ΑΝΤΩΝΙΟΣ Ε.

ΑΛΥΓΙΖΑΚΗΣ
ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ

ΛΟΓΙΚΗ ΛΑΤΡΕΙΑ
ΑΠΟ ΜΟΥΣΙΚΗ ΑΠΟΨΗ

Ένα από τα πιο επώδυνα ζητήματα της εκκλησιαστικής και θεολογικής μας
αυτοσυνειδησίας είναι η λειτουργική ζωή. Ένα μεγάλο εύρος της ιστορίας της
Ορθοδόξου λατρείας σε ένα εκτεταμένο γεωγραφικό πεδίο της ανατολικής λεκάνης
της Μεσογείου μας πιέζει ασφυκτικά. Είμαστε συνεπείς στην παράδοση αυτή ή μας
κατακλύζει μια γενικευμένη παρακμή; Δυστυχώς οι διαπιστώσεις συνηγορούν στο
δεύτερο σκέλος του ερωτήματος. Έχουμε, επίσης, στη διάθεσή μας συστηματικές
επιστημονικές αναφορές που να μας πείθουν σχετικά; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό
είναι αρνητική. Μια ταξινόμηση, ωστόσο, των προβλημάτων που αφορούν στην
ορολογία «λογική λατρεία», ένα εκπληκτικό όντως λογότυπο που μπορεί να μας
βγάλει από το μεγάλο αδιέξοδο των ζητημάτων της ορθοδόξου λατρείας είναι η
ακόλουθη: Τέχνη, ζωγραφική, ναοδομία, μουσική, λειτουργικό τυπικό, με όλα τα
παρεπόμενά τους. Οι αφυπνίσεις τύπου Φώτη Κόντογλου, Κωνσταντίνου Ψάχου και
Ιωάννου Φουντούλη επιβεβαιώνουν του λόγου το ασφαλές. Ο πρώτος στο χώρο της
βυζαντινής τέχνης επρόβαλε δυναμικά το ζωγράφο λόγο, ο δεύτερος στερέωσε
επιμελώς το μουσικό λόγο και ο τρίτος εμυσταγώγησε θεοπρεπώς τη λογική λατρεία.
Από τα παραπάνω προκύπτει ότι κατά τον 20ό αιώνα τοποθετούνταν οι βάσεις
για τη σταθεροποίηση πλέον της λειτουργικής παράδοσης, χωρίς βέβαια να
εξομαλύνονται τα παλαιά προβλήματα ή να εκλείπουν παντελώς οι ποικίλες
παρεκκλίσεις. Ο στόχος, βέβαια, τελικά, ετέθη και δεν ήταν άλλος από τη
λειτουργική αναγέννηση. Σ’ αυτό συνέτεινε η ανάπτυξη, κατά τον ίδιο αιώνα, των
Θεολογικών Σχολών όποια μορφή κι αν έλαβε.
Επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον μας στη λειτουργική αναγέννηση, που
θεμελιώνεται, ουσιαστικά, θεολογικά και πρακτικά με βάση το επιστημονικό και
πρακτικό έργο του «Φροντιστηρίου Λειτουργικής» του καθηγητού Ιωάννου
Φουντούλη και των συνεργατών του, αλλά και με τη δική μου συμμετοχή από την
πλευρά της μουσικής, παρατηρούμε τα ακόλουθα. Ο χαρακτηρισμός «λειτουργική
αναγέννηση» είναι ένα παλαιό ακαδημαϊκό αίτημα που τίθεται από τους βιβλικούς
θεολόγους με εκφραστές του τον καθηγητή Σάββα Αγουρίδη και από τους νεώτερους
τον καθηγητή Πέτρο Βασιλειάδη1. Είναι εκπληκτικό το γεγονός ότι την ίδια εποχή η

1. Η λειτουργική αναγέννηση που επαγγέλλεται αυτή η παρέμβαση δεν έχει καμιά σχέση με
τη θεολογική κίνηση που οραματίσθηκαν διακεκριμένοι θεολόγοι ακαδημαϊκοί και μη και που

1
Θεολογική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης είχε ήδη
ολοκληρώσει τον προγραμματισμό της πρωτοβουλίας της στα λειτουργικά θέματα2.
Αντιστοίχως, η Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών φαίνεται να αγνοεί το
έργο της Θεσσαλονίκης3! Οι επισημάνσεις από την Αθήνα κρούουν, βέβαια, ανοικτές
θεολογικές πύλες, είναι όμως σημαντικές επειδή προσδιορίζουν μετά παρρησίας για
πρώτη φορά τα ακανθώδη όντως προβλήματα της λατρείας4. Θεωρείται, δηλαδή,
αυτονόητο ότι η λειτουργική αναγέννηση είναι άρρηκτα δεμένη με τη σύζευξη της
λειτουργίας προς τη Θεολογία των Γραφών. Οι ειδικές ωστόσο παρατηρήσεις ότι οι
βιβλικοί θεολόγοι πρέπει να έχουν συνείδηση της λειτουργικής τους αποστολής και
ότι χρειάζεται να γίνουν έντονες προσπάθειες μαζί με τους λειτουργιολόγους να
καλλιεργηθεί και σε μας σε αξιόλογο βαθμό η Λειτουργική Θεολογία είναι
ρηξικέλευθες και ουσιαστικές5. Τονίζεται ακόμη ότι πρέπει να γίνει ολοφάνερη η
παρέκκλιση της λειτουργικής ζωής και ότι «πάνω στο βιβλικό υπόστρωμα της
Λειτουργίας δημιουργήθηκαν διάφορες κατά καιρούς ερμηνείες περί των
τελουμένων» εις βάρος του βιβλικού στοιχείου, μουσικού και μη, που αγνοήθηκε
προς όφελος και προβολή όχι μόνο πνευματικών ή ψυχολογικών ή καλλιτεχνικών
επιδιώξεων, αλλά και αντιαισθητικών και προσωποπαγών καταστάσεων πλήρους
εκκοσμίκευσης6. Συνεπώς απωλέσθηκαν βασικά παλαιά θεολογικά στοιχεία με την
εκτροπή ολόκληρης της λειτουργικής προς το πομπώδες, το παραμυθητικό, την
ατομική ευσέβεια, την αυτοπροβολή τύπου show, τη βυζαντινή μεγαλοπρέπεια και τη
χρήση όχι μόνο αδόκιμων αλλά και αποπροσανατολιστικών τύπων από τον κεντρικό
πυρήνα της λατρείας μας, όπως λ.χ. «Αρχιερατική θεία λειτουργία, Πατριαρχική θεία
λειτουργία, Αρχιερατικό συλλείτουργο» κ.ά.7. Έτσι εξωβελίζεται, κυριολεκτικά, το

βασίζεται καθαρά σε διανοητικές προσεγγίσεις, όπως συνέβη στη Δύση. Αντίθετα, με βάση το
πανεπιστημιακό έργο: Φροντιστήριο Λειτουργικής – Ακολουθίες στον Ναό της Θεολογικής Σχολής –
η λειτουργική αναγέννηση επιχειρήθηκε στην πράξη. Μια σειρά από παλαιές ακολουθίες και θ.
λειτουργίες αποτέλεσαν μια πειραματική προσπάθεια με τα παρελθόντα και τα μέλλοντα. Σ’ αυτή τη
βάση προέκυψαν σημαντικά αποτελέσματα για το Τυπικό σε όλες τις παραμέτρους: Λειτουργική,
Ομιλητική, Μουσική κ.λπ. Το Φροντιστήριο Λειτουργικής στον Ναό της Θεολογικής Σχολής και
πρωτύτερα σε Ναούς της Θεσσαλονίκης υπήρξε το σήμα κατατεθέν της Ορθόδοξης Λειτουργικής
Αναγέννησης μιας αυθεντικής προσπάθειας, όπως συνέβαινε και στο παρελθόν, με τις συνεχείς
Μεταρρυθμίσεις στα Ιερά κείμενα και δρώμενα της Ανατολής. Ό,τι νέο ήταν χρήσιμο παρέμενε και
ό,τι περίσσευε αποτελούσε ιερό παρελθόν που μπορούσε να επανακάμψει ή να παιδαγωγήσει.
2. Ήδη κατά την δεκαετία του 1970 το Φροντιστήριο Λειτουργικής είχε προωθήσει ένα
μεγάλο μέρος του προγράμματός του.
3. Η ακαδημαϊκή θεολογία στην Αθήνα παρέμεινε στα ισχύοντα του λειτουργικού τυπικού.
4. Οι τοποθετήσεις του Καθηγητού Σάββα Αγουρίδη υπήρξαν όντως πρωτοποριακές.
5. Από τις γνωστές θέσεις του ως άνω Καθηγητού.
6. Ό.π.
7. Ζητήματα που υποβαθμίζουν τη θ. μυσταγωγία της λειτουργίας.

2
προφητικό, το βιβλικό και το ευχαριστιακό στοιχείο8. Παρεισάγονται ακόμη ατομικά
γούστα: των κληρικών, των ψαλτών, των επιτρόπων, με προτιμήσεις και απομιμήσεις
κιτς, αντιεκκλησιαστικού κοσμικού χαρακτήρα, με ακατάλληλες χρωματουργίες, με
μεγεθυντικά εκκωφαντικά μεγάφωνα, κορώνες φωνητικές και εκτυφλωτικές
φωταγωγίες και φωταψίες, που αποσκοπούν στις συναισθηματικές προκλήσεις και
συγκινήσεις, αλλά και στην υποταγή των πιστών στις θρησκευτικές ευθυγραμμίσεις
και τον εντυπωσιασμό που αποβάλλουν κάθε έννοια κατάνυξης. Τα φαινόμενα αυτά
δεν έχουν καμιά σχέση με την αγιοπνευματική ατμόσφαιρα της λατρείας, συνιστούν
μάλιστα πράξεις συμφοράς και κατάρας. Έτσι χαρακτηρίστηκε από τους Σλάβους
Στάρετς η πολυφωνική μουσική που δεν βοηθά καθόλου στην προσευχή, μια
κατάσταση που προβληματίζει μέχρι σήμερα την Εκκλησία, όπως διατυπώνουν9.
Παρόμοια εκτροπή συναντούμε και στις ελληνόφωνες Εκκλησίες. Πιο
προκλητικές όμως από τις πολυφωνίες των Σλάβων που είναι τουλάχιστον
τεχνικότατες. Πρόκειται για την κατάρα της μονωδίας. Μία απαράδεκτη περίπτωση
αντιαισθητική, άτεχνη, με τους ακατάσχετους αυτοσχεδιασμούς και ανταγωνισμούς
των ψαλτάδων που εκθέτουν τη λειτουργική παράδοση. Μάλιστα από δορυφορικές
τηλεοπτικές μεταδόσεις, χωρίς σεβασμό ακόμη και στην περίοδο των εορτών του
Πάσχα. Η ίδια κατάσταση και χειρότερη στο διαδίκτυο από χονδροειδή και
ακαλαίσθητα show με καταιγισμούς προβολέων, όπου συμμετέχουν ψάλτες και
λειτουργοί, «ποιούντες ακκισμούς και επιτηδευμένας κινήσεις», όπως αναφέρει για
παρόμοια περίπτωση ο κοσμοκαλόγερος Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης 10. Γελοίες
τηλεοπτικές απομιμήσεις! Συμπέρασμα: Μία τέχνη χωρίς κανένα ενδιαφέρον,
αφημένη στην τύχη της και αφηρημένη από το λειτουργικό της μεγαλείο.
Αναμφίβολα, η Λειτουργική Αναγέννηση στη Θεολογική Σχολή του
Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ήταν, ουσιαστικά, ένα ευχαριστιακό
όραμα των συντελεστών της, μια ανάκαμψη, μια ανακεφαλαίωση χωρίς τη χρήση
νεωτερισμών, όπως έπραξε η Δύση, μια πρόκληση, ωστόσο, βαθειά εκκλησιολογική,
ένα μοντέλο γνήσια μυστηριακό. Η αποκρυπτογράφηση όμως του παραπάνω έργου
που θεμελιώνεται τη δεκαετία του ’70 δεν είναι εύκολη υπόθεση λόγω του εύρους και
της πολυσυλλεκτικότητάς της. Οι δράσεις αυτές αφορούν σειρά γνωστικών
αντικειμένων: Λειτουργική, τελετουργική, τυπικό, μουσική, μουσικολογία,
υμνογραφία, ομιλητική, εικαστικές τέχνες, που τέθηκαν στην υπηρεσία ενός
εκπαιδευτικού μηχανισμού, συγκεντρωτικά, και ενός σχεδιασμού μεθοδολογικής
ακαδημαϊκής παιδαγωγικής και διδακτικής πληρότητας στον Τομέα Πρακτικής

8. Αυθεντικά στοιχεία της θεολογίας της λατρείας. Βλ. σχετικά, Αντωνίου Αλυγιζάκη, Ο
χαρακτήρας της Ορθοδόξου Ψαλτικής, Θεσσαλονίκη 1995, σελ. 55.
9. Ό.π.
10. Εφημερίδα Αλήθεια, 1 Ιανουαρίου 1907.

3
Θεολογίας. Τα αντικείμενα αυτά ενοποίησε επιτυχώς ο Καθηγητής Ιωάννης
Φουντούλης με τους συνεργάτες του.
Ειδικότερα, η πολυσυλλεκτικότητα του Φροντιστηρίου Λειτουργικής
πραγματοποιείται στο πλαίσιο της ανάκλησης παλαιών λειτουργικών στοιχείων και
της ανάκαμψης αρχαίων λειτουργικών τύπων. Η σκηνική αυτή διάρθρωση
υποστηρίζεται από την κριτική έκδοση ικανού αριθμού λειτουργικών κειμένων11 και
την αυτοτελή έκδοση εκ μέρους μου μουσικής συλλογής12. Έτσι, με τη διαχρονική
ανάδειξη των πολλαπλών στοιχείων των ιερών ακολουθιών και την προβολή του
συλλαβικού χορικού μέλους των αντιφωνήσεων, με τις πλούσιες συλλαβικές
τροπαριακές και ψαλμικές φόρμες του παλαιού Ασματικού Τυπικού της Μεγάλης
Εκκλησίας και του Μοναστικού Τυπικού φθάνουμε πλέον στον πυρήνα της λογικής
λατρείας και της λειτουργικής θεολογίας13. Είναι γνωστό άλλωστε το αξίωμα ότι
κανένα δόγμα δεν μπορεί να κατανοηθεί χωρίς τη δοξολογική του θεώρηση στο
πλαίσιο της ευχαριστιακής σύναξης της Εκκλησίας14.
Συμπερασματικά, η λειτουργική αναγέννηση της Θεολογικής Σχολής του
Αριστοτελείου Πανεπιστημίου15 και του Πανεπιστημίου Μακεδονίας16 αποτελεί μια
διαρκή ανάκαμψη και ανακεφαλαίωση, μια ολοκληρωμένη πρόταση, ένα βαθειά
ευχαριστιακό μοντέλο, βγαλμένο από τον πλούτο της εκκλησιαστικής παράδοσης και
με τα δεδομένα και τις ανάγκες επικαιροποίησης, αλλά και εκσυγχρονισμού, όπως
συνέβαινε και στο παρελθόν, που απορρέει κατ’ ευθείαν από τα κριτήρια της
εκκλησιαστικής ζωής17. Έτσι, η Εκκλησιολογία είναι βέβαια το κυρίαρχο θέμα της
Ορθόδοξης Θεολογίας τον 20ό αιώνα, όπως σχολιάζουν πολλοί θεολόγοι18, η
προτεραιότητα όμως ανήκει στη Λογική Λατρεία που εκφράζεται στη ζωντανή
βυζαντινή πράξη των πιστών. Της συμμετοχής, δηλαδή, στο Ποτήριο της Ζωής, που
χωρίς αυτό γίνεται μία μη ρεαλιστική, αλλά υποκριτική στάση απλού εκκλησιασμού

11. Ιωάννου Φουντούλη, Κείμενα Λειτουργικής, Θεσσαλονίκη 1975.

12. Αντωνίου Αλυγιζάκη, Μελωδήματα Ασκήσεων Λειτουργικής, Θεσσαλονίκη 1995.
13. Και για τα δύο Τυπικά αναφερόμαστε στις σύντομες συλλαβικές μελωδίες.
14. Βλ. Αντωνίου Αλυγιζάκη, Ο χαρακτήρας της ορθοδόξου ψαλτικής, όπου αναλύονται
ζητήματα λειτουργικής θεολογίας.
15. Βλ. Αντωνίου Αλυγιζάκη, Μελωδήματα, σελ. 15 εξ. την κωδικοποίηση και τη
μεθοδολογική καταγραφή και διδακτική των εκκλησιαστικών μελών της λειτουργικής αναγέννησης
στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, όπως την οργάνωσα.
16. Η λειτουργική αναγέννηση σε όλα τα επίπεδα: ιστορία, θεωρία, πράξη μεταφέρθηκαν στο
Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, όπου εκλέχθηκα Τακτικός Καθηγητής στον Τομέα Μουσικής Επιστήμης
και Τέχνης.
17. Ό.π.
18. Μια χρήσιμη και περιεκτική αναφορά για το εξαιρετικά σημαντικό θέμα της αναγέννησης
της λατρείας με σχετική βιβλιογραφία περιλαμβάνεται στην ανακοίνωση του καθηγητή Πέτρου
Βασιλειάδη με τίτλο, Ο Ιωάννης Φουντούλης και η λειτουργική αναγέννηση, το κείμενο της οποίας μου
παραχωρήθηκε ευγενώς.

4
άνευ σημασίας. Αυτό ακριβώς εκφράζει η απαράδεκτη και προσβλητική
«πρωτοτυπία» στη Μεγάλη Είσοδο με την ασυνείδητη εκφώνηση: «Υπέρ των
παρακολουθούντων... ή συμμετεχόντων στην αναίμακτη μυσταγωγία ταύτη». Η
ορθόδοξη συνεπώς λειτουργική πράξη είναι το σκεύος της ΑΥΤΟΖΩΗΣ, που, όπως
το δένδρο, αυξάνεται και φυλλορροεί. Είναι μάλλον κτίριο που θα κτίζεται μέχρι της
συντέλειας των αιώνων, όπως έλεγε ο Καθηγητής Ιωάννης Φουντούλης, ο
Μυσταγωγός19!

aealygizos@gmail.com
www.melourgia.blogspot.gr

19. Βλ. την δημοσίευσή του, Περί μίαν μεταρρύθμισιν της θείας λειτουργίας, Θεσσαλονίκη
1961. Κατά την επόμενη της δημοσιεύσεώς του 10ετία του 1970 ο Καθηγητής Ιωάννης Φουντούλης
ολοκλήρωση τη λειτουργική του μεταρρύθμιση, επαναστατικά! Σ’ αυτήν συνέβαλα και εγώ με την
μελοποίηση των λειτουργικών κειμένων: 30 περίπου προγραμματισμένα Φροντιστήρια στον
Πανεπιστημιακό Ναό της Θεολογικής Σχολής κατά έτος με 7 λειτουργίες των διαφόρων λειτουργικών
τύπων· 6 ακολουθίες του ασματικού και μοναχικού τυπικού και 2 περιστασιακές τελετές του ευχελαίου
και του Αγιασμού. Μία αναστήλωση, κυριολεκτικά, αλλά και αυθεντική εποπτεία της Ορθοδόξου
λειτουργικής παραδόσεως με τις χαριτόβρυτες συλλαβικές μελωδίες της ασματικής παραδόσεως της
Μεγάλης Εκκλησίας.