See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/338209184

Bitkisel ve Endüstriyel Atıkların Ruminant Beslemede Etkin Kullanımının

Hayvan Verimi Üzerine Etkileri

Article · December 2019

CITATIONS READS

4 5,976

2 authors:

Eyup Eren Gultepe Ismail Bayram

EMENA | KEMIN EUROPA NV Afyon Kocatepe University
49 PUBLICATIONS 111 CITATIONS 156 PUBLICATIONS 549 CITATIONS

SEE PROFILE SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Eyup Eren Gultepe on 28 December 2019.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 Bitkisel ve Endüstriyel Atıkların
Ruminant Beslemede Etkin Kullanımının
Hayvan Verimi Üzerine Etkileri

Eyüp Eren GÜLTEPEa, ÖZET Günümüzde kaba ve konsantre yem fiyatlarındaki artışlar, hayvan yetiştiricilerini ve yem
İsmail BAYRAMa sektöründe çalışanları alternatif yem hammaddesi bulmaya yöneltmiştir. Bu kapsamda, agro-endüs-
triyel atıklar ve gıda işleme atıkları ruminantlar için önemli yem kaynakları haline gelmiştir. Otçul
olan ve olmayan tek mideli hayvanlar selüloz, hemiselüloz ve lignin içerikleri bakımından zengin
a
Hayvan Besleme ve bitkisel ve endüstriyel atıkları iyi değerlendiremezler. Dört bölmeli mide yapısından dolayı bu lif
Beslenme Hastalıkları ABD, kaynaklarını daha iyi değerlendirebilme kapasitesine sahip ruminantlar, araştırmacılar tarafından
Afyon Kocatepe Üniversitesi bu atıkların değerlendirilmesinde hedef kitle olarak düşünülmektedirler. Bundan dolayı, araştırma-
Veteriner Fakültesi, cılar tarafından bir çok alternatif ürünün ruminantların verimleri ve sağlıkları üzerine etkilerini in-
Afyonkarahisar, TÜRKİYE celeyen çalışmalar düzenlenmektedir. Ayrıca bu ürünlerin metan gazı üretimini azaltmaya yönelik
potansiyelinin ele alındığı araştırmalar da yapılagelmektedir. Bu derlemede bitkisel ve endüstriyel
Yazışma Adresi/Correspondence: artık ürünlerinin ruminantların verimleri üzerindeki etkileri konusu ele alınmıştır.
Eyüp Eren GÜLTEPE
Afyon Kocatepe Üniversitesi Anahtar Kelimeler: Atık ürünler; endüstriyel atik; etkinlik; ruminantlar
Veteriner Fakültesi,
Hayvan Besleme ve
Beslenme Hastalıkları ABD, ABSTRACT Nowadays, increasing costs of forage and concentrate feedstuffs have led animal pro-
Afyonkarahisar, TÜRKİYE ducers and feed industry professionals to seek alternative feedstuffs. In this content, wastes of agro-
eegultepe@gmail.com industry and food processing industry have become important feedstuffs for ruminants. Herbivore
or other monogastric animals can not efficiently utilize agro-industrial by-products which have high
amount cellulose, hemicellulose and lignin. Ruminants can utilize better, due to four compartments
of their stomach. Therefore, ruminants have been considered by researchers as a target group to uti-
lize mentioned wastes. Hence, many studies have been conducted by researchers to determine ef-
fects of alternative agro-industrial by-products on health and production of ruminants. Additionally,
there are some researches on less methane production potential of mentioned wastes. In this man-
uscript, effects of agro-industrial by-products on animal production of ruminants were reviewed.

Keywords: Waste products; industrial waste; efficiency; ruminants

iftlik hayvanlarının bitkisel yan ürünler ile beslenmesi konusundaki düşün-

KAYNAK GÖSTERMEK İÇİN:
Gültepe EE, Bayram İ. Bitkisel ve endüstriyel
atıkların ruminant beslemede etkin kullanımının
hayvan verimi üzerine etkileri. Çerçi İH, editör.
Rekabet Edebilir Ruminant Yetiştiriciliğinde
Yem ve Besleme Yönetiminin Önemi. 1. Baskı.
Ankara: Türkiye Klinikleri; 2019. p.14-21.
celer, insanoğlunun bu hayvanları evcilleştirmesi kadar eskiye dayanır. İlk
aşamada bu çabaların en önemli motivasyon kaynağı; insanların tüketemediği
bitkisel ürünlerin hayvansal ürünlere dönüştürülerek değerlendirilmesi olmuştur.
Ancak XVIII. yüzyıldan itibaren başlayan Sanayi Devrimi ile ortaya çıkan çeşitli en-
düstriyel atıkların geri dönüşüm ihtiyacı, dünyadaki nüfus ile ortalama insan öm-
ründeki artış ve gıda kaynaklarının giderek geri dönüşümsüz biçimde azalmaya
başlaması gibi etkenler ruminantlar için alternatif yem kaynaklarının aranması ve
bu konu üzerinde yapılan çalışmaların hızlanmasına neden olmuştur.
Ruminantlar dört bölümlü mideleri sayesinde selüloz ve hemiselüloz içeriği
yüksek fakat yem değeri daha düşük hammaddeleri tüketebilirler ve yüksek nitelikli
hayvansal ürüne dönüştürebilirler. Hayvan besleme bilimindeki ilerlemeler, pek çok
bitkisel ve endüstriyel atığın ruminant beslenmesinde kullanılmasını mümkün hale

14
Eyüp Eren Gültepe ve ark. Bitkisel ve Endüstriyel Atıkların Ruminant Beslemede Etkin Kullanımının...

getirmiştir. Ruminantların rasyonlarına bitkisel atıklar,
endüstriyel yan ürünleri ve kalıntıların dahil edilmesi,
onların verimliliğini devam ettirebilir ve beslenmelerini
ekonomik hale getirebilir. Tarım ve gıda sanayi atıkları,
dünyada tarımsal üretimin yaklaşık %30 gibi büyük bir
bölümünü oluşturmaktadır. Bu atıklar esas olarak ligno-
selülozca zengin atıklar, meyve ve sebze atıkları, şeker
endüstrisi atıkları ve hayvansal kökenli yan ürünlerin-
den oluşmaktadır. Tarımsal artıklar, polifenol bileşikleri,
karotenoidler ve selüloz gibi birçok biyoaktif ve besleyici
değeri olan bileşikler bakımından zengindirler. Bitkisel
atıklar, değerli biyokütle olmaları nedeniyle, uygun tek-
nolojilerin kullanılması durumunda, besin maddesi zen-
ginleştirmeleriyle, yem açığı sorunlarına ve dünya
çapında protein ve enerji tedarikine potansiyel çözümler
sunmaktadır. Kullanılan teknolojiler, yalnızca hayvan
yemi kullanımı için değil, aynı zamanda insanlık için
gıda yetmezliği sorunlarına çare olabilir.1 Ruminantlarda
hayvansal kökenli ürünlere dair kısıtlamalar ve kullanım
alanındaki problemlerden dolayı çalışmalar oldukça kı-
sıtlıdır. Bunun yanında bitkisel endüstriyel yan ürünler
oldukça geniş biçimde çalışılmaktadır. Salami ve ark. ta-
rafından yakın dönemde yapılan bir derlemede farklı en-
düstriyel süreçlerin sonucu olarak ortaya çıkan yan
ürünler geniş biçimde kategorilendirilmiştir (Tablo 1).2
Bu derlemede; günümüzde ruminant beslemede
kullanıldığı bilinen bitkisel ve endüstriyel yan ürünle-
rin verim üzerine etkilerine dair yapılmış çalışmalar

TABLO 1: Dünyadaki farklı tarım endüstrisi süreçlerinin sonucunda oluşan ve ruminant beslemede potansiyel oluşturan bazı biyoatıklara
dair kategorik bir sınıflandırma ve asıl üründen ortaya çıkan yan ürün yüzdesi.1,2

Endüstri kolu Hammadde

Etanol ve biyoyakıt Arpa, Buğday, Çavdar, Darı, Mısır, Sorgum, Yulaf (Damıtık tahıl ürünleri, malt posası, gluten, yıkama suları, sürüplar,
kabuk ve kepekler, tahıl embriyo ürünleri)
Şeker Şeker pancarı (Sap ve yeşil, melas, posa, şilempe, vinas), Şeker kamışı (Bitki başı, melas, posa, pres artığı,
şilempe, yıkama suyu)
Meyve ve sebze işleme Ananas (Kabuk, şurup, posa), Domates (Posa, çekirdek, kabuk), Elma (Posa), Guava (Posa), Havuç (Bitki başı, posa),
Hurma (Melas), Kahve (Kabuk, posa, yıkama suyu), Karpuz (Kabuk), Mango (Kabuk, çekirdek unu, posa), Muz (Kabuk),
Narenciye (Kabuk, posa, melas, çekirdek unu), Papav (Posa), Salatalık (Kabuk), Soğan (Kabuk, zar, tüketime uygun
olmayan soğan), Su kabağı (Posa), Üzüm (Cibre, Posa, Sap)
Kök ve yumru gıda işleme Patates (Kabuk, nişasta endüstrisi atıkları, damıtık ürünler, konserve ürün atıkları)ö Tapiyoka (Kabuk, posa, lif, kepek,
kaba kepek, nişasta endüstrisi atıkları), Tatlı patates (Kabuk)
Yağ ve yağ ürünleri Ayçiçeği (Kabuk, küspe), Badem (Tohum, kek, küspe), Hardal (Kepek, küspe/kek), Hindistan cevizi (Copra unu),
Hint yağı bitkisi (Küspe), Jatropa bitkisi (Tohum unu), Kaju (Tüketime uygun olmayan meyveleri, küspe, kek, posa),
Kakao (Kek/küspe), Kanola/Kolza (Kabuk, küspe), Karpuz (Küspe), Kenevir (Tohum küspesi), Keten (Tohum küspesi),
Ketencik (Küspe), Palmiye (Tohum unu, pres artığı lif, pres kaba suyu), Pamuk (Tohum kabuğu/linter, küspe),
Soya (Küspe), Susam (Kabuk, küspe), Şalgam (Kabuk, kek), Tütün (Kek), Üzüm (Tohum yağı keki),
Yer fıstığı (Kabuk, çekirdek, kepek, iç kabuk, kek/küspe), Zeytin (Kek, posa, zar, çekirdek, karasu/vejetasyon suyu)
Medikal bitki ve agaç işleme Adaçayı, Biberiye, Kekik, Lavanta (Katı atıklar); Ceviz ve Kestane (Kabuklar); Çam (Ağaç kabuğu, sirke);
Enginar (Gövde, tabla ve bitki başı); Fındık (İç ve dış kabuklar); Guar Fasulyesi (Küspe);
Keçiboynuzu (Çekirdek ve posa)
Asıl ürünün işlenmesi sonrası ortaya çıkan yan ürün (%)
Ananas 33
Bezelye 40
Domates 20
Elma 25
Guava 10
Mango 45
Muz 35
Narenciye 50
Patates 15
Soğan 10
Üzüm 20

15
Eyüp Eren Gültepe ve ark.
hakkında özet bilgiler sunulması amaçlanmıştır. Rumi-
nant beslemede yaygın kullanılan kepekler ve küspeler
gibi yem hammaddeleri bu derlemenin dışında bırakıl-
mıştır. Derlemede daha çok alternatif yem hammaddesi
olarak değerlendirilebilecek ve nispeten yeni hammad-
deler hakkında yapılmış çalışmalara elde edildiği kay-
naklarına göre kategorilere ayrılarak yer verilmiştir.
ETANOL VE BİYOYAKIT ENDÜSTRİSİ ATIKLARI
Tahıllardan etanol ve nisasta elde edilirken ortaya çıkan
bir çok ürün ruminant besleme alanında alternatif yem
kaynakları olarak değerlendirilmiştir. Damıtık tahıl
ürünleri (DDG) için mısıra bir alternatif olarak arpa,
mısır DDGS’i ile karıştırılarak (65:35) bir protein kay-
nağı olarak süt ineklerinin beslenmesinde kullanıldı-
ğında; süt verimi ve süt yağı verimi ile kuru madde
tüketimi (KMT) üzerine herhangi bir etki yapmamış
ancak süt protein verimini düşürmüştür.3 Laktasyondaki
ruminantlarda çavdar DDGS’i mısıra göre performansı
değiştirmemiş; ancak asit deterjan fiber (ADF) sindirile-
bilirliği çavdar DDGS’inde daha düşük olmuştur.4 Mısır
DDGS’i yüksek Nötral deterjan fiber (NDF) içeriği ile ru-
mendeki nisasta fermantasyonunu yavaşlatarak asidoz
riskini önlemiştir.5 Süt ineklerinde rasyon KM’sinin
%15’i düzeyinde mısır DDGS’i kullanıldığında KMT ve
süt verimi ve mikrobiyal protein sentezi olumlu etki-
lenmiştir.6,7 Orta kalite kaba yem tüketen koyunlarda
mısır DDGS için sonuç benzer olmuştur.8 Rasyonlarına
sorgum DGS yan ürünleri ilave edilen besi sığırlarında
besi performası, süt ineklerinde de süt verimi olumsuz
etkilenmemiştir.9 Erken laktasyondaki süt inekleri ras-
yonlarına katılan yaş sorgum damıtık tahıl ürünü süt ve-
rimini etkilememiş, ancak sorgumsuz gruplarda KMT
artmıştır.10 Besi sığırlarında sorgum DGS ürünü mısır
flake ile karşılaştırıldığında yem etkinliği ve in vitro KM
sindirililebilirliği düşük bulunmuştur.11 Mısır, buğday ve
tritikale kökenli DDGS ürünlerinin kuzu rasyonlarına
%20 rasyon KM’si düzeyine kadar ilave edilmesinin
KMT, GCAA ve karkas özelliklerine olumsuz bir etkisi-
nin olmadığı; tritikale kökenli olan DDGS ürününün ise
derialtı yağ dokudaki yağ asiti profilini olumlu etkilediği
bildirilmiştir.12 Buğday seyreltik dip suyu da (thin stil-
lage) besi sığırlarının performansını olumlu etkilemiş-
tir.13 Buğday DDGS’inin rasyonlarda bazı protein
kaynaklarının yerine kullanıldığında süt ineklerinde
rumen fermantasyonunu, mikrobiyal protein üretimini
ve süt verimini olumsuz etkilemediği görülmüştür.14
Ancak protein kaynaklarının aksine rasyonda kaba
yemin yerine kullanıldığında süt yağını, çiğneme akti-
vitesini düşürmüş ve rumen asidozu riskini artırmıştır.15
16
Bitkisel ve Endüstriyel Atıkların Ruminant Beslemede Etkin Kullanımının...
Mısır nişastası ve etanol elde edilmesi sonucunda
ortaya çıkan endüstriyel atıklardan diğer ikisi de mısır
gluten yemi (corn gluten feed) ve mısır gluten unudur
(corn gluten meal). Bu iki yem hammaddesi birbirleri ile
sıklıkla karıştırılmasına rağmen tamamı ile farklı iki
hammadde olarak değerlendirilmesi gerekir. Gluten unu
%65’e kadar HP içerebilen bir protein kaynağı iken; glu-
ten yemi ise yine bir protein kaynağı olarak değerlendi-
rilse de yüksek lif ve nisasta içeriği yüzünden protein
miktarı %20 düzeylerindedir. Gluten yeminin protein
içeriğinin çoğunluğu, gluten ununun aksine rumende
çözünebilir niteliktedir. Bundan dolayı yüksek düzeyde
rumende parçalanabilir protein (RDP) ile beslenen ru-
minantlarda rasyona yüksek düzeyde girilmemesi gere-
kir.16 Ayrıca içeriğindeki yüksek sindirilebilirlik
kapasitesine sahip lif ve düşük nisasta içeriğinden dolayı
rasyonlarında fazla miktarda tahıl olan ruminantlarda
rumenin asiditesini hafifletmek için alternatif enerji kay-
nağı olarak kullanılabilir.16 Süt inekleri rasyonlarında
arpa yerine kuru mısır gluten yemi kullanılması sonu-
cunda öğün sonrası rumen pH’sında yükselme görüldüğü
ve asiditenin azaldığı bildirilmiştir.17 Bu yem maddesi-
nin en önemli dezavantajlarından birisi rasyona yüksek
miktarda girildiğinde acı tat dolayısıyla KMT üzerinde
yaptığı olumsuz etkilerdir. Rasyonlarında %40 oranında
yaş gluten yemi bulunan besi sığırları, kontrol grubu
hayvanlarına göre daha fazla KMT gerçekleştirmiş ancak
yemlikte daha az vakit geçirmiştir.18 Süt ineklerinde
mısır silajı yerine %25 düzeyine kadar kullanılan gluten
yemi ruminasyonu, çiğnemeyi ve rumen pH düzeyini
olumsuz etkilemiştir.19 Rasyonlarında yaş mısır gluten
yemi bulunan erken laktasyon süt ineklerinde rasyona
doğranmış yonca kuru otu katılmasının ruminasyon ak-
tivitesini iyileştirdiği ve bunun yanında gluten yeminin
NDF’sinin sindirilebilirliğini arttırdığı bildirilmiştir.20
Çeşitli çalışmalarda süt verimi ve kompozisyonu üzerine
olumlu etkiler görüldüğü bildirilirken; %20 ve üzeri
oranlarda kullanımında olumsuz etkilerinin görüldüğü
çalışmalar da mevcuttur.21,22 Rasyonda mısır yerine yaş
mısır gluten yeminin kullanılması sonucunda yemden
yararlanma oranı olumlu yönde etkilenmişken; kuru
mısır gluten yemi kullanılması mısıra karşılık yemden
yararlanmayı ve CA artışı performansını düşürmüş-
tür.23,24 Ayrıca mısır flake yerine yaş mısır gluten yemi
kullanılması da KM ve CAA üzerine olumlu etkiler gös-
termişken; yemden yararlanmayı olumsuz etkilemiştir.18
Kuru maddenin %50’si oranına kadar yaş mısır gluten
yemi girilmesinin besi performansını, besin madde sin-
dirimini veya karkas karakteristiklerini olumsuz etkile-
mediği bildirilmiştir.25 Ad libitum kuru çayır otu ile
Eyüp Eren Gültepe ve ark.
beslenen besilik keçilere ilave olarak canlı ağırlığın %1’i
oranında kuru mısır gluten yemi verilmesi besin madde
sindirimi ve besi performansı parametreleri üzerine bir
etki göstermemişken; %18 HP içeriğine sahip mısır glu-
ten yeminin sütçü keçilere verilmesi, ayçiçeği (%41 HP)
ve pamuk tohumu (%18 HP) küspeleri ile beslenenlere
göre daha yüksek süt proteinine neden olmuştur.26,27
Ancak bu çalışmada KMT ve süt veriminde uygulama-
lar arasında farklılık görülmemiştir. Son dönemde yapı-
lan bir çalışmada Bacillus subtilis ve Lactobacillus
acidophilus ile fermente edilerek besin değeri artırıl-
maya çalışılan mısır gluten unları üzerinde yapılan ça-
lışmada; sütten kesim sonrası buzağı rasyonlarına ilave
edilen fermente mısır gluten ununun antioksidan kap-
asite ve immun fonksiyonları geliştirmesinin yanında
büyümeyi, yem etkinliğini, rumen fermantasyonunu,
rumen içeriğindeki bakteriyel çeşitliliği olumlu etkile-
diği görülmüştür.28
Mısır gluten yeminden farklı olarak mısır gluten
unu ruminant rasyonlarında bypass ve metabolize ola-
bilir protein kaynağı olarak kullanılır. Erken dönemde
yapılan çalışmalarda soya küspesinin yerine ana protein
kaynağı olarak kullanılması denenmiş olsa da düşük lizin
içeriği sınırlayıcı bir faktör olmuştur. Örneğin; erken
laktasyon süt ineklerinde soya küspesi ile çeşitli oran-
larda mısır gluten ununun kombinasyonlarının yapıl-
ması yalnız başına protein kaynağı olarak soya küspesi
kullanımı karşısında avantaj sağlamamıştır.29 Ancak bun-
ların yanında süt ineklerinde soya küspesi yerine mısır
gluten unu ve balık unu kullanıldığında KMT, süt ve-
rimi, süt protein verimi ve vücut kondüsyon skoru (VKS)
artışı gözlendiği bildirilmiştir.30 Ancak bu çalışmada bu
etkinin doğrudan mısır gluten unundan ziyade balık unu
ile olan kombinasyondan gelme ihtimali daha yüksektir.
Yonca kuru otu ile beslenen koyunlarda protein kaynağı
olarak soya küspesi veya mısır gluten unu kullanılması-
nın rasyonun HS sindirilebilirliği hariç besin madde sin-
dirilebilirliği ve enerji dengesi üzerine benzer etkisinin
olduğu; gluten ile beslenenlerde daha düşük ham selüloz
(HS) sindirilebilirliği olduğu bildirilmiştir.31 Son dö-
nemde sütçü Jonica ırkı keçilerde yapılan bir denemede
bir gruba soya küspesi+ayçiçeği küspesi+üre (%46 N)
kombinasyonu verilirken diğer gruba izokalorik ve izo-
nitrojenik olarak yalnızca mısır gluten unu verilmiştir.
Bunun sonucunda mısır gluten unu verilen grupta daha
yüksek süt proteini, kazeini ve yağı elde edilirken diğer
süt içeriklerinde değişim gözlenmemiştir.32 Bu çalışma,
süt ineklerinde soya küspesi yerine kullanımı denenen
ve başarılı sonuçlar alınamayan çalışmalardan farklı bir
17
Bitkisel ve Endüstriyel Atıkların Ruminant Beslemede Etkin Kullanımının...
örnek teşkil etmiştir. Farklı tahılların etanol üretimi son-
rasında ortaya çıkan seyreltik dip suyu (thin stillage) ile
damıtık tahıl ürünleri karışımının ruminantlar açısından
değerlendirildiği bir çalışmada; buğday, çavdar ve triti-
kale kökenli olanların, arpadan elde edilen seyreltik dip
suyu ve damıtık tahıl ürünü karışımına göre besin madde
değerliliğinin daha yüksek olduğu ortaya konmuştur.33
Silajlık mısır üretiminin aksine danelik mısır üre-
timinde mısır koçanı bir yan ürün olarak ortaya çıkar.
Düşük düzeyde içerdiği protein ve yüksek düzeydeki ka-
litesiz lif içeriğinden dolayı kötü kalite kaba yemlerin
dahi bulunmadığı durumlarda kötü kalite bir kaba yem
düşüncesi ile değerlendirilebilir. Çok erken dönemlerde
süt ineklerinin rasyonlarında alternatif bir kaba yem
kaynağı olarak mısır koçanı kullanılmıştır.34 Çalışmada,
yonca kuru otunun %80’ine kadar mısır koçanı ile de-
ğiştirilmesi sonucunda süt veriminde ciddi bir etki gö-
rülmemişken, yem tüketimini sınırladığı görülmüştür.
Yine erken dönem bir çalışmada öğütülmüş mısır koça-
nının kaba yem kaynağı olarak değerlendirilmesi üze-
rine bir çalışma yürütülmüş ve çalışma sonucunda
öğütülmüş mısır koçanının yonca unundan daha yüksek
yem tüketimine neden olduğu ancak süt verimini değiş-
tirmediği görülmüştür.35 Ancak aynı çalışmada doğran-
mış yonca ile karşılaştırılan öğütülmüş mısır koçanı yem
tüketimini ve süt kompozisyonunu etkilemezken; süt ve-
rimini düşürmüştür. Günlük 11-13 kg düzeyinde süt
veren düşük verimli ineklerde de kaba yem kaynağının
mısır koçanı olduğu %14 HP içeren rasyonlarla besle-
menin bu hayvanların mevcut performanslarının devamı
açısından yeterli olabileceği bildirilmiştir.36 Koyunlarda
bazı yerel baklagil kaba yemleri ile birlikte mısır koçanı
verilmesinin, yaklaşık %33 mısır koçanı ve %67 börülce
kabuğu ile beslemenin ve keçilerde rasyonun %30’una
kadar öğütülmüş mısır koçanı girmenin performans üze-
rine olumsuz bir etkisinin olmadığı bildirilmiştir.37-39 Ay-
rıca Osmanabadi keçilerinde %40 konsantre yem ile
birlikte kaba yem kaynağı olarak %60 mısır koçanı ve-
rilmesinin uygun olabileceği bildirilmiştir.40 Erken dö-
nemde yapılan bir çalışmada; öğütülmüş mısır koçanını
melas ile peletleyerek koyun ve keçilerde kullanmanın,
melas ile püre halinde kullanmaya göre tüketimi ve besin
madde yararlanımını yükselttiği bildirilmiştir.41 On aylık
yarı yarıya kaba:konsantre ile beslenen kuzularda kaba
yem kaynağı olarak kullanılan yerli bir buğdaygil sama-
nına karşı tamamen mısır koçanı kullanılması; CAA,
KMT ve besin madde sindirimini değiştirmezken, mısır
koçanı eklenen gruplarda rumen bakteri ve mantar sa-
yıları artış göstermiştir.42 Tayland mandalarında alterna-
Eyüp Eren Gültepe ve ark.
tif enerji kaynakları olarak değerlendirilmek üzere man-
yok bitkisi ve mısır koçanı üzerine yapılan bir çalışmada;
mısır koçanı daha düşük rumen protozoa popülasyonuna
neden olmuşken; rumen pH değeri, amonyak azotu mik-
tarı ve total UYA miktarlarında değişim yapmamıştır.43
Çalışmada üre ile birlikte verilecek mısır koçanının ru-
mende daha iyi değerlendirilebileceği ve bataklık man-
dalarında rumen ekolojisini olumlu yönde etkileyebile-
ceği bildirilmiştir. Süt ineklerinde yapılan bir çalışmada
üre ile muamele edilmiş mısır koçanlarının %6 mısır
dekstrozu ile yapılan silajının azot tutulumunu olumlu
etkilediği gösterilmiştir.44 Rasyonlarına üre ile muamele
edilmiş mısır koçanları ilave edilen koçlarda ilave edil-
meyen gruptakilere nazaran CAA ve reprodüktif para-
metreler üzerinde olumlu değişimler göstermiştir.45
Pancar veya kamıştan şeker elde edilirken ortaya
çıkan sıvı ürüne ‘melas’ ismi verilirken; şeker kamışı ve
pancarından alkol üretiminde bu ürünlerin daha farklı
bir süreçten geçirilmesi sonucunda ‘vinas (melas şilem-
pesi)’ isimli melas benzeri bir ürün ortaya çıkar. Bu sü-
reçlere bazı fermantasyon aşamaları da dahil olduğundan
vinas ve melasın içerikleri farklıdır. Daha çok gübre kat-
kısı olarak kullanılan vinasın hayvan beslemede kulla-
nımına dair de çalışmalar yapılmıştır. Besilik kuzuların
konsantre yemlerine 100 g/kg ve 200 g/kg vinas katıl-
masının yem tüketimi ve büyüme performansını düşür-
düğü bildirilmiştir.46
MEYVE-SEBZE YETİŞTİRİCİLİĞİ VE
İŞLEME ENDÜSTRİSİ ATIKLARI
Özellikle küçük ruminant beslemesinde ucuz ve alter-
natif besin madde kaynağı olarak görülen meyve ve
sebze tarımı kökenli yan ürünler üzerine yapılan çalış-
malar son dönemlerde hız kazanmaya başlamıştır. Orta-
lama 120 gün sağılan sütçü koyunların rasyonlarına kuru
domates posası, kurutulmuş üzüm cibresi ve kuru mer-
sin bitkisi meyvesi (murt) posası ilave edilen bir çalış-
mada; söz konusu kurutulmuş yan ürünler sütçü
koyunların sağlığını olumsuz etkilememiş, düşük dozda
(domates ve üzüm 100 g; mersin 75 g/hayvan/gün) ilave
edilen üç ürün de KMT’ni düşürmüş, üzüm cibresi süt
verimini artırmış, domates ve mersin yan ürünleri ise süt
yağı ile süt proteinini düşürmüştür.47 Yakın zamanda
üzüm cibresinin kurutulmuş-peletlenmiş ve yaş-silaj-
lanmış şekillerinin süt ineklerinde süt verimi ve kompo-
zisyonu, enterik metan üretimi ve ruminal mikrobiyota
üzerine etkilerini inceleyen bir çalışma yapılmıştır.48
Yonca ile kullanımı karşılaştırıldığında geç laktasyon-
daki ineklerde kuru üzüm cibresi süt verimi ve kompo-
18
Bitkisel ve Endüstriyel Atıkların Ruminant Beslemede Etkin Kullanımının...
zisyonunu etkilememiş ancak üzüm grubunda sadece süt
yağı düşmüştür. Bunun aksine üzüm cibresi de yoncaya
karşı süt yağı açısından benzer olmuşken; süt verimi
düşmüştür. Süt yağındaki tekli ve çoklu doymamış yağ
asitleri miktarları ise her iki formattaki üzüm cibresi ile
beslenen hayvanlarda da yoncaya karşı artış göstermiştir.
Çalışmanın en önemli bulgularından birisi ise her iki şe-
kilde üzüm cibresi ile beslenen hayvanlarda KMT açı-
sından bir düşüş görülmeden metan üretiminde %20
düzeyinde ortaya çıkan azalmadır. Bu durum üzüm cib-
resi ile beslemenin geç laktasyondaki ineklerde enerji-
den yararlanımının artmış olabileceğini akla getirmek-
tedir. Oğlakların rasyonlarına tahıl tane yemleri yerine
KM temeline göre 150 grama kadar katılan kurutulmuş
nar meyve posasının da etin yağ asitleri açısından besle-
yiciliğini geliştirdiği ve buzdolabı koşullarındaki lipit pe-
roksidasyonu azaltarak ürün raf ömrüne katkı sağladığı
görülmüştür.49 Nar meyve işleme sonrası kalan yan
ürünlerin silajı yapılarak kuzu rasyonlarına ilave edil-
mesi (240 g/kg düzeyine kadar) sonucunda kontrol gru-
buna göre uygulama grubundaki kuzularda büyüme
performansı değişmemiş; karkas yağ rengi ve yağ dağı-
lımı artmış; kas içi yağ dokuda linoleik, α-linolenik asit,
trans-10 ve cis-12 CLA kompozisyonları yükselmiş; total
fenolik içerik ile antioksidan kapasite olumlu yönde iler-
lemiştir.50 Bunun yanında kurutulmuş narenciye posası-
nın orta dönem laktasyondaki sütçü keçilerde bir enerji
kaynağı olarak mısırla karşılaştırıldığı ve lifli bir yem
hammaddesi olarak soya kabukları ile karşılaştırıldığı ol-
dukça geniş bir çalışma da yapılmıştır.51 Üç uygulama da
süt verimini değiştirmemiş ve kuru narenciye posasının
süt yağı düzeyi soya kabuğundan düşük ancak mısırdan
yüksek olmuştur. Soya kabuğu grubuna göre daha yük-
sek metabolize olabilir enerji (ME) alımı gerçekleşen
posa grubu mısırdan aşağıda kalmıştır. Ancak posa ve
soya gruplarında mısır grubuna göre daha yüksek metan
üretimi gerçekleşmiştir. Mısır ile beslenen hayvanların
enerjilerini vücut rezervleri için kullandıkları hesapla-
nırken; kurutulmuş narenciye posasının bir lif kaynağı
olan soya kabuğu ile benzer hareket ederek enerjiyi süt
yağına yönlendirdiği görülmüştür. Bu çalışma temel alı-
narak özellikle kurutulmuş meyve posalarının belirli
oranlarda küçük ruminant rasyonlarında kullanımının
uygun olabileceği ancak sütçü özellikteki hayvanlarda
mutlaka rasyonun toplam lif düzeyinin ve kalitesinin
dikkatle takip edilmesinin yararlı olduğu düşünülmek-
tedir.
Meyve ve sebze yan ürünlerinde diğer endüstriyel
yan ürünlere göre performans üzerindeki etkinin doğ-
rudan besleyici değerin yanında; bu yan ürünlerde bu-
Eyüp Eren Gültepe ve ark.
lunan bazı bitkisel aktif bileşenlerin de işlev yaptığı dü-
şünülmektedir. Bundan dolayı diğer yan ürünlere göre
meyve-sebze endüstrisi yan ürünlerinin rasyonlara ol-
dukça küçük miktarlarda kurutularak katılması bile bazı
verim etkileri oluşturmaktadır. Bu aktif bileşenlerden
bazıları şu şekilde sıralanabilir: Doymamış yağ asitleri
(domates çekirdeği), karotenoidler (domates kabuğu,
havuç kabuğu, portakal posası), hesperidin (portakal ka-
buğu), polifenoller (elma kabuğu/posası, havuç kabuğu,
kırmızı pancar, patates kabuğu, pirina, üzüm cibresi/ka-
buğu/çekirdeği).52 Ancak burada dikkat edilmesi gere-
ken noktalardan birisi de etanol endüstrisinde olduğu
gibi meyve-sebze işleme endüstrisinde de gıda işleme sü-
reçlerinin yoğun bir şekilde kullanılmasıdır. Yüksek dü-
zeyde gıda işleme teknolojisi kullanılan meyve-sebze
biyoatıklarının hayvan beslemede kullanımı beklenme-
dik verim etkilerine sebep olabilir. Örneğin; domatesle-
rin kabuklarının endüstriyel olarak sodyum hidroksit
çözeltileri ile soyuluyor olması; hayvan beslemede kul-
lanılan kabuklarda aşırı sodyum hidroksit birikimine
sebep olabilir.52
KÖK VE YUMRU GIDA İŞLEME
Ülkemizde kök ve yumru yemler içerisinde en çok yan
ürün elde edilen ürünlerden birisi de patatestir. Son dö-
nemde besi sığırları üzerinde yapılan bir çalışmada arpa
yerine değişen seviyelerde (en fazla %80) patates endüs-
trisi yan ürünü kullanımının büyüme performansı ve et
kalitesi üzerine herhangi bir olumsuz etkisinin olmadığı
bildirilmiştir.53 Patates yan ürünlerinin silajının da bü-
yüyen besi sığırlarında rasyon KM’sinin %27’sine kadar
girilmesinin metan üretimini artırmadığı; ADF sindiri-
mini ve azot tutulumunu olumlu etkilediği bildirilmiş-
tir.54 Yine aynı araştırmacılar tarafından patates endüstrisi
yan ürünlerinden yapılan silajların rasyonlarda kullanıl-
ması sonucunda CAA, KMT ve yemden yararlanma oranı
(YYO) konsantre yem kullanılan kontrol gruplarına göre
değişmemiştir.55 Bu özelliği ile besi hayvanlarında kon-
santre yem düzeyinin bir kısmını ikame etmek için daha
ucuz bir alternatif olarak kullanılabileceğini akla getir-
mektedir. Hatta kontrol grubuna göre patates yan ürünü
silajları ile beslenen besi sığırlarının karkas yağlarında
C18:2 yağ asiti kompozisyonu artış göstermiştir.
BİTKİSEL YAĞ VE YAĞ ÜRÜNLERİ ENDÜSTRİSİ
ATIKLARI
Soya, kanola, ayçiçeği ve pamuk tohumu gibi yağlı
tohum küspeleri, yem hammaddesi olarak oldukça geniş
bir pazar payına sahip oldukları için ve tarım endüstrisi
19
Bitkisel ve Endüstriyel Atıkların Ruminant Beslemede Etkin Kullanımının...
atıklarından daha ziyade ruminant rasyonlarında rutin
kullanılan birer yem hammaddesi olarak değerlendiril-
diklerinden dolayı bu derlemede inceleme dışı bırakıl-
mıştır. Bu bölümde daha nadir kullanılan alternatif
ürünler üzerinde durulacaktır. Yemlik yağlı tohum küs-
pelerinden farklı olarak genellikle ısıl işleme maruz kal-
madan elde edilen ve yağ miktarları oldukça yüksek yan
ürünlere ‘kek, soğuk pres atığı’ denir. Yağlı tohum kek-
leri, aynı hammaddeden olan küspelerine göre daha
yüksek lif içerir. Çünkü küspeler işleme alınmadan önce
kabuklarından arındırılırken, kekler doğrudan soğuk
prese maruz kaldığından lif içerikleri yüksek kalır. Soya
küspesi gibi yaygın kullanılan küspelerin yerine ras-
yonlarda yağlı tohum keklerinin kullanılması üzerine
bazı çalışmalar yapılmıştır. Kuzu rasyonlarında soya
küspesine alternatif olarak kullanımı denenen soya to-
humu keki, ayçiçeği tohumu keki ve yer fıstığı keki;
karkasların perirenal, omental ve mezenterik yağ içe-
rikleri ile filetoların nem, ham yağ (HY), ham protein
(HP) ve kül içeriklerini etkilememiştir.56 Besi sığırla-
rında da soya küspesine alternatif olarak denenen yer
fıstığı aynı şekilde %100 oranında soya ile değiştirildi-
ğinde bile karkas kalitesinde ve özelliklerinde bir deği-
şim yapmamıştır, ancak etteki doymamış yağ asiti
içeriğini zenginleştirmiştir.57 Keçi rasyonlarına %16’ya
kadar katılan ayçiçeği tohumu keki de karkasın kimya-
sal özellikleri ile etin organoleptik özelliklerini değiş-
tirmemiştir.58 Besi sığırlarında merada yapılan 24 aylık
besiye ilave olarak 120 gün boyunca soya yerine ayçi-
çeği tohumu keki verilmesi sonucunda karkasların kali-
tatif ve duyusal özelliklerinin değişmediği rapor
edilmiştir.59 Rasyonlarına konsantre karma içerisine
%24 oranında pirina (zeytin keki, zeytin hamuru) katı-
lan besilik kuzularda besi sonu canlı ağırlığı, CAA,
KMT, yemden yararlanma oranı ile karkas özellikleri
değişmemiş ve yükselen alfa linolenik asit içeriği ile
düşen laurik asit içeriği haricinde diğer karkas yağ asit-
leri değişiklik göstermemiştir.60 Daha önce atıf yapılan
çalışmalara benzer biçimde besi performansı ve karkas
özelliklerinde bir değişim yapmayan pirinanın rasyon-
daki oranı ile etin su tutma kapasitesi doğru orantılı bi-
çimde artmıştır.61 Besi kuzularında rasyona soya yerine
%75’e kadar yer fıstığı keki ilave edilmesi karkaslarda
fiziko-kimyasal herhangi bir değişime neden olmamış-
tır. Ancak tamamen soya yerine yer fıstığı kullanımının
etin besin madde ve yağ asiti kompozisyonunu değiştir-
diği görülmüştür.62 Metabolik kafeslerde barındırılan
Zebu besi danalarında yapılan bir çalışmada kontrol
grubuna karşılık rasyona çiğit (tam pamuk tohumu),
tam ayçiçeği tohumu ve hindistan cevizi tohumu katıl-
Eyüp Eren Gültepe ve ark. Bitkisel ve Endüstriyel Atıkların Ruminant Beslemede Etkin Kullanımının...

masının etkileri incelenmiştir.63 Kontrol grubuna göre
tüm uygulama gruplarında KMT ve NDF sindirilebilir-
liği düşmüş ancak uygulamalar ruminal pH, amonyak
azotu ve total yağ asiti miktarlarını değiştirmemiştir.
MEDİKAL BİTKİ VE EKSTRAKT ÜRETİMİ İLE
AĞAÇ İŞLEME ENDÜSTRİSİ ATIKLARI
Günümüzde kafeinsiz çikolata üretimi, zamk imalatı,
şurup imalatı gibi alanlarda kullanılan keçiboynuzu
mevyesi, işlendikten sonra geriye şekerce zengin posası
kalır. Özellikle küçük ruminantlarda bölgesel olarak al-
ternatif yem olarak değerlendirilir. Ancak oldukça yük-
sek tanen içeren keçi boynuzu meyvesi işlendikten sonra
posasındaki tanen yoğunluğu oransal olarak daha da
artar. Rasyonlarına %56 düzeyinde keçiboynuzu posası
girilen 45-50 günlük yaştaki kuzularda performans ve
besin madde sindirilebilirliği oldukça olumsuz etkilen-
miştir.64 Keçiboynuzu ile beslenen kuzularda rumen
mikrobiyal aktivitesi değişmiş ve yağ biyohidrojenizas-
yonu azalmış, bu gruptaki hayvanların etlerinde konjüge
linoleik asit ile bazı omega 3 yağ asitlerinin daha az bi-
riktiği bildirilmiştir.
Özellikle içecek endüstrisi için üretilen tüketime
hazır farklı çay ürünlerinin sonucunda ortaya çıkan lif,
protein, bazı vitaminler ve biyoaktif maddeler içeren çay
yaprağı atıklarının rasyonlarına katıldığı keçilerde bü-
yüme performansı, et kalitesi, kan metabolitleri ve
immun hücre proliferasyonunu olumlu etkilemiştir.65
SONUÇ
Sonuç olarak, artan dünya nüfusu ile birlikte, hayvan
yemi olarak kullanılan bir çok yem hammadesinin sa-
dece hayvan besleme alanında değil aynı zamanda biyo-
yakıt üretiminde de kullanılmaya başlanması, yapılacak
bilimsel çalışmaların sadece alternatif yem maddeleri
bulma yönünde değil, aynı zamanda doğayı kirletici
özelliği bulunan ve hayvan besleme alanında kullanıl-
mayan mevcut pek çok tarımsal ve endüstriyel atıkların
bir takım uygulamalarla yem niteliklerini artırmaya yö-
nelik alanlarda da olması önceliğimiz olmalıdır.

1. Ajila CM, Brar SK, Verma M, Tyagi RD, Godbout
S, Valero JR. Bio-processing of agro-byproducts
to animal feed. Crit Rev Biotechnol. 2012;32:382-
400.
2. Salami SA, Luciano G, O’Grady MN, Biondi L,
Newbold CJ, Kerry JP, et al. Sustainability of feed-
ing plant by-products: A review of the implications
for ruminant meat production. Anim Feed Sci
Technol. 2019;251:37-55.
3. Weiss WP, Erickson DO, Erickson GM, Fisher
GR. Barley distillers grains as a protein supple-
ment for dairy cows. J Dairy Sci. 1989;72: 980-
7.
4. Shelford J, Tait R. Comparison of distillers grains
with solubles from rye and corn in production and
digestibility trials with lactating cows and sheep.
Can J Anim Sci. 1986;66: 1003-8.
5. Kelzer M, Popowski J, Bird S, Cox R, Crawford G,
DiCostanzo A. Effects of including low fat, high
protein dried distillers grains in finishing diets on
feedlot performance and carcass characteristics
of beef steers. University of Minnesota Beef Re-
port. 2011;BR-1104.
6. Kelzer JM, Kononoff PJ, Gehman AM, Tedeschi
LO, Karges K, Gibson ML. Effects of feeding three
types of corn-milling coproducts on milk produc-
tion and ruminal fermentation of lactating Holstein
cattle. J Dairy Sci. 2009;92:5120-32.
7. Gehman AM, Kononoff PJ. Nitrogen utilization,
nutrient digestibility, and excretion of purine de-
rivatives in dairy cattle consuming rations con-
taining corn milling co-products. J Dairy Sci.
2010;93:3641-51.
KAYNAKLAR
8. Archibeque SL, Freetly HC, Ferrell CL. Feeding
distillers grains supplements to improve amino
acid nutriture of lambs consuming moderate-qual-
ity forages. J Anim Sci. 2008;86: 691-701.
9. Al-Suwaiegh S, Fanning KC, Grant RJ, Milton CT,
Klopfenstein TJ. Utilization of distillers grains from
the fermentation of sorghum or corn in diets for
finishing beef and lactating dairy cattle. J Anim
Sci. 2002;80:1105-11.
10. Chiou PW, Chang SH, Chiang JK, Yu B, Chen
CR. Studies on the use of wet sorghum distiller’s
grains in lactating cows. Asian-Australasian J
Anim Sci. 1999;12:895-900.
11. Leibovich J, Vasconcelos JT, Galyean ML. Effects
of corn processing method in diets containing
sorghum wet distillers grain plus solubles on per-
formance and carcass characteristics of finishing
beef cattle and on in vitro fermentation of diets. J
Anim Sci. 2009;87: 2124-32.
12. McKeown LE, Chaves AV, Oba M, Dugan ME,
Okine E, McAllister TA. Effects of corn-, wheat- or
triticale dry distillers’ grains with solubles on in
vitro fermentation, growth performance and car-
cass traits of lambs. Can J Anim Sci. 2010;90:99-
108.
13. Fisher DJ, McKinnon JJ, Mustafa AF, Chris-
tensen DA, McCartney D. Evaluation of wheat-
based thin stillage as a water source for growing
and finishing beef cattle. J Anim Sci. 1999;77:
2810-6.
14. Azarfar A, Jonker A, Yu P. Assessing protein
availability of different bioethanol coproducts in
dairy cattle. Animal. 2013;7:255-64.
15. Zhang SZ, Penner GB, Abdelqader M,
Oba M. Effects of feeding alfalfa hay on chewing,
rumen pH, and milk fat concentration of dairy
cows fed wheat dried distillers grains with solubles
as a partial substitute for barley silage. J Dairy Sci.
2010;93:3243-52.
16. Rausch KD, Belyea RL. The future of coproducts
from corn processing. Appl Biochem Biotechnol.
2006;128:47-86.
17. Dragomir C, Pop S, Florescu N, Vlassa M. The ef-
fect of replacing dietary barley with dry corn gluten
feed on the dynamics of ruminal pH. Arch
Zootech. 2008;11:16-23.
18. Parsons CH, Vasconcelos JT, Swingle RS, Defoor
PJ, Nunnery GA, Salyer GB, et al. Effects of wet
corn gluten feed and roughage levels on perform-
ance, carcass characteristics, and feeding behav-
ior of feedlot cattle. J Anim Sci. 2007;85:3079-89.
19. Biricik H, Gencoglu H, Bozan B, Gulmez BH,
Turkmen II. The effect of dry corn gluten feed on
chewing activities and rumen parameters in lac-
tating dairy cows. Ital J Anim Sci. 2007;6: 61-70.
20. Allen DM, Grant RJ. Interactions between forage
and wet corn gluten feed as sources of fiber in
diets for lactating dairy cows. J Dairy Sci.
2000;83:322-31.
21. Kononoff PJ, Ivan SK, Matzke W, Grant RJ, Stock
RA, Klopfenstein TJ. Milk production of dairy cows
fed wet corn gluten feed during the dry period and
lactation. J Dairy Sci. 2006;89: 2608-17.
22. Schroeder JW. Optimizing the level of wet corn
gluten feed in the diet of lactating dairy cows. J
Dairy Sci. 2003;86:844-51.

20
 Eyüp Eren Gültepe ve ark.
23. Richards CJ, Stock RA, Klopfenstein TJ, Shain
DH. Effect of wet corn gluten feed, supplemental
protein, and tallow on steer finishing performance.
J Anim Sci. 1998;76:421-8.
24. Beauchemin KA, Koenig KM. Feedlot cattle diets
based on barley or corn supplemented with dry
corn gluten feed evaluated using the NRC and
CNCPS beef models. Can J Anim Sci.
2005;85:365-75.
25. Hussein HS, Berger LL. Effects of feed intake and
dietary level of wet corn gluten feed on feedlot per-
formance, digestibility of nutrients, and carcass
characteristics of growing-finishing beef heifers. J
Anim Sci. 1995;73:3246-52.
26. Moore JA, Poore MH, Luginbuhl JM. By-product
feeds for meat goats: effects on digestibility, ru-
minal environment, and carcass characteristics. J
Anim Sci. 2002;80:1752-8.
27. Sanz Sampelayo MR, Pérez ML, Gil Extremera F,
Boza JJ, Boza J. Use of different dietary protein
sources for lactating goats: milk production and
composition as functions of protein degradability
and amino acid composition. J Dairy Sci.
1999;82:555-65.
28. Jiang X, Liu X, Liu S, Li Y, Zhao HB, Zhang YG.
Growth, rumen fermentation and plasma metabo-
lites of Holstein male calves fed fermented corn
gluten meal during the postweaning stage. Anim
Feed Sci Technol. 2019;249:1-9.
29. Annexstad RJ, Stern MD, Otterby DE, Linn JG,
Hansen WP. Extruded soybeans and corn gluten
meal as supplemental protein sources for lactating
dairy cattle. J Dairy Sci. 1987;70: 814-22.
30. Aboozar M, Amanlou H, Aghazadeh A, Nazer-Adl
K, Moeini M. Impacts of fish meal and corn gluten
meal on performance and body tissue mobiliza-
tion of Holstein fresh cows. Adv Environ Biol.
2012;6:190-8.
31. Milis C, Liamadis D, Karalazos A, Dotas D. Effects
of main protein, non-forage fibre and forage
source on digestibility, N balance and energy
value of sheep rations. Small Rum Res.
2005;59:65-73.
32. Laudadio V, Tufarelli V. Effects of pelleted total
mixed rations with different rumen degradable pro-
tein on milk yield and composition of Jonica dairy
goat. Small Rumin Res. 2010;90:47-52.
33. Mustafa AF, McKinnon JJ, Ingledew MW, Chris-
tensen DA. The nutritive value for ruminants of
thin stillage and distillers’ grains derived from
wheat, rye, triticale and barley. J Sci Food Agric.
2000;80:607-13.
34. Lassiter CA, Huffman CF, Duncan CW. Ground
corn cobs as a source of roughage for lactating
dairy cows. J Dairy Sci. 1958;41:176-81.
35. Emery RS, Brown LD, Thomas JW. Comparison
of corn cobs and hay in ground, restricted-
roughage rations affecting milk composition. J
Dairy Sci. 1964;47:1322-4.
36. Wachirapakorn C, Parmaluk P, Wanapat M,
Pakdee P, Cherdthong A. Effects of levels of
crude protein and ground corn cobs in total mixed
ration on intake, rumen fermentation and milk pro-
duction in crossbred Holstein Friesian lactating
dairy cows. J Appl Anim Res. 2014;42:263-8.
37. Fasae O, Adedokun F, Badmos T. Effect of for-
age legume supplementation of maize cobs on
View publication stats
Bitkisel ve Endüstriyel Atıkların Ruminant Beslemede Etkin Kullanımının...
the performance of West African Dwarf Sheep.
Slovak J Anim Sci. 2014;47:157-63.
38. Ososanya T, Alabi BO, Sorunke AO. Performance
and digestibility of corncob and cowpea husk diets
by West African Dwarf Sheep. Pakistan J Nutr.
2013;12:85-8.
39. Ogunleke F, Ajayi F, Morakinyo O, Saka A. Per-
formance and blood profile of West African Dwarf
goat fed concentrate supplement containing vary-
ing levels of corncobs. Am J Exp Agric.
2014;4:1861-8.
40. Rajmane S, Deshmukh S. Nutritional evaluation
of complete rations in goats. Indian J Anim Nutr.
2000;17:246-8.
41. Reddy G, Reddy M. Effect of processing of maize
cobs on nutrient utilization in sheep and goats. In-
dian J Anim Nutr. 1991;8:127-30.
42. Senani S, Sharath B, Elangovan A, Samanta A,
Kolte A. Use of spent maize cobs as source of
roughage in the ration of Bandur lambs. Indian J
Anim Sci. 2013;83:1207-9.
43. Wanapat M, Pilajun R, Kongmun P. Ruminal ecol-
ogy of swamp buffalo as influenced by dietary
sources. Anim Feed Sci Technol. 2009;151:205-
14.
44. Khan MA, Sarwar M, Nisa M, Khan MS. Feeding
value of urea treated corncobs ensiled with or
without enzose (corn dextrose) for lactating cross-
bred cows. Asian-Australasian J Anim Sci.
2004;17:1093-7.
45. Megahed GA, Etman AH. Effects of agricultural
byproducts in ration on productive and reproduc-
tive performance of saidi rams. Acta Vet Brno.
2006;75:227-34.
46. Lopez-Campos O, Bodas R, Prieto N, Frutos P,
Andres S, Giraldez FJ. Vinasse added to the con-
centrate for fattening lambs: Intake, animal per-
formance, and carcass and meat characteristics.
J Anim Sci. 2011;89:1153-62.
47. Nudda A, Buffa G, Atzori AS, Cappai MG, Caboni
P, Fais G, et al. Small amounts of agro-industrial
byproducts in dairy ewes diets affects milk pro-
duction traits and hematological parameters. Anim
Feed Sci Technol. 2019. DOI: 10.1016/j.anifeed-
sci.2019.02.007.
48. Moate PJ, Williams SR, Torok VA, Hannah MC,
Ribaux BE, Tavendale MH, et al. Grape marc re-
duces methane emissions when fed to dairy cows.
J Dairy Sci. 2014;97:5073-87.
49. Emami A, Fathi Nasri MH, Ganjkhanlou M,
Rashidi L, Zali A. Dietary pomegranate seed pulp
increases conjugated-linoleic and -linolenic acids
in muscle and adipose tissues of kid. Anim Feed
Sci Technol. 2015;209:79-89.
50. Kotsampasi B, Christodoulou V, Zotos A, Li-
akopoulou-Kyriakides M, Goulas P, Petrotos K, et
al. Effects of dietary pomegranate byproduct
silage supplementation on performance, carcass
characteristics and meat quality of growing lambs.
Anim Feed Sci Technol. 2014;197:92-102.
51. Lopez MC, Estelles F, Moya VJ, Fernandez C.
Use of dry citrus pulp or soybean hulls as a re-
placement for corn grain in energy and nitrogen
partitioning, methane emissions, and milk per-
formance in lactating Murciano-Granadina goats.
J Dairy Sci. 2014;97:7821-32.
21
52. Kasapidou E, Sossidou E, Mitlianga P. Fruit and
vegetable co-products as functional feed ingredi-
ents in farm animal nutrition for improved product
quality. Agriculture. 2015;5: 1020-34.
53. Duynisveld JL, Charmley E. Potato processing
waste in beef finishing diets; effects on perform-
ance, carcass and meat quality. Anim Prod Sci.
2018;58:546.
54. Pen B, Iwama T, Ooi M, Saitoh T, Kida K, Iketaki
T, et al. Effect of potato by-products based silage
on rumen fermentation, methane production and
nitrogen utilization in Holstein steers. Asian-Aus-
tralasian J Anim Sci. 2006;19:1283-90.
55. Pen B, Oyabu T, Hidaka S, Hidari H. Effect of po-
tato by-products based silage on growth perform-
ance, carcass characteristics and fatty acid
composition of carcass fats in Holstein steers.
Asian-Australasian J Anim Sci. 2005;18:490-6.
56. Santos VC, Ezequiel JM, Morgado ED, Souza
Junior SC. Carcass and meat traits of lambs fed
by-products from the processing of oil seeds. Acta
Sci Anim Sci. 2013;35:387-94.
57. Depenbusch BE, Loe ER, Sindt JJ, Cole NA, Hig-
gins JJ, Drouillard JS. Optimizing use of distillers
grains in finishing diets containing steam-flaked
corn. J Anim Sci. 2009;87:2644-52.
58. Oliveira RL, Palmieri AD, Carvalho ST, Leao AG,
de Abreu CL, Ribeiro CV, et al. Commercial cuts
and chemical and sensory attributes of meat from
crossbred Boer goats fed sunflower cake-based
diets. Anim Sci J. 2015;86: 557-62.
59. de Souza KA, Guerrero A, Cerilo SL, Fernandes
AR, dos Santos Penha D, do Prado IN. Replace-
ment of soybean meal by sunflower cake in
heifers finished on pasture: meat quality. Anim
Prod Sci. 2018;58:2126-31.
60. Kotsampasi B, Bampidis VA, Tsiaousi A,
Christodoulou C, Petrotos K, Amvrosiadis I, et al.
Effects of dietary partly destoned exhausted olive
cake supplementation on performance, carcass
characteristics and meat quality of growing lambs.
Small Rumin Res. 2017;156:33-41.
61. Ozdogan M, Ustundag AO, Yarali E. Effect of
mixed feeds containing different levels of olive
cake on fattening performance, carcass, meat
quality and fatty acids of lambs. Trop Anim Health
Prod. 2017;49: 1631-6.
62. Bezerra LS, Barbosa AM, Carvalho GG, Simion-
ato JI, Freitas JE, Araujo ML, et al. Meat quality of
lambs fed diets with peanut cake. Meat Sci.
2016;121:88-95.
63. Chuntrakort P, Otsuka M, Hayashi K, Takenaka
A, Udchachon S, Sommart K. The effect of dietary
coconut kernels, whole cottonseeds and sun-
flower seeds on the intake, digestibility and en-
teric methane emissions of Zebu beef cattle fed
rice straw based diets. Livest Sci. 2014;161:80-9.
64. Priolo A, Waghorn GC, Lanza M, Biondi L, Pennisi
P. Polyethylene glycol as a means for reducing
the impact of condensed tannins in carob pulp: ef-
fects on lamb growth performance and meat qual-
ity. J Anim Sci. 2000;78: 810-6.
65. Ahmed ST, Lee JW, Mun HS, Yang CJ. Effects of
supplementation with green tea by-products on
growth performance, meat quality, blood metabo-
lites and immune cell proliferation in goats. J Anim
Physiol Anim Nutr (Berl). 2015;99:1127-37.