Elektrotechniek

Basis elektrotechniek
LGGI IBS 2.2 Gebouwen en terreinen


Inhoudsopgave
1 Elektrische installaties 5
1.1 Inleiding 5
1.2 Spanning - voltage 5
1.3 Hoogspanning 6
1.4 Laagspanning 9
1.5 Zwakstroom 11
1.6 Gelijkspanning 12
1.7 Wisselspanning 12
1.8 Vragen 14
2 Alternatieve energievoorziening 17
2.1 Inleiding 17
2.2 Windenergie 18
2.3 Zonne-energie 20
2.4 Waterkrachtcentrales 23
2.5 Energie uit biomassa 23
2.6 Getijdencentrales 23
2.7 Geothermische energie 24
2.8 Vragen 24
3 Elektrotechnische tekeningen 27
3.1 Wat zijn elektrotechnische tekeningen? 27
3.2 Kennismaking met elektrotechnische tekeningen 27
3.3 Samenvatting 32
3.4 Vragen 33
4 Bouwkundige en elektrotechnische tekeningen en symbolen 35
4.1 Inleiding 35
4.2 Bouwkundige symbolen 36
4.3 Symbolen voor verwarmingsinstallaties 47
4.4 Andere bouwkundige tekeningen 47
4.5 Het peil 50
4.6 Het bestek 51
4.7 Sterkstroom installatietekening 52
4.8 Vragen 54
5 Index 57
3

1 Elektrische installaties
1.1 Inleiding
Je hebt elektrische installaties die uitgevoerd zijn als:

• hoogspanningsinstallaties
• laagspanningsinstallaties
• zwakstroominstallaties
De elektrische installatie kan een wisselstroominstallatie of een
gelijkstroominstallatie zijn.
Afb. 1 Elektrische installatie
1.2 Spanning - voltage
De grootte van de spanning die op een elektrische installatie staat

wordt uitgedrukt in volt. De vakman spreekt over spanning, veel
mensen spreken over ‘voltage’.
In Engelstalige gebruiksaanwijzingen wordt ook over voltage

gesproken.
Afb. 2 Waarschuwingsbord
5
1.3 Hoogspanning
Bij een hoogspanningsinstallatie is de spanning hoger dan 1000 V

wisselspanning. Er zijn hoogspanningsinstallaties van 10.000 V, van
150.000 V en zelfs van 380.000 V.
Afb. 3 Van centrale tot woonhuis
Wisselstroom met een zeer hoge spanning wordt veelal vanaf de

centrale boven de grond naar de hoogspanningsstations gevoerd. De
spanningen zijn dan 380.000 V (landelijk) en 150.000 V (regionaal).
Dit zijn de bekende hoogspanningsleidingen door het land.
In de hoogspanningsstations wordt de spanning omlaag

getransformeerd naar 10.000 V. Vandaar gaat de wisselstroom
verder door kabels in de grond naar de transformatorhuisjes in de
woonwijken, bij fabrieken en kantoren.
Afb. 4 Hoogspanningspark
7
Op verschillende plaatsen in woonwijken en bij kantoren zie je een

transformatorhuisje staan. Zo’n transformatorhuisje kan een stenen
gebouwtje zijn, maar kan ook van beton zijn. Daarin staat dan de
laagspanningstransformator opgesteld. Deze transformator verlaagt
de hoogspanning van 10.000 V naar 230 V en 400 V wisselspanning.
Afb. 5 Transformatorhuisje
1.4 Laagspanning
Bij een laagspanningsinstallatie is de voedingsspanning niet hoger

dan 1000 V wisselspanning. Overal om je heen kom je
laagspanningsinstallaties tegen. In woonhuizen, winkels, kantoren,
fabrieken enzovoort.
Laagspanningsinstallaties noem je ook wel sterkstroominstallaties. De

aanduiding sterkstroominstallaties wordt steeds minder gebruikt.
Afb. 6 Laagspanningsinstallatie
Woningen
De elektrische installatie in een woning is een

laagspanningsinstallatie. De spanning die op de installatie in een
woning staat is 230 V wisselspanning.
Huishoudelijke apparaten zijn daarom geschikt voor 230 V

wisselspanning. Enkele voorbeelden van huishoudelijke apparaten
zijn:
• wasmachine
• koelkast
• stereo-installatie
• computer
• televisietoestel
9
Afb. 7 Elektrische toestellen
Fabrieken (industrie)
In fabrieken draaien de elektromotoren van de machines op een

spanning van 400 V wisselspanning. Ook de lastransformatoren
worden op 400 V aangesloten. Dit noemt men ook wel ‘krachtstroom’.
1.5 Zwakstroom
Zwakstroominstallaties worden meestal gevoed door een batterij of

een transformator. Het stroomverbruik van een zwakstroominstallatie
is laag, vandaar de naam zwakstroom.
Voorbeelden hiervan zijn de beltransformator, een adapter en de

transformator van een modelspoorbaan. De spanning van een
beltransformator is niet hoger dan 8 V wisselspanning. Een adapter
kan, afhankelijk van het doel waarvoor die bestemd is, een spanning
afgeven van 3 V, 4,5 V, 6 V, 9 V of 12 V. Dit staat duidelijk op de
adapter vermeld. Een batterij kan 1,5 V, 4,5 V of 9 V gelijkspanning
zijn.
Afb. 8 Adapter
Afb. 9 Transformator voor inbouw in installatiekast
Afb. 10 Transformator voor een elektrische modelspoorbaan
11
1.6 Gelijkspanning
Gelijkspanning wordt geleverd door een gelijkspanningsbron.

Gelijkspanningsbronnen zijn bijvoorbeeld:
• accu’s
• batterijen
• voedingsapparaten
• zonnecellen
• thermokoppels
Afb. 11 Batterij met lampje
Afb. 12 Auto-accu
Gelijkspanningsbronnen hebben een pluspool en een minpool. Als

men op de polen van de batterij een lampje aansluit, dan vloeit er
een stroom. Het lampje brandt. De stroom die altijd maar in één
richting (van de plus- naar de minpool) vloeit, noemen we een
gelijkstroom.
1.7 Wisselspanning
Wisselspanning wordt geleverd door een wisselspanningsbron.
Fietsdynamo’s en de generatoren in de energiecentrales zijn

wisselstroombronnen. Van wisselspanningsbronnen zijn de
aansluitingen beurtelings negatief en positief ten opzichte van elkaar.

Omdat de spanning over de aansluitingen steeds wisselt van richting
spreekt men van wisselspanning.
+2
(volt)
+1 max
1 2 3 4 5 6 7 8 (seconden)
Afb. 13 Sinusvorm
De vorm van de ideale wisselspanning is sinusvormig. Twee

opeenvolgende wisselingen noemt men een periode. Het aantal
wisselingen per seconde noemt men de frequentie. De eenheid voor
frequentie is hertz, afgekort als Hz.
In Europa en dus ook in Nederland is de frequentie van de

wisselspanning op het elektriciteitsnet 50 hertz, meestal aangegeven
als 50 Hz. In Amerika is de frequentie van het elektriciteitsnet
60 hertz, dus 60 Hz.
Op sommige huishoudelijke apparaten staat dan ook de frequentie

aangegeven met 50 - 60 Hz.
Afb. 14 Toestel plaatje 50 - 60 Hz
13
1.8 Vragen
1. Elektrische installaties kunnen we indelen naar de hoogte van

hun spanning. Noem de drie soorten elektrische installaties,
uitgaande van de spanning.
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
2. In welke eenheid wordt de spanning uitgedrukt?
_________________________________________________________
3. Met welk woord wordt in Engelstalige gebruiksaanwijzingen de

spanning aangeduid?
_________________________________________________________
4. Vanaf welke waarde in volt valt een elektrische installatie onder

‘hoogspanning’?
_________________________________________________________
5. Welke spanning kunnen de hoogspanningsdraden die aan de

hoogspanningsmasten hangen in de polders zoal hebben?
_________________________________________________________
6. Hoe groot is de voedingsspanning die een transformatorhuisje

binnenkomt?
_________________________________________________________
7. Hoe groot is de spanning op de kabels die de elektrische stroom

van het transformatorhuisje naar de woonhuizen brengt?
_________________________________________________________
8. Wat is de bovengrens van de spanning bij een

laagspanningsinstallatie?
_________________________________________________________
9. Hoe groot is de spanning van een elektrische installatie in een

woning?
_________________________________________________________
10. Hoe groot is de spanning waarop motoren in fabrieken draaien?
_________________________________________________________
11. Zoek een ronde staafbatterij op, bijvoorbeeld uit je walkman of

transistorontvanger.
Hoe groot is de spanning die deze batterij levert?
_________________________________________________________
12. Is de spanning van de batterij uit vraag 11 een wisselspanning

of gelijkspanning?
_________________________________________________________
13. Is de spanning op de wandcontactdoos in de woonkamer een

wisselspanning of gelijkspanning?
_________________________________________________________
14. Hoe noem je een wisselspanning die de vorm van een sinuslijn
heeft?
_________________________________________________________
15. In welke eenheid wordt het aantal wisselingen per seconde, ook
wel frequentie genaamd, uitgedrukt?
_________________________________________________________
16. Wat is de afkorting van het antwoord van vraag 15?
_________________________________________________________
17. Hoe groot is de frequentie van de wisselstroom:
a. in Europa?
_________________________________________________________
b. in Amerika?
_________________________________________________________
15

2 Alternatieve energievoorziening
2.1 Inleiding
Onder alternatieve energie verstaat men elektrische energie die niet

opgewekt wordt in kolen-, olie-, gas- of kerncentrales.
De energiebronnen voor alternatieve energie zijn wind, zonlicht,

waterkracht, aardwarmte en biomassa. Alternatieve energie is ook
bekend als ‘groene stroom’. Deze wordt opgewekt door:
• windmolens
• zonnepanelen
• waterkrachtcentrales
• thermische centrales gestookt met biomassa
• getijdencentrales
• geothermische centrales
Afb. 1 Generatoreenheid in een elektrische centrale
17
2.2 Windenergie
Windenergie wordt opgewekt door windmolens. De kleinere

windmolens hebben een vermogen van ongeveer 200 kW en wekken
een gelijkstroom op. De gelijkstroomgenerator wordt aangedreven
via een tandwielkast. De gelijkstroom wordt door middel van een
statische gelijkrichter omgezet in een driefasen wisselstroom. Deze
driefasen wisselstroom wordt aan het openbaar elektriciteitsnet
geleverd.
Afb. 2 Windmolens
De grotere windmolens kunnen een hoogte hebben van 60 tot meer

dan 100 m. De wieken van die molens hebben een diameter van 44
tot 82 m. Het vermogen dat deze grote windmolens kunnen
opwekken gaat zelfs tot 2,3 MW. Ze hebben een driefasen
wisselstroomgenerator die via een tandwielkast wordt aangedreven.
De driefasen wisselstroom wordt aan het elektriciteitsnet geleverd. Er
zijn plannen om in zee grote windmolenparken aan te leggen.
Voordelen windmolens
• gratis energie (wind)
• schone energie, geen vervuiling
• onbeperkt beschikbaar
• geen uitstoot van broeikasgassen
Nadelen windmolens
• windmolens zijn duur in aanschaf
• als het niet waait is er geen energie beschikbaar
• het vermogen dat één windmolen opwekt is relatief klein
(er zijn veel windmolens nodig)
• boven windkracht 8 moet de molen stilgezet worden
• windmolens zijn onderhoudsgevoelig (hebben veel onderhoud
nodig)
• vogels vliegen tegen de wieken aan
• windmolens kunnen het landschap ontsieren (horizonvervuiling)
• alleen met subsidie is een windmolen rendabel te exploiteren
•
Afb. 3 Inwendige van een molen
De keuze voor het plaatsen van windmolens is een afweging van

voor- en nadelen. Er is geen uitstoot van broeikasgassen en dat is
goed voor het milieu. Windmolens worden geplaatst om het milieu te
sparen en de uitstoot van CO2 (koolstofdioxide) te beperken.
Afb. 4 Molenpark
19
2.3 Zonne-energie
Fotovoltaïsche energie, beter bekend als zonne-energie, is een

systeem waarbij lichtenergie en zonne-energie omgezet worden in
elektrische energie. Hiervoor worden zonnecellen of solarcellen
gebruikt die een gelijkspanning en gelijkstroom opwekken. Dit zijn
dunne schijven zeer zuiver silicium die geschikt zijn gemaakt om
licht- en zonne-energie om te zetten in elektrische energie. De
schijven meten ongeveer 12,5 cm bij 12,5 cm en worden
samengebouwd tot panelen. Eén schijf of cel wekt een spanning op
van ongeveer 0,5 V.
Afb. 5 Zonnecel; één cel
De grootte van de stroom is afhankelijk van de oppervlakte van de

cel en de hoeveelheid licht die er op valt. Bij volle zon zal er een
grotere stroom opgewekt worden dan bij bewolkt weer. Ook bij
bewolkt weer wordt er elektrische energie opgewekt. Bij de maximale
instraling van licht (zon) wekt één cel een stroom op van 4 A bij een
spanning van 0,5 V. Dit is een vermogen van 2 W (4 A x 0,5 V =
2 W). Het rendement van de huidige zonnecel ligt tussen de 12 en
15%.
Om grotere vermogens te krijgen worden meerdere cellen

samengebouwd tot panelen, ook wel ‘zonnecollectoren’ genaamd. De
panelen zijn weerbestendig en voorzien van doorschijnende ramen
die de silicium zonnecellen beschermen. Een veel gebruikt paneel of
module is een groep van 36 in serie geschakelde cellen voor een
bedrijfsspanning van 12 V.
Afb. 6 Zonnepaneel
Deze module is goed bruikbaar in combinatie met een accu van 12 V

voor de voeding van parkeermeters, praatpalen, lichtboeien
enzovoort. Tevens is deze energiebron bijzonder geschikt als
energieleverancier op plaatsen waar geen elektriciteitskabels liggen of
waarvan de aanleg zeer kostbaar is. Ook bushalten buiten de
bebouwde kom kunnen zo verlicht worden. Overdag wordt een accu
opgeladen met zonne-energie.
Afb. 7 Zonnedak of zonnewand
21
Afb. 8 Praatpaal en drinkbak op zonne-energie
Voor grotere vermogens kan door het parallel en in serie schakelen

de gewenste spanning en stroom worden verkregen. Door middel van
een statische omzetter wordt de gelijkstroom omgezet in driefasen
wisselstroom. Hiermee kan men voorzien in de eigen energiebehoefte
van woningen, scholen, kantoren enzovoort. Energie die over is kan
aan het openbare elektriciteitsnet worden geleverd.
Afb. 9 Omzetters voor de woning
Voordelen zonne-energie
• energie is gratis (zonlicht)
• schone energie, geen vervuiling
• onbeperkt aanwezig
• geen uitstoot van broeikasgassen
Nadelen zonne-energie
• laag rendement
• grote oppervlakken nodig bij grotere vermogens (± 128 W per
m2)
• duur in aanschaf
• zonder subsidie is de terugverdientijd zeer lang
2.4 Waterkrachtcentrales
In waterkrachtcentrales of hydrocentrales wordt energie van

stromend water omgezet in elektrische energie. Het water drijft een
waterturbine aan. De waterturbine drijft de generator aan die een
driefasen wisselspanning opwekt.
Afb. 10 Waterkrachtcentrale
In Zwitserland, Oostenrijk, Noorwegen en nog meer landen met

bergen, worden stuwdammen gebouwd. Het water in de
stuwdammen gebruikt men om elektrische energie op te wekken. In
Nederland zijn in de stuwen in de Lek en de Rijn kleine
waterkrachtcentrales gebouwd. Gezien het geringe verval is het
opgewekte vermogen dan ook klein.
2.5 Energie uit biomassa
Biomassa is een vorm van brandstof die uit de natuur voortkomt.

Onder biomassa valt houtafval, haksels, snoeihout, stro, bermgras
enzovoort. Omdat het groeit in de natuur is het ook een vorm van
zonne-energie. Het wordt gestookt in de ketels van thermische
centrales.
2.6 Getijdencentrales
Getijdencentrales zijn ook waterkrachtcentrales. Hierbij wordt het

verschil tussen eb en vloed gebruikt om waterturbines aan te drijven.
Bij vloed wordt een groot bassin gevuld met zeewater. Bij eb wordt
het water door waterturbines geleid die elektrische generatoren
aandrijven. In Frankrijk is een getijdencentrale aan de Noord-
Atlantische kust.
23
2.7 Geothermische energie
Geothermische energie wordt gewonnen uit aardwarmte. Op

sommige plaatsen op aarde, zoals in IJsland, spuit heet water
spontaan uit de aarde. Door buizen naar die heetwaterbronnen te
boren kan men deze gratis warmte benutten.
2.8 Vragen
1. Onder welke naam is alternatieve energie ook bekend?
_________________________________________________________
2. Uit welke energiebronnen wordt alternatieve energie gewonnen?
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
3. Welk hulpmiddel wordt gebruikt om de gelijkstroom van een

windmolen om te zetten in een driefasen wisselstroom?
_________________________________________________________
4. Hoe hoog kunnen de grote windmolens zijn?
_________________________________________________________
5. Noem drie voordelen van windenergie.
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
6. Noem drie nadelen van windmolens.
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
7. Hoe groot zijn de afmetingen van één siliciumschijf?
_________________________________________________________
8. Hoe groot is de spanning die opgewekt wordt in één cel van een
zonnepaneel?
_________________________________________________________
9. Zijn er in Nederland waterkrachtcentrales?
_________________________________________________________
10. Wat is biomassa?
_________________________________________________________
_________________________________________________________
25

3 Elektrotechnische tekeningen
Als je werkt aan een elektrotechnische installatie, kun je niet zonder

goede documentatie. Je werkt soms met lijsten, maar vaak gebruik je
een tekening.
3.1 Wat zijn elektrotechnische tekeningen?
Een tekening heeft als doel om de werking of opbouw ergens van

vast te leggen en deze informatie over te dragen aan andere mensen.
Sommige tekeningen geven grote lijnen weer. In andere tekeningen
gaat het juist weer om de details. Het is dus belangrijk dat een
tekening duidelijk en overzichtelijk is gemaakt.
3.2 Kennismaking met elektrotechnische tekeningen
In de elektrotechniek kom je diverse soorten van tekeningen tegen.

Die hebben hun eigen functie en geven hun eigen bepaalde informatie
weer. Welke tekening je gebruikt, hangt af van wat je ermee wilt.
In de functie van elektrotechnische tekeningen onderscheid je:

• Verklarende tekening. Dat is een tekening of schema om de
werking van een schakeling, toestel of installatie te verklaren.
• Uitvoerende tekening. Dat is een tekening of schema om de
aansluiting of opbouw van een schakeling, toestel of installatie
weer te geven.
De elektrotechnische tekeningen die je in de praktijk het meest
gebruikt zijn:
• de installatietekening
• het stroomkringschema
Andere tekeningen die je tegenkomt, zijn:
• het bedradingsschema
• het grondschema
• het installatieschema
• het leidingschema
• het aansluitschema
27
Installatietekening
In een installatietekening zie je de bouwkundige tekening van een of

meer ruimten. Daarin staan de leidingen van de elektrotechnische
installatie die er moet komen of zich daar al bevindt.
IP...
berging
2 x 58 W
Afb. 1 Voorbeeld van een installatietekening
Per leidingdeel zie je aanduidingen voor de nul-, fase-,

beschermings-, schakelen wisseldraden.
Ook schakelaars, lichtpunten en eventuele apparaten of toestellen
vind je erin terug.
Het is deze tekening die je gebruikt als je nieuwe installaties aanlegt.
Stroomkringschema
In een stroomkringschema zie je hoe alle onderdelen in een

schakeling met elkaar zijn verbonden. Daardoor kun je begrijpen hoe
die schakeling werkt.
L1
S1 K1:2
uit
S2 k1:1
aan verlichting
algemeen
K1 H1
Afb. 2 Voorbeeld van een stroomkringschema
Een stroomkringschema zegt dus niets over waar iets in de ruimte is

geplaatst of hoe bedrading er uitziet.
Watervalprincipe
Stroomkringschema’s lees je volgens het watervalprincipe. Tussen de

horizontale voedingslijnen staan de onderdelen getekend. Van boven
naar beneden en van links naar rechts. Soms staan alle
voedingslijnen uitsluitend links of boven getekend.
Uitvoerend stroomkringschema
In een uitvoerend stroomkringschema zie je precies hetzelfde als in

een gewoon stroomkringschema.
X4-05
L1
11 23
S1 K1:2
uit 12 24
13 13
S2 k1:1
aan 14 14
X4-02
A1 1
H1 verlichting
K1 aan
A2 2
(rood) algemeen
X4-01
X4-03
N
Afb. 3 Voorbeeld van een uitvoerend stroomkringschema
Er zit alleen extra informatie in voor het aansluiten. alle aansluitingen

van alle componenten zijn gecodeerd. Ook zie je op welke
aansluitingen draden samenkomen.
Bedradingsschema
In een bedradingsschema zie je hoe draden lopen in een installatie of

in een toestel.
centraaldoos
L1
N
PE
a b
lamp b lamp a PE N L1
serieschakelaar wandcontactdoo
Afb. 4 Voorbeeld van een bedradingsschema
29
Leidingwegen en alle draden zijn ongeveer getekend zoals ze in de

ruimte lopen. Schakelaars, lichtpunten en dergelijke zijn getekend in
de volgorde waarin ze gemonteerd zijn. Van toestellen zie je alle
afzonderlijke onderdelen.
Eénlijnige tekenwijze
Ook al is het een bedradingsschema, toch zijn niet altijd alle draden
getekend. Soms zie je wel eens dat meerdere parallelle draden als
één lijn zijn getekend. De aftakkingen hebben dan een nummer. Ook
zie je soms alleen maar verwijzingen staan.
B1
1
B3
3
B4
4
B5
5
1
A1
A2
2
2 5
C2 D5
3 4
C3 D4
Afb. 5 Voorbeelden van een bedradingsschema volgens éénlijnige tekenwijze
Grondschema
In een grondschema zie je de samenstelling van een

elektrotechnische installatie zo eenvoudig mogelijk weergegeven. Alle
functionele informatie staat erin. De exacte afzonderlijke
aansluitingen niet.
25
F1
16 Q2
E1
25 16 A
F2
16 Q3
Q1 M M1
400 V
25 16 A
63 A F3
25 Q4
M M2
25 A
Afb. 6 Voorbeeld van een grondschema
Installatieschema
Het installatieschema lijkt veel op het grondschema, maar er staan

meer gegevens in.
25 VA VA diversentot. VA
10 25 A
1 H 07 V-U 2,5 mm2 16 mm 5 400 5 1000 1400
40 A 25
16 25 A
2 H 07 V-U 2,5 mm2 16 mm 2 160 4 800 960
25
If = 0,03 A 16 25 A was-
3 H 07 V-U 2,5 mm2 16 mm machine 3200
40 A 25 25 A
4 reserve
If = 0,03 A H 07 V-U 4 mm2 16 mm totaal aangeslotenvermogen 5560 VA

te verwachten 3300 VA
6 mm2
gas
6 mm2
water
RA ≤ 166
Afb. 7 Voorbeeld van een installatieschema
Enkele van deze gegevens zijn:

• de soorten van leidingen
• de doorsneden van leidingen
• de instellingen van beveiligingen
Een installatieschema wordt meestal gemaakt voor één schakelen
verdeelinrichting, zoals bijvoorbeeld de meterkast in een woning.
Leidingschema
Een grotere installatie kan bestaan uit verschillende delen, zoals de

schakelen verdeelinrichting, schakelkasten, bedieningslessenaars,
controlepanelen, verlichting en machines. In een leidingschema zie je
alle verbindingen van de delen in zo’n installatie.
Schakel- & verdeelinrichting Schakel- & besturingskast
(centrale schakelruimte) (centrale schakelruimte)
711 721 Koelwaterpomp 1
LSVI-07 M (pompruimte 71)
LSSE-07
Schakelpaneel 722 Koelwaterpomp 1

(Bedieningsruimte pompen) M
(pompruimte 71)
741
742
743 731 Koelwaterpomp 2
M
744 (pompruimte 72)
LSSP-07
732 Koelwaterpomp 2
Meter & indicatiepaneel M
(pompruimte 72)
(bedieningsruimte pompen)
745
746
747
748
LSIP-07
Afb. 8 Voorbeeld van een leidingschema
31
Aansluitschema
Op een aansluitschema geef je alle aansluitpunten aan.

Dit kunnen de klemmenstroken zijn van besturingskasten en motoren
die via kabels met elkaar zijn verbonden.
LSSE-07-X2
L'107
L'208
L'309
N 10
721
11
RES 12
L'1 13
L'2 14
Afb. 9 Voorbeeld van een aansluitschema
In het aansluitschema kun je zien welke kabelader je op welke klem

moet aansluiten. Soms gebruik je aansluitlijsten of aansluittabellen in
plaats van -schema’s.
3.3 Samenvatting
In de elektrotechniek kom je een aantal soorten tekening tegen. Die

hebben hun eigen functie en geven hun eigen bepaalde informatie
weer.
In de functie van elektrotechnische tekeningen onderscheid je:

• verklarende tekening
• uitvoerende tekening
De elektrotechnische tekeningen die je in de praktijk het meest

gebruikt zijn:
• de installatietekening
• het stroomkringschema
Andere tekeningen die je tegenkomt, zijn:
• het bedradingsschema
• het grondschema
• het installatieschema
• het leidingschema
• het aansluitschema
3.4 Vragen
1. Welke twee groepen elektrotechnische tekeningen onderscheid

je naar functie?
_________________________________________________________
_________________________________________________________
2. Welke elektrotechnische tekening gebruik je als je iets wilt

nagaan over de werking van een schakeling?
_________________________________________________________
_________________________________________________________
3. Wat is het watervalprincipe?
_________________________________________________________
_________________________________________________________
4. Wanneer is een stroomkringschema een uitvoerend

stroomkringschema?
_________________________________________________________
_________________________________________________________
5. Welke elektrotechnische tekening gebruik je als je nieuwe

installaties aanlegt?
_________________________________________________________
_________________________________________________________
6. Zie je in een bedradingsschema altijd alle draden getekend? Leg

uit.
_________________________________________________________
_________________________________________________________
7. Welke elektrotechnische tekening geeft de verbindingen weer

tussen verschillende delen van een installatie?
_________________________________________________________
_________________________________________________________
8. In welke elektrotechnische tekening zie je de exacte aansluiting

van de aders van kabels op klemmenstroken?
_________________________________________________________
33
4 Bouwkundige en elektrotechnische
tekeningen en symbolen
4.1 Inleiding
Bouwkundige tekeningen worden gemaakt als er een woning, kantoor

of fabriek wordt gebouwd. Er wordt dan een plattegrond getekend
met daarin de muren, de deuren, de ramen enzovoort. Ook worden er
tekeningen van de fundering, de verdiepingen en de constructie van
het bouwwerk gemaakt. Het bouwbedrijf gebruikt deze tekening om
het gebouw te kunnen bouwen. Een installatiebedrijf gebruikt deze
tekening om er zijn installatie in te kunnen projecteren.
De diverse functies en onderdelen worden door middel van symbolen

aan gegeven.
Naast deze plattegronden tekenen we vaak aanzichten, doorsneden

en detailtekeningen van constructies. Die geven extra informatie over
het gebouw en de indeling ervan.
Bijna alle installatietekeningen gaan uit van bouwkundige tekeningen.

Daarom is het belangrijk dat elektrotechnici, ontwerpers en monteurs
een bouwkundige tekening kunnen lezen. Ze moeten kunnen zien
waar de installatie moet komen.
Hiermee worden fouten voorkomen b.v:

• een kabel die door een rookkanaal of over een lichtkoepel loopt
• een schakelaar aan de verkeerde kant van een deur
• een aansluitpunt op een onbereikbare plaats.
35
in afbeelding 1 is een plattegrond getekend van de begane grond van

een woning. In deze plattegrond is praktisch niet te zien dat de
keuken, de erker en het eetgedeelte een schuin dak hebben. In dat
deel van de woning kunnen de leidingen dus niet in het plafond
worden gelegd. Daar moeten de leidingen worden aangelegd tijdens
het metselen van de spouwmuur. Ook kunnen ze later in de muur
worden gefreesd.
Afb. 1 Plattegrond
4.2 Bouwkundige symbolen
36 Bouwkundige en elektrotechnische tekeningen en symbolen

Muren
Afb. 2 Symbolen muren
37
Bij normale baksteen (220x110x55) geven we de dikte van de muur

meestal niet aan.
Afb. 3 Baksteen
Verband
De manier waarop de stenen zijn gemetseld noemen we het verband

van het metselwerk. De lintvoeg is de lange voeg. De stootvoeg is de
korte voeg. Een voeg is ongeveer 1 cm breed.
lintvoeg
stootvoeg
Afb. 4 Verband
De laatste rij stenen van een muur die horizontaal is gelegd is

meestal de zwakste laag van een muur. Daar moeten we dus extra
uitkijken met frezen en boren.

Daken
Daken tekenen we niet in een plattegrond, maar wel in

aanzichttekeningen en doorsnedetekeningen. Toch wordt het type
dak vaak in een plattegrond omschreven, bijvoorbeeld: ‘erker’ of
‘vide’. Aan het woord ‘nok’ weet men dat een dak schuin is.
Een erker is een kleine uitbouw

van (meestal) een woning.
erker
nok Een vide is een hoge loze ruimte.

Leidingen kunnen er vaak niet gelegd
worden. omdat de balken (spanten)
in het zicht zijn en niet zijn
vide afgetimmerd.
De nok is het hoogste punt van het dak.
Een dakkapel is een uitbouw van het

dak, deze loopt niet met de daklijn mee.
dakkapel
daklijn
Een koekoek is een constructie die

licht doorlaat en kan in het dak
gemaakt zijn maar ook in kelders.
koekoek
symbool
lichtkoepel
Afb. 5 Daken
39
Kanalen
Afb. 6 Sparingen voor kanalen
Vloeren
Houten vloeren of plafonds
Houten vloeren, plafonds of daken geven we aan volgens

afbeelding 7. De leidingen leggen we tussen de balken van het
plafond.
vloer leiding
symbool in
balk afstand is doorsneden
plafond vaak 610 mm
Afb. 7 Vloeren
Betonvloeren, niet in het werk gestort
Deze betonnen bouwelementen maken we niet op de bouwplaats zelf.

Deze prefabvloeren of vloerelementen bestaan in twee uitvoeringen.
Dat zijn:
• kant-en-klare vloeren (volledig afgewerkte vloeren)
• vloeren die moeten worden afgewerkt op de bouwplaats

Kant-en-klare vloeren
Bij de kant-en-klare vloeren zijn de leidingen al in de betonfabriek

met het beton 'meegestort'. De leidingen die uit deze vloeren komen,
monden uit in conische eindstukken. De zakeinden of verbindingen
bevestigen we in deze conische eindstukken.
In afbeelding 8 zien we een sterkstroomleiding met een meegestorte

centraaldoos.
Afb. 8 Sterkstroomleiding met meegestorte centraaldoos
In afbeelding 9 zien we een meegestorte communicatieleiding. In

deze leiding zitten geen dozen.
Afb. 9 Meegestorte communicatieleiding
41
Prefabvloeren
Bij deze vloeren leggen we de leidingen over de vloer. Ze komen te

liggen in de daarna aan te brengen afwerkvloer. In de fabriek zijn er
al sparingen aangebracht voor de leidingen. In afbeelding 10 zien we
hoe een sterkstroomleiding in een prefabvloer komt. De buizen
komen tussen de centraaldozen en de aansluitdozen.
Afb. 10 Sterkstroomleiding in een prefabvloer
In afbeelding 11 zien we een buis voor een communicatieleiding. Er is

alleen een doos voor het aansluitpunt in de muur.
Afb. 11 Communicatieleiding in een prefabvloer
Vloerelementen
Deze vloer noemen we ook wel systeemvloer of broodjesvloer. Over

de elementen komt nog een afwerkvloer. Deze vloer is snel en
goedkoop te leggen.
Omdat de onderkant van de vloer niet is afgewerkt wordt deze vloer

alleen gebruikt voor de begane grond. De leidingen kunnen we alleen
leggen tussen balk en element of uiteraard onder de vloer. Soms
moeten we leidingen door de vloer aanbrengen. Dat gaat het

makkelijkst in het midden van het element. In afbeelding 12 zien we

een vloerelement en legplan.
elementenvloer
element (broodje)
betonbalken
afwerkvloer stampbeton
gewapende betonbalk element (broodje)
Afb. 12 Vloerelement en legplan
Betonvloeren, in het werk gestort
Het storten van beton op de bouwplaats noemen we ook wel

gietbouw. Bij gietbouw maken we de leidingen en dozen met
vlechtdraad vast aan de wapening. Daarna wordt het beton gestort.
In afbeelding 13 zien we buizen en een doos voor de

sterkstroominstallatie.
Afb. 13 Buizen en een doos voor de sterkstroominstallatie
In afbeelding 14 zien we buizen voor communicatieleidingen.
Afb. 14 Buizen voor communicatieleidingen
43
Deuren
Afb. 15 Symbolen deur
Draairichting
Een deur is rechtsom sluitend als deze met de klok meedraait tijdens
het sluiten. A is de openingszijde.
Afb. 16 Draairichting

Trappen
Afb. 17 Symbolen trap
In afbeelding 18 zien we een spiltrap. In afbeelding 19 een rechte

trap. De stip geeft het laagste punt aan. De pijl wijst naar het
hoogste punt.
Afb. 18 Spiltrap
Afb. 19 Rechte trap
45
Keuken
Afb. 20 Symbolen keuken
Badkamer
Afb. 21 Symbolen badkamer
Slaapkamer
Afb. 22 Symbolen slaapkamer

Gang
Afb. 23 Symbolen gang
4.3 Symbolen voor verwarmingsinstallaties
Ketels
Afb. 24 Symbolen ketels
Verwarmingslichamen
Afb. 25 Symbolen verwarmingslichamen
4.4 Andere bouwkundige tekeningen
In de bouw gebruiken we niet alleen tekeningen van plattegronden.

Andere belangrijke tekeningen zijn:
• situatietekeningen
• aanzichttekeningen
• doorsnedetekeningen of detailtekeningen
47
Situatietekening
Op een situatietekening staat een globale plattegrond van het

gebouw. Verder de ligging van het gebouw ten opzichte van de
straten en een noordpijl.
Bij grote gebouwen tekenen we meerdere plattegronden. De

situatietekening wordt dan in het klein weergegeven op de
plattegrondtekening. Daardoor kunnen we zien welk bouwgedeelte is
getekend. In het voorbeeld van afbeelding 26 is dit bouwgedeelte A.
B
A
Bellstraat
C
N
P = N.A.P
Edisonstraat
Afb. 26 Situatietekening
Aanzichttekeningen
Aanzichttekeningen geven een duidelijk beeld hoe de gevels er

uitzien. In een aanzichttekening zien we gegevens als hoogtes van
ramen, daken en dergelijke.
Men gaat uit van de noordpijl. Hier zijn de aanzichten van de Z.W.-
gevel en de N.W.-gevel getekend (zie de afbeelding 27 en
afbeelding 28).
Afb. 27 Aanzichttekening
1m
Afb. 28 Aanzichttekening

Doorsnedetekeningen
In de plattegrond van de bungalow (zie afbeelding 29) is een

doorsnede A-A aangegeven. Op deze hartlijn wordt de bungalow
doorgesneden. Het aanzicht van de doorsnede is de richting van de
pijlen die bij doorsnede A-A staan. Het aanzicht van de doorsnede is
gericht naar badkamer-, hal- en keukendeur.
In de woonkamer zit een deur naar de hal in een schuine hoek.

Daarom wordt deze deur in de doorsnede veel smaller getekend.
badkamer slaapkamer
slaapkamer
slaapkamer
hal
toilet
woonkamer
keuken
Afb. 29 Doorsnede A-A van een bungalow
49
4.5 Het peil
In de doorsnedetekeningen geven we de maten van de bouwlagen

(verdiepingen) nauwkeurig aan. Die maten worden aangegeven ten
opzichte van 'het peil'.
+3200
peil 0
-500
doorsn ede A-A
Afb. 30 Het peil
Het peil is ook belangrijk voor elektromonteurs. Bijvoorbeeld om de

diepte van grondkabels te bepalen. Er wordt gemeten vanuit het peil.
Onder het peil is de maat negatief en boven het peil is de maat
positief (zie afbeelding 30).
In de doorsnedetekening van afbeelding 30 is het peil gekozen van de

afgewerkte vloer. Er kunnen ook andere afspraken over de peilmaat
worden gemaakt. Vastgestelde punten (referentiepunten) waarop het
peil kan worden gekozen zijn:
• de afgewerkte vloer
• het maaiveld
• het NAP (Normaal Amsterdams Peil)

4.6 Het bestek
In de bouw gebruiken we niet alleen bouwkundige tekeningen. Bij

elke bouw hoort ook een beschrijving hoe de bouw moet worden
uitgevoerd. Zo'n beschrijving noemen we bestek.
Het bestek is niet alleen belangrijk voor de opdrachtgever. Het is ook

erg belangrijk voor de bouwkundigen en monteurs. Dat komt omdat
we niet alles kunnen aangeven op een tekening.
Zolder/bergruimte
Vloer: cementen dekvloer

Wanden: kalkzandsteen niet behandeld
Plafond: dakplaten niet behandeld
Elektra: • 1 lichtpunt met wisselschakelaar
• 1 enkele wandcontactdoos met beschermingscontact ten behoeve van
cv-installatie/warmwatervoorziening
• 1 dubbele wandcontactdoos met beschermingscontact
Inrichting: • cv-installatie/warmwatervoorziening
• schoorsteen waarin aansluiting voor eventueel (open haard)
• kanaal
Afb. 31 Deel van een bestek van een sterkstroominstallatie
In afbeelding 31 zien we een deel van een bestek voor een

sterkstroominstallatie. De beschrijving in zo'n bestek is duidelijk voor
de monteur. Uit het bestek kunnen we lezen dat:
• de vloer wordt afgewerkt met een cementlaag;
• het een opbouwinstallatie moet worden;
• de enkele wandcontactdoos (aparte groep) voor de centrale
verwarming en warmwatervoorziening is;
• het licht op zolder zowel op de overloop als op de zolder moet
worden bediend (wisselschakeling).
51
4.7 Sterkstroom installatietekening
In afbeelding 32 zien we een voorbeeld van een installatietekening

van een huis.
werk- keuken badkamer

balkon
kast 2
3 3
3 toilet 2
woonkamer 3
1
1 1
trappen-
2 entree
huis
1 1
2
2
2
1 2
2 2
1
slaapkamer 1 2 slaapkamer 2
1 loggia
1 1
Afb. 32 Installatietekening

De leidingen zijn hier getekend vanuit de meterkast naar een

centraaldoos. Hier kunnen acht of meer leidingen op uitkomen.
Centraaldozen van dezelfde groep worden gekoppeld. De groepen
worden aangeduid met een cijfer.
Afbeelding 33 toont de meest gebruikte symbolen voor

sterkstroominstallaties.
Afb. 33 Sterkstroomsymbolen
53
Stijg- en zakleidingen
Installatietekeningen zijn zogenaamde topografische tekeningen. Een

kabel loopt vaak door van de ene naar de andere verdieping. Daarbij
gaat de kabel over van de ene naar de andere installatietekening.
Bijvoorbeeld van de begane grond naar de eerste verdieping.
leidingen die omhoog gaan, noemen we stijgleidingen. Leidingen die

omlaag gaan, noemen we zakleidingen. Dit wordt in
installatietekeningen aangegeven met pijlpunten. De pijlpunten laten
zien waar de kabel van een andere verdieping komt. In afbeelding 34
zien we o.a hoe stijg- en zakleidingen worden aangegeven in
installatietekeningen.
Afb. 34 Symbolen voor stijg- en zakleidingen
4.8 Vragen
1. Een tekening is getekend op schaal 1:100.

Wat wil dat zeggen?
_________________________________________________________
_________________________________________________________
2. Een tekening is getekend op schaal 1:50. Op de tekening is

bijvoorbeeld een plattegrond getekend. Je legt een liniaal langs
de zijmuur. De lengte van de zijmuur op de tekening is 20 cm.
Hoe lang is de muur in werkelijkheid?
_________________________________________________________
3. Waarom is de peilmaat belangrijk voor een elektromonteur?
_________________________________________________________
4. Wat betekent N.A.P.?
_________________________________________________________

5. Waarom is het belangrijk dat in bouwtekeningen de

draairichting van de deuren aangegeven wordt?
_________________________________________________________
_________________________________________________________
6. Waarvoor dient de rechteronderhoek?
_________________________________________________________
_________________________________________________________
7. Noem vier gegevens die in de rechteronderhoek moeten komen

te staan.
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
8. Wat is een bouwkundig bestek?
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
55

5 Index systeemvloer ............................ 40
T
trappen .................................... 42
A
U
aansluitschema ......................... 30
uitvoerend stroomkringschema .... 27
aanzichttekeningen .................... 46
V
B
verband ................................... 36
badkamers ............................... 44
bedradingsschema ..................... 27 W
bestek...................................... 48 watervalprincipe ........................ 27
wisselspanning .......................... 11
D
daken ...................................... 37 Z
deuren ..................................... 42 zakleiding ................................. 50
doorsnedentekening................... 46 zwakstroom ................................ 9
E
éénlijnige tekenwijze.................. 28
G
gelijkspanning ........................... 10
grondschema ............................ 28
H
hoogspanning .............................6
I
installatieschema ....................... 29
installatietekening.................26, 49
K
keukens ................................... 43
L
laagspanning ..............................8
leidingschema ........................... 29
M
muren...................................... 35
P
peil .......................................... 47
prefabvloeren............................ 39
S
situatietekening......................... 45
slaapkamers ............................. 44
spanning ....................................5
stijgleiding................................ 50
stroomkringschema.................... 26
57

Elektrotechniek

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Elektrotechniek

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Basis elektrotechniek

LGGI IBS 2.2 Gebouwen en terreinen

LGGI IBS 2.2 Gebouwen en terreinen

LGGI IBS 2.2 Gebouwen en terreinen

Je hebt elektrische installaties die uitgevoerd zijn als:

Afb. 1 Elektrische installatie

1.2 Spanning - voltage

De grootte van de spanning die op een elektrische installatie staat

In Engelstalige gebruiksaanwijzingen wordt ook over voltage

Bij een hoogspanningsinstallatie is de spanning hoger dan 1000 V

Afb. 3 Van centrale tot woonhuis

Wisselstroom met een zeer hoge spanning wordt veelal vanaf de

In de hoogspanningsstations wordt de spanning omlaag

Op verschillende plaatsen in woonwijken en bij kantoren zie je een

Bij een laagspanningsinstallatie is de voedingsspanning niet hoger

Laagspanningsinstallaties noem je ook wel sterkstroominstallaties. De

De elektrische installatie in een woning is een

Huishoudelijke apparaten zijn daarom geschikt voor 230 V

Afb. 7 Elektrische toestellen

In fabrieken draaien de elektromotoren van de machines op een

Zwakstroominstallaties worden meestal gevoed door een batterij of

Voorbeelden hiervan zijn de beltransformator, een adapter en de

Afb. 9 Transformator voor inbouw in installatiekast

Afb. 10 Transformator voor een elektrische modelspoorbaan

Gelijkspanning wordt geleverd door een gelijkspanningsbron.

Afb. 11 Batterij met lampje

Gelijkspanningsbronnen hebben een pluspool en een minpool. Als

Wisselspanning wordt geleverd door een wisselspanningsbron.

Fietsdynamo’s en de generatoren in de energiecentrales zijn

aansluitingen beurtelings negatief en positief ten opzichte van elkaar.

De vorm van de ideale wisselspanning is sinusvormig. Twee

In Europa en dus ook in Nederland is de frequentie van de

Op sommige huishoudelijke apparaten staat dan ook de frequentie

Afb. 14 Toestel plaatje 50 - 60 Hz

1. Elektrische installaties kunnen we indelen naar de hoogte van

2. In welke eenheid wordt de spanning uitgedrukt?

3. Met welk woord wordt in Engelstalige gebruiksaanwijzingen de

4. Vanaf welke waarde in volt valt een elektrische installatie onder

5. Welke spanning kunnen de hoogspanningsdraden die aan de

6. Hoe groot is de voedingsspanning die een transformatorhuisje

7. Hoe groot is de spanning op de kabels die de elektrische stroom

8. Wat is de bovengrens van de spanning bij een

9. Hoe groot is de spanning van een elektrische installatie in een

10. Hoe groot is de spanning waarop motoren in fabrieken draaien?

11. Zoek een ronde staafbatterij op, bijvoorbeeld uit je walkman of

12. Is de spanning van de batterij uit vraag 11 een wisselspanning

13. Is de spanning op de wandcontactdoos in de woonkamer een

16. Wat is de afkorting van het antwoord van vraag 15?

17. Hoe groot is de frequentie van de wisselstroom:

LGGI IBS 2.2 Gebouwen en terreinen

Onder alternatieve energie verstaat men elektrische energie die niet

De energiebronnen voor alternatieve energie zijn wind, zonlicht,

Afb. 1 Generatoreenheid in een elektrische centrale

Windenergie wordt opgewekt door windmolens. De kleinere

De grotere windmolens kunnen een hoogte hebben van 60 tot meer

De keuze voor het plaatsen van windmolens is een afweging van

Fotovoltaïsche energie, beter bekend als zonne-energie, is een

Afb. 5 Zonnecel; één cel

De grootte van de stroom is afhankelijk van de oppervlakte van de

Om grotere vermogens te krijgen worden meerdere cellen

Deze module is goed bruikbaar in combinatie met een accu van 12 V

Afb. 7 Zonnedak of zonnewand

Afb. 8 Praatpaal en drinkbak op zonne-energie