 1973, σ. 336, (Notai di Candia, b. 284 (Zorzi Vasmulo), libro 23 <minute 1561‐1562>, φ. 16r).
433 Πρακτικίδης 1983, σ. 39, σημ. 51. Στεριώτου 2000, σσ. 661‐ 674.
434 Gerola 1993, σ. 158.
435 Βλ. σελ...
436 Gerola 1918, σ. 40. Πρακτικίδης 1983, σ. 38, σημ. 40. Σταυρινίδης, Χειρόγραφα Δελτία, Αρχείο Β.Δ.Β.Η. Καλοκύρης Κ., «Η Παναγία των Σταυροφόρων», Μεσόγειος 3/4/1955. Πατρίς
2/2/1956 και 15/8/1974. Απόστολος Τίτος 1956, σ. 41. Εθνική Φωνή 23/3/1964.
437 Την ίδια εποχή, άρχισε να οικοδομείται από την αδελφότητα το νέο νοσοκομείο που έφερε την επωνυμία του Αγίου Πνεύματος και βρισκόταν στο βούργο της πόλης. Είχε ειδικευτεί
στη φροντίδα των αρρώστων, των ανήμπορων και των επαιτών. Ωστόσο, σε πολλά έγγραφα απαντάται και με την επωνυμία του Αγίου Αντωνίου. Η δεύτερη αυτή ονομασία συν‐
δέεται άμεσα με την έδρα του που ήταν η καθολική μονή του Αγίου Αντωνίου κοντά στο μοναστήρι του Σωτήρα. Βλ. σελ...

138
Λεζάντα

139
Λεζάντα
1232 και ήταν άμεσα εξαρτημένη από την ομώνυμη βενετική.
Η αδελφότητα της Παναγίας των Σταυροφόρων ήταν η πρώτη
αδελφότητα που ιδρύθηκε στον Χάνδακα και η μακροβιότερη,
όπως μαρτυρείται από τα αρχεία. Ιδρύθηκε στα μέσα του 14ου αι.
και αναφέρεται μέχρι και το 1659. Κύρια αρμοδιότητα της αδελ‐
φότητας ήταν η διαχείριση του νοσοκομείου του Αγίου Αντωνίου.
Σύμφωνα με έγγραφα των ετών 1530 και 1531, η αδελφότητα είχε
56 και 55 μέλη αντίστοιχα, οι γενικές συνελεύσεις τους διεξάγονταν
στην εκκλησία του Αγίου Αντωνίου ή στην εκκλησία του Αγίου
Μάρκου ή στον Άγιο Τίτο και εγγράφονταν σε αυτήν κυρίως ευ‐
γενείς. Στις αρχές του 17ου αι., η αδελφότητα ανήκε στο τάγμα
των Ιησουιτών, ενώ ο βαρδιάνος τους είχε τον τίτλο του αντιπρο‐
σώπου της Αδελφότητας των Ευγενών του Αγίου Αντωνίου.
Στην Παναγία των Καπουτσίνων, πιθανότατα, ανήκε και ομάδα
αυτομαστιγωνόμενων, όπως μαρτυρείται σε διαθήκη του έτους
1376. Η επίσημη ενδυμασία των μελών, κατά τη λιτανεία της Μ.
Παρασκευής, ήταν μανδύας χρώματος κυανού ή ιώδους.438 Σε νο‐
438 Πανοπούλου 2012, σ. 165 κ.εξ.
439 Παπαδάκη 2010, σσ. 344‐345.
440 Gerola, Monumenti, τ. ΙΙ, σσ. 127‐129, και Monumenti, τ. ΙΙΙ, σσ. 77‐80. Του ιδίου, «I Francescani in Creta al tempo del dominio veneziano», Collectanea Franciscana 2 (1932), 323‐325. Kitsiki
Panagopoulos Beata, «Some Venetian Churches of Crete», Arte Veneta 30 (1976), σ. 28. Της ιδίας, Cistercian and Medicant Monasteries in Medieval Greece, Σικάγο – Λονδίνο 1979, σσ. 95‐97.
140
Λεζάντα
ταριακή πράξη μάλιστα του 1300 αναφέρεται ότι το νοσοκομείο
διέθετε ακίνητη περιουσία, γη και σπίτια σε διάφορες περιοχές,
όπως για παράδειγμα στον Αποσελέμη και στις Ατσιπάδες,439 την
οποία και ενοικίαζε. Στα τελευταία χρόνια της ενετικής κυριαρχίας,
το 1681, παραχωρήθηκε αρχικά στους Φραγκισκανούς μοναχούς
του κλάδου των Osservanti και λίγο αργότερα, το 1682 ή 1684,
ξανά στους Καπουτσίνους μοναχούς.440
Το 1687, έναν χρόνο μετά την κατάργηση του τάγματος των
Καπουτσίνων από τον πάπα Αλέξανδρο Ζ΄, εγκαταστάθηκαν στη
μονή Ιησουίτες μοναχοί.
Οι Καπουτσίνοι, κατά την αναχώρησή τους από την Κρήτη,
μετέφεραν τα αρχεία της μονής στη Βενετία. Τα αρχεία χάθηκαν,
όπως και το παλαιότερο αρχείο που καταστράφηκε στη μεγάλη
πυρκαγιά που ξέσπασε το 1814 στο μοναστήρι του Χάνδακα.
Οι ιστορικές, λοιπόν, πληροφορίες που διαθέτουμε, προέρχονται
από νοταριακά έγγραφα και τυχαία αρχειακά τεκμήρια που φυ‐
λάσσονται στο Κρατικό Αρχείο της Βενετίας, καθώς και δεσμίδες
εγγράφων, κυρίως επιστολών, που φωτίζουν κάποιες πτυχές
της ιστορίας της μονής στα μέσα του 16ου αι. Σε έξι κατάστιχα
μεταξύ των ετών 1536‐1561 αναγράφονται έξοδα, έσοδα και κα‐
ταγραφή της ακίνητης περιουσίας του μοναστηριού. Η μονή κα‐
τείχε γη και σπίτια στον Χάνδακα και στη γύρω περιοχή, τα οποία
είχε αποκτήσει κυρίως με κληροδοτήματα. Για τα ακίνητα αυτά
εισέπραττε ενοίκια και δικαιώματα για τις καλλιέργειες, τα οποία
εξοφλούνταν σε χρήματα, δημητριακά, κερί, πουλερικά ή ανταλ‐
λάσσονταν με άλλα προϊόντα. Ενοικιαστές και οφειλέτες της
μονής δεν ήταν μόνο επαγγελματίες του Χάνδακα και απλοί πο‐
λίτες αλλά και εκκλησίες και μοναστήρια, όπως η εκκλησία της
Αγίας Θεοδοσίας και της Αγίας Παρασκευής.
Λεζάντα
Από τα κατάστιχα πληροφορούμαστε και τη συμμετοχή της
μονής στις καθιερωμένες τελετές και πομπές που γίνονταν στην
πόλη καθώς και στις λιτανείες σε έκτακτες περιστάσεις (πανώλη,
σεισμοί κλπ.). ως τόπος χαρτοπαιξίας για λαϊκούς και μοναχούς και γενικά χα‐
Η σχέση της μονής με τον κοινωνικό της περίγυρο διαφαίνεται ρακτηρίζεται ως πορνείο.442
μέσα από τις συναλλαγές της με επαγγελματίες και από τις υπο‐ Από τη μελέτη των πηγών καθίσταται φανερό ότι το μοναστήρι
χρεώσεις που είχε απέναντι στην πολιτεία, όπως η φιλοξενία των Καπουτσίνων του Χάνδακα πέρασε μια ταραγμένη περίοδο
στρατιωτών και Βενετών αξιωματούχων. Η παραμονή των στρα‐ της ιστορίας του στα μέσα του 16ου αι., ενώ ήταν άμεση η εξάρ‐
τιωτών δημιουργούσε προβλήματα στους μοναχούς, οι οποίοι τησή του από την ομώνυμη μονή της Βενετίας στο θέμα της ε‐
το 1557 αποφάσισαν να κατασκευάσουν ένα τείχος στην αυλή κλογής του εκάστοτε ηγουμένου.443
του μοναστηριού για να το αποκλείσουν από τα γαϊδούρια που Το καθολικό του μοναστηριού ανήκει στον τύπο της δρομική
κατέφθαναν εκεί, αλλά και για να εμποδίσουν τις γυναίκες που τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής, με υπερυψωμένο το κεντρικό
πήγαιναν να βρουν τους στρατιώτες. Υπάρχουν, επίσης, διάφορες κλίτος και νάρθηκα. Δύο σειρές πολυγωνικών πεσσών και ένα
μαρτυρίες για την ηθική κατάπτωση των μοναχών. Γνωρίζουμε ζεύγος αρχαίων κιόνων με κορινθιακά κιονόκρανα στηρίζουν τα
για ένα συμπόσιο που έγινε το 1584 μέσα στη μονή, από συντροφιά οξυκόρυφα τόξα που επιτρέπουν την επικοινωνία μεταξύ των
ευγενών που έπιναν και διασκέδαζαν με τη συνοδεία μουσικής.441 κλιτών. Στη νότια πλευρά, ο ναός φέρει άλλο ένα κλίτος που δια‐
Στην έκθεση του Αρχιεπισκόπου Κρήτης Alvise Grimani το 1610 σώζεται σε όψιμη ανακατασκευή των αρχών του 21ού αι. Το πρό‐
αναφέρεται ότι οι μοναχοί ζούσαν με παλλακίδες, ενώ σε ανώνυμο σθετο αυτό κλίτος, σε συνδυασμό με τα ίχνη ενός ακόμα χώρου
κείμενο, με τίτλο Stato di Claustrali di Candia (Κατάσταση των μο‐ στα βόρεια, δείχνουν ότι η βασιλική είχε περισσότερες από μία
ναστηριών της Κάντια), η μονή των Σταυροφόρων μαρτυρείται φάσεις στο βάθος των αιώνων.444

441 Παναγιωτάκης Ν. Μ., «Μαρτυρίες για τη μουσική στην Κρήτη κατά τη Βενετοκρατία», Θησαυρίσματα 20 (1990), σσ.101‐103.
442 Παπαδάκη 2010, σσ. 271 – 283.
443 Παπαδάκη Α., «Ηγούμενοι της μονής των Σταυροφόρων στο Χάνδακα (16ος αιώνας)», Γαληνοτάτη. Τιμή στη Χρύσα Μαλτέζου, επιμ. Γ.Κ. Βαρζελιώτη‐ Κ.Γ. Τσικνάκης, Αθήνα 2013, σσ.
605‐617.
444 Ανδριανάκης‐ Γιαπιτσόγλου 2012, σ. 79. Gerola 1993, σ. 128.

141
 Δεξιά και αριστερά του ιερού υπάρχουν δύο διακονικά που ε‐
πικοινωνούν με τον κυρίως ναό μέσα από οξυκόρυφες πόρτες.
Το τέμπλο είναι κατασκευασμένο από λευκόλιθο, είναι χαμηλό
και χωρίς δωδεκάορτο. Ο νάρθηκας αποτελείται από τρία τόξα,
ένα μεγάλο ημικυκλικό στο μέσον και δύο πλάγια οξυκόρυφα.
Στην πρόσοψη του νάρθηκα υπάρχουν, επίσης, τρία οξυκόρυφα
τόξα. Όπως δείχνουν τα σωζόμενα πέτρινα στηρίγματα στον ε‐
ξωτερικό χώρο του ναού, υπήρχε στη βόρεια πλευρά, σήμερα ο‐
δός Δικταίου Άνδρου, ένα καμαροσκέπαστο κιόστρο καθώς και
ένα ακόμα καμαροσκέπαστο υπόστεγο έξω από το νότιο κλίτος.
Σύμφωνα με την περιγραφή του Gerola: το καθολικό της μονής
έχει σχήμα βασιλικής με το μεσαίο κλίτος πιο ψηλό από τα πλαϊνά.
Δυο σειρές καινούριες οκτάγωνες παραστάδες και ένα ζευγάρι αρ‐
χαίες κολώνες με όμορφα επεξεργασμένα κορινθιακά κιονόκρανα
υποβαστάζουν τα οξυκόρυφα τόξα με τα οποία επικοινωνούσαν τα
κλίτη μεταξύ τους. Η στέγη είναι δίκλινη στο μεσαίο κλίτος και μο‐
νόκλινη στα αλλά δυο. Τα δοκάρια είναι ζωγραφισμένα. Τα παράθυρα
και οι πόρτες, όπως και το υπόστεγο που είναι μπροστά στην πρό‐
σοψη, είναι καινούρια. Δεν ξέρω πως και γιατί επικράτησε η αντίληψη
στον λαό πως η εκκλησία της Παναγίας των Σταυροφόρων ήταν ο
Άγιος Μάρκος, με αυτό δε το όνομα είναι γνωστή μέχρι σήμερα.»
(1900‐1910).445 Γύρω από την εκκλησία υπήρχαν εγκαταστάσεις
της μονής, καθώς και θολωτά διαμερίσματα για τη φιλοξενία
επισκεπτών – προσκυνητών των Αγίων Τόπων. Κατά την οθω‐
μανική περίοδο μετατράπηκε σε τζαμί με το όνομα Αγκεμπούτ
Πασά καθώς και Κουχιακλή (σκοτεινό) τζαμί, λόγω των πολλών
στοών που περιέβαλλαν την εκκλησία.446
Από το 1922 έως το 1934 στέγασε προσφυγικές οικογένειες α‐
πό τη Μικρά Ασία. Ύστερα από την ανταλλαγή των πληθυσμών
της συνθήκης της Λωζάννης (1924), περιήλθε στην κυριότητα
του Ελληνικού Δημοσίου και το 1934 η Εθνική τράπεζα το πούλησε
445 Gerola, Monumenti, τ. II, σ.127‐129, εικ..79, 80 και Monumenti, τ. ΙΙΙ, εικ.65.
446 Βλ. σ...
447 Πετράκης Ε. Ιστορικό Ιερού Ναού Παναγίας των Σταυροφόρων, Ηράκλειο 1984.
448 Έγγραφο 51175/2170 8/6/1956 και 69540/3257 17/7/1956 Περί εξαγορά της Παναγίας των Σταυροφόρων. Σύμφωνα με το έγγραφο 270/291/ 9.9.1956 της Εφορίας Αρχαιοτήτων Κρήτης
προς τη διεύθυνση αρχαιοτήτων του Υπ. Παιδείας, την εποχή εκείνη και μετά τον βομβαρδισμό της εκκλησίας σώζονταν άρτιες οι τοξοστοιχίες και η αψίδα της, ενώ είχε καταστραφεί
εντελώς η στέγη και το πρόστεγο.
143
ως ανταλλάξιμο στον Εμμανουήλ Μαρκάκη. Κατά τους βομβαρ‐
δισμούς του Ηρακλείου, τον Μάιο του 1941, ο ναός χτυπήθηκε και
καταστράφηκε τελείως η πρόσοψη, η στέγη και τα ψηλότερα μέ‐
ρη των τοίχων. Μετά τον πόλεμο, το chiostro ρυμοτομήθηκε και
στη θέση του βρίσκεται σήμερα η οδός Δικταίου Άνδρου.
Το φθινόπωρο του 1954, ο ιδιοκτήτης του επιχείρησε να
πουλήσει τον ερειπωμένο ναό στη Μαρία Πορταλάκη η οποία,
όταν έμαθε ότι το ερείπιο αυτό ήταν ναός, αρνήθηκε την αγορά
του, δηλώνοντας ότι δεν επιθυμεί να χτίσει το σπίτι της σε χώρο
όπου ήταν ιερός ναός. Μετά από αυτό, ο συμβολαιογράφος του
ιδιοκτήτη Αντώνιος Γιάνναρης επισκέφθηκε τον τότε Μητροπολίτη
Κρήτης Ευγένιο και του μίλησε για την αποκατάσταση και ανα‐
στήλωση του ναού της Παναγίας.447
Τον Φεβρουάριο του 1956, μετά από πρόσκληση του Ευγενίου
έγινε σύσκεψη στο μητροπολιτικό μέγαρο, με τη συμμετοχή του
δημάρχου και φορέων της πόλης για το θέμα της εξαγοράς και
αναστήλωσης του ναού. Σε έγγραφο της Υπηρεσίας Αρχαιοτήτων
αναφέρεται ότι, εάν δε βρισκόταν το απαιτούμενο ποσό για την
αποκατάσταση του ναού, η Διεύθυνση Αρχαιοτήτων του τότε Υ‐
πουργείου Παιδείας θα προχωρούσε στον αποχαρακτηρισμό του
μνημείου και την κατεδάφισή του. Αυτό στάθηκε αφορμή να
ιδρυθεί Σύλλογος και να μαζευτεί το απαιτούμενο ποσό με ερά‐
νους.448 Μετά από τη διαπίστωση ότι δεν μπορούσαν να ανταπε‐
ξέλθουν στην προβλεπόμενη δαπάνη, αποφασίστηκε η διενέργεια
συλλογικού εράνου και συλλογή χρημάτων. Μέχρι το 1961 είχαν
βρεθεί περίπου 100.000 δραχμές.
Στις 31/5/1958, το Αρχαιολογικό Συμβούλιο ενέκρινε την ανα‐
στήλωση και τη σχετική μελέτη. Η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιο‐
τήτων ανέλαβε την αναπαλαίωση των φθαρμένων κιόνων και
τόξων και την ανοικοδόμηση του νάρθηκα της πρόσοψης πάνω
στα παλιά θεμέλια.
 Παράλληλα, ιδρύθηκε Σωματείο με την επωνυμία Σύλλογος
Αναστήλωσης Ιερού ναού Παναγίας των Σταυροφόρων με σκοπό
την αναστήλωση της Παναγίας των Σταυροφόρων Ηρακλείου, τη
διακόσμηση και αγιογράφηση αυτού πάνω στα εγκεκριμένα σχέδια,
ως και την πρωτοβουλία πάσης ενεργείας προς προαγωγήν πάσης
του σκοπού αυτού.
Ο σύλλογος έγινε νομικό πρόσωπο και ανέλαβε την εκτέλεση
των εργασιών με επίβλεψη της Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.
Ο σύλλογος αρχικά ανέθεσε την εκτέλεση των οικοδομικών εργα‐
σιών στον εργολάβο Γεώργιο Κασιμάτη και στον μηχανικό Ιωάννη
Βαρκαράκη. Λίγο αργότερα, η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων
ανέθεσε την επίβλεψη και τις μελέτες των υπολοίπων εργασιών
στους αρχιτέκτονες Γιάννη Τζομπανάκη και Έρη Μαθιουδάκη.
Στις 5/6/1971 έγιναν τα επίσημα εγκαίνια του ανακαινισμένου να‐
ού. Κατά τις εργασίες αποκατάστασης του μνημείου βρέθηκε και
περισυλλέχτηκε πλήθος από αγγεία βυζαντινών και μεσαιωνικών
χρόνων καθώς και βυζαντινά και ενετικά χάλκινα νομίσματα.449
Η εντοιχισμένη στην πρόσοψη τοιχογραφία του Αγίου Μάρκου
απ’ όπου προερχόταν η λαϊκή ονομασία του ναού της Παναγίας,
αποκολλήθηκε από τον τότε επιμελητή του αρχαιολογικού μου‐
σείου Ζ. Κανάκη. Αποκαλύφθηκε, επίσης, ότι οι στοές που περιέ‐
βαλλαν την εκκλησία και που χρησιμοποιούνταν ως ξενώνες
προστέθηκαν σταδιακά, σε μεταγενέστερους χρόνους, και προ‐
σκολλήθηκαν στον κυρίως ναό.450

ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΟΥ ΦΟΡΟΥ Ή MADONNINA

Η Παναγία της Πλατείας ή Madonnina βρισκόταν στην αρχή
της οδού 1821, με πρόσοψη στην προς τα δυτικά παράλληλη οδό
Λεζάντα
Αργυράκη. Ονομαζόταν και Santa Maria dei Miracoli (θαυματουργή).
Αναφέρεται στους καταλόγους IV 94, V 36, VI (Werdmüller)103 ως

449 Παπαδάκη 2010, σσ. 271 – 283.

450 Ζουρίδης Γ.Ν. «Ο Ναός της Παναγίας των Σταυροφόρων», Δράσις 25/2/1953.

144
Λεζάντα

145
La Madonina και VII (Coronelli) 47 ως La Madonnina, Chiesa mezz’
Italiana, e mezza Greca (μισή Ιταλική και μισή Ελληνική εκκλησία).451
Είχε σχήμα τρίκλιτης δρομικής βασιλικής χωρίς αψίδα, με το
μεσαίο κλίτος υπερυψωμένο. Στο δυτικό μέρος του ναού η επι‐
κοινωνία μεταξύ των κλιτών διακοπτόταν από έναν μεσότοιχο.
Στο υπόλοιπο τμήμα, τα κλίτη χωρίζονταν με τόξα που στηρίζονταν
σε παραστάδες. Η στέγη ήταν ξύλινη. Σύμφωνα με την περιγραφή
του Τζουάνες Παπαδόπουλου: ήταν πολύ χαμηλή και μακρόστενη.
Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας δε χτυπήθηκε από τις κανονιές
του εχθρού παρά μόνο σε μερικά σημεία.452 Ιστορικές μαρτυρίες
για την εκκλησία υπάρχουν από το 1482. Επί οθωμανικής περιόδου
μετατράπηκε στο τέμενος Ρεϊσούλ Κιουτάμπ Χατζή Χουσεΐν
Εφέντη ή Αραστά (Reishul Cuttab, Hazi Hussein Efendi o Arasta).453
Ο Gerola που την επισκέφθηκε και την περιέγραψε, αναφέρει
ότι τα οξυκόρυφα παράθυρα του ανατολικού τοίχου και τα πέντε
σωζόμενα στο πάνω μέρος των τοίχων των πλευρών καθώς και
τα δύο διακοσμητικά ανθέμια που επέστεφαν εξωτερικά την κο‐
ρυφή του ανατολικού και του δυτικού τοίχου ήταν στοιχεία του
ναού της περιόδου της ενετικής κυριαρχίας. Τα αλλά χαμηλότερα
παράθυρα και θύρες ήταν νεότερες κατασκευές.454
Η ονομασία Αραστάς δόθηκε μετά το 1898 που η Παναγία του
Φόρου ανασκευάστηκε ριζικά και χρησιμοποιήθηκε ως κλειστή
αγορά. Προκειμένου να λειτουργήσει ως αγορά, ο ναός ανοίχτηκε
στο ανατολικό και στο δυτικό του τμήμα. Το κεντρικό κλίτος
έγινε στοά ενώ τα πλάγια έγιναν καταστήματα, αφού κλείστηκαν
με πόρτες τα ημικυκλικά τόξα. Στην πλατεία Νικηφόρου Φωκά,
βόρεια της Παναγίας υπήρχε η κρήνη του Ρεϊσούλ Εφέντη χτισμένη
στον τοίχο του ομώνυμου τζαμιού και διατηρείτο μέχρι περίπου
451 Gerola 1993, σ. 41.
452 Παπαδόπουλος 2012, σ. 78.
453 Για το τέμενος Ρεϊσούλ Κιουτάπ βλ. σ...
454 Gerola, Monumenti, τ. II. σ. 157‐8, εικ.105‐6.
455 Καραντζίκου Ε., «Η ύδρευση του Χάνδακα κατά τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας (1669‐1674)», Παλίμψηστον , τεύχ. 19/20, Ηράκλειο 2004‐05, σσ. 197‐206. Gerola, Monumenti, τ. II,
σ. 157 κ. εξ. Gerola 1993, σσ.157‐158.
456 Τουριστική Κρήτη 1963, έτος Γ΄, τεύχη 32‐33, σ. 58.
457 Πρακτικίδης 1983, σ. 48, σημ. 41.
458 Μαρινάτος Σπ., «Ευμάθιος ο Φιλοκαλής, τελευταίος στρατηγός του βυζαντινού θέματος της Κρήτης», ΕΕΒΣ Ζ΄, 1930, σσ. 388‐393.
459 Έγγραφο της 18ης Απριλίου 1961 της Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων προς το Τμήμα Αρχαιολογικών Χώρων της Διεύθυνσης Αρχαιοτήτων του Υπουργείου Προεδρίας με αρ. πρ.1760.
146
την περίοδο του Μεσοπολέμου.455
Η Παναγία του Φόρου είχε χαρακτηριστεί ιστορικό διατηρητέο
μνημείο με το ΠΔ της 18‐3‐1947. Αποχαρακτηρίστηκε στις 25‐8‐1961
λόγω «ερειπώδους κατάστασης» και κατεδαφίστηκε το 1963. Στη
θέση της κτίστηκε το ξενοδοχείο Ελ Γκρέκο. Στο περιοδικό Τουριστική
Κρήτη διαβάζουμε ότι: στις διενεργούμενες κατεδαφίσεις και εκσκαφές
στην Παναγία του Φόρου για την ανέγερση νέας οικοδομής βρέθηκαν
άφθονα νομίσματα. Οι ανασκαφές διενεργούνται υπό την επίβλεψη
υπαλλήλων της αρχαιολογικής υπηρεσίας.456 Στην ανασκαφική έρευνα
που πραγματοποιήθηκε μετά την κατεδάφιση της εκκλησίας,
κάτω από το μνημείο αποκαλύφθηκε ναός της β΄ βυζαντινής πε‐
ριόδου.457 Στην έκθεση της δοκιμαστικής ανασκαφικής έρευνας
που διενήργησε ο τότε Επιμελητής Αρχαιοτήτων Κρήτης κ. Μύρων
Μιχαηλίδης, μεταξύ άλλων αναφέρονται τα παρακάτω:
...Μετά την απελευθέρωση της Κρήτης ο ναός ανοίχτηκε στο α‐
νατολικό και δυτικό τμήμα και μεταβλήθηκε έτσι το κεντρικό κλί‐
τος σε στοά. Τα πλάγια κλίτη έγιναν καταστήματα με την μετασκευή
των τόξων σε πόρτες. Στη βάση ενός από τα διαχωριστικά τόξα του
βόρειου κλίτους σώζεται μονόλιθος κίονας με εγχάρακτη επιγραφή
την οποία δημοσίευσε ο καθηγητής κ. Σπυρ. Μαρινάτος και την α‐
νάγει στο τέλος του 11ου ή αρχές 12ου αιώνα.458
Ο κίονας αυτός ανήκει σε παλαιότερο ναό που όπως αποδείχτηκε
από την ανασκαφή βρισκόταν κάτω από την Παναγία όπου βρέθηκαν
τα θεμέλια του. Η ανασκαφή δε μπόρεσε να επεκταθεί σε όλη την
έκταση του ναού λόγω των καταστημάτων με αποτέλεσμα να περι‐
οριστεί στο κεντρικό κλίτος. Από την ανασκαφή προέκυψε ότι κά‐
τω από το δάπεδο του ενετικού ναού υπήρχαν τα θεμέλια του βυ‐
ζαντινού που ήταν τρίκλιτη βασιλική διαστάσεων 25 επί 11μ.459
Λεζάντα Λεζάντα

Λεζάντα Λεζάντα

147
 ΑΓΙΟΣ ΠΑΥΛΟΣ ΤΩΝ ΣΕΡΒΙΤΩΝ
Αξιόλογα τμήματα του ναού του Αγίου Παύλου του Τάγματος
των Σερβιτών, καθολικού της ομώνυμης μονής, σώζονται ακόμα
μέσα σε νεότερες οικοδομές στην οδό Θεσσαλονίκης, πίσω από
τα παλιά γραφεία της εφημερίδας Πατρίς, και στην οδό Ταξιάρχου
Μαρκοπούλου. Το μοναστήρι συναντάται στους καταλόγους IV
121, V 120, VI (Werdmüller) 78 ως S. Paolo και VII (Coronelli) 39 ως S.
Paolo, Chiesa, e Convento de’ Padri Domenicani.460 Ωστόσο, το μονα‐
στήρι υπήρχε το 1501, όπως αναφέρεται στη διαθήκη του Τζανή
Γραδενίγου.461
To 1951 καταγράφεται ότι βρισκόταν στις οικίες ιδιοκτησίας
Ακράτου και Πασελάκη Κατίνας στην οδό Θεσσαλονίκης 4.
Σύμφωνα με την περιγραφή του Gerola: το οικόπεδο για την
ίδρυση του μοναστηριού παραχωρήθηκε από τους ευγενείς Κρητικούς
στον Αντώνιο Da Viterbo. Έκτοτε το κρατούσαν οι Serviti, ώσπου
πέρασε και αυτό στα χέρια των Predicatori, στα τελευταία χρόνια
της βενετσιάνικης κυριαρχίας. Μα τίποτα άλλο δεν ξέρουμε ή δεν
μπορούμε να συμπεράνουμε για την εκκλησία αυτή που θεωρείτο κι
αυτή μια από τις πιο άθλιες λατινικές εκκλησίες της πόλης όχι μόνο
για τις διαστάσεις μα και για το σύνολο της οικοδομής. Από αυτήν
δεν μένει πια παρά ένα μικρό μέρος που ενσωματώθηκε στο σπίτι
του Νικολάου Τσαγκάκη. Το κλίτος έχει πλάτος 3,55 μ, οι τοίχοι έχουν
πάχος 1,05 μ. και στεγάζεται ακόμα με θόλο κυλινδρικό πολύ ψηλό».462
Στις αρχές του 20ου αι. ήταν ορατός ο βόρειος μακρύς τοίχος
και έφερε καμάρα που στηριζόταν σε δύο ανακουφιστικά τόξα.463
Στον χάρτη του Werdmüller, στην περιοχή εμφανίζεται αγρός
ή οικόπεδο και βόρεια η Μονή του Αγίου Παύλου των Σερβιτών.
Όπως αποτυπώνεται στον χάρτη, το κυρίως κτιριακό συγκρότημα
της μονής εκτεινόταν στη βόρεια πλευρά του ναού, ανάμεσα δη‐
λαδή στις οδούς Θεσσαλονίκης και Μονής Απεζανών και νότια
Λεζάντα
της σημερινής πλατείας Ρήγα Φεραίου.
Ο Άγιος Παύλος, σύμφωνα με τον Τζουάνες Παπαδόπουλο: ή‐

460 Gerola 1918, σ. 62.

461 Σάθας 1877, σ. 678: 1501 Ιανουαρίου 18, διαθήκη Τζανή Γραδενίγου, ζητά να τον ενταφιάσουν στον Άγιο Μάρκο Παύλο.
462 Gerola 1993, σ. 159 και σ. 370.

148
Λεζάντα
ταν φτωχικός και είχε λίγους Δομινικανούς μοναχούς που ζούσαν α‐
πό ελεημοσύνες. Είχε ένα αρκετά μεγάλο καμπαναριό με κωνική
στέγη. Αυτή η εκκλησία έβλεπε στην πλατεία όπου ο προβλεπτής
του ιππικού έκανε την επιθεώρηση του φεουδαλικού ιππικού που
είπαμε παραπάνω. Η εκκλησία αυτή και το καμπαναριό και όλα τα
κελιά των μοναχών ισοπεδώθηκαν σχεδόν από τα κανόνια του εχ‐
θρού σε σημείο που δεν μπορούσε κανείς να διακρίνει τί ήταν, εκ‐
κλησία ή σπίτια. Σε εκείνη τη συνοικία ερειπώθηκαν και όλα σχεδόν
τα σπίτια γιατί το εχθρικό κανόνι χτυπούσε συχνά μια χριστιανική
πυροβολαρχία που ήταν απέναντι και οι μπάλες δεν έβρισκαν το
στόχο τους, έμπαιναν στην πόλη και έπεφταν σε αυτή την περιοχή
και στα σπίτια παρόλο που βρίσκονταν σε μέρος χαμηλότερο από
τα τείχη. Το ίδιο συνέβαινε συχνά και σε άλλες συνοικίες και εκκλησίες
της πόλης.464 Αρχιτεκτονικά, ο ναός είναι σταυροειδής επιμήκης
με εκατέρωθεν βραχείς κεραίες‐ παρεκκλήσια.
Σήμερα, εντός νεότερης οικίας, ιδιοκτησίας κληρονόμων Εμμ.
Βασιλάκη σώζεται προφανώς η νότια κεραία ‐ παρεκκλήσι του Α‐
γίου Παύλου που έχει κηρυχτεί διατηρητέο μνημείο.465
463 Gerola, Monumenti, τ. ΙΙ, σ. 129, και τ. ΙΙΙ, σ. 145. Σταυρινίδης, ΜΤΙΕ, τ. Γ΄, σ. 358 (αρ. εγγράφου 1780).
464 Παπαδόπουλος 2012, σσ. 73‐74.
465 Σύμφωνα με το βασιλικό διάταγμα της 21ης ‐2‐1947 δημοσιευμένο στο ΦΕΚ/45/Α΄/18‐3‐47.
149
Λεζάντα
Συγκεκριμένα, σώζεται το θολοσκεπές παρεκκλήσι ακέραιο και
ενσωματωμένο μέσα στην οικία Βασιλάκη. Εσωτερικά έχει πλάτος
3,55μ. και ύψος 6,10μ., φέρει μικρό παράθυρο δυτικά και μεγαλύτερο
τυφλό βόρεια. Το δεύτερο είναι αψιδωτό και ακριβώς κάτω από τη
βάση του θόλου. Στο μέσον του ανατολικού τοίχου φέρει αψιδωτή
κόγχη. Οι εξωτερικοί τοίχοι του, ο νότιος, ο ανατολικός και ο
δυτικός είναι και το οικοδομικό όριο της όμορης ιδιοκτησίας.
Κατά τη διάρκεια ανασκαφικής έρευνας στο προς νότο όμορο
οικόπεδο, αποκαλύφθηκε ο νότιος τοίχος του κεντρικού κλίτους
που αποτελεί τη συνέχεια του παρεκκλησίου στα δυτικά και έχει
δεχτεί πολλές μεταγενέστερες επεμβάσεις. Ο τοίχος συνεχίζεται
και στις όμορες ιδιοκτησίες δυτικά και έχει ύψος περίπου 5μ. Στο
τμήμα του τοίχου που βρισκόταν μέσα στο έδαφος έχει διατηρηθεί
υπόλευκο σαθρό ασβεστοκονίαμα. Σε όλη την επιφάνεια υπάρχει
συνεχής πεσσοστοιχία που στηρίζει οξυκόρυφα επάλληλα τυφλά
αψιδώματα. Το ύψος των τυφλών αψιδωμάτων είναι 1,90μ. και η
τοιχοποιία τους είναι ισόδομη. Ορισμένα από αυτά έχουν πληρωθεί
εντελώς με αργούς λίθους και νεότερα οικοδομικά υλικά.
 Στην κορυφή της τοξοστοιχίας υπάρχουν μικρά ορθογώνια
φουρούσια. Τα φουρούσια και η τοξοστοιχία υποδηλώνουν την
ύπαρξη κλειστού διαβατικού, (chiostro) σε αυτή τουλάχιστον την
πλευρά του ναού, ανάλογο με εκείνο που υπήρχε στη βόρεια
πλευρά της Παναγίας των Σταυροφόρων.466
ΑΓΙΟΣ ΠΕΤΡΟΣ ΤΩΝ ΔΟΜΗΝΙΚΑΝΩΝ
Βρίσκεται νότια του θαλάσσιου τείχους, μεταξύ του ενετικού
λιμανιού και της πύλης του Δερματά, στην παραλιακή λεωφόρο
Σοφοκλή Βενιζέλου. Τον συναντάμε στους καταλόγους IV 120, V
119, VI (Werdmüller) 37 ως S. Pietro και VII (Coronelli) 107 ως S.
Pietro, Chiesa, e Convento de’ Padri Domenicani.467 Ο ναός του Αγίου
Πέτρου χτίστηκε στις αρχές της ενετικής κυριαρχίας στον Χάνδακα
ως καθολικό της μονής του τάγματος των Δομηνικανών (Domenicani
Predicatori). Το τάγμα των Δομηνικανών ιδρύθηκε από τον άγιο
Δομήνικο και αποτέλεσε, παράλληλα με το τάγμα των Φραγκι‐
σκανών, ένα από τα ισχυρότερα καθολικά μοναστικά τάγματα
με καθοριστική παρουσία στα θρησκευτικά και πολιτικά πράγματα
της Ευρώπης μέχρι και τον 18ο αι. Κύριος σκοπός του τάγματος,
που αναγνωρίστηκε επίσημα από τον πάπα Ονώριο Γ΄ το 1217,
ήταν η σωτηρία των ψυχών των ανθρώπων, η υπεράσπιση της
πίστης και η καταπολέμηση των αιρετικών.
Οι Δομηνικανοί επέλεγαν χώρους μέσα στην αστική περίμετρο,
είτε σε ναούς που προϋπήρχαν είτε σε ακραίες περιοχές της πό‐
λης. Η παρουσία τους, λοιπόν, στην Κρήτη αναφέρεται λίγο μετά
την ίδρυση του τάγματός τους και λίγο μετά τη βενετική εγκατά‐
σταση στο νησί. Έτσι, στον κατάλογο του 1228 αναφέρεται η ύ‐
παρξη μονής στον Χάνδακα μάλλον ως μοναστική κοινότητα, ε‐
νώ η πρώτη συγκεκριμένη μνεία για παραχώρηση στο τάγμα δη‐
μόσιας έκτασης γης μέσα στον Χάνδακα ανάγεται στο 1248.
Το μοναστήρι αφιερώθηκε στον άγιο Πέτρο τον μάρτυρα μετά
το 1253, έτος της ανακήρυξης του τελευταίου ως αγίου. Ο άγιος
Πέτρος καταγόταν από τη Βερόνα, ήταν ο πρώτος άγιος μάρτυρας
των Δομηνικανών και κήρυξε με μεγάλη απήχηση σε πολλές πό‐
λεις της Ιταλίας. Το 1251 έγινε παπικός ιεροεξεταστής στο Μιλάνο
και στο Κόμο και το 1252 δολοφονήθηκε από αντιπάλους του. Έ‐
ντεκα μήνες μετά τη δολοφονία του ανακηρύχτηκε άγιος από
τον πάπα Ιννοκέντιο τον Δ΄.
Το τεράστιο μοναστηριακό συγκρότημα και το καθολικό του
υπέστησαν τουλάχιστον τρεις μεγάλες καταρρεύσεις από σεισμούς,
το 1303, το 1306 και το 1508. Επισκευή σε κτίριο της μονής του Α‐
γίου Πέτρου μαρτυρεί έγγραφο της 22/2/1549: Τη δουλεία, το χτί‐
σιμο δηλαδή ενός τοίχου με παράθυρα στον κοιτώνα του μοναστηριού
αναλαμβάνει ο οικοδόμος Στέφανο από το Κόμο της Ιταλίας προ‐
σωρινούς κάτοικος του Χάνδακα, ύστερα από ανάθεση των ευγενών
Piero Quirin, Alvise Loulin, Domenego Avonal και του δικολάβου Se‐
bastian Rosso με τη σύμφωνη γνώμη του πατρός Bortolamio από
την Vicenza, με αμοιβή 100 δουκάτα.468
Σε έκθεση του καπετάνιου του Χάνδακα Φιλίππου Πασκουαλί‐
γκο, που γράφτηκε το 1594, την οποία δημοσίευσε, μετέφρασε
και υπομνημάτισε ο Στ. Σπανάκης, αναφέρεται το φυλάκιο της
πόρτας του μόλου και γενικά το τμήμα του θαλάσσιου τείχους
προς το σημερινό λιμενικό περίπτερο, που είχε υποστεί σοβαρό‐
τατες βλάβες και υποθαλάσσιες σπηλαιώσεις. Προς τη μεριά του
Αγίου Πέτρου, το παράκτιο τείχος, που βρέχεται αιώνες τώρα κυ‐

466 Ανασκαφική έκθεση που συντάχθηκε μετά τη διενέργεια δοκιμαστικής ανασκαφικής έρευνας στο όμορο οικόπεδο φερόμενης ιδιοκτησίας Γιακουμάκη από τη 13η ΕΒΑ. Σταρίδα Λ.‐
Κανάκη Ε., «Ανασκαφές στην πόλη του Ηρακλείου ως το 2008», Αρχαιολογικό Έργο Κρήτης 1, Πρακτικά της 1ης συνάντησης, Ρέθυμνο 28‐30 Νοεμβρίου 2008, επιμ. Ανδριανάκης Μ.‐ Τζαχίλη
Ι., Εκδόσεις Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Κρήτης, Ρέθυμνο 2010, σσ. 403‐404.
467 Gerola 1918, σ. 62. Gerola, Monumenti, τ. ΙΙ, εικ. 77 και 78, σσ. 125, εικ. 51 <Rossi>. Σταυρινίδης, ΜΤΙΕ, τόμος Γ΄, σ. 358, σημ. 2. Πρακτικίδης 1983, σ. 39, σημ. 50. Κωνσταντουδάκη 1975, σσ.
130‐135. A.S.V. ‐ Duca di Candia, b. 47 (Actorum serie II), filza 25 (1652‐1653), f. 100r – 101r. Κωνσταντουδάκη 1973, σ. 364, Notai di Candia, b. 137 (Nicolo Longo), libro 36 (1522), φ. 60r, Notai di
Candia b. 133 (Nicolo Longo), libro 19 (1505), φ. 73r. Αλεξίου 1965, σσ. 11‐12: «Ο Άγ. Πέτρος των Δομηνικανών που ένα μέρος των κελιών του έβλεπε προς το άγριο κρητικό πέλαγος». Μαυρομάτης
1986, σ. Μαυρομάτης 1979, σσ.206‐254. Ηράκλειον 14/10/1893, σ. 75.
468 Κωσταντουδάκη‐ Κιτρομηλίδου Μ., «Έργα σκουλτόρων και μουράρων. Γλυπτική και αρχιτεκτονική στην Κρήτη τον 16ο αιώνα με βάση αρχειακές πηγές», Πεπραγμένα Ζ΄ Διεθνούς Κρη‐
τολογικού Συνεδρίου, τ. 2/1, Ρέθυμνο 1995, σ. 375.

150
 Λεζάντα

ρίως από τους βόρειους και βορειοανατολικούς εξαιρετικά ορμη‐
τικούς ανέμους, ρηγματώθηκε σε πολλά σημεία. Όπως αναφέρεται
στην έκθεση, είναι πολύ σημαντικό να αποκατασταθεί επειδή επά‐
νω σε αυτό στηρίζεται το μοναστήρι που έχει εξασθενήσει πολύ τό‐
σο από την ίδια την κατασκευή του όσο και από τα πολλά παράθυ‐
ρα και πόρτες των κελιών που βλέπουν προς την θάλασσα.469
Τα κελιά των μοναχών βρίσκονταν μπροστά από τη δυτική κύ‐
ρια πύλη του ναού, στον χώρο όπου υπήρχε το ξενοδοχείο Ξενία,
και αποτελούσαν παραρτήματα του ναού. Όπως γράφει ο Σπανά‐
κης το 1968: τα πολλά παράθυρα στη βόρεια πλευρά φαίνονται και
σήμερα σε δυο σειρές. Η κάτω σειρά δεν διακρίνεται και τόσο καλά
εξαιτίας μικρής καθίζησης του κυρίως ναού και των μαζεμένων εκεί
απορριμμάτων και άχρηστων υλικών από τις κατά καιρούς κατεδα‐
φίσεις οικοδομών γύρω από αυτόν.470
Κατά την πολιορκία του Χάνδακα από τους Οθωμανούς η Μο‐
νή του Αγίου Πέτρου δοκιμάστηκε σκληρά. Κοντά στον ναό υ‐
πήρχε ενετικό εργαστήρι, όπου κατασκεύαζαν διάφορα πολεμικά
υλικά, χειροβομβίδες και οβίδες. Όπως αναφέρουν οι ιστορικές
πηγές, στις 14/7/1668 μια τουρκική οβίδα έπεσε πάνω στο εργαστήρι
το οποίο ανατινάχθηκε, σκοτώνοντας όλους τους εκεί εργαζόμενους
τεχνίτες και δημιουργώντας μεγάλες βλάβες στον Άγιο Πέτρο.
Στην τελική επίθεση έγινε στόχος, αχρηστεύτηκε και εγκαταστά‐

469 Σπανάκης Στ., Μνημεία Κρητικής Ιστορίας, τ. ΙΙI, Ηράκλειο 1953, σσ. 11‐13.
470 «Τα μνημεία της πόλης του Ηρακλείου, η ιστορία και οι κίνδυνοι που παραμόνευαν. Μια έκθεση του Στέργιου Σπανάκη, γραμμένη τον Αύγουστο του 1965, πιθανότατα για το δήμαρχο
Ανδρέα Καλοκαιρινό», Πατρίς 9/8/2010

151

Λεζάντα
θηκαν στρατιώτες στα κελιά των μοναχών.471
Λίγους μήνες πριν την παράδοση του Χάνδακα στους Οθωμανούς,
όλα τα ιερά σκεύη και τα κειμήλια του μοναστηριού, μεταφερθήκαν
στη Βενετία. Μέσα στο μοναστηριακό συγκρότημα του Αγίου Πέ‐
τρου ιδρύθηκαν παρεκκλήσια που αποτέλεσαν έδρες τριών κα‐
θολικών θρησκευτικών αδελφοτήτων, του Αγίου Βιτσέντζου, του
Ονόματος του Θεού και της Παναγία του Ροζαρίου.
471 Παπαδόπουλος 2012, σ. 78.
472 Πανοπούλου 2012, σ. 173 κ.εξ.
154
Η αδελφότητα του Αγίου Βιτσέντζου ιδρύθηκε στις 16 Μαΐου
1474, όταν οι μοναχοί της μονής παραχώρησαν κοιμητήριο, στη
θέση του οποίου θα οικοδομούσαν αδελφότητα προς τιμή και
μνήμη του Δομηνικανού ιερομόναχου Αγίου Βικέντιου Ferreri α‐
πό τη Βαλένσια της Ισπανίας, που θεωρείται ένας από τους σημα‐
ντικότερους ιεραπόστολους της Ευρώπης του 15ου αι. Κατά το β΄
μισό του 16ου αι., στο όνομα της αδελφότητας προστέθηκε η ε‐
πωνυμία της Θείας Ευχαριστίας και αποτέλεσε μία από τις σπου‐
δαιότερες καθολικές αδελφότητες του Χάνδακα. Η έδρα, λοιπόν,
της αδελφότητας ήταν η Μονή του Αγίου Πέτρου, η οποία το
1589, με συμβολαιογραφική πράξη, της παραχώρησε ένα παρεκ‐
κλήσι που βρισκόταν στην αυλή του μοναστηριού για να χρησιμο‐
ποιείται ως σκευοφυλάκιο. Σύμφωνα με τη συμβολαιογραφική
αυτή πράξη, η αδελφότητα του Αγίου Βικέντιου θα είχε τη δυνατό‐
τητα να επισκευάζει και να επεκτείνει το παρεκκλήσι με δικά της
έξοδα, χωρίς όμως να εμποδίζονται οι μοναχοί να λειτουργούν
και να μνημονεύουν τους νεκρούς που βρίσκονταν εκεί ενταφια‐
σμένοι. Περισσότερες ειδήσεις για το νέο παρεκκλήσι και αλτάριο
της αδελφότητας παρέχονται από τον Αρχιεπίσκοπο Luca Stella
το 1625, ο οποίος έγραφε ότι στο προαύλιο της μονής υπήρχε ένα
παρεκκλήσι και ένα αλτάριο αφιερωμένα στον Άγιο Βικέντιο.
Στο παρεκκλήσι αποθήκευαν τα κεριά και συγκεντρώνονταν
τα μέλη για να συζητούν τα προβλήματα για τις ανάγκες της α‐
δελφότητας. Κάθε μήνα διεξαγόταν μία λειτουργία και η αδελφό‐
τητα παραχωρούσε τάφους στα μέλη της. Η πιο σημαντική δρα‐
στηριότητα της αδελφότητας ήταν η συμμετοχή των μελών της
στη λιτανεία της Αγίας Δωρεάς, ενώ με μεγαλοπρέπεια γινόταν
και η γιορτή του Αγίου Βιτσέντζου καθώς την ημέρα εκείνη συνη‐
θιζόταν να προσφέρονται δύο φορτώματα μυρτιές για τον στο‐
λισμό του παρεκκλησιού.472
Άλλη αδελφότητα που έδρευε σε παρεκκλήσι της Μονής του
αγίου Πέτρου ήταν η αδελφότητα του Ονόματος του Θεού και
του Αγίου Ρόκκου. Το όνομα του αγίου Ρόκκου προστέθηκε στην
επωνυμία της αδελφότητας σε ανάμνηση του μεγάλου λοιμού
της πανώλης του 1592‐95. Τα μέλη της αδελφότητας, σύμφωνα
με έγγραφο του 1643, ανέρχονταν σε 36 και ήταν κυρίως ιταλικής
καταγωγής και διαφόρων επαγγελμάτων που διέμεναν στον
Χάνδακα. Στις αρχές του 16ου αι. η αδελφότητα δεν διέθετε αρκε‐
τούς χώρους ταφής, οπότε οι αδελφοί του Αγίου Πέτρου αποφά‐
σισαν να της παραχωρήσουν τον ακάλυπτο χώρο που βρισκόταν
στο περιστύλιο του μοναστηριού, βγαίνοντας από την πόρτα της
εκκλησίας προς το βορρά, για την κατασκευή δύο τάφων.
Αργότερα, η αδελφότητα απαίτησε κι άλλο χώρο από το μο‐
ναστήρι. Συγκεκριμένα, ζήτησε το παρεκκλήσι της Αγίας Μαρίας
της Μαγδαληνής που επονομαζόταν Άγιος Δομήνικος και βρισκόταν
στη θέση του σκευοφυλακίου, τον ακάλυπτο χώρο που βρισκόταν
πίσω και ανατολικά από το παραπάνω παρεκκλήσι, τον αέρα του
παρεκκλησίου του Αγίου Ιωάννη που συνόρευε δυτικά με εκείνο
της Μαρίας της Μαγδαληνής, για να κατασκευάσουν ένα ισόγειο
δωμάτιο, να στερεώσουν τα δοκάρια στο καθολικό τη μονής και
να ανοίξουν πόρτα στο παρεκκλήσι της Μαρίας της Μαγδαληνής
που θα οδηγούσε στο προς τον νότο ακάλυπτο χώρο και, τέλος, να
κατασκευάσουν στο παραπάνω παρεκκλήσι και στον κενό χώρο,
τάφους για τα μέλη της αδελφότητας. Το μοναστήρι αποφάσισε
να ικανοποιήσει τα αιτήματα της αδελφότητας, με αποτέλεσμα
να προκύψουν επεμβάσεις και διαφοροποιήσεις στη διαμόρφωση
των παρεκκλησίων. Μια τρίτη αδελφότητα που έδρευε στο μονα‐
στήρι του Αγίου Πέτρου ήταν η αδελφότητα της Παναγίας του Ρο‐
ζαρίου που αναφέρεται το 1621.473
Αρχιτεκτονικά, η διάταξη της μονής ακολουθεί το τυπικό σχή‐
μα των εγκαταστάσεων των ταγμάτων, με τα μοναστηριακά κτί‐
σματα κατά μήκος της βόρειας πλευράς του ναού και με δύο πε‐
ριβόλους, όπως απεικονίζεται στους χάρτες των Domenico Rossi
d’ Este του 1567, του Μανέα Κλόντζα του 1628‐1645 και του
Λεζάντα
Vincenzo Coronelli του 1689. Το καθολικό ανήκει στον τύπο που
χρησιμοποιούσαν οι Δομηνικανοί κατά τον 13ο αι., με στοιχεία

473 Ό. π. σ. 207 κ.εξ.

155
Λεζάντα
της αρχιτεκτονικής των Κιστερκιανών μοναχών του 12ου αι.
Κατά τις εργασίες αποκατάστασης του Αγίου Πέτρου, εντοπί‐
στηκαν οι ιστορικές του φάσεις. Προέκυψε, επίσης, ότι οι επιμέρους
πολλαπλές ιδιομορφίες του φανερώνουν συγγένειες με σύγχρονά
του κτίσματα, της ίδιας αρχιτεκτονικής μορφής, στη Γαλλία και
στην Ιταλία του 13ου αι. στο Silvanes, το Venzone και το Rieti. Το
γεγονός αυτό οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο ναός του Αγίου Πέ‐
τρου είναι ένα από τα παλαιότερα εν γένει μνημεία της κατηγορίας
του και σημαντικό παράδειγμα με ευρύτερο ευρωπαϊκό ενδιαφέρον
για την πορεία της αρχιτεκτονικής του 13ου αι. και την παρουσία
της τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Ελλάδα.474
Στην αρχική του μορφή ήταν ναός μονόκλιτος, ξυλόστεγος με
ελαφρά προεξέχον εγκάρσιο κλίτος μπροστά από το πρεσβυτέριο.
Το τελευταίο ήταν ορθογώνιο, καλυπτόταν από δύο χαμηλά
σταυροθόλια και ήταν πλαισιωμένο από δύο τετράγωνα παρεκ‐
κλήσια (παστοφόρια). Στην ανατολική πλευρά, το ιερό, αντί της
γνωστής μορφής με ημικυκλική κόγχη, διαμορφώθηκε τετράγωνο
με ένα μεγάλο τρίλοβο άνοιγμα σε όλο του το πλάτος. Η διώροφη
474 Χρονάκη Δ.‐ Καλομοιράκης Δ., «Ο Ναός του Αγίου Πέτρου στο Ηράκλειο», Πεπραγμένα Θ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, τ. Β2, Ηράκλειο 2004, σσ. 119‐137.
156
Λεζάντα
διάταξη των αρχικών παρεκκλησίων του ιερού δεν έχει εντοπιστεί
σε κανένα άλλο παρόμοιο μνημείο. Στην Κρήτη, ο ναός του Αγίου
Πέτρου αποτέλεσε πρότυπο για τον ναό του Αγίου Νικολάου στα
Χανιά κατά το γύρισμα του 13ου προς τον 14ο αι.
Η τολμηρή αρχιτεκτονική του μνημείου, το κεντρικό κλίτος
του οποίου έχει μήκος 54μ., πλάτος 15μ. και ύψος 12μ., σε συνδυ‐
ασμό με την απουσία αντηρίδων κατά μήκος του βόρειου και
του νότιου τοίχου του, φαίνεται ότι συντέλεσαν στην εν μέρει
κατάρρευσή του τρεις φορές από σεισμούς, κατά τις αρχές του
14ου αι., στις αρχές του 16ου και μάλλον κατά τον 18o αι.
Πιθανόν, μετά τον σεισμό του 1303 και τις επισκευές που ακο‐
λούθησαν, προστέθηκε ένα παρεκκλήσι στη νοτιοδυτική πλευρά,
που φέρει τις μοναδικές τοιχογραφίες του 14ου αι. που σώζονται
στην πόλη του Ηρακλείου. Ο άλλος μεγάλος σεισμός του 1508
προξένησε, επίσης, μεγάλες καταστροφές στην εκκλησία. Πολύ
αργότερα, κατά τον σεισμό του 18ου αι., καταστράφηκαν η στέγη,
το μεγαλύτερο μέρος του βόρειου τοίχου, το βορειοανατολικό
παρεκκλήσι του 14ου αι., το νοτιοδυτικό παρεκκλήσι του 15ου αι.,
Λεζάντα
το ανατολικό σταυροθόλιο με τμήμα του μεγάλου τρίλοβου πα‐
ραθύρου του ιερού, η βορειοδυτική εξωτερική παραστάδα και το
άνω μέρος του δυτικού τοίχου. Παρά τις μετατροπές που υπέστη
στο βάθος των αιώνων, το καθολικό της μονής διατήρησε τα
βασικά χαρακτηριστικά της ξυλόστεγης βασιλικής με ορθογώνιο
πρεσβυτέριο και τετράγωνα παρεκκλήσια στεγασμένα με σταυ‐
ροθόλια, που ήταν τύπος διαδεδομένος στους πρώιμους ναούς
των καθολικών ταγμάτων. Κατά τις εργασίες που πραγματοποι‐
ήθηκαν από την Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων μεταξύ των
ετών 1991‐1995, εντοπίστηκαν οι ιστορικές και κατασκευαστικές
φάσεις του ναού, με βάση τα οικοδομικά στοιχεία που διατηρή‐
θηκαν από την καθεμία και από τα αρχικά επίπεδα που αποκα‐
λύφθηκαν εσωτερικά και εξωτερικά του ναού.
Έτσι, στην αρχική κατασκευή ανήκουν οι τοιχοποιίες, το ένα
σταυροθόλιο του πρεσβυτερίου, τα τετράγωνα διώροφα παρεκκλήσια,
τα πλαίσια και οι πεσσοί των παραθύρων της ανατολικής και
δυτικής όψης και το βόρειο και νότιο παράθυρο του πρεσβυτερίου.
Σύμφωνα και με άλλα μορφολογικά στοιχεία, όπως η ένδειξη για
475 Ό.π. σ...
476 Κωνσταντουδάκη 1975, σ. 132.
157
Λεζάντα
την αρχική ύπαρξη εγκάρσιου κλίτους στην κατασκευή, συμπεραίνουμε
ότι η αρχική κατασκευή ήταν μονόκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με εγ‐
κάρσιο κλίτος, με επίμηκες πρεσβυτέριο στεγασμένο με σταυροθόλια,
με δύο μικρά τετράγωνα διώροφα παρεκκλήσια και με τρίλοβα α‐
νοίγματα στην ανατολική στη και δυτική όψη.475
Από αρχειακές πηγές πληροφορούμαστε για την εικονογράφηση
του σκευοφυλακίου με παράσταση του αγίου Φραγκίσκου να
αγκαλιάζει τον άγιο Δομήνικο.476 Σήμερα, στο τέταρτο νότιο πα‐
ρεκκλήσι σώζεται μέρος της εικονογράφησης με τοιχογραφίες
που πιθανόν ανάγονται στον 15ο αι. Οι τοιχογραφίες απεικονίζουν
παράσταση της Γέννησης του Χριστού και στην κάτω πλευρά
μορφές αγίων, όπως της αγίας Αικατερίνης, Κων/νου και Ελένης
κ.ά. Ίχνη τοιχογραφιών σώζονται ακόμα σε άλλα σημεία του νό‐
τιου τοίχου αλλά και στο τεταρτοσφαίριο της κόγχης του νοτιο‐
ανατολικού παρεκκλησίου, όπου διακρίνεται τμήμα από την πα‐
ράσταση της Σταύρωσης.
Σε όλη τη διάρκεια της ενετικής κυριαρχίας, τόσο στο εσωτερικό
δάπεδο του ναού όσο και εξωτερικά, περιμετρικά των τοίχων
του καθολικού, γίνονταν ταφές επιφανών πολιτικών και πνευμα‐
τικών ηγετών του Χάνδακα. Κατά τον 14ο αι., μέσα στον ναό
τάφηκαν τέσσερις δούκες και αρκετοί ευγενείς, ενώ οι λιγότερο
πλούσιοι είχαν τάφους στο μεγάλο κοιμητήριο της μονής που βρι‐
σκόταν στην αυλή, βόρεια και δυτικά του καθολικού. Τα παρεκκλήσια
και οι βωμοί (αλτάρια) ήταν παραγγελίες ευγενών. Το παρεκκλήσι
του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή ανήκε στην οικογένεια Grimaldo
το 1375. Άλλο παρεκκλήσι ανήκε στην οικογένεια Pasqualigo το1420
και ένα παρεκκλήσι περιέχει τον τάφο της οικογένειας Bono.
Κατά τις εργασίες του 1992, αποκαλύφθηκαν στο εσωτερικό
του καθολικού πάρα πολλοί τάφοι ευγενών καθώς και οι πολυτελείς
τάφοι των παρεκκλησίων. Στον ναό ετάφησαν κατά καιρούς
πολλά επίσημα πρόσωπα, μεταξύ των οποίων οι δούκες της Κρή‐
της Μάρκος Γραδενίγος, Τζοβάνι Μοροζίνι, Φίλιππος Ντόριος και
Μαρίνος Γριμάνης. Στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης εκτίθεται τμήμα
επιτύμβιας πλάκας στο όνομα του Γραδενίγου, που προέρχεται
ασφαλώς από την εκκλησία του Αγίου Πέτρου.477 Σήμερα, όλοι
αυτοί οι τάφοι έχουν καταχωθεί και έχει διαμορφωθεί δάπεδο
με πλακόστρωση, εκτός των δύο τάφων του νότιου παρεκκλησίου.
Αμέσως μετά την παράδοση του Χάνδακα στους Οθωμανούς, ο
Άγιος Πέτρος μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος στη μνήμη
του σουλτάνου Ιμπραήμ (Sultan Ibrahim).478
Το 1915 το τέμενος του Σουλτάν Ιμπραήμ δεν απέφυγε τις βάν‐
δαλες πράξεις κατά των μουσουλμανικών τεμενών. Ένας κλίβανος
μεταλλευμάτων που είχε κατασκευαστεί επί οθωμανικής κυρι‐
αρχίας κατεδαφίστηκε, ενώ τμήμα του αρχικού βορειοανατολικού
παρεκκλησίου έγινε δεξαμενή. Από τότε και μετά εγκαταλείφθηκε
και κατά την ανταλλαγή των πληθυσμών μισθώθηκε από την Ε‐
θνική Τράπεζα στον εκ Χανίων Γεώργιο Αναγνωστάκη, ο οποίος
μετέτρεψε το μνημείο σε ξυλουργείο και σχιστήριο.
Την ίδια περίοδο, όλος ο χώρος βορειοανατολικά του ναού
καλύφθηκε από εγκαταστάσεις της ποτοποιίας Κονιόρδου και α‐
μέσως μετά κατασκευάστηκε και λειτούργησε για χρόνια το κτί‐
ριο του κέντρου διασκέδασης Καστέλα. Στον σεισμό του 1926 κα‐
τέρρευσε το ανατολικό μέρος της στέγης του ναού. Την περίοδο
του Μεσοπολέμου, το δυτικό μέρος του κτιρίου λειτούργησε ως
ξυλουργείο. Για ένα διάστημα, μετά τη χρήση του ως ξυλουργείου,
μετατράπηκε σε κινηματογράφο. Το 1943 αγοράστηκε από την
ενορία του Αγίου Δημητρίου αντί δυο εκατομμυρίων κατοχικών
δραχμών. Ακολούθησαν για χρόνια δικαστικοί αγώνες για την
έξωση του μισθωτή ο οποίος τελικά, εγκαταλείποντάς το, επέφερε
και επιπλέον βλάβες στο κτίριο. Το χειρότερο είναι ότι η ενορία,
οι επιτροπές και οι εκκλησιαστικές αρχές της πόλης το εγκατέλειψαν
για πολλά χρόνια στην τύχη του.479
Τελικά, αποφασίστηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού να επι‐
τραπεί μόνο επετειακή λειτουργία και ο Άγιος Πέτρος να παραμείνει
επισκέψιμο μνημείο. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1970 και
συγκεκριμένα μεταξύ των ετών 1972 και 1974 άρχισαν εργασίες
αποκατάστασης του κτιρίου με στερεωτικές εργασίες.480 Την τε‐
λευταία 20ετία, τόσο το καθολικό όσο και τα προσκτίσματα της
μονής αναστηλώθηκαν, ενώ έχουν αποκαλυφθεί σημαντικά ευ‐
ρήματα σε όλο τον περιβάλλοντα χώρο που ανήκουν στις περι‐
όδους της Αραβοκρατίας, της β΄ βυζαντινής και της πρώιμης Ενε‐
τοκρατίας.
ΑΓΙΟΣ ΡΟΚΚΟΣ
Η εκκλησία βρισκόταν στη συμβολή των οδών 25ης Αυγούστου
και Βύρωνος. Χτίστηκε το 1595 προς τιμήν του Αγίου Ρόκκου ο
οποίος ήταν Γάλλος ευγενής και έζησε το 1295‐1327.481

477 Σταυρινίδης Ν., «Η εκκλησία του Αποστόλου Πέτρου (Το Σουλτάν Ιμπραχήμ Τζαμισί)», Πατρίς 27/6‐7/7/1968.
478 Βλ. σ...
479 Χρονάκη‐ Καλομοιράκης 2004, σσ. 119‐137.
480 Μπορμπουδάκης Εμμ., «Μεσαιωνικά Μνημεία Κρήτης 1971», ΑΔ 27 Χρονικά (1972), Αθήνα 1977 σ. 668, σχέδιο 5.
481 Έγινε γνωστός για τις φιλανθρωπικές του δραστηριότητες και την αυταπάρνηση που έδειξε, βοηθώντας τους αρρώστους από πανούκλα στην Ιταλία που είχε βρεθεί ως προσκυνητής.
Για τους λόγους αυτούς, η εκκλησία τον ανακήρυξε άγιο, αντίστοιχο στις θαυματουργικές ικανότητες με τον άγιο Χαράλαμπο της Ορθόδοξης Εκκλησίας.

158
Λεζάντα

159
 Συναντάται στους καταλόγους IV 113, V 128, VI (Werdmüller) 31
ως S. Rocco και VII (Coronelli) 95 ως San Rocco, Capella de Latini
(παρεκκλήσι Λατίνων).482
Το 1592 μια τρομερή επιδημία πανώλης έπληξε τον Χάνδακα
και κράτησε τρία ολόκληρα χρόνια αποδεκατίζοντας τον μισό
σχεδόν πληθυσμό της πόλης που, σύμφωνα με μαρτυρίες της ε‐
ποχής, έφτανε τις 16.000 χιλιάδες κατοίκους. Μετά τη λήξη της
φοβερής πανούκλας το 1595, ο Άγιος Ρόκκος κτίστηκε με ελεη‐
μοσύνες ως ευχαριστία για τη διάσωση της πόλης. Στον χάρτη
του Μανέα Κλόντζα ο ναός αναφέρεται ως principiata, ότι δηλαδή
κατά την περίοδο που δημιουργούσε τον χάρτη είχαν ξεκινήσει
οι εργασίες οικοδόμησής του, οι οποίες προφανώς δεν θα είχαν
ολοκληρωθεί. Γνωρίζοντας, λοιπόν, ότι ξεκίνησε να κτίζεται το
1595, φαίνεται ότι για τρεις δεκαετίες και πλέον δεν είχε ακόμα
ολοκληρωθεί.
Ο ναός είχε οκταγωνική μορφή με τρούλο. Μετά την κατάληψη
της Κρήτης από τους Οθωμανούς, μετατράπηκε από τον Δεφτερδάρ
Πασά σε χαμάμ. Στα μέσα του 19ου αι. έγινε εργοστάσιο ζυμαρικών
και καταστράφηκε κατά τη σφαγή του 1898.483 Το 1928, ότι είχε
απομείνει από τον Άγιο Ρόκκο κατεδαφίστηκε και στη θέση του
χτίστηκε το νεοκλασικό κτίριο της πρώην Ιονικής Τράπεζας.484

ΑΓΙΟΣ ΣΕΒΑΣΤΙΑΝΟΣ
Η εκκλησία αποτυπώνεται νότια και πολύ κοντά στη βασιλική
του Αγίου Μάρκου. Την συναντάμε στους καταλόγους IV 97 και
Λεζάντα

481 Έγινε γνωστός για τις φιλανθρωπικές του δραστηριότητες και την αυταπάρνηση που έδειξε, βοηθώντας τους αρρώστους από πανούκλα στην Ιταλία που είχε βρεθεί ως προσκυνητής.
Για τους λόγους αυτούς, η εκκλησία τον ανακήρυξε άγιο, αντίστοιχο στις θαυματουργικές ικανότητες με τον άγιο Χαράλαμπο της Ορθόδοξης Εκκλησίας.
482 Gerola, Monumenti, τ. ΙΙ, σ. 112 και σσ. 158‐159. Gerola 1918, σ. 62. Curuni, Creta Veneziana, εικ. 1150. Παπαδάκης 1936, σ. 34: «Ποιημάτιον περί του εν έτει 1508 σεισμού της Κρήτης», Νέος
Ελληνομνήμων, τ. 11, σσ. 441‐448. Δετοράκης Θ. Ε., «Η πανώλις εν Κρήτη. Συμβολή εις την ιστορίαν των επιδημιών της νήσου», Επιστημονική Επετηρίς της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανε‐
πιστημίου Αθηνών 21(1970‐71), σ. 126. Του ιδίου Βενετοκρητικά μελετήματα (1971‐1994), Ηράκλειο 1996, σ. 26. Τ.Α.Η., Κώδιξ 16ος (νέος), ΒΔΒΗ, σ. 95: Hamami Kebir λεγόταν η εις λουτρόν
μετατραπείσα εκκλησία του Αγ. Ρόκκου. Νέα Χρονικά 22/12/47. Στέμμα 11/12/1919. Πατρίς 23‐24/9 (αρ. φύλλου 4483‐4). Ξανθουδίδης 1964, σ. 60. Αλεξίου Στ., «Το Κάστρο της Κρήτης και η
ζωή του στον ΙΣΤ΄ και ΙΖ΄ αι.», ΚΧ 19 (1965), σ. 51: Το 1595 ίδρυση του Αγ. Ρόκκου στη Ρούγα.
483 Καραντζίκου Ε., «Η ύδρευση του Χάνδακα κατά τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας (1669‐1674)», Παλίμψηστον, τεύχ. 19/20, Ηράκλειο 2004‐05, σσ. 197‐206. Gerola 1993, σ. 158.
484 Σπανάκης Στ., Μνημεία Κρητικής Ιστορίας, τ. ΙΙΙ, 1953, σ. 96

160
VI (Werdmüller) 24 ως S. Sebastian.485
Ο ναός του Αγίου Σεβαστιανού συνδεόταν άμεσα με τη Μονή
του Χριστού Σωτήρα. Ήταν η έδρα της αδελφότητας του Αγίου
Σεβαστιανού που από τα τέλη του 16ου αι. συγκαταλέγεται ανά‐
μεσα στις πέντε λατινικές αδελφότητες του Χάνδακα. Οι πληρο‐
φορίες που σώζονται, ωστόσο, είναι ελάχιστες. Πληροφορούμαστε,
από αναφορά του αρχιεπισκόπου Giovanni Querini το 1659, για
την ίδρυση της αδελφότητας και ότι αυτή ανήκε στο τάγμα των
μοναχών του Αγίου Αυγουστίνου.486
ΑΓΙΟΣ ΤΙΤΟΣ
Βρίσκεται στην οδό 25ης Αυγούστου δίπλα στην ενετική οπλο‐
θήκη και τη Loggia. Υπήρξε ο μητροπολιτικός ναός του Χάνδακα
κατά τη β' βυζαντινή περίοδο. Κατά την περίοδο της ενετικής κυ‐
ριαρχίας, έγινε ο μητροπολιτικός ναός των Βενετών.
Ο Άγιος Τίτος εμφανίζεται στους καταλόγους IV 92, V 122, VI
(Werdmüller) 21 ως S. Tito και VII (Coronelli) 86 ως Camere dell’ Ar‐
mamento con Loggia.487 Για την αρχαιότερη ιστορία του ναού έ‐
χουμε ελάχιστες πληροφορίες.
Μετά την περίοδο της Αραβοκρατίας και ύστερα από την ανά‐
κτηση της Κρήτης το 961 από τον Νικηφόρο Φωκά, αποκαταστά‐
θηκε η Εκκλησία της Κρήτης. Η έδρα της επισκοπής μεταφέρθηκε
από τη Γόρτυνα στον Χάνδακα που έγινε η πρωτεύουσα του νη‐
σιού. Τότε πρέπει να κτίστηκε η εκκλησία, που αφιερώθηκε στον
Ισαπόστολο Τίτο, για να συνεχιστεί η θρησκευτική παράδοση με‐
τά την καταστροφή της Γόρτυνας και του πρώτου ναού του Αγί‐
ου Τίτου. Οι αναφορές από την περίοδο της Ενετοκρατίας και οι
485 Gerola 1918, σ. 63.
486 Πανοπούλου 2012, σ. 202.
487 Gerola 1918, σ. 64. Gerola, Monumenti, τ. II, σ. 40.
488 Cornelius 1755, σ. 8 κ. εξ.
489 Κονιδάρης Γερ., «Αι Επισκοπαί της Κρήτης μέχρι το Ι΄ αιώνα», ΚΧ Ζ΄(1953), σσ. 462‐478. Ξανθουδίδης Στ., «Περί της Μητροπόλεως Κρήτης και του Μητροπολιτικού Ναού του Αγίου Τίτου»,
Χριστιανική Κρήτη, τ. Β΄, τεύχ. Γ΄ (1915), σ. 317. G. Gerola, Mοnumenti, τ. II σ. 42. Ξανθουδίδης Στ., «Ο Ναός του Αγίου Τίτου», Νέα Εφημερίς 13/2‐14/2/1925. Ξανθουδίδης Στ., «Κατάλοιπα»,
Κρητικός Κόσμος, 14/3/1938, Ιστορικό Μουσείο Κρήτης. Ξανθουδίδης 1964, σσ. 56‐58.
161
απεικονίσεις του ναού δεν καθορίζουν ούτε τον χρόνο της ανοι‐
κοδόμησης του, ούτε δίνουν ακριβή στοιχεία για τον αρχικό του
αρχιτεκτονικό τύπο. Όπως γράφει ο Cornelius: είναι σχεδόν βέβαιο
ότι δεν κτίστηκε από τους Ενετούς, αφενός επειδή, αν χτιζόταν από
εκείνους, θα υπήρχε σχετική μαρτυρία στις πηγές, όπως υπάρχει
για τον ναό του Αγίου Μάρκου και αφετέρου, εάν κτιζόταν από Λα‐
τίνους, δεν θα αφιερωνόταν στον Άγιο Τίτο αλλά σε κάποιον άλλον
Λατίνο άγιο.488
Μετά την εγκατάσταση των Ενετών στην Κρήτη, το Βατικανό
έδιωξε τον μητροπολίτη Κρήτης και τους επισκόπους και εγκατέ‐
στησε Λατίνους αρχιεπίσκοπο και επισκόπους. Οι Ενετοί ήθελαν
να φαίνεται ότι συνεχίζουν την εκκλησιαστική παράδοση της
Κρήτης και κάποτε επέτρεπαν στους ορθόδοξους ιερείς να λει‐
τουργούν με το τυπικό της ανατολικής Εκκλησίας. Η ορθόδοξη
μητρόπολη του Αγίου Τίτου φαίνεται ολοκάθαρα στο σχέδιο του
Buondelmonti του 1415, έτσι όπως ίσως ήταν και στη β΄ βυζαντινή
περίοδο. Σε αυτή την εκκλησία μάλλον λειτουργούσαν τόσο ο
ορθόδοξος μητροπολίτης Ηλίας όσο και ο τελευταίος μητροπολίτης
Κρήτης Νικόλαος.
Ο ναός έπαθε μεγάλες καταστροφές από σεισμό και ανακαι‐
νίστηκε στα μέσα του 15ου αι., το 1446, από τον Λατίνο αρχιεπίσκοπο
Φαντίνο Ντάντολο. Στον μεγάλο βωμό τοποθετήθηκαν η Τίμια
Κάρα του αγίου Τίτου, το λείψανο του αγίου Στεφάνου, του αγίου
Μαρτίνου και της αγίας Φωτεινής (ή αγίας Λουκίας). Επίσης, πα‐
ρέμειναν η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Μεσοπαντίτισσας
και άλλα λείψανα και κειμήλια που είχαν διασώσει χριστιανοί
από τον ναό της Γόρτυνας. Τα κειμήλια αυτά, λίγο πριν την παρά‐
δοση του Χάνδακα στους Οθωμανούς, μεταφέρθηκαν στη Βενετία,
στον ναό του Αγίου Μάρκου και της Σωτηρίας (della Salute) αντί‐
στοιχα.489 Κατά τον σεισμό του 1508, έπαθε σοβαρές ζημιές, χωρίς
ωστόσο να χάσει την αρχική του μεγαλοπρέπεια. Μια τυχαία
πυρκαγιά τον Απρίλιο του 1544 προξένησε μεγάλες καταστροφές
στην εκκλησία, από τις οποίες όμως γλύτωσαν τα άγια λείψανα
που φυλάσσονταν εκεί.
Το 1557, ο Άγιος Τίτος ξανακτίστηκε από τα θεμέλια και έγινε
η αρχαιότατη βασιλική ωραιότατη (pulcherrima et vetusti operas
basilica), όπως αναφέρει ο περιηγητής Kootwyck.
Από το 1535 μέχρι την καταστροφή του ναού από πυρκαγιά
το 1544, ο Φραγκίσκος Λεονταρίτης, σε ηλικία 17 χρόνων ή λίγο
μεγαλύτερος, αναφέρεται ως κληρικός και οργανίστας στον ναό
του Αγίου Τίτου, όπου υπήρχε εκκλησιαστικό όργανο, στον ίδιο
ναό όπου ιερουργούσε και ο πατέρας του. Η μουσική παιδεία του
φαίνεται, λοιπόν, ότι αποκτήθηκε στον Χάνδακα. Το ανήσυχο
πνεύμα του Λεονταρίτη και η ταραχώδης ζωή του τον οδήγησαν
στην Κρεμόνα και ξανά στη Βενετία στα 1566. Θέλοντας να
ξαναβρεί τη γαλήνη και την ηρεμία, επέστρεψε είκοσι χρόνια αρ‐
γότερα στην πόλη του, βρήκε ζωντανή τη μητέρα του και ανέκτησε
τον βαθμό της ιεροσύνης του. Εκλέχθηκε και πάλι Κανονικός του
καθεδρικού ναού του Αγίου Τίτου, εξασκώντας παράλληλα τις
μουσικές του δραστηριότητες. Ο Φραγκίσκος Λεονταρίτης παύει
να μνημονεύεται στις πηγές από τις αρχές του 1572, κάτι που
υποδηλώνει ότι πέθανε εκείνη ή την επόμενη χρονιά, σε ηλικία
54 περίπου χρόνων.490
Για τα ιερά σκεύη, με τα οποία ήταν εφοδιασμένη η εκκλησία
την εποχή του Κρητικού Πολέμου, έχουμε αρκετές πληροφορίες,
ώστε να συμπεράνουμε ότι, αν και μητροπολιτικός ναός, ο πλού‐
τος του κάθε άλλο παρά εξαιρετικός ήταν.
Για την αρχιτεκτονική μορφή της εκκλησίας από τον 16ο αι.
και μετά δεν μπορούμε να σχηματίσουμε σαφή εικόνα από τα
σχεδιαγράμματα και τους χάρτες μια και τα περισσότερα είναι ή
πάρα πολύ μικρά και απλά σχεδιάσματα ή υπερβολικά ανακριβή
490 Βίδος Κοσμάς, «Ο άγνωστος Λεονταρίτης», Το Βήμα, 15/06/1997.
491 Gerola 1993, σσ. 40‐43.
492 Παναγιωτάκης Ν. Μ., Η Κρητική περίοδος της ζωής του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, Αθήνα 1986, [ανατύπωση με προσθήκη ευρετηρίου από τον συλλογικό τόμο Αφιέρωμα στον Νίκο
Σβορώνο, τ. 2, Ρέθυμνο 1986,] σ. 24 και σημ. 2.
493 Πανοπούλου 2012, σσ. 243‐244.
162
και φανταστικά. Από τις πιο αξιοπρόσεκτες απόψεις του Κλόντζα
και του Κορνέρ αλλά και από τον χάρτη του Werdmüller συνάγουμε
ότι πιθανότατα είχε σχήμα βασιλικής και το κωδωνοστάσιο, που
ήταν στεγασμένο με θόλο, βρισκόταν κολλημένο στη νοτιοδυτική
γωνία του ναού. Όπως αναφέρει ο Gerola το 1918: η σημερινή κε‐
ντρική πόρτα είναι η αρχαία και φέρει επάνω της μία επιγραφή
και ένα τόξο που υποβαστάζεται από δύο μικρούς κίονες.491
Προς τιμή της Παναγίας της Μεσοπαντίτισσας υπήρχε ειδικό
παρεκκλήσι μέσα στον ναό, όπου ήταν τοποθετημένη η θαυμα‐
τουργή εικόνα, γι’ αυτό και ονομαζόταν και Παναγία του Αγίου
Τίτου. Αυτό το παρεκκλήσι ήταν το σημαντικότερο της εκκλησίας
και διακοσμημένο με πλήθος ζωγραφικών παραστάσεων. Στις
4/5/1573 ο επίσκοπος Σητείας και Ιεράπετρας, τοποτηρητής του
Αρχιεπισκόπου Κρήτης, ανέθεσε στον ζωγράφο Μάρκο Χαλκιό‐
πουλο να ζωγραφίσει δύο μεγάλων διαστάσεων θρησκευτικές
παραστάσεις μέσα στο παρεκκλήσι της Παναγίας, τη Γέννηση
του Χριστού και τη Στέψη της Θεοτόκου.492
Μέσα στην εκκλησία έδρευε η αδελφότητα του Αγγέλου Φύ‐
λακα που ιδρύθηκε την περίοδο του Κρητικού Πολέμου. Η αδελφό‐
τητα αναφέρεται στην έκθεση του αρχιεπισκοπικού βικαρίου
και αργότερα αρχιεπισκόπου της πόλης Francesco Zeno ο οποίος,
περιγράφοντας τον μητροπολιτικό ναό, ανέφερε ότι: στα ήδη
υπάρχοντα πέντε αλτάρια του ναού προστέθηκαν άλλα δύο, ένα
από τα οποία αφιερώθηκε στον Άγγελο Φύλακα και ότι προς τι‐
μήν του ιδρύθηκε αδελφότητα.493
Την παραμονή της εορτής του Αγίου Τίτου στον εσπερινό,
γινόταν μέσα στην εκκλησία το Πολυχρόνιο ή η Φήμη (Laudo)
του Πάπα και του αρχιεπισκόπου του Χάνδακα, παρουσία των
βενετικών αρχών, του ορθόδοξου και λατινικού κλήρου και η
ίδια τελετή επαναλαμβανόταν ανήμερα της γιορτής. Ιδιαίτερης
τιμής απολάμβανε όποιος κρατούσε τη λαμπάδα του αρχιεπι‐
Λεζάντα

163

Λεζάντα
σκόπου στο Laudo, όπως προκύπτει από σχετική διαμάχη που
αναφέρεται στα ενετικά έγγραφα. Η γιορτή του Αγίου Τίτου θεω‐
ρείτο μεγάλο γεγονός και συνοδευόταν με λιτανεία προς τον
Άγιο Μάρκο όπου ψελνόταν ξανά το Laudo.494
Κατά την περίοδο της πολιορκίας του Χάνδακα, την εκκλησία
περιγράφει ο Τζουάνες Παπαδόπουλος: Ο καθεδρικός ναός αφιε‐
ρωμένος στον Άγιο Τίτο ήταν πολύ παλιό οικοδόμημα, σκοτεινό και
με λίγα αλτάρια και ένα αρκετά μεγάλο καμπαναριό με ψηλή κωνική
στέγη και καλές καμπάνες. Στον Άγιο Τίτο βρισκόταν το αλτάρι της
παλαιότατης εικόνας της Παναγίας που ονομαζόταν Κυρά Μεσοπα‐
ντίτισσα. Κάθε Τρίτη τη λιτάνευαν τοποθετημένη μόνη της μέσα σε
θήκη και τη συνόδευαν έξι παπάδες ορθόδοξοι με τον πρωτοπαπά
πηγαίνοντάς την σε διάφορες ορθόδοξες εκκλησίες. Όταν τέλειωναν
οι λειτουργίες στις εκκλησίες που πήγαιναν, πήγαιναν εν πομπή κά‐
τω από το προστώο του ναού του Αγίου Μάρκου.495
Από την Eva Tea πληροφορούμαστε ότι: ο Μητροπολιτικός ναός
του Αγίου Τίτου θυμίζει στον ταξιδιώτη την εξορία του. Γύρω από την
θαυματουργή εικόνα της Μεσοπαντίτισσας, της γεμάτης από αναθήματα
Λατίνων και Ορθοδόξων, μαζευόταν ανάμεικτος όχλος από ανατολίτες
οι οποίοι επαναλάμβαναν τις σκηνές του ναού της Ιερουσαλήμ όπου
στις μεγάλες γιορτές δε δίσταζαν να βάζουν ακόμα και τα κρεβάτια
τους μέχρι τον βωμό της Θεοτόκου.
Ο ναός αντηχεί και κατά τις ώρες της λειτουργίας από τους
διαλόγους, τον θόρυβο και τις κραυγές των δικολάβων λόγω των
αιωνίων δικών για τις εφημερίες, τις δεκάτες και τις μισθώσεις που
προκαλούσε η σύγχυση του κτηματολογίου. Η διπλανή αρχιεπισκοπή
με τα δικαστήρια, τους συμβολαιογράφους, τους ιερείς, τους παπάδες
και το στίφος των παρασίτων έδινε την εντύπωση μάλλον παζαριού
παρά οίκου του Θεού.496
Αμέσως μετά την παράδοση του Χάνδακα και την εγκατάσταση
των Οθωμανών, ο ναός παραχωρήθηκε στον Φαζίλ Αχμέτ Κιο‐
προυλή και μετατράπηκε σε τζαμί, το Βεζίρ Τζαμί (Fazil Achmet
Pascia o Visir).497 Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών, η Εκκλησία

494 Παπαδάκη Α., «Θρησκευτικές και Κοσμικές τελετές στη Βενετοκρατούμενη Κρήτη», Νέα Χριστιανική Κρήτη, Παράρτημα 1, Ρέθυμνο 1993, σ. 69. Ξανθουδίδης Στ. «Ο Ναός του Αγίου
Τίτου», Απόστολος Τίτος, Ηράκλειο 1925, σ. Ξανθουδίδης Στ., «Περί της Μητροπόλεως Κρήτης και του Μητροπολιτικού Ναού του Αγίου Τίτου», Χριστιανική Κρήτη, τ. Β΄, τεύχος Γ΄ (1915),
σσ. 317‐338. Halkin Fr., «La legend Cretoise de Saint Tite», Πεπραγμένα Α΄ Διεθνούς Κρητολογικού συνεδρίου, ΚΧ 15‐16 (1961‐62), τεύχος 2, σσ. 322‐337. Σπανάκης 1950, σσ. 224‐225.
495 Παπαδόπουλος 2012, σσ. 66‐67.
496 Tea Eva 1912‐13
497 Για το τέμενος Βεζίρ βλ. σ...

164
της Κρήτης επισκεύασε κατάλληλα τον ναό και το 1925 αφιερώθηκε
και πάλι στον Απόστολο Τίτο.498
Κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Άγιος Τίτος έπαθε σοβαρές
ζημιές καθώς μία βόμβα τρύπησε τη στέγη του νάρθηκα λίγο δε‐
ξιότερα της εισόδου. Σχηματίστηκε έτσι, μέσα στον ναό, ένας λό‐
φος από ερείπια και παντός είδους συντρίμμια. Για να μπει κανείς
στο εσωτερικό του, έπρεπε να περάσει από αυτό το χάλασμα, ε‐
νώ τμήματα από σπασμένους σοβάδες έπεφταν στα δάπεδα του
ναού. Τα στηθαία του γυναικωνίτη και το εικονοστάσιο καταστρά‐
φηκαν, το καταπέτασμα της Ωραίας Πύλης διαλύθηκε, τα δωδεκά‐
ορτα έφυγαν από τη θέση τους και έσπασαν στα δυο, ενώ όλοι οι Λεζάντα
πολυέλαιοι και τα παράθυρα καταστράφηκαν. Τα μάρμαρα των
παραστάδων της θύρας του νάρθηκα και η ενεπίγραφη πλάκα
Λεζάντα
πάνω από αυτήν έπαθαν, επίσης, μεγάλες ζημιές. Επιπλέον, επι‐
τάχθηκε από τη Νομαρχία για να χρησιμοποιηθεί ως αποθήκη σί‐
του. Η επίταξη έγινε το Φεβρουάριο του 1943 και έληξε τον Μάρτιο
του 1944. Σε όλο αυτό το διάστημα που ο ναός χρησιμοποιείτο
ως σιταποθήκη, οι ιερείς του Αγίου Τίτου λειτουργούσαν στον Ά‐
γιο Μηνά και στον Άγιο Δημήτριο. Στον μικρό κήπο πίσω από το
ιερό βήμα, που χρησιμοποιήθηκε ως κοιμητήριο κατά τη διάρκεια
της Μάχης της Κρήτης, τάφηκαν οι αξιωματικοί Ι. Τζουλάκης και
Ι. Μαρινέλλης καθώς και άλλοι στρατιωτικοί και ιδιώτες.499
Στις 15 Μαΐου του 1966 το ελληνικό αντιτορπιλικό Δόξα μετέ‐
φερε την Τίμια Κάρα του Αγίου Τίτου μέσα σε χρυσοποίκιλτη λει‐
ψανοθήκη, παρουσία 100.000 και πλέον πιστών, στην εκκλησία
του. Η ιστορία ξεκίνησε το 1957, όταν ο Πάπας Ιωάννης ΙΓ΄ σε α‐
πάντηση επιστολής του τότε μητροπολίτη Κρήτης Ευγένιου του
απέστειλε φωτογραφία της Κάρας του Αγίου Τίτου και αντίγραφο
της εικόνας της Μεσοπαντίτισσας. Τον Ιούλιο του 1964, ομάδα
κληρικών και λαϊκών πήγε στη Βενετία και με αυτή την ευκαιρία
ο Ευγένιος, με προσωπική του επιστολή προς τον Πατριάρχη Ιω‐
άννη Ουρμπάνι, ζήτησε την έγκριση να προσκυνήσουν το λείψανο
του πρώτου επισκόπου Κρήτης. Ο Ουρμπάνι τον παρέπεμψε

498 Ξανθουδίδης Στ., «Κατάλοιπα», Κρητικός Κόσμος, 14/3/1938, Ιστορικό Μουσείο Κρήτης.
499 Παπαμιχαλάκης Ν. «Οι ναοί του Ηρακλείου κατά την Μάχην της Κρήτης», Μεσόγειος 21/7‐28/7/1956

165
 στην Αγία Έδρα. Παράλληλα, η απόδοση της Κάρας του Αποστόλου
Ανδρέα στην Πάτρα, οδήγησε τον Ευγένιο να ανακινήσει τη θέμα
της ανακομιδής, με αποτέλεσμα να γίνει δεκτό το αίτημά του τον
Μάρτιο του 1965. Κατά την ανακομιδή, ήταν τόσος ο κόσμος, ώ‐
στε χρειάστηκε πάνω από μια ώρα για να φτάσει η πομπή από
το λιμάνι στον ναό του Αγίου Τίτου. Έκτοτε, φυλάσσεται σε ειδι‐
κό παρεκκλήσι, στον νάρθηκα του ναού.500
Το 1983 έγινε η διαμόρφωση της πλατείας του Αγίου Τίτου με
πλακόστρωση που υπάρχει μέχρι σήμερα. Η βάση του μιναρέ του
Αγίου Τίτου βρέθηκε κατά τη διάνοιξη των θεμελίων της αποθήκης
του ναού. Δεν βρέθηκαν υπολείμματα του παλαιού ναού, αν και
η εκσκαφή προχώρησε σε βάθος 4μ.501 Αρχιτεκτονικά, η εκκλησία
είχε σχήμα βασιλικής, σχεδόν τετράγωνο, με τρούλο στη μέση.
Το κωδωνοστάσιο ήταν στη νοτιοδυτική γωνία του ναού, όπου
αργότερα κτίστηκε ο μιναρές και το νεότερο κωδωνοστάσιο
που, επίσης, κατεδαφίστηκε τη δεκαετία του 1970.
Ο ναός δεν είχε κόγχες και ήταν προσανατολισμένος ανατολικά,
στεγασμένος με ενιαία στέγη. Δύο τοξοστοιχίες χώριζαν το εσω‐
τερικό του σε τρία κλίτη. Στη δυτική του πρόσοψη είχε τρεις
πόρτες, όπως φαίνεται σε σχέδιο του Γεωργίου Κλόντζα. Όπως
αναφέρει ο Gerola: ήταν μια ωραιότατη και παλιά βασιλική,
θαυμαστή για τα μεγάλο πλάτος και ύψος της και τις αμέτρητες κο‐
λώνες της που ήταν από λογής λογής σπάνια μάρμαρα και καθώς
ήταν στολισμένη με θυρεούς δοξασμένων ανδρών και με άγιες τρά‐
πεζες και παρεκκλήσια φαινόταν ότι θα έμενε παντοτινό κόσμημα
της πολιτείας.502
Ο ναός καταστράφηκε τον Απρίλιο του 1544 από πυρκαγιά,
από την οποία ευτυχώς διασώθηκαν όλα τα ιερά λείψανα και κει‐
μήλια του ναού, μεταξύ των οποίων και η θαυματουργή εικόνα
της Παναγίας της Μεσοπαντίτισσας, και στη θέση του κτίστηκε
το 1557 μεγάλος ναός του ίδιου ρυθμού με τον προηγούμενο και
Λεζάντα

500 Αλλαγή 9/5/1997. «Ολοκλήρωση πρόσοψης Αγίου Τίτου», Ίδη 9/4/1955. Η Φωνή του λαού, 4/5/1903, φ. 16, 6/5/1903, φ. 18, 8/5/1903, φ. 20. Ξανθουδίδης Στ., «Ο ναός του Αγίου Τίτου», Νέα
Εφημερίς 13‐14/2/1925 <αναδημοσίευση Τόλμη 8/5/2004>.
501 Αλλαγή 11/2/1988, σ. 3.
502 Gerola, Monumenti, τ. II, σσ. 40‐43.

166
εξίσου μεγαλοπρεπής.503 Ήταν τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική, με
υπερυψωμένο το κεντρικό κλίτος, με τρεις πύλες στη δυτική ό‐
ψη, από τις οποίες η μεσαία ήταν η υψηλότερη με ημικυκλικό υ‐
πέρθυρο. Στη νότια και τη βόρεια πλευρά είχε από μία είσοδο. Στη
συνέχεια της νοτιοδυτικής γωνίας του ναού υπήρχε πύργος κωδω‐
νοστασίου που κατέληγε σε τρούλο. Αυτή η απεικόνιση εμφανίζεται
στον χάρτη του Γεωργίου Κλόντζα το 1590.
Τον Απρίλιο του 1550, ο καθολικός αρχιεπίσκοπος του Χάνδακα
ανέθεσε σε παρισινό τεχνίτη να πελεκήσει από πέτρα Τυλίσου τον
ρόδακα του κυκλικού φωταγωγού στην κύρια πρόσοψη του ναού.
Ίσως η ανάθεση αυτή σχετίζεται με τις ζημιές που είχε προκαλέσει
στο μνημείο η πυρκαγιά. Στον περίβολο του ναού έθαβαν τους αρ‐
χιεπισκόπους, τους κατεπάνω και τους στρατηγούς της βυζαντινής
περιόδου. Το έθιμο διατηρήθηκε και την Ενετοκρατία αλλά και κα‐
τά την οθωμανική περίοδο.
Η εικονογράφηση του ναού είναι έργο του Ηρακλειώτη αυτοδί‐
δακτου ζωγράφου Ευάγγελου Μαρκογιαννάκη. Κατά τις αναστη‐
λωτικές εργασίες των αρχών της δεκαετίας του 1990, αποκαλύφθηκε
μισοκατεστραμμένο τμήμα του αρχικού πλακόστρωτου δαπέδου,
από τετράγωνες πλάκες γκρι μαρμάρου. Από τα στοιχεία που έχουν
διασωθεί μέχρι σήμερα και αποκαλύφθηκαν κατά τις εργασίες,
διαπιστώθηκε ότι στο εσωτερικό του γυναικωνίτη υπήρχε γραπτή
διακόσμηση με φυτικά θέματα, σύμβολα και επιγραφές από το κο‐
ράνι, που όμως καταστράφηκαν εντελώς το 1924 κατά τη μετατροπή
του τεμένους σε ορθόδοξο ναό.
Κατά τον σεισμό του 1970, ο Άγιος Τίτος έπαθε μεγάλες ζημιές,
με κίνδυνο την κατάρρευση τμημάτων του ναού. Οι εργασίες α‐
ποκατάστασης ξεκίνησαν το 1971 και τότε κατεδαφίστηκε το
τσιμεντένιο κωδωνοστάσιο που είχε προστεθεί στη νοτιοδυτική
γωνία του ναού. Ο σημερινός ναός είναι οικοδόμημα τετράγωνης
κάτοψης με νάρθηκα και ημισφαιρικό τρούλο που στηρίζεται σε
τέσσερις πεσσούς.
503 Βλ. σελ...
504 Ανδριανάκης‐ Γιαπιτσόγλου 2012, σ. 81.
505 Χαραλαμπάκης Π., «Η Μονή του Αγίου Φραγκίσκου στον Χάνδακα», Κρητική Εστία 12 (2007‐08), σσ. 99‐118
506 Κωνσταντουδάκη‐Κιτρομηλίδου 2004, σσ. 315‐325.
167
Οι εξωτερικές όψεις του, επενδυμένες με λαξευτούς πωρόλιθους,
είναι διαμορφωμένες σε πέντε κάθετα διάχωρα μέσα στα οποία
διατάσσονται τα ιδιαίτερα επιμελημένα και διακοσμημένα ανοίγ‐
ματα.504
ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΥ ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΥ
Η μεγαλοπρεπέστερη μονή του Χάνδακα. Βρισκόταν στη θέση
του σημερινού Αρχαιολογικού Μουσείου, στη βορειοανατολική
πλευρά της πλατείας Ελευθερίας. Ανήκε στο Τάγμα των Φραγκι‐
σκανών μοναχών, από τους οποίους προήλθε κατά το 1409 ο Πά‐
πας Αλέξανδρος Ε’ ο Κρης, κατά κόσμο Πέτρος Φίλαργος ή Φιλά‐
ρετος.505 Το μοναστικό Τάγμα των Φραγκισκανών μοναχών ή και
Μινοριτών αδελφών ήταν ένα από τα τέσσερα επαιτικά τάγματα
που δημιουργήθηκαν τον 13ο αι. Το Τάγμα ιδρύθηκε από τον άγιο
Φραγκίσκο της Ασσίζης (1183‐1226), στην πόλη της Ασσίζης στη
βόρεια Ιταλία το 1209, και πήρε την έγκριση του Πάπα Ιννοκέντιου
Γ΄ το 1210. Ο Άγιος Φραγκίσκος κτίστηκε λίγο μετά την εγκατάσταση
των Βενετών στην Κρήτη και πάντως πριν από το 1242. Αποτελούσε
τη σημαντικότερη εστία για τη διάδοση της φραγκισκανής ιδεο‐
λογίας όχι μόνο στην Κρήτη αλλά και σε ολόκληρη την ανατολή.
Ο άγιος τιμόταν και από τους ορθοδόξους και απεικονίζεται
συχνά σε βυζαντινές τοιχογραφίες ναών της Κρήτης (Παναγία
στην Κριτσά, Εισόδια της Θεοτόκου στο Σκλαβεροχώρι Πεδιάδος,
Παναγία Σαμπά, κλπ.) αλλά και σε φορητές εικόνες της κρητικής
σχολής ζωγραφικής.506 Ο εντυπωσιακός καθολικός ναός της
μονής ήταν διακριτός από μακριά και αποτυπώνεται με μεγάλη
έμφαση σε όλους τους μεσαιωνικούς χάρτες του Χάνδακα. Στα
περιηγητικά κείμενα της εποχής περιγράφεται η μεγαλοπρέπεια
του μοναστηριού.
 Το μοναστήρι ήταν φημισμένο για τα ιερά λείψανα που είχε
στην κατοχή του, όπως το λείψανο του Τιμίου Σταυρού, η Κάρα
του αγίου Στεφάνου, ο βραχίονας του αγίου Συμεών και λείψανα
από τον χιτώνα του αγίου Φραγκίσκου. Αναφέρεται στους κατα‐
λόγους IV 118, V 127 VI (Werdmüller) 8 ως S. Francesco και VII
(Coronelli) 75 ως S. Francesco Chiesa, e Conv. de’ PP. Osservanti di S.
Francesco.507
Τα μνημειακά κτίσματα του μοναστηριακού συγκροτήματος,
όπως απεικονίζονται σε παλιά χαρακτικά, η εσωτερική διακόσμηση
και τα κειμήλια της μονής ήταν ως προς τον πλούτο, το μέγεθος
και την ποιότητα αντάξια της φήμης του. Ο Κρητικός Ποντίφικας
απέστειλε πλούσια σκεύη στον ναό και κατασκεύασε μεγάλο πα‐
ρεκκλήσι με τόξο, όπου τοποθετήθηκαν τα οικόσημά του. Απέ‐
στειλε, επίσης, από τη Ρώμη μια μεγάλη πύλη από λαμπρότατο
μάρμαρο.
Σε ευρετήρια που χρονολογούνται στο α΄ μισό του 15ου αι.
και συντάχθηκαν στη μονή και τα οποία σώζονται σε περγαμηνό
κώδικα της Μαρκιανής βιβλιοθήκης της Βενετίας, περιγράφονται
λεπτομερώς βαρύτιμα εκκλησιαστικά σκεύη, περίτεχνα ιερά κει‐
μήλια και πολυτελέστατα αντικείμενα μικροτεχνίας.508 Για τα ιερά
σκεύη μάς δίνουν λεπτομερείς πληροφορίες και άλλες απογραφές,
μία άλλη νεότερη και μία τρίτη που γράφτηκε όταν μεταφέρθηκαν
τα σκεύη στη Βενετία. Στην τελευταία αυτή απογραφή αναφέρονται
πολλά και αξιόλογα κειμήλια, από τα σπουδαιότερα όμως ήταν
οι πολύτιμες pale της βενετικής σχολής, από τις οποίες μία, που
μοιάζει με την τεχνοτροπία του Μαρεσκάλκο, φυλάσσεται στην
εκκλησία του Αγίου Ιωάννη και Παύλου στη Βενετία.509
Τον Ιούνιο του 1506, ο ευγενής Scipione Cornario παράγγειλε
να κατασκευαστεί ένα παρεκκλήσι στο καθολικό του Αγίου Φραγ‐
κίσκου, με μαρμάρινους κίονες, σκαλιστό ευθύγραμμο επιστήλιο
και αλτάριο με τοξωτή διακόσμηση. Συγχρόνως, παράγγειλε και
507 Gerola 1918, σ. 51. Gerola, Monumenti, τ. II, σ. 112, εικ. 66‐69 και τ. III, σ.145, εικ. 64, σ.102, εικ. 50, σ. 111. Venezia e la difesa del Levante. Da lepanto a Candia 1570 – 1670, Venezia 1986, σ. 167
και σ.170.
508 Κωνσταντουδάκη‐Κιτρομηλίδου Μ., «Πολυτελή έργα μικροτεχνίας στην Κρήτη της Βενετικής περιόδου: ανέκδοτα ευρετήρια του 15ου αι. από τη μονή του Αγ. Φραγκίσκου του Χάνδακα»,
Πεπραγμένα Θ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, τ. Β2, Ηράκλειο 2004, σσ. 315‐325.
509 Gerola, Monumenti, τ. II, σ. 112, εικ. 66‐69.
510 Παπαδάκη Α., «Θρησκευτικές και Κοσμικές τελετές στη Βενετοκρατούμενη Κρήτη», Νέα Χριστιανική Κρήτη, Παράρτημα 1, Ρέθυμνο 1995, σσ...
168
ένα ταφικό μνημείο που θα κατασκευαζόταν στον ίδιο ναό, στο
παρεκκλήσι του Αγίου Μπερναντίνο. Η ανέγερση ιδιωτικού τα‐
φικού μνημείου αποτελούσε σύμβολο κοινωνικής ανέλιξης και
καταξίωσης στην κοινωνία της εποχής.510 Σε έγγραφο του 1593 α‐
ναφέρεται ότι κατασκευαζόταν η θολωτή στέγη του παρεκκλησίου
του Αγίου Μπερναντίνο.
Το μοναστήρι καταστράφηκε από τον σεισμό του 1508. Ο με‐
γάλος αυτός σεισμός κατέστρεψε, επίσης, μεγάλο μέρος των θη‐
σαυρών που είχε δωρίσει ο πάπας Αλέξανδρος Ε΄. Η εκκλησία ξα‐
ναχτίστηκε μετά τον σεισμό ακόμη πιο επιβλητική και πιο στερεή
και άντεξε στον σεισμό του 1595.
Στη μονή έδρευε η Αδελφότητα των Αυτομαστιγωνώμενων
του Σταυρού που μάλλον είχε ιδρυθεί τον 15ο αι. Οι πληροφορίες
για την αδελφότητα αυτή είναι ελάχιστες. Αναφέρεται σε διαθήκες
των ετών 1514 και 1526 και ίσως συστάθηκε από μοναχούς του Α‐
γίου Φραγκίσκου και όχι λαϊκούς. Ήταν καθολική αδελφότητα
και αντιδιαστέλλεται με τη σύγχρονή της ορθόδοξη Αδελφότητα
της Παναγίας των Αγγέλων.
Στον χώρο της μονής, σε ιδιαίτερο παρεκκλήσι, είχε την έδρα
της η Αδελφότητα της Αγίας Βαρβάρας των Πυροβολητών που
ιδρύθηκε στα μέσα του 16ου αι. με προστάτιδα την αγία Βαρβάρα.
Η αδελφότητα αυτή είχε αναλάβει και τη φροντίδα του άλλου
παρεκκλησίου που βρισκόταν στο προαύλιο του μοναστηριού
και ήταν αφιερωμένο στον Άγιο Μπερναντίνο. Τα μέλη της ήταν
κυρίως αρχιπυροβολητές, πυροβολητές όλων των ειδικοτήτων
και βαθμίδων, μαθητευόμενοι κλπ. Στα μέσα του 17ου αι., αναφέ‐
ρονται δυο ακόμα αδελφότητες, της Sanctae Marie de Portiuncula
και της Madonna dem monte Carmelo, που έδρευαν στο παρεκκλήσι
της Αγίας Βαρβάρας των Πυροβολητών.
Άλλη αδελφότητα που φιλοξενούσε το μοναστήρι ήταν το
Cordon του Αγίου Φραγκίσκου, με ένα παρεκκλήσι που παραχω‐
Λεζάντα
 Ο ναός του Αγίου Φραγκίσκου (Χουνκιάρ τζαμί) μετά το σεισμό του 1856. (Σχέδιο Α. Αλεξανδρίδη, 1866).

ρήθηκε από τους μοναχούς.511 Είχε ιδρυθεί πριν από το 1615, έτος
που αναφέρεται για πρώτη φορά σε διαθήκη. Η αδελφότητα
αυτή διέθετε λίγα μέλη, κυρίως Ιταλούς στρατιώτες και αξιωμα‐
τούχους.
Ο Κρητικός Πόλεμος προκάλεσε οικονομικά προβλήματα και
εσωτερικές ανακατατάξεις στις αδελφότητες. Τα τελευταία χρόνια
της ενετικής κυριαρχίας, η Αδελφότητα του Cordon ενώθηκε με
την Αδελφότητα της Παναγίας του Carmelo.512
Η μονή περιγράφεται από τον Τζουάνε Παπαδόπουλο κατά
την περίοδο του Κρητικού Πολέμου: Ο ναός του Αγίου Φραγκίσκου
που βρισκόταν προς τη Σαμπιονέρα ήταν ένα μεγάλο οικοδόμημα
με ένα θόλο στη μέση τεράστιου ύψους και πλάτους, καμπαναριό
καλοχτισμένο με πανύψηλη κωνική στέγη που έκανε πολύ μεγάλη
εντύπωση, και πολύ μεγάλο μοναστήρι, καθώς πριν από τον πόλεμο
ζούσαν εκεί σχεδόν εκατό μοναχοί του τάγματος των Τζοκολάντι
με τεράστια εισοδήματα. Εκεί είχαν ταφεί όλοι σχεδόν οι ευγενείς
που πέθαναν πριν τον πόλεμο και κατά τη διάρκειά του. Στο τέλος
είχε περιέλθει σε άθλια κατάσταση. Έξω από την κεντρική του είσο‐
δο βρισκόταν μια μαρμάρινη κολώνα ξέχωρα πάνω σε ένα βάθρο με
τέσσερα σκαλοπάτια με ένα σιδερένιο σταυρό στην κορυφή. Αν κά‐
ποιος που τον κυνηγούσαν για κάποιο έγκλημα προλάβαινε να α‐
γκαλιάσει την κολώνα τότε δεν μπορούσαν πια να τον πιάσουν πα‐
ρά μόνο αν επρόκειτο για σοβαρό αδίκημα σε βάρος του κράτους.
Αυτή η εκκλησιά παρόλο που ήταν εκτεθειμένη στις πυροβολαρχίες

511 Η λέξη cordon σημαίνει σχοινί μοναχού και στη συγκεκριμένη περίπτωση δηλώνει το σχοινί που φορούσαν οι φραγκισκανοί μοναχοί.
512 Πανοπούλου 2012, σ. 193.

170
και στα κανόνια του εχθρού δεν έπαθε μεγάλες ζημιές ίσως επειδή
οι Τούρκοι είχαν πληροφορηθεί το τεράστιο μέγεθος του ναού και
ήθελαν να τον κάνουν τζαμί όπως και έγινε το κύριο τζαμί τους. Στις
4 Οκτωβρίου που ήταν η γιορτή του Αγίου Φραγκίσκου ο μεγάλος
βεζίρης μπήκε από τα ρήγματα και το άνοιγμα στα τείχη του Αγίου
Ανδρέα όπου του είχαν φτιάξει μία ξύλινη γέφυρα κι από ‘κει πήγε
ίσια στην εκκλησία του Αγίου Φραγκίσκου που είχε κιόλας γίνει αυ‐
τοκρατορικό τέμενος.513
Η αρχιτεκτονική μορφή του μοναστηριακού συγκροτήματος
και του καθολικού του Αγίου Φραγκίσκου μάς είναι γνωστή από
τα παλιά σχέδια και τους χάρτες αλλά και από τις ανασκαφικές
έρευνες που διενεργήθηκαν τα τελευταία χρόνια στον περιβάλλοντα
χώρο του Αρχαιολογικού Μουσείου.
Όπως αναφέρει ο Gerola στις αρχές του 20ού αι.: Επειδή όμως
τώρα είναι εντελώς κατεστραμμένη εκτός από ένα μικρό παρεκκλήσι,
ανατρέχουμε αναγκαστικά στα παλιά σχέδια για το σχήμα της. Στο
σχέδιο του Rewich παρουσιάζεται ο ναός με ένα κλίτος που τελείωνε
σε εγκάρσια καμάρα με τρείς εξέχουσες αψίδες ενώ κοντά σε αυτήν
προς τον νότο ήταν το καμπαναριό. Το ίδιο σχήμα αυτό εκτός από
τις μικρές αψίδες, επαναλαμβάνεται σε όλα τα μετέπειτα σχέδια
και κατόψεις του ναού. Στα τελευταία σχέδια προστίθεται ένα μι‐
κρό παρεκκλήσι στη βόρεια πλευρά. Προσπαθώντας να αναπαρα‐
στήσουμε κάπως τον αρχικό τύπο του ναού, συμπεραίνουμε ότι οι
ψηλοί του τοίχοι ξεπερνούσαν όλα τα κτίρια της πολιτείας, ήταν
στεγασμένος αρχικά με δικλινή ξύλινη στέγη, ενώ το πρεσβυτέριο
είχε χτιστό θόλο. Η επιβλητική πόρτα της πρόσοψης είχε μπροστά
της μια μικρή ημικυκλική σκάλα και μία κιονοστήρικτη στοά. Τις
όρθιες πλευρές του πλαισίου της πόρτας αποτελούσαν δύο δέσμες
από τρείς μαρμάρινες κολώνες. Πάνω από αυτές ήταν ένα υπέρθυρο
με επιστήλιο σκαλισμένο με φυλλωτά κοσμήματα μέσα από τα ο‐
ποία εξείχαν οι προτομές των Αποστόλων με την προτομή του Σω‐
τήρα στην κορυφή. Οι τοίχοι του ναού εσωτερικά ήταν ιστορημένοι
με ωραίες τοιχογραφίες καθαρά βυζαντινής τεχνοτροπίας. Κάτω α‐
513 Παπαδόπουλος 2012, σσ. 70‐71.
514 Gerola 1993, σσ. 112‐117.
171
πό την εκκλησία ήταν μία κρύπτη όπου κατέβαινε κανείς από το
χοροστάσιο. Οι τοίχοι της ήταν ντυμένοι με ταφόπλακες που είχαν
στέμματα και επιγραφές. Αφού ο ναός ερειπώθηκε στο σεισμό του
1856 κατεδαφίστηκε από την τουρκική κυβέρνηση μετά το 1867.
Παραμένει μόνο το μικρό οίκημα στη νότια άκρη της εγκάρσιας κα‐
μάρας, πιθανόν σκευοφυλάκιο, που έχει μετατραπεί στο τζαμί
Φατίχ Σουλτάν Μεχμέτ ή Χουγκιάρ. Μετά την αποχώρηση των
Τούρκων διασκευάστηκε σε κατοικία του Εφόρου Αρχαιοτήτων Σπ.
Μαρινάτου, αλλά όταν άρχισε να οικοδομείται το Μουσείο Ηρακλείου
κατεδαφίστηκε και αυτό. Ήταν ένας τετράγωνος χώρος στεγασμένος
με γοτθικό σταυρωτό θόλο που αντικαταστάθηκε στη συνέχεια με
ξύλινη στέγη, τα δοκάρια της οποίας προεκτείνονταν σε κιονίσκους
κατά μήκος των γωνιών του σε μικρό ύψος από το έδαφος. Εξωτερικά
υπάρχουν αντερείσματα μεταξύ των οποίων ανοίγονται νότια και α‐
νατολικά παλιά οξυκόρυφα παράθυρα. Το μικρό οκτάγωνο κτίριο
που απεικονίζεται στο σχέδιο του Spratt και που έχει σκιτσάρει ο
Ανδρόγεω Αλεξανδρίδης το 1866, φαίνεται να ήταν βαπτιστήριο δια‐
κοσμημένο με τοιχογραφίες εσωτερικά.514
Στο κοιμητήριο του μοναστηριού είχαν ταφεί αρκετοί δούκες,
μεταξύ των οποίων ο Φραγκίσκος Μοροζίνι, ο Μπερνάρντο Τζου‐
στινιάν, ο Νικολό Σαλαμόν, ο Εκίντιο Μοροζίνι, ο Τζοβάνι Μοροζίνι,
ο Ιάκωβος Κορνέρ και άλλοι. Κοντά στον ναό υπήρχε ένα οκταγω‐
νικό βαπτιστήριο μέχρι το 1866 και μπροστά από αυτό μια μαρ‐
μάρινη κολώνα με μία σφαίρα στην κορυφή. Στις αρχές του 20ού
αι. σωζόταν ακόμα το παρεκκλήσι στη νότια άκρη της εγκάρσιας
καμάρας. Επί οθωμανικής κυριαρχίας, ο Άγιος Φραγκίσκος μετα‐
τράπηκε στο τέμενος Fatich Sultan Mechmet o Hunkiar (το αυτο‐
κρατορικό).
Μέχρι τις αρχές του 20ού αι., σωζόταν μόνο το παρεκκλήσι
του ναού, το Διακονικό (Sacristie). Το μικρό αυτό οίκημα που είχε
μετατραπεί σε τζαμί, διασκευάστηκε ως κατοικία του τότε Εφόρου
Αρχαιοτήτων Σπύρου Μαρινάτου και κατεδαφίστηκε το 1912, για
να βρεθεί οικόπεδο προκειμένου να κτιστεί το πρώτο Μουσείο

Λεζάντα
Ηρακλείου. Τα μάρμαρα του μοναστηριού και του ναού, η μνημει‐
ώδης πρόσοψη καθώς και άλλα δομικά υλικά χρησιμοποιήθηκαν
στην ανοικοδόμηση του Αγίου Τίτου, στην πλακόστρωση της
πλατείας των Τριών Καμαρών και στην είσοδο των σημερινών
Δικαστηρίων.
Κατά την ανασκαφική έρευνα που διενεργήθηκε το 1983 στον
κήπο του Αρχαιολογικού Μουσείου, βρέθηκαν σπαράγματα τοι‐
χογραφιών που θα ανήκαν προφανώς στο καθολικό της μονής
καθώς και κτίριο με πεσσοστοιχία. Τρεις πεσσοί του κτιρίου βρέ‐
θηκαν κατά χώρα (in situ), ήταν κτισμένο από λαξευτούς πωρό‐
λιθους με ισόδομο σύστημα, ενώ ο στυλοβάτης του, από αργολι‐
θοδομή με πυκνή και σκληρή συνδετική ύλη, είχε πάχος 1μ. και
172
ύψος πάνω από 3μ. Οι πεσσοί αυτοί πιθανώς στήριζαν τόξα και
ίσως από την πλευρά αυτή να υπήρχε chiostro.
Κατά την ανασκαφή, βρέθηκε πυκνό στρώμα καταστροφής
με σπασμένα δάπεδα, μεγάλα σιδερένια βόλια, πυροδοτήρες,
άφθονη κεραμική, νομίσματα και σκελετοί που οπωσδήποτε δεν
ήταν ταφές, κάτι που υποδηλώνει ότι ήταν μαχητές που σκοτώ‐
θηκαν σε μάχη κατά την περίοδο της πολιορκίας. Τους σκελετούς
κάλυπταν πέτρες σπασμένες, πλίνθοι, κονιάματα και κεραμίδια.
Στο στρώμα καταστροφής υπήρχαν έντονα ίχνη μεγάλης πυρκαγιάς
που άφησε στρώμα αιθάλης πάχους 2,5εκ. Kατά την ανασκαφή
βρέθηκαν, επίσης, κτίρια δεξαμενών, δύο είσοδοι και σχεδόν κα‐
τεστραμμένη χτιστή ορθογώνια κατασκευή, που ανήκαν στο
συγκρότημα των βοηθητικών εγκαταστάσεων και των κελιών
του μοναστηρίου.
Κατά την έρευνα που πραγματοποιήθηκε στον αύλειο χώρο
του Αρχαιολογικού Μουσείου με χρηματοδότηση του Γ΄ ΚΠΣ στα
πλαίσια του έργου επέκτασής του, αποκαλύφθηκε η κατώτερη
στάθμη του πρώτου τμήματος του καθολικού της μονής, ενός
μνημείου κολοσσιαίων διαστάσεων, ορατού από τον λιμένα του
ενετικού Χάνδακα.
Έξω από το περίγραμμα του Μουσείου διατηρούνται, όπως
αποκάλυψε η έρευνα, η υπόγεια αίθουσα της πεντάπλευρης
αψίδας του ιερού, το μεγαλύτερο τμήμα της αντίστοιχης υπόγειας
αίθουσας του διακονικού (sacristia) στη νότια κεραία του προεξέ‐
χοντος εγκαρσίου κλίτους και τμήματα προσκτισμάτων στα νο‐
τιοανατολικά. Το υπόγειο τμήμα της νότιας κεραίας στεγαζόταν
με σταυροθόλια και φιλοξενούσε μια ταφική κρύπτη που επε‐
κτεινόταν κάτω από την αψίδα του ιερού βήματος.
Εκτός από τη συστάδα των κιβωτιόσχημων διώροφων και θο‐
λωτών εσωτερικά τάφων ευγενών στην κρύπτη, που παρά τη σύλησή
τους μας έδωσαν σημαντικότατα ευρήματα (λιθανάγλυφα οικόσημα,
τμήματα κοσμημάτων, μεταλλικά στοιχεία πολυτελών ενδυμάτων
κ.τ.λ.), αποκαλύφθηκε μια ακόμα συστάδα κιβωτιόσχημων ενετικών
 Λεζάντα

Κατά την ανασκαφή, βρέθηκε πυκνό στρώμα καταστροφής του μοναστηρίου.

με σπασμένα δάπεδα, μεγάλα σιδερένια βόλια, πυροδοτήρες,
άφθονη κεραμική, νομίσματα και σκελετοί που οπωσδήποτε δεν
ήταν ταφές, κάτι που υποδηλώνει ότι ήταν μαχητές που σκοτώ‐
θηκαν σε μάχη κατά την περίοδο της πολιορκίας. Τους σκελετούς
κάλυπταν πέτρες σπασμένες, πλίνθοι, κονιάματα και κεραμίδια.
Στο στρώμα καταστροφής υπήρχαν έντονα ίχνη μεγάλης πυρκαγιάς
που άφησε στρώμα αιθάλης πάχους 2,5εκ. Kατά την ανασκαφή
βρέθηκαν, επίσης, κτίρια δεξαμενών, δύο είσοδοι και σχεδόν κα‐
τεστραμμένη χτιστή ορθογώνια κατασκευή, που ανήκαν στο
συγκρότημα των βοηθητικών εγκαταστάσεων και των κελιών
Κατά την έρευνα που πραγματοποιήθηκε στον αύλειο χώρο
του Αρχαιολογικού Μουσείου με χρηματοδότηση του Γ΄ ΚΠΣ στα
πλαίσια του έργου επέκτασής του, αποκαλύφθηκε η κατώτερη
στάθμη του πρώτου τμήματος του καθολικού της μονής, ενός
μνημείου κολοσσιαίων διαστάσεων, ορατού από τον λιμένα του
ενετικού Χάνδακα.
Έξω από το περίγραμμα του Μουσείου διατηρούνται, όπως
αποκάλυψε η έρευνα, η υπόγεια αίθουσα της πεντάπλευρης
αψίδας του ιερού, το μεγαλύτερο τμήμα της αντίστοιχης υπόγειας
αίθουσας του διακονικού (sacristia) στη νότια κεραία του προ‐

515 Βολανάκης Ι., «Το αρχαιολογικό έργο της 13ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κατά την περίοδο 2004‐2008», Αρχαιολογικό Έργο Κρήτης 1, Πρακτικά της 1ης συνάντησης, Ρέθυμνο 28‐
30 Νοεμβρίου 2008, επιμ. Ανδριανάκης Μ.‐ Τζαχίλη Ι., Εκδόσεις Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Κρήτης, Ρέθυμνο 2010, σσ. 57‐58.
516 Κωνσταντουδάκη – Κιτρομηλίδου 2004, σσ. 315‐325. Ξανθουδίδης 1964, σσ. 59‐60 και σ.113, σημ. 27. Joke Aalberts, «Ο Μανώλης Σκλάβος και ο σεισμός του 1508» ΚΧ τ. ΚΗ΄‐ΚΘ΄, Ηράκλειο
1988‐1989, σσ. 342‐343.

173
ΜΟΝΗ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ ΧΡΙΣΤΟΥ
Στην πλατεία Κορνάρου υπήρχε η Μονή του Σωτήρος Χριστού
που κτίστηκε στο τέλος του 13ου αι. και ανήκε στο τάγμα των Αυ‐
γουστινιανών μοναχών, ένα τάγμα που είχε θέσει ως στόχο του
την εκπαίδευση και την φιλανθρωπία. Απαντάται στους καταλόγους
IV 122, V 126 ως O Άγιος Σαλβαδόρος, VI (Werdmüller) 59 ως S.
Salvator και VII (Coronelli) 30 ως San Salvatore Chiesa, e Convento
de’ Padri Agostiniani.517
Το μοναστήρι λειτούργησε συνεχώς από το τέλος του 13ου αι.
μέχρι την οθωμανική κατάκτηση του Χάνδακα. Ο εμπορικός δρό‐
μος, η οδός 1866, μέσω της πύλης Voltone, ένωνε δύο πλατείες με
έντονη την παρουσία της θρησκευτικής και πολιτικής εξουσίας,
την πλατεία του Αγ. Μάρκου με την πλατεία του Σωτήρος. Οι επί‐
σημες θρησκευτικές λιτανείες και πομπές ξεκινούσαν από τον
ναό του Αγίου Τίτου, έφταναν στον ναό του Σωτήρα και κατέληγαν
στον Άγιο Μάρκο για την τέλεση της θείας λειτουργίας.518
Ο σεισμός του 1508 κατέστρεψε το καθολικό της μονής και
στη θέση του ανεγέρθηκε ξανά νέος ναός.
Ο ναός ήταν ξυλόστεγη μονόκλιτη δρομική βασιλική γοτθικού
ρυθμού. Είχε σχήμα επιμήκους ορθογώνιου παραλληλόγραμμου
15μ. πλάτους και 40μ. μήκους με ορθογώνιο ιερό στην ανατολική
στενή πλευρά. Το ιερό, 10μ μήκους και 7μ. πλάτους, ήταν καλυμμένο
από κλειστό γοτθικό υπερυψωμένο σταυρόλιθο με ισχυρές ημι‐
κυλινδρικές νευρώσεις από λαξευτούς πωρόλιθους που εδράζονταν
σε φουρούσια. Στον ανατολικό τοίχο του ιερού υπήρχαν τρία
στενά οξυκόρυφα παράθυρα με απλά πώρινα πλαίσια. Ο κυρίως
ναός εμφάνιζε μοναδική ενότητα εσωτερικού χώρου χωρίς κιο‐
νοστοιχίες. Οι περιμετρικοί τοίχοι είχαν πάχος πάνω από 1μ. και
ύψος πάνω από 15μ., έφεραν δε, ανά μικρές αποστάσεις, παραστά‐
δες από λαξευτούς ισόδομους πωρόλιθους, 10 σε κάθε μακριά
πλευρά και δύο στη δυτική, που λειτουργούσαν ως αντηρίδες.
Μεταξύ των παραστάδων αυτών υπήρχαν ορθογώνια οξυκόρυφα
παράθυρα. Στην πρόσοψη του ναού, η μεγάλη πύλη εισόδου ή‐
ταν, επίσης, οξυκόρυφη με ανάγλυφο πώρινο πλαίσιο. Τα χαρακτη‐
ριστικά αυτά, που εντάσσουν το μνημείο στη γοτθική ναοδομία,
δεν υπήρχαν σε κανένα άλλο ενετικό μνημείο του νησιού του
13ου και 14ου αι.
Το εσωτερικό του ναού ήταν διακοσμημένο με εξαιρετικά αν‐
τικείμενα μεγάλης αξίας. Στο ιερό βρισκόταν ένα μπρούτζινο α‐
ναλόγιο με τον αετό με ανοιχτά φτερά που είχε μεταφερθεί από
τη Ρόδο, φυγαδεύτηκε στη Βενετία μετά την παράδοση του Χάν‐
δακα και σήμερα σώζεται στην εκκλησία του Αγίου Στεφάνου.
Το παλαιό αλτάριο του Αγίου Αυγουστίνου ήταν επίχρυσο και έ‐
φερε τα εμβλήματα των Piovene, οι οποίοι είχαν πλουτίσει την
εκκλησία με ιερά άμφια. Τα στασίδια ήταν διακοσμημένα με α‐
γάλματα που παραμορφώθηκαν από άγνωστο ζηλωτή Έλληνα.
Η εντυπωσιακή αυτή κατασκευή είχε προκαλέσει το ενδιαφέρον
πολλών Ευρωπαίων περιηγητών κατά τους μεσαιωνικούς και νε‐
ότερους χρόνους, μερικοί από τους οποίους έδωσαν και λεπτομερείς
περιγραφές του μνημείου. Ενδιαφέρουσα είναι η περιγραφή δια‐
φόρων λειτουργικών σκευών του ναού που μας παραδίδει ο
Schmid,519 και ιδιαίτερα για τις ανάγλυφες παρατάσεις της Παναγίας
και των Αποστόλων στα θωράκια των εδράνων των ιερέων. Ο
Kootwyck επισημαίνει την ισχυρή κατασκευή του ναού. Από τις
αρχειακές πηγές γνωρίζουμε ότι λόγω της σπουδαιότητάς του
τάφηκαν μέσα σε αυτόν αρκετοί δούκες της Κρήτης, μεταξύ των
οποίων οι Δανιήλ Βενιέρ και Πελεγκρίνο Μπραγκαντίν το 1597.520
Στην εκκλησία του Σωτήρα υπήρχε ιδιαίτερο αλτάριο,521 αφιερω‐
μένο στην Αγία Ιουστίνη και εκεί, στις 7 Οκτωβρίου, διεξαγόταν

517 Gerola 1918, σ. 36. Gerola, Monumenti, τ. II σ. 120. Χριστιανική Κρήτη Β΄, τ. Β΄, σ. 251. Νέος Ελληνομνήμων 11, σ. 445. Τσελεμπί 1994, σ. 500. Νέα Χρονικά 22/12/1947. Εθνική Φωνή 13/1/1969 και
23/2/1970. Μεσόγειος 28/11/1969. «Ο ναός του Σωτήρος, ποία η τύχη του;», Μεσόγειος 6,12,14,17/3/1970 και 30/6/1970. Πατρίς 5,6,20/2/1970, 1,2,13,15/3/1970. «Είναι φαντάσματα το τζαμί και
ο προμαχών», Πατρίς 15/3/1970 επιστολή του νομάρχη Μοάτσου, απάντηση προς τον κύριο Ελευθέριο Πλατάκη. 12/3/1971, 26 και 28/3/1970.
518 Gerola, Monumenti, τ. ΙΙ, σ. 120.
519 Faber F., Fratris Felicis Fabri Evagatorium in Terræ Sanctæ, Arabiæ et Egypti peregrinationem, Stuttgartiae 1849.
520 Έκθεση ντοκουμέντων για την κατεδάφιση του ναού του Σωτήρος. Τεύχος Δήμου Ηρακλείου, Ηράκλειο 1983
521 Αλτάριο, είδος μικρού παρεκκλησίου σε μια πλευρά του κυρίως ναού που αποτελείται από μία Αγία Τράπεζα και διακοσμείται με αρχιτεκτονικά μέλη.

174
τελετή σε ανάμνηση της ναυμαχίας της Ναυπάκτου του 1571.
Σύμφωνα με πληροφορίες που αντλούμε από την έκθεση του
αρχιεπισκόπου Λουκά Στέλλα, ο οποίος είχε επισκεφθεί τον ναό
του Σωτήρα στις 20/5/1625, αρχικά το αλτάριο αυτό ήταν αφιε‐
ρωμένο στην Ανάσταση του Χριστού. Στη λιτανεία ήταν υποχρε‐
ωμένοι να παίρνουν μέρος όλοι οι κληρικοί με επιβολή ποινής σε
όσους δεν συμμετείχαν. Οι μοναχοί είχαν το προνόμιο να ελευθε‐
ρώσουν έναν κατάδικο, δικαίωμα που είχε παραχωρηθεί στο μο‐
ναστήρι του Σωτήρα το 1572. Το 1608, μετά τον περιορισμό της α‐
πελευθέρωσης καταδίκων, οι μοναχοί με αίτησή τους ζητούσαν
να τους επιτραπεί να διατηρήσουν το δικαίωμα αυτό, τονίζοντας
ότι το μοναστήρι δεν διέθετε άλλους πόρους και ζούσε αποκλειστικά
από την ελεημοσύνη των πιστών. Επίσης, τόνιζαν την προσφορά
του μοναστηριού στην πόλη, αναφέροντας ότι είχε χρησιμοποιηθεί
ως σιταποθήκη για 3‐4 χρόνια, είχε φιλοξενήσει στρατιώτες για
ένα χρόνο περίπου την εποχή του πολέμου με τους Οθωμανούς,
ενώ τον καιρό της πανούκλας είχε φιλοξενήσει 1000 στρατιώτες
της πολιτοφυλακής σε διάστημα δύο μηνών. Κάθε χρόνο φιλοξε‐
νούσε τους καινούριους μισθοφόρους ιππείς με τα άλογά τους
και εν τέλει περιέγραφαν την κακή κατάσταση στην οποία βρίσκο‐
νταν τα οικοδομήματα του μοναστηριού καθώς και τις οικονομικές
του δυσχέρειες.522
Δύο καθολικές Αδελφότητες είχαν την έδρα τους στο μοναστήρι
του Σωτήρα. Η αδελφότητα του Αγίου Καρόλου Borromeo ιδρύ‐
θηκε στις αρχές του 17ου αι. Διέθετε παρεκκλήσι και αλτάριο ό‐
που υπήρχαν, σύμφωνα με την έκθεση του Luca Stella, ζωγραφικές
παραστάσεις. Μέλη της ήταν άνδρες και γυναίκες, κάτι που σπάνια
αναφέρεται για τις άλλες αδελφότητες. Τα σημαντικότερα έγγραφα
που διαθέτουμε για την ιστορία της είναι δύο συμβολαιογραφικές
πράξεις που αφορούν στην ίδρυση της αδελφότητας και στην
παραχώρηση της έδρας. Επίσης, σύμφωνα με τις πράξεις αυτές,
τα μέλη της αδελφότητας είχαν τη δυνατότητα να κατασκευάσουν
όσους τάφους επιθυμούσαν στην περίστυλη αυλή του μοναστηριού.
522 Παπαδάκη 1993, σ. 157.
523 Πανοπούλου 2012, σσ. 227‐235.
524 Παπαδόπουλος 2012, σσ. 71‐72.
176
Μετά την οθωμανική κατάκτηση, η αδελφότητα μεταφέρθηκε
στην Κέρκυρα. Άλλη αδελφότητα με έδρα το μοναστήρι ήταν η
αδελφότητα της Ζώνης ή των Ζωσθέντων. Αναφέρεται το 1621
ανάμεσα στις πέντε γνωστές αδελφότητες που καθεμία από
αυτές έκανε χωριστή λιτανεία ορισμένη Κυριακή του μήνα.523
Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας του Χάνδακα, σύμφωνα με
την αφήγηση του Τζουάνε Παπαδόπουλου: ο ναός ήταν χτισμένος
με γερά υλικά, όλος από πέτρα με κονίαμα κι έτσι οι μπάλες των εχ‐
θρικών κανονιών δεν μπορούσαν να τον διαπεράσουν εύκολα. Τα
περιστύλιά του όμως έπαθαν μεγάλη ζημιά, το ίδιο και η στέγη της
εκκλησίας που ήταν από χτιστά κεραμίδια. Έξω από την κεντρική
είσοδο προς τον βορρά βρισκόταν ένα μεγάλο κοιμητήρι τετράγωνο,
περιφραγμένο με τοίχους ψηλούς κι απέξω απέναντι στην πύλη ή‐
ταν μία κρήνη με το ακέφαλο άγαλμα ενός γίγαντα απ’ όπου έτρεχε
σε μία στέρνα νερό κακής ποιότητας που έπιναν τα ζώα. Το νερό με‐
τά περνούσε υπόγεια για χρήση στο νοσοκομείο. Αυτό το νερό συνέ‐
χισε να τρέχει μετά την πολιορκία για πολλά χρόνια. Ένας πολίτης
που αυτομόλησε στους Τούρκους αποκάλυψε την ύπαρξη του νερού,
βρήκε το υπόγειο πέρασμα και το κατέστρεψε. Πριν συμβεί αυτό
βρέθηκε στον Χάνδακα ο πατριάρχης Κων/πόλεως που επισκέφτηκε
αυτή την κρήνη στη γιορτή των Θεοφανίων ευλογώντας το νερό και
το πλήθος που είχε μαζευτεί, σχεδόν όλη η πόλη εκεί, γιατί ήταν με‐
γάλη ανοιχτωσιά και υπήρχε χώρος να σταθούν.524
Σύμφωνα με τον Gerola: το καθολικό του Σωτήρα ήταν ναός πο‐
λυτελής και πριν τον σεισμό του 1508 και μετά που ξαναχτίστηκε...
Από τον βωμό του Αγίου Αυγουστίνου δεν υπάρχει πια ούτε ίχνος. Το
τζαμί διατηρεί τους παλιούς εξωτερικούς τοίχους που δίνουν στον
ναό ορθογώνιο σχήμα με ιερό χωρίς αψίδα στην ανατολική πλευρά. Ο
μικρός μιναρές στο ανατολικό μέρος καταλαμβάνει μάλλον την
αντίθετη από το παλιό κωδωνοστάσιο γωνιά. Από τη βενετσιάνικη
εκκλησία σώζονται οι εξωτερικές αντηρίδες, τα οξυκόρυφα παράθυρα
της ανατολικής πλευράς, τα τέσσερα της μεσημβρινής και τα πέντε
της βόρειας, καθώς και το υπέρθυρο της πρόσοψης με οξυκόρυφο
Λεζάντα Λεζάντα

177

Λεζάντα
ανακουφιστικό τόξο. Τα χαμηλά παράθυρα, το δυτικό παράθυρο και
οι πόρτες είναι καινούρια. Στεγάζεται με ξύλινη δικλινή στέγη, που τα
γυμνά δοκάρια της ζωγραφισμένα με ζωηρά χρώματα, ίσως ανήκουν
στην περίοδο της Ενετοκρατίας. Το ιερό είναι στεγασμένο με γοτθικό
θόλο με έξι προεξοχές που στηρίζονται σε εξέχουσες παραστάδες.
Στο εσωτερικό του μιναρέ είναι εντοιχισμένα κομμάτια ταφόπλακας
με χρονολογία 1521 καθώς και άλλα λίθινα οικόσημα της οικογένειας
των Cavalli.525
Μετά την οθωμανική κατάκτηση του 1669, ο ναός μετετράπη
σε τέμενος της βασιλομήτορος Βαλιδέ Σουλτάνας (Valide Sultan),
χωρίς να γίνει καμία σημαντική αρχιτεκτονική τροποποίηση.526
Μετά την απελευθέρωση από τους Οθωμανούς και αφού το
μνημείο άντεξε στον σεισμό του 1856, κρίθηκε κατάλληλο να στε‐
γάσει σχολείο. Έτσι, ο ναός διαμορφώθηκε σε σχολείο το 1925 ‐
26. Ανοίχτηκαν στις πλευρές του μια σειρά παράθυρα για να κα‐
λύψουν τις ανάγκες σε φως, προστέθηκαν κορνίζες γύρω από τη
στέγη, τοποθετήθηκαν διακοσμητικά θέματα νεοκλασικού ρυθμού
στους τοίχους και κατασκευάστηκαν δύο όροφοι από μπετόν,
με αποτέλεσμα να διασπαστεί η ενότητα του εσωτερικού χώρου
και να αλλάξει η εξωτερική εμφάνιση.
Στην εφημερίδα Πρόοδος του 1929, κάτω από φωτογραφία
του Σωτήρος σε λεζάντα γράφει: Τέμενος τόδε ιερόν της αγίας του
Χριστού θρησκείας, μετά την άλωσιν της Πόλεως μετέβαλον οι
Τούρκοι εις τέμενος της Μωαμεθανικής θρησκείας. Απελευθερωθείσης
θείω ελέει της Κρήτης από του τυραννικού ζυγού, μετετράπη εις
τέμενος των Μουσών δαπάνη του Μοναστηριακού Ταμείου Ηρακλείου
επί Μητροπολίτου Κρήτης Τίτου Ζωγραφίδου το 1926.527
Ο ναός του Σωτήρος λειτούργησε ως Εκπαιδευτήριο, το γνωστό
Γυμνάσιο Θηλέων, από το 1926 έως το 1962‐63.
Τον Μάρτιο του 1969, ξεκίνησε μια εκστρατεία για την κατεδά‐
φιση του μνημείου, μετά από πρωτοσέλιδο άρθρο τοπικής εφη‐
μερίδας με τίτλο «Επικίνδυνον ετοιμόρροπον». Ανάμεσα σε άλλα
που έγραφε ο αρθρογράφος, τόνιζε τον φόβο που εκφράζεται
ζωηρά από τους περιοίκους της πλατείας και ιδιαίτερα της νότιας
πλευράς δια το άχρηστον αυτό οίκημα και ζητά την κατεδάφισή
του. Η κινητοποίηση των υπηρεσιών υπήρξε άμεση, με αποτέλεσμα
ένα πλήθος εγγράφων και δημοσιεύσεων στον τοπικό τύπο.528
Για την κατεδάφιση του κτιρίου έπρεπε να ξεπεραστούν πολλά
εμπόδια, όπως ο αποχαρακτηρισμός του μνημείου από διατηρητέο,
η μετατροπή του σχεδίου πόλεως που στο σημείο εκείνο ήταν οι‐
κοδομικό τετράγωνο και η μεταβίβασή του σε άλλο φορέα,

525 Gerola 1993, σσ. 120‐121.

526 Για το τέμενος Βαλιδέ Σουλτάν, βλ. σ...
527 Πρόοδος 12/5/1929
528 Ενδεικτικά, Πατρίς 5/6/1969, Διαμόρφωση πλατείας Κορνάρου με βάση τη μελέτη Λαμπάκη μετά την κατεδάφιση των ακινήτων περί την κρήνη Bembo. Εν όψει της διαμορφώσεως του
χώρου πλατείας Κορνάρου (Βαλιδέ Τζαμί) Ηρακλείου και αποδόσεως της ιστορικής του μορφής, ετοποθετήθη μερίμνη του Εφόρου Αρχ/των κ. Στ. Αλεξίου, το καταπεσόν προ ετών άγαλμα
της κρήνης Bembo, όπου σήμερον λειτουργεί καφενείο. Πατρίς 6/2/1970, σχόλιο με τίτλο «Επιτέλους θα κατεδαφιστεί», το βάρβαρο οίκημα του άλλοτε ποτέ Βαλιδέ τζαμί, ζει στο κέντρο
της πλατείας Κορνάρου τις τελευταίες του ημέρες. Αφού επί δεκαετηρίδες εστέγασε μαθητάς των γυμνασίων και εγκατελείφθει επιτέλους ως ετοιμόρροπον, η διατήρησις του κατέστη πλέον
περιττή δεδομένου ότι με τις μετασκευές και τις αλλοιώσεις που έχει υποστεί δεν διατηρεί κανένα πλέον ίχνος της ιδιότητος του ως άλλοτε ποτέ τζαμίου. Κατόπιν τούτου και πολλών αγώνων
που έγιναν από των στηλών αυτών διετάχθη επιτέλους η κατεδάφισις του. Ελπίζομεν ότι οι εργασίαι της κατεδαφίσεως δεν θα αργήσουν ώστε να απελευθερωθεί και να αναπνεύσει η πλατεία
Κορνάρου. Διαμόρφωση πλατείας Κορνάρου με βάση τη μελέτη Λαμπάκη μετά την κατεδάφιση των ακινήτων περί την κρήνη Bembo.

178
 Λεζάντα

επειδή, ως ανταλλάξιμο κτήμα, θα έπρεπε να εκτεθεί σε δημοπρασία
πώλησης. Στην περίπτωση αυτή, ο δήμος Ηρακλείου θα έπρεπε
να το αγοράσει, αν ήθελε να δημιουργήσει πάρκο στη θέση του
ναού. Την ίδια εκείνη περίπου εποχή, επισκέφθηκε την πόλη μας
ο Σπυρίδων Μαρινάτος, τότε γενικός διευθυντής αρχαιοτήτων.
Ο ρόλος του Μαρινάτου ήταν καθοριστικός για την κατεδάφιση
του ναού.
Όπως ο ίδιος δήλωσε κατηγορηματικά: το κτίριο τούτο έπαυσε
να έχει την ιστορικήν του αξίαν μετά την γενομένην αφαίρεσιν των
πλακιδίων Κιουτάχειας δια των οποίων είχαν επενδυθεί τα εσωτερικά
του τοιχώματα. Από ‘κει και μετά ξεκίνησε η μεθοδευμένη, με τη
συμμετοχή του διορισμένου από τη δικτατορία δημοτικού συμ‐
βουλίου, προσπάθεια για την κατεδάφιση. Με την παρέμβαση
του τότε αντιπροέδρου της κυβέρνησης Παττακού, κρίθηκε κα‐
τεδαφιστέο. Τον Ιούλιο του 1970, μετά από απόφαση της κυβέρ‐
νησης της δικτατορίας και παρά τις διαμαρτυρίες πολλών συμ‐
πολιτών μας και της τοπικής Εφορείας Αρχαιοτήτων, ο ναός κα‐
τεδαφίστηκε. Ακόμα και σήμερα, η κατεδάφιση αυτή θεωρείται
ένα από τα μεγαλύτερα εγκλήματα που διαπράχθηκαν σε βάρος
της ιστορίας της πόλης.529

529 «Για τα μνημεία Ηρακλείου», Πατρίς 13/3/1970, πρωτοσέλιδη επιστολή του νομάρχη Παναγιώτη Μοάτσου, όπου αναφέρεται στο Βαλιδέ Τζαμί και στον προμαχώνα Ζάνε. Πατρίς 9/4/1970,
ρεπορτάζ με τίτλο «Επιτροπή εξ ειδικών εξήτασε το Βαλιδέ Τζαμί» και φωτογραφία με λεζάντα «Το Βαλιδέ Τζαμί. Υψώνεται απειλητικόν εις την πλατεία Κορνάρου και θέτει εις κίνδυνο
όλην την ζωήν της πλατείας». Σπανάκης Στ. «Σαν Σαλβατόρε. Ο περικαλλής ναός των Αυγουστιανών στο Χάνδακα», Πατρίς 22/4/1970. Πατρίς 17/6/1970, 27,28/6/1970, 1/7/1970. Πατρίς
5/2/1970 πρωτοσέλιδο για την άφιξη στο Ηράκλειο του δικτάτορα Παττακού, για την κατεδάφιση του Βαλιδέ Τζαμί και την κατάργηση του Πανάνειου νοσοκομείου. Ομόνοια 30/3/1970.
Βήμα 9,20,27/6/1970. Ελευθέρα Γνώμη 22/6/1970. Ελεύθερος Κόσμος 28/6/1970. Έκθεση ντοκουμέντων για την κατεδάφιση του ναού του Σωτήρος, τεύχος Δήμου Ηρακλείου, Ηράκλειο 1983.
Η Αλλαγή 16/3/1997, άρθρο με τίτλο «Ο Ναός του Σωτήρος», «Γοτθικός ναός του Σωτήρα, μια κατεδάφιση κόντρα στην ιστορία», αφιέρωμα στο σαλόνι της εφημερίδας.

179
Θρησκευτικά μνημεία
των Αρμενίων
ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΤΩΝ ΔΩΡΙΑΝΩΝ Ή ΑΡΜΕΝΙΩΝ
Βρίσκεται στη συνοικία της Αγίας Τριάδας, στην περιοχή που
επί οθωμανικής κυριαρχίας ονομαζόταν Μικρό Τσαρσάκι (μικρή
αγορά), στο Ο. Τ. 93 στην οδό Λήμνου. Η εκκλησία ήταν τρίκλιτη,
σχετικά μικρών διαστάσεων, ενώ μόνο η νότια πόρτα διατηρεί α‐
κόμα την αρχική της μορφή.530 Παραχωρήθηκε στους Αρμένιους
στους οποίους ανήκει μέχρι και σήμερα.
Αναφέρεται στους καταλόγους Ι (1320μ.Χ.) με αριθμό 6, II 82,
III 68, IV 64, V 84, VI (Werdmüller) 125 ως S. Giorgi Doriano και VII
(Coronelli) 63 ως S. Giorgio de Orgiano, Chiesa Greca.531
Ο ναός κτίστηκε στη β΄ βυζαντινή περίοδο, όταν εγκαταστάθη‐
καν στον Χάνδακα, ίσως από τον Νικηφόρο Φωκά πολλοί Αρμένιοι.
Σύμφωνα με την παράδοση, ο ναός χτίστηκε από Αρμένιους στρα‐
τιώτες που συμμετείχαν στην εκστρατεία απελευθέρωσης της
Κρήτης ακολουθώντας τον Νικηφόρο Φωκά ή από Αρμένιους
που είχαν εγκατασταθεί στον Χάνδακα στα τέλη του 10ου αι.
Μετά την άλωση του Χάνδακα, ο ναός αγοράστηκε από τον
Αρμένη μεγαλέμπορο Habro. Την οθωμανική περίοδο καθιερώθηκε
οριστικά ως αρμενική εκκλησία αφιερωμένη στον Άγιο Ιωάννη
τον Πρόδρομο. Ωστόσο, γνωστή ήταν και με την ονομασία Πανα‐
γία Θεοτόκος. Στο λήμμα Ηράκλειον της Μ. Ε. Εγκυκλοπαίδειας,
στη σ. 365, η αρμενική εκκλησία ονομάζεται Παναγία.532
Κατά τη σφαγή του Ηρακλείου το 1898, ο οθωμανικός όχλος
έκλεψε από την αρμενική εκκλησία εκκλησιαστικά βιβλία, τα ο‐
ποία πούλησαν οι Οθωμανοί σε μπακάλικα ως χαρτί περιτυλίγ‐
ματος. Γύρω στο 1900, ένας Αρμένιος που αντιλήφθηκε ότι Οθω‐
μανός μπακάλης χρησιμοποιούσε ως περιτύλιγμα φύλλα αρμένικου
βιβλίου, αγόρασε από αυτόν το τελευταίο απομένον ακέραιο βι‐
βλίο, το οποίο παρέδωσε στον υφασματέμπορο και επίτροπο
της εκκλησίας Αζαρία Μαδανιάν, ο οποίος το διέσωσε και το πα‐
530 Σταυρινίδης, ΜΤΙΕ, τ. Α΄, σ. 167, σημ. 1.
531 Gerola 1918, σ. 53.
532 «Τι προκύπτει δια την ονομασίαν Ηράκλειον και δια τον Ναόν Αγίου Γεωργίου Δωριανού…», Κρητική Εστία 1962 (τεύχ. 122), σσ. 349‐351.
533 Τωμαδάκης Ν., «Συμβολή εις την μελέτην των Σλαβικών, Αρμενικών και Τουρκικών εποικίσεων εν Κρήτη», ΕΕΚΣ τ. Β΄ (1939), σημ.16.
534 Σπανάκης 1959, σσ. 264‐5, σημ. 62: έχει περίμετρο μετά τον οίκον, του κοιμητηρίου και τον κήπον, βήματα 168.
182
ρέδωσε στον επίσης υφασματέμπορο γιο του, Κεβόρκ Μαδανιάν.
Το βιβλίο είναι γραμμένο στα παλαιά αρμένικα και είναι αντίγραφο
συγγράμματος που αφορά στις διατάξεις της αρμενικής εκκλησίας.
Όπως αναφέρει ο αντιγραφέας Στέφανος στο υπόμνημα που
έγραψε στο τέλος του συγγράμματος, η αντιγραφή τελείωσε το
1356μ.Χ. Στο υπόμνημα, μεταξύ άλλων, αναφέρεται στη νεόκτιστη
πόλη Ηρακλής, υπό την προστασία του Αγίου Σαρκίς (Σεργίου) στρα‐
τηγού και της Αγίας Θεοτόκου και των Αγίων Τεσσαράκοντα των εν
Σεβαστεία σφαγιασθέντων, με τας ικεσίας και τας πρεσβείας των
οποίων είθε ο Χριστός να φυλλάξει ακλόνητον την πόλιν και την εκ‐
κλησίαν ταύτη, μετά των ηγητόρων και κατοίκων αυτής...
Από το υπόμνημα μπορούν να εξαχθούν κάποια συμπεράσματα.
Σύμφωνα και με τον Νικόλαο Τωμαδάκη,533 η αρμενική εκκλησία
χτίστηκε στη β΄ βυζαντινή περίοδο, μετά την ανάκτηση του Χάν‐
δακα από τον Νικηφόρο Φωκά. Επί Ενετοκρατίας, φέρεται να α‐
νήκει στο ορθόδοξο δόγμα και ήταν αφιερωμένη στον Άγιο Γε‐
ώργιο με την επωνυμία Δωριανός. Κατά το 1323 κατέχεται από
τον Ουνίτη ιερέα Ιωάννη Λομπάρδο.534
Επιτύμβιες πλάκες που βρίσκονται στην αυλή της εκκλησίας
αναφέρουν ρητά την ταφή εν θύρα Αγίου Προδρόμου. Τουλάχιστον
κατά τα 11 χρόνια που αναφέρονται στο υπόμνημα (1352‐1362),
χρησίμευε ως μονή με κοινόβιο μοναχών και τα τρία κλίτη της ή‐
ταν αφιερωμένα, το μεν κεντρικό στην Παναγία Θεοτόκο και τα
πλάγια στον Άγιο Σέργιο και στους Αγίους Σαράντα.
Στον περίβολο της εκκλησίας υπάρχουν συγκεντρωμένα βυζα‐
ντινά και ενετικά αρχιτεκτονικά μέλη και επιγραφές που περισυλ‐
λέχθηκαν το 1947 από διάφορες περιοχές του Ηρακλείου με πρω‐
τοβουλία της Εταιρείας Κρητικών Ιστορικών Μελετών καθώς και
44 επιτύμβιες πλάκες που χρονολογούνται από το 1669‐1854. Βά‐
σει αυτών των επιγραφών, ο τότε εφημέριος αρχιμανδρίτης Κα‐
ρεκίν Αρτζρουνί κατάρτισε μητρώο το 1919 που περιλάμβανε τα
 Λεζάντα

ονόματα που αναφέρονταν στις επιγραφές. Από τα ονόματα προ‐
κύπτει ότι ήταν 34 άνδρες και 13 γυναίκες. Ως προς τους άνδρες, οι
περισσότεροι ήταν ιερείς αρχιμανδρίτες και ιεροψάλτες που υπη‐
ρέτησαν στην εκκλησία καθώς και διάφοροι επαγγελματίες, όπως
μεταξάδες, χρυσοχόοι, ξιφοποιοί κλπ. Φαίνεται ότι οι επαγγελματίες
αυτοί ήταν επίτροποι και διαχειριστές της ακίνητης περιουσίας
της εκκλησίας και γι’ αυτό είχαν το προνόμιο της ταφής αυτών
και των οικογενειών τους στον περίβολό της.
Να σημειώσουμε εδώ ότι από το 1671μ.Χ. υπήρχε το, και σή‐
μερα υπάρχον, αρμενικό κοιμητήριο.535

535 «Επιτύμβιοι επιγραφαί εν τη Αρμενική εκκλησία Ηρακλείου», Κρητική Εστία 1963 (τεύχ. 129), σσ.105‐106. Κρητική Εστία, Μάρτιος 1963, τεύχ. 129, σ. 349. «Άγιος Γεώργιος Διασορίτης –
Δωριανός», Λαογραφία τ. 7 (1923), σ. 338. Ηράκλειον 13/1/1894 ‐ Αρμένικη εκκλησία εν τη συνοικία Γενί Τζαμί, κέκτηται οικίδια τινά πέριξ αυτής κείμενα, πεπαλαιωμένα και πολλαχού ετοι‐
μόρροπα. Η Φωνή Του Λαού 16/4/1903. Η Φωνή Του Λαού Δεκέμβριος 1960: εκποίηση της Εβραϊκής στο Δήμο Ηρακλείου.

183
Η Εβραϊκή
Χάβρα
 Όταν οι Βυζαντινοί ανέκτησαν την Κρήτη το 961μ.Χ. και εγκα‐
ταστάθηκαν στον Χάνδακα, βρήκαν μία καλά οργανωμένη εβραϊκή
κοινότητα, την οποία φρόντισαν να υποβαθμίσουν στέλνοντάς
την σε μία τότε απόκεντρη περιοχή, σε σχέση με το λιμάνι, κοντά
στον κόλπο του Δερματά. Για την κοινωνική οργάνωση, τις οικονο‐
μικές δραστηριότητες και την καθημερινή ζωή των Εβραίων της
Κρήτης κατά τη β΄ βυζαντινή περίοδο, μαθαίνουμε από έμμεσες
πηγές. Έτσι, από στοιχεία των Εβραϊκών κοινοτήτων των Επτανήσων,
φαίνεται ότι τον 12ο αι. παρατηρήθηκε μεγάλο μεταναστευτικό
ρεύμα Εβραίων της Κρήτης προς τη Ζάκυνθο.
Ακόμη και στη μεγαλύτερή τους ακμή, πάντως, οι Εβραίοι, τον
16ο αι. δεν ξεπέρασαν τους 1600 σε συνολικό πληθυσμό 200.000
κατοίκων. Στον Χάνδακα υπήρχε η μειονότητα των Εβραίων, οι
οποίοι ήταν οργανωμένοι σε κοινότητα, με εκλεγμένους αξιωμα‐
τούχους που τους εκπροσωπούσαν ενώπιον των βενετικών αρ‐
χών. Κατοικούσαν σε περιορισμένο χώρο, σύμφωνα με τα ευρω‐
παϊκά πρότυπα, τη λεγόμενη στα βενετικά Zudeca, Judeca ή Ο‐
βριακή, όπως αναφέρεται στις ελληνικές πηγές. Ο χώρος αυτός
εκτεινόταν δυτικά της Μονής του Αγίου Πέτρου των Δομηνικανών,
στο οικόπεδο του κατεδαφισμένου σήμερα ξενοδοχείου Ξενία,
βόρεια και βορειοδυτικά της οικίας Καλοκαιρινού (Ιστορικό
Μουσείο Κρήτης) μέχρι το θαλάσσιο τείχος (Μπεντενάκι).
Όταν οι Ενετοί εγκαταστάθηκαν οριστικά στην Κρήτη, αρκετοί
Εβραίοι ήρθαν στο νησί, όπως και σε άλλες βενετικές κτήσεις.
Την περίοδο εκείνη, υφίσταντο αδιάκοπους διωγμούς, άγριες επι‐
θέσεις και περιφρόνηση, με αποτέλεσμα να αποκτήσουν ισχυρή
αντίσταση και συσπείρωση και στη φυλετική τους υπόσταση και
στο θρήσκευμά τους. Η Βενετία ευνόησε τις εβραϊκές εγκαταστάσεις,
με απώτερο στόχο τη συστηματική εκμετάλλευση των εβραϊκών
κεφαλαίων, τηρώντας προστατευτική πολιτική απέναντί τους,
αν και συχνά αναγκαζόταν να επιδεικνύει το ίδιο αντιεβραϊκό
πνεύμα των χριστιανών υπηκόων, για να τους υποχρεώσει να
ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της.536
536 Ξανθουδίδης 1964, σσ. 66‐67. Τσικνάκης Κ. Γ., «Η Εβραϊκή κοινότητα του Χάνδακα στα μέσα του 16ου αι.», Άνθη Χαρίτων, επιμ. Ν.Μ. Παναγιωτάκης, Βενετία 1998, σσ. 729‐752, όπου
υπάρχει και συγκεντρωμένη σχετική βιβλιογραφία.
186
Για την πρώτη περίοδο της ενετικής κυριαρχίας έχουμε ελάχιστες
πληροφορίες. Φαίνεται ότι τους επέτρεπαν αρχικά να μένουν μό‐
νο στα αστικά κέντρα, και αυτό συνάγεται από τη συνθήκη του
Αλεξίου Καλλέργη, με την οποία ζητά από την ενετική διοίκηση,
οι Μουρτεμένοι (επαναστάτες) Ιουδαίοι και οι Χαλκιάδες να ημπορούν
κατοικείν όπου αν θελήσωσιν, επειδή θεωρούσε χρήσιμη την πα‐
ρουσία των Εβραίων και στις επαρχίες για την ανάπτυξη του εμ‐
πορίου. Έτσι λοιπόν, μετά τη συνθήκη του Καλλέργη, κατοίκησαν
υπό περιορισμούς αρκετοί Εβραίοι στο Καινούριο Καστέλι της
Μεσαράς, στο Καστέλι Μονοφατσίου και στο Καστέλι Μυλοπο‐
τάμου. Οι περιορισμοί τους ήταν, μεταξύ άλλων, οι εξής:
α. Ήταν υποχρεωμένοι να κατοικούν σε καθορισμένο και ξε‐
χωριστό διαμέρισμα της πόλης, την Εβραϊκή, που ήταν περίκλειστο
και κάθε βράδυ έκλεινε η μοναδική πύλη που οδηγούσε σε αυτό.
Μέσα στην Εβραϊκή υπήρχε η συναγωγή τους, τα σπίτια και τα
εργαστήριά τους και απαγορευόταν εντελώς να κατοικούν ή να
εργάζονται έξω από αυτή την περιοχή.
β. Δεν είχαν κανένα δικαίωμα αγοράς ακίνητης περιουσίας έ‐
ξω από την Εβραϊκή. Σε περίπτωση που συνέβαινε κάτι τέτοιο,
τους υποχρέωναν να την πουλήσουν.
γ. Στερούντο κάθε πολιτικού δικαιώματος και δεν μπορούσαν
να αναμειγνύονται σε οτιδήποτε σχετιζόταν με τα πολιτικά πράγ‐
ματα και
δ. Ήταν υποχρεωμένοι να φέρουν ένα διακριτικό σήμα, το
οποίο ήταν συνήθως ένα Ο σε μέγεθος ψωμιού ραμμένο στο
εξωτερικό τους ένδυμα. Για τους Εβραίους στην Κρήτη αυτό δεν
έχει αποδειχθεί.
Γνωρίζουμε ακόμα ότι τον 14ο αι. οι Εβραίοι ασκούσαν την
τέχνη της βυρσοδεψίας διαπράττοντας, με σκοπό το κέρδος, διά‐
φορες παρανομίες σε βάρος κυρίως της Πολιτείας αλλά και της
ποιότητας των δερμάτων. Για την πάταξη τέτοιων ενεργειών, εκ‐
δόθηκε το 1362 διάταγμα που αφορούσε κατά κύριο λόγο τους
Εβραίους βυρσοδέψες αλλά και τους χριστιανούς με το ίδιο επάγ‐
 γελμα. Η ισχύς του ορίστηκε για δύο χρόνια, με τη δυνατότητα
διακοπής ή παράτασης του, σύμφωνα με τη θέληση των Αρχών.
Στο διάταγμα αυτό, πού εκδόθηκε ύστερα από παράπονα και
καταγγελίες των τσαγκάρηδων σχετικά με την ποιότητα των
δερμάτων (coramina) και των προβιών (pellamina), οριζόταν, με‐
ταξύ άλλων, ότι οι υπάλληλοι‐σφραγιστές όφειλαν να πηγαίνουν
δύο φορές την εβδομάδα στην judeca για τον έλεγχο και το σφρά‐
γισμα των δερμάτων και προβιών.
Στους Εβραίους κρεοπώλες, ειδικότερα, απαγορευόταν να
σφάζουν ζώα και να μεταφέρουν το κρέας τους έξω από τα κα‐
ταστήματα τους στην judeca. Με διάταγμα του 1361 απαγορευόταν,
επίσης, η συνεργασία περισσότερων από δύο Εβραίων κρεοπωλών
για την πώληση κρέατος στην κρεαταγορά, με καταβολή προστίμου
10 υπερπύρων για τους παραβάτες.537
Στους κόλπους της εβραϊκής κοινότητας υπήρχαν σημαντικές
κοινωνικές και οικονομικές διαβαθμίσεις καθώς και επαγγελματική
διαφοροποίηση, κάτι που δεν ανταποκρίνεται στο στερεότυπο
του «πλούσιου» Εβραίου που ασχολείται μόνο με χρηματιστηριακές
και τραπεζικές εργασίες. Ο πληθυσμός των Εβραίων αυξομειωνόταν
συνεχώς. Σε έκθεση του Δαμουλά του 1571 αναφέρονται 800 άτο‐
μα.538 Στην απογραφή του Καστροφύλακα του 16ου αι., αναφέρονται
950 σε όλο το διαμέρισμα του Χάνδακα.539
Οι Εβραίοι ήταν συνήθως γιατροί, δικηγόροι, έμποροι, καλλι‐
τέχνες, μέτοχοι σε ναυτιλιακές και εμπορικές επιχειρήσεις, με έ‐
ντονη δράση σε χρηματιστηριακές και τραπεζικές εργασίες. Η Βε‐
νετία τους υποχρέωνε να πληρώνουν τακτικούς φόρους και έ‐
κτακτες εισφορές υπό μορφή αναγκαστικών δανείων στρατιω‐
τικών αναγκών ή άλλων κρίσιμων καταστάσεων.
Σύμφωνα με τον Στ. Ξανθουδίδη, ήταν εγκατεστημένοι στο
ωραιότερο μέρος της πόλης πάνω από τη θάλασσα, όπου είχαν οι‐
Λεζάντα κίες και καταστήματα πολυτελέστατα.540
Το 1403, το παράλιο τείχος του Χάνδακα μπροστά από την Ε‐

537 Γάσπαρης Χ. «Οι επαγγελματίες του Χάνδακα κατά τον 14ο αιώνα. Σχέσεις με τον καταναλωτή και το κράτος», Σύμμεικτα 8 (1989) σσ. 114‐116.
538 Gerola, Monumenti, τ.II, σ. 381.
539 Ανδριώτης 2006, σ. 148. Τσικνάκης 1998, σσ. 729‐752. Του ιδίου, «Οι Εβραίοι του Χάνδακα το 16ο αι.», Ελληνικός Εβραϊσμός, Αθήνα 1999, σσ. 225‐249.
540 Ξανθουδίδης Στ., «Οι Εβραίοι εν Κρήτη επί Ενετοκρατίας», Κρητική Στοά 1909, σ. 209.

188
βραϊκή κατέρρευσε από τρικυμία. Η Βενετία έστειλε διάταγμα να
ανοικοδομηθεί το τείχος, εν ανάγκη και με ενισχυτικούς πύργους,
αλλά οι Εβραίοι να καταβάλουν το μισό της δαπάνης για το λόγο
ότι και ωφελούνταν πολλά μένοντας στην Κρήτη και επειδή τα
σπίτια τους ήταν κοντά στο τείχος. Την ίδια περίοδο, αναγκάζονταν
να καταβάλουν το ¼ της δαπάνης για τον καθαρισμό της πόλης.
Προκειμένου να μην συμμετέχουν στις αγγαρείες, τις εξαγόραζαν
με χρήματα. Επιπλέον, είχαν πολύ μεγάλα φορολογικά βάρη.
Από τα μέσα του 17ου αι. και μετά, που οι εχθροπραξίες μεταξύ
Ελλήνων και Οθωμανών πύκνωσαν, η ύπαιθρος ερημώθηκε και
Εβραίοι αγρότες συγκεντρώθηκαν στην πόλη του Χάνδακα ασχο‐
λούμενοι σε αστικά επαγγέλματα. Παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου
Πολέμου, η Εβραϊκή παροικία της Κρήτης δεν υπερέβαινε τα 400
άτομα. Με την κατάκτηση του νησιού από τους Γερμανούς, του‐
φεκίστηκαν οκτώ Εβραίοι και βομβαρδίστηκε η συναγωγή του Η‐
ρακλείου. Τα νεκροταφεία του Ηρακλείου, των Χανίων και του
Ρεθύμνου, συλήθηκαν και καταστράφηκαν.541
Η εβραϊκή συναγωγή σωζόταν μέχρι το 1942. Αναφέρει ο Σπα‐
νάκης: Τότε μέσα στο γενικό ξεχαρβάλωμα της γερμανικής Κατοχής
άρχισαν διάφοροι ιδιώτες να την κατεδαφίζουν για να πάρουν τα
υλικά, δίχως να ενδιαφερθεί κανείς από τους τότε αρμόδιους. Για να
περισώσω τουλάχιστον το σχεδιάγραμμά της πήγα με τον αρχιμη‐
χανικό του δήμου κ. Ι. Βαρκαράκη ο οποίος, κατά παράκλησή μου,
αποτύπωσε σε πρόχειρο σχεδιάγραμμα, που έχω ακόμα, την κάτοψη
και δύο τομές του χτίσματος. Λεζάντα
Σήμερα δε σώζεται πια τίποτε. Σχετικά με τους Εβραίους στην
Κρήτη επί Ενετοκρατίας σημειώνω ότι έχει γραφτεί τελευταία ειδική
μελέτη από τον Joshua Starr, Jewish life in Crete under the rule of έθαβαν εκεί μετά την εκτέλεση. Αυτό το γεγονός υποδηλώνεται
Venice, Proceedings of the American Academy for Jewish Research, σε στίχους του Στέφανου Σαχλίκη, περί το 1450, για την περιβόητη
τόμ. 12, σελ. 54.542 πολιτική (πόρνη) Κουταγιώταινα.543 Και κατά την ενετική και κατά
Το εβραϊκό νεκροταφείο βρισκόταν έξω από τα τείχη, δυτικά την οθωμανική περίοδο, υποχρέωναν τους Εβραίους να εκτελούν
της Χανιώπορτας. Ήταν κοινός τόπος θανατικών εκτελέσεων των χρέη δήμιων και βασανιστών. Τέτοια παραδείγματα έχουμε κυρίως
κακοποιών που είχαν καταδικαστεί σε θάνατο και πιθανόν τους μετά την επανάσταση του 1821.

541 Παπαδόπουλος Π., «Μια βόλτα στα "Οβραϊκά"», https://agonigrammi.wordpress.com/2009/06/04/2766/.

542 Σπανάκης Στ., Μνημεία Κρητικής Ιστορίας, τ. ΙΙΙ, Ηράκλειο 1953, σ. 84, σημ.1.
543 Παναγιωτάκης Ν.Μ., «Μελετήματα περί Σαχλίκη», ΚΧ 27 (1987), σσ.7‐58.

189
 Οθωμανικά
θρησκευτικά
μνημεία
 Το 1669, μετά την άλωση του Χάνδακα και μετά από στρατιωτικό
συμβούλιο, ο Μοροζίνι αποφάσισε τη διαπραγμάτευση των όρων
για την ανακωχή και την παράδοση της πόλης στους Οθωμανούς.
Συγκεκριμένα αποφασίστηκε να σταλούν στον ποταμό Γιόφυρο,
όπου βρισκόταν το αρχηγείο του Κιοπρουλή, ο Έλληνας Αθανάσιος
Σκορδίλης και ο Σκοτσέζος στρατιωτικός Ανάντης. Στο μεταξύ, οι
Ενετοί κατέβασαν τον μεγάλο ξύλινο σταυρό που είχε στηθεί
πολλά χρόνια πριν ως σημείο νίκης στον επιπρομαχώνα του Μαρ‐
τινέγκο, εκεί όπου είναι τώρα ο τάφος του Καζαντζάκη, και συγ‐
χρόνως άρχισε η εκκένωση της πόλης από τους κατοίκους της,
από τα ιερά σκεύη και τα κειμήλια των εκκλησιών και από άλλα
πολεμικά είδη.
Σε όλα αυτά επέβλεπαν δύο Οθωμανοί όμηροι που είχε στείλει
ο Κιοπρουλής, ο Αβδουραχμάν Αγάς, αρχηγός των γενιτσάρων,
και ο Δεφτερδάρ Αχμέτ Πασάς, ανώτερος οικονομικός υπάλληλος
και προσωπικός φίλος του Κιοπρουλή. Μετά την τελετή παράδοσης
των κλειδιών της πόλης, ο πορθητής του Χάνδακα έκανε θριαμ‐
βευτική είσοδο και οι οθωμανικές αρχές εγκαταστάθηκαν άμεσα.
Άμεσα, επίσης, άρχισε ο καθαρισμός της πόλης από τα ερείπια
που είχαν δημιουργήσει οι βομβαρδισμοί και η πολύχρονη
πολιορκία καθώς και η μετατροπή των χριστιανικών εκκλησιών
σε μουσουλμανικά τεμένη.
Ο Κιοπρουλής, θέλοντας να ανταμείψει όλους όσοι είχαν αγω‐
νιστεί για την κατάκτηση του Χάνδακα, προχώρησε στη διανομή
των εκκλησιών. Πρότεινε στον Σουλτάνο Μεχμέτ Δ΄ να μετατραπεί
το μοναστήρι του Αγίου Φραγκίσκου σε αυτοκρατορικό τέμενος
και το μοναστήρι του Αγίου Πέτρου των Δομηνικανών σε τέμενος
του Σουλτάν Ιμπραχήμ, επί των ημερών του οποίου είχε αρχίσει
ο Κρητικός Πόλεμος. Μετέτρεψε τον ναό του Σωτήρα στο τέμενος
της βασιλομήτορος Σουλτάνας και κράτησε για τον εαυτό του
τον Άγιο Τίτο.
Στη συνέχεια, άρχισε τη διανομή και των άλλων εκκλησιών
στους διάφορους πασάδες και αγάδες, αγωνιστές του Κρητικού
544 Σταυρινίδης Ν., «Η καστρινή οικογένεια των Σολομών», Πατρίς 30/6‐5/7/1959.
192
Πολέμου και ανθρώπους του στενού του περιβάλλοντος. Μεταξύ
αυτών, ήταν και οι δύο που είχαν αποσταλεί για να επιβλέψουν
τους όρους της ανακωχής. Στον Δεφτερδάρ Αχμέτ Πασά έδωσε
δύο λατινικές εκκλησίες, τον Άγιο Μάρκο και τον Άγιο Ρόκκο,
τον οποίο ο νέος ιδιοκτήτης μετέτρεψε σε χαμάμ. Στον αρχηγό
των γενιτσάρων Αβδουραχμάν Αγά έδωσε την εκκλησία της Πα‐
ναγίας της Τριμάρτυρης.
Προκειμένου να μετατραπεί μια εκκλησία σε τζαμί, έπρεπε να
υπάρχει η έγκριση ειδικού γραφείου της Κων/πoλης. Στην έγκριση
αυτή αναφερόταν ρητά ότι, το τζαμί, για να μπορέσει να υπάρξει
και να διατηρηθεί, θα έπρεπε να έχει τους χρηματικούς πόρους
για: α) την πληρωμή του προσωπικού του, β) το λάδι των καντη‐
λιών, γ) τη δαπάνη για τα μεγάλα χονδρά κεριά που στήνονταν
σε μεγάλα μανουάλια μπροστά στο μιχράμπ, δ) τη συνεχή ροή
του νερού που χρειάζονταν οι πιστοί του Ισλάμ, για να πλένονται
στις προσευχές τους που έκαναν πέντε φορές την ημέρα και ε)
γενικά για όλα τα άλλα έξοδα καθαριότητας, επιδιόρθωσης των
κτιρίων κλπ.
Αυτό σήμαινε ότι ο ιδρυτής του τζαμιού διέθετε μέρος της πε‐
ριουσίας του, από τα έσοδα της οποίας θα μπορούσε να διατηρήσει
το τζαμί. Όλοι οι αγάδες και πασάδες που μετέτρεψαν τις χρι‐
στιανικές εκκλησίες του Χάνδακα σε τεμένη, αγόρασαν από το
δημόσιο σπίτια και μαγαζιά που είχαν εγκαταλείψει οι Ενετοί και
οι ορθόδοξοι κάτοικοι της πόλης και τα αφιέρωσαν στα τζαμιά
τους, για να μπορέσουν να τα διατηρήσουν.
Ο διαθέτης κάθε τζαμιού ήταν υποχρεωμένος να συντάξει
στο Ιεροδικείο και ενώπιον του Ιεροδίκη ένα έγγραφο, στο οποίο
περιέγραφε με πολλές λεπτομέρειες όλα τα ακίνητα που αφιέρωνε
για τη συντήρηση του τζαμιού, τη σειρά διαδοχής των κληρονόμων
του και οποιαδήποτε άλλη θέληση και επιθυμία του. Το έγγραφο
αυτό ονομαζόταν βακουφναμέ (αφιερωτήριο) και ο διαθέτης
μπορούσε να το συντάξει σε ένα ή και περισσότερα χρόνια μετά
τα εγκαίνια του τζαμιού.544
 Η μετατροπή μιας εκκλησίας σε τζαμί γινόταν με την κατασκευή
του μιχράμπ, μιας μικρής κοιλότητας στον τοίχο που έδειχνε την
κατεύθυνση προς τη Μέκκα (κίμπλε), την τοποθέτηση του μιμπέρ,
του άμβωνα δηλαδή, στα δεξιά του μιχράμπ, την κάλυψη των
τοιχογραφιών και την κατασκευή μιναρέ, συνήθως στη θέση του
κωδωνοστασίου. Το στοιχείο του μιναρέ, ωστόσο, έλειπε από τα
μετζίτια που ήταν συνοικιακά τεμένη και συνήθως μικρότερα α‐
πό τα τζαμιά. Πλάι σε πολλά τζαμιά χτίστηκαν σχολεία για τη
στοιχειώδη εκπαίδευση των μικρών μουσουλμάνων, ιεροδιδα‐
σκαλεία, δημόσια λουτρά, κρήνες και πτωχοκομεία.545
Όπως αναφέρει ο Τσελεμπί: Για να καταγράψουμε όλα τα χρο‐
νογράμματα από τα τζαμιά, τα μετζίτια, τα χάνια, τα χαμάμ και τις
βρύσες θα χρειαζόμασταν ένα ξεχωριστό βιβλίο. Υπάρχουν 18 τζαμιά
και μετζίτια των βεζίρηδων αλλά ακόμα και 71 μετζίτια στις γειτονιές.
Απ’ όλα τους, τους πιο πολλούς πιστούς συγκεντρώνει το μετζίτι
του Ατζέμζαντε Ρεΐς Εφέντη (Μαντονίνα).
Έχει πολλά βακούφια και συγκεντρώνει μέρα νύχτα πολλούς πι‐
στούς γιατί βρίσκεται μέσα στην αγορά. Υπάρχουν ακόμη το μετζίτι
Καραμπάς Ντεντέ, το Χιντί Τζαφέρ Μπαμπά, το Αλή Μπαμπά στο ε‐
σωτερικό της πύλης του Παγκρατίου, αυτό του οικονόμου του με‐
γάλου βεζίρη Ρετζέπ Αγά (Αγία Αναστασία), το προσκύνημα του
Τσαούσμπαση, ο τεκές του Γιούζμπιρ Μπουρνάζ Μεχμέτ Αγά, το
μετζίτι των ντόπιων γενιτσάρων στην πλατεία (πιθανόν μέσα στο
δουκικό ανάκτορο), του Μπαλτά Αγά (Άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος‐
Μποδοσάκειο), της πύλης του τελωνείου.546
545 Καραντζίκου Ε., «Η οικιστική μορφή της πόλης του Χάνδακα κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας», Κρητολογικά Γράμματα 17 (2001), σσ. 111‐116.
546 Τσελεμπί 1994, σ. 205.
193
Στον Χάνδακα όλες οι μεγάλες εκκλησίες, ορθόδοξες και λατι‐
νικές και τα καθολικά των μεγάλων λατινικών μοναστηριών με‐
τατράπηκαν σε τεμένη. Εκτός από τις απαραίτητες μετατροπές
που αναφέραμε παραπάνω, οι Οθωμανοί δεν προχώρησαν σε
άλλες αλλοιώσεις και επεμβάσεις στα μνημεία, εκτός από τις
απαραίτητες επισκευές και στερεώσεις που προέκυπταν λόγω
σεισμών ή της φθοράς του χρόνου.
Οι Οθωμανοί έκτισαν εκ θεμελίων μόνο δύο νέα τεμένη, το
τέμενος της κατάκτησης (Φετιχιέ τζαμισί) και το Γενί (καινούριο)
Τζαμί. Έτσι, μετά την αποχώρηση των οθωμανικών στρατευμάτων
το 1898 και την εγκαθίδρυση της Κρητικής Πολιτείας, τα παλιά
βυζαντινά και ενετικά θρησκευτικά μνημεία που είχαν χρησιμο‐
ποιηθεί από τους Οθωμανούς παρέμεναν κατά ένα μεγάλο πο‐
σοστό σε καλή κατάσταση διατήρησης. Την περίοδο εκείνη, και
ιδιαίτερα το 1900‐1903 που ο G. Gerola επισκέφτηκε την Κρήτη
για να καταγράψει τα βενετικά μνημεία που σώζονταν στο νησί,
οι βενετσιάνικες κυρίως μνήμες, μετά από 220 περίπου χρόνια ο‐
θωμανικής κατοχής, παρέμεναν ζωντανές στον Χάνδακα.
Οι μεγάλες καταστροφές ξεκίνησαν την περίοδο εκείνη, σε
μια προσπάθεια εξάλειψης κάθε ανάμνησης των χρόνων της ο‐
θωμανικής σκλαβιάς, καταστροφές που συμπαρέσυραν το σύνολο
σχεδόν των σημαντικών εκκλησιαστικών και κοσμικών μνημείων.
«Σύμμαχοι» των καταστροφών αυτών ήταν οι μεγάλοι σεισμοί,
του 1856 που είχε ήδη καταστρέψει ένα μεγάλο μέρος της παλιάς
πολιτείας και του 1926 καθώς και ο αμέσως επόμενος του 1930.
 Κατάλογος Τεμενών
DEFTERDAR AHMET EFFENDI CAMII,
FETHIYE CAMII
(Τέμενος Δεφτερντάρ Αχμέτ Εφέντη, τζαμί της
Κιζίλ Τάμπιας, Φετιχιέ Τζαμί [τζαμί της κατάκτησης])
Σε ανάμνηση της πρώτης σημαντικής θρησκευτικής τελετής
των Οθωμανών μετά την παράδοση των κλειδιών του Χάνδακα
από τον Φρ. Μοροζίνι στον Κιοπρουλή, ένας ανώτερος Οθωμανός
οικονομικός υπάλληλος, ο Δεφτερδάρ Αχμέτ Εφέντης, έχτισε το
1672, κάτω από το βορειοδυτικό τείχος της πόλης, στην περιοχή
του προμαχώνα του Αγίου Ανδρέα ή Κιζίλ Τάμπιας (κόκκινο προ‐
πύργιο), ένα μουσουλμανικό τέμενος, γνωστό ως Φετιχιέ Τζαμισί,
δηλαδή τζαμί της κατάκτησης.547
Το τέμενος υψώθηκε στη θέση του κατεστραμμένου από τους
σφοδρούς βομβαρδισμούς κατά τους τελευταίους μήνες της πο‐
λιορκίας ναού του Αγίου Δημητρίου Περάτη, στη συμβολή των ο‐
δών Δαμβέργηδων και Μελισσινών.548
Σύμφωνα με τον Τσελεμπί: είναι καινούριο και μικρότερο από
το τζαμί του μεγάλου Βεζίρη και φτιάχτηκε το 1080 (έτος Εγίρας).
Βρίσκεται μέσα στα αμπέλια του Ιρέμ και τους κήπους του παραδείσου
και για να το περιγράψουμε θα χρειαζόμαστε ένα ολόκληρο βιβλίο.
Το δάπεδό του έχει το σχέδιο του σκακιού και όλος ο τόπος είναι γε‐
μάτος φυτά, δέντρα, λουλούδια και ανάμεσά τους μικρά και μεγάλα
547 Σταυρινίδης Ν., Η τελευταία περίοδος της πολιορκίας του Μ. Κάστρου. Ο ερχομός του Κιοπρουλή στην Κρήτη, Ηράκλειο 1979, σ. 107.
548 Για τον Άγιο Δημήτριο Περάτη βλ. και σ...
549 Ό. π. σ. 198
550 Πρακτικίδης 1983, σ. 39.
551 Για την ορθόδοξη εκκλησία του Αγίου Ιωάννη Γέρακα βλ. και σ...
194
περίπτερα, ξενώνες, πίδακες, στέρνες, σιντριβάνια, μεγάλο και πλού‐
σιο μαγειρείο και κελάρια με περισσότερα από 1000 διάφορα χάλκινα
σκεύη. Είναι τόπος επισκέψεως και τεκές. Στα μικρά περίπτερα συ‐
γκεντρώνονται οι σοφοί, οι αγιάνηδες και οι άλλοι οι μεγάλοι και ξε‐
κουράζονται. Τα δύο παράθυρα στον τοίχο του μιχράμπ βλέπουν
στα αμπέλια του Ιρέμ και πάνω από αυτά υπάρχουν δύο τζάμια
που είναι χρωματιστά έργα τέχνης. Η οροφή είναι φτιαγμένη από
σκαλιστό και διακοσμημένο κυπαρισσόξυλο. Στα αριστερά του
τζαμιού υπάρχουν πέτρινοι θόλοι πάνω σε ένα γερό και άνετο κτί‐
σμα. Έχει ένα καινούριο, ψηλό και ωραίο μιναρέ και στην αριστερή
αυλή υπάρχει μία στέρνα με το νερό της ζωής που είναι κρύο σαν
πάγος ακόμα και τον Ιούλιο. Γύρω από την αυλή υπάρχουν οι αί‐
θουσες διδασκαλίας. Από το πρωί μέχρι το βράδυ το μαγειρείο προ‐
σφέρει τα ελέη του. Το μιχράμπ και ο άμβωνας του τζαμιού είναι έρ‐
γα τέχνης όπως και τα μεταξωτά χαλιά. Είναι τόσο φωτεινό που δεν
υπάρχει όμοιο στον κόσμο.549
Πουλήθηκε κατά την ανταλλαγή των πληθυσμών σε ιδιώτη
και μετά την κατεδάφισή του κτίστηκε κατοικία. Σε φωτογραφίες
των αρχών του 20ού αι. διακρίνεται το αρκετά μεγάλο τέμενος με
τους δύο μιναρέδες. Δεν έχουμε, ωστόσο, στη διάθεσή μας στοιχεία
για τις διαστάσεις και την αρχιτεκτονική του.550
Λανθασμένα η θέση του τεμένους έχει αναφερθεί στην πλατεία
Αϊβαλιώτη, στη συνοικία της Αγίας Τριάδας, όπου μέχρι πριν λίγα
χρόνια σώζονταν τα λείψανα του ορθόδοξου ναού του Αγίου
Ιωάννη του Γέρακα.551
 Λεζάντα
HACI ALI PAȘA ‐ YENI CAMII
(Τέμενος Ελχάτζ Αλή, Χατζή Αλή Πασά ή Γενί Τζαμί)
Βρισκόταν στη γωνία των οδών Καλοκαιρινού και Σάθα, κοντά
στη Χανιώπορτα, όπου υπάρχει σήμερα το 1ο δημοτικό σχολείο.
Στη θέση του νέου τεμένους υπήρχε η ορθόδοξη εκκλησία του
Εσταυρωμένου στην Πλατειά Στράτα.552 Γύρω στα 1700 γίνεται
λόγος στα οθωμανικά έγγραφα για την ανέγερση ενός τζαμιού
στην περιοχή, νότια της λεωφόρου Καλοκαιρινού, προς τη μεριά
της Χανιώπορτας. Όταν στα 1696 έγινε Πασάς του Μεγάλου Κά‐
στρου ο Χατζή Αλή και θέλησε να χτίσει ένα τζαμί στον Χάνδακα,
άρχισε να αγοράζει διάφορα ακίνητα στη συνοικία της Χανιώπορτας,
552 Για την ορθόδοξη εκκλησία του Εσταυρωμένου βλ. και σ...
553 Σταυρινίδης, ΜΤΙΕ, τ. Γ΄, σ. 137, σημ. 1. Πρακτικίδης 1983, σ. 38, σημ. 44.
195
μεταξύ των οποίων και μια μεγάλη ακάλυπτη έκταση γης, στη
μέση της οποίας βρισκόταν η ορθόδοξη εκκλησία του Εσταυρω‐
μένου. Αφού γκρέμισε την εκκλησία, έχτισε ένα όχι και πολύ με‐
γάλο τζαμί και του έδωσε το όνομά του, που έμεινε γνωστό ως
Γενί (καινούριο) τζαμί. Μετά τον θάνατό του θάφτηκε στην αυλή
του τζαμιού. Αριστερά από την πύλη των Χανίων, όλες οι παράγκες,
τα λιθόκτιστα κτίρια με τσατμά και μπαγδατί και τα μαγαζιά ή‐
ταν βακουφικά αφιερωμένα στο Γενί τζαμί και κάποια στο τέμενος
του Ρετζέπ Αγά.553
FATICH SULTAN MECHMET O HUNKIAR CAMII,
SULTAN MUHAMMED HAN GAZI CAMII
(Τέμενος Χουγκιάρ, Μονή Αγίου Φραγκίσκου)
Το τέμενος Χουγκιάρ (Αυτοκρατορικό) ήταν πιθανότατα το
σκευοφυλάκιο του καθολικού της Μονής του Αγίου Φραγκίσκου
που είχε υποστεί σοβαρές καταστροφές κατά την περίοδο της
πολιορκίας του Χάνδακα.
Σύμφωνα με την περιγραφή του Τσελεμπί,554: Το μήκος αυτού
του φωτεινού τζαμιού από την πύλη ως το μιχράμπ είναι 250 πόδια,
το πλάτος του είναι 150 πόδια και το ύψος του 40 γιάρδες, η οροφή
είναι φτιαγμένη από κυπαρισσόξυλο και πάνω από τις σανίδες σκε‐
πάζεται με κεραμίδια. Έχει 20 παράθυρα όλα στολισμένα με τζάμια
από ορεία κρύσταλλο και γυαλί μουράνο. Το εσωτερικό του είναι
στολισμένο με χρώματα, αμέτρητα καντήλια και κρύσταλλα. Το μι‐
χράμπ και ο άμβωνας είναι φτιαγμένα από μάρμαρο τόσο πολυτελές
όσο κανένα από τα τζαμιά στην Istanbul. Το θεωρείο των μουεζίνηδων
και ο θρόνος του μουεζίνη είναι σαν δύο μικρά παραδεισένια περί‐
πτερα. Μπροστά από το μιχράμπ και τα παράθυρα υπάρχουν κήποι
με όσα φυτά και δέντρα με τα φρούτα τους υπάρχουν σε όλο τον
κόσμο. Στα αριστερά του κήπου υπάρχει ένας μονώροφος μεντρεσές555
που περιβάλλεται από 40 κολώνες και έχει μολυβοσκέπαστους θό‐
λους. Στην αυλή, που έχει πλάτος 1000 αρχιτεκτονικούς πήχεις, βρί‐
σκεται ένα καινούριο σιντριβάνι, το νερό του έρχεται από την ύδρευ‐
ση της πόλης, ολόγυρα υπάρχουν βρύσες με το νερό της «ζωής» για
να κάνουν το αμπντέστ556 οι πιστοί.
Από τους πίδακες του σιντριβανιού το νερό πετάγεται ψηλά
μέχρι τον θόλο του που στηρίζεται πάνω σε οκτώ κολώνες και είναι
554 Τσελεμπί 1994, σσ. 195‐197.
555 Μεντρεσές = Ιεροδιδασκαλείο.
556 Καθαρμός σωματικός επιβαλλόμενος στους μουσουλμάνους πριν την προσευχή.
557 Καραχισερί = τύπος γραφής διακοσμητικής που πρωτοεμφανίστηκε τον 13ο αι. και χρησιμοποιήθηκε σε μεγάλες επιγραφές και ταφικές στήλες. Σε αυτό το είδος γραφής ανήκουν οι
γνωστές επιγραφές της Αγίας Σοφίας με πάχος 5,5εκ. ένα δείγμα από τις μεγαλύτερες σε μέγεθος από όλον τον κόσμο.
558 Βλ. και σ...
196
καλυμμένες με μπλε μολύβι. Η κορυφή του θόλου είναι επιχρυσωμένη
και όσοι την βλέπουν στέκονται και την θαυμάζουν. Το τζαμί έχει
τρείς πύλες, οι δύο είναι πλαϊνές, η τρίτη είναι η πύλη της κίμπλε (το
σημείο απ’ όπου οι πιστοί έβλεπαν προς τη Μέκκα).
Πάνω από τις ψηλές πύλες υπάρχουν ξύλινοι μολυβοσκέπαστοι
θόλοι και πάνω από την πύλη της κίμπλε κάτω από τον θόλο
υπάρχουν σχέδια και κατασκευές που τα βρίσκεις μόνο στο βιλαέτι
της Αθήνας ή στη Σεβάστεια. Στην αυλή στα αριστερά του τζαμιού
υπάρχει ένας μεντρεσές με αρκετά δωμάτια και κολώνες από
κόκκινο μάρμαρο και νεφρίτη. Είναι κι αυτός ένα έργο τέχνης με πε‐
ρίτεχνα σχέδια στη βάση και στους τοίχους του οικοδομήματος. Το
κτίριο του συσσιτίου είχε κατασκευαστεί από την εποχή των απίστων
και φαίνεται ότι είναι παλιό. Ο καινούριος μιναρές στα αριστερά
του τζαμιού έχει ύψος 140 πόδια και ένα μπαλκόνι.
Το τετράγωνο κωδωνοστάσιο γκρεμίστηκε από τις κανονιές του
Καπλάν πασά και του Κετχουντά Ιμπραήμ πασά και τώρα στη θέση
του βρίσκεται ένας καινούριος μιναρές που φτιάχτηκε σε σαράντα
μέρες. Με λίγα λόγια δεν υπάρχει πουθενά αλλού ένα τόσο ενδιαφέρον
καλλιτέχνημα. Οι δοκοί στο εσωτερικό είναι φτιαγμένοι από κυπα‐
ρισσόξυλο και τα χρυσοποίκιλτα σχέδια και οι επιγραφές στην
οροφή είναι ζωγραφισμένα πάνω στο κυπαρίσσι που γεμίζει με την
ωραία του μυρωδιά το τζαμί. Όταν το 1077(έτος Εγίρας) ο μεγάλος
βεζίρης επιθεωρούσε τα χαρακώματα, είδε αυτό το μοναστήρι και
αποφάσισε, μετά την άλωση του Κάστρου, να το κάνει τζαμί στο
όνομα του πολυχρονεμένου με χρονόγραμμα του έτους 1077 τον
στίχο, «στρέψε το πρόσωπό σου προς το Ιερό τέμενος» της Σούρε
Μπάκαρα από το ιερό Κοράνι. Το χρονόγραμμα γράφτηκε στα αρι‐
στερά του μιχράμπ με τη γραφή τζελί του τύπου καραχισερί.557
Το τέμενος σωζόταν ημιερειπωμένο και παραμελημένο μέχρι
το 1856, οπότε και κατέπεσε από τον σεισμό.558
ΤEΜΕΝΟΣ VALIDE SULTAN CAMISI.
Μονή Σωτήρος Χριστού.
Στον νότιο τοίχο του οικοδομήματος προστέθηκε το μιχράμπ
που κοσμήθηκε με πινάκια τύπου Κιουτάχειας. Στη βορειανατολική
εξωτερική γωνία κατασκευάστηκε μιναρές και εσωτερικά, σε
τμήμα του βόρειου τοίχου, προστέθηκε γυναικωνίτης που στηρί‐
χθηκε και αυτός σε πρόσθετη κιονοστοιχία. Όλη η περιοχή γύρω
από το τζαμί της Βαλιδέ ήταν αποκλειστικά χώρος συνάθροισης
των Οθωμανών που γιόρταζαν εκεί το Ραμαζάνι τους.
Σύμφωνα με την περιγραφή του Τσελεμπί: το τζαμί της Βαλιντέ
Σουλτάν είναι λίγο πιο μικρό από το Χουγκιάρ και έχει μήκος 200
πόδια και πλάτος 80. Στα αριστερά του βρίσκεται το κτίριο για το
συσσίτιο που προσφέρει τα ελέη του σε όσους έρχονται. Υπάρχει
και ένας μεντρεσές όπου διαβάζουν το κοράνι και τις ερμηνείες του.
Ο θόλος του ναού είναι φτιαγμένος από κυπαρισσόξυλο και κεραμο‐
σκέπαστος. Το μιχράμπ του είναι φτιαγμένο από κινέζικο μάρμαρο,
ο άμβωνας είναι ένα έργο τέχνης, το θεωρείο των μουεζίνηδων είναι
στολισμένο με πολύτιμους λίθους και το βήμα με σεντέφι που ο άν‐
θρωπος δεν μπορεί να περιγράψει. Ο μιναρές του είναι παλιά κατα‐
σκευή (ενν. το κωδωνοστάσιο) και πάνω του φτιάχτηκε ο ισλαμικός
μιναρές.559
SADRAZAM AHMED PAȘA KÖPRÜLÜ CAMII
(Τέμενος Βεζίρ, Άγιος Τίτος)
Η εκκλησία του Αγίου Τίτου υπέστη εκτεταμένες μετατροπές
προκειμένου να λειτουργήσει ως τέμενος. Σύμφωνα με την περι‐
γραφή του Τσελεμπί, στην ανατολική πλευρά καθαιρέθηκε η
κόγχη του ιερού και στη θέση της ανοίχτηκαν τρεις πόρτες.
559 Τσελεμπί 1994, σ. 197.
560 Βλ. και σ.……
561 Τσελεμπί 1994, σ. 198.
Μπροστά από αυτές διαμορφώθηκε ένα πρόθυρο που στηριζόταν
σε λεπτούς στύλους και είχε στέγη καλυμμένη με μολύβι.560 Στη
νότια πλευρά προστέθηκαν τέσσερις θόλοι, για να διαμορφωθεί ο
χώρος του μιχράμπ. Με αυτό τον τρόπο δημιουργήθηκε ένα κεντρικό
κλίτος και ο ναός έγινε τετράγωνος, όπως δείχνει ο χάρτης του αγ‐
γλικού ναυαρχείου του 1843.
Όπως το περιγράφει ο Τσελεμπί: αυτό το τζαμί έχει πάντοτε
πολλούς πιστούς γιατί βρίσκεται κοντά στην αγορά και το παζάρι.
Το μήκος και το πλάτος του είναι από 80 πόδια. Πάνω από το
μιχράμπ βρίσκεται ένας τρουλίσκος που στηρίζεται σε τέσσερις κο‐
λώνες. Πάνω από το παλιό κτίσμα με την οροφή από κυπαρισσόξυλα,
είναι μολυβοσκέπαστο. Το μιχράμπ και ο άμβωνας είναι στολισμένα
από κρύσταλλα και μουράνο. Το τζαμί λούζεται από το φως. Από
την μπροστινή πλευρά του μιχράμπ περνά μια πλατειά λεωφόρος.
Στα ανατολικά βρίσκεται ένας κήπος του Ιρέμ. Τρείς πύλες έχει το
τζαμί, η μία είναι μικρή, η μεσαία η μεγάλη αποτελείται από τρεις
πόρτες και η τρίτη ανοίγει προς τα ανατολικά. Η πύλη που βρίσκεται
προς τα αριστερά βλέπει στην αριστερή αυλή με τη στέρνα και το
σιντριβάνι. Πάνω από το σιντριβάνι που είναι ένα έργο τέχνης, ο μη‐
χανικός του έστησε ψηλό τρούλο πάνω σε έξι λεπτές μαρμάρινες κο‐
λώνες. Στα αριστερά του τζαμιού βρίσκεται η είσοδος για τους
πιστούς που στηρίζεται σε δοκούς και έχει οροφή από σκαλιστό
ξύλο. Στα δεξιά βρίσκεται ένας καινούριος, ψηλός μιναρές που είναι
ακριβό έργο τέχνης.561
Στη νοτιοδυτική πλευρά του τεμένους κατασκευάστηκε ένας
μεγάλος μιναρές, τον οποίο ο Τσελεμπί χαρακτηρίζει ως ωραιότερο
του αυτοκρατορικού τζαμιού Χουγκιάρ (Άγιος Φραγκίσκος). Σύμ‐
φωνα με τα οθωμανικά αρχεία, ο μιναρές κατεδαφίστηκε το
1685 λόγω φθορών που προκλήθηκαν από την κακή ποιότητα
των λίθων και του ασβέστη που είχαν χρησιμοποιηθεί και ξανα‐
χτίστηκε από τα θεμέλια.
Ο μεγάλος σεισμός του 1856 κατέστρεψε εξ ολοκλήρου τον
ναό που κτίστηκε πάλι από την αρχή, σε σχέδια του αρχιτέκτονα
Αθανάσιου Μούση. Για την κατασκευή του ναού χρησιμοποιήθηκαν
λίθοι και μάρμαρα από τον ερειπωμένο ναό του Αγίου Φραγκίσκου.
Το νέο μεγαλοπρεπές τέμενος εγκαινιάστηκε την ημέρα της
εορτής της Παναγίας της Μυρτιδιώτισσας, στις 24 Σεπτεμβρίου1871.
Όπως αναφέρει ο Ξανθουδίδης: Το χαρίεν αυτό αρχιτεκτονικόν
καλλιτέχνημα, που δεν υπήρξεν παρόμοιόν του εν Κρήτη, με τα
πολλά παράθυρά του, με τα καμπυλωτά και τοξωτά περιγράμματά
των, παρουσιάζει όψιν αραβικήν, όπως το βλέπομεν σήμερα. Ο
πανύψηλος μιναρές του με τους δύο «σεριφέδες» του κατεδαφί‐
στηκε, και τελευταία, ύστερα από την ανταλλαγή των πληθυσμών,
η εκκλησία Κρήτης παρέλαβε τον ναό, τον επισκεύασε κατάλληλα
και το 1925 καθιερώθηκε και πάλι, ύστερα από 256 χρόνια, στον
Ισαπόστολο Τίτο.
Το νέο οικοδόμημα που σώζεται σήμερα είναι ένα εκλεκτικιστικό
μνημείο, με διάφορα στοιχεία από τους ρυθμούς των μνημείων
της Κωνσταντινούπολης, τετρακιόνιο με ημισφαιρικό τρούλο και
νάρθηκα.
Στη νοτιοδυτική γωνία του νάρθηκα υψωνόταν ο μιναρές που
είχε ύψος 10,63μ. Η έδραση του μιναρέ ήταν ενσωματωμένη αλλά
και μορφολογικά ανεξάρτητη του ναού. Σύμφωνα με φωτογραφικό
υλικό των αρχών του 20ού αι., η βάση του μιναρέ είχε κυκλική
διατομή με δακτύλιο και ένα κοιλόκυρτο κλασικό κυμάτιο. Στον
κορμό του υπήρχαν δύο κυκλικοί εξώστες με στηθαίο, διακο‐
σμημένο ανά αποστάσεις με κιονίσκους και συνεχόμενα θωράκια.
Το επίπεδο της έδρασης του κάθε εξώστη ήταν διακοσμημένο με Λεζάντα
τρία αλλεπάλληλα και διευρυνόμενα βαθμιδωτά προς τα πάνω
κυμάτια σταλακτιτών. Ο μιναρές κατέληγε σε ημισφαιρικό τρου‐
λίσκο με δύο κορωνίδες στην κορυφή που έφεραν την ημισέληνο. από τη μια πλευρά στον εξωτερικό τοίχο του κτιρίου και απ’ την
Τη βάση του τρουλίσκου πλαισίωνε λίθινο γείσο με διακοσμητικά άλλη σε δύο λεπτούς κίονες με ξύλινο διακοσμημένο επιστήλιο
θέματα. Ο κορμός του μιναρέ ήταν κατασκευασμένος με λαξευτούς και γείσο. Η νότια είσοδος χρησίμευσε από το 1925 έως το 1956
πωρόλιθους κατά το ισόδομο σύστημα. ως κύρια είσοδος του ναού.
Έξω από τη βόρεια και νότια είσοδο του ναού υπήρχαν προ‐ Οι όψεις του κτιρίου, που απηχούν ρυθμούς της οθωμανικής
στώα με τρίρριχτη επικλινή στέγη από κεραμίδια που στηριζόταν τέχνης αλλά και της βυζαντινής ναοδομίας, σχεδόν αντιγράφουν

199

Λεζάντα
τις όψεις των οθωμανικών μαυσωλείων. Όλο το οικοδόμημα
στο άνω μέρος κοσμείται περιμετρικά με κυμάτια από σταλακτίτες
και προεξέχον γείσο, ενώ υπάρχει λιθόγλυπτη, διάτρητη επίστεψη
που ακολουθεί τη διάσπαση των πλευρών του όγκου του κτιρίου.
Ο τρούλος είναι ένα πλήρες ημισφαίριο, το τύμπανο του οποί‐
ου διαμορφώνεται εξωτερικά ως οκταγωνικό και είναι επενδεδυ‐
μένο με πλάκες πωρόλιθου. Ιδιαίτερο κατασκευαστικό στοιχείο
που αποκαλύφθηκε κατά τις στερεωτικές εργασίες της δεκαετίας
του 1990 είναι ότι όλο το πάνω μέρος του ναού, δηλαδή τα τόξα,
οι θόλοι, ο τρουλίσκος, οι στέγες και ο τρούλος είναι κατασκευα‐
σμένα με μπαγδατί.562 Εσωτερικά, το μιμπέρ που αφαιρέθηκε το
1965, βρισκόταν στην ανατολική πλευρά του βορειοδυτικού κεν‐
τρικού πεσσού του ναού και ήταν εξ ολοκλήρου κατασκευασμένο
από μάρμαρο. Ο νάρθηκας και ο γυναικωνίτης αποτελούσαν
ενιαίο χώρο. Στις δύο γωνίες του υπήρχαν δύο ξύλινες κλίμακες
564 Βλ. και σ…..
565 Τσελεμπί 1994, σ. 502 & σ. 509.
566 Τ.Α.Η., Κώδιξ 83, ΒΔΒΗ, σ. 31
567 Gerola 1993, σσ. 118‐120.
200
που οδηγούσαν στον γυναικωνίτη. Σήμερα υπάρχει μόνο η νο‐
τιοδυτική σκάλα, κατασκευασμένη με σκυρόδεμα.
Μπροστά από το τέμενος χτίστηκε από τον Κιοπρουλή η
πρώτη από τις φιλανθρωπικές κρήνες του Χάνδακα, αφιερωμένη
στο όνομά του, και στη νοτιοδυτική πλευρά προς την Αρμέρια
κατασκευάστηκε θολοσκέπαστη κρήνη καθαρμών εξαγωνικού
σχήματος, που σωζόταν μέχρι τις αρχές του 20ού αι.563
MAHMUD KETHUDA SADRAZAM CAMII
(Τέμενος Μαχμούτ Αγά, Σεϊτάν Ογλού,
Άγιος Ιωάννης Βαπτιστής)
Μετά την άλωση του Χάνδακα από τους Οθωμανούς, ο Άγιος
Ιωάννης μετατράπηκε σε τέμενος του Μαχμούτ Αγά ή Σεϊτάν Ο‐
γλού (δαιμόνιος άνθρωπος).564 Περιγραφή του τεμένους συναντάμε
στον Εβλιά Τσελεμπί.565
Μέχρι και πρόσφατα, όλη η περιοχή γύρω από τον Άγιο Ιωάννη
ονομαζόταν περιοχή Σεϊτάν Ογλού. Σε οθωμανικό κώδικα του
1854 αναφέρεται το τέμενος ως ημιερειπωμένο.566 Σύμφωνα με
την περιγραφή του Gerola: Το τζαμί του Μαχμούτ Αγά ανταποκρίνεται
έστω και μερικώς στην παλιά εκκλησία. Είναι δίκλιτη και χωρίζεται
από τέσσερα τόξα που στηρίζονται σε παραστάδες.
Το βόρειο κλίτος στεγάζεται με κοινή ξύλινη στέγη με ψαλίδες
(ζευκτά). Ο χώρος που βρίσκεται ανατολικότερα στεγάζεται με κυ‐
λινδρικό θόλο. Το μεσημβρινό κλίτος στεγάζεται το μισό με δικλινή
στέγη και το άλλο μισό με δύο τρούλους χωρίς τύμπανο που φαίνονται
τουρκικοί. Ο μικρός μιναρές είναι χτισμένος πιθανόν εκεί που ήταν
παλιά το καμπαναριό. Πόρτες και παράθυρα είναι καινούρια.567
DEFTERDAR AHMED PAȘA CAMII
(Τέμενος Δεφτερδάρ, Άγιος Μάρκος)

Όταν οι Οθωμανοί κατέλαβαν τον Χάνδακα, ο Άγιος Μάρκος

παραχωρήθηκε στον Δεφτερδάρ Αχμέτ Πασά που τον μετέτρεψε
σε τζαμί. Στο μεταξύ οι εικόνες, οι Άγιες Τράπεζες και άλλα αντικείμενα
του ναού είχαν παραληφθεί από τους χριστιανούς πριν από την
παράδοση.568 Κατά τις εργασίες μετατροπής του ναού σε τέμενος,
άλλαξε η στέγαση του ναού και καλύφθηκε ολόκληρος από δικλινή
στέγη. Στη θέση της τοιχογραφίας του ανακουφιστικού τόξου, στη
θύρα της πρόσοψης, εντοιχίστηκε οθωμανική επιγραφή σχετική
με επισκευή του ναού, που έγινε στις αρχές του 19ου αι., σύμφωνα
με τον Νικόλαο Σταυρινίδη.
Τα τόξα της πρόσοψης καταστράφηκαν και τα δοκάρια της δί‐
κλινης στέγης στηρίχτηκαν πάνω στους κίονες. Το κωδωνοστάσιο
κατεδαφίστηκε και στη θέση της βάσης του υψώθηκε μιναρές. Οι
Οθωμανοί κατέστρεψαν τις τοιχογραφίες του ναού και πρόσθεσαν
το μιχράμπ και το μιμπέρ.
Σύμφωνα με την περιγραφή του Τσελεμπί: Βρίσκεται μέσα
Λεζάντα
στην αγορά και μπροστά από την πλατεία με τη στέρνα. Έχει μεγάλη
ενορία. Φτιάχτηκε από τον πολυχρονεμένο σουλτάνο του Μαρόκου
Μανσούρ την εποχή του προφήτη Ομέρ, γι’ αυτό η κίμπλε είναι στη
σωστή κατεύθυνση. Η οροφή του είναι ολόκληρη φτιαγμένη από στον δρόμο, και τα παράθυρα έχουν σιδερένια κάγκελα.569
κυπαρισσόξυλο. Έχει οκτώ ψηλές κολώνες, καθεμία είχε την αξία Ο Gerola περιγράφει τη βασιλική, όπως την είδε κατά την επί‐
του θησαυροφυλακίου της Αιγύπτου. σκεψή του στην Κρήτη στις αρχές του 20ού αι.: Ως τέμενος έχασε
Ο άμβωνας και το μιχράμπ είναι ξεχωριστά έργα τέχνης και στο‐ κάθε εξωτερικό διάκοσμο και διατηρεί μόνο στο εσωτερικό μια
λισμένα με όμορφες επιγραφές. Έξω από το τζαμί στα δεξιά έξω α‐ χλωμή ανάμνηση από το αρχαίο σχήμα. Το σχεδόν ορθογώνιο κτίριο
πό τον τοίχο της αυλής υπάρχουν κάνουλες για το αμπντέστ ενώ α‐ στεγάζεται από μια ενιαία στέγη με δύο νερά. Ο βόρειος τοίχος είναι
ριστερά και δεξιά υπάρχουν οι μολυβοσκέπαστοι είσοδοι του τζαμιού. ξαναχτισμένος, οι άλλοι διασκευασμένοι ενώ ψηλά στο νότιο τοίχο
Στα αριστερά του τζαμιού βρίσκεται η πέτρα όπου τοποθετείται το υπάρχουν τα ίχνη πέντε μικρών παραθύρων με οξυκόρυφα τόξα
φέρετρο του νεκρού για την τελετή της ταφής. Ο μιναρές του είναι φραγμένα. Στο εσωτερικό δύο τοξοστοιχίες από έξι τόξα η καθεμία
κυλινδρικός. Η πύλη της κίμπλε βρίσκεται στον τοίχο που βλέπει που στηρίζονται σε κίονες υποβαστάζουν την ξύλινη στέγη.

568 Βλ. και σ….

569 Τσελεμπί 1994, σ. 200.

201
 Στους δύο τελευταίους από τους κίονες αυτούς το κιονόκρανο
και η βάση αποτελούνται από γοτθικά κιονόκρανα του 14ου αι. κοι‐
νού σχήματος με τέσσερα φύλλα στις γωνίες και άλλες τόσες ροζέτες
στη μέση των πλευρών. Στις άλλες κολώνες οι χτιστές βάσεις τους εί‐
ναι ασφαλώς τούρκικες, ίσως το ίδιο και τα κιονόκρανα. Ο ανατολικός
τοίχος δεν είχε αψίδα. Η ξύλινη λότζια μπροστά από το τζαμί είναι
τουρκική κατασκευή αλλά οι κίονες και τα κιονόκρανα ανήκαν πι‐
θανόν στο πρώτο οικοδόμημα. Από το καμπαναριό και το παρεκκλήσι
του Αγίου Σεβαστιανού που βρισκόταν νότια της εκκλησίας δεν υ‐
πάρχει πια ούτε ίχνος.570

ABU AL‐HAYR KETHUDA IBRAHIM PAȘA CAMII

(Τέμενος Ιμπραήμ Πασά, Άγιος Γεώργιος Βενέτικος)
Στην οθωμανική περίοδο η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου Βενέ‐
τικου μετατράπηκε σε τέμενος του Kapetan Ibrahim Pașa.571 Το τέ‐
μενος, που δεν είναι προσανατολισμένο σύμφωνα με τους κανόνες
της μουσουλμανικής θρησκείας, φαίνεται να χτίστηκε πάνω στα
υπολείμματα της βενετσιάνικης εκκλησίας.
Περιγραφή του τεμένους μάς έχει παραδοθεί από τον Οθωμανό
περιηγητή Εβλιά Τσελεμπί.
Σύμφωνα με τον Τσελεμπί: το τζαμί του φιλάνθρωπου Μπαμπά
Λεζάντα
Κετχουντά Ιμπραχήμ Πασά είναι χτισμένο σε ένα ύψωμα στο εσωτε‐
ρικό της μεγάλης πύλης του λιμανιού. Όλοι οι δοκοί και οι σανίδες
της οροφής είναι φτιαγμένοι από ξύλο κυπαρισσιού, η σκεπή καλύπτε‐
ται από κεραμίδια, είναι μικρό και έχει ένα μιναρέ. Στα αριστερά, ε‐ έμπα του λιμανιού και κοντά στην αποβάθρα. Τα καταστήματα που
πίτηδες φτιαγμένη, βρίσκεται η σκεπαστή είσοδος που βλέπει στη βρίσκονται κάτω από το τζαμί είναι βακούφια του. Είναι χτισμένο
θάλασσα. Εκεί έρχονται οι έμποροι, οι συντεχνίες και οι πολυταξιδε‐ με εύκολη και ελεύθερη αρχιτεκτονική και δεν έχει αυλή γι αυτό δεν
μένοι για να προσευχηθούν και να περάσουν ήσυχα την ώρα τους. είναι φημισμένο και πλούσια εξωραϊσμένο, είναι όμως πολύ όμορφο
Οι επισκέπτες του τζαμιού είναι πάντοτε πολλοί γιατί βρίσκεται στο και μοιάζει με λευκό μαργαριτάρι.572

570 Gerola 1993, σσ. 17‐30.

571 Βλ. και σ….
572 Τσελεμπί 1994, σ. 200.

202
YENIÇERI ABD‐ÜL RAHMAN PAȘA CAMII
(Τέμενος Αμπντουραχμάν Πασά, Τέμενος του Αγά των
γενιτσάρων, Παναγία η Τριμάρτυρη παρά τα κρεοπωλεία)

Αμέσως μετά την άλωση της πόλης, ο Κιοπρουλής έδωσε στον

αρχηγό των Γενιτσάρων Αμπντουραχμάν Αγά573 την εκκλησία,
για να την μετατρέψει σε τέμενος με το όνομά του. Το τέμενος
αυτό αποκαλούνταν από το όνομα του ιδιοκτήτη του, Αγά Τζαμί
ή Απντί Αγά Τζαμί. Ο Αμπντουραχμάν Αγάς συνέταξε το αφιερω‐
τήριό του σχεδόν 11 μήνες μετά την άλωση. Το αφιερωτήριο πα‐
ρουσιάζει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον, καθώς προχωράει σε λεπτο‐
μερή περιγραφή της εκκλησίας, όπως το εμβαδόν του εσωτερικού
της, τον χώρο που καταλάμβανε προς βορρά και προς νότο, την
αυλή και όλα τα παραρτήματά της. Έξω από το τέμενος υπήρχε
η απαραίτητη κρήνη, γνωστή ως κρήνη Αγά Τζαμί.
Η περιγραφή του τεμένους κατά τον Τσελεμπί έχει ως εξής: το
χρονόγραμμά του είναι «μόλις τελείωσε το τζαμί ένας πολύ πιστός
είπε το χρονόγραμμά του: ένα ακόμα πολύ ωραίο τζαμί φτιάχτηκε
για τους προσευχόμενους». Οι δοκοί και οι σανίδες της οροφής του
είναι από κυπαρισσόξυλο, η σκεπή καλύπτεται από κεραμίδια και
Λεζάντα
στις δύο άκρες του πρόναου είναι μολυβοσκέπαστο. Έχει μιχράμπ
και άμβωνα από σκαλιστό μάρμαρο και σε δύο πλευρές μέσα στο
τζαμί υπάρχουν μεγάλα θεωρεία για τους μουεζίνηδες. Το τζαμί
είναι γεμάτο από πολύτιμους πολυελαίους και άλλα πολύτιμα πράγ‐ που στηρίζεται πάνω σε οκτώ κίονες. Η στέρνα περιβάλλεται από
ματα. Η αυλή του είναι στενή όμως είναι το πιο πολυσύχναστο μέρος μαρμάρινο καφασωτό, ο μιναρές του είναι ψηλός.574
της πόλης και έχει πάντα πολλούς πιστούς. Τα βακούφια του είναι Σήμερα σώζεται το μιχράμπ του τεμένους στο εσωτερικό κα‐
επίσης πολλά. Στην αυλή στα αριστερά του τζαμιού υπάρχει μία ταστήματος επί της οδού 1866 καθώς και υπολείμματα τοιχογρα‐
στρογγυλή στέρνα με κάνουλες γύρω της και ένα σφαιρικό τρούλο φικού διακόσμου της οθωμανικής περιόδου.

573 Σταυρινίδης Ν., «Η Καστρινή οικογένεια των Σολομών», Πατρίς 30/06/1959‐ 05/07/1959: «Ο Αμπντουραχμάν Αγάς συνέταξε ένα αφιερωτήριο σχεδόν έντεκα μήνες μετά την άλωση που πα‐
ρουσιάζει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον. Εκτός από τη λεπτομερέστατη περιγραφή της εκκλησίας της Τριμάρτυρης, στο αφιερωτήριο περιγράφονται επίσης τα ακίνητα που αγόρασε από το
Δημόσιο για τη συντήρηση του τεμένους του και αναφέρει τις ονομασίες των συνοικιών τους με τα χριστιανικά τους ονόματα: Κερά Αγιασμένη, Κερά Μανδελένα, Κερά Ψυχοσώστρα, Κερά Πα‐
ναγιά, Αγία Κυριακή και άλλα ακόμα. Το περίεργο είναι ότι κατά την περιγραφή των ακινήτων, είτε μαγαζιά είτε σπίτια, αναγράφονταν στο αφιερωτήριο και τα ονόματα των ιδιοκτητών
στους οποίους ανήκαν τα ακίνητα αυτά την εποχή της Ενετοκρατίας. Όλες αυτές τις λεπτομέρειες τις γνώριζε ο Αγάς καθώς αμέσως μετά την άλωση την κατάσταση του κτηματολογίου των
περιουσιών την ανέλαβε ο Ρεθυμνιώτης Ανδρέας Μηλιώτης που πήρε το οφίκιο του εθνάρχη των χριστιανών της Κρήτης και τη θέση του πρώτου γραμματικού της Πόρτας. Η συνοικία Αγά
τζαμισί γύρω από την Παναγία την Τριμάρτυρη, σήμερα 1866, ονομαζόταν επί Ενετοκρατίας συνοικία Κερά Αγιασμένη».
574 Τσελεμπί 1994, σ. 199.

203
ANKEBUT AHMED PAȘA CAMII
(Τέμενος Αγκεμπούτ Αχμέτ Πασά, Κουσακλί τζαμί,
Παναγία των Σταυροφόρων)
Μετατροπή του καθολικού της Μονής Παναγίας των Σταυρο‐
φόρων σε τέμενος.575 Κατά τον Τσελεμπί: είναι χτισμένο στα νότια
του Κάστρου δίπλα στην ψηλή Τάμπια. Είναι κεραμοσκέπαστο με
καμπάνες και μιναρέ σε απλή και ελεύθερη κατασκευή με κήπους
και αμπέλια σαν του Ιρέμ. Το πτωχοκομείο και ο μεντρεσές του βρί‐
σκονται μέσα στον κήπο πολύ κοντά στο τζαμί. Μέσα στον μεντρεσέ
βρίσκεται μια δεξαμενή με νερό και ολόγυρα υπάρχουν τα δωμάτια
των μαθητών του.576
Μέχρι και πριν τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο σωζόταν ακέραιος ο
μιναρές του τζαμιού στη νοτιοδυτική πλευρά του μνημείου.
DIZDAR ISMAIL AGA CAMII
(Τέμενος Ντιζντάρ, Παναγία η Σπανοπουλιώτισσα
ή Αγία Άννα)
Κατά τον Ζ. Πρακτικίδη: το τέμενος ήτο κατά πάσαν πιθανότητα
η ορθόδοξος εκκλησία της Παναγίας της Σπανοπουλιώτισσας ή της
Αγίας Άννας. Μετετράπη εις τέμενος υπό του Διζντάρ (φρούραρχος)
Ισμαήλ Αγά. Έκειτο άνωθεν του λιμένος εις την ανατολικήν πλευράν.
Ήτο γνωστόν επί Τουρκοκρατίας ως Διζντάρ Τζαμισί. Κατεδαφισθέν
χρησιμοποιείται σήμερον ως κατοικία».577 Σήμερα δεν υπάρχει κα‐
νένα απολύτως ίχνος του μνημείου.578
575 Βλ. και σ...
576 Τσελεμπί 1994, σ. 201.
577 Πρακτικίδης 1983, σ. 39, σημ. 51. Στεριώτου 2000, σσ. 661‐ 674.
578 Gerola 1993, σ. 158.
579 Πρακτικίδης 1983, σ. 39, σημ. 45, βλ. και σ...
DEFTERDAR SOFU MEHMET PAȘA CAMII
(Τέμενος Μεχμέτ πασά ή μικρό Τζαμάκι, εκκλησία
της Κερά Παναγίας, βυζαντινή μονή Καλογραιών)
Επί οθωμανικής κυριαρχίας, η εκκλησία μετατράπηκε στο τέ‐
μενος Ser Topi Ali Agha ή Μικρό Τζαμάκι. Δεν γνωρίζουμε πότε
καταστράφηκε.
Findik Mehmet Pașa Camii
(Τέμενος Φιντίκ Ελχάζ Μεχμέτ Πασά,
Παναγία η Περίβλεπτος)
Επί οθωμανικής κυριαρχίας, ο Φιντίκ (Πόντιος) Μεχμέτ πασάς,
διοικητής του μεγάλου Κάστρου, κατεδάφισε σχεδόν εξ ολοκλήρου
τη μικρή ορθόδοξη εκκλησία της Παναγίας της Περιβλέπτου και
έχτισε στο οικόπεδό της τέμενος στο όνομά του.579
KAPUDAN KAPLAN MUSTAFA PAȘA CAMII
(Τέμενος του λιμένος)
Tο τέμενος που κτίστηκε πάνω στον Κούλε. Ήταν γνωστό ως
τέμενος Καπουτάν Ντεριά (ναυάρχου) Καπλάν Μουσταφά πασά,
ο οποίος ήταν γαμπρός από αδελφή του Κιοπρουλή. Αμέσως με‐
τά την άλωση, αφιέρωσε για το τέμενός του την κατοικία του
στον Χάνδακα και το μεγάλο κτίριο του παλιού τελωνείου της
Σμύρνης.580 Κατά τον Τσελεμπί: είναι ένα μικρό και ωραίο τζαμί στον
πύργο του νερού, στο έμπα του λιμανιού. Είναι ολόκληρο φτιαγμένο
από πέτρα και κεραμοσκέπαστο και ο μιναρές του είναι κι αυτός πέ‐
τρινος. Όταν φτιαχνόταν το τζαμί αυτό επιδιορθωνόταν ο πύργος
του νερού. Υπήρχαν στο τζαμί αυτό 15 χρονογράμματα του έτους
1080 (έτος Εγίρας).581
KUL KETHÜDA ZÜLFIKAR AGA CAMII
(Τέμενος Μαχμούτ Κετχουντά Βέη, Ζουλφικάρ Αλή Πας,
Αγία Αικατερίνη Σιναϊτών)
Αμέσως μετά την άλωση, η Αγία Αικατερίνη μετατράπηκε σε
τζαμί και δωρίθηκε στον Ζουλφικάρ Μπέη Κετχουντά (εισηγητή)
του Κιοπρουλή.582 Με τη μεσολάβηση του Παναγιωτάκη Νικούσιου,
που ήταν τότε διερμηνέας του Κιοπρουλή, παραχωρήθηκε στους
μοναχούς της Αγίας Αικατερίνης ο ναός του Αγίου Ματθαίου. Οι
μοναχοί πήραν μαζί τους αρκετές από τις φορητές εικόνες που
βρίσκονταν στην Αγία Αικατερίνη καθώς και τον άμβωνα. Ενώ στα
βιβλία του Εφκαφίου η Αγία Αικατερίνη αναγραφόταν επίσημα ως
Κετχουντά Μπέη τζαμισί, και οι Οθωμανοί και οι χριστιανοί την
αποκαλούσαν Αγιά Κατερίνα.
Μέχρι το 1880 πάνω από το υπέρθυρο της εισόδου του ναού
σωζόταν μαρμάρινο άγαλμα της Αγίας Αικατερίνης. Κατά τη διάρ‐
κεια επισκευών του τζαμιού το άγαλμα γκρεμίστηκε, γεγονός
που εξόργισε τον τότε Οθωμανό δήμαρχο Ηρακλείου Παπουτσαλή,
για τον λόγο ότι σκόπευε να το πουλήσει ακριβά στους χριστιανούς.
Τα κομμάτια του αγάλματος τα περισυνέλεξαν χριστιανοί και τα
580 Πρακτικίδης 1983, σ. 39, σημ. 47.
581 Τσελεμπί 1994, σσ. 202‐205.
582 Βλ. και σ...
583 Τσελεμπί 1994, σσ. 201‐202.
584 Σούνα ή σουνέτ, οι βασικές κατευθύνσεις του ανθρώπου και τη λατρεία προς τον θεό, όπως αυτές απορρέουν από τις αποκαλύψεις του δημιουργού και εκφράζονται στο Κοράνι.
206
μετέφεραν στον μικρό Άγιο Μηνά. Σήμερα εκτίθεται ακέφαλο
στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης.
Σύμφωνα με την περιγραφή του Τσελεμπί,583: τέτοιο τζαμί δεν
υπάρχει άλλο μέσα στον Χάνδακα και ίσως σε όλες τις οθωμανικές
χώρες. Ήταν εκκλησία των Ρωμιών και είχε ήδη πέτρινο θόλο. Στο
εσωτερικό της δεν υπάρχει τίποτα ξύλινο. Οι πόρτες και οι τοίχοι
της είχαν χρυσοποίκιλτα σχέδια. Τώρα έχει χίλιες φορές περισσότερα
σχέδια και στολίδια. Όλοι οι τοίχοι είναι καλυμμένοι με χρυσά σχέ‐
δια. Είναι ένα φωτεινό τζαμί. Το μιχράμπ είναι φτιαγμένο σύμφωνα
με τη Σούνα584 και έχει μια απλή ομορφιά. Ο άμβωνας είναι φτιαγμένος
από άσπρο σκαλιστό μάρμαρο και έχει σταλακτίτες.
Στα δεξιά υπάρχει το υπερυψωμένο βήμα, το μαρμαροσκάλιστο
θεωρείο του μουεζίνη και στα αριστερά υπάρχει ένα συμπληρωματικό
κτίσμα του τζαμιού με ένα θόλο και τρεις πύλες. Η πύλη της κίμπλε
είναι μεγάλη. Η μία μικρότερη βρίσκεται στα αριστερά και της αυλής
στα δεξιά. Μπροστά από την πύλη της κίμπλε βρίσκεται ένα πανέ‐
μορφο σιντριβάνι από άσπρο μάρμαρο. Η στέρνα σκεπάζεται από έ‐
να μικρό, μολυβοσκέπαστο και στολισμένο τρούλο και στα δεξιά
του σιντριβανιού υπάρχει μία μικρή δεξαμενή νερού.
Ο μιναρές του ναού ήταν παλιό καμπαναριό, όμως η κορυφή του
φτιάχτηκε σύμφωνα με την αρχιτεκτονική των μιναρέδων και προ‐
στέθηκε και ένα μπαλκόνι για την πρόσκληση της προσευχής. Αυτό
το όμορφο τζαμί μοιάζει με περίπτερο του παραδείσου, έτσι που
βρίσκεται σε 300 βήματα πλατύ κήπο του Ιρέμ με τριαντάφυλλα
και υάκινθους. Οι τρούλοι του τζαμιού είναι κόκκινοι και σοβαντισμένοι
με κουρασάνι και ασβέστη. Γύρω υπάρχουν τα δωμάτια των μαθητών,
το σχολείο, ο μεντρεσές και άλλα όμορφα κτίρια.
Ως μουσουλμανικό τέμενος λειτούργησε μέχρι το 1922, όταν
οι τελευταίοι μουσουλμάνοι εγκατέλειψαν το Ηράκλειο με την α‐
νταλλαγή των πληθυσμών ανάμεσα σε Ελλάδα και Τουρκία.
 κωνικής κρήνης) λόγω μιας κρήνης με κωνική απόληξη (αιχμηρό
τρίγωνο) που βρισκόταν απέναντι από την Πολυκλινική.586

BALTA AHMET AGA METZIT

(Μετζίτι Μπαλτά Αγά, Άγιος Ιωάννης
Χρυσόστομος, Μποδοσάκειο σχολείο)
Επί οθωμανικής κυριαρχίας ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Χρυ‐
σόστομου μετατράπηκε σε τζαμί από τον Μπαλτά (αρχιαστυνόμο)
Αχμέτ Αγά που αγόρασε τον ναό το 1670.587
Το γνωστό ως Μπαλτά Αχμέτ Αγά Τζαμισί ή Μπαλτά Τζαμί,
που έδωσε το όνομά του σε όλη τη γύρω συνοικία, κατεδαφίστηκε
και στη θέση του κτίστηκε το Μποδοσάκειο σχολείο.588

Λεζάντα REIS‐ÜL KUTRAP HUSEYIN EFENDI METZIT

VEKIL‐I HARÇ RECEP AGA METZIT
(Μετζίτι Ρετζέπ Αγά, Αγία Αναστασία)
Τη μετατροπή του ναού αρχικά σε προσκυνητάριο και μετά
σε μετζίτι έκανε ο φροντιστής οικονόμος του Κιοπρουλή Ρετζέπ
Αγάς, με το όνομα του οποίου ήταν γνωστή όλη η συνοικία.585 Το
τζαμί ήταν γνωστό επίσης και ως Σιβρί Τσεσμέ τζαμισί (τζαμί της
(Μετζίτι Ρεϊσούλ Κιουτάπ, Αραστάς,
Παναγία του Φόρου ή Μαντονίνα)
Η Παναγία του Φόρου μετατράπηκε επί οθωμανικής κυριαρχίας
στο τζαμί Ρεϊσούλ Κιουτάπ Χατζή Χουσεΐν Εφέντη.589 Ο Gerola που
επισκέφτηκε το μνημείο και το περιέγραψε, αναφέρει ότι: τα οξυ‐
κόρυφα παράθυρα του ανατολικού τοίχου και τα πέντε σωζόμενα
στο πάνω μέρος των τοίχων των πλευρών καθώς και τα δυο διακο‐
σμητικά ανθέμια που επέστεφαν εξωτερικά την κορυφή του ανα‐

585 Σταυρινίδης Ν., ΜΤΙΕ, τ. Α΄, σ. 149.

586 Δετοράκης Θ., «Γεωργίου Νικολετάκη, Χρονικά Σημειώματα», Κρητολογία V (1977), σσ. 135‐136, σημ. 96. Ξανθουδίδης Στ., Χάνδαξ – Ηράκλειο, Ιστορικά Σημειώματα, επιμέλεια και συμ‐
πληρωματικές σημειώσεις Στ. Αλεξίου, Ηράκλειο 1964, σσ. 115, σημ. 44.
587 Τ.Α.Η., κώδιξ 2ος σ. 110, αρ. μετ. 339.
588 Πρακτικίδης 1983, σ. 39, σημ. 49.
589 Βλ. και σ…

208

Λεζάντα
τολικού και του δυτικού τοίχου ήταν στοιχεία του ναού της περιόδου
της ενετικής κυριαρχίας. Τα αλλά χαμηλότερα παράθυρα και πόρτες
ήταν νεότερες κατασκευές.590 Στην πλατεία Νικηφόρου Φωκά (Με‐
ϊντάνι), βόρεια της Παναγίας, υπήρχε η κρήνη του Ρεϊσούλ Εφέντη,
χτισμένη στον τοίχο του ομώνυμου τζαμιού και διατηρείτο μέχρι
590 Gerola, Monumenti, τ. II. σ. 157‐8, εικ.105‐6.
591 Καραντζίκου 2004‐05, σσ. 197‐206. Gerola, Monumenti, τ. II, 157 κ. εξ. Gerola 1993, σσ.157‐158.
592 Βλ. και σ...
593 Σταυρινίδης, ΜΤΙΕ, τ. Α΄, σ. 178, σημ. 1, Πρακτικίδης 1983, σ. 40, σημ. 53. Βρισκόταν στην πλατεία Δασκαλογιάννη, μετατράπηκε στο τέμενος Οταλάρ, για τους αυτοκρατορικούς γενί‐
τσαρους που στρατωνίζονταν στους Κισλάδες.
594 Βλ. και σ...
209
περίπου την περίοδο του Μεσοπολέμου.591 Μετά την αποχώ‐
ρηση των οθωμανικών στρατευμάτων το 1898, το τζαμί διαμορ‐
φώθηκε σε κλειστή αγορά γνωστή ως Αραστάς.
TOPÇUBASI HACI AGA ‐ KISLA METZIT
(Μετζίτι Τοπτζή Μπασή, Παναγία Ψυχοσώστρα)
Ο ναός της Παναγίας Ψυχοσώστρας,592 στα οθωμανικά χρόνια
μετατράπηκε σε τζαμί από τον Ali Aga, αρχιπυροβολητή κατά
την άλωση της πόλης και ονομάστηκε τζαμί του Topcu Basi. Το
τζαμί αυτό ανήκε στους αυτοκρατορικούς γενίτσαρους του Χάν‐
δακα, που έμεναν στον στρατώνα του Αγίου Γεωργίου.593
SULTAN İBRAHİM AGA CAMİİ
(Τέμενος Σουλτάν Ιμπραήμ,
Άγιος Πέτρος Δομηνικανών)
Το 1671, για τη διαμόρφωση του ναού του Αγίου Πέτρου σε τέ‐
μενος, πραγματοποιήθηκαν πολλές μετατροπές.594 Επιδιορθώθηκαν
ο αυλότοιχος, η στέγη, το ηλιακό ρολόι που βρισκόταν στην πύ‐
λη του τεμένους, κατασκευάστηκε κρήνη μπροστά από το τέμενος,
διανοίχτηκαν πέντε νέες θύρες, επιδιορθώθηκαν δύο μαρμάρινοι
κίονες, προστέθηκε μιναρές στη νοτιοδυτική γωνία και κατεδα‐
φίστηκε το κωδωνοστάσιο. Επίσης, τοποθετήθηκε το σήμα (μι‐
Λεζάντα

210
σοφέγγαρο) στον άμβωνα, έγινε επιχρύσωση διαφόρων τμημάτων
του τεμένους, τοποθετήθηκαν 130 υαλοπίνακες, αφού επιδιορθώ‐
θηκαν τα παράθυρα. Όλες αυτές οι εργασίες διήρκησαν έξι μήνες
μαζί με την ανέγερση του μιναρέ. Να σημειώσουμε εδώ ότι οι τεχνί‐
τες που εργάστηκαν στην ανέγερση των μιναρέδων της πόλης, ερ‐
γασία που απαιτούσε εμπειρία και τέχνη, ήταν Αρμένιοι που τους
είχε φέρει ο Κιοπρουλής κατά το 1667 ως κατασκευαστές υπονόμων
κατά την τελευταία περίοδο της πολιορκίας του Χάνδακα, όταν α‐
νέλαβε την αρχιστρατηγία των οθωμανικών στρατευμάτων.
Το μιχράμπ του τεμένους, τα βοτσαλωτά δάπεδα του περιβάλ‐
λοντα χώρου καθώς και ένας κεραμικός κλίβανος των ύστερων
οθωμανικών χρόνων εντοπίστηκαν κατά τις εργασίες αποκατά‐
στασης του μνημείου. Στο δάπεδο του ιερού εντοπίστηκαν τα ί‐
χνη τριών ακόμα μιχράμπ που αντιστοιχούν στις φάσεις των ο‐
θωμανικών δαπέδων. Στην ίδια περίοδο ανάγεται και η κατασκευή
του μιμπάρ και μιας εξέδρας.
Οι φθορές και οι βλάβες από την ορμή της θάλασσας δεν στα‐
μάτησαν ποτέ. Σε έγγραφο του 1714 περιγράφεται η κατάσταση
του τεμένους: οι λίθοι στο τμήμα του τείχους μπροστά από το ιερό
τέμενος του σουλτάνου Ιμπραήμ καταφαγώθηκαν από την ορμητι‐
κότητα των κυμάτων με κίνδυνο να υποστούν βλάβες και καταρρεύσεις
οι τοίχοι του τεμένους.
Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι η στερεότητα και η ύ‐
παρξη του μνημείου ήταν απόλυτα συνδεδεμένη με την κατάσταση
595 Gerola 1993, σσ. 125‐127.
211
στην οποία βρισκόταν το παραθαλάσσιο τείχος. Το 1752, η κατά‐
σταση του παράκτιου τείχους ήταν εντελώς απελπιστική, όπως
πληροφορούμαστε από σχετική έκθεση του Πασά της Κρήτης.
Δέκα χρόνια αργότερα, το 1762, το τέμενος είχε καταστεί ετοι‐
μόρροπο και ο μιναρές είχε παρουσιάσει μεγάλη και επικίνδυνη
κλίση προς την πλευρά του κτιρίου, με άμεσο κίνδυνο να πέσει
πάνω στο τέμενος προκαλώντας την πλήρη κατάρρευσή του. Και
πάλι πραγματοποιήθηκαν επιδιορθώσεις και επισκευές. Τον 19ο
αι. πια, πιθανόν μετά τον σεισμό του 1809, είχε καταστεί εντελώς
ερείπιο. Τα μοναστηριακά κτίσματα ερειπώθηκαν πλήρως και δεν
κατοικήθηκαν ξανά.
Το 1819 φαίνεται ότι έγινε η τελευταία επιδιόρθωση του ναού.
Από τότε και μετά δεν γίνεται πια καμιά αναφορά στο θέμα.
Την περιγραφή του Αγίου Πέτρου μας δίνει ο Gerola στις αρχές
του 20ού αι.: Ο ναός σήμερα είναι εν μέρει κατεστραμμένος και κα‐
ταχωμένος, ενώ τμήμα του μετατράπηκε σε τζαμί. Ο μικρός μιναρές
βρίσκεται στη νοτιοδυτική γωνία αλλά το αρχικό καμπαναριό, όπως
και στις άλλες λατινικές εκκλησίες, θα ήταν στην ανατολική μεριά.
Στο δυτικό τοίχο ανοίγεται μεγάλο στρογγυλό παράθυρο πιθανόν
στη θέση μεγάλου ενετικού δίλοβου παραθύρου. Στον ανατολικό
τοίχο ψηλά βρίσκεται ένα άλλο ορθογώνιο καινούριο παράθυρο.
Στο βόρειο τοίχο έχουν ανοιχτεί πάλι από του Τούρκους δέκα παρά‐
θυρα σε δύο σειρές και ένα στρογγυλό. Τέλος στη βόρεια πλευρά βρί‐
σκονται έξι παλιά παράθυρα με ημικυκλικά τόξα.595
 Τεκέδες
Βασικό χαρακτηριστικό της ισλαμικής πόλης ήταν οι τεκέδες
που ιδρύθηκαν από διάφορα δερβίσικα τάγματα, η δράση των
οποίων συνέβαλε αποτελεσματικά στον εξισλαμισμό του ντόπιου
πληθυσμού.596 Οι δερβίσηδες αντιπροσωπεύουν τον μυστικιστικό
κλάδο του Ισλάμ, τον σουφισμό.597 Απώτατη επιδίωξή τους είναι
η πλήρης παράδοση του «εγώ» στο θείο και γι’ αυτό τον λόγο
χρησιμοποιούν τεχνικές ασκήσεις και τελετές με σκοπό να παρα‐
μερίσουν τον εαυτό τους και όλα τα ένστικτα που προέρχονται
από το «εγώ». Είναι οργανωμένοι σε τάγματα με κοινές θεολογικές
και λατρευτικές αντιλήψεις και ζουν σε τεκέδες, αντίστοιχους με
τις χριστιανικές μονές.
Οι τεκέδες ήταν ανοιχτοί στους πιστούς, ενώ οι ιδρυτές των
ταγμάτων και των αντίστοιχων τεκέδων τιμούνται ως άγιοι από
τους δερβίσηδες. Κάθε δερβίσικο τάγμα είχε τον ιδρυτή‐άγιό του,
ενώ συχνά κάποιος δερβίσης ενός τάγματος δημιουργούσε δικό
του παρακλάδι που έπαιρνε το όνομά του. Τα παρακλάδια αυτά
παρέμεναν πιστά στο δόγμα του αρχικού τάγματος.598
Οι μουσουλμάνοι είχαν πολλές εκδηλώσεις θρησκευτικής ζωής
όπως της αγιολατρείας και του μοναχικού βίου. Η αγιολατρεία
βασίζεται στην πίστη ότι οι μουσουλμάνοι θα βρίσκονται υπό
την προστασία του προφήτη Μωάμεθ κατά την ημέρα της
κρίσεως. Εκεί βασίζεται και η λαϊκή πίστη ότι οι άγιοι μεσολαβούν
για τη σωτηρία των μουσουλμάνων, επειδή βρίσκονται πλησιέστερα
στο θείο και άρα η απόκτηση της εύνοιάς τους θεωρείται ωφέλιμη.
Οποιαδήποτε ασυνήθιστη εκδήλωση πνευματικής ζωής λαμβάνεται
596 ??????????
597 Ο σουφισμός είναι η εσωτερική φιλοσοφία του Ισλάμ. Μέσα από τη σουφική παράδοση εκφράστηκε ο ισλαμικός μυστικισμός. Οι ίδιοι οι σούφι δάσκαλοι αποκαλούν τον σουφισμό
με έναν συνοπτικό όρο ως «αντίληψη της θείας πραγματικότητας», ενώ οι ίδιοι αυτοαποκαλούνται Ελ αλ‐Χακ «οπαδοί του πραγματικού».
598 Γενικά για τα μουσουλμανικά θρησκευτικά τάγματα, τους τεκέδες και τους δερβίσηδες βλ. Μιρμιρόγλου Β. Οι Δερβίσσαι, Αθήνα 2001.
212
ως έκφραση αγιότητας και συμβάλει στη δημιουργία πλήθους
αγίων, οι οποίοι, σύμφωνα με την λαϊκή πίστη, έζησαν κατεχόμενοι
από κάποιο πνεύμα. Αλλά και αυτοί που ήταν υπέρ πίστεως στον
πόλεμο πεσόντες θεωρούνται άγιοι.
Οι ιδιότητες των αγίων του Ισλάμ ήταν πολλές. Βοηθούσαν σε
ώρα ανάγκης, προστάτευαν περιουσίες και χώρους, προφύλασσαν
από το κακό, ασθένειες και επιδημίες, θεράπευαν ψυχοπαθείς,
συνέβαλαν στην τεκνογονία, στην πλούσια σοδιά, είχαν το χάρισμα
του θαυματουργού, συνδιαλέγονταν ελεύθερα με τον Θεό και
τον Μωάμεθ που είναι κύριοι της ζωής και του θανάτου. Σε καιρό
ανάγκης, οι πιστοί επισκέπτονταν τον πλησιέστερο άγιο της περι‐
οχής τους. Αν όμως ο άγιος αυτός δεν ανταποκρινόταν στις προσ‐
δοκίες τους, αποφάσιζαν να επισκεφθούν αγίους μεγαλύτερης
δύναμης. Εκτός από τις συνήθεις προσφορές, όπως λάδι για το
καντήλι, κερί κ.ά., επικρατούσε η προσφορά ενός ζώου. Το ζώο,
που αντιπροσώπευε κάποια χρηματική αξία, σφαζόταν και μοι‐
ραζόταν στους επισκέπτες, ένα μέρος από αυτό δινόταν στους
φτωχούς και στους υπηρέτες του τάφου του αγίου. Πολλοί από
τους αγίους του Ισλάμ προέρχονταν από τις τάξεις των μουσουλ‐
μάνων και τα μοναστήρια τους.
Άγιοι θεωρούνταν, επίσης, και κάποιοι ιδρυτές μοναστηριών,
όπως ο Άγιος Χατζή Μπεχτασί στο Ηράκλειο ή περιπλανώμενοι
άγιοι, όπως εκείνος του τάγματος του Άμπντ Αλ Καντίρ Αλ Γκιλάνι
κ.ά. Έτσι, ήταν πολυάριθμοι οι τόποι δημοσίου προσκυνήματος
σε όλη την Κρήτη.
Λεζάντα

213

Η Κρήνη στην οδό Αλμυρού
Ένας από τους μουσουλμάνους αγίους της Κρήτης ήταν ο δερ‐
βίσης Αλή Ντεντέ ο «σιωπηλός» άγιος, για τον οποίο μιλάει λε‐
πτομερώς ο Εβλιά Τσελεμπί. Ο Αλή Ντεντέ ανήκε στο τάγμα των
Μπεχτασήδων, ήταν οπαδός των Νεοπλατωνικών και κλασικός
εκπρόσωπος του ιδιόμορφου τουρκικού μυστικισμού. Ένα από
τα θαύματα του Αλή Ντεντέ αναφέρεται στην επιτυχημένη διε‐
599 Τσελεμπί 1994, σσ. 153‐155.
600 Χιδίρογλου Π., «Αγιολατρεία και μοναχική ζωή των Τούρκων εν Κρήτη», έτος 2ο, ΚΧ ΚΒ΄, τεύχ. 1 (1970), σσ. 211‐235.
601 Για το συγκεκριμένο μνημείο θα αναφερθούμε στον τόμο για την εκτός τειχών πόλη.
602 Καραντζίκου Ελένη, «Η οικιστική μορφή της πόλης του Χάνδακα κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας», Κρητολογικά Γράμματα 17 (2001), σσ. 111‐116.
ξαγωγή της μάχης στον Χάνδακα με την εξαπόλυση από αυτόν
μιας βολίδας πυροβολικού βάρους 40 οκάδων, με αποτέλεσμα
την εξολόθρευση του εχθρού, πάντα σύμφωνα με την αφήγηση
του Τσελεμπί.599
Από τις υπάρχουσες πληροφορίες προκύπτει ότι η μοναχική
ζωή κατείχε και στην Κρήτη μεγάλο έδαφος και συνέβαλε στην ί‐
δρυση πολλών μοναστηριών, γνωστά κυρίως ως τεκέδες, τα ο‐
ποία ως κέντρα έντονης θρησκευτικής ζωής επηρέαζαν την πνευ‐
ματική ζωή πολλών μουσουλμάνων κατοίκων της Κρήτης.600
Ένα από τα δώδεκα αρχικά μοναχικά τάγματα των δερβίσηδων
που ανήκαν στην κίνηση των Σιιτών ήταν το τάγμα των Μπεχτα‐
σήδων που ιδρύθηκε από τον Haggi Bektas Weli που πέθανε το
1337. Το τάγμα έχει αρκετές ομοιότητες με τον χριστιανισμό και
από δογματική άποψη τοποθετείται ανάμεσα στα δύο μεγάλα
θρησκευτικά ρεύματα. Ο σημαντικότερος τεκές των Μπεχτασήδων
ήταν του Χορασανλί Ζαντέ Μεβλανά Ντερβίς Αλή Ντεντέ που
σώζεται στην περιοχή Νέα Αλάτσατα.601
Στον Χάνδακα λειτουργούσαν περίπου 16‐17 τεκέδες. Εκτός
από τον τεκέ του Χορασανλή Αλή Μπαμπά που διατηρείται και
σήμερα, γνωστός ήταν και ο τεκές του Αλή Ντεντέ που βρισκόταν
στη δυτική πύλη Καρανλίκ Καπί (πύλη Βηθλεέμ), και ανήκε επίσης
στο τάγμα των Μπεχτασήδων καθώς και ο τεκές των Uç Err γνω‐
στός στον λαό ως Ουτσλέρια.602
Σύμφωνα με τον Τσελεμπί, υπήρχαν 16 τεκέδες των δερβίσικων
ταγμάτων, εκτός από τον τεκέ του Ντελή Χουσεΐν πασά στην πε‐
ριοχή Χορασάν Ογλού, του τάγματος των Μπεχτασήδων. Στο
εσωτερικό της πόλης έχουμε τον τεκέ των Μπεχτασήδων του αρχι‐
τσαούση Κιοσέ Ιμπραχήμ Αγά όπου μένουν πολλοί Γαζήδες Δερβίσηδες,
βρίσκεται κάτω από τον Μαρτινέγκο και είναι γνωστός ως τεκές
των Τριών Ανδρών. Στην εσωτερική πλευρά της πλατειάς Τάμπιας
(Vitturi) βρίσκεται ο μεγάλος τεκές των Καραμπασήδων. Κοντά στο
υδραγωγείο πάνω στο δρόμο του τζαμιού του Σουλτάνου ο τεκές
του Χιντί Μπαμπά Τζαφέρ, του Σεΐχη Ιμπραχήμ Γκιουλσενί, ο τεκές
του Τζιλβετί Αλή Εφέντη, χαλίφη του Μαχμούτ Εφέντη από το Σκού‐
ταρι, ο τεκές Βαχιντί των Μπαϊραμήδων στην εσωτερική πλευρά
της Τάμπιας του φτυαριού (επιπρομαχώνας Ζάνε), του Σεΐχη Εσεν‐
τουντίν του τάγματος των Ουσακίδων, δίπλα στο τζαμί του Αγκεμπούτ
Αχμέτ πασά, ο τεκές Τζεμέχανε του τάγματος των Φεταΐδων στην
πύλη του Παγκρατίου (Χανιώπορτα). Ο τεκές του Μπεχτασί Αλή
Ντεντέ στην εσωτερική πλευρά της πύλης του σκοταδιού (Βηθλεέμ)
καθώς και άλλοι μέσα στο Κάστρο. Ο τεκές του Ρετζέπ Αγά ανήκει
στο τάγμα των Χαλβετήδων. Στο Σαράι του Αγά των Γενιτσάρων Αμ‐
πντουραχμάν πασά φτιάχνεται ο τεκές των Μπεχτασήδων, τεκές
Ντερβίση Σαλίχ του τάγματος των Καντιρήδων.603
Το μοναστήρι των δερβίσηδων του Χορασάν Ογλού ιδρύθηκε
από τον αγωνιστή της πίστης και μάρτυρα Ντελή Χουσεΐν πασά
που ήρθε στην Κρήτη το 1646. Ως διοικητής στρατού κατέλαβε
το Ρέθυμνο, ήταν επικεφαλής της πολιορκίας του Χάνδακα και
παρέμεινε στην Κρήτη μέχρι το 1658. Στο μοναστήρι αυτό, που
ήταν και τόπος διαμονής του Αγίου Χατζή Μπεχτασί, ζούσαν 80
δερβίσηδες, οι οποίοι είχαν ακάλυπτη την κεφαλή και τα πόδια
τους ως εκδήλωση ταπεινοφροσύνης και υποταγής. Με επίμονες
προσπάθειες καλλιέργησαν στον τόπο τους κληματαριές, κήπους
και ανθόκηπους με ρέοντα νερά και όλο το μέρος έμοιαζε με ένα
αμπέλι. Από το μοναστήρι αυτό μπορούσε να δει κανείς ολόκληρη
την πόλη του Χάνδακα και το ανάκτορο του φρουρίου.
Το μοναστήρι των Μπεχτασήδων του επιλοχία Κιοσέ Ιμπραχήμ
Αγά χτίστηκε μετά την άλωση και βρισκόταν μέσα στην εσωτερική
πλευρά του φρουρίου, στην Κερά Φανερωμένη. Στο μοναστήρι
αυτό ζούσαν δερβίσηδες και αγωνιστές της πίστης. Ένας περι‐
πλανώμενος άγιος του τάγματος του Αμπντ αλ Καντίρ Αλ Γκιλάνι
ήρθε σ’ αυτό το μοναστήρι και τέλεσε από κοινού με τους άλλους
μοναχούς ταουχίντ.604 Μεγάλο πλήθος συγκεντρωνόταν καθημε‐
ρινά και συζητούνταν θέματα πνευματικού περιεχομένου, όπως
603 Τσελεμπί 1994, σσ. 207‐208.
604 Μονοθεϊσμός. Κυριολεκτικά η λέξη ταουχίντ σημαίνει «ενοποίηση», «ένωση» ή «συνδυασμός».
605 Γιαπιτσόγλου Κ. «Οι τεκέδες των Μπεκτασήδων δερβίσηδων στο Ηράκλειο», Κρητικό Πανόραμα 29 (2008), σσ.130‐146.
606 Άγιος Φραγκίσκος, Φετιχιέ τζαμί, Τζαμί φρουρίου Κούλες, Αγία Αικατερίνη.
έρχονταν και πραγματικοί δερβίσηδες για αναψυχή και καθαρό
αέρα. Το μοναστήρι του Καράμπας στην εσωτερική πλευρά του
μεγάλου οχυρώματος που εξελίχθηκε σε τόπο αναπαύσεως στην ο‐
δό πλησίον των πιδάκων όπου κείται το τέμενος του Χουγκιάρ (πε‐
ριοχή Αρχαιολογικού Μουσείου) ιδρύθηκαν οι τεκέδες των Χιντί
Μπαμπά Γκαφέρ, Ιμπραχήμ Κουλσανί και Γκαλούτι Αλή Εφέντη.
Υπήρχε, επίσης, ο τεκές του Σαΐχ Γουαχίντ στην εσωτερική πλευρά
του λασπώδους οχυρώματος στην οδό της πυραμίδος.
Δερβίσηδες του τάγματος των Χαλβετί υπήρχαν, επίσης, στην
Κρήτη. Το τάγμα αυτό είχε ιδρυθεί στην Τουρκία στα τέλη του
14ου αι., οπότε η επιρροή και το κύρος των δερβίσηδων είχαν αυ‐
ξηθεί σε πολύ μεγάλο βαθμό. Ο ιδρυτής του, Ουμάρ αλ Χαλβατί,
έζησε στο Αζερμπαϊτζάν στο β΄ μισό του 14ου αι., ενώ το τάγμα
ουσιαστικά ιδρύθηκε περίπου στα μέσα του 15ου αι. Γνωρίζουμε
από τον Τσελεμπί ότι δερβίσηδες Χαλβετί εγκαταστάθηκαν στον
Χάνδακα αμέσως μετά την παράδοση της πόλης στους Οθωμανούς.
Σύμφωνα με τον ίδιο, η έδρα τους ήταν κοντά στο τζαμί του Δε‐
φτερδάρ Ιμπραήμ Πασά. Συγκεκριμένα αναφέρει ότι: βρίσκεται
στην άκρη της πόλης μέσα στις καλλιέργειες. Αναφέρει επίσης ότι:
ο τεκές του Ρετζέπ Αγά, του οικονόμου του Μ. Βεζίρη, ανήκει στο
τάγμα των Χαλβετήδων.
Ιδρύθηκε ακόμα ένας τεκές Χαλβετί του αιρετικών αντιλήψεων
κλάδου Γκιουλσενί. Υπήρχε ο τεκές του σεΐχη Εσεντουντίν, του
πιο ορθόδοξου κλάδου Ουσακί, δίπλα στο τζαμί του Αγκεμπούτ
Αχμέτ Πασά (Παναγία των Σταυροφόρων). Σε κώδικες του Τουρ‐
κικού Αρχείου Ηρακλείου (ΤΑΗ) αναφέρονται αφιερώσεις πιστών
σε τεκέδες του τάγματος των Χαλβετί. Ένας από αυτούς τους τε‐
κέδες ήταν ο τεκές του Ελχάτζ Αχμέτ Μπαμπά που βρισκόταν
στην περιοχή του Αγίου Τίτου. Ο τεκές αυτός των Χαλβετήδων
βρίσκεται στην οδό Αλμυρού.605
Ο Αχμέτ Μπαμπά πρέπει να έζησε στην Κρήτη, όπως πληροφο‐
ρούμαστε από σωζόμενη πράξη που αφορά στην ταφή του στον
Χάνδακα. Ο Κιοπρουλής κατέβαλε το 1656 μεγάλες προσπάθειες
να διαλύσει το τάγμα αυτό και άλλα επίσης, αλλά δεν το πέτυχε.
Έτσι, μοναχοί του τάγματος των Χαλβετί βρίσκονταν γύρω από
το τέμενος του Σουλτάν Μοχάμεντ Χαν Γαζί, όπου και διέμεναν
στα γύρω δωμάτια.
Γύρω από το τέμενος του Δεφτερδάρ Σαμπίκ Μαλίκ Ιμπραχήμ
πασά, που ήταν διοικητής του Χάνδακα το 1672, έμεναν επίσης
δερβίσηδες του τάγματος των Χαλβετί. Όπως μας πληροφορούν
οθωμανικά κείμενα, πολλά από τα τεμένη του Χάνδακα είχαν
και τον χαρακτήρα τεκέδων. Σε αυτά συναντιόνταν οι λόγιοι και
σπουδάζοντες μουσουλμάνοι που μπορούσαν να παραμένουν
για μεγάλο χρονικό διάστημα στα δωμάτια γύρω από το τέμενος.
Τεμένη του είδους αυτού ήταν κυρίως όσα χριστιανικά μοναστήρια
μετατράπηκαν αλλά και εκείνα γύρω από τα οποία είχαν χτιστεί
δωμάτια φιλοξενίας. Τέτοιοι χώροι ήταν τα τεμένη Χουγκιάρ,
Μαχμούτ Κετχουντά Ιμπραήμ πασά, Καπουδάν Καπλάν Μουσταφά
πασά και Κουλ Κετχουντά.606
Όπως προκύπτει επίσης από τα οθωμανικά κείμενα, οι δερβίση‐
δες μοναχοί της Κρήτης προέρχονταν κυρίως από το τάγμα των
Μπεχτασήδων. Το τάγμα αυτό αποτελούσε ένα από τα 12 αρχικά
τάγματα που ανήκαν στους Σιίτες. Ήταν, δηλαδή, οπαδοί του Α‐
λή που καταγόταν από την οικογένεια του προφήτη Μωάμεθ.
Το τάγμα τους επικράτησε σε ολόκληρο τον οθωμανικό κόσμο
στη διάρκεια του 15ου αι.607
606 Άγιος Φραγκίσκος, Φετιχιέ τζαμί, Τζαμί φρουρίου Κούλες, Αγία Αικατερίνη.
607 Χιδίρογλου 1970, σσ. 211‐235.
608 Αναστασόπουλος 2005, σσ.139 ‐ 150.
216
Στην απογραφή του 1881 καταγράφονται 17 τεκέδες στην πό‐
λη. Μεταξύ αυτών, οι τεκέδες Μπεχί Ορτουλί Αχμέτ Μπαμπά και
Αχμέτ Κορακάκη, χωρίς όμως πληροφορίες για το τάγμα τους ή
για το πού βρίσκονταν.608 Οι μεγαλύτεροι τεκέδες αποτελούνται
από μια μεγάλη αίθουσα για τις τελετουργίες του τάγματος, την
μεϊντανέβη, το μαυσωλείο του ιδρυτή της μονής, τον τούρμπε,
την κατοικία του σεΐχη, του επικεφαλής δηλαδή της μονής και συ‐
νήθως ένα τζαμί ή ένα μετζίτι. Επίσης, διέθεταν χώρους φιλοξενίας
και μεγάλη κουζίνα για τους δερβίσηδες και τους πολυάριθμους
επισκέπτες τους, αφού η φιλοξενία ήταν επιβεβλημένη και είχε
και χωριστό τυπικό. Στα μικρά συνοικιακά τζαμιά ή στα τζαμιά
των τεκέδων υπήρχε ημικυκλικός εξώστης που χρησίμευε ως μι‐
ναρές απ’ όπου ο μοεζίνης απάγγελνε το Κοράνι. Στον απέναντι
από την είσοδο τοίχο των τεκέδων βρισκόταν το μιχράμπ.
Συνδεδεμένα με την ιστορία των μουσουλμανικών μοναχικών
ταγμάτων είναι τα μαυσωλεία που αποτελούσαν ιδιαίτερους
θρησκευτικούς χώρους, συνήθως όμως συνδέονταν με καγκελωτές
περιφράξεις με τα τεμένη που βρίσκονταν δίπλα τους. Η ίδρυση
μαυσωλείου σε κάποιο χώρο δεν προϋπέθετε πάντα τον τάφο
κάποιου συγκεκριμένου αγίου. Η παραμονή, η δράση ή οποιαδήποτε
άλλη εκδήλωση μιας προσωπικότητας στον συγκεκριμένο χώρο
μπορούσε να αποτελέσει προϋπόθεση για την ανέγερση μαυσω‐
λείου. Όλο αυτό το συγκρότημα συνήθως περιβαλλόταν από μι‐
κρό νεκροταφείο.
 Κατάλογος Τεκέδων

Κατάλογος των τεκέδων βρίσκεται στο αρχείο του Ι. Δ. Μου‐ Τεκές Χορασανλί Αλή Μπαμπά
ρέλου στη ΒΔΒΗ, με τίτλο, Διατηρητέα ιστορικά μνημεία πόλεως Τεκές Σεϊχ Εζρεή Εφέντη (Ναξιμπεντλί Χαδελί)
Χάνδακα και περιχώρων της εποχής της Τουρκοκρατίας. Στον κα‐ Τεκές Μπεχή Ορτουλή Αχμέτ Μπαμπά612
τάλογο αυτό αναφέρονται οι παρακάτω τεκέδες: Τεκές Σεϊχ Δζεβρί Εφέντη (Ναξιμπεντλί)
Τεκές Ιβραχήμ Εφέντη Τρικέντα
1879 τεκές του Τάγματος των Τριών Ανδρών στην Κερά Φανε‐ Τεκές Ομέρ Μπαμπά (Καδρί)
ρωμένη στη Βαγιά,609 κάτω από την ψηλή Τάμπια (Kōse Ibrahim Τεκές Αχμέτ Κορακάκη
Aga, Bektasyé) Τεκές Χατζή Χασάν Μπαμπά
Τεκές Χιλαλή Σουλτάν (Χαλβετή)
1888 τεκές και επίχρυσος βωμός Κεϋλανί στη συνοικία Σερ‐ Τεκές Αβδουραχμάν πασά
τουρνά610 Τεκές Αρίφ Κερεστετζάκι (Ρουφαή)
Τεκές Καδρί Εφέντη
1892 τεκές στο Μικρό Τσαρσάκι, δίπλα στον καινούριο καφενέ, Τεκές Αχμέτ Φελιζάλ πασά
Galuti Ali Efendi‐ ukudar Mahmud Efendi (Καλοκαιρινού και Δε‐ Τεκές Σερίφ Αλή Εφένδη Μπιγικλή
λημάρκου)611 Τεκές Μουσταφά Αρίφ Μπαμπά
Τεκές Χουσνί Μπαμπά
Τεκές Ταμπακλάρ τεκεσί, Gebahané των Fenadyé, που ανήκε
Τεκές Αβδουλάχ πασά, πίσω από το Μποδοσάκειο στο ενσινάφι των βυρσοδεψών κοντά στη Χανιώπορτα613
Τεκές και μαυσωλείο Μασταμπά Τεκές Μετζίτι Τεμετζί – όπισθεν Γενί Τζαμί614

609 Λανθασμένη αναφορά. Η εκκλησία αναφέρεται στους καταλόγους ως Παναγία Φανερωμένη στο Μαρτινέγκο. Βλ. και σ...
610 Μετατροπή σε τεκέ του ναού του Αγίου Γεωργίου Γλυκοκαρύδη. Βλ. και σ...
611 Τεκές στην εκκλησία της Αγίας Ειρήνης. Βλ. και σ...
612 Μεσαμπελιές στα Αλάτσατα.
613 Διατηρητέα ιστορικά μνημεία πόλεως Χάνδακα και περιχώρων της εποχής της Τουρκοκρατίας από το αρχείο του Ι.Δ. Μουρέλου, ΒΔΒΗ. Σύμφωνα με τον κ. Νίκο Λεβεντάκη, τον οποίο ευ‐
χαριστώ ιδιαίτερα για τη βοήθειά του, οι τεκέδες είχαν ως εξής: τεκές των Karabasine (στον προμαχώνα Vitturi), Hindi Baba Ga’fer (Ακ Τάμπια), Șeyh Ibrahim Kulsani (περιοχή Καπετα‐
νάκειο;), Șeyh Wahid των Μπαϊραμήδων (ξενοδοχείο Λατώ στην Επιμενίδου), Șeyh Isdaladin (γειτονιά Παναγίας Σταυροφόρων), Ali Dede, Bektașiyé (τέρμα Ταξιάρχου Μαρκοπούλου),
Khalwatiyé (οδός Αλμυρού), Üçler (Ουτσλέρια), παράρτημα Bektasiyé, Defterdar Ahmet Efendi (Περβόλα).
614 Σταυρινίδης Ν., ΜΤΙΕ, τ. Ε΄, Ηράκλειο 1985, σσ. 239‐242.

217
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αλεξίου Στ. – Λασσιθιωτάκης Κ., Η αποκατάστασις του
Αγίου Μάρκου του Χάνδακος, εκδ. ΕΚΙΜ, Ηράκλειον 1958.
Αλεξίου Στ., «Το Κάστρο της Κρήτης και η ζωή του
στον ΙΣΤ΄ και ΙΖ΄ αιώνα», Κρητικά Χρονικά 19 (1965),
εκδ. ΕΚΙΜ, σσ. 146‐178.
Αλεξίου Στ., Κρητική Ανθολογία (ΙΕ΄‐ΙΖ΄ αι.), εκδ. ΕΚΙΜ,
Ηράκλειον 1969.
Αναστασόπουλος Α., «Δερβίσηδες και δερβίσικοι τε‐
κέδες στην Κρήτη των αρχών του 19ου αιώνα: Θρη‐
σκευτικές, κοινωνικές και οικονομικές λειτουργίες»,
Πεπραγμένα Θ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Ελούν‐
τα, 1‐6 Οκτωβρίου 2001), τ. Γ1, Ηράκλειο 2005, εκδ.
ΕΚΙΜ, σσ. 139 ‐150.
Ανδριανάκης Μ. Γ. – Γιαπιτσόγλου Κ. Δ., Χριστιανικά
μνημεία της Κρήτης, Συνοδική Επιτροπή Θρησκευτικού
Τουρισμού της Εκκλησίας Κρήτης: ΜΚΟ «Φιλοξενία»,
Ηράκλειο 2012.
Ανδριώτης Ν., Πληθυσμός και οικισμοί της ανατολικής
Κρήτης (16ος‐19ος αι.), ΒΔΒΗ, Ηράκλειο 2006.
Βενέρης Τ., «Ποίημα Παύλου Πρεσβυτέρου . Περί του
εν Ηρακλείου Ι. Ναού του Αγίου Μηνά», Χριστιανική
Κρήτη, Α΄, τεύχ. Γ΄, Ρέθυμνο 1912, σσ. 379‐434.
Βενέρης Τ., «Νεόφυτος Πατελλάρος ο πρώτος μητρο‐
πολίτης της Κρήτης μετά την κατάκτηση αυτής υπό
των Τούρκων», ΕΕΚΣ 1 (1938), σσ. 2‐14.
Βενέρης Τ., «Νεόφυτος Πατελλάρος», ΘΗΕ 9 (1966),
Αθήναι, στηλες 412‐413.
Βίδος Κ., «Ο άγνωστος Λεονταρίτης», Το Βήμα,
15/06/1997.
Βολανάκης Ι., «Το αρχαιολογικό έργο της 13ης Εφορείας
Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κατά την περίοδο 2004‐
2008», Αρχαιολογικό Έργο Κρήτης 1, Πρακτικά της 1ης
συνάντησης, Ρέθυμνο 28‐30 Νοεμβρίου 2008, Ανδριανάκης
Μ. – Τζαχίλη Ίρις (επιμ.), Εκδόσεις Φιλοσοφικής Σχολής
Πανεπιστημίου Κρήτης, Ρέθυμνο 2010, σσ. 55‐73.
Γάσπαρης Χ., «Οι επαγγελματίες του Χάνδακα κατά
τον 14ο αιώνα. Σχέσεις με τον καταναλωτή και το
κράτος», Σύμμεικτα 8 (1989), σσ. 83‐133.
Γιαπιτσόγλου Κ., «Οι τεκέδες των Μπεκτασήδων δερ‐
βίσηδων στο Ηράκλειο», Κρητικό Πανόραμα 29 (2008),
σσ. 130‐146.
Γκράτζιου Όλγα, «Η γλυπτική στις βενετικές κτήσεις
του ελληνικού χώρου και ιδιαίτερα στην Κρήτη», Βε‐
νετοκρατούμενη Ελλάδα. Προσεγγίζοντας την ιστορία
της, επιστημονική διεύθυνση Χρύσα Μαλτέζου, Βλάσση
Δέσποινα – Τζαβάρα Αγγελική (επιμ.), τ. Α΄, Αθήνα –
Βενετία 2010, σσ. 575‐604.
Δετοράκης Θ., Οι άγιοι της πρώτης βυζαντινής περιόδου
της Κρήτης και η σχετική προς αυτούς φιλολογία, διδ.
διατρ., Αθήναι 1970.
Δετοράκης Θ., «Η πανώλης εν Κρήτῃ. Συμβολή εις
την ιστορίαν των επιδημιών της νόσου», ΕΕΦΣ ΧΧΙ
(1970‐1971), Αθήνα, σσ. 118‐136.
Δετοράκης Θ. Ε., «Γεωργίου Νικολετάκη χρονικά ση‐
μειώματα», Κρητολογία V (Ιούλ.‐Δεκ. 1977), σσ. 135‐136.
Δετοράκης Θ., Ιστορία της Κρήτης, Αθήνα 1986.
Δετοράκης Θ. Ε., «Μηνᾶς ὁ Μεγαλομάρτυς. Ὁ Ἅγιος
τοῦ Μεγάλου Κάστρου. Ἁγιολογικά‐Ὑμνογραφικά‐
Ἱστορικά», Η Αλλαγή, Ἡράκλειον 1995.
Δετοράκης Θ., Βενετοκρητικά μελετήματα (1971‐1994),
ΒΔΒΗ, Ηράκλειο 1996.
Δετοράκης Θ., «Η Εκκλησία της Κρήτης κατά την
Τουρκοκρατία (1645‐1898)», Κρήτη: Ιστορία και Πολι‐
τισμός, τ. Β΄, εκδ. ΒΔΒΗ, Κρήτη 1988, σσ. 333‐436.
Δετοράκης Θ., «Η Εκκλησία της Κρήτης. Σύντομη Ιστο‐
ρική Επισκόπηση», http://www.iak.gr/gr/ ekklisia‐kritis/is‐
toria_ekklisias_ kritis/index.html
Δετοράκης Μ., «Ο μητροπολιτικός ναός του Αγίου
Μηνά καί θέματα υγείας‐πρόνοιας στην περίοδο της
Τουρκοκρατίας καί της Κρητικής Πολιτείας, Ο στρα‐
τηλάτης άγιος Μηνάς, ο πολιούχος του Ηρακλείου και
τα πρώτα 100 χρόνια της μεγάλης εκκλησίας του», Η
Αλλαγή, Ηράκλειο 1995, σσ. 38‐43.
Έκθεση ντοκουμέντων για την κατεδάφιση του ναού
του Σωτήρος, τεύχος Δήμου Ηρακλείου, Ηράκλειο 1983.
Ζευγαδάκης Ν. Ε., «Ο σιναϊτικός ναός του Αγίου Ματ‐
θαίου», Κρητικός Κήρυξ, 16/10/1941.
Ζευγαδάκης Ν. Ε., «Ο ναός του Αγίου Δημητρίου»,
Κρητικός Κήρυξ 1/4/1942.
Ζευγαδάκης Ν. Ε., «Ο ναός της Αγίας Αικατερίνης»,
Νέα Χρονικά 19/11/45, 26/11/45, 3/12/45.
Ζευγαδάκης Ν.Ε., «Το σιναϊτικόν μετόχιον του Αγίου
Ματθαίου», Μεσόγειος 25‐26/7/1963.
Ζευγαδάκης Ν.Ε., «Οι ναοί του Ηρακλείου», Μεσόγειος
1‐3/8/1963.
Ζευγαδάκης Ν. Ε., « Ιστορική σημασία του σιναϊτικού
ναού Αγίου Ματθαίου», Εθνική Φωνή 13/2‐20/3/1967.
Ζώης Λ. Χ., «Κρήτες εν Ζακύνθω», ΕΕΚΣ 2 (1938), σσ.
121‐125.
Ζουρίδης Γ. Ν. «Ο ναός της Παναγίας των Σταυροφό‐
ρων», Δράσις 25/2/1953.
Θαλασσινός Οδ., «Το Μικρό Χαμαμάκι», Μεσόγειος
28/12/1957.
Ιερός Ναός Αγίου Μηνά, Η εκατονταετηρίς του ναού
(1895‐1995). Τα Πεπραγμένα των εορταστικών εκδηλώ‐
σεων (5‐12 Νοεμβρίου 1995), Δετοράκης Θεοχ. (επιμ.),
Ηράκλειον 1997.
Καζανάκη Μαρία, «Εκκλησιαστική Ξυλογλυπτική στο
Χάνδακα του 17ου αι. Νοταριακά έγγραφα (1606‐1642)»,
Θησαυρίσματα 11 (1974), Βενετία, σσ. 251‐283.
Καζανάκη Λάππα Μ., «Οι ζωγράφοι του Χάνδακα
κατά το 17ο αι.», Θησαυρίσματα 18 (1981), Βενετία, σσ.
177‐267.
Καζανάκη‐Λάππα Μαρία, «Συμβολή στη μελέτη της
αρχιτεκτονικής γλυπτικής στο Χάνδακα. Ειδήσεις από
νοταριακά έγγραφα του 17ου αιώνα», Πεπραγμένα
ΣΤ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Χανιά, 25‐30 Αυ‐
γούστου 1986), τ. Β΄, Χανιά 1991, εκδ. Φιλολογικός
Σύλλογος Χανίων «Ο Χρυσόστομος», σσ. 175‐180.
Καζανάκη‐Λάππα Μαρία, «Η συμβολή των αρχειακών
πηγών στην Ιστορία της Τέχνης: ζωγραφική, γλυπτική,
αρχιτεκτονική», Όψεις της ιστορίας του Βενετοκρα‐
τούμενου ελληνισμού. Αρχειακά τεκμήρια, Χρύσα Α.
Μαλτέζου (επιμ.), Ίδρυμα Αρχειακού Πολιτισμού,
Αθήνα 1993, σσ. 444‐451.
Κακλαμάνης Στ. – Λαμπάκης Στ., «Η έκδοση των δια‐
θηκών (1506‐1532) του νοταρίου Μανουήλ Γρηγορό‐
πουλου», Πεπραγμένα ΣΤ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συ‐
νεδρίου (Χανιά, 25‐30 Αυγούστου 1986), τ. Β΄, Χανιά
1991, εκδ. Φιλολογικός Σύλλογος Χανίων «Ο Χρυσό‐
στομος», σσ. 181‐194.
Κακλαμάνης Στ., «Ειδήσεις για την πνευματική ζωή στον
Χάνδακα από το 16ο βιβλίο της Istoria Candiana του
Ανδρέα Κορνάρου», Παιδεία και Πολιτισμός στην Κρήτη
(Βυζάντιο‐Βενετοκρατία). Μελέτες αφιερωμένες στον Θε‐
οχάρη Δετοράκη, Βάσσης Ιω. ‐ Κακλαμάνης Στ.‐ Λουκάκη
Μαρίνα (επιμ.), ΠΕΚ & εκδ. Φιλοσοφικής Σχολής Πανε‐
πιστημίου Κρήτης, Ηράκλειο 2008, σσ. 115‐ 249.
Κακουλίδη‐Πάνου Ελένη, «Ο Ιωάννης Μορεζήνος και
το έργο του», Κρητικά Χρονικά 22 (1970), εκδ. ΕΚΙΜ,
σσ. 7‐78.
Καλεντάκη Στυλιανή, Ο ζωγράφος Γεώργιος Κασ τρο‐
φύλακας και το έργο του (1719‐1758), Πανεπιστήμιο Ι‐
ωαννίνων 2004, αδημοσίευτη διπλωματική εργασία.
Καλεντάκη Στυλιανή, Ο παλαιός μητροπολιτικός ναός
του Αγίου Μηνά, εκδ. ΙΑΚ, Ηράκλειο 2012.
Καλοκύρης Κ., «Η Παναγία των Σταυροφόρων», Με‐
σόγειος 3/4/1955.
Καραντζίκου Ελένη, «Η οικιστική μορφή της πόλης
του Χάνδακα κατά την περίοδο της Tουρκοκρατίας»,
Κρητολογικά Γράμματα 17 (2001), σσ. 111‐116.
Καραντζίκου Ελένη Ε., «Η ύδρευση του Χάνδακα κατά
τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας (1669‐1674)»,
Παλίμψηστον, τεύχ. 19/20, Ηράκλειο 2004‐2005, σσ.
197‐206.
Κονιδάρης Γερ., «Αι Επισκοπαί της Κρήτης μέχρι και
του Ι΄ αιώνος», Κρητικά Χρονικά Ζ΄(1953), εκδ. ΕΚΙΜ,
σσ. 462‐478.
Κουμανούδη Μαρίνα, Οι Βενεδικτίνοι στην ελληνολατινική
Ανατολή. Η περίπτωση της μονής του Αγίου Γεωργίου
Μείζονος Βενετίας (11ος‐15ος αι.), Αθήνα – Βενετία 2011.
Κριτσωτάκη Νίκη, «Ο ιερός ναός του Αγίου Τίτου στο
Χάνδακα», Πεπραγμένα Ζ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συ‐
νεδρίου (Ρέθυμνο, 25‐30 Αυγούστου 1991), τ. Β1, Νέα
Χριστιανική Κρήτη, Ρέθυμνο 1995, εκδ. Δήμος Ρεθύμνης,
σσ. 347‐360.
Κριτσωτάκης Ι., «Η Αγία Τριάς», Μύσων, τ. Ε΄, Αθήναι
1936, σσ. 35‐47.
Κωνσταντουδάκη Μαρία, «Οι ζωγράφοι του Χάνδακος
κατά το πρώτον ήμισυ του 16ου αιώνος οι μαρτυρού‐
μενοι εκ των νοταριακών αρχείων», Θησαυρίσματα
10 (1973), Βενετία, σσ. 291‐380.
Κωνσταντουδάκη Μαρία, «Μαρτυρίες ζωγραφικών
έργων στο Χάνδακα σε έγγραφα του 16ου και 17ου
αιώνα», Θησαυρίσματα 12 (1975), Βενετία, σσ. 35‐136.
Κωνσταντουδάκη Μαρία Γ., «Νέα έγγραφα για ζω‐
γράφους του Χάνδακα (ΙΣΤ΄ αι.) από τα αρχεία του
Δούκα και των Νοταρίων της Κρήτης», Θησαυρίσματα
14 (1977), Βενετία, σσ. 157‐198.
Κωσταντουδάκη‐Κιτρομηλίδου Μαρία, «Έργα “σκουλ‐
τόρων” και “μουράρων”: Γλυπτική και αρχιτεκτονική
στην Κρήτη τον δέκατο έκτο αιώνα με βάση αρχειακές
πηγές», Πεπραγμένα Ζ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου
(Ρέθυμνο, 25‐30 Αυγούστου 1991), τ. Β1, Νέα Χριστιανική
Κρήτη (έτη ΣΤ΄‐Ζ΄, 1994‐1995), Ρέθυμνο 1995, εκδ.
Δήμος Ρεθύμνης, σσ. 361‐403.
Κωνσταντουδάκη‐Κιτρομηλίδου Μαρία, «Ασήμι λα‐
βοράδο και χρυσάφι φίνον. Αρχειακές μαρτυρίες για
την αργυροχοΐα και τη χρυσοχοΐα στην Κρήτη της βε‐
νετικής περιόδου», Πεπραγμένα Η΄ Διεθνούς Κρητολο‐
γικού Συνεδρίου (Ηράκλειο, 9‐14 Σεπτεμβρίου 1996),
τ. Β1, εκδ. ΕΚΙΜ, Ηράκλειο 2000, σσ. 365‐380.
Κωνσταντουδάκη‐Κιτρομηλίδου Μαρία, « Πολυτελή
έργα μικροτεχνίας στην Κρήτη της Βενετικής περιόδου:
Ανέκδοτα ευρετήρια του 15ου αιώνα από τη μονή
του Αγίου Φραγκίσκου του Χάνδακα», Πεπραγμένα
Θ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Ελούντα, 1‐6
Οκτωβρίου 2001), τ. Β2, Ηράκλειο 2005, εκδ. ΕΚΙΜ,
σσ. 315‐325.
Λασσιθιωτάκης Κ. Ε., «Ο άγιος Φραγκίσκος και η
Κρήτη», Πεπραγμένα Δ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου
(Ηράκλειο, 29 Αυγούστου‐3 Σεπτεμβρίου 1976), τ. Β΄,
Αθήνα 1981, εκδ. ΠΕΚ, σσ. 146‐154.
Λυδάκη Ειρήνη, «Ιωάννης Βεργίτσης. Κρητικός λόγιος
του 16ου αιώνα. Βιογραφικά και εργογραφικά», Θη‐
σαυρίσματα 29 (1999), Βενετία, σσ. 225‐272.
Μαλτέζου Χρύσα, «Η Κρήτη στη διάρκεια της περιόδου
της Βενετοκρατίας (1211‐1669)», Κρήτη: Ιστορία και Πο‐
λιτισμός, τ. Β΄, εκδ. ΒΔΒΗ, Κρήτη 1988, σσ. 107‐161.
Manousakas M., “Recherches sur la vie de Jean Plousi‐
adenos (Joseph de Methone) (1429?‐1500)”, Revue des
Etudes Byzantines XVII (1959), σσ. 28‐51.
Μανούσακας Μ. Ι., «Βενετικά έγγραφα αναφερόμενα
εις την εκκλησιαστικήν ιστορίαν της Κρήτης του 14ου‐
16ου αιώνος: (πρωτοπαπάδες και πρωτοψάλται Χάν‐
δακος)», ΔΙΕΕΕ ΙΕ΄ (1961), σσ. 149‐233 και σσ. 458‐475.
Μανούσακας Μ., «Η διαθήκη του Αγγέλου Ακοτάντου
(1436), αγνώστου κρητικού ζωγράφου» ΔXAE 2 (1960‐
1961), περίοδος Δ' , Αθήνα 1962, σσ. 139‐150 (πίν. 52‐53).
Μαρινάτος Σπ., «Ευμάθιος ο Φιλοκαλής, τελευταίος
στρατηγός του βυζαντινού θέματος της Κρήτης»,
ΕΕΒΣ Ζ΄ (1930), Αθήναι, σσ. 388‐393.
Μαστροδημήτρης Π. Δ., «Επιγράμματα ιερέων του
Χάνδακος εις έπαινον του Δούκα της Κρήτης, Giovanni
Battista Grimani (1636)», Κρητικά Χρονικά 23 (1971),
εκδ. ΕΚΙΜ, σσ. 367‐394.
Μαστροδημήτρης Π. Δ., Έλληνες Λόγιοι ΙΕ΄ – ΙΘ΄ αι. Με‐
λέτες και κείμενα, τ. 1, Αθήνα 1979.
Μαυρομάτης Γ. Κ., «Ελληνικά έγγραφα (δωρητήριο
και διαθήκες), της μητέρας, της κόρης και της εγγονής
του Βιτσέντζου Ιάκ. Κορνάρου», Θησαυρίσματα 16
(1979), Βενετία, σσ. 206‐254.
Μαυρομάτης Γ. Κ., Ανέκδοτα Βενετικά έγγραφα για τους
Κορνάρους της Σητείας και του Χάνδακα. Διαθήκες μελών
της οικογένειας του Ιακώβου Κορνάρου, Αθήνα 1986.
Μέρτζιος Κ. Δ. «Η εν Ηρακλείω Μονή της Αγίας Αικα‐
τερίνης», Κρητικά Χρονικά ΣΤ΄ (1952), εκδ. ΕΚΙΜ, σσ.
131‐132.
Μιρμίρογλου Βλ., Οι Δερβίσσαι, εκδ. Εκάτη, εν Αθήναις
1940, 20012.
Μορφωτικά στοιχεία πόλεως Ηρακλείου Κρήτης, τ. Α΄,
Πετρίτη Κ. Ι. (επιμ.), Ηράκλειον Κρήτης 1960, εκδ. Συλ‐
λόγου Φίλων του Βιβλίου Δημ/κών Εκπ/κής Περιφ.
Πεδιάδος.
Μπολανάκης Ι., «Εκκλησία και Εκκλησιαστική παιδεία
στη Βενετοκρατούμενη Κρήτη», Νέα Χριστιανή Κρήτη,
Παράρτημα αρ. 3, Ρέθυμνο 2002, εκδ. Ι. Μ. Ρεθύμνης
και Αυλοποτάμου.
Μπορμπουδάκης Εμμ., «Μεσαιωνικά Μνημεία Κρήτης
1971», ΑΔ 27 (1972) Χρονικά, Αθήνα 1977, σσ. 655‐674.
Μπορμπουδάκης Εμμ., «Η βυζαντινή τέχνη ως την
πρώιμη Βενετοκρατία», Κρήτη. Ιστορία και Πολιτισμός,
τ. Β΄, εκδ. ΒΔΒΗ, Κρήτη 1988, σσ. 9‐104.
Μπορμπουδάκης Εμμ., «Η τέχνη κατά τη Βενετοκρα‐
τία», Κρήτη. Ιστορία και Πολιτισμός, τ. Β΄, εκδ. ΒΔΒΗ,
Κρήτη 1988, σσ. 231‐288.
Μπουνιαλής Τζάνε Μαρίνος, Ο Κρητικός Πόλεμος (1645‐
1669), Αλεξίου Στυλ.‐ Αποσκίτη Μάρθα (επιμ.), εκδ.
Στιγμή, 1995.
Ξανθουδίδης Στεφ., «Χριστιανικαί Αρχαιότητες εκ
Κρήτης», Διεθνής Εφημερίς Νομισματικής Αρχαιολογίας
VI (1903), σσ. 115‐139.
Ξανθουδίδης Στεφ., «Οι Εβραίοι εν Κρήτη επί Ενετο‐
κρατίας», Κρητική Στοά 1909, σσ. 209‐224.
Ξανθουδίδης Στεφ., «Περί της Μητροπόλεως Κρήτης
και του Μητροπολιτικού Ναού του Αγίου Τίτου», Χρι‐
στιανική Κρήτη 2 (1914), τεύχ. Γ΄, σσ. 317‐338.
Ξανθουδίδης Στεφ., «Ο Ναός του Αγίου Τίτου», Νέα
Εφημερίς 13/2‐14/2/1925.
Ξανθουδίδης Στεφ. «Ο Ναός του Αγίου Τίτου», Από‐
στολος Τίτος, Ηράκλειο 1925, σ. 8.
Ξανθουδίδης Στεφ. «Χριστιανική επιγραφή Ηρακλείου
Κρήτης», ΕΕΒΣ Δ΄ (1927), Αθήναι, σσ. 106‐108.
Ξανθουδίδης Στεφ., Χάνδαξ – Ηράκλειο. Ιστορικά Ση‐
μειώματα, εν Ηρακλείω Κρήτης 1927 (επανέκδοση το
1964 με επιμέλεια και σημειώσεις του Στυλ. Αλεξίου).
Ξανθουδίδης Στεφ., «Κατάλοιπα», Κρητικός Κόσμος,
14/3/1938, Ιστορικό Μουσείο Κρήτης.
Ο Κώδικας των Θυσιών. Ονόματα και δημευμένες περι‐
ουσίες των Χριστιανών αγωνιστών της Ανατολικής
Κρήτης κατά την Επανάσταση του 1821, Δημητριάδης
Β. – Δασκάλου Διονυσία (επιμ.), εκδ. ΠΕΚ & ΒΔΒΗ,
Ηράκλειο 2003.
Παλιούρας, Αθ. Δ. Ο ζωγράφος Γεώργιος Κλόντζας
(1540ci‐1608) και αι μικρογραφίαι του κώδικος αυτού,
διδ. διατρ., Αθήναι 1977.
Παναγιωτάκης Ν. Μ. – Vincent A. L., «Νέα στοιχεία για
την Ακαδημία των Stravaganti», Θησαυρίσματα 7 (1970),
Βενετία, σσ. 52‐81.
Παναγιωτάκης Ν. Μ., Η Κρητική περίοδος της ζωής
του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου, Αθήνα 1987, εκδ. Τρο‐
χαλία [ανατύπωση με προσθήκη ευρετηρίου από το
συλλογικό τόμο, Αφιέρωμα στο Νίκο Σβορώνο, τ. Β,
Ρέθυμνο 1986, σσ.1‐121].
Παναγιωτάκης Ν. Μ., «Μελετήματα περί Σαχλίκη»,
Κρητικά Χρονικά 27 (1987), εκδ. ΕΚΙΜ, σσ. 7‐58.
Παναγιωτάκης Ν. Μ., «Η παιδεία κατά την Βενετο‐
κρατία», Κρήτη: Ιστορία και Πολιτισμός, τ. Β΄, εκδ.
ΒΔΒΗ, Κρήτη 1988, σσ. 165‐196.
Παναγιωτάκης Ν. Μ., «Μαρτυρίες για τη μουσική
στην Κρήτη κατά τη βενετοκρατία», Θησαυρίσματα
20 (1990), Βενετία, σσ. 192‐254.
Πανοπούλου Αγγελική, «Οι τεχνίτες ναυπηγείων του
Χάνδακα και των Χανίων κατά το 16ο και 17ο αιώνα»,
Κρητική Εστία 3 (1989/90) , περ. Δ΄, σσ. 152‐210.
Πανοπούλου Αγγελική, «Φαρμακεία και φαρμακοποιοί
του Χάνδακα (16ος‐17ος αι.)», Πεπραγμένα Η΄ Διεθνούς
Κρητολογικού Συνεδρίου (Ηράκλειο, 9‐14 Σεπτεμβρίου
1996), τ. Β2, Ηράκλειο 2000, εκδ. ΕΚΙΜ, σσ. 129‐141.
Πανοπούλου Αγγελική, «Οι άγιοι των βαρελάδων του
Χάνδακα», Η Καθημερινή‐ Επτά ημέρες, Αθήνα 4/11/2001,
σσ. 26‐27.
Πανοπούλου Αγγελική, «Χρόνος εργασίας και ελεύθερος
χρόνος των επαγγελματιών του Χάνδακα την ύστερη
βενετική περίοδο», Σύμμεικτα 16 (2003‐2004), σσ. 115‐
132.
Πανοπούλου Αγγελική, Συντεχνίες και θρησκευτικές
αδελφότητες στη βενετοκρατούμενη Κρήτη, Αθήνα –
Βενετία 2012.
Παπαδία‐Λάλα Αναστασία, Το Monte di Pieta του Χάν‐
δακα (1613‐μέσα 17ου αιώνα). Συμβολή στην κοινωνική
και οικονομική ιστορία της Κρήτης, Παρουσία – Πα‐
ράρτημα 2, Αθήνα 1987.
Παπαδία‐Λάλα Αναστασία, Ευαγή και νοσοκομειακά
ιδρύματα στη βενετοκρατούμενη Κρήτη, Ελληνικό Ιν‐
στιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών
Βενετίας, ΒΔΒΗ, Ελληνολατινική Ανατολή 4, Βενετία
1996.
Παπαδάκη Ασπασία, «Θρησκευτικές και κοσμικές τε‐
λετές στη βενετοκρατούμενη Κρήτη», Νέα Χριστιανική
Κρήτη, Παράρτημα 1, Ρέθυμνο 1993, διδ. διατρ.
Παπαδάκη Ασπασία, «Άγνωστοι κατάλογοι κειμηλίων
του Χάνδακα στη Βενετία», Κρητική Εστία 5 (1994/96),
περ. Δ΄, Χανιά, σσ. 77‐95.
Παπαδάκη Ασπασία, « Η τελετή των Σαράντα Ωρών
στη βενετοκρατούμενη Κρήτη», Ενθύμησις Νικολάου
Παναγιωτάκη, Κακλαμάνης Στεφ., Μαρκόπουλος Α.,
Μαυρομάτης Γ. (επιμ.), Ηράκλειο 2000, σσ. 535‐544.
Παπαδάκη Ασπασία, «Νέα στοιχεία για τη Μονή της
Παναγίας των Σταυροφόρων στον Χάνδακα. Τα κα‐
τάστιχα εσόδων και εξόδων του 16ου αιώνα», Πεπραγ‐
μένα Θ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Ελούντα, 1‐
6 Οκτωβρίου 2001), τ. Β1, Ηράκλειο 2005, εκδ. ΕΚΙΜ,
σσ. 271 – 283.
Παπαδάκη Ασπασία, «Μοναστηριακή περιουσία και
οικονομική εκμετάλλευση: Η περίπτωση της μονής
της Παναγίας των Σταυροφόρων στον Χάνδακα (16ος
αι.)», Πεπραγμένα Ι΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου
(Χανιά, 1‐8 Οκτωβρίου 2006), τ. Β1, Χανιά 2010, εκδ.
Φιλολογικός Σύλλογος Χανίων «Ο Χρυσόστομος», σσ.
341‐357.
Παπαδάκη Ασπασία, «Ηγούμενοι της μονής των Σταυ‐
ροφόρων στο Χάνδακα (16ος αιώνας)», Γαληνοτάτη.
Τιμή στη Χρύσα Μαλτέζου, Βαρζελιώτη Γ.Κ. ‐ Τσικνάκης
Κ. Γ. (επιμ.), Αθήνα 2013, σσ. 605‐617.
Παπαδάκης Ν., Η εκκλησία της Κρήτης, Χανιά 1936.
Παπαδόπουλος Π., «Μια βόλτα στα "Οβραϊκά"», Στιγ‐
μές, αναδημοσίευση https://agonigrammi. wordpress.
com/2009/06/04/2766/.
Παπαδόπουλος Τζουάνες, Στον καιρό της σχόλης. Ανα‐
μνήσεις από την Κρήτη του 17ου αι., εισαγωγή και σχο‐
λιασμός Alfred Vincent, μετάφραση – επιμέλεια Ναταλία
Δεληγιαννάκη, ΠΕΚ, Ηράκλειο 2012.
Παπαμιχαλάκης Ν., «Οι ναοί του Ηρακλείου κατά την
Μάχην της Κρήτης», Μεσόγειος 21/7‐28/7/1956.
Παρλαμάς Μ. Γ., «Ιστορικά και βιογραφικά σημειώματα
του Στέφανου Νικολαΐδου», Κρητικά Χρονικά Γ΄ (Μάϊ‐
ος‐Αύγουστος 1949), εκδ. ΕΚΙΜ, σσ. 293‐350.
Πετράκης Ε. Λ., «Το Ηράκλειον και το Γ΄ Πανεπιστή‐
μιον», Μορφωτικά στοιχεία πόλεως Ηρακλείου 1959,
Ηράκλειο 1960.
Πετράκης Ε. Λ., Ιστορικό Ιερού Ναού Παναγίας των
Σταυροφόρων, Ηράκλειο 1984.
Πλατάκης Ε., «Οι σεισμοί της Κρήτης από των αρχαι‐
οτάτων μέχρι των καθ’ ημάς χρόνων», Κρητικά Χρονικά
Δ΄ (1950), εκδ. ΕΚΙΜ, σ. 463 κ. εξ.
Πλάτων Ν., «Συμβολή εις το τοπωνυμικόν, την τοπογρα‐
φίαν και την ιστορίαν των πόλεων και φρουρίων της
Κρήτης. Α΄. Τα τείχη του Χάνδακος κατά την β΄ βυ‐
ζαντινήν περίοδον. Β΄. Συμπληρωματικά τινά εις τας
περί της προελεύσεως του ονόματος Χανιά», Κρητικά
Χρονικά Α΄ (1947), εκδ. ΕΚΙΜ, σσ.239‐255.
Πλάτων Ν., «Και πάλιν περί των Βυζαντινών τειχών
του Χάνδακος», Κρητικά Χρονικά Δ΄ (1950), εκδ. ΕΚΙΜ,
σσ. 353‐360.
Πλάτων Ν., «Νέα στοιχεία δια την μελέτην των Βυζα‐
ντινών τειχών του Χάνδακος» Κρητικά Χρονικά ΣΤ΄
(1952), εκδ. ΕΚΙΜ, σσ. 439‐459.
Πρακτικίδης Ζ., Χωρογραφία της Κρήτης, συνταχθείσα
το 1818, νέα έκδοση, ΤΕΕ/ ΤΑΚ, Ηράκλειο 1983.
π. Ρούσσος Π.‐ Κόρπης Π., Οι Ξένοι στο Ηράκλειο τον
19ο αιώνα και το παλαιό κοιμητήριο των καθολικών,
Ηράκλειο 2001.
Σάθας Κ., Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη VI, Παρίσι 1877.
Σαρηγιάννης Μ. «Ένας ετερόδοξος μουσουλμάνος
στην Κρήτη του 18ου αιώνα», Μνήμη Πηνελόπης Στάθη.
Μελέτες Ιστορίας και Φιλολογίας, επιμ. Λάππας Κ.‐Ανα‐
στασόπουλος Α.‐ Κολοβός Η., Αθήνα 2010, σσ. 371‐384.
Σπανάκης Στ., Η Κρήτη: τουρισμός‐ιστορία αρχαι‐
ότητες, τ. Ι, εκδ. Σφακιανάκης, Ηράκλειο 1950.
Σπανάκης Στ., «Η διαθήκη του Ανδρέα Κορνάρου (1611)»,
Κρητικά Χρονικά 9 (1955), εκδ. ΕΚΙΜ, σσ. 379‐478.
Σπανάκης Στ., «Συμβολή στην εκκλησιαστική ιστορία
της Κρήτης κατά τη Βενετοκρατία», Κρητικά Χρονικά
ΙΓ΄(1959), εκδ. ΕΚΙΜ, σσ. 243‐288.
Σπανάκης Στ., «Η θρησκευτικo‐εκκλησιαστική κατά‐
σταση στη Κρήτη το XVI αιώνα» Κρητικά Χρονικά 21
(1969), εκδ. ΕΚΙΜ, σσ. 134‐152
Σπανάκης Στ. «Σαν Σαλβατόρε. Ο περικαλλής ναός
των Αυγουστιανών στο Χάνδακα», Πατρίς 22/4/1970.
Σπανάκης Στ., Μνημεία Κρητικής Ιστορίας, τ. Ι‐ VI, Ηρά‐
κλειο 1940‐1976.
Σπανάκης Στ., Η Ύδρευση της πόλης του Ηρακλείου
(828‐1939), Ηράκλειο 1981.
Σπανάκης, «Η λατρεία του Αγίου Μηνά στην Κρήτη»,
Νέα Χριστιανική Κρήτη (1989), τ. Α, τεύχ. 1, σσ. 1‐15.
Σπανάκης Στ., Το Ηράκλειο στό πέρασμα των αιώνων,
Ηράκλειο 1990.
Σταρίδα Λ.‐ Κανάκη Ε., «Ανασκαφές στην πόλη του
Ηρακλείου ως το 2008», Αρχαιολογικό Έργο Κρήτης Ι,
Πρακτικά της 1ης συνάντησης, Ρέθυμνο 28‐30 Νοεμβρίου
2008, επιμ. Ανδριανάκης Μ.‐ Τζαχίλη Ι., Εκδόσεις Φι‐
λοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Κρήτης, Ρέθυμνο
2010, σσ. 402‐.413.
Σταρίδα Λ., Υπήρχε μια πόλη, τόμ. Α΄, Ηράκλειο 2012.
Σταρίδα Λ., Υπήρχε μια πόλη, τόμ. Β΄, Ηράκλειο 2013.
Σταυράκης Ν., Στατιστική του πληθυσμού της Κρήτης,
Αθήνησι 1890.
Σταυρινίδης Ν., «Ανδρέας Μπαρότσης, ο προδότης
του Μεγάλου Κάστρου», Κρητικά Χρονικά Α΄ (1947),
εκδ. ΕΚΙΜ, σσ. 393 ‐ 430
Σταυρινίδης Ν., «Πώς άλλαξε η όψη της πόλη μας»,
Πατρίς 29/4‐16/5/1951.
Σταυρινίδης Ν., «Άγιος Ανδρόνικος», Πατρίς 11‐13/3/1955.
Σταυρινίδης Ν., «Η Καστρινή οικογένεια των Σολωμών»,
Πατρίς 30/06/1959‐ 05/07/1959.
Σταυρινίδης Ν., «Κερά Παναγιά η Πισωτειχιώτισσα
(το Ασμαλή Χαμαμί)», Πατρίς, 13/11/1963.
Σταυρινίδης Ν., «Η εκκλησία του Αποστόλου Πέτρου
(Το Σουλτάν Ιμπραχίμ Τζαμισή)», Πατρίς 27/6‐7/7/1968.
Σταυρινίδης Ν., «Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου στα
Μουρχουταριά (το μικρό χαμαμάκι)», Πατρίς, 16‐
21/4/1970.
Σταυρινίδης Ν., «Τουρκοκρατία», Το Ηράκλειο και ο
νομός του, Ηράκλειο 1971, σσ. 173‐214.
Σταυρινίδης Ν., Η τελευταία περίοδος της πολιορκίας
του Μεγάλου Κάστρου, Ηράκλειο 1979.
Σταυρινίδης Ν., Μεταφράσεις Τουρκικών Ιστορικών Εγ‐
γράφων, τ. Α΄‐Ε΄, Ηράκλειο 1975‐ 1985.
Σταυρινίδης, Χειρόγραφα Δελτία, Αρχείο ΒΔΒΗ.
Στεριώτου Ι., «Ο Χάνδακας πριν από τη μεγάλη πο‐
λιορκία σε σχέδιο του Μανέα Κλόντζα», Θησαυρίσματα
26 (1996), Βενετία, σσ. 225‐240.
Στεριώτου Ι., «Τοπογραφικός προσδιορισμός Εκκλη‐
σιών του Χάνδακα», Ενθύμησις, Νικολάου Μ. Παναγιω‐
τάκη, Ηράκλειο 2000, σσ. 661‐674.
Συλαμιανάκης Γ. Α., Ο Άγιος Μηνάς. Συμβολαί εις την
Ιστορίαν, Ηράκλειον Κρήτης, 1939.
Τζεδάκης Θ., «Σύντομος εκκλησιαστική ιστορία του
Νομού Ηρακλείου», Το Ηράκλειον και ο νομός του,
Ηράκλειο 1971, σσ. 131 ‐156.
Τζεδάκης Θ., «Ποια η πραγματική χρονολογία των
εγκαινίων του παλαιού μητροπολιτικού ναού του
Ἁγίου Μηνᾶ ἐν Ἡρακλείῳ τό 1735 ἤ τό 1745», Ὁ στρατη‐
λάτης ἅγιος Μηνᾶς, ὁ πολιοῦχος τοῦ Ἡρακλείου καί τά
πρῶτα 100 χρόνια τῆς μεγάλης ἐκκλησίας του, Ηράκλειο
1995, σσ. 112‐115.
Τό Ἡράκλειο καί ὁ νομός του, επιμ. Στ. Σπανάκης, Νο‐
μαρχία Ηρακλείου, Ηράκλειο 1971.
Τσελεμπί Εβλιά, Οδοιπορικό στην Ελλάδα (1668‐1671),
εκδ. Εκάτη, Αθήνα 1994.
Τσικνάκης Κ. Γ., «Η Εβραϊκή κοινότητα του Χάνδακα
στα μέσα του 16ου αι.», Άνθη Χαρίτων, επιμ. Ν.Μ. Πα‐
ναγιωτάκης, Βενετία 1998, σσ. 729‐752.
Τσικνάκης Κ. Γ., «Οι Εβραίοι του Χάνδακα το 16ο αι.»,
Ελληνικός Εβραϊσμός, Αθήνα 1999, σσ. 225‐249.
Τσιρπανλής Ζ. Ν, «Ο Ιωάννης ο Πλουσιαδηνός και η Σι‐
ναϊτική εκκλησία του Χριστού Κεφαλά στο Χάνδακα»,
Θησαυρίσματα 3 (1964), Βενετία, σσ.1‐25.
Τσιρπανλής Ζ. Ν., «Νέα στοιχεία σχετικά με την εκ‐
κλησιαστική ιστορία της Βενετοκρατούμενης Κρήτης
(13ος‐ 17ος αι.). Από ανέκδοτα βενετικά έγγραφα»,
Ελληνικά 20 (1967), σσ. 42‐106.
Τσιρπανλής Ζ. Ν., Κατάστιχο των Εκκλησιών και Μονα‐
στηριών του Κοινού (1248‐1548), Ιωάννινα 1985.
Τσουγκαράκης Δ. & Αγγελομάτη—Τσουγκαράκη Ε.,
«Η απογραφή των εκκλησιών και των μονών της
Κρήτης (1635‐1637), Πεπραγμένα Ι΄ Διεθνούς Κρητολογικού
Συνεδρίου (Χανιά 1‐8 Οκτωβρίου 2006), τ. Β1, Χανιά
2010, εκδ. Φιλολογικός Σύλλογος Χανίων «Ο Χρυσό‐
στομος», σσ. 125‐148.
Τωμαδάκης Ν. Β., «Συμβολή εις την μελέτην των Σλα‐
βικών, Αρμενικών και Τουρκικών εποικίσεων εν Κρή‐
τη», ΕΕΚΣ, τ. Β΄ (1939), σσ. 7‐19.
Τωμαδάκης Ν. Β., «Ἔλεγχος τῶν ἐν Κρήτῃ
ἀρχιερατευσάντων ἐπί Τουρκοκρατίας 1645‐1898»,
ΕΕΚΣ τ. 3 (1940), σσ. 114‐155.
Τωμαδάκης Ν.Β., «Οι Ορθόδοξοι παπάδες επί Ενετο‐
κρατίας και η χειροτονία αυτών», Κρητικά Χρονικά 13
(1959), εκδ. ΕΚΙΜ, σσ. 39 ‐72.
Φανουράκης Ευμ., «Ο Ι. Ν. του Αγ. Μηνά», Νέα Χρονικά
9/2/48.
Φραγκούλη Α., Η Σιναία Σχολή της Αγίας Αικατερίνης,
Αθήνα 1981.
Χαιρέτη Μ., «Νέα στοιχεῖα περί τῆς χειροτονίας ὀρθο‐
δόξων ἱερέων Κρήτης ἐπί βενετοκρατίας», Πεπραγμένα
Γ΄ Διεθνοῦς Κρητολογικοῦ Συνεδρίου (Ρέθυμνον, 18‐23
Σεμπτεμβρίου 1971), τ. Β΄, ἐν Ἀθήναις 1974, σσ. 333‐341.
Χιδίρογλου Π., «Αγιολατρεία και μοναχική ζωή των
Τούρκων εν Κρήτη», έτος 2ο, Κρητικά Χρονικά ΚΒ΄,
τεύχ. 1 (1970), εκδ. ΕΚΙΜ, σσ. 211‐235.
Χρονάκη Δ.‐ Καλομοιράκης Δ., «Ο Ναός του Αγίου
Πέτρου στο Ηράκλειο», Πεπραγμένα Θ΄ Διεθνούς Κρη‐
τολογικού Συνεδρίου (Ελούντα, 1‐6 Οκτωβρίου 2001), τ.
Β2, Ηράκλειο 2004, εκδ. ΕΚΙΜ, σσ. 119‐137.
Bakker W.F. –Van Gemert A.F., «Οι διαθήκες του Κρη‐
τικού Νοταρίου Αντωνίου Γιαλέα (1529‐1532)», Κρητο‐
λογία VI, 1978, σσ. 5‐90.
Castrofilaca Pietro, «Libro de information delle cosse
publiche de Regno de Candia e isola de Cerigho, Zante...»
Marc. Itali VII, 1190 (8880), φ. 93 (=73).
Cornelius F., Creta Sacra II, Βενετία 1755.
Coronelli V., Atlante Veneto: Isolario descrittione ge‐
ografico‐historia. Venice 1696‐97, τομ. Ι, Venetia 1969
Curuni S. A.‐ Donati L., Creta Veneziana. L'Istituto Veneto
e la Missione Cretese di Giuseppe Gerola, εκδ. Ist.Veneto
di Scienze, Lettere ed Arti, Venezia 1988
Da Fara Lorenzo, I Cappucini e la Missione di Grecia, Βε‐
νετία 1998.
Faber F., Fratris Felicis Fabri Evagatorium in Terrae
Sanctae, Arabiae et Egypti peregrinationem, Stuttgadiae
1843‐1849.
Gerola G., Monumenti Veneti nell’ isola di Creta, Istituto
Veneto di Scienze, lettere ed arti, τ. I‐V Venezia 1905‐1932.
Gerola G., Topografia delle chiese della citta di Candia,
Bessarione 1918.
Gerola G, «Ι Francescani di Creta al tempo del dominio
veneziano», Collectanea franciscana, τ. ΙΙ (1932), σσ.
301‐361.
Gerola G. ‐ Λασσιθιωτάκης K., Τοπογραφικός κατάλογος
των τοιχογραφημένων εκκλησιών της Κρήτης (Elenco),
εκδ. Ε.Κ.Ι.Μ., Ηράκλειο 1961.
Gerola, Βενετικά μνημεία της Κρήτης (Εκκλησίες), μτφ.
Σπανάκης Στ., ΒΔΒΗ, Κρήτη 1993.
Halkin Fr., «La legend Cretoise de Saint Tite», Πεπραγμένα
Α΄ Διεθνούς Κρητολογικού συνεδρίου, Κρητικά Χρονικά
15‐16 (1961‐62), τεύχ. 2, εκδ. ΕΚΙΜ, σσ. 322‐337.
Joke Aalberts, «Ο Μανώλης Σκλάβος και ο σεισμός
του 1508» Κρητικά Χρονικά τ. ΚΗ΄‐ΚΘ΄, Ηράκλειο 1988‐
1989, εκδ. ΕΚΙΜ, σσ.338‐357.
Joke Aalberts, «Μιχαήλ Αποστόλης και Γεώργιος Γρηγο‐
ρόπουλος», Θησαυρίσματα 25 (1995), Βενετία, σσ.143‐157.
Kitsiki Panagopoulos Beata, «Some Venetian Churches
of Crete», Arte Veneta 30 (1976).
Kitsiki Panagopoulos Beata Cistercian and Medicant
Monasteries in Medieval Greece, Σικάγο – Λονδίνο 1979.
Tea Eva, “Saggio sulla storia religiosa di Candia dal 1590
al 1630”. Atti del Reale Istituto Veneto di Scienze, Lettere
ed Arti, τ. LXXII (1912‐13), Parte seconda, σσ. 1359‐1433.
Van Gemert A.F., «Ο Στέφανος Σαχλίκης και η εποχή
του», Θησαυρίσματα 17 (1980), Βενετία, σσ. 36‐130.
Venezia e la difesa del Levante. Da lepanto a Candia 1570
– 1670, Venezia, 1986.
 ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ ‐ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ

Αρχαιολογικό Δελτίο (περ.) Κρητικός Αστήρ (περ.)

Αναγέννησις (περ.) Κρητικός Κόσμος (εφημ.)
Άνθη Χαρίτων (περ.) Κρητικός Κήρυξ (εφημ.)
Ανόρθωσις (εφημ.) Κρητολογία (περ.)
Δελτίον Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος (περ.) Κρητολογικά Γράμματα (περ.)
Δελτίον Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας (περ.) Λαογραφία (περ.)
Διεθνής Εφημερίδα Νομισματικής Αρχαιολογίας (περ.) Μεσόγειος (εφημ.)
Δράσις (εφημ.) Μύσων (περ.)
Εθνική Φωνή (εφημ.) Νέα Ελευθερία (εφημ.)
Ελευθέρα Γνώμη (εφημ.) Νέα Χρονικά (εφημ.)
Ελληνικά (περ.) Νέος Ελληνομνήμων (περ.)
Ελληνικός Εβραϊσμός (περ.) Ο Απόστολος Τίτος (περ.)
Ελεύθερος Κόσμος (εφημ.) Ομόνοια (εφημ.)
Επιστημονική Επετηρίς της Φιλοσοφικής Σχολής του Παν/μίου Αθηνών (περ.) Παλίμψηστον (περ.)
Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών (περ.) Πατρίς (εφημ.)
Επετηρίς Εταιρείας Κρητικών Σπουδών (περ.) Πρόοδος (εφημ.)
Η Αλλαγή (εφημ.) ΣΤΙΓΜΕΣ (περ.)
Η Καθημερινή‐Επτά ημέρες (εφημ.) Σύμμεικτα (περ.)
Ηράκλειον (εφημ.) Τόλμη (εφημ.)
Η Φωνή του λαού (εφημ.) Το Βήμα (εφημ.)
Θησαυρίσματα (περ.) Χριστιανική Κρήτη (περ.)
Ίδη (εφημ.) Νέα Χριστιανική Κρήτη (περ.)
Κρητική Εστία (περ.) Arte Veneta (περ.)
Κρητική Στοά (περ.) Collectanea Franciscana (περ.)
Κρητικό Πανόραμα (περ.) Revue des Etudes Byzantines(περ.)
ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ ΠΡΟΣΩΠΩΝ, ΤΟΠΩΝΥΜΙΩΝ, ΠΕΡΙΟΧΩΝ, ΜΝΗΜΕΙΩΝ, ΧΩΡΩΝ

A Tournefort, 30, 31, 137

Armeria, 98, 106, 172
V
B Via Imperialis, 21, 31, 34, 39, 43, 47, 48, 60, 124, 125,
Buondelmonti, 19, 20, 185, 190 131, 190, 191, 192. Βλέπε και Λεωφ. Καλοκαιρι‐
νού.
C Voltone Πύλη, 18, 21, 22, 26, 107, 108, 110, 142, 153,
Candia, 20, 25, 58, 81, 96, 100, 120, 127 154, 155, 177, 185, 186
Castrofilaca. Βλέπε Καστροφύλακας
Α
D Αγία Μονή, 116
Dapper, 31, 32 Αγίου Μάρκου περιοχή, 21, 22, 28, 73, 90, 106, 108,
121, 152, 153, 154
K Αγίου Τίτου, 20, 54, 98, 99, 103, 130, 145, 158, 172
Kαστροφύλακας, 25 Αγορες
Αγά τσαρσί, 30, 34, 117
L Αγά των Γενιτσάρων, 30
Lear Ed., 36, 37 Ατζέμζαντε Εφένδη, 29
Loggia, 39 Βεζίρ, 29

M
Monte di Pieta, 23, 116, 117

P
Piattaforma Rovescia, 112, 150
Piazza dei Signori, 158
piazza delle Biade, 152
Piazza Delle Biade, 20
Piazza Delle Erbe, 21
Piazza di San Paolo, 164

R
Rabdh el Khandak, 17
Rouga Maistra, 19, 20, 99, 100, 153, 172, 177

S
Simonelli Vittorio, 37
Strada Larga. Βλέπε Λεωφόρος Καλοκαιρινού,
Βλέπε Πλατιά Στράτα

225
 ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ ΠΡΟΣΩΠΩΝ,
ΤΟΠΩΝΥΜΙΩΝ, ΠΕΡΙΟΧΩΝ,
ΜΝΗΜΕΙΩΝ, ΧΩΡΩΝ
 ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ ΠΡΟΣΩΠΩΝ,
ΤΟΠΩΝΥΜΙΩΝ, ΠΕΡΙΟΧΩΝ,
ΜΝΗΜΕΙΩΝ, ΧΩΡΩΝ
 ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ ΠΡΟΣΩΠΩΝ,
ΤΟΠΩΝΥΜΙΩΝ, ΠΕΡΙΟΧΩΝ,
ΜΝΗΜΕΙΩΝ, ΧΩΡΩΝ
230
231
232
233
ΠΡΟΑΓΟΡΕΣ

234
ΠΡΟΑΓΟΡΕΣ

235
ΠΡΟΑΓΟΡΕΣ

236
ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΛΕΥΚΩΜΑ ΤΗΣ ΛΙΑΝΑΣ ΣΤΑ
ΡΙΔΑ ΥΠΗΡΧΕ ΜΙΑ ΠΟΛΗ ‐ ΘΡΗΣΚΕΤΤΙΚΑ
ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ, ΣΧΕ
ΔΙΑΣΤΗΚΕ ΜΕ ΤΗΝ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΙ
ΜΕΛΕΙΑ ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΦΡΑΝΤΖΕΣΚΑΚΗ ΩΣ
ΕΝΑΣ ΤΟΜΟΣ. Η ΠΡΩΤΗ ΕΚ ΔΟΣΗ ΤΟΥ Γ’
ΤΟΜΟΥ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΤΟΝ ΜΑΡΤΙΟ ΤΟΥ
2016 ΣΤΙΣ ΕΚΤΥΠΩΣΕΙΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗ (ΒΙ.ΠΕ.
ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ 2810 380931‐4) ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑ
ΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΙΤΑΝΟΣ ΣΕ ΧΑΡΤΙ

GARDA PAT 13 KLASSICA 135γρ. ΓΙΑ ΤΟ

ΣΩΜΑ ΚΑΙ VELVET 135γρ. ΓΙΑ ΤΟ ΕΞΩΦΥΛ
ΛΟ ΜΕ ΣΚΛΗΡΟΔΕΤΗ ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ ΣΕ
1.000 ΑΝΤΙΤΥΠΑ.
240