LJUDSKI GENOM

GENI
 Osnovna jedinica nasljeđa, nalaze se na kromosomima
 Mogu biti jedinstvene sekvence DNA ili pripadati obitelji
gena
 Obitelji gena –geni slične DNA sekvence
 Mogu biti blizu jedan drugima na istom kromosomu u
nakupinama (tzv. clusterima) ili raspršeni po genomu
 Supergeni –velike skupine koje uključuju stotine funkcijski
srodnih gena
 Primjeri:
 glavni sustav tkivne snošljivosti
 geni za lance imunoglobulina
MOLEKULSKA GRAĐA NUKLEINSKIH KISELINA
(DNA I RNA)
 Nukleinske kiseline (polinukleotidi) su
velikomolekulski organski spojevi sastavljeni od manjih
lančano pvezanih dijelova – NUKLEOTIDA.
 U sastav svakog nukleotida ulazi po:
• jedna dušična baza
• šećer
• fosforna kiselina
S obzirom na vrstu šećera (riboza ili deoksiriboza)
razlikujemo dvije vrste nukleinskih kiselina (ribo- i
deoksiribonukleinsku). Međutim to nije jedina razlika.
Osim po šećeru koji ulazi u njihov sastav razlikuju se i u
jednoj dušičnoj bazi. U RNA četvrta baza je uracil,a u
DNA timin.
Sastav RNA i DNA

RNA DNA

šećer riboza C5H10O5 deoksiriboza C5H10O4

dušična baza adenin (A) adenin (A)

guanin (G) guanin (G)
citozin (C) citozin (C)
uracil (U) timin (T)

fosfat -PO4 -PO4

 RNA – jednostavna lančana molekula

 DNA – sastoji se od dva usporedna, spiralno uvijena

molekularna lanca

 Nasuprotne dušične baze su povezane preko vodikovih

atoma te je na taj način ostvarena struktura „dvostruke
zavojnice“.
 Pri tom je adenin jednog lanca uvijek nasuprot timinu
drugog, a guanin nasuprot citozinu.
 Prema tome oni čine stalne KOMPLEMENTARNE
PAROVE.
 Krajevi DNA su kemijski različiti
 5’ (trifosfatna grupa) i 3’ (OH)
 Stoga ima kemijski smjer-polarnost –lanci su komplementarni
i antiparalelni
 Sve sinteze zbivaju se u smjeru 5’ →3’
 Dok je glavnina DNA sastojak kromosoma, RNA
koja kod eukariota nastaje u nukleolusu stanične jezgre
nalazi se kasnije većinom u citoplazmi, i to najviše u
ribosomima, dvostrukim sitnim zrncima koja se vide
jedino elektronskim mikroskopom. To je ribosomska
RNA (rRNA).
 No neke druge molekule RNA, koje također nastaju u
staničnoj jezgri, posebni su «glasnici» gena. One
nastaju od genskih molekula DNA tzv.
prepisivanjem (transkripcijom) i zovu se glasnička
RNA (messenger RNA ili mRNA).
STRUKTURA GENA
 Geni se sastoje od egzona (expressed) i introna (intervening)
 Introni (nekodirajuće sekvence) se prepisuju u
primarnu RNA (pre-mRNA) i izrezuju prije no što
zrela RNA uđe u citoplazmu
 Gen ima u prosjeku 9 egzona i 8 introna
 Mutacije obično u egzonima, ali i intronima
PREPISIVANJE (TRANSKRIPCIJA)
 Sinteza bjelančevina se obavlja prema osobinama genske
DNA, ali posredstvom nekoliko vrsta RNA
 RNA koja nastaje u nukleolusu stanične jezgre nalazi se
kasnije većinom u citoplazmi, i to najviše u ribosomima,
dvostrukim sitnim zrncima (ribosomska RNA – rRNA)
 Druge molekule RNA posebni su ‘glasnici’ gena
 Nastaju od genskih molekula DNA prepisivanjem
(transkripcijom) – glasnička RNA (mRNA)
 Transkripcija ili prepisivanje je proces stvaranja
ekvivalentne kopije molekule RNK koristeći sekvenciju
molekule DNK.
 Proces prepisivanja odvija se u jezgri
 Pri prepisivanju sa DNA uz pomoć enzima RNA-
polimeraze molekule mRNA umjesto timina dobivaju na
odgovarajuća mjesta uracil, dok su im druge dušične baze
komplementarne po modelu DNA.
 Kad je mRNA gotova, odjeljuje se od genske DNA, prelazi
u citoplazmu i veže se za površinu ribosoma.
 Ona sada ima informaciju o rasporedu dušičnih baza u
molekulama DNA – tj. o naravi gena.
 Jedinice upute sastavljene su uvijek od po 3 dušične baze
– trojke ili tripleta.
 Svaka trojka prepisana s DNA na mRNA zove se
KODON i čini šifru koja odgovara pojedinoj vrsti
aminokiseline, građevnoj jedinici određenog proteina.
 Pored introna i egzona, bitni slijedovi DNA uključuju
promotorsko mjesto koje veže RNA polimerazu,
regulacijske elemente (poticatelje, utišivače, kontrolne
regije lokusa) koji vežu regulacijske proteine, replikacijska
mjesta koja vežu DNA replikacijski kompleks
REGULACIJA PREPISIVANJA GENA
 Svaki gen sadrži u blizini smještenu (5’) regulacijsku
promotorsku regiju i druge regulacijske slijedove
(utišavače i poticatelje)
 Promotorska regija ima specifične slijedove TATA, CG,
CAAT koji čine mjesta za vezanje transkripcijskih
čimbenika
 Prepisivanje počne kada se transkripcijski čimbenik veže
za promotorsku regiju i druge regulacijske regije
REGULACIJA PREPISIVANJA GENA

 Vezanjem transkripcijskog
čimbenika za regulacijsku
regiju dolazi do
preoblikovanja kromatina,
promjene u pakiranju DNA
(nukleosoma) tako da se
DNA odmota.
 Transkripcija = proces prepisivanja gena u pre-mRNA
 Isijecanje = proces uklanjanja introna
 Translacija = proces prevođenja poruke mRNA u slijed aminokiselina
 Prepisivanje počinje na inicijacijskom mjestu i dovodi do
sinteze jednolančane RNA uz pomoć RNA
polimeraze i zbiva se u 5´-3´ smjeru.
 Prvi i posljednji egzon sadrže neprepisujuće regije
 PREPISIVANJE DNA
 Primarni transkript je točna kopija lanca DNA osim što je
uracil zamijenio timin
 DEGENERACIJA GENETIČKOG KODA

 Kodoni se nalaze na RNA

 4 x 4 x 4 = 64 moguća
kodona
 20 aminokiseline
 Nekoliko različitih
kodona kodira istu
aminokiselinu
PROCES PREPISIVANJA
SINTEZA PROTEINA NA RIBOSOMIMA

 mRNA se veže na
ribosome i čini kalup za
sintezu polipeptidnog
lanca
 tRNA prihvaća u citoplazmi
slobodne molekule
aminokiselina i doprema ih
do mRNA na ribosomima,
tj. do mjesta sinteze
bjelančevine
 Prijenosna (transfer) RNA
 Svaka molekula tRNA ima na kraju također specifičnu
trojku dušičnih baza, tzv. ANTIKODON, komplementarnu
kodonu mRNA.
 Ribosomi pritom posreduju u ‘prepoznavanju’ kodona i
antikodona odn. čitanju genske upute
 Molekule mRNA spajaju antikodone tRNA jedan za
drugim po redu genskih šifri i tako nižu ulovljene
aminokiseline u molekulu bjelančevine.
 To se naziva translacijom ili prevođenjem genske upute.
 Jedan gen može se prepisati na različite načine i stvoriti
različite mRNA transkripte-neki će kodirati proteine, a
neki će tvoriti regulacijsku RNA.
 98% genoma se prepisuje u RNA¸ a nekodirajuća RNA
ima važnu regulacijsku funkciju u stanici
 Mnoge mutacije povezane s bolesti nađene su u
regijama DNA koje ne kodiraju proteine
 Nekodirajuća DNA (JUNK) ima važnu ulogu u regulaciji
gena
 Gen
(DNA)

GENSKI PRODUKT
(PROTEIN)

Struktura ili funkcija stanice, tkiva ili organa

(biokemijski ili strukturni fenotip)

KLINIČKI FENOTIP
 SASTAV LJUDSKOG GENOMA
 Genom čovjeka sastoji se od 2 seta od 23 kromosoma, a
svaki se sastoji od oko 3.15 x 109 bp
 Par komplementarnih baza = bp (1000 bp=1kb, 1000 kb=1
Mb)
 1% genoma funkcijski važni geni koji kodiraju proteine
 Svaki kromosom sadrži u prosjeku 1300-1500 gena
 Geni su različite veličine od oko 1 kb (inzulin, β globin) do 2.5
Mb (DMD)
 Oko 50% genoma se sastoji od različitih vrsta ponavljajućih
DNA nizova koji su raspršeni po genomu (“junk” DNA) -
nekodirajući
 Projekt humanog genoma (The Human Genome
Project) internacionalni je program i pokušaj znanstvenika
koji se bave genetikom i genetičkim inženjeringom da se
analizira i kartira sav DNK u čovjeku.
 HUGO projekt –20.000-25.000 funkcijski važnih gena
(kodiraju 80.000-100.000 proteina)
SLIČNOST S DRUGIM ORGANIZMIMA –
DOKAZ EVOLUCIJE

 Ljudska DNA je 99,9% identična među pojedinim

osobama
 Sličnost sa drugim primatima (čimpanze, gorile,
orangutani) je oko 96%
 Oko 50% ljudskog genoma ima visok stupanj sličnosti
sekvenci s genima drugih organizama, primjerice dijelom
oko 80% gena s miševima, 75% sa psima, 50% s vinskom
mušicom, 30% s plijesni
 veliki dio genoma je izgrađen od ponovljenih
redosljeda nukleotida različitih dužina, raznolikog
broja ponavljanja i raznolikih usmjerenja
 mnogo puta ponovljeni redoslijedi (satelitna DNA)
 rijetko ponovljeni redoslijedi (SINE, LINE)
 jednom zastupljeni redoslijedi (strukturni geni)
 PRIMJERI PONAVLJAJUĆIH DNA NIZOVA
 Mikrosateliti (STR) Short tandem repeats
Mnogo kopija sastavljenih od 2, 3 ili 4 nukleotida

 Minisateliti (VNTR) Variable number tandem repeats

mnogo kopija nizova od 10-100 bp
 Satelitna DNA Veliki odsječci ponavljajućih sekvenci (5-171 bp) α i
β satelitne DNA koje održavaju funkciju centromera

 Tripleti Ponavljaju se tri baze CGG, CAG, CTG


 PONAVLJAJUĆI DNA NIZOVI

 Mikrosatelitna DNA (STR, short tandem repeats); 2-10 bp

 VNTR i STR koriste se zbog svoje
varijabilnosti/polimorfnosti u dokazivanju očinstva,
forenzici, određivanju rodbinstva, identifikaciji leševa itd.
PONAVLJAJUĆI DNA NIZOVI
 Makrosatelitna DNA (100-6500 bp)
 Tandem ponavljajuća satelitna DNA
 centromera (alfa satelitna DNA)
SASTAV GENOMA ČOVJEKA
POSTTRANSLACIJSKA MODIFIKACIJA

 Modifikacija novosintetiziranih
polipeptidnih lanaca
 Translacijom sintetizirani proteini
su podvrgnuti različitim
kemijskim, fizičkim i drugim
promjenama što se, jednom
riječju, označava kao
posttranslacijska modifikacija
PRIMJERI MONOGENETSKIH BOLESTI

MIOPATIJA MUKOPOLISAHARIDOZA
 PRIMJERI MONOGENETSKIH BOLESTI

 ANIRIDIJA

FRASEROV SINDROM
 NAJVAŽNIJE SPOZNAJE HUGO PROJEKTA

 Genom čovjeka sastoji se od oko 3.1 milijardi bp, od kojih je 2.85 milijardi
u potpunosti sekvencirano
 Genom je 99.9% identičan među osobama svih nacionalnosti i
etničke pripadnosti
 Manje od 2% genoma kodira gene
 Većina naše DNA kodira proteine, a ponavljajući slijedovi DNA čine bar
50% nekodirajuće DNA
 Genom sadrži oko 20.000-25.000 gena koji kodiraju bjelančevine
 Mnogi geni mogu kodirati više bjelančevina, tako da stanice imaju oko
80.000-100.000 proteina
 Funkcija više od polovice svih gena čovjeka je još nepoznata
 Preko 50% genoma čovjeka ima veliku sličnost s genima drugih organizama
 Identificirano je tisuće gena mutacije kojih uzrokuju bolesti u čovjeka
VRSTE GENETIČKIH BOLESTI
 Kromosomski poremećaji

 Mendelske ili monogene bolesti

 Multifaktorski ili poligeni poremećaji

 Poremećaji somatskih stanica

MENDELSKI TIP NASLJEĐIVANJA

 1865. Gregor Mendel objavio

rezultate križanja graška
 Svaka biljka graška ima dva alela za
svaki gen, ali izražava jedan fenotip
 ALELI –alternativni oblici gena na
određenom lokusu homolognog
para kromosoma
 LOKUS –fizičko mjesto gena na
kromosomu koje pripada
određenom genu
MENDELSKI TIP NASLJEĐIVANJA

 Svaka osoba nasljeđuje dva alela za svaki gen,

od svakog roditelja po jedan
 Aleli mogu biti identični ili različiti
 Homozigot –oba alela identična
 Heterozigot–aleli različiti

 Hemizigoti - muškarci za sve gene na X kromosomu

 Složeni heterozigot (genetički složenac) –dva različita
mutirana alela na jednom lokusu

 Dvostruki heterozigot -jedan mutirani alel na svakom od

dva različita lokusa, obično na nehomolgnim
kromosomima
 Dominantne bolesti –obolijevaju heterozigoti
 Recesivne bolesti -obolijevaju homozigoti
 Kodominantnost–oba fenotipa vidljiva kod heterozigota
 Genotip –genetička konstitucija individue, aleli na
specifičnom genskom lokusu
 Fenotip -opažen rezultat djelovanja genotipa i okolinskih
čimbenika
GENOTIP I FENOTIP
GENOTIP I FENOTIP
 Fenokopija –prirođene anomalije izazvane vanjskim
čimbenicima koje fenotipski sliče genetički
uvjetovanim anomalijama (talidomid, rtg. zračenje,
virusne infekcije)
 Promjena u izgledu organizma (malformacija)
TERATOGENI UČINAK TALIDOMIDA
(sedativa)- PHOCOMELIA
 A chromosome
5;12
translocation
causes severe
skeletal and
composite
cardiac
malformations.
 Monogeno obilježje-fenotipska crta ekspresija koje je
kontrolirana aktivnošću jednog lokusa/para alela

 Poligeno obilježje –fenotipska crta koja je

kontrolirana aktivnošću više genskih lokusa.
POLIGENA OBILJEŽJA

 Y-rr c1c2 bljedožuta

 Y-rr Cc2 -tamnožuta
 yy rr CC -zelena
 Y-R-CC -crvena
 yy Rr CC -tamnocrvena
 Y-Rr Cc2 -narančasta
EPISTAZA

 Epistatski genski lokus je onaj koji utječe na

ekspresiju alela na drugom, odvojenom lokusu
 Genski lokus na koji utječe epistatski lokus naziva se
hipostatski.
 Mnogi geni na više alela mogu međusobno djelovati
te dovesti do neočekivanih fenotipova uslijed
epistaze (interakcije nealelnih gena, alela).
MONOGENSKI NASLJEDNE BOLESTI
 Autosomno dominantno
 Autosomno recesivno
 X vezano (recesivno i dominantno) MENDELSKI
 Y vezano (holandričko)

 Dinamičke mutacije
 Mitohondrijski tip nasljeđivanja
 Uniparentna disomija NEMENDELSKI
 Mozaicizam
GENETIČKA HETEROGENOST
 Lokusna heterogenost
 Mutacije na različitim
lokusima mogu uzrokovati
klinički istu ili vrlo sličnu
bolest

 Alelna heterogenost
 Razne mutacije na jednom
lokusu mogu uzrokovati istu,
ali i različite bolesti
MUTACIJE I NJIHOVE POSLJEDICE

 Mutacija –strukturnna promjena genomske DNA koja se

prenosti iz stanice majke u stanicu kćer
 Zametna/germinativna –prisutna u zametnim stanicama
 Somatska –nastaje nakon oplodnje i prisutna samo u dijelu
stanica
VRSTE ALELA PREMA NJIHOVOJ FUNKCIJI
PODJELA MUTACIJA

 TOČKASTE MUTACIJE

Supstitucija –zamjena jednog nukleotida drugim:

 TRANZICIJA - supstitucija purina u purin (A →G
G→A) ili pirimidina u pirimidin( C→T T→C)
 TRANSVERZIJA - supstitucija purina pirimidinom i
obratno
 2/3 supstitucija su tranzicije, 1/3 transverzije
AKO TOČKASTOM MUTACIJOM DOLAZI DO
PROMJENE ŠIFRE REZULTAT MOŽE BITI:

 NONSENSE - Šifra za aminokiselinu mutirana je u šifru za

jedan od STOP kodona koji dolazi prije uobičajenog kraja
peptida

 MISSENSE - Šifra za jednu aminokiselinu mutirana je u

šifru za neku drugu aminokiselinu

 NUL MUTACIJE - Mutacija potpuno eliminira funkciju

gena
VRSTE MUTACIJA
VRSTE MUTACIJA

 45-50% svih patogenih mutacija su MISSENSE MUTACIJE

 11% čine NONSENSE MUTACIJE
 REGULATORNE MUTACIJE –mutacije koje zahvaćaju
promotor ili druge regulatorne regije (pojačana ili
smanjena ekspresija gena)
FUNKCIJSKA KLASIFIKACIJA MUTACIJA

Gubitak funkcije
 Smanjena aktivnost/količina genskog produkta
 Primjer: bolesti metabolizma
Dobitak funkcije
 Huntingtonova koreja –mutirani protein stvara stanične
nakupine koje imaju neurotoksični učinak
 Ahondroplazija–mutacija u genu FGFR3 rezultira
povećanom aktivnosti staničnih receptora i supresije rasta
kostiju
Dominantno negativne
 Mutirani alel interferira s produktom normalnog alela(OI)
GUBITAK FUNKCIJE (AR)

 Fenilketonurija
DOBITAK FUNKCIJE (AD)

 Huntingtonova koreja Ahondroplazija

DELECIJE I INSERCIJE

 MALE DELECIJE I INSERCIJE

 Gubitak ili dobitak nekoliko nukleotida kao greška u replikaciji
 Male delecije/insercije čine oko 22% svih mutacija
 Ukoliko dođe do promjena pomaka čitanja –skraćeni protein

 VELIKE DELECIJE I INSERCIJE

 20bp -10 Mb (iznad toga kromosomske aberacije)
 Čine 5-6% svih patogenih mutacija
 Obično uzrokovane nejednakim krosingoverom
između dvije homologne sekvence
MIKRODELECIJSKI SINDROMI
HUMANI MATERIJAL

 Tkivo (svježe, smrznuto)

 Krv i ostale tjelesne tekućine
 Brisevi stanica (vrat
maternice, usna šupljina…)
 Mikrodisekcije parfinskih
rezova
 Stanice uzgojene u uvjetima
in vitro
 Pojedinačne stanice
TOLIKO ZA DANAS!

Hvala na pažnji ☺