41-Yasar Buyukoglu Selim Osrak PDF

TARİHTEN GÜNÜMÜZE
AYINTAB - GAZİANTEP
Gazİantep 2018
Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları - 23
ULUSLARARASI GAZİANTEP TARİHİ SEMPOZYUMU

MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİNDE GAZİANTEP
Bildiri Metinleri Kitabı
Editörler :
Prof. Dr. Ahmet GÜNDÜZ
Dr. Öğr. Üye. Murat ÇELİKDEMİR
Araş. Gör. Selim OSRAK
Murat DAĞ (Gaziantep Büyükşehir Belediyesi)
Hazırlayan / Yapımcı:
Gazikültür A.Ş.
Grafik - Baskı:
Dumat Ofset Matbaacılık San. ve Tic. A.Ş.
Bahçekapı Mah. 2477 Sokak No: 6
Şaşmaz - Etimesgut / ANKARA
dumat@dumat.com.tr
Basım Tarihi: 2018
ISBN : 978-605-81237-6-2
Bu kitapta yayınlanan yazıların ve fotoğrafların sorumluluğu yazarına aittir.

Bütün Yayın Hakları Saklıdır. Copyright © 2018
Yazılı izin alınmadan fotoğraf ve metinler hiçbir şekilde kullanılamaz.
Tarihten Günümüze Ayıntab - Gaziantep III
TAKDİM
1 Fatma ŞAHİN / Gaziantep Büyükşehir Belediye Başkanı
SEMPOZYUM AÇILIŞ KONUŞMASI
5 Prof. Dr. Ahmet GÜNDÜZ Düzenleme Kurulu Adına
OSMANLI ÖNCESİ AYINTAB
9 Eyyûbiler Döneminde Ayıntab
Yunus Emre TANSÜ - Özgür YÜCEL
27 Memlûk Hâkimiyeti, Gaziantep’in Sosya Ekonomisine Etkisi
Sinan DOĞAN
47 Bedreddîn Mahmud El-Aynî’nin Ayıntapla İlgili Notları
Prof. Dr. İlyas GÖKHAN
61 Gaziantepli Bir Âlim Olan
Bedrüddîn El-Aynî’nin İtikadî Görüşleri
Doç. Dr. Mahmut ÇINAR - Yunus ERASLAN
79 Antepli Tarihçi el-Aynî’nin
Memlûk Devleti’ndeki Yeri ve Önemi
Fatma AKKUŞ YİĞİT
OSMANLI DÖNEMİNDE AYINTAB
95 Evliya Çelebi Seyahatnamesine
Göre Ayıntab’ta Sosyal-Kültürel Hayat
Nurettin GEMİCİ
121 Girit Seferi’nin Ayntab Sancağı’na Yansımaları (1645-1669)
Semiha Zehra ÖZHARAT
139 49 Numaralı Antep Şer’iyye Sicili (H. 1109/M. 1697-1698)
İbrahim SOLAK - Betül ÇİFTÇİ
155 Osmanlı Devleti’nin 17. Yüzyılda Ayntâb Sancağı’ndan Talep
Ettiği Avarız-ı Divaniye Türü Yükümlülüklerden Avarız Akçesi
Hasan ARSLAN
185 18. Yüzyılda Antep ve Çevresinde Eşkıyalık Olayları
Prof. Dr. Mustafa ÖZTÜRK
215 Osmanlı Devleti Döneminde Gaziantep 1849 Tarihli Antep
İcmal Nüfus Defteri ve Antep’in Nüfusu
Yılmaz KURT
IV Tarihten Günümüze Ayıntab - Gaziantep
229 XIX. Yüzyılda Antep (Ayıntab) Örneği Üzerinden

İllet-i Kolera ile Mücadele
Yrd. Doç. Dr. Ercüment TOPUZ
249 19. Yüzyıl Sonlarında Misyoner Bir Hemşirenin
Ayıntab Hastanesi Anıları
Fettah KUZU
271 Bir Kent, İki Salgın: Antep’te 1848 ve 1890 Kolera Epidemileri
İsmail YAŞAYANLAR
285 Gaziantep’e Demiryolunun Gelişi
İhsan Seddar KAYNAR
305 Osmanlı Son Dönemi’nde Halep Vilayetindeki Öğretmen
Okulları: Antep Öğretmen Okullarının Durumu
Memet YETİŞGİN
Sevim CEYLAN DUMANOĞLU
327 1889-1920 Arası Antep Polis Teşkilatının Genel Durumu
General Status of Antep Police
Organization Between 1889-1920
Muzaffer ORHAN - Mustafa ASLAN
355 Amerikalı Kadın Misyoner Myra A. Proctor’un
Aintab (Antep) Faaliyetleri
Füsun ÇOBAN DÖŞKAYA
387 Amerikan Misyonerlerinin Antep’teki Faaliyetleri
Mehmet BİCİK
441 1919. Yılında Kuzey Azerbaycan ve
Doğu Anadolu’da Ermeni Mezalimi
Vidadi UMUDLU
461 Gaziantep’in Araban-Beydilli Köyü’nde Yaşayan Beydili
Türkmen Aşiretine Mensup Aileler (19. Yüzyıl Ortalarında)
Zeynel ÖZLÜ
489 I. Dünya Savaşı’nda Antep’e Muhacir İskanı
Burcu KURT
501 I. Dünya Savaşı ve İşgal Yıllarında Antep’te Amerikalı
Misyonerlerin Faaliyetleri
Mustafa ÇABUK
515 Doğu Türkistan’dan Gaziantep’e Yer Adlarının Göçü
Doç. Dr. Kürşat YILDIRIM
Tarihten Günümüze Ayıntab - Gaziantep V
MİLLİ MÜCADELEDE AYINTAB

525 Antep’in Kurtuluş Mücadelesinin İki Önemli İsmi Karayılan ve
Şahin Bey’e Edebiyat Penceresinden Bir Bakış
Bülent ARI - Ömer Faruk KADAN
543 Antep Savunması’nın Halk Diline Yansıması
Reflection of Antep Defense to the Folk Language
Hasan KARACA
551 Antep’in Fransızlar Tarafından İşgaline Mustafa Kemal Paşa ve
Heyet-i Temsiliye’nin Tepkileri
Osman AKANDERE
575 Milli Mücadele’de Antep Etrafındaki Mücadelenin
Tarihi Kökenleri Üzerine
Prof. Dr. Tuncer BAYKARA
583 Kıbrıs’tan Antep’e Kurulan Şer ve İhanet Köprüsü;
Fransız Üniformalı Ermeniler
Ulvi KESER
653 Suriye’nin İşgalinden Sonra Antep’e Gelerek Direniş
Mücadelesine İştirak Eden Polisler
Ali DİKİCİ
695 Mustafa Kemal Paşa’nın Güney Siyaseti ve Antep
Cengiz MUTLU
715 Antep Harbinde Kadın ve Çocukların Rolü
Arzu DEREKÖYLÜ
731 Antep Savunması Kahramanı Karayılan’ın
Kimliği ve Faaliyetleri
Faruk SÖYLEMEZ
747 Gaziantep’e Değer Katan Bir Şahsiyet:
I. Dönem TBMM’de Antep Milletvekili
Mehmet Yasin Sani Kutluğ Bey ve Faaliyetleri
Hande KONCA
779 Antep’in İşgali ve Kurtuluşuna Dair Bazı Gazetelerde
Yayınlanan Haberlere İlişkin Değerlendirmeler
İsmail ÖZÇELİK
797 Bir Antep Savunması Mücahidi Portresi: Leblebici Ballı Ali
İsmet SARIBAL
VI Tarihten Günümüze Ayıntab - Gaziantep
811 Gaziantep’e İstiklal Madalyası Verilmesi ve

TBMM’de Yapılan Çalışmalar
Mukaddes ARSLAN
833 Resmi Belgelere (1904-1905-1906 Doğumlular) ve
Şehitliklerdeki Levhalara Göre İstiklal Harbinde
Şehit Düşen Çocuklar (Gaziantep Örneğinde)
Necat ÇETİN
849 Fahri Can ve Antep Milli Mücadelesi’ndeki Faaliyetleri
Ramazan Erhan GÜLLÜ
863 Milli Mücadele Dönemi Gaziantep’te Fransızlar Nezdinde
Bulunan Esirler ve Şehre Yapılan Yardımlar
Volkan AKSOY
883 Gaziantep Savunmasında Nizip Kuvay-i Milliyesinin Rolü
Yaşar BÜYÜKOĞLU - Selim OSRAK
923 Milli Mücadele’de Antep ve Savunması:
I. TBMM Açık Celselerinden Yansımalar
Zeki ÇEVİK - Yücel YİĞİT
977 Ankara İtilafnamesinin Türk Basınındaki Yansımaları
Selim OSRAK
CUMHURİYETTEN GÜNÜMÜZE GAZİANTEP
993 1927 Nüfus Sayımına Göre Gaziantep’in Nüfusu ve
Nüfus Özellikleri
Doç. Dr. Ünal TAŞKIN
1009 Cumhuriyet’in İlk On Beş Yılında
Gaziantep’te Trahom ve Mücadele Faaliyetleri
Sadet ALTAY
1043 Atatürk’ün Gaziantep Ziyaretinin Basındaki Yansımaları
Özlem TAŞKIRAN
1053 Cumhuriyet Döneminde Gaziantep’e Yapılan Yatırımlar
(1927-1950)
Yrd. Doç. Dr. Metin KOPAR
1067 Cumhuriyetten Günümüze Gaziantep ABD İstihbarat
Belgelerinde Gaziantep’in Sesi “Gazi Sancak”
Gazetesinden Sesleniş
Prof. Dr. Esat ARSLAN
Tarihten Günümüze Ayıntab - Gaziantep VII
1091 Serbest Cumhuriyet Fırkası Gaziantep Teşkilatı ve Faaliyetleri

Mehmet PINAR
1107 Gaziantep Valisi Akif İyidoğan’ın
1934 Yılında Antakya Ziyareti
Yrd. Doç. Dr. Süleyman HATİPOĞLU
1123 1935 Nüfus Sayımına Göre Gaziantep Vilayet Merkezi’nin
Demografik Özellikleri
Yalçın DOĞAN
1137 Gaziantep’in 1939-1950 Yılları Arasında
Ekonomi Alanındaki Gelişmeleri
Gaziantep’s Developments About Economic Between
1939-1950 Years
Yrd. Doç. Dr. Süleyman ÜNÜVAR - Zeynep YILDIZ ÖZLÜ
1165 1940-1951 Yılları Arasında Gaziantep'te Açılan
Halkodalarının Okuma-Yazma Faaliyetleri
Nuri YAVUZ - Abdullah KARA
1185 Gaziantep Şehrinin Gelişim Sürecinde
Siyaset Kurumunun Etkisi
Mehmet BİÇİCİ
1227 1954 Seçimleri Öncesinde
Gaziantep’te Muhalif Bir Gazete: Işık
Mehmet Serkan ŞAHİN
GAZİANTEP'İN KÜLTÜREL ve
SOSYO EKONOMİK DURUMU
1253 Gaziantep'te Sosyal ve Kültürel Yaşam Cumhuriyetin
İlk Yıllarında Gaziantep’te Sosyo-Ekonomik Durum
Zeynel ÖZLÜ
1275 Antep ve Urfa’nın Kurtuluş Mücadelesinin
Aktarımında Türkü ve Ağıtların Yeri
Ömer Faruk KADAN - Bülent ARI
1291 Göç Politikası Stratejisi Olarak Çok Kültürel Kavram
Doç. Dr. Altynai KALZHANOVA
1299 Gaziantepli Karikatür Sanatçısı İsmail Gülgeç ve
İnce Memed Çizimleri
Yrd. Doç. Dr. Ayhan ÖZER - Arş. Gör. İbrahim YILDIZ
VIII Tarihten Günümüze Ayıntab - Gaziantep
1315 Antep Savunması ve Kahramanlarının Plastik Sanatlara Yansıması

Yrd. Doç. Dr. Ayhan ÖZER - Arş. Gör. İbrahim YILDIZ
1343 Kent Dinamiklerini Sosyal Medya Verileri ile Anlamak:
Gaziantep Örneği
Yrd. Doç. Dr. Bayram Oğuz AYDIN - Arş. Gör. İbrahim YILDIZ
1361 Gaziantep Ağzı ve Bu Ağızla İlgili Yapılan
Çalışmalar Üzerine Bir Değerlendirme
Ercan ALKAYA
1385 Batı Versiyonu İçerisinde Antep ve Maraş Ağzı Köroğlu Destanı
Naile ASKER
1401 Gaziantep Tarihi Kutnu Kumaşının Geleneksel Kullanımı
Yrd.Doç.Dr. Nazan Avcıoğlu KALEBEK
Şerife UZER
Dilan OĞRAK
1411 Al Kızı veya Alkarısı - Gaziantep ve Azerbaycan Halk İnançlarında
Şebnem HÜSEYNOVA
1423 Ayıntab Mevlevihanesi ve Şeyhleri
Ayintab Mawlavi Lodge’s and Their Sheikhs
Yüksel BAYIL
1437 Gaziantep Folkloru, Mitolojisi Gaziantep Folklore, Mythology
Fidan GASIMOVA
1457 Bugünkü Tiyatronun Yüzyıllık Senaryosundaki Usta Oyuncula-
rından Gertrude Bell’in Gaziantep ve Çevresindeki Faaliyetleri
Doç. Dr. Halil ERDEMİR
Prof. Dr. Hatice PALAZ ERDEMİR
1475 Mümbit Hilal’in Yıldızı Karkamış’ta Arkeolojik Kazılar ve
Yurtdışına Kaçırılan Kalıntılar
Prof. Dr. Hatice PALAZ ERDEMİR
Doç. Dr. Halil ERDEMİR
1491 Saklı Konak Bakırcılar Müzesi ve Müzede Yer Alan Osmanlı
Dönemi Eserlerin Sanat Tarihi Açısından Önemi
H. Kamil BİÇİCİ
1517 Osmanlı’nın Son Zamanlarından Cumhuriyet Türkiye’sinin İlk
Yıllarına Gaziantep’te Toplum ve Ekonomi Üzerine Tespitler
Cihan ÖZGÜN
Tarihten Günümüze Ayıntab - Gaziantep 1
Fatma ŞAHİN
Gaziantep Büyükşehir Belediye Başkanı
Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı’nda yenilmesi üzerine 30 Ekim

1918’de imzalanan Mondros Mütarekesi ile, Anadolu’nun bazı yerleri
Fransa, İngiltere, İtalya ve Yunanistan gibi devletlerin işgaline uğramıştır.
Bu işgal hareketlerine karşı Milli Mücadele’de savaş verilen cephelerden
biri de Güney Cephesi’dir.
Güneydoğu Anadolu’nun etkin yerleşim merkezlerinden biri olan An-

tep, Güney Cephesi’nde önemli olayların geliştiği bir yer olmuştur. Suriye
kıtasına olan hâkim konumu ve stratejik mevkii dolayısıyla işgalci güçlerin
Mondros Mütarekesi’nden sonra göz diktiği Antep, kuzey-güney, doğu-ba-
tı istikametinde jeopolitik bir öneme sahiptir. Şehir, 17 Aralık 1918’de İn-
gilizler tarafından işgal edilmiş, İngilizlerin geri çekilmesi sonucu 25 Ekim
1919 tarihinde de Fransız işgaline uğramıştır.
Antep savunması; bütün ülkenin yaşlı, genç, kadın, erkek, çoluk-çocuk

olarak bağımsızlık savaşı verdiği Milli Mücadele içinde, nice kahramanlık
öykülerini bünyesinde barındıran bir özelliğe sahiptir. Antepliler, iki yılı
aşkın bir süre, işgalci güçlere karşı koymuşlar, gösterdikleri eşsiz savun-
mayla da dünyada emsaline az rastlanır bir direniş göstermişlerdir. Canları
pahasına vatanlarını korumaya çalışmışlardır.
Antep savunmasında 6317 şehit verildi. Binlerce kişi kahramanca sa-

vaşarak gazi oldu. Bütün olumsuzluklara rağmen, Allah aşkı için, vatan
aşkı, bayrak aşkı için, bundan 97 yıl önce bu şehirde bir destan yazıldı.
Anteplilerin bu büyük azim ve kararlılığı savunma esnasında Büyük Millet
Meclisi tarafından Gazi’likle taçlandırıldı.
2 Tarihten Günümüze Ayıntab - Gaziantep
Antep savunmasının her aşamasında, bağımsızlık mücadelesinin her

karesinde, nice kahramanlık hikayeleri vardır. Dedelerimizden, nineleri-
mizden dinlediğimiz Antep savunması hatıraları yüreğimizde derin izler
bırakmıştır. Geçmiş dönemlerde, her Gaziantepli ailenin evinde muhak-
kak bir savunması hatırası anlatılırdı. Zaman geçtikçe ve savunmayı birebir
yaşamış dede ve ninelerimiz aramızdan ayrıldıkça, maalesef, pür dikkat
kesilip ortak olduğumuz kahramanlık ve cesaret örnekleri, modern hayatın
da etkisiyle artık duyulmaz oldu. Bizi biz yapan değerleri her daim canlı
tutmalıyız ki, bizden sonraki nesle bu vatanın nasıl kurulduğunu ve kur-
tulduğunu daha iyi anlatabilelim.
Antep savunması hatıraları sadece geçmişte yaşadığımız sıkıntı ve acıla-

rı hatırlatmıyor. Hatıralarda geçen her bir olay, bu şehrin yokluğa rağmen,
çaresizliğe rağmen nasıl ayakta kaldığını ortaya koyduğu gibi, karşılaşa-
cağımız sorunlarla nasıl baş edebileceğimizi de bizlere gösteriyor. Çünkü,
bu milletin kendi değerlerine sahip çıktığı zaman üstesinden gelemeyeceği
zorluk yoktur.
İmanla, kanla, aşkla yazılan Antep savunmasını günümüz ve gelecek

nesillere anlatmak biz idarecilerin en büyük sorumluluklarından birisidir.
Altında çok büyük değerler yatan bu manevi mirasa sahip çıkmak ve bu
mirası yaşatmak adına çok çalışmamız gerekiyor. Geçmişten aldığımız bü-
yük tecrübe ile geleceği inşa etmek zorundayız.
Antep savunmasının günümüz ve gelecek nesillerce daha iyi anlaşılması

amacıyla dünyanın en prestijli müzelerinden biri olacak olan Panorama 25
Aralık Müzesi’ni açıyoruz. Bu müze sayesinde atalarımızın bu şehri, bu ül-
keyi nasıl cansiparane bir şekilde korumaya çalıştıklarını ve hangi şartlarda
Gaziantep’i bizlere emanet ettiklerine şahit olacağız.
Gücünü ve sıfatını Milli Mücadeleyi organize eden Gazi Mustafa Ke-

mal Atatürk’ten alan bu şehir, savunmada zar zor şartlar altında hayatını
idame ettirirken şimdilerde, ortaya koyduğu kararlılık ve azimle, yoluna
yine aynı aşkla, aynı inançla devam etmektedir. Mustafa Kemal Atatürk’ün
deyimiyle, Milli Mücadele’de ortaya koyduğu eşsiz savunma ile bütün ül-
keye ilham veren Antep, bugün de sanayisiyle, ticaretiyle sosyal ve kültürel
aktiviteleriyle örnek bir şehir olma hüviyetini korumaktadır.
Gaziantep Büyükşehir Belediyesi olarak kültürel değerlerimizi hatırla-

mak ve gelecek nesillere bırakmak adına pek çok projeyi hayata geçiriyo-
ruz. Gaziantep’in geçmişte sahip olduğu değerleri canlı tutmak amacıyla
sosyal ve kültürel anlamda çalışmalar yürütmekte, geçmiş dönem Gazian-
tep değerlerini gün yüzüne çıkarmaktayız. Halkımızın hizmetine sundu-
ğumuz müzelerle ve diğer aktiviteler ile, Gaziantep’le ilgili sosyal ve kültü-
rel içerikli obje ve unsurları bir araya getirerek yaşatmaya gayret ediyoruz.
Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkan-

lığı ile Gaziantep Üniversitesi Tarih Bölümünün ortaklaşa düzenlediği
sempozyum bildirilerinden oluşan bu çalışmanın ülkemize, bölgemize ve
Gaziantep’imize hayırlar getirmesi temennisiyle..
SEMPOZYUM
AÇILIŞ KONUŞMASI
Sayın Valim, Sayın Garnizon Komutanım, Sayın Belediye Başkanım,
Sayın Rektörüm, Değerli Öğretim Üyeleri, Kıymetli Misafirler, Basınımı-
zın Değerli Mensupları, Valiliğimiz, Büyükşehir Belediyemiz ve Üniversi-
temizin katkılarıyla hazırlanan Uluslararası Gaziantep Sempozyumuna hoş
geldiniz. Sizleri düzenleme kurulu adına saygıyla selamlıyorum.
Mezopotamya ile Akdeniz Bölgesi’nin kesişme noktasında yer alan Ga-

ziantep, birçok medeniyete ev sahipliği yapmış, tarihi İpek Yolu’nun bu-
radan geçmiş olmasından dolayı uygarlıkların uğrak yeri olmuş ve tarihin
her dönemine kültür ve ticaret merkezi olma özelliğini korumuştur. Ancak
I. Dünya Savaşı’ndan sonra önce İngilizlerin (17 Aralık 1918), yaklaşık
bir yıl sonra da Fransızların işgaline uğramıştır ( 5 Kasım 1919) Fransız ve
Ermenilerin baskı ve zulümleri halkın direnişine yol açmış ve Antep Halkı
1 Nisan 1920’den 7 Şubat 1921’e kadar Fransız kuvvetlerine karşı büyük
bir direniş göstermiştir. Fakat daha sonra direniş kırılmış ve Fransızlar 9
Şubat 1921 ‘de şehre hakim olmuşlardır Antep halkının bu mücadelesi
Cumhuriyetimizin kurucusu Gazi Mustafa Kemal Atatürk tarafından “Ben
Gazianteplilerin gözlerinden nasıl öpmem. Çünkü onlar yalnız Gaziantep’i
değil tüm vatanı kurtardılar.” İfadesiyle büyük bir kahramanlık eseri olarak
tanımlanmıştır.
Bu bağlamda, ülkemizin engin tarihi ve kültürel değerlerini araştırmak,

ortaya çıkarmak, korumak, yeni kuşaklara ve tüm dünyaya tanıtmak yurt
sevgimizin bir nişanesi olduğu kadar günümüz ve geleceğimiz için de milli
bir görevdir. Bu görev bilimciyle Gaziantep Valiliği, Gaziantep Büyükşe-
hir Belediyesi ve Gaziantep Üniversitesi’nin katkılarıyla ana teması Milli
Mücadele Döneminde Gaziantep olan Uluslararası Gaziantep Tarihi Sem-
pozyumu tertip edilmiştir. Sempozyumun temel amacı, ilimizin tarihi ve
kültürel yönlerinin bilişsel açıdan ele alınarak incelenmesini sağlamak ve
Gaziantep bölgesinin tarihi, dini, sosyal ve kültürel değerlerini ortaya çı-
karmaktır. Sempozyumun bir diğer amacı ise Gaziantep üzerine bilimsel
çalışmalar yürüten bilim insanları arasında bilgi alışverişi, işbirliği ve daya-

nışmayı artırmaktır. Sempozyuma 150 bildiri özeti gönderilmiş, bilim ku-
rulumuz bunlardan 119’unu kabul etmiştir. Kabul edilen bildirilerden 7’si
kardeş ülke Azerbaycan ve biri de Kazakistan’ dandır. Sunumlar 4 ayrı sa-
londa, 25-26 Aralık tarihlerinde toplam 29 oturumda gerçekleştirilecektir.
Sempozyum programına göre; ilk gün açılış töreni ile birlikte bildiriler
sunulacak, ikinci gün akşama kadar bildirilere devam edilecektir. İkinci
gün saat 18.00- 19.00 arasında sempozyuma katılan bilim insanlarımızın
katkılarıyla sempozyum hakkında genel bir değerlendirme oturumu yapı-
lacak ve bir sonuç bildirisi hazırlanıp ilan edilecektir.
27 Aralık 2017 Çarşamba günü Gaziantep şehrinin tarihi ve kültürel

mekanları gezilecektir. Sempozyumda sunulan bildiriler, gerekli kontrol ve
düzeltmeler yapıldıktan sonra bildiri kitabında yayımlanacaktır.
Sözlerimi tamamlarken Uluslararası Gaziantep Tarihi Sempozyumu’na

maddi ve manevi destekleriyle katkı sağlayan Sayın valim Ali YERLİKA-
YA’ya, Sayın Büyükşehir Belediye Başkanım Fatma ŞAHİN’e Sayın Rektö-
rüm Prof. Dr. Ali GÜR’e düzenleme kurulu adına öncelikli olarak en içten
şükranlarımı sunuyorum.
Yine, Sempozyumun hazırlanmasında Düzenleme ve Bilim Kurulumuz

da görev yapan üyelerimiz önemli katkı ve çabalar göstermişlerdir. Onların
bu katkı ve çabalarından dolayı kendilerine huzurlarınızda teşekkürü bir
borç biliyorum. Ayrıca Dekan yardımcısı Yrd. Doç. Dr. Murat ÇELİK-
DEMİR’in ve Arş.Gör. Selim OSRAK’ın destek ve katkılarından dolayı
teşekkür ederim. Son olarak Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Kültür ve
Sosyal İşler Daire başkanı Sn. Hülya YILDIZ ‘a ve Murat DAĞ’a, Tarih
bölümü öğretim elemanlarına, görevli olarak çalışan Tarih bölümü lisans
ve lisansüstü öğrencilerine katkılarından dolayı teşekkür eder, kongremizin
başarılı geçmesi dileğiyle tüm konuklarımıza ve katılımcılara saygılarımı
arz ederim.
Prof. Dr. Ahmet GÜNDÜZ
Düzenleme Kurulu Adına
MİLLİ MÜCADELEDE
AYINTAB
Gaziantep Savunmasında Nizip

Kuvay-i Milliyesinin Rolü
Yaşar BÜYÜKOĞLU*
Selim OSRAK**
Giriş
Osmanlı Devleti’nin, I. Dünya Savaşı’ndan mağlubiyeti sonucu 30

Ekim 1918 tarihinde imzaladığı Mondros Ateşkes Antlaşması’ndan sonra
diğer Anadolu toprakları gibi Antep, Urfa ve Maraş da bazı İtilaf Dev-
le tleri’ nin işgaline uğramıştır. İlk olarak İngilizler işgal etse de yapılan
Suriye Antlaşması ile bu bölgeler, Fransız işgaline terk edilmiştir. Fransız
kuvvetlerinin bölgede yaşayan Ermenilerle işbirl’ği yapması ve hem Fransız
kuvvetlerinin hem de Ermenilerin yıkıcı faaliyetleri, bölge halkını telaşlan-
dırmış ve halkın teşkilatlanma ihtiyacını ortaya çıkarmıştır. Tüm bunların
sonucunda yerel halk ile işgal kuvvetleri arasında kanlı çarpışmalar kaçı-
nılmaz olmuştur. Söz konusu mücadeleler şehir merkezlerinde yoğunluk
gösterse de, bu merkezlere bağlı kaza, nahiye ve köyler de kendi imkan ve
kabiliyetleri ölçüsünde bu mücadelelere destek vermiştir.
Bugün Gaziantep’e bağlı oldukça büyük bir ilçe, fakat işgal yıllarında
Şanlıurfa’nın ilçesi Birecik’e bağlı bir nahiye olan Nizip de, kendi imkan
ve kabiliyetleri ölçüsünde bu mücadeleyi desteklemiştir. Nizip’teki teşkilat-
lanma ve savunma faaliyetleri, büyük oranda Antep savunması paralelinde
gerçekleşse de Nizip’in etki ve rolü, Birecik’ten dolayı, Urfa savunması ile
doğrudan ilgilidir.
Bu makalede esas olarak Nizip teşkilatının Antep savunmasındaki des-

teği ve Fransız kuvvetlerinin Nizip bölgesindeki faaliyetleri konu alınsa
da, Nizip teşkilatının Birecik savunmasındaki etkisi ve rolü, Nizip coğ-
rafyasının stratejik önemi ve diğer çevre bölgelerin Antep savunmasındaki
katkısına da kısmen değinilmiştir.
* Yrd. Doç. Dr. Gaziantep Üniversitesi, Nizip Meslek Yüksek Okulu, buyukoglu@gantep.edu.tr
** Araştırma Görevlisi, Gaziantep Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, selim_osrak@hotmail.com
Fransız İşgaline Kadar Nizip Tarihinin Ana Hatları
Nizip, Gaziantep’e bağlı bir ilçe olup, 36°-28’ Doğu boylamı ile 36°-
38. Kuzey enlemleri arasında yer almaktadır. Denizden yüksekliği 750
metredir. İklimi karasal olup, kışları nispeten soğuk ve yağışlı, yazları ise
sıcak ve kurak geçer. İlçenin doğusu Fırat Irmağı ve Birecik (12 km.), ba-
tısı Gaziantep (45 km) ve Oğuzeli ilçesi (31 kın.), kuzeyi Yavuzeli ilçesi ve
güneyinde Karkamış (33 km.) ile sınırlanır. 1
Harita 1: Nizip ve Çevre İlçeler2
Nizip, günümüzden 10-12 bin yıl önce ilk kez tarıma başlayan insan-
ların buna bağlı olarak oluşturduğu yerleşmelerin yer aldığı Mezopotam-
ya’mn kuzeyinde “Verimli Hilal” denen bölgenin merkezinde bulunmak-
tadır. Tarih öncesi döneme ait bulgular, yörenin insanlığın ilk yerleşim
alanlarından biri olduğunu ortaya çıkarmıştır. Belkıs çayı kenarındaki
mağaralar ve ilk yerleşme yerlerinin kalıntıları olan höyükler, bölgeyi bir
oya gibi bezemiştir. Bölgede yapılan araştırmalar neticesinde Yontma Taş
Devrine ait el baltaları, kesici ve kazıyıcı taş aletleri bulunmuştur. Bu dö-
nem insanlarının Nizip Çayı kenarlarında yaşamış olması daha muhtemel-
dir. Zira bu coğrafyada yer alan kalkerli arazi hem mağara yapımına hem
1 - Halil İmamoğulları (Haz). (2002). Geçmişten Günümüze Nizip. İŞMONT Tekstil Üretim Pazarlama San. ve Tic.
LTC. STİ., Basım Yeri Yok, s.18.
2 - http ://tr.wikipedia.org/wiki/Nizip. (28.10.2013).
de taş işçiliğine gayet uygundur.3 Cilalı Taş çağını izleyen Kalkolitik ve

Tunç devirlerinde de bölge yerleşim yeri olma özelliğini korumuştur. Ca-
bahöyük ile Şahzade Höyük, Kalkolitik dönem yerleşimlerindendir.4 Şeh-
zade ve Turlu Höyükleri’nde Te’l-Halaf Kültürü'ne ait izlere rastlanmıştır.5
Tunç Devri’nde Hitit egemenliğinden sonra bölgede Asur egemenliği gö-
rülmektedir.6 Nizip’e egemen olan diğer uygarlıklar ise sırasıyla; Hurriler,
Mitanniler, Persler, Makedonya Krallığı ve Roma İmparatorluğu’dur. Yöre
İmparator Pompais tarafından Roma İmparatorluğuna katılmış, Roma-
İmparatorluğu Doğu ve Batı olarak ikiye bölününce bölge, Doğu Roma
(Bizans)topraklarında kalmıştır.7 Bölge, 630'lu yıllarda İslam Devleti'nin
eline geçmiş ve sırasıyla Emevi, Abbasi, Tolunoğulları ve Fatımi egemenliği
söz konusu olmuştur.8 Malazgirt Zaferi’nden sonra Nizip ve civarı, Türk
akınlarına sahne olmuş, bölge hızla Türkleşmeye başlamıştır. Nizip daha
sonra Anadolu Selçuklu Devleti’nin hakimiyetine girmiştir. Bölge bir ara
Haçlı işgaline uğrasa da, Eyyübiler bu duruma son vermiştir. Memlukler-
den sonra ise bölgede, Dulkadiroğluları egemenliği söz konusu olmuştur.
Yavuz Sultan Selim’in Memluk Seferi ile Antep, Nizip ve diğer etraf şehir-
ler, Osmanlı topraklarına katılmıştır.9 Osmanlı yükselme devri bölge için
de yükselme ve gelişme çağı olmuştur. Ünlü Türk seyyahı Evliya Çelebi,
1648 yılında Şam’dan Anadolu’ya geçerken Nizip’e uğramış ve izlenimleri-
ni Seyahatname’sine şöyle yazmıştır:
“Nizip, Fırat lnnağı’nın batı tarafında, çöl içinde, yüksek bir dağın ete-
ğinde, hanlı, cami ve hamamlı ve küçük çarşılı, mamur bir kasaba olup, bağı
ve bahçesi yoktur.150 akçalık kazadır. Her vakit Birecik’ekatılıp Nahiye olur.
3 - Rıdvan Erdoğan. (2011). Nizip Coğrafyası, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya Anabilim
Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum, s.97.
4 - Nizip’te yer alan höyüklerin listesi için bkz: Cemil Cahit Güzelbey. (1992). Gaziantep ‘ten Kesitler. AR Ajans
Basın-Yayın-Reklamcılık, Gaziantep, s.29; Ömer Asım. (1934). Gaziantep’te Eti Eserleri. Halkevi Dil, Edebiyat, Tarih
Şubesi Neşriyatı:3, Gaziantep Halk Fırkası Matbaası, s.7-13.
5 - Kürşat Göncü (Haz). (1988). Gaziantep, Gaziantep Ticaret ve Sanayi Odası, Gaziyurt Matbaacılık, Gaziantep,
s. 53.
6 - Komisyon. (2006). Gaziantep, Yayın No:2, Sertaç Tanıtım, Gaziantep, s.40.
7 - Halil Eker. 2006). Nizip ‘teki Mimari Eserler. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış
Yüksek Lisans Tezi), Van, s. 4; Erdoğan, a.g.e., s. l 00.
8 - İlhan Ôzcan. (1969), Nizip ve Nizipliler, Doğrusöz Matbaası, Kastamonu, s.5.
9 - İbrahim Bozkurt. (2012). Tüm Yönleri İle Nizip Tarihi, Merve Ofset Matbaacılık, Nizip, s.36-108; Komisyon,
Gaziantep, s.40.
Harun-Reşid asrında dahi bu da mamur bir şehinniş. Ayıntab’ın kıble tara-

fında bir konak olup yaya adam bir günde varır, gelir. Buradan yine doğuya
giderek, altı saatte Birecik'e geldik."10
Nizip, tarihte bazı büyük savaşların yaşandığı bir alan olmuştur. Bu

savaşlardan ilki 889-890 yıllarında Sasani kralı II. Şapur ile Roma impa-
ratoru II. Fosnasi arasında meydana gelmiştir.11 Diğeri ise 23-24 Haziran
1839 tarihli Nizip Savaşı’dır. Osmanlı padişahı II. Mahmut kuvvetleri ile
Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa kuvvetleri arasında yaşanan bu savaşı, Os-
manlı ordusu kaybetmiştir.12
1890-1920 Yıllarında Nizip’te Genel Durum
İdari Yapı
1616 tarihli Halep Avarız Defteri’ne göre Nizip, en az bu tarihten itiba-

ren kaza statüsünü korumuştur. Bu dönemde Nizip tek mahalleli durum-
dadır ve 53 köy bu kazaya bağlıdır.13 Mezkür tarihte Nizip Kazası’na bağlı
bazı köy isimleri şöyledir: Alagöz, Kersentaş, Timar, İkizce, Kara Cürun,
Mağarcık, Ağcakend, Kefer Şeyh...14 Bu köy isimlerine Milli Mücadele dö-
neminde de rastlanacaktır.
1864 yılında Nizip, Barak ve Çukur nahiyeleriyle birlikte Birecik Ka-

zası’na bağlıdır. Birecik Kazası ise Urfa Livası’na bağlı durum dadır.15 Bu-
nunla birlikte 1889 tarihli Halep salnamesinde Nizip ile ilgili bazı verilere
rastlanılmaktadır. Bu salnamede Nizip’in nüfusu 2117 olarak gösterilmek-
tedir. Nizip’in 6 camii, l sıbyan mektebi ve 700 haneden oluştuğu mezkur
salnameden anlaşılmaktadır.16
10 - Evliya Çelebi (1970), Seyahatname, Zuhuri Danışman (Çev.), C.5, Zuhuri Danışman Yayınevi, Kardeş Matba-
ası, İstanbul, s.36.
11 - Cengiz Eroğlu vd. (2012), Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Halep, ORSAM Yayınları, Ankara,
s.138.
12 - 12Bilgehan Pamuk (2009), Bir Şehrin Direnişi Antep Savunması, IQ Kültür Sanat Yayıncılık,
İstanbul, s.62: Hulusi Yetkin ve Mehmet Solmaz (Haz.). (1969), Küçük Hafız ve Mustafa Yavuz, Gaziantep Kültür
Derneği Kitap ve Broşür Yayınları, Sayı: 42, Yeni Matbaa, Gaziantep, s.28.
13 - Erdoğan, a.g.e., s.105.
14 - Erdoğan, a.g.e., s.106.
15 - Hilmi Bayraktar. (2007). Tanzimat ‘tan Cumhuriyet ‘e Urfa Sancağı, Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmnları
Merkezi Yayınları No:14 Tarih Şubesi Yayınları No:12, Elazığ, s.8.
16 - Kazım Yılmaz (1990), Nizip ve Sosyo-Ekonomik Gelişme, İ.Ü. Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü, (Basılma-
mış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, s.13.
1895’li senelerde Nizip’te okuma yazma kurslarının açıldığı, bu kurs-

ların başında Hoca Hilmi Bey’in olduğu ve bu kişinin günde yetmiş iki
kadar talebeyi okuttuğu bilgisi kaynaklarda geçmektedir.17
1900-1901 yılında da Nizip, Barak, Çukur ve Avşar nahiyeleri ile bir-

likte Birecik Kazası’na bağlı durumdadır.18
1908 tarihli salnameden anlaşıldığı kadarıyla bu dönemde Birecik’e

bağlı Nizip Köyü’nde 1.062 hane, 12 camii, 2 medrese, 1 tekke, 2 kilise,
1 rüştiye mektebi,19 4 sıbyan mektebi, 5 fırın, 3 han, 3 hamam, 1 sabun-
hane, 35 zeytma’sarası, 9 değirmen, 7 kahvehane, 2 ambar, 150 bahçe ve
537 bağ vardır.19
Birecik’e bağlı köyler arasında Nizip’ten başka Kehriz, Hazimoğlu, Ker-

sentaş, Akkuyu, Elifoğlu, İkizce, Çatak ve Yarımca da bulunmaktadır.20Şu-
an Nizip’e bağlı Orul (Sekili) Belediyesi ise salname döneminde Orul Na-
hiyesi adıyla Antep kazasına bağlıdır. Bu nahiyeye bağlı 19 köy bulunmak-
tadır. Bu köylerin en büyükleri; İbrahimşehir, Ağcakent, Orul, Kızılcakent,
Battalhöyük ve Kefri Bostan’dır. Yine aynı dönemde Reşi adıyla bir nahiye
mevcuttur21 ve en büyük köyleri arasında Çanakçı, Hacımanlı, Turlu ve
Mağara bulunmaktadır.22 Mezkur köylerin büyük çoğunluğu günümüzde
Nizip’e bağlı durumdadır. 1914 yılında Rumkale Kazası idari olarak Antep
Sancağı’na bağlanmış ve aynı düzenleme ile Nizip kaza statüsü alarak An-
tep’e bağlanmıştır.23 1920’lerde ise Nizip, bir nahiye olarak Fırat Nehrinin
hemen kıyısında bulunan ve Şanlıurfa’nın bir ilçesi olan Birecik’e bağlıydı
17 - Özcan, a g.e., s.22-23.; Kezban Sönmez (2005), Gaziantep İli Nizip İlçesinde Bulunan Geleneksel Antep İşlemeleri,
Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü El Sanatları Eğitimi Ana Sanat Dalı El ve Makina Nakışları Eğitimi
Sanat Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya, s.6.
18 - Bayraktar. a.g.e., s.9.
19 - Rüştiyeler yüksek ilköğretim kurumlardır. Sıbyan Mektepleri ile birlikte Ocak 1847’den itibaren
açılmışlardır. İlk olarak Urfa merkezde ve bilahire Birecik, Rumkale ve Nizip’te açılmıştır. Nizip’te faaliyet gösteren
rüştiye mektebi için şunlar söylenebilir: 1903-1904 yıllarında Nizip’te bir adet rüştiye mektebi vardır. Bu mektepte 1
muallim ve 45 talebe bulunmaktadır. 1904-1905’te ise muallim sayısı 2’ye çıkmış, bir de kapıcı görevlendirilmiştir.
1905-1907 yıllarında muallim sayısı 3, talebe sayısı 45’dir. 1908-1909 yıllarında ise 3 muallim ve 46 talebe ile rüştiye-
nin eğitime devam ettiği görülmektedir. Bu dönemde muallim-i evvel Bekir Safi Efendi, hüsnühat muallimi Mustafa
Lemi Efendi, muavin ise İsmail Hakkı Efendi’dir. Bkz: Eroğlu, a.g.e., s.592.; Bayraktar, a.g.e., s.42.
20 - Eroğlu, a.g.e., s.137.
21 - Rumkale’ye bağlı kalmış ve daha sonra lağvedilmiştir.
22 - Eroğlu, a.g.e., s.151.
23 - Bayraktar, a.g.e., s.12.
Nizip, ancak 1924 idari teşkilatlanmasında Gaziantep Vilayetine bağlan-

mış ve 1926 da kaza ünvanını alabilmiştir. 24 Bu dönemde Nizip iki temel
kısma ayrılmıştır: Yukarıoba ve Aşağıoba25 Yine aynı dönemde Nizip’te
dört mahalleden söz edilmektedir. Bunlar: Nizip’in merkezi durumunda
olan Pazarcamii , Şıhlar Mahallesi, Tepe Mahallesi ve Saha Mahallesidir.
Türkiye’de ilk resmi genel seçimlerin yapıldığı 1927 genel seçimlerine

bakıldığında Gaziantep ve ilçelerine ait nüfus sayıları şöyledir.26
Şehir Nüfus
Gaziantep 39.998
Kilis 22.518
Islahiye 1.425
Nizip 7.041
Tablo :1 1927 Yılı Gaziantep ve ilçeleri Nüfusu
1889 yılında 2.717 olan Nizip nüfusunun 1927 yılında 7.041 olduğu
düşünüldüğünde 38 yıllık toplam nüfus artrş hızı oranının, diğer tüm et-
kenler dışarı bırakıldığında yaklaşık % 333 olduğu anlaşılmaktadır. Bu he-
sap üzerinden Nizip'in 31 yıllık nüfus artış hızı oranı ise % 271 olmakta ve
bu sayı 5.737'ye denk gelmektedir. Yani 1920 Nizip'inde nüfus 5.737'dir.
Elbette bu, tahmini ve ortalama bir sayıdır.
Yıllar Hane Nüfus

1889 700 2.117
1908 1062 5.31027
1920 1148 5.737
1927 1408 7.041
Tablo 2: 1889, 1908,1920 ve 1927 Yıllan Nizip Nüfusu
24 - Mehmet Yılmaz(19’13), Nizip Tarihi, Mazlum Kitabevi, Gaziantep, s.20.

25 - Coğrafi anlamdaki yukarı ve aşağı ifadeleri, genelde bir nehir ya da çayın akış yönüne göre Belirlenmiştir. Nizip-
lilerin bu ifadeleri kullanmasını saglayan da Nizip Çayı olmuştur.
26 - M. Emin Sönmez ve Zafer Başkaya (2012), Sanayi ve Ulaşım Fonksiyonlanna Bağlı Gelişen Bir Şehir: Nizip,
Doğu Coğrafya Dergisi, Atatürk Üniversitesi 55. Yıl Özel Sayısı, C 17, S:28, ss. 85
27 - 1062 adet hanede ortalama 5 kişinin yaşadığı düşünüldüğünde ulaşılan sayıdır.
1927’ele Nizip nüfusunun çok büyük bir kısmı kırsal alanda yaşamak-
tadır. Toplam nüfusun sadece %14,5’i şehir merkezinde bulunmaktadır.
Bu oran günümüze doğru geldikçe şehir nüfusu lehine giderek artmış ve
2010 yılında %72,3’ü bulmuştur.28
Dünya Savaşı’ndan önceki tarihlerde Nizip, Birecik ve Urfa yoluyla

Halep Vilayeti’ne bağlı olsa da 1919 yılında Urfa Sancağı bağımsız hale
getirilmiştir.29 Yine de savaş sonrasındaki gelişmeler bir ara Halep’in Şe-
rif Hüseyin’in oğlu Emir Faysal’ın hakimiyetine girmesine sebep olunca
Nizip bölgesi de Emir Faysal’ın hakimiyet bölgesinde olduğu iddiası ve
bahanesiyle buraya elçiler gönderilmiş ve tabiiyet istenm iştir.30 İki Çer-
kez atlısı, Emir Faysal’ın yeğeninin imzasını taşıyan bir mektupla Nizip’e
gelmiş, yakında Nizip’e gelecek olan Emir Faysal’ın yeğeni için bir mera-
sim düzenlenmesini emretmişlerdir.31 Bunun üzerine toplanan Nizip eşrafı
Emir Faysal’ın yeğenini karşılama kararı alır ve bir mektup hazırlar. Mek-
tubu Çerkez elçilere vermeden önce Nizip’in en otoriter kişisinin - Hacı
Mehmet Efendi (Sayın) - beklenmesine karar verilir. Hacı Mehmet Efendi
Antep’tedir ve o gelinceye kadar elçiler oyalanır. Hacı Mehmet Efendi’nin
dönmesi üzerine mesele tekrar tartışılır ve bölgenin Arap değil Türk mem-
leketi olduğu vurgulanarak Çerkez elçileri şu mektupla geri gönderilir:
“Ülen Arap, Nizip kasabası Türkoğlu Türktür. Burada hiçbir Arap yok-
tur. Bir tek Arap ailesi vardır o da Aşaoba’da (Aşağı Oba) Abdallar mahalle-
sinde oturur (Arap Keloğlan-Altınbaş Ailesi). Yediden yetmişe Nizip halkı
ölmedikçe, seni Fırat’ın bu geçesine (tarafına) sokmayız. Geleceğin varsa,
göreceğin de var...
28 - Sönmez, a.g.m., s.87.
29 - İsmail Ôzçelik. Milli Mücadele ‘de Güney Cephesi, Urfa Kültür Bakanlığı Yayınları/1418, Kültür Eserleri Dizi-
si/56, Başbakanlık Basımevi, Ankara. s.11.
30 - Bazı Arap çete ve aşiretlerinin giriştiği bu tip hareketler sadece Nizip bölgesinde değil Urfa ve Antep sancakla-
rında da görülmüştür. Örneğin 18 Mayıs l 919 tarihinde bazı Arap çeteleri Trem istasyonunu (Gün ümüzde Sayar-
lı-Ceylanpınar) basmış ve buradaki Nizamiye müfrezelerinin silahlarını alarak olay yerinden uzaklaşmışlardır. Bkz:
Özçelik, a.g.e., s.62; Hulusi Yetkin. (1969), Gaziantep İçin Söylenenler. Gaziantep Kültür Derneği Kitap ve Broşür
Yayınları, S:54, Yeni Matbaa, s.74.
31 - 1860’lı yıllarda Rus boyunduruğundan kaçan önemli miktarda Çerkez nüfusunun bir kısmı Halep, Adana,
Osmaniye ve Maraş bölgelerine yerleştirilmiştir. Bkz. Abadi. (1959). Türk Verdümü Gaziantep, Kunnak Yüzbaşı Nec-
mettin (Çev.), Gaziantep Kültür Derneği Kitap ve Buroşür Yayınları, Sayı:14, Mürevvet Matbaası, Gaziantep. s.6-7.;
Hulusi Turgut (Der.). (2005). Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 6. Baskı,
İstanbul, s.85.
-imza: Nizip Aha1isi” 32
Tartışma sırasında Nizip’i savunmak için yeteri asker ve teçhizat olma-

dığının söylenmesi üzerine eşkıyalardan yardım istenebileceği öne sürül-
müş ve Mamato Karayılan’dan şu mektupla yardım istenmiştir:
“Mamato;
Nizip’in malı, canı, namusu tehlikededir. Araplar kasabamıza hücum

edecekler, seni Nizip’e Muhafız Kumandanı tayin ettik, Nizip’in namusu
sana teslim, acele gel.”33
Resim 1: Hacı Ahmet Sayın Resim 2: Arap Keloğlan
Nizip’e gelen Mamato, gece sokağa çıkma yasağı ilan eder ve Birecik
yoluna gözeliler koyar. Arapkeloğlan’ın Nizip’in silahlandığı propagandası
üzerine Nizip’e gelen giden olmaz.34
Mamato Karayılan’ın anlattığı bu hadiseler büyük oranda doğru ol-

malıdır. Zira bu hadiseleri destekleyen başka kaynaklar da mevcuttur. Fil-
hakika, bölgede meydana gelen otorite boşluğundan yararlanmak isteyen
Arapların Nizip ve Cerablus’un Arap hükümetine ait oldukları iddiasıyla
Nahiye Müdürü ve Askerlik Şubesi başkanını tehdit ettikleri; 10 Aralık
1918’de Şerif Hüseyin’e mensup olduklarını iddia eden 400 kişilik bir
32 - Tanyol, Mamato, s.47-50.

33 - Tanyol, Mamato, s.49 (Yazar Notu : Bu hadise dönemin eşkıyalık olgusunun hem niteliği hem de niceliği
hakkında bir fikir vermektedir. Demek ki eşkıyalık olgusu korku unsurunun yanında sevgi, saygı, mertlik, vatanse-
verlik, fedakarlık gibi unsurları da kapsamaktadır. Aynı zamanda eşkıyaların sayıca fazla bulunması, onlardan yardım
istenmesini de etkilemiş olmalıdır.)
34 - Tanyol Mamato, s.50; Fransa ile 1921 Ankara Antlaşması yapıldığında Emir Faysal bu
durumu hayretle karşılayacaktır. Bkz Bayaz, a.g.e., s. l20.
Arap kuvvetinin Çobanbey, Akçakoyunlu ve Cerablus’u işgal derek Nizip’i

de işgale yeltendikleri, telgraf merkezleri ile hatlarını tahrip edip jandarma-
ların silahlarını aldıkları kaynaklar arasında belirtilmektedir.35
Yine Cibirizade Selahaddin ve Halepli Rufaizade Tahir adlı kişi ve bu

kişilere ait kuvvetlerin Carablus ve civarını yağma etikleri, Selahaddin’in
Nizip’e bir tehditname gönderdiği de olaylar arasında zikredilmektedir.36
İngilizler ise Arapların bu girişimine bölgede ve aşiretler arasında karışıklık
ve çatışma çıkarması sebebiyle göz yummuş ve hatta bizzat bu amaçla gi-
rişimlerde bulunmuştur. Nitekim İngilizlerin desteği ile Binbaşı Ramazan
adı bir şahıstan, Urfa aşiret reislerine; Fransızların boyunduruğu altındaki
Halep Arap Hükümeti’ne katılmaları için mektuplar gönderilmiştir. An-
cak mezkur reisler Osmanlı’dan ayrılmamakta kararlık göstermişlerdir.37
Harita:2: XX. Yüzyılın başında Nizip ve Çevresi38
35 - Özçelik, a.g.e., s.37-46: Pamu.k, a.g.e., s.77.

36 - Müslüm Akalın (2008), Urfa Kurtuluş Destanı, Şanlıurfa Valiliği İl Kültür ve Turizm
Müdürlüğü Yayınları Şehir Kitaplığı Dizisi: 47 İstanbul, s.2.
37 - Bayraktar, a.g.e., s.13.
38 - Erdoğan, a.g.e., s.108.
Sosyo-Ekonomik Yapı
1910’lu yıllarda Nizip’te bir eğlence olarak Karagöz oyununun sergi-

lendiğini görmekteyiz. Nitekim Ahmet Usta namlı bir kahveci ustası mez-
kur oyunu oynatarak Niziplileri hem güldürmüş hem düşündürmüştür.39
Bu geleneğin daha sonra da devam ettiği ve Uzun Çarşı’nın sonunda yer
alan Ayvaz’ın kahvesinde Ramazan aylarında Karagöz oyunu oynatıldığı
Cahil Tanyol’un ifadesinden anlaşılmaktadır.40 Yine Ramazan aylarında
buralarda Köroğlu hikayelerinin anlatıldığı, bu hikayelerin bir ay boyunca
anlatılacak kadar uzun sürdüğü belirtilmektedir. Anlatılan diğer hikayeler
arasında Karacaoğlan ve Battal Gazi de yer almıştır.41 Dönemin bir diğer
eğlence kültürü de gazinolardır. Bu gazinoların en ünlüsü bugünkü tren
köprüsünün ayağından başlayıp Taşköprü'ye kadar devam eden bir alan
içinde yer almıştır. Burasının güllük ve gülistanlık bir yer olduğu, bayanla-
rın çalıştığı ve gayet modern bir mekan olduğu belirtilmiştir.42
1920’lerde Nizip ekonomisinde kağıt paraların değil altın ve gümüş

paraların kullanıldığı anlaşılmaktadır. Türkiye’nin birçok bölgesinde ka-
ğıt para uygulamasına dahi erken tarihlerde geçildiği halde Nizip’te ancak
1936’da bu uygulamanın başladığı anlaşılmaktadır.43
1920’1erde Nizip’in etnik yapısını Türk, Kürt, Arap ve Ermeniler oluş-

turmaktadır.44 Kılıç Ali Paşa'nın Ennenilere hitaben yazdığı beyanname-
den Birecik’ten başka Nizip’te de bir kısım Ermeni nüfusunun varlığı anla-
şılmaktadır. Söz konuş beyanname şöyle başlamaktadır:
39 - Özcan, a.g.e., s.44.

40 - Cahit Tanyol. (2002), Anılarda Nizip: Geçmişten Günümüze Nizip, İŞMONT Tekstil Üretim Pazarlama San ve
Tic. LTC. STİ., Basım Yeri Yok, s.69.
41 - Ahmet Okan ve Halil İmamoğulları (2002), 1940-1960 Arasında Nizip Kahveleri, Geçmişten Günümüze Nizip,
İŞMONT Tekstil Üretim Pazarlama San. ve Tic. LTC. ŞTİ., Bastın Yeri Yok, s.126.
42 - Orhan Uygur ve Ahmet Okan (2002), Nizip’te Eski Gazinolar ve Sazlar. Geçmişten Günümüze
Nizip, İŞMONT Tekstil Üretim Pazarlama San. ve Tic. LTC. ŞTİ., Basım Yeri Yok, s.121.
43 - Sadık Aydeniz (2002), 1930’lu ve 1940’1ı Yıllarda Nizip, Geçmişten GünümÜZe Nizip.
İŞMONT Tekstil Üretim Pazarlama San. ve Tic. LTC. ŞTİ., Basım Yeri Yok, s.72.
44 - 1932 yılına ait Nizip Kaymakamı Şemseddin Akan’ın hazırladığı raporda dört ev kadar Musevi’nin varlığından
da bahsedilmiştir. 1920’li tarihlerde de az da olsa Musevi nüfusunun yaşaması muhtemeldir. Bkz: İmaınoğulları,
a.g.e., s.76.
“Malum-u alileri olduğu veçhile Cemiyet-i fslamiye, mevcut azasının

mühim bir kısmı cemiyetimizin erkanındandır, mütemadiyen Ermeni-
lerle uzlaşmak politikasını takip ederek hal-i hazırdaki gerginliği izaleye
çalışıyor. Bu gerginliğin izalesi halinde bilhassa Maraş’ın sükutu Uzerine
Birecik, Urfa ve Nizip Ermenilerinin İslamlarla müttehiden hareketleri
memuldür...”45
Dönemin Anadolu’sunun birçok yerinde olduğu gibi Nizip’te de ticaret

ve sanatkarlık genel itibarla Hıristiyan Ermenilerin elindedir. Hatta Cahit
Tanyol’un ifadesine göre, dönemin Nizip’inde tek bir doktor vardır ve o da
Topal Hekim denilen bir Ermeni’dir.46
Ermeniler sağlık sektöründe ön planda yer aldığı gibi47 yapı ve maran-

goz ustalannın hemen hemen tümü Ermenilerden oluşmuş vaziyettedir.48
Yine de bu tarihlerde Nizip’te etnik ya da dini herhangi bir çatışmanın
söz konusu olmadığı anlaşılmaktadır. Cahit Tanyol, “gavur” kelimesinin
Ermeniler için kullanıldığını bildiğini; fakat, “gavur”un düşman anlamına
geldiğini ilk defa İngiliz ve Fransız sözcükleriyle birlikte öğrendiğini ifade
etmektedir.49 Bu durumun bir destekleyicisi de Nizip’ in kendine has coğ-
rafi özelliğidir. Şöyleki Nizip, “Batı”yı temsil eden Gaziantep ile “Doğıi’yu
temsil eden Şanlıurfa şehirleri arasında yer alırken, güneyden de Arap coğ-
rafyasına komşudur.50 Yine Nizip, minyatür bir İstanbul şehri gibi, hem
ülkesel hem de evrensel anlamda “Doğu” ile “Batı ‘yıbirleştirmiştir.51 Bu
coğrafi durum, Nizip’te birçok etnik kökenin birlikte yaşamasını sağlar-
ken, hoşgörü ortamının da doğmasına vesile olmuştur.
45 - Pamuk, a.g.e., s.140.

46 - Cahit Tanyol. (2002). Adile Bacı’nın Sopası: Geçmişten Günümüze Nizip, İŞMONT Tekstil Üretim Pazarlama
San. ve Tic. LTC. ŞTİ., Basım Yeri Yok, ss.58.
47 - Dönemin Antep şehrinde de durum aynıdır. Doktor, eczacı ve dişçilerin çok büyük bir kısmı Ermeni’dir. Bkz: Ali
Nadi Ünler. (1969), Gaziantep Savunması, Kardeşler Matbaacılık, İstanbul, s.13; Hasan Remzi Çitçi ve Şakir Sabri
Yener. (1971), Osmanlı Devleli’nin Son Yıllarında Gaziantep ‘te Sanat ve ticaret Dalları, Gaziantep Kültür Derneği
Kitap ve Buroşür Yayınları, Sayı:58, Yeni Matbaa, s.20; Ugurol Barlas. (1971). Gaziantep Tıp Fakültesi ve Azınlık
Okulları. Gaziantep Kültür Derneği Yayınları, No:57, Özer Matbaası, Karabük, s.25-27.
48 - Ahmet Okan ve Halil İmamoğulları (2002), Nizip’te Eski Yapı Ustaları ve Eski Yapılar,
49 - Tanyol, Adile Bacı’nın Sopası, s .58.
50 - Akgün Aydeniz. (2002), Nizip: İnsanlık Tarihi ile Özdeşleşen Bir Kent, Geçmişten Günumüze
Nizip, İŞMO Tekstil Üretim Pazarlama ve San. ve Tic. LTC. ŞTI., Basım Yeri Yok, s.23.
51 - Nizip aynı zanıanda Doğu ve Batı ticaret yolları üzerinde de yer almaktadır. Bkz: Sönmez, a.g.m., s.81.
Harita 1: 14-15. Yüzyıllarda Anadolu’da İpek Yolu güzergahı(Koyu

çizgiler yollan, halka Nizip ve yakın çevresini göstermektedir.)52
Nizipliler de birer Osmanlı vatandaşı olarak 93 Harbine, Balkan Sa-

vaşlarına ve 1. Dünya Savaşına katılmışlardır. Anadolu’nun hemen her ye-
rinde görülen “her evden en az bir şehit veya gazi” durumu, Nizip için de
geçerlidir.53 Savaşların uzun sürmesi ve ölümlerin artması askerlerin firar
etmesine neden olmuştur. Bu dönemde Nizip’te de, sayıları sorun teşkil
edebilecek miktarda firariden bahsetmek mümkündür. Antep savunma-
sında görevli Arslan Bey’in, Kolordu Komutanı Selahaddin Adil Bey’e ait
12.2.1921 tarihli emir gereğince, Antep Sancağı, Birecik ve Rumkale’den
başka Nizip’e de geldiğini ve buralardan birçok kaçağı yakalayarak kolor-
duya sevk ettiği bilinmektedir.54 Yine aynı dönemlerde Rumkale Askerlik
Şubesine yazılan 20 sayılı yazıda Antep Taburu 2. Bölük’ten kaçan 16 er-
den ve bu erlerin yakalanması emrinden bahsedilmektedir.55
52 - Sönmez, a.g.m., s. 94.

53 - Bu duruma örnek verilebilecek kişilerden biri Nizipli Hacı Mahli oğlu Mustafa Efendidir. Mezkur kişi 1913
yılında Birecik Redif Taburunda görev yapmış, ardından I. Dünya Savaşının çıkması ile Fırat yoluyla Bağdat’a
gönderilen askerler arasında yer almıştır. Irak cephesinde Kut’ul Amare mevkiinde İngilizlere karşı savaşır ve burda
yaralanır. Sağ elini bird aha kullanamaz. Kendisine verilen berate önemsemez ve maaş veya madalya alma peşine
düşmez. Bir diğer örnek ise küçk zabit Mehhmet Efendidir. Bu kişi Çanakkale cephesinde bulunduğu gibi Kafkas
cephesinde de bulunmuş ve Ruslarla mücadele esnasında fena şekilde yaralanmıştır. Bu yaralanma sebebi ile yaşamını
zorlukla açılabilen ağzına konulan küçük bir kaşıkla beslenerek geçirmek zorunda kalmıştır. Bu zat da madalya ve
maaş peşinde koşmamış, gümrük mausipliğinden emekli olmuştur. Mezkur iki kşi de aynı aileye (İmamoğulları)
mensup olup ailenin diğer ferdi Şıh Müslüm ise Medine’de Araplar’a tutsak düşmüştür. Bkz: Ahmet İmamoğulları
(2002), İmamoğullarından Hacımahli oğlu Mustafa’nın I. Dünya Savaşı Anılarından Geçmişten Günümüze Nizip,
Geçmişten Günumüze Nizip, İŞMONT Tekstil Üretim Pazarlama ve San. ve Tic. LTC. ŞTI., Basım Yeri Yok, s.56.
54 - Lohanizade Mustafa Nurettin (1989), Gaziantep Savunması, Mehmet Ali Akidil (Çev.), Kastaş Yayınları A.Ş,
İstanbul, s. 57.
55 - Bayaz (1994), Antep Savunması Günlüğü, Cem Yayınevi, İstanbul, s. 128.
Resim: 3
Firari hareketlerine paralel olarak eşkıyalık hareketleri de artış göster-

miştir.56 Daha sonra Antep Savunması’nda birçok yararı olan Mamato
Karayılan’ ın57 da Nizip köylerinde eşkıyalık yaptığı anlaşılmaktadır.58 Bu
devrin ve bölgenin bilinen eşkıyaları arasında Baylan aşiretinden Bozan
Ağa59 ve kardeşi Seydo, Moho, Besni-Söyütlü Köyü’nden Sadık Ağa’nın
oğlu Hanefi ve yine BesniSusak Köyü’nden I Iüveydi aşiretinden Küllo-
Vakkas, Elbistan-Zerdekeş Köyü'nden Sinamilli aşiretinderr Hasan Hacey
ve amcası oğlu Çöllo, amcası İbiş (İbrahim), Abdal Aziz,60 Atmalı aşireti-
nin Karalar oymağından Kele Kövey’in oğlu Ali,61 ve Meştuşo62 gibi isim \
er bulunmaktadır.
Nizip ve Civarında Yer Alan Stratejik Mevkiler
Carablus: Fırat Nehri kıyısında bir şehirdir ve günümüzde Suriye’ye

bağlıdır. Karkamış İlçesi’nden çıplak gözle görülebilecek uzaklıktadır. İşgal
yıllarında bazı Arap çete ve aşiretleri bu bölgeye de gelmiş ve burada haki-
56 - Bölgedeki eş ı<ıyalık hareketlerinin başlanması çok daha öncesine dayanmaktadır. Osmanlı merkezi otoritesinin
bozulması özelikle son dönemde bu hareketlerin artışında en büyük sebep olmuştur. Bkz: Ce11il Cahit Güzelbey ve
Hulusi Yetkin. (1970). Gaziantep Şer ‘i Mahkeme Sicillerinden Örnekler. Cilt:81-141; Gaziantep Kültür Derneği,
Yeni Matbaa, Gaziantep, s.3,39-40,56- 57.
57 - Yazar Notu: Herkesçe malum Molla Karayılan değildir. Bu kişiden ileri sayfalarda etraflıca
bahsedilmiştir.
58 - Bülent Ağcabey. (1997). Kurtuluş Anıları. Allaben Yıl: 5, S.15, Gaziantep Kültür ve Eğitim Dem ği Yaym Org.
anı, Mart, s.25; Cahil Tanyol. (2012). Mamaıo Bir Milli Mücadele Öyküsü Eşkiyalıktan Çete Reisliğine, PiyaArt
Yayınları, İstanbul s. l.
59 - Bu eşk ıyanın ortadan kaldırılması için Molla Karayolan ile Mamato Karayılan bizzat ve birlikte mücadele etmiş
ve bu konuda muvaffak olmuşlard ır. Bkz: İl Yayın Kurulu. (2002). Gaziantep 11 Yıllığı 2002, Başbakanlık Basımevi,
Ankara, s.16.
60 - Tanyol, Mamato, s.22.
miyet kurmak istemişlerciir. Bu amaçla bölgede görevli Nahiye müdürü ile

Askerlik Şubesi başkanını tehdit etmişlerdir.
İstanbul ile ulaşımın sağlanması ve terhis edilen askerlerin demiryolu

ile taşınması bakımından Carablus gayet önemli bir mevki olmuştur. Aynı
zamanda bu bölge 6. Ordu’nun iaşe merkezi halindedir. Demiryolunun
işletilmesi için gerekli odun da bu istasyonda toplanmıştır.63 Zikredilen
önemlerden dolayı 6. Ordu’nun buraya bir kısım asker sevk ettiğini ve
bölgede yeniden hakimiyeti sağladığını görmekteyiz.
İngiliz kuvvetlerinin ise Antep'in işgalinden sonra tilin bölgedeki işgal-

lerini artırma niyeti taşıdığını görmekteyiz. Nitekim İngiliz kuwetleri bu
amaç için öncelikle 30 Ocak 1919’da Carablus’u işgal etmiş ve burada ha-
kimiyeti sağlamışlardır. İngiliz kuwetleriyle başa çıkamayan 6. Ordu kuv-
vetleri ise Suruç yakınlarındaki Arappınar İstasyonuna çekilmek zorunda
kalmış ve ancak işgali protesto edebilmişlerdir.64
Özetle şu sebeplerle Carablus, stratejik önemi gayet fazla bir bölge

özelliği taşımıştır: Bölgenin demiryolları üzerinde önemli bir istasyon du-
rumunda olması, İngiliz ve ardından Fransız kuwetlerinin burayı bir üs
haline getirmeleri, Carablus’un Anadolu içleriyle demiryolu bağlantısını
sağlaması, diğer bölgelerin işgaline ortam hazırlaması.
Telabyad Akçakale
Arappınar: Günümüzde büyük bir kısmı Suriye topraklarındadır ve

Ayne’lArap adıyla bilinir. Türkiye'de kalan kısmı ise Mürşitpınar olarak
adlandırılan köydür. Bölge deıniryolları üzerinde bulunması ve Suruç’a en
yakın istasyonlardan biri olması sebepleriyle stratejik önem arz eder. Ak-
çakale istasyonundan bir önceki istasyondur. Bu sebeple Akçakale yoluyla
Ceylanpınar ve Urfa Şehri için de önemlidir. İngiliz kuwetleri bu stratejik
bölgeleri ele geçirerek tüm bölgeyi güneyden kuşatmaya çalışmaktadır.
63 - Özçelik, a.g.e., s.38.

64 - Özçelik, a.g.e., s.304.
Rasül’ayn: Günümüzde Suriye topraklarındadır. Türkiye’de kalan kıs-

mı Ceylanpınar diye adlandırılmıştır. Demiryolları üzerinde önemli bir
istasyondur.
Karkamış:
Birecik: Bu bölge daha ewel Fırat Nehri yoluyla Halep ve Bağdat gibi
şehirlere doğrudan bağlı idi. Fakat daha sonra Carablus köprüsünün yapıl-
ması ve Osmanlı Devleti topraklarının parçalanması sebepleriyle bölgenin
stratejik önemi azalmıştır.65 Milli Mücadele döneminde Urfa Sancağı’na
bağlı durumdadır. İngiliz işgali döneminde (24 Şubat 1919) Birecik’te
önemli çapta çatışmaların olmadığı anlaşılmaktadır.66 Fransız kuwetleri
ise 4 kasım 1919 tarihinde bölgeyi işgal etmiştir. İşgale karşı Kaymakam
Münir Bey önderliğinde Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin bir ş1tbesi Bire-
cik’te kurulmuştur. Cemiyetin liderliğini bir ara Timur Bey yapmış ve bu
dönemde silahlanma çalışmalan hızlanmıştır.
Fransız kuvvetlerinin Suruç’u işgali üzerine Suruç kuvvetleri Birecik’e

sığınmıştır. Bu dönemde Birecik Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Antep Mer-
kez Heyeti ile sıkça yazışmalarda bulunmuştur. Etraf şehirlere ait kuvvet-
lerin Birecik'te toplanması Birecik halkını, erzak temin etme bakımından
zor duruma düşürmüştür. Bu zor durumda Hatun isimli bir Birecikli 50
altın lira bağışlamıştır. Tabii yardımda bulunan sadece Türk-Kürt halkı ol-
mamış, bazı Ermeni vatandaşlar da bu yardım hareketine katılmışlardır.67
Birecik Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Urfa Merkez Heyeti ile de sık sık
haberleşmiş ve gerektiğinde onlardan silah ve erzak yardımı yapmalarını is-
temiştir. Birecik bölgesi şu hususlar dolayısıyla stratejik bakımdan özellikle
önem taşımıştır: Fırat Nehri’nin kontrolünü sağlamak, Carablus bölge-
sindeki Fransız kuvvetlerine Birecik üzerinden yapılacak saldınlarla rahat
vermemek, Rumkale bölgesine (Halfeti) Fransız kuvvetlerinin girmesini
ve burada güçlenmesini önlemek, Urfa-Antep bağlantısının merkezinde
65 - Özçelik, a.g.e., s. 304.
66 - Özçelik, a.g.e., s. 304.
67 - Özçelik, a.g.e., s. 307.
yer alması sebebiyle bu şehirlerdeki Fransız kuvvetleri arasındaki her türlü

bağlantıyı zayıflatmak ve mümkünse önlemek...
Akçakoyunlu:
Orul:
Rumkale:
Suruç:
Çobanbey:
Besni:
Kilis:
Nafak Boğazı:
Sinan:
Çınarlı:
Ballıkaya
Nizip’in İşgali ve Cereyan Eden Olaylar
Fransız İşgali ÜzerineAntep ve Nizip’te Teşkilatlanma Faaliyetleri
Osmanlı Devleti, 1. Dünya Savaşı’ndan yenik çıkınca 30 Ekim 1918’de

Mondros Ateşkes Antlaşması’nı imzalamıştır. İtilaf Devletleri ise, bu ant-
laşmadan sonra Anadolu’nun birçok bölgesini işgale başlamıştır. Musul, 3
Kasım 1918’de İngilizler tarafıncian işgal edilen ilk vatan toprağı olmuş-
tur. İngiliz işgali genişlemiş, 9 Kasım'da İskenderun ve daha sonra Adana,
Antep ve Maraş işgal bölgeleri alanına girmiştir. Fransızlar ise, 11 Aralık
1918'de Dörtyol'a, 17 Aralık 1918'de de Mersin'e çıkarma yapmıştır.
Antep, Maraş ve Urfa bölgelerini işgal eden İngiliz orduları ile yerel
halk arasında büyük çaplı çatışmalar yaşanmamıştır.68 İngilizlerin, bölge-
deki Ermeniler ve Türkler arasında daha tarafsız davranması (en azından
başlangıçta ve Fransızlara kıyasla), İngiliz ordularında bulunan Müslüman
sömürge askerlerinin tutumu ve şehir halk ve idarecilerinin işgalci İngiliz
kuvvetlerine karşı tedhiş hareketlerden sakınıp temkinli ve mutedil dav-
68 - Bayaz, a.g.e., s.18; Özçelik, a.g.e., s. 304; Abadi, a.g.e., s.l 7-18.
ranmaları bu çatışmaların yaşanmamasında önemli rol oynamıştır.69 Fa-

kat 15 Eylül 1919 tarihinde yapılan Suriye Antlaşması ile İngiltere, işgal
ettiği bölgeleri Fransızlara bırakmayı kararlaştırmıştır.70 Bu tarihten sonra
İngiliz orduları bölgeden çekilirken, Fransız ordularının işgali söz konusu
olmuştur; fakat, Ermenilerin Fransız ordularında görev yapmaları, Türkler
ile Ermeniler arasındaki dengeleri bozmuş ve büyük çatışmalar kaçınılmaz
hale gelmiştir.71 Birkaç Fransız askerinin bir Türk kadınını rahatsız etmesi
sonucu Mehmet Kfunil’in öldürülmesi, Türkleri harekete geçiren önemli
sebeplerden biri olmuştur.72
Fransız işgali başladığında Antep’te, 1895 yılında kurulan Maarif-i Ma-

halliye Cemiyeti mevcuttu.73 Bu cemiyet, çatlşmaların başlaması üzerine
Cemiyet-i İslamiye adını almış ve daha sonra Müdafaa-i Hukuk Cemi-
yeti’ne dönüşmüştür.74 İşgal yıllarında bu cemiyetin başkanlığını Abdul-
lah Edip yapmıştır.75 Mezk 0.r cemiyet Fransız işgali üzerine ilk tepkiyi
Mondros Ateşkesi’ne uyulmadığı gerekçesiyle protesto yaparak göstermiş
ve Nizip protesto gösterisinde bulunan bölgelerden biri olmuştur.76
Teşkilatlanma faaliyetleri giderek artmış, Antep’in 27 semtinde birer

Kuvayı Milliye Birliği teşkil edilmiştir. Her semtin reisi birleşerek, tüm
teşkilatların merkezinde yer alan Heyet-i Merkeziye’yi oluşturmuştur. He-
yet-i Merkeziye’ye bağlı olarak kurulan Etraf Şehir Cepheleri Kumandanlı-
ğı, savaşları idare etmekle görevlendirilmiştir. 27 semtten gelen kuvvetlerce
69 - Nejat Sefercioitlu. (1978). Esaret Hatıraları. Kervan Kitapçılık. Basın Sanayi ve Ticaret A. Ş., Tercüman 1001
Eser-130, İstanbul, s.13-15.
70 - Mustafa Balcıoğlu. (2000). Direnen Millet-Milli Mücadele: Ya istiklal Ya Ölüm. Türkiye
Cumhuriyeti Tarihi, C.I, AAM Yayınları, Ankara, .233; Özçelik, a.g.e., s. 73; GotthardJaeschke. (1970). Tiirk Kur-
tuluş Savaşı Kronolojisi Mondros’tan Mudanya’ya Kadar. Türk Tarih Kurumu
Yaymlanndan Vl Seri, Sayı:12, Türk Tarih Kurumu Bımıne i, Ankara, s. 64.
71 - Abadi, a.g.e., s.22.
72 - Abadi, a.g.e.,s. 33; Bayaz, a.g.e., s.51.; 11 Yayın Kurulu. a.g.e., s.18; Memet Kamil’in annesi ile yapılan bir
görüşme için bkz: SahirÜzel. (1987). Gaziantep Yollarında Kahramanların İzinde. Orhan Topçuoplu (Haz.), TBMM
Kültür, Sanat ve Yayın Kumlu, TBMM Basımevi, Tıpkı Basım, s.28-31.
73 - Şakir Sabri Yener. (1958). Gaziantebin Yakın Tarihinden Notlar. Gaziantep Yüksel Tahsil Okutma ve Kültür
Derneği Kültür ve Yayın Şubesi-Kitap ve Dergi Yayın Kolu, Sayı: l, Gaziyurt Matbaası, Gaziantep, s.13; Zekai Güner.
(2007). Antep Savunması ve Ali Şefik Özdemir Bey’ in
Faaliyetleri. ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi. Cilt:3, Sayı:6, s.56.
74 - Yaşar Büyükoğlu. (2004). Bir Kitap ve Düşündürdükleri. Müdafaa-i Hukuk, THK Basımevi, Şubat, S. 66, s.48.;
Ünler, a.g.e., s.21; Yener, Gaziantebin Yakın Tarihinden Notlar, s.43.
75 - Bayaz, a.g.e., s.25.
76 - Berna Türkdoğan. (2005). Milli Mücadele Tarihi. C.I., Atatürk Araştırma Merkezi Yayınlan,
Ankara, s.279.
de Yıldırım Taburu kurulmuştur. Savaşın başlangıcında bir de Şimşek Ta-

buru mevcuttur. Bu taburlar daha ziyade yedek subaylar idaresindedir ve
iyi eğitim görmüş askerlerden oluşmuştur.
Çevre köylerde Kuvay-ı Milliye’yi hakim kılmak ve Fransız otoritesi-

ni engellemek amacıyla Köy Birlikleri kurulmuştur. Antep şehri içindeki
kişileri korumak için ise Merkez Kumandanlığı oluşturulmuştur. Şehrin
iaşesini sağlamak için İaşe Komisyonu, silah bakım ve onarımı için Cep-
hane ve Tamirhane Teşkilatı, merkezi Şıh Camii’nde olmak üzere Sağlık
Teşkilatı, savaşta varlık gösteremeyecek kişilerin şehir dışına çıkarılmasını
sağlayan Hicret Komisyonu, Heyet-i Merkeziye’nin yetişemediği işler için
Heyet-i İdare Teşkilatı ve Ankara’ya doğrudan bağlı şehir dışı Türk kuvvet-
lerinden oluşan Nizamiye Birlikleri Antep savunma teşkilatının en önemli
unsurlarını oluşturmuştur.Nizamiye Birliklerinin ise ezıcı çoğunluğunu
Maraş, İslahiye, Kilis, Birecik,77 Halfeti,78Besni79 ve Nizip gibi Antep şehri
civarı şehir ve köylerin gençlerinden meydana ge1miştir.80
Resim 4: Habeş Böler Resim 5 Kasım Böler
77 - Birecikli Hasip Bey’in bu dönemde bölge teşkilatlanmasında önemli bir isim olduğu ve Birecik Kuvay-I Milliye
birliklerine komutanık yaptığı anlaşılmaktadır. Bkz: Abdullah Atay, Türk İstiklal Harbi Güney Cephesi. C IV. Genel-
kurmay Akeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Genelkurmay Basımevi, Ankara, s. 235.
78 - Halfetili Yasin Efendi’nin bölge teşkilatlanması ve savunmasında ileri gelenlerden olduğu anlaşılmaktadır. Tan-
yol, Mamato, s. 54.
79 - Bu dönemd Besni birliklerinin başındaki önemli isimlerden biri Besnili Hasan Ağa’dır. Bkz: Ataya. a.g.e., s. 235;
Hamdi Doğan. 2012). Milli Mücadele’de Adıyaman ve Çevresi, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(2),
s. 555-585.
80 - Hulusi Yetkin. (1968). Gaziantep Tarihi ve Davaları, Gaziantep Kültür Derneği Kitap ve Buroşilr Yayınları, .5
i Gaziantep, s. 44-45.
Cemiyet-i İslamiye, Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin kuruluşuna kadar

Antep ve Kilis’ te olduğu kadar Nizip’te de teşkilatlanmıştır. Bu dönemde
Nizip eşrafından kabul edilen Habeş Efendi’nin (Böler) oğlu Kasım Efen-
di, Nizip’teki ilk teşkilatlanma faaliyetlerini şöyle anlatmaktadır:
“Fransızların Antep’i işgaliyle gelişen olaylar neticesinde Hurşid’in oğlu

İbrahim Bey çevreden yardım istemek amacıyla Nizip'e gönderilmiş ve bu
durum Habeş Efendi'ye anlatılmıştı. Habeş Efendi Nizip'in tanınmış ailele-
rindendi. Hafız Hoca oğlu Hacı Mehmet Efendi, Hacı Ahmet Efendi,81 Hacı
Abdi oğlu Nimet Efendi, Maruf Bey, Habeş Efendi tarafınclan çağrılmıştı.
Evdeki tartışmalarda Kur’an-ı Kerim üzerine ant içilerek Antep’e madde n ve
manen yardım edeceklerine karar verilmişti. Dolayısıyla bunlar da Nizip’te
yönetim kurulu olarak işe başlamışlardı. Habeş, çete reisi olarak tanınmıştı.”82
Nizip Merkez İdaresi; Habeş Efendi, Hafız Hoca oğlu Hacı Mehmet
Efendi, Hacı Ahmet Efendi, Hacı Abdi oğlu Nimet Efendi, Maruf Bey,
Habeş Şakir Bey, Çardaklı Mustafa Kökmen Ağa ve diğer başka kişilerden
oluşmuştur.83Toplantı ve göıüşmelerin ise Hacı Ahmet Efendi’nin evinde
olduğu ifade edilmektedir.84 Nizip Merkez İdaresi’nin Antep, Kilis, Maraş,
Urfa ve Ankara ile iletişimde olduğu, üyelerinin gittikçe arttığı göıülmek-
tedir.85 Habeş Efendi’nin reisliğinde kurulan Nizip Kuvay-ı Milliye Birliği
de birçok çatışmada faaliyet gösterecektir.86
81 - Habeş Böler’in eniştesidir.

82 - Yılmaz, Nizip Tarihi, s. 32. Habeş Böler’in çete reisliği için ayrıca bkz. İmamoğulları, a.g.e., s. 55. Ünler, a.g.e.,
s. 205. Yılmaz, Nizip Tarihi, s. 36.
83 - Sahir Üzel (1952), Gaziantep Savunmasının lç Yüzü, Doğuş Limited Şirket Matbaası, Ankara, s. l010 Sadettin
Gömeç (1989), Milli Mücadele’de Gaziantep, Kültür Bakanlığı Yayınları: 1010, Dizi: 131, Ankara, s. 31; İmamoğul-
ları, a.g.e., s. 55; Yılmaz, Nizip Tarihi, s. 31; Pamuk, a.g.e., s. 144.
84 - Yılmaz, Nizip Tarihi, s. 31.
85 - İl Yayın Kurulu. a.g.e., s. 25; İmamoğulları, a.g.e., s. 55; Ünler, a.g.e., s. 190.
86 - Yaşar Büyükoğlu (2012), Milli Mücadele Döneminde Güneydoğu Anadolu, Ekin Basım Yayın Dağıtım, Bursa, s.
42; Atay a.g.e., s. 140.
Resim 6: Hacı Ahmet Efendi’nin (Sayın) Evi,87 (Milli Mücadele Dö-

neminde bu evde birçok görüşme yapılmıştır.)
Güney Cephesi Açısından Nizip’in Stratejik Önemi
Antep ve Urfa savunmaları açısından Nizip’in belli bir yeri ve önemi

vardır. Çünkü Nizip, Antep ve Urfa’yı işgal eden Fransız ordularının Lojis-
tik bakımdan desteklenmesi hususunda önemli bir coğrafyada yer almak-
tadır. Antep’i işgal eden Fransız ordularının Lojistik desteği Kilis-Antep
yolundan başka eski Nizip- Antep yoluyla yapılmaktaydı.88 Ayrıca Fran-
sızların Antep kuşatmasını güçlü tutabilmeleri yine o zaman için Antep’e
iki üç saat uzaklıkta olan Nizip-Antep yoluna hakim olabilme lerinden
geçmekteydi. Bu sebepledir ki Maraş Zaferi’nin ardından Antep havalisine
gelen Kılıç Ali Bey, Öncelikle Nizip kuvvetlerine Akçakoyunlu’ ya yaklaş-
tırma emrini vermiş ve bununla birlikte Kertişe89 kuvvetlerinin de Arıl’a
hareket etmelerini istemiştir.90 Böylelikle Nizip-Antep yolunu hakimiyeti
altına alınacaktı.91 Kılıç Ali Bey’in Nizip-Antep yoluna ne derece önem
verdiği şu telgrafından anlaşılmaktadır:
“13. Kolordu Kumandanı Cevdet Beyefendi’ye
(Önemli ve Çok aceledir)
87 - Eker, a.g.e., Foto. 58.

88 - Dönemin güney bölgesinde yer alan önemli karayolları için bkz. Atay, a.g.e., s. 33.
89 - Günümüzde Kıratlı adıyla bilinen ve Nizip’e bağlı olan köydür.
90 - Turgut, a.g.e., s. 101.
91 - Turgut, a.g.e., s. 104.
Anlaşmalara aykırı olarak topraklarımızı işgal edip, milletimizi ve vata-

nımızı zulüm ateşleri içinde yakan düşmanı defetmeyi ve Türk diyarının kur-
tuluşunu kendisine ülkü edinen Kuva-yı Milliye mensupları top mermilerini
göğüs gererek mücadelesine devam etmesine rağmen, düşman Nizip- Kilis yol-
larından aynı günde Antep’e yeni kuvvetler sokmuş, şehir içeriden ve dışarıdan
topa tutulmuştur. Yanan evler, namusa tecavüzler ve mahvolmuş insanların
dilinden size kin ve esef kelimeleri fırlamaktadır...” 92
Filhakika, Nizip-Antep yolunda birçok çatışma yaşandığını tanık olun-

maktadır. Örneğin Albay Normand Kuvvetleri Antep’e yardım amacıyla
bu yolu kullanmış ve hatta Molla Karayılan Çetesi ile burada bir çatışma
meydana gelmiştir.93 Yine 14 Nisan 1920’de büyük bir Fransız kuvveti Al-
bay Normand kumandasında Nizip yönünden Antep’e yola çıkar. Bunu
haber alan Kılıç Ali Bey94 bir birlik hazırlayarak Nizip Antep yoluna ve
normal kuvvetlerinin önünü kesmeye gider milli kuvvetler bu çatışmada
çekilmeye mecbur kalmışlardır.95 İşte bu yenilgiden sonra Antepliler ilk
kez top Sesini duymaya başlamışlardır.96
92 - Turgut, a.g.e., s. 106-107.

93 - Yaşar Büyükoğlu, (1999). Antep Savunmasında Karayılan’ın Faaliyetleri, Cumhuriyet’in 75. Yılına Armağan
Gaziantep, Gaziantep Üniversitesi Vakfı Kültür Yayınları, Yayın No:6, s.11; Atay a.g.e. s. 144.
94 - Mustafa Kemal Atatürk (2006) Nutuk 1919-1927. Haz. Zeynep Korkmaz, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları,
Ankara, s.192.
95 - Gömeç, a.g.e., s. 52.; Pamuk, a.g.e., s. 202.
96 - Lohanizade, a.g.e., s. 49.
Birecik savunması ve dolayısıyla Urfa savunması için de Nizip bölgesi

stratejik bir önem arz etmiştir. Nitekim Birecik Kuvay-ı Milliye birlikleri
ile Fransız kuvvetleri arasında çatışmalar devam ederken Nizip ve çevre
köylerden oluşan Kuvayi Milliye birlikleri Antep- Birecik yolunu hakim
olmuş ve bu yoldan Birecik’te bulunan Fransız kuvvetlerine takviye kuvvet
gelmesini engellemişlerdir.97
Sadece ulaşım bakımından değil, erzak ve hayvan temini bakımından

da Nizip, Fransızlar için gayet stratejik bir mevkii olmuştur. Fransız işgal
ordularının büyük kısmını oluşturan Antep işgal kuvvetlerinin gerek erzak
ve gerek hayvan ihtiyacı bakımından zora düştüğü anlarda, bu ihtiyaçlarını
Nizip’ten temin etmeye çalıştıkları görülmektedir.98 Örneğin, 21 Ağustos
1921 tarihinde 5. Tümen kaybedilmiştir. 5. Tümen’in doğuya yani Nizip’
e doğru çekilmeye başlaması ile Fransız ordusu, buradan büyük miktarda
erzak temin edip, 28 Ağustos’ta Antep’e geri dönmüştür.99 Fransız kuvvet-
lerinin bu harekatı sırasında Nizip’ten birkaç kişinin tutsak alındığı da an-
laşılmaktadır. Oğuzeli de bu yağmadan nasibini almış ve Fransız komutan
Andrea bu yağmayı Türk ordusundan ganimet kazanmış gibi göstermiştir.100
Fransız kumandanı Abadi, Türk Verdünü Gaziantep adlı eserinde Ni-

zip coğrafyasının erzak temini bakımından önemini şöyle açıklamaktadır:
“Büyük güçlüklerle depo edilen erzak çabucak tükendi. Kumandan hay-

vanları tahıl cihetiyle zengin bir mıntıka olan Nizip ve burada da lüzumu
kadar arpa bulanmazsa gelecek iaşe kollarını beklemek üzere Sacır İstasyonu-
na göndermeye karar verdi.”101
Bugün Nizip’e 13 km uzaklıktaki Sekili (Orul) Kasabası’nın102 da Fran-

sız ordularının yağmasına uğradıkları, Orul Jandarma Kumandanlığınca
gönderilen şu telgraftan anlaşılmaktadır:
97 - Özçelik, a.g.e., s. 308.
98 - Atay, a.g.e., s.238.
99 - Gömeç, a.g.e., s.78-79.
100 - Bayaz, a.g.e., s. 147; Güner, a.g.m., s. 59.
101 - Abadi, a.g.e., s. 82.
102 - Günümüzde Nizip’e bağlı olan bu yerleşim biriminin geçmişi çok eski olup, bir dönem Nizip bir köy olarak bu
birime bağlıydı. Milli Mücadele döneminde ise Orul Kasabası’nın Osman Ağa liderliğinde bir Kuvay-ı Milliye birliği
kurduğu görülmektedir. Bkz: Atay, a.g.e., s. 236.
“Sam ve Güce’de Kaymakam İrfan Beye
1. Düşman bugün, sabahleyin saat 12,00’da alaturkada, Nizip’ten avdet

ederek Orul ile Mizar arasındaki Elmalık denilen mevkide karargah kurmuş-
tur.
2. Düşmanın kuvveti 1000 ve süvarisi de 100 kadar olup dört sahra to-
puyla birkaç ufak top ve miktarını anlıyamadığımız mitralyöz mevcuddur.
400 araba vardır, arabacılar kamilen Ermenidir.
3. Fransız kumandanı Kolonel’dir. Tercümanı da Emirali Hanının altın-
daki saatçi İskendcrdir. Bir gözüşaşı ve uzun boylu zayıftır.
4. Şimdi Büyük Kızılhisara geldim. Burada bulunan kuvveti Sinana sev-
kediyorum. Bu kuvvet 200 kadardır, bendeniz de beraber bulunacağım.
5. Bu mahlmatı kumandanlara yazamadım. Mahallerini bilmiyorum.
İcabederse yazınız. Top ve mitralyözleri icabeden mahallere yerleştirsin, Ke-
ferbostan ve Sinan Boğazında bir muharebe yapılsın.
6. Düşman bu defa çok miktarda zahire, davar, öküz almıştır. Dana köyü-
nü kiimilen yağma etmiştir. Orulun bahçelerini, sebzelerini, duvarlarını ha-
rap ettiklerini de ilaveten arzeyleı·im efendim. 5.9.1336, saat: 6.00 alaturka
Orul Jandarma Kumandanlığından alınan rapor sureti aynen arzedilmiş-
tir.
İcabedrntedabirin ittihaz buyurulması 6. 9. 1920.103
Nizip sadece Antep savunması için değil, Urfa savunması için de strate-
jik bir mevki olmuştur. Urfa’daki Fransız işgal kuvvetlerinin lojistik deste-
ği, KarkamışBirecik tarihi köpıüsünden yapılmaya çalışılmış, fakat Nizip
kuvvetlerince bu köprü, zamanında imha edilmiştir.104 Böylece Nizipliler,
Urfa savunmasına da büyük bir destek vermişlerdir. Bu sebeple Fransız
ordularının Nizip' teki işgallerini ikmal edip, buradan Birecik'e saldırdık-
larını görmekteyiz. Birecik o dönemlerde, Nizip'i de içine alan, stratejik
önemi Nizip'ten daha az olmayan bir mevkidir. Denilebilir ki, Nizip'in
Fransız kuvvetlerince ele geçirilmesi ve buradaki imkanların Fransızlar ta-
103 - Ünler, a.g.e., s. 216. Bayaz, a.g.e., s. 276.

104 - İmamoğulları, a.g.e., s. 216, Bayaz, a.g.e., s. 276.
rafından kullanılması, Birecik işgalindeki önemli bir adımı oluşturmak-

tadır. Bu sebeple, Birecikli ve Nizipli kuvvetler, birçok çatışmada birlikte
bulunmuşlardır. Filhakika, 10.000 kişilik Fransız ordusunun Birecik' e ha-
reket ettiğini öğrenen Nizip kuvvetleri, daha önceden planladıkları Keklice
baskınını iptal edip, Birecik’in yardımına koşmuşlardır. Bugünlerde Bire-
cik ve Nizip kuvvetlerinin toplamı 700 ile 800 kişi arasındadır.105 Yapılan
çatışma sonucunda, Fransızların Birecik kuşatması kaldırılabilmiştir.
Fransız ordusu, batıdan Birecik’i muhasara etmeye kalkıştığında Nizip

Kuvay-ı Milliyesi Birecik’in yardımına koşmuş, başarısız olan Fransız or-
dusu ise Nizip üzerinden Antep’e doğru gitmeye çalışmıştır.106 Elbette bu
durum, Nizip coğrafyasının bir savaş alanı olmasına ve yağmalanmasına
sebep vermiştir. Aşağıda verilen telgraf, bu durumu örneklendirmektedir:
“Özdeınir Beye
3. Düşman beşinci fırkayı takiben Birecik ve Belkıs geçitlerinden geçmek

istedi, taarruzu tard, müessir topçu ateşi altında ricate icbar edildi. Dün düş-
man kısm-ı küllisinin Nizip’ten Orul’ a çekildiğini keşif kollarımız haber ver-
di.
4 Beşinci fırka bir kısmıyla Birecikten düşmanı takiben Nizibe, kısm-ı

külliyesiyle RumkaledenTokdemirliye gelecektir...
9.cu Fırka Kumandanı Kaymakam Hayri”107
Kaymakam Hayri tarafından Antep Şehir Cepheler Kumandanlığına

çekilen bir diğer telgraf şöyledir: ‘’
Antep Etraf-ı Şehir Cepheler Kumandanlığına
Düşmanın kuvve-i seyyaresi Birecik ve Belkıs geçitlerini geçmek için 5.ci

fırkaya taarruz etmiş ve taarruzu tard edilmiştir. DUşman müessir topçu ateşi
altında ricate mecbur olmuş ve dün Nizipten de garbe doğru çekilmiştir. 5.ci
105 - Yılmaz, Nizip Tarihi, s. s. 33
106 - Atay, a.g.e., s. 145.
107 - Ünler, a.g.e., s. 253.
Fırka düşmanı takip etmektedir. 9. fırka kıtaa1ı da düşmanı karşılamağa

hazırlanmaktadır.108
Milli Mücadele döneminde yaşamış Niziplilerin, dillerinde sadece

nakarat kısmı kalan bir türkünün hikayesinden bahsedilmektedir. Buna
göre, Fransızların Birecik’i işgal dmek için Fırat Nehri kıyısına geldiğini
gören Birecikliler, kaleye yerleştirdikleri dut ağacından yapılmış bir topla,
gelen Fransız ordusunu ürkütebilmişlerdir. Birecikliler, bir dut ağacının
gövdesini oyduktan sonra dışını çemberleyip top yaparak Birecik Kalesi'ne
yerleştirirler.109 Fransız birliği göründüğünde içini barutla doldurup ağzına
taş yerleştirdikleri topun fitilini ateşlerler. Top patlar ve taş Fırat Nehri’nin
ortasına düşer. Topun sesini duyan ve suya düşen nesneyi gören Fransız
kuvvetleri ise kalede top olduğunu sanarak Fırat’ın batısında yani Nizip
tarafında kalırlar. Bu hikaye “Tahtadan top yaptım, dayan Fransız dayan
...” nakaratıyla söylenen bir türküye ilham olmuştur.110 Hakikatte bu olay,
Türk insanının pratik zekasına iyi bir örnek oluştururken, diğer yandan
Birecik savunmasında Nizip bölgesinin ve Niziplilerin de önemini göster-
mektedir.
Nizip, sadece ulaşım ve erzak temini bakımından değil, iletişim yönün-

den de stratejik bir mevkiye sahip olmuştur. Carablus, Karkamış, Birecik,
Akçakoyunlu111 ve diğer çevre bölgelerdeki Fransız kuvvetlerinin durumu,
gerektiği zamanlarda Nizip Merkez İdaresi’nce ilgili yerlere bildirilmiş ve
istihbari anlamda önemli bilgilerin edinilmesi sağlanmıştır. Maraş Mıntıka
Kumandanlığı’ na çekilen şu telgraf, Nizip Kuvay-ı Milliye Reisi Habeş
Efendi ‘nin önemli istihbari bilgiler sağladığını göstermektedir:
“Maraş Mıntıka ve Alay 9. Kumandanlığına
7. 5-6 bin milli kuvvetle Carabulus’un karşısında arada Fırat nehri olarak
Zonnağara mevkiinde bir kısım kuvvetimizin kısm-ı külliyesiyle Carabulus
108 - Ünler, a.g.e., s. 253.

109 - Özçelik, a.g.e., s. 306.
110 - Tanyol, Adile Bacı..., s. 58; İmamoğulları, a.g.e., s. 57.
111 - (Yazar Notu: Bugün Gaziantep ili Oğuzeli İlçesine bağlı Suriye sınırına yakın bir köydür.)
üzerine hareket etmekte oldukları ve düşmanın ric’at ve Kilis’e kaçmak istediği

ve telefat-ı külliye verdirilerek bir miktar esir alındığı henüz ganaimdenma-
lumat alınamadığı , Katmadan Akçakoyunluya ve oradan Carabulusa gelen
düşmanın tekrar Kilise döndüğü gerek Carabulustan ve gerek Arappmannda-
runakhuren çekilen düşman kuvvetinin minhaysel mecmuu iki tabur kadar
olduğu Nizip mücahidininden Habeş Efendiden alınan malumattan anlaşıl-
makta arz-ı keyfiyet olunur efendim.
6 Temmuz 1336”112
Antep Merkez Heyet-i ile Nizip Merkez İdaresi arasında sürekli bir ile-
tişimin olduğu anlaşılmaktadır. Aşağıdaki telgrafta Antep Merkez Heyeti’
nin, Nizip Merkez İdaresi’nden Akçakoyunlu’daki Fransız kuvvetlerinin
durumu hakkında bilgi istediği görülmektedir:
“Maraş Mıntıka Alay ve 9. Kumandanlığına
(...)
9. Bugün Urfa Mevki Kumandanlığından alınan telgrafta, Fransızlar Te-

lebyad’ı (Akçakale) tahliye ederek Arappınarı’na doğru çekilmekte bulunmuş-
lardır. Kuva-yı Milliye ric’at eden düşmanı takib ve anınla müsademe etmek-
tedir. Şömendöfer hattı müteaddid yerlerce tahrib edilmiştir. Carablus’tan iki
tabur Fransız askeri Akçakoyunlu’ya çekilmiştir.
1O. Akçakoyunlu’ya tahaşşüd eden bu kuvvetin ne suretle hareket edeceği

Nizip heyeti idaresinden şimdi telgrafiyyen sorulmuştur.
3 Temmuz 1339
Antep Heyet-i Merkeziye Reisi113
Antep Merkez Heyeti’nden Nizip Heyet i İdaresine çekilen şu telgraf

ise bölgede meydana gelen soygun ve gasp olaylarında da Antep ve Nizip
arasında koordineli bir çalı ma olduğunu göstermektedir:
112 - Ünler. a.g.e., s. 205; Bayaz, a.g.e., s. 257-258.

113 - Ünler, a.g.e., s. 200-201; Bayaz, a.g.e., s. 271-272.
“Nizip Heyet-i İdaresine

Bumbuç charında merkepcileri soyan sarikler derdestle Ayıntab’a getiril-
miştir, yarın herhalde sahiplerinin buraya tahriki mercudur.
28.06.1920’’ 114
Başka bir telgrafta ise Milli MücadeJe’nin aleyhine çalışan ve bu du-

rumun anlaşılması üzerine ortadan kaybolan bir kimsenin yakalandığı an
tutuklanması istenmektedir. Telgraf metni aynen şöyledir:
“Diyarbekir, Elaziz, Urfa Heyet-i Merkeziyelerine,

Birecik, Nizip Heyet-i İdarelerine
Kilis ve havalisi Kuvay-ı Milliye kumandanı Polat Bey imzasıyla keşide
edilen 23 Temmuz 336 tarih ve 589 numaralı şifreli telgraf sureti bervech-i
zirdir efendim.
Suret
Evvelce süvari ihtiyat zabitlerinden olup da geçenlerde İstanbul’dan gele-

rek iki ay kadar Kilis’te kaldıktan sonra gizli çevirdiği mel’anetin şüyuundan
korkarak o taraflara savuşan Ayıntab Adliye Müfettişi Niyazi Beyin biraderi,
şişman kısa boylu, esmer beniz1i, sağ gözü camlı Rasih Efendinin burada bu-
lunduğu müddet zarfında vatanperverlik maskesi altında Sultan ve Fransızlar
lehinde bir teşkilat ile uğraştığı bu kerre bütün delailiyle meydana çıkmıştır.
Ferid Paşa kabinesi tarafından da talimat almış olması muhtemel olan mu-
maileyh bidayete kendisini Kuva-yı Milliye adamı göstererek bizi de bi’l-iğfal
vesika ahzına muvaffak olduğundan taharri edilerek her neredeyse buldurulup
üzerinde zuhur edecek bilcümle vesaikin ahzı ve kendisinin heman tevkifiyle
evrak. -ı tahkikiyesiyle tak.cim kılınmak üzere keyfiyetin sürat-i iş' an nı is-
tirham eylerim.
28/29.7. 1920”115
Antep Merkez Heyeti’ nden Maraş Mıntıka ve 9. Alay Kumandanlığına

çekilen aşağıdaki telgraftan Nizip Heyet-i İdaresi’nin Birecik Savunması’nı
114 - Ünler, a.g.e., s. 194; Bayaz, a.g.e., s. 245

115 - Bayaz, a.g.e., s. 271.
yakından takip ettiğini ve durumu Antep Merkez Heyeti’ne bildirdiği an-

laşılmaktadır:
“Maraş Mıntıka ve Alay 9. Kumandanlığına

1. Dahil ve civar şehirde vaziyette bir tebeddül yoktur.
2. Düşmanın Carablus’tan gelen kuvveti Birecik’teki kuvvetini alarak
tekrar Carablus’a gittiği ve Birecik’te düşmandan eser kalmadığı bugün Ni-
zip’ten alınan malumat-ı mevsukeye nazaran arz olunur.
7/8.7.1920” 116
Nizip bölgesi bazen de etraf şehirlerde mevcut olan Kuvay-i Milliye bir-
liklerinin toplanma alanı görevini görmüştür. Örneğin, Antep Savunması
şiddetle ve kararlılıkla devam ederken 12 Ağustos 1920’de Fırat’ın doğu-
sundaki Kuvay-ı Milliye birlikleri piyade ve süvari olarak Nizip’te toplan-
mışlar ve Anteplilerin yardımına gitmişlerdir.117 Yine 1 Eylül 1920 tari-
hinde Türk güçleri Nizip’te toplanmış, Fransız kuvvetlerinin bu durumu
haber alması üzerine Andrea komutasında 5 tabur asker harekete geçmiştir.
Bu harekatta bir ölü ve altı yaralı veren Fransız kuvvetleri Antep istikame-
tinde geri çekilirken arpa ve küçük ve büyükbaş hayvan yağmalamışlardır.118
Ağustos 1920’de Fransız kuvvetleri ile yapılan mücadeleyi kaybeden

25. Alay’ın Birecik’e çekilmesi üzerine Fransız kuvvetlerinin Nizip’i işgal
ve yağma ettiği; 4-5 Eylül 1920 tarihinde 24. Alay kuvvetlerinin Nizip’te
ki Fransız kuvvetlerine gece yarısı bir baskın düzenlendiği, araba kollarını
dağıttığı ve birçok zayiat verdiği de kaynaklar arasında zikredilmektedir.119
Antep merkez kuvvetleri her zaman için Nizip kuvvetleri ile irtibatta
kalmaya ve bu irtibatı korumaya çalışmıştır. Bu amaçla Üsteğmen Mustafa
Fevzi ve Teğmen Sakıp komutasında ki Türk birlikleri Fransız kontrolün-
deki Cünüt Tepesi’ni almaya çalışmışsa da 17 Kasım gecesinde ki bu hare-
ket tam bir başarı sağlayamamıştır.120
116 - Bayaz, a.g.e., s.259.
117 - Atay, a.g.e., s.233.
118 - Bayaz, a.g.e., s.147.
119 - Güner, a.g.m., s.60.
120 - Pamuk, a.g.e., s.255.
Özetle, Nizip sahip olduğu erzak, ulaşım ve iletişim nitelikleri sebe-

biyle hem Antep hem de Urfa şehir savunmaları için stratejik bir önem
taşımıştır. Kurdukları teşkilat ve çetelerle de Nizipliler, bu önemin verdiği
yükümlülüğü en iyi şekilde yerine getirmeye çalışmıştır.
Nizip Kuvay-ı Milliyesi’nin Antep Savunmasındaki Rolü
Antep Savunması’nın Genel Hatları
Daha önce de değinildiği gibi Osmanlı Devleti’nin Mondros Ateşkes

Antlaşması’nı imzalaması, Anadolu işgallerine yasal zemin hazırlamış ve
Anadolu, İngiltere, Fransa, İtalya ve Yunanistan tarafından işgal edilmiştir.
Güneydoğu Bölgesi ilk olarak 15 Ocak 1919’da İngilizler tarafından işgal
edilse de, yapılan Suriye Antlaşması ile bu bölgeler, 29 Ekim 1919’dan
itibaren Fransız işgaline bırakılmıştır.121 Şehrin işgalini içine sindirememiş
olan Antepliler, Ermenilerin de düşmanca faaliyet göstermeleri üzerine
mücadeleye başlamışlardır.
10 Kasım 1919’da şehirde olaylar çıkmış ve halk miting düzenleyerek

işgali protesto etmiştir. 21 Ocak 1920’de Mehmet Kamil’in öldürülmesi,
durumu daha da gerginleştirmiştir. 1895’ten brifing mevcut olan Maarif-i
Mahalliye Cemiyeti, önce Cemiyet-i İslamiye’ye sonra da Müdafaa-i Hu-
kuk Cemiyeti’ne dönüştürülmüştür. Ardından teşkilatlanma tamamlan-
mıştır.
Antep şehrindeki Fransız kuvvetlerinin, lojistik desteğini önlemek için

Kilis-Antep yolu Şahin Bey tarafından tutulmuştur. Şahin Bey, belli bir
süre burayı savunabilse ele, 26 Mart 1920’de Kilis üzerinden gelen Fransız
kuvvetlerine karşı koyamamış ve bu çatışmada şehit düşmüştür.122 Böylece
Fransızlar, Kilis-Antep yolunu açmışlar ve şehri 11 Ağustos 1920'de kuşat-
ma altına almışlardır. Kuşatmanın başarısız olması üzerine Fransız ordusu,
takviye kuvvetler alarak 21 Kasım 1920'de ikinci kuşatmayı gerçekleştir-
121 - Bayaz, a.g.e., s.26

122 - Pamuk, a.g.e., s.247.; Bayaz, a.g.e., s.77; Jaeschke, a.g.e., s.139.; İbrahim Beşe. (2009). işgalden Kurtulı’lşa Kilis
Aralık 19 /8-19 21. Başak Matbaa, Ankara, s.187 .
miştir. Bu kuşatmayla Fransız ordusu, halkı "açlıkla terbiye etme’yi plan-

lamıştır. Hakikaten de Antep halkı, bu kuşatmalar sırasında birçok sıkıntı
çekmiştir. Hatta zayıflıktan ölen bir atın dahi kadınlarca parçalanıp yenil-
diği olmuştur.123 6/7 Şubat 1921 gecesi, Antep kuvvetleri bir çıkış taarruzu
yapsa da başarılı olunamamıştır. Nihayetinde 8 Şubat 1921’de Antep hal-
kı, Fransızlara teslim olmak ve şehri bırakmak zorunda kalmıştır.124
20 Ekim 1921 tarihinde Fransızlarla yapılan Ankara Antlaşması üzeri-

ne 25 Aralık 1921’de Gaziantep, düşman işgalinden kurtulmuştur.125
Nizip Kuvay-ı Milliyesi’nin Faaliyetleri
Nizip Kuvay-ı Milliyesi’nin faaliyetleri, Birecik ve daha ziyade Antep

savunmaları paralelinde gerçekleşmiştir. Antep şehri içinde ve dışında ger-
çekleşen birçok mücadelede, Nizip Kuvay-ı Milliyesi’nin de yer aldığını
görmekteyiz. Örneğin, önenli bir Fransız üssü olan Akçakoyunlu Muha-
rebesi’e Antep, Urfa, Suruç126 ve Birecik’le birlikte Nizip Kuvay-ı Milliyesi
de katılmıştır.127 Nizip Kuvayı Milliyesi’nin başında yine Habeş Efendi
görülmektedir.128
8 Ağustos’ta Andrea kuvvetlerinin Karataş’ta göründükten sonra Kur-

banbaba’ya yaptıkları taarruz harekatının şiddetlenmesi üzerine, çevre böl-
gelerde eli silah tutan tüm kişilerin Nizip’te toplandıkları ve Nizip kuvvet-
lerinin de katılımıyla Antep’e yardım için gittikleri de kaynaklar arasında
geçmektedir.129
11 Ağustos’ta Fransızların Antep’i muhasara etmesi üzerine şehir halkı

zor duruma düşmüş ve o zaman için Antep’in kuzeyinde İnce Su bölge-
sinde bulunan İrfan Bey’e fedai postaları yoluyla halkın içinde bulunduğu
123 - Ağcabay . a.g.m., s.25.
124 - Balcıoğlu, a.g.m., s.245
125 - Jaeschke. a.g.e., s.164.
126 - Bu muharebede döneminde Urfa ve Suruç birliklerinin başındaki önemli isimlerinden biri Binbaşı Pehlivan-
zade Nuri Bey’dir. Suruç Kuvay-ı Milliyesi özellikle Şahinbeyzade Mustafa Bey’in etrafında toplanmıştır. Bkz: Atay,
a.g.e., s.134, 235; Özçelik, a.g.e., s.313.
127 - Ünler, a.g.e., s.66; Atay, a.g.e., s.259.
128 - Ünler, a.g.e., s.36; Atay, a.g.e., s.134.; Pamuk, a.g.e., s.180.
129 - Gömeç. a.g.e., s.72; Mahmut Goloğlu. (1971). Cumhuriyet’e Doğru (1911-/921), Başnur Matbaası, Ankara,
s.89.; Pamuk, a.g.e., s.208.
durum bildirilmiştir. İrfan Bey de Antep halkına, meselenin mecliste tartı-

şıldığını, Mustafa Kemal Paşa’nın bütün çevre il ve ilçelere Antep’e yardım
konusunda emirde bulunduğunu haber etmiştir.130 Bu emir üzerine Nizip
Merkez İdaresi de harekete geçmiş ve 18/19 Ağustos’ta Habeş Efendi, Ni-
zipli Hacı Mehmet ve Hacı Ahmet131 komutasında 300 kişilik bir birlik
oluşturulmuş ve Antep ‘ in yardımına koşulmuştur.132
19 Eylül l 920’de Fransız kuvvetlerinin Akçakoyunlu’dan Antep’e takvi-

ye kuvvet gönderme hazırlıkları başlamıştır. Bu kuvvetin Antep’e ulaşma-
sını engellemek için 9. Alay’ın 1. Taburu ve 24. Alay’ın 3. Taburu; Kahta,
Samsat Milli Müfrezeleri ve Birecik Milli Bölüğü ‘ nden başka Nizip Milli
Taburu’nun da Nafak Boğazı’ nda133 Fransız kuvvetleriyle mücadele ettiği
görülmektedir.134
Antep’in ikinci kuşatmada büyük sıkıntılar yaşaması üzerine Albay Se-

lahattin Adil Bcy’in, çevre bölgelerden asker temin etme yoluna gittiği ve
bu sebeple Nizip’e de gelip buradan belli bir sayıda asker temin etmesiyle
düzenli ve teçhizatlı iki fırka meydana getirdiği anlaşılmaktadır.135 Döne-
min tanığı olan Lohanizade’nin belirttiğine göre, Antep’in ikinci kuşatma-
sında yardıma gelen Nizip kuvvetlerinin sayıstı 300 ile 400 arasında olup,
başlarında yine Hacı Mehmet Efendi, Hacı Ahmet Efendi ve Habeş Efendi
vardır.136
Bu kişilerden başka, günümüzde Nizip’e bağlı olan Peşke’nin Binam

Köyü’nden Mamato Karayılan’ın da önemli faaliyetlerine tanık olmak-
tayız.137 Bu kişi, çevre köylerden milis kuvvetler temin ederek Çınarlı ve
Akçakoyun Gibi birçok çatışmaya katılmış, Karayılan ve Şahin Bey ile yan
yana savaşmış bir kişidir.138
130 - Lohanizade, a.g.e., s.72.
131 - Bu taarruz için Nizip Kuvay-ı Milliyesi komutanlığını bu kişi yapmıştır. Bkz: Atay, a.g.e., s.235.
132 - Ünler, a.g.e., s.30; Atay, a.g.e., s.236.
133 - [Yazar Notu: Oğuzeli’nde bir mevkidir. Oğuzeli’nin daha önceki adı Kızılhisar’dır. Bkz: Eroğlu, a.g.e.,s.15l.]
134 - Gömeç, a.g.e., .80; Atay, a.g.e.,s.241; GUner, a.g.m., s.60.
135 - Lohanizade, a.g .e., s.189- 190.
136 - Lohanizade, a.g.e., s.129-130.
137 - Bu köy hakkında sosyolojik bir inceleme için bkz: Cahit Tanyol. (1961) Peşkebinamlısı Köyü, Sosyoloji Dergisi
S.16, (Ayrı Baskı), İstanbul Matbaası, İstanbul.
138 - Tanyol, Mamato, s. 20.
Resim 7 Mamato ve Çetesi
Nizip’in Antep savunmasına yardımı, sadece askeri boyutta kalmamış-

tır. Antep muhasarasında, açlık sıkıntısı çeken şehir halkına erzak yardı-
mında bulunulmuş,139 Antep’e yardım amacıyla Nizip’teki alışverişlerden
%5 oranında bir vergi alımına da gidilmiştir.140
Hatırlanırsa, Antep savunma teşkilatının önemli unsurlarından biri de

Hicret Komisyonu idi. Bu komisyon, muhasara sırasında eli silah tutama-
yan kişilerin, kadınların ve çocukların şehir dışına çıkmasını sağlamıştır.
Anlaşıldığına göre bu teşkilat tarafından, şehir dışına çıkmaları için mez-
kur kişilere birer vesika veriliyor ve bu vesika karşılığında kiişinin zengin
olması halinde bir miktar para da alınıyordu. Daha güvenli olduğu için
bu göç hareketleri genelde gece karanlığında yapılıyordu. Lohanizade’nin
belirttiğine göre 40 binden fazla aile bu şekilde civar bölgelere yerleştiril-
miştir.141
Maraş, Birecik, Rumkale, Urfa, Malatya, Harput ve Besni’den başka

Nizip de göç edilen bölgelerden biri olmuştur.142 Ne kadar bir nüfusun Ni-
zip’e geldiği bilinmese de, vasıflı birçok kişinin de Nizip’e geldiği ve burada
görev aldıkları anlaşılmaktadır. Cahit Tanyol’un ifadesine göre, kendisinin
141 - Lohanizade, a.g.e., s. 136-137; (Yazar Notu: Yazarın verdiği bu sayı abartı görünmektedir. İlgili dönemde Antep
Nüfusu bu sayıyı karşılayabilecek düzeyde değildir.)
142 - Ramazan Erhan Güllü (2010), Antep Ermenileri: Sosyal, Kültürel ve Siyasi Hayat, IQ Kültür Sanat Yayıncılık,
İstanbul, s. 378-379.
ilkokul öğretmenlerinden büyük bir kısmı bu kişilerden oluşmuştur.143 El-

bette göç ederek gelen bu kişilerin birçoğu, muhasaranın kalkmasıyla geri
dönmüşlerdir. Böylece Nizipliler hem askeri hem de iktisadi bakımdan
Anteplilere yardımda bulunurken, evlerini açmakta da tereddüt gösterme-
mişlerdir.
Niziplilerin bu vatansever faaliyetleri, Mustafa Kemal’e kadar ulagmış

ve bu faaliyetler mecliste de zikredilmiştir. Mustafa Kemal Paşa, 21 Ağus-
tos 1920 tarihinde Antep savunması hakkında övgü dolu sözler sarfeder-
ken Urfa Mebusu Hacı Hayali Efendi söz alarak;
“Efendim, cepheyi yaran bilhassa Birecik ve Nizip kuvay-ı milliyesidir ki,

bunların da zikrini istirham ederim. Kuvay-ı milliye kumandanının bu bab-
da bir telgrafı vardır.” der ve bunun üzerine Mustafa Kemal; “Efendim. oraya
arz ettiğim gibi Birecik kuva-yimilliyesi geldi, Nizip kuva-yimilliyesi geldi ve
Carablus’taki kuva-yi nizamiye de geldi. Elcezire Cephesi Kumandanlığı’ndan
kuv-yi nizamiye de gelmişti ki piyade ve süvariden ve topçudan ibaretti ve bu
hareketi icra eden kuva yi milliye ve kuva-yi nizamiye de beraberdir. Urfa ha-
valisi kuva-yi milliye kumandanı Pehlivanzade’den bana da bir telgraf vardır.
l8 Ağustos yazıyor. Orada ‘Allah’n inayeti Birecik ve Nizip kuvayimilliyesinin
şedid taarruzları neticesi olarak kahraman kuva-yimilliyemiz kasabaya dahil
olmuştur.’ diyor. Bu zat orada bulunan Kuva-yi Milliye kumandanlarrndan
birisidir. Bunun gibi daha birçok kahraman kumandanlarımız vardı. Ora-
da bu Kuva-yi Milliyeyi sevk ve idare eden Kolordu Kumandanı Salahattin
Bey’dir.”144 diyerek, diğer çevre şehir kuvvetler gibi Nizip Kuvay-ı Milliye-
si’nin de vatansever faaliyetlerini vurgulamıştır.
Sonuç
Daha önce de bahsedildiği üzere Nizip, hem ulaşm, hem erzak ve hay-
van temini, hem de iletişim bakımından stratejik bir mevkiye sahip olmuş-
143 - Cahit Tanyol, Anılarda Nizip, s. 60; Tanyol, Adile Bacı’nın Sopası, s. 58.
144 - TBMM Zabıt Ceridesi, i:5, C.l, s. 330-333; Atatiirk Araştrrma Merkezi. (1997), Atatürk’ ün
Söylev ve Demeçleri, C.I-III, Türk inkrlap Tarihi Enstitiisil Yayınları:1, Türk Tarih Kurumu Basımevi,
Ankara, s. 122; Tanyol, Mamato, s. l7-18
tur. Bu sebeple Nizip, birçok kez Fransız kuvvetlerinin işgal ve yağmasına

uğramıştır. Fransızların Nizip’e geldiğini haber alan yerel halk, Fransız
kuvvetlerini daha Nizip yolundayken rahatsız etmiştir. Öyleki Fransızlar,
Nizip yolundan gelirken çevre köy ahalisi tüfekleriyle birkaç el sıkmışlar ve
bir saldrırın başladığını sanan Fransız kuvvetleri sürekli sipere girmişlerdir.
Böylece Fransızların Nizip’e gelişinin 15 gün sürdüğü rivayet edilmekte-
dir.145
Çete reisi Habeş Efendi'nin (Böler) oğlu Turhan Böler’in, babasından

öğrendiğine göre Fransızlar 200 kadar arabayla Nizip’e gelmişler, burayı iş-
gal edip erzak temin etrnişler, Habeş Efendi ve oğullarının teslim edilmesi
için halka baskı yapmışlardır.6 gün burada kalan Franszılar, olumsuz yanıt
vermesi üzerine Habeş Efendi’nin evini basıp, samanlığını yakmışlardır.146
Dönem’in en yakın tanıklarından Şıh Ali Rıza Efendi’nin (Aydeniz)

ifadesine göre, Fransızlar Nizip halkına Fransız sevgisi aşılamak için burada
hiçbir kötü harekette bulunmamışlardır. Bir öğretmen olan Şıh Ali Rıza
Efendi’nin görevli olduğu okul, Fransız yaralı askerleri için kullanılmış,
okul ise Hamam Camii’ne taşınmıştır. Fransız kuvvetleri, daha önceki bir
çatışmada ölen 5 askeri için, Nizip eşrafından 5 kişiyi rehin almış147 ve An-
tep’e götürerek hapsetmişlerdir.148 Bu kişiler daha sonra Milli Kuvvetlerce,
kefaletle serbest bırakılmıştır. Yine dönemin tanıklarından Hüseyin Efendi
(Sayın) Fransızların, yerel halkın namusuna tasallut etmediklerini, fakat
Hacı Ahmet Ağa’ya ait gümüş bir eğer takımının yağmacı bir zihniyetle
gasp edildiğini ifade etmiştir. Diğer bir tanık Kasım Böler ise, Fransız as-
kerlerinin günlük gıda ihtiyaçlarını temin için bazen satın alma yoluna da
gittiklerini belirtmiştir.149
Fransız kuvvetlerinin Nizip ve çevre köylerindeki (Dana, Orul vd’) yağ-

ma hareketlerine daha önce değinildiğinden tekrara gerek görülmemek-
145 - Tanyol, Adile Bacı’nın Sopası, s. 58.
146 - İmamoğulları, a.g.e., s. 55; Tanyol, Adile Bacı’nın Sopası, s. 58.
147 - Söz konusu 5 kişinin isimleri şöyledir: Avni Efendi (Uygur), Ali Rıza Efendi (Aydeniz), Ali Şefik Efendi, Helv
acı Şevki Efendi (Dilici) ve Rıza Efendi (Uygur). (Yaz.ar Notu: İ]gili dönemde Helvacılık, yazın Jondunna ve şurup,
kışın ise çeşitli türde helva imal ve satımıyla meşgul bir meslektir.)
148 - Yılmaz, Nizip Tarihi, s. 29-30.
149 - Yılmaz, Nizip Tarihi, s. 33; Tanyol, Mamato, s. 19.
tedir. Zaten Fransız kuvvetlerinin Nizip’i işgalindeki temel espri erzak ve

hayvan temini ile çetelerle savaş olmuştur. Bu sebeple Nizip, sürekli değil,
belirli zaman aralıklarında Fransız işgaline uğramıştır. Örneğin Ağustos
1920’de Fransız kuvvetleri ile yapılan mücadeleyi kaybeden 25. Alay’ın
Birecik’e çekilmesi üzerine Fransız kuvvetleri’nin Nizip’i işgal ve yağma
ettiği; 30 Kasım 1920 tarihinden önce bir hafta boyunca Fransızların Ni-
zip’te konakladıkları ve gerekli hazırlıkları yaptıktan sonra Antep üzerine
saldırıya geçtikleri kaynaklar arasında geçmektedir.150
Antep şehrinin Fransız işgaline girmesi sonucu İslahiye, Kilis, Nizip ve

çevreleri de fiiliyatta delil fakat resmi olarak işgal bölgelerinden sayılmıştır.
25 Aralık 1921’de ise kağıt üzerindeki bu işgal sona ermiştir.151
Kaynakça
1. ABADİ. (1959). Türk Verdünü Gaziantep. Kurmak Yüzbaşı Nec-

mettin (Çevre), Gaziantep Kültür Derneği Kitap ve Buroşür Yayınları, Sa-
yı:14,Mürevvet Matbaası, Gaziantep.
2. AĞCABAY, B. (1997). Kurtuluş Anıları. Allaben. Yıl:5, S.15, Gazi-
antep Kültür ve Eğitim Derneği Yayın Organı, Mart,s.24-25
3. AKALIN,M. (2008). Urfa KurtuluşDestanı. Şanlıurfa Valiliği İl Kül-
tür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları,Şehir Kitaplığı Dizisi:47, İstanbul.
4. ASIM,Ö. (1934). Gaziantep’te Eti eserleri. Halkevi Dil, Edebiyat,
Tarih Şubesi Neşriyatı:3, Gaziantep Halk Fırkası Matbaası, s.7-13.
5. ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ. (1997). Atatürk’ün Söylev ve
Demeçleri. C.I-III, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları: 1, Türk Tarih
Kurumu Basımevi, Ankara.
6. ATATÜRK, M. K. (2006). Nutuk 1919-1927. Zeynep Korkmaz
(Haz), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara.
7. AYDENİZ,A. (2002). Kurtuluş Savaşı’nda Nizip. Geçmişten Günü-
müze Nizip. İŞMONT Tekstil Üretim Pazarlama San. ve Tic. LTC. STİ.,
Basım Yeri Yok, s.54.
150 - Ataya, a.g.e., 248; Pamuk, a.g.e., s. 242.
151 - Jaeschke, a.g.e., s. 1 70.
8. AYDENİZ, A. (2002). Nizip: İnsanlık Tarihi ile Özdeşleşen Bir Kent.

Geçmişten Günümüze Nizip, İŞMONT Tekstil Üretim Pazarlama San. ve
Tic. LTC. STİ., Basım Yeri Yok, s.23.
9. AYDENİZ, S. (2002). 1930’lu ve 1940’lı Yıllarda Nizip, Geçmişten
Günümüze Nizip. İŞMONT Tekstil Üretim Pazarlama San. ve Tic. LTC.
STİ., Basım Yeri Yok, s.72.
10. BALCIOĞLU, M. (2000). Direnen Millet-Milli Mücadele: Ya İstik-
lal Ya Ölüm. Türkiye Cumhuriyeti Tarihi. C.I, Atatürk Araştırma Merkezi
Yayınları, Ankara, s.161-367.
11. BARLAS,U. (1971). Gaziantep Tıp Fakültesi ve Azınlık Okulları,
Gaziantep Kültür Derneği Yayınları, No:57, Özer Matbaası, Karabük,
s.25-27.
12. BARLAS, U. (1990). Antep Harbinde Sağlık Hizmetleri, Yöre. 4
Kasım, s.19-21.
13. BAŞARKANOĞLU, L. (2010). Nizip Efsaneleri, Gaziantep Üni-
versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı,
Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep.
14. BAYAZ, Hüseyin. (1994). Antep savunması Günlüğü, Cem Yayıne-
vi, İstanbul.
15. BAYRAKTAR,H. (2007). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Urfa Sancağı,
Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları No:14 Tarih
Şubesi Yayınları No:12,Elazığ,s.8.
16.BEŞE,İ. (2009). İşgalden Kurtuluşa Kilis Aralık 1918-1921. Başak
Matbaa, Ankara,s.187.
17. BOZKURT, İ. (2012). Tüm Yönleri İle Nizip Tarihi, Merve Ofset
Matbaacılık,Nizip.
18. BÖLER, T. (2002). Nizipli Habeş Efendi. Geçmişten Günümüze
Nizip, İŞMONT Tekstil Üretim Pazarlama San ve Tic.LTD.STİ., Basım
Yeri Yok,S.55-56
19. BÜYÜKOĞLU, Y.(1999). Antep Savunmasında Karayılan’ın Faali-
yetleri, Cumhuriyetin 75. Yılına Armağan Gaziantep. Gaziantep Üniversi-
tesi Vakfı Kültür Yayınları, Yayın No:6, s.7-18
20. BÜYÜK OĞLU, Y. (2002). Nazım Hikmet ve Karayılan, Müda-

faa-i Hukuk. Yıl:5, S.52, THK Basımevi, Aralık,s.49-51.
21. BÜYÜKOĞLU, Y.(2004). Bir Kitap ve Düşündürdükleri, Müda-
faa-i Hukuk. THK Basımevi,Şubat, S. 66,s.46-48.
22. BÜYÜKOĞLU, Y.(2012). Mİlli Mücadele Döneminde Güneydo-
ğu Anadolu, Ekin Basım Yayın Dağıtım, Bursa.
23. BÜYÜKOĞLU, Y.(2009). Gaziantep Savunmasının Sembol Kah-
ramanlarından Karayılan, Nizip’te Yaşam. Yıl:1, Sayı:2, Anıl Matbaacılık,
Gaziantep, s.30-33.
24. ÇİFTÇİ, H. R. ve Şakir Sabri Yener. (1971). Osmanlı Devleti’nin
Son Yıllarında Gaziantep’te Sanat ve Ticaret Dalları. Gaziantep Kültür Der-
neği Kitap ve Buroşür Yayınları, Sayı:58, Yeni Matbaa.
25. DOĞAN, H. (2012). Mİlli Mücadele'de Adıyaman ve Çevresi,
Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 11(2). s.555-585.
26. EKER,H. (2006). Nizip’teki Mimari Eserler, Yüzüncü Yıl Üniversi-
tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi),Van.
27. ERDOĞAN, R. (2011). Nizip Coğrafyası, Atatürk Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya Anabilim Dalı,Yayımlanmamış Dok-
tora Tezi, Erzurum, s.97.
28. EROĞLU, Cengiz Murat Babuçoğlu. Mehmet Köçer. (2012). Os-
manlı Vilayet Salnamelerinde Halep. ORSAM Yayınları, Ankara.
29. EVLİYA ÇELEBİ. (1970). Seyahatname, Zuhuri Danışman (Çev-
re.),C.5, Zuhuri Danışman Yayınevi, Kardeş Matbaası, İstanbul, s.36.
30. GOLOĞLU, M.(1971), Cumhuriyet’e Doğru (1911-1921) Başnur
Matbaası,Ankara.
31. GÖĞÜŞ, M. O. (1989). İlk Çağlardan Günümüze Gaziantep,
Kültür Bakanlığı Yayınları:1010,Dizi: 131, Ankara.
32. GÖMEÇ, S. (1989). Milli Mücadele’de Gaziantep, Kültür Bakanlı-
ğı Yayınları,:1010,Dizi:131, Ankara.
33.GÖNCÜ, K. (Haz).(1988). Gaziantep, Gaziantep Ticaret ve Sanayi
Odası, Gaziyurt Matbaacılık, Gaziantep, s. 53.
34. GÜLLÜ, R. E. (2010). Antep Ermenileri Sosyal Kültürel ve Siyasi
Hayat, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul.

35. GÜNER, Zekai (2007). Antep savunması ve Ali Şefik Özdemir
Bey’in Faaliyetleri, ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi. Ciltt:3, Sayı:6, s.49-65.
36. GÜZELBEY, Cemil Cahit ve Hulusi Yetkin. (1970). Gaziantep
Şer’i Mahkeme Sicillerinden Örnekler. Cilt:81-141. , Gaziantep Kültür
Derneği, Yeni Matbaa, Gaziantep.
37. GÜZELBEY, C. C. (1992). Gaziantep’ten kesitler.AR Ajans Ba-
sın-Yayın-Reklamcılık, Gaziantep, s. 29.
38. İL YAYIN KURULU. (2002). Gaziantep İl Yıllığı 2002. Başbakan-
lık Basımevi, Ankara.
39. KOMİSYON. (2006). Gaziantep, Yayın No:2, Sertaç Tanıtım, Ga-
ziantep.
40. İMAMOĞULLARI, A. (2002). İmamoğullarından Hacı Mahli-
oğlu Mustafa’nın Birinci Dünya Savaşı Anılarından. Geçmişten Günümüze
Nizip. İŞMONT Tekstil Üretim Pazarlama San. ve Tic. LTC. STi., Basım
Yeri Yok, s.23.
41.İMAMOĞULLARI, İ. H. (2002). Küçük Zabit Mehmet Fehmi
Efendi. Geçmişten Günümüze Nizip. İŞMONT TekstilÜretim Pazarlama
San. ve Tic. LTD. STİ., Basım Yeri Yok.
42.JAESCHKE,G. (1970). Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi Mond-
ros’tan Mudanya’ya Kadar, Türk Tarih Kurumu Yayınlarından XVI. Seri,
Sayı:12, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, s.64.
43. ATAY, A. ve. (2009). Türk İstiklal Harbi Güney Cephesi. C.IV, Ge-
nelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Genelkur-
may Basımevi, Ankara.
44.LOHANİZADE, M. N. (1989). Gaziantep Savunması. (Çev.Meh-
met Ali Akidil), Kastaş A.Ş. Yayınları, İstanbul.
45. OKAN, A. ve Halil İmamoğulları. (2002), 1940-1960 Arasında
Nizip Kahveleri. Geçmişten Günümüze Nizip. İŞMONT Tekstil Üretim
Pazarlamaazarlama San ve Tic. LTC. STİ., Basım Yeri Yok, s.126.
46. OKAN. A ve Halil İmamoğulları. (2002). Nizip’te Eski Ramazan-
lar, Geçmişten Günümüze Nizip, İŞMONT Tekstil Üretim Pazarlama San.
Ve Tic. LTC. STİ., Basım Yeri Yok, s.126.

47. OKAN, A ve Halil İmamoğulları. (2002). Nizip’te Eski Yapı Usta-
ları ve Eski Yapılar. Geçmişten Günümüze Nizip, İŞMONT Tekstil Üretim
Pazarlama San. ve Tic. LTC. STİ., Basım Yeri Yok, s.126.
48. ÖZCAN, İ. (1969). Nizip ve Nizipli. Doğrusöz Matbaası, Kasta-
monu.
49. ÖZÇELİK, İ. (1992). Mİlli Mücadele'de Güney Cephesi Urfa,
Kültür Bakanlığı Yayınları/1418, Kültür Eserleri Dizisi/56, Başbakanlık
Basımevi, Ankara.
50. PAMUK, Bilgehan (2009), Bir Şehrin Direnişi Antep Savunması.
IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul.
51. SEFERCİOĞLU, N. (1978). Esaret Hatıraları, Kervan Kitapçılık
Basın Sanayi ve Ticaret A.Ş., Tercüman 1001 Eser-130, İstanbul.
52. SÖNMEZ, K. (2005). Gaziantep İli Nizip İlçesinde Bulunan Ge-
leneksel Antep İşlemeleri, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü El
Sanatları Eğitimi Ana Sanat Dalı El ve Makina Nakışları Eğitimi Sanat
Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi,Konya.
53. SÖNMEZ, M.E ve Başkaya Z. (2012), Sanayi ve Ulaşım Fonk-
siyonlarına Bağlı Gelişen Bir Şehir: Nizip. Doğu Coğrafya Dergisi. S:28,
s.79-102.
54. TANYOL, C. (1961). PeşkeBinamlısı Köyü, Sosyoloji Dergisi. S.
16 (Ayrı Baskı), İstanbul Matbaası, İstanbul 1961.
55. TANYOL, C (2002). Adile Bacı’nın Sopası. Geçmişten Günümüze
Nizip, İŞMONT Tekstil Üretim Pazarlama San. ve Tic. LTC. STİ., Basım
Yeri Yok, s.58-59.
56. TANYOL, C. (2002). Anılarda Nizip. Geçmişten Günümüze Nizip,
İŞMONT Tekstil Üretim Pazarlama San. ve Tic. LTD. STİ., Basım Yeri
Yok, s.61-66.
57. TANYOL, C. (2012). Mamato Bir Mİlli Mücadele Öyküsü Eşkiya-
lıktan Çete Reisliğine, PiyaArt Yayınları, İstanbul.
58. TBMM Zabıt Ceridesi, İ:5, C.1, s.330-333
59. TURGUT, H.(Der.). (2005). Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıla-
rı, İş Bankası Kültür Yayınları,6. Baskı, İstanbul, s.85.
60.UYGUR, O. Ve Ahmet Okan. (2002). Nizip’te Eski Gazinolar ve

Sazlar, Geçmişten Günümüze Nizip. İŞMONT Tekstil Üretim Pazarlama
San. ve Tic. LTC. STİ., Basım Yeri Yok, s.121.
61. ÜNLER. A. N. (1969). Gaziantep Savunması, Kardeşler Matbaa-
cılık, İstanbul.
62. Üzel, S. (1952). Gaziantep Savunmasının İç Yüzü. Doğuş Limited
Şirket Matbaası, Ankara 1952.
63. ÜZEL, S. (1987). Gaziantep Yollarında Kahramanların İzinde, Or-
han Topçuoğlu (Haz.), TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu, TBMM
Basımevi, Basım Yeri Yok, Tıpkı Basım, s.28-31.
64. YENER. Ş.S. (1958). Gaziantebin Yakın Tarihinden Notlar, Gazi-
antep Yüksel Tahsil Okutma ve Kültür Derneği Kültür ve Yayın Şubesi-Ki-
tap ve Dergi Yayın Kolu, Sayı:1, Gaziyurt Matbaası, Gaziantep, s.13.
65. YETKİN, H. (1968). Gaziantep Tarihi ve Davaları, Gaziantep Kül-
tür Derneği Kitap ve Buroşür Yayınları, S.51, Gaziantep.
66. YETKİN, H. (1969). Gaziantep İçin Söylenenler, Gaziantep Kültür
Derneği Kitap ve Buroşür Yayınları, S:54, Yeni Matbaa, s.74.
67. YETKİN, Hulusi ve Mehmet Solmaz (Haz.). (1969). Küçük Hafız
ve Mustafa Yavuz, Gaziantep Kültür Derneği Kitap ve Buroşür Yayınları,-
Sayı:42, Yeni Matbaa, Gaziantep,s.28.
68. YILMAZ, K. (1990). Nizip ve Sosyo- Ekonomik Gelişme, İ.Ü. Deniz
Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstan-
bul.
69. YILMAZ, M. (1973). Nizip Tarihi, Mazlum Kitabevi, Gaziantep.
70. http://tr.wikipedia.org/wiki/Nizip,(28.10.2013).
71.http://www.aksiyon.com.tr/aksiyon/haber-14987-34-adanada-
ki-kuzey-afrika.html,(25.10.2013).
72.http://www.nizip.bel.tr/sayfalar .PHP?sayfası=Tarih%E7esi (Erişim
tarihi:11.10.2013)
73.http://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARAR-
LAR_kanuntbmmc036/kanuntbmmc036/kanuntbmmc03606257.
pdf,(27.10.2013).

41-Yasar Buyukoglu Selim Osrak PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

41-Yasar Buyukoglu Selim Osrak PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TARİHTEN GÜNÜMÜZE

ULUSLARARASI GAZİANTEP TARİHİ SEMPOZYUMU

Basım Tarihi: 2018

Bu kitapta yayınlanan yazıların ve fotoğrafların sorumluluğu yazarına aittir.

229 XIX. Yüzyılda Antep (Ayıntab) Örneği Üzerinden

MİLLİ MÜCADELEDE AYINTAB

811 Gaziantep’e İstiklal Madalyası Verilmesi ve

1091 Serbest Cumhuriyet Fırkası Gaziantep Teşkilatı ve Faaliyetleri

1315 Antep Savunması ve Kahramanlarının Plastik Sanatlara Yansıması

Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı’nda yenilmesi üzerine 30 Ekim

Güneydoğu Anadolu’nun etkin yerleşim merkezlerinden biri olan An-

Antep savunması; bütün ülkenin yaşlı, genç, kadın, erkek, çoluk-çocuk

Antep savunmasında 6317 şehit verildi. Binlerce kişi kahramanca sa-

Antep savunmasının her aşamasında, bağımsızlık mücadelesinin her

Antep savunması hatıraları sadece geçmişte yaşadığımız sıkıntı ve acıla-

İmanla, kanla, aşkla yazılan Antep savunmasını günümüz ve gelecek

Antep savunmasının günümüz ve gelecek nesillerce daha iyi anlaşılması

Gücünü ve sıfatını Milli Mücadeleyi organize eden Gazi Mustafa Ke-

Gaziantep Büyükşehir Belediyesi olarak kültürel değerlerimizi hatırla-

Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkan-

Mezopotamya ile Akdeniz Bölgesi’nin kesişme noktasında yer alan Ga-

Bu bağlamda, ülkemizin engin tarihi ve kültürel değerlerini araştırmak,

çalışmalar yürüten bilim insanları arasında bilgi alışverişi, işbirliği ve daya-

27 Aralık 2017 Çarşamba günü Gaziantep şehrinin tarihi ve kültürel

Sözlerimi tamamlarken Uluslararası Gaziantep Tarihi Sempozyumu’na

Yine, Sempozyumun hazırlanmasında Düzenleme ve Bilim Kurulumuz

Gaziantep Savunmasında Nizip

Osmanlı Devleti’nin, I. Dünya Savaşı’ndan mağlubiyeti sonucu 30

Bu makalede esas olarak Nizip teşkilatının Antep savunmasındaki des-

Fransız İşgaline Kadar Nizip Tarihinin Ana Hatları

Harita 1: Nizip ve Çevre İlçeler2

de taş işçiliğine gayet uygundur.3 Cilalı Taş çağını izleyen Kalkolitik ve

Harun-Reşid asrında dahi bu da mamur bir şehinniş. Ayıntab’ın kıble tara-

Nizip, tarihte bazı büyük savaşların yaşandığı bir alan olmuştur. Bu

1890-1920 Yıllarında Nizip’te Genel Durum

1616 tarihli Halep Avarız Defteri’ne göre Nizip, en az bu tarihten itiba-

1864 yılında Nizip, Barak ve Çukur nahiyeleriyle birlikte Birecik Ka-

1895’li senelerde Nizip’te okuma yazma kurslarının açıldığı, bu kurs-

1900-1901 yılında da Nizip, Barak, Çukur ve Avşar nahiyeleri ile bir-

1908 tarihli salnameden anlaşıldığı kadarıyla bu dönemde Birecik’e

Birecik’e bağlı köyler arasında Nizip’ten başka Kehriz, Hazimoğlu, Ker-

Nizip, ancak 1924 idari teşkilatlanmasında Gaziantep Vilayetine bağlan-

Türkiye’de ilk resmi genel seçimlerin yapıldığı 1927 genel seçimlerine

Tablo :1 1927 Yılı Gaziantep ve ilçeleri Nüfusu

Yıllar Hane Nüfus

Tablo 2: 1889, 1908,1920 ve 1927 Yıllan Nizip Nüfusu

24 - Mehmet Yılmaz(19’13), Nizip Tarihi, Mazlum Kitabevi, Gaziantep, s.20.

Dünya Savaşı’ndan önceki tarihlerde Nizip, Birecik ve Urfa yoluyla

-imza: Nizip Aha1isi” 32

Tartışma sırasında Nizip’i savunmak için yeteri asker ve teçhizat olma-

Nizip’in malı, canı, namusu tehlikededir. Araplar kasabamıza hücum

Resim 1: Hacı Ahmet Sayın Resim 2: Arap Keloğlan

Mamato Karayılan’ın anlattığı bu hadiseler büyük oranda doğru ol-

32 - Tanyol, Mamato, s.47-50.

Arap kuvvetinin Çobanbey, Akçakoyunlu ve Cerablus’u işgal derek Nizip’i

Yine Cibirizade Selahaddin ve Halepli Rufaizade Tahir adlı kişi ve bu

Harita:2: XX. Yüzyılın başında Nizip ve Çevresi38

35 - Özçelik, a.g.e., s.37-46: Pamu.k, a.g.e., s.77.

1910’lu yıllarda Nizip’te bir eğlence olarak Karagöz oyununun sergi-

1920’lerde Nizip ekonomisinde kağıt paraların değil altın ve gümüş

1920’1erde Nizip’in etnik yapısını Türk, Kürt, Arap ve Ermeniler oluş-

39 - Özcan, a.g.e., s.44.

“Malum-u alileri olduğu veçhile Cemiyet-i fslamiye, mevcut azasının