aποφ θ έ γ μ ατaαπ ο φ θ έ γ μ αaτ απ ο φ θ έ γ μ α τ

a π ο φ θ έ γ μaαπ
τ αο φ θ έ γ μ α τ α
a π ο φ θ έγ μ α τα aποφθέγματα

aποφθέγμ ατα
aποφθέγματα
ο φ θ έγματα
aποφθέγματα
aποφθέγματα
aπ ο φ θ έγ

a π ο φ θέγματα aποφθέγματα
a π ο φ θ έ γ μaαπ οτφαθ έ γ μ α τα

aποφθέγματα
aποφθέγματα
aποφθέγματα
aποφθ έγ μ α τα

aποφθέγματα
π ο φθέγματα
aποφθ έ γ μ α

a π ο φ θ έγ μ ατα aποφθέγματα
a π ο φ θ έ γa πμοαφ θτ έαγ μ ατα
9
 α a π ο φ θ έ γ μ α τ αa π ο φa πθο φέθ έγγμμα ταα τaαπ ο φ θ έ γ μ α τ α

Από την εποχή που ήμουν νεαρός αξιωματικός,

θεώρησα απαραίτητη τη μελέτη κειμένων που έγρα-
ψαν ή είπαν σε δεδομένη στιγμή, προσωπικότητες
των οποίων η παρουσία είχε ουσιαστική ή ακόμη και
καταλυτική συνδρομή στην εξέλιξη της ιστορίας ή της
στρατιωτικής επιστήμης.

Από τη μελέτη αυτή, συγκέντρωσα σταδιακά ένα

ικανό αριθμό αποφθεγμάτων1, τα οποία θεώρησα ότι
είναι σκόπιμο να μοιραστώ μαζί με το στρατιωτικό
γμ α προσωπικό, το οποίο έχω τη μεγάλη τιμή να διοικώ.

Η πρώτη προσπάθειά μου υλοποιήθηκε την περίοδο κατά την οποία ήμουν
Διοικητής της XII Μ/Κ ΜΠ, όταν και διανεμήθηκε σχετικό πόνημα.

Στην παρούσα περίοδο και μετά από 40ετή υπηρεσία, θεωρώ ότι έχω υποχρέω-
ση να μεταλαμπαδεύσω τη γνώση την οποία απέκτησα, όχι για να ικανοποιήσω συγ-
γραφικές φιλοδοξίες, αλλά για να προσφέρω, στους νέους ιδιαίτερα αξιωματικούς, το
έναυσμα για περαιτέρω μελέτη, ανάλυση και εμβάθυνση στα γεγονότα.

Είναι προφανές ότι τα υπόψη αποφθέγματα αναφέρονται σε άλλες ιστορικές επο-

χές, σε διαφορετικά στρατιωτικά δεδομένα, αποτελούν ωστόσο δείγμα στρατιωτικής
ή ακόμη και πολιτικής σκέψης, ανάλυσης και προβληματισμού. Ουδείς στρατιωτικός
δικαιούται να παραβλέψει φράσεις του Θουκυδίδη, του Κοραή, του Κολοκοτρώνη,
του Ναπολέοντα, του Πάττον, του Ντε Γκωλ και των προσωπικοτήτων, που είτε ανα-
φέρονται στο παρόν πόνημα είτε όχι, σημάδεψαν με την παρουσία τους το ιστορι-
κό γίγνεσθαι.

Θεωρώ σκόπιμο να επισημάνω ότι το κοινό σημείο των αποφθεγμάτων που

α παρουσιάζονται στο πόνημα αυτό, είναι η παγκόσμια στρατιωτική κουλτούρα, της
πατρίδας, του καθήκοντος και της τιμής.

Τέλος ευχαριστώ ιδιαίτερα τον Ταξίαρχο Νικόλαο Πιτσόλη, Διευθυντή του Κλάδου
Μετεξέλιξης, Δογμάτων και Προσομοίωσης του ΓΕΕΘΑ, που επιμελήθηκε το εγχειρί-
διο και την παρουσίαση των αποφθεγμάτων.

τα
Στρατηγός Μιχάλης Κωσταράκος
Αρχηγός ΓΕΕΘΑ

1 απόφθεγμα (το) Σύντομη ρήση στην οποία διατυπώνονται κρίσεις, αξιώματα, απόψεις, που θεω-
ρούνται ότι έχουν αδιαμφισβήτητο κύρος και συνήθως διδακτικό χαρακτήρα.
αποφθέγματα (τα) Το βιβλίο που περιέχει συλλογή με σύντομα, καθολικού κύρους ρητά σπουδαίων
προσώπων.
[ΕTYM αρχ. < άπο- + -φθεγμα < φθέγγομαι «παράγω ήχο. Προφέρω»
Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας – Γεωργίου Δ. Μπαμπινιώτη

1
 aποφ θ έ γ μ ατaαπ ο φ θ έ γ μ αaτ απ ο φ θ έ γ μ α τ
a π ο φ θ έγ μ α τα aποφθέγματα

a πτ αο φ θ έ γ μ α τ α
aποφθέγμα

a π ο φ θaποφθέγμα
έ γ μ ατατ α
aποφθέγμα τα
aποφθέγματα
aπ ο φ θ έ γ μ α τ α
a π ο φ θ έγ μ α

aποφθέγματα aπο φ θ έ γ μ α τ α
a π ο φ θ έ γ μaαπ οτφαθ έ γ μ α τ α

aπο φ θ έ γ μa
απτ αο φ θ έ γ μ α τ α
aποφθέγματα
a π ο φ θ έγματα

aποφθέγματα
aποφ θ έ γ μ α τ α
a π ο φ θ έγματα

aποφθέγματα aποφ θ έ γ μ α τ α
a π ο φ θ έ γa πμοαφ θτ έαγ μ α τα
α a π ο φ θ έ γ μ α τ αa π ο φa πθο φέθ έγγμμα ταα τaαπ ο φ θ έ γ μ α τ α

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ
Συγγραφέας Σελίδα
Άγνωστος 11
Αμερικανικό στρατιωτικό ρητό 11
Εγκύκλιος που εκδόθηκε από το Γραφείο του Ανώτατου Διοικητή των Διαβιβάσεων του
11
Αμερικανικού Στρατού (1945)
Ιαπωνική στρατιωτική παροιμία 11
Μνημειακό επίγραμμα για τους πεσόντες της Μάχης της Κοχίμα στην Ινδία (1944) 11
Ρωσικό ρητό 11
Γάλλος Στρατάρχης, Υποκόμης της Τυρέν 11
Δούκας του Μάρλμπορο 11
Δούκας του Ουέλινγκτον 12
Ισραηλινός Στρατηγός Γιγκάλ Αλόν 12
Αννίβας 12
Αντιστράτηγος Αντουάν-Ανρί, Βαρόνος του Ζομινί
13
(Antoine-Henri Jomini)
Αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος 14
Δούκας Άλμπερτ φον Βαλενστάιν 14
Ρήγας ο Βελεστινλής 14
Βρετανός Ναύαρχος Λόρδος Σέιντ Βίνσεντ 14
Ναύαρχος Ισορόκου Γιαμαμότο
14
(Isoroku Yamamoto)
Στρατηγός του Λαϊκού Στρατού του Βιετνάμ Βο Νγκουγιέν Γκιαπ
15
(Giap)
Υποστράτηγος Σερ Φράνσις ντε Γκίνγκαντ
15
(Sir Francis Wilfred de Guingand)
Πρώσος Στρατάρχης Αύγουστος Κόμης φον Γκναϊζενάου
15
(August Wilhelm Anton Gneisenau)
Στρατάρχης Βαρόνος Βίλχελμ Κόλμαρ φον ντερ Γκολτς 15
Ναύαρχος του Σοβιετικού Ναυτικού Σεργκέι Γκ. Γκόρσκοφ 15
Στρατηγός Χάιντς Γκουντέριαν
16
(Heinz Wilhelm Guderian)
Στρατηγός των Βορείων Οδυσσέας Σ. Γκραντ
16
(Ulysses Simpson Grant)
Στρατηγός Σαρλ Ντε Γκωλ
17
(Charles de Gaulle)
Στρατάρχης Σερ Τζόζεφ Γκάρνετ Γούλσλι 17

3
aποφ θ έ γ μ ατaαπ ο φ θ έ γ μ αaτ απ ο φ θ έ γ μ α τ
a π ο φ θ έγ μ α τα aποφθέγματα

Συγγραφέας Σελίδα
Υποστράτηγος Σερ Τζέιμς Γουλφ
17
(James Wolfe)
Αμερικανός Υποστράτηγος Λέοναρντ Γουντ 17
Δημοσθένης 18
Βασιλιάς της Γαλλίας Ερρίκος Δ’ (Ερρίκος της Ναβάρας) 18
Στρατηγός Χανς φον Ζέεκτ
18
(Johannes Friedrich «Hans» von Seeckt)
Στρατάρχης της Σοβιετικής Ένωσης Γκεόργκι Κ. Ζούκοφ 19
Γάλλος Στρατάρχης Ζοφρ 19
Ηρόδοτος 19
Θουκυδίδης 19
Ισοκράτης 19
Ναύαρχος Σερ Άντριου Μπράουνι Κάνινγκαμ
20
(Andrew Browne Cunningham) ή «ABC»
Στρατάρχης Άλμπερτ Κέσελρινγκ 20
Υποστράτηγος Καρλ φον Κλαούζεβιτς
20 – 22
(Carl Philipp Gottlieb von Clausewitz)
Αμερικανός Αντιστράτηγος Μπρους Σ. Κλαρκ 22
Γερμανός Στρατηγός Χάινριχ φον Κλουκ
22
(Heinrich Rudolf Alexander von Kluck)
Γενναίος Κολοκοτρώνης 23
Θεόδωρος Κολοκοτρώνης 23
Σοβιετικός Στρατάρχης Ιβάν Σ. Κόνιεφ 23
Αδαμάντιος Κοραής 23
Φερδινάνδος Κορτές 24
Στρατηγός Τάι Κουνγκ 24
Όλιβερ Κρόμγουελ
24
(Oliver Cromwell)
Αμερικανός Αντιστράτηγος των Πεζοναυτών Βίκτορ Χ. Κρούλακ, «Το Κτήνος»
24
(Victor H. Krulak, «the Brute»)
Μαρκήσιος ντε Λαφαγιέτ
24
(Marquis de Lafayette)
Αμερικανός Υποστράτηγος των Πεζοναυτών Τζον Α. Λεζέν
25
(John Archer Lejeune)
Ρώσος Αντιστράτηγος Αλεξάντρ Ι. Λέμπεντ 25

Γερμανός Στρατηγός Πάουλ φον Λέτοβ - Φόρμπεκ

25
(Paul Emil von Lettow-Vorbeck)

4
α a π ο φ θ έ γ μ α τ αa π ο φa πθο φέθ έγγμμα ταα τaαπ ο φ θ έ γ μ α τ α

Συγγραφέας Σελίδα
Στρατηγός των Νοτίων Ρομπερτ Ε. Λι
26
(Robert Edward Lee)
Κινέζος συγγραφέας Ζουτζ Λιανγχ 26
Συνταγματάρχης Τόμας Ε. Λόρενς («Ο Λόρενς της Αραβίας»)
26
(Thomas Edward Lawrence)
Στρατηγός Έριχ Λούντεντορφ
27
(Erich Friedrich Wilhelm Ludendorff)
Λύσανδρος 27
Στρατηγός Μακ Άρθουρ
27
(Douglas MacArthur)
Νικολό Μακιαβέλι
28
(Niccolò di Bernardo dei Machiavelli)
Στρατηγός Μακρυγιάννης 28
Στρατάρχης Έριχ φον Μανστάιν 28
Στρατηγός Τζορτζ Τ. Μάρσαλ
29
(George Catlett Marshall)
Ταξίαρχος Σάμιουελ Λ. Α. Μάρσαλ
29
(Samuel Lyman Atwood Marshall)
Αργεντινός Στρατηγός Χοσέ ντε Σαν Μαρτίν 29
Στρατάρχης της Γαλλίας Μαυρίκιος (Μορίς), Κόμης της Σαξονίας
30
(Maurice Count of Saxony)
Υποναύαρχος Άλφρεντ Θάγιερ Μάχαν
31
(Alfred Thayer Mahan)
Ισραηλινή πρωθυπουργός
31
Γκόλντα Μέιρ
Στρατάρχης Χέλμουτ Κόμης φον Μόλτκε ο Πρεσβύτερος
32
(Helmuth Karl Bernhard Graf von Moltke)
Στρατάρχης Μπέρναρντ Μοντγκόμερι, Υποκόμης του Αλαμέιν
33 – 34
(Bernard Law Montgomery)
Στρατάρχης Πρίγκιπας Ραϊμόντο Μοντεκούκολι 34
Μιγιαμότο Μοοσάσι 34
Βρετανός στρατιωτικός γιατρός Λόρδος Τσαρλς Μοράν 34

Συνταγματάρχης των Νοτίων Τζον Σ. Μόσμπι

34
(John Singleton Mosby)

Αντιστράτηγος Σερ Ρόμπερτ Μπάντεν - Πάουελ, ιδρυτής του Προσκοπισμού

35
(Robert Stephenson Smyth Baden-Powell, 1st Baron Baden-Powell)

Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα 35
Αντιστράτηγος Σερ Γουίλιαμ Μπάτλερ 35

5
aποφ θ έ γ μ ατaαπ ο φ θ έ γ μ αaτ απ ο φ θ έ γ μ α τ
a π ο φ θ έγ μ α τα aποφθέγματα

Συγγραφέας Σελίδα
Αμερικανός Ταγματάρχης Κ. Α. Μπαχ 35
Αρχαίος Κινέζος, γνώστης της στρατηγικής, Σουν Μπιν 35
Στρατηγός Ομάρ Μπράντλεϊ
36
(Omar Nelson Bradley)
Ρώσος Στρατηγός Αλεξέι Α. Μπρουσίλοφ 36
Ιάπωνας Στρατηγός Ναμπεσίμα Ναοσίγκε 36
Στρατηγός Σερ Γουίλιαμ Φράνσις Πάτριχ Νάπιερ
36
(William Francis Patrick Napier)
Ναπολέων
37 – 38
(Napoléon Bonaparte)
Γάλλος Στρατάρχης Μισέλ Νέι 38
Ναύαρχος Υποκόμης Οράτιος Νέλσον
38
(Lord Horatio Nelson, 1st Viscount Nelson)
Ξενοφών 39
Στρατηγός Τζορτζ Ουάσινγκτον
39
(George Washington)

Στρατάρχης Άρτσιμπαλντ Ουέιβελ, Υποκόμης της Κυρηναϊκής

40
(Archibald Percival Wavell, 1st Earl Wavell)

Νικηφόρος Ουρανός 40
Αντγος Θεόδωρος Πάγκαλος 40
Αμερικανός πολεμικός ανταποκριτής Έρνι Πάιλ 40

Στρατηγός Τζορτζ Πάττον

41 – 42
(George Smith Patton)

Στρατάρχης Τζον Τζ. Πέρσινγκ 42

Γάιος Πετρώνιος 42
Στρατηγός του Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού της Κίνας Λιν Πιάο 42
Συνταγματάρχης Σαρλ Αρντάν ντε Πικ
42
(Charles Jean Jacques Joseph Ardant du Picq)
Πολύβιος 43

Αμερικανός Αντιστράτηγος των Πεζοναυτών Λιουις Μπ. «Τσέστι» Πούλερ

43
(Lewis Burwell «Chesty» Puller)

Αντιστράτηγος των Νοτίων Ρίτσαρντ Σ. Πούελ 43

Φλάβιος Βεγέτιος Ρενάτος
43
(Publio Flavio Vegezio Renato)

Αμερικανός Στρατηγός Μάθιου Μπ. Ριτζγουέι

44
(Matthew Bunker Ridgway)

6
α a π ο φ θ έ γ μ α τ αa π ο φa πθο φέθ έγγμμα ταα τaαπ ο φ θ έ γ μ α τ α

Συγγραφέας Σελίδα
Στρατάρχης Έρβιν Ρόμελ
44 – 45
(Erwin Johann Eugen Rommel)
Πρώσος Στρατηγός Γκέρχαρτ φον Σάρνχορστ 45
Στρατηγός των Βορείων Φίλιπ Χ. Σέρινταν 45
Στρατηγός των Βορείων Ουίλιαμ Τ. Σέρμαν
46
(William Tecumseh Sherman)
Άγγλος Στρατιωτικός Σερ Φίλιπ Σίντνι 46
Πτέραρχος της RAF Σερ Τζον Σλέσορ 46
Στρατάρχης Γουίλιαμ Σλιμ, Υποκόμης της Βιρμανίας
46 – 47
(Sir William Slim)
Στρατάρχης Άλφρεντ Κόμης φον Σλίφεν
47
(Alfred Graf von Schlieffen)
Στρατηγός Ουόλτερ Μπέντελ Σμιθ 47
Στρατάρχης Πρίγκιπας Αλεξάντρ Βασίλιεβιτς Σουβόροφ
48
(Aleksandr Vassilyevich Suvorov)
Βυζαντινός Μάγιστρος Συριανός 48
Ταμερλάνος 48
Αντιστράτηγος των Νοτίων Τόμας Τζ. «Στόνγουολ» Τζάκσον
49
(Thomas Jonathan «Stonewall» Jackson)
Βρετανός στρατιωτικός γιατρός Ρόμπερτ Τζάκσον 49
Κινέζος Στρατηγός Λιου Τζι 49
Κινέζος Στρατηγός Σουν Τζου 49
Δούκας της Άλμπα Αλβάρεθ ντε Τολέδο 50
Ιάπωνας Στρατηγός Ασακούρα Τοσικάγκε 50
Μάο Τσε Τουνγκ
50
(Mao Tse-Tung)
Ναύαρχος του Αυτοκρατορικού Ιαπωνικού Ναυτικού Χαϊχαχέτο Τόγιο 51
Στρατάρχης της ΕΣΣΔ Μιχαήλ Ν. Τουχατσέφσκι 51
Αμερικανός Υποστράτηγος Τζόσουα Λ. Τσάμπερλεν
51
(Joshua Lawrence Chamberlain)
Κινέζος Στρατηγός Βου Τσι 51

Σερ Ουίνστον Τσόρτσιλ

51 – 52
(Sir Winston Leonard Spencer-Churchill)

Νικόλαος Υψηλάντης 53

Γάλλος Στρατάρχης Φερντινάν Φος

53
(Ferdinand Foch)

7
aποφ θ έ γ μ ατaαπ ο φ θ έ γ μ αaτ απ ο φ θ έ γ μ α τ
a π ο φ θ έγ μ α τα aποφθέγματα

Συγγραφέας Σελίδα
Υποστράτηγος Τζ. Κ. Φούλερ
53 – 54
(John Frederick Charles Fuller)

Μέγας Φρειδερίκος (Friedrich II) 54 – 55

Βρετανός Στρατηγός Σερ Ντέιβιντ Φρέιζερ 55

Στρατηγός Βέρνερ φον Φριτς 55

Ρώσος Στρατηγός Μιχαήλ Φρούνζε 55

Υποκόμης Έντουαρντ Χάλιφαξ 55

Γερμανός Στρατηγός Κουρτ φον Χαμερστάιν Έκορντ 56

Στρατάρχης Χάρολντ Ρ. Αλεξάντερ, Υποκόμης της Τύνιδας

56
(Harold Rupert Leofric George Alexander, 1st Earl Alexander of Tunis)

Λοχαγός (θεωρητικός του πολέμου) Σερ Μπέιζιλ Λίντελ Χαρτ

56 – 57
(Sir Basil Henry Liddell Hart)

Χαλίφης Ομάρ Α’ Ιμπν αλ-Χατάμπ 58

Έρνεστ Χέμινγουεϊ
58
(Ernest Miller Hemingway)

8
α a π ο φ θ έ γ μ α τ αa π ο φa πθο φέθ έγγμμα ταα τaαπ ο φ θ έ γ μ α τ α

a πτ αο φ θ έ γ μ α τ α
aποφθέγμα

a π ο φ θaποφθέγμα
έ γ μ ατατ α
aπ οφθέγμ α τα
aποφθέγματα
aπ ο φ θ έ γ μ α τ α
a π ο φ θ έγ μ α

aποφθέγματα aπ ο φ θ έ γ μ α τ α
a π ο φ θ έ γ μaαπ οτφαθ έ γ μ α τ α

aπο φ θ έ γ μa
απτ αο φ θ έ γ μ α τ α
aποφθέγματα
a π ο φ θ έγματα

aποφθέγματα
aπο φ θ έ γ μ α τ α
a π ο φ θ έ γματα

aποφθέγματα aποφ θ έ γ μ α τ α
a π ο φ θ έ γa πμοαφ θτ έαγ μ α τα 9
 aποφ θ έ γ μ ατaαπ ο φ θ έ γ μ αaτ απ ο φ θ έ γ μ α τ
a π ο φ θ έγ μ α τα aποφθέγματα

a πτ αο φ θ έ γ μ α τ α
aποφθέγμα

a π ο φ θaποφθέγμα
έ γ μ ατατ α
aποφθέγμα τα
aποφθέγματα
aπ ο φ θ έ γ μ α τ α
a π ο φ θ έγ μ α

aποφθέγματαaπο φ θ έ γ μ α τ α
a π ο φ θ έ γ μaαπ οτφαθ έ γ μ α τ α

aπο φ θ έ γ μa
απτ αο φ θ έ γ μ α τ α
aποφθέγματα
a π ο φ θ έγματα

aποφθέγματα
aποφ θ έ γ μ α τ α
a π ο φ θ έγματα

aποφθέγματα aποφ θ έ γ μ α τ α
10 a π ο φ θ έ γa πμοαφ θτ έαγ μ α τα
α a π ο φ θ έ γ μ α τ αa π ο φa πθο φέθ έγγμμα ταα τaαπ ο φ θ έ γ μ α τ α

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Μεταχειρίσου τους ανθρώπους σαν να ήταν αυτό που θα έπρεπε να

Άγνωστος
είναι και να τους βοηθάς να γίνουν αυτό που μπορούν να γίνουν.

Υπάρχουν τρία είδη ηγετών: Αυτοί που επιβάλλουν τη θέληση τους,

Αμερικανικό
αυτοί που παρακολουθούν τα τεκταινόμενα και αυτοί που αναρωτιού-
στρατιωτικό ρητό
νται τι συνέβη!

Εγκύκλιος που εκδό-

θηκε από το Γραφείο
Πρέπει να μελετήσουμε τη λιτότητα των Σπαρτιατών. Τίποτα δε θα
του Ανώτατου Διοικητή
πρέπει να γίνεται μόνο και μόνο επειδή διαθέτει ομορφιά, ευκολία,
των Διαβιβάσεων του
άνεση ή γόητρο.
Αμερικανικού Στρατού
(1945)

Ιαπωνική στρατιωτική Αν θέλεις να πυροβολήσεις ένα στρατηγό, σκότωσε πρώτα το άλογο

παροιμία του.

Μνημειακό επίγραμμα Όταν πας στην πατρίδα

για τους πεσόντες της Μίλησε τους για μας και πες τους
Μάχης της Κοχίμα στην Ότι για το δικό τους αύριο
Ινδία (1944) Δώσαμε το δικό μας σήμερα.

Ρωσικό ρητό Όποιος πυροβολεί πρώτος, γελάει τελευταίος.2

Όταν κάποιος δεν έχει κάνει λάθη στον πόλεμο, σημαίνει ότι η εμπλοκή
του σ’ αυτόν ήταν σύντομη.

Γάλλος Στρατάρχης, Πρέπει να αγαπάς τους στρατιώτες για να τους καταλάβεις, και να τους
Υποκόμης της Τυρέν καταλαβαίνεις για να μπορείς να είσαι αρχηγός τους.

Δε μιλάω σκληρά σε κανέναν, αλλά θα σου κόψω το κεφάλι την ίδια

στιγμή που θα αρνηθείς να με υπακούσεις.

Δε θα στείλω τους στρατιώτες να αναμετρηθούν με κινδύνους που δε

θα τους αντιμετώπιζα εγώ ο ίδιος.

Δούκας του Μάρλμπορο Είμαι πια σε ηλικία που δε βρίσκω στο αίμα μου αρκετή θέρμη ώστε να
μπω στον πειρασμό να εκτεθώ σε κίνδυνο από ματαιο­δοξία. Όμως, για
να αξίζω και για να διατηρήσω την καλοσύνη αυτού του στρατού, πρέ-
πει να τους δώσω να καταλάβουν ότι όταν εκθέτω εκείνους σε κίνδυνο,
δεν εξαιρώ τον εαυτό μου.

______________
2 Το αγαπημένο του Στρατηγού Αλεξάντρ Λέμπεντ

11
aποφ θ έ γ μ ατaαπ ο φ θ έ γ μ αaτ απ ο φ θ έ γ μ α τ
a π ο φ θ έγ μ α τα aποφθέγματα

Συγγραφέας Απόφθεγμα
Η χώρα πρέπει να διαθέτει μεγάλο και επαρκή στρατό που να είναι ικα-
νός να αντιμετωπίσει τον εχθρό στο εξωτερικό, αλλιώς πρέπει να είναι
προετοιμασμένη να τον αντιμετωπίσει μέσα στα ίδια της τα εδάφη.

Στον πόλεμο, όποιος αποτυγχάνει σε ό,τι έχει αναλάβει μπορεί πάντα

να επικαλείται τα ατυχήματα που συμβαίνουν συνήθως στις στρατιωτι-
κές υποθέσεις. Όποιος όμως δηλώνει ότι κάτι είναι αδύνατο να πραγ-
ματοποιηθεί, το οποίο όμως γίνεται κατορθωτό στη συνέχεια, ομολογεί
την ίδια του την ανικανότητα.

Συχνά είχε τύχει να χρειάζεται να επιστήσω την προσοχή των διοι-

κητών των μονάδων στην αναγκαιότητα να παρέχουν πρωινό στους
στρατιώτες τους.

Δούκας του Ουέλινγκτον Ολόκληρη η τέχνη του πολέμου αφορά στο να φτάσει κανείς σ’ αυτό
που βρίσκεται στην άλλη πλευρά του λόφου ή - με άλλα λόγια - σ’ αυτό
που δε γνωρίζουμε, μέσω αυτού που γνωρίζουμε.

Όταν κάποιος είναι προσηλωμένος σε ένα σκοπό, η κοινή λογική τον

κατευθύνει συνήθως προς τα σωστά μέσα.

Η δημοτικότητα, όσο επιθυμητή κι αν είναι από το άτομο, ούτε δια-

πλάθει ούτε τρέφει ούτε ανταμείβει ένα στρατό. Δεν τον κάνει να βαδί-
ζει ούτε να μάχεται. Δεν τον διατηρεί σε κατάσταση ικα­νότητας για μια
μακρά και κοπιώδη θητεία.

Δεν υπάρχει πάρα ένας μόνο τρόπος: Να κάνω αυτό που έκανα - να
έχω ΣΙΔΕΡΕΝΙΟ ΧΕΡΙ. Τη στιγμή που οποιοδήποτε τμήμα έδειχνε την
παραμικρή αμέλεια, τους τιμωρούσα.

Οι απλοί στρατιώτες έχουν ιδιαίτερα ανεπτυγμένη συλλογική κρι­τική

σκέψη. Δεν κάνουν σχεδόν ποτέ λάθος για το διοικητή τους, και είναι οι
πιο αρμόδιοι να τον κρίνουν. Μπορεί να παρασυρ­θούν από την προ-
παγάνδα και τα επικοινωνιακά κόλπα. Μπορεί ακόμη και να τρέφουν
τυφλό θαυμασμό απέναντι σε κάποια στρατιωτική φυσιογνωμία, την
οποία σπάνια συναναστρέφονται, αλλά είναι σχεδόν αδύνατο να τους
ξεγελάσεις σε ό,τι αφορά το χαρακτήρα των άμεσα προϊσταμένων διοι-
κητών τους με τους οποίους δουλεύουν κάθε μέρα.
Ισραηλινός Στρατηγός
Γιγκάλ Αλόν
Πρέπει να προτρέπουμε διαρκώς τους αξιωματικούς, και ιδιαίτε­ρα
αυτούς που κατέχουν καίριες διοικητικές θέσεις, να διευρύ­νουν το
φάσμα των γνώσεών τους. Τίποτα δεν έχει πιο κατα­στροφική επίδρα-
ση στην ποιότητα του στρατού από έναν πυρή­να στενόμυαλων και
άκαμπτων διοικητών. Οι μορφωμένοι και φωτισμένοι διοικητές δημι-
ουργούν στρατιώτες εξίσου φωτι­σμένους και διψασμένους για γνώση,
στρατιώτες που κατανοούν σε βάθος γιατί στρατολογήθηκαν και για
ποιο λόγο πρέπει να πολεμήσουν.

Αννίβας Ή θα βρούμε κάποιο δρόμο, ή θα τον φτιάξουμε.

12
α a π ο φ θ έ γ μ α τ αa π ο φa πθο φέθ έγγμμα ταα τaαπ ο φ θ έ γ μ α τ α

Συγγραφέας Απόφθεγμα
Δεν είναι τόσο ο τρόπος του σχηματισμού μάχης που θα εξασφαλίσει
τη νίκη, όσο η σωστή συνδυαστική χρήση των διαφορετικών όπλων.
Ο χαρακτήρας είναι η σπουδαιότερη προϋπόθεση για ένα διοικητή.
Το καλύτερο για ένα στρατό που βρίσκεται σε άμυνα είναι να ξέρει πώς
να περνάει στην επίθεση την πιο κατάλληλη στιγμή, και να την αναλαμ-
βάνει.
Τόσο οι αξιωματικοί όσο και οι στρατιώτες πρέπει να είναι προετοιμα-
σμένοι για εκείνες τις ξαφνικές κρίσεις πανικού, που συχνά καταλαμβά-
νουν ακόμη και το γενναιότερο στρατό, όταν δεν είναι σωστά πειθαρ-
χημένος, και όταν δεν καταλαμβάνουν ότι ο πιο σίγουρος τρόπος για
να διαφυλαχθεί η ασφάλεια είναι η ευταξία. Ένας στρατός υπό το κρά-
τος του πανικού χάνει το ηθικό του, επειδή από τη στιγμή που θα επι-
κρατήσει η αταξία, τα άτομα είναι αδύνατο να συνεργαστούν συλλογικά
και η φωνή των αξιωματικών δεν μπορεί πλέον να ακουστεί.
Αν η επιδεξιότητα ενός στρατηγού είναι ένα από τα πλέον αξιόπιστα
συστατικά της νίκης, τότε είναι προφανές ότι η συνετή επιλογή στρα-
Αντιστράτηγος τηγών είναι μια από τις πλέον ευαίσθητες πλευρές της επιστήμης του
Αντουάν-Ανρί, «κυβερνάν» και ένα από τα σημαντικότερα εξαρτήματα της στρατιω-
Βαρόνος του Ζομινί τικής πολιτικής ενός κράτους. Δυστυχώς, αυτή η επιλογή επηρεάζε-
(Antoine-Henri Jomini) ται από τόσα πολλά ποταπά πάθη, που τελικά οι συμπτώσεις, ο βαθ-
μός, η ηλικία, η ευνοιοκρατία, ο κομματισμός ή η ζήλεια καταλήγουν να
συσχετίζονται μαζί της τόσο, όσο και το δημόσιο συμφέρον και η δικαι-
οσύνη.
Ένα καλό επιτελείο έχει το πλεονέκτημα ότι μπορεί να διαρκέσει περισ-
σότερο μέσα στο χρόνο, από την ιδιοφυΐα ενός μεμονωμένου ατόμου.
Οι σημαντικότερες αρετές ενός στρατηγού θα είναι πάντα οι εξής:
Πρώτον, υψηλό ηθικό θάρρος που τον καθιστά ικανό για μεγάλη απο-
φασιστικότητα.
Δεύτερον, φυσικό θάρρος που αδιαφορεί για τον κίνδυνο. Τα επιστη-
μονικά ή στρατιωτικά προσόντα έπονται. Δεν είναι απαραίτητο να είναι
άνθρωπος με τεράστια ευρυμάθεια. Οι γνώσεις του μπορεί να είναι
περιορισμένες, αλλά πρέπει να είναι εμπεριστατωμένες, και να βασίζο-
νται απολύτως στις βασικές αρχές της τέχνης του πολέμου.
Η δυσκολία του να επιλέγει κανείς πάντα έναν καλό στρατηγό, έχει
οδηγήσει στο σχηματισμό ενός καλού γενικού επιτελείου, το οποίο,
ευρισκόμενο κοντά στο στρατηγό, μπορεί να τον συμβουλέψει ασκώ-
ντας συνεπώς ευεργετική επίδραση επί των επιχειρήσεων. Το καλά
καθοδηγημένο γενικό επιτελείο είναι ένας από τους χρησιμότερους
οργανισμούς, αλλά θα πρέπει να δίνεται προσοχή στην αποτροπή της
διείσδυσης σ’ αυτό εσφαλμένων αρχών.
Η στρατιωτική ιστορία, συνοδευόμενη από υγιή κριτική, είναι όντως το
καλύτερο σχολείο πολέμου.

Είναι αναγκαίο, η μελέτη των στρατιωτικών επιστημών να ενθαρρύνε-

ται και να ανταμείβεται εξίσου, όπως το θάρρος και ο ζήλος. Το στρατι-
ωτικό σώμα πρέπει να είναι σεβαστό και να τιμάται. Είναι ο μόνος τρό-
πος για να διασφαλιστεί η αξία και η ιδιοφυΐα των στρατιωτικών.

13
aποφ θ έ γ μ ατaαπ ο φ θ έ γ μ αaτ απ ο φ θ έ γ μ α τ
a π ο φ θ έγ μ α τα aποφθέγματα

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Αυτοκράτορας Η αξία ενός ανθρώπου δεν είναι μεγαλύτερη από την αξία των φιλοδο-
Μάρκος Αυρήλιος ξιών του.

Ποτέ μου δεν πρόκειται να δεχτώ να μοιραστώ τη διοίκηση - κι ο Θεός

Δούκας Άλμπερτ φον
ο ίδιος να ήταν συνάδελφός μου. Ή πρέπει να διοικώ μόνος, ή διαφο-
Βαλενστάιν
ρετικά να μη διοικώ καθόλου.

Ρήγας ο Βελεστινλής

Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά.3

Βρετανός Ναύαρχος
Η ευθύνη είναι η δοκιμασία του θάρρους.
Λόρδος Σέιντ Βίνσεντ

Ναύαρχος
Ισορόκου Γιαμαμότο
(Isoroku Yamamoto)
Από τότε που ξεκίνησε ο πόλεμος, δεκάδες χιλιάδες αξιωματικοί και
στρατιώτες σπάνιας αφοσίωσης και θάρρους πολέμησαν - βάζοντας
σε κίνδυνο τη ζωή τους - και σκοτώθηκαν για να γίνουν οι «φύλακες -
άγγελοι» της πατρίδας μας.
Αχ, πώς θα μπορέσω να ξαναντικρίσω τον Αυτοκράτορα; Με τι λόγια
θα μιλήσω στους γονείς και τα αδέρφια των νεκρών συμπολεμιστών
μου; Το σώμα είναι φθαρτό, ωστόσο, με ακλόνητη αποφασιστικότητα
στην ψυχή μου, θα μπω βαθιά στις γραμμές του εχθρού και θα του
επιτρέψω να δει το αίμα ενός Ιάπωνα. Περιμένετε λίγο μονάχα, νέοι! -
μια τελευταία μάχη, που θα δοθεί με γενναιότητα ως το τέλος, και μετά
θα έρθω να σας βρώ!

______________
3 «Φυσικής Απάνθισμα»

14
α a π ο φ θ έ γ μ α τ αa π ο φa πθο φέθ έγγμμα ταα τaαπ ο φ θ έ γ μ α τ α

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Στρατηγός του Λαϊκού

Στρατού του Βιετνάμ Βο
Νγκουγιέν Γκιαπ
(Giap)

Η θεμελιώδης Αρχή του επαναστατικού πολέμου:

Χτύπα για να νικήσεις.
Χτύπα μόνο όταν έχεις σίγουρη την επιτυχία.
Διαφορετικά μη χτυπάς καθόλου.

Υποστράτηγος Σερ
Ο Στρατηγός Μοντγκόμερι επέμενε ότι όλοι έπρεπε να εμποτιστούν με
Φράνσις ντε Γκίνγκαντ
το διακαή πόθο να «σκοτώσουν Γερμανούς». «Ακόμα και οι στρατιωτι-
(Sir Francis Wilfred de
κοί ιερείς - έναν κάθε μέρα, και δύο τις Κυριακές!»
Guingand)

Πρώσος Στρατάρχης Η επίθεση εμπνέει το στρατιώτη, ενισχύει τη δύναμή του, ξυπνά την
Αύγουστος Κόμης φον ικανότητα να βασίζεται στον εαυτό του και να δημιουργεί σύγχυση στον
Γκναϊζενάου εχθρό. Η αμυνόμενη πλευρά πάντοτε υπερτιμά την ισχύ του επιτιθέμε-
(August Wilhelm Anton νου.
Gneisenau)

Η καταστροφή των εχθρικών δυνάμεων είναι πάντα ο κύριος στόχος

μας.

Η στρατηγική είναι η τέχνη της εκμετάλλευσης του χώρου και του χρό-
νου. Το δεύτερο το επιθυμώ περισσότερο από το πρώτο. Πάντοτε
μπορούμε να ανακτήσουμε το χαμένο έδαφος, αλλά ποτέ το χαμένο
χρόνο.

Η καλή υγεία και η σωματική ρώμη είναι ανεκτίμητες για ένα στρατηγό.
Στρατάρχης Βαρόνος Μέσα σε ένα άρρωστο σώμα, η σκέψη δεν είναι δυνατό να παραμένει
Βίλχελμ Κόλμαρ φον διαρκώς φρέσκια και καθαρή. Το εγωιστικό σαρκίο τής αποσπά την
ντερ Γκολτς προσοχή από τα σπουδαία πράγματα στα οποία αυτή πρέπει να είναι
ολοκληρωτικά αφοσιωμένη.

Ναύαρχος του Η ιστορία αποδεικνύει ότι εκείνα τα κράτη που δε διαθέτουν ναυτικές
Σοβιετικού Ναυτικού δυνάμεις, δεν είναι ικανά να διατηρηθούν σε επίπεδο μεγάλης δύναμης
Σεργκέι Γκ. Γκόρσκοφ για πολύ καιρό.

15
aποφ θ έ γ μ ατaαπ ο φ θ έ γ μ αaτ απ ο φ θ έ γ μ α τ
a π ο φ θ έγ μ α τα aποφθέγματα

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Στρατηγός Χάιντς
Γκουντέριαν
(Heinz Wilhelm
Guderian)

Μέχρι να μπορέσουν οι επικριτές μας να παρουσιάσουν κάποια νέα

και καλύτερη μέθοδο που να καθιστά τη γενικευμένη χερσαία επίθεση
κάτι διαφορετικό από μαζική σφαγή, θα εξακολουθήσουμε να πιστεύ-
ουμε ότι τα τεθωρακισμένα - χρησιμοποιημένα σωστά, εννοείται - είναι
σήμερα το καλύτερο διαθέσιμο μέσο για μια χερσαία επίθεση.

Στρατηγός Ζούμε σε μία εποχή που ο καθένας υποβάλλει ιδέες. Κάποιοι νομίζουν,
των Βορείων φαίνεται, πως μπορούμε να κατατροπώσουμε έναν στρατό περιμένο-
Οδυσσέας Σ. Γκραντ ντας να παγώσουν τα ποτάμια ή πραγματοποιώντας ανατινάξεις από
(Ulysses Simpson μακριά ή πνίγοντας στρατεύματα ή προξενώντας τους απλώς κρυολό-
Grant) γημα. Στο τέλος, όμως, πάντα αποδεικνύεται πως ο μόνος τρόπος για
να κατατροπώσουμε ένα στρατό είναι να πάμε και να τον πολεμήσου-
με.

Αν οι άνθρωποι διεξάγουν πόλεμο υποταγμένοι δουλικά σε κανόνες,

τότε θα αποτύχουν.

16
α a π ο φ θ έ γ μ α τ αa π ο φa πθο φέθ έγγμμα ταα τaαπ ο φ θ έ γ μ α τ α

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Οι Συνθήκες που υπογράφονται, είναι σαν τα λουλούδια και τα νεαρά

Στρατηγός κορίτσια. Αξίζουν όσο είναι φρέσκες.
Σαρλ Ντε Γκωλ
(Charles de Gaulle) Ποτέ δεν υπήρξε ένδοξος στρατιωτικός αρχηγός που να μη διαθέτει
αγάπη και αίσθηση της κληρονομιάς της ανθρώπινης πνευματικότητας.
Στη ρίζα των νικών του Αλεξάνδρου, θα βρεις πάντοτε τον Αριστοτέλη.

Πράγμα αρκετά φυσικό, τα στρατιωτικά προβλήματα είναι εξόχως αντι-

παθή στους άνδρες της εξουσίας. Σε κανέναν, ούτε στο σκορποχέρη
ούτε στο φιλάργυρο, δεν αρέσει να του δίνουν να πληρώνει λογαρια-
σμούς. Όμως σε τελευταία ανάλυση, οι εξοπλισμοί είναι οι συνέπειες
της πολιτικής, και οι κυβερνήσεις φοβούνται να τους επιβάλουν μέχρι
τη στιγμή που ο άμεσος κίνδυνος τούς καθιστά ουσιώδους σημασίας.

Πατριωτισμός σημαίνει η αγάπη για τους συμπατριώτες σου να έρχε-

ται πρώτη. Εθνικισμός σημαίνει να έρχεται πρώτο το μίσος σου για
ανθρώπους που δεν ανήκουν στο έθνος σου.

Λέγεται συχνά ότι αυτός που γράφει καλά δεν μπορεί να είναι καλός
Στρατάρχης στρατιώτης, ωστόσο οι περισσότεροι από τους σπουδαιότερους ηγέ-
Σερ Τζόζεφ τες, από το βασιλιά Δαυίδ έως τον Ξενοφώντα και από τον Καίσαρα
Γκάρνετ Γούλσλι έως τον Ουέλινγκτον, δεν έγραφαν απλώς καλά, έγραφαν εξαιρετικά
καλά.

Υποστράτηγος
Σερ Τζέιμς Γουλφ
(James Wolfe)
Υπάρχει περιθώριο για στρατιωτική κριτική, καθώς και για λίγη γελοι-
οποίηση κάποιων διάσημων ενεργειών εκείνης της αξιομνημόνευτης
μέρας. Γιατί όμως οι μομφές, όταν το όλο θέμα είχε τόσο ευτυχή έκβα-
ση; Για να εξασκήσουμε την κακή μας φύση; Όχι! Για να ασκήσουμε
την κριτική μας ικανότητα... Διότι όσο περισσότερο σκέφτεται ο στρα-
τιώτης τα λάθος βήματα εκείνων που προηγήθηκαν, τόσο πιθανότερο
είναι να τα αποφύγει.4

Η στρατιωτική ετοιμότητα δε σημαίνει στρατοκρατία ή επιθετικό πολε-

μικό πνεύμα. Σημαίνει απλώς να εφαρμόζεις στα σύγχρονα πολεμι-
κά ζητήματα κάτι από την εμπειρία και τα μαθήματα του παρελθόντος,
Αμερικανός
καθώς και του παρόντος.
Υποστράτηγος Λέοναρντ
Ένας άνδρας που είναι οπλισμένος και έτοιμος ν’ αντιμετωπίσει τους
Γουντ
κλέφτες, δε μετατρέπεται σε κλέφτη, εκτός κι αν «το ‘χει ο ίδιος μέσα
του». Ένα κράτος, λοιπόν, μπορεί να είναι δυνατό, χωρίς να καταφεύ-
γει στην ανηθικότητα και τον εκφοβισμό.
______________
4 Σκέψεις για τη Μάχη του Κουλόντεν στη Σκοτία

17
aποφ θ έ γ μ ατaαπ ο φ θ έ γ μ αaτ απ ο φ θ έ γ μ α τ
a π ο φ θ έγ μ α τα aποφθέγματα

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Δημοσθένης

Ποτέ οι φυγάδες στους κινδύνους του πολέμου δεν κατηγορούν τον

εαυτό τους· κατηγορούν το στρατηγό και όσους ήταν γύρω τους, τους
πάντες. Η ήττα, όμως, προήλθε από όλους, που οπωσδήποτε τράπη-
καν σε φυγή.5

Βασιλιάς της Γαλλίας Δεν υποφέρω να είναι το μυαλό μου τόσο προσκολλημένο σε οποιεσ-
Ερρίκος Δ’ (Ερρίκος της δήποτε απόψεις, ώστε να αρνηθεί να ακούσει κάποιες καλύτερες, όταν
Ναβάρας) του προταθούν.

Προϋπόθεση για κάθε αναδιοργάνωση του στρατού είναι, πάνω από

όλα, η ειρήνη στα εξωτερικά σύνορα. Αυτό σημαίνει αρκετά χρόνια
εξωτερικής ειρήνης και μια κατάσταση (εσωτερικής) πολιτικής ηρεμί-
ας... Προτού επιτευχθούν αυτές οι συνθήκες, δεν μπορούμε να κατα-
φέρουμε μια επιτυχημένη στρατιωτική αναδιοργάνωση. Δεν μπορείς να
επιτύχεις, όταν βρίσκεσαι συνεχώς σε εμπόλεμη κατάσταση.
Στρατηγός
Χανς φον Ζέεκτ
(Johannes Friedrich Την ευθύνη των διαταγών, τη φέρει ο ίδιος ο διοικητής, και δεν πρέπει
«Hans» von Seeckt) να ακούει τις συμβουλές κανενός άλλου, εκτός από τον επιτελάρχη
που του έχουν ορίσει. Η απόφαση λαμβάνεται μόνο από αυτούς τους
δύο, κι όταν εξέρχονται από τις κατ’ ιδίαν διαβουλεύσεις τους, αυτή
πρέπει να είναι μία και μόνη. Έχουν καταλήξει σ’ αυτή μαζί: Αυτοί οι
δυο είναι ένα. Αν είχε υπάρξει διαφορά απόψεων, τότε, ως το βράδυ,
αυτές οι δυο πλευρές αυτού του ευτυχισμένου γάμου, δε θα πρέπει να
θυμούνται πλέον ποιος υποχώρησε. Ο έξω κόσμος και η ιστορία του
πολέμου δε θα μάθουν τίποτα γι’ αυτό το συζυγικό καβγαδάκι.

Ο πόλεμος δεν είναι η συνέχιση της πολιτικής. Είναι η κατάρρευση της

πολιτικής.

Αργά μια νύχτα, κατά τη διάρκεια του πολέμου, αφού είχε ληφθεί
κάποια σοβαρή απόφαση, ο πρώτος υπασπιστής μου με πλησίασε
γεμάτος αμφιβολίες για το κατά πόσον ήταν σωστή η απόφασή μας.
«Μην παιδεύεσαι», του είπα. «Μόνο οι στρατιωτικές ακαδημίες, πενή-
ντα χρόνια από τώρα, θα ξέρουν με βεβαιότητα αν πήραμε σωστή ή
λάθος απόφαση».
______________
5 Γ’ Ολυνθιακός

18
α a π ο φ θ έ γ μ α τ αa π ο φa πθο φέθ έγγμμα ταα τaαπ ο φ θ έ γ μ α τ α

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Δεν πρέπει, αντί για συντριπτικά χτυπήματα εναντίον του εχθρού, να

του δίνουμε τσιμπήματα καρφίτσας...
Είναι αναγκαίο να προετοιμάσουμε μια επιχείρηση που θα μοιάζει με
σεισμό.

Στρατάρχης της
Σοβιετικής Ένωσης Από την πρακτική των πρώτων επιχειρήσεων συμπέρανα ότι οι διοικη-
Γκεόργκι Κ. Ζούκοφ τές που αποτύγχαναν συχνότερα, ήταν αυτοί που δεν επισκέπτονταν
το πεδίο όπου θα δινόταν η μάχη, και τη μελετούσαν μόνο επί χάρτου,
εκδίδοντας γραπτές διαταγές.
Οι διοικητές που εκτελούν πολεμικές αποστολές πρέπει οπωσδήποτε
να γνωρίζουν πολύ καλά το πεδίο και τους εχθρικούς σχηματισμούς
μάχης.

Γάλλος Στρατάρχης Δεν ξέρω ποιος κέρδισε τη Μάχη του Μάρνη, αλλά εάν είχε χαθεί,
Ζοφρ ξέρω ποιος θα ήταν εκείνος που θα την είχε χάσει.

Ηρόδοτος Πολλοί μεν άνθρωποι είεν ολίγοι δε άνδρες.6

Θουκυδίδης Πραγματικά για έναν άνδρα που έχει φιλοτιμία είναι πιο επώδυνη η
ταπείνωση η οποία συνοδεύει τη δειλία, παρά ο θάνατος ο οποίος είναι
ανώδυνος όταν έρχεται με τόλμη και με ελπίδα (για τη νίκη).7

Ανδρών γαρ επιφανών πάσα γη τάφος.8

[Για τους άνδρες που ξεχωρίζουν, κάθε μέρος της γης γίνεται τάφος
τους.]

Του δε πολέμου οι καιροί ού μενετοί.9

[Η ώρα του πολέμου δεν αφήνει χρονική άνεση.]

Γύμναζε σεαυτόν πόνοις έκουσίοις, όπως αν δύνη και τους ακουσίους

υπομένεις.10
Ισοκράτης
[Να εξασκείς τον εαυτό σου με εκούσιους κόπους, ώστε να μπορείς να
υπομείνεις και τους ακούσιους].

______________
6 Βιβλίο Ζ’, αποδίδοντας το βασιλιά Λεωνίδα στις παραμονές της σύγκρουσης των Θερμοπυλών
7 Επιτάφιος Περικλή (Β, 43)
8 Επιτάφιος Περικλή (Β, 43)
9 Α’, 142, αποδίδοντας τον Περικλή, για την κήρυξη του Πελοποννησιακού Πολέμου
10 «Προς Δημόνικον», 21

19
aποφ θ έ γ μ ατaαπ ο φ θ έ γ μ αaτ απ ο φ θ έ γ μ α τ
a π ο φ θ έγ μ α τα aποφθέγματα

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Ναύαρχος Σερ Άντριου

Μπράουνι Κάνινγκαμ Υστερούμε τόσο πολύ αριθμητικά, που ένα μόνο μπορούμε να κάνου-
(Andrew Browne με. Να επιτεθούμε.
Cunningham)
ή «ABC»

Το Ναυτικό χρειάζεται τρία χρόνια για να ναυπηγήσει ένα πλοίο.

Χρειάζεται όμως τριακόσια για να εξασφαλίσει την παράδοση.11

Στρατάρχης Άλμπερτ Στον πόλεμο, η έκβαση δεν κρίνεται από μεμονωμένες πράξεις ηρωι-
Κέσελρινγκ σμού, αλλά από τη γενική εκπαίδευση και το πνεύμα ενός στρατού.

Φρόντισε να καταπονήσεις τον αντίπαλο με ελάχιστες δυνάμεις - αν

αυτό είναι εφικτό - και διατήρησε έναν επαρκή αριθμό εφεδρειών για
την κρίσιμη στιγμή.
Όταν όμως αυτοί οι στρατιώτες ριχτούν στη μάχη, θα πρέπει να πολε-
μήσουν με τη μεγαλύτερη τόλμη.

Υποστράτηγος Καρλ Να λυπάσαι τον πολεμιστή που αγωνίζεται να συρθεί τυφλά πίσω από
φον Κλαούζεβιτς τους κανόνες!... Ό,τι πράττει η ευφυΐα θα πρέπει να είναι ο καλύτερος
(Carl Philipp Gottlieb κανόνας, και η θεωρία δε θα πρέπει να κάνει τίποτα άλλο από το να
von Clausewitz) αναδείξει αυτή την πραγματικότητα.

Μην ξεχνάτε ποτέ ότι κανείς στρατιωτικός ηγέτης δεν έγινε ποτέ μεγά-
λος χωρίς τόλμη.

Αν «εν κατακλείδι» σκεφτούμε την έννοια της νίκης, θα βρούμε ότι απο-
τελείται από τρία στοιχεία:
-Την απώλεια του μεγαλύτερου μέρους της υλικής ισχύος του εχθρού.
-Την απώλεια του ηθικού του.
-Την ανοικτή αποδοχή από μέρους του των παραπάνω δύο στοιχείων,
με την οριστική παραίτηση από τους σκοπούς του.

Ο πόλεμος είναι μία πράξη βίας που σκοπεύει στο να υποχρεώσει τον
αντίπαλό μας να πραγματοποιήσει τη θέλησή μας...Η βία, δηλαδή η
άσκηση φυσικής δυνάμεως (για την οποία δεν υφίσταται αντίστοιχη
ηθική δύναμη, εάν δεν υπάρχει η αντίληψη της έννοιας του κράτους και
του νόμου) είναι λοιπόν απλώς το μέσο. Η υποχρεωτική υποταγή του
εχθρού στη θέλησή μας είναι ο απώτερος σκοπός.

______________
11 Απάντηση στην πρόταση των επιτελών του ο στόλος της Μεσογείου να πάψει να υποστηρίζει τις επιχειρήσεις
των χερσαίων δυνάμεων λόγω μεγάλων απωλειών

20
α a π ο φ θ έ γ μ α τ αa π ο φa πθο φέθ έγγμμα ταα τaαπ ο φ θ έ γ μ α τ α

Συγγραφέας Απόφθεγμα
Ακόμη και το πιο άρτια εκπαιδευμένο Γενικό Επιτελείο, με τις καλύτε-
ρες ιδέες και αρχές, δεν είναι σε θέση από μόνο του να εγγυηθεί την
καλή διοίκηση ενός στρατεύματος. Θα πρέπει να βρίσκεται πίσω από
ένα σπουδαίο στρατηγό που θα είναι ο επικεφαλής του και συγχρόνως
ο εξισορροπητής, ο οποίος από καιρό σε καιρό θα εμποδίζει το επιτε-
λείο να παγιδευτεί μέσα στη ίδια του τη γραφειοκρατία. Από την άλλη
πλευρά, ένα καλό επιτελείο αποτελεί ανεκτίμητη βοήθεια για ένα στρα-
τηγό (αρχιστράτηγο).

Τι εννοούμε λέγοντας ήττα του εχθρού; Πολύ απλά, εννοούμε την

καταστροφή των δυνάμεών του με θανάτους, τραυματισμούς ή άλλα
μέσα - είτε ολοκληρωτικά είτε σε τέτοιο βαθμό, ώστε να αναγκαστεί να
πάψει να μάχεται. Παραμερίζοντας όλους τους άλλους σαφείς σκοπούς
της κάθε ξεχωριστής μάχης, η ολοκληρωτική ή μερική καταστροφή του
εχθρού θα πρέπει να θεωρείται ο μοναδικός στόχος όλων των επιχει-
ρήσεων συνολικά.

Υποστράτηγος Καρλ Η καλύτερη στρατηγική είναι να είσαι πάντοτε πολύ ισχυρός. Γενικά,
φον Κλαούζεβιτς καταρχάς, και κατόπιν στο αποφασιστικό σημείο. Εκτός από την προ-
(Carl Philipp Gottlieb σπάθεια που απαιτείται για τη δημιουργία στρατιωτικής ισχύος, η
von Clausewitz) οποία δεν προέρχεται πάντοτε από το στρατηγό, δεν υπάρχει ανώτε-
ρος και απλούστερος νόμος της στρατηγικής, από τη διατήρηση των
δυνάμεών σου συγκεντρωμένων.

Όσοι έχουν ευγενική καρδιά, μπορούν βέβαια να σκεφτούν ότι υπάρχει

κάποιος ευφυής τρόπος να αφοπλίσεις ή να νικήσεις έναν εχθρό χωρίς
υπερβολική αιματοχυσία, και μπορεί να φαντάζονται ότι αυτός είναι ο
πραγματικός σκοπός του πολέμου. Όσο ευχάριστη κι αν ακούγεται,
είναι μια πλάνη που πρέπει να ξεσκεπαστεί: Ο πόλεμος είναι τόσο επι-
κίνδυνη υπόθεση, που τα λάθη τα οποία προέρχονται από την καλοσύ-
νη είναι τα χειρότερα όλων.

Να συνεχίζουμε την επιτυχία που κερδίσαμε με τη μέγιστη ενεργητι-

κότητα: Η καταδίωξη του ηττημένου εχθρού είναι το μόνο μέσον για να
δρέψουμε τους καρπούς της νίκης.

Όσο περισσότερο συνηθίζει ο ηγέτης να απαιτεί πράγματα από τους

άνδρες του, τόσο πιο βέβαιο είναι ότι οι απαιτήσεις του αυτές θα ικανο-
ποιηθούν.

Αν μελετήσουμε Ιστορία με ανοιχτό μυαλό, δεν μπορεί να μη συμπερά-

νουμε ότι, μεταξύ όλων των στρατιωτικών αρετών, η δυναμική διεξα-
γωγή του πολέμου έχει πάντοτε συνεισφέρει περισσότερο απ’ όλα στη
δόξα και τη νίκη.

Η γενική αναξιοπιστία όλων των πληροφοριών παρουσιάζει ένα ειδικό

πρόβλημα στον πόλεμο: Όλες οι ενέργειες γίνονται, τρόπον τινά, μέσα
σε κάτι σαν λυκόφως, το οποίο, όμοια με την ομίχλη ή το σεληνόφωτο,
τείνει συχνά να κάνει τα πράγματα να φαίνονται τερατώδη και μεγαλύ-
τερα απ’ όσο πραγματικά είναι.

21
aποφ θ έ γ μ ατaαπ ο φ θ έ γ μ αaτ απ ο φ θ έ γ μ α τ
a π ο φ θ έγ μ α τα aποφθέγματα

Συγγραφέας Απόφθεγμα
Οι απώλειες κατά την εξέλιξη της μάχης είναι κυρίως σε νεκρούς και
τραυματίες. Μετά τη μάχη ωστόσο, είναι μεγαλύτερες όσον αφορά σε
αιχμαλώτους και όπλα που καταλαμβάνονται. Ενώ οι πρώτες απώλειες
λίγο κατανέμονται ισομερώς ανάμεσα στους ηττημένους και τους νικη-
τές, δεν ισχύει το ίδιο και για τις δεύτερες. Αυτό συμβαίνει επειδή αφο-
ρούν συνήθως μόνο τη μία πλευρά ή εν πάση περιπτώσει μόνο για
Υποστράτηγος Καρλ τη μία πλευρά είναι σημαντικές σε αριθμούς. Γι’ αυτό λοιπόν τα όπλα
φον Κλαούζεβιτς και οι αιχμάλωτοι πάντα θεωρούνταν τα ουσιαστικά τρόπαια της νίκης.
(Carl Philipp Gottlieb Διότι επιπλέον αποτελούν και μια μονάδα μέτρησής της, μιας και είναι
von Clausewitz) η απτή απόδειξη του μεγέθους της.

Η τέχνη του πολέμου ασχολείται με τη ζωή και με τις ηθικές δυνάμεις.

Κατά συνέπεια, δεν μπορεί να φτάσει στο απόλυτο, ούτε στη βεβαιό-
τητα. Πρέπει να αφήνει πάντα ένα περιθώριο στην αβεβαιότητα, σε
πράγματα τόσο σημαντικά, όσο και ασήμαντα. Με την αβεβαιότητα στο
ένα σκέλος του ζυγού, προκειμένου να αποκατασταθεί η ισορροπία, θα
πρέπει στο άλλο να βάλουμε το θάρρος και την αυτοπεποίθηση.

Να λυπάσαι το στρατιωτικό που είναι αναγκασμένος να έρπει ανάμεσα

σε σπαράγματα κανόνων, επειδή δε διαθέτει αρκετή ιδιοφυΐα η οποία
θα τα αγνοούσε ή θα τα περιγελούσε. Όχι. Αυτό που κάνει η ιδιοφυΐα
είναι ο καλύτερος κανόνας - και η θεωρία, το μόνο που μπορεί να
κάνει, είναι να δείχνει πώς και γιατί συμβαίνει αυτό.

Ο πόλεμος είναι το «βασίλειο της τύχης». Καμία άλλη ανθρώπινη δρα-

στηριότητα δεν της αφήνει μεγαλύτερο φάσμα δράσης. Τίποτε άλλο
δεν έχει τέτοια αδιάκοπη και ποικιλόμορφη σχέση με αυτήν την παρεί-
σακτη. Η τύχη τα κάνει όλα πιο αβέβαια και επεμβαίνει στην καθολική
πορεία των γεγονότων.

Αμερικανός Θα πρέπει να είσαι σε θέση να αναλάβεις την ευθύνη για όλα τα αθέ-
Αντιστράτηγος Μπρους λητα λάθη των κατωτέρων σου, αν θέλεις αυτοί να αναπτύξουν την
Σ. Κλαρκ πρωτοβουλία και την εμπειρία τους.

Γερμανός Στρατηγός
Χάινριχ φον Κλουκ
(Heinrich Rudolf
Alexander von Kluck)
Το ότι οι στρατιώτες πρέπει να είναι προετοιμασμένοι να πολεμήσουν
ως τον τελευταίο, δεν είναι ούτε παράδοξο ούτε ασυνήθιστο. Στην
πραγματικότητα, σ’ αυτό βασίζεται η πραγματοποίηση οποιουδήπο-
τε σχεδιασμού επιχειρήσεων. Αλλά το ότι στρατιώτες που υποχωρούν
ακατάπαυστα εδώ και δέκα μέρες και κείτονται ημιθανείς από την εξά-
ντληση, είναι σε θέση να πάρουν τα όπλα τους και να επιτεθούν με
τους ήχους της σάλπιγγας, αυτό είναι κάτι που ουδέποτε συμπεριλά-
βαμε στους υπολογισμούς μας και ποτέ δεν το διδαχτήκαμε ούτε ως
μακρινή πιθανότητα στις στρατιωτικές μας σχολές.

22
α a π ο φ θ έ γ μ α τ αa π ο φa πθο φέθ έγγμμα ταα τaαπ ο φ θ έ γ μ α τ α

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Εις τον θάνατον τον ηρώτησαν ποίον να βάλουν αρχηγόν και απεκρί-
θη: τον αξιώτερον.
Γενναίος Κολοκοτρώνης
Μετά τον θάνατον τούτου του ήρωος οι Έλληνες ήρχισαν ν’ αψυχούν,
και οι εχθροί να ενδυναμούνται.12

Ό,τι κάμομε θα το κάμομε μονάχοι και δεν έχουμε καμιά ελπίδα από
Θεόδωρος τους ξένους.
Κολοκοτρώνης

Πέτρα απάνω στην πέτρα να μην μείνει, εμείς δεν προσκυνούμε.

Μόνον ένας Έλληνας να μείνει εμείς θα πολεμούμε και να μην ελπίζεις
πως τη γην μας θα την κάμεις δικήν σου.13

Είναι φυσικό μέσα στην πορεία της μάχης να θέλει κάποιος να φέρει σε
πέρας το αρχικό σχέδιο... - αλλά τι σημαίνει ένα σχέδιο στον πόλεμο;
Σοβιετικός Στρατάρχης
Κάνουμε τα σχέδια μόνοι μας, αλλά τα εφαρμόζουμε, αν αυτό είναι εφι-
Ιβάν Σ. Κόνιεφ
κτό, με τη συνεργασία του εχθρού, δηλαδή προσαρμοζόμενοι στις αντι-
δράσεις του.

Αδαμάντιος Κοραής
Φίλοι μου συμπατριώται,
Δούλοι να ‘μεθα ως πότε των αχρείων Μουσουλμάνων της Ελλάδος
των τυράννων;
Εκδικήσεως η ώρα Έφθασεν, ω φίλοι, τώρα.
Η κοινή ΠΑΤΡΙΣ φωνάζει.
Με τα δάκρυα μάς κράζει:
«Τέκνα μου Γραικοί γενναίοι, Δράμετ’ άνδρες τε και νέοι.
Κ’ είπατε μεγαλοφώνως
Είπατε τ’ όλοι συμφώνως,
Ασπαζόμεν’ εις τον άλλον
Μ’ ενθουσιασμόν μεγάλον:
Έως πότ’ η τυραννία; ΖΗΤΩ Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ».14

______________
12 Έκθεσις οπλαρχηγού Παπασταθοπούλου, όπως παρατίθεται στα «Απομνημονεύματα» του Γενναίου
Κολοκοτρώνη, για το θάνατο του Γεωργίου Καραϊσκάκη
13 Απαντώντας στην πρόσκληση του Ιμπραήμ προς τους κατοίκους της Μεσσηνίας να εγκαταλείψουν τον
αγώνα
14 Άσμα Πολεμιστήριον»

23
aποφ θ έ γ μ ατaαπ ο φ θ έ γ μ αaτ απ ο φ θ έ γ μ α τ
a π ο φ θ έγ μ α τα aποφθέγματα

Συγγραφέας Απόφθεγμα
Όπως αποδείχτηκε, ήθελαν να τα κάνουν όλα εκ του ασφαλούς και
να πέσουν πάνω μας τη νύχτα, όταν δε θα προσέχαμε. Κι έτσι όπως
Φερδινάνδος Κορτές
ήμουν σε απόλυτη επιφυλακή, με βρήκαν να στέκομαι πιο μπροστά
από τη σκέψη τους.

Στις στρατιωτικές υποθέσεις τίποτα δεν είναι πιο σημαντικό από την
Στρατηγός Τάι Κουνγκ,
εξασφάλιση της νίκης. Στην επιστράτευση τίποτα δεν είναι πιο σημαντι-
θεμελιωτής των στρα-
κό από τη μυστικότητα και τη σιωπή. Στις κινήσεις τίποτα δεν είναι πιο
τηγικών μελετών στην
σημαντικό από τον αιφνιδιασμό. Στο σχεδιασμό τίποτα δεν είναι πιο
αρχαία Κίνα
σημαντικό από το να μην είναι προβλέψιμος.

Όχι μόνο να χτυπάς το σίδερο όσο είναι ζεστό, αλλά ζέστανέ το εσύ,
χτυπώντας το.
Όλιβερ Κρόμγουελ
(Oliver Cromwell)
Εμπιστευθείτε το Θεό, αλλά βεβαιωθείτε ότι και το μπαρούτι σας είναι
στεγνό.15

Αμερικανός
Αντιστράτηγος των Όσο πιο σκληρά δουλεύω, τόσο πιο τυχερός γίνομαι.
Πεζοναυτών
Βίκτορ Χ. Κρούλακ,
«Το Κτήνος»,
(Victor H. Krulak,
«the Brute»)

Η ουσία της Αφοσίωσης είναι το θάρρος να προτείνεις το μη δημοφι-

λές, μαζί με την απόφαση να υπακούσεις, άσχετα από το πόσο δυσά-
ρεστη είναι η τελική απόφαση. Και η ουσία της ηγεσίας είναι η ικανότη-
τα να εμπνεύσεις αυτή τη συμπεριφορά.

Μαρκήσιος ντε Λαφαγιέτ

(Marquis de Lafayette)

Το να ενεργείς από κοινού με ένα σπουδαίο άνδρα είναι η υπέρτατη

ευλογία.

______________
15 Κατά τη διέλευση ενός ποταμού

24
α a π ο φ θ έ γ μ α τ αa π ο φa πθο φέθ έγγμμα ταα τaαπ ο φ θ έ γ μ α τ α

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Αν και ο πόλεμος είναι τρομερά καταστροφικός, τερατωδώς απάνθρω-

Αμερικανός πος και απερίγραπτα φρικτός, γίνεται ωστόσο αιτία να λάμψει μέσα
Υποστράτηγος στους ανθρώπους η θεϊκή φλόγα, να συνδαυλιστεί και να ξεσπάσει σε
των Πεζοναυτών ζωηρή φωτιά, και να τους δώσει τη δυνατότητα να φτάσουν σε τέτοια
Τζον Α. Λεζέν υψηλά επίπεδα πατριωτισμού, απαράμιλλου ηρωισμού και υπέρτατης
(John Archer Lejeune) ανιδιοτέλειας, τα οποία πιθανότατα δε θα άγγιζαν ποτέ εάν ασχολού-
νταν με την επιδίωξη ειρηνικών σκοπών.

Όλοι οι λαοί είτε στη Δύση είτε στην Ανατολή εντυπωσιάζονται πολύ
περισσότερο από την επίδειξη δύναμης παρά από τη μελέτη μιας
διπλωματικής νότας (διαμαρτυρίας).

Στον πόλεμο, η αναβλητικότητα είναι έγκλημα, ενώ η εγρήγορση

«κατασκευάζει» τη νίκη.

Ο πόλεμος μας «γδύνει» όλους εντελώς. Η ουσία του καθενός μας,

μέσα σε τρεις μέρες, απλώνεται στην παλάμη της μοίρας, σε κοινή θέα:
Είτε είσαι άνδρας και στρατιώτης είτε τα άρρενα χαρακτηριστικά σου τα
οφείλεις σε κάποια παρεξήγηση.
Ρώσος Αντιστράτηγος
Αλεξάντρ Ι. Λέμπεντ
Το να επιτίθεσαι εναντίον των δημοσιογράφων είναι εξίσου μάταιο όσο
και το να τα βάζεις με τις γυναίκες. Αν χάσεις, απομένεις να στέκεις
σαν βλάκας. Αν νικήσεις, απομένεις να στέκεις διπλά σαν βλάκας.

Γερμανός Στρατηγός
Πάουλ φον Λέτοβ -
Φόρμπεκ
(Paul Emil von Lettow-
Vorbeck)

Σχεδόν πάντα υπάρχει μια οδός διαφυγής – ακόμη κι όταν η κατάστα-

ση δείχνει απελπιστική, - εάν ο ηγέτης πάρει την απόφαση να ριψοκιν-
δυνεύει.

25
aποφ θ έ γ μ ατaαπ ο φ θ έ γ μ αaτ απ ο φ θ έ γ μ α τ
a π ο φ θ έγ μ α τα aποφθέγματα

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Το καθήκον είναι η υψηλότερη λέξη της γλώσσας μας. Κάνε το καθή-

κον σου σε όλα. Τίποτε περισσότερο δεν μπορείς να κάνεις. Ποτέ μην
κάνεις κάτι λιγότερο.

Ήμουν υπερβολικά αδύναμος για να αμυνθώ, κι έτσι επιτέθηκα.

Πώς μπορώ να εμπιστευτώ κάποιον για να διοικήσει άλλους, αν δεν

Στρατηγός των Νοτίων
μπορεί να επιβληθεί στον εαυτό του;
Ρομπερτ Ε. Λι
(Robert Edward Lee)
Όσο ικανός και αν είναι ένας αξιωματικός, αν χάσει την εμπιστοσύνη
των στρατευμάτων του, η ήττα του θα επακολουθήσει αργά ή γρήγορα.

Υπάρχει μια πραγματική δόξα και μια πραγματική τιμή: Η δόξα του
καθήκοντος που εκπληρώθηκε και η τιμή της τήρησης των αρχών στο
ακέραιο.

Εντυπώστε στους αξιωματικούς σας ότι η πειθαρχία δεν μπορεί να επι-

τευχθεί χωρίς τη συνεχή επαγρύπνηση από μέρους τους. Πρέπει να
ασχολούνται και με την τελευταία λεπτομέρεια της λεπτομέρειας. Οι
άνδρες πρέπει να συνηθίσουν να υπακούουν, αλλιώς δε θα είναι εφι-
κτό να ελεγχθούν στη μάχη, και η παραμέληση ακόμα και της πιο ασή-
μαντης διαταγής καταστρέφει την ορθή επίδραση του αξιωματικού.

Η ιδιωτική και η δημόσια ζωή διέπονται από τους ίδιους κανόνες. Και
η ειλικρίνεια και η λεβεντιά είναι δυο ιδιότητες που θα σε κάνουν να
ζήσεις σ’ αυτόν τον κόσμο πολύ καλύτερα από όσο η πολιτική ή η
διακριτικότητα ή η σκοπιμότητα ή οποιαδήποτε άλλη λέξη επινοήθη-
κε ποτέ, για να συγκαλύψει ή να θολώσει κάποια παρέκκλιση από την
ευθεία γραμμή.16

Εύτακτος στρατός είναι αυτός που φέρεται με ευγένεια και αξιο-

πρέπεια, αυτός που δεν μπορεί κανείς να του αντισταθεί όταν προε-
λαύνει, και που κανείς δεν μπορεί να τον καταδιώξει όταν υποχωρεί.
Κινέζος συγγραφέας
Οι κινήσεις του είναι κανονικές και διευθυνόμενες. Αυτό του προσδί-
Ζουτζ Λιανγχ
δει ασφάλεια και δεν επιτρέπει την εμφάνιση κίνδυνων. Οι στρατιώτες
μπορούν να συγκεντρωθούν αλλά όχι και να σκορπίσουν, μπορούν να
αναπτυχθούν αλλά όχι και να εξαντληθούν.

Συνταγματάρχης
Τόμας Ε. Λόρενς
Πάντοτε στο μυαλό του στρατηγού υπάρχει η πιθανότητα κάποιου
(«Ο Λόρενς της
απρόβλεπτου συμβάντος ή κάποιας αστοχίας υλικού. Και η εφεδρεία
Αραβίας»)
διατηρείται ασύνειδα για να τα αντιμετωπίσει.
(Thomas Edward
Lawrence)

______________
16 Kατά τα μεταπολεμικά γραφόμενά του

26
α a π ο φ θ έ γ μ α τ αa π ο φa πθο φέθ έγγμμα ταα τaαπ ο φ θ έ γ μ α τ α

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Στρατηγός Έριχ
Το στρατιωτικό επιτελείο πρέπει να έχει επαρκή σύνθεση. Πρέπει να
Λούντεντορφ
περιλαμβάνει τους καλύτερους εγκεφάλους των πολεμικών θεάτρων
(Erich Friedrich Wilhelm
της ξηράς, του αέρα και της θάλασσας, του πολέμου προπαγάνδας,
Ludendorff)
της τεχνολογίας, των οικονομικών, της πολιτικής και επίσης εκείνους
που γνωρίζουν πώς ζει ο απλός κόσμος.

Ο σκοπός μου ήταν να μετατρέψω στρατεύματα υψηλής πειθαρχίας σε

υπεύθυνους άνδρες με δική τους πρωτοβουλία. Η πειθαρχία δεν πρέ-
πει να στοχεύει να «σκοτώσει» το χαρακτήρα, αλλά να τον αναπτύξει.
Ο σκοπός της πειθαρχίας είναι να φέρει την ομοιομορφία της συνερ-
γασίας για την επίτευξη του κοινού στόχου, και αυτή η ομοιομορφία
μπορεί να επιτευχθεί μόνο εάν κανείς αφήσει στην άκρη τη σκέψη των
δικών του προσωπικών συμφερόντων. Αυτός ο κοινός στόχος είναι η
Νίκη.

Όπου γαρ ή λεοντή μη εφικνείται, προσραπτέον εκεί την αλωπεκήν.17

Λύσανδρος
[Σε όποια περίσταση η λεοντή (ανδρεία) δεν επαρκεί, πρέπει εκεί να
ράβουμε ως προσθήκη την αλωπεκή (πονηριά, δόλο)].

Δεν υπάρχει ασφάλεια στη ζωή. Υπάρχουν μόνο ευκαιρίες.

Στρατηγός
Μακ Άρθουρ Εννέα στις δέκα φορές ένας στρατός καταστράφηκε γιατί διακόπηκαν
(Douglas MacArthur) οι γραμμές ανεφοδιασμού του.

Στον πόλεμο δεν υπάρχει υποκατάστατο της νίκης.

Ένας στρατηγός είναι τόσο καλός ή τόσο κακός, όσο είναι τα στρατεύ-
ματα υπό τις διαταγές του.

Η καλύτερη τύχη είναι η τύχη που φτιάχνεις για τον εαυτό σου.

Οι παλιοί στρατιώτες δεν πεθαίνουν ποτέ. Απλά ξεθωριάζουν.

Σε κανένα άλλο επάγγελμα οι ποινές για τη χρησιμοποίηση ανεκπαί-

δευτου προσωπικού δεν είναι τόσο μη αναιρέσιμες όσο στο στρατιωτι-
κό επάγγελμα.

______________
17 Όπως παρατίθεται από τον Πλούταρχο

27
aποφ θ έ γ μ ατaαπ ο φ θ έ γ μ αaτ απ ο φ θ έ γ μ α τ
a π ο φ θ έγ μ α τα aποφθέγματα

Συγγραφέας Απόφθεγμα
Συχνά η ορμητικότητα και η τόλμη επιτυγχάνουν εκεί όπου αποτυγχά-
νουν τα συνήθη μέσα...

Πρέπει, επομένως, ο ηγεμόνας να μην έχει άλλο σκοπό ή σκέψη, να

μη μελετά τίποτε άλλο, παρά τον πόλεμο και την οργάνωση και την
πειθαρχία του, γιατί αυτή είναι η μόνη τέχνη που είναι απαραίτητη
Νικολό Μακιαβέλι
σε κάποιον που ασκεί διοίκηση - και έχει τέτοια αξία, ώστε όχι μόνο
(Niccolò di Bernardo
συντηρεί όσους γεννήθηκαν ηγεμόνες, αλλά συχνά επιτρέπει και σε ιδι-
dei Machiavelli)
ώτες να ανέρχονται σ’ αυτό το αξίωμα.

Πρέπει λοιπόν να γνωρίζεις πως υπάρχουν δύο μέθοδοι μάχης, η μία

με το νόμο, και η άλλη με τη βία. Η πρώτη μέθοδος είναι η μέθοδος
των ανθρώπων, η δεύτερη των ζώων. Όμως, καθώς η πρώτη μέθοδος
είναι συχνά ανεπαρκής, αναγκαζόμαστε να καταφύγουμε στη δεύτερη.

Το πεζικό πρέπει να τιμάται πάντα ως το ίδιο το θεμέλιο και το νεύρο

ενός στρατού.

Τίποτε δεν αξίζει περισσότερο την προσοχή ενός καλού στρατηγού

από την προσπάθεια να διεισδύσει στα σχέδια του εχθρού.

Τίποτε δεν είναι σημαντικότερο σε καιρό πολέμου, από το να ξέρεις

πώς να επωφεληθείς καλύτερα από μια ευκαιρία, όταν σου παρουσια-
στεί.

Δεν τιμούν οι τίτλοι τον άνδρα, ο άνδρας τιμά τους τίτλους.

Στρατηγός
Αρχή και τέλος, παλαιόθεν και ως τώρα, όλα τα θερία πολεμούν να
Μακρυγιάννης
μας φάνε και δεν μπορούνε· τρώνε από μας και μένει και μαγιά. Και οι
ολίγοι αποφασίζουν να πεθάνουν· κι όταν κάνουν αυτήνη την απόφα-
σην, λίγες φορές χάνουν και πολλές κερδαίνουν.

Όταν σηκώσαμεν την σημαία αναντίον της τυραγνίας, ξέραμεν ότ’ είναι
πολλοί αυτείνοι... κ’ έχουν και κανόνια κι’ όλα τα μέσα - εμείς απ’ ούλα
είμαστε αδύνατοι - όμως ο Θεός φυλάγει και τους αδύνατους - κι’ αν
πεθάνωμεν, πεθαίνομεν δια την πατρίδα μας, δια την θρησκεία μας,
και πολεμούμεν όσο μπορούμεν αναντίον της τυραγνίας· κι’ ο Θεός
βοηθός.18

Η ευφυΐα, η γνώση και η εμπειρία είναι αυτονόητες προϋποθέσεις (για

ένα διοικητή). Η έλλειψή τους μπορεί να αναπληρωθεί, εάν είναι απα-
Στρατάρχης Έριχ φον ραίτητο, από την παρουσία ικανών επιτελικών αξιωματικών. Παρόλα
Μανστάιν αυτά, τόσο η δύναμη χαρακτήρα όσο και η αυτοκυριαρχία αποτελούν
αποφασιστικούς παράγοντες. Η αυτοπεποίθηση των απλών στρατιω-
τών εξαρτάται απόλυτα από τη δύναμη του χαρακτήρα του διοικητή τους.
______________
18 Κατά τη Μάχη των Μύλων

28
α a π ο φ θ έ γ μ α τ αa π ο φa πθο φέθ έγγμμα ταα τaαπ ο φ θ έ γ μ α τ α

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Στρατηγός Οι μάχες αποβαίνουν υπέρ των στρατιωτών των οποίων η γεν-

Τζορτζ Τ. Μάρσαλ ναιότητα, η καρτερία και κυρίως η αντοχή, ξεπερνούν εκείνες του
(George Catlett εχθρού. Ο στρατός με το υψηλότερο σημείο αντοχής στη θραύση κρίνει
Marshall) το αποτέλεσμα υπέρ του.

Στον πόλεμο είναι φυσιολογικό να υπάρχει ασάφεια και σύγχυση. Οι

αργοπορημένες, υπερβολικές ή παραπλανητικές πληροφορίες, οι
απροσδόκητες καταστάσεις και οι αντιφατικές διαταγές πρέπει να είναι
αναμενόμενες.

Ταξίαρχος Σάμιουελ
Λ. Α. Μάρσαλ
(Samuel Lyman Atwood
Marshall)
Ακόμη και η πιο κρίσιμη μάχη δεν είναι παρά μόνο μια συμπλοκή πολ-
λαπλασιασμένη επί εκατό. Οι συγκρούσεις, η σύγχυση και οι απογοη-
τεύσεις είναι ακριβώς οι ίδιες. Υπάρχει όμως η εξής απόλυτη διαφορά:
Ότι η υπέρτατη δοκιμασία του διοικητή στον πόλεμο συνίσταται στην
ικανότητά του να ξεπεράσει την αδυναμία της ανθρώπινης φύσης απέ-
ναντι στον κίνδυνο, και αυτό είναι θέμα που δεν μπορεί να γνωρίζει
πλήρως, εκτός και αν έχει ο ίδιος υπηρετήσει μαζί με τους στρατιώτες,
εκεί όπου καραδοκεί ο κίνδυνος.

Τίποτε δεν τιμά περισσότερο ένα στρατηγό από τη γαλήνη του την
Αργεντινός Στρατηγός ώρα του κινδύνου και την ανάληψη αυτού του κινδύνου όταν υπάρχουν
Χοσέ ντε Σαν Μαρτίν πιθανότητες νίκης. Όμως τίποτε δε σκιάζει τόσο το όνομα του, όσο η
μάταιη σπατάλη του αίματος των ανδρών του.

29
aποφ θ έ γ μ ατaαπ ο φ θ έ γ μ αaτ απ ο φ θ έ γ μ α τ
a π ο φ θ έγ μ α τα aποφθέγματα

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Οι μάχες που δίνονται χωρίς να ξέρει κανείς γιατί και προς τι, συνήθως
αποφασίζονται από αδαείς.

Η ελπίδα ενθαρρύνει τους ανθρώπους να αντέξουν και να επιχειρή-

σουν τα πάντα. Αν τους τη στερήσεις ή την κάνεις πολύ απόμακρη,
τους στερείς την ίδια τους την ψυχή.

Η επιθυμία προς μίμηση γενναίων πράξεων διεγείρεται από τον έπαι-

νο. Και αυτό το «γλύκισμα», διαχέει ένα τέτοιο πνεύμα άμιλλας μεταξύ
των στρατευμάτων, το οποίο επιδρά τόσο στους αξιωματικούς όσο και
στους στρατιώτες και το οποίο με την πάροδο του χρόνου τους καθι-
στά ακατανίκητους.
Στρατάρχης της Γαλλίας
Μαυρίκιος (Μορίς),
Κόμης της Σαξονίας
(Maurice Count of
Δεν είναι οι μεγάλοι στρατοί αυτοί που κερδίζουν τις μάχες. Είναι οι
Saxony)
καλοί.

Τα ίδια στρατεύματα που επιτιθέμενα μπορούν να νικήσουν, μπορούν

κάλλιστα να ηττηθούν, εάν περιχαρακωθούν αμυνόμενα. Λίγοι άνδρες
μπορούν να το εξηγήσουν αυτό με λογικά επιχειρήματα, γιατί αφορά
αποκλειστικά στην καρδιά και πρέπει εκεί να ψάξει κανείς να βρει τους
λόγους. Κανείς δεν έχει αναφερθεί γραπτώς σ’ αυτό το θέμα, που είναι
το πιο σημαντικό, το πιο διδακτικό και πιο περίπλοκο σε όλη την πολε-
μική επιστήμη.

Για τους στρατιώτες, το να μην εγκαταλείψουν ποτέ τη σημαία, πρέπει

να είναι ζήτημα πίστης. Πρέπει να τους είναι ιερή. Πρέπει να τη σέβο-
νται. Και πρέπει να χρησιμοποιείται κάθε είδους εθιμοτυπικό, προκει-
μένου να την καταστήσει σεβαστή και πολύτιμη.

Όταν διεξάγει πολύ κρίσιμες επιχειρήσεις, ο στρατηγός δεν πρέπει να

μένει απόμακρος λες και μια τέτοια ενασχόληση είναι υποτιμητική γι’
αυτόν, αλλά να ξεκινά ο ίδιος την προσπάθεια και να μοχθεί μαζί με
τους στρατιώτες του όσο το δυνατόν περισσότερο. Μια τέτοια συμπε-
ριφορά θα οδηγήσει τους στρατιώτες στο να είναι πιο υπάκουοι στους
αξιωματικούς του, έστω και μόνο από ντροπή, και θα καταφέρει πολύ
περισσότερα πράγματα.19

______________
19 Το «Στρατηγικόν»

30
α a π ο φ θ έ γ μ α τ αa π ο φa πθο φέθ έγγμμα ταα τaαπ ο φ θ έ γ μ α τ α

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Ας εγκαταλείψουμε αμέσως, ως εξωφρενική, την ελπίδα ότι ο πόλεμος

μπορεί να διεξαχθεί χωρίς να βλαφθεί κάποιος ή κάτι.

Η πραγματική ταχύτητα στον πόλεμο, δεν είναι η κατά μέτωπο εφόρ-

μηση, αλλά η αδιάκοπη ενεργητικότητα που δεν σπαταλά το χρόνο.
Υποναύαρχος Άλφρεντ
Θάγιερ Μάχαν
(Alfred Thayer Mahan)
Για κάθε στρατιωτικό σχέδιο που τίθεται υπόψη σου, η πρώτη σου
ερώτηση θα πρέπει να είναι, αν αυτό συμφωνεί με την προϋπόθεση
της συγκέντρωσης δυνάμεων.

Από τη στιγμή που θα κηρυχτεί ένας πόλεμος, πρέπει να διεξαχθεί με

μένος και επιθετικότητα. Δεν αρκεί απλώς να αποκρουστεί ο εχθρός,
πρέπει και να κατατροπωθεί. Τότε μπορείς να είσαι διαλλακτικός μαζί
του και να εγκαταλείψεις κάθε απόκτημα σου· αλλά ώσπου να πέσει
κάτω πρέπει να τον χτυπάς αλύπητα και ασταμάτητα.

Ο πόλεμος αναγνωρίζει Αρχές, ακόμη και Κανόνες, ωστόσο δεν πρό-

κειται για αλυσίδες και δεσμά που εμποδίζουν τις κινήσεις του, αλλά
για κατευθυντήριες γραμμές που μας προειδοποιούν όταν κάτι δεν εξε-
λίσσεται καλά.

Ισραηλινή
πρωθυπουργός
Γκόλντα Μέιρ

Πάντοτε λέγαμε ότι στον πόλεμο μας με τους Άραβες, είχαμε ένα
μυστικό όπλο: Την αδυναμία επιλογής.

31
aποφ θ έ γ μ ατaαπ ο φ θ έ γ μ αaτ απ ο φ θ έ γ μ α τ
a π ο φ θ έγ μ α τα aποφθέγματα

Συγγραφέας Απόφθεγμα
Η σημαντικότερη ίσως σκέψη είναι η εξής: «Στον πόλεμο, έχει συχνά
μικρότερη σημασία το τι κάνεις, από το πώς το κάνεις. Η ισχυρή απο-
φασιστικότητα και η εμμονή στην υλοποίηση μιας απλής ιδέας, είναι
ο ασφαλέστερος δρόμος προς την επίτευξη ενός αντικειμενικού σκο-
πού».

Αν ο διοικητής νιώσει την ανάγκη να ρωτήσει τους άλλους τι πρέπει να

κάνει, τότε η διοίκηση βρίσκεται σε αδύναμα χέρια.

Η μεγαλύτερη καλοσύνη σ’ έναν πόλεμο είναι να τον οδηγήσεις σε γρή-

γορο τέλος.

Να θυμάστε κύριοι, ότι μια διαταγή που υπάρχει πιθανότητα να παρε-

ξηγηθεί, θα παρεξηγηθεί σίγουρα.

Το πρόβλημα είναι να συλλάβεις, σε άπειρες ειδικές περιπτώσεις, την

Στρατάρχης Χέλμουτ πραγματική κατάσταση που καλύπτεται από την ομίχλη της αβεβαιό-
Κόμης φον Μόλτκε τητας, να εκτιμήσεις σωστά τα δεδομένα και να μαντέψεις τα άγνωστα
ο Πρεσβύτερος στοιχεία, να καταλήξεις γοργά σε απόφαση και να την υλοποιήσεις με
(Helmuth Karl Bernhard ενεργητικότητα και επιμονή.
Graf von Moltke)
Η μελέτη της στρατιωτικής ιστορίας είναι το αποτελεσματικότερο μέσο
για τη διδασκαλία του πολέμου σε καιρό ειρήνης.

Μακροπρόθεσμα τυχεροί είναι μόνο οι ικανοί.

Η στρατηγική είναι κάτι περισσότερο από επιστήμη, είναι η μεταφορά

της επιστήμης στην πρακτική ζωή, η περαιτέρω εξέλιξη της αρχικής
πρυτανεύουσας ιδέας, σύμφωνα με τις συνεχώς μεταβαλλόμενες συν-
θήκες. Είναι η τέχνη τού να αναλαμβάνεις δράση υπό την πίεση των
πλέον δυσχερών περιστάσεων.

Η επίθεση ξέρει τι θέλει...

Η άμυνα βρίσκεται σε κατάσταση αβεβαιότητας...

Ποτέ δεν κάνω σχέδια πέρα από την πρώτη μάχη.

Πρώτα υπολόγισε, ύστερα ρισκάρισε.

Συχνά θα διαπιστώσεις ότι ο εχθρός έχει στη διάθεση του τρεις τρό-
πους δράσης, και από αυτούς τους τρεις θα επιλέξει τον τέταρτο.

Κανένα επιχειρησιακό σχέδιο δεν πρόκειται να εφαρμοστεί με οποιον-

δήποτε βαθμό βεβαιότητας, μετά από την πρώτη επαφή με την κύρια
δύναμη του εχθρού. Μόνο ο μη ειδικός πιστεύει ότι κατά την πορεία
οποιασδήποτε εκστρατείας, υλοποιείται κάποιο προμελετημένο αρχικό
σχέδιο, επεξεργασμένο σε όλες του τις λεπτομέρειες, στο οποίο παρα-
μένουμε προσκολλημένοι ως το τέλος.

Ο σχεδιασμός είναι τα πάντα. Τα σχέδια δεν είναι τίποτα.20

______________
20 Επιγραφή πάνω από την είσοδο του Διακλαδικού Επιτελείου στο Πεντάγωνο

32
α a π ο φ θ έ γ μ α τ αa π ο φa πθο φέθ έγγμμα ταα τaαπ ο φ θ έ γ μ α τ α

Συγγραφέας Απόφθεγμα
Πρέπει να παρακολουθείς προσεκτικά το ηθικό σου. Η μάχη είναι, στην
πραγματικότητα, μια σύγκρουση μεταξύ δύο θελήσεων - της δικής σου
και εκείνης του στρατηγού του εχθρού. Αν η καρδιά σου αρχίσει να σε
εγκαταλείπει όταν όλα παίζονται, ο αντίπαλός σου κατά πάσα πιθανό-
τητα θα νικήσει.

Όταν οι στρατιώτες αντιμετωπίζουν προβλήματα τέτοιας φύσης (δηλα-

δή ηθικού), σχεδόν πάντοτε φταίει κάποιος αξιωματικός που δεν εκτέ-
λεσε σωστά το καθήκον του.

Σε όλη την Ιστορία, από τις ημέρες της μεγάλης φάλαγγας των ρωμαϊ-
κών λεγεώνων, η κυριότερη αρχή της τακτικής παραμένει η ίδια: Η
συγκεκριμένη αρχή λέει ότι για να επιτευχθεί η νίκη, πρέπει να είσαι
ανώτερος από τον εχθρό στο σημείο όπου σκοπεύεις να καταφέρεις το
αποφασιστικό χτύπημα.

Ο καλός στρατιωτικός διοικητής πρέπει να έχει απόλυτο έλεγχο πάνω

Στρατάρχης Μπέρναρντ στα γεγονότα που συμβαίνουν γύρω του. Από τη στιγμή που θα αφή-
Μοντγκόμερι, σει τις καταστάσεις να κυριαρχήσουν πάνω σ’ αυτόν, θα χάσει την
Υποκόμης του Αλαμέιν εμπιστοσύνη των ανδρών του, και όταν γίνει αυτό, παύει να έχει αξία
(Bernard Law ως ηγέτης.
Montgomery)
Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι οι μάχες κερδίζονται πρωτίστως
μέσα στις καρδιές των ανδρών.

Τέλος, δεν πιστεύω ότι στις μέρες μας ένας διοικητής μπορεί να
εμπνεύσει μεγάλες στρατιές ή απλές μονάδες ή ακόμη και μεμονωμένα
άτομα, και να τα οδηγήσει στην επίτευξη σπουδαίων νικών, εκτός και
αν έχει την απαραίτητη αίσθηση της θρησκευτικής αλήθειας. Πρέπει
πάντα να σφυγμομετρά τον πνευματικό παλμό των στρατευμάτων του.
Πρέπει να είναι σίγουρος ότι ο πνευματικός σκοπός που τα εμπνέ-
ει είναι σωστός και αληθινός και ότι τον κατανοούν όλοι οι άνδρες του,
ένας προς ένας. Αν δεν τα κάνει αυτά, ας μην περιμένει ότι η επιτυχία
του θα διαρκέσει πολύ.

Τα στρατεύματα πρέπει να οδηγούνται σε μια κατάσταση άγριου

ενθουσιασμού πριν από την έναρξη μιας επιχείρησης. Πρέπει να έχουν
επιθετικό ζήλο κι εκείνη τη μεταδοτική αισιοδοξία που προέρχεται από
την καλή φυσική κατάσταση. Πρέπει να ριχτούν στον αγώνα με την
λάμψη της μάχης στα μάτια τους και να είναι οριστικά αποφασισμένα
να εξοντώσουν τους εχθρούς. Για την επίτευξη αυτού του σκοπού,
εκείνο που μετράει κυρίως είναι ο λόγος που θα πει ο διοικητής προς
τα στρατεύματά του.

Κατά πάσα πιθανότητα, ένα από τα μεγαλύτερα πλεονεκτήματα που

μπορεί να έχει ένας διοικητής, είναι η ικανότητα να ακτινοβολεί αυτο-
πεποίθηση κατά τη σχεδίαση και κατά τις επιχειρήσεις, έστω κι αν (και
κυρίως τότε, ίσως) μέσα του δεν είναι και τόσο βέβαιος για το αποτέλε-
σμα.

Ηθικό θάρρος είναι να μη φοβάσαι να πεις αυτό που θεωρείς σωστό.

33
aποφ θ έ γ μ ατaαπ ο φ θ έ γ μ αaτ απ ο φ θ έ γ μ α τ
a π ο φ θ έγ μ α τα aποφθέγματα

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Στρατάρχης Μπέρναρντ Όταν όλα έχουν λεχθεί και γίνει, η μεγαλύτερη αρετή που απαιτείται
Μοντγκόμερι, από ένα διοικητή είναι η «αποφασιστικότητα». Πρέπει να είναι ικανός
Υποκόμης του Αλαμέιν να δίνει διαταγές και να έχει το δυναμισμό να επιβάλει την εκτέλεσή
(Bernard Law τους. Η αναποφασιστικότητα και ο δισταγμός είναι μοιραία για έναν
Montgomery) αξιωματικό. Και για τον ανώτατο διοικητή, είναι εγκληματικά.

Άσχετα με το τι θα συμβεί, ο ρόλος του γενικού διοικητή είναι να παρα-

μένει σταθερός και προσηλωμένος στους σκοπούς του. Πρέπει να είναι
Στρατάρχης, Πρίγκιπας εξίσου υπεράνω της αγαλλίασης στις καλές στιγμές και της κατάθλιψης
Ραϊμόντο Μοντεκούκολι στις δύσκολες, γιατί στον πόλεμο, η καλή και η κακή τύχη ακολουθούν
εναλλάξ η μία την άλλη, προκαλώντας την άμπωτη και την παλίρροια
των στρατιωτικών επιχειρήσεων.

Λέγεται ότι ο τρόπος του πολεμιστή είναι διττός, πένα και σπαθί, και
Μιγιαμότο Μοοσάσι
πρέπει να τα έχει γευτεί και τα δύο.

Βρετανός στρατιωτικός Αν παρακινούμε τους έξυπνους νέους να απομακρύνονται απ’ το

γιατρός Λόρδος Τσαρλς Στρατό τον καιρό της ειρήνης, ας μην παραπονιόμαστε όταν πηγαίνου-
Μοράν με στον πόλεμο απροετοίμαστοι.

Συνταγματάρχης Ο πόλεμος χάνει ένα μεγάλο μέρος του ρομαντισμού του, αφότου ο
των Νοτίων στρατιώτης έχει δει την πρώτη του μάχη. Έχω πολύ πιο ζωντανή την
Τζον Σ. Μόσμπι ανάμνηση της πρώτης μάχης στην οποία συμμετείχα, παρά της τελευ-
(John Singleton Mosby) ταίας. Αποτελεί κλασικό ρητό το ότι «είναι γλυκό και ωραίο να πεθαί-
νει κανείς για την πατρίδα του». Αλλά όποιος έχει δει με τα μάτια του
τη φρίκη που επικρατεί σ’ ένα πεδίο μάχης, νιώθει ότι είναι ακόμη πιο
γλυκό να ζει κανείς για αυτή.

Η γραμμή που ενώνει ένα στρατό με τη βάση ανεφοδιασμού του απο-

τελεί και την αχίλλειο πτέρνα του: Το πιο ζωτικό, αλλά και το πιο ευά-
λωτο σημείο του.

34
α a π ο φ θ έ γ μ α τ αa π ο φa πθο φέθ έγγμμα ταα τaαπ ο φ θ έ γ μ α τ α

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Αντιστράτηγος
Σερ Ρόμπερτ
Μπάντεν - Πάουελ,
ιδρυτής του
Προσκοπισμού
(Robert Stephenson
Smyth Baden-Powell,
1st Baron Baden-
Powell)
Θέλουμε να κάνουμε το έθνος μας αποκλειστικά έθνος κυρίων, ανδρών
που έχουν ισχυρό συναίσθημα τιμής και ιπποτισμού προς τους
άλλους, και οι οποίοι «παίζουν το παιχνίδι» με γενναιότητα και αυτοθυ-
σία για τη δική τους πλευρά, αλλά και με αίσθημα δικαιοσύνης για την
ευημερία όλων.

Χαϊρεντίν Όποιος κυριαρχεί στη θάλασσα, σύντομα θα κυριαρχήσει και στην

Μπαρμπαρόσα ξηρά.

Το έθνος που επιμένει να χαράζει μια πλατιά διαχωριστική γραμμή

Αντιστράτηγος Σερ ανάμεσα στον πολεμιστή και στο σκεπτόμενο άνθρωπο, είναι πιθανό
Γουίλιαμ Μπάτλερ να δει τις μάχες του να δίνονται από ανόητους και τις σκέψεις του να
διατυπώνονται από δειλούς.

Είναι πράξη δειλίας για έναν αξιωματικό να είναι αυταρχικός και προ-
Αμερικανός σβλητικός στη συμπεριφορά του προς τους στρατολογημένους άνδρες
ταγματάρχης του. Δένει τους ανθρώπους σε δέντρα με τα σκοινιά της πειθαρχίας, κι
Κ. Α. Μπαχ ύστερα τους χτυπάει καταπρόσωπο, ξέροντας ότι δεν μπορούν να του
ανταποδώσουν το χτύπημα.

Δεν υπάρχει διοίκηση χωρίς ηγεσία.

Οι διοικητές πρέπει να διακρίνονται από ακεραιότητα. Χωρίς ακε-

ραιότητα, δεν έχουν επιρροή. Εάν δεν έχουν επιρροή, δεν μπο-
ρούν να παρακινήσουν το στρατό τους να κάνει ό,τι καλύτερο μπο-
Αρχαίος Κινέζος,
ρεί. Επομένως, η ακεραιότητα είναι ικανότητα στο χώρο της τέχνης του
γνώστης της
πολέμου.
στρατηγικής,
Σουν Μπιν
Οι διοικητές πρέπει να είναι δίκαιοι. Αν δεν είναι δίκαιοι, θα χάσουν την
αξιοπρέπειά τους. Αν τους λείψει η αξιοπρέπεια, θα χάσουν το «χάρι-
σμα». Και, αν τους λείψει το «χάρισμα», οι στρατιώτες τους δε θα αντι-
μετωπίζουν το θάνατο γι’ αυτούς. Επομένως η δικαιοσύνη είναι η
κεφαλή των αρετών του πολεμιστή.

35
aποφ θ έ γ μ ατaαπ ο φ θ έ γ μ αaτ απ ο φ θ έ γ μ α τ
a π ο φ θ έγ μ α τα aποφθέγματα

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Όσο απελπιστική και αν είναι η κατάσταση, ο ανώτερος διοικητής πρέ-

πει πάντα να εμπνέει εμπιστοσύνη όταν περιστοιχίζεται από υφισταμέ-
νους του. Διότι η ανησυχία, όταν εκδηλώνεται στην κορυφή, εξαπλώνε-
Στρατηγός ται σαν τον καρκίνο προς τα κάτω, μέσω της αλυσίδας της διοίκησης.
Ομάρ Μπράντλεϊ
(Omar Nelson Bradley)
Από το Στρατηγό Μάρσαλ έμαθα τις θεμελιώδεις αρχές της αποτε-
λεσματικής διοίκησης. Σε όλη τη διάρκεια του πολέμου, απέφυγα
ηθελημένα να αναμειχθώ στα καθήκοντα των υφισταμένων μου. Όταν
ένας αξιωματικός απέδιδε όπως περίμενα από αυτόν, του άφηνα ελευ-
θερία κινήσεων. Όταν δίσταζε, προσπαθούσα να τον βοηθήσω. Και
όταν αποτύγχανε, τον απάλασσα των καθηκόντων του.

Είμαι πεπεισμένος ότι η μεγαλύτερη υπηρεσία που μπορεί να προσφέ-

ρει ένας απόστρατος στρατηγός, είναι να μαζέψει τη γλώσσα του, μαζί
με τη στολή του, και να βάλει τις απόψεις του στη ναφθαλίνη.

Μόνο ένας στρατιωτικός οργανισμός μπορεί να κρατήσει και να κερ-

δίσει έδαφος στον πόλεμο – ο στρατός ξηράς υποστηριζόμενος από
τακτική αεροπορία με γραμμές συγκοινωνιών που φυλάσσονται από το
ναυτικό.

Σύντομα γίνεται αντιληπτό ότι στρατεύματα που έχουν ξεκινήσει να

Ρώσος Στρατηγός υποχωρούν, αποκαρδιώνονται, η πειθαρχία τους χαλαρώνει και είναι
Αλεξέι Α. Μπρουσίλοφ δύσκολο να πεις πότε ή πώς θα σταματήσουν και ποιες θα είναι οι
συνθήκες όταν γίνει αυτό.

Να ενθαρρύνεις τους υφιστάμενούς σου και να τους ακούς καλά. Είναι

Ιάπωνας Στρατηγός
σε όλους γνωστό ότι το χρυσάφι βρίσκεται κρυμμένο βαθιά μέσα στη
Ναμπεσίμα Ναοσίγκε
γη.

Στρατηγός Σερ Γουίλιαμ

Φράνσις Πάτριχ Νάπιερ
(William Francis Patrick Η επιτυχία στον πόλεμο, όμοια με τη φιλανθρωπία στη θρησκεία, καλύ-
Napier) πτει πλήθος αμαρτιών.

Οι στρατιώτες πρέπει να υπακούουν σε όλα. Μπορεί να γελούν με τις

ανόητες διαταγές - και όντως το κάνουν - αλλά υπακούουν, όχι επειδή
είναι τυφλά πειθήνιοι, αλλά επειδή ξέρουν ότι η ανυπακοή θα έσπαζε
τη ραχοκοκαλιά του επαγγέλματός τους.

36
α a π ο φ θ έ γ μ α τ αa π ο φa πθο φέθ έγγμμα ταα τaαπ ο φ θ έ γ μ α τ α

Συγγραφέας Απόφθεγμα
Στις επιχειρήσεις υπάρχει πάντα μια στιγμή που ένας ελάχιστος ελιγ-
μός είναι αποφασιστικής σημασίας και οδηγεί στην νίκη: Είναι η μια και
μοναδική στάλα νερού που κάνει το δοχείο να ξεχειλίσει.

Ο στρατηγός ιππικού πρέπει να κατέχει τις θετικές επιστήμες, να γνω-

ρίζει την αξία των δευτερολέπτων, να περιφρονεί τη ζωή και να εμπι-
στεύεται την τύχη.

Η τέχνη του πολέμου δεν απαιτεί πολύπλοκους ελιγμούς. Οι απλού-

στεροι είναι και οι πιο αποτελεσματικοί, και η κοινή λογική είναι θεμε-
λιώδης παράγοντας. Γι’ αυτό, ίσως αναρωτηθεί κανείς πώς γίνεται
και οι στρατηγοί κάνουν γκάφες. Αυτό συμβαίνει επειδή προσπαθούν
να φανούν έξυπνοι. Το πιο δύσκολο είναι να μαντέψεις το σχέδιο του
εχθρού και να εξαγάγεις την αλήθεια απ’ όλες τις αναφορές που θα
φτάσουν στα χέρια σου. Τα υπόλοιπα απαιτούν μονάχα κοινή λογική.
Είναι σαν αγώνας πυγμαχίας: Όσο περισσότερες γροθιές καταφέρεις
στον αντίπαλο, τόσο το καλύτερο.
Ναπολέων
(Napoléon Bonaparte)
Ένας αρχιστράτηγος πρέπει συχνά να διερωτάται στη διάρκεια της
ημέρας: «Τι πρέπει να κάνω αν ο εχθρικός στρατός εμφανιστεί τώρα,
είτε μπροστά μου, είτε στα δεξιά μου και είτε στα αριστερά μου;» Αν
δυσκολευτεί να απαντήσει έστω και σε μια από αυτές τις ερωτήσεις, η
τακτική του είναι προβληματική και θα πρέπει να την αναθεωρήσει.

Στις πολεμικές επιχειρήσεις πρέπει να αρπάζουμε την κάθε ευκαιρία.

Γιατί η τύχη είναι σαν τη γυναίκα, και αν τη χάσεις σήμερα, μην περιμέ-
νεις να την ξαναβρείς αύριο.

Ευτυχώς η τάξη και η ηθική έρχονται σε αντίθεση με το σύστημα της

λεηλασίας. Σκέφτηκα πολύ γύρω απ’ αυτό το συγκεκριμένο θέμα:
Πολλές φορές, όμως, αναγκάστηκα να ανταμείψω τους στρατιώτες μου
μ’ αυτόν τον τρόπο. Ωστόσο η λεηλασία είναι ικανή όσο τίποτε να απο-
διοργανώσει και να καταστρέψει εντελώς έναν στρατό. Ο στρατιώτης
χάνει όλη του την πειθαρχία μόλις του δοθεί η ευκαιρία να λεηλατήσει.

Το ηθικό κρίνει τα τρία τέταρτα του «παιχνιδίου». Η σχετική ισορροπία

του ανθρώπινου δυναμικού θεωρείται υπεύθυνη μόνο για το εναπομεί-
ναν ένα τέταρτο.

Είναι ύποπτος ο έπαινος που προέρχεται από τους εχθρούς. Δεν μπο-
ρεί να κολακέψει έναν έντιμο άνδρα, εκτός κι αν δίνεται μετά το τέλος
των εχθροπραξιών.

Πιο πολύ να φοβάσαι τέσσερις εχθρικές εφημερίδες παρά χίλιες ξιφο-

λόγχες.

Οι αρχές της στρατιωτικής τέχνης λάμπουν μέσα στην ιστορία όπως ο

ήλιος στον ορίζοντα, και αλίμονο στους τυφλούς που δεν μπορούν να
τις δουν.

37
aποφ θ έ γ μ ατaαπ ο φ θ έ γ μ αaτ απ ο φ θ έ γ μ α τ
a π ο φ θ έγ μ α τα aποφθέγματα

Συγγραφέας Απόφθεγμα
Μια σπουδαία φήμη είναι σαν το δυνατό θόρυβο. Όσο περισσότερο
καλλιεργείται, τόσο πιο μακριά γίνεται γνωστή. Νόμοι, θεσμοί, μνημεία,
κράτη, όλα πέφτουν. Αλλά ο θόρυβος συνεχίζεται και αντηχεί ακόμη
και αιώνες μετά.
Εάν η τέχνη του πολέμου συνίστατο αποκλειστικά και μόνο στο να μη
Ναπολέων ριψοκινδυνεύει κανείς, τότε η δόξα θα έμενε εκτεθειμένη στη διάθεση
(Napoléon Bonaparte) των μετριοτήτων.
Στον πόλεμο γίνονται σφάλματα και από τους δύο αντιπάλους, νικητής
όμως, αναδεικνύεται εκείνος που κάνει τα λιγότερα.
Μερικές φορές, μια μάχη κρίνει τα πάντα. Και μερικές φορές, την τύχη
μιας μάχης την κρίνει το πιο ασήμαντο πράγμα.
Για μένα η αθανασία είναι η αναπόληση που αφήνει κάποιος στη
μνήμη των ανθρώπων. Αυτή η ιδέα ωθεί σε σπουδαίες πράξεις.
Καλύτερα να μην έχει ζήσει κάποιος, παρά να μην αφήσει πίσω του
κανένα ίχνος της ύπαρξής του.
Η βιασύνη επιτυγχάνει συχνά. Αποτυγχάνει συχνότερα.
Καλύτερα να έχει κανείς ένα γνωστό εχθρό παρά έναν εξαναγκασμένο
σύμμαχο.
Το πεζικό, το ιππικό και το πυροβολικό δεν είναι τίποτα χωρίς το ένα
το άλλο.
Πρέπει να είναι έτσι διατεταγμένα, ώστε να βοηθιούνται μεταξύ τους σε
περίπτωση αιφνιδιαστικής επίθεσης.
Ένας στρατός λιονταριών που διοικείται από ένα ελάφι, δεν είναι ποτέ
στρατός λιονταριών.21

Γάλλος Στρατάρχης Οι άνθρωποι που σκέφτονται τους τρόπους υποχώρησης πριν καν
Μισέλ Νέι ξεκινήσει μια μάχη, είναι καλύτερα να μένουν σπίτια τους.

Ναύαρχος Υποκόμης
Οράτιος Νέλσον Κύριοι, όταν ο εχθρός διαπράττει ένα λάθος, δεν είναι σκόπιμο να τον
(Lord Horatio Nelson, διακόπτουμε και τόσο σύντομα.
1st Viscount Nelson)

Πρώτα κερδίστε τη νίκη, και μετά αξιοποιήστε την όσο το δυνατόν

καλύτερα.

Αν είχαμε αιχμαλωτίσει δέκα ιστιοφόρα πλοία και επιτρέπαμε να μας

διαφύγει το ενδέκατο, ενώ θα μπορούσαμε να το συλλάβουμε κι αυτό,
δε θα έλεγα ποτέ πως κάναμε καλή δουλειά.

______________
21 Αλληλογραφία

38
α a π ο φ θ έ γ μ α τ αa π ο φa πθο φέθ έγγμμα ταα τaαπ ο φ θ έ γ μ α τ α

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Χωρίς ηγέτες - ως γνωστόν - τίποτε καλό ή ωφέλιμο δεν μπορεί να

πραγματοποιηθεί για να πούμε την αλήθεια σε κανέναν τομέα και εντε-
λώς μάλιστα στον τομέα των στρατιωτικών ζητημάτων. Διότι η μεν πει-
θαρχία κάνει κάποιον να νομίζει ότι διαφεύγει από τον κίνδυνο, ενώ η
αταξία έχει καταστρέψει ήδη πολλούς κατά το παρελθόν.22
Ξενοφών
Και θα πρέπει να βρούμε τα απαραίτητα εφόδια· διότι χωρίς αυτά ούτε
ο στρατηγός, αλλά ούτε και ο απλός στρατιώτης είναι ωφέλιμοι σε οτι-
δήποτε.23

Οι περισσότεροι στρατιώτες είναι πρόθυμοι να ακολουθήσουν όπου

τους οδηγήσει κάποιος· πιστεύω μάλιστα πως οι σωστοί και οι ενά-
ρετοι επιχειρούν να οδηγήσουν τους στρατιώτες προς τις σωστές και
ενάρετες πράξεις, ενώ οι πονηροί προς τις πονηρές. Πολλές φορές,
πάντως, οι περισσότεροι συμφωνούν με τους κακούς παρά με τους
αξιόλογους ανθρώπους.24

Φρόντιζε λοιπόν, με το δικό σου στρατό παραταγμένο να βρίσκεις

τους εχθρούς ασύντακτους και με τους δικούς σου άνδρες οπλισμέ-
νους να βρίσκεις τους αντιπάλους άοπλους και με ξυπνητούς να «πιά-
νεις» τους άλλους στον ύπνο· και όταν γνωρίζεις πού είναι οι άλλοι,
εσύ να παραμένεις κρυμμένος για κείνους· και όταν αυτοί βρίσκονται
σε δύσβατα μέρη, εσύ να βρίσκεσαι σε προφυλαγμένα για να τους
«υποδεχτείς».25

Ελάτε, λοιπόν, να εμψυχώσουμε και να δώσουμε κουράγιο ο ένας

στον άλλον και να δείξουμε σε όλο τον κόσμο ότι ένας Ελεύθερος
Στρατηγός Άνθρωπος που αγωνίζεται για την Ελευθερία με τη βούλησή του είναι
Τζορτζ Ουάσινγκτον ανώτερος από κάθε δουλοπρεπή μισθοφόρο σε αυτή τη γη.
(George Washington)

Χωρίς σημαντική ναυτική δύναμη, δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα

καθοριστικό, ενώ αν την κατέχουμε μπορούμε να κάνουμε οτιδήποτε
τιμημένο και δοξασμένο.

Κατά τον πόλεμο, ακόμη και η ειλικρινέστερη ουδετερότητα δεν αρκεί

για να διαφυλάξει τα έθνη από τη διαρπαγή.

Η πειθαρχία είναι η ψυχή του στρατεύματος. Κάνει τους μικρούς αριθ-

μητικά στρατούς αήττητους, προσφέρει την επιτυχία στους αδύναμους
και προκαλεί το θαυμασμό όλων.

______________
22 Κύρου Ανάβασις
23 Κύρου Ανάβασις Α, 3,11 (αποδίδοντας τον Κλέαρχο)
24 Κύρου Παιδείας, Β, 2, 23-24
25 Κύρου Παιδείας, Α, 6, 35

39
aποφ θ έ γ μ ατaαπ ο φ θ έ γ μ αaτ απ ο φ θ έ γ μ α τ
a π ο φ θ έγ μ α τα aποφθέγματα

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Οι μάχες, στις οποίες κανείς δεν πιστεύει, δεν πρέπει να διεξάγονται.

Ενώ η ψυχραιμία κατά τη διάρκεια μιας καταστροφής αποτελεί υπέρ-

τατη απόδειξη του θάρρους ενός διοικητή, η ενεργητικότητα που επι-
δεικνύει σε μια καταδίωξη είναι η πιο σίγουρη δοκιμασία για τη δύναμη
της θέλησής του.
Στρατάρχης
Άρτσιμπαλντ Ουέιβελ,
Υποκόμης της Ένας τολμηρός στρατηγός μπορεί να είναι τυχερός, αλλά κανείς στρα-
Κυρηναϊκής τηγός δεν μπορεί να είναι τυχερός αν δεν είναι τολμηρός. Ο στρατηγός
(Archibald Percival που επιτρέπει στον εαυτό του να περιορίζεται και να παρεμποδίζεται
Wavell, 1st Earl Wavell). από τους κανονισμούς, είναι απίθανο να κερδίσει μια μάχη.

Αν μια στρατιωτική άσκηση συζητηθεί κατόπιν στη λέσχη των αξιωματι-

κών, προφανώς άξιζε τον κόπο. Αν υπάρξει συζήτηση σχετικά μ’ αυτήν
στη λέσχη των μόνιμων υπαξιωματικών, ήταν καλή άσκηση. Ενώ, αν
συζητηθεί και στο δωμάτιο των δεκανέων, τότε ήταν σίγουρα πολύ επι-
τυχημένη.

Ο θεοσεβής Έλληνας, αφού ύψωσε βωμούς προς τιμήν όλων των

μεγάλων θεών, ονομαστικά για τον καθένα, πρόσθεσε και έναν ακόμη
βωμό: «Στον Άγνωστο Θεό». Έτσι λοιπόν, όταν αναφερόμαστε σε
όλους τους γενναίους αρχηγούς και «υψώνουμε» τους στρατιωτικούς
μας βωμούς προς τιμήν του Αννίβα, του Ναπολέοντα, του Μάρλμπορο
και πολλών άλλων, ας προσθέσουμε κι έναν βωμό ακόμη: «Στον
Άγνωστο Διοικητή», δηλαδή στον ικανό διοικητή λόχου, επικεφαλής
διμοιρίας ή αποσπάσματος, ο οποίος οδηγεί τους άνδρες του στην επί-
θεση ή κρατά τη θέση του στην άμυνα και συχνά πέφτει άγνωστος στη
μάχη.

Γιατί πολλοί άνδρες δεν έχουν καμία υπεροχή απέναντι σε λίγους, αν

οι πολλοί δεν είναι αληθινοί στρατιώτες στο φρόνημα και τον οπλισμό.
Νικηφόρος Ουρανός
Ποιο άραγε κακό δε θα μπορούσαν να προκαλέσουν ακόμη και λίγοι
λύκοι απέναντι σε πολλές χιλιάδες προβάτων;26

Η εθνική φιλαυτία έχει ως αποτέλεσμα να εξαίρωνται υπό των πλεί-

στων ιστορικών, μέχρις υπερβολών, αι Νίκαι και τα ένδοξα γεγονό-
Αντγος Θεόδωρος
τα και να δικαιολογούνται ή και αποσιωπώνται ακόμη τα σφάλματα και
Πάγκαλος
τα λάθη, που ήσαν αιτία σοβαρών ατυχημάτων και συμφορών δια τα
Έθνη.27

Αγαπώ τους στρατιώτες του Πεζικού, γιατί κάνουν την πιο άχαρη δου-
λειά. «Τρώνε» όλη τη λάσπη, τη βροχή και τον άνεμο. Δεν έχουν ανέ-
Αμερικανός πολεμικός
σεις και μαθαίνουν να ζουν ακόμη και χωρίς τα απολύτως αναγκαία.
ανταποκριτής Έρνι Πάιλ
Και σε τελική ανάλυση, είναι εκείνοι που αν δεν υπήρχαν, κανένας
πόλεμος δε θα μπορούσε να κερδηθεί.

______________
26 Εκ των «τακτικών»
27 «Τα Απομνημονεύματα μου»

40
α a π ο φ θ έ γ μ α τ αa π ο φa πθο φέθ έγγμμα ταα τaαπ ο φ θ έ γ μ α τ α

Συγγραφέας Απόφθεγμα
Ο πόλεμος είναι τέχνη και σαν τέτοιος δεν υπόκειται σε επεξήγηση με
προκαθορισμένους τύπους.

Οι πόλεμοι διεξάγονται με όπλα αλλά κερδίζονται από άνδρες.

Είμαι στρατιώτης, πολεμώ όπου διατάσσομαι και νικάω όπου πολε-

μάω.

Ηγέτης είναι κάποιος που μπορεί να προσαρμόζει τις αρχές στις περι-
στάσεις.

Ποτέ μη λες στους άνδρες πώς να κάνουν κάτι. Πες τους τι θέλεις να
κάνουν και θα σε εκπλήξουν με την εφευρετικότητά τους.

Υπάρχει μια μόνο αρχή της τακτικής που δεν υπόκειται σε αλλαγές.
Είναι το να χρησιμοποιήσεις τα μέσα που διαθέτεις για να επιφέρεις
το μέγιστο αριθμό απωλειών, θανάτων και καταστροφών στον εχθρό,
Στρατηγός στον ελάχιστο χρόνο.
Τζορτζ Πάττον
(George Smith Patton) Η μάχη είναι ένα όργιο αταξίας. Δεν υπάρχει επίπεδο έδαφος ούτε
σημαιάκια - δείκτες, που μας βοηθούν να παρελάσουμε επιδεικνύοντας
μάταια τη δύναμή μας. Μόνο ομάδες εξουθενωμένων ανδρών που
περιφέρονται άσκοπα και ψάχνουν στα τυφλά τρόπους να εξοντώσουν
τον εχθρό. Η αλλαγή από την τάξη στην αταξία - στο χάος - είναι από-
τομη, αλλά εμείς δίνουμε έμφαση στην παράνοια της εκπαίδευσης που
επιτάσσει ακρίβεια και υπακοή, ενώ μόνο η σκληρότητα και η εξοικείω-
ση στην αταξία μπορούν να φανούν χρήσιμες.

Ο σκοπός κάθε οργάνωσης είναι η δημιουργία ψυχικής δύναμης.

Να θυμάστε ότι αυτοί οι εχθροί που θα έχουμε την τιμή να εξοντώ-

σουμε, είναι καλοί στρατιώτες και εξαιρετικοί μαχητές. Για να νικήσει
κανείς τέτοιους άνδρες, δεν πρέπει να περιφρονεί τις ικανότητές τους,
αλλά να είναι σίγουρος για τη δική του ανωτερότητα.

Καλύτερα να είμαι ανθυπολοχαγός και να έχω το Σταυρό Διακεκρι-

μένων Υπηρεσιών, παρά να μην έχω και να είμαι στρατηγός.

Ένα καλό σχέδιο που εφαρμόζεται αιφνιδιαστικά τώρα είναι καλύτερο

από ένα τέλειο σχέδιο (που αναβάλλεται) για την επόμενη εβδομάδα.

Οι κατώτεροι αξιωματικοί των αναγνωριστικών μονάδων πρέπει να

είναι πολύ σχολαστικοί. Οι αναφορές τους πρέπει να είναι ακριβείς και
τεκμηριωμένες. Οι αρνητικές πληροφορίες είναι εξίσου σημαντικές με
τις θετικές.

Όλοι οι άνδρες φοβούνται να μπουν σε οποιαδήποτε μάχη. Είτε είναι η

πρώτη μάχη είτε η τελευταία, όλοι μας φοβόμαστε. Οι δειλοί είναι εκεί-
νοι που αφήνουν το φόβο τους να επιβληθεί στον ανδρισμό τους.

41
aποφ θ έ γ μ ατaαπ ο φ θ έ γ μ αaτ απ ο φ θ έ γ μ α τ
a π ο φ θ έγ μ α τα aποφθέγματα

Συγγραφέας Απόφθεγμα
Οι μάχες διεξάγονται από διμοιρίες και τις υποδιαιρέσεις τους, τις ομά-
δες. Πρέπει, λοιπόν, να τονίζονται ιδιαιτέρως οι εντολές που δίνονται
για τη μάχη στις μικρές μονάδες, έτσι ώστε να διοικούνται με την ίδια
ακρίβεια που διοικούνται και στις ασκήσεις πυκνής τάξεως.
Στρατηγός
Τζορτζ Πάττον Εάν ο καιρός είναι ψυχρός, οι ανώτατοι αξιωματικοί πρέπει να προσέ-
(George Smith Patton) χουν να μη φαίνονται πιο ζεστά ντυμένοι από τους άνδρες τους.

Σκοπός του πολέμου δεν είναι να πεθάνεις για την πατρίδα σου.
Σκοπός του πολέμου είναι να βεβαιωθείς ότι ο εχθρός πεθαίνει για τη
δική του πατρίδα.

Ένας ικανός ηγέτης μπορεί να επιτύχει την αποτελεσματική επίδοση

Στρατάρχης
ανεπαρκών στρατιωτών, ενώ αντιθέτως, ένας ανίκανος ηγέτης μπορεί
Τζον Τζ. Πέρσινγκ
να αποθαρρύνει τους καλύτερους στρατιώτες.

Εκπαιδευόμασταν πολύ σκληρά, αλλά κάθε φορά που αρχίζαμε να

συγκροτούμε τμήματα, αναδιοργανωνόμασταν. Θα μάθαινα αργότερα
στη ζωή μου ότι τείνουμε να αντιμετωπίσουμε κάθε νέα κατάσταση με
Γάιος Πετρώνιος
αναδιοργάνωση, η οποία αποτελεί μια υπέροχη μέθοδο για τη δημι-
ουργία μιας ψευδαίσθησης προόδου, ενώ συγχρόνως παράγει σύγχυ-
ση, αναποτελεσματικότητα και πτώση του ηθικού.

Κατά την εκδήλωση μιας επίθεσης δεν είναι δυνατόν να υπάρχει καμιά
Στρατηγός του Λαϊκού
αμφιταλάντευση ή αμφιβολία, ακόμη κι αν πρόκειται για εφόρμηση με
Απελευθερωτικού
«εφ’ όπλου λόγχη». Η παραμικρή αναποφασιστικότητα μπορεί να έχει
Στρατού της Κίνας
ως αποτέλεσμα τις πολύ μεγαλύτερες απώλειες, την ήττα και τη γενική
Λιν Πιάο
αποθάρρυνση ολόκληρου του στρατεύματος.

Συνταγματάρχης Σαρλ Δεν μπαίνουμε στη μάχη για να πολεμήσουμε, αλλά για να νικήσουμε.
Αρντάν ντε Πικ Κάνουμε τα πάντα για να αποφύγουμε το πρώτο και να επιτύχουμε το
(Charles Jean Jacques δεύτερο.
Joseph Ardant du Picq)

Μια σοφή οργάνωση εξασφαλίζει ώστε να αλλάζει το προσωπικό

των μάχιμων μονάδων όσο το δυνατόν λιγότερο, έτσι που όσοι είναι
σύντροφοι σε καιρό ειρήνης να είναι σύντροφοι και στη μάχη.

Τέσσερις γενναίοι άνδρες που δε γνωρίζονται μεταξύ τους δε θα τολ-

μήσουν να επιτεθούν σε ένα λιοντάρι. Τέσσερις λιγότερο γενναίοι, που
όμως γνωρίζονται μεταξύ τους καλά, - όντας σίγουροι για την αξιοπι-
στία τους και κατά συνέπεια ξέροντας ότι μπορούν να βασιστούν στην
αλληλοβοήθεια, - θα επιτεθούν με αποφασιστικότητα.

42
α a π ο φ θ έ γ μ α τ αa π ο φa πθο φέθ έγγμμα ταα τaαπ ο φ θ έ γ μ α τ α

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Ο καλός στρατηγός δε γνωρίζει μόνο τον τρόπο για τη νίκη. Γνωρίζει

Πολύβιος
επίσης πότε η νίκη δεν είναι εφικτή.28

Αμερικανός
Αντιστράτηγος των
Πεζοναυτών Λιουις Μπ.
«Τσέστι» Πούλερ,
(Lewis Burwell «Chesty» Ποτέ μου δεν πίστεψα ότι η ζωή ενός αξιωματικού, άσχετα από το
Puller) βαθμό του, έχει τόσο μεγάλη αξία για την πατρίδα του, ώστε να του
επιτρέπει να κρύβεται στην ασφάλεια της οπισθοφυλακής... Οι αξιωμα-
τικοί οφείλουν να είναι μπροστά μαζί με τους άνδρες τους, στο πιο κρί-
σιμο σημείο της μάχης. Εκεί είναι που μπορεί ο χαρακτήρας τους να
ξεχωρίσει και να κάνει το μεγαλύτερο καλό... Τα πράγματα έτσι εξε-
λίσσονται καλύτερα. Αυτό περιμένουν οι στρατιώτες· και οι στρατιώτες
αναζητούν το παράδειγμα στους αξιωματικούς και στους υπαξιωματι-
κούς.

Αντιστράτηγος των Μπορούμε να τα καταφέρουμε, χωρίς τίποτε άλλο παρά μόνο με τρόφι-
Νοτίων μα και πυρομαχικά. Το δρόμο για τη δόξα δε γίνεται να τον ακολουθή-
Ρίτσαρντ Σ. Πούελ σουμε φορτωμένοι με ένα σωρό μπαγκάζια.

Η καθημερινή εφαρμογή των στρατιωτικών ασκήσεων είναι πολύ πιο

αποτελεσματική στο να διατηρήσει ακμαία την υγεία ενός στρατού, από
όλη την ιατρική επιστήμη.

Λίγοι άνδρες γεννιούνται γενναίοι. Πολλοί γίνονται γενναίοι με την

εκπαίδευση και τη δύναμη της πειθαρχίας.

Η τιμωρία, και ο φόβος της τιμωρίας, είναι απαραίτητα για να διατηρη-

θεί η τάξη στους στρατώνες. Όμως, στο πεδίο της μάχης οι στρατιώτες
Φλάβιος Βεγέτιος
επηρεάζονται περισσότερο από την ελπίδα και την ανταμοιβή.
Ρενάτος
(Publio Flavio Vegezio
Οι Λακεδαιμόνιοι ανέδειξαν τον πόλεμο στη σημαντικότερη επιστήμη
Renato)
τους. Είναι αποδεδειγμένο ότι ήταν οι πρώτοι που ανέλυαν τα συμβά-
ντα των μαχών και κατέγραφαν τις παρατηρήσεις τους με τόση επιτυ-
χία που συνόψισαν την τέχνη του πολέμου σε συγκεκριμένους κανό-
νες και σταθερές αρχές, προτού αυτή θεωρηθεί ως απόλυτα εξαρτημέ-
νη από το θάρρος ή την τύχη.

Τα στρατεύματα δεν πρέπει να εμπλέκονται σε μάχη αν δεν έχουν την

πεποίθηση ότι θα νικήσουν.

______________
28 Ιστορίαι, 1

43
aποφ θ έ γ μ ατaαπ ο φ θ έ γ μ αaτ απ ο φ θ έ γ μ α τ
a π ο φ θ έγ μ α τα aποφθέγματα

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Η αυτοπεποίθηση, η ενεργητικότητα, η αποφασιστικότητα, η επιθετι-

κότητα, ρέουν από την κορυφή και διαποτίζουν μια ολόκληρη διοίκη-
ση. Και, κατά τον ίδιο τρόπο, το άγχος και η έλλειψη αποφασιστικότη-
τας από την πλευρά του διοικητή, θέτουν ανεξίτηλα τη σφραγίδα τους
Αμερικανός Στρατηγός στους άνδρες του.
Μάθιου Μπ. Ριτζγουέι
(Matthew Bunker
Ridgway) Πιστεύω ότι η ηγεσία δεν είναι επιστήμη, αλλά τέχνη. Συλλαμβάνει ένα
ιδεώδες, το θέτει ως στόχο και στη συνέχεια επιδιώκει δυναμικά και με
ζήλο να το πραγματοποιήσει, επιμένοντας για όσο το δυνατόν περισ-
σότερο χρόνο, διότι τα πολεμικά αρχεία είναι γεμάτα από επιτυχίες ηγε-
τών, οι οποίοι είχαν λίγο περισσότερη υπομονή και επιμονή από τους
αντιπάλους τους.

Υπάρχουν δύο είδη θάρρους, το σωματικό και το ηθικό, και όποιος

είναι αληθινός ηγέτης, πρέπει να τα έχει και τα δύο. Αμφότερα είναι
δημιουργήματα της διαδικασίας διαμόρφωσης του χαρακτήρα, της ανά-
πτυξης αυτοελέγχου, της αυτοπειθαρχίας, της σωματικής αντοχής, της
γνώσης του επαγγέλματος και, κατά συνέπειαν, της αυτοπεποίθησης.
Αυτές οι ιδιότητες ελαχιστοποιούν το φόβο και μεγιστοποιούν την ορθή
κρίση υπό συνθήκες πίεσης - μαζί με λίγο από το απαραίτητο υλικό
που λέγεται «τύχη», - φέρνοντας την επιτυχία μέσα από φαινομενικά
απελπιστικές καταστάσεις.

Όμως το θάρρος που έρχεται σε αντίθεση με τη στρατιωτική σύνεση

είναι συνώνυμο της βλακείας ή όταν ένας διοικητής επιμένει σ’ αυτό,
της ανευθυνότητας.

Στρατάρχης Να δίνετε το παράδειγμα στους άνδρες σας, τόσο κατά τη διάρκεια της
Έρβιν Ρόμελ υπηρεσίας, όσο και στην ιδιωτική ζωή. Ποτέ μη χαρίζεστε στον εαυτό
(Erwin Johann Eugen σας και να το δείχνετε αυτό στους στρατιώτες, με το να υπομένετε την
Rommel) κούραση και τις στερήσεις.
Να είστε πάντα διακριτικοί, να φέρεστε με καλό τρόπο και να διδάσκετε
τους υφισταμένους σας να κάνουν το ίδιο.

Ένα από τα πρώτα μαθήματα που μου δίδαξε η εμπειρία μου στις επι-
χειρήσεις του μηχανοκίνητου πολέμου ήταν ότι η ταχύτητα των ελιγμών
και η άμεση εκτέλεση των διαταγών παίζουν αποφασιστικό ρόλο. Τα
στρατεύματα πρέπει να είναι ικανά να φέρουν σε πέρας τις επιχειρή-
σεις με τη μεγαλύτερη δυνατή ταχύτητα και με απόλυτο συντονισμό. Το
να ικανοποιείσαι με τα φυσιολογικά πρότυπα μπορεί και να αποβεί μοι-
ραίο... Η πλευρά που καταβάλλει τη μεγαλύτερη προσπάθεια είναι και
η γρηγορότερη - και η γρηγορότερη κερδίζει τη μάχη.

Η προκατάληψη απέναντι στο νεωτερισμό είναι τυπικό χαρακτηριστικό

ενός σώματος αξιωματικών που όλοι τους ανατράφηκαν μέσα σ’ ένα
δοκιμασμένο και καταξιωμένο σύστημα.

44
α a π ο φ θ έ γ μ α τ αa π ο φa πθο φέθ έγγμμα ταα τaαπ ο φ θ έ γ μ α τ α

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Ο κάθε διοικητής πρέπει να επιδιώξει την προσωπική και συντροφική

επικοινωνία με τους στρατιώτες του, χωρίς όμως να παραχωρήσει ούτε
το ελάχιστο της εξουσίας του.

Η νίκη στη μάχη - εκτός από την περίπτωση κατά την οποία οφείλεται
καθαρά στη βαρύτητα των αριθμών, και αφού παραβλέψουμε κάθε
ζήτημα θάρρους των εμπλεκόμενων στρατευμάτων - δεν έρχεται ποτέ
αποκλειστικά ως το αποτέλεσμα του σχεδιασμού του νικητή. Δεν είναι
μόνο η αξία του νικητή αυτή που κρίνει το θέμα, αλλά επίσης και τα
λάθη εκ μέρους των ηττημένων.

Στρατάρχης
Έρβιν Ρόμελ Σε στιγμές πανικού, εξάντλησης ή αποδιοργάνωσης ή όταν πρέπει να
(Erwin Johann Eugen γίνει κάτι εκτός προγραμματισμού... το προσωπικό παράδειγμα του
Rommel) διοικητή κάνει θαύματα, ιδίως αν εκείνος έχει την εξυπνάδα να δημι-
ουργήσει ένα είδος «μύθου» γύρω από το όνομά του.

Ο σεβασμός για τη γνώμη αυτού ή εκείνου του μεγάλου στρατιώτη, δεν

πρέπει να φτάνει σε σημείο που να μην τολμά κανείς να τη συζητήσει.
Πρέπει να κεντρίζουμε την ασφαλή αίσθηση της πραγματικότητας. Με
δεδομένη την καλά εδραιωμένη γνώση των βασικών αρχών, οποιοσ-
δήποτε άνθρωπος με μυαλό ψύχραιμο και λογικό, μπορεί να επεξεργα-
στεί τις περισσότερες λεπτομέρειες ο ίδιος, υπό την προϋπόθεση ότι η
σκέψη του είναι ανεμπόδιστη.

Οι αξιωματικοί κάθε μεραρχίας πάντσερ πρέπει να μάθουν να σκέφτο-

νται και να δρουν με ανεξαρτησία, μέσα στο πλαίσιο του γενικότερου
σχεδίου, και να μην περιμένουν ώσπου να λάβουν κάποια διαταγή.

Όσο άξιο επαίνου κι αν είναι το να κρατάς την παράδοση στον τομέα

του στρατιωτικού ηθικού κώδικα, άλλο τόσο οφείλεις να αντισταθείς σε
αυτήν στον τομέα της στρατιωτικής διοίκησης.

Δε μ’ ενδιαφέρει πόσα τεθωρακισμένα έχετε σεις οι Βρετανοί, αρκεί να

τα έχετε πάντα διασπαρμένα, όπως κάνετε τώρα. Εγώ θα συνεχίσω
απλώς να τα καταστρέφω λίγα-λίγα.

Πρώσος Στρατηγός
Το πιο σημαντικό για τους στρατιώτες του πεζικού είναι να γνωρίζουν
Γκέρχαρτ φον
καλό σημάδι.
Σάρνχορστ

Αυτοί που ζουν στα σπίτια τους με ειρήνη και ασφάλεια, θέλουν να
Στρατηγός των Βορείων συνεχίζονται οι πολεμικές συγκρούσεις, όταν όμως πρέπει να σηκώ-
Φίλιπ Χ. Σέρινταν σουν κι οι ίδιοι το βάρος, χάνοντας την περιουσία ή την άνεσή τους,
τότε φωνάζουν για ειρήνη.

45
aποφ θ έ γ μ ατaαπ ο φ θ έ γ μ αaτ απ ο φ θ έ γ μ α τ
a π ο φ θ έγ μ α τα aποφθέγματα

Συγγραφέας Απόφθεγμα
Όταν ένα τμήμα αποσπάται από την κύρια δύναμη για κάποιο ειδικό
Στρατηγός των Βορείων
σκοπό, ο διοικητής του θα πρέπει να ενημερώνεται για το στόχο που
Ουίλιαμ Τ. Σέρμαν
πρέπει να επιτευχθεί και να αφήνεται όσο το δυνατόν πιο ελεύθερος να
(William Tecumseh
τον πραγματοποιήσει με το δικό του τρόπο.
Sherman)
Ορισμένοι άνθρωποι πιστεύουν ότι οι σύγχρονοι στρατοί μπορούν να
οργανωθούν κατά τέτοιο τρόπο, ώστε ο στρατηγός να είναι σε θέση να
κάθεται σ’ ένα γραφείο και να παίζει με τις φάλαγγες του λες και πρό-
κειται για τα πλήκτρα ενός πιάνου. Πολύ σοβαρό λάθος. Το μυαλό που
διοικεί οφείλει να βρίσκεται στις προφυλακές του στρατεύματος, πρέπει
να τον βλέπουν επί τόπου, και το αποτέλεσμα της πνευματικής του
ενέργειας και της προσωπικής του παρουσίας πρέπει να γίνεται αντι-
ληπτό από όλους τους αξιωματικούς και στρατιώτες που βρίσκονται
κοντά του, για να εξασφαλιστεί το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα.

Ο πιο ουσιαστικός τρόπος για να γίνει κανείς αρεστός στα στρατεύματα

δεν είναι να τους φέρεται άνετα και με οικειότητα, αλλά να κάνει τους
άνδρες τους να πιστέψουν ότι ξέρει πιο πολλά απ’ όσα ξέρουν εκείνοι.

Άγγλος Στρατιωτικός Ο γενναίος αρχηγός είναι η ρίζα από την οποία ξεπετάγονται τα κλαδιά
Σερ Φίλιπ Σίντνι του θάρρους των στρατιωτών του.

Πτέραρχος της RAF Σερ

Δεν αποφεύγεις ποτέ τον πόλεμο τρέχοντας μακριά του.
Τζον Σλέσορ

Το κυρίαρχο συναίσθημα στο πεδίο της μάχης είναι η μοναξιά.

Πάντα πίστευα πως το χαρακτηριστικότερο γνωμικό των στρατηγών

πρέπει να είναι το: «Δεν μετανιώνω για τίποτα». Δεν έχει νόημα να
θρηνούμε, αφού πλέον «το γάλα χύθηκε».
Στρατάρχης
Γουίλιαμ Σλιμ Το ηθικό είναι θέμα μυαλού. Είναι αυτή η απροσδιόριστη δύναμη που
Υποκόμης της μπορεί να παρακινήσει μια ολόκληρη ομάδα ανδρών να δώσουν και
Βιρμανίας την τελευταία ρανίδα αίματος προκειμένου να πετύχουν κάτι, χωρίς
(Sir William Slim) να υπολογίζουν τις συνέπειες για τους εαυτούς τους. Είναι εκείνο
που τους κάνει να αισθάνονται ότι ανήκουν σε κάτι σπουδαιότερο απ’
αυτούς τους ίδιους.

Μια από τις σημαντικότερες αρετές ενός διοικητή είναι το ταλέντο του
να εμφανίζεται στο σωστό σημείο την πιο κρίσιμη στιγμή.

Ανακάλυψα ότι συμπαθούσα όλους τους στρατιώτες από όλες τις

φυλές που πολέμησαν μαζί μου και τους περισσότερους από κείνους
που πολέμησαν εναντίον μου. Αυτό δεν είναι παράξενο, γιατί υπάρ-
χει ένα είδος «μασονικής αδελφότητας» ανάμεσα στους στρατιώτες
που πολεμούν, η οποία τους κάνει να καταλαβαίνουν ο ένας τον άλλον
ακόμη κι αν είναι εχθροί.

Είναι πολύ διασκεδαστικό να διοικείς μια μεραρχία οπουδήποτε [...]

επειδή είναι ο μικρότερος σχηματισμός που αποτελεί μια πλήρη πολε-
μική ορχήστρα, και ο μεγαλύτερος εντός του οποίου μπορεί να σε γνω-
ρίζει ο κάθε άνδρας.

46
α a π ο φ θ έ γ μ α τ αa π ο φa πθο φέθ έγγμμα ταα τaαπ ο φ θ έ γ μ α τ α

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Όλα είναι εντάξει όσο είσαι νικητής. Είμαι σπουδαίος στρατηγός όταν
νικάω, ο καθένας είναι, αλλά όταν δε νικάς - και δεν ήμουν πάντα νικη-
τής, αν ήσουν Βρετανός στρατηγός στην αρχή του πολέμου θα το ήξε-
Στρατάρχης ρες αυτό - τότε είναι που δοκιμάζεται πραγματικά η ηγετική ικανότητα.
Γουίλιαμ Σλιμ
Υποκόμης τη
Δεν πιστεύω να υπάρχει ούτε ένας άνδρας που να μην προτιμά να τον
Βιρμανίας
αποκαλούν γενναίο παρά οτιδήποτε άλλο.
(Sir William Slim)

Χρειάζεται θάρρος, κυρίως για ένα νέο αξιωματικό, για να παρατηρήσει

κάποιον που συναντά στο δρόμο, επειδή δεν τον χαιρέτησε κανονικά ή
για ατημέλητη εμφάνιση, αλλά κάθε φορά που το κάνει, αυτό προστίθε-
ται στο απόθεμα του ηθικού θάρρους του και, ό,τι κι αν πει ο στρατιώ-
της, σέβεται όντως τον αξιωματικό που τον συνετίζει.

Ευτυχώς, για την έκβαση της μάχης - και για εμένα τον ίδιο, - όμοια
με άλλους στρατηγούς πριν από εμένα, απέφυγα τις συνέπειες των
λαθών μου χάρη στην εφευρετικότητα των υφισταμένων μου διοικητών
και το πεισματικό θάρρος των στρατιωτών μου.

Σε μια μάχη, τίποτε δεν είναι τόσο καλό ή τόσο κακό, όσο το περιγρά-
φουν οι αναφορές των εξημμένων29 ανδρών.

Στρατάρχης Άλφρεντ
Κόμης φον Σλίφεν
(Alfred Graf von
Schlieffen)

Για όποιον επιθυμεί να γίνει διοικητής, είναι διαθέσιμο ένα βιβλίο με τον
τίτλο «Στρατιωτική Ιστορία»... Πρέπει να παραδεχτώ ότι αυτό το υλικό
ανάγνωσης δεν είναι ιδιαίτερα ευχάριστο. Για να φτάσει στην ουσία, ο
μελετητής είναι αναγκασμένος να υποστεί μια σωρεία συστατικών που
μόνο εύγευστα δεν είναι.
Πίσω απ’ όλα αυτά, όμως, θα ανακαλύψει τα γεγονότα, που είναι συνή-
θως συναρπαστικά. Στο βάθος κρύβεται η γνώση για το πώς συνέβη-
σαν όλα, με ποιον τρόπο έπρεπε να συμβούν και πώς πρόκειται να
ξανασυμβούν στο μέλλον.

Σπάνια μπόρεσε η διπλωματία να κερδίσει στο τραπέζι των διαπραγ-

Στρατηγός Ουόλτερ
ματεύσεων, ό,τι δεν μπόρεσε να κερδηθεί ή να διατηρηθεί στο πεδίο
Μπέντελ Σμιθ
της μάχης.

______________
29 εξημμένων Μετοχή παθητικού παρακειμένου του ρήματος «εξάπτω»
Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας – Γεωργίου Δ. Μπαμπινιώτη

47
aποφ θ έ γ μ ατaαπ ο φ θ έ γ μ αaτ απ ο φ θ έ γ μ α τ
a π ο φ θ έγ μ α τα aποφθέγματα

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Πολέμησε τον εχθρό με τα όπλα που του λείπουν.

Ο ασφαλέστερος τρόπος να επιτύχεις τη νίκη είναι να την αναζητείς

στα τάγματα του εχθρού.

Αγάπησε το στρατιώτη, και θα σε αγαπήσει κι αυτός. Αυτό είναι το

μυστικό.

Στρατάρχης Πρίγκιπας Ποτέ μη σαλπίσεις υποχώρηση. Ποτέ. Προειδοποίησε τους άνδρες ότι,
Αλεξάντρ Βασίλιεβιτς αν την ακούσουν, δεν είναι παρά μια απάτη του εχθρού.
Σουβόροφ
(Aleksandr Vassilyevich
Suvorov) Όταν ο εχθρός απωθείται, έχουμε αποτύχει, μα όταν του κόβουμε το
δρόμο, τον περικυκλώνουμε και τον αναγκάζουμε να διασκορπιστεί,
τότε έχουμε επιτύχει.

Για μένα, ο θάνατος είναι καλύτερος από την άμυνα.

Λέξεις όπως «βοήθεια», «κίνδυνος» και άλλα αποκυήματα της φαντα-

σίας, είναι ό,τι πρέπει για ηλικιωμένες γυναίκες που φοβούνται να απο-
μακρυνθούν από τη σόμπα τους μη σπάσουν κανένα πόδι, για τους
τεμπέληδες - που έχουν καλομάθει στην πολυτέλεια, - καθώς και για
τους χοντροκέφαλους, - για την ελεεινή αυτοπροστασία τους, η οποία
πάντα στο τέλος, καλώς ή κακώς, μετατρέπεται σε «γενναιότητα»,
χάρη στους παραμυθάδες συγγραφείς.

Σε κάθε άνδρα που έχει περάσει από τα χέρια μου, έχω πει ότι δεν
απομένει τίποτε περισσότερο να μάθει, αρκεί να μην ξεχνά τα όσα
έμαθε. Ετσι έδωσα σε όλους αυτοπεποίθηση, (που είναι) το θεμέλιο
της γενναιότητας.

Επιτρέψατέ μου, Υψηλότατε, να αναφέρω ότι ήρωες μπορούν να βρε-

θούν και στους κατώτατους βαθμούς του στρατού.30

Αφού συγκρίνουμε τις δικές μας δυνάμεις με εκείνες των εχθρών, αν

υπερτερούμε αριθμητικά από τους εχθρούς, ας πολεμήσουμε εναντίον
Βυζαντινός Μάγιστρος
τους, χωρίς να τους περιφρονούμε εξαιτίας της αριθμητικής υπερoχής
Συριανός
μας. Πολλοί ηττήθηκαν από ολιγαριθμότερους αντιπάλους, επειδή
εμπιστεύθηκαν απόλυτα την αριθμητική υπεροχή τους.

Είναι καλύτερα να έχεις 10 άνδρες και να βρίσκεσαι στο σωστό μέρος,

Ταμερλάνος
παρά να έχεις 10.000 και να είσαι απών.

______________
30 Σε αναφορά του προς τον Πρίγκιπα Ποτέμκιν, 1787

48
α a π ο φ θ έ γ μ α τ αa π ο φa πθο φέθ έγγμμα ταα τaαπ ο φ θ έ γ μ α τ α

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Ο στρατός δεν έχει την πολυτέλεια να κρατάει κάποιον που δεν τα

Αντιστράτηγος των καταφέρνει.
Νοτίων Τόμας Τζ.
«Στόνγουολ» Τζάκσον Όταν χτυπάς τον εχθρό και τον κατατροπώνεις, ποτέ μη σταματάς την
(Thomas Jonathan καταδίωξή του, εφόσον οι άνδρες σου έχουν τις αντοχές για να συνεχί-
«Stonewall» Jackson) σουν. Γιατί όταν ο εχθρός, αφού κατατροπωθεί, καταδιωχθεί με μανία,
καταβάλλεται από πανικό και μπορεί να χάσει ακόμη και τους μισούς
στρατιώτες του.

Άλλος ένας στρατιωτικός κανόνας είναι να μην πολεμάς ποτέ ενάντια

σε μεγάλες αντιξοότητες και αν μπορείς - με κάποιον ελιγμό - να ρίξεις
τις δυνάμεις σου καταπάνω σ’ ένα μόνο σημείο, και έπειτα στο πιο
αδύνατο σημείο του εχθρού και να το συντρίψεις. Αυτή η τακτική φέρ-
νει πάντα αποτελέσματα, κι ένας μικρός στρατός μπορεί έτσι να τεμα-
χίσει έναν μεγάλο σε μικρές ομάδες· και οι επανειλημμένες νίκες θα τον
κάνουν αήττητο.

Το καθήκον είναι δικό μας. Οι συνέπειες είναι του Θεού.31

Βρετανός στρατιωτι-
Στο πεδίο της μάχης ο πραγματικός εχθρός είναι ο φόβος και όχι η
κός γιατρός Ρόμπερτ
ξιφολόγχη ή οι σφαίρες.
Τζάκσον

Ουσιώδες για την άσκηση της στρατηγίας είναι να μοιράζεσαι τις χαρές
και τις ταλαιπωρίες των στρατιωτών. Αν συναντήσεις κίνδυνο, μην
εγκαταλείψεις τους στρατιώτες σου για να σωθείς, μην επιδιώξεις τη
σωτηρία μέσω της ατομικής σου διαφυγής από τις δυσκολίες. Αντίθετα,
κατάβαλε κάθε προσπάθεια για να προστατεύσεις τους άνδρες και μοι-
ράσου τη μοίρα τους. Αν το κάνεις αυτό, οι στρατιώτες δε θα σε ξεχά-
Κινέζος Στρατηγός σουν.
Λιου Τζι Αυτό που κάνει τους στρατιώτες σε μια μάχη να προτιμούν να εφορ-
μούν, ακόμη κι αν έτσι ρισκάρουν τη ζωή τους, παρά να οπισθοχω-
ρούν, είναι η καλοσύνη των στρατιωτικών ηγετών τους. Όταν οι στρα-
τιώτες ξέρουν ότι οι ηγέτες τους νοιάζονται όπως και για τα παιδιά τους
τότε και οι στρατιώτες τους αγαπάνε όπως αγαπάνε τους γονείς τους.
Αυτό τους κάνει να θέλουν να πεθάνουν στη μάχη, για να ξεπληρώ-
σουν την καλοσύνη των ηγετών τους.

Η στρατιωτική τακτική είναι σαν το τρεχούμενο νερό. Γιατί το νερό, στη

φυσική του ροή, πέφτει από τα ψηλά μέρη και κατευθύνεται με ταχύτη-
τα προς τα κάτω.
Στον πόλεμο, επομένως, ο τρόπος να αποφεύγουμε ό,τι είναι ισχυρό,
Κινέζος Στρατηγός
είναι να χτυπάμε ό,τι είναι ανίσχυρο. Το νερό σχηματίζει την κοίτη του
Σουν Τζου
ανάλογα με το έδαφος πάνω στο οποίο κυλά. Έτσι και ο στρατιωτικός
σχεδιάζει τη νίκη του σύμφωνα με τον εχθρό με τον οποίο αναμετριέ-
ται. Συνεπώς, ακριβώς όπως το νερό δε συγκρατεί ένα συγκεκριμένο
σχήμα, έτσι και στον πόλεμο δεν υπάρχουν σταθερές συνθήκες.
______________
31 Το αγαπημένο του απόφθεγμα

49
aποφ θ έ γ μ ατaαπ ο φ θ έ γ μ αaτ απ ο φ θ έ γ μ α τ
a π ο φ θ έγ μ α τα aποφθέγματα

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Δούκας της Άλμπα Ο σκοπός ενός καλού στρατηγού δεν είναι να πολεμά, αλλά να νικά.
Αλβάρεθ ντε Τολέδο Έχει πολεμήσει αρκετά, αν κερδίσει μια μάχη.

Αν κάποιος που εκτελεί την υπηρεσία του απρόθυμα και κάποιος που
την εκτελεί σωστά αντιμετωπίζονται με τον ίδιο τρόπο, τότε εκείνος που
την εκτελεί σωστά πιθανότατα θα αρχίσει να αναρωτιέται αν αξίζει τελι-
κά τον κόπο να κάνει κάτι τέτοιο.
Ιάπωνας Στρατηγός
Ασακούρα Τοσικάγκε
Δεν πρέπει να αγαπούμε υπερβολικά τα διάσημα σπαθιά και εγχειρί-
δια. Γιατί ακόμη κι αν έχεις ένα σπαθί που αξίζει 10.000 σε νομίσματα,
δε θα μπορέσεις να αντιμετωπίσεις 100 άνδρες οπλισμένους με λόγχες
των 100.

Ούτε για ένα λεπτό δεν μπορεί ο πόλεμος να διαχωριστεί από την
πολιτική.

Η πολιτική δύναμη εκπηγάζει μέσα από την κάννη του όπλου.

Πρωτοβουλία... σημαίνει την ελευθερία δράσης ενός στρατού, σε αντι-

διαστολή προς την άνωθεν επιβληθείσα απώλεια της ελευθερίας του.
Η ελευθερία δράσης είναι η ίδια η ζωή ενός στρατού και, εάν χαθεί, ο
στρατός θα βρεθεί κοντά στην ήττα ή την καταστροφή.

Έχουμε να κάνουμε με το στοιχειώδες αντικείμενο του πολέμου, δηλα-

δή τον πόλεμο ως «πολιτική με αιματοχυσία», ως αμοιβαία σφαγή από
Μάο Τσε Τουνγκ αντίπαλα στρατεύματα. Το αντικείμενο του πολέμου είναι συγκεκριμένα
(Mao Tse-Tung) «να σώσεις τον εαυτό σου και να καταστρέψεις τον εχθρό» (να κατα-
στρέψεις τον εχθρό σημαίνει να τον αφοπλίσεις ή να του «στερήσεις
τη δυνατότητα να αμυνθεί», και όχι να εξοντώσεις όλα τα στελέχη των
δυνάμεων του ένα προς ένα σωματικά).

Υποστηρίζουμε την εξάλειψη του πολέμου, δε θέλουμε να πολεμάμε.

Ωστόσο ο πόλεμος μπορεί να εξαλειφθεί μόνο μέσω του πολέμου, και
για να πετάξουμε τα όπλα, πρέπει πρώτα να τα πιάσουμε στα χέρια
μας.

Για να επιτύχουμε τη νίκη, πρέπει, όσο είναι δυνατό, να κάνουμε τον

εχθρό τυφλό και κουφό, κλείνοντάς του τα μάτια και τα αυτιά, και να
οδηγήσουμε τους διοικητές του σε αναστάτωση, προκαλώντας σύγχυ-
ση στο μυαλό τους.

Αυτή η λεγόμενη θεωρία που ισχυρίζεται ότι «τα όπλα κρίνουν τα

πάντα», είναι που συνιστά μια μηχανιστική προσέγγιση στο ζήτημα του
πολέμου και μια υποκειμενική και μονόπλευρη θέασή του. Η δική μας
άποψη είναι αντίθετη. Δε βλέπουμε μόνο όπλα, αλλά και ανθρώπους.
Τα όπλα είναι σημαντικός παράγων σ’ έναν πόλεμο, αλλά όχι ο κρί-
σιμος. Οι άνθρωποι, και όχι τα πράγματα, είναι ο κρίσιμος παράγων.
Η σύγκρουση των δυνάμεων δεν είναι μόνο ένας αγώνας στρατιωτι-
κής και οικονομικής ισχύος, αλλά επίσης και ένας αγώνας ανθρώπινης
δύναμης και ηθικού.

50
α a π ο φ θ έ γ μ α τ αa π ο φa πθο φέθ έγγμμα ταα τaαπ ο φ θ έ γ μ α τ α

Συγγραφέας Απόφθεγμα
Ναύαρχος του
Αυτοκρατορικού
Αν το σπαθί σου είναι πολύ κοντό, κάνε ένα βήμα προς τα εμπρός.
Ιαπωνικού Ναυτικού
Χαϊχαχέτο Τόγιο

Οι κύριες αρετές ενός διοικητή πρέπει να είναι η πρωτοβουλία και ο

Στρατάρχης της ΕΣΣΔ
ζήλος του στο να διεισδύει σε κάθε κενό των μάχιμων σχηματισμών
Μιχαήλ Ν. Τουχατσέφσκι
του εχθρού.

Η πειθαρχία είναι η ψυχή των στρατών, όπως άλλωστε και ο πυρή-

Αμερικανός
νας της ισχύος κάθε υπηρεσίας πληροφοριών. Άλλα στοιχεία, όπως οι
Υποστράτηγος Τζόσουα
ηθικοί προβληματισμοί, οι συναισθηματικές παρορμήσεις, ακόμα και
Λ. Τσάμπερλεν
ο φυσικός ενθουσιασμός, μπορούν να μας οδηγήσουν σε μεγάλους
(Joshua Lawrence
άθλους. Όμως μακροπρόθεσμα, και σε κάθε τροπή της τύχης, η απο-
Chamberlain)
τελεσματικότητα ενός στρατού είναι ανάλογη προς την πειθαρχία του.

Η ευθύνη για μια πολεμική δύναμη ενός εκατομμυρίου ανδρών εναπό-

κειται σε έναν και μόνο. Δική του είναι η κινητήρια δύναμη του πνεύμα-
τός της.
Κινέζος Στρατηγός
Βου Τσι Όσο για το πεδίο της μάχης, αυτό είναι ο τόπος όπου κατοικούν οι
νεκροί.
Και εκείνος που αποφασίζει να πεθάνει, ζει, και εκείνος που επιθυμεί
να ζήσει, πεθαίνει.

Όποιος, όταν μπορεί δε θα θελήσει, όταν θελήσει δεν θα μπορέσει.

Ένα αδιαμφισβήτητο γνώρισμα του σπουδαίου άνδρα είναι η ικανότητα

του να αφήνει εντυπώσεις που διαρκούν στους ανθρώπους που συνα-
ντά.

Δίκαια το θάρρος εκτιμάται ως η πρώτιστη ανθρώπινη αρετή, επειδή...

Σερ Ουίνστον Τσόρτσιλ είναι η αρετή που εγγυάται όλες τις άλλες.
(Sir Winston Leonard
Spencer-Churchill) Όταν δημιουργείς ένα στρατό, τρία στοιχεία είναι αναγκαία - άνδρες,
όπλα και χρήματα. Επίσης πρέπει να έχεις και χρόνο.

Κατευναστής είναι αυτός που ταΐζει έναν κροκόδειλο - ελπίζοντας ότι

θα φαγωθεί τελευταίος.

Οι μάχες κερδίζονται με τη σφαγή και τον ελιγμό. Όσο μεγαλύτερος ο

στρατηγός, τόσο περισσότερο υπολογίζει στον ελιγμό, και τόσο λιγότε-
ρο απαιτεί τη σφαγή.

Να θυμάσαι πάντοτε, όσο σίγουρος κι αν είσαι ότι θα νικήσεις εύκολα,

ότι δε θα γινόταν πόλεμος αν και ο άλλος δεν πίστευε πως έχει πιθα-
νότητες επιτυχίας.

Η ιδιοσυγκρασία ενός μεγάλου διοικητή απαιτεί όχι μόνο γερή Κοινή

Λογική και δυνατή κρίση, όχι μόνο φαντασία, αλλά επίσης κι ένα στοι-
χείο ταχυδακτυλουργίας, μια υποψία δολιότητας, που θα αφήνει τον
εχθρό τόσο εμβρόντητο, όσο και ηττημένο.

Το μετάλλιο γυαλίζει, αλλά όμως έχει και βαριά σκιά.

51
aποφ θ έ γ μ ατaαπ ο φ θ έ γ μ αaτ απ ο φ θ έ γ μ α τ
a π ο φ θ έγ μ α τα aποφθέγματα

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Σε επίπεδο κορυφής υπάρχουν μεγάλες απλουστεύσεις. Ένας αποδε-

κτός ηγέτης, το μόνο που χρειάζεται, είναι να είναι σίγουρος για το τι
είναι το καλύτερο που μπορεί να κάνει ή τουλάχιστον να έχει καταλή-
ξει κάπου, σχετικά με αυτό. Η αφοσίωση που πρέπει να απολαμβά-
νει ο υπ’ αριθμόν Ένα, είναι τεράστια. Αν παραπατήσει, πρέπει να τον
στηρίξουν. Αν κάνει λάθη, αυτά πρέπει να καλυφθούν. Αν κοιμηθεί, δεν
πρέπει να τον ξυπνήσουν χωρίς λόγο. Αν δεν είναι καλός, πρέπει να
απομακρυνθεί.

Ο αιχμάλωτος πολέμου είναι κάποιος που αφού προσπαθεί να σε σκο-

τώσει και αποτυγχάνει, ύστερα σου ζητάει να μην τον σκοτώσεις.

Είναι πάντα επικίνδυνο για τους στρατιώτες, τους ναυτικούς και το

στρατό να εμπλέκονται στο παιχνίδι της πολιτικής.

Σερ Ουίνστον Τσόρτσιλ Τώρα έχουμε πόλεμο και αγωνιζόμαστε για τη ζωή μας, και δεν έχου-
(Sir Winston Leonard με την πολυτέλεια να περιορίσουμε τους στρατιωτικούς διορισμούς σε
Spencer-Churchill) πρόσωπα που δεν έχουν προκαλέσει εχθρικά σχόλια στην καριέρα
τους.

Μας λένε ότι δεν πρέπει να ανησυχήσουμε τον ανέμελο ψηφοφόρο και
το κοινό. Πόσο ασθενικά και τιποτένια θα ακούγονται αυτά τα επιχειρή-
ματα, αν σ’ ένα - δυο χρόνια πιαστούμε στον ύπνο παχείς, πλούσιοι
και ανυπεράσπιστοι.

Τίποτε δεν είναι πιο επικίνδυνο τον καιρό του πολέμου, από το να ζει
κανείς μέσα στη θερμόαιμη ατμόσφαιρα μιας δημοσκόπησης, πιά-
νοντας συνέχεια το σφυγμό του και μετρώντας τη θερμοκρασία του.
Αντιλαμβάνομαι πως κάποιος ομιλητής είπε το Σαββατοκύριακο ότι οι
ηγέτες πρέπει να έχουν το αυτί τους κολλημένο στο έδαφος. Το μόνο
που μπορώ να πω είναι ότι το βρετανικό έθνος θα δυσκολευτεί πολύ
να σεβαστεί ηγέτες που θα ανακαλυφθούν σ’ αυτή την κάπως άχαρη
στάση.32

Το ρητό «πρώτα από όλα η ασφάλεια» είναι ο δρόμος για την κατα-
στροφή στον πόλεμο.33

Θα σας παράσχουμε όλη τη δυνατή βοήθεια μαχόμενοι εναντίον κοινού

εχθρού και θα μοιραστούμε την κοινή νίκη.34

Όσο απορροφημένος κι αν είναι ένας διοικητής από την επεξεργασία

των δικών του σκέψεων, μερικές φορές είναι αναγκαίο να λαμβάνει
υπόψη του και τον εχθρό.35

______________
32 Ομιλία του στη Βουλή των Κοινοτήτων, 1941
33 Σε τηλεγράφημα του προς τον Άντονι Ήντεν στις 3 Νοεμβρίου 1940
34 Σε τηλεγράφημα του προς τον Ι. Μεταξά
35 Αποδίδεται στο Σερ Ουίνστον Τσόρτσιλ

52
α a π ο φ θ έ γ μ α τ αa π ο φa πθο φέθ έγγμμα ταα τaαπ ο φ θ έ γ μ α τ α

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Το να επιχειρήσει (ενν. ο αδελφός του Αλ. Υψηλάντης) την απελευθέ-

ρωση της πατρίδας του είναι ελπίζω η πιο ωραία ιδέα, η πιο τιμητική
Νικόλαος Υψηλάντης
και η πιο μεγάλη που θα μπορούσε να γίνει, και δεν αμφέβαλε καθόλου
ότι ήταν ο Θεός ο ίδιος που του την είχε εμπνεύσει.36

Το πόσο σπουδαίος είναι κανείς, δεν εξαρτάται από το πόσους διοικεί,

αλλά από τον τρόπο με τον οποίο τους διοικεί.

Γάλλος Στρατάρχης Η αρχή της οικονομίας δυνάμεων συνίσταται στο να ρίχνεις όλες σου
Φερντινάν Φος τις δυνάμεις σε μια δεδομένη στιγμή, σε ένα μόνο σημείο στο οποίο και
(Ferdinand Foch) θα τις χρησιμοποιήσεις. Προκειμένου να καταστεί δυνατό κάτι τέτοιο,
πρέπει να εξασφαλίσεις τη διαρκή επικοινωνία μεταξύ τους, αντί να τις
χωρίσεις και να αναθέσεις σε καθεμιά μια μπλεγμένη και δύσκαμπτη
αποστολή.

Οι κανονισμοί είναι πολύ καλοί για τις ασκήσεις, αλλά την ώρα του κιν-
δύνου δε χρησιμεύουν σε τίποτα... Πρέπει να μάθεις να σκέφτεσαι.

Αν θέλεις να υποχωρήσει ο αντίπαλός σου, χτύπα τον. Αλλιώς δε γίνε-

ται τίποτε, κι ένας μόνο τρόπος υπάρχει για να το επιτύχεις: Η μάχη.

Καμιά νίκη δεν είναι δυνατή, παρά μόνον αν ο διοικητής είναι δραστή-
ριος, πρόθυμος να αναλάβει ευθύνες και τολμηρά εγχειρήματα - παρά
μόνον αν διαθέτει και μπορεί να μεταδώσει σε όλους την αποφασιστι-
κή του θέληση «να γίνει η δουλειά» - παρά μόνον αν είναι ικανός να
δράσει προσωπικά, συνδυάζοντας τη θέληση, την κρίση και το καθαρό
μυαλό εν μέσω του κινδύνου.

Μία στρατιά για ένα διοικητή είναι ό,τι και το σπαθί για ένα στρατιώτη.
Αξίζει μονάχα όσο δέχεται κάποια πίεση από αυτόν.

Υποστράτηγος Πρέπει να αλλάζεις τακτική αν σκοπός είναι ο αιφνιδιασμός, επειδή

Τζ. Κ. Φούλερ αιφνιδιασμός δε σημαίνει απλώς να χτυπάς τον εχθρό εκεί που δεν το
(John Frederick περιμένει, αλλά επιπλέον να τον χτυπάς έτσι όπως δεν το περιμένει.
Charles Fuller)

Αν η επικοινωνία μεταξύ των όσων συμβαίνουν στο μέτωπο και των

απόψεων των μετόπισθεν διακοπεί, τότε δυο μάχες θα δοθούν - μια
μυθώδης μάχη στο αρχηγείο και μια πραγματική μάχη στην πρώτη
γραμμή. Σ’ αυτή την περίπτωση, ο πραγματικός εχθρός βρίσκεται στο
ίδιο το αρχηγείο μας. Όποια αμφιβολία κι αν υπάρχει σχετικά με τα
μαθήματα του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου, αυτό το μάθημα δεν μπορεί να
αμφισβητηθεί.

Το ηθικό χαρίζει, σε μια δύναμη ανδρών, ένα αίσθημα ανωτερότητας

και αήττητου, και καλλιεργείται με την κοινή λογική, τη σωστή οργά-
νωση, τα αποτελεσματικά όπλα και εξοπλισμό, καθώς και τη συνειδη-
τοποίηση ότι αυτοί που ασκούν τη διοίκηση είναι ικανοί, γενναίοι και
δίκαιοι.

______________
36 Αρχηγός του Ιερού Λόχου στη Μάχη στο Δραγατσάνι

53
aποφ θ έ γ μ ατaαπ ο φ θ έ γ μ αaτ απ ο φ θ έ γ μ α τ
a π ο φ θ έγ μ α τα aποφθέγματα

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Υποστράτηγος Ο πόλεμος είναι - ή εν πάση περιπτώσει θα έπρεπε να είναι - μια ηρω-

Τζ. Κ. Φούλερ ική επιχείρηση. Γιατί, χωρίς ηρωισμό, δεν μπορεί να είναι τίποτα περισ-
(John Frederick σότερο από μια μάχη ζώων, η οποία, αντί να εξυψώνει τον άνθρωπο
Charles Fuller) μέσω του ιδεώδους, τον εξευτελίζει μέσω της κτηνωδίας.

Το ένστικτο της αυτοσυντήρησης είναι ο μεσαίος λίθος στην κορυφή

της αψίδας του πολέμου, επειδή είναι ο μεσαίος λίθος και στην κορυ-
φή μιας μεγαλύτερης ακόμη αψίδας που λέγεται ζωή. Κανένας φυσιο-
λογικός άνθρωπος δεν εύχεται να σκοτωθεί στη μάχη, αν και μπορεί
να λαχταρά όντως να σκοτωθεί σε μάχη από το να πεθάνει στο κρεβά-
τι του. Πάντως δεν είναι κάτι που το εύχεται, επειδή δεν υπάρχει καμία
αρετή στο να πεθάνεις. Η αρετή βρίσκεται στο να ζεις και κυρίως στο
να ζεις έντιμα.

Σκοπός της στρατηγικής είναι να ρυθμίσει οριστικά μια πολιτική διαφο-

ρά με δυναμικά μέσα αντί με λόγια. Υπό φυσιολογικές συνθήκες αυτό
επιτυγχάνεται με μάχη, το αληθινό αντικείμενο της οποίας δεν είναι η
φυσική εξόντωση του εχθρού, αλλά η υποταγή του πνεύματός του.

Οι ολιγόμυαλοι προσπαθούν να υπερασπιστούν τα πάντα συγχρόνως,

ενώ οι λογικοί άνθρωποι εστιάζουν μονάχα στον κυρίως στόχο.
Αποκρούουν τα χειρότερα πλήγματα και εάν με τον τρόπο αυτόν αποφύ-
γουν ένα μεγαλύτερο, μένουν απλώς ελαφρά τραυματισμένοι. Εάν προ-
σπαθήσεις να κρατήσεις τα πάντα, δεν μπορείς να κρατήσεις τίποτα.

Τρεις στρατιώτες στα μετόπισθεν του εχθρού αξίζουν περισσότερο από

Μέγας Φρειδερίκος πενήντα μπροστά του.
(Friedrich II)
Τα στρατηγικά κόλπα (στρατηγήματα) είναι εξαιρετικά χρήσιμα.
Πρόκειται για λοξοδρομήσεις, οι οποίες συχνά οδηγούν πιο σίγουρα
στο στόχο από ότι ο φαρδύς δρόμος που εκτείνεται εμπρός σου...
Ξεγελάς τον εχθρό είτε για να τον αναγκάσεις να πολεμήσει είτε για να
τον εμποδίσεις να το κάνει.

Κάθε τέχνη έχει τους κανόνες και τα αποφθέγματά της, που πρέπει να
μελετηθούν. Η θεωρία διευκολύνει την πράξη. Η ζωή ενός άνδρα δεν
είναι αρκετά μεγάλη ώστε να του επιτρέψει να αποκτήσει την τέλεια
γνώση και εμπειρίες. Η θεωρία, όμως, βοηθάει στο να συμπληρω-
θούν. Προσφέρει στους νέους πρώιμη εμπειρία και τους κάνει να απο-
κτούν δεξιότητα, βλέποντας μέσα από τα λάθη των άλλων. Στα πολεμι-
κά επαγγέλματα, οι κανόνες της τέχνης ποτέ δεν παραβιάζονται, χωρίς
να ακολουθήσει τιμωρία από τον εχθρό.

Το είδος ατόμου που δεν μπορεί να ηγηθεί ούτε μιας περιπόλου εννέα
ανδρών, παρατάσσει πρόθυμα στρατιές ολόκληρες στο μυαλό του.
Επικρίνει τη συμπεριφορά ενός στρατηγού και λέει στον άκριτο εαυτό
του: «Θεέ μου, ξέρω καλά πώς θα τα κατάφερνα καλύτερα, αν ήμουν
στη θέση του!»

54
α a π ο φ θ έ γ μ α τ αa π ο φa πθο φέθ έγγμμα ταα τaαπ ο φ θ έ γ μ α τ α

Συγγραφέας Απόφθεγμα
Κύριοι, ο εχθρός στέκεται πίσω από τα χαρακώματα του, οπλισμένος
ως τα δόντια. Πρέπει να του επιτεθούμε και να νικήσουμε, αλλιώς θα
χαθούμε. Κανείς σας μη νομίσει ότι μπορεί να τα καταφέρει με άλλον
τρόπο. Αν δε σας αρέσει, μπορείτε να παραιτηθείτε και να πάτε σπίτια
σας.

Μέγας Φρειδερίκος Αν θέλεις να σε αγαπούν οι στρατιώτες σου, κάνε οικονομία στο αίμα
(Friedrich II) τους και μην τους οδηγείς στη σφαγή.

Η επιτυχία ολόκληρου του σχεδίου μου βασίζεται στην αποφασιστική

συμπεριφορά του αξιωματικού που θα ασκήσει τη διοίκηση.

Διπλωματία χωρίς όπλα είναι μουσική χωρίς όργανα.

Ένα αμετάβλητο αξίωμα του πολέμου είναι να διασφαλίζεις τα πλευ-

ρά και τα νώτα σου και να αγωνίζεσαι στα πλευρά και τα νώτα του
εχθρού.

Πράγματι, η μοίρα των κρατών και η φήμη των στρατηγών βασίζονται

στα πιο ασήμαντα περιστατικά. Λίγα δευτερόλεπτα αρκούν για να κρί-
νουν την τύχη τους.

Η τέχνη του πολέμου είναι μοιρασμένη ανάμεσα στην πανουργία και

στα στρατηγήματα. Ό,τι δεν μπορεί να επιτευχθεί δια της δυνάμεως, θα
πρέπει να επιτευχθεί με στρατήγημα.

Αποτελεί αναντίρρητη αλήθεια πως είναι προτιμότερο να προλάβεις

τον εχθρό, παρά να σε προλάβει εκείνος.37

Ένας στρατός, που σκέφτεται μόνο αμυντικά, είναι καταδικασμένος.

Αφήνει την πρωτοβουλία στον εχθρό, δίνοντάς του επίσης πλεονέκτη-
Βρετανός Στρατηγός
μα στο χρόνο και στο χώρο - ακόμη και σε έναν εχθρό κατώτερο αριθ-
Σερ Ντέιβιντ Φρέιζερ
μητικά. Χάνει την αίσθηση του κυνηγού, εκείνου που αναζητά διαρκώς
την ευκαιρία.

Η ηγεσία κατά τη διάρκεια του πολέμου είναι τέχνη, μια ελεύθερη, δημι-
Στρατηγός
ουργική δραστηριότητα βασισμένη σε θεμέλια γνώσης. Οι μεγαλύτερες
Βέρνερ φον Φριτς
απαιτήσεις αφορούν στην προσωπικότητα.

Πρέπει να πούμε ότι σε κάθε περίπτωση ο αποφασιστικός ρόλος δεν

Ρώσος Στρατηγός
ανήκει στην τεχνολογία - πίσω από την τεχνολογία υπάρχει πάντα ένας
Μιχαήλ Φρούνζε
ζωντανός άνθρωπος, χωρίς τον οποίο η τεχνολογία είναι νεκρή.

Τρεις εβδομάδες πολέμου ήταν αρκετές να επισφραγίσουν το θαυ-

μασμό, που όλοι εμείς αισθανθήκαμε, όταν κατά την πρώτη ημέρα οι
Υποκόμης Έντουαρντ
Έλληνες απέρριψαν το ιταλικό τελεσίγραφο...
Χάλιφαξ
Ποτέ άλλοτε κατά τη διάρκεια της μακράς ιστορίας της το όνομα της
Ελλάδος δε στάθηκε τόσο υψηλά...38

______________
37 Στο «Αντι-Μακιαβέλι»
38 Μιλώντας στη Βουλή των Λόρδων, με αφορμή την κατάληψη της Κορυτσάς στις 22 Νοεμβρίου 1940 από
τον Ελληνικό Στρατό

55
aποφ θ έ γ μ ατaαπ ο φ θ έ γ μ αaτ απ ο φ θ έ γ μ α τ
a π ο φ θ έγ μ α τα aποφθέγματα

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Διακρίνω τους αξιωματικούς μου στις εξής κατηγορίες: Τους έξυ-

πνους, τους εργατικούς τους τεμπέληδες και τους βλάκες. Κάθε αξι-
ωματικός διαθέτει τουλάχιστον δύο από τα ποιοτικά χαρακτηριστικά
αυτών των κατηγοριών. Τους έξυπνους και εργατικούς τους διορίζω
Γερμανός Στρατηγός
στο Γενικό Επιτελείο. Οι βλάκες και οι τεμπέληδες μπορούν επίσης να
Κουρτ φον Χαμερστάιν
φανούν χρήσιμοι σε ορισμένες περιπτώσεις. Αυτός που είναι έξυπνος
Έκορντ
και τεμπέλης, αξίζει να πάρει μια πολύ υψηλή διοικητική θέση. Έχει την
απαιτούμενη τόλμη και την πνευματική διαύγεια για να παίρνει δύσκο-
λες αποφάσεις. Καλό είναι, όμως, να ξεφορτωνόμαστε αυτούς που
είναι εργατικοί, αλλά βλάκες επειδή είναι ιδιαίτερα επικίνδυνοι.39

Στρατάρχης Χάρολντ
Ρ. Αλεξάντερ,
Υποκόμης της Τύνιδας Για να δώσουν οι άνδρες τον καλύτερο τους εαυτό στον πόλεμο, πρέ-
(Harold Rupert Leofric πει να είναι ενωμένοι. Η πειθαρχία επιδιώκει μέσω των ασκήσεων να
George Alexander, 1st ενσταλάξει σε όλες τις τάξεις τους αυτή την αίσθηση ενότητας, απαι-
Earl Alexander of Tunis) τώντας από αυτούς να υπακούουν στις διαταγές σαν ένας άνθρωπος.
Επιπλέον, μια τελετουργική παρέλαση, δίνει στους άνδρες την ευκαιρία
να εκφράσουν την υπερηφάνεια τους για την επίδοσή τους, την υπερη-
φάνειά τους για το Σύνταγμα ή το Σώμα, και την υπερηφάνειά τους για
το Επάγγελμα του Στρατιώτη.

Χωρίς μια αποτελεσματική Υπηρεσία Πληροφοριών, ένας διοικητής

είναι σχεδόν ολότελα τυφλός και κουφός.

Το μόνο πράγμα, που είναι πιο δύσκολο από το να εισαγάγεις μια νέα
ιδέα στο στρατό, είναι το να ξεριζώσεις μια παλιά.

Μια σημαντική διαφορά ανάμεσα σε μια στρατιωτική επιχείρηση και σε

μια εγχείρηση είναι ότι στη στρατιωτική επιχείρηση ο «ασθενής» δεν
Λοχαγός
είναι ακινητοποιημένος.
(θεωρητικός
του πολέμου)
Αν η αυτοπεποίθηση είναι όντως «η μισή μάχη», τότε η υπονόμευση
Σερ Μπέιζιλ
της αυτοπεποίθησης του εχθρού είναι περισσότερο από την άλλη
Λίντελ Χαρτ
μισή - επειδή αποφέρει καρπούς χωρίς να απαιτεί να πολεμήσεις με
(Sir Basil Henry
όλες σου τις δυνάμεις.
Liddell Hart)
Όταν καταστρώνεις ένα σχέδιο, προσπάθησε να μπεις στο μυαλό του
εχθρού και να σκεφτείς ποια εξέλιξη είναι λιγότερο πιθανό να προβλέ-
ψει και ανακόψει. Ο πιο σίγουρος τρόπος για να πετύχεις στον πόλεμο
είναι να διαλέξεις την πιο απίθανη εξέλιξη.
______________
39 Αποδίδεται στο Γερμανό Στρατηγό

56
α a π ο φ θ έ γ μ α τ αa π ο φa πθο φέθ έγγμμα ταα τaαπ ο φ θ έ γ μ α τ α

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Ενώ οι άλλες τέχνες είναι, στην κορυφαία τους έκφραση, ατομικές, η

πολεμική τέχνη είναι κατά βάση ενορχηστρωμένη.

Ο λογικός φιλειρηνισμός πρέπει να βασίζεται σε ένα νέο ρητό: «Αν επι-

θυμείς την ειρήνη, κατανόησε τον πόλεμο».

Η δύναμη πυρός, και μάλιστα η δύναμη πυρός που έρχεται την κατάλ-
ληλη στιγμή και στον κατάλληλο τόπο, είναι αυτή που μετράει στο σύγ-
χρονο πόλεμο, και όχι η δύναμη σε άνδρες.

Η μάχη δεν πρέπει πια να μοιάζει με ροπαλομαχία, αλλά πρέπει να

είναι μια δοκιμασία της ικανότητας, μια μάχη ελιγμών, όπου τηρείται
η σπουδαία αρχή του αιφνιδιασμού, μέσω της επίθεσης από μια
«απροσδόκητη κατεύθυνση ενάντια σ’ ένα αφύλακτο σημείο».
Λοχαγός
(θεωρητικός Συχνά υποστηρίζεται ότι το να έχει κανείς πρωτότυπες ιδέες είναι δια-
του πολέμου) φορετικό ή ακόμη και ασύμβατο προς την ισχύ της εκτελεστικής διοίκη-
Σερ Μπέιζιλ σης. Το χάσμα μεταξύ αυτών των δύο ικανοτήτων είναι μικρότερο απ’
Λίντελ Χαρτ όσο υποθέτουμε συνήθως. Η σύλληψη ιδεών προϋποθέτει διανοητική
(Sir Basil Henry πρωτοβουλία, ενώ το ηθικό θάρρος που απαιτείται για τη διατύπωσή
Liddell Hart) τους, και μάλιστα με σθένος, προς ανωτέρους που είναι δούλοι της
παράδοσης, δείχνει μια ισχυρή προσωπικότητα, επειδή ο ρόλος του
πρωτοπόρου ή του μεταρρυθμιστή σπάνια είναι δημοφιλής.

Είναι εσφαλμένη η ιδέα ότι η ακρίβεια των κινήσεων και η κομψότη-

τα της εμφάνισης, που για το κοινό μυαλό αποτελούν συχνά όλη την
έννοια της «πειθαρχίας», μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω μιας πει-
θαρχίας πρωσικού τύπου, κατά την οποία η ατομικότητα του στρατιώτη
κονιορτοποιείται μέχρι να μη μείνει παρά ένα σώμα όμοιο με ρομπότ.
[...] Οι έξυπνοι άνδρες των οποίων το μυαλό είναι πειθαρχημένο κατά
την καλύτερη έννοια του όρου, αποκτούν αυτές τις αρετές εξίσου καλά,
και ταχύτερα, από τα απλά «παράγωγα» του πεδίου ασκήσεων. Όμως
η αντιστροφή της πορείας, από την πρωσική πειθαρχία στην πρωτο-
βουλία, δεν είναι δυνατή.

Ένα σχέδιο, αν πρόκειται να καρποφορήσει, πρέπει να έχει κλαδιά,

σαν τα δέντρα. Ένα σχέδιο με ένα και μοναδικό στόχο, συνήθως απο-
δεικνύεται στείρος πάσσαλος.

Η φύση των στρατευμάτων καθορίζεται από τη φύση του πολιτισμού

μέσα στον οποίο υπάρχουν.

Η ιδέα ότι η πραγματική πειθαρχία εμφυσείται από το φόβο της τιμωρί-

ας είναι πλάνη - κυρίως στην εποχή μας, εποχή πρωτοβουλιών. Γιατί
αυτού του είδους η πειθαρχία σκοτώνει τις υψηλότερες στρατιωτικές
αρετές - την πρωτοβουλία και την ευφυή υλοποίηση των προθέσεων
των ανωτέρων. Επιπλέον, η κοινή άποψη ότι η πειθαρχία προάγεται με
τα γυμνάσια είναι μια περίπτωση πρωθύστερου. Ένα καλά ασκημένο
τάγμα έχει συχνά αποδειχτεί κακό στο πεδίο της μάχης.

57
aποφ θ έ γ μ ατaαπ ο φ θ έ γ μ αaτ απ ο φ θ έ γ μ α τ
a π ο φ θ έγ μ α τα aποφθέγματα

Συγγραφέας Απόφθεγμα

Χαλίφης Ομάρ Α΄ Ιμπν Τέσσερα πράγματα δε γυρίζουν πίσω: Τα λόγια που είπες, το βέλος
αλ-Χατάμπ που έριξες, ο χρόνος που πέρασε, η ευκαιρία που άφησες κι έφυγε.

Έρνεστ Χέμινγουεϊ
(Ernest Miller
Hemingway)

Έχω δει πολύ πόλεμο στη ζωή μου και τον μίσησα βαθιά. Όμως υπάρ-
χουν και χειρότερα από τον πόλεμο. Και όλα τους προέρχονται από
την ήττα.

58
α a π ο φ θ έ γ μ α τ αa π ο φa πθο φέθ έγγμμα ταα τaαπ ο φ θ έ γ μ α τ α
a π ο φ θ έ γ μaαπ
τ αο φ θ έ γ μ α τ α

aποφθέγμ ατα
aποφθέγματα
ο φ θ έγματα
aποφθέγματα
aποφθέγματα
aπ ο φ θ έγ

a π ο φ θέγματαaποφθέγματα
a π ο φ θ έ γ μaαπ οτφαθ έ γ μ α τα

aποφθέγματα
aποφθέγματα
aποφθέγματα
aποφθ έγ μ α τα

aποφθέγματα
π ο φθέγματα
aποφθ έ γ μ α

aποφθέγματα
a π ο φ θ έγ μ ατα

a π ο φ θ έ γa πμοαφ θτ έαγ μ ατα 59 9

ΓΕΝΙΚΟ ΕΠΙΤΕΛΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ
ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟ - ΕΚΤΥΠΩΣΗ: ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ