ΠΑΛΑΙ ΟΝΤ Ο Λ Ο Γ Ι Α

μεσΟ
πλειστΟΚΑΙΝΟ

200.000
Μέχρι τα μέσα της Πλειστοκαινικής
περιόδου, προβοσκιδωτά, δηλαδή
ελέφαντες, μαμούθ και μαστόδοντες,
είχαν βρει στον ελλαδικό χώρο χρόνια πριν
καταφύγιο από το δριμύ ψύχος
που επικρατούσε στην υπόλοιπη
Ευρώπη. Το παλαιοπεριβάλλον που
01
χρειάζονταν έπρεπε να είναι δασώδες Η μάχη δύο αρσενικών
με ανοικτές εκτάσεις, πλούσια ελεφάντων σε περίοδο
βλάστηση, πολλά νερά και θερμό αναπαραγωγής είχε ως
αποτέλεσμα να σπάσει
κλίμα. Στην περιοχή της Σιάτιστας
ο δεξιός χαυλιόδοντας
βρέθηκε ο απολιθωμένος γομφίος του ενός. Ζωγραφική
ενός στεγόδοντα, προβοσκιδωτού αναπαράσταση:
που εντοπίζεται για πρώτη φορά R. Bakker, επίβλεψη:
D. Mol. Τοιχογραφία
στην Ευρώπη. Τα απολιθώματα στο Τραμπάντζειο
των προβοσκιδωτών, ιδίως τα κρανία Γυμνάσιο, Σιάτιστα.
και τα γιγαντιαία οστά τους, έκαναν Χάρτης
τεράστια εντύπωση στους αρχαίους, Οι κυριότερες θέσεις
στη Βόρεια Ελλάδα
που πίστεψαν ότι προέρχονται από
όπου έχουν βρεθεί
Κύκλωπες, γίγαντες ή δράκους, ενώ απολιθώματα
στους χαυλιόδοντες των ελεφάντων προβοσκιδωτών.
ο άνθρωπος σε όλες τις εποχές βρήκε
μια πολύτιμη ύλη, πρόσφορη
στην καλλιτεχνική δημιουργία.

Λ Α ΓΚΑ ΔΑ Σ
Α ΜΥΝΤΑ ΙΟ

Π ΤΟΛ ΕΜΑ ΪΔΑ

ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΚΟ Ζ Α ΝΗ
Σ Ι ΑΤ Ι Σ ΤΑ
ΤΣΟΥΚΑΛΑ
Καθηγήτρια Γ Ρ ΕΒ ΕΝΑ

Τμήματος
Γεωλογίας
Αριστοτελείου
Πανεπιστημίου
Θεσσαλονίκης

ΚΥΝΗΓΙ ΕΛΕΦΑΝΤΩΝ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

—Μοναδικά απολιθώματα, μάρτυρες του παρελθόντος
88 — teyχοσ 1 25 Δεκέμβριος 2017 teyχοσ 1 25 Δεκέμβριος 2017 — 89
 ΠΑΛΑΙ ΟΝΤ Ο Λ Ο Γ Ι Α
Προϊστορικά προβοσκιδωτά
ΤΟ ΜΕΓΆΛΟ ΜΈΓΕΘΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΦΆΝΤΩΝ ΕΝΤΥΠΩΣΊΑΖΕ ΠΆΝΤΑ ΤΟΝ ΆΝ-
θρωπο. Η λέξη «μαμούθ» εκφράζει κάτι το γιγαντιαίο, όπως ένα κτίριο μαμούθ,
ένα ποσό μαμούθ, μια αποζημίωση μαμούθ, φοροδιαφυγή μαμούθ κ.ά.
Ακόμη και ο προϊστορικός άνθρωπος εντυπωσιαζόταν με τα ζώα αυτά και τα
αποτύπωνε με την τέχνη του στα σπήλαια, στα βραχογραφήματα και τα βραχοα-
νάγλυφα. Ο άνθρωπος χρησιμοποίησε το ελεφαντόδοντο για καλλωπισμό διαχρο-
νικά, στην αρχαία Ελλάδα, τη Ρώμη, το Βυζάντιο, την ιταλική Αναγέννηση μέχρι
τη σύγχρονη εποχή, και χάραζε πάνω στον απολιθωμένο χαυλιόδοντα διάφορες
παραστάσεις. Οι ελέφαντες στην αρχαιότητα χρησιμοποιήθηκαν στους πολέ-
μους και τα λείψανά τους συνδέθηκαν με τη μυθολογία, με γίγαντες, Κύκλωπες,
τέρατα κ.λπ.
Η παρουσία των προϊστορικών προβοσκιδωτών στον ελλαδικό χώρο είναι
εντυπωσιακή, αφού απολιθώματά τους εντοπίστηκαν σε περισσότερες από 130
θέσεις. Εξαπλώνονται τα τελευταία 19 εκατομμύρια χρόνια τόσο στην ηπειρωτική,
όσο και στη νησιωτική περιοχή. Εξαφανίστηκαν στο μέσον της Πλειστοκαινικής
περιόδου, αλλά ιδιαίτερα οι νάνες μορφές της Τήλου εξαφανίστηκαν πριν από
μόλις 3.500 χρόνια.
Τα Ηνωμένα Έθνη ανακήρυξαν το 2017 ως διεθνές έτος για την αειφόρο ανά-
πτυξη μέσω του τουρισμού (2017: International Year of Sustainable Tourism for
Development). Μήπως o γεωτουρισμός, αξιοποιώντας τα εντυπωσιακά προβο-
σκιδωτά, θα μπορούσε να οδηγήσει στην ενίσχυση και την ανάπτυξη των λιγότερο
προβεβλημένων περιοχών της χώρας μας;
Ελέφαντες, μαμούθ, μαστόδοντες
Τα προβοσκιδωτά (ελέφαντες, μαμούθ και μαστόδοντες) παρουσιάζουν εντυπωσι-
ακές διαφορές μεταξύ τους, κυρίως ως προς το μέγεθος αλλά και τη μορφολογία. Οι
ελέφαντες, που ζούσαν παράλληλα με τα μαμούθ στην Ευρώπη τα τελευταία δύο
εκατομμύρια χρόνια, χαρακτηρίζονταν, μεταξύ άλλων, από τους ευθείς χαυλιόδο-
ντες, σε αντίθεση με τα μαμούθ που οι χαυλιόδοντές τους παρουσίαζαν κάμψη και
02
90 — teyχοσ 1 25 Δεκέμβριος 2017
02
Ο αρχαϊκός ελέφαντας του δάσους,
με τους ευθείς χαυλιόδοντες. Τρισδιάστατη
αναπαράσταση (κλίμακα 1:3,5) με βάση
τα απολιθώματα που βρέθηκαν στη
Δ. Μακεδονία (R. Bakker, επίβλεψη:
D. Mol). Φωτ.: H. Wildschut.
03
Ανασκαφή του 1992
στην περιοχή Αμπέλια, στις παρυφές
της πόλης των Γρεβενών: τα οστά
του πέλματος του ελέφαντα in situ.
04
Γομφίος του αρχαϊκού ελέφαντα
από το Μουσείο Παλαιοντολογίας και
Παλαιοβοτανικής Νόστιμου Καστοριάς.
05
Η κάτω γνάθος του αρχαϊκού ελέφαντα
που ανασκάφηκε το 1995 στα Αμπέλια με
τον δεξιό τρίτο γομφίο (βλ. βέλος). Εμπρός
του το φατνίο του δεύτερου γομφίου, τον
οποίο αντικατέστησε με οριζόντια
μετακίνηση.
06
Ο τρίτος γομφίος του ελέφαντα
των Αμπελιών με τον χαρακτηριστικό
ελασματοειδή τύπο όπως βρέθηκε
στην κάτω γνάθο της εικ. 5.
07
Σύνθεση του εμπρόσθιου δεξιού πέλματος
του ελέφαντα της εικόνας 3.
Φωτ.: H. Wildschut.
03
04
στρέψη. Τα μαμούθ αντιπροσωπεύονται με διάφορα είδη. Τα τρία τελευταία, που
εξαφανίστηκαν στην ηπειρωτική περιοχή πριν από 9.600 χρόνια και στο νησί Βρά-
γκελ του Αρκτικού Ωκεανού πριν από 3.700 χρόνια, με τη σειρά εξέλιξής τους είναι:
το μαμούθ του Νότου (Mammuthus meridionalis), του Κατώτερου Πλειστόκαινου
που ήταν δασόβιο, θερμών κλιμάτων και το πιο μεγαλόσωμο (το ύψος στους ώμους
μπορούσε να ξεπεράσει τα 4 μ.), το μαμούθ της στέπας (Mammuthus trogontherii)
και το τριχωτό μαμούθ (Mammuthus primigenius), το μικρότερο της σειράς και το
πιο γνωστό από τα μαμούθ, που έζησε στην περίοδο των παγετώνων στο βόρειο
ημισφαίριο. Οι πρόγονοί τους, οι μαστόδοντες, πήραν τη γενική ονομασία τους από
τα επάρματα, που μοιάζουν με μαστάρια, στη μασητική επιφάνεια των πλευρικών
δοντιών βραχυδοντικού τύπου και διακρίνονται σαφέστατα από τον ελασματοειδή
υψοδοντικό τύπο των δοντιών των ελεφάντων και των μαμούθ. Δύο είδη μαστοδό-
ντων έζησαν στην περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας: ο γίγαντας Mammut borsoni
με ύψος στους ώμους 3,5 μ. και πλέον, και ο μικρότερος Anancus arvernensis που
είχε ύψος 2,5 μ. περίπου.
Οι διαφοροποιήσεις αυτές, που είναι εύκολα ορατές, βοηθούν πολύ στη στρω-
ματογραφία, στη χρονολόγηση δηλαδή των ιζημάτων των γεωλογικών στρωμάτων
τα τελευταία 20 εκατομμύρια χρόνια. Στη Δυτική Μακεδονία είναι πολύ συχνή η
05
παρουσία των προβοσκιδωτών του Πλειο-Πλειστόκαινου, δηλαδή των τελευταίων
πέντε εκατομμυρίων ετών.
Ο ΕΛΈΦΑΝΤΑΣ ELEPHAS (PALAEOLOXODON) ANTIQUUS
(FALCONER & CAUTLEY 1847)
Η κυριαρχία του αρχαϊκού ελέφαντα (forest straight-tusked elephant) κατά το
Μέσο Πλειστόκαινο στη Δυτική Μακεδονία είναι αξιοσημείωτη (εικ. 2). Είχε ευθείς
χαυλιόδοντες που το μήκος τους μπορούσε να φτάσει τα 3 μ., μεγάλο ύψος στους 06
ώμους που ξεπερνούσε τα 4 μ. και ήταν δασόβιος, θερμών κλιμάτων. Οι γομφίοι
του ήταν υψοδοντικού τύπου με χαρακτηριστικά ελάσματα. Απομονωμένα ελά-
σματα, σε άτριφτο στάδιο, παρομοιάστηκαν με «χέρια γιγάντων» και θεωρούνται
ψευδοαπολιθώματα (εικ. 4).
α) Ο ελέφαντας των Αμπελιών Γρεβενών
Στην περιοχή Αμπέλια, στις παρυφές της πόλης των Γρεβενών, αποκαλύφθηκε
από τον Δ. Ζησόπουλο ο ημιτελής σκελετός ενός μεσήλικα αρσενικού γίγαντα–
ελέφαντα, με ύψος 4,2 μ. και βάρος πάνω από 9 τόνους, που έζησε στην περιοχή
πριν από 200.000 χρόνια (εικ. 3, 5–7). Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με απόλυτες
χρονολογήσεις από το Εργαστήριο Αρχαιομετρίας του ΕΚΕΦΕ «ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ»
(δρ Γ. Μπασιάκος), η ηλικία του ελέφαντα τοποθετείται στο ισοτοπικό στάδιο
οξυγόνου 6, δηλαδή πριν από 160.000–170.000 ± 25.000 χρόνια περίπου. Τα
συμπεράσματα που εξάγουμε είναι σημαντικά για το παλαιοπεριβάλλον 07
στο οποίο ζούσε ο ελέφαντας αυτός: μέσα σε ένα δασώδες περιβάλλον, σε
μια μεσοπαγετώδη περίοδο, με σχετικά θερμό κλίμα. Κατά συνέπεια, η
Ελλάδα πρέπει να λειτούργησε ως καταφύγιο για πολλά ζώα την εποχή
κατά την οποία στην υπόλοιπη Ευρώπη επικρατούσε δριμύ ψύχος, το
οποίο άλλωστε ευθύνεται για την εξαφάνισή τους.
β) Ο ελέφαντας της Σιάτιστας
Τα περισσότερα απολιθώματα της Ιστορικής Παλαιοντολογι-
κής Συλλογής Σιάτιστας αντιπροσωπεύουν προβοσκιδωτά
και βρίσκονται στο κτίριο του Τραμπαντζείου Γυμνασίου,
το οποίο ιδρύθηκε το 1888 (εικ. 8). Η συλλογή των πρώ-
των απολιθωμάτων έγινε το 1902 από τους κατοίκους της
περιοχής, με πρώτο τον Ν. Διαμαντόπουλο. Η συλλογή
περιλαμβάνει 56 απολιθωμένα δείγματα Πλειοκαινικής και
teyχοσ 1 25 Δεκέμβριος 2017 — 9 1
 ΠΑΛΑΙ ΟΝΤ Ο Λ Ο Γ Ι Α
Προϊστορικά προβοσκιδωτά
08
Το επιβλητικό κτίριο
του Τραμπαντζείου Γυμνασίου,
που ιδρύθηκε το 1888 και
φιλοξένησε τις πρώτες συλλογές
απολιθωμάτων. Τα πάνελ
αφορούν το «6ο Διεθνές Συνέδριο
για τα Μαμούθ και τους Συγγενείς
τους». Φωτ.: H. Wildschut.
09
Επιστημονικά ακριβής
αναπαράσταση του αρχαϊκού
ελέφαντα σε κλίμακα 1:3,5
από τον R. Bakker με
την επίβλεψη του D. Mol.
Στο φόντο η σκιά ενός θηλυκού
αρχαϊκού ελέφαντα
(απόδοση: Δ. Λαμπρέτσα).
10
Γομφίος με επτά χαρακτηριστικά
ελάσματα από τον αρχαϊκό
ελέφαντα. Φωτ.: W. van Logchem.
11
Οι άνισοι χαυλιόδοντες
του αρχαϊκού ελέφαντα
του Καλονερίου, που βρέθηκαν
in situ πάνω στο κρανίο.
12
08 11 12
Τμήμα της διάφυσης
από αριστερό βραχίονα
Πλειστοκαινικής ηλικίας (3.000.000–200.000 ετών). Όλο το υλικό της συλλογής τόσο έντονα αιχμηρή όπως αυτή του αριστερού (εικ. 11). Η μελέτη αυτών των του ελέφαντα του Καλονερίου,
έχει συντηρηθεί, επαναπροσδιοριστεί, καταγραφεί και επανεκτεθεί στο ανακαι- χαυλιοδόντων οδήγησε στο συμπέρασμα ότι ο δεξιός χαυλιόδοντας είχε σπάσει προσαρμοσμένο στη ζωγραφική
νισμένο κτίριο σε μια υψηλού επιπέδου έκθεση, τα εγκαίνια της οποίας έγιναν το κατά τη διάρκεια της ζωής του ζώου. Τι συνέβη χιλιάδες χρόνια πριν σ' αυτόν αναπαράσταση του R. Bakker,
2011. Ανάμεσα στα ευρήματα των προβοσκιδωτών σημαντική θέση κατέχουν δό- τον ελέφαντα; Ο χαυλιόδοντας έσπασε σε κάποιο ατύχημα; Το ζώο τραυματί- με την επίβλεψη του D. Mol.
ντια (εικ. 10) και οστά από τον αρχαϊκό ελέφαντα. Από τα απολιθώματα παίρνουμε στηκε σε μια μάχη με έναν άλλο αρσενικό ελέφαντα; Μία εκδοχή αποτυπώνεται
πληροφορίες που βοηθούν στην πιστή αναπαράσταση του ζώου, όπως αυτή που στην αίθουσα του Τραμπαντζείου σε τοιχογραφία (6,30x3,50 μ., εικ. 1) στην οποία
έκανε ο καλλιτέχνης Remie Bakker, με την επιστημονική επίβλεψη του Dick Mol, αποδίδεται μια σκηνή πριν από εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια: σχεδόν σε φυσικό
με μεγάλη λεπτομέρεια και σε κλίμακα 1:3,5 (εικ. 9). μέγεθος η πάλη δύο αρσενικών, στην περίοδο αναπαραγωγής, που αγωνίζονται να
κερδίσουν την εύνοια από το κοπάδι των θηλυκών ελεφάντων. Κατά τη διάρκεια
γ) Ο ελέφαντας του Καλονερίου μιας δυνατής σύγκρουσης ο δεξιός χαυλιόδοντας σπάζει και πιθανόν στο σημείο
Το 2006, κατά τη διάρκεια εργασιών για τη διάνοιξη κάθετης οδού στην Εγνατία αυτό ο ελέφαντας του Καλονερίου να έχασε τη μάχη... Ο ίδιος επέζησε και εξα-
(Σιάτιστα–Κρυσταλλοπηγή) στην περιοχή του Καλονερίου, θέση Πέρα Ράχες του κολούθησε να χρησιμοποιεί τους χαυλιόδοντές του ως εργαλεία για την εύρεση
Δήμου Βοΐου Κοζάνης, εντοπίστηκε τμήμα κρανίου με τους χαυλιόδοντες in situ. Το τροφής, ως σμίλη για να απομακρύνει το φλοιό από τα δέντρα, με αποτέλεσμα ο
Τμήμα Γεωλογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης σε συνεργασία τραυματισμένος χαυλιόδοντας σιγά σιγά να αποκτήσει μια λειασμένη, αιχμηρή
09
με το Υπουργείο Πολιτισμού (Λ΄ ΕΠΚΑ, Μουσείο Αιανής και Εφορεία Παλαιοαν- μύτη. Η τοιχογραφία στο Τραμπάντζειο, που έγινε από τον καλλιτέχνη R. Bakker
θρωπολογίας–Σπηλαιολογίας Βόρειας Ελλάδος) πραγματοποίησε συντήρηση και σε συνεργασία με τον Dick Mol, αφιερώθηκε στους ανθρώπους της Σιάτιστας και
σωστική ανασκαφή με την κατασκευή καλουπιών για την ασφαλή μεταφορά των στον Δήμο Βοΐου για τη φιλοξενία του «6ου Διεθνούς Συνεδρίου για τα Μαμούθ
απολιθωμάτων. Τα καλούπια παρέμειναν στο σχολείο του Καλονερίου μέχρι το και τους Συγγενείς τους» που πραγματοποιήθηκε στα Γρεβενά και τη Σιάτιστα
καλοκαίρι του 2008, οπότε έγινε ο καθαρισμός και η συντήρηση των απολιθωμάτων, τον Μάιο του 2014.
τα οποία σώζονταν σε κακή κατάσταση. Τον Δεκέμβριο του 2008 έγινε η τελική
αποκατάσταση και η τοποθέτησή τους στο χώρο του πρώην Δημαρχείου Ασκίου, δ) Ο ελέφαντας του Αμυνταίου
ενώ το 2011 τα απολιθώματα μεταφέρθηκαν σε ειδική αίθουσα του Τραμπαντζείου Ένας σημαντικός σκελετός αρχαϊκού ελέφαντα, σε καλή κατάσταση διατήρησης,
της Σιάτιστας. βρέθηκε σε αμμωρυχείο του Αμυνταίου (εικ. 13) από τους Ι. Καρύδη και Β. Γκέκα.
Ο ελέφαντας εντοπίστηκε αρχικά από ένα τμήμα βραχίονα (εικ. 12) που απο- Νέα στοιχεία για την επιστήμη δίνει η διατήρηση τμήματος του οστού (βασιυο-
καλύφθηκε το 2001 στην περιοχή του Καλονερίου, αλλά τις πληροφορίες για το ειδές) το οποίο αποτελεί το σώμα του υοειδούς που στηρίζει τη γλώσσα. Πρώτη
είδος τις παίρνουμε από τους χαυλιόδοντες: ήταν ένα αρσενικό άτομο με μια ιδιο- φορά ανακαλύπτεται στο είδος αυτού του ελέφαντα και η ιδιαίτερη μορφολογία
μορφία ως προς το μήκος των χαυλιοδόντων. Ο αριστερός χαυλιόδοντας διατηρεί που παρουσιάζει μπορεί να χρησιμοποιηθεί για συγκριτικές φυλογενετικές μελέ-
10
το αρχικό του μήκος, ενώ ο δεξιός είναι πολύ μικρότερος και η μύτη του δεν είναι τες. Σύμφωνα με τις μελέτες του Χ. Κεβρεκίδη και του D. Mol, αντιπροσωπεύει

92 — teyχοσ 1 25 Δεκέμβριος 2017 teyχοσ 1 25 Δεκέμβριος 2017 — 93

 ΠΑΛΑΙ ΟΝΤ Ο Λ Ο Γ Ι Α
Προϊστορικά προβοσκιδωτά
13
ένα μεγάλο αρσενικό, ηλικίας περίπου 40 ετών, με εκτιμώμενο ύψος στους ώμους Μεγάλο τμήμα σκελετού του αρχαϊκού
3,5 μ. και βάρος περίπου 9 τόνους. Ταφονομικά στοιχεία λαμβάνονται από ένα πα- ελέφαντα που βρέθηκε στο Αμύνταιο και
ραμορφωμένο μετακαρπικό οστό λόγω παλαιοπαθολογίας, με πιθανή ερμηνεία εκτίθεται στο Παλαιοντολογικό–Ιστορικό
Μουσείο Πτολεμαΐδας. Διακρίνονται η
το ζώο αυτό να κούτσαινε. Τα ευρήματα του αρχαϊκού ελέφαντα του Αμυνταίου,
άνω και η κάτω γνάθος με τους γομφίους
μαζί με άλλα που βρέθηκαν παλαιότερα στη γύρω περιοχή των λιγνιτωρυχείων και
και οστά του μετακρανιακού σκελετού.
των αμμωρυχείων (εικ. 15) στεγάζονται στο Παλαιοντολογικό–Ιστορικό Μουσείο Φωτ.: Χ. Κεβρεκίδης.
Πτολεμαΐδας.
14
Ο πιο πλήρης σκελετός αρχαϊκού
ε) Ο ελέφαντας του Περδίκα ελέφαντα από τον Περδίκα.
Ένας ακόμα σχεδόν πλήρης και πολύ σημαντικός σκελετός αρχαϊκού ελέφαντα
15
αποκαλύφθηκε το 1978 στον Περδίκα, στην περιοχή της Πτολεμαΐδας. Διατηρείται
Χαυλιόδοντας αρσενικού αρχαϊκού
με τα οστά του σκελετού σε ανατομική συνάφεια (εικ. 14), γεγονός σπάνιο. Στεγάζε- ελέφαντα στο Παλαιοντολογικό–
ται in situ σε ένα μικρό κτίριο που ανεγέρθηκε στην περιοχή, προκειμένου να προ- Ιστορικό Μουσείο Πτολεμαΐδας.
στατευθεί η παλαιοντολογική αυτή κληρονομιά (εικ. 16). Η πρωτοποριακή έκθεση
16
παραμένει κλειστή για το κοινό και τους επιστήμονες εδώ και πολλά χρόνια. Αν και Το κτίσμα που φιλοξενεί
ο σκελετός δεν έχει μελετηθεί διεξοδικά, φαίνεται να ανήκει σε ώριμο αρσενικό τον απολιθωμένο σκελετό του ελέφαντα
ελέφαντα, με ύψος στους ώμους μεταξύ 3,80 και 4,1 μ. Δυστυχώς η εγκατάλειψή του Περδίκα in situ.
του οδηγεί στην καταστροφή ενός τόσο σημαντικού ευρήματος.
13 15
16
17
14
94 — teyχοσ 1 25 Δεκέμβριος 2017
17
ΤΟ ΜΑΜΟΎΘ ΤΟΥ ΝΌΤΟΥ MAMMUTHUS MERIDIONALIS (NESTI 1825) Ο τρίτος κάτω γομφίος του μαμούθ του
Το μαμούθ της Σιάτιστας Νότου με τα χαρακτηριστικά ελάσματα.
Απολιθωμένα οστά και δόντια από μαμούθ που συλλέχτηκαν από την ευρύτερη Παραχωρήθηκε από το Υπουργείο
Πολιτισμού στην Ιστορική
περιοχή της Σιάτιστας αποτελούν μέρος της Ιστορικής Παλαιοντολογικής Συλλο-
Παλαιοντολογική Συλλογή της Σιάτιστας.
γής. Ένας πλήρης τρίτος γομφίος της κάτω γνάθου μαμούθ (εικ. 17) προστέθηκε
Φωτ.: H. Wildschut, επίβλεψη D. Mol.
στη Συλλογή, η οποία βρίσκεται στο Τραμπάντζειο της Σιάτιστας. Το δόντι αυτό
18
παραχωρήθηκε από τη Λ΄ ΕΠΚΑ του ΥΠΠΟΑ και αποτελεί το πιο αντιπροσωπευ-
Μαμούθ των Καλινδοίων: Τμήματα
τικό δείγμα από το μαμούθ του Νότου, δηλαδή το αρχαιότερο από τον κλάδο των
του χαυλιόδοντα συναρμολογημένα
μαμούθ, γνωστό από τις αρχές του Πλειστόκαινου.
προσεκτικά με ενσωματωμένο σκελετό.
Το αρχαϊκό μαμούθ είναι το μεγαλύτερο σε μέγεθος μαμούθ, με βάση την ανα-
19
κάλυψη αρκετών ολοκληρωμένων σκελετών, οι οποίοι υποδεικνύουν ότι το ζώο
Μαμούθ των Καλινδοίων: H συντήρηση
ξεπερνούσε τα 4 μ. σε ύψος στους ώμους. Τα αρσενικά είναι μεγαλύτερα από τα έγινε με προσοχή, επειδή η οδοντίνη
θηλυκά και φέρουν μεγαλύτερους χαυλιόδοντες. μετατρεπόταν σε κόκκους μεγέθους
Η μορφολογία του γομφίου που έχει ελάσματα λιγότερα και βραχύτερα σε σχέση ρυζιού.
με αυτά του αρχαϊκού ελέφαντα και με άφθονη οστεΐνη ανάμεσά τους αποκαλύ- 20
πτει ότι το ζώο τρεφόταν με φύλλα και κλαδιά σε υποτροπικούς βιότοπους. Άρα Μαμούθ των Καλινδοίων:
η παρουσία του υποδεικνύει ότι πριν από 2,5 εκατομμύρια χρόνια περίπου στην Ο χαυλιόδοντας μετά την αποκατάστασή
περιοχή της Σιάτιστας το κλίμα ήταν θερμότερο. του από τον Ν. Μπαχαρίδη το 2016. Η
τρισδιάστατη αναπαράσταση του
Το μαμούθ των Καλινδοίων μαμούθ σε κλίμακα 1:10 έγινε από τον R.
Μία ξεχωριστή περίπτωση από την Κεντρική Μακεδονία αποτελεί το μαμούθ των Bakker, με την επίβλεψη του D. Mol.
Καλινδοίων, στο Καλαμωτό του Δήμου Λαγκαδά. Ένας χαυλιόδοντας εντοπίστηκε 21
το 2002 από τον Γ. Γάκη, μέσα σε γκρίζα ιζήματα του ρέματος Βασμούρας, συλλέ- Μαμούθ των Καλινδοίων: Η κακή
κατάσταση διατήρησης του χαυλιόδοντα
είναι εμφανής.
18
20
19 21
teyχοσ 1 25 Δεκέμβριος 2017 — 95
 ΠΑΛΑΙ ΟΝΤ Ο Λ Ο Γ Ι Α
Προϊστορικά προβοσκιδωτά

χθηκε με τη μέθοδο των καλουπιών και επί 14 χρόνια συμπεριλαμβα-

νόταν στην έκθεση του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Καλινδοίων.
Η εργαστηριακή αποκατάστασή του από τον Ν. Μπαχαρίδη
ήταν απαραίτητη διότι ο κίνδυνος καταστροφής του μοναδι-
κού χαυλιόδοντα, μήκους 2,05 μ. και διαμέτρου 12 εκ. (εικ.
18, 19, 21), ήταν μεγάλος. Οι διαστάσεις του χαυλιόδοντα, σε
σύγκριση με εκείνες του ίδιου είδους, δείχνουν ότι ανήκει
σε θηλυκό μαμούθ.
Σήμερα ο χαυλιόδοντας μαζί με ένα γομφίο του μαμούθ
του Νότου κοσμούν το Μουσείο (εικ. 20) μαζί με απολιθώ-
ματα της παλαιοπανίδας από ύαινα, λύκο, μαχαιρόδοντα,
ιπποπόταμο, ρινόκερο, ιπποειδή, τρία είδη ελαφίδων, βίσωνα
και τρωκτικά. Το παλαιοπεριβάλλον της περιοχής πριν από ένα
εκατομμύριο χρόνια ήταν δασώδες με ανοικτές εκτάσεις και είχε
θερμό κλίμα, πλούσια βλάστηση και πολλά νερά (λίμνες, ρέματα κ.λπ.).

22
Ο ΣΤΕΓΌΔΟΝΤΑΣ (STEGODON SP.)
Ο Στεγόδοντας της Σιάτιστας
Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα απολιθώματα της Ιστορικής Παλαιοντολογικής Συλ-
λογής Σιάτιστας αποτελεί το τμήμα ενός κάτω γομφίου στεγόδοντα (εικ. 23). Το
δόντι αυτό εντοπίστηκε στα υπόλοιπα αποθηκευμένα δείγματα της προηγούμενης
έκθεσης, το 2009.
Δυστυχώς, δεν υπάρχουν στοιχεία για την τοποθεσία, τη χρονολογία ή για το
24
ποιος συνέλεξε το συγκεκριμένο δείγμα. Κρίνοντας από την κατάσταση συντήρη-
σης, το βάρος και το χρώμα του, το απολίθωμα είναι όμοιο με τα υπόλοιπα απολι-
22
θώματα προβοσκιδωτών της Ιστορικής Συλλογής της Σιάτιστας, επομένως
Οι χαυλιόδοντες του στεγόδοντα
δεν υπάρχει αμφιβολία ότι προέρχεται από την ευρύτερη περιοχή. είναι τόσο κοντά μεταξύ τους
Για πρώτη φορά στην Ευρώπη εντοπίστηκε στεγόδοντας, ένα προ- που η προβοσκίδα κινείται
βοσκιδωτό που για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα θεωρούνταν μετα- πλάγια. Αναπαράσταση:
βατικό στάδιο από τους μαστόδοντες στους πραγματικούς ελέφαντες. R. Bakker, επίβλεψη: D. Mol.
Σήμερα η θεωρία αυτή έχει απορριφθεί από τους ειδικούς και πιστεύεται 23
ότι εξελίχθηκαν παράλληλα. Έχουν όμως κοινό γνώρισμα με τους ελέ- Στεγόδοντας της Σιάτιστας:
φαντες και τα μαμούθ ότι έχουν αναπτύξει νάνες μορφές σε νησιωτικά Τμήμα γομφίου. Πάνω: όψη
περιβάλλοντα. Σύμφωνα με τον Lister (2014), οι στεγόδοντες είχαν ως μασητικής επιφάνειας, κάτω:
χαρακτηριστικό τους τη μικρή απόσταση ανάμεσα στους χαυλιόδοντες, εσωτερική όψη.
η οποία είχε ως αποτέλεσμα η προβοσκίδα να κρέμεται στα πλάγια (εικ. 22) 25 Φωτ.: H. Wildschut.
και όχι στο κέντρο όπως στους ελέφαντες. Το ύψος τους έφτανε τα 3,5 μ. και το 24
μήκος των χαυλιοδόντων τα 3 μ. να ξεπεράσει τα 3,5 μ. και το βάρος τους 9 τόνους. Ανήκει στους ζυγόδοντες και Μηλιά Γρεβενών: Η ανασκαφή
το προηγούμενο όνομα του γένους ήταν Zygolophodon. με τα απολιθώματα του Mammut
ΜΑΣΤΌΔΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΜΗΛΙΆΣ Στη Μηλιά Γρεβενών, σε δύο από τις 11 καταγεγραμμένες θέσεις, αποκαλύ- borsoni στη θέση Μηλιά 5,
Στη Μηλιά Γρεβενών ζούσαν δύο ειδών μαστόδοντες: ο κλασικός μαστόδοντας που φθηκαν δύο ημιτελείς σκελετοί μαζί με τα ζεύγη των γιγαντιαίων χαυλιοδόντων το 2007. Μήκος χαυλιοδόντων:
5,02 μ. Φωτ.: W. van Logchem.
είχε στη μασητική επιφάνεια των δοντιών του σκόρπια φύματα και ο ζυγόδοντας, τους με μήκη 5,02 μ. στη θέση Μηλιά 5 (εικ. 24) και 4,39 μ. στη θέση Mηλιά 1 (εικ.
τα φύματα του οποίου τοποθετούνται σε σειρές (= ζυγούς). Ο ζυγόδοντας αποτελεί 27), χάρη στα οποία έχουν καταχωρηθεί στο βιβλίο των ρεκόρ Γκίνες. Το τεράστιο 25
το τελευταίο στάδιο εξέλιξης των μαστοδόντων πριν από την εξαφάνισή τους. μέγεθος των χαυλιοδόντων υποδηλώνει ότι πρόκειται για αρσενικό ζώο, αφού τα Η αναπαράσταση του Mammut
borsoni της Μηλιάς με βάση
θηλυκά έχουν πολύ μικρότερους και λεπτούς χαυλιόδοντες.
τα οστά του σκελετού που
α) Ο γίγαντας μαστόδοντας του Μπόρσον, Mammut borsoni (Hays 1834) 23 Αντίθετα με τους χαυλιόδοντες, που από μόνοι τους δίνουν πολύ δύσκολα στοι-
αποκαλύφθηκαν από τις
Το όνομα του είδους Mammut borsoni προέκυψε από τον Αββά Ετιέν Μπόρσον, χεία προσδιορισμού του είδους του προβοσκιδωτού, οι κάτω γνάθοι παρέχουν συστηματικές ανασκαφές του
διευθυντή του Μουσείου Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας του Πανεπιστημίου του ακριβή στοιχεία και οδηγούν σε πολύτιμα συμπεράσματα. Η διατήρηση των μι- ΑΠΘ. Αναπαράσταση: R. Bakker,
Τορίνο, ο οποίος έστειλε ένα ομοίωμα του ολότυπου δεξιού άνω τρίτου γομφίου κρών κάτω χαυλιοδόντων στο σαγόνι του μαστόδοντα της Μηλιάς (εικ. 28), μονα- επίβλεψη: D. Mol.
που βρέθηκε στην περιοχή Villanova d’Asti στον Αμερικανό ανατόμο Ισαάκ Χέις. δικών για τα ευρωπαϊκά δεδομένα, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αφού είναι
Στην περιγραφή του ο Χέις το 1834 προσδιόρισε προς τιμήν του Μπόρσον το νέο χαρακτηριστικό που εξαλείφθηκε με την εξέλιξη. Σήμερα οι ελέφαντες δεν έχουν
είδος, που είναι συγγενές με τον αμερικανικό μαστόδοντα Mammut americanum χαυλιόδοντες στο σαγόνι, αντίθετα με τους μαστόδοντες που, ως επί το πλείστον,
με μερικές διαφορές (Mol / Lacombat 2010). τους διατηρούσαν σε διάφορα μεγέθη διαχρονικά. Τα μοναδικά σκελετικά στοιχεία
Αποτελεί τον μεγαλύτερο από τους μαστόδοντες, αφού το ύψος του μπορούσε των ανασκαφών (εικ. 24, 27, 31) βοήθησαν στην αναπαράσταση του ζυγόδοντα της

96 — teyχοσ 1 25 Δεκέμβριος 2017 teyχοσ 1 25 Δεκέμβριος 2017 — 9 7

 ΠΑΛΑΙ ΟΝΤ Ο Λ Ο Γ Ι Α
Προϊστορικά προβοσκιδωτά
26
Η αναπαράσταση του Αnancus arvernensis
της Μηλιάς (R. Bakker, επίβλεψη: D.
Μηλιάς το 2014, από τον Ολλανδό καλλιτέχνη R. Bakker υπό την επιστημονική Mol). Το προβοσκιδωτό ζούσε στη Μηλιά
επίβλεψη του D. Mol (εικ. 25). πριν από τρία εκατ. χρόνια μαζί με το
Ο γίγαντας ζυγόδοντας εξαφανίστηκε περίπου 2,5 εκατομμύρια χρόνια πριν. Mammut borsoni.
Έζησε μαζί με τα άλλα ζώα της πανίδας της περιόδου: τους ρινόκερους, τους τά- 27
πιρους —που εντοπίστηκαν πρώτη φορά στην Ελλάδα μαζί με το Αγριοθήριο—, Η ανασκαφή που αποκάλυψε το Mammut
μια γιγαντιαία αρκούδα, τους μαχαιρόδοντες, τα ιππάρια, τα μικρά και μεγάλα βο- borsoni το 1997 στη θέση Μηλιά 1. Μήκος
οειδή (ένα νέο είδος προσδιορίστηκε πρόσφατα: Grevenobos antiquus, βλ. Crégut– χαυλιοδόντων: 4,39 μ.
Bonnoure / Tsoukala 2017b), τα ελαφοειδή, τους αγριόχοιρους, τους ύστριχες, 28
τα τρία είδη χελωνών, από τα οποία το ένα είναι νέο είδος (Testudo brevitesta, βλ. Το πλήρες σαγόνι του Mammut borsoni
Vlachos / Tsoukala 2016), κ.ά. Με την παρουσία τους επιβεβαιώνεται το διαφο- της θέσης Μηλιά 1 με τους μικρούς κάτω
ρετικό παλαιοπεριβάλλον της εποχής εκείνης, αφού τα άγρια ζώα χρειάζονταν χαυλιόδοντες, χαρακτηριστικό
ημερησίως πολλά κιλά φυτικής τροφής και άφθονα λίτρα νερό για να επιβιώσουν. που εξαφανίστηκε με την εξέλιξη.
Συνεπώς καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι τα Γρεβενά πριν από 2,5–3 εκατομ- 29
μύρια χρόνια ήταν μια ζούγκλα με πλούσια βλάστηση, νερά και θερμότερο κλίμα Η κάτω γνάθος του μικρότερου
από το σημερινό. μαστόδοντα της Μηλιάς Αnancus
arvernensis με τους δεύτερους γομφίους
και τμήμα του δεξιού τρίτου γομφίου.
β) Ο μαστόδοντας της Ωβέρνης Anancus arvernensis (Croizet & Jobert 1828)
Εύρημα Ν. Μπαχαρίδη.
Πρόκειται για έναν σχετικά μικρόσωμο μαστόδοντα που το ύψος στους ώμους έφτα-
νε τα 2,5 μ. Είχε μεγάλη εξάπλωση και στην Ελλάδα (ηπειρωτική και νησιωτική όταν 30
Από τα σημαντικότερα, ανάμεσα
ήταν ενωμένες). Οι άνω χαυλιόδοντες είναι σχεδόν ευθείς, χωρίς σημαντική κάμψη
σε χιλιάδες απολιθώματα από την
(anancus), ενώ οι κάτω σπάνια διατηρούνται (εικ. 26). Ο μαστόδοντας αντιπροσω-
Κρυοπηγή, είναι το πλήρες κρανίο με τη
πεύεται με πολύ λιγότερα απολιθώματα από αυτά του ζυγόδοντα της Μηλιάς και γνάθο του Μεσοπίθηκου του Πεντελικού,
το πιο χαρακτηριστικό απολίθωμα είναι τα δύο τμήματα της κάτω γνάθου με τους το σαγόνι της ύαινας και του ύστριχα.
γομφίους (εικ. 29). Τα προβοσκιδωτά αντιπροσωπεύονται
30
τόσο από τη γνάθο με νεογιλά δόντια
Τα απολιθώματα των προβοσκιδωτών και η μυθολογία (κάτω αριστερά) και ένα μεταπόδιο, όσο
Από τους προϊστορικούς ακόμη χρόνους απολιθώματα προβοσκιδωτών, ιδιαίτερα και ο αρχαίος περιηγητής Παυσανίας στη Μεγαλόπολη αναφέρουν ότι υπερμε- και από μεγάλα οστά (αριστερά: μηρός,
27
τα κρανία και τα ογκώδη και μεγάλων διαστάσεων οστά, εντυπωσίαζαν τους προ- γέθη οστά ελεφάντων αποδίδονταν στους γίγαντες. Απολιθωμένα οστά νάνων δεξιά: βραχίονας) του μαστόδοντα
γόνους μας. Μη γνωρίζοντας την προέλευση των απολιθωμάτων και προσπαθώ- ελεφάντων που βρέθηκαν στη Ρόδο αποδόθηκαν από τους παλαιότερους στο Choerolophodon pentelici (Gaudry & Lartet,
ντας να βρουν μια λογική εξήγηση για την παρουσία αυτών των γιγαντιαίων οστών, «δράκοντα της Ρόδου». 1856), 6 εκατ. ετών περίπου.
έπλαθαν μύθους γύρω από αυτά και απέδιδαν την προέλευσή τους σε σκελετικά Οι μύθοι είναι πολυπληθείς στα βάθη της ιστορίας και φανερώνουν το δέος που 31
υπολείμματα γιγάντων και Κυκλώπων, όπως ο Πολύφημος (εικ. 33). προκαλούσαν στο παρελθόν τα θεαματικά λείψανα των προβοσκιδωτών. Ωστόσο, O βραχίονας είναι το πρώτο απολίθωμα
Η Αμερικανίδα λαογράφος Adrienne Mayor, διερευνώντας τη θεωρία προέ- δεν γνωρίζουμε αν οι μύθοι προηγήθηκαν των ευρημάτων. που εντοπίστηκε το 1996 από τον Βασίλη
Μακρίδη, στη θέση Μηλιά 1.
λευσης των μύθων για τους Κύκλωπες και άλλα μυθικά όντα, συσχετίζει τις ανα- Το 2010 το ντοκιμαντέρ του BBC «Greek Myths. Tales of Travelling Heroes»
φορές αρχαίων συγγραφέων με την παρουσία απολιθωμάτων προβοσκιδωτών (Robin Lane Fox, Καθηγητής Ιστορίας στην Οξφόρδη) συμπεριέλαβε τις παλαιο-
και άλλων ζώων σε διάφορες περιοχές ανά τον κόσμο. Ο Βοκάκιος στη Σικελία ντολογικές ανασκαφές στην Κρυοπηγή Κασσάνδρας Χαλκιδικής, συνδέοντας τα
απολιθώματα των προβοσκιδωτών στην ευρύτερη περιοχή της Κασσάνδρας (εικ.
30, 32, 34) με τη μυθολογία, εφόσον στην αρχαία Φλέγρα–Παλλήνη, που θεωρείτο
μητέρα γη των γιγάντων και των Κυκλώπων, έλαβε χώρα η γνωστή Γιγαντομαχία.

28
Συμπέρασμα
Η Παλαιοντολογία στη Δυτική Μακεδονία παρουσιάζει ιδιαίτερο και σε μερικές
περιπτώσεις μοναδικό ενδιαφέρον με νέα είδη ζώων, με την παρουσία ζώων που
εντοπίστηκαν πρώτη φορά στην Ελλάδα, ακόμα και στην Ευρώπη. Από τους ασπόν-
δυλους οργανισμούς και τα σπονδυλόζωα ερμηνεύουμε το παρελθόν της περιοχής:
πότε ήταν βυθισμένη στη θάλασσα, πότε αναδύθηκε και πώς οι πεδιάδες της με την
εύφορη βλάστηση, τα νερά και το θερμό κλίμα ευνόησαν τα προβοσκιδωτά–γίγα-
ντες ώστε να επιβιώσουν διαχρονικά τα τελευταία τρία εκατομμύρια χρόνια. Το
ευτυχές γεγονός της διατήρησης των λειψάνων τους δίνει το έναυσμα στην Παλαι-
οντολογία να αποτελέσει έναν δυναμικό πόλο έλξης επισκεπτών, προοπτική ιδιαί-
τερα σημαντική σε περιοχές σχετικά χαμηλού τουριστικού ενδιαφέροντος, όπως
είναι η Δυτική Μακεδονία. Τα άφθονα απολιθώματα, που αντιπροσωπεύουν κυρίως
προβοσκιδωτά, είναι μοναδικά από επιστημονικής πλευράς, όπως προσυπέγραψαν
26 29 31
οι 200 ειδικοί παλαιοντολόγοι από όλο τον κόσμο, στο πλαίσιο του «6ου Διεθνούς

98 — teyχοσ 1 25 Δεκέμβριος 2017 teyχοσ 1 25 Δεκέμβριος 2017 — 99

 ΠΑΛΑΙ ΟΝΤ Ο Λ Ο Γ Ι Α
Προϊστορικά προβοσκιδωτά
32
32
Κρανίο του μαστόδοντα
Tetralophodon longirostris
(Kaup 1832), παλαιότερο των
7 εκατ. ετών, από την περιοχή
της Σίβηρης (Κασσάνδρα).
Χαρακτηριστικό είναι το ευρύ
άνοιγμα της ρινικής κοιλότητας
στο κέντρο, που αποτελεί
τη βάση της προβοσκίδας.
33
Στο σκίτσο της Adrienne Mayor
(2000) φαίνεται ο τρόπος
που οι αρχαίοι συσχέτιζαν
τα απολιθωμένα κρανία των
νάνων ελεφάντων των ελληνικών
νησιών, με τους Κύκλωπες,
με αποτέλεσμα να πλάσουν
το μύθο των γιγαντιαίων και
μονόφθαλμων ανθρωπόμορφων
όντων. Αριστερά: Σύμφωνα
34
με τη θεωρία του Οθένιο Άμπελ,
ο μονόφθαλμος γίγαντας
Συνεδρίου για τα Μαμούθ και τους Συγγενείς τους» που πραγματοποιήθηκε το 2014 του Ομήρου βασίστηκε
στα Γρεβενά και τη Σιάτιστα. σε παρατηρήσεις σε απολιθωμένα
κρανία ελεφάντων.
Αξιοποιώντας τον παλαιοντολογικό πλούτο και την πλούσια Φυσική Ιστορία
Δεξιά: Η ρινική κοιλότητα
της, η Ελλάδα μπορεί να προσελκύσει χιλιάδες επισκέπτες. Τα προβοσκιδω-
του κρανίου, που είναι η βάση
τά είναι εντυπωσιακά με το μέγεθος (ακόμα και οι νησιωτικές νάνες μορφές), της προβοσκίδας δίνει
την ποικιλία και τη διαχρονικότητα εκατομμυρίων ετών και αποτελούν μονα- την εντύπωση μίας μοναδικής
δική φυσική κληρονομιά. Στη Δυτική Μακεδονία και όχι μόνο, μπορούν να οφθαλμικής κόγχης (βλ. εικ. 32).
συνδεθούν σε μια γεωτουριστική διαδρομή που μας ταξιδεύει στο παρελθόν. 34
Μάρτυρες του παρελθόντος, τα απολιθώματα μας διηγούνται ότι η γη είναι Μηρός του μαστόδοντα in situ,
ένας ζωντανός πλανήτης, το περιβάλλον αλλάζει και ο άνθρωπος, μια ταπεινή ανάμεσα σε χιλιάδες
ύπαρξη μέσα σ’ αυτό, έχει καθήκον να το προστατεύσει. Τέλος, τα ευρήματα απολιθώματα στην ανασκαφική
αυτά αποδεικνύουν ότι η Ελλάδα υπήρξε ένας ευλογημένος τόπος ακόμη και θέση της Κρυοπηγής.
στο απώτερο παρελθόν.
100 — teyχοσ 1 25 Δεκέμβριος 2017
Βιβλιογραφία
Athanassiou / Kostopoulos 2001: Athanassiou
A. / Kostopoulos D., «Proboscidea of the
Greek Pliocene–Early Pleistocene faunas:
biochronological and paleoecological
implications», στο G. Cavarretta / P. Giola /
M. Mussi / M.R. Palombo (επιμ.), The World of
Elephants, Proceedings of the 1st International
Congress, Roma 2001, σ. 85–90.
Bakker / Mol / Tsoukala 2010: Bakker R. / Mol
D. / Tsoukala E., «The scale model of Mammut
borsoni (Hays 1834), based on the fossil record
of Milia, Grevena, Greece», Quaternaire, Hors
série 3 (2010), σ. 33–35.
Crégut–Bonnoure / Tsoukala 2017a: Crégut–
Bonnoure E. / Tsoukala Ε., «The Pliocene
Artiodactyla and Proboscidea (Mammalia)
33
from Gephyra (Lower Axios valley,
Macedonia, Greece). Discovery of a new
boselaphine», Quaternary International 445
(2017), σ. 200–214.
Crégut–Bonnoure / Tsoukala 2017b: Crégut–
Bonnoure E. / Tsoukala Ε., «The Late Pliocene
Bovidae and Cervidae (Mammalia) of Milia
(Grevena, Macedonia, Greece)», Quaternary
International 445 (2017), σ. 215–249.
Dermitzakis / Theodorou 1980: Dermitzakis M.
/ Theodorou G., Map of the main fossiliferous
localities of Proboscidea in Aegean area,
Laboratory of Geology and Paleontology, Athens
University, 1980.
Δερμιτζάκης κ.ά. 1982: Δερμιτζάκης M. /
Συμεωνίδης N. / Boer L.E.M. de / Sondaar
P.Y., Η εξέλιξη των ελεφάντων, Εργαστήριο
Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας,
Πανεπιστήμιο Αθηνών, 1982, Σειρά A: Νο 44,
σ. 1–85.
Fox 2010: Fox R.L., Travelling heroes: in the epic age
of Homer, Vintage [Book], 2010.
Guérin / Tsoukala 2013: Guérin C. / Tsoukala E.,
«The Tapiridae, Rhinocerotidae and Suidae
(Mammalia) of the Early Villafranchian site of
Milia (Grevena, Macedonia, Greece)»,
Geodiversitas 35/2 (2013), σ. 447–489.
Θεοδώρου / Ρουσιάκης 2017: Θεοδώρου Γ. /
Ρουσιάκης Σ., «Τα άγρια ζώα της Αττικής και
της Εύβοιας», Αρχαιολογία και Τέχνες 124
(2017), σ. 92–105.
Kevrekidis / Mol 2016: Kevrekidis Ch. / Mol D.,
«A new partial skeleton of Elephas
(Palaeoloxodon) antiquus Falconer and Cautley,
1847 (Proboscidea, Elephantidae) from
Amyntaio, Macedonia, Greece», Quaternary
International 406 (2016), σ. 35–56.
Koufos 1977: Koufos G.D., «New finds of
Mastodons from Macedonia (Greece)»,
Scientific Annals of the Faculty Physics and
Mathematics, Aristotle University of Thessaloniki
17 (1977), σ. 97–115.
Koufos / Kostopoulos / Koliadimou 1991:
Koufos G.D. / Kostopoulos D./ Koliadimou K.,
«Un nouveau gisement de mammifères dans
le Villafranchien de Macédoine occidentale
(Grèce)», Comptes Rendus Académie des Sciences
de Paris 313/II (1991), σ. 831–836.
Lazaridis / Tsoukala 2014a: Lazaridis G. /
Tsoukala E., «Choerolophodon pentelici (Gaudry
& Lartet, 1856) from the Turolian locality of
Kryopigi (Kassandra, Chalkidiki, Greece)»,
Abstract Book of the VIth International Conference
on Mammoths and their Relatives, 2014, Grevena,
Siatista. Scientific Annals, School of Geology,
Aristotle University of Thessaloniki, Special
Volume 102, σ. 100, Thessaloniki 2014.
Lazaridis / Tsoukala 2014b: Lazaridis G. /
Tsoukala E., «Tetralophodon longirostris (Kaup,
1832) from Late Miocene of the Kassandra
peninsula (Chalkidiki, Greece)», Abstract Book
of the VIth International Conference on
Mammoths and their Relatives, 2014, Grevena,
Siatista. Scientific Annals, School of Geology,
Aristotle University, Special Volume 102,
σ. 101, Thessaloniki 2014.
Lister 2014: Lister A., Mammoths: Ice Age Giants,
Natural History Museum, London 2014.
Logchem / Tsoukala / Mol 2010: Logchem W.v. /
Tsoukala E./ Mol D., «Milia (Grevena,
Macedonia, Greece): A dangerous area for
Mammut borsoni?», Quaternaire, Hors série 3
(2010), σ. 192–194.
Mayor 2000: Mayor A., The first fossil hunters,
Princeton University Press, 2000, σ. 1–361.
Mitzopoulos 1967: Mitzopoulos M.K.,
«Zygolophodon borsoni und Anancus
(Bunolophodon) arvernensis aus dem
Oberpliozän von Griechenland», Annales
Géologiques des Pays Helléniques 18 (1967),
σ. 436–446.
Mol / Lacombat 2010: Mol D. / Lacombat F.,
Mammoths and Mastodons of Haute-Loire,
Jeanne-d’Arc Εditions, 2010.
Mol / van Logchem 2009: Mol D. / van Logchem
W., «The mastodon of Milia: the longest tusks
in the world», Deposits Μagazine 19 (2009),
σ. 28–32.
Mol / Tsoukala / Batsi 2010: Mol D./ Tsoukala
E./ Batsi A., «A Stegodon from the area of
Siatista (Kozani, Macedonia, Greece), the first
evidence of the presence of Stegodon in
Europe», Quaternaire, Hors série 3 (2010),
σ. 85–87.
Mol κ.ά. 2012: Mol D. / Tsoukala E. / Vlachos E. /
Batsi A. / Wildschut H. / Labretsa D. / van
Logchem W., «A new Museum in Northern
Greece: The Siatista Historical
Paleontological Collection, the first record of
a stegodon in Europe and the making of the
straight-tusked elephant», Deposits Magazine
31 (2012), σ. 26–34.
Poulianos 1984–1986: Poulianos N.,
«Osteological data of the Late Pliocene
elephant of Perdikkas», Anthropos 11
(1984–1986), σ. 49–80.
Symeonidis / Tataris 1982: Symeonidis N. /
Tataris A., «The first results of the geological
and paleontological study of the Sesklo basin
and its broader environment (Eastern
Thessaly, Greece)», Annales Géologiques des
Pays Helléniques 31 (1982), σ. 146–190.
Τheodorou 1986: Theodorou G., «Pleistocene
elephants from Crete», Modern Geology 10
(1986), σ. 235–242.
Tsoukala 2000: Tsoukala E., «Remains of a
Pliocene Mammut borsoni (Hays, 1834) from
Milia (Grevena, W. Macedonia, Greece)»,
Annales de Paléontologie 86/3 (2000),
σ. 165–191.
Τσουκαλά 2001: Τσουκαλά Ε., «Προϊστορική
Πανίδα. Ευρυγώνιος», National Geographic
Society (ελλ. έκδοση), Μάιος 2001, σ. 36–46.
Τσουκαλά 2007: Τσουκαλά Ε., Τα Γρεβενά και η
Παλαιοντολογία: Το κυνήγι των ελεφάντων του
παρελθόντος στην περιοχή των Γρεβενών, Έκδοση
Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Γρεβενών, 2007
(Γ’ έκδοση).
Τσουκαλά 2013: Τσουκαλά Ε.,
«Παλαιοντολογικές θέσεις της Προϊστορικής
Μακεδονίας», διαδικτυακό περιοδικό
Προ-ιστορήματα, Παράρτημα 1: Μελέτες για την
Προϊστορική Μακεδονία, 2013, http://
proistoria.wordpress.com
Tsoukala / Lister 1998: Tsoukala E. / Lister A.,
«Remains of straight-tusked elephant,
Elephas (Palaeoloxodon) antiquus Falc. & Caut.
(1847) ESR-dated to oxygen isotope Stage 6
from Grevena (W. Macedonia, Greece)»,
Bolletino della Società Paleontologica Italiana
37/1 (1998), σ. 117–139.
Tsoukala / Mol 2016: Tsoukala E. / Mol D., «The
Proboscidea of the Early Villafranchian site of
Milia (Grevena, Macedonia, Greece)»,
Proceedings of the VIth International Conference
on Mammoths and their Relatives, May 2014,
Greece, Quaternary International 406 (2016),
σ. 4–24.
Tsoukala κ.ά. 2011: Tsoukala E. / Mol D. / Pappa
S. / Vlachos E. / van Logchem W. /
Vaxevanopoulos M. / Reumer J., «Elephas
antiquus in Greece: New finds and a
reappraisal of older material (Mammalia,
Proboscidea, Elephantidae)», Quaternary
International 245 (2011), σ. 339–349.
Vlachos / Tsoukala 2016: Vlachos E. / Tsoukala
E., «The diverse fossil chelonians from Milia
(Late Pliocene, Grevena, Greece) with a new
species of Testudo Linnaeus, 1758
(Testudines: Testudinidae)», Papers in
Palaeontology 2 (1), σ. 71–86.
Vlachos / Tsoukala / Mol 2011: Vlachos E. /
Tsoukala E. / Mol D., «Developing
geotouristic routes in Northern Greece: a
case study on the evolution of proboscideans
based on the fossil record», 9th Annual Meeting
of the European Association of Vertebrate
Palaeontologists, Heraklion, Crete, June 2011,
Τεύχος περιλήψεων, 2011, σ. 59–60.
teyχοσ 1 25 Δεκέμβριος 2017 — 10 1