ATATÜRK YÜKSEK KURUMU

ATATÜRK KÜLTÜR MERKEZİ BAŞKANLIĞI

I. D Ü N Y A S A V A Ş IE S N A S IN D A “A Z E R B A Y C A N
T Ü R K L E R İ” N İN “A N A D O L U T Ü R K L E R İ”N E

“KARDAŞ KÖMEĞİ (YARDIMI)”

VE
BAKÜ MÜSLÜMAN CEMİYET-İ
HAYRİYESİ

BETÜL ASLAN

■rc
 Atatürk Yüksek Kuramu
Atatürk Kültür Merkezi Yayını: 219

Betül Aslan

İÇ İN D E K İL E R
1. D ünya Savaşı Esnasında “A zerbaycan T ü rkleri”nin
“Anadolu Türkleri”ne “K ardaş Köm eği (Yardım ı)”
ve Bakü M üslüm an Cemiyet-i H ayriyesi
Ö N SÖ Z ..........................................................................................................................IX
©Atatürk Kültür Merkezi Başkanhğı, 2000 K IS A L T M A L A R ......................................................................................................X II
ISBN: 975-16-13124 G İR İŞ .................................................................................................................................1
İLESAM: 200O.O6.Y.0143-213
I. B Ö L Ü M
Yayma Hazırlayan
Serap Leloğlu-Ünal
A Z E R B A Y C A N T Ü R K L E R İN D E M İL L İ UYANIŞ, T Ü R K İY E İLE
İL K M Ü N A S E B E T L E R V E B A K Ü M Ü SL Ü M A N C E M İY E T -İ
H A Y R İY E Sİ’NİN K U R Ü L U ŞÜ
Kapak-Sayfa Tasarımı
Düş Atelyesi A. A zerbaycanT ürklerinde M illı U y a n ış .................................................................. 7
(0312)4187903 1-Ç arhkR usy ası’m n A zerbaycan’ı İ ş g a l i ........................................................... 8
2- R us Ç arlık İdaresinde A zerbaycan ve R usya’nın Söm ürgeci Siyaseti 1
3- A zerbaycan Türkleri A rasm da İlk Aydm lanm a H arek etleri.................... 19
4 -1 9 0 5 Rus İhtilälinin A zerbaycan’daki E tk ileri............................................. 26
a) 1905 İhtiläli ve A zerb ay can .......................................................................26
b) A zerbay can ’da Türk-Erm eni Ç atışm ası................................................. 30
c) “D ifai” Teşkilätının K u ru lm ası...................................................................33
d) A zerbay can ’da 1905 Sonrası Siyası, Sosyal ve
Baskı K ültürel G elişm eler..................................................................................... 35
Düş Atelyesi
(0312)4187903 B.Azerbaycan Türklerinin XX.Yüzyıl B aşlannda Türkiye ile İlişkileri.............43
C. A zerbaycan Türklerinin Trablusgarp ve B alkan Savaşlan
M ünasebetiyle T ürkiye’ye Yaptıklan İlk Y ardım lar........................................46
Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı
G. M. K. Bulvarı 133,06570 Maltepe-Ankara D. BA K Ü M Ü SLÜ M A N CEM İY ET-İ H A Y R İY E Sİ.......................................53
Tel: (312) 23123 48-232 22 57 1- B akü M üslüm an Cemiyet-i H ayriyesi’nin K uruluşu ve A m a c ı..............56
Belgegeçer:2324321
2- B akü M üslüm an Cem iyet-i H ayriyesi’nin İdari Yapısı ve
Intemet: www.akmb.gov.tr e-posta: www.mrks @ akmb.gov.tr
K u ru c u la n ............................................................................................................60
3. K uruluşundan I.D ünya S avaşı’na K adar Cem iyet-i H ayriye’nin
Ç a h ş m a la n ............................................................................................................63
4. Bakü M üslüm an Cemiyet-i H ayriyesi’nin Türkiye ile İlk İliş k ile ri.......63
 II. B Ö LÜ M
c) Sığm acaklarda M üslüman Yetim Çocuklarm m Bakım ı ve
I. DÜNYA SAVAŞI’NDA AZERBAYCAN TÜRKLERİNİN KAFKAS İhtiyaçlarının K arşılan m ası....................................................................... 141
CEPHESİ SAVAŞLARINDAN ZA R A R GÖREN ANADOLU 10. Türk Harp Esirlerine Azerbaycan Türklerinin Yardımları ve
TÜRKLERİNE “KARDAŞ K Ö M EĞ İ (YARDIM I)” VE BAK Ü Bakü M üslüm an Cemiyet-i H a y riy e si.....................................................148
MÜSLÜMAN C EM İY ET-İ HAYRİYESİ a) R usya’daki Türk Esirlerinin Durum u ve Azerbaycan
Türklerinin 1917 Y ılına K adar Yaptığı Yardım Ç alışm aları...........148
A. Birinci Dünya Savaşında A zerbaycan..............................................................67 b)N arg in A dası’n d an T ü rkH arp E sirlerin in K a çın lm a sı...................161
B. Kafkas Cephesi’nde Osmanh-Rus Savaşlan ve Müslüman c) 1917’den Sonra Türk Esirleri İçin Yapılan Y ardım lar........ 164
Halkm Maruz Kaldığt M ezälim ler.................................................................... 74 11. “K ardaş K öm eği” Çalışm alarına K atılan Diğer C em iyetler
C. Kafkas Cephesi Savaşlarmda M üslüman-Türk Halkm Felaketlere ve F a a liy e tle ri...............................................................................................173
Uğraması Karşısmda Azerbaycan T ü rk leri......................................................78 a) B akü M üslüm an İnäs (Kadm lar) Cem iyet-i H a y riy e si...................174
D. Kafkas Cephesi Savaşlannda Zarar Gören M üslüman-Türklere b) K afkas M üslüm an Cem iyet-i H a y riy e si............................................ 175
Azerbaycan Türklerinin “Kardaş Kömeği” ve Bakü M üslüman c) G ence M illı M üslüm an K om itesi ve Gence M üslüm an
Cemiyet-i Hayriyesi......... ................................................................................... 85 C em iyet-i H ay riy esi.................................................................................177
1- Rus Hükümeti’nden Yardım İçin İzin Alınması ve İlk Yardım d) N ecat C e m iy e ti........................................................................................179
Çahşm alan.......................................................................................................85 e) N eşr-i M aarif C e m iy e ti..........................................................................181
2. “Kardaş Kömeği” “Şiän”nm (Slogan) Ortaya Çıkışı ve Kardaş f) Safa C e m iy e ti........................................................................................... 182
Kömeği G azetesi............................................................................................. 91 h) Erivan M üslüm an Cem iyet-i H a y riy e s i..............................................183
3. “Kardaş Kömeği” Günlerinde Harpzede M üslümanlar için
Toplanan Y ardım lar...................................................................................... 96 III. BÖLÜM
4. Dini Bayram ve Günler Münasebetiyle Harpzede M üslümanlar
İçin Toplanan Y ardım lar................................................................................ 99 I. DÜNYA SAVAŞFNDA RUS İŞG A L İN D E K İ B Ö L G E L E R D E
5. Harpzede ve Kaçkın Müslümanlara Devlet Yardımınm M Ü SL Ü M A N -T Ü R K A H A L İY E A Z E R B A Y C A N T Ü R K L E R İN İN
Sağlanması..................................................................................................... 104 “K A R D A Ş K Ö M E Ğ İ” VE B A K Ü M Ü SL Ü M A N C E M İY E T -İ
6. Kardaş Kömeği M ecm uası......................................................................... 109 H AYRİY ESİ
7. Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin Kafkas Cephesi’nde
Savaştan Zarar Gören Müslümanlara Yardım Etmek Üzere A. K ars ve Ç evresinde Yapılan Yardım F aa liy e tle ri..........................................185
Görevlendirdiği Baş Temsilcisi (Baş Kömekçi)
1- Rus Ç arlık İdaresinde Kars ve A zerbaycan T ü rk le ri............................. 187
Dr. Hüsrev Paşa Bey Sultanov.................................................................. 122
2 - 1. D ünya Savaşı Esnasında Kars B ölgesi Türklerinin
8. “Kardaş Kömeği’nin Merkezi “İsmailiye Binası” ................................... 124
Felakete U ğram ası K arşısında A zerbaycan Türklerinin
9. Kafkas Cephesi Savaşlannda Kimsesiz ve Yetim Kalan M üslüman
Başlattığı Yardım F aaliy etleri........................................................................ 189
Türk Çocuklanna Azerbaycan Türklerinin Yardımlan ve Bakü
a) Bakü M üslüm an Cemiyet-i H ayriyesi Tem silcilerinin K ars’a
Müslüman Cemiyet-i H ayriyesi................................................................... 130
Gelişi ve İlk Y ardım lar............................................................................. 190
a) Yetim Müslüman Çocuklar İçin Sığınacaklar (Yetimevleri)
b) Bakü M üslüm an Cemiyet-i H ayriyesi’nin Kars Bölgesinde Türk
Açılması.............................................................................. j3 j
Ahalinin Haklarım Korumak İçin Yaptığı F aaliy etler....................... 195
b) Savaş Bölgelerinde Sahipsiz Kalmış M üslüman Yetim
c) Bakü M üslüm an Cem iyet-i H ayriyesi’nin K ars Bölgesi Türklerini
Çocuklann Toplanm ası.................................................................. 137
Teşkilätlandırm a Ç alışm a la n ................................................................... 203
 d) “Kardaş Kömeği” Karşısmda Karslı Türklerin Minnet ve
Şükran Duygularım Dile Getirmeleri...................................................211
Ö NSÖ Z
B. Ardahan’da Yapılan Yardrnı Faaliyetleri........................................................213
C. Kağızman’da Yapılan Yardxm Faaliyetleri..................................................... 220
D. Oltu’da Yapılan Yardım Faaliyetleri................................................................230
E. Batum Bölgesi ve Çevresinde Yapılan Yardım Çalışm alan........................243
1-Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Yardım Heyeti’nin Bölgeye
Gelişi ve Yapılan Yardun Çalışmaları........................................................246
2- Müslüman Sahipsiz ve Yetim Çocuklann Toplanması ve
Sığınacaklar Açılm ası................................................................................... 255
3-Müslüman Ahalinin Haklannın Savunulması İçin
Yapılan Çalışmalar.........................................................................................256
F. Erivan Bölgesinde Yapılan Yardım Faaliyetleri............................................. 260
G. Erzurum’da Yapılan Yardım Faaliyetleri........................................................269
H. Hasankale’de Yapılan Yardım Faaliyetleri.................................................... 284
I. Hmıs’ta Yapılan Yardım Faaliyetleri................................................................ 286
K. İspir’de Yapılan Yardım Faaliyetleri...............................................................290 A zerbaycan T ürkleri’nin, Birinci D ünya Savaşı esnasm da R us işgaline
L. Van, Erciş, Muş, Diyadin, Bayezid ve Çevre Yerlerde uğrayan Türkiye topraklannda B aku M üslüm an Cemiyet-i Hayriyesi vasıtasıyla
Yapılan Yardım Faaliyetleri...............................................................................294 yaptığı yardım çalışm alanna, işgal günlerini yaşamış kişilerin hatıralarmda zaman
M. Trabzon ve Çevresinde Yapılan Yardım Faaliyetleri................................... 296 zaman rastlamamıza rağmen, bu konuda şimdiye kadar ilmı bir çalışma yapılmadığı
N. Erzincan ve Çevresinde Yapılan Yardım Faaliyetleri.................................. 306 gibi, g erek T ürkiye kam uoyunun ve gerekse A zerbaycan kam uoyunun bu
konudaki bilgileri oldukçayetersizdir. Yani Türkiye’de yaşayan Türkler, Birinci
SO N UÇ.....................................................................................................................311 Dünya Savaşı’nda kendilerine yapılan bu yardımlar hakkında hemen hiçbir bilgiye
EKLER..................................................................................................................... 317 sahip olm adık lan gibi, A zerbaycan Türkleri de, A n ad o lu ’daki kardeşlerine
FOTOĞRAFLAR VE RESİMLER.....................................................................339 yaptıklan yardım lardan habersizdirler. Özellikle Sovyet R usya’nm, Azerbaycan
BİBLİYOGRAFYA......................... 361 halkm m T ürkiye’ye karşı ilgi ve yakınlığım ortadan kaldırm ak için uyguladığı
DİZIN..................................................................................................................... ... siyasetin sonucu olarak; 70 yıl boyunca A zerbaycan’da bu konularda hem en
hiçbir ilmı araştırm a yapılm adığı gibi, B akü M üslüm an Cemiyet-i H ayriyesi’nin
adı dahı unutturulm aya çalışılmıştır. T ürkiye’de bu konularla ilgilenm ek isteyen
bazı araştırm acılar ise, yeterli kaynaklara ulaşam adıklan için, uzak durm ak
zorunda kalmışlardır. M esela, A kdes N im et K urat Türkiye ve Rusya adlı eserinin
önsözünde “Azerbaycanlılar tarafından kurulan Cemiyet-i Hayriye’nin Sankamış,
Kars ve Erzurum çevrelerindeki Türk-İsİäm kardeşlerine ve T ürk esirlerine
çokbüyükyardım lan dokünmuştur” demesine karşın, şu öz eleştiride bulunmaktan
kendisırii aramamıştır:

“M aalesef bunlara ait m alzem eyi ele geçirem edik. D olayısıyla bu

dö n em d e T ü rk iy e ile A zerb ay can arasın d ak i m ü n aseb e tle r çok az
aydınlatılabildi.”
 günkii gündemıni, bu bölgelerle ilgili yazılar, Türk halkınm düştüğü felaketlerin
Azerbaycan halkma duyurulması ve başlatılan yardım çalışmalan oluştunnuştur.
Bu açıdan Azerbaycan Türk basını Azerbaycan halkmı bilgilendirici, bilinçlendirici
ve kardeşlerine yardım yapmaları için teşvik edici bir rol oynam ıştır. Ayrıca
İijte bu konulardaki bilgi eksikliğini ortadan kaldırmak, Azerbaycan ve konumuzla ilgili yazılan eser ve hatıralardan da titizlikle yararlanılmıştır.
Türkiye halkımn birbirlcrine karşı duyduklan kalpten gelen samimi ilgi ve sevgiyi
bir kez daha vurgulamak, o zor günlerde hiçbir fedakärlıktan kaçmmadan, her
Bu dönem de R usya’da kullamlan Julyen takvimi ile, T ürkiye’de kullanılan
tiirlü maddi ve manevi yardımlan yapan insanlan minnet ve şükranla yad etmek, takvim arasmda 13 günlük bir fark bulunmaktadır. Çalışma yapılırken bir yanlışlığa
onlara karşı teşekkür borcumuzu böylece ödemek istedik. meydan vcrmem ck için Azerbaycan ve Rus belge ile gazetelerinden alınan bilgi
ve dipnotlann tarihleri aynen verilerek, karşılığı konulmamıştır. Bu sebeple, çalışma
Bu çalışma da esas olarak, Azerbaycan Türklerinin Birinci Dünya Savaşı incelenirken bu 13 günlük fark göz önünde tutulmalıdır.
yıllarında, Rııs işgaline uğrayan bölgelerde, Rus ve Ermeni zulm ünden dolayı
çok zor dumma düşen, felaketler yaşayan Türk ve Müsliıman halka yaptığı
Çalışm alarım ız esnasında gösterdikleri yakm ilgi ve kolaylıklardan dolayı
maddı ve manevı yardımlar ele almmış, Azerbaycan Türklerinin Rus esareti
Genel K urm ay B aşkanhğı ATASE Arşivi, Başbakanlık Osm anlı Arşivi, T.C.
altında bulunmalarma rağmen, fertler ve cemiyetler olarak, kardeşlik hissi ve
K ızılay D em eği Arşivi, Azerbaycan Cumhuriyeti M erkezı D evlet Yeni Tarih
muhabbetiyle, hiçbir fedakärhktan kaçmmayarak, hatta bazen bu yolda canlanm
Arşivi ve En Yeni Tarih Arşivi, Azerbaycan Cumhuriyeti M erkezı Devlet Siyasi
fcda ederek “Kardaş Kömeği” şiarıyla başlattıkları, dünyada bir eşi ve benzeri
P artiy alar ve İçtim ai H areketler A rşivi, A zerbaycan İlim le r A k ad em isi
bulunmayan yardım çalışmaları üzerinde durulmuştur.
Kütüphanesi, A zerbaycan Cumhuriyeti E1 Yazmalan Enstitüsü ve A hundov
Kütüphanesi yönetici ve diğer bütün çalışanlarına ve ayrıca bazı önem li belge
Bu konu ele almırken ilk olarak, Azerbaycan Türklerinde Rus baskı ve
ve eserleri benim le paylaşan değerli arkadaşım ve hocam Doç.Dr.S.Esin D ayı’ya
esareti altında oluşmaya başlayan “MiIIı Uyanış” ve “M illet Olm a” bilincinin
müteşekkirim. Araştırmalanmıza değerli fikirleriyle yön veren ve bütün kolaylıklan
gelişme süreci verilmeye çalışılmıştır. Çünkü bu süreç, aym zamanda Türkiye
gösteren sayın hocam ve Enstitü M üdürüm P rof.D r.E nver K o n u k ç u ’ya,
ilc ilişkilerin gelişmesine yol açmış, Türkiye’ye olan ilgi ve sevgiyi ziyadesiyle
çalışmalarımda bana büyük destek veren özellikle Rusça belge ve eserlerin temini
arttınnıştır. Bu arada Azerbaycan Türklerinin yaptıkları yardım çalışmalarında
ve tercümesinde özverili katkılarda bulunan, bütün sıkmtılanmı göğüsleyen değerli
öncü ve örgütleyici rol oynayan “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi”nin
eşim Yrd.Doç.Dr.Yavuz A slan’a ve çalışmamın sorumluluğunu üstlenerek, bilgi
kuruluşu, amacı ve çalışmaları üzerinde detaylı olarak durulmuştur.
ve tecrübeleri ile bana çok büyük katkıları olan ve her türlü kolaylık ve yardım ı
esirgemeyen saym hocam Prof.Dr.Dursun Ali A kbulut’a minnet ve şükranlarımı
Çalışmamn ikinci bölümünde, Birinci Dünya Savaşı’nda A zerbaycan
bildirmeyi bir borç bilir, kendilerine teşekkür ederim.
Türklerinin Azerbaycan ve bütün K afkasya’da “Kardaş K öm eği” şiarıyla
başlattıkları yardım toplama faaliyetleri, işgal bölgesinden Türk-Müslüman yetim
Erzurum -1996
çocuklarının toplanması ve yerleştirilmesi, ayrıca Türk askeri esirleri için yapılan
Betül ASLAN
hcr tiirlü yardım çalışmaları belirtilmiştir. Çalışmamn son bölüm ünde ise, Rus
işgali altındaki Türk-Müslüman bölgelerinde bulunan ahaliye bu yardım lann
ıılaştırılması, Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi temsilcilerinin fedakärca
çalışmaları, belgelerin ışığı altmda aydmlatılmaya gayret edilmiştir.

Bu çalışma yapılırken özellikle Azerbaycan ve Türkiye’deki arşivlerden

yararlanıldığı gibi, Azerbaycan ve Türkiye basmı üzerinde geniş bir taram a
yapılmıştır. Burada şunu belirtmek gerekir ki, Birinci Dünya Savaşı’nda Rus
işgalinc düşen bölgelerde yaşanan olaylarla ilgili, Türkiye basmında hemen hiçbir
habcrc ve makaleye rast gelinmezken, Azerbaycan gazetelerinin hem en her
 G İRİŞ

K ISALTM ALAR

Azerbaycan, Türkiye gibi çoğunluğu Oğuz boyundan gelen Türklerin yaşadığı

ATASE : Genelkurmay Başkanlığı Askeri Tarih ve Stratejik
bir ülkedir. 1828 tarihine kadar bir bütün olan Azerbaycan, bu tarihte imzalanan
Etüd Dairesi Başkanlığı Arşivi
Türkm ençay A ntlaşm ası ile Rusya ve İran arasında paylaşılmıştır. K uzey ve
BO A : Başbakanlık Osmanlı Arşivi
Güney A zerbaycan olarak tarif edilen bu topraklar, Aras N ehri sınır kabul
Azerb. Cum. YTA : Azerbaycan Cumhuriyeti Merkezı Devlet Yeni Tarih
edilerek, ikiye aynlm ış, A ras’ın kuzeyinde kalan kısım “Rus Azerbaycanı” olarak
Arşivi
R u sy a ’ya, gü n ey in d e kalan kısım ise “İran A zerb ay can ı” o larak İra n ’a
Azerb. Cum. EYTA : Azerbaycan Cumhuriyeti M erkezı Devlet En
bırakılmıştır. K uzey A zerbaycan’ın sımrları; kuzeyde D ağıstan ve G ürcistan,
Yeni Tarih Arşivi
batıda Erm enistan, güneyde İran ve doğuda H azar Denizi ile çevrilidir. Güney
Azerb. Cum. SPİHA .Azerbaycan Cumhuriyeti M erkezı Devlet Siyası
Partiyalar ve İçtimaı Hareketler Arşivi Azerbaycan ise İran’ın kuzey bölgesini oluşturmaktadır. Orta A sya ve Hindistan
ticaret yollarm m üzerinde olması, A zerbaycan’ı tarih boyunca Doğu ve Batı
ATBD : Askeri Tarih Belgeleri Dergisi
dünyasının kavuşm a noktası haline getirmiştir.
A. Ü. DTCF : Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih - Coğrafya
Fakültesi Dergisi
Atatürk Ü. AİİTED : Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkıläp A zerbaycan adım n m enşei ifade ettiği topraklann tarihi gibi karışıktır. Bu
Tarihi Enstitüsü Dergisi adın nereden ve ne şekilde teşekkül ettiği kesinlik kazanm am ışsa da, bir iddiaya
TED ; Tarih Enstitüsü Dergisi göre, bu ism in Fars dilinde ateş anlam ına gelen “A zer” kelim esinden geldiği ve
RSDİP ; Rusya Sosyal Demokrat İşçi Partisi A zerbaycan yani “Ateş Ü lkesi” adım bölgedeki petrol kaynaklarının ateşlerini
A. :A rşivN o beslediği sayısız Zerdüşt tapmağmdan aldığı ileri sürülür. Bir başka iddiaya göre
Kl. : Klasör No ise; bölgeyi fetheden B üyük İskender’in ölüm ünden sonra (M . Ö. 323) buranm
D. :D osyaN o yönetimi O ’nun komutanlanndan Atropates’e bırakılmış, bu kişinin adına izafeten
E- : Fihrist de bölgeye A tropatana denilm eye başlanılmıştır. Bu kelime Sasanilerin dilinde
: Fond (Rusça Arşiv dipnotlannda) A zurbazagan’a, A rapların dilinde de A zerbaycan’a dönüşm üş, Türkler de bu
®P* : Opis (Rusça Arşiv dipnotlarmda) ifadeyi benimsemişlerdir. Bölgenin adı Azerbaycan olduğuiçin burada yaşayan
D• : Dela (Rusça Arşi v dipnotlarında) Türklere “Azerbaycanlı” anlammda “Azeri” denmiştir. Bu kelime özellikle İlhanlı-
'• List (Rusça Arşiv dipnotlarında) lardan sonra bölgenin tam am en Türkleşmesi üzerine kullanılm aya başlanmıştır.
vs* : Vesaire
2 BETÜL A SL A N
Millattan önceki dönemlerden başlayarak genelde doğu ve kuzeyden gelip
batı ve güneye giden kavimlerin uğrak yeri olan Azerbaycan, oldukça karışık bir
tarihı gelişim süreci geçirmiştir. İlkçağlarda Asur-Babil m ücadelesi, Perslerle
Yunanlılann ve Makedonyalılann çatışmalan, Parthlarla Romalılann, Sasanilerle,
Bizanslılann m üca de le le ri hep bu ülke üzerinde olmuştur. Daha sonraki çağlarda
yaşanan Türk akmlan, Arap-Sasani, Arap-Bizans savaşlarınm arkasından Türk-
men ve Moğol akınlan ile bir Türk ülkesi haline gelen Azerbaycan, XVI. yü^yıldan
itibaren de Osmanlı-İran, Osmanlı-Rus ve Rus-İran mücadelelerini yaşamıştır.
Bugün, Kuzey ve Güney Azerbaycan üzerinde toplam 20 m ilyonu aşkm
Türk barındıran Azerbaycan’ın Türklerle tanışması M. Ö. VII. yüzyılda Sakalar
zamanında olmuştur. Daha sonra M. S. IV. ve V. yüzyıllarda bölgeye Akhunlar
gelmişlerdir. Fakat Azerbaycan’da kalıcı olarak gelip yerleşen ilk Türk kavimleri
M. Ö. 120 ile M. S. 503 yıllan arasmda bölgeye gelen Bulgar, Hazar, Ağaçeri,
Saragur ve Sabirler olmuştur ki bu Türk kavimlerine ait coğrafi yer adları hälä
yaşamaktadır.
İslämiyet ile M. S. VII asırdaki Arap fetihleri sonunda tanışan Azerbaycan,
642 yılında Araplarm egemenliğine geçtiğinde ülkenin önemli bir kısm ı Hazar
Türkleri’nin elinde bulunmaktaydı. Azerbaycan’a Türk unsurların gelmesi bu
dönemde de devam etmiş ve Hilafetin geçirmekte olduğu iç sarsıntılar üzerine
Azerbaycan yerli sülaleler idaresi arasmda parçalanmıştır. B u sülaleler sahip
olduklan topraklarda hakimiyet tesis etmişlef ve Hilafete sadık kalmışlardır. Bunlar
arasmda Şeddadiler, Rewädiler, Salleriler, Saciler ve Caferiler de bulunmaktadır.
Azerbaycan, her ne kadar Hunlar, Göktürkler, Hazarlar zamanmda Türklerin
kontrolünde kalmış ise de Müslüman Oğuzlar bölgeye Selçuklu Devleti’nin kuru-
luşu ile birlikte gelmeye başlamışlardır. Bu sebeple, Azerbaycan’m Türkleşmesi
tarihi başlıca üç mühim devrede tetkik edilebilir.
1. Selçuklu devri, 2. Moğol devri, 3. Moğol devrinden sonraki devir ki bu
sonuncusu Karakoyunlar, Akkoyunlar ve Safevilerin tarihini içine alır.
Orta Asya’dan gelen öncü Türk boyları XI. asrın başlarmda Azerbaycan’da
b°y göstermeye başlamış ve önceleri küçük kümeler halinde, arkadan Selçuklu
hükümdarları ile, büyük zümreler halinde geldiler. Orta A sya’dan gelen Tiirk
boylarınm Azerbaycan’a yerleşmeleri Balhan Türkmenleri ile başlar. Selçuklu
Türklerinin A zerbaycan’da ilk görülmeleri ise, 1015-1021 yıllan arasm da Çağrı
Bey tarafından bölgeye yapılan akınlarla olmuş ve ilk defa 1035 senesinde Hora-
san’a lO bin hane Türkmen gelmiştir. Tuğrul B ey’in 1043’te Rey şehrine yerleş-
mesinden sonra, Arslan Yabgu’nun oğlu Kutulmuş, Yusuf Yabgu’nun oğlu İbrahim
İnal, M usa Y abgu’nun oğlu Hasan ve Çağrı B ey ’in oğlu Yakuti, Azerbaycan
taraflarına gönderilmişti.
A zerbaycan 1040 Dandanakan zaferinden sonra batıya yönelen Selçuklu
fiıtuhatı ile kısa zamanda Türkmen deposu haline gelmişti. 1054 senesinde Güney
A zerbayean’da hüküm süren bütün yerel hüküm darlar (hanlar) artık Selçuklu
Sultanı Tuğrul B ey’e itaat etmiş ve ondan sonra yerine geçen Alparslan dönemin-
de de 1064 yılında Selçuklular bugünkü Erm enistan’ın bulunduğu bölgeyi ele
geçirmişti. M elikşah dönemi ise, Azerbaycan’m kesin olarak Türk toprağı haline
geldiği dönemdir. 1076 yılm a rastlayan bu dönem de Türkm enler kesin olarak
A zerbaycan’a yerleşmişlerdir.
Selçuklular dönem inde Azerbaycan’da birçok yeni kazalar kurulm uş, en
önemli şehir ve kasabalar Türkmenlerin eline geçmiştir. Azerbayean’daki birçok
yer adının Türkistan’dakilerle aynı olması, buraya gelen Türkmenlerin Türkistan
menşeli olduklarım göstermektedir.
A zerbaycan’da Selçuklular, İslämiyetin birleştirici harç görevini gördüğü,
Türklüğün ise temel unsuru teşkil ettiği millı bir hüviyetin tesisi yolunda büyük
bır merhale kaydetmişlerdir. Yine bu dönemde 1071 M alazgirt zaferinden sonra
Sır-Derya boylarm dan A nadolu’ya akm akta olan Oğuzboyları, kütleler halinde
kendilerinden az önce gelerek Azerbaycan’ı yurt tutan soydaşlarmın m em leketi
üzerinden A nadolu’ya geçmişler ve burayı da Azerbayean gibi Türk vatanı haline
getirmişlerdir. Bu bakımdan Azerbaycan, 900 yıl önce Anadolu ile birlikte, Oğuz
İli’nin 24 boyu ve bu boyların oymakları tarafından iskän edilmişti. Anadolu ile
tamamen aynı etnik yapıya sahip olan Azerbaycan’da bugün yerleşik hale geçıniş
olan Oğuz ve diğer adı ile Türkmen boy ve oymaklarmın ismini taşıyan yerlerin
çok yaygın oluşu, bu yerleşmenin ne kadar köklü olduğunun açık delilidir.
Bölgede Selçuklu hakimiyetinin zayıflamaya başlamasıyla birlikte Selçuklu
D evleti’nin bazı görevlileri, bulundukları yerlerde bağımsızlıklarım ilan etmeye
başlamışlar ve bu hareket sonucunda ortaya çıkan “Atabeylikler Yönetimi” 1146-
1225 yılları arasında A zerbaycan’da hüküm sürmüştür. Harezm şahlarm Azer-
4 BETÜL ASLAN

baycan’ı istilası da bu Atabeyler döneminde olmuş, fakat 1231 tarihinde

Harezmşahlı Celaleddin’inordusununMoğol kuwetlerine yenilmesi ile Azerbay-
can’da Moğol egemenliği dönemi başlamıştır.
İlhanhlarAzerbaycan’a 1 2 3 0 yıhndansonragirmişlerdir. İlhanlılann Azerbay-
yapm ışlardır. A zerbaycan bu dönemde Osm anlı ve Safevi devletleri arasında
devam lı el değiştirm iş ve bu şekilde A zerbaycan T ü rk ’ü uzun süre iki kardeş
T ürk’ün ateşi arasında sıkışıp kalmıştır.

can’a gimıeleri bu ülkenin Türkleşme sürecinin önemli bir safhasını oluşturmakta-

Bununla birlikte, (Sivas-Amasya yöresinden; Rumlu oymağı, Tokat-Amas-
dır ki, Azerbaycan’ın kesin olarak Türkleşmesinin İlhanlılar zamanında tamamlan-
dığı söylenebilir. Doğudan gelen Moğol ve Türk aşiretleri bölgedeki yerli halkı ya-Çorum-Koyulhisar-Bayburt ve İspir yörelerinden; Tekelüler, Antalya yöresin-
den Dulkadırlular, M araş-Elbistan ve Yozgat yöresinden; Kaçarlar, Y ozgat’tan;
uzaklaştırarak onlarrn bıraktıklan yerlere kendileri yerleşmişlerdir. M oğollar ile
Halep Türkm enlerinden Alplu ve Gündüzlü A fşarlan, Varsaklar, A dana Tarsus’-
birlikte Azerbaycan’a gelen Türkler zamanla burasını bir Türk ülkesi haline getir-
tan; Cerit-Silsüpür ve İmanlu Afşan, Dulkadırlu İli’nden; Turgutlular ve Karaman-
mişlerdir. Yerli kültürler çok yoğun olarak gelen Türk kitleleri karşısında hiçbir
lılar, Konya yöresinden; Şam lu Türkm enleri ile Bayat, Afşar, Beğdili, Döğer,
varlık gösterememişler ve Türk kültürü ülkenin her yanma hakim olmuştur. Azer-
Yüregir, Kınık, Bayındır, Salur ve Eym ür boyları gibi) Türkm en kitlelerini
baycan’da ilk dönemlerde daha yaygın olan Doğu Türkçesi, Türkm en unsurunun
bünyesinde toplam ış olan A zerbaycan’da, bu T ürkm en boy ve oym akları
gittikçe kuwetlenmesi üzerine, giderek Türkmen lehçesine dönm eye başlamıştır.
birleşerek, Safevi devletinin kuruluşundan hem en sonra; devletin tem el unsuru
Zamanla Türkmen, Kıpçak ve Doğu Türkçelerinin kaynaşması üzerine ortaya
olan Şahsevenlu teşekkülünü meydana getirmişlerdir. Bugün dahi, eski yapısı
Azerı lehçesi çıkmıştır.
dağıim asm a rağm en; A zerb ay can ’daki en kuvvetli T ürkm en unsuru yine
Şahsevunlulardır. Safevi Hanedanı devresinde her ne kadar O sm anlı-Safevi
Daha önceden Azerbaycan’a gelmiş olan ve yukarıda ifade edilen bazı
çatışm ası devamlı olm uş ise de Anadolu ve Azerbaycan Türkm enleri arasındaki
Türkboylannın dabu Türkmenkültesi içinde erimesi ve daha sonra Tim ur döne-
müşterek kültür münasebetlerine mani olmamıştır. Zira, Oğuz İli’nin Azerbaycan
minde Anadolu’dan dabazı Türkmen aşiretlerinin Azerbaycan’a gönderilmeleri
bölüm ünde m eydana gelen Kerem ile Aslı, Arzu ile Kamber, A şık G arip gibi
ile buradaki Türkmen unsuru daha da güçlenmişti.
Türk H alk E debiyatı’m n num uneleri saz şairleri vasıtasıyla A nadolu’ya intikal
ederken; A n ad o lu ’da m eydana gelen K öroğlu destanı, H usrev ve Şirin ve
İlhanlılardan kısa bir süre sonra, Altınordu egemenliği altında kalan Azerbay-
Nasreddin Hoca fıkralan da Azerbaycan’a geçmiştir. Hatta bu edebı m ahsullerin
can, Timur un ölümünden sonra 1407’de, bölgede yeni bir güç olarak ortaya
Hazar-Ötesi Türkmen İli’nde de bilinişi Oğuz İli’ndeki siyası bölünmelere rağmen
çıkan Karakoyunlu ve Akkoyunlu Türk Devletlerinin hakimiyetine girdi. İlhanlılar-
köklü anane, kültür ve m enşe birliği ile izah olunabilir. Diğer bir deyişle, O ğuz
dan sonra Azerbaycan’da Türk nüfus mütemadiyen artm aya devam etm iş ve
İli’ndeki millı ve m anevıyapı, siyasihakim iyetinparçalanm asınarağmenyüzyıllar
Karakoyunlular ve Akkoyunlular döneminde Azerbaycan Türk nüfus açısından
en yoğun dönemini yaşamıştır. boyu halen birlik ve bütünlüğünü muhafaza etmektedir.

Azerbaycan, Akkoyunlu Devleti’nin yıkılmasından sonra, kuzeyde Şirvan

ölgesinde hüküm süren Şirvanşahlannda hakimiyetine son veren diğer bir Türk
ane anımn Safevilerin güç odağı haline gelmiştir. A zerbaycan’da hakim iyeti
e e geçıren ve etkinbir merkeziyetçiliğin hakim olduğu ve İsläm ’ın Şii koluna
y ın mış olan bu yeni hanedan, Osmanlılarla devamlı b ir m ücadele içinde
ştur. Azerbaycan, Safevilertarafmdan Osm anlı D evleti’ne karşı b ir üs ve
°*ara^ ve Osmanlılar, 16. asır başından itibaren,
'r 1 nı’ dolayısıyla Devlet’i tehdit eden Safevilere karşı birçok seferler
 I. B Ö LÜ M

A Z E R B A Y C A N TÜ R K L ER İN D E M İLLİ UYANIŞ,
T Ü R K İY E İLE İL K M Ü N A SEB E T LE R
VE
B A K Ü M Ü SL Ü M A N C E M İY E T -İ H A Y R İY E Sİ’NİN
K U R U L U ŞU

A. A zerbaycan T ürkleri’nde M illı Uyanış

Rusların Türk illerine yayılma politikası XVI. yüzyılda Kazan ve A starhan’ı

istila etmeleri ile başlam ış' ve bu tarihten itibaren üç yüzyıldan fazla sürecek
zam an sürecinde, Rus Ç arlık rejimi bu topraklarda hakimiyet kurmuştur. Rusya,
T ürk illerine sadece askeri ve siyası olarak yayılm am ış, aynı zam anda işgal
ettiği Türk bölgelerindeki M üslüm an -T ü rk ahaliyi H ristiyanlaştırm ak ve
R uslaştırm ak politikası takip ederek, hakim iyeti altm da yaşayan m ilyonlarca
T ü rk ’ü asim ile etm eye çaba göstermiştir. R uslann bu politikası özellikle XIX.
yüzyılın ikinci yarısından itibaren R usya esareti altmdaki Türkler arasm da m illi
uyamş hareketlerinin ortaya çıkmasma sebep olmuştur. Bu cümleden Azerbaycan
Türkleri arasında da millı uyanış hareketleri aynı dönemde başlamıştır. Millı uyanış
hareketlerinin başlam asına paralel olarak da, Azerbaycan Türklerinin Türkiye’ye
olan ilgileri de artmıştır.

Azerbaycan Türklerinde milli uyanış hareketlerini, Türkiye Türklerine karşı

ilgilerinin artması ve kardeşlik duygularmın ön pläna çıkmasını anlayabilmek için,
Azerbaycan Türklerinin Rus esaretine düşmelerini, Çarlık R usyası’nın Azerbay-
can’da takip ettiği kolonial siyaseti bilm ek gerekir. B u sebeple, ilk önce Azerbay-
ca n ’ın işgalini ve R usya’nın burada yürüttüğü siyaseti genel hatlanyla verm ekte
yarar vardır.

1Tamurbek DEVLETŞİN, Sovyet Tataristam, (Çeviren: M ehmet Emircan), Ankara 1981, s. 9-12.
8 BETÜL A S L A N
1- Çarlık Rusyası’nın Azerbaycan’ı İşgali
Güçlü İran hükümdan Nadir Şah’m 1 7 4 7 ’deölümündensonra, İran’m Azer-
baycan üzerindeki hakimiyeti son bulmuş ve doğan siyası otorite boşluğundan
dolayı Azerbaycan’da bağımsız hanlıklar ortaya çıkmıştır.2 Bu hanlıklan kuranlar
ise bölgelerinde hakim olan nüfuzlu aşiret ve kabile beyleri ya da Türkmen oymak
reisleriydi. Bu hanlıklardan Gence Hanlığı Ziyadoğlulan, Şeki Hanlığı Hacıçelebi-
oğullan, Şirvan Hanlığı Mustafa Hanoğullan, Karabağ Hanlığı Cevanşir Türkmen
beyleri tarafmdan kurulmuştur.3 XIX. Yüzyılda Rus işgaline uğrayana kadar,
Osmanh ve İran devletlerinin kontrolü altmda bağımsızlıklannı yürüten bu hanlık-
lardan bazılannm kuwetlenerek, bölgede tam hakimiyet kurmak girişimleri olmuş-
tur. Özellikle önce Şeki, sonra ise Guba Hanlığı’nın Azerbaycan topraklarındaki
diğer hanhklan kendi etraflannda birleştirmek çabalan sonuçsuz kalmıştır.4
XIX. yüzyıla gelindiğinde, Karadeniz’de iyice kuvvetlenen ve Gürcistan’ı
tamamen häkimiyeti altına alan Rusya’nm bağımsız hanlıklar idaresindeki Azer-
baycan topraklarının Osmanlı Devleti ve İran’ın nüfuzu altında bulunmasına
ilgisiz kalması mümkün değildi.5
Rusya’nm Azerbaycan bölgesindeki iki büyük rakibi olan Osmanlı ve İran
devletleri karşısında başanlı olabilmek için, bunlardan birini müttefık olarak yanma
almak suretiyle diğerini etkisiz hale getirmek politikasını izlediği görülmektedir.
Aynı siyaset, bölgenin diğer güçlü devleti İran tarafından da R usya’ya karşı
uygulanmak istenmiştir.6 Osmanlı Devleti’nin bu yıllarda Kafkasya ve Azerbay-
can meseleleriyle ilgilenememesi ve bu bölgeden çekilmek zorunda kalması;
1 ladcusz SWIETOCHOWSKI, Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycam 1905-
1920, (Türkçesi: Nuray Mert), İstanbul 1988, s. 20.
3Osmanlı Devleti ile Azerbaycan TürkHanlıkları ArasındakiMünasebetlere D äirArşiv Belgeleri,
1,(1578,1914), Ankara 1992, s. 17.
4 Mahmud İSMAİL, Azerbaycan Tarihi, Bakü, 1993, s. 206. Hanlıklar arasındaki mücadeleler
için bkz.: DJ. M. Mustafayev, Sevemiye Hantsva Azerbaydjana i Rossiya (Konets XVIII-
Naçala XIX v.), Bakü 1989, s. 26-36.
5 lmparatorluğun Sınırlarında Rusya’nın Kafkasya’daki Politikası (Moskova G azetesi’nde
yayınlanan gizli rapordan parçalar)” (Çeviren: H. Kerim), Türk Yurdu, s. 76, (Aralık 1993), s.
37. Rusya XVIII. Yüzyıhn ikinci yansına doğru Azerbaycan hanlıkları ile ticari ve siyasi
ilişkiler kurarak onları nüfuzu altına almaya çalışacaktır. Bu konuda bkz. (MUSTAFAYEV,
Severmye Hantsva Azerabydjana i Rossiya, s. 38-112).
" Osmanlı Devleti ile Azerbaycan TürkHanUklarıArasındakiMünasebetlereDairArşiv Belgeleri,
I, s. 17, 208-216; Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Hatt-ı Ilumayün, Nr. 40705-E.
İran’m ise iç kanşıklıklara düşerek R usya’ya karşı koyamaması, bağımsızlıklannı
yeni kazanan ve iç çekişmelerden dolayı siyası bir birlik kuramayan Azerbaycan
hanlıklarınm bu güçlü devlete karşı duracak güce sahip olm am alarından dolayı,
R usya A zerbaycan topraklarm ı işgal etmekte fazla zorluk çekmemiştir.
Rus Ç an I. Alexander’ın 1801 ’de, Doğu Gürcistan’ı Rusya ile birleştirdiğini
ilän ederek,7 Gürcü Gubemiyası’nı kurduğunu ilän etmesi ile R uslann Azerbaycan
topraklarm ı işgal etme süreci de başladı. Bu yeni viläyet A zerbaycan’m K azak
ve Şemşedil Sultanlıklarım da kapsadığından, bu yerler R uslar tarafından işgal
edilen ilk Azerbaycan toprakları oldu.8
Rüs Çarı A zerbaycan’ı ele geçirm ek gayesiyle ilk önce ayrı ayrı hanları
kendi tarafına çekerek, onları himayesi altına alm aya çalıştı ise de, Azerbaycan
hanlıklannm hem en hem en hiç birisi R usya’nm egemenliği altına girmeyi kabul
eünedi.9Bunun üzerine Sisianov (Tsitsianof) komutasmdaki Rus birlikleri Azer-
baycan’ı işgal etm ek için harekete geçti. Rus kuvvetlerinin ilk hedefı stratejik
önem i olan C ar-Balaken olmuştu. 1803 yılı yazm da Ruslar C ar-B alaken’i ele
geçirerek, taş taş üzerinde bırakmadılar. Bunun üzerine Car-Balaken ahalisi
Rus hakim iyetini kabul ederek, anlaşma im zaladılar.10
General S isianov’un ikinci hedefı Gence Hanlığı idi. Gence Hanı Cevat
H an’a bir nota vererek teslim olmasını istedi. Cevad Han bu isteği kabul etmeye-
rek, işgalci Rus kuvvetlerine karşı kahram anca savunm a yapm ış," ancak güçlü
Rus kuvvetleri karşısmda başanlı olamayarak, 30 Ocak 1804’te, Gence K alesi’ne
karşı yapılan Rus saldırısı sonucu şehit düşmüştür.12Bunun üzerine Gence Şehri
7 İSMAİL, Azerbaycan Tarihi, s. 207; Firuz KAZEMZADEH, The Struggle fo r Transcaucasia,
New York, 1951, s. 6.18 Ocak 1801 tarihli I. Alexander’ın manifestosu ile Gürcistan Rusya ile
birleştirilmiştir (Kafkazski Kalender, Tiflis 1858, s. 238).
8 SW IETOCHOW SKI, Rus Azerbaycam, s. 22.
9 Azerbaycan Tarihi (En Kadim Zamanlardan X X esredek), I. Cilt, (Z. M. Bunjadov ve Y. B.
Yussufov’un redaktesiyle), Bakü 1994, s. 570.
10 Azerbaycan Tarihi, s. 570.
11Azerbaycan Tarihi, s. 570; Cihangir Zeyneloğlu, Muhtasar Azerbaycan Tarihi, s. 91; M ehmet
SARAY, Azerbaycan Türkleri, İstanbul 1993, s. 17.
12 Azerbaycan Tarihi, s. 572; Osmanlt D evleti ile Azerbaycan Türk H anlıkları Arasındaki
Münasebetlere D air Arşiv Belgeleri, I, s. 18.
Çar kuvvetleri tarafından 4 Ocak 1804’te zaptedildi ve Çar I. A lexander ın
eşinin şerefıne şehire Yelizavetpol adı verildi.13
Rusya’nın bu ilerleyişi karşısmda, 1804’te, İran, R usya’ya savaş ilan etti.
Eçmiyadzin’de yenilgiye uğrayan İran kuw etleri geri çekilmek zorunda kaldı.
Bu arada Karabağ ve Şeki Hanlıklan Rus hakimiyetini kabul etm işlerdi.'5Ancak
İran kuvvetlerinin 1806 yılmda tekrar harekete geçmesi, Rus hakimiyetini kabul
etmiş olan Karabağ ve Şeki’de isyan ateşinin yükselmesine sebep oldu. Savaş
uzun süre devam etti. Ruslar yavaş adımlarla da olsa belli aralıklarla yükselen
isyanlan bastınp 1806’da, Bakü ve Kuba Hanlıklanna ve 1809’dada, Taliş Hanlı-
ğınaboyun eğdirdi.16
Rusya İran’akarşı, ancak 1806yılmdabaşlayan Osmanlı-Rus savaşmın 16/28
Mayıs 1812 Bükreş antlaşması17 ile sonuçlanmasmdan sonra, etkin bir harekete
geçebildi. Rus Ordusu’nun Iran Ordusu’numağlup ederek, Tebriz’e doğru ilerlemeye
hazırlanması üzerine, İran Şahı Rusya ile anlaşma yoluna girdi. 12 Ekim 1813 ’te
Karabağ’ın Gülistan şelırinde Iran ve Çar Rusyası arasmdabanş imzalandı.18Gülistan
antlaşmasına göre, Taliş, Şirvan, Kuba, Bakü, Gence, Şeki Hanlıklan Rus İmparatorlu-
ğu’nadahil edilirken, İran, DoğuGürcistan, Kazak, Şemşeddil Sultanlıklan veDağıstan
üzerindeki hak iddiasmdan vazgeçti. Ancak, Erivan ve Nahçivan hanhklan Iran Şahının
hakimiyetine bırakıldı. Gülistan Antlaşması Azerbaycan’ın Rusya tarafından ikiye
bölünmesinin başlangıcmı teşkil etti.19
11 Kavkazski Kalender, Tiflis, 1858, s. 240; İşgalden sonra Yelizavetpol adını kullanmayarak,
Gence adını kullananlara Rus idaresi 1 manat ceza veriyordu. (Azerbaycan Tarihi, s. 570).
Gcnce’yi işgal ettikten sonra, şehrin en büyük camisini Sisianov Kiliseye çevirdi. (Reşit Bey
İSMAYİLOV, Azerbaycan Tarihi, Bakü 1993, s. 105).
14SW1ETOCHOWSK.I, Rus Azerbaycanı, s. 23.
15 İSMAİL, Azerbaycan Tarihi, s. 209; Azerbaycan Tarihi, s. 572-573.
'f Bakü’nün alınışı esnasında Rus Ordu Komutanı Sisianov öldürülmüştür. Şöyleki, Rus Generali
Sisianov Şirvan Hanlığını ele geçirdikten sonra, Bakü’ya doğru hareket etmiş, B ak ü ’da
I lüseyinkulu Han ile Bakü’nün teslimi şartlarım müzakere ederken, Hüseyinkulu Han’m amcası
oğlu İbrahim Bey tarafmdan vurularaköldürülmüştür. İbrahim Bey, Sisianov’unbaşm ı keserek
tran Şahına götürmüş ve Şah onu ödüllendirmiştir (Azerbaycan Tarihi, s. 575).
17 1806-1812 Osmanlı-Rus Savaşı ve Bükreş Antlaşması hakkmdabkz. Akdes Nimet KURAT
Türkiye ve Rusya, Ankara, 1990, s. 50-51; Enver Ziya KARAL, Osmanlı Tarihi, 4. Baskı,
Ankara, 1983, s. 98-102.
'* Abbas Kulı-Ağa BAKİHANOV, Gülistan-ı İrem, Yay. Haz. Z. M. Buniyatov, Bakü, 1991, s. 196;
M. ALESKEROV, “Mcjdunarodnaya Protivopravnost Gülistanskogo i Türkmençayskogo Dagavo-
ı» Ü°V ar'S 0'.,]^ ' ^Mart 1990^’ Bakü’ s’ İMoriya Azerbaydjana, I, Bakü 1954, s. 207.
Azerbaycan Tanhı s. 511; Karabağnameler, İkinci Kitap, Bakü 1991, s. 473. Gülistan antlaşmasınm
am mctnı ıçın bkz. “Gülistanskiy Dagavor”, Hazar, no. 1(2), (Mart 1990), s. 135-139.
A zerbaycan’da R usya ile İran’m nüfuz m ücadelesi bu antlaşm a ile sona
em ıedi. N itekim bu antlaşm adan 13 yıl sonra R usya ile İran arasında yeniden
savaş başladı.2016 Temmuz 1826’da İran Ordusu 60 bin kişilik k u w etle Azerbay-
can’m kuzey bölgelerindeki yerleri işgal ederek, Şuşa kalesini kuşattı.21Bu arada
Bakü, Gence, Şeki ve K arabağ’da R usya’ya karşı ayaklanm alar m eydana gel-
di.22 İran Ordusu ile birlikte Azerbaycan’a gelmiş olan eski hanlann da yardımıyla
İran Ordusu Lenkeran, Salyan, Gence, Şamahı, Şeki vs. yerleri aldı. A ncak
R uslar birkaç ay sonra Kaflkasya’ya getirdikleri yeni ilave kuvvetlerle birlikte
İran O rdusu’na karşı hücum a geçmiş ve Eylül 1826’da Şamhor yakm larında,
İran O rdusu’nu büyük bir m ağlubiyete uğrattılar.23 Rus Ordusu G ence’deki is-
yanı da bastırdıktan sonra Erivan ve N ahçivan hanlıklarmı da alarak, 1827 yılı-
nın sonlannda A zerbaycan’ın güney topraklarma girdi ve Tebriz’e doğru ilerle-
meye başladı. Urm iye ve Erbil’i de alan Rus kuw etleri Tebriz’e çok yaklaştılar.24
Tahran yolunun R uslara açıldığını gören İran Şahı Ruslarla barış yapm ak için
girişimlerde bulundu.25 Yapılan görüşmelerden sonra, Tebriz yakınlanndaki Türk-
m ençay’da 10 Şubat 1828’de, Rusya ile İran arasmda banş antlaşması imzalan-
dı.26 Türkmençay antlaşmasma göre, Rus Ordulan Azerbaycan’m güney bölgele-
rinden çekilecekler, N ahçivan ve Erivan Hanlıkları ise R usya’ya bırakılacaktı.
Bu antlaşma ile Azerbaycan Aras Nehri sınır olmak üzere Rusya ile İran arasında
kesin olarak ikiye bölünm üştür.27 Türkm ençay antlaşması bir yandan Transkaf-
kasya üzerinde R us-İran rekabetine son verirken, diğer yandan da zayıflayan
İran’ı R usya’nın ticari ve siyası etkinliği altm a sokuyordu. B öylece İran, Ç ar
Rusyası ’nm hakimiyetini tanımış oluyordu.28
20 1826’da I. Aleksander’m ölümü ve Rusya’daki iç kanşıklıklar hakkmdaki rivayetler, İran
Şahı’nın Gülistan barışını bozmasında ve Ruslara karşı harekete başlamasmda etkisi büyük
olmuştur (W. E. D. ALLEN, Paul MURATOFF, 1828-1921 TürkKajkas Sım nndaki Harplerin
Tarihi, Ankara, 1966, s. 20).
21 Azerbaycan Tarihi, s. 578; İSMAİL, Azerbaycan Tarihi, s. 213.
22 Osmanlı Devleti ile Azerbaycan TürkHanltkları Arasındaki Münasebetlere Dair Arşiv Belgeleri,
I, s. 18.
23 Azerbaycan Tarihi, s. 578; İSMAİL, Azerbaycan Tarihi, s. 213.
24 Azerbaycan Tarihi, s. 578.
25 SWIETOCHOW SKI, Rus Azerbaycam. s. 25.
26 Kavkazski Kalender, Tiflis, 1858, s. 244; Azerbaycan Tarihi, s. 578-579.
27 Türkmençay antlaşmasının tam metni için bkz. “Türkmençayskiy Dagavor”, Hazar, no. 1 (2),
(Mart 1990), s. 140-146.
28 SWIETOCHOW SKI, Rus Azerbaycanı, s. 25.
 Türkmençay antlaşmasından bir kaç ay sonra başlayan Osmanlı-Rus savaş-
larında, Osmanlı Devleti Balkan ve Kafkaslarda Ruslara mağlup oldu ve 2/14
Eylül 1829’da, bu iki devlet arasında Edime barışı imzalandı.29 Bu anlaşm amn
Azerbaycan ile ilgili maddesine göre, Osmanlı Devleti de Türkmençay antlaşması
üe Rusya’ya bırakılan Erivan ve Nahçıvan hanhklanm n R usya’ya ait olmasım
kabul etmek zorunda kaldı.30
Böylece Kuzey Azerbaycan halkı için çok uzun zaman sürecek esaret hayatı
başlamış oldu. Bununla birlikte Azerbaycan Türkleri Rus hakimiyetini kolay kabul
etmediler. Türkmençay antlaşmasmdan sonra da Azerbaycan’da R uslara karşı
birçok isyan hareketi meydana geldi. Ancak bütün bu ayaklanma girişimleri
sonuçsuz kaldı.31
2- Rus Ç arlık tdaresinde A zerbaycan ve R u sya’nın Söm ü rgeci
Siyaseti
XIX. Yüzyılın başlannda Azerbaycan’ı istilaya başlayan Rusya, önceleri
kendisine mukavemet göstermeyen hanları yerinde bırakmış ve eski idarı yapıya
pek dokunmamıştı. Kendisine mukavemet gösteren Gence, Bakü ve Kuba Han-
lıkların da ise, Hanlık idare sistemini kaldırmıştı.32 Ancak hakimiyette kalan
hanlann da ömrü uzun sürmedi. 1819-1826 yıllan arasında Şeki, Şamahı, Karabağ
ve Lenkeran hanlıklarında da hanlık idare şekli lağvedildi. Ruslar hanlık idare
sistemini kaldırdıktan sonra, merkezi Şuşa şehri olmaküzere “Müslüman Eyalet-
leri Reisliği”ni meydana getirdiler.33 Bu idarenin başında bir Rus subayı vardı.
” 1828-1829 Osmanlı Rus Savaşı ve Edime Antiaşması hakkında bkz. KURAT, Türkiye ve Rusya,
s. 53-583; ALLEN-MURATOFF, Türk Kafkas Sınmndaki Harplerin Tarihi, s. 23-45; Mehmet
SARAY, Rusya 'nın Türk İllerinde Yayılması, İstanbul 1975, s. 123-127; KARAL, Osmanlı
Tarihi, s. 119-122; Haluk F. GÜRSEL, Tarih Boyunca Türk-Rus İlişkileri, İstanbul, 1968, s. 86-
88; Sülcyman KOCABAŞ, Tarihte Türk-Rus Mücadelesi, İstanbul 1989, s. 194-224.
MKURAT, Türkiye ve Rusya, s. 58; Azerbaycan Tarihi, s. 579.
" SWİETOCHOWSKI, Rıts Azerbaycanı, s. 27-28.
12 Azerbaycan Tarihi, s. 580; İSMAİL, Azerbaycan Tarihi, s. 216. Mehmet Emin Resulzäde
Rusların bu siyasctini şöyle açıklıyor: “Çarlık Kafkasya’daki Azerbaycan hanlıklanm yendikten
sonra, onlardaki idareyi hemen Ruslaştırmağa kalkmamıştır. Bilakis, başlangıçta bir taraftan
Iran, dığcr taraftan Türkiye, üçüncü taraftan da Dağıstan gazevatı gibi halli ile uğraşmak
mccburıyctınde bulunduğu pürüzlü meselelerle meşgul olduğundan O, Şarkı Kafkasya’da vaki
olan bu hanlıklarda sırf ordu arkasını, iaşesini ve techizatmı temin eden bir işgal idaresi kurmakla
ıktıfa ctmıştır. (Mehmet Emin RESULZADE, Milli Tenasüd, Ankara 1978, s. 98).
Azerbaycan Tanhı, s. 580. B u n u n lab irlik teN ah çivan gib ibazıb ölgelerdehan lık id aresistem in in
1844 lcre kadardcvam ettiği görülmektedir (SWIETOCHOWSKI, Rus Azerbaycanı, s. 29).
Eski hanlık ve sultanlıklar eyalet ve dairelere dönüştürülerek, 6 eyalet (Bakü,
Kuba, Şeki, Şirvan, Karabağ ve Taliş), 2 daire (Gence ve C ar-Balaken) teşkil
edildi.34 Eyalet ve dairelerin başında Rus subayları bulunm aktaydı ve bu idarı
sistem “K am endant” idaresi olarak adlandınlm ıştı.35
Vılayetler, hanlıklar devrinde olduğu gibi “mahaller”e bölünmüş ve mahallerin
başına Kamendantlar tarafmdan yerli beylerden “Mahal Naibleri” tayin edilmiştir.36
Azerbaycan’ın bazı şehirlerinde yeni mahkemeler kuruldu. Bu mahkemeler-
de kamendantlar başkanlık yapıyorlardı. Mülki mahkemelerin yanmda, şer’i mah-
kem eler de faaliyet gösterm ekteydi.37
Kamendantlar Azerbaycan halkına büyük zulüm ve baskı yapıyorlardı. Top-
iadıklan ağırvergilersebebiyle Azerbaycan halkı iyice fakirleşmişti. Kamendant-
lara karşı gelmek, itiraz etmek mümkün değildi. Lenkeran Kamendantı ’nın birçok
insam kendisine itiraz ettikleri için suda boğdurması gibi birçok haksız ve acımasız
olaylar m eydana gelm işti.38 Senatör E. I. M eçnikov ve R I. K utaisov 1934’te,
Transkafkasya’da yaptıklan bir teftiş gezisinin ertesinde şöyle yazıyorlardı:
“Yüzbinlerce insanın haklan, şeref ve mülkiyetleri kum andam n arzu-
suna bağlı.”
Aynı raporda yöneticilerin güçlerini kötüye kullandıklan belirtiliyor ve kamen-
dantlann “kanunlan izlemek yerine, ihläl etmenin ömeği” oldukları kaydediliyordu.39
Kam endantlann keyfı idaresine Rus askeri yönetiminin acımasızlığı ile ünlü
personelinin eklenmesi, 1830’lardaki Azerbaycan ve bütün Kafkasya’daki huzur-
suzluklann meydana gelmesine sebep oldu. Bu yüzden 1830-1840 yılları arasında
34 Azerbaycan Tarihi, s. 580.
35 Azerbaycan Tarihi, s. 580. Kamendantlık sistemine Ruslar Askeri Halk İdaresi “Voyenno-
Narodnoye Upravleniye” diyorlardı. Bu idarenin başında bulunan Kamendantlar, idam cezası
müstesna olmak üzere, vaktiyle Han’ın haiz olduğu bütün hak ve selahiyetlere sahiptiler.
(RESULZADE, M illi Tesanüd, s. 99-100).
36 Azerbaycan Tarihi, s. 581.
37 Azerbaycan Tarihi, s. 581.
38 Azerbaycan Tarihi, s. 581. Ayrıca kamendantların yaptığı baskı ve zulümler hakkında bkz.:
Hüseyin B A Y K A R A ,A zerbaycanİstikIälM ücadelesi Tarihi, İstanbul, 1975, s. 30-32.
39 SW IETOCHOW SKI, Rus Azerbaycam, s. 30; RESULZADE, Milli Tesanüd, s. 100-103.
Car-Balaken, Lenkeran, Kuba, Şuşa ve Şeki’de Ruslara karşı isyan hareketleri
meydana gelmiş, ancak bütün isyanlar Ruslar tarafmdan çok kanlı bir şekilde
bastırılmıştır.40
Çar Hükümeti’nin “Kamendant” idare şekli ile Azerbaycan’da koloni siyase-
tini yürütme girişimi başanlı olamamıştı. Kanıendantlann keyfi davranışlan halkı
canından bezdirmiş ve yukarıda sözü edilen birçok isyan raeydana gelm işti.41
Çarlık Hükümeti Transkafkasya’ya komisyonlar göndererek durumu inceletmiş
ve onlann verdikleri raporlar doğrultusunda Kafkasya’da Kamendant idare siste-
mine son vermeyi kararlaştırmıştır. 1840 yılında çıkanlan bir kanunla bu sisteme
son verilerek, idari sistemde bazı değişiklikler yapıldı. Transkafkasya m erkezi
Tiflis olan Gürcistan-İmeretiya Gubemiyası ve merkezi Şamahı olan Kaspi Viläye-
ti’ne bölündü. Gence, Balaken, Ordubad veNahçivan dışmdabütün Kuzey Azer-
baycan Kaspi Viläyeti’ne yukarıda belirtilen kazalar dahil, bütün Transkafkasya
Gürcistan-İmeretiya Gubemiyası’na dahil edildi.42
Eski idare sistemi bozulduğu gibi, bütün Azerbaycanlı memurlar devlet işlerin-
dcn uzaklaştırılarak, yerlerine Rus memurlar atandı.43 Topraklar ağa ve beylerden
alınarak kamulaştırıldı. Böylece Rusya’nın çeşitli bölgelerinden Azerbaycan top-
raklarına göç ettirilecek Ruslara bu toprakların dağıtılması plänlanıyordu.44 Rus
Çarlık Hükümeti böylece, Ruslara dayanarak bölgede nüftız ve otoritesini tam
olarak yerleştircbilecekti.45 Ancak bu plän tutmadı. Azerbaycan halkı arasında
hoşnutsuzluğun artması yanında, bu topraklara göçüp gelmek isteyen yeterli
sayıda Rus zengini bulunamamıştı. Bütün Kafkasya’da isyanlar başlarken, Ruslan
uzun süre meşgul edecek Şeyh Şamil hareketi de46 1841-1842 yılları arasında
büyük güç kazanmıştı.47 Bu isyan hareketlerinde ellerinden topraklan alman
bey ve ağaların rolü çok büyük olmuştu.
İSMAİL, Azerbaycan Tarihi, s. 225.
" Azerbaycan Tarihi, s. 587.
n Azerbaycan Tarihi, s. 587.
41 Azerhaycan Tarihi, s. 587.
44 SWIHTOCIIOWSKİ, Rus Azerbaycanı. s. 31.
"Azerbaycan Tarihi, s. 588; RESULZADE, Milli Tesanüd, s. 107-109.
$cyh Şamil in Ruslara karşı başlattığı mücadcle hakkındabkz.: John F. BADDELEY, Ruslar 'ın
Kajhısya 'yı İstdası ve $eyh Şamil, Çeviren: Sedat Özden, İstanbul, 1992; Lesley BLANCH
Cennetm Kıhçlan. (Çev: lzzet Kantemir), İstanbul, 1978; Tank Mümtaz G ÖZTEPE, İmam
W stanbul 1961; Samih Nafiz TANSU, Çarlara Boyun Eğmeyen Türk: Şeyh Şam il, An-
’ 1973^ 0 8uz OZDEŞ, Şeyh Şamil. Ankara 1977
47 SWIETOCHOWSKI, Rus Azerbaycam. s. 31.
Bu gelişmeler üzerine 1840 ıslahatlan yeniden gözden geçirilmiş ve 1844’te
doğrudan Ç ar’a bağlı olarak Kafkasya Genel Valiliği oluşturulmasma karar veril-
miştir. M. Vörontsov da ilk Kafkasya Genel Valisi olarak atanmıştır.48
1846’da çıkarılan bir kanunla bey ve ağalara toprakları yeniden geri verildi.
Bu Ç ar H üküm eti’nin sinsice düzenlediği birpolitika idi. Böylece bey ve ağalar
elde edilerek, bunların sayesinde Azerbaycan’da sömürge idaresi sürdürülm ek
isteniyordu. Bunun asıl faturası ise bey ve ağalara karşı büyük yüküm lülükler
altına sokulan Azerbaycan halkına kesilmişti. Azerbaycan halkı Çar Hüküm eti’nin
ortaya çıkardığı kendisine bağlı bey ve ağaların kullan, kölesi haline getiriliyor
ve Rus idaresinin em rinde imtiyazlı bir sım f oluşturuluyordu.49 Yerli beylerden
oluşturulacak bu imtiyazh asilzadeler sınıfmm R usya’ya sadakatini temin etmek
için de bazı tedbirler düşünülm üştü.50
1846 düzeltm elerinden sonra Kafkasya Genel Valisi M. Vörontsov, yerli
Müslümanlardan özel imtiyazlı bir sınıf oluşturmak içüı çalışmalara başladı. Gene-
ral Vorontsov, beyler ve ağalann imtiyazlannm tasdik olunması, onlann topraklan-
nm geri verilmesi ve gelecekte de bu üntiyazlı durumlanmn garanti altma almması-
nın, Çar Hükümetinin K afkasya’daki hakimiyetini dağlarda Şam il’e karşı alına-
cak çok büyük bir galibiyetten daha fazla sağlamlaştıracağım itiraf etm işti.51
Transkafkasya, Genel Valiliğe bağlı olarak dört Gubemiya’ya (Tiflis, Kutais,
Şamahı ve Derbend) bölünm üş Azerbaycan arazisi esasen Şamahı G ubem iya-
sı’na dahil edilmişti.52 Birkaç yıl sonra Erivan Gubemiyası meydana getirilerek,
A zerbaycan’ın Nahçıvan ve Ordubad kazaları bu gubem iya terkibine katıldı.53
Erivan G ubem iyası’nın oluşturulması ile Ermeni Viläyeti’nin ilk temelleri
atılmış oluyordu. Nitekim bundan sonra bir taraftan İran ve Tiırkiye’den Ermeni-
ler göçürülmeye başlanırken, diğer taraftan yerli ahali olan Türkler çeşitli bahane
48 Azerbaycan Tarihi, s. 588; İSMAİL, Azerbaycan Tarihi, s. 226; 27 Aralık 1844 tarihinde General
M. Vorontsov Kafkasya Genel Valisi atanmıştır (Kafkazski Kalender, Tiflis 1858, s. 248).
49 BAYKARA, Azerbaycan İstiklälM ücadelesi Tarihi, s. 34-35.
50 Rusların bu konuda aldıkları tedbirler hakkında bkz.: RESULZADE, Milli Tesanüd, s. 110-111.
51 İSMAİL, Azerbaycan Tarihi, s. 226-227.
52 Azerbaycan Tarihi, s. 588.
53 Erivan Gubemiyası 1 Ocak 1850 tarihindö oluşturulmuştur (Kafkazski Kalender, Tiflis, 1858,
s. 252; K. ORLOVSKİ, “Erivan” , Kajkazski Kalender, Tiflis 1852, s. 436).
ve zulümlerle çıkarılmaya başlanarak, bölgede Ermeni çoğunluğu sağlamlmaya
çalışıldı.54 Çar Hükümeti bu siyaseti ile hem kendilerine sadık H rıstıyan bir un-
sur olarak Ermenileri kullanabilecek ve hem de Türkiye ile Azeıbaycan Türkle-
rinin birbirleriyle olan temaslanm engelleyebilecekti.
Çarlık Rusyası’nın Azerbaycanhalkının eğitimi konusundadabaskıcı siyaset
uyguladığı görülmektedir. Ruslar Türkçe eğitimi yasak edip, Türk mektepleri aç-
tırmazlarken, Türkçe konuşulmasını dahi engellemeye çaba göstermişlerdir. Ahalisi
Türk olan yerlerde açtıklan mahkemelerde halkı Rusça konuşmaya zorlamışlardır.
Tayin edilen tercümanlar ise Türk ahaliye büyük kötülükler yaptnışlardır.55
Rusya Azerbaycan’ı hakimiyeti altına aldıktan sonra, Azerbaycan Türklerinin
milliyeti üzerinde de birçok oyunlar oynadı. Azerbaycan Türk ahalisini “Tatar”
olarak adlandırarak, ne Türkiye ile ve ne de İran ile hiçbir ilgisi olmayan üçüncü
bir millet yaratmaya çalıştı.56
Rus Çar Hükümeti Azerbaycan’ı ele geçirdikten hemen sonra, bölgenin
Müslüman halkını Hristiyanlaştırmak için bazı girişimlerde de bulunmuştur. Rus
Çarlığmın ideologlan, başta “Müslüman Kafkasya’yı Ortadoksluknuruile ışıklan-
dırmak” fıkrine düşmüş ve bu maksatla “Hristiyanlığı Yayma Cemiyeti”ni özel
tedbirlerle teşvik etmişlerdir.57Hatta bu dönemde Azerbaycan halkını zorla Hristi-
yanlığa gcçimıek faaliyetlerinin olduğu belirtilmekte ve 1850-1858 yıllan arasında
Zakatala’nın 11 köyünün ahalisinin Hristiyanhğa geçirildiği kaydedilmektedir.58
Fakat Rus Çarlık İdaresi Müslüman ahaliyi Hristiyanlaştırmak hayalinin hayatta
'4 1X26-1830 yılları arasıııda Azerbaycan’a, özellikle Gence ve Erivan bölgelerine İran ve
Türkiyc’dcıı 150.000 kadar Ermeni göç ettirildi. Bu göçürülen Ermeniler Erivan Viläyeti’nin en
vcriıııli topraklarına ycrleştirildi. OnlaraÇar Hükümeti tarafındanhazine toprakları ayrılmıştı.
(Azerhaycan Tarihi, s. 582). Tiirklerin bugünkü Ermenistan’dan çıkarılarak, buralara Ermeniler
göçürülcrck Ermenistaıı ın oluştıırulmast hakkındabkz.: (Yavuz ASLAN, “Bugünkü Ermenistan
Ara/isinden Türklcrin Çıkarılması Meselesi”, Türk Kültürü, XXXII/372, (Nisan 1994), s.
193-200).
” ZIYNELOĞLU, Muhtasar Azerhaycan Tarıhi, s. 191.
/J.YNKLOÖLU, Muhiasar Azerbaycan Tarihi, s. 190. Kafkas Genel Valiliğinin kurulmasından
soııra çıkarılan Kafkas yıllıklarına Azerbaycan Türkleri “Tatar” adı ile geçirilmişlerdir. (bkz.:.
'kafkazski Kalender, Tiflis, 1852. ) Ruslar daha sonra da Azerbaycan Türklerinin milliyeti
iİ7crinc oyunlarma devam cttilcr. Önce Azeri kimliği ön pläna çıkarılmış, daha sonra ise
Azcrbaycanlı kımlığı ılc Azerbaycan Türklerinde kimlikbunalımı yaratılmaya çalışılmıştır.
RhSULZADE, Milli Tesaniid, s. 136.
"; r :it° r,UgUn S'nırlanndaRusya nın Kafkasya Politikası”, Türk Yurdu, s. 76, (Aralık 1993),
kısırlığım görünce, Azerbaycanh bey ve ağalara karşı takip ettiği politikayı, Müslü-
m an din adam larına da tatbik etmeye başladı. Yani beyler gibi, din adamı olan
m ollalan da kazanarak, müstemleke memurlan gibi onlardan faydalanmak yoluna
gitti. D aha Paskiyeviç’in K afkasya’da bulunduğu zam anlarda M üsliiman din
ulem asm ı hüküm etçe tesis olunmuş bir “İdareyi R uhaniye”ye täbi ve kontrol
altmda tutmak tasaw u ru ile, meselenin araştınlm asm a başlanmıştır. Bu zamana
ait materyallerden, Kafkasya idaresinin ıslahma ait bir projede, Azerbaycan’daki
molla, ahund, seyyid vs. gibi ruhanilerin sayısız oldukları kaydolunduktan sonra,
şöyle devam ediliyordu:59
“Her mahalde iki molladan fazlasma hükümet müsaade vermemelidir.
Bunlar da. ancak hükümetimizin müsadesiyle faaliyette bulunabilmelidirler.
Mülkı ve askeri dairelerden biri onlann tayinlerini tasdik etmelidir. Tabidir
ki, bu adam lar hüküm etim ize tam am ıyla täbi ve sadık şahıslardan ibaret
olmalıdırlar. Şöyle ki, bunlar hükümetin bütün emir ve kararlannt samimiyet-
le infaz etmelidirler.”
H atta Rus Baronu Gon, Rusya hudutları dışm da tahsil eden bir mollanın
K afkasya’da görevini sürdürm emesi gerektiğini belirterek, Rus H üküm eti’ne
şu teklifte bulunm uştur:60
“Hükümet M üslüman ruhanüeri yetiştirmek üzere, bizzat m ektepler
açmalı, Rus hakim iyetine sadık m ollalar yetiştirmeli ve cemaati islämiye
işlerine bakm ak için ancak böylelerine müsaade verilmelidir. ”
Hüküm et bu projeleri hayata geçirmeye çalışmışsa da yeteri derecede başarı
elde edememiştir. Azerbaycan halkı, atama “D efter M ollaları”m uzun zaman
boykot etmiş, fıilen itimad ettiği m ollalann tesirinde kalmıştır.6'
1860 ve 1870’li yıllar R usya’da büyük reform yılları, Liberalizme doğru
gidiş olarak önemle anılır. Transkafkasya için ise bu dönem, yarı koloni durumun-
dan R usya’ya organik bir birleşme sürecine geçiş anlamı taşıyordu. Yeni siyasetin
sonucu Çarlık yöneticileri, yerel yönetimlere yeniden bir seri değişiklik getirdıler.62
5’ RESULZADE, M illi Tesanüd, s. 136.
60 RESULZADE, M illi Tesanüd, s. 141.
61 RESULZADE, Milli Tesanüd, s. 141.
“ SWIETOCHOWSKI, Rus Azerbaycanı, s. 32-33.
Viläyct merkezi olan Şamahı’nm bir depremle harap olması sonucu,63 merkez
Bakü’ya taşındı ve vilayetin ismi bu düzenlemeye uygun olarak değıştırıldı. 1860
yılında Derbend vilayeti ilga edilerek, 1867’de Bakü, Erivan ve Tiflis viläyetlerinin
parçalarından oluşan Yelizavetpol (Gence) Vilayeti kuruldu.64 Bu vilayetin kurul-
ınasıyla Azerbaycan topraklarınm büyük bir kısmı Gence ve Bakü Vilayetlerinin
içerisine alınmıştı.65
1870 yılında Rusya’da yerel yönetimler ile ilgili önemli değişiklikler yapılarak,
şehir dumaları (meclis) oluşturulurken, bu yasa ancak 1878 yılında yalnız Baku da
yürürlüğe konuldu.66 lialkm yerel yönetime katılmasmı ifade eden bu yasanrn diğer
Azerbaycan şehirlerinde uygulanması 1890’h yıllarda ancak mumkun olmuştu.
Bu yıllarda yapılan yeniliklerle Çar Hükümeti bir yandan merkezı otoriteyi
kuvvetlendirmeye çalışırken, diğer yandan Azerbaycan’a Rusya’nın çeşitli bölge-
lerinden Rusların göçürülmesi ile Azerbaycan’da Rus etnik ağtrlığının artınlması
siyasetini takip etti. Önceleri yalnız vilayet merkezlerine yerleştirilen Rus göçmen-
ler, daha sonraları kırlık kesimlere yerleştirilmeye başlandı.67 Gence yakmlannda
“Handrof’, “Malakan”, “Slovckiye” vs. adlannda Rus Hristiyan köyleri teşkil
edilirken, Mugan’da oldukça fazla Malakan köyleri kuruldu.68 1890 yılından iti-
baren Rus göçmen grupları hemen her tarafa akınlar halinde gelmeye başladılar.
Çar Hükümeti’nin desteklediği göçler, Azerbaycan’da toprak kıtlığı gibi nazik
bir sorunu daha da büyüttü. Üstelik gelenler dağıtım için tahsis edilen topraklardan,
yerli halktan daha büyük paylar alıyorlardı. Yerli halk bu gelişmeyi Rusya ile
organik kaynaşma sürecinin haksız bir sonucu olarak görüyordu. Uzun vadede
bu, Rus karşıtx hisleri besleyen tükenmez bir kaynak olacaktı.69
Rusların Azerbaycan’ı işgal ettikten sonra Azerbaycan Türklerineuyguladığı,
yukarıda genel hatları ile belirtilen siyası yaklaşımlar, Azerbaycan halkının ruhunda
infial doğurmuş ve Azerbaycan Türkleri arasmda milli uyanışmen önemli sebeple-
rini teşkil etmiştir.
1,1Azcrbaycan Tarihi, s. 598.
MGcncc, Şıışa, Zcngczor bu vilayete dahil cdilmiş, 1883’te de Cebrail ve Cevanşir kazaları bu
vılayctc ckleıımiştir (Azerbaycan Tarihi, s. 598).
'''' SWIEIOCIIOWSKI, Rus Azerbaycanı, s. 33.
“ Azerhaycan 'Tarihi, s. 597, Bakü Duması’mn kuruluşu hakkmda bkz. (Ronald Grigor, SUNY,
Bakü Komünii, Türkçesi Kudrct Emiroğlu, İstanbul, 1990 s. 22-23).
SWIETOCHOWSKI, Rus Azerbaycanı, s. 34-35.
“ ZEYNELOĞLU, Muhtasar Azerbaycan Tarihi, s. 191.
SWlhTOCHOWSKI, Rus Azerbaycanı, s. 35.
3- Azerbaycan Türkleri Arasmda İlk Aydmlanma H areketleri
Rus istilası ve asimilasyon politikası karşısmda, Dünya’da gelişen endüstriyel
kapitalizmin R usya’da da etkisini göstermesiyle, R usya esareti altındaki Türkler
arasmda aydmlanma hareketlerinin başladığı görülmektedir. XIX. Yüzyılm ortala-
nndan itibaren K azan’da, K ırım ’da ve Azerbaycan’da Batı Liberalizmi, Rus ro-
mantizmi ve Osmanlı Devleti’ndeki batılılaşma hareketlerinden etkilenen ve daha
çok kültürel alanda tesirini gösteren bir Türk aydm hareketi gelişmeye başlamıştı.70
Azerbaycan Türkleri arasında da aynı dönemde aydınlanma hareketleri baş-
lamıştır. Ancak Azerbaycan Türkleri arasındaki aydmlanma ve millı uyanış hare-
ketlerini R usya’nxn çeşitli bölgelerinde Rus esareti altında yaşayan diğer Türk
aydm hareketlerinden ayrı olarak ele alm ak m üm kün değildir. Özellikle Kazan
ve K rnm Türkleri arasında başlayan ve kültürel alanda kendisini gösteren çalışma-
larm, Azerbaycan Türk aydm lan üzerinde büyük etkisi olduğu gibi, 1905 Rus
İhtiläli sonrasmda Rus esareti altındaki Türklerin birlikte dayanışma içinde yaptık-
ları önemli çalışm alar vardır.
R usya Türkleri arasında ilk uyanış hareketlerinin merkezi Kazan olmuştur.
Daha XIX. yüzyılın başlannda Abdülnasr Kursavi (1770-1814) ve tarihçi İbrahim
H alfın önemli çalışm alar yapmışlardır. Tanınmış b ir bilgin olarak, dini eğitime
yeni reform niteliğinde düşünceler getiren Kursavi, R usya’nın Kazan Türkleri
arasında uyguladığı Hristiyanlaştırma politikasına karşı mücadele ederek, Kazan
halkmın dini eğitimine önem verdi.71
Tarihı araştırmalarla ilgilenen İbrahim Halfm ise, çok değerli eserler meydana
getirmiştir. 1819 ’da Tatar dilinde, 1822 yılında da Rusça olarak “Cengiz Han ile
Aksak Tim ur’un H ayatı” adm da anonim hikayeleri içine alan bir eser yayınladı.
Halfin kitabrn ilginç önsözünde Tatar ahalisini, yok olmaya yüz tutan tarihı konuları
havi folklorun tarihı el yazm alan ile eserlerini toplam aya çağınyordu. Bundan
başka kitabm yedi sayfası üzerinde artık kullanılm ayan ve herkesin anlam adığı
70 Nadir DEVLET, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917), Ankara, 1985, s. 8;
YusufSARINAY, TürkMilliyetçiliğinin TarihiGelişimive TürkOcakları (1912-1931), İstanbul,
1994, s. 53.
71 DEVLETŞİN, Sovyet Tataristanı, s. 31 -32. Ruslarm Kazan’da uyguladıkları Hrıstiyanlaştırmak
siyaseti ve A. Kursavi hakkmda bkz.: (Akdes Nimet KURAT, “Kazan Türklerinin Medenı
Uyanış Devri”, A. Ü. DTCF. Yay. XXIV/3-4 (Temmuz-Aralık 1966), s. 95-101).
Türk-Tatar kclimelerinin bir sözlüğünü de düzenlemişti. İ. Halfın bundan başka,
I Iive Hanı Ebül Gazi Bahadır Han’m eseri olan“Türklerin Soyağacı” adlı kıtabı
yayınladı. 1809 yılmda da Tatar dilinin gramerini hazırladı. XIX. yüzyılın ortalannda
Kazan’da matbaacılık da gelişmeye başlamış ve 1853-1859 yılları arasında 82.
300 adet Kuran basılmıştır. Bunun yanında birçok dini ve Tatar dilinde eserler
basılarak. bunlaryalnız Rusya Müslümanlan arasında değil, aynı zarnanda Hindis-
tan gibi Müslümanlarm bulunduğuülkelere de ihraç edildi.72
XIX. yüzyılın ikinci yansmdaKazanTürkleri arasmdamillı aydınlar yetişmeye
başladı. Bunlann en önemlilerinden birisi Şahabettin Mercam’dir. Avrupai metod-
larla dini ve tarihı araştırmalar yapan Mercanı, Tatarlar arasmda millı bilincin
uyanmasında büyük pay sahibidir. Ruslaştırma siyaseti karşısmda cephö alan
Mcrcani, Kazan Türklerinin dini ve milli özellikleri üzerinde önemli çahşmalar
yaparak, 7'ular soyadlarıntn Rusça eklerle söylenmemesi gerektiğini savundu.
Mcrcani’den başka Hiiseyin Feyizhani ve Kayyum Näsırı, Kazan Türklerinin
milli uyanış hareketi içerisinde önemli çalışmalaryapan Türk aydınları olarak
gözc çarpmaktadırlar.73
Kazan Türkleri arasında gelişen bu çalışmalann Azerbaycan aydınlan üzerin-
de önemli etkileri olmuştur. Ancak Rusya Türkleri arasındaki ceditçilik ve millı
uyanış hareketlerinin gelişmesi ve yayılmasında ve pratikte uygulanmasında
1851 ’de, Bahçesaray’ın Gaspra köyünde doğmuş olan İsmail Bey Gaspralı nın74
rolüçok büyüktür. Türk Dünyası’nda “dilde, fikirde ve işte birlik” şiannı ortaya
koyan vc biitiin hayatı boyunca bu ideale hizmet etmiş olan Gaspralı İsmail Bey,
1883’te çıkardığı Terciiman gazetesi ile fıkirlerini Türkdünyasınayaymayaçalış-
mıştır. Terciiman gazetesi Rusya Müslümanlarının gayriresmt sesi olm uştu.75
Kırım, İstanbul, Taşkent, Bakü ve Kazan’da okunmaya başlayan Terciiman
gazetesi aracılığı ile Rusya Müslüınanları birbirleriyle tanışıyor, ilişkikuruyorve
7- D hVI.in ŞİN, Sovyet Taiaristam, s. 34-37.
DI-.VLhl ŞİN, Sovyet Tataristam, s. 45-56; KURAT, “Kazan Türklerinin Medenı Uvams
Dcvri”, s. 103-106.
M(lasPraİ1 lsmail [İÜY hakkında gcniş bilgi için bkz.: Nadir DEVLET, İsmail Bey (Gaspralı),
Ankara, 19X8; Alımct CAFEROĞLU, “İsmail Bey Gasprinski”, Azerbaycan Yurt Bilgisi, cilt
11, (1933), s. 165-169; Köprülüzadc M. Fuat, İsmail Bey Gaspirinski, Azerbaycan YurtBilgisi,
; (1933)’ s- >54-155; Mchmct SARAY, Türk Dünyasmda Eğitim Reformu ve Gaspralı
Isnuu Bey (1851-1924), Ankara, 1987; Zühal YÜKSEL, “Gaspralj İsmail B ey’in Anadoiu
rurkluğunc Tcsırlen", Türk Kültürii, XXIX/337-338, (Mayıs-Haziran 1991) s. 478-384.
SWIE TOCl lOWSKI, Rus Azerbaycanı, s. 50.
kültür dünyasm daki olaylar hakkında bilgi ediniyorlardı. Gaspralı İsmail Bey,
bütün Türk Dünyası’nm anlayabileceği Türk dilini yaratmaya ve bu temel üzerinde
bütün Türk D ünyası’m birleştirmeye çalışıyordu.76 Gasprah’nm çıkardığı Tercü-
m an gazetesinin oldukça belirgin bir etkisi A zerbaycan’da kendisini gösterdi.77
Ve bu etki sebebiyle Azerbaycan basınında Osmanlı Türkçesine çok yakın, ortak
bir yazı dili oluşm aya başladı. Bu arada Gaspralı İsm ail Bey A zerbaycan Türk
yazarları olan H asan Bey M elikzäde, Topçubaşov ve diğerleri ile sürekli tem as
halinde idi.78Gaspralı İsmail Bey’in kültür ve eğitim alanındaki çalışmalan, gerek
Rusya Türkleri arasında ve gerekse Türkiye’deki aydınlar üzerinde etkili olmuş
ve kültür alanında başlayan Türkçülük hareketinin siyası alana kaym asına ve
Pan-Türkizm idealinin doğmasına hizmet etmiştir.
Azerbaycan’daki millı uyanış hareketlerini yalnız Rusya’daki Türk aydınlan-
nm kültürel alanda yaptıklan çahşmalara bağlamak mümkün değildir. Azerbay-
can’da petrolün çıkanlıp, işlenilmeye başlanmasıyla, ekonomik yapıda büyük değişik-
likler meydana geldi ve Azerbaycan’da büyük ticaret merkezleri ortaya çıktı. Birkaç
yıl içinde petrol B akü’yü m odem kozmopolitbir şehir haline dönüştürdü.
1859 yılında Bakü ve civarında petrol çıkarılm aya başlanm asına karşılık,
asıl gelişm e Çar H üküm eti’nin 1872 yılında aldığı petrol yataklarım n ihale ile
uzun vadeli kiraya verm ek kararı ile oldu. B u karar dünyanm büyük sermayeli
şirketlerinin A zerbaycan’a akm asm a sebep olmuştu. İsveçli Nobel Kardeşlerin
1879’da, B akü’da, kurduklan petrol şirketi kısa zamanda dünyanın en büyük
petrol şirketi haline geldi. Nobel Kardeşleri diğer büyük şirketler izlem iş,
1890’lardan itibaren 6 İngiliz, 3 Fransız, 2 Alman, 2 Belçika ve 1 Yunan fırması
B akü’da faaliyete geçmiştir.79
Azerbaycan Türkleri Rus Hükümeti’nin uyguladığı siyasetlerden dolayı petro-
lün getirdiği bu nimetlerden yeterince yararlanamadıklan gibi, bu durum Azerbay-
can’da yerel burjuvazinin gelişmesini önledi. Bunun aksine, Ç arlık Hükümeti
Ermeni sermayedarlara arka çıkmış ve 1821 -1871 döneminde petrol alanlarında
devlet tekeli varken ve dört yıllık dönemler halinde seçtiği girişimcilere bu alanlan
76 DEVLETŞİN, Sovyet Tataristam, s. 71.
77 M. E. RESULZÄDE, O Panturanizme, Oxford, England, 1985, s. 63.
78 Zeki Velidi TOGAN, “Gaspralı tsmail Bey”, (Çeviren, Yavuz Akpınar), Kardaş Edebiyatlar,
sayı 26 (Ocak, M art 1994), s. 6.
79 SWIETOCHOW SKI, Rus Azerbaycanı, s. 39.
kiraya verirken, Ermenilere özel ayncalıklı muamelede bulunulmuştur. 1850 den
1872 yılına kadar petrol pompalama tekeli Ermeni sermayedar Ter-Gukasov’un
elinde kalmış ve sonra yine bir Ermeni olan Mirzayev e geçmiştir. Çar Hükümeti
petrol alanlannda devlet tekelini kaldınp araziyi en yüksek fiyat verenlere satmaya
başlaymca Ermeni egemenliğine rakıp çıktıysa da durumlan pek sarsılmadı. Azer-
baycan Türk sermayedarlann durumu ise Rus, Gürcü, Yahudi ve yabancı serma-
yenin akmasıyla daha da kötüleşti. Azerbaycan Türklerinin hem en hiç büyük
şirketi yoktu. Genelde küçük işletmelerin sahibiydiler. Orta ve büyük ölçekli
işletmelerin sahipleri yabancı sermaye ile birlikte Ruslar ve Erm eniler idi.80
Ancak, bu dönemde Azerbaycan Türkleri arasında da petrolün getirdiği
nimetlerden faydalanarak, büyük çapta servet edinen şahsiyetler de çıkmıştı.
İşte Azerbaycan’da millı buıjuvazinin ortaya çıkması ve bunlann özellikle eğitim,
basın ve hayır alanlarında yaptıkları çalışmalar Azerbaycan Türkleri arasında
milli uyanış hareketlerini geliştiren önemli etkenlerden olmuştur.
Çar Hükümeti’nin binbir çelme takmasma ve engeller çıkarmasma rağmen,
tarihin seyri ile çetin mücadelelerle doğan Azerbaycan Millı Türk Kapitalistleri,
ticari rekabet hayatı içerisinde kendilerinin ve kendi halklannın sömürüldüğünü ve
bir müstemleket şeklinde idare edildiklerini idrak ediyorlardı. Bu idrak ve şuur
içerisinde, Azerbaycan yerli sermayesinin himayesinde Azerbaycan milli medeniyeti,
kültürü, basını, sahnesi, edebiyatı, tekniği ve başka modem kurullan doğmuştur.81
Azerbaycan millı burjuvazisi arasından Hacı Zeynelabidin Tagiyev’in admı
özellikle anmak gerekir.82Ondan başka Şemsi Esadullayev, Musa Hacıyev, Mur-
taza Muhtarov, Ağabala Guliyev, Zülfıgarovlar, Settar Kerimov, Hacı Kerim Vaha-
boğlu, Hacı Abdulrahimov, Muradov, Ahmet Mustafaoğlu, Hüseyinovlar, Dadaşov-
lar vs. Azerbaycan’ın milli buıjuvazisinin temsilcileri olarak ortaya çıkmışlardı.83
*° SUNY, Uakıı Komiinü, s. 18-19.
*' BAYKARA, Azerbaycan İstiklälMücadelesi Tarihi, s. 82.
82Tagiycv’in iş hayatındayapt.ğı faaliyetlerhakkındabkz.: M. DJ. İbrahimov, Predprinimatelskaya
Deyaltelnost G. Z. Tagiyeva, Bakü 1988.
“ Azerbaycan Tarıhi, cılt I, s. 610-611. Zeynelabidin Tagiyev, Şemsi Esadullayev, Hacı Musa,
Murtaza Muhtarov petrol sanayisi sahasında, yabancı sermaye ve Ermeni ve Ruslarla rekabet
edebılecek güçte değillerdi. Nitekim Tagiyev 1895 yılında, petrol kuyulanm bir Ingiliz şirketine
satmak zorunda kalmıştır. Diğerlerinin çıkardığı petrol ise, yabancı sermayedarlann çıkardığı
pctrolle karşılaştınlamayacak kadaraz miktarda idi. (Z. İBRAHİMOV, Sosyalistİnkıläbı Uğrunda
Azerbaycan Zehmetkeşlerinin Mübarizesi, Baku, 1957, s. 12-13; Riad BABAYEV, Ekonomiçeskıya
! ° ts,a. lniye 0snovl F° rmirovaniye Neftyanoy Burjuvazii v Azerbaydjane (60,70
godı XIX Veka), Bakü, s. 146-148).
Hacı Zeynelabidin Tagiyev bir taraftan hayır işleri yaparken, diğer taraftan
okullar açarak ve gazetelerin çıkması için maddı kaynak sağlayarak Azerbaycan
halkınm uyanmasmda büyük katkıda bulunmuştur.84 Hatta Gaspralı İsmail B ey’in
B ahçesaray’da çıkardığı Tercüman gazetesi dahi Tagiyev’in m addi desteğiyle
yayınhayatmabaşlamıştır.85 Tagiyev 1901 yılm daBakü’dailkT ürkK ız Jimnasyu-
mu (lise)’nu açarak, Türk kızlarının eğitilmesi için önemli bir adım attı.86Bunun
yanmda, birçok Azerbaycanlı genç, onun verdiği burslarla Avrupa ve R usya’m n
en önem li yüksek okullarında tahsil aldı.87
Azerbaycan’da aydınlanma hareketinin başlamasında öncülük edenlerin ba-
şında Mirza Feth Ali Ahundzäde gelmektedir. 1812 yılında N uha’da doğan M irza
Feth Ali Ahundzäde,88 Türk dilinde yazdığı komedilerle Azerbaycan toplumunun
hasta ve aksak yönlerini alaycı bir dille anlatırken,89 Şii din adamlarının körü
körüne inanışına ve dini taassuba karşı m ücadele açmıştır.90 M illet olgusunu
A zerbaycan’da ilk işleyen Türk aydını olan Ahundzäde,91 M üslüm an Türkler
arasında kullanılan yazı sisteminin ıslah edilmesi hususundabüyük gayretler sarfet-
miş, hatta Osmanlı Devleti’nin yöneticilerine bu konuda teklifler götürmüş, ancak
bir sonuç alamamıştır.92Azerbaycan’da devam etmekte olan olaylan bizzat yaşa-
yan M. F. Ahundzäde, yazdığı eserler, yayınladığı makaleler ve verdiği mücadele-
84 Azerbaycan’m ünlü devlet adamı ve aydınlarının başında gelen Ali Merdan Topçubaşov, Hacı
Zeynelabidin Tagiyev’in parasıyla Azerbaycan milletinin intibahında çok büyük roller oynadığını
kaydetmektedir (“A. M. ” (Ali Merdan Topçubaşov), Azerbaycan ’ın Teşekkülü, Bakü 1334,
(1918), s. 10).
85 SW IETOCHOWSKI, Rus Azerbaycanı, s. 50.
86BAYKARA, Azerbaycan İstiklälM ücadelesi Tarihi, s. 58. Tagiyev’in bu okulu açarken verdiği
mücadeleler hakkmda bilgi için bkz: M anaf SÜLEYMANOV, Eşittiklerim, Okuduklarım,
Gördüklerim, Bakü 1987, s. 85-89.
Z. A. Tagiyev’in burs vererek, okuttuğu talebelerdenbirisi de Neriman Nerim anov’dur. (Bahış
KAHRAMANOV, D oktor Nerimanov, Bakü 1990, s. 7).
88 Hüseyin BAYKARA, Azerbaycan ’da Yenileşme Hareketleri (XIX. Yüzyıl), Ankara, 1966, s. 148.
SWIETOCHOWSKI, Rus Azerbaycanı, s. 148.
',0 Serge A. ZENKOVSKY, R u sya ’da Pan-Türkizm ve Müslümanlık, (Çev. İzzet Kantemir),
Ankara 1971, s. 143.
11 BAYKARA, Azerbaycan İstiklal Mücadelesi Tarihi, s. 87.
92 David KUSHNER, Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu (1876-1908), İstanbul, 1979, s. 17; Fevziye
Abdullah TANSEL, “Arap Harflerinin Islahı, Değiştirilmesi Hakkmda İlk Teşebbüsler ve
Neticeleri (1862-1884)”, Belleten, XVII/66, s. 224; Agäh Sım LEVEND, TürkDilinde Gelişme
ve Sadeleştirme Evreleri, Ankara, 1972, s. 159. Mirza Feth-Ali Ahundzade’nin alfabenin
islahı hakkında Osmanlı Sadrazamına takdim ettiği layiha için bkz.: A. CAFEROĞLU, “M irza
feth-Ali Ahundzade Hakkında Bir Vesika”, Azerbaycan Yurt Bilgisi, yıl 3, sayı 25, (II. Kanun
1934), s. 40-45.
24 BETÜL A SLA N
lerle millı uyanış hareketinin bütün Azerbaycan sathma yayılmasma çaba göster-
miştir.93Halkın ana dilini canlandırma ve geliştirmek gayretleriyle, yıllardır Azer-
baycan’da süren İran kültürünün egemenliğindenkendisini kurtarmasma yardımcı
olmuştur. İlk Türk dramaturgu olan M. F. Ahundzäde, 1850 yılmda, basit halk
dilinde yazdığı ölümsüz komedilerle halkın gönlünde taht kurarken, Azerbaycan
Türk aydmlannm da ilham kaynağı olmuştur.94
Azerbaycan Türklüğünün sosyal, kültürel ve siyası uyanışa başlayıp, gelişme
göstermesinde en önemli etkenlerin başında matbuat gelmektedir. R usya’da ilk
Türkçe gazete, Hasan Bey Melik-zade Zerdabi tarafmdan 1875’te, Bakü’da Ekinci
adıyla çıkanlmıştır.9512 Kasım 1837’de Azerbaycan’ınGökçay İlçesi’nin Zerdab
köyünde doğan Hasan Bey Zerdabi, Millı Azerbaycan matbuatmm ve tiyatrosunun
kurucusu olarak tarihe geçmiş, eğitimci, yazar tiyatro kurucusu, sosyolog ve cemiyet
adamı olarak Azerbaycan Türk halkma büyük hizmetlerde bulunmuştur.97
Zerdabi ’nin büyük gayretleri sonucu çıkanlan Ekinci gazetesinin yaym haya-
tına başlaması, Türk halklan arasmda milli uyanışın gelişmesinde dönüm noktası
olarak değerlendirilmektedir.98Azerbaycan’da milli edebi dilin gelişmesinde büyük
etkisi olan ve millı matbuat dilinin esasmı koyan Hasan Bey Zerdabi’nin E kincf-
si,99Azerbaycan halkmı cahillikten kurtarmaya çalışmış ve onlan eğitime, sosyal
işlere katılmaya davet etmiştir.'00Zerdabi Ekinci gazetesinde, Moskova Üniversi-
tesi’ndeki öğrencilik yıllanndan kalma halkçı eğilimlerine uygun olarak, öncelikle
köylülere seslenmeyi amaçlıyordu. Ekinci kısa zamanda Transkafkasya Müslü-
Fcyzi AKÜZÜM, “Hasan Bey Zerdabi (1877-1907)”, Azerbaycarı Türk Edebiyat Tarihinde
Abide ŞahsiyetlerU, İstanbul 1987, s. 77.
MRESULZADE, O Panturanizme, s. 63-64.
” Ekinci gazetesinin birinci sayısı 22 Temmuz 1875’de çıkmıştır. Iki haftada bir yaymlanan bir
gazctcdir. (Ekinci, 22 İyul/Tcmmuz 1875, Ewelinci Nömre). Ekinci’nin çıkışı hakkmdabkz.:
RESULZADE, O Panturanizme, s. 63; AKÜZÜM, “Hasan Bey Zerdabi (1877-1907)” , s. 77;
SWIETOCHOWSKI, Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycanı, s. 47. Ekinci
gazctcsinde Zcrdabi’dcn başka M. F. Ahundov, Büyük Şair Seyid Azim Şirvani, dramaturg
Ncccf Bey Vezirov gibi Azerbaycan millı kültürünün temsilcileri, yazılar yazmaktaydılar.
(Gcydar HUSEYNOV, İzİstorii Obşestvennoy i Filosofskoy Mısli ve Azerbaydiane X lX veka
Bakü 1958, s. 56-57).
* BAYKARA’ Azerbaycan ’da Yenileşme Hareketleri, s. 132; Ekinci (1875-1877) Tertip Eden-
Turan Hasanzade, Bakü 1979, s. 5.
” " KÜZ? M’ ,“ » asan Bey Zerdab> (1877-1907)”, s. 77; “Azeri M atbuatınm 50. Senesi
Munasebetıylc , Yeni Kafkasya, sayı (37)9, (1 Mart 1926) s. 4
98 SWIETOCHOWSKI, Rus Azerbaycam, s. 47.
” Azerbaycan Edebi Dili Tarihi, Bakü 1991, s. 179-180.
Mehmet Zade MİRZA BALA, Azerbaycan Türk Matbuatı, Bakü 1922, s. 7.
m anları arasında çatışm a konusu olmuştu. Şii ulem adan bazısı, bir käfır icadı
olan gazeteyi taklit ederek İsläm ’ın ruhunu zedelediğini düşünüyorlardı. N azik
bir konu olan dil ise, başka bir ayrılık noktasıydı. Ekinci oldukça sade bir halk
diliyle yazıyordu. A rapça ve Farsça terim ler pek az kullanılıyor, buna karşılık
çoğunlukla Hasan B ey Z erdabi’nin icad ettiği yeni terim lere yer veriliyordu.
İfade dili olarak Farsçayı kabul eden kesim, onun yazma diline uygulanamayacak
yaygın konuşm a dilini kullanmasmı, düşm anlıkla karşılıyorlardı. B u gazetenin
çevresindekiler Zerdabi gibi Sünnı idiler ve yazılannda İran’m geri, katı, insancıl
olmayan, halkta yaygın bir öfke uyandıran bir ülke olduğu iması bulunuyordu.101
Halkı uyandırm aya çalışan, Ruslaştırma siyasetine karşı çıkan ve Osm anlı
sempatizanı tutum u yüzünden kuşku uyandıran Ekinci Gazetesi’nin ömrü uzun
sürmedi ve 1877’de, Osmanlı-Rus savaşlan esnasmda Çar Hükümeti tarafmdan
kapatıldı.102 Bundan sonra Rus Hükümeti Hasan Bey Zerdabi, M. F. Ahundzäde
ve diğer birçok Azerbaycan yazarlannı devamlı takiplerle yıpratmaya başladı.103
Ekinci gazetesinin kapatılm ası ile Azerbaycan’da basın hayatına büyük bir
darbe vurulmuştur. A ncak bundan sonra Ziya (1879-1881), Ziya-i Kafkasiya
(1881-1884) ve K eşkül (1883-1891) gibi gazeteler çıkarılarak, Türkçe basın
hayatı devam ettirilm eye çalışıldı.104 K eşkü rü n 1891 yılında kapatılm asından
sonra 1903 yılında “Şarki R us"W5 gazetesi çıkıncaya kadar, Rusya Çarlık Hükü-
meti Türk dilinde hiçbir gazete ve derginin çıkmasına izin vermemiştir.106Ancak
1881 yılmda çıkanlm aya başlayan ve Hacı Zeynelabidin Tagiyev’in sahibi bulun-
duğu Rusça Kaspi gazetesi,107Azerbaycan Türklerinin sesi olmuştu. Ali M erdan
101 SW IETOCHOWSKI, Rus Azerbaycanı, s. 48; ZENKOVSKY, R usya’da Pan-Turkizm ve
Müslümanlık, s. 143-144.
102MİRZA BALA, Azerbaycan TürkMatbuatı, s. 8. Mehmet Emin Resulzade Ekinci’nin kapatılması
hakkında şunlan yazmaktadır. “Mirza Fethali’nin mücerret yazılanna tahammül eden Çar Hüküme-
ti, ilk siyasi gazetenin temayüllerine lakayt kalmadı ve Ekinci kapandı” (M. E. RESULZADE,
“Milli Azerbaycan Hareketinin Karekteri”, ^zeröa^can YurtBilgisi, ciltlll, 1934, s. 163).
103 GUSEYNOV, İz İstorii Obşestvennoy i Filhasofskoy Mısli v Azerbaydjane X IX veka, s. 57.
104 MİRZA BALA, Azerbaycan Türk Matbuatı, s. 8-9.
l05ŞarkıRus, 1903 yılındaTiflis’tegünlükolarak çıkanlmayabaşlanmış, 1904’teT iflis’tekapanıp,
Bakü’ya taşınmış ve önce “Şarki Rus’un Telgramlan”, 1905’te de “Akşam Haberleri” adlanyla
yayın hayatına devam etmiştir. (“Azeri Matbuatının Muhtasar Tarihçesi”, Yeni Kafkasya, yıl 3,
s. 9 (57), (1 Mart 1926), s. 5; MİRZA BALA, Azerbaycan Türk Matbuatı, s. 9).
'06 SWIETOCHOWSKI, Rus Azerbaycam, s. 48.
107 Periodiçeskaya P eçat Azerbaydjana (1832-1920), (Redaktörleri: Rasim Tagiyev, Çılgın
Ahmedova), Bakü 1987, s. 155.
Topçubaşov’un yönetiminde çıkarılan bu gazetede liberal görüşlerin yanı sıra,
Pan-Türkist ve özellikle Ahmet Ağayev’in düzenli olarak yazdığı sütununda Pan-
İslämist görüşlere de yer veriliyordu.108 Hasan Bey Zerdabi de XIX. yüzyılın
sonlanna doğru Azerbaycan halkınm ihtiyaçlan ve teşekkulü hakkında, Kaspi de
seri makaleler yazdı.109
Rusya Çarlık Hükümeti’nin baştan beri Azerbaycan Türklerine karşı uygula-
dığı Hristiyanlaştırma, Ruslaştırma politikası ve Türk halkma maddı ve manevi
olarak yaptığı haksızlıklar karşısında, Azerbaycan’da meydana gelen yukarıda
genel hatlanyla verilen gelişmeler, Azerbaycan toplumunda millet olma şuurunu
uyandırmış, kültürel alanda Türkçülük akımımn ortaya çıkıp, gelişmesine yol aç-
mıştı.110 Azerbaycan millı burjuvazisinin destekleriyle eğitim, basın, edebiyat,
tiyatro vs. alanlarda ortaya çıkan millı uyanış hareketleri, 1905 Rus İhtiläli’nin
getirdiği serbest ortamda, Hüseyinzäde Ali Bey, Ali Merdan Topçubaşov, Ahmet
Ağaoğlu, Mehmet Emin Resulzäde vs. gibi Türkiye ve Avrupa’da bulunm uş,
Türkçülük fıkrinin önde gelen savunucularımn çalışmaları, yine 1905 ortamında
Azerbaycan’da başlayan Türk-Ermeni çatışmasımn da etkileri eklenince ve özel-
Iikle Rusya’mn Balkanlarda yürütmeye başladığı Pan-Slavist siyasetin de tesiriyle,
kültürel alanda başlayan Türkçülük hareketleri, siyası alanda dakendisini göster-
meye başladı ve Pan-Türkizm idealinin doğmasma zemin hazırladı.
4- 1905 Rus İhtiläli’nin Azerbaycan’daki Etkileri
a) 1905 İhtiläli ve Azerbaycan
1905 Birinci Rus İhtiläli, gerek Rusya dahilindeki milletlerin hayatında ve
gerekse dış dünyada, özellikie Çin, İran ve Osmanlı Devletlerindeki kültürel ve
siyası gelişmeler üzerinde etkisi olan önemli birolaydır."1
°* SWIETOCHOWSKI, Rus Azerbaycwıı, s. 55.
m Saıdc TALİ BO VA, Kulturno-Prosvetitelskaya i Blagotvoritelnaya Deyatelnost Azerbaycanskoy
B urw uaz^K oneism -N ataloX X V ), (OKSsertatsiya na Soiskaniye Uçenoy Stepen, Kand.data
Istorıçcskıh Nauk), Bakü 1994, s. 8.
"J^ Z, ^ af “ n.a?'d'n,lann,n Azerbaycan halkını uyandımıak için yaptığı bu çalışmalar Azerbaycan
R va S ı a" k ba5,an8lclnl oluşturmaktadır. Bu konu hakkında bkz.: Süleyman,
(T c ™ A ä „s« S , " r i 0 . 1 7 T ke' “ " ilerba>Cm- yl1 4 3 ' 2W '
WoT&iS i m7D
sEj9B,z,mNolla;iNazilrd“ R"S),a'‘to 1»»”".
XIX. Yüzyılın sonlan ve XX. yüzyılın başlarmda Rusya’da kuraklık başlamış,
bu kuraklık tanm kesiminde, bir köylü ülkesi olan Rusya’nm halkını sarsmış ve çok
etkilemişti. Şehirlerde yiyecek ve tüketim maddelerinde sıkmtı baş göstermiş, kıtlık
olmuştu. Köylü halkın esasen iyi olmayan durumu daha da fenalaşmış, sefalet de
bir o kadar artmıştı. Ülkenin her tarafında bir bunalım başlamış; 3000 fabrika
kapanmış ve 100.000 işçi işsiz kalmıştı. R usya’da ekonomik alanda yaşanan bu
bunalunlar 1905 İhtiläli’ni hazırlayan en önemli faktörlerdenbiri olmuştur.112
Diğer taraftan XIX. yüzyılm son çeyreğinde Rusya’ya yatınm yapma fırsatmı
bulan Batı kapitalist serm ayenin tutan 3 m ilyar altm rubleyi bulm uştu. Bu Batı
sermayesi 1895-1904 yıllan arasında kendi ülkelerine 830 milyon altın ruble kär
göndermişti. R usya’nm dış sermayeye ödediği faizm iktanyılda 130 milyon altın
ruble idi.113
Rusya’da 1900 yıllanna doğru kendisini göstermeye başlayan ekonomik kriz,
sosyalist propagandalarm gelişmesine ve yayılmasına müsait bir ortam hazırladı.
Ekonomik krizin yarattığı olumsuzluklar ve sosyalist işçi ve köylü üzerinde yaptığı
propagandalann neticesi olarak, Rusya’nın çeşitli yerlerinde işçi grevleri, köylerde
ise ayaklanmalar, yağmalar ve çiftlikleri yakmalar şeklinde isyanlar başladı. Bütün
bu grev ve ayaklanmalar karşısmda Rus Çarlık Hükümeti, istibdat rejimini gevşete-
cek yerde, daha şiddetli tedbirler alıyordu. Bir taraftan sosyalistlerin faaliyetlerine
karşı şiddetli mücadele açılmışken, diğer taraftan Rus olmayan milletler üzerinde
baskı artınlmıştı. % 57’sini Rus olmayan milletlerin oluşturduğu Rusya’da, batıdan
gelen etkilerle millı uyanış hareketlerinin başlaması, Rus Hükümeti tarafından kendi-
leri için büvük hir tehlike olarak görülmekte ve bu uyanış hareketlerini önlemek
için baskıcı tedbirler alınmaktaydı. Ancak Rus olmayanlara karşı hükümetin baskıcı
siyaseti, bu İıalkİar arasmda bir reaksiyon uyandırmış, baskıya maruz kalanlar arasın-
da milli hareketler büsbütün k u w e t bulmuştu. Bunlar arasından bazılarının Rus-
ya’dan aynlm ak için mücadeleye atıldıklan dahi görülmektedir."4
İçteki bu gelişmelere yeterince önem vermeyen ve baskıcı tedbirlerle bunlan
yatıştırmaya çalışan Çar Hükümeti, dış siyasetle uğraşıyor ve Ç in’in zayıf duru-
1,2 BAYKARA, Azerbaycan İstiklalM ücadelesi Tarihi, s. 107. XIX. yüzyıl başlarında Rusya’nm
ekonom ikdurum uhakkındabkz.: (Akdes Nimet KURAT, Rusya Tarihi (Başlangıçtan 1917’y e
Kadar), 3. Baskı, Ankara 1993, s. 373-375.
113 KURAT, Rusya Tarihi, s. 374.
114 KURAT, Rusya Tarihi, s. 375-378.
mundan istifade ederek yayılmacı siyasetini sürdürmeye çalışıyordu. İşte bu
politikanın sonucu, Çar Hükümeti için nihai sonun başlangıcı olan Rus-Japon
savaşı, 1904 yılı ocak aymda çıktı. Japonlarkısabir zaman içinde U zak Doğu -
daki Rus donanmasını imha ettiler, karaya asker çıkardılar ve M ançurya da
arka arkaya Rus ordulannı perişan ettiler. Az sonra Port-Arthur Kalesi de Japon-
lara teslim oldu."5
Japonya ile savaş başladığı zaman Rus Hükümeti, Rus halkı arasında millı
ve dini heyecan yaratmak teşebbüsünde bulundu. Bu maksatla kiliselerde ayinler
yapıldı, gazetelerde vatanperverane makaleleryazıldı, ziyäfetlerde heyecanlı nu-
tuklar çekildi. Japonya Rusya’ya nisbetle küçük bir devlet sayıldığından Japonlann
muhakkak yenilecekleri zannolunmuştu. Halbuki durum başka türlü gelişti. Rus
askeri idaresi ve Rus ekonomisininbozukluğuhemenkendisini gösterdi. Hükümet
savaş sayesinde memleket içinde hakim olmaya başlayan her türlü huzursuzluğun
unutulacağını, herkesin savaşı kazanmaya gayret edeceğini sanmıştı. Halbuki
mağlubiyet haberleri birbirini takibe başlayınca, Rusya’da huzursuzluk süratle
büyüdü. Bu sıralarda artık büyük bir teşkilat haline gelmiş olan Sosyalist Partileri
ve organlan, halk ve işçi arasmda hükümet aleyhine propaganda faaliyetlerini
artırdılar ve kitleleri kışkırtmaya başladılar.116 Ayrıca savaş esnasmda yapılan
Rus milliyetçiliği propagandası, gayri Rus milletler arasındaki milli uyanış hareket-
lcrinin de daha fazla artmasına sebebiyet vermişti.
Ülkede başlayan huzursuzluklar karşısında gerekli tedbirleri almayan Rus
Hükümeti, Ocak 1905’te, Petersburg’daki genel grevleri önleyemedi. İşçi ve
onlara katılan halkın 9/22 Ocak 1905 Pazar günü, Ç ar’a dilek ve isteklerini
sunmak için, Çarlık Sarayı’na doğru yürüyüşe geçmeleri ve bunlara karşıhk
Kazaklar ve jandarmaların ateş açması, Rusya’da ihtiläl meşalesini ateşleyen
olay oldu. Rus tarihine “Kanlı Pazar Günü” olarak geçen bu olay, 1905 İhtiläli’nin
başlangıcını teşkil etmiş ve ihtiläl dalgası R usya’nın her tarafma yayılm ıştır.117
Rusya daki bu gelişmeler Azerbaycan’da da tesirini göstermişti. Petrol saııa-
yisinin gelişmesiyle işçi sayısı da artmış ve işçiler arasına ihtilälci Çarlık rejimi
"’ f f
' " ^ azan Türklerinin Medeni Uyanış Devri”, s. 129. Rusya-Japonya Savaşı hakkmda
116 A-r'
,/M n Çarstvovaniyeİmparatora Nikolaya-II, Moskova, 1992, s. 209-400.
KURAT, ‘Kazan Türklerinin Medeni Uyanış Devri”, s. 129.
117 KURAT, Rusya Tarihi, s. 380-381.
Tofık VELİYEV-Fehreddm MEMMEDOV, İnkıläb Barrikadalarmda, Bakü 1987, s. 50-51.
karşıtı oluşum lar sızmıştı. Özellikle Rus işçiler arasında, 1903’te Bolşevik ve
M enşevik diye ikiye ayrılan Rusya Sosyal Demokrat İşçi Partisi etkili idi.118Lev
ve İlya Şçendrikov kardeşler tarafından 1904’te kurulan Balakani ve Bibi-Eybat
İşçi Örgütü dikkatini yerli işçilerin ekonomik sorunlanna çare bulm ak konusunda
yoğunlaştırm ıştı. A zerbaycan’daki Ermeni işçiler de kendi Sosyal Dem okrat
Hınçak Partilerine119 ya da daha milliyetçi Taşnaksütyun diye bilinen Erm eni
Devrim Federasyonu’na doğru bir yöneliş içindeydiler. Azerbaycan’m halkı olan
Türklerin yer almadıkları siyasi ortamdaki gerilim neticesi 1903’te ilk grev, 1904’te
de ikinci genel grev patlak verdi. RSDİP ve Ermeni örgütlerinin katılımı ile gerçek-
leşen bu grevlerin sonucunda, R usya’da ilk defa işçi sözleşmesi im zalandı.120
Kısa bir süre sonra B akü’da, işçiler tekrar harekete geçtiler. Bunun sebebi
9 Ocak 1905 “Kanlı Pazar Günü” olarak adlanan Petersburg’daki işçilerin kıyımı
haberinin B akü’da almması idi. Protesto gösteri ve grevleri, B akü’dan bütün
Transkafkasya’ya yayıldı.121 Şubat ayı başm da B akü’da sıkıyönetim ilän edildi.
Ardmdan bölgenin yönetimini büyük çapta gözden geçiren Çar II. Nikola, Kafkas-
ya Genel Valiliği’ni yeniden yürürlüğe koyduğunu ilän ederek, başma Kont Voront-
sov D aşkov’u getirdi.122
R usya’nın her tarafında meydana gelen Çarlık rejimine karşı halk ayaklanma-
ları, grevler, gösteriler istibdat rejimi yürüten Çarlık idaresini geri adım atm aya
m ecbur bıraktı. N itekim Ç ar Nikola halkın genel tazyikine dayanam ayarak 17/
30 Ekim 1905 tarihinde bir takım “Hürriyet H aklan” tamyan bir “M anifesto”
neşretti. Bu m anifestoyla R usya’da yaşayan herkese “söz, m atbuat ve toplantı
hürriyeti” tanınmakta, “Duma”nın teşrii bir müessese olacağı ve seçimler yapıla-
119Ermenice’de Çan manasına gelen “Hmçak”partisi Kafkasyalı Ermenilerden Avedis Nazarbekian
ve eşi Marian ve arkadaşlan olan Kafkasyalı Ermeni öğrencilertarafından 1887’de, Cenevre’de,
Marksist prensipleri esas tutularak kurulmuştur. Htnçak Komitesinin programına göre, ihtiläl
yolu ile Türkiye’deki Ermenileri bağımsızlığa kavuşturduktan sonra, Rusya ve İran Ermenilerini
de birleştirerek hür, bağımsız büyük Ermenistanı oluşturacaktı. (Esat URAS, Tarihte Ermeniler
ve Ermeni Meselesi, İstanbul 1987, s. 431-432; Ermeni Komitelerinin Am ai ve Harekät-ı
İhtiläliyesi, İstanbul 1332, s. 14-15. )
120 SW IETOCHOWSKI, Rus Azerbaycanı, s. 65.
121 1905 İhtiläl yıllarında Azerbaycan’daki işçi hareketleri hakkında bkz.: Azerbaydjan v Godı
Pervoy Russkoy R evolütsii, (Zbom ik statey), Baku 1966.
122 A. Ş. MİLMAN, “Çarskiy Gosudarstvennıy Apparat v Barbe s Revolütsionnım Dvijeniyev
v Azerbaydjane v Godı Pervoy Russkoy Revolütsiı”, Azerbaydjan v Godı Pervoy Russkoy
Revolütsiı, Bakü 1966, s. 233; SWIETOCHOWSKİ, Rus Azerbaycam, s. 66
cağı bildirilmekte idi. Bu suretle Çarlık istibdat rejiminde değişiklik olacak ve
meşruti bir idare tesis edilecektir.’23
b) Azerbaycan’da Türk-Ermeni Çatışması
Rusya, Azerbaycan’ı işgal ettikten sonra, burada hakimiyetini sağlamlaştır-
mak ve kendisine yandaş bir Hristiyan toplum oluşturmak için, 1804-1813 ve
1826-1828 yılları arasında Rusya-İran savaşları esnasında ve sonralan İran,
Türkiye ve Güney Azerbaycan’dan Ermenileri kitlevı surette Transkafkasya’ya
göç ettirdi. Bu cümleden Ermeni göçmenler Azerbaycan’ın da birçok bölgesine
getirilerek yerleştirildiler. 1826-1828 İran-Rusya savaşlannm Rusya’nın galibiyeti
ile sonuçlanmasından sonra yapılan Türkmençay antlaşmasına göre, Ermenilerin
İran arazisinden engel çıkanlmadan göçmelerine izin verilmiştir. 1828-1830 yıllan
arasında İran’dan Transkafkasya’ya 40 binden fazla ve Türkiye’den 84 bin
Ermeni göç ettirilerek, Gence ve Erivan Vüäyetlerinin en verimli topraklarına
yerleştirildiler.124 Özellikle Azerbaycan’ın Karabağ bölgesine pek çok Ermeni
ailesi göçettirildi.’25
Daha öncede belirtildiği gibi, Çarlık Hükümeti’nin Azerbaycan’da Ermenilere
öncelikler tanıyıp, destek olmasıyla Ermeniler Azerbaycan’m zenginliklerinin
önemli bir kısmını ele geçirmişlerdi. Özellikle petrol sanayisinin ekonomide önemli
ycr tutmasıyla, bu alanda Ermeniler söz sahibi oldukları gibi, binlerce Ermeni
Bakü’ya yerleşerek, burada önemli bir güç haline geldiler. Uzun yıllar petrol
pompalama tekeli Ermeni zenginlerin elinde kaldı. Petrol alanında vasıflı işçilerin
çoğusunu da Ermeniler oluşturmuştu.126 Rusya’nın koruyucu kanatlan altında
123 KURAT, “Kazan Türklerinin Medeni Uyamş Devri”, s. 131; KURAT, Rusya Tarihi, s. 385-
386. Bu manifcstonun tam metni için bkz.: BAYKARA, Azerbaycan İstikläl Mücadelesi Tarihi
s. 113-118.
121İSMAİL, Azerbaycan Tarihi, s. 217-218. Bukom ıdaayncabkz.: URAS, TarihteErmeniler ve
trmeni Meselesi, s. 623-624; Kämuran GÜRÜN, Ermeni Dosyası, 2. Baskı, Ankara 1983 s 51'
^D ursun YILDIRIM-M. Cihat ÖZENDER, KarabağDosyası, II. Baskı, Ankara 1991, s ’5.
125 Iran’dan Karabağ’a gelen Ermeniler, burada cn verimli topraklara yerleştirildiler. İran’m Maraga
Kcntı’ndcn gelcn Ermeniler, Karabağ’da Maraga ismiyle bir köy kurmuşlardır. Bu Ermeniler
1978’dc buraya gelışlerinin 150. yılı münasebetiyle büyük törenler tertip edip, bu günün anısına
bır amt dıktıler. Ancak 1988’den itibaren Karabağ Meselesi başlayınca bu topraklann öz yerlileri
olduklannı ılerı suren Ermeniler, 1978 yılında buraya gelişlerinin amsına diktirdikleri amtı yıkarak,
yo etmışlcrdır (Bahtıyar VAHAPZADE, M oskova'nm Siyaseti Tavşana Kaç, Tazıya Tut
cu m v ^ d a,' ° ^ !armln Yüzü), (Türkçeye Aktaran: Yasin Aslan), Ankara 1990, s. 23).
SUNY, Baku Komünü, s. 32.
çok hızlı olarak gelişen ve refah düzeylerini yükselten Ermeniler, A zerbaycan
ekonom isinin gelişm esinden en kärlı çıkan toplum oldu. A zerbaycan’daki 167
petrol fırmasmdan çoğu küçük 49 tanesi Azerbaycan Türklerine ait iken, zengin
Ermeni aileleri olan Mirzayevler, Mailovlar, Liazanovlar, Aramyantlar, Tavetas-
yanlar, M entaşyanlar vs. 55 orta ve büyük ölçeİd i işletmelerin sahibiydiler.
1900’den itibaren Bakü viläyetindeki 115 endüstri fırmasmın % 29’u Ermenilerin,
buna karşılık % 18 ’i T ürklerindi. Şarap yaprnıı, balık işletmeciliği ve tütün yetiştirme
gibi bazı işler, Azerbaycanlıları rekabet dışma iten Ermenilerin elindeydi.127
Ermeniler ile Azerbaycan Türkleri arasındaki kültürel ve dinı açıdan farklılıklar,
sanayileşmenin sebep olduğu iktisadi rekabetle, iki toplum arasmda daha göze batar
şekilde ortaya çıktı. Ülkenin zenginliklerini topraklann asıl sahibi Türklerin yerine,
Ruslann desteklediği ve sonradan bu topraklara yerleşen Ermeniler elinde tutuyorlardı.
H er iki toplum un siyası örgütlenme dereceleri de birbirlerinden farklı idi.
Azerbaycan Türkleri arasında yavaş yavaş kültürel alanda uyanm a hareketleri
olmasına karşm, siyası olarak herhangi bir örgütlenme düşüncesi henüz gelişme-
mişti. Türklerin aksine Ermeniler ise 1890 yılında, Tiflis’te, kurulan Taşnaksütyun
Partisi nin128öncülüğünü yaptığı Ermeni milliyetçiliği hareketinin tesiri altındaydı-
lar.129Osmanlı Devleti topraklannda, büyük Ermenistan Devleti kurmak amacıyla
ortaya çıkan Tasnaksütvun. 1904 yılında proğram m a Kafkasya Erm enistanı’nı
dä^aahil ettTrEsasenKafkasya’daki Ermenilerin sayısı bağımsız bir devlet yarat-
m aya m üsaıTdeğildi. Bu tarihlerde Transkafkasya’daki 54 kazadan, ancak
beşinde Ermeniler çoğunluğu teşkil ediyorlardı. Hatta Kafkasya Erm enistam ’nın
merkezi addedilen E rivan’da dahi Türklerin sayısı Ermenilerin üzerinde id i.130
121 SWIETOCHOWSKI, Rus Azerbaycanı, s. 67.
128 Taşnaksütyun’un kuruluşu ve programı hakkmda geniş bilgi için bkz,: Richard G. HOVANNI-
SIAN, Armenia on the Road to İndependence 1918, Universty o f Califomia Press, Berkeley and
Los Angeles, 1967, s. 16-17; URAS, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, s. 442-454.
129SWIETOCHOWSKI, Rus Azerbaycanı, s. 68. S. ŞaumyanTaşnaksütyun’u Transkafkasya’ya
1905-1907 yıllarında Ermeni proletariatınm rehberi olarak göstermektedir. (bkz.: Revo-
lütsionnnoye Dvijeniye v Armenie 1905-1907 (Sbornik Dokumentov i Materialov), Yerevan
1955, s. 21-23).
130 M İRZA BALA, M illi Azerbaycan Hareketi, s. 55-56. Taraflı olduğunu bildiğimiz Rusların
yaptığı nüflıs istatistikleri dahı, Erıvan Viläyeti dahilindeki Türk nüfusun çokluğunu inkär
edememiştir. Rusların 1902’de yaptıklan nüfus sayımlarma göre, bütün Erivan Viläyeti’nde
191. 633 Ermeni, 323. 825 Türk bulunmaktädır. {Äzerbaycan CümKuriyetiTtferkeziDevletEn
Yeni TariJtÄrşivi, F. 970, Op. 1, D. 232, L. 17). 1912 OcakayındayapıTan sayırrilaragöre ise,
Erivan Viläyetinde Türk nüfusu hemen hemen Ermenilerin iki katıdır. (Kavkazski Kalender,
Tiflis 1913, s. 138-151). .
 Ermeniler arasındaki aşırı milliyetçi hareketler 1890’lı yıllarda, Ruslann dahı
tepkisiyle karşılaşmıştı. Çarlığın kaynaştırma siyasetinin Ermeni milliyetçiliği ile
çatışması sonucu, kısa bir süre için Ermeni-Rus dostluğu bozulur gibi oldu. 1896’
da Kafkasya Genel Valisi olan Prens Grigori Golitsin zamamnda Ermenilere karşı
bazı hareketlerde bulunuldu. Ermeni okullan hükümet emri ile kapatıldı. Gregoryan
Kilisesi’nin Ortadoks Kilisesi ile birleştirilmesi için baskıyapıldı. 1903’te Gregoryän
KüisesTnin m allalannıt^m ulaştnılmasrkärärrn'ın alınması, Erm em lenTsyänın
eşiğine getirdi. Daha önce Osmanlı topraklanndi faaliyet gösteren Ermeni eyİemci-
leri, Çarlık yöneticilerinin hayatlarma yönelik eylemlere giriştiler. Prens Golitsin,
1903 ’teki Ermenilerin düzenlediği suikastten yaralanarak kurtulabilmişti. Ancak,
bu tarihte Kafkasya’yı terketmek zorunda kaldı. Bakü Valisi Prens V. İ. Nakaşidze
de, onun siyasetini gizlice bir süre daha uygulamaya çalıştı. Fakat 1905 yılında
Vorontsov Daşkov’un Kafkasya Genel Valisi olmasıyla, Rusya yeniden Ermenileri
destekleyen politikasma geri döndü. Vorontsov Daşkov’un Ermeni yanlısı tutumu
Taşnak Ermenilerini iyice cüretlendirdi. Buna karşılık Azerbaycan Türklerine olum-
suz tavır takınan V. Daşkov, her konuda Ermenilerin yanında yer aldı. Nitekim
Ağustos 1905’de, 1903’de alınan Gregoryan Kilisesi’ne ilişkin karan iptal eden
Vörontsov Daşkov, Ermenileri yeniden kazanmayı başardı.131
Diğer taraftan Rusya Çarlık idaresinin Azerbaycan Türkleri arasmda öteden
beri mevcut olan Rus düşmanlığının, o günlerde iyice su yüzüne çıkmasıyla oldukça
tehlikeli bir hal alması üzerine, Ermenileri Azerbaycan Türkleri ile karşı karşıya
getirerek ve iki millet arasmdaki husumeti artırma gayretleri de mesele üzerinde
etkili olmuştu. Böylece Rusya Azerbaycan Türklerinin doğru hedefı olmaktan
çıkmış, bugün de oynadığı “meseleleri çözen adil hakim” rolünüüstlenm işti.132
Yukanda belirtildiği gibi, bütün kültürel, dinı ve milli farklılıklara, iktisadı reka-
bcte, bir de Ruslann iki toplum arasında husumeti artıran siyaseti eklenince, 1905
İhtiläl ortamında, Azerbaycan’da Türk-Ermeni çatışması artık kaçınılmaz oldu.
Bu gergin ortamda, Kafkasya’daki büyük Rus memurlan gizliden gizliye
Ermenileri kışkırtmaya ve silahlandumaya başladılar.133Ermeni-Türk çatışması-
SWIETOCHOWSKI, Rus Azerbaycanı, s. 68-69,71,
ÄZerbaycan Dosyasl 7- Ankara, 1990, s. 48. 1905’te Kafkasya’da başlayan
? t Ç5 m- T ' n S Pİerİ hakkmda 3ynCa bkz' : Ärmyano-Tatarskuya Smuta na
I.UMİD7 12 Fazısov Armyanskogo Vaprosa, Bakü 1993
S f s Bl 3 LA ’MİllİAzerbaycanHarekeu' s-55;BAYKARA,AzerbaycanİstiklälMücadelesi
nm ilkpatlamalan Bakü’da oldu. Şubat 1905’de, bir Azerbaycan Türkü’nün Taşnak
Ermeni çeteleri tarafından öldürülmesi üzerine başlayan Türk-Ermeni çatışması,
kısa sürede Azerbaycan’ın her tarafına yayıldı.134 Erivan, Nahçivan, Ordubad,
Karabağ, Şuşa, Gence, Bakü ve Şirvan’da silahsız, müdafaasız kendi hallerinde
hayat yaşayan Türklere Erm eniler saldırarak, onlan öldürmeye ve km naya
başladılar.135 Azerbaycan Türkleri bu saldmlara Taşnaksütyun’la kıyaslanacak bir
teşkilatlan olmadığı için düzensiz, plänsız, hatta silahsız karşı koymaya çalıştılar.136
Ermenilerin Azerbaycan Türklerine karşı yaptığı katliamlarda, elbetteki bü-
yük sorumluluk Ruslanndı. Bu çatışmalan önleyebilecek güçleri olmasma rağmen,
bu çatışm alara m üdahale etmediler. Aksine iki toplum arasındaki düşm anlığı
artıracak şekilde hareket ettiler. Kafkas Genel Valisi Varantsov Daşkov dahı,
Rus idarecilerin Ermeni katliam lan karşısında pasif kaldığmı itiraf etmiştir.137
Çok acı olaylar yaşanmasına karşın, Ermeni-Türk çatışması, Taşnak Ermeni-
lerin katliamlan Azerbaycan Türkleri arasındaki milli uyanış hareketini olumlu yönde
etkiledi. Bu çatışma Azerbaycan’da Müslümanlar arasmdaki yerel ve mezhep
çekişmelerini ortadan kaldırarak, bir dayanışmanın oluşmasma ortam hazırladı.138
Ayrıca, Azerbaycan Türklerinin kendilerini savunmak için birlik oluşturmak ve
silahlı teşkilät kurmak şeklinde faaliyetlerini yönlendirmelerine sebep oldu.
c) “Difai” Teşkilätınm Kurulması
Ruslann göz yumması ve hatta kışkırtması ile Ermenilerin yaptığı katliamlar,
Azerbaycan Türklerinde kendilerini müdafaa hissini doğurdu ve ilk olarak kendile-
rini savunm ak am acıyla silahlı bir örgüt kurm ak için harekete geçtiler. N itekim
1905 bahannda, “D ifai” adıyla gizli bir teşkilät kuruldu. Gerek M ehm ed-zäde
M irza-Bala ve gerekse Hüseyin Baykara, D ifai’nin, B akü’da A hm et Ağaoğlu
134 SWIETOCHOWSKI, Rus Azerbaycanı, s. 69.
135 MİRZA BALA, M illi Azerbaycan Hareketi, s. 56; Murtuz SA D IK IJ, Atvet Tebye D ast
İstoriya (GenosidAverbaydjantsevvStifrah, Faktah Dokumentah-XX Veka), Bakü 1995, s. 16.
136 KAZEMZADEH, The Struggle For Transcaucasia, s. 19. Azerbaycan’da 1905’te başlayan
ve iki yıl kadar süren Ermeni-Türk çatışması hakkmda fazla bilgi için bkz.: Mehmed Seid
ORDUBADİ, Kanlt İller (1905-1906-ci İllerde Kafkazde Baş Veren Er'meni-Müselman
Davasınm Tarihi), Bakü 1991.
131 MİRZA BALA, M illi Azerbaycan Hareketi, s. 56-57.
138 SWIETOCHOWSKI, Rus Azerbaycam, s. 70.
tarafından kurulduğunu belirtmelerine karşın,139Naki Keykurun hatıralarında,
Difai’nin Ahmet Ağaoğlu’nun Gence’ye gelmesi ve burada şehrin önde gelen
milletperverleriyle yaptığı toplantılar esnasında ortaya çıktığını kaydetmektedir.140
Difai’nin kurucuları arasmda Ahmet Ağaoğlu’nun yanısıra Refıbeyli Elekber,
Yusufbeyli Nesip Bey, Doktor Hasan Ağaoğlu, İki Kardeş Hasm ehm etli Ali
Ekber ve Ali Asker gibi şahsiyetler bulunmakta idi.141 Difai’nin Gence’de kurulup,
faaliyetlerine başlamasıyla, Gence Azerbaycan Milli Hareketi’nin merkezi haline
geldi ve öyle kaldı.142
Gizli Difai teşkilatı bir taraftan Ermeni saldınlanna karşı mücadele ederken,
diğer taraftan Türk-Ermeni çatışmalarınm asıl sorumlusu olarak gördüğü Rus
idaresine karşı harekete geçti. Rus yöneticilere karşı düzenlediği suikastlerle,
onların gözlerini korkutmaya çalıştı. Özellikle Taşnak Ermenilere yardım eden
Rus yöneticiler, Difai tarafından cezalandınlıyordu.143 Böylece Ermeni saldınlan
karşısmda ortaya çıkan Difai teşkilatı, asıl mücadelesini Rusya’ya karşı yönlendi-
rerek, Şamil zamanından beri düzenli bir direniş gösterilmeyen Ruslara karşı
suskunluğu bozdu.144
1905 sonrası gelişen bu olaylar, yani Ruslann Azerbaycan Türklerine yaptığı
haksızlıklar, Türk-Ermeni çatışması ve bunun sonucunda Türklerin kendilerini
savunmak için gizli Difai teşkilatını vücuda getirmeleri, Azerbaycan Türkleri
arasında dayanışmayı geliştirdiği gibi, millet olma ve birlik oluşturma yolunda
önemli ilerlemeler kaydetmelerine sebep olmuştur. Bunun sonucunda Azerbaycan
Türkleri müştereken birşeyler yapabileceklerine inanmaya başlamışlardır.
IWBAYKARA, Azerbaycan htiklälMücadelesi Tarihi, s. 132; MİRZA BALA, MilliAzerbaycan
Hareketi, s. 57.
140Nakı KEYKURUN (Şeyh Zamatılı), Azerbaycan İstiklälMücadelesinin Hatıraları İstanbul,
1964, s. 14.
141 KEYK.mm ,Azerbaycanİstiklä!M ücadelesininH atıralan s 14
'« SWIETOCHOWSKl, Rus Azerbaycam, s. 72.
Gızlı Dıfaı tcşkılatı, ılk olarak Gence Vali Müşaviri Kiresçiski, daha sonra da Tiflis’te Ermeni
dostu olarak bılmen ve Ermenı askerlere sivil elbise giydirterek, Türkleri öldürten General
Kalascarof u oldumu^Kısa surede Rus idarecilere karşı bu tür hareketler genişleyerek devam etti.
114 SWI,F T n rÇ
/ [ n ^ ^ ^ I ^ m 'Azerbay cmIstiklälMücadel^m inHatıralan, s. 14-17.
!>Wlb IOCHOWSKI, Rus Azerbaycam, s. 73.
d) A zerbaycan’da 1905 Sonrası Siyasi, Sosyal ve Kültürel G elişm eler
1905 İhtiläli’nden sonra Azerbaycan’ın sosyal, kültürel ve siyasal yaşammda
yeni bir devir başladı. Türkçe olarak bir çok dergi ve gündelik gazeteler çıkanlarak,
matbuat alanmda önemli gelişmeler oldu. Musikı, tiyatro vs. güzel sanatlar alamnda
ilerlem eler kaydedilirken, eğitim ve edebiyat alam nda büyük atılım lar yapıldı.
Birçok m aarif cemiyetleri, siyasi gruplar ve partiler kuruldu.
1905 İhtiläli ile başlayan devir, Azerbaycan’da olduğu gibi, bütün R usya
Türklerinde siyası ve ideolojik sahada büyük m ücadelelerin verildiği ve bütün
Rusya M üslümanlannm arasında dayanışma ve birlik fıkirlerinin oluşmaya başla-
dığı bir devir olmuştur. Kazan Türklerinin önderlik ettiği bu hareket, özellikle
Abdurreşid İbrahimov’u n 145çalışmalan ile şekillenerek, tüm Rusya Müslümanla-
nnı kapsayacak bir kongıenin toplanması fıkri şeklinde tezahür etti. Azerbaycan
Türkleri de bu fıkri onaylayarak, sosyal, siyasal ve kültürel problemlerini tüm
Rusya M üslüm anlanyla ortak olarak çözebileceklerini düşünmüşlerdi.
Sonuçta, Birinci Rusya Müslümanlan Kongresi, Nijni Novgorod’da toplandı.
R usya’nın çeşitli bölgelerinde yaşayan M üslümanların temsilcileri olarak 120
delegenin katıldığı Rusya Müslümanlannın ilk kongresinde, ilk olarak bütün Rusya
Müslümanlannı birleştirecek bir “ittifak” kurulması meselesi görüşüldü. Başkanh-
ğmı Gaspralı İsm ail Bey, yardım cılıklarını da Ali M erdan Topçubaşov, Yusuf
Akçura ve Abdürreşid İbrahimov’un yaptığı bu ilk kongrede, Rusya Müslümanlan
arasında “İttifak” kurulması kararlaştınlarak, şu hedefler belirlendi:146
1 - R usya’daki tüm M üslümanların tek bir hareket içinde toplanması,
2- Milletlerin eşit oranda temsil edildiği meşruti monarşinin kurulması,
3- Tüm M üslüm an ve R us halkım n yasal eşitliğinin sağlanm ası ve
Müslümanlara aynm cı davranan tüm yasal ve idari uygulamalara son verilmesi,
4- M üslümanların kültür ve eğitim alanlarında geliştirilmesi.
145 Abdürreşid İbrahimov hakkmda bkz.: KURAT, “Kazan Türklerinin Medeni Uyanış Devri”,
s. 123-125.
't(' SWIETOCHOWSKI, Rus Azerbaycanı, s. 76-77; Rusya Müslümanlarının Birinei Kongresi
hakkmda fazla bilgi için bkz/. KURAT, “Kazan Türklerinin Mcdent Uyanış Devri” , s. 134-
137; DEVLETŞİN, Sovyet Tataristanı s. 92-156; DEVLET, Rusya Türklerinin MiUiMücadele
Tarihi, s. 90-95; KURAT, Rusya Tarihi, s. 396; ZENKOVSKY, R usya’da Pan-Turkizm ve
Müslümanlık, s. 63-65.
36 BETÜL A SLAN

dağılmasına yol açarken, diğer taraftan Rusya Müslüman Türk halklannın mahalli
Rusya Müslümanlannın ilk kongresinde tespit edilen hususlar, 13-23 Ocak
m ücadelelere yönelm elerine sebep olmuştur. Her ne kadar başarılı sonuçlar
1906’da, Petersburg’da, yapılan ikinci kongrede resmıleştirildi. Resmı ızm alınma-
alm m am ışsa da, R usya M üslümanları Kongreleri ve İttifak, R usya Türkleri
dan toplanan bu ikinci kongrede, resmen“Rusya Müslümanlan İttifakı” kuruldu.147
arasmdaki millı uyanış hareketlerini olumlu yönde etkilemiştir.
Ancak bu kongreye katılanlar arasında fıkir aynlıklan da ortaya çıkmıştı.148

Ancak, 1905’ten sonra, Azerbaycan Türkleri arasmda milliyetçilik duygulanm

Üçüncü ve en önemli kongre, 16-20 Ağustos 1906 tarihleri arasında, Nijni
geliştiren ve millet olma şuurunu uyandıran en önemli etken matbuat sahasmdaki
Novgorod’da kalabalıkbir delegekurulununkatılırnıyla, bu defaresmi izin almarak
ilerlem eler olmuştur. 1905 hürriyet ortamı özellikle m atbuat alanmda kendisini
yapıldı. Başkanlığını A. M. Topçubaşov’un yaptığı bu üçüncü kongrede, birinci
hissettirdi ve A zerbaycan’da Tiirk burjuvazisinin maddı desteğinde Türkçülük,
ve ikinci kongrede belirlenen ilkeleri hayata geçirmek için “İttifak”ın siyası partiye
İsläm cıhk, Sosyalizm ve Liberalizm fikirlerini savunan birçok gazete ve dergi
dönüştürülmesi kararlaştmlarak, onbeş kişilik bir merkezı komite oluşturuldu.
çıkm ayabaşladı.
Merkezi komitede Azerbaycan’dan yalnız A. M. Topçubaşov bulunm aktaydı.149

Bu dönemin hiç şüphesiz en önemli gazetesi, Hacı Zeynelabidin Tagiyev’in

Bütün Rusya Müslümanlanmn birliği düşüncesi Azerbaycanlı vekillerin “İtti-
maddı desteği ile 1905 yılında yayın hayatına başlayan Hayat gazetesi olmuştur.
fak”ın yanında yer aldıkları Rusya Devlet Duması’nda da desteklendi.150 Ancak
7 Haziran 1905 ’te, ilk sayısı çıkan Hayat gazetesinde,153Azerbaycan’da Türkçü-
10 Mayıs 1906’da, Petersburg’da açılan Birinci Rusya Devlet Duması üç ay
lük, İsläm cılık ve Liberalizm fikirlerinin gelişm esinde önemli rol oynayan Ali
gibi kısa bir sürede Çar tarafından dağıltıldı.151 Bu Duma’ya Transkafkasya’dan
M erdan Topçubaşov, A hm et Ağaoğlu ve H üseyinzäde Ali Bey gibi şahsiyetler
6 milletvekili seçilerek gönderilmişti. Türklerin aleyhine değiştirilen seçim kanunlan
çalışm aktaydılar.154 H ayat'm sütünlarmda ilk önce A hm et Ağaoğlu’nun daha
doğrultusunda yapılan İkinci Duma seçimlerinde milletvekili sayısı dörde indi.
çok İsläm cıhk fıkirlerine rastlamyordu. N itekim bir m üddet sonra Hüseyinzäde
Bunlar Feth Ali Han Hoyski, Halil Hasmemmedov, İsmail Tagiyev ve Zeynel
Ali Bey, Türkçülük düşüncesinin propagandasmı yine aynı sütunlarda yapmaya
Zeynelov idi. Buna ilaveten Erivan Viläyeti’nin Müslümanlan M. A. Şahtahtinski’
başladı. Hiiseyinzäde Ali Bey ilk defa H ayat’ta yayınladığı bir m akalede, daha
yi seçmişlerdi. Müslüman halklann savunulacağı bir forum olarak D um a’ya
sonra Türkçülük fıkrinin sloganı haline dönüşen “Türkleşmek, İslämlaşmak, Avru-
bağlanan ümitler, 3 Temmuz 1907’de tekrar dağıtılmasıyla suya düştü. Rusya
palılaşmak”tan söz ediyordu. Daha sonra Ziya Gökalp tarafından küçük değişiklik-
Başbakanı Stolipin’in, yine seçim kanununda Rus olmayan milletlere karşı kısıtla-
lerle benimsenen ve yaygınlaştınlan bu slogan, Osmanlı Devleti’nde Türkçülük
yıcı hükümler getiren yeni seçim kanunu ile yapılan Üçüncü Duma seçimlerinde,
düşüncesinin tem el sloganı oldu.155
ancak 10 Müslüman milletvekili Dum a’ya seçilebilmişti. Bunlardan yalm z bir
tanesi Transkafkasyalı idi.152
1905 yılı sonunda A. M. Topçubaşov ile Ahmet Ağaoğlu arasmda anlaşmazlık
çıkmca, Ahmet Ağaoğlu Hayat gazetesinden ayrılarak, İsa Aşurbeyli ile birhkte
Nitekim Duma dayaşanılan başansızlıklarMüslüman milletvekilleri arasm-
İrşad gazctesini çıkardı.15619 A ralık 1905 ’te, ilk sayısı çıkan İrşad gazetesinde
dakı görüş aynlıklan, Stolipin’in uyguladığı baskıcı tedbirler, bir taraftan “İttifak”m
“Hürriyet, Müsavat, Adalet” düsturlan savunulmaktaydı. Yazarları arasında Ah-
met A ğaoğlu’ndan başka, Haşim Bey Vezirov, M ehmed Emin Resulzäde, Meh-
147 DFİVLET, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi, s. 95-97. met Sadık Ahundov, Üzeyir Hacıbeyli, Neriman Nerim anov gibi Azerbaycan
N* SWIEIOCHOWSKI, Rus Azerbaycanı, s. 78.
ZENKOSVSKY, Rusya’da Pan-Turkizm ve Müslümanlık, s. 70-75; D EV LET Rusya
Türklerinin Milli Mücadele Tarihi, s. 98-111.
153 Azerbaycan Devri Matbuatı, s. 116.
10 SWIETOCHOWSKI, Rus Azerbaycanı, s. 78.
151 KURAT, Rusya Tarihi, s. 393-394. 154 MİRZA BALA, Azerbaycan Türk Matbuatı, s. 14.
1,5 Yusuf AKÇURA, Yeni Türk Devletinin Öncüleri, (1928 Ydı Yazüarı), (Basıma Hazırlayan:
'« SWIETOCHOWSKI Rus Azerbaycam, s. 78-80; BALA, M illi Azerbaycan Hareketi, s. 49.
Nejat Sefercioğlu), Ankara, 1981, s. 163.
t v t n 7T n P ^ r 1 mİn RUSya DCVİet Dumasl’ndaki faaliyetleri hak k m d ab k z , D. B. 156 DEVLET, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi, s. 206-207.
SfcYIDZADE, Azerbaydjanskiye Deputatı v Gosudarstvennoy Dume Rossii, Bakü 1991.
fıkir hayatının ö n u c gelen temsilcileri vardı. Hümmetçilerinde yer aldığı İrşad
uazetesi 1908 yılı Haziran ayında kapandı.157İrşad kapatıldıktan sonraM urtaza
Muhtarov’un maddı yardımlan ile Ahmet Ağaoğlu, Terakkı gazetesinin ilk sayısını
3 Haziran 1908’de çıkardı.158 Terakki gazetesinde yayınladığı m akalelerde,
Ahmet Ağaoğlu, toplumdaki tüm sınıflan milliyetçilik prensibinin birleştireceğinden
bahsederek, açıktan tavrını Türkçülük fıkrinden yana koydu.159
Azerbaycan Türklerinden Sosyalist Hümmet grubuna mensup olanlar, önce
Hümmet gazetesini çıkardılar.160 Daha sonra ise “Davet Koch” adlı Türkçe-
Ermenice olarak yayınlanan ve açıkça olmasa da Müslüman-Ermeni birliğini
savunan gazeteyi yayınladılar. Hükümeti, kendi düşüşünü önlemek için cemaatler
arası düşmanhk kışkırtıcılığı ile suçlayan bu gazete, onaltı sayı çıktıktan sonra
hükümet tarafmdan kapatıldı.1611906 yılı sonlanna doğru Hümmetçiler, Resülzäde
ve Hacinski yönetiminde Tekämül gazetesini çıkarmayabaşladılar. Haftalık çıkan
ve sosyalist fıkirleri yaymaya çalışan bu gazete de, hükümet tarafmdan aynı yıl
içerisinde kapatılmıştır. Bu gazetenin kapatılmasından sonra Azerbaycanlı sosya-
listler Yoldaş gazetesini çıkarmışlardır.162
Hayat gazetesi kapatıldıktan sonra Hacı Zeynelabidin Tagiyev’in maddı
desteğinde olmak üzere Hüseyinzäde Ali Bey, Azerbaycan’da ilk Türkçe dergi
olan Füyuzatı çıkardı. Türkçülük düşüncesini bu dergide çıkan makalelerinde
ortaya koyan Hüseyinzäde Aii Bey, bütün Türklerin edebı lisamnın Osmanlı
Türkçesi olmasını savunmaktaydı.163Aralık 1907’de, Füyuzät'm kapanmasmdan
sonra, Yeni Füyuzat, Şelale, Dirlik gibi dergiler çıkmıştır. Ancak bu dergilerden
hiç birisi 1906’da yayma başlayarak, 1917 yıhna kadaryaym hayatını sürdüren
1,7 Azerbaycan Devri Matbualı, s. 80-81; MİRZA BALA, Azerbaycan Türk Matbuatı, s. 17.
I!* MİRZA BALA, Azerbaycan Türk Malbuatı, s. 17.
I5‘' SWIETOCHOWSKl, Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycam, s. 87. Ahmet
Ağaoğlu’nun Azerbaycan Türklerinin uyanması için yaptığı çalışmalar ve verdiği mücadeleler
hakkmda bkz.: Aziz MİREHMEDOV, “Azerbaycan Mütefekkirinin Milli İntibah A rzuları”,
^ e^ ayCan Demolcra‘i,c RespM ikast (Tarih, İçtimai-Siyasi ve Edebi Hayat), Bakü 1992, s.
19(f y|llannda yasal olmayan, yani gizli olarak çıkanlan Hümmet gazetesi, Azerbaycan’da
f k“ llk sosyallst gazetedir. BU gazete hakkmda fazla bilgi için bkz.: Neriman
YNbLOV, AzerbaycanMatbuatı Tarihi, İkinci Hisse, Bakü, 1974, s. 17-18' Ş. HÜSEYİNOV
Azerbaycan Botşevik Matbuatı, Bakü, 1981, s. 17-22.
^ SWIETOCHOWSKI, Rus Azerbaycam, s. 83.
162 MİRZA BALA, Azerbaycan Türk Matbuatı, s. 20.
i6-' AKÇURA, Yeni Türk Devletinin Öncüleri, s. 163.
ve Azerbaycan dışında birçok ülkede de okunan ünlü mizah dergisi M olla
Nasreddin kadar etkili olam am ıştır.164
D aha sonraları çıkacak olan İkbal, İkdam, A ç ık Söz, Sada-yt K afkaz,
Sada, Sada-yı H a k vs. gazeteler Azerbaycan halkınm düşünce hayatını zengin-
leştiren unsurlar olacaktır.165
1905’ten sonra, matbuattaki gelişmelere paralel olarak eğitim alanında da
başanlı çalışmalar yapılmıştır. XX. yüzyıla gelindiğinde eğitim alanmda Azerbay-
can’da Türk ahalinin durumu oldukça kötü idi. 1880 yılından sonra Azerbaycan’da
ilkokul seviyesinde “Rus-Tatar Mektebi” adıyla birçok okul açılmıştı. Ancak za-
man geçtikçe halk bu okullardan, çarlık idaresinin Ruslaştırma siyaseti yürüttüğü-
nü görünce soğudu. Azerbaycan Türkleri çocuklanna milli terbiye verecek okiiilar
istiyordu. Millı uyanış hareketleri geiişmiş, siyası ve kültürei kurumlar oluşmuş ve
bu kurumlan maddi yardımlan ile besleyen Türk buıjuvazisi ortaya çıkmıştı. Ve ilk
olarak Hacı Zeynelabidin Tagiyev Bakü’da “I. Aleksandreyevski” Türk kız jimnazmı
açtı.166Azerbaycan’m birçok bölgesinde de yine Türk zenginlerinin destekleriyle
bazı eğitim kurum lan oluşmaya başladı. Bu arada birçok öğrenci de Azerbaycan
millı buıjuvazisinin burslanyla başka memleketlere eğitim için gönderildi.167
Bütün bu çaba ve çahşmalara rağmen, Rus Hüküm eti’nin Azerbaycan’da
Türklere koyduğu yasaklar yüzünden eğitim alanında istenen gelişme sağlanama-
dı.168 Türklere nispeten Azerbaycan’da yaşayan diğer unsurlann durumu daha
iyi idi. Bu durumu Türk aydmlan dile getirerek, Türklerin eğitimi konusunda ciddi
çalışmalaryapılmasmı istiyorlardı. Mesela Neriman Nerhrıanov, tlayat gazetesinde
yazdığı bir makalede; Ermeni Katoligosunun, Ermeni öğretmenlerinin bir kurultayını
yaparak, Ermenilerin kendi dillerinde eğitim yapm alan ve Ermeni mekteplerinin
IMDEVLET, Rusya Türklerinin M illi Mücadele Tarihi, s. 209.
165 1905-1920 yılları arasında Azerbaycan’da Türkçe olarak çıkan gazete ve dergiler hakkında
fazla bilgi için bkz.: Solmaz RÜSTEMOVA, Azerbaycan D evri Matbuatı 1875-1990, Bakü
1993; Azerbaycan D evri Matbuatı 1832-1920, Bakü 1987;M İRZA BALA, Azerbaycan Türk
Matbuatı.
k,6 BAYKARA, Azerbaycan İstikläl M illi Mücadelesi Tarihi, s. 58.
167 Azerbaycan milli burjuvazisinin eğitim alamnda yaptığı çalışmalar hakkmda fazla bilgi için
bkz.: TALIBOVA, Kulturno-Prosvetitelskaya i Blagotvoritelnaya Deyatelnost Azerbaydjanskoy
Burjuvazii, s. 67-139.
168 Ahmet CAFEROĞLU, “Azerbaycan’da M aarif Hareketleri”, Türk Kültürü, sayı 18, (1964),
s. 134.
 açılması konusunda çalışmalaryapılmasını kararlaştırdıklanm belirttikten sonra,
RSDİP ile kişisel ilişkiler dışmda organik bir bağ kesin olarak belirlenememiştir.
bundan Azerbaycan Türklerinin de ders almalannı ve en kısa zaroanda kendi öz
Güçlü M üslüman -Türk niteliği başlangıcından itibaren Hüm m et’in istikametini
dillerinde mektepler açmalanm, bunun için de bir kurultay toplanarak, Azerbay-
tayin etmiş ve onun Rus olan eşitine, R SD İP’ne katılmasını önlemişti. RSDİP ile
can’da milli mekteplerin açılması ve burada öğretmenlerin milletm eğitim seviyesiııi
kişisel ilişkileri olan Hüm m et, m erkeziyetçi ve koyu bir B olşevik hüviyet
yükseltmek için neleryapabileceklerini tartışmalanmn gerektiğini kaydetmektedir.169
istikametinde gelişmedi. Hüm m et Partisi gerçekte Azerbaycan istikläline bir yol
arayan milliyetçi nitelik taşımaktaydı.174
1905 hürriyet ortammda ve özellikle Türkiye ile daha yakın ilişkilere gi-
rilmesiyle, Azerbaycan’da eğitim alanında olumlu gelişmeler görülmektedir.
Hüm m et 1905-1912 yılları arasmda son derece faaldı. Çarlık idaresi ve
1907’de, Azerbaycan öğretmenlerinin ikinci kurultayı yapıldı. Burada “U sülü
özellikle Transkafkasya Genel Valisi Vorontsov Daşkov’un baskı politikası netice-
Cedit”le, yani yeni usülle eğitim yapılması ve halkın öz dilinde eğitim kurumlannın
sinde polis, Hüm m et’in Azerbaycan’ayayılmış birçokhücresini kapatıp, liderlerini
açılması kararlaştınldı. Bu amaçla eğitim verecek “Saadet” mektebi 1907’de
göç etmeye mecburbıraktı. NerimanNerim anov ve Efendiyev gibi liderler tutuk-
Azerbaycan milli buıjuvazisinin yardımlan ile açıldı. Bunu 1908’de, aynı şekilde
landı. M. Emin Resulzäde, İ. M. Abilov ve D. Bünyadzade gibi bazıları ise
eğitim verecek bir başka okulun açılması izledi. Bu arada Azerbaycan Türkleri
yüzlerce üyeleriyle birlikte İran’a sürgün edildi. Bu hal karşısmda epeyce zayıfla-
Türkiye’den eğitim alamnda yardım ıstediler ve 1908 yılmda Türkiye’den gelen
yan Hümmet çok geçm eden teşkilätmı kaybetti.175
öğretmenlerle eğitimde ciddi faaliyetlere başlanıldı. Memleketin çeşitli bölge ve
şehirlerinde kurulan “Neşr-i M aarif’, “Necat” ve “Saadet” gibi demekler, yoksul
Hiç şüphesiz ki, Azerbaycan Türklerini bir m illi ülkü etrafmda toplayan ve
çocukları himaye ederek, geniş halk tabakasına eğitim yaymaya çahştılar.170Bu
ona istiklälin kapısını aralayan en önemli kuruluş M üsavat Partisi olmuştur. Hüm-
çalışmalar neticesinde, millı okullarda ve diğer okullarda Azerbaycan Türk çocuk-
m et kapatıldıktan sonra, B akü’da kalabilmiş olan bazı Hümmetçiler, Abbaskulu
lannm sayısı günden güne artmakla beraber, yine de Ermeni ve Gürcülere nispeten
Kazımzade ve M ihailzade Kerbelay liderliğinde 1912 ’de Müsavat adı altmda bir
azdı. Bununla birlikte Anadolu Türklüğü ile daha yakın ilişkiler kurmak ve millı
parti kurdular.176 M üsavat, M ehm et Emin R esulzäde’nin 1913’te, İstanbul’dan
istikläl duygusunun yoğunlaşmasında eğitim alanında yapılan bu çalışmalann rolü
büyük olmuştur. B akü’ya dönerek partinin başına geçmesi ile etkili bir teşkilät haline geldi.177

M üsavat partisinin gayesini bildiren beyannäm ede ve program ında, Pan-

1905’ten sonra Azerbaycan Türklerinin siyasi yaşamında da önemli gelişme-
Türkçü hislerden çok, Pan-İslämcı hislere hitap ederek, bütün M üslüm anlar
ler oldu. Azerbaycan’da ilk sosyalist parti daha 1904 yılında “Hümmet” adıyla
kurulmuştu. Lider kadrosunda M. G. Mavsumov, S. M. Efendiyev, Asadullah
Ahundov, Mehmed Emin Resulzade, Mehmet Hasan Hacinski, Abbas Käzımzä-
174 SÜNBÜL, Azerbaycan Dosyası I, s. 22-23.
dc, Azizbekov ve Neriman Nerimanov gibi Azerbaycan ’m iyi eğitim görmüş şahsi- 115 SW IETOCHOW SKI, Rus Azerbaycanı, s. 83-84; KAZEMZADEH, The Struggle For
yetlerı bulunan “Hümmet”171 sosyalist teşkilatı, Azerbaycan’da kurulan ilk Türk Transcaucasia (1917-1921), s. 20; Sebahattin ŞİMŞİR, MehmetEmin Resulzädenin Türkiye ’deki
sıyası orgutu olmuştur.172 Sovyet yazarlannın Hümmeti Rus-Sosyal Demokrat Hayatı, Faahyetleri veDüşünceleri, Ankara 1995, s. 7.
176 M üsavatın teşkili ve kuruluş tarihi hakkmda birbirini tutmayan bilgiler verilmektedir. Bazı
Işçı Partısı’nın Bakü teşkilatındaki Türk şubesi olarak göstermelerine karşm 173 yazarlar 1911 ’de parti olarak ortaya çıktığını belirtmelerine karşın, bir kısım yazarlar da 1912 ’de
gizli bir teşkilat olarak kurulduğunu yazmaktadırlar. (SW IETOCHOWSKl, Rus Azerbaycanı,
s. 107; DEVLET, Rusya Türklerinin Milli M ücadele Tarihi, s. 136; A. BENNİGSEN-C.
1 May'S. I90J6 ’ Nol09; A>T,cabkz-: Neriman NERİMANOV, SeçilmişEserleri, LEMECİER-XUELQUEJAY, Step'de Ezan Sesleri, (Çeviren: Nezih Uzel), Istanbul 1981, s.
Icrtıp Edcn: Teymur Ahmcdov, Bakü 1985, s. 240-241
52-53; KAZEMZADEH, The Struggle For Transcaucasia (1917-1921), s. 20; BAYKARA,
170 DEVLET, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi, s. 213-214
Azerbaycan İstiklal Mücadelesi Tarihi, s. 202-203; MİRZA BALA, Milli Azerbaycan Hareketi,
SWIETOCHOWSKI, Rus Azerbaycanı, s. 80-82.
s. 64. Mehmet Ali Resuloğlu’da M üsavat’m kuruluşu hakkında önemli bilgiler vermektedir.
™ BAYKARA, Azerbaycan İstikläl Mücadelesi Tarihi, s. 80.
(M ehmet Ali RESULOĞLU, “M üsavat Partisinin Kuruluşu”, M illi Azerbaycan “M üsavat"
G m n ' L VTarıhme
r J r i h fBır u B°, lTan
' t TBakış r Vİk MatbUaÜ’ S- ’ 9;1928,
E ‘ ABİD’ Halk Partisi Bülteni, sayı 4 (Özel Sayı), 1962, s. 9-14).
Oazetecılıgı Yıldızı, no. 1, Bakü s. 22. “A zerbaycan P ro k ta r
177 BAYKARA, Azerbaycan İstikläl Mücadelesi Tarihi, s. 205.
 arasındaki birliği gerçekleştirmek fikri ileri sürülmekte178 ise de, ana m aksat
Türklerdi. Zaten bir müddet sonra Müsavat milliyetçiliğe, Türkçülüğe kaym ış
bulunuyordu. Müsavat, milli, dinı ve sosyal sloganlann bir kanşımı olan tebliğleri
ve programı ile gayretini, Türlerin kurtanlması ve hepsınin İstanbul’un himayesinde
geniş, yeni bir Müslüman Türk birliği kurma fıkrini yayma üzerinde yoğunlaştırdı.
Gerçi Müsavat Azerbaycan’ın müstakil bir devlet olması için çahşm ışsa da,
1910-1914 yıllanndaki şartlar bağımsız Azerbaycan yaratmaya müsait değildi.
Bu yüzden, özellikle buıjuvazi ve aydınlar arasında taraftar bulan Müsavat, Çar
Hükümeti’ni doğrudan doğruya karşısına almamaya çaba gösterdi. Azerbay-
can’da hızla büyüyen parti oldu.179
Başlangıçta; liderlerininHümmetPartisi’nden gelmesi ve Rusya’daki şartlar
nedeniyle sosyalizme yakm siyası tarz takip eden Müsavat, I. Dünya Savaşı
başlannda Azerbaycan Türklerinin milliyetçilik hislerinin sözcüsü haline gelmiştir.
Zamanla gelişen, büyüyen Müsavat Partisi, Azerbaycan’m 1918’de, istiklälini
tesis etme mücadelesinde büyük rol oynamıştır.180Bu dönemde hürriyetçi, mil-
liyetçi, istiklälci mahiyette yeni programım ilän etmiştir.181
1905’ten sonra Azerbaycan’da sosyal, siyasi ve kültürel alanlarda yaşanan
yukanda genel hatlanyla değinilen bu gelişmeler, bir taraftan Azerbaycan Türkleri
arasında millet olma şuurunu geliştirip, bağımsızlık için mücadele azmini artınrken,
diğer taraftan Türkiye’ye olan ilgilerini de artırmıştır. Bundan sonra Türkiye’de
meydana gelecek her gelişme Azerbaycan’da yankı uyandıracaktır. Özellikle
bu çalışmanın temel konusunu teşkil eden Azerbaycan Türklerinin kardeş yardım-
lan da, Azerbaycan Türklerinde Türkçülük hislerinin oluşması ve Türkiye’ye
çok samimi bir muhabbetle duyulan ilginin neticesi olarak ortaya çıkmıştır. Bu
scbeple XX. yüzyıl başlannda Azerbaycan Türklerinin Türkiye ile ilişkileri üzerin-
de dunnak gerekmektedir.
—- - u u ı , Rus /xtvrvuycuni,
SWIETOCHOWSKİ, Azerbaycam, S.s. 107.
İ U/.
179
DEVLET, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi s 135
IRO
INI ULZADE' ' f e r t ! r a ” Bakü 1920.
SUNBUL, Azerbaycon s. 45. Musıva, l '« ı , ı > „ için b k z .
Uudm P M P a n ie ,, Oxford, EnBl„ 4 1,85, 70-79; S DIMANŞTE™
Natsıonalnıy Vapros, Moskova, 1930, s. 341-345.
B. Azerbaycan Türklerinin XX. Yüzyıl Başlannda Türkiye ile İlişkileri
D aha önceleri Osm anlı Devleti topraklarına dahil olan K afkasya Türkleri,
tarihı ve coğrafi açıdan kendilerini Türkiye’ye yakın hissediyorlardı. R usya’nın
bu muhabbeti yok etm ek için yürüttüğü siyasetlere rağmen, bu durum değişme-
mişti. A ncak daha önce de üzerinde durulduğu gibi, Rusya Türkleri arasında
medenı uyamş hareketlerinin başlaması ve millet olma bilincinin uyanarak Türkçü-
lük akımınm gelişmesi bütün Rusya Türklerinde olduğu gibi, özellikle Azerbaycan
Türkleri arasmda da Türkiye’ye olan yakmlığı ve ilgiyi artırmıştı.
Bu ilginin sonucu olarak, Rusya’nm kendilerine karşı yürüttüğü siyaseti be-
nim sem eyen Azerbaycanlı Türk aydm lanndan bazılarının fırsat buldukça 19.
yüzyılm sonlanndan itibaren Türkiye’ye göç ettikleri görülmektedir. Bunlarm en
Önemlilerinden birisi Hüseyinzäde Ali B ey’dir. 1889’da Rusya’yı terkederek,
Türkiye’ye gelen H. Ali Bey, burada tahsil hayatına devam edecek ve İttihat ve
Terakki’nin ilk kurucuları arasında yer alacaktır.182 II. Abdülham id devrinde
siyası alanda olmasa da kültürel alanda gelişen Türkçülük hareketinin savunuculu-
ğunu yapan Hüseyinzäde Ali Bey, 1903’te, Azerbaycan’a geri dönm ek zorunda
kalm ıştır.183 A zerbaycan’a döndükten sonra, B akü’da çıkan Hayat Gazetesi ve
daha sonra Fuyuzat Dergisinde Türkçülük fıkirlerini yaym aya devam etmiş ve
özellikle Osmanlı Türk medeniyetinin tanınması ve sevilmesi için çok çalışmıştır.184
1905 İhtiläli ’nden sonra oluşan hürriyet ortammda, Azerbaycan Türklerinin
eğitim ve kültür alanlarmda Türkiye’den yardım istekleri olmuştur. İstanbul’dan
getirilen matbaa malzemeleri ile Türk dilinde basım yapan matbaalar kurulurken,
daha önce de belirtildiği gibi yeni açılan usül-i cedit okullan için Türkiye’den
öğretmenler getirilmiştir.185Yine bu nispi hürriyet havası içerisinde bazı Kafkasya
1,2 Tarık Zafer TLTNAYA, Türkiye'de Siyasi Partileı; İstanbul 1952, s. 108; Ahmet Bedevi
KURAN, İnkdäp Tarihimiz ve İttihad ve Terakki, İstanbul 1948, s. 61; Hilmi Ziya ÜLKEN,
Türkiye 'de Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul 1966, s. 425-426; Sina AKŞİN, Jön Türkler ve
İttihat ve Terakki, İstanbul 1987, s. 22; Ali Bey HÜSEYİNZADE, “İttihat ve Terakki Nasıl
Kuruldu. Ubeydullah Efendi’nin Oynadığı Roller”, Tan, 4-5 Mart 1938.
185 Yusuf AKÇURA, “Hüseyinzade Ali Bey”, Türk Yurdu, cilt VIII, s. 2556.
184 Yusuf AKÇURA, Türkçülük ve Türkçülüğiin Tarihi Gelişimi, İstanbul 1978, s. 186-187.
185 Süleyman Sami Ahundov hatıralarında, 1905 ’ten sonra Türk mekteplerinin açıldığını, Türkçe
,,f l i e gazete ve jum alların çıktığını ve Türkçe ders kitaplarmın yazılarak mekteplerde okutulmaya
başlandığını belirterek, o günlerde Azerbaycan’da yaşanan gelişmeleri çok güzel anlatmaktadır.
- (Süleyman Sami Ahundov ’un Hatıraları (E1 Yazması), Azerbaycan Cumhuriyeti E1 Yazmalan
Enstitüsü Arşivi, Bakü).
Türkleri Paris’teki İttihat ve Terakki Merkezi ile temasa geçmişlerdir. Kafkasya
Türlderinin 26Mart 1906tarihi ilegönderdikleribirmektupta, Ermenilerin saldınlan
vuzünaençıkançarpışmalarİarbunİardandoğanyıkımlardan bahsedilerek, kimse-
siz kadın ve^çocuklär için yardım istenmiştir.186 Bu m ektuba Dr. B aha Şakir
imzasıyTaVerilen cevapta, para yardımı için en çok M ısırlılara ve bu arada El-
Müevyed Gazetesiyle Mustafa Kamil Paşa’ya başvurulması öğüdü verilirken,
silahtan çok okul, öğretmen ve bilgiye önem verilmesi belirtilmişti.187
Daha sonra 23 Kasım 1906’d a ,“Kafkasya’daM üslüm an Kardeşlerim ize”
başlığıyla İttihat ve Terakki’nin Paris merkezinden gönderilen diğer bir mektupta,
kuvvete önem verilmesi istenirken, aynca Azerbaycan Türkleri için bir çalışma
programı da çizilmişti.188Kafkasya Türklerinin İttihat ve Terakki’den İstanbul
Türkçesini öğretecek öğretmenler de istedikleri ve 3 Ocak 1907’de, bu isteğe
olumlu cevap verildiği anlaşılmaktadır.189
Azerbaycan Türklerinin Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi vasıtasıyla,
1906-1907 yıllannda Osmanlı Hükümeti ve Padişahı ile ilişkiler kurduğu görülmek-
tedir. Hatta cemiyet bu tarihlerde, cemiyetin üyesi Talibzäde Ahund Yusuf Efendi’
yi İstanbul’a göndermiştir.190
Rusya’da şartlann yavaş yavaş değişmesi, Türkler aleyhine yapılan yeni
kanunı düzenlemeler ve Çar Hükümeti’nin baskıcı tedbirleri Azerbaycanlı Türk
aydınlannın Türkiye’ye göç etmelerine sebep olmustur. Bunlar arasmda Ahmet
Ağaoğlu, HüseyinzädeXliBeyrŞaırMehmet Hadi, Gazeteci Karabekov Karaba-
yey^ Yusufbckov gibi şahsiyetler bulunmakta idi. Daha sonralan bu kervana
Mehmed EminResulzädedekatılmıştı.191 Özellikle 1908’densonraT ürkiye’de
yönetime hakim olmaya başlayan İttihat ve Terakki’nin Türkçülere İstanbul’da
serbest çalışma imkänı tanıyan siyaseti bunda etkili olmuştur. R usya’dan göçen
6 Hikmet BAYUR, Türk İnkıläp Tarihi, cilt I, K. I, Ankara, 1983, s. 341.
187 1
7 BAYUR, Türk Inkıläp Tarihi, cilt I, K. 1, s. 342,
IKA ı
* BAYUR, Tiirk İnkıläp Tarihi, cilt I, K. I, s. 342-344.
9 BAYUR, Türklnkıläp Tarihi, cilt I, K. 1, s. 350
Daha sonra Bakü M üslüman Cemiyet-i H ayriyesi’nin Türkiye ile ilk ilişkileri b aşlığı altında
^bu konulara değımleceğmden, burada fazla tafsilata girilmemiştir.
IÜnEhR^ UİZ! de Ön,°e ' ran’a SÜrgÜn edilmişti-Bir süre ^urada kalan Resulzäde, Rus Sefareti’nin
ta 7 vikinHmeJ ^ ^askılar sonucu, buradan ayrılmak zorunda kalm ış ve Rus
Lr n u 1Çm lstanbul’a gdm İŞtİr' (M ehm ed E m in R E S U L Z A D E , “ İhtiläl
Hatıraları ,D unya , 1 Hazıran 1954,Tefrikano. 11.)
Türklerin tesiriyle daha önceleri Osmanlı D evleti’nde belirgin bir şekil almamış
olan Türkçülük akım ı, şimdi çeşitli dem ekler ve kulüpler halinde örgütleniyor,
basının ve giderek artan oranda hükümetin desteğinden güç alarak, siyasi bir
m ahiyet kazanıyordu. Bu fıkrin Osmanlı D evleti’ndeki en önde gelen düşünürü
olan Ziya Gökalp’in “Türkleşmek, İslämlaşmak ve M uassırlaşmak” olarak belir-
lediği düsturlar, Türkçülerin temel düsturlan haline geliyor ve Türkçülerin ideali
olarak “Turan” gösteriliyordu. Bir kısım Türkçüler “Turan”da yaşayan Türklerin,
Türkiye’nin önderliğinde, dil ve din bağları ve Avrupa uygarlığv çerçevesinde
birleşeceklerini iddia ediyorlardı.192Turan’m uzak bir ideal olmasma karşın, Ziya
Gökalp kısa vadede Türkçülüğün hedefıni şu şekilde açıklıyordu:193
“Bugün harsça birleşm esi kolay olan Türkler, bilhassa Oğuz Türkleri, yani
Türkmenlerdir. Türkiye Türkleri gibi Azerbaycan, İran ve Harzem ülkelerinin
Türkmenleri de Oğuz uyruğuna mensupturlar. Binaenaleyh, Türkçülükteki yakın
mefküremiz Oğuz ittihadı, ya da Türkmen ittihadı olmalıdır. Bu ittihaddan maksat
nedir? Siyası bir ittihad mı? Şimdilik hayır, istikbäl hakkm da bugünden hüküm
veremeyiz. Fakat bugünkü mefkuremiz, Oğuzlann yalmzca harsça birleşmesidir.”
Böylece Türkçülük yeni bir boyut kazanmıştı: Oğuzculuk. Bu bakış tüm Azer-
baycanlılan Osmanlı Türklerinin en yakınlan, dolayısıyla özel bir ilgi alam haline
getiriyordu.194 Nitekim Rus baskısından kaçarak İstanbul’a gelen Azerbaycanlı
Türk aydınları, İstanbul’daki Türkçülük faaliyetlerinde önemli rol oynamışlardı.
1908’de Rusya’dan gelen Türk avdınlannm öncülüğiinde “Türk D em eği” kurul-
du.195Azerbaycan Türklerinden Hüseyinzäde Ali Bey ve Ahmet Ağaoğlu demeğin
üyeleri arasındayer aldılar.196Bazılan siyası hayatta ve yönetim içinde belirli mevki-
lere geldiler. 191 l ’de Hüseyinzäde Ali Bey, Gaspralı İsmail Bey ile birlikte İttihat
ve Terakki Merkezine seçildiler. Ahmet Ağaoğlu İstanbul eğitim müfettişliğine
atandı.197 Hüseyinzade Ali Bey ve Ahmet Ağaoğlu, 31 Ağustos 1911 ’de kurulan
“Türk Yurdu Cemiyeti”nin kuruculan arasında bulunmakta idiler.198 Bu cemiyetin
192 SWIETOCHOWSKI, Rus Azerbaycanı, s. 104.
'I>3 Ziya GÖKALP, Türkçülüğün Esasları, İstanbul 1976, s. 62.
194 SWIETOCHOWSKI, Rus Azerbaycanı, s. 105.
195 Türk Demeği, 25 Aralık 1908’de, İstanbul’da kurulmuştıır. Fazla bilgi için bkz.: SARINAY,
Tiirk Milliyetçiliğinin Tarihi Gelişimi ve Türk Ocakları, s. 94.
1,6 SARINAY, Türk Miliiyetçiliğinin Tarihi Gelişimi ve Türk Ocakları, s. 95.
197 SWIETOCHOWSKLÄMS/izeröayca/H, s. 103; DEVLET, Rusya Türklerinin Milli Mücadele
Tarihi, s. 154.
1,8 Cemiyetin kuruluşu ve kuruculan için bkz.: AKÇURA, Yeni Tiirk Devleti 'nin Öncüleri, s. 192.
en büyük hizmeti daha sonra Türk Ocaklannın yaym organı haline gelecek olan
Türk Yurdu Dergisım çıkarmasıdır ki, bu dergi Türk milliyetçiliği fıkrinin oluşturul-
ması, sistemleştirilmesi ve yaygınlık kazanmasında çok önemli bir rol oynayacak-
tır.199 Yusuf Akçuraoğlu’nun büyük gayretleriyle çıkarılan bu dergiye Ahmet
Ağaoğlu’nun katkılan büyük olmuştur.200 Yine Ahmet A ğaoğlu’nun “Türk
Ocaklan” açılışında büyük rolü olmuştur.201
Ahmet Ağaoğlu ve Hüseyinzäde Ali Bey, bu şekilde Osmanlı siyasi hayatı
içerisine girerlerken, diğer Azerbaycanlılarmemleketlerine dönmüşlerdir. Bunlaruı
ülkelerine dönmeleri özellikle Bakü basınmda kendisini göstermiştir. XX. yüzyıl başların-
da, bazı sapmalara rağmen, genelde Azerbaycan Türk aydınmın Türkçülük düşüncesi-
ne bağlandıklan, hatta her türlü milliyetçiliğe şüpheyle bakan, Osmanlı ’ ya karşı Şiı
önyargılanndan hareketle tavır alan tutucular dahı, Trablusgarp ve Balkan savaşlanyla
Avnıpa saldınlanna maruz kalmış olan Osmanlılan artık dinı bir dayamşma içerisinde
değerlendiriyorlardı.202Özellikle esareti altmda yaşadıklan Rusya’mn Balkan Savaşla-
n esnasında, Pan-Slavist siyasetini daha bariz bir şekilde ortaya koyması, Azerbaycan
Türklerinin Türkiye’ye olan ilgilerine ivme kazandıran etken olmuştur. Artıkbu tarihten
sonra Türkiye’de meydana gelecek her olay Azerbaycan’da yankı bulacaktır.
Rusya’nm ve Rus basmmın Türkleri hedef alan bu yaklaşımlarına ilk tepkiler
C. Azerbaycan Türklerinin Trablusgarp ve Balkan Savaşları Müna- M oskova’da okuyan Türk talebeler tarafından geldi. B ir kısım Türk öğrenciler
sebetiyle Türkiye’ye Yaptıkları İlk Yardımlar Kazanlı Beybekof adında birinin evinde toplanarak, Rus gazetelerine özet olarak
Türkiye 1908 sonrası iç siyası çekişmelerle çalkalandığı esnada, bunu fırsat
bilen İtalyanlar, Osmanlı Devleti ’nin Afrika kıtasında kalan son topraklan olan Trablus-
garb’ı ele geçirmek için harekete geçerken, diğer taraftan bir müddet sonra, başta
Rusya olmak üzere büyük devletlerin kışkırtmalanyla Balkan devletleri birleşerek
Osmanl ı Devleti ’ne savaş açmışlardır. Rusya’nın pan-slavizm politikası ile Balkanlar-
dakı Slavlan bırleştirerek, Osmanlı Devleti’ne karşı kullandığı 1912-1913yıllanarasında
ccreyan eden bu savaşlar da Osmanlı Devleti çok zor durumlara düştüğü gibi, bölgede
yaşayan Müslüman Türk ahali çok acılı günler geçirmişlerdir.203
Z A K r n a l’ T^ i Gelişimi ve Türk Ocaklan, s. 112.
AK(, UKA, Yenı Turk Devleti’nin Oncüleri s 192
™ a CS S " msn »1^:SARmAy.«
SWIETOCHOWSKI, Rus Azerbaycam, s. 106.
bkZ': B alkm HarU (19I2-I 9 I V . I. cilt, Gn. Kur.
is m e G Ö R G ü S O n m T l J ” 2 ! AYUR’ T ü rk l^ ä bl Tarihi, cilt II, A nkara 1983;
JKOULU’ 0 n Harbın Kadrosu 1912-1922, Ankara 1993 s 9-46
Bugünlerde Rusya bir taraftan Balkanlardaki bu pan-slavist siyasetini sürdü-
rürken, diğer taraftan da Rusya içerisinde yeni Balkan devletlerine yardım toplan-
ması için memurlannı ülkenin her tarafına gönderiyordu. Rusya’da yaşayan Rus,
Ermeni, Rum halkmdan maddı yardımlar toplanmasınm yanmda,204bu halklardan
toplanan gönüllüler Sırp ve Bulgar ordularına yardım için sevk ediliyordu. Hatta
Rus ordusundan bazı gönüllü askerlere sivil kıyafetler giydirilerek, gönüllüler
gibi Balkanlara gönderiliyorlardı. Sırp ve Bulgar Ordusuna binlerce Rus gönüllü
yazıldı.205 Rusya basını da bu dönemde pan-slavist propagandaya yönelmişti.
Rusya’daki doğrudan doğruya Türk alemini hedef alan pan-slavist propagandalar,
o derece vahim bir seviyeye ulaşmıştı ki, Rus yazarlardan biri Balkanlara gidecek
“Salib-i A hm er H eyeti”ne hitaben kaleme aldığı bir makalede, “B ir Slav, bir
Hristiyan varken, Türk yaralısına bakm ayınız” diye yazıyordu.206
B alkan savaşları esnasmda, R usya’nın takmdığı bu tavır ve Balkanlardan
gelen facia haberleri, R usya’da yaşayan bütün Türkleri üzüntüye boğarken,207
onlarda bir süredir oluşm aya başlayan millı hisleri kuw etlendirici rol oynamış,
Türkçülük akımının daha fazla aktiflik kazanm asına sebep olmuştur.
aşağıdaki yazıyı gönderdiler:208
“Devletler muharebe halindedirler. Bunlarm kimsesiz ve düşkün olanlarma
yardım yapm ak gerekiyor. Bu hayır işlerine İsläm lar da iştirak etmektedirler.
Bahusus 1905 ’de Rus-Japon muharebesinde teb’ası bulunduğumuz Çarlık Hükü-
meti’ne maddi yardımlarda bulunduk. Şimdi bu yazılar bizim milli hislerimizi renci-
de etmektedir. Din ve m illiyet farkı gözetilmeden yardımm yapılması şarttır.”
M oskova’daki Türk öğrencilerinin bu tepkileri, pan-slavist Rus basınını kız-
dırmış ve Rus gazeteciler hükümetten bunlann cezalandmlmasmı talep etmişlerdir.
204 Fahrettin ERDOĞAN, Türk Ellerinde Hatıralarım, İstanbul 1954, s. 46.
205Mehmet Emin RESULZADE, Azerbaycan Cumhuriyeti Keyfıyet-i Teşekkülü ve Şimdiki Vaziyeti,
İstanbul, 1339-1341, s. 32; KURAT, Rusya Tarihi, s. 409
206 RESULZADE, Azerbaycan Cumhuriyeti, s. 33.
207 Türk Yurdu, cilt III, (1329) s. 96.
208 Mecit HAŞİMOĞLU, “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi ve Oltu Milli İsläm Komitesi”,
Tarih Yolunda Erzurum, sayı 2, (1 M art'19 19), s. 13.
 “Bugün sahnei alemde bilcümle milel ve akvamın enzari tahkir ve istihzası
Nitekim Rus üniversitelerinde okuyan Azerbaycanlı talebelerin K iev’de yapm ış
altında İsläm alemi, faciai eliminin son perdei dilhüreşini, gamü ekdari bınihaye ile
olduklan bir toplantıda, bazı öğrenciler tutuklanmıştı.209
bitirmek üzredir. Bu vakta kadar kendilerini mütemeddin addeden Avrupalılar,
İsläm aleminin cemı äzasını eziyor ve hergüna tahkirden çekinmi-yorlardı. Ümid-
Ancak, R usya’da yaşayan Türklerin Rus Hükümeti’nin bu düşmanca tavnna
varidiler ki, Älemi İsläm’ın kalbi menzilesinde olan Hilafeti Osmaniye, nahoş (hasta)
tepkileri büyük olmuş, Kırım, Kazan, Azerbaycan ve Türkistan’ın her tarafından
insan gibi bu kadar darbelerden sonra çar ve naçar devam edemeyip mahv ve
R usya’nm uyguladığı bu çifte standartlı politikaya karşı sesler yükselmeye başla-
nabüd olacaktır. Lakin ilanı meşmtiyetten sonra, onlar kendilerinin yamlmış olduklan-
mıştır. Çar Hükümeti bu tepkilere fazla dayanamayarak, Kızılhaç’a yardım yapıl-
m, Hilafeti Osmaniyenin yeniden kuwetlendiğini görerek dehşete geldiler. Ve Älemi
dığı gibi, “Hiläl-ı A hm er (Kızılay)”e de yardım yapılmasına izin vermek zorunda
İsläm’m gitgide terakki edeceğini yakin ettiler. Hayalı batillerine göre Müslümanlara
kalm ıştır.210 B unun üzerine R usya’nın her tarafmda yaşayan M üslüm an ve
reva gördükleri ezä, cefa ve hiyanetlerin cezasını tadacaklannı düşündüler. Ona
Türkler, Balkan savaşlannda zor duruma düşen kardeşlerine yardım yapabilm ek
göre Trablus, Bosna-Hersek, şimdi de Balkan meselesini çıkanb her taraftan toplar,
için büyük bir çalışm aya girişmişlerdir. Toplanan maddı yardım lann yanında,
tüfenkler, bombalar, hançer ve nizalannı alarak älemi İsläm ’ın kalbine sapladılar.
birçok gönüllü Türk, Türk ordusunda savaşmak için Türkiye’ye giderken, genç
Onu parçalamak ve temamile päyımal ve müzmehil etmek istiyorlar.
kız ve kadm lar H iläl-ı A h m er’e müracaat ederek hemşire olmuşlardır.211

“Dindaşlar! Biliniz ve agäh olunuz ki, yegäne üm idimiz ve çarei necatımız

Balkan savaşlarında R usya’nın Türklük ve Müslümanlık aleyhinde vaziyet
Türkiye’nin istikläl ve terakkisindedir. Eğer biz şimdi de kendimizin ew elki hissizli-
alması, her taraftan ziyade Azerbaycan Türkleri üzerinde etkili oldu. Hatta bu
ğimizden vazgeçmezsek, dünyanın gözü önünde hak, İsläm iyet ve milletimizi
durum Azerbaycan liberallerini dahı, Rus liberallerinden tamamen ayınp, inkıläpçı
kaybedib ağyare ecir, täbi, adeta esir olacağım ız şek ve şüpheden aridir.
milliyetçilere iltihak ettirmişti.2121911 ’de kurularak, bu günlerde teşkilätını geliştir-
m eye çalışan M üsavat Partisi, Balkan Savaşı esnasmda bir beyannäme yayınlaya-
“Cemi älem biliyorki, bu muharebeyi Hiläfeti İslämiye’ye malik olanTürkiye’
rak, milleti uyandırmaya ve Türkiye’ye yardıma davet ediyordu. İstanbul’da çıkan
ye açan Balkan’m küçük ve ufak hüküm etleri değildir. Zira şir ne kadar zayıf
“Sebilülreşad” dergisinde dahı yayınlanan bu beyannamede şöyle yazılıyordu:213
olsa da çakallar ve tilkiler ona yakın gelmeğe cü r’et edemezler. Bu işleri işleyen,
İslämiyet ve insaniyet düşmanı ve “jandarm ı älem” Iakabı ile m uläkkeb olan
209 KESULZhDE,Azerbaycan Cumhuriyeti, s. 32; MİRZABALA,MilliAzerbaycanHareketi, s. 63.
şimal ayısı Rusya hükümeti m üstebidesidir ki, her gün levazımi sıhhıye, etibba,
210 ERDOĞAN, Türk Ellerinde Hatıralarım, s. 46; DEVLET, Rusya Türklerinin Milli M ücadele ianeler ve gönüllü adı ile bölük bölük nizam iler (askerler) gönderiyor”.
Tarihi, s. 153.
2" “İmparatorlukHaricindekiTürklerinOsmanlılaraYardımları”, TürkYurdu, III, (1329), s. 159.
Müsavat imzasmı taşıyan ve M üslümanları Türkiye’ye yardım a davet eden
212 MİRZA BALA, MilliÄzerbaycan Hareketi, s. 64; SWIETOCT İOWSKI, RıısAzerbaycam, s. 108.
213 Sebilülreşad, IX/38-320, (1328) s. 226; MİRZA-BALA; Milli Azerbaycan Hareketi.s. 66-67. bu beyannäme K afkasya’nın her tarafm a yayılm ıştı.214
M ehm et AIi Resuloğlu bu beyänname hakkında şunları anlatmaktadır:
“Balkan Harbi başlayınca Kafkasya Müslümanlar arasında büyük bir heyecan belirdi. Bal- Gerek M üsavat’m beyannämesi ve gerekse Balkanlardan gelen acılı haber-
kan harbi münasebetiyle bir beyänname hazırlandı. Bu beyännäme Oruç Oğullarınm matbaasında
sahiplerinden habersiz, arkadaşımız Seyyit Hüseyin’in yardımı ve partimize mensup olan ler Azerbaycan Türklerinde büyük tesir bırakmıştı. Bunun üzerine Azerbaycan
mürettiplerin el birliği ile bir gecede basıldı. Bu beyännämenin Kafkasya Müslümanlarımn Türkleri Balkanlarda savaşan kardeşlerine ve zor durumda kalan bölge ahalisine
merkezi sayılan B akü’de dağıtılmasını istemiyorduk. Abbas Bey bu beyannämeleri alarak yardım etm ek için çalışmalara başladılar. Bakulü Türk zenginler bu amaçla Bakü
T iflis’e gitti. Orada bunları posta kutularına atarak birgün sonra da geri döndü. Bu beyannäme
M üslüm an Cem iyet-i Hayriyesi binasında bir toplantı yaptılar. Bu toplantıda,
Kafkasya Müslümanları arasında büyük bir heyecan yarattığı gibi, Çar polisini de büyük bir
telaşa düşürmüştü. Beyannämede Türkiye’ye her türlü yardımda bulunulması fıkri ileri sürülüyor başta B akü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin idarecileri olmak üzere, herkesin
ve yardım edilmesi isteniliyordu. Bahis konusu beyannäme, arkadaşımız YusufZiya tarafından
Istanbul’a götürüldü. Sebilürreşad Mecmuası bu beyannämeyi aynen neşrederek Kafkasya
Müslümanlarının Türkiye’ye karşı gösterdikleri ilgiden dolayı memnuniyetini beyän yollu 2,4 M İRZA -B A LA , M illi Azerbaycan Hareketi, s. 67.
satırlar yazdı. (M ehmet Ali RESULOĞLU, “M üsavat Partisinin Kuruluşu”, s. 10-11).
 durumuna göre yardımlarda bulunması kabul edilerek, bazı hissi kararlar da alın-
mıştı. Fahrettin Erdoğan hatıralannda, bu konuda şunlan yazm aktadır:215
“Baku’da Cemiyet-i Hayriye’nin toplanma yeri olan İsmailiye binasma biriken
Bakü milyonerlerinden TagiyofHacı Zeynel Abidin Efendi, listenin başında olarak
yanm milyon altın para vermişti. Diğerleri de zenginler 100.000 den eksik olmamak
şartıyla, herkes kudreti nisbetinde iane yanşma katılmıştı. Para işi tamamlandıktan
sonra bu cem iyet binasm da bir de karar verildi. Şöyle ki, Türkler bu harpten
kurtuluncaya kadar, kızlar ve gençler evlenmeyecekler, hiç bir Türk sinema ve
tiyatrolara gitm eyecek, evlerde de ahenk olmayacaktır. Erkeklerden hiç kim se
traş olmayacaktır. Millı heyecanın ifadesi olan bu kararaı harfiyyen tatbik edildiğini
gören (Türkiye’nin) Bakü Baş Konsolosu Ali Kemal Bey, günde iki defa traş
olup, tuvalet yaptığı halde, bu karara uyarak sakal bıraktı.”
Azerbaycanlı kadınlar da boş durmuyordu. Hacı Zeynelabidin Tagiyev, Şemsi
Esadullayev ve Ali Merdan Topçubaşov’un hanımlan, kulaklanndaki halis zümrüt,
yakut ve mavi pırlanta küpelerini, boyunlanndaki takılannı çıkararak, konsolos Ali
Kemal Bey’e teslim etmişlerdi. Orta halli Türk kadınlan da durum lanna göre
çeşitli yardımlarda bulunmuşlardır.216 Yine Azerbaycan zenginlerinden Murtaza
M uhtarov’un hanım ı da Hiläl-i Ahm er’e oldukça fazla para yardımı yapmıştır.217
Bugünlerde Azerbaycan Türklerinin Türkiye’deki kardeşlerine yardım için
nasıl bir hissiyat içerisinde olduklarmı çok iyi gösteren bir olayı, Fahrettin Erdoğan
şöyle anlatm aktadır:218
215 ERDOĞAN, Türk Ellerinde Hatıralanm, s. 47-48.
Hacı Zeynelabidin Tagiyev ve diğer Türk zenginlerinin bu yardımlarını duyan B akü’nün Rus
Valisi, Hacı Zeynelabidin Tagiyev’i makarama çağırarak, “Hacı Türklere yardım mı ediyorsun?
Yarım milyon lira verdiğini haber aldım” diyor. Hacı cevap olarak, “Ben Türklere değil Hiläl-ı
Ahmer (Kızılay)’a yardım ediyorum, sizin başınıza böyle bir felaket gelecek olursa bir milyon
yardımda bulunacağım” diyor. Vali, “Hacı bizim başımıza da mı böyle bir harp felaketinin
gelmesine dua ediyorsun” diyor. Hacı, “Hayır, sözümü yanlış anlamayın, siz ianeden bahsettiniz,
ben de eğer sizin başınıza da böyle bir hal gelirse iki katlı yardım edeceğimi söyledim” diyor
(ERDOĞAN, Türk Ellerinde Hatıralanm, s. 48-49).
2,6 ERDOĞAN, TürkEllerinde Hatıralarım, s. 48; MİRZA BALA, M illi Azerbaycan Hareketi,
s. 63.
217 Türkiye Kızüay Derneği Arşivi (Etimesgut Merkez Deposu), sıra no. 43, sahife no. 70.
218 ERDOĞAN, Türk Ellerinde Hatıralarım, s. 48.
“Türk Konsolosluğu yedi katlı ve üstünde Ayyıldızlı şanlı bayrağı dalgalanan
bir binaydı. Bir cuma günü akşamın alaca karanlığı vaktinde kapı çalındı. Konsolos
Ali Kemal Bey dışarı çıktı, karşısında gözlerini dünyaya kapam ış, ämä, sakallı,
ihtiyar bir adam gördü. “Ne istiyorsunuz? diye sordu. İhtiyar, “siz kimsiniz” diye
suali ona çevirdi. Kendisinin Türk konsolosu Ali Kemal olduğunu söyleyen Ali
Kemal Bey, ihtiyann şu sözü ile karşılaştı. “Uzat elini bana” , Ali Kemal Bey
elini ihtiyann eline verdi. İhtiyar bir besm ele çekerek Ali Kemal B ey’in avucuna
bir miktar para koydu ve şöyle dedi: “ Ben yedi nüfuslu bir ailenin reisiyim, bu
ihtiyar halimle bir iş tutamadığım için, köşe başlarmda el açıyorum, haftada kazan-
cımın en verimli günü Cuma günleri Cam i kapısmda geçen gündür. Türk kardeşle-
rimin başından bu afet geçinceye kadar, iane olarak her Cum a günü topladığım
paralan size getirip teslim edeceğim. Kudretim buna yetiyor, deyip Ali Kemal
Bey’in elini öpmek isteyen bu asil ruhlu Türk ihtiyannın karşısmda gözleri doldu.”
Bakü’daki Türk Konsolosluğu binasımn önünde “Hiläl-i Ahm er”e yardımda
bulunmak için Azerbaycan halkı m ahşeri bir kalabahk halinde toplanıyordu. Bu
heyecandan ürken Rus Çar H üküm eti, Türk Konsolosluğu’nu kapattı.219
Bakü M üslüman Cemiyet-i H ayriyesi yardım toplam a işine öncülük ettiği
gibi, yardımlann cemiyetin binasmda toplanıp, İstanbul’a, Hiläl-i A hm er’e gönde-
rilmesini de sağlıyordu. Yalnız Azerbaycan’dan toplanan yardımlar değil, Türkis-
tan’dan ve K afkasya’nm her tarafında yapılan yardım lar Cem iyet-i Hayriye’de
toplamyor ve buradan Hiläl-i A hm er’e gönderiliyordu.220
Azerbaycan’da toplanan bu maddı yardım ların dışında, genç öğretmenler
ve birçok Türk öğrenci derslerini ve okullarını bırakarak, Balkanlar da savaşan
Türk ordusuna katılmak için gönüllü olarak gitmişlerdir.221 Bakü milyonerlerinden
Esadullah Ali bir grupla Balkan Harbine iştirak etmiş ve subaylık rütbesi almıştı.
Din hocalarmdan Ahmed Talibzade Y usuf ve arkadaşlan da Balkan Harbine
gönüllü gitmişlerdir.222 Bu savaş esnasmda Azerbaycan’dan Türkiye’ye gönüllüler
219 Mehmet AIi RESULOĞLU, “Müsavat Partisinin Kuruluşu”, s. 11.
220 S. Esin DAYI, Elviye-i Seläse (Kars, Ardahan, Batum) 'de Milli Teşkilatlanma, (Basılmamış
Doktora Tezi), Erzurum, 1991, s. 23.
221 MİRZA-BALA, M illi Azerbaycan Hareketi, s. 63-64.
222 M ehm et Sadık ARAN, “Kardaş Kömeği", Ergenekon Yolu, sayı 1,(1 Temmuz 1951), s. 6-7.
Bu makale kiril harflerine çevrilerek Azerbaycan ’da da yaymlanmıştır. (Edebiyat ve Incesenet
Gazetesi, (Bakü) 2 Ekim 1993.)
 akm etmiş, hatta İstanbul’da, gelen bu gönüllülerden “Kafkas Gönüllü K ıtası”
oluşturulmuştur.223 A zerbaycan’dan gelen gönüllüler içerisinde Azerbaycan’ın
büyük Türk şairlerinden Ahm ed Cevad’da bulunuyordu. Ahmed Cevad, Azerbay-
ca n ’ın kläsik edip şairi ve pedagogu olan arkadaşı Abdullah Saik’le birlikte,
Baikan savaşlarında Türk kardeşleriyle birlikte om uz omuza savaşmış ve daha
sonra A zerbaycan’a geri dönmüştür.224 Bu savaşlar esnasmda Türkiye’de bulu-
nan Hüseyinzäde Ali B ey’de çeşitli hastanelerde doktor olarak çalışarak, cephede
yaralanan Türk askerlerine tıbbl yardımda bulunm uştur.22S
Balkan savaşları sona erdikten sonra da, Balkan savaşlarmm yaralarını sar-
m ak için Azerbaycan T ürkleri’nin yardımları devam etmiştir. Bu savaşlarda
yetim kalan Türk çocuklan için Edim e’de inşa olunan “Dar ül-eytam”a Azerbay-
canlı zenginlerden ve Bakıı Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi idarecilerinden Hacı
Zeynelabidin Tagiyev ve A ğa M usa Nakiyev, Şubat 1914’te, herbiri beşer bin
ruble olmak üzere, toplam onbin ruble yardımda bulunmuşlardır.226 Ayrıca Hacı
Zeynelabidin Tagiyev Edim e’deki Selimiye Cam i’ye konulmak üzere, kendi tara-
fmdan hazırlattırılan “Keşfül H akaik” adlı Kurän-ı Kerim tefsirini de yukarıda
belirtilen maddı yardım ı ile birlikte İstanbul’a göndermiştir.227
Görüldüğü gibi, Balkan savaşları esnasmda Azerbaycan Türkleri ellerinden
gelen her türlü yardım ı yapmak için birbirleriyje yanşmışlardır. Bakü Müslüman
Cem iyet-i Hayriyesi de bu işte önemli rol oynamıştır. Böylece XIX. yüzyıhn
sonlanndan itibaren Azerbaycan’da gelişmekte olan “Türkçülük Hareketi”, Bal-
kan savaşlan esnasmda Türkiye’ye yapılan bu kardeş yardımlan ile ilk meyvelerini
vermiş ve daha sonra I. Dünya Savaşı esnasında oluşacak olan “Kardaş Kömeği
(Kardeş Yardımı)” fikrinm ve yapılacak yardımların da temelini oluşturmuştur.
Elbetteki, I. D ünya Savaşı esnasında Azerbaycan Türkleri, Balkan Savaşlarında
223Bu gönüllüler kıtası içerisinde yalnız Azerbaycan Türkleri değil, Kafkasya’nın heryerinden ve
Elviye-i Seläse den gelenler de bulunmaktaydı. Enver Paşa’nın himayesi altında kurulan. dört
taburluk Alayın kumandanı Süleyman Askeri Bey olup, Kafkas Tabur Kumandanı Cihangiroğlu
İbrahim Bey idi. Daha sonra kardeşi Hasan Bey’in de kendisine katılmasıyla birlikte, Bulgarlara
karşı savaşmışlardır. Hatta İbrahim Bey, Edim e’ye ilk giren kuvvetlcr arasında yer almıştır.
(Cihangiroğlu İbrahim B ey'in Haltercümesi, s. 26).
224 BAYKARA, Azerbaycan İstikläl Mücadelesi Tarihi, s. 192-193.
225Ali HaydarBAYAT, "Azerbaycan ’ın YığitEvladı" A IiB ey Hüseyinzade (Prof. Dr. Hüseyinzade
A li Turan) ve Türkiye ’de Yaymladığı Eserleri, İstanbul 1992, s. 25.
226 BOA, Dahiliye Nezareti Kalemi Mahsus Müdüriycti, 1332, K. 13, Dosyano. 17,Vesikano. 7.
227 BOA, Dahiliye Nezareti Kalemi Mahsus Müdüriyeti, 1332, K. 13, Dosya no. 17, Vesika no. 7.
yaptıklan, yukanda belirtilen yardımlarla kıyaslanamayacak derecede büyük yar-
dımlarda bulunmuşlardır. Yapılacak bu yardım larda slogan “Kardaş Köm eği”
olacaktır. Bu yardımlara geçmeden önce, konulann daha iyi anlaşılması için,
yapılacak yardımlarda öncü ve örgütleyici rol oynayan ve yaptığı çalışmalarla
Anadolu Türk halkınm gönlünde taht kuran “Bakü M üslüman Cemiyet-i Hayri-
yesf’nin kuruluşu, kuruculan, ilk faaliyetleri ve I. Dünya Savaşı esnasında “Kardaş
Kömeği” fıkrinin ortaya çıkması üzerinde durmak gerekir.
D. Baku Müslüman C em iyet-i Hayriyesi
1- Bakü Müslüman C em iyet-i H ayriyesi’nin Kuruluşu ve Amacı
XIX. yüzyılm ikinci yansında A zerbaycan’da yaşayan birçok millet hayır
cemiyetleri kurmuşlardı. Ancak, Azerbaycan Türklerine ait bir hayır cemiyeti
ise bulunmamakta idi. Mesela, Ermeni Hayriye Cemiyeti Azerbaycan da muhtaç
Ermenilere el uzatıp, yetim çocuklara barm m a ve eğitim im känlan sağlarken,
muhtaç, kimsesiz Türklerin yardım m a koşacak, Türklere ait bir cemiyet yoktu.
Bu durum Azerbaycan Türk aydınlarım oldukça üzm ekte idi. Bunun üzerine
eğitimci, sosyolog ve Azerbaycan’da ilk Türkçe gazetenin kurucusu olan Hasan
Bey Zerdabi, 1870’li yıllarda, Türklere ait bir hayır cemiyeti kurmak için girişimler-
de bulundu.
Onun bu işe girerken asıl maksadı fakir öğrencileri barındırmaktı. Kuracağı
hayır cemiyetinin tüzüğünü hazırlayıp, Rus idarecilere tasdik ettirdikten sonra,
Bakü zenginlerini Kadı M olla Cevat A hund’un evinde toplantıya çağıran Hasan
Bey Zerdabi, onlara kuracağı cemiyetin tüzüğünü okuyarak, böyle bir cemiyetin
gerekliliğine onlan inandırmaya çalışmıştır. Ancak bu girişiminden beklediği sonu-
cu alamamıştır. Hasan Bey bu başansızlıktan yılmayarak, 1872 yılında, yaz tatilin-
den istifade ederek, bütün K afkasya’yı dolaşarak, kuracağı hayır cemiyetine
üye ve inane toplamıştır.228 Bu çabalar sonucunda gelen yardımlarla fakir çocuk-
lan banndırmak, onlann eğitimlerine yardımcı olmak için bir hayır cemiyeti vücuda
getirmiştir. Bir süre sonra bu cemiyete yardımlar azahnca, Hasan Bey cemiyet-i
hayriyeyi kapatm ak zorunda kalm ıştır.229
228 Azerbaycan Matbuatının 50 Yıllığı, Ekinci (1875-1925), Komünist Gazetesi Neşriyatından,
B akü 1926, s. 25-26.
229 Azerbaycan Matbuatınm 50 Yıllığı, s. 26; BAYKARA, Azerbaycan 'da Yenileşme Hareketleri,
s. 136-137.
 Hasan B ey’in bu başansız girişiminden sonra, 1896 yılında Kerbelayı M irza
Ağa, Yusuf H anov ve Sefer Ali Bey Vekilov, yine bir hayır cemiyeti kurm ak için
2500 kişinin imzalamış olduğu bir anzayı hükümet dairesine vererek, izin istediler.
Fakat bu istekleri Rus idareciler tarafmdan olumlu karşılanmayarak, reddedildi.230
1905 hüm yet ortamı Azerbaycan’da kültürel, sosyal ve siyası alanda önemli
gelişmelere sebep oldu. Özellikle matbuat sahasmdaki gelişmeler, diğer sahalan da
etkiledi. Azerbaycan’da çıkan Türkçe gazeteler, sütünlannda diğer milletlerde olduğu
gibi, Müslümanlar içinde bir hayır cemiyeti kurulması ve eğitim cemiyetleri oluşturulma-
sı konulannı sık sık vurgulamayabaşladılar.231Diğer yandan 1905 yılında, daha önce
de belirtildiği gibi Ermeni-Türk çatışması başlamış, Kafkasya Genel Valisi ve diğer
Rus idarecilerin göz yumması, destek ve kışkırtmalanyla Azerbaycan ’m birçok bölge-
sinde Ermeniler savunmasız Müslüman halkı kırmaya başlamış, binlerce aile evini,
barkmı bırakıp kaçm ak zorunda kalırken, binlerce çocuk da yetim kalmıştır. Rus
idarecilerinin kayıtsız kaldığı bu durum Azerbaycan Türk aydmlanm ve zenginlerini
oldukça rahatsız etmişti. Bunun üzerine bunlara yardım yapabilmek için Azerbaycanlı
Türk aydınlar, imkänlan dahilinde halkına yardım etmek isteyen zenginler bir hayriye
cemiyeti kurmak karannı verdiler. Ve 1905yılısonbahannda 1800im zahbirarizaile
Kafkasya Genel Valiliği’ne müracaat ederek, hayriye cemiyeti açmak için izin
istediler. Bu istek hükümet tarafından olumlu karşılandı232 ve Bakü Müslüman
Cemiyet-i Hayriyesi’nin Nizamnämesi 10 Ekim 1905 tarihinde, Kafkasya Valisi
Vorontsov Daşkov tarafindan tasdik edildi.233Görüldüğü gibi, Azerbaycan Türklerinin
sebatlı mücadelesi sonunda semeresini vermişti. Bu tasdikten sonra çalışmalar
hızlandınlarak, Hacı Zeynelabidin Tagiyev’in de büyük maddı yardımlarıyla,
Kafkasya’da ilk M üslüman cemiyeti olan “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi”
15 Kasım 1905’teresm enkurularakçalışm alannabaşlam ıştır.234
M ehmed Emin Resulzade, Cemiyet-i Hayriye’nin kuruluşundan 10 yıl sonra,
yani 1915 yılında, A ç ık Söz gazetesinde cemiyetin kuruluşu hakkmda şunları
yazmıştır:235
230 Basiret (Bakü), 17 Oktıyabır/Ekim 1915, no. 65.
231 MİRZA BALA, Milli Azerbaycan Hareketi, s. 39-40.
232 Basiret, 17 Oktıyabır/Ekim 1915, no. 65.
233 Azerb. Cum. YTA, F. 46, Op. 2, D. 395, L. 29; Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyyesi
Nizamnamesi, Bakü, 1913, s. 1.
234 H ayat (Bakü), 15 Noyabır/Kasım 1905, no. 102.
235 M ehmed Emin RESULZADE, “ Cemiyet-i Hayriye’nin On Yıllığı”, A çıkSöz, 15 Noyabır/
Kasım 1915, s. 35.
“Bundan tam on yıl evvel, bugünün m isalinde şimdi muhteşem bir binaya
malik, Rusya’nm M üslümanlarla sakin olan her tarafm da, bilhassa Kafkasya
harp meydanında harpzede olan M üslüman vilayetlerinde nam ve şöhret kazan-
mış, Kafkasya’nın M üslüman hayriye işleri için faideli bir m erkez şeklini almış
olan Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi tesis edilmiştir.”
Cemiyet-i Hayriye’nin ilk kuruluşundaki amacı, fakir ve muhtaç Müslüman-
lara yardımlarda bulunmak, yetim leri banndırm ak, fakir şahıslann çocuklannı
ve yetim kalmış kimsesiz çocukları okutm ak, ihtiyacı olanlara para ve giyecek
yardımı yapmak, fakir hastalan hastahanelerde tedavi ettirm ek gibi hayır işleri
yapmaktı.236Cemiyet ilk dönemlerde faaliyetlerini Bakü ve çevresinde, yukanda
belirtilen hayır işleri ile sımrlandınlmıştı. Birinci Dünya Savaşı yıllanna kadar bu
şekilde çalışmalannı sürdüren Cemiyet-i Hayriye, bu zamanda ilk iş olarak nizam-
nämesini genişletmekle işe başlamıştır. Nizämnamede bulunan, ‘Cemiyet yalnız
Bakü’da yaşayan M üslümanlann hayriye işleri ile ilgilenir’ hükm ü değiştirilerek,
dünyada yaşayan bütün M üslüm anlara yardım yapılm ası karar altına alınmıştır.
Bu değişiklikteki maksat büyük harpte m ağdur durum a düşen M üslüman-Türk
ahaliye rahatça yardım edebilm ek ve bütün R usya’da yaşayan M üslümanlan
birleştirmektir.237
Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi kurulduğu 1905 yılından Birinci Dünya
Savaşı yıllanna kadar geçen 10 yılda kendisinden beklendiği ölçüde büyük işler
yapamamıştır. Cem iyet asıl çalışm alannı I. Dünya Savaşı yıllarında Rus işgali
altmda bulunan Kafkasya, D oğu Anadolu ve Doğu Karadeniz bölgelerinde ger-
çekleştirmiştir. Bu bölgelerde bulunan M üslüm an-Türk ahaliye yaptığı insani
yardımın yanı sıra, Rus idarecilerin yaptıklan haksızlıklara ve Ermenilerin yaptıklan
zulümlere karşı, onlara kol kanat germ iş ve onlann haklannı savunmuştur.
Azerbaycan Türklerinin Türkiye’deki kardeşlerine yaptığı “Kardaş Kömeği”
nde de Baku M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi öncü ve örgütleyici rol oynamıştır.
Bu çalışm alara geçmeden önce, Cemiyet-i Hayriye’nin kurucuları, idari yapısı,
236B aküM üslüm an Cemiyet-iHayriyyesiNizamnamesi, Bakü, 1913, s. 1-2; Azerb. Cum. YTA, F.
46, Op. 2, D. 395, L. 13-30.
231A çıkSöz, 18 Noyabır/Kasım 1915, s. 38; Yavuz ASLAN, “Birinci DünyaMuharibesi Zamanında
B akü Müslüman Hayriyye Cemiyeti’nin Şarki Anadolu Türklerine Ettiği Yardımlar”, Millet
(Bakü), 23 May/Mayıs 1992; Nazım MUSTAFA, “Bakü Müslüman Hayriye Cemiyeti’nin 1.
D ünya Muharibesi Devrindeki Faaliyeti, Vatandaş (Bakü), 22 Oktıyabır/Ekim 1993.
 56 BETÜL A S L A N

Birinci Dünya Savaşı yıllanna kadar yaptığı faaliyetlerden ve Türkiye ile olan ilk
Nizamnämeye göre, Bakü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin kurucu üyeleri
ilişkilerinden kısaca söz etmek gerekmektedir.
şu şahıslardan meydana gelm işti:243

2- Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin İdari Yapısı ve Kurucuları

1- Hacı Zeynelabidin Tagiyev-Tüccar
2- Hasan Bey M d ıko v -E kin c i gazetesinin eski yazar ve sahibi,
Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi, fakir ve muhtaç M üslümanlara yardım
Kaspi ve Hayat gazeteleri yazarı.
amacıyla kurulmuş bir cemiyet idi. 10 Ekim 1905 ’te tastik edilen nizamnämesine
3- Ali Merdan Topçubaşov-Ä'a.s/?/ gazetesinin eski yazar ve neşiri ve
göre, Cemiyetin üye sayısı sımrlandınlmadığı gibi, ister erkek, ister kadın olsun
Hayat gazetesinin yazar ve im tiyaz sahibi
herhangi bir sınıf, rütbe ve din farkı gözetilmeksizin herkes cemiyete üye olabilirdi.
4- Ahmed Bey Agayev-H ayat gazetesinin eski baş yazarı.
Ancak öğenciler, askerler, memur olanlar cemiyete üye olamazlardı. Bütün üyeler
5- Doktor Ali Bey H üseyinzäde-//ayaf gazetesinin baş yazan
her yıl cemiyete belirli miktarda aidat ödemek zorundaydılar. Cemiyetin gelirleri,
6- İsmail Bey Seferaliyev-B akü’nün tanmmış şahıslarından
•üyelerden almış olduğu bu yıllık aidatlardan, cemiyete bağışlanan para ve eşyalar-
7- Hacı Aslan Aşurof- B ak ü ’nün tam nm ış şahıslanndan
dan, aynca cemiyet tarafmdan düzenlenecek tiyatro, konser vs. sosyal faaliyetler- 8- İsa Bey Hacinski-Bakü B irinci S ınıf Taciri
den elde edilecek gelirlerden oluşacaktı.238
9- Kämil Bey Seferaliyev-Bakü Şehir İdaresi Üyesi
10- Doktor Abdülhalık A hundov
Cemiyetin idaresi birbaşkan, birmuavin, bir haznedar, birkatip ve üç üyeden 11 - Doktor M ehmed R ıza B ey Vekilov
oluşmakta olup, bunlar bir yıllığma cemiyetin üyeleri arasından bütün üyeler tara- 12- Doktor Hasan Bey A ğayev
fından teşkil olunan genel meclis tarafmdan seçileceklerdi ve cem iyet idaresi 13- Kerbelayı Necefkuli Sadıkov- Dum a üyesi
ayda birkez toplanacaktı.239 14- Kerbelayı İsrafıl H acıyev-D um a üyesi
15- Hasan Ağa H asanov-D um a üyesi
Cemiyet-i Hayriye yıllık hesabını, elde edilen parayı ve yaptığı faaliyetleri 16- Mirza Esadullayev-Bakü Birinci Sım f Taciri
kendi genel meclisi tarafından kontrol edildikten sonra, B akü Valisi’ne ve onun 17- Esad Bey Selimhanov
vasıtasıyla da Kafkasya Genel Valisi’ne bildirmek zorundaydı. Eğer Cem iyet 18- Ağabala Guliyev-Bakü Taciri
her yıl belirli dönemlerde çalışm alanm Bakü idaresine bildirm ezse, cem iyetin 19- Esadullah A hm edov-D um a Ü yesi
çahşm alanna son verilebilirdi.240 20- Hacı Hasan A tam aliyev-D um a Üyesi
21 - N ecef Emir A slanov-B akü Taciri
Cemiyetin bir teftiş komitesi olup, bu komite genel m eclis tarafından bir
yılhğına seçileeekti. Teftiş komitesi ayda bir defa cemiyetin bütçesini, defterlerini Nizamnäme esaslanna göre, yukanda isimleri belirtilen kurucu üyelerin katıh-
ve hesaplannı kontrol etmekle görevliydi. Cemiyetten yardım ve himaye isteyenle- m ıyla yapılan genel kurul toplantısı ile B akü M üslüm an C em iyyet-i Hayriyesi
re belirli bir araştırma yapıldıktan sonra yardıma karar verilecekti.241 Cem iyetin 15 Kasım 1905’te resmen açılarak çalışm alara başladı.244 Cem iyet genel kurulu-
genel m eclisi yılda bir defa M art aymda, olağanüstü genel m eclis toplantısı ise, nun yaptığı bu ilk toplantıda, Cemiyetin idare kurulu için seçim yapılmış ve cemiyet
cemiyet üyelerinin onda birinin talebi ile çağnlabilirdi.242 idare kurulu şu şekilde oluşm uştur:245

238 BaküM üslüm an Cemiyet-iHayriyesi'nin Nizamnämesi, s. 2-5.

239 Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi ’nin Nizamnämesi, s. 6. 243 Bakü Müslüman Cemiyet-i H ayriyesi ’nin Nizamnämesi, s. 21-23; A çtk Söz, 15 Noyabır/
240 Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi ’nin Nizamnämesi, s. 9. K asım 1915, No. 35.
241 Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi ’nin Nizamnämesi, s. 11. 244 Hayat, 15 Noyabır/Kasım 1905, No. 102.
242 Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi ’nin Nizamnämesi, s. 13 . 245 A çık Söz, 15 Noyabır/Kasım 1905, no. 35.
 Başkan: Hacı Zeynelabidin Tagiyev
Muavüı: İsrafıl Haciyev
Haznedar: Hacı M ustafa Resulov
Katip: A hm et Bey Agayev
İdare A zälan: İsmail Bey Seferaliyev, Ali M erdan Bey Topçubaşov,
Esadullah Ahmedov.
Açıkça görüleceği gibi, cemiyetin kurucu üyeleri ve idare kurulu üyeleri Azer-
baycan Türklerinin en önde gelen zengin ve aydınlanndan oluşmuştur. Cemiyetin
kuruluşunda en büyük rolü olan ve ilk başkanı seçilen Hacı Zeynelabidin Tagiyev,
daha öncede çeşitli vesilelerle bahsedildiği gibi, Azerbaycan Türk burjuvazisinin
en önemli simasıdır. İlk “Türk K ız Jimnazı”m açan, sahibi olduğu Kaspi, Hayat
vesair basm organlan ile Azerbaycan halkını aydmlatmaya çalışan, yaptığı hayır
işleri ile yalnız Azerbaycan Türklerinin değil, bütün dünya Türklüğünün gönlünde
taht kuran bir şahsiyettir. Yine kurucu üyeler arasında B akü’nün en zengin iş
adamlanndan Ağa M usa Nakiyev bulunmaktadır ki, Bakü Müslüman Cemiyet-i
Hayriyesi kadar ün alan cemiyetin merkezi olan, İsmailiye Binası onun eseridir. I.
Dünya savaşı esnasmda Cemiyet-i Hayriye’nin başkanı olacak olan ve Türkiye’ye
yapılacak olan kardeş yardım lannda büyük pay sahibi olan B akü’lü zenginlerden
Mirza Esadullayev’de kurucu üyeler arasındadır. Bunlardan başka Azerbaycan
Türk buıjuvazisinin önde gelen bir çok şahsiyet cemiyetin üyeleridirler. Azerbaycanlı
bu zenginlerin yanı sıra, Türkçülük fıkrinin öncülerinden Ali Bey Hüseyinzäde ve
Ahmed Bey Ağayev gibi Türkiye ile yakın ilişkileri olan Azerbaycan’m önde gelen
aydm lan da kurucu üyeler arasmda yer almaktadırlar. Gerek Hüseyinzade Ali
Bey ve gerekse Ahm ed Ağayev yazdıklan makalelerle Azerbaycan Türklerinde
Türkçülük fıkrinin oluşmasında büyükpay sahibi olduklan gibi, Türkiye’de de bu
fıkrin gelişmesinde önemli rol oynamışlardır. Rusya M üslümanlannm birleşmesi
için büyük çabalar harcayan, Rusya M üslümanlan Kongrelerinin toplanması ve
İttifak’m kurulmasmda önemli etkisi olan, Rusya Türklerinin haklannı her plat-
formda savunmaya çalışan ve Azerbaycan’ın istikläle kavuşmasında büyük payı
bulunan AIi Merdan Topçubaşov da hem cemiyetin kurucu üyeleri arasmda ve
hem de idare kurulunda bulunmaktadır. Cemiyetin diğer kurucu üyeleri de Azerbay-
can’da son derece sayılan, sevilen ve fikirlerine değer verilen ve en önemlisi Azer-
baycan’a gönül vermiş şahsiyetlerden meydana gelmiştir.
1907 yılında Cemiyet-i Hayriye İdare Kurulu için yeni seçim yapılmıştır. Bu
seçim le H acı Zeynelabidin'Tagiyev tekrar cemiyetin başkanlığına getirilirken,
muavinliğe Ağa Musa Nakiyev, katipliğe Mehdi Bey Hacinski, İdare kurulu
üyeliklerine de Mehmed Cevad Sadıkov, Hacı M ir M ahsun A ğa ve Esadullah
Ahmedov seçilmişlerdir.246Hacı Zeynelabidin Tagiyev 1910 yılına kadar, Cemiye-
tin başkanlığını yürütmüş ve bu yıl içinde yaşhlığından dolayı istifa ederek, başkan-
lıktan aynlmıştır.247
1911 yılında yapılan Cemiyet-i Hayriye İdare kurulu seçimlerinde Ağa Musa
Nakiyev, Cemiyetin yeni başkanı olmuştur. Bu seçimle M iıza Esadullayev muavin-
liğe, Mehdi Bey katipliğe, Ali Bey Aşurbekovhaznedarhğa, Hasan Ağa Hasanov’
da idare kurulu üyeliğine seçilmişlerdir.248 Bu dönemde M usa Nakiyev başkan
olmasma rağmen, diğer işleri çok fazla olduğundan cemiyetin işleriyle yeterince
meşgul olamamış, cemiyeti, muavini olan Mirza Esadullayev idare etmiştir.249 Musa
Nakiyef 1913 yılında başkanlık görevini bırakmca, cemiyet idare kurulu için yeniden
seçim yapılmış ve Cemiyet-i Hayriye’nin yeni idare kurulu şu şekilde oluşmuştur:250
Başkan: M irza Esadullayev
Muavin: M ehm ed H asan Hacinski
Haznedar: F etullahB eyR üstem bekov
Katip: M ehdi Bey Hacinski
İdare Azaları: M irza H abib M ahm udbekov, A ğa Hasan Tagiyev,
Ali H aydar Babayev.
1914 yılı M ayıs ayının 2 5 ’inde yenilenen seçim lerde M irza Esadullayev,
M ehm edHasan Hacinski ve M ehdi Bey tekraraym görevlerinde kalırken, Haz-
nedarlığa Fetullah Bey’in yerine Murtaza Muhtarov seçilmiştir. Bu seçimle Fetul-
lah Bey de idare kurulu üyesi olurken, Ali Haydar Babayev ve Hasib Bey Meh-
med Bekov’da diğer üyeliklere seçilm işlerdir.251 Cem iyetin tettiş komitesi de,
bu seçimle Mirza Yusuf Hanov, Ali Sadıkov ve Abbas Ali K erimov’dan oluşmuş-
tur.252 Mirza Ağa Yusuf Hanov bu görevi cemiyetin kuruluşundan itibaren devam
246 M ehmet Emin RESULZADE, “Cemiyet-i H ayriye’nin On Yıllığı”, Açık Söz, 15 Noyabır/
Kasım 1915, No. 65.
247 Hacı İbrahim Kasımov, “Cemiyet-i H ayriye’nin On Y ıllığı, Basiret, 17 Oktıyabır/Ekim 1915,
no. 35.
248 A çık Söz, 15 Noyabır/Kasım 1915, no. 65.
249 Basiret, 17 Oktıyabır /Ekim 1915, no. 35.
250 A çtk Söz, 15 Noyabır/Kasım 1915, no. 65.
231 İkbal, 28 May/Mayıs 1914, no. 663.
252 İkbal, 28 May/Mayıs 1914, no. 663.
ettirerek, cem iyete en fazla hizm et eden şahsiyetlerin başmda gelm ektedir.253
Cemiyetin idaresi bu şekilde gerçekleştirilerek, daha verimli çalışması sağlanırken,
Hacı Zeynelabidin Tagiyev ve Ağa Musa Nakiyev maddı ve m anevi yardım ları
ile cemiyeti ayakta tutan şahıslar olmaya devam etmişlerdir.254
3- K u ru lu şu n d a n I. D ü n y a Savaşı’na K a d a r C em iyet-i H a y riy e’nin
Ç alışm aları
Daha önce de belirtildiği gibi, Baku M üslüman Cemiyet-i Hayriyes; asıl
faaliyetini Birinci Dünya Savaşı yıllarmda yapmıştır. Ancak 1905 ’ten bu döneme
kadar sınırlı olsa da önem li faaliyetlerde bulunmuştur. Nitekim M ehm ed Emin
Resulzade Cemiyet-i H ayriye’nin bu on yıllık devresini değerlendirirken “Bakü
Müslümanlarının cem aat işlerine karışmalarımn on yıllığıdır” demektedir.255
Cemiyetin bu dönemine ait yaptığı faaliyetler hakkmda pek fazla bilgi bulun-
mamaktadır. Çünkü Cemiyet-i Hayriye 1915 yılma kadar yaptığı çal ışmalan belir-
ten bir neşriyatta bulunmadığı gibi, gördüğü işlere ait bir hesapnäme de yaymlama-
mıştır. Bununla beraber kuruluş anmdan itibaren Cemiyet-i Hayriye Teftiş Heyeti’
nde görev alan M irza Ağa Y usuf Hanov’un Mehmed Emin Resulzade’ye vermiş
olduğu bilgiler, cemiyetin on yıllık faaliyet ve harcamaları hakkında bazı önemli
bilgiler vermektedir.
Cemiyet-i Hayriye İdaresi bu on yıllık dönem içerisinde kırka yakın toplantı
yapmıştır. Halbuki nizam näm esine göre bu kadar zaman içerisinde 120 toplantı
yapmalı idi.256 Cemiyet, eski Nikoloyevski Caddesinde Ağa Musa Nakiyev tara-
fından oğlunun adına yapılan m uhteşem bınada, her yıl kurban aym da göriiş
253 A çıkSöz, 15 Noyabır/Kasım 1915, no. 65; Basiret, 17 Oktıyabır/Ekim 1915, no. 35.
254 18 M ayıs 1914’teyapılanB aküM üslüm anCem iyet-İH ayriycsi’ııingenelkurui toplantısında,
toplantıya başkanlık eden Ali Merdan Topçubaşov, Cemiyet-i Hayriye’nin idare heyetinden
başka birde Hacı Zeynelabidin Tagiyev, Ağa Musa Nakiyev gibi muhtcrem şahısiardaıı oluşacak
olan “Cemiyet Şüräsı” kurulmasmı teklif etmiştir. Bu konuda, birkomite oluştuaılarak çahşmalara
başlamıştır. (İkbal, 20 M ay/M ayıs 1914, no. 657). Aııcak, böyle bir şüränın kurulup kurul-
madığına dair bir bilgi tarafımızdaıı tesbit edilememiştir.
255 M ehmed Emin RESULZADE, “Cemiyet-i Hayriye’nin On Yıllığı”, Açık Söz, 15 Noyabır/
Kasım 1915, no. 35.
256 Açık Söz, 15 Noyabır/Kasım 1915, no. 55.
Mirza Ağa Yusuf H anof’un belirttiğine göre, 10 yılda yalnız 35 defa Cemiyet İdare Heycti top-
lantısı olmuştur. 1905’te 4 defa, 1906’da 14 defa, 1907-1911 yılları arasmda hiç toplantı ya-
pılmazken 1912-1913 yıllarında ise 17 kez toplanrnıştır (İkbal, 20 May/Mayıs 1914, no. 65?.').
meclisi tertip etmiştir. Cem iyet ilk yıllarında fakirlere 4 bin m anattan fazla para
vermiş, yoksul talebelere ise ancak 1500 manat kadar yardım edebilmiştir. 1911
yılında kış çok soğuk olunca 5 bin m anat kıym etinde 600 pud257 unu ahaliye
dağıtmış, 1914 yılında 504 fakire bir defa olarak 288 m anat vermiştir. Daimi
olarak 39 fakire ayda 140 m anata yakın para yardım ında bulunm uştur.258
1905 hürriyet ortamında kurulan Cemiyet-i Hayriye’nin kuruculan Azerbay-
can Türklerinin istikläl mücadelesinin tohumlarmı atmışlardır. Eğitim, kültür alanla-
nnda Azerbaycan halkuıın gelişmesi yönünde büyük çalışmalar yaparlarken, onlarrn
bilinçlenmesinde de büyük rol oynamışlardır. 1905 yılrnda Azerbaycan’da başlayan
Türk-Ermeni çatışmalan esnasında cemiyetin idarecileri olan Hacı Zeynelabidin
Tagiyev, Ağa Musa Nakifyev ve Ali Merdan Topçubaşov Türk halkınm Ermenilere
karşı kendilerini savunabilmeleri için milyonlarca manatlık silah ve cephane alarak,
halka dağıtılmasını sağlarken, cemiyetin diğer bir kurucusu ve idarecisi olan Ahmet
Agayev “Difai” teşkilatını kurarak, Türklere karşı haksızlık yapan Rus idaıeciler
ve savunmasız Türklere saldıran Ermenilerle mücadeleye girişmiştir.
Türk-Ermeni çatışmalan esnasında, Ermeniler tarafından öldürülen Türklerin
sahipsiz aile ve çocuklan Bakü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi tarafından toplan-
mış, okuma çağında olanlar m ekteplere yerleştirilm iş, dul kalan kadınlara ise
rahat yaşayabilmeleri için gerekli yardım lardabulunulm uştur.259
Bu faaliyetlerinin yanı sıra, daha sonra üzerinde ayrı olarak durulacağı gibi,
cemiyet, Türkiye ile ilişkiler kurmak için 1907 yılında, cemiyetin üyesi olan Talib-
zäde Ahund Yusuf Bey’i İstanbul’a göndermiştir. Aynca daha önce de bahsedildi-
ği üzere, Balkan Savaşları esnasında, Cemiyet-i Hayriye H iläl-i A hm er’e bazı
yardımlarda bulunmuştur.
Bütün bu çahşmalara rağmen Cem iyet-i H ayriye’nin bu on yıllık dönemde
yaptığı faaliyetler, kendisinden beklendiği ölçüde yeterli görülmemektedir. Hatta
bu dönem i uykuda geçirilmiş bir dönem olarak değerlendirenler de vardır.260
Elbetteki bu dönem de Bakü M üslüman Cemiyet-i H ayriyesi’nin çalışm alannın
sınırlı kalm asınm birçoksebebi bulunmaktadır. Öncelikle 1907 yılından itibaren
257 Pud: 16,38 Kilograma eşit ağırlık birimi: (Russko-Turetskiy Slovar, Moskva, 1989, s. 465).
258 A çık Söz, 15 Noyabr/Kasım 1915, no. 35.
259 ERDOĞAN, Türk Ellerinde Hatıralarım, s. 33-34.
260 A çık Söz, 15 Noyabır/Kasım 1915, no. 35.
 Rus Çarlık İdaresinin, Rusya’daki Müslümanlarauyguladığı siyası ve idari baskılar
bunun en önemli sebebini oluşturmaktadır. 3 Haziran 1907’de, II. D um a Ç ar’ın
fermanı ile dağıtıldı ve Başkanhğa getirilen Stolipin Rus olmayan milletlere karşı
baskı rejimini uygulam aya koydu.261 Rus H üküm eti’nin baskıcı tedbirleri yeni
gelişmekte olan cemiyetlerin çalışmalarma da darbe vurdu. Rusya İçişleri Bakanlı-
ğı 1910 yılında bütün vilayetlere şu tamimi gönderdi:262
“Rusya’da yaşayan gayn Rus unsurlar arasmda cemiyet ve birlikler kurmaya
dair olan 4 Mart 1906 tarihli muvakkat Çar Ferm anı’nın neşrinden bu yana ayn
ayn milletlerinmedeniyet-maarifyolundagelişme hareketleri müşahade edilmek-
tedir. Bu hareket millı siyasi şuurun uyanmasına çalışıyor ve bu maksatla m uhtelif
adlar altmda birçok cemiyetler vücuda getiriliyor. Bu cemiyetlerin gayesi Rus olma-
yan milletleri kendi millı menfaatlan etrafinda birleştirmekten ibarettir. Devlet Sena-
tosu’nun birçok kararlannda da izah olunduğu üzere bu dem ekler halkm huzuru
ve emniyeti için tehlike olarak görülmelidir. Dolayısıyla 4.3.1906 tarihli fermamn
birinci faslınm altm cı m addesine göre bu n ev ’i dernek faliyetlerine izin
verilmemelidir.”
A çıkça anlaşılacağı gibi cemiyetlerin çalışmaları sınırlandırılarak, baskıcı
tedbirlerle Rus olmayan milletler arasında gelişen millı uyanış hareketleri kontrol
altma ahnm aya çalışılıyordu. Azerbaycan’da da bu dönemde cemiyetler idarenin
baskıcı uygulamalanna maruz kalmıştır. Cemiyet-i Hayriye’nin kurucu ve idareci-
leri de Azerbaycan’da gelişen m illi hareketin rehberleri olduğundan dolayı, Rus
Hükümeti ’nin takip ve baskısmı çok yakından hissediyorlardı. Nitekim, Aii Merdan
Topçubaşov, Çar’ın D um a’yı keyfı olarak dağıtmasını protesto etmek maksadıyla
kalem e alınan “Viborg B eyannäm esi”ni imzaladığı için hapse atılırken, Ahmet
Ağayev, Hüseyinzäde Ali Bey ve birçok Türk aydınlan Rus idaresinin baskılann-
dan dolayı Türkiye’ye kaçm ak zorunda kaldılar.263
Rus Hükümeti’nin baskıcı tedbirlerinin yanı sıra, Bakü Müslüman Cemiyet-i
Hayriyesi’nin bu dönemde çalışmalannın yetersiz olmasında, cemiyeti yönetenlerin
de sorumluluğu olduğu anlaşılmaktadır. 1914 yılında yapılan cemiyetin genel kurul
toplantısmda, bu konuda birçok eleştirileryapılmış, cemiyetin üye sayısının azlığı,
261MİRZA BALA, MilliAzerbaycan Hareketi, s. 49; DEVLET, Rusya Tiirklerinin Milli Mücadele
Tarihi, s. 130.
262 MİRZA BALA, Milli Azerbaycan Hareketi, s. 50.
263 MİRZA BALA, Milli Azerbaycan Hareketi, s. 51.
bütçesinin son derece kifayetsiz olduğu ve yapılan yardımlann az olması gündeme
getirilerek, gerekli şekilde cemiyet nizamnämesinde düzenlemeler yapılarak, faali-
yetlerin artınlması istenmiştir.264
Birinci Dünya Savaşı esnasm da yaşanan gelişmeler, K afkas Cephesi’nde
Müslüman ahalininm aruzkaldığıfelaketler,BakuM üslüman Cemiyet-i Hayriye-
si üzerinde büyük tesir bırakm ış ve daha sonra detaylan ile üzerinde durulacağı
gibi, cemiyet on yılın durgunluğunu, bir yıl içinde fazlasıyla telafı etmiştir.
4- Bakü Müslüman Cem iyet-i H ayriyesi’nin Türkiye ile İlk İlişkileri
Daha önce üzerinde durulduğu gibi, 1905 yılmdan sonra Azerbaycan Türkleri,
gerek ferdı olarak, gerekse cemiyetler halinde Türkiye ile ilişkilere girmişler, Azer-
baycan halkının sosyal ve kültürel yönden gelişmesinde Osmanlı Devleti ’nden yarar-
lanmak istemişler, eğitim ve din alanlannda Türidye’den bazı taleplerde bulunmuşlardır.
Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin de kuruluşunun ilk yıllannda, Osmanlı
Padişahı ve Hükümeti ile ilişkiler kurmak için çaba gösterdiği görülmektedir.
Cemiyet-i Hayriye bu amaçla Cem iyet üyesi, B akü’da M üslüman okullann-
da öğretmenlik yapan ve aynı zam anda B akü’da çıkm akta olan Taze Hayat
gazetesinin yazan Talibzade Ahund Yusuf’u Ağustos 1907’de, İstanbul’a gönder-
miştir.265 Talibzäde Yusuf’un yanında, B akü Müslüman Cemiyet-i Hayriye İdare-
si’nin mühürü ve Cemiyet-i H ayriye ve Neşri M aarif Cem iyeti Reisi olan Hacı
Zeynelabidin Tagiyev’in imzası bulunan bir vekäletnäme bulunmaktadır. Bu vekä-
letnamede şöyle denm ektedir:266
“Vekäletnäme
Bu ahir vakitlerde Rusya’da säkin otuz milyon Müslüman C em ä’ati arasmda
terakkı ve teälı meyyäli görünmektedir. Ancak, bizlerin muntazam mekteplerimiz
ve kütüb-i ilm iye ve fenniye ve tedrisiyyelerim iz lüzüm u derecesinde mevcut
bulunmadığından hiläfet-i celile-i uzmänm saye-i m äarif vayesinde yaşayan Müs-
lüm anlarla b ir kat daha aläka ve räbıta kesb etm ek m aksadıyla Cemiyyet-i
İsläm iye azälarm dan, Ulüm-ı A rabiyye M üderrisi ve M ekteb-ifdädi M uallimi
264 Ikbal, 28 M ay/M ayıs 1914, no. 663.
265 BOA, Yıldız Sadäret Husüsı M ä’rüzatt, nr. 514/24.
266 BOA, Yıldız Sadaret Husüsı M ä’rüzatı, nr. 514/24.
Ahund Yusuf Tälibzäde Efendi te’äti-i efkär ve vesätat-ı läzimede bulunm ak gaye olan İsläm ittihadından uzaklaştırm ak için Arapça, Türkçe, Farsça ve Kürt-
m aksadıyla m erkez-i hilafet-i uzmä olan Dersaädete irsäl olundu. çeye vakıf olan Ermeniler tarafından K afkasya’ya zararlı neşriyatlar sokulmakta-
dır. Bunlan bir an önce tesirsiz hale getirmek ve Kafkasya M üslümanlannı etkile-
Dersäadet m e’murin-i aidesi tarafından kendisine muävenet-i läzimede bulu- melerini önlemek için karşı neşriyatta bulunulması.
nulmasını biz Rusya M üslüm anlan istirhäm ederiz. 5- İran’a, M ısır’a ve A vrupa’y a fırar edip, oralarda tutunam ayarak Kafkas-
ya’ya dönmek isteyenlere izin verilm em esi.
Mühür Neşr-i M aarif ve Umur-ı Hayriyye 6- M ektep m üdürleri ve öğretm enlerin O sm anlı H üküm eti’nin de uygun
Bakü M üslüm an Cem iyet-i Cemiyyet-i İslamiyye R e’isi görmesi ile İstanbul’dan tedarik edilmesi.
Hayriye İdaresi Ceneral Hacı Zeyneläbidin T akiyof ’ 7- Dinı kitaplann tefsirleri, peygam berim izin hadisleri, ahlakı kitaplar ve bu
konulardaki yararlı tam im lerin yaym lanm ası” .269

Bu vekäletnämede ilginç olan taraf yalnız Azerbaycan Müslümanları için değil, Talibzade Yusuf Efendi, Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin ve onun
Rusya’dayaşayan otuz milyon Müslüman için yardım talep edilmesidir. Cemiyet- başkanı olan Hacı Zeynelabidin Tagiyev’in takip etmeye çalıştığı hareket hattını, bu
i Hayriye tarafından verilmiş bu vekäletnäme ile, İstanbul’a gelen Talibzäde Yusuf şekilde açıkladıktan sonra, Hacı Zeynelabidin Tagiyev tarafından hazırlattınlarak üç
Efendi, Sadäret m akam ına 31 Temmuz 1323 (19 Ağustos 1907) tarihli olarak cilt halinde “Keşffi’l Hakaik” adtyla neşrettirilen Türkçe K ur’an-ı Kerim tefsirinin
sunduğu yazıda,267kendisinin Cemiyet-i Hayriye’nin idari işlerinde görev yaptığmı, özel olarak hazırlanmtş bir baskısını, Cem iyet’in Başkanı Zeynelabidin Tagiyev’in
Padişahayazdığıbir mektubla birlikte, Osmanlı Devleti’nin Padişahı ve Müslümanlann
ulema bir aileden geldiğini, Rus Yüksekokulu’ndan mezun olduğunu, Zeynelabidin
Halifesi olan n. Abdulhamid’e verilmek üzere Sadaret Makamı’na sunmuştur. Tagiyev
Tagiyev’in Rusya’da bazı kandınlmış, akılsız Müslümanlarm hiläfet makamı ve
tarafmdan Osmanlı Padişahma gönderilen mektup aşağıdadır:270
Osmanlı padişahı hakkmda yaptıklan garazkärane neşriyata cevap vererek, onlan
etkisiz bırakmak, Müslüman ahaliyi m a’nen ve dinen hilafet makamına daha
“Atabe-i felek-mertebe-i cenäb-ı zillulähi a ’zämiye Veli-ni’met-i cihan efen-
k u w etli olarak bağlamak ve onlan aydmlatmak için neşrettiği günlük Taze Hayat
gazetesinde268yazarlık yaptığmı belirttikten sonra, Bakü’ da Cemiyet-i Hayriyye- dimiz hazretleri!
i İslämiye’nin kurucusu ve başkanı olan Hacı Zeynelabidin Tagiyev’in takip etmeye
“Bu ana kadar Rusya D evleti’nin taht-ı hükümetinde bulunan biz otuz milyon
çahştığı hatt-ı hareketi, ana hatlanyla şu şekilde bildirmiştir:
Türk Müslümanlannm beyninde Türk lisänmda K ur’än-ı Şerif’in tefsiri bulunma-
dığmdan ekseriyetle onun m ezäm in-i äliyesinden istifade-yäb olamıyorduk. Li-
“ 1- Şimdiye kadar Kafkasya Türkleri yazışmalarında hep Farsça’yı kullan-
haza bu ähır vakitlerde säye-i hilafetväye-i cenäb-ı zillullähi a ’zamilerinde Bakü
mışlardır. Bundan sonra Farsça’nın yerine anadilimiz olan Türkçe’nin kullamlması
ulemäsından vilayet kadısı kullan väsıtasıyla Kelämulläh-ı Ş erif’i Türk lisanında
ve geliştirilmesi.
tefsir etdirüb tab ve neşrine m uvaffak oldum.
2- Bilumum m ekteb kitaplanm ızın Osmanlı Türkçesi ile yazılması.
3- Mekteblerimizin programınm Osmanlı M aarif programına göre yapılması.
“Ahd-i m e’ali-vefd-i cenäb-ı padişahilerinde hasıl olan işbu muvaflakiyct-i kem-
4-Merkezi İdaresi Bulgaristan’ın Vama Şehri ile İran’ın Urumiye Şehirlerinde
teränenin şükränesi yolunda huzür-ı celil-i şehriyärilerine mahzä arz-ı fariza-i ubu-
bulunan “Erm eni-Am erikan ve Ermeni-Proteston Komite-i M uzırrası’nm Kaf-
diyyete vesile olmak üzre mezkür tefsir-i şerifden huzür-ı bähirü’n-nür-ı hilafet-
kasya ve Azerbaycan Türklerini Hilafet M akamına bağhlıktan ve mukaddes
penahilerine bir takım takdim ettim. Eltäf-ı äliye ve merähim-i m üte’äliye-i hazret-i
hilafet-Penahilerinden kabülünü istirham ederim. 01 bäbda ve kätıbe-i ahvälde emr ü
261 BOA, Yıldız Sadäret Husüsi M ä’rüzatı, nr. 514/24.
268 Hacı Zeynelabidin Tagiyev’in sahibi, Haşim Bey Vczirov’un da sorumlu müdür ve başyazarı
269 BOA, Yıldız Sadäret Husüsı M ä’rüzatı, nr. 514/24.
olduğu Taze Haber 1907-1908 yılları arasında B akü’de çıkmış edebi, siyasi, iktisadl Türk
270 BOA, Yıldız Sadäret Husüsı M ä’rüzatı, nr. 514/24.
gazetesidir. (Rüstemova, Azerbaycan D evri Matbuatı, s. 4 1 .)
ferman velı-ni’met-i cihän halife-i bi’l-hakk ve padişah-her-dem-muvaffak efendimiz
hazretlerinindir.
Mühür Neşr-i M aarif ve Umur-ı Hayriyye
Bakü M islü m an Cem iyyet-i Cemiyyet-i İslämiyye R e’isi
Hayriye İdaresi Ceneral Hacı Zeynelabidin Tagiyef
Kullan
25 Ş e h r - i Cumäd-el-üla 1325-Şehir
B äkü”
XX. yüzyıla gelindiğinde, Rusya esareti altında yaşayan Türkler dini ihtiyaçla-
rını da yeterince yerine getiremiyorlardı. Rus Çar Hükümeti, Müslüman ahalinin
yaşadığı yerlerdeki havayı dikkatle takip etmiş, özellikle M üslüman halkla sıkı
tem asta olan M üslüman okullan, öğretmenleri ve din adam lannm faaliyetlerini
kontrol altında tutmuş ve İsläm edebiyatının her çeşidi yasaklanmıştı.
İşte bu baskılar yüzünden Azerbaycan’da da halk İslämı hayatı dilediği
şekilde yaşamıyor ve İsläm dinine ait kitaplan bulmakta zorluk çekiyordu. Hatta
1905 yılına kadar R usya’da Türkçe K ur’anı Kerim tefsiri yoktu. Yukanda verilen
belgeden de anlaşılacağı gibi, Bakü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin Reisi
Hacı Zeynelabidin Tagiyev’in çalışmalan ile Rusya’da ilk olarak “Keşfiil Hakaik”
adıyla Türk dilinde Kurän-ı Kerim ’in tefsiri yaptınlarak yayınlanmış ve bu tefsirin
özel olarak hazırlanmış bir nüshası da Osmanlı Padişahına gönderilmişti.
Sonuç olarak B akü M üslüm an Cemiyet-i Hayriyesi bu suretle Osmanlı
Devleti ile ilk ilişkilere girerek, Rusya M üslüm anlan adına ondan bazı yardım
taleplerindebulunmuştur. Cemiyet-i Hayriye’nin üyesi olan Talibzade Yusuf Bey
vasıtasıyla yaptığı bu ğirişime, Osmanlı Hükümeti tarafm dan nasıl bir cevap
verildiğinedairbirbelgetespitedilem em iştir. Ancak 1907’densonraTürkiye den
A zerbaycan’a öğretmenler, din adamları, dinı kitaplar ve m atbaa malzemeleri
gönderildiği ve Kafkasya Müslümanlan ile daha sıkı temaslar kurulmaya çalışıldığı
görülmektedir.
3 KURAT, Rusya Tarihi, s. 412-413.
II. BÖ LÜM
I. DÜNYA SAVAŞI’NDA AZERBAYCAN TÜRK LER İNİN
KAFKAS CEPH ESİ SAVAŞLARINDAN Z A R A R GÖREN
AN A D O LU T Ü R K L ER İN E “K ARDA Ş K Ö M E Ğ İ (YA RDIM I)”
VE BAKÜ M Ü SL Ü M A N CEM İYET-İ HAYRİYESİ
A. Birinci Dünya Savaşm da Azerbaycan
Azerbaycan Türkleri arasında millı bilincin geliştiği ve Türkçülük fıkrinin ön
pläna çıktığı bir dönemde, Birinci D ünya Savaşı başlamışü. Trablusgarp ve Bal-
kan Savaşlannm uyandırdığı milli heyecanın tesirleri Azerbaycan Türkleri arasmda
hälädevam ediyordu.1Ahm et Ağaoğlu ve Hüseyinzäde Ali B ey ’in İstanbuPdaki
faaliyetleri Türkiye’de, Azerbaycan Türklerine karşı ilgiyi ziyadesiyle artırırken
Azerbaycan Türkleri de gerek kültürel ve gerekse ticaret alanında Türkiye ile
ilişkiler kurmaya çahşıyorlardı. Nitekim, daha Birinci Dünya Savaşı başlamadan
kısa bir süre önce, Azerbaycan’ın en büyük tacirlerinden olan Hacı Zeynelabidin
Tagiyev bir temsilcisini Türkiye’ye göndererek, fabrikalannda ürettiği kumaşları
Türk ordusuna satmak için girişim lerde bulunuyordu.2
Temmuz-Ağustos 1914 ’te, Rusya, Avusturya-Macaristan ve Almanya’ya karşı
savaşa gırmiş,3henüz Osmanh Devleti savaşa katılmamıştı. Rusya’da yaşayan diğer
1 MEHMET-ZADE MİRZA BALA, “Cafer Cabbarlı, Diriliği, Yarattıkları ve Vakitsiz Ölümü
(1889-1934)” Kurtuluş, no. 4, (Şubat 1935), s. 107.
Hacı Zeynelabidin Tagiyev 1913 yılı sonlannda Mehmet Giray Efendi’yi fabrikasmda ürettiği
kumaş numuneleri ile birlikte Trabzon’a göndermiştir. Trabzon Vilayeti’nden Harbiye Nezaretine
gönderilen yazıda, Hacı Zeynelabidin Tagiyev’in Vckılı 'nin Trabzon’da kendisine bir nıuhatap
bulamadığı belirtildıktensonra, HarbiyeNezareti’ninkumaş alımı için Hacı Zeynelabidin Tagiyev’le
bir mukavele yapmasının hem Harbiye Nezareti’nin hem de “Memalik-i ecnebiye de yaşayatı
dindaşlanm ızm menfaatine olacağı” kaydedilmiştir. 3 0 A, DH. KMS, 1331-2-23, Dosya No. 5,
Vesika no. 5.
 Müslümanlar gibi, Azerbaycan Türideri de Çarlık Rusya’smın tebalan olarak üzerlerine
düşen yükümlülükleri yerine getirraek zorunda idiler. Azerbaycan’ın milli buıjuvazisi
savaşın başlamasıyla Kızıl H aç’a büyükyardımlardabulunurken,4Tagiyev gibi birçok
Bakülü zengin yapılacak askeri hastahaneye maddı yardım önerdikleri gibi, Alman
cephesinde savaşacak Azerbaycanh gönüllü birliklerin oluşturulmasmı fınanse
etmişlerdi.5Yine Bakülü zenginlerden bir kısmı, KafkasyaGencl Valisi’negönderdikleri
bir mektupta, savaşta Çarlık Rusyası’na her türlü yardımı yapmaya hazır olduklannı
bildirmışlerdir.6Devlet Duması’nda bulunan Müslüman vekiller Rusya’ya bağlılıklannı
açıkhyorlardı. Devlet Duması üyesi olan Azerbaycanlı Caferov’un Milliyet gazetesin-
de yayınlanan “Müslümanlara Müracaat” adlı bildirisinde Müslümanlar vatanı koru-
maya davet ediliyordu. Bakü basıru da hükümetin baskısmdan çekinildiği için dikkatii
davranıyor, Rusya’yı destekler yazılaryazıyordu.7
Azerbaycanlılar, Tatar ve Başkurtlar gibi askere ahnmışlar ve Rus cephesinde
savaşa katılarak, pek çok kurban vermişlerdi.8 Bu dönemde Azerbaycan, Tatar,
Başkurt ve K ınm Türklerinden 200 bin kişi askere alınmıştı. 1914-1917 yıl ları
arasında 200 kadar A zerbaycanlı Türk, subay olarak Rus ordusunda görev
yapmıştı.9Genelde Alman cephesinde savaşan subay sınıfındaki Azerbaycanlılar
arasında Samed M ihmandarov, Ali Ağa Şihlinski, Hüseyin Han Nahçivanski
gibi generallerde bulunm aktaydı.10
4 TALIBOVA, Kulturno, Prostvetitelskaya i Blagotvoritelnaya Deyatelnost Azerbaycanskoy
Burjvazii, s. 176-177.
5 SWIETOCHOWSKİ, Rus Azerbaycanı, s. 110.
6 İstoriya Azerbaydjana, II, s. 158.
7DEVLET, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi, s. 247. Azcrbaycan gazetelerinde halkın,
Rus Devleti’ne sadakatlannı bildirdiği pek çok yazı çıkmıştır. (Basiret, 18 Oktıyabır/Ekim, 1
Noyabır/Kastm 1914, no. 26,28).
8Naki Keykurun, Azerbaycanhlann askere ahnması konusunda özet olarak şu bilgileri vermektedir.
“Ruslar, AlmanCephesindeyenilgiler alıp, sıkışmaya başlayınca, Kafkasya Türklerinin orduya
asker alınacağını ilän etmiştir. Ancak Azerbaycan Türklerinin önde gcleııleri buna itiraz cderek,
daha önce Devlet Dumasmda Azerbaycan Türklerinin orduya askcr alınmasını Azerbaycanlı
Dumaüyeleri istediğinde, Rushüküm etininbunu reddettiğini Kafkasya Valisi’nc hatırlatarak,
şimdi asker almmasmın doğru olmayacağtnı söylemişlerdir. Yapılan tartışmalardan sonra,
Azerbaycan Türklerinden zorunlu değil, yalnız gönüllü olanlarm askerc alınması Kafkas Valisi
tarafmdan ilän edilmesi kararlaştınldı. Durum bir hafta sonra ilän edildi. Yalnız Azerbaycan’dan
değil, Kafkasya’nın diğer eyaletlerinden de gönüllüler çıktı. Azerbaycanlıların verdiği bir a!ay
ile diğer Kafkasya eyaletlerinin verdiği beş alay birleştirilerek bir fırka kuruldu. M uvazzaf
askerlerden teşekkül etmediği için fırkaya, yabancı maııäsına gclen “Diki Divizya” adı verildi.
(KEYKURUN, Azerbaycan İstikldl Mücadelesinin H atıralan, s. 25-26).
9 DEVLET, Rusya Türklerinin M illi M ücadele Tarihi, s. 247.
10 SWIETOCHOW-SKI, Rus Azerbaycanı, s. 110. Rus ordusunda görev yapan bu Azerbaycanlı
subaylar hakkında fazla bilgi içinbkz.: Ş. NEZİRLİ, AzcrbaycanGeneralları, Bakü 1991.
Savaş Avusturya-Macaristan ve A lm anya’ya karşı devam ettiği sürece,
vatanseverlik ve Rusya’ya bağhlık basit konular olarak kalmıştı. Azerbaycan’da
hiç kimse Türkiye’nin savaşa girm esini arzu etm iyordu. Gelişmeye başlayan
ilişkileri devam ettirmek düşüncesinde idiler. M esela, Avrupa’da savaşrn başladığı
günlerde, Bakü’da bulunan ve çeşitli gazetelerde m akaleler yazan, daha sonra
Türiaye Komünistlerinin lideri olacak olan Mustafa Suphi’nin11 9 Ağustos 1914’te
Basiret gazetesinde ‘T ürkiye’nin Dahili İşleri” başlığı ile kaleme aldığı bir makale-
de,12Türkiye’de savaş rüzgarlannm estiğini ve Türkiye’nin R usya’ya karşı sava-
şa girebileceği tarzında düşüncelerini belirtm esi dahi, A zerbaycan’da tepki ile
karşılanıyordu. Nitekim, hem en 10 A ğustos 1914 tarihli İkbal gazetesinde, “H.
R” imzasıyla “Türkiye ve Avrupa M uharebesi” adlı bir m akale yayınlanmıştı.13
Bu makalede, M ustafa Suphi’nin İstanbul gazetelerinin savaş taraflısı yaymlar
yaptığı ve İstanbul H üküm eti arasm da Rusya ile savaşa taraftarlann olduğu
hakkındaki yazdıklannm tem elsiz olduğu belirtilerek, İstanbul matbuatından ve
bunlann Rusya’ya akislerinden öm ekler verilmektedir. “H..R” Türk matbuatmın
oldukça mülayim ve sulhperver olduğunu da kaydetmektedir.
Görüldüğü gibi, Ağustos 1914 Azerbaycan’ın da hiç kimse Türkiye’nin savaşa
girme ihtimalini düşünmüyor, M ustafa Suphi’nin bu konudaki düşünce ve sezgileri
doğru bile olsa, buna inanm ak istemiyorlardı.
Savaşın başladığı ilk günlerde, Azerbaycan Türideri ile Türkiye arasındakı ilişkiler
sıcaklığını koruyordu. Hatta bu günlerde Almanya’da bulıaıan Azerbaycan Türklerimn
haklanm gayr-i resmi de olsa korumayı Tüıkiye bir kardeşlik görevi olarak addediyor-
du. Mesela, Rusya’nın Alm anya’ya savaş ilän ettiği esnada, B akü’nun önde gelen
zenginlerinden Hacı Zeynelabidin Tagiyev ailesi ile birlikte Alm anya’da istırahat
etmekte idi. Savaşın başlamasıyla Almanya, ülkesinde bulunan bütün Rusya vatan-
daşlanm gözetim altına almaya başladı. Hacı Zeynelabidin Tagiyev ve ailesi de bundan
nasibini alırken, Tagiyev’in Alman bankalanndaki parasına da el konulmuştu. Bu zor
durumda Tagiyev, Rusya’da yaşayan bir Türk olarak, Almanya’dakı Türiaye Sefaret-
hanesi’ne müracaat ederek, yardım istemiştir. Türkiye’nin Almanya Sefırinin şahsı
gayretleri ve Kayzer II. Wilhem ile görüşmesi sonucu Hacı Zeynelabidin Tagiyev’e
ailesi ve parasını alarak Bakü’ya dönmesine izin verilmiştir.14
11 M ustafaSuphi’ninBakü günleri hakkında bkz.: Yavuz ASLAN, TürkiyeKomünistFırkast ’nın
Kuruluşu ve M ustafa Suphi, TTK. Y ay., A nkara 1997, s. 15-22.
12 MUSTAFA SUPHİ, “Türkiye’nin Dahili İşleri”, Basiret, 9 Avgust/Ağustos 1914.
13 H. R., “Türkiye ve Avrupa Muharebesi”, İkbal, 10 Avgust/Ağustos 1914.
14 SÜLEYMANOV, İşittiklerim, Okuduklarım, Gördüklerim, s. 166-167.
 Osmanlı Devleti, tüm gayretlerine rağmen bu savaştan kendisini kenar tuta-
mayarak, Almanya’nm da tazyiki ile, savaşın başlamasından yaklaşık üç ay sonra
savaşa girmek zorunda kaldı. Osmanlı Devleti savaşa girerken bunun bir cihat
olduğunu ilän etmiş ve tüm dünya Müslümanlarmı cihata çağınnıştı.15
Savaşmbaşladığı zaman Türkiye’de, EnverPaşa oldukça etkili idi. Milliyetçilik
ruhunun gittikçe kuw etlendiği bir zamanda Enver Paşa’nm bu cereyamn dışmda
kalması imkansızdı. Mamafih siyası bir şahıs olması hasebiyle aynı derecede “Panislä-
mist” görüşünü de benimsemesi ve Türkiye’nin düşmanlanna karşı hem Türk milliyet-
çiliğini, hem de İsläm dinini birer silah olarak kullanması gayet tabii idi. Savaşm
çıkması ile, Türkiye’nin dışındaki iki yüz milyonu aşan Müslümanlardan ve özellikle
Rusya’daki Türk-İsläm zümrelerinden geniş ölçüde faydalanmak mümkün olacağı
görüşü ile “cihad” ilän edilmiş ve bilhassa Kafkaslarda olmak üzere “Türkçülük”
esaslarma dayanan bir siyasetin gerçekleştirilmesi istenmişti. Enver Paşa şahsmda
her iki cereyanı toplamakla beraber “Türkçülük” ona daha cazip gelmekte idi.'6
Zira Osmanhların Kafkaslardaki ilerleyişinin muhtemelen, en büyük destek gücü,
Rus sının ötesinde oturan Müslüman halklar olacaklardı. Bunun içinde, Rusya’ya
karşı ayaklanmaya en hevesli olanlar Acaralılardı. Fakat, Osmanlılar, askerlerinin
girişiyle Dağıstanlılar ve Azerbaycanlılannda ayaklanacaklannı umuyorlardı.'7Aslmda
önceden savaş ihtimaline karşılık İttihat ve Terakki’nin önderleri tarafından
Kafkasya’da çalışmalaryapünlarak, bir zemin oluşturulmaya çalışılmıştı. Azerbaycan
Türklerinin yanı sıra Gürcüler, Ermeniler ve Dağıstanlılar arasmda da bu yönde
çalışmalar yapılmıştı.18Azerbaycanlılarla, İstanbul’daki sürgün-göçmenlervasıtasıyla
bağlantı sağlanıyordu. Enver Paşa’nın amcası Halil Paşa, emrine verilen üç tümenlik
bir k u w et ile Azerbaycan üzerine görevlendirilmişti. Halil Paşa’nm görevi, Kuzey
İran’a girerek, Hazar kıyısını Ruslardan temizlemek, batıdaki Osmanlı smınna yakm
Rus kuwetlerini engellemek üzere güneyden Bakü’ya saldırmaktı.'8 Enver Paşa
bununla Kafkaslardaki Türk-Müslüman unsurlan Ruslara karşı harekete geçinnek
imkänına kavuşacağmı sanıyordu.19
15 KURAT, Türkiye ve Rusya, s. 250-253.
16 KURAT, Türkiye ve Rusya, s. 254; Şevket Süreyya AYDEMİR>£«v<?/-/5ay«, İstanbul (978, c.
III, s. 16.
17 SWIETOCHOWSKI, Rus Azerbaycam, S. 111; HALİL PAŞA (KUT), İttihat ve Terakki 'den
C um huriyete: Bitm eyen Savaş, Haz. T. Sorgun, İstanbul, 1972, s. 135-136; Käzım
KARABEKİR, Birinci Cihan Harbine Nasıl Girdik, İstanbul, 1994, s. 132; A. İlısan SABİS,
Harp Hatıralarım, II, Ankara 1951, s. 90; ALLEN-MURATOFF, Türk-Kafkas Sınınndaki
Harplerin Tarihi, s. 281.
18 SWIETOCHOWSKI, Rus Azerbaycanı, s. 111-112; HALİL PAŞA,.Bitmeyen Savaş, s. 136.
19 KURAT, Türkiye ve Rusya, s. 284.
Takviye edilen Halil Paşa komutasındaki kuw etler, Ocak 1915’te, Tebriz’i
zaptederek, Rus Azerbaycanı’nın kapısına dayanmışlardı. Osm anhlann Kafkasya
siyasetinin rehberi Ö m erN aci idi ve Ö m er Naci Azerbaycan ve Doğu Kafkasya
İttihat ve Terakki Komitesi Müfettişi olarak atandı. Bu atama, Osmanlılann iki
Azerbaycan’ı birleştirme isteklerini ve bunun Osm anlı D evleti’nin himayesinde
gerçekleşeceği imasını taşıyordu.20Osm anlı kuw etlerinin Tebriz’i zaptı pek uzun
sürmedi. Zira Sankamış’ta savaş sona erince, Rus k uw etleri derhal Tebriz’i geri
almışlardır. Buna rağmen, Osmanlı k u w etleri bölgeye saldınlarını sürdürdüler.
Fakat bu akınlarda Ruslar tarafmdan püskürtülmüştür.21Neticede, Enver Paşa’nın
bu ileri yürüyüşten beklediği ve umduğu “Türkçülük” semereleri elde edilemedi.22
Osmanlı Devleti’nin R usya’ya karşı savaşa girm esi Azerbayean Türklerini
kanşık hislere sevketmişti. B ir tarafta tebası olduklan ve Alm anya ve Avusturya-
Macaristan’a karşı savaş başladığmda bağlılıklanm ilän ettileri Rusya, diğer tarafta
da kalben metbu olduklan Türkiye bulunm akta idi. T ürkiye’nin R usya’ya karşı
savaşa girdiği haberi A zerbaycan’da alındığı zam an, B ak ü ’da, Basiret ga-
zetesinde çıkan bir makalede, T ürkiye’nin savaşa girm esinden dolayı hayrete
düştükleri, kendilerinin Türkiye’ nin bu savaşa girm ektense, Avrupa’nın savaş
dolayısıyla meşguliyetinden istifade ederek, kendi iç işlerini bir düzene koymasını
ve daha kuw etli bir hale gelmesini bekledikleri yazılmaktaydı.23 Çarlık Rusyasının
sıkı kontrolu ve baskısı yüzünden A zerbaycan Türklerinin açıkça Türkiye’den
yana bir tavır koym aları m üm kün değildi. Bu arada A zerbaycan’da 1914 ve
1915 yıllarm da Ruslara karşı bazı sabotaj olayları oldu ve R usya aleyhtarı bazı
broşürler ortada dolaşmaya başladı.
Özellikle Ö m erN aci’nin Tebriz’de bulunduğu esnada, gerek İran Azerbay-
ca n ’ında ve gerekse Doğu Kafkaslarda, Ruslara karşı ayaklanm alar başladı.
B u hareketlerin merkezi D ifai teşkilatının güçlü olduğu Gence idi.24 Bu arada
Azerbaycan Türklerinin bu teşkilät vasıtasıyla Osmanlı Devleti ile temasta bulun-
duğu da anlaşılmaktadır. N itekim 1915 yılı Şubat’ında, Feth Ali H an’m yeğeni
20 SWIETOCHOWSKI, Rus Azerbaycanı, s. 113-114.
21 Fevzi ÇAKMAK, Büyük Harpte Şark Cephesi Hareketleri, Ankara 1936, s. 96; KURAT,
Türkiye ve Rusya, s. 286.
22 SÜNBÜL, Azerbaycan Dosyası, s. 52.
23 Basiret, 18 Oktıyabır/Ekim 1914.
24 KURAT, Türkiye ve Rusya, s. 500. Birinci Dünya Savaşı esnasında Difai’nin ve Genceli Türk
gençlerinin Ruslara karşı verdiği mücadeleler hakkında bkz.: (KEYKURUN, Azerbaycan İstikläl
Mücade/esinin Hatıralan, s. 24-27. )
 Emir Arslan Han Hoyski gizlice sının geçerek Erzurum’a gelmiş ve Türk makam-
lanyla temas kurmuştur. Arslan Han Hoyski, Difaı teşkilatımn sözcüsü sıfatı ile
Transkafkasya Müslümanlannın müstakil bir devlet kurmak arzulannı Türk ma-
kamlanna anlatmıştır. Onun teklifine göre, Bakü, Gence, Erivan Gubemiyalanyla
' Terek ve Dağıstan’ı dahil ederek İsviçre väri müstakil bir devlet kurulması müm-
kündü. Kafkaslarda Türiciye ile Rusya arasında böyle büyük bir tampon devlet
kurulması fikri, Enver Paşa tarafından da muvafık bulıuımasma rağmen, Türk
ordusunun Ruslar karşısındaki mağlubiyetleri böyle bir projenin gerçekleşmesine
mani olfnuştu.25
Ruslar, küçük çaplı da olsa bu ayaklanmalar, sabotajlar ve kendi aleyhlerinde
çıkan broşürler karşısında tedbirlerini artırdı. Ayaklanmalar kısa sürede bastınlır-
ken, bu dönemde birkaç Azerbaycan gazetesi de kapattınldı.26
Bu arada Ruslar tarafmdan, Türkiye’yi Azerbaycan halkmın gözünden düşür-
mek için, Bakü’da çıkan Rusça gazetelerde maksatlı haberler yazdınldığı anlaşıl-
maktadır. Mesela, Türkiye Hükümeti’nin İstanbul’da bulunan Ahmet Ağayev’i
önce hapse attığı, sonra da öldürttüğü Rusça Bakinets gazetesinde haber verilmiş-
tir. Ancak buna pek ihtimal verilmediği, yine Bakü’da, Türkçe çıkan gazetelerde
görülmektedir. 23 Aralık 1914 tarihli, İkbal gazetesi son zamanlarda böyle yalan
yanlış haberlerin, şayialann maksatlı olarak yazıldığını belirterek, “Ahmet Ağayev’
in İstanbul’daki mevkiine göre, onun hapsi ve katli hakkmdaki havadislere ehem-
miyet vermemek ve ciddi bir nazarla bakmamak mümkündür” diye yazmaktadır.27
Bu dönemde Rus sansürü yüzünden, birçok Türkçe gazetenin sayfalanmn
boş çıktığı görülmektedir.28Ruslann bu sıkı sansürüne rağmen Azerbaycan gaze-
telerinin bir kısmı şifreli olarak, Türkiye yanlısı yayınuıı devam ettirmişti. Mesela,
“... Sankamış’tan bir kalemim vardı o da kınldı.” veyahut “... Kış olmasma
rağmen Kars civannda horoz gülü hale bitmiştir” şeklinde Osmanlı ordusunun
ilerlediğine işaret ediyorlardı.29
23 KURAT, Tärkiye ve Rusya, s. 500; SWIETOCHOWSKI, Rus Azerbaycam, s. 115.
24 SWIETOCHOWSKI, Rus Azerbaycam, s. 114.
27 İkbal, 23 Dekabır/Aralık 1914, no. 821.
2* Devrin Azerbaycan gazeteleri incelendiğinde, gazetelerin bazı sütünlannın sansür yüzünden
boş çıktığı görülecektir.
29 MİRZA-BALA, “Cafer Cabbarlı, Diriliği, Yarattıklan ve Vakitsiz Ölümü”, s. 110.
Azerbaycan basını üzerinde sansür gittikçe artmış ve daha fazla etkili olmaya
başlamıştı. Mehmet Emin Resulzade tarafindan Ekim 1915 tarihinde çıkanlmaya
başlanan ve programını “Tüıkleşmek, İslämlaşmak ve Muasırlaşmak” olarak açıkla-
yaaAçıkSöz gazetesi30dahi, Rus Ordulannı “Bizim koşunlar (ordular)” diye adlandı-
rarak, “Bizim koşunlar Türk hücumlannı püskürttüler” şeklinde yazmak zorunda
kalıyordu.31
Rus sansürü ve baskısma rağmen Azerbaycan Türkleri firsat buldukça, münfe-
riden de olsa, Tüıkiye ile temas kurmak ve bu savaşta Osmanlı Devleti ’ne yardımcı
olmak için faaliyetlerde bulunuyorlardı. Mesela Stavropol Gubematoru’nun Bakü
Başnaçalniki’ne 1 Şubat 1916 ’da, gönderdiği bir yazıda, Baku tacirlerinden Hacı
Zeynelabidin Tagiyev’in vekil ettiği Rıza Bey Memedov’un Stavropol Gubemiya-
sı’nın kazalannda büyük miktarda tahıl satxn alarak, bu tahılı yalnız Bakü’ya değil,
İran’a ve sonra Rusya’nın düşmanlannın (Tüıkiye kasdediliyor) erzak ve teçhizatına
gönderdiği belirtilerek, bunun araştınlması istenmiştir.32
1916 yılmda Kafkas Cephesi ’nde, Türic Ordusu’nun mağlubiyetleri Azeıbay-
can Türklerini ziyadesiyle üzmüş ve Anadolu’dan gelen felaket haberleri, esir
Türk askerlerinin Nargin Adası’na götürülüşü gibi olaylar, Azerbaycan Türklerini
derinden yaralamıştı. Osmanlı Devleti’nin Kafkas Cephesi savaşlannda Rusya’ya
mağlup olması Azerbaycan Türklerinin istikläl arzulannı törpülemiş ve onlann
bu konudaki ümitlerinin azalmasma sebep olmuştu. Bu tarihlerden itibaren Azer-
baycan Türkleri ilgilerini, Rus işgaline uğrayan yerlerdeki Müslüman harpzedele-
re, savaşta esir düşen Türk esirlerine ve kendilerinin Rus ordusunda bulunan
Müslüman askerlerinin problemlerine yönelttiler.33 Kafkas Cephesi savaşlannda
30 Açık Söz, 2 Oktıyabır/Ekim 1915, no. 1.
31 AçıkSöz, 2 Oktıyabır/Ekim 1915, no. 1.
JJ Azeıbaycan Cumhuriyeti Merkezi Devlet Yeni Tarih Arşivi, F. 498, Op. I, D. 98, L. 52.
33 Rus Ordusunda bulunan Müslüman askerlerin problemlerini görüşmek için, Rusya’da bulunan
Müslüman Cemiyetler, Aralık 1914’de bir toplantı yapmışlardır. Petrograd’da Rusya’nın her
tarafindan temsilcilerin katıldığı bütün Rusya “Müslüman Cemiyetler lçtimäı”nda, Rus ordusunda
bulunan Müslüman askerlerin problemleri görüşülmüş, yaralanan askerlere yardım ve dertlerine
çare bulmak için “Sıhhiye Desteleri” ve Seyyar hastahaneterkurmak kararlaştınlnuştır. Bu Sıhhıye
destelerinin nişanı olarakta, üstünde “lailahe-illallah” kelimesi ve bir hilalin bulunacağı bir bayrak
kabul edilmiştir. Sıhhiye destesi içinde her türlü ihtiyaçlan dini karşılamak için bir de “Molla”
bulunması kararlaştınlmıştır. Aynca, savaşa giden Müslüman askerlerin ailelerine yardım yapılması,
ölenlerin çocuklanna sahip çıkılarak, okutulması gibi meselelerin görüşüldüğü bu toplantı da, Osmanh
D evleti’nin savaşa girmesi ile birlikte, Rusya’daki gazetelerde çıkmaya başlayan Müslümanlann
dinı hislerini rencide eden haberlerin durdurulması için hükümet nezdinde girişimlerde bulunulmast
kararlaştınldı. (fkbal, 10,12,15,16,29 Dekabır/Aralık 1914, no. 810,812,814,815,825).
m ağdur duruma düşm üş öz kardeşlerine “K ardaş K öm eği” parolası ile tarihte
eşi benzeri görülmemiş bir yardım çalışm asına giriştiler.
B. Kafkas C ephesinde O sm anlı-R us Savaşları ve M üslüm an Halkın
M aruz Kaldığı M ezälim ler
Amiral Souchon kom utasında K aradeniz’e çıkan Türk donanm asının 29
Ekim 1914 sabahı, R usya’nm Sivastopol, Odesa, N ovorossiski ve K efe deniz
üslerine ateş açması ile Osmanlı D evleti’yle R usya arasmda savaş fıilen başladı.34
Bunun üzerine 1 K asım 1914’te, R us K afkas Ordusu, M usun, Eleşkirt,
Mecingert, Karaurgan, Kötek ve Kaleboğazı bölgelerinden Türk smırlanna girer-
ken,35 2 Kasım 1914’te, Rus Ç a n II. N ikola yaym ladığı m anifestoyla Osmanlı
Devleti ile savaşınbaşladığını ilän etti.36 Kafkas Cephesi’nde ilk önemli çatışma-
lar 10 Kasım ’da başladı. Ö nceleri Osm anlı kuvvetleri, Rus ordusuna karşı bazı
küçük başarılar kazanarak, K a rs’a doğru yöneldiler ve büyük bir müdafaa ile
karşılaşmadan Batum bölgesine girdiler.37 Önceden Enver P aşa’nın emri ile
Batum bölgesinde Teşkilät-ı M ahsusa’mn çalışm alan sonucu, Lazlar ve Acaralar
arasm da teşkilatlanm alar yaptırılm ıştı. B u sebeple, O sm anlı kuvvetleri Batum
bölgesine girdiğinde, bunlar ayaklanarak Osmanlı kuw etlerinin yanında yer aldı-
lar.38 Elviye-i Seläse’ye giren T ürk birlikleri bölge ahalisinin de yardımlarıyla,
21 K asım ’da, A rtvin’i ve B orçka’yı, 1 A ralık’ta da A rdanuç’u Rus işgalinden
kurtardılar.39 Sankamış bölgesinde, Türk-Rus ordulan arasmda savaş tüm şidde-
tiyle sürerken, A rdanuç üzerinden hareket eden Türk kuvvetleri 29 Aralık
1914’de Ardahan’ı kurtardılar.40
34 Birinci Dünya Harb 'ı 'nde Türk Harbi, Kafkas Cephesi 3. Ordu Harekätı, Genelkurmay Yay.,
Ankara 1993, C. I, s. 100.
35 Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Kafkas Cephesi, cilt 1, s. 100.
36E. F. LUDŞUVEYT, Turtsiyav GodıPervoyMiravoy Vaynı I914-I9I8gg. (Voyenno-politiçeskiy
Oçerk), Moskova, 1966, s. 62.
37 N. G. KORSUN, Pervaya Miravaya Vayna na Kavkazskom Fronte, Moskova 1946, s. 5.
38 SWIETOCHOWSKI, Rus Azerbaycam, s. 111-112; SABİS, H arp Hatıralarım, II, s. 84;
ALLEN-MURATOFF, Türk-Kafkas Sınırmdaki Harplerin Tarihi, s. 248; E. K. SARKİSYAN,
Ekspansionnistkaya Politika Osmanskoy İmperii v Zakavkaze, Yerevan, 1962, s. 183. Elviye-
i Seläse bölgesinde Müslüman halk arasında Teşkilät-ı Mahsusa’nm yaptığı çalışmalar hakkında
bkz.: DAYI, Elviye-i Seläse (Kars, Ardahan, Batum) ’de Milli Teşkilätlanma, s. 24-26.
39 Şehir ve Kasabalarm H arp Bölgeleri, Bombardıman, İşğal ve Kurtuiuş Tarihleri, Ankara
1977, s. 8-10; M. Adil Ö ZDER,A rtvin ve Çevresi 1918-1921 Savaşları, Ankara 1971, s. 112.
40 ÇAKM AK, Büyük H arpte Şark Cephesi, s. 61.
Diğer taraftan asıl çarpışmalar Köprüköy mevkiinde cereyan ediyordu. Köp-
rüköy mevkiinde ilerleyen Rus ordusu, Hasan İzzet Paşa komutasındaki kuw etler
tarafından durdurulmuş, yapılan karşı taarruzlar sonucunda, Rus kuvvetleri 7
binden fazla kayıp vererek geri çekilmek zorunda kalmışlardır. Arkadan yetişen
Rus yardımcı kuvvetleri sayesinde, Rus çekilişi bir kaçış haline gelmemiştir.41
17 K asım ’a kadar süren çarpışm alarda Hasan İzzet P aşa’nm Rus ordusunu
durdurarak, başarılar kazanması T ürk askerinin moralinin yükselrnesini sağladığı
gibi, Çarlık Rusyası esareti altm da bulunan Türkleri de umutlandırm ıştı.42
Türk ordusunun bu başarıları ve Elviye-i Seläse’de bölge Müslümanlannın
Osmanlı kuvvetleri yanında yer alarak, Ruslara karşı ayaklanmaları gibi olaylar
Enver P aşa’yı oldukça üm itlendirmişti. Ruslara vurulacak bir darbe ile, Batum
bölgesinde olduğu gibi, bütün Kafkasya Müslümanlan Ruslara karşı ayaklandınla-
bilecek, böylece Osm anlı ordularına Orta A sya’nm yolu açılm ış olacaktı.43
Bu ideali gerçekleştirmek için bölgeye gelen Enver Paşa, III. Ordu’nun ku-
mandasını bizzat kendi üzerine alarak, Türk kuw etlerine, 22 Aralık 1914’te, ileri
yürüyüş emrini verdi. Tarihe Sarıkamış Savaşı olarak geçen çarpışmalar, 17 Ocak
1915’e kadar devam etti. Türk Ordusu büyük kayıplar vererek, geri çekilmek
zorunda kaldı. Türk Ordusu Ruslann karşı saldınlanndan ziyade soğuktan ve hasta-
lıktan kınldı. Hatta X. Kolordu Kumandanı Hafız Hakkı Paşa dahi, tifusten hayatını
kaybetmişti. Binlerce asker Ruslara esir düşmüştü. Bunların içerisinde IX. Kolordu
Kumandanı Ali İhsan Paşa ve birçok üst rütbeli subayda bulunmaktaydı.44
Sarıkamış m ağlubiyeti Kafkas Cephesi savaşlarında bir dönüm noktasını
teşkil etmiştir. Sankamış taarruzlannda Türk kuvvetleri çok büyük ölçüde kuw et-
lerini kaybettiği için Erzurum, Doğu Anadolu ve Karadeniz sahili artık Rus taarru-
zuna karşı müdafaa gücünü kaybederken, K afkasya’da yaşayan M üslüman-
Türk ahalinin ümitleri de suya düşüyordu.
41 LARCHER, Büyük Harpte Türk Harbi II, İstanbul, 1928, s. 334; SABİS, Harb Hatıralanm,
II, s. 153-155.
42 ÖZDER, Artvin ve Çevresi 1918-1921 Savaşları, s. 162.
43 LUDŞUVEYT, Turtsiya v Godı Pervoy Miravoy Vaynı, s. 63; KURAT, Türkiye ve Rusya, s.
268.
44 Sarıkam ış hareketi hakkm da bkz.ı N . G. KORSUN, Sarıkanıışskaya O peratsiya na
Kaukazskom Fronte, Moskova 1946; B irinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Kafkas Cephesi,
I, s. 347-535.
 Nitekim, Sankamış hareketinden hemen sonra Ruslar, Batum ve Güney
Azerbaycanbölgesinde ileri harekete geçtiler. Kısa süre içerisinde Elviye-i Seläse
bölgesinin tamamı yeniden Ruslann eline düştü. Rus Kumandanı Liyahov, Batum
bölgesinde Türk kuwetlerini destekledikleri için Acaralılar, Lazlar ve Türkleri
cezalandırmaya başladı. Rus katliamından Çoruh vadisinin 52 bin kişilik ahalisinden,
7 bin kişi canlı kalabilmişti.45Ar.dahan’a giren Sibir Kazak Tugayı ve daha sonra
gelen Rus piyade kuwetleri, Türkleri alkışlayıp, onlara yardım ettiniz suçla-
malanyla, kasabayı yakıp yıkarak halkını kılıçtan geçirmişlerdir.46 Açık Söz
gazetesinin yazdığma göre, Ardahan bölgesinde 14, Şavşat’ta 42 köy yerle bir
edilmiş, Artvin bölgesinde 30 binden fazla halk Ruslarm yaptıklan katliamlardan
zarar görmüştür. Buralarda 100’den fazla köy tamamen boşalmış, evler, yurtlar
yakılmış, yıkılmıştxr.47 Artvin, Ardanuç, Borçka ve çevre yerlerde Ruslann
yaptıklan katliamlar o kadar büyük olmuştur ki, daha sonra bölge halkma yardım
için giden Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi temsilcileri, bölgenin birçok
yerinde yardım edecek tek bir kişi bulamamışlardır.48
Ruslann ahaliyi hain ilan ederek, giriştikleri katliamlar Çıldır, Göle, Oltu ve
çevrelerinde de devam etmiştir.49 Ruslann yaptıklan, bu katliamlara gerek Rus
ordusunda bulunan Ermeni gönüllü taburlan ve gerekse bölgede bulunan ve ön-
ceden teşkilatlanarak silahlanmış Ermeni ve Rum çeteleri de katılmıştır. Oltu’nun
Havdos Köyü’nün erkekleri tamamen, Terpinik köyleri ve Tavusker halkuun büyük
kısmı Rus ve Ermeniler tarafmdan katledilmiştir.50 Rus ordusunun öncülüğünü
yapan Ermeni çetelerinin işgalle birlikte, Müslüman köylerinde yaptıklan mezalimi
Oltu muhacirlerinden Humuszade Halis ile Ramiz, Osmanlı yetkililerine anlatmıştır.
Ermenilerbugünkü Olur Ilçesi’ne bağlı Karacasu (Peneskirt), Boğazören (Ürek),
Colakir, Ekinlik (Oğdabed), Uzunharman (Havdos), Yaylabaşı (Kamis) köylerine
saldırarak, “Osmanlıyı siz davet etmiştiniz” diyerek erkekleri öldürmüş, kadınlann
ırzlanna geçmiş, çocuklan ailelerinin önlerinde parçalamışlardı. Keban köyüne
45 SWIETOCHOWSKI, Rus Azerbaycanı, s. 113.
46 BAYUR, Türk İnhl&p Tarihi, cilt III, K. 1, s. 373.
47A çıkSöz, 1 Dekabır/Arahk 1915, No. 49.
48 Hüsrev Paşabey Sultanov, “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım
Şubesinin Faaliyeti”, Kardaş Kömeği, Bakü, 1917, s. 46.
49 Fahrettin KIRZIOĞLU, Edebiyatımızda Kars, II. Kitap, İstanbul 1958, s. 93.
50 Yasin HAŞlM O ĞLU, O ltu ’nun Yakın Tarihine A it K ısa H atıralarım , s. 56; Mecit
HAŞİMOĞLU, “Bakü Isläm Cemiyet-i Hayriyesi”, Tarih Yolunda Erzurum, sayı 2 (Mart
1959), s. 13-22; MASLQFSKİ, Umumi Harpte Kafkas Cephesi, (Çeviren: Nazmi), Ankara
1935, s. 150.
saldıran 150 Ermeni, bütün kadmlan toplayarak, yakmmdaki ormana götürüp tecavüz
ederek, bir çoğunu öldürmüşlerdir. Oltu’nun İriağaç (Pemik) köyünün Müslüman
halkı Ermeni çeteleri tarafindan katledilerek açılan çukurlara doldurulmuştur.51
Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin Kafkas Cephesi savaşlannda zarar
gören Müslümanlara yardım etmek için görevlendirdiği baş salähiyetli temsilcisi
olan Dr. Hüsrev Paşa Bey Sultanov’un belirttiğine göre; daha savaşın başlangıcında,
Kars bölgesinde Ermeni çeteleri, gelecekte kurmayı hayal ettikleri büyük Ermenis-
tan için buralan Müslüman ahaliden temizlemek maksadıyla, Müslüman ahaliye
karşı tecavüzlere başlayarak, savunmasız insanlan öldürmüşlerdir. Rus yöneticiler
buna karşı herhangi bir önlem almadıklan gibi, bu hareketlere müsamaha etmişlerdir.
Sultanov, Kardaş Kömeği deıgisinde, Rusya ile Tüıkiye arasındaki sınır boyundaki,
Oltu, Tavas, Kars, Ardahan, Göle, Çıldur, Artvin ve Ardanuç bölgelerinde Rus
ordusundaki Ermeni gönüllü gruplanrun Müslümanlan kmp, mahvetmelerine Ruslann
kayıtsız kalmasına yüzlerce ömek gösterebileceğini yazmaktadır.52
Rus ordusunun önünde Oltu, Sankamış ve Kağızman bölgelerine yerleştirilen
Ermeni gönüllü alaylan, savaş başladığı zaman top ve makineli tüfeklerle teçhiz
edilerekNarman, Kötek, Pasinler, Karakilise, Beyazıd istikametinde sürülmüş,
bu alaylar geçtikleri İsläm köylerini yağma ve talan ettikleri gibi beşikteki çocuğuna
varuıcaya kadar katletmişlerdir. Erzurum’un işgalinde de Ermeniler görülmedik
mezalim yapmışlardı. İşgale uğrayan köylerden kaçan halkın III. Ordu Kuman-
danlığı’na verdiği bilgiye göre; “Rus askerler ve özellikle Enneni erleri canice
ve vahşice işler yapmışlar; genç, çocuk ve kızlan kaçırarak bilinmeyen bir yere
götürmüşler; mallarını yağma ettikleri gibi, zaman zaman soykınm yapmışlar;
akla hayale sığmayacak derecede de namusa tecavüz etmişlerdir.”53
Ruslann Ardahan’da kurduklan Tahkik Komisyonu, kendi ölçülerine göre suçla-
dıklan kişileri tutuklayarak, idam ve sürgün cezalan vermişler, sadece Bardız’dan
193 kişi Sibirya’ya sürülmüştür.54 Aynı tür hareketler Artvin’de de devam etmiştir.
Batum’da kurulan Divan-ı Harb’te Daşkov’un emri ile yüzlerce kişi yaıgılanmıştır.55
51 Muammer DEMİREL, Birinci Dünya Harbinde Erzurum ve Çevresinde Ermeni Hareketleri,
(Basılmamış Doktora Tezi), Istanbul 1993, s. 67-68; Ermeni Komitelerinin A 'mäl ve Hareketi
İhtiläliyesi, İstanbul 1332, s. 322-323.
52 Sultanov, “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”, s. 44.
53 DEMİREL, Birinci Dünya Harbinde Erzurum ve Çevresinde Ermeni Hareketleri, s. 35, 68.
54 KIRZIOĞLU, Edebiyatımızda Kars, s. 107.
55 ÖZDER, Artvin ve Çevresi 1918-1921 Savaşları, s. 147-148.
 Sankamış yenilgisinden sonra Türk ordusunun değil hücum, savunma direnci
dahı kalmamış, az sonra başlayacak Çanakkale savaşlan yüzünden, yeni kuvvet-
lerde gönderilemeyince, artık Doğu A nadolu ve Karadeniz sahili Rus işgaline
açılmıştı. Çok geçmeden R uslar ileri harekete başlayarak, 16 Şubat 1916’da
Erzurum’u ve daha sonra da Erzincan’ı işgal etmişlerdir. Bir kısım Rus kuw etleri
Trabzon’u ele geçirirken, Van bölgesi de Rus işgaline düşmüştür. Böylece Doğu
Anadolu ve Karadeniz sahilinin önemli bir kısmı Ruslar tarafından işgal edilmiş-
tir.56 Bu Rus işgali esnasmda, yüzbinlerce bölge ahalisi zarar görm üş, binlerce
çocuk yetim kalmış, binlerce insan katledilmiş, kadınlarm ırzına geçilmiştir. Bir
kısım bölge ahalisi A nadolu’nun içlerine göçerken, bir kısmı da K afkasya’nm
çeşitli bölgelerine kaçmışlardır. Yollara düşen bu insanlann bir çoğu açlık, soğuk
ve hastalıklardan ve Ermeni çetelerinin saldınlanndan dolayı hayatlannı kaybet-
mişlerdir. Kaçam ayarak işgal edilen bölgelerde kalan insanl'ar ise, daha büyük
felaketlerle karşı karşıya kalmışlardır. Hemen her işgal edilen bölgede, Türk
ahalisi Rus idarecilenn yaptıklan baskı ve haksızlıkların yanı sıra, Ermenilerin
yaptıkları tecavüz ve katliamlara maruz kalmışlardır.
Anadolu’da M üslüman-Türk ahalinin yaşadığı bu felaketler çok geçmeden
R usya’da yaşayan bütün M üslüman-Türklerde, özellikle Azerbaycan Türkleri
arasm da heyecan ve infıal m eydana getirdi.
C. Kafkas Cephesi Savaşlarında M üslüm an-Türk Halkm Felaketlere
Uğraması Karşısında Azerbaycan Türkleri
Sankam ış’ta Türk Ordusunun mağlubiyetinden sonra başlayan Rus işgalleri
esnasmda M üslüman halkın m aruz kaldığı tecavüz ve katliamlar, Rus Hüküm eti’
nin sansürüne rağmen, Özellikle Azerbaycan Türk basınının özverili çalışmalany-
la, 1915 yılı başmdan itibaren Azerbaycan Türklerine duyurulmaya başlandı.57
Aslmda Kafkas Cephesi’nde Türk-Rus savaşmm başlamasından hemen sonra
(1914 yıh sonlannda), Maverä-yı Kafkasya’nın çeşitli bölgelerine, özelükle Tiflis,
56 Rus işgalleri hakkında bkz.: Birirıci Diinya Harbinde TürkH arbi Kajkas Cephesi, cilt I-Il.
57 Rus Hükümeti’nin sansürüne rağmen Azerbaycan Türk basını Kafkas Cephesi savaşlarında
Müslüman ahalinin maruz kaldığı felaketleri, bütün Kafkasya halkına iletirken, Türkiye’de
İttihhat ve Terakki Hükümeti, 1915 Ardahan ve Sankamış felaketleri hakkında İstanbul basmına
hiçbirhaberyazdırmamıştı. Bu yüzden Türkiye gazetelerinde Kafkas Cephesi’nde Türkhalkmın
yaşadığı felaketlerle ilgili hemen hiçbir haber veya yazı bulunmamaktadır. (KIRZIOĞLU,
Edebiyatımızda Kars, s. 108).
Gence ve Bakü’ya, Kars bölgesinden bazı kaçkın (harpzede)58 Müslümanlar gel-
meye başlamıştı.59Bunlann durumlan çok kötü idi. Fakat henüz hiç kimse bölgedeki
felaketler hakkmda birşeyler bilmiyorlardı. Mesela, 25 Aralık 1914 tarihli İkdam
gazetesinde yer alan “M üslüman fırariler” başlıklı haberde şöyle deniliyordu:60
“Bu günlerde K ars’tan birçok M üslüman fırarileri gelmiştir. Bunların ne
sebep ile oradan kaçtıklan henüz yahm ım ız değilse de ve läkin ahvallerinin son
derece fena ve ianeye m uhtaç oldukları yahınımızdır. ”
Azerbaycan’a gelen M üslüm an kaçkm lann bir bölümü G ence’de kahrken,
bir bölümü de Bakü’ya gelerek, Bakü şehir idaresine başvurup, yardım istemişler-
dir. Ancak, Bakü Şehir Gılavası (Valisi) Biç, onlara verdiği cevapta, isteklerini
Şehir Duması’na bildireceğini, şimdilik kendilerine hiçbiryardım yapamayacağını
söylemiştir.61
Bu durum, İkdam yazarlarından Hacı İbrahim K asım of tarafından şiddetle
eleştirilerek, Biç’in Müslüman firarilere verdiği cevabın kendilerini derinden yara-
ladığı ve yasa boğduğu belirtildikten sonra, şöylece sitemde bulunulmuştur.62
“Zannediyorum, B iç C enablan hiç olm azsa onlara pulsuz (parasız) bir yer,
her gün bunlann herbirine bir niçe kapik vermek ile ne kıyam et kopardı, ne de
D um am ıza b ir şikäyet düşerdi.”
Bakü’daki zenginlerin de, bunlara herhangi bir yardımda bulunmak için hare-
kete geçm em esini ağır bir dille eleştiren Hacı İbrahim Kasımof, Azerbaycan
“Avam M üslüm anlarına” seslenerek, şöyle yazıyordu.63
“Kardaşlar! M illetin hayır, ş e r’ine sizler yarıyorsunuz. Kars fırarilerinin
ahvali çok fenadır. Ne kadar kuvve o biçarelere m uavenet edip, hiç olmazsa
onlan bu yoksulluk derdinden halas ediniz.”
58 Azerbaycan Türkleri harpzede muhacirlere “Kaçkın” demektedirler. Bu yüzden çalışmada
zaman zaman harpzede, muhacir kelimeleri kullanılmasına rağmen, bu manada olmak üzere
daha çok “Kaçkın” tabiri kullanmayı tercih ettik.
59 İkbal, 28 Oktıyabır/Ekim 1914, no. 775; Kafkas Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi ’nin 1915.
Yüda Olan Gelir Giderinin Sayısıdır, Tiflis 1915, s. 5;İkdam, 25 Dekabır/Arahk 1914, no. 6.
60 İkdam, 25 Dekabır/Aralık 1914, no. 6.
61 İkdam, 25 Dekabır/Aralık 1914, no. 6.
62 İkdam, 25 Dekabır/Arahk 1914, no. 6.
63 İkdam, 25 Dekabır/Aralık 1914, no. 6.
 80 BETÜL ASLAN
Bu sırada bazı Azerbaycanlı aydınlann girişimi ile şehir idaresinden izin
alınarak, Türkiye smırlaruıdan kaçıp gelen kaçkınlara milliyetlerine bakılmaksızın
yardım etmek meselesinin görüşülmesi için, 21 Aralık 1914 ’te, Duma salonunda
bir toplantı yapılması kararlaştınlmış ve herkes bu toplantıya davet edilmiştir.64
21 Aralık’ta yapılan bu toplantıdan arzu edilen neticeler elde edilememiştir.65
Savaşm başladığı ilk günlerden itibaren, Kafkasya’da yayınlanan gazetelerde,
yapılan çeşitli toplantılarda Ermeni kaçkınlan hakkmda konuşuluyor. Onlar için
çeşitli yardım çalışmalan yapılıyor, Ermeni ve Rus Cemiyetleri bunlara yardımlar
topluyorlardı.66Ancak, şimdi Rusya’da yaşayan Müslüman-Türkler, Kafkas Cep-
hesi savaşlannda, Müslümanlann da zarar gördükleri, evleri ve yurtlanm terkede-
rek kaçkm düştükleri gerçeği ile karşılaşıyorlardı. 1914 Aralık ayında Petro-
grad’da yapılan Bütün Rusya “Müslüman Cemiyetleri İçtimäı”nda, bu durum
gündeme getirilmistir. Bu toplantıyäBäku Müsİüman Cemiyet-i Hayriyesi adma
katılan Mirza Esadullayev, Müslümanlann yaşadıklan felaketleri dile getirerek,
Türkiye serhaddine yakın olan yerlerden Müslüman ahalinin savaş sebebiyle
kaçmak zorunda katdıklannı, bu Müslüman kaçkmlann durumlannm çok kötü
olduğunu belirtmiş, Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin tespitlerine göre
halihazırda Maverä-yı_K.afkasya’da 5000 kadar Müslüman ailesinin Türkiye
sınırlanndaki yerlerde aç ve çıplakdurumda bulunduklanmTMlcfinnTştir67
Günler geçtikçe Kafkasya’ya gelen Müslüman kaçkınlann sayısı giderek art-
makta ve bu durum önemli bir mesele halini almaktaydı. Artık Azerbaycan kamuoyu
bunlann dunımuyla daha yakından ilgilenmeye başlaricen, Azerbaycan Türk gazete-
leri de halkı yardıma çağmyordu. İkbal gazetesinde Mehmed Emin Resulzade
yazdığı bir makalede, Azerbaycan halkının çok yardımsever bir halk olduğunu,
yardıma muhtaç hericese şimdiye kadar elinden gelen her türlü yardımı yapmaktan
kaçınmadığını, muhtaç insanlara yardım etmenin zaten bir vatandaşlık görevi olduğu-
nu ifade ettikten sonra, Müslüman kaçkmlara yardım etmenin vatandaşhk görevi
olmasının yanısıra, ırkdaşlık ve dindaşlık vazifesi olduğunu da vurgulamıştır.
44 Ikbal, 21 Dekabır/Aralık 1914, no. 819.
45 Bu toplantıdan sonra Baku Valisi B iç’in başkanlığında, “Kaçkınlara bilafark millet yardım eden
komite” kurulmuştur. Bu komiteye Mayıs 1916 tarihine kadar 28. 432 Manat 99 Kapik
bağışlanmıştırki, komite bu paradan Haziran 1916’ya kadar, Bakü’ya gelen kaçkınlara milliyetine
bakmaksızm 21066 Manat yardım etmiştir (Doğru Söz, 4 lyun /Haziran 1916, sayı 14).
“ tkbal, 15 Dekabır/Aralık 1914, no. 814.
67Mehmed Emin Resulzade, “Dikkat Olunacak lki Mesele”, İkbal, 22 Dekabır/Aralık 1914, no. 820.
Mehmed Emin Resulzade, bu makalesinde, Müslümanlann yaşadıklan fela-
ketler üzerinde de durarak, Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin Müslüman
kaçkınlanna yardım yapmak için bir şube oluşturmasım ve diğer cemiyet ve
komitelerinde ona yardımcı olmasınm gerektiğini belirterek, şöyle demektedir:68
“... Elbette ew elce mezkür Müslüman muhacirlerin mevcudu ve haralarda
(nerelerde) olduğu ve ne gibi yerierden kaçbklan hakkında käfi malümat yığıp, tahkikat
icra eylemek ve hemen läzım geien ianelerin toplampta mahaline sarfolunmasuıa
bakmaktır. İhtiyaç günden güne artıyor. Muaveneti bir an olsun geciktirmeye gelmez.
Bu hususta kimse Müslümanlan aynlık, seçkilikle de itham edebilmez. Müslümanlar
sair vatandaşlanyla beraber, uhdelerine düşen vatan vazifesini zerre kadar ihmal
etmediler ve etmeyeceklerdir. Erbab-ı vukufbilir ki, her milletin zavallısma, ancak o
milletten olanlarniceki läzımdır. Yakınlaşıp hakiki ve manevı muaveneti icra edebilirler.
Bu cerh olunmaz bir hakikattir. Bu hususta iki rey olabilmez. ”
Tiflis, Gence ve Bakü gibi şehirlere gelen Müslüman kaçkınlann sayısı artma-
ya başlayınca, Anadolu’da Müslüman-Türk halkın yaşadığı felaketin boyutu da
yavaş yavaş ortaya çıktı. 1915 Ocak aymdan itibaren, hemen hergün Azerbaycan
Türk gazeteleri Kars, Ardahan, Batum vs. yerlerdeki Müslümanlann başına
gelen felaketleri halka bildirmeye ve onlan kardeşlerine yardım etmek için davete
başladılar. Anadolu’daki Müslüman-Türk ahalinin yaşadıklan felaketleri, Azer-
baycan kamuoyuna duyuranlann başında gazeteci Ömer Faik Nemanzäde geli-
yordu. O, İkbäl gazetesinde yazdığı “Tecili Yardım Läztm” adlı makalesinde,
sınır boylanndaki Müslümanlann karşı karşıya kaldıklan felaketlerden bahsederek,
yüzbinlerce Müslümanın evsiz, barksız kaldıklanm, kadın ve çocuklarm aç ve
hasta olduldanm, eğer onlara acil yardım yapılmaz ise, hepsinin ölmeye mahküm
olduğunu, Ardahan Müslümanlannm yürüyerek, yüksek karlı dağlan geçmeye
çalıştıklannı ve bir çoğunun karlı yollarda açlık ve soğuktan hayatlannı kaybettikle-
rini belirttikten sonra69 şöyle demektedir:70
“ İkbal, 22 Dekabır/Aralık 1914, no. 820.
89 Bakü, (Rusça), 22 Yanvar/Ocak 1915, no. 180.
İnceleyebildiğimiz İkbal gazetesi koleksiyonu içerisinde öm er Faik Nemanzade’nin yukanda
belirtilen makalesinin yer aldığı 19 Ocak 1915 tarihli sayısını bulamadık. Ancak, bir çok başka
gazetede yazılan makalelerde, öm er Faik’in bu makalesine atıflarda bulunulduğundan, bu
eksikliği onlarla gidermeğe çalıştık. (Bakü, 22 Yanver/Ocak, 1915, no. 180.)
70 Nazım MUSTAFA, “Baki Müselman Heyriyye Cemiyeti’nin Birinci Dünya Muharibesi
Dövründeki Faaliyeti”T ''atandaş, (Baku), 2TDl{tıyabır (Ekim) 1993.
 “Ümid edirik, Baku Cemiyet-i Hayriyesi, Bakü erbab-ı hamiyeti felaketin
büyüklüğünü, vaktin darlığını kömeğin aceleliğini nazara alıp, iane yığmak zahme-
tini tezlikle alır. Biz iane yığm akla meşgul olanda, iane komisiyast üzvleri de
telesik (acele) felaket yerlerine o dört okruğa (Kars, Ardahan, Kağızman, Oltu)
gidip, bedbahtlığm yürek parçalayan haletini öz gözleri ile görüp bildirirler.”
Ö m er Faik N e ’manzäde, bu şekilde Azerbaycan halkmı yardım yapm aya
çağırırken kendisi de 25 M anat vermiştir.71
Felaket bölgelerini gezip gören Azerbaycan’ın ünlü şairlerinden Ahm ed
Cevad da bölgenin durumunu şöyle tasvir ediyordu:72
“Orada açlık o kadar şiddet eylemiştir ki, biçare Müslüman balalan at pisliği
aktanp, içinde olan aıpalan çıkarıp, onları kurutup onunla geçinirler.”
Yine Ahmed Cevad, “Ne Gördümse” adlı şiirinde, kardeş halkın böyle bed-
baht bir gününde K ars’ta karşılaştığı yürek parçalayıcı m anzarayı şu şekilde
dile getirmişti:73
“Arm ağanım yaslı nağme
B ir kuş oldum, çıktım yola
Gittim, gördüm dost ilinde
N e bir ses var, ne bir layle
Sordum garip minareden
Akşam olmuş ezan hani
Baykuş konm uş minberlere
Diyen hani, duyan hani
Vicdan bana emreder ki
Böyle günde bayram etme
K u r’an bana yol gösterir
Yoksulları meyus etm e”
71 MUSTAFA, “Baki Müselman Hayriyye Cemiyetinin Birinci Dünya Muharibesi Dövründeki
Faaliyeti”, Vatandaş, 22 Oktıyabır/Ekim, 1993.
72 Basiret, 23 May/Mayıs 1915, no. 46.
73 BAYKARA, Azerbaycan İstikläl Mücadeles'ı Tarihi, s. 193-194.
Ardahan bölgesinin R uslar tarafından yeniden işgal edilmesinden hemen
sonra bölgeden kaçıp gelen, eski D evlet Duması üyelerinden Zekeriya Bey
Acarski, Ardahan ve etrafındaki felaketi Tiflis’te, Rusça olarak yayınlanan
Kavkazski Slov gazetesi m uhabirine şöyle anlatm aktaydı:74
“Mübalağasız size diyebilirim ki, Ardahan mahali artık yeryüzünde yoktur.
Hamusu (hepsi) garet edilmiş, ahalinin ekserisi katliam edilmiş, siz onlar ile kenti
(köy) geçebilirsiniz ve Iakin bir nefer diri insan göremezsiniz. Ancak meyit, meyit,
yine meyt görürsünüz. Herkes böyle gamlı hadiselerin ibtidasmda kaçmışsa,
Ahılkelek’te, Şavşalı’da (Şavşat) ve Poshov (Posof) m ahalinde yaşıyorlar. Ve
lakin burada ancak çok az adam halas olmuştur. B unlann çoğu da arvad ve
uşaklardır. M en uşaklar diyorum. M en size karlann içinde düşüp telef olanları
desem o zaman siz hayrete düşersiniz.”
Zekeriya Bey, Ardahan bölgesindeki köylerin bir çoğunda erkeklerin tama-
m en katledildiğini, Çıldır ve Göle bölgelerindeki köylerde de aynı muamelenin
icra edildiğini belirttikten sonra, bölgenin bütün zenginliklerinin talan ve yağma
edildiğini de sözlerine eklemiştir.75
4 Şubat 1915 tarihli İkdam gazetesinde çıkan bir haberde de, şöyle kaydedili-
yordu.76
“Müslüman harpzedelerin hali Kars ve etrafmdaki kent ve kasabalann rüzgan
her taraftan ve her m enba’dan alınan haberlere nazaran, dehşetli bir ihtiyaç ve
felaket içindedir. Resmı ve gayri resmi haberlerin tasdik ettiğine nazaran oradaki
M üslüm anlarm bir çoğu arpa kavurgası yiyorlar ve soğuğa karşı hiçbir çareleri
olmayıp, donup kalıyorlar.”
Bu arada Kars Gubematoru (Valisi) Podgorski tarafından gönderilen bir telgraf,
resm i olarakta bölgenin durum unu ortaya koymaktaydı. Bu telgrafta Podgorski
bölge ahalisinin “aç ve ağlar hallerini tasvir ediyor ve onlann artık (fazla) derecede
m addi ve manevı kömeğe (yardıma) muhtaç olduklarını bildiriyordu.”77
14 İkdam, 5 Fevral/Şubat 1915, no. 38.
15 İkdam, 5 Fevral/Şubat 1915, no. 38.
76 İkdam, 4 Fevral/Şubat 1915, no. 37.
77 Basiret, 17 Yanvar/Ocak 1915, no. 36.
 Ey haşmetli, tantanalı evlerde, tam tarakh çaçrağlı salonlarda istirahat
Azerbaycan Türk gazetelerinde çıkan haberler, Azerbaycan Türkleri arasm-
eden ve h er cür leziz taam lar yiyip, sersefa süren Baku M ilyonculan! Eğer siz
da büyük bir heyecan meydana getirmişti. Gazeteler halka yardımlarda bulunmala-
böyle imtihan zam anlannda, onlara muavenet etmezseniz, eğer o Kars felaketze-
n için çağnlarda bulunuyor, Kars, Ardahan vs. bölgelerden Azerbaycan’a gelmiş
delerinin ah naleleri sizin kalbinize tesir etmezse, o zaman sizlere taş kalpli insan
ve durum lan çok kötü olan Müslüman kaçkmlara yardım edilmesi isteniyordu.
demekten başka ne ad koym ak olar. Eğer onlara bu halde muavenet etmezseniz,
İkdam gazetesinde, 23 O cak 1915 tarihinden itibaren “Kars felaketzedelerine
ind-Allah mesulsünüz. B ir eclaf arvaddan ötürü var-yokunuzdan geçmek isteyen
muavenet ediniz” başlığı altmda^Karsveetofindäki Müslümanlann katledildikleri
ağalanm ız, eğer bu felaketzedelere şimdi de olsa muavenet eylemezseniz, demeli
bu^olclarm ın^ät^arını^erketmek zorunda kaldıklan belirtilerek, bunlar için yardım
siz, milleti bir eclaf arvada satmış olduğunuz meydana çıkacak. O zaman milletpe-
yapılması isteniyoryeyardm ı yapan şahıslara ait isimlerin yer aldığı listeler yayın-
restlik iddiasında olmaklığınız, bir mülhidin m ümin olması gibi birşey olacaktu-.
lanm aya başlam yordu.78 ~~

“A ğalar ihtiyaç büyüktür. Muavenet läzımdır. Herkes ne kadar k u w e muave-

Felaket haberleri sade Azerbaycan Türklerinde büyük heyecan yaratırken,
net etmelidir. Işte bakınız komşumuz Ermenilere, onlardan ibret almız. Onlann canfe-
Azerbaycanh zengin, aydrn ve idarelerde yer alanlann, ilk başlarda sessiz kaldıklan
şanlığına, onlarrn milletleri uğrunda sarfettikleri gayrete bakıpta sizde bir iş görünüz.
ve yardım için harekete geçmedikleri anlaşılmaktadır. Hacı İbrahim K asım of.
/fc/ggt!da-yazdjtğı “kömek lazım” başlıklı makalesinde bunlara seslenerek, Ermeni-
“Ey Ağalar, o felaketzedelere elinizi uzatmız. Gazetemizde Kars felaketzede-
lerin kendi kaçkınlan için yaptıklan fedakärlıklan ömek göstererek şöyle diyordu:79
leri n e f’ine iane siyahisi (listesi) açılır. İmtihan meydanıdır. Herkes ne kadar
kuw e yardım etmelidir. Iane veren ve gönderen zatlann adlan Basiret sütunlann-
“Efendiler! bir Ermeni komşumuza bakıp onlardan ibret alın. Bir Ermenilerin
da derc edileceği gibi, cem olan pullar M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi idaresine
öz fırarileri için ettikleri canfeşanlığı, ettikleri fedakärlıklan seyredin, sonra özünüz-
teslim edilecektir. K öm ek läzım dır Kardaşlar!”
deki sehlenkärlıklara bakıp bir hacalet çekiniz.

D. K afkas C ephesi Savaşlarında Zarar G ören M üslüm an-Türklere

“Muhterem Efendiler! Yalnız bu fırariler değil, onlar bir niçe ailedir, dolamr.
Azerbaycan T ürklerinin “K ardaş K öm eği” ve Bakfi M üslüm an Cemi-
Yalnız bunu biliniz ki, sizleri millet intihab edip, milletin karşısında sizler mesulsunuz.
yet-i H ayriyesi
İhtiyazcunızı r e f etm ek sizin vazifenizdir. İşte millet bugün öz efradınm küçelerde
(cadde) ayak yahn, baş açık dilenmesini istemiyor. Her gäh sizler millet kaygıkeşi
1- R u s H ük ü m eti’nden Yardım İçin İzin Alınm ası ve llk Yardım Ça-
iseniz, özünüzde olan hiss-i milliyeyi gösterip, Müslüman muhacirlerin, Müslüman
lışmaları
firarilerin refah hali için bir iş görünüz.”
Kafkas C ephesı savaşlarında Rus işgaline düşen bölgelerde, Müslüman-
Hacı İbrahim Kasım of, 17 Ocak 1915 tarihli Basiret gazetesinde yazdığı Türk ahaliye Rus ve Erm eniler tarafından yapılan tecavüz ve katliamlardan
“K arsT elaketzedegänı ve B akü M üslümanları” adlı m akälesinde de, Kars ve
kurtulabilenlerin acm acak durum lan, yukanda belirtildiği gibi Azerbaycan Türk
etrafihdäkrM usİümanların katledilmesinden,feTaRetzedeleriH äcınacak durumla-
basınının özverili çalışm alan sonucu, Azerbaycan Türklerine duyurulmuştu. Ana-
nndan bahsettikten sonra, Bakü’daki zengin Müslümanlan sertbir dille eleştirerek,
dolu’da kardeşlerinin yaşadıklan bu felaketler, onlan çok üzmüş ve heyecana
şimdiye kadar toplanan yardımlann az olmasından dolayı sitemlerini dile getirmiş,
sevketmişti. Onlar, R usya’da yaşayan bütün M üslümanlar gibi, Rusya savaşa
bu günlerin Azerbaycan halkı için bir imtihan günü olduğunu belirtm işti:80
girdiğinde üzerlerine düşen vatandaşlık vazifelerini hakkıyla yerlerine getirmeleri-
ne rağm en, Ruslar, Türk ordusunun çekilmesinden sonra ellerine geçirdikleri
78 İkdam, 23 Yanvar/Ocak 1915, no. 27. yerlerde savunmasız M üslüman ahaliye karşı kırgınlar yapmışlardı. Batum bölge-
79 Hacı İbrahim Kasımov, “Kömek Läzım”, İkdam, 29 Dekabır/Aralık 1914, no. 7.
sinden, K a rs’tan, A rdahan’dan, Oltu vs. yerlerden gelen felaket häberlerine
80 Hacı İbrahim Kasım of, “Kars Felaketzedegänı ve Bakü Müslümanları”, Basiret, 17 Yanver/
Ocak 1915, no. 36.
 86 BETÜL ASLAN

Azer’o ayean Türkleri daha fazla läkayt kalmamış, bir taraitan yardıın ça: iycna’ar.
her tarafında yardım toplam ak için izin almak ve savaş bölgelerinde meydana
başlatırken, diğer taraftan Rus ve Ermenilerin tecavüzlerini durdurnıak i ç i çaiiş-
gelen elim faeialarla ilgili teşebbüslerde bulunmak için, hususi bir heyet oluşturula-
malar yapmışlardır. Rusya D evlet Duması’nda Bakıı vekjli olarakbuiunan Meh-
rak, Kafkasya G enel Valisi ile görüşm ek üzere T iflis’e gönderildi. Bu heyette
med Yusuf Caferov, hükümeti Müslümanlan ezmekle suçlayan şu m chdiıf kqiiuş-
Bakü’dan Ali M erdan Topçubaşov, Fethali Han Hoyski, Ağabala Kuliyev, Ağa
rnayı Devlet D um ası’nda yapıyordu:81
Hüseyin Takiyev, Erivan’dan Han Erivanski ve G ence’den eski Devlet Duması
üyesi Hasan M ehm edov bulunuyordu.85
“Bu siyaset Transkafkasya’da, askerihareketlerin geçtiği ycrierde ve K.afkas
Cephesinin gerisinde, Rus olmayan milletlere karşı açık kışkırtma şeklinde kendini
Mehmet Sadık Aran, Ergenekon Yolu dergisinde yayınlanan “Kardaş Kö-
gösterdi. Savaşgürültüsününgerisindeyardım sız, barışçı M üslunan halkakor-
meği” adlı makalesinde, Öğretmen Kadir A talar’ın hatıralannı kaynak göstererek,
kunç şeyler yapılmakta. Caıı ve mal güvenliği yok. Müslümar.iar icir, zuıünı,
bu heyetin T iflis’e giderek, Kafkasya Genel Valisi nezdinde yaptığı girişimieri
yağma ve cinayet gündelik şeyler oldu. Erkeklerin toptan sımrdışı eüilrnesı, gerice
şöyle anlatmaktadır:86
kalan savunmasız kadınlara tecavüz, yıkılmış terkedilmiş köyler, aç, yaran, muhtaç
insanlar, bölgedeki Müslümanların durumubu. Söylediklerimin tümünü Keiivr.esi
“Kardaş yardımı için düşünülen gizli tedbirlerden başka aleni ve resmı yardım
kelimesine doğrulayacak olaylar ve resmi belgeler elimizde mevcut. Ancak burada
müsaadesi alm ak maksadı ile de Rusya Çarının naibi Grandük nezdine T itlis’e
onları açıklamam imkänsız. Zamanı geldiğinde tekrar bunlardan b^hscdeceğiz.
birheyet gönderiyor. Heyet, iyi hukukçu ve değerli diplom at olan Ali Merdan
Şimdilik sadeee yerel ve merkezi yetkililerin olaylarahakim durumc'a o.dıJdann;,
Topçubaşı’nın başkanhğı altında izam ediliyor. İki defa reddedilen müracaata
fakat Müslüınanlann durumunda hiçbir değişiklik olmadığını beürtmek istiyorum.”
Rus Hükümeti şu cevabı vemıiştir: “Siz Kafkasyalı Müsiümanlar, bizim düşmanla-
nmıza yardım etmek istiyorsunuz. Harp içindeyken Rusya Hükümeti buna müsaa-
M ehmed Yusuf Caferov, Devlet Duması Başkanı Rodziyanko ve Rus Hükii-
de edemez.” Fakat Azerbaycan Heyeti yılmayarak, iiçüneü defa bir müracaat
met üyeleri ve özellikle hükümetin askeri işlerle ilgili bakanı ıle göraşcrek, Kars
daha yapıyor ve aynı soğuk cevapla karşılaşınca heyet başkanı şu cevabı veriyor:
bölgesinde Müslüman ahalinin yaşadığı felaketleri anlatmış vc onIard£.n ou Konuda
“Siz iki devlet: Osmanlı İmparatorluğu ile Rusya Çarlığı harp ediyorsurıuz. Biz,
yardım vaadleri dahı almıştı.82
sizin düşmanlannıza değil, işgaliniz altına aldığınız vilayetlerdeki perişan kardeşleri-
mize insani ve hayır yardıını yapm ak istiyoruz. Bunun reddedihnesi bizi y e ’se
Bu arada Azerbaycan Türklerindeki infial ve heyecanı yat.ştırmr.k için bir
düşürüyor...” Bu sözlere de Çar naibi m üsbet cevap verm eyince heycte dahil
Rus yetkili tarafmdan, bu olaylara sebep olan Rus memurlara ve bu işicre kanşan
bulunan halk hadim lerinden Genceli Ali EkberR efibeyli87 heyecanla ycrindcn
Ennenilere gerekli ikazlarda bulunulduğu, bölgede bu türolaylara r.ıcydan vcrilrne-
kalkıyor ve şöyle diyor:
mesi içinde tedbirler ahndığı belirtilmek zonmda kalınmıştır.^

“Şu kadar milyonlarca tebaanız bulunan Türk Müslümanların sizin yanınızda

Diğer taraftan özellikle gazctclcrin vasıtasıyia başlaiılan yardırn tonlama
hiç hatırı sayılm az m ı?” Grandük, bu temsilcinin oturmasını işarct ediyor vc
faaliyetleri gerekli semereleri vermiyordu,'*4 İhtiyaç çok fazla idi Jan< büyük
biraz düşündükten sonra m üsaade veriieceğini bildiriyor.”
çapta ve bütün Kafkasya M üslömanlannın katıiabileceği, koordincli bır çalışma
yapılması gerekli idi. Bunun içinde hükümetten rcsmı oiarak izin ahnm ah ;di.
Kafkas Cephesi savaşlarında zarargörm üş, felakete uğramış Müslümanlara
Nihayct savaşfa :?arsr görcn fe!akeh'r.de Müsiü.vıanlar yararına ,<;akasya'n:n
yardım yapılabılm esi için resmı izin ahnm asında, hiç şüphesiz M ehmed Yusuf

SWII ' : ' r 7 'OWSK ' s. i : ■ !!6.

82 Ikchmı, 24 fcvnü/Şvbat 1915, no. 54
s’ Rustn ı , 3 ■ Yanv^r/Ocık :9 ’ 3, no. ?M.
tu-.hvt. 17 V.iı.v;.'/Oc;'k i'/!ä ,n o . 36.
85 Basiret, 24 Yanvar/Ocak 1915, ııo. 37; Bakü, 22 Yanvar/Ocak 1915.
86 ARAN, “Kardaş Kömeği”, s. 3-4.
87 AIi Ekbcr Refibeyli, daha önce verilen listeden de anlaşılacağı gibi, Tiflis’e göndcrileıı heyct
içerisindc bulunmamaktadır. Ya bu şahıs sonradan heyete iştirak etmiştir veya Kadir Atalar bu
ismi yanlış vermiştir.
 88 BETÜL ASLAN
Caferov’un Rus Hükümeti ve Devlet Duması nezdinde yaptığı girişimlerinde
önemli rolü olmuştur. O Kardaş Kömeği dergisinde bu konuda yaptığı çalışmalan
anlattıktan sonra, yardım toplanması için Hükümet tarafından izin verilmesini
şöyle ifade etmektedir:88
“Kars ve bilumum oblastlannda yaşayan Müslümanlann V£iz’ı ve ahvalini
fraksiyamızda müzakere ettikten sonra neticede Kafkas Cephesi Müslüman
kaçkınlannın ahvali hakkmda Başkumandana bir maruza ile müracaatta bulundum.
Sonra Vezirler ile olan göriişmelerimiz esnasında bizzat şifahen ve hem tahriren
vezirleri ve Devlet Dumasında defaatle çıkışlanmda Duma Vekillerini Müslüman
Kaçkınlannm hali ile mufassalan aşina ettim ve muharebe meydanlannda vukuu
gayn mümkün kadar olunmayan ve şayet öz özlüğünde ahali için bir o kadarda
müessif olabilmeyecek hallerden geniş malumat verdim.
“Aynı zamanda da mahal-i aidine müracaatla o kaçkınlara yardım edilmesi
ve hallerinin temini hakkında meseleler (kalkızılmıştı) kaldınlmıştı.
“Henüz Devlet Duması’nm Sıhhiye Destesiyle Kafkasya’da olduğum zaman
Müslüman kaçkmlanna, Müslümanlann özleri tarafından yardım şubesi açılmıştı.
O vakit Kafkasya’nın baş memuru bizim bu hahiş ve dileğimizi birdenbire kabul
etti. Ve çok gayet uzun muhaberattan sonra, Müslüman kaçkmlarma muavenet
ve yardım göstermeğe icaze verildi ve bu maksatla evvelce Kars ve biraz sonra
Batum Oblastlanna serbest geliş gidişe yol verildi.”
Yardım yapmak için hükümetten resmı izin alınmasından hemen sonra, 26
Ocak 1915’te, Bakü’da, Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nde bir toplantı
tertip edildi. Bu toplantıya başkanhk eden Cemiyet-i Hayriye Başkanı Mirza
Esadullayev, durumubildirerek, yardım toplanması için izin alındığını anlattı. Bu
işin Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi tarafmdan yürütüleceğini, yardım
etmek isteyenlerin Cemiyet-i Hayriye’ye, makbuz karşılığında yardımlannı teslim
edebileceklerini belirterek,89doğrudan Cemiyet’in başkanının kontrolü ve gözetimi
altında çalışacak, özel bir yardım komitesi kurulmasım teklif etti. Bu teklif kabul
edilerek, Mirza Esadullayev’in başkanhğında 9 kişiden oluşan bir yardım komitesi
" Mehmed Yusuf Caferov, “Müslüman Harpzedelerine Yardım Işi ve Müslüman Vekilleri”,
K ardaş Kömeği, Baku 1917, s. 42.
mIkdam, 27,28 Yanvar/Ocak 1915, no. 30,31.
seçildi.90 Yardım işinin daha iyi organize etmek için Erivan, Kuba, Gence, Şama-
hı’da, harpzede Müslümanlara yardım etmek üzere bölge komiteleri ve alt komite-
ler seçildi.91 Erivan Gubematoru’ndan izin almdıktan sonra da Şubat 1915’te,
Nahçivan Komitesi oluşturuldu. Bu komiteye Cafer Kuli Han Hahçevanski baş-
kanlık etti.92
26 Ocak tarihli toplantıda yapılan bazı teklif ve konuşmalar, Hacı İbrahim
Kasımov tarafindan İkdam gazetesi sütunlannda sert bir dille eleştirilmiştir. Hacı
İbrahim Kasımov, Mirza Esadullayev’in yardımlann Bakü Müslüman Cemiyet-i
Hayriyesi’ne yapılması teklifi üzerüıde durarak, Mirza Esadullayev’in bu teklifini
ihtiyatkärlıktan yaptığını kabul çtm ekle beraber, yardımlarm tek elde
toplanmasmın, bu işe büyük darbe vuracağını belirterek, üç günde yapılabilecek
bir işin, böylece bir ay kadar sürebileceğini yazmıştır.93
Yine bu toplantıda söz alan Meşhedi Bey Azizbekov’da yardun toplanması
işinde, ahaliden az az para toplanmasmdansaTAzerbaycän zenginlerinin kapısına
gidilenek, onlardan fazla yardım alınması teklifinde bulunmuştur. Hact İbrahim Kası-
mov, Meşhedi Bey’in bu teklifinin kendisini hayrete düşürdüğünü yazarak, bir aya
yakındır Bakü matbuatınm feıyat edip, ahaliye iane vermeyi tavsiye ettiğini, ancak
şimdiye kadar Bakülü zenginlerden bir ses çıkmadığuu kaydederek, şöyle demiştir.,4
“... Hangi devletli (zengin) bu yolda, bu vakte kadar bin Manattan geçmiştir.
Bundan sonra vereceklerdir, orasını bilmiyorum ve lakin bunu biliyorum ki, ortalık-
ta bir nişan, lakap m eselesi olsa idi, onda şüphesiz devletli ağalanmız ortahğa
düşeridiler.”
Hacı İbrahim Kasımov, bütün herkesin bu işte birlikte çalışmasını ve herkesin
gücü nisbetinde yardım yapması gerektiğini, para ile giyim vs. gibi şeylerle, her
ne ile olursa olsun, o çaresiz Müslümanlann imdadına yetişilmesini isteyerek,
şöylediyordu:95
90 Bakü, 30 Yanvar/Ocak 1915.
91 Bakü, 17,22 Fevral/Şubat, 5 Marta/Mart 1915\Azerb. Cum. YTA, F. 312, Op. 1, D. 155, L. 20;
TALIBOVA, Kultumo-Prosvetitelskaya i Blagotvoritelnaya Deyatelnost Azerbaydjanskoy
Buıjuvazii, s. 181.
91 Bakü, 19 Marta/Mart 1915.
93 tkdam, 28 Yanvar/Ocak, 1915, no. 30.
* İkdam, 28 Yanvar/Ocak, 1915, no. 30.
95 tkdam, 28 Yanvar/Ocak, 1915, no. 30.
 90 BETÜL A S L A N

“M usibet büyiiktür. Felaket ağırdır. Ve iş tehir kabul etmez bir iştir.”

yev’m başkanlığmdaki b u koıniteye. Mtihcndis Fetullah Bey Rüstembekov, Habib
Bey Malımucf I3ckov, Belıbud Ağa Civanşir ve Babayev dahil oldular. Yapılan
Oluşturulan kom iteler vasıtasıyla K afkasya’nm hemen her yerinde yardım
çalışmälarnetıcesinde härpzede M üslümanlara yardım etmek için bir heyet gön-
toplama çalışmalan başlatıhrken, Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi tarafından
derme kararı alındı. Bu heyeti teşkil etme görevi B akü'da Dr. Hüsrev Paşa Bey
oluşturulan “Harbzede Müslümanlara Muavenet Komitesi” ilk toplantısmda, ilk
Sultanov’a, Gence’de Asianbey Safi Kurdski’ye verildi. Bu yardım heyeti, hemen
yardımlan felaket bölgelerindeki Müslümanlara ulaştınııak üzere bir heyet oluştur-
oluşturularak, 16 M art’ta, Bakü’dan Kars’a gitmek üzere vola çıkarıldı. Dr. Htisrev
du.96 İki vagon çay, şeker, un ve giyim eşyalarından oluşan bu yardımı götürecek
Paşa Bey Sultonov’un~baş]<anlığmdaki bu yardımheyetinde, Bakü’dan Hiisevinov-
heyetin başkanlığma Ağabala Kuliyev getirilmişti. Heyet içerisinde Mirza Yusuf
Elyasov, Mahmudov, Mehmedov, Mırza CemaSov, Vekilov, G ence’den Aslanbev
Hanov, M ehm et Hasan Hasanov,97 Doktor Vekilov ve Gence’den SafrKlirdski
SafıKurdski, AhundzädeTŞahsuvarovTAhundzäde, NazafjAliyev bul unuyordu.1
bulunmakta idi.98 ---------------- —
--------------- ---------- ------- ------------- .----- --- ------------------- --- ”

Bu heyetin Rus işgaline uğrayan bölgelere gitmesı ile artık, Anadolu’da

Bu heyetin görevi yardmıları götürerek, dağıtılmasma nezaret etmekten baş-
ka, bölgedeki durumu araştırarak, ihtiyacm ıniktarını belirlemekti. Bunlann vere-
cekleri bilgiler doğrultusunda yardım hazırhkları yapılacaktı.99 Şubat 1915’de,
HeyetJCars. Sarıkamış. Horasan ve ccvrcycrleri gezerek, getirdikleri yartlımları
halka dağıttıktan sonra, B akü’ya dönerek, bölgedeki tespitleri hakkında Bakü
M üsliiman Cem ivet-i H ayrjyesi’ne bir rapor takdim etm iştir. Raporda, bu
bölgelerdeki M üslüman ahalinin acmacaklı durumu belirtildikten sonra, eğer en
kısa zamanda gerekli yardım lar yapılmaz ise, buralarda bulunan M üslüman
ahalinin açhktan ve soğuktan kınlacağını bildirdiler.100
Ruslar tarafından işgal edilen her bölgedeki M üslümaniara düzenli ve büyük bir
yardım çalışması başlatılm ış oldu. Bakü M üslüm an Cemiyet-i H ayriyesi’nin
Ruslar tarafından işgal edilen Türk ellerinde yaptıkları m addi ve rnanevi yardtm
çalışmaları detaylı olarak üçüncü bölüm de verilecektir.
Diğer taraftan Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin öncülüğü vc koordi-
nesi ile Kafkasya’nm her tarafmda yardım toplama çalışmalan başlatıldı. Azerbaycan
Türklerinin Kafkasya’mn hemen her köşesinde Anadolu’da felaketc ıığrayan kardcş-
leri için başlattığı yardtm çalışmalartnm şiarı “Kardaş Kömeği” olmuştur.

Bu acil dum m unazarı dikkate alan Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin 2- “ K a rd a ş K ö m eğ i” “ Ş ia rı” nm (Slogan) O rta y a Ç ıkışı ve Kardaş
girişimiyle, Mart ayı başmda bir komite kurulması kararlaştırıldı. M irza Esadulla- Körneği G azetesi

'H' Taze Haben 31 Yanvar/Ocak 1915, no. 9; Bakü, 30 Yaııvar/Ocak 1915. Dahaönce belirtildigı gibi, 1915 yılı başlannda Azerbaycan Türkleri, Kafkas
91 Taze Habcr, 31 Yanvar/Ocak 1915, no. 9. Cephesi savaşiarında M üslüm anlann fciaketlere uğramasından dolayı büyiik
2* Sultanov, “Bakü Müslütnan Cemiyct-i Hayriycsi Harpzcdclerc Yardını Şubcsinin Faaiiyeti”, s.
üzüntii ve hcyecana düşmüşlerdi. Kars, Ardahan, Sankamış, Ultu, Artvin, Arda-
44. Buheyctinyardım götüreceği bclli olurolmaz, Bakü Tüık gazctelcri durumu halkaduyurarak
acil yardım yapmaları için çağrılarda bulunmuşlardır. 1 Şubat 1915 tarihli jkdam gazctesi durumu nuç vs. yerierden gelen haberler, onları çok etkilcmiş vc buralarda yaşayan
halka şöyle bildirir: kardeşlerine yardım cli uzatabilm ek için çalışmalar başlatmışlardı. Bakü Müslü-
“Kars felaketzedelcriııc iane kabul edilir. Maluııı olduğu üzerc Ccmiyet-i Huyriyc bu iki defa man Cemiyet-i Hayriyesi’nin öncülüğü ve koordinesi altında, Kafkasya’da Tiirkle-
iclas kurulduktan sotıra, Kars felakelzcdelerinm muavenct işlcrinc scrkcştlik ctmck için hususi
bir komitc tcşkil edilmiştir. Bu komitc tezlik ile muavcnct etmck mesclesini müzakcrc cdip, karar rin yaşadıkları hcmen lıcr bölgede yardım komiteleri oluşturulmuş Kars ve çevre-
koyulmuşturki, bu güıılerdeorayaun, çay vc şckcr götürülsün. Fckaletzcdclcrin ahvalini bilmek sindcki yerlereilkyardım heyetleri gönderilmişti.
ve oradaun vs. paylaşmak için oraya Ağa-Bala Kuliycf Cenäbları azinıct cdecckler. Özlcri ile iki
vagon kant (şeker), uıl, çay aparıyoıiar (götürüyorlar). Şimdi pu! (paıa) iaııe ctmek istcyenler
mahalli gazete itlaıelcrine ve Şemsi Iisadullaycv koııtunma vcrcbildikleri gibi, diğer şcylcri Ccmiyct-
Bu sırada Kafkasya Türkleri için çok önemli bır bayram olan “Ncvnız Bav-
i Hayriye binasına vc Safa Maärif Ccnıiyeti’nc vercbilirlcr. İlıtiyaç çok büyiiktür. Vakit oturmaksızın ram ı” yaklaşmakta idi. Yalnız savaş bölgclerinde felakct vc katliamlara uğrayan
muavcnet cdilme'idir. ” (İkdam, 1 Fcvı al/Şubat 1915, ııo. 34.)
w Taze Haber, 3! Yanvar/Ocak 1915, ııo. 9.
101 Sultanov, “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriycsi Hapzcdclere Yardım Şubesinin Faaliycti, s.
100 Sultanov, “Bakıı Müslürnan Ccıııiyct-i 1Iayriycsi 1lapzcdelere Yaıdım Şubcsiniıı Faaliyeti, s. 44.
44; Bakü, 27 Marta/Mart 1915.
 ve muhtaç durumda bulunan kardeşlerinin vaziyetinden dolayı, her zaman Azer-
baycan’da büyük bir coşku ile kutlanan ve günler öncesinden hazırlıklar yapılan
“Nevruz Bayramı”nı, bu kez kimse tantanalı bir şekilde kutlamak istemiyordu.
Nitekim, Kafkasya’nın pek çok yerinde Türkler, bu bayramı zevk, safa ve eğlence
içerisinde geçirmek, bunun için büyük paralar harcayıp hazırlıklar yapmak yerine,
bu bayram için harcanacak paralan toplayıp, felakete uğramış kardeşlerine gön-
dermeyi daha uygun bulmaktaydılar.102Azerbaycan Türkleri yaklaşmakta olan
Nevruz Bayramı’nı kendileri için bir “imtihan günü” olarak addetmekteydiler.
Mehmed Emin Resulzade, “Bayramın Yaklaşması Münasebetiyle” başlıkh maka-
lesinde, Kars, Ardahan, Sankamış bölgelerinde olan “sitemdide”lerin ihtiyaçlannın
çok fazla olduğunu belirterek şöyle yazıyordu:103
“Böyle olduğu halde ümidvanz ki, yazdıklanmız cemaatimiz yanrnda bi-netice
kalmaz ve bizlerde sair dindaşlanmızın yanlannda başı yüce olup, başka milletler
gibi de güzel imtihan vermiş oluruz.”
İkdam gazetesi yazarlanndan Hacı İbrahim Kasımov da, Nevruz Bayramı’mn
Azerbaycan halkı için bir imtihan zamanı olduğu üzerinde durarak, Nevruz
Bayramı’nı tantanalı bir şekilde kutlayacak olanlan kınayan bir makale kaleme
almış ve Azerbaycan halkına şöyle seslenmiştir:104
“Ey bugünü bayram saklayıp zevk-i sefa süren ağalar! Ey güzel libaslar
giyinip, debdebe ile keyif süren cenäblar! Bu aziz günde Müslüman harpzedelerini,
bu aziz günde Kars ve Ardahan etrafinda felakete düçar olan masum bacılannızı,
bir parça kuru çörek, bir içim su için nale eden balaca balalannızı yadınıza salınız.
Yadınıza sahnızda bu aziz günde ne kadar k u w e onlara iane ediniz. Onlara
muavenet ediniz. İşte bu aziz günde onlan şäd etmekten, onlann kalbini ele
almaktan artık (fazla) bir şey olabilmez.”
Yine İkdam gazetesinde “Aciz” imzasıyla, Azerbaycan halkmı yardıma çağı-
ran “Yardım Sadalan” başlıklı şu anlamlı şiir yayınlanıyordu:105
102 İkdam, 6 Mart 1915, no. 63.
103 İkdam, 4 Mart 1915, no. 62.
104 Hacı İbrahim Kasımov, “Nevruz Bayramı”, İkdam, 9 Mart 1915, no. 65.
105 İkdam, 4 Mart 1915, no. 62.
“Yardım Sadalan
Geliniz feryada kardaş, nale ve feryat edenler için,
Geliniz imdada Kardaş, bizden istimdät edenler için,
Sitemdide olanlar yad ediyorlar bizleri imdi
İlaç, çare läzımdır bizi e w e l yad edenler için
Hamiyet ehlinin tatlı taämı camna sinmez,
Yetişmezse eğer däda, acından dad edenler için
Sınık (kınk) bir kalbi yapta bir hazin simayı güldürür kim.
Häk aşıkıdır özü, bir gamlı kalbi şad edenler için
Unutma bir müessir hali kim dehşet töretdikçe
M ürüwet söylerdi kendini cellat edenler için
O... bir sahne idi kim erbab-ı vicdan görmeğe bitab
O... had bir manzara idi, nameler inşäd edenler için,
Bütün dünyayı namerdim eğer ahımla ey aciz
Cehennem yapmasam bu haneleri berbad edenler için.”
Nevruz Bayramı’mn yaklaşması üzerine Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayri-
yesi idaresi de bir toplantı yaparak, Nevruz Bayram’ı münasebetiyle Cemiyet-i
Hayriye binasında, büyük bir toplantı tertip etmeye ve bu toplantıda da Müslüman
harpzedeler yaranna para toplamaya karar vermiş, bunu gazeteler vasıtasıyla
Azerbaycan halkma ilän etm işti.106
Tiflis’tede Kafkas Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi ve İnäs Cemiyet-i Hayri-
yesi Nevruz Bayramı münasebetiyle büyük bir davet tertip etmeye ve bu davette
iane toplayarak, bunu Kars felaketzedelerine dağıtmayı kararlaştırmıştı.107
Erivan bölgesinde yaşayan Türklerde Nevruz Bayramı ’nı bir imtihan günü
olarak görüyorİäirdı. Bölgenin önde ğelenleri 14 Şubat’ta bir araya gelerek, bu
yılbayram etm eninm unasebetsizolacağını kararlaştırarak, ew elk iy ılla rg ib i
tantanalı bir şekilde, bu bayramı geçirmekten vazgeçmişlerdi. Ve alınan karara
göre. Mart’m dokuzuncu günü herkes camiye gelerek, burada dua edildikten
sonra, orada herkes bayram hazırlığı için harcayacağı parayı Kars, Ardahan,
Sankamış haıpzedelerine yardım ıçm vereceklerdi.108
106 İkdam, 9 M art 1915, no. 65.
107 İkdam, 8 M art 1915, no. 64.
İkdam, 4 M art 1915, no. 62.
 İkdam gazetesi yazarlarından Ali Fehm i’dc, yazdığı makalesinde, Kars ve
çevresindeki M üslüm an harpzedelerin maruz kaldıkları felaketlere değinerck,
bu insanlarla hem dinı ve hemde ırkı bağlarınm olmasmdan dolayı büyük ü z ü n tü
duyduklarım belirtmiş ve Azerbayean halkma şöyle seslenm işti:109
Bunları düşünüp kuvveler dahilinde kömek etmek hamunun vazifesidir,
Bu vazifedir ki, medeniyet, insaniyet, İslämiyettarafmdan alkışlanacaktır. Veriniz
kardaşlar, veriniz, veriniz. Verinzavallılara, aç kalan, yetin olana...”
Şimdiye kadar gerek Kafkas Cephesi savaşlannda Müslümanların düştüklen
felaketleri Azerbaycan halkına duyuran ve gerekse onlar içı'n yapılan yardım
çalışm alarında en önem li rolü oynayan Azerbaycan Türk basım olm uştu.
Y aklaşan N evruz B ayram ı’nm Kars ve çevresinde zor durum da bulunan
kardeşlerine yardım yapmak için bir vesile olduğunu belirten ve bunu Azerbavcan
halkı için bir imtihan günü olarak adlandıran da Azerbayean Türk basım idi.
N evruz B ayram ı’m A zerbayean halkının önüne bir imtihan olarak kovan
Azerbayean Türk gazeteleri, bunu kendileri içinde bir imtihan günü olarak
addetmekteydiler. Nitekim , yaklaşan Nevruz Bayramı m ünasebetiyle gazete
sahipleri ve yazarlan B akü’ da, Necat M aarif Cemiyeti idaresinde bir toplantı
yaparak, “K ardaş K ö m e g F ^ ıd ly lä T lle ttrtl^ yararm a
kullanıl acakb ir gazcte çıkarirıay a karar verdiler."0 Böylece ilk defa Azeroaycan
Türk basm ınnvtem siIH Ientärä^^ Kömeği” şiarı ortaya atılmış oldu.
“Kardaş Köm eği” ne dem ekti? Bu soruya B akü’da çıkan Doğru Söz gazetesi
yazarlanndan İsläm Bey Kabulov şu cevabı vermektedir:111
“Kardaş Köm eği, Kafkasya sahne-i harbinde düçarı felaket zavallı Müsiu -
manların ağnsım yüngülleştirmek (hafıfletmek) için uzatılan muaveııet ellerim r
yarattığı şefkat ve m erham et hissine verilen en münasip ad idi.”
Bundan sonra Azerbaycan Türkleri Kafkas Cephesı savaşlaıından zara-
gören, haksızlığa ve katliam lara uğrayan, aç, susuz, yetim kalan, ev ve yurıiar
yıkalarak kaçkın düşen, savaşlarda Rusya’ya esir düşen ırkı ve dini bağı bulunduğı:
kardeşlerine yaptıklan m addı ve manevı yardım faaliyetlerinde hep “Kardaş
109 Ali Fohmi, “Verin Zavallılara!” İkdam, 2 Fcvral/Şubat 1915, no. 35.
110 Taze Haber, 7 Mart 1915, no. 14; İkdam, 8,9 Mart 1915, no. 64,65.
111 D oğru Söz, 7 Mayıs 1916, no. 10.
Kömeği” şiannı kullanmışlardır. Ve Azerbaycan Türk basınının ortaya attığı “Kar-
daş Kömeği” tabiri, yapılan yardım faaliyetlerinin nişanesi olarak simgeleşmiştir.
Yukanda da belirtildiği gibi, Azerbaycan Türk gazete sahipleri ve yazarları
tarafından yaklaşan Nevruz Bayramı münasebetiyle, bayramtn ikinci günü Mart
ayının onunda K ardaş K öm eği adıyla bir gazete çıkarılm ası kararlaştırılmış ve
çalışmalara başlanmıştı. İlk önce bu gazeteyi çıkarmak üzere bir heyet oluşturuldu.
Bu heyete İkbal gazetesinden M ehmed Emin Resulzäde, Sada gazetesinden
Haşim Bey Vezirov veİkd a m gazetesinden M ahm udN edim Karagözov seçildi-
ler. Belirtilen toplantıda alınan karara göre, Kardaş Köm eği gazetesi Nevruz
Bayramı ’nın ikinci günü çıkanlacak ve o gün B akü’da hiç bir Müslüman gazetesi
çıkanlmayıp, bu gazeteden elde edilen gelirin hepsi Müslüman harpzedeler yaran-
na kullanılacaktı.112
Bu kararlar doğrultusunda yapılan çalışm alar semeresini vermiş ve Kardaş
Kömeği gazetesi bir günlük gecikm e ile N evruz B ayram ı’nın üçüncü günü, 11
Mart 1915 ’te, yalnız bir nüsha olarak çıkanlmıştır.113Gazetenin imtiyaz sahipliğini
ve sorum lu m üdürlüğünü Bakü M üslüm an Cem iyet-i Hayriyesi başkanı Mirza
Esadullayev üzerine alırken,"4 gazetenin çıkanlm ası içingerekli olan kağıdı da
Haşim Bey Vezirov, O ru ço f K ardeşler ve İkdam gazetesinin sahibi Ali Muhtar
AIi Ekberov karşılam ışlardır."5 A ynea K ardaş Köm eği gazetesinin çıkanlması
işinde emeği geçen yazar ve işçiler de dahil, hiç kimse ücret almamış, herkes
gönüllü olarak parasız çalışm ıştır.116
Kardaş Kömeği gazetesınin başkısmtnda, “Millı felaketkarşısında, milli ınatbuatı-
mızın ittihadını gösterir bu gazete hasılatı harpzede Müslümanlar nef’ine olmak üzere
bir günlük neşrolunur” yazısı bulunmakta olup, gazete de Kafkas Cephesi savaşlarında
Kars ve çevresinde yaşayan Müslüınanlann maruz kaldığı felaketlerden bahsedilerek,
bunlar için Azerbaycan halkt kardeş yardımtna davet edilmiştir.1'7Aynca, Azerbaycan
Türk kadınlannm “Kardaş Kömeği” konusunda duydukları hassasiyet ve yaptıkları
yardım çalışmalan gazetenin sütünlan arasında yer almıştı.118
1,2 İkdam, 9 Mart 1915, no. 65.
113 Kardaş Kömeği, 11 Mart 1915.
114 Taze Habet; 1 Mart 1915, no. 14.
115 İkdam, 9 Mart 1915, no. 65.
1,6 İkdam, 6 Mart 1915, no. 63.
117 Kardaş Kömeği, 11 M art 1915.
118 Yusuf Ali, “Felaket Karşısında K adınlanm ız”, Kardaş Kömeği, 11 M art 1915.

Kardaş Kömeği, gazetesi lOKapikfıyatlasatışasunulmuş"9 vegazetenin
satışm 3äiri300 Manatgefir elde edilerek, bu paranm hepsi Kars, Ardahan vs.
yerlerde felakete uğramış harpzede Müslümanlar için kullanılmıştır.120
Kardaş Kömeği gazetesinin çıkanlışından bir müddet sonra, bunu ömek alan
Baku’daki Azerbaycan Türk şairleri de bir araya gelerek, Müslüman harpzedeler
yaranna Kardaş Kömeği adıyla bir dergi çıkarmayı kararlaştırmışlardır. Bu amaçla
Azerbaycan’daki bütün Türk şairlere çağnda bulunularak, bu dergide yayınlanmak
üzere şiirlerini D irilik veya Baba-yı Emir dergilerinin idarelerine göndermeleri
istenmiştir.121Ancak, Azeıbaycanlı şairlerin bu iyi niyetli çalışmalanmn sonuç ver-
mediği ve 1915 yılı içerisinde bu dergiyi çıkaramadıklan anlaşılmaktadır.
3- “Kardaş Kömeği” Günlerinde Harpzede Müslümanlar tçin Topla-
nan Yardımlar
Kafkas Cephesi savaşlannda Anadolu’da Rus işgaline uğrayan bölgelerde,
felakete düşen kardeşlerine Azerbaycan Türklerinin başlattıklan yardım toplama
çalışmalan, Mart 1915’den itibaren daha düzenli bir hal almıştır. Daha öncede
belirtildiği üzere, Nevruz Bayramı dolayısıyla Azerbaycan Türkleri yardım çalış-
malannı hızlandırmışlar ve Azerbaycan Türk basını da bir günlük Kardaş Kömeği
gazetesi çıkarmış ve bu gazetenin satışından 1300 Manat elde edilmişti. Bu
çahşmalar, Azerbaycan halkının kardeşlerine yardım etmek için her türlü fedakär-
Iığı yapmaktan çekinmediklerini açıkça göstermişti. Bunun üzerine Bakü Müslü-
man Cemiyet-i Hayriyesi, Bakü şehir idaresine müracaat ederek, Kars, Ardahan
vs. yerlerde felakete uğramış Müslümanlara Bakü’da bir günlük yardım toplamak
için izin aldı.122Bu izinden sonra 7 Mayıs’ı “Kardaş Kömeği Günü” ilän ederek,
Baku halkını yardıma davet etti ve hazırlıklara hemen başlamldı. Yüzlerce Azer-
baycanlı kadın ve genç Cemiyet-i Hayriye’nin binasına gelerek, bu hazırhk çalış-
malanna katıldılar.123
6 Mayıs günü sabah erkenden, hazırlık çalışmalan başlamıştı. Kimileri “Kar-
daş Kömeği” sözlerini levhalara güzel hatla yazarak, bunlan şehirin belirli yerlerine
Kardaş Kömeği, 11 M art 1915; İkdam, 6 Mart 1915, no. 63.
120 Taze Haber, 9 M ayıs 1915, no. 23; Doğru Söz, 7 Mayıs 1916, no. 10.
121 Baba-yı Emir, (Balcü), 13 May (Mayıs) 1915, no. 4; Basiret, 23 M ay (Mayıs) 1915, no. 46.
122 Taze Haber, 9 M ay/M ayıs 1915, no. 23.
I2J Basiret, 9 May/Mayıs 1915, no. 44.
asıyor, kimileri ise, para toplamak için kullamlacak “kutu ve ceb”leri hazu-lıyorlardı.
Ressamlar bugünün anlamım ifade eden resimler çizerek, bunlan halkm görebile-
cekleri yerlere yerleştiriyorlardı.124 Bu hazırlıklar akşama kadar devam etmiş,
bütün şehir “Kardaş Kömeği Günü”nden haberdar edilmişti.
Aynca, Cemiyet-i Hayriye bu günün hatırası olarak, yardım da bulunanlara
verilmek üzere “nişan ve alametler” hazırlatmıştı. Bu arada yardım toplama
çalışmalannın düzenli ve verimli olabilmesi için şehir 19-20 kısma bölünmüş ve
her bir kısma yardım çahşmalannı Cemiyet adma yürütmeleri için, sorumlu bir
başkan tayin edilmişti. Bu başkanlann emrine de, çoğunluğunu kadın ve gençlerin
oluşturduğu gönüllülerden 20 veya daha fazla kişi verilmişti.125
7 Mayıs sabahı saat 7 ’de, Bakü şehrinin her yerinde 4 0 0 ’den fazla gönüllü
tarafından “alamet ve nişanlar” satılarak, “kutu ve ceblerle” yardım toplama
çahşmalan başlamış ve bu gün gece saat 10-11 ’e kadar devam etmiştir.126
Bu yardımlan toplayanlann 150’den fazlasım Azerbaycanh hanımlar oluştur-
muştu. İçlerinde Bakü’nün en önde gelen nüfuzlu kişilerinin hanımlan da bulun-
makta idi.127Bunlardan birisi olan Hacı Zeynelabidin Tagiyev’in kızı, eline aldığı
sepete güller koyarak, Bakü’nün Bulvan’nda bulunan zenginlerin mağazalanna
tek tek girerek, onlara gül takdim ederek, önemli miktarda paralar toplamıştı.128
Kardaş Kömeği Günü’nde yardım toplamrken yaşanan bir olay Basiret
gazetesinde şöyle yer almıştı.129
“Bir nefer Koca (İhtiyar) Hacı’ya nişan teklif ediyorlar. O biçare pul (para)
verdikten sonra soruşur: Bu pul kimin için yığılır? Müslüman harpzedeler için
diye cevap verilir. Biçare Koca Hacı ellerini havaya kaldınp diyor: Allah sizi
hafiz eylesin. Çahşın azizlerim.”
124Felaketzede Müslüman bir ailenin halini tasvir eden bir resmi Ressam Azim Azimzäde yapmıştı.
Bu iş için kendisine Cemiyet-i Hayriye tarafından 30 Manat takim edilmişse de, o bunu kabul
etmeyerek, meccanen çalıştığını beyan etmiştir. (TazeHaber, 9 May/Mayıs 195, no. 23).
125 Taze Haber, 9 May/Mayıs 1915, no. 23.
126 Taze Haber, 9 May/Mayıs 1915, no. 23.
127 Basiret, 9 May/Mayıs 1915, no. 44.
128 SÜLEYMANOV, Eşittiklerim, Okuduklarım, Gördüklerim.
129 Basiret, 9 May/Mayıs 1915, no. 44.
 Kardaş Kömeği Günü hayli başarılı geçmiş, özellikle Azerbaycan hanım vc
gençlerinin gayretli çalışmaları bunda çok etkili olm uştu.130Toplanan yardımlar
Cemiyet-i Hayriye’nin binasm a getirilerek, gece saat 11 ’de Cem iyet’in başkanı
Mirza Esadullayev’in de hazır bulunduğu toplantı da sayılarak, hesap edilm iş131
ve bu “Kardaş Kömeği Günü”nde 25 bin Manat toplandığı anlaşdm ıştır.132
Bu toplantıda bulunanlardan bazılannın, “Kardaş Kömeği G ünir’nün bir giin
değil de, daha fazla sürm esi halinde çok daha fazla yardım toplayabileceklerini
söylemesi üzerine, C em iyet yetkililerinden birisi, Cemiyet-i Hayriye’nin bu tür
Kardaş Kömeği günlerini izin alıp Bakü’da yeniden tertip edeceklerini belirttiği
gibi, Kafkasya’nın diğer yerlerinde de bu tür yardım toplama çalışmalan yapacak-
larını ilave etmiştir.133
Nitekim bundan sonra, birçok şehirde “Kardaş Kömeği Günleri” tertip edildiği
görülmektedir. Bakü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin bu kararı doğrultusunda
Tiflis’te 16 Mayıs 1915 ’te düzenlenen “Kardaş Kömeği Günü”nde, Kafkas Müs-
lüman Cemiyet-i Hayriyesi ve Kafkas Müslüman İnäs Cemiyet-i Hayriyesi tara-
fmdan, Tiflis’te yaşayan Türklerden 7665 Manat, 80 Kapik toplanmıştır.134 Daha
sonralan Gence’de tertip edilen Kardaş Kömeği Günü’nde 3500 Manat, Erivan’
da ise 2400 Manat yardım toplanm ıştır.135
Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin harpzede Müslüman kaçkınlarına
yardım şubesinin 26 Kasım 1915 tarihinde yaptığı toplantı da, biitün Kafkasya’da
harpzede M üslüm anlar için yardım toplamak üzere teşkilata başlanrnası kararı
alınmıştır. Bundan sonra hemen hemen Kafkasya’nın her tarafmdan harpzedeler
yararm a kullanılm ak üzere Bakü M üslüman Cemiyet-i H ayriyesi’ııe yardım lar
artarak gelm eye başlam ıştır.136
™ Basiret, 9 May/Mayıs 1915, no. 44; Baba-yı Emir, 13 May/Mayıs 1915, no. 10.
1,1 Taze Haber, 9 May/Mayıs 1915, no. 23.
132 Basiret, 9 May/Mayıs 1915, no. 44.
133 Taze Habcr, 9 May/Mayıs 1915, no. 23.
l34Kafkas MüslümanCemiyet-i Hayriyesi’nin 1915’inci Yılı Olan GelirGidcrinin Sayısıdır, s. 3.
135 Kaspi, 10 Mart 1917; TALİBOVA, Kulturno-Prosvetitelskaya i Blagotvoritelnaya Deyatelnost
Azerbaydjanskoy Bıırjvazii, s. 182.
1,6 Karabağ, Nahçivan, Derbend, Dağıstan, Gökçay, Kunıuk, Kiirdemir vs birçok yerden, lıatta
kasaba ve köylerden dahi Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriycsi’nc maddi yardımlar gönderildiği
gibi, K afk asy a’nın dışında yaşayan M üslüm anların da bazı yardım larda bulunduğu
görülmektedir. Cemiyet-i H ayriye’nin makbuz karşılığı kabul cttiği bu yardımlarla ilgili Azer-
baycangazetelerindebirçokhaberbu!unmaktadır(/tı;-/£.l>oz, 24 0ktıyabıı/F.kim 1917, no. 596;
Cemiyet-i H ayriyeB akü’da, 5 M ayıs 1916’d a b irg ü n lü k “Kardaş Kömeği
Günü” daha tertip ederek, B akü’da yardım toplam a işine devam etmiştir. Bu
günde yardım toplamak için şehir 16 mahalleye bölünmüş ve bu Kardaş Kömeği
Günü de oldukça başarılı geçm iştir.137
4- Dini Bayram ve Günler M ünasebetiyle H arpzede M üslüm anlar
İçin Toplanan Yardımlar
Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Kafkas Cephesi savaşlannda felakete
uğrayan Müslüman Türk kardeşlerine yaptığı yardımlar için gerekli olan paranın
önemli bir kısmını da, Azerbaycan Türklerinin dinı bayram ve günler dolayısıyla
yapmış oldukları bağışlardan sağlamıştır.
Bilindiği gibi, Müslümanlann iki büyük dinı bayramı vardır. Müslümanlar bu
bayramlar münasebetiyle muhtaç insanlara yardım etmeyi, ihsanlarda bulunmayı
büyük sevap görüp, yardımJarını esirgemezler. Bu bayramlardan birisi, Azerbay-
can Türklerinin “Oruçluk Bayram ı” veya “Fitre B ayram ı” dedikleri “Ramazan
Bayramı”dır.
Daha önce üzerinde durulduğu gibi, Kafkas Cephesi savaşlarında Kars,
Ardahan, Oltu, Acara vs. bölgelerde M üslüm an ahalinin düştükleri felaketler,
özellikle Azerbaycan Türk basınınm yaptığı öz verili çalışmalar sonucunda bütiin
Kafkasya Müslümanlarına 1915 yılı başlarından itibaren duyurulmuş ve yardım
çalışmalan başlatılmıştı. Çeşitli yardım faaliyetleri yapılarak, herbir fırsat dcğerlen-
dirilmeye gayret edilmişti. Bu tür çalışmaların başlamasından sonra, ilk Ramazan
Bayram ı da 1915 yılı 21 Tem m uz’una rast geliyordu. İşte Azerbaycan basını,
bayram gelişini fırsatbilerek, bütün Kafkasya Müslümanlarını harpzede Müslü-
manlara yardıma davet ederek, M üslümanların fitrelerini bunlar için vennelerini
istem işti.138 Bu arada Kafkas Şeyhülİslämı ve Tiflis Müftüsü de bayram rnünase-
betiylebirerbeyannäm eyayınlayarak, Kafkasya Müslümanlarının fitrelerini baş-
ka yerlere vermeyip, felaketzede Müslümanların yararına kullanılması için Bakü
vc Tiflis Cemiyet-i Hayriyelerine göndermelerini bildirmiştir.139H erbir Müslüma-
Sada-yt Kafkaz, 8 Noyabır/Kasım 1915, no. 132; Sövkat, 14 Dekabır/Aralık 1916, no. 85;
B asiret, 2 May/Mayıs 1915, no. 45; Doğru Söz, 2! Yanvar/Ocak 1917, no. 40).
137 D oğru Söz, 7 Mayıs 1916, no. 10.
I3K Soıı Haher, 1 Avgust/Ağustos 1915, no. 13.
139 Sada-yı Kafkaz, 2 Avgust/Ağustos 1915, no. 51.
 nın bu hayırlı işe iştirak etmesi gerektiği belirtilerek, Tiflis’te toplanacak fitreler
biraraya getirilerek harpzede Müslüman yetim çocuklan için yetimevi açılacağı
duyurularak, şöyle denilmişti:140
“Orada korkunç Ardahan ve Kars çöllerinde ana ve atasız kalan hakiki
yetim balalanmız saklanacak, milletimizin birer uzuvlan olan bu balalara bakım
ve terbiye verilecektir.
“Bugün her bir akıl sahibi burasım gösterir ki, bir dilenciye yapılan muavenet-
ten, bu muhtaç balalara yapılan yardım daha hayırlıdır ve müstahaktır. Hususen
buniara sarfedilecek paranın gelecek de neticesini de göreceğiz.”
Bakü Kadısı Ağa Mir Mehmed Kerim Hacı Caferzäde’de, Bakü’daki ve
köylerdeki din adamlanm toplayarak, yaptığı toplantıda harpzede Müslümanlar
için fitre toplamaya onları davet etmiştir.141
Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi, şimdiye kadar toplanan yardımlann
felakete uğrayan Müslüman harpzedelerinin ihtiyaçları için yeterli olmadığını,
bu sebeple Müslümanlann iki büyük dinı bayramlannda yapacaklan yardımlardan
büjmk miktarda maddı gelir elde edileceğini bildirerek, Azerbaycan halkını yardıma
Çağırmış ve bu hususta her türlü yardımm kabul edileceğini ilän etmiştir.142
Bakü’daki Türk gazeteleri de bu konu üzerinde hassasiyetle duruyor, Azer-
baycanh yazarlar halkı bayram dolayısıyle harpzede kardeşlerine yardıma davet
eden makaleler yazıyorlardı. Mesela, Son Haber gazetesinde bayram dolayısıyla
çıkan bir yazıda Azerbaycan halkına şöyle sesleniliyordu:143
“Bizde bir kaide var, böyle ki; aziz günlerde öz kavim akrabamız, tamyıp
bildiklerimiz çocuklanna bayramlık vermekle onlan sevindirip gönüllerini şäd
ederiz. Bu tabiı bir iştir. Her yıl olan gibi, bu yılda olacak. Lakin bir hususu göz
önüne almalıyız ki, bu yıl büyük Avrupa Muharebesi binler ile hanimanlar berbat
ettiği gibi, bizim de ırkdaşımız, dindaşımız olan Kars ve Ardahan Müslümanlannı
felakete uğrattı. Bunun neticesi olarak yüzler ile balalan ata ve İnäsız bıraktı.
140 Son Haber, 11 İyul/Temmuz 1915, no. 7.
141 Sada-yı Kajkaz, 2 Avgust/Ağustos 1915, no. 51.
142 Son Haber, lAvgust/Ağustos 1915, no. 13.
143 Son Haber, lAvgust/Ağustos 1915, no. 13.
Hazırda bu çocuklardan bir kadan B akü’da ve birkadan da Tiflis’te bulunduğunu
biliyoruz. Fitre bayramı um um M üslüm anların bayramı olduğu gibi, bu zavallı
konaklanmızın da bayramıdır. Halbuki hazırda onlara ne bayramhk veren ne de
gönülleri alan var.
“E y! bir ay ibadet edip A llah’m emrini yerine getiren Müslümanlar, bayram
ediyorsun. Bu zavallı yetim balalan da bir an hayaline getir. Onların da gönlünü
al, onlara da bir bayram lık ver. H azırda Bakü M üslüm an Cemiyet-i Hayriyesi
bu hususta her nevi bayram lık ve iane kabul ediyor. Aziz bir günde bir yetimin
göz yaşmı silmek, tutkun yüreği açmak, yakın bilki büyük ibadetler kadar ecrlidir.”
Cemiyet-i Hayriye, Azerbaycan Türk basını ve Kafkasya Şeyhülislämı ve
Tiflis M üftüsü’nün Kafkasya M üslüm anlanna Ramazan bayramı münasebetiyle
yaptıklan çağnlar semerelerini vermiş, Bakü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi’ne
bu bayram dolayısıyla, Anadolu harpzede Müslümanlan yaranna kullanılmak üzere
Kafkasya’nın hemen her yerinden önemli miktarda yardımlarda bulunulmuştur.
Müslümanlann diğer büyük dinı bayramı olan “Kurban Bayramı”da harpzede
Müslümanlara yardım için bir vesile teşkil ediyordu.
1914 yılında Rusya savaşa girdiğinde, Azerbaycan ’da son bahara denk gelen
Kurban B ayram ı’nda, kurban derileri Bakü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin
askerlere m uavenet eden şubesi ve Şehir Belediyesi tarafından toplanarak,
bunlar düzenlenen bir m üzayede de satılmış ve elde edilen gelir Rus ordusunda
bulunan M üslüman askerlerin yararına kullanılm ak üzere gerckli girişimlerde
bulunulmuştu.144Fakat Osmanlı-Rus savaşının başlamasıyla Kafkas Cephesi’nde
savaş bölgelerindeki M üslüm anların felakete uğraması ve çok zor durumda kal-
malan üzerine 1915 yılı Ekim ayında geçirilecek Kurban Bayramı’nda, kesilecek
kurbanlann derilerinin bu sefer Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi tarafından
harpzede Müslümanlar yaranna toplanması kararlaştınlmıştı.145Cemiyet-i Hayri-
ye bu am açla Ekim ayt başm da Bakü Kadısı ve birçok mahal müftüsünü Cemi-
yet-i H ayriye’ye davet ederek bir toplantı tertip etmiş ve bu toplantıda Kurban
Bayramı günü kapı kapı gezilerek, Cem iyet’in hazırladığı makbuzlar karşılığında
144 İkbal, 30 Noyabır/Kasım, 7, 11 Dekabır/Aralık 1914, no. 801,807,811; Basiret, 13 Dekabır/
Aralık 1914, no. 35.
145 Sada-yı Kajkaz, 12 Oktıyabır/Ekim 1915, no. 111.
 kurban derilerinin toplanması karar altına alınmıştı.146Bu arada Bakü Müslüman
Cemiyet-i Hayriyesi, Kafkasya Genel Valisi’ne müracaat ederek, bütün Kafkas-
y a ’da harpzede M üslüm anlar yaranna canlı hayvan ve kurban derisi toplamak
için izin verilmesini istemiştir.147
Kurban Bayramı öncesinde Baku’da bulunan Mescid mahallerine Cemiyet-i
Hayriye tarafmdan toplanan kurban derisi yardımlannı kaydetmek üzere defterler
dağıtıldığı gibi, her m ahalde Cemiyet adma kurban derilerini toplam ak üzere
şahıslar tayin edilmişti. Kurban kesen Müslümanlar, kurban derilerini Cemiyet
tarafından tayin edilen bu kişilere teslim edecekler ve karşılığmda C em iyet’in
m ühürünü taşıyan m akbuzlar alacaklardı. Daha sonra C em iyet tarafm dan
hazırlanan arabalar, mahalle mahalle gezip derileri toplayacaklar ve tuzlanarak
önceden tayin olunan yerlere götürülecekti.148
Kurban bayram ı günü hava oldukça güzel olmuş, cemiyet tarafm dan tayin
edilen şahıslar kapı kapı dolaşarak, makbuz karşılığında kurban derilerini toplamış-
lardır. Birçok m ahalde, daha Cem iyet’in adamları gelmeden, m ahal sakinleri
kurban derilerini kendileri belirlenen yerlere getirerek makbuzlanm almışlardır.149
Yalnız Baku ’da değil, Kafkasya’nın pek çok yerinde Kurban derileri Müslüman
harpzedeler için toplanarak, Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’ne gönderilmiştir.150
Tiflis’te de Kafkas Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi kurban derilerini harpzede Müslü-
manlar yaranna toplayarak, onlarrn satışından önemli gelir elde etmiştir.151
Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi toplanan Kurban derilerini 13 Ekim’de
bir m üzayade düzenleyerek satmış ve gelirini A nadolu’da felakete uğramış
harpzede M üslümanlar için kullanmıştır.1521916 yılındaki Kurban B ayram ı’nda
da K afkasya’nm birçok bölgesinde ve Azerbaycan’da Kurban derileri harpzede
M üslümanlar için B akü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi tarafmdan toplanm ış153
ve bu amaçla kullamlmıştır.
146 Açık Söz, 2 Oktiyabır/Ekim 1915, no. 1
147 Açık Söz, 12 Oktiyabır/Ekim 1915, no. 8.
148 A çıkSöz, 7 Oktiyabır/Ekim 1915, no. 5.
149 Açık Söz, 9 Oktıyabır/Ekim 1915, no. 6.
150 Sada-yı Kajkaz, 7 Oktıyabır/Ekim 1915, no. 108.
Kafkas Miislüman Cemiyet-i Hayriyesi ’nin 1915 'inci Yılda Olan Gelir Giderinin Sayısıdır, s. 4.
152 Sada-yı Kajkaz, 12 Oktıyabır/Ekim 1915, no. 111.
153 Sövkat, 18 Oktıyabır/Ekim 1916, no. 46.
Kurban B ayram ı’nda derilerin toplanmasınm yanı sıra, Cemiyet-i Hayriye
Bakü’da bulunan M üslüman harpzedeler vc yetim çocuklar için kurbanlar kestir-
miştir.154 Bu sırada bayram m ünasebetiyle Azerbaycan halkı yetim çocukların
banndırıldıklan sığınacaklara ve Cemiyet-i Hayriye binasına akın ederek, onlara
çeşitli hediyeler vererek, gönüllerini almışlar, onlan sevindirmişlerdi.
Azerbaycan Türkleri bu iki büyük dini bayram dışında, Müslümanlarca kutsal
sayılan bazı günleri de felakete uğrayan kardeşlerine yardım toplamak için fırsat
bilmişler ve bu günlerde de Azerbaycan halkı harpzede Müslümanlar için kullaml-
mak üzere Cemiyet-i H ayriye’ye maddı yardım larda bulunmuşlardır.
Bakü’da, Safa M aarif Cemiyeti “Mevlid-i Nebi” dolayısıyla İsmäiliye binasında
bir toplantı düzenlemiş ve bu toplantıya başta Hacı Zeynelabidin Tagiyev olmak
üzere, Azerbaycan’m pek çok önde gelen şahsiyetleri de iştirak etmiştir. Bu esnada
Bakü’da bulunan harpzede yetimler için büyük bir ziyafet verilirken, bu toplantınm
sonucunda 1772 M anat, 25 Kapik harzede M üslümanlar için toplanmıştır.155
Yine Azerbaycan’m çeşitli bölgelerinde Mevlid-i Nebi dolayısıyla mescidlerde
harpzede M üslüm anlar yaranna m addı yardımlar bağışlanmıştır. Mesela; Kürde-
m ir’de M evlid-i Nebi m ünasebetiyle harpzedeler menfaatine M escid’te Hüsnü
Efendi vasıtasıyla, 267 M anat 25 Kapik toplanarak, Bakü Müslüman Cemiyet-i
Hayriyesi’ne gönderilm iştir.156Neşri M aarifM ektebi’nde okutulan Mevlid-i Ne-
bi’den sonra, 188 M anat, 30 Kapik toplanarak, makbuz karşılığında Cemiyet-i
Hayriye’ye teslim edilm iştir.157
M üslümanlar tarafından kutsal olan “M uharrem Ayı” ve “Aşure Günü”
dolayısıyla da Azerbaycan Türklerinin Anadolu’da felakete uğramış kardeşlerine
yardımlan devam etmiştir. M esela, Hacı İmamlı M escidi’nden Abdüsselam Bey
vasıtasıyla 100 M anat “M uharrem lik İanesi” toplanarak, Cemiyet-i Hayriye’ye
gönderilmiştir.158Aşure günü münasebetiyle Ruhanı Mescit Cemaati’nden Ahund
Selahattin vasıtasıyla 116 M anat toplanarak, makbuz karşıhğında Cemiyet-i Hay-
riye’ye teslim edilmiştir. Bu kutsal günler dolayısıyla yapılan bu tür yardımlara ait
Azerbaycan Türk gazetelerinde pek çok haber bulunmaktadır.159
154 A çıkSöz, 7 Oktıyabır/Ekim 1915, no. 5.
155 Açık Söz, 7 Yanvar/Ocak 1916, no. 79.
156 Doğru Söz, 21 Yanvar/Ocak 1917, no. 40.
157 A çıkSöz, 11 Yanvar/Ocak 1917, no. 82.
A çık Söz, 15 Noyabır/Kasım 1915, no. 35.
159 Sada-yı Kajkaz, 8 Noyabır/fCasım 1915, no. 132; Açık Söz, 15 Noyabır/Kasım 1915, no. 35.
 Bunlann yanı sıra “Taziye” merasimlerinde dahı Azerbaycan Türkleri, 'ıarp-
zede kardeşleri için yardım toplamayı ihmal etmemişlerdir.160
5- H arp zed e ve K açk ın M ü slü m an lara Devlet Y ardım m jn S ağlanm ası
Osmanlı D evleti ile R usya arasmda savaş başiadıktan hemen sonra, savaş
bölgesinde bulunan Türk ahali için felaketler başlamıştır. Binlercesi evini, yurdunu
terkederek bu bölgelerden kaçmaya çalışmıştır. 1914 Kasım aymm sonlarından
itibaren Aralık aym da da giderek artarak M üslüman Türk kaçkınlar eğer fırsat
bulabilirlerse, bir taraftan A nadolu’nun içlerine, diğer taraftan aa K afkasya’ya
doğru kaçmaya çaba göstermişlerdir. Araİık aymm sonlanna doğru Kafkasya’ya
doğru kaçanlann sayısı bir hayli fazla olmuştu ve durumları da oldukça vahim
idi. A ncak bu insanlara o günlerde Rus hükümeti, basmı ve kam uoyu gereken
dikkat ve itinayı gösterm em işti.161
Kafkas Cephesi savaşlannda binlerce Müsliiman Türk ahalinin kaçkm diiş-
mesi ve felaketlere uğraması hakkmdaki haberler K afkasya’nm M iislümanlarla
m eskün yerlerine, özellikle Azerbaycan’a ulaştığında, daha önce de belirtildiği
gibi, Azerbaycan Türk basınmın katkılanyla Azerbaycan Türkleri harekete geç-
mişler. Gerek savaş bölgesinde kalan Müslüman ahaliye, gerekse K afkasya’ya
kaçmak zorunda kalmış Müslümanlara yardım faaliyetleri başlatmışlardı. Özellikle
Ermeniler ve Rus memurlar tarafından Müslüman ahaliye yapılan katliam, tecavüz
ve haksızlıklar Azerbaycan Türklerinde büyük heyecan ve tepki uyandırmıştı.
Onlar savaş bölgelerindeki kardeşlerinin bu hallerine lakayd kalamamış, bir taraf-
tan yardım faaliyetleri başlatırken, diğer taraftan onlara yapılan bu haksızlıklann
durdurulması için Rus H üküm eti’ne karşı tepkilerini dile getirmişlerdir. Nitekinı
bu tepkiler sonucu Erm eniier ikaz edilirken, bu haksızlıklara yol veren bazı Rus
memurlannında görevlerinden uzaklaştınlması sağlanmıştı.
Diğer taraftan 1915 Mayıs ayında, Rusya’nın Batı Cephesi’nde geri çekilmeye
başlaması üzerine, yüzbinlerce bu bölgelerde yaşayan halk, Rusya’mn içierine
göç etmeye başlamış ve Haziran ayı içerisinde Rusya’nın içlerine göçen kaçkınla-
n n sayısı büyük miktarlara ulaşmıştı. Şimdiye kadar Kafkasya Cephesi’nden
Müslüman-Türk ahalinin kaçkın düşmesi karşısmda harekete geçmeyen, ilgi gös-
160 Sada-yı Kafkaz, 13 Noyabır/Kasım 1915, no. 137.
161 CAFEROV, “Müslüman Karpzedelerine Yardım !şi ve Müslüman Vekiileri”, s. 41.
termeyen, yardım yapmayan Rus Hükümeti, meydana gelen bu durum karşısında
Rus basm ı ve kam uoyunun da tepkileriyle kaçkın m eselesine el atm ak zorunda
kaldı. Ancak, Rus H üküm eti’nin bu ilgisi Batı Cephesi’nden Rusya’nm içlerine
gelen kaçkınlara yönelmiş, Kafkasya Cephesi’nden Kafkasya’mn çeşitli bölgeleri-
ne gelen M üslüman kaçkm lar ise gözardı edilm eye devam edilmiştir.162
1915 yazmda, “Kaçkınlar Meselesi” Rusya Devlet Dum ası’na da getirilerek,
görüşülmeye başlamıştı. Devlet Duması’nda bulanan M üslüman milletvekilleri,
Kafkas Cephesi’nde M üslüman ahalinin düştükleri zor durum hakkmda Duma’da
konuşärak, onlann büyük dehşet ve felaket içerisinde bulunduklannı belirterek,
onlära da devletyardımmın yapılması gerektiğini savunmuşlardır. Özellikle Devlet
Dum ası’nda A zerbaycan vekili olarak bulunan M ehm et Yusuf Caferov, gerek
Devlet Duması, gerekse Rus Hükümeti nezdinde girişimlerde bulunarak, Müslü-
manTcaçkmlara da devlet yardımmın sağlanması için önemli çalışmalarda bulun-
muşfur7M. Y. Caferov, K ardaş K öm eği dergisinde yazdığı makalesinde, Dum a’
dakTMüslümanlann gayesini şöyle açıklamıştır:163
“... İşler böyle iken Müsliiman vekillerin harpzedeler hakkında maksad ve meramı
bunlann hal ve fecayi’ine, sine-i hükümetin, Devlet Duması’nın ve Rus millet matbuaü-
mn nazar-ı dikkatini celb etmek, bunlann en mühim ve birinci ihtiyaçlannı r e f edip,
telef olanlann yetimlerini saklamak için hazineden maaş bırakılmasına yardım ve
tasaw ut etmek, Müslüman Cemiyet-i Hayriyelerine bunlann öz müsessese hayriyeleri
vasıtasıyla harpzedelerin halini tahkik edip, öz yerlerinde onlara muavenet ve yardım
götürmelerine yol verilmesine müsaade almak idi.”
D um a’daki M üslüman vekiller bu maksat için, bir taraftan uğraşırken, diğer
taraftan da harpzede M üslüm anlar hakkında bilgi toplamak ve bunlan D um a’ya
ve Rus Hüküm eti’ne sunmak için çaba sarfediyorlardı. Azerbaycan Vekili Cafe-
rov, özellikle savaştan zarar çeken M üslümanların sayısı ve listesinin belirlenip,
kendisine gönderilmesi konusunda Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Başkanı
M irza E sadullayev’e şu telgrafı gönderm işti:164
“Kafkas ve Garp meydan muharebelerinde, muharebeden zarardide olanlara
ve kaçkmlara kömek göstermekten ötürü pul bırakılması hususunda Dahiliye Nazın
162 CAFEROV, “Müslüman Harpzedelerine Yardım İşi ve Müslüman Vekilleri”, s. 41.
I6J CAFEROV, “Müslüman Harpzedelerine Yardım İşi ve Müslüman Vekilleri”, s. 41.
164 Sort Haber, 1 Avgust/Ağustos 1915, no. 13,
 ile şürämız oldu. Şürada kat’olunduki, bu barede tezlikle Duma’ya bir kanun layihası
idhäl edilsin. Bu kanun layihasıyla hazineden yüz milyon Manata kadar istenilecektir.
Biz talep ediyoruz ki, kömek millı cemiyetler tarafmdan gösterilsin ve pullarda bu
cemiyetlerin ihtiyanna bırakılmalıdır. Buna itiraz eden henüz yoktur. Ona göre bilatehir
kaçkınlann ve zarardide olanların siyahisini (listesini) tertip edip, bana gönderesizdir.
Devlet Duması Vekili Caferov”
Bunun üzerine, Bakü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi Kars şubesine em ir
vererek, acele olarak kaçkınlann ve harpzedelerin listesini hazırlamalannı istemiş-
tir.165 Bu arada kaçkmların ihtiyaçlarımn karşılanması ve nizama sahnm ası için
Dahiliye N azm ’nın emrinde bir “Müşavere Meclisi” toplanmış ve M. Y. Caferov’
da bunda yer almıştır. C aferov’un bu heyetteki çalışmaları sonucunda, Bakü
Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi öz dindaş kaçkınlanna yardım ve muavenet göster-
m ek ihtiyarma m alik olan, diğer bu gibi m üesseselerle beraber M üslümanların
millı müessesesi tanımp, tasdik edilmesi sağlanmıştır. Cemiyet-i Hayriye’nin böyie
bir müessese halinde tanınıp, tasdik edilmesi yalnız Cemiyet-i H ayriye’yi öz
kardeşlerine yardım ve muavenet göstermekte değil, aynı zamanda bu yardım’ıar
için devlet hazinesinden para alm ak gibi imkänlara kavuşturuyordu.166
1915 Ağustos ayı içerisinde, Kaçkmlarla ilgili kanun layihası Devlet Duması’
na getirilm iş ve yapılan görüşmelerden sonra 30 Ağustos 1915’te “Kaçkınların
İhtiyaçlarmın Karşılanması Hakkında” kanun kabul edilm iştir.167 Bu kanunun
ikinci maddesinde Rusya’ya gelen bütün kaçkınların ihtiyaçlarını karşılamak için
Devlet hazinesinden 25 milyon Ruble ayrılması karar altına alınırken, kimlere
yardım edileceği ve kimlerin kaçkın addedilebileceği de bu kanunla ortaya konul-
muştu. Bu kanunda “Kaçkın” şöyle tarif edilm işti:168
“Düşman idaresindeki veya işgal edilmiş yerlerden kaçan ya da askeri veya
sivil hakimiyet tarafından askeri hareketlerin devam ettiği yerlerden çıkarılan ve
165 Son Haber, 1 Avgust/Ağustos 1915, no. 13.
166 CAFEROV, “Müslüman Harpzedelerine Yardım İşi ve Müslüman Vekilleri, s. 42.
167Azerb. Cum. YTA, F. 46, Op. 6, D. 1, L. 1-4.
168Azerb. Cum. YTA, F. 46, Op. 6, D. 1,L. 1-4. Bu konu ile ilgili bilgi vcren Açık Söz gazetesı de
bu kanuna göre kaçkın tarifmi şöyle vermişti:
“Kaçkın; düşman tarafmdan tutulmuş veya tehdit olunınuş yurtlarmdan kaçmışiara, yahud
hükümet-i askeriye tarafından meydan-ı harb teşkil eden yerlerden göçürölmüş olanlara, Rusya
ile muharebede olan memleketlerden çıkmış olanlara denilir. ” (Açık Söz, 29 Noyabır/Kasım
1915, no. 43).
böylece Rusya Devleti’nin düşmanlığından çıkmış olan şahıslar “Kaçkın” olarak
kabul edilirler.”
Bu kanunun altıncı maddesi de, Rusya ile harp eden devlet tebaalanndan hangisi-
n in yardımlardan mahrum tutulması lazım geldiği ile ilgili idi. Buna göre hükümet
tarafindan verilen yardımlar ve görülen tedbirler bütün kaçkınlan kapsıyordu. Yalnız
düşman topraklanndan gelen “ Alman” ve “Macar” kaçkınlan bu kapsamm dışında
bırakılıyor. Onlann bu yardımlardan istifade edemiyeceği belirtiliyordu.169
Kanunun diğer bir maddesi de, kaçkınların ihtiyaçlannın karşılanması ile
ilgilenecek müesseseleri belirliyordu. Buna göre, kaçkınlann maddı ve manevı
ihtiyaçlannı temin etme kaygısının, İçişleri Bakanlığı, Kaçkınlan Yerleştirmek
Üzere Baş Temsilcilik, Gubematorlar, Başnaçalnikler, Zemski Soyuz, Şehir Sosyal
İşleri İdareleri ve Yerel Komitelere düştüğü belirtilmişti.170
Diğer önemli bir madde de “Kaçkınlan Yerleştırmek Üzere Özel Komite”nin
kurulması ve bu komiteye kimlerin dahil olduğu ile ilgili idi. Buna göre bu komitenin
başkanı İçişleri Bakanı idi ve bu komiteye hiçbir yerel hakimiyet veya şahıslar
emir veremez, ondan hesap soramazdı. Yalnız bu komite başkanı “Devlet Sovyeti”
nin kuruluş kanunlarınm 36 ve 44. maddelerinde öngörüldüğü şekilde, Devlet
Duması ve Devlet Sovyeti’ne bilgi vermek ve açıklama yapmak mecburiyetinde
idi. Bu komitenin terkibi de şu şekilde oluşturulmuştu:171
“ 1- Devlet Sovyeti’nden 7 üye ve Devlet Duması’ndan 7 üye.
2- Hükümet bakanlıklarından birer temsilci, Kafkasya Genei Valisi’nin bir
temsilcisi.
3- Büyük İmparator Tatyana Nikolayevna adına Komite’den bir temsilci
4- Kızılhaç’tan bir temsilci
5. Kaçkınlan yerleştirmek üzere baş temsilci.
6- Kaçkınlara yardım komitelerinden birer temsilci (Harpzedelere Yardım
Eden Polonya Merkezı Komitesi temsilcisi, Kafkas Cephesi’nde savaştan zarar
gören ve kaçkm düşenlere yardım göstermek üzere Bakü Müslüman Cemiyet-i
Hayriyesi Temsilcisi, savaştan zarar görenlere yardım göstermek üzere Litvanya
Cemiyet-i Merkezt Komitesi temsilcisi).”
169 A çıkS öz, 29 Noyabır/Kasım 1915, no. 48.
170 Azerb. Cum. YTA, F. 46, Op. 6, D. 1, L. 1-4.
171 Azerb. Cum. YTA, F. 46, Op. 6, D. 1, L. 1-4.
 Görüldüğü gibi “Kaçkınlan Yerleştim ek Üzere Özel Komite”ye Bakü Müs-
lüman Cemiyet-i H ayriyesi’nin temsilcisi de almmış ve böylece Kafkas Cephesi
savaşlarında zarar gören Müslümanlara yardım etmek ve kaçkm düşenleri yerleş-
tirmek için Devlet hazinesinden yardım almak hakkmı da elde etmişti.
Kaçkınlar ve harpzedeler için yardım alınması için bunlann sayı ve listelerinin
hazırlanması en önem li m esele olarak ele alrnmış ve Cemiyet-i Hayriye kendi
temsilcilerini savaş alanlanna ve kaçkmların bulunduğu bölgelere göndererek,
onların sayısını belirlem iş ve listelerini yapmıştır. Bu çalışmalar sonucunda 1
Nisan-20 Eylül 1915 tarihleri arasında Cemiyet-i Hayriye’nin velayeti altmdaki
yerlerde 74.999 M üslüman harpzede ve kaçkm tespit edilmiştir. Kars bölgesinde
33.141 kişi, bunlardan21.641’i lOyaşındanbüyük, 11.500'ü lOyaşınaltındadır.
Bunun dışında çeşitli yerlerde 14.870 kişi tespit edilmiştir. Erivan Vilayetinde
1.100 kişi kaydedilmiştir ki, bunlardan 1OO'ünü yetim çocuklar oluşturmaktadır.
Tiflis Viläyeti’nde 187’si yetim olmak üzere 580 kişi, G ence’de 116’sı yetim
olm ak üzere 243 kişi, B akü’de 50’si yetim olmak üzere 58 kişi kaydedilmiştir.
Bunun yanı sıra, Cemiyet-i Hayriye tarafmdan çeşitli türde işlere yerleştirilen
kaçkınlann çoğunluğu kayıtlara almmamıştır. Batum bölgesinde de 25 bin kadar
m ağdur ve kaçkın M üslüman olduğu belirlenmiştir.172
Rusya’nın Anadolu’da işgali devam ettikçe, yeni yerler Rus işgaline düştükçe
bu sayı çok daha fazla artmıştır.
Bu kanun ve diğer girişimler sonucunda Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi
Müslüman harpzede ve kaçkmlara yardım etmek işinde daha iyi imkänlara kavuş-
tuğugibi, 1915 yılı sonundan itibaren “Kafkas Cephesi Kaçkınlannı Yerleştirmek
Üzere Baş Temsilcilik” vasıtasıyla devlet hazinesinden bu amaçla ayrılmış para-
dan pay almaya da başlamıştır. Ancak, alınan bu yardımlar ihtiyacı karşılayacak
derecede olmamıştır. Cemiyet-i Hayriye Müslüman harpzede ve kaçkınlarına 1
Ocak 1917’ye kadar harcadığı, 2 Milyon 100 bin Ruble’den,173yalnız Müslüman
kaçkmlar için 125 bin Ruble, Müslüman harpzedeler içinde 100 Bin Ruble olmak
üzere, toplam 225 bin Ruble resmi olarak devlet yardım ı alm ıştır.174 Harcanan
bu paranın önemli kısmı Azerbaycan halkınm ve bütün Kafkasya Müslümanlannm
bağışlarından oluşmuştur.
172Azerb. Cum. YTA, F. 1, Op. 1, D. 1497, L. 3.
173 Kaspi, 10 Yanvar/Ocak 1917.
m Kaspi, 31 Yanvar/Ocak 1917.
6- K ardaş K öm eği M ecm uası
Daha önce üzerinde durulduğu gibi, Azerbaycan Türkleri Kafkas Cephesi
savaşlannda felakete uğrayarak, m ağdur durum a düşmüş kardeşlerine yardımcı
olabilmek için çeşitli faaliyetlerde bulunmuşlardı. “Kardaş Kömeği” günleri tertip
edilmiş, tiyatro, opera gibi gösteriler düzenlenerek, bunlardan elde edilen gelirler,
Anadolu’da zor duruma düşmüş kardeşleri için kullanılmak üzere Bakü Müslüman
Cemiyet-i Hayriyesi’ne teslim edilmişti. Yine 1915 yılı M art ayında bir sayılık
Kardaş Kömeği adıyla bir gazete yayınlanm ış, gazetenin geliri “harpzedeler”
yaräfm^laınsnılırken, Azerbaycan halkı da yardıma davet edilmişti. Savaş boyun-
ca Azerbaycan Türkİeri A nadolu’daki kardeşlerine yardım edebilm ek için her
fırsattan istifade etmişlerdi. Her kesimden insanlann katıldığı yardım faaliyetlerine,
Azerbaycan’da bulunan yazar ve şairlerde özel bir dergi çıkararak iştirak etmek
istiyorlardı. Aslında ilk günlerden itibaren A zerbaycan’da çıkan gazetelerde,
Anadolu felaketzedelerine yardım yapılm ası için yüzlerce m akaleler yazarak,
Azerbaycan halkını bu konuda bilgi ve bilinçlendiren onlar olmuştu.
Ocak 1917’de, B akü’da bir toplantı düzenleyen Azerbaycanlı Türk yazarlar,
geliri “hapzedelere” harcanm ak üzere Kardaş Köm eği adıyla bir dergi çıkarmayı
kararläştırdllar. Azerbaycanh Müslüman yazarlar tarafından bir sayı olarak çıkanla-
cak bu dergi için, Bakü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi gerekli olan izni alacak ve
Cemiyet’in başkanı M irza Esadullayev’de derginin sorumlu müdürü olacaktı.175
1917 Şubat ayında çıkanlm ası kararlaştınlan Kardaş Kömeği Dergisi176 bazı
sebeplerden dolayı gecikerek ancak M ayıs 1917’de çıkarılabilmiştir. Mehmed
Emin Resulzäde’nin sahibi o\d\ığa A çık Söz gazetesinin “Elektrik Matbaası”nda
basılan dergi, 80 sayfadan ibaret olup, 1 M anattan satışa sunulm uştur.177 Arap
harfleriyle, Türkçe olarak çıkanlan Kardaş Kömeği dergisinin başında, “Hasılatı
harbzedeler faidesine gitmek için muharrirler tarafından neşrolunmuş siyasi, edebi,
içtimaı bir m ecmuadır” şeklinde yazılarak çıkanlış amacı belirtilmiştir.178
Kardaş Kömeği dergisinin Şubat değil de, M ayıs ayında çıkması daha iyi
olmuştur. Çünkü Rusya’da meydana gelen 1917 Şubat İhtiläli’nin tesiriyle Azer-
175 Doğru Söz, 14 Yanvar/Ocak 1917, no. 39.
176 Kardaş Kömeği, Bakü, 1917, s. 1.
177 Kardaş Kömeği, s. 80.
178 Kardaş Kömeği, s. 1.
baycan’da Rus sansür ve kontrolü azalarak, serbest bir ortam oluşmuştur. Bu
sebeple, daha önce yazıldığm da sansüre uğrayabilecek pek çok yazı sansür ve
denetim den kurtulm uş, Azerbaycan Türk yazarlan düşüncelerini, daha h ür ve
sansür endişesi olmadan kaleme alabilmişlerdir. Bu durum Kardaş Kömeği dergi-
sinde şu şekilde ifade edilm iştir:179
“Lütfen biraz düşününüz. Biraz ew el neşrolunsaydı hiç şüphesiz ki, bu mec-
m uanm en kuvvetli satırlan, en ruhlu ve en manalı cümle ve hatta m akaleleri
sansür efendiye m ahsus bir “sır” teşkil edip, size ancak ağ (beyaz) parçalar
çatacaktı. Siz de o ağ parçalara bakıp, kara kuw elerin ne surette akıl ve ruhumuza
m üsallat olduğuna acıyacak, milletin, cemaatin acz ve inkişannı düşünerek -gel
itiraf edelim- ezilecek, küçülecektiniz.
“Halbuki bugün öyle değildir. Siz azad bir vatandaşsmız. A zad bir vatanm
azad yazılarmı okuyor” geniş bir nefes ahyorsunuz!...
“M ecmuam ız biraz e w e l çıkacak olsaydı, biz heman ağlar gözle, yanar
kalble hitab edecek, size hezanlar, enduhlar, keder ve m usibetler getirecekdik.
Halbuki imdi bütün musibetlerimize rağmen sizinle sürur ve ferahla danışabiliriz.
“ Siz bu m ecm uada ancak zavallı milletin evi dağıldığını, ham m am berbad
olduğunu cebr ve işkencelere tutulduğunu duyacakdınız; imdi ise milletleri kahreden
zalim lerin, alem i bizar kılan m üstebidlerinde yıkıldığını okuyacak, R usya
mutlakiyetinin semigün olduğu haberinden zevk olacaksınız!
“Evet, biz size ancak harbin yıktığı, zulm ün yakdığı ve ateşnak o hevl-näk
m anzaralan tasvir edecek, zavallı kardaşlarınız için birazca m erham et birazca
şefkat dileyecekdik. İmdi yalnız buna kifayet etmiyor, edemiyoruz ve var samimi-
yetim izle diyoruz ki: M illetdaş, Ey Vatandaş! Bütün Rusya afakını ışıklandıran
hürriyet güneşi çıkmış her yan ışıklanmışdır. Bak işte gör! Kardaşlık ne olduğunu
anla, kardaşa kömek etmenin asıl hakiki yollannı bul. Bil ki bugün kemäl-i hürriyet-
le açabildiğin o al bayrak, bäki mandeleri bir lokma etmeğine (ekmeğine) muhtaç
kalan o zavallı cinsdaşlannm, o mazlum milletdaşlanmn kanı bahasma alınmışdır.
■ “Elbette bunu derk edecek, vazife-i şefkat ne ise onu ifa edeceksin. Dünden
başka sana daha büyük vazifeler terettüb ediyor. Milletdaşlık, vatandaşlık vazifesi.
“Rusya istibdadı biz Türk-Tatarlann, biz Miislümanlann en biaman bir düşmanı
idi. “Ölü”sünün bir daha “hortlamamasını” temin etmek millı vazifemizdir. Bütün
Rusya vatandaşlan ile beraber, bu dir-i istibdad hamumuzu eziyor, hamumuzu bağuyor-
du. Boğazımız bu demir çengelden çıkdıktan sonra, bütün Rusyahlarla elele verip bir
daha o ähenın mengeneye koyulmamaya çalışmak vatani vazifemizdir...”
Kardaş Kömeği dergisinin çıkanlm asm a birçok yazar ve şair m akale ve
şiirleriyle katkıda bulunmuşlardı. Bunun yam sıra savaşın başm dan beri Bakü
Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin Anadolu harpzedelerine yapmış olduğu yar-
dımlarda büyük hizmetleri olan ve “Baş Kömekçi” sıfatmı alan Dr. Hüsrev Paşa
Bey Sultanof ile, Azerbaycan’ın Devlet Duması vekili olup, harpzede Müslüman-
lara yardım işm in devlet nezdinde resm i kanallarla da desteklenmesine çalışan
M ehmed Yusuf C aferof’un da yazılan bulunmakdır.
Sultanov, “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şube-
sinin Faaliyeti” başlıklı yazısmda Cem iyet’in Anadolu harpzedelerine yapmış ol-
duklan yardımlar ve bölgelerdeki faaliyetleri hakkuıda aynntılı bir şekilde bilgi vermiş
ve Cemiyet-i Hayriye’nin yaptığı bu yardımlann önemini şu şekilde özetlemiştir:180
“Bakü Cemiyet-i Hayriyesi M üslüman Harpzedelerine yardım şubesi ihtiyacı
r e f ’ edecek derecede kuvve-i m aliyeye m alik olm adığı halde, bununla beraber
ihtiyac-ı maddiyeyi ödemek için elinde bulunan bütün kuw elerden istifade ederek
bu suretle Kars ve Batum oblastlarında, Sürmeli uyezdinde, deniz kenan etrafmda
Sovhom okruğunda, Milos etrafında, A hısha’da, Tiflis gubemiyasında, Suşi’de,
Tortum, Erzurum ve Hm ıs-M uş etraflannda Diyadin ve B ayezid’de Kaçkm ve
harpzede M üslümanlara yardım etmiştir. Beş tane yetimevleri açmıştır. Bunlann
ham usundan ilave e w e lc e dediğim i tekrar ediyorum ki; bu m addi yardımların
hepsi kaçkm ve harpzede M üslümanlan kul ve kenizden adamlığa çıkaran manevı
yardım mukabilinde hiç mevzilesindedirler. Cemiyetin bu hidmeti çok büyüktür.”
M ehm edY usuf Caferov; “M üslüman Harpzedelerine Yardım İşi ve Müslü-
m an Vekilleri” başlıklı yazısında Anadolu harpzedelerinin düşmüş olduklan felaketli
gürilere değinerek, bunlara yardım için Rusya Devlet Dumasında bulunan Müslü-
m an vekillerin çahşmalan hakkmdabilgi vermiştir. Caferov, Müslümanlann dikkat-
lerini bu aç ve çıplak M üslüm an harpzedelerine çekmeyi kendilerine bir vazife
180 SULTANOV, “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faa-
liyeti” , s. 49.
 olarak telakki ettiklerini belirterek, bütün Rusya ve özellikle de Kafkas Müslüman-
larını, maddı ve manevı yardıma çağırarak, onlarm sesini duyurm aya çalışan
Kardaş K öm eği dergisi hakkında da düşüncelerini şöyle dile getirm iştir:181
“Müslüman efkär-ı umumiyesine serkeşlik eden matbuatımız nümayendeleri
tarafından tesis olunan bu “Kardaş Köm eği” muavenet ve yardım etm ek için
b ü y ü k bir davet olarak, öz dindaş ve ırkdaşlanna kalbinde zerre kadar rehm ve
mürüvvet eseri oianlara ve soğukta aç, çıplak göz yaşı dökerek, büyük bir felaket
içinde acı bir yaşayış geçiren kardaşlannm bu haline lakayd ve kem-itina kalabil-
meyenlere güzel ve şayan-ı takdir bir timsaldir.
“Müsliiman kaçkınlarmın düçar olduklan fakr-u felaket oldukça dehşetli ve bimisal
olduğu gibi, onlann adedi de gayet büyük ve çokdur. Hadsiz ve hergiz tehire koyulacak
değildir. Biz Müslüman vekilleri bu biçare felaketzedelerin halini, hazineden maaş
bırakdırmak ve Rus cemaat müesseseleri vasıtasıyla yüngülleştinnekden ötürü haliha-
zırda çalışıp, bundan sonra da mümkün olan kadar çalışacağız. Fakat tecrübenin
gösterdiğine göre, hükümet tarafından bunlara tahsis olunan maaş ve yardım, kaçkxn-
lann en mühim ve umde-i ihtiyaçlanm bile ödemiyor. Binaenaleyh muavenet ve
yardım işinde görünen bu noksan yalnız Müslümanlann öz hususi hayrat ve ihsanlan
ilerefolunabilir.
“M üslümanlarm nazar-ı dikkatini fevkaläde muhim ve vacip olan bu işe
celb etmeği özümüze borç bildik ve inanıyoruz ki Müslümanlar isteseler bu noksanı
re f ederler.
“Binaenaleyh matbuatım ızın davet sadası, ne kadar uzak da işitilirse ve bu
“Kardaş Köm eği” dalgası M üslüman alemini ne kadar derinden ve genişten
ihata ederse, ölüm pençesinden bir o kadar çok kurbanlar halas ederiz ve bununla
da hayrat ve ihsanatım ız asıl ve maksad-ı meram ına çatmış olar.”
Azerbaycan’m ünlü simalanndan ve AçıkSöz gazetesinin başyazan Mehmed
Em in R esulzäde’nin de Kardaş Kömeği dergisinde “ Bizim N okta-i Nazardan
R usya’da Cumhuriyete İnam ” isimli bir makalesi bulunmaktadır. Resulzäde bu
makalesinde, Rus ve Türk tarihi hakkmda bilgi verdikten sonra, Rusya İmparator-
luğu içerisinde bulunan Türk ve Müslüman nüfusun büyük bir yekün teşkil ettiği,
l8! CAFEROV, “M üslüman Harpzedelere Yavdım İşi ve Müslüman Vekilleri” , s. 43.
Rusya’da meydana gelen ihtilällerin bu nüfus üzerindeki etkisi ve bundan sonra
kurulacak idare şeklinin Cum huriyet idaresi olması gerektiğini belirtmiştir.182
Anadolu harpzedelerine yardım konusunda, İkbal gazetesinde de yazılan bulunan
Ömer Faik Nemanzäde ise “Ben Kimim” adlı makalesiyle dergide yer alıyordu.
Türklüğün geçmişini ve meziyetlerini övdüğü, bütün Türklerin din, mezhep
gözetmeden birlik içinde olmaları gerektiğini anlattığı makalesinde Ömer Faik,
insanlann soy ve milletlerini tanımalannın, özlerini bilmelerinin läzım geldiği hakkın-
da şunları yazmıştır:183
“Zamanımızda yani din ve ubudiyetten artık, cins ve milletliğin hüküm sürdüğü
böyle bir çağda, insan öz soy ve milletini tanımamak, daha doğru özünü bilmemek
en büyük günahlardan, silinm ez lekelerden biridir.
“Lakin bu leke tezlikle giden lekeye de benzemiyor. Bu leke yaman lekedir.
Bu leke suretinde öyle bir yılancık (kangren) yarasıdır ki, m illetim iz vücudunu,
Türklük varhğmı yavaş yavaş kemiriyor, yok ediyor.
“Bugün hem de küçük milletlerin hususiyetle mahküm milletlerin öz varlıklan-
nı, öz hukuklarmı saklamak iddiasıyla bu kadar kan dökülen bir vakitte, bizim
özümüzü tammamazlık belası-derin düşünülürse-kara yaradan da täün çıbanından
da daha acılı ve daha zehirlidir.
“Herkes öz milletini tanıyıp onun yolunda ağladığı, onun uğrunda gözünü
kör ettiği böyle bir hengämede biz öz milletimizi sevm ek değil, onun hatta kuru
adını da bilmeyip ortada şaşıp kalmışız. Çoktan çürümüş akideler, tarikatler tiıyaki-
sinin beynimize verdiği sersemlikle herlenip duruyoruz.
“Bu hal ile kim için ve neden ötürü çalışacağımız da tabiı yetirmişiz. Yitirme-
sek bile bilinmeyen ve bilinmediği için de sevilmeyen bir millet için kim delidir ki
can yandırsm ?
182 Mehm et Emin RESULZÄDE, “Bizim Nokta-i Nazardan Cumhuriyete İnam”, Kardaş Kömeği,
Bakü, 1917, s. 17-19.
183 Ö m er Faik NEMANZÄDE, “Ben Kimim”, Kardaş Kömeği, Bakü, 1917, s. 6-7.
 “Kim olursa olsun insan bir nefer, bir millet veya bir fıkir ve amel uğrunda o
vakit can yandırır, ona o zaman aşık olur ki, onu yakından tanıyıp yürekden
sevsin, yoksa kuru ve yalancı gösterişlerle arada muhabbet, aşk değil, bayağı
dostlukbile olmaz.”
Bu şekilde Türklere milli bilinç ve milletini sevmeyi, sahip çıkmayı, aşılamaya
çalışan Ömer Faik, bundan sonra bütün Türklerin, Anadolu harpzedelerine yardım
etmesi gerektiğini bildiriyor ve şöyle sesleniyordu:184
“Ey pak yürekli Türk! Bu milletçilik zamamnda her miilet öz nüfusunu artır-
mak ve o nüfusla öz nüfuz ve kudretini büyütmek için yüz türlü tedbirler, fedakärhk-
lar eyliyor. İnsaf değil ki, biz hazır elimizde olan binlerce nüfusumuzun-lıem de
en genç ve kavi bir kuw etin- yardımsızlıkdan bir lokma ekmek bulunmamazlıkla-
nndan telef olm alanna, özümüz bile bile sebep olalım!
“Ey uca merhametli Türk! senin köhne merhametin, ihsanın, nişanelerin -o
büyük camiler, medreseler, köprüler, hastahaneler, çeşmeler... Hälä senin ecdadı-
nı hürmetle yad ettiriyorlar. İmdi sona ne oldu ki milyonlarla vücuda gelen eserler-
den değil, açlıkdan, çıplaklıkdan “ölümden beter” bir hale düşen öz kardaşmı, öz
milletinin yavrulannı kurtarmak merhametinden aciz görünüyorsun! Yazık, yazık!”
“M uharebe ve Kadınlar” adlı makalesiyle dergide yer alan Halil İbrahim
ise, savaş zamanlarında, kadınların sosyal hayatta önemli m evkiler kazandığı,
erkeklerin yapmış olduğu işlerin büyük kısmını kadınlaruı üstlendiğini ve bu sebeple
de kendilerini daha da geliştirdiklerini fakat I. Dünya Savaşı sırasm da, Kafkas
Cephesi’ndeki Müslüman kadınlann kendilerine bir mevki kazanmak şöyle dursun,
bin türlü felaket ve belaya düştüklerini belirterek şöyle dem iştir:185
“Bu hususta da hamudan artık belaya düçar olan hemin Kafkasya cephesin-
deki Müslüman kadınlan oldu. Bunların erleri davaya gitmedilerse de, eri davaya
gidenleri çok musibete düştüler. Zira kişileri, aile başçıları davaya gidenlere az
da olsa himaye eden tapılıyor. Ama bu zavallı kadıniarm erleri, oğulları, kardaşlan,
kısm en kırılarak, kısmen günahsız oldukları halde “hiyanetle itham ” olunarak
yurtlanndan sürüldüler, mahküm edildiler, hapishanelere dolduruldular, kurşuna
dizildiler, kısmen de bir “hain” gibi idam edildiler.
184 NEMANZÄDE, “ Ben Kimim”, s. 11.
185 HALİL İBRAHİM, “Muharebe ve Kadmlar”, Kardaş Kömeği, Bakü, 1917, s. 66-68.
“Böyle hain adlandınlanlann ailelerine ise himaye olmazdı. Bunlan himaye
evezine takip ettiler. Neticede bütün aileler ayaklar altında ezilerek sessiz, sorgu-
suz, telef olup gittiler.
“Hülasa bu m uharebede bir bela kalmadı ki bizim kadınlarım ız ona düçar
olmasınlar. Ölmek bir defa ölüp kurtarmak yahşi bir şeydir. A m a diri iken beşeriyet
aleminde kuru m u k aw a teşkil etm ek, hem de bin türlü sefalet, açlık, çıplakhkla
beraber, diğer taraftan da ayaklar altına düşm ek, ırz ve nam usdan mahrum
olmak... çekilmez dertlerdir. İşte muharebenin bizim kadınlanm ıza verdiği netice,
binlerce kadınlanmız sefıl, sergerdan ortalıkda kaldı.
“Elbette başka milletlere m ensup kadmlar da muharebeden m utazam r olma-
mış kalmadılar. Läkin o n lan n bir kısm ı felakete uğradıysa da, kalanlan büyük
menfaatlere nail oldular. A m a bizim kadınlarım ız birşey kazanm adıklan halde
kısmetleri ne de bir niçe bela ve m ihnet düştü.”
Reşid Yusufzäde “Ruhanilerimiz” başlıklı yazısmda, böyle felaketli günlerde,
din adamlannm daha etkili bir rol üstlenerek, insanlan yardım konusunda teşvik
etm ek ve onlara öm ek o lm alan gereği üzerinde durmuş ve bu savaş sırasmda
Müslüman din adamlarmın çoğunun bu görevi hakkıyla yerine getirmediğini belir-
terek, düşüncelerini şöyle ifade etm iştir:186
“Ruhanilerimizin milletimiz ihtiyacatına ne kadar lakayd ve bigäne olduklannı
hazır ki alemşümul m uharebeden zarardide olan kardaş, bacılarımızın hakkmda
gösterdikleri himmetsizlik ve faaliyetsizlik daha da açık suretde meydana çıkardı.
E w e lc e Kars ve A rdahan ve sonra Anadolu harpzedeleri hakkında iki seneden
ziyade, bir vakitten beri gazetelerde yazılıp ve henüz yazılm akda olan nale ve
figanlan ve her taraftan uzatılan imdad ve muavenet ellerini sanki işitip okumuyor-
lar. Harpzedeler nefıne iane defteri açılandan imdiye gibi gazete idarehanelerine
yahud Cemiyet-i H ayriyeler sandığına ruhaniler nammdan m ühim bir meblağ
yetiştiği yokdur. Halbuki bu hususda birinci teşebbüs ve ikdäm ät milletin atası
denile tanmmış olanruhunilerimizden olmalı idi. Milletin felaketli ve ağırgünlerinde
ruhanilerim izin uhdesine düşm üş vazife gayet büyükdür. Fakat teessüfler olsun
ki, ruhanilerim iz m illetin onlardan gözlediği bu vazifeyi ifada büyük bir kusur
gösterdiler.
 dı. Vücutları sağlam, ruhlan yüksek ümidleri äli idi. D ünya bizim içindir, biz
“Doğrudur ruhanilerimiz içinde millet ve cemaat ihtiyacaüna beled ve aşina
dünyaya yaşamağa geldik, diyorlardı. Muharebe münasebetiyle kendi vatanlannı
olan açık fıkirli ve terakkiperver zevat yok değildir, fakat bunlar deniz içinde bir
bırakıp başka illere gittiler. Dehşetli felaketlere m aruz kaldılar. Elbette bu pek
katre misalindedirler.”
büyük tagyir hal. Lakin onlann metanet-i kalbiyeleri kınlmamış, istikbal ümidleri
sönmemiştir. Kendilerinin büyük hamileri, samimi muavinleri mevcud olduğunu
Kardaş Kömeği dergisinde, Azerbaycan dışından bazı Müslüman-Türk yazar-
onlar pekäla biliyorlar. Belçika, Sırbiya, Fransa, R om anya kaçkınları ve hatta
lannda, yazılan bulunmaktadır. Bunlardan birisi olan Orenburg’dan Fatih Kerim,
Suriye’deki Hıristiyan ve Yahudiler bile bütün H ristiyan aleminin kendilerine
savaş ve getirdiği felaketler hakkındaki düşüncelerini şu şekilde dile getirmiştir:187
hayırhäh olduğunu, A m erika’dan m ilyonlar ile m uavenet geldiğini pek güzel
anlıyorlar. Şunun için de onlann m ecruh kalbleri, bir derece teselli buluyor.
“Bugün bütün Avrupa kaçkmlarla doldu. Bütün Avrupa felaket ocağm a
döndü. Harp meydanlanna yakın olan yerler şöyle dursun, dahili Rusya, Türkistan
“Ama Kafkasya’daki M üslüman kaçkınlarda ve Anadolu felaketzedelerinde
ve Sibirya’nm her tarafında her şehir ve köylerinde her millete mensup kaçkınlar
böyle metanet-i kalbiye ve istikbal ümidleri var mı? Bilmiyorum. Lakin zannediyo-
var. Bunların arasında hasta ihtiyarlar, yetim sabiler, gözleri yaşlı validelerde
rum ki olsa bile gayet zayıfdır. Türkiye’deki daimi ihtiläller, daimi heyecanlar ile
pek çokdur. Bunları gördükde hiç bir din ve m illet farkma bakm ayarak, kim
bunlann vücutları yorulm uş, aile ve hayat işleri yüzüstüne bırakılmış, her türlü
olursa olsun insamn gözünden yaş geliyor. Merhametli kalpler bunlann üzerinden
ağırlık ve mihnetlere göğüs gerecek “yeni nesil” henüz yetiştirilmemiştir. Bunda
gözlerini alamadan saatlerce bakıyor. Bütün varım yokunu onlarla ortaklaşm ak
herşey tevekküle, herşey kaza ve kadere bağlı idi.
istiyor. Onların başlanna gelen, dehşetler, felaketler kendi başına getirilip bakıldıkda
bütün vücudlar zang oluyor.”
İsläm Dünyası’nda içtim äiyyat fikrinin azlığı, m illiyet hissinin dunluğu, bir
“spasiba”mn herşeyden ileri tutulması, felakete düçar olan İsläm ailelerinin ruhlan-
Fatih Kerim, savaşlabirlikte bütün milletlerin, özellikle yaşadıklan yerler savaş
na teselli, m addelerine gıda verecek hallerden değildir. Halbuki şöyle olduğu
alanı olan insanlann, büyük sıkıntılar çektiklerini am a en çok ve en uzun süreli
halde bile Türk fukarası kadar sabırlı, itaatli ve herbir ağırlığa tahammülü ve
olarak Anadolu insanının bu felaketlere maruz kaldığmı belirterek, şöyle demiştir:188
şunun ile beraber kendilerinin büyüklerine hürmet ve muhabbetli bir millet dünya-
da yokdur. Böyle bir m illetin kaderini takdir etm eyen büyükler ve zenginler hiç
“Ama A nadolu muhtaçlarının halleri, Türk kaçkınlarınm felaketleri daha
şüphesiz büyük günahkärdırlar.”
başka, daha derin, daha ağırdır. Çünkü bu muharebe m ünasebetiyle başka millet
kaçkınlan ikibuçuk seneden beri felaket çekdikleri halde Türk kaçkınlan, Anadolu Kardaş K öm eği dergisine birçok Azerbaycanlı şair de, şiirleriyle katkıda
M üslümanları mütem adiyen yedi seneden ve daha doğrusu 200 seneden beri şu
bulunmuşlardı. B unlardan A. N azm i “Arş İleri!” adlı şiirinde A nadolu’da
felaketleri bütün mänäsıyla çekmektedirler.
Türklerin daha önce yaşadıklan güzel hayatı tasvir ettikten sonra, savaş dolayısıyla
düşmüş olduklan felaketleri sıkıntılan anlatarak, vakit geçirmeden bunlara yardım
“N e vakit oldu ki Anadolu Türkleri sulh halinde yaşayıp im ar-ı mülk ile
edilmesi için çağnda bulunmuştur. Şair, şiirinde Anadolu harpzedelerinin durumunu
m eşgul oldular? N e vakit oldu ki, bunlar silahlarını bırakıp da kendi hayatlarını,
şu dizelerle dile getirm ektedir:189
kendi ailelelerini ve kendi istikballerini temin ile m eşgul oldular? Hiç değil mi!
B u v ak ’adan yıl devretti, aylar geçdi
“ Sırb, Rumen, Belçika, Fransız kaçkınları kendi vatanlarm da rahat rahat H er m azlum a ölümüne bir gün seçdi
çalışıyorlar. Hayat ve istikballerini temin yolunda maddi ve manevi temel atıyorlar-
Yuvalan uçurulmuş bu canlann

137 Fatih KERİM, “M illet Sağ Olsutı”, Kardaş Kömeği, Bakü, 1917, s. 11-12.
188 KERİM , “Millet Sağ Olsun”, s. 12.
 Balasından ayn düşmüş ceyranlann
Koca, çocuk, kadın yaralı, ölen.
İki payı, bu vakte dek ölüp itmiş
Allah Allah bu ki bir diri medfen!
Zahmetlerden farig olup, işi bitmiş.
Nerden gelirsin ey Allah Konağı?
Lakin yine aç çıplaklar hadden efzun
Seni yaralamış düşman yarağı,
Bize taraf bakışırlar mahzun mahzun
Ey koca Türk, ne gezirsen bu dağı,
Arvad, uşak, hasta, hamı aç yalavaç
Kimden kaçıp, kime olmuşsun yağı?
Bir yardım yok, ancak ölüm ölüm ilaç
Yann güneş doğar, dağlar dalmdan,
Bu kadınlar, bu çocuklar, bu hastalar
Herşey güler, oynar, olur şadman
Bu kimsesiz şikestedil perbesteler
Yalnızbunlar, sevinmezlergülmezler,
Dertleri çok, dermanı yok hem kalbi kan
Yüreklerinden hiç eskilmez keder.
Ahir bunlar hep Müslüman, ehl-i Kur’an!
Meşhurdur ki, sınık polad bitişmez,
İ1 bunlara bı-kaydäne bakışır mı?
Gemgin dile birde şadlık erişmez...
Bu Türklüğe, İslämlığa yakışır mı?
Gel kardaşım, hakka sena ederek,
Dözülemez bu gamlara, acılara
Her ne ki taparsak-Onu bölüşek.
Acxyahm şu bahtsız bacılara
Yann, bizde sizin gibi derbeder,
Ey Türk oğlu! Ey Müslüman kişileri!
Olub yad ellerden eylesek güzar,
Miskinlere yardım için; Arş İleri!!!”
Şayet, onda bir rehmdil tapular
Bizi kendi gölgesinde daldalar.”
Yusufzäde A li Rai ise “Konaklara” adlı şiirinde, Anadolu’dan kaçıp gelen
haıpzede Müslümanlan, kendilerine gelmiş olan misafir olarak kabul ediyor ve
Azerbaycan’ın önemli şairlerinden Hüseyin Cavid “Harp ve Felaket” adlı şiirinde
onlara şöyle sesleniyor:190
Anadolu haıpzedelerinin düştükleri acıklı durumu tasvir ederek şöyle diyor:191

Konaklara
“İşte bir levha! Görmek istersen,
Koca Kafkas! Aç merhamet kucağın,
Bak da gör! Ah bir bakıp görsen?!
Uzaklardan gelir birçok konağın,
O şahametli Türk’ün evladı,
Kadınlardı, çocuklardır, kocalar,
Şimdi toprak yiyor da, feryadı,
Çoğusu yaralı, kanlı çabalar.
Yükselir arşa, hep yanar sızlar,
Hiçbir eli yarak (silah) tutan görünmez,
İşte bak! Yavrular, hanım kızlar,
Hiç taraftan bir cevan sesi gelmez.
Titriyor pençe-i felakette
“Nerelerde sizin delikanlılar?” Hep ölüm karşısında zillette...
“O ak vicdanlılar, o pak kanlılar?”
Hepsi avare, hepsi aç-çıplak,
Onlar hepsi vatan uğrunda şehid,
Hepsi biçare bak! Gözünden ırak?
Ölüp çürümüşler-şimdi bir kadid Hepsi kan ağlıyor da zar-ü zebün
Çulgayubdır o yerleri balalar, Hepsi mahsun hepsi şikeste-per, dilhun..
Bacalar tütmezdir, sessiz ovalar. Hepsi kardaşça bir nigar arıyor,
 Bir kömek, bir penahgäh anyor,
Dinleyen kim, fakat o feryadı?
Avutan kim, kalb-i naşadı?
Ne felaket bu, hem nasıl müthiş
Ah, ölüm en büyük saadet imiş!...
Arkadaş, yoldaş! Ey vatandaş uyan!
Yatma artık yeter... Değişdi zaman...”
I. Dünya Savaşı esnasında Azerbaycan’dan Anadolu’ya gönderilen yardım
heyetlerinde bulunarak, özellikle Kars’ta fedakärca çalışmış ve daha sonra Kızıl
Ruslar tarafından şehid edilmiş olan Azerbaycan’ın ünlü şairlerinden Ahmed
Cevad da “Yazık” adlı şiirini Anadolu harpzedeleri için yazmıştır:192
“Yazık
Deniz derde düşer, dalgalar ağlar,
Dağlara dert gelse, dumana yazık!
Sensiz öz ilinde garip kesilip,
Dumalardan haber umana yazık!
Bir kuş okur bize sabah ezanı,
Çağmnakda yola, yoldan azanı,
Erenler söyleyen-Allah yazanı,
Duymadan yok olan imana yazık.
Zemzemin derdini dinleyen kardaş;
Ülkende bir gönül yapmaya uğraş!
Açılınca yollar Käbe’ye bir baş,
Bir gönül yapmayan vicdana yazık!
Gün batanda sarı bulut sansı,
Söyler, size düşer derdin yansı,
Ey ilin hanımı, kızı, kansı!
E1 açmış bacılar düşmana yazık!”
Yukanda belirtilen yazar ve şairlerden başka, derginin çıkmasma yazılan ve
şiirleriyle katkıda bulunanlann isimleri şöyledir: Hüseyin Mirza Cemalov, Manaf-
zäde Sabit, Hüseyinzäde A. Sabur, Ahmed Cevdet, A. Sahid, Mehmed Ayaz,
El-İshaki, Hacı Selim, Kasımzäde, Salman Mehmed Emin Oğlu Turhan, Şefika
Efendizäde, Mehmed Seyyid Ordubadı, E Göçerli, A. Hakverdov, Asya Nerima-
nov, Oruç Orucov, Hacı İbrahim Kasımov, Bedreddin E1 Hüseyni, Hüseyin Cavid,
A. Nazmi, Yusufzäde Ali, Ali Mişan, Taki Şahbazı, Nimet Basri, Ali Şevki,
Seyyid Hüseyin, Cevad.
Aynca, Talibzäde Abdullah Şaik’in “Eşhas” adlı bir perdelik draması da
dergide yer almaktadır.193
Birçok Azerbaycan Türk’ü de Kardaş Kömeği dergisine ilänlar vererek,
maddi katkıda bulunurken, harpzedelere yardım amacıyla yapılan bu faaliyetten
dolayı memnuniyetlerini bildirmişlerdir. Aşağıda bu ilänlardan ikisi ömek olarak
verilmiştir:194
“Cihanşümül Avrupa muharebesiyle düçar-ı felaket olan Müslümanlara bir
muavenet kasdıyla himmet ve hamiyet gösteren bütün Müslüman kardaşlanmıza
älelhusus yine bu uğurda “Kardaş Kömeği” gibi yadgarhk bir mecmua intişanna
çalışan zevat-ı kirama en samimiyet-i kalb teşekküratımızı izhar eyleriz.
Ağdaş: Hacı Ağa Vahidof ’
“Cihanı kaplamış Avrupa yangını münasebetiyle, kendi hanımanından bilafıt-
rak muhtac-ı muavenet olan Müslüman kardaşlarıma herbir hususda yardımda
bulunan, himmetperver ve älelhusus “Kardaş Kömeği” gibi milletimizin kanlı
günlerini ebedi bir suretde hatırda tutturacak bir mecmuanın intişanna säl (çalışan)
devlet kirama en samimiyet kalb teşekkür ve samimiyetimizi takdim eyleriz.
Ağdaş: Hacı Ağa A bbasof ’
Bunlann dışında dergide, başta Baku Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin
“İsmäiliye” binası olmak üzere, Cemiyet’in harpzedeler için yapmış olduğu yardım
faaliyetleriyle ilgili birçok resim bulunmaktadır.
193 K ardaş Kömeği, s. 3-8.
194 K ardaş Kömeği, s. 80.
 7- Bakü M üslüm an Cem iyet-i H ayriyesi’nin K afkas C ep h esi’nde
Savaştan Zarar G ören Müslünıanlara Yardım Etmek Üzere Görevlendir-
diği Baş Tem silcisi (Baş Kömekçi) Dr. Hüsrev Paşa Bey Sultanov
Kafkas Cephesi savaşlannda, Anadolu’da, Müslümanlann felakete uğraması
ile Azerbaycan Türklerinin başlattığı “Kardaş Kömeği (Kardeş Yardımı)” faaliyetle-
rinde en önemli rolü oynayanlann başmda Dr. Hüsrev Paşa Bey Sultanov gelmektedir.
Anadolu’ya gönderilen ilk yardım heyetinin başmda bulunan Dr. Sultanov,
Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin Rus Hükümeti’nden Müslüman kaçkm-
lara yardım etmek için izin almasmdan sonra, Cemiyet tarafından “Kafkas Cephe-
si ’nde savaştan zarar gören ve kaçkın düşen Müslümanlara yardım etmek üzere
baş salähiyetli temsilci” olarak görevlendirilmiş ve bu temsilciliğin merkezi Tiflis ’te
kurulmuştur. Bundan sonra I. Dünya Savaşı boyunca, Azerbaycan Türklerinin
Anadolu’ya yaptıklan yardımları, Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi adma
koordine eden Hüsrev Bey Sultanov “Baş Kömekçi” olarak tamnmıştır. Harpzede
Müslümanlar tarafindan “Millet Başı” olarak adlandırılan, millet hadimi195 Hüsrev
Paşa Bey Sultanov, 10 Mart 1879’da, Azerbaycan’ın Laçin şehrinin Kurd Kapısı
köyünde doğmuştur. Orta öğrenimini “Gence Kläsik Gimnaziyası”nda tamamla-
dıktan sonra, 1897’de Odessa Üniversitesi Pediatriya Fakültesi’ne girdi. Yüksek
tahsilini Odessa’da tamamladıktan sonra, Tiflis’e gelmiş uzun müddet bu şehirde
yaşayarak doktorluk yapmıştır.196
Yukanda da belirtildiği üzere, I. Dünya Savaşı esnasmda Bakü Müslüman
Cemiyet-i Hayriyesi’nin Baş Salähiyetli Temsılcisi olarak Anadolu Müslüman
harpzedelerine hizmet etmiştir.
1917 ınkıläbmdan sonra siyasetle de ilgilenen Hüsrev Bey “Müsavat” Partisi-
ne girmiş 28-31.10.1917 tarihindeBakü’datoplananMüsavat’ınl. Kurultayı’na
faal bir şekilde iştirak etmiştir.
1918 yılı Şubat ayında, Zakafkasya Seymi’ne üye olarak seçilen Hüsrev
Bey Sultanov, 28 Mayıs 1918’de, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin kurul-
masmdan sonra Fethali Han Hoyski’nin teşkil ettiği birinci kabinede, Harbiye
195 Dr. Hüsrev Bey Sultanov’un Anadolu harpzedeleri yaranna yapmış olduğu çalışmalar hakkmda
konular içerisinde geniş olarak yer verilmiştir.
l96M evsüm ALİYEV, “Hüsrev Bey Sultanov”, Odlar Yurdu, (Bakü), 1991, no. 11.
Nazın olmuştur. Daha sonra yine F. Hoyski’nin kurmuş olduğu ikinci ve üçüncü
hükümet kabinelerinde de görev alarak “Toprak Nazırlığı” yapmıştır.197
1919 yılı Şubat ayında, Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti tarafmdan Ocak
1919 ’da kurulan ve Zengezor, Şuşa, Cavanşir, Cebrail kazalannı içine alan Kara-
bağ Genel Valiliğine tayin olan Hüsrev Bey Sultanov, Toprak Nazırhğı görevinden
aynlarak, Karabağ’a gitmiştir.
Hüsrev Bey, bu görevinde, Karabağ’m dağlık bölümünü Azerbaycan’dan
ayırarak ErmenistanTa birleştirmeye çalışan Ermenilerin bu yöndeki girişimlerini
etkisiz bırakmış ve kardeşi Sultan Sultanov’la birlikte Ermenistan Cumhuriyeti
tarafmdan Karabağ’ın Zengezor kazasma gönderilen ve General Dro’nun komu-
tasındaki düzenli Ermeni kuwetlerine karşı gelerek, önünü almıştır.198
Hüsrev Bey, bu görevi sırasında aynca Şuşa ve çevresinin gelişmesi için
çeşitli çahşmalar yapmış ve birçok okulun açılmasına öncülük etmiştir.199Sultanov,
Karabağ Valisi olmasına rağmen, halkın sorunlanyla çok yakından ilgilenmiş,
haftada bir gün köyleri dolaşarak hastaların tedavi edilmesine çalışmış ve şifalı
bitkilerden oluşturduğu ilaçlann bulunduğu bir de eczahane açmıştır. Bu sebeple,
özellikle Zengezor ve çevresinde, Hüsrev Bey vatanperver bir general, halkm
dertleriyle ilgilenen, onlann sağlık sorunlannı da çözmeye çalışan bir doktor olarak
tanınmış ve çok sevilmiştir.200
Hüsrev Sultanov’un tarih, edebiyat ve sanata karşı büyük bir ilgisi vardı.
Özellikle Türk tarihi, edebiyatı ve Türk medeniyetine karşı büyük hayranlık duyan
Hüsrev Bey, Şuşa’daki evlerinden birini bu konulan kapsayan kitaplarla donatmış,
bu sebeple, halk arasmda bu eve “Şark Kitaphänesi” adı verilmişti. Bu tür çalış-
malara elinden geldiğince destek de veren Hüsrev Sultanov, Azerbaycan’ın ünlü
şairlerinden Ahmed Cevad’m “Goşma” adlı şiirler kitabmm 1917 yılında neşredilip
yayımmı sağlamış, Ahmed Cevad da bundan dolayı gazete aracıhğıyla bir teşekkür
yazısı yazmıştır.201
197 ALİYEV, “Hüsrev Bey Sultanov”, O dlar Yurdu, (Bakü), 1991, no. 11.
198 ALİYEV, “Hüsrev Bey Sultanov”, Odlar Yurdu, (Bakü), 1991, no. 11.
199 ALİYEV, “Hüsrev Bey Sultanov”, Odlar Yurdu, (Bakü), 1991, no. 11.
200 Sebahaddin ELOĞLU, Zengezur Hadiseleri, Bakü, 1992, s. 18-19.
201 ALİYEV, “Hüsrev Bey Sultanov”, Odlar Yurdu, (Bakü), 1991, no. 11. ELOĞLU, Zengazur
Hadiseleri, s. 19.
 27/28 Nisan 1920’de, Azerbaycan’da Sovyet häkimiyeti tesis edilince, H üs-
rev Paşa Bey Sultanov Azerbaycan’dan ayrılmak zorunda kalarak, T ürkiye’ye
gelm iş ve bir süre Trabzon’da bulunmuştur. Burada bulunduğu esnada A zerbay-
can ’dan gelen siyası muhacirlere yardım etmek için “Cemiyet-i Hayriye” adında
bir cemiyet kurm ak girişimlerinde bulunmuştur.202
Hüsrev B ey ’in bundan sonraki hayatı Türkiye, Almanya ve Fransa’da geç-
miştir. Mövsüm Aliyev’in yazdığmagöre Sultanov 1941 yılında İstanbul’da vefat
etmiştir.203Ancak, Sebahattin Eloğlu’nun “Zengezur Hadiseleri” adlı kitabında
belirttiğine göre, 1941-1945 yıllan arasında Türkiye’de, Sovyet-Alman savaşmda
esir düşmüş Azerbaycanlılann esir kamplanndan kurtanlması için önemli çalışma-
lar yapmıştır.204
8- “ K a rd a ş K öm eği” n in M erk ezi “ İsm äiliye B inası”
Bakü M üslüm an Cemiyet-i Hayriyesi’nin m erkezi olan “İsmäiliye” Binası
yapıhşından itibaren mimari ve sanat özelliklerinin yanısıra, Azerbaycan Türkleri-
nin sosyal, kültürel ve siyası hayatında önemli roller oynamıştır. Yalnız Azerbay-
can’da değil, bütün İsläm äleminde tanınan ve I. Dünya Savaşı esnasmda Anadolu
Türklerine yapılan yardım lann merkezi olm a itibariyle de admı duyuran bu bina
Y usuf A kçura’nm ifadesiyle “ ... Belki de Älem-i İsläm ’da bu m aksatla yapılmış
binalann, azamet ve ihtişam itiban ile birincisidir.”205
“İsmäiliye” binasının yapımına 1908 yılında karar verilmiştir. Binanın yapıla-
cağı yer B akü’nün m erkezinde bulunan boş ve düzlük bir araziydi. Bu arazi
daha önce Bakü halkına m escid yapılmak üzere verilmiş, fakat daha sonra Bakü
Belediyesi tarafından Bakü M üslüm an Cemiyet-i H ayriyesi’ne hibe edilmişti.
Cemiyet bir müddet bu araziyi pazar yeri olarak kiraya vermiş, daha sonra burada
202 Hüsrev Bey Sultanov’un Trabzon’da iken “Cemiyet-i Hayriye” adı ile bir cemiyet açma isteği,
Azerbaycan Sovyet Hükümeti’nin Türkiye Sefıri İbrahim Abilov tarafmdan, Ankara Hükümeti
nezdinde yapılan girişimlerle engellenmeye çalışılmıştır. Nitekim Abilov’un bu girişimleri sonucunda
Dr. Sultanov’a bu cemiyeti açması için Ankara Hükümeti tarafından olumlu cevap verilmemiştir.
Jbrahim Abilov’un Türkiye’den Azerbaycan Sovyet Cumhuriyeti Dışişlcri Bakanı’na gönderdiği
16 Kasrnı 1921 tarihli raporda bu durum belirtilmiştir. (Azerbaycan Cumhuriyeti Siyasi Partiyalar
ve İçtimai İlmler Arşivi, F. 609, Op. 1, D. 15, L. 133).
203 ALİYEV, “Hüsrev Bey Sultanov”, Odlar Yurdu, Bakü 1991, no. 11.
204 ELOĞLU, Zerıgazur Hadiseleri, s. 19-20.
205 Y usuf AKÇURA, Türk Ydı, İstanbul 1928, s. 506.
Cemiyet için bir bina yapılmasını kararlaştırmıştır. Bu karardan sonra Bakü zen-
ginlerinden MusaNakiyev, bu binamn yapım masraflannı üzerine alarak, yaptıra-
cağı binaya genç yaşta merhum olan oğlu İsmail’in adının verilmesini istemiştir.206
Bakü’da çıkan Azerbaycan gazetesi yazarlanndan Seyyid Hüseyin, Cemiyet-i
Hayriyye için bir bina yapılması karannın alınması ile ilgili şunlan anlatmaktadır:207
“ 1908 senede idi. M evlid bayramı münasebetiyle şimdiki parlamen binasınm
büyük salonunda görüş meclisi tertip edilmiştir. Bu m ecliste cemaate bir hoş
haber ve beşaret verildi. B u haberi veren de Hacı Zeynelabidin Tagiyef Cenablan
idi. Hacı Cenabian diyordular: “Şeytan pazanna artık mescid dikilmeyecek, burada
Cemiyet-i Hayriye için b ir bina yapılacaktır. Bunun da bütün harcım merhum
oğlu Ağa İsm ail’in beka-yı namı olm ak üzere m eclisde hazır bulunan Musa
N akiyef öz uhdesine götürecektir.
“H acı’nın bu nutku hazırun tarafm dan alkışlanmış, M usa Nakiyev de iş bu
büyük ihsan ve ianeden dolayı ayrıca takdir edilm işti.”
I. Dünya Savaşı esnasmda, B akü’ya gelen Fahrettin Erdoğan’da hatıralann-
da, Cemiyetbinasının yapımı ile ilgili duyduklannı şöyle anlatmaktadır:208“ ... Bu
m uhteşem binayı M usa N akiyef, Cemiyet-i H ayriye’ye bağışlamıştı. N akiyev’
in İsmail adında genç yaşta vefat eden bir oğlu varmış. Binanın sekizinci katında
oğlunun heykelini bir odaya yaptırıp koydurmuş ve buraya “ İsmäiliye” denmesi
buradan ileri gelirdi...”
Cemiyet binasının yapım ına 1908 yılında karar verilm esine rağmen, ancak
1910 yılında inşasına başlanmış ve 1914 yıhnda tamamen bitirilmiştir.209Bundan
sonra Cemiyet, binayı teslim alm adan önce, binanın iç donanımı için gerekli
m alzem eyi ve eşyaları da, kendi C em iyet üyeleri vasıtasıyla karşılam ış210 ve 31
M ayıs 1914 tarihli toplantısında “İsm äiliye” binasını Ağa M usa N akiyev’den
devralm ak üzere bir heyet teşkil etmişti. Bu heyet, Kasım Kasımov, Rüstem
206 Seyyid Hüseyin, “Hazin B ir Hatıra İsmailiye”, Azerbaycan, 20 Ağustos 1919, no. 256; “Odlu
Türk” , “B akü’den”, Türk Yurdu, C. III, s. 30.
207 Seyyid Hüseyin, “Hazin Bir Hatıra İsmailiye”, Azerbaycan, 20 Ağustos 1919, no. 256.
208 ERD O ĞA N, Türk Ellerinde Hatıralarım, s. 126. -
209 Seyyid Hüseyin, “Hazin Bir Tablo İsmailiye”, Azerbaycan, 25 Ağustos 1919, no. 260.
210 İkbal, 28 May/Mayıs 1914, no. 663.
 Han Hoyski ve Zeynel B ey Selimhanov’dan oluşmaktaydı. Yine bu toplantıda
Cemiyet idaresi İsmäiliye binasmın devralınmasmdan sonra sigorta ettirilm esi
karannı da alıyordu.211
Geniş bir alan üzerine yerleşen “İsmäiliye” binası içerisinde misafirhanesi,
yemekhanesi, çamaşuhanesi ve sahneli büyük bir gösteri ve toplantı salonu, bunların
yanında çok sayıda odası bulunan oldukça büyük ve gösterişli bir bina idi.212
1914 yazında, Baku Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin taşınmasıyla birlikte
İsmäiliye binası içtimäı hayata başladı. İlk olarak Cemiyet-i Hayriye idaresi ve
defterhanesi taşındı, daha sonra B akü’da m evcud bütün eğitim cemiyetlerine
de bu binada yer verildi. Cemiyet-i Hayriye önce “Saadet” C em iyeti’ne ve
mektebine birçok oda verdi. Daha sonra “Safa” ve “Neşri M aarif ’ Cemiyetlerinin
idareleri yerleşti. Son olarak daN ecat Cemiyeti taşındı. Bundan sonra İsmäiliye,
hem Azerbaycan’m kültür sanat merkezi haline gelmiş, hem de fakir, fukaranm
dayanağı olan bir hayır m erkezi olmuştu.213
I. Dünya Savaşı başlannda Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi, İsmäiliye
binasmda 100 yataklı bir hastahane açmaya karar vermiş ve bu amaçla bir
komite oluşturmuştu. B u komite, içerisinde Başkan M irza Esadullayev olmak
üzere, M usa Nakiyev, Z. Tagiyev, M. Muhtarov, İ. Hacıyev, A. Ahmedov, İ. B.
Aşurbekov, İ. Am ir Aslanov’un dabulunduğu 35 kişidenoluşmaktaydı.214Yapılan
çalışm alar sonucunda 24 Ekim 1914 tarihinde İsm äiliye binasm da, Cem iyet’in
hastahanesinin açılışı yapıldı.215 Hastahanenin ihtiyaçlannın tem ini için Y. A.
Dadaşov, Z. Tagiyev, İ. Seferaliyev, M. M uhtarov ve M irza Esadullayev gerekli
bağışlardabulunurken,216 Zeynelabidin Tagiyev, M usaN akiyev ve M. Muhtarov
hastahanenin idaresi için baş komiteye seçildiler.217
Bu hastahanede savaş boyunca cephede yaralanan Rus askerlerine bakıldığı
gibi, Kafkas cephesinde Ruslara esir düşerek B ak ü ’ye getirilen Türk harp
211 İkbal, 2 İyun/Haziran 1914, no. 667.
212 Evrak-ı Nefise, 27 Nisan 1919, no. 2; ERDOĞAN, Türk Ellerinde Hatıralarım, s. 126.
2,3 Seyyid Hüseyin, “ Hazin Bir Hatıra Ismailiye”, Azerbaycan, 25 Ağustos 1919, no. 260.
2,i Azerb. Cum. YTA, F. 46, Op. 4, D. 465, L. 31.
2.5 Bakü, 24 Sentiyabır/Eylül 1914.
2.6 Bakü, 26,27 Sentiyabır/Eylül, 25 Oktıyabır/Ekim 1914.
217 Bakü, 12 Sentiyabır/Eylül 1914.
esirlerinin ve Bakü’de bulunan Anadolu harpzedelerinin hasta ve yaralı olanlannm
da tedavileri yapılm ıştır.218 Cem iyet hastahanesi B akü’daki diğer hastahaneler
içerisinde çalışma düzeni ve hastalara ilgi açısından öm ekbir hastahane olmuştu.219
Kafkas Cephesi’nde Türk-Rus Savaşmın başlamasmdan sonra, Bakü Müslü-
man Cemiyet-i Hayriyesi başta Kars ve Ardahan olm ak üzere A nadolu’daki
harpzede Müslümanlara yardım elini uzatmca, İsmäiliye binası da artık halk arasın-
da Müslüman harpzedelerine yardım ve kardeşlik eden yer olarak tanmmaya
başladı.220 Bundan sonra İsm äiliye binası, Azerbaycan Türk halkının A nadolu’
daki Türk kardeşlerine yapmış olduklan yardım lann toplandığı bir erzak ve eşya
deposu haline gelm işti.221 B ütün yardım lar burada toplanıyor ve yine yardım
amacıyla yapılan her türlü sanat ve kültürel faaliyet İsm äiliye’de yapılıyordu.
Cemiyet-i Hayriye İsmäiliye binasında, Anadolu’da savaş bölgelerinden topladığı
sahipsiz yetim çocuklar için burada bir yetimhane açarak, bunlann bütün giyecek,
yiyecek, temizlik gibi ihtiyaçlannı karşılarken, İsmäiliye binası bu çocuklan müşfık
bir ana gibi şefkatli kucağında banndınyordu.222Çocuklann yanı sıra savaş bölge-
lerinden gelen M üslüm an harpzedelerin de barınağı olan223 İsm äiliye binası,
esirkam planndankaçan, özellikleN argin’den kaçan Türk esirlerinin de saklana-
bildiği tek yer olm uştur.224
Fahrettin Erdoğan, 1916 yılında gezip gördüğü İsm äiliye binası hakkında
hatıralarında şunları yazm aktadır:225
“... Oturduğumuz İsmäiliye binasında (M usa Nagiyof)un 50 yataklı misafir-
hanesi vardı ki, her gelen Türk yolcusu burada aylarca kalıp, yiyecek ve yatakları
temin edildiği gibi, çamaşırlan yıkanır, bütün m asraf N agiyof’un kasasından öde-
nir, misafirlerinden bir tek kuruş bile alınmazdı. 3000 sabit koltuğu olan büyük bir
salon vardı, kadınlara ait yukanda localar mevcuttu. Bakü Türkleri bütün yığmcak-
218 İkbal, 27 Oktiyabır/Ekim 1914, no. 774.
219 A. Ali MERİCAN-M. Emin GERGER, Büyük Ermenistan Hayali ve Kars'tan K arabağ’a
Ermeni Vahşeti, İstanbul 1992, s. 62.
220 Seyyid Hüseyin, “Hazin Bir Hatıra İsmailiye”, Azerbaycan, 25 Ağustos 1919, no. 260.
221 ARAN, “Kardaş Kömeği”, s. 1.
222 Seyyid Hüseyin, “Hazin Bir Hatıra İsmailiye”, Azerbaycan, 25 Ağustos 1919, no. 260.
223 Basiret, 6 lyun/Haziran 19015, no. 48.
224 Seyyitli Mir Aziz, “28 M ayıs İstikläl Yolunda Azeri Talebeleri”, Azerbaycan Yurt Bilgisi, cilt
II, s. 119-120.
225 ERDOĞAN, Türk Ellerinde Hatıralarım, s. 126.

larını burada topluyorlardı. Bundan başka 200 yataklı bir de yetim hanesi vardı.
Buraya cepheden toplanan kimsesiz çocuklar getirilerek bakım lan sağlanmıştı.”
I. Dünya Savaşı yıllannda Müslümanlar için mukaddes bir m ekän gibi tanın-
m aya başlayan ve Bakü’ya gelen her T ürk’ün ilk uğrak yerlerinden biri olan
Cemiyet-i Hayriye binası, B akü’da yapılan dini ve m illı toplantılarm da merkezi
haline gelmişti. Cemiyet-i Hayriye idaresi almış olduğu bir kararla İsm äiliye’nin
büyük salonunda yapılacak toplantıları belirli kurallara bağlamıştı. Bu kurallann
başında da İ'smäiliye büıasmda Müslümanlarca haram kabul edilen alkollü içkilerin
içilmemesi ve bu tür içkili toplantıların yapılm am ası gelm ekteydi. Bu yüzden
çeşitli Cemiyet ve kişilerin İsmäiliye binasmda, içkili toplantı yapm ak talepleri,
C em iyet idaresi tarafmdan reddedilmiştir. B u durum A zerbaycan’daki Müslü-
m anlarca da olum lu karşılanmıştır.226 Sada-yı Kafkas gazetesi yazarlanndan
A hund Abdurrahim Hadizäde; “Cemiyet-i Hayriye M ukaddes B ir M ektebdir”
başlıklı yazısmda bu konu ile ilgili düşüncelerini şöyle dile getirmiştir:227
“B akü’da neşrolunan Müslüman gazetelerinde, B akü’da m evcud Cemi-
yetlerden birisi M üslüman Cemiyet-i Hayriye imaretinin zalında yığm cak tertip
vermek baresinde, Cemiyet-i Hayriye’nin m uhterem äzälanndan izin istedikleri
ve Cemiyet-i Hayriye äzalannm iclasmda “Cemiyet-i Hayriye M üslümanlar için
mukaddes bir m ekän olup meşrubat ve m eskürat işleyen m eclislere vermek
olm az” diye cevab-ı red vermelerini okuyup artık şad oldum. Cem iyet-i Hayri-
ye’nin muhterem äzälanna teşekkürler olsun. Ellbette o cür mukaddes mekänlarda
İsläm iyet’e yaraşmayan işleri men etmek ile um um İsläm ın dikkatini o mekäna
celb etmeli, Cemiyet-i Hayriye zalının duvarlannda Ayet-i K u r’aniye yazdığı
halde, zalın içinde K ur’an’a m uhalif hareket-i yaşayışa ve şurub-u meskürat
gibi şeylere m ürtekip olmak K ur’an’ı basıp geçm ek demekdir. Bunlardan ilave
Ağa M usaf cenaplan o imareti merhum Ağa İsmail için bakiyat-ı salahat kasdıyla
bina ettiği ve imaretin adını İsmäiliye koyduğu ham ıca malumdur. Velhaza bu
nevi mukaddes bir mekända o merhumun ruhuna eziyet verici şeyler değil, istira-
hatine aid olan amel-i hüsna mürtekip olm alı.”
1917 yılında Rusya’da meydana gelen ihtilaller dolayısıyla oluşan yeni ortam
içinde İsmaliye binası da artık Azerbaycan Türklerinin siyası ve içtimai bir toplantı
226 Sada-yı Kajkaz, 21 Dekabır/Aralık 1915, no. 168.
227Ahund Abdurrahim Hadizäde, “Cemiyet-i Hayriye Mukaddes B ir Mektebdir”, Sada-yı Kafkaz,
29 Dekabır/Aralık 1915, no. 174.
yeri olmuştur.228 Bundan sonra siyasi ceıyanların adeta bir merkezi haline gelen
bina, Azerbaycan Millı Şura’smm merkezi olduğu gibi229yeni kurulmuş olan bir
kaç parti idaresi de buradayerleşmişti.230 1917 Şubat İhtiläli’nden sonra Mavera-
yı Kafkasya’da Müslümanlar için en önemli gelişmelerden birisi olan 15-20 Nisan
1917’de, Bakü’da toplanan “Kafkasya Müslümanlan Kurultayı”da Cemiyet-i
Hayriye’nin İsmäiliye binasmda yapılmıştır.231
1918 yılma gelindiğinde Bakü ’da Bolşevik idare kurulmuş ve bu idare tamamiy-
le Müslüman ahaliye karşı yöneltilmişti. 18 Mart ile 1 Nisan tarihleri arasmda Bakü’da,
Ermeniler tarafmdan Azerbaycan Türklerine karşı katliamlar yapıldı. 12 bin kadar
Müslümanm öldürüldüğü232 bu katliamda, Türklere ait birçok bina kültür ve tarihi
eserler yıkıldı, yok edildi.233 Bolşeviklerin etkisi altmda bulunan Hazar Denizi savaş
fılosu Bakü’nün camilerini bombalarken234 Ermeniler de önce Kaspi gazetesini
basmış, matbaayı tahrip etmişler, bu şekilde hareketle vahşi hırslannı tatmin
edemeyince hemen matbaanm yanmda bulunan Cemiyet-i Hayriye binasını da
yakmışlardı. Bu sırada İsmäiliye binasmda Cemiyet-i Hayriye’den başka Millı Komite
ve birkaç yeni kurulmuş parti idareleri ve birçok odalannda da Bakü’ya sığınan Türk
esirleri bulunmaktaydı.235 Ermeniler tarihleri boyunca yapmış olduklan kültür terörü
ömeklerinden birini de Azerbaycan ’m nadir mimarlık eserlerinden biri olan Cemiyet-
i Hayriye’nin binası İsmäiliye’yi yakıp yıkmakla bir kez daha göstermişlerdir.
Ermeniler tarafmdan yakılan İsmäiliye binası, Azerbaycan Demokratik Cum-
huriyeti’nin kurulmasından sonra yanmış kısımlan yıkılarak yeniden yapılmış,
restore edilmiştir.236 İsmäiliye binası Azerbaycan Türkleri için her zaman büyük
228 Evrak-ı Nefıse, 27 Nisan 1919, no. 2.
225 Hüsamettin TUĞAÇ, Bir Neslin Dramı, İstanbul, 1975, s. 173.
230 EMİRCAN, GERGER, B üyük Ermenistan Hayali, s. 84.
231 Seyyid Hüseyin, “Hazin Bir Tablo İsmailiye”, Azerbaycan, 25 Ağustos 1919, no. 260; Sebahattin
ŞİMŞİR, Mehmed Emin Resulzäde’nin Türkiye'deki Hayatı Faaliyet/eri ve Düşünceleri, s. 9;
MİRZA-BALA, “Azerbaycan İstikläli ve Oktabır İnkıläbı”, Kurtuluş, no. 13-14, (1 Kasım
1935), s. 362.
232 KURAT, Türkiye ve Rusya, s. 479.
233 Cafer KIYASİ-İbrahim BOZYEL, Erm eni Kültür Terörü, Ankara, 1996, s. 10. 1918 yılında
Ermeniler İsmailiye binasından ayn, Şirvan Şahlar Sarayı külliyesi içerisinde yer alan XIV.
yüzyılda yapılmış olan Keykubat Cam isi’ni, Şamahı’da en eski Azerbaycan camilerinden olan
Cuma M escidi’ni de ateşe vermişlerdir (KIYASİ-BOZYEL, Ermeni Kültür Terörü, s. 10).
234 BAYKARA, Azerbaycan İstikläl Mücädelesi Tarihi, s. 251.
235 EMİRCAN-GERGER, Büyük Ermenistan Hayali, s. 84.
236 Seyyid Hüseyin, “Hazin B ir Hatıra İsmailiye”, Azerbaycan, 25 Ağustos 1919, no. 260; Hilal
M ÜNŞİ, “31 Mart”, Kurtuluş, no. 5, (M art 1935), s. 145.
önem arzetmiştir. Çeşitli vesilelerle yapıian toplantılarda İsmäiliye binasının Azer-
baycan’ın istikläl mücadelesi tarihinde oynadığı rol devamlı vurgulanmış, hatta
İsmäiliye binası ile ilgili yanşmalar düzenlenmiştir. Şöyle ki Bakü’da bulunan
“Yaşıl (Yeşil) Kalem Dem eği” genç şair ve yazarlar arasında, konusu İsmäiliye
binası olan bir yanşma tertip etmiş237 ve neden bu konuyu seçtiklerini şu cümlelerle
ifade etmiştir:21*“Seçilmiş mevzu istikläliyetimizin tarihinde büyük roller oynamış
ve bu uğurda özünün güzelliğini feda etmiş “İsmäiliye” binasının şimdiki halidir.
Edip ve muharrirlerden ister şer’en, ister nesren kim İsmäiliye hakkında edebi
olmak şartı ile bir parça yazar ve birinciliği kazanu-sa ona “Yaşıl Kalem” demeği-
nin mükäfatı verilecektir.”
Bugün İsmäiliye Binası hälä dimdik ayakta durmakta ve “Azerbaycan İlimler
Akademisi Prezidyum” binası olarakkullamlmaktadır.
9-Kafkas Cephesi Savaşlarında Kimsesiz ve Yetinı Kalan Müslüman-
Türk Çocuklarına Azerbaycan Türklerinin Yardımlan ve Bakfl M üslüman
Cem iyet-i Hayriyesi
Hiç şüphesiz savaşlardan en çok zarar gören çocuklardır. Kafkas Cephesi’-
nde yapılan Osmanlı-Rus Savaşlannda da çok sayıda Müslüman çocuk, ana ve
babalanm kaybetmiş, yuvalan dağılmış ve yetim kalmışlardır. Bu çocuklardan
önemli bir kısmı açlık, soğuk ve hastalıklardan hayatlannı kaybederken, önemli
bir kısmı da Rus işgali altındaki bölgelerde sahipsiz ve savunmasız bir duruma
düşmüşlerdir.
Kafkas Cephesi savaşlannda mağdur duruma düşen Müslümanlara yardım
etmek üzere Rus Hükümeti’nden gerekli izni alan Bakü Müslüman Cemiyet-i
Hayriyesi yardım faaliyetlerine başlarken, bu hususu gözönünde tutmuş, bin türlü
felaketlere uğramış olan Müslüman çocuklanna kol kanat germek ve onları düş-
tükleri zor durumdan kurtarmak için büyük fedakärhklarla takdirle anılacak çalış-
malaryapmıştır.
237Azerbaycan, 29 Ağustos 1919, no. 263.
238Azerbaycan, 23 İyul/Temmuz 1919, no. 280; Şamil VELİYEV, “Yaşıl Kalem Edebı Cemiyetinin
Faaliyeti”, Azerbaycan Demokratik Respublikası, Bakü 1992, s. 143-144.
a) Yetim Müslüman Çocuklar İçin Sığmacaklar (Yetimevleri) Açılması
Osmanlı-Rus Savaşınm başlamasından bir müddet sonra başta Kars, Arda-
han ve Acara olmak üzere, savaş alanı olan diğer bölgelerden Müslümanlann
felakete uğradıklanna dair haberlerin Azerbaycan’a ulaşması ile beraber, Kafkas-
y a ’mn çeşitli yerlerine, savaş bölgelerinden Müsiüman “Kaçkın”larda gelmeye
başlamıştı. Bunlann durumlan oldukça kötü idi ve bir kısmını da çocuklar oluştur-
makta idi. Gerek savaş bölgelerinden gelen felaket haberleri ve gerekse Azerbay-
can’ın çeşitli şehirlerine gelme başansmı göstermiş Müslüman kaçkınlann durumu
Azerbaycan Türkleri üzerinde büyük tesir bırakmış ve bundan dolayı büyük
üzüntü duymuşlardır. Özellikle Azerbaycan Türk basını, Müslüman halkın yaşadığı
felaketleri Azerbaycan Türklerine duyurarak, onlan zor duruma düşmüş kardeşle-
rine yardıma çağmyor ve sahipsiz kalan Müslüman çocuklan himaye etmenin
en büyük vazifeleri olduğunu belirtiyordu. Mesela, 28 Ekim 1915 tarihli Sada-yı
K ajkaz gazetesi şöyle yazıyordu:239
“İsläm’ın herşeyden artık (fazla) sevap gördüğü ve insanlardan talep ettiği
şeylerden biri de yetimleri ve bikimseleri himaye etmek ve onların durumlarını
iyileştirmektir. Bu barede Kars, Ardahan ve Acaristan’daki facialar Müslümanla-
nn boynıma ağır bir vazife getirmiştir ki, Müslümanlan yüzler ve binler ile yetimlere,
kimsesizlere hamı olmakla mecbur etmiştir.”
Son H aber gazetesinde de Kars ve Ardahan Müslümanlannın maruz kaldığı
facialardan bahsedildikten sonra şunlar yazılıyordu:240
“Ardahan ve Kars facialanm gazeteler tasvir ettikleri sıralarda o korkunç
sahralarda sahipsiz kalan böyle çocuklann olduğunu öğrendik. Bunlardan bir kısmının
içeri Rusya’ya apanldığmı bildiğimiz gibi, geride kalan kısmınm da Bakü, Gence ve
Tiflis ’e getirileceklerini, talim ve terbiye edileceklerini de gazetelerden okuduk. Bugün
dikkati nazarla bakılırsa görülür ki, bu yetimlerin zararlannı tasviye edecek bir hal
varsa, o da ancak onlan kentlerden getirip Bakü ve Tiflis gibi şehirlerde terbiye
etmekle, okutmaktır. O çocuklar büyüyüp, akıllan söz kestikten sonra bilsinler, onlar
yetim kalmamışlar, bir atalannı yitirmişlerse de millet gibi ölmez bir ata kazanmışlar.
Analarmdan ayn düşmüşlerse, millet gibi ananın şefkatli avuçlanna atılmışlar.”
239 Sada-yı Kafkaz, 28 Okiyabır/Ekim 1915, no. 104.
240 Son Haber, 11 İyul/Temmuz 1915, no. 7.
 Savaşta mağdur olan Müslümanlara yardım etmek işinde Azerbaycan halkı-
nın her türlü maddı ve manevı desteğini alan ve Azerbaycan halkmm yaptığı
yardımlarda öncü ve örgütleyici rol oynayan Baku Müslüman Cemiyet-i Hayriye-
si, ilk olarak savaş bölgelerine göndermiş olduğu temsilciler vasıtasıyla, buralaıcu*:ı
toplanarak Tiflis, Gence ve Bakü gibi şehirlere getirilecek olan ve savaş bölgesin-
denkendi gayretleriyle kaçmayı başararak Kafkasya’mn çeşitli şehirlerine gelm iş
bulunan Müslüman kaçkınlar için “Sığmacak”lar açarak, onlan yerleştirmek
maksadıyla çalışmalanna başladı.
Savaş bölgelerinden ilk yetim çocuklar Tiflis ve Bakü’ye ulaştığmda henüz
Cemiyet-i Hayriye’nin bunlan baruıdıracak bir sığmacağı olmadığı gibi, bu konuda
da tam hazırlıklı değildi. Bu nedenle ilk gelen yetim çocuklar Azerbaycan’ın
çeşitli şehirlerine gönderilerek, ailelere dağıtxlmıştı.241 Bir kısmı da Cem iyet-i
Hayriye’nin İsmäiliye binasında banndınhyordu.242 Özellikle Cemiyet-i Hayriye’
nin çocuklan Azerbaycan’ın çeşitli şehirlerindeki aileler yanma dağıtması, Azer-
baycan’da tepki ile karşılanmıştı. Bakü’da yayınlanan Son H aber gazetesinde
yazılan bir makalede, bu durum şiddetle eleştirilmiş, bu işleri üzerine alan Cemiyet-
i Hayriye’nin sorumluluklannı yerine getirmediği belirtilerek, şöyle denilmiştin243
“... Bütün Kafkaslılarla beraber İsläm alemi bilsinler ki, Bakülüler harbzede
yetimleri saklamaktan aciz kalıp, onlan kabul etmediklerinden küçük şehirlere
payladılar.”
Ömer Faik Nemanzade, ilk başlarda çocuklann ailelerin yanına dağıtılması ve
Cemiyet-i Hayriye’nin bunlaria yeterince ilgilenmemesi üzerine, Yeni Ikbal gazetesin-
de yazdığı “Çok Utandık” başhklı makalesinde duygulannı şöyle ifade ediyordu:244
“Vay Cemiyet-i Hayriye! Vay milyonlu şeher! Vay bedbaht millet! Meğer
kuruadmvarmış!
2,1 Sada-yı Kajkaz, 12 İyul/Temmuz 1915, no. 36.
2421915 başlannda Ardahan Bölgesi’nden Bakü’ye gelen ilk, ondokuz kişilık Müslüman kaçkınlar
Bakfl’da Cemiyet-i Hayriye’nin İsmailiye binasma yerleştirilerek ihtiyaçlan karşılanmıştır.
Bunlardan 5 ’i büyük, 14'ü ise 1 ile 12 yaşlan arasmda yetim çocuklardır. (Basiret, 30 May/
Mayıs 1915, no. 47).
245 Son Haber, 15 Avgust/Ağustos 195, no. 16.
244 öm er Faik NEMANZADE, “Çok Utandık”, Yeni İkbal, 3 İyul/Temmuz 1915, no. 3; öm er
Faik NEMANZADE, Seçilmiş Eserleri, Bakü 1991, s. 230-231.
“Aman yarabbi neler işidirik, neler görürük. N e demek, bu ne demekki 4-5
milyonluk bir cemaat 1-2 yüz yetim balasını bir yerde saklamağa gücü çatmaya!
Of, doğrudan da ölmüşük, doğrudan da millı dirilik, medeni insanlık adma bir
kapiğe deymerik.”
Hacı İbrahim Kasımov’da Basiret’te yazdığı bir makalede, Bakü Müslüman
Cemiyet-i Hayriyesi’ni eleştirmiş, Cemiyet’in Bakü’ya gelen yetimlerle daha
fazla ilgilenmesi ve onlara yardım yapması gerektiğini belirterek, “Bundan artık
(fazla) da ihtiyaç olar mı? Kars felaketzedelerinden artık da muhtaçlar olar
mı?” diye sormuştur.245
Azerbaycan kamuoyunun gösterdiği bu haklı tepkiler, Bakü Müslüman Cemi-
yet-i Hayriyesi’ni olumlu yönde etkilemiştir. Nitekim, Cemiyet-i Hayriye sadece
savaş bölgelerinde yaptığı faaliyetlerle yetinmeyip, sahipsiz Müslüman yetim
çocuklannm yerleştirilmesi ve onlar için sığınacaklar açılması işini önemle ele
alarak, çalışmalanna bu yönde de hız vermiştir.
Kars, Ardahan vs. bölgelerden Tiflis’e, Bakü’ye getirilen yetim çocuklann sayısı
gün geçtikte artmakta idi. Daha öncede belirtildiği üzere, Kafkas Cephesi’ nde
savaştan zarar gören Müslümanlara yardım göstermeküzere Bakü Müslüman Cemi-
yet-i Hayriyesi’nin Baş Temsilciliği Tiflis’te kurulmuş ve Müslüman felaketzedelere
yardrnı faaliyetleri bu merkezden yürütülüyordu. Savaş bölgesine en yakın merkez
olması hasebiyle, en çok yetim çocuk Tiflis’te birikmişti. Hükümetten sığmacaklar
kurmak için izin ve maddi yardımlar alınmasmdan sonra, Cemiyet-i Hayriye Müslüman
yetim çocuklar için ilk sığınacağmı Tiflis ’te açmaya karar verdi.246
Cemiyet’in Tiflis’te harpzede Müslüman çocuklan için bir sığınacak açacağı
haberi, Müslüman halk tarafından büyük bir memnuniyetle karşılanmıştı.247Azerbay-
can’daki Türk gazeteleri de bu haberi duyururken, açılacak sığınacaklar için halkı da
yardım yapmağa davet ediyordu. Mesela, Basiret gazetesi şcyle yazıyordu:248
“Tiflis’te Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Kars, Ardahan harpzede yetimleri-
nin halini nazara alarak onlara mahsus 25 yataklık bir darüleytam teşkiline karar
245 Basiret, 8 Avgust/Ağustos 1915, no. 56.
246 A çıkSöz, 2 Oktiyabır/Ekim 1915.no. 1.
247 Sada-yı Kafkaz, 20 Avgust/Ağustos 1915, no. 51.
248 Basiret, 8 Avgust/Ağustos 1915, no. 56.
 vermiş ve bu m aksatla yeni darüleytam için menzil tutmuş. Bugünlerde resm ı
küşadı vaki olacaktır. Um um M üslümanlarm hem in darüleytama ve C em iyet-i
H ayriye’ye m uavenet etmeleri birinci vazifeden olsa gerekir.”
Cemiyet-i Hayriye’nin Tiflis sığınacağı Eylül 1915 tarihinde açılmıştır. Bundan
önce Tiflis’e getirilm iş olan Müslüman yetim çocukları, geçici olarak altı odalı
bir okulda banndınlmışlardı. Ancak bu açılan sığınacakta, mevcut ihtiyacı karşıla-
yacak gibi değildi.
Kafkas M üslüm an Cem iyet-i Hayriyesi tarafmdan da Tiflis’te A ğustos ayı
içerisinde bir sığm acak açılarak, Kars, Ardahan vs. bölgelerde felakete uğrayan
M üslümanlann yetim kalmış çocuklanndan bir kısmı buraya yerleştirilmişti. Kaf-
kas M üslüm an Cem iyet-i Hayriyesi, Tiflis’te yaşayan M üslümanlardan 1915
yılı içerisinde bu sığm acaklarda yetim çocuklann masraflanna harcanm ak üzere
20.747 M anat toplamıştır. Yardxm toplanmasında Tiflis M üftüsü’nün yaptığı ça-
lışmalar takdire şayandır. 1915 yılı sonlanndan itibaren bu sığmacağm her türlü
gid erleri B akü M üslüm an C em iyet-i H ayriyesi tarafından k arşılanm aya
başlamıştır.249
Bu arada B akü’ya getirilen Müslüman yetim çocuklann sayısı da artmıştı.
Bu yetimler için İsmäiliye binası yeterli olmuyordu.250 Bu yüzden yetim çocuklann
çoğunluğu aileler yamna verilmişti. Cemiyet-i Hayriye ihtiyacı karşılamak ve bütün
çocuklan kendi himayesinde bulundurmak amacıyla Bakü’da sığmacaklar açmaya
karar verdi. 18 Ekim 1915 tarihinde yapılan Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi
İdare Hey’eti toplantısında, B akü’da bulunan ve geçici olarak cemiyetin binasında
yerleşen harpzede çocuklar için bir sığmacak açılması ve aynca harpzede yetim-
lerden okul yaşına gelmiş olanlann, okullara gönderilmesi kararlaştınldı.251
Bu karann almmasmdan sonra Cemiyet-i Hayriye, Bakü Belediye İdaresi’ne
m üracaat ederek, 1000 kişilik bir sığmacak açmak için uygun bir yer tahsis
edilm esini istemiştir. Bu istek Belediye İdaresi tarafından “Şehir Dum ası”na
havale edilmiştir.252 Şehir Duması, Cemiyet-i H ayriye’nin isteğini kabul ederek,
249K afkas Müslüman Cemiyet-i H ayriyesi 'nin 1915 ’inci Yılda Olan Gelir Giderinin Sayısıdır, s.
4-5.
250 Son Haber, 11 Iyul/Temmuz 1915, no. 7.
251 A çıkS ö z, 20 Oktiyabır/Ekim 1915, no. 15.
252 A çık Söz, 30 Oktiyabır/Ekim 1915, no. 26.
Cemiyet’e sığınacak açm ak için yer verdiği gibi, bu iş için 6.000 rublede yardım
yapılmasını kararlaştırmıştır.253
Savaş bölgesinden M üslüm an yetim çocuklar getirildikçe, Baku Müslüman
Cemiyet-i Hayriyesi ihtiyaca göre K afkasya’nm çeşitli şehirlerinde sığınacaklar
açmaya devam etmiştir. Cem iyet-i H ayriye B akü’da kendi sığınacağmı açtıktan
sonra önceden aileler yanma yerleştirilmiş çocuklan da toplayarak, kendi himayesi
altına almıştı. Cemiyet bu konuda özellikle titiz davranmış, mümkün olduğu ölçüde
yetim çocuklan şahıslar elinde bırakm am aya çalışmıştır. B unun başlıca sebebi
çocuklann bazen şahıslar tarafından kendi hizmetlerinde kullanılmalan veya çeşitli
işlerde çalışünlmalan kaygısmdan ileri gelmekte idi.254Zaten daha önce de belirtil-
diği üzere ilk gelen bir kısım M üslüm an yetim çocuklannm ailelerin yanlanna
yerleştirilmeleri Azerbaycan basınx tarafından tepkiyle karşılanmıştı.
Bununla beraber, A nadolu’da felakete uğrayan kardeşlerinin durumundan
büyük üzüntü duyan bazı A zerbaycan Türkleri, M üslüm an yetim çocuklanm n
Cemiyet-i Hayriye’nin sığınacaklannda bakım lannm en iyi şekilde yapıldığmı,
ancak bir ailede gösterilebilecek sevgi ve şevkatin sığınacaklarda her çocuğa
ayn ayn gösterilmesinin mümkün olamayacağmı, bu sebeple hiç değilse çocukla-
n n bir kısmınm durumları m üsait ailelerin yanlanna verilm esini istiyorlar ve bu
konuda Cemiyet-i H ayriye’ye dilekçelerle başvuruyorlardı.255
Bu hayırsever isteklerine C em iyet-i Hayriye idarecileri kayıtsız kalamamış
ve 18 Ekim 1915 tarihli C em iyet’in M erkezı K om ite toplantısında bu konu ele
alınmıştır. Bu toplantı sonucundayetim çocuklan gönüllü olarak alm ak isteyen
T ürk ailelerini her yönüyle araştırm ak üzere b ir kom isyon kurulm asm a karar
verilmiştir. Oluşturulacak bu kom isyonun aileler hakkında yapacağı araştırmala-
rın sonucunda vereceği rap o r üzerine, çocukların m üracaatta bulunan aileye
verilip verilmeyeceğine karar verilecekti.256 Cemiyet-i Hayriye, özellikle sığına-
cağının bulunmadığı ve açm a im känm a sahip olm adığı yerlerde, yapılacak bir
ö n araştırm adan sonra çocuklann gönüllü ailelerin yanlanna verilmesini uygun
gö rm üştür.257
253 Azerb. Cum. YTA, F. 1, Op. 1, D. 1497, L. 2.
254 A ç ık Söz, 20 Oktiyabır/Ekim 1915, no. 15.
255 A ç ık Söz, 20 Oktiyabır/Ekim 1915, no. 15.
256 A ç ık Söz, 20 Oktiyabır/Ekim 1915, no. 15.
257 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 14.

Bakü M üslüm an C em iyet-i H ayriyesi h er açacağı yeni sığınacak için
“Kafkas C ephesi K açkm lannı Yerleştirmek Ü zere Baş Tem silci”ye m üracaat
etm ek zorunda idi. B aş Temsilci bu isteği Kafkasya Genel V alisi’ne iletecek,
Valinin uygun görm esi ile K açkm lan yerleştirm ek üzere Baş Temsilci yeni
sığınacak açm ak için Cem iyet-i H ayriye’ye izin verebilecekti.258
Cemiyet-i Hayriye gerektiğinde yeni sığınacaklar açılması için Tiflis’te yerle-
şen Baş Salähiyetli Tem silcisi Dr. H üsrev Paşa Bey S ultanov’a tam yetki
vermişti. Yani ihtiyaç duyulan yerlerde Dr. Sultanov m erkezden izin alm adan
Kafkas Cephesi Kaçkınlarm ı Yerleştirmek Üzere Temsilci’ye m üracaat ederek,
cemiyet adına sığınacaklar açabilecekti.259
Cemiyet’in açtığı bütün sığmacaklar Kafkas Cephesi Kaçkınlannı Yerleştir-
m ek Üzere Baş Tem silci’nin kontrol ve denetimi altmda idi. Bu idare K afkas
Cephesi savaşlannda sahipsiz kalmış yetim çocuklan için sığınacaklar açılmasmı,
düzenli bir şekilde belli esas ve kurallara göre yapılm asmı sağlam ak için bir
esasnäme hazırlamıştır. 7 Temmuz 1916’da bu idarenin başı olan General M ayör
Tamamşev im zasıylayaym lanan bu esasnämeye göre, kaçkm yetim çocuklarını
kendi himayesine almak isteyen içtimäi ve hayır cemiyetleri, özel teşkilatlar veya
şahıslar, Kafkas Cephesi Kaçkınlarmı Yerleştirmek Üzere Baş Temsilci’ye yazılı
olarak müracaat edeceklerdir. Sığmacaklan açacak kişi veya kuruluşlar, açacakla-
n sığm acaklann sayısmı, açılış tarihlerini, buralarda barındıracaklan çocuklann
sayısını, sığmacaklarda çalışacak kişiler ve sığınacakta bulunan çocuklarla ilgili
bilgileri m utlak surette B aş Temsilci’ye bildireceklerdir. Aynca, bu esasnämede,
çocuklann ihtiyaçlannın karşılanması, onlann eğitimi ve hasta olanlann tedavi ettirilme-
leri gibi, sığınacaklarda uygulanması gereken bir çok hüküm yer almaktadır.260
Bütün bu düzenlemelere rağmen, yeni sığmacaklar açılması ve yetim çocuk-
lann yerleştirilmesi işinde pek çok zorluklarla karşılaşılıyordu. Cemiyet-i Hayriye’
nin yeni sığınacaklar açm ak için yaptığı müracaatlar, bürokratik sebeplerden
dolayı bazen haftalarca cevapsız kalm aktaydı. Bu durum u düzeltm ek için Dr.
Sultanov’un sık sık G eneral M ayör Tam am şev’e başvurduğu görülmektedir.
Çünkü çocuklann sayısı arttıkça bunlan m evcut sığmacaklarda barmdırmak im-
känsızlaşıyor ve yeni sığınacaklara ihtiyaç duyuluyordu.261
258 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 54; Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 41.
259Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 4.
260 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 2, L. 60-61.
261 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 54.
Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi çıkanlan bütün güçlüklere ve içinde
bulunulan bütün olumsuz şartlara rağmen, Kafkas Cephesi savaşlannda Anadolu’
da felakete uğrayan, sahipsiz, sokaklarda kalan binlerce Müslüman-Türk çocuk-
lannı banndırmak için Bakü’de 4,262 Gence’de 4,263 Tiflis’te 2,264 Şuşa, Şamahı,
Nuha, Ahalsıh, Şeki, Batum, Çakvi, Kantri’debirer265 yetimsığınacaklan açtığı gibi,
savaş bölgesinde olan ve Rus işgalinde bulunan Kağızman, Ardahan, Oltu, Iğdır,266
Hınıs267 ve Gümgüm (Varto)’de268 birer sığmacak açmıştır. Bu svğmacaklar, Cemiyet-
i Hayriye ’nin Kars, Batum, Tiflis, Erivan, Gence, Şuşa vs. bölgelerde savaştan zarar
gören Müslümanlara yardım göstermek üzere oluşturduğu komite ve şubeleri
tarafmdan oluşturulmuştur.269Aynca daha öncede belirtildiği gibi, Kafkas Müslüman
Cemiyet-i Hayriyesi tarafindan da Tiflis’te bir yetim sığmacağı açılmıştır. Ancak
başka cemiyet ve komiteler tarafmdan açılan yetim sığmacaklannın ihtiyaç ve
harcamalan da Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi tarafından karşılanmıştır.
b) Savaş Bölgelerinde Sahipsiz Kalm ış M üslüm an Yetim Çocuklann
Toplanması
Kafkas Cephesi’nde savaş bölgelerinde bulunan sahipsiz çocuklann tespit edilip
toplanması en önemli mesele olduğu gibi, oldukça da zor bir işti. Bakü Müslüman
Cemiyet-i Hayriyesi daha öncede belirtildiği üzere, Rus işgaline geçen Müslüman
bölgelerine temsilcilerini göndererek, hangi bölgede ne kadar Müslüman mağdur
bulunduğunu tespit ettirmişti. Kafkas Cephesi’nde savaştan zarar çeken Müslümanla-
ra yardım göstermek için Rus Hükümeti ’nden gerekli müsaadeyi alan Bakü Müslü-
man Cemiyet-i Hayriyesi, savaş bölgelerinde sahipsiz kalmış, yetim çocuklan toplaya-
rak, onlan himayesine almayı en büyük vazife olarak telakki ediyordu.
Cemiyet-i Hayriye’nin Baş Salähiyetli Temsilcisi olan Dr. Hüsrev Paşa
Bey Sultanov, savaş bölgelerine gönderdiği temsilcilere, bölge halkına yardım
etmelerinin yam sıra bölgede sahipsiz kalmış çocuklan toplamak görevini de
262 Azerbaydjan (Rusça), 18 Oktıyabır/Ekim 1919, no. 223.
263 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 90; F. 335, Op. 1, D. 2, L. 5.
264 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 90.
265 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 2, L. 42; F. 335, Op! 1, D. 2, L. 34; F. 335, Op. 1, D. 2, L.
94, F. 335, Op. 1, D. 2, L. 77.
266 Sultanov, “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yaıdun Şubesinin Faaliyeti”, s. 48.
267 ATASE, Kl. 475, D. 441/1863, F. 17.
268 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 2, L . 9.
269 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 15, 50,102; F.335, Op. 1, D. 2, L. 24, 54 ,7 4 .
 vermişti. Bununla da yetinm eyen Dr. Sultanov, çocuklann toplanması işi ile özel
olarak ilgilenm esi için Ruşen Bey Efendizäde’yi görevlendirmişti. D aha önce
Tiflis ve diğer şehirlerde yetimevlerinin açılması işinde önemli çalışm alar yapan
Ruşen Bey, Rus işgalindeki, Müslüman ahalinin yoğun olarak bulunduğu bölgelere
gelerek, köyleri, kasabalan, kışlalan, Hristiyan evlerini, kiliseleri tek tek dolaşarak
buralarda bulunan sahipsiz M üslüman çocuklannı toplamaya başlamıştır. R uşen
Bey binbir zorluklarla topladığı çocuklan trenle Tiflis’e gönderiyor, Tiflis’ten de
Cemiyet’in belirlenen sığınacaklanna dağıtıyorlardı-.270
Yetim çocuklann toplanm ası işinde birçok güçlüklerle karşılaşılm aktaydı.
Savaş yüzünden çok zo r durum da olan M üslüm an çocuklar hasta, aç, sahipsiz
bir şekilde idiler. Bir kısım M üslüm an çocuklar cephede Rus askerlerinin elinde
bulunuyordu. Erm eniler tarafm dan da çeşitli sebeplerle alıkonulan M üslüm an
çocuklar vardı. Bunlar h er türlü tehlike ile karşı karşıya idiler. Rus su b ay lan
Türk çocuklannı, memleketlerine dönerken bereberlerinde götürmek istemelerinin
yanısıra, Erm eniler ve bazı Ruslar tarafm dan M üslüman Türk çocuklan “H aç
Suyu çekilerek” Hristiyanlaştırıyor, böylece din ve milliyetleri unutturulm aya
çalışıhyordu. Kiliselerde, evlerde saklanan bu çocuklar Cemiyet-i Hayriye tem sil-
cilerine verilm ek istenm iyordu.271
M üslüman-Türk çocuklannm toplanması ve him aye edilmesinde bütün so-
rumluluk Bakü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nde bulunmasma rağmen R uşen
Bey Efendiyev ve diğer arkadaşlan şahıslann ellerinde bulunan çocuklan alm akta
zorluk çekiyorlardı. Bu sebeple, Dr. Sultanov, Kafkas Valiliği Mülkı İşler Sorumlu-
sunun Yardımcısı nezdinde girişim lerde bulunarak, yetim çocukları toplam akla
görevli Ruşen Bey Efendiyev’e kim olursa olsun çocuklann şahıslardan ahnm ası
esnasmda herhangi bir engel çıkanlmaması için ve gerektiğinde zorla alma yetkisi-
ni de içeren bir vesikanın verilmesini istemiştir. Bundan sonra Cemiyet temsilcileri,
çocuklan teslim etmek istemeyerek, zorluk çıkaranlardan, bölgedeki inzibat kuv-
vetlerinin yardım lanyla çocuklan teslim alabileceklerdi.272
270 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 92; Evrak-ı Nefıse, 28 Mayıs 1919, no. 13.
271 Ruşen Bey Efendiyev tarafmdan Baş temsilci Dr. Sultanov’a gönderilen bir raporda, bir Rus
vatandaşının bulduğu Müslüman bir yetim çocuğu alarak, Gürcü kilisesi rahibine götürdüğünü
ve ona “Haç Suyu Çektirdiğini”, bunun üzerine Ruşen B ey’in, bölge N açalniki’ne müracaat
ederek, rahibin Müslüman çocuğa “haç suyu çekmeğe” hakkı olmadığını, bunun için resmı bir
şekilde sorgulanmasını istediğini ve çocuğun onlardan alınarak Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi
idaresine gönderilmesine em ir verilmesini rica ettiğini bildirmiştir (Azerb. Cum. YTA, F. 335,
Op. 1, D. 1,L . 92)
272 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 3.
Çocukların yalnız toplanmasmda değil, onlann sevkiyatında da Cemiyet-i Hayriye
temsilcilerine engeller çıkanlmaktaydı. Kars, Ardahan, Erzurum, Oltu, Kağızman,
Iğdır vs. yerlerden toplanan Müslüman yetim çocuklar Eçmiyadzin ve Gümrü üzerin-
den trenle Tiflis’e gönderilmekte idiler.273Ancak, özellikle Eçmiyadzin ve Gümrü’de
İstasyon yetkilileri ve yerel yöneticiler vagon yokluğu vs. mazeretler göstererek,
günlerce çocuklann sevkiyatını engelliyorlar, böylece birçok çocuk yollarda perişan
birhale düşüyordu. Bu durum hakkmda bir çok kez Dr. Sultanov Kafkas Valiliğine
müracaat ederek, bilgi vermiş, bölge yöneticilerinin uyanlmasını sağlamıştır.274Fakat
bütün uyanlara rağmen devamlı surette Cemiyet temsilcilerine güçlükler çıkanlmaya
devam edilmiştir. Özellikle kış döneminde çocuklarm sevkiyat işi daha çok fazla zor
olmaktaydı. Bütün bunlan göz önüne alan Cemiyet-i Hayriye, Müslüman yetim çocuk-
larrnın yoğun olduğu bölgelerde stğmacaklar açmayı kararlaştırmış,275daha sonra da
üzerinde durulacağı gibi, Oltu, Kağızman, Ardahan, Iğdır, Hııus vs. yerlerde sığınacaklar
açarak, toplanan bir kısım yetim çocuklan buralarda banndırma yoluna gitmiştir.276
Cemiyet-i Hayriye savaş bölgelerinden sahipsiz kalmış Müslüman çocuklann
toplanması işinde daha verim li sonuçlar alabilm ek için, gerek resmı kurumlarla
ve gerekse diğer m illetlerin hayriye cem iyetleri ve Rus Kızıl Haç teşkilatı ile
irtibat kurm uş ve onlardan da bu konuda yararlanm a yoluna gitmiştir.
Cemiyet-i H ayriye özellikle bu konuda “ Um um Rusya Zemstva İttifakı 277
ile yazışmalar yaparak savaş bölgelerinde ellerine geçen M üslüman çocuklardan
Cemiyet’i haberdar etmelerini istemiştir. Bunun üzerine bu teşkilat bölgelerde ellerine
geçen çocuklar hakkında C em iyet’e bilgi verdiği gibi, çocukların Cemiyet-i
Hayriye’nin sığınacaklarına gönderilm esi hususunda da yardımcı olmuştur.278
Cephedeki Rus askeri m akam ları ile de temas sağlayan Cemiyet-i Hayriye,
bunlardan ellerinde bulunan M üslüman çocuklan cemiyetin temsilcilerine teslim
273 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 67; F. 335, Op. 1, D. 1, L. 52.
274 Azerb. Cum. YTA, F. 33 Op. 1, D. 1, L. 72-73; F. 335, Op. 1,D. 1, L. 50; F. 335, Op. 1, D.
1, L. 53, F. 335, Op. 1,D . 1,L . 62.
275 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 2, L. 61, F. 335, Op. 1, D. 2, 14,42. .
276 SULTANOV, “Bakü M üslüm an C em iyet-i H ayriyesi Harpzedclere Yardun Şubesinin
Faaliyeti”, s. 48-49.
277 Çarlık Rusyası zamamnda, bölgelerde daha çok zengin ve ileri gelenler arasmdan seçimle
oluşturulan yerel idarelerin bırleşmesi ile meydana gelen teşkilat. (Rusça-Azerbaycanca Lugat,
cilt 1, s. 438). “Zemstva İttifakının K afkasya’da oluşturulması hakkmda daha fazla bilgi için
bkz.: (İkbal, 12 Dekabır/Aralık 1914, no. 812).
278 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 92; F. 335, Op. 1, D. 2, L21.
etmeleri isteğinde bulunmuştur. Dr. Sultanov bu amaçla Kafkas Ordusu Karargä-
hx’na gönderdiği bir yazıda, cephedeki askeri kıtalara ellerindeki Müslüman yetim
çocukları salähiyetli cemiyetlere gönderilmesi hakkında emir verilmesini rica
etmiştir.279Bu arada cephelerdeki bazı askeri kıtalarda, bulduklan sahipsiz çocuk-
lan cephede banndırm alan mümkün olmadığından, Cemiyet-i Hayriye ile temas
kurarak bu çocukları him ayelerine aiıp aimayacaklarını soruyorlardı. M esela,
M uhittinov imzası ile Cemiyete gönderilen bir yazıda şöyle deniliyordu:280
“2. Türkistan Kolordusu, talihin hükmüne bırakılmış Türk yetim çocuklannın
ağır vaziyetini m üzakere ederek, beni size müracaat. etmeye m em ur ettiler ki,
bu yetim çocuklan komiteniz himayesine alabilir mi? Eğer cevabınız olumlu olur
ise ne kadar yetim çocuk alabilirsiniz? Bu konuda bilgi verin.
Muhittinov”
Bakü M üslüm an Cem iyet-i H ayriyesi’nin girişimleri sonucunda, gerek
“Zemstva İttifakı” ve gerekse cephelerdeki askeri kıtalar ellerine geçen Müslü-
m an yetim çocuklardan Cemiyeti haberdar etmişlerdir.281 Cemiyet bazen kendi
temsicilerini göndererek bunlann ellerinde bulunan çocuklan almış, bazen de bunlar
tarafından çocuklar bizzat cemiyetin en yakm sığınacaklanna gönderilmişlerdir.
Cephede sahipsiz M üslüman çocuklann toplanmasmda Rus Kızıl Haç teşkila-
tıyla da irtibat kurularak, Kıçıl Haç Teşkilatı’nın eline geçen çocuklann Cemiyet
sığmacaklanna gönderilmesi sağlandığı gibi,282bölgede çalışmalar yapan Gürcü ve
Ermeni hayriye cemiyetleri ve yardım komiteleri iie de temaslarda bulunulmuştur.
Ozellikle Ermeni hayriye cemiyet ve yardım komiteleri ile yazışrnalar yapılarak,
279 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 2, L. 41.
280 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 2, L. 25.
281 Sankamış bölgesi Rus kumandam tarafmdan 30 kadar yetim Türk çocuğınun eilerinde bulunduğu,
Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Kars Şubesine haber verlmiş, bunur. üzerine Kars Şubesi
bu çocuklan Cemiyet’in himayesine alıp, Kafkasya’ya göndermek için Kars Gubematorundan
izin almak içingirişimlerdc bulunmuştur(/(ç;,!:&)'z, 31 Yanvar/Ocak 1916, no. 9 9 .)
282Rus Kızıl Haç Cemiyeti’nin 3 nolu Seyyar Hastahanesi Naçalniki (Başkam)’nin Maftahaddihof
adlı temsilcisine verdiği vesikalarda şöyle yazılmaktadır:
Vesika
“Kızıl Haç Cemiyeti’nin 3 no.lu Hastahanesinin temsilcisi Maftahaddinof, benim tarafımdan iki
Müslüman yetim çocukJa Tiflis’e gönderildi ki, oriaranezaret eylesin ve onlan Tiflis Müs!ürr-an
Hayriye Cemiyeti’ne teslim etsin.
Rus Kızıl Haç Cemiyeti 3 Nolu Seyyar
Hastahanesi Naçalniki”
(Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 66).
ellerinde bulunan Müslüman çoeuklann Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’ne
teslim edilmesi istenmiş, aynı şekilde kendilerinin de bulduklan Ermeni çocuklannı
onlara teslim edecekleri belirtilmiştir. Bu girişimler sonucu Ermenilerin elinde bulunan
birçok Müslüman-Türk çocuğu, cemiyetin sığınacaklanna getirilebilmiştir.283
Cemiyet-i H ayriye’nin bu sebatlı ve fedakär çalışm aları sonucu Kafkas
C ephesi savaşlarında m ağ d u r düşm üş b in lerce M ü slü m an -T ü rk çocuğu
hastalıktan, açhktan, sahipsizlikten kurtanlarak, C em iyet’in sığınacaklarında
M üslüman-Türk adetlerine göre yetiştirilm ek im känm a kavuşurken, m aalesef
az sayıda da olsa M üslüm an-Türk çocuklannm bazı Rus ve Ermeni şahıslar
tarafmdan Rusya’nın içleriııe kaçmlarak, izlerinin kaybettirildiği anlaşılmaktadır.284
c) Sığınacaklarda M üslüm an Yetim Çocuklarınm Bakımı ve İhtiyaç-
larının Karşılanması
Harpzede Müslüman yetim çocuklannın toplanması ve onlar için sığmacaklar
açılması ile işlerbitmiyordu. Çocuklann ihtiyaçlannm karşılanması, onlann en iyi
şekilde bakılmalan, okul yaşma gelmiş olanlann eğitimi vs. işlerde oldukça önemli
m eseleler idi. Yetim çocuklara sığınacaklar açılması, donatılması ve buralarda
barınan çocukların ihtiyaçlarmın karşılanması için çok m iktarda para gerekli idi.
1915 yılı sonlartna kadar Kafkas Cephesi savaşlanndan zarar görerek kaçkın
durumuna düşen Müslümanlara hiçbir devlet yardımı yapılmamıştı. Sığınacaklann
283 Azerb. Cum. YTA. F.335,O p. 1,D. 1, L. 47; F. 335, Op. l.D . 1, L. 91; A çıkSöz, 16M art 1916,
no. 134. Aleksandrapol’deki E nneni Komitesi tarafından 98 Müslüman yetim çocuğun Bakü
Müslüman Cemiyet-i Hayricsi’ne teslim edilmesi üzerıe Cemiyet’in Baş Temsilcisi Dr. Hüsrev
Paşa 3 ey Sultanov bu komiteye ve başkanm a şu teşekkür telgrafmı göndenniştir:
“Aleksar.dropol’daki Ermeni Komitesi’ne,
İ. G. M irzayan’a,
“98 Müslüman yetim çocuğu Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi eektaşı Efendiyev’e tesim ettiğiniz
için size şükranlarıını ifade ediyorum. Bu yetimler artık Tiflis’teki M üslüman sığınacağına
i/laşmışt'.r. Yetimlere göstermişolduğunuz insanca sevgi ve şefkate bütün Müslüman cemiyeti
adma ’.eşekkür ediyorum.
7. 10. 116
Sultanov”
(Azerb. Cum. YTA.F. 335, Op. 1, D. 1, L. 79).
284 Kafkas Müslütnan Cemiyet-i Hayriyesi’nin 1915 yılı faaliyetleine ait yaymladığı kitapçıkta, bazı
Rusların ellerine geçen Müslüman çocuklan Cemiyet-i Hayriye’ye vermek istemeerek, acele ile
H ristiyanlaştırarak, R usya’ya kaçırdıkları belirtilmektedir. (Kajkas M üslüm an C emiyet-i
H ayriyesi 'ni,ı 1915 'inci Yüdu Olan Gelir Giderinin S n "'-'rl'’- « S).
 açılması, buradaki çocuklann ihtiyaçlan için harcanan paralar, Müslüman Hayriye
Cemiyetlerinin kendi gayretleriyle topladıklan ve hayır sahibi kişilerin yaptıklan
yardımlardan oluşmaktaydı.285Aynca, sığmacaklan gelip gezenlerde bu çocuklar
için yardımlarmı esirgemiyorlardı. Kafkas Müslüman Hayriye Cemiyeti tarafından
Tiflis’te açılan sığmacağm bütün ihtiyaçlan, Tiflis’te yaşayan Müslümanlann yap-
tıklan yardımlardan oluşmuştu. Özellikle Tiflis Müftüsü Gaibov Efendi ve hammı
bu işe öncü olmuş, onlann gayretleriyle, bu sığmacak için 1915 yılı içerisinde 16.
756 Manat toplanmıştır.286
Devlet Duması’ndaki Müslüman Milletvekillerinin, Azerbaycan’m önde gelen
şahsiyetleri ve Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi temsilcilerinin özel gayretle-
riyle, Kafkas Cephesi savaşlannda zarar gören Müslümanlara devlet yardımı
yapılması ve bu yardımmda Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi vasıtasıyla
yapılmasmm sağlandığı daha önceki konularda belirtilmişti. İşte, 1915 yılı sonlanna
doğru devlet yardunı yapılmaya başlaymca, Baku Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi
kendi açtığı sığmacaklann masraflannm bir kısmını bu yardımdan karşılamaya
başladığı gibi, diğer şahıs veya cemiyetler tarafmdan açılmış olan harpzede Müs-
lüman yetim sığınacaklanmn da harcamalanm üstlenmiştir.287
Ancak, gün geçtikçe sığınacaklann ve buralarda bannduılan çocuklann sayısı
ve masraflan artmaktaydı. Yapılan devlet yardımı da bütün masraflan karşılayacak
miktarda değildi. Kanuna göre verilmesi gereken paralarda zamanmda ve tam
olarak ödenmiyordu.288Aynca, Rus Hükümeti Petrograd, Moskova, Kiev, Odes-
sa gibi yerlerde bulunan yetim sığmacaklanna, Maverä-yı Kafkasya’da bulunan
yetim sığınacaklanndan daha fazla yardım yaparak çifte standart uyguladığı gibi,289
285 Bakü M üslüm an Cemiyet-i Hayriyesi’nin Tiflis’te bulunan Ba Temsilcisi Dr. Sultanov,
Müslüman yetim çocuklar için yardımlar yapan hayır saiplerine, gazetelere ilän vererek teşekkür
etmeyi ve böylece halkı yardım yapmaya özendirmeyi ihmäl etmiyordu. Cemiyet’in Tiflis’teki
sığmacağına bağış yapan bir kişiye teşekkür etmek için şu iläm Tiflis ’te yaymlanan Vazrojdeniye
gazetesine vermişti:
“Vozrojdeniye Gazetesi Redaksiyasma,
Aşağıdakileri yayınlamamzı gazetenizden rica ediyorum. Ali Bey Zülkadirov, Tiflis sığmacağına
280 ruble bağışlamıştır. Buna göre ona teşekkür ediyoruz.
Bakü Müslüman Hayriye Cemiyeti
Baş Temsilcisi Dr. Sultano
(Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 2, L. 56)
286Kafkas Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi ’nin 1915 ’inci Yılda Olan Gelir Giderinin Sayısıdır, s. 4.
287KafkasM üslüm an Cemiyet-iH ayriyesi’nin 1915’inci Yılda Olan GelirGiderinin Sayısıdır, s. 5.
288 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 2, L. 79.
289 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 2, L. 20.
özellikle Cemiyet-i Hayriye’nin savaş bölgesinde açtığı yetim sığmacaklanna yar-
dımlann ulaşmasmda yerel idareciler tarafmdan da güçlükler çıkanhyordu.290Müslü-
man yetim çocuklanmn ihtiyacı daha çok Baku Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin
çeşitli vesilelerle topladığı yardımlardan karşılanıyordu. Azerbaycan Türkleri sefer-
ber olarak harpzede yetim çocuklarma maddı ve manevi yardımlanm esirgemiyorlar,
herkes elinden geldiğince yardım yapmaya gayret ediyordu.291
Cemiyet-i Hayriye’nin sığmacaklanna getirilen çocuklann ilk olarak fotoğraf-
lan çekilerek, haklanndaki bilgiler kayda geçiriliyordu. Bu bilgiler, çocuğun admı,
anasının ve babasınm kim olduğu, kaç kardeşinin bulımduğunu ve memleketinin
neresi olduğunu kapsıyordu. Bundan maksat, daha sonra bu çocuklan arayan
yakınlannm, çocuklan rahatça bulup tamyabilmeleri idi.292Aynca, her sığmacaktaki
çocuklann listesi Tiflis’te bulunan Cemiyet’in baş temsilcisi Dr. Sultanov’a gönde-
rilmekte idi. Böylece Dr. Sultanov, bu yetim çocuklar için ne kadar devlet yardımı
alacağım belirliyor, buna göre Kafkas Cephesi Kaçkmlannı yerleştirmek üzere
Baş Temsilcilikten yardım talep ediyordu.293,
Cemiyet-i Hayriye’nin harpzede yetim sığınacaklannda herşey kaide ve
kurallara göre, belirli bir düzen içerisinde yürütülüyordu. Hatta Cemiyet-i Hayriye
bu sığmacaklar için bir talimatnäme de hazırlamıştı. Bu talimatnämede, Cemiyet
tarafmdan yetim ve kaçkın çocuklar için sığınacaklarm, ancak Müslümanlann
yaşadığı bölgelerde, cemiyet tarfmdan tayin olunmuş kişiler vasıtasıyla ve yalmz
onun uygun bulması ile açılabileceği ilk hüküm olarak belirtilmişti. Talimatnämede
yer alan diğer hükümlerde, özet olarak şunlan kapsamaktaydı: Sığmacaklarda
çalışanlann ve banndınlan yetim çocuklann sayısı, sığmacaklann erzak ihtiyaçlan
ve problemleri 2-3 haftada bir defa Baş Sorumlu Temsilci olan Dr. Sultanov’a
bildirilecektir. Her sığınacağm bir sorumlu müdür veya müdiresi olacaktır. 50
çocuktan az olan küçük sığmacaklarda müdür hem de hesap işleriyle ilgilenmelidir.
60 çocuktan fazla olan sığmacaklarda ise hesap işleriyle ilgilenmesi için bir kişi
daha çalıştınlabilir. Sığmacaklarda bulunan büyük yaşlı kızlar, sığmacağm mutfak
290 A çıkS öz, 31 Mart 1916, no. 147.
291 Hemen hergün Azerbaycan’da çıkan Türkçe gazetelerde yardım yapan kişilerin isimleri listeler
halinde yayınlanmaktaydı (Basiret, 17 Yanvar/Ocak 1915, no. 36; İkdam, 16 Yanvar/Ocak
1915.no. 21).
292 Azerbaycan Cumhuriyeti M erkezi D evlet Yeni Tarih Arşivi’nde A nadolu’dan toplanarak
Cem iyet sığınacaklannda barındınlan M üslüman yetim çocuklarına ait pek çok listeler
bulunaktadır. Bunlardan birkaçını ekte veriyoruz. bkz.: (Ek. 5-10).
293 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 67.
 işlerine yardımcı olabilirler. Sığınacaklarda çalışan öğretmenler Türk dilini iyi bilmeli,
Türkçe okuyup yazabilmelidirler. Aynca, imkänlar dahilinde sığınacaklarda belirli
Sığmacaklarda çocukların yem ek ve yatak odaları ayn olup, her çocuğun
sanatlan çocuklara öğretmek için el işi öğretmeni, müzik öğretmeni vs. bulundurulabilir.
kendisine ait bir yatağı bulunmaktaydı. Okul yaşma gelmiş her çocuğun sığınacağa
Sığınacaklarda çocuklann sayısma bağlı olarak hamam ve çamaşırhane açılmalıdır.
en yakm okula gönderilm esi karar altına alınmxştı. M esela, Tiflis’teki Kafkas
Sığınacaklarda, ilk günlerden çocuklara kendi yataklannı toplamak, odalannı temizle-
Müslüman Cemiyet-i H ayriyesi’nin sığm acağmda yerleşen okul yaşm a gelmiş
mek, basit eşyalannı dikmek gibi işleri öğretmek kuralı koyulmuştur ki, bir müddet
erkek çocuklar, Tiflis M üftüsünün okulunda okuyorlar, kızlara ise sığınacakta bir
sonra onlar kimsenin yardımı olmadan bu işleri kendi başlanna görebilsinler. Okul
okul öğretmeni ve bir elişi öğretmeni ders veriyorlardı.297B akü’daki sığınacaklar-
yaşına gelen çocuklar, okullara gönderilmeli ve bunlann masraflan için ayn hesap
da bulunanlann eğitim konusunda durumlan daha iyiydi. B akü’da bulunan birçok
tertip edilmelidir. Her dönemin sonunda sığınacağın müdürü, Baş Temsiici Dr. Sulta-
eğitim cemiyeti bu konuda Cemiyet-i H ayriye’ye yardım cı oluyorlardı.298
nov’a, sığ m acağ m vaziyetihakkmdaraporvermeli,yapılanbütünharcamalar, 3 Manat-
tan fazla olanlar onu tasdik eden makbuzlarla birlikte ibraz edilmelidir.
Sığmacaklarda harpzede yetim çocuklarma gerek m addı ve gerekse manevı
yöndenher türlü yardımm elden geldiğince en iyisi verilmeye çalışılıyordu. Vata-
Bu talimatnämeye göre sığınacaklarda çalışanlara verilecek aylık maaşta,
nından, evinden, ana-babasından ayrı düşmüş bu çocukların yalnız yeme-içme
çocuk sayısı gözönüne alınarak şu şekilde belirlenmişti:
ve bakımlanyla ilgilenilm iyor, aym zamanda da onlarm Türk-İsläm adetlerine
göre yetiştirilmelerine özel önem veriliyordu.299
Müdür: 50-100 Manat, Öğretmen 50-75 Manat, Elişi Öğretmeni 25-30 Manat,
Muhasebeci: 40-50 Manat.294
Daha önce belirtildiği gibi, harpzede, Müslüman yetim çocuklan için ilk sığına-
cak Tiflis’te açılmıştı. Bu sığınacağm başında Fatma Hanım Kazıyeva buiunuyor-
Cemiyet-i Hayriye’nin yetim sığınacaklannda çahşanlann özellikle Müslüman
du. Fatma Hanım çocuklarla gerçek bir anne şefkat ve merham eti ile ilgilenip,
olmasına dikkat ediliyor ve zorunlu kalınmadıkça Müslüman olmayanlar çalıştınlmıyor-
onlan en iyi şekilde yetiştiriyordu. Sığmacakta bulunan diğer çalışanlarda Tiflis’teki
lardı. Ömeğin, Cemiyetin Bakü’deki sığınacağında çalışan Suna Hanım Ahundov
Müslümanlararasından dikkatle seçilmişlerdi.300 Çalışanlar bütün vakitlerini bura-
bu görevinden istifa ettiğinde Cemiyet-i Hayriye gazetelere şu ilänı vermişti:295
da geçiriyor ve herbir yetim ile ayrı ayn ilgileniyorlardı. Tiflis’teki bu sığmacağı,
ilk açıldığı günlerde gezen, B ak ü ’da çıkan Basiret gazetesi yazarlarından Hacı
“Harpzede yetim uşaklar için Cemiyet tarafindan tesis olunan yurdun naziresi
İbrahim Kasımof, gördüklerini şöyle anlatm aktadır:301
Suna Hanım istifa verdiklerinden başka bir nazireye ihtiyaç vardır. Nazirenin Müslü-
man olması şarttu-. İsteyenler Cemiyet-i Hayriye idaresine müracaat edebilirler.” “... Saat 10 raddeleri idi. Yetimlerin sakin olduklan yere geldik. Büyük bir
imaret. İmaretin hayatı bağdır. Dervaza ağzında hırda uşaklar görünür. Gezdiğimiz
Suna Hanım’ın yerine başka bir Müslüman kızı işe alınmıştır. Ancak bu kız darüleytam naziresi Fatma Hamm cenablanna bildirdiler. Darüleytama dahil olduk.
Müslüman olmasına rağmen Türkçe bilmemektedir. Bu durum Bakü’de çıkan 25 solgun çiçek, 25 nefer zavallı balalar. 25 neferyetim İsläm balalan darüleytam-
birçok gazetede eleştirilerek, Suna Hanım Türkçe bilen bir Müslüman kızı oldu- da dolaşırlar. Salona dahil olduk M üftü Efendi’nin refikalan Saadet Hanım gelmiş,
ğundan çocuklann terbiyesinin iyi yapıldığı, ancak onun yerine Müslüman olsa bize hoş safalar ediyor, yer gösteriyor, Bakü işlerinden, Baku Cemiyet-i Hayriyesi’
da Türkçe bilmeyen bir hanımm tayin olunması maddı katkılanna rağmen, sığına- nden alelumum B akü’nün rnaden işlerinden hal-i ahval haber alıycr. Bu hayatta
caktaki çocuklan en muhtaç olduklan manevı yönden eksik bıraktığı belirtilmiş yetimlerden beş yaşmda birisini Fatm a Hantm getiriyor. Saadet Hamm uşağı
ve Türkçe bilmeyen birisinin bundan sonra işe alınmaması istenmiştir.296 kucağma alıyor. Onun başına el çekiyor. “Oğlum bakınız ne kadar güzeldir, hiç

2,4 Bu talimatnämenin tam metni için bkz.: Azerb. Cum. YTA„ F. 335, Op. 1, D. 1, L. 60-61. 297Kafkas Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi ’nirı 1915 'inci Yılda Olan Gelir Giderinin Sayısıdır, s. 6.
295A çıkS ö z, 29 Noyabır/Kasım 1915, No. 48. 298 A çık Söz, 5 Oktıyabır/Ekim 1915, no. 3
296A ç ık Söz, 12 Yanvar/Ocak 1916, No. 83. 299 A çıkSöz, 29 Noyabır/Kasım 1915, no. 48; 12 Yanvar/Ocak 1916, no. 83.
300 Sada-yı Kafkaz, 20 Avgust/Ağustos, 1915, no. 51.
301 Basiret, 8 Avgust/Ağustos 1915, no. 56.
 ağlatxııyor” diye uşağa müracaat ediyor.” Buna bugün kahve vermişim” diyor. Bir
kadar bu hususlarda sohbet ettikten sonra uşaklann yatacak yerlerine gidiyoruz.
Muntazam bir usül ile çaıpaylar (yatak) kurulmuş, temiz rehtab salmmış.
“Fatma Hanım bize müracaaten: Efendim geliniz size en balaca bir uşak
göstereyim. Bir çarpayı üzerinden ağı (beyaz bez) alıyor, balaca bir uşak uyuyor.
Bir neçe gündür anadan olmuş. Ben hanımefendi bu kimin uşağıdır? Fatma
Hanım süküt ediyor. Biraz geçince inäsı işte o kızdır inäsının evi yoktur. Kars’lıdır.
Atası namalumdur(!) İşte nazik bir mesele ki, bu hususta bir söz bile söyleyebilemi-
yeceğim. Biçare uşak inäsı haceletinden başını salmış, dinmiyor, danışmıyor. B u
zavallı kızrn sufatmda müşahade ettiğim teessür bir bakışta herbir taş kalpli insam
yıkınaağlatırdı.
“Oradan balkona çıkıyoruz. Balaca bir oğul. Rengi saralıp, zefirana dönmüş.
Gözünün içi saralıp, kamı dalma yapışmış. Uşak derin bir fikre dalmış olmalıdır
ki, verdiğimiz suallere hiçbir cevap vermiyordu. Saadet Hanım uşağı dindirir.
Cevap yok. Uşak doluksunur. Saadet Hanım bana müracaaten: “Bugün seher
yukanda idim. O uşaklardan birine orada kahve içirdim. Yukandan hemin uşağın
bana hazin hazin baktığını gördüm. Güya bir söz demek istiyor. Zavallı uşak
benim kalbimi yandırdı. Gel bala, sende gel! Diye yukan götürttüm. Kahve içirttim.
Ben dünyada çok bedbahtlar, çok inäsızlar, çok yetimler görmüşüm. Lakin bu
biçare uşak gibisini hiç görmemişdim. Bu uşağrn manzarası, otumşu beni o kadar
danhtırdı ki ve o kadar kalbimi yandırdı ki hayhay ile ağlamaya başlayıp gözü
yaşlı darüleytamdan çıktım.”
Tiflis’teki bu sığmacağı daha sonra gezerek, gördüklerini AçıkSöz gazetesin-
de kaleme alan Ahmet Cevat burasını “Muhabbet Evi” olarak adlandırmakta ve
bu sığınacaktaki güzel havayı şöyle ifade etmektedir:302
“Yetimlerevinin içine girip, odalara baktığımda her yerde bir nizam ve temizlik
görülür. Lakin insanı en çok mutlu eden şey burada her odada, her birşeyde,
herbir çocuğun özünde millı, muhabbetli herbir kusurlan örten samimi muhabbettir.
Buraya birinci defa gelen adam bile her tarafı kaplayan muhabbetin tesirine düçar
olur. Onun için buraya “Yetimler Evi” demektense “Muhabbet Evi” demek daha
uygundur. Kimbilir bundan bir niçe ay e w e l ana-babasının gözünün ışığı hesap
302A hm et Cevat, “Tiflis’teki Yetimler Evi-Gördüklerim, Duyduklanm ”, A ç ık Söz, 12-13 Yanvar/
O cak 1916, no. 83-84.
olunan, gece yatakta sabah uyandığında onu canmdan ziyade seven bir ananm
okşamasına alışan ve sonra eller eline düşen bu küçük yavrular ne büyük acılar
çekmişlerdir. Şimdi bunlan ruhlan açık, yüzleri güleç görmek ne büyük bahtiyarlık.”
Tiflis yetim sığınacağında gördüğü manzaradan oldukça etkilerjen Ahmet
Cevat, burada çalışan Cemiyet temsilcileri hakkında da şunlan kaydetmekte idi:303
“Cemiyet-i Hayriye H ey’eti çoğu vakitlerini burada iş yaparak geçiriyorlar.
Binaenaleyh bu da bütün milletdaşlannı kendilerine minnettar bırakıyor. Müdire
Fatma Hanım ise bütün hayatını buraya bağlamış. Gece gündüz çocuklarla bera-
ber, kendine ait bir vakti yok. Herşeyi burada. Bütün analık şefkati, kadmlık
muhabbetini bu zavallı yavmlara sarfediyor ve buraya yine yetimlerevi değil,
muhabbet evi dedirtmeğe mecbur ediyor, Kendisini de bu öksüz çocuklara kurban
etmekle “Yetimler İnäsı” ve gerçekten “Millet Kızı” demeğe mecbur bırakıyor.”
Ahmet Cevat, duygulannı oldukça anlamlı şu sözlerle noktalıyordu:304
“Ben Tıflis yetimlerevinin bütün kusursuz ve ayıpsız olup da gaynlanna bir numune
tutulması iddiasında değilim ve niyetimde bu değil. Niyetim yalnız şimdiye kadar
ahşmamış olduğumuz bu tür müesseseleri görüp ve bunun ne kadar äli ve ne kadar
mukaddes olduğunu hissedip, bu mutluluğu dile getirmek ve bu kadar zahmet çekmiş,
vakit sarfetmiş ve muhabbetle çalışmış Cemiyet-i Hayriye Heyeti’ ne ve Müdire
Fatma Hanım’a borcumuz olan “Allah sizlerden çok razı olsun” demektir.”
1916 yılmda Bakü ’da bulunan ve Cemiyet-i Hayriye tarafmdan burada harp-
zede yetimler için yapılan sığmacaklan gezen Fahreddin Erdoğan’da, hatıralannda
şunlan yazmaktadır:305
“Bakü’deki yetimhaneleri de gidip gezdim. 1000 kadar Erzurum cephesinden
getirilen çocuk ve kadınlara burada bakılıyordu. Her on çocuğun bir hizmetçisi
olup, her Cuma günlerinde ayn ayn renkte elbiseler giydirilerek gezmeğe çıkartılı-
yordu. Okumak çağındakileri günde 4 saat okutturuyorlar. 4 saatte iplik fabrikasına
götürülüp kutulara doldumlan iplik makalannı kulplu sepetle çocuklar, büyük
sandığın yamna götürüyorlar ve büyüklerde sandığa doldumyorlar.”
303 A çık S ö z, 13 Yanvar/Ocak 1916, no. 84.
304 A ç ık S ö z, 13 Yanvar/Ocak 1916, no. 84.
305 ERD O ĞA N, Türk Ellerinde Hatıralarım, s. 125.
 C em iyet-i H ayriye’nin Bakü, Gence, Tiflis vs. yerlerdeki sığınacaklarım
buralarda yaşayan Müslüman-Türk hanım lan devamlı ziyaret ediyorlar, b ir çoğu
vakitlerinin bir kısmmı burada geçirerek, sevgi ve şevkat ile bu zavallı çocukları
teselli edip, onlara acılanm unutturmaya çalışıyorlar ve çeşi tli hediyeler getirerek
çocuklann gönüllerini alm ak için çabalıyorlardı.306
Yetim çocuklardan hasta olanlar, en yakın hastahanede Bakü M üslü.nan
Cemiyet-i Hayriyesi hesabma tedavi ettirilirken,307 hastalıktan kurtulam ayıp ölen
çocuklar, yine cem iyet tarafindan İsläm dini esaslarm a göre defnediliyordu.308
Baku M üslüm an Cemiyet-i Hayriyesi’nin harpzede Müslüman yetim çocuk-
lar için açtığı bu sığm acaklarda yalnız çocukiar barmdırılmıyor, zam an zam an
savaş bölgesinden kaçarak buralara gelmiş kaçkm M üslüman kadm v e yaşlı
erkeklerde kalıyorlardı. M esela Şuşa’daki sığmacakta çocuklardan başka 3 yaşlı
erkek ve 14 kadın da bulunmaktaydı.309
10- T ürk H arp Esirlerine A zerbaycan T ürklerinin Y ardım lan ve
Baku M üslüm an C em iyet-i Hayriyesi
a) R usya’daki Türk Esirlerinin Durumu ve Azerbaycan Türklerinin
1917 Yılına K adar Yaptığı Yardım Çalışmaları
29Ekim 1914 tarihinde, Kafkas Cephesi ’nde başlanan ve 15 Aralık 1917tarihin-
de fiilen son bulan savaşlarda binlerce askerimiz Ruslara esir düşmüştür. Daha
savaşın başlarmda fekaletle biten Sankamış taarruzunda Türk ordusu büyük kayıplar
vermiş ve IX. Kolordu Kumandam İhsan Paşa ile birlikte 200 kadar subay ve diğer
kıtalardan da 100 kadar subay olmak üzere 15 bin kadar Türk askeri esir düşmüştü.
A yncaR uslannErzurum ve Trabzon’ataarruzlan sırasında ve U TürkO rdusu’nun
1916 taarruzunda Ruslann eline çok sayıda esir düşmüştür.3ıc
306A çıkSöz, 1 Dekabır/Aralık 1915, no. 50.
307 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 2, L. 56; F. 335, Op. 1, D. 2, L. 91.
308 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. i, L. 113.
309 Azerb. Cum. YTA„ F. 335, Op. 1, D. 2, L. 79.
3,0 KURAT, Türkiye ve Rusya, s. 440.
Sankam ış yenilgisi üzerine, Rus Kafkas Erkän-ı Harp İdaresi tarafından resmi olarak yaymlanan
bir bildiride de esir düşen Türk subaylar hakkmda şu bilgiler verilmişdir.
“Sankamış’ın altır.da biz Türkleri tamamen mağlub etmişik. 9. Türk Kolordusu mahvolundu.
K olordu K um andanı İhsan Paşa, 19., 28. ve 29. fırkalarm kum andanian ve iki divizya
kum andanlannın muavinleri, öz erkän-ı harpleri 100 neferden artık zabit ve bir hayli asker ile
beraber esir düşmüşlerdir. (İkbal, 25 Dekabır/Aralık 1914, no. 823).
Askeri esirlerin dışmda da birçok Türk vatandaşı Rusya’da esir bulunmaktaydı.
Şöyle ki; Harpten önce Karadeniz sahilleri ahalisinden ve başlıca Trabzon ve Rize
çevresinden olmak üzere binlerce kişi Novorossiysk, Odessa ve diğer Rus şehirlerinde
çalışıyordu. Bunlar ticaret, pastacılık ve başka türlü işlerle meşgul olmakta idiler.
Limandaki iskelelerde ağu- iş yapanlar da çokdu. Bunlardan başka bir çok Türk
amelesi de çeşitli Rus şehirlerinde çalışmakta idi. Aynca başta Batum ve Odessa
olmak üzere Türkiye’den kaçan ve “İttihat ve Terakki” rejimine karşı duran bir
miktar siyası mülteci de Rusya’da bulunmakta idi. Savaş çıkmca bunlann büyük bir
kısmı Moskova’nm güneyindeki Kaluga şehrindeki kampa nakledildiler.311
Yine Rusya’da bulıman Türk esirlerinden bir bölümünü de Kars, Ardahan,
Batum ve daha sonra Erzurum-Erzincan gibi Anadolu’da Ruslann işgal ettikleri
yerlerden götürdükleri çok sayıdaki sivil esirler oluşturmaktaydı. Bunlar genellikle
Ruslarca şüpheli telakki edilen ve daha çok da Ermenilerin kışkırtma ve iftiralan
sonucu Rus askerleri tarafından yakalanan, içlerinde oldukça yaşlı kişiler, çok
küçük çocuklar ve kadmlann da bulunduğu esirlerdir.312
İşte Ruslara esir düşen bu askeri esirler ve diğer Türk vatandaşları Omsk,
Tomsk, İrkutsk, Uralsk, Samara, Kazan, Nijniy, Novgorod, Harkov, Bakü ve
diğer bazı şehirlerde özel kamplara götürülüyorlardı.313Rusya’da bulunan esirlerin
sayısı yaklaşık 60. 000 dolayındaydı. Hiläl-i Ahmer Cemiyeti’nin Harp Tarihi
Encümenliği’ne Rusya’daki Türk esirlerin miktarı konusunda bildirmiş olduğu
raporda; 20-30 bini Kuzey Kafkasya’da ve 30 bin kadarı da Rusya’nın diğer
yerlerinde olmak üzere 60.000 Türk esiri olduğu belirtilmiştir.314
Yine Türkiye’deki bağımsızlık mücadelesi üzerine birçok araştırması olan
Rus tarihçisi A. M. Şamsutdinov da Rusya’da 65 binden fazla Türk esir olduğunu
bildirmiştir.315
311KURAT, Türkiye veRusya, s. 441. Almanlann Rusya’nın içlerine doğru ilerlemelerinin başlaması
üzerine sivil Türk esirlerinin çoğu O renburg’a yakın Uralsk şehrindeki kampa gönderildiler.
Bunlann sayısı 700'ü aşmış olmalıdır. Bunlardan işçi taburlan teşkil edilmiş ve türlü işlerde
kullanılmışlardır. (KURAT, Türkiye ve Rusya, s. 441).
312A çıkSöz, 4 Dekabır/Aralık 1917, no. 620; AçıkSöz, 7 Dekabır/Aralık 1917, no. 623; ATASE,
A. 4/3671, K. 2918, D. 495/325, F. 8-40.
313 A. M. ŞAMSUTDİNOV, “Velikiy Oktıyabır i Turtsiya”, Velikiy Oktıyabır i Turtsiya (Zbornik
Statey), Tiflis, 1982,s. 10; YavuzASLAN, TürkiyeKomunistFırkast ’nınKuruluşu veM ustafa
Suphi, s. 52.
3.4 ATASE, A. 1/16, D. 16/20, Kl. 1486, F. 1-42.
3.5 ŞAMSUTDİNOV, “Velikiy Oktiyabır, Turtsiya”, s. 10.
 Türk esirlerinin bir kısm ı Bakü şehri karşısmdaki Nargin adasmdaki k am p a
götürülüyor, bir kısmı ise R usya’nm iç şehirlerine naklediliyordu. Askeri esirler-
den, genellikle erler ve küçük rütbeli askerler B akü’da bırakılıyor,316 su b ay lar
ise kaçmalarmı önlemek maksadıyla daha ziyade Sibirya’da Çin hududuna yakın,
İrkutsk’a gönderiliyordu. İhsan Paşa’da buraya gönderilenler arasındaydı.317
Rusya’da bulunan savaş esirlerinin durumlan genelde çok kötü idi. Milletlera-
rası anlaşmalar gereğince tatbiki lazım gelen kaideler Rus makamlan tarafmdan
yerine getirilmiyor, esir subaylara rütbelerine göre verilmesi icap eden aylıklan ve
erlere de Rus askerlerine verilen istihkakm yansı dahı hemen hiçbir kampta verilmiyor-
du. Yalnızca kötü de olsa genelde yiyecek ve giyecek ihtiyaçlan karşılanıyordu.318
Savaş m eydanlannda esir düşen Türk askerlerinin yaşadıkları zorluklar ve
sıkmtı daha Rusya’ya nakledilmeleri sırasında başlıyordu. Yaralı esirler ile sağlam-
lar bir arada tutuluyor, sonra genelde Kafkas Erm enilerinin idare ve kontrolü
altında bulunan esirler cepheden ellişer ellişer vagonlara bindiriliyorlar ve yine
çoğu Ermeni olan askerlerin kontrolünde aç-susuz bir halde gönderiliyorlardı.
Vardıklan yerlerde vagonlar açıldığı zaman her vagonda 10-15 Türk askeri ölm üş
oluyordu.319 A ynca, çoğu zam an trenin durduğu her şehirde, Türkler gösteriş
için “Bunlar Türk esiridir” diye dolaştınlıyorlardı.320
I. Dünya Savaşı’nda Ruslara esir düşen Hüsamettin Tugaç, esirlerin R usya’
ya nakledilişleri esnasında yaşadıklan olaylan şöyle anlatmaktadır:321
“ 1915 yılım n ilk ayının ikinci haftasında idik. Şim di K ubişef adını taşıyan
Samara istasyonıma gelmişdik. Bir Rus askeri doktoru vagonumuza geldi. Hasta
olup olmadığunızı sordu... Şehirde tifus hastalığı salgm halinde imiş. Esir trenlerini
karantina altma almışlardı.
... Sonradan Rus gazetelerinden öğrendik ki, o sıralarda bu istasyonda müthiş
bir dram oynanmış. Trenler dolusu Türk esiri karantina var diye bulunduklan
m Azerb. Cum. YTA„ F. 498, Op. 1, D. 1038, L. 79-80.
317 KURAT, Türkiye ve Rusya, s. 441.
318 KURAT, Türkiye ve Rusya, s. 441-442.
319 EM İRCAN-GERGER, Büyük Ermenistan Hayali, s. 62.
320 ERD O Ğ AN , Türk Ellerinde Hatıralanm , s. 70.
321 TUGAÇ, B ir Neslin Dramı, s. 27.
hayvan vagonlannda kilitli kapılar altında haftalarca aç ve susuz bırakılmış hepsi
açlıktan, susuzluktan ve hastalıktan ölmüş gitmişlerdi...”
Bu sıkıntılar içinde Rusya’ya gelen Türk esirler daha büyük sıkmtılan götürül-
dükleri yerlerde çekiyorlardı. B ununla birlikte R usya’daki M üslümanlar, Türk
esirlerine yardımcı olm ak için ellerinden gelen herşeyi yapm aya çalışıyorlardı.
Özellikle Azerbaycan ve K azan Türkleri bu konuda oldukça önemli hizm etler
yapmışlardır. Bu maksatla esirlerin bulunduğu şehirlerde yardım komiteleri kurul-
muş veya gazeteler vasıtasıyla yardım kam panyaları açılm ıştır.322
Yukanda da belirtildiği üzere Rusya’ya getirilen Türk esirlerin bir kısmı Hazar
Denizi’ndeki Nargin adasmda tutuluyordu.323Baku’ya getirilen esirler buradan Nargin
adasma geçiriliyordu. Hemen hergün B akü’ya Kafkas Cephesi’ nden Türk esirler
getirilmekte ve bazen bunlann sayısı günde 1000 kişiyi geçmekteydi. Mesela 1 Ocak
1915 tarihindeBakü’ya 1283 T ürkesirgetirilm iş,bunlardan46’sıhastaolduğuiçin
Baku’da bırakılmış, diğerleri buradan Sibirya’nm iç şehirlerine nakledilmiştir.324
Azerbaycan Türkleri, B akü’ya getirilen bu Türk askerlerini görm ek için
Bakü İstasyonu’na doluşuyor, onlarla konuşm ak, onlara yardım cı olm ak için
büyük çaba sarfediyorlardı.325 Fakat çoğu zam an esirlerin başında bulunan Rus
askerler halkı trenlere yaklaştırm ıyordu. K afkas C ephesi’nde R uslara esir
düşerek R usya’nın iç bölgelerine gönderilen Faik Tonguç, hatıralannda Bakü
İstasyonu’ ndan geçerken gördüklerini şöyle anlatm aktadır:326
“K afkasya’nın Tiflis’ten sonra, ikinci büyük şehri olan Bakü, minareleri
kubbeli camileriyle uzaktan görülüyordu. Şehir ve civannm beşte dördünü Türkler
322Kazan Türkleri, Türk esirlere yaptıklan maddı yardımlar dışında onlann kamplardan kaçmlması
gibi faaliyetlerde de bulunmuşlardır. Sibirya’daki Türk esirlerinden özellikle yüksek rütbeli
subaylardan bazılan Kazanlı Türkler vasıtasıyla Çin’e kaçmlmışlardır. H atta bu yüzden bazı
Kazanlı tüccarlar mesela, İrkutsk’daki Şafıulin ve yakınlan Rus hükümetince takıbata uğrayarak
şiddetli cezalara çarptınlmışlardır. (KURAT, Türkiye ve Rusya, s. 444-445).
O renburg’a sivil esir olarak giden Fahrettin Erdoğan esirlere yardım gayesiyle bir cemiyet
kurduklannı ve bu cemiyetin Orenburg’daki Müslümanlarında desteğiyle esirlere yardımcı
olduğunu anlatmaktadır (ERDOĞAN, Türk Ellerinde Hatıralarım, s. 94).
323 A zerb. Cum. YTA, F. 46, op. 7, D. 179,1. 137; ATASE, A. 1/2, D. 107, D. 43-1103, Kl. 268,
F. 34.
324 A zerb. Cum. YTA, F. 46, Op. 7, D. 179, L. 11.
325 İkdam , 3 M art 1915, no. 60.
326 F aik TONGUÇ, Birinci Cihan Harbinde B ir Yedek Subayın Hatıraları, A nkara 1960, s. 112.

teşkil ediyormuş. Türkçe gazeteleri, mektepleri, tiyatrolanyla, hareketli v e canlıy-
mış. İstasyona indirmediler, bizi görm eye gelen halkı bile uzak tuttular. B unun
için geçtiğimiz şehir ve kasabalar hakkmda bilgi edinmek mümkün olamadı. Geniş
istasyon h atlan üzerinde yüzlerce petrol vagonu görülüyordu. K ırksekiz saat
Bakü İstasyonu’ndaki dem ir odalarımızda bekledikten sonra, trenim iz ağ ır ağır
kuzey istikam etinde yoluna devam etti. Hat boyunca toplanm ış binlerce insan,
büyük kalpaklan, sa f gözlerini bize dikmişler, esir kardeşlerini seyrediyorlardı.
Yüzleri, renkleri kendilerine benzeyen, vagon pencerelerinde gördükleri bu başla-
n n kendilerinden birer parça olduğunu anladıklanna şüphe yoktu.”
Azerbaycan Türk gazeteleri Bakü’ya getirilen Türk esirlerinin sayısı ve durum-
lan hakkmda sık sık bilgi verirken,327Azerbaycan Türk halkı da Nargin adasmdaki
esirlerin durumuyla yakmdan ilgileniyordu. Esir kardeşleri için üzüntü duyan Azerbay-
can Türkleri, onlann Nargin’de çok kötü şartlar içerisinde bulunduklannı bildikleri
için ellerinden geldiğince maddı ve manevı yardımda bulunmaya çalışıyorlardı.328
Bakü M üslüm an Cemiyet-i Hayriyesi de gerek B akü’daki, gerekse N argin
adasındaki Türk esirlerin ihtiyaçlannı karşılamak ve yardımcı olmak için faaliyet
gösteriyordu. C em iyet esirlerle daha yakından ilgilenmek ve daha serbest bir
şekilde yardım yapmak amacıyla, Bakü’daki Türk esirlerinin resrrn himayeciliğini
üzerine alm ak istemiştir. Cemiyet-i Hayriye hüküm et nezdinde yapmış olduğu
girişim ler sonucunda, resm ı olarak izin almış ve böylece esirlerin bulunduklan
yerlere rahatlıkla girip çıkm a ve kontrol edebilme hakkına da sahip olm uştur.329
Baku M üslüm an Cemiyet-i Hayriyesi, bu izni aldıktan sonra ilk iş olarak
Nargin A dası’nda giyecek ve yiyecek yönünden m ahsur kalan Türk esirleri
yaranna olm ak üzere halktan yardım toplanm aya başlamıştır. Bu amaçla çeşitli
çaylar, toplantılar tertip edilmiş, tiyatro günleri düzenlenmiştir.330
Cemiyet-i Hayriye Türk esirlerinin resmı himayeciliğini üzerine aldığından,
haftada bir gün (pazar günleri) adadaki Türk esirlerinin B akü’ya çıkarılarak
327 Sada-yı Kafkaz, 6 İyul/6Temmuz 1915, no. 31; Son Haber, 9 Oktıyabır/Ekim 1915, no. 24;
İkdam, 24 D ekabır/Arahk 1914, no. 5; Taze Haber, 9 May/Mayıs 1915, no. 23.
328 İkdam, 3 M art 1915, no. 60.
329 Azerb. Cum. YTA, F. 498, Op. 1, D. 1038, L. 79-80.
Bu sırada Nargin A dası’nda bulunan Yahudi esirlere de Yahudi Cemiyet-i Hayriyesi yardım
etmekte idi. (A çıkS ö z, 24 Dekabır/Aralık 1917, no. 626).
330A çıkSöz, 18 D ekabır/Aralık 1916, no. 631.
gezdirilmesi içinde izin alabilmişti. Böylece Türk esirlerin haftada bir günde olsa
rahat etmeleri ve dinlenm eleri sağlanıyordu. Aym günlerde B akü’da bulunan
Fahrettin Erdoğan, bu konu ile ilgili hatıralannı şöyle anlatm aktadır;331
“... Erzurum ’un düşmesinden sonra Rus cephesi Erzincan’a kadar ilerlemiş,
burada esir edilen subay ve erler S ibirya’ya değil, B akü’nün karşısm da H azar
Denizi’nin ortasındaki Nargin adasında esirler kampmda topluyorlardı. H er pazar
bu kampta bulunan esir subaylar m uhafızlarla şehri ziyarete geliyorlardı. Biz de
onlan görmek için iskeleye gittik. H alk yığılmış, otom obiller sıralanmış, içinde
genç kızlar yolculann gelmesini bekliyorlardı. Bu otomobildekilerin kimler olduğu-
nu sordum. Bakü milyonerlerinin kızlan olduklannı öğrendim. Mesela; Topçubaşı
Ali Merdan Bey’in, Nagiyov, Tagiyov ve Kuluyovlann hususı taksilerindeki kızlan
en başta duruyordu. Motörler yanaşdı. Esir Türk subaylan kıyıya çıkdılar. Taksiden
çıkan kızlar birer ikişer m evcuduna göre subaylan kollanndan tutup taksilerine
oturttular. Şehrin her tarafını gezdirdikleri gibi subaylann ve kamptaki arkadaşlan-
nın ihtiyaçlannı mağazalardan alıyorlar ve paralan Cemiyet tarafindan ödeniyordu.
B unlan evlerine götürerek öğle yem eklerini aileleri arasında yedirttikten sonra
tekrar taksilerle aldıkları kıyıya getirip teslim ediyorlardı. Türk ordusu B akü’ya
girinceye kadar bu gelenek her pazar devam etm iş.”
Cemiyet’in Türk esirleri için yapmış olduğu hizmetlerden birisi de, Rusya’ya
nakledilirken vagonlarda veya getirildikleri yerlerde ölen Türk esirlerinin İslämı usüllerle
defiıedilmesi, yaralı ve hasta olanlann ise bakımlannm yapılmasmm sağlanmasıydı.
Cemiyet, Bakü’ya getirilip burada ölen Türk askerlerinin defin işlerini üzerine
alarak bu işle İsmail Bey Sefer Aliyov’u görevlendirmişti. Aslında Rus Hükümeti
ölen harp esirlerinin defiı ücretlerinin karşılanması için belirli bir miktar ödenek ayırmış-
tı. Fakat Türk esirleri için bu hiç uygulanmamıştı. Bu sebeple de, Cemiyet-i Hayriye,
Tüık esirlerinin defin masraflannı kendisi karşılamıştır. A çık Söz gazetesinin bu konuyla
ilgili birhaberi şöyledir;332
“Geçen yıl Ekim ve K asım aylannda Kafkasya hattı harbinde B akü’ya
getiriien Türk esirleri arasmda merhum olanlann defn ve kefın işlemlerine bakmak
üzere Cemiyet-i Hayriye nam m a İsmail Bey Sefer A liyof cenablan görevlendiril-
miş ve nam azı kılınmak ve kefin biçilm ek suretiyle 290 ölü defnedilmiştir.”
331 ERDOĞAN, Tiirk Ellerinde Hatıralarım, s. 129.
332 A ç tk S ö z, 25 Oktıyabır/Ekim 1915, no. 19.
 B akü’ye gelen yaralı ve.Türk esirler ise Cemiyet-i Hayriye’nin hastanesinde
tedavi görüyorlardı. Cem iyet hasta ve yaralı Türk esirlerinin bakım ını üstüne
almıştı. H em en hergün B akü’ye getirilen Türk esirlerinin hasta ve yaralı olanlan
N argin’e gönderilm eyip333hastahanede tedavi edilip, bakımları sağlanıyordu.334
C em iyet-i H ayriye B akü’ya getirilen Türk esirlerinden ayrı esirlerin
Rusya’ya nakledilişleri esnasında uğramış olduklan yerlere de adamlanm, özellikle
de din adam lannı göndererek yolda ölen M üslüman askerlerin İsläm ı esaslara
göre defhedilm elerini de sağlamıştır. Fahrettin Erdoğan C em iyet’in b u am açla
yaptığı çalışm alar hakkında şunlan anlatmaktadır:335
“... K atanm ız yol alm aya başlamıştı. N e yöne gittiğini bilm iyorduk. Türk
esiri diye gösteriş için her şehri dolaştmyorlardı. Herhangi şehirde eylendiysek,
Türklerin Cem iyet-i Hayriyesine mensup bir hoca ile dört kişilik üyesi geliyor,
aram ıza giriyorlar ölüler varsa, törenle çıkartıyorlar, nam azm ı kıldıktan sonra
kendi İslämi mezarlığına gömüyorlar. Hastalanmızı götürüyorlardı. Sağlara, sigara,
bisküvi, çay, şeker, para ve sevgi dağıtıyorlardı. R uslar bu insanı harekete mani
olm uyorlar ve hoşgörülük gösteriyorlardı.”
“Uğradığımız şehirlerinbirinde Cemiyet-i Hayriye’nin adamlan geldiği vakit
niçin her yerde bizi yoklayışınız da bir de hoca getiriyorsunuz? diye sordum .
Cevap olarak: Sankam ış muharebesinde esir düşen Türk askerlerinin S ibiıya’ya
sevkedilirken hasta ve yaralı olanlan öldüklerinde bunlan alıp kendi m ezarhklan-
m ızda defnetm ek için din adamımızı da bulunduruyoruz, dediler.”
Cem iyet-i Hayriye temsilcileri bir taraftan yaralı ve ölmüş Türk esirleri ile
ilgili faaliyetlerde bulunurken, bir taraftan da, diğer sağlığı yerinde olan Türk
esirlerini ziyaret ederek, onlara m oral verip teselli etmeye çalışıyorlardı. Faik
Tonguç hatıralannda T iflis’te Cem iyet-i H ayriye’ye m ensup bir heyetin bu
am açla kendilerine yapm ış olduklan ziyaret hakkında şunlan anlatm aktadır:336
m Azerb. Cum. YTA, F. 46, Op. 7, D. 179, L. 11.
334 Azerbaycan, 15 İyul/Temmuz 1919, No.
335 ERDOĞAN, Türk Ellerinde Hatıralarım, s. 67-70.
336 TONGUÇ, B irinci Cihan H arbi ’nde Bir Yedek Subaym Hatıraları, s. 111.
“Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi ’nden bir heyetin bizi ziyaret etmesi için Mer-
kez Kumandanı Fevkaläde m üsaade etmiş. Ruşen Bey adında bir zatın riyaset
ettiği heyet gelerek bizi teselli yolunda sözler söylediler. “Sizin aıkadaşlannızı inşallah
silahlı olarak şehrimizde görürüz” gibi cümlelerle milletimize karşı kalben sevgi ve
bağhlıklannı belirtmekten çekinmediler. Getirdikleri yemekler yenilirken esir ıricdaşla-
nnın elem ve kederlerine katıldıklanna dair sözler devam etti...”
Esirlerin nakli sırasmda Türk esirleri için yapılan bu faaliyetler yalnızca Baku
M üslüman Cemiyet-i H ayriyesi görevlileri tarafından değil, Sibirya’ya gidene
kadar durulan bütün istasyonlarda, oradaki Türkler tarafm dan da yapıhyordu.
Ölen Türk esirler vagonlardan ahnarak İslämı usüllere göre defhediliyordu. Özel-
likle Gence istasyonunda ölm üş harp esiri Türklerin defnedilm esi için vilayet
meclisinden izin alınarak bu işle H asan Şahm uratov görevlendirilm işti. Gence
Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Başkanı Rafiyev tarafından her defiıedilen Türk
esiri için 10 M anat tahsisat ay n lm ıştı.337
Aynca “Gence G ençlik Teşkilatı” adıyla, Genceli Türk gençlerinin kurmuş
olduğu teşkilät da, esirlerin nakledilişleri sırasmda Gence İstasyonu’ndan geçen
trenlerdeki Türk esirlerine yardım cı olabilmek için fedakär çalışmalar yapmışlar-
dır. Bu teşkilat içinde yer alan N aki Keykurun, hatıralarında Türk harp esirleri
için yaptıklan çalışmaları şöyle anlatm aktadır:338
“Teşkilatımız esir trenlerinden bırakılan cesetler için istasyonda daimı bir
nöbetçi bırakıyordu. B ir gün, istasyondan geçen bir trenden dört ceset bırakıldığını
haber aldık. Hemen toplanarak aziz şehitlerimize cenaze merasim i yaptık. Göz-
yaşlan arasında söylenen nutuklardan sonra onlan ebedı istirahatgählanna koy-
duk. A nadolu’da doğan Türk M ehm etçiği Türklük uğruna koşuyor, ölüyor ve
yine Türk toprağı olan A zerbaycan’da toprağa veriliyordu.
“Merasimden sonra Gence Belediye Reisi Halil Bey’e giderek Gençlik Teşki-
lätı adına kendisiyle konuştum, vaziyeti anlattım. İstediğim şuydu: Ruslar, Kafkas
Cephesinde esir aldıklan Türk esirlerini trenlere doldurarak Sibirya’ya sevkediyor-
lar. Hasta olanlara bakılmıyor, bunlar yolda ağırlaşarak can veriyorlardı. Cesetler
yolda istasyonlara bırakılıyorlar. R us idaresinin bu gayri insani hareketi halkımızı
galeyana getirmektedir. Halil Bey beni dinledikten sonra durum u Gence valisiyle
337 Azerb. Cum. YTA, F. 421, Op. 1, D. 10, L. 2.
338 KEYKURUN, Azerbaycan İstiklälM ücadelesinin Hatıraları, s. 30-33.
 görüşeceğini ve ne gerekirse yapacağmı söyledi. Bana kendisini akşam k u lü b te
görerek neticeyi öğrenmemi söyledi.
“A kşam kulübe giderek Halil B ey’i gördüm. Halil Bey bana “Vali ile görüş-
tüm. Yann istasyonda genişçe bir bina tahliye edilecek, orası kam p ve hastane
olacak. Askeriyeden doktorlar istenecek, aynca hükümet ve belediye d o k to rlan
da burada vazifelendirilecek. Tiflis’ten hareket edecek esir dolu trenler önceden
Gence’ye bildirilecek. Doktorlar hemen istasyona giderek trendeki esirleri gözden
geçirecekler ve hasta olanlar kampa sevkedilecekler” dedi. Habere son derece
sevindim ve teşkilatımız adma Halil Bey’e teşekkür ettim. Teşekküre lüzum ol-
madığını, bu gibi işlerin bizler kadar onun da vazifesi olduğunu ve bundan sonra da
bir istediğimiz olursa bunu çekinmeden kendisine bildirmemiz gerektiğini söyleyen
Halil Bey daha sonra beni akşam yemeğine davet etti. Ancak aldığım haberden
duyduğum m emnuniyeti arkadaşlanmla paylaşmak için duyduğum sabırsızlıktan
Halil B ey’e teşekkür ettim ve kendisine “Halil Bey, sizden bir ricam da benim de
doktorlarla birlikte heyete iştirakimi, temin etmenizdir. Zira esirler doktorlann
söyledikierini anlamazlar. Heyete tercüman olarak iştirak etmek istiyorum” dedim .
Teklifimi makul bulan Halil Bey bu işi ertesi gün Vali ile görüşeceğini bildirdi.
“Hakikaten ertesi gün istasyonda büyükçe bir bina kiralanarak tahliye edildi,
döşendi. Daha sonra etrafı tel örgü ile çevrilip askeriyeye devredildi. Bende aynı
gün validen tercümanlık vazifesini resmen aldım. Bu vazife için ücret almayacağımı
öğrenen Vali ve M erkez Kumandanı bana aynca teşekkür m ektuplan gönderdiler.
Esirleri karşılayacak olan heyette üç doktor, Meıkez Kumandanı’nın yaveri ve tercü-
m an olarak da ben vardım. Doktorlann üçünü de şahsen tanıyordum.
“Aynı gün esir taşıyan bir trenin saat 14’de Gence İstasyonu’nda olacağım
haber verdiler. H ep birlikte istasyona vanşm dan on dakika önce bir bölük R us
askeri istasyonu sardı. Perondaki sivil halk yolcu salonuna dolduruldu. Ancak,
biraz sonra beni salona çağıran halk, Rus askerlerinin esirlere hediye verilmesine
m üsaade etmediklerini, hele bu askerler Ermeni olursa esirlerin yanm a bile yaklaş-
tırm adıklannı söylediler. B unun üzerine durum u M erkez K um andanı yaverine
bildirdim. Yaver, katarda 28 vagon bulunduğunu, hediyeler 28 paket haline getirildi-
ği takdirde bunları esirlere verdirttireceğini söyledi. Durum u halka izah ettim ,
derhal paketler hazırlanm ağa başlandı.
“B iraz sonra tren geldi. Heyetim iz vagonlara girince ben de Türkçe olarak
hasta olup olmadığmı soruyordum. Biçareler şaşkın şakın bize bakıyorlar, kendileri-
ni muayene ettirmek istemiyorlardı. İtimat etmediklerini farkederek konuşmağa
başladım: “Bulunduğunuz İstasyon Gence şehrinin istasyonudur ve şehir halkı
Türk’tür. Sizin öz kardeşlerinizdir. İstasyonda hastahanem iz var. H asta olanlan
alacağız, istirahat edip iyi olduktan sonra yollannıza devam edeceksiniz. Baktım
hasta olmayan esirlerde hastahaneye gitmek istiyorlar. M uayene sonunda 40
kadar hasta bulduk. D aha sonra hasta olm ayan vagonlara da girdik ve bütün
esirlerin hatınm sorduk. D oktorlar esirlere m uhtelif sorular soruyorlardı. Daha
sonra halk tarafından hazırlanm ış paketleri vagonlara “T ürk halkı tarafından
sizlere hediyedir” diyerek verm eye başladım ...”
Naki Keykurun, Türk harp esirlerinden hasta olanlan, kurulan bu hastahaneye
yerleştirdiklerini belirttikten sonra, bunlann ihtiyaçlannı temin etmek için yaptıklan
çalışmalar hakkm da da şunları yazm aktadır:339
“... Daha sonra aram ızda toplanarak her gün esirler için hazırlık yapmağı,
çok sıkıntısmı çektikleri yiyecek ve sigarayı daha önceden tem in etmeyi kararlaş-
tırdık. Böylece yüzlerce hastayı alıp istirahat ve tedavi ettiriyor, iyileşenleri Sibir-
y a’daki kamplara gönderiyorduk. Kampta daimı olarak ikiyüz hasta bulunuyordu.
Bunlann idaresini esir subay M urat B ey temin ediyordu. M erkez K um andanf nın
yaveri de elimizdeydi. Aynca kampın kumandam da sözümüzden dışan çıkmazdı.
Arkadaşlarla birlikte kam pa gider, istediğimiz kadar kalabilirdik. Esirlere Azer-
baycan’da neşredilmiş Türkçe kitaplar, dergiler tem in ediyor, B akü’da M ehm et
Emin Resulzade’nin çıkardığı A çıkS ö z gazetesini günü gününe temin ediyorduk.
Aynca, G ence’deki bütün öğretm en ve şairleri kam pa götürüyor ve esirlerin
sıkılm am alanm temin ediyorduk. En çok sevdikleri Şair A hm et Cevat idi.”
Bakü’yagetirilen esirlerinbirkısm m ı da sivil esirler oluşturmaktaydı. Bunlann
bir kısmı Nargin Adası’na götürülmeyip şehirde Hazar Denizi’nin kıyısında olan ve
bütün masraflan Hacı Zeynelabidin Tagiyev tarafindan karşılanan bir hapishanede
kalıyorlardı. Bu hapishane Nargin’den çok farklı olup yaşam şartlan oldukça iyiydi.
Fahrettin Erdoğan, kendisinin de kaldığı bu hapishanede, “ekmek olarak beyaz
francala, yemek olarak bol etli fasulye ve pirinç pilavı” verildiğini belirtmektedir.340
Azerbaycan Türk halkı Nargin A dası’ndaki Türk esirlerinin durumuyla olduk-
ça ilgili bulunuyordu. H atta yardım heyetlerinin ve Cem iyetlerin dışm da şahsı
339 K EYKURUN, Azerbaycan fstikläl M ücadelesinin Hatıraları, s. 32.
140 ERDOĞAN, Türk Ellerinde Hatıralarım, s. 63.
 olarak da idarı m akam lara başvurarak, Türk esirlerine yardım etmek am acıyla
girişimde bulunanlar vardı. Nargin adasında esir olan Türk subaylanndan A h m et
Göze, Azerbaycan Türklerinin kendilerine yapmış olduklan yardımlara değinirken
Azerbaycanlı Ayşe Hanım adlı bir Türk kadınının göstermiş olduğu yardımseverliği
şöyle anlatm aktadır:341
Ayşe H am m zengin bir kadm, çok büyük bir vatanperver millT hisleri
k u w e tli ve çok cöm ert bir hanımefendidir. Nargin A dası’nda yüzlerce T ürk
esirinin bulunduğunu bilmekde ve her fırsatta kendilerini ziyarete gelm ektedir.
“A sker evlatlanm , ziyarete geldim” diyerek hallerini hatırlannı sormaktadır.
“H er haliyle bütün servetini onlara feda etmeye hazır olduğunu belli etm ekte-
dir. Bu hamiyetli yaşlı hanım bütün kampın inäsı olmuştur adeta. Bilhassa bayram -
larda sabah sabah kam pa koşm akta ve “asker evlatlarm m ” bayram larını tebrik
etmektedir. A m m a nasıl tebrik. Kähyası arkasından bütün esirlere m aaşlan kadar
m aaş yani albaya albay, yüzbaşıya yüzbaşı maaşı bayram harçlığı ve herkese
b irer kat çam aşır, ayakkabı vesaireyi muhtevi bohçalar vermektedir.
“Onun karşılanışı da bir alemdir. Bütün esirler onu merasimle tabur halinde
karşılayıp selam lam akta, kendisi de esir olan bu kadına en büyük saygıyı, o da
onlara en büyük sevgiyi göstermektedir.”
Yine B akü’da N argin A dası’nda tutulan harbi esirlerden Hakkı M ehm et de
buradan kurtulduktan sonra, 1 Şubat 1918 tarihli raporunda, B akü’da Türklerin
esirlereyaptıklan yardım larhakkında şunlan kaydetm ektedir:342
“... Bu zamana kadar Bakü milyonerlerinden merhum İsrafıl G acırof un zevcesi
Seniha Hanım her hafta zabitan ve efradımızı ziyaret ederek birçok muavenette
bulunmuş, hatta hastalanmıza bizzat pansuman ve masaj gibi büyüklükler de göstermiş-
ti. Fakat bir müddet sonra Ruslarbu hanımın da adayı ziyaret etmesini men etmişlerdi.
“Verilen yem ekler pek fena, ekm ek çam ur gibi idi. Bakü m ilyonerlerinden
M üslüm an bir zat R usların verdikleri siyah unu alarak onun yerine beyaz un ita
edip pek büyük bir iyilikte bulunmuştur.”
541 A hm et GÖZE, Rusya ’da Üç Esaret Yılı, 2. Baskı, İstanbul 1991, s. 71.
Bu şekilde Türk askerlerine yardım da bulunan Ayşe Hanımı, Bolşevikler B akü’ya girdiklerinde
öldürmüşlerdir (GÖZE, R usya'da Ü çEsaret Yılı, s. 71).
342 ATASE, A. 1/110, K. 2190, D. 5, F. 4, 7-5.
Azerbaycan Türklerinin gerek ferdi olarak, gerekse çeşitli teşkilatlar ve
Bakü Müslüman Cem iyet-i Hayriyesi vasıtasıyla Türk esirlerine yapm ış olduğu
bu yardım faaliyetlerine rağm en Kafkas cephesinden gelen esir sayısmm artması,
Rus idarecilerinin ve N argin’deki esir kampı sorumlulannın dirayetsiz ve umursa-
maz davranışlan yüzünden Türk esirlerde dahil olmak üzere adadaki bütün esirlerin
durum u çok kötüye gidiyordu. Adada esirler arasında çeşitli hastalıklar baş
göstermiş, soğuklannda artm asıyla ölüm olaylan çoğalmıştı.
Bu olaylar üzerine adaya gelen Kızılhaç teşkilatlan esirlerin durumunu görmüş
ve Rus makamlanna şikäyette bulunarak, bu durumun derhal düzeltilmesini istemişlerdi.
Yine Azerbaycan Türk gazetelerinde, Türk esirlerin nakledilmeleri sırasında yüzler-
ce Türk esirinin havasızlıktan, açlıktan ve hastalıktan öldüğü yolundaki haberler343
tesirsiz kalmamış, Çar H. Nikola’nm dayısı ve Rus Kızılhaç teşkilatınm başkanı Prens
Oldenburg bu konuyla ilgilenmek ve bazı tedbirler almak durumunda kalmıştı. Şöyleki,
12 Ocak 1915 tarihli İkdam gazetesi, Prens Oldenburg’un Türk esirlerinin çok kötü
durumda bulunmalanndan rencide olduklanm, bunun için lazım gelen yerlere emir
vererek, Türk esirlerine eziyet verilmemesi, vagonlarla nakilleri sırasında geçirilen
istasyonlarda esirlerin indirilerek hava aldmlması ve isterlerse kendileri için yiyecek
almalanna engel olunmaması hususunda emir verdiğini yazmıştır.344
Bu haber ve şikayetler sonucunda olsa gerek, Prens Oldenburg, Nargin
Adası’ndaki esirlerinde durumunu teftiş için B akü’ya gelmiştir. Nargin A dası’nda
incelemeler yapan 75 yaşındaki Prens, buradaki esirlerin feci durumunu, banndık-
lan barakalann berbat b ir halde olduğunu görünce bu durum un düzeltilmesi için
girişimlerde bulunm uştur.345
Prens O ldenburg B akü’da iken, Bakü M üslüm an Cem iyet-i H ayriyesi’nin
hastahanesinde de incelem elerde bulunmuştur. Buradaki hastalara hiçbir ırk ve
din farkı gözetm eden bakan, doktorundan hasta bakıcısına kadar hepsi Türk
olan bu hastahane yöneticilerinin ve çalışanlann azminden ve hızmetinden etkilen-
miş hatta, kaderin garip bir tecellisi olsa gerek, hastahanede Erm eni hastalann
da yattığını ve bu n lan n bile T ürk doktorlanndan ve hastahanesinden m em nun
olduklannı görünce, Prens Oldenburg, Hastahane idaresi ve çahşanlannı bu azim-
leri ve hizm etlerinden dolayı kutlam ıştı.346
543 İkdam, 4 Yanvar/Ocak 1915, no. 12.
544 Ikdam, 12 Yanvar/Ocak 1915, no. 19.
345 GÖZE, Rusya ’da Üç Esaret Yılı, s. 69; EMİRCAN-GERGER, B üyükErmenistan Hayali, s. 62.
346 EMİRCAN-GERGER, Büyük Ermenistan Hayali, s. 63.
 Prens O ldenburg incelemelerini bitirdikten sonra Bakü’da esirlerin durum u
“Telakki ettiğim emir üzerine Bakü demiryolu istasyonunda bugünden itibaren
ile ilgıli bir toplantı yapmıştır. Bu toplantıya Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi ’
nden de tem silciler katılmıştır. Cemiyet temsilcileri bu toplantıda, Türk esirlerin gelip giden Türk esirlerine hergün sıcak yemekler hazırlanacaktır. Arzu ederseniz
çekm iş o lduklan sıkm tıları dile getirmişler, özellikle Rusya’ya nakil esnasında gelip hazırlıklan görünüz. Bu malumatı ekselans valinin emri üzerine arz ediyorum.”
T ü rk esirlere yapılan zulüm leri anlatm ışlardı. Yol boyunca Türk esirlerin
kendilerine muhafizlık eden Ermenilerin zulümlerine marıız kaldıklarını bildirmişler Prens Oldenburg tarafindan verilen bu emir ve talimatlann ne kadannın gerçek-
leştirildiğini tesbit etmek oldukça zordur. Bununla beraber Prens Oldenburg’un telgra-
ve bu durum un düzeltilm esi için Prens Oldenburg’dan ricada bulunm uşlardı.347
fından sonra Kafkasya demiryolu güzergähı boyunca ne kadar Ermeni askeri varsa
Bunun üzerine Prens, Kafkas Umumı Valisi Kont Varantsov D aşkov’a bu bunlann çektirildiği A. Emircan ve E. Gerger tarafından belirtilmektedir.350
konuda oldukça sert bir telgraf çekmiştir. Telgraf şöyledir:348
Ayrica, Prens Oldenburg’un Türk esirlerinin durumlannın düzeltilmesiyle, ilgili
olarak bazı girişimlerde bulunduğu anlaşılmaktadır. Şöyle ki, O, hasta ve yaralı
"... K afkasya Başkomutanlığımzın Türk esirlerine muhafızlık eden Erm eni-
Türk esirlerinin askeri hastahanelerden başka özel hastahanelerde de tedavilerinin
lerin yaptıklan zulümlerden galiba haberiniz yok. Bu gibi heyecan verici haksızlıkla-
yapılması, Türk esirleri arasmda bulunan doktorlann kendi yaralı ve hasta askerlerine
rın büyük R usya İm paratorluğu’na yakışmadığmı ve bu hallerin Rus ordulanm n
bakmalanna izin verilmesi ve Türk esirlere verilen yiyeceklerin iy ileştiri lerek lapa
yüzünü kızartacağım bilmeniz lazımdır. İnsaniyetnamına hemen Kafkasya cephe-
ve çorbayerinepilav ve koyun eti verilmesi gibi, Türk esirlerinin durumlannı iyileştir-
lerine emir vererek Türk esirlerinin ve umumiyetle elimizdeki Türklerin yakınlarm-
meye yönelik em ir ve talim atlar verdiği görülmektedir.351
da ve m uhafızhğında tek bir Ermeni askeri bulunmamasmı temin etmenizi rica
ederim . Bu hususta İm paratora malumat gönderiyorum ”.
b) Nargin A d a sı’ndan T ürk Harp Esirlerinin K açınlm ası

Prensin bu m üdahalesi üzerine bir müddet sonra Bakü M üslüman Cemiyet-i

Azerbaycan Türkleri, esir T ürk kardeşlerinin durum lanm iyileştirm ek ve
Hayriyesi B aşkanhğı’na, Bakü Emniyet Müdürü tarafından şöyle bir telgraf gön-
ihtiyaçlannı karşılam ak için çaba sarfederken, bir taraftan da firsat buldukça
derilmiştir:349
Nargin A dası’ndaki Türk esirlerinin adadan kaçm alanna yardımcı olarak, onlann
Türkiye’ye ulaşmalanm sağhyorlardı. Bu konuyla ilgili bir çok bilgi bulunmaktadır.
347 EM İRCAN-GERGER, Büyäk Ermenistan Hayali, s. 6 3 .1. Dünya Savaşı’nda Ermenilerden
teşkil edilmiş olan askeri birlikler, Doğu Anadolu’da Türklere yaptıkları mezalim yetmiyormuş M eselä B akü’daki Türk esirlerinin resmı himayeciliğini üzerine almasmdan
gibi, bilhassa ekserisi yarah olan Türk esirlerine de zulüm ve işkence ediyorlardı. Bu durum
hakkında, Osmanlı Hariciye Nezareti ’nden Dahiliye Nezaretine çekilen bir telgrafta da Ruslann
sonra Cem iyet-i H ayriye, yukarıda da belirtildiği gibi, esirlerin belirli günlerde
Türk esirlerini muhafaza işini Ermenilere bıraktığı bildirilerek şöyle deniliyordu: Bakü’ya çıkarılm alanna da izin almıştı.
“... Muhafazası Ermenilere verilen Osmanlı üserasmın bunlar tarafmdan enva-i su-i muamelata
m aruz kaldıklan ve tüfenk dipçiği ile dövülerek itlaf edildikleri mevsuken istihbar kılındığı ve
İşte 1915 yılı Tem m uz ve A ğustos aylarında “Türk Bayramı Günü” 8 esir
Ruslarlatem asdabulunan asakir-i Osmaniye meyanında Rus ve Ermenilerin bulunmasım Kaf-
kasya’daki hayırhahlarımızın tenkid etmede oldukları ve rivayet olunduğuna göre bunların subay şehre bırakılmış ve bir daha geri dönmemişlerdi. Büyük ihtimalle bu esirlere,
bililtizam esir düştükleri ve Kafkasya Ermenilerinden bir kısmının da amden bize esir düşerek Cem iyet üyeleri tarafm dan yardım edilerek, İran’a kaçm alan sağlanmıştır ki, bu
ve sonra kaçarak öğrendiklerini Ruslara söy led iklerini bizen-alazalik bu babda ihtiyat edilmesi.
olaydan sonra Cemiyet-i Hayriye temsilcilerinin adaya gidip gelmesi kısıtlanmıştır.
Tahran sefaretinden bildirilmişdir. Harbiye Nezaret-i Celilesine tebliğ-i keyfıyyet olundu.
Üseramıza hüsn-ü muamele edilmesi esbabımn istihsali zımmında İtalyan sefareti nezdinde müker-
reren teşebbüsat-< kaviyye icra olunmuş ve aksi takdirde Rus Ermenilerine karşı tedabir-i şedide Nitekim , bu olayı 16.4.1916 tarihli bir rapor ile bildiren “Bakü A ram a Polisi
ittihaz olunacağı bildirilmişdir Efendim”. (Osmanlı Belgelerinde Ermeniler, (1915-1920), An- Başkanı Rudenko”da, Cemiyet-i Hayriye’nin bu kaçınlm a işini plänladığı konu-
kara 1994, s. 20-21).
348 EM İRCAN -G ERG ER, Büyük Ermenistan Hayali, s. 64.
349 EM İRCAN -G ERG ER, Büyük Ermenistan Hayali, s. 64. 350 EMİRCAN-GERGER, Büyük Ermenistan Hayali, s. 64.
351 Basiret, 17 Yanvar/10 Ocak 1915, no. 36.
 sunda şüpheleri olduğunu belirtmiş ve kaçan esirlerin isimlerini vermiştir. B u
rapor aşağıda verilm iştir:352
“ 1915 Yılı Tem m uz ve Ağustos aylarmda Türk bayramı günü 8 esir subay
kaçm ayacaklanna dair yem in ettirilerek şehire bırakılmıştır. Bunlar;
“ 1- Yüzbaşı İzzet, 2- Yüzbaşı Tapeyev Farad Bey, 3- Yusuf İbrahim Efendi,
4- Yakup M ustafa Efendi, 5- Hüseyin Hilmi Efendi, 6- Şükrü Şaban, 7- Fikri
Şakar, 8- Ziya Efendi.
“Yukanda adı geçen subaylar Adaya geri dönmeyerek kaçmışlardır. Firariler
İran pasaport ve giysileriyle teçhiz edilerek Iran’a gitmişlerdir. Bakü’daki esirler
üzerinde resmi himayeciliği Müslüman Hayriye Cemiyeti üstlenmişti. Bu Cemiyet’in
üyeleri önceleri Askeri hastaneye giderek esirleri kontrol ediyorlardı. Ancak bu kaçış
olaymdan sonra Cemiyet’in elemanlannın esirlerin yanına gitmeleri yasaklanmıştır.
“Bu kaçış olayını kim tertip etmiş ve firarilere kim pasaport tem in etmiştir?
Bu durum aydmlatılamamıştır.
16. IV. 1996
A ram a Polisinin Başkanı Rudenko”
Yine aym dönemlerde Nargin Adası’ndan Türk esirlerin kaçınlması amacıyla
birçok girişimler olmuştu.353Kafkasyalı Türk gençleri tarafindan kurulan “Kafkasya
Müslüman Talebeleri Komitesi” bizzat Tüık esirlerinin kaçınlması faaliyetlerine iştirak
etmiş354birçok esir kaçırma olaymda Cemiyet-i Hayriye ile birlikte çalışmıştı. Azer-
baycanlı Türk hammlanndan bazılan da, özellikle adadan kaçınlan Türk esirlerinin
çeşitli ihtiyaçlannın karşılanması konusunda büyük hizmetler görmüşlerdir. Kaflcasya
Müslüman Talebeleri Komitesi’nin üyelerinden biri olan Seyitli MirAziz, Tüxk esirlerinin
Nargin Adası’ndan kaçınlmasıyla ilgili şunlan anlatmaktadır:355
‘Türkiye esirlerine yardım eden gizli Cemiyet sırf talebelerin değildi. Biz orada
yalnız birkaç kişi idik. Yüksek aile kadınlannın da birçok menfaatleri dokunuyordu.
Bunlar yem ekle beraber bazı silah ve elektrikli cam lam balan taşımakta idiler.
352 Äzerb. Cum. YTA, F. 498, Op. 1, D. 1038, L, 79-80.
353 Seyitli M ir Aziz, “28 M ayıs İstikläl Yolunda Azeri Talebeleri”, s. 119-120.
354 Hayri GÖKÇAY, B ir T ürk’ün Hatırat ve İntikamı, İstanbul, 1958, s. 217.
355 Seyitli M ir Aziz, “28 M ayıs İstikläl Yolunda Azeri Talebeleri”, s. 119-120.
“Gece yarısı, ada açıklarında pusuda duran teşkilatım ızm kayıklan lamba
işaretleri üzerine adaya yanaşarak sessiz bir kaç esiri kaçırdı. Birgün 16 zabit
kaçınldı. Zig Bumu’nda bağlanan kayığı dalgalar gece kopanp denize kaçırmışdı.
Gündüzün Rus bahriyeleri bu kayığı çevrilmiş buluyorlar ve bunun üzerine aynı
gün Rus gazeteleri sevinçli bir haber veriyorlardı. “Bu gece Nargin A dası’ndan
16 Türkiye zabiti kaçm ak teşebbüsünde bulunm uş ise de fırtm antn şiddetinden
kayıklan çevrilmiş ve kendileri de boğulmuşlardır. Kayık Nargin açıklannda bu-
lunmuştur”. Halbuki flrari zabitler Cemiyet-i Hayriye (İsmäiliye) binasında istira-
hat etmekte idiler. D em ek kaçanların izini H azar Denizi yutm uşdu.”
Nargin Adası’ndan kaçınlan Türk esirleri genellikle B akü’dan İran’a geçirili-
yor, Tebrizyolu ile A nadolu’ya gönderiliyorlardı. Bunun için şehirli, köylü her
Azerbaycan Türk’ü üzerine düşen hiçbir fedakärlıktan çekinmiyorlardı. Mesela,
Karabağ’a kaçırılarak getirilen firari Türk esirlerine, burada en güzel ve güçlü
atlar hediye edilmiş, böylece daha rahat kaçmaları sağlanm aya çalışılmıştır.356
Görüldüğü üzere, Azerbaycan Türkleri gerek komite ve cemiyetler vasıtasıy-
la, gerekse şahıslarm özel gayretleriyle fırsat buldukça Türk esirlerini Nargin
Adasındaki esir kam pm dan kaçırarak, esaret hayatından kurtarıp, Türkiye’ye
göndermek için her türlü tehlikeyi göz önüne alarak büyük çabalar harcamıştırlar.
Bunun yanmda çeşitli vesilelerle R usya’nın diğer bölgelerinde bulunan bazı Azer-
baycan Türkleri bulunduklan bölgelerdeki esir kamplanndan Türk esirlerini kaçır-
m ak için şahsı girişimlerde de bulunmuşlardır. Şöyle ki, Sankam ış muharebeleri
zam anında esir düşen en üst rütbeli Türk subayı olan 9. Kolordu Kumandam
İhsan Paşa,357 Erkän-ı Harbi Fethi B ey ve başka 27 Türk subaymın Sibirya’daki
esir kam pından kaçm alarm a yardım ettiğini belirten bir Azerbaycan T ürk’ü bu
konuyla ilgili olarakN aki K eykurun’a şunlan anlatmıştır:358
356 ARAN, “Kardaş Köraeği”, s. 6.
357 İhsan Paşa Sarıkamış Savaşı’nda 9. Kolordu Kumandanı idi. Bu savaş esnasında emrinde
bulunan 9. Kolordu tamamen dağıldığı gibi, İhsan Paşa’da Erkän-ı Harp subayları ile birlikte
esir olmuş ve Sibirya’daki esir kampına gönderilmiştir. (KURAT, Türkiye ve Rusya, s. 444-
445; İsmet GÖRGÜLÜ, On Yıllık Harbin Kadrosu 1912-1922, Ankara, 1993, s. 107-110).
İhsan Paşa esir kampmdan kaçtıktan sonra, yurda dönüşünde M. M. Grubu Merkez Başkanı
olarak çalışmıştır. (Tank Zafer TUNAYA, Türkiye 'de Siyasi Partiler 1859-1952, İstanbul
1952, s. 5 2 4 .)
358 KEY KU RUN , Azerbaycan İstikläl Mücadelesinin Hatıraları, s. 40-41. Akdes Nimet Kurat
ise, İhsan Paşa’nm Sibirya’daki esir kampmdan Kazanlı Türklerin vasıtasıyla kaçırıldığım
belirtm ektedir (KURAT, Türkiye ve Rusya, s. 444-445).

“Gençliğimdebirvukuattan dolayı Rus mahkemesinde kürek cezasma çarptınl-
dım. Ben A zerbaycan’ın Kuba şehrindenim. Beni Kuba’dan Sibirya’y a g önder-
diler. 10 yıl orada kaldım. Sonra serbest bıraktılar. İyi para kazanıyordum. E v len -
dim, üç de çocuğum oldu. O sıralarda Birinci Dünya Savaşı patlak verdi. B ir k a ç
ay sonra Türkiye savaşa iştirak etti. Kafamda binbir türlü hayäl kuruyor, vatanım
Azerbaycan, Ruslaruı esaretinden kurtulacak diye düşünüyordum. Çok ümitliydim.
Bu arada K afkas cephesinde esir edilen Türklerin Sibirya’ya sevk edildiklerini
duydum. G elen esirlere elimden geldiği kadar yardım ediyordum. Bu arada R us
esir kampından tam 27 subay kaçırdun. Onlara nüfiıs käğıdı temin ettim. Kendilerine
para vererek, K afkasya’ya gönderdim. Bu gördüğünüz resim İhsan Paşa, erkän-ı
harbiyesi Fethi Bey ve benim resimlerimdir. O sıralarda aklım, fıkrim hep İhsan
Paşa’yı kaçırmaktı. N e olursa olsun bir Türk Paşasım esarette bırakm ayacağım
diyordum. Bu fıkrimi bir görüşmemiz sırasında İhsan Paşa’ya açtım. Paşa yakalan-
maktan korkuyordu. Kendisine bu hususu hiç m erak etmemesini söyledim. Paşa
bana iki kişi olduklannı bildirdi. Ben de iki nüfiıs kağıdı hazırlayıp bunlan kamptan
kaçırdım. Yanrnıa fazlaca para aldım, ailemi orada bıraktım ve üç kişi Çin’e geçtik.
Artık serbest bölgedeydik, Ben geri dönmeden önce Paşa’ya kaçmalannı sağladığxm
27 subayın yazılannı gösterdim, okudu, çok memnun oldu. B iz de yazalım dedi.
B en de aziz paşam , sizden yazı değil fotoğraf istiyorum. Ü çüm üz bir fotoğraf
çektirelim dedim . İşte bu resmi çektirdik.”
c) 1917’den Sonra Türk Esirleri İçin Yapılan Yardımlar
1917 Şubat İhtiläli ’ni müteakıp T ürk esirlerinin durumunda herhangi bir deği-
Şİkük olm am akla bareber, özellikle Sibirya’nm iç taraflarında yerli Müslüman-
Türk cemaatlannm kendilerine yardım imkänlan artmış ve kamplardan aynlmalan
gittikçe kolaylaşm ıştı. D iğer yandan R usya’da başlayan karışıklıklar ve devlet
düzeninin sarsılm ası ile esir kam plan büsbütün bakım sız kalmıştı. Ekim İhtiläli
patlak verince esirler artık sahipsiz bir hale gelm işlerdi.359
1917 İhtilali ile birlikte esir kamplanndaki durumun daha da kötüleştiği görül-
mektedir. A rtık R us askeri m ekanizması bozulm uş ve esir kam planna, zaten
m untazam olm ayan yiyecek ve giyecek gönderm e işi hem en hem en tamamen
dururken, ihtilälle oluşan yeni idarelerin esirlere karşı olan muam eleleri de her
bölgede farklılık göstermiştir.360
359 KURAT, Türkiye ve Rusya, s. 445.
360 KURAT, Türkiye ve Rusya, s. 449.
1917 yılı Kasım aymda; R u sy a’daki Türk esirleri hakkm da bilgi toplam ak
ve onlarm yurda döndürülm esini sağlam ak amacıyla, H iläl-i Ahm er tarafından
görevlendirilen Yusuf Akçura, R usya’daki Türk esirlerinm ihtilälden sonraki du-
rumlan hakkmda şu bilgileri verm iştir:361
“Çarlık zamanmda bazı mahallerde hayat ve sıhhatleri şöyle temin olunmuş ise
de bazı mahallerde teshin edilmemiş, vagonlarda günlerce kilitli bırakılarak dondurulup
öldürüldükleri de vaki olmuştur. İnkıläptan sonra birbirini vali eden, birbirinin yanında
teşkil eden muhtelifhükümetlerin muameleleri muhtelifolduğu gibi, aynı hükümet de
bile aym muamele devam edip gitmemiştir. Osmanlı üserasma edilen muamele-i
şiddetkaranenin azamisi, muhtelif menbalardan alınan haberlere, ezcümle Danimarka
Salib-i Ahmeri tarafindan gönderilmiş Kastenskiyold Larsay Heyeti’nin meşhudatma
nazaran Cenubı Kafkasya’da Kars, Ardahan, Erivan nahiyesiyle Y ılan Adası’nda362
reva görülmüş efraddan olan üseraya en mühsif muamele ise Sovyetler Cumhuriyeti
tarafindan yapılmışdır. Bolşevikler hemen her tarafta nefer esirleri serbest bırakmışlar-
dır. Üsera karaıgählannda nefer ve zabit farkmı kaldırarak, efradm zabitana hidmetkär-
lığını men etmişlerdir.”
Azerbaycan’da da ihtilälin hem en ardından daha ew el faaliyette bulunmuş ve
ihtiläl ertesinde tekrar meydana çıkmış eski ve yeni bazı partiler faaliyete geçmiş,
Baku’da yeni oluşumlar ve yeni bir idari yapı oluşmuştur. B u parti ve kuruluşlar
Azerbaycan’da özellikle Nargin A dası’nda bulunan esirlerin durumu ve bunlann
yaşam şartlannın düzeltilmesi amacıyla çeşitli girişimlerde bulunmuşlardır. Çünkü
artık adadaki esirlerin durumu gerçekten çok kötü bir hal almış, Cemıyet-i Hayriye’nin
yardım faaliyetleri özellikle adadan Türk esirlerinin kaçınlması olaymdan sonra daha
da kısıtlanmış, ihtilälle birlikte oluşan kanşık durum sonucu, adadakı esirler iyice
bakımsız kalmışlardı.
İşte ihtilälle birlikte Bakü’da oluşturulan “Amele ve Saldat Vekilleri Şürası’nm
Hususı Kom itesi” esirlerin bulunduğu Nargin A dası’ndaki durum u incelemek
üzere bir heyeti adaya göndermişdir. B u heyetin incelemeleri sonunda, adada
esirlerden günde 30 kişinin öldüğü, bunlardan çoğunun ishäl ve “kızdırm adan”
dolayı öldüğünü, adada 1300 hasta ve yaralı bulunduğunu, fakat N argin’deki
361 Rusya Ü sera Murahhası Y usuf Akçura B ey’in Raporu, Dersaadet, Matbaa-i Orhaniye, 1335,
s. 93.
362 Nargin A dası’nı kasdetmiş olmahdır.
 hastahanenin 400 kişilik olmasından dolayı hastalann çoğunun barakalarda yatm ak
zorunda kaldıklarmı, yiyecek ve içeceklerinin bulunmadığı bildirilmişti.363
Am ele ve Saldat Vekilleri Şüräsı’nm Hususı Komitesi bu haberler üzerine
b ir toplantı yaparak, bundan böyle adaya esir gönderilmemesini ve barakalarda
yatan hastalann Bakü hastahanelerine taşınmasına karar vermiştir. Esirler için
odun, mazot, su ve benzeri ihtiyaç maddelerinin gönderilmesini de kararlaştn-an
Kom ite, adadaki bu kötü şartlann oluşmasında en önemli faktörlerden birinin
adadaki idarecilerin kötü yönetimi olduğunu gözönünde tutarak, bu konuda d a
girişimlerde bulunm aya karar vermiştir.364
Yine bu Şürä’nın İcra Komitesi şehir idaresinebaşvurarakNargin’deki esirlere
yardım amacıyla oluşturulacak komitenin toplantısma kendilerinden de tem silci
çağnlmasım istemiş, bunun üzerine bir müddet sonra toplanan Şehir idaresi Dr.
Nerimanov ile Dr. Anebikyan’ı bu amaçla oluşturulan komiteye dahil etmişlerdir.365
Bakü’da esirlerin durumunun iyileştirilmesi özellikle Türk esirlerin ihtiyaçlannm
karşılanması konusunda çalışan partilerden biri de Müsavat Partisi idi. Müsavat,
esirlere yardım konusunda Cemiyet-i Hayriye ve Muhtaçlara Kömek Cemiyeti” ile
birlikte çalışılması ve bu Cemiyetlere destek verilmesi gerektiğini savunuyordu.
Nargin’de bulunan esirlerin durumunun iyileştirilmesi için elinden gelen her
yardım ı yapacaklannı belirten Müsavat Partisi, gazetelere de ilänlar vererek,
halkı bu konuda yardım a çağınyordu:366
“Milletdaşlara! Yoldaşlara!
“Muhtaçlara Yardım Cemiyeti tarafmdan Nargin ceziresindeki esirlere muave-
net için iane toplanıyor. Bu ianeye iştirak etmek hepimizin insanlık ve milliyet borcudur.
“Bütün M üsavat şubeleri ve azalarıııa borçdur ki, bu hususta herbir vasıta
ile m üm kün ederlerse m ezkür cemiyete yardım etsinler.
Türk Ademi M erkeziyet “MÜSAVAT
Fırkasmm Bakü Komitesi”
363 A çık Söz, 26 Noyabır/Kasım 1917, no. 613.
364 A çık Söz, 26 Noyabır/Kasım 1917, no. 613.
365 A çıkSöz, 26 Noyabır/Kasım 1917, no. 613.
366 A çıkSöz, 13 Dekabır/Kasım 1917, no. 628.
Nargin Adası’nda sadece T ü rk esirlerinin değil, bütün esirlerin durum u çok
kötüydü. İsveçK onsolosluğu’n u n 2 8 .11.1917 tarihinde, İsveç Büyükelçiliği’ne
göndermiş olduğu bir raporda, bu hususa değinilmiş ve adadaki esirlerin durumu-
nun bir an önce düzeltilmesi için girişimlerde bulunulmasx gerektiği bildirilerek şu
bilgiler verilmişti:367
“B akü’da Nargin adasxnda esirlerin durum u çok kötüdür. Burada çalxşan
memura yaşam şartlannı iyileştirmesi için emir verilmiş, fakat birşey yapılmamxş-
txr. H atta İsveç K onsolosu b u durum u görm üş ve düzeltm eye çalışm ışsa da
elinden fazla birşey gelm em iştir.”
İşte adadaki esirlerin durum u hakkında gerek gazetelerde çıkan çeşitli haber-
ler, gerekse adaya çeşitli vesilelerle gidenlerin görmüş o lduklan bu m anzaralar
karşısmda Bakü Şehir Dumasx çeşitli m illet ve fxrka tem sicilerinden bir “Tahkik
Kom isyonu” oluşturarak N argin A d a sı’na göndermiştir.368
Bu kom isyonda, Sovyet ve D anim arka heyetleri, b ir A lm an doktoru, bir
hemşire Hüm m et Fırkası adına N erim an Nerimanov, Abdülbaki M ehmedov,
M uhtaçlara Kömek Cem iyeti adına A ğa M ehmed İbrahim ov ve Türk esirlerinin
himayeciliğini üstüne alan Baku M üslüm an Cemiyet-i Hayriyesi temsilcisi olarak
da M ürselov bulunm aktaydı.369
K om isyon adadaki incelem elerinde buradaki esirlerin ne kadar zor şartlar
içinde yaşadıklannı görmüş ve büyük bir dehşete kapılmxştı. Komisyonun buradaki
gözlem leri \\akk\nddi A çık Söz gazetesinde şunlar yazılmxştır:370
367 ATASE, A. 1-2, D. 552-1269, Kl. 313, F. 11-2. Bu dönemlerde Osmanlı Hilal-i Ahmer
Cemiyeti de, Rusya’daki Türk esirlerin ağır şartlar içinde bulunması dolayısıyla bazı girişimlerde
bulunmuştu. Hilal-i AhmerCemiyeti, Rus Hükümeti’ne bavurarak; nasıl Osmanlı Devleti’ndeki
esirler Danimarkah heyetler tarafından ziyaret ve kontrol ediliyorsa, Rusya’da ve bilhassa
Kafkasya’da bulunan Osmanlı esirlerinde Danimarkalı Salib-i Ahmer üyeleri tarafından ziyaret
ve tedkik edilmesini istemiş ve bir takım zorluklardan sonra, buna muvaffak olmuştur. (1334-
1918 Senesinde Mün’akid Hiläl-i A hm er Meclis-i Umumisi Heyet-i Muhteremesine Takdim
Edilen Merkez-i Umumi Mazbatası, İstanbul 1334).
368 Oruç ORUCOFOrucof, “Nargin’de Türk Esirlerinin Hali”, AçıkSöz, 30 Noyabır/Kasım 1917,
no. 617.
369 A çık Söz, 30 Noyabır/Kasım 1917, no. 617.
370 Oruç ORUCOF, “Nargin’de Türk Esirlerinin Hali” Açık Söz, 30 Noyabır/Kasım 1917, no.
617; ATASE, A. 1/110, K. 2190, D. 5, F. 5.
 “Cezirede yaşayan insanlann dehşetli durumunun izlerini gören komite azala-
n hüngür hüngür ağlam aktan kendilerini alamamışlardı. 400 kişi yerleştirilecek
hastahanede 1200 kişi hasta esirler balık gibi birbirlerinin üstüne dökülmüş, kim isi
can veriyor, kim isi “Efendim su” kimisi “Efendim yemek” diye bağınyorlar. B ir
taraftan ise o gün ölm üş 40 esir aym yekdiğerinin üzerine yığılıp durm uştur.
Günde 40 kadar esir acmdan, susuzluktan, soğuktan ölüyor. Üstlerinde giyecekleri,
yakm aya yakacaklan yok. Birçoklan başlan altma kerpiç koymuşlar. K uru tah ta
üstünde yatm akdan birçoklannm yanlannda büyük yaralar m eydana gelmiştir.”
Bu kom itede bulunan ve aynı zamanda Hüm m et Partisi’nin başkam olan
N erim an N erim anov da yapılan incelemelerin sonucunu bir rapor halinde şeh ir
dum asm a sunmuştur. B u raporda ilk olarak adada bulunan esirlerin yiyecek,
içecek ve ısınm a sorunlanna değinilerek, şöyle denilmiştir:371
“Cezirede azarlılarla sağlar bir yerde duruyorlar. Azarlılara bakan yok, derman
yok, yorgan yok, yatak yoktur. Başı altma yastık evezine kerpiç koymuş. Höreke
(yemek) gelince; Dr. burada çorba görmüştür. Öyle bir çorba ki yahşi erbab onu
itine de vermez. Hörekin niceliği suya bağlıdır. Burada su çetinlikle ele düşen bir
şeydir. Burası adeta arsa-i Kerbela’dır. Su olanda hörek yok, hörek tapılan da su
yoktur. Bu yılanlar yuvasında yaşamağa değil, ölmeğe mahkum olan zavallılar susuz-
luktan göğermiş, kurumuş dillerini ağızlanndan çıkanp dudaklannı kemiriyor, “su, su”
diye ah-vah ediyorlar. Burada içmeğe de su tapılmıyor. Buraya su karadan geliyor.
Cezırenın özünün içmelik suyu yoktur. Bazen oluyor ki, deryada şiddetli külek oluyor.
O günlerde barkazlar cezireye yanaşmıyorlar. Barkaz gelmeyince su da yok.”
Dr. Nerimanov, adada bulunan Alman ve Avusturyalı esirlerin ölüm oranlannı
da bu raporda vermiştir.372 F akat adadaki esirlerin yarısından çoğunu oluşturan
ve daha kötü bır durum da bulunan Türk esirlerinin m iktan ve ölüm oranlan
hakkmda bir hesap tutulmadığından raporunda bu konuda herhangi birşey bildiril-
memiştir. Yalnızca Türk esirlerin durum unun Alm an ve Avusturyalı esirlerden
daha kötü olduğunu belirtmiştir.
371 A çıkSöz, 7 Dekabır/Aralık 1917, no. 623.
372 Dr. Nerimanov aylara göre, adadaki Avusturya ve Alman esirlerin ölüm olaylarını şu şekilde
vermiştir:
“Buna göre Nargin A dası’nda 1917 yılı itibariyle Mayıs ayında 660 kişiden bir kişi ölmüş,
H aziran’da 900 kişiden 18’i ölmüş, Temmuz’da 1300 kişiden 2 0 ’si ölmüş, A ğustos’da 1000
kişiden 39’u ölmüş, E ylül’de 100 esirden 34’ü, Ekim ’de 2700 esirden 265’i, K asım ’da 25 gün
içinde 3300 esirden 617’si ölmüştür (A çıkSöz, 7 Dekabır/Aralık 1917, no. 623).
Bu durum toplantıda bulunan Müsavat Partisi Başkanı M ehmet Em in Resul-
zade tarafmdan eleştirilerek, Türk esirlerinin m iktan hakkında neden şimdiye kadar
komitenin bir bilgi toplamadığmı sormuş ve bir an önce Türk esirlerinin de sayısının
tesbit edilerek, buna göre onlara tahsisat aynlması gerektxğini bildirmiştir.373
D aha sonra N erim anov adada 700 kadar seksen yaşxnda, bitmiş bir halde
ihtiyar kişilerin, 2 yaşxndan 15 yaşxna kadar körpe çocuklann bulunduğunu ve
bunlann hepsinin Kafkasya cephesinden geldiklerini bildirerek sözlerini şu cümle-
lerle tamamlamıştır:374
“Burası bir cezire değil, makberdir. Öyle bir makberdir ki 1000 kadar adem
kenannda oturup, növbesini bekliyor. O yerlerde böyle bir növbeye hazırlanıyorlar.”
Şehir Dum ası toplantxsmda birçok kişi söz alarak esir durum lannın b ir an
önce düzeltilmesi hususunda fıkirlerini söylemiş, bu durum a sebebiyet verenler
aranmış ve çeşitli kararlara vanlm ıştır. M. Em in R esulzäde’de yapm ış olduğu
konuşmasmda, bu durumun Rus Inkıläbı’nın getirmış olduğu kötü bir sonuç olduğu-
nu belirterek şöyle dem iştir:375
“... Nargin ceziresi hiç şüphesiz ki, Rusya sahıfe-i ınkıläbının, Lenın’in bir lekesidir.
Dünya kuldurlanna lanet okumakla özümüzünbu lekeden dolayı mesul oldugumuzu
unutmayalım. Bu mesuliyetin muayyen bir kısma değil hepimize sekiz ay arzmda
icra olunan bu kadar fezahatlardan bihaber kalan bütün cemaata aittir. Hıimyetten
ew el bizNargin’e gazeteler gönderiyorduk. YakmdaNargin’ den Sibirya’ya sürulmüş
bir Tüık esirden aldığım mektuptan anlıyorum ki, hüm yet olunduktan sonra nedense
esirleri R usya’da çıkan gazeteleri okumaktan da men eylemişler.”
Şehir Dum ası’nda yapılan bu görüşmelerden sonra, Icra Komitesi tarafından
Dr. Neriman Nerimanov, esirlerin durum lanyla ilgilenmek, Cemiyet-i Hayriye ve
diğer teşkilatlarla görüşüp birlikte hareket edılmesi amacıyla, bir komisyon kurmakla
görevlendirilmiştir. Aynca, Şehir İcra Komitesi Nargin Adası’ndan yaşlılarla, çocuk-
lan çıkarmak amacıyla girişimlerde bulunulması Ve bütün esirlere yardım edilmesine
karar vermiştir.376Komitenin bu yardım kararlan Daşnak Partisi’nin üyeleri dışında
373 A çıkS ö z, 7 Dekabır/Arahk 1917, no. 623.
374 A çık Söz, 7 Dekabır/Aralık 1917, no. 623.
m A çıkS ö z, 7 Dekabır/Aralık 1917, no. 623.
iU A çıkSö z, 7 Dekabır/Arahk 1917, no. 623.
 esir kampında 9 binden fazla esir bulunduğu, bunlann 3990’ını Tüık esirlerin oluşturdu-
oybirliği ile kabul edilmiş ve Nerimanov’uıı başkanlığmda bir komite oluşturularak,
ğunu bildirm iş ve adadaki esirlerin yaşam şartlan hakkında şu bilgileri vermiştir:380
hasta esirler B akü’ya taşınmasma, yiyecek ve her türlü erzak temini k o n u su n d a
çalışmalar yapılmaya başlanmıştır. Bu konuda Bakü’da “Şems” restorammn sah ib i
“B u cezirede şiddetli soğuk, külek estiğine göre herkesin hususen çıplak esirlerin
Hacı Aslan M ecidova’nm büyük hizmetleri olmuştur.377
ısınm aya ahd-ı ihtiyaçlan vardır. Ona binaen Dekabmn 18’inde iki Türk-Müselman
esir kendini ısıtmak için oradaki boş hastahaneden bir parça tahta kopanp yakıyorlar.
Gerek Şehir İcra Komitesi, gerekse partiler, esirlere yardım hususunda b irço k
Çünkü hastahanelerde, vesair binalarda herkes soba yakmıyor. Cezire kumandanı
çahşmalar yapmışlarsa da, toplantılarında almış olduğu kararlann ancak bir kısm ını
bu iki esirin hareketinden dolayı ceza vermek, maksadıyla yalnız o iki esiri değil,
fıiliyata geçirebilmişlerdir.
bütün Türk-M üselman esirlerini cezalandırarak tam bir gün hepsini aç bırakmıştır.
Oradaki esirlere yemek o kadar az veriyorlar ki, esirlerin bir çoğu paylannı yedikten
Bu sırada Bakü Müslıiman Cemiyet-i Hayriyesi de adadaki esirlerin durum u-
sonra etrafı gezip, atılmış kemikleri yiyip kemiriyorlar”.
nun gittikçe kötüleşm esi, yiyecek ve giyecek verilm em esi, başlarında b u lu n an
Rusların da esirlere karşı olan kötü ve insafsız tutumunun artması üzerine, T ü rk
B ütün bunlardan anlaşılıyor ki, Şehir İcra Kom itesi’nin esirlere yardım çalış-
esirlerinin en azmdan yiyecek ve giyecek gibi her türlü ihtiyacını karşılam ak v e
m alan sonucunda hastalann B akü’ya taşınması suretiyle büyük bir iş görülmekle
bu ihtiyaç maddelerini sağlam akam acıyla İsmäiliye binasında “M uhtaçlara K ö-
beraber, adadaki esirler, özellikle de Türk esirler yiyecek ve ısınma hususunda
m ek Cemiyeti” adıyla bir cemiyetin açılmasını sağlamıştı. Bu Cem iyet’in görünür-
büyük sıkıntılan azalmamış, hepsinden önemlisi adadaki Rus idarecilerin kasıtlı
deki amacı bütün m uhtaç M üslüm anlara yardım ci olm akla beraber, asıl am acı
ve insafsız hareketlerine m aruz kalm aya devam etmişlerdir.
Azerbaycan’da özellikle Nargin Adası’nda bulunan Türk esirlerinin ihtiyaçlannı
karşılam ak suretiyle, onlara yardımcı olm aktı.378
M uhtaçlara Kömek Cemiyeti adadaki esirlerin büyük bir kısmını oluşturan
Türk esirlerin bir an önce ihtiyaçlarım karşılamak üzere faaliyetlerini artırmıştı.
M uhtaçlara K öm ek Cem iyeti yardım toplam a faaliyetlerine başlarken b ir
Cemiyet, A zerbaycan Türklerinin bu amaçla verecekleri yardım ları toplam ak
taraflan da gazetelere verm iş olduğu yazılarla Azerbaycan Türklerini yardım a
üzere, h er m ahalle ve cam iye birer tem silcisini yerleştirmişti. Halkın esirlerin
çağınyordu. Kasım 1917 tarihinde Cem iyetin Başkan Yardımcısı Oruç Orucov,
içinde bulım duğu kötü durumu gözönüne alarak ellerinden geldiğince yardımda
A ç ık Söz gazetesinde halka şöyle sesleniyordu:379
bulunmasmı ve yardım yapacaklann bir an önce mahallelerindeki Cemiyet temsil-
cilerine m üracaat etm elerini istemiştir.381
‘Cezirede beşbinden fazla dindaş ve m illetdaşlarım ız kötü b ir halde yaşa-
maktadır. O nlann bu gurbet ve esarette tek üm itleri ancak bizlerdir. İhtiyaç
Bu arada gazete haberleri vasıtasıyla halkın adadaki esirlerin durumu hakkın-
büyük olduğu için, büyük yardıma ihtiyaç vardır. Binaenaleyh insaniyet ve milliyet
da haberdar olm alan sağlanarak, daha geniş çaplı bir yardım faaliyeti sürdürülü-
nam m a felaketzedelere m erham et elinizi uzatınız. H er türlü giyecek, yorgan,
yordu. Bu am açla verilen bir haberde şöyle deniliyordu:382
döşek, yastık vesair yardım larda bulununuz.”

“N argin Ceziresindeki esirlerin hali son derece fenadır. Soğuklar gittikçe

Muhtaçlara Kömek Cemiyeti, esirler için yardım kampanyalannı sürdürürken,
arttığm dan biçarelerin durum u gayet korkuludur. Hergün açlık ve soğukdan 30-
Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi de Türk esirlerin durumunu daha yakından
40 esir te le f oluyor. Binaenaleyh acil surette köm ek lazımdır. Pul ile yorgan,
görmek ve ihtiyaçlannı daha iyi tetkik etmek üzere adaya Mustafa Bey Alibekov’u
döşek ve h e r ne kadar verirseniz onunla köm ek edin.”
göndermiştir. M ustafa Bey burada yapmış olduğu incelemeler sonucunda, Nargin

380A çıkS ö z, 24 Dikabır/Aralık 1917, no. 636.

377 SÜLEYMANOV, Eşittiklerim, Okuduklarım, Gördüklerim, s. 174-175.
381 A çıkS ö z, 18 Dekabır/Aralık 1917, no. 631.
m A ç ıkS ö z, 28 Noyabır/Kasım 1917, no. 614.
382 A çıkS ö z, 14 Dekabır/Aralık 1917, no. 629.
379A çıkS ö z, 30 Noyabır/Kasıra 1917, no. 617.
 Muhtaçlara Kömek Cemiyeti bu şekilde Azerbaycan halkından toplamış olduğu
yardımlar sayesinde Nargin Adası’ndaki Türk esirlerinin yiyecek, giyecek, yakacak
gibi ihtiyaçlannın kısmen de olsa karşılanmasını sağlamıştır. Bu yardımlann dışında
esirler için aynca 20.000 Manat kadar da para harcayan Cemiyet,383 Türk esirleri-
nin yanısıra oradakı diğer bütün esirlere de yardımcı olmaya çalışmıştır.384
Bunun yanısıra esirlere yardım am acıylabazı sosyal faaliyetlerde tertip edil-
miştir. Şöyle ki, 1917 A ralık ayı içerisinde Hacı Zeynelabidin Tagiyev’in kurm uş
olduğu okulun öğretm enleri tarafindan okul binasm da Nargin A dası’ndaki harp
esirlerinin yaranna 3 perdelik “Bedbaht Bala” draması sahneye koyulm uştur.385
Esirlerle ilgili faaliyetler, yalnızca B aku’da Nargin A dası’ndaki esirlere
yardım çahşm alanndan ibaret değildi. Azerbaycan’m diğer şehirlerinde özellikle
de G ence’de birçoğu Sibirya’dan kaçarak gelen Türk esir askerlerine yardım
için her türlü çaba gösteriliyordu.
Daha 1916 sonlannda, Rus Çarlık İdaresi, m erkez ve cephelerde yediği
ağır darbeler sebebiyle, ne cephenin çöküntüsünü durdurabiliyor, ne de m erkezin
sarsmtısını önleyebiliyordu. R usya’mn birçok yerleri ve bilhassa Sibirya kendi
başlanna kalmıştı. B u sebeple Sibiıya’dan Kafkasya’ya doğru bir esir akını başla-
mıştı. Bir taraftan vaktıyle kürek cezasına mahküm olup Sibirya’ya gönderilenler,
diğer taraftan başta Sankam ış olmak üzere çeşitli cephelerde esir düşüp, Sibirya’
ya sevkedilen Türk subay ve erleri Kafkasya’ya doğru yola koyulmuşlardı. Bunla-
n n önemli bir kısm ı da G ence’ye geliyordu.386
Nakı Keykurun’un bildirdiğine göre, Sibirya’dan Gence’ye gelen ve sayılan
oldukça kabank olan Türk esirleri, burada “Millı Kom ite” ve “Gence G ençlik
Teşkilatı’ tarafından ihtiyaçlan karşılandıktan sonra, Türkiye’ye gönderiliyorlardı.
Esirlerin Türkiye’ye gönderilmesi güzergähı da merkez Gence, ikinci durak Yulak
İstasyonu, üçüncü m m tıka Karabağ, dördüncü m m tıka Hudafrin Köprüsü, İran
ve Türkiye idi. H er m m tıka, esirleri diğer m lntıkaya teslim edecek ve böylece
b ir hafta sonra Türkiye’ye ulaştıklanna dair haber alınabilecekti. Yine teşkilat
583 A çıkSöz, 24 D ekabır/Aralık 1917, no. 636.
384A çık Söz, 24 Dekabır/Aralık 1917, no. 636. Halbuki bu sırada adadaki Yahudi esirlere yardımda
bulunan Yahudi H ayır Cem iyeti, yalnızca Yahudi esirleri gözetm iş, diğer esirlerle hiç
ilgilenmemiştir. (A çıkSöz, 2 4 Dekabır/Aralık 1917,no. 631).
A ç ık Söz, 18 Dekabxr/Aralık, no. 631.
384 KEYKURUN, Azerbaycan İstikläl Mücadelesinin Hatıraları, s. 37-38.
gönderdikleri Türk esirlerinin içinde güvendiklerine hazırladıklan m ektuplan da
veriyorlardı. Bu mektuplarda, Rusya’nm iç durumu, cephelerin son şekli, Sosyalist
teşkilatların Çar idaresine karşı faaliyetleri, gayri Rus milletlerin istikläl hareketleri-
ni, Rus ordusunun askeri kıym etinin kalmadığmı ve bütün Rus milletinin büyük
bir moral bozulkuğu içinde bulunduklan gibi istihbarat bilgileri bulunuyordu.387
Azerbaycan Türklerinin esir Türk kardeşlerine yardım lan, 1918 yılında
Azerbaycan’ın istiklälini kazanm asm dan sonrada devam etmiştir. Azerbaycan
halkınm özellikle Bakü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin şimdiye kadar sürdür-
düğü esirlere yardım faaliyetlerini Azerbaycan Hükümeti üzerine almış, bu işlerle
ilgili olarak “U m ur-u Hayriye N ezareti” görevlendirilm iştir. Bununla birlikte
Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi, Rusya’nm çeşitli yerlerindeki esir kampla-
nndan B akü’ya gelen Türk esirleriyle ilgilenmeye devam etmişti. O nlan Bakü’da
İsmailiye binasmda misafir etmiş, ihtiyaçlannı karşılamış, Türkiye’ye gidebilmeleri
için gerekli olan girişim lerde bulunm uş ve yol harçlıklanm dahı karşılamıştır.388
11- “K ardaş K öm eği” Ç alışm alarm a K atılan D iğer C em iyetler ve
Faaliyetleri
Birinci Dünya Savaşı esnasmda, Azerbaycan Türkleri Anadolu’da felakete
uğrayan kardeşlerine Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin rehberliği ve vasıtacılığı
ile “Kardaş Kömeği” yardım lannda bulunmuşlardır. Cemiyet-i Hayriye yardım
çalışmalannı örgütlemiş, topladığı yardımlan gerek Kafkasya’ya kaçabilmiş kaçkın
Müslüman Türklere, gerekse Rus işgaline uğrayan Anadolu’dakı Türk topraklannda,
387 KEYKURUN, Azerbaycan İstikläl Mücadelesinin Hatıraları, s. 38-39.
388 Bakü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin 1918’den sonra da B akü’ya gelen Türk esirlerine
yardımcı olduğu hususunda Azerbaycan gazetelerinde pek çok bilgi bulunmaktadır.
M esela 28 Ekim 1919 tarihli Azerbaycan gazetesinde şu haber yer almaktadır: “Hasan
Yusufoğlu, Dursun Osmanoğlu, M ustafa Nurioğlu ve Süleyman Şakiroğlu nam 4 nefer Türk
esirinin herbirine bilet ve 200 Manat para ve bunlardan başka da 5 nefer Türk esirinin herbirine
bilet ve 150 M anat para Cemiyet-i Hayriye tarafından verilip, B atum ’a gönderilmiştir.”
(Azerbaycan, 28 Teşriniew el/Ekim 1919, no. 307).
Yine Azerbaycan gazetesinde çıkan başka bir haberde şöyle deniliyordu:
“Vatanlarına gitmek isteyen 37 nefer Türk esirine Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi
tarafından 1200 Manat yol harçhğı verilip Umur-u Hayriye Nezareti’ne gönderilmişdir ki,
B atum ’a kadar meccanen gidebilmeleri için bilet verilsin” (Azerbaycan, 7 Kanun-i sani/Ocak
1920, no. 6).
Şubat 1920 tarihinde Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi tarafından esaretten dönen 78
T ürk askeri Batum tarikiyle ihtiyaçlan ve yol harçlıklan karşılanarak Türkiye’ye gönderilmiştir.
(Azerbaycan, 18 Şubat 1920, no. 35).
 yeni savaş bölgelerinde kalan Müslüman harpzedelere ulaştıımıştır. Savaş bölgelerin-
den yetim ve kimsesiz çocuklan toplamış, bunun için sığmacaklar açmıştır. A ynca,
Rusya’ya esir düşen Türk esirlerine de önemli yardımlar yapılrruştır. Cemiyet-i Hayri-
ye’nin bu kadar büyük yardun faaliyetlerini gerçekleştirebilmesinde, fert fert bütün
Azerbaycan ve Kafkasya’nın diğer bölgelerinde yaşayan Müslüman Türklerin katkıla-
n olduğu gibi, bu bölgelerde oluşturulmuş bir çok cemiyet ve komitelerinde önemli
katkılan olmuştur. Bu cemiyet ve komitelerin bazı önemlileri hakkında bilgi vermek,
konunun daha iyi anlaşılması için oldukça gereklidir.
a) Baku M üslüm an İnäs (Kadmlar) Cem iyet-i H ayriyesi
I. Dünya Savaşı esnasında, Azerbaycan Türk kaduılan Anadolu Türk harpze-
delerine yardım hususunda boş durmamış, ellerinden gelen her türlü yardunı yapmışlar
hatta bu amaçla Bakü Müslüman İnäs Cemiyet-i Hayriyesi’ni kurmuşlardı.389
Bakü M üslüman İnäs Cemiyet-i Hayriyesi, yardım toplama günleri düzenle-
yerek bunlardan elde ettiği gelirleri Anadolu harpzedeleri yararm a kullamrken,
B akü’da A nadolu harpzedelerine yardım amacıyla yapılan cemiyetlerarası top-
lantılara devamlı olarak temsilcilerini göndermişlerdir. Mesela; 1915 yılmm Ekim
ayında Anadolu harpzedelerine yardım konusunu görüşmek üzere bir araya gelen
çeşitli M üslüm an C em iyet tem silcilerinin katıldığı toplantıya Bakü M üslüman
İnäs Cemiyeti d H anım Esadullayev’i göndererek, kendi cem iyetlerinin de bu
konudaki hassasiyetlerini göstermişlerdir.390
Inäs Cem iyet-i Hayriyesi savaştan zarar gören M üslüman harpzedelere
yardım etm ek için, bu işleri koordine etm ek üzere b ir şube oluşturmuştu. Bu
şube M üslüman harpzedeler için yardım toplam a faaliyetlerini gerçekleştiriyor-
du.39' Azerbaycan kadınlan daha ilk felakethaberleri A zerbaycan’aulaştığında
bu durum karşısm da ne kadar hassas olduklarını gösterm işlerdi. Cem iyet Bakü
şehrinde iyi bir organizasyon yaparak, her m ahallede komiteler oluşturmuş, daha
1915 Şubatmda bunlar vasıtasıyla 8 bin M anat toplayarak, Bakü Müslüman Cemi-
yet-i Hayriyesi’ne harpzedeler yaranna kullamlmak üzere teslim etmiştir.392 Yine
389 Taze Haber, 11 April/Nisan 1915, no. 19.
390 Son Haber, 30 Oktıyabır/Ekim 1915, no. 28.
391 İkdam, 20 Fevral/Şubat 1915, no. 51.
392 İkdam, 20 Fevral/Şubat 1915, no. 51; Taze Haber, 7 Fevral/Şubat 1915, no. 13; Yusuf Ali,
“ Felaket Karşısında K adm lanm ız”, Kardaş Kömeği, 11 M art 1915.
Mayıs 1915’te Bakü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi tarafmdan ilän edilen “Kar-
daş Köm eği Günü”ne, İnäs Cemiyet-i Hayriyesi büyük ilgi göstermiş, bu günde,
bu cemiyetin üyesi 150’den fazla kadın yardım toplama işine bizzat iştirak etmiş-
tir.393 Cemiyet, yaymladığı ilänlar ile Azerbaycan halkmı M üslüman harpzedelere
yardıma çağırmış, Bakü halkma seslenerek yapılacak yardım m azlığı ve değerinin
düşük olmasına bakmayarak, herkesin imkänı nisbetinde yardımlarda bulunmalan-
nı istemiş ve her türlü yardımm büyük teşekkürlerle kabul olunacağını belirterek,
Azerbaycan Türklerini yardım için teşvik etmiştir.394
D aha önce de belirtildiği gibi, Azerbaycanlı kadm lar devam h olarak Bakü
M üslüm an Cemiyet-i Hayriyesi’nin yetimevlerini ziyaret ederek, ana ve babasız
kalm ış bu çocuklara sevgi ve şevkat göstererek, onların gönüllerini almışlardır.
Aynca, Nargin’de bulunan Türk esirleri içinde ellerinden gelen yardımlan yapma-
y a çalışm ışlardır. Bakü İnäs Cemiyet-i Hayriyesi bütün yardım çalışmalarında,
B akü M üslüm an Cemiyet-i H ayriyesi’ne destek ve yardım cı olm aya sonuna
kadar devam etmiştir.
Yine, Şubat 1915’de, A nadolu harpzedeleri yararına 6 bin M anat toplayan
C em iyet, B akü’nün bütün mahallelerinde kom iteler teşkil ederek yardım ların
daha düzenli bir şekilde toplanmasıı sağlamışlardır.395
b) Kafikas M üslüm an Cem iyet-i Hayriyesi
I. D ünya Savaşı esnasm da Kafkas Cephesi’nde savaştan dolayı mağdur
düşm üş A nadolu Türk halkına yardım eden hatta Bakü M üslüm an Cemiyet-i
H ayriyesi’nden sonra bu konuda en fazla faaliyet gösteren Cemiyet, Kafkas
M üslüm an Cemiyet-i H ayriesi’dir.
Tıflis’te bulunan Müslümanlar tarafmdan kurulan cemiyet, Tiflis Müslümanlan-
nın özellikle eğitim ve hayır işleri ile ilgilenmiş, onlar için bir bölümünü kitapla donattığı
bir laraathane açmış, aynca bir de kütüphane kurmuştur.396Yine Tiflis’te Müslüman
Hanımlar Cemiyeti ile birlikte bir Müslüman kız okulu açılmasını da sağlamıştır.397
393 Basiret, 9 May/Mayıs 1915, no. 44.
394 Taze Haber, 11 Aprel/Nisan 1915, np. 19; İkdam, 20 Fevral/Şubat 1915, no. 51.
395 İkdam, 20 Fevral/Şubat 1915, no. 51.
396 Sada-yı Kajkaz, 29 İyul/Temmuz 1915, no. 68.
397 İkdam, 20 Fevral/Şubat 1915, no. 51.

1917 yılı başlannda Cemiyetin başkanlığmı İbrahim Bey Vekilov yaparken,
Cem iyet idaresini Tiflis’in önde gelen şahsiyetleri oluşturm aktaydı. B u n lar
arasında A ğa Kasım Zeynelov, Ali Asker Bey Horamoviç, Y usuf Han M eh m ed
B eyov ve N ad ir Bey Gaibov bulunmaktaydı.398
I. D ünya Savaşmm başlaması ve Türkiye’nin Rusya ile savaşa girm esinden
sonra, K afkas C ephesi’nde savaşdan dolayı zarar görerek kaçan ve akın akxn
T iflis’e gelen Anadolu harpzedeleri karşısxnda, Kafkas M üslüm an C em iyet-i
Hayriyesi idaresi, bir an önce bu felakete uğramxş Müslüman kardeşlerine yardxm
için karar alm ış ve buam açla yardım faaliyetlerine başlamıştx.
Bakü M üslüm an Cemiyet-i Hayriyesi’nin Kafkas Cephesi’nde savaşta zarar
gören M üslüm anlar için devletten yardım almasma kadar, Tiflis’e gelen Anadolu
kaçkınlarxna her türlü yardımı kendi imkanlanyla ve Tiflis ’teki Müslümanlann yaptığı
bağışlarla karşılamaya çalışan Kafkas Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi, 1915 yılının
sonlanndan itibaren Müslüman harpzedeler için yaptığı bütün faaliyetlerde B aku
M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nden her türlü yardımı almıştır.399
Kafkas M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi daha önce de belirtildiği gibi, Tiflis’te
harpzede yetim ler için öm ek bir sığmacak açm ıştır ki, bu sığınacak bu am açla
açılan K afkasya’daki ilk sığınacaktır. Gerek bina, gerek düzen ve çalışanları
açısmdan çok iyi olan bu yetim sxğınacağmda, bir çok Müslüman harpzede yetim
çocugun yanm da, bazen bakıma muhtaç ve sahipsiz kadın ve yaşlı harpzedelerin
de bakım ve bannm alan sağlanmıştır.400
Cem iyet bir yandan sığmacaktaki çocuklann ihtiyaçlannın karşılanması ve
bakımı için faaliyet gösterirken, diğer yandan Anadolu’dan savaş yüzünden evini,
yurdunu bırakıp kaçmxş ve Tiflis’te aç, çıplak bir şekilde dolaşan M üslüman
harpzedeler ile de ilgileniyor ve onlarxn ihtiyaçlarınm karşılanm ası için çeşitli
toplantılar, görüş günleri ve bağış çalışmalan yapıyordu.401 Bu amaçla Müslüman
Hanxmlar C em iyeti ile birlikte birçok çalışm a yapm ış ve elde edilen gelirler
harpzede M üslüm anlar için harcanmıştır. M esela 9 M art 1916 tarihinde, iki
598Kajkas Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi ’nin 1915 ’inci Yılda Olan Gelir Giderinin Sayısıdır, s. 1.
399Kajkas Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi 'nin 1915 'inci Yılda Olan Gelir Giderinin Sayısıdır, s. 5.
400 Azerb. Cum. YTA, F. 335, op. 1, D. 2, L. 51; Kafkas M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin
1915’inci Yılda O lan Gelir Giderinin Sayısıdır, s. 8.
401 K ajkas M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi 'nin 1915 ’inci Yılda Olan Gelir Giderinin Sayısıdır, s. 8.
cem iyetin düzenlem iş olduğu toplantı sonunda 2265 M anat para toplanmış ve
bunun büyük bölüm ü B akü M üslüm an Cemiyet-i Hayriyesi’ne Kars ve Ardahan
civarm da felakete d üşen kardeşleri yararına kullanılm ak üzere verilmiştir.402
16 M ayıs’ta ise, yine H am m lar Cemiyeti ile birlikte, Tiflis Gubematörü’nden
izin alarak vilayetin genelinde A nadolu harpzedeleri için yardxm toplam a
kampanyası yapm ışlar ve bu kam panya sonucunda elde edilen gelirin bir kısmı
Bakü M üslüm an C em iyet-i H ayriyesi’ne M üslüm a hcirpzedelere harcanm ak
üzere verilirken, b ir kısm ı da C em iy et’in harpzede yetim leri için açm ış olduğu
yetimler yurdu adına “A zer D un A lvir” bankasına yatınlarak, gerektiğinde
buradan alınarak yetim ler için kullanılmıştır.403
K a fk a s M ü s lü m a n C e m iy e t-i H a y riy e s i s a v a ş ın s o n la rın a kadar,
Anadolu’dan gelen M üslüm an harpzedelerin ilk uğrak yeri olan Tiflis’te, onlara
yardımcı olmak, ihtiyaçlarını karşılam ak, ço cuklanna sahip çıkm ak için hiç
durmadn faaliyet göstermiştir.
c) Gence M illı M üslüm an K om itesi ve G ence M üslüm an Cemiyet-i
Hayriyesi
I. D ü n y a S av aşı e sn a sın d a , savaş se b e b iy le A n a d o lu ’dan kaçarak
Azerbaycan’a gelen M üslüm an harpzedelerin yoğun olarak geldikleri yerlerden
biri de G ence Şehri idi.404 G ence’ye gelen ve çoğunluğunu yaşlı kşiler, kadın ve
çocuklann oluşturduğu bu harpzedelere burada Gence M illı Komitesi ve Gence
M üslüman Cem iyet-i H ayriyesi sahip çıkmış, onların ihtiyaçlarını karşılayarak
yardım elini uzatmıştır.405
G ence M illı K om itesi, 1905 yılından sonra oluşan yeni ortam da kurulmuş
ve bundan sonra Gence Türklerinin bütün millı işlerini bu kom ite üzerine almıştı.
I. Dünya Savaşı’ndan önce ve savaş süresince de Gence Türkleri millı davalannı
Milli K om ite’nin rehberliğinde yürütmüştür. Zaten bu tarihlerde Komite idaresinde
bulunan kişiler arasında yalnız Gence’nin değil, bütün Azerbaycan halkının tanıdığı
ve A zerbaycan’ın siyası hayatında rol oynayan şahsiyetler de bulunmaktaydı.
402Kajkas Müslüman Cemiyet-iHayriyesi 'nin 1915 'inci Yılda Olan Gelir Giderinin Sayısıdır, s. 3.
403Kajkas Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi ’nin 1915 'inci Yılda Olan Gelir Giderinin Sayısıdır, s. 3.
404 Son Haber, 15 Avgust/Ağustos 1915, no. 16.
405 Doğru Söz, 4 İyun/Haziran 1916, no. 14; A çıkSöz, 14 Dekabır/Aralık 1915, no. 61.
 Bunlardan Komitenin başkanı Nesip Yusuf Beyli “Adem-i Merkeziyet Fırkası”nm
liderliğini yaparken, A li Ekber Refı Beyli ise dürüstlüğü, adaleti ile şöhret kazan-
mış emekli bir kaymakam olup, aynı zamanda Difai Fırkası’nın da fahri reisi idi.406
Aynca Komitenin beş kişilik icra heyetinde bulunan Ahmet Cevad da A zerbay-
can’ın ünlü şairlerinden biri olup, Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin Anadolu’
ya gönderdiği yardım heyetlerinden birinde de gönüllü olarak görev yapmıştır.407
Gence Millı Komitesi, I. Dünya Savaşı esnasında, Türk-Rus Savaşının bala-
masıylabirlikte özellikle Türklerin Sankamış yenilgisinden sonra, vagonlarla Sibir-
y a ’ya sevkedilen Türk esir askerlerine oldukça büyük yardımlarda bulunmuştur.
Daha öncede detaylı olarak üzerinde durulduğu gibi, Gence Millı Komitesi, Gence
İstasyonu’nda kurmuş olduğu hastahane sayesinde, Gence’den geçen esir trenle-
rinde bulunan yaralı ve hasta Türk askerlerini burada tedavi ettirmiş ve yol
boyunca ölmüş olanlannm ise İslämı usüllere göre defnedilmesini sağlamıştır.408
Gence M illı Komitesi esir Türk askerlerine yardım faaliyetleri dışında G en-
ce’ye gelen ve aç, çıplakbir halde bulunan Anadolu Müslüman harpzedelerine de
yardım elini uzatmıştır. G ence’de Kafkas cephesinden getirilen M üslüman yetim
çocuklar için bir sığınacak yaptıran Komite, bu çocuklann bakım ve ihtiyaçlannm
giderilmesini de sağlamıştır. Komite, Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi ile birlikte
onun direktifleri doğrultusunda harpzedelere yardım faaliyetlerini yürütmüştür. Millı
Komite’ye harpzedelere yardım amacıyla devamlı olarak para ve her türlü yardımı
yapan Cemıyet-i Hayriye, Baştemsilci Sultanov vasıtasıyla Gence Millı Komitesi ’yle
devamlı bir irtibat halinde bulunuyordu. Mesela, Sultanov tarafından Gence M illı
Müslüman Kom itesi’ne gönderilen ve Kom ite’nin açmış olduğu sığınacak için
Cemiyet-i H ayriye’nin yapmış olduğu yardımı belirten bir telgraf şöyledir:409
“Gence M illı M üslüman Komitesine
“Alekber B ey R efibekov’a
“Benim tarafım dan sizin adınıza 7140 ruble para gönderilmesi için em ir
verilmiştir. Bu paranın 2100 Rublesi herbir yetime 25 Manat hesabıyla sığmacağm
406 KEYKURUN, Azerbaycan İstikläl Mücadelesinin Hatıraları, s. 23-25.
407 BAYKARA, Azerbaycan İstikläl Mücadelesi Tarihi, s. 193-194.
408 K.EYKURUN, Azerbaycan İstiklälM ücadelesinin Hatıraları, s. 29-33.
409 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 2, L. 96.
levazım atı için, 5040 M anat ise 2 ay arzında herbir yetim e 30 M anat hesabıyla
sığmacağmbakımı için gönderilmiştir.
Baş Selahiyetli Temsilci Sultanov”
Yine Millı Komite üyelerinden AIi Ekber Refibeyli’nin girişimleri sonucunda,
Gence Şehir Kom itesi, burada bulunan M üslüman kaçkm lara da yardım etmeye
başlamıştır.410
G ence’ye gelen M üslüm an harpzedelerine Millı Kom ite yanm da, Gence
M üslüm an C em iyet-i H ayriyesi de yardım elini uzatm ıştı. Kuruluş amacı
G ence’de bulunan fakirlere yardım cı olmak, durum u iyi olmayan çocukları
okutm ak, gerektiğinde yeni okullar açılması için destek olm ak olan Gence
Cem iyet-i H ayriyesi.4111. D ünya savaşı esnasında M üslüm an harpzedeler için
yardım günleri düzenlem iş ve bağış toplama gibi faaliyetlerde bulunmuştur.412
Bu am açla, 1916 yılı Ocak aymda düzenlemiş olduğu bir geceye valilikten alman
izinle G ence’de bulunan bazı Türk esir askerlerinin de katılım ı sağlanmıştır.413
Gence Cem iyet-i Hayriyesi M üslüm an harpzedelere yardım hususunda Gence
Milli Kom itesi ile uyum lu bir çalışm a göstermiştir.
d) N ecat C em iyeti
22 Ağustos 1906 tarihinde kurulan Necat Cem iyeti A zerbaycan’da, bu dö-
nemde kurulan diğer eğitim cemiyetleri gibi, Azerbaycan Türklerinin eğitim sevi-
yesini yükseltm ek am acıyla kurulm uştu. Cem ıyet’in başta gelen faaliyetleri ara-
sında anadilin ve edebiyatın geliştirilmesine çalışmak ön plända geliyordu. İlk ve
orta öğretim kurum lan açmak, M üslüm an yazarların eserlerini ve biyografılerini
yaymlamak, halk kütüphaneleri açmak, ders kitaplan yayınlamak ve gece kurslan
düzenlem ek C em iyet’in am açları arasındaydı.414 Cem iyetin B akü’da kurmuş
olduğu büyük bir Türk ve İsläm kıraathane ve kütüphanesi mevcuttu.415 Necat
410 A çıkS ö z, 1 Fevral/Şubat 1916, no. 100.
411 TALIBOVA, Kulturno-Prosvetitelskaya i Blagotvoritelnaya Deyatelnost Azerbaydjanskoy
Burjvazii, s. 136; A çıkSöz, 14 Dekabır/Aralık 1916, no. 61.
412 D oğru Söz, 4 İyun/Haziran 1916, no. 14.
413 KEYKURUN, Azerbaycan İstikläl Mücadelesinin Hatıraları, s. 33-35.
414 TALIBOVA, Kulturno-Prosvetitelskaya i Blagotvoritelnaya D eyatelnost Azerbaydjanskoy
Burjvazii, s. 126.
413 Odlu Türk, “Baküden” Türk Yurdu, cilt III, s. 30.
 Cemiyeti, 1906-1917 yıllan arasmda bu am açlar doğrultusunda büyük h iz m e tle r
yapmıştır.416 Cemiyet’in faaliyetlerini yürütmesinde Azerbaycan millı b uıjuvazisi
ve aydrn kesimin önemli yardımlan olmuş, Hacı Zeynelabidin Tagiyev, Ali M erd an
Topçubaşov, İ. Aşurbekov, M. Muhtarov, G. A kayev gibi şahsiyetler de C em iy et
yönetiminde bizzat görev almışlardı.417
Necat Cemiyeti, eğitim alanmdaki çahşmalannın yanısıra, tiyatro sahasm daki
çahşmalanyla da dikkat çekmiştir. Cemiyet’in admı taşıyan tiyatro topluluğu y erli
yabancı birçok oyunu yalnız Azerbaycan’da değil, diğer yerlerde de oynamışlardır.418
Necat Cemiyeti, Neşri M aarif Cem iyeti ile birlikte çalışm alar yapmış ve b u
iki Cemiyetin çalışm alan sonunda, 1906-1917 y ıllan arasm da, Bakü civ an n d a
otuza yakın ilkokul açmıştır. N ecat Cem iyeti bu okullar yam nda aynca işçiler
içinde akşam okullan açmıştır.419
I. Dünya Savaşı sırasmda Kafkas C ephesi’nde felakete uğrayan M üslüm an
harpzedelere yardım hususunda boş durm ayan Cem iyet, bir müddet binasm da
da ıkamet ettiği Bakü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi ile birlikte yardım faaliyetle-
rinde bulunmuştur.420 1915 yılmın O cak ayında K asım K asım ov başkanlığm da
toplanan Necat Cemiyeti idaresi, bu toplantı sonunda “N ecat” tiyatro grubunun
yapacaklan bütün faaliyetlerin gelirinin büyük b ir kısm ını K ars felaketzedeleri
yaranna kullanmayı kararlaştırmış ve bu tarihten itibaren tiyatro gösterilerinden
elde edilen gelirin büyük kısmı bu am aç için kullanılm ıştır.421 Mesela, Necat
Cemiyet İdaresinin düzenlediği “M üzikal D ram atüra Gecesi”nden.422ve “Leyla
ve Mecnun” operasından elde edilen gelirin hepsi Anadolu M üslüman harpzede-
ler için bağışlanmıştır.423 Bu faaliyetlerin dışında, yine aynı amaçla bağış toplama
faaliyetlerini de sürdürmüştür.
416 RESULZADE, Azerbaycatı Cumhuriyeti, s. 138-139.
TALIBOVA, Kulturno-Prosvetitelskaya i Blagotvoritelnaya Deyatelnost Azerbaydjanskoy
Burjvazii, s. 126.
418 RESULZADE, Azerbaycan Cumhuriyeti, s. 138.
419 RESULZADE, Azerbaycan Cumhuriyeti, s. 139.
420 Ikbal, 25 Mart 1914, no. 609.
421 Kaspi, 4-6 Yanvar/Ocak 1917.
422 Kaspi, 4-6 Yanvar/Ocak 1917.
423Basiret, 17 Yanvar/Ocak 1915, no. 36; Bakü, 18 Yanvar/Ocak 1915.
e) N eşr-i M a ä rif C em iyeti
XX. asnn başlannda B akü’da ve Azerbaycan’ın diğer şehirlerinde kurulmuş
olan eğitim cemiyetlerinin en önemlilerindenbirisidir. 1 Ağustos 1906 tarihinde,
B akü’da kunılan bu cem iyetin kurucuları arasmda Esadullah Ahm ed, Şehir
D um ası üyesi İsm ail Bey Seferaliyev, Bakü zenginlerinden Hüseyin Tagiyev,
petrolcü Hasan M ustafayev ve Zeynelabidin Tagiyev gibi B akü’nün önde gelen
şahsiyetleri bulunm aktaydı.424
Azerbaycan Türkleri arasında cehaleti ortadan kaldırmak ve eğitim seviyesini
yükseltm ek am acıy Ia kurulm uş olan Neşr-i M aärif Cem iyeti, 1905 İhtiläli ’nden
sonra sosyal yönden büyük gelişm eler gösteren Azerbaycan’da, eğitim ve neşri-
yat hususunda önemli hizmetler vermiştir. Neşr-i M aärif Cem iyeti’nin başkanlığını
Bakü M üslüm an Cemiyet-i Hayriyesi’nin de bir dönem başkanlığmı yapan, Hacı
Zeynelabidin Tagiyev yapmaktaydı.425 1907 yılında Neşr-i M aärif ve Bakü Müs-
lüm an Cem iyet-i H ayriyesi’nin birlikte çalışm alan sonucu hazırlanan K u r’an-ı
Kerim tefsiri, iki cemiyetin başkam sıfatıyla Hacı Zeynelabidin Tagiyev tarafından
İstanbul’a, Padişah’a hediye olarak gönderilmiştir.426
Azerbaycan’m birçok yerinde okullann açılması, kütüphanelerin kurulması,
Türk işçilerinin m eslekı ve m edeni bilgilerinin yükseltilm esi, m evcut okullann
ihtiyaçlannm giderilmesi, tiyatro gösterileri ve daha birçok sahada faaliyet göste-
ren Cemiyet,427öğretmen yokluğunu gidermek amacıyla, M üslüman öğretmenlere
seminerler tertip edip, öğretmen okullan için İstanbul’dan öğretm enler getirtmiş-
tir.428N eşr-i M aärif Cem iyeti özellikle köylerde ilkokulların açılmasını sağladığı
gibi, m evcud köy okullanna da maddeten ve manen destek vermişti.429Cemiyetin
bu hizmetleri gerçekleştirmesinde Azerbaycan’ın zengin ve önde gelen şahsiyetle-
ri de a k tif rol oynam ışlardır. B unlar arasında M. G. Hacinski, K. Karabekov, İ.
Aşurbekov, M. M uhtarov, A. Ağayev, M usaNakiyev, A. İ. Caferov sayılabilir.430
424 TALIBOVA, Kultumo-Prosvetitelskaya i Blagotvoritelnaya Deyatelnost Azerbaydjanskoy
Burjvazii, s. 119.
425 TALIBOVA, Kulturno-Prosvetitelskaya i Blagotvoritelnaya Deyatelnost Azerbaydjanskoy
Burjvazii, s. 120.
426 BOA, Y ıldız Sadäret Husüsı M a’ruzatı, Nr. 514/24.
427 RESULZADE, Azerbaycan Cumhuriyeti, s. 139.
428 TALIBOVA, Kulturno-Prosvetitelskaya i Blagotvoritelnaya Deyateinost Azerbaydjanskoy
Burjvazii, s. 121.
429 Odlu Türk, “Bakü’den”, Türk Yurdu, cilt III, s. 30.
430 TALIBOVA, Kulturno-Prosvetitelskaya i Blagotvoritelnaya D eyatelnost Azerbaydjanskoy
Burjvazii, s. 120.
 1909 yılmda Kars ’ta vilayetin resmı izni ve İbrahim Cihangiroğlu’nun yardım -
lanyla bir şubesini açan Neşr-i M aärif Cem iyeti yine aym tarihlerde E rivan,
Nahçıvan, O ltu ve Iğ d ır’da da şubelerini açmıştır.431
1914 yılında Cemiyet-i Hayriye Binası “İsmäiliye” de faaliyetlerini sürdüren
Cemiyet, I. Dünya Savaşı yıllannda K afkas C ephesi’nde savaştan zarar gören
Müslüman kardeşlerine yardım am acıyla çeşitli faaliyetlerde bulunmuştur. B akü
ve Azerbaycan’ın diğer illerinde bulunan Anadolu’dan gelen harpzedeler yaranna
çeşitli faaliyetler düzenlemiş, özellikle Anadolu’dan getirilen Müslüman çocukların
eğitim ve öğretimleri için büyük çaba harcam ıştır.432
0 Safa Cemiyeti
“Safa” Eğitim Cemiyeti, 12 Aralık 1910yılm da, B akü’dakuruldu. Kuruluş
amacı, başta B akü’da olm ak üzere, bütün A zerbaycan’da medreseler, okullar
açmak, kütüphaneler kurmak, ders kitaplan yayınlam ak eğitim kurslan düzenle-
mek suretiyle Türk halkm ın eğitim seviyesini yükseltmektir.433 Bunlarm yanmda
Cemiyet yetim ve kim sesiz çocukların eğitim ve öğretim leri içinde çalışm alar
yapıyordu.434 Safa C em iyeti’nin bu eğitim faaliyetleri yanm da “Safa” adıyla
anılan bir de tiyatro topluluğu bulunm aktaydı.435 Bir süre Cemiyet-i Hayriye
binası “İsmäiliye”de faaliyet gösteren Cem iyet daha sonra kendi binasmda çalış-
m alannı sürdürmüştür.436
I. Dünya Savaşı esnasmda Azerbaycan’da Anadolu harpzedelerine başlatılan
yardım faaliyetleri sırasmda Safa Cemiyeti de bu amaçla, özellikle Bakü Müslüman
Cemiyet-i Hayriyesi ile birlikte oldukça fayalı çalışmalar yapmıştır.437Tiyatro toplulu-
ğunun gösterilerinden elde edilen gelirin büyük bir kısmını Kafkas Cephesi’ndeki
savaşlarda zarar gören Türk kardeşleri yaranna kullanan Cemiyet438harpzede Türk-
lere yardım amacıyla çeşitli toplantılar düzenlemiştir. Mesela 1915 yılında, Mevlid
431 Cihangiroğlu İbrahim B ey’in Haltercümesi, s. 24; DAYI, Elviye-i Seläse (Kars, Ardahan,
Batum) 'deM illi Teşkilatlanma, s. 21.
432 Açık Söz, 5 Oktiyabır/Ekim 1915, no. 3.
TALIBOVA, Kulturno-Prosvetitelskaya i Blagotvoritelnaya Deyatelnost Azerbaydjanskoy
Burjvazii, s. 128.
434 Odlu Türk, “B akü’den” Türk Yurdu, cilt III, s. 30.
435 RESULZADE, Azerbaycan Cumhuriyeti, s. 139.
456Açık Söz, 29 Dikabır/Aralık 1915, no. 72; İkbal, 22 Yanvar/Ocak 1914, no. 559.
437 Sada-yı Kafkaz, 26 Yanvar/Ocak 1916, no. 20.
438 Bakü, 18 Yanvar/Ocak 1915.
Kandili dolayısıyla düzenlemiş olduğu bir toplantı sonunda, Bakü’da bulunan harpzede
yetim çocuklar için yem ek verirken, burada toplanan 1772 M anat 25 Kapik para da
yine bu çocuklann ihtiyaçlan için harcanmıştır.439Yine aynı amaçla sinema günleri
de düzenleyen Safa Cemiyeti, bu günlerde elde ettiği gelirleri ve yapılan bağışlan
Cemiyet-i Hayriye aracılığıyla Anadolu harpzedeleri yaranna kullanılmasım sağlamış-
tır.440Safa Cemiyeti 1915 yılının başlannda, savaş bölgelerinden gelecek Müslüman
yetim çocuklar için biryetimevi açm ak istemiş, fakat bu istek Bakü Müslüman
Cemiyet-i Hayriyesi tarafindan kabul edilmemiştir. Bunun yam sıra, Cemiyet-i Hayriye
yeni sığmacakyaptırmaya başladığında, himayesindebulımdurduğubir kısım Müslü-
man yetim çocuğu geçici olarak Safa Cemiyeti binasına yerleştirmek için müsaade
istemiş, bu istek Safa Cemiyeti tarafmdan kabul edilmiştir. Safa Cemiyeti bunun
üzerine okul binasının bir bölümünü boşaltarak harpzede Müslüman yetim çocuklann
yerleştirilmesi için Cemiyet-i H ayriye’ye tahsis etmiştir.441
Safa Cemiyeti, 1917 yılı sonlanna kadar Anadolu’dan gelen Müslüman harp-
zedelere, özellikle de yetim çocuklar yaranna oldukça faydalı hizm etler yapmaya
devam etmiştir.
h) Erivan M üslüman C em iyet-i H ayriyesi
Bu cemiyetin kurulm a amacı B akü M üslüm an Cem iyet-i H ayriyesi’nin ilk
kurulmasındaki amacıyla aynıdır. Yani M üslüman halktan zor durum da olanlara
yardım etm ek, sahipsiz yetim çocuklarm bakım ım üstlenm ek, okullar açmak ve
Müslümanlarm çeşitli ihtiyaçlannı karşılam ak amacıyla kurulmuştur.442
1913 yılında kurulan Erivan Cem iyet-i Hayriyesi443 başkanhğına Ağa Mirza
Han Aliyev, yardımcılığma da M irza Cabbar M ehmedov getirilmiştir.444 Bu cemi-
yet hüküm etten resmı izin alarak açılmasından sonra, ilk olarak halkın aydmlatıl-
ması am acıyla bir kıraathane açm ıştır. Burayı çeşitli kitap, gazete ve dergilerle
donatan Cemiyet, Bakü ve M oskova’da çıkan gazete ve dergilerinde bu kıraatha-
neye getirilm esini sağlamıştır.445
439 A çıkSöz, 7 Yanvar/Ocak 1916, no. 79.
440 TALIBOVA, Kulturno-Prosvetitelskaya i Blagotvoritelnaya Deyatelnost Azerbaydjanskoy
Burjvazii, s. 184.
441 Son Haber, 15 Avgust/Ağustos 1915, no. 16.
442 İkdam, 22 Dekabır/Aralık 1914, no. 2.
443 İkdam, 22 Dekabır/Aralık 1914, no. 2.
444 Sada-yı Kafkaz, 13 Yanvar/Ocak 1916, No. 9.
445A çıkSöz, 4 Fevral/Şubat 1916, no. 102.
 Fakir çocuklar için millı mektepler, düşkünler evi ve darüleytam açmak gibi
çeşitli faaliyetlerde de bulunan Erivan Cemiyet-i Hayriyesi,4461. Dünya Savaşı’nm
başlamasmdan sonra, Rus ilerleyişi sırasmda işgal edilen yerlerden ve savaş alanlarm-
dan kaçarak bu bölgeye gelen binlerce Müslüman kaçkmın yardımma koşmuştur.447
Türkiye topraklanndan kaçıp gelen Müslüman harpzedeleri teker teker kayd-
edip, sayılannı tesbit eden448ve onlann iyi şartlarda bakım lannm sağlanması için
Bakü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi ile birlikte çalışan Cemiyet, bu M üslüm an
h arp zed elere y ardım am acıyla Rus hüküm et m ak am ların d an izin a la ra k
faaliyetlerde bulunm uş ve “Kardaş K öm eği” günleri tertip etmiştir.449
Yukanda verilen cemiyetlerden başka Anadolu harpzedelerine yardım faaliyet-
lerine katılan bir çok cemiyet ve yerel komiteler bulunmaktadır. Bunlar arasmda
Şamahı Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi,450Muhtaçlara Kömek Cemiyeti45' de sayıla-
ı bilir. Bunun yanı sıra Kafkasya’nın dışmdan, mesela Petrograd’tan çeşitli şahıs ve
cemiyetlerin bu amaçla gönderdikleri maddi yardımlar vardır. Aynca, Kafkasya’da
bulunan İngiliz Yardım Cemiyeti tarafından özellike Çoruh Su ve çevresindeki Müslü-
man mağdurlar için kullamlmak üzere Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’ne 7500
ruble bağışta bulunulmuştur.452Hindistan Hilal-i Ahmeri de, 25000 ruble harpzedeler
için kullaxnlmak üzere Cemiyet-i Hayriye’ye göndermiştir.453
446 İkdam, 22 Dekabır/Aralık 1914, no. 2; A çıkSöz, 4 FevraL/Şubat 1916, no. 102.
447A çıkSöz, 25 Noyabır/Kasım 1915, no. 44.
448 A çıkSöz, 30 Dekabır/Aralık 1915, no. 73.
449 Baba-yı Emir, 18 M ayıs 1916, no. 19.
450 “Şamahı M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi” harpzede M üslümanlara yardım etmek için bir
şube oluşturulmuş e bu şubenin başkanhğma da Hacı Mirza Hasanoğlu A liyev’i getirmişti
(A çıkSöz, 7 Dekabır/Aralık 1915, no. 5 5 .)
451 “M uhtaçlara Kömek Cemiyeti” özellikle Nargin A dası’nda bulunan Türk asken esirlerine
yardım etmek için önemli çahşmalar yapmıştır. B u cemiyet hakkında, Türk esirlerine yapılan
kardeş yardım lan anlatılırkenbilgi verilmiştir. Bkz.: s. 201-204.
452 Doğru Söz, 23 Iyul/Temmuz 1916, no. 20; Sultanov, “Bakü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi
H arpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”, s. 47.
453 Sultanov, “Bakü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”,
s. 47.
II I. B Ö L Ü M
I. DÜNYA SAVAŞINDA RUS İŞ G A L İN D E K İ B Ö L G E L E R D E
M ÜSLÜMAN-TÜRK A H A L İY E A Z E R B A Y C A N T Ü R K L E R İN İN
“K ARDA Ş K Ö M E Ğ İ (Y A R D IM I)” V E
BAKÜ M Ü SLÜ M A N C E M İY E T -İ H A Y R İY E S İ
İkinci bölümde üzerinde durulduğu gibi, Birinci D ünya Savaşı ’nda K afkas
Cephesi’ndeki Osmanlı-Rus savaşlannda, savaş bölgesinde bulunan yüz binlerce
Müslüman-Türkbüyük felaket ve katliam lara uğram ış, kaçkın düşm üş, binlerce
çocuk sahipsiz kalmıştır. Özellikle Osmanlı O rdusunun Sarıkam ış’ta uğradığı
büyük mağlubiyetten sonra, A nadolu’nun doğusunda ve K aradeniz sahilinde
bulunan birçok şehir ve kasaba birer birer Çarlık R usyası’nın esareti altına girmiş-
tir. Daha öncede belirtildiği üzere, Rus işgaline düşen bu bölgelerde ve savaşm
geçtiği yerlerde gerek Ruslarm ve gerekse Erm eni ve R um çetelerinin silahsız
ve müdafaasız Türk ahaliye karşı büyük katliam ları olm uş, binlerce insan bu
katliamlarda ölürken, binlercesi de açlık ve soğuğa m ahkum edilmiştir. Bu durum
Azerbaycan’da haber alınm ca, Azerbaycan Türkleri arasm da büyük üzüntü ve
heyecan meydana getirmiş ve savaş bölgesinde felakete uğrayan öz kardeşlerine
kardeşlik elini uzatmak, onlarm acılarını azaltm ak ve göz yaşlarını silm ek için
“Kardaş Kömeği” şianyla B akü M üslüm an C em iyet-i H ayriyesi’nin öncülüğü
ve vasıtasıyla yardım çahşm alan başlatılmıştır.
Çalışmanm ikinci bölümünde Azerbaycan Türklerinin bu amaçla Azerbaycan
ve bütün Kafkasya’da yaptıklan faaliyetler üzerinde durulmuş, Azerbaycan Türk-
lerinin Kafkasya’ya göçen M üslüm an kaçkınlara, savaş bölgelerinden toplanan
M üslüman yetim çocuklara ve R usya’ya esir düşen T ürk askerlerine yaptığı
yardım çalışmalanna değinilerek, “Kardaş Kömeği” şianyla Azerbaycan ve bütün
Kafkasya Türklerinin yaptıkları, maddı ve m anevı yardım lardan söz edilmiştir.
Bu bölümde ise savaş bölgelerinde ve Rus işgaline uğrayan Türk şehir ve kasaba-
lannda, Azerbaycan Türklerinin Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin vasıta-
 1- Rus Ç arhk İdaresinde Kars ve Azerbaycan Türkleri
sıyla, M üslüman-Türk ahaliye yaptığı maddı ve manevı yardımlar üzerinde durula-
cak, Cemiyet-i Hayriye’nin Birinci Dünya Savaşı sonuna kadar Rus işgali altındaki
K ars’m Çarlık idaresine geçişiyle A navatan’a olan bağlantısı hemen hemen
bu bölgelerdeki faaliyetlerinden bahsedilecektir.
kesilmiş gibiydi. 8 Şubat 1879 yılında imzalanan İstanbul Andlaşm ası’yla üç yıl
içinde sınırın ö tesin ejeçm ey en yerli ahali Rus uyruğu sayılıyordu ki, bu süre
A - K ars ve Çevresinde Yapılan Yardım Faaliyetleri
içinde; Ruslar tarafmdan Ermeni, Rum, Nasturi gibi yerli Hristiyanlar ile Yezidiler,
Rus kolonileri getirilip Kars ve köylerine yerleştirilmişlerdi. Ruslar, böylece İsken-
D oğu ile batı arasmdaki önemli geçit bölgesi olan Kars ve onun binlerce
dernn ve Basra K örfezi’ne inmek için üstler edindikleri K ars’ta, Türkiye ile
yıllık yerli halkı Türkler, bütün tarih boyunca öz yurtlanna yapxlan akınlardan çok
Azerbaycan arasm da yabancılardan birlik kurm ayı ve kendilerine sadık bir halk
zorluk çekm işler ve çok can kaybetmişlerdir. Kars, 1807-1917 arasm da geçen
topluluğuna dayanmayı gözetiyorlardı.3
110 yıl içinde beş Türk-Rus savaşma sahne olmuş, Ruslann üç işgalini, üç katliam
ile iki yıkım ve yakımmı görmüştür.
Bu şekilde K ars ve çevresinde Türkler, hem azınlık durum una getirilecek,
hem de Azerbaycan Türkleriyle de ilişkileri kesilerek m illi bilinçlenm eden ve
1877-78 Osm anlı-Rus Savaşı sonunda, 3 M art 1878 tarihinde imzalanan
uyanıklıktan yoksun bırakılacaktı.
Ayestefanos A ntlaşm ası ve daha sonra 13 Temmuz 1878’de, im zalanan Berlin
Antlaşması’yla savaş tazminaü olarak, Kars, Ardahan, Erzurum ’un Oltu, Şenkaya
Rusya gerçekten de bu andlaşm a sonucunda eline geçen bütün bölgelerde
ve Olur, Artvin m erkez ve Borçka ilçeleri de dahil olmak üzere Çarlık Rusyası ’na
M üslüm an halkı uyuşturm a sistemi uygulamıştır. Şöyle ki, Rus H üküm eti yerli
bırakılmıştır.1Kars Sancağı Çarlık Rusya yönetimine geçince, Zakafkasya Genel
Türklerden bazı m em urlan o zamanki yetkileriyle iş başına getirirken, Türklerden
Valiliğine b ir “O blast (Vilayet)” olarak katılmıştır.2
Ruslar aleyhine herhangi bir hareket yapabilecek birçok kişiyi Sibirya’ya sürmüş-
tü. Yine Türklerden hiç denecek kadar az vergi alm ak suretiyle, halkı sözde
Bu anlaşm ayla Kars ve çevresinde yöre halkınm kırk yıllık kara günler
rahat yaşattıklan görüntüsüyle, çahşmanın, daha doğrusu hayatın, em ek vermenin
dediği Ç arlık yönetiminde geçen dönem başlıyordu. İşte Azerbaycan Türklerinin,
ne dem ek olduğunu anlayam az bir dereceye getirm işlerdi.4
K ars’taki T ürk kardeşlerine ilgi ve destekleri de bu zamanda başlamıştı. Bunun
için Azerbaycan Türklerinin Bakü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi vasıtasıyla I.
Rus H üküm eti bölge Türklerini gerek T ürkiye’ye yakın bulunm alarından,
Dünya S avaşı’nda, bölgede yapmış oldukları yardım faaliyetlerine geçmeden
gerekse henüz Ruslara karşı uyanık olduklanndan dolayı askere almamış, bunun
önce, K ars’m Rus idaresine geçmesinden sonra, I. Dünya Savaşı’na kadar geçen
sonucunda da Türklerin kabiliyeti azalmış yeni silahlan kullanamaz, hatta bunlara
dönemde A zerbaycan’la olan ilişkiler ve Azerbaycanh Türklerin, K ars’taki Türk
yaklaşamamak gibi acıklı bir duruma düşmüşlerdi. Bu sistem Türkler için uygula-
kardeşlerine destek ve ilgileri hakkmda bilgi vermek gerekmektedir.
nırken Ermeni ahalinin açıkça silah taşımasına, kendi başına eğitimli ve silahlı
birer Türk düşm anı olarak yetişm elerine göz yum ulm uştu.5
1 M. Fahrettin K IRZIO Ğ LU , “A nadolu’da İlk Türk Cumhuriyeti: Cenub-i Garbı Kafkas
Cumhuriyeti (Kars-Milli Şüra Hükümeti)” , TürkKültürü, sayı 72 (Ekim 1966), sayı 948-949.
2 İlber ORTAYLI, “Çarlık Rusyası Yönetiminde Kars”, Tarih Enstitüsü Dergisi, sayı IX, (1978), Rus idaresi, bölgedeki Müslüman-Türk çocuklannı bilgisiz ve uyuşuk bir halde
s. 344-345. bırakmak için de okutma ve aydmlatma yolunda olumlu hiçbir iş yapmamış, hatta
27 A rahk 1878 tarihinde Kafkasya Genel Valiliği, Kars vilayetinin oluşturulması hakkında
birproje hazırlamış ve 1881 ’de bu projede bazı değişiklikler yapılarak “Kars Oblastı (Viläyeti)”
idari bölgesi oluşturulmuştur. Buna göre, “Kars Oblastı”na Kars, Ardahan, Kağızman ve Oltu
“Okrug (kaza)”lan ve bunların 14 alt birimleri olan “Uçastok (kasaba)” ve 148 köy dahil
3 Fahrettin KIRZIOĞLU, Kars Tarihi, cilt I, İstanbul, 1953, s. 553.
edilm iştir. (İzvestiya K avkazskogo O tdela İm peratorskogo R uskogo Geograjıçeskogo
4 M UGAN, “Çarlığın Türkleri U yuştunna İşi (Babamın Anlattıklarından)”, Doğuş, sayı 9 (50),
Obşestva, T. VII, M oskova, 1881, s. 175-176). Kars bölgesinin Çarlık Rusya’nın idaresine
(Şubat 1940), s. 31-32.
geçişi ve burada oluşturulan idari yönetim hakkında bkz.: A. M. PAGOSYAN, Karskaya
5 M U G A N , “Çarlığın Türkleri Uyuşturma İşi”, s. 31-32.
Oblast v Sostave Rossii, Yerevan, 1983, s. 62-76.
 şiddetli sansür ve pek sıkı kontrollerle Türklerin millı kültürden geri kalmalanna ve
böylece aralarındaki birlik, duygu ve düşüncesinin ortadan kalkmasma çalışmıştır.6
Türkiye’den her türlü kitap, gazete, resim getirtilmesinin, aydın ve okumuş
kişilerin bölgeye gelm esinin yasak edildiği bu dönemde, kardeş Azerbaycan ve
K ın m ’dan gelen gazete ve kitaplar Karslılarm gözünü açmış, başta M olla Nas-
redditı ve Tercüman gazeteleri, her türlü mezhep ve tarikat aynlıklanndan istifade
ile düşm anın ortaya çıkanp faydalandığı geçimsizlik ve anlaşm azhklan silmiş,
her T ürk’e birbirinin kardeşi olduğunu duyurmuştu.7
Bakü, Tiflis ve K ın m ’dan getirilen gazeteleri okuyarak aydınlanan halk hem
R uslann yaptığı kıyıcılık, her türlü hakaret ve haksızlıklann farkına varmış, hem
de yanıbaşlarında günden güne silahlanıp, komitelerle kuvvetlenen Ermenilere
karşı ezilm em ek için birlik duygusu ve uyanıkhk göstermeye ve gizli cemiyetler
kurm ak için teşebbüslerde bulunmaya başlam ışlardı. Bu arada A zerbaycan’a
gidebilen Karslı Türkler de buralarda Azerbaycanlı milliyetçi kişilerle görüşerek
onlarla irtibat kurm uşlardı.8
Bundan sonra Türk nüfusu arasında içtimai teşkilätlanm a gittikçe artmış,
özellikle 1905 İhtiläli’nin getirdiği serbestlik ortamında, Azerbaycan’da görülen
sosyal ve kültürel hayattaki gelişmeler, millı bilinçlenme yolundaki fıkirler Kars
ve çevresinde de etkisini oldukça hissettirmiştir.9
Azerbaycan’da 1905 yılında kurulan “Difai” teşkilätının bir kolu, Azerbaycanlı
milliyetçilerin yardım lanyla, 1906 yılında, Kars’ta da açılmıştı. K ars’m en aydın
ve ileri gelenlerinden olup, K ars’ta kalm ayı başarabilenlerin iştiraki ile kurulan
D ifai’nin10K ars’taki am acı Ermeni komitecilerine karşı koymak, halkı bu yolda
hazırlayıp Ermenilerin verebilecekleri zararlardan korumak için hükümet işlerinde
Türklerin hukukunu savunm aktı.11
6 MUGAN, “Çarlığın Türkleri Uyuşturma İşi”, s. 32.
7 Fahrettin KIRZIOĞLU, Kars, CHP Halkevleri Bürosu Yayxnlarından, İstanbul, 1943, s. 28.
8 KIRZIOĞLU, Kars, s. 28-29.
9 KIRZIOĞLU, Kars Tarihi I, s. 553.
10“D ifai’nin Kars şubesinde ilin aydınlanndan Cihangiroğlu İbrahim, Hasan Bey kardeşler, Settar
Bey, Hacı Ağa, Orenburglu Avukat Mamiloğlu Tevhiddin, Fahreddin Bey gibi birçok kişi
çahşarak hizm et verm işlerdir (KIRZIOĞLU, Kars, s. 29).
11 KIRZIOĞLU, Kars, s. 29. K ars’taki Difai teşkilätı, Erzurum’un Pasinler ilçesinde kurulan ve
Türk gönüllülerinden oluşan “Canbezar” teşkilätı ile de irtibat kurmuş ve ittifak içinde çalışmıştır.
(KIRZIOĞLU, “Karslı Kahramanlar”, Kars Eli, s. 22, (Mayıs 1966), s. 13).
B ir ara yeniden A zerbaycan’dan gazete ve kitapların K ars’a getirilm esi
yasaklanmış, kontroller sıkılaştınlmışsa da, bu çok uzun sürmemiş, yeniden Azer-
baycan, K ınm ve başka yerlerden kitap ve gazeteler Karshlar tarafmdan okunma-
ya başlandığı gibi, Bayram nam azlannda C am i’de Türkiye Şehbenderi’ni görme
im känm a kavuşarak, anavatandan haber alm aya da başlam ışlardı.12
1909 yılına gelindiğinde m erkezi B akü’da bulunan Neşr-i M aärif Cem iyeti’
nin bir şubesi de A zerbaycanlılarm desteğiyle ve vilayetin resmı m üsaadesiyle
K ars’ta açıldı.13 A m acı okullar açmak, kütüphaneler kurm ak ve çeşitli sosyal
faaliyetler düzenlem ek olan bu Cem iyetin,14 Kars Şubesi de, Türk m ahalle ve
köylerinde yanıbaşlanndaki Erm eni ve R uslannkine göre % 1 ’i bile aşm ayan
okur-yazar sayısm ı çoğaltm ak, cedit m ektepleri ve eski m edreseleri açm ak için
çaba gösterm iştir.15
1. Dünya Savaşı başlangıcına kadar, Azerbaycan Türklerinin K ars’taki Türk-
lerle irtibatı hiç kesilm em iş, Rus idaresinin baskı ve kontrolüne rağm en kültürel
yönden ve teşkilätlanm a açısm dan desteklerini devam ettirmişlerdir.
Rus işgali altında oluşan bu ortam ve yakın ilişkiler, 1914 yılında Kafkas
Cephesi savaşlarında Kars ve çevresindeki Türklerin katliam ve felaketlere
uğramasının A zerbaycan’da çok fazla tesir ve infial yaratm asm da önem li etken
olmuştur. Ve ilk yardım çalışm aları da Kars ve çevresinde başlatılmıştır.
2. I. D ünya Savaşı E snasm da K ars B ölgesi T ürklerinin Felakete
Uğraması Karşısında Azerbaycan Türklerinin Başlattığı Yardım Faaliyetleri
I. D ünya Savaşı’nda Kafkas Cephesi’nde Osmanlı-Rus savaşınm başlam a-
sıyla, K ars bölgesinde yaşayan Türkler için felaketlerde başlamıştır. D aha önce
ikinci bölüm de üzerinde durulduğu gibi,16Kars ve çevresinde bu savaşlar esnasın-
da Türkler, R uslann ve Ermeni çetelerinin saldın, tecavüz ve katliam lanna maruz
kalm ışlar ve pek çok Karslı Türk, bu saldınlarda hayatlannı kaybederken, pek
çoğu da evlerini, yurtlannı terkederek, K afkasya’nın içlerine doğru kaçmışlardı.
12 KIRZIOĞLU, Kars Tarihi, I, s. 553.
13 KIRZIOĞLU, Kars, s. 29.
14 RESULZADE, Azerbaycan Cumhuriyeti, s. 139.
15 K IRZIOĞLU, Kars, s. 29.
16Bkz.: II. Bölüm, s. 85-91.
Kaçkınlann önemli bir kısmı Erivan bölgesinde yığılırken, Tiflis, Gence ve Bakü
gibi, büyük şehirlere ulaşm ayı başaranlar da olmuştu. Kars bölgesinde Türk
ahaliye karşı haksızlık ve katliamlar o kadar artmıştır ki, Kars Gubem atörü Pod-
gorski dahı buna daha fazla dayanamamış, bir emimäme yayınlayarak, Hristiyan-
lann, M üslüm anlara karşı yaptıklan saldınlann durdurulmasını istemiştir.17
Önceki konularda detaylı olarak ele alındığı üzere,18 1914 yılı sonlarmda
Kars bölgesinde kaçkın M üslümanlar A zerbaycan’a gelm eye başlarken, 1915
yılı başlanndan itibaren Kars ve çevresinde M üslüman halkın m aruz kaldığı fela-
ketler A zerbaycan Türk basını tarafmdan, Azerbaycan halkına duyurulm aya da
başlamıştı. Kars ve çevresinde Türk ahaliye karşı yapılan bu haksızlık ve katliam-
lar A zerbaycan Türklerini büyük üzüntüye salmış ve onlar arasm da heyecan ve
infiallere sebep olm uştu. Bunun üzerine bir taraflan Rus m em urlar ve Ermeni
çeteler tarafından Türklere karşı yapılan bu saldırı ve katliamların durdurulması
için girişim lerde bulunulmuş, diğer taraftan ise gerek Kars bölgesinden kaçan
ahaliye, gerekse bölgede kalan ahaliye yardım çalışmalan başlatılmıştır. Özellikle
Azerbaycan Türk basını, Azerbaycan halkına Kars Müslümanlannın maruz kaldığı
felaketler hakkında günü gününe haberler vererek, onlan bu kardeşleri için yardım
yapmaya davet ve teşvik etmiştir. İkdam, Basiret ve İkbal gazetelerinde “Kars
felaketzedelerine muavenet ediniz” başlığı alünda yardım yapanlann listeleri verilmeye
başlanmış, Azerbaycan kamuoyunun harekete geçmesi sağlanmaya çalışılmıştır.
a) Bakü M üslünıan Cemiyet-i Hayriyesi Temsilcilerinin K ars’a Gelişi
ve İlk Yardımlar
Kars ve çevresinde Türk ahalinin başına gelen felaketler karşısında yardım
çalışmalan başlatan Azerbaycan Türkleri, daha öncede belirtildiği gibi, Rus Hükü-
meti Devlet Duması ve Kafkasya Genel Valiliği nezdinde girişimlerde bulunarak
Kars ve çevresinde m ağdur duruma düşmüş kardeşlerine yardım yapabilmek
için resmı izin almayı başarmışlardı. Bunun üzerine, Kafkasya’nın her tarafmda
yardım toplam a faaliyetleri başlatılmış ve bir heyet oluşturularak, hazırlanan iki
vagon çay, şeker, un ve giyim eşyalanndan oluşan yardımı dağıtmak ve bölgedeki
durum hakkında gözlem ler yapmak üzere K ars’a gönderilmiştir. Ağa Bala Kuli-
yev başkanlığındaki bu heyet, Kars, Sankam ış ve diğer çevre yerleri dolaşıp, bu
ilkyardım lan dağıttıktan sonra, Azerbaycan’a dönerek, bölgedeki tesbitleri hakkrn-
17 İkdam, 20 Yanvar/Ocak 1915, no. 24.
18 Bkz.: II. Bölüm , s. 91-99.
da B akü M üslüm an Cem iyet-i H ayriyesi’ne rapor vermiştir. Bu raporda; Kars
ve çevresindeki Müslüman ahalinin çok zor durumda olduğu belirtilmiş ve eğer bir
an önce acil yardım yapılmaz ise, ahalinin açlıktan ve soğuktan kınlacaklan bildirilmiştir.
Bu rapor üzerine çalışm alarm ı hızlandıran Cemiyet-i Hayriye, 16 M art
1915 ’te Dr. Hüsrev Bey Sultänov başkanhğmda kalabalık bir heyet oluşturularak,
Kars bölgesine yardrnı çalışm alanm yürütmek ve bu iş için teşkilätlanma yapmak
ü z e re g ö n d e rm ıştır^
Dr. Sultanov başkanlığındaki Cemiyet-i Hayriye heyeti Kars’a geldiğinde,20
bölgedeki Türk ahalinin durumu gerçekten de çok kötü idi. Türk ahali Rus ve Ermeni-
lerin saldm ve baskılan altmda, onlann her isteklerine boyun eğiyordu. Ellerinden
tahıl, hayvan ne varsa alınmış ve buna da kanaat edilmeyerek Müslüman ahalinin
namus ve canına da el uzatılıyordu. Türk ahalinin kendi dertlerini anlatmaya cesaretleri
kalmadığı gibi, anlatsalar da dinleyecekkimseyi bulamıyorlardı.21
Zaten K ars’taki Türk ailelerinin büyük bir kısmı Rus O rdusu’ndaki Kazan
Türklerinden olan askerlerin tavsiyesiyle, Osmanlı-Rus savaşınm başlamasından
hem en sonra, eşya ve hayvanlanndan götürebildiklerini yanlanna alarak köylerde-
ki akraba ve yakınlanna taşınmışlardı. K ars’ta bulunanlar da Ermeni ve Ruslann
saldınlan ve tecavüzlerinden dolayı evlerinden çıkmamaya gayret gösteriyorlardı.
Nüfusun büyük kısmmı kadm ve çocuklar oluşturmaktaydı. Erkeklerin çoğunluğu
Ruslar tarafmdan toplatıhp, yollarda çahştınldığından erkek nüfiıs çok az kalmıştı.22
19Harpzede Müslümanlara yardım için resmı izin almması ve bu heyetler hakkında Ikinci bölümde
detaylı bilgi verilmiştir. Bkz.: II. Bölüm, s. 99-106.
20 Fahrettin Erdoğan hatıralannda, bu tarihlerde Kars’tan yazılan bir mektuba dayanarak, Cemiyet-i
Hayriye temsilcilerinin K ars’a gelişleri hakkında şunlan yazmaktadır:
“Türk ordusu çıktıktan sonra Erm eni ve Rusların yaptıkları fenalıkları Bakü Cemiyet-i
H ayriyesi’ne bildiriyorlar. (Yusuf Bey Caferov) Moskova’ya giderek Ç ar’a bu vaziyeti şikäyet
ediyor. Şikäyet şu şekildedir: “Iki devlet harbediyor. Tebanın ne günahı var. Rum ve Ermeniler
kadın ve çocukları im ha ediyorlar, sahipsiz kadmlara, aç ve çıplaklara cemiyetimiz yardım
edecektir. Müsaade buyurmamzı rica ederiz” diyor. Derhal Çar emir veriyor.
“B u fenalığm önüne geçilmesi ve Türklere Bakü Cemiyeti’nin yardım etmesi serbesttir” diyor.
D erhal Doktor (Sultanof Hüsrev Bey) elli yardımcısı Türk ekibi ile Kars’a gelip oturuyor. ”
(ERDOĞAN, Türk Ellerinde Hatıralarım, s. 87).
21 Sultanov, “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”,
s. 44-45.
22 K IRZIOĞLU, Edebiyatımızda Kars, s. 110.

Özellikle K ars’m çevresinde bulunan kasaba ve köylerde durum daha acıklı
idi. Cem iyet tem silcileri Kars çevresinde dolaştıklan pek çok köyde tek bir kişi
dahi bulam am ışlardı.23 Cemiyet-i H ayriye’nin bu ilk yardım heyetinde bulunan
ve Bakü ve K ars arasm da R uslann çıkardıkları engellere bakm ayarak mekik
dokuyup, yardım işlerinde çalışan Azerbaycan’ın ünlü şairlerinden Ahmet Cevat,
kardeş halkın böyle bedbaht bir gününde K ars’ta karşılaştığı yürek parçalayıcı
m anzarayı “N e G ördüm se” şiirinde şöyle dile getirm işti:24
“A rm ağanım yaslı nağm e
Bir kuş oldum, çıktım yola
Gittim, gördüm dost ilinde
Ne bir ses var, ne b ir leyla
Sordum garip m inareden
Akşam oldu ezan hani
Baykuş konm uş minberlere
Diyen hani? D uyan hani?
Vicdan b ana em rederki
Böyle günde bayram etme
K u r’än b ana yol gösterir
Yoksullan m eyus etm e.”
Dr. Sultanov başkanlığmdaki Cemiyet-i Hayriye Heyeti Kars ’a gelir gelmez
hem en çahşm alara başlam ış ve K ars’ı kendilerine m erkez seçerek teşkilätını
burada kurm uştu. Bundan sonra bütün bölge, kabaca ahaliden alınan bilgilere
dayanılarak harita üzerinde “uçastok (küçük bölgelere)”lara taksim edildi. Böyle-
ce belirlenen her bölgeye, büyüklüğüne göre, Cem iyet’in yardım heyetinde bulu-
nan tem silcilerden bir veya ikisi, yiyecek, giyecek ve halkın ihtiyacı olan diğer
erzaklarla bilrlikte gönderildi. Bunun yanı sıra ilk etapta halkın gerekli ihtiyaçlannı
karşılam ası içinde, her kasaba ve köye bir m iktarda para dağıtıldı.25
Kars bölgesinde, Cem iyet-i Hayriye tem silcilerinin acil olarak yapmaları
gereken işlerin başında, K ars ve çevresinde sahipsiz ve yetim kalm ış, yüzlerce
çocuğu içinde bulundukları çaresiz durum dan kurtarmaktı. Zaten bölgede kalan
23 Kaspi, 8 Aprel/Nisan 1915.
24 BAYKARA, Azerbaycan İstikläl Mücadelesi Tarihi, s. 193-194.
25 Sultanov, “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”, s. 45.
ahalinin büyük bölümünü çocuklar ve kadmlar oluşturmaktaydı. Savaşın getirdiği
felaketlerden dolayı binlerce çocuk aç, susuz, sahipsiz ve yetim kalmışlardı. Bir
kısım Müslüman çocuklan da Rus ve Ermenilerin elinde bulunuyor, bunlar Ermeni
yetimevlerine götürülerek, hristiyanlaştınlmaya çalışılıyordu.
Daha önce üzerinde durulduğu gibi, Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin
baş selahiyetli tem silcisi ve K ars’a gönderilen yardım heyetinin de başkanı olan
Dr. Hüsrev Paşa B ey Sultanov ve diğer arkadaşlan M üslüman-Türk çocuklarını
açlık, soğuk ve hristiyanlaştırılm ak tehlikelerinden kurtarmak için canla başla
çahşmışlar, hiçbir fedakärhktan kaçınmamışlardır. Cemiyet-i Hayriye’nin temsilci-
leri tarafından binlerce kim sesiz ve yetim M üslüm an çocuk, sokaklardan, savaş
alanlanndan, Gürcü kiliselerinden, Ermeni yetimevlerinden Rus askerlerinin yanla-
nndan ve başka şahıslardan toplanılarak, Cem iyet tarafından Tiflis’te, Gence’de,
Bakü vs. yerlerde açılan sığınacaklara yerleştirilmiştir. Özellikle özel oiarak yetim
çocuklan toplam akla görevlendirilen R uşen Bey Efendiyev’in çalışmaları ve
fedakärlıklan çok büyüktür.26
Kars bölgesinde yetim ve kimsesiz çocuklann sayısmın çok fazla olması ve
kışın bunlan Tiflis, Bakü gibi yerlere göndermenin zorluğu göz önüne alınarak ve
aynca yaşlılann ve kimsesiz kadınlannda banndınlabileceği bir sığınacağın K ars’
ta açılm asm a karar verilm iş ve bu amaçla çalışm alar yapılarak, 250 yataklı bir
sığınacak açılmıştır.27
Bu sığınacağın bütün ihtiyaçlan Cemiyet-i Hayriye’nin Tiflis’te oluşturduğu
baş temsilciliği tarafından karşılanmış ve bu sığınacakta çocukların bakımlannın
sağlanmasının yanısıra, eğitim ve öğretimleri ile de ilgilenilmiştir. Cemiyet-i Hayriye
K ars’tan sonra, K ars bölgesine bağlı birçok ilçede de sığınacaklar açmıştır. 1
Nisan-20 Eylül 1915 tarihleri arasm da Cem iyet-i Hayriye tarafından Kars ve
çevresinde bulunan 10 yaşın altında 11.500 çocuğa sahip çıkılarak, bunların bir
kısm ı Kars bölgesinde açılan sığm acaklarda, bir kısm ı ise başta Tiflis, Gence,
B akü olm ak üzere Cem iyet-i H ayriye’nin K afkasya’da açtığı diğer sığmacak-
larda banndm lm ış ve en iyi şekilde bakım lan yapılmıştır.28
26 Yetim Müslüman çocukların Cemiyet-i Hayriye tarafından toplattınlması ve yerleştirilmesi
hakkında İkinci bölümde ayrmtılı bilgi verilmiştir. Bkz. II. Bölüm s. 161-174.
27 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 2, L. 5.
28 Azerb. Cum. YTA, F. 1, Op, L, D. 1497, L. 3.
 Bakü M üslüm an Cemiyet-i Hayriyesi’nin K ars’taki yardım komitesi halkın
sağlık sorunlanyla da ilgilenmiş ve bu amaçla K ars’ta kurulan “Sıhhiye Destesi”
halkın sorunlanna büyük ölçüde yardımcı olmustur.29İlk önce Dr. Qrdubadski’nin
idaresinde sağlık hizm etleri veren Sıhhiye D estesi30 daha sonra, B akü’da şehir
hastahanesınde görev yaparken buradaki görevini bırakarak K ars’a gelen Dr.
B ahadır B ey A li Verdibekov tarafmdan idare edilmiştir.31
B üyük zorluklar, yetersiz m alzeme ve elem an ile çahşm asm a rağmen, bu
Sıhhiye Destesi K ars’ta özellikle bulaşıcı hastalıkların yayılm am ası ve önüne
geçilm esi hususunda oldukça yararlı çalışm alar yapmıştır.32
Cem iyet-i Hayriye, Kars ile beraber, Değirm enköy (Ardahan), Karahamza
(Sankam ış), Penek (Oltu) ve Digor (Posof) köylerinde olm ak üzere 5 yerde
sağlık merkezleri kurmuştur.33Bu merkezlerde Müslüman halkm, sağlık ihtiyaçlan
karşılandığı gibi, Ruslara esir düşen yaralı Türk askerlerine de bakılmıştır.34
Cemiyet-i Hayriye’nin Baş Selahiyetli Temsilcisi olan Dr. Sultanov, K ars’ta
7 ay çalışıp hizm et ettikten sonra, yerine Kars bölgesi sorumlusu olarak Ali Han
K antem irov’u bırakarak, bu sırada kötü bir durum da olan B atum ’da yardım
işlerini düzenlem ek üzere K ars’tan ayrılmıştır.35
Dr. Sultanov, Kars’tan aynlmadan önce, Cemiyet-i Hayriye yardım heyetinin
bölgeye gelişinden itibaren geçen 6-7 ay içerisinde, yapmış olduğu yardımlan, savaş-
tan zarar gören M üslüman ahalinin ve dağıtılan köylerin sayısım tespit ettirerek,
bir cetvel hazırlatmıştır. B unagöre. Kars mahallinde 182kövdağılmıs.21641 büvük,
415Qtlçocuk zarar görmüştür. Cemivet-iHavrive, bunlara bu m üddet içinde 7099
pud-luy63J 5 pud tahıl, 24.256 Manat para 3~ağıtmıstır.Aynca, Cemiyet-i Hayriye
tarafmdan çok miktarda çay, şeker, sabun, giyecek için palto, gömlek ve iç çamaşır
gibi her türlü ihtiyaçlannı karşılayacak yardım malzemesi dağıtılmıştır.36
29 A çıkSöz, 27 Noyabır/Kasım 1915, no. 48.
30 A çıkSöz, 27 Noyabır/Kasım 1915, no. 48.
31 A çıkSöz, 18 Dekabır/Aralık 1915, no. 64.
32 A çık Söz, 27 Noyabır/Kasını 1915, no. 48.
33 Sultanov, “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”, s.
46; KIRZIOĞLU, Edebiyatımızda Kars, s. 114.
MA çıkSöz, 16 Oktıyabır/Ekim 1915, no. 12.
35 Sultanov, “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”, s. 46.
36 A çıkSöz, 16 Oktiyabır/Ekim 1915, no. 12.
Cemiyet-i Hayriye Kars’ta bir “İaşe Merkezi” teşkil ederek, buradan Müslü-
m an ahalinin yiyecek ihtiyacım karşılamış, ayrıca 550 pud un ve 60 M anat para
dağıtılmıştır.37
Daha sonra, Ali Han Kantemirov tarafından “Karahamza”, İsmail Nazarali-
yev tarafından ise “Hahafİ? (H anak)” köylerinde iki iaşe merkezi daha açılmış-
tır.38 Fakat bu merkezlere halkm ulaşması zor oluyordu. Çünkü yiyecek ve giye-
cek ihtiyaçlarını karşılanıak için evlerinden çıkarak, bu merkezlere ulaşmaya
çalışan Türkler çoğu kez Ermenilerin saldınlanna uğruyor, hatta öldürülüyorlardı.
Bunu nazarı dikkate alan Cem iyet-i Hayriye tem silcileri bu iaşe merkezlerinin
sayısım çoğaltarak, halkın kısa mesafelerde buralara ulaşmasını sağlamaya çalış-
mış ve hatta bazı yerlerde tek tek evler dolaşılarak, yiyecek, giyecek ve diğer
yardım malzemeleri dağıtılmıştır.39
b) Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin Kars Bölgesinde Türk
Ahalinin Haklarını Korumak İçin Yaptığı Faaliyetler
K afkas C ephesi’nde savaşın başlam asından kısa bir müddet sonra, Ruslar
Kars bölgesinde, “Kars Oblast Komitesi”ni oluşturmuşlardı.40 Bu komite bölgede-
ki problem leri çözm ek için kurulm uştu ve savaştan zarar gören, kaçkın düşen
ve zor durum da bulunan bölge halkm a da yardım cı olacaktı. Zaten, 30 Ağustos
1915’te çıkanlan, savaştan zarar gören ve kaçkın düşenlerle ilgili kanunla da,
yerel idarelere savaştan zarar gören ve kaçkın düşenlere yardım etmek sorumlulu-
ğuyüklenm işti.41
Ardahan, Kağızman ve Oltu’da birer şubesi açılan bu komitenin başkanlığını,
bölgenin askeri gubem atoru yaparken, üyeleri de devlet dairelerinin temsilcileri
ile bölgede yaşayan her etnik gruptan bir temsilcinin iştirakiyle oluşacaktı.42
F akat milliyet farkı gözetm eden bölgede savaştan zarar gören insanlara
yardım am acıyla m eydana getirilen bu komite, çalışm aya başlam asından sonra
37A çıkSöz, 16 Oktiyabır/Ekim 1915, no. 12.
38 Sultanov, “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”, s. 46.
39 KIRZIOĞLU, Kars, s. 30.
40 Sultanov, “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”, s. 44.
41 A çık Söz, 29 Noyabır/Kasım 1915, no. 48.
42 A çıkS ö z, 29 Noyabır/Kasım 1915, no. 48.
 Kars bölgesi M üslüm anlanna herhangi bir yardımda bulunmadığı gibi, bölgede
nüfus olarak en fazla olan Türklerden bu komiteye temsilci de ahnmamıştı. Aynca,
Kars bölgesinin Rus m em urlan Ermenilerin Türk ahaliye karşı yapmış oldukları
taşkmlık ve saldınlara da kayıtsız kalıyorlardı.43
Baku M üslüm an Cemiyet-i Hayriyesi Yardım Heyeti K ars’a gelinceye
kadar, “Kars Oblast Komitesi” Ermenilere 116.000 Manat yardımda bulunduğu
halde, M üslüm anlara görünürde sadece 3000 M anat ayrılm ıştı ki, bununda
Türklerin eline geçip geçmediği belli değildi.44 Halbuki bölgede cereyan eden
savaştan en çok zarar gören, en fazla muhtaç durumda bulunan ve diğer milletlere
nazaran en büyük çoğunluğu oluşturan M üslüman ahali idi.
Cemiyet-i Hayriye temsilcileri K ars’a geldiklerinde, gerek Rus m em urlann
ve gerekse Ermenilerin Müslüman ahaliye yaptıklan saldm ve haksızlıklann bizzat
şahidi olm uşlar ve bu durumu düzeltmek için derhal harekete geçmişlerdir.
Kars ve K ars’abağlı olan ilçelerde bulunan, özellikle Ardahan ve O ltu’daki
Türk ahali, R uslar nazannda hain addedilerek cezalandınlm aya çalışılmakta ve
devlet kanunlarına göre bunlara yapılm ası gereken yardım larda verilmemekte
idi. Bu durum üzerine Cemiyet-i H ayriye’nin B aş Temsilcisi Dr. Hüsrev Paşa
Bey Sultanov, Kars Gubematoru ile görüşerek, durumu bildirmiş, Rum ve Ermeni-
ler gibi Müslümanlara da yardım yapılması gerektiğini ifade etmiştir. Kars Guber-
natoru bu durum karşısm da oldukça sinirlenmiş ve Sultanov’a “N e diyorsunuz?
Hainlere yardım etmek mi istiyorsunuz?” diye bağırmıştır. Sultanov Gubematora
verdiği cevapta, vatan haini suçlamasmı neye dayanarak iddia ettiğini, Müslüman-
lann bu yardım lardan neden m ahrum edildiğini sormuş ve mahkem elerce bu
durum tesbit edilm edikçe, bu iddiaların geçersiz olduğunu ve kanunlara göre
M üslüman ahaliye de yardım yapılması gerektiğini belirtmiştir.45
Bu arada “Kars Oblast Komitesi”nde, Müslüman ahalinin de bir temsilcisinin
bulunması gerektiği konusu gündeme getirilmiş ve Kars bölgesi Müslümanlannın
haklannı bu komitede savunması için Cemiyet-i Hayriye temsilcilerinden Avukat
Ali Han K antem irov bu kom iteye üye olarak seçilmiştir.46
43 Sultanov, “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardtm Şubesinin Faaliyeti”, s. 44.
44 Sultanov, “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”, s. 44.
45 Sultanov, “Bakü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”,
s. 44-45.
46 A çıkSöz, 3 Yanvar/Ocak 1916, no. 76.
Bundan sonra “Kars O blast Komitesi”nin toplantı ve çalışm alanna Müslü-
m an ahaliyi tem silen katılan Ali Han Kantemirov, özellikle M üslüm an ahalinin
hukukunun korunması ve onlann da devlet yardımmdan faydalanması için önemli
çahşmalar yapmıştır. Komitede bulunan Rus, Ermeni ve Rum temsilcilerin Müslü-
m an ahalinin devlet yardımlarından yararlanmaması için yaptıklan beyanlar karşı-
sında, onlara gereken cevabları vermekten çekinmemiştir.
Kars Oblast Komitesi toplantılannda, Müslüman ahaliye devlet yardımı yapıl-
ması meselesi çok uzun süre gündemi işgal etmiştir. Rus, Ermeni ve Rum temsilciler,
Türklerin bu yardımlardan faydalanmaması için her türlü çabayı göstermişlerdir.
Mesela, bu temsilciler, savaş sebebiyle ev ve yurtlanndan aynlanlann “kaçkın” addedi-
lebileceğini ve bunlara devlet y ardımının yapılması gerektiğini, fakat savaş sebebiyle
de olsa ev ve yurtlannı terkettikten bir müddet-Sonra, yeniden yurtlanna dönenlerin
bannacak yerleri olmayıp, çok zor durumda bulunsalar bile “kaçkın’’sayılamayacağmı,
bu sebeple de onlara yardım yapılamayacağını ileri sürmüşlerdir.47
Kasıtlı olarak yapılan bu tekliften bölgenin Türk ahalisi en çok zarar görecek-
ti. Ç ünkü Kars bölgesi Türklerinin büyük bir kısmı savaş başlarında Rus ve
Erm enilerin baskı, saldırı ve tecavüzleri karşısında K ars’tan ayrılm ak, evlerini
terketmek zorunda kalmışlardı. Durum biraz sakinleştikten sonra K ars’tan aynlan
Türk ahalinin bir kısm ı yeniden evlerine dönmüş, fakat ev ve eşyalan talan edildi-
ğinden çok zor durum da kalmışlardı. Zaten Cemiyet-i Hayriye temsilcileri Kars’a
gelene kadar M üslüm an ahaliye bu şekilde uygulama yapılmış, Türk ahali hiçbir
yardım almadığı gibi, Rus memurlann ve Ermenilerin yaptıklan saldm ve haksızhk-
lara da m aruz kalm ışlardı.48
Halbuki, daha önce üzerinde durulan, savaştan zarar gören ahaliye yapılacak
yardım lan belirleyen 30 A ğustos 1915 tarihli kanuna göre, böyle bir ayınm da
bulunm ak m üm kün değildi. Bu kanun, kimin “kaçkm” sayılacağını ve kimlerin
bu yardım dan faydalanacağm ı açıkça belirtmişti.49
B u teklifı ileri sürüp, Türkleri devlet yardımından mahrum bırakmak isteyen-
lere karşı, Ali Han Kantemirov, bu kanunun gayet açık olduğunu ve bu kanuna
47A ç ıkS ö z, 2 9 Noyabır/Kasım 1915, no. 41.
48 A ç ık Söz, 29 Noyabır/Kasım 1915, no. 41.
49 30 Ağustos 1915 tarihli savaştan zarar gören ve kaçkın düşenlere yapılacak yardımı belirleyen
kanun hakkındaikinci bölüm debilgi verilmiştir. Bkz.: II. Bölüm, s. 124-125.
 göre Türkiye tebası bile olsa bölgede savaştan zarar çeken herkesin devlet yardı-
m m dan yararlanm ası gerektiğini bildirerek, eğer kom ite bu konuda ısrar ederse
meselenin halli için Kafkasya Genel Valisi’n e m üracaat edeceğini belirtmiştir.50
Bımdan sonra Cemiyet-i Hayriye’nin Baş Temsilcisi Dr. Sultanov Kafkasya
Valisi nezdinde girişimlerde bulunduğu gibi, durumu Devlet Duması ’ndaki Azer-
baycan Vekili M ehm ed Yusuf C aferov’a da bildirmiştir. Gerek Bakü Müslüman
Cemiyet-i H ayriyesi’nin bu çalışm alan ve gerekse C aferov’un Devlet Duması
ve Rus H üküm eti nezdinde yapm ış olduğu girişim ler sonucunda, “Kars Oblast
Komitesi” Kars ve çevresindeki Müslüman ahaliye yardım etmek karannı almak
zorunda kalmıştır.51
A ynca, Cem iyet-i Hayriye’nin bu girişim leri sonucunda, Kars bölgesinin
M üslüman ahaliye haksızlıklar yaptığı belirlenen Kars Gubem atoru Podgorski
ve Ardahan Naçalniki Nikolayev görevlerinden alınırken, Çıldır Naçalniki de
mahkemeye verilmiştir.52
B öylece Cem iyet-i Hayriye tem silcilerinin bu çalışm alanyla Kars bölgesi
Müslüman ahalisixıin devlet yardımmdan faydalanması sağlanmıştı. Ancak burada
asıl önemli olan, bu yardımın sağlanmasmdan ziyade, bölgede Rus memurlannın
tahakkümü altrnda, Ermeni ve R um lann saldm ve tecavüzleri karşısında ezilmiş,
hiçbir hak ve hukukunu savunamayan M üslüman ahaliye artık sahipsiz olmadıkla-
nnın, haksızlıklara karşı direnileceğinin Ermeni ve Rumlar gibi söz sahibi olacakla-
rrnrn gösterilmesi idi.
Nitekim, Dr. H üsrev Paşa Bey Sultonov da Kars bölgesinde yaptıklan yar-
dunlar konusunda bilgi verirken, yapılan yardım lann m addı ciheti yanında, asıl
önemli am açlannm bölgenin M üslüman ahalisini kendi haklannt savunacak hale
getirmek ve bilinçlendirmek olduğunu belirterek, yaptıklan çahşmalar ve izledikleri
yol hakkmda şunlan yazmıştır:53
x A çıkSöz, 29 Noyabır/Kasım 1915, no. 48.
51 Sultanov, “Bakü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti , s.
44; A çık Söz, 5 Yanvar/Ocak 1916, no. 78.
52Sultanov, “Bakü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti , s.
44; ARAN, “Kardaş Kömeği”, s. 6.
53 Sultanov, “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesınin Faaliyeti , s. 45.
“Kömekçiler öz vazifelerini korkusuz büyük fedakarlık ile aynı zamanda öz
hukuk ve şereflerini bilerek yahşi taktika ile ifa ediyorlardı. Allahsız Yunanlann,
Ermenilerin ve hırda hükümet memurlannın insafsız emellerini bana bildiriyorlardı.
B en de Kafkasya Hükümet-i Aliyesi ile D um a Vekili Caferov’a haber veriyor-
dum. M üslümanlar biraz asude nefes alm ağa başladılar. Kanunun umum rağbet-
lere verdiği ve M üslümanlann bir müddet mahrum edilmiş olduğu muhafaza-i tec-
dıde yüz koydu. K ardaşlanm ıza yardım esası koym uş olan komite azalan ça-
lıştıklanndan Cemiyet-i Hayriyesi’nin hidmeti çok büyüktür. Yardımm umdesi açlara,
çıplaklara verilmiş olan bir parça çörek, kand, bir kadar libasda değil, Cem iyet’in
um de-i hidmeti burasındadır ki; Kars oblastınm kula, kenıze döndürülmüş olan
Müslümanlara manevi yardım edip, onlann Rus tebalığı hukukunu anlatmış ve
iade ettirmiştir. Bakü M üslüm an Cem iyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım
Komitesi tarafindan gönderilmiş olan heyetin muaveneti, sarfetmiş olduğu pullann
yekünu yahud payladığı erzakm m iktanyla ölçülerek kıymetlendirilemez. Tekrar
diyorum, bu heyetin birinci ve en müşkül kademi idi ki bir taraftan heyet işinde
sadakat ibrazıyla lekesiz ad kazanm ak, diğer taraftan da bunu ve Ermeni, Yunan
ve hırda m em urlann M üslüm anlar hakkında icra ettikleri hukuk-ı şekänelikleri
esas tutarak Rusya tebası M üslüm anlann hukukunun müdafaasma kalkışmak gibi
iki m ühim vazife görmeli idi. H er iki hususta heyet muvaffakiyet kazandı...”
Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi temsilcileri Kars bölgesinin Türk ahali-
sinin mahkeme ile ilgili işlerinde de, onlara destek ve yardımcı olmuş, Rus mahke-
melerinde yargılananları C em iyet avukatlan savunmuşlardır.54
Bu konuda özellikle, “Kars Oblast Kom itesi”nde Türklerin temsilciliğini de
üstüne alan Avukat Ali Han K antem irov oldukça faydalı hizm etler görmüştür.
Vatan hainliği iddiası ile yargılanan 2Ö’den fazla Karslı Türk’ün “Türkistan Ordu
M ahkemeleri”nde yapılan bütün duruşm alanna Türklerin avukatı olarak katılan
Ali Han Kantemirov, bu sayede birçok T ü rk ’ün idam ve sürgün cezasından
kurtulmasmı sağlamıştır.55
Kars Türk halkm ın karşılaştığı haksız muam elelerden birisi de, Kars bölge
kumandanı ve hükümet idarecileri tarafından sağlıklı olan Türklerin zorla çalıştml-
m ası meselesi idi.56
54 Sada-yı Kajkaz, 16 Oktiyabır/Ekim 1915, no. 115.
55 A ç ık Söz, 18 Oktibayır/Ekim 1015, No. 11.
56 Sada-yı Kafkaz, 12 İyul/Temmuz 1915, no. 11.
 Şöyle ki, 1915 bahannda, Rus Cephe Kumandanlığı’mn emriyle Kars ilindeki
erkekler, jandarm a ve Kazakkuwetleriyle toplattınlarak, Kars tabyalanndayapılan
yeni tahkimat işlerinde, şoselerde yol boylan ve köprü inşaatmda kann tokluğuna
zorla çalıştmlıyorlardı.57 Bu Türklerin bir kısmı yalnız K ars’ta değil, Kars bölgesi
dışmda yapılan tahkimat ve yol işlerinde de kuUamlmaktaydılar.58Yollarda ırgat olarak,
zorla çalıştınlan Kars köylülerinden olan Türklerin ayda bir defa bile evlerine gidip
yıkanma ve çamaşır değiştirmelerine izin verilmiyor, yol ve bannak çadırlarmdan
aynlanlar kurşuna diziliyordu. Bu yüzden Sankamış esiri askerler ile birlikte bu Karslı
Türklerde, korkunç bir bit salgını yüzünden ilerleyen Tifüs, binlerce kişinin ölümüne
sebep olmuştu.59 Yalnız Kars’ta çahştınlan Türklerden Tifiis yüzünden ölenlerin
4000’den fazlasını defiıettiği için, Cemiyet-i Hayriye Kars ’a geldiğinde şehirde imamlık
eden Karslı Hafiz Kurban Efendi’ye Rusça yazılı bir takdimäme vermiştir.60
K ars bölgesinde Türk ahaliye yapılan bu zulüm ve işkenceler karşısmda,
Dr. Hüsrev Paşa Bey Sultanov, bu işlerden sorumlu General’e giderek, Müslüman
ahaliye yapılan bu haksızlığuı bir an önce düzeltilm esini istem iş, aksi takdirde
Kafkasya Valisi’ne durumu aksettirerek, onun nezdinde bu meselenin halledilme-
sine çalışacağını bildirmiştir. Sultanov bu teşebbüsünde muvaffak olmuş, çalışan
Türk işçilerine yapılan kötü muamelenin ortadan kalkmasını sağladığı gibi, bunlara
çalışmalarmın karşılığı olarak40.000 Manat para dağıtılmasını da temin etmiştir.61
B u sırada “K ars Oblast Kom itesi” tarafından bölgede sağlık merkezleri ve
aşevleri kurulmuştu. Yalnız bunlardan genellikle Rum ve Ermeniler yararlanıyor-
du. Yıne Cemiyet-i Hayriye temsilcilerinin girişimleri sonucunda, az da olsa Türk-
lerde buralardan yararlanm a im känm a kavuşm uştur.62
B ütün bu çahşm alar sonunda dahı Rus Hüküm eti ve “Kars Oblast Komitesi
tarafindan Türklere yeterince yardımın yapıldığı söylenemez. Bazı Rus idarecileri-
nin Türklere karşı kasıtlı faaliyetleri,63 Ermenilerin düşmanca davranışlan bundan
sonra da devam etmiştir.
57 KIRZIOĞLU, Edebiyatımızda Kars, s. 110-111.
58 Sultanov, “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”, s. 46.
59 KIRZIOĞLU, E debiyatm ızda Kars, s. 111.
60 KIRZIOĞLU, Kars, s. 32.
61 Sultanov, “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardun Şubesinin Faaliyeti”, s. 45.
a A çıkSöz, 1 Fevral/Şubat 1916, no. 100.
63Cemiyet-i Hayriye’nin bu faaliyetleri ve Türklerin haklannm iade edilmesi gibı gelişen olaylara
rağmen bazı Rus idareciler Türklere karşx olan menfi tutumlannı devam ettirmişlerdi. Bu sırada
geçici olarak Kars Gubematörlüğüne getirilen “Şuarts”da, bütün Kars bölgesinde daha sıkı bir •
Bütün bunlara rağm en Cemiyet-i H ayriye’nin yaptxğı yardım çalışm alan
Kars bölgesinde yaşayan Türk ahaliye büyük güven ve um ut vermiş, birlik içerisin-
de olmak konusunda onlan bilinçlendirmiştir. A rtık karşılaştıklan haksızlıklan,
sıkıntxlan Cemiyet-i H ayriye temsilcilerine ve gerekli diğer m ercilere bildirir
durum a gelmişler64 ve en önemlisi olarak da Ermenilere karşı daha uyanık bulun-
m ak zorunda olduklannı anlamışlardır.
Kars bölgesinde bulunan harpzede Müslümanlann ihtiyaçlannın hemen büyük
bir kxsmı, Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi ’ne, Azerbaycan Türklerinin ve Kaf-
kasya’mn her tarafinda yaşayan Müslümanlann yaptıklan bağışlarla karşılanmıştır.
Bunun yanı sıra, yukanda belirtilen mücadelelerden sonra az da olsa devlet yardımı
da sağlanmıştır. Cemiyet-i Hayriye büyük zorluklarla sağlanan bu yardxmın Kars
bölgesinin Tüık ahalisine ulaşması konusunda da oldukça titiz davranmış, Kars Oblast
Komitesi’nin bölge ahalisine yapacağı para ve diğer ihtiyaç maddelerinin dağıtımı
esnasında Cemiyet mutlaka bir adamını bulundurmxıştur.65
Cemiyet-i Hayriye temsilcileri Kars bölgesi Müslümanlannın dini vecibelerini
rahatça yerine getirebilmeleri için de bazx çalxşmalar yapmxşlardxr. Cemiyet yardxm
heyetinin Kars’a gelişinden itibaren her konuda Cemiyet temsilcilerine yardımcı
olan Karslı Hafız K urban Efendi, şehire im am tayin ettirilmiş ve Rus süvarileri
tavlası olarak kullanılan “Evliya Camisi” boşaltılarak yeniden M üslüm anlann
ibadet yapabilecekleri bir hale getirilmiştir.66
1917 Şubat İhtiläli ile beliren hürriyet havasından yararlanmak isteyen Karslı-
lar, nisbeten rahat olan bu ortam içinde, Cem iyet tem silcilerinin de desteğiyle
kültür ve eğitim işleriyle de ilgilenmişler. Bakü M üslüm an Cemiyet-i Hayriyesi
K ars Şubesi, Türk ahaliyi teşkilätlandırma, bilinçlendirme ve aydınlatma amacıyla
b ir taraftan Azerbaycan’da çıkan gazete ve dergilerin bölgeye getirilmesini sağ-
larken, diğer taraftan Kars ve ilçelerinde okullar açma, halkı fikri açxdan aydxnlat-
m a k gibi çeşitli faaliyetlerde bulunmuştu.67
idare kurmuş, hatta Kars şehir ve eyaletine giriş çıkışlan belirli şartlara bağlayan bir emimäme
yayınlamıştır. Ocak 1916’da yayınlanan bu emimäme ile, bölgede kalan ve bölgeye gelmek
isteyen Müslüman ahalinin, bölgede serbestçe dolaşmalannı vegiriş-çıkışlannı engelleyecek bir
ta k ım tedbirler alınmıştı. (A çıkS öz, 18 Yanvar/Ocak 1916, no. 88).
64 Sultanov, “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”, s. 46.
65 A ç ık Söz, 28 Noyabır/Kasım 1915, no. 48.
66 K IRZIOĞ LU , Edebiyatımızda Kars, s. 115-116.
67 K IRZIO Ğ LU , Edebiyatımızda Kars, s. 114-117.
 Bu husiista Cemiyet-i Hayriye’nin Kars’ta yapmış olduğu hizmetlerin başında
er yoktur. Bütün nahiyede 26 mektep vardır. Lakin hakikatte 6 mektep de yokdur.
Cemiyet’in Kars bölgesi temsilcileririden öğretmen Rıza Karaşarov (Karaşarlı)’un,68
En büyük musibet budur ki sair yıllara nisbetle bu yıl mahsulleri hiç olmayıptır.
18 Mayıs 1917 tarihinde “Yeni Hurşid” admda bir gazete çıkarması gelmektedir.
Hatta bazı yerlerde ektikleri iki yüz pud buğdaydan bir pud da olsa ele gelmeyiptir.
Kars’ta çıkanlan ilk Türkçe gazete olan “Yeni Hurşid” halkın aydınlatılmasını ve
Bunlarm hepsini muvakkati belalar ve muvakkati felaketler addediyorum.
gelişen olaylardan haberdar olmasını sağlayan millı bir kültür eseri olmuştur.69

“İstikbalimizi söndüren, milletimizin bütün arzularmı karanlığa gömen büyük

Türk ahali bütün bu faaliyetler sayesinde nisbeten bilinçlenmiş ve sorunlannı
çözmek için çeşitlı girişimlerde bulunmaya başlamışlardı. Nitekim, 1917 Ekim ayına
gelindiğinde Cemiyet-i Hayriye’nin çalışmalan yanmda bütün Azeıbaycan ve Kafkas-
ya Tüıklerinden kendilerine eğitim-öğretim hususunda yardım etmelerini istemişlerdir.
Cemiyet-i Hayriye Temsilcileri de Karslılann bu isteklerine tercüman olmuşlar ve
Bakü’da çıkan A çık Söz gazetesine, Cemiyet’in Kars Şubesi tarafından Ekim 1917
tarihinde yardım isteklerinin bildirildiği şu mektup gönderilmiştir:70
“Kars nahiyesi K afkasya M eydan Harbine en yakın bir vilayet olduğundan
her türlü felaketlere m aruz kalmıştır. Ç ok elem ve eziyetlere düçar olm uşlar ve
halä da düçar olm aktadırlar.
bir felaket büyük b ir m usibet varsa oda cehaletten ibarettir. K afkasya’nm bazı
medem şehirlerinde yaşayan ziyalı ve medeniyetperest cevanlanna hitab ediyo-
rum “Benim aziz kardeşlerim , m illetin bugünkü tehlikeli zam anm da feryadına
biz ne vakit yetişeceğiz. Hürriyet-i gülşen sayesinde Kars nahiyesinde çok mek-
tebler küşadı gözlenir. Lakin halihazırda olan mekteplerimizde muallimsizlik derdin-
den kapanacaktır. Beşeriyet nam ına, m illet adına teşrif getiriniz. M ekteplerin
bağlanm asına razı olm azlara üm idvanm . Bu barede im käm olan cevanlar işten
boyun kaçırmazlar.
“Rica ediyorum, Cemiyetlerden, fırkalardan bu barede, millet n e f ine teşeb-
büsatta bulunsunlar.”

“Çok felaketlere uğramış bu insanlar, daha doğrusu bugünkü gibi bir felaket- M ektupta da görüldüğü üzere Kars Türk halkı gerek R uslann uyguladığı
zedeliğe, bir bedbahthğa düşmemişler. Bütün nahiyede talim terbiye yapm ış iki siyaset, gerekse uzun süren savaşlar sonucunda eğitim-öğretim ve kültürel faali-
yetlerden uzak kalmış, çocuklannı okullara gönderememişlerdi. Bu yüzden Cemi-
68 Sultanov, “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”, s. 49. yet-i Hayriye, ihtilälinde doğurduğu bu serbest ortam da K ars’ta çoğu kapalı
49 KIRZIOĞLU, Edebiyatımızda Kars, s. 115. bulunan okullarda yeniden öğretimin başlaması Türk çocuklannm okuyup eğitim
K ars’ta Türkçe bir gazete çıkanlması Türk halkı çok sevindirmiş. Hafız Kurban (Yurtseven)
görmeleri için çaba göstermiş, okullann bir an önce açılması ve açık olanlannda
Efendi, Yeni H urşid gazetesinin çıkışından dolayı duyulan mutluluğu şu manzume ile dile
getirmiştir: da eğitim yapılabilmesi için A zerbaycan’dan öğretmenlerin gelip buralarda ders
“Bin üç yüz otuz beş tarih hicride vermelerini sağlamaya çalışm ıştır.71
Himmetli R ıza Beğ Karaşarlı’nm
K ars’ta “Yeni Hurşid” rahşan eyledi
S a’y ü gayretiyle ihsan eyledi
c) Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin Kars Bölgesi Türklerini
Teşkilätlandırma Çalışmaları
Evlad-ı vatana ne büyük hizmet
Cehalet zulmünden kurtulur millet
1917 bahannda, Rusya’nm çeşitli yerlerinde sürgünde bulunan Karslı Türkler
H er yerde äsann bulacak hürmet
“Al-Bayrak” (Tiflis’te çıkan^azete) gazeti ilan eyledi yavaş yavaş memleketlerine dönmeye başlamışlardı. Bunlar bölgede düzen kurup,
Türk halkını Rus asker ve mem urlannm haksızlıklanndan ve Ermeni ile Rum lann
KURBAN der bin yaşa ey milletperver
kötülüklerinden korumaya ve el altından silahlandırmaya çalışan Cemiyet-i Hayri-
Ruh verir herkese hem irşad eder
Kazandırdm K ars’a büyük bir eser y e ’nin tem silcileriyle işbirliği etm iş ve C em iyet’in çatısı altm da birleşm işlerdi.
Gazetin halkım ız şädän eyledi.
(KIRZIOĞLU, Edebiyatımızda Kars, s. 115).
70 A çık Söz, 23 O ktiyabır/Ekim 1917, no. 595. 71 A çık Söz, 23 Oktiyabır/Ekim 1917, no. 595.
 Sürgünden dönen bu vatanperver Karslılar, Cemiyet-i H ayriye’nin Kars bölge
sorum lusu A lihan Kantem irov ve arkadaşlannın da katılım ıyla K ars’ta “ Gizli
İsläm K om itesi”ni oluşturdular.72 Cemiyet-i H ayriye’nin binasm da ve onun adı
altında faaliyet gösteren Komite’nin başkanhğmı Ali Han Kantemirov yardımcıh-
ğını da yine Cemiyet-i Hayriye mümessilerinden Ali Rıza Karaşarov yapıyordu.73
Kısa sürede ilçelerde de teşkilätım kuran Komite, Cemiyet-i Hayriye’nin bura-
lara göndermiş olduğu temsilcileri vasıtasıyla faaliyetlerini hızlandırmış ve halkı
teşElätlandırmaya başlamıştı. Oltu’da bu teşkilätlanma Cemiyet-i Hayriye temsilcisi
Ismail Nazaraliyev tarafindan yapılırken, Akbaba’da Topal Ali B ey ile Hacı Abba-
soğlu Kerbeläyi M ehm ed Bey, Kağızman’da Ali Rıza Bey ve kardeşleri, Sarıka-
mış taFahreddinB ey, O ltu’da Esat Bey, Zarşat’ta Kocağolu M ehm ed Bev. Süre-
gel’de M eşedi Samed Ağa, Ardahan’da Mühendis Server Bey, Dikanlı Hafız ve
Hemşioğlu Celal Bey, sancak ve kaza azalan olarak çalışıyorlardı.74
A ynca, Cem iyet-i H ayriye’nin Yardım K om itesi Başkam Dr. Hüsrev Paşa
Bey Sultanov ile İsmail Nazaraliyev ve Rıza Karaşarov’un destekleriyle Ahıskalı
Osman Server Bey, Azgur, Ahılkelek, Ahıska, Hırtıs ve K oblıyan’da Gizli İsläm
K om itesi’nin birer şubelerini açmıştır.75
İhtiläli müteakip, K ars’ta Rus idaresinin yıkılmasıyla burada bir halk hükümeti
kurulnmştur. B u h ü ld im etK ars’ta y a şa y a n h e r üç m illettenyani Türk, Ermeni
ve Rumlardan birer kişinin katılımıyla oluşturulan kurullartarafından, nöbetleşe
olarak birhafta süreileıdare edilmekteydTBühalk hükümetin de Türkleri temsilen
vali olarak C emiyet-i H ayriye’nin Kars bölgesTsorumlusü Ali HaıTKantemirov,
M utasamflığa yine Cemiyet-i Hayriye temsilcilerinden olan Avukat Halil Beyzäde
AliBey, H alk K om iseri görevine de C ihangirzäde Aziz Bey seçilm işlerdi.76
72 KIRZIOĞLU, Kars, s. 33-34.
73 K IR ZIO Ğ LU , K ars, s. 33; DAYI, E lviye-i Seläse (Kars, Ardahan, B a tu m )'d e M illi
Teşkilätlanma, s. 31; ERDOĞAN, Türk Ellerinde Hatıralarım, s. 133.
74 KIRZIOĞLU, Kars, s. 33-34.
75M. Fahrettin KIRZIOĞLU, “Y. Mühendis Osman Server Atabek (1886-1962)”, Kars İli, Özel
sayı 1, Ankara, 1966, s. 54-55.
76 ERDOĞAN, Türk Ellerinde Hatıralarım, s. 131; KIRZIOĞLU, “Karslı Kahramaalar”, Kars
Eli, yıl 2, sayı 23, (Haziran 1966), s. 4.
Türkleri temsilen Kars valiliğine seçilen Ali Han Kantemirov, Gürcü, Ermeni
ve Azerbaycan Türklerinin kurm uş olduklan “ Sevm”e de Kars tem silcisi olarak
seçilm iş ve burada da Türklerin hukukunu korum aya çahşm ıştır.77
B u sırada Türkiye ile R usya arasmda 18 A rahk 1917 tarihinde Erzincan’da
bir m ütarekeim zalam nışlı. Bu mütareke ile Türk-Rus savaşı fiilen sona ermiş,78
fakat onlann yerine geçen Ermeni kıtalan işgal edilen yerlerdeki silahsız Türkleri
çoluk çocuk dem eden kırarken, K ars’taki Rus askerlerinin çekilm esiyle, kalan
bütün kale ve tahkimata, demiryolu ve kışlalara hakim olm ak içinde faaliyetlerini
hızlandırmışlardı.79
Türkler de, 18 A ralık 1917’de. Seym H üküm eti’nin yeni ordunun milliyet
esasına göre kurulacağmı ilän etmesi üzerine, bir askeri meclis kurmak için çalış-
m alara girişm işlerdi.80 Zaten Seym İdaresi’ndeki T ü rk heyeti, K ars İsläm
Komitesi ve dolayısıyla Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin Kars’ta bulunan
bütün tem silcileri askeri teşkilät kurmak ve halkı silahlandırm ak konulannda
çahşm alara başlam ışlardı. Rus Ordusunda m uvazzaf askerlik ederek deneyim li
bulunan ve düzenli bir askerf teşkilätlan olan Erm enilere karşı, iyi teşkilätlanıp
S arıkam ış ve K a rs’tak i Rus askeri depolarındaki silah ve cephanelerden
Ermenilerin yalnız başlanna istifadelerine mani olmak, 40 yıldır askerlik yapmayan
ve beşli ile m akineli tüfeği bile kullanamaz hale düşen Kars bölgesinin Türk
ahalisini silahlandmp, teşkilätlandırmak için büyük çaba gösteriliyordu.81
Seym Hüküm eti’nin bu ilänı üzerine Kars İsläm Komitesi harekete geçerek
“K ars İsläm lan A skeri M eclisi”ni oluşturmuş ve bu m eclis, özellikle Cemiyet-i
H ayriye’nin Kars tem silcilerinden Ali Rıza Karaşarov’un çabalan ile, Türklerin
nüfusça çök olduklannı ve kendi teşkilätlannı kurduklannı herkese bildirmek ve
silahlanma, teşkilätlanma konulannda kararlar almak üzere “Kars İslämlan Askeri
M eclisi” tarafından yapılacak bir kongrenin toplanmasma karar vermiştir.82 Kasım
1917 tarihinde, Elviye-i Seläseliler K ars’taki kongreye katılmak üzere davet
edildi.83 Rıza Karaşarov ve arkadaşlan Kars, Ardahan, Batum bölgelerinin bütün
77 K IR ZIO Ğ LU , Edebiyatımızda Kars, s. 117-118.
78 KURAT,Türkiye ve Rusya, s. 334.
K IR ZIO Ğ LU , Edebiyatımızda Kars, s. 118.
80 K IR ZIO Ğ LU , Edebiyatımızda Kars, s. 118.
81 K IR ZIO Ğ LU , “Karslı Kahramanlar”, Kars Eli, yıl 2, sayı 23, (Haziran, 1966), s. 4.
82 K IR ZIO Ğ LU , Edebiyatımızda Kars, s. 118.
83 E R D O Ğ A N , Türk Ellerinde Hatıralarım, s. 135.
 ilçe ve köylerinden kongreye katılımm fazla olm asını ve bu sayede daha geniş sı kongreye katılanlar tarafından alkışlarla ve “Uğrunda kıyanz cana” sesleriyle
karşılanmıştır.91
çaplı bir teşkilätlanm a yapılmasını amaçhyorlardı.

G erçekten de 30-31 Ocak 1918 tarihinde başlayan “Kars İsläm ları Askeri Rıza B ey’den sonra Cemiyet-i Hayriye’nin Kars’ta bulunan temsilcilerinden
olan ve aynı zamanda K ars’ta Rus idaresi yıkıldıktan sonra kurulan halk hüküme-
M eclisi K ongresi”ne katılım oldukça fazla olmuştur.84 Kongreye gelen sancak
tinde m utasam flık yapan Halil Bekov92 kürsüye çıkmıştır.93 Halil Bekov, Türk
ve kaza tem silcileri hep eşraf ve ileri gelen kişilerden olup, ileride bunlardan bir
milletinin kurtulması ve hürriyete kavuşması uğrunda herşeyi göze almak gerekti-
kısmı yerli m ilislerle Ermenilere karşı çarpışacak ve bir kısm ı da 15 Ağustos
ğini vurgulayarak, üç oğlu olduğunu ve gerekirse bunlan vatan için feda edebilece-
1918’de, Elviye-i Seläse’nin Anavatana katılma dileğini bildiren plebisit zabıtlarını
ğini söylemiş, onun bu sözleri kongrede büyük bir heyecan yaratm ıştı.94
İstanbul’da padişaha sunan heyetin azası ve sonra da “M illı Şura”m n bölge
temsilcileri olacakkim selerdi.85
B undan sonra yapılan görüşm eler sonunda, m erkezi K ars’ta olm ak üzere
bir A skeri M eclis’in oluşturulm asm a karar verilm iş ve bu amaçla hem en orada
Yine bu kongreye katılan kişilerin çoğu, Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriye-
bu Askeri Meclis üyelerinin seçimi yapılmıştır. Cem iyet-i Hayriye tem silcisi ve
si’nin bölgede açılan şubelerinde, Cemiyet’in temsilcileri ile birlikte çalışıp, Müslü-
kongre başkanı Rıza Karaşarov Askeri M eclis’e “H arbi R eis” seçilirken her
man halkm ihtiyaçlannm karşılanmasında, yardımlann dağıtılmasmda ve Cemiyet-i
kazadan bir kişi de buraları tem silen seçildiler. K ongre’de ayrıca beş kişilik bir
Hayriye’nin bütün faaliyetlerinde bulunmuş vatanperver kişilerdi.86Bunlar arasmda
kurul oluşturulduktan sonra, M eclis’in hazinecisi ve diğer işlerle ilgilenecek kişiler
Kağızmanlı Ali Bey, Dr. Esat Bey, Oltulu Yusuf Ziya Bey, Fahrettin Bey, Hafız
debelirlenmiştir.
Kurban Efendi gibi daha birçok kişi bulunmaktaydı ki.87bunlar Cemiyet-i Hayriye’nin
bölgede kurmuş olduğu şubelerinde, sığınacaklannda ve bütün yardım ve teşkilätlanma
Kongrede “A skeri M eclis”in yapacağı işlerde gerekli olan param n nereden
faaliyetlerinde Cemiyetin birer üyesi gibi çalışmış hizmet vermişlerdi.
sağlanacağı konusu üzerinde de durulmuş, Rıza Bey “parasız iş dönmeyeceğini”

Yaklaşık 300 delegenin katıldığı.88ve şimdiki belediyenin kuzey bitişiğindeki

Sıhhiye Dairesi binasm da yapılan “Kars İsläm lan Askeri Meclisi Kongresi”nin89 91 KIRZIOĞLU, Edebiyatımızda Kars, s. 117-118. Kars İslämları Askerı Meclisi K ongresi’ne
şehir mümessili olarak katılan Evliya Camii İmamı Hafız Kurban (Yurtseven) Efendi, Kongre
kätipliğini Fahrettin B ey yapm ış ve bu kongre üç gün sürmüştür.90 hakkında yazmış olduğu destanda Rıza B ey’in konuşmasını şu şekilde aktarmıştır:

Kongrenin ilk gün açılış konuşm asım R ıza Karaşarov yapmıştır. R ıza Bey “Rıza Karaşar Bey ilk beyan verdi
Herkes can kulağın ona çevirdi
konuşmasmda, Kongreye katılanlan ve bütün Türk halkı, böyle bir Meclis toplan-
dığmdan dolayı kutlayarak, bugünü hürriyetin kazamldığı gün ilan etmiş ve Türkle- Dedi tebrik size ey vatandaşlar
rin artık meclis kurup, teşkilätlanmalannm zamanı geldiğini bildirerek, bugünlere Sevgili yoldaşlar hem Türk sırdaşlar
ulaşıldığı için Allah’a şükretmeleri gerektiğini söylemiştir. Rıza B ey’in bu konuşma-
Demek bugün aldık hürriyetimiz
Türkoğlu Türkleriz bizim zatimiz
Hazırunu tatlı sözle doyurdu
Arslan tek kükredi hem cesurane
Büyük bayram durur bugün kardaşlar
Leyl ü nehar sana edek Yezdana
Yarab hayra döndür bizim atimiz
Kafkas ve K ınm ’dan Al-Osman’a

Yaşasın serbestlik, yaşasın millet Hamdolsun zulümden kurtuldu Ümmet

84 KIRZIOĞLU, Edebiyatımızda Kars, s. 117-118. H üda sen encamın eyle selamet Sığınmışız Kaadir-Gani-Sübhana
85 KIRZIOĞLU, “Cenub-i Garbı Kafkas Hükümeti (Kars M illi-Şurä Hükümeti)”, s. 953.
86 KIRZIOĞLU, “Karslı Kahramanlar”, Kars Eli, sayı 16 (Kasım 1965), s. 4; sayı 19, (Şubat D edi lazım kardaş, Meclis kıvrak Herkesin meramı ne olur görek
1966), sayı 5. Tedbirimiz alıp kararlar verek Hem söyleyin, hem danışak vicdana
87 KIRZIOĞLU, Edebiyatımızda Kars, s. 118-120. (KIRZIOĞLU, Edebiyatımızda Kars, s. 118).
88 ERDOĞAN, Türk Ellerirıde Hatıralarım, s. 135. 92 KIRZIOĞLU, Edebiyatımızda Kars, s. 118.
89 KIRZIOĞLU, Edebiyatımızda Kars, s. 118. 93ERD O ĞA N, Türk Ellerinde Hatıralarım, s. 131.
90 ERDOĞAN, Türk Ellerinde Hatıralarım, s. 135. 94 KIRZIOĞLU, Edebiyatımızda Kars, s. 119.
 “Askeri M eclis”, merkezindeki beş kişilik idare heyeti ile 15 kişilik m uhafiz
komitesi gerek Türkiye cephesinden çekilen Rus birliklerinden, gerekse Cilavuz
belirterek, b ir “M illı Fond (Millet Sandığı)” oluşturulmasının gerekli olduğunu
askeri m alzeme depolanndan birçok m itralyöz, tüfek ve cephane ile birkaç da
bildirmiş ve ilk olarak da kendisi bin M anat para yardımında bulunmuştur. Rıza
top ele geçirerek “Gönüllü M ilis Birlikleri”ni donatmışlardır.101
B ey’i takiben herkes gücü yettiği m iktarda yardım etmiştir.95

Millı bilincin uyanm ası ve halkın teşkilätlanması açısmdan çok önemli olan
K ongrede asıl üzerinde durulan ve “Askeri M eclis” için çok anlam lı olan
Kars Isläm lan A skeri M eclisi Kongresi, bölgede İsläm -Türk ahalinin büyük bir
silahlanm ak ve silah tedariki konusuydu. Kongrede, bir an önce silahlanm ak
çoğunluk ve güç teşkil ettiğini her yönüyle Erm enilere ispat etmiş ve Cemiyet-i
gerektiği dile getirilm iş, Rıza Bey de R uslann bırakıp gittikleri ve Erm enilerin
Hayriye temsilcisi ve kongre başkanı Rıza B ey’in konuşm alan halkı çok uyandır-
sahip çıkarak talan ettikleri silah ve m alların Türklere ait olduğunu belirterek
mış ve milli birliğin gelişmesine yardımcı olmuştur.
“bir an önce davranıp hakkımızı savunmalıyız” demiştir.96 Kongre sırasındaKars
mevkii müstahkeminde ve deposundaki Rus askerleri, kongre başkanlığma başvu-
Kars ve çevresinde “K ars İsläm lan A skeri M eclisi”nin çalışm alan, Türk
rarak, bırakacaklan depolan teslim alm alanm istemiş, aynca yine, bu kongre
halkını teşkilätlandırm a ve silahlandırm a faaliyetleri devam ederken, bu sırada
esnasmda 50 kadar Rus subayı dilekçe vererek kurulacak orduda vazife alm ak
Ermeniler saldınlarmı gittikçe artırmışlardı. Gerek Şubat aymda Erzincan’ın Türk
istediklerini bildirmişlerdi. Askeri Meclis, bunlardan yalnız Azerbaycanlı beşşubay
ordulan tarafından ele geçirilmesiyle bozulmaya başlayan Anadolu cephesindeki
ile Kazanlı topçubinbaşısı olanAli Merdan Beyi kabul etmiştir.97Kongre sonunda
Erm eni k uw etlerin e m ensup kişiler, gerekse R uslann Alm anya cephesinden
biranönce silahlanmak amacıyla faaliyete geçilmesine ve 15 kişilik bir grup oluşturula-
geri dönen 30-40 bin silahlı Ermeni askeri, Bakü, Şamahı şehirlerinde yerli Türkleri
rak, bunlann toplanılan cephaneliklerde nöbet tutmalanna karar verilmiştir.98
kırdıktan sonra R evan ve K ars’a da bir takım m üfrezeler göndererek, K ars ve
Sankamış demiryolu ile gam izonlanna hakim oldular. Bundan sonra 3 Mart 1918
Kongrenin bitiminden sonra Kongre Başkanı Rıza Bey, Ruslann teklif ettikleri
B rest-L itow skA S läşm asıyläi92 Käfs-ÄrdaEan-Batum bölgelerinin T ürkiye’ye
silah depolanna el koym ak üzere harekete geçilmesini istemiş ve Kağızman’dan
katılmalannm yerli halkm vereceği reye bağlı hükmünü Türkler aleyhine bozmak
Ali Rıza B ey sekiz arkadaşıyla birlikte, Fahrettin Bey Sankam ış’dan gelen arka-
için Ermeniler Kars ilindeki Türkleri kırmaya, köyleri yakıp, yıkmaya başladılar.
daşlan ile M olla M ustafa olmak üzere kongreye katılan 12 kişi bu işi gönüllü
12 M art’ta E rzurum ’u kurtaran Türk ordusu Kars üzerine ilerlerken Erm eni
olarak üzerlerine alm ışlardı. Rus depolanm teslim almak için M olla M ustafa,
çete ve sözde ordu kuw etleri de son güçleriyle bu ilde korkunç vahşet ve mezalim
köyüne giderek, Suphan, Azad, Karaçayır, Iğdır ve Kotanlı köylerinden 25 kadar
yapıyordu. 1915’te R uslann Kars ilinde yaptığı Türk katliam ınm acılan dinip
cesur genci toplayarak getirdi. Böylece toplanan bu gönüllü grup istasyonda
yaralan kapanm adan 1918 M art-Nisan aylanndaki Ermeni mezälim i m eydana
bulunan silah, eşya ve erzak depolannı R uslardan teslim alm ışlardı.99

Aynca kongre sonunda kongreye katılan kaza ve köy temsilcilerinin, Türklerin

silahlanması ve eğitilmesi konusunda oldukça faydalı hizmetleri olmuş, özellikle
Sankamış harekätı sonunda Ruslara esir düşüp, Kars, Sankamış ve Gediksatılmış
kamplannda nezaret altında bulundurulan Türk askerlerinin Türk köylerine kaçınl-
m asm da önem li bir faaliyet göstermişlerdir.100
95 KIRZIOĞLU, Edebiyatımızda Kars, s. 120.
96 KIRZIOĞLU, Edebiyatım ızda Kars, s. 119.
97ERDOĞAN, Türk Ellerinde Hatıralarım, s. 135-136.
98 KIRZIOĞLU, Edebiyatım ızda Kars, s. 120.
"E R D O Ğ A N , Türk Ellerinde Hatıralarım, s. 136.
IOOERDOĞAN, Türk Ellerinde Hatıralanm, s. 136-137.
R uslann elinde bulunan Türk askerlerinin bir kısmı kaçınlm ak suretiyle bir kısmı ise para
karşılığında Rusların elinden almıyordu. Özellikle Sankamış’ta bulunan Türk erleri önce Asboğa
K öyü’ne getiriliyor buradan isteyenler O ltu’daki teşkiläta veya K ağızman’daki teşkiläta
gönderiliyorlardı. Bu şekilde sevkedilen esirlerin toplamı 1000 kadar olmuştur. (ERDOĞAN,
Türk Ellerinde Hatıralarım, s. 136).
101 F ahrettin K IR ZIO Ğ LU , “A n ad o lu ’da Ilk T ürk C um huriyeti: Cenub-i G arbi K afkas
Cumhuriyeti (Kars Milli Şura Hükümeti)”, Türk Kültürü, sayı 72, (Ekim 1968), s. 948-949.
102 Brest-Litovsk Antlaşması için bkz.:: Selami KİLIÇ, Türk-Sovyet İlişkilerinin Doğuşu-Brest
LitovskBarışı ve Müzakereleri (22 Aralık 1917-3 M art 1918), İstanbul, 1998; J. W. WHEELER-
BENNETT, Brest-Litovsk The Forgotten Peace Werch 1918), New York, 1966; Dokumentı
Vneşney Politiki SSSR, I, Moskova, 1957,Belgeno. 78, s. 119-124; K\3RKT,Türkiye veRusya,
s. 430.
gelmişti. Yalnızca Sankamış-Kars-Gümrü şosesi ve yollan üzerindeki 52 köyde
E rm eniler 16.500 T ürk’ü en vahşi usüllerle yok etm işlerdi.103
K ars’ta, Ermenilerin Türklere yaptıklan bu saldmlar ve mezalim Azerbaycan
Türkleri arasında da büyük bir üzüntü yaratmış ve Azerbaycan basmı bu konuya
oldukça yer vermiştir. Mesela, bu tarihlerde İstikläl gazetesinde çıkan bir haberde
K ars’taki Ermeni mezalimi şu şekilde verilm iştir:104
“... Erm eniler yeraltı m ahzenlerinde kendilerine geri hizmetleri yapan ve
Türkistan’dan getirilen 2 0 0 ’e yakın Ö zbek Türklerini beyinlerinden vurup,
zeminlere doldurup çıkıp gitmişler. İstasyondaki tabur komutanına rica ettim, bu
şehitleri olduklan yerde üzerlerini toprak ile örtüp defnetmelerini sağladım. Bakü
Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin ekiplerinden olan Gina ile Mehmed Hüseyin’in
cenazelerini de hastahanede bulduk. Bu m asum lan da zulüm ve işkence ile
öldürdüklerini görerek cenazelerini alıp Pozat köyüne defnettik.”

Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin Temsilcileri Anadolu’da yardım götür-

“Tiflis’e gelen Rum muhacirleri, Kars vilayetindeki M üslümanlann hallerini
dükleri birçok bölgede olduğu gibi, Kars’ı da Türk askeri şehre gelinceye kadar
böyle tasvir ediyorlar: Türk ordusu karşısında ricat eden Erm eni askeri kıtalan
terketmemiş, Ermeni saldnganlığına karşı bölge ahalisi ile birlikte mücadele etmişlerdir.
ve müsellah Ermeni kaçkınlan rehgüzarlanndaki Müslüman köylerini yeryüzünden
silerek h er birşeyi ateş ve kılıçtan geçiriyorlar ve tasaw u ru na-kabil bir dehşet
Azerbaycan Türkleri, I. Dünya Savaşı başlanndan itibaren Bakü Müslüman
ve felakete düçar ediyorlar. “Galip” Ermeni ordusu harbı ganimetler, yani süngü
Cem iyet-i Hayriyesi vasıtasıyla, Kars ve çevresindeki Türk ahaliye “Kardaş
ucuna takılmüş süd-emer çocuklarla geçtikleri yollar üzerinde Müslüman kadınla-
Kömeği” şianyla maddı ve manevi çok büyük yardımlarda bulunmuşlar ve Karslı
n n ı çıplak soyunduruyorlar... Rumların rivayetine göre, bu cehennem azabını
Türklerin, haklı olarak şükran, minnet duygulannı kazanmışlardır.
görmüş, çıldırm ış, kadm ve çocuklann yürek parçalayan eninlerini, ihtiyarlann
umutsuz nälelerini dinlemek için ma-fevkal-beşer bir asaba m älik olmalıdır. Sek-
d) “Kardaş Kömeği” Karşısında Karslı Türklerin Minnet ve Şükran
sen iki köyden fazla bir sancak bu tasviri na-kabil felakete duçar olmuştur.”
Duygularını Dile Getirmeleri
Ermenilerin bu katliamlan Türk ordusu K ars’a gelinceye kadar devam etmiş,
Kars bölgesi Türkleri, I. Dünya Savaşı esnasmda düştükleri felaketli günlerde,
bu sırada Türk halkın yanısıra, gerek Rus ordusunda görevli olup geri hizmetlerde
kendilerine uzatılan tek dost eli olan Azerbaycanlı Türk kardeşlerinin büyük
çalıştm lan Türkistan’dan getirilen Türk askerlerinin bir kısmı, gerekse Cemiyet-i
özveri ve fedakärhkla yaptıklan yardımlar karşısında, minnet, şükran ve teşekkür
Hayriye’nin bölgedeki temsilcilerinden bazılan da bu katliamlarda vahşice öldürül-
duygulannı yazmış olduklan destanlarda ve şiirlerde dile getirmişlerdir.
müşlerdi.

Ardahan’m Hanak bölgesinden Aşağı Zum al köyünden “M ahzüni” mahlaslı

Türk ordusu Sankamış ve Kars ’a girdikten sonra arkadaşlanyla beraber çevreyi
M olla Dursun Türk, Ruslann 1915 kırgını üzerine yazmış olduğu destanda, Cemi-
gezip araştıran Fahrettin Bey Cemiyet temsilcilerinin Ermeniler tarafindan öldürülmesi
yet-i H ayriye’den de bahsederek şöyle dem iştir:106
ile ilgili olarak gördüklerini şu şekilde hatıralannda yazmaktadır:105

“Can ayak altında kadri bilinmez,

K ur’anlar okunmaz, tekbir alınmaz.
103 KIRZIOĞLU, Edebiyatımızda Kars, s. 121. Bu dönemde Kars ve çevresinde Ermenilerin
yaptıklan mezalim ler hakkmda bkz.: M. Fahrettin KIRZIOĞLU, Kars İli ve Çevresinde Camilerbağlandı, namaz kılınmaz
Ermenı Mezalimi (1918-1920), Ankara, 1970; A skeri Tarih Belgeleri Dergisi, sayı 81, (Aralık M evlam layık görme N iräna bizi.
1982), Belge no. 1880, s. 437; 335 Senesi Temmuz Ayı Zarfında Kajkasya 'da Jslämlara Karşı
İcra olunan Ermeni Mezalimi, Osmanlı Erkän-ı Harbiye-i Umumiye Dairesi, İstanbul, 335;
335,36 Seneleri K ajkasya’da İslämlara Karşı İcra Olunduğu Tayin Eden Ermeni Mezalimi,
TBM M Hükümeti Şark Cephesi Kumandanı Käzım Karabekir Paşa’nm Raporu, Kars, 337
(1921); A. Ender GÖKDEMİR, Cenub-i Garbi Kajkas Hükümeti, Ankara, 1989, s. 17-18.
IM RESULZADE, Azerbaycan Cumhuriyeti, s. 51. 106 KIRZIOĞLU, Edebiyatımızda Kars, s. 104-106.
105 ERDOĞAN Türk Ellerinde Hatıralarım, s. 143.
 N iräna kalmışken bulduk bir tutar,
O nlann üm idgähı ve penahı ancak bir Allah idi. Bizim adam lanm ız yü-
F akir fukaraya eyledi medar,
rekte muhabbet, gözierinde hemdertlik ser-keşi ve özlerinde kardaşlık hissi ile
“Bakü İsläm H ayır Cem iyeti” var
geldikde, ilk vakitler m ahalli ahali çekmiş olduklan musibet, görm üş olduklan
Döndürdü yeniden vatana bizi.”
hakaret ve tecavüz edilm iş nam uslarına bakarak, aynı zam anda “K ardaş
Köm eği” uzatan ellerin varlığm a şad olarak dem eğe söz tapmıyor, ancak “Sizi
“Sefili” mahlaslı Kuşoğlu M ehmed Efendi’de, Azerbaycan Türk kardeşleri-
Allah göndermişdir” diyorlardı.”
nin, özellikle de Cemiyet-i H ayriye’nin kurucularından ve Türklük için büyük
hizm etleri olan H acı Zeynelabidin Tagiyev’in, Kars ve çevresindeki Türk halka
B. Ardahan’da Vapılan Yardım Faaliyetleri
yapm ış olduklan yardrnı hakkında şunlan söylemiştir:107

1878 Berlin Antlaşması sonucunda Ruslarm eline geçen yerlerimizden birisi

“Asumamn ehli düştü naleye
de Ardahan’dır. Çıldır, Göle, P o so f ilçelerini birer nahiye olarak içine alan^09 ve
Arzettilerhalı Gani-Mevlaya
Çarlık idaresine geçince K ars’a bağlanan A rdahan110 1877 yılından, R uslann
Tuttular dehanı Arş-i A’laya
bölgeden aynldığı, 1917 yılına kadar K ars’ın en fazla Rus kırgm ına uğrayan
Kudretinden lamekäna yetişti.
bölgesi olmuştur.111

M erhametkänı Takyef (Tagiyev) Hazreti

Ardahan ve çevresi bu Rus kırgınlannm en korkuncunu I. D ünya Savaşı
H ak bire bin vermiş var devleti
sırasmda yaşamıştır. 1914 Kasımında, Pasinler’de Köprüköy Savaşı’nda Ruslan
Namiyle tutmuşdur Cihanı zati
bozguna uğratan T ürk ordusu Sankam ış üzerine yürürken,11229 A ralık 1914’te,
Buldu Haktan şöhret sana yetişti.
A rdanuç üzerinden gelen b ir kısım Türk k u w etleri de, A rdahan’a girm iş ve 36
Düşkünler aldılar nitemi, nän,
sene Türk bayrağına hasret çeken Ardahan halkı sevincini saklayam ayarak
Sağ olsun “Cemiyyet” viläyet-han
Türk askerlerini şenlikler yaparak karşılamışlardır.113Fakat bu sırada Türk ordu-
M erham et eyledi Kerem lerkänı
sunun büyük kayıplar vererek Sankam ış’ta yenilgiye uğraması üzerine 4 O cak
Ç ok dert çektik, ol dermana yetişdi.
1915’de Ardahan yeniden R uslann eline geçmiştir.114

Läm ekän kullara m erham et kıldı

Verdi Hak sebebin gözyaşın siidi 109 M am aşlı M. KUZU (Fahrettin KIRZIOĞLU), “Ardahan Sancağunızda M oskoflann Kırgın
ve Zulümleri”, Kars Ili, sayı 1, A nkara 1965, s. 23.
Ayändır Zatına, halini bildi
110 PAGOSYAN, Karskaya Oblast v Sostave Rossii, s. 63-63; ORTAYLI, “Çarlık Yönetiminde
Düşkünler m erham etkäne yetişdi. K ars”, s. 345.
111 K UZU, “Ardahan Sancağımızda M oskoflann Kırgın ve Zulümleri”, s. 23.
112 KURAT, Türkiye ve Rusya, s. 274.
Şan tuttu B äkü’yü ettiler em ek
113 KURAT, Türkiye ve Rusya, s. 274; KUZU, “Ardahan Sancağımızda M oskoflann Kırgın ve
C üm le hazeyinler ettiler köm ek Zulüm leri, s. 24.
Kim i nän getirdi, kimisi yem ek 114 ÇAK M A K, Büyük Harpte Şark Cephesi Hareketleri, s. 67. İsmail, Habib Sevük, 1915
G eldi nimet, hem iane yetişti. felaketini gören Ardahanlılardan Türk halkının sevincinin nasıl büyük bir hüzne dönüştüğüne
dair dinlediklerini şöyle aktarmıştır: “Tüık bayrağuu öpenler, bayrağı getiren askeri kucaklayanlar,
askeri taşıyan atlara sanlanlar, hıçkınşlar, ağlayışlar; Allah’ım bugünü de gösterdin! diye dualar,
Cemiyetin baş temsilcisi Dr. Hüsrev Paşa Bey Sultanov’da yapılan bu yardımlar senalar, şenlikler, Ruhlar meserret alevinin üstüne konmuş fağfur potalar içinde fıkır fıkır
karşısında Türkhalkmın duyduğu memnuniyeti, yöre halkında şöyle gözlemlemiştir:108 kaynıyorlar. Ardahan’dan selam... Bu iki kelimelik telaffuz. İşte Ardahan’ın o coşkun bayram
içinde bütün memlekete telgraflarla yayılır. Güneşten ışık giden gibi bütün mem leket de o iki
kelim elik telgrafla apaydın gülüyor. Fakat (Sankamış felaketimiz üzerine) bir gece Ruslar
107 K IRZIOÖ LU , Edebiyatımızda Kars, s. 99-100.
geliverince düşman kasabayn cayır cayır yakar, çatır çatır yıkarken bütün halkı da kıtır kıtır
108 SULTANOV, “B akü M üslüman C em iyet-i H ayriyesi H arpzedelere Yardım Şubesi’nin
k ılıçdan geçiriyor. Ardahan’dan Selam!... Tannm, bu millet bir daha böyle selam işitT iesin”
Faaliyeti” , s. 45.
(Ism ail Habib SEVÜK, Yurttan Yazılar, Ankara 1987, s. 474).
 Ahılkelek yoluyla gelen Sibir-Kazak Tugayı “Türklerin gelişini alkışladmız”
diyerek, Ardahan içinde silahsızhalkı, çoluk-çocuk demeden öldürmüş, buradan
kaçabilenlerse P o so f ve Şavşat’a kaçmışlardır. Ruslar bu mezalim e A rdahan’ın
ilçelerinde de devam etmişler, Çıldır’m Kenarbel köyünden, Göle’de Khev köyüne
ve T avusker’e değin 70 köyün silahsız Türk halkını öldürüp m allarını yağm a
etm işlerdir."5
A rdahan M üslümanlarınm uğramış oldukları bu felaket Azerbaycan Türk
halkı arasmda büyük bir üzüntü yaratmıştı. Özellikle o bölgelerden gelen kişilerin
anlattıkları ve gazetelerde sık sık yer alan haberler A rdahan M üslüm anlarının
Rus ve E rm eniler tarafından ne kadar vahşi bir şekilde katledildiklerini ortaya
koyuyordu. ’
A rdahan bölgesinden henüz gelmiş bulunan ve Rus Devlet Dum ası’mn eski
üyelerinden olan Zekeriya Bey Acarski “Kavkazski Slov” gazetesine verm iş
olduğu beyänatm da burada yaşanan faciaları şöyle anlatm aktadır:116
“M übalağasız size diyebilirim ki, Ardahan mahalli artık yeryüzünde yoktur.
Hamusu (hepsi) garet edilmiş, ahalinin ekserisi katliam edilmiş, siz, onlar ile kent
(köy) geçebilirsiniz ve lakin bir nefer diri insan göremezsiniz. Ancak meyt (ölü),
meyt, yine m eyt görürsünüz.
“Herkes böyle gamlı hadiselerin iptidasında kaçmışsa bunlar Ahılkelek’de Şav-
şah’da ve Poshov mahallinde yaşıyorlar. Velakin burada ancak çok az adam halas
olmuştur. Bunlann çoğu da arvat ve uşaklardır. Men (ben) uşaklar derim, men size
karlann içinde dökülüp telef olanlan desem o zaman siz hayrete düşersiniz.
“M uharebeden evvel servedli olan kentler, Tagun harebeliklerini ohşuyor.
Merim, Hivan, Sekerek, Ur, Kenkis, Olmak, Sazara, Siven (Sevan), Yora (Noro),
Komak, Dedegül, Avagel, Ravas, Şadvan, Çikuf, Kinzodamad, Alabala ve birçok
sair kentlerin kişileri (erkekleri) tamamıyla katledilmişti. Çıldırski (Çıldır) ve Gölski
(Göle) uçastukalannda olan kentler de dahi aynı muamele icra edilmişdir. Kendle-
rin tamamiyle malkarası apanlıp yerle yeksan edilip bir sahraya dönmüştür. Diyebi-
lirim ki, bu kişiler neler çekmiş ve bu ahvalata ne sebep olmuştur. A ncak bunu
diyebilirim , bizim arvad uşaklarım ız kaçm ak ile seläme olmuşlardır. Gece ve
115 KIRZIOĞLU, Edebiyatımızda Kars, s. 93.
116 İkdam, 5 Fevral/Şubat 1915, no. 38.
gündüz piyade gidiyorduk. A ç soğuk altında dağlar ile yol gidiyorduk. Balaca
uşaklar el üstünde apanlıyordu. Bunlar gidip açlıktan karlar altına düşüp kahyorlar.
K oca atalar dahi el üstünde aparılıyordu. 32 neferden ibaret olan bizim ailemiz
Tiflis ’e gitmiş, sonra biz kentlilerde buraya gelmişik. Doğrudur buraya gelmişik.
B izim her şeyim iz telef olmuştur. Ardahan dairesinde olan nice noktalarda ve
Yukan Acar’dabizim birçok mülkümüz talan edilmiştir. Binler ile hayvanlanmız,
desteler ile atlarımız sürülüp aparılmışdır. Bizim pahalı halılanm ız, kızıllanm ız
(altınlanmız), gümüşlerimiz hamusu yağma edilmiştir. Biz devletlikten dilenciliğe
çevrilmişik. Yalnız talan olan biz değiliz, bütün mahalde olanlar bizim halimizdedir.
Ardahan mahalli Zakafkasya dairesinde en devletli bir yerdir. Ahalinin yüzbinler
ile hayvanı var idi. İmdi hayvanlar mahvolup hiçbiri kalmamışdır.”
Azerbaycan Türk basınmda, 1915 yılı başından itibaren Ardahan Müslüman-
lannın maruz kaldığı felaketler hakkında, Azerbaycan Türklerini yasa boğan ve
heyecanlandıran yazılar çıkm aya başlamıştı. Ömer Faik Nemanzade, İkbal gaze-
tesinde Ardahan bölgesi M üslümanlarının yaşadıkları felaketleri dile getirerek,
acil olarakyardım edilmesi gerektiğini bildirmişti.117Yine Azerbaycanlı şairlerden
A hm et Cevat,m İkdam gazetesi yazarlarmdan Hacı İbrahim Kasımov Ardahan
bölgesi ahalisinin uğramış olduğu mezalimleri Azerbaycan halkına duyurmuşlar-
d ı.119 Bu sırada A rdahan bölgesinden kaçan birçok M üslüman da Tiflis, Gence
ve Bakü gibi şehirlere gelm eye başlamıştır. B unlann vaziyetleri son derece kötü
idi ve yardıma m uhtaç durumdaydılar.
Bu durum üzerine, daha öncede üzerinde durulduğu gibi Azerbaycan Türkleri
“K ardaş Köm eği” şiarıyla Kars, Ardahan vs. bölgelerde mağdur durum a düşen
Türkler için yardım çalışmalan başlatmışlar, Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriye-
si Yardım Heyeti K ars’a gelerek, Kars ve çevresinde zor durum da bulunan
M üslüm an ahaliye yardım için faaliyete geçm işti.120 İlk olarak K ars’a gelen
C em iyet-i Hayriye heyetinde bulunan M ustafa Vekilov ve Cem alov durumu
araştırm ak ve ihtiyacı belirlem ek amacıyla Ardahan bölgesine gönderilmiştir.121
B unlar Ardahan ve köylerinde gördükleri Müslüman ahalinin içinde bulunduklan
117 Bakü, 22 Yanvar/Ocak 1915, no. 180.
118 Basiret, 23 May/Mayıs 1915, no. 46.
119 İkdam , 4 Fevral/Şubat 1915, no. 37; Basiret, 17 Yanvar/Ocak, 1915, no. 36.
120 K U ZU , “Ardahan Sancağımızda Moskofların Kırgın ve Zulümleri”, s. 25;Sultanov, “Bakü
M üslüm an Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”, s. 44.
121 SULTANOV, “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”,
bu feci durum karşısm da çok müteessir olmuşlardı. Hatta M ustafa Vekilov Rusla-
n n sansürüne rağm en, Gürcülerin Tiflis’te çıkardığı Rusça “Zakafkasya” adlı
günlük gazetede, burada gördüklerini, yapılan katliamlan anlatan “Ardahan Facia-
lan” adlı beş-altı yazısım 1915 yılı içinde neşretmiş ve uzun yıllar kendisini Ardahan ’
da gördüğü b u m anzaralann etkisinden kurtaramam ıştır.122
Gerekli araştırm alan yaparak K ars’a dönen Cemiyet-i Hayriye tem silcileri,
A rdahan bölgesindeki durum hakkında Cem iyet-i H ayriye’nin Yardım H eyeti
Başkanı Dr. H üsrev Paşa Bey Sultanov’a bir rapor vererek, bir an önce yardım
yapılm asınm elzem olduğunu bildirm işlerdir.123 Durum un aciliyeti üzerine Dr.
Sultanov, hem en Cemiyet-i Hayriye temsilcilerini zor durum da bulunan M üslü-
m anlara yardım için, çeşitli yardım m alzem eleri ile A rdahan’a göndermiş ve
yardım çalışm alannı başlatmıştır.124
Bölgedeki Rus idareciler nazannda Ardahan M üslümanlan, Türk askerlerini
sevinçle karşıladıklan için hain olarak addedilmekteydi. Bu yüzden Kafkas Cephe-
si savaşlannda zarar gören Kars bölgesi ahalisine yardım etm ek üzere kurulan
“Kars O blast Kom itesi” tarafmdan buraya hiçbir yardım da bulunulmamıştı. Rus
m em urlar ve Erm eniler halkı cezalandırm ak için her türlü hakaret, haksızlık,
saldın ve tecavüzleri yapmaktan geri durmuyorlardı. Cemiyet-i Hayriye temsilci-
leri bir taraftan Ardahan bölgesindeki M üslümanlan açlık ve soğuktan kurtarmak
için, gerekli ihtiyaç m addelerini dağıtm aya başlarken, diğer taraftan M üslüman
ahaliye karşı yapılan bu haksızlıklan önlemek için harekete geçmiştir. Dr. Sultanov,
bu amaçla Kars Gubematoru, Kafkasya Genel Valisi nezdinde girişimlerde bulun-
duğu gibi, durum u Devlet Duması’ndaki Azerbaycan vekili M ehmet Yusuf Cafe-
rov’a da bildirmiştir. Ardahanlılann haklannı korumak amacıyla yapılan bu çahş-
malar sonucunda “Kars Oblast Komitesi”nin Ardahan Müslüman ahalisine de yardım
yapması sağlanmış ve aynca Müslümanlara yaptiğı haksızlık ve kötü muamelelerden
dolayı Ardahan Naçalniki Nikolayev bu görevinden uzaklaştınlmıştır.125
s. 44.
122Mustafa V ekilot 17Kasım 1974’de,Ankara’dabugünlerleilgilihatıralannıFahrettınKırzıoğlu’na
yazdırmıştır. Vekilof, aradan 30 yıl geçmesine rağmen Ardahan köylerinde gördüğü Rus mezalıminın
izlerinin etkisinden kendisini kurtaramadığmı gözleri yaşararak anlatmış ve hatta geceleri de
düşünde canlanan bu facialar yüzünden bir ay sonra şuurunun bozulur gibi olduğunu söylemiştiı.
(KUZU, “Ardahan Sancağımızda M oskoflann Kırgın ve Zulümleri”, s. 25).
123 KUZU, “A rdahan Sancağımızda M oskoflann Kırgın ve Zulümleri” , s. 27.
124 Sultanov, “B akü M üslüm an Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti’ ,
s. 44-45.
125 ^ııltanov, “Bakü M üslüman Cemivet-i Hayrivesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faalıvetı"
Ardahanlılann böyle en acılı günlerinde yanlannda bulunan ve onlann haklan-
ıı savunan Cem iyet-i Hayriye, bölgede çok sayıda yaralı ve hasta M üslümanın
bulunduğunu dikkate alarak Değirm enköy’de bir sağlık merkezi kurmuştur. Dr.
Bahadır B ey’in idaresi altm da çalışan bu sağlık merkezinde M üslüman hasta ve
yaralılar tedavi edilirken, yine Dr. Bahadır B ey’in idaresi altmda Ardahan’da bir
de eczahane açılmış ve burada halkm ilaç ihtiyacmın giderilmesine çalışılmıştır.
Bu arada Cemiyet-i Hayriye Kars Sorumlusu Ali Han Kantemirov’un gayretleriy-
le Ardahan’da M üslüman ahaliye “İstihkak Kooperatifleri”nden maliyetine giye-
cek ve yiyecek satılması sağlanm ıştır.126
Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi 1915 yılı Nisan-Ekim arasmda geçen altı
ay zarfinda, Ardahan ve 35 köyünde çok zor durumda bulunan, savaştan zarar
görmüş 4989 büyük ve 2360’da on yaşmdan küçük olmak üzere toplam 7349 kişiye
2070 pud un, 400 pud tahıl, 2974 Manat da nakit para yardımında bulunmuştur.127
Cemiyet-i Hayriye A rdahan’da açtığı şubesi vasıtasıyla bu faaliyetleri ger-
çeldeştirirken, A rdahan’m Çıldır, Göle ve P osof kazalanna da teşkilätını yaymış-
tır.128Cemiyet-i H ayriye Ç ıldır’a Rıza Karaşarov, A li Han Kantemirov ve Baba
B ey ’i göndererek, burada teşkilätm ı oluşturmuş, bunun üzerine çok tedirgin bir
durum da bulunan Ç ıldır halkı kendisini toparlamıştır. Ç ıldır’dan birçok kişi de
Cem iyet’in kurduğu teşkiläta girerek, yardım lann halka dağıtılmasmda Cemiyet
temsilcilerine yardımcı olmuşlardır. Bılnlardan Purut Köyü’nden Amucaoğullann-
dan Nebioğlu K äm il Ağa, Karavel K öyü’nden M olla M ustafaoğullanndan Deli
Ağa, Cemiyet-i Hayriye’nin Çıldır teşkilätmda çalışarak, muhtaç durumda bulunan
halka un, şeker vs. yiyecek ve giyim eşyası dağıtılmasında öncülük etm işlerdi.129
1915 E kim ’ine kadar Cem iyet-i Hayriye, Çıldır ’da dağılan 11 köyün 3162
büyük, 771 çocuktan oluşan harpzede Müslümanlanna yaptığı yiyecek ve giyecek
yardım lannın yanısıra, 2141 M anat’ta para yardımı yapmıştır.130Bundan sonra
da bu tür yardım lar artarak devam etmiştir.
s. 44-45.
126 Sultanov, “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”,
s. 46; KUZU, “Ardahan Sancağımızda M oskoflann Kırgm ve Zulümleri”, s. 25.
n l A ç ık S ö z, 16 Oktiyabır/Ekim 1915, no. 12.
128 K U Z U , “Ardahan Sancağımızda M oskoflann Kırgın ve Zulümleri”, s. 25.
129K ars TTD. Araştırma Kolu, “Çıldırlı Kahramanlar”, Karsİli, özel sayı 1, Ankara 1966, s. 59.
 Y ine C em iyet bu ilk altı ay içinde A rdahan’a bağlı G öle’de savaştan zarar
görmüştür. Cem iyet’in baş temsilciliği sığınacaktaki her bir yetimin bakımı için,
gören 6280 büyük ve 4449 çocuğa 1315 pud un, 4483 pud tahıl ve 2991 M anat
ayda 30 M anat ve alabildiği müddetçe Rus H üküm eti tarafından kaçkınlara
50 K apik para dağıtm ış ve P osof’ta da zarar gören 965 büyük ve 396 çocuğa
verilen paydan 15 M an atp arag ö n d erm iştir.137
yiyecek v e giyecek yardımı yam nda 3495 Manat 50 K apik para yardım m da
bulunm uştur.131 P o so f’ta Cem iyet’in teşkilätına katılan M üftüoğlu Hafız A ltun
1917 yılına gelindiğinde R usya’da çıkan ihtilalin yaratmış olduğu serbest
H oca yardım lann dağıtılmasında önemli hizm etler görm üştür.132
ortamdan faydalanarak ve Cemiyet-i Hayriye’nin de destekleriyle K ars’ta güçle-
nen m illı teşkilätlanma hareketleri A rdahan’da da kendini göstermişti. Özellikle
Cem iyet-i Hayriye bu yardımlannm dışında bölgeye geldiğinde, çok sayıda
Server Atabek, Cem iyet-i H ayriye’nin tem silcileri Dr. Hüsrev Sultanov, Rıza
kim sesiz, yetim düşmüş, aç ve çıplak bir halde bulunan M üslüm an çocuğa da
Karaşarov ve İsmail N azaraliyev’in de yardım lanyla Ahıska, Ahılkelek ve çevre-
sahip çıkmıştır. sinde kurulmasma çalıştığı m illi teşkilätlann A rdahan’da da kurulm asına millı
birlik ve korunmanın oluşturulmasına çaba göstermiş, P osof’tan Hamsioğlu Ars-
A rdahan ve çevresindeki çocukların durumu gerçekten de çok acıklı bir
lan Bey, A rdahan’dan Dikanlı Hafız Efendi’de Server A tabek’le birlikte önemli
sahne oluşturuyordu. Fahrettin Kırzıoğlu, çocukların halini; “Anaları, babaları
hizm etler vermişlerdir.138
şehit olm uş veya gece vakti kaçmış olan çocukları açık kapılardan giren kurtlar
yedi, sağ kalan öksüzler, Kazaklarm “at-tersi”ni ayıklayarak içinden donmuş
Cemiyet-i Hayriye temsilcilerinin A rdahan’da Türk halkına yardım ve des-
arpayı yem ek suretiyle açhğını giderir duruma düşmüşlerdi.” diye tarif ederken,133
tekleri Kars’ta olduğu gibi, 1918 yılmın ilk aylanna kadar devam etmiştir. Nihayet,
bu tarihlerde Cemiyet-i Hayriye’nin yardım ekiplerinden birinde bulunan ve burada
Ardahan’ın yerli Türk kuw etleri tarafından Ermenilerden temizlenmesinden son-
gördüğü acıkh manzarayı Azerbaycan’da çıkan Basiret gazetesinde kaleme alan,
ra, Server Atabek’in 1918 M art sonlannda H opa’da bulunan Eyüplü (Deli) Halit
A hm et Cevat A hundzade’de Ardahan’daki çocuklann durum u hakkmda hemen Beğ’e 8. Alay ve çetelerle Ahıska ile Ardahan’ın yerli Türkler elinde bulunduğunu
hem en aynı şeyleri anlatm aktadır:134 ve Türk ordusunu beklemekte olduklannı haber vermek için gönderdiği iki temsil-
eiden biri, Cemiyet-i Hayriye’nin yardım heyetinde bulunan ve onun temsilcilerin-
“ ... O rada açlık o kadar şiddet eylem iştir ki biçare M üslüm an balalan at den olan Bibinoğlu Ahm ed Cevdet Bey’di. Bundan sonra ilerleyen Türk ordusu,
pisliği aktanp içinde olan arpaları çıkarıp onları kurutup onun ile geçinirler.” 3 N isan 1918 tarihinde A rdahan’a girm iştir.139

Ardahan’da Ruslann yaptığı kırgmdan sağ kalıp, sokaklarda sahipsiz köşeler-
de barınan bu çocuklar ilk zamanlar Cem iyet-i Hayriye tarafından toplanarak,
yine C em iyet’in bir temsilcisi vasıtasıyla Bakü, Gence ve Tiflis’teki Cemiyet
sığınacaklanna gönderilerek bakım ları sağlanıyor.135 D aha sonra Ardahan’da
da bir sığınacak açan136 Cemiyet-i Hayriye, bu sığınacakta yalnızca yetim çocuk-
Iarı değil, bir kısım muhtaç kadm ve yaşlıların bakım ında da faydalı hizmetler
130A çık Söz, 16 Oktiyabır/Ekim 1915, no. 12.
131 A çıkSöz, 16 Oktiyabır/Ekim 1915, no. 12.
132Kars TTD , Araştırm a Kolu, “Posoflu Milli Mücadele Kahramanlarımızdan: Müftüoğlu Häfız
A ltun-H oca (1874,1934)”, Karsİli, özel sayı 1, Ankara, '96 6 , s. 67.
133 KUZU, “Ardahan Sancağımızda Moskofların Kırgın ve Zulümleri”, s. 24.
134 Basiret, 23 M ay/M ayıs 1915, no. 46.
135 B asiret, 6 İyun/Haziran 1915, no. 48.
136 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 2, D. 2, L. 4; SULTANOV, “Bakü Müslüman Cemiyet-i
H ayriyesi H arpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”, s. 48.
Cemiyet-i H ayriye’nin Ardahan ve çevresinde yapmış olduğu yardım faali-
yetleri ve bölge halkına verdikleri güven sonucunda, evini yurdunu bırakıp kaçan
birçok Ardahanlı geri dönmüştür. Bunlardan biri olan A rdahan’ın önemli halk
şairlerinden Ahmed M azlumi’de, Ruslar Ardahan ve köylerini kınp, yağmalarken
ailesiyle birlikte Posof’un Suskap köyüne kaçmış, daha sonra Cemiyet-i Hayriye-’
nin bölgede M üslüm anlar açısından sağladığı güven ve destek üzerine tekrar
Orta H anak’daki evine dönm üştür.140 Mazlumı “ 1915,1916 Ardahan Kırgmı ve
m Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 2, D. 2, L. 83.
138Fahrettin KIRZIOĞLU, “Türk Gürcü Savaşında En Büyük Milli Kahramanımız: Y. Mühendis
O sm an Server Atabek (1886-1962)”, Kars İli, özel sayı 1, 1966, s. 54-55.
139 Fahrettin KIRZIOĞLU, “Türk Gürcü Savaşmda En Büyük Milli Kahramanımız: Y. Mühendis
O sm an Server Atabek (1886-1962)”, Kars İli, özel sayı 1,1966, s. 54-55.
140K ars TTD. Tanıtma Kolu, “Hanaklı Halk Şairi Ahmet Mazlümı”, Kars İli, özel sayı 1, Ankara
1966, s. 73.
 Açlığı Destaıu”nda Azerbaycan Türklerinin yaptıklan yardımlar karşısmda duygu-
larını şu dizelerle ifade etm iştir:141
“Ağlar kan-yaş döker nice m erdanlar
Sofrası meydanda çok hanedanlar
Oğuldan uşaktan aynldı onlar
Şimdi ister torba taka dilene
N e dilensin yok ki sahib-ül ihsan
Bakü ile K ınm , Kazan, Dağıstan
Vilayetler oldu hak ile yeksan
Yığdı her taraftan geldi iane
İane gönderdi hep ehl-i iman
Gördü halimizi eyledi beyan
Sebebi Takiyef o hanoğluhan
Yazıldı gazetler gitti her yana
Yazıldı gazetler her yana gitti
B akü ağalan bütün el kattı
M usa Bey Nakiyef, çok ihsan etti
Adlannı bilmem alam lisana.”
C . K a ğ ız m a n ’d a Yapılan Y ardım F aaliyetleri
Kağızman, Kafkas Cephesi savaşlannda, Kars bölgesinin diğer kısımlanna
göre daha az zarar görmüştü. Ardahan ve Oltu bölgelerinde meydana geldiği
derecede büyük katliam lar burada yaşanmamıştı. Bununla birlikte halk açlık ve
soğuktan perişan hale düşmüş, yüzlerce sahipsiz Ve yetim çocuk sokaklarda kalmıştı.
Aynca, Rus memurlannın yaptığı haksızlıklar ve Ermeni çetelerinin saldın, tecavüz
ve zulümleri Kağızman bölgesi Müslümanlannx canlanndan bezdirmişti.
1915 yılı bahannda Kars’a gelen Dr. Hüsrev Paşa Bey Sultanov başkanhğın-
daki, B aku M üslüm an Cemiyet-i Hayriyesi Yardım Heyeti, Kağızman bölgesine
de tem silcilerini göndererek halkm durumunu tedkik ve ihtiyacı tespit ettirmiş ve
141 K IRZIO Ğ LU , Edebiyatım ızda Kars, s. 102-104.
derhal yardım çalışmalanna başlamıştır.142Ekim 1915 ’e kadar Cemiyet-i Hayriye,
Kağızman’da dağılan 11 köyün mağdur duruma düşmüş 800 büyük, 402’si çocuk
M üslüman harpzedelerine 650 pud un, 351 pud tahıl ve önemli m iktarda para
yardımında bulunm uştur.143
Bölgede çok m iktarda sahipsiz ve yetim çocuk bulunduğunu dikkate alan
Cemiyet-i Hayriye, Kağızm an’da 100 yetimi banndırabilecek bir sığınacak açmış
ve bu sığınacağuı müdürlüğüne Cemiyet-i Hayriye temsilcilerinden İdris Ahund-
zade getirilmiştir.144K ağızm an bölgesinden toplanan M üslüman yetim çocukla-
nnm önemli bir kısmı K afkasya’da açılan Cemiyet-i Hayriye’nin sığm acaklanna
götürülürken, bir kısmı da Kağızm an’da açılan bu sığınacakta banndınlarak, ihti-
yaçlan karşılanmıştır.
Cem iyet’in tem silcisi İdris Ahundzäde K ağızm an’da sadece sığınacak ve
yetim çocuklarla değil, bütün Kağızman M üslüm anlannın sıkıntı ve dertleri ile
ilgileniyor ve fedaklrcaçalışm alar yapıyordu. Cemiyet’in Kağızman sığınacağma
ve Kağızmanlılara gönderdiği yardımlarda zaman zaman çeşitli sebeplerle aksa-
malar oluyor, sığmacak için gönderilen paralann bazen, Kağızman’a ulaşmasmda
gecikmeler m eydana geliyordu. Bu zamanlarda, İdris Ahundzäde bölgedeki Rus
idarelerine yaptığı yardım başvurularına olumlu cevap alam amış ve onlardan
istediği desteği bulamamıştır. Hatta sığınacakta ve diğer yerlerde hasta durumda
bulunan çocuklan Rus hastahanelerinde tedavi ettirm e girişimi bile sonuçsuz
kalmıştır. İdris A hundzäde, Kağızm an’dan Tiflis’te C em iyet’in baş temsilcisi
Dr. Sultanov’a çektiği bir telgrafta sığınacaktaki durum ve Rus idarecilerin kayıt-
sızlığı hakkmda şunlan yazm ıştır:145
“... Kifayet kadar erzak olmadığından sığınacaktaki çocuklann hepsi hasta-
lanmıştır. Çocuklann hastalanmaması için çocuklara haftada bir defa et yedirmek
m ecburiyetindeyim . A ncak etin fiyatı pazarda 1 Manattır.
“Şehirler İttifakı”nm askeri hastahanesi çocuklan tedavi için kabul etmemek-
tedir. Benim sığmacağımda özel tıbbi heyet ve araç olmadığı için, çocuklar arasın-
142 Sultanov, “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Haıpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”,
s. 45.
143 A ç ık Söz, 16 Oktıyabır/Ekim 1915, no. 12.
144 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 2, L. 101; Kaspi, 26 May/Mayıs 1917; Sultanov, “Bakü
M üslüm an Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”, s. 48.
145 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 2, L. 101.
 da hastalık günden güne genişliyor. Fakat henüz bu hastalıklar yaygın vaziyette
değildir. Gerekli tedbirleri almanız için bunlan size bildiriyorum.”
İdris A hundzade’nin bu beyanları üzerine, Dr. Sultanov derhal harekete
geçerek, K ağızm an sığmacağına daha fazlayardım gitmesini sağladığı gibi,146
aynca bölgede doktor ve sağlık personeli ihtiyacınm karşılanması içinde Azerbay-
can gazetelerine ilän vererek yardım istem iştir.147
Kağızman sığınacağmda sadece Kağızman bölgesindeki yetim çocuklar değil,
Cemiyet-i Hayriye’nin savaş bölgelerindeki yetim çocuklan toplamakla görevlen-
dirdiği R uşen B ey Efendiyev’in çevre yerlerden toplayarak getirdiği M üslüm an
yetim çocukları da barındılm yordu. Bu durum karşısında sığınacakta sıkışıklık
oluyor, çocuklara istenilen hizmet verilemiyordu. Bu sıkışıklığın önüne geçilmesi
için İdris A hundzäde’nin Cemiyet-i Hayriye Merkezine yaptığı başvurular sonu-
cunda C em iyet-i H ayriye Kağızman’da ikinci bir sığmacak daha açm ıştır.148
Kağızman sığınacağmda çocuklarınyalnızbakımı ile ilgilenilmiyordu. Okuma
yaşında olanlara, okuma-yazma öğretiliyor, aynca elişi ve çeşitli sanatlar çocukla-
ra öğretilmeye çalışılıyordu. İdris Ahundzade çocuklann eğitimi üzerinde özellikle
duruyor ve çocukların eğitimi için ihtiyaç duyulan öğretm enlerin bir an önce
getirilmesi için Baştem silci Dr. Sultanov ile yazışmalarda bulunuyordu.149
Cemiyet-i Hayriye Rus memurlann bölgede yaptıklan haksızlıklann gideril-
mesi, kanunlarlabelirlenen devlet yardımlanndan bölgedeki Ermeniler gibi, Türk-
lerinde yararlanm ası için çalışmalar yapmıştır. Bu arada C em iyet’in K ars’taki
temsilcisi Ali Han Kantemirov’un yaptığı plänla, Kağızman’da “İstihlak Dükkänla-
n ” açılması ve Müslüman halkm buradan ihtiyaçlanm karşılamalan için girişimler-
de bulunulm uştur.150 B u kär amacı gütm eyen dükkänların açılması Kağızm an
halkımn ihtiyaçlannm karşılanması hususunda çok yararlı olmuştur.151
m Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 2, L. 104.
147 Taze Haber, 4 Aprel/Nisan 1915, no. 18.
148 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 2, L. 38,40.
149 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 2, L. 69.
150 SULTANOV, “B akü M üslüm an Cem iyet-i Hayriyesi H arpzedelere Yardım Şubesinin
Faaliyeti”, s. 46.
151 K IRZIOĞLU, Edebiyatım ızda Kars, s. 114.
Rusya’da m eydana gelen 1917 Şubat İhtiläli ile ortaya çıkan serbest ortam
ve hürriyet havası K ağızm an’da da etkisini göstermiş ve Kağızm anhlar bundan
en iyi şekilde faydalanmasını bilmişlerdir. Özellikle Bakü M üslüman Cemiyet-i
Hayriyesi ve onun Kağızman bölgesi vekili İdris Ahundzäde (Genceli)’nin hürri-
yet ortammdan faydalam larak Kağızm an’da yapılan çahşm alarda büyük rolü
olmuştur.152
Cemiyet-i H ayriye şim diye kadar K ağızm an’a önemli m iktarda yardım
yapmış, açtığı sığınacaklarda yüzlerce Kağızmanlı Müslüman yetimi banndırmıştı.
Cemiyetin himayesinde Kağızmanlılann kendilerine güveni gelmişti. Şimdi Kağız-
m anhlar ihtilälle oluşan ortamdan daha iyi faydalanmak istiyorlardı. Ve ilk olarak
Cemiyet-i H ayriye’nin K ağızm an’da bir şubesinin açılmasını arzu ediyorlardı.
Bunun için bir taraftan Cem iyet-i Hayriye Baş Temsilcisi Dr. Sultanov’a, İdris
Ahundzäde vasıtasıyla m üracaat ederlerken, bu şubenin açılabilmesi için kendi
aralannda 4000 ruble toplamışlardır. Kağızmanhlann bu isteği ve girişimleri olumlu
karşılanmış ve “B akü M üslüm an Cemiyet-i Hayriyesi Kağızman Şubesi” 1917
bahannda açılm ıştır.153
Cemiyet’in şubesi açılır açılmaz hemen faaliyete geçmiştir. Kınm ve Bakü’da
çıkan bütün Türkçe gazetelerin buraya da gelmesi sağlanarak, halkın aydınlatılması
ve gelişen olaylardan haberdar olması amaç edinilm işti.154
Şim diyekadarbütün bölgede olduğu gibi Kağızman’da da, R uslann uygula-
mış olduklan siyaset gereği Türkçe eğitim yapılamıyordu. Bu da Kağızman Türkle-
rinin en önde gelenproblemlerindenbiriydi. Nitekim Cemiyetin Şubesi açıldıktan
sonra, Kağızmanhlar Cemiyet-i Hayriye’ye müracaat ederek bu konuda kendile-
rine yardımcı olunmasım istemişlerdir.
Bu konuda hazırlam ış olduklan bir dilekçeyi Tiflis’te Cemiyet-i Hayriye
Baş Temsilcisi Dr. Sultanov’a iletm eküzere Kağızman Şubesi sorum lusu İdris
A hundzäde’ye veren Kağızmanlılar, bugüne kadar köylerde ve bütün bölgede
R us m em urlannın Ruslaştırmak ve Hristiyanlaştırmak politikası yürüttüklerini,
152 KIRZIOĞLU, Edebiyatımızda Kars, s. 117.
153 Sultanov, “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”,
s. 46.
154 KIRZIOĞLU, Edebiyatımızda Kars, s. 117; Sultanov, “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi
Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”, s. 46.
 Bakü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin Kağızman ve çevresinde yapm ış
buyüzden çocuklanm Ruslann açmış olduklan okullara göndermeğe korktuklannı,
olduğu en önemli işlerin başmda, burada Müslüman halkı teşkilätlandırmak sure-
ne köylerde, ne de şehirde Müslüman erkek ve kız çocuklarmın okullara gitmedik-
tiyle “Kağızman M üslüman M illı Komitesi”ni oluşturması gelm ektedir.159
lerini belirterek, ancak çocuklannı bu okullara göndermediklerinde, bu sefer de
Rum ve Erm eni çocuklanna göre eğitimsiz ve hiçbir şeyden habersiz büyüm ekte
Kağızman’da açılan Cemiyetin Şubesi, halkrn da iştirakiyle, M üslümanlann
olduklannı anlatmışlardır. Kağızman’da önceden Türkçe olarak ders veren öğret-
problemleri ile ilgilenen, onlann bilinçlenip teşkilätlanm alanm sağlayan bir yer
m enlerin bulunduğunu, fakat bunlara Rus m emurlar ve Erm eniler tarafm dan
olm uş ve bunun sonucunda da Cem iyet’in K ağızm an şubesi sorum lusu İdris
çeşitli iftiralar edilerek, Kağızman’dan kovulduklannı verdikleri dilekçede bildiren
A h u n d zad e’nin b a şk a n lığ m d a “K ağ ızm an M ü slü m an M illı K o m ite si”
Kağızmanlılar, bölge halkının kız ve erkek çocuklannı okutmaya hazır olduklannı,
kurulm uştu.160
ancak M illı M ekteplerde okutmak istediklerini, bunun içinde Cemiyet-i H ayriye’
nin Tiflis’te bulunan Baş Temsilcisi Dr. Sultanov’u kendilerine bu problem lerini
Komite çalışanlan ve üyeleri, Cemiyet-i H ayriye’nin Kağızm an şubesi
çözmek için vekil tayin ettiklerini kaydetmişlerdir.155
sorum lulanndan ve K ağızm an M üslüman halkınm en sevilen nüfuz sahibi
kişilerinden oluşmuştu. Bunlar arasında Ahm ed Bey, Hacı Öm er Beyoğlu, Öm er
İdris A hundzäde’ye m üracaat eden bu heyet içerisinde bulunan Kürt ve
Abdullahoğlu, Davut Ziya ve kom ite çalışm alannda çok büyük hizm etler veren
Çerkezler de, R u slann bölgede uyguladıklan bu siyasetten rahatsızlıklanm dile
Ö m er Lütfi İm am zade161 de vardı.
getirerek C em iyet-i H ayriye’den şu istekte bulunm uşlardır:156

Müslüman M illı K om itesi’nin üzerinde durduğu en önemli konu ve aym

“Ruslar, bütün şerait ve akayid-i diniyem iz Türkçe olduğu halde, okullarda
zam anda kuruluşunun da asıl gayesi, bölgedeki Ermeni saldm ve taşkınhklanna
biz Kürtlere Farsça, Çerkezlere ise birinci günden Rusça okutturma karan almış-
karşı M üslüman halkı uyam k tutm ak ve tedbirler almaktı.
lardır. Ancak, biz okullarda Farsça ve Rusça yerine kendi çocuklanm ıza Türkçe
eğitim verilmesini istiyoruz.”
Kağızman M üslüm an M illı Komitesi, 27 Ekim 1917 tarihinde bir toplantı
yaparak, Müslüman halkm sıkmtılan ve alınacak tedbirler hakkmda görüşmelerde
İdris Ahundzäde Kağızmanlılann bu isteklerini, 28 Haziran 1917 ’de Tiflis ’te
bulundu.162Toplantıda ilk olarak Ermenilerin Müslümanlara karşı yaptıklan saldıfı-
bulunan Dr. Sultanov’a bildirmiştir.157Bu talebe Sultanov’un ne cevap verdiğine
lar ve İsläm ahalinin durum u üzerinde görüşmeler yapılarak bölge halkından bu
dair bir belge bulunamamasına karşm, Kağızman’da bu dönemde okullar açıldığı,
H afızK urban (Yurtseven) Efendi’nin, 9 Ekim 1917’de yazıp, Cem iyet’in Kağız-
man Şubesine gönderm iş olduğu destandan anlaşılm aktadır.158
Yığınacaklar yığıp, nutuk söylediz,
Darüleytam açıp, öksüz toyladız,
155Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 2, L. 30.
Cemiyetler kurup ilän eylediz
^ A z e r b . Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 2, L. 30
Hayrile amlır şanın Kağızman"
157 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 2, L. 30.
(KIRZIOĞLU, Edebiyatımızda Kars, s. 117).
158 Hafız K urban Efendi’nin yazmış olduğu bu destanın konu ile ilgili bölümü şu şekildedir:
159 A ç ık Söz, 24 Oktiyabır/Ekim 1917, no. 596.
“M illet umudunu sana bağlamış
160A ç ık Söz, 24 Oktiyabır/Ekim 1917, no. 596.
Kars ülkesi seninle iftihar eder
161 Ö m er Lütfı Imamzäde, bu dönemde özellilde M aärif konusunda Kağızmanlılara büyük hizmet
Şerefle bin yaşar şanın Kağızman
verm işti. (KIRZIOĞLU, Edebiyatımızda Kars, s. 117). Daha sonra Cenubi Garbi Kafkas
M aarif Ocağı kanın Kağızman
H ükü m eti’nin dağıtılmasıyla Ali R ıza (Ataman) Bey tarafından oluşturulan Kağızman Milli
Şurasm ın reisliğine getirilmiştir. (ATASE, A. 4/8316, D. 10/6, Kls. 254, F. 12). TBMM I.
M ekteplerin gür gür gürüldemede
D önem inde Kars Milletvekili olan Ömer Lütfi (Terim) 1957 yılında K ars’ta vefat etmiştir
Okumuş zenginin cehdeylemede (K IRZIOĞ LU, Edebiyatımızda Kars, s. 117).
Adrnı m illetler hep söylemede '62A ç ık S ö z , 3 Dekabır/Arahk 1917, no. 619.
ö m e k tır Türklere yönün Kağızman
konuda gelen şikayetler ve yardım istekleri ele alındı. Burada dikkati çeken
nokta, K om ite’ye yalnızca Kağızman ve çevresinden değil, N ahçıvan ve H ora-
san’dan dahı, Ermeni saldınlanna karşı yardım edilmesi hususunda istekler gelm e-
siydi. Gizlice göndermiş olduklan mektuplar vasıtasıyla şikayetlerini dile getiren
bu bölgelerin Müslüman halkı; “yukanda Cenab-ı Hak, aşağıda siz milletvekilleri,
ya bize im dat edin yahut kati bir cevap verin canımızdan el götürmüşüz” diyerek,
yardım istiyorlardı.163
İdris A hundzäde ve arkadaşlan, bu zulümlerin bir an önce durdurulm ası
için ilk önce Kafkasya Genel Valiliğine başvurarak, bu saldınlann önüne geçilmesi-
ni istemişlerdir. Daha sonra yapılan bu zulmü gazeteler aracılığıyla herkese duyur-
mayı amaçlamışlar ve gazetelere gönderdikleri yazıda yöre halkmın içinde bulun-
duğu durumu şu şekilde bildirmişlerdi:164
“Horasan Uçastukası Karakurt’da ve Nahçıvan Uçastukası D igor köyünde
Ermeni saldatlan (askerleri), İslämlara özellikle milletler muharebesinden dolayı
esir düşm üş Türk esirlerine gayet zulüm ve cefa ediyorlar. Gizli olarak Erm eni
guldur desteleri tertip edilmiştir. Bu desteler hergün, her zaman İsläm köylerine
hücum ederek günahsız ahaliyi katl, koyun ve mallannı dahi garet ediyorlar. İsläm
köylüleri, Ermeni kaçak ve guldurlannın elinden Kağızman şehrine gelemiyor.”
Kağızman Müslüman Millı Komitesi, bu şekilde çahşmalanna devam ederken,
Ermeniler de K ağızm an’da kurmuş olduklan “Kağızman Ermeni Zemski M uhtar
Oblastı”na Türklerin de dahil olması için baskı yapıyorlardı. Çünkü bu şekilde
kendilerinin egem en oldukları ve idaresini ellerinde bulundurdukları bir bölge
oluşturacaklardı. Müslüman Millı Komitesi, buna şiddetli bir şekilde karşı çıkmış
ve almış olduğu bir kararla, Kağızman kazası İsläm ahalisinin ne olursa olsun ve
hangi şartlar altında olursa olsun “Kağızman Ermeni Zemski M uhtar Oblastı”na
dahil olmayacağını bildirmiştir.165
Kağızman Müslüman Millı Komitesi’nin ele aldığı en önemli konulardan biri
de, Kağızman ve çevresindeki Müslüman halktan, Ermeni ve Ruslara karşı “Millı
Alaylar” oluşturm ak istemesidir. Komitenin 27 Ekim 1917 tarihli toplantısında,
bu konu üzerinde de görüşmeler yapılmış, toplantıda bulunan herkes “Millı Alay-
163 A çıkSöz, 3 Dekabır/Arahk 1917, no. 619.
164 Açık Söz, 3 Dckabır/Aralık 1917, no. 619.
165A çıkSöz, 3 Dekabır/Aralık 1917, no. 619.
lar” kurulması için gerekli maddı ve manevı hiçbir yardımdan çekinmeyeceklerini
bildirmişlerdir. Millı Alaylann bir an önce kurulmasını isteyen Komite üyeleri bu
konudaki düşüncelerini şöyle dile getirmişlerdir:166
“... Bu vaziyetin (Erm eni saldırılarımn) tek çaresi M illı A lay olabilir. Milli
Alay sindirilmez bulat bir kuwettir. N e kadar ki milli alaylanm ız yoktur, “Sanbu-
lak”da ve sair ülkelerde olduğu gibi, İsläm Türk adına hor bakılacak... Cemiyet-i
Hayriye Vekillerini Türk Osmanlı zabitidir diye biliriz ve diyoruz ki: Yegäne ça-
remiz ve necatımız Millı Alaylar. Zengin ve fakirlerim izbilaistisna can ve malı-
mızla millı gururumuzu müdafaa için Milli Alaya yazılmaya hazm z.”
Kağızman Türklerinin, Cemiyet-i Hayriye tem silcilerinin öncülüğünde ve
maddi, manevı yardım lanyla teşkilätlanmalan ve yapmış olduklan bu faaliyetleri
gören Ermeniler ve Rus askerleri, Cem iyet tem silcilerine karşı menfı bir tutum
takınmaya başlamışlardı. Cemiyet’in Kağızman Şubesi Sorumlusu ve Milli Komi-
te’nin başkanı İdris Ahundzäde ve arkadaşları Rus K azaklan ve Erm eniler tara-
fından, Müslüman ahaliye yardımcı olduklanndan dolayı, Osmanlı Zabiti (subayı)
addedilerek saldınlara maruz kalıyorlardı. Hatta Cem iyet’in temsilcilerinden Ab-
dullah Sultanov, M üslüm anlara yardımcı oluyor diye öldürülm ek istenm iş son
anda ellerinden kurtulabilm işti.167
Ermenilerin C em iyet temsilcilerine karşı menfı tutumu yalm zca yaptıkları
çirkin saldmlarla kalmıyordu. Ermeni gazeteleri, Cemiyet-i Hayriye temsilcilerini
ve Müslüman halkı aşağılayıcı, onları Rus kam uoyunda kötü olarak gösteren
yazılar yazıyorlardı. Özellikle Cemiyet m ensuplanm “Osm anh Zabiti” sıfatıyla
adlandırarak Rus resmı m akamlannı da Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’ne
karşı tavır alm aya teşvik ediyorlardı.168
Kağızman Müslüman Millı Komitesi, Cemiyet temsilcileri aleyhine ve Cemi-
yet temsilcilerinin çalışmalarına ve yardımlanna engel olmak maksadıyla yapılan
bu girişim ler üzerine bir toplantı yaparak, bu saldırılara cevap verm ek kararım
alm ış ve çeşitli gazetelere bu konuda görüşlerini bildiren yazılar göndermiştir.
166 A çıkS ö z, 3 Dekabır/Aralık 1917, no. 619.
167 A çıkSöz, 3 Dekabır/Aralık 1917, no. 619. Cemiyet-i Hayriye temsilcilerine M üslüman halka
yardım amacıyla gittikleri çoğu yerde, Özellikle Ermeniler tarafmdan bu ve buna benzer saldınlarda
bulunulmuştur.
168 A çıkS ö z, 3 Dekabır/Aralık 1917, no. 619.
 Kağızman
B u y azılardadile getirilen sıkmtılar şöyledir:169“(Ermeniler) Cemiyet-i Hayriye
Vekillerini O sm anlı zabitleri addederek ortalığa bir şürur ve bir tufan salm ak 7. 5. 36
istiyor ve bu yol ile İslämlara eziyet vermekle onlan sıkmağa çalışıyorlar. Binaen-
“Otuz A ltıncı Kafkas Fırkası (Tüm eni) Kum andanı Hazretlerine
aleyh Cemiyet-i Hayriye Vekillerini Osmanlı zabiti addedenlere bildirmek lazımdır
ki, O adamlar Osmanlı zabiti değil, onlar ırkdaş ve dindaşlannın aç, çıplak ahalisini
“İki aydan ziyadedir ki Kafkas’ta vukua gelen Ermeni-Müslüman döğüşme-
m üdafaa ve açlıkdan halas etmek için Kafkas tarafından gönderilmiş vekillerdir.
sinden dolayıdır ki bu husum et Erivan Viläyeti İsläm lanyla Erm eniler arasında
dahi belirmeye başlam ıştır. Şimdiki günlere kadar Erm eni eşkiyalan desteleri,
“B ize yalandan hücum eden Ermeni gazete ve m uharrirlerine, İsläm lann
İslämlan keserek köyleri birer ikişer yıkıp yakmaktadır. Erivan Vilaveti’nde ma-
üzerine hücum ve tecavüzde bulunan Ermeni saldatlanna, okuyan kazaklanna
halli avlanan yerde Erm eni zalimleri tarafmdan otuzdan ziyade İsläm kövlerinin
izhar-ı nefretimizi ilan etmekle beraber milletin terkibine çalışmak niyetinde bulu-
ahalisi kesilerek köyler tahrip ve yandm lm ıştır. B u felaket ve helakete binaen
nan K afk as’ın pek älicenap vekillerinden rica ederiz ki, bu işlerin önü alınsın.
Eğer dertlere çare bulunmazsa o zaman Kağızman nahiyesi İsläm lan mahvolup
Verilen şayiata göre Erivan şehri İslämlan Ermeniler tarafindan muhasara edilmiş-
gidecektir. Can boğaza dayanmış artık, devam etmek mümkün olmayacak. İsläm-
tir. Hergün Erivan tarafından külli surette hasta, m ecruh ve ihtiyar kan , kız
lara älelhusus köylülere o kadar zulüm edilmiş ki, artık hepsinin sözlerinden hayatı
muhacirler Kağızman tarafina gelmektedirler. M uhacirler hepsi açlıktan ve yersiz-
hiçbir şey saydıklan anlaşılıyor.”

cek ve çok şeylere m uhtaçdırlar. Gördükleri adam lara valvarm ava baslıvorlar.
AsJmda Cemiyet temsilcileri kendilerinin “Türk-Osmanlı Zabiti” diye adlandı-
Erivan Vilayetindeki din kardeşlerim izin şu esefnak hallerini Türkiye içerisine
n lm alanndan herhangi manevf bir hoşnutsuzluk duymuyorlardı. H atta İdris
haber vermeleri tem enna ölunur.
A hundzade’nin başkanhğındaki kom ite toplantısmda, “B iz Cemiyet-i Hayriye
Vekillerini, Türk-Osm anlı zabitidir diye de biliriz” şeklindeki konuşm alanndan
“Kumandan hazretlerinden muhacirlere maddi ve manevi yardımda bulunmalan-
bir sakm ca görm em işler,170 fakat bölgede Cem iyet tem silcilerinin M üslüman
m ve tavattun ve mesken edecek yerler göstermelerini istirham ve niyaz ederim.
halka daha fazla ve rahat bir şekilde yardım etmeleri hem de kendilerinin can
güvenliği açısından, Rus askerlerinin ve Ermenilerin çıkardıklan bu tür söylentilerin
Em r-ü ferm an hazret-i alilerinindir.
önüne geçilm esi düşünülerek bu şekilde hareket edilmiştir.

Bakü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesinin

C em iyet’in Kağızm an şubesi bütün bu saldınlara rağmen çalışm alanna de-
Harpzedelere M uavenet H eyeti’nin
vam etmiştir. Hatta 1918 yılında Erivan ve çevre yerlerden Ermeni saldınlanndan
Kağızman K azası Vekili ve
kaçıp gelen M üslümanlara kucak açarak onlann ihtiyaçlannı gidermeye de çalış-
Kafkas CephesiM üftüsü. İdris Ahundzade Genceli”
mıştır. Bölgedeki M üslümanlann durumu ve ihtiyaçlan konusunda, Osmanlı Ordu
K om utanlanyla da irtibat kuran İdris Ahundzade, bu amaçla, 7 M ayıs 1918
Cemiyet’in Kağızman şubesi yetkilileri bu şekilde Osmanlı Ordu Kumandan-
tarihinde 36. Kafkas Tümeni K om utanı’na şu telgrafı gönderm iştir:171
lanyla irtibat kurup, onlann da bu zor durumda olan Müslümanlara yardım yapma-
sını sağlamaya çalışmışlardır.

Cemiyet-i Hayriye diğer bölgelerde olduğu gibi Kağızman’da da uzun süre

hizmet etmiş, özellikle, Müslüman Millı Komitesi ’nin kurulması, Müslümanlann haklan-
169 A çıkSöz, 3 Dekabır/Aralık 1917, no. 619.
nrn savunulması ve onlann bilinçlendirilmesi hususunda büyük hizmetler görmüştür.
m AçıkSöz, 1 Dekabır/Aralık 1917, no. 619.
171IITVD. Belge no. 2034.
 D. O ltu ’da Yapılan Yardım Faaliyetleri
3 M art 1878’de imzalanan Ayestefanos Antlaşm asıyla Çarlık R usyası’n a
bırakılan Oltu, Ç arlık idaresine geçtikten sonra Kars, A rdahan ve K ağızm an ile
birlikte bu idare tarafm dan oluşturulan “Kars Oblastı”na dahil edilm iştir.172
Rus idaresinde bulunan diğer Türk bölgelerinde olduğu gibi, O ltu’da da R u s
Ç arlık idaresi sıkı bir kontrol ve baskı politikası kurmuştu. Özellikle I. D ü n y a
Savaşı arifesinde Elviye-i Selase ve bütün bölgede yaşayan Türklere karşı uygula-
nan bu baskı daha da artmıştı. O ltu’da bulunan Rus askerleri Rum ve Erm enilerin
kışkırtmalan ile Türklere karşı çok sert davranıyor, Oltulu erkekler zorla evlerinden
alınıp, karm tokluğuna güç işlere sevkediliyorlardı. Ayrıca bölgede Erm enilerin
oluşturduklan çeteler Türklere karşı her türlü kötülüklerde bulunduğu halde, R us
idareciler bu konuda hiçbir müdahalede bulunm uyorlardı.173
B ütün bu baskı ve saldmlara rağmen,Çarhk idaresine geçmesinden I. D ünya
Savaşı’na kadar O ltu’da Rus yönetimine karşı herhangi bir başkaldın ve direnm e
hareketi olmamıştı. Oltulular savaş başlangıcında henüz Türkiye ile Rusya savaş
halinde olm adıklan halde, büyük bir umuda kapılmışlar ve esaretin sona ereceği,
kurtuluş günlerinin yakmlığı bütün Oltulular da ortak bir inanç haline gelmişti. B u
inançla bir kısım Oltulular, Osmanlı-Rus savaşınm başlamasıyla Yusufeli tarafm-
dan Tavusker kazasm a giren Türk kuw etlerine katılarak Ruslara karşı savaşmış-
lardı.174Nihayet 23 Aralık 1914’te, Türk ordusunun Oltu’ya girmesi halkta büyük
sevinç ve heyecan yaratmıştı. Ancak, Oltuluların bu sevinci uzun sürm em iş,
Türk ordusunun Sankam ış’ta Ruslara mağlubiyeti bölge halkınm felaketli kaderini
de tayin etmişti. Zira çok geçm eden Türk kuvvetleri O ltu’dan çekilirken, Rus
Kazak Alayları, 12 O cak 1915 ’te, O ltu’yu işgal ettiler.175
R uslar O ltu’yu yeniden işgal ettikleri sırada, bölge halkını Türklere yardım
ettikleri suçlamasıyla cezalandırmaya ve katletmeye başlamış, daha öncede belir-
tildiği üzere, Oltu’nun Havdos, Terpinik ve Bahçecik köylerinin erkeklerinin hepsi-
nin ve Tavusker halkmm büyük bir kısmı Ruslar tarafından katledilmiştir. Ruslann
172ORTAYLI, “Çarlık İdaresinde Kars”, s. 345; PAGOSYAN, Karskaya Oblasl v Sustave Rossii,
s. 63.
173 HAŞİM OĞLU, O ltu ’nun Yakın Tarihine A it Kısa Hatıralarım, s. 5.
174 HAŞİM OĞLU, O ltu ’nun Yakın Tarihine A it Kısa Hatıralarım, s. 5.
175 KURAT,Türkiye ve Rusya, s. 274.
bu katliamlannda Rum ve Ermeniler büyük ölçüde ön ayak olmuşlardı. Hatta
daha Türk Ordusunun çekilişi esnasında, Rus ordusunun yaklaşmasını fırsat bilen
Ermeni çeteleri Türklere saldırmışlar, evlerini yağma, mallanm talan etmişlerdir.
Ruslar, işgal esnasmda Oltu’da yaptıklan katliamlann yam sıra işgal esnasında
ve daha sonra devam eden Ermenilerin M üslüman ahaliye yaptığı saldın, tecavüz
ve katlimalara da lakayd kalmışlardır. Bölgedeki Rus m em urlar O ltu ahalisini
hain olarak addederek, cezalandırılm aya m üstehak olduklanm düşünüyorlar ve
Ermeni ve Rumların Türklere yaptıkları bu hareketlere göz yum uyorlardı. Bu
katliamlardan kurtulan ve son derece zor durumda bulunan M üslümanlara hiçbir
yardımdabulunulmamıştı.176Daha önce üzerinde durulduğu gibi, M üslüman ahali-
nin yaşadığı bu felaketler A zerbaycan’da büyük infıal ve heyecan yaratm ış ve
Azerbaycan Türkleri, savaş dolayısıyla zor durum a düşmüş, felakete uğram ış
bu kardeşlerine yardım etm ek için faaliyetlere başlamışlardır.
Yapılan hazırlıklardan sonra, 1915 M art’ında K ars’a gönderilen Bakü Müslü-
man Cemiyet-i Hayriyesi M üslüman Harpzedelere Yardım Heyeti, K ars’a geldik-
ten sonra diğer yerlere olduğu gibi, Oltu’ya da temsilcilerini göndererek, Oltu’daki
Müslümanlarm durumunu ve ihtiyacın m iktannı belirleyerek, acil olarak yardım
çalışması başlatmıştır. Cemiyet-i Hayriye ilk önce bir taraftan zor durumda bulunan
ahaliye yiyecek ve giyecek dağıtırken, diğer taraftan Rus m em urlann yaptığı
haksızlıklarm ve Ermeni saldın ve baskılannm durdurulması için gerekli girişimler-
de bulunmuştur. B u en ıstıraplı günlerinde Cem iyet-i H ayriye’nin yaptığı bu
yardım lar Oltu ahalisine rahat bir nefes aldırm ıştır.177
Cemiyet-i Hayriye O ltu’da yaptığı araştırmalar sonunda 21 köyün tamamen
dağıldığmı, 540'ı çocuk olm ak üzere 10 bine yakm M üslümanm büyük sıkıntı ve
m ağduriyet içerisinde olduklannı tespit etmiş ve bunlara 1915 Ekim ayına kadar
un, tahıl, çay, şeker ve giyim eşyalanndan oluşan yardım lann dışmda 2490 M anat
d a p ara dağıtm ıştır.178 Yine bu dönemde yapılan girişim ler sonucu, az da olsa
1916 yılından itibaren “Kars Oblast Komitesi” tarafmdan bölge ahalisine yardım
yapılm ası da sağlanm ıştı.179
176 Sultanov, “BakuMüslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”, s. 44.
177 Sultanov, “Bakü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”,
s. 44-45.
178 A ç ık Söz, 6 Oktiyabır/Ekim 1915, no. 12.
179 B u konuda Kars bölgesinde Cemiyet-i Hayriye’nin yaptığı faaliyetlerden bahsedilirken, aynntılı
b ilg i verilmiştir. Bkz.: s. 231-237.
 Cemiyet-i Hayriye’nin hiç şüphesiz Oltu’da yaptığı en önemli yardım faaliyet-
lerixıin başında savaş ve yaşanılan katliamlar yüzünden sahipsiz ve yetim kalm ış
Müslüman çocuklannın toplattınlması, yerleştirikneleri ve ihtiyaçlannın karşılanması
gelmekteydi. Savaşta ailelerini kaybeden yüzlerce çocuk ya sokak başlarmda, harabe-
liklerde açlık ve soğuktan ölmekte, ya da Rus subay ve erleri, hatta Ermeniler tarafin-
dan alıkonulmakta, bunlar Hristiyanlaştınlarak özleri unutturulmaktaydı.180
Bölgedeki sahipsiz yetim Müslüman çocuklan toplamak üzere Bakü M üslü-
m an Cemiyet-i Hayriyesi tarafından özel olarak görevlendirilen Ruşen Bey Efen-
diyev181 ve diğer Cemiyetin temsilcileri O ltu’nun her köşesini dolaşarak M üslü-
man çocuklan sokaklardan, köylerden, kışlalardan, Hristiyanlann evlerinden, kilise
vs. yerlerden tek tek toplayarak Cemiyet-i Hayriye’nin Tiflis, Gence, B akü v s
yerlerde açm ış olduklan sığınacaklanna getirerek, yerleştiriyorlardı.182 R uşen
B ey E fendiyev O ltu ve çevresinde bu am açla yaptığı çalışm alann bir kısm m ı,
T iflis’te B akü M üslüm an Cemiyet-i Hayriyesi Baş Temsilcisi Dr. Hüsrev P aşa
Bey S ultanov’a yazdığı bir raporda şöyle anlatm aktadır:183
“B akü M üslüm an Cemiyet-i Hayriyesi’nin Tiflis’de sakin olan vekili Tabib
Hüsrev Paşabek Sultanov Cenabmın teklifıne binaen geçen İyun (Haziran) ayınm
22. günü Tiflis’ten hareket edip gittim.
İyun’un 24'ünde K ars’tan otomobil ile hareket ettim. Oltu kasabasm a İsp ir’
den “Zem ski Soyuz” vasıtasıyla gelen yetimleri kabul etmeğe. Yetimlerin o vakit
O ltu’ya gelip yetişmemeklerine binaen m ecbur oldum onlan orada bir niçe vakit
gözlemeğe. B u arada fırsattan istifade edip ve bir niçe yetimlerin bazılan hastaha-
nede diğerleri saldatlar arasında ve başka şahıslann ellerinde olm aklannı bilip,
çalıştım bunlan yığmağa.
“N eticede 1) Zem ski Soyuzun hastahanelerinde olan Çatak köylü Zennure
Zekeriye kızını (17 yaşm da), 2) İkinci Türkistan batalyonun saldatlan arasmda
olan K üçük D ereli M ustafa B ahar oğlunu (9 yaşında), 3) Erm eni ve R um lann
bed fikirlerinden halas olm ak için O ltu’ya gelm iş olan G ürşeken köylü Faize
'8o Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 92; M acit HAŞİM OĞLU, “Bakü İsläm Cemiyet-i
Hayriyesi ve Oltu M illi tsläm Komitesi”, Tarih Yolunda Erzurum, sayı 4, (Aralık 1959), s. 20.
181 Evrak-ı Nefise, 28 M ay/M ayıs 1919, no. 3.
Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 22,24,92.
m Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 92-93.
Ömer kızı nam ında avratı (28 yaşında), 4) O ltu’da sahipsiz, küçelerde kalm ış
Tortum köylü Firdevs Y usuf kızmı (30 yaşm da), iki evladı ile E sm a (3 yaşm da)
ve Zeliha (15 yaşında) M ehm ed kızlanm ve 5) Yine Oltu’da sahipsiz ve küçelerde
perişan halde kalm ış Tortum köylü Läle H asan kızını (8 yaşm da) götürüp bir
yere cem ettim. Bunlardan m aada Oltu okruğunun Bardız köyünde Dimitri Dimit-
riyov isimli “istrajnik”de 9-10 yaşında bir İsläm kızınm olduğunu bilip okruk naçal-
niğine, rücu ettim. N açalnik ahvalatı cem ettikten sora bana: “çocuğu haç suyuna
çekmişler ve buna görede onu daha verm ek gayr-ı m üm kündür deyip” cevap
verdiyse de ben bununla kifayetlenm eyip, N açalnik’e anza verip yetim i resmen
talep ettim. N eticede N açalnik benim yam m da hem in İstrajniki çağırtıp sual
cevap etti. İstrajnik ise söyledi ki hakikaten o, geçen sene M ay aym da Nem slerin
(Almanlann) koloniyasında mevcut olunan Gürcü kilisesinde, ora keşişine yetimi
haç suyuna çektirm iş. B u sual cevaptan sonra ben N açalnik’den rica ettim ki;
benim istrajnikin sözüne inanmadığıma ve onun İsläm uşağını haç suyuna çekme-
ğe hakkı olmadığma göre resmı surette o keşişten sual olunsun: Kağıdı öz yanımda
yazdmp gönderttim ve rica ettim ki cevabı almdığmda M üslüman Cem iyet idare-
sine gönderilm eğe serencam verilsin.
“Yine O ltu’d a sakin 14. Türkistan A layı’m n anbannda Saldatlar arasında
hemin alayın idare m em uru Polkin’in emri ile saklanm akta olan İspirli yetim bir
kızı (7 yaşında) alm ak için İyunun 2 8 ’inde m ezkür alayın kum andam na harbi
telegram gönderdim. B u vakit haıbin şiddetli zamam olmağına göre 9 gün müddet-
te b ir cevap alam adım . Sonra rücü ettim. O ltu’nun nokta-i kum andanm a. Bu
şahıs öz tarafmdan benim vasıtam ile alay kumandanma ikinci telegramı gönderdi.
B en O ltu’dan çıkan vakte kadar hem in telegram lara cevap alm adığım a göre
Oltu nokta-i kumandanından mektup ile rica ettim ki, yetimin Müselman Cemiyeti’
ne verilm esi baresinde alay kum andanm dan cevap alına vakit çocuğun Oltu
naçalniği vasıtasıyla Cem iyetin Oltu’da olan vekili M ehm et K aragözov’a teslim
olunm asm a serencam verilsin.
“Böyle ki İyul (Temmuz)’un 7’sine gibi Oltu kasabasmda yukanda zikrolunan
işlerde çalıştım ve bu müddette İspir’den gözlenilen uşaklar gelmediğinden Zems-
ki S oyuz’dan rica ettim ki, beni binek ve adam verip İspir’e göndersinler. Bımlar
ricam ı kabul ettiler. Seher gün at ile O ltu’dan İspir’e tarafhareket ettim. Gecesi
A zo rt köyünde kalıp seherden ileriye hareket ettün. B ir zaman yolda İsp ir’den
gönderilm iş olan 11 uşağa ve b ir avrata tesadüf ettim. Bunlan O ltu’y a gönderip,
özüm ise H ahud köyüne gittim . Burada harp zamam türlü türlü belalalara düçar
olduktan sonra K azak ve Saldat ellerinden kaçıp özünü “Zem ski Soyuz”u n b ir
şefkat bacısına (hemşire) götürmüş ve ona penah etm iş olan (15 y aşın d ak i)
Fatma İsmail kızmı çok meşakkatle aldım. İyul’un 12’sinde Oltu’ya geldim. S abahı
gün “Zem ski Soyuz” ’un yük otomobili ile burada cem ettiğim 21 adamı getirdim .
M erdenik’e. H em in gece M erdenik’ten Konka ile uşakları getirdim K a rs ’a.
Burada vagon olmadığma göre, iki gün kalıp aym 15’inde, Kars’ta e w e l y ığ ılm ış
olan sekiz çocuğu da alıp cemi 29 yetim i getirip hareket ettim T iflis’e. İy u l’u n
17’sinde seher vakti Tiflis’e yetimleri selametle getirdim .”
R uşen Bey Efendiyev ve Cemiyet-i H ayriye’nin O ltu’daki Vekili M eh m ed
K aragözov ve arkadaşlannın çalışmalan sonunda Oltu ve çevresinden çok say ıd a
çocuk toplanıp Tiflis, Gence, Suşa ve B akü’daki sığınacaklara gönderilm iştir.
Fakat bu sahipsiz çocuklann sayısmm oldukça fazla olması, ilk durak olan Tiflis’in
bile kilom etrelerce uzakta bulunması ve kış aylannda çocukların nakli esnasm da
çekilen zorlukları gözönüne alan Cem iyet-i Hayriye, O ltu’da bir sığınacak
açm aya karar verm iş ve bu işle Käzım G. Tagizäde, Ç ıldır Bölgesi tem silcisi T.
H üseyinov ve Dr. Samed Hacıyev’i görevlendirmişti.184Bunlar tarafından yapılan
çalışm alar sonucunda, o günkü şartlara göre oldukça teşkilätlı ve donanım lı b ir
sığınacak m eydana getirilmiş ve bu sığınacağın müdürlüğüne Dr. Samed H acıyev
tayin edilmiştir. Sığmacağm diğer personeli de şukişilerden oluşm aktaydı:185
“Ö ğretm en- N evzad Şakirov M uhasebeci-Vera Yasenava
A şçı, Eva A hm ed Kızı Bekçi- Sara Tagiyeva
Sucu-Fahri İbrahimoğlu Süpürgeci-Suruyil Abdullah kızı
N öbetçi-G affar Hüseyinoğlu Bulaşıkçı-Ayşe A hm ed kızı”
Cem iyet-i Hayriye, Oltu sığınacağında çalışan bu kişilere belirli m iktarda
aylık maaş veriyordu. Sığmacak Müdürünün çocuk sayısı ve sığmacağın ihtiyaçla-
n hakkında Tiflis’te Cemiyet-i Hayriye’nin Baş Temsilcisi Dr. Sultanov’a gönder-
diği bilgiler doğrultusunda, üç aylık dönemler halinde sığınacak için ödenek tahsis
edilerek O ltu’ya gönderilmekteydi. Fakat zaman zaman bu paraların sığınacağa
ulaşm asında problemler meydana geliyordu. Oltu sığmacağmda yetim çocuklann
yanı sıra M üslüm an kadın ve yaşlı erkeklerde barmdırılmaktaydı. Kısa süre içeri-
sinde sığınacakta yerleştirilenlerin sayısı 150’yi aşm ıştı.186 Sayımn artmasıyla
184 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 2, L. 81-82.
185 Azerb. Cum. YTA,F. 335, Op. 1, D. 2, L. 59.
m Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 2, L. 6.
doğru orantılı olarak ihtiyaçlarda artmıştı. Kışm bölgede çok ağır geçmesi hem
ahaliyi, hem de Oltu sığınacağında barınan ve çalışanları etkilem işti. Ayrıca,
para olsa bile Oltu’da ihtiyaçlan giderecek bütün malzemeleri bulm ak imkänsızdı.
Bu durum sığınacak müdürü Dr. Hacıyev tarafından Dr. Sultanov’a bildirile-
rek, bir an önce tedbirler alınm ası istenmişti. Dr. Haciyev, T iflis’e çektiği bir
telgrafta şöyle yazıyordu:187
“... Yakmda kış geliyor. Çocuklar için kalm giyecekler ve zaruri yiyecek
bulunmamaktadır. Um um iyetle denilebilir ki sığmacak kışa hazır değildir. Kışm
Oltu’da çocuklar için hiçbir şey almak mümkün olmayacakdır. Bunun için Oltu’ya
lazım olan herşeyi gönderm ek lazım gelecektir.”
Dr. Sultanov C em iyet’in im känlan doğrultusunda bu istekleri karşılam aya
çabalıyor, para dışında bölgelerde bulunm ayan m alzem eleri de T iflis’ten temin
ettirerek, göndermeye çalışıyordu. Ancak, bazen çeşitli sebeplerden dolayı aksa-
malar meydana geliyordu.
Oltu sığmacağının müdürlüğünü yapan Dr. Hacıyev, aym zamanda bölgede kuru-
lansağlıkteşkiläündadasorumluhekimlikyaptığmdan188birmüddetsonra, sığınacak
müdürlüğünden aynlmak zorunda kalmışti. Onun yerine, Oltulu bir öğretmen olan ve
Cemiyet temsilcilerinin Oltu’ya gelişinden itibaren bütün faaliyetlerine iştirak ederek,
onlara yardımlarda bulunan Yasin Bey (Haşimoğlu) tayin edilmişti.189Bundan sonra,
uzun bir süre Cem iyet’in Oltu Sığınacağı Müdürlüğünü yapan Yasin Haşimoğlu bu
göreviyle ilgili olarak hatıralarmdaşunlan anlatmaktadır:190
“Rus idaresi zamanında altmda bulunduğum zannı ber taraf edip takipten kur-
tulmak için 1915 yılında Rus hükümetine m emur olarak ğirdim. Gizli olarak da
Bakü İsläm Cemiyet-i Hayriyesi’ne intisap ettim. Teşekkül eden Gizli İsläm Komite-
si’nde çalışıyordum. Gizli İsläm Komitesi’nin Sekreterliğini ve Cemiyet-i Hayriye
187 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 2, L. 81-82.
188 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 2, L. 81-82.
m Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1,D . 2, L. 80. Dr. Hacıyev’inbu görevden ayrılmasmdan sonra,
Yasin Bey bu göreve geçici olarak getirilmiştir. Bir süre sonra Yasin Bey, Baş Temsilci Dr.
Sultanov’a bir telgraf çekerek, sığınacak müdürlüğüne asaleten tayin edilmesini istemiştir. Bu
isteği kabul edilmiş ve kendisi bu göreve resmen atanmıştır. (Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1,
D. 2, L. 84).
190 HAŞİM OĞLU, O ltu ’nun Yakın Tarihine A it Kısa Hatıralarım, s. 10-11.
 tarafından R uslann ellerinden alınan Türk çocuklannın kurduğu “Yetim Y urt”
müdürlüğünü yapıyordum.”
C em iyet-i H ayriye tem silcileri sahipsiz M üslüman çocuklann toplanm ası
işinde, özellikle R us subay ve erlerinin yanlannda alıkoydukları çocukları g e ri
alm ak hususunda birçok zorlukla karşılaşıyorlardı. Yasin Haşim oğlu bu k onuda
şu bilgileri verm ektedir:191
“R us subaylanm n ve hatta erlerinin de yanlannda bulundurm akta olduklan
Türk çocuklannı memleketlerine dönerken beraberlerinde R usya’ya götürüyorlar-
dı. C em iyet-i H ayriye hüküm etten aldığı salahiyet üzerine mahalli hüküm et v e
kom utanlar vasıtasıyla Türk çocuklanm alıp teşkil ettiği “Yetim-Yurtlan”na koy-
m akta idi. Ç ocuk toplam a işi m uharebe hattından başlayıp B akü’ya kadar uzan-
mıştı. O ltu’da R uslann elinden alınıp köylere dağıtılan çocuklardan başka, yetim ler
yurdunda 134 sahipsiz yetim çocuk vardı. Rus ordusunun dağılmasmda ve C em i-
yetin b ir kom ite haline gelm esinde çocuk toplam a işine daha fazla ehem m iyet
verilmiş ve bu defa zorla dahi alııumştır.”
R us askerlerinin aylarca ve daha çok zaman yanlannda alıkoyduklan ve
adlannı değiştirerek kendilerine ahştırdıklan Türk çocuklan Cemiyet temsilcileri
tarafından kurtanlıp kendi köy ve akrabalannın yanına götürüldüğünde, onlan
tanım ıyor hatta ürkek davranıyorlardı. Bu çocuklann bir kısm ı da ana dillerini
dahı unutm uş durum da bulunuyorlardı.192
Oltu ve çevresinde gerek Ruşen Efendiyev’in, gerekse sığınacak çalışanlan-
nın gayretleri sonucunda, yüzlerce sahipsiz Türk çocuğu felaketten kurtularak,
sığınacaklarayerleştirilm iş ve en iyi şekilde bakım lan yapılmıştır.
B akü M üslüm an Cem iyet-i Hayriyesi 1915 yılı bahanndan itibaren Oltu
bölgesinde halka yiyecek, giyecek dağıtımı yapmış, Rus m em urlar ve Ermeniler
karşısında halkm hukukunu savunmuş, bölgedeki sahipsiz çocuklan toplamış ve
bölgede sığınacak, sağhk ve iaşe merkezleri açarak bölge halkına büyük hizmetler
vermişti. Cem iyet-i Hayriye bu m addı ve m anevı yardım lannın yanı sıra, Oltu
halkını bilinçlendirmeye çahşmış, onlarda birlik olma ve direnme duygulannı geliş-
1.1 HAŞİM OĞLU, O ltu ’nun Yakın Tarihine A it Kısa Hatıralarım, s. 10-11.
1.2 HAŞİM OĞLU, O ltu ’nun Yakın Tarihine A itK ısa Hatıralarım, s. 10-11.
tirerek, özellikle 1917 İhtiläli ile meydana çıkan ortamda Ermeniiere karşı teşkilät-
lanmaya teşvik etm işti.193
Bu konuda en büyük rolü oynayan Cem iyet-i H ayriye’nin M elo-Tortum
mıntıkası temsilcisi olan ve 1917 yılı başlannda O ltu’ya gelen İsmail Nazaraliyev
olmuştur. İsmail N azaraliyev’in çalışma ve çabalarmdan etkilenen Oltulular onun
samimiyetinden em in olarak etrafına toplanm ışlar ve onu kendilerine rehber seç-
mişlerdi. Nitekim, 1917 sonlannda01tuluTürkler,teşkilätlanm ayakararvererek,
İsmail Nazaraliyev’in başkanlığında “Oltu M illı İsläm Kom itesi”ni kurdular.194
“Oltu M illi İsläm Kom itesi” Türk halkm ı uyam k tutmak ve gizliden gizliye
silahlanmak am acıyla “B akü M üslüman Cem iyet-i Hayriyesi O ltu Şubesi” adı
altında kurulmuştur.195Bunun sebebi, kom itenin çalışm alanm büyük bir gizlilik
altmda sürdürmek zorunluluğuydu. Çünkü Tüıklerin teşkilätlanıp, silahlandınldıkla-
nnı öğrenen Erm eni ve R uslann buna engel olm aya çalışacaklan kesin olarak
bilindiği gibi, Türkler de teşkilätlanma ve silahlanma faaliyetlerini rahat bir şekilde
yapamayacaklardı.
Halbuki, C em iyet-i H ayriye temsilcileri 1915 yılında ve R us H üküm etinin
resmı izniyle O ltu’ya gelm iş ve burada teşkilätmı kurarak yardım çalışm alarına
başlamıştı. Bunun için Cem iyet-i Hayriye çatısı altında yapılacak çalışmalar,
hem dikkat çekmeyecek, hem de Ermeniler tarafm dan bir m üdahalede bulunula-
mayacaktı. A ynca Cem iyet, Türklere yardım am acıyla burada bulunduğu için,
Oltululann C em iyet’le sıkı bir irtibat içinde olm ası pek d ik k at çekm eyecekti ki,
zaten Oltu Millı Komitesi kurulmadan önce, Oltulu birçok Türic, Cemiyet-i Hayri-
ye’nin şubesinde, yetim hanesinde ve diğer yardım faaliyetlerin de Cem iyet men-
suplanyla birlikte çalışmışlardı. Bu nedenie Oltu Millı İsläm Komitesi, teşkilätlan-
m asm ı tam am layana kadar, Cem iyet-i H ayriye’nin O ltu’daki şubesi adı altında
çalışm alannı devam ettirerek varlığını gizlemiştir.
193 Saıtıi ÖNAL, “M illi M ücadelede Oltu’” eserinde Bakü Müslüman Cem iyet-i Hayriyesi
Harpzedelere Yardım Komitesi Başkanı Dr. Hüsrev Sultanov’un Oltu’ya geldiğinde, ilçenin
ileri gelenleri ile görüşerek, onlarnı kafalarına direnme, milli mücadele ve istikJäl ruhunu soktuğunu
ve onlara “uyanın ve hazırlanın, istikläl için mücadele etmek gerekecektir” dediğini yazmaktadır
(Sam i ÖNAL, M illi M ücadele ’de Oltu, s. 25).
1,4 HAŞİM OĞLU, Oltu ’nun Yakın Tarihine A itK ısa Hatıralarım, s. 79; KIRZIOĞLU, Kars, 33.
195 H üseyin KÖYCÜ, “O ltu İsläm M illi Komitesi”, Kars Milli Şürası ve Cenub-i Garbi Kafkas
Hükümeti”, Şenkaya, 1 Eylül 1950, no. 4; Macit HAŞİMOĞLU, Bakü İsläm Cemiyet-i Hayriyesi
ve Oltu M illi İsläm Komitesi, s. 20.
 O ltu Millı İsläm K om itesi’nin merkezi Oltu idi. O ltu’nun bütün nahiyeleri,
İlçede Türklerin gittikçe kuvvetlenm esi ve Cemiyet-i H ayriye’nin Türkler
Olur ve N arm an kazalan da O ltu’ya bağlıydılar ve komite başkanlığının em rinde
lehine faaliyetlerini artırm ası, yerli Rum ve Erm enilerin gözünden kaçmıyordu.
idiler. M erkez Komite, bir başkan ve altı üyeden meydana gelmişti. Bunun dışında
Bu sebeple çeşitli girişimlerde bulunuyor, özellikle dağmık ve başıbozuk bir halde
bir de özel kätibi olan bu komitenin önde gelen üyeleri şu kişilerden oluşm uştu:196
bulunan Rus askerlerini Türkler aleyhine kışkırtıyorlardı. Bu kötü niyetlerini her
“İsm ail N azaraliyev (T aşkan), Dr. Esat Hacıoğlu (Oktay), Y usuf Ziya (H a- fırsatta ortaya seren E rm eniler daha da ileri giderek Türklerin güçlenm esi ve
teşkilätlanmasını önlemek amacıyla Cemiyet-i Hayriye mensuplannı ortadan kal-
şim oğlu) Bey ve kardeşi Y4sTn (Haşimoğlu) Bey (kätip), Şerifoğlu M ehm ed
dırmayı dahı düşünmüşlerdi. Ermenilerin bu yönde bir girişimini Yasin Haşimoğlu
Bey (O lur Kaym akam ı), Hasanoğlu İsmail Bey (Oltu Jandarm a K um andam ),
hatıralarmda şöyle anlatm aktadır:199
Sankam ış’ın Yenigazi köyünden Şafi, Kurban Mehmed, Sadık Efendiler ve arka-
daşlan, Süleyman Efendi, Mehmet Çavuş, Molla Biläl, Şakirzäde Ahmed Dağgirli,
“... Postahaneden gelirken köprü başında bir sürü Rus askerinin toplanm ış
Taştan Efendi, Sefer Efendizäde Ahmed, Terpinikli M olla Veysel.”
olduğunu gördüm. A ralannda fıskos yapan Erm eniler de vardı. Daha fazla kulak
verdiğimde bunların T ürk m ahallesine taarruz ederek, B akü İsläm Cemiyet-i
O ltu İsläm K om itesi’nin üyeleri bu kişilerden oluşm akla beraber, burada
Hayriyesi Vekili İsmail B ey N azaraliyev’i, Doktor Hacıyev’i ve Ziya B ey’i başta
adı sayılm ayan ve aslında Oltu ilçesinin ve köylerinin her ferdi bu m ücadelede
olmak üzere bir kısım ileri gelenleri öldürmek istediklerini ve bu maksatla toplanmış
ortak çalışm ış ve K om ite’nin almış olduğu kararları harfıyen uygulamışlardır.
olduklannı öğrendim...”

Oltu İsläm Komitesi kurulup, teşkilätlanırken ilçede bulunan Rus ve Ermeni-

Cemiyet temsilcilerini öldürmek amacıyla düzenlenen bu plän, önceden haber
lerde boş durmuyorlardı. 1917 yılınm sonlannda Oltu’nun idaresi “Er Şurası İcra
alınması üzerine gerçekleştirilem em iş ise de, R um ve Erm eniler, Türklerin
Komitesi (Saldatski İspolnitelniy Komitet)”nin eline geçmişti. Başlangıçta erlerin
aleyhine propaganda yaparak Rus askerlerini katliama teşvike devam etmişlerdir.
hukukunu korum ak amacıyla kurulan bu komite, daha sonra yetkilerini artırarak
F akat gerek C em iy et tem silc ile rin in , g erek se O ltu lu T ü rk lerin tedb irli
ilçenin bütün işlerini de üzerine almıştı. Bir müddet bu komite tarafmdan yönetilen
davranmaları bu katliam plänlarmm uygulanm asına fırsat vermem iştir.200
Oltu, daha sonra “İlçe Komiserliği (Okrujnoy Komisariat)” adı verilen dört kişilik
bir mülkı kurul tarafmdan yönetilmiştir. Bu komitenin başkanlığını da Gürcü üsteğ-
Oltu İsläm Komitesi, yalnız Oltu Türklerinin hukukunu korumakla kalmayıp,
men Bakradze yapıyordu. Bunlar ilçede eski idareyi kaldırarak, yerine halk tara-
ulaşabildiği yerlerdeki saldm lara m aruz kalan Türklerin de haklarını korumaya
fından seçilen m em urlardan oluşan bir idareyi getirmek istem işlerdi.197
çalışmıştır. ÖzellikleNarm an veTortum ’daTürkhalkm ayapılan zulümlerin önüne
geçilmesi için büyük çaba göstermiştir. M esela, Tortum’un Kisha köyünde Rus
O ltu’da kurulacak bu yeni idareye Türkleri sokmamak ve bütün memurluklan
kaymakamı başta olmak üzere memurlar tarafından Türklere yapılan baskını haber
kendi ellerine geçirm ek isteyen Erm eni ve Rumlar, bu durum u fırsat bilerek
alan Nazaraliyev ve Kom ite üyeleri Bakü İsläm Cemiyet-i Hayriyesi sıfatıyla ve
çeşitli girişimlerde bulunmuşlar ve Ruslan etkilemeye çalışmışlardı. Fakat, Naza-
Oltu Er İcra Komitesi ’nin vasıtasıyla bu mezalimin önüne geçilmesi için teşebbüste
raliyev ve Komite üyelerinin etkili çalışmaları sonucu onlann bu niyetleri gerçek-
bulunmuştur. M üracaat üzerine Er İcra Komitesi mezalim hakkında tahkikatın
leşm em iş ve yapılan m em ur seçim lerini Türkler kazanarak, idarede söz sahibi
yapılm asm a karar vermiş ve bu amaçla Üsteğmen Bakradze’nin başkanlığında
olmuşlardır. Bu da O ltu İsläm K om itesi’nin amaç ve faaliyetlerini Türkhalkına
erlerden bir komisyon teşkil edilmiştir. Bu heyete iştirak etmek üzere “İsläm Ahalinin
kolayca ulaştırm asında önemli b ir etken olm uştur.198

196 KÖYCÜ, “Oltu İsläm Milli Komitesi”, Şenkaya, 1 Eylül 1950, no. 4, DAYI, Elviye-i Selase
(Kars, Ardahaıı, Batum) ’de Milli Teşkilätlanma, s. 36-37.
197 H AŞİM OĞLU, O ltu ’nun Yakın Tarihine A itK ısa Hatıralanm, s. 7-8. 199 HAŞİM OĞLU, Oltu ’nun Yakın Tarihine A it Kısa Hatıralarım, s. 8-9.
198 H AŞİM OĞLU, O ltu'nun Yakın Tarihine A it Kısa Hatıralarım, s. 12-14. 200 HAŞİM OĞLU, O ltu ’nun Yakın Tarihine A it Kısa Hatıralarım, s. 9-10.
 Mümessili” sıfatıyla İsmail Nazaraliyev’de davet edilmiştir.201Nazaraliyev’in y erin e
vekil olarak Yasin Bey (Haşimoğlu)’in katıldığı bu komisyonun yapm ış o ld u ğ u
tahkikat sonunda, suçlu görülen memurlar görevden almmıştır.202
İsm ail Nazaraliyev’in idaresinde ve Cemiyet-i Hayriye’nin adı altında çalış-
m alannı sürdüren Oltu Millı İsläm Komitesi teşkilätlanmasını tamamladıktan sonra
halkı silahlandırm a faaliyetine girişmişti. Fakat Rus idaresi zam anında T ü rk le r
askerlik yapmadıklan için silah kullanmasını pek bilmiyorlardı. Üstelik kullanabile-
cekleri silahlan da yoktu. Oysa ki Erm eniler ve Rumlar, R uslann u y g u lad ık lan
siyaset gereği askerlik yapmış ve halkça da silahlanmışlardı. H atta R u sla n n
çekilmeye başlamasıyla Ermeniler Rus ordusu subaylanndan Bağdayev’in kom u-
tasında 250 kişilik bir düzenli bölük teşkil edip, Oltu’daki bütün depo ve am barlan
ele geçirmişlerdi. B u sebeple, Türklerin de Ermeniler karşısmda biran önce silah-
landınlm ası am acıyla faaliyete geçen K om ite üyeleri, R uslardan para ile tü fek
ve cephane satın alırken, ilçelerde kom itenin adam lan olan m em urlar, K om ite
aracılığıyla halka silah tedariki ve teşviki yapmaktaydılar.203 Fakat köylüler h arp
sıralannda ve ordulann geçişlerinde bütün varhklan yağm a edilmiş olduğundan
hepsi para ile silah tedarik edecek durum da değildi. B u sebeple hayvanlanm v e
ellerinde bulunan buğdaylannı satarak silah temin ediyorlardı.204
201 Bu hususda N azaraliyev’e gönderilen davet yazısı şöyledir:
“O ltu G am izonu Er Şurası tcra Komitesi 29 Eylül 1917.
Sayı: 253
“Yeni İşgal Edilen Topraklann İsläm Ahalisi Mümessili N azaraliyev’e
“Oltu G am izonu E r Mümessilleri Şurası Heyeti’nin karan mucibince, Kisha kazası komiseri
ve m em urlannm irtikap ettikleri yolsuzlukların tahkikine memur komisyona iştirak etm ek
üzere 4/Birinciteşrin/1917günü Tortum’un Kisha köyüne gelmenizi rica ederim.
H eyet Reisi
Üsteğmen Bakradze”
N azaraliyev’in 3-10-1917 tarihli yazısıyla, yerine vekil olarak Yasin B ey’i tayin ettiğini şu
şekilde bildirmiştir:
“Elimde olm ayan sebep dolayısıyla komisyona iştirak edemeyeceğim. Komisyona gereken
materyali verecek M uavinim Yasin Haşim bekov’un komisyona iştirak etmek üzere tevkil
ediyorum.
3 .1 0 .1 9 1 7
Bakü İsläm Cemiyeti’nin Melo-Tortum Mmtıkası
Mümessili I. Nazaraliyev”
(HAŞİM OĞLU, O ltu'nun Yakın Tarihine A itK ısaH atıralarım , s. 12).
202 HAŞİM OĞLU, O ltu ’nun Yakın Tarihine A it Kısa Hatıralarım, s. 10-12.
203 H AŞİM OĞLU, O ltu'nun Yakın Tarihine A it Kısa Hatıralarım, s. 14-15.
204 Hüseyin K öycü, O ltululann on sığır fiyatına bir tüfek, bir teneke buğday fiyatma bir fişek
satm aldıklannı söylem ektedir (KÖYCÜ, “Oltu Isllm Milli Komitesi”, Şenkaya, 15 Aralık
1950, no. 7).
Bu şekilde kısa bir süre içinde hem silahlanm a faaliyetleri artm ış, hem de
bütün bölge halkı Oltu İsläm K om itesi’nin m evcudiyetinden ve em ellerinden
haberdar olmuş ve hepsi istisnasız tek vücut ve tek kafa gibi K om ite’nin gizliliğini
muhafaza etmiştir.205 Kom ite para karşılığında silah ve cephaneyi O ltu’da kalan
Ruslardan ve ekserisi Gürcülerden alm akta idi. B u şekilde K om ite’nin Gürcü
üsteğmen B akradze’den tanesi 15 K apikten 2200 m erm i satın aldığm ı öğrenen
Ermenilerin bunlara el koyması, Komite’nin faaliyetlerinin açığa çıkmasına sebep
olmuştur. Çüxıkü bunlan geri almak isteyen komite mensuplan bu durumda, satın
alman silahlann görünürde yalnızca yardım amacıyla gelen Cemiyet-i Hayriye’nin
Oltu şubesine ait olduğunu söyleyemezlerdi. Bu sebeple Komite Başkanı Nazarali-
yev Ermeni Taşnak K om itesi’ne, bu cephanenin Türklere ait olduğunu ve Oltu
Türklerinin hukukunun muhafazası için bir İsläm Komitesi teşkil edildiğini ve el
koyduklan cephanelerin bir an önce iade edilmesini istemiştir. Böylece Ermeniler
eksik olmakla beraber cephaneyi iade etm işler ve O ltu İsläm K om itesi de artık
faaliyetini açıktan yapm ağa başlamış ve varlığını resm en duyurm uştu.206
Komite, silahlaxıma konusunda Ruslann elinde kalan silah ve cephane depola-
rmı ele geçirmek için de girişimlerde bulunuyordu. Bu amaçla Sürbahan köyündeki
Ruslara ait bir silah deposu ele geçirilerek halka dağıtıhrken,207 K isha köyünde
Ermenilerin ellerinden silahlan alınmış, Ödük köyünde ise Ermenilerin muhafazası
altında bulunan silah am bannı ele geçirmişlerdir.208
Bütün bu faaliyetler sonunda, Oltu M illi İsläm Komitesi oldukça muntazam
idari ve askeri bir teşkiläta sahip olmuştu. K om ite’nin silahlı kuvvetleri süvari ve
piyade olmak üzere ikiye aynlmış komutanlığma ise Yusuf Ziya Bey getirilmişti.209
Bu sırada O ltu’ya gelip giden Türk köylüleri Ermeni askerlerinin sık sık
tecavüz ve hakaretlerine m aruz kalıyorlardı. Hem bu olaylara nihayet vermek,
h em de Türk halkın m evcudiyetini gösterm ek am acıyla 27 Ocak 1918 tarihinde
harekete geçildi. O ltu her taraftan bu yerli k u w etlerce işgal edildi. Ermeni bölük
kom utam B ağdayev’in ele geçirilm esiyle, O ltu’daki silah ve cephanelerde kan
dökülm eden Türklerin eline geçti.210
205 HAŞİM OĞLU, Oltu'nun Yakın Tarihine A itK ısa Hatıralarım, s. 15.
206 HAŞİM OĞLU, O ltu ’nun Yakın Tarihine A it Kısa Hatıralarım, s. 16.
207 K ÖY CÜ , “Oltu Isläm Milli Komitesi”, Şenkaya, 15 Aralık 1950, no. 7.
208 HAŞİM OĞLU, O ltu ’nun Yakın Tarihine A it Ktsa Hatıralarım, s. 15.
209 K ÖY CÜ , “Oltu İsläm Milli Komitesi”, Şenkaya, 15 Mart 1951, no. 9.
2,0 HAŞİM OĞLU, O ltu ’nun Yakın Tarihine A it Kısa Hatıralarım, s. 16-20.
 Bu başanlı harekättan sonra, Oltu Millı İsläm Komitesi, Ermeni Bölük Komu-
tanı Y üzbaşı B ağdayev ve Taşnak K om itesi üyelerini çağırarak kendileri ile
müzakerelerde bulundular. Bunun sonucunda Ermeni askerlerinin silahlanm teslim
etmesi kaydıyla ilçede ortak bir yönetim in kurulm asına karar verildi. Fakat b u
ortak yönetim dönem i uzun sürmemiş, her iki tarafta bu zam an zarfında silahlan-
mayı hızlandırm ış ve yer yer çarpışm alar da devam etmiştir.211
3 M art 1918’de, Osmanlı Devleti Bolşevik Rusya ile Brest-Litovsk Antlaş-
masını im zalam ış ve bu anlaşma gereğince 1878’de R usya’ya bırakılan Elviye-i
Seläse ile Oltu, plebisit yoluyla Türklere geri verilmişti. O ltu’nun Türklere ait
olduğu resmı bir antlaşm a ile de tescil edilince şimdi sıra Ermenileri bu topraklar-
dan atm aya gelm işti.
Bu amaçla çalışmalannı daha da hızlandıran Oltu Millı İsläm Komitesi kuw et-
leri, Mart ayı başlannda köylerden toplanan kuwetler ve Narman’daki yerli kuwetler-
le birleşerek N arm an’ı kuşatmışlardır. Narman Ağcaova ve Şekerli dolaylanndaki
mücadele iki gün iki gece sürmüş ve Ermeniler Pasin köylerine kadar sürülmüştür.
İsmail N azaraliyev ve Azerbaycanlı Arslan B ey’in de katıldıklan bu savaşta,
Oltu M illı İsläm Kom itesi kurucu üyelerinden Dağgirli Taştan Efendi şehit düş-
müştür. Oltu, Tam rut ve Cücürüs’de çarpışan Komite kuvvetleri, Oltu, Narman,
Şenkaya, O lur ve köylerini Ermenilerden temizlemişlerdir. Oltu Millı İsläm Komi-
tesi, 12 M art 1918 ’de almış olduğu bir kararla da Oltu köylerindeki bütün Ermenile-
ri smırdışı etmiştir.212
Oltu halkı Erm enilere karşı mücadele ettikleri bu sırada, Erzurum üzerinden
yürüyüşe geçen Türk Ordusunun V. Kafkas Tümeni, K aym akam Mürsel B ey’in
kom utasında 25 M art 1918 ’de O ltu’ya girmiştir.213
Bu tarihten sonra Oltu M illi İsläm Komitesi kendisini feshederek, bütün
görev ve yetkilerini T ürk ordusuna devretti. M ürsel Bey, Y usuf Ziya B ey’i Oltu
K aym akam lığına tayin etti ve V. Kafkas Tüm eni O ltu’yu Erm enilere karşı
savunan yerli kuvvetlerden bir kısmım takviye alarak, Kars ve A rdahan’a doğru
ileri harekäta geçti.
211 HAŞİM OĞLU, O ltu ’nun Yakın Tarihine A it Kısa Hatıralarım, s. 2.
212 HAŞİM OĞLU, Oltu ’nun Yakın Tarihine A it Kısa Hatıralanm, s. 22-25.
213 Käzım K arabekir, D oğu 'nun Kurtuluşu, Erzurum, 1990, s. 227.
Böylece Oltu halkı kırk yıllık bir ayrılıktan sonra, yeniden Türk ordusuna
kavuşmuş ve anavatanla birleşm iş oluyordu.
Oltu Milli İsläm Komitesi, halkı Türk ordusuna emanet edinceye kadar canla
başla savaşıp büyük bir kahramanlık eseri göstermiştir. Bu komitenin başkanı olan
ve Ermenilerle yapılan bütün mücadelelere bizzat katılan İsmail Nazaraliyev ve Bakü
Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin diğer temsilcileri Türk Ordusunun Oltu’ya
girmesiyle buradan aynlarak Azerbaycan’a gitmişlerdir.214Fakat İsmail Nazaraliyev
Oltu’nun Mondros Mütarekesiyle tekrar Türk sınırlannın dışma bırakılmasmdan sonra,
bu sırada kurulan Müstakil Azerbaycan Cumhuriyeti ’nin bir temsilcisi olarak bölgeye
gelmiş ve yardım faaliyetlerine bu dönemde de de\a: a etmiştir.215
E. Batunı Bölgesi ve Çevresinde Yapılan Yardım Faaliyetleri
Batum Sancağı,216 ona bağlı Artvin, Ardanuç, Borçka, Şavşat kazaları ve
H opa’dan Kemal Paşa kesim ine kadar olan yerler 13 Tem m uz 1878 Berlin
Antlaşması ile savaş tazm inatı olarak R usya’ya bırakılm ıştı.217
Çarlık Rusyası yönetim ine geçtikten sonra “Batum Oblastı (Vilayeti)” idari
bölgesi oluşturularak, Batum Oblastı; “Batum 0 m ” ve Artvin Okruğu” olmak
üzere iki ana kısma aynlmıştır. Artvin Okruğu; / uç Artvin ve Şavşat-İmerhov
U çastokları (k a z a )’ndan oluşturulurken Veı -A carski (Y ukarı A cara),
K intrişski ve N ije-A carski (Aşağı acara) Uçast 'Kİarı Batum O kruğu’na dahil
edilm işti.218
214 HAŞİMOĞLU, O ltu ’nun Yakın Tarihine Ait Kısa Hatıralarım, s. 79.
2,5 G enelkurm ay B aşkanlığı A sk eri Tarih A rşiv i’nde İsm ail N azaraliy ev ’in M ondros
Mütarekesi’nden sonra, Oltu ve çevresinde Türk ordusu İstihbarat birimleriyle birlikte çalıştığmı
gösteren pekçok belge bulunmaktadır. (ATASE, A. 5/2799, D. 8-15, Kls. 325, F. 77,102, 102-
1, 102-2; A. 5/2791, D. 59, Kls. 325, F. 86, 86-1).
216 Batum Sancağı 1877-1878 yıllarında Trabzon Viläyeti’ne bağlı idi. Lazistan Sancağı da denilen
B atum Sancağı, Batum, Çürüksu, Aşağı Acara (Merkez Keda Köyü) ve Yukarı Acara (Nahiyeleri:
M erkez Khula/Hulo ve Maçakhel; Livana, Merkezi Artvin-şimdiki Yusufeli dahil, Arhavi ve
Gönye/Gonye nahiyeleri ile Hopa; Hemşin nahiyesi ile Atina/Pazar’dan ibaretti. 1876 Trabzon
Salnäm esine göre, Batum ’un içinde 75 Rum, 19 Ermeni, 5 Katolik, Artvin’de 31 Katolik ve 63
G rigoryan Ermeni dışında, Batum Sancağı’nda Hristiyan ahali yoktu. (DAYI, Elviye-i Selase
(Kars, Ardahan, Batum) ’de M illi Teşkilätlanma, s. 2).
217 F ah ir ARMAOĞLU, Siyası Tarih 1789-1960, Ankara 1974, s. 271.
218 K avkazski Kalender, Tiflis 1908, s. 15.
 Ç arlık İdaresi I. Dünya S avaşı’na kadar Batum bölgesinde ve T ü rk lerd en
aldığı yerlerde M üslüm an ve Türklere karşı sistemli bir siyaset uygulam ıştı. B u
siyasetin ana hatlan şöyleydi:219
“ 1. Yerli M üslüm an ve Türk ahaliyi uyuşturm a ve Ruslaştırma.
2. Türk ve M üslüm anlan kendi yerlerinde azmlığa düşürmek için yürütülen
uygulamalar.
3. Yerli ahaliden ileri gelenleri m em nun etmek ve kendisine sadık k ılm ak
için verilen ünvan ve m em uriyetler” .
1877-1878 Osmanlı-Rus savaşlan ve antlaşmalar döneminden başlayarak, B a-
tum, Acara, Borçka, Ardanuç, Şavşat ve çevrelerinden pek çok insan Anadolu’nun
içlerine doğru göçerken, Ruslann da teşvikiyle bunlann yerine Rum ve Erm eniler
yerleşmişlerdi.220Bu unsurlann nüfuslan çoğaldıkça yerli halkın aleyhine olarak fazia
arazi sahibi oldular ve bunlara Ruslar tarafindan daha ayncalıklı davranıldı. Bu şekilde
plänlı olarak bölgeye yerleştirilmeye başlayan ve çoğunluğu başlangıçta fakir çiftçiler
olan Erm eniler kısa zaman sonra sözü geçen, zengin insanlar oldular. İçlerinden
birazparalı olanlar ise bölgenin ticaret ve yerli sanatlannı tamamıyla ellerine geçirmiş-
lerdi. Yerli ahali bir nevi bunlann kölesi durumuna düşürülmüştü.221
Bu şartlar içerisinde 1914 yılma geldiğinde daha I. Dünya Savaşı başlannda,
Ruslar, bu bölgedeki Ermeni ve Gürcülerden “Millı Teşkilät” adını verdikleri teş-
kilätlar kurmuşlardı. Türkiye Ermenilerinden ve Batum’daki Gürcülerden gönüllü
taburlar m eydana getiren Ruslar, Türkleri ve yerli M üslümanlan da bu tür teşkilät
altında toplayarak, onlan Türk ordulanna karşı silah çektirmeyi denemişlerse de
“Biz kendi milletimize karşı silah kullanmayız” diyen halkı kandıramamışlardır.222
Oysa ki, bu sırada bölgedeki M üslümanlann bir kısmı daha savaş öncesinden
Elviye-i Seläse’de faaliyetlerini sürdüren Teşkilät-ı M ahsusa’ya bağlı olarak,
215 Adil ÖZDER, Artvin ve Çevresi 1828-1921 Savaşları, s. 74-77.
220 Batum, Acara, Artvin, Borçka, Ardanuç, Şavşat ve çevrelerinden pek çok insan göçmüştür.
Sayılan bilinmeyen bu muhacirler, Samsun, Çorum, Tokat, Yozgat, Adapazan, İzmit ve özellikle
Bursa gibi şehirlere yerleşmişler ve ilk yıllarda bunlar “93 Muhaciri” adını almışlardı. (ÖZDER,
Artvin ve Çevresi 1828-1921 Savaşları, s. 78-79).
221 ÖZDER, Artvin ve Çevresi 1828-1921 Savaşları, s. 78-79.
222 ÖZDER, Artvin ve Çevresi 1828-1921 Savaşları, s. 78-79.
Türk ordusu hesabm a çalışıyorlardı. Bunlar Trabzon ve Erzurum ’daki Teşkilät-ı
Mahsusacılarla da sıkı bir temas ve haberleşm e içindeydiler. Savaş öncesinde
Teşkilät-ı Mahsusacılardan Dr. Bahattin Şakir ve Yenibahçeli Yakup Cemil Beyler
Batumhududuna gelerekburadaki yerli gönüllüleri teşkilätlandırmışlardı. Savaş
başladığında İşhan, Melo, Hot, Sangöl, Hopa ve A rhavi’de Osmanlx D evleti’nin
hudud taburlan bulunuyordu. Bunlardan başka İstanbul, Rize ve Artvin çevresinden
toplanmış 2000 er sayısmda Teşkilät-ı M ahsusa Gönüllü Alayı vardı.223
I. Dünya Savaşı’nda Kafkas Cephesi’nde Osmanh-Rus çatışm alannm başla-
masıyla Türk kuvvetleri R us sınınnı aşarak Çoruh kıyısında Sirya ve Artvin
üzerine yürüyüşe geçmişlerdi. İşte bu sırada Ardanuç kesim inde düşm ana karşı
ilk yerli kurşunlar Arkım (Avcılar) köyü önünden atılmış ve böylece yöre halkmın
Ruslara karşı olan tutum u flili olarak burada kendini göstermişti. İlerleyen Türk
kuw etleriyle birlikte yerli ku w etlerin başansı sonucunda, 21 K asım ’da Artvin,
daha sonra da B orçka ve Ardanuç R uslardan kurtanlarak A şağı Çoruh Vadisi
Türk kuvvetlerinin eline geçti.224Fakat bu başan uzun sürmedi. Türk k u w etleri
Sankamış’ta büyük bir yenilgiye uğraması sonucunda alınan bu yerleri bırakarak
geri çekilmek zorunda kaldı.
Sarıkamış bozgunundan sonra Rus ordusunda bulunan ve Türk düşmanhğı ile
şöhret bulan Sibir-Kazak, Rus Tugayı 4 Ocak 1915’te A rdahan’a ani bir baskın
yapmış, daha sonra ilerleyen Ruslar Hopa, Borçka, Ardanuç, Arhavi’yi ve 27
Mart 1915 ’te de Artvin’i alarak, Ermenilerin alkışlan arasmda şehre girmişlerdir.225
Daha öncede üzerinde durulduğu gibi, Ruslar, bu ilerleyişleri ve işgalleri
sırasında A rtvin ve çevresindeki yerleşim yerlerini yakıp yıkm ışlar, bölgedeki
yerli Müslüman ve Türkleri, Türk kuw etlerine yardrnı ettikleri gerekçesiyle vatan
haini ilän edip kılıçtan geçirmişlerdir. 1915 ’te R uslann uygulam ış olduklan bu
zalim ce m isillem e, tarihe “A carlar K atliam ı” olarak geçmiştir.226
223 ÇAKM AK, Bäyük Harpte Şark Cephesi Hareketleri, s. 67. Sadece M üslüman ve Türkler
arasında değil, Gürcülerle de temas sağlanmıştır. Bağımsız Gürcistan Komitesi’yle gizli bağlantılar
kurularak, savaş zamanmda Osmanlı Ordusuna katılacak bir Gürcü alayımn oluşturulması gibi
faaliyetlerde bulunulmuştu. (SWIETOCHOW SKI, Rus Azerbaycanı, s. 111).
224 ÖZDER, Artvin ve Çevresi 1828-1921 Savaşlan, s. 79; K.VRÄT,Türkiye ve Rusya, s. 267-
268; Näsır YÜCEER, I. Dünya Savaşında Osmanlı Ordusu 'nun Azerbaycan ve Dağıstan
Harekätı, Ankara, 1996, s. 9. .
225 B irinci Dünya H arbinde Türk H arbi Kajkas Cephesi, 3. ncü Ordu Harekätı, cilt I, s. 623.
SW IETOCHOW SKI, Rus Azerbaycam, s. 113-116.
 Aynca yine bu bölge msanlannm bır kısmı da, Rus ilerlemesi sırasında düşma-
nın dönüp tekrar yerlerini işgal edeceğini anlayarak evlerini ve yurtlannı bırakmış,
Türkiye topraklarına göç etmek zorunda kalmışlardı.
I. D ünya Savaşı esnasmda çok zor duruma düşen, büyük felaketlere uğrayan
Batum bölgesi ve çevresinin M üslüm an ve Türklerine, kardeşlik elini uzatan,
onlann hak ve hukuklannı koruyarak tamamen yok olmaktan kurtaran, bölgedeki
yetim çocuklan toplayıp en iyi şekilde bakımlannı sağlayarak ölümün pençesinden
alan, Azerbaycan Türklerinin Bakü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi vasıtasıyla
ve “Kardaş K öm eği” şiarıyla başlattığı yardım lar olmuştur.
1- Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Yardım Heyeti’nin Bölgeye
Gelişi ve Yapılan Yardım Çalışmaları
Batum bölgesinde, özellikle Artvin ve çevresindeki bütün yerleşim yerlerinde,
sürüp giden felaketler arasına, bir de yerli ahali arasında baş gösteren açlık ve
sefalet eklenm iştir. Savaş boyunca bu bölge oldukça büyük zarar görmüş ve
halk büyük sıkm tılar çekmesine rağmen bunlara hiçbir yardım yapılm am ıştı.227
Köylerinde kalan halk savaş dolayısıyla ekim işlerini tam yapamamış olduğundan
ekm eklik tahılı bile bulunm am aktaydı. Rus Hükümeti, kendisine silahla karşı
koyan yerli halkın açlığına bir bakım a intikam duygusuyla seyirci kalmasının
yanmda, Rus K ızılhaçı da yardım için hiçbir teşebbüste bulunm am ıştı.228
Bu sırada A zerbaycan Türk gazeteleri bu bölge M üslüm anlarının çok kötü
bir durumda olduklan, derhal yardım elinin uzatılması gerektiği konusunu sık sık
dile getiriyor ve herkesi yardım etmeye teşvik ediyordu. Bakü M üslüman Cemi-
yet-i Hayriyesi de bu am açla harekete geçerek, özellikle A rtvin ve çevresindeki
Müslüman kardeşlerine yardım etm ek için Rus Hükümeti’nden izin istedi. Fakat
bu konuda yapılan girişimler “Batum bölgesindeki savaştan zarar gören insanlann
Rus Hükümeti’nin Kaçkınlar hakkındaki kanununun kapsamı dışmda kalmaktadır”
gerekçesiyle, Rus Hüküm et m akam lan tarafından reddedildi. Bu durum üzerine
bölgedeki M üslüman halka yapılan haksızlığm önüne geçilmesi için Bakü Müslü-
man Cem iyet-i Hayriyesi çeşitli girişimlerde bulunurken,229 Devlet D um ası’nda
bulunan K afkas M üslüman Vekilleri de bu yönde oldukça etkili konuşmalar yap-
227 Azerb. Cum. YTA, F. 1, Op. 1, D. 1497, L. 8.
228 ÖZDER, ArtvUı ve Çevresi 1828-1921 Savaşları, s. 167.
229Azerb. Cum. YTA, F. 1, Op. 1, D. 1497, L. 8.
m ış, hatta savaş m eydanı olm uş, Kars ve Batum bölgesi M üslüm an halkınm
fevkaläde kötü ve acınacak bir halde olm alan dolayısıyla bir soru önergesi vere-
rek, harpzede Müslümanlann zarar ve ihtiyaçlan belirtilmiş ve hüküm et tarafından
bunlara yardım yapılması talep edilmişti.230
Bütün bu gelişmeler sonunda, Batum ’da, Batum bölgesi Sorumlusu General
Liyahov başkanlığmda, bu konunun ele alındığı bir toplantı yapılmıştır. Toplantıda
m ülkı işlerle sorum lu Senatör N . L. Peterson’un bu konudaki olum lu raporu
üzerine, Kafkas Namestniki (Valisi) Kaçkmlara yardım edilmesi ve onlann yerleş-
tirilm esi hakkındaki kurallarm savaştan zarar görmüş Batum bölgesi sakinlerini
de kapsaması hakkm da em ir vermiştir.231
Bakü M üslüman C em iyet-i Hayriyesi hüküm et tarafından izin çıkm ası
üzerine Batum Kumandanı Liyahov’a bir telgraf çekerek, oraya yardım amacıyla
gönderilecekkişiler için izin istedi ve Cemiyet-i Hayriye, Tiflis’te bulunan Kafkas
Cephesi savaşlannda zarar gören M üslümanlara yardım etmek üzere baş temsil-
cisi Dr. Hüsrev Paşa B ey Sultanov’u buradaki yardım işlerinin organizesi ve
yardım malzemelerinin dağıtılması işiyle görevlendirdi.232Sultanov’un görevlendi-
rilm esi ile ilgili olarak gazete haberlerinde şu satırlar yer almıştı:233
“Karilerin malumu olsa gerektir ki, Kars ve Ardahan harpzedelerine kardaşlık
elini uzatan Bakü M üselm an Cemiyet-i Hayriyesi, bu defa Acaralı M üselm an
kardaşlannı da güldürecek. Güldürmek olmasa da yaşatmak ümidiyle kendisinin
K ars şubesine nüm ayende seçtiği Dr. H üsrev Bey Sultanov’u Cemiyetin Batum
şubesine de nüm ayende ederek m ezkür şehre gönderdi.”
Dr. Sultanov, Kars bölgesindeki işlerini tamamladıktan sonra, 26 Ekim 1915 ’te,
B atu m ’a geldi. Batum ’da ilk olarak General Liyahov ile görüşen Sultanov, bölge-
deki Müslümanlara yardım yapabilmek için önce bölgeyi tetkik ederek, buralardaki
yardım a muhtaç M üslüm anlann yerlerini ve sayılanm öğrenmek maksadıyla Ge-
n eral’den izinistedi. Fakatbuistekolum lukarşılanm ayarak, eskibölge sorumlusu-
nun yapm ış olduğu tetkiklere göre yardımm dağıtılmasına izin verildi.234
230 S o n Haber, 8 Avgust/Ağustos 1915, no. 14.
231 A zerb . Cum. YTA, F. 1, Op. 1, D. 1497, L. 8.
232 A ç ık Söz, 4 Oktıyabır/Ekim 1915, no. 2.
233 A ç ık Söz, 3 Noyabır/Kasım 1915, no. 27.
234 A ç ık S ö z , 3 Noyabır/Kasım 1915, no. 27.
 A slında C em iyet-i Hayriye idarecileri daha 1 Nisan tarihinden başlayarak
20 Eylül 1915 ’e kadar olan zaman içinde Batum bölgesi idarecilerine birkaç kez
başvurarak bölgedeki M üslüman harpzedelerin durumunu ve sayısmı tetkik için
izin istemişlerse de, bundan bir sonuç alamamış ve bunun üzerine Cemiyet, “Tiflis
Gürcü H ayriye C em iyeti”nin verdiği bilgilere dayanarak burada 25.000 kadar
M üslüm an m ağdur ve kaçkm bulunduğunu belirlem işti.235
Dr. Sultanov, B atum ’a geldiğinde Müslümanlann yeniden sayımı ve yerlerinin
belirlenmesi am acıyla yapılacak bir çalışmaya izin alamayınca, bölgedeki harpze-
de kaçkm lann sayısm ı, yerlerini tam olarak belirlem ek için yine G ürcü Hayriye
Cemiyeti ile irtibat kurarak, onlardan bu konuda bilgi alm aya çalıştı.
1915 yılı E kim ayı itibariyle B atum eyaletinde harpzedelerin m iktarı
50000’den fazlaydı.236 Gürcü Cem iyet-i H ayriyesi’nin verdiği bilgilere göre;
Kutayıs G ubem iyası’nın Sıknak ve Zokdik Uyezdi’nde 15000, Aşağı Acaristan’da
13.000, G iltiriş nahiyesinde 2500, B atum ’da 2000, Ş avşat’ta 800, A rdanuç’ta
60, A haltsıh (A hıska)’da 3000, A hılkelek’te 4000, Sovhom O kruğu’nda 6000
ve A zurket U yezdi’ nde 5000 kaçkın vardı.237 Bu kaçkınlarm 25 bin kadarm ı
M üslüm anlar oluşturm aktaydı ki, bunlann durum lan da çok kötüydü. Zaten bu
bölgedeki M üslüm an halkm bir kısmı Kutayıs, Kars ve Türkiye topraklanna
göçm üş, b ir kısm ı yerlerinde kalm ıştı. Fakat buradan gidenler gibi, kalanlar da
çok zor durum da bulunuyorlardı.238 Özellikle Acara Suyu’ndan B atum ’a kadar
olan harpzede köyleri ve yine A cara Suyu’ndan aynlan diğer yol üzerindeki
Maçahi (Maçahel), Aşağı Maradid, Yukan Maradid, Borçka, Deviskel gibi Artvin
ve A rdanuç ’a kadar yüzlerce yıkılm ış ve yakılmış köyler mevcuttu. B u köylerin
bir kısm ında hiç kim se kalmamış kalan köylere ise hiçbir yardım gitmemişti.239
Bakü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi bölgeye gelene kadar, yalmzca Gürcü
Cemiyet-i Hayriyesi tarafindan az da olsa buradaki Müslümanlara yardım edilmişti.240
235Azerb. Cum. YTA, F. 1, Op. 1, D. 1497, L. 3.
236 Son Haber, 9 Oktiyabır/Ekim 1915, no. 244.
237 A çık Söz, 22 Oktiyabır/Ekim 1915, no. 17.
238Azerb. Cum. YTA, F. 1, Op. 1, D. 1497, L. 8.
239 Sövkat, 28 D ekabır/A rahk 1916, no. 96.
240 Gürcü C em iyet-i Hayriyesi, bu sırada Müslümanlara 12. 000 pud buğday ve 1800 ruble para
yardım ında bulunmuştur. (Açık Söz, 3 Noyabır/Kasım 1915, no. 27).
Dr. Sultanov, General L iyahov’dan sonra Batum Harbi Valisi R om anofski
ile de görüşmüş ve hiç değilse yardımcılanyla birlikte bölgeyi serbestçe dolaşmak
ve durumu yakmdan görmek amacıyla kendilerine valilik tarafindan izin vesikalan-
m n verilmesini istemiştir. B u girişimler sonunda izin vesikalannı alan241 Dr. Sulta-
nov ve beraberindeki yardım heyeti, Batum ’da Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayri-
y e s i’nin bir şu b esini ku rd u k tan sonra, bölgede M üslüm an h alk a yardım
faaliyetlerine başlam ıştır.242
Sultanov ve arkadaşlan bölgedeki incelemeleri ve yardım dağıtımı esnasmda
büyük zorluklarla karşılaşıyorlardı. A razinin dağlık olması, yollann bozukluğu,
hamal ve nakliyat vasıtası bulunmaması yardımlann dağıtılmasında ve yöre halkına
ulaşılmasmda önem li bir engel teşkil ediyordu.243 B u durum özellikle Artvin ve
çevresinde daha çok hissediliyordu. A ynca A rtvin’in B atum ’a uzak oluşu,
A rdanuç, Satlel (Söğütlü) arası Çöverib ve İm erhev (M eydancık) arasındaki
uzun mesafe, yardım malzemclerinin taşınmasmda büyük zorluklar çıkanyordu.244
Sultanov ve beraberindeki yardım heyeti ilk olarak Ardanuç ilçesine gittiler.
A rdanuç ve çevresindeki bütün köyler yakılıp, talan edilmiş bir haldeydi. Daha
önce 103 köy ve 40. 000 ahalisi bulunan A rtvin ve çevresinde şim di, köylerin
çoğu yanmış ve halkın çoğu göçmüş bir vaziyetteydi. Cemiyet temsilcileri ilçeye
geldikten sonra o kadar köyden dağılmadan kalan bir kaç köyden biri olan Tanzot’
a gittiklerinde, burada 131 kişi bulunduğunu görmüşler ki bunlann çoğu da kadın
ve çocuklardan ibaretti. Bunlara ne yiyecek veren, ne de onlan koruyan kimseleri
vardı. Çok kötü b ir halde bulunan bu yöre M üslüm anlanna, Cem iyet-i Hayriye
tarafından çay, şeker, sabun, un ve metrelerce kalın kum aşlar dağıtılm ış, ayrıca
buradaki 9 köy halkm a 9478 M anat kadar da ihtiyaçlannı karşılam ak am acıyla
p a ra verilmiştir.245
Ardanuç ve çevresinde, kişi başına 14. 5 M anat para dağıtan Cemiyet-i
Hayriye, özellikle Cemiyet temsilcilerinden Yusuf Hanov ve Aliyov’un çalışmalan
so n u n d a halka çok m iktarda yiyecek ve giyecekle birlikte, 22. 024 M anat da
p a ra yardım ı yapm ıştır.246
241 A ç ık S ö z, 3 Noyabır/Kasım 1915, no. 27.
242 A ç ık S ö z, 15 Noyabır/Kasım 1915, no. 35.
243 A ç ık S ö z, 20 Dekabır/Aralık 1915, no. 65.
244 A ç ık Söz, 20 Dekabır/Aralık 1915, no. 65.
245 A ç ık Söz, 20 Dekabır/Arahk 1915, no. 65.
246 A ç ık Söz, 20 D ekabır/Arahk 1915, no. 65.
 21 K asım 1915 tarihinde A rdanuç’a yardım heyetiyle birlikte gelen Dr.
Sultanov, bu ilçedeki izlenimlerini şöyle anlatmaktadır:247
“ ... A rd an u ç’dan daha müthiş, daha tabii, daha azam etli bir yer tasvir et-
m ek m üm kün değil. İhtimal ki, ben buralarda geçmiş olan kanlı vakalardan
gördüklerim i m übalağlandınyorum . Fakat bana öyle geliyor ki, benim yerim de
herkes olsa A rdanuç’un güzellikleri hakkında aynı tasaratı hasıl eder. Ardanuç
tabii bir kaledir. Büyük bir kaya üstüne yapılmıştır. Bu kayayı yanm daire şeklinde
akan Ardanuç sulan yıkamaktadır. Kaya bir nice yücelikte olup uçurum ve amüdi
bir surette suya inmektedir. Bu uçurumlu kayalıklann birisinden özlerini heläkete
yuvarlıyorlarm ış. B u facia tafsillerinin şahidi ise Ardanuç Suyu’dur. Ardanuç
Suyu ki, acıklı bir surette kayalara çarpıp insanlann vahşetini adavet ve inadlanm
hatırladıkça kahroluyor.”
Dr. Sultanov ve arkadaşlan Ardanuç halkma dağıttıklan bu yardımlann yanmda,
Cemiyet’in girişimleri sonucuRus Hükümeti’nden “Kaçkınlar Kanunu”na dayanılarak
alman 85 bin M anat da, yine Cemiyet-i Hayriye temsilcilerinin gözeteminde 1915
yılrnın Aralık aymda Ardanuç ve çevresindeki harpzedelere dağıtılmıştır.248
C em iyettem silcileri Ardanuç’tan sonra İmerhev (Meydancık) ve Çavçereli
nahiyelerine giderek, buradaki M üslüman halka yardım etmişlerdir. Buradaki
halkın sefalet içinde yaşadıklanm İm erhev’in, Artvin ve çevresindeki en geri
kalmış yer olduğunu ve buraya şimdiye kadar bir okul bile götürülmediğini, onun
için de okum a yazm a bilen kimsenin bulunmadığını gören Cem iyet temsilcileri
ilk etapta halkm yiyecek ve giyecek ihtiyaçlannı karşılamaya çalışmışlar ve belirli
m iktarda para yardım ı da yaptıktan sonra, daha fazla yardım getirm ek amacıyla
buradan ayn larak Ş avşat’a gitmişlerdir.249
Şavşat’a yardım ulaştırmak oldukça zor olmuştur. Çünkü buranın yollannın
daha fazla bozuk ve kayalık olması, tabiat şartlarının ağırlığı ve kışın sertliği bura
ahalisini, diğer yerlere göre daha ağır şartlarda yaşam aya m ecbur ediyordu.
Bunun için C em iyet-i Hayriye bölgede açmış oldukları yiyecek, giyecek ve her
türlü erzakm bulunduğu m erkezlerden birini de Şavşat’da açmıştır.250
247 A çıkSöz, 20 Dekabır/Aralık 1915, no. 65.
248 A çıkSöz, 10 Dekabır/Aralık 1915, no. 58.
249A çıkSöz, 10 Dekabır/Aralık 1915, no. 58.
250A çıkSöz, 10 D ekabır/Aralık 1915, no. 58.
Cemiyet-i Hayriye, bu bölgede tek tek her yerleşim yerine her m ahalleye
ulaşmak zor olduğu ve büyük zaman aldığı için, Müslüman halkın ihtiyaçlannı bir
an önce giderm ek m aksadıyla belirli yerlerde “İaşe M erkezleri” kurm uştu. Bu
m erkezler sayesinde halkın yiyecek ihtiyacı büyük ölçüde karşılanxyordu.251 Bu-
nxm yanı sıra, Dr. Sultanov’un girişimiyle bölgedeki harpzedelerin çeşitli gereksi-
nimlerini karşılam ak için “Rus Tatyana K om itesi”nden 40. 000 M anat yardım
sağlanarak, halka m aliyetine satış yapan m ağazalar açılmasx kararlaştırılmış, bu
işi yapm ak için kurulan kom iteye Dr. Sultanov da üye olarak katılm ıştır.252
Cemiyet-i Hayriye tem silcilerinden A hundzade’nin de özverili çalışmaları
sayesinde A şağı A cara’da 50 köye, Yukarı A cara’da yani Artvin ve çevresinde
48 köye Cem iyet-i H ayriye yardım lan ulaştınlm ış ve bu yerlerde toplam 6671
kişiye yardım edilmiştir.253
Cemiyet-i Hayriye A rtvin ve çevresindeki M üslüm anlann dim vecibelerini
rahatça yerine getirebilm eleri içinde önem li çalışm alarda bulunmuştur. M esela,
Azerbaycan Türklerinden bu amaçla toplanan yardımlarla Artvin m ahallinde bir
cam i inşa ettirilmiştir. B akü zengin ve hayırseverlerinden Hacı Zeynelabidin
Tagiyev ve M urtaza M uhtarov bu iş için her biri 5.000 M anat vermişlerdir.
Ayrıca cemiyet cam i için bir de im am tutm uştur.254 Bundan başka Cem iyet
tem silcilerinden C em u B ey H acinski’nin girişim leri sonucunda aylardır kapalı
olan Melo ve A rtvin Cam ileri açılmış ve her iki cam i içinde ezan okum ak ve
cem aate nam az kıldırm ak üzere ayda 30 M anat m aaşla imam tutulm uştur.255
Yine C em iyet-i H ayriye Artvin ve çevresi M üslüm an ahalisine tohum luk
için hükümet tarafından üç senelik buğday verilmesini sağlamış ve 1916 Temmuz’
un da bu amaçla, 3000 pud tohum luk buğday, üç yüz deve sırtında A rtvin’e
getirilerek halka gruplar halinde dağıtılmıştı.256
Cemiyet-i Hayriye’nin bölgedeki yardım faaliyetleri Müslüman halkı rahatlat-
m ıştı. O günleri yaşayan ve hatta bu sırada “Artvin Okruğu Rus Naçalniği M ek-
251 A çıkS ö z, 1 Dekabır/Aralık 1915, no. 49.
252 A ç ık Söz, 20 Dekabır/Aralık 1915, no. 65.
253 A çıkS ö z, 20 Dekabır/Aralık 1915, no. 65.
254 Sultanov, “Bakü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”,
s. 49.
255 D oğru Söz, 23 Iyul/Temmuz, no. 20.
256 D oğru Söz, 23 Iyul/Temmuz, no. 20.
 tupçusu” görevinde bulunan Süleyman Taştan hatıralarında C em iyet’in A rtvin’e
gelişi ve yardım lan konusuna da değinerek şu bilgileri vermiştir:257
B u durum karşısmda Baku İsläm Cem iyeti’nin yardım lannı istedim. B ir
yandan da C em iyet azasından olup, kendisini yakından tanıdığım A ğabala
Guliyev’e vaziyeti etrafıyla bildirdim . Aradan onbeş gün geçm eden adı geçen
cemiyet, T iflis’te bulunan ve Kars ahalisine yardım ı ile m eşhur olan Cem iyet
mümessili Dr. Sultanoğlu Hüsrev B ey’e yardım için talimat vermiştir. B ir müddet
sonra A rtvin ve A rdanuç’a un, şeker, sabun ve elbise gelm eye başladı.
“G elen bu yardım lar nezaretim iz altında Cemiyet M üm essili A liyev Bey
vasıtasıyla ahaliye dağıtıldı. Bu yardım bitm ekte iken A rtvin başında, Salalet
mevkiinde kışlayan Rus kuw etleri H alitB ey’in M elo’dan çekilmesiyle Yusufeli
köylerine girdiler. B u kaza köylerinin m uhacir olamayan ihtiyarları ve çocuklan
da daha aç ve perişan vaziyette idiler. Erkekler Türk kuw etleriyle çekilip gitmiş,
yiyecek adıyla birşey kalmamıştı. Bu sefer aynı Cemiyetten bu yerler için m ısır
yardımı yapılm asım rica ettim. Bu haberin üzerine İsläm alemine hizm eti vazife
edindiğini bildiren B aku Cemiyeti derhal 10 bin çuval m ısır göndermiş ve yine
Aliyev vasıtasiyle Yusufeli kadm lanna dağıtılmıştır...”
Bakü M üslüm an Cemiyet-i Hayriyesi bölgede M üslüm anlar yararına her
türlü yardım ı yaparken, Gürcü Hayriye Cemiyeti de özellikle buradaki Gürcü
M üslüm anlara az da olsa yardım lanm esirgemiyorlardı. H atta Tiflis’te çıkan
Zakajkas Skayerec gazetesi, Bakü İsläm Cemiyet-i Hayriyesi ile Gürcü Cemiyet-
i H ayriyesi’nin birlikte iş yapm alarım teklif ediyor, Gürcü ve M üslüm an Cemi-
yet-i H ayriyesi’nin birlikte iş görmelerinin diğer Rusya M üslüm anlan tarafmdan
da çok hoş karşılanacağım belirtiyordu.258
Her iki cem iyet de bölgede yardım faaliyetlerine birlikte olmasa da aralıksız
devam etmişlerdir. Fakat Bakü M üslüm an Cemiyet-i H ayriyesi’nin m addı ve
manevı yardım lan yanında Gürcü Cem iyeti’nin buradaki yardım lan çok cüzi bir
m iktar olarak kalm ıştır.259 Hatta G ürcü Cem iyetinin yapm ış olduğu yardım lara
değinen D oğru Söz gazetesi de bu m iktann azlığma değinerek şöyle demiştir:260
257 ÖZDER, A rtvin ve Çevresi 1828-1921 Savaşları, s. 148-149.
258 Taze Haber, 11 Aprel/Nisan 1915, no. 19.
259 Doğru Söz, 23 İyul/Temmuz 1916, no. 20.
260 Doğru Söz, 23 İyul/Temmuz 1916, no. 20.
“Gürcü Cem iyet-i Hayriyesi A rtvin Postası M üdürü İvan N ikoloyeviç
Sayışvili’ye M elo kazasında Gürcüce konuşan 6 İsläm köyüne 1000 ruble
göndermiştir. Sayışvili, M elo kazasında Çilçim, Nikzevan, Zar, A hund, Barhal,
Zavihal köylerinde yaşayan Gürcü M üslüm anlarm ı A rtvin’e davet edip taksim
etmiştir. Gürcü kardeşlerim izin bu hareketleri şayan-ı takdirdir. Fakat 5 binden
fazla ahalisi olan bu köylerin yaralanna bin ruble şifa edici m erhem olam az.”
Cemiyet-i Hayriye, Arhavi, Hopa, Borçka ve çevresindeki yerlere de yardım
götürmüştü. Bura halkı savaşm büyük zararlannauğramıştı. Aç, susuz ve çıplak bir
halde bulunan ahaliye hiç kimse yardım elini uzatmamış, Arhavi ve Hopa etrafindaki
köyleıde yalnızca çocuklar, kadınlar ve çok yaşlı erkekler kalmıştı. Cemiyet temsilcileri
buradaki halka da yiyecek ve giyecek yardımı yapmış aynca para dağıtmıştır.261
Cemiyet-i Hayriye’nin Batum Şubesi, Melo (Sanbudak) kazası Müslümanla-
n n a yardımcı olması maksadıyla da İdris Ahundzade ve Daşdemir Aliyev’i görev-
lendirmişti. Bu temsilciler, M elo ve çevresinde M üslüman halka yardım ederek,
onlann yiyecek ihtiyaçlannı karşılamaya çahşmışlardır. B unlann çalışm alan so-
nunda Gülek, Cilcim , Arm eşen, N ikzavan, Kuşnara, Uşhum, Ahot, Ardcevan
(Arcivan-Ercivan), Danilet, B edasor (Bedazor), Zovar, N usuncul (Lusuncur),
Sancevan, Küçük Hök, Zemevan, M ızıkapur köylerinin ahalisine 8 bin pud mısır
ve 150 pud tuz dağıtılmıştır.262
M elo kazasınm Udav, Zovar, Kum a, Oğdan aldı dört köyünün halkm a da
2000 pud m ısır taksim edip dağıtan Cemiyet temsilcileri, bundan sonra M urgul’a
giderek burada da halka 3000 pud m ısır dağıtm ışlardır.263
Cem iyet-i H ayriye’nin deniz kenanndaki yerleşim yerlerindeki yardımları
d a Dr. Sultanov’un idaresinde 1916 yılının Nisan ayına kadar devam etm iş,
bundan sonra Sultanov burada kendine Cemu Bey Hacinski’yi vekil tayin ederek,
E riv a n ’ a gitmiştir. Cemu Bey, arkadaşlan Ahundzade ve A liyev’den ayrı, yine
C em iyetin yardım heyetinde bulunan Seyidov ve Ali K asım ov’u da yanm a
çağırarak bölgede yardım faaliyetlerini daha da genişletmiştir. B unlar H opa’dan
başlayarak bütün Anadolu sahilinde 53 bin pud buğday dağıtarak M üslüm an
harpzedelerine yardım için ellerinden gelen herşeyi yapmışlardır.264
261 A ç ık Söz, 12 Yanvar/Ocak 1916, no. 83.
262 D o ğ ru Söz, 23 İyul/Temmuz 1916, no. 20.
263 D o ğ ru Söz, 23 İyul/Temmuz 1916, no. 20.
264 SULTANOV, “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”,
s. 47.
 adamı, yine çıplak uşaklar sarmış idi. İhtiyar ağlıyor, uşakları teselli ediyor idi.
Milos etrafmda dabuğday dağıtılmasma önem verilmişti. Fakatburanın ihtiya-
Yetiştim ve ihtiyan kaldırdım.
cı daha çok olduğundan, daha fazla yardım gerekiyordu. Bunun içinde Dr. Sulta-
nov, hem İngiliz Komitesi (Lord Mir) başkanma, hem de Hindistan Hiläl-i Ahmeri’
“Efendi, efendi diye ihtiyar bana hitap etti. Ve öyle bir bakışla baktı ki gözlerim
ne başvurarak, bura halkı için yardım istem iş ve her iki cem iyetten de yardım
almıştır. A ynca yine Cemiyet kendi im känlanyla 10.000 pud daha buğdayı bölge yaşlanm saklamadı. Oğlumu cephede öldürdüler bu yetimleri bana bıraktı, bunlara
bakmağa iktidanm var m ı? Bana yardım et, bu sözü korkunç b ir vaveyla takip
M üslüm anlanna dağıtmıştır.265
etti, söz ağzında parçalandı.”

Batum ’a bağlı olan Müslüman yerleşim yerlerinde Bakü Müslüman Cemiyet-i

Gürcü yazar, bunları anlattıktan sonra burada bu tür m isallerin çok olduğu
Hayriyesi ’nin yapmış olduğu yardımlara değinerek, bu yardımlardan birinin dağıtılması
ve bunlara bütün İsläm alem inin yardım etmesi gerektiğini söyleyerek sözlerini
sırasında bizzat bulunan bir Gürcü gazeteci burada gördüklerini şöyle anlatmıştır:266
şu şekilde bitiriyordu:267

“Okuyucu! M üslüm an kentlerin ihtiyaçları ve çıplaklarına dair yalnız bir

“Bakü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi her cihetten günahsız olarak felakete
defa söylem iş değilim. B u m akale ile de şehirler ittifakı ve B akü M üslüm an
uğrayan kardaşlara yardım etmek için çok çalışıyor, fakat bu yeterli olmuyor. Onun
Cemiyet-i Hayriyesi tarafmdan gönderilen isti paltarlann (sıcak tutan giyecekler)
için umum M üslüman cemaatine burada şairimiz İlya’mn şu sözlerini arz ediyorum.
ne suretle dağıtıldığını kısaca anlatm ak istiyorum:

“Tali yar olanın sevm ede yok birer cihan

“Kentlerde yaşayanlar onlara dağıtmak üzere 22 vagon isti paltarlar gönderildi-
İş odur ki, sevm esek tali-i nä saz olanı”268
ğini haber aldıklan zaman erkenden gelmeğe başlamışlardı. Bu dondurucu ve soğuk
kışta 20-30 versattan uşaklar, kadmlar, kişiler geliyorlar idi. Bunlarm çoğu tamamiyle
2- M üslüm an Sahipsiz ve Yetim Çocukların Toplanm ası ve
ayaklan çıplak ve paltarsız idiler. Müselman Cemiyeti’nin yardımcılan ve yardım
Sığmacaklar Açılması
malzemeleri gelmişti. Bu çıplak kitle korkunç bir manzara idi. Soğuktan muzdarip
uşaklar, insanm yüreğini dağdar eden ağlaşmalar işitiliyor idi. Kadınlar yüksek sesle
Bakü M üslüm an Cem iyet-i Hayriyesi tem silcileri Batum bölgesi ve çevre
öz dertlerini söylüyorlardı. Bazılan ayaklanmıza düşerek yalvanyorlardı:
yerleri gezdiklerinde, çok fazla sahipsiz ve yetim çocuk olduğunu tespit etmişlerdi.
Savaştan en fazla zaran gören bu çocuklar açlık, soğuk ve hastalıklardan dolayı
“Efendi, yardım etm eyecek misiniz? U şaklar çıplaklıkları sebebiyle helak
ölüme mahkum bir halde idiler. Bu durum üzerine Dr. Hüsrev Paşa Bey Sultanov,
oluyorlar.
durum u m erkeze bildirip, bölgede çocukları banndırm ak için sığm acak açmak
gerektiğini belirtmiştir. Bu istek olumlu karşılanmış ve bölgede Cemiyet-i Hayriye’
“Bu facialı m anzaraya gözyaşı dökm ekten bakm ak m üm kün değildi. Biz
nin ilk sığmacağı Batum ’da açılmıştır. 150 Müslüman yetim çocuğun banndınlacağı
paltarların dağıtılm asına istical ediyorduk. Fakat ihtiyaç içindeki felaketzedeler
bu sığınacaktaki her bir çocuk için aylık 20 M anat ödenek ayrılmıştır. A ynca
o kadar çok idi ki dörtte birine kifayet etmezdi. Ve burada yaralı bir kalbin
çok iyi şekilde teçhiz edilen bu sığmacaktaki çocuklann eğitim işleriyle ilgilenmek
feryadı işitildi ki taş bile müteessir olardı.
ü zere Cevat A hundzäde görevlendirilm iştir.269

“Lal gibi bakıyorduk. Arkadan korkunç bir feryat işitildi. Derhal baktım ve
gözüm ün önünde böyle bir manzara göründü. Tamamıyla ihtiyar ve çıplak bir
26S SULTANOV, “Bakü M üslüm an C em iyet-i H ayriyesi H arpzedelere Yardım Şubesinin
Faaliyeti”, s. 47.
266A çıkSöz, 9 Fevral/Şubat 1916, no. 108.
267 A çıkS ö z, 9 Fevral/Şubat 1916, no. 108.
268 Şair burada talihi, şansı iyi olanların, iyi durumda olup, rahat içinde yaşayan insanlann, herkes
tarafm dan sevildiğini, kıymet verildiğini ama asıl iyiliğin ve insanlığın zor durumda bulunan
talihsiz insanları sevmek ve onlara yardım etmek olduğunu anlatmak istemiştir.
269 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 103; F. 335, Op. 1, D. 2, L. 34; F. 335, Op. 1, D. 1,
L. 108; F. 335, Op. 1,D . 2, L. 44.

İhtiyacm çok fazla olm asm dan dolayı Cemiyet-i Hayriye bölgede ve çevre
yerlerde başka sığınacaklarda açmıştır. Batum bölgesinin Çakvı U çastok’unda
100 kişilik bir sığmacak açılmıştır ki, buraya Muş ve Hmıs bölgelerinden toplanarak
getirilen yetim çocuklar da yerleştirilmiştir.270 Ayrıca K intrişski’de ve A hıska’da
da 100’er yetim çocuğun barındınlacağı birer sığınacak açılm ıştır.271
Sığınacaklann bütün m asraf ve harcam aları Bakü M üslüm an Cem iyet-i
Hayriyesi tarafından karşılanırken, Batum sığmacağına B atum ’da oturan Kafkas-
ya ve İran Türkleri de aralannda topladıklan para ve giyecek yardım lanyla katkıda
bulunmuşlardır.272 A ynca, Cemiyet-i Hayriye sığmacaklarda barındınlan bu ço-
cuklar için b ir m iktar devlet yardımı da almıştır.
Cem iyet-i Hayriye bölgede sahipsiz kalmış çocuklann toplanması işine de
özel önem vermiştir. Cemiyet temsilcileri bütün bölgeyi dolaşarak, sahipsiz ve yetim
çocuklan oplayarak Cem iyet’in sığınacaklanna getirmişlerdir. Bu konua özel olarak
görevlendirilen Ruşen Bey Efendiyev çok önemli hizmetlerde bulunmuştur.273
3- Müslünıan Ahalinin Haklannın Savunulması İçin Yapılan Çalışmalar
Türk askerinin çekilmesinden sonra, bölgeye yeniden R uslann egemen olma-
sım fırsat bilen Ermeniler, Artvin ve çevresinde özellikle Ardanuç M üslüm anlan
hakkmda tahkikatyapılmasmı istediler. Bu tahkikate sebep olarak da, bölge Müslü-
manlannm Türk kuw etlerine yardım ederek, onlann safmda savaşmalan gösterili-
yor ve “Vatan H ainliği” ile cezalandınlm alan isteniyordu.
Bu sırada K afkas G enel Valisi Vörontsov Daşkov ve onunla aynı görüşte
olan birkaç yüksek rütbeli Rus m em urlar da M üslümanlar hakkında bir tahkikat
yapılm asım gerekli görüp, Rus kırgınından ve göçden sonra bölgede kalan az
sayıdaki M üslüm anlan cezalandırmak suretiyle sindirmek istiyorlardı.274
m Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 2, L. 2; A çıkSöz, 10 Oktibayır/Ekim 1917, no. 578.
271 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 2, L. 94; Sultanov, “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi
Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”, s. 48.
272 A çıkSöz, 1 O ktiyabır/Ekim 1917, no. 578.
273 Azerb. Cum. YTA, Op. 1, D. 2, L. 31.
274 ÖZDER, Artvitı ve Çevresi 1828-1921 Savaşları, s. 143-144.
Zaten büyük sıkıntılar içerisinde bulunan Müslüman halkın bir de bu şekilde
cezalandınlm ak istenm esi A zerbaycan’da da duyulmuş ve gazeteler bu haberi
şöyle vermişlerdi:275
“Yerleri savaş meydanı olan bu muharebe meydanındaki Müslümanlar yalnız,
talamp, dağıtıhp, yer yurtlarından avare düşmek, soyulup bir soğana dönmek
suretiyle değil, bunlann hepsinden büyük, daha ağır bir belaya düşmüşlerdi. Acara
ile Kars etrafı M üslüm anlan Türk kuw etlerine yardım etmek ve onların tarafına
geçmek ve bu suretle de R usya’ya ihanet etm ekle suçlanıyorlar.” Azerbaycan
Türk gazeteleri bölge M üslümanlannm düşmüş olduklan kötü durumu bu şekilde
aktanrken, aym tarihlerde çıkan Rus gazetelerinin hemen hepsi ise, yöre Müslü-
manlannı R usya’ya ihanetle suçlayarak cezalandırılm alannı istiyorlardı.275
Bu sırada Erm eniler de büyük bir faaliyete girişmişlerdi. Çünkü onlarm bu
tahkikatı istemelerinin asıl amacı farklıydı. Şöyle ki, Tiflis Ermeni Cemiyeti, Türki-
ye’nin doğu illerindeki Ermenileri bir yere yerleştirmek teşebbüslerinde bulunuyor-
du. İşte bu sebeple de A rtvin ve çevresindeki bölgelerin M üslüm an halkınm
vatan haini olarak suçlanıp, buradan sürülmesi, yerlerine Ermenilerin yerleştirilme-
si amacıyla Rus m akam lannı kışkırtıyorlar ve bir an önce Müslümanlar hakkmda
bir tahkikat heyetinin gönderilmesini istiyorlardı.
Tiflis E rm en i P isk o p o su M esrop, K afkasya Genel V alisi Vorontsov
D aşkov’un Erm eni olan eşinin vasıtasıyla, R usya’ya karşı silah çekip, ihanet
eden ve so n ra T ü rk iy e ’ye göçen T ü rk lerin arazilerin e bu E rm en ilerin
yerleştirilmesini tek lif etmişti. Daşkov bu teklifı muvafık bularak derhal A rtvin’e
ve Ardahan çevrelerine b irer tahkikat heyeti gönderdi. Bu heyet A rtv in ’e
gelmeden e w el Tiflis Ermeni Cemiyeti üyelerinden biri, Artvin, Ardanuç, Şavşat
çevrelerini dolaşıp Erm enilere gerekli direktifleri vermişti.277
İştebuam açla, 2 9 N isan 1915’te, A rtvin’e b i r “TahkikH eyeti” gönderildi.
Ü ç ay süren bir tahkikat sonunda, bu yöre Türklerinin hepsinin “Vatan haini”
olduklan, ayrıca 840 kişinin bölgedeki Erm enilerin öldürülmeleri ile ilgilerinin
bulunduklan karanna vanlmıştı. Ardahan’a gönderilen tahkik heyeti de aym kana-
atte bulunarak bu her iki heyetin raporlan “Rusya Vekiller Heyeti”ne gönderilmışti.
275 A çıkS ö z, 22 Oktiyabır/Ekim 1915, no. 17.
276 A ç ık Söz, 22 Oktiyabır/Ekim 1915, no. 17.
277 ÖZDER, Artvin ve Çevresi 1828-1921 Savaşları, s. 144.

R aporlann sonucuna göre, Ardahan ve Artvin bölgesinde kalan ve göç edenler-
den ileride yurtlanna dönecek olan Türk ahalisinin Sibirya’ya sürülmesi, onlann
yerlerine ise Erm enilerin yerleştirilmesi kararlaştmlmıştı.
Tahkik heyetlerinin sunmuş olduklan bu raporlan inceleyen Rus Vekiller
Heyeti, durum u görüşerek Ağustos 1915 tarihinde, Vorontsov Daşkov’un yapmış
olduğu teklifi uygun bularak gerekli işlem lerin yapılması için D aşkov’a havale
etmişlerdi. Bundan sonra Daşkov’un emri üzerine Batum ’da “Rus Harp Divanı”
kuruldu. 840 kişilik listede adı geçenlerden ve halä Ardanuç ve Şavşat köylerinde
ve diğer yerlerde bulunan Türkler aranıp bulunarak tevkif edildiler.278 Batum
Askeri mahkemesi, mahkemeye getirdikleri Müslümanları “Cinayet Kanunname-
sinin 108. m addesi” gereğince itham etmişti. B u madde, devlet ve vatana ihanet
edenleri cezalandırm ak içindi.279
M ahkeme işe başlarken bütün Rusya, onun vereceği karan büyük bir merak-
la bekliyordu. Tabii bu hususta en duyarlı ve ilgili olanlar Kafkasya M üslümanlan
idi. Aynca Gürcüler de bu konuyu yakından takip ediyorlardı. Çünkü tevkif edilen-
lerin arasında G ürcü M üslüm anlardan da vardı.280
Fakat bu olayla en yakından ilgilenen Azerbaycan Türkleri olmuştu. Bakü
M üslüm an Cem iyet-i Hayriyesi M üslüman kardeşlerine yardım etm ek istemiş
ve bu am açla da yapılacak işleri düzenlem ek am acıyla,Tiflis’te bulunan Baş
temsilcisi Dr. H üsrev Paşa Bey Sultanov’u görevlendirm iştir.281
Sultanov, ilk etapta, mahkemede yargılanacak M üslüm anlann savunulması
gerektiğini düşünerek, B akü’dan tecrübeli avukatlann gönderilm esini istedi.
Bunun üzerine B akü’dan Reşid Bey A hundzäde, G ence’den Arslan B ey Safı
Kurdski ve A. B. Has M ahmudov Tiflis’e gelerek gerekli tem aslara başladılar282
ve m ahkem eye, M üslüm an kardeşlerini hiçbir karşılık alm adan savunmak,
avukatlıklarım yapm ak üzere geldiklerini bildirdiler.283
278 ÖZDER, Artvin ve Çevresi 1828-1921 Savaşları, s. 145.
279 A çıkSöz, 22 Oktiyabır/Ekim 1915, no. 17.
280 A çıkSöz, 22 Oktiyabır/Ekim 1915, no. 17.
281 Sultanov, “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”,
s. 46.
282 Sultanov, “B akü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”,
s. 46-47.
283 ÖZDER, A rtvin ve Çevresi 1828-1921 Savaşları, s. 145.
Batum’daki mahkeme on gün kadar sürmüş, Cemiyet-i Hayriye avukatlan büyük
fedakärlıkla vatana ihanet etmekle suçlanan bu insanlan savunmuşsa da,284mahkeme
neticesinde 72 Türk’e idam, sürgün ve uzun süreli hapis cezalan verilmiştir.285
Cemiyet-i Hayriye avukatları bu sonuç üzerine, Türk ahalinin daha fazla
zarara uğramaması amacıyla Batum ’dan Tiflis’e giderek, orada A zerbaycan ve
Acara Beylerinden bir kısmını gizli bir toplantıya davet ettiler. Bu toplantı esnasın-
da avukatlar, görülen haksızlıklan, Vorontsov Daşkov’un Ermenileri iltimas ettiğini
ve Rus V ekiller H e y eti’nin kararı gereğ in ce T ü rk ah alisin in S ib iry a’ya
sürüleceklerini söyleyerek buna karşı läzım gelen tedbirlerin almmasmı rica ettiler.
Bu toplantı sonunda 3 temsilci seçilerek Tiflis yakınındaki B orcum ’da bulu-
nan Rus Çarı’nın amcası M ihail A leksandroviç’e gönderildiler. Aynı zam anda
Acaralı Temur Beyin aracılığı ile Acaralı bir çok yaşlı kişiyi dahı bu am açla
B orcum ’a göndererek, M. A leksandroviç’e istida verdirdiler.
Gerek Azerbaycan ve Acara ileri gelenlerinin, gerekse halkın ısrarlı başvuru-
la n üzerine M. Aleksandroviç, Petersburg’a gidip Ç ar N ikola’ya K afkasya’da
cereyan eden olaylar ile Acara ve çevresindeki gelişmeler hakkmda bilgi vermiş-
tir. Bunun üzerine Çar, Bölgede bir tahkikat yapılm asım isteyerek, bu am açla
G eneral Yolicin’i B atum ’a göndermiştir.286
284 Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi avukatları yaptıkları savunmalarda özellikle şu hususları
belirtmişlerdi:
“Vatana hiyanet ve Ermenilerin katli isnat edilen mazlum insanlar mahkemeye verilmişlerdir.
B u mazlumların aslında suçları, gelen Türk askerlerini karşılayıp, silahlarıyla onlara katılmak
ve Türkçeteleriyle birlikte Rus kuw etlerine saldırmış olmaktır.
“Yerlilerin bu hareketlerine misal olarak; Enver Paşa Sarıkamış’a taarruz ederken, Tiflis
Belediye reisi Hatisov’un meclisini toplayarak, Paşa Tiflis’e gireceği zaman yapılacak istikbäl
m erasim ini müzakere etmiş olması gösteriliyor ve halkın yaptığı bu işin onun yanında pek
ehemmiyetsiz kalacağı beürtiliyordu.
Ermenilerin katli meselesine gelince: Bu mevzuun kökleri çok derindeydi. Artvin ve çevresi
Ermenileri kämilen ticaretle meşgul idiler. Türkler ise çiftçiydiler. Bunlar kendi ev ihtiyaçlannı
Ermeni dükkänlanndan alır ve her zaman borçlu vaziyette kalırdı. Kumaz Ermeniler çiftçi Türklerin
gözlerini açmamak için onlara karşı, alacak davası açmaz, daima borçlu kalmalannı isterlerdi.
“Şahitlerin ifadelerine nazaran birköylü birErm eni’yi öldümıüş ise, diğer birçok Ermeni’yi
de çete elinden kurtarmıştır. Buna göre, Ermenilerin katli ne bir milliyet davası ve ne de yerlilerin
işi idi. Meselede vatana hıyanet mevzuu da yok demektir. ” (ÖZDER,Artvin ve Çevresi 1828-
1921 Savaşları, s. 145-146).
285 A ç ık Söz, 22 Oktıyabır/Ekim 1915, no. 17; ÖZDER, Artvin ve Çevresi 1828-1921 Savaşları,
s. 146-147).
286 Ö Z D E R , Artvin ve Çevresi 1828-1921 Savaşları, s. 146-147.
 Batum bölgesinde bu gelişm eler olurken, Azerbaycan Türkleri de, özellikle
Artvin, Ardahan, Ardanuç taraflanndaki M üslümanlann vatan haini addedilerek
topluca Sibirya’ya sürülmeleri ve bunlann yerlerine Ermenilerin getirilerek yerleş-
tirilmesi haberleri üzerine büyük bir üzüntü içinde bulunuyorlardı. Onlara yardımcı
olmak am acıyla B akü M üslüm an Cem iyet-i Hayriyesi, bir taraftan avukatlan
vasıtasıyla cezalandınlmalannı önlemeye çalışırken, diğer yandan da hem cemiye-
tin üyesi olan, hem de R usya D evlet D um ası’nda Bakü Vekili olarak bulunan
M ehm ed Y usuf C aferov vasıtasıyla M üslümanların uğradıkları bu haksızlıklara
bütün R u sy a’m n dikkatini çekm ek istiyordu. Zaten Azerbaycan Türkleri Kars,
Ardahan, O ltu ve B atum bölgelerinde M üslüman ahaliye karşı yapılan haksızlık
ve katliam lardan dolayı infial ve heyecan içerisinde bulunm aktaydı. B u sırada,
Ruslann, aynı zam anda Transkafkasya’nuı diğer halklanna karşı bir uyan niteliği
taşıyan, M üslüm anlarakarşı giriştikleıi bu zalimce misilleme karşısında, M. Yusuf
Caferov, D evlet D um ası’nda Hüküm eti M üslüm anlan ezmekle suçlayan bir ko-
nuşm a yapm ıştı.287
İşte gerek Ç ar’m bölgede yaptırdığı tahkikatm sonuçlan, gerek Azerbaycanlı
avukatlann çalışm ası ve Caferov’un D um a’daki bu etkili konuşmalarının, aynca
gelişen bazı olay lann sonucunda Türk düşmanlığıyla bilinen K afkasya Genel
Valisi Vörontsov Daşkov emekli edilerek, yerine Ç ar’ın amcası Nikola Nikolaye-
viç tayin edilm iştir.288
B u gelişm eler sonucunda, A rtvin ve çevresindeki M üslüm anlarm sürgün
edilmesi am acıyla hazırlanan Tahkik H eyeti’nin raporları ve bu raporlara göre
karar veren R us Vekiller Heyeti’nin kararı da hükümsüz kalmıştır. Ayrıca bundan
sonra, tasarlanan cezalann hiçbiri yerine getirilmediği gibi, asıl önemli olan ve
Ermenilerin amaçladığı, göç ve sürgün ile yerlerini bırakan Türklerin yerine Erme-
nilerin yerleştirilm esi emellerinin gerçekleştirilmesine engel olunmuştur.
F. Erivan Bölgesinde Yapılan Yardım Faaliyetleri
Erivan bölgesi 1827 yılında, R usya’nm esaretine düşm üş Türklerin büyük
çoğunlukta yaşadığı bir bölgedir. 1828 Türkm ençay Antlaşm ası289 ile İran ve
287 SW IETOCHOW SKI, Rus Azerbaycarıı, s. 115-116.
288 SW IETO C H O W SK I, R us A zerbaycam .s. 116; ÖZDER, Artvin ve Çevresi 1828-1921
Savaşları, s. 147.
2m Azerbaycan Tarihi, s. 578-579.
1828-1829 Osmanlı-Rus savaşlan sonunda yapılan Edime Antlaşm ası290 ile de
Osmanlı Devleti Erivan bölgesindeki Rus hakimiyetini tanımak zorunda kalmışlar-
dır. Böylece Rus hakim iyetine geçen bölgede Ruslar, 1 Ocak 1850 tarihinde
“Zakavkazya Genel Valiliği”ne bağlı olarak, Erivan Viläyeti’ni oluşturdular.291
Rus hakimiyetine geçmesinden itibaren bu bölgede sistemli bir politika izlen-
miş, bir taraftan baskı, şiddet, sürgün ve katliamlarla bölgedeki Türk nüfus eritilir-
ken, diğer tarafitan İran ve Türkiye’den gelen Erm eniler bu topraklara yerleştiril-
miştir. İzlenen bu siyaset sonucu Birinci D ünya Savaşı y ıllanna gelindiğinde,
hemen hemen T ürk ve Erm eni nüfus eşit hale gelmiştir.292
Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla savaş bölgelerinden Erivan bölgesine,
özellikle Sürmeli ’ye Müslüman-Türk kaçkınlar gelmeye başlamıştır. Kars, Sanka-
mış, Kağızman, Ardahan, Oltu vs. yerlerden 1915 yılı başı itiban ile Erivan bölgesi-
ne 5000’den fazla M üslüm an kaçkın gelm iştir ki, bunlann çok büyük bir kısmını
kadın ve çocuklar oluşturmaktaydı. Evlerini, yurtlannı bırakıp kaçan bu insanlar,
aç, çıplak ve m ağdur durum da bulunm aktaydılar.293
Erivan ve Sürmeli bölgesinde bu kadar çok kaçkm M üslümanın toplanması
ve durum lanm n da son derece kötü olduğu haberleri Azerbaycan’a ulaştığmda,
Azerbaycan Türklerinde büyük üzüntü yaratmış ve bunlara yardım için çahşmalar
başlatılmıştı. Erivan ve Sürmeli bölgesinde yaşayan Türkler bu insanlara ellerinden
gelen yardımı yapm alanna rağmen, ihtiyacı karşılamalan mümkün değildi. Bunun
üzerine harekete geçen B akü M üslüman Cem iyet-i Hayriyesi bu bölgeye gelen
Müslüman kaçkmlara yardım çalışmalannı yürütmek üzere bir taraftan Erivan’da
Türkler tarafından kurulm uş olan Erivan M üslüm an Cemiyet-i Hayriyesi ’ni
görevlendirirken,294diğer taraftan Cemu Bey Hacinski başkanlığmda oluşturduğu
bir yardım heyetini bölgeye göndermiştir. Aynca, Erivan’da bir yardım komitesi
ve ona bağlı bölgelerde alt kom iteler vücuda getirilerek, yardım işlerinin daha
koordineli bir şekilde yürütülm esi amaç edinilmiştir.295
290 KURAT,7tir£ıye ve Rusya, s. 58.
291 Kavkazski Kalender, Tiflis, 1858, s. 252. Erivan Vilayeti, Erivan, Aleksandropol, Nahçivan,
Novubeyazıt, Sürm eli, Şerur, Daralagez ve Eçmiadzin bölgelerinden meydana gelm iştir
(Kavkazski Kalender, Tiflis, 1908, s. 16-17).
292 B u konuda bkz.: Yavuz ASLAN, “Bugünkü Ermenistan Arazisinden Türklerin Çıkanlması
M eselesi”, TürkK ültürü, XXXII/372, (Nisan 1994), s. 193-200.
293 A çık Söz, 26 N oyabır/Kasım 1915, no. 45-._
294 Sultanov, “Bakü M felümaıı£extıiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”,
s. 46-47. ~ * --------
295 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. İ, D. 1, L. 15,50,102; Bakü, 12,22 Fevral/Şubat, 5 Mart 1915.
 Erivan M üslüm an Cemiyet-i Hayriyesi ve bölgeye gelen Bakü M üslüm an
Cemiyet-i Hayriyesi Temsilcileri ilk olarak Sürmeli bölgesinde kütlevı surette
toplanan M üslüm an kaçkmlarm durum unu yakm dan görm ek ve ihtiyacı tespit
etmek am acıyla, Iğ d ır’a bir heyet göndermiştir.296 Erivan Cemiyet-i Hayriyesi
Başkanı Hasan Aliyov, Bakü Cemiyet-i Hayriyesi Müfettişi Mirza Y usuf Hanov
ve muhasebecisi Cemil Taliyov’unda yer aldığibu heyet,297bölgede incelemelerde
bulunarak, bölgeye gelen kaçkm M üslümanlann sayımını yaptırarak, bunlan def-
terlere geçirtmiştir. Y apılanbu sayım sonucunda, yalnızca Sürmeli bölgesinde,
5083 M üslüm an harpzede olduğu tespit edilmiştir.298
Erivan M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi Anadolu harpzedelerine yardım ama-
cıylä^bölgedeki Rus İdarı m akam lanndan izin alarak geniş çaplı yardım toplama
faaliyetlerine başlamxş ve toplanan bu yardımlarla bölgeye gelmiş bulunan Müslü-
man kaçkm larm yiyecek, giyecek vs. ihtiyaçlarxnx bir nebze olsun karşılam aya
çaba göstermiştir.299 Ancak, bu yardxmlar gün geçtikçe artan kaçkm sayısı karşı-
sında yeterli olmuyordu. Hatta Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin gönderdi-
ği maddı yardım larda ihtiyacı karşılamaya käfı gelmemişti.300 Bu durum üzerine,
Erivan M üslüm an Cemiyet-i Hayriyesi Başkanı Hasan Aliyov Bakü M üslüman
Cemiyet-i H ayriyesi’ne bir telgraf çekerek, acil yardım yapılm asm ı istemiş ve
durumu şöyle ortaya koym uştur:301
“Sürmeli Uyezdi’ndeki muavenet heyetinin reisinin malumatma göre, ihtiyaç
içinde olan aç kaçkxnlann sayısx 5000’den ziyadedir. Kömek geciktirilmemelidir.
Çünkü bugün geç gelen kömek birçok zavallılarm canı pahasma olacaktır. Hahiş
olunur ki, acele ile un gönderesiniz. Her ay 6 vagon una ihtiyaç vardır.”
Bu istek üzerine B akü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi bölgeye gönderdiği
yardımların m iktannı önemli miktarda artırmıştır.302
296 A çık Söz, 23 Noyabır/Kasım 1915, no. 42.
297 A çıkSöz, 29,30 Dekabır/Aralık 1915, no. 72,73.
298 A çıkSöz, 30 Dekabır/Aralık 1915, no. 73.
299 A çıkSöz,3 Fevral/Şubat 1916, no. 102.
300 Bakü M üslüm an Cemiyet-i Hayriyesi bu kaçkm Müslümanlar için vagonlarla yiyecek ve
giyecek maddelerinin yanısıra 4000 M anat’ta para göndermişti (AçıkSöz, 23 Noyabır/'Kasım
1915, no. 42).
301 A çıkSöz, 20 D ekabır/A rahk 1915, no. 65.
302 A çıkSöz, 21 D ekabır/Aralık 1915, no. 66.
Bu arada Erivan Cemiyet-i H ayriyesi, M üslüm an kaçkınlara daha fazla
yardımyapılması amacıyla, çeşitli günler düzenleyerekbunlardan elde ettiği gelir-
lerle Müslüman harpzedelerin ihtiyaçlarımn karşılanm asmı sağlıyordu. Mesela,
Aralık 1915 ’te, düzenlemiş olduğu “Paltor Günü”nde, her m ahalle için ayrı ayrx
heyetler seçilmiş ve bu heyetler m illi bayraklarla donatılmış araba ve faytonlara
binerek, sokak sokak gezip halktan A nadolu’dan kaçıp gelen, oralarda bulunan
Müslüman harpzedeler için yardım toplamışlardxr.303
Erivan Cemiyet-i Hayriyesi, açm ış olduğu çay ocaklarında, halka günde
3000 bardaktan fazla çay satarak, bundan elde edilen gelirleri M üslüm an harpze-
delerin yararına kullanm ıştır.304
Bölgede “K ardaş K ö m eğ i” g ü n leri de tertip eden E riv an C em iyet-i
Hayriyesi, buradaki M üslüm an halktan, A n ad o lu ’daki kardeşlerine yardım
yapmalannı isteyerek, onlardan un, mısır gibi çeşitli yiyecek, soğuk kış günlerinde
sıcak tutacak kıyafet ve kürkler, her türlü erzak toplayarak, bunlann harpzedelere
dağıtılmasmı sağlam ıştır.305 Kardaş K öm eği G ünü’nde, Eriv an ’da M üslüman
kaçkınlar için 2400 ruble para toplantnıştır.306
Bütün bu çaba ve çalışmalara rağmen, yardım çalışmalan düzenli ve istenildiği
kadar yeterli olm uyordu. B u yüzden E rivan V ilayeti’ne, özellikle de Sürmeli
bölgesine gelen Müslüman kaçkmlann ve bölgeye sınxr olan Anadolu topraklannda
çok sefıl bir halde bulunan harpzedelerin durum unun düzeltilm esi, yardım ların
daha etkili bir şekilde yapılm ası ve bunun yanında R us Hüküm et memurlarxnın
M üslümanlara karşı olan adaletsiz davranışlarm ın önüne geçilm esi için, gerek
Erivan Cemiyet-i Hayriyesi, gerekse Bakü M üslüm ün Cemiyet-i Hayriyesi M er-
kezi, Dr. Hüsrev Paşa Bey Sultanov’un E rivan’a giderek, Kars ve B atum ’da
olduğu gibi burada da yardım işlerini düzene koym asını istiyordu.307 Hatta bu
am açla Erivan’dan A çık S ö z gazeteşine gelen bir m ektupta durum un aciliyetine
de değinilerek şöyle deniliyordu:308
303 A çıkSöz, 30 Dekabır/Aralık 1915, no. 73.
304 Baba-yı Emir, 18 May/Mayıs 1916, no. 19.
305 A çıkS ö z, 31 Yanvar/Ocak 1916, no. 99.
306 10 Mart 1917.
307 SULTANOV, “Bakü M üslüm an Cemiyet-i H ayriyesi H arpzedelere Y ardım Şubesinin
Faaliyeti”, s. 47.
308 A ç ık Söz, 9 Dekabır/Aralık 1915, no. 57.
 Ruslann Erivan bölge komitesi, Rus Hüküm eti’nin kaçkmlar kanununa göre,
Türidye’den kaçmış zavallılann yürek yandıncı halleri, aç, yalvaç, çınlçıplak,
Müslümanlarda dahil bütün kaçkınlara yardım da bulunm ak durumundaydı. 1915
sahipsiz ve sergerden dolanmalan nazara alınırsa müteessir olmamak elde değildir.
yılmdald sayımlara göre, Erivan Vılayetinde toplam 100.000 harpzede kaçkm bulun-
maktaydı. Bunun 5000’den fazlası M üslüman olup bunlann büyük çoğunluğu Sür-
“E y Kari! İhtiyaç büyüktür. Madd! ve manevı kömeklik lazımdır. B u barede
meli bölgesinde bulunmaktaydılar.311Rus Hükümeti bölgedeki bütün kaçkınlar için
Bakü Cemiyet-i Hayriyesi de her nevi çalışmakta, maddi ve manevı köm eklikten
2 milyon 400 bin M anat tahsisat ayırmıştı. Fakat bu paranm büyük kısm ı Erm eni
durmamalıdır.
kaçkınlar için harcanmaktaydı. Erivan Gubemiya Komitesi bu paranın dağıtımmda
adaletli davranmıyor ve bu meblağın büyük kısmı Ermeni kaçkm lar için okullar
“A ldığım ız m alum ata göre Erivan ve Bakü Cemiyet-i Hayriyesi tarafm dan
açılmasına ve Eçmiyadzin ile Iğdır’da kanalizasyon gibi aciliyeti olm ayan işlere
gönderilmiş olan heyet öz vazifesini ifa etmektedir. Kadan imkän çalışıp o çöllere
harcanıyordu. Müslüman kaçkmlara ise ne gibi bir yardım yapılacağı hiçbir şekilde
dağılmış zavallılan toplamaya ve onlan rahat ettirmeye çalışıyor. Fakat käfi kadar
söz konusu edilmiyordu. Halbuki bu sırada M üslüman kaçkınlar okul, eğitim işleri
libas ve u n yetirm ek çok müşküldür.
bir yana yeterince yiyecek ve giyecek bulm ak durum unda bile değillerdi.312

“B inaenaleyh B akü M üslüm an Hayriye Cem iyeti’nin nazannı bu noktaya

İşte bütün bu olumsuz hareketler üzerine Dr. Sultanov ve yardımcısı Ahm et
celb eylemeli ki, bu felakatzedelerin halini teftiş etmek ve onlan rahat ettirmekten
Bey B ibino v, Rjjs idari makam lan nezdinde harekete geçerek Hüküm etin bütün
ötürü K ars ve A rdahan kaçkm lannın nezaretine tayin olunm uş H üsrev Bey
kaçkınlarayaptığı yardımlardan aynı ölçüde Müslümanlannda yararlanmasını sağla-
Sultanov cenablanm bu noktalara göndersin. Elbette böyle ağır vazifeye serencam
m aya çalışmışlardır. Bu girişimler sonucunda, yardım dağıtımı esnasmda Bakü
verilip, o zavallı felaketzedeleri açlıktan ve soğuktan halas edilsin.
Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’den de bir temsilcinin gözetim amacıyla bulundurul-
m asm a karar alınmış, fakat buna rağmen gerek Kaçkınlar Merkezi İdaresi gerekse
“E rivan Cem iyet-i Hayriyesi ise öz hidmeti etmektedir. Böyle ki Erivan’da
Erivan Gubematörünün kasıtlı hareketlerinden dolayı, Sürmeli bölgesindeki yardım
ve kazalan n d a h er nevi iane toplam ağa şüru etmiştir.
işleri umumiyetle çok ağır ilerlemiştir. Bu nedenle, Sultanov, Rusya Devlet Duması
Abbas N aki B eyzäde”
üyesi olup Müslüman kaçkmlara yardım meselelerini hükümet nezdinde çözmeye
çalışan Mehmet Yusuf Caferov’a durumu bildirmiş, yapılan çalışmalar sonucunda
Bu durum üzerine Dr. Hüsrev Sultanov, Cemiyet merkezinin de direktifiyle,
da Müslümanlara yardım konusunda hüküm et m em urlannın daha insaflı olması
B atum ’daki işlerini düzenledikten sonra, Erivan bölgesine giderek Sürmeli ve
ve yardımlann dağıtılmasmda daha adil davranılması sağlanmıştır.313
çevresindeki M üslüm an kaçkınlara yardım işini düzene koym aya çalışmıştır.309
Dr. S ultanov’un heyeti buradaki yardım faaliyetlerinde diğer bölgelere nazaran
Baku Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin bu bölgede yaptığı önemli çalışma-
fazla zorluk çekmemiştir. Çünkü daha önce Erivan Cemiyet-i Hayriyesi ve Bakü
lardan birisi de M üslüm an sahipsiz ve yetim çocuklann toplanm ası ve onlann
M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin yardım komitelerinin faaliyetleri sonucunda,
yerleştirilmesiidi.
Sürmeli bölgesinde ve haıpzedelerin bulunduğu diğer yerlerde, kaçkınlann belirli
yerlerde toplanm ası sağlanılarak, sayım lan yapıldığı için yardım dağıtımı işleri
Cemiyet-i H ay ry e, birçok yerde çocuklann toplanması işinde başanlı çalış-
daha kolay oluyordu. Fakat burada asıl önemli sorun, M üslüm an ve Ermeni
m a la r yapan Ruşen Bey E fendiyev’i bu bölgeye göndererek, bu sorum luluğu
kaçkınlar dahil bütün kaçkınlar işine bakan Rus idari m akam lannm Müslümanlara
o n a verm işti.314 Efendiyev ve em rindeki arkadaşlan bölgeyi ve çevre yerleri
gerek hüküm et yardımlarmda, gerekse Cemiyet-i Hayriye’nin yardım lannda zor-
luk çıkarm alan ve bu yardım lan engellem eye çalışm alarıydı.310
311 A ç ık Söz, 31 Mart 1916, no. 147.
312 A ç ık Söz, 31 Mart 1916, no. 147.
309 SULTANOV, “B akü M üslüm an C em iyet-i H ayriyesi H arpzedelere Yardım Şubesinin 313 SULTANOV, “B akü M üslüm an Cem iyet-i H ayriyesi H arpzedelere Y ardım Şubesinin
Faaliyeti”, s. 47. Faaliyeti”, s. 47-48.
510 SULTANOV, “B akü M üslüm an C em iyet-i H ayriyesi H arpzedelere Yardım Şubesinin 314 A zerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 2, L. 11.
Faaliyeti”, s. 47.
 gezerek, tespit ettikleri yetim çocuk, kadın ve yaşlı erkekleri toplayarak açlık,
soğuk ve çeşitli tehlikelerden kurtanyorlardı. Özellikle Sürmeli bölgesinin çevre-
sinde bulunan Van, M uş, Erciş, Diyadin vs. yerlerden yüzlerce sahipsiz çocuk
ve kadın toplanm ıştı.315
R uşen B ey Efendiyev, bölgeden topladığı sahipsiz M üslüm an çocuklar ve
bakıma muhtaç olan kadmlan trenle Bakü, Gence ve özellikle de Tiflis’te bulunan
Cemiyet sığınacaklanna gönderiyordu.316F akat bu işi yaparken büyük zorluklarla
karşılaşılıyordu. Şöyle ki; Efendiyev, Diyadin, Beyazıd, Van, Erciş, Muş ve çevre-
lerinden topladıkları sahipsiz M üslüman çocukları bir an önce yokluk içinde
bulunan bu ortam dan kurtarm ak için önce Iğ d ır’da topluyordu.317 B urada
çocuklar C em iyetin şubesine ait olan binada kalıyor, sonra gruplar halinde
Efendiyev tarafından Eçm iyadzin istasyonuna getiriliyorlardı. Fakat bazen
çocuklar günlerce buralarda bekletilebiliyordu. Çünkü Rus idari m akam lanndan
Tiflis’e götürülecek her çocuk için ayrı bir izin belgesi alınması gerekiyordu.318
Erivan G ubem atoründen alınması gereken bu belgelerin düzenlenm esi işi çok
uzun sürebildiği gibi, Eçmiyadzin istasyon müdürünün Türklere karşı olan menfi
tutum u da k ısa zam anda çocukları taşıyacak vagonları bulm akta zorluk
çıkarıyordu.319
İşte bütün bu sebeplerden dolayı ve Ruşen Efendiyev’in bir an önce bu
durumun düzeltilmesi konusundaki ısrarlı istekleri320 sonucunda Dr. Hüsrev Sulta-
nov, Kafkas Cephesi Kaçkmlanm Yerleştirmek Üzere Baş Tem silci’ye müracaat
ederek, bu konuda çekilen zorlukları ve isteklerini şu şekilde bildirm iştir:321
“K afkas Cephesi Kaçkınları Yerleştirmek Üzere Baştem silciye
22 Ağustos 1916
“ 15 Ağustos tarih, 22 Nolu yazıyla, 82 Müslüman kaçkın yetimi Eçmiyadzin’
den Tiflis’e getirm ek için parasız vagon tahsis edilmesini rica etmiştim.
315 Evrak-ı Nefise, 28 M ay/Mayıs 1919, no. 3.
316 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 67.
™ Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 72,73
318 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 61.
m Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 72,73
320 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 50.
321 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 62.
“Baş tem silciliğinizin defterhanesi 20 A ğustos tarih ve 4129 nolu yazı ile
bana, Kafkas A skeri Dairesi B aşkanı’nın emri ile, M üslüm an yetim çocukların
Eçmiyadzin’den Tiflis’e kadar vesika almak suretiyle yolcu trenleriyle götürülece-
ğini ve ayrıca Erivan G ubem atoru’na da bunlar için vesika verilmesi hususunda
emii'verildiği bildirilmişti.
“Ancak, bu şekilde yetimlerin Tiflis’e getirilmesi çokzam an alacaktır. Çünkü
vesika almak için Erivan’a gitmek lazımdır. Bütün çocuklar Iğ d ır’da son derece
çetin durumda bulunm aktadır. Rica ediyorum telgrafla em ir verin ki, bu işler
Bakü Müslüman Cem iyet-i Hayriye adm a halledilsin. ”
Cemiyet’in bu girişimleri sonunda, bölgedeki harpzede M üslüman çocuklar
ve onlar için hazırlanan sığınacaklar, nakil işlemleri hakkındaki bütün sorumluluk
ve idare Bakü M üslüm an Cemiyet-i H ayriyesi’nin ihtiyannda toplanm ıştır.322
Cemiyet, bundan sonra çocuklann nakil işlerini daha kolay bir şekilde yapmış,
fakat vagon tedarikinde yine aynı sıkıntılar devam etmiştir.323 Çocuklann naklinde
yaşamlan zorluklar, yetim çocuk sayısınm fazla olm ası dikkate alınarak, bölgede
sığınacaklar açılm asm a karar verilmiştir.
İlk olarak, Erivan’da, Sultanov’un desteğiyle Erivan Cemiyet-i Hayriyesi tara-
findan A nadolu’dan kaçıp gelen M üslüm an felaketzedeler ve sahipsiz çocuklar
içinbirsığm acakaçılm ıştır. B usığınacakilketapta, lÖ yaşındanbüyükçocukları
kabul etmış, küçük yaşta olanlann, daha ii bakım a ihtiyaçlan olduğu için Bakü ve
Tiflis’teki her türlü donanımı bulunan sığmacaklara gönderilmeleri sağlanmıştır.324
Cemiyet-i Hayriye ikinci olaraklgdır ’da birsığınacak açmıştır. Bu sığınacak
hem Iğdır’daki çocuklann bakımı ve eğitimi ile ilgilenmiş hem de, Muş, Diyadin,
Beyazıd, Van ve Erciş gibi çevre yerlerden getirilen M üslüman çocuklardan bir
kısmımn yerleştirildiği bir kısmının da Tiflis ve Bakü’ya götürülene kadar bakımlan-
m n sağlandığı ihtiyaçiarm m görüldüğü b ir m erkez halini almıştır.325 Cemiyet-i
Hayriye bu bölgede çocuklann toplanması ve sığmacaklarm açılması konusunda
daha bir hassasiyetle durmuştur. Çiinkü, bölgede Erm enilerin de kendilerine ait
322 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op 1, D. 1, L. 68.
323 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 72-73.
324 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 104.
325 Azerb. Ctım. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 50.
sığınacaklan bulımmakta ve bazen sahipsiz kalmış Müslüman çocuklar Erm eniler
tarafından alınarak bu sığınacaklarda tutulm aktaydı.326
Bu sebeple, Cemiyet-i Hayriye’nin bölgedeki temsilcileri, Ermeni komiteleri
ve sığınacaklan ile irtibata geçerek, bu şekilde ellerinde bulunan Müslüman çocuk-
lann kendilerine teslim edilmesini istemişlerdi. Fakat çoğu kez Erm enilerden
olumlu bir cevap alam adıklanndan durum u Cemiyet m erkezine bildirerek bu
konuda çalışm alar yapılmasını istemişlerdi.327
Mesela, Cemiyet’in bölgedeki temsilcisi, Tiflis’te bulunan Dr. Sultanov’a çekmiş
olduğu bir telgrafta, kendi bulunduğu yerdeki durumu şöyle anlatmaktaydı:328
“... Size acele olarakbildiriyorum ki Eleşkirt ovasında K arakilise’den biraz
ötede Eleşkirt denilen yer var. B urada Ermeni darüleytam ında 30 M üslüm an
çocuğu bulunm aktadır. Çocuklar Erm eni çocuklan ile birlikte yaşıyor. O nlan
acele buradan alm ak läzımdır.”
Yine Cemiyete bildirildiğine göre, Delican Ermeni darüleytammda 28 Müslü-
man çocuk,329Aleksandropol (Gümrü)’deki Ermeni darüleytammda ise 98 Müslü-
m an çocuk bulunm aktaydı.330
Bu tür haberler Azerbaycan basınında da yer almış ve bu durum Azerbaycan
Türk halkı arasm da büyük tepki uyandırmıştı. M üslüman çocuklann Erm eni ço-
cuklarla aynı yerde tutulması, onların dinlerine ve geleneklerine göre yetiştirilmesi-
nin derhal önüne geçilmesi ve bunun içinde kesin çözümler bulunması isteniyordu.
Aynca, Ermeniler tarafından, çocuklann verilmek istenmemesi veya verilme
süresinin uzatılm ası hakkında da gerekli m akam lara başvurularak çocuklann
hem en o Erm eni sığmacaklanndan almması isteniyor ve bu am açla Bakü Müslü-
man Cemiyet-i Hayriyesi ’ne telgraflar yağıyordu.331 Bu gelişmeler üzerine Cemi-
yet-i H ayriye Baştemsilciliği derhal Erm eni M erkez K om itesi’nin Aleksandro-
pol’deki temsilciliği ile irtibat kurarak, onlann elinde bulunan Müslüman çocuklann
326 Açık Söz, 16 M art 1916, no. 134.
327 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 47.
328 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 47.
329 A çık Söz, 16 M art 1916, no. 134.
330 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 79.
331 A çıkSöz, 16 M art 1916, no. 134.
Cemiyet-i H ayriye’ye iade edilmesini, bundan sonrada ellerine geçecek Müslü-
man çocuklardan Müslüman Cemiyetini haberdar etmeleri ve iadesini sağlamalan-
nı istemiştir. A ynca, Cemiyet-i Hayriye, kendisi de bulduklan Ermeni çocuklan
hakkmda aynı şekilde davranacağını bildirmiştir.332
İşte gerek Azerbaycan Türk halkının bu konudaki tepkisi, gerekse Cemiyet-i
Hayriye’nin girişimleri sonucu, Aleksandropol’deki 98 Müslüman çocuk Ermeni
komitesi tarafından Ruşen Bey E fendiyev’e teslim edilmiş,333 Eleşkirt’deki 30
çocuk Vekilov’un gönderdiği bir temsilci vasıtasıyla Ermeni sığınacağından alma-
rak Iğdır’a götürülmüş ve diğer yerlerdeki Müslüman çocuklar Cemiyet-i Hayriye
temsilcilerine iade edilmiştir.334
G. E rz u ru m ’d a Yapılan Yardım Faaliyetleri
Bilindiği gibi, Aralık 1914-Ocak 1915’te, Sankamış harekätmda Türk Ordusu
büyük bir yenilgiye uğram ış ve Türk k u w etlerin in büyük bir bölüm ü, savaştan
çok soğuk ve hastalıklardan dolayı kaybedilmişti. Sankam ış’ta Rus kuw etlerine
karşı uğranılan bu yenilgi, aym zam anda Erzurum yolunun ve diğer pek çok
bölgenin Rus istilasma açılması sonucunu doğurmuştur. Nitekim General Yudeniç
komutasmdaki Rus kuw etleri Sankamış harekätından bir yıl sonra Erzurum kapıla-
n n a dayanmış ve nihayet 16 Şubat 1916’da, Erzurum Rus işgaline düşmüştür.335
B öylece işgal esnasında şehirden kaçam ayan Türkler için iki yıl kadar sürecek
acılı, ıstıraplı karanlık günlerde başlamıştır. Bu ıstıraph, kara günlerde, Erzurum
halkınm im dadına A zerbaycan Türkleri yetişm iş ve Bakü M üslüman Cemiyet-i
Hayriyesi vasıtasıyla Erzurum halkının im dadm a koşmuşlardır.
Daha önce belirtildiği gibi Bakü M üslüm an Cemiyet-i Hayriyesi Kafkas
C ephesi’nde Türk-Rus savaşmın başlamasmdan hem en sonra, Rus işgaline düşen
ve savaştan zarar gören M üslüm an-Türklere büyük b ir yardım çalışması başlat-
332 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 79.
333 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 79.
334 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. I, D. 1, L. 47.
335 Erzurum’un Ruslar tarafmdan işgal edilmesi hakkında geniş bilgi için bkz.: Enver KONUKÇU,
S elçu k lu la rd a n C um huriyete E rzurum , A nkara 1992, s. 615-696; N . G. K O R SU N ,
Erzurumskaya Operatsiya, M oskova 1938 ; M. LARCHER, Büyük Harpte Türk Harbi, II,
İstanbul 1928, s. 360-363; A hm et İzzet Paşa, Feryadım, cilt I, İstanbul 1992, s. 209; Fahri
B ELEN, Birinci Cihan Harbinde Türk Harbi, cilt IV, A nkara 1966, s. 186; Birinci Dünya
H arbi'nde T ürkH arbi Kajkas Cephesi, cilt II, s. 109-114.
 mış, K a rs’ta, A rdahan’da, K ağjzm an’da, Batum ve Iğdır böigeleriııde binlerce
insanı sefalet ve felaketlerden kurtarmışlardır.
Erzurum ’un işgal ediidiği haberi almır alınmaz Bakü M üslüman Cem iyet-i
Hayriyesi harekete geçerek, çahşm alanm bu bölgeye de yaymak, bu bölge T ürk-
lerine de yardım götürm ek için girişimlere başlamış, izin almak için m üracaat
etmiştir. Ancak, bu bölgeye yardım getirmek için izin almak hususunda Cem iyet’e
pek çok zorluklar çıkanlmış ve izin verilmek istenmemiştir. Çünkü Rus Hüküm eti’
nin “Şehirler İttifakı” yeni işgal edilen yerlere yapılacak yardımı sımrlı tutuyor
ve C em iyet’in, E rzurum ’daki M üsliim anlara yardım etm e teşebbüsüne karşı
çıkıyordu. Halbuki yeni işgal edilmiş, bu yerlerdeki Ermeni halka yardım yapıiması
konusunda hiçbir sorun çıkanlmadığı gibi kendileri de destek oluyorlardı. İşte bu
sebeple, Bakü M üslüman Cemiyet-i H ayriyesi’nin Tiflis’teki Baş Temsilcisi Dr.
Hüsrev Paşa Bey Sultanov, “Şehirler İttifakı” Başkanı ile, yeni istila edilm iş
olan yerlerdeki Müslümanlara yardım konusunda sıkı bir irtibata giri şerek, bölgede
Ermenilere yapılan yardımlann, aym şekilde Müslümanlara da yapılmasmı istemiş
ve C em iyet’in bu hususta yaptığı birçok girişimler sonucunda yardım koııusunda
izin almabilmiştir.336
B undan sonra Cemiyet-i Hayriye, 1916 yılmm Haziran aym da,337 General
M ayor H an Talişinski ve İlyasov’u E rzuram ’a göndermiştır.33'1Halkm durumu
ve ihtiyaçlan hakkında bir ön araştırma yapan bu temsilciler, Erzurum ve çevresin-
de 16 bin harpzede M üslümanm bulunduğunu belirleyerek, bunlarm listelerini
çıkannışlardır.339
Rus işgali sırasında özeliikle Rus ordusunda bulunan Ermeni askerler girdikleri
köy ve kasabalarda M üslümanlan katletmiş, evleri yakmış, eşyaiannı ve yiyecek-
lerini ellerinden almış oldııklanndan, Müslüman halkın elınde hiçbir şey kalmamış
336 SULTANOV, “B akü M üslüman Cem iyet-i H ayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin
Faaliyeti”, s. 48.
337 Kantarcızäde Hacı M ustafa hatıralarında, Cemiyet-i Hayriye teınsilcilerinin Erzurum ’a, Rus
işgalinden 3 ay sonra geldiklerini yazmaktadır ki, bu da Sultanov’un verdiği tarihe uygun
düşmektedir. (Kantarcızäde Hacı M ustafa 'nm H atıralan, s. 20. Bu hatjralar Yavuz Aslan
tarafından günümüz harflerine çevrilerek yayınlanmıştır (Yavuz ASLAN, “Erzurum’da Ermeni
Mezalimi Hakkında Kantarcızädc Hacı M ustafa’mn Hatıralan”, Ätatürk Üniv. AİİTED, 1/6
(1993), s. 85-103).
338 Doğru Söz, 4 İyun/Haziran 1916, no. 14.
339 SULTANOV, “B akü M üslüm an C em iyet-i H ayriyesi H arpzedelere Yardım Şubesinin
Faaliveti”, s. 48.
ve büyük bir yiyecek ihtiyacı doğm uştu.340 Bu nedenle Cemiyet, ilk etapta bu
ihtiyacı karşılamak amacıyla, temsilcileri İlyasov, Abdullah Sultanov ve İsmail Naza-
raliyev aracılığı ile önce K ars’tan 400 pud un, daha sonra 5000 pud un getirterek
halka dağıtmış, aynca Hınıs ve Tortum ’a da un gönderilerek ihtiyacın giderilmesine
çalışılmıştır. Fakat bunlarda yeterli olmaymca, 5000 pud da arpa gönderilmiştir.341
Erzurum’da inceleme yapan Cemiyet temsilcilerinin üzerinde durduğu bir nokta
da, şehirde tıbbı malzeme ve hastahaneye duyulan ihtiyaç sorunuydu.342 Çünkü,
daha Rus işgalinden önce Erzurum’daki hastahaneler, Köprüköy ve diğer yerlerde
yapılan savaşlarda yaralanan Türk askerleri ile dolmuştu. Hatta bütün camiler, kışlalar,
okullar ve bazı büyük konaklar hastahane haline getirilmişti. Fakat yaralılann çoğu
bakımsızhk ve tıbbi m alzeme yokluğundan ölmekteydi. Ruslar şehri işgal ettikleri
zaman çoğu ölülerle dolu olan bu binalann büyük bir kısmını boşaltmışlardı.343
Cemiyet-i Hayriye temsilcileri işgalden sonra Erzurum’a geldiklerinde hasta-
hanelerin ve M üslüm an yaralılann bu kötü durumunu Cemiyet merkezine bildir-
mişlerdi. Bunun üzerine Baştemsilci Sultanov, Tiflis’te Kızılhaç Cem iyeti’nin
yetkilileriyle görüşm üş ve onlardan Erzurum ’da Müslümanlar için bir hastahane
açtlmasım istemiştir.344 Ancak, C em iyet’in Erzurum ’da bir hastahane açılması
hususunda yapmış olduğu girişimlerin sonuçsuz kaldığı anlaşılmaktadır. Çünkü bu
dönemde Erzurum ’da böyle bir hastahane açıldığma dair herhangi bir bilgi yoktur.
Cemiyet-i H ayriye’nin, ilk etapta üzerinde durduğu m eselelerden biri de,
diğer bölgelerde olduğu gibi, sahipsiz Müslüman çocuklannın toplanarak, bakımla-
rının sağlanm asıydı. C em iyet tem silcilerinin çabaları sonucunda Erzurum ve
çevresinde, yüzlerce çocuk sokaklardan ve Rus askerlerinin ellerinden alınarak
Baku ve Tiflis’teki sığınacaklara götürülmüş ve buralarda bakılmıştır,345 Cemiyet
temsilcilerinin bu çalışm aları sayesinde daha ilk ay içinde 250 sahipsiz çocuk ve
150 bakıma m uhtaç kadın felaketten kurtarılm ıştır.346
340 ATASE, K. 528, D. 2061, F. 1.
341 SULTANOV, “ B akü M üslüm an Cem iyet-i H ayriyesi H arpzedelere Yardım Şubesinin
Faaliyeti”, s. 48.
342 A çıkSöz, 16 M art 1916, no. 134.
543 Ahmet HÜRBAŞ, “ 1918 Erzurum Katliamı, Neden ve Nasıl Oldu?”, Ermeniler Hakkında
"Makaleler-Derlemeler " cilt II (Atatürk Üniversitesi Yaymlan: no. 535), Ankara 1978 s. 72-74.
344 A çık Söz, 16 M art 1916, no. 134.
345 Doğru Söz, 18 İyun/Haziran 1916, no. 15.
346 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 18.
 Cemiyet-i H ayriye’nin Erzurum ’a göndermiş olduğu, ilk temsilcileri burada
“Asırlardan beri sizlerden ayn düştüğümüzden bugüne kadar da babalanmız-
halkın acil ihtiyaçlannm karşılanması hususunda yaptıklan çalışm alardan sonra
dan, annelerimizden duygulu sözlerle tarihlerimizin yazılışından, eski haritalann
şehirden aynlm ışlardı.347 Bundan sonra Cemiyet-i Hayriye Erzurum ’da uzun
çizgisinden anlıyoruz ki, bizler sizin haritanızdan çıkanlm ış bugün R us elinde
süre kalacak ve halkı teşkilätlandırarak, uyanık tutmak ve aynı zam anda çeşitli
yaşamaktayız. Zam an geliyor ki bu harita birleşecek sizinle birlikte bir harita
ihtiyaçlarm ı karşılam ak üzere C em iyet’in b ir şubesini E rzurum ’da açm ak
olarak görüneceğiz. 50-100 sene e w e l bizlerin başına gelen felaket bugün de
am acıyla Seyidov başkanlığında bir heyet göndermiştir.348
sizin başınızdadır.

C afer Erçıkan, Seyidov’un Erzurum ’a gelişi ve Cemiyet-i Hayriye’nin çalış-

“Bu acıkh feryadlan duydukça iki kol açarak birisi Türkistan, Kafkasya
m alan hakkm da şunlan anlatmaktadır:349
Azerbaycan Cumhuriyetleri, siz kardaşlanmıza yardım için büyük cemiyetimizden
siz İsläm kardaşlanmıza iane olarak gönderilen bu hedayeleri almız, halkın ihtiyacı
“Kafkas (Azerbaycan) Türkleri, Türklük ve Müslümanlık uğrunda (1915)’te
olanlara tevzi ediniz. Ikinci kolumuz, düşmanlannız sizlere bir dakika olsun değil...
Kars ile Batum İlleri’nde Oltu, Şenkaya-Olur ve Artvin’de yaptıklan gibi 1916 ’da
böyle bir yan bakarlarsa oraya gönderilen bu vekilimiz Seyidov’a hem en ma-
R uslann işgaline ugrayan Erzurum ve Trabzon Viläyetlerimizde) esarette kalan lümat veriniz. Vekilim iz derhal bizleri haberdar eder. Bu iki kol kapanmaz,
Türklere birçok muavenetle, iane ve himaye de bulunmuşlardır. (Rus istilasmdaki)
yorulmaz, yumulmaz, yatmaz, uyum az sizin gibi Türk kardaşlanmızm istirahatını
her K aza v e Viläyette, Türklük için hayatım feda eden birer, beşer Türkler, Türk
bekler bir cemiyettir.
M üslüm anlan (Azerbaycanlılar) gelmişler. Ve bunlar m eyänm da Kafkas (Baku
İsläm) Cem iyet-i Hayriyesi Mümessili bulunan ve Kafkas Türklerinin verdikleri
Bütün özlerimiz halka birlikle selamlar.”
iäneleri, gazyağlan, un lan ve hatta zürrä’a çift kotanlan (pulluklan) tevzi’ine
memur edilen yirmi iki yaşmda genç ve dilber simalı (Genceli aydınlardan) Saidov
Cemiyet-i Hayriye Heyeti Erzurum’a geldiğinde beraberinde Müslüman halka
(Seyidov) E rzurum ’a büyük hizmetlerde bulunmuş.”
dağıtılmak üzere çok miktarda yiyecek ve giyecek malzemesi de getirmişlerdi. Bu
yardım miktan 62 bin telis un, arpa, mercimek, buğday, mısır gibi yiyecek maddele-
K antarcızäde H acı M ustafa hatıratmda, Seyidov’un E rzurum ’a geldiğinde
riyle, 13.252 telis ve sandıklar içerisinde kadın, ericek ve çocuk elbisesi ile ayyakkabı-
B akü M üslüm an C em iyet-i H ayriyesi M erk ezi’nden E rzurum halkına ve
dan oluşmaktaydı.351 Aynca, bu yardım malzemelerinin yanmda bir de Bakü ve
belediyesine hitaben b ir mektup getirdiğini anlatm akta ve bu m ektubun içinde
diğer Kafkas şehirlerinde basılmış gazete, dergi ve bİrçok edebi şiir kitablan da
yazılı olanlan şu şekilde dile getirmektedir:350
getiren Cemiyet temsilcileri bunlan tek tek kendi elleriyle halka dağıtıp, bu tür kitap
ve dergilerin belirli zaman dilimleri içerisinde yeniden geleceğini bildirmişlerdi.352
347 Doğru Söz, 4 İyun/Haziran 1916, no. 14.
■M8 K antarcızade H acı M ustafa 'nın H atıraları, s. 20-22; (K öseoğlu C afer ERÇ IK A N ),
“Kurtuluşu’nun Beşinci Haftasında Erzurum ’u Anlatan Bir M ektup”, Ermeniler Hakkında Seyidov ve arkadaşlan Erzurum ’a gelir gelm ez Müslüman halkı uyanık tut-
“M akaleler-Derlem eler", cilt II, Ankara 1978, s. 302; Mehmet N usret Efendi, Tarihçe-i maya çalışmış, birlik ve beraberlik içinde olmalannı telkin etmişlerdi. Rus işgalinde
Erzurum, İstanbul 1338(1922),s . 84-86;R efıkSavaşçı’nınH atıralan,s. 16(B uhatıralardaha E rzurum ’da bulunan R efık Savaşçı, yardım heyetinde bulunan Azerbaycanlı
sonra günümüz harflerine çevrilerek yayınlanmıştır. Bkz.: Refik SAVAŞÇI, Sabır Taşı, İstanbul
Türklerin bu konuda gayretlerini şöyle ifade etm ektedir:353
1981). Faruk Telli hatıralannda Seyidov, Erzurum’a geldiğinde beraberindeki heyette, Selman
Han, Abdülm abut ve Rıza Ahmet Han adındaki kişilerin bulunduğunu belirtmiştir (Faruk
Telli ’nin H atıralan, s. 54). “... Hepsi m ünew er kişiler olan Azeri gençleri taassup ve hurafelerden uyuşmuş,
349 “K urtuluşu’nun Beşinci Haftasında Erzurum ’u Anlatan Bir M ektup”, s. 302.
eneıjisini kaybetmiş halkm uyanlmasına çalışıyorlardı. (Kar yağanda elde üşür ayak
M ehmed N usret Efendi ise “Tarihçe-i Erzurum” adlı kitabında Cemiyet-i Hayriye ve Seyidov
hakkmda şunlan bildirmiştir: da) çare küsüp bir kenara çekilmek değil, çare aramak, çalışmak lazımdır, diyorlardı.”
“ ... E rzurum ahaliyi İslamiyesini açlık ve sefaletten kurtarm ak niyet-i hayriyesiyle
K afkasya’da teşkil eden Cemiyet-i H ayriye’nin o sırada nümayendelik vazifesini Genceli 351 Kantarcızade H acı M ustafa ’nın Hatıraları, s. 21; Faruk Telli ’nin Hatıraları, s. 54.
Seyidov ifa ediyordu” (M ehmet Nusret Efendi, Tarihçe-i Erzurum, s. 84-86). 352 R efik Savaşçı'nın Hatıraları, s. 16.
350 K antarcızade Hacı M ustafa 'nın Hatıraları, s. 21-22. 353 R efık Savaşçı 'nın Hatıraları, s. 16.
 Cemıyet-i Hayriye tenısilcileri Rus ve Ermeni askerlerin Türklere karşı yaptık-
lan, hakaret ve saldınlan engeilemeye çalışarak ve gerekirse bu askerleri komutanla-
nna şikäyet ederek, Türkhalkınıkoruyorlardı. Özeliikle Seyidov’un Türkleri koru-
mak için yaptıklan hakkmda Kantarcızäde Hacı Mustafa şunları anlatmaktadır:354
“Bumilletvekili Seyidov, genç, çalışkan, cesurbirTürk evladı idi. B irT ürk’ün
bum unun kanam am asm a çalışırdı. Hatta çarşılarda gezerken bir E nneni bir
T ürk’e ufak bir harekette bulunduğu vakit bu Erm eni’ye karşı koyar, bağırır ve
söylerdi ki, “ Şark’taki Büyük Türkistan, Kafkasya, Azerbaycan buradaki Türk
kardaşlarına sahiptirler.”
Devamlı bir surette Türklerin ittifak içinde olmalan gerektiğini, bu yapılmazsa
M üslüm an-Türk halkm büyük zarara uğrayacağmı halka anlatan A zerbaycan
heyeti, halkın aydınlatılması ve çocukların yetiştirilm esi amacıyla E rzurum ’da
okulların açılm ası girişim inde de bulunm uşlardı. Hatta, ilk, orta okullarm ın ve
lisenin açılması halinde, bütün masraflannın Cemiyet-i Hayriye tarafmdan karşıla-
nacağım bildirm elerine rağmen, bu teklif ne Ruslar tarafm dan, ne de şehirdeki
bazı “gericiler” tarafından kabul edilmemiş okulların yerine birkaç adet medre-
se355 ve çeşitli tarikatlara mensup tekkeler açılmış, bunların başları da dim lider
sayılmıştı. Diğer dim teşekküller gibi tekyeler de Ruslar tarafmdan büyük himaye
ve teşvik görm üştü.356
Zaten, Cemiyet temsilcilerinin halkı teşkilätlandmna ve uyanık tutma faaliyet-
leri gerek Erm eniler, gerekse Ruslar tarafından hissediliyor ve bu durumdan
rahatsız oluyorlardı. Ruslar, halkın uyanmamasına büyük önem veriyordu. Halka
hoş görünmek için, Rus idaresinin, Müslümanlann din? vecibelerini yerine getırme-
lerine çok önem verdiğini göstermek istiyorlardı. Hatta elleri kırbaçlı polislerini
Cuma günleri şehirde dolaştırarak, halkı zorla camilere sevkediyorlardı. Dinı
kıyafet giyen kişilere dokunm uyor ve onlara serbest gezmek için kartlar vererek
h ünnetkär görünm eye çalışıyorlardı. Ayrıca, Belediyenin Ramazan günlerinde
top atm asm a da izin veriyorlardı.357 M üslüm an halkın bir çoğu bu davranışları
R uslann İsiäm dinine olan hürm etlerine bağlıyor, hatta gizli İsläm dininde olan
Rus generailerin m evcudiyetinden bile bahsediyorlardı. Papazlarm en büyük
354 Kantarcızade Hacı Mustafa ’ntn H atıralan, s. 22-24.
355 Reftk S a va şçı’nın Hatıraları, s. 17.
356 H Ü R B A Ş, “ 1918 E rzurum K atliam ı, N eden ve N asıl O ldu?”, s. 77.
357 Refık Savaşçt ’nın Hanraları, s. 17.
amiıierinin de gizli din taşıdıklan, fakat ınaddı düşünce ile M üslümanlıklannı belli
etmedikleri propagandası yapılıyordu.358
Bu sırada Erzurum ’un hakiki din adamları, vaızleri ve im am larım n birçoğu
m uhacir olup, şehirden gittikleıi için bunlarm yerlermi alan, eğitim siz ve cahil
kişilerin kendilerini halkm mümessili olarak gördükleri ve halkı yanlış yön iendirdik-
leri gömlmüştür.359
Ruslann bütün bu halkı uyutma ve uyuşuk tutma çabalanna karşılık, Cemiyet
temsilcilerinin Türklerin birlik içinde bulunmaları ve düşmanlarına karşı uyanık
olmaları için çaba göstem ıesi üzerine, Ruslar tarafmdan C em iyet temsilcilerine
karşı bir antipropaganda başlatılmıştı. Ruslann etkisiyle, halktan bazı kişiler cemi-
yet temsilcilerinin Şii mezhebinden olduklannı, Şiiliği yaymak için geldikleri, hatta
getirdikleri gıda maddelerini bile yemenin günah olduğunu yayarak, Türkçe, gaze-
te ve kitapların okunm asm ı yasaklam ışlardı.360
358 HÜ RBA Ş, “ 1918 E rzurum K atliam ı, N eden ve N asıl O ldu?”, s. 77-79. A slında R uslar gizli
o la ra k h a lk ı H r is tiy a n la ş tır m a g a y e si d c g ü d iiy o rd u . B unun iç in R u s y a ’daıı h alkı
Hristiyanlaştınnak amacıyla Erzurum ’abirkaçyüzkişilikpapazkafilelerini gctirmişlerdi. Ekserisi
yeni m ezunlardan oluşan bu papazların yapm ış oldukları propagandalar hiç sonuç vcrm ediği
gibi, halka alay konusu olmvış ve geri gitm ek zorunda kalm ışlaı dır (H Ü R B A Ş, “ 1918 Erzurum
K atliam ı, N eden ve N asıl O ld u ?” , s. 78).
359 Refık Savaşçı 'nm H atıralan, s. 16-17; H Ü R B A Ş, “ 1918 Erzurum K atliam ı. Neden ve Nasıl
O ldu?”, s. 77.
360 HÜRBAŞ, “ 1918 Erzuruın Katliarnı, Neden ve Nasıl Oldu?”, s. 77-78; RefıkSavaşçı ’nm Hatıraları,
s. 16-17. Esaretc düşm üş olan kardeş ve dindaşlanna maddı ve manevi vardıma koşan Azcrbaycan
Türkleri, Türkler arasrna sokulm ak istenen bu Şii, Sünn? gibi ayrılıkçı fikirlcre yer vcrilm em csini
ve birlik içinde olunm ası gerektiğini, Kardaş Kömeği dergisinde dedilegetirm işlcrdir.
O m er Faik N cm anzäde “ B en K im im ” adh m akalede bu am açia Türklere şöyle scslenm iştir:
“Sen ey Türk ne akidede ne meslekten olursam ol hemişe Türksiin!
Sen, gerek bilsen ki dünyada; hele Şi 'a, Siinni, Bäbt- Şeyhi adları yo k iken, sen var idin!
Islämiyyet Arabistan kumluklartnda doğmadan evvel bıle sen, Altay 'm etekleı inde etrafin
güzelliğini temaşa edip, zevk ahyordun! Oradan uzun seyir ve seyahatlere hazırlanıyordun
E y özünden habersiz Titrk! medeniyet eserleri, nizam, idare ve asayiş usülii, “Yasak"
kanunları henüz Bağdat, Şam, Paris ve L ondra’da yo k iken, senin yurdunda vardı.
Senin öz tatlı dilini çığınndan çıkarıp, bugünkü actnacak hale salan Arap Elijba veyaztsından
evvel senin gerçek Elifba veyazın vardı.
E y Şia, ey Babi, Sünni Türk kardeşterim! Diriliğimizin Milli-İttihad da olduğunu biienden
sonra, daha reva görmemeliyiz ki milletimizin kütlesini meydana getiren azantn bir kısmı
A nadolu ’nun, ıssız, şenliksiz, dağılmış karkunç bucaklarınaa, yalm z başlanna aç, çıpiak
btrakdıp tele f olarlar " (Ö m er Faik N em anzade, “B en K im im ”, Kardaş Körneği, B akü 1917 s.
6- 11).
 şünü hazırlamış ve Bolşevikler idareyi ele geçinnişlerdi. Bu duruın üzerine Rus
R efik Savaşçı, Erzurum halkının kendilerine yardım için A zerbaycan’dan
ordusunda da bozulm alar başlamış, cephedeki Rus askerleri geri dönrncye başla-
gelen Türklere karşı tutum lan hakkında şunlan anlatm aktadır:361
mışlardı. Bütün bu olumsuzluklar üzerine Rus Kafkas ötesi komutanlığı Türklere
mütareke teklif etınck zorunda kalmıştı. Türk ve Rus temsilcileri Erzincan’da
“H alk o zam ana kadar ne Azerbaycan diye bir m em leket ve ne de A zeri
15 Aralık 1917’de, bir araya gelerek mütareke maddeieri tespit edihnış ve 18
T ürk’ü diye birşey işitmişti. B unlara şüpheli gözlerle bakıyordu. A zerbaycanlı
Aralık’ta mütareke imzalanmıştı. Bu mütareke ile çekilmeye başlayan Rus ordusu
gençler güler yüzlü, tatlı sözlü insanlardı. Kendilerinin kim olduğunu halka anlat-
bölgeyi Rus topçusu ve subayları yönetim inde Ennenilere bırakıyorlardı.361
m aya çalışıyorlar, rasgeldiklerine ihtiyar genç kim olursa olsun selam veriyor,
hatır soruyorlardı.”
31 Aralık 1917 ’de Doğu Anadolu’dan çekilmeye başlayan R usO rdusu’nun
yerini çoğunluğunu Erm enilerin oluşturduğu birlikler almıs ve Erzıırum, Türk
B u sırada E rm eniler de Cem iyet-i H ayriye tem silcilerine karşı düşm anca
ordusunun ileri harekätı üzerine Erzincan’dan çekilen fırari Em ıenilerle dolmuş
bir tavır içinde bulunuyorlardı. Türklere her fırsatta saldırmaktan geri durmayan
idi.36^ Erzurum halkt büyük bir tedirginlik içindeydi. Çünkü Erm eniler açıktan
Ermeniler, Cemiyet-i Hayriye temsilcilerinin Türk ahaliyi korumalan ve Ermenilere
açığa saldmlara başlamışlardı. Türkleri gördükleri yerde öldürüyor, dükkänlarına,
karşı, o n lan n haklannı savunmasından rahatsız oluyorlar, Türkler arasındaki bu
evlerine girip yağm a ediyorlardı.366
yardım laşm ayı önlem ek istiyorlardı.362 H atta bu yüzden C em iyet tem silcileri
özellikle de Seyidov Ermeniler tarafından artık istenmeyen kişi olmuştu. Ermenile-
Bu sonu gelmeyen saldınlarkarşısmda, Cemiyet-i Hayriye temsilcileri Emıe-
rin, C em iyet tem silcilerine karşı tavırlan hakkında K antarcızade hatıralannda
ni saldırılanna karşı Erzurum ahalisinin silahlandınlmast gerektiğine inanıyorlardı.
şunlan yazm aktadır:363
Bu amaçla Seyidov, Erzurum’un ileri gelen ve ııüfuzlu kişilerinden, Belediye Reisi
Hakkı Paşa, Hoca Ahmet Efendi, Kom iser Küçük Ali Efendi, Hafız Davut Bey
“Seyidov, bir günde çarşı, mahallatı yüz defa gezer, halkın istirahatını temin
ve diğer birkaç kişiden oluşan on iki kişilik bir heyetle Erzurum ’da bulunan Rus
için çalışırdı. Seyidov’un bu hareketinden böyle halka iane getirip dağıtılmasından,
Müstahkem M evki Kom utam ’na müracaat etmişlerdi. Heyet, Rus komutanından,
İsläm m illetinin birbirlerine yardım etm esinden, çarşı ve m ahallatı gezip ufak
’Ermenilere silah verilmemesini, bu mümkün değilse, kendilerini korumak için
ufak teftişinden Erm eniler hoşnut değildiler. Yavaş yavaş kuşkulanmağa başladı-
Türklere de silah verilmesini ve Ermeni taşkınlıklannın bir an önce önüniin al ınmasını
lar. Ellerinden gelse bir an e w el bu adamı parça parça edeceklerdi. Lakin korkulan
istemişti. Komutan bu talebe; Rus kanunlannın, Rus vatandaşlarının haricindekilere
da yok değildi. Ermenilerin bazılan Seyidov’a Taşmağazalan çarşısmda gözümün
silah vermeyi yasakladığmı, bu yüzden Türklere silah veremeyeceğini, yalnızca
önünde hücum etm ek, silaha davranm ak istedilerse de, Seyidov göğsünü açarak
Cemiyet-i Hayriye temsilcilerine (bunlann da Rus tebası olması sebebiylc) siiah
kabara, kabara Erm enilere söyledi ki: “B en bir tek adam bana karşı gelmek,
verebileceğini bildimıiş, fakat Ermenilerin yaptıklan mezalimlere karşı herhangi
hatta E rzurum ’da Türk kardaşlarım a ve bana ufak bir hareketiniz sonra sizin
bir tedbir alacaklan konusunda hiçbir şey söylememiştir. Heyet, Rusiardan yalnızca
başımza gelen felakettir. Güneşin doğduğu tarafa bakın oradan yüz milyon İsläm
Cemiyet-i Hayriye temsilcileri adma verilen 50 silahı alabilmişti.367
tarafm dan sadaya karşı perişan olursunuz” der bağınrdı.

364 Erzincan Mütarekesi ve sonrası gclişmeler hakkında bkz.: KURAT,r«>Ä7ve ve Rusya, s. 333;
E rzurum ’da Rus işgali devam ederken bu arada, Rusya’da önemli gelişmeler
Richard G. HOVANNİSİAN, Armenian on The Road lo Independence 1918, Los-Angeles,
olmuş, 1917 ’de Petersburg ve M oskova’da meydana gelen olaylar, Çarlığın çökü- 1967, s. 109; Stcfanos YERASİM OS, Türk-Sovyet İlişkileri, Ekiın D evrim inden M ii/i
Mücadeleye, İstaııbul 1979, s. 13; Kamüran GÜRÜN, Türk-Sovyet İlişkileri (1950-1953),
Ankara, 1991, s. 1; Nurcan YAVUZ, Birinci Dünya H arbi’nde E rzincan’da Rus İşgaU rr
361 HÜRBAŞ, “ 1918 Erzurum Katliamı, Neden ve N asıl Oldu?”, s. 77-78; Refik Savaşçı’mn
Ermeni Mezalimi, (Basılmamış Doktora Tezi), Erzurum 1995, s. 118-144.
Hatıraları, s. 16.
365 KONUKÇU, Selçuklulardan Cumhuriyet’e Erzurum, s. 692.
362Bazı Ermeniler Azerbaycan’dan gelen bu Türkleri halka kötü göstermek maksadıyla, kendilerini
366 Zeki BAŞAR- Ermenilerden Gördüklerimiz, Ankara 1974, s. 89-110; DEMİREL, Birinci
Rusya’daki Türklerden diye tanıtarak Türkçe konuşarak ahaliyi aldatmaya çalışmışlardır (A TBD,
Dünya Harbinde Erzurum ve Çevresinde Ermeni Hareketleri, s. 67,84-98, 118-121.
sayı 81, B elge no. 1846, s. 235-246).
367 “Acı Günlerimiz”, Tarih Yolunda Erzurum, sayı 11-12, (12 Maıt 1962), s. 12.
343 K antarcızäde Hacı M ustafa 'mn Hatıraları, s. 23-24.
 Ruslann, Erm eni saldınları karşısında herhangi bir tedbir almayacakları ve
Türklere de silah verm e niyetlerinin olm adığı anlaşılınca, Seyidov ve heyette
bulunan Erzurumlular kendi başlannın çaresine bakmalan gerektiği düşüncesiyle
Erm enilere karşı şehirdeki silahları ele geçirm ek üzere bir hareket yapılm asına
karar verdiler. Bu hareket için önce şehir dahilindeki M üslüm an halkm elinde
bulunan silah m iktarım tespit etm ek gerekiyordu. Bu iş Cemiyet-i H ayriye’nin
temsilcileri ile birlikte çalışan Zakir B ey’e verildi.
Zakir Bey bütün mahalleleri, ev ev dolaşarak hem Cem iyet’in vermiş olduğu
erzak ve giyecekleri dağıtmış, hem de herkesten evlerinde silah bulunup bulunmadı-
ğını öğrenerek bunlan teker teker kaydetmişti. Sonuçta; Erzurum’da 600 kadar silah
bulunduğu tesbit edilmişti. Bu tespitten sonra, 16 Şubat 1918 ’de Seyidov ve Zakir
Bey’in de bulunduğu 13 kişilik bir heyet, Cemiyet-i Hayriye’nin şubesinin bulunduğu
Hacı Hayri Efendi’nin evinde toplanarak yapılacak işleri kararlaştırmışlardır.368
B una göre, Seyidov’un daha önce yaptırtıp C em iyet’in binasında sakladığı
6 el bombasından üçünü Seyidov ve üçünü de Seyidov’un yardımcılanndan Abdül-
mabud alacaklar veAbdülmabud, Gez m ahallesindeki Ruslara ait harp malzeme-
sinin saklandığı kayık am banna giderek, oradaki nöbetçileri bom balarla imha
edecek, bom ba gürültüsü işitecek olan Gez, M urat Paşa, Yoncalık, Dere Mahalle-
lerinden silahlı M üslümanlar hem en oraya koşacak kayık am barım zaptederek
diğer ahaliyi de silahlandıracak ve G ürcükapısı’na doğru yürüyeceklerdi.369
Aynı saatte Seyidov, elindeki bombalan Çifleminareler karşısmdaki Ermenilere
karakol vazifesi gören bir kahveye atacaktı. Bu sesi işitecek olan Hasanbasri
mahallesi ahalisinden dört yüz kişi, iki yüz baltalı, iki yüz silahlı olarak silah deposu
vazifesi gören Camiikebir’e ve Durmuş Paşa Cam ii’ne hücum edecekler ve orada
silahlandıktan sonra onlar da Taşmağazalar yolu ile Gürcükapısı’na ineceklerdi.
Bu plän uygulanabilirse, Erzurum ’da Erm enilerin yapacakları katliam lann
önüne geçilebilecekti. Fakat bütün bu çalışm alara rağmen, plänı önceden haber
alan Erm eniler derhal harekete geçerek şehir içinde her yerde Türk halka saldın-
lannı artırmış ve plänm uygulanm asına engel olm uşlardı.370
368 “Acı Günlerimiz”, s. 12-13.
369 “Acı Günlerimiz”, s. 12-13.
370 “Acı Günlerimiz”, s. 13.
Seyidov ve arkadaşlan gittikçe artan Ermeni saldınlan karşısmda, Türk halka
devam lı olarak birlik içinde bulunm alarını, yoksa Erm enilerin bu durum dan
faydalanarak T ürkleri katledeceğini söylüyor ve Erzurumlularla birlikte bu meza-
lime karşı durmanın yollannı anyordu. Bu amaçla, Erzurum Türk halkmuı uğradığı
mezalimi ve çektikleri sıkmtdan sık sık Tiflis’teki baş merkeze bildirerek Cemiyet’
ten yardım istiyordu. Bu yardım istekleri üzerine Tiflis’te Sultanov’un girişimleri
sonucunda bu sırada Tiflis ’te bulunan “Tiflis Müslüman Millı Komitesi”de Ermeni
Millı Şüräsı’na başvurarak, R uslann Türkiye’den almış olduğu yerlerde özellikle
Erzincan, Erzurum, B ayezid ve diğer yerlerde Erm enilerin Türk halka m ezalim
yaptıklan, bunun önüne bir an önce geçilmesi için, gerekli tedbirlerin alınmasını
isteyerek, bu kötü durum un K afkasya’da her iki m illet arasmdaki (Azerbaycan-
Erm enistan) m ünasebetlere de kötü etki edeceklerini bildirm işlerdi.371
371 Tiflis Müslüman Milli Komitesi, Ermeni Millı Şüräsı’na şöyle bir mektup yazmıştır:
“T ürkiye’den almmış olan yerlerde müselllah Ermeni destelerinin dinç M üslüman ahalisini
tazyik ve tecavüzleri hakkında son zamanlarda Tiflis Millı Komitesi’ne heyecanlı haberler
gelmektedir.
“Komitenin son iclasındada Erzincan, Erzurum ve Bayezid’den gelmiş olan nümayendeleri:
m ezkür yerlerde Rus koşununun çekilerek, Ermeni koşunlarının gelmesinden sonra dinç
M üslüman ahalinin düçar olduğu, nihayet derecede ağır vaziyeti hakkında mufassal maruzalar
vermişlerdir. Vekillerin rivayetine göre dinç Müslümanların öldürülmesi, tecavüz ve garetleri
adi b ir şey olmuştur. M aateessüfane bu haberler Türkiye toprağında bulunan Müslüman
teşkilätlarınm resmi nümayandeleri (Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Temsilcileri) ve
gerekse birçok bitaraf şahıslar tarafından teyid olunur. Zakafkasya ve hususen Tiflis Gubemiyası
Müslümanları Türkiye arazisinde dört yıldan beri mahvedilen ve bin türlü tecavüzlere maruz
kalan, aç, çıplak ve muhafazasız Müslüman kardaşlannın ahvalinden elbette çok narahat oluyorlar.
“Bu vakte dek böyle hayasızlıklar, Rus koşunu tarafından icra ediliyordu. Bilhassa böyle
facialarla beraber Rus saldatları aç körpeleri ve kocaları, yemek verip saklamak, hayatına necat
verm ek gibi hüsn-ü reftar dahı edemiyorlardı.
“Lakin şimdi Milli koşunlar teşkili ile bu hareket çekilmez bir suret alıyor ve buna artık
tahammül edilmez. Şimdi her bir hırda harekete cemaat milli nokta-i nazardan bakıyor. Ona göre
de m esele müşkülleşiyor.
“İşte bunların hepsini nazara alarak Tiflis Millı Komitesi, Ermeni Millı Şüräsı’na müracaatla
Türkiye toprağındaki dinç Müslüman ahalisinin artık hasarat çekmemesi ve tecavüzlere maruz
kalmamaları için lazım binagüzarlıklar edip lazım gelen tedbirleri görsün.
“ T iflis M üslüm an K om itesi, inanıyor ki, halihazırda T ürkiye ile sulh karşısm da
bulunduğum uz büyük Rusya inkıläbının azad ettiği milletler yeni azad hayatma başlamaya
hazırlandıkları bir zamanda, burada Zakafkasya’da bütün milletlerin zahmetkeş halkının
m üttehiden sulh ile yaşamaları esası koyulan bir zamanda Ermeni Millı Şüräsı Türkiye’den
alınmış olan yerlerdeki ihtilaf ve hadiselerin önünü almak için her türlü tedbirleri görür. Çünkü
bu hadiseler demokratlığa en yakın kısmınm çalışmasına mani oluyor ve orada mahallinde çok
fena neticeler veriyor. Burada Zakafkasya’da dahı her iki milletin münasebetine su-i tesir
ediyor. ” (AçıkSöz, 19 Fevral/Şubat 1918, no. 685).
 Türk ordusunun Erzurum ’a yaklaştığı bu tarihlerde Ermenilerin M üslüm an
halka karşı saldırılan daha da artmış ve bu sırada şehre Ennenilerin m eşhur ç e te
reisi Antranik kumandasmda bir müfreze yerleştirilmişti.372Antranik’in gelm esin-
den sonra durum daha da kötüleşmiş, Ermeniler şehrin birçok yerlerinde hapishaneler
tesis ederek, şehirdeki Türklerden ele geçirdiklerini buralara doldurmuşlardı.
Bu sırada belediye binasma yerleşmiş bulunan Antıanik de, emellerini bir an
önce gerçekleştirmek ve Erzurum halkını toptan katletmek amacıyla plänlar kuruy or-
du. Antranik Erzurum’da bulunan Rus Töpçu Komutanı Çiçeri ile anlaşarak bir plän
yapmışlardı. Buna göre, Erzurum Türk halkı silah verileceği bahanesiyle bir y ere
toplanacak ve burada toplu halde Ermeniler tarafındaıı katledileceklerdi. Bu maksatla
Şubat 1918 ortalannda, Rus Komutanı, içlerinde Seyidov’un da bulunduğu Belediye
H eyeti’ni çağırarak; kendisinin şehirden gideceğini bu sebeple, ellerinde bulunan
silahlan, kendilerini Ermenilere karşı müdafaa etmek için Türklere vereceğini, fakat
bunun için bütün Türk halkmın eksiksiz olarak İstanbul K apısı’nda N um une
Hastahanesi ’nin yamndaki talimgähta toplanmasmın gerektiğini bildirmişti.373
S eyidov’un da dahil olduğu Belediye Heyeti, Rus kom utanınm yanından
aynlarak, aralannda görüşme yaptıktan sonra, silah veriieeek mevkiinin çok tehli-
keli bir yer olduğu, bu sebeple de, silahlann başka bir şekilde Türklere verilm esi
konusunda karara varmış ve tekrar Rus kom utanımn yanına gitmişlerdir. Heyet,
Komutana; şehrin hertarafında Ermenilerin Türkleri, gördükleri yerde öldürdükle-
rini, hal böyleyken evlerinden silah alm ak için gösterilen mevkiye gelecek olan
Türklerin, yollarda Ermeniler tarafından katledileceğinin kesin olduğunu, aynca
halk bu mevkiye gelmeyi başarsa bile, burasının boş bir düzlük olduğunu, halkın
burada çok kolay katledilebileceğini söyleyerek, silahlarm Türklere başka bir
şekilde dağıtılmasım istemişler ve şu teklifı sunmuşlardı: Öncelikle Rus komutanlığı
Erm enilerin h er tarafta silah atm alarım yasak edip, kendi askerlerini şehirde
belirli noktalara yerleştirerek emniyeti sağladıktan sonra, her mahallenin muhtarı
arabalarla gelip silah dağıtacak yerlerden bu silahlan alarak kendi mahallesindeki
halka dağıtmalıdır.374
Belediye heyetinin bu teklifi Rus konıutan tarafından kabul edilmemişti. Bu
teklifm kabul edilmemesi, belediye heyetinin ne kadar yerinde bir karar verdiğini
372 ALLEN-MURATOFF, 1828-1921 Türk Kajkas Sınınndaki Harplerin Tarihi, s. 431.
373 K antarcızäde Hacı Mustafa ’nın Hatıralan, s. 26.
374 K antarcızäde Hacı Mustafa 'nın Hatıraları, s. 27-28.
göstermişti. Seyidov ve belediye heyetinde bulunanlar eğer bu şekilde davranmayıp,
halkı Rus komutanm istediği yere toplasalardı, Erzurum halkı çoluk, çocuk toplu bir
katliama uğrayacaklardı.375 Kantarcızäde Hacı Mustafa, Türk Ordusu Erzunım ’a
girdikten sonra şehirde katliama uğrayan ahaliyi tespit için çalışmalar yapılırken, bir
binanrn kapısmda asılı Antranik irnzalı şu yazıyı bulduklannı kaydetmektedir:376
“Ey Belediye Heyeü siz eğer muvafakat etmiş olsa idiniz, İstanbul Kapısı’nda
talimgäh m evkiine eğer halk gelmiş olsa idi. T ürk’ün Erzurum ’da bir tek halkı
kalm ayacak ve alacağım ız intikamımız Erm eni tarihine yazılacaktı. Sebep siz
oldunuz. Şimdi siz burada yatınız. Ben yann yine sizden intikam almağa Hasanka-
le’ye gidiyorum.”
Antranik, Cemiyet-i Hayriye temsilcileri ileBelediye Heyeti’nin halkı uyanık
tutup, onlan yönlendirdiğini ve bu yüzden de kendi planlannı tarn anlamıyla fıiliyata
geçiremediğini görünce, bunları ortadan kaldırm aya karar vermişti.
375KantarcızädeHacı Mustafa ’nın Hatıralan, s. 28-29. Bu tariiılerde Erzumm’da iki Rus topçusu
bulunmaktaydı. Bunlardan biri Çiçeri, diğeri de Türklere esirdüşetı İvan Gokilaviç Pilyat’dır.
Pilyat Erzurum İstihkäm Topçu Alay Kumandanı Tverdo K hlebof’ayazm ış olduğu meklupta;
12 parça çabuk atış yapan koşulu ve dağ topları ile makineli tüfekleri Erzuıum Bakü İsläm
Cemiyet-i Hayriye Reisi Seyidov’a, Erzurum’da Enııeni ntezalimini durdunnak amacıy la vcmıek
istediklerini, fakat silahların gelip ahnmadığım bildimıiştir. (İvan Gokilaviç Pilyat’ın Mektubu
(Rus İhtiläli Bidayetindeıı İtibaren 27 Şubat 1918’de Osmanlı Kıtaatının Erzurum’u İstirdad
Ettikleri Tarihe Kadar Ermenilerin Erzurum Şehri ve Havalisi Türk Sakincsine Karşı Tavır vc
Hareketlerine Dair, s. 15).
Bu ifade ve bunun gibi “Ruslardan sılahların alımnaması ve bu yiizden Erzuruııı’dakı
katliamların olduğu” şeklindeki ifade ve söylentiler, başta Cemiyet-i Hayriye temsücileri ve
Belediye Reisi Hakkı Paşa’yı olmak üzere bütün belediye heyetini zan altmda bırakmıştır.
Halbuki yukarıda da görüldüğü üzcre hadiseler çok farklı bir şekilde gelişmiş vc gcrek Seyidov,'
gerekse Belediye heyeti, Türk halkım korumak için ellerinden gelcn herşeyi yaprnışiar, hatta bu
uğurda canlarım vermişlerdir. Rus topçusu Pilyat. Türklere esir bulunduğu bir sırada yaznuş
olduğu bu mektupta, silaliian Türklere teslim etmek istedikleriııi belirtmesine rağmen, bu silahları
dağıtmak için neden bütün halkı çoeuk, kadın, yaşlı demcden savunmasız bir şekilde, açtk bir
alana toplamak istemelerinin sebebiııi belirtmemiştir. Yine Ruslar, ııeden Erıneniler Türkleri
kırtp keserken hiçbir müdahalede bulunmayıp, ancak Türk askerinin yakıaşmakta olduğıı bu
son günleri beklemişlerdir. Üstelik dahaönce Seyidov ve Belediye Heyeti’nin kendilerinden
yardım isteğinde bulunm alarma rağmen, ayrıca zaten Ruslar emniyetleri ve menfaatleri
bakım ından kendileri ile Türk ordusu arasmda tampon vazifesini gören bir emniyet tedbiri
almak, korkusuz ve rahatbir şekilde çekilmek için şehri, silahlan ve topları i!c birlikte Ermenilere
bırakm ak zorundaydılar. Bu durumda Seyidov ve Belediye Heyeti’nin almış olduğu karar
Erzum m halkını tamamen yok olmaktan kurtaran bir karar olmuştur.
376 Kantarcızäde Hacı M ustafa ’nın Hatıraları, s. 34-35.
 B u maksatla, Belediye heyetinin toplanmasını ve kendisi ile görüşmeye gel-
m elerini istem iş, bunun üzerine Belediye Reısi Hakkı Paşa, Baş Katip Ahm et,
belediye azalanndan Hacı Käzım, Hoea Ahmet, Tevfık ile Hafız Davut, Haşmet,
K om iser A li, Narman M ahallesi imam ı Ziya, Käbe m escidi imamı M ehm ed
M olla Ağazade Tevfık, H oca İbrahim Efendi ve Cem iyet-i H ayriye tem silcileri
Seyidov ve Abdulmabüd toplanarak hep birlikte Antranik’in yanma gitmişlerdir.377
A ntranik’in bulunduğu binaya üzerlerindeki para ve ne varsa her şeyleri
alındıktan sonra içeri alınan heyet, A ntranik’e Ermenilerin Türklere karşı yapmış
olduklan mezalimi anlatmışlardı. Antranik heyete; onlan Trabzon’daki Sulh Kon-
feransı’na katılm ak üzere ve sulhun bir an önce yapılm asına tesir etmeleri için
Trabzon’a göndereceğini bildirmiştir. Bu durumdan şüphelenen heyettekiler, bir
an önce oradan aynlm ak bahanesiyle, evlerine gidip hazırlık yapmaları için izin
istemişler, fakat Antranik bütün ihtiyaçları kendisinin karşılayacağını söyleyerek
heyetin aynlm asm a izin vermemiştir.378
Bundan sonra heyettekileri zorla ve bir sıra halinde binanın kapısı önüne
dizdiren A ntranik, dışanda bulunan halka hitaben şunları söylemiştir:379 “İsläm
ve H ristiyan birdir. Bir çocuğun bile bum unun kanam asını istem iyom m . Ben
hüküm etimin em n ile mevkii müstahkem kumandanı oldum. M uhasama nihayet
bulmuştur. A rtık aramızda bir dostluk tesis edilmiştir. Emelim adalettir. Ahali
müsterih olsun, dükkänlar açılsın korkulacak birşey kalmamıştır.”
Antranik’in bu şekilde davranmasmın amacı şuydu: Halk Belediye heyetinde-
kilere güveniyordu ve onlann verdiği direktiflere göre de evlerinden ve gizlendikleri
yerlerden dışan çıkmıyordu. Fakat Antranik, Belediye heyetindekileri, kendi binası-
nın önünde ve herkesin görebileceği şekilde bulundurarak, artık dostluğun kumldu-
ğunu ve bu sebeple de herkesin dışan çıkmasını, dükkanlarını açmasını istiyordu
ki, bundan sonra Türk ahaliyi rahatça katledebilsin. Artık kendilerine yol göstere-
cek Belediye H eyeti’nin de bulunmaması dolayısıyla Antranik’in sözlerine inanan
birçok kişi çarşılara çıkıp dükkänlannı açtılar. Bunu fırsat bilen Ermeniler rastla-
dıklan Türkleri toplamaya başlayarak şehrin birçok yerinde hapishane olarak tesis
377 Erzurum Viläyeti ’nde Vukubulan Ermeni M ezalimini Tahkik Heyeti ’nin Raporu, (Bu heyet
Emmyet-i Umumiye Müdürlüğü tarafından teşkil edilerek Erzurum’a gönderilmiştir) 1918, s.
52. (Bu rapor Enver Konukçu tarafından günümüz harflerine çevrilerek yayına hazırlanmaktadır).
378 Erzurum Vıläyeti'nde Vukubulan Ermeni M ezalim ini Tahkik H ey e ti’nin Raporu, s. 53-54.
379 Erzurum Viläyeti ’nde Vukubulan Ermeni M ezalimini Tahkik Heyeti ’nin Raporu, s. 54.
ettikleri kışlalara, büyük evlere, müstahkem yerlere, istasyon civanndaki barakalara
doldurdular. Halbuki Belediye H eyeti’nin almış olduğu karara göre halk hiçbir
suretle evlerinden çıkmayacaktı. Cemiyet-i Hayriye temsilcisi Seyidov’ un da
birlikte olduğu Belediye heyeti de Ermeniler tarafından o zamanki Rus kilisesinin
karşısında bulunan bir binaya götürülerek hapsedilmişlerdi.380
Bundan sonra, Türk ordusunun iyice yaklaştığmı anlayan Ermeniler, hastaha-
ne ve diğer binalara doldurmuş olduklan Türkleri yakmaya başlam ışlar ve Erme-
nilerin bu katliamından, şehirden topladıklan Türkler ve Belediye heyeti de dahil
kurtulan olmamıştır.381
Rus ordusunun çekilmesi sırasında onlarla Azerbaycan’a dönmeyip Erzurum’
da Türk kardeşlerine yardım etmek amacıyla burada kalan ve bunun için de her
fedakärlığı göze alan Cemiyet-i Hayriye temsilcisi Seyidov ve arkadaşlan da
Ermeniler tarafından çok feci bir şekilde öldürülmüşlerdir.382 Aynı akıbete uğra-
maktan son anda kurtulan ve belediye heyetinde bulunan Hoca İbrahim Efendi,
Erzurum’daki katliamı ve Belediye Heyeti’nin ölümü hakkında şunlan söylemiştir:383
“... Erm eniler s ırf benim m ahallem den 15 haneye girm işler, bu hanelerde
ele geçirdikleri 45 kişiyi kılıç ve baltalarla katletmişlerdir. Tiflis’e götürüldüklerini
zannettiğimiz Belediye Reisi Hakkı P aşa’yı, arkadaşlannı ve o koca hastahaneyi
dolduran m asum halkımızı onar onar götürdükleri kabristan aralannda türlü işken-
celerle katletm işler vakıa bu m aktülleri ben de gördüm...”
Bu sırada E rzurum ’a yaklaşan, Käzım Karabekir kom utasm daki Türk
ordusu 11 M art 1916 sabahı güneş doğm adan ileri harekete başlam ış, bir gün
süren çarpışmalardan sonra 12 Mart 1918 ’de, Erzumm ’a girmiş, böylece Erzumm
halkının iki yıl süren esaret hayatı da sona ermiştir.384
İşte Anadolu halkımn bu sıkmtılı günlerinde, onlara kardeş elini uzatan Azer-
baycan Türkleri ve bu m aksatla buralara göndermiş olduğu Cem iyet-i Hayriye
380 Erzurum Viläyeti'nde Vukubulan Ermeni Mezalimini Tahkik Heyeti'nin Raporu, s. 54.
381 Ahmet Refık (ALTINAY), Kafkas Yollannda, İstanbul, 1919, s. 38; HÜRBAŞ, “ 1918 Erzurum
Katliamı, Neden ve Nasıl Oldu?”, s. 84-89.
382 Kantarcızäde Hacı Mustafa ’nın Hatıraları, s. 34.
383 Erzurum Viläyeti'nde Vukubulan Erm eniM ezalim ini TahkikH eyeti’nin Raporu, s. 57.
384 Käzım KARABEKİR, Doğu ’nun Kurtuluşu (Erzincan ve Erzurum 'un Kurtuluşu, Sarıkamış,
Kars ve Ötesi), s. 146-149.
 temsilcileri, Türk kardeşlerine yardım için ellerinden gelen her yardımı yapmışlar,
hatta Seyidov ve arkadaşlan gibi birçoğu bu uğurda canlarım feda etmişlerdir.
H . H a sa n k a le ’de Y apılan Y ardım F aaliyetleri
Rusların, 19 ocak 1916 tarihinde, H asankale’yi işgal etm esinden385 sonra
ilçe halkı son derece kötü durum da kalm ıştı. İşgalle birlikte baş gösteren kıtlık
ve yokluk bir de Ermenilerin her fırsatta Türk halka saldırmaktan geri durmayışlan
durum u daha da kötüleştiriyordu.386
İşgalden bir müddet sonra, Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Hasankale-
lilere yardımcı olm aküzere, Cem iyet’in Sankamış Şubesi Vekili Abdullah Sulta-
nov’u ilçeye göndermiştir.
A bdullah Sultanov da H asankale’ye geldiğinde halkın çekm iş olduğu
sıkıntıları görmüş ve ilçedeki durumu şöyle bildinniştir:387
“U hdem e düşen vazifeyi ifa etmek için H asankale’ye azim et edip, orada
olan harpzedelerin herbir hallerine vakıf oldum. Hakikaten biçare millet acınacak
ve ağlanacak bir halde yaşıyorlar. N e bir ibtidai (ilkokul) mektepleri ve ne de bir
kitaphaneleri var. Türkiye zamanında olan mektepler hastahaneye çevrilip, biçare
m illet balalan, köşelerde sefil geziyorlar. Yüzlerine bakıldığında yaş ve elem
müşahade eylersiniz. Ne için mahsun olmasınlar ki; milletin bütün ümit ve gelecek
namma m edar olacak balaca yavrulan bedbahtlık felaketine doğru sürükleniyor.”
H asankale’ye Türk ahaliye dağıtm ak üzere çeşitli erzak ve eşyalarla gelen
A bdullah Sultanov ve arkadaşlan, burada M üslüm anlann faydasına daha köklü
ve kalıcı bir şeyler yapılması ve içinde bulunulan bu acı durumun kötü neticelerinin
önlenmesi amacıyla çareler düşünmüşlerdi. Bu amaçla Müslüman ahalinin arasın-
da birlik ve yardımlaşmayı sağlamak, halkm aydınlanması ve çocuklann sokaklar-
da kalm asm ı önlem ek için bir “M aarif Cem iyeti” açılm asm a karar verilmişti.
385 KURAT,Türkiye ve Rusya, s. 289.
386 Erzurum Vıläyeti ’nde Vukubulan Ermeni M ezalimini Tahkik H eyeti ’nin Raporu, s. 52
■S1 A çıkSöz, 9 Dekabır/Aralık 1917, no. 625.
Abdullah Sultanov yaptığı çalışm alar sonunda, H asankale’de ilçe halkınm
iştirakı ve Rus ordusunda bulunan Türk asıllı askerlerin, özellikle bunlardan Ahmed
Safa ve K erim ov’un destekleriyle bir M aarif Cemiyeti açılm asını sağlamıştır.388
Cemiyet-i Hayriye’nin bir şubesi gibi çalışan bu cemiyet, bir M aarif Cemiyeti
olarak açılmasma rağmen, asıl amacı M üslüman halkm her türlü ihtiyacmın karşı-
lanmasına yardımcı olmak, sahipsiz çocuklan korumak ve her şeyden önce İsläm-
lan n birlikte hareket etm esini ve birbirlerine destek olm alarm ı sağlam aktı. İşte
bu sebeple, C em iyet’in açılm asıyla ilk olarak sahipsiz kadm, yaşlı ve çocuklann
yiyecek ihtiyaçlanm karşılamak üzere bir yemekhane açılmasına karar verilmiştir.
Daha sonra cemiyet, halkın isteğiyle ilçede bulunan, fakat kullanılam az bir
halde olan kaplıcanm tam ir edilmesini kararlaştırmış, bu ış için Abdullah Sultanov
Belediye veznesinden 300 M anat alm ayı başarmıştı. Aynca, Cem iyet binasında
halkın aydınlanması ve olup bitenlerden haberdar olması için bir kitaplık kurulmuş-
tur. A bdullah Sultanov A zerbaycan ile kurmuş olduğu bağlantılarla A ç ık Söz,
Tercümarı, K aspi ve//gazetelerin in zaman zaman buraya gelm esini de sağlıyor-
du.389Bakü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin Pasin ovasmm merkezı yerlerinde
açm ış olduğu seyyar aş evleri ve sıhhi yardım ocaklan da bulunuyordu.390 Fakat
bunlar yeterli olm adığı için Abdullah Sultanov, zaman zam an A zerbaycan’da
çıkan gazetelere yazılar göndererek, Hasankale M üslüman halkm a her türlü
yardımm yapılması am acıyla Azerbaycan Türklerine çağnda bulunuyor ve kendi-
lerine daha fazla destek olunm asını istiyordu.391
Hasankale’de kurulan bu Cemiyet, işgal yıllanndaki halkm yaralannı sarmaya
çalışmış, toplanan paralar ve gelen yardımlarla sokakta kalmış çocuk ve kadınlara
sahip çıkılmıştır. Fakat bir müddet sonra 1917 Rus ihtilalinin sonucunda, Hasanka-
le ’de bulunan R uslann çekilmesi ve yerlerini Ermenilere bırakm alan Hasankale
ahalisinin yeniden bütün ümitlerini söndürmüştü.
Bu gelişm eler üzerine Ermenilerin saldırganlıklannı ve vahşetlerini daha da
artırm alan karşısında halk toplanarak Rus kumandanına m üracaat etm işlerdi.
b u m üracaatlannda “ Siz burada iken Erm enilerin yapm adıklan kalmıyor. Siz
388 A çık Söz, 9 Dekabır/Aralık 1917, no. 625.
389 A çıkS ö z, 9 Dekabır/Aralık 1917, no. 625.
390 ARAN, “Kardaş Kömeği”, s. 5.
391 A çıkS ö z, 9 Dekabır/Aralık 1917, no. 625.
gittikten sonra halim iz nice olacak. Rus silahlarını onlara verdiniz, m üdafa-yı
nefis için bize de silah verin” demişler, fakat Rus kumandan, Ermenilerin kendileri-
ne yardım ettiklerini, muvaffakiyetlcrine sebep olduklannı, Türklerin ise düşm an-
ları olduğunu belirterek, bu isteğe olumsuz cevap vermiştir.392
Bundan sonra Rus askerlerinin çekilmeleri üzerine burada bulunan Ermeniler,
ilçeyi ablukaya alarak, kimsenin dışan çıkmasma izin vermemişler, 26 Şubat 1918 ’de,
Erzurum ’dan gelen Ermenilerle birlikte, Hasankale ve köylerinde Müslüman halka
yapm adıklan işkence ve mezalimi bırakmamışlardır.393
Ermenilerin Hasankale’de yaptıklan katliamlardan çok az kişi kurtulabilmiştir.
Bu sırada C em iyet-i Hayriye Temsilcisi Abdullah Sultanov ve yardım cılanm n
ne olduklan ve sonları hakkında herhangi bir bilgi bulunamamıştır.
I. Hınıs’ta Yapılan Yardım Faaliyetleri
13 O cak 1916 tarihinde, H ınıs’ın Ruslar tarafından işgal edilm esinden.394
bir m üddet sonra, Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi buradaki M üslüm anlann
sorunlarıyla ilgilenm ek ve ihtiyaçlannı karşılamak üzere bir temsilcisini 2000
pudun ve çeşitli erzakla birlikte H ınıs’a göndermiştir.395
Bu sırada H ın ıs’ta M üslüman halk bir taraftan yiyecek ve erzak sıkm tısı
çekm ekte, bir taraftan da Erm enilerin saldırı ve tehditlerinden dolayı çok zor
durum da bulunm aktaydılar. Erm eniler M üslüm an halka saldırm akla kalm ıyor,
m allarm ı talan ediyor, evlerini yakıyorlardı. Erm eniler bu şekilde H ınıs’ta 28
haneyi yakm ış, 100 haneyi yıkıp kerestelerini odun yapıp yakm ışlardı.396
392 Erzurum Viläyeti'nde Vukubulan Erm eniM ezalim ini TahkikHeyeti'nin Raporu, s. 142.
393 Erzurum Vıläyeti'nde Vukubulan Erm eniM ezalim ini TahkikHeyeti'nin Raporu, s. 142.
394 KONUKÇU, Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum, s. 668.
395 Sultanov, Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”, s. 47.
396O günleri yaşayan Htnıs’ın Dere mahallesinden Alioğlu Hasan ve Yusufoğlu Mevlüd, Ermenilerin
M üslüm an halka yapttğı mezalim hakkında şunları anlatmışlardır:
“Ruslar memleketimizi işgal ederken Ermenileri de yanlarında getirmişlerdi. Bunlar ew ela
İsläm izzet-i nefsini rencide etmek için Koya B aşı’ndaki türbe ve Şeyh Mahmut ve Ömer Ağa
türbelerini abdesthane yaptılar. Umumiyet mezar taşlarını kırıp işe yarayacak şekilde olanları
ev yapm ak için köylerine taşıdılar. Camileri de kısmen harap ettikleri gibi, harap edemedikleri
camilere giden cemaati sövüp, saymak ve tehdit etmek suretiyle ibadet yapamaz duruma
getirdiler. Seksen yaşmdaki bir ihtiyarı kulağı tozundan yaralayıp öldürdüler. İmamımızı da
cam iye gelirse öldüreceklerini bildirmek suretiyle imamlık vazifesinden alıkoydular. Bunun
üzerine halk toplanıp Rus kumandanma şikayette bulundular. Rus kumandanı bu şikayet
Hm ıs’ta Müslüman halka yapılan bu mezalimler karşısında Rus idaresi hiçbir
önlem almıyor, Ermenileri engelleme konusunda herhangi bir girişimde bulunmu-
yordu.397 Bu sırada H ınıs’ta bulunan C em iyet’in tem silcisi ise yokluk içinde
bulunan halkın ihtiyaçlannı karşılamaya çalışıyor, fakat Müslüman halkın çekmiş
olduğu her türlü sıkmtı karşısında bu yardım yeterli olmuyordu. İşte bu sebeple
Cemiyet-i Hayriye, hem halkın yiyecek ve giyecek ihtiyaçlarm a daha iyi cevap
vermek, hem de Ermeniler karşısmda Rus idaresi nezdinde M üslümanlann huku-
kunu korum ak am acıyla H ınıs’ta Cemiyet-i H ayriye’nin bir şubesini açmaya
karar verdi.
Cemiyet-i H ayriye’nin Hmıs Şubesi açıldıktan sonra, başına sorumlu müdür
olarak Canik Efendi Botaş getirilmişti.398 Şubedeki tem silcileryanmda Cemiyetin
Hınıs, M uş Vekili Abdullah Sultanov ile yine Hınıs bölgesi sorumlularından İdris
Akusov (?) köylere gönderilerek, buralardaki M üslüman ahalinin durumlarmı
inceleyip, yardım lann herköye dağıtılmasmı sağlamakla görevlendirilmişlerdi.399
B u sırada H ım s’ta gerek Erm enilerin katliamları sonucunda, gerekse savaş
sebebiyle ailesini kaybetmiş, sahipsiz kalmış bir çok çocuk bulunmaktaydı. Cemi-
yet-i Hayriye temsilcileri, bu çocuklara sahip çıkarak, onlan bölgede açmış olduk-
lan sığınacaklara (özellikle Kağızman Sığınacağına) ve buralardan Tiflis ve Bakü’
daki sığınacaklara göndererek bakım ve eğitimlerini sağlıyorlardı.400 Fakat ilçe
ve köylerinde bu durum da bulunan çocuklarm yanı sıra, ayrıca bakım a muhtaç
çok sayıda kadın ve yaşlı kişilerin de bulunm ası itibariyle Cem iyet-i Hayriye
H m ıs’ta bir de darülaceze açmıştır. Darülacezenin m üdürlüğünü de C em iyet’in
Hınıs şubesi sorum lusu olan Canik Efendi Bataş(?) yürütm ekteydi.401
Rus işgali döneminde bu şekilde Hınıs ve köylerinde Müslüman halkm yarala-
nnı sarm aya çalışan Cemiyet-i Hayriye temsilcilerinin, 1917 İhtiläli sonucunda
Ruslarm işgal etmiş olduklan yerlerden çekilmeye başlamaları ile artan Ermeni
üzerine Kozanlı Abdullah Efendi isimli bir Rus vatandaşım strf cuma namazlannı kıldırmak için
vazifelendirdi ve Ermenilerin bu zata da kötülük yapılmayacağına itimad edemediğinden yanına
iki tane Müslüman Rus askeri tefrik etti”. (Erzurum Vıläyeti ’nde Vukubulan Ermeni Mezalimini
T a hkikH eyeti’nin Raporu, s. 166).
397 ATASE, Kls. 475, D. 441-1863, F. 17.
398 ATASE, Kls. 475, D. 441-1863, F. 17.
m Açık Söz, 22 Oktiyabır/Ekim 1917 no. 594.
400 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1 D. 2, L. 12,19.
401 ATASE, Kls. 475, D. 441-1863, F. 17.

saldınlan karşısm da çalışm alan gittikçe zorlaşırken, bölge halkı da Ermenilerin
tehdit ve katliam larm a daha çok m aruz kalmaya başlamışlardı.
Ermeniler, İhtilälin yaratmış olduğu bu boşluk ortamından da faydalanarak
M üslüm an ahaliye karşı her türlü saldm lannı artınrken, buna engel olmaya ve
M üslüm anlan korum aya çalışan Cemiyet m ensuplan da artık Ermeniler tarafın-
dan tehdit edilm eye ve saldmlara uğramaya başlamışlardı. H ınıs’taki Cemiyet-i
H ayriye’nin ve Darülacezesinin m üdürü Canik Efendi de İslämları him aye etti-
ğinden dolayı Erm enilerin saldınlanna uğradığından buradaki Rus idaresinden
bir m iktar m uhafız asker alarak, buraların koruması ile ancak M üslüm an halka
yardımda bylunabilmişti.402Cemiyet temsilcileri yalnızca Hınıs’ta değil, köylerinde
de Ermeni saldınlanna maruz kalmışlar. Cemiyet’in Hıms bölgesi sorumlulanndan
Abdullah Sultanov ve İdris Akusov köylere yardım götürdükleri esnada Ermeniler
tarafm dan ölüm cül bir surette dövülmüşlerdir.403
Ermeniler, bu şekilde cemiyet temsilcilerini etkisiz hale getirerek Müsliiman
halka yardım yapılm asım engellemeye çalışıyorlardı.
7 A ralık 1917 tarihli bir Rus gazetesinde bile, bölgedeki Müsliiman halka ve
Cemiyet temsilcilerine Ermeniler tarafından yapılan haksızlık ve saldınlara değini-
lerek şu bilgiler verilm işti:404
“H m ıs’ta açılan M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi bizim elimizdeki Anadolu
M üslüm anlanna erzak tevziine yetim ve fakirleri iaşeye çalışmak için Müslüman
darülacezesine iltica etmişlerdi. B unlann içtimalanm gören Ermeniler adavetlerini
teskin edem eyerek sokaklarda M üslümanlara taarruza, darba başladılar. Can
çekişen hastalar, ağır yarahlar ile Hınıs Kala’nm içi civan leb-ä-leb doldu. Müslü-
m anlann m allan, çoluk çocuklan esir alındı. Pek çok masum adamlar Ermeniler
tarafm dan tev k if edilerek, Rus H üküm eti’ne teslim olundu.
“Yerli R us ve Erm eni tercüm anlan İsläm larm ifade ve cevaplarm ı kasten
tağyir ve tebdil ediyorlar. İslämlann ceplerine, eşyalan arasma mahsus yazdmlmış
kağıtlar koyarak güya teftiş neticesinde İslämların cebinde bulmuş olmak suretiyle
Rus H üküm eti’ne veriyorlar. Bugün Hmıs Kale hapishanesi zavallı Şarkı Anadolu
İsläm lan ve yerli Erivan M üslümanlan ile doludur.
402 ATASE, Kls. 475, D. 441-1863, F. 17.
403 A çık Söz, 22 Oktiyabır/Ekim 1917 no. 594.
404 ATASE, Kls. 475, D. 441-1863, F. 17.
“Ennenilerin İslämlara olan cebr-ü azaplan täkat-fersädır. Zavallı İslämlann
hal ve maişetleri çok fena ve tahammül mümkün değildir.” Himaye etmek vazi-
fesiyle m ükellef olan Rus hüküm et-i mahalliyesi tarafm dan hiç bir güna maddı
ve m anevı yardım yoktur.”
Erm enilerin son zamanlarda baskı ve zulümleri o kadar artm ıştır ki, artık
Cemiyet-i Hayriye’nin temsilcileri dahı bu taşkınlıklara mani olamıyorlardı. Hatta
cemiyet tem silcileri de aynı hareketlere m aruz kalıyorlardı. G erek M üslüman
ahaliye yapılan saldın ve haksızlıklara ve gerekse Cemiyet-i Hayriye’nin temsilci-
lerine yapılan tehditlere, sorumlu Rus idareciler de göz yumuyorlardı. Bu durum
karşısında Hmıs Müslümanlan Cemiyet-i Hayriye temsilcileri vasıtası ile, Cemiye-
tin baş tem silcisi Dr. Hüsrev Bey Sultanov’a ve bütün Rusya M üslüm anlanna
hitaben “İm dat Bekliyoruz” başlığıyla aşağıdaki m ektubu göndermişlerdir:405
“Bizim için öz dilimizle halimizi söyleyecek ve anlatacak hususı hakimler, mües-
sese ve mahkemeler hiçbir mahalde tayin ohnamıştır. Doğrusu yardım ve muavenet
görecek yerde, hükümetten (Rus idaresi) halimize karşu müsamahakärla muamele-
den, itaatsizlikten başka bir şey görmüyoruz. Hatta haksız cebr ve zulüm bekliyor
ve dünya başlanmıza ne vakit yıkılacak, kıyametler kopacak endişesiyle yaşıyoruz.
Hükümet ve m em urlan huzurunda, zalimler mazlum, mazlumlar zalim oluyor.
“Çoktan değil, birkaç adamımızı Hınıs’taki memurlar cebren Türkiye toprağı-
na hafıyelik için gönderdiler.
“M üslüm an askerlerin halleri de itibara alınmamış mühim bir meseledir.
M illetimizin k u w e ti olan kahram an uşaklarım ız büsbütün Ruslar arasında birer
ikişer dağılmış ve kaybolmuşlardır. Bütün R usya’daki milletler ve askerleri halsiz
ve ruhsuz bir haldedir. Can getirecek, ruh verecek malümatlı gençleri ve zabitleri
nerededirler ki hiç görülmüyorlar.
“Bugün de Müslüman askerlerinin askeri imamının taht-ı nezaretinde bulunan
ve bütün M üslümanlan toplayıp ibadet etmekte olan Hmıs Camisi’ni (..... ) etmek
istediler. Bereket versin ki mesele hazırlıkça Müslümanlar (taralindan) hallolunmuştur.
“Ey sevgili Müslüman kardaşlara! Eğer biz Müslüman kardaşlanmzm, kadm-
larının, kızlarının iffet ve nam usları, çoluk ve çocuklannm m asum gözyaşlan,
405 A çıkSöz, 25 Dekabır/Aralık 1917 no. 637.

erlerinin canlan, kan ve m allan sizlere her şeyden muhterem ve kıym etli ise bizi
bu feläket ve yokluklardan kurtanm z.
“Haklanmızı ve namuslanmızı günahsız canlanmızı edepsiz ve hain canavar-
lann tım aklanndan İslämoğlu askerler kuw etiyle muhafaza ediniz.
“B u rica ve niyazlanmızı sizin otuz milyonluk hissiyat ve hamiyet-i milliyenize
m ukaddes ve Äli İsläm iyenize em anet bıraktık.”
Görüldüğü üzere bu mektupta, Rus Hükümeti’nin yalnızca Hınıs Müslümanla-
n n a uyguladığı siyaset değil, bütün Rusya M üslüm anlanna ve Rus ordusunda
bulunan M üslüm an askerlerine, uygulam ış olduğu siyasete ve M üslüm anlann
durum una dikkat çekilerek, buna karşı uyanık olunması istenmiştir.
B ütün b u çabalara rağmen Rus ordusunun H ınıs’tan çekilm esinden sonra,
bölgede Erm eni tecavüz ve saldınlan katliamlara dönüşmüş, Türk ordusu buralan
alıncaya k adar bu katliam lar devam etmiştir.
K. İspir’de Yapılan Yardım Faaliyetleri
I. D ünya Savaşm da Rus işgaline uğrayan ve Erm eni m ezalim ine m am z
kalan ilçelerim izden birisi de İspir’dir.
Ruslann İspir’i işgalini müteakip, zaten bir kısmı muhacir olarak gitmiş olan
halkın elindeki bütün hayvanlan, yiyecekleri, her şeyleri alınm ış406 ve Ruslar
bulabildikleri on beş ve altmış yaşlanndaki bütün erkekleri esir olarak R usya’ya
götürm üşlerdi.407 B una karşılık, Rus işgalini fırsat bilen ve önceden İsp ir’den
R usya’ya kaçm ış olan Erm eniler de geri dönerek, bilhassa H unut (Çamlıkaya)
bölgesi başta olm ak üzere İspir’in bütün köylerinde ve kaza merkezinde insanlık
dışı işkencelerle katliam a başlam ışlardı.408
İspir Türk ahalisinin bu sıkıntıh dum m u üzerine Bakü M üslüman Cemiyet-i
Hayriyesi A li ve H asan Beyleri, halka yiyecek ve giyecek dağıtm ak, aynı za-
406 Fahri PARİN, Kahram anlann Dilinden Ermeni Zulmünün Canlı Tarihi, s. 47.
407 Süreyya Ham i ŞEHİDOĞLU, Birinci Dünya Harbinde İspir Müdafaası, Erzurum 1957, s.
19-20.
408 M ustafa Y ılm az ÇAĞLAYAN, Şu Bizim İspir, Istanbul 1981, s. 41; ATBD, S. 81, (Aralık
1982), B elgen o. 1889, s.449.
manda onlarm haklannı müdafaa etm ek ve teşkilätlandırmak m aksadıyla İspir’e
göndermiştir.409 Bu sırada Cemiyet-i Hayriye’nin işgal edilen bölgelerde bulunan
yetim ve sahipsiz M üslüm an çocukları toplam ak üzere görevlendirildiği Ruşen
Bey Efendiyev de İspir’e gelerek, bu bölgede olan ve açlık, soğuk ve hastalıktan
dolayı ölüme m ahkum dummda bulunan M üslüm an yetim çocuklan toplamaya
başladı. İspir ve köylerinden toplanan bu çocuklar önceleri Tiflis ve B ak ü ’daki
cemiyetin sığmacaklarma gönderilirken, daha sonra Cemiyet-i Hayriye’nin Oltu’
da açılan sığınacağm a götürülürek, yerleştirilmişlerdi. Ruşen Bey Efendiyev’in
bu çalışm alan sayesinde yüzlerce çocuk ölüm den kurtarılm ıştır.410
1917’de Bolşevik İhtiläliyle birlikte Rus askerlerinin cephelerden çekilmeye
başlamasıyla, İspir’deki Rus birliği de çekilmek içinhazırlıklarabaşlamıştı. Buradaki
Rus askerlerinin komutanlığını Kazanlı M üslüman bir albay yapm aktaydı.411Bu
Kazanlı albay, kendisi buradan aynlm adan önce Türklerin Erm enilere karşı
silahlanmalannı ve birlik içinde hareket ederek, bir teşkilät kurm alanm sağlamak
istiyordu. Bu maksatla, kaza merkezinde finncılık yapan ve iyi Rusca bilen Hunutlu
M ehmed Efendi’yi karargähma çağırarak “sizi idare edecek, önderlik edecek kim
varsa acele buldur ve birlikte benim yanım a gelin” demiştir.
M ehm ed Efendi, bunun üzerine M üftü H acı Hafız M ustafa (Başkapan)
Efendi’ye haber vererek birlikte kom utanm yam na gitmişlerdi. Rus birliğinin
kom utanı, kendisinin de M üslüm an olduğunu, R usya’da ihtilälden dolayı ricat
emri aldığım söylemiş ve Ermenilerin emellerini anlatarak, M üslüman halkın duru-
munun kötü olacağım ve bu bakımdan hemen birlik olup teşkilätlanmalannı istemiş-
ti. Albay, Türklerin teşkilät kurm alannda ve her türlü konuda Cemiyet-i Hayriye
409 ÇAĞLAYAN, Şu Bizim İspir, s. 42.
410 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 92; F. 335, Op. 1, D. 1, L. 22; F. 335, Op. 1, D. 2, L.
103. İspirbölgesinden toplanarak Bakü’daki Cemiyet-i Hayriye sığmacağına getirilen çocuklann
b ir kısmına ait liste ekte verilmiştir. Bkz.: Ek. 6.
411 Bu albayın İspir’deki Rus birliğinin başına getirilmesi hakkında M ehm et Günal şunları
anlatmaktadır:
“Ruslann işgalinden hemen (3 ay) sonra, Azerbaycan’da çıkan Nasreddin Hoca namıııdaki
b ir gazetede, din kardeşlerimiz işgal kuw etlerinin tazyikinden başka, Ermeni komitecilerinin
devamlı tazyikleri arasmda fena muamele gördükleri yolundaki neşriyatından istifade eden
Azerbaycan’daki İslämlar tarafından Rus Başkumandanlığına müracaat edilerek buraya iyi bir
kum andanın gönderilerek dindaşlarım ızın Erm eni zulm ünden him ayesi istenilm iş ve
Başkumandanlık bu istek üzerine Kazanlı bir Müslüman zabit intihap ve temin etmişlerdir
(M ehmet GÜNAL, “Erzurum Tarihini Tanıtma ve Araştırma Demeği Sayın Başkanlığına”,
Tarih Yolunda Erzurum, sayı 4 (Aralık 1959), s. 7).
 tem silcileri olarak İspir’de bulunan Hasan ve Ali Beylerin yardımcı olacaklarım
ve onlann Rus askerleriyle birlikte dönmeyerek, İspir’deki Türk halkınm yanm da
kalıp Ermenilere karşı İspir Türk halkıyla birlikte hareket edeceklerini bildirmiştir.
Bunun üzerine M üftü M ustafa Efendi, Türklerin teşkilätlanm ası için zam ana
ihtiyaç olduğunu bu sebeple, R us birliğinin birkaç gün daha ilçede kalm asım
istem iş ve kom utan da bunu kabul etmiştir.412
B undan sonra Müftü M ustafa Efendi ve Cem iyet-i Hayriye tem silcileri
H asan ve Ali Beyler, halkı teşkilätlandırm ak amacıyla hem en harekete geçtiler.
İlk iş olarak M üftü M ustafa Efendi başkanhğında bir araya gelen, Hasan ve A li
Efendiler ile Şeyhzäde Hacı Mehmet Efendi, Cerrahzäde (Cilonun) Hasan Efendi,
H oca Hayrullah Efendi, Hunutlu M ehm et Efendi, Känlı Saadettin Hoca Efendi,
Hacı H afızzäde M üştak (Çağlayan) Efendiler 20 O cak 1918 tarihinde, “İspir
Şürälar C em iyeti”ni kurdular.413
Şürälar C em iyeti’nin amacı bir an önce İspir’in çevre bucak ve köyleriyle
irtibat kurarak teşkilätlanmasım sağlamaktı. Bu amaçla Müftü M ustafa Efendi ile
Cemiyet-i Hayriye temsilcisi Hasan Bey birlikte Hunut bucağına giderek, burada
Cum a nam azm dan sonra camide halka hitaben birer konuşm a yapmışlar ve halkı
teşkilätlanma hususunda bilgilendirerek, burada da bir komite kurmuşlardır.414
R uslann İsp ir’den çekilmesine kadar, gerek silahlanma ve gerekse teşkilät-
lanm a hususunda Cemiyet-i Hayriye temsilcileri Müftü M ustafa Efendi ve arka-
daşlanyla birlikte büyük bir gayretle çalışmışlardı.415
3 Şubat 1918tarihinde,Ruslar’ınİspir’iterketmesiyleyönetimi “İspir Şurälar
C em iyeti” ele almıştır. Bundan sonra yapm ış olduğu toplantılarla, İspir’in
Ermenilere karşı savunulması hususunda çeşitli kararlar416 alan Şürälar Cemiyeti,
eli silah tutan, çocuk, yaşlı kim varsa silahlandırarak birlikler oluşturmaya
başlamıştı. Oluşturulan bu birliklerin hepsine komutanlar tayin edilerek, Şürälar
C em iyeti tarafm dan tayin edilen cephe ve geçitlere gönderilm işlerdir.417
412 GÜNAL, “Erzurum Tarihini Tanıtma ve Araştırma Demeği Sayın Başkanlığına”, s. 7.
413 ÇAĞLAYAN, Şu Bizim İspir, s. 43.
414 GÜNAL, “Erzurum Tarihini Tanıtma ve Araştırma Derneği Sayın Başkanlığına”, s. 7.
415 GÜNAL, “Erzurum Tarihini Tanıtma ve Araştırma Demeği Sayın Başkanlığına”, s. 7-8.
416 A lm an kararlar ve geniş bilgi için bkz.: ÇAĞLAYAN, Şu Bizim İspir, s. 45.
417 ŞEHİDOĞLU, B irinci Cihan Savaşında İspir Müdafaası, s. 42.
Bu sırada Cemiyet-i Hayriye temsilcilerinden Ali Bey, M üftü M ustafa Efendi
ile idaıi işlerle ilgilenmek üzere İspir ’de kalırken, Hasan Efendi Karakoç Boğazı’m
tutacak olan Şeyhin Hacı Bey kom utasm da Akpirikli Hacı N ecip Bey, Conkerli
Ekşioğlu H acı Süleym an, Hacı H afızın M üştak Efendi ve Yavuza’m n Şükrü
Efendi ile birlikte N o rg äh ’a ve m erkez kasabaya bağlı köyler ile B ahar köyleri
Tarpını, Madur, Kerap köylerinin bulunduğu Bayburt cephesinde görev almıştır.418
Hasan Efendi İsp ir’in kurtuluşuna kadar bu cephelerde bir İspirli gibi canla
başla düşm anla çarpışmıştır.
25 Şubat 1918’de Türk ordusunun İspir’e girm esi ve ilçenin Erm enilerden
temizlenmesinden sonra burada mücadele eden birçok kişi, Ermenilerle çarpışmak
üzere Erzurum ’a gitm iştir.419
Cemiyet-i Hayriye temsilcileri H asaa ve Ali Efendiler aslında görevleri Türk
halkım teşküätlandırmak ve uyamk tutmak olduğ halde, İspir Ermenilerden temizle-
nene kadar cephede bir asker gibi çarpışmışlar ve daha sonra, Şürälar Cemiyeti’nden
arkadaşlanyla birlikte E m ıru m ’da Ermenilere karşı mücadele vermişlerdir. Fakat
ne yazık ki Erzurum ’daki çarpışmalarda Hasan B ey Erzurum ’un İnhisar Dairesi
önünde Ermeniler tarafmdan şehid edilirken,420 aslen Cemiyet-i Hayriye’ nin Kars
bölgesi sorumlusu olup,421 Erzurum ve İspir’in işgalinden sonra buralarda da faaliyet
göstererek, Türk halkına büyük hizmetlerde bulunan Ali B ey (Ali Han Kantemi-
rov)’de bölgedeki görevi sona erdikten sonra, Azerbaycan’a geri dönmüştür.
Cemiyet-i Hayriye temsilcilerinin fedakärlıklarma ve çalışmalanna karşı İspir
halkmın düşüncelerini ve minnet duygulanm Süreyya Şehidoğlu’nun şu cümleleri
çok iyi ifade etm ektedir:422
“M em leketin böyle en buhranlı b ir anm da her türlü tehlikeyi göze alarak
İspirlilerle ta kurtuluşa kadar, bir er gibi om uz omuza, aynı davanın yolcusu
olarak çalışmış bulunan bu pek muhterem kişilerin adlarmı saygı ile anmayı yerine
getirilm esi gereken b ir borç sayanz.”
418 ÇAĞLAYAN, Şu Bizim İspir, s. 47.
4,9 ÇAĞLAYAN, Şu Bizim İspir, s. 50.
420 ŞEHİDOĞLU, Birinci Cihan Savaşında İspir Müdafaası, s. 38.
421 Sultanov, “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”,
s. 49.
422 ŞEHlDOĞLU, Birinci Cihan Savaşında İspir Müdafaası, s. 38.
 L. Van, Erciş, Muş, Diyadin, Bayezid ve Çevre Yerlerde Yapılan
B ölgeden kaçanlardan Sürmeli bölgesine gidenler, burada Bakü Müslüman
Yardım Faaliyetleri
Cemiyet-i Hayriyesi tarafindan yapılan yardımlar sayesinde ihtiyaçlannı karşılar-
ken,428 bölgeden kaçamayıp burada kalanlar ise büyük bir sefalet içine düşmüşler-
Osmanlı-Rus Savaşı’nm başlamasından sonra, 2 Kasım 1914’te, Zivin-Kara-
di. Axıne babasım kaybeden çocuklar, sahipsiz kadın ve yaşlılar, açlık, soğuk ve
urgan hattını aşan Ruslar, bu sırada Türkiye ile İran arasında ve Rusya ile sınır
çeşitli hastalıklardan kınlır duruma gelmişlerdi.
olan B ayezid ve D iyadin m evkilerini işgal etmişlerdir.423 Rus k u w etlerin in bu
ileri hareketi bölgede, özellikle de Van’da bulunan Ermenileri harekete geçirmiş
Bu sırada Kars ve Sürmeli bölgelerinde yardım faaliyetlerini sürdüren Cemi-
ve R usya’dan gelen yardımla gizlice silahlanarak Müslüman halka karşı saldınlara
yet-i H ayriye’nin Yardım komitesi, başta Diyadin ve Bayezid olm ak üzere Muş,
başlam ışlardı. Van ve Muş civanndaki Erm eni kom iteleri Andranik, Sim bad,
Van, Erciş, M üslümanlannm çok kötü bir durumda olduklan haberlerinin gelmesi
H am azasp vs. liderlerin teşkil ettikleri üçyüz-dörtyüz kişilik taburlarla O sm anlı
üzerine, derhal temsilcilerini bölgeye gönderdi.429
ordusunu gerilerden vurm ak amacıyla faaliyete başlarken, bunlardan bir kısm ı
da Van’da hüküm et memurlanna, jandarmalara, bütün M üslümanlara ve kendile-
Cem iyet-i H ayriye’nin ilk yardım heyeti bölgeye geldiklerinde M üslüman
rini desteklemeyen Ermenilere saldırmaya başlamış ve eşkıya gruplannı toplaya-
halkın durumu gerçekten çok kötüydü. Yalnızca Diyadin’de 2000’den fazla insan
rak Van’ı bir m erkez haline getirm eye çalışmışlardı.424
açlık ve sefillik içinde bulunm aktaydı ki, bu durum karşısında ilçeden sorumlu
Rus idarecisi bile, Cemiyet-i Hayriye temsilcilerine, Diyadin’de M üslüman halkın
1915 Şubat ayı içerisinde birçok olay m eydana gelm iş ve Erm eni eşkıya
haddinden fazla sıkıntı ve açlık içinde bulunduğunu, bir an önce bunlara yardım
gruplan çevredeki bütün M üslüm an köylerine karşı saldırıya geçerek, yüzlerce
edilmesi gerektiğini bildirmeden kendini geri alamamıştı. Hatta bu hususu Kafkas-
kişiyi öldürm üş ve her yeri tahrip etmişlerdir. Birçok sıkm tıya katlanan halk ve
y a ’da kaçkınlardan sorum lu baş tem silciye de bildirmişti.430
az sayıdaki asker Van’da Nisan sonuna kadar tutunabilm iş ve 20 M ayıs’ta şehir
düşmüştür. Bu olay Rus askeri hareketinin Van üzerine yöneltilm esinde m ühim
Yine Erivan’dan B aku’ye gelen haberlerde de, bu bölge ahalisinin çok kötü
rol oynamıştır. Vän’ın işgalinden sonra Ruslann da tahrikleriyle Ermeni isyanlan
rtnrumda olduğu bildirilerek; “Bayezid ve Diyadin nahiyelerinde kaçkın ve harpzedeler
çevreye yayılm ış, katliam lar daha da artmıştır.425 Fakat Van’ın düşm esinden
arasmda büyük bir ihtiyaç vardır. Onlann ne isti paltarlan ne de yem ek için birşeyleri
birkaç gün önce Müslüman ahalinin şehri terketmesi426 daha fazla insanın katledil-
vardır” denilmiş ve hiç zaman kaybetmeden yardım gönderilmesi istenmiştir.431
m esini önlem işti. B u sırada çeşitli kollardan ilerleyen Rus k u w etleri, 16 Şubat
1916’da, M uş’u ele geçirmiş, Van ve M uş’tan takviye alan R uslar 3 M art’ta da,
Cemiyet-i H ayriye’nin yardım komitesi Ahmet Bey Bibinov’un öncülüğün-
Bitlis’i işgal etmişlerdir. Böylece Van-Muş ve Bitlis çevresi de Ruslann ve Ermeni
de432 bölgede yardım faaliyetlerine hem en başlam ış, ilk olarak halkın yiyecek
çetelerinin eline geçmiş427ve bölge M üslümanlannm büyük bir kısm ı gerek Rus
ihtiyacını karşılam ak amacıyla Bayezid’a 500 pud un gönderilirken, bölgeye iki
işgalleri, gerekse Ermeni m ezalim i karşısm da yerlerini yurtlannı bırakıp göçet-
vagon un d a B ak ü ’dan sevkedilmiştir.433 Bundan sonra çeşitli erzak ve giyecek
m ek zorunda kalmışlardı.
yardım ında da bulunan Cemiyet-i Hayriye’nin yardım komitesi, halkın ihtiyacmın

428 SULTANOV, “B akü M üslüm an Cem iyet-i Hayriyesi H arpzedelere Yardım Şubesinin
423 KXJRXT,Türkiye ve Rusya, s. 265. Faaliyeti”, s. 47.
424 A zm i SÜ SLÜ , “Van Z eve’deki T ürk K atliam ı” , Yakın Tarihim izde Van Vluslararası 429 SULTANOV, “Bakü M üslüm an Cem iyet-i Hayriyesi H arpzedelere Y ardım Şubesinin
Simpozyumu, Van 1990, s. 29. Faaliyeti”, s. 47-48; Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 2, L. 54; A çıkSöz, 17 Yanvar/Ocak
425 SÜSLÜ, “Van Zeve’deki Türk Katliamı”, s. 29. 1916.no. 87.
426 H üsam ettin Y ILD IR IM , “R usların Van Ü zerindeki Em elleri” , Yakın Tarihimizde Van 430 A çıkS ö z, 17 Yanvar/Ocak 1916, no. 87.
431 A çıkS ö z, 14 Yanvar/Ocak 1916, no. 85.
Uluslararası Simpozyumu, Van 1990, s. 247.
432 SULTANOV, “Bakü M üslüm an Cemiyet-i H ayriyesi H arpzedelere Yardım Şubesinin
427 KURAT, Türkiye ve Rusya, s. 291.
Faaliyeti”, s. 48.

çok fazla olması dolayısıyla, bölgeye ulaşm ası daha kolay olan Erivan Cemiyet-i
Hayriyesi’ne de m üracaat ederek, bir an önce bölge halkm a yardım için tedbirler
alm asm ı istemiştir.434
E rivan C em iyet-i Hayriyesi ilk olarak 160 pud un ve belirli m iktarda p ara
yardımı yaptıktan sonra, Erivan ve çevresinde “Kardaş Kömeği” günleri düzenle-
yerek bu günlerden elde edilen gelir ve yardım malzemelerini Diyadin, Bayezid,
Van ve M uş illerine göndermişlerdir. Özellikle bu günlerde toplanan kışlık kıyafet
ve kürkler M üslüm an halkın soğuktan kom nm asında çok faydalı olmuştur.435
M uş bölgesinde yardım faaliyetleri Cem iyet-i H ayriye’nin M uş-Hm ıs Vekili
A bdullah Sultanov tarafından yürütülm üştür.436
Cemiyet-i Hayriye Yardım Komitesi, bir taraftan bölgede yardım faaliyetleri-
ni sürdürürken, diğer taraftan da Erm enilerin saldırılan ve katliam lan sırasında
anne babalannı kaybetm iş, sahipsiz kalmış, hatta bir çoğu Erm eniler tarafından
alıkonulan M üslüman çocuklarmı toplayarak, Cemiyet sığmacaklanna göndererek
bakım lannı sağlamıştır.437
B akü M üslüm an Cemiyet-i Hayriyesi 1917 yılı sonuna kadar, bölgede savaş-
tan zarar görm üş, evleri dağılmış, aç ve sefil bir halde yaşayan 10.000’den fazla
M üslüm an ahaliye yiyecek, giyecek ve para yardımmda bulunmuş, aynca onlann
Rus idarecilere ve Erm enilere karşı hak ve hukuklannı kom m aya çalışmıştır.438
M. Trabzon ve Çevresinde Yapılan Yardım Faaliyetleri
I. Dünya Savaşı devam ederken, Rusya boğazlan kendisine kapayan Türkiye
ile savaşı bir an önce bitirmek istiyordu. A ncak Erzurum ’u ele geçirmiş olması,
Türk maneviyatm ı umduğu ölçüde sarsmamıştı. Bu durumda A nadolu’nun geniş
çapta işgalinin bir sonuç verebileceği ihtimal olarak görülmüş Trabzon’un zaptı,
Türkler üzerinde bekledikleri etkiyi yapabilecek en önemli hedef olarak kabul
<3}A çıkSöz, 17 Yanvar/Ocak 1916, no. 87.
434 Açık Söz, 17 Yanvar/Ocak 1916, no. 87.
*is A çıkSöz, 31 Yanvar/Ocak 1916, no. 99.
436 A çıkSöz, 22 Oktıyabır/Ekim 1917, no. 594.
437 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 2, L. 11. Bölgede toplanan çoeuklann ilk bakım ve
toplanma yerleri Iğdır ve Erivan olduğu için, bu konuyla ilgili olarak geniş bilgi yukarıda da
görüldüğü üzere Sürmeli bölgesi anlatılırken verilmiştir.
438 SULTANOV, “Baku MüsJüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin
Faaliyeti”, s. 49.
edilmişti.439Aynca, Anadolu’nun kuzey sahilindeki dış limanlann en iyilerinden
biri olan bu limanın alınması Ruslann Erzurum’da tutunabilmeleri için gerekli olup,
Erzincan’a yapılacak herhangi bir harekätta da büyük bir kolaylık sağlayacaktı.440
İşte bu sebeplerle Ruslar Trabzon yönüride harekäta başlayarak önce
Rize441 daha sonra büyük bir direnişle karşılaştıklar O f’u442 işgal etmişler ve 18
Nisan 1916 Akşamı Trabzon’a girmişlerdir.443
Trabzon Türk halkının büyük bir kxsmı, şehrin Ruslar tarafindan işgal edileceği
haberi üzerine şehri boşaltarak, daha iç kısımlara göç etmişlerdi. Şehirdeki Rum ve
Ermeniler ise Rus askerlerini büyük bir coşku içinde karşılamışlardı. Hatta Rumlar
Rus karargähına bir heyet göndererek, onlan şehire davet etmişler ve Trabzon Rum
Metropoliti Hrisantos hemen harekete geçerek, Rus komutanırun da müsadesiyle
şehirde çoğunluğu Rum olan yeni bir “Belediye Meclisi” kurmuştu.444
Rus generali “Şwartz” şehre yerleştikten sonra, Rusça ve Türkçe bir bildiri
yaymlayarak Trabzon’un artık Rus Imparatorluğu’na dahil olduğunu, Rus kanunla-
nxıın burada geçerli olduğunu, Ermenilerin, Rumlann ve Türklerin Rus tebahğına
geçtiklerini ve bu sebeple de hepsinin hak ve ihtiyarca eşit haklara sahip olduğunu
belirterek nizam ve asayişi bozanlann cezalandınlacaklannı, hatta Sibirya’ya
gönderileceklerini bildirmişti.445
Halbuki hakikat tamamiyle buna aykın olup, gerek Rumlar ve gerekse Erme-
niler, Ruslann gözleri önünde Müslümanlara yapmadıklanm bırakmıyorlardı. Hatta
Ruslar yüzyıllarca önce Türkler tarafindan camiye çevrilmiş olan kiliselerde
namaz kıhnmasını yasaklayarak, buralan Rumlara vermişler,446 bu arada fırsa,
kollayan Rum çeteleri de Rus işgali ile faaliyete geçmişlerdi. Bazı Rus subaylanmn
dahi kumanda ettiği bu Hristiyan çeteler Müslüman köylerine saldırarak, Müslü-
manlan öldürüyor evlerini yakıyorlardı.447
439 Sebahattin ÖZEL, Milli M ücadelede Trabzon, Ankara l991, s. 3,348-349.
440 ALLEN-MURATOFF, Türk-Kajkas Sm ırındaki Harplerin Tarihi, s. 182.
441 BAYUR, Türk İnkıläp Tarihi, cilt III, K. 3, s. 63.
441 BELEN, Birinci Dünya Harbinde TürkH arbi, cilt II, s. 31.
443 Birinci Dünya H arbi 'nde Türk Harbi K afkas Cephesi, cilt II, s. 202-207.
444 M. Reşit TARAKÇIOĞLU, Trabzon’un Yakın Tarihi, Trabzon 1986, s. 9-10.
445 D oğru Söz, 13 Avgust/Ağustos 1916, no. 23.
446 KURAT,Turfoye ve Rusya, s. 294.
447 M ahmut GOLOĞLU, Trabzon Tarihi, Ankara 1975, s. 260.
 Trabzonlu Türkler hayatlanmn en acılı günlerini yaşıyorlardı. Eli silah tutan
kalan Trabzon’un Türk ahalisinin haklanm korumak ve onlara daha faydalı olmak
evlatlanmn çoğu savaşlarda şehit düşmüş, geri kalanlar hala silah altmda ve
amacıyla Cemiyet’in bir şubesini de Trabzon’da açmışlardı.455
cephelerde idi. Şehir halkınm çoğu herşeyini geride bırakıp perişanhk içinde yollara
düşmüş muhacir olmuştu.448 Şehirde kalanlar ise her türlü Rum saldınlanna
İşgal yıllannda Trabzon’da bulunan ve bir süre Bakü Müslüman Cemiyet-i
maruz kalıyor, zaten kendilerini savunacak hiçbirşeyleri olmayan halk evlerinden
Hayriyesi temsilcileriyle birlikte çalışan Sadi Selçuk hatıralannda, Cemiyetin
gizlendikleri yerlerden çıkmamaya çalışıyordu.449
Şubesi’nin Trabzon’da açılış gayesini şu şekilde anlatmaktadır:456

Trabzon’un Ruslar tarafmdan işgali ile Trabzon ve çevresindeki Müslüman

“Bu Cemiyet, Trabzon’un işgalinde kurulmuş yan resmi bir hayır cemiyeti
ahalinin çok kötü duruma düşmesi üzerine, Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi
idi. Sırf İslämlan korumak için açılan bu şube “Baku”daki genel merkeze bağlı
bu bölgeye de yardım amacıyla temsilcilerini göndermiştir.450
üniformalı ve sivil oniki kişiden müteşekkildi. Bu kuruluşun başmda Azeri Türkle-
rinden Rus ordusuna mensup bir süvari albayı bulunuyordu”.
Trabzon’a gelen Cemiyet-i Hayriye Temsilcileri bölgede yaptıklan inceleme-
ler sonucunda halkın çok ağır vaziyette olduğunu, sokaklarda, köşelerde çok
Cemiyet Trabzon’da şubesini açar açmaz çalışmalanna başlamıştı. Cemiyetin
sayıda sahipsiz ve yetim Müslüman çocuğun bulunduğunu görmüşlerdi. Bölgedeki
bu çahşmalanna Rus ordusunda bulunan Azerbaycanlı ve diğer Türk asıllı
temsilciler vakit geçirilmeden bu çocuklara sahip çıkılarak bunlann Batum ve
askerlerde yardımcı olmaya çalışıyordu. Cemiyet temsilcileri Rus Hükümeti’nin
Tiflis’teki sığmacaklara götürülmesi,451 aynca bölgede bir erzak ve tıp merkezinin
izniyleburaya geldikleri için gerek Rum ve gerekse Ermenilerce fazla engellene-
acilen teşkil edilmesi ve hasta Müslüman kadmlar için kadın doktorlann gönderil-
miyorlardı. Bunun için de Cemiyet elinden geldiği kadar Müslüman halkın can,
mesi hakkında bir rapor vermişlerdir.452
mal ve namuslannın korunmasma, işlerinin kolayca görülmesine çahşıyor, aynca
Bakü ve Tiflis’ten gelen yardımlarla Müslümanlann ihtiyaçlannı karşılıyor, hasta
Bu rapor üzerine Cemiyet-i Hayriye, yokluk içinde ve zor şartlar altında
olanlann bakımı ve ilaçlannın tedariki için uğraşıyordu.457
bulunan halkın ihtiyaçlanm karşılamak ve onlara destek olmak üzere, Trabzon’da
bir şubesini açmaya karar verirken, sahipsiz Müslüman çocuklan da bir an önce
Cemiyet’in Trabzon’daki çalışmalan ve yardımları hakkında Sadi Selçuk
toplayarak, Cemiyet Sığmacaklanna yerleştirmek için harekete geçmiştir. Trab-
şunları yazmaktadır:458
zon’un işgalinden sonraki iki ay içerisinde Trabzon’dan 350 yetim Müslüman
çocuk toplanarak Batum ve Tiflis’teki Cemiyet’in sığmacaklanna yerleştirilir-
“Takatsız, yaşlı ve kimsesizlere sıcak yemek vermek, erkeksiz ailelere mun-
ken,453 Rize ve çevresinde toplanan sahipsiz çocuk sayısı 250’yi geçmiştir.454
tazaman ekmek dağıtmak gibi, hayırlı işlerin intizam dahilinde yürütülmesine
gayret gösteren cemiyet, kontrolünü de eksik etmiyordu. Bundan başka Türklerin
Cemiyet-i Hayriye temsilcileri bir taraftan sahipsiz Müslüman çocuklan
hükümet ve adliyece görülmesi icap eden resmi muamele ve davalannı salähiyetli
toplama işiyle uğraşırken, diğer taraftan Rum ve Ermenilerin saldınlanna maruz
şahıslardan takip ettirmek, gerek miri ve gerek müteahhit işlerinde çahştmlan

448 TARAKÇIOĞLU, Trabzon’un Yakın Tarihi, s. 9-19,

449 TARAKÇIOĞLU, Trabzon’un Yakın Tarihi, s. 25-26.
455 ARAN, “Kardaş Kömeği”, s. 5. Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin Trabzon şubesi
450 Sultanov, “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Harpzedelere Yardım Şubesinin Faaliyeti”,
Trabzon’da Ortahisar’da Zanos Köprüsü yakınında bulunan bir binada açılmıştır. (Tasvir-i
s. 48.
Efkär, 7 Mayıs 1918, no. 2447).
431 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 1.
456 Sadi SELÇUK, Esaretin Acı Hatıraları, 3 7. Kafkas Fırkasının Trabzon 'u Düşmandan İstirdadı,
452 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 8,9,10.
Konya 1955, s. 91.
453 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 6,7.
457 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 8,9,10.
454 Azerb. Cum. YTA, F. 335, Op. 1, D. 1, L. 8,9.
458 SELÇUK, Esaretin Acı Hatıraları, s. 91.
 Türk işçilerinin459 haklanm zayia uğratmamak gibi her sahada Türklere karşı
başanlı yardım ve iyiliklerini esirgememişti.”
Cemiyet-i Hayriye Trabzon’un ilçelerinde de faaliyet gösteriyordu. Cemiyetin
Akçaabat’ta yapmış olduğu yardımlara değinen Muzaffer Lermioğlu, Kafkasyalı
Islämlar olarak bildirdiği cemiyet temsilcilermin Türk halkma geniş miktarda yardıma
koşarak onlara bol ekmek ve yiyecek dağıttıklanm, Rumlann saldmlanna karşı
koruduklanm belirterek yapılan yardımlar hakkında şunlan kaydetmektedir:460
“Rumlar, Rus ordusu ve bu ordu ile buralara sarkan Ermenilerle birleştiler.
E w ela talana, sonra da rastgeldikleri ve fırsatım düşürdükleri Türkleri kadm,
erkek ve çocuk demeksizin bir tefrik yapmaksızın öldürmeye koyuldular, her
Rum öldürmeye muktedir olmadığı yerde ağır bir hakaretle Türk komşusunu
manen ezm eğe gayret ediyordu. Geceleri bir çok evleri ateşe vererek yakın
komşulanm diri diri yakmışlardı. Şunu katiyetle söyleyebilirim ki: Rus ordusunda
bulunan Tatarlarla diğer Türk ırkmdan olan askerler ve Kafkasyalı İslämlann
müdahalesi olmasaydı, avdetimizde bu topraklar üzerinde sağ kalmış bir Türk’ü
görmek nasip olmayacaktı.”
Bilindiği üzere Birinci Dünya Savaşı’nda Çanakkale Cephesi’ndeki Türk
zaferi Rusya’nm mevcut sıkmtılanm daha da artırmış ve başgösteren Ekim 1917
Bolşevik İhtiläli bütün cephelerde Rus birliklerinin dağılmasına yol açmıştı. Trab-
zon’daki Rus kuwetleri arasmda da disiplinin zayıfladığı, kumandanlann emirlerinin
yerine getirilmediği ve resmi selam yerine “yoldaş” diye birbirlerine hitap ettileri
görülmekteydi.461
Busırada, 18 Aralık 1917’de,OsmanlıDevleti’yleRusyaarasmdaimzalanan
Erzincan Mütarekesi sonrasında Ruslann cepheden çekilişleri daha da hızlanmıştı.
Gerek karayoluyla gerekse deniz yoluyla Rusya’ya dönmek isteyen Rus askerleri
Trabzon’da büyük kanşıklık yaratıyorlardı.462 Üstelik Trabzon’dan karayoluyla
hareket eden Rus askerleri geçtikleri yerlertie Türk halkmın evlerini, dükkanlarmı
yağma edip, rastgeldikleri savunmasız Müslümanlan öldürüyorlardı. Trabzon’dan
459Ruslar gerek Trabzon’da, gerekse ilçelerinde yol açtırmak ve çeşitli binalannm inşasırıda Türk
halkı çalıştırmışlardır. (Muzaffer LERMİOĞLU, Akçaaabat-Akçaabat Tarihi veBirinci Genel
Savaş-Hicret H atıralan, İstanbul 1949, s. 328. )
460 LERMİOĞLU, A kçaabat Tarihi, s. 328-329
441 SELÇUK, Esaretin A cı Hatıraları, s. 87.
462 ÖZEL, M illi M ücadelede Trabzon, s. 10. -
deniz yoluyla Rusya’ya dönmek isteyen Rus birliklerinin şehirde toplanmalan
da yiyecek sıkmtısı yaratmış, çarşıdan birşey almak ve fmnlarda ekmek bulmak
imkansız bir hale gelmişti.463
Ruslarm cephelerden geri çekilmesini ve Kafkas cephesindeki durumu fırsat
bilen Ermeniler de Ruslann boşalttığı cephenin işgaline girişmişlerdi. Erzurum’da
kurulan “Ermeni Asker İttihädı” admdaki komite bölgeye el koymuştu. Komitenin
Trabzon’a gönderdiği Rus ordusunda görevli subaylardan Yüzbaşı Bedros 260
kişilik bir Ermeni kuw etiyle harekete geçmişti. Ermeni Taşnak Komitesi’nin
ileri gelenlerinden Tigranyum da 400 atlı ile Trabzon’a gelerek Rum gençleriyle
anlaşmış, Türkleri katletmek için hazırlıklara girişmişti. Artık Ermeniler Müslüman-
lara karşı bir program dahilinde baskı ve zulüm yapmaya, hatta gördükleri her
yerde Müslümanlan katletmeye başlamışlardı.464
Trabzon’da Müslüman halka yapılan vicdansızca saldmlar karşısında Cemi-
yet-i Hayriye temsilcileri birtakım tedbirler almış, hatta Azerbaycan gazetelerine
haberler göndererek kendilerine yardım edilmesini bile istemişlerdi. Cemiyet’in
Trabzon Şubesi sorumlulanndan Ali Hasanov, Azerbaycan’da Açık Söz gazetesine
gönderdiği yazıda Trabzon Türk halkmın düştüğü kötü durumu ve yardım istek-
lerini şöyle bildirmiştir:465
“Muhterem Müdür! Bu mektubuma gazetelerde yer vermenizi rica ederim.
“Trabzon’da bulunan Müslüman kardaşlanmızın ahvali pek müşküldür. Her-
gün onlardan beş altı adam ölür. Bunlan sorup arayan da yoktur. Böyleki Ermeni-
ler, gün ortasmda Müslümanlan öldürüp köşelere koyuyorlar. Bir taraftan evleri
basıp talan ediyor ve kadınlann ırz ve namusuna dokunuyor ve bazan bunları
öldürdükten sonra parmaklanndaki yüzükleri ve kulaklanndaki küpeleri ahyorlar.
Velhasıl camileri, tahkir edinceye kadar şenaätte bulunuyorlar.
“Bu kadar zulümler karşısmda ne edeceğimizi bilemiyoruz. Binaenaleyh biz
bu hususta ancak Müselman kardaşlanmızm muavenetini bekliyor ve ümit ediyo-
ruz ki millet ve din namma bize muavenette geri durmasınlar.
Ali Hasanov”
4<’3 SELÇUK, Esaretin Acı Hatıraları, s. 86.
464 ÖZEL, Milli Mücadelede Trabzon, s. 10-11; İs/äm Ahalinin Düçar Oldukları Mezalim Hakktnda
Vesaike M üstenidM alum at, İstanbul 1335 (1919), s. 23.
465 A ç ık Söz, 28 Dekabır/Aralık 1917, no. 640.
 Ermeniler ise, Türklere son kötülüklerini yapmak için firsat kolluyorlardı.
Cemiyet-i Hayriye temsilcileri bu baskı ve zulüm karşısında bazı tedbirler
Ermenilerin yapmak istedikleri fenalıklardan kendilerine de zarar gelebileceğini
almak istemişse de, birdenbire kanşan ortamda her türlü kötülüğe başvuran bu
hesaplayan Ruslar, Ermeni subay ve erlerini önden sevketmeğe gayret etmişlerse
canileri durdurmak mümkün olmamıştı.466 Bunun üzerine Cemiyet daha etkili
de, Erzurum’dan gelen Yüzbaşı Bedros’un teşvikleri üzerine 250 kadar silahlı
tedbirler alma gereğini duydu ve bu amaçla ilk olarak Türkleri, Ortahisar ve
bir Ermeni birliği vapurlara binmemişlerdi.470
Kaleiçi gibi savunması oldukça kolay olan bu mahallelere toplayarak, onlan silah-
landırmaya başladı. Rus ordusundabulunan Türk asıllı askerlerle de irtibat kuran
Buna karşılık, Cemiyet-i Hayriye temsilcileri bir taraftan halkı silahlandmnak
Cemiyet, bu askerler aracılığıyla, Türklere karşı yapılacak fenalıklarm bir kısmmı
için büyük gayret sarfederken,471 diğer taraftan Ruslarca yasak edilen ve Ermeni-
daha önceden haber alarak, kötü sonuçlann doğmasım önlüyorlardı.
lerin toplandıklan Değirmendere mmtıkasxnda neler olup bittiğini öğrenmeye
çalışıyorlardı. Bu semtte aym zamanda Ruslarm en büyük cephanelikleri
Sadi Selçuk Rus ordusundaki Türk soylu askerlerin Cemiyet temsilcilerine
mevcuttu. Cemiyet-i Hayriye, Rus askeri kıyafetinde adamlannı, Ermenilerin
yardımlan konusunda şu bilgileri vermektedir:467
niyetleri hakkmda istihbarat toplamak için buraya göndermiş ve Ermenilerin
şehirden çıkmadan önce uygulayacaklan plänı öğrenmişti. Buna göre Ermeniler,
“Ordu içinde Ermeniler bulunduğu gibi, Kafkasyalı muhtelif ırk ve mezhep
Türk Ordusu Trabzon’a girdiği sırada, cephanelikleri infıläk ettirecekler ve aynı
säliklerinden de asker bulunuyordu. Bunlar arasında Kavak meydanmdaki nakliye
günün akşammda şehir içinde bulunan bütün Türkleri imha için son baskmlannı
kıtaatma mensup birçok Karabağlı Türkler mevcuttu ki kämilen Cemiyetin gizli
yaparak, muntazam bir kıta halinde karadan Gümüşhane, Bayburt merkezlerini
elemanlarmdan sayılıyorlardı. Bunlann imkän nisbetinde Türklere yardım etmeleri
de yakıp yıktıktan sonra Erzurum’daki komiteye iltihak edeceklerdi.472
Cemiyetin verdiği direktifler içerisinde idi.”

Bunun üzerine Cemiyet, ilk iş olarak Trabzon içindeki savunmasız durumda

MuzafFer Lermioğlu da yine Rus ordusundaki Türk soylu askerlerin Trabzon
bulunan Türk halkmı silahlandırma işini daha da hızlandırmıştır. Hemen şehirde
halkma yapmış olduklan yardımlara değinerek şöyle demiştir:468
bulunan Türklerin listesi hazırlanarak, listede kayıtlı şahıslarm bildirilen saat ve
yerde teker teker gelip muhtelif sargılar içinde bulundurulan tüfek ve cephaneleri
“Rus ordusunda bulunan ve Türk kanı taşıyan erler Rus ordusundaki hizmet-
gizlice alarak evlerine götürmeleri sağlanmıştır. Bu silahlardan iyi ve işlek olanlan
lerini terkederek tahliyenin son günlerine kadar Türkleri muhafaza için gerekli
askerlik yapanlara, tek ateşli berdan tüfekleri de merbut, taş binalarda oturan ve
tedbirleri almakta kusur etmemişlerdir. ”
etraftaki evlerin savunmasını yapabilecek erkeklere dağıtılmıştı. Cemiyet tarafın-
daxı silah dağıtılması Türklerin maneviyatını artumış ve cesaretlendirmişti. Fakat
Trabzon’da bulunan Rus kuwetleri Değirmendere mmtıkasmda toplanmakla
bu sırada Türklere silah dağıtıldığmı duyan Rumlar da, Rus makamlanna başvura-
birlikte, henüz şehirdeki karargäh binalanyla kışlalan tahliye etmemişlerdi. Bu
rak onlar da silahlanmışlardı.473
sebeple güvenlikleri için şehrin Kavak Meydam denilen giriş taraflanna nöbetçiler
dıkmişlerdi. Hiçkimsenin Trabzon’dan aynlmasına izin vermedikleri gibi, tahliye
Gelişen bu olaylar sonucunda şehrin içi her an patlamaya hazır bir dinamit
için toplandıklan ve büyük bir cephaneliğin bulunduğu Değirmendere semtine
halini almıştı. İşte bu sıralarda Türk ordusunun Trabzon’a yaklaştığı haberi şehirde
de sivillerin geçişini yasaklamışlardı. Bütün bunlar yapılırken, aynı zamanda deniz
yoluyla Rus askerlerinin sevkiyatı da devam ediyordu.469
470 SELÇUK, Esaretin Acı Hatıraları, s. 82.
471 Cemiyet-i Hayriye Temsilcileri Rus Ordusunda bulunan Türk asıllı askerler vasıtasıyla 150
silah ve bol cephane elde etmişler ve bu silahlan Cemiyetin şubesine getirmişlerdi. Ayrıca
Cemiyet temsilcileri çeşitli yollardan tek ateşli Berdan tüfeklerden 250 kadar temin edebilmişlerdi.
466 SELÇUK, Esaretin A cı Hatıraları, s. 89.
(SELÇUK, Esaretin Acı Hatıralart, s. 92.)
467 SELÇUK, Esaretin A cı Hatıraları, s. 95-96.
472 SELÇUK, Esaretin Acı Hatıraları, s. 93.
468 LERMİOĞLU, Akçaabat Tarihi, s. 329.
473 SELÇUK, Esaretin Acı H atıralan, s. 94-95.
469 ÖZEL, M illi M ücadelede Trabzon, s. 12.
 yayılmış ve gerek Cemiyet-i Hayriye mensuplannı gerekse Türk halkım büyük
bir sevinç kaplamıştı.
Gerçekten de III. Orduya bağlı 37. Kafkas Tümeni Trabzon önlerine kadar
gelmişti. Fakat III. Ordu Komutanı Vehip Paşa, Trabzon’a muharebesiz girilmesini
istediği için; Tümen Komutanlığı Ruslann şehri üç gün içinde boşaltmasını istemiş ve
bu üç günlük bekleme sürecinde de 37. Kafkas Tümeni harekätını durdurmuştu.474
Türk ordusunun Trabzon’a varması üzerine Cemiyet-i Hayriye temsilcileri
de vazifelerini tamamlamak ve şehirde gelişen olaylar hakkmda malumat vermek
maksadıyla,'bir rapor hazırlayarak 37. Tümen Kumandanı’na göndermişlerdir.
Bundan sonra birkaç gün içinde de Cemiyet ile 37. Tümen Kumandanhğı arasında
devamlı bir irtibat olmuştu.475
Bu sırada, Bedros ve beraberindeki Ermeniler ordumuzun Trabzon’a yaklaş-
tığını, şehrin yakınlanna kadar geldiğini ve içerideki Türklerinde silahlandıklannı
bildikleri için cesaretleri oldukça kmlmıştı. Aslında kendilerinin durumlannm tehli-
keli olduğunu ve Türklere karşı tasarladıklan melanetlerini Trabzon’da arzulanna
uygun olarak tahakkuk ettiremeyeceklerini anlamışlardı. Bu yüzden Türk ordusu-
nun şehre girmesine iki gün kala, bu Ermeni grubu gündüz şehrin, bütün mahalle,
çarşı ve sokak aralanna dağılarak türlü sebeplerle birer ikişer büyük küçük ikiyüz
kişiyi toplayarak, imha etmek amacıyla Kemeraltı Camii’ne doldurmuşlardı. Bu
durumu öğrenen Türklerin cami yönüne hücum etmesi ve Cemiyet-i Hayriye
mensuplannın şiddetle karşı çıkmalan üzerine Ermeniler amaçlanna ulaşamamış-
lar ve böylece de büyük bir faciada önlenmiştir.476
Yine aynı günün gecesi, Bedros çetesinin seçme askerleri tarafından Türk
mahallelerine baskınlar yapılmışsa da Cemiyet tarafından silahlandınlan Türklerin
karşılık vermesi sonucu teşebbüslerinde başanlı olamamışlardı. Bundan sonra
474 Birinci Dünya Harbinde T ürkH arbi Kafkas Cephesi, cilt II, s. 452-453.
475 SELÇUK, Esaretin Acı Hatıraları, s. 95. Cemiyet-i Hayriye temsilcilerinin daha Ocak 1918
tarihınde, 3. Ordu Komutanlığı’yla irtibata girmiş olması muhtemeldir. Çünku 3. Ordu Komutanı
Vehip Paşa 28.1.1918 tarihinde, II. Ordu Komutanhğı’na yazmış olduğu bir telgrafta Cemiyetten
bahsederek şöyle demiştir:
“... Trabzon’dan alınan haberlere göre ahiren Trabzon’a bir piyade alayı gelmiş ve Ardesa-
Trabzon şosesinde nakliyat münkati olmuştur. Trabzon’da ahaliyi İslämiyeyi himaye için bir
İsläm Cemiyet-i Hayriyesi teşekkül etmiştir. (ATASE, A. 4-3671, Kls. 2905, D. 433, F. 5-28).
476 SELÇUK, Esaretin Acı Hatıraları, s. 100.
birşey yapamayacaklannı anlayan Ermeniler, Trabzon’dan Erzurum’a kadar Rus-
lardan boşalan mıntıkalara henüz Türk askerinin girmediğinden istifade edip,
karadan kaçarak Trabzon’u terketmişlerdi.477
24 Şubat 1918 ’de, Ruslann bütün nakil işlerini tamamlamasıyla Türk ordusu
halkın sevinç ve coşkusu içinde bir Rus birliği tarafından karşılanarak olaysız bir
şekilde şehre girdi.478 37. Tümen, Trabzon’a girerken Türk donanması da kurtar-
ma harekätına denizden katıldı.479
Cemiyet-i Hayriye temsilcileri daha Türk ordusu şehire girmeden Değirmen-
dere’de Rus ve Ermeni askerlerinin infilak ettirmek üzere hazırladıklan cephanelik
ve planlan hakkında Türk kuwetlerini uyararak bu konuda bilgi vermişlerdi.
Türk ordusu şehre girerken patlatılması düşünülen cephaneliği daha önce
ele geçirip bir faciaya engel olmak isteyen Cemiyet-i Hayriye’nin Trabzon şubesi
temsilcileri Değirmendere mevkiine girip çıkmanın yasak olmasından dolayı birşey
yapamamışlardı. Fakat, Cemiyet tarafından birinci derecede insan zayiatının
önlenmesi düşünülerek, yukanda belirtildiği gibi Türk askerleri uyanlmış ve halk
haberdar ve ikaz edilerek tedbirler alınmıştır.480
Gerçekten de Ruslarm Trabzon limanından aynlmalarmı takiben önceden
planladıklan şekilde Değirmendere’deki cephaneliği infılak ettirmişlerdi.481 Cemi-
yet-i Hayriye’nin önceden durumdan haberdar olması ve Türk askeri ile şehirdeki
halkı bu bölgeye girmeme konusunda uyarması sonucunda bazı yaralanmalar
dışında Türkler arasında herhangi bir kayıp olmamıştır. Fakat infiläkta, Ermeni
çetelerine yardım ve yataklık ettikleri için sahilden deniz yoluyla, Rusya’ya kaçma-
ya çalışan Maçka Rumlanndan onbeş kişi parçalanmıştı.482Bunun yanısıra nakli-
477 Bu Ermeni grup, Trabzon’dan kaçtıktan sonra Maçka Rumlannın yardımıyla Zigana Dağı’nı
aşmışsa da Torul halkınm karşı koyması üzerine pek çok ölü ve yaralı vererek geri dönmek
zorunda kalmıştı. Bunlardan Trabzon’a dönebilen 61 çeteci Ermeni, Rus ordusunun mensuplan
olarakvapurabinmişlerdir. (SELÇUK, Esaretin Acı Hatıraları, s. 100-101).
478 Birinci Dünya H arbinde T ürkH arbi Kafkas Cephesi, s. 452-453.
479 Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, cilt III (Deniz Harekätı) Genelkurmay Harp Tarihi
Başkanhğı Yaymı, Ankara 1976, s. 385.
480 SELÇUK, Esaretin A cı Hatıraları, s. 107-108.
481 A çıkS ö z, 1 Mart 1918, no. 693; SELÇUK, Esaretin Acı Hatıraları, s. 107-108.
482 SELÇUK, Esaretin Acı Hatıraları, s. 107-108,
 Erzincan’a öğle vakti giren Rus kuwetleri ve Ermeni asker ve komitecileri
yat gemilerine binmeye hazırlanan Rus askerlerinin bir kısmı da bu patlamadan
akşama kadar şehri yağma etmiş ve Müslüman ahaliye karşı saldın ve tecavüzler-
dolayı yaralanmış, hatta ölenler bile olmuştu.483
de bulunmuşlardır. B öylece 1.5 yıl kadar sürecek açlık, sefalet ve eziyetlerle
dolu günler Erzincan Türkleri için başlamıştır.
Türk ordusunun Trabzon’a girmesinden sonra, Türk kıtalannı karşılayarak
doğruca vapura giden Rus piyade alayı ile süvari birliğinden sonra, Bakü Müslüman
Bu sırada, pek çok bölgede zor duruma düşmüş Müslüman ahaliye maddi ve
Cemiyet-i Hayriyesi Trabzon Şubesi’nin başkan ve üyeleri de Soğuksu’da Türk
manevi yardımlarda bulunan Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Ruslar
komutanı ile görüşüp veda ederek, onlarda ayrn vapurla Trabzon’dan aynlmışlardır.484
tarafmdan yeni işgal edilen yerlere de dikkatini çevirmişti. Daha önce belirtildiği
gibi Erzurum’a Cemiyet-i Hayriye temsilcileri gelmiş ve yardım faaliyetlerine
Böylece Trabzon’un işgal edildiği 1916 yılında gelip, Türk kardeşlerine her
başlamıştı. Erzincan’ın düştüğü haberi alınması üzerine Erzincan’a da temsilcilerini
konuda yardım ve destek olan Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi temsilcileri,
gönderen Cemiyet-i Hayriye bu bölgede de yardım faaliyetlerine başlamıştır.
şehrin kurtanldığı 24 Şubat 1918 tarihine kadar geçen iki yıl içinde, Trabzon ve
çevresindeki Türk halkın yaralannı sarmış, onlara rehber olmuş, her türlü tehlikeyi
Cemiyet-i Hayriye temsilcileri bir taraftan beraberinde getirdikleri yiyecek
göze alarak çalışmışlardır. Azerbaycan Türklerinin Trabzon ve çevresinde yapmış
ve giyecek maddelerini son derece zor durumda bulunan Müslüman halka dağıt-
olduklan bu kardeş yardımını, Trabzon’un kurtuluşundan yaklaşık bir ay sonra
maya başlarken, diğer taraftan onlan Ermeni saldmlanna karşı korumak amacıyla
Trabzon’a gelerek şehri gezen ve izlenimlerini Tasvir-i Efkär gazetesinde “G.
da bir teşkilät yapma girişiminde bulunmuşlardır. Nitekim “Gerekgerek” Camii’nin
K” imzasıyla yazan Osman Server Atabek, çok güzel bir şekilde ifade etmiştir:485
dershanesi merkez olmak üzere şehir yedi kısma aynlmış, her mmtıkaya bir baş
muhtar tayin olunmuştur. Kurulan bu teşkilät sayesinde alman karar ve tedbirler
“Ortahisar’da Zanos Köprüsü civannda bir hanenin kapısma “Bakü Müslü-
derhal halka ulaştınlabildiği gibi, giyecek ve yiyecek yardımlan da bu teşkilätla
manlan Cemiyet-i Hayriyesi Trabzon Şubesi” levhası talik olunmuş. Bu bina
halka çok seri ve düzenli olarak dağıtılıyordu. Fakat Cemiyet temsilcileri tarafın-
dahilinde toplanmış olan cemaat hakikaten isimleriyle müsavi bir hayırkärlıkla,
dan oluşturulan bu teşkilätm ömrü uzun sürmemiş ve Ruslara yapılan ihbarlar
bura ahval-i müslimesinin hukukunu, mal ve canını sıyänete çalışmış, cami ve
sonucunda teşkilät dağıtılmıştır.487
medärisin daha fazla tahribine meydan vermemiş ve hiçbir şeyden yılmayarak,
çekinmeyerek bugüne kadar hidemat-x insaniyet perveranelerine devam etmekde
Ali Kemali Erzirıcan adlı eserinde, bu esnada Erzincan’a önce Cafer Bey,
bulunmuşlardır.
daha sonra da Mazhar B ey adlannda İsläm K omitesi’nin gönderdiği kişilerin
geldiğinden bahsederek, bu konuda şunları anlatmaktadır:488
Cenäb-ı Häk kendilerinden razı ve hoşnud olsun”

“... O esnada istila olunan memleketlerdeki İslämların ahvalini tahkik ve

N. Erzincan ve Çevresinde Yapılan Yardım Faaliyetleri
läzım gelenlere muavenet etmek üzere Cafer Bey manımda bir zat Erzincan’a
gelm işti. Müslümanlara un ve cephane verecek, hafı bir ordu teşkil edilecekti.
Erzurum’un düşmesinden sonra, Erzincan yolu Ruslara açılmış ve yaklaşık
A hali arasında itimada şayan kimse bulunamadığından çok ulvı vazifesini ifa
olarak 5 ay sonra, 25 Temmuz 1916’da, Erzincan’da Rus işgaline uğramıştır.486
edem edi, meyusen aynldı, gitti.

“İsläm Komitesi faaliyetten geri durmuyordu. Cafer B ey’in yerine Mazhar

m A çıkSöz, 11 Mart 1918, no. 693.Trabzon’dameydanagelenbupatlamayaTiflisgazetelerinde
de yer verilerek, Ruslann bu cephaneliği Türklere bırakmamak amacıyla infilak ettirdiklerini ve B e y namında bir zat geldi, läkin bu da uzun boylu birşey yapamadı.”
çok sayıda ölü ve yarah olduğunu yazmışlardır. (A çık Söz, 1 Mart 1918, no. 693).
484 SELÇUK, Esaretin Act Hatıraları, s. 106. 487 A li Kemali, Erzincan, İstanbul 1932, s. 121.
485 Tasvir-i Efkär, 7 Mayıs 1918, no. 247.
488 A li Kemali, Erzincan, s. 121.
486 YAVUZ, Birinci Dünya H arbi'nde Erzincan ’da Rus İşgali ve Ermeni Mezalimi, s. 37.
 Bu Cafer ve Mazhar Beylerin Bakü Müslüman Cemiyet-i H ayriyesi’nin Abdülmabud, Erzincan ahalisine yardım etmek, onlan teşküätlandırmaya çalış-
temsilcileri olması büyük ihtimaldir. Zira Ali Kemali, bunlardan sonra İsläm K om i- mak ve Ermeni ve Ruslann yaptıklan haksızlıklara karşı onlan koruma gibi
tesi’nin “Abdülmabut Bey”i gönderdiğini kaydetmektedir ki,489Abdülmabut Bakü faaliyetlerinden dolayı Ermenilerin kinini üzerine çekmişti. Nitekim bu yüzden
Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin Erzurum’a gönderdiği heyet içerisinde bulun- Ermeniler Abdülmabud’u öldürmeye teşebbüs etmişlerdi. Bu sırada, Erzincan
maktaydı ve daha sonra da “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Erzincan Mütarekesi imzalanmış ve Rus ordusu cephelerden geri çekilmeye başlamıştı.
Vekili” olarak tayin olmuştu.490 Bununla birlikte daha fazla Erzincan’da kalma imkänı bulunmayan Abdülmabud
da şehri terk etmek zorunda kalmıştı.493 Rus askerlerinin çekilmesiyle Ermeniler
Abdülmabut, Erzincan’a geldikten sonra, gerek Müslüman ahaliye yardım tarafından Erzincan’ın her tarafında Müslüman ahaliye karşı büyük katliamlar
dağıtımı ve gerekse onlan Ermenilere karşı korumak ve haksızlıklar karşısmda yapılmıştır.494
savunmak için önemli çalışmalar yapmıştır. Mesela, Rus subaylan, özellikle “L ahof
(Liyahov)”un Erzincan bölgesi Rus kuwetleri komutanhğına gelmesinden sonra, Erzincan’dan Rus kumandanı ile birlikte aynlarak canım kurtaran Abdülma-
şehirde pek çok talan ve yağmaya katılmışlar, bunun yanısıra Erzincan’ın ileri bud, Erzurum’a geldiğinde, burada bulunan diğer Cemiyet temsilcileri ile birlikte
gelenlerinden birçoğunu, halkı isyana sevkediyorlar suçlamasıyla göz altına alarak, halkı Ermenilere karşı teşkilätlandırmak için çaba gösterdiği sırada, Ermeniler
Tiflis’e göndermeye karar vermişlerdir. Yargılanmak üzere Tiflis’e sevkolunacak tarafından şehit edilmiştir.495
bu kişiler, Abdülmabut Bey’in Rus kumandanı nezdinde yaptığı girişimler netice-
sinde serbest bırakılmışlardır.491 Ayrıca daha önce Erzincan bölgesinden pek
çok sivilin tutuklanarak, Tiflis’teki hapishanelere ve Nargin Adasındaki esir kam-
pına gönderildikleri haberini alan Abdülmabud, Kafkasya Valiliği, Baku Müslüman
Cemiyet-i Hayriyesi Baş Temsilcisi Dr. Hüsrev Paşa B ey Sultanov ve Azerbay-
can kamuoyuna bu dummu bildirerek, bunlara yapılan haksızhğın önüne geçilmesini
istemiştir. Abdülmabut’un Erzincan’dan Bakü’da Açık Söz gazetesine bu konuda
gönderdiği telgraf şöyledir:492

“Nargin Adasında ve Tiflis’teki hapishanede külli miktarda Türk esiri var

ki, ne bu muharebede askerlikte bulunmuşlar, ne kabaklarda. Lakin Rus koşunlan
Türkiye toprağma sokuldukta yalan danışlar ve provakatiya neticesi olarak hapse-
dilmişlerdir. Bunlann arasmda 90 yaşmda kişiler dahi vardır. Ben telgraf ile Kaf-
kasya Komisarlığı Sadn’na ve Doktor Sultanov’a müracaatla asker olmayan
Türk esirlerinin bırakılmalan hakkında teşebbüste bulunmalanm istida etmişim.
Atalar ve kardaşlar, fıtne ve yalan danış kurbanı olan bu zavalhlann müdafaa ve
muhafazasma ses kaldırm.

Erzincan-Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi

Vekili Abdülmabud”

489 A li Kemali, Erzincan, s 122. 493 A li Kemali, Erzincan, s. 124-125.

490 A çıkS ö z, 4 Dekabır/Aralık 1917, no. 620. 494 B u dönemde Ermenilerin Erzincan’da yaptıklan mezalimler hakkında geniş bilgi için bkz.:
491 Ali Kemali, Erzincan, s. 124. YAVUZ, Birinci Dünya H arbi 'nde Erzincan ’da R us İşgali ve Ermeni Mezalimi, s. 192-238.
492 A çık Söz, 4 Dekabır/Aralık 1917, no. 620. 4,5 E rzurum Viläyeti’nde Vukubulan Ermeni Mezalimini TahkikH eyeti’nin Raporu, s. 57.
 SONUÇ

Oğuz boylan tarafmdan bir ‘Türk Yurdu” haline getirilen Azerbaycan, coğrafi
konumu ve zengin tabii servetlere sahip olmasmdan dolayı, devamh surette civar
büyük ülkelerin häkim iyet mücadelesine sahne olmuştur. Bu hakimiyet
mücadelesine XVIII. yüzyıl sonlanndan itibaren büyük bir güç olarak katılan Çarlık
Rusyası, XIX. yüzyıl başlarmdan itibaren Kuzey Azerbaycan’da hakimiyet kurmaya
başlamış ve 1813 Gülistan, 1828 Türkmençay Antlaşmalan ile İran, 1829 Edime
Antlaşması ile de Osmanlı Devleti, Rusya’nm bölgedeki hakimiyetini tanımak
zorunda kalmışlardır. Böylece, hakimiyetine giren Kuzey Azerbaycan’da Rusya,
sömürgeci bir siyaset izlemeye yönelirken, bölgenin kültürel etnik ve dini yapısı
üzerinde de devamlı oyunlar oynamaya başlamıştır. Rusya bölgenin asıl sahibi
olan Azerbaycan Tüıklerini uyutmak ve özellikle Türkiye ile olan ırld, dinl ve kültürel
bağlannı gevşetmek ve koparmak için çok planlı ve sürekli bir politika takip etmiştir.

Çarlık Rusyası’nm hakimiyet kurduğu diğer Türk illerinde olduğu gibi,

Azerbaycan’da da, askeri ve siyasi yayılm asının yanında, Türk ahaliyi
Hristiyanlaştırmak, Ruslaştırmak ve köle konumuna getirmekpolitikası izlemesi,
XIX. yüzyılın ikinci yansmdan itibaren, Azerbaycan Türkleri arasında “Milli
Uyanış Hareketleri”nin başlamasına sebep olmuştur. Bu dönem de daha çok
kültürel alanda kendini gösteren milli uyanış hareketleri XIX. yüzyıl başlannda
siyası alanda da kendisini hissettirmiştir.

Azerbaycan Türkleri arasında millı uyanışın başlaması “Millet olma” bilincinin

gelişm esi, doğal olarak aynı ırktan geldiği, aynı dili konuştuğu ve aynı din ve
kültüre sahip olduğu Türkiye Türklerine karşı, ilgisinin artması ve kardeşlik
duygulannın ön pläna çıkması sonucunu da doğurmuştur.
 1905 Rus İltilalinden sonra, Azerbaycan’da sosyal, kültürel ve siyasi alanlarda
çetelerinin baskı, tecavüz, saldın ve katliamlanna maruz kalmış, Kars, Ardahan,
yaşanan gelişmelerin, bu süreçte önemli bir etkisi olmuş, özellikle Azerbaycan
Kağızman, Oltu, Artvin, Ardanuç vs. pek çok bölgede yüzlerce köy dağıtılmış
Türk basını ve aydmlanmn katkılan ile büyük aktivite göstererek, doğal seyrine
binlerce savunmasız insan katledilmiştir.
yerleşmiştir. Bu dönemde yetişen Mirza Feth Ali Ahundov, Hasan Bey Zerdabi,
H üseyinzäde A li Bey, Ahm et A ğaoğlu, Mehmed Emin R esulzäde g ib i
Anadolu’da Türklerin yaşadığı bu felaketler çok geçmeden, Rus Hükümeti’nin
Azerbaycan Türk aydmlarmın Azerbaycan Türklerinde milli uyanma ve m illet
katı sansürüne rağmen, özellikle Azerbaycan Türk basımnın özverili çalışmalanyla
olma bilincinin gelişmesinde büyük rolleri olduğu gibi, Hacı Zeynelabidin Tagiyev,
tüm çıplaklığı ile Azerbaycan kamuoyuna duyurulunca, Azerbaycan Türklerinde
Musa Nakiyev, Mirza Esadullayev, Murtaza Muhtarov vs. Azerbaycan m illi
büyük üzüntü, heyecan ve infial yaratmıştır. Kardeşlerinin yaşadıklan bu felaketlere
buıjuvazisinin de, özellikle sanat, kültür ve eğitim alanlarmda yaptıklan yatınmlarla
ilgisiz kalamayan Azerbaycan Türkleri bir taraftan bu katliam ve haksızlıklann
bu sürece önemli katkılan olmuştur. 1905 sonrasında Azerbaycan’da yaşanan
durdurulması için hükümet nezdinde girişimlerde bulunurlarken, diğer taraftan
Türk-Ermeni çatışması ve daha sonra Rusya’da Pan-Slavist eğilimlerin ağırlık
“Kardaş Kömeği” şianyla tarihte eşi benzeri görülmemiş bir yardım çalışması
kazanması Azerbaycan Türklerinde birlik, dayanışma ve mücadele etme ruhunu
başlatmışlardır. Bütün Azerbaycan Türklerinin fert ve cemiyetler olarak, büyük
geliştirerek “Türkçülük” akımının kuw et bulmasma ve böylece Türkiye’ye karşı
bir heyecan ve istekle başlattıklan bu “Kardaş Kömeği” faaliyetlerinde, Kafkas
büyük bir ilgi ve sevginin meydana gelmesine yol açmıştır.
Cephesi savaşlanndan zarar görmüş, zor durumda bulunan binlerce Müslüman-
Türk harpzede ve kaçkma yardımda bulunulmuştur. Binlerce sahipsiz ve yetim
Bundan sonra Türkiye’de yaşanan her olay, her gelişme Azerbaycan’da
çocuk sokaklardan, harabelerden toplanılarak, bunlar için açılan sığınacaklara
yankı yapmaya başlamıştır. Nitekim bu gelişmeler yani millı uyanma, millı olma
yerleştirilmişlerdir. Yalnız ahali değil, Kafkas Cephesi savaşlannda Ruslara esir
bilincinin gelişm esi, Türkiye’ye yakın ilgi ve muhabbetin oluşması, Balkan
düşen Türk askeri esirleri de bu yardım çalışmasından nasibini almıştır.
Savaşlan esnasmda ilkmeyvelerini vermiştir. Bu savaşlar esnasında, Azerbaycan
Türkleri gerek maddı olarak ve gerekse manevı olarak Türkiye’ye yardımlar
Bu yardım çalışmasında en büyük görevi ise, 1905 yılında Bakü’da kurulmuş
yapmışlar, bir kısım Azerbaycan Türkleri gönüllü olarak Türkiye’ye gelerek,
olan “Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi” üstlenmiş, yardım çalışmalarını
Balkan devletlerine karşı savaşmışlardır.
organize ettiği gibi, yardımlann yerlerine ulaşmasmı da sağlamıştır. 1915 yılı
başlannda, savaş sonuna kadar Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi yardım
Azerbaycan Türkleri arasında millı bilincin geliştiği ve Türkçülük fıkrinin ön
heyetleri, bütün işgal edilen ve Türk ahalinin zor durumda bulunduğu yerlere
pläna çıktığı bu dönemde, Birinci Dünya Savaşı başlamıştır. Daha Balkan
gitmişler, halka yiyecek, giyecek yardımlan yaptıkları gibi onların hak ve
savaşlanmn uyandırdığı milli heyecan tesirleri Azerbaycan Türkleri arasmda
hukuklanm korumaya çalışmışlardır. Kars, Ardahan, Kağızman, Oltu, Batum,
sıcaklığmı koruduğu bugünlerde, Osmanlı Devleti’nin Rusya’ya karşı savaşa
Erzurum, Hmıs, Trabzon, Iğdır vs. yerlerde şubeler açmış, iaşe ve sağlık
girerek, ilk başlarda küçük başarılar kazanması Azerbaycan Türklerinin millı
merkezleri oluşturmuş, Rus memurlannın Müslüman halka yaptığı haksızlıklann,
bağımsızlık yolunda büyük ümitlere kapılmalanna sebep olmuştur. Ancak Türk
Ermeni ve Rumlann yaptığı tecavüz ve saldınlannın önünü almaya çalışmıştır.
ordusunun Sankamış’ta büyük bir mağlubiyete uğraması, bu istikläl arzulannı
Aynca, 1917 Şubat İhtiläliyle oluşan ortamda Ermeni saldınlanna karşı Türk
törpülemiş ve onlann bu konudaki ümitlerinin azalmasına sebep olmuştur.
halkını teşkilatlandırm aya çaba göstermiştir. Rus ordusunun Erzincan
mütarekesiyle işgal ettiği bölgelerden çekilmesi esnasmda, bölge halkı ile birlikte
Sankamış mağlubiyeti Kafkas Cephesi savaşlannda bir dönüm noktasını
Ermenilere karşı verilen mücadelelerde birçok cemiyet temsilcisi de Ermeniler
teşkil etmiştir. Bu savaş esnasmda Türk Ordusu büyük kuvvet kaybma uğradığı
tarafmdan şehit edilmişlerdir.
için artık, Doğu Anadolu ve Karadeniz sahili Rus işgallerine açılırken, bu
bölgelerde yaşayan Türkler içinde kara günler başlamıştır. Rus işgaline uğrayan
Azerbaycan Türklerinin “Kardaş Kömeği” I. Dünya Savaşı’ndan sonra da
ve savaş alanı olan bölgelerde Müslüman-Türk ahali Ruslarm, Ermeni ve Rum
devam etmiştir. Bu zamana kadar Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi tarafından
 sürdürülen yardım çalışmalan, gelişen olaylar sonucunda Azerbaycan Türklerinin
istiklällerini kazanmasıyla devlet eliyle yürütülmeye devam edilmiştir. Bu dönemde
Kafkasya’da biriken Türk askeri esirlerine ve Birinci Dünya Savaşı esnasm da
kaçkın düşerek Azerbaycan’a gelmiş Müslüman kaçkmlara bu kez devlet eliy le
yardımlar yapılmaya başlanmıştır.
Kars, Ardahan vs. bölgelerin Azerbaycan’da bulunan kaçkınlara yardım
konusu günlerce Azerbaycan Parlamentosu’nun gündemini işgal etmiştir. A ynca
Elviye-i Selase bölgesinde “Millı Teşkilatlanma” çalışmalannda ve Mondros
Mütarekesi’nden sonra Türk ordusunun çekildikleri bölgelerdeki Müslüman
ahalinin Ermenilere karşı korunması lconusunda önemli çalışmalar yapılmıştır.
Devlet eliyle yapılan çalışmaların yanı sıra, Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi
de Azerbaycan’da bulunan Türk esirlerine, yetim çocuklara ve kaçkınlara yardım
yapmaya devam etmiştir.
Mondros Mütarekesi’nden sonra Türkiye’nin yeniden işgallere maruz
kalması sürecinde, yine Azerbaycan Türkleri tepkilerini göstermekten geri
durmamıştır. Çeşitli bölgelerde “Türk Millı Mücadesi”ne ve Yunan işgaliyle zor
duruma düşmüş Türklere yardım çalışmaları başlatılmış, bu amaçla cemiyetler
oluşturulmuştur.
22/23 Nisan 1920’de, Azerbaycan Sovyet blokuna dahil olduktan sonra dahı,
AzerbaycanTürklerininTürkiye’yekarşı ilgileridevametmiştir. Türkiye’deyaşanan
bütün gelişmeler, Azerbaycan gazetelerinin baş sütunlannda yer alırken TBMM
Hükümeti ile Azerbaycan Sovyet Hükümeti arasmda da iyi ilişkiler kurulmuştur.
Bu iyi ilişkilerin sonucu devlet olarak yapılan yardımlann yanı sıra, Azerbaycan
Türkleri fert ve cemiyetler olarak da Anadolu’daki kardeşlerine yardım yapmak
istemişlerdir. Pek çok Azerbaycan Türk’ü bu dönemde Azerbaycan İnkıläp
Komitesi’ne dilekçelerle baş vurarak, Anadolu’da Yunan işgali yüzünden zor
durumda bulunan kardeşlerine yardım toplamak için cemiyetler kurmak istediklerini
belirtmişlerse de, halkın bu gönülden gelen istekleri Azerbaycan İnkıläp Komitesi
tarafmdan reddedilmiş ve Inkıläp Komitesi Türkiye’ye yapılacak yardımlann yalnız
devlet eliyle ve devlet tarafından yapılmasını kararlaştırmıştır. Bu amaçla,
Anadolu’da savaşta zarar gören.Türkler için bir “fond” oluşturulmuştur. 1922
yılma kadar devam eden bu iyi ilişkiler, daha sonra Sovyet Rusya’nın Türkiye’ye
karşı siyasetinin değişmesi ile son bulmuştur.
70 yıla yakın süren bu devrede, Sovyet Rusya Azerbaycan Türklerine her
türlü kültür emperyazilmini, asimile programlarım uygulamasına, onların
Türklüklerini unutturmaya çalışmasına ve Türkiye ile bütün bağlannı koparmak
için gösterdiği gayretlere rağmen, Sovyet bloku dağıhp, Azerbaycan Cumhuriyeti
ortaya çıktığında görülmüştür ki, Azerbaycan Türklerinin Türkiye’ye ve
Türkiye’de yaşayan soydaşlarına karşı duydukları sevgi ve muhabbet hiç
eksilmemiş, hatta ziyadesiyle artmıştır. Dün olduğu gibi, bugünde Türkiye’de
yaşanan her gelişm e, her olay Azerbayan’da ilgi ve yankı uyandırmakta,
Türkiye’de yaşanan doğal felaketler karşısında bile, Azerbaycan Türkleri zor
durumda bulunmalanna rağmen yardım yapmaya çalışmaktadırlar.
Dün Kars’ta, Erzurum’da, Trabzon’da, Ardahan’da, Oltu vs. yerlerde
yaşanan olaylar, bugün bütün dünya kamuoyunun gözü önünde Azerbaycan’ın
bir çok yerinde, H ocah’da, Şuşa’da, Akdam’da, Fuzuli’de yaşanmaktadır.
Azerbaycan topraklannm bir kısmı Ermeni işgali altrnda bulunmakta ve buralarda
yaşayan insanlar kaçkm düşerek, Bakü sokaklannda son derece zor şartlar altında
hayatlanm devam ettirmeye çalışmaktadırlar. Yine 1988-1990 yıllan arasında
200 binden fazla Türk, Ermenistan’dan Azerbaycan’a göçm ek zorunda
kalmışlardır. Çok zor durumda bulunan bu insanlara ve bugün yine Irak’ta siyası
baskı ve ekonomik sıkmtılar yüzünden mağdur duruma düşmüş Irak Türklerine,
Türk Dünyası yardım elini uzatmak mecburiyetindedir. Türk M illeti’nin bugün
de, Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi gibi cemiyetlere, Hacı Zeynelabidin
Tagiyevlere, Dr. Hüsrev Paşa B ey Sultanovlara, Ahmet Cevatlara, Mehmet
Emin Rezulzädelere ihtiyacı vardır.
EKLER
 yııasnouoM 3M H<!M y I * x « ii c h ä i -o H y c y i i . -
UÄKHtlCHÖt
BfCTItlÜU*EUWBJtRltlK / mwctwro £fl&rctıiDpıiTis^>.uor6 O-mt
»— & -*J ikXS — l J ' JM*i».»lC’J t
Ot!JUECT*<> Ä-J!y /.,11.0. U 7 .! T A ;l 0 if V.
&Çt's J*> A/l> V< ( j S.*\/f i' - r 'f ^
/p r
J^j 'sjf ‘>j y j J ^ \ J J* ~r,}->J\ " ‘■’->J-rM-C1 ' *>Jy. i
,.//.. £ 13 it Ä ı» ı7 * .
VA*L! ı / ^ l''V t r <'y ^ (f~** '})\s>^?. ij, ,a- < t!;J (’*--' ‘,^_<_,L^-* ^ *v i j ^ 'y *• yf .-t«V • T H > X It C 1.,

^j* 1 1/f j t y~Lj'sft i'\ij, y. •+*/ fii ,-i—* t., ................

K*xfcct«o, '> - ı s ı H a p r n c / r . '» efjeiT .
K a n s f e u tt.
• ^ .*■'/ iX^1•* *V-*->^’ ( • i^ / \-)ijt -J* u t / y *t_j£ rocıyjıapcifteiiuait Ea.HK> aımo liej.filıfetttMiD [ipr:,ı,('.t.,iüi«-
‘s j^ı*'g—~ j ^ CJj >ç~>
J —~/-^> £*ıJ? f~yj) ü±*sslr r»\-f JIIO Uj!»HllCK4PO KDUKTQTa C/<Aa«Mtfl HL.UOmi CtjCIJIUvtlMS
\ ‘CJj/ ^ S j t f aSjlfZ. '. <I~ >J < j j A ^ u ' A>' A y r£'" tr 1095 ! '¥ < ! .. !lä n o jc y « j- ijı o v s ö T f t o d i j t d İ İ c y u w t , t . ı a -
'ı „1' ^ ' l ^ ^ . j K l j i ' . < £ 4 s J r 0 » « 0 p a T 0 Ä b llC 9 2 -S O o r n o n a n i o n t (r lb 2 7 - i'D IJ a p ts

‘r JJ^ J l İJL** O j / * *•' Hİi* Vİ—‘* ıJ^t+l t£jir~<. XŞ'S J c /r. s a K! 2 - S I , rrp e ju ° K itJ » a UyujıııcKCWy X c u ıiT e T y

cj •*/}-’ 0 —'.J ^ ’ * •*^ C ' - • tÄy. ssfij! s *iy t* Jf^A\ <j?J'~Uj I •■": n w cflaT lı y n c « ı ın y T u a o r ’ı e M o : 6 ‘} 5 p y ö . . H ı c - T n t.r t

*jt//?J'’in z J jlJ * t.^( l(*£s i v} ü ; y \''S* •->y 'J ı>tj'Z^k >\ı ııs- 9 1 D . U yu.nııcıcıte, l( o « ıt ı - e t t ü t i i c i c b j i I d w ı o rı> 3 - r r .

Cr*Jj k'O^* *l jU f fLe* ıJ •j •> /1* tfjl *.jfcV// t •JtA* L-'*c_-^^ 11 IwHfl İ 9 H r. a * If I M c c o Ö i iis o t^ , 'i’T s , ı ı s a j ıa n rn -

p eftiJiL 'H M iıro ıı o a ıı a H S ı ıin DnırriHOHHOİI c v u u u , K « u « T ,a 'i 4

'j s t ı s y J •*-*'t / x / * ' ' , JU - S 1 / 1^ i~>*;JJ***.
ı/^-,ı/ i / ı / ç y j y Jf-— *a*J J ^ ( ( ' ^
an > ıııo * « Ä » e e ııa o fia ıiü npw *cı,t.v sı o * tı o ıi W !J«;ı:ıo 3 ılfo -

c ı ı r ı . d n ^ r.« ftO Ä t ıta iL a p a y u m iT B o p T b .

J JL-~*LS '’-LfJ/lt-', ( ° -i O'J'J Z S ’^ t t'J1-'•• ‘ l' •* J
BftKKHOxaü llycyflt,«a.H (5K O ö İİjm raTTicıpK TO fliıiioä
*^/ /,'-?Jl'-jfj ' (J**S j;^ J ıJ^J' £r** *JU M/ \ S ' y 1» ' ^ t i'./_ ' -' J^'-r'
C - s o n o jjo r ıw ı« - » M a a u ııe jm T * . ııııiu o cK o aaiiH y ıu cyuM,v ae.
(_J -» •Ç>r-’ı_^' v ‘ 'z/L*? .jJJ Jİ L L/ j J ' X • !'■-*' I
e ı o T t n e p io H H q rın tp T iı ıt r.-:-pBcoTiı tlyusiHCjiOMy H o w c -
/ jl~*l (j ~ v , - J t / ^ t --- ' Jf*■> ^ ‘V- -• 'H
T e ry a k u i. Jio /ıo cT ä.d X jijı to k k v . i oÄ pım oM iı se. ^ıvy w ı .
İS?*. •* r“- J l w^'—^
tıep T fc 2 1 7 p y 3 , , / Jl.n İtT H c a n n v tU lW b j t y S n o l l / .
f w- * * ^ . 1
'> * > 1 - - ^ i/1 i f j ! ? t J * ' y j s f - '’ * t! L> / ^ ^ - f '— •_' ^ ■— , - r —
Itp n 9 T 0 H 1 HJOQIIMİ CODlSjlttTl,, K e A ia it OHS3&11.
\jV*tĞ ^s»>jl’j j t f i 1-*. *< sJyL~ı •J&' >ss~>lf'
j f e j i T w m o c T b U y o a ıı c n a r o itO 'iiıtv e rıı ct . S - m c t tiı e r n c ın j j-
Jh irf*"'' f*ı^ tr / JJ Vt*AfJsl ( l f j ^ t jä » *t Iı*—’ J /7>J x{
CKKMi 'O S u ,a ry ö * p )iJ K iım . K o m s r e r o ıi'tı, najcofljaıiiHM Ciı. u «
^ J İ kJ ^ \/ ifrt'ijiJüi Lr £J*/s*ieJ& d t tf+fl'**!*! ~K*i W '-‘^ ' J>' X f lK C * B e u n o ^ t. \
** t»t*y •* {4+-~y.lVjSjxjtf{yT<. \ v ) "•'-~ l- ıs :**
\ '>
/.+ \ s * J • j/ J 'U j ! J b ; . £ "' . S . -
^ İ p e 'ö ,l^ B .T c n iı'l

''^-GffKpesapiJ' £ y ? y ? f'ş .:.v ~ -

R uşen B e y e fe n d iy e v ’in D oktor H üsrev Paşa B e y Su ltan ov’a Gönderdiği B ir Rapor

 .6<?Uji|ı -.-^;

M .4rf ptfy > <1

V*><
^l y M,

*TfrVı r I - > ft |!to |»‘« ^ ft *-y,ı

* •* f JT ı '—‘^*

//
,£ > i
"T . H ----- ---- - - —'

•&+?+
I
 İ ( J J

<ı**<4V /, S!)
^ j» _-•? . **f+<

,^Vt 1*-^fVf.,/?*»*Mh(».t J^4Ktat«-fO*« ! /5? * &<«. ı ^_-rı'r ^ /-<Ät,

ı—^yCr^- - „
2£ ‘ ^
^ i ~yo- : Z '
’JÄü^ | ı < a fc<.n

^ <M*'a
J^f. ; ^ **«*w-*■« ^ Xn^r ^ . t ., £ /, : '“ ^ * rt- V^’
J j .'f t — A / ' i ’. ‘ ' ^
/5 . ^
y /1
* //. j i & ^ *?! ' VS*-^-*--?*.
^ f '’ : /r .1..
— /j~- •^ * --^ -. / /
*-4^4-*^-^PTt «***«■«.,. ^T, , ' W « »*
*a‘ ^ *, & S _ l^nt»
JT&*\ x. _ iT- /
. -4a
perfjL^ı £
jfu? J / y **,c > i /jO- i ~ı s '‘“?7**M-?* -'■
^J/ ' t^» >-yS*. j
m ^ ' ’3
ÄCj ^

I v4*--«~» .
 S7'-lrU&*tZ'£- &T4+PXW Cty'*- / / / ^
•. t-*-j \ &t A^cil£p // / ^ —' ^ ( I >^
+-?sp£*i*fW*’ itvjıryrJi*.#**' d t t~'<X*zy —• ( I f/j

/C M L c tjt& C - *1^<■*- k-+ -* + -r* T 't ,

•^. ■—ı ^ f ı 9*1 ı*f ^ * 2/f v

/ AV^4o £^r ^rtVr/>*> ^i'.
/. 'i&AL*4£A- ++4jr*t/i.i 6*i*w/w/. <>rf ^y, ıM>-£s*mt»r*st. (.J^dj^/T. y.Uä^Sri-- «*f-4$~s.*.
^ /*&-+<e^jr% AUyt< „ ir.‘/ ^ d - /W,.,, -_. jf. 4.+yr**-~&- .v ^
yr (^v-»< <y».j a*^/- l * . *T*t 0^4-**^-" ^-* .
i. O le * —
u j . / ^ ^
/ J 6 * u u i^ 4 f sa*y4jL '^ / ÄW. /, Wrf «tvC<Ap^ /^,^!j«.vjH«’- ~ ^ ^

/ Ä « * /> 4 ? . . .. .
■■* «~s J . / / CMrfj^dr '■ --- * <r '5* ,v * 1
£ ^ i K ^ «t <e*(A / 9 ,- ^ im - / f t y ı /{£ < L , J İ / t - nL+~^*-c__ * « "/ „
^ *<»1- *İÜ« *? , * , %- - V ♦ J” V
* 't rf / ' f £f-+f»'>*~.J- /St*w^_
/C tjfitvtn p ! j ■ * /■/. . ^Jl/ ^ ,— <-<i -<~j ; . -m*. — a- v /'tf w

/. ı ^ .. (■»
/^, $£c.'*.-t*jf#% ^ ^ La-«.-£?><_ t v /
;/. iä5^**^- s*s*.—
/* S&Jtyt AUft*. flf . 5^^'»u»“ 4-^W
4n^*;"~ if
/[■Ç" fi/c 4 + - » .* ^ L < * .< . _ - |!-C.'*-«^-6.*— . ^ •>
/1 * s p ^ * ? • T - y f - w /*£ r 0<V-C-t^ ,v,
//, /C-++-j£~*—- iı ^ı* ^{^4+-^4.-yVsV -

/fc &VUU*. Ziİa‘u*44u4 A4+}t*- n Ä*«f'i-A\<«lL ^ -

jff äu.M44<£4- /X ■
İ. $ h j & + / y A * ~ ^Uİİ*, lf-^4
2/ ofXT ı_JW -.-t-v*v-«-<^l
<f. (/u ^ . Mu*a_ — ,#
^2/ i / a - * - * ~ O t.+ 4 - ts Z /g 2 + ~ W .& % - £ ? - * - * * -*-< L - ---- / / .T
Jı lltc£<*+**>rt - A
f. „ #, .?£ C
^jb'gir-*-y-HSt m-t+-t--*£j-i »i-Ä.ı- /-^
/* ^ ^ - / 1 -- y, . y> a ;
'f'
/ . f$044jp 3 / - i ^ a »# /, y*'** *-4/**-rf •*****- ■■ &.
./ y İ/e-mi’+g***
i/ ^ M ' ^ 1 .^ 7 A > -v ^
^ <jJu.J /• >
y-/ - -•*> —- i/w ^ S ^ /w ^ 1
ıl. !C+YJSCaJ&t ^svwu /,
x). (L ~ ~ / o L ^
dP. O r _ l^ ,, ^ }H*

Ruşen Beyefendiyev Tarafından tspir ve Çevresinden Toplanarak

Tiflis’e Gönderilen Türk Yetim Çocuklanna Ait Bir Liste
 jr->- (T • A'--t A.U ; * - ! (\ ; ,-> r ^ :.
-J--. ..! ( f ^ \r ^le-ı1 J ^ - U :^ ! fr- .•>.■? »'
J*.«l -U.>-t . ( \ \T"— jl■— w i-* (© J \ ı - w^
'33* c-- c<^-t-r-v* 'r^ —
’X-c^r—
M. 'X J İ İ ^ A— '■t*/?1’v* ( a \ ♦— ^ ^
•r £
r« ^' / e>C-*A*6-I
oc-Cä + ä-Z .• 7-'
£ ^ y i! _ M .~ e -X - ^ C ^ İ- — -
<-■>-£-*-* (\\ -»=-1 V ; (\. J ^ w—> ^ '- n (^
•* J (\r up \ f - < s j 1 (\x o •! ■■>•-»-( - f . -
'f r /V Jt - £ıä.*-«-f•C*-1---
OİJ*^ -A*>cj (\fl V— (\\^ tS \ ^ —S
iJ
2& Ç V y o ,.^ U £o
0 ^ *■ X. ( £ & / t l - * —
iS J.-J ( \ v . ı5 V - ^ * 1 JU- y T ( \ \ ^ ^

/ü 7 ^ \r-ı^ jl <> (\^ a \* -^ y » J ;a - ' (\A

e&^ic*r*'*&4»- ^—
j‘^/ı^y*--*$.*.^<.y^**hl- £2j-*-*-&.-*~ ('fır ı J A - ^ j * *?J (Y\ tJ S - < j J ^ (Y.
^ ft. l j - C t - t - f v w -
u it «»^.ı (yv* i;«— - ( r r iS \ —ıJj* ür**- *^‘
w. fL c ~ r
t$ v r ~ıs>» J_>-j <^~>- (y a ^ \ if - c * } +*=-** *'*jj (x o & a - l s y>
W, U LV
(Y \ >Sc>~iSj ^ 3l; •M.J* (XA M
‘ J (YV
■^?« - lS/o(~<-ir-ı ^jJJ K- ^ v u - ;< ı+ ^ i-- (r\ >*T c < ljy ( r . \* J ;*--
or (y-iı.'s' ( r r t* p -ı* ;.» >*T ^ o ’1*1-
W ÄT* ---- --
<j \ \~ (S J ) jT (rf r-tiJ (> ı^lw *r' (V r

Q «-/-<-tJl-*-IL.Jt<’
P '- 'i
(rv i t jl j> l (r-\ ıi o - ^ i> l jjT f/ (ro
JnV.
? /-i M t_S>Jf—-<-<-U > u t 1 ,h .

^ * K^l-IX* (j^4-+r4^C7 — (r\ ı i \ r _ c^ .) l a Vt. .*JW U * ( ra <s \ \ - ^ j ' 0 k ■Vr-J .l-Ve'

^ \\— 0~*' 0 6* Nt'—^ ) ^ t j m\i i 3

.ı;l t > - u ^ . ( ^ r iS W - kS ? «ä.a^-(fr cf \ . _ v^ jl J '- .

( i o ı£ \ ♦-t/k-*! ö m - O y -J İ* 0 cf *(,< \'E’- u l c '*

(^ ;l r • . • J+*~ (fV tS A - ^ i . ;\ j^-*~ ( f \ <J a -
\ s A-Cf^jl Ub (ı«\ ^ A - J t j l U-T / U l / i (fA

J-^t» ^ J İ (oY t f \ A - t 5 J > ;•* * ■ •* ! (a \ (s*

^ ll- .^ 1!1 ıSV-ıi;* ■« £ ('c r

Kafkas Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin Tiflis’teki Sığınacağında

1915 Yılmda Bulunan Türk Yetim Çocuklannın Listesi
 ?ıimiA ıt •vamwAiis y
•. •
JVfä.H «fi(çijiŞ.pi5^ffpÄrt; ci^ep^*qııı;<iJi itu u ın iu n ü iiiic o ıc ı ry ptuKiıvii u iıp o T i,
*> (1/cy^^US.rtcjtöı^lı flpi. (iTİ,
1. (fleDKurj* MyCTACA-.oıvau ıraı. AiWHümj.
V A5Ty 1,11 . ‘; H q a Ş ı # j j i f ' •Ilcsın’tıı, * ’Japcrjı :a;‘, 10-7.1 j: 2'. Pe^ -ıeCh, Al&y<3JlA-ç.r,au ıuir ApA*uıo!iıt.
?.) r/Aütiü-b m iu ’Kapoeıtöfc DC.jm.cva 9- t h
• • ..: ,. .>.; 3 . CoÖpe TyPCyJl-Kuau ,u a ı T ayuitiipu.
3 j i'jjtısqaırb Ijis| LsaışK ^ , 7; ' I r * . \.v .:j-tv ırJ , , \ r ı u n , - u . P-jI I . 10-th
I 4 . Q u t i i ıttt M C T A C A - K u q u '■, H 3J, X ıiA u p x u *
'1J • UQMM» 'fÇf9U' -"r-pcc-Ko,; oir,ur.7",. 9 - tn
• M
IUOMOSİ Mlj ' k1I3V 4' 'T-tW 5 : <l'aau <W]3i'JrB-orjıu » 31 , Ap^aııo^uı,
’ sautapt ıiejte kmw <]|«İİ r - jä , 'ty.i:. p y . r /C. y-Mii
G. racüttH 'L ityCTJK -A-orjıu u a ı X ıuupjıiıı,
j?.»#.a*!ij» Ocyji- k« ^ j M II ■ />-TH
7 . C o rc p i. JdycTAtA-KUUtı iia-i, XuAupjii.
' h İ .fb tjw p.ft;;4ifÄİ’ kv«u j <><U.!ts.pAiniAncal ^t, ij -- i . ryC. h - uk

h j) 4aş*' ■ Hcn ıi«3u' , H II r ‘ ‘'••ttll 8. CttTKMtt İICyC-Kwau U3T. ApA

i V. , ■..
l’ycolin-D kh»ii "-I x, ‘vi"nr’ ;'i>a r^ıp-soır, rvii. H-ıw 9 . i3cyı{»T>- .HAJj'üHiJrji-orjiu ııaı. jİ4>4 »uiöhw.
V ai9fl ■* ‘VUtll'KqObl M Aii»UKnjı&,rips«iT!.rı. ryf-. 'N hh 10. UauJayıı. İ^3HT>-ü r jıy uoı>. H cııııp u .
! • ■■ • i !>
K^3«J» U ) KIUKI , itl . ,.; , ’’ Eo&dypvı, ' r*|saopyt.pyd, 10* r K
tl. Houuiiii-L AJIH-or^w uoi* ApAttiıoMH.
te-j UQiSia ‘ İJISI RH3SI" . ' 3Vp. .VrMnrjc- 1-7,1
•■•. . !v V I
H } ıicfjdys^ :.3Jiıur> Knatı !!»4j>. "•■ı, rj-T!l ]2 . HcJiiH ■ UAMmt-KU3U uaa. Ajjtbivuu.
n--I.rtra ]'jafa> Kitau ' "'"ıraii'Hjı:ı/;fı “ '.y.r r ;, ryo ■■•-sı 13. üuueAi* HCttAlUTb-orJiu na-L ApA*uiuMiı.
İ'V V, ;,.]>•>ux f.OitB ksc»h ' y- 7-
liU p u o o 'rb . tiiiHoita yAo«T.ontp*i0i-t uoAmıeı>» n ı i pu^u-
i" ) ^ c y ”* C3t{' H'tı^
Tfij "i ’rr.KB riOÄƏ KSJBtt ■'ıi*;nnroj ,rı, M ’yı. ■
’ —T.: :c u i eiiı* ıiüMaTU
ı? ) V.t-ua rjrc^ütl^ KÜBIİ . r '•-fi. 11-t :
liyoT u p ı. İIAMIITJ AJDItÜl'JlU. u.ıu
.'.oi JW^Ü'AW :il!3U l*-T’t
. '. i •’B-wyÄİ nupr- i: Cu uıftAJituıııuu'b ırlıpıı o ;
,-r ) Ä.lftJV* llO.' C KXƏIİ . »rtr'
3 i; 'C.WM AfyypfSjnu* x tm I *.-T ı
;/.)■ fOilP.tet raaj: ‘.'-T':
15;. L7>y5IV Aäntı ıa au I'-f:,
■■•\'' Ç '/ n m jOoy<> HH!VH 1 1 t:i

B akü’daki Cem iyet-i Hayriye Sığınacağında Bulunan Yetim Çocuklara Ait Bir Liste
 « n ■' m t> st'. >,.n 7 x ır B E J 0 II 0 M b
I H - I ..... -Əs•V’
RuteB iiyxeKiıro.norta,. 'iCÄopsaans^ı ıa. .S-yçımc.r.oi'i! - o y i) u , tıu.iRNMitr m ı/,aıiA'«4ı>»h»aai3H9iM «ııi(uij rifp ıi» > (,s Ti|iJ!iHjiıqKÜ Jt:ı \
. . . . . . . . . . . . . . . ----- ---- . . . . . . - . + |; ’. ■j >j.
cyJifci!ftiicı;o:st> rcpt^Ti. M J’d T a xflU ı r.)fııu a ı’acr
» H iifü tt * ı{ıaırjuif* m n tix e j ,* * * '
.................... * j . . . . .p: a-
u ÄA-Kfc- 'lu: 13/11 orÄi«. ^ üji ira';ııi?::. f" i:.
1, Rfpıl HqıtftlU 36. r * ıt w r - r y e « lb ı
'i loCy^i o rjm 2 , Sk * Aj(yılj(o» -3&. Ewwp J*mhj[> . • .
II -
3 ) ' f'acaıi's ■jvjıeKy&Kt Oi jvj * -T'/ 3 , P jN İ* tv R y jw İ ? . ' K ö p u rn ii

■*
. ,ıj C-,
r& .^ ıı-A ra AlJjıypft:::i!iL ;qrj5it 4 , HaiU« Irtuo 3B. r*cıw< 3k6 . . . .
A d aci c rjıu rı " ,1 1. з . r< uııı< P a ö w ı 39. Ou*tl İCfyjun
»■ •1 >• f l. T M H t H jrp M 40. O vap i ın
çr\

"
.1

- ’!•?!;& o r w A-vil
•s

«■*

*)
II . 7. ISyHpa k i t . ' / ' f t x u h X 4 1 . U y « tıi( ( a Jd m *4
rfiWKJI* 3ı\*mpi-flf»Kiı-cr'jnı * ' -TX
и. £ t« ıtu t Jy»4« 42« Aj k Oii Typuı
H) ’1a;|0,viı !{c.ınxjt& c rju . " I-05:kc :i , ryr*.
9, Ouo.fi C u n 43. OCHILH Kajıvjıı
r * *
1 ) "::jiö£:rM i ^amıııjt* on.n;ı 16. At»$ HeuaM 4 4. tluaıu)ı İXU4JI
tn j tiaııpH opjiu H r-'tK 11 .3hh öonıf 4D. l y p ıg * C(HJ(

I I 'i ..c a n r f*ftx ry ^ ı orjın »» j , * . , ;*y 6 , ' -V M (S. To^wrt 40. k tfp trH U
ı r , ; '■'.'Ct i . "llftll* OPÄK r r;-rjUjriVA^ 1'ia.j.A C'-'.ui* : y ;i, ],■;>-?« 13. ryu ar Ho ih ji 47. Ounp ^ ja n t
T3) !'!nnrıt PyceöH^ oi'jDıi II ■ i - “*Om r v« . r -<’ • 14. lUms* 4 8 .' X iijib ftaıtaı
M / '" f . r a Äy.xpfcröew* r, rjj. 1* n •• r 'r-«3l 15. Xxu«ji Boıfım* -— - 48. A»P>M«

V>, f a a fı^ u ; " i'VUIKft, jr r:c..ı ryr-* [0. liyXTap.-OMpıı !ıU, KıiımfHu Juıu
>1 17. Qıt*|> 4ıuikD«a il . D cıi'} V.y,}Tıu{u ’
m ; A',","p.T.',.:!aHi> /.S,>;yjiKH-S T H "ior:v. p-"*c>r 7 ıı
IB. Rlwp k*x tlC, y.iUG^
17) !lyy»,Ti> o rjıu V j'. . Ei'rrJil^'-'Jj iV."Jü . »■v . :ı
111, lUjmu " 63. J.ına,! ItijiKU
'r\ i7r.‘i ı 'J p /V p ı oj’jjh
---------- --- &C f y0,' Tı« Oui,p
! I C * | * r Aj m 55, K ysT ivJu S e x ı ı y j i i

a. tmimr»<ınH
iı I ı6 . AdjıyAjııı Jl>'paytı
İ3< 3d4. Xy(l«M. 07, UyaTiı]« r»a»j<
14, Qctian 5«.
İ5 .----- —------------- İ S . lU ıııu A-i*
Bakü’daki Cemiyet-i Hayriye Sığınacağında Bulunan Türk Yetim Çocuklara Ait Bir Liste
2 0 . A Jtuajı H u a j ı a > 60 JVcıiK O cu u k
?.?. Axuajı lUfAnmatt 6 1 . F «.cy.ı 1UUJU,
"0. ryo«»* R0partt«o» 4 2. lU ıtjn a ^
_______ ________ 03. UixxpaiMM
80. Hfn T»'t«L^UyoTa,[|* . 04. Hom&iu
31. H ypau Uı^XMjrX-
65. HıJpttrxıı K a t y x t ä .
t Z . OoıtfcM I U m x .— -
60. JLxu»x İ 4 j y j4 t
3 9 . R h jto P & jc u fl
<t?. Hoa**jrv U yo rı^a
3 4 . O ıu p f m m _______

*<_ / Ji-fc ,

Bakü’ya Gelen Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi’nin Yardım Ettiği

Türk Askerf Esirlerine Ait Bir Liste
 C - ITTA

M H lM U a i' .........
f j.* ^5 ^ l j ı d a'vJ
jJjt
^ »«Jj J. .
j j JU~£fjj) «/ji"VjA,İjİ
t/* ! J f , ^ J- . J j J t * 1; j*

k ^ .l v* İY j ! ,uM j ^ / j <sJj£—+ A )y
p*vı VA ö V jl

- - ? - =jlfej..r "' Cw««y*

J j ■** i Ojtkl - r v>*!

O ? j y
u^rL/*
v rf ■irr'ıv^
*<■■£> ı f ‘3 ^ * ' u ^ -r/y ı#-',-*»-
,j» jlt« İ jı » J v y l / j> J^ÖI^ xCa. y )j j j j
m r /s \ j r ‘rts*röU!r*,: »0« .J>*i-
«İLL- ^ . j i r
İ>V * » f

Cemiyet-i Hayriye’nin Türk Haxp Esirlerine Türkiye’ye Dönmeleri İçin

Yardım Ettiğine Dair Azerbaycan Gazetesi’nde Çıkan Bir Yazı
fv* %
J -y jr j * 7 ' r f t
*** •*“ *
*-*■<‘i>
İW-f «*
I/ f t İ 'İjJ
/r“ İi^1
i A P X M 0 »
•'t-***, I 4«^ . '-‘->*iJ*•rf/r •*}*•<*■,'
^ —-v-1*b«'* *
V ^ * A / 4 ^l.'u . ju ü<;. -iV.^ı,!,.. (a,j,_»
.^ • 4 * /.£ ^ 4 - ^ y»*•-*✓■«* *«■’*
/# Wfc> 1«,*<
■ük^u JV** v ^ J-*4*J-*■>*■ tr-V^ ■j./.y' ı/-'-^ •S?‘i‘- } V
• |M (t >4 «İ4,> 1» 4 j jJ Z
t4* «^ 1 >jVv»*«■*/*<"» «■*
r" **.•; •«■*•< ^ V * ı/ «r»»J.’-Ö <:
**»*V**“**>*v.T«rjiJ »;0, -"• ."^'^ I^ ■«f‘- . 1. '■
—/i'j^
<■> ✓-r* V-t^ ♦^rf v - » •"; - ’'■> -. J-^ 1 -.0* ^#v ..-*j,,
t J#+JV * 'r*r ‘ -‘VVl M ,><■-Vr. - -'■',.- * ... ...... J . J
*V * fi* . jw * - w -1i* > -i ir f <-!■-( - ^ r - ■ -J l > f ■»<■' j J J ^ İ . j ^ r' ,.; ^ p " i *.*&■'**• ^ I& L iw A ^ ^ fi.9 iä
A*\ jü jt^ l^ . «r->» **l*Jf t. -X ■,>^-.^■_
«>l> * * -*\rT -iJ*>
w tm
•*» J¥+ *r?r, ■»•>—
j. ------ !t <•■U- I ~İ.J„/,J ,J_
• *l **Tt4 . */ ■•W* t>U^T» j f j n 4 f i t taC+r
v-',' - ./ > a t '. „ j , . l f ^
* *« .»»,♦ • )+*x +i~tr* f ‘ k rk *-> ■»‘- >-> Ä' -.J> I Jj.» J»/1 -AfJ
X-—-^-S'-^.ıfc ^ y . ~ ‘/ ** / 1 J./V - t ıi ^-‘ —
9 i* . 1V1 I 4 wJ^ -t*
• ı* . ı* * «ıA v*iri *-* rN(lrJ^ J.»’*,1 i f JM> 4 J . j *l > .^*^-!
* \t,» . ..« .
l w>,' j^r«< •** -V £ W ı*/. -**-«l **’ +> y-' jJ» / 1 * .-»-* «»^.*. kV j,cı
■ tt > jj. ^»« y-KçJ"-yri ^ ’-h/ <3l_Tj ^ 1 ...V- *a.t M I o
* »Vf JL** *“• •—#*J* J +—** i, •*> ./* ^
*«ı*_^Ci !*■*• 1
^-« -//'> .)/'*,' ^ ı . r*-^ *<}/ — v ' jjmj*'
<Jh) «Jrf . t t £ i -4 - . ~».| ".Jp-
't+t'#*+&■*** *-*.>■-« ‘ .y j l"
*-»r» •,*«*.«***—/ '—->—^u> / 4 Jj* ^ /; Ji-’-jr rf'ir1 «,*^‘ ■>” .^ •*>*' ^ **-r- ı*- * ■ Att.J f *••■•*
1
• »^ # - < V , »• »ır^«* «►* ‘■_'v“ ı J! '. jM,'. i-' *-*f-' /•* ıi.'1^'Z1
<^*»**V^..»*‘<•* -%»J«-İ J- 4.-*;-*'*.1''’ «u-.‘y<' —i. l*J •. -/ - •sy •>V>•►-•. >.jyx'ı .'j.’r
-
•>»*
■&'
• J I^ V v.rr. J..l’j ' * '''••' «-r r
j ,i|V»
W
4>*y
‘
.« .^ k _ - j
. ^lJw ju O İ«u? ^ ş l & '~
** **>*» 4.«y>< r *> **-•• r - ^ r - • .^J- V/-i>,' -H »*J J - ^ - 1
i'l* "«» ■*« ./- >«* «V«
•*• / «*l »| « »•»• /*<• . / IK« « * ■‘»*1■/“ *r <«'^U .I..1- » .İJ^ 1
1;V •. - %*». "-.I ' . r ' • - > B* * . - —1
• ^r*,V «r< i l .V.-/ k X*
r'

*■"— ./■'*1 ı».1-*,/ ,y ^ -*r* v i * , v^ 1 ,.ri-*i:..w<‘ ■.’«’ J

«—ı— —• —#s>> 1 *■•*» ./1 * « ı ^ ( A w y a , y , i ı v ..<p'i/ «f»_/* t,ıy
•■V* **i v r ««*■j u ^ /«■ # *f
V i - ^ • » -* <*••• ■** w .r **V +*• ıl h. <.>JA ^s.jr . w , ^ ^
. ^- v- 1. ■ <,' " r 1'"v, ' t
%X-V* I 4-* *>•> •* * * V-i* *• J ' . Ji*y> ^1«
* *»« *»^r~.%
*»*» ^
~*», r rfJ*’ /1 y f *w
*"* X* —*» **»
^ j J+ r ^ 4ı■j*»’:'■ .« m .%
-u .
İ ^ « - V - -.h-^r * v '/'/w .i j W-. o.— <■-•
*W '
)/ 'ı*lH•♦• |«,t -jt—- m Ai* •ı-j.V--*—
‘ •* .•»-V-1xr. L,- ,-. **»— ^-«./
tt^ » ’Vu- / y**,j —• >-w
«V>rf»V» /y lv .t./. . jW --. L.
*v y >7'
4»vf * - * j İ»Ui ^ / m^ ^ ç JkU ,J ^ ■,'
- - »Vı.‘-V1 ;.ı -
«* .«U«. **» i , - . <>-*_/, VJ. |
W1fl< W/ kl4b. *'*•«•/.»•*#
^ r r # .« ı* rv » ‘^ıi,’*"l'.jı* * ,j <*İ'jj^, I«-W ı5*ı> , ..w i ^jı-, rf.j.i.4
*°
*• • >*'*~v w
«+•*i* **+*~ fJU -Vtr*W- /#C»;>...^ - V .*->i £ İ f -‘x-/* j',y » r <i_v
< "** * »«* *V» Ətr* t»* <*n-»
* * " *V- ^rw*. . ^
• »^* '’n f jk Ij 1
—^ / yı •t ,»^ #,f' ,-jju ***r-r*
»■*?• W 1- ^* <*-* ■• ••_* *»v
»•—#•■ *•*»; jt-. m-4 +.'** V1—rt Jil . J / . ‘ ■j’ P —1-- *
‘ * * A t 4rrt ^ j k t
«* «<*A *4-‘“-» **• rf^tj 4j» ^r*i"'—
'•,—»*-<***J"r^V^A Ow >-t • i*>.J

Jh^+f+4 *<» »• *ı^? Vr-Vı —V - r 'ı »T^‘ « «_b u r—*iu ,>

',* lw»lV ‘f 't j J. ‘y^* ■ <r> • «•» »>/•*- ... —- •v '&j-} *,.l«"^j^s^,-_/ U^*t
rfA V i v - / f Ujl 4A>r * r-» , f , ( r~,~+* . J* .-SUj/
jA jf**/ 'vH •l •'VjF y>|J f f *<U".* i i/j, -**j. - rf»-4fr*.*> ■» ‘--^r'. Vv. J- ,J1
»*v>> •'k. U-l HJri,S
.V I* . . ’lA .,* Ü .L . „ , \f -j* i*»JjrV-ı?t j; »*V«* f -**y- •*j'—*'-•' ,..l J i.*j V\ . -»/•- J*,J
‘r tr‘*tl lwf* s~ *>u_.rı.^-,.*-*-t. • -fc-r.-4j- /*— Jh T-
V
/rVj*J .M.v ~ * <,*j> .^'İ»^r4-*.-‘-V «■*. -4<-‘.»/»>.
»^ ; Nı» *.>.J •*-------- - ^ I J,/. . *-/ ^ f ‘n -.1*,1
Jt— *mw: Lf ■
• jS »-»J »-* -■'z . ^,1. 4 * .U -jy t„ 4. ^... .•»> .jf* -/* U4! ^>»,-
r»« > • ^4^ it«_*; * f j fe. •«. <L>t Sr ^-J. ,.-.
.ir.*‘ / JÜ rr >-*»-*r —
< j^*j#4/ -'**-*«’. 47-*^^■^.‘••jf-hT* ** jw.r— Ji/** ^ t 'C ; r r t r
Ar^yUıl-d* 1 «r --‘ J-M* JİMJİ^ J,j .1
l^v i.v~- 1 1 • o r-. X f’^J »-' ıV ^ 1*•>'***,/
> * v / - * 4.— L ; V / .-^tf ■^J1•»//*- »rtJl'j>r**-^' vt*j ru , f4r,l ,».^
! • JrJ^ 'rii*/ V *VJr •*, *V'' 2a
• .'^y Jt . ,rL<y
4>U» jJ j> >*» 1 Wj
1 ‘ j;< jv j?
«j .; —** ^ *«t*->•*><*&At.*>fV/»V fl I j - ^V.^V> 4 ^ ı^ . t . -I .

\ ^ \A
Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Trabzon Şubesi İle İlgili
Tasvir-i Efkär Gazetesi’nde Çıkan Bir Yazı
FOTOĞRAFLAR
VE
RESİMLER
H acı Z ey n el A b id in T agiyev
 H ACIZEYN ELA BİDİN TAGİYEV

Hacı Z e y n elab id in T agiyev tara fın d a n y a p tın la n ilk T ü rk K ız O k u lu ve y an ın d a Dr. Hüsrev Paşa Bey Sultanov
B a k ü M ü slü m an C em iy eti H ay riy esi’n in “ İsm ailiy e” B inası
 H asan B ey Z erdabi

A li M e rd a n T opçubaşov M irza Feth A li A h u n d o v

 Ar'#t <►j v -

M ehm et E m in R esulzade

“K ard aş K öm eği” M ecm u asım n K apağı

In. 1» ^Jrml fttK-uırJ

ıı-t^tM fcı^mı
*!3mi nxm«ı tı* nt,**..
'f*("i <-|>ınıı lr>i**ı,,
İsm ailiye B inasının B ugünkü D urum u (A zerbaycan İlim ler A kadem isi P rezidyum Binası)
 'J “ ı / 'I f *f+- «1,—«•

C em iyet-i H ayriye Tem silcileri U n D ağıtırken

* / " *<*Xj4U j»\a, jj t \j* -

C em iy et-i H ay riy e V ekil-i U m um isi D oktor H üsrev P aşa B ey S ultanov

N ezaretinde U n D ağıtılırken H a rp z e d ele re Y ardım E d en K öm ekçilerden (C em iyet-i H ayriyc T em silcileri) B ir H eyet
 ü— —- f ' jr* ' ***r -

K a rs ’ta B a k ü M ü slü m an C em iyeti H ay riy esi Ş ubesi K arşısm d a T oplanm ış

H arpzede M ü slü m an lar D eftere K ay d ed ilirken

»' ı&d»Jw jXm-J fT 0

 ı
.
-v» , **1■*'/
K urban B ay ram ı M ün aseb etiy le
H arpzede M üslüm anlara Yardrnı M üslüm an A sk erlere V erilen Z iyafete
G ötüren H eyetlerden Birisi A itB irG ö rü n ü m

B akü Y etim ler Y urdunun Y em ek O dası

H arp zed e M üslüm anlara Y ardım G ötüren H eyetlerden B irisi

C em iyet-i H ayriye D efterh an esi
 B İB L İY O G R A F Y A

I. KAYNAKLAR
A. ARŞİVLER
- Azerbaycan Cumhuriyeti E1 Yazmalan Enstitüsü Arşivi
- Azerbaycaxı Cumhuriyeti Merkezı Devlet En Yeni Tarih Arşivi
- Azerbaycan Cumhuriyeti Merkezı Devlet Siyası Partiyalar ve İçtimaı
Hareketler Arşivi
- Azerbaycan Cumhuriyeti Merkezi Devlet Yeni Tarih Arşİvi
- Başbakanlık Osmanlı Arşivi
- Genelkurmay Başkanltğı Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Dairesi Başkanhğı
Arşivi (ATASE)
- T.C. Kızılay Dem eği Arşivi (Etimesgut Merkez Deposu).

B- YILLIK, RESMİ RAPORLAR VE BELGE İÇEREN

ESERLER
- Rusya Üsera Murahhası Yusuf Akçura B e y ’in Raporu, Dersaadet,
Matbaa-i Orhaniye, 335.
- Dokumenti Vneşney Politiki SSSR, I. Moskova 1957.
- 335 Senesi Temmuz Ayı Zarfında K afkasya ’da İsläm lara K arşı
İcra Olunan Ermeni Mezalimi, Osmanlı Erkän-ı Harbiye-i Umumiye
Dairesi, İstanbul, 335.
- 335-36 Seneleri Kafkasya ’da İcra Olunduğu Tayin Eden Ermeni
Mezalimi, TBMM Hükümeti Şark Cephesi Kumandanı Käzım Karabekir
Paşa’nın Raporu, Kars, 337 (1921).
- Kafkazski Kalender, Tiflis 1858, 1852, 1913.
 - R e v o lü ts io n n o y e D v ıje n iy e v A r m e n ii 1 9 0 5 -1 9 0 7 S b o r n i k Millet (Bakü)
D okum entov i Materialov, Yerevan, 1955. Odlar Yurdu (Bakü)
- B akü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Nizamnamesi, Bakü, 1913. Sada-yı Kafkaz (Bakü)
- K afkas M üslüman Cemiyet-i H ayriyesi ’nin 1915 ’inci Yılda O lan Sebil-ür reşad (İstanbul)
G elir Giderinin Sayısıdır, Tiflis, 1916. Son Haber (Bakü)
- O sm anlı D e v le ti ile A zerb a y ca n T ü rk H a n lık la rı A r a s ın d a k i Sövkat (Bakü)
Münasebetlere D air Arşiv Belgeleri, Ankara, 1992. Şenkaya
- E rzu ru m V ilayetinde Vuku B ulan E rm e n i M e za lim in i T a h k ik Tan
H ey ’eti ’nin Raporu, Emniyet-i Umumiye M üdürlüğü, İstanbul, 1918. Tasvir-i Efkär
- Osmanlı Belgelerinde Erm eniler (1915-1920), Ankara, 1994. Taze Haber (Bakü)
- Islä m A h alisinin D ü ça r O ldukları M ezalim H akkında V esaike Vatandaş (Bakü)
M ü sten id Malumat, Yeni Gün
- Erm eni Komitelerinin A ’m äl ve Hareketi İhtiläliyesi, İstanbul, 1332. Yeni İkbal (Bakü)
- 1918 Senesinde M ünakıd Hiläl-i Ahm er M eclis-i Umumisi H e y ’et-i
U m um iyesi’ne Takdim Edilen M erkez-i Umumi M azbatası, İstanbul, 2. D E R G İL E R
1334. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültesi Dergisi
- Yüzbaşı İvan Gokilaviç P ilyat ’ın Mektubu, (Rus İhtiläli B idayetin- Askeri Tarih Belgeleri Dergisi
den İtibaren 27 Şubat 1918’de Osmanlı Kıtaatımn Erzurum’u İstirdat Ettik- Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkıläp Tarihi Enstitüsü Dergisi
leri Tarihe Kadar Ermenilerin Erzurum Şehri ve Havalisi Türk Sekinesi- Azerbaycan
ne K arşı Tavır ve Hareketlerine Dair). Azerbaycan Yurt Bilgisi
Babä-yı Em ir (Bakü)
C. SÜRELİ YAYINLAR Belleten
1. G AZETELER Doğuş
A çık Söz (Bakü) Ergenekon Yolu
Azerbaycan (Bakü) Evrak-ı Nefıse (Bakü)
Azerbaydjan (Rusça-Bakü) H azar (Bakü-Rusça)
Bakü (Rusça Bakü) K ardaş Edebiyatlar
Basiret (Bakü) K ardaş Köm eği (Bakü)
D oğru Söz (Bakü) K ars Eli
Dünya K ars İli
Edebiyat ve İnce S en’et Gazetesi (Bakü) Kurtuluş
Ekinci (Bakü) M illi Azerbaycan “M üsavat” Halk Partisi Bülteni
H ayat (Bakü) TanY ıldızı (Bakü)
İkbal (Bakü) Tarih Enstitüsü Dergisi
İkdam (Bakü) Tarih Yolunda Erzurum
K ardaş Kömeği (Bakü) T ürkK ültürü
K aspi (Rusça-Bakü) T ürk Yurdu
Yeni Kafkasya
 II- TELİF ESERLER
A . H A TIRALAR
A hm et İzzet Paşa, Feryadım , II, İstanbul 1992.
A hm et Refik (Altmay), K ajkas Yollarında, İstanbul 1919.
A li K em ali, Erzincan, İstanbul 1932.
C ihangiroğlu İbrahim B e y ’in Haltercümesi.
ERDOGAN, Fahrettin, Türk Ellerinde H atıralarım, İstanbul 1954.
F a ru k T elli’nin H atıraları.
GÖKÇAY, Hayri, B ir T ü rk’ün H atırat ve İntikam ı, İstanbul 1958.
G ÖZE, Ahm et, R usya'da Ü çE saret Yılı, 2. Baskı, İstanbul 1991.
H acı M ustafa K a n ta rc ıza d e’nin H atıraları.
H alj P aşa (KUT), İttihat ve Terakki’den Cumhuriyete: Bitmeyen
Sdvaş, Haz: T.Sorgun, İstanbul 1972.
'H A Ş İM O Ğ L U , Yasin, Oltu ’nun Yakın Tarihine A it Kısa Hatıralarım.
K A R A B EK İR, Käzım , B irinci Cihan H arbine N asıl Girdik.?, cilt 2,
İstanbul 1994.
------------------ , D o ğ u n u n K u r tu lu ş u -E r z in c a n ve E rzu ru m ’un
K urtuluşu Sarıkamış, K ars ve Ötesi, Erzurum 1990.
K E Y K U R U N , N a k ı (Ş e y h Z a m a n lı), A ze r b a y c a n İ s t i k l ä l
M ücadelesinin Hatıraları, İstanbul 1964.
LER M İO Ğ LU , M uzaffer, Akçaabat-Akçaabat Tarihi ve Birinci G enel
Savaş-H icret Hatıraları, İstanbul 1949.
R efik Savaşçı ’nın H atıraları (SAVAŞÇI, R efık S abır Taşı, İstanbul
1981).
SABİS, Ali İhsat\JH arp Hatıralarım, II, Ankara 1951.
S E L Ç U K , S a d i / E saretin A cı H atıraları ve 37.K afkas F ırkasının
T rabzon’u D üşm andan İstirdadı, K onya 1955.
Süleym an Sarni A h u n d o v ’un H atıraları (E1 Y azm ası), A zerbaycan
Cumhuriyeti E1 Yazm alan Enstitüsü Arşivi (Bakü)
SÜLEYM AN OV, M anaf, Eşittiklerim , O kuduklarım , Gördüklerim,
B akü 1987.
TARAKÇIOĞLU, M .Reşit, fra b zo n ’un Yakın Tarihi, Trabzon, 1986.
T O N G U Ç , F a ik , B ir in c i C ih a n H a r b in d e B ir Yedek S u b a y ın
Hatıraları, A nkara 1960.
T U G A Ç , Hüsamettin, B irN eslin Dramı, İstanbul 1975.
B. K İTA PLA R
AKÇURA, Yusuf, Türk Yılı, İstanbul 1928.
-----------------, T ürkçülük ve Türkçülüğün Tarihı G elişim i, İstanbul
1978.
-----------------, Yeni Türk D evletinin Öncüleri, (1928 Y ılı Y azılan),
Basım a Hazırlayan: N ejat Sefercioğlu, A nkara 1951.
AKŞİN, Sina, Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, İstanbul 1987.
A L L E N .W .E .D .-M U R A T O F F , P a u l, 1 8 2 8 -1 9 2 1 T ü rk K a fk a s
Sınırındaki Harplerin Tarihi, Ankara 1966.
ARM AOĞLU, Fahir, Siyasi Tarih 1789-1960, A nkara 1960.
A rm y a n o -T a ta rska y a S m u ta na K a vka ze , K a k A d in iz F a z is o v
Arm yanskogo Vaprosa, Bakü 1993.
ASLAN, Yavuz, Türkiye K om ünist Fırkası ’nın K uruluşu ve Mustafa
Suphi, Ankara 1997.
AYDEMİR, Şevket Süreyya, E nver Paşa, İstanbul 1978, cilt .III.
Azerbaycan D em okratik Respublikası (Tarih, İçtim aı-Siyası ve Edebi
Hayat), Bakü 1992.
Azerbaycan D evri M atbuatı 1832-1920, B akü 1987.
Azerbaycan Edebı D ili Tarihi, Bakü 1991.
Azerbaycan M atbuatının 50 Yıllığı, Ekinci (1875-1925), Bakü 1926.
Azerbaycan Tarihi (En Kadim Zamanlardan X X esredek), I. cilt, (Z.M.
Bunyadov ve Y.B.Yusufoğlu’nun redaktesiyle), B akü 1994.
Azerbaycan TürkEdebiyat Tarihinde Abide Şahsiyetler, II, İstanbul 1987.
A zerbaydjan v Godı P ervo y R u ssko y R evolütsii, (Z b o m ik Statey),
Baku 1966.
BABAYEV, Riad, Ekonom içeskiya Predpasılki i Sotsialniye Osnovı
F orm irovaniye N eftyonoy B urjuvazii v A zerb a yd ja n e (60-70
godı X I X Veka), Bakü 1979.
BADDELEY, John F., R usların K a fka sya ’y ı İstilası ve Şeyh Şamil,
Çeviren: SedatÖ zden, İstanbul 1992.
BAKİH ANOV, A bbas K uli-A ğa, Gülistan-ı İrem, Yay. Haz. Z. M.
Buneyatov, Bakü 1991.
Balkan H arbi (1912-1913), I.cilt, Gen. Kur. Bşk. Yay., A nkara 1993.
BAŞAR, Zeki, Ermenilerden Gördüklerimiz, Ankara, 1974.
BAYAT, A li Haydar, “Azerbaycan ’ın Yığit E vla d ı" A li B ey Hüseyin-
zade (Prof.D r.H üseyinzäde A li Turan) ve T ü rkiye’d e Yayınla-
dığı Eserleri, İstanbul 1992.
 BAYKARA, Hüseyin, Azerbaycan İstikläl M ücadelesi Tarihi, İstanbul
1975.
----------------- , A ze rb a y c a n ’da Yenileşm e H a rek etleri (X IX .Y üzyıl),
A nkara 1966.
BAYUR, Hikmet, T ürkİnkıläp Tarihi, cilt I, II, K .l, Ankara, 1983.
BELEN, Fahri, Birinci Cihan Harbinde Türk Harbi, cilt IV, A nkara
1966.
B E N N İG S E N , A .-L E M E C İE R , C. Q ELQ U EJA Y , Step 'de E za n
Sesleri, Çeviren: Nezih Uzel, İstanbul 1981.
B irin ci D ünya H arbi ’nde Türk Harbi, K afkas C ephesi 3ncü Ordu
Harekätı,cilt I-IV, Genelkurmay Yay., Ankara 1993,
B irinci Dünya H arbinde Türk Harbi, cilt III (Deniz Harekätı), Gen.
Kur. Yay., Ankara 1976.
BLANCH, Lesley, Cennetin Kılıçları, Çeviren: İzzet Kantemir, İstanbul
1978.
ÇAĞLAYAN, M ustafa Yılmaz, Şu Bizim İspir, İstanbul 1981.
DAYI, S. Esin, Elviye-i Seläse (Kars, Ardahan, Batum) ’de M illi Teşki-
lätlanma, Erzurum 1997.
D E M İR E L , M u am m er, B ir in c i D ü n y a H a r b in d e E rzu ru m ve
Çevresinde Erm eni Hareketleri, A nkara 1998.
DEVLET, Nadir, İsm ail Bey (Gaspıralı), A nkara 1988.
_________ , R usya Türklerinin M illi M ücadele Tarihi (1905-1917),
A nkara 1985.
DEVLETŞİN, Tamurbek, Soyvet Tataristam, (Çeviren: Mehmet Em ir-
can), Ankara 1981.
DİM ANŞTEYN, S., Revolütsiya i Natsionalnıy Vapros, Moskova 1930.
Ekinci, (1875-1877), Tertip Eden: Turan Hasanzäde Bakü 1979.
ELOĞLU, Sebahattin, Zengezur Hadiseleri, Bakü 1992.
EM İRCAN, A.Ali-GERGER, M .Emin, B üyük Ermenistan Hayali ve
K a r s ’tan K a ra b a ğ ’a Erm eni Vahşeti, İstanbul, 1992.
E rm eniler Hakkında M akaleler-Derlemeler, cilt II, (Atatürk Ün.Yay.)
A nkara 1978.
GOLOĞLU, M ahmut, Trabzon Tarihi, A nkara 1975.
GÖKALP, Ziya, Türkçülüğün Esasları, İstanbul 1976.
G Ö K D E M İR , A. Ender, C enub-i Garbi K afkas H üküm eti, A nkara
1989.
GÖRGÜ LÜ, İsm et, On Yıllık H arbin Kadrosu 1912-1922, A nkara
1993.
GÖZTEPE, Tarık M ümtaz, İmam Şamil, İstanbul 1961.
GÜRSEL H aluk F., Tarih Boyunca T ü rkR u s İlişkileri, İstanbul 1968.
GÜRÜN, Kämuran, Erm eni Dosyası, 2. Baskı, A nkara 1983.
__________ , Türk Sovyet İlişkileri (1950-1953), A nkara 1991.
HOVANNİSİAN, Richard G., Arm enia on the R o a d to İndependence
1918, University o f Califom ia Press, Berkeley and Los Angeles
1967.
HÜSEYİNOV, Ş., Azerbaycan Bolşevik M atbuatı, B akü 1981.
HÜSEYNOV, Geydar, İz İstorii Obşestvennoy i F ilosofskoy M ısli v
A zerbaydjane X IX veka, Bakü 1958.
İBRAHİMOV, M .D., Predprinimatelskaya D eyetelnost G.Z. Tagiyeva,
Bakü 1988.
İBRAHİM OV, Z., S osyalist İnkıläbı Uğrunda A zerbaycan Zehmet-
keşlerinin M übarizesi, Bakü 1957.
İSM AİL, M ahm ud, Azerbaycan Tarihi, Bakü 1993
İSMAYİLOV, Reşit Bey, Azerbaycan Tarihi, B akü 1993.
İstoriya Azerbaydjana, I. B akü 1954.
KAHRAMANOV, Bahış, D oktor Nerimanov, Bakü 1990.
Karabağnameler, İkinci Kitap, Bakü, 1991.
KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, 4.Baskı, A nkara 1983.
' K A ZE M Z A D E H , The S truggle F o r Trans C aucasia (1917-1921),
New York 1951.
KILIÇ, Selami, Türk-Sovyet İlişkilerinin Doğuşu-Brest-Litovsk Müza-
kereleri ve Barışı (17 Aralık 1917-3Mart 1918), İstanbul 1998.
' KIRZIOĞLU , Fahrettin, Edebiyatımızda Kars, II. Kitap, İstanbul 1958.
_________ , K a rs İli ve Ç evresinde E rm eni M eza lim i (1918-1920),
A nkara 1970.
_________ , K ars Tarihi, cilt I, İstanbul, 1953.
_________ , K ars, CHP Halkevleri Bürosu Yaymlarından, İstanbul 1943.
KIYASİ Cafer-BOZYEL, İbrahim, Erm eni K ültür Terörü, A nkara 1996.
KOCABAŞ, Süleyman, Tarihte Türk-Rus Mücadelesi, İstanbul 1989.
KONUKÇU, Enver, Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum, Ankara 1991.
K ORSUN, N .G ., Erzurumskaya Operatsiya, M oskova 1938.
__________ , P e r v a y a M ir a v a y a Vayna na K a v k a z s k o m F ro n te,
M oskova 1946.
 K U R A N , A hm et B edevi, Inkıläp Tarihim iz ve İttih a d ve T erakki,
İstanbul 1948.
KURAT, Akdes Nim et, Rusya Tarihi (Başlangıçtan 1917’y e K adar),
3. Baskı, A nkara 1993.
_________ , Türkiye ve Rusya, A nkara 1990.
K U S H N E R , D a v id , T ürk M illiy e tç iliğ in in D o ğ u şu (18 7 6 -1 9 0 8 ),
İstanbul 1979.
LA RCHER, B üyük H arpte Türk Harbi, II, İstanbul 1928.
LEVEN D, A gäh S n n , Türk D ilinde Gelişme ve Sadeleştirme E vreleri,
A nkara 1972.
LUDŞUVEYT, E .F., Turtsiya v Godı P ervoy M iravoy Vaynı 1914-
1918 gg. (Voyenno-Politiçeskiy Oçerk), M oskova 1946.
M ASLOFSK İ, U m um i H arpte Kafkas Cephesi, Çeviren: Nazm i, A n-
kara 1935.
M İR Z A -B A L A , M ehm et-Z ade, A zerbaycan T ürk M atbuatı, B ak ü
1922.
MUSTAFAYEV, D .M ., Severniye H antsva Azerbaydjana i R o ssiya
(Kanets XVIII-N açala X IX v.) Bakü 1989.
NEM A N ZA D E, Ö m er Faik, Seçilmiş Eserleri, B akü 1991.
N erim an Nerimanov, Seçilm iş Eserleri, Tertip Eden: Teymur Ahm edov,
B akü 1985.
N EZİRLİ, Ş., Azerbaycan Generalleri, Bakü 1991.
OLDENBU RG , S.S., Çarstvovaniye İm paratora Nikolaya-II, M oskova
1992.
O R D U B A D İ, M eh m ed S e id , K a n lı İ lle r (1 9 0 5 -1 9 0 6 cı İlle r d e
K afkazda Başveren Erm eni-M üselman D avasım n Tarihi), B akü
1991.
ÖZDER, Adil, A rtvin ve Çevresi 1828-1921 Savaşları, Ankara 1971.
ÖZDEŞ, Oğuz, Şeyh Şamil, A nkara 1977.
ÖZEL, Sebahattin, M illi M ü cadele’de Trabzon, A nkara 1991.
PAGOSYAN, A.M., Karskaya Oblast v Sostave Rossii, Yerevan 1983.
PARİN, Fahri, K ahramanların Elinden E rm eni Zulmünün Canlı Tarıhi.
P erio d içe ska ya P e ç a t A zerb a y ca n a (1852-1920), (R edaktörleri:
R asim Tagiyev), Çılgm Ahm edova, Bakü 1987.
P o d vig i Russkih Vaynov v Stranah K avkazskih c 1800 p o 1834 gg,
C.I, K .l, Sem petersburg 1835.
P rogram s o f the M uslim Political Parties, Oxford, England 1985.
RESU LZÄDE, M ehm et Emin, A zerbaycan C um huriyeti K eyfıyet-i
Teşekkülü ve Şimdiki Vaziyeti, İstanbul 1339.
------------- , Azerbaycan Teşekkülünde M üsavat, B akü 1920.
_________, Millı Tesanüd, A nkara 1978.
________ , O Panturanizme, Oxford, England 1985.
Russko-Turetskiy Slovar, M oskova 1989.
RÜSTEMOVA, Solmaz, Azerbaycan Devri M atbuatı 1875-1990, Bakü
1993.
S A D IK L I, M u rtu z , O tv e t T ebye D a s t İs to r iy a (G e n o s id
Azerbaydjantsev v Stifrah, Faktah, D okum entah-X V vek), Bakü
1995.
SARAY, M ehmet, Azerbaycan Türkleri, İstanbul 1993.
_________, R u sya ’nın Türk İllerinde Yayılması, İstanbul 1975.
_________ , Türk D ünyasında E ğ itim R eform u ve G aspıralı İsm a il
Bey (1851-1924), Ankara 1987.
SARINAY, Yusuf, Türk M illiyetçiliğ in in Tarihi G elişim i ve Türk
Ocakları (1912-1931), İstanbul 1994.
SARKİSYAN, E.K., Ekspansionistskaya Politika Osmanskoy İmperii v
Zakavkaze, Yerevan 1962.
SEVÜK, İsmail Habib, Yurttan Yazılar, A nkara 1987.
SEYİDZADE, D.B., Azerbaydjanskiye D eputatı ve Gosudartsvennoy
D um e Rossii, Bakü 1991.
SUNY, R onald Grigor, Bakü Komünü, Türkçesi: K udret Em iroğlu,
*' lstanbul N 90, . ~
SÜNBÜL, Tahir, Azerbaycan Dosyası, I, A nkara 1990.
SW IETOCHOW SKİ, Tadeusz, M üslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe
Rus Azerbaycanı 1905-1920, (Türkçesi: N uray M ert), İstanbul
1988.
Ş E H İD O Ğ L U , S ü re y y a H a m i, B ir in c i D ü n y a H a r b in d e İ s p ir
M üdafaası, Erzurum 1957.
Ş İM Ş İR , S eb ah attin , M e h m et E m in R e s u lz a d e ’nin T ü r k iy e ’d e k i
Hayatı, Faaliyetleri ve D üşünceleri, A nkara 1995.
TALİBOVA, Saide, K ulturno-P rosvetitelskaya i B lagotvoritelnaya
D eya teln o st A zerb a yca n sko y B urjuazii, (K onets X IX -N a ça le
XX V), (D issertatsiya na Soiskaniyeuçenoy Stepeni K andidata
İstoriçeskih Nauk), Baku 1994.
TANSU, Sam ih N afiz, Çarlara Boyun E ğm eyen Türk: Şeyh Şam il,
A nkara 1973.
TOPÇUBAŞOV, Ali M erdan, A zerbaycan’ın Teşekkülü, 1334 (1918).
TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiye'de Siyası Partiler, İstanbul 1952.
U RAS, Esat, Tarihte Erm eniler ve Erm eni M eselesi, İstanbul 1987.
ÜLKEN, Hilmi Ziya, T ürkiye’de ÇağdaşDüşünce Tarihi, İstanbul 1966.
VAHAPZADE, Bahtiyar, M oskova ’nın Siyaseti Tavşana Kaç, Tazıya
Tut (Azerbaycan Olaylarının İç Yüzü), Türkçeye Aktaran: Yasin
Aslan, Ankara, 1990.
Velikiy Oktiyabır i Turtsiya (Zbom ik Statey), Tiflis, 1982.
VELİYEV, Tofık-MEMMEDOV, Fahreddin, İnkıläb Barrikadalarında,
Bakü, 1987.
W H E EL ER -B EN N ETT, J.W ., B rest-L itovsk The Forgotten P e a c e
(March 1918), New York, 1966.
Yakın Tarihimizde Van Uluslararası Simpozyum u, Van, 1990.
Y ER A SİM O S, S teftnos, Türk Sovyet İlişkileri, Ekim D evrim inden
“M illi M ücadeleye”, İstanbul, 1979.
YILDIRIM , Dursun-ÖZÖNDER, M .Cihat, K arabağ Dosyası, II.B askı,
A ritara, 1991.
ZENK OVSKY, A., K u sy a ’da Pan-Turkizm ve M üslüm anlık,
Çeviren: İzzet Kantemir, Ankara, 1971.
ZEYNELOĞLU, CiÄttgİr, M uhttsar Azerbaycan Tarihi, İstanbul, 1924.
ZEYNELOV, N erim ta, Azerbaycan M atbuatı Tarihi, İkinci Hisse, B akü,
1974.
3. M A K A L E L tÄ
A B İD , E., “Azerbaycan fro le ta r Gazeteciliği Tarihine Bir Bakış”, Tan
Yıldızı, n o .l, Bkkü, 1928, s.22-24.
“Acı Günlerim iz”, İkrih Yolunda Erzurum, sayı 11-12, (12 M art 1962),
s .12-14.
Ahm et Cevat, “T iflil’teki Yetimler Evi-Gördüklerim, Duyduklarım, A ç ık
Söz, 12-13, Yanvar/Ocak 1916, no.83-84.
AKÇURA, Yusuf, “Hüseyinzade Ali Bey” Türk Yurdu, cilt VIII, s. 2550-
2556.
AKÜZÜM Feyzi, “Hasan Bey Zerdabi (1877-1907)”, Azerbaycan Türk
Edebiyat Tarihinde A bide Şahsiyetler, II, İstartbul 1987, s. 77-85.
ALESKEROV. M ., “M ejdunarodnaya Protivopravnost Gulistanskogo i
Türkm ençayskaya D agavarov”, Hazar, no. 1 (2), (Mart 1990),
Baküs.133-135.
Ali Fehm i, “Verin Zavallılara”, İkdam, 2 Fevral/Şubat 1915.
ALİYEV, Mevsüm, “Hüsrev Bey S u ltanof’, Odlar Yurdu (Bakü), 1991,
no. l l , s . 11-13.
ARAN, M ehmet Sadık, “Kardaş Köm eği”, Ergenekon Yolu, sayı 1 (1
Temmuz 1951), s.1-7.
ASLAN, Yavuz, “Bugünkü Ermenistan Arazisinden Türklerin Çıkanlması
M eselesi” Türk Kültürü, XXXII/372, (Nisan 1994), s. 193-200.
-----------------, “Birinci Dünya M uharebesi Zam am nda Bakü M üslüman
Hayriye Cemiyeti’nin Şarkı Anadolu Türklerine Ettiği Yardımlar”,
M illet (Bakü), 23, M ay/M ayıs 1992.
---------------- , “Erzurum’da Ermeni Mezalimi Hakkında Kantarcızäde Hacı
M ustafa’nın Hatıralan”, Atatürk Üniv. AİİTED, 1/6, (1993), s. 85-
103.
“Azerı M atbuatınm 50.Senesi M ünasebetiyle”, Yeni Kajkasya, sayı (37)
9, (1 Mart 1926), s. 1-5.
“Azeri M atbuatınm M uhtasar Tarihçesi”, Yeni Kafkasya, sayı 9 (57), (1
M art 1926), s. 5-9.
CA FERO Ğ LU , Ahrrtet, “A zerbaycan’da M aa rif H areketleri”, Türk
Kültürü, sayı 18, (1964), s. 134-136.
----------------- , “İsmail Bey G asprinski”, Azerbaycan Yurt Bilgisi, cilt II,
(1933), s. 165-169.
----------------- , “M irza F eth-A li A hundzade H ak k m d a B ir V esika” ,
Azerbaycan Yurt Bilgisi, cilt III, (1934), s.41-45.
CAFEROV, M ehmed Yusuf, “M üslüman H arpzedelerine Yardım İşi ve
M üslüman Vekilleri”, K ardaş Kömeği, B akü 1917, s.40-43.
ELİYARLI, Süleyman, “Azerbaycan Milli Hareketinin İlkin Dönemleri”,
Azerbaycan, sayı 298, (Temmuz-Ağustos 1994), s. 10-17.
Fatih Kerimi, “Millet Sağ Olsun”, Kardaş Kömeği, Bakü, 1917, s. 11 -13
“Gülistanskiy Dagavor” , Hazar, no. (2) (M art 1990), s .135-139.
GÜNAL, Mehmet, “Erzurum Tarihini Tamtma ve Araştırma Demeği Sayın
Başkanlığına”, Tarih Yolunda Erzurum, sayı 4 (Aralık 1959), s.7.
H. R., “Türkiye ve Avrupa M uharebesi”, İkbal, 10 A ğustos 1914.
H AD İZADE, Ahund Abdurrahim , “Cemiyet-i Hayriye Mukaddes Bir
M ekteptir”, Sada-yı Kajkaz, 29, Dekabır/Arahk 1915, no.174.
Halil İbrahim, “M uharebe ve K adınlar”, Kardaş Kömeği, Bakü, 1917, s.
66 - 68 .
HAŞİM OĞLU, Mecit, “Bakü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi ve Oltu
M illı İsläm Kom itesi”, Tarih Yolunda Erzurum, sayı 2, (1 M art
1959), s. 13-22.
 HÜRBAŞ, Ahmet, “ 1918 Erzurum Katliam ı N eden ve Nasıl O ldu?”,
KURAT, Akdes Nimet, “Kazan Türklerinin M edenı Uyanış Devri”, A. Ü.
E rm eniler H akkında “M akaleler-D erlem eler”, cilt II, A nkara,
DTCF, XXIV/3-4, (1966), s.95-194.
1978, s. 72-74.
KUZU, M am aşlı M. (Fahrettin Kırzıoğlu), “A rdahan Sancağım ızda
HÜSEYİNZADE, A li Bey, “İttihat ve Terakki Nasıl Kuruldu: Ubeydul-
M oskofların Kırgın ve Zulüm leri”, K ars İli, özel sayı 1, Ankara,
lah Efendi’nin Oynadığı Roller”, Tan, 4-5, Mart, 1938.
Kars Turizm ve Tamtma Dem eği Yayınlan: 5 ,1 965, s. 23-25.
“İm paratorluğun Sım rlannda R usya’nın K afkasya’daki Politikası (M os-
7M İL M A N , A .Ş ., “ Ç arsk iy G a su d o rtsv e n n ıy A p p a ra t v B arb e s
kova Gazetesinde Yaymlanan Gizli Rapordan Parçalar)”, (Çeviren:
Revolütsionnım Duıjeniyev v Azerbaydjane v Godı Pervoy Russkoy
H. Kerim), Türk Yurdu, sayı 76, (Aralık 1993), s. 41-43.
R evolütsü”, A zerbaydjan v Godı P ervo y R u ssko y Revolütsii,
“İmparatorluk Haricindeki Türklerin Osmanlılara Yardımlan”, Türk Yurdu,
Bakü, 1966, s.233.
111,(1329), s.159.
M İREHM EDO V, A ziz, A zerbaycan M ütefek k irin in M illi İntibah
K ARS T. T. D A raştırm a Kolu, “Posoflu M illı M ücadele Kahram anla-
A rzulan”, Azerbaycan D em okratik Respublikası (Tarih, İçtimai-
nm ızdan M üftüoğlu Hafız Altun-Hoca (1874-1934)”, Kars İli, özel
Siyası ve Edebi Hayat), Bakü, 1992, s. 19-29.
sayı 1, A nkara, 1966, s.66.
M İR ZA B A LA , M ehm ed-zäde, “A zerbaycan İstik läli ve O ktabır
KA R S T. T. D, A raştırm a Kolu, “Çıldırlı K ahram anlar”, Kars İli, özel
İnkıläbı”, Kurtuluş, nos 13-14, (1 Kasım 1935), s. 362-364.
savı 1. Ankara. 1966. s.59.
-----------------, “Cafer Cabbarlı, Diriliği, Yarattıkları, ve Vakitsiz Ölümü
KASIM OV, Hacı İbrahim, “Cemiyet-i H ayriye’nin O n Yıllığı”, Basiret,
(1899-1934)”, Kurtuluş, no.4, (Şubat 1935), s.109-112.
l T Oktıyabır/Ekim 1915,no. 35.
MUGAN, “Çarlığın Türkleri Uyuşturma İşi (Babamm Anlattıklanndan)”,
----------------- , “Kars Felaketzedegänı ve B akü M üslüm anlan”, Basiret,
Doğuş, sayı 9 (50), (Şubat 1940), s.31-32.
17 Yanvar/Ocak 1915, no. 36.
MUSTAFA, Nazım, “Bakü M üslüman Hayriye C em iyeti’nin I.Dünya
----------------- , “K öm ek Läzım ”, İkdam, 29 D ekabır/A rahk 1914, no.7.
M uharebesi Devrindeki Faalıyetı’', Vatandaş (üaKuj, 12 Uktıyabır/
----------------- , “N evruz Bayram ı” , İkdam, 9 M art 1915.
Ekim 1993. ~ ------------------------------
K IRZIOĞLU, Fahrettin, “Karslı Kahram anlar”, K ars Eli, sayı 16, 19,
(Odlu Türk), “Bakü’den”, Türk Yurdu, cilt III, s.24-30.
2 3 ,2 4 , (Kasım 1965, Şubat, Haziran, Temmuz 1966).
ORLOVSKİ, K„ “Erivan”, Kavkazski Kalender, Tiflis, 1852, s.433-440.
------- -------- . “Karslı Kahram anlar”. Kars Eli, savı 22, fMavıs 1966V
ORTAYLI, İlber, “Çarlık Rusyası Yönetiminde K ars”, TED., sayı IX,
----------------- , “Y.Mühendis Osm an Server Atabek (1886-196?)” , K ar.c
____ (1978), s.343-362.
İli, özel sayı 1, Ankara, (Kars Turizm ve Tanıtma Demeği Yayınlan),
Oruç Oruçof, “N argin’de Türk Esirlerinin H ali”, A çık Söz, 30 Noyabır/
s a y ı 5 ,1965, s.54-58.
Kasım 1918, no. 617.
----------------- ,“A nadolu’da İlk Türk Cumhuriyeti: Cenub-i Garbı Kafkas
Ö m er Faik Nemanzäde, “Ben K im im ”, Kardaş Kömeği, Bakü, 1917,
Cum huriyeti (Kars M illi-Şura H üküm eti)”, Türk Kültürü, sayı 72
s.6-11.
(Ekim 1966), s.948-968.
-----------------, “Çok Utandık”, Yeni İkbal, 3 İyul/Temmuz 1915.
KÖPRÜLÜZADE, M. Fuat, “İsmail Bey G aspirinski”, Azerbaycan Yurt
R ESU LO Ğ LU , M ehm et Ali, “M üsavat Partisinin K uruluşu”, M illi
Bilgisi, cilt II, (1933), s. 154-155.
Azerbaycan “M usavat”, H alk Partisi Bülteni, sayı 4, (Özel Sayı),
(K öseoğlu Cafer Erçıkan), “Kurtuluşun Beşinci Haftasında Erzurum ’u
1962, s.9-14.
A n la ta n B ir M e k tu p ” , E r m e n ile r H a k k ın d a “M a k a le le r-
R ESU LZA D E, M ehm et Em in, “Bizim N okta-i N azardan R usya’da
D erlem eler", cilt II, Ankara, 1978, s.302.
Cum huriyet İnam ” , Kardaş Kömeği, Bakü, 1917 s.17-19.
K ÖY CÜ , Hüseyin “Oltu İsläm Komitesi, Kars Millı Şurası ve Cenub-i
----------------- , “Cemiyet-i Hayriyenin On Y ıllığı”, A çık Söz, 15 N oyabır/
Garbi Hükümeti”, Şenkaya, 1 Eylül 1950,no.4.
Kasım 1915,no.35.
 -----------------, “Dikkat Olunulacak İki M esele”, İkbal, 22 D ekabır/A rahk DİZİN
1914,no.820.
-----------------, “İhtiläl H atıralan”, Dünya, 1 Haziran 1954, Tefrika no. 11.
-----------------, “Millı Azerbaycan Hareketinin Karekteri”, Azerbaycarı
Yurt Bilgisi, cilt III, 1934, s. 163-166.
Seyyid Hüseyin, “Hazin Bir Hatıra İsmailiye”, Azerbaycan, 20,25 Ağustos
1919, no.256-260.
Seyyitli M ir A ziz, “28 M ayıs İstikläl Y olunda A zerı T alebeleri” ,
Azerbaycan Yurt Bilgisi, cilt II, (İkinci Kanun).
SULTANOF, Hüsrev Paşabey, “Bakü M üslüman Cemiyet-i H ayriyesi
„___ _Harpzedeİ£gLYardım Şubesinin Faaliyeti”, Kardaş Kömeği, Bakü,
1917, s.44-49.
SUPHİ, M ustafa, “Türkiye’nin Dahili İşleri”, Basiret, 9 Ağustos 1914.
SÜSLÜ, Azmi, “Van Z eve’deki Türk Katliamı” , Yakın Tarihimizde Varı A Ağcaova, 242.
Uluslararası Simpozyumu, Van, 1990, s.25-36. Ahalsıh, 137.
ŞA M SU TTD İN O V , A .M ., “Velikiy O kU yabır i T urtsiya”, Velikiy Abbasof, Hacı Ağa, 122. Ahılkelek, 83, 205, 214, 226, 230,
Oktiyabır i Turtsiya (Zbom ik Statey), Tiflis, 1982. Abdullah Saik, 52. 259.
TANSEL, Fevziye Abdullah, “Arap Harflerinin Islahı, Değiştirilm esi Abdullahoğlu, öm er, 226. Ahısha/Ahıska, 111, 205, 219, 249,
Hakkında İlk Teşebbüsler ve Neticeleri (1862-1884)”, Belleten, Abdulrahimov, Hacı, 23. 256.
XVII/66, s. 224. Abdülm abud Bey, 278, 309, 315. Ahıskalı Osman Server Bey, 205.
“Türkm ençayskiy Dagavor”, Hazar, no. 1 (2), (M art 1990), s. 140-146. A bdüsselam Bey, 104. Ahmed Cevad, 52, 82, 120, 124.
Abilov, 1. M .,41. Ahmed Cevdet, 121, 220.
V ELİY EV , Ş am il, “Y aşlı K alem E d eb i C em iy etin in F a a liy e ti” ,
A cara, 99, 131, 244, 252, 265, 267, Ahmed Safa, 285.
Azerbaycan D em okratik Respublikası, Bakü, 1992, s. 143-144.
268. Ahmet Ağayev, 26, 62, 72.
YILDIRIM , Hüsam ettin, “R uslann Van Üzerindeki Emelleri”, Yakın
A caralı Temur Bey, 260. A hm etC evad, 178.
Tarihimizde Van Uluslararası Simpozyumu, Van, 1990, s. 241-250.
A carski, Zekeriya Bey, 83, 214, 244. Ahmet Cevat, 146, 147, 157, 192,
Y usuf Ali, “Felaket Karşısında K adınlanm ız”, Kardaş Kömeği, 11 Mart
A ç ık Söz gazetesi, 55, 73, 79, 112, 215, 219, 315.
1915. Ahot, 253.
115, 149, 169, 173, 184, 188,
YUSUFZADE, Reşit, “Ruhanilerim iz”, Kardaş K ömeği, Bakü 1917, s. 220, 281, 315. Ahund, Kadı M olla Cevat, 53.
70-71. A dana, 5. Ahundov, Asadullah, 40.
YÜKSEL, Zuhal, “Gaspıralı İsmail Bey’in Anadolu Türklüğüne Tesirleri”, A frika, 46. Ahundov, Doktor Abdülhalık, 57.
TürkKültürü, XXIX/337-338, (M ayıs-Haziran 1991). s. 383-384. A fşar, 5. Ahundov, Mehmet Sadık, 38.
A gayev, A hm et Bey, 57, 58, 61. Ahundov, SunaH am m , 144.
A ğ a İsm ail, 125, 129. Ahundzade,İdris,221, 222, 223, 224,
A ğaçeri, 2. 225, 226, 227, 228, 229, 230,
A ğaoğlu, Ahmet, 26, 34, 37, 38, 44, 253.
45, 46, 67, 312. Ahundzäde, M irza Feth Ali, 23.
A ğ ao ğ lu , D oktor Hasan, 34, 57. Ahundzäde, Reşid Bey, 259.
 Akayev, G., 180. 211, 244, 254, 262, 263, 264, Atamaliyev, Hacı Hasan, 57. Azerbaycanlı A rslan Bey, 242.
Akçura, Yusuf, 35, 46, 124, 165. 268, 277, 292, 297, 298, 306, Atropatana, 1. Azerbaycanlı Ayşe Hanım, 158.
Akdam, 315. 315. Atropates, 1. Azerı, 1, 4, 274, 276.
Akhun, 2. Andranik, 294. Avagel,215. Azgur, 205.
Akkoyunlu, 4. Antalya, 5. Avrupa muharebesi, 121. Azizbekov, M eşhedi,41, 89.
Akpirikli Hacı Necip Bey, 293. Antranik, 280, 282, 283. Avrupa, 20, 23, 26, 37, 45, 46, 49, Azort, 234.
AksakTim ur, 19. Aramyantlar, 31. 65, 69, 71, 101, 116, 121. Azurbazagan, 1.
Akusov, İdris, 288. Aran, M ehmet Sadık, 87. Avukat Halil Beyzäde Ali Bey, 205. Azurket Uyezdi, 249.
Aleksandroviç, Mihail, 260. A rasN ehri, 1, 11. Avusturya-Macaristan, 68, 69, 71.
Ali A sker Bey (Haramoviç), 34, 176. Ardahan, 75, 76, 77, 78, 81, 82, 83, Ayaz, Mehmed, 121. B
Ali Ekber Refı Beyli, 178. 84, 86, 91, 92, 94, 96, 99, 100, Ayestefanos, 186, 230.
Ali Fehmi, 94. 101, 115, 127, 131, 133, 134, A zerD un Alvir, 177. Baba Bey, 217.
Ali İhsan Paşa, 75. 137, 139, 149, 165, 177, 186, Azer, 1, 177. Babayev, Ali Haydar, 59, 60, 91.
Ali Kemal Bey, 50, 51. 194, 196, 198, 204, 206, 210, A z erb ay c an İlim le r A k a d e m isi Baba-yı E m ir dergis'ı, 96.
Ali Kemali, 308. 212, 213, 214, 215, 216, 217, Prezidyum, 130. Babil, 2.
A liM işan, 121. 218, 219, 221, 230, 243, 246, Azerbaycan, 1, 2, 3, 4, 5, 7, 8, 9, Bağdayev, 241, 242.
Ali Rıza Bey, 204, 208. 248, 258, 260, 261, 264, 270, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, Bahar köy, 293.
A liŞevki, 121. 313, 314, 315. 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, Bahçecik, 231.
Alibekov, M ustafa Bey, 171. Ardanuç, 75, 76, 77, 91, 214, 244, 31, 32, 33, 34, 35, 37, 38, 39, Bahçesaray, 20, 23.
Aliyev Bey, 252. 245, 246, 248, 249, 250, 252, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 48, Bakradze, 239, 240, 241.
Aliyev, Daşdemir, 253. 257, 258, 260, 313. 50, 51, 52, 53, 54, 56, 58, 61, Bakü Cemiyet-i Hayriyesi, 82, 111,
Aliyev, M övsüm, 124. Ardcevan (Ercivan(, 253. 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 146, 211, 262, 264.
Aliyov, Hasan, 262, 263. Arhavi, 245, 246, 253. 70, 71, 72, 73, 74, 76, 78, 79, Bakü İnäs Cemiyet-i Hayriyesi, 175.
Aliyov,İsmailBeySefer,57, 153, 181. Arkım, 245. 80, 81, 82, 84, 85, 86, 87, 89, Bakü Kadısı, 100, 102.
A lm anya,68, 69, 70, 71, 124, 210. Armeşen, 253. 91, 92, 93, 94, 95, 96, 98, 99, Bakü M üslüman Cemiyet-i Hayriyesi
Alparslan, 3. Artvin, 75, 76, 77, 78, 91, 186, 244, 100, 101, 103, 104, 105, 106, Trabzon Şubesi, 306.
Alplu, 5. 245, 246, 247, 249, 251, 252, 109, 110, 116, 121, 122, 123, Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi,
Altmordu, 4. 253, 257, 258, 260, 261, 273, 124, 125, 127, 129, 130, 131, 44, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56,
Amasya, 5. 313. 132, 133, 135, 143, 148, 151, 63, 66, 76, 77, 80, 81, 85, 88,
Am ele ve Saldat Vekilleri Şurasının Arzu ile Kamber, 5. 152, 158, 159, 161, 163, 164, 89, 90, 91, 92, 93, 95, 96, 98,
Hususı Komites, 166. Aslanov, İ. Amir, 126. 170, 171, 172, 173, 174, 175, 99, 100, 101, 102, 103, 106,
Amiral Souchon, 74. Aslanov, N ecef Emir, 57. 178, 180, 181, 185, 186, 187, 108, 109, 111, 122, 124, 125,
Anadolu, 3, 4, 5, 40, 53, 55, 73, 76, Aşık Garip, 5. 188, 189, 190, 191, 198, 201, 126, 127, 130, 131, 132, 133,
78, 81, 86, 91, 96, 101, 103, Aşurbekov, 126, 180, 182. 202, 205, 210, 211, 212, 214, 134, 135, 136, 137, 138, 140,
104, 108, 109,111,112,113, Aşurbeyli, İsa, 37. 215, 216, 217, 220, 222, 231, 141, 142, 143, 148, 152, 153,
114, 115, 116,117,118,119, Aşurof, Hacı Aslan, 57. 243, 246, 247, 251, 257, 259, 155, 159, 160, 161, 168, 170,
120, 122, 123,124,127,135, Atabek, Server, 219, 307. 260, 262, 269, 270, 273, 274, 171, 173, 174, 175, 176, 177,
137, 149, 156,163,174,176, Atabeylikler Yönetimi, 3. 276, 280, 284, 286, 302, 307, 178, 180, 181, 183, 184, 185,
177, 178, 181,182,185,210, Atalar, Kadir, 87, 311. 309, 311, 312, 313, 314, 315. 186, 187, 190, 191, 193, 194,
 195, 196, 198, 199, 201, 202, 249, 252, 253, 254, 255, 2 5 6 , Camiikebir, 279.
Beğdili, 5.
204, 205, 206, 211, 216, 217, 259, 260, 262, 263, 264, 2 6 5 , Canik Efendi, 288.
Bekov, Habib Bey Mahmud, 91.
221, 223, 225, 228, 229, 231, 266, 267, 268, 269, 270, 272, Car-Balaken, 9, 13, 14.
Bekov, Hasib Bey Mehmed, 60.
232, 237, 243, 246, 247, 249, 273, 274, 284, 286, 287, 288,
Belçika,21, 117. Cavanşir, 123.
253, 254, 255, 256, 259, 260, 291, 292, 295, 296, 297, 299,
BerlinAntlaşması, 186, 213, 244. Cebrail, 123.
262, 263, 265, 266, 267, 269, 300, 306, 307, 308, 309, 311, Cemalov, Hüseyin M irza, 91, 121,
Beybekof, 47.
270, 273, 284, 286, 287, 291, 314, 315.
Beyoğlu, Hacı Ömer, 226. 216.
295, 297, 299, 306, 307, 308, Balakani, 29. CengizH an, 19.
Beyov, Yusuf Han Mehmed, 176.
309, 311,314, 315.' Balaken, 9, 13, 14. Cerit-Silsüpür, 5.
Beyzäde, Abbas Naki, 264.
B a k ü M ü slü m a n İn ä s C em iy e t-i Balhan, 2. Cerrahzäde (Cilonun) Hasan Efendi,
Bibi-Eybat, 29.
Hayriyesi, 174. Balkan Harbi, 52. 292.
Bibinoğlu, Ahmet Cevdet Bey, 220.
Bakü Şehir Duması, 167. Balkan, 12, 26, 46, 47, 48, 49, 50, Cevad Han, 9.
Bibinov, Ahmet Bey, 265, 296.
Bakü Şehir Gılavası, 79. 52, 53, 61, 67, 313.
Bitlis, 295. Cevanşir, 8.
Bakü, 10, 11, 12, 13, 18, 21, 23, Bardız, 78, 233. Cihangiroğlu, İbrahim, 182.
Bizans, 2.
24, 29, 31,32, 33, 34, 39, 41, Barhal, 253. Cihangirzäde, Aziz Bey, 205.
Boğazören, 77.
42, 43, 44,46, 50, 51, 52, 53, Basiretgazetesi, 69, 71, 85, 97, 134, Civanşir, Behbud Ağa, 91.
Bolşevikİhtiläli,292, 301.
54, 55, 56,57, 58, 60, 61, 62, 145, 218. Colakir, 77.
Bolşevik Rusya, 242.
63, 64, 65,66, 68, 69, 70, 71, Basra Körfezi, 187. Conkerli Ekşioğlu H acı Süleym an,
Bolşevik, 29, 41, 129, 165, 242, 277,
72, 73, 76,77, 79, 80, 81, 82, Baş Katip Ahmet, 282. 293.
292, 301.
85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, Baş Kömekçi, 111, 122. Cücürüs, 242.
Borcum, 260.
93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, Başkurtlar, 68. Ç ağn Bey, 3.
Borçka, 75, 76, 186, 244, 245, 246,
101, 102, 103, 106, 108, 109, Batum Harbi Valisi Romanofski, 249.
249, 253. Çakvi, 137.
111, 122, 123, 124, 125, 126, Batum Oblastı, 244. Çanakkale Cephesi, 301.
Bosna-Hersek, 49.
127, 128, 129, 130, 131, 132, Batum Okruğu, 244. Çanakkale, 78, 301.
Brest-Litowsk Antlaşmasıyla, 210.
133, 134, 135, 136, 137, 138, Batum, 74, 75, 76, 78, 81, 86, 88, Çar Hükümeti, 14, 15, 16, 18, 21,
B ulgar,2, 47.
140, 141, 142, 143, 144, 145, 108, 111, 137, 149, 194, 206, 22, 25, 28, 42, 44, 48, 51, 66.
Bulgaristan, 65.
146, 147, 148, 149, 150, 151, 210, 244, 245, 246, 247, 248, Ç arN ikola, 29, 260.
B ükreş antlaşması, 10.
152, 153, 154, 155, 157, 158, 249, 253, 254, 256, 258, 259, Ç arR usyası, 10, 11.
Bünyadzade, D., 41.
159, 160, 161, 162, 163, 165, 260, 264, 265, 270, 273, 299, Çatak, 233.
B üyük İskender, 1.
166, 167, 168, 170, 171, 172, 314. Çavçereli, 250.
C
173, 174, 175, 176, 177, 178, Bayat, 5. Çıldır, 76, 77, 83, 198, 213, 214, 215,
C afer Bey, 308.
180, 181, 182, 183, 184, 185, Bayburt, 5, 293, 304. 217, 218, 234.
C aferi, 2.
186, 187, 188, 189, 190, 191, Bayezid/Beyazıd, 111, 280, 294, 295, Çikuf,215.
C aferov, 86, 112.
192, 193, 194, 195, 196, 198, 296. Çilçim,253.
C aferov, A. İ., 68, 86, 88, 105, 106,
199, 201, 202, 203, 204, 205, Bayındır, 5. Çin, 27, 28, 150, 164.
112, 182, 198, 199, 217, 260,
206, 210, 211, 212, 216, 217, Baykara, Hüseyin, 34. Çoruh, 76, 185, 245.
266.
219, 220, 221, 223, 225, 228, Bedasor, 253. C aferzäde, Ağa M ir M ehmed Kerim Çorum, 5.
229, 231, 232, 234, 236, 237, B edbahtB ala, 172. Çöverib, 249.
H acı, 100.
239, 240, 243, 246, 247, 248, Bedreddin E1 Hüseyni, 121.
 D Dr. Bahadır Bey (Ali Verdibekov), 194, Erdoğan, Fahreddin, 50, 51, 125, 127, 298, 299, 300, 301, 302, 303,
217. 147, 153, 154, 158. 304, 305, 306, 307, 308, 311,
Dadaşov, Y. A., 23, 127. Dr. Bahattin Şakir, 245. Ergenekon Yolu dergisi, 87. 312, 313, 314, 315.
Dağgirli Şakirzäde Ahmed, 238. Dr. Esat Bey, 206. Erivan Cemiyet-i Hayriyesi, 184, 262, Ermenistan, 1, 3, 31, 32, 77, 123,
Dağgirli Taştan Efendi, 238. Dulkadırlu İli, 5. 263, 264, 265, 268, 296. 280, 315.
Dağıstan, 1, 10, 70, 72, 220. Dulkadırlular, 5. Erivan G ubem iya Komitesi, 265. Erzincan M ütarekesi, 301, 311.
Dandanakan, 3. Durmuş Paşa Cam ii, 279. ErivanG ubem iyası, 15. Erzincan, 78, 149, 153, 205, 209,
Danilet, 253. Dünya Savaşı, 42, 53, 55, 56, 60, Erivan Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi, 277, 280, 297, 301, 307, 308,
Danim arka, 165, 167. 63, 67, 114, 120, 122, 124, 183, 262, 263. 309, 311, 314.
Daşkov, K ont Vorontsov, 29, 32, 33, 125, 126, 128, 150, 164, 174, Erivan, 10, 11, 12, 15, 16, 18, 30, Erzurum, 72, 76, 77, 78, 111, 139,
41, 54, 78, 160, 257, 258, 259, 175, 176, 177, 178, 180, 182, 32, 33, 36, 72, 87, 89, 93, 98, 148, 149, 153, 186, 210, 243,
261. 183, 184, 185, 186, 187, 189, 108, 137, 165, 1 8 2 ,0 8 3 , 184,^ 245, 269, 270, 271, 272, 273,
Daşnak Partisi, 170. 190, 211, 214, 230, 244, 245, 190, 229, 254,1261, 262, 263, 274, 276, 277, 278, 279, 280,
D avet Koch, 38. 246, 261, 291, 297, 301, 314. 264, 265, 2 6 6 ,/6 7 , 268, 289, 282, 283, 284, 286, 294, 297,
Davut Ziya, 226. 2963 301, 303, 304, 305, 307, 308,
Dedegül, 215. E Erivanski, Han, 87. 311, 314, 315.
Defter M ollaları, 17. Ermeni Asker İttihädı, 301. Esadullah Ali, 52.
Değirm endere, 303, 306. Ebül Gazi B ahadır Han, 20. Ermeni Devrim Federasyonu, 29. Esadullayev, M irza, 57, 58, 59, 80,
Delican, 269. Eçmiyadzin, 10, 139, 265, 266, 267. Ermeni Hayriye Cemiyeti, 53. 89, 91, 95, 98, 106, 109, 126,
Derbend, 15, 18. Edime Antlaşması, 261, 312. Ermeni Millı Şurası, 280. 127, 312.
D ere M ahalle, 279. Efendiyev, S. M., 40. Ermeni Taşnak Komitesi, 241, 301. Esadullayev, Şemsi, 22, 50.
Deviskel, 249. Efendizäde, Şefika, 121. Ermeni, 1, 3, 16, 22, 26, 29, 30, 31, Esat Bey, 204, 206.
Devlet Dum ası, 36, 68, 83, 86, 87, Ekberov, Ali M uhtar Ali, 95. 32, 33, 34, 38, 40, 44, 47, 53, Evliya Camisi, 202.
88, 105, 106, 107, 111, 112, Ekinci gazetesi, 24, 25, 57. 54, 56, 61, 65, 70, 76, 77, 78, Eymür, 5.
142, 191, 198, 214, 217, 247, Ekinlik (Oğdabed), 77. 80, 84, 85, 86, 104, 123, 129, Eyüplü (Deli) Halit Beğ, 219.
260, 266. Elbistan, 5. 130, 138, 141, 149, 150, 157,
Devlet Sovyeti, 107. ElektrikM atbaası, 109. 160, 161, 185, 187, 188, 189, F
Difai Fırkası, 178. Eleşkirt, 74, 268, 269. 190, 191, 192, 193, 195, 196,
Difai/Difaı, 33, 34, 61, 72, 178, 189. El-İshaki, 121. 197, 198, 199, 201, 204, 205, Fatm aH anım , 145, 146, 147.
Digor, 194, 226. El-M üeyyed gazetesi, 44. 206, 208, 209, 210, 211, 214, Fethi Bey, 164.
Dikanlı Hafız Efendi, 219. Eloğlu, Sebahattin, 124. 217, 219, 221, 223, 224, 226, Fransa, 117, 124.
D irlik dergisi, 39. Elviye-i Seläse, 75, 76, 206, 242, 245. 227, 228, 229, 230, 231, 232, Fransız,21, 117.
Divan-ı H arb, 78. Elyasov,*Hüseyinov, 91. 233, 237, 238, 239, 240, 241, Fuzuli,315.
Diyadin, 111, 266, 268, 294, 295, Emircan, A ., 161. 242, 243, 244, 245, 246, 257, Füyuzat dergisi, 38, 39, 43.
296. Enver Paşa, 70, 71, 72, 74, 75. 258, 259, 260, 261, 265, 268,
D oğru Söz gazetesi, 94, 253. Er Şurası İcra Komitesi, 238. 269, 270, 271, 274, 275, 276, G
Döğer, 5. Erbil, 11. 277, 278, 279, 280, 281, 282,
Dr. A nebikyan, 166. Erciş, 266, 268, 294, 296. 283, 284, 286, 287, 288, 289, Gacırof, İsrafil, 158.
Dr. B aha Şakir, 44. Erçıkan, Cafer, 272. 291, 292, 293, 294, 295, 297, G aibov.NadirBey, 142, 176.
 Gaspra, 20, 21, 23, 35, 46. Gümgüm, 137. H ahçevanski, C afer Kulihan, 89. Hınçak Partiler, 29.
G aspralı İsm ail Bey, 20, 21, 23, 35, Gümrü, 139, 210, 269. H ahud, 234. Hınıs, 111, 137, 139, 256, 271, 287,
46. Gümüşhane, 304. H akkıM ehm et, 158. 288, 289, 290, 291, 297, 314.
Gediksatılmış, 209. Gündüzlü Afşarlan, 5. Hakkı Paşa, 75, 278, 282, 284. Hırtıs, 205.
Gence Azerbaycan Millı Hareketi, 34. Gürcistan, 1, 8, 9, 10, 14. Hakverdov, A ., 121. Hilafeti Osmaniye, 49.
Gence G ençlik Teşkilatı, 155, 173. Gürcistan-İmeretiya Gubemiyası, 14. Halep, 5. Hiläl-ı Ahmer, 48.
Gence Hanlığı, 8, 9. Gürcü Cemiyeti, 253. Halfin, İbrahim , 19, 20. Hindistan, 1, 20, 185, 254.
Gence Kalesi, 9. Gürcükapısı, 279. Halil Paşa, 70, 71. Hivan, 215.
Gence Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi, Gürşeken, 233. Halit Bey, 252. Hoca Ahmet Efendi, 278, 282.
155, 177, 179. H am azasp, 295. Hoca Hayrullah Efendi, 293.
Gence Türkler, 178. H H am sioğlu A rslan Bey, 219. Hoca İbrahim Efendi, 282, 284.
Gence, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 18, H anak, 195, 212, 220. Hocah,315.
30, 33, 34, 72, 79, 81, 87, 89, Hacı Abbasoğlu Kerbeläyi M ehm ed Handrof, 18. Hopa,219, 244, 245, 246, 253, 254.
90, 91, 98, 108, 122, 131, 132, Bey, 204. Hanım Esadullayev, 174. Horasan, 3, 90, 226.
137, 148, 155, 156, 157, 172, Haci Hafız M ustafa, 292. H anoğullan, M ustafa, 8. Hoyski, Em ir Arslan Han, 72.
173, 177, 178, 179, 190, 193, Hacı Hafızzäde M üştak (Çağlayan), Hanov,M irzaYusuf,54, 90, 250, 262. Hoyski, Fethali Han Hoyski, 72, 87,
194, 216, 219, 223, 230, 232, 293. Harbi Reis, 208. 123.
234, 259, 266, 273. Hacı Hayri Efendi, 278. Harezm şah, 3, 4. Hoyski, Fethali Han, 36.
General D ro, 123. Hacı İmamlı M escidi, 104. Harkov, 149. Hoyski, Rüstem Han, 126.
General Liyahov, 247, 248, 249. Hacı Käzım, 282. Harzem , 45. Hristiyan,7, 16, 17, 18, 19, 26, 30,
General M ayor Han Talişinski, 271. Hacı M ir M ahsun Ağa, 59. Hasan Efendi, 292, 293. 47, 117, 138, 187, 190, 193,
General M ayör Tamamşev, 136, 137. Hacı Selim, 121. Hasan İzzet Paşa, 75. 224, 232, 283, 298, 312.
General Yolicin, 260. Hacıbeyli, Üzeyir, 38. Hasan ve Ali Beyler, 292. Hristiyanlığı Yayma Cemiyeti, 16.
General Yudeniç, 270. Hacıçelebioğullan, 8. Hasanbasri, 279. Hudafrin Köprüsü, 173.
Gerekgerek Camii, 308. Hacıoğlu, Esat, 238. Hasankale, 282, 284, 285, 286, 287. Humuszäde Halis ile Ramiz, 77.
Gerger, E., 161. Hacıyev, Dr. Samed, 234. Hasanoğlu, 238. Hunlar, 2.
Gina,211. Hacıyev, İ., 126. Hasanov,A li, 302. Hunut, 291, 292, 293.
Gizlİ İsläm Komitesi, 204, 205, 236. Hacıyev, Kerbelayı İsrafıl, 57. Hasanov, H asan Ağa, 57, 59. Hunutlu Mehmet Efendi, 293.
Göçerli,F., 121. Hacıyev, Musa, 22. Hasanov, M ehm et Hasan, 90. Husrev ve Şirin, 5.
Gökçay, 24. Hacinski, Cemu Bey, 252, 254, 262. H asm ehm etli A li Ekber, 34. Hümmet Fırkası, 167.
Göktürk, 2. Hacinski, İsa Bey, 57. Hasm em m edov, Halil, 36. Hümmet gazetesi, 38.
Göle, 76, 77, 83, 213, 215, 217. Hacinski, Mehdi Bey, 59. Haşim oğlu,Yasin,236, 238, 239, 240. Hümmet, 38, 40, 41, 42, 167, 168.
Gönüllü Milis, 209. Hacinski, M ehmed Hasan, 59, 60. H aşm et, 282. Hüseyin Feyizhanı, 20.
G öze,A hm et, 158. Haciyev, İsrafıl, 58. H avdos, 76, 77, 231. HüseyinHilm i Efendi, 162.
Gregoryan, 32. Hadizäde, Ahund Abdurrahim, 128. H ayat gazetesi, 37, 38, 40, 57, 63, Hüseyinov,T.,91, 234.
Guba Hanlığı, 8. Hafız Davut Bey, 278. 64. Hüseyinzäde Ali Bey, 26, 37, 38, 39,
Gubematorlar, 107. Hafız Hakkı Paşa, 75. Hazar, 1, 2, 5, 71, 129, 151, 153, 43, 44, 45, 46, 52, 62, 67, 312.
G ülek,253. Hafız Kurban (Yurtseven) Efendi, 200, 158, 163. Hüseyinzäde, A. Sabur, 121.
G ülistanA ntlaşm ası, 10. 201, 206, 225. H azar-Ö tesi T ürkm en İli, 5. H üsnüEfendi, 103.
Hahafi (Hanak), 195. H em şioğlu C elal Bey, 204.
Gülistan, 10, 312.
 I-İ
I. Aleksandreyevski, 39.
I. Alexander, 9, 10.
Iğdır, 137, 139, 209, 270, 314.
II. Abdülhamid, 43.
II. Nikola, 28, 29, 74, 107, 159, 198,
217, 260, 261.
Irak, 315.
İaşeM erkezi, 195.
İbrahimov, Abdurreşid, 35.
İbrahimov, A ğaM ehm ed, 168.
İkbalgazetesi, 69, 72, 81, 95, 113,
133, 215.
İkdam gazetesi, 79, 83, 84, 89, 92,
93, 94, 95, 159, 215.
İlhanhlar, 1, 4.
İlyasov, 271.
İm am zade, Öm er Lütfu, 226.
İm anlu A fşarı, 5.
İmerhov, 244.
İngiliz, 21, 185, 254.
İran, 1, 2, 8, 9, 10, 11, 16, 24, 25,
27, 30, 41, 45, 65, 71, 72, 73,
162, 163, 173, 256, 261, 294,
312.
İriağaç (Pem ik), 77.
İrkutsk, 149, 150.
İrşa d gazetesi, 38.
İsläm K om itesi,204, 205, 206, 236,
237, 238, 239, 240, 241, 242,
243, 308.
İsläm, 2, 3, 4, 25, 26, 37, 45, 47,
49, 64, 65, 66, 70, 73, 77, 94,
100, 117,118, 124, 128, 131,
132, 145,146, 148, 153, 154,
155, 178,180, 204, 205, 206,
207, 209, 212, 226, 227, 228,
229, 233, 236, 237, 238, 239,
240, 241, 242, 243, 252, 253,
102, 104, 105, 106, 108, 109, Kantri, 137.
255, 273, 275, 277, 283, 285,
112, 114, 118, 122, 127, 128, Karabağ, 8, 10, 11, 12, 13, 30, 33,
288, 289, 290, 300, 301, 308.
130, 131, 133, 134, 136, 137, 123, 163, 173, 303.
İsmäiliye, 103, 122, 124, 125, 126,
138, 139, 140, 141, 142, 143, Karabekir, Käzım, 284.
127, 128, 129, 130, 132, 134,
145, 149, 150, 151, 152, 156, Karabekov, Karabayev, 44, 182.
163, 170, 173, 182, 183.
159, 160, 164, 175, 176, 177, Karacasu (Peneskirt), 77.
İsmailiye, 50, 58.
178, 180, 182, 183, 185, 189, Karaçayır, 209.
İspir Şürälar Cemiyeti, 293.
190, 195, 216, 221, 228, 229, Karadeniz, 8, 55, 74, 76, 78, 149,
İspir, 5, 233, 234, 291, 292, 293,
230, 243, 245, 247, 257, 267, 185, 313.
294.
270, 273, 274, 277, 301, 304, Karagözov, M ahm ud Nedim, 95.
İstanbul Andlaşması, 187.
313, 314. Karagözov, M ehm et, 234.
İstanbul Hükümeti, 69.
Kafkasya, 8, 11, 14, 15, 16, 17, 29, Karahamza, 194, 195.
İstanbul Kapısı, 280, 282.
31, 32, 33,43, 44, 49, 51, 54, Karakoç Boğazı, 293.
İstanbul,21, 41, 42, 44, 45, 46, 49,
55, 56, 64,65, 67, 68, 70, 71, Karakoyunlar, 2.
51, 52, 61, 63, 64, 65, 67, 69,
75, 76, 78,79, 80, 87, 88, 90, Karakoyunlu, 4.
70, 72, 124, 181, 182, 187,
91, 92, 94, 98, 99, 100, 101, Karakurt, 226.
206, 245, 280, 282.
102, 103, 104, 105, 107, 109, Karamanhlar, 5.
İstihkak Kooperatifleri, 217.
114, 117, 129, 131, 132, 135, Karaşarov, Alı Rıza, 202, 204, 205,
İstikläl gazetesi, 210.
136, 143, 150, 152, 154, 160, 206, 207, 208, 217, 219.
İsveçli Nobel Kardeşler, 21.
161, 162, 163, 164, 165, 169, Karaurgan, 74, 294.
İsviçre, 72.
172, 174, 176, 185, 186, 190, Karavel Köyü, 218.
İşhan, 245.
191, 194, 198, 199, 200, 201, Kardaş Kömeği, 53, 56, 77, 85, 87,
İtalya, 46.
202, 203, 217, 221, 226, 256, 88, 91, 94, 95, 96, 97, 98, 99,
İttihatveTerakki,43, 44, 45, 46, 70,
258, 260, 273, 274, 280, 296, 105, 109, 110, 111, 112, 113,
71, 149.
300, 301, 303, 309, 314. 116, 117, 121, 122, 124, 174,
Kağızman, 77, 82, 137, 139, 196, 175, 184, 185, 186, 211, 213,
J
204, 206, 208, 221, 222, 223, 216, 246, 263, 296, 313, 314.
224, 225, 226, 227, 228, 229, Kars, 73, 74, 77, 79, 80, 81, 82, 83,
Japonya, 28.
230, 261, 270, 288, 313, 314. 84, 85, 86, 88, 90, 91, 92, 93,
Kağızmanlı Ali Bey, 206. 94, 96, 99, 100, 101, 106, 108,
K Kaleboğazı, 74. 111, 115, 120, 127, 131, 133,
Kaleiçi, 302. 134, 137, 139, 146, 149, 165,
Kabulov, İslam Bey, 94.
K aluga, 149. 177, 181, 182, 186, 187, 188,
Kaçarlar, 5.
K am endant, 13, 14. 189, 190, 191, 192, 193, 194,
Kaçkm lar Kanunu, 250.
K änlı Saadettin Hoca Efendi, 293. 195, 196, 197, 198, 199, 200,
Kaçkınlar M eselesi, 105.
K antarcızäde Hacı Mustafa, 273, 274, 201, 203, 205, 206, 207, 208,
Kafkas, 33, 52, 63, 73, 74, 76, 77,
282. 209, 211, 212, 213, 214, 216,
78, 79, 80, 85, 86, 88, 91, 93,
K antem irov, A liH an , 194, 195, 197, 219, 221, 223, 230, 231, 232,
94, 95, 96, 98, 99, 100, 101,
198, 200, 204, 205, 217, 223, 233, 234, 243, 247, 248, 249,
294. 252, 257, 260, 261, 264, 270,
 271, 273, 294, 295, 313, 314, Kinzodamad,215. M Mentaşyanlar, 31.
315. Kisha, 240, 241. Mercani, Şahabettin, 20.
Kasımof, Hacı İbrahim, 79, 80, 84, Koblıyan, 205. M a a rif C em iyeti, 63, 94, 103, 180, M erim,215.
85, 145. Koca Hacı, 98. 285. Mesrop, 258.
Kasımov, Ali, 254. Kocağolu M ehm ed Bey, 204. M acar, 107. Meşedi Samed Ağa, 204.
Kasımov, Kasım, 126, 180. K om iserK üçük Ali Efendi, 278, 282. M acaristan, 68, 69, 71. Meydancık, 249, 250.
Kasımzäde, 121. Konya, 5, 299. M açahi (M açahel), 249. M ısır,44, 65.
Kaspi gazetesi, 26, 57, 129. Kom ak, 215. M ahal N aibleri, 13. Mızıkapur, 253.
Kaspi Viläyeti, 14. Kotanlı, 209. M ahm udbekov, Mirza Habib, 59. Mihailzade Kerbelay, 41.
Kastenskiyold Larsay Heyeti, 165. Koyulhisar, 5. M ahm udov, A . B. Has, 91, 259. Mihmandarov, Samed, 69.
K avkazski Slov gazetesi, 83. Köprüköy, 75, 214, 271. M ailovlar, 31. M illiyet gazetesi, 68.
Kaym akam Mürsel Bey, 243. Köroğlu, 5. M akedonya, 2. Milos, 111, 254.
Kayyum N äsın, 20. Kuba Hanhkları, 10, 12. M alakan, 18. M oğol,2, 4.
Kayzer II. Wilhem, 70. Kubişef, 151. M alazgirt, 3. M ollaBiläl,238.
Kazaklar, 28, 218, 227. Kuliyev, Ağa Bala, 87, 90, 191. M anafzäde Sabit, 121. Molla M ustafa, 209, 218.
Kazan, 7, 19, 20, 21, 35, 47, 48, Kuluyov, 153. M ançurya, 28. Molla M ustafaoğullanndan Deli Ağa,
149, 151, 192, 208, 220, 292.
Kurän-ı Kerim, 52, 66. M aradid, 249. 218.
Käzımzäde, Abbas, 40. Kurban M ehmed, 238. M araş, 5. M ollaNasreddin, 39, 188.
Keban, 77. M avera-yı Kafkasya, 129. Mondros M ütarakesi, 315.
K urdK apısı, 122.
Kefe, 74. Kurdski, Aslan Bey Safı, 90, 91, 259. M averä-yı Kafkasya, 79, 80, 143. Mondros M ütarekesi, 243, 314.
Kemal Paşa, 244. Kursavi, Abdülnasır, 19. M avsum ov, M. G., 40. Moskova, 8, 25, 28, 30, 42, 47, 48,
Kenarbel, 214. Kuşnara, 253. M azhar Bey, 308. 74, 75, 143, 149, 184, 186,
Kenkis, 215. Kuşoğlu M ehmed Efendi, 212. Mazlumi, A hm ed, 220. 191, 209, 269, 277.
Kerap, 293. Kutaisov, P. I., 13. M ecingert, 74. Muhittinov, 140.
Kerbelayı M irza Ağa, 54. K üçükH ök, 253. M eçnikov, E. I., 13. Muhtarov, M urtaza, 22, 38, 50, 60,
Kerem ile Aslı, 5. Kürdemir, 98, 103. M ehm ed H üseyin, 211. 126, 127, 180, 182, 252, 312.
K erim ,Fatih, 116. M ehmed M olla Ağazade Tevflk, 282. Muradov, 23.
Kerimov, Abbas Ali, 60. L M ehmed Yusuf, 86, 88, 111, 112, Murat Paşa, 279.
Kerimov, Settar, 22. 198, 260. Murgul, 254.
Keşful Hakaik, 52, 66. Laçin, 122. Mehmedov, Abdülbaki, 87, 91, 167, M usafA ğa, 129.
184. M ustafa Kamil Paşa, 44.
Keykurun, Naki, 34, 155, 157, 164, L ahof (Liyahov), 308.
M ehm ed-zäde M irza-Bala, 34. Mustafa Suphi, 69, 149.
173. Lenin, V. İ., 169.
Kınık, 5. Lenkeran Kamendantı, 13. M ehm et Ç avuş, 238. M ustafaoğlu, Ahmed, 23.
Lermioğlu, Muzaffer, 300, 303. M elikov, H asan Bey, 57. Mustafayev, Hasan, 8, 181.
Kınm , 19, 21, 48, 69, 188, 189, 220,
223. Leyla ve M ecnun, 181. M elikşah, 3. Musun, 74.
M elikzäde H asan Bey, 21. Muş, 111, 256, 266, 268, 288, 294,
Kırzıoğlu, Fahrettin, 218. Liazanovlar, 31.
M elo, 237, 240, 245, 252, 253, 254. 295, 296, 297.
Kızıl Haç, 68, 139, 140, 141. Liberalizm, 17, 19, 37.
M em edov, R ıza Bey, 73. Müftü M ustafa Efendi, 292, 293.
Kiev, 48, 143. Litvanya, 108.
M en şe v ik , 29. M üftüoğlu Hafız Altun Hoca, 218.
Kintrişski, 244, 256. Liyahov, 76, 247, 248, 249, 308.
M ühendis Server Bey, 204.
M üsavat, 38, 41, 42, 48, 49, 51,
123, 166, 167, 169.
M üslüm an,2, 7, 12, 15, 16, 17, 20,
21, 23, 24,25, 33, 35, 36, 37,
38, 41, 42,44, 47, 48, 49, 50,
51, 52, 53,54, 55, 56, 57, 58,
60, 61, 62,63, 64, 65, 66, 67,
68, 70, 71,72, 73, 74, 75, 76,
77, 79, 80,81, 82, 83, 84, 85,
86, 87, 88,89, 90, 91, 92, 93,
94, 95, 96, 97, 99, 100, 101,
102, 103, 104, 105, 106, 108,
109, 111, 112, 113, 114, 115,
116, 117, 118, 121, 122, 124,
125, 126, 127, 128, 129, 130,
131, 132, 133, 134, 135, 136,
137, 139, 140, 141, 142, 143,
144, 145, 148, 151, 152, 153,
154, 155, 159, 160, 161, 162,
163, 164, 168, 170, 171, 173,
174, 175, 176, 177, 178, 179,
180, 181, 182, 183, 184, 185,
186, 187, 188, 190, 191, 192,
193, 194, 195, 196, 197, 198,
199, 200, 201, 202, 204, 205,
206, 210, 211, 212, 214, 215,
216, 217, 218, 219, 220, 221,
222, 223, 224, 225, 226, 227,
228, 229, 230, 231, 232, 233,
235, 236, 237, 243, 244, 245,
246, 247, 248, 249, 250, 251,
2 5 2 , 253, 254, 255, 256, 257,
258, 259, 260, 261, 262, 263,
264, 265, 266, 267, 268, 269,
270, 271, 272, 273, 274, 275,
276, 278, 279, 280, 284, 285,
286, 287, 288, 289, 290, 291,
292, 294, 295, 296, 297, 298,
299, 300, 301, 302, 303, 304,
305, 306, 307, 308, 309, 311,
313, 314, 315.
N N im e tB a sri, 121.
N adir Şah, 8, 19, 20, 176.
Nagiyof, M usa, 128.
Nahçivan, 10, 11, 12, 14, 33, 89, 98,
261.
Nahçivanski, Hüseyin Han, 69.
Nakaşidze, V. İ., 32.
Nakiyev, A ğaM usa, 52, 58, 59, 60,
61, 125, 126, 220.
Nakiyev, M usa, 52, 58, 59, 60, 61,
125, 126, 127, 182, 312.
Nargin, 73, 127, 150, 151, 152, 153,
154, 158, 159, 161, 162, 163,
165, 166, 167, 168, 169, 170,
171, 172, 175, 184, 309.
Narman, 77, 238, 240, 242, 282.
N asreddin Hoca, 5, 291.
Nasturi, 187.
Nazaraliyev, İsm au, ıy:>, z04, 205,
219, 237, 238, 239, 240, 241,
242, 243, 271.
N azm i,A ., 76, 117, 121.
Nebioğlu Kämil Ağa, 218.
Necat M aarif Cemiyeti, 94, 126, 180,
181.
Nemsler, 233.
Nerimanov, Dr. Neriman, 23, 38, 40,
41, 121, 167, 169, 170.
N esip Yusuf Beyli, 178.
Neşri M aarif Cemiyeti, 63, 180.
N eşri M aarif M ektebi, 103.
N evruzBayram ı, 92, 93, 94, 95, 96.
Nijni Novgorod, 35, 36.
Nikolayev, Naçalniki, 107, 198, 217,
261.
N ikolayeviç, N ikola, 261. 44, 45, 46, 47, 63, 64, 65, 66,
N ikoloyevski Caddesi, 61. 68, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 77,
Nikzavan, 253. 87, 101, 104, 130, 131, 165,
N ikzevan,253. 185, 186, 190, 192, 227, 228,
229, 230, 231, 242, 244, 245,
N orgäh, 293. 261, 294, 295, 301, 312, 313.
N ovgorod, 35, 36, 149. Osmanlı-Rus Savaşı, 131, 186, 294.
N ovorossiski, 74. ö d ü k,241.
N ovorossiysk, 149. öm erFaikN em anzäde, 81, 113, 133.
N uha, 23, 137. ö m erN aci, 71, 72.
N usuncul, 253.
P
O -Ö
Panislämist, 70.
Oblast, 88, 186, 195, 196, 197, 198, Pan-Slavist, 26, 46, 312.
199, 201, 213, 216, 227, 230, Pan-Türkizm, 21, 26.
232, 244. Paris, 44.
Odesa, 74. Parthlar, 2.
Of, 133, 297. Pasin, 77, 214, 242, 286.
Oğdan, 254. Paskiyeviç, 17.
Oğuz, 1, 2, 3, 5, 14, 45, 311. Persler, 2.
Oldenburg, 159, 160, 161. Petersburg, 28, 29, 36, 260, 277.
Oltu, 47, 76, 77, 82, 86, 91, 99, 137, Peterson, N. L., 247.
139, 182, 186,194, 196, 204, Petrograd, 80, 143, 185.
206, 209, 221,230, 232, 233, Polkin, 233.
234, 235, 236, 237, 238, 239, Polonya, 108.
240, 241, 242, 260, 261, 273, Port-Arthur Kalesi, 28.
292, 313, 314,315. Posof/Poshov, 83, 194, 213, 214,
Omsk, 149. 215, 217, 218, 219, 220.
Ordubad, 14, 15, 33, 121, 194. Pozat, 211.
Ordubadı, M ehm ed Seyyid, 121. Prens Grigori Golitsin, 32.
Ordubadski, 194. Purut, 218.
Orenburg, 116, 149, 151, 188.
O rtaA sya, 1, 2, 75. R
Orta Hanak, 220.
Ortahisar, 299, 302, 307. Ravas, 215.
Orucov, Oruç, 121, 170. Refibeyli, 34, 87, 179.
O sm anlı,2, 4, 5, 8, 10, 12, 19, 21, Resulov, Hacı M ustafa, 58.
24, 25, 27, 31, 32, 37, 39, 43, Resulzäde, Mehmed Emin, 26, 38, 41,
 45, 81, 92, 95, 109, 113, 157,
169, 312.
Revan, 210.
R ew ädiler, 2.
Rize, 149, 245, 297, 299.
Rodziyanko, 86.
Roma, 2, 117, 249.
Romanya, 117.
RSDİP, 29, 41.
R udenko,162.
Ruhani M escit Cemaati, 104.
Rumen, 117.
Rus Baronu Gon, 17.
Rus Generali Şwartz, 298.
Rus Tatyana Komitesi, 251.
Rus Topçu Komutanı Çiçeri, 280.
Rus, 1, 2, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13,
14, 15, 16, 17, 18, 19, 21, 22,
25, 26, 27, 28, 32, 33, 34, 36,
39, 41, 45, 47, 48, 51, 53, 54,
55, 56, 61, 62, 63, 64, 66, 68,
69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76,
77, 78, 79, 80, 85, 86, 87, 88,
91, 96, 101, 104, 105, 106,
108, 110, 112, 113, 122, 127,
130, 131, 137, 138, 139, 140,
141, 143, 149, 150, 151, 152,
153, 156, 159, 160, 163, 164,
165, 169, 171, 172, 173, 174,
178, 184, 185, 186, 187, 188,
189, 190, 191, 192, 193, 196,
197, 198, 199, 200, 201, 204,
205, 207, 208, 209, 211, 214,
216, 219, 221, 222, 223, 224,
227, 228, 229, 230, 231, 232,
236, 237, 238, 239, 240, 241,
244, 245, 246, 247, 250, 251,
252, 257, 258, 260, 261, 262,
264, 265, 266, 270, 271, 272,
273, 274, 275, 277, 278, 280, Salur, 5.
281, 282, 283, 285, 286, 287, Salyan, 11.
288, 289, 290, 291, 292, 294, Samara, 149, 151.
295, 296, 297, 298, 300, 301, Saragur, 2.
302, 303, 304, 305, 306, 307, Sancevan, 253.
308, 309, 311, 312, 313, 314. Sangöl,245.
Rus-Japon savaşı, 28. Sankam ış, 71, 73, 75, 76, 77, 78,
Rusya, 1, 7, 9, 10, 11, 12, 16, 17, 79, 90, 91, 92, 94, 149, 154,
18, 19, 20, 21, 25, 26, 29, 30, 164, 172, 178, 185, 191, 194,
32, 35, 36, 37, 43, 46, 47, 58, 200, 204, 205, 208, 209, 210,
62, 64, 65, 66, 68, 69, 71, 72, 211, 214, 231, 238, 245, 246,
74, 77, 80, 86, 87, 101, 104, 261, 270, 284, 313.
105, 107, 110, 111, 112, 113, Sasaniler, 1, 2.
116, 139, 160, 169, 176, 186, Savaşçı, R efık, 274.
187, 199, 205, 230, 242, 253, Sayışvili, 253.
258, 260, 266, 289, 290, 294, Sazara, 215.
297, 301, 312, 315. Sebilülreşad, 49.
RuşenBeyEfendizade, 138, 139, 155, Sefer Efendizäde Ahm ed, 238.
193, 222, 232, 234, 237, 256, Seferaliyev, İ., 127.
266, 267, 269, 291, 292. Seferaliyev, İsm ail Bey, 58.
Rüstembekov, Fetullah Bey, 59, 91. Seferaliyev, K äm il Bey, 57.
Sekerek, 215.
S Selçuklu, 2, 3.
Selimhanov, Esad Bey, 57.
SaadetH anım , 146. Selimhanov, Zeynel Bey, 126.
Sabirler, 2. Selimiye Cami, 52.
Saciler, 2. SenihaH anım , 159.
Sada gazetesi, 95. Seyidov, 254, 272, 273, 274, 276,
Sada-yı K ajkas gazetesi, 128. 277, 278, 279, 280, 281, 282,
Sadıkov, Kerbelayı Necefkuli, 57. 283, 284.
Sadıkov, M ehmed Cevad, 59. Seyitli Mir Aziz, 163.
Sadi Selçuk, 299, 300, 302. Seym, 123, 205, 206.
Safa Cemiyeti, 182, 183. Seyyid Hüseyin, 121, 125.
Safeviler, 2, 4. Sıhhiye Destesi, 88, 194.
Sahid, A .,121. Sıknak ve Zokdik Uyezdi, 248.
Sakalar, 2. Sırb, 117.
Salleriler, 2. Sırbiya, 117.
Salm an Mehmed Emin Oğlu Turhan, Sır-Derya, 3.
121.
Sibir-KazakTugayı, 214.
Sibirya, 172.
Simbad, 294.
Sisianov (Tsitsianof), 9.
Sivas, 5, 74.
Sivastopol, 74.
Siven,215.
Slav, 47.
Slovckiye, 18.
S on H aber gazetesi, 100, 131, 132.
Sovhom, 111, 249.
Söğütlü, 249.
Stavropol Gubematoru, 73.
Stolipin, 36, 37, 62.
Sultanov, Abdullah, 227, 271, 284,
285, 286, 287, 288, 297.
Sultanov,DrHüsrev,77, 91, 111, 122,
123, 124, 136, 137, 138, 139,
140, 143, 144, 178, 179, 191,
192, 193, 194, 195, 196, 200,
205, 213, 216, 217, 219, 221,
222, 223, 224, 225, 227, 232,
235, 247, 248, 249, 250, 251,
254, 256, 259, 264, 265, 266,
267, 268, 271, 272, 280, 284,
285, 286, 287, 288, 289, 297,
309, 311, 315.
Suphan, 209.
Suriye, 117.
Suskap, 220.
Suşa, 234.
Suşi, 111.
Süleyman Efendi, 238.
Sünni,25.
Sürbahan, 241.
Sürmeli, 111, 261, 262, 263, 264, 265,
266, 295.
 Ş T Terek, 72. Türk, 2, 3, 4, 5, 7, 16, 19, 20, 21,
Ter-Gukasov, 22. 22, 23, 24, 26, 30, 32, 33, 34,
Şadvatı,215. Tagiyev, A ğa Hasan, 59. Terpinik, 76, 231, 238. 37, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45,
Şafİ, 238. Tagiyev, Hacı Zeynelabidin, 22, 23, Terpinikli M olla Veysel, 238. 46, 47, 48, 50, 51, 52, 53, 54,
Şahbazi, Taki, 121. 26, 36, 37, 38, 39, 50, 52, 54, Teşkilät-ı M ahsusa, 74, 245. 55, 58, 61, 62, 65, 66, 68, 69,
Şahsevenlu, 5. 57, 58, 59, 60, 61, 63, 64, 65, Tiflis, 14, 15, 18, 31, 79, 81, 83, 87, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 78,
Şahsuvarov, 91. 66, 68, 69, 70, 73, 97, 103, 93, 98, 100, 101, 102, 108, 111, 79, 80, 81, 84, 85, 86, 88, 91,
Şahtahtinski, M. A., 36. 126, 127, 158, 172, 180, 181, 122, 132, 133, 134, 136, 137, 94, 95, 96, 99, 100, 101, 104,
Şair M ehm et Hadi, 44. 212, 235, 252, 312, 315. 138, 139, 142, 143, 145, 146, 105 109, 110, ı ı ı , 113, 114,
Şakar, Fikri, 162. Tagiyev, Hüseyin, 181. 147, 148, 152, 155, 156, 176, 116 117, 118, 119, 123, 127,
Şamahı Müslüman Cemiyet-i Hayriye- Tagiyev, Ismail, 36. 177, 188, 190, 193, 194, 210, 128 130, 131, 134, 135, 137,
si, 185. Tagizäde, Käzım G., 234. 215, 216, 219, 222, 224, 225, 138 140, 141, 144, 145, 148,
Şamhor, 11. Tahran, 11. 232, 234, 235, 247, 248, 252, 149 150, 151, 152, 153, 154,
Şamlu, 5. Takiyev, A. Hüseyin, 87. 253, 257, 258, 259, 260, 266, 155 156, 157, 158, 159, 160,
Şamsutdinov, A. M., 150. TalibzädeAbdullahŞaik, 121. 267, 268, 270, 272, 280, 284, 161 162, 163, 164, 165, 166,
Şark Kitaphänesi, 124. Talibzäde A hund Yusuf, 44, 52, 61, 288, 292, 299, 300, 309. 167 168, 169, 170, 171, 172,
Şavşat (Şavşalı), 76. 63, 65, 66. Tigranyum, 301. 173 174, 175, 178, 179, 180,
Şavşat, 83, 214, 244, 248, 251, 258. Taliş, 10, 13, 271. Timur, 4. 181 182, 183, 185, 186, 187,
Şçendrikov, 29. Taliyov, Cemil, 262. Tokat, 5. 188 189, 190, 191, 192, 193,
Şeddadiler, 2. Tamrut, 242. Tom sk, 149. 194 195, 196, 197, 199, 200,
Şehidoğlu, Süreyya, 294. Tanzot, 250. T onguç,F aik, 152, 155. 201 202, 203, 204, 205, 206,
Şekerli, 242. Tarpını, 293. Topal Ali Bey, 204. 207 209, 210, 211, 212, 213,
Şeki, 8, 10, 11, 12, 13, 14, 137. Tarsus, 5. Topçubaşov, Ali Merdan, 21, 26, 35, 214 215, 216, 219, 220, 226,
Şelale dergisi, 39. Tasvir-i Ejkar gazetesi, 307. 36, 37, 50, 57, 58, 61, 62, 87, 227 228, 230, 231, 236, 237,
Şemşedil, 9. Taşkent, 21. 153, 180. 238 239, 240, 242, 243, 244,
Şenkaya, 186, 242, 273. Taşnak, 29, 31, 32, 33, 34. Tortum, 111, 233, 237, 240, 271. 245 246, 247, 252, 257, 258,
Şerifoğlu M ehm ed Bey, 238. Taşnaksütyun, 29, 31, 33. T rablus,46, 49, 67. 259 260, 261, 269, 270, 271,
Şeyh Şamil, 14. Taştan Efendi, 238, 242. Trabzon,78, 124, 149, 245, 273, 282, 273 274, 276, 277, 280, 282,
Şeyhin Hacı Bey, 293. Tatar, 16, 19, 20, 39, 68, 111, 301. 297, 298, 299, 300, 301, 302, 283 284, 285, 291, 292, 293,
Şeyhzäde Hacı M ehmet Efendi,, 292. Tavas, 77. 303, 304, 305, 306, 307, 314, 294 297, 299, 300, 301, 302,
Şihlinski, Ali Ağa, 69. Tavetasyanlar, 31. 315. 303 304, 305, 306, 307, 309,
Şii, 23, 25, 46, 276. Tavusker, 76, 214, 231. Transkafkasya, 11, 13, 14, 15, 18, 311 312, 313, 314, 315.
Şü,4. Taze H ayat gazetesi, 63, 64. 25, 29, 30, 31, 36, 37, 41, 72, Türkçe, 16, 24, 25, 35, 38, 53, 54,
Ş irvan,4, 8, 10, 13, 33. TBMM Hükümeti, 315. 86, 260. 65, 66, 72, 110, 144, 145, 152,
Şirvanşahlar, 4. Tebriz, 10, 11, 71, 72, 163. Tugaç, Hüsamettin, 150. 157, 202, 223, 224, 225, 276,
Şuşa, 11, 12, 14, 33, 123, 124, 137, Tekämül gazetesi, 38. TuğrulB ey,3. 298.
148. Tekelüler, 5. Turgutlular, 5. Türkistan Ordu M ahkem eleri, 200.
Şükrü Şaban, 162. Terakki gazetesi, 38. Türk Demeği, 45. Türkistan, 3, 4 8 , 51, 116, 140, 200,
Şüregel, 204. Tercüman gazetesi, 20, 21, 23. Türk Yurdu Dergisi, 46. 211, 233, 273, 274.
 Zerdabi, Hasan Bey Melikzäde, 24, 25,
Türkiyö Şehbenderi, 189. Vekilov, Sefer Ali Bey, 54. Z
Türkiye, 1, 7, 16, 21, 26, 30, 40, Vezirov, Haşim Bey, 38, 95. 26, 53, 312.
42, 43, 44, 45, 46, 48, 49,50,Beyannämesi, 62.
Viborg Zakajkas Skayerec gazetesi, 253. Zerdüşt, 1.
Zakafkasya, 123, 186, 215, 216. Zeynelov, A ğa Kasım, 176.
51, 52, 53, 56, 58, 61, 63, 66, Vorontsov, M., 15, 29, 32, 41, 54,
Zeynelov, Zeynel, 36.
67, 68, 69, 70, 71, 72,73,77,
257, 258, 259, 261. Zakatala, 17.
80, 117, 124, 149, 150, 161, Z akirB ey, 278. Z igbum u, 163.
163, 164, 173, 176, 184, 187, Y Zanos Köprüsü, 307. Zivin, 294.
Z iyaB ey,206, 239, 242, 243.
188, 189, 198, 205, 209, 210, Zar, 253.
ZiyaEfendi, 162.
229, 230, 245, 246, 249, 257, Yabgu, Arslan, 3. Zarşat, 204.
ZiyaGökalp, 37, 45.
258, 261, 264, 280, 285, 290, Yahudi, 22, 117. Zavihal,253.
Ziyadoğlular, 8.
294, 297, 309, 312, 313, 315. Yakup M ustafa Efendi, 162. Zem evan, 253.
Zem skiSoyuz, 107, 233, 234. Zokdik, 248.
Türkmen, 1, 2, 3, 4, 5, 8, 11, 12, Yakuti, 3.
Zem stva İttifakı, 139, 140. Zovar, 253, 254.
30, 45, 261, 312. Yaşıl (Yeşil) Kalem Demeği, 130.
Zengezor, 123. Zumal, 212.
Tüxkmençay, 1, 11, 12, 30, 261, 312. Yavuza’nın Şükrü Efendi, 293.
Zengezur Hadiseleri, 124. Zülfıgarovlar, 22.
Yaylabaşı, 77.
U Yeni Füyuzat dergisi, 39.
Yeni İkbal gazetesi, 133.
Udav, 254. Yenibahçeli Yakup Cemil, 245.
Um um R usya Zemstva İttifakı, 139. Yenigazi, 238.
Um ur-u Hayriye Nezareti, 173. Yetim Yurt, 236.
Ur, 215. Yezidiler, 187.
U ralsk, 149. Yılan Adası, 165.
Urmiye, 11. Yoldaş gazetesi, 38.
Urumiye, 65. Yoncalık, 279.
Uşhum ,253. Yora, 215.
Uzunharm an (Havdos), 77. Yozgat, 5.
Yulak İstasyonu, 173.
V Yunan, 2, 21, 199, 315.
Yusufİbrahim Efendi, 162.
Vahaboğlu, Hacı Kerim, 22. Yusufbekov,45.
Vahidof, Hacı Ağa, 121. Yusufbeyli Nesip Bey, 34.
Van, 78, 266, 268, 294, 295, 296. Yusufeli, 231, 252.
Vama, 65. Yusufzäde A liR ai, 115, 118, 121.
Varsaklar, 5. Yusufzäde, Reşid, 115.
Vehip Paşa, 304. Yüzbaşı Bedros, 301, 303, 305.
Vekilov, Doktor Mehmed Rıza Bey, 57, Yüzbaşı İzzet, 162.
90. Yüzbaşı Tapeyev Farad Bey, 162.
Vekilov, İbrahim Bey, 176.
Vekilov, M ustafa, 216.