Seminarski Rad Sagorjevanje

UTICAJ VRSTE PELETA NA KONCENTRACIJU
PRODUKATA SAGORJEVANJA I UTICAJ

DODAVANJA RAZLIČITIH ADITIVA NA
TOPLJIVOST PEPELA I FORMIRANJE
NASLAGA PRI ISTIM USLOVIMA
SAGORJEVANJA
Banja Luka, oktobar 2018.

SADRŽAJ
1.UVOD ......................................................................................................................................................... 1
2.POSTUPAK MJERENJA........................................................................................................................... 4
2.1. EKSPERIMENTALNA INSTALACIJA ............................................................................................................ 4
2.2. PLAN I PROGRAM MERENJA.................................................................................................................... 4
2.3. PROCEDURA SPROVOĐENJA EKSPERIMENTALNIH ISPITIVANJA .................................................................. 5
3. PREGLED METODA I UREĐAJA ZA MJERENJE SASTAVA DIMNIH GASOVA ................................ 6
3.1. MJERENJE MASENE KONCENTRACIJE GASOVA ........................................................................................ 6
3.1.1. Mjerenje masene koncentracije azotnih oksida (NOx) metodom
hemiluminescencije ................................................................................6
3.1.2. Mjerenje masene koncentracije ugljen monoksida (CO) metodom
nedisperzivne infracrvene spektrometrije (NDIR) ..................................8
3.1.3. Mjerenje volumnog udjela kiseonika (O2) metodom elektrohemijskih ćelija ....9
4. PREGLED IZMJERENIH REZULTATA ................................................................................................. 10
4.1. DIJAGRAMSKI PRIKAZ IZMJERENIH REZULTATA ...................................................................................... 13
5.ANALIZA REZULTATA MJERENJA ...................................................................................................... 35
5.1. EKOLOŠKE KARAKTERISTIKE ................................................................................................................ 35
5.2. ANALIZA REZULTATA EKSPERIMENTALNIH ISPITIVANJA ........................................................................... 36
5.2.1. Uticaj aditiva na topljivost pepela i formiranje naslaga .................................. 37
5.2.1. Uticaj aditiva na produkte sagorjevanja ......................................................... 38
6.LITERATURA .......................................................................................................................................... 39
7.ZAKLJUČAK ........................................................................................................................................... 40
Seminarski rad Predmet: Sagorjevanje
Student: Slobodan Rakulj Br. indeksa:109/2014
Naziv: Uticaj vrste peleta na koncentraciju produkata sagorjevanja i uticaj dodavanja različitih aditiva
na topljivost pepela i formiranje naslaga pri istim uslovima sagorjevanja
1.UVOD
Porastom cijena fosilnih goriva, primjena biomase dobija na značaju u
široj upotrebi. Dolazi do trendova povećanja upotrebe drvnih ostataka, žetvenih ostataka,
kao i drugih ostataka biljnog porijekla kao ekološkog i obnovljivog materijala.
Postoji veliki broj definicija biomase, koje se mogu pronaći u literaturi. Uobičajeno
je da izraz biomasa u opštem smislu, podrazumjeva materiju bilјnog i životinjskog
porjekla (mada se u praksi češće koristi za bilјnu masu) koja se može koristiti u
energetske svrhe. U energetskom smislu biomasa predstavlјa gorivo za dobijanje toplotne i
električne energije, bilo direktnim sagorevanjem čvrstih oblika drvne materije (stabala
i granjevine drveta, drugih različitih bilјaka i bilјnih ostataka kao i namjenski gajenih
energetskih zasada), ili sagorevanjem gasovitog i tečnog goriva koja se mogu dobiti
odgovarujućim tehnološkim procesima od različitih oblika biomase.
Pod terminomčvrsta biomasa se podrazumjevaju:
- proizvodi iz polјoprivredne proizvodnje i šumarstva,
- bilјni ostaci iz polјoprivredne proizvodnje i šumarstva,
- bilјni ostaci iz industrije proizvodnje hrane,
- otpadno drvo, izuzev otpadnog drveta koje u sebi sadrži halogena jedinjenja ili teške
metale koji su posljedica korišćenja boja i lakova u procesu prerade drveta, kao i
otpadno drvo koje potiče iz građevinarstva (prilikom rušenja objekata i sl),
- otpad od plute
- vlaknasti bilјni ostatak iz postupka dobijanja celuloze i iz proizvodnje papira,
ukoliko se koristi za sagorjevanje i dobijena toplota koristi na mjestu proizvodnje. [1]
Slika 1. Prikaz donje toplotne moći pojedinih vrsta biomase i uglja [1]
Peleti od biomase predstavlјaju savremeni oblik, prethodno pripremlјene, čvrstebiomase koji

se mogu koristiti u procesima sagorjevanja i koji promovišu i pospješujukorišćenja
obnovlјivih izvora energije. Karakteristike peleta kao goriva, kao i razvoj tržišta u zemlјama
EU, posljednjih godina omogućio je korišćenje ovakvog oblika čvrste biomase u savremenim
pećima i kotlovima male snage za grijanje u domaćinstvima, ali i u većim industrijskim
1
kotlovima i energetskim postrojenjima, gdje se koriste zaproizvodnju toplotne i električne

energije.Ovo čvrsto biogorivo se najčešće proizvodi od ostataka drveta, ili od
mješavinerazličitih oblika biomase, relativno jednostavnim postupkom koji je sastavlјen od
tehnoloških procesa mljevenja, sušenja i sabijanja. Osnovna prednost ovako dobijenog
proizvoda je velika gustina u poređenju sa drugim neobrađenim oblicima čvrste biomase.
Time se otklanja jedan od najznačajnijih nedostatka biomase kao goriva, mala energetska
gustina, usljed čega se smanjuju troškovi rukovanja, skladištenja i transporta, a samim tim
i korišćenja tj. sagorjevanja. U Evropskoj uniji 27% ukupne potrošnje energije se koristi u
domaćinstvima, tako da su sva očekivanja da će peleti od biomase i u budućnosti biti
najbolјe gorivo za proizvodnju toplotne energije upravo u ovom sektoru, i na taj način
zamjena za fosilna goriva [1].
Peleti od biomase su cilindričnog oblika prečnika 6 – 10 mm i dužine 10 –30 mm, čije
karakteristike prije svega zavise od sirovine koja se koristi za proizvodnju.
Međutim, bez obzira na korištenu sirovinu, u poređenju sa čvrstim fosilnim gorivima
peleti imaju znatno manji sadržaj pepela i vlage, veći sadržaj gorivih isparlјivih
materija i toplotnu moć na nivou mrkog uglјa. Zbogpostojanog i definisanog kvaliteta, kao i
zbog uniformnosti oblika i veličina peleti odbiomase omogućavaju kontinurani način
dovođenja goriva, što omogućava potpunuautomatizaciju procesa i olakšava upotrebu
ovakvog čvrstog biogoriva. [1]
Količina i stastav produkata sagorjevanja određuju se u neposrednoj analizi sagorjevanja
peleta. Zavisi od vrste peleta, oblika ložišta, koeficijenta viška vazduha itd.
Tabela 1. Poređenje koncentracije produkata sagorjevanja u odnosu na isporučenu energiju

za različite vrste goriva [2]
Vrsta goriva CO2 (g/MJ) NOx (mg/MJ) SO2 (g/MJ) CO (mg/MJ) TOC
(mg/MJ)
Drvni peleti 0,108 130-300 0 50-3000 <10
Slama 0,108 130-300 13 500-3000 <10
Prirodni gas 0,72 50-100 0,5 15-20 0-2
Pored pozitivnih efekata sagorjevanja peleta, postoje takođe štetni uticaji u pogledu
emisije NOx i CO u atmosferu, kao i u pogledu emisija štetnih čestica u atmosferu.
NOx je generalni izraz za sumu gasova NO i NO2.NOx je staklenički gas koji istovremeno
doprinosi zakiseljavanju padavina. Azot oksidi se stvaraju dijelom tokom sagorjevanja goriva
prirodnim azotom uključujući biogoriva i delimično u kotlovnici od strane azota koji je
injektiran tokom sagorevanja sa vazduhom.
Konverzija ugljenika goriva u CO2 se odvija kroz nekoliko osnovnih koraka, i kroz nekoliko
različitih reakcionih puteva. CO je najvažniji završni produkt. Oksidira se na CO2 ako je
dostupan kiseonik, tako da se CO može smatrati dobrim pokazateljom kvaliteta
sagorjevanja. Emisija CO je neželjena zbog toga što je indikator nepotpunog procesa
sagorjevanja, koji je toksičan i zapaljiv (zdravstveni i bezbjednosni rizik), i na kraju zato što
CO uništava ozonski omotač. Osim toga, visoka emisija CO je često indikator prisustva
drugih neželjenih i opasnih materija u dimnim gasovima. U praksi nije moguće u potpunosti
izbjegavati stvaranje malo ugljen-monoksida tokom sagorjevanja, ali minimizacija
koncentracije CO je od vitalnog značaja. [2]
U Republici Srpskoj postoji jasno propisana zakonska regulative za granične vrijednosti
emisije u vazduh iz većih postojenja za sagorjevanje. Međutim ne postoji zakonsta
regulative vezana za emisije i zagađivanje iz malih ložišta.
Doprinos emisija iz malih instalacija sagorjevanja na ukupne emisije varira i zavisi od vrste
zagađivača i date zemlje. Veoma važnu ulogu igraju emisije iz malih stambenih instalacija
2
koje su obično odgovorne za više od trećine ukupnih emisija čestica stacionarnog

sagorjevanja, ali u nekim zemljama ovaj sektor može čak i dominirati. [3]
Glavni elementi koji formiraju pepeo (Al, Ca, Fe, K, Mg, Na, P, Si) određuju topivost pepela i
utiču naformiranje naslaga. Elementi Cl, S, Na, K, As, Cd, Hg, Pb i Zn imaju ulogu u
formiranjugasovitih i aerosol emisija, utiču na formiranje naslaga, koroziju i određuju
mogućnosti za korišćenje pepela. [4]
Cilj rada je da analizira uticaj vrste peleta na koncentraciju NOx, CO i O2 u produktima
sagorjevanja, kao iuticaj dodavanja različitih aditiva natopivost pepela i formiranje naslaga
pri istim uslovima sagorjevanja.
Sirovine za proizvodnju peleta od biomase
Kao sirovina za proizvodnju peleta od biomase može se koristiti praktično bilo koji
oblik čvrste biomase, bez obzira na porjeklo i karakteristike. Međutim, upravo od izbora
sirovine zavisi definisanje specifičnih zahtjeva u procesu proizvodnje, u smislu
određivanja pojedinih parametara tehnoloških procesa (mljevenja, sušenja i sabijanja), a
koji utiču na krajnji proizvod – kvalitet peleta. Od izuzetnog je značaja za postupak
peletiranja da sirovina posjeduje definisan sadržaj vlage i odgovarajuću granulaciju,
kako bi se dobio proizvod zadovolјavajućeg kvaliteta. Tako, na primjer, sirovine sa većim
sadržajem vlage i sirovine koju čine krupniji komadi zahtjevaju utrošak više energije u
procesu proizvodnje u cilјu intenzivnijeg sušenja i usitnjavanja. Iz tog razloga kao
najčešće korišćena sirovina za proizvodnju peleta se koristi drvna pilјevina koja
nastaje kao nusproizvod u industriji prerade drveta i industriji namještaja. Zbog
navedenih specifičnosti procesa proizvodnje peleta, sa stanovišta energetske i
ekonomske opravdanosti neophodno je izabrati odgovarajuću sirovinu, pri čemu treba
uzeti u obzir i njenu dostupnost i cijenu, što predstavlјa predmet razmatranja u okviru
tehnoekonomskih analiza idejnih projekata postrojenja za proizvodnju peleta od biomase.
Najčešće korišćene sirovine za proizvodnju peleta od biomase su:
 četinarsko i listopadno drvo,
 kora drveta,
 energetske bilјke,
 ostaci iz polјoprivredne proizvodnje.
Teorijski posmatrano bilo koja vrsta drvne biomase se može koristiti kao sirovina u
procesu proizvodnje peleta. Razlike u ocjeni pojedinih sirovina zavise od porjekla i
vrste tj. karakteristika drveta, kao i različitih načina korišćenja i prerade. Oblici
drvne biomase koji se mogu koristiti kao sirovine za proizvodnju peleta su drvna sječka,
pilјevina, strugotina i drvna prašina. Drvna sječka nastaje kao otpad pri sječenju i obradi
drveta u drvnoj industriji i industriji proizvodnje namještaja, ili može nastati u šumi
pri sječi i transportu drveta, a postoji mogućnost i namjenske proizvodnje sječke kao
sirovine za proizvodnju peleta. Drvna strugotina i pilјevina nastaju u procesima sječenja
i obrade drveta, a drvna prašina nastaje pri mehaničkoj obradi površina u drvnoj
industriji. [1]
3
2.POSTUPAK MJERENJA
2.1. Eksperimentalna instalacija
Ispitivanje dimnih gasova rađeno je u laboratoriji firme Thermoflux d.o.o..
Ispitna instalacija izvedena je u skladu sa zahtevima iz standarda EN 14785, poštujući
uputstva koja se odnose na konstruktivne karakteristike eksperimentalnog uređaja i
metodologiju vršenja ispitivanja. Eksperimentalna instalacija na kojoj su sprovedena
ispitivanja sastoji se iz sljedećih ključnih komponenti:
 peći za sagorevanje drvnih peleta, deklarisane toplotne snage 18 kWt,
 sistema za odvođenje dimnog gasa, koji obuhvata kanal dimnog gasa,
ventilator dimnog gasa i kanal dimnog gasa,
 sistema za akviziciju tj. prikupljanje mjerenih parametara.
U skladu sa deklaracijom proizvođača, ispitivana peć za sagorjevanje drvnih
peleta inicijalno je projektovana i podešena tako da zadovolji zahtjeve relevantnog
evropskog standarda koji definiše zahtjevane performanse ložnih uređaja na pelet.
U Tabeli 2. date su glavne karakteristike ispitivanog ložnog uređaja, u skladu sa
tehničkim specifikacijama proizvođača. U specifikacijama se navodi da peć ispunjava
zahtjeve relevantnog evropskog standarda u pogledu efikasnosti rada za predloženi
kvalitet goriva, ali bez navođenja parametara koji bi se odnosili na ekološke
karakteristike njenog rada.
Tabela 2. Deklarisane karakteristike ispitivane peći na pelet

Model Thermoflux Interio 20
Dimenzije, dužina x širina x visina [mm x mm x mm] 650x630x1080
Masa [kg] 214
Toplotna snaga [kWt] 4-18
Potrošnja goriva [kg/h] 1-4
Kapacitet rezervoara za gorivo [kg] 30
Sadržaj vode [l] 25
Kamin na pelet Interio sa vodenim izmjenjivačem je namjenjen za spajanje na instalacija

centralnog grijanja. Većinu energije prenese na vodu za zagrijavanje radijatora a dio isijava
kroz staklo. Kamin ima ugrađenu cirkulacionu pumpu, ekspanzionu posudu i sigurnosni
ventil te je kao takav pogodan za stanove i manje objekte.
Kontrolna jedinica pruža mogućnost da kamin ima veliku autonomiju u radu. Pelet se iz
spremnika pomoću dozatora automatski prema zadanom intenzitetu ubacuje u ložište.
Rezervoar za pelet nalazi se u gornjem dijelu peći i služi za prihvat goriva čija je količina
definisana deklarisanim kapacitetom rezervoara.
Inicijalno paljenje goriva vrši se pomoću električne varnice koju na komandu korisnika
generiše uređaj za paljenje koji čini integralni dio konstrukcije kamina.
Omogućena je digitalna regulacija sa sedmodnevnim programatorom. Smart stop funkcija
obezbjeđuje da se kamin automatski gasi ukoliko temperatura vode pređe zadanu.
Pepeo koji nastaje kao čvrsti produkt sagorjevanja goriva u peći prikupljan je u posudi za
pepeo smještenoj ispod ložišta peći. Posuda za pepeo pražnjena je nakon svakog
pojedinačnog merenja, uz uzorkovanje nastalog pepela u cilju analize sadržaja nesagorjelog
u čvrstim produktima sagorevanja.
2.2. Plan i program mjerenja

Planom i programom mjerenja predviđeno je prikupljanje svih podatka potrebnih
za analizu uticaja vrste peleta i aditiva na sastav produkata sagorjevanja i pepeo. Planom
mjerenja predviđeno je ispitivanje sljedećih uticajnih parametara:
4
2.2.1. Ispitivanje uticaja vrste goriva i aditiva na sastav produkata sagorjevanja i na pepeo
Parametri dimnog gasa, uključujući sadržaj O2, CO, i NOx u dimnom gasumjerenii su
gasnim analizatorom HORIBA VA 5000 za sljedeće vrste goriva: pelet ENSA A1, pelet
ENSA A2, pelet ENSA Industrijski i CRO PELET (slama od soje). Navedeni parametri za
pelet odostataka prerade ljekovitog bilja mjereni su pumpom za uzorkovanje TESTO 350.
Mjerna sonda za akviziciju parametara dimnog gasa postavljena je u dimnom kanalu, na
mjernoj stazi eksperimentalne instalacije. Mjerna staza, kao i izgled mjerne instalacije
prikazani su na Slici 3.
Slika 2. Izgled mjerne staze: 1-ispust dimnog gasa u atmosferu, 2-regulator potpritiska u
kanalu dimnog gasa, 3-podesiva klapna, 4-podesiv regulator protoka,
5-koljenasta veza, 6-mjerna dionica, 7-kamin na pelet, 8- koljenasti element,
9-ložište, 10-zadnji zid, 11-postolje peći, 12-platforma
(prema EN 14785:2006)
2.3. Procedura sprovođenja eksperimentalnih ispitivanja

Eksperimentalna ispitivanja sprovedena su u skladu sa zahtjevima i uputstvima
prema standardu EN 14785:2006 koji se odnose na ispitivanje rada uređaja za sagorjevanje
peleta pri nominalnoj i redukovanoj toplotnoj snazi.
Period paljenja započinje startovanjem ventilatora dimnog gasa i električnog
grijača predviđenog za iniciranje paljenja goriva. Na elektronskom programatoru koji
predstavlja korisnički interfejs za korišćenje ispitivanog ložnog uređaja, bira se režim
rada peći tj. toplotno opterećenje peći i intenzitet rada ventilatora toplog vazduha. Po
iniciranju električne varnice započinje proces doziranja goriva iz rezervora i njegovo
dopremanje na gorionik.
5
Period paljenja smatra se uspješno završenim nakon vizualizacije plamena u ložištu

i početka rada ventilatora toplog vazduha. Tokom sprovedenih ispitivanja utvrđeno je da
je period paljenja trajao oko 10 minuta. Kao što je već pomenuto, parametri dimnog gasa,
uključujući temperaturu, sadržaj O2, CO, i NOx u dimnom gasu prikupljani su samo tokom
perioda glavnog ispitivanja.Po završetku perioda glavnog ispitivanja pristupalo se gašenju
peći. Nakon gašenja, ispitna instalacija ostavljana je na sobnoj temperaturi kako bi se
postepeno ohladila do početnog hladnog stanja i spremila za sljedeću seriju mjerenja.
Nakon hlađenja peći, a neposredno pred početak sljedeće serije merenja, iz peći je uklanjan
pepeo nastao tokom sprovedenog ispitivanja, uz prikupljanje odgovarajućih uzoraka za
potrebe njihove analize.
3. PREGLED METODA I UREĐAJA ZA MJERENJE SASTAVA DIMNIH GASOVA

3.1. Mjerenje masene koncentracije gasova
Za mjerenje masenih koncentracija više različitih gasova u praksi se najčešće koristi po
jedan mjerni uređaj jer je u većini slučajeva na istom izvoru potrebno odrediti koncentracije
više gasova. Takvi uređaji sastoje se od dva glavna sistema:
a) sistem za uzimanje uzorka dimnog gasa;
b) sistem za analizu koncentracija pojedinih gasova.
Princip rada svodi se na uzimanje uzorka dimnog gasa iz dimovodnog kanala i njegovog
dovođenja do sistema za analizu pojedinih gasova. Kako se radi o istom uređaju sistem za
uzimanje uzorka dimnog gasa zajednički je za određivanje koncentracija svih gasova, dok
se sistem za mjerenje koncentracija pojedinih gasova sastoji od više različitih osjetnika, od
kojih svaki radi po principu opisanom u metodi za određivanje koncentracije specifičnog
gasa. Sistem za uzimanje uzorka dimnog gasa sastoji se od sonde kroz koju gas ulazi u
sistem, filtera za nečistoće, linije kojom se uzorak gasa transportuje sistemom, sistema za
kondicioniranje gasa, pumpe pomoću koje se ostvaruje protok u sistemu i sistema za
regulaciju i mjerenje protoka.
Sonda mjerne linije mora biti odgovarajuće dužine i promjera kako bi bilo mogući doseći sve
mjerne tačke na mjernom presjeku dimovodnog kanala. Mjerna linija mora biti izrađena od
materijala koji su otporni na povišene temperature, koroziju i ne reaguju sa spojevima
sadržanim u dimnom gasu, kao što su: nehrđajući čelici, borsilikatno staklo, keramika i sl.
Filter za nečistoće mora biti izrađen od hemijski inertnog materijala. Prilikom rada mora biti
zagrijan na temperaturu iznad temperature kondenzacije vlage iz dimnih gasova, a takođe
se mora redovno mijenjati ili čistiti.
Linija za transport gasa kroz system mora biti grijana te izrađena od materijala otpornih na
uticaje gasova.
Pumpa za uzimanje uzorka gasa mora biti sposobna ostvariti tražene volumne protoke kroz
mjernu liniju, potrebne pritiske, a takođe mora biti izrađena od materijala otpornih na
koroziju, tj. od materijala koji su hemijski inertni prema komponentama dimnog gasa.
Sistem za regulaciju i mjerenje protoka služi za održavanje određenog volumnog protoka u
sistemu, a takođe mora biti izrađen od materijala koji su hemijski inertni i otporni na koroziju
[5].
3.1.1. Mjerenje masene koncentracije azotnih oksida (NOx) metodom hemiluminescencije
Referentna metoda za određivanje masene koncentracije azotnih oksida
hemiluminescencijom data je u normi EN 14792.
3.1.1.1. Princip mjerenja
Temeljni princip detekcije azotnih oksida metodom hemiluminescencije zasnivana
hemijskoj reakciji između azot monoksida (NO) i ozona (O3):
2NO+ 2O3→ NO2+NO2 +2O2
NO2→ NO2+ hv
6
Prilikom reakcije jedan je dio nastalih azotnih dioksida (NO2) u pobuđenom energetskom
stanju, a prilikom vraćanja u ravnotežno stanje emituje energiju u obliku svjetlosti. Intenzitet
emisije zavisi od količine azot monoksida, a uticajni parametri su i pritisak te prisutnost
drugih gasova.
Uzorak dimnog gasa uzima se iz dimovodnog kanala i preko mjerne linije dovodi se u
reakcijsku komoru analizatora gdje dolazi do miješanja gasa s ozonom kako bi se postigla
tražena reakcija. Emitovana količina energije u obliku svjetlosti proporcionalna je količini
azot monoksida u uzorku dimnog gasa, a detektuje se pomoću selektivnog optičkog filtera
i pretvara u električni signal pomoću fotomultiplikacijske cijevi.
Kako bi se odredila količina NO2 uzorak gasa se, prije uvođenja u reakcijsku komoru, vodi u
Pretvarač gdje se NO2 redukije na NO. Na ovaj se način određuje koncentracija NOx u
Otpadno mgasu koja je jednaka zbiruNO i NO2. Oko NO2/NO pretvarača ugrađuje se
obilazni vod [Slika 3]pa se koncentracija NO2 može odrediti kao razlika koncentracije gasa
koji se do reakcijske komore vodi preko pretvarača i koncentracije gasa koji se do reakcijske
komore vodi preko obilaznog voda.
Slika 3. Shematski prikaz uređaja za mjerenje koncentracije NOX [5]
3.1.1.2. Mjerni uređaji

Kako bi se spriječila kondenzacija vodene pare unutar analizatora koriste se četiri moguće
konfiguracije:
a) odstranjivanje vodene pare kondenzacijom unutar hladnjaka;
b) odstranjivanje vodene pare unutar permeacijskog hladnjaka;
c) razrjeđivanje dimnog gasaazotom ili čistim okolnim vazduhom kako bi se snizio
parcijalnipritisak vodene pare u smjesi gasova;
d) grijanje cijele mjerne linije do izlaza iz analizatora na temperaturu iznad temperature
kondenzacije.
7
Slika 4. Prikaz različitih izvedbi uređaja za mjerenje koncentracije azotnih oksida [5]
Konverter NO2 u NO sastavni je dio mjernog sistema. Efikasnost konvertera mora biti
minimalno 95 %, što znači da treba biti sposoban pretvoriti 95 % NO2 u NO.
Ozon za upotrebu u reakcijskoj komori stvara se u generatoru ozona, unutar kojeg se
Molekule kiseonika izlažu ultraljubičastom zračenju uslijed čeka nastaju molekule ozona.
Reakcijska komora također mora biti izrađena od hemijski inertnih materijala, a prilikom rada
mora biti grijana na temperaturu iznad temperature kondenzacije pri pritisku u komori.
Brzina reakcije, kao i vrijeme zadržavanja gasa unutar reakcijske komore zavise od njenih
dimenzija. Kako bi se smanjio efekt interferencije zbog prisutnosti drugih gasova reakcija
se odvija pri smanjenom pritisku.
Optički filter ne očitava elektromagnetska zračenja talasnih dužina ispod 600 nm kako bi se
smanjili uticaji nezasićenih ugljovodonika koji emituju zračenje na tim talasnim dužinama.
Fotomultiplikacijska cijev se uglavnom hladi pomoću rashladnog uređaja na tačno određenu
temperaturu kako bi se smanjio pozadinski šum i efekt temperaturnih promjena na izlazni
signal.
Višak ozona koji izlazi iz reakcijske komore odvodi se kroz filter za uklanjanje ozona, čime
se sprečava onečišćenje okolnog zraka i štiti pumpa [5].
3.1.2. Mjerenje masene koncentracije ugljen monoksida (CO) metodom nedisperzivne
infracrvene spektrometrije (NDIR)
Referentna metoda određivanja masene koncentracije ugljen monoksida u dimnom gasu
nedisperzivnom infracrvenom spektrometrijom (NDIR) opisana je u normi EN 15058.
Navedene masene koncentracije svedene su na normalno stanje (273,15 K;
101,325 kPa) pri referentnom volumnom udjelu kiseonika u suvim dimnim gasovima [5].
3.1.2.1. Princip mjerenja
Koncentracija ugljen monoksida (CO) mjeri se na način da uzorak gasa ulazi u mjernu
ćeliju kroz koji se pušta infracrveno zračenje poznatog intenziteta. Prilikom prolaza kroz
mjernu ćeliju ispunjenu gasom dolazi do apsorpcije određenog dijela zračenja te ono izlazi iz
ćelije sa smanjenim intenzitetom. Koncentracija ugljen monoksida mjeri se prema
Lambert – Beerovom zakonu, tj. na osnovi razlike u intenzitetu između ulaznog i izlaznog
zračenja. Gasovi poput vodene pare, ugljen dioksida, azotnih oksida te gasovitih
ugljovodonika također apsorbiraju infracrveno zračenje pa njihova prisutnost može
uzrokovati greške pri mjerenju [5].
8
3.1.2.2. Komponente mjernog uređaja

Sistem za analizu koncentracije ugljen monoksida (CO) uglavnom se sastoji od:
 izvora infracrvenog zračenja;
 optičkog sistema za fokusiranje zračenja kroz mjernu ćeliju do detektora zračenja;
 sistema za podešavanje potrebne talasne dužine za mjerenje;
 mjerne ćelije u koju ulazi uzorak gasa i, kod nekih izvedbi, referentne ćelije;
 detektora infracrvenog zračenja;
 jedinice za obradu i pojačavanje izlaznog električnog signala proporcionalnog
koncentracijiCO.
Slika 5. Princip rada uređaja za mjerenje koncentracije CO [5]

Izlazni signal sistema za detekciju proporcionalan je gustoći CO (broj molekula) unutar
ćelije, a zavisi od pritiska i temperaturi gasa u ćeliji. Kako ostali gasovi takođe apsorbuju
infracrveno zračenje moguća je pojava interferencije s drugim gasovima a time i greške
mjerenja. Interferencija se događa kad pojedini gasovi u uzorku apsorbiraju zračenje istih
frekvencija kao i ugljen monoksid. Najznačajnija komponenta dimnog gasa koja uzrokuje
interferenciju je vodena para koju je potrebnoodstraniti iz uzorka gasaprije ulaza u ćeliju.
3.1.3. Mjerenje volumnog udjela kiseonika (O2) metodom elektrohemijskih ćelija
Mjerenje volumnog udjela kiseonika u dimnom gasu metodom elektrohemijskih ćelija
opisana jeu normi ISO 12039.Ćelija se sastoji od: anode, katode, elektrolita i polupropusne
Membrane [Slika 7]. Uzorak dimnog gasa ulazi u ćeliju kroz polupropusnu membranu, a
kiseonik sadržan u uzorku reaguje na anodi i pokreće reakciju na katodi:
Katoda: O2+4H++4e-→2H2O
Anoda: 2Pb+2H2O→2PbO+4H++4e-
Sumarno: O2+2Pb→2PbO
Između anode i katode počinje teći električna struja, a električni napon,koji je proporcionalan
koncentraciji kiseonika u uzorku gasa, se mjeri i na taj se način određuje koncentracija [5].
Slika 6. Prikaz elektrohemijske ćelije [5]
9
Ovom metodom mogu se određivati volumni udjeli kiseonika u dimnom gasu do 25 % vol [5]
4. PREGLED IZMJERENIH REZULTATA

Eksperimentalnim ispitivanjem mjereni su koncentracije O2, CO i NOx u laboratoriji firme
Thermoflux d.o.o. Jajce.
Za sagorjevanje peleta korištena je peć Thermoflux Interio 20 (18 kW). Mjerenja su vršena
Analizatorom dimnih gasova Horiba Gas Analyzer VA 5000. za sljedeća goriva:
1. GORIVO: Pelet EN plus A1 (ENSA)
JELA/SMREKA, 6,45% VLAŽNOST, 0,65% PEPEO
Temperatura u ložištu: 530-575 °C
Vrijeme trajanja mjerenja: 10 min
Nema ljepljenja šljake
2. GORIVO: Pelet EN plus A2 (ENSA)
JELA/SMREKA 70%/BUKVA 30% (bez kore), 5,58% VLAŽNOST, 0,9% PEPEO
3. GORIVO: Industrijski pelet (ENSA)
JELA/SMREKA (okrajci sa korom) 80%/HRAST 20%, 5,04% VLAŽNOST, 1,36%
PEPEO
Neznatno ljepljenja šljake
4. GORIVO: Industrijski pelet (ENSA)-TEST 2
PEPEO
šljaka lijepi u malim segmentima po rubovima plamenika
5. GORIVO: Pelet od sojine slame (CROPellet)
Prašina < 2% , udio pepela < 4%, vlaga<10%, kaloričnost:19,5 MJ/kg
Dolazi do zatrpavanja plamenika zbog nesagorjelog peleta
6. GORIVO: Pelet EN plus A1 (ENSA) + 1% bentonit
JELA/SMREKA, 6,45% VLAŽNOST, 0,65% PEPEO
7. GORIVO: Pelet od sojine slame (CROPellet) + bentonit 1%
Dolazi do zatrpavanja plamenika zbog nesagorjelog peleta ali u manjoj mjeri u odnosu
na pelet bez aditiva
8. GORIVO: Pelet od sojine slame (CROPellet) + glina 1%
9. GORIVO: Pelet od sojine slame (CROPellet) + kaolin 1%
10

10. GORIVO: Industrijski pelet (ENSA) + bentonit 1%
11. GORIVO: Industrijski pelet (ENSA) + glina 1%
12. GORIVO: Industrijski pelet (ENSA) + kaolin 1%
13. GORIVO: Industrijski pelet (ENSA) + kaolin 3%
14. GORIVO: Pelet od sojine slame (CROPellet) + kaolin 3%
Ponovljena mjerenja za period testiranja od 30 min rađena su za ENSA industrijski pelet

takođe analizatorom dimnih gasova Horiba Gas Analyzer VA 5000 i to:
15. GORIVO: Industrijski pelet (ENSA)

PEPEO
16. GORIVO: Industrijski pelet (ENSA)+bentonit 1%
PEPEO
Šljaka lijepi u malim segmentima po rubovima plamenika
17. GORIVO: Industrijski pelet (ENSA)+glina 1%
PEPEO
18. GORIVO: Industrijski pelet (ENSA)+kaolin 1%
PEPEO
19. GORIVO: Industrijski pelet (ENSA)+kaolin 3%
PEPEO
11

Mjerenja na istoj peći su vršena pompom za uzorkovanje TESTO 350 i to za sljedeća goriva:
20. GORIVO: Pelet od ostataka prerade ljekovitog bilja

Epruveta 1 zatamnjenje na skali: 3
21. GORIVO: Pelet od ostataka prerade ljekovitog bilja + 1% bentonit
22. GORIVO: Pelet od ostataka prerade ljekovitog bilja + 1% glina
Za mjerenja 20,21 i 22 uzimanje uzoraka je napravljeno nakon 10 min rada kamina, a već
nakon 13 minuta dolazilo je do pretrpavanja plamenika peletom a samim tim i do gašenja
plamena zbog smanjenog dotoka kiseonika kroz primarne rupice plamenika.
12
4.1. Dijagramski prikaz izmjerenih rezultata

Izmjereni uzorci Analizatorom dimnih gasova Horiba Gas Analyzer VA 5000:
-Mjerenje M1
Slika 7. Rezultati mjerenja za pelet ENSA A1
13
-Mjerenje M2
Slika 8. Rezultati mjerenja za pelet ENSA A2
14
-Mjerenje M3
Slika 9. Rezultati mjerenja za ENSA industrijski pelet-test 1
15
-Mjerenje M4
Slika 10. Rezultati mjerenja za Ensa industrijski pelet-test 2
16
-Mjerenje M5
Slika 11. Rezultati mjerenja za CRO Pelet-slama od soje
17
-Mjerenje M6
Slika 12. Rezultati mjerenja za pelet Ensa A1 sa bentonitom 1%
18
-Mjerenje M7
Slika 13. Rezultati mjerenja za CRO PELET-slama od soje sa bentontom 1%
19
-Mjerenje M8
Slika 14. Rezultati mjerenja za CRO PELET-slama od soje sa bentontom 1%
20
-Mjerenje M9
Slika 15. Rezultati mjerenja za CRO PELET-slama od soje sa kaolinom 1%
21
-Mjerenje M10
Slika 16. Rezultati mjerenja za Ensa Industrijski pelet sa bentontom 1%
22
-Mjerenje M11
Slika 17. Rezultati mjerenja za Ensa Industrijski pelet sa glinom 1%
23
-Mjerenje M12
Slika 18. Rezultati mjerenja za Ensa Industrijski pelet sa kaolinom 1%
24
-Mjerenje M13
Slika 19. Rezultati mjerenja za Ensa Industrijski pelet sa kaolinom 3%
25
-Mjerenje M14
Slika 20. Rezultati mjerenja za CRO PELET-slama od soje sa kaolinom 3%
26
Vršena su ponovljena mjerenja za Industrijski peletAnalizatorom dimnih gasova Horiba Gas

Analyzer VA 5000
-Mjerenje M15
Slika 21. Rezultati mjerenja za ENSA industrijski pelet bez aditiva
27
-Mjerenje M16
Slika 22. Rezultati mjerenja za Ensa Industrijski pelet sa bentonitom 1% (2)
28
-Mjerenje M17
Slika 23. Rezultati mjerenja za Ensa Industrijski pelet sa glinom 1% (2)
29
-Mjerenje M18
Slika 24. Rezultati mjerenja za Ensa Industrijski pelet sa kaolinom 1% (2)
30
-Mjerenje M19
Slika 25. Rezultati mjerenja za Ensa Industrijski pelet sa kaolinom 3% (2)
31
Mjereni su uzorci pumpom za uzorkovanje TESTO 350 za pelet od ostataka prerade

ljekovitog bilja.
-Mjerenje M20
Slika 26. Pelet od ostataka prerade ljekovitog bilja-bez aditiva
32
-Mjerenje M21
Slika 27. Pelet od ostataka prerade ljekovitog bilja sa bentonitom 1%
33
-Mjerenje M22
Slika 28. Pelet od ostataka prerade ljekovitog bilja sa kaolinom 1%
34
5.Analiza rezultata mjerenja

5.1. Ekološke karakteristike
Određivanje ekoloških karakteristika ispitivanog ložnog uređaja izvršeno je na osnovu
eksperimentalnih ispitivanja sastava produkata sagorevanja i obuhvatalo je
izračunavanje:
- emisije uglјenmonoksida (CO) svedene na referentnu vrijednost kiseonika (O2),
- emisije azotnih oksida (NOx) svedene na referentnu vrijednost kiseonika (O2).
Zahtjevi standarda EN 14785 po kriterijumu ekoloških karakteristika odnose se na emisiju
uglјenmonoksida (CO) svedenu na referentnu vrijednost kiseonika (O2) u dimnom gasu, dok
se vrijednosti ostalih štetnih i opasnih materija za ove uređaje ne propisuju. Prema ovom
standardu emisija uglјenmonoksida (CO) mora biti manja od 0,04% v/v (500 mg/m3) pri
ispitivanju nazivne toplotne snage, odnosno manja od 0,06% v/v (750 mg/m3) pri
ispitivanju redukovane toplotne snage. Rezultati određivanje emisije uglјenmonoksida (CO) i
azotnih oksida (NOx) svedene na referentnu vrijednost kiseonika (O2) za sva mjerenja
prikazani su na Slikama 29 i 30.
Slika 29. Emisija ugljen monoksida (CO) svedena na referentni udio kiseonika(O2)
35
Slika 30. Emisija azotnih oksida (NOx) svedena na referentni udio kiseonika(O2)
5.2. Analiza rezultata eksperimentalnih ispitivanja

Analiza rezultata eksperimentalnih ispitivanja koja je prikazana u okviru ovog poglavlјa
obuhvata poređenje rezultata ispitivanja ekoloških karakteristika ispitivane peći sa
zahtevima definisanim standardom EN 14785:2006. Zahtjev standarda EN 14785 po
kriterijumu ekoloških karakteristika je da emisija uglјenmonoksida (CO) mora biti manja od
500 mg/m3 pri ispitivanju nazivne toplotne snage, odnosno manja od 750 mg/m3 pri
ispitivanju redukovane toplotne snage. U skladu sa pomenutim zahtjevima i analizirajući
rezultate eksperimentalnih ispitivanja prikazanih na Slikama 29 i 30 može se zaklјučiti
sljedeće:
- emisija uglјenmonoksida (CO), svedena na referentnu vrijednost kiseonika (O2) u dimnom
gasu, manja od 750 mg/m3 koja se zahtjeva pri ispitivanju redukovane toplotne snage
ostvarena je pri sljedećim mjerenjima: M1, M2, M4, M6, M11, M12, M13, M15, M16, M17,
M18, M19
- emisija uglјenmonoksida (CO) pri svim ostalim ispitnim režimima je u granicama od
1001 mg/m3 do 10378 mg/m3. Pregled ispunjenosti zahtjeva ekoloških karakteristika
ispitivanog ložnog uređaja prema standardu EN 14785:2006 za sva razmatrana mjerenja
prikazan je u Tabeli 3.
36
Tabela 3. Pregled ispunjenosti zahtjeva standarda EN 14785 u pogledu ekoloških

karakteristika
Tabela 4. Pregled mjerenja

Mjerenje Gorivo, Pelet
M1 ENSA A1
M2 ENSA A2
M3 ENSA Industrijski- test 1
M4 ENSA Industrijski- test 2
M5 CRO Pelet-Slama od soje
M6 ENSA A1+bentonit 1%
M7 CRO Pelet-Slama od soje+ bentonit 1%
M8 CRO Pelet-Slama od soje+ glina 1%
M9 CRO Pelet-Slama od soje+ kaolin 1%
M10 ENSA Industrijski+bentonit 1%
M11 ENSA Industrijski+glina 1%
M12 ENSA Industrijski+kaolin 1%
M13 ENSA Industrijski+kaolin 3%
M14 CRO Pelet-Slama od soje+kaolin 3%
M15 ENSA Industrijski
M16 ENSA Industrijski+bentonit 1% (2)
M17 ENSA Industrijski+glina 1% (2)
M18 ENSA Industrijski+kaolin 1% (2)
M19 ENSA Industrijski+kaolin 3% (2)
M20 Pelet od ostataka prerade ljekovitog bilja
M21 Pelet od ostataka prerade ljekovitog bilja+bentonit 1%
M22 Pelet od ostataka prerade ljekovitog bilja+kaolin 1%
5.2.1. Uticaj aditiva na topljivost pepela i formiranje naslaga

Prilikom mjerenja su u razne vrste peleta dodavani sljedeći aditivi: bentonit, glina i kaolin.
Vizuelnim pregledom plamenika ustanovljeno je da je količina pepela koja se zadžava i lijepi
u plameniku manja nego kod sagorjevanja čistog peleta. Nakon sagorjevanja industrijskog
peleta sa dodatkom aditiva gotovo da nije bilo zaljepljenog pepela u plameniku. Kod CRO
Peleta-slama od soje i peleta od prerade ljekovitog bilja i nakon sagorjevanja peleta sa
dodatkom aditiva dolazi do zatrpavanja plamenika zbog formiranja naslagapepela ali nakon
dužeg vremenskog perioda nego pri sagorjevanju peleta bez aditiva.
37
Slika 31. Izgled plamenika nakon sagorjevanja ENSA Industrijskog

peleta pomješanog sa kaolinom u sadržaju 3%
Slika 32. Izgled plamenika nakon sagorjevanja peleta od prerade

ljekovitog bilja pomješanog sa glinom u sadržaju 1%
5.2.1. Uticaj aditiva na produkte sagorjevanja

Iz rezultata ispitivanja se vidi da od ispitivanih goriva u pogledu produkata sagorjevanja
aditivi najviše utiču na CRO Pelet-slama od soje i pelet od ostataka ljekovitog bilja. Na CRO
PELET-slama od soje dodavanje sva tri aditiva (bentonit, glina i kaolin) utiču negativno na
produkte sagorjevanja u pogledu koncentracije CO i NOx. Za pelet od ostataka ljekovitog
bilja primjetni su pozitivni efekti u pogledu smanjenja koncentracije CO pri dodavanju
bentonita i kaolina.
38
6.LITERATURA
1. Nebojša G. Manić: Optimizacija i modeliranje sagorevanja peleta od biomase upećima

za domaćinstvo, Beograd, 2011. god.
2. Jose Antonio Perez-Jimenez: Gasses emission from the Combustion of Biomass pellets,
Spain, 2015.
3. Krystina Kubica, Bostjan Paradiz, Panagiota Dilara: Small Combustion instalations:
Techniques, emmisions and measures for emission reduction, Italy, 2007.
4. Ana Radojević, Branislav Repić, Dragoljub Dakić, Aleksandar Egić: Analiza ispitivanja
pepela poljoprivredne biomase i potencijalnih aditiva, Beograd, 2010. god.
5. Petar Krizmanović: Postupak ispitivanja dimnih plinova, Zagreb 2016. god.
39
7.ZAKLJUČAK
Značajan doprinos zagađenja iz malih ložišta se ne smije zanemariti. U radu je testirano

sagorjevanje raznih peleta sa dodavanjem aditiva upravo za jednu takvu instalaciju.
U radu je pokazano da aditivi imaju uticaj kako na topljivost pepela i formiranje naslaga tako
i na produkte sagorjevanja u dimnim gasovima. Dodavanje aditiva može čak i negativno da
utiče na produkte sagorjevanja u pogledu emisije CO i NOx pa je stoga potrebno za
određenu vrstu goriva odabrati odgovarajući aditiv i dodati ga u odabranom omjeru, što bi
trebalo biti predmet posebne analize. Za pelete lošijeg kvaliteta vidljivo je da se dodavanjem
određenih aditiva smanjuje problem sa ljepljenjem pepela i formiranjem naslaga ali za
konkretno ispitivanje ne eliminiše ovaj problem. Količina aditiva koja je potrebna da bi se
eliminisao problem sljepljivanja čestica pepela i njegovog taloženja zavisi i od vrste aditiva i
od biomase koja se primjenjuje.
40

Seminarski Rad Sagorjevanje

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Seminarski Rad Sagorjevanje

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UTICAJ VRSTE PELETA NA KONCENTRACIJU

PRODUKATA SAGORJEVANJA I UTICAJ

Banja Luka, oktobar 2018.

Peleti od biomase predstavlјaju savremeni oblik, prethodno pripremlјene, čvrstebiomase koji

kotlovima i energetskim postrojenjima, gdje se koriste zaproizvodnju toplotne i električne

Tabela 1. Poređenje koncentracije produkata sagorjevanja u odnosu na isporučenu energiju

koje su obično odgovorne za više od trećine ukupnih emisija čestica stacionarnog

Tabela 2. Deklarisane karakteristike ispitivane peći na pelet

Kamin na pelet Interio sa vodenim izmjenjivačem je namjenjen za spajanje na instalacija

2.2. Plan i program mjerenja

2.3. Procedura sprovođenja eksperimentalnih ispitivanja

Period paljenja smatra se uspješno završenim nakon vizualizacije plamena u ložištu

3. PREGLED METODA I UREĐAJA ZA MJERENJE SASTAVA DIMNIH GASOVA

Slika 3. Shematski prikaz uređaja za mjerenje koncentracije NOX [5]

3.1.1.2. Mjerni uređaji

3.1.2.2. Komponente mjernog uređaja

Slika 5. Princip rada uređaja za mjerenje koncentracije CO [5]

Slika 6. Prikaz elektrohemijske ćelije [5]

4. PREGLED IZMJERENIH REZULTATA

Temperatura u ložištu: 420-519 °C

Ponovljena mjerenja za period testiranja od 30 min rađena su za ENSA industrijski pelet

15. GORIVO: Industrijski pelet (ENSA)

Vrijeme trajanja mjerenja: 17 min

20. GORIVO: Pelet od ostataka prerade ljekovitog bilja

4.1. Dijagramski prikaz izmjerenih rezultata

Slika 7. Rezultati mjerenja za pelet ENSA A1

Slika 8. Rezultati mjerenja za pelet ENSA A2

Slika 9. Rezultati mjerenja za ENSA industrijski pelet-test 1

Slika 10. Rezultati mjerenja za Ensa industrijski pelet-test 2

Slika 11. Rezultati mjerenja za CRO Pelet-slama od soje

Slika 12. Rezultati mjerenja za pelet Ensa A1 sa bentonitom 1%

Slika 13. Rezultati mjerenja za CRO PELET-slama od soje sa bentontom 1%

Slika 14. Rezultati mjerenja za CRO PELET-slama od soje sa bentontom 1%

Slika 15. Rezultati mjerenja za CRO PELET-slama od soje sa kaolinom 1%

Slika 16. Rezultati mjerenja za Ensa Industrijski pelet sa bentontom 1%

Slika 17. Rezultati mjerenja za Ensa Industrijski pelet sa glinom 1%

Slika 18. Rezultati mjerenja za Ensa Industrijski pelet sa kaolinom 1%

Slika 19. Rezultati mjerenja za Ensa Industrijski pelet sa kaolinom 3%

Slika 20. Rezultati mjerenja za CRO PELET-slama od soje sa kaolinom 3%

Vršena su ponovljena mjerenja za Industrijski peletAnalizatorom dimnih gasova Horiba Gas

Slika 21. Rezultati mjerenja za ENSA industrijski pelet bez aditiva

Slika 22. Rezultati mjerenja za Ensa Industrijski pelet sa bentonitom 1% (2)

Slika 23. Rezultati mjerenja za Ensa Industrijski pelet sa glinom 1% (2)

Slika 24. Rezultati mjerenja za Ensa Industrijski pelet sa kaolinom 1% (2)

Slika 25. Rezultati mjerenja za Ensa Industrijski pelet sa kaolinom 3% (2)

Mjereni su uzorci pumpom za uzorkovanje TESTO 350 za pelet od ostataka prerade

Slika 26. Pelet od ostataka prerade ljekovitog bilja-bez aditiva

Slika 27. Pelet od ostataka prerade ljekovitog bilja sa bentonitom 1%

Slika 28. Pelet od ostataka prerade ljekovitog bilja sa kaolinom 1%

5.Analiza rezultata mjerenja

5.2. Analiza rezultata eksperimentalnih ispitivanja

Tabela 3. Pregled ispunjenosti zahtjeva standarda EN 14785 u pogledu ekoloških

Tabela 4. Pregled mjerenja

5.2.1. Uticaj aditiva na topljivost pepela i formiranje naslaga

Slika 31. Izgled plamenika nakon sagorjevanja ENSA Industrijskog

Slika 32. Izgled plamenika nakon sagorjevanja peleta od prerade

5.2.1. Uticaj aditiva na produkte sagorjevanja

1. Nebojša G. Manić: Optimizacija i modeliranje sagorevanja peleta od biomase upećima

Značajan doprinos zagađenja iz malih ložišta se ne smije zanemariti. U radu je testirano

You might also like