CHUY£N §Ò PHøC CHÊT

Ph©n lo¹i phøc chÊt

I. Kh¸i niÖm phøc chÊt
N¨m 1967, nhµ b¸c häc ngêi Nga Iaximir¬ski ®a ra ®Þnh nghÜa
vÒ phøc chÊt nh sau:
Phøc chÊt lµ hîp chÊt t¹o ®îc c¸c nhãm riªng biÖt tõ c¸c nguyªn tö,
ion hoÆc ph©n tö víi nh÷ng ®Æc trng sau:
- Cã mÆt sù phèi trÝ.
- Kh«ng ph©n ly hoµn toµn trong dung dÞch.
- Cã thµnh phÇn phøc t¹p.
Trong ®ã ®Æc trng thø nhÊt lµ quan träng h¬n c¶.
Trong ph©n tö phøc chÊt thêng gåm hai phÇn: ion phøc hay cßn
gäi lµ cÇu néi vµ c¸c ion tr¸i dÊu víi ion phøc gäi lµ cÇu ngo¹i. CÇu néi
®îc t¹o thµnh bëi nguyªn tö hoÆc ion kim lo¹i, gäi lµ ion trung t©m liªn
kÕt trùc tiÕp víi c¸c ph©n tö trung hßa trung hßa hoÆc ion bao xung
quanh nã. C¸c ion hoÆc ph©n tö trung hßa nµy gäi lµ phèi tö, sè phèi tö
bao quanh ion trung t©m gäi lµ sè phèi trÝ.
VÝ dô: K3[Fe(CN)6] th× Fe(CN)63- lµ cÇu néi, K+ lµ cÇu ngo¹i, CN- lµ
phèi tö vµ sè phèi trÝ lµ 6.
II. Ph©n lo¹i phøc chÊt
Dùa vµo ®iÖn tÝch cña ion phøc, ngêi ta chia phøc chÊt thµnh 3
lo¹i:
1. Phøc chÊt cation:
C¸c phøc chÊt cation thêng ®îc t¹o thµnh khi c¸c ph©n tö trung
hßa phèi trÝ xung quanh cation.
VD: [Zn(NH3)4]Cl2; [Cr(H2O)6]Cl3; NH4+; [FH2]+; H3O+; ClH2…
2. Phøc chÊt anion:
C¸c phøc chÊt anion thêng ®îc t¹o thµnh khi c¸c anion phèi trÝ
xung quanh cation.
VD: K2[BeF4]; Na3[AlF6]; K4[Fe(CN)6]; K3[Fe(CN)6]…
3. Phøc chÊt trung hßa:
C¸c phøc chÊt nµy ®îc t¹o thµnh khi c¸c phèi tö trung hßa vµ c¸c
phèi tö tÝch ®iÖn ©m phèi trÝ xung cation. ë c¸c phøc chÊt trung hßa
kh«ng cã cÇu ngo¹i.
VD: [Co(NH3)3Cl3; [Pt(NH3)4Cl2]; [Fe(NO)]SO4…

Gi¶i thÝch liªn kÕt trong phøc

(thuyÕt phèi trÝ cña Vecne)
I. ThuyÕt phèi trÝ
N¨m 1893 Vecne (26 tuæi) ®· ®a ra thuyÕt phèi trÝ. Cã 3 luËn
®iÓm.
1. §a sè c¸c nguyªn tè ®Òu thÓ hiÖn 2 kiÓu hãa trÞ: hãa trÞ chÝnh vµ
hãa trÞ phô:
- Hãa trÞ chÝnh: ―
 - Hãa trÞ phô: ….
2. Mçi nguyªn tö c¸c nguyªn tè ®Òu muèn b·o hßa c¶ hai lo¹i hãa trÞ
®ã.
3. Hãa trÞ chÝnh vµ hãa trÞ phô ®Òu híng ®Õn nh÷ng vÞ trÝ cè ®Þnh
trong kh«ng gian.
VD:
H3N NH3
CoCl3.6NH3 H3N Co NH3 Cl3 + 3Ag+ 3AgCl
H3N NH3
H3N Cl
CoCl3.5NH3 H3N Co NH3 Cl2 + 2Ag+ 2AgCl
H3N NH3
H3N Cl
CoCl3.4NH3 H3N Co Cl Cl + Ag+ AgCl
H3N NH3
H3N Cl
CoCl3.3NH3 H3N Co Cl + Ag+ Kh«ng cã kÕt tña
H3N Cl
II. Mét sè kh¸i niÖm trªn c¬ së thuyÕt Vecne
1. Ion trung t©m
C¸c nhãm cã trong thµnh phÇn phøc chÊt s¾p xÕp mét c¸c x¸c
®Þnh xung quanh ion trung t©m hay nguyªn tö t¹o phøc, nguyªn tö hay
ion ®ã ®îc gäi lµ ion trung t©m (nguyªn tö trung t©m).
VD: [Fe(CN)6]4- Fe2+ ion trung t©m
Fe(CO)5 Feo nguyªn tö trung t©m
2. Phèi tö (Ligan) (nhãm thÕ)
Nhãm ph©n tö hay ion s¾p xÕp mét c¸ch x¸c ®Þnh xung quanh
ion trung t©m th× ®îc gäi lµ phèi tö.
[Co(NH3)6]3+ NH3 phèi tö
3. CÇu néi:
Ion trung t©m vµ c¸c phèi tö t¹o nªn cÇu néi, tæng ®iÖn tÝch c¸c
thµnh phÇn cña cÇu néi lµ ®iÖn tÝch cña phøc.
CÇu néi cña phøc ®îc ®Æt trong dÊu [ ]n±
4. CÇu ngo¹i:
C¸c ion mang ®iÖn tÝch trung hßa ®iÖn tÝch cña cÇu néi ®îc gäi
lµ cÇu ngo¹i.
VD: K4[Fe(CN)6]
CÇu néi
CÇu ngo¹i phèi tö
ion trung t©
m
Hãa trÞ chÝnh: cÇu ngo¹i (cÇu néi)
Hãa trÞ phô: cÇu néi.
 Trong cÇu néi chØ cã mét lo¹i phèi tö th× c¸c hãa trÞ chÝnh vµ hãa
trÞ phô t¬ng ®¬ng.
5. Sù phèi trÝ vµ sè phèi trÝ
- Vecne gäi sù hót c¸c nguyªn tö hay ion trung t©m vÒ phÝa m×nh
lµ sù phèi trÝ.
- Sè nhãm nguyªn tö hay ion liªn kÕt víi ion trung t©m trong cÇu
néi ®îc gäi lµ sè phèi trÝ.
- Thùc nghiÖm cho ta biÕt ®îc sè phèi trÝ ®Æc trng cña mét sè
ion trung t©m:
Sè phèi trÝ 6: Cr3+; Co3+; Fe2+; Fe3+; Ir3+, Pt4+
Sè phèi trÝ 4: C4+, B3+, Be2+, V3+, Pt2+, Au3+
6. Dung lîng phèi trÝ
- Dung lîng phèi trÝ cña mét sè phèi tö lµ sè phèi trÝ mµ nã chiÕm
®îc bªn c¹nh ion trung t©m.
- Dung lîng phèi trÝ b»ng 1: F-, Cl-, I-, NH3, piridin, H2O, ROH, amin
- Dung lîng phèi trÝ b»ng 2, gäi lµ ®a phèi trÝ (phèi tö ®a r¨ng):
Etylen®iamin H2N-CH2-CH2-NH2 (kÝ hiÖu: En)
2- -
Anion oxalat C2O4 (COO )2
§ imetylglioxim H3C C C CH3
NOH NOH
§ ietylentriamin CH2 CH2 NH CH2 CH2

NH2 Me NH2
III. C¸ch gäi tªn cña phøc
1. Theo Vecne
a. Phøc cation
- Gäi tªn c¸c gèc axit b»ng c¸ch thªm o vµo ®u«i
- Gäi tªn ph©n tö trung hßa: gäi tªn th«ng thêng
VD: NH3 ammin, H2O aqu¬…
- Sè hy l¹p chØ sè phèi tö: ®i, tri, tetra, penta…
§èi víi c¸c phèi tö phøc t¹p: 2 – bis; 3 – tris; 4 – tetrakis…
- Nguyªn tö (ion) trung t©m: ®îc gäi b»ng tiÕng la tinh
- §Ó chØ møc ®é oxi hãa cña ion trung t©m:
1- thªm a
2 – thªm o
3 – thªm i
4 – thªm e
- Tªn cÇu ngo¹i:
[Ag(NH3)2]NO3 §iamminagenta nitrat
[Fe(H2O)4Cl2]Cl §iclotetraaqu¬ clorua
[Co(NH3)4Cl2]Cl §iclotetraamincobanti clorua
[PtEn2Cl2](NO3)2 §iclobis-etylen®iamminplatine nitrat
Tæng qu¸t:
Gèc axit – phèi tö trung hßa – ion trung t©m – cÇu ngo¹i
Hy l¹p a-o-i-e
 Bis
b. Phøc anion
TÊt c¶ ®Òu gièng nh tªn gäi phøc anion, chhØ kh¸c khi gäi tªn ion
trung t©m vµ sè oxi hãa cña nã th× thªm at vµo sau cïng.
Na[Au(CN)2] Natri ®ixianoauraat
K4[Fe(CN)6] Kali hecxaxianoferoat
K3[Fe(CN)6] Kali hecxaxianoferiat
K2[PtCl6] Kali hecxacloro platineat
K[Co(DH)2Cl] Kali ®icloro-bis-®imetylglioximato cobantiat
c. Phøc trung hßa
VÉn tu©n theo quy luËt trªn.
Ion trung t©m ®îc gäi tªn th«ng thêng.
[Pt(NH3)2Cl2] §icloro®iammin platin
2. Danh ph¸p quèc tÕ
a. C¸c nhãm ©m ®iÖn: thªm o
Phèi tö trung hßa gäi ®óng tªn: H2O aqu¬; NH3 amin
b. Ion trung t©m cña anion phøc: tªn la tinh + at
cation phøc: gäi nguyªn tªn
phøc trung hßa: gäi nguyªn tªn
c. Sè oxi hãa ion trung t©m ®îc chØ b»ng sè la m· ®Æt sau tªn gäi.
d. Sè lîng phèi tö: Sè hy l¹p: ®i, tri…
phèi tö phøc t¹p: bis, tris, tetrakis…
Tæng qu¸t:
Gèc axit – phèi tö trung hßa – ion trung t©m
K4[Fe(CN)6] Kali hecxaciano ferat (II)
Ca2[Fe(CN)6] Canxi hexaciano ferat (II)
Na[Co(CO)4] Natri tetracacbonyl cobantat (-I)
K4[Ni(CN)4] Kali tetraciano nikelat (0)
[Fe(H2O)6]SO4 Hecxaaqu¬ s¾t (II) sunfat
[Cr(NH3)4Cl]Cl §iclorotetra crom (III) clorua
[Pt(NH3)4Cl2]Cl2 §icloro tetraamin platin (IV) clorua.
[Pt(NH3)2Cl2] §icloro ®iamin platin
[Cu(NH3)4](NO3)2 Tetraamin ®ång (II) nitrat
* Chó ý: Tªn mét sè kim lo¹i theo tiÕng La tinh:
Ag: Argentum; Au: Aurum; Co: Cobaltum; Cr: Chromium; Cu:
Cuprum; Fe: Ferrum; Pb: Plumbum; Sn: Stannum; Zn: zincum.

CÊu t¹o phøc chÊt theo thuyÕt VB

CÊu h×nh kh«ng gian cña phøc phô thuéc vµo c¸c d¹ng lai hãa.
D¹ng lai hãa CÊu tróc Ion trung t©m
sp §êng th¼ng Ag+, Hg2+
sp3 Tø diÖn Al3+, Zn2+, Co2+
dsp2 Vu«ng ph¼ng Pd2+, Pt2+, Cu2+, Ni2+, Au3+
d2sp3 B¸t diÖn Co3+, Fe3+, Pt4+, Cr3+…
C¸c néi dung c¬ b¶n:
 1. Liªn kÕt ho¸ häc trong phøc chÊt bao gåm c¸c liªn kÕt 2
electron, c¸c phèi tö cã 2 electron kh«ng ph©n chia ®ãng vai trß chÊt
cho electron, c¸c ion trung t©m cã c¸c obitan trèng ®ãng vai trß chÊt
nhËn electron, gi÷a ion trung t©m vµ phèi tö t¹o thµnh liªn kÕt cho-
nhËn vµ ph¶n øng t¹o phøc ®îc xem nh ph¶n øng axit-baz¬.
2. Sù xen phñ cµng lín th× liªn kÕt cµng bÒn. Muèn vËy, tríc khi t¹o
thµnh liªn kÕt, c¸c obitan trèng cña ion trung t©m lai hãa víi nhau ®Ó
t¹o thµnh c¸c obitan lai hãa t¬ng ®ång vµ sè phèi trÝ cña ion trung
t©m b»ng sè obitan lai hãa. KiÓu lai hãa phô thuéc vµo cÊu t¹o electron
cña ion trung t©m vµ trong mét sè trêng hîp phô thuéc vµo b¶n chÊt
cña phèi tö. Tïy thuéc vµo kiÓu lai hãa cña ion trung t©m mµ phøc chÊt
cã cÊu tróc nµy hay cÊu tróc kh¸c.
Lu ý:
C¸c obitan muèn lai hãa ph¶i cã ®iÒu kiÖn:
- GÇn nhau vÒ cÊu h×nh kh«ng gian
- GÇn nhau vÒ n¨ng lîng
VD: dsp2: 3dx2 -y2 + 4s + 4px + 4py
d2sp3 dx2 -y2 + dz2 + s+ px + py
3. Khi cã obitan d cña ion trung t©m tham gia lai hãa, trong mét
sè trêng hîp, viÖc lai hãa ngoµi hay trong phô thuéc vµo sù t¬ng t¸c
gi÷a ion trung t©m vµ phèi tö: phèi tö t¬ng t¸c yÕu sÏ t¹o ra lai hãa
ngoµi, phèi tö t¬ng t¸c m¹nh sÏ t¹o ra lai hãa trong. Møc ®é t¬ng t¸c
gi÷a phèi tö vµ ion trung t©m gi¶m dÇn nh sau:
NO2, CO, CN-… En > NH3 >Py> SCN- > H2O > OH- > F- > Cl-
> Br- > I-.
M¹nh Trung b×nh YÕu
Phøc chÊt cã sù lai hãa ngoµi th× ®é bÒn phøc kÐm bÒn h¬n
phøc chÊt cã sù lai hãa trong (phøc lai hãa ngoµi cã kh¶ n¨ng ph¶n øng
cao) v× khi lai hãa ngoµi th× møc n¨ng lîng cña c¸c obitan tham gia lai
hãa (ns, np, nd) kh¸c nhau nhiÒu h¬n so víi khi lai hãa trong ((n-1)d, ns,
np)).
Phøc cã obitan trèng cã kh¶ n¨ng ph¶n øng cao.
4. Qu¸ tr×nh t¹o phøc trªn c¬ së liªn kÕt hãa trÞ cã thÓ chi thµnh
c¸c bíc sau:
Bíc 1: BiÕt ®îc cÊu tróc cña ion trung t©m.
Bíc 2: D¹ng lai hãa cña c¸c obitan cña ion trung t©m
Bíc 3: X©y dùng cÊu tróc cña phøc
* §Ó ®Æc trng cho møc ®é thuËn tõ cña mét chÊt, ngêi ta dïng
mét ®¹i lîng lµ momen tõ . Momen tõ liªn hÖ víi sè electron ®éc th©n
theo hÖ thøc:
 = n(n + 2) B (manheton Bo)
trong ®ã, n: sè electron ®éc th©n.
VD 1: K2[NiCl4]   0
+ ZNi = 28
Ni [Ar]3d84s2
 Ni2+ [Ar]3d8
+ Lai hãa:   0 sp3
Ion     

Lai
hãa     

sp3
+ T¹o phøc:
     xx xx xx xx
C C C Cl
l l l
Chøng minh:  = 2(2 + 2) B �0
VD 1: [FeF6]4-   0
+ ZFe = 26
Fe [Ar]3d64s2
Ni2+ [Ar]3d6
+ Lai hãa:   0 d2sp3  sp3d2
Ion     

Lai
hãa     

sp3d2
+ T¹o phøc:
Ion      xx xx xx xx xx xx
F F F F F F
Chøng minh:  = 4(4 + 2) B �0
VD 3: [Fe(CN)6]4-   0 d2sp3
+ Lai hãa:   0 d2sp3  sp3d
2
Ion     

Lai
hãa   

d2sp3
VD 4: [Ni(CN)4]2-  = 0 (vu«ng ph¼ng)
Ion     

Lai
hãa    
 dsp2
VD 5: [CoCl6]3-
Ion     

Lai
hãa     

sp3d2
 = 4,9
VD 6: [Co(CN)6]4-
Ion     

Lai
hãa    

d2sp3
Kh¶ n¨ng ph¶n øng cao v× cã 1e ®éc th©n líp ngoµi cïng
VD 7: [V(NH3)6]3+
Ion  

Lai
hãa  

d2sp3
Kh¶ n¨ng ph¶n øng cao v× cã 1 obitan trèng.

CÊu t¹o kh«ng gian - ®ång ph©n cña phøc

Th«ng thêng ngêi ta gÆp cÊu h×nh kh«ng gian cña phøc trªn c¬
së phèi trÝ.
Phèi trÝ 2: D¹ng ®êng th¼ng: Ag(NH3)+
Phèi trÝ 4: Tø diÖn (4 mÆt)

H×nh chãp Tø diÖn Vu«ng ph¼ng

Phèi trÝ 4: b¸t diÖn (h×nh qu¶ tr¸m)
1. §ång ph©n h×nh häc
Phèi trÝ 2: Kh«ng cã ®ång ph©n h×nh häc
Phèi trÝ 4: * Tø diÖn kh«ng cã ®ång ph©n
* Vu«ng ph¼ng: + MeA2B2 cã 2 d¹ng ®ång ph©n
A B A B

A B B A
cis trans
VD: [Pt(NH3)2Cl2]
H3N Cl H3N Cl
(muèi Payron) (muèi Rayde)
H3N Cl Cl NH3
cis trans
+ MeABCD cã 3 ®ång ph©n
A B A C A B

D C D B C D
Phèi trÝ 6: MeA4B2 cã 2 ®ång ph©n
A B

A B A A

A B A A
cis trans
A B
+ MeA3B3 cã 2 ®ång ph©n
B A

A B A B

A A A B

B B
+ MeA2B2C2 cã 5 ®ång ph©n
+ MeABCDEG cã 15 ®ång ph©n
2. §ång ph©n quang häc
 En En
NH3 H3N
VD:

Cl Cl
En
En

Ph¶n øng t¹o phøc

I- Phøc chÊt
Phøc chÊt ®îc t¹o thµnh tõ c¸c ion kim lo¹i kÕt hîp víi c¸c ion hoÆc
ph©n tö kh¸c. Chóng cã kh¶ n¨ng tån t¹i trong dung dÞch, ®ång thêi cã kh¶
n¨ng ph©n li thµnh c¸c cÊu tö t¹o thµnh phøc.
VÒ thµnh phÇn cÊu t¹o, mét ph©n tö phøc chÊt bao gåm 2 phÇn:
1- CÇu néi : gåm cã chÊt t¹o phøc vµ phèi tö. Sè phèi tö trong cÇu néi gäi lµ
sè phèi trÝ cña phøc chÊt. CÇu néi ®îc viÕt trong dÊu mãc vu«ng
a) ChÊt t¹o phøc cã thÓ lµ ion hay nguyªn tö vµ ®îc gäi lµ nguyªn tö trung
t©m
- CÇu néi cña phøc chÊt cã thÓ lµ cation
VD: [Al(H2O)6]Cl3; [Zn(NH3)4]Cl2; …
- CÇu néi cña phøc chÊt cã thÓ lµ anion:
VD: H2[SiF6] ; K2[Zn(OH)4] ; …..
- CÇu néi cña phøc chÊt cã thÓ lµ ph©n tö trung hoµ vÒ ®iÖn, kh«ng ph©n li
trong dung dÞch
VD: [Co(NH3)3Cl3], [Ni(CO)4]
b) Phèi tö
- Phèi tö cã thÓ lµ anion: F-, Cl-, I-, OH-, CN-, SCN-, NO2-, S2O32-, EDTA, ….
- Phèi tö cã thÓ lµ ph©n tö: H2O, NH3, CO, NO, piri®in, etylen®iamin, ….
Dùa vµo sè phèi trÝ mµ mét phèi tö cã thÓ t¹o thµnh xung quanh nguyªn tö
trung t©m mµ cã thÓ chia phèi tö thµnh phèi tö mét cµng vµ phèi tö nhiÒu
cµng
+ Phèi tö mét cµng chØ cã thÓ t¹o mét liªn kÕt phèi trÝ víi nguyªn tö trung
t©m
VD: H2O, NH3, …
+ Phèi tö hai cµng, ba cµng,… lµ phèi tö cã thÓ t¹o hai, ba,… liªn kÕt phèi trÝ
víi nguyªn tö trung t©m
VD: H2N-CH2-CH2-NH2 lµ phèi tö 2 cµng
H H 2+

H2C – N-H H-N – CH2

 Cu 
H2C – N-H H-N – CH2
H H
2- CÇu ngo¹i lµ phÇn ion ®èi n»m ngoµi liªn kÕt víi cÇu néi

3-§é bÒn cña phøc phô thuéc vµo b¶n chÊt cña nguyªn tö trung t©m vµ phèi
tö
VD: C¸c phøc chÊt cña ion kim lo¹i víi halogenua cã ®é bÒn t¨ng dÇn tõ
Cl ®Õn I-
-
C¸c phøc chÊt cña c¸c ion kim lo¹i ho¸ trÞ cao thêng bÒn h¬n c¸c phøc chÊt t-
¬ng øng cña ion cã sè oxi ho¸ thÊp h¬n
VD:Phøc cña Fe(III) bÒn h¬n nhiÒu so víi phøc chÊt cña Fe(II)
- §é bÒn cña phøc chÊt cßn thay ®æi theo b¶n chÊt cña dung m«i
VD: Phøc [Co(SCN)4]2- ë trong níc kÐm bÒn nhng trong dung m«i níc +
axeton hoÆc trong rîu iso amilic l¹i bÒn
- TÝnh chÊt cña c¸c dung dÞch chøa c¸c cation kim lo¹i bÞ thay ®æi khi cã
mÆt chÊt t¹o phøc v× cã thÓ t¹o thµnh nh÷ng phøc chÊt kh¸ bÒn:
VD: Dung dÞch muèi Fe3+ cã m«i trêng axit do sù t¹o phøc hi®roxo víi n-
íc
Fe3+ + 2HOH  FeOH2+ + H3O+
Khi thªm NaF vµo th×: Fe3+ + 3F-  FeF3 lµ phøc bÒn
 Lµm c©n b»ng t¹o phøc hi®roxo chuyÓn dÞch theo chiÒu nghÞch  ®é axit
gi¶m
4- Tªn gäi cña phøc chÊt
Gåm tªn cña cÇu néi vµ cÇu ngo¹i
a) Tªn gäi cña cÇu néi gåm cã: sè phèi tö + tªn phèi tö lµ anion+sè phèi tö vµ
tªn cña phèi tö lµ ph©n tö trung hoµ, tªn cña nguyªn tö trung t©m vµ ho¸ trÞ
* Sè phèi tö:
- ®Ó chØ sè phèi tö mét cµng nguêi ta dïng c¸c tiÕp ®Çu ng÷: ®i, tri,….
- ®Ó chØ sè phèi tö nhiÒu cµng ngêi ta thêng dïng c¸c tiÕp ®Çu ng÷: bis,
tris, tetrakis, pentakis,….
* Tªn phèi tö:
- NÕu phèi tö lµ anion, ngêi ta lÊy tªn cña anion vµ thªm ®u«i o ;
F- : Floro Cl-: cloro Br-: Bromo I: Io®o
NO2-: nitro SO32-: sunfito S2O32-: tiosunfato
C2O42-:oxalato
CO32-: cacbonato OH-: hi®roxo CN-: xiano SCN-:
tioxianato
- NÕu phèi tö lµ ph©n tö trung hoµ, ngêi ta lÊy tªn cña ph©n tö ®ã:
C2H4: etilen C5H5N: pyri®in CH3NH2: metylamin
H2N-CH2CH2-NH2: etylen®iamin C6H6: benzen
- Mét sè phèi tö trung hoµ ®îc ®Æt tªn riªng:
H2O: aqua NH3: ammin CO: cacbonyl
NO: nitrozyl
* Tªn nguyªn tö trung t©m vµ ho¸ trÞ:
- NÕu nguyªn tö trung t©m ë trong cation phøc, ngêi ta lÊy tªn cña
nguyªn tö ®ã kÌm theo sè La M· viÕt trong dÊu ngoÆc ®¬n ®Ó chØ ho¸ trÞ
hay sè oxi ho¸ khi cÇn
- NÕu nguyªn tö trung t©m ë trong anion phøc, ta lÊy tªn cña nguyªn tö
®ã kÌm theo ®u«i –at vµ kÌm theo sè La M· viÕt trong dÊu ngoÆc ®¬n ®Ó
chØ ho¸ trÞ hay sè oxi ho¸, nÕu phøc chÊt lµ axit th× thay ®u«i –at b»ng
®u«i –ic.
VD:
[Co(NH3)6]Cl3 : hexaammincoban(III) clorua
[Cr(NH3)6]Cl3: hexaammincrom(III) clorua
[Co(H2O)5Cl]Cl2: cloropentaaquacoban(III)clorua
[Cu(H2N-CH2-CH2-NH2)2]SO4: bisetylen®iamin ®ång(II) sunfat
Na2[Zn(OH)4]: natri tetrahi®roxozincat
K4[Fe(CN)6] : kali hexaxianoferat(II)
K3[Fe(CN)6] : kali hexaxianoferat(III)
H2[SiF6]: axit hexaflorosilicic

II- H»ng sè bÒn vµ h»ng sè kh«ng bÒn cña phøc chÊt

Trong dung dÞch, phøc chÊt cã c©n b»ng thuËn nghÞch: ph©n li vµ t¹o
thµnh phøc chÊt
MnLm  nM + mL
H»ng sè c©n b»ng ®èi víi qu¸ tr×nh ph©n li phøc th× gäi lµ h»ng sè
kh«ng bÒn (K) cña phøc, trong c©n b»ng trªn th×:
 M  n  L m
K=
 M n Lm 
H»ng sè c©n b»ng ®èi víi qu¸ tr×nh t¹o phøc chÊt th× gäi lµ h»ng sè
bÒn () cña phøc, trong c©n b»ng th×:
 M n Lm 
 =
 M  n  L m
VËy h»ng sè bÒn  lµ nghÞch ®¶o cña h»ng sè kh«ng bÒn K
VD: [Cd(NH3)4]2+  Cd2+ + 4 NH3
-1 = K = 2,5.10-7
H»ng sè kh«ng bÒn cµng nhá th× h»ng sè bÒn cµng lín tøc lµ phøc
cµng bÒn hay phøc ph©n li cµng Ýt
Còng gièng nh c¸c ®a axit, ®a baz¬, ®èi víi c¸c phøc cã nhiÒu phèi tö
th× qu¸ tr×nh h×nh thµnh hay ph©n li cña phøc còng x¶y ra tõng nÊc.
VD: Phøc [Zn(NH3)4]2+ x¶y ra 4 c©n b»ng sau:
Zn2+ + NH3  [Zn(NH3)]2+ k1= 102,18 =  1
[Zn(NH3)]2+ + NH3  [Zn(NH3)2]2+ k 2 = 101,25
[Zn(NH3)2 ]2+ + NH3  [Zn(NH3)3]2+ k 3 = 102,31
[Zn(NH3)3]2+ + NH3  [Zn(NH3)4]2+ k 4 = 101,96
§Ó tiÖn cho tÝnh to¸n, thêng dïng h»ng sè bÒn tæng céng cña nhiÒu c©n
b»ng trªn
Zn2+ + 2NH3  [Zn(NH3)2]2+ 2 = k1.k2
Zn + 3NH3  [Zn(NH3)3]
2+ 2+
3 = k1.k2.k3
Zn + 4NH3  [Zn(NH3)4]
2+ 2+
4 = k1. k2 . k3 . k4 = 107,7
III- TÝnh nång ®é c©n b»ng cña c¸c cÊu tö trong c¸c dung
dÞch phøc chÊt
§Ó tÝnh nång ®é c©n b»ng cña c¸c cÊu tö trong dung dÞch phøc chÊt
ta dùa vµo c¸c gi¸ trÞ h»ng sè bÒn hoÆc kh«ng bÒn cña phøc vµ nång ®é
ban ®Çu cña ion trung t©m vµ phèi tö
VD1: TÝnh nång ®é c©n b»ng cña c¸c cÊu tö trong dung dÞch phøc
[Ag(CN)2]- cã nång ®é 0,1 M. BiÕt h»ng sè bÒn tæng céng cña phøc lµ 10 21
Gi¶i:
Trong dung dÞch cã c©n b»ng tæng céng:
Ag(CN)2-  Ag+ + 2CN-
Nång ®é ban ®Çu ( C: mol/l) 0,1 0 0
Nång ®é c©n b»ng ([ ]) 0,1-x x 2x
  Ag (CN ) -
2 0,1 - x
Ta cã: 2 = = = 1021 (*)
 Ag . CN 
+ - 2
4x3
V× h»ng sè bÒn cña phøc rÊt lín nªn lîng Ag(CN)2- bÞ ph©n li rÊt Ýt
0,1
 Gi¶ sö x << 0,1 M  3 = 10
21
 x = 3.10-8 << 0,1  tho¶ m·n
4x
VËy: [Ag+] = 3.10-8 M ; [CN-] = 6.10-8 M
[Ag(CN)2-] = 0,1M

VD2: Cd2+ t¹o phøc chÊt víi NH3 theo c¸c ph¬ng tr×nh sau:
Cd2+ + NH3  [Cd(NH3)]2+ (1) k1 = 102,51
[Cd(NH3)]2+ + NH3  [Cd(NH3)2]2+ (2) k2 = 101,96
[Cd(NH3)2]2+ + NH3  [Cd(NH3)3]2+ (3) k3 = 101,30
[Cd(NH3)3]2+ + NH3  [Cd(NH3)4]2+ (4) k4 = 100,79
1. TÝnh h»ng sè t¹o thµnh tæng hîp cña c¸c phøc chÊt
2. TÝnh nång ®é c¸c d¹ng phøc chÊt trong dung dÞch nÕu biÕt
[Cd2+] = 1,0.10-5 M vµ [NH3] = 0,1 M
3. TÝnh nång ®é ban ®Çu cña c¸c ion Cd2+ vµ NH3
Gi¶i:
1. Tõ (1) ta cã : 1 = k1 = 102,51
Tæ hîp c©n b»ng (1) vµ (2) ta cã:  2 = k1. k2 = 104,47
Tæ hîp c¸c c©n b»ng (1), (2), (3) :  3 = k1.k2.k3 = 105,77
Tæ hîp c¸c c©n b»ng (1), (2), (3), (4) :  4 = k1.k2.k3.k4 = 106,56
2. Tõ (1) ta cã
[Cd(NH3)]2+ = 1[Cd2+].[NH3] = 102,51.10-5.10-1 = 10-3,49 (M) = 3,2.10-4 (M)
T¬ng tù: [Cd(NH3)2]2+ = 2,9.10-3(M)
[Cd(NH3)3]2+ = 5,9.10-3 (M)
[Cd(NH3)4]2+ = 3,6.10-3 (M)
* NhËn xÐt: KÕt qu¶ trªn cho thÊy nång ®é c¸c d¹ng phøc kh¸c nhau lµ t¬ng
®¬ng nhau, mÆc dÇu ë ®©y nång ®é phèi tö lín h¬n nång ®é ion kim lo¹i
v× h»ng sè c©n b»ng cña c¸c phøc chªnh lÖch nhau kh«ng nhiÒu
Cô thÓ:
C Cd = [Cd(NH3)2+ ] + [Cd(NH3)22+ ]+ [Cd(NH3)32+ ]+ [Cd(NH3)42+ ] + [Cd2+]
2+

= 1,3. 10-2 (M)

T¬ng tù: C NH = 4,8.10-2(M)
3

VD3: TÝnh nång ®é c¸c d¹ng phøc trong dung dÞch gåm C Ag = 10-3M; C NH =
+
3

1M
BiÕt Ag+ + NH3  AgNH3+ k1 = 103,32
AgNH3+ + NH3  Ag(NH3)2 k2 = 103,92
Gi¶i:
ThÊy k1  k2, C NH >> C Ag  Gi¶ thiÕt lµ phøc Ag(NH3)2+ chiÕm u thÕ
3
+

Ag+ + 2NH3  Ag(NH3)2+  = k1.k2 = 107,24

Ban ®Çu 10-3 1 0
[ ] x 1-2.10 + 2x
-3
10-3- x

Ta cã:  =
10 - x
-3

x. 0,998 + 2 x 
 10 -3
Gi¶ sö x<< 10-3   = = 107,24  x = 10-10,24 (M) << 10-3 (M)
x.0,998
Ag+ + NH3  AgNH3+ k1 = 103,32

AgNH 3+ 
= 103,32  [AgNH3+] = 10-10.24.103,32. 0,998 = 10-6,92 (M)
k1 =

Ag . NH 3 
+

= 2.10-7 (M)
VËy nång ®é Ag+ cßn l¹i lµ rÊt nhá  sù t¹o phøc coi nh lµ hoµn toµn vµ
phøc chñ yÕu lµ Ag(NH3)2+ cßn phøc ®¬n lµ kh«ng ®¸ng kÓ

VD4: Thªm 1 giät (0,03ml) dung dÞch NH4SCN 0,01 M vµo 12 ml dung dÞch
FeCl3 0,1 M. Cã mµu ®á cña phøc xuÊt hiÖn hay kh«ng ? BiÕt r»ng m¾t ta
chØ thÊy mµu ®á râ khi nång ®é cña phøc FeSCN2+ vît qu¸ 7.10-6 M
NH4SCN = NH4+ + SCN-
0,01.0,03
 C SCN - = C NH 4 SCN = 1,03
= 2,9.10-4 (M)
0,01.1
C Fe = C FeCl =
3+
3
1,03
= 0,097 (M)
Ta thÊy C Fe >> C SCN , do ®ã cã thÓ coi sù t¹o phøc chØ x¶y ra ë nÊc 1
3+ -

Fe3+ + SCN-  FeSCN2+  = 103,03

C 9,7.10-2 2,9.10-4 0
[] ( 9,7.10 -2,9.10 + y)
-2 -4
y 2,9.10-4 – y

=
 FeSCN  2+
= 103,03 
2,9.10 -4 - y
= 103,03
 Fe . SCN 
3+ -
(0,0967 + y ). y
Gi¶ sö y << 2,9.10-4  y = 2,9.10-4/103,03.0,0967
= 2,8.10-6 (M) = 10-5,55 (M) << 2,9.10-4 (M)
VËy [FeSCN2+] = 2,9.10-4 (M) >> 7.10-6 (M)  VËy ta cã thÓ nh×n thÊy râ rµng
mµu ®á cña phøc chÊt
III- C¸c yÕu tè ¶nh hëng ®Õn sù t¹o thµnh phøc chÊt
Nh÷ng yÕu tè lµm thay ®æi nång ®é cña ion trung t©m vµ phèi tö
( pH cña dung dÞch, sù cã mÆt cña c¸c chÊt t¹o phøc phô, chÊt kh«ng tan, …)
®Òu ¶nh hëng ®Õn ®é bÒn cña phøc.
§Ó ph¶n ¸nh ®îc ¶nh hëng cña c¸c yÕu tè phô tíi c©n b»ng t¹o phøc,
ngêi ta sö dông h»ng sè bÒn ®iÒu kiÖn ( biÓu kiÕn ) cña phøc.
1. ¶nh hëng cña pH tíi ®é bÒn cña phøc
VD1: TÝnh nång ®é c©n b»ng cña c¸c cÊu tö trong dung dÞch ban ®Çu chøa
Mg2+ 10-2 M vµ EDTA 2.10-2 M trong c¸c m«i trêng cã pH lµ: 3; 7; 11
BiÕt:
 MgY = 108,7;  MgOH = 102,58 vµ H4Y cã pK1 = 2,0; pK2 = 2,67; pK3 = 6,27; pK4
2- +

= 10,95
Gi¶i:
C©n b»ng t¹o phøc: Mg2+ + Y4-  MgY2-
Ngoµi ph¶n øng t¹o phøc, trong dung dÞch cßn x¶y ra c¸c ph¶n øng phô sau:
* Ph¶n øng gi÷a ion Mg2+ víi ion OH-
Mg2+ + OH-  MgOH+ MgOH+ = 102,58
* Ph¶n øng gi÷a ion Y4- víi ion H+
Y4- + H+  HY3- K4-1 = 1010,95
 HY3- + H+  H2Y2- K3-1 = 106,27
H2Y2- + H+  H3Y3- K2-1 = 102,67
H3Y3- + H+  H4Y K1-1 = 102
* Ph¶n øng ph©n li cña níc: H2O  H+ + OH- Kw = 10-14 –> bá qua
c©n b»ng cña níc
Gäi [Mg2+]' lµ nång ®é cña tÊt c¶ c¸c d¹ng tån t¹i cña ion Mg2+ kh«ng
n»m trong phøc chÊt
Khi ®ã: [Mg2+]' = [Mg2+] + [MgOH+] = [Mg2+] + MgOH+.[Mg2+].[OH-]
= [Mg2+] ( 1+ MgOH+.[OH-])
= [Mg2+].  Mg-1
Gäi [Y4-]' lµ nång ®é cña tÊt c¶ c¸c d¹ng tån t¹i cña ion Y4- kh«ng n»m trong
phøc chÊt
Khi ®ã: [Y4-]' = [Y4-] + [HY3-] + [H2Y2-] + [H3Y-] + [H4Y]
= [Y4-] + K4-1. [Y4-].[H+] + K4-1.K3-1. [Y4-].[H+]2+ K4-1.K3-1.K2-1. [Y4-].
[H ]
+ 3

+ K4-1.K3-1.K2-1. K1-1.[Y4-].[H+]4
= [Y4-] (1+ K4-1.[H+] + K4-1.K3-1.[H+]2 + K4-1.K3-1.K2-1.[H+]3+ K4-1.K3-1.K2-1. K1-1.
[H+]4 )
= [Y4-]. Y-1
Gäi ' lµ h»ng sè c©n b»ng ®iÒu kiÖn th×:
' = [MgY2-]/([Mg2+]' . [Y4-]') =[MgY2-]/( [Mg2+] . [Y4-] .  Mg-1.Y-1 ) = . 
Mg.Y
Theo ®Þnh luËt t¸c dông khèi lîng
Nång ®é cña Mg2+ ®îc b¶o toµn: [Mg2+]' + [MgY2-] = 10-2 (M)
 [MgY2-] = 10-2- [Mg2+]'
Nång ®é cña Y4- ®îc b¶o toµn: [Y4-]' + [MgY2-] = 2.10-2 (M)
 [Y4-]' = 2.10-2 – [MgY2-] = 2.10-2 – 10-2 +[Mg2+] = 10-2 + [Mg2+]
VËy ' = [MgY2-]/ ( [Mg2+]'.[Y4-]' ) = .  Mg. Y
a) Trong trêng hîp pH = 5  [H+] = 10-5M, [OH-] = 10-9M
  Mg  1;  Y = 10-7,24
  ' = 108,7 . 10-7,24 = 101,46
 [Mg2+]' = 6,74.10-3 M = 10-2,17M = [Mg2+]
 [MgY2-] = 10-2,49M
 [Y4-]'= 10-1,776M
 [Y4-] = 10-1,776. 10-7,24 = 10-9,016 (M)
 [HY3-] = 1010,95.10 -9,016.10-5 = 10-3,066 (M)
[H2Y2-] = 10-1,796 (M)
[H3Y-] = 10-4,036 (M)
[H4Y] = 10-7,126 (M)
b) Trêng hîp pH = 7
 Mg = 1;  Y = 10-4,024
  ' = 108,7 . 10-4,024 = 104,676
Coi [Mg2+]' << 10-2  [Mg2+]' = 1/ = 10-4,676 M << 10-2 M  tho¶ m·n
 [Mg2+] = [Mg2+]' = 10-4,676 M
 [MgY2-] = 10-2M
 [Y4-]'= 10-2M
 [Y4-] = 10-2. 10-4,024 = 10-6,024 (M)
  [HY3-] = 1010,95.10 -6,024.10-7 = 10-2,074 (M)
[H2Y2-] = 10-2,804 (M)
[H3Y-] = 10-7,134 (M)
[H4Y] = 10-12,134 (M)
c) Trêng hîp pH = 11
 Mg = 0,7245;  Y = 0,529
  ' = 108,7 . 0,7245.0,529 = 108,28
Coi [Mg2+]' << 10-2  [Mg2+]' = 1/ = 10-8,28 M << 10-2 M  tho¶ m·n
 [Mg2+] = [Mg2+]' . 0,7245 = 10-8,42 M
 [MgY2-] = 10-2M
 [Y4-]'= 10-2M
 [Y4-] = 10-2. 0,529 = 10-2,276 (M)
 [HY3-] = 10-2,326 (M)
[H2Y2-] = 10-7,056 (M)
[H3Y-] = 10-15,4 (M)
[H4Y] = 10-24,4 (M)
VD2: Thªm 1 giät 0,03 ml HNO3 1M vµo 1 ml dung dÞch [Ag(NH3)2]NO3 0,02 M.
Tr×nh bµy c¸c c©n b»ng x¶y ra trong dung dÞch vµ nång ®é c¸c cÊu tö
trong dung dÞch
Gi¶i:
CH+ = 1.0,03/1,03 = 2,9.10-2 M
CAg(NH3)2+ = 0,020.1/1,03 = 1,94.10-2 M
C¸c ph¶n øng x¶y ra:
HNO3 = H+ + NO3-
Ag(NH3)2+  AgNH3+ + NH3 k2-1 = 10-3,92
NH3 + H+  NH4+ Ka-1 = 109,24
Ag(NH3)2+ + H+  AgNH3+ + NH4+ K = 105,32
C 0,0194 0,029
0,0096 0,0194 0,0194
AgNH3 +
+ H 
+
Ag + NH4
+ +
K1 = k1-1. Ka-1 = 105,92
C 0,0194 0,0096 - 0,0194
0,0098 - 0,0096 0,029
VËy trong dung dÞch cã c¸c c©n b»ng: AgNH3+  Ag+ + NH3 k1-1
= 10-3,32
C 9,8.10-3
[ ] 9,8.10-3- a a
NH4 +
 NH3 + H +
Ka = 10-9,24
C 0,029
[ ] 0,029-b b
Ta cã [NH3] = [Ag ] + [H ] = a+b
+ +

 k1-1 = [NH3].[Ag+]/[AgNH3+]
Ka = [NH3].[H+]/[NH4+]
Gi¶ sö b << 0,029, b<<a
b(a+b) = 10 – 10.78  a.b = 10-10,78
(9,8.10-3 – a)/a(a+b) = 103,32  103,32a2 + a – 9,8.10-3 = 0
 a = 1,94.10-3 = 10-2,71 (M)  b = 10-8,07 (M) tho¶ m·n
VËy [NH3] = [Ag+] = 10-2,71 (M)
[AgNH3+] = 10-2,1 (M)
 [NH4+] = 0,029 (M)
[H+] = 10-8,07 (M)
VËy khi thªm axit vµo phøc ®iamin bÞ ph©n huû thµnh phøc AgNH 3+ vµ Ag+
VD3: TÝnh pH cña dung dÞch FeSCN2+ nång ®é 0,1 M
FeSCN2+  Fe3+ + SCN-  -1 = 10-3,03
Fe3+ + 2H2O  FeOH2+ + H3O+ * = 10-2,17
FeSCN2++ 2H2O  FeOH2+ + SCN- + H3O+ K =  -1.  * = 10-5,2
C 0,1
[ ] 0,1 – x x x x
 x3 /(0,1-x) = 10-5,2  x = 8,33.10-3 = 10-2,08 (M)
VËy pH = 2,08
TÝnh pH mµ t¹i ®ã phøc b¾t ®Çu bÞ mÊt mµu
Khi ta t¨ng pH cña dung dÞch th× sÏ x¶y ra qu¸ tr×nh trung hoµ ion
H3O gi¶i phãng ra ë qu¸ tr×nh trªn vµ phøc bÞ ph©n huû
+

FeSCN2++ 2H2O  FeOH2+ + SCN- + H3O+ K =  -1.  * = 10-5,2

H3O+ + OH-  2 H2O KW-1 = 1014
FeSCN2+ + OH-  FeOH2+ + SCN- K' = K.KW = 108,8
C 0,1
[] 7.10-6 x 0,1 0,1
Phøc b¾t ®Çu bÞ mÊt mµu khi [FeSCN 2+] ≤ 7.10-6 M
 7.10-6.x = 10-2/108,8  x = 10-5,64  [H+] = 10 -8,36 M  pH = 8,36 th× phøc b¾t
®Çu mÊt mµu
VËy khi t¨ng pH th× phøc chÊt cã thÓ bÞ ph©n huû hoµn toµn
2. ¶nh hëng cña c¸c ion kh¸c cã thÓ t¹o thµnh c¸c chÊt Ýt tan víi ion kim lo¹i
VD: Khi thªm KI vµo dung dÞch chøa phøc [Ag(NH3)2]NO3
[Ag(NH3)2]NO3 = Ag(NH3)2+ + NO3-
Ag(NH3)2+  Ag+ + 2 NH3 2-1 = 10-7,24
Khi thªm KI
KI = K+ + I-
Ag+ + I-  AgI T-1 = 1016
VËy cã ph¬ng tr×nh tæng qu¸t:
Ag(NH3)2+ + I-  AgI + 2 NH3 K = 2-1.T-1 = 108,76
Gi¸ trÞ K cña ph¶n øng rÊt lín  phøc amin cña b¹c bÞ ph©n huû hoµn
toµn khi thªm KI vµo v× cã sù t¹o thµnh kÕt tña AgI bÒn v÷ng h¬n
3. ¶nh hëng cña ion kh¸c cã kh¶ n¨ng t¹o phøc víi ion kim lo¹i bÒn h¬n phøc
ban ®Çu
VD: Cã dung dÞch FeSCN nång ®é 10-3 M. thªm NaF vµo ®Ó ®¹t ®îc nång
2+

®é lµ 10-2M. X¸c ®Þnh nång ®é cña c¸c cÊu tö trong dung dÞch khi c©n
b»ng. Khi c©n b»ng dung dÞch thu ®ù¬c cã cßn mµu ®á cña phøc FeSCN 2+
kh«ng ?
NaF = Na+ + F-
10-2 10-2
FeSCN2+  Fe3+ + SCN-  -1 = 10-3,03
Fe3+ + F-  FeF2+  ' = 105,28
FeSCN2+ + F-  FeF2+ + SCN- K = 102,25
C 10-3 10-2
Ph¶n øng 10 -x -3
10-3-x
 [ ] x 0,009 – x 10 -3-x 10-3-x
 Gi¶ sö x << 10 -3

Gi¶i ph¬ng tr×nh ®îc x = 6,25.10-7 (M) < 7.10-6 M

VËy phøc chÊt bÞ ph©n huû vµ mÊt mµu