J.U.

Mjesovita srednja škola“Hasan Kikic“ školska godina 2015/2016

Gradačac

Srednja elektrotehmička škola

Elektrotehničar energetike

MATURSKI RAD
Tema: Zaštita energetski transformatora

Učenik: Mentor:
Hrštić Almedin Alić Samir
Gradačac, juni 2016
Sadržaj

Uvod ........................................................................................................................................... 3
1.Diferencijalna zaštita transformatora ................................................................................. 4
1.1Stabilizovana diferencijalna zaštita ............................................................................... 4
1.2Stabilizovana diferencijalna zaštita sa blokadom usljed prisustva viših harmonika 5
1.3Specifičnosti diferencijalne zaštite transformatora ...................................................... 5
1.4Strujni međutransformatori diferencijalne zaštite transformatora .......................... 5
1.5Određivanje sprege i prenosnog odnosa strujni međutransformatora ...................... 7
1.6Podešavanje diferencijalne zaštite transformatora ...................................................... 9
2.Zaštita transformatora od unutrašnjih jednofaznih kratki spojeva .............................. 10
3.Zaštita malih transformatora od unutrašnjih kratkih spojeva ...................................... 10
3.1 Brza prekostrujna zaštita transformatora ................................................................. 10
3.2 Kućišna zaštita transformatora ................................................................................... 11
4.Buholcov relej(plinska zaštita) ........................................................................................... 11
5. Zaštita transformatora od kratkih spojeva u mreži ....................................................... 12
5.1 Distantna zaštita ........................................................................................................... 13
6.Zaštita od proboja izolacije prema uzemljenim dijelovima ............................................ 13
7.Zaštita od preopterećenja ................................................................................................... 14
8. Zaštita od preopterećenja jezgre transformatora ........................................................... 17
Zaključak ................................................................................................................................ 18
Literatura ................................................................................................................................ 19

2
Uvod
Transformator je statički aparat koji pomoću elektromagnetske indukcije pretvara jedan
sistem naizmjeničnih struja u jedan ili više sistema naizmjeničnih struja iste učestanosti i
obično različitih vrijednosti napona i struja.Energetski transformatori su najbrojnije električne
masine u elektroenergetskom sistemu. Zastupljeni su u elektranama,prenosnoj mreži i
distributivnoj mreži. Stepen iskorišćenja energije kod energetskih transformatora je vrlo visok
(kod većih jedinica čak do 99,5%), što s jedne strane omogućava tehnički opravdan prenos
električne energije, a sa druge strane ih uvrštava u klasu najbrojnijih električnih mašina u
elektroenergetskom sistemu. U transformatorima se kao i u ostalim električnim
mašinama,zbog oštećenja instalacija mogu javiti sledeći električni kvarovi:

 međufazni kratak spoj

 fazni kratak spoj(unutar namotaja iste faze)
 unutrašnji jednofazni kratak spoj
 tinjava pražnjenja u transformatoru.

Prilikom odabira zaštite nekog ET-a često je moguće primjeniti više zaštitnih šema. Pri
odabiru najpogodnije i najefikasnije zaštitne šeme treba naći balans između brzine,
osetljivosti i selektivnosti sa jedne strane i njihove isplativosti sa druge strane.

U opštem slučaju zaštita ET-a se može podijeliti na:

 Zaštita od kvarova koji nastaju u transformatoru

 Zaštita od efekata kvarova koji nastaju van transformatora.

Uzroci pojave kvarova energetski transformatora su dosta različiti. Neki od uzroka mogu biti
prevelika električna naprezanja izolacije transformatora usljed atmosferskih ili pogonskih
prenapona u mreži, prejaka mehanička naprezanja zbog dinamičkih sila kod kratkih spojeva,
ali i naponi neznatno veći od nominalnog jer doprinose bržem starenju izolacije.

Pored pojave kvarova transformator može bit izložen i sledećim opasnim pogonskim
uslovima:

 Spoljašnjim kratkim spojevima i

 preopterećenju

Osim unutrašnjih kvarova energetski transformator ugrožavaju i spoljašnji kratki spojevi i

preopterećenje..U slučajevima dužeg trajanja ovih struja, može doći do intenzivnog
zagrijavanja i oštećenja izolacije namotaja. Veoma bitno da zaštita ET-a ne djeluje
nepotrebno. Za zaštitu energetskog transformatora od velike važnosti je da može da napravi
razliku između unutrašnjeg kvara i spoljašnjih poremećaja koji uzrokuju nepotrebno. Ako iz
bilo kojeg razloga zakažu ostali zaštitni uredjaji. Ostale zaštite transformatora su:
 diferencijalna zaštita
 buholcov relej(plinska zaštita)
 zemljospojna zaštita
 trenutna prekostrujna zaštita
 distantna zaštita

3
1.Diferencijalna zaštita transformatora

Najčešešća zaštita energetskih transformatora je diferencijalna zaštita.Praktično je obavezna

za jedinice snage iznad 8 MVA.Za manje jedinice se rijetko koriste zbog visoke cijene.
Diferencijalna zaštita je prvi put primenjena krajem 19. stoljeća i bila je jedan od prvih
sistema zaštite koji se koristio. Diferencijalna zaštita transformatora djeluje kod kratkih
spojeva u transformatoru. Redovno je stabilizirana, a priključuje se izmedju strujnih
transformatora na strani gornjeg i donjeg napona energetskog transformatora. Sekundarne
struje strujnih transformatora , biti vektorski jednake (jednake o vrednosti i istog smjera), jer
je samo pod tim uslovom moguća upotreba diferencijalnog releja. Diferencijalna zaštita
predstavlja brzu i selektivnu zaštitu ET-a od unutrašnjih kratkih spojeva. Princip rada
diferencijalne zaštite se zasniva na izračunavnju sume svih struja koje ulaze i koje izlaze iz
štićene zone. Diferencijalna zaštita transformatora štiti od:

 međufaznih kratkih spojeva

 faznih kratkih spojeva i
 Jednofaznih kratkih spojeva ako je zvjezdiste transformatora direktno uzemljeno.

Slika.1 Tipičan način povezivanja diferencijalnog releja

Diferencijalni relej uspoređuje struje na primarnoj i sekundarnoj strani. Razlika struja mora
biti veća od podešenog iznosa (npr.30% nazivne struje transformatora), pa će diferencijalni
relej djelovati isključenjem prekidača transformatora.

Releji koji se koriste u diferencijalnoj zaštiti su:

 Stabilizovani diferencijalni releji

 Stabilizovani diferencijalni releji uz mogućnost blokade usljed prisustva viših
harmonika.

1.1Stabilizovana diferencijalna zaštita

Diferencijalnu zaštitu možemo izračunati kao: Idif=│I1-I2│

4
Stabilizaciona struja se računa kao:Is=k│I1+I2│,faktor k često uzima vrijednosti 1 ili o.5.

Postoji više načina prilikom proračuna diferencijalne i stabilizacione struje .U relejima

posljedni generacija najčešće susrećemo dvije kombinacije i to :
1. Tamo gdje zaštita koristi (50 Hz) harmonike diferencijalne i stabilizacione struje i
2. Gdje zaštita koristi osnovne (50 Hz) harmonike diferencijalne i nefiltiranu
stabilizacionu struju.
Veliki problem za stabilizovanu diferencijalnu zaštitu ET-a predstavlja da napravi razliku
između unutrasnjeg kvara i udarne struje magnećenja ili prepobuđenosti ET-a. Ovaj problem
se rješava upotrebom stabilizovani diferencijalni releja uz mogućmost blokade usljed
prisustva viših harmonika. Do pojave lažne diferencijalne struje može doći usljed zasićenja
jednog od strujni transformatora ili različiti nivoa zasićenja strujni transformatora na
priključcima energetskih transformatora tokom spoljašnji kratki spojeva ili dužeg rada
energetski transformatora u preopterećenju.

1.2Stabilizovana diferencijalna zaštita sa blokadom usljed prisustva viših

harmonika
Kada se blokira rad diferencijalnog releja na osnovu prisustva visšeg harmonika obezbjeđuje
se sigurnost u radu releja udarne struje magnećenja i prepobuđenosti energetskog
transformatora.

1.3Specifičnosti diferencijalne zaštite transformatora

Diferencijala zaštita transformatora je kompleksnija u odnosu na diferencijalnu zaštitu vodova
i sinhroni generatora. Razlozi su sledeći:
-nominalne pa i stvarne struje primara i sekundara energetskog transformatora stoje u odnosu

Isek/Iprim=Unprim/Unsek=mT (mT skalarni prenosni odnos transformatora).

Da bi diferencijalna struja bila jednaka nuli,potrebno je da se usaglase sekundarne struje na
obje strane transformatora. Da bi se to postiglo potrebno je da strujni transformatori imaju
primarne nominalne struje u odnosu mT. Kako su primarne struje ovih transformatora
standardizovane ovaj praktično nije moguće ispuniti. Kod transformatora koji imaju jednu
stranu spojenu u zvijezdu ,a drugu u trokut struje I1 i I2 razlikuju se i po apsulutnom iznosu i
po faznom položaju.

1.4Strujni međutransformatori diferencijalne zaštite transformatora

Međutransformatori za diferencijalnu zaštitu su monofazne jedinice i odgovarajućim
spajanjem tri međutransformatora dobije se strujni međutransformator. Da bi se struje koje
prolaze kroz difererencijalni relej usaglasile i po fazi ugrađuju se međutransformatori. U
evvropskim zemljama osim Engleske i Rusije sekundari međutransformatora se uvijek spajaju
u zvijezdu. Da bi se primijenila diferencijlna zaštita na transformatoru neophodno je izvršiti
prilagođavanje sekudarnih struja glavnih strujnih transformatora prije njegovog uvođenja u
diferencijalni relej. Ovo prilagođavanje se vrši pomoću pomoćni strujni transformatora
(tzv.strujni međutransformatora). Strujni transformatori grade se kao međufazne jedinice te se
trofazni međutransformatori formiraju od tri monofazna. Ako je trofazni međutransformator
sprege Yy,njegov prenosni odnos jednak je prenosnom odnosu monofaznog strujnog
transformatora ,sto se prema oznakama na slici 2. Može izraziti na sledeći način:
5
m3 fazno=Ipn/Isn =m1 fazno=I1 pn/I1sn

Slika 2. Formiranje trofaznog strujnog međutransformatora:a)sprege Yy ,sprege Yd od

tri monofazna strujna transformatora
Ako je trofazni međutransformator sprege Yd,njegov prenosni odnos je za korijen iz tri manji
od prenosnog odnosa jednofaznog strujnog transformatora što se prema oznakama na slici 2.
može izraziti kao:

m3 fazno=Ipn/Isn =I1 pn / ( √𝟑*I1 sn =m1 fazno /√3

Da bi se omogućilo zatvaranje sekundarne struje nulte komponente kroz primarni namotaj
međutransformatora, potrebno je da i on bude spojen u zvijezdu i da zvjezdišta budu spojena
zajedno i uzemljena na jednom mjestu. Za fazno prilagođenje preostaju, prema tome, samo
različiti spojevi sekundara međutransformatora.Ako je neutralna tačka štićenog
transformatora na promatranoj(primarnoj ili sekudarnoj) strani uzemljena direktno,kod
jednopolnih kratkih spojeva u mreži pojavljuju se struje nulte komponente na sekundarnoj
strani glavnih strujnih transformatora. Kako ne bih zbog njih dolazilo do nepotrebnog
djelovanja diferencijalne zaštite,potrebno je da se nulta komponenta ne prenosi na stranu gdje
je priključen diferencijalmi relej. To se postiže spojem u trokut sekundarne struje
međutransformatora. Da bi se sekundarne struje glavnih strujnih transformatora
usaglasile,neophodno je da strujni međutransformator bude sprege Yd čime se sprečava
prenošenje nulte komponente struje u diferencijalni relej i omogućava pravilan rad
diferencijalnog releja. Pored usaglašavanja sekundarni struja glavni strujni transformatora po
modulu i fazi ,strujni međutransformatori moraju da obave još jednu ulogu koja je vezana za
pojavu nejednakih struja u napojnim vodovima energetskog transformatora Yd,pri
jednofaznom kratkom spoju u mreži. Ta situacija prikazana je na slici 2.1.

6
Slika 2.1 Uloga strujnog transformatora pri jednofaznom kratkom spoju u mreži koju
napaja namotaj energetskog transformatora spregnut u zvijezdu

1.5Određivanje sprege i prenosnog odnosa strujni međutransformatora

S obzirom na spregu energetski transformatora(pogledati sliku 2.2) prvi uslov kaže da sprega
struni međutransformatora Mp i Ms mora biti Yd. Zbog toga sprega međutransformatora Ht
mora biti Yy, jer se u tom slučaju ne bi moglo postići da struja diferencijalnog releja bude u
fazi. Šprežni broj međutransformatora može biti bilo koji ali najednostavnije bi bilo uzeti 0.
Na slici 2.2 prikazana je zaštita energetskog tronamotajnog transformatora(najsloženi slučaj).
Svi glavni strujni transformatori su sprege Yy0. Određivanje sprege strujni transformatora
Mp,Ms i Mt nije jednofazna. Da bi se usvojile te sprege treba ispoštovati dva uvjeta:

 mora se spriječiti prodor nulte komponente struje u diferencijalni relej i

 fazni pomjer struje na bilo kojem priključku ET-a i struje diferencijalnog releja moraju
biti isti.

7
Slika 2.2 Diferencijalna zaštita tronamotajnog transformatora

Tabela 1. Potrebne sprege strujni međutransformatora u zavisnosti od sprege energetski

transformatora

Energetski transformatori Strujni međutransformatori

Mp Ms
Yy0 Yd5 Yd5
Yy6 Yd5 Yd11
Yd5 Yd5 Yyo0
Yd11 Yd11 Yy0
Dd5 Yy0 Yd7
Dy11 Yy0 Yd1
Dd0 Yy0 Yd0
Dd6 Yy0 Yy6

U tabeli 1. prikazane su sistematski potrebne sprege međutransformatora u zavisnosti od

sprege energetskog transformatora. Posmatrajući tabelu spojeva međutransformatora
dolazimo do zaključka da bi pojedini međutransformatori grupe spoja Yy0 mogli potpuno
otpasti ako nisu potrebni zbog prilagođenja sekundarni struja po apsulutnom iznosu,odnosno
ako se prihvati da kroz diferencijalni relej(stabilizacione namotaje) ne teče nominalna
struja(1ili5A) releja kod nominalnog opterećenja transformatora. Zbog toga bi pri
nominalnom opterećenju energetskog transformatora kroz diferencijalni relej proticala struja
manja od nominalne. Da bi se postigla maksimalna osjetljivost diferencijalnog releja,traži se

8
da prenosni odnosi strujni transformatora budu takvi da obezbijede proticanje nominalne
struje releja kroz relej pri nominalnom opterećenju energetskog transformatora.
Pri određivanju prenosni odnosa strujni međutransformatora polazi se od toga da su poznati
Inp,Ins,,Int -nominalne struje primara,sekundara i tercijera energetskog transformatora
mp,ms,mt -prenosni odnosi glavnih stujni transformatora primara,sekundara i tercijara
Inrel –nominalna struja diferencijalnog releja
Pošto se traži da pri nominalnoj struji energetskog transformatora kroz relej teče nominalna
struja,moraju biti zadovoljeni sledeći uslovi:
Inp/Inrel=mpmMp3 fazno ,Ins/Inrel=msmMs3 fazno i Int/Inrel=mtmMt3 fazno, (1.1)
Iz relacije (1.1) lako se dobijaju prenosni odnosi trofazni međutransformatora
primara,sekundara i tercijera energetskog transformatora:
mMp3 fazno=Inp/Inrelmp, mMs3 fazno= Ins/Inrelms i mMt3 fazno= Int/Inrelmt
Pošto je sekundar međutransformatora Mt spregnut u zvijezdu,prenosni odnos odgovarajući
jednofaznih strujni transformatora je: mMt1 fazno=mMt3 fazno.

1.6Podešavanje diferencijalne zaštite transformatora

Struje debalansa kod diferencijalnih zaštita transformatora su mnogo veće nego kod istih
zaštita generatora i vodova. Razlog je uglavnom struja magnećenja transformatora,koja stvara
razliku između primarne i svedene sekundarne struje transformatora,i promjenjiv prenosni
odnos transformacije kod regulacionih transformormatora koji takođe stvara struju debalansa
jer su prenosni odnosi strujni međutransformatora fiksni. Diferencijalne zaštite sa stalnim
odnosom podešavaju se na oko 30 % od nominalne struje transformatora. Zbog mogućnosti
pojave većih struja neravnoteže nego kod zaštite generatora,naročito kod regulacionih
transformatora diferencijalna zaštita podešava se na veću minimalnu proradnu struju nego kod
zaštite generatora. Kod transformatora koji nisu regulacioni minimalna struja odabire se oko
20 % nominalne struje. Kod regulacioni transformatora potrebno je 30-40% . Ovakva
osjetljivost diferencijalne zaštite dovoljna je da obuhvati sve kvarove u transformatoru sa
direktno uzemljenim zvjezdištem. Ako je zvjezdište uzemljeno preko niskoomske
impedanse,kao sto je prikazano na slici 2.3,tako da je struja jednofaznog kratkog spoja u
mreži na 300 do 1000 A,diferencijalna zaštita štiti samo manji dio namotaja od unutrašnji
jednofaznih kratkih spojeva. U tim slučajevima potrebna je dopunska zaštita.

Slika 2.3 Jednofazni kratki spoj u transformatoru sa uzemljenim zvjezdištem preko

niskoomske impedanse

9
Kod elektromehaničkih diferencijalni zaštiita transformatora javljao se problem pri uključenju
transformatora na mrežu,jer se tada javlja velika struja samo sa jedne strane transformatora.
Ovaj problem rješava se ubacivanjem vremenskog releja,odnosno usporavanjem djelovanja
diferencijalne zaštite,čime ona gubi svoju najvažniju osobinu,brzinu djelovanja.

2.Zaštita transformatora od unutrašnjih jednofaznih kratki spojeva

Kao što je napomenuto kod transformatora sa zvjezdištem uzemljenim preko niskoomske
impedanse,diferencijalna zaštita ne štiti cijeli namotaj od unutrašnjih jednofazni kratki
spojeva. U takvim slučajevima za zaštitu od unutrašnjih kratki spojeva koristi se
takođe,diferencijalna zaštita ali nulte komponente struje,koja je prikazana na slici 2.4. Kod
unutrašnjeg kratkog spoja K1,nulta komponenta struje registrovat će samo strujni
transformator u zvjezdištu energetskog transformatora i diferencijalni relej će reagovati. Pri
spoljašnom kratkom spoju K2,nulta komponenta stuje registrovaće i strujni transformator u
zvjezdištu energetskog transformatora i filter nulte komponente struje,instalisan na dovodnom
vodu energetskog transformatora, i diferencijalni relej neće biti pobuđen.

Slika 2.4. Zaštita transformatora od unutrašnjih jednofazni kratki spojeva

3.Zaštita malih transformatora od unutrašnjih kratkih spojeva

Ovi transformatori koriste se najčešće u distributivnim mrežama i ima ih veliki broj. Kod
ovih transformatora snage od 100 kVA do 4 MVA ekonomski se ne isplati korištenje
diferencijalne zaštite,za zaštitu od unutrašnjih kratki sojeva.

3.1 Brza prekostrujna zaštita transformatora

Za zaštitu od unutrašnjih međufazni kvarova mali transformatori se štite brzom prekostrujom
zaštitom. Brzi prekostrujni relej 1 podešava se tako da reaguje pri kvarovima K1 , K2 i K3 ,
dok pri kvarovim K4 u niženaponskoj mreži,ne treba da reaguje. Jasno je da postoji izvijesna mrtva zona
za unutrašnje kvarove koji su blizu niženaponskih priključaka transformatora koja se ne može
izbeći ako se želi očuvati selektivnost. Da bi se postigla veća osetljivost zaštite koristi se
trofazna brza prekostrujna zaštita bez obzira na to da li je zvjezdište transformatora uzemljeno
ili je izolovano.

10
3.2 Kućišna zaštita transformatora
Za zaštitu malih transformatora od unutrašnjih jednofazni kratki spojeva koristi se takozvana
kućišna zaštita. Da bi se ova zaštita mogla primijeniti potrebno je da transformatorski sud,ili
kućište bude uzemljen samo u jednoj tački ,odnosno samo preko jednog provodnika u koji se
instališe jednofazni strujni transformator i prekostrujni relej. Pri jednofaznim kvarovima K3 i
K4,van transformatora,kroz kućište transformatora i njegovo zemljovodno uže ne protiče
struja i prekostrujni relej 1 neće reagovati. Dok kod kvarovima K1 i K2 ,unutar
transformatora struja kvara će teći zemljovodno uže transformatorskog suda i prekostrujni
relej će reagovati.

Slika 2.5 Kućišna zaštita transformatora

4.Buholcov relej(plinska zaštita)

Plinska ili Buholcova zaštita je najstarija varijanta zaštite energetskih transformatora. Našsla
je široku primjenu kao zaštita od svih vrsta unutrašnjih kvarova u transformatorima. Sve vrste
kvarova u transformatoru praćene su pojavom električnog luka ili jakim lokalnim
zagrijavanjem pojedini mjesta u transformatoru. Dobra osobina ove zaštite je njeno
komulativno dejstvo,kojim može da otkrije male kvarove u transformatoru koji mogu trajati
duže vrijeme. Zaštita je veoma jednostavna i sastoji se od komore sa dva živina kontakta sa
plovcima(gornji i donji) koja se montira između transformatorskog suda i uljnog
konzervatora. Buholcov relej zasniva svoj rad na stvaranju plinova ili gasova koji se podižu
prema konzervatoru. Relej se nalazi u cijevi između kotla i konzervatora. Kotao je ispunjen
uljem do vrha,a konzervator ima zapreminu 16 puta manju od kotla. Ulje u konzervatoru
„dise“(podiže se i spušta nivo ulja). U slučaju manjeg kvara manji je intezitet stvaranja
gasova,dok u slučaju ktatkog spoja gasovi se stvaraju intezivno kao i struje prema releju. U
slučaju manjeg kvara gasovi zatvaraju gornji plovak i daje se signal za signalizaciju. U slučaju
većeg kvara gasovi intezivno struje prema releju zatvaraju donji plovak,te se daje signal za
isključenje transformatora. Brzina gasova pri većem kvaru je 1-3 m/s. Da bi gasovi pri
manjim kvarovima mogli stići do releja poklopac transformatora mora biti naget za 1-20 i
spojna cijev između kotla i kondezatora od 8 do 120. Najveća prednost plinske zaštite je njena
visoka osjetljivost. Za razliku od drugih zaštitnih uređaja,ona može da obuhvata i signalizira

11
kvarove još u samom neopasnom početku tako da pravovremenim isključenjem i
otklanjanjem kvara ne dolazi do težih oštećenja transformatora. Prednost zaštite je njena
jednostavnost,sigurnost i brzina djelovanja kod težih kvarova(oko 0,1s). Nedostatak je
osjetljivost na potrese izazvane zemljotresima ili dinamičkim silama kod bliskih kratkih
spojeva.

Slika 3. Plinska zaštita transformatora

5. Zaštita transformatora od kratkih spojeva u mreži

Kratki spojevi u mreži za energetski transformator su opasna radnja stanja. Za zaštitu od
spoljašnjih kratkih spojeva koristi se trofazna prekostrujna zaštita sa definisanim vremenom
reagovanja,bez obzira na način uzemljenja zvjezdišta transformatora. Ako je zvjezdište
transformatora uzemljeno preko niskoomske impedanse,mora se koristiti prekostrujni relej sa
kanalom za nultu komponentu struje. Kod vremenskog stepenovanja prekostrujne zaštite
transformatora mora se voditi računa o maksimalnim dozvoljenim vremenima trajanja kratki
spojeva i na priključcima transformatora. Ona bitno zavise od procentualnog napona kratkog
spoja transformatora.

Ikvara max =(100/Uk (%)×I

Prekostrujna zaštita transformatora mora biti vremenski usaglašena sa prekostrujnim

zaštitama vodova u mreži koju transformator napaja. Zbog toga je prekostrujna zaštita
transformatora relativno spora.

12
5.1 Distantna zaštita
Kod velikih transformatora za zaštitu od spoljašnjih kratkih spojeva upotrebljava se distantna
zaštita. Moguća je varijanta da sa dva distanta releja instalisana na različitim naponskim
nivioma,kao sto je prikazano na slici 4a. Prvi stepeni distantnih releja 1 i 3 podešeni su tako
da štite oko 85 % reaktanse transformatora. Drugi stepen je usmjeren na suprotnu stranu i
doseg mu je takav da se ne miješa sa drugim stepenom releja 2. Vremensko kašnjenje drugog
i trećeg stepena releja 1 je isto podešava se na vrijednost karakterističnu za druge stepene
distantni zaštitnih vodova. Distatna zaštita ima dvostruku ulogu u ovom slučaju. Ujedno je
rezervna zaštita diferencijalnoj zaštiti transformatora i služi za zaštitu transformatora od
spoljašnjih kratki spojeva. Diferencijalni relej za zaštitu transformatora često imaju jos jednu
ulogu,a to je njihovo učešće u zaštiti sabirnica na koje je transformator priključen.

Slika 4.Primjena distantnih zaštita za zaštitu transformatora od spoljašnjih kratkih

spojeva

6.Zaštita od proboja izolacije prema uzemljenim dijelovima

Kod transformatora gdje je zvjezdište uzemljeno preko otpora za ograničenje struje
jednopolnog kratkog spoja diferencijalna zaštita štiti samo najmanji dio namotaja od proboja
prema masi transformatora. To je naročito slučaj kod transformatora velikih snaga kod kojih
su i proradna struje diferencijalne zaštite dosta velike(npr. Im reda 400 A) a struja jednopolnog
kratkog spoja ograničena na relativno niske vrijednosti(Ik max=300-1000 A). U takvim
slučajevima potrebna je posebna zaštita transformatora. Ona se može izvesti uspređivanjem
struje nulte komponente prema slici 4.1.1. U slučaju zemljospoja u mreži K2 razlika strujan je
jednaka nuli,dok kod kvara u transformatoru K1 kroz relej teče suma struja koju daje
transformator i koja dolazi iz mreže. Proradna struja podešava se iznad struje nebalansa koja

13
se javlja kod vanjski kratki spojeva. Struja nulte komponente može se sa strane izvoda
transforamtora dobiti i priključkom na povratni vod od međuransformatora za dif.zaštitu.

Slika 4.1.1 Zemljospojna zaštita transformatora

7.Zaštita od preopterećenja
Kod ispada transformatora,generatora i prenosni dalekeovoda koji paralelno napajaju neko
područje može doći do znatnog preopterećenja preostalih transformatora. Za razliku od
sinhronih generatora transformatori lakše mogu doživjeti preopterećenje. Preopterećenje
transformatora najčešće nastaje zbog ispada drugih transformatora ili zbog ispada vodova.
Ova preopterećenja mogu biti naročita velika kod transformatora koji međusobno povezuju
prenosne mreže(npr 400/220 kV,400/110 kV,220/110 kV) na koje su spojene elektrane i veća
potrošačka područja. Ni jedan propis ili preporuka ne ograničava preopterećenje
transformatora. Međutim, ograničava se trajanje preopterećenja do trenutka u kome namotaj
transformatora dostiže maksimalnu dozvoljenu transformatora. Maksimalna dozvoljena
temperatura namotaj transformatora nije ošto ograničena,već zavisi od vrste izolacije i od
ekonomski opravdanog vijeka trajanja transformatora(kod nas oko 26 godina). Mogućnost
preopterećenja nekih uređaja u postrojenjima su ograničene. Kod generatora ograničavajući
faktor je snage turbine i mogućnost uzbudnog sistema,kod asinhronog motora to je
maksimalni momenat,kod istosmjerni strojeva na kolektoru i sl. Razni standardi odnosno
preporuke, kao što su IEC,JUS,VDE i drugi malo se razlikuju u pogledu maksimalne
temperature rashladnog sredstva i maksimalne dozvoljene nadtemperature pojedini dijelova
transformatora. Maksimalna temperatura rashladnog zraka predpostavlja se da je 35-400C,a

14
rashladne vode 250C. Granične dozvoljene nadtemperature ulja kreće se u granicama 55-600C
. Dozvoljeno preopterećenje transformatora,prema tome,nije ograničeno. Ograničeno je
trajanje preopterećenja da temperatura namotaja ne pređe granično dozvoljene vrijednosti.
Transformator nije homogeno tijelo. Energija gubitaka stvara se u namotaju i gvozdenom
jezgru transformatora. Zbog toga je namotaj najtopliji dio transformatora. Na slici 11.
prikazane su krive porasta temperature namotaja i ulja za transformator,sa opsezima
maksimalno dozvoljenih temperatura ambijenta,ulja i namotaja transformatora. Strogo
gledano,vremenske konstante zagrijavanja namotaja i ulja nisu iste. Ova razlika je izraženija
kod velikih preopterećenja transformatora,jer se tada namotaj znatno brže zagrijava od ulja.
Kod preopterećenja transformatora u opsegu od:

0<S/Sn<2

transformator se može posmatrati kao homogeno tijelo sa jednom vremenskom konstantom

zagrijavanja. Vreća preopterećenja od 2ln zalaze u zonu kratkih spojeva pa ih eliminišu zaštite
od kratkih spojeva.

Slika 5. Krive porasta temperature ulja (1) i namotaja (2) pri nominalnom opterećenju
transformatora sa maksimalnim dozvoljenim nemperaturama ambijenta,ulja i
namotaja

Za zaštitu transformatora od preopterećenja,u principu,mogao bi se koristiti termički relej sa

vremenskom konstantnom jednakom termičkoj vremenskoj konstanti transformatora.
Međutim, nedostatak ovog releja je u tome što on ne vodi računa o uslovima hlađenja
transformatora. Uslovi hlađenja transformatora su promjenjivi jer su transformatori uglavnom

15
instališu na otvorenom prostoru. Sa promjenom godišnji doba mijenja se srednja vrijednost
temperature,a time i mogućnost preopterećenja transformatora. Ovaj nedostatak obinog
termičkog releja prevazilazi se upotrebom termičkog releja kompenzovanog temperaturom
ulja na najtoplijem mjestu u transformatorskom sudu. Ova zaštita naziva se u žargonu
inžinjera koji se bave zaštitom „termičkom slikom“ transformatora. Termička slika,odnosno
zaštita transformatora od preopterećenja prikazana je na slici 7. Sastoji se od dva prekostrujna
releja 1 i 2 i termičkog releja 3 sa mjernom sondom. Mjerna sonda ima otpornost zavisnu od
temperature .

Slika 7. Termička slika transformatora

1.)Prekostrujni relej za velike struje (I>>)podešen na 1,9 ln ; 2.) prekostrujni relej za male
struje (I>) podešen na 1,05 ln ; 3.) termički relej sa otporničkom sondom ; a-isključenje zbog
velike struje ; b-signalizacija velike struje; c-signalizacija male prekostruje; d-uključenje
ventilatora; e-signalizacija povišene temperature; f-isključenje zbog prevelike temperature.

Sonda termičkog releja uronjena je u sud transformatora na mjestu gdje je ulje najtoplije. Na
tom mjestu ulje se dodatno zagrijava grijačem kroz koji protiče preslikana struja
transformatora. Na taj načina na mjestu ugradnje sonde simulira se temperatura namotaja
transformatora,a istovremeno obuhvata se uticaj spoljašnje temperature na temperaturu
namototaja transformatora. Prednosti termičkih zaštita je u tom što omogućavaju iskorištenje
plotnog kapaciteta transformatora, tj. njegovo preopterećenje do vrijednosti kad dosegne
dozvoljenu graničnu temperaturu. Prednost,ali u većini slučajeva i ozbiljan
nedostatak,predstavlja činjenica da je u termičkom releju nakon prorade potrebno relativno
dugo čekati da se ohladi i omogući ponovo uključivanje transformatora. Termički relej obično
ima više stepeni. Prvi stepen(kontakti d) služi za uključivanje ventilatora za dodatno pojačenje

16
hlađenja. Drugi stepen(kontakti e) služi za alarmiranje,dok treći stepen(kontakti f) služi ua
iskučenje transformatora. Termičkoj sondi,odnosno termičkom releju ,treba određeno vrijeme
da se ohladi i omogućiponovno uključenje transformatora nakon reagovanja termičkog releja.
Ovo je nedostatak termičkog releja,jer se u praksi traži da se transformator uključi odmah
pošto se opterećenje smanji na nivo nominalnog ili manjeg od nominalnog. Da bi ova mana
prevazišla,kontakti termičkog releja se vezuju preko kontakata prekostrujnog releja tako da je
isključenje transformatora zbog previsoke temperature uslovljeno reagovanjem prekostrujnog
releja 2. Kada se opterećenja transformatora smanji na nominalno ili manje od nominalnog
prekostrujni relej 2 blokira termički relej i omogućava da se transformator uključi na
mrežu,bez obzira što termički relej još uvijek daje signal za isključenje.

8. Zaštita od preopterećenja jezgre transformatora

Savremeni transformatori izvode se sa jezgrima od visokolegiranih i orjentiranih limova s
relativno malim gubicima u željezu kod nominalne indukcije. S ciljem sto boljeg iskorištenja
magnetskih karakteristika,krivulje magnetiziranja imaju dosta strm porast,a kod povećanja
indukcije naglo ulaze u zasićenje. Tako se npr.tjeme vrijednosti nominalne indukcije Bs,kreće
oko vrijednosti 1,7-1,8 T,a zasićenje nastupa već kod vrijednosti 1,9-2,0 T. Sa povećanom
indukcijom iznad nominalne znatno rastu i gubici u željezu. Kod relativno malog porasta
indukcije(do 1,1 Bs) pojačano se zagrijava jezgra transformatora zbog povećanog magnetskog
toka. Kod većih indukcija dolazi se u zasićeno područje. Pored gubitaka u jezgri,pojavljuju se
rasipni tokovi i snjima povezani gubici od vrtložnih struja i u ostalim konstruktivnim
dijelovima transformatora i u namotaju uz jezgru transformatora, što može dovesti do težih
oštećenja transformatora. Ako se uzme da je inducirani napon transformatora U=4.44
f×ω×B×S indukcija B iznosi:
𝟏 𝑼 𝑼
B= × =K×
𝟒.𝟒𝟒 𝒇 𝒇

Prema tome,do povećane indukcije može doći zbog povećanog napona ili zbog smanjene
frekvencije. Naročito neugodna može biti koicidencija napona višeg od nominalnog uz
smanjenu frekvenciju. Mogućnost znatnijeg povećanja napona,naročito uz istovremeno
smanjenje frekvencije,praktički ne postoji kod transformatora koji povezuju mreže razni
naponski nivoa i transformatora koji napajaju potrošačka područja. Zbog toga se ni ne
primjenjuje posebna zaštita od takvog režima rada. Predviđa se,eventualno,mjerenje
temperature željezne jezgre odgovarajućim sondama,sa signalizacijom prekomjerne
temperature. Kod transformatora u blok spoju generator-transformator i transformatora
vlastite potrošnje turboagregata postoji postoji mogućnost znatnih povišenja napona,kao i
koincidencija višeg napona i smanjene frekvencije. Na takvim transformatorima preporučuje
se primjena specijalne zaštite osjetljive na k/U ili uže područje podešenja posebne
nadnaponske i podfrekventne zaštite.

17
Zaključak

Projektovanje diferencijalne zaštite energetskih transformatora predstavlja jako složen

zadatak koji zahtijeva punu odgovornost imajući u vidu značaj enrgetskih transformatora.
Retroaktivni pogled na razvoj releja nam govori da je svaka generacija donijela svojevrsne
novacije u realizaciji. Jednostavnije izvođenje,omogućavanje fleksibilnosti,povećanje brzine
djelovanja i pouzdanosti i opadanja cijena samo su neke od prednosti savremeni instalacija.
Zbog toga neki od korisnika često odlučuju na korištenje viših uređaja od različiti proizvođača
radi svrhe što većeg povećanja pouzdanosti. Blokiranje diferencijalnog releja na osnovu
prisustva viših harmonika obezbeđuje sigurnost u radu releja tokom pojave udarne struje
magnećenja i prepobuđenosti ET-a. Međutim, struja koja se dovodi na ulaz releju može
sadržati više harmonike koji nastaju usled zasićenja strujnih transformatora. Tokom
spoljašnjih kvarova praćenih zasićenjem strujnih transformatora dolazi do pojave ''lažne''
diferencijalne struje. Da bi se osigurao pouzdan rad tokom spoljašnjih kvarova praćenih
zasićenjem ST-a tradicionalno se koristi karakteristika reagovanja sa dvostrukim nagibom.

Numerički releji se danas nalaze u svim prodajnim katalozima,to su trenutno opšte prihvaćeni
releji. Postizanje sigurnog rada zavisi i od učestanosti i kvalitete testiranja te održavanja
diferencijalne zaštite koja se mora sprovoditi u definisanim intervalima. Međutim, bez obzira
na velik stepen sigurnosti i pouzdanosti ovih releja dođe do zatajenja prizaštiti velikih
energetskih transformatora,na njima će reagovati protivpožarna zaštita koja treba biti
instalisana. Nakon isključenja transformatora ne treba dopustit uključenje dok se ne utvrdi
razlog isključenja.

Izazov koji je vrijedan pažnje jeste korištenje nove tehnologije optičkih strujnih senzora koji
bi u skorije vrijeme trebali da preuzmu dominantnu ulogu koju još uvijek imaju strujni
transformatori,s obzirom na niz značajnih prednosti koje pružaju u odnosu na njih.

18
Literatura
1. Automatski zaštitni uređaji elektroenergetskih postrojenja- Franjo
Božuta,
"Svjetlost", Sarajevo, 1987.
2.Niskonaponska postrojenja-Jovan Nahman,Vladica Mijailović,Beograd
2000.
3.Visokonaponska rasklopna postrojenja-dr.inž.Hrvoje Požar,Tehnička
knjiga,Zagreb 1973.
4. Izabrana poglavlja iz uzemljenja elektroenergetski postrojenja
prof.Jovan M.Nahman-Predavanja sa kursa inovacija znanja za
inž:teh.osoblje,Beograd 1980.

5. Aspekti zaštite elektroenergetskog postrojenja, . F. Božuta, M.

Golubović, A. Ogorelec, S. Panić, Z. Pašić, P. Vujović i Ž. Zlatar,
"Svjetlost", Sarajevo, 1988.

6. Transformatori, . Đ. Kalić, R. Radosavljević ,Zavod za udžbenike i

nastavna sredstva, Beograd 2001.

7. "Razvodna postrojenja", M. Đurić, Beopres, Beograd 2008.

8. Krstivojević, J., Djurić, M., Terzić, M.: Algoritmi za prepoznavanje

struje uključenja neopterećenog energetskog transformatora, - INFOTEH-
JAHORINA 2014, Jahorina, Bosna i Hercegovina, 2014.

9.http://www.etf.bg.ac.rs/etf_files/javni_uvid/izvestaji/doktorske/2015/Jelisa
veta_Krstivojevic_doktorska_disertacija.pdf.

10. http://studenti.rs/skripte/elektrotehnika/zastita-energetskih-
transformatora/

11. Relejna zaštita-dr Milenko Đurić,Elektrotehnički fakultet,Beograd

1993.

12.https://www.fer.unizg.hr/_download/repository/DIS_2014_P8_ZastitaTR
.pdf.

19