T.C.

UŞAK ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI

ARI ÜRÜNLERİNİN KANATLI HAYVAN BESLEMEDE

KULLANIM OLANAKLARI

YÜKSEK LİSANS SEMİNER

Yüksel AKIN

MAYIS 2016

UŞAK
 T.C.

UŞAK ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI

ARI ÜRÜNLERİNİN KANATLI HAYVAN BESLEMEDE

KULLANIM OLANAKLARI

YÜKSEK LİSANS SEMİNER

Yüksel AKIN

UŞAK

ii
iii
İÇİNDEKİLER

Sayfa

İçindekiler……………………………………………………………………………………..iv

Çizelgelerin Listesi…..……...…………………………………………………………….……v

Özet……………………………………………………………………………...……….……vi

1.GİRİŞ………………………………………………………………………………….……..1

2. KANATLI HAYVAN BESLEMEDE KULLANILAN ARI ÜRÜNLERİ…...………….....1

2.1.Polen ……………....……………………………………………………………….........2

2.2.Arı Sütü …………..……………………………………………………………………..3

2.3.Propolis…………...……………………….…………………………………………..…3

3.ARI ÜRÜNLERİNİN KANATLI HAYVAN BESLEMEDE KULLANIMI………..…...…6

3.1.Polenin Kanatlı Hayvan Beslemede Kullanımı…………………………………....……6

3.2.Arı Sütünün Kullanımı….……….……….………………………………………..…….7

3.3.Propolisin Kullanımı………………………..……………………………………......….8

4.SONUÇ…….……………...………………………………………………………….…….13

5.KAYNAKLAR……….…………………………………………………………………….14

iv
ÇİZELGELERİN LİSTESİ

Çizelge Sayfa

Çizelge 2.1.1: Polenin Kimyasal İçeriği (Schmidt, 1996)……………..…………………....…2

Çizelge 2.3.1.: Propoliste Belirlenen Bilesik Grupları ve Sayıları (Karacaoglu,1997)………..4

Çizelge 2.3.2: Propolisin yapısındaki Maddeler ve Miktarları (Özkök ve Sorkun, 2001)…….5

v
 ARI ÜRÜNLERİNİN KANATLI HAYVAN BESLEMEDE
KULLANIM OLANAKLARI

Yüksel AKIN

UŞAK ÜNİVERSİTESİ

FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Mayıs 2016

( Yüksek Lisans Seminer )

ÖZET

Hayvancılık işletmelerinde toplam giderlerin % 60-70’ini yem giderleri

oluşturmaktadır, hatta kanatlı hayvan yetiştiriciliğinde bu oran yaklaşık % 75-80’i
bulabilmektedir. Bu nedenle işletmeler alternatif yem kaynaklarına yönelmişlerdir. Hayvan
beslemede uygulanan entansif besleme programları ile hayvanlarda kısa sürede canlı ağırlık
artışı hedeflenmekte, bu nedenle rasyonlara gelişmeyi ve büyümeyi hızlandırıcı besin
maddeleri ilavesi yapılmaktadır. Büyümeyi hızlandırması amacıyla geçmişte antibiyotikler
kullanılmaktayken, antibiyotiklerin uzun süreli kullanımı neticesinde hayvanlarda ve elde
edilen ürünleri tüketen insanlarda antibiyotik rezistansı yüksek mikroorganizma suşları
oluşturma riskine karşı birçok ülkede yem katkı maddesi olarak kullanımı yasaklanmıştır.
Bundan dolayı araştırmacılar alternatif yem katkı maddelerine yönelmişler, arı ürünlerini yem
katkı maddesi olarak değerlendirmeye alıp kullanım olanakları ve etkilerini yaptıkları
çalışmalarla bildirmişlerdir. Antibiyotiklere alternatif yem katkı maddesi olabilecek arı ürünü
olan propolis; yapılan çalışmalar neticesinde zengin içeriği ve birçok faydalı etkileri
(immunostimulatör, antibakterial, antibiotik, antioxidant, antimikrobial v.b.) nedeniyle yem
katkı maddesi olarak kullanılmaya başlanmıştır. Bu çalışmada; alternatif yem katkı maddesi
olarak kullanılan arı ürünleri (polen, arı sütü, propolis), bu ürünlerin yapısı, özellikleri,
etkileriyle ilgili yapılan çalışmaları ve arı ürünlerinin kanatlı hayvan beslemede kullanımı ile
ilgili araştırmalar hakkında bilgi verilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler : : Yem Katkı Maddeleri, Arı ürünleri, Polen, Propolis

Sayfa Adedi : 22

vi
1.GİRİŞ:

Kanatlı hayvan yetiştiriciliğinde kullanılan başlıca yem ham maddeleri mısır, soya ve
soya ürünlerinden oluşmaktadır. Son yıllarda ülkemizde mısır üretimi azaldığından mısır
temini ithal edilerek karşılanmaya çalışılmış olup yem maliyetlerini oldukça artırmıştır. Bu
nedenle üreticiler mısır tüketimini azaltabilmek için rasyonlara yem katkı maddelerine
yönelmişlerdir. Entansif üretim yapan işletmeler hayvanlarda kısa sürede canlı ağırlık artışı
elde etmek amacıyla rasyonlara gelişmeyi ve büyümeyi hızlandırması için geçmişte
antibiyotikleri tercih etmişlerdir. Ancak ; kanatlı karma yemlerinde büyütme faktörü olarak
kullanılmakta olan antibiyotiklerin, hayvanların sindirim kanalındaki patojen
mikroorganizmaların yanı sıra yararlı mikroorganizmaların da çoğalmalarını
engellediklerinden, ayrıca antibiyotiklerin uzun süreli kullanımı neticesinde hayvanlarda ve
elde edilen ürünleri tüketen insanlarda antibiyotik rezistansı yüksek mikroorganizma suşları
oluşturma riskine karşı birçok ülkede yem katkı maddesi olarak kullanımı yasaklanmıştır.
Antibiyotiklerin birçok zararlı etkileri ve kullanımının yasaklanması araştırmacıları alternatif
yem katkı maddelerine yöneltmiştir. Bu bağlamda sub-klinik enfeksiyonları önlemeleri,
büyümeyi teşvik etmeleri ve insan sağlığına zararlı olmamaları nedeniyle probiyotikler,
prebiyotikler, esansiyel yağlar ve humatlar antibiyotiklere alternatif yem katkı maddeleri
olarak kanatlı karma yemlerinde kullanılmaya başlanmışlardır [2-3, 16].

2. KANATLI HAYVAN BESLEMEDE KULLANILAN ARI ÜRÜNLERİ

vii
 2.1.POLEN

Arıların beslenmesinde protein kaynağı olarak önem taşıyan polen, bileşimindeki

vitamin ve mineral maddeler nedeniyle de değerli bir besin maddesidir. Çiçeklerde bulunan
polen granülleri, işçi arıların bacaklarında bulunan polen sepetine ve diğer vücut organlarına
yapışarak kovana taşınırlar [29]. Çiçek polenleri, arıların temel gıda kaynağıdırlar.
Fitokimyasallar ve besin maddelerini yoğun olarak içerirler. Karotenoidler, flavonoidler ve
fitosteroller bakımından zengindirler [5]. Çizelge 2.1.1’de polenin yapısında bulunan
bileşikler ve miktarları belirtilmiştir.

Çizelge 2.1.1: Polenin Kimyasal İçeriği [30].

Bileşenler Değerler Bileşenler Değerler

Enerji 2,46 kcal/gr. Bakır 14 ppm
Protein % 23,7 Nikel 4,5 ppm
Karbonhidrat % 27 Tiamin 9,4 ppm
Yağ % 4,8 Niasin 157 ppm
Fosfor % 0,53 Riboflavin 18,6 ppm
Potasyum % 0,58 Pantotenat 28 ppm
Kalsiyum % 0,225 Pridoksin 9 ppm
Magnezyum % 0,148 Folik Asit 5,2 ppm
Sodyum % 0,044 Biotin 0,32 ppm
Demir 140 ppm Karotenler 95 ppm
Manganez 100 ppm Vitamin E 14 ppm
Çinko 78 ppm Vitamin C 350 ppm

2.2.ARI SÜTÜ

Arı sütünün bileşimi birçok araştırmacı tarafından incelenmiştir. Arı sütü % 67.1 su,
% 11.9 protein ve % 4.3 yağ içermektedir. Arı sütünde 17 standart aminoasit ile henüz
tanımlanmamış 5 ninhidrin pozitif bileşiğin varlığı belirlenmiştir. Arı sütü önemli ölçüde yağ
bileşenleri ile 10 hidroksi-2-dekanoik asidini içerir. Polen sakarozu da nektar sakkarozunda
olduğu gibi bakıcı işçi arılar tarafından diğer besin unsurlarına dönüştürülür [11]. Arı sütü
üretimi ana arı yetiştiriciliğinin adımları arasında gerçekleştirilir. Arı sütü, oğul verecek kovan
içerisinde yapılan oğul gözlerinden toplanabildiği gibi, ticari ana arı yetiştiriciliğinde
kullanılan modern yöntemlerle de toplanabilmektedir. Bir kovanda oğul gözlerinden toplanan

viii
arı sütü miktarı bir sezonda 10-20 gramı geçmezken, modern yöntemlerle bir kovanda üretilen
arı sütü miktarı bir sezonda 1000-1500 gram arasında değişebilir [10].

2.3.PROPOLİS

Propolis insanların dikkatini tıbbi açıdan binlerce yıl önce çekmiş ve bu doğal ürün eski
çağlarda Avrupa ve Kuzey Afrika’da, Mısırlılar, Yunanlılar ve Romalılarca yaygın olarak
kullanılmıştır. Propolis; işçi arıların ağaç kabuklarından, bitkilerin filiz, dal ve tomurcuklarından
arka bacaklarındaki polen sepetçiklerinde topladığı reçinemsi maddeleri ve bitki salgılarını,
başlarında bulunan salgı bezlerinden salgılanan enzimlerle biyokimyasal değişikliğe uğratıp bir
miktar bal mumu karıştırarak oluşturdukları, kirli sarıdan koyu kahverengine kadar değişen renkte
ve oda sıcaklığında yarı katı halde olan yapışkan organik bir maddedir [26-27, 38].

Propolis içeriği propolis kaynağına göre değişiklik göstermektedir. Propolisin yoğun olarak
toplandığı bitki çeşitleri bölgeye ve mevsime göre değişmektedir. Bal arıları için; Pinus spp (Çam)
reçineleri, Betula spp (Huş), Popolus spp (Kavak ve türleri), Aesculus hippocastonum (At kestanesi),
Salix spp (Söğüt), Alnus spp (Kızıl Ağaç ), Abies spp (Göknar), Prunus spp (Erik), Ulmus spp (Kara
Ağaç), Quercus spp (Meşe), Froxinus excelsior (Dişbudak) bitki türleri önemli propolis kaynağı
olmaktadır [8, 13, 36]. Avrupa ülkelerinde; kavak türleri genelde birinci derece; meşe, söğüt ve huş
ikinci derecede propolis kaynağı olan bitkilerdir. Avustralya’da okaliptüs, İtalya’da, kestane, Orta
Rusya’da huş, Amerika Birleşik Devletlerinde, kavak ve çam türleri, Hindistan’da kavak türleri
önemli propolis kaynağı olarak arılar tarafından ziyaret edilmektedir.

Genellikle propolis; % 50 reçine ve bitki balsamı, % 30 balmumu, % 10 esansiyel

yağlar, % 5 polen ve % 5 diğer çeşitli maddelerden oluşmaktadır (Özkök ve Sorkun, 2001).
Propolis soğukta katı ve kırılgan, sıcakta ise yumuşak ve çok yapışkan olup, 15–25 Cº
arasında ise mum gibi elastik bir yapıdadır. Suda az erirken, % 95’ lik alkolde büyük ölçüde
erir. Eter, kloroform, aseton ve diğer organik çözücülerde kısmen erir (Tutkun, 2000).
Propolis, immunostimulatör, antibakterial, antibiotik, antioxidant, antimikrobial ve
antiparasitik özellikleri olan bir arı ürünüdür [6-7, 18, 24-25].

Kumova ve ark., propoliste bulunan mineral maddelerden; Kalsiyum (Ca),

Magnezyum (Mg), Potasyum (K), Sodyum (Na), Demir (Fe), Bakır (Cu), Çinko (Zn) ve
Mangan (Mn) bulunduğunu saptamışlardır [20]. Propolis örneklerinden belirlenen bileşik
gurupları elde edildiği kaynağa göre değişebilmektedir [12]. Bu guruplara ait tanımlanan
bileşik sayıları ile propolisin yapısındaki maddeler ve miktarları çizelge (2.3.1) ve (2.3.2)’de
görülmektedir.

ix
Çizelge 2.3.1: Propoliste Belirlenen Bilesik Grupları ve Sayıları [17].

Bileşikler Tanımlanan Bileşik Sayısı (adet)

Flavanoidler 38
Hidroksiflavonlar 27
Hidroksiflavononlar 11
Kalkonlar 2
Benzoik Asit ve Türevleri 12
Asitler 8
Esterler 4
Benzaldehit Türevleri 2
Sinamil ve Sinamik Asit ile türevleri 14
Alkoller, Ketonlar, Fenoller 8
Heteroaromatik Bilesikler 12
Terpen ve Sekuterpen ve Türevler 7
Alifatik Hidrokarbonlar 6
Sekuterpen ve Triterpen Hidrokarbonlar 11
Steroller ve Steroid Hidrokarbonlar 6
Mineraller 22
Seker 7
Aminoasitler 24
Toplam : 18 221

Çizelge 2.3.2: Propolisin yapısındaki Maddeler ve Miktarları [27].

Kısımlar Oranlar (%)

Balzam ve reçine 50-70

Bitkisel mumlar 30-50

Esansiyel yağlar 10

Polen 5

Organik bileşik ve mineraller 5

Toplam : 5 100

x
3.ARI ÜRÜNLERİNİN KANATLI HAYVAN BESLEMEDE KULLANIMI

Antibiyotiklerin kullanımının yasaklanması neticesinde kanatlı hayvan beslemede

antibiyotiklere alternatif olacak yem katkı maddeleri ile ilgili bilimsel çalışmalar son yıllarda
öne çıkmaktadır. Araştırmacılar tarafından kanatlı hayvan beslemede yem katkı maddesi
olarak arı ürünlerinin kullanımı birkaç yıl öncesine dayanmakta olup, yeteri kadar bilimsel
çalışma mevcut değildir. Arı ürünlerinden; arı sütü ve polenin kanatlı hayvan beslemede
kullanılabilirliği hakkında nadir çalışma yapılmasına rağmen propolisin yem katkı maddesi
olarak daha fazla denemelerde kullanıldığı görülmüştür. Yapılan tüm bu çalışmalar da
göstermiştir ki; arı ürünlerinden olan arı sütü ve polen antibiyotiklere karşı alternatif yem
katkı maddesi olarak kullanılabilir. Özellikle de propolisin, arı ürünleri içerisinde daha fazla
bilimsel çalışma yapılmış ve olumlu sonuçları ortaya çıkması nedeniyle antibiyotiklere karşı
iyi bir alternatif yem katkı maddesi olabileceği bildirilmiştir.

3.1. POLENİN KANATLI HAYVAN BESLEMEDE KULLANIMI

Polenin alternatif yem katkı maddesi olarak kullanılabileceğine dair Seven ve ark.,
farklı yerleşim sıklığında yetiştirilen Japon bıldırcınlarının (Coturnix coturnix japonica)
performansları üzerine polenin etkilerini araştırmışlardır. Yapmış oldukları çalışmada,
deneme grupları; kontrol grubu (kontrol) (160 cm² bıldırcın/kafes) temel diyet, yerleşim
sıklığı grubuna (yerleşim sıklığı) (80 cm² bıldırcın/kafes) temel diyet, polen grubuna (polen)
(80 cm² bıldırcın/kafes) ise polen (1 g/kg temel diyet) şeklinde hazırlamışlardır. Kontrol
grubu canlı ağırlığı ile (35 ve 42. gün) yerleşim sıklığı (P<0.05) ve polen grubunun canlı
ağırlık değerlerini karşılaştırdıklarında kontrol grubunun canlı ağırlık değerlerinin önemli
ölçüde arttığını tespit etmişlerdir. Kontrol grubunun serum albumin (P<0.05), globulin
(P<0.01), total protein (P<0.01) ve üre (P<0.05) düzeyleri yerleşim sıklığı grubundan önemli
oranda daha düşük bulmuşlardır. Polen katkısının, yerleşim sıklığı grubu ile
karşılaştırıldığında serum üre (P<0.05) düzeyini önemli oranda azalttığını ve yerleşim sıklığı
uygulanan Japon bıldırcınlarının diyetlerine 1 g/kg polen katkısının performanslarını
iyileştirilebileceğini bildirmişlerdir [32].

xi
 Yapılan bir diğer çalışmada ise Kacaniova ve ark., polen etanolik ekstraktlı yemle
beslenen broylerin sindirim sistemindeki mikroflora kolonisi üzerine etkilerini araştırmak
amacıyla çalışma yapmışlardır. Farklı konsantrasyonda arı poleni içeren rastgele 6 grup
oluşturarak (0, 5, 10, 15, 25, 35 ve 45 g kg−1 diyet) 7 hafta süren deneme yapmışlardır.
Deneme sonunda dışkıdaki en yüksek Enterokok miktarını her 1 kg yeme 15 g polen ilave
ettikleri grupta (8.85 ± 0.87 log CFU g-1), En fazla laktobasil miktarını (8.43 ± 0.15 log
CFU g−1) ve en fazla sayıda Enterobakter türlerini her 1 kg yeme 35 g polen ilaveli grupta
tespit etmişlerdir. Bulunan Enterobakter türlerini Escherichia coli, Proteus mirabilis,
Klebsiella oxytoca yanı sıra Lactobacillus acidophilus, L. crispatus, L. fermentum ve
Lactobacilli'nin gruptan L. salivarius Enterococcus avium, E. casseliflavus, E. cecorum, E.
faecalis, E. faecium, E. gallinarum, E. hirae ve Enterococci gruptan E. malodoratus olarak
açıklamışlardır. Polen ilaveli yemle beslenen gruptaki broylerin sindirim sistemindeki beş
bakteri türüne karşı in vitro antimikrobiyal aktivitelerini test etmişler ve polen ekstraktı ilavesi
ile en iyi antimikrobiyal etkinin K. Oxytoca türüne karşı olduğu sonucuna varmışlardır [19].

3.2 ARI SÜTÜNÜN KULLANIMI

Moghaddam ve ark., arı sütü katkı maddeli yemle beslenen piliç yetiştiriciliğinde arı
sütünün embriyonik gelişme, kuluçka randımanı ve piliç gonadotropin seviyelerine etkisi
üzerine deneme yapmışlardır. Yapmış oldukları deneme sonucunda arı sütü ilaveli yemle
beslenen piliçlerin kuluçka randımanında bir düşüş yaşanmadığı ve zararlı etkisinin
bulunmadığını bildirmişleridir. Civcivlerin iç organ ağırlıklarını, LH ve FSH salgısı oranını
artırmak için arı sütünün piliç yemlere katkı maddesi olarak eklenmesinin etkili bir yöntem
olabileceğini öne sürmüşlerdir [22].

Moghaddam ve ark., bir diğer araştırmalarında ise arı sütünün ovo enjeksiyonu
takiben kuluçka hızı ve embriyolojik büyüme üzerine etkisini araştırmak üzere yeni bir
çalışma yapmışlardır. Bu çalışma neticesinde civcivlerin mutlak ve bağıl vücut, kalp,
karaciğer ve testis ağırlıkları plazma testosteron konsantrasyonunu kontrol grubuna göre
arttığını ve vücut ağırlığını artırmada arı sütünün etkili bir yöntem olarak kullanılabileceğini
bildirmişler ve bunun sonucunda da etlik piliç damızlık yumurtalarına in ovo enjeksiyonunun
civciv çıkış özelliklerini olumlu etkilediğini saptamışlardır [23].
3.3. PROPOLİSİN KULLANIMI

xii
 Lotfy’nin bildirdiğine göre, Giurgea ve ark., broyler rasyonlarına 100 g canlı ağırlık
başına ilave edilen 20 mg propolis ekstraktının 15 günlük zaman dilimi içerisinde plazma
toplam protein ve gamma-globulin içeriğini arttırdığı, bağışıklık sistemini uyardığı, serum
glukoz düzeyini ise bir miktar düşürdüğünü rapor etmiştir [15, 21].

Biavatti ve ark., Alternanthera brasiliana ekstraktı, propolis ve keten tohumu yağının

broylerlerde performans ve kan parametreleri üzerine etkilerini belirlemek amacıyla bir
çalışma yapmışlardır. Denemelerinde 5 grup oluşturmuşlardır. Bazal rasyon (negatif kontrol),
bazal rasyona + 40 ppm avylamicin ve 120 ppm monensin (pozitif kontrol), bazal rasyona +
A. Brasiliana ekstraktı (180 ml/200 kg), bazal rasyona + propolis katkısı (200 ml/200kg) ve
bazal rasyona + keten tohumu yağı (%2.5 soya yağı yerine). 7 günlük yaşta E. acervulina
inaküle edilmiş civcivlerde 28. gün deneme sonu itibariyle muamelelerin ağırlık kazancı, yem
tüketimi, yemden yararlanma oranı, kan kolesterol, glukoz ve trigliserit üzerine
bir etkisi olamadığını bildirmişlerdir (P>0.05) [4].

Şahin ve ark., karma yeme farklı konsantrasyonlarda katılan (0, 6, 12 ml/kg)

propolisin etanolik ekstresinin (PEE) japon bıldırcınlarda (Coturnix coturnix japonica) besi
performansı ve karkas özelliklerine etkilerini araştırmışlardır. Sonuç olarak, bıldırcın karma
yemlerine propolis katkısının besi performansını istatistiki olarak etkilemese de 12 ml/kg
düzeyindeki katkının karkas randımanını olumlu yönde etkilediğini bildirmişlerdir [37].

Açıkgöz ve ark., broyler beslemede propolisin kullanım olanaklarını belirlemek

amacıyla bir çalışma yapmışlardır. Denemede 4 grup oluşturulmuştur. Propolis ilavesi
yapılmayan grup kontrol grubunu oluştururken, sadece başlangıç yemlerine propolis (4000
ppm) ilavesi, sadece bitiş yemlerine propolis (4000 ppm) ilavesi, hem başlangıç hem de bitiş
yemlerine propolis (4000 ppm) ilavesi test edilmiştir. Sadece başlangıç yemlerine ve hem
başlangıç hem de bitiş yemlerine propolisin (4000 ppm) ilave edilen grupların besi sonu canlı
ağırlık ve toplam yem tüketimlerinde önemli düşüş gözlenmiştir. Sadece bitiş yemlerine
propolisin (4000ppm) ilave edildiği grupta canlı ağırlık ve yem tüketimi etkilenmemiştir.
Muamele grupları arasında yem dönüşüm oranı bakımından önemli bir farklılık
bulunmamıştır. Propolis ilavesi ile kuru madde ve organik madde sindirilebilirliği
etkilenmemiştir. Başlangıç yemine propolis katkısı yağın sindirimini iyileştirirken, bitiş
periyodu süresince ham proteinin sindirilebilirliğini olumsuz etkilemiştir. Propolisin canlı
ağırlık üzerine olumsuz etkisi yem tüketiminin düşmesinden kaynaklanmıştır. Propolisin

xiii
kendine özgü kokusu broylerlerin yemi ret etmesine veya yeme karşı isteksizlik oluşumuna
neden olmuştur [1].

Roodsari ve ark., karma yeme farklı düzeylerde katılan (0, 50, 100, 150, 200 ve 250
ppm) propolis ekstraktının broylerlerde performans üzerine etkisini belirlemek amacıyla bir
çalışma yapmışlardır. Deneme 37 gün sürmüştür. 4. ve 5. haftalarda günlük yem tüketimi 250
ppm propolis verilen grup kontrol grubuyla kıyaslandığında (sırasıyla 145.75, 185.25 ve
135.75, 156 gr) daha yüksek bulunmuştur (P<0.05). Aynı şekilde toplam ağırlık kazancı ve
toplam yem tüketimi de 250 ppm propolis alan grupta artmıştır (P<0.05). Yemden yararlanma
oranları ise propolisin artan düzeyleri ile iyileşmiştir (P<0.05). Deneme sonunda broyler
rasyonlarına propolis katkısının performansı iyileştirdiği sonucuna varmışlardır [28].

Denli ve ark., bıldırcın (Coturnix coturnix japonica) rasyonlarına katılan propolisin

serum, karkas özellikleri ve büyüme performansı üzerine etkilerini belirlemek amacıyla bir
çalışma yapmışlardır. Denemede bir günlük yaşta 150 adet bıldırcın kullanılmış ve 5 grup
oluşturulmuştur. Bazal rasyon (kontrol grubu) ve bazal rasyona 10 ppm flavomycin ve 0.5, 1
ve 1.5 g/kg propolis katkısı muamele gruplarını oluşturmuştur. Deneme 35 gün sürmüştür.
Propolis ve flavomycin içeren gruplar kontrol gruplarıyla karşılaştırıldıklarında canlı ağırlık
kazancı, yemden yararlanma oranı ve karkas ağırlığı önemli düzeyde iyileşmiştir (P<0.05).
Bazal rasyona 1 g/kg propolis ilave edilen grup, kontrol ve diğer muamele gruplarıyla
karşılaştırıldıklarında daha iyi yemden yararlanma oranı göstermişlerdir (P<0.01).

Karkas randımanı, abdominal yağ, karaciğer, taşlık, bezel mide ve bağırsak ağırlığı ile
birlikte bağırsak pH’sı bakımından gruplar arasında önemli farklılıklar bulunmamıştır.
Bununla birlikte serum alkalin fosfataz (ALP), toplam protein, ürik asit, kolesterol ve
trigliserid düzeyi muamelelerden etkilenmemiştir. Sonuç olarak propolis ve flavomycin
katkıları bıldırcınların büyüme performansı üzerine benzer etki göstermeleri nedeniyle kanatlı
yemlerinde propolisin antibiyotiğe alternatif doğal katkı olarak kullanılabileceğini
bildirilmişlerdir [9].
Ziaran ve ark., karma yeme farklı düzeylerde katılan (0, 40, 70, 100, 400, 700, 1000
ppm) propolis ekstraktının broylerlerde performans ve bağışıklık sistemi üzerine etkilerini
belirlemek amacıyla bir çalışma yapmışlardır. 20. ve 32. günlerde hayvanlara Newcastle
virüsü (NDV) aşılanmış ve 10 gün sonra etkileri karşılaştırılmıştır. 20. gündeki aşılamadan
sonra 30. günde 70 ve 100 ppm propolis ilave edilen grupta, NDV’ye karşı antibody üretimi

xiv
önemli şekilde artmıştır (P<0.05). Yeme propolis katkısının gamma globulinlerin toplam
serum proteinlerine oranı üzerine bir etkisi olmamıştır. Rasyona 1000 ppm propolis ilavesi
Bursa fabricus’un hücre sayısını arttırmıştır. Broylerler yüksek düzeyde (400, 700, ve 1000
ppm) propolis aldıklarında bağırsağın lamina propria’sında ki (bağırsağın yüzeysel epitel
dokusu ile altındaki kas tabakası arasında yer alan bağ doku tabakası) lökosit sayısı artmıştır.

Karaciğerin preportal (damar ve sinirlerin geldiği) bölgesindeki lymphoid hücre sayısı

en yüksek dozun uygulandığı (1000 ppm) grupta artarken, karaciğerin kan damarları
duvarının kalınlığı kontrol grubunda daha fazla bulunmuştur. Sonuçlar farklı düzeylerdeki
propolis katkısının hem humoral hem de hücresel bağışıklığı etkilediğini göstermiştir. Düşük
düzeylerdeki (40 ve 70 ppm) propolis katkısı bağışıklık sistemini geliştirmiş, yüksek
düzeylerdeki propolis katkısı ise bağışıklık sistemini zayıflatmıştır. Deneme sonu itibariyle
canlı ağırlık kazancı, yemden yararlanma oranı ve karkas randımanı üzerine propolis
düzeylerinin önemli etkisi olmadığını saptanmışlardır [39].

Lotfy, propolisin in vitro koşullarda tavuklarda S. aureus ve S. epidermis isimli

bakterilere karşı etkili olduğunu ve S. aureus’un 106 türünün propolisin 0.5-1.0 mg/ml
düzeyine karşı hassas olduklarını bildirmiştir. Benzyl/penicilin, tetracyline ve erythromycin
isimli antibiyotiklere karşı dirençli olan bakteri türlerinin propolise karşı hassas oldukları da
bildirilmiştir [21].

Shalmany ve Shivazad, karma yeme farklı konsantrasyonlarda katılan (0, 50, 100, 150, 200,
250 ppm) propolisin alkol ekstraktının (AEP) broylerlerde performans üzerine etkisini
belirlemek amacıyla bir çalışma yapmışlardır. Çalışma sonunda propolis katkısı yapılan
gruplarda daha yüksek yem alımı ile birlikte daha yüksek canlı ağırlık kazancı ve daha düşük
ölüm oranları görülmüştür (P<0.01). 0-6 haftalık yaş itibariyle kontrol grubuyla
kıyaslandığında propolis alan gruplarda yemden yararlanma oranı (sırasıyla 2.06, 2.01, 2.08,
1.90, 1.85, 1.66 olarak) daha iyi bulunduğunu beyan etmişlerdir (P<0.01) [33].

Silici ve ark., yumurta tavuğu rasyonlarına ilave edilen propolis ve kafeik asitin
performans, yumurta kalitesi ve bazı biyokimyasal parametreler üzerine etkisini belirlemek
amacıyla bir çalışma yapmışlardır. Propolis rasyonlara 0, 0.5, 1, 3, 6 g/kg oranlarında
katılırken, kafeik asit 0.5 mg/kg oranında katılmıştır. 12 haftalık deneme süresi sonucunda
canlı ağırlık kazancı, yem tüketimi ve yemden yararlanma oranı bakımından gruplar arasında

xv
önemli bir farklılığın olmadığını bildirmişlerdir. 3 g/kg propolis katkısının yumurta üretimi,
yumurta ağırlığı ve yumurta kabuk kalınlığını iyileştirdiğini saptamışlardır. Trigliserit
konsantrasyonu bakımından gruplar arasında önemli bir farklılık gözlenmemiş (P<0.05),
kafeik asit grubu hariç propolis verilen deneme gruplarında kontrol gruplarına göre düşüş
tespit edilmiştir. Toplam kolesterol konsantrasyonları bakımından gruplar arasında önemli bir
farkılık görülmezken, en düşük glukoz düzeyi kontrol grubu ile rasyona 0.5 g/kg propolis
ilave edilen grupta belirlenmiştir (P<0.05) [34].

Seven ve ark., sıcaklık stresi altındaki etlik piliçlerde antioksidan etkili propolisin yem
tüketimi, yemden yararlanma oranı, canlı ağırlık artışı ve antioksidan enzimler üzerine etkisini
belirlemek amacıyla bir çalışma yapmışlardır. Çalışmada Ross 308, bir günlük yaşta 600
broyler civciv kullanılmıştır. Denemede 5 grup oluşturulmuştur. Hiçbir katkı maddesi
katılmayan grup kontrol grubunu, temel rasyona 0.5 g/kg vitamin C katılan grup Vit-C, temel
rasyona 0.5 g/kg propolis katılan grup P-0.5, temel rasyona 1 g/kg propolis katılan grup P-1,
temel rasyona 3 g/kg propolis katılan grup P-3 grubunu oluşturmuştur. Deneme sonunda canlı
ağırlık kazancı ve yem tüketimi P-1 ve P-3 grubunda önemli düzeyde artarken, yemden
yararlanma oranı muamelelerden etkilenmemiştir. Benzer şekilde kanda glukoz, albumin,
total kolesterol, VLDL kolesterol, trigliserit, alanin transaminaz, potasyum, sodyum ve klor,
Vit-C ve etanolik propolis katkısından etkilenmemiştir. Fakat plazma, karaciğer ve kas
dokusunun malondialdehit (MDA) düzeyinin kontrolgrubuna kıyasla P-3 grubunda önemli
oranda düştüğünü saptamışlardır. Bu sonuçlara göre Vit C ve etanolik propolisin (özellikle P-
3) performansı arttırdığı ve lipit peroksidasyonunu ise azalttığı bildirilmiştir [31].

Yapılan bir diğer araştırma da ise; Silici ve ark., Japon bıldırcını (Coturnix coturnix japonica)
yemlerine katılan propolis, kafeik asit ve ferulik asit ilavesinin besi performansı, karkas kalitesi ve
bazı biyokimyasal parametrelere etkisini araştırmak amacıyla yaptıkları çalışmada; 2 günlük yaşta olan
240 adet Japon bıldırcınını canlı ağırlıkları eşit olacak şekilde 3 tekrarlı olarak kontrol grubu dahil 4
deneme grubuna ayırmışlardır. Kontrol grubu bazal rasyonla, deneme gruplarını ise bazal rasyona
propolis (1 g/kg. yem), kafeik asit (0.5 mg/kg. yem) ve ferlik asit (0.5 mg/kg. yem) ilave ederek, ad
libitum olarak 4 hafta boyunca beslemişlerdir. Deneme sonunda hayvanların karkas kalitesi, iç organ
(karaciğer ve kalp) ağırlıkları ve bazı serum biyokimyasal parametleri belirlemişlerdir. Kontrol
grubuna göre bıldırcın yemlerine propolis, kafeik asit ve ferulik asit ilavesinin karkas randımanını
önemli düzeyde (P<0.01) artırdığını; ancak canlı ağırlık, yemden yararlanma oranı, karkas ağırlığı ve

xvi
kalp ağırlığını etkilemediğini (P>0.05) tespit etmişlerdir. Çalışmanın 3. haftasında yem tüketimi
propolis ve kafeik asit ilavesi ile önemli derecede azaldığını (P<0.05), ferulik asitin ise yem tüketimini
etkilemediğini (P>0.05) bildirmişlerdir. Yaptıkları araştırma sonucunda bıldırcın yemlerine propolis
ilavesinin canlı ağırlık, yemden yararlanma ve karkas ağırlığını değiştirmediğini ancak karkas
randımanını olumlu etkilediğini bildirmişlerdir [35].

4. SONUÇ

Yem katkı maddesi olarak yıllardır kullanılan antibiyotiklerin uzun süreli kullanımları
sonucunda hem antibiyotiklerle beslenen hayvanların hem de bu hayvansal ürünleri kullanan
insanların yararlı mikroorganizmalardan yoksun kalıp, patojen mikroorganizmaların direnç
kazanarak hastalık sürelerinin uzaması ve birçok zararlı yönlerinin de yapılan araştırmalarla
tespit edilmesi sonucunda birçok ülkede kullanımı yasaklanmak zorunda kalmıştır. Yem katkı
maddesi olarak arı ürünlerinin kanatlı hayvan beslemede kullanımı üzerine yapılan çalışmalar,
arı ürünlerinin antibiyotiklere karşılık güvenli ve faydalı bir ürün olarak kullanılabileceğini
ortaya koymaktadır. Tüm bu çalışmalar arı ürünlerinin kanatlı hayvan beslemede kullanımı

xvii
sonucunda; canlı ağırlık artışının, yem tüketiminin, yemden yararlanma oranının, kuluçka
çıkış ağırlığının, yumurta veriminin arttığı gözlenmiş, karkas randımanının olumlu düzeyde
etkilendiği tespit edilmiştir. Ayrıca arı ürünlerinin kanatlı hayvan rasyonlarına ilave
edilmesiyle hayvanın cinsel olgunluğa daha erken ulaşmasına katkıda bulunduğu ve daha
fazla yumurtlamalarını sağladığı, yaşama gücünü artırarak ölüm oranlarını ve serum üre
oranını azalttığı görülmüştür.

Sonuç olarak arı ürünlerinin bu derleme sonucunda belirtilen olumlu etkilerinden dolayı
kanatlı hayvan beslemede alternatif yem katkısı olarak kullanılabileceği ve arı ürünleri
kullanımının yaygınlaştırılması, bu konuda yapılabilecek bilimsel çalışmalarla desteklenmesi
gerekmektedir.

5. KAYNAKLAR

1. Açıkgöz, Z., Yücel, B., and Altan, Ö., 2004.Using Possibilities of Propolis in Broyler
Nutrition. XXII World’s Poultry Congress. Book of abstracts. 8-13 June 2004. İstanbul-
Turkey. p: 684

2. Bach Knudsen, K.E., 2001. Development of antibiotic resistance and options to replace
antimicrobials in animal diets. Proceedings of the nutrition society, 60: 291-299.

3. Ball, A., 2000. The new source in poultry feeding after the ban of growth promoters. 5.
Uluslararası Yem Kongresi ve Fuarı, 1-2 Mayıs, Antalya, 87-93.

4. Biavatti, M.W., Bellaver, M.H., Volpato, L., Costa, C., and Bellaver, C., 2003. Preliminary
Studies of Alternative Feed Additives for Broylers: Alternanthera brasiliana Extract, Propolis
Extract and Linseed Oil. Rev. Bras. Cienc. Avic. Vol. 5 no.2

xviii
5. Broadhurst, C. L. 1999. Bee products: Medicine From the Hive. Nutrition Science News,
4(8): 366-368.

6. Burdock, G.A. 1998. Review of biological properties and toxicity of bee propolis
(propolis). Food and Chemical toxicology 36:347-363

7. Castaldo, S.; Capasso, F. 2002. Propolis, an old remedy used in modern medicine.
Fitoterapia 73 (Suppl 1): S1-S6

8. Cihangir N, Sorkun K, Salih B. 2005. Chemical composition and antibacterial activities of

propolis collect ed from di fferent regions of Turkey. Hacettepe Journal of Biology and
Chemistry, 34: 59-67.

9. Denli, M., 2005. Etlik Piliç Karma Yemlerine Farklı Adsorban Madde Katkısının
Aflatoksikozisi Önleme Derecesi, Besi Performansı, Karkas ve Histopatalojik Özellikler
Üzerine Etkisi. ÇÜ. Fen Bilimleri Enstitüsü (Doktora tezi), Adana, 124,s.

10. Doğaroğlu, M. 1999. Modern Arıcılık Teknikleri. ISBN 975–94210–0–3. Basıldığı yer:
Anadolu Matbaa ve Amb. San.Tic.Ltd. Şti. İstanbul.

11. Elton, W. and Herbert, Jr. 1997. Honey bee nutrition, Ed. Graham, J.M., The Hive and
The Honey Bee, Dadant and Sons Inc.Hamilton, İllinois, p: 197-233

12. Gençay, Ö.; Sorkun, K. 2002. Propolis Hakkında Neler Biliyoruz. Teknik Arıcılık. (75):
17-21

13. Ghisalberti EL. 1979. Propolis: A Review. Bee World, 60: 59-84.

14. Giurgea R, Toma V, Poprescu H, Polinicencu C (1981). Effects of standardized propolis

extract on certain blood constituents in chickens. Clujul Medical, 54, 151-4.

15. Giurgea R, Poprescu H, Polinicencu C, Coprean D, Moje D (1982). Effects of

standardized propolis extract on the central lymphatic system and the immunological
reactions of chickens. Clujul Medical, 55, 72-6

16. Güler, T., Ertaş, O.N., Çiftçi, M., Dalkılıç, B., 2005. The effect of coriander seed
(Coriandrum Sativum L.) as diet ingredient on the performance of Japanese quail. South
African Journal of Animal Science, 35(4): 261-267.

17. Karacaoglu, M. 1997. Propolisin Yapısı ve Kullanımı. Teknik Arıcılık (57): 18-25

18. Kartal, M.; Yıldız, S.; Kaya, S.; Kurucu, S.; Topçu, G. 2003. Antimicrobiyal activity of
propolis samples from two different regions of Anatolia. Journal of Ethnopharmacology. 2860
:1-5

19. Kacainova M., Rovna K., Arpasova H., Hleba L., Petrova J., Hascik P., Cubon J.,
Pavelkova A., Chlebo R., Bobkova A., Stricik M., 2013. The effects of bee pollen extracts on
the broiler chicken’s gastrointestinal microflora. Research in Veterinary Science 95: 34–37

xix
20. Kumova, U.; Korkmaz, A.; Avcı, B.C.; Ceyran, G. 2002. Önemli Bir Arı Ürünü :
Propolis. Uludağ Bee Journal, 2 (2): 10-23.

21. Lotfy, M., 2006. Biologiacal Activity of Bee Propolis in Health and Disease. Asian
Pacific Journal of Cancer Prevention, Vol 7, p: 22-31

22. Moghaddam A.A., Karimi I., Borji M., Bahadori S., Abdolmohammadi A., 2013. Effect
of royal jelly in ovo injection on embryonic growth, hatchability, and gonadotropin levels of
pullet breeder chicks. Theriogenology Volume 80, Issue 3, Pages 193–198

23. Moghaddam A. A., Borji M., Komazani., 2014. Hatchability rate and embryonic growth
of broiler chicks following in ovo injection royal jelly. British Poultry Science, Vol. 55, No. 3,
391–397

24. Nagai, T.; Sakai, M.; Inoue, R.; Inoue, H.; Suzuki, N. 2001. Antioxidative activities of
some commercially honeys, royal jelly and propolis. Food Chemistry 75:237-240

25. Orsolic, N.; Basic, I. 2003. Immunomodulatıon by watersoluble derivative of propolis: a

factor of antitumor reactivity. Journal of Ethnopharmacology. 84: 265-273

26. Özcan M.; Ceylan, D.A.; Unver, A.; Yetişir, R. 2003. Türkiye’nin Çeşitli Bölgelerinden
Sağlanan Polen ve Propolis Ekstraktlarının Antifungal Etkisi. Uludağ Bee Journal, 3 (3): 27-
34.

27. Özkök, A.; Sorkun, K. 2001. Apiterapide Kullanılan Önemli Arı Ürünlerinden: Bal, Polen
ve Propolis, Teknik Arıcılık (72) : 4-10.

28. Roodsarı, M. H., Mehdızadeh, M., Kasmanı, F. B., Lotfelahıan, H., Mosavı, F., and
Abolghasemı, A.H., 2004. Effects of Oil-Extracted Propolis on The Performance of Broyler
Chicks. Agricultural Sciences and Technology 18 (1): Pe57-Pe65.

29. Sanford, M. P. 1995. Pollen Marketing. Fact sheet ENY-118. Institute of Food and
Agricultural Sciences, University of Florida.

30. Schmidt, J.O., 1996. Bee Products: Chemical Composition and Application. Bee Products,
Properties, Applications, and Apitherapy, The Conference On Bee Products Section 2,
Proceedings Of An International Conference On Bee Products: Properties, Applications and
Apitherapy, may 26-30, in Tel Aviv, Israel. pages:15-26

31. Seven, P.T., Çerçi, İ.H., Azman, M.A., Yılmaz, S., Seven, İ., ve Yılmaz, M., 2007.
Sıcaklık Stresi Altındaki Etlik Piliçlerde Antioksidan Etkili Propolisin Yem Tüketimi,
Yemden Yararlanma, Canlı Ağırlık Artışı ve Antioksidan Enzimler Üzerine Etkisi. VHAG
(104V045) Sonuç Raporu, TÜBİTAK.

32. Seven, İ.; Tatlı Seven, P.; Sur Aslan, A.; Yıldız, N. 2011. Farklı yerleşim sıklığında
yetiştirilen Japon bıldırcınlarının (Coturnix coturnix japonica) performansı ve bazı kan
parametreleri üzerine rasyona katılan arı poleninin etkileri. Erciyes Üniversitesi Veteriner
Fakültesi Dergisi. 8 (3): 173-180

xx
33. Shalmany, S.K., and Shıvazard, M., 2006. The Effect of Diets Propolis Supplementation
on Ross Broyler Chicks Performance. International Journal of Poultry Science, 5 (1): 84-88.
ISSN 1682-8356.

34. Silici, S., Gülü, B.K., Uyanık, F., ve İşcan, K., 2006. Yumurta Tavuğu Rasyonlarına
Propolis İlavesinin Performans, Yumurta Kalitesi ve Bazı Biyokimyasal Parametrelere Etkisi.
VHAG (104V127) Sonuç Raporu, TÜBİTAK

35. Silici, S.; Özkan, M.; Kara, K.; Güçlü Kocaoğlu, B. 2013. Japon Bıldırcını (Coturnix
coturnix japonica) yemlerine propolis, kafeik asit ve ferulik asit ilavesinin performans, karkas
ve bazı biyokimyasal parametrelere etkileri. Erciyes Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi.
10 (3): 157-164

36. Sorkun K, Suer B, Salih B. 2001. Determination of chemical composition of Turkish

propolis. Zeitschrift f¨ur Naturforschung, 56: 666-668

37. Şahin, A., Baylan, M., Şahinler, N., Canoğulları, S., ve Gül, A., 2003. Propolisin Japon
Bıldırcınlarında Besi Performansı ve Karkas Özelliklerine Etkileri. II. Marmara Arıcılık
Kongresi 28-30 Nisan 2003 Yalova

38. Tutkun, E. 2000. Teknik Arıcılık El Kitabı. ISBN 975-93747-2000. Türkiye Kalkınma
Vakfı Yayın No: 6, Ankara

39. Ziaran, H.R., Rahmani, H.R., and Pourreza, J., 2005. Effect of Dietary Oil Extract of
Propolis on Immune Response and Broyler Performance. Pakistan Journal of Biological
Sciences 8 (10): 1485-1490.

xxi