UNIVERZITET CRNE GORE

FAKULTET POLITIČKIH NAUKA

Studijski smjer: MEĐUNARODNI ODNOSI

Bojana Knežević

DIZRAELI I ISTOČNO PITANJE

SPECIJALISTIČKI RAD

Podgorica, jul 2018.

 UNIVERZITET CRNE GORE

FAKULTET POLITIČKIH NAUKA

Studijski smjer: MEĐUNARODNI ODNOSI

DIZRAELI I ISTOČNO PITANJE

SPECIJALISTIČKI RAD

Mentor: Studentkinja:

Prof. dr Saša Knežević Bojana Knežević 158/17

Podgorica, jul 2018. godine

Sadržaj

Uvod.............................................................................................................................................................. 4
1. Balkan i Crna Gora – razvoj nacionalne svijesti ................................................................................... 5
2. Političke prilike u Evropi 1870ih .......................................................................................................... 6
3. Aspiracije i planovi Velike Britanije u XIX vijeku .............................................................................. 7
4. Viktorija i njeni sukobljeni premijeri: Gledston i Dizraeli ................................................................... 9
4.1. Gledston – miroljubivi liberalista ............................................................................................... 10
4.2. Dizraeli – Grof od Bikonsfilda.................................................................................................... 11
5. Istočno pitanje – da li ima odgovora? ................................................................................................. 12
5.1. Ustanci u Hercegovini i dalji tok krize ....................................................................................... 13
5.1.1. Bugarski horori ................................................................................................................... 14
5.2. Crna Gora i Srbija u oslobodilačkom ratu .................................................................................. 15
6. Djelovanje Velikih sila tokom dešavanja na Balkanu......................................................................... 18
7. Dizraelijevi stavovi o Istočnom pitanju .............................................................................................. 19
8. Rusko-turski rat ................................................................................................................................... 21
9. Borba za prevlast – od San Stefana do Berlina ................................................................................... 23
9.1. Velika Britanija na Berlinskom kongresu ................................................................................... 26
Zaključak .................................................................................................................................................... 28
Literatura ..................................................................................................................................................... 30
Internet izvori .......................................................................................................................................... 31
Uvod

Evropa je u devetnaestom vijeku bila tlo brojnih potresa, kako političkih, tako i ekonomskih,
industrijskih i kulturoloških. Obilježile su ga brojne krize i ratovi, a najznačajniji su oni koji su
doveli do stvaranja novih nezavisnih država i do raspada, do tada, nekih od najmoćnih carstava.

Balkan je tako, kao što će se pokazati u godinama i decenijama koje slijede, prošao kroz brojne
unutrašnje i spoljašnje krize, da bi se na kraju postigao zajednički cilj svih njegovih država – da
se oslobode ugnjetavačke vlasti i da budu međunarodno priznate kao suverene. Tako će
sedamdesete godine XIX vijeka biti prelomne za “osmanski Balkan”, kako ga naziva Stevan
Pavlović u svojoj Istoriji Balkana 1804 – 19451, budući da će se tada konačno nizom ustanaka i
ratova riješiti pitanje na koje niko dugo nije imao odgovora.

Istočno pitanje, koje će i biti fokus ovog rada, imalo je toliki obim, da su se u njegovo rješavanje
uključile sve tadašnje velike sile. Ovo se pitanje, koje se tiče uništenja Osmanskog carstva i
njegove podjele, prvenstveno među velikim silama, a kasnije na manje države, pokrenulo još
krajem osamnaestog vijeka, kada je carica Katarina Velika zajedno sa austrijskim carem kreirala
tzv. “grčki plan” kojim je predviđena podjela Osmanskog carstva. Akteri ovih događaja će i vijek
kasnije, kada će doći do stvarnog raspleta situacije, biti ponovo Rusija i Austrougarska, no ovog
puta će im se pridružiti Velika Britanija, najveća imperijalistička sila devetnaestog vijeka, i
Njemačka, koja se upravo tih godina, vođena velikim Otom fon Bizmarkom, ujedinila i prijetila
da naruši evropski poredak.

Posebnu pažnju tokom ovih dešavanja privukao je britanski premijer Bendžamin Dizraeli koji se
po drugi put uselio u Ulicu Dauning broj 102 baš kada je Istočna kriza započela. Tako će njegov
mandat biti obilježen rješavanjem Istočne krize, tokom koje je bio u konstantnom sukobu između
ličnih i nacionalnih pretenzija i između aspiracija velikih sila. No, i pored svih spoljnopolitičkih
dešavanja, imperijalistički status najmoćnije države na svijetu za Dizraelija je bio najbitniji, čak i
po cijenu saveza sa Rusijom, prema kojoj je imao averziju još od mladosti.

1
Pavlović, S., Istorija Balkana 1804 – 1945, CLIO, Beograd, 2004, str. 162.
2
Eng. 10 Downing street – rezidencija britanskih premijera od 1735. godine.

4
Kroz ovaj rad će biti prikazana dešavanja na Balkanskom poluostrvu sredinom sedamdesetih
godina devetnaestog vijeka, ratovi koji su dolazili u kontinuitetu sve do 1878. godine kada je
Istočna kriza konačno i riješena, a poseban akcenat biće stavljen na odnos Velike Britanije prema
ovom pitanju, kroz djelovanja Bedžamina Dizraelija i kraljice Viktorije.

Na kraju, biće opisan način na koji je primirje sklopljeno, te će se kroz kongres u Berlinu steći
uvid u pregovore velikih sila i kakve koristi su od njega imale sve strane u ovom sporu, a najviše
balkanske države.

1. Balkan i Crna Gora – razvoj nacionalne svijesti

Balkansko poluostrvo je kroz istoriju uvijek predstavljalo važnu stratešku tačku i prostor koji je
podložan raznim političkim i društvenim potresima. Osim što su velike sile vjekovima
pokušavale da dobiju prevlast nad državama na Balkanu, i tako prošire svoje imperije i carstva,
postojali su i brojni međusobni sukobi kojima su države pokušale da dobiju nezavisnost ili, pak,
da utvrde svoje granice. Ipak se prva svijest o nacionalnom identitetu na Balkanu javlja najviše
tokom 18. i 19. vijeka, u vidu brojnih planova i ideja o ujedinjenju južnoslovenskih naroda na
čelu sa jednom državom, zatim o proširenju teritorija, i, konačno, o sticanju nezavisnosti. Tako
se u Srbiji javlja djelo „Načertanije“ Ilije Garašanina koje je svojevrsno predstavljalo jednu vrstu
državnog plana3, u Bugarskoj je to „Plan za oslobođenje Bugarske“ iz 1861. (na osnovu kojeg se
kasnije i razvija ideja o stvaranju Velike Bugarske), a u Crnoj Gori je prvi veći plan o
nezavisnosti i teritorijalnom proširenju kreirao Petar I Petrović Njegoš, koji je želio da Crnu
Goru čine tadašnje granice, Hercegovina, Boka Kotorska i dio Dalmacije4, a glavni grad bi bio
Dubrovnik. U Bosni i Hercegovini, koja nije imala nikakvu autonomiju unutar Osmanskog
carstva, ustanci protiv te vlasti kreću još 1852. godine, ali bivaju bezuspješni.

No, nijedan od ovih planova nije uspio onda kada je kreiran. Osmansko carstvo je vjekovima
uspijevalo da nametne svoju vlast ovim svojim pokrajinama, ali je stanovništvo bilo izmučeno
uslovima koji su im nametani, i zato se 1875. godine ono i pokreće da zatraži ono što im pripada
i da se oslobode nametnute vlasti. Neke prirodne nepogode koje su zadesile Hercegovinu

3
Zečević, N., Ideja o Balkanskoj federaciji, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, 2012, str. 13.
4
Ibid.

5
početkom 1875, zbog čega je žetva bila loša, a Osmanskom carstvu se danak morao platiti,
probudili su u narodu narodnooslobodilački duh, pa tako u proljeće te godine počinje ustanak
poznat kao Hercegovački ustanak. Nakon toga će i druge balkanske države pokrenuti svoje
borbe, a rezultat toga će nakon iscrpne tri godine biti za neke pozitivan, a za neke ne.

2. Političke prilike u Evropi 1870ih

Osma decenija XIX vijeka počela je Francusko-pruskim ratom koji je tada već bio u punom jeku,
a i poslužila je kao predskazanje da će upravo ova decenija biti presudna za kreiranje nove karte
Evrope. Korijeni ovog rata leže u prijetnjama koje je Francuska osjećala jačanjem
Sjevernonjemačkog saveza5 i njegovim uticajem na južne njemačke države, što bi moglo
značajno ugroziti moć francuske Druge Republike. Strah Francuske se i obistinio, a kraj ovog
rata je rezultirao formiranjem francuske Treće republike, i ujedinjenjem Njemačke 1872. godine
vođene Bizmarkom.

Susjedna država Njemačke je samo pet godina prije toga doživjela transformaciju kada je
pretvorena iz Austrijskog carstva u Austrougarsku – dvojnu monarhiju. Austrougarska će kao
takva biti važan donosilac odluka koje se tiču evropskih pitanja, a posebno onih na Istoku
Evrope. Glavnu riječ u ovom periodu imao je car Franc Jozef, zajedno sa svojim ministrom
vanjskih poslova grofom Andrašijem. Austrougarska će tako narednih godina biti sila koja će
pokušati da održi status quo na Balkanu, no, ipak vođena ličnim aspiracijama da proširi svoje
carstvo na Bosnu i Hercegovinu, za šta će kasnije i dobiti zeleno svjetlo ostalih evropskih
velikana.

Mada su dvije navedene države smatrane velikim silama, ipak je hegemon među njima bila
Velika Britanija koja je svoj najveći procvat doživjela upravo u ovom periodu, vođena kraljicom
Viktorijom, i njenim premijerima, prvo Gledstonom, pa onda i Dizraelijem. Ova dvojica najviših
britanskih državnika i jesu obilježili britansku političku scenu kao najveći suparnici toga
vremena, koji će i kasnije, kada dođe do pokreta na Balkanu, voditi oštru borbu između onoga

5
Sjevernonjemački savez je nastao kao posljedica još jednog rata – Austrijsko-pruskog – a pobjedu je iskoristio
kancelar Oto fon Bizmark koji je podsticao kralja Vilhelma da potpiše mirovni sporazum sa Austrijom, a sve njene
njemačke saveznike uključi u Sjevernonjemačku konfederaciju koja je zvanično formirana 1867. godine.

6
što je moralno i “engleski”, kako je govorio Gledston, i onoga što je neophodno učiniti kako bi
Velika Britanija ostala najprestižnija sila na svijetu, što je zastupao Dizraeli.

Početak osme decenije devetnaestog vijeka je takođe obilježilo jedno neobično savezništvo
između Njemačke, Austrougarske i Rusije, koja je nekih 15 godina ranije bila njihov protivnik u
Krimskom ratu. Ovakav savez, koji je nazvan Trojecarski, jeste predstavljao prijetnju za Veliku
Britaniju, budući da nova Njemačka nije imala težnje da bude saveznik Britanije, pa će
predstavnici ove zemlje na sve načine pokušavati da zadrže svoju državu na vrhu. Nešto kasnije
dolazi i do okretanja Rusije ka balkanskim zemljama koje su pod represijom Osmanskog carstva,
u čemu joj se pridružuju saveznice koje su, ipak, težile ka neutralnošću, dok će Britanija sve
vrijeme balansirati između obije strane.

3. Aspiracije i planovi Velike Britanije u XIX vijeku

Deventnaesti vijek u Velikoj Britaniji je najsnažnije obilježila vladavina kraljice Viktorije6, koja
je sa tek navršenih 18 godina postala vladarka jedne od najvećih imperija na svijetu. No, tek se
za vrijeme njene vladavine dogodio procvat Velike Britanije – politički, vojni, industrijski,
kulturološki – pa se stoga i taj period naziva Zlatnim dobom Velike Britanije. Iako je mlada
stupila na presto, imala je čvrste stavove o politici koju želi da vodi, a uspješne savjete, posebno
o vojnim i političkim pitanjima, dobijala je od svog muža Princa Alberta od Saks-Koburg-Gote7.

Velika Britanija je tokom „druge faze 'viktorijanske ere'“, kako to objašnjava Čedomir Popov,
„[razdobljem] u kojem ova najrazvijenija evropska država i najveća kolonijalna imperija ulazi u
epohu imperijalizma, smatraju se godine 1868 – 1874“8, stekla zavidan položaj na evropskom i
svjetskom tlu. Mada je unazad više od jednog vijeka Velika Britanija započela svoj
kolonijalizam, i tako stekla brojne teritorije na gotovo svim kontinentima, u ovom se periodu taj
kolonijalizam pretvara u imperiju koja je krajem XIX vijeka obuhvatala preko devet i po miliona

6
„24. maja 1819. godine princeza Aleksandrina Viktorija je rođena u Kensingtonskoj palati.“. McGilchrist, J., The
public life of Queen Victoria, Cassell & Co, London, 1869, str. 16
7
Saxe-Coburg-Gotha – oblast u današnjoj Njemačkoj koja je imala značajnu ulogu u istoriji brojnih evropskih
zemalja, mahom zbog političkih brakova koje su sklapali pripadnici istoimene dinastije.
8
Popov, Č., Građanska Evropa 1770 – 1914, Zavod za udžbenike, Beograd, 2010, str. 153.

7
kvadratnih kilometara9. Nije se bez razloga godinama u Donjem domu britanskog parlamenta
pominjala fraza „imperija u kojoj sunce nikada ne zalazi“, aludirajući na veličinu same imperije.

Mada je posmatrajući „sa strane“ Velika Britanija djelovala kao najmoćnija sila sa
neograničenim resursima, unutrašnje prilike su drugačije govorile. Tako su se vojni zvaničnici
„skoro uvek žalili na neadekvatnost snaga kojima komanduju“10 kada je riječ o kolonijalnim
britanskim posjedima, pa zato Kenedi i zapaža da „koliko god imperija impozantno delovala na
mapi sveta, lokalni oficiri su znali da se njom upravlja pomoću štapa i kanapa“11.

Britanija je pokušavala da održi svoju hegemoniju i položaj najmoćnije države na svijetu, no već
početkom 1870ih počela je da doživljava prijetnje od Njemačke, koja se tada ujedinila i započela
svoje kolonijalističke pohode, i od Sjedinjenih Američkih Država, u kojima je Građanski rat
upravo završen i koje su jačale svoju ekonomiju. Sa druge strane, na istoku su vrebale nove
opasnosti – Osmansko carstvo, koje je tada već bilo na izdisaju, no ipak teritorijalno
rasprostranjeno, a čije su države prijetile oslobođenjem od turske vlasti i samim tim njegovim
raspadom, i Rusija, koja je sve više jačala svoje resurse i težila ka kršenju odredaba Pariskog
sporazuma iz 1856. godine12. Tako je Londonskim sporazumom iz 1871. godine Crno more
prestalo da bude neutralno, no sve druge odredbe iz Pariskog sporazuma su ostale
nepromijenjene. Još uvijek nesvjesna događaja koji će uslijediti, kraljica Viktorija u britanskom
parlamentu 21. avgusta 1871. godine izjavljuje: „Vjerujem da će jednoglasna odluka Velikih sila,
koja je sačuvana u novom sporazumu, doprinijeti miru i stabilnosti na istoku“13.

Ipak, tada opozicionar, Dizraeli, kritički je nastrojen prema ovom potezu i u parlamentu iznosi
kritike na račun Gledstona koji je „dozvolio da Rusija samovoljno poništi odredbe Pariskog
ugovora iz 1856“.14

Neslaganja oko spoljne politike unutar britanskog parlamenta, a posebno između dva rivala
Gledstona i Dizraelija, doprinijele su da i spoljno-političko djelovanje Velike Britanije
9
Ibid.
10
Kenedi, P., Uspod i pad velikih sila, CID, Podgorica, 1999, str. 182.
11
Ibid.
12
Ovim sporazumom je određeno da Crno more postaje neutralno, te da ni Osmansko carstvo ni Rusija ne mogu na
njegovoj obali držati vojsku ni naoružanje, a Osmanskom carstvu se između ostalog garantuje teritorijalni integritet i
preotektorat Velikih sila. Rusija je takođe ovim sporazumom izgubila dio Besarabije i ograničenje plovidbe
Dunavom. – Miljukov, P., Istorija Rusije, Narodna kultura, Beograd, 1993.
13
Ensor, S., The Queen's Speeches in Parliament, W. H. Allen & Co, London, 1882, str. 259.
14
Ković, M., Dizraeli i Istočno pitanje. CLIO, Beograd, 2007, str. 126.

8
posustane. Rusija se počela uključivati u pitanja u Avganistanu, a Njemačka nije imala namjere
da zauzme mjesto kao saveznik Velike Britanije, pa joj je mjesto u koncertu velikih sila polako
počelo izmicati.

Razlog zbog kojeg je Velika Britanija strahovala od Rusije, jeste bilo njeno konstantno
približavanje Indiji, koja je bila teritorija Velike Britanije. Zbog toga je i Britanija zastupala
interese Osmanskog carstva i bila njegov saveznik tokom Krimskog rata – ono je bilo kao
tampon zona između Evrope i Indije. Ipak, i Rusija je strahovala od moći Velike Britanije, ali se
„ona i branila, jer se starala da spreči mogućnost da ključevi Crnog mora ne pređu u engleske
ruke“.15

Henri Kisindžer u svom istaknutom djelu Diplomatija objašnjava: „U Britaniji su se vlade

menjale mnogo češće nego vlade takozvanih „istočnih dvorova“; nijedna od vodećih političkih
ličnosti u Velikoj Britaniji – Palmerston, Gledston i Dizraeli – nije ostajala godinama na vlasti,
kao što je to bio slučaj s Meternihom, Nikolom I i Bizmarkom. Uprkos tome, ciljevi Velike
Britanije bili su izuzetno konzistentni.“16

Tako je Viktorija morala da osmisli način na koji bi se Velika Britanija vratila na evropsku scenu
u punom sjaju i ponovo zauzela vodeći stav, za šta će joj kasnije dobro poslužiti Velika istočna
kriza koja će započeti 1875. godine u Hercegovini.

4. Viktorija i njeni sukobljeni premijeri: Gledston i Dizraeli

Za vrijeme šezdesetčetvorogodišnje vladavine kraljice Viktorije, Velika Britanija je promijenila

10 premijera, a pritom su neki imali i tri mandata i više. Ipak, moguće je izdvojiti dva premijera
koja su se izdvojila po svojoj politici i po načinu vođenja države, odnosno po uspjehu koji su
postigli. Prvenstveno se ovdje misli na konzervativca Bendžamina Dizraelija, koji je kao
premijer služio dva mandata, mada je prvi trajao svega 9 mjeseci, i na liberalistu Vilijama
Gledstona, koji je služio ukupno četiri mandata.

15
Potemkin, V. P., Istorija diplomatije – diplomatija novoga doba, Arhiva za pravne i društvene nauke, Beograd,
1949, str. 33
16
Kisindžer, H., Diplomatija, VERZALpress, Beograd, 1999, str. 77-78.

9
Tokom svoje vladavine (1838 – 1901) kraljica Viktorija je nastojala da ostane nepristrasna kada
su u pitanju premijeri, odnosno da ne pokaže nikakvu naklonost ili nenaklonost prema njima
tokom njihove funkcije. No, to joj nije uvijek polazilo za rukom, pa su se jasno mogle uočiti
simpatije koje je gajila prema određenim premijerima poput Lorda Melburna i Bendžamina
Dizraelija, a prema nekima je imala neku vrstu averzije, kao što su, na primjer, Lord Palmerston i
Vilijam Gledston.

Razlozi zbog kojih je posebno favorizovala Dizraelija najviše su se temeljili na zajedničkim

tradicionalnim i ekspanzionalističkim tendencijama i vrijednostima koje su dijelili, a Dizraeli je
dobio posebnu naklonost nakon što je podržao ideju kraljice Viktorije da bude proglašena i
caricom Indije17, što mu je možda kasnije i dalo veća ovlašćenja tokom Istočne krize i
Berlinskog kongresa. S druge strane, njegov najveći oponent koji će kasnije i postati premijer,
Vilijem Gledston, uspostavljao je modernu političku partiju, Liberalnu partiju, i promovisao je
moral i liberalne vrijednosti.

4.1. Gledston – miroljubivi liberalista

Vilijam Gledston počeo se jako mlad baviti politikom, te je sa svega devetnaest godina postao
član Torijevske stranke, što je i ostao do njenog preobražaja u Konzervativnu partiju 183418, a
kada je došlo do frakcije na Pilite, odnosno one koje su ostali sljedbenici Roberta Pila, postao je
član te partije. Od 1859, pa do njegove smrti, Gledston je bio član Liberalne partije u okviru koje
je i bio premijer Velike Britanije.

Gledstonova politika tokom njegovog prvog kabineta (1868 – 1874), kojeg je preuzeo od
Dizraelija, bila je prožimana demokratskim elementima, a on je „imao redak dar da klasnu
politiku buržoazije prikrije osećajnim liberalnim frazama“19. Tako je uveo niz reformi kojima je
građanima dao veće slobode, a političke i ekonomske zabrane i ograničenja bili su umanjeni.
Uspješan u brojnim amandmanima i zakonima koji su usvojeni, Gledston je 1874. godine

17
Ković, M., op.cit., str. 160-161.
18
Transformacija u Konzervativnu partiju započela je 1834. godine pod vođstvom Roberta Pila, proglašenjem
Tamvortskog manifesta, no pred kraj svoje vladavine, 1846. godine, došlo je do raskola u partiji nakon što je Pil
odbio da potpiše Zakon o kukuruzu, kojim bi se spriječila Velika glad u Irskoj.
O'Rourke, J, The history of the great Irish famine of 1847, with notices of earlier Irish famines, J. Duffy & Co,
Dablin, 1902, str. 99-101
19
Tarle, J.V., Istorija novog veka, Naučna KMD, Beograd, 2008, str. 457

10
neočekivano raspisao izbore, i na njima izgubio. Djelimično zbog toga što nije želio da uskladi
spoljnu i kolonijalnu politiku sa novim potrebama Velike Britanije, što su Konzervativci posebno
isticali.

Zamjenjuje ga predstavnik Konzervativne stranke – Bendžamin Dizraeli – koji je i sam šest

godina ranije prekinuo svoj devetomjesečni mandat kao premijer kada ga je pobijedio Gledston.
Razliku između ova dva državnika najbolje objašnjava Miloš Ković u svom istaknutom djelu
Dizraeli i Istočno pitanje: „Za razliku od Gledstona, koji je u politici video religijsku, moralnu
dužnost, njega su [Dizraelija], kako je sam priznavao, pokretali „žudnja za slavom“ i „instinkt za
moć“.“20

4.2. Dizraeli – Grof od Bikonsfilda21

Godine 1874. kabinet ponovo preuzima Bendžamin Dizraeli i time okončava šestogodišnji
izolacionizam i ograničenu spoljnu politiku koju je vodio Gledston. Tokom prethodnih šest
godina desili su se značajni događaji koji su preoblikovali Evropu – ujedinjenje Njemačke i
deneutralizacija Crnog mora – a činilo se kao da Velika Britanija koristi svoj geografski položaj
odvojenosti od evropskog kontitenta i zastupa takvu politiku. No, Dizraeli će pokazati da svi
govori22 u kojima se zalagao za veću spoljnopolitičku uključenost Britanije nisu bili samo pusta
retorika, već su zaista pokazatelj njegov stvarnih uvjerenja.

Jedna od glavnih stvari koja mu je išla u korist i zbog koje je imao velikog uspjeha jeste bio
položaj koji je uživao kod kraljice Viktorije. Način na koji joj je laskao i njegovo zalaganje i
podržavanje svih njenih ideja, uzdizali su ga do vrha. Titulu je napokon dobio 1876. godine kada
se svim snagama u Donjem domu trudio da se većinski usvoji njegov predlog da Viktorija bude
proglašena caricom Indije, što mu je posle par pokušaja23 i pošlo za rukom. Za uzvrat, proglašen

20
Ković, M., op.cit., str. 113.
21
Eng. Earl of Beaconsfield – titulu je dobio 1876. godine, kao nagradu za dobro služenje od kraljice Viktorije, no
stvarni razlog jeste bila njegova podrška kraljičinoj ideji da dobije titulu carice Indije.
22
1872. godine u svom govoru u Kristalnoj palati istakao je značaj imperijalizma i uključivanja u spoljnu politiku:
„To je u suštini izbor između prijatne zemlje oblikovane u skladu s kontinentalnim principima, koja će u dogledno
vreme doživeti svoju neizbežnu sudbinu, ili velike zemlje - imperije - u kojoj će vaši sinovi, kada se budu uzdizali,
uzdizati na vrhunske položaje, čime neće buditi poštovanje samo svojih sunarodnika, već i celog sveta”. – Kisindžer,
H., op.cit. str. 123
23
Opozicija je jako kritikovala ovaj predlog, posebno kada je riječ o samom nazivu titule. Oni su isticali da je naziv
„carica“ (eng. Empress) „ne-engleski“, te su se pitali šta će se desiti ukoliko Britanija izgubi svoje posjede u Indiji. –
Maxwell, H., A century of empire 1801 – 1900, Edward Arnold, London, 1911, str. 49-50.

11
je Grofom od Bikonsfilda i tako je iz Donjeg doma prešao u Gornji (eng. House of Lords), mada
je i dalje ostao premijer. Često je potencirao potrebu Britanije da bude imperija bez suparnika, a
to je za njega predstavljalo „duhovnu potrebu na kojoj se temeljila veličina njegove zemlje“.24

Ipak, njegov mandat najviše će obilježiti Velika istočna kriza tokom koje je pokazivao naklonost
prema Osmanskom carstvu, ne bi li se očuvao taj „most između Evrope i Indije“, i ne bi li se
Rusija eliminisala sa Istoka.

5. Istočno pitanje – da li ima odgovora?

Istočno pitanje nije se prvi put javilo tokom Dizraelijevog kabineta. Ono se zapravo pokreće još
u XVIII vijeku u Rusiji za vrijeme vladavine carice Katarine Velike. Tako se ona 1789. godine
susreće sa austrijskim carom Josifom II25 ne bi li se dogovorili o podjeli teritorija Osmanskog
carstva. Katarina je desetak godina ranije svog unuka simbolično nazvala Konstantin, što
označava da je već od njegovog rođenja imala planove za njega.

Tako nastaje tzv. „grčki plan“ – vizija carice Katarine bila je „obnova grčkog carstva pod vlašću
njenog unuka Konstantina, s Konstantinopoljem kao prestonicom. Josif je priželjkivao
otomanske provincije na Balkanu, a uz njih i sve što može zagrabiti u Egejskom i istočnom
Sredozemnom moru.“26

To pokreće niz rusko-turskih ratova koji će se dešavati tokom narednih stotinu godina, sve do
Berlinskog kongresa 1878. godine, kada će Osmansko carstvo prestati da postoji.

No, ovog puta, Rusija nije bila sama – za saveznike je pridobila Njemačku i Austrougarsku – i
time osnovala Trojecarski savez. Dizraeli je bio duboko uzdrman ovim dešavanjima, te je, čim je
stupio na premijersku poziciju, iskoristio prvu priliku ne bi li taj savez uzdrmao. Tako je 1875.
godine uspio u tome, kada je spriječio novi francusko-njemački rat, uz savezništvo Rusije.27 Ipak
će Dizraelijevi ciljevi biti usmjereni ka razbijanju ovog saveza, što će mu i djelimično poći za
rukom na Berlinskom kongresu.
24
Kisindžer, H., op.cit., str. 123.
25
Josif II je bio sin carice Marije Terezije, poznat pod nadimkom Josif Reformator, zbog niza reformi koje je
sproveo u Habsburškoj monarhiji.
26
Mesi, R., Katarina Velika – portret jedne žene, Laguna, 2013, str. 616.
27
Ovo savezništvo je ojačano godinu dana ranije, kada se kraljicin sin Alfred oženio ruskom princezom Marijom
Aleksandrovnom.

12
Ali ta ista godina, 1875, označila je početak Velike istočne krize koja je počela u Hercegovini, a
zatim se širila na Bosnu, Crnu Goru, Srbiju i Bugarsku, a zahtijevala je uključenje svih velikih
sila. Bendžamin Dizraeli je tokom tri godine, koliko je i kriza trajala, nastojao da očuva integritet
Osmanskog carstva, a pitanje oslobođenja balkanskih zemalja od Osmanske vlasti zavisilo je i od
njegove volje.

5.1. Ustanci u Hercegovini i dalji tok krize

Godine 1875, u mjesecu julu, počeli su ustanci u Hercegovini. Prethodnih stotinu godinu jačanja
tenzija, čestih represija i pokretanja Istočnog pitanja, kulminiralo je nakon napada hajduka na
grupu turskih trgovaca kod Nevesinja. Narednih dana počeli su ustanci pravoslavnog naroda u
čitavoj Hercegovini, što je tokom sledećih mjesec dana poprimalo sve veće razmjere.

Bilo je očekivano da će Hercegovci podršku dobiti od Crne Gore i od Srbije, pa tako vojvoda
Ilija Plamenac komandirima crnogorske vojske šalje naredbu o pripravnosti vojske zbog
događaja u Hercegovini: „Buna u Hercegovini od dana u dan sve se u dalje većma raspaljiva i
primakla se pragu Knjaževine naše. Crna Gora valja da je spremna i gotova na svaku
mogućnost.“28 Tako su i Crna Gora i Srbija slale pomoć ustanicima u Hercegovini, a onda i u
Bosni.

Velike sile nisu željele da se ova situacija dalje razvija, pa su Velika Britanija i Austrougarska
Crnoj Gori nudile teritorijalno proširenje, koju bi obezbijedili preko Osmanskog carstva, a da se
zauzvrat prekine slanje pomoći u Bosnu i Hercegovinu. Time bi Srbija ostala „sama“ i ne bi bilo
šanse da ustanci uspiju. Dizraeli je prema Srbiji gajio neprijateljstvo, mada ih je tokom ratova
1843, kada su se oštro borili protiv Rusije, nazivao „herojskim narodom“ 29. Sada, kada je Srbija
mahom bila saveznik Rusije, Dizraeli više nije želio da pravi nikakve ustupke, pa je zato u
pregovorima samo Crnoj Gori ponudio proširenje.

U Crnoj Gori je pogled na tzv. „prijateljske ponude“ Britanije bio prilično oštar. U nedjeljnom
listu Glas Crnogorca je 28. aprila 1877. godine napravljen osvrt na postupke Velike Britanije
tokom ustanaka u Hercegovini: „... ali etički pojmovi Ingleza tumače «mir» drugačije. O ni su,
naime, još od početka nevesinjskog ustanka hćeli i željeli, da Turska sama u svojoj kući red
28
Naredba je poslata 22. avgusta 1875. godine. Plamenac, I., Memoari, CID, Podgorica, 2004, str. 218.
29
Nav. prema: Ković, M., op.cit., str. 183.

13
postavi, pa makar svi Hrišćani na kocu poizdisali i u turskijem Batačkijem mukama propali,
Ingleškoj je to deveta; nebi je ni glava zaboljela, samo da u Turskoj bude »mir«. Ingleška
treba mirne Turke, treba mirne »krave muzare«“ 30 . O vo svjedoči o svijesti Crnogoraca da
im Britanija nije prirodan saveznik, te pokazuje da su itekako bili svjesni njene naklonosti
O smanskom carstvu.

Nakon što je Osmanskom carstvu koncert velikih sila uputio notu – Andrašijevu notu31 – u
januaru 1876. godine, kraljica Viktorija u parlamentu 8. februara izjavljuje:

Ustanički pokret koji se, tokom prethodnih šest mjeseci, odigrava u turskim provincijama
Bosne i Hercegovine, a koji sultanove trupe nisu, do danas, uspjele da uguše, okupirali su
pažnju Velikih evropskih sila. Smatram mojom dužnošću da ne stojim po strani u naporima
koje savezničke i prijateljske Vlade čine, kako bi se došlo do mira u pokolebanim
pokrajinama, i stoga sam se, poštujući nezavisnost Porte, pridružila urgenciji upućenoj
Sultanu, da primijeni mjere administrativne reforme koje bi mogle ukloniti nezadovoljstvo
hrišćanskih subjekata.32

No, kako nikakav značajan pomak nije napravljen, sve je slutilo da je rat na vidiku. Ovaj rat nije
bio samo kriza, kao što je to slutio Bizmark, kada je ovom frazom prijetio Francuskoj samo
godinu dana ranije, već je bilo očigledno da se ni uplitanjem Velikih sila ova kriza ne rješava.
Ono što je posebno potreslo čitavu Evropu, a što je možda do tog trenutka i bio vrhunac svih
događaja, jesu zvjerstva u Bugarskoj.

5.1.1. Bugarski horori

Bugarska je bila jedna od država Osmanskog carstva koja je željela da se oslobodi decenijskih
ugnjetavanja i represija. Zato su iskoristili dešavanja u Bosni i Hercegovini kako bi pokrenuli
svoju narodnooslobodilačku borbu. Izabran je revolucionarni centralni komitet, koji je osmislio
plan ustanaka u Bugarskoj u četiri oblasti: trnovskoj, slivenskoj, vračanskoj i plovdivskoj. No,
30
Nedjeljni list Glas Crnogorca, 28. april 1877. http://dlib.me/sken_prikaz_1_f.php?id_jedinice=1334&skrd=1
31
Andrašijevom notom, koju je predložio Andraši, po kome je i dobila ime, uputile su velike sile Osmanskom
carstvu i njome su tražile da se uspostave vjerske slobode u Bosni I Hercegovini; da se ukine porez na zemlju; da se
uvede zakon kojim bi se garantovalo da porez od stanovnika bude iskorišten za BiH; da se ustanovi lokalna
skupština koju će činiti pola hrišćani, a pola muslimani; i da se poboljša status zemljoradničke klase. Ova nota, iako
je trebalo da bude neka vrsta ultimatuma, nije propisivala nikakvu sankciju na neispunjavanje uslova.
32
Prevod autora; original: Ensor, S., op.cit., str. 295.

14
Turci su saznali za ove planove, pa su ustanci počeli prije nego što je planirano. Početkom maja
1876. godine ustanak je počeo, no za manje od mjesec dana je ugušen i pored pomoći Srbije i
Rumunije. Posljedice pokušaja oslobođenja od Osmanskog carstva bile su strašne.

Kao kaznu za ovakav pokušaj napada na Osmansko carstvo, „spaljeno je preko 80, a opljačkano
200 sela; blizu 30 hiljada ljudi, žena i dece bili su žrtve turske i bašibozučke odmazde i besnog
terora.“33 Ovakvi događaji su se pročuli u čitavoj Evropi, a Osmansko carstvo je počelo da gubi
i tu prikrivenu podršku Dizraelija koju je imalo. Javno mnjenje u Britaniji ovo je najstrašnije
osudilo, a krivili su Dizraelijevu vladu da je ovo ohrabrila, zbog odbijanja da potpiše Berlinski
memorandum, o čemu će kasnije biti više riječi u ovom radu.

Dizraeli je pokušao da umanji značaj ovih događaja, pa je govorio da su žrtve i odmazda

preuveličani, što je iskoristio Gledston da iznese oštre kritike na račun svog suparnika, pa tako
ironično piše da su Bugari koji su opisani kao miroljubivi i poslušni, odjednom optuženi za
gnusne zločine i ubistva i paljenja sopstvenog naroda, te se osuđuju oni (misleći na Bugare) koji
su „otvorili oči Evrope pred turskim infernom [paklom] kao pripovjedači tužnih epizoda“34.

5.2. Crna Gora i Srbija u oslobodilačkom ratu

Bilo je potpuno očekivano da će Crna Gora i Srbija ući u rat sa Osmanskim carstvom, posebno
nakon događaja u Bugarskoj. Kako to objašnjava Stivenson: „krv bugarskih mučenika glasno je
vapila za osvetom“35, pa knjazu Nikoli nije preostajalo ništa drugo do da stupi u pregovore sa
knezom Milanom. Dizraeli tada izjavljuje da „nema nikakvog smisla dalje zadržavati Srbiju i
Crnu Goru od rata.“36

Knez Milan upućuje notu Porti u kojoj traži da joj se ustupi Bosna, a o tome da je dogovor
između Srbije i Crne Gore o zajedničkoj akciji i načinu pokretanja rata sklopljen ranije, svjedoči
telegram koji je vojvoda Ilija Plamenac uputio Ministarstvu inostranih dela u Beogradu i u kojem
govori: „A budući više nema vremena za pregovaranje o načinu ulaska u akciju koju ugovor ne
opredeljuje nego samo označuje akciju i rok akcije to zaista traženje Bosne od vaše strane dobar

33
Popov, Č., op.cit., str. 221.
34
Vidjeti u: Gladstone, W.E., Bulgarian Horrors and the Question of the East, Lovel, Adam, Wesson & Co, 1876,
str. 23
35
Stivenson, F., Istorija Crne Gore, CID, Podgorica, 2001, str. 136.
36
Popov, Č., op.cit., str. 223

15
način ulaska u akciju u koju ćemo, tek od Turske dobijete odbijajući odgovor, s vama zajedno u
isto vreme stupiti, imajući ozbiljno načina da odma zauzmemo položenje koje nam je ugovorom
određeno.“37

Kada je Porta odbila zahtjev da se Bosna preda Srbiji, knez Milan je istog dana Osmanskom
carstvu objavio rat. Kako su borbe koje su započele početkom jula bile neuspješne, Dizraeli je
bio optimističan po ovom pitanju, pa je pisao Lejdi Česterfild 9. jula 1876, da je siguran da će do
kraja mjeseca Srbi biti primjereno kažnjeni, budući da su Turci odnosili pobjede u dosadašnjim
sukobima, a onda dodaje: „Sve velike sile, uključujući Rusiju, čine se nespremne da se
suprotstave Engleskoj, i čini se da su se vratili stari dani našeg autoriteta.“38 Međutim, to je ono
što je Dizraeli želio da misli. U stvarnosti, stvari nisu bile takve. Štaviše, Britanija je već dva
puta do sad izostavljana iz pregovora o Istočnom pitanju – prvi put u Andrašijevoj noti, a drugi
put tokom kreiranja Berlinskog memoranduma. Pokazaće se da će još jednom Britanija biti žrtva
Dizraelijevih personalnih i egocentričnih odluka, te da će tom izolacionizmu doprinijeti i
njegova, sada već vidljiva, rusofobija.

Tako su se 8. jula 1876. godine u Rajhštatu u današnjoj Češkoj susreli predstavnici Rusije i
Austrougarske39 i potpisali sporazum o daljem toku događaja u slučaju da Srbija izgubi od
Osmanskog carstva. Dogovoreno je da se postaraju da se na Balkanu održi status quo u slučaju
da Srbija bude poražena, a u slučaju da odnese pobjedu, dogovorena je podjela Osmanskog
carstva među ova dva carstva. Njemačka je takođe obaviještena o ovome sporazumu, dok je
Dizraeli samo dobio neformalno obavještenje koje mu je prenio lord Derbi, a koje je on primio
od habsburškog ambasadora.

Rat protiv Turske od početka je za Srbiju i Crnu Goru bio ohrabren zajedničkom ambicijom za
oslobođenjem. No, ovom se ratu nisu pridružile Rumunija, Grčka i Bugarska; što je za Bugarsku
donekle bilo opravdano zbog nedavnih događaja, a Rumunija i Grčka odlučile su da ostanu
neutralne tokom poziva za rat kneza Milana. Tako su Srbija i Crna Gora ušle u rat u kojem su
već na početku bile nadjačane i u pogledu boraca i naoružanja, a ipak su tokom prva dva mjeseca

37
Plamenac, I., op.cit., str. 220-221.
38
The letters of Disraeli to Lady Chesterfield and Lady Bradford, volume II, D. Appleton & Co, Njujork, 1929, str.
69
39
Iz Rusije su došli car Aleksandar II i Gorčakov, a Austrougarsku su predstavljali grof Andraši i Franc Jozef.

16
u borbama bile uspješnije. Najznačajnije pobjede bile su na Vučjem dolu i Fundini, ali su Velike
sile tada odlučile da ponude posredovanje.

Tako je u avgustu 1876, Dizraeli u svom govoru u Donjem domu, za koji se ispostavilo da je
poslednji, budući da ga je kraljica Viktorija proglasila grofom, pa je morao preći u Gornji dom,
izjavio da je Britanija spremna da preuzme kontrolu nad Balkanom ukoliko to bude bilo
potrebno, ali sve to „u ime svojih imperijalnih interesa“40. Tokom narednog zasijedanja u
parlamentu, kraljica Viktorija izjavljuje da je povodom sukoba na Balkanu, koji su se sada
proširili na Srbiju i Crnu Goru, spremna da ponudi svoje usluge u svrhu medijacije između
zaraćenih strana.

To se obistinilo sredinom avgusta kada je knez Milan zatražio posredovanje velikih sila, a 24.
avgusta okupio je potpisnice Pariskog sporazuma i zvanično zatražio njihove posredničke usluge.
To je Dizraeli prihvatio sa ushićenjem, pa je pisao Lejdi Bredford: „Ovo su sjajne vijesti; moj
um je zaokupljen time čitave nedelje i zadaće mi velike nevolje, ali to sada nije važno“.41

Pregovori o miru su naišli na odugovlačenje Porte, a privremeni mir koji je potpisan ubrzo je
prekinut za Osmansko carstvo, kada ono ulazi u rat sa Rusijom, koja je i prethodne dvije godine
pružala pomoć svojim slovenskim pravoslavnim sunarodnicima. Mada je Porta pristala na
prvobitno primirje u oktobru, Srbija se povlači i odbija sporazum, koji je knjaz Nikola već
prihvatio. To povlači nove sukobe u kojima Turci uspijevaju da probiju odbrambene linije u
Srbiji, ali 31. oktobra ambasador Rusije u Carigradu novom sultanu Abdulhamidu II upućuje
ultimatum42, na koji je Porta pristala. Tako 1. novembra počinje primirje između Osmanskog
carstva i Srbije i Crne Gore, koje je sa Srbijom zvanično i potpisano 1. marta 1877, dok je Crna
Gora zvanično ostala u ratu i tako dočekala i rusko-turski rat.

40
Popov, Č., op.cit., str. 200.
41
Prevod autora, Letters of Disreali to Lady Chesterfield and Lady Bradford, volume II, D. Appleton & Co, Njujork,
1929, str. 81.
42
Ultimatumom, na koji je trebalo odgovoriti u roku od 48 sati, je traženo dvomjesečno primirje između Osmanskog
carstva i Srbije i Crne Gore.

17
6. Djelovanje Velikih sila tokom dešavanja na Balkanu

Austrougarsku je tokom Velike istočne krize predvodio grof Andraši, koji „kao dobar Mađar,
nije želeo ni pretežan uticaj ruski na Balkanskom poluostrvu, niti stvaranje jedne velike srpske
države“43. Ono čega se on, zapravo, najviše plašio jeste bilo buđenje ideje o južnoslovenskom
ujedinjenju, što bi podstaklo južnoslovenske narode unutar Autrogarske da pokrenu sopstvenu
borbu za oslobođenjem. No, imao je i podsticaj da ipak dozvoli raspad Osmanskog carstva, jer bi
time ostvario obećanje koje mu je dato – da aneksira Bosnu i Hercegovinu.

To i jeste bio razlog zbog kojeg je on uputio notu Osmanskom carstvu, uz saglasnost Velikih
sila, kojom je tražen niz reformi, a koje se tiču manjinskih naroda. U početku je Andraši želio da
notu upute samo zemlje Trojecarskog saveza, no Rusija je željela da se u ta pitanja uključi i
Francuska. Kada je riječ o Velikoj Britaniji, oni su, zbog ličnih naklonosti i interesa prema
Osmanskom carstvu željeli da se „Porti upute prijateljski savjeti, a ne zvanični demarš“.44 Na
kraju su ipak pristali na zajedničku notu, koja je od strane Osmanskog carstva prihvaćena, ali
nijedan od predloga nije sproveden u djelo.

Austrougarska je tokom Istočne krize od početka preuzela vodeću ulogu i bila je vrlo oprezna
tokom svojih djelovanja ne bi li se dala prevelika sloboda državama na Balkanu, no kada je
počeo srpsko-turski rat, u dogovoru sa Rusijom, Austrougarska joj je dozvolila da pomogne
Srbiji i Crnoj Gori u ratu, a za uzvrat je dobila mogućnost da prisvoji Bosnu i Hercegovinu što bi
joj omogućilo širenje na Balkanu, a umanjilo bi mogućnost stvaranja Velike Srbije od koje je
Austrougarska strahovala.

Dok su aspiracije Austrougarske bile usmjerene na zemlje Zapadnog Balkana, posebno na Bosnu
i Hercegovinu, Velika Britanija je više željela da se stanje na Balkanu ne mijenja, odnosno da
Osmansko carstvo zadrži svoje teritorije, i da se očuva status quo. Dizraeli je još kao
dvadesetšestogodišnjak proveo mjesec dana u Osmanskom carstvu, odnosno u Carigradu. Tada
se javlja njegova turkofilija koju će njegovati i do samog raspada Osmanskog carstva. No, tokom

43
Dubidur, A., Diplomatska istorija Evrope – od otvaranja Bečkog do zaključenja Berlinskog kongresa – knjiga
druga, Izdavačka knjižarnica Gece Kona, Beograd, 1934, str. 735.
44
Knežević, S., Britanska politika prema Crnoj Gori u vrijeme Velike istočne krize u Zbornik radova Međunarodno
priznanje Crne Gore, Podgorica, 1999, str. 179.

18
Istočne krize, nije bio u poziciji da javno iznosi svoje naklonosti prema Turcima, pa je svoju
politiku morao da balansira između ličnih pretenzija i opšte nacionalne dobrobiti Velike
Britanije.

Tako je Velika Britanija na čelu sa Dizraelijem pretendovala da podrži Tursku, kako bi sebi
obezbijedila prevlast na Mediteranu i spriječila Rusiju da zavlada moreuzima Dardaneli i Bosfor.
Iz sličnih razloga Britanija nije podržavala narodnooslobodilačke pokrete na Balkanu, smatrajući
ih „eksponentima Rusije i ništa više“.45 Ipak ono što je kod Dizraelija budilo najveći strah jeste
da bi uspješnost ovih pokreta probudio i želju kod onih „koji su mu bliže kući“46, misleći na
Irsku.

7. Dizraelijevi stavovi o Istočnom pitanju

Ković objašnjava Dizraelijevo protivljenje za otcjepljenje Bosne i Hercegovine: „Braneći pravo

Osmanskog carstva na Bosnu i Hercegovinu, branio je pravo Britanske imperije na Irsku“.47
Ipak, poseban strah je počela da predstavlja Srbija, koja je vođena unutrašnjim ratobornim
stanjem, postajala opasnost za izbijanje ustanaka i sukoba na čitavom Balkanu. Mada knez Milan
Obrenović nije imao takve aspiracije, i želio je da posluša velike sile da se na Balkanu održi
status quo, većinsko mišljenje u Srbiji bilo je da se, ipak, treba krenuti u rat.

Kada su ustanci već počeli, i kada su Crna Gora i Srbija uveliko pomagale Bosnu i Hercegovinu,
Dizraeli je učinio nešto što nije bilo očekivano – kupio je dio Sueckog kanala. Pogodba je
sklopljena tajno, pa je Velika Britanija kupila dio dionica i postala suvlasnik Sueckog kanala, što
će joj umnogome olakšati put do Indije, a kako je kraljica Viktorija to opisivala kao „šamar za
Bizmarka“48, misleći na njegove konstatacije da Britanija više nije sila. To je razljutilo
Francusku koju je baš par godina prije toga Britanija spriječila u toj namjeri.

Tokom daljeg toka krize, Britanija, odnosno Dizraeli pokušali su da prvenstveno ublaže pritisak
na Osmansko carstvo koji su Velike sile željele da vrše. To se može opravdati njegovom
turkofilijom i nacionalno-ličnim interesima, no kada je sastavljen Berlinski manifest u maju

45
Popov, Č., op.cit., str. 213.
46
Knežević, S., op. cit., str. 179.
47
Ković, M., op. cit., str. 142.
48
Nav. prema: Ković, M., op.cit., str. 148.

19
1876. godine, Dizraeli je bio razjaren time što ga Andraši, Bizmark i Gorčakov nisu uključili u
pregovore o odredbama ovog memoranduma. Tada je i izjavio svom ministru vanjskih poslova,
lordu Derbiju: „Tretiraju nas kao da smo Srbija ili Crna Gora!“49, potcjenjujući moć i snagu ovih
malih balkanskih država.

On je iz toga razloga i odbio potpisivanje memoranduma iz Berlina, što se moglo protumačiti

kao afirmacija svih turskih poduhvata, a što je Dizraeli čvrsto poricao. On je tvrdio da
memorandum nije usvojen, jer je nasuprot Andrašijevoj noti, narušavao status quo i zahtijevao
uplitanje velikih sila. No, stvarni razlozi ovog odbijanja mogu se naći u potrebi Dizraelija a i
Velike Britanije da budu predvodnici svih velikih odluka i događaja, a ovim bi se potvrdio
položaj Britanije koji više nije bio na vrhu. Zato i Ković navodi da je Dizraeli bio spreman na
različita rješenja Istočnog pitanja, ali da je jedno bilo važno – „sačuvati prestiž i interese
britanske imperije“50.

Događaji tokom srpsko-turskog rata i Dizraelijeva „neutralnost“, odnosno nevoljnost da se

aktivno upliće u ta dešavanja, doveli su do toga da gubici i razmjere rata budu umnogome veći
nego što je to očekivano na početku Velike istočne krize. Dizraeli je međutim, nakon što je
Rusija počela da šalje pomoć Srbiji, plašeći se jačanja ruske imperije, urgirao kraljici Viktoriji da
prihvati prijateljske ponude cara Aleksandra II, što je ona i suptilno potvrdila u svom govoru u
parlamentu avgusta 1876, navodeći „saradnju velikih sila“.

Vodeću ulogu preuzeo je u decembru iste godine, kada je organizovao Carigradsku konferenciju,
na kojoj su prisustvovali ambasadori velikih sila, a cilj je bio da se riješe pitanja mira na
Balkanu, a i da se odredi status osmanskih država. Britanija, koju je predstavljao lord Solzberi,
što je odobrila čak i britanska opozicija, ovom je konferencijom željela da donekle umiri javno
mnjenje koje se još nakon dešavanja u Bugarskoj nije smirilo. Lord Solzberi je međutim tvrdio
da se Velika Britanija treba okrenuti Rusiji, jer će se „pre ili kasnije, raspasti i Osmansko carstvo
i Habsburška monarhija“51, za šta će se kasnije ispostaviti da je bio u pravu.

Na samoj konferenciji, postignut je dogovor da se Osmanskom carstvu ponudi program koji će bi

trebalo da pruži određena rešenja ovog pitanja. Odlučeno je da se zatraži mir sa Srbijom, mir sa

49
Ibid., str. 166.
50
Ibid., str. 198.
51
Ibid., str. 236.

20
Crnom Gorom uz teritorijalna proširenja, autonomija za Bosnu i Hercegovinu i Bugarsku, koja
će biti podijeljena na dvije oblasti, uspostavljanje međunarodne komisije koja će pratiti izvršenja
ovih odredbi.

Konferencija je bila bezuspješna, budući da je jedino postignuto da se produže primirja sa Crnom

Gorom i Srbijom. Rusija je za to vrijeme pripremala vojsku za rat sa Osmanskim carstvom do
kojeg je i došlo par mjeseci kasnije.

8. Rusko-turski rat

Iako je sporazumom u Rajhštatu iz 1876. dogovoreno da Rusija ne kreće na osvajanje osmanskih

teritorija i Carigrada, nespremnost Turske na saradnju i prihvatanje bilo kakvih odredbi koje su
predlagale velike sile, u Rusiji je probudilo želju da ipak porazi ovo carstvo. Izjave turskih
zvaničnika poput: „Mi protestujemo protiv ponižavajućeg tutorstva kojim Evropa želi da nas
podredi uprkos Pariskom sporazumu“52 jasno su davale do znanja da Osmansko carstvo nije
spremno za pregovore. Kako je to dokazano i Carigradskom konferencijom, Rusija definitivno
kreće u svoj pohod.

Rat je Osmanskom carstvu objavljen 24. aprila 1877, a dva dana kasnije knjaz Nikola izdaje
proglas o nastavku ratnih operacija crnogorske vojske. Velike sile ostale su neutralne na ruski
potez, no neutralnost Velike Britanije bila je nešto drugačija. Dok god su njene teritorije u Indiji,
Sueckom kanalu i Egiptu zaštićene, odnosno dok god ne podležu tim ratnim operacijama,
Britanije će ostati neutralna. Još jedan od zahtjeva bio je da se Carigrad ne smije okupirati, na šta
je Rusija pristala, ali je dvije nedjelje kasnije Gorčakov odgovorio da ukoliko to bude u vojnim
interesima Rusije „Njegovo Veličanstvo neće zadržati Carigrad“53.

Britaniju je ovo razbjesnjelo, pa su tražili garancije da ni do kakve okupacije neće doći. No,
unutar premijerskog kabineta polako ali sigurno dolazilo je do raskola. Lord Derbi i lord Solzberi
su počinjali da se suprotstavljaju politici Dizraelija, pa je tako lord Derbi u svojim memoarima

52
Uspenski, F., Istočno pitanje, CID, Podgorica, 2003, str. 177.
53
Nav. prema: Popov, Č., op.cit., str. 234.

21
zapisivao da smatra da je Dizraelijeva želja da se pošalje britanska flota u Egipat stvar njegove
želje za prestižom, te je zarad toga spreman da Britaniju uvede u rat koji je nepotreban54.

Kraljica Viktorija je međutim podržala svog miljenika, a čak ga je u jednom trenutku kritikovala
zbog njegove pasivnosti, vršeći pritiske kako na njega, tako na ministre. Ković navodi da je ona
time prekršila svoje ustavne nadležnosti, pa je to i razlog zbog kojeg je njena prepiska sa
Dizraelijem uklonjena iz arhivske zbirke pisama upućenih premijerima55.

On se začuđujuće okrenuo blažim djelovanjima, pa je tako na sjednici ministara odlučeno da će

Britanija biti neutralna po pitanju rusko-turskog rata. Gorčakov je izjavio da Rusija ratuje u ime
Evrope, što je na ovoj sjednici poreknuto, te je lord Derbi saopštio stavove Velike Britanije
ambasadoru Rusije u Londonu, grofu Šuvalovu. Šuvalov je nezvanično odgovorio da je Rusija
saglasna sa ovim odlukama, osim sa dijelom koji se tiče plovidbe moreuzima. Tada je Dizraeli
shvatio da Rusija ipak planira da zauzme Carigrad, bez obzira na razloge ratovanja koje nalazi.

Na početku rusko-turskog rata borba vođena na dva fronta – na Balkanu i u Jermeniji. Na

balkanskom frontu je i Crna Gora sprovodila svoje ratne operacije. U junu 1877. godine,
pretrpjela je napade turske vojske koju je pomagala Velika Britanija, uprkos izjavama o
neutralnosti. Rat se vodio periodično, o čemu je i pisao Glas Crnogorca, navodeći da se neke
značajne bitke nisu desile do toga dana56. U junu su se dogodile dvije značajne bitke koje su
ohrabrile Crnogorce – kod manastira Morača i u Ostroškom klancu – gdje su Turci poraženi.
Kada su se trupe osmanske vojske počele povlačiti ka Bugarskoj, jer se ruska vojska kretala ka
tamo, Crnogorci su iskoristili tu priliku, pa su osvojili Nikšić, a knjaz Nikola je „...poklonio
braniocima oružje, sazvao glavne građane, pa im velikodušno obećao najljepšim izrazima, da će
im garantovati slobodu ličnu, slobou uživanja pokretnine i nepokretnine, sva prava crnogorskih
građana, kao i potpunu vjersku slobodu“57. Ovo je ohrabrilo Crnogorce, pa su početkom 1878.
godine krenuli ka primorju i zauzeli su Bar i Ulcinj.

Borbe Rusije bile su uglavnom vođene u Bugarskoj u drugoj polovini 1877. godine. Tako su,
zajedno sa rumunskom vojskom, tri puta pokušali da osvoje Plevnu, ali bezuspješno. Zato su

54
Vidjeti više u: Ković, M., op.cit., str. 273
55
Ibid.
56
Nedjeljni list Glas Crnogorca, 2. jun 1877. http://dlib.me/sken_prikaz_1_f.php?id_jedinice=1343&skrd=1
57
Riječi Artura Evansa u Illyrian letters; nav. prema: Knežević, S., op.cit., str. 187.

22
krajem te godine odlučili da izvrše opsadu grada, što je urodilo plodom, pa je za nekih dvije
nedjelje Plevna osvojena, a Osmanlijama je uzdrmano samopouzdanje.

Osmansko carstvo je bilo svjesno da je pred slomom. Porazi su bili sve učestaliji, Srbija je
osvojila nekoliko gradova, a Rusija se sve više približavala Carigradu, pa je Porta zatražila
pomoć od velikih sila. Odgovor je, očekivano, dobila samo od Velike Britanije. O zahtjevu za
posredovanje, Britanija je obavijestila Rusiju, koja je odgovorila da „ako Porta hoće da prekine
rat, ona se s molbom za primirje mora obratiti neposredno glavnokomandujućem ruske vojske“58,
što je zaoštrilo anglo-ruske odnose.

Lord Derbi tada predlaže organizovanje konferencije na kojoj će biti potpisano primirje i gdje će
razgraničenje biti definisano. Rusija ih je preduhitrila i 31. januara sa Osmanskim carstvom
potpisuje primirje u Jedrenu, kada su određeni preliminarni uslovi primirja, koji će biti nešto
kasnije ozvaničeni u San Stefanu. Ali Dizraeli nije mogao sebi da dozvoli da Rusija bude ta koja
će odrediti uslove mira i de facto kreirati novu mapu Evrope, pa je zato nakon što su ostale
velike sile odbile mobilizaciju svojih vojski, bio uporan da konferencija bude organizovana.

Tako će Dizraeli, grof od Bikonsfilda, biti organizator najveće mirovne konferencije posle
Bečkog kongresa, uprkos otporničkoj politici koju je vodio prethodne tri godine. Zajedno sa
predstavnicima velikih sila, ujedno i najvećim državnicima toga vremena, odrediće sudbine
balkanskih zemalja i svjedočiće raspadu Osmanskog carstva kojem se decenijama divio. No,
prije nego li uspije u svojoj zamisli, još jedan mirovni sporazum će se dogoditi, u San Stefanu,
ali će ga diktirati Rusija.

9. Borba za prevlast – od San Stefana do Berlina

Borba za prevlast na Balkanu trajaće od marta do jula 1878. godine, no biće vođena van ratišta.
Nakon primirja u Jedrenu, Rusija je organizovala konferenciju u San Stefanu na kojoj je potpisan
ugovor sa Osmanskim carstvom, a ticao se i Srbije, Crne Gore, Bugarske i Rumunije, no one
nisu bile pozvane na potpisivanje ugovora. Najvažnija odredba ovog sporazuma jeste bila

58
Potemkin,V. P., op.cit., str. 46.

23
stvaranje Velike Bugarske59, pod uslovom da bude pod okupacijom Rusije dok ne uspostavi
državni aparat. Sebi je Rusija ovim sporazumom vratila ono što joj je oduzeto Pariskim
sporazumom 1856. godine – Besarabiju – i preuzela je neke azijske oblasti, te odredila sebi
novčanu reparaciju u iznosu od 310 miliona rubalja. Crnoj Gori je priznata nezavisnost, dobila je
i teritorijalno proširenje, a time i izlaz na Jadransko more. No, većina drugih balkanskih zemalja
bila je nezadovoljna ovim odredbama – Srbija je izgubila mogućnost da realizuje svoju zamisao
o Velikoj Srbiji, a Bosna i Hercegovina je tražila barem autonomiju ili pripajanje Srbiji ili Crnoj
Gori.

Međutim, velike sile bile su te koje su najviše izražavale svoje nezadovoljstvo ovim odredbama,
i to najviše Velika Britanija i Austrougarska, pa je zatraženo poništenje ovog ugovora, i
organizovanje nove konferencije na kojoj će sve odluke biti revidirane. Andraši, Bizmark i
Dizraeli dogovorili su da bude održana u Berlinu, sa čime su se saglasili Rusija, koja se plašila
mogućeg napada Velike Britanije i Austrougarske ukoliko odbije ovu konferenciju, Italija i
Francuska, koja je takođe bila skeptična u vezi sa ovim sporazumom, budući da se plašila da bi
Bizmark mogao da iskoristi priliku i zatraži Alzas i Loren.

Konačno, sve su velike sile pristale i 13. juna 1878. godine počeo je Berlinski kongres. Glavnu
riječ imali su Bizmark i Dizraeli koji su, mada nepovjerljivi jedan prema drugom tokom Istočne
krize, gajili veliko međusobno poštovanje. Oni su se saglasili da se „tako beznačajna pitanja“60,
misleći na Srbiju i Crnu Goru, ne bi trebalo prvo razmatrati, već da to prepuste Austrougarskoj, a
da se prvo riješi pitanje Bugarske. Za Veliku Britaniju, područje Sredozemlja je bilo važno zbog
vojne i trgovačke dominacije, a Austrougarska se najviše plašila ruskog uticaja na Balkanu, i
željela je da ga tim prije oslabi. Tako Andraši izjavljuje da bi „odluke trebalo da budu donošene
na osnovu geografskih i strateških položaja, i jedino iz etnografskih razloga ukoliko se nijedna
druga osnova ne može uzeti u obzir“61.

Ubrzo se javila tenzija između Dizraelija i grofa Šuvalova oko turske granice u Evropi, odnosno
Dizraeli je činio sve da otkloni Rusiju sa Balkana. Nakon Bizmarkovih pritisaka, Rusija se

59
Velika Bugarska je obuhvatala prostor od Egejskog mora, dio pirotskog i vranjskog okruga, Makedoniju, dio
Albanije i sjeverne Grčke.
60
Bizmarkove riječi; nav. prema: Ković, M., op.cit., str. 341.
61
Prevod autora; Glenny, M., The Balkans - Nationalism, War and the Great Powers 1804 – 2012, Anansi, 2001,
str. 145-146.

24
predala po tom pitanju, pa tako on izjavljuje da „evropska Turska opet postoji!“62. Ovime je
poništena odluka Sanstefanskog sporazuma, jer je Velika Bugarska prestala da postoji i
podijeljena je na tri dijela: Makedoniju, koja je ostala unutar granica Osmanskog carstva,
Kneževinu Bugarsku, koja je pod sizerenstvom sultana, i na Istočnu Rumeliju, koja je bila
autonomna, a Šuvalov je tražio da ova oblast bude nazvana Južna Bugarska, što Dizraeli nije
dozvolio.

Par dana kasnije počeli su pregovori o Bosni i Hercegovini, Srbiji i Crnoj Gori, za koje Dizraeli
nije bio posebno zainteresovan, već je to prepustio Andrašiju, ali je bio spreman da prihvati
odredbe Sanstefanskog ugovora ako će to ići na štetu Bugarske. On u pismu Lejdi Bredford od
26. juna 1878. godine navodi: „Grof Andraši je veoma živopisan gospodin. Prilično sam ga
pridobio i podržava me u svemu. Zapravo, Sjeverni savez63 je prekinut“64. Lord Solzberi je u ime
Velike Britanije izjavio: „Pitanja Crne Gore i Srbije nas uopšte ne interesuju. Mi ćemo u
dogovoru sa kongresom podržati Austriju, ali parlament neće dati ni šilinga za rat zbog njih“65,
što i zvanično pokazuje da je Britanija svoju misiju ispunila. Po Dizraelijevom mišljenju, najveći
uspjeh Britanije na kongresu jeste poništenje Velike Bugarske, pa on tako u govoru u parlamentu
govori: „Moji Lordovi, Berlinski kongres je po ovim pitanjima napravio velike promjene.
Sultanu su vraćene dvije trećine njegove teritorije koje su formirale Veliku Bugarsku državu, ...,
gdje je većina zemlje plodna, stanovništvo bogato, obrazovano i najlojalnije od svih subjekata“66.

Tako je neposredno Austrougarska odlučila o sudbini zemalja Zapadnog Balkana, i to je

određeno da, sada nezavisnoj Srbiji, budu pripojene četiri oblasti na jugu, a da joj bude
onemogućeno širenje ka Bosni i Kosovu. Ona je ovime bila veoma nezadovoljna, jer je silno
željela da ostvari svoju Veliku Srbiju, a to će joj i uspjeti nakon Prvog svjetskog rata. Andraši je

62
Nav. prema: Ković, M., op.cit., str. 344.
63
Sjeverni savez, kako ga je nazivao Dizraeli, odnosno Trojecarski savez, nije više postojao zbog sukoba između
Rusije i druge dvije carevine, a Dizraeli je ovo priželjkivao još od njegovog nastanka, u čemu je napokon uspio, pet
godina kasnije.
64
Prevod autora; Letters of Disreali to Lady Chesterfield and Lady Bradford, volume II, D. Appleton & Co,
Njujork, 1929, str. 228.
65
Riječi R. Millman-a, Britain and the Eastern Question, 1979; nav. prema: Knežević, S., op.cit., str. 190.
66
Prevod autora; Egerton, H., British foreign policy in Europe to the end of the 19th century; a rough outline,
Macmillan & Co, London, 1918, str. 324 – 325.

25
zadržao pravo da anektira Bosnu i Hercegovinu, što će se pokazati kao „najveća spoljnopolitička
greška u istoriji Habsburške monarhije, koja je direktno vodila do njenog pada 1918. godine“67.

Crna Gora je možda i jedina bila zadovoljna onime što je dobila, a to je znatno teritorijalno
proširenje i de jure nezavisnost. Na kongresu su u ime Crne Gore prisustvovali vojvode Božo
Petrović i Stanko Radonjić, no nisu imali previše ovlašćenja, odnosno Bizmark ih je primio samo
jednom i na kraju su im saopštene odluke zasijedanja. Sedam članova Berlinskog ugovora se
ticalo Crne Gore i to od člana 26 do člana 32. U vidu teritorijalnog proširenja dobila je na
primorju samo Bar sa lukom, ali je izgubila Ulcinj i dio rijeke Bojane koji su vraćeni
Osmanskom carstvu, a u kontinentalnom dijelu dobila je Podgoricu, Spuž, Nikšić, Žabljak, Plav i
Gusinje, te je ovime praktično udvostručila svoju teritoriju.

Berlinski sporazum je Crnoj Gori donio nezavisnost za koju se borila vjekovima, i otvorila je put
za nove uspjehe i prosperitet ove države. Mada je iza nje put bio trnovit, ispunjen ratovima i
iscrpnim borbama, Crna Gora je došla do svog cilja i tako sebi obezbijedila mjesto u istoriji.

9.1. Velika Britanija na Berlinskom kongresu

Kada je riječ o ulozi Velike Britanije na Berlinskom kongresu, može se reći da je ona zapravo
izdejstvovala ovaj kongres. Dizraeli je bio uvrijeđen time što je sporazum u San Stefanu potpisan
bez odobrenja Britanije, pa je između ostalog i zbog toga želio da on bude taj koji će imati
vodeću riječ prilikom revizije prvobitnog sporazuma. Zato je i postavio uslov da se u Berlinu
preispitaju sve odredbe Sanstefanskog ugovora, a ne samo one koje se tiču moreuza i
Carigrada68, a u toj namjeri je bio odlučan i po cijenu rata sa Rusijom, jer je smatrao da mora
pokazati čvrst stav i očuvati interese svoje države.

Nakon otvaranja kongresa 13. juna 1878, Dizraeli i Šuvalov su se sastali kako bi se razmotrio
zahtjev Rusije da Južna Bugarska bude oslobođena osmanske vojske, no Dizraeli je „grmeo dok
je govorio“69, i zahtijevao je da Osmansko carstvo ima potpunu vlast nad tom teritorijom. I
tokom zvaničnih pregovora je zadržao svoj oštar stav i činilo se da od njega neće odustati.

67
Glenny, M., op.cit., str. 146.
68
Ković, M., op.cit., str. 319,
69
Ibid., str. 342.

26
Međutim, postojao je poseban sporazum koji je Velika Britanija potpisala sa Osmanskim
carstvom neposredno prije početka Berlinskog kongresa, a propisivao je da će Britanija štititi
interese Osmanskog carstva u Aziji od Rusije i njenog preuzimanja tih oblasti, a za uzvrat će ona
moći da anektira Kipar, koji je bio teritorija Turske.70 U ovome djelimično leži Dizraelijevo
zalaganje da se Velika Bugarska mora podijeliti i da kao takva ne može postojati, jer može
značajno ugrožavati Osmansko carstvo.

Najviše tenzija je postojalo između Rusije i Velike Britanije kada se rješavalo pitanje Bugarske,
a to je uticalo na stavove drugih zemalja, a kada je konačno postignut dogovor o novoj granici
Osmanskog carstva na Balkanu, odnosno o podjeli Bugarske, Dizraeli se saglasio da se može
preći na rješavanje ostalih pitanja. Kako on nije bio pretjerano zainteresovan za Srbiju i Crnu
Goru, a Bosnu i Hercegovinu je već prepustio Austrougarskoj, dao je Solzberiju ovlašćenja da se
bavi ovim pitanjima. Jedino što je Bendžaminu Dizraeliju bilo važno jeste „potiskivanje Rusije
sa obala Mediterana“71, a kada je Rusija zvanično pristala na sve zahtjeve Velike Britanije, bilo
je očigledno da je Dizraeli uspio u svojoj namjeri.

Kako je sudbine ostalih balkanskih zemalja prepustio lordu Solzberiju, Dizraeli se nije puno
uključivao u pregovore o odredbama sporazuma koje se tiču njih, osim kada je riječ o Grčkoj.
Razlog tome jeste što je sin kraljice Viktorije bio oženjen grčkom princezom, no ipak će ga ona
optuživati da je „napustio Grčku“72 budući da ona nije dobila teritorije koje je tražila.

Dizraeli je ipak bio zadovoljan rezultatima koje je postigao, i vratio se u Veliku Britaniju uvjeren
da će i britanski narod dijeliti njegovo zadovoljstvo. Po povratku izgovara da je uvjeren da je
svojoj državi donio „i mir i čast“73, te je odbio ponude kraljice Viktorije da dobije titulu vojvode.
Ipak je pored počasti koje mu je kraljica ukazala naišao na brojne kritike u parlamentu, u kojima
je optuživan da je u prvi plan stavio interese Osmanskog carstva, a ne Velike Britanije, te da od
Kipra neće imati nikakve koristi, a da je jedina dobra stvar koju je učinio bila oslobođenje
hrišćana od turske vlasti74. To je samo ukazivalo na to da britanski državnici nisu dijelili

70
Vidjeti više u: https://archive.org/details/jstor-2186866
71
Ković, M., op.cit., str. 343.
72
Ibid., str. 349.
73
Ibid., str. 352.
74
Vidjeti više u: Ković, M., op.cit., str. 352 – 355.

27
Dizraelijevu „fascinaciju silom, slavom i imperijom“75, što će biti potvrđeno na narednim
izborima.

Zaključak

Borba balkanskih zemalja za nezavisnost bila je viševjekovna. Ona se sastojala u planu za

oslobođenje od osmanske vlasti i težila je proširenju „skučenih granica državne teritorije“76.
Kada se nacionalna svijest u potpunosti razvila na Balkanu, krenuo je niz ustanaka i ratova koji
su duboko uticali na čitavi evropski poredak. Prvenstveno ustanci u Hercegovini, zatim u Bosni,
uticali su na to da drugi balkanski narodi, inspirisani tim borbama, krenu u svoje oslobodilačke
ratove. Tako je u proljeće/ljeto 1876. godine izbio ustanak u Bugarskoj koji je bio neuspješan, pa
je za posljedicu imao grozote koje su pretrpjeli od Osmanlija. Ubrzo nakon toga, u zvanični rat
protiv Osmanskog carstva kreću Srbija i Crna Gora, potpomognute Rusijom, koja je osjećala
obavezu da svojoj „pravoslavnoj braći“ bude od pomoći.

No, protiv svega ovoga bio je premijer Velike Britanije, Dizraeli, budući da je želio da sačuva
imperijalni status svoje države, a to mu planovi drugih velikih sila iz kojih je često bio
isključivan, nisu omogućavali. Često je bio pasivan u donošenju odluka vezanih za Istočno
pitanje, a javio bi se kada je trebalo sačuvati integritet Osmanskog carstva, vođen svojom
višedecenijskom turkofilijom. Zbog toga je često bio predmet oštrih osuda ne samo svoga
naroda, već i njegovog najvećeg suparnika, vođe Liberalne partije, Vilijema Gledstona, pa čak i
svog ministra spoljnih poslova, lorda Derbija.

Kraljica Viktorija je na sve ove događaje bivala popustljiva prema Dizraeliju, vođena
simpatijama koje gaji prema njemu kao premijeru i državniku, možda zbog načina na koji je
Dizraeli znao da joj laska. No, najpovoljniji položaj Dizraeli dobija u najvećem jeku Velike
istočne krize, kada se u parlamentu uspio izboriti za Viktorijinu titulu, koju je ona godinama
priželjkivala, pa je tako ona osim kraljice Ujedinjenog kraljevstva Velike Britanije i Irske,

75
Ibid., str. 354.
76
Raspopović, R., Istorija diplomatije Crne Gore, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, 2009, str. 229.

28
postala i carica Indije. Zauzvrat, Dizraeli je dobio titulu lorda Bikonsfilda, i napokon je u 72.
godini dosegao moć za kojom je toliko žudio77.

Svakako se može zaključiti da je Velika Britanija imala važnu ulogu tokom Velike istočne krize,
pa i tokom njenog rješavanja na Berlinskom kongresu. Berlinski kongres je zatvorio jedno
poglavlje u istoriji, ali je ostavio neminovan trag u daljoj borbi svih balkanskih zemalja za ono
što im je vjekovima ranije pripadalo. Tako je Dizraeli, uz Bizmarka, Andrašija i Gorčakova,
igrao ključnu ulogu u određivanju sudbine osmanskih pokrajina na Balkanu.

Kako je najviše pažnje posvetio podjeli Velike Bugarske i time osigurao teritorije Osmanskog
carstva u Evropi, Dizraeli je rješavanje pitanja ostalih balkanskih zemalja prepustio lordu
Solzberiju, ali je svakako ostavio značajan trag u kreiranju nove mape Evrope, što mu je i
donijelo veliku slavu kod kraljice Viktorije i britanskog naroda, ali je i naišlo na oštre kritike
njegovih suparnika.

Iako je na narednim izborima izgubio od svog rivala Gledstona, Dizraeli je tokom svog života i
karijere dosegao slavu za kojom je žudio, i ostao je upamćen kao jedan od najznačajnijih
premijera Velike Britanije, i bio je svjedok nepokolebane imperijalističke moći Velike Britanije,
čemu je oduvijek i težio.

77
Vidjeti više u: Ković, M., op.cit., str. 199-200.

29
Literatura

 Dubidur, A., Diplomatska istorija Evrope – od otvaranja Bečkog do zaključenja

Berlinskog kongresa – knjiga druga, Izdavačka knjižarnica Gece Kona, Beograd, 1934.
 Gladstone, W.E., Bulgarian Horrors and the Question of the East, Lovel, Adam, Wesson
& Co, 1876.
 Glenny, M., The Balkans - Nationalism, War and the Great Powers 1804 – 2012, Anansi,
2001.
 Kenedi, P., Uspon i pad velikih sila, CID, Podgorica, 1999.
 Kisindžer, H., Diplomatija, VERZALpress, Beograd, 1999.
 Knežević, S., Britanska politika prema Crnoj Gori u vrijeme Velike istočne krize u
Zbornik radova Međunarodno priznanje Crne Gore, Podgorica, 1999.
 Ković, M., Dizraeli i Istočno pitanje. CLIO, Beograd, 2007.
 McGilchrist, J., The public life of Queen Victoria, Cassell & Co, London, 1869.
 Mesi, R., Katarina Velika – portret jedne žene, Laguna, Beograd, 2013.
 Miljukov, P., Istorija Rusije, Narodna kultura, Beograd, 1993.
 O'Rourke, J, The history of the great Irish famine of 1847, with notices of earlier Irish
famines, J. Duffy & Co, Dablin, 1902.
 Pavlović, S., Istorija Balkana 1804 – 1945, CLIO, Beograd, 2004.
 Plamenac, I., Memoari, CID, Podgorica, 2004.
 Popov, Č., Građanska Evropa 1770 – 1914, Zavod za udžbenike, Beograd, 2010.
 Potemkin, V. P., Istorija diplomatije – diplomatija novoga doba, Arhiva za pravne i
društvene nauke, Beograd, 1949.
 Raspopović, R., Istorija diplomatije Crne Gore, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, 2009.
 Stivenson, F., Istorija Crne Gore, CID, Podgorica, 2001.
 Tarle, J.V., Istorija novog veka, Naučna KMD, Beograd, 2008.
 Uspenski, F., Istočno pitanje, CID, Podgorica, 2003.
 Zečević, N., Ideja o Balkanskoj federaciji, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, 2012.

30
Internet izvori

 Annexation of Cyprus by Great Britain, The American Journal of International Law,

1915: https://archive.org/details/jstor-2186866
Pristupljeno 2. jula 2018. godine
 Egerton, H., British foreign policy in Europe to the end of the 19th century; a rough
outline, Macmillan & Co, London, 1918:
https://archive.org/details/britishforeignpo00eger Pristupljeno 27. juna 2018. godine
 Ensor, S., The Queen's Speeches in Parliament, W. H. Allen & Co, London, 1882:
https://archive.org/stream/speechesinparlia00victuoft#page/302/mode/2up/search/crimea
n Pristupljeno 23. juna 2018. godine
 Istorija Dauning ulice: https://www.gov.uk/government/history/10-downing-street
Pristupljeno 25. juna 2018. godine
 Letters of Disreali to Lady Chesterfield and Lady Bradford, volume II, D. Appleton &
Co, Njujork, 1929: https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.58355
Pristupljeno 24, 25. i 26. juna 2018. godine
 Maxwell, H., A century of empire 1801 – 1900, Edward Arnold, London, 1911.
https://archive.org/details/centuryofempire03maxwuoft Pristupljeno 23. juna 2018.
godine
 Nedjeljni list Glas Crnogorca, 28. april 1877. i 2. jun 1877.
http://dlib.me/sken_prikaz_1_f.php?id_jedinice=1334&skrd=1
Pristupljeno 26. juna 2018. godine
http://dlib.me/sken_prikaz_1_f.php?id_jedinice=1343&skrd=1
Pristupljeno 26. juna 2018. godine

31