Univerzitet u Novom Sadu

Tehnički fakultet „Mihajlo Pupin“

Zrenjanin

MOTORI
- seminarski rad -

Predmet: Mašine i aparati

Profesor: Dr. Slavica Prvulović Student: Ljubinko Kojčić

Asistent: Jasna Tolmač Broj indeksa: MI 2/14
Smer: mašinsko inženjerstvo

Zrenjanin, 2016. godina

 SADRŽAJ:
1.UVOD ..................................................................................................................................................................... 2
2.TOPLOTNI MOTORI ......................................................................................................................................... 3
2.1. Toplotni motori sa unutrašnjim sagorevanjem (SUS – motori) ........................................... 3
2.1.1.Klipni motori sa aksijalnim klipovima (klipni motori SUS) ............................................. 3
2.1.2.Klipni motori sa rotacionim klipovima, tako zvani Vankel (Wankel) motori ............. 12
2.2. Toplotni motori sa spoljašnjim sagorevanjem (SSS – Motori) ......................................... 14
2.2.1 Stirling motor ................................................................................................................................. 14
3.VOZILA SA ELEKTRO POGONOM (ELEKTRO MOTOR) .................................................................... 15
4.PNEUMATSKI MOTORI ................................................................................................................................ 15
5. LITERATURA ................................................................................................................................................... 17

1
 1.UVOD
Pod pogonskim agregatima se uobičajeno naziva uređaj, koji daje vučnu silu i pogonsku
snagu vozilu. S obzirom da se radi o uređaju koji neku vrstu energije prevodi u mehanički
rad, takav uređaj se opšte naziva - motor.

Sa aspekta kako motori koriste energiju, postoje dve osnovne grupe pogonskih motora
pogodnih za korišćenje u motornim vozilima:

 motori koji vrše transformaciju neke vrste energije u mehanički rad i

 motori koji koriste akumuliranu energiju.

U tom smislu postoji više različitih klasifikacija motora, ali najčešće korišćena i najvažnija
je ona koja klasifikuje motore prema tome koja se energija prevodi u mehanički rad, tako
da se, uopšteno govoreći, može govoriti o sledećim vrstama:

- Toplotni motori, sa svojim podvrstama:

 toplotni motori sa unutrašnjim sagorevanjem, sa svojim podvrstama

 klipni motori, sa podvrstama:

- klipni motori sa aksijalnim klipovima (klipni motori SUS),
- klipni motori sa rotacionim klipovima, tako zvani Vankel (Wankel)
motori,
 gasne turbine,

- toplotni motori sa spoljnim sagorevanjem, odnosno parni motori, sa svoje

dve podvrste

 klipni parni motori (mašine),

 parna turbina,
 stirling motor

- Elektro motori
- Hidro motori
- Pneumatski motori

Od navedenih vrsta motora neki su motori pogodni za korišćenje u vozilima i koriste se,
kao na primer toplotni i elektro motori, dok se pneumatski i hidro motori ne koriste u
vozilima kao glavni pogonski agregati, već obično za pogon pomoćnih uređaja na vozilu.

Kao glavni pogonski agregat vozila, istorijski gledano, u početku je dominirala parna
mašina, kao jedna vrsta toplotnih motora. Pronalaskom motora sa unutrašnjim
sagorevanjem, od tada do danas, kada se govori o pogonskim sistemima vozila, u principu
se misli i govori samo o toplotnim motorima sa unutrašnjim sagorevanjem i to grupi
klipnih motora.

2
Naravno, ljudski ume ne miruje, a gonjen zahtevima koji se postavljaju pred vozila i
motore, ali i zahtevima očuvanja zdravlja čoveka i njegove okoline, u budućnosti se očekuje
dominacija elektromotora.

2.TOPLOTNI MOTORI
Klipni motori sa unutrašnjim sagorevanjem se svrstavaju u vrstu motora koji hemijsku
energiju goriva sagorevanjem pretvaraju u toplotnu a potom ovu energiju prevode u
mehanički rad, te stoga uopšteno pripadaju grupi takozvanih toplotnih motora.

Toplotni motori, zavisno od načina pretvaranja toplotne u mehaničku energiju, mogu se

podeliti toplotne motore sa spoljnim (SUS – motori) i motore sa unutrašnjim
sagorevanjem (SSS – motori). Suštinska razlika između klipnih motori sa spoljašnjim i
unutrašnjim sagorevanjem ustvari proizilazi iz mesta i načina prevođenja toplotne energije
u mehanički rad, kao i iz toga šta je radni medijum.

2.1. Toplotni motori sa unutrašnjim sagorevanjem (SUS – motori)

Pod pojmom motorom sa unutrašnjim sagorevanjem (motori SUS) podrazumeva se
mašina, koja sagorevanjem goriva unutar samog motora, hemijsku energiju goriva prevodi
u mehanički rad i pri tome radni medijum su sagoreli gasovi, a proces transformacije
energije se odvija u samom motoru.

Bliže odredbe, klasifikacije, pojmovi i definicije koje se odnose na motore SUS,definisane su

standardom SRPS (JUS) ISO/DIS 2710-1. [1]

2.1.1.Klipni motori sa aksijalnim klipovima (klipni motori SUS)

Vrlo široko polje primene motora SUS, uslovilo je svojim raznovrsnim zahtevima i veliki
broj vrlo različitih tipova i konstrukcija motora SUS. Zbog toga se u nastavku daje podjela
motora SUS vrši prema nekim od osnovnih kriterijumima:

 Prema nameni motora

 Motori za transportne svrhe (automobilski, brodski, traktorski, lokomotivski,
itd)
 Stacionarni motori (pogon u elektranama, pumpnim i kompresorskim
stanicama, itd.)
 Motori za sportska i trkačke automobile i motocikle.

 Prema vrsti goriva

 Motori na laka tečna goriva (benzin, benzol, kerozin, …)
 Motori na teška tečna goriva ( dizel gorivo, mazut, ulje za loženje)
 Motori na plinovita goriva (prirodni plin, propan butan,…)
 Motori na mešana goriva-osnovno gorivo je plinovito, a za paljenje se koristi
tečno gorivo (dualfuel engine)
 Višegorivi motori (koriste laka i teška tečna goriva)

 Prema načinu stvaranja smeše

3
 Motori sa spoljašnjim stvaranjem smeše. Smeša se priprema pre ulaska u
cilindar motora (tipičan predstavnik OTO motor, izuzev GDI - OTO motora).
 Motori sa unutrašnjim stvaranjem smeše. Gorivo i vazduh se dovode odvojeno u
cilindar, gde se vrši mešanje (tipičan predstavnik dizel motor).
 Prema načinu paljenja smeše
 Motori sa prinudnim paljenjem smeše sa električnom varnicom (OTO motori),
 Motori sa samopaljenjem smeše (dizel motori),
 Motori sa paljenjem plinovitog goriva sa malom količinom tečnog goriva,
 Motori sa prinudnim paljenjem bogate smeše u pretkomori.

 Prema ostvarenju radnog ciklusa

Skica motornog mehanizma sa svim glavnim delovima (Sl. 1). Radni prostor motora
formiran je od cilindra (4), koji je sa jedne strane zatvoren cilindarskom glavom (5), a sa
druge strane pomerljivim klipom (1). Radni prostor se sastoji od:

Vc – kompresione zapremine i

Vh – hodne (radne) zapremine

Slika 1. Skica glavnog motornog mehanizma klipnog motora sa pravolinijskim oscilatornim

kretanjem klipa

1 – klip; 2 – klipnjača; 3 – kolenasto vratilo (radilica); 4 – cilindar; 5 – cilindarska glava; 6 –

karter (donji deo motorskog kućišta); 7 – gornji deo motornog kućišta; 8 – usisni ventil; 9 –
izduvni ventil

gde se hodna zapremina računa kao:

pri čemu je:

4
D – prečnik klipa;

s – hod klipa.

Pri radu motora, zapremina prostora iznad klipa se mijenja od minimalne (Vmin) do
maksimalne vrijednosti (Vmax), pomoću čega se definiše jedan vrlo važan parametar
motora, tzv. stepen kompresije (ε):

Za hod klipa vezan je i pojam “takt” odnosno taktnost motora.

 Prema ostvarenju radnog ciklusa motori se dijele na:

 Četvorotaktne motore, gdje se radni ciklus obavi za četiri hoda klipa, ili dva puna
obrtaja radilice motora,
 Dvotaktne motore, gdje se radni ciklus obavi za dva hoda klipa ili jedan puni
obrtaj koljenastog vratila (radilice).

a) e)

b) f)

c) g)

d) h)

Slika2. četverotaktni motor dvotaktni motor

a) - takt usisavanja e) - takt punjenja i ispiranja

5
b) - takt sabijanja f) - takt sabijanja

c) - takt širenja g) - takt širenja

d) - takt izduvavanja h) - takt izduvavanja i početak punjenja

 Prema načinu regulacije:

 motori sa kvalitativnom regulacijom (kontroliše se ubrizgavanje goriva) tipičan
predstavnik dizel motor,
 motori sa kvantitativnom (količinskom) regulaciom, gdje se kontroliše
ubrizgavanje mešavine gorivo-vazduh - tipičan predstavnik oto motor.

 Prema brzohodosti motori se dijele na

 sporohode sa Cm < 6,5 m/s
 srednje brzohode sa 6,5 m/s < Cm < 10 m/s
 brzohode motore sa Cm > 10 m/s

gde je:

Cm – srednja brzina klipa

n – broj okretaja radilice motora

 Prema odnosu hoda i prečnika klipa (s/D) motori mogu biti:

 kratkohodi s/D ≤ 1
 dugohodi s/D > 1

 Prema načinu punjenja motori dele se na:

 Usisne motore, gde se usisavanje vazduha u motor vrši prirodnim putem na

osnovu razlike pritiska u okolini i u radnom prostoru, koja nastaje kretanjem
klipa.
 Nadpunjene motore, gdje se vazduh prethodno sabije i kao takav dovodi u
cilindar. Vazduh se sabije u kompresoru, koji može biti pogonjen od motora ili
pogonjen od turbine, koju pokreću izduvni gasovi svojom ekspanzijom (tzv.
turbokompresor)

 Prema načinu hlađenja postoje

6
  motori hlađeni tečnošću
 motori hlađeni vazduhom

 Prema načinu izvođenja motornog mehanizma

 Motori sa krivajnim motornim mehanizmom prikazanim na sl. 1.

 Motori sa ukrsnom glavom (sl. 3). Motori kod kojih se radni ciklus obavlja sa obe
strane klipa

1 – klip; 2 – klipnjača; 3 – radilica; 4 – cilindarska košuljica; 5 – gornja cilindarska glava;

6 – klipna poluga; 7 – ukrsna glava; 8 – donja cilindarska glava; 9 – zaptivka klipne poluge

Slika 3. Skica motornog mehanizma sa ukrsnom glavom

(motori dvostrukog dejstva) moraju imati zatvorenu cilindarsku košuljicu sa obje strane i
ukrsnu glavu (sl. 3). Uloga ukrsne glave je osim ostvarenja pravilne kinematike klipne
poluge i rasterećenje cilindarske košuljice od normalnih sila.

 Prema konstruktivnom načinu izvođenja sistema razvođenja radne materije

 motori sa ventilskim razvodom (sl. 1),

 motori sa zasunskim razvodom ((sl. 4 a) i b),
 motori sa kombinovanim ventilsko-zasunskim razvodom (sl. 4 c).

7
 a) zasunski razvod pomoću klipa;

b) zasunski razvod pomoću cilindarske košuljice;

c) kombinovani ventilsko- zasunski razvod

Slika 4. Skica dvotaktnog motora sa različitim izvedbama razvoda radne materije

Kod četverotaktnih motora je uvijek ventilski razvod, a kod dvotaktnih zasunski ili
kombinacija zasunsko-ventilskog razvoda

 Po broju, položaju i rasporedu cilindara motori se dijele na:

1. Prema broju cilindara na:

 jednocilindrične i
 višecilindrične

2. Prema položaju cilindara:

 vertikalni-stojeći (sl. 5 a),
 vertikalni-viseći (sl. 5 b),
 horizontalni (ležeći) (sl. 6 a) i
 kosi motor (sl. 6 b).

8
 Slika 5. Skica vertikalnog stojećeg (a) i vertikalnog visećeg (b) motora

Slika 6. Skica horizontalnog (a) i kosog (b) motora

3. Prema međusobnom rasporedu cilindara:

 redni (linijski motori) (sl. 6 a),
 V motori (sl. 7 b),
 zvezda motori (sl. 7 a),
 bokser motori (sl. 8)
 W motor (sl. 9),
 H motor (sl. 10 a),
 X motor (sl. 10 b),
 linijski dvoklipni motor (sl. 11 a),
 Δ motor (sl. 14 b), itd.

9
Slika 7. Skica zvijezda motora (a) i V motora (b)

Slika 8. Skica bokser motora

Slika 9. Skica W motora

10
 Slika 10. Skica H motora (a) i X motora (b)

Slika 11. Skica dvoklipnog linijskog motora (a) i Δ motora (b)

4. Prema rasporedu klipova motori se dijele na:

 jednoklipne (sl. 1)
 protuklipne (sl. 11 a)

5. Prema djelovanju radnog fluida na klip:

11
  motori jednostrukog dejstva (sl. 1)
 motori dvostrukog dejstva (sl. 3)

6. Prema kretanju klipa:

 sa translatornim kretanjem klipa (sl. 1)
 sa rotacionim kretanjem klipa (karakterističan primjer Wankelov motor – sl.
12)

2.1.2.Klipni motori sa rotacionim klipovima, tako zvani Vankel (Wankel) motori

Posebna koncepcija motora sa unutrašnjim sagorevanjem, motori sa rotacionim klipom,

nastala je 1954. godine, kao patentno rešenje Feliksa Vankela (Felix Wankel). Po svom
načinu rada ova vrsta motora SUS predstavlja prelaz između klasičnih klipnih motora i
drugih vidova motora.

Motori ove vrste imaju kućište kroz čije središte prolazi ekscentarsko vratilo. Oko
ekscentra vratila slobodno se obrće rotor u obliku trougla, čija je svaka strana deo kružnog
luka, tako da njegovo kretanje unutar kućišta nije po kružnici, već vrhovi rotora opisuju
liniju, takozvanu trohoidu.

Ekscentarsko vratilo je uležišteno u bočnim stranama kućišta i preko njega se vrši

odvođenje snage motora. Rotor je sa unutrašnje strane nazubljen i uzupčen sa centralnim
zupčanikom koji je nepokretan, tako da se rotor obrće oko ovog zupčanika. Prenosni odnos
između centralnog fiksiranog zupčanika i unutrašnjeg ozubljenja na rotoru je 2 : 3. Bitno je
naglasiti da se preko navedenog ozubljenja ne prenosi nikakva sila niti moment, već oni
služe isključivo radi "vođenja" rotora. Vrhovi rotora su u stalnom kontaktu sa unutrašnjom
površinom kućišta, koja je stoga obrađena u obliku hipotrohoide*, tako da se u svakom
trenutku radni proces deli u tri odvojene komore, te klip okretanjem, sa kućištem, obrazuje
stalnu promenljivost zapremina, unutar kojih se odigravaju radni procesi ciklusa jednog
četvorotaktnog motora. Ove radne zapremine su zaptivnim elementima na svim
kontaktnim

površinama rotora sa kućištem (vrhovi rotora i bočne strane) potpuno međusobno

odvojene.

12
Istovremeno se u komori 1 završava proces usisavanja zatvaranjem usisnog kanala
prolaskom ivice rotora preko njega, čime se dalje istovremeno nastavlja sledeći proces -
proces usisavanja u komoru 1.

Sva četiri procesa jednog radnog ciklusa obavljaju se dakle diskontinualno, jedan za
drugim, jasno odeljeni, s tim što se za jedan obrtaj rotora obave sva četiri procesa, za
razliku od klasičnih četvorotaktnih klipnih motora, kod kojih, kako je rečeno, za ostvarenje
svi pojedinih procesa koristi se po jedan hod klipa, dakle, dva obrtaja kolenastog vratila.
Odatle i sledi činjenica da je vankelov motor četvorotaktni, ali je za obavljanje ciklusa
potrebno, kao kod dvotaknog, jedan obrtaj vratila.

Slika 12. Skica principa rada motora sa rotacionim klipom

a) Položaj klipa u spoljnoj tački (zatvorena komora 1), kada stranica rotora zatvara
oba distributivna kanala

b) Usisni kanal je otvoren i puni se komora 1 gorivom smešom. U tom trenutku u

komori 2 je proces sabijanja a u komori 3 kraj procesa širenja. Sila se preko rotora
direktno prenosi na ekscentrično vratilo

13
 c) Položaj klipa u trenutku paljenja smeše u komori 2, dok se u komori 3 obavlja
proces izduvavanja. U komori 1 se privodi kraju proces usisavanja

d) Položaj klipa na kraju usisavanja u komoru 1, početak procesa širenja u komori 2. U

komori B traje proces izduvavanjaali na različitim mestima.

2.2. Toplotni motori sa spoljašnjim sagorevanjem (SSS – Motori)

Kod ove vrste motora stvaranje toplotne energije se vrši sagorevanjem u posebnom
uređaju (na primer parni kotao ili zagrejač vazduha), odakle su i dobili pridev motori sa
spoljnim sagorevanjem. Pored toga radni medijum ovih motora je uvek neki fluid (na
primer vodena para, vazduh ili neki drugi gas) kome se predaje toplotna energija i time mi
se povećava potencijalna energija izražena pritiskom i temperaturom. Radni medijum se
sprovodnim i razvodnim aparatom odvodi do drugog agregata, na primer cilindar sa
klipnim mehanizmom, u kome se vrši prevođenje ovih oblika energije u mehanički rad.

Tipičan primer ovih motora je parna mašina, kao prvog i davno poznatog upotrebljivog
toplotnog pogonskog agregata. Drugi motor iz grupe toplotnih klipnih mašina sa spoljnim
sagorevanjem, o kome može da se govori sa aspekta karakteristika potrebnih za primenu u
vozilima, je stirlingov motor.

2.2.1 Stirling motor

Osnovni princip stirlingovog motora opisan je još 1818. godine od strane škotskog
pronalazača Roberta Stirlinga, po kome je motor i dobio ime. No, tek sa razvojem
materijala otpornih na visoke radne temperature - preko 700 0C i pritiske pritiske više od
10 MPa, omogućen je i razvoj ove vrste toplotnih motora, čime se postiţe povoljan stepen
korisnosti celog sistema.

Princip se zasniva na spoljnom kontinualnom sagorevanju u zatvorenom i regenerativnom

toplotnom procesu. Toplotna energija se preko izmenjivača toplote prenosi na neizmenljivi
radni medijum, koji je hermetički zatvoren u samom motoru. Ovaj medijum moţe da bude
svaki neagresivni gas koji ima malu specifičnu toplotu (to su u principu gasovičiji molekul
ne sadrži atome ugljenika), kao na primer helijum ili čak vazduh.

Prednosti stirling motora:

 različitost toplotnog izvora i nezavisnost od vrste i kvaliteta goriva. Postoji

mogućnost da radi i sa kolektorima i koncentratorima solarne energije, pa mu
praktično klasično gorivo nije ni potrebno,
 povoljna linija obrtnog momenta,
 vrlo dobre karakteristike pri hladnom startu,
 niska emisija izduvnih gasova, kada radi sa klasičnim gorivima,
 stepen korisnosti motora je zadovoljavajući u odnosu na ostale vrste toplotnih
motora
 nizak nivo buke i vibracija.

14
Navedene prednosti koje strirlingov motor pruža, daju nade za primenu ovih motora u
urbanim sredinama, pre svega kao stacionarni sistemi (pumpne stanice ili geneartori
struje), te se poslednjih godina intenzivira rad na razvoju ovih motora.

3.VOZILA SA ELEKTRO POGONOM (ELEKTRO MOTOR)

Elektromotor sa akumulatorom, kao izvor energije, predstavlja osnovu od koje se polazi u
razmatranjima elektromotornog pogona vozila. Činjenica je da je ovakva kombinacija bila
prisutna u Americi još od otkrića elektromotora 1837. godine od strane Thomasa
Davenporta.

Takođe, već 1842. godine u Engleskoj je patentiran automobil sa elektromotorom koji se

napajao strujom iz akumulatora. Upravo zbog skromnih kapaciteta akumulatora,
elektromotorna vozila imaju relativno mali radijus kretanja. Uvođenjem takozvanog
hibridnog pogona, dakle u kombinaciji sa klasičnim motorom SUS, a uvodeći i aspekt
ograničenih količina fosilnih goriva, ovakvim vozilima se predviđa budućnost. [1]

Slika 15. Elektro pogon - Honda FCX Clarity 2009

4.PNEUMATSKI MOTORI
Pneumatski motori su rotaciono izvršni elementi kojima se ostvaruje kontinuirano kružno
gibanje vratila. U odnosu na kompresore u motorima se vrši suprotna pretvaranja energije
(pretvaranje energije pritiska vazduha u mehanički rad).

Konstrukcija motora i kompresora je slična, a ponekad identična, tada se isti sklop može
koristiti kao motor i kompresor.

U pneumatske pogonske sklopove spadaju se:

 klipni motori
 aksijalni

15
  radijalni
 zupčasti motori
 krilni motori
 vijčani motori

16
 5. LITERATURA
1. Tolmač, D., Mašne i aparati, Univerzitet u Novom Sadu, Tehnički fakultet „Mihajlo
Pupin“, Zrenjanin, 2009.
2. http://www.ipmd.net/articles/001927.html?iframe=true&width=90%&height=90
%
3. http://en.wikipedia.org/wiki/Wankel_engine

17