Professional Documents
Culture Documents
खुद्दकनिकाये
पेटकोपदे सपानि
१. अरियसच्चप्पकासिपठमभूनम
नमो सम्मासम्बुद्धानं परमत्थदस्सीनं
सीलाददगुणपारदमप्पत्तानं।
अज्झत्तं योदनसो मनदसकारो नाम यो यथादे दसते धम्मे बदहद्धा आरम्मणं अनदभनीहररत्वा
योदनसो मनदसकारो – अयं वुच्चदत योदनसो मनदसकारो।
तंआकारो योदनसो द्वारो दवदध उपायो। यथा पुररसो सुक्खे किे दवगतस्नेहे सु क्खाय
उत्तरारदणया थले अदभमन्थमानं भब्बो जोदतस्स अदधगमाय। तं दकस्स हे तु। योदनसो अन्धग्गस्स
अदधगमाय। एवमेवस्स यदमदं दु क्खसमुदयदनरोधमग्गानं अदवपरीतधम्मदे सनं मनदसकरोदत – अयं
वुच्चदत योदनसो मनदसकारो।
तत्थायं उद्दािगाथा
दे सना दवचयो युदत्त पदिानं लक्खणं चतुब्यूहो आवट्टो दवभदत्त पररवत्तनो वेवचनो पञ्ञदत्त
ओतरणो सोधनो अदधिानो पररक्खारो समारोपनो – इमे सोळस हारा।
तत्थ उद्दािगाथा
तत्थ उद्दािगाथा
अदवज्जा तण्हा लोभो दोसो मोहो सुभसञ्ञा सुखसञ्ञा दनच्चसञ्ञा अत्तसञ्ञा समथो
दवपस्सना अलोभो अदोसो अमोहो असुभसञ्ञा दु क्खसञ्ञा अदनच्चसञ्ञा अनत्तसञ्ञा, इमादन
अिारस मूलपदादन। तत्थ नव पदादन अकुसलादन यत्थ सब्बं अकुसलं समोसरदत। नव पदादन
कुसलादन यत्थ सब्बं कुसलं समोसरदत।
अदवज्जा याव अत्तसञ्ञा, इमादन नव पदादन अकुसलादन, यत्थ सब्बं अकुसलं समोसरदत।
समथो याव अनत्तसञ्ञा, इमादन नव पदादन कुसलादन यत्थ सब्बं कुसलं समोसरदत। इमादन
अिारस मूलपदादन।
यो दह कोदच समणो वा ब्राह्मणो वा एवं वदे य्य ‘‘अहं इदं दु क्खं पच्चक्खाय अञ्ञं दु क्खं
पञ्ञपेस्सामी’’दत तस्स तं वाचावत्थुकमेवस्स पुन्धितो च न सम्पादयस्सदत। एवं सच्चादन। यञ्च
रदत्तं भगवा अदभसम्बुद्धो, यञ्च रदत्तं अनुपादाय पररदनब्बुतो, एत्थिरे यं दकञ्दच भगवता भादसतं
सुत्तं गेय्यं वेय्याकरणं गाथा उदानं इदतवुत्तकं जातकं अब्भुतधम्मं वेदल् ्लं , सब्बं तं धम्मचक्कं
पवदत्ततं। न दकञ्दच बुद्धानं भगविानं धम्मदे सनाय धम्मचक्कतो बदहद्धा, तस्स सब्बं सुत्तं
अररयधम्मेसु पररयेदसतब्बं। तत्थ पररग्गण्हनाय आलोकसभादन चत्तारर अररयसच्चादन थावरादन
इमादन।
तत्थ कतमं दु क्खं? जादत जरा ब्यादध मरणं संन्धखत्तेन पञ्चुपादानक्खिा दु क्खा। तत्थायं
लक्खणदनिे सो, पातुभावलक्खणा जादत, पररपाकलक्खणा जरा, दु क्खदु क्खतालक्खणो ब्यादध,
चुदतलक्खणं मरणं , दपयदवप्पयोगदवपररणामपररतापनलक्खणो सोको, लालप्पनलक्खणो पररदे वो,
कायसम्पीळनलक्खणं दु क्खं, दचत्तसम्पीळनलक्खणं दोमनस्सं , दकले सपररदहनलक्खणो उपायासो,
अमनापसमोधानलक्खणो अन्धप्पयसम्पयोगो, मनापदवनाभावलक्खणो दपयदवप्पयोगो,
अदधप्पायदववत्तनलक्खणो अलाभो, अपररञ्ञालक्खणा पञ्चुपादानक्खिा, पररपाकचुदतलक्खणं
जरामरणं, पातुभावचुदतलक्खणं चुतोपपदत्त, पदिसन्धिदनब्बत्तनलक्खणो समुदयो,
समुदयपररजहनलक्खणो दनरोधो, अनुसयसमुिेदलक्खणो मग्गो। ब्यादधलक्खणं दु क्खं,
सञ्जाननलक्खणो समुदयो, दनय्यादनकलक्खणो मग्गो, सन्धिलक्खणो दनरोधो।
अप्पदिसन्धिभावदनरोधलक्खणा अनुपाददसेसा दनब्बानधातु , दु क्खञ्च समुदयो च, दु क्खञ्च दनरोधो
च, दु क्खञ्च मग्गो च, समुदयो च दु क्खञ्च, समुदयो च दनरोधो च, समुदयो च मग्गो च,
दनरोधो च समुदयो च, दनरोधो च दु क्खञ्च, दनरोधो च मग्गो च, मग्गो च दनरोधो च, मग्गो
च समुदयो च, मग्गो च दु क्खञ्च।
८. तन्धत्थमादन सुत्तादन।
ममादयते पस्सथ फन्दमाने [हञ्ञमाने (पी) पस्स सु॰ दन॰ ७८३], मिे व अप्पोदके
खीणसोते।
एतन्धम्प ददस्वा अममो चरे य्य, भवेसु आसदत्तमकुब्बमानो॥
कामेसु [सु॰ दन॰ ७८०] दगद्धा पसुता पमूळ्हा, अवदादनया ते दवसमे दनदविा।
दु क्खूपनीता पररदे वयन्धि, दकंसु भदवस्साम इतो चुतासे॥
सतं आदस अयोसङ्कू [अयोसङ्कु (पी॰ क॰) पस्स थेरगा॰ ११९७], सब्बे
पच्चत्तवेदना।
जदलता जातवेदाव, अच्दचसङ्घसमाकुला॥
महा वत सो पररळाहो [पररदाघो (पी॰ क॰) पस्स सं॰ दन॰ ५.१११३] संयुत्तके सुत्तं
सच्चसंयुत्तेसु – इदं दु क्खं।
सङ्कप्पेदह परे तो [परतो (क॰) पस्स सु॰ दन॰ ८२४] सो, कपणो दवय झायदत।
सुत्वा परे सं दनग्घोसं , मङ्कु होदत तथादवधो॥
अप्पं वत जीदवतं इदं , ओरं वस्ससतादप मीयते [मीयदत (सु॰ दन॰ ८१०)]।
अथ वादप अदकिं जीदवतं , अथ खो सो जरसादप मीयते॥
इमेदह सुत्तेदह एकसददसेदह च अञ्ञेदह नवदवधं सुत्तं तं अनुपदविे दह लक्खणतो दु क्खं ञत्वा
साधारणञ्च असाधारणञ्च दु क्खं अररयसच्चं दनदिदसतब्बं। गाथादह गाथा अनुदमदनतब्बा,
ब्याकरणेदह वा ब्याकरणं – इदं दु क्खं।
संयुत्तके गोदधकसंयुत्तं।
इमादन असाधारणादन सुत्तादन। यदहं यदहं सच्चादन दनदििादन, तदहं तदहं सच्चलक्खणतो
ओतारे त्वा [ओहारे त्वा (पी॰ क॰)] अपररमाणेदह ब्यञ्जनेदह सो अत्थो पररयेदसतब्बो। तत्थ
अत्थानुपररवदत्त ब्यञ्जनेन पुन ब्यञ्जनानुपररवदत्त अत्थेन तस्स एकमेकस्स अपररमाणादन ब्यञ्जनादन
इमेदह सुत्तेदह यथादनन्धक्खत्तेदह चत्तारर अररयसच्चादन दनदिदसतब्बादन। पञ्चदनकाये अनुपदविादह
गाथादह गाथा अनुदमदनतब्बा, ब्याकरणेन ब्याकरणं। इमादन असाधारणादन सुत्तादन।
१०. तन्धत्थमादन साधारणादन सुत्तादन येसु सुत्तेसु साधारणादन सच्चादन दे दसतादन अनुलोमन्धम्प
पदिलोमन्धम्प वोदमस्सकन्धम्प। तत्थ अयं आदद।
तत्थ या अदवज्जा च दवदविा च, अयं समुदयो। यं महब्भयं , इदं दु क्खं। इमादन द्वे
सच्चादन – दु क्खञ्च समुदयो च। ‘‘संयोजनं संयोजदनया च धम्मा’’दत संयुत्तके दचत्तसंयुत्तकेसु
ब्याकरणं। तत्थ यं संयोजनं , अयं समुदयो। ये सं योजदनया धम्मा, इदं दु क्खं। इमादन द्वे सच्चादन
– दु क्खञ्च समुदयो च।
यं दचत्तं , इदं दु क्खं। यो भवतण्हाय उपिे दो, अयं दु क्खदनरोधो। दवक्खीणो जादतसंसारो,
नन्धत्थ दादन पुनब्भवोदत दनिे सो। इमादन द्वे सच्चादन – दु क्खञ्च दनरोधो च। द्वे मा, दभक्खवे ,
दवमुदत्तयो; रागदवरागा च चेतोदवमुदत्त, अदवज्जादवरागा च पञ्ञादवमुदत्त। यं दचत्तं , इदं दु क्खं। या
दवमुदत्त, अयं दनरोधो। इमादन द्वे सच्चादन – दु क्खञ्च दनरोधो च।
ये केदच सोका पररदे दवता वा, दु क्खा च [दु क्खञ्च (पी॰ क॰) पस्स उदा॰ ७०]
लोकन्धस्ममनेकरूपा।
दपयं पदिच्चप्पभवन्धि एते, दपये असिे न भवन्धि एते॥
ये सोकपररदे वा, यं च अनेकरूपं दु क्खं, यं पे मतो भवदत, इदं दु क्खं। यं पेमं, अयं
समुदयो। यो तत्थ छन्दरागदवनयो दपयस्स अदकररया, अयं दनरोधो। इमादन तीदण सच्चादन।
दतम्बरुको पररब्बाजको पच्चेदत ‘‘सयंकतं परं कत’’न्धि। यथेसा वीमंसा, इदं दु क्खं। या एते द्वे
अिे अनुपगम्म मन्धज्झमा पदिपदा अदवज्जापच्चया सङ्खारा याव जादतपच्चया जरामरणं , इदन्धम्प
दु क्खञ्च समुदयो च। दवञ्ञाणं नामरूपं सळायतनं फस्सो वेदना भवो जादत जरामरणं , इदं
दु क्खं। अदवज्जा सङ्खारा तण्हा उपादानं, अयं समुदयो। इदत इदं सयंकतं वीमंसेय्यादत
[वीमंसीयदत (पी॰ क॰)] यञ्च पदिच्चसमुप्पादे दु क्खं, इदं एसो समुदयो दनदििो।
अदवज्जादनरोधा सङ्खारदनरोधो च याव च जरामरणदनरोधोदत अयं दनरोधो। इमादन तीदण सच्चादन
दु क्खञ्च समुदयो च दनरोधो च।
‘‘यो दु क्खमिन्धक्ख [सं॰ दन॰ १.१५७] यतोदनदानं , कामेसु सो जिु कथं नमेय्य।
कामा दह लोके सङ्गादत ञत्वा, तेसं सतीमा दवनयाय दसक्खे’’दत॥
यो दु क्खमिन्धक्ख, इदं दु क्खं। यतो भवदत, अयं समुदयो। सन्धन्दिं यतो भवदत याव तस्स
दवनयाय दसक्खा, अयं मग्गो। इमादन तीदण सच्चादन।
एकादसङ्गुत्तरे सु गोपालकोपमसुत्तं।
तत्थ याव रूपसञ्ञुत्ता यञ्च सळायतनं यथा वणं पदििादे दत यञ्च दतत्थं यथा च लभदत
धम्मूपसन्धञहतं उळारं पीदतपामोज्जं चतुन्धब्बधं च अत्तभावतो च वत्थु , इदं दु क्खं। याव आसादिकं
हारे ता [सािे ता (सी॰ पी॰) पस्स अङ्गुत्तरदनकाये ] होदत, अयं समुदयो। रूपसञ्ञुत्ता
आसािकहरणं [आसादिकसािना (पी॰)] वणपदििादनं वीदथञ्ञुता गोचरकुसलञ्च, अयं मग्गो।
अवसेसा धम्मा अन्धत्थ हे तू अन्धत्थ पच्चया अन्धत्थ दनस्सया सावसेसदोदहता अनेकपूजा च
कल् याणदमत्ततप्पच्चया धम्मा वीदथञ्ञुता च हे तु, इमादन तीदण सच्चादन।
तत्थ या च कायगता सदत यञ्च सळायतनं यत्थ सब्बञ्चेतं दु क्खं। या च कायगता सदत यो
च सीलसंवरो यो च समादध यत्थ या सदत, अयं पञ्ञाक्खिो। सब्बन्धम्प सीलक्खिो
समादधक्खिो, अयं मग्गो। एवंदवहाररना ञातब्बं दनब्बानं। अयं दनरोधो, इमादन तीदण सच्चादन।
सीले पदतिाय द्वे धम्मा भावेतब्बा समथो च दवपस्सना च। तत्थ यं दचत्तसहजाता धम्मा, इदं
दु क्खं। यो च समथो या च दवपस्सना, अयं मग्गो। रागदवरागा च चेतोदवमुदत्त, अदवज्जादवरागा च
पञ्ञादवमुदत्त, अयं दनरोधो। इमादन तीदण सच्चादन।
यादन सोतानीदत अयं समुदयो। या च पञ्ञा या च सदत दनवारणं दपधानञ्च, अयं मग्गो।
इमादन द्वे सच्चादन। सञ्चेतदनयं सुत्तं दळ्हनेदमयानाकारो छदह मासेदह दनदििो। तत्थ यं कायं
कायकम्मं सवङ्कं सदोसं सकसावं या सवङ्कता सदोसता सकसावता, अयं समुदयो। एवं वचीकम्मं
मनोकम्मं अवङ्कं अदोसं अकसावं, या अवङ्कता अदोसता अकसावता, अयं मग्गो। एवं वचीकम्मं
मनोकम्मं। इमादन द्वे सच्चादन समुदयो च मग्गो च।
‘‘दनन्धस्सतस्स चदलतं , अदनन्धस्सतस्स चदलतं नन्धत्थ, चदलते असदत पस्सन्धद्ध, पस्सन्धद्धया सदत
नदत न होदत, नदतया असदत [असदतया (पी॰) पस्स उदा॰ ७४] आगदतगदत न होदत,
आगदतगदतया असदत चुतूपपातो न होदत, चुतूपपाते असदत नेदवध न हुरं न उभयमिरे न।
एसेविो दु क्खस्सा’’दत।
तत्थ द्वे दनस्सया, अयं समुदयो। यो च अदनस्सयो, या च अनदत, अयं मग्गो। या
आगदतगदत न होदत चुतूपपातो च यो एसेविो दु क्खस्सादत, अयं दनरोधो। इमादन तीदण सच्चादन।
अनुपदितकायगता सदत…पे ॰… यं दवमुदत्तञाणदस्सनं , अयं समुदयो। एकारसउपदनस्सया दवमुदत्तयो
याव उपदनस्सयउपसम्पदा उपदितकायगतासदतस्स दवहरदत। सीलसंवरो सोसादनयो होदत, यञ्च
दवमुदत्तञाणदस्सनं , अयं मग्गो। या च दवमुदत्त, अयं दनरोधो। इमादन तीदण सच्चादन। समुदयो च
दनरोधो च मग्गो च।
यं सच्चेन, अयं मग्गो। यं खीणपुनब्भवो, अयं दनरोधो। इमादन द्वे सच्चादन। पञ्च
दवमुत्तायतनादन सत्था वा धम्मं दे सेदस अञ्ञतरो वा दवञ्ञू सब्रह्मचारीदत दवत्थारे न कातब्बा। तस्स
अत्थप्पदिसंवेददस्स पामोज्जं जायदत, पमुददतस्स पीदत जायदत, याव दनन्धब्बन्दिो दवरज्जदत, अयं
मग्गो। या दवमुदत्त, अयं दनरोधो। एवं पञ्च दवमुत्तायतनादन दवत्थारे न। इमादन द्वे सच्चादन दनरोधो
च मग्गो च।
तत्थायं सङ्खेपो। सब्बं दु क्खं सत्तदह पदे दह समोसरणं गिदत। कतरे दह सत्तदह?
अन्धप्पयसम्पयोगो च दपयदवप्पयोगो च, इमेदह द्वीदह पदे दह सब्बं दु क्खं दनदिदसतब्बं। तस्स द्वे
दनस्सया – कायो च दचत्तञ्च। तेन वुच्चदत ‘‘कादयकं दु क्खं चेतदसकञ्चे’’दत, नन्धत्थ तं दु क्खं न
कादयकं वा न चेतदसकं, सब्बं दु क्खं द्वीदह दु क्खेदह दनदिदसतब्बं कादयकेन च चेतदसकेन च।
तीदह दु क्खतादह सङ्गदहतं दु क्खदु क्खताय सङ्खारदु क्खताय दवपररणामदु क्खताय। इदत तं सब्बं
दु क्खं तीदह दु क्खतादह सङ्गदहतं। इदत इदञ्च दु क्खं दतदवधं। दु दवधं दु क्खं कादयकञ्च चेतदसकञ्च।
दु दवधं अन्धप्पयसम्पयोगो च दपयदवप्पयोगो च। इदं सत्तदवधं दु क्खं।
तत्थ दतदवधो समुदयो अचतुत्थो अपञ्चमो। कतमो दतदवधो? तण्हा च दददि च कम्मं। तत्थ
तण्हा च भवसमुदयो कम्मं। तथा [तत्थ (पी॰)] दनब्बत्तस्स हीनपणीतता [हीनपणीतताय
(पी॰)], अयं समुदयो। इदत यादप भवगतीसु हीनता च पणीतता च, यादप तीदह दु क्खतादह
सङ्गदहता, योदप द्वीदह मूलेदह समुदानीतो अदवज्जाय दनवुतस्स भवतण्हासंयुत्तस्स सदवञ्ञाणको
कायो, सोदप तीदह दु क्खतादह सङ्गदहतो।
तथा दवपल् ्लासतो दददिभवगिब्बा। सा सत्तदवधा दनदिदसतब्बा। एको दवपल् ्लासो तीदण
दनदिसीयदत, चत्तारर दवपल् ्लासवत्थूदन। तत्थ कतमो एको दवपल् ्लासो? यो दवपरीतग्गाहो
पदिक्खेपेन, ओतरणं यथा ‘‘अदनच्चे दनच्च’’दमदत दवपरीतं गण्हादत। एवं चत्तारो दवपल् ्लासा।
अयमेको दवपल् ्लासीयदत सञ्ञा दचत्तं दददि। कतमादन चत्तारर दवपल् ्लासवत्थूदन? कायो वेदना
दचत्तं धम्मा। एवं दवपल् ्लासगतस्स अकुसलञ्च पवड्ढे दत। तत्थ सञ्ञादवपल् ्लासो दोसं अकुसलमूलं
पवड्ढे दत। दचत्तदवपल् ्लासो लोभं अकुसलमूलं पवड्ढे दत। दददिदवपल् ्लासो मोहं अकुसलमूलं पवड्ढे दत।
तत्थ दोसस्स अकुसलमूलस्स तीदण दमित्तादन फलं – दमिावाचा दमिाकम्मिो दमिाआजीवो;
लोभस्स अकुसलमूलस्स तीदण दमित्तादन फलं – दमिासङ्कप्पो दमिावायामो दमिासमादध;
मोहस्स अकुसलमूलस्स द्वे दमित्तादन फलं – दमिादददि च दमिासदत च। एवं अकुसलं सहे तु
सप्पच्चयं दवपल् ्लासा च पच्चयो, अकुसलमूलादन सहे तू एतेयेव पदिपक्खेन अनूना अनदधका द्वीदह
पच्चयेदह दनदिदसतब्बा। दनरोधे च मग्गे च दवपल् लासमु
् पादाय परतो [पररतो (पी॰)] पदिपक्खेन
चतस्सो।
तत्थत्थमा उद्दािगाथा
२. सासिपट्ठािदु नतयभूनम
१३. तत्थ कतमं सासनप्पिानं ? संदकले सभादगयं सुत्तं, वासना भादगयं सुत्तं, दनब्बेधभादगयं
सुत्तं, असेक्खभादगयं सुत्तं, संदकले सभादगयञ्च वासनाभादगयञ्च, संदकले सभादगयञ्च
दनब्बेधभादगयञ्च, संदकले सभादगयञ्च दनब्बेधभादगयञ्च असेक्खभादगयञ्च, वासनाभादगयञ्च
दनब्बेधभादगयञ्च। आणदत्त, फलं , उपायो, आणदत्त च फलञ्च, फलञ्च उपायो च, आणदत्त च
फलञ्च उपायो च। अस्सादो, आदीनवो, दनस्सरणं , अस्सादो च आदीनवो च, अस्सादो च
दनस्सरणञ्च, आदीनवो च दनस्सरणञ्च, अस्सादो च आदीनवो च दनस्सरणञ्च। लोदककं,
लोकुत्तरं , लोदककञ्च लोकुत्तरञ्च। कम्मं , दवपाको, कम्मञ्च दवपाको च। दनदििं , अदनदििं ,
दनदििञ्च अदनदििञ्च। ञाणं , ञेय्यं, ञाणञ्च ञेय्यञ्च। दस्सनं , भावना, दस्सनञ्च भावना च।
दवपाककम्मं, न दवपाककम्मं , नेवदवपाकनदवपाककम्मं। सकवचनं , परवचनं , सकवचनञ्च
परवचनञ्च। सत्तादधिानं , धम्मादधिानं , सत्तादधिानञ्च धम्मादधिानञ्च। थवो, सकवचनादधिानं ,
परवचनादधिानं , सकवचनादधिानञ्च परवचनादधिानञ्च। दकररयं , फलं , दकररयञ्च फलञ्च।
अनुञ्ञातं, पदिन्धक्खत्तं , अनुञ्ञातञ्च पदिन्धक्खत्तञ्च। इमादन छ पदिन्धक्खत्तादन।
संयुत्तके सुत्तं।
न तं दळ्हं बिनमाहु धीरा, यदा पुत्तेसु दारे सु च या अपेक्खा, अयं संदकले सो। एतन्धम्प
छे त्वा पररब्बजन्धि धीरा अनपेन्धक्खनो सब्बकामे पहायादत, अयं दनब्बेधो। यं चेतदयतं पकन्धप्पतं या
च नामरूपस्स अवक्कन्धि होदत। इमेदह चतूदह पदे दह संदकले सो। पन्धिमकेदह चतूदह दनब्बेधो।
अयं लोको सिापजातो, फस्सपरे तो रोगं [रोदं (पी॰) पस्स उदा॰ ३०] वददत
अत्ततो।
येन येन दह मञ्ञन्धि, ततो तं होदत अञ्ञथा॥
‘‘ददतो [उदा॰ ७५; दी॰ दन॰ २.१९७] पुञ्ञं पवड्ढदत, संयमतो वेरं न चीयदत।
कुसलो च जहादत पापकं, रागदोसमोहक्खया सदनब्बुतो’’दत॥
तत्थायं ददिे व धम्मे पापुणादत, अयं दनब्बेधो। यं सम्पराये पच्चेकबोदधं पापुणादत, अयं
वासना। इमादन सोळस सुत्तादन सब्बसासनं अदतग्गण्हिो दतिन्धि। इमेदह सोळसदह सुत्तेदह
नवदवधो सुत्तिो दवभत्तो भवदत। सो च पञ्ञवतो नो दु प्पञ्ञस्स, युत्तस्स नो अयुत्तस्स,
अकम्मस्स दवहाररस्स पकदतया लोके संदकले सो चरदत। सो संदकले सो दतदवधो – तण्हासंदकले सो
दददिसंदकले सो दु च्चररतसंदकले सो। ततो संदकले सतो उिहिो संदकले सो धम्मे सु पदतिहदत,
लोदकयेसु पदतिहतीदत। तत्थाकुसलो ददितो सचे तं सीलञ्च दददिञ्च परामसदत, तस्स सो
तण्हासंदकले सो होदत। सचे पनस्स एवं होदत ‘‘इदमनाहं सीले न वा वतेन वा ब्रह्मचररयेन वा दे वो
वा भदवस्सं [भदवस्सादम (पी॰)] दे वञ्ञतरो वा’’दत यस्स होदत दमिादददि, एतस्स
दमिादददिसंदकले सो भवदत। सचे पन सीले पदतदितो अपरामिस्स दह सीलवतं होदत, तस्स तं
सीलवतो योदनसो गदहतं अदवप्पदिसारं जनेदत याव दवमुदत्तञाणदस्सनं , तञ्च तस्स ददिे व धम्मे
कालङ्कतस्स वा तन्धियेव वा पन अपरापररयायेन वा, अञ्ञेसु खिेसु एवं सुतं ‘‘सुचररतं
वासनाय संवत्तती’’दत वासनाभादगयं सुत्तं वुच्चदत। तत्थ सीले सु दठतस्स दवनीवरणं दचत्तं , तं ततो
सक्कायदददिप्पहानाय भगवा धम्मं दे सेदत। सो अच्चिदनिं दनब्बानं पापुणादत; यदद वा
सासनिरे , अच्चिं दनब्बानं पापुणादत, यदद वा एकासने छ अदभञ्ञे। तत्थ द्वे पुग्गला
अररयधम्मे पापुणन्धि सद्धानुसारी च धम्मानुसारी च। तत्थ धम्मानुसारी उग्घदितञ्ञू, सद्धानुसारी
नेय्यो। तत्थ उग्घदितञ्ञू दु दवधो – कोदच दतन्धक्खन्धियो कोदच मुददन्धियो। तत्थ नेय्योदप दु दवधो –
कोदच दतन्धक्खन्धियो कोदच मुददन्धियो। तत्थ यो च उग्घदितञ्ञू मुददन्धियो, यो च नेय्यो
दतन्धक्खन्धियो, इमे पुग्गला असदमन्धिया होन्धि। तत्थ इमे पुग्गला सदमन्धिया पररहायन्धि च
उग्घदितञ्ञुतो, दवपञ्दचतञ्ञू नेय्यतो, इमे मन्धज्झमा भूदमगता दवपञ्दचतञ्ञू होदत। इमे तयो
पुग्गला।
उग्घदितञ्ञू एकबीजी होदत, दवपञ्दचतञ्ञू कोलं कोलो होदत, नेय्यो सत्तक्खत्तुपरमो होदत।
इदं दनब्बेधभादगयं सुत्तं। सचे पन तदु त्तरर वायमदत, अच्चिदनिं दनब्बानं पापुणादत। तत्थ
उग्घदितञ्ञू पुग्गलो यो दतन्धक्खन्धियो, ते द्वे पुग्गला होन्धि – अनागादमफलं पापुदणत्वा
अिरापररदनब्बायी च उपहच्चपररदनब्बायी च। तत्थ दवपञ्दचतञ्ञू पुग्गलो यो दतन्धक्खन्धियो, ते द्वे
पुग्गला होन्धि – अनागादमफलं पापुणन्धि असङ्खारपररदनब्बायी च ससङ्खारपररदनब्बायी च। तत्थ
नेय्यो अनागादमफलं पापु णिो उद्धं सोतो अकदनिगामी होदत, उग्घदितञ्ञू च दवपञ्दचतञ्ञू च,
इन्धियनानत्तेन उग्घदितञ्ञू पुग्गलो दतन्धक्खन्धियो अिरापररदनब्बायी होदत, उग्घदितञ्ञू मुददन्धियो
उद्धं सोतो अकदनिगामी होदत। उग्घदितञ्ञू च दवपञ्दचतञ्ञू च इन्धियनानत्तेन उग्घदितञ्ञू पुग्गलो
दतन्धक्खन्धियो ससङ्खारपररदनब्बायी होदत, दतन्धक्खन्धियो अिरापररदनब्बायी होदत, उग्घदितञ्ञू
मुददन्धियो उपहच्चपररदनब्बायी होदत। दवपञ्दचतञ्ञू दतन्धक्खन्धियो असङ्खारपररदनब्बायी होदत,
दवपञ्दचतञ्ञू मुददन्धियो ससङ्खारपररदनब्बायी होदत, नेय्यो उपहच्चपररदनब्बायी होदत,
दवपञ्दचतञ्ञू दतन्धक्खन्धियो असङ्खारपररदनब्बायी होदत। दवपञ्दचतञ्ञू मुददन्धियो
ससङ्खारपररदनब्बायी होदत, नेय्यो उद्धं सोतो अकदनिगामी होदत। इदत पञ्च अनागादमनो, छिो
सकदागामी, तयो च सोतापन्नादत इमे नव सेक्खा।
तत्थ उग्घदितञ्ञू पुग्गलो दतन्धक्खन्धियो अरहत्तं पापुणिो द्वे पुग्गला होन्धि उभतोभागदवमुत्तो
पञ्ञादवमुत्तो च। तत्थ उग्घदितञ्ञू पुग्गलो मुददन्धियो अरहत्तं पापुणिो द्वे पुग्गला होन्धि,
दठतकप्पी [दठतकन्धप्प (पी॰ क॰) पस्स पु॰ प॰ १७] च पदिवेधनभावो पुग्गलो च दतन्धक्खन्धियो
सो अरहत्तं पापुणिो द्वे पुग्गला होन्धि चेतनाभब्बो च रक्खणाभब्बो च। तत्थ दवपञ्दचतञ्ञू
मुददन्धियो अरहत्तं पापुणिो द्वे पुग्गला होन्धि, सचे चेतेदत न पररदनब्बायी, नो चे चेतेदत
पररदनब्बायीदत। सचे अनुरक्खदत न पररदनब्बायी, नो चे अनुरक्खदत पररदनब्बायीदत। तत्थ नेय्यो
पुग्गलो भावनानुयोगमनु युत्तो पररहानधम्मो होदत कम्मदनयतो वा समसीदस वा, इमे नव अरहिो
इदं चतुन्धब्बधं सुत्तं संदकले सभादगयं असेक्खभादगयं। इमेसु पुग्गले सु तथागतस्स दसदवधं बलं
पवत्तदत।
१८. कतमं दसदवधं? इध बुद्धानं भगविानं अप्पवदत्तते धम्मचक्के महे सक्खा दे वपुत्ता
याचनाय अदभयाता [अदतयाता (पी॰ क॰)] होन्धि ‘‘दे सेतु सुगतो धम्म’’न्धि। सो अनुत्तरे न
बुद्धचक्खुना वोलोकेिो अिसादस सत्तानं तयो रासीनं सम्मत्तदनयतो दमित्तदनयतो अदनयतो। तत्थ
सम्मत्तदनयतो रादस दमिासदतं आपज्जेय्यादत नेतं ठानं दवज्जदत, असत्थुको पररदनब्बायेय्यादत नेतं
ठानं दवज्जदत, समापदत्तं आपज्जेय्यादत ठानमेतं दवज्जदत। तत्थ दमित्तदनयतो रादस अररयसमापदत्तं
पदिपज्दजस्सतीदत नेतं ठानं दवज्जदत, अनररयदमिापदिपदत्तं पदिपज्दजस्सतीदत ठानमेतं दवज्जदत।
तत्थ अदनयतो रादस सम्मापदिपज्जमानं सम्मत्तदनयतरादसं गदमस्सतीदत ठानमेतं दवज्जदत,
दमिापदिपज्जमानो सम्मत्तदनयतरादसं गदमस्सतीदत नेतं ठानं दवज्जदत। सम्मापदिपज्जमानं
सम्मत्तदनयतरादसं गदमस्सतीदत ठानमेतं दवज्जदत, दमिापदिपज्जमानं दमित्तदनयतरादसं गदमस्सतीदत
ठानमेतं दवज्जदत। इमे तयो अनुत्तरे न बुद्धचक्खुना वोलोकेिस्स सम्मासम्बुद्धस्स मे सतो इमे धम्मा
अनदभसम्बुद्धादत एत्तवता मं कोदच सहधम्मेन पदिचोददस्सतीदत नेतं ठानं दवज्जदत, वीतरागस्स ते
पदिजानतो अखीणासवताय सहधम्मेन कोदच पदिचोददस्सतीदत नेतं ठानं दवज्जदत। यतो पन इमस्स
अदनयतस्स रादसस्स धम्मदे सना, सा न ददस्सदत तक्करस्स सम्मादु क्खक्खयायादत नेतं ठानं
दवज्जदत, तथा ओवददतो यं पन मे अदनयतरादस सावको पुब्बेनापरं दवसेसं न सन्धिकररस्सतीदत
नेतं ठानं दवज्जदत।
तत्थ यंयेव धातु [यं यदे व धातुं (क॰)] सेिन्धि तं तं कायेन च वाचाय च आरम्भन्धि
चेतदसको। आरम्भो चेतना कम्मं कादयका वाचदसका आरम्भो चेतदसकत्ता कम्मिरं तथागतो एवं
पजानादत ‘‘इदमना सत्तेन एवं धातुकेन एवरूपं कम्मं कतं , तं अतीतमद्धानं इदमना हे तुना तस्स
एवरूपो दवपाको दवपच्चदत एतरदह दवपच्दचस्सदत वा अनागतमद्धान’’न्धि। एवं पच्चुप्पन्नमद्धानं
पजानादत ‘‘अयं पुग्गलो एवंधातुको इदं कम्मं करोदत’’। तण्हाय च दददिया च इदमना हे तुना न
तस्स दवपाको ददिे येव धम्मे दनब्बदत्तस्सदत, उपपज्जे वा’’दत अपरन्धि वा पररयाये एवं पजानादत
‘‘अयं पुग्गलो एवरूपं कम्मं कररस्सदत अनागतमद्धानं , इदमना हे तुना तस्स एवरूपो दवपाको
दनब्बदत्तस्सदत, इदमना हे तुना यादन चत्तारर कम्मिानादन इदं कम्मिानं पच्चुप्पन्नसुखं आयदतं च
सुखदवपाकं’’ …पे॰… इदत अयं अतीतानागतपच्चुप्पन्नानं कम्मसमादानानं हे तुसो ठानसो
दवपाकवेमत्ततं पजानादत उच्चावचा हीनपणीतता, इदं वुच्चदत कम्मदवपाकञाणं पञ्चमं
तथागतबलं ।
तत्थ तथागतो एवं पजानादत लोदकका धम्मा लोकुत्तरा धम्मा भावनाभादगयं इन्धियं नामं
लभन्धि। आदधपतेय्यभूदमं उपादाय बलं नामं लभन्धि थामगतं मनो मदनन्धियं तं उपादाय। वीररयं
नामं लभन्धि आरम्भधातुं उपादाय। इदतस्स दे व एवरूपं ञाणं इमेदह च धम्मे दह इमे पुग्गला
समन्नागतादतदप धम्मदे सनं अकादस। आकारतो च वोकारतो च आसयज्झासयस्स
अदधमुदत्तसमन्नागतानं। इदं वुच्चदत परसत्तानं परपुग्गलानं इन्धियबलवीररयवेमत्ततं ञाणं सत्तमं
तथागतबलं ।
तत्थ च तथागतो लोकादीसु च भूमीसु संयोजनानञ्च सेक्खानं द्वीदह बले दह गदतं पजानादत,
पुब्बेदनवासानुस्सदतया अतीते संसारे एतरदह च पच्चुप्पन्ने ददब्बचक्खुना चुतूपपातं इदत इमादन द्वे
बलादन ददब्बचक्खुतो अदभनीदहतादन। सो अतीतमद्धानं ददब्बस्स चक्खुनो गोचरो सो एतरदह सदत
गोचरो इदत अत्तनो च परे सं च पुब्बेदनवासञाणं अनेकदवधं नानप्पकारकं पच्चुप्पन्नमद्धानं ददब्बेन
चक्खुना इमादन द्वे तथागतबलादन, अिमं पुब्बेदनवासो, नवमं ददब्बचक्खु।
पुन चपरं तथागतो अररयपुग्गलानं झानं वोदानं दनब्बेधभादगयं पजानादत अयं पुग्गलो इदमना
मग्गेन इमाय पदिपदाय आसवानं खया अनासवं चेतोदवमुदत्तं पञ्ञादवमुदत्तं ददिे व धम्मे सन्धिकत्वा
उपसम्पज्ज दवहरतीदत इदत अत्तनो च आसवानं खयं ञाणं ददिे किानं चतुभूदममुपादाय याव नवन्नं
अरहिानं आसवक्खयो ओदधसो सेक्खानं अनोदधसो अरहिानं। तत्थ चेतोदवमुदत्त द्वीदह आसवेदह
अनासवा कामासवेन च भवासवेन च, पञ्ञादवमुदत्त द्वीदह आसवेदह अनासवा ददिासवेन च
अदवज्जासवेन च, इमासं दद्वन्नं दवमुत्तीनं यथाभूतं ञाणं , इदं वुच्चदत आसवक्खये ञाणं। दसमं
तथागतबलं ।
२०. इमेसु दससु बले सु दठतो तथागतो पञ्चदवधं सासनं दे सेदत संदकले सभादगयं
वासनाभादगयं दस्सनभादगयं भावनाभादगयं असेक्खभादगयं। तत्थ यो तण्हासंदकले सो, इमस्स अलोभो
दनस्सरणं। यो दददिसंदकले सो, इमस्स अमोहो दनस्सरणं। यो दु च्चररतसंदकले सो, इमस्स तीदण
कुसलादन दनस्सरणं। दकं दनदानं ? तीदण इमादन [तीदण दह इमादन (पी॰)] मनोदु च्चररतादन –
अदभज्झा ब्यापादो दमिादददि। तत्थ अदभज्झा मनोदु च्चररतं कायकम्मं उपिपेदत, अददन्नादानं
सब्बञ्च तदु पदनब्बद्धं वाचाकम्मं उपिपेदत, मुसावादञ्च सब्बदवतथं सब्बं वाचमभावं सब्बमक्खं
पलासं अदभज्झा अकुसलमूलन्धि, सुचररते सुचररतं मुसावादा अददन्नादाना अदभज्झाय चेतना,
तत्थ ब्यापादो मनोदु च्चररतं कायकम्मं उपिपेदत, पाणादतपातं सब्बञ्च मेतं आकड्ढनं पररकड्ढनं
दनब्बद्धं रोचनं वाचाकम्मं उपिपेदत, दपसुणवाचं फरुसवाचं दमिादददि मनोदु च्चररतञ्च अदभज्झं
ब्यापादं दमिादददिं पयोजेदत, तस्स यो कोदच दमिादददि चागो रागजो वा दोसजो वा सब्बसो
दमिादददि सम्भूतो इदमना कारणेन दमिादददिं उपिपेदत, कामेसुदमिाचारं वचीकम्मं उपिपेदत
सम्फप्पलापं। इमादन तीदण दु च्चररतादन अकुसलमूलादन।
इदं फलं ।
‘‘सत्तहङ्गेदह समन्नागतो खो, दभक्खु, अदप दहमविं पब्बतराजानं चाले य्य, को पन वादो
छवं अदवज्जं सत्तकेसु ’’ वेय्याकरणं कातब्बं। अयं उपायो।
तत्थ कतमा आणदत्त च फलञ्च?
पुररदमकाय गाथाय आणदत्त पन्धिदमकाय फलं । सीले पदतिाय द्वे धम्मा भावे तब्बा या च
दचत्तभावना या च पञ्ञाभावना या च आणदत्त रागदवरागा च फलं ।
सीले पदतिाय [सं॰ दन॰ १.२३] नरो सपञ्ञो, दचत्तं पञ्ञञ्च भावयं।
आतापी दनपको दभक्खु, सो इमं दवजिये जिं ॥
तत्थ यं पापकारी पच्चनु भोदत अयं अस्सादो। लाभालाभअिकेसु ब्याकरणं, तत्थ अलाभो
अयसो दनन्दा दु क्खं, अयं आदीनवो। लाभो यसो सुखं पसंसा, अयं अस्सादो।
बादत्तंसाय चेव महापुररसलक्खणेदह समन्नागतस्स महापुररसस्स द्वे येव गदतयो होन्धि, सचे
अगारं अज्झावसदत, राजा होदत चक्कवत्ती याव अदभदवदजदनत्वा अज्झावसदत अयं अस्सादो। सचे
अगारस्मा अनगाररयं पब्बजदत सब्बेन ओघेन [ओसधेन (पी॰ क॰)] दनस्सरणं अयं अस्सादो च
दनस्सरणञ्च।
‘‘ददिा मया, दभक्खवे [सं॰ दन॰ ४.१३५], छ फस्सायतदनका नाम दनरया। ददिा मया,
दभक्खवे, छ फस्सायतदनका नाम सग्गा’’। अयं दवपाको।
अयसाव मलं समुदितं , याव सादन कम्मानीदत इदं कम्मं। नयन्धि दु ग्गदतन्धि दवपाको।
चतूदह अङ्गेदह समन्नागता कायस्स भेदा दे वेसु उप्पज्जन्धि। उदाने कादपयं सुत्तं
अपण्णकपसादनीयं – इदं नेय्यं।
चतूदह अङ्गेदह समन्नागतो अररयसावको अत्तनाव [अत्तनायेव (क॰) सं॰ दन॰ ५.१००३]
अत्तानं ब्याकरे य्य ‘‘खीणदनरयोन्धि याव सोतापन्नोहमन्धस्म अदवदनपातधम्मो दनयतो
सम्बोदधपरायणो’’दत। इदं दस्सनं।
वचसा मनसाथ कम्मुना च, अदवरुद्धो सम्मा दवददत्वा [दवददत्वान (क॰) सु॰ दन॰
३६७] धम्मं।
दनब्बानपदादभपत्थयानो, सम्मा सो लोके पररब्बजेय्य॥
हे तुना माररसा कोदसया सुभादसतेन सङ्गामदवजयो सोदप नाम, दभक्खवे , सक्को दे वानदमन्दो
सकं फलं पररभुञ्जमानोदत दवत्थारे न कातब्बं। इदं परवचनं।
इदं परवचनं। ये च खो ते उभो अिे अनुपगम्म वट्टं तेसं नन्धत्थ पञ्ञापनाय। इदं
सकवचनं।
‘‘नन्ददत पुत्तेदह पुदत्तमा, गोमा गोदह [भोदगको भोगेदह (पी॰) सं॰ दन॰ १.१२] तथेव
नन्ददत।
उपधी दह नरस्स नन्दना, न दह सो नन्ददत यो दनरूपधी’’दत – परवचनं॥
तत्थ कतमं सत्तादधिानञ्च धम्मादधिानञ्च? दु िसमिं सच्चं दु िसो पदिवेधो बाले दह, जानतो
पस्सतो नन्धत्थ नन्दीदत वदादम। दु िसमिं सच्चं दु िसो पदिवेधो बाले हीदत धम्मादधिानं। जानतो
पस्सतो नन्धत्थ नन्दीदत सत्तादधिानं। दारुक्खिोपमं गङ्गाय तीररया ओररमञ्च तीरं पाररमञ्च तीरं
थले वा [थले व च (क॰) संयुत्तदनकाये ] न च उस्सीदनं , मज्झे च न संसीदनं मनुस्सग्गाहो च
अमनुस्सग्गाहो च अिोपूदतभावो च, इदं धम्मादधिानं। एवं पन दभक्खु दनब्बानदनन्नो भदवस्सदत
दनब्बानपरायणोदत सत्तादधिानं। इदं सत्तादधिानञ्च धम्मादधिानञ्च।
तीदणमादन, दभक्खवे, अग्गादन – बुद्धो सत्तानं , दवरागो धम्मानं , सङ्घो गणानं। अयं थवो।
द्वीदह पठमपदे दह चतुत्थेन च पदे न अनुजानादत। कायदु च्चररतं दहत्वादत तदतयेन पदे न
पदिन्धक्खत्तन्धि। महादवभङ्गो अदचरतपानादो।
तत्थत्थमा उद्दािगाथा
ददं दपयो [पस्स संयुत्तदनकाये ] होदत भजन्धि नं बहू, दकदत्तञ्च पप्पोदत यसो च
वड्ढदत।
अमङ्कुभूतो पररसं दवगाहदत, दवसारदो होदत नरो अमिरी॥
ददन्धि यं यं दानं , इदं दानमदयकं पु ञ्ञदियं। तत्थ हे तु। यं चेतं। भजन्धि नं बहू,
दकदत्तन्धि यो च कल् याणो दकदत्तसिो लोके अब्भुग्गिदत, यं बहुकस्स जनस्स दपयो भवदत
मनापो च। यञ्च अदवप्पदिसारी कालङ्करोदत अयं दनस्सन्दो। यं कायस्स भेदा दे वेसु उपपज्जतीदत
इदं फलं । इदं लोभादधिानं।
एत्थ पन केदच धम्मा साधारणा भवन्धि। हे तु खलु आददतोयेव सुत्ते दनन्धक्खदपस्सन्धि। यथा दकं
भवे चत्ताररमादन, दभक्खवे, अगदतगमनादन। तत्थ यञ्च छन्दागदतं गिदत यञ्च भयागदतं गिदत,
अयं लोभो अकुसलमूलं। यं दोसा, अयं दोसोयेव। यं मोहा, अयं मोहोयेव। एवं इमादन तीदण
अकुसलमूलादन आददतोये व उपपररन्धक्खतब्बादन। यत्थ एकं दनदिदसतब्बं , तत्थ एकं दनदिसीयदत।
तथा द्वे यथा तीदण, न दह आदीदह अदनन्धक्खत्ते हे तु वा दनस्सन्दो वा फलं वा दनदिदसतब्बं।
अयञ्चेत्थ गाथा –
एकन्धम्प चे पाणमदु िदचत्तो मेत्तायतीदत अयं अदोसो। दनग्घातेन अस्सादो, कुसलो तेन होतीदत
तेन कुसले न धम्मेन संयुत्तो धम्मपञ्ञदत्तं गिदत। कुसलोदत यथा पञ्ञाय पञ्ञो पन्धण्डच्चेन
पन्धण्डतो। पहूतमररयो पकरोदत पुञ्ञन्धि तस्सायेव दवपाको अयं लोदकयस्स, न दह लोकुत्तरस्स।
तत्थ या मेत्तायना, अयं हे तु। यं कुसलो भवदत अयं दनस्सन्दो। याव अब्यापज्जो भूदमयं बहुपुञ्ञं
पसवदत, इदं फलं । इदत अदोसो दनदििो हे तुतो च दनस्सन्दतो च फलतो च।
इदं अमोहादधिानं।
सुभादसतं [सु॰ दन॰ ४५२ सुत्तदनपाते ] उत्तममाहु सिो, धम्मं भणे नाधम्मं तं दु दतयं।
दपयं भणे नान्धप्पयं तं तदतयं, सच्चं भणे नादलकं तं चतुत्थं॥
चत्ताररमादन च वचीसुचररतादन इदं वाचाकम्मादधिानं।
यस्स सद्धा [सं॰ दन॰ १.२६०; थेरगा॰ ५०७ अिकदनपाते च पन्धस्सतब्बं ] तथागते ,
अचला सुप्पदतदिता।
सीलञ्च यस्स कल् याणं , अररयकिं पसंदसतं॥
आरम्भथ [आरभथ (पी॰) पस्स सं॰ दन॰ १.१८५] दनक्कमथ, युञ्जथ बुद्धसासने।
धुनाथ मच्चुनो सेनं, नळागारं व कुञ्जरो॥
तत्थत्थमा उद्दािगाथा
जम्बुवनवादसनो पेिकोपदे से
४. सुत्तनिचयचतुत्थभूनम
४०. तत्थ कतमो सुत्तदवचयो?
तत्थ कुसले दह धम्मेदह अकुसले दह धम्मेदह पुब्बापरसो साधुकं उपपररन्धक्खयदत। दकंनु खो इदं
सुत्तं आरदभ…पे॰… तेदह सुत्तेदह सह अदधसन्निे दह यु ज्जदत उदाहु न युज्जतीदत?
यथा भगवा दकले से आददन्धि तत्थ दे सेदत। दकं दे दसतं ? तेसं दकले सानं पहानं उदाहु नो
दे दसतन्धि उपपररन्धक्खतब्बं । यदद न दे दसतं भगवदत तेसं दकले सानं पहानं कुसला धम्मा
पररयेदसतब्बा यत्थ ते अकुसला पहानं गिन्धि। सचे समन्नेहमानो न लभदत। तत्थ अकुसला
धम्मा अपकदड्ढतब्बा वीमंदसतब्बा, संदकले सभादगयसुत्तं, यदद दकले सा अपकदड्ढयिा। ये वा न
दे न्धि तत्थ उपपररन्धक्खतब्बा अररयमग्गधम्मा तासु भूमीसु दकले सा पहानं गिन्धि, उदाहु न
गििीदत। यत्तका पन दकले सा दे दसता। न तत्तका अररयधम्मा दे दसता। यत्थ दकले सा पहानं
गिन्धि, तत्थ ये दकले सा अररयधम्मानं पदिपक्खेन न युज्जन्धि, ते अपकदड्ढतब्बा, सचे
अपकदड्ढयिा योजनं दे दत। तत्थ एवं वीमंदसतब्बं। द्वे तीदण वा तदु त्तरर वा दकले सा एकेन
अररयमग्गेन पहानं गििीदत। सचे एवं वीमंदसयिा योजनं दे दत, तत्थ उपपररन्धक्खतब्बं।
परम्पराय वा दपिकसम्पदानेन वा सुत्तस्स अत्थो च नत्थो च। यं वा न सक्का सुत्तं दनदिदसतुं नेव
सुत्तं दवदचदकन्धितब्बं। एवं यथा आददन्धि कुसला धम्मा होन्धि। ये दकले सा ते पहीनेय्यादत। ते
उपपररन्धक्खतब्बा। पुरो वा कुसलो पदिपक्खेन वा पुरो दे सना, अनूना अनदधका उग्गहे तब्बा। यथा
पठमो उदत्तलो येसदमदादन दकले सानं ये अररयधम्मा दे दसता इमे दकले सा इमेदह अररयधम्मेदह
पहीयन्धि, उदाहु नप्पहीयिीदत दवदचदनतब्बा। यदद उपपररन्धक्खयमाना युज्जन्धि, गहे तब्बा। अथ न
युज्जन्धि, ये दकले सा अपदिपक्खा होन्धि, ते दकले सा अपररपन्धक्खतब्बा। ये च अररयधम्मा
पदिपक्खा होन्धि, ते अररयधम्मा अपकदड्ढतब्बा। न दह अररयधम्मा अनागादमदकले सप्पहानं
गिन्धि, नादप अररयधम्मा सब्बदकले सानं पहानाय संवत्तन्धि। यथा कुसला मेत्ता अकुसलो रागो
न तु कुसला मेत्तादत कारे त्वा अकुसलस्स रागस्स पहानाय सम्भवदत ब्यापादो मेत्ताय पहानं
गिदत। तस्मा उभो दकले सा उपपररन्धक्खतब्बा। यो यो च धम्मो उपदददसयदत कुसलो वा
अकुसलो वा सो अपकदड्ढतब्बो। सचे ते युज्जन्धि अपकदड्ढयमानो नन्धत्थ उपपररन्धक्खतब्बं। द्वे वा
दकले सा एकेन अररयधम्मे न पहीनेय्यादत द्वीदह वा अररयधम्मेदह एको वा दकले सो पहीयतीदत।
४१. तत्थ कुसले दे दसते सुत्ते ब्याकरणे वा संदकले सा न युज्जन्धि अररयधम्मा वा, ते
महापदे से दनदिदसतब्बावयवेन अपकदड्ढतब्बा। तत्थ दकले सेदह च दे दसतेदह अररयधम्मेसु च यदददप
तेन अररयधम्मेन ते दकले सा पहानं गिन्धि। तत्थदप उत्तरर उपपररन्धक्खतब्बं। केन कारणेन एते
दकले सा पजदहतब्बा, केन कारणेन अररयधम्मा दे दसतादत? येन येन वा आकारे न अररयधम्मा
दे दसता, तेन तेन पकारे न अयं दकले सो दठतो। अन्धत्थ दह एको दकले सो, ते न वा अररयधम्मा न
अञ्ञथा अञ्ञथा पहातब्बो, यथा दददि रागो अदवज्जा च दस्सनेन पहातब्बा। सा चे एवञ्च
अदवज्जा भावनाय भूदम वा धम्मा भावनाय पहातब्बा। सायेव उद्धं भादगयं असङ्खतदस्सनाय
दवमुदत्तया अदनदमत्तेन चेतोसमादधना अमनदसकारे न पहीयदत। एवं सात्थं सब्यञ्जनं उपपररन्धक्खतब्बं।
ये दस्सनेन पहातब्बा दकले सा दस्सनाकारे न अररयधम्मो दे दसतो, भावनाय पहातब्बा भावनाकारे न
अररयधम्मो दे दसतो, पदतसेवना पहातब्बा पदतसेवनाकारे न अररयधम्मो दे दसतो, एवं
दवनोदनपहातब्बा याव सत्त आसवा कातब्बा, यावञ्ञथा। अञ्ञथा हे स धम्मो पहातब्बो
अञ्ञेनाकारे न अररयधम्मो दे दसतो, सो अररयधम्मो अञ्ञथा पररयेदसतब्बो। यदद अयं धम्मो
पररयेसतो यो च दे सेदत येन येनाकारे न, सो अररयधम्मो पररयेदसतब्बो, ते नाकारे न दकले सो
पहीयदत। सो तत्थ उपपररन्धक्खतब्बो। अथ न युज्जदत यदद दह तेन सुत्तेन दवदहतं सुत्तं वीमंदसतब्बं।
यथा युज्जदत, तथा गहे तब्बं। यथा न युज्जदत, तथा न गहे तब्बं , अद्धा एतं भगवता न भादसतं ,
आयस्मता वा दु ग्गदहतं , यथा महापदे से दनदिदसतब्बं , भगवता यथाभूतं दे दसतं , यो च धम्मो
दे दसतो कुसलो च अकुसलो च तस्स धम्मस्स पच्चयो पररयेदसतब्बो। न दह पच्चया दवना धम्मो
अप्पच्चयो उप्पज्जदत। तत्थ को आकारो पररयेसनाय?
तत्थ तथारूपं सहे तु सप्पच्चयं सोयं धम्मो वुत्तोदत इदं वीमंदसतब्बं। सो च पच्चयो दतदवधो –
मुदु मज्झो अदधमत्तो। तत्थ मुदुन्धि पच्चये मुदुधम्मो गहे तब्बो, एवं सत्येस पच्चयो दु दवधो
परं परापच्चयो च समनिरपच्चयो च। सो पच्चयो मुदुतेन ब्यादधमत्तं पररयेदसतब्बं। दकं कारणं ?
अञ्ञतरोदप पच्चयो अञ्ञेदह पच्चयेदह पररयदत्तं वा पाररपूररं वा गिदत। तत्थ यो धम्मो दे दसतो,
तस्स धम्मस्स एतेन वा कारणेन वा हे तु पररयेदसतब्बो। यथा पच्चयो हे तुना पच्चयेन च, सो तस्स
धम्मस्स दनस्सन्दो पररयेदसतब्बो। यथा दनदििो अदधिाने पधानं पररयेसदत, सो पच्चयो
पररयेदसतब्बो। न दह मुदुस्स धम्मस्स अदधमत्तो दनस्सन्दो अदधमत्तस्स वा दनस्सन्दस्स मुदुधम्मो,
अथ मुदुस्स मुदु मज्झाय मज्झो अदधमत्तस्स अदधमत्तो युज्जदत, तं गहे तब्बं , अथ न युज्जदत न
गहे तब्बं। यञ्च भगवा आरभदत धम्मं दे सेतुं, तंयेव धम्मं मज्झिपररयोसानं दे सेदत, यथा
सुत्तादधिाने धम्मा आददन्धि दनदिसदत, तंयेव बहु तस्स सुत्तस्स पररयोसानं। तस्स दह धम्मस्स
वसेन तं सुत्तं होदत गाथा वा ब्याकरणं खुिकं महिं वा, यथा पन दु दवधा अनुरूपन्धि वा थपना
च दे सनाथपना। रूपन्धिदप धम्मस्स पररयेदसतब्बा। यथा च भगवता पञ्चन्नं इन्धियानं संवरणं
दे दसतं तण्हाय दनग्गहणत्थं इिाव होदत। दे सेदत यथा गोपालकोपमे सुत्ते अञ्ञेदहदप सुत्तेदह भगवा
भासदत इिाव होदत मन्धज्झमदनकाये दवतक्को अयं भगवतो दे सनानुरूपन्धि इदत सो धम्मो
अञ्ञेसुदप वेय्याकरणेसु पररयेदसतब्बो। न दह एकं दह सुत्ते दिब्बो। युज्जनं तं गहे तब्बं।
४२. तत्थ कतमं अनुञ्ञातं ? यं दकञ्दच सुत्तं भगवता न भादसतं तञ्च सुत्तेसुयेव न्धन्दस्सदत,
एवमेतं धारे तब्बं। यथा असुकेन भादसतन्धि, तं सुत्तं वीमंदसतब्बं। दकं नु खो इमं सुत्तं अनुञ्ञातं
खमं भगवतो उदाहु नानुञ्ञातं खमं, दकञ्दच रूपञ्च सुत्तं भगवतो अनुञ्ञातं खमं दकञ्दच
रूपञ्च नानुञ्ञातं खमं? यं सब्बसो अनोतारे त्वा दसबलो गोचरं दे सेदत, तं सब्बं सुत्तं भगवतो
नानुञ्ञातं खमं। अन्धत्थदप सो सावको दसबलानं गोचरं जानादत ओदधसो अनोदधसो, तं पन बलं
सब्बसो न जानादत अञ्ञथा नाम सवनेन, यथा आयस्मता साररपुत्तेन येन ब्राह्मणो ओवददतो,
तस्स आयस्मतो नन्धत्थ इन्धियबलवेमत्तञाणं , तेन पुग्गलपरो [पुग्गलो परोपरञ्च (पी॰)] परञ्च तं
अजानिो सदत उत्तररकरणीये उप्पाददतो, सो भगवता अपसाददतो। यथाव आयस्मा महाकस्सपो
भादगनेय्यं ओवददत अनिररयसमन्नागतो इन्धद्धपादिहीरे न अङ्गुदलयो अदीपेत्वा यं सब्बेसं धम्मानं
कम्मसमादानानं हे तुसो ठानसो यथाभूतं ञाणं, तस्स आयस्मतो संदवज्जते , तेन नं ओवददत, तं
भगवा करोदत।
तत्थायं उद्दािगाथा
थेरस्स महाकच्चायनस्स
५. पञ्चमभूनम
४३. तत्थ कतमो हारदवभङ्गो? यत्थ सोळस हारा अक्खरसो भेदं गिन्धि। तत्थ आददन्धि
दे सनाहारो। तत्थ अयं गाथा कुसला वा अकुसला वा सच्चादन वा सच्चेकदे सो वा। दकं दे दसतन्धि?
सुत्ते वीमंसा दे सनाहारो। यथा अररयसच्चादन दनक्खेपो चत्तारर सच्चादन साधारणादन असाधारणादन
च। यादन च अिारस पदादन दु क्खतो सत्त पदादन सङ्खेपेन कादयकेन चेतदसकेन दु क्खेन,
अन्धप्पयसम्पयोगेन दपयदवप्पयोगेन च तीदह च सङ्खतादह। तत्थ तीदण सङ्खतलक्खणादन दतस्सो
दु क्खता उप्पादो सङ्खतलक्खणं, सङ्खारदु क्खताय दु क्खता च सङ्खतलक्खणं ,
दवपररणामदु क्खताय दु क्खतादत अञ्ञथत्थं च सङ्खतलक्खणं , दु क्खदु क्खताय च दु क्खता, इमेसं
दतण्णं सङ्खतलक्खणानं तीसु वेदनाभूमीसु अदु क्खमसुखा वेदना उप्पादो सङ्खतलक्खणं ,
सङ्खारदु क्खताय च दु क्खता तयो सङ्खतलक्खणं , सुखा वेदनाय च दवपररणामदु क्खताय च
दु क्खतादत अञ्ञथत्तं सङ्खतलक्खणं , दु क्खावेदना दु क्खदु क्खता च दु क्खता इमन्धि इमेसु
नवपदे सु पठमकेसु सत्तसु पदे सु सोळससु पदे सु दु क्खा पररयेदसतब्बा, एकादस दु क्खताय च
लक्खणं दनिे से दनदििं । पातुभावलक्खणा जादतया च पातुभावचुदतलक्खणो चुतोदत दवत्थारे न
पन्नरसपदादन कत्तब्बादन, एवं साधारणादन असाधारणादन च सत्तसु दससु पदे सु सञ्ञास दतदवधे
च सासनप्पिाने अिारसदवधेसु च सुत्तादधिानेसु दसदवधेसु च सुत्तदवधेय्येसु सोळसदवधेसु च हारे सु
एकवीसदतदवधाय च पदवचयवीमंसायादत इदं दे दसतं । यथाभूतञ्च दे दसतन्धि, अयं वुच्चदत
दे सनाहारो।
पदन्धि पठमं पदं । तस्स को अत्थो? यं भगवा पुिो आयस्मता अदजतेन तं गहे तब्बं ,
कदतपदादन पुिादन यथादकं केनस्सु दनवुतो लोकोदत गाथा, इमादन कदतपदादन चत्तारर इदत
दवसज्जनाय पुिा। यत्तकेदह पदे दह भगवता दवसज्दजतादन पदादन इदत पुिाय च या पदानं
सङ्कासना, इदं वुच्चदत पदन्धि।
पञहादत इमादन चत्तारर पदादन। कदत पञहा? एको वा द्वे वा तदु त्तरर वा इमादन चत्तारर
पदादन एको पञहो, अत्थानुपररवदत्त ब्यञ्जनं होदत, सम्बहुलादनदप पदादन एकमेवत्थं पुिदत।
इमादन चत्तारर पदादन अनुपररवत्तीदन तं ब्यञ्जनेन एको पञहोव होदत। केनस्सु दनवुतो लोकोदत
लोकं सिाय पुिदत, केनस्सु नप्पकासदत दकस्सादभले पनं ब्रूसीदत तंयेव पुिदत। दकंसु तस्स
महब्भयन्धि तंयेव पुिदत। एवं अत्थानुपररवदत्त ब्यञ्जनं एको पञहो होदत, सो पञहो चतुन्धब्बधो
एकंसब्याकरणीयो दवभज्जब्याकरणीयो पदिपुिाब्याकरणीयो ठपदनयोदत। तत्थ चक्खु अदनच्चन्धि
एकंसब्याकरणीयो, यं अदनच्चं तं दु क्खन्धि दवभज्जब्याकरणीयो, दसया अदनच्चं न चक्खु, यादनदप
आयतनादन च न चक्खु, तादनदप अदनच्चन्धि न चक्खुयेव, अयं दवभज्जब्याकरणीयो, यं चक्खु तं
चक्खुन्धियं नेदत पदिपुिाब्याकरणीयो, तं चक्खु तथागतोदत ठपदनयो। अञ्ञत्र चक्खुनादत ठपदनयो
पञहो। इदं पञहं भगवा दकं पुन्धितो, लोकस्स सं दकले सो पुन्धितो। दकं कारणं ? दतदवधो दह
संदकले सो तण्हासंदकले सो च दददिसंदकले सो च दु च्चररतसंदकले सो च। तत्थ अदवज्जाय दनवुतोदत
अदवज्जं दस्सेदत, जप्पादत तण्हं दस्सेदत, महब्भयन्धि अकुसलस्स कम्मस्स दवपाकं दस्सेदत, सोतं
नाम सुखवेदनीयस्स कम्मस्स दु क्खवेदनीयो दवपाको भदवस्सतीदत नेतं ठानं दवज्जतीदत भगवा
दवसज्जेदत, चतूदह यो पदे दह अदवज्जाय दनवुतो लोकोदत…पे॰… एवं वुच्चदत।
४५. तदु त्तरर पदिपुिदत, सवन्धि सब्बदध सोतादत गाथा, चत्तारर पदादन पुिदत तं भगवा
द्वीदह पदे दह दवसज्जेदत।
यमेतं पञहं अपुन्धि [पु िसे पञहं (पी॰ क॰) पस्स सु॰ दन॰ १०४३], अदजत तं
वदादम ते…पे॰…।
दवञ्ञाणस्स दनरोधेन, एत्थेतं उपसम्मदत॥
ये च सङ्खातधम्मासे , ये च सेखा [सेक्खा (क॰) पस्स सु॰ दन॰ १०४४] पुथू इध।
तेसं मे दनपको इररयं , पु िो पब्रूदह माररस॥
केनस्सु तरदत ओघन्धि गाथा, इमादन चत्तारर पदादन। चत्तारोयेव पञहा। दकं कारणं , न दह
एत्थ अत्थानुपररवदत्त ब्यञ्जनं [यथानुपररवन्धत्थवज्जं (पी॰ क॰)] यथा पठमं अदजतपञहे सु, तस्स
न एकंसेन बहूदन दवसज्जनादन, बहुका पञहा, एकोव न चादप, सब्बे पुिदत, पुब्बे
दवसज्दजतो, यथा चतुत्थो अदजतोपञहे , यं एत्थ यथाभूतं पररयेसनापदबिेन दवसज्जनायो एवं
यथाभूतं पररयेसदत। यो पु न एत्थ यं एवं पुिदत तत्थ अयमाकारो पुिनायं अिोजिा बदहजिादत
गाथा [सं॰ दन॰ १.२९] पुन्धितदवसज्जनाय मन्धग्गतब्बा। कथं दवसज्दजतादत भगवादत दवसज्जेदत?
सीले पदतिाय नरो सपञ्ञोदत गाथा। तत्थ दचत्तभावनाय समथा, पञ्ञाभावनाय दवपस्सना। तत्थ
एवं अनुमीयदत, ये धम्मा समथेन च दवपस्सनाय च पहीयन्धि, ते इमे अिोजिा बदहजिा। तत्थ
दवसज्जनं समथेन रागो पहीयदत, दवपस्सनाय अदवज्जा। अज्झत्तवत्थुको रागो अिोजिा,
बादहरवत्थुको रागो बदहजिा। अज्झत्तवत्थुका सक्कायदददि, अयं अिोजिा। एकसदि दददिगतादन
च बादहरवत्थुकादन बदहजिा, या दह अज्झत्तवत्थुका या दददिभादगयेन भदवस्सदत, अयं जिा। तथा
संन्धखत्तेन या कादच अज्झत्तवत्थुका तण्हा च दददि च, अयं अिोजिा। या कादच बादहरवत्थुका
तण्हा च दददि च, अयं बदहजिा।
यथा दे वता भगविं पुिदत ‘‘चतुचक्कं नवद्वार’’न्धि गाथा [संयुत्तदनकाये ]। तत्थ भगवा
दवसज्जेदत ‘‘छे त्वा नन्धद्धं वरत्तं चा’’दत गाथा, इदं भगवा दु क्खदनरोधगादमदनं पदिपदं दवसज्जेदत।
इमाय दवसज्जनाय भगवा अनुमीयदत दकले से एत्थ पुररमाय गाथाय दनदिदसतब्बेन। तं दह
चतुचक्कन्धि चत्तारो वा हत्थपादा। नवद्वारन्धि नव वणमुखादन। यथा चतुचक्कन्धि चत्तारो
उपादाना, उपादानप्पच्चया भवो, उपादानदनरोधा भवदनरोधो। नवद्वारन्धि नव मानदवधा,
मानजादतकाय दह दु क्खं सेय्येनन्धि परसो तीदण दतकादन पुण्णं। दतकेन संयुत्तं दह पञ्चकामगुदणको
रागो। तत्थ नद्धीदत तण्हा दवसज्जीयदत। वरत्तन्धि मानं दवसज्जेदत, इिा लोभो च पापकोदत
पञ्चकामगुदणको रागो। तत्थ दवसमलोभो पापकोदत दनदिदसयदत समूलतण्हन्धि। अञ्ञाणमूलका
तण्हादत अञ्ञाणमूलका तण्हा, तण्हाय च दददिया च पहानं। ये च पुन अञ्ञेदप केदच
चतुचक्कयोगेन तेनेव कारणेन च युज्जन्धि, संसारगादमनो धम्मा सब्बे दनदिदसतब्बा। तत्थायं गाथा
दवसज्जना पुिाय च दवसज्जनाय समेदत [समंदत (पी॰)]। यं यदद सन्दे न अथ सह ब्याकरणेन
अनुगीदतयं च सो दवचयोदत भगवा यत्तकादन पदादन दनन्धक्खपदत, तत्तकेदह अनुगायदत।
४६. अिदह, दभक्खवे , अङ्गेदह समन्नागतो दभक्खु दू तेय्यं गिुमरहदत [कातुमरहदत (पी॰
क॰) पस्स अ॰ दन॰ ८.१६]। इमादन अि पदादन दनन्धक्खत्तादन। छदह पदे दह भगवा अनुगायदत।
यथा दह सहे तू सप्पच्चया सत्ता संदकदलस्सन्धि, अन्धत्थ हे तु अन्धत्थ पच्चयो सत्तानं संदकले साय,
सहे तू सप्पच्चया सत्ता दवसुज्झन्धि, अन्धत्थ हे तु अन्धत्थ पच्चयो सत्तानं दवसुन्धद्धया। सीलवता,
आनन्द, पुग्गले न न वेय्याकरदणया दकन्धि मे दवप्पदिसारो उप्पादे य्य…पे॰… अब्याकरणं कत्तब्बं,
अयं दवसुन्धद्धया मग्गो। तस्स हे तु को पच्चयो, सीलक्खिस्स चत्तारर चत्तारर हे तु च पच्चयो च।
सप्पुररससंसेवो यो च पदतरूपदे सवासो च, अयं उपादापच्चयता सप्पच्चयो। यं पोराणकम्मं अस्स
दवपाको पच्चयो, ताय पच्चयाय अत्तसम्मापदणदध, अयं हे तु। इदत सीलक्खिो सहे तु सप्पच्चयोदत
इदं लोदककं सीलं ।
सदचत्तपररयोदापनं , एतं बुद्धान सासनन्धि गाथा चेतदसका धम्मा वुत्ता, दचत्ते रूपं वुत्तं। इदं
नामरूपं दु क्खं अररयसच्चं। ततो सदचत्तपररयोदापना यं यं ओदपेदत, तं दु क्खं। येन ओदपेदत,
सो मग्गो। यतो ओदपना, सो दनरोधो। चक्खुं च पदिच्च रूपे च उप्पज्जदत चक्खुदवञ्ञाणं , तत्थ
सहजाता वेदना सञ्ञा चेतना फस्सो मनदसकारो एते ते धम्मा एकलक्खणा उप्पादलक्खणेन। यो
च रूपे दनन्धब्बन्ददत, वेदनाय सो दनन्धब्बन्ददत, सञ्ञासङ्खारदवञ्ञाणेसुदप सो दनन्धब्बन्ददत। इदत ये
एकलक्खणा धम्मा, तेसं एकन्धि धम्मे दनदििे सब्बे धम्मा दनदििा होन्धि, अयं वुच्चदत लक्खणो
हारो।
तत्थ कतमा दनरुदत्त, सा कथं पररयेदसतब्बा [पन्धस्सतब्बा (पी॰ क॰)]? यथा वुत्तं भगवता
एकादसदह अङ्गेदह समन्नागतो दभक्खु न्धखप्पं धम्मेसु महत्तं पापुणादत, अत्थकुसलो च होदत,
धम्मकुसलो च होदत, दनरुदत्तकुसलो च होदत, इत्थादधवचनकुसलो च होदत, पुररसादधवचनकुसलो
च, दवपुररसादधवचनकुसलो च, अतीतादधवचनकुसलो च, अनागतादधवचनकुसलो च,
पच्चुप्पन्नादधवचनकुसलो च। एकादधप्पायेन कुसलो नानादधप्पायेन कुसलो। दकन्धि दे दसतं ,
अतीतानागतपच्चुप्पन्नं। इत्थादधवचनेन पुररसादधवचनेन दवपुररसादधवचनेन सब्बं यथासुत्तं दनदििं । तं
ब्यञ्जनतो दनरुदत्तकोसल् ्लतो यो यं सुत्तस्स सुदनरुदत्तदु न्दनरुदत्ततं अवेक्खदत, इदं एवं दनरोपदयतब्बं।
इदन्धम्प न दनरोपदयतब्बं। इदं वुच्चते दनरुदत्तकोसल् लं
् ।
४९. तत्थ कतमं अदधप्पायकोसल् ्लं ? यथादे दसतस्स सुत्तस्स सब्बस्स वारं गिदत इमेन
भगवता दे दसतब्बन्धि। यथा दकं अप्पमादो अमतं पदं , पमादो मच्चुनो पदन्धि गाथा। एत्थ भगवतो
को अदधप्पायो? ये असीदतमेव आकङ्खन्धि ते अप्पमत्ता दवहररस्सन्धि, अयं अदधप्पायो।
तत्थ कतमो पुब्बापरसन्धि? यं गाथायं वा सुत्तेसु वा पदादन असीदत तादन भवन्धि एवं वा
एवमेदत तस्सा गाथाय सु त्तस्स वा यादन पुररमादन पदादन यादन च पन्धिमकादन, तादन
समोसारे तब्बादन। एवं सो पुब्बापरे न सन्धि ञायदत। या एका समारद्धा गाथा द्वे तीदण वा तस्स
मेकदे से भादसतानं अभादसतादह गाथादह अदनदििो अत्थो भवदत तदु पधाररतब्बं। यंव सब्बा [यं
वत्तब्बं (पी॰)] इदतस्स पररयेसमानस्स पररयेसना कङ्खा, तस्स वा पुग्गलस्स पञ्ञत्तीनं अपरे
पररयेदसतब्बं। इदं वुच्चते पुब्बापरे न सन्धि। कोसल् ्लन्धि वत्थुतो दनदानकोसल् ्लं । ब्यञ्जनतो
दनरुदत्तकोसल् ्लं । दे सनादधप्पायकोसल् ्लं । पुब्बापरे न सन्धिकोसल् ्लं । तत्थ तस्स गाथा पररयेदसता
दनदानं वा। उपलन्धब्भतुं न अत्थो दनदिदसतब्बो वत्थुतो दनदानकोसल् ्लं अत्थकोसल् ्लं इमेदह चतूदह
पदे दह अत्थो पररयेदसयिो यथाभूतं पररदयिो होदत। अथ च सब्बो वत्थुतो वा दनदानेन वा यो
अदधप्पायो ब्यञ्जनो दनरुदत्त सन्धि च अनुत्तरो एसो पुब्बापरे न एवं सुत्तत्थेन दे दसतब्बं। अयं
चतुब्यूहो हारो।
यथा दकं उन्नळानं पमत्तानन्धि गाथायो। यं पमादो, इदं दकस्स पदिानं ? कुसलानं धम्मानं
ओसग्गस्स। कुसलधम्मोसग्गो पन दकस्स पदिानं ? अकुसलधम्मपदिसेवनाय। दकस्स पदिानं ,
कुसलधम्मपदिसेवनाय? दकस्स पदिानं , दकले सवत्थुपदिसेवनाय? इदत पमादे न मोहपन्धक्खया दददि
अदवज्जा छन्दरागपन्धक्खया। तत्थ तण्हा च दददि चत्तारो आसवा तण्हा कामासवो च भवासवो च
ददिासवो च अदवज्जासवो च। तत्थ दचत्ते अत्थीदत दददि चेतदसकेसु दनच्चन्धि पञ्चसु कामगुणेसु
अज्झावहनेन कामासवो, उपपत्तीसु आसदत्त भवासवो। तत्थ रूपकायो कामासवस्स भवासवस्स च
पदिानं। नामकायो ददिासवस्स अदवज्जासवस्स च पदिानं।
तत्थ आवट्टस्स हारस्स अयं भूदम सदत उपिाना च दवपल् ्लासा च चत्तारर ञाणादन
सक्कायसमुप्पादायगादमनी च पदिपदा सक्कायदनरोधगादमनी पदिपदा।
५१. तत्थ कतमो दवभदत्त हारो? यं दकञ्दच दवभज्जब्याकरणीयं वुच्चदत दवभदत्त हारो। यथा
दकं आगनत्वा च पुन पुग्गलो होदत, नो वागतं न पररभासदत [नो वा न पररभासदत (पी॰), न
तावायं पररभादस (क॰)] पररपुिताय पञहाय अदतयनं एकस्स दकञ्दच – अयं वुच्चते दवभदत्त
हारो।
तत्थ कतमो पररवत्तनो हारो। यं दकञ्दच पदिपक्खदनिे सो, अयं वुच्चदत पररवत्तनो हारो। यथा
वुत्तं भगवता सम्मादददिकस्स पुररसपुग्गलस्स दमिादददि दनज्दजण्णा होतीदत दवत्थारे न सब्बादन
मग्गङ्गादन। अयं वुच्चते पररवत्तनो हारो।
यथा आयस्मा साररपुत्तो एकन्धि वत्थुन्धि वेवचनेन नानावुत्तेन भगवता पसंदसतो ‘‘महापञ्ञो
साररपुत्तो हासपञ्ञो जवनपञ्ञो’’दत इदं पञ्ञाय वेवचनं। यथा च मग्गदवभङ्गे दनय्यानत्थो
एकमेकं मग्गङ्गं वेवचनेदह दनदििं । एवं अदवज्जाय वेवचना। एकं अकुसलमूलं तदे व सिं तेसु तेसु
जनपदे सु तेन तेन पजानन्धि। न दह अनेन तदे वदप आलदपयन्धि अञ्ञं भजदत। सब्बकामजहस्स
दभक्खुनोदत कामा आलदपता। यस्स दनन्धत्थण्णो सङ्कोदत तेयेव कामे सङ्कादत आलपदत। सुणमानस्स
पुरेतरं रज्जन्धि तेयेव कामे रज्जन्धि आलपदत। एवं सुत्तन्धि यो धम्मो दे दसयदत तस्स पररयेदि
‘‘कतमस्स धम्मस्स इदं नामं कतमस्स इदं वेवचन’’न्धि। सब्बञ्ञू दह येसं येसं या दनरुदत्त
होदत, यथागादम तेन तेन दे सेतीदत तस्स वेवचनं पररयेदसतब्बं। अयं वेवचनो हारो।
५२. तत्थ कतमो पञ्ञदत्त हारो? चत्तारर अररयसच्चानीदत सुत्तं दनदिसदत, दनक्खेपपञ्ञदत्त।
या समुदयपञ्ञदत्त। कबळीकारे आहारे अन्धत्थ छन्दो अन्धत्थ रागो याव पदतदितं। तत्थ दवञ्ञाणं
पभवपञ्ञदत्तं पञ्ञपे दत। कबळीकारे आहारे नन्धत्थ छन्दो…पे॰… समुग्घादत पञ्ञदत्त।
५३. तत्थ कतमो ओतरणो हारो? छसु धम्मेसु ओतारे तब्बं। कतमेसु छसु ? खिेसु धातूसु
आयतनेसु इन्धियेसु सच्चेसु पदिच्चसमुप्पादे सु। नन्धत्थ तं सुत्तं वा गाथा वा ब्याकरणं वा। इमेसु
छन्नं धम्मानं अञ्ञतरन्धस्मं न सन्धन्दस्सदत। एत्तावता एस सब्बा दे सना या ता खिा वा धातुयो वा
आयतनादन वा सच्चादन वा पदिच्चसमुप्पादो वा, तत्थ पञ्चन्नं खिानं वेदनाक्खिो रागदोसमोहानं
पदिानं। तत्थ दतस्सो वेदनायो तस्स सुखाय वेदनाय सोमनस्सो सदवचारो, दु क्खाय वेदनाय
दोमनस्सो सदवचारो, अदु क्खमसुखाय वेदनाय उपे क्खो सदवचारो। यं पुन तत्थ वेददयतं इदं
दु क्खसच्चं, खिेसु सङ्खारक्खिो तत्थ कायो पमत्तं सउपवत्तदत, तञ्च सङ्खारगतो दद्वधा च
भवङ्गोतरणं कम्मं तीदण च सङ्खारादन पुञ्ञादभसङ्खारा वा अपुञ्ञा वा आनेञ्जा वा हे तु
सब्बसरागस्स नो वीतरागस्स, दोसस्स अदभसङ्खारादन च अवीतरागो चेतेदत च पकप्पेदत च,
वीतरागो पन चेतेदत च नो अदभसङ्खरोदत, यं उण्हं वदजरं किे वा रुक्खे वा अञ्ञत्थ वा
पतिं दभन्ददत च डहदत च, एवं सरागचेतना चेतेदत च अदभसङ्खरोदत च। यथा सतं वदजरं न
दभन्ददत न च डहदत, एवं वीतरागचेतना चेतेदत न च अदभसङ्खरोदत। तत्थ पञ्चन्नं खिानं एको
खिो अदनन्धियसरीरं सञ्ञाक्खिो।
तत्थ धातूनं अिारस धातु यो। तत्थ या रूपी दस धातुयो, तासु दे दसयमानासु रूपक्खिो
दनदिदसतब्बो, दु क्खं अररयसच्चं। येदप च छ दवञ्ञाणकाया मनोधातुसत्तमा, तत्थ दवञ्ञाणक्खिो
च दनदिदसतब्बो, दु क्खं अररयसच्चं। धम्मधातु पन धम्मसमोसरणा, सो धम्मो हे तुना च दनस्सन्दे न
च फले न च दकच्चेन च वेवचनेन च येन येन उपलब्भदत, तेन तेन दनदिदसतब्बो। यदद वा
कुसला यदद वा अकुसला यदद वा अब्याकता यदद वा असङ्खता। द्वादसन्नं आयतनानं दस
आयतनादन रूपादन तं दु क्खं अररयसच्चं दनदिदसतब्बं। रूपक्खिो च मनायतनञ्च दवञ्ञाणक्खिेन
दनदिदसतब्बं , दु क्खं अररयसच्चं। धम्मायतनं नानाधम्मसमोसरणं। तत्थ ये धम्मा इन्धियानं इन्धियेसु
दनदिदसतब्बा, ये अदनन्धियानं अदनन्धियेसु दनदिदसतब्बा। पररयायतो च ओतारे तब्बा। यथा सा
धम्मधातु तथा धम्मायतनं पररयेदसतब्बं। यायेव दह धम्मधातु तदे व धम्मायतनं अनूनं अनदधकं।
तत्थ पदिच्चसमुप्पादो अन्धत्थ दतदवधो, अन्धत्थ चतुन्धब्बधो, अन्धत्थ दु दवधो। तत्थ दतदवधो
पदिच्चसमुप्पादो हे तुफलदनस्सन्दो। अदवज्जा सङ्खारा तण्हा उपादानं च अयं हे तु, दवञ्ञाणं
नामरूपं सळायतनं फस्सो वेदना च अयं पच्चयो, यो भवो अयं दवपाको, या जादत मरणं अयं
दनस्सन्दो।
कथं दु दवधो पदिच्चसमुप्पादो? अदवज्जा सङ्खारा तण्हा उपादानं – अयं समुदयो। दवञ्ञाणं
नामरूपं सळायतनं फस्सो वेदना भवो जादत मरणञ्च – इदं दु क्खं। यं पन अदवज्जादनरोधा
सङ्खारदनरोधो इमादन तप्पदिपक्खेन द्वे सच्चादन। तस्मा पदिच्चसमुप्पादो येन आकारे न दनदििो,
तेन तेन दनदिदसतब्बो।
तथा बावीसदत इन्धियादन। द्वादस इन्धियादन चक्खुन्धियादन चक्खुन्धियं येन दोमनन्धस्सन्धियं , इदं
दु क्खं। पुररदसन्धियं च दददिया च तण्हापदिानं। यतो पुररसो पुररसकानं तं एवं कातब्बता। अथ
अज्झत्तं सारज्जदत। अयं अहं कारो तं यसा सारत्तो बदहद्धा पररयेसदत, अयं ममंकारो एवं इत्थी,
तत्थ सुन्धखन्धियं च सोमनन्धस्सन्धियं च पुररदसन्धियस्सानुवत्तका होन्धि। तस्स अदधप्पायपररपुण्णा
लोभधम्मा कुसलमूले पवड्ढे न्धि। तस्स चे अयमदधप्पायो न पाररपूररं गिदत। तस्स दु न्धक्खन्धियं च
दोमनन्धस्सन्धियं च वत्तदत। दोसो च अकुसलमूलं पवड्ढदत। सचे पन उपेक्खा भावेदत
उपेन्धक्खन्धियस्स अनुवत्तकामा भवदत। अमोहो च कुसलमूलं पवड्ढदत। इदत सत्त इन्धियादन
दकले सवत्थुमुपादाय अनन्वे मादन अवमादन सब्बस्स वेदना इन्धत्थन्धियं पुररदसन्धियं। तत्थ अि
इन्धियादन सन्धद्धन्धियं याव अञ्ञातादवनो इन्धियं , अयं दु क्खदनरोधगादमनी पदिपदा। दसन्नं
पञ्दञन्धियानं कामरागस्स पदिानं। मदनन्धियं भवरागस्स पदिानं। पञ्दञन्धियादन रूपरागस्स
पदिानं। इन्धत्थन्धियं च पुररदसन्धियं च सत्त पञ्ञदत्तया पदिानं। तत्थ येन ये न इन्धियेन युत्तं वा
गाथाय ओतारे तुं सक्कोदत, तेन तेन दनदिदसतब्बो। एवं खिेसु धातूसु आयतनेसु सच्चेसु
पदिच्चसमुप्पादे सु अयं ओतरणो हारो।
५४. तत्थ कतमो सोधनो हारो? यो गाथा एकेन आरम्भो भादसस्सन्धि। तत्थ एदकस्सा
भादसताय अवदसिासु भादसतासु सो अत्थो न दनदिदसतब्बो। दकं कारणं ? न दह ताव सो अत्थो
भादसतो, सो अभादसतो न सक्का दनदिदसतुं। यथा दकं अप्पमादो अमतं पदन्धि गाथा अयमेका
गाथा दनदिदसतब्बा। दकं कारणं , अन्धत्थक्खाताव इमस्स आरम्भस्स अनभादसतं ?
अन्धत्थ पुन धम्मो नानाधम्मसङ्घतो एकतो यथारूपं चत्तारो वारे तब्बा, तञ्च रूपन्धि एकत्तता।
पथवीधातु आपो तेजो वायोधातूदत वेमत्तता। एवं सब्बा चतस्सो धातुयो रूपन्धि एकत्तता,
पथवीधातु आपो तेजो वायोधातूदत वेमत्तता। पथवीधातूदत लक्खणतो एकत्तता, संदकण्णवत्थुतो
वेमत्तता। यं दकञ्दच कक्खळलक्खणं , सब्बं तं पथवीधातूदत एकत्तता। केसा लोमा नखा दिा
छदव चम्मन्धि वेमत्तता। एवं सब्बं चतस्सो धातुयो रूपन्धि एकत्तं। सिा गिा रसा फोिब्बादत
वेमत्तता।
अन्धत्थ पुन धम्मो वेमत्तता अञ्ञो नामं लभदत। यथा कायानुपस्सनाय नवसञ्ञा
दवनीलकसञ्ञा उद् धुमातकसञ्ञा, अयं असुभसञ्ञा, या एकत्तता आरम्मणतो वेमत्ततो, सा एवं
सञ्ञावेदनासु आदीनवं समनुपस्सतो तथादधिानं समादधन्धियं च सायेव धम्मे सु तत्थ सञ्ञाभावना
वीररदयन्धियं च धम्मेसु धम्मानुपस्सना दचत्ते अत्तसञ्ञं पजहतो पञ्दञन्धियं च दचत्ते दचत्तानुपस्सना।
(इदत) [( ) नन्धत्थ पी॰ पोत्थके] यो कोदच ञाणपचारो सब्बसो पञ्ञाय गोचरो पञ्ञा, अयं
वेमत्तता, यथा कामरागो भवरागो दददिरागोदत वेमत्तता तण्हाय। इदत यं एकत्तताय च वेमत्तताय
च ञाणं वीमंसना तुलना। अयं अदधिानो हारो।
५६. तत्थ कतमो पररक्खारो हारो? सहे तु सप्पच्चयं वोदानञ्च संदकले सो च, यं तदु भयं
पररयेदि, स पररक्खारो हारो। इदत धम्मानं सहे तुकानं हे तु पररयेदसतब्बो, सप्पच्चयानं पच्चयो
पररयेदसतब्बो।
तत्थ दकं नानाकरणं , हे तुस्स च पच्चयस्स च? सभावो हे तु, परभावो पच्चयो। परभावस्स
पच्चयो हे तुदप, सभावस्स हे तुया परभावस्स कस्सदच पच्चयो अवुत्तो हे तु, वुत्तो पच्चयो।
अज्झदत्तको हे तु, बादहरो पच्चयो। सभावो हे तु, परभावो पच्चयो। दनब्बत्तको हे तु, पदिग्गाहको
[पररग्गाहको (क॰)] पच्चयो। नेवादसको हे तु, आगिुको पच्चयो। असाधारणो हे तु, साधारणो
पच्चयो। एकोयेव हे तु, अपरापरो पच्चयो।
हे तुस्स उपकरणं समुदानेतब्बो। समुदानं हे तु, तत्थ दु दवधो हे तु। दु दवधो पच्चयो –
समनिरपच्चयो च परम्परपच्चयो च। हे तुदप दु दवधो – समनिरहे तु च परम्परहे तु च। तत्थ
कतमो परम्परपच्चयो? अदवज्जा नामरूपस्स परम्परपच्चयो, दवञ्ञाणं समनिरपच्चयताय पच्चयो।
यदद आददन्धि अदवज्जादनरोधो भवदत नामरूपस्स दनरोधोदप। तत्थ समनिरं दकं कारणं
परम्परपच्चयो समनिरपच्चयो समुिादनतो, अयं पच्चयतो। तत्थ कतमो परम्परहे तु? दवजानिस्स
परम्परहे तुताय हे तु, अञ्ञाकारो समनिरहे तुताय हे तु। यस्स दह यं समनिरं दनब्बत्तदत, सो
तस्स हे तुदप जादतदनरोधा बदह आकारदनरोधो, आकारदनरोधा दण्डदनरोधो, दण्डदनरोधा
खण्डदनरोधो। एवं हे तुदप दद्वधा सो तादह पन्धस्सतब्बो।
तत्थ अदवज्जाय हे तु अयोदनसो मनदसकारो पच्चयो होदत। तत्थ अदभिे दो अयं तत्थ तदतयं
बलं [फलं (पी॰)] दनवदत्त, अयं पदिसन्धि। तत्थ पुनब्भवो यो अवेिेदो असमुग्घातनिे न अयं
अनुसयो। यथा पिाकं वा सािकं वा द्वे जना पीळे सु च एका वा बलं वा अस्स दनवािस्सेसु, न
पन पीळे सु सोसेय्य। तत्थ यं दसनेहा आपोधातु अनुपुल््लना सोसेतब्बा। उण्हधातुमागम्म सचे पुन
तं आकासे दनन्धक्खपेय्य तं उस्सावेन येभुय्यतरं दसनेहमापज्जेय्य, न दह अनागम्म तेजोधातुं पररसेसं
गिे य्य। एवमेव भवग्गपरमादप समापदत्त न अनुरूपस्स समुग्घाताय संवत्तदत। ते दह आलयन्धि
सम्मसन्धि, न च तण्हाय तण्हापहानं गिन्धि। तत्थ सो असमुग्घातो। अदवज्जाय अनुसयो च
दचत्तस्स सम्पदलबोधो, इदं पररयुिानं। यथाभूतं दवञ्ञाणस्स अप्पदिवेधो अयं अदवज्जाआसवो
अदवज्जादवञ्ञाणबीजं भवदत। यं बीजं सो हे तु न समुन्धिज्जदत, असमुन्धिज्जिो पदिसन्दे हदत।
पदिसन्दहिो न समुग्घातं गिदत। असमुग्घातं दचत्तं पररयोनहदत, पररयोनद्धदचत्तो यथाभूतं
नप्पजानादत, इदत सञ्ञाणस्स सासवत्थो, अदवज्जत्थो, हे तुअत्थो, अविे दत्थो, अदनवदत्तअत्थो,
फलत्थो पदिसन्धिअत्थो, पुनब्भवत्थो, असमुग्घातत्थो, अनुसयत्थो, पररयुिानत्थो, अपदिवेधनत्थो।
एत्तावता अदवज्जाय खेत्तं दनदििं भवदत। अयं वुच्चते पररक्खारो नाम हारो।
५९. तत्थ कतमो समारोपनो हारो? उग्घदितन्धि तन्धि सिञ्चेव च नं दवत्थारं पन वत्तब्बं।
दवत्थारदवधं दचत्तञ्ञा अयं समारोपनो हारो। तत्थ नामदनिे सो उपघिका [उग्घिका (पी॰)]
वत्थुदनिे सो वेवचनं वत्थुभूतो दवत्थारो। यथा दकं, या दभक्खूनं वत्ततो [दनवत्ततो (पी॰)]
पहातब्बो, अयं उपघिना।
अदनन्धस्सतस्स [पस्स उदा॰ ७४] चदलतं नत्थीदत तस्स एवं दददिया तण्हाय च पहानं तत्थ
दददिअदवज्जादनरोधाय भूतं दवञ्ञाणं सरागिादनयेसु धम्मेसु तं तं धम्मं उपेच्च अञ्ञं धम्मं धावदत
मक्किोपमताय, अथ ख्वस्स पररत्तेसु धम्मेसु सरागिादनयेसु छन्दरागो नन्धत्थ कुतो ततो चलना,
अदधमत्तेसु सत्तेसु दचत्तं दनवेस्सयदत तं अपदतदितं दवञ्ञाणं अनाहारं दनरुज्झदत दवञ्ञाणदनरोधा
नामरूपदनरोधो याव जरामरणदनरोधो। अयं समारोपनो।
तत्थ रागवसेन दवञ्ञाणस्स चदलतं सपररग्गहो, तन्धस्मं चदलते असदत यो पररदकले सोपचारो
दतदवधो अन्धग्ग पदिप्पस्सद्धो भवदत। तेनाह चदलते असिे पस्सन्धद्ध होदत। तत्थ यं समारोपना
पस्सद्धकायो सुखं वेदेदत, सुन्धखनो दचत्तं समादधयदत। याव दवमुदत्ततदमदत ञाणदस्सनं भवदत। सो
आसवानं खया च दवमुदत्त नो उपपज्जदत। तस्स उपपदत्तस्स आगदतगदतया असन्धिया नेदवध न हुरं
न उभयमिरे न। एसेविो दु क्खस्सादत अनुपाददसेसा दनब्बानधातु। इदमस्स सुत्तस्स मज्झे
समारोदपतं पदिच्चसमुप्पादे च दवमुदत्तयं च योगो न च एतं तस्स संन्धखत्तेन भादसतस्स दवत्थारे न
अत्थं दवभज्जन्धि। अयं वुच्चते समारोपनो हारो। न च संदकले सभादगयेन सुत्तेन संदकले सभादगयो ये
च धम्मा समारोपदयतब्बा नाञ्ञे। एवं वासनाभादगये दनब्बेधभादगये , अयं समारोपनो हारो। इमे
सोळस हारा।
पञ्चमा भूदम।
६. सुत्तत्थसमुच्चयभूनम
६०. बुद्धानं भगविानं सासनं दतदवधेन सङ्गहं गिदत, खिेसु धातूसु आयतनेसु च। तत्थ
पञ्चक्खिा रूपक्खिो याव दवञ्ञाणक्खिो। दस रूपआयतनादन चक्खु रूपा च याव कायो
फोिब्बा च, अयं रूपक्खिो। तत्थ छ वेदनाकाया वेदनाक्खिो चक्खुसम्फस्सजा वेदना याव
मनोसम्फस्सजा वेदना, अयं वेदनाक्खिो। तत्थ छ सञ्ञाकाया सञ्ञाक्खिो, रूपसञ्ञा याव
धम्मसञ्ञा इमे छ सञ्ञाकाया, अयं सञ्ञाक्खिो। तत्थ छ चेतनाकाया सङ्खारक्खिो,
रूपसञ्चेतना याव धम्मसञ्चेतना इमे छ चेतनाकाया, अयं सङ्खारक्खिो। तत्थ छ
दवञ्ञाणकाया दवञ्ञाणक्खिो, चक्खुदवञ्ञाणं याव मनोदवञ्ञाणं इमे छ दवञ्ञाणकाया, अयं
दवञ्ञाणक्खिो। इमे पञ्चक्खिा।
तेसं का पररञ्ञा? अदनच्चं दु क्खं सञ्ञा अनत्तादत एसा एतेसं पररञ्ञा। तत्थ कतमो
खित्थो? समूहत्थो खित्थो, पुञ्जत्थो खित्थो, रासत्थो खित्थो। तं यथा दब्बक्खिो वनक्खिो
दारुक्खिो अन्धग्गक्खिो उदकक्खिो वायुक्खिो इदत एवं खिेसु सब्बसङ्गहोव एवं खित्थो।
६१. चत्तारर अररयसच्चादन दु क्खं समुदयो दनरोधो मग्गो च। दु क्खं यथा समासेन धम्माचररयं
मानसञ्च, समुदयो समासेन अदवज्जा च तण्हा च, दनरोधो समासेन दवज्जा च दवमुदत्त च,
मग्गो समासेन समथो च दवपस्सना च।
तत्थ सत्तदतंस बोदधपन्धक्खका धम्मा कतमे? चत्तारो सदतपिाना याव अररयो अिदङ्गको मग्गो,
एवमेते सत्तदतंस बोदधपन्धक्खका धम्मा। ये धम्मा अतीतानागतपच्चुप्पन्नानं बुद्धानं भगविानं
पच्चेकबुद्धानं सावकानं च दनब्बानाय संवत्तिीदत, सो मग्गो चत्तारो सदतपिाना। कतमे चत्तारो?
इध दभक्खु काये कायानु पस्सी दवहरदत, सम्मप्पधानं …पे॰… इन्धद्धपादं …पे॰… इन्धियादन…पे॰…
बलादन…पे॰… तत्थ को इन्धियत्थो? इन्दत्थो इन्धियत्थो, आदधपतेय्यत्थो इन्धियत्थो, पसादत्थो
इन्धियत्थो, असाधारणं कस्स दकररयत्थो इन्धियत्थो अनवपररयत्थो बलत्थो, थामत्थो बलत्थो,
उपादायत्थो बलत्थो, उपत्थम्भनत्थो बलत्थो।
तत्थ कतमे सत्त बोज्झङ्गा? सदतसम्बोज्झङ्गो याव उपेक्खासम्बोज्झङ्गो। तत्थ कतमो अिदङ्गको
मग्गो? सम्मादददि याव सम्मासमादध। तत्थ अिदङ्गको मग्गोदत खिो सीलक्खिो च समादधक्खिो
च पञ्ञाक्खिो च। तत्थ या च सम्मावाचा यो च सम्माकम्मिो यो च सम्माआजीवो, अयं
सीलक्खिो। या च सम्मासदत यो च सम्मावायामो यो च सम्मासमादध, अयं समादधक्खिो। यो च
सम्मासङ्कप्पो या च सम्मादददि, अयं पञ्ञाक्खिो। एवं तायो दतस्सो दसक्खा। एवं तीहाकारे दह
दस पदादन…पे॰…।
६३. तत्थ अदवज्जा नाम चतूसु अररयसच्चेसु यथाभूतं अञ्ञाणं, अयं अदवज्जा। भवतण्हा
नाम यो भवेसु रागो सारागो इिा मुिा पत्थना नन्दी अज्झोसानं अपररच्चागो, अयं भवतण्हा।
लोभो नाम सो तेसु तेसु परवत्थूसु परदब्बेसु परिानेसु परसापतेय्येसु परपररग्गदहतेसु लोभो
लु ब्भना इिा मुिा पत्थना नन्दी अज्झोसानं अपररच्चागो, अयं लोभो अकुसलमूलं। कस्सेतं
मूलं? लोभो लोभजस्स अकुसलस्स कायकम्मस्स वचीकम्मस्स मनोकम्मस्स च, तथा यथा
तंसम्पयुत्तानं दचत्तचेतदसकानं धम्मानं मूलं।
सो सत्तेसु आघातो अक्खन्धि अप्पच्चयो ब्यापादो पदोसो अनत्थकामता चेतसो पदिघातो, अयं
दोसो अकुसलमूलं।
कस्सेतं मूलं?
कस्सेतं मूलं?
तत्थ कतमो समथो? या दचत्तस्स दठदत सन्धिदत अवदिदत ठानं पिानं उपिानं समादध
समाधानं अदवक्खेपो अदवप्पदिसारो वूपसमो मानसो एकग्गं दचत्तस्स, अयं समथो।
६५. तत्थ द्वे रोगा सत्तानं अदवज्जा च भवतण्हा च, एतेसं दद्वन्नं रोगानं दनघाताय भगवता
द्वे भेसज्जादन वुत्तादन समथो च दवपस्सना च। इमादन द्वे भेसज्जादन पदिसेवेिो द्वे अरोगे
सन्धिकरोदत रागदवरागं चे तोदवमुदत्तं अदवज्जादवरागञ्च पञ्ञादवमुदत्तं। तत्थ तण्हारोगस्स समथो
भेसज्जं, रागदवरागा चेतोदवमुदत्त अरोगं। अदवज्जारोगस्स दवपस्सनाभेसज्जं अदवज्जादवरागा
पञ्ञादवमुदत्त अरोगं। एवन्धञह भगवा चाह, ‘‘द्वे धम्मा पररञ्ञे य्या [पस्स दी॰ दन॰ ३.३५२]
नामञ्च रूपञ्च, द्वे धम्मा पहातब्बा अदवज्जा च भवतण्हा च, द्वे धम्मा भावेतब्बा समथो च
दवपस्सना च, द्वे धम्मा सन्धिकातब्बा दवज्जा च दवमुदत्त चा’’दत। तत्थ समथं भावेिो रूपं
पररजानादत, रूपं पररजानिो तण्हं पजहदत, तण्हं पजहिो रागदवरागा चेतोदवमुदत्तं सन्धिकरोदत,
दवपस्सनं भावेिो नामं पररजानादत, नामं पररजानिो अदवज्जं पजहदत, अदवज्जं पजहिो
अदवज्जादवरागा पञ्ञादवमुदत्तं सन्धिकरोदत। यदा दभक्खुनो द्वे धम्मा पररञ्ञाता भवन्धि नामञ्च
रूपञ्च, तथास्स द्वे धम्मा पहीना भवन्धि अदवज्जा च भवतण्हा च। द्वे धम्मा भादवता भवन्धि
समथो च दवपस्सना च, द्वे धम्मा सन्धिकातब्बा भवन्धि दवज्जा च दवमुदत्त च। एत्तावता दभक्खु
कतदकच्चो भवदत। एसा सोपाददसेसा दनब्बानधातु। तस्स आयुपररयादाना जीदवदतन्धियस्स उपरोधा
इदञ्च दु क्खं दनरुज्झदत, अञ्ञञ्च दु क्खं न उप्पज्जदत। तत्थ यो इमेसं खिानं धातुआयतनानं
दनरोधो वूपसमो अञ्ञेसञ्च खिधातुआयतनानं अप्पदिसन्धि अपातुभावो, अयं अनुपाददसेसा
दनब्बानधातु।
तत्थ कतमं अलोभो कुसलमूलं? यंधातुको अलोभो अलु ब्भना अलु न्धब्भतत्तं अदनिा अपत्थना
अकिा अनज्झोसानं। अयं अलोभो कुसलमूलं। कस्सेतं मूलं? अलोभजस्स कुसलस्स कायकम्मस्स
वचीकम्मस्स मनोकम्मस्स तंसम्पयुत्तानञ्च दचत्तचेतदसकानं धम्मानं मूलं। अथ वा अररयो अिदङ्गको
मग्गो कुसलन्धि वुच्चदत, सो दतण्णं मग्गङ्गानं मूलं। कतमेसं दतण्णं , सम्मासङ्कप्पस्स
सम्मावायामस्स सम्मासमादधस्स च इमेसं मूलन्धि, तस्मा कुसलमूलन्धि वुच्चदत।
तत्थ कतमं अमोहो कुसलमूलं? यं चतूसु अररयसच्चेसु यथाभूतं ञाणदस्सनं अदभसमयो सम्मा
च पच्चागमो पदिवेधो अमोहो असम्मुय्हना असम्मोहो दवज्जापकासो आलोको अनावरणं सेक्खानं
कुसलानं धम्मानं , अयं अमोहो कुसलमूलं। कस्से तं मूलं? अमोहजस्स कुसलस्स कायकम्मस्स
वचीकम्मस्स मनोकम्मस्स तंसम्पयुत्तानञ्च दचत्तचेतदसकानं धम्मानं मूलं। अथ वा दद्वन्नं मग्गङ्गानं
एतं मूलं। कतमेसं दद्वन्नं? सम्मादददिया च सम्मासदतया च इमेसं दद्वन्नं मग्गङ्गानं मूलं, तस्मा
कुसलमूलन्धि वुच्चदत। एवं इमेसं तीदह कुसलमूलेदह अिदङ्गको मग्गो योजेतब्बो।
तत्थ कतमा सक्कायदददि? अस्सुतवा बालो पुथुज्जनो याव अररयधम्मे अकोदवदो, सो रूपं
अत्ततो समनुपस्सदत याव दवञ्ञाणन्धस्मं अत्तानं , सो इमेसु पञ्चसु खिेसु अत्तग्गाहो वा
अत्तदनयग्गाहो वा एसोहमन्धस्म एकन्धस्मं वसवदत्तको [अवदत्ततो (पी॰ क॰)] पन्धक्खत्तो अनुग्गहो
अनुसयिो अङ्गमङ्गन्धि परदत। या तथाभूतस्स खन्धि रुदच पेक्खना आकारपररदवतक्को
दददिदनज्झायना अदभप्पसन्ना, अयं वुच्चते सक्कायददिीदत।
तत्थ पञ्च दददियो उिे दं भजन्धि। कतमायो पञ्च? रूपं अत्ततो समनुपस्सदत, याव
दवञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सदत, इमायो पञ्च उिे दं भजन्धि, अवसेसायो पन्नरस सस्सतं भजन्धि।
इदत सक्कायदददिपहाना द्वासदिदददिगतादन पहीयन्धि। पहाना उिे दं सस्सतञ्च न भजदत। इदत
उिे दसस्सतप्पहाना अररयसावकस्स न दकञ्दच दददिगतं भवदत, अञ्ञा वा लोकुत्तराय
सम्मादददिया। कथं पन सक्कायदददि न भवदत? इध अररयसावको सुतवा होदत, सब्बो
सुक्कपक्खो कातब्बो, याव अररयधम्मेसु कोदवदो रूपं अनत्ततो समनुपस्सदत, याव दवञ्ञाणं …पे॰…
एवमस्स समनुपस्सिस्स सक्कायदददि न भवदत।
कथं दवदचदकिा न भवदत? इध अररयसावको बुद्धे न कङ्खदत, न दवदचदकिदत
अदभप्पसीददत, इदतदप सो भगवादत सब्बं। धम्मे न कङ्खदत न दवदचदकिदत सब्बं। याव
तण्हक्खयो दवरागो दनरोधो दनब्बानन्धि, इदमना दु दतयेन आकङ्न्धखयेन धम्मेन समन्नागतो होदत।
सङ्घे न कङ्खदत…पे॰… याव पूजा दे वानञ्च मनुस्सानञ्चादत, इदमना तदतयेन आकङ्न्धखयेन धम्मेन
समन्नागतो होदत।
७०. तत्थ समथदवपस्सना युगनद्धा वत्तमाना एककाले एकक्खणे एकदचत्ते चत्तारर दकच्चादन
करोदत, दु क्खं पररञ्ञादभसमयेन अदभसमेदत, याव मग्गं भावनादभसमयेन अदभसमेदत। दकं
कारणा? दु क्खं पररञ्ञादभसमयो, याव मग्गं भावनादभसमयो। एवं ददििो यथा नावा जलं
गििी चत्तारर दकच्चादन करोदत, पाररमं तीरं पापेदत, ओररमं तीरं जहदत, भारं वहदत, सोतं
दछन्ददत; एवमेव समथदवपस्सना युगनद्धा वत्तमाना एककाले एकक्खणे एकदचत्ते चत्तारर दकच्चादन
करोदत, दु क्खं पररञ्ञादभसमयेन अदभसमेदत, याव मग्गं भावनादभसमयेन अदभसमेदत। यथा वा
सूररयो उदयिो एककाले अपुब्बं अचररमं चत्तारर दकच्चादन करोदत, अिकारं दवधमदत, आलोकं
पातुकरोदत, रूपं दनदस्सीयदत, सीतं पररयाददयदत; एवमेव समथदवपस्सना युगनद्धा वत्तमाना
एककाले …पे॰… यथा पदीपो जलिो एककाले अपुब्बं अचररमं चत्तारर दकच्चादन करोदत, अिकारं
दवधमदत, आलोकं पातु करोदत, रूपं दनदस्सीयदत, उपादानं पररयाददयदत; एवमेव समथदवपस्सना
युगनद्धा वत्तमाना एककाले …पे॰…।
यदा अररयसावको सोतापन्नो भवदत अदवदनपातधम्मो दनयतो याव दु क्खस्सिं करोदत, अयं
दस्सनभूदम। सोतापदत्तफलञ्च सोतापदत्तफले दठतो उत्तरर समथदवपस्सनं भावेिो युगनद्धा वत्तमाना
कामरागब्यापादानं येभुय्येन पहाना अररयसावको होदत। सकदागादम पररदनदितत्ता सदकदे व इमं
लोकं आगनत्वा दु क्खस्सिं करोदत, अयं तनुभूदम।
तत्थ पञ्चङ्गसमन्नागतं तदतयं झानं सदतया सम्पजञ्ञे सुखेन दचत्तेकग्गताय उपेक्खाय इमादन
पञ्चङ्गादन उप्पादे त्वा सम्पादे त्वा दवहरदत, तेन वुच्चदत तदतयं झानं उपसम्पज्ज दवहरतीदत।
तत्थ चतुत्थं झानं चतुरङ्गसमन्नागतं उपे क्खाय सदतपाररसुन्धद्धया अदु क्खमसु खाय वेदनाय
दचत्तेकग्गता च, इमेदह चतूहङ्गेदह समन्नागतं चतुत्थं झानं। इदत इमेसं चतुन्नं अङ्गानं उप्पादो
पदिलाभो समन्नागमो सन्धिदकररया चतुत्थं झानं पदिलद्धन्धि वुचचदत। ् इमादन चत्तारर झानादन
उप्पादे त्वा सम्पादे त्वा उपसम्पज्ज दवहरदत, तेन वुच्चदत ददब्बेन दवहारे न दवहरतीदत।
तत्थ कतमो अदनच्चिो? पीळनिो अदनच्चिो पभङ्गिो सम्पापनिो दववेकिो अदनच्चिो, अयं
अदनच्चिो।
तत्थ कतमो दु क्खिो? पीळनिो दु क्खिो सम्पीळनिो संवेगिो ब्यादधनिो, अयं दु क्खिो।
७. हािसम्पातभूनम
७२. झानं दवरागो। चत्तारर झानादन दवत्थारे न कातब्बादन। तादन दु दवधादन;
बोज्झङ्गदवप्पयुत्तादन च बोज्झङ्गसम्पयुत्तादन च। तत्थ बोज्झङ्गदवप्पयुत्तादन बादहरकादन,
बोज्झङ्गसम्पयुत्तादन अररयपुग्गलादन। तत्थ येन छ पुग्गलमूलादन तेसं दनन्धक्खपेत्वा रागचररतो,
दोसचररतो, मोहचररतो, रागदोसचररतो, रागमोहचररतो, दोसमोहचररतो, समभागचररतो, इदत
इमेसं पुग्गलानं झानं समापज्दजतानं पञ्च नीवरणादन पदिपक्खो तेसं पदिघाताय यथा असमत्थो
तीदण अकुसलमूलादन दनग्गण्हादत। लोभेन अकुसलमूलेन अदभज्झा च उद्धच्चञ्च उन्धप्पलवतं
अलोभेन कुसलमूलेन दनग्गण्हादत, कुक्कुच्चञ्च दवदचदकिा च मोहपक्खो, तं अमोहे न
दनग्गण्हादत। दोसो च दथनदमद्धञ्च दोसपक्खो, तं अदोसेन दनग्गण्हादत।
तथा कादयकस्स सुखस्स पहानाय पठमे झाने सोमनन्धस्सन्धियं दनरुज्झदत। दु दतये झाने
दु न्धक्खन्धियं दनरुज्झदत। सो सुखस्स च पहाना दु क्खस्स च पहाना पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सानं
अत्थङ्गमा अदु क्खमसुखं उपेक्खासदतपाररसुन्धद्धं चतु त्थं झानं उपसम्पज्ज दवहरदत। तत्थ चतूदह
इन्धियेदह उपेक्खा पसादा होदत, दु न्धक्खन्धियेन दोमनन्धस्सन्धियेन सुन्धखन्धियेन सोमनन्धस्सन्धियेन च।
तेसं दनरोधा उपेक्खासम्पजञ्ञं होदत, तत्थ सुन्धखन्धियेन सोमनन्धस्सन्धियेन च असदत होदत, तेसं
दनरोधा सदतमा होदत, दु न्धक्खन्धियेन दोमनन्धस्सन्धियेन च असम्पजञ्ञं , तेसं दनरोधा सम्पजञ्ञं
होदत, इदत उपेक्खाय च सञ्ञा, सतो सम्पजानो दचत्तेकग्गता च इदं वुच्चते च चतुत्थं झानं।
तत्थ रागचररतस्स पुग्गलस्स तदतये झाने चतुत्थे च अनुनयो दनरुज्झदत, दोसचररतस्स पठमे
झाने दु दतये च पदिघं दनरुज्झदत, मोहचररतस्स पुग्गलस्स पठमे झाने दु दतये च असम्पजञ्ञं
दनरुज्झदत। तदतये झाने चतुत्थे च असदत दनरुज्झदत, एवमेव तेसं दतण्णं पुग्गलानं चत्तारर झानादन
वोदानं गदमस्सन्धि।
पदकण्णकदनिे सो।
७४. यादन चत्तारर झानादन, तेसं झानानं इमादन अङ्गादन, तेसं अङ्गानं समूहो [सम्मोहो
(पी॰ क॰)] अस्स अङ्गा, अयं झानभूदम को दवसेसोदत अस्स दवसेसो। इमे सम्भारा तेदह अयं
समुदागमो, तस्स समुदागमस्स अयं उपदनसा, ताय उपदनसाय अयं भावना। तस्सा भावनाय अयं
आदीनवो। तेन अयं पररहादन। कस्स पररहानीदत तदु पगज्झादयनो [तदु पकज्झादयनो (पी॰ क॰)]।
तं यथा भदणतं पच्चवेक्खिो अयं दवसेसो। तेन दवसेसेन अयं अस्सादो, सो कस्स अस्सादो
अझादनया झादयनो, तस्सा अझादनया झादयनो, इदं कल् ्दलता कोसल् ्ले दठतज्झानं अनोमदियतं
गिदत झानबलं , झानबले दठतस्स अयं पारदमप्पत्तस्स इमादन झानङ्गादन अनादवलसङ्कप्पो पठमे
झाने झानङ्गादन भावी। सो पीदत तदनुसाररत्ताव पठमे झाने झानङ्गं तस्सङ्गुनो च धम्मा
तददभसन्दनताय च। पीदत दु दतये झाने झानङ्गधम्मता खो पन तथा पवत्तस्स सहगतं झानङ्गधम्मं
ससुखताय अज्झत्तं सम्पसादो दु दतये झाने झानङ्गं मनोसम्पसादनताय तददभसन्दनताय च। पीदत
दु दतये झाने झानङ्गं अज्झत्तं सम्पसादनं समादधता [समादधका (पी॰)] पीदत दु दतये झाने झानङ्गं,
चेतसो एकोददभावो दु दतये झाने झानङ्गं, उपेक्खा फस्सता तदतये झाने झानङ्गं, सुखं तस्स
अङ्गन्धि च। चेतसो एकोददभावो चतुत्थे झाने झानङ्गं, उपेक्खा अदु क्खमसु खा चतुत्थे झाने
झानङ्गं, अदभदनसाभूदम उपेक्खासदतपाररसुन्धद्ध चतु त्थे झाने झानङ्गं। सदतपाररसुन्धद्ध च
अनेकज्झाभू मीसु झानङ्गसमायुत्ता पीदत चेतसो एकोददभावो चतुत्थे झाने झानङ्गं।
तत्थ कतमा झानभूदम? सदवतक्के सदवचारे दववेका अनुगता पठमे झाने झानभूदम। अदवतक्के
अदवचारे अज्झत्तं सम्पसादनं जदनतं पीदतमनुगता दु दतये झाने झानभूदम। सुखसातसमोदहता
सप्पीदतका तदतये झाने झानभूदम। तस्स सुखदु क्खसहगता अदभनीहारसहगता चतुत्थे झाने
झानभूदम। अप्पमाणसहगता सत्तारम्मणा पठमे झाने झानभूदम। अदभभूदमआयतनसहगता
रूपसञ्ञीसु दु दतये झाने झानभूदम। दवमोक्खसहगतानं दवमोक्खेसु तदतये झाने झानभूदम।
अनुपस्सनासहगता कायसङ्खारा सम्मा चतुत्थस्स झानस्स भूदम।
७५. तत्थ कतमे झानदवसेसा? दवदवच्चेव कामेदह दवदवच्च पापकेदह अकुसले दह धम्मेदह
दचत्तचेतदसकसहगता कामधातुसमदतक्कमनतादप, अयं झानदवसेसो। अदवतक्का चेव अदवचारा च
सप्पीदतकाय सदतसहगताय पीदतसहगता सञ्ञामनदसकारा समुदाचरन्धि। अयं झानदवसेसो।
अदवतक्काय भूदमया अदवचारे येव सदत अनुगता उपेक्खासहगता मनदसकारा समुदाचरन्धि।
तदनुधम्मताय च सदत सण्डहदत [सन्दहदत (पी॰)]। तञ्च भूदमं उपसम्पज्ज दवहरदत, अयं
झानदवसेसो। सदतपाररसुन्धद्धसहगता सञ्ञामनदसकारा समुदाचरन्धि, तञ्च भूदमं उपसम्पज्ज
दवहरदत, अयं झानदवसेसो। दवञ्ञाणञ्चायतनसहगताय भूदमयं आदकञ्चञ्ञायतनसहगता
सञ्ञामनदसकारा समुदाचरन्धि, तञ्च भूदमं उपसम्पज्ज दवहरदत, अयं झानदवसेसो।
७६. तत्थ कतमा उपदनसा? कल् याणदमत्तता झानस्स उपदनसा। कल् याणसम्पवङ्कता झानस्स
उपदनसा। इन्धियेसु गुत्तद्वारता झानस्स उपदनसा। असिुदिता कुसले सु धम्मे सु झानस्स उपदनसा।
सद्धम्मस्सवनं झानस्स उपदनसा। संवेजदनये ठाने संदवग्गस्स योदनसो पधानं। अयं झानोपदनसा।
तत्थ कतमा भावना? मेत्तासेवना अब्यापाददवतक्कभावना। करुणासेवना
अदवदहं सादवतक्कभावना। मुददताभावना पीदतसुखसम्पजञ्ञा काररता। उपे क्खाभावना पस्सवता
उपेक्खाभावना अपस्सवता उपेक्खा च अजझुपेक्खा च, असुभसञ्ञाभावना दु क्खापदिपदा
दिादभञ्ञा भवसिादभञ्ञा भवसिानं , सा छन्धब्बधा भावना भादवता बहुलीकता अनुदिता
वत्थुकता यानीकता पररदचता सुसमारद्धा। अयं भावना।
एवं भावयिस्स अयं आदीनवो। पठमे झाने सङ्खारसमन्नागतो एसो धम्मो अस्सुतो सासवो।
सचे एस धम्मो अयं सीलो आसन्नपदिपक्खो च एस धम्मो कामो पदतचारो पदतदवचारो समापत्तीनं
च सब्बोळाररको एस धम्मो दवतक्कदवचारो च। तत्थ दचत्तं खोभेन्धि, कायो चेत्थ दकलमदत,
कायन्धि चेत्थ दकलिे दचत्तं दवहञ्ञदत। अनदभनीहारक्खमोव अदभञ्ञानं इमे आदीनवा पठमे
झाने।
तत्थ कतमे आदीनवा तदतये झाने ? उपेक्खासुखसहगताय तत्थ सातावीनं पञ्चन्नं उपेक्खासुखं
पररवदत्ततो एस धम्मो तेन दनच्चसञ्दञतानञ्च यं होदत। दु क्खोपदनयं सुखं दचत्तस्स सङ्खोभतं
उपादाय सुखदु क्खाय गतो सवदत। सुखदु क्खानुकतञ्च उपादाय अनदभहारक्खमं दचत्तं होदत।
अदभञ्ञाय सन्धिदकररयासु सब्बेदप चेते धम्मा तीसु झानसमापत्तीसु चतूदह च दु क्खतादह
अनुदवद्धानं सा भया दु क्खताय पदलबोधदु क्खताय च अदभञ्ञाय दु क्खताय च इमे आदीनवा तदतये
झाने।
७८. तत्थ कतमं झानकोसल् ्लं ? समापदत्तकोसल् ्लं झानकोसल् ्लं , झानदवसेसकोसल् ्लं
झानकोसल् ्लं , झानिररककोसल् ्लं झानकोसल् ्लं , समापदत्तवुिानकोसल् ्लं झानकोसल् ्लं , झाने
सभावकोसल् ्लं झानकोसल् ्लं , झाने आदीनवकोसल् ्लं झानकोसल् ्लं , झाने दनस्सरणकोसल् ्लं
झानकोसल् ्लं , झानफले न उपादाय कोसल् ्लं , झानफले न पदिसङ्खानफले अपररहानधम्मता
दनब्बदत्तझाने च कीदळतादप दवसेसभादगयं झानं पदिलब्भदत। इदं पनस्सादत भवहाररता च
आरम्मणादनदमत्तग्गाहो अनदभनीहारबलं , दचत्तेकग्गता दनदमत्तासु गदतसदहता समथबले न
असंसीदनञ्च झाने मग्गफलं समथं पवत्ते समादधनो उपेक्खापदलपुब्बापरदनदमत्तासयो पग्गादहनो
[मग्गादहनो (पी॰)] सदतबलं तं पवदत्ततानञ्च दवपस्सनानं समञ्ञाबले ।
तत्थ कतमा झानपारदमता? सुपारदमता मेत्ता कामेसु सत्ता कामसङ्गसत्तादत [उदा॰ ६३ उदाने
पन्धस्सतब्बं] यन्धि सुत्ते दे सनाय वोहारे न द्वे सच्चादन दनदििादन, दु क्खञ्च समुदयो च, दवचयेन
हारे न ये संयोजनीयेसु धम्मेसु वज्जं न पस्सन्धि, ते ओघं तररस्सिीदत नेतं ठानं दवज्जदत। न
तररस्सिीदत अन्धत्थ एसा युदत्त च दवचयो च इदं नु दकस्स पदिानं , कामेसु सत्तादत पञ्च
कामगुणा, तं कामतण्हाय पदिानं। संयोजने वज्जमपस्समानादत अदवज्जाय पदिानं , न दह जातु
संयोजनसङ्गसत्ता ओघं तरे य्युं दवपुलं महिन्धि उपादानस्स पदिानं। कामेसु सत्तादत कामा दद्वधा –
वत्थुकामा च दकले सकामा च, तत्थ दकले सकामा कामतण्हा कामतण्हाय यु त्ता भवन्धि रूपतण्हा
भवतण्हा लक्खणेन हारे न, संयोजने वज्जमपस्समानादत संयोजनस्स। यो तत्थ छन्दरागो तस्स दकं
पदिानं? सुखा वेदना द्वे च इन्धियादन – सुन्धखन्धियञ्च सोमनन्धस्सन्धियञ्च। इदत सुखाय वेदनाय
गदहताय तयोदप वेदना गदहता होन्धि। वेदनाक्खिे गदहते सब्बे पञ्चक्खिा गदहता होन्धि।
रूपसिगिरसफोिब्बा गदहता, वत्थुकामेसु गदहतेसु सब्बादन छ बादहरादन आयतनादन गदहतादन
होन्धि। अज्झदत्तकबादहरे सु आयतनेसु यो सतो, अयं वुच्चते लक्खणो हारो, तत्थ यो
ओळाररकन्धि दकले से अज्झावदसतो सब्बदकले सेसु यो न ततो सुखुमतरे सु न वीतरागो भवदत। तत्थ
बादहरसंयोजनं ममन्धि अज्झत्तसंयोजनं अहन्धि। तत्थ भगवतो को अदधप्पायो? ये ओघं तररतुकामा
ते संयोजनीयेसु धम्मेसु आदीनवानुपन्धस्सनो दवहररस्सिीदत अयमेत्थ भगवतो अदधप्पायो। कामेसु
सत्तादत येसु च सत्ता येन च सत्ता येसञ्च सत्ता अयं चतुन्धब्बधो आकारो सब्बेसं हारभादगयो।
७९. तत्थ कतमादन तीदण दवपल् ्लासादन पदिानादन च? दचत्तदवपल् ्लासस्स दददिदवपल् ्लासस्स
सञ्ञादवपल् ्लासस्स तयो दवपल् ्लासा तीदण अकुसलमूलादन पदिानं। तीदण अकुसलमूलादन
हीनप्पणीतकाररयकम्मस्स पदिानं। चतुन्नञ्च उपादानानं दोसो अकुसलमूलं ददस्सदत।
हीनप्पणीतकाररयकम्मस्स पदिानं। यथा मातुया वा दपतुनो वा अञ्ञतरस्स वा पुन उळारस्स
दभक्खुनो अभयं दे दत। तत्थ अञ्ञो दमिा पदिपज्जेय्य कायेन वा वाचाय वा। तत्थ सो
ब्यापादमुपादाय तेसं उळारानं रक्खावरणगुदत्तया अनुपालयिो यो उळारानं अभयं दे दत। तेसं
अभये ददन्ने यो तत्थ दमिा पदिपज्जेय्य। तत्थ सो ब्यापादं उपादायिो दोसजं कम्मं करोदत। यो
तत्थ असाधु इन्धिया नीवरणं यं तेसं अभयं दन्धक्खणतो सञ्ञं इदं पणीतं कारणं मया पुन तत्थ
दमिापदिपदत्त अयं ब्यापादो हीनगदमवकम्मं लोभो मोहो च इमादन नीवरणादन वचनादन तादन
चत्तारर उपादानादन तेदह चतूदह उपादानेदह यो सो उपादानो इत्थी वा पुररसो वा तेसं
पञ्चक्खिानं तेयेव उपादानो समुदयो इदं दु क्खञ्च समुदयो च सोयेव दे सनाहारो।
८०. पररवत्तनोदत कामे ये नेव सज्जन्धि न च संयोजनेदह संयुत्ता, ते ओघं तररस्सन्धि दवपुलं
महिन्धि। अयं सुत्तस्स पदिपक्खो।
वेवचनन्धि यो कामेसु सत्तो यो च तत्थ कामानं गुणो, तत्थ दवसो सत्तो। येदप कामानं
आहारा धम्मा, तत्थ दवसो सत्तो। तन्धत्थमं कामानं वेवचनं पाको रजो सल् ्लं गण्डो ईदत
उपिवोदत। यादन वा पन अञ्ञादन वेवचनादन तत्थ दवसो सत्तोदत वेवचनं। सत्तो बिो मुन्धितो
गदधतो अज्झोदसतो कामे अज्झापन्ना पररमुत्तो तब्बहुलदवहारीदत। यादन वा पन अञ्ञादन
वेवचनादन, अयं वेवचनो नाम। कामप्पचारपञ्ञदत्तया दकले सगोचरपञ्ञदत्तया पञ्ञत्ता दचत्तन्धि
वेवचनं। सत्तो तब्बहुलदवहारीदत यादन वा पन अञ्ञादन। इमे कामप्पचारपञ्ञदत्तया दकले सगोचर
पञ्ञदत्तया पञ्ञत्ता, बीजपञ्ञदत्तया पञ्ञत्ता, सङ्खारा संयोजनपञ्ञदत्तया पञ्ञत्ता, उपादानं
हे तुपञ्ञदत्तया पञ्ञत्तं, पु ग्गलो पुथुपञ्ञदत्तया पञ्ञत्तो।
ओतरणोदत इमाय पदिच्चसमुप्पादो दु क्खञ्च समुदयो च। ये दकले सा ये सङ्खारा संयोजनादन
च पञ्चसु खिेसु सङ्खारक्खिो धम्मायतनेसु अकुसला धम्मायतनादन इन्धियेसु सुन्धखन्धियञ्च,
सोमनन्धस्सन्धियञ्च, अयं इन्धियोतरणो।
अदधिानोदत इमे धम्मा अन्धत्थ एकत्तताय पञ्ञत्ता अन्धत्थ वेमत्तताय। ये सञ्ञा बादहरो कामे,
ते वेमत्तताय पञ्ञत्ता। पञ्चसु कामगुणेसु सत्तादत पररयुिानदवपल् ्लासा वेमत्तताय पञ्ञत्ता ओघं
तरे य्युं। दवपुलं महिन्धि अदवज्जा एकत्तताय पञ्ञत्ता।
समारोपनो पच्चयोदत ये कामेसु सत्ता सुगता सुरूपादत अयं कामधातुया छन्दो रागो ते
अपुञ्ञमया सङ्खारा। ते दकं पच्चया? अदवज्जा पच्चया। ते दकस्स पच्चया? दवञ्ञाणस्स
पच्चया। इदत अदवज्जापच्चया सङ्खारा। सङ्खारपच्चया दवञ्ञाणं याव जरामरणं एवमेतस्स
केवलस्स महतो दु क्खक्खिस्स समुदयो होदत एकं सुत्तं गतं। पञ्चनीवरदणकं सुत्तं कातब्बं।
८१. तत्थ कतमो दे सनाहारो नाम? या च अदभज्झा यो च ब्यापादो यञ्च उद्धच्चं, अयं
तण्हा। यञ्च दथनदमद्धं , यञ्च कुक्कुच्चं या च दवदचदकिा, अयं दददि। या पन कायस्स
अकम्मदनयता दकञ्चादप तं दमद्धं नो तु सभावदकले सताय दकले सो, इदत या च दचत्तसल् ्लीयना या
च कायाकम्मदनयता, अयं पक्खोपदकले सो न तु सभावदकले सो। तत्थ अत्तसञ्ञानुपदचत्तं दकलमथो
कुक्कुच्चानुपदचत्तं दथनं या दचत्तस्स लीयना, इदत इमे पञ्च नीवरणा चत्तारर नीवरणादन
सभावदकले सा दथनदमद्धं नीवरणपक्खोपदकले सो। यथा चत्तारो आसवा सभावआसवताय आसवा नो
तु दचत्तसासवताय आसवा। सभावताय आसवा। पक्खे आसवताय आसवा। अथ पनाह सुत्तिं येन
ते सम्पयुत्ता वा दवप्पयुत्ता वा आसवा, तेयेव एते वत्तब्बा सासवा वा अनासवा वा।
८२. तत्थ कतमो चतुब्यूहो हारो? ये इमे पञ्च नीवरणा झानपदिपक्खो सो दु क्खसमुदयो।
यं फलं , इदं दु क्खं। तत्थ कामिन्दस्स नेक्खम्मदवतक्को पदिपक्खो; ब्यापादस्स
अब्यापाददवतक्को पदिपक्खो; दतण्णं नीवरणानं अदवदहं सादवतक्को पदिपक्खो। इदत इमे तयो
दवतक्का। नेक्खम्मदवतक्को समादधक्खिं भजदत। अब्यापाददवतक्को सीलक्खिं भजदत।
अदवदहं सादवतक्को पञ्ञाक्खिं भजदत। इमे तयो खिा। अररयो अिदङ्गको मग्गो नीवरणप्पहानाय
संवत्तदत। यं नीवरणप्पहानं , अयं दनरोधो। इमादन चत्तारर सच्चादन। अयं चतुब्यूहो हारो।
तत्थ कतमो आवट्टो हारो? पञ्च नीवरणादन दस भवन्धि। यददप अज्झत्तं सारज्जदत, तददप
नीवरणं। यददप बदहद्धा सारज्जदत, तददप नीवरणं , एवं याव दवदचदकिा इमे दस नीवरणा।
अज्झत्तबदहद्धा दकले सा इमादन द्वे संयोजनादन अज्झत्तसंयोजनञ्च बदहद्धासंयोजनञ्च। तत्थ अहन्धि
अज्झत्तं, ममन्धि बदहद्धा। सक्कायदददि अज्झत्तं , एकसदि दददिगतादन बदहद्धा। यो अज्झत्तं
छन्दरागो रूपेसु अवीतरागो भवदत अवीतिन्दो। एवं याव दवञ्ञाणे , अयं अज्झत्ता तण्हा। यं
छसु बादहरे सु आयतनेसु तीसु च भवेसु अज्झोसानं, अयं बदहद्धा तण्हा। इमादन द्वे सच्चादन
संयोजनादन संयोजनीया च धम्मा। तत्थ संयोजनेसु धम्मेसु या दनन्धब्बदानुपस्सना च, अयं मग्गो। यं
संयोजनप्पहानं , अयं दनरोधो। अयं आवट्टो हारो।
पररवत्तनोदत पञ्च नीवरणा पञ्चदङ्गकेन झानेन पहानं गिन्धि। अयं तेसं पदिपक्खो नीवरणो
असुकस्स पहीनादत न अञ्ञानुदमदनतब्बं , परमत्थमज्झत्तं , अयं पररवत्तना।
तत्थ कतमो वेवचनो? कामिन्दो छन्दरागो पेमं दनकिीदत वेवचनं। नीवरणं छदनं
उपक्दकले सो पररयुिानन्धि वेवचनं।
तत्थ कतमो ओतरणो? इमे पञ्च नीवरणा अदवज्जा च तण्हा च तत्थ अदवज्जामूला
नीवरणा। या तण्हा इमे सङ्खारा, ते अदवज्जापच्चया इमे द्वे धम्मा पञ्चसु खिेसु
सङ्खारक्खिपररयापन्ना, आयतनेसु धम्मायतनं , धातूसु धम्मधातु, इन्धियेसु इमेसं धम्मानं पदिानं
सुन्धखन्धियस्स च सोमनन्धस्सन्धियस्स च इन्धत्थन्धियस्स च पुररदसन्धियस्स च।
तत्थ कतमो सोधनो हारो? इदं सुत्तं यथा आरब्भ दनन्धक्खत्तं सो अत्थो भादसतो इमेदह पञ्चदह
पदे दह।
तत्थ कतमो समारोपनो हारो? इमे पञ्च नीवरणा चत्तारोदप एते आसवा गण्डादप [तण्हादप
(पी॰)] एते सल् ्लादप एते उपादानादन एते। तेसु एव बादहरे सु धम्मेसु संदकले सभादगयं सुत्तन्धि
पञ्ञदत्तं गिदत। अयं समारोपनो हारो।
तत्थ कतमो दे सना हारो? इमन्धि सुत्ते को अत्थो खिववत्थानेन दवञ्ञाणक्खिं दे सेदत,
धातुववत्थानेन मनोदवञ्ञाणधातुं , आयतनववत्थानेन मनायतनं , इन्धियववत्थानेन मदनन्धियं। तस्स
दकं पुब्बङ्गमा धम्मा? संन्धखत्तेन छ धम्मा पुब्बङ्गमा धम्मा कुसलमूलादन च अकुसलमूलादन च
अदनदमत्तं इमन्धि सुत्ते कुसलमूलं दे दसतं। तत्थ कतमा मनोपुब्बङ्गमा धम्मा? मनो तेसं पुब्बङ्गमं,
यथादप बलस्स राजा पुब्बङ्गमो, एवमेव धम्मानं मनोपुब्बङ्गमा। तत्थ दतदवधानं पुब्बङ्गमानं
नेक्खम्मिन्दे न अब्यापादिन्दे न अदवदहं साछन्दे न। अलोभस्स नेक्खम्मिन्दे न पुब्बङ्गमा। अदोसस्स
अब्यापादिन्दे न पुब्बङ्गमा। अमोहस्स अदवदहं साछन्दे न पुब्बङ्गमा। तत्थ मिोसेट्ठादत मनसा इमे
धम्मा उस्सिा मनेन वा दनन्धम्मता। मनोव इमेसं धम्मानं सेिोदत मनोव इमेसं धम्मानं सेिजेिोदत
मनोव इमेसं धम्मानं आदधपच्चं करोतीदत मनोसेिा। मिोजिादत यत्थ मनो गिदत। तत्थ इमे
धम्मा गििीदत मनोजवा। यथा वातो सीघं गिदत अञ्ञो वा कोदच सीघं गामको वुच्चते
वातजवोदत पन्धक्खगादमकोदत, एवमेव इमे धम्मा मनेन सम्पजायमाना गिन्धि, तत्थ इमे धम्मा
गििीदत मनोजवादत। ते दतदवधा छन्दसमुदादनता अनादवलता च सङ्कप्पो। सत्तदवधा च कादयकं
सुचररतं वाचदसकं सुचररतं, ते दस कुसलकम्मपथा। तत्थ मिसा चे पसन्िेिादत मनोकम्मं।
भासनत िादत वचीकम्मं। किोनत िादत कायकम्मं। इमेदह इमन्धस्मं सुत्ते दस कुसलकम्मपथा
परमादप सिा सीलवता परमा। सो भवदत दववदत्तयं न लोकदनय्यानाय वासनाभादगयं सुत्तं भवदत।
अयं दे सना।
तत्थ कतमो दवचयो हारो? मनोपुब्बङ्गमा धम्मादत कुसलमूलादन च अिङ्गसम्मत्तादन। इदं
सुत्तं।
८४. तत्थ कतमो चतुब्यूहो हारो? मनोपुब्बङ्गमादत न इदं एकाददवचनं। दकं कारणा? सब्बे
येव इमे छदवञ्ञाणकाया, इमन्धि भगवतो को अदधप्पायो? ये सुखेन अन्धत्थका, ते मनं
पसादे िीदत अयं इमन्धि सुत्ते भगवतो अदधप्पायो। अत्थो पुब्बेयेव दनदििो।
दवभत्तीदत –
तत्थ कतमो पररवत्तनो हारो? मनोपुब्बङ्गमा धम्मादत यं मनसा पदु िेन भासदत वा करोदत वा
दु क्खमस्सानुगादमनी, एतादनयेव द्वे सुत्तादन भादसतादन एस एव च पदिपक्खो। वेवचनन्धि यदददं
मनोदचत्तं दवञ्ञाणं मदनन्धियं मनोदवञ्ञाणधातु।
पञ्ञत्तीदत मनोपुब्बङ्गमा धम्मादत अयं मनो दकञ्दच पञ्ञदत्तया पञ्ञत्तं। धम्मादत
कुसलकम्मपथपञ्ञदत्तया पञ्ञत्तं। मनोसेिादत दवदसिपञ्ञदत्तया पञ्ञत्तं। मनोजवादत सहपञ्ञदत्तया
पञ्ञत्तं। दचत्तन्धि नेक्खम्मपञ्ञदत्तया पञ्ञत्तं। मनसा चे पसन्नेनादत सन्धद्धन्धियपञ्ञदत्तया पञ्ञत्तं।
मनसा चे पसन्नेनादत अनादवलसङ्कप्पदु दतयज्झानपञ्ञदत्तया पञ्ञत्तं। मनसा चे पसन्नेनादत
अस्सद्धानं पदिपक्खपञ्ञदत्तया पञ्ञत्तं। भासदत वादत सम्मावाचापञ्ञदत्तया पञ्ञत्तं। करोदत वादत
सम्माकम्मिपञ्ञदत्तया पञ्ञत्तं। ततो नं सुखमन्वेतीदत झानसमाधानं। इन्धियेसु मदनन्धियं।
पदिच्चसमुप्पादे दवञ्ञाणं। मनोपुब्बङ्गमा धम्मादत मेत्ता च मुदुता च झानेसु दु दतयं झानं तदतयञ्च।
खिेसु सङ्खारक्खिपररयापन्नो। धातूसु धम्मधातु , आयतनेसु धम्मायतनं। यं कुसलं इन्धियेसु
सुन्धखन्धियञ्च सोमनन्धस्सन्धियञ्च पदिानं। इमेसं धम्मानं पदिच्चसमुप्पन्नानं फस्सपच्चया
सुखवेदनीयो फस्सो सुखवेदना मनोपदवचारे सु सोमनस्सदवचारो छदत्तंसेसु पठमपदे सु छ
सोमनस्सनेक्खम्मन्धस्सता। इदत अयं ओतरणो हारो।
तत्थ कतमो सोधनो हारो? यं अत्थं आरब्भ इदं सुत्तं भादसतं। सो अत्थो दनयुत्तो एतमत्थं
आरब्भ सुत्तं। अयं सोधनो हारो।
पररक्खारोदत भगवा पञ्चसतेन दभक्खुसङ्घेन नगरं पदवसदत राजगहं । तत्थ मनुस्सो पुग्गलो
भगविं पररदवसदत, तस्स पसादो उप्पन्नो कुसलमूलपुब्बयोगावचरोदप। सो अञ्ञेसञ्च अक्खादत,
इदं वाचं भासदत लाभा तेसं, येसं दनवेसनं भगवा पदवसदत, अिाकन्धम्प यदद भवेय्य मयन्धम्प
भगवतो संपसादं लििादत। येन भगवा तेनञ्जदलं पणामेत्वा ‘‘नमो भगवतो नमो भगवतो’’दत
अब्यापादमानो एकमिे अिादस। तदनिरे भगवा इमं सुत्तं अभादसत्थ ‘‘मनोपुब्बङ्गमा
धम्मा’’दत। सब्बं सुत्तं तथा यं परे सं भासदत इदं वाचाकम्मं। यं अञ्जदलं पणामेदत, इदं
कायकम्मं। यो मनोपसादो, इदं मनोकम्मं। तत्थ यं परे सं पकासेदत भासदत वण्णं। येसं भगवा
दनवेसनं गितीदत। सब्बं तस्स अलोभो कुसलमूलं। यं भगवदत मेत्तदचत्तो, तस्स अदोसो
कुसलमूलं। यं अञ्जदलं पणामेदत मानञ्च दनग्गण्हादत, तत्थस्स अमोहो कुसलमूलं पातुभवदत। यं
उळारपञ्ञं पदिलभदत, इदमस्स दददिदवपल् ्लासप्पहानं। यं तथायेव संवरो होदत, इदमस्स
सञ्ञादवपल् ्लासप्पहानं। यं मनस्स पसादनं , इदमस्स दचत्तदवपल् ्लासप्पहानन्धि
अकुसलदवपल् ्लासानं दवक्खम्भनं पहानं पच्चयो। तीदण कुसलमूलादन यो अनादवलदचत्तसङ्कप्पो, सो
तस्स मनदसकारोदत वुच्चदत। यं दकले सेदह दवक्खम्भनं इदत दवपल् ्लासा च आरम्मणा सप्पच्चयताय
पच्चयो कुसलमूलादन च सन्धन्दस्सयताय पच्चयो, सो च मनदसकारो हे तुना इदमना पच्चयेन दचत्तं
उप्पन्नं। तत्थ यं ससत्थारम्मणं दचत्तं पवत्तं अयं बुद्धानुस्सदत। यन्धम्प भगवतो गुणे मनदस करोदत,
अयमस्स धम्मानुस्सदत। तत्थ सदतसम्पजञ्ञं हे तु, अयञ्च पच्चयो। वाचा पञ्ञा हे तु
दवतक्कदवचारा पच्चयो। कायसङ्खारा कम्मस्स अदभसङ्खारो नाम हे तु वा अप्पच्चयो
सुखवेदनीयस्स कम्मस्स उपचयो हे तुका कम्मस्स पच्चयो।
८६. तत्थ कतमो समारोपनो हारो? मनसायेव पसन्नेन सतोयेवेत्थ पसन्नो अदप च
दचत्तवोदाना सत्ता दवमुच्चिीदत तेन सत्ता दचत्तपुब्बङ्गमा दचत्तेन पसन्नेन चेतनादप तत्थ दचत्तभूता
भविीदत पदिघा अयं चेतनानं पसादे न कायो चस्स पसादो, सो च आरभदत पसादे न पसन्नो
सञ्ञानन्धि चस्स अदवपरीता, सो पञ्चदवधो दवक्खम्भना, कायपस्सम्भनायेवा पसादो दचत्तदसतो
दचत्तं पन पुब्बंयेव पसन्नं। अयं समारोपना। एवं पञ्चन्नन्धम्प पसादो। ततो नं सुखमन्वेतीदत कतमं
भगवा दनदिसदत? न दह अत्तसच्चं तस्स कम्मस्स दवपाको अन्वेदत। तस्स उपायो अनुगिदत यदा
दसतपच्चया उप्पज्जते सोमनस्सं अदवप्पदिसारोदप अन्वेदत। अयं समारोपनो हारो।
महानाम सक्कस्स सुत्तं [पस्स सं॰ दन॰ ५.१०१७]। तन्धस्मं चे समये अस्सतो असम्पजानो
कालं करे य्य कामे भवदत। अस्सतो अदभसमाहारो यो मा भादय, महानाम, यं तं दचत्तं दीघरत्तं
सद्धापररभादवतं सीलपररभादवतं सुतचागपररभादवतन्धि दवत्थारे न कातब्बं। चागेन च पञ्ञाय च दकं
दस्सेदत? या सद्धा, सा चेतसो पसादो। या अनादवलसङ्कन्धप्पता, सा सद्धा। दकं कारणा?
अनादवललक्खणा। अनादवललक्खणा दह सद्धा। अपरे आहु गुणपररसुन्धद्धदनिागमनलक्खणा, यञ्च
अपरे वा वचनपदिग्गहलक्खणा सद्धा। अपरो पररयायो अत्तानं यदद एवं ओकप्पेदत ‘‘नाहं दकञ्दच
जानामीदत एसा अहं तत्थ अनुञ्ञत्ता अनञ्ञता’’दत। अयं सद्धादत। अपरो पररयायो एकसदिया
दददिगतानं आदीनवानुपस्सना अदनच्चं दु क्खमनत्तादत। तेन च पददिं भवदत यथा गम्भीरे उदपाने
उदकं चक्खुना पस्सदत न च कायेन अदभसम्भुनादत। एवमस्स अररया दनज्झानक्खन्धिया दददि
भवदत, न च सन्धिकता। अयं वुच्चदत सद्धा। सा च लोदकका। अपरो पररयायो खमदत
पुथुज्जनभूतस्स वीसदत चादत को सक्कायाधीना न दनवेसो। न एतं एकन्धि नयसञ्ञा यथाभूतं
दददिया तु खलु मुदूदह पञ्चदह इन्धियेदह दस्सनमग्गेन पहीना भवन्धि। ददिे किा च दकले सा, अयं
सद्धा।
सोतापत्तङ्गमदु क्खायं भूदमयं पररपुण्णा वुच्चदत। तन्धस्मंयेव भूदमयं सेक्खसीलं अररया धारन्धि
वुच्चदत। तन्धस्मंयेव भूदमयं मुदुपञ्ञा पञ्दञन्धियन्धि वुच्चदत। तन्धस्मंयेव भूदमयं खिेदह अनन्धत्थकता,
अयं चागो। तस्मा सद्धा चागादधिानेन दनदिदसतब्बा। यदतकेन [तेन (क॰)] दभय्यो मनेन सा
दहस्स दवपरीता दददिका अस्सद्धा, सा नयनउपधीसु पमत्ता समाददन्ना। तत्थ सन्धद्धन्धियं यो कामं
पररदवस्सन्धि इदत सिपापपदिदनस्सग्गा न चागादधिानं पञ्दञन्धियेन पञ्ञादधिानं , सीले न
उपसमादधिानं। इमे चत्तारो धम्मा सीलं पररभावयन्धि सद्धा सीलं चागो च पञ्ञादत। तत्थ सद्धाय
ओघं तरदत। यं सीलं , अयं अप्पमादो। यो चागो, इदं पञ्ञाय कम्मं । या पञ्ञा, इदं
पञ्दञन्धियं , तत्थ यं सन्धद्धन्धियं। तं तीसु अवेच्चप्पसादे सु। यं सीलं , तं सन्धद्धन्धियेसु। यो चागो,
सो चतूसु झानेसु। या पञ्ञा, सा सच्चेसु, सदत सब्बत्थगादमनी। तस्स से क्खस्स भदिका भदत,
भदिको अदभसम्परायो। तस्स सम्मुिस्सदतकस्स सीलं करोिस्स न कायसम्मुिस्सदतताय तादन वा
इन्धियादन तं वा कुसलमूलं कम्मदवपाकं भवदत। तस्स दतकस्स अत्थदनिे सो। तत्थ सद्धा सीलं चागो
पञ्ञा चत्तारो धम्मा। या सद्धा या च पञ्ञा, इदं मनोसुचररतं। यं सीलं , इदं कादयकं वाचदसकं
सुचररतं। यो चागो, इदं चेतदसकं अलोभो सुचररतं। इदत दचत्ते गदहते पञ्चक्खिा गदहता भवन्धि।
इमेदह धम्मेदह सुचररतं इदं दु क्खञ्च अररयसच्चं पदिानं मग्गस्स।
८७. तत्थ कतमो दवचयो हारो? या च सद्धा यञ्च सीलं । तं दकस्स करोदत? या सद्धा ताय
भगविं अनुस्सरदत मत्तेनदप हन्धत्थना समागता, अस्स भो कुक्कुरा सब्बं सीले न नप्पदिपज्जदत
कायेन वा वाचाय वा ठानं दवसारदो भवतीदत अदवप्पदिसारी पञ्ञा यस्स पञ्ञत्तं उपिपेदत। तस्स
अखण्डस्स सीलं यं न पन्धि तस्सं मोहस्स अकुसलदचत्तं उप्पज्जदत दमिादददिसहगतं वा, अयं
दवचयो हारो। धम्मवाददनो भदिकारादत भदवस्सदत अन्धत्थ एसा युदत्त।
तत्थ कतमो पदिानो हारो? यदमदं दचत्तं दीघरत्तं पररभादवतं सद्धाय सीले न चागेन पञ्ञाय
समादधना पठमज्झानस्स पदिानं। या सद्धा अस्स अनादवलसङ्कप्पो, तं दु दतयज्झानस्स पदिानं।
तीदण च अवेच्चप्पसादा यं सीलं , तं अररयकिं , तं सीलक्खिस्स पदिानं । या पञ्ञा, सा
पञ्ञाक्खिस्स पदिानं। इमे च धम्मा इदञ्च दचत्तं एकोददभूतसमादधस्स पदिानं। सद्धा
सन्धद्धन्धियस्स पदिानं। चागो समादधन्धियस्स पदिानं। पञ्ञा पञ्दञन्धियस्स पदिानं। सद्धा च
पञ्ञा च दवपस्सना पदिानं। सीलञ्च चागो च समथस्स पदिानं। सद्धा च पञ्ञा च अदवज्जा
दवरागाय पञ्ञादवमुदत्तया पदिानं। सीलञ्च चागो च रागदवरागाय चेतोदवमुदत्तया पदिानं।
तत्थ कतमो लक्खणो हारो? दवञ्ञाणे वुत्ते सद्धासदतभादवते सब्बे पञ्चक्खिा वुत्ता भवन्धि।
सद्धाय भदणताय सब्बादन सत्त धनादन भदणतादन होन्धि सद्धाधनं …पे॰… सीलक्खिे वुत्ते
समादधक्खिो च पञ्ञाक्खिो च वुत्ता भवन्धि। यं तं दचत्तं दीघरत्तं पररभादवतं पन्धिमके काले न
तदनुपररवदत्त भदवस्सतीदत नेतं ठानं दवज्जदत। तत्थ सञ्ञादप तदनुपररवदत्तनी भवदत। येदप
तज्जादतका धम्मा, तेदप तदनुपररवदत्तनो भवन्धि। रूपसञ्ञा रूपसञ्चेतनानुपस्सनमनदसकारो एवं
छन्नं आयतनानं दवञ्ञाणकाये , अयं लक्खणो हारो।
तत्थ कतमो चतुब्यूहो हारो? इध सुत्ते भगवतो को अदधप्पायो? ये भदिकं भदतं आकङ्खेय्य
भदिकञ्च अदभसम्परायं , ते सद्धं सीलं चागं पञ्ञञ्च मनदस कररस्सन्धि, अयं अदधप्पायो। ये
चञ्ञेदप सत्ता तथागतस्स सम्मुखं न पदियुज्झिे , इमं धम्मं सोता अदवप्पदिसारतो कालं
कररस्सिीदत, अयं अदधप्पायो।
८८. तत्थ कतमो आवट्टो हारो? इदन्धम्प चत्तारो धम्मा सद्धा च पञ्ञा च अस्सन्धद्धयञ्च
अदवज्जञ्च हनन्धि। सीलञ्च चागो च तण्हा च दोसञ्च हनन्धि। तस्स द्वे मूलादन पहीयन्धि।
दु क्खं दनवत्तेदत अप्पहीनभूदमयञ्च दद्वमूलादन पञ्चक्खिा। द्वे अररयसच्चादन समथो च दवपस्सना
च। दद्वन्नं मूलानं पहानं। इमादन द्वे सच्चादन दनरोधो च मग्गो च। अयं आवट्टो हारो।
तत्थ कतमो दवभदत्त? यं तं दचत्तं सद्धापररभादवतं …पे॰… सचे पुथुज्जनस्स तस्सदप भदिका भदत
भदवस्सतीदत न एकंसेन तस्स कम्मं ददिे ये व धम्मे दवपाकन्धि पच्चेस्सदत, अपरन्धि वा पररयाये
भदवस्सदत। यं वा अतीतं दवपाकाय पच्चुपदितं , तप्पच्चयादन चेतादन, ये यथा महाकम्मदवभङ्गे
‘‘तेनायं दवभज्जब्याकरदणयो दनिे सो धम्मचाररनो या भदिका भती’’दत।
तत्थ कतमा पररवत्तना? अस्सन्धद्धयं दु स्सील् यं यं मिे रं दु प्पञ्ञं च [दु प्पञ्दञयं (क॰)]
यञ्च पदिपक्खेन पहीना भवन्धि, अयं पररवत्तना।
तत्थ कतमा पञ्ञदत्त? यं तं दचत्तं बीजं पञ्ञदत्तया पञ्ञत्तं। पररभावना वासना पञ्ञदत्तया
पञ्ञदत्त। सद्धा पसादपञ्ञदत्तया पञ्ञत्ता। सीलं सु चररतपञ्ञदत्तया पञ्ञत्तं। चागो
पुञ्ञदकररयपञ्ञदत्तया पञ्ञत्तो। पञ्ञा वीमंसपञ्ञदत्तया पञ्ञत्ता। इमे तयो धम्मा सद्धा सीलं
चागो पञ्ञवतो पाररसुन्धद्धं गिन्धि।
तत्थ कतमो सोधनो हारो? इदं भगवतो भादसतं महानामेन सक्केन पुन्धितेन सब्बं तं दनयुत्तं।
तत्थ कतमो अदधिानो? इदं दचत्तं वेमत्तताय पञ्ञत्तं अकुसले दह दचत्तेदह अपररभादवतेदह
पररभादवतन्धि यादन पुन पररभादवतादन अञ्ञेसन्धम्प तत्थ उपादाय पञ्ञत्तं सब्बेदपमे चत्तारो धम्मा
एकत्तताय पञ्ञत्ता। भदिका भतीदत कामभोदगनो तेव रूपधातु अरूपधातु मनुस्सादत सब्बा
भदिका भदत तदे व कथाय पञ्ञत्तं , अयं पञ्ञदत्त।
तत्थ कतमो समारोपनो? यं तं दचत्तं दीघरत्तं पररभादवतन्धि चेतदसकादप। एत्थ सब्बे धम्मा
पररभादवता भदिका ते भदत भदवस्सदत, भदिका उपपदत्तको अदभसम्परायो। इदत ये केदच
मनुस्सका उपभोगपररभोगा सब्बे भदिका भदतयेव, अयं समारोपनो।
८९. उद्धं अधो सब्बदध वीतरागोदत गाथा [पस्स उदा॰ ६१ उदाने ]। तत्थ दकं उद्धं नाम?
यं इतो उद्धं भदवस्सदत अनागामी, इदं उद्धं । अधो नाम यमदतक्किमतीतं , इदमवोच
अपदानतन्धि उद्धं । तत्थ अतीतेन सस्सतदददि पुब्बिाकन्धप्पकानं अपरिदददि केसञ्दच,
उिे ददददिं यं [उिे ददददियं (क॰)] वुत्तकन्धप्पकानं इमा चेव दददियो उिे ददददि च सस्सतदददि
च। तत्थायं सस्सतदददि इमादन पन्नरस पदादन सक्कायदददि सस्सतं भजन्धि। रूपविं मे अत्ता,
अत्तदन मे रूपं , रूपं मे अत्तादत यदु च्चते पञ्ञं पररदहन्धि। या उिे ददददि सा पञ्चसतादन
उिे दं भजन्धि। ते ‘‘तं जीवं तं सरीर’’न्धि पस्सन्धि, रूपं मे अत्तादत तथारूपा चतुन्धब्बधा
सक्कायदददि उिे दे न च सस्सतेन च। एवं पञ्चसु खिेसु वीसदतवत्थुकाय दददिया पन्नरस पदादन
पुब्बिं भजन्धि। सस्सतदददिया पञ्च पदादन अपरिं भजन्धि उिे ददददिया। तत्थ
‘‘अयमहमस्मी’’दत पस्सिा रूपं अत्ततो समनुपस्सदत, सो उिे दवादी रूपविञ्च अत्तानं ,
अत्तदन च रूपं , रूपन्धस्मं वा अत्तादत सो पस्सदत चादत इदत उिे ददददि च, अत्ततो पदिस्सरदत
सस्सतदददि पुब्बितो च पदिस्सरदत। ‘‘अयमहमस्मी’’दत न समनुपस्सदत। तस्स ददिासवा पहानं
गिन्धि। यो तीसु अद्धासु पुब्बिे च अपरिे च तेन तेन दनदििानेन उद्धं अधो सब्बदध वीतरागो
‘‘अहमस्मी’’दत न अनुपस्सतीदत इदमना द्वारे न इदमना पयोगेन इदमना उपायेन इदं दस्सनभूदम
च सोतापदत्तफलञ्च सो अररयो पयोगो अनभावंगतेन संसारे न अपुनब्भवादत यो कोदच अररयो
पयोगो पुनब्भवाय मुदूदन वा पञ्दचन्धियादन मज्झादन अदधमत्तादन वा सब्बं अपुनब्भवप्पहानाय
संवत्तन्धि। अहन्धि ददिोघो कामोघो भवोघो अदवज्जोघो च ओदधसो। तत्थ दे सनाहारे न चत्तारर
सच्चादन पञ्चदह इन्धियेदह सोतापदत्तफले न च द्वे सच्चादन मग्गो च दनरोधो च। सक्कायसमुदयेन द्वे
सच्चादन दु क्खञ्च समुदयो च, अयं दे सना हारो।
तत्थ कतमा युदत्त? दतदवधा पुग्गला कोदच उग्घदितञ्ञू कोदच दवपञ्दचतञ्ञू कोदच नेय्यो।
उग्घदितञ्ञू दतन्धक्खन्धियो च ततो दवपञ्दचतञ्ञू मुददन्धियो ततो मुददन्धियेदह नेय्यो। तत्थ
उग्घदितञ्ञू दतन्धक्खन्धियताय दस्सनभूदममागम्म सोतापदत्तफलं पापुणादत, एकबीजको भवदत। अयं
पठमो सोतापन्नो। दवपञ्दचतञ्ञू मुदूदह इन्धियेदह दस्सनभूदममागम्म सोतापदत्तफलं पापुणादत,
कोलं कोलो च होदत। अयं दु दतयो सोतापन्नो। तत्थ नेय्यो दस्सनभूदममागम्म सोतापदत्तफलं
पापुणादत, सत्तक्खत्तु परमो च भवदत। अयं तदतयो सोतापन्नो।
९०. तत्थ कतमो चतुब्यूहो हारो? इमन्धि सुत्ते भगवतो को अदधप्पायो? ये सत्ता ये
नादभरदमस्सन्धि, ते दददिप्पहानाय वायदमस्सन्धि। अयमेत्थ भगवतो अदधप्पायो। अयं चतुब्यूहो हारो।
तत्थ कतमा पररवत्तना? इमाय दस्सनभूदमया दकले सा पहातब्बा, तेदह पहीयन्धि अदनदििादप
भगवता दनदिदसतब्बा यो।
तत्थ कतमो सोधनो हारो? यन्धञह आरब्भ भगवता इदं सुत्तं भादसतं , सो आरब्भ दनदििो।
तत्थ कतमो पररक्खारो? नामरूपस्स हे तुपच्चयोदप दवञ्ञाणं हे तु बीजं। तेन अदवज्जा च सङ्खारा
च पच्चयो। दनवदत्तनयो न अपरो पररयायो सब्बभवो, ये च सब्बभवस्स हे तु परभण्डपच्चयो इदत
सम्मादददि परतो च घोसो योदनसो च मनदसकारो पच्चयो। या पञ्ञा उप्पादे दत, एसा हे तु
सम्मादददिया सम्मासङ्कप्पो भवदत, या सम्मासमादध [सम्मादददि (पी॰)], अयं पररक्खारो।
९१. तत्थ कतमो पुररसत्थो? यायं न पिानुतादपता अयं अदवप्पदिसारो, अयं पुररसत्थो।
यथा कोदच ब्रूहयदत इमत्थमासेवदत सो भणेय्य, दकञ्दच ममेत्थ अधीनं तस्सत्थाय इदं दकररयं
आरभामीदत। अयं पुररसत्थो।
तत्थ कतमो वचनत्थो? सीलादन कादयकं वा वाचदसकं वा सुचररतं अदवप्पदिसारोदत। तत्थ
सीलस्स वतस्स च भासोयेव। अनञ्ञा सुगतकम्मता सुचररतं अयं अदवप्पदिसारो। एवं याव
दवमुत्तीदत एकमेकन्धस्मं पदे द्वे अत्था – पुररसत्थो च वचनत्थो च, यथा इमन्धि सुत्ते एवं सब्बेसु
सुत्तेसु द्वे द्वे अत्था। अयं दह परमत्थो उत्तमत्थो च। यं दनब्बानसन्धिकं दनस्साय यं सकं
सन्धिकातब्बं भवदत, सो वुच्चदत कतस्स [सतस्स (क॰)] कत्थोदत। अयं पुन वेवचनं
सम्पजानादत। इदमना दनयुत्तत्थमदभलब्भन्धि वचनत्थो। तत्थ यं अत्थं सावको अदभकङ्खदत। तस्स
यो पदिलाभो, अयं पुररसत्थो। यं यं भगवा धम्मं दे सेदत, तस्स तस्स धम्मस्स या अत्थदवञ्ञदत्त।
अयं अत्थो, तत्थ सीलानं अदवप्पदिसारो अत्थोदप आदनसंसोदप। एसो च आदनसंसो यं दु ग्गदतं न
गिदत। यथा तं भगवता एसादनसंसो धम्मे सुदचण्णे न दु ग्गदतं गिदत धम्मचारी, अयं अत्थो।
यं पुररसो भावनाभूदमयं सीलादन आरब्भ सीले न संयुत्तो होदत एवं याव दवमुदत्त तथा
सीलक्खिो। तत्थ यो च अदवप्पदिसारो अनुसयवसेन दनदििो, तञ्च सीलं अयं सीलक्खिो।
पामोज्जपीदतपस्सद्धीदत च समादधन्धियेन, अयं समादधक्खिो। यं समादहतो यथाभूतं पजानादत,
अयं पञ्ञाक्खिो। इमे तयो खिा सीलं समादध पञ्ञा च तथा सीलं पररपूरेदत यं वीररदयन्धियं
तेन कारणेन सो सीलं पररपूरेदत, अनुप्पन्नस्स च अकुसलस्स अनुप्पादाय वायमदत, उप्पन्नस्स च
पहानाय अनुप्पन्नस्स च कुसलस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स च कुसलस्स दभय्योभावाय इदत
वीररदयन्धियं दनदििं । तत्थ यो समादधक्खिो, इदं समादधन्धियं। पञ्ञाक्खिो पञ्दञन्धियं , तं चतूसु
सम्मप्पधानेसु दिब्बं। तथा यो अनुप्पन्नस्स च अकुसलस्स अनुप्पादाय वायमदत, इदं पठमं
सम्मप्पधानं। यं उप्पन्नस्स, इदं दु दतयं। चत्तारर सम्मप्पधानादन चतू सु झानेसु पन्धस्सतब्बादन। तथा
सीलक्खिेन नेक्खम्मधातु च अदधका [आददका (पी॰)], तयो च दवतक्का नेक्खम्मदवतक्को
अब्यापाददवतक्को अदवदहं सादवतक्को च। साधारणभूता। या दपयायमानस्स पामोज्जेन इदं कादयकं
सुखं आदनतं अदनयमीदतपेमेन, इदं दु क्खं। यो तत्थ अदवक्खेपो, अयं समादध। इदं पञ्चदङ्गकं
पठमं झानं। या चेतदसका पस्सन्धद्ध सदवतक्कं सदवचारं दवरोधनं , यो दकले सो च पररदाहो, सो
पठमे झाने दनरुद्धो। तथा या च दकले सपस्सन्धद्ध या च दवतक्कदवचारानं पस्सन्धद्ध, उभयेदप एते
धम्मे पस्सद्धायं। तत्थ कायस्स दचत्तस्स च सुखं सुखायना, इदं पीदतसुन्धखनो पस्सन्धद्ध। योदप
एकोददभावो दचत्तस्स, तेन एकोददभावेन यं दचत्तस्स अज्झत्तं सम्पसादनं , इदं चतुत्थं झानङ्गं। इदत
अज्झत्तञ्च सम्पसादो चेतसो च एकोददभावो पीदत च सुखञ्च, इदं दु दतयं झानं चतुरदङ्गकं। यो
पस्सद्धकायो सुखं वेदेदत, तेन अदधमत्तेन सुखेन फररत्वा सुखं चेतदसकं यं , सो पीदतवीतरागो एवं
तस्स पीदतवीतरागताय उपेक्खं पदिलभदत। सो पीदतया च दवरागा उपेक्खं पदिलभदत। सुखञ्च
पदिसंवेदेदत। सदत च सम्मा पञ्ञाय पदिलभदत। सचे सदत एकग्गता इदं पञ्चदङ्गकं तदतयं झानं।
यं सुन्धखनो दचत्तं समादधयदत, अयं एकग्गताय परादवधानभादगया, पठमे झाने अन्धत्थ दचत्तेकग्गता
नो चक्खुस्स वेदना सब्बं पाररपूररं गिदत। यथा चतुत्थे झाने , तथा या उपेक्खा पस्सम्भयं
सदतसम्पजञ्ञं दचत्तेकग्गता च, इदं चतुत्थं झानं।
९३. तत्थ कतमा दे सना? अन्धस्मं सुत्ते चत्तारर अररयसच्चादन दे दसतादन। तत्थ कतमो दवचयो?
सीलवतो अदवप्पदिसारो याव दवमुदत्त इदमस्साय पुिाय दमदनदकमत्थस्समीदत द्वे पदादन पुिा द्वे
पदादन दवसज्जनादन द्वीदह पदे दह द्वे अदभञ्ञं द्वीदह चेव पदे दह दवसज्जना दकं पुिदत दनब्बादधकं
कायभूदमं कम्मस्स तथा दह पदतिा च असेक्खे धम्मे उप्पादे दत। तत्थ कतमा युदत्त? सीलवतो
अदवप्पदिसारो भवदत दकं दनिन्दस्स च दवरागो अन्धत्थ एसा युदत्त। तत्थ कतमं पदिानं ? वीररयं
वीररदयन्धियस्स पदिानं। समादध समादधन्धियस्स पदिानं। पञ्ञा पञ्दञन्धियस्स पदिानं। वीररयं
अदोसस्स पदिानं। समादध अलोभस्स पदिानं। पञ्ञा अमोहस्स पदिानं। वीररदयन्धियं दतण्णं
मग्गङ्गानं पदिानं , सम्मावाचाय सम्माकम्मिस्स सम्माआजीवस्स। समादधन्धियं दतण्णं मग्गङ्गानं
पदिानं, सम्मासङ्कप्पस्स सम्मावाचाय सम्मासमादधनो। पञ्दञन्धियं दद्वन्नं मग्गङ्गानं पदिानं ,
सम्मासदतया सम्मादददिया च।
तत्थ कतमो लक्खणो? सीलक्खिे वुत्ते सब्बे तयो खिा वुत्ता भवन्धि, सीलमेव दह
सेलोपमता यथा सेलो सब्बपच्चन्धत्थकेदह अकरणीयो एवं तं दचत्तं सब्बदकले सेदह न कम्पतीदत, अयं
अमोहो। दवरत्तं [पस्स उदा॰ ३४ उदानपादळयं ] रजनीयेसूदत अयं अलोभो। कोपनेय्ये न कुप्पतीदत
अयं अदोसो। तत्थ पञ्ञा अमोहो कुसलमूलं, अलोभो अलोभोयेव, अदोसो अदोसोयेव। इमेदह
तीदह कुसलमूलेदह सेक्खभूदमयं दठतो असेक्खमग्गं उप्पादे दत। सेक्खभूदम सम्पदत्तकम्मधम्मे
उप्पादे दत, सा च सम्मादवमुदत्त, यञ्च दवमुदत्तरसञाणदस्सनं इमे दस असे क्खानं अरहत्तं धम्मा।
तत्थ अिदङ्गकेन मग्गेन चतुन्धब्बधा भावनादप लब्भदत। सीलभावना कायभावना दचत्तभावना
पञ्ञाभावना च। तत्थ सम्माकम्मिेन सम्माआजीवेन च कायो भादवतो। सम्मावाचाय सम्मावायामेन
च सीलं भादवतं। सम्मासङ्कप्पेन सम्मासमादधना च दचत्तं भादवतं। सम्मादददिया सम्मासदतया च
पञ्ञा भादवता। इमाय चतुन्धब्बधाय भावनाय द्वे धम्मा भावनापाररपूररं गिन्धि दचत्तं पञ्ञञ्च। दचत्तं
भावनाय समथो, पञ्ञा भावनाय दवपस्सना। तत्थ पञ्ञा अदवज्जापहानेन दचत्तं उपक्दकले सेदह
अदमस्सीकतन्धि। पञ्ञा भावनाय दचत्तभावनंयेव पररपूरेदत। एवं यस्स सुभादवतं दचत्तं कुतो तं
दु क्खमेस्सतीदत। अदप च खो पन तस्स आयस्मतो अब्यापादधातु अदधमुत्ता, न सो पेतं समापन्नो
तस्स सङ्खापहारं दे दत, सङ्खादवतक्दकते सरीरे दु क्खं न वेददयदत, अयं सुत्तत्थो।
९४. तत्थ कतमा दे सना? इमन्धि सुत्ते दस असे क्खा अरहत्तधम्मा दे दसता अप्पमाणा च
सम्मा दवभावना। तत्थ कतमो दवचयो? सेलोपमता ये ये धम्मा वेदनीयसुखदु क्खोपगता, ते सब्बे
दनरूपं वानुपस्सिानं वूपगता कायतो वेददयतपररक्खारो अप्पवदत्ततो दु क्खं न वेददयदत। तत्थ
कतमा युदत्त, यस्सेवं भादवतं दचत्तं कुतो तं [नं (क॰)] दु क्खमेस्सतीदत। तीसु भावनासु दु क्खं
नक्खमदत दचत्तं दचत्तभावनाय च। दनरोधभावनाय च आनिररका समादधभावनाय च। इदत यस्सेवं
भादवतं दचत्तन्धि समादध फलस्स पदिानं।
तत्थ कतमो लक्खणो? यस्सेवं भादवतं [पस्स उदा॰ ३४ उदानपादळयं ] दचत्तन्धि दचत्तादन
भादवतादन यथा पठमं दनदििादन पञ्ञा सीलं कायो दचत्तं , सीलन्धम्प सुभादवतं कादयकचेतदसकञ्च
दठतत्ता नानुपकम्पतीदत वेदनादप तथा सञ्ञादप सङ्खारादप। कुतो तं दु क्खमेस्सतीदत सुखन्धम्प
नानुगिदत, अदु क्खमसु खन्धम्प नागतन्धि।
दवभत्तीदत यस्सेवं भादवतं दचत्तं कुतो तं दु क्खमेस्सतीदत दु दवधो दनिे सो – दु क्खहे तुदनिे सो च
पदिपक्खदनिे सो च। को सो दु क्खहे तु? यतो दु क्खं आगिदत पदिपक्खे वुत्ते सेसधम्मानं सीलं हे तु
च पच्चयो च, ते सब्बे धम्मा वुत्ता होन्धि। एकबोदधपन्धक्खये धम्मे वुत्ते सब्बे बोधगमनीया धम्मा
वुत्ता भवन्धि।
तत्थ कतमा पररवत्तना? इमेदह सत्तदह उपदनसासम्पत्तीदह एकादस उपदनसा दवभदत्तयं पजहानं
पजहन्धि, अयं पररवत्तना।
तत्थ कतमो ओतरणो? इदं दनब्बेधभादगयसुत्तं पञ्चसु ओदतण्णं यथा यं पठमं दनदििं
एवदमन्धियाददखिधातुआयतनेसु दनदिदसतब्बादन।
तत्थ कतमो सोधनो हारो? सीलवतो अदवप्पदिसारोदत न ताव सुद्धो आरम्भो अदवप्पदिसाररनो
पामोज्जन्धि न ताव सुद्धो आरम्भो यादन एकादस पदादन दे दसतादन यदा तदा सुद्धो आरम्भो,
अयं सोधनो।
९५. यस्स सेलोपमं दचत्तन्धि गाथा [पस्स उदा॰ ३४ उदाने ], सेलोपमन्धि उपमा यथा सेलो
वातेन न कम्पदत न उण्हे न न सीतेन संकम्पदत। यथा अनेका अचेतना, ते उण्हे न दमलायन्धि,
सीतेन अवसुस्सन्धि, वातेन भजन्धि। न एवं सेलो दवरत्तं रजनीयेसु दोसनीये न दु स्सतीदत कारणं
दोसनीये दोमनस्सिं , न दु िेन वा कम्पदत उण्हे न वा, सो दमलायदत सीते न वा अवसुस्सदत, एवं
दचत्तं रागेन नानुस्सदत सीतेन कम्पतीदत। दकं कारणं ? दवरत्तं रजनीयेसु दोसनीये न दु स्सदत। दकं
कारणं? दोसनीये पनस्सन्धि न दु स्सदत, अदु िं तं न कोदसस्सन्धि, तेन कुप्पनीये न कुप्पदत,
यस्सेवं भादवतं दचत्तं कुतो तं दु क्खदनिे सो च कुतो एवरूपस्स दु क्खं आगदमस्सतीदत दनदििं ।
पररवत्तनादत कुतो तं दु क्खमेस्सतीदत यं चेतदसकं सुखं अनुपाददसेसा अयं नन्धत्थ सोपाददसेसा
अयं अन्धत्थ। पुन एवमाहं सु तं खणं तं मुहुत्तं उभयमेव अवेददयतं सोपाददसे सं यञ्च अनुपाददसेसं
यञ्च तं खणं तं मुहुत्तं अनुपाददसेसं यञ्च सोपाददसेसं च अवेददयतं। सुखमापन्नस्स अनावदत्तकन्धि
अयमेत्थ दवसेसो पररवत्तना।
तत्थ कतमो वेवचनो? यस्सेवं भादवतं दचत्तं वा भादवतं सुभादवतं अनुदितं वत्थुकतं सुसमारद्धं ।
दचत्तन्धि मनो दवञ्ञाणं मदनन्धियं मनोदवञ्ञाणधातु।
तत्थ कतमो ओतरणो? दचत्ते दनदििे पञ्चक्खिा दनदििा होन्धि, अयं खिेसु ओतरणो,
मनोदवञ्ञाणधातुया दनदििाय अिारस धातुयो दनदििा होन्धि, अयं धातूसु ओतरणो। मनायतने
दनदििे सब्बादन आयतनादन दनदििादन होन्धि। तत्थ मनायतनं नामरूपस्स पदिानं। नामरूपपच्चया
सळायतनं। तथा पदिच्चसमुप्पादे । अयं ओतरणो। तत्थ कतमो सोधनो सुद्धोयेव आरम्भो।
तत्थ कतमो अदधिानो? छदळन्धियं भावना एकत्तायं पञ्ञदत्त छदितेन कायो एकत्ताय
पञ्ञत्तो।
तत्थ कतमा समारोपना? यस्सेवं भादवतन्धि तस्स धम्मा समारोपदयतब्बा। कायो सीलं पञ्ञा
भादवतदचत्तन्धि अनदभरतं अनपणतं अनेकं अनुतं अनापज्जासत्तं अयं समञ्ञायतना न तस्स
सेक्खस्स सम्मासमादध सब्बे असेक्खा दस अरहिधम्मा दनदििा होन्धि। असेक्खभादगयादन सुत्तादन।
कथं पदिकूले सु धम्मेसु तदु भयं अदभदनवज्जदयत्वा उपेक्खको दवहरदत सतो च सम्पजानो च?
अप्पदिकूले सु च धम्मेसु सुभसञ्दञनो इन्धत्थरूपे पदिकूले सु च दजगुन्धिनो दवनीलकदवपुब्बके तदु भयं
अदभदनवज्जदयत्वा ‘नेतं मम’‘नेसोहमन्धस्म’‘नेसो मे’ अत्तादत दवहरदत। एवं तदु भयं
अदभदनवज्जदयत्वा उपेक्खको दवहरदत सतो सम्पजानो।
कथं पदिकूलं अप्पदिकूलञ्च धम्मं तदु भयं अदभदनवज्जदयत्वा उपेक्खको दवहरदत? सतो च
सम्पजानो च, यञ्च समनुपस्सदत अनुनयो अप्पदिकूलो धम्मो पदिघो च पदिकूलो धम्मो,
तत्थायस्मा साररपुत्तो अनुनयस्स पदिघप्पहीनत्ता उपे क्खको दवहरदत सतो सम्पजानो च। यञ्चस्स
समनुपस्सदत अयं पञ्चदवधा अनुत्तरा इन्धियभावना। अयं सुत्तदनिे सो।
९९. तत्थ कतमो दे सनाहारो? इमन्धि सुत्ते दकं दे दसतब्बं ? तत्थ वुच्चते , इमन्धि सुत्ते
ददिधम्मसुखदवहारो दे दसतो, तथा दवमुत्तं दचत्तं पच्चवेक्खणा च अदधपञ्ञाधम्मं दे दसतं।
तत्थ कतमो दवचयो? ये काये कायानुपन्धस्सनो दवहरन्धि, तेसं दचत्तं अनुनयप्पदिघेन न
दवहरदत अनुनयप्पदिघेन चादभरममानस्स दचत्तं समग्गतं भदवस्सतीदत भावनाय बलमेतं, अयं दवचयो
हारो।
तत्थ कतमो लक्खणो? यं पथवीसमेन चेतसा दवहरदत अत्तानुपस्सी पथवीसमेन दगही दवहरदत।
को अत्थो पथवीसमेनादत? यथा ये च सेलोपमताय अकम्मयुत्ता एवमेव पथवीसमो अयं दहररयताय।
अयं लक्खणो।
तत्थ कतमो चतुब्यूहो हारो? इमन्धि ब्याकरणे को तस्स आयस्मतो अदधप्पायो? ये केदच
अरहिा इन्धियभावनं आकङ्न्धखयन्धि, ते पथवीसमतं उप्पाददयस्सिीदत। अयं अदधप्पायो।
तत्थ कतमो सोधनो हारो? ये च मनसा चत्तारो भावेतब्बा, ते सब्बे भादवता यं तं मनेन
पहीने पत्तब्बतं सब्बत्थ एतस्स च अत्थाय आरम्भो, सो अत्थो सुद्धो। अयं सोधनो हारो।
तत्थ कतमो अदधिानो? अयं समादध एकत्तताय पञ्ञत्तो, छ काया एकत्तताय पञ्ञत्ता।
पञ्दचन्धियादन रूपीदन रूपकायो। छ वेदनाकाया वेदनाकायो। छ सञ्ञाकाया सञ्ञाकायो। छ
चेतनाकाया चेतनाकायो। छ दवञ्ञाणकाया दवञ्ञाणकायो। सब्बेदप एते धम्मा धम्मकायोदतयेव
सङ्खं गिन्धि। अयं अदधिानो।
पररक्खारोदत समापदत्तकोसल् ्लञ्च वीदथकोसल् ्लञ्च [धीदतकोसल् ्लञ्च (पी॰)] हे तु। यञ्च
गोचरकोसल् ्लं यञ्च कल् ्लं तं कोसल् ्लं पच्चयो। वोदानकोसल् ्लं हे तु, कल् ्लं पच्चयो। सुखं
हे तु, अब्यापज्जं पच्चयो। अयं पररक्खारो।
तत्थ कतमो समारोपनोदत? यथा पथवी सुदचन्धम्प दनक्खीपिे असुदचन्धम्प दनन्धक्खत्ते ताददसेयेव
एवं कायो मनादपकेदहदप फस्सेदह अमनादपकेदहदप फस्सेदह ताददसोयेव पदिघसम्फस्सेन वा सुखाय
वेदनाय ताददसं यो दचत्तं। इदं सुत्तं दवभत्तं सओपम्मं उग्घदितञ्ञुस्स पुग्गलस्स दवभागेन। तत्थ
समारोपनाय अवकासो नन्धत्थ।
१००. तत्थ कतमं सुत्तं संदकले सभादगयं ? यतो च कुसले दह धम्मेदह न दवरोधदत, न वड्ढदत,
इमं आदीनवं भगवा दे सेदत, तस्मा छन्नं दववरे य्य, दवविं नादतवस्सदत, ततो आदीनवतो
दववरे य्यादत तं तीदह धम्मेदह नादभधंदसतादत असुभसञ्ञाय रागेन नादभधंदसयदत। मेत्ताय दोसेन
नादभधंदसयदत। दवपस्सना मोहे न नादभधंदसयदत। एवञ्चस्स यो यो धम्मो पदिपक्खो तन्धि तन्धि
धम्मे पररपूररस्सदत। यो तस्स धम्मस्स अकुसलो धम्मो पदिपक्खो, तेन नादधवादसयदत।
अपरो पररयायो। ये इमे धम्मा अत्तना न सक्कोदत वुिानं , ते एते धम्मा दे दसता।
छन्नमदतवस्सतीदत तेदह दवतक्कं येन च सक्का पुन दे दसतं दचत्तं दवभावेतुं पररयोदापेतुं
दववेकदनन्नस्स दववेकपोणस्स दववेकपब्भारस्स वुन्धद्धं दवरून्धळ्हं वेपुल््लतं आपज्जदत कुसले सु धम्मेसु,
सेय्यथादप नाम उप्पलं वा कुमुदं वा पदु मं वा उदके सुक्कपक्खे चन्दो यावरदत्त यावददवसो
आगिदत, तस्स वुन्धद्धयेव पादिकङ्न्धखतब्बा, न पररहादन, एवंदवधं तं दचत्तं नादभधंदसयदत।
अपरोपेत्थ यो अकूिो असठो अमायावी उजु पुररसो यथाभूतं अत्तानं आदवकरोदत। तत्थ यो
छादे दत तस्स अकुसला धम्मा दचत्तं अनुधावन्धि। छन्नमदतवस्सतीदत यो पन होदत असठो अकूिो
अमायावी उजु पुररसो यथाभूतं अत्तानं आदवकरोदत। तस्स दचत्तं अकुसले दह धम्मेदह न
दवद्धं दसयदत, अयं सुत्तत्थो।
तत्थ कतमो दवचयो? यस्सेवं दचत्तं अदधवादसयदत, तस्स बुन्धज्झतस्स यं भवेय्य कूिे य्य, तं
आनिररयेनदप सत्थरर वा गुणानुकम्पनताय, अयं दवचयो।
तत्थ कतमा यु त्तीदत? एवं अनदधवदसयिं दचत्तं वुिादत। वुदितं पदतिहदत कुसले सु धम्मेसूदत
अन्धत्थ एसा युदत्त।
तत्थ कतमो चतुब्यूहो हारो? इमन्धि सुत्ते भगवतो को अदधप्पायो? येसं केसञ्दच दचत्तं
अकुसला धम्मा अदधपदिदे दसता ते यथाधम्मं पदिकररस्सिीदत अयं तत्थ भगवतो अदधप्पायो। अयं
चतुब्यूहो हारो।
तत्थ कतमो दवभदत्त हारो? छन्नमदतवस्सतीदत न एकंसो। दकं कारणं ? यस्स अस्सा दनवत्तना
यथादप सेक्खानं। यथावुत्तं भगवता –
दकञ्चादप तेसं दनवारणं दचत्तं होदत। अदप तु अप्पच्चया समाये च ते दनदिदसतब्बा, अयं
दवभदत्तहारो।
तत्थ कतमो वेवचनो हारो। छन्नन्धि आवुतं दनवुतं दपदहतं पदिकुज्दजतं सञ्छन्नं परोधं, दवविं
नादतवस्सतीदत यस्स ते धम्मा पब्बज्दजता दवनोदं नादधवन्धस्सता वन्धिकतादत, अयं वेवचनो हारो।
तत्थ कतमो ओतरणो हारो? छन्नमदतवस्सतीदत तयो दकले सा रागो दोसो मोहो, ते खिेसु
सङ्खारक्खिो…पे॰… ते पुरा यथा दनदििं खिधातुआयतनेसु, अयं ओतरणो हारो।
तत्थ कतमो सोधनो हारो? येनारम्भेन इदं सुत्तं भासदत सो आरम्भो दनयुत्तो।
अदधिानोदत छन्नमदतवस्सतीदत एकत्तताय पञ्ञत्तं। दकंकारणं ? इदं दह अदतवस्सतीदत इमस्स
च अदतवस्सदत एवञ्च अदतवस्सतीदत अयं वेमत्तताय या सुणसाधारणेदह लक्खणेदह पञ्ञादपयदत,
सा एकत्तपञ्ञदत्त।
तत्थ कतमो पररक्खारो? यञ्च तं अदतवन्धस्सयन्धि, तस्स द्वे हे तू द्वे पच्चया अकुसलपसुतेव
वाचकत्तादभरदत च। इमे द्वे अयोदनसोमनदसकारो च कुसला धम्मा वोपसग्गा च, इमे द्वे पच्चया।
तत्थ कतमो समारोपनो? छन्नमदतवस्सतीदत वेमदत पस्सतीदत छन्नं यं पररग्गदहतुं यं अदे दसतुं
अप्पस्सुतं यं कथंकथा दवभूतेन अकुसलमूलेन यं तण्हाय च ते वड्ढदत दोसादत सन्दनत्वा ते
अप्पसक्खयेन सङ्खारा। सङ्खारपच्चया दवञ्ञाणं याव जरामरणं , अयं समारोपनो। यं पुन तथा
दे सना, तस्सेव अकुसला धम्मा वुन्धद्धं दवरून्धळ्हं वेपुल््लतमापज्जदत तस्स सङ्खारा दनरोधा, अयं
समारोपनो।
१०२. चत्तारो पुग्गला [पस्स अ॰ दन॰ ४.८५] तमो तमपरायनोदत…पे॰… तत्थ कतमो वुच्चते
तमो नाम? यो तमो अिकारो, यथा वुत्तं भगवता ‘‘यथा अिकारे तन्धस्मं भयानके
सकन्धम्पधातुपुररसो न पस्सदत, एवमेव अञ्ञाणतो तमोपनिकारो पापकसकम्मसदवपाकं न सद्धो
होदत। इदत एवं लक्खणता अञ्ञाणं तमो अदवज्जा मोहो, येन सत्ता यथाभूतं नप्पजानन्धि, इदत
वुच्चदत तमोदत। सो दतण्णं चक्खूनं तमो मंसचक्खुनो ददब्बचक्खुनो पञ्ञाचक्खुनो, इमेसं चक्खूनं
इध तमो दनदिदसयदत अञ्ञाणन्धि। तत्थ कतमं अञ्ञाणं अदस्सनं ? अथ दनस्सये यं पुब्बिे
अञ्ञाणं अपरिे अञ्ञाणं पुब्बिापरिे अञ्ञाणं हे तुन्धि अञ्ञाणं पच्चयन्धि अञ्ञाणं तस्स
अञ्ञादणनो समादधभूतस्स एसो दनस्सन्दो। यं न जानादत इदं सेदवतब्बं इदं न मनदसकातब्बन्धि।
सो तेन तमेन दनदिदसयदत तमोदप यथा वुच्चदत। मूळ्होदत एवं चेतना। तेन तमेन सो पुग्गलो
वुच्चदत। तमोदत सो तेन तमेन असमूहतेन असमुन्धिन्नेन तप्परमो भवदत तप्परायनो, अयं वुच्चदत
पुग्गलो तमो तमपरायनोदत। परायनोयेव धम्मो मनदसकातब्बो सो तमो दहदत अञ्ञदचत्तं उपिपेदत।
ते चस्स धम्मा दनज्झानक्खमन्धि। सो सुतमयाय पञ्ञाय समनुपस्सदत।
तत्थ कतमो तमो जोदतपरायनो? सो तेन पञ्ञावसेन इररयदत एवं तस्सेव इररयिस्स परायनो
भवदत। अयं वुच्चते पुग्गलो तमो जोदतपरायनो।
तत्थ कतमो पुग्गलो जोदत जोदतपरायनो [जोदतपरायनो (पी॰)]? तत्थ वुच्चदत जोदत नाम यं
तस्स चे तमस्स पदिपक्खेन ये च धम्मे अिमसो ञाणालोको, सो सुणधम्मो पुग्गलो तमो
जोदतपरायनो, तत्थ वुच्चते , योयं पुग्गलो तमो जोदतपरायनो, सो यदद तथारूपं कल् याणदमत्तं
पदिलभदत, यो नं अकुसलतो च दनवारे दत भादवतकुसलताव भावी दनयोजेतीदत। एवञ्च सद्धम्मं
दे सेदत। इमे धम्मा कुसला, इमे धम्मा अकुसला। इमे धम्मा सावज्जा, इमे धम्मा अनवज्जा। इमे
धम्मा सेदवतब्बा, इमे धम्मा न सेदवतब्बा। इमे धम्मा भदजतब्बा, इमे धम्मा न भदजतब्बा। इमे
धम्मा उपसम्पज्ज दवहातब्बा, इमे धम्मा न उपसम्पज्ज दवहातब्बा। इमे धम्मा मनदसकातब्बा,
इमे धम्मा न मनदसकातब्बादत। पच्चते सञ्ञाय यथा सञ्ञायदत सदतन्धियादन, सो एवं पजानादत।
इमे धम्मा कुसला, इमे धम्मा अकुसला। इमे धम्मा सावज्जा, इमे धम्मा अनवज्जा। इमे धम्मा
सेदवतब्बा, इमे धम्मा न सेदवतब्बा। इमे धम्मा भावेतब्बा, इमे धम्मा न भावेतब्बा। इमे धम्मा
उपसम्पज्ज दवहातब्बा, इमे धम्मा न उपसम्पज्ज दवहातब्बा। इमे धम्मा मनदसकातब्बा, इमे
धम्मा न मनदसकातब्बादत। सो ते धम्मे सुसुय्यदत, सोतं ओदहदत, अञ्ञं दचत्तं उपिपेदत, ते
चस्स धम्मा दनज्झानक्खमन्धि, सो सुतमयाय पञ्ञाय समन्नागतो सो तेन पच्चयवसेन इररयदत एवं
तस्सेव इररयन्धि तप्परमो भवदत तप्परायनो। अयं वुच्चते पुग्गलो तमो तमपरायनो।
तत्थ कतमो पुग्गलो जोदत तमपरायनो? जोदत नाम या तस्सेव तमस्स पदिपक्खेन ये धम्मा
अिमसो ञाणालोको, सो पुन धम्मो। कतमा उच्चते ? पञ्ञायतो पन्धण्डतोदत वुच्चते , सो एवं
पजानादत। इमे धम्मा कुसला, इमे धम्मा अकुसला। इमे धम्मा सावज्जा, इमे धम्मा अनवज्जा।
इमे धम्मा सेदवतब्बा, इमे धम्मा न सेदवतब्बा। इमे धम्मा भादवतब्बा, इमे धम्मा न भादवतब्बा।
इमे धम्मा उपसम्पज्ज दवहातब्बा, इमे धम्मा न उपसम्पज्ज दवहातब्बा। इमे धम्मा
मनदसकातब्बा, इमे धम्मा न मनदसकातब्बा। इध पन पापदमत्तसंसेवनो पापदमत्तवसानुगो अकुसले
धम्मे अदभवड्ढे दत, कुसले धम्मे पजहदत। सो तेन पमादे न पच्चयसञ्ञा अमनदसकत्वा
अस्सदतअसम्पजञ्ञं आसेवदत। तया यो पदिपक्खो तमो, सो पवड्ढे दत। सो तमादभभूतो परायनो
तमपरमो चेव भवदत। अयं वुच्चदत पुग्गलो जोदत तमपरायनो।
१०३. तत्थ कतमो पुग्गलो जोदत जोदतपरायनो? तत्थ वुच्चते सोयं पुग्गलो कल् याणदमत्तस्स
सन्दनन्धस्सतो भवदत सक्का संयोगी कुसलं गवेसी, सो कल् याणदमत्ते उपसङ्कदमत्वा पररपुिदत,
पररपञहयदत? दकं कुसलं , दकं अकुसलं ? दकं सावज्जं , दकं अनवज्जं ? दकं सेदवतब्बं , दकं न
सेदवतब्बं ? दकं भादवतब्बं , दकं न भादवतब्बं ? दकं उपसम्पज्ज दवहातब्बं , दकं न उपसम्पज्ज
दवहातब्बं? दकं मनदसकातब्बं , दकं न मनदसकातब्बं ? कथं संदकले सो होदत, कथं वोदानं होदत?
कथं पवदत्त होदत, कथं दनवदत्त होदत? कथं बिो होदत, कथं मोक्खो होदत? कथं
सक्कायसमुदयो होदत, कथं सक्कायदनरोधो होदत? सो एत्थ दे दसतं यथा उपदितं तथा
सम्पदिपज्जिो सो एवं पजानादत। इमे धम्मा कुसला, इमे धम्मा अकुसला। एवं …पे॰… याव कथं
सक्कायसमुदयो होदत, कथं सक्कायदनरोधो होतीदत दवत्थारे न कातब्बं। सो ते धम्मे
अदधपादिकङ्खादत एवं लक्खणं ञाणं दवज्जा आलोकं वड्ढे दत। सो पुग्गलो तप्परमो भवदत
तप्परायनो, अयं वुच्चते पुग्गलो जोदत जोदतपरायनो।
तत्थ कतमो पुग्गलो तमो तमपरायनो? यो अकुसलं धम्मं दीपेदत। तं भावनाय हीनासु गतीसु
उपपदत्तं दस्सेदत, तप्परमो भवदत तप्परायनो। अयं वुच्चते पुग्गलो तमो तमपरायनो।
तत्थ यो पुग्गलो तमो जोदतपरायनो? सो तमेन अकुसलस्स कम्मस्स दवपाकं दस्सेदत। तमेदत
यं चक्खु कल् याणदमत्तस्स येन अकुसले धम्मे पजहदत, कुसले धम्मे अदभवड्ढदत।
तत्थ यो च पणीतासु गतीसु उपपदत्तं दस्सेदत, तप्परमो तेन वुच्चते तमो जोदतपरायनो।
१०४. तत्थ कतमो दे सना हारो? इमन्धि सुत्ते दकं दे दसतं ? तत्थ वुच्चते इमन्धि सुत्ते
कुसलाकुसला धम्मा दे दसता। कुसलाकुसलानञ्च धम्मानं दवपाको दे दसतो। हीनप्पणीतानञ्च सत्तानं
गदत नानाकारणं दे दसतं। अयं दे सना हारो।
तत्थ कतमो दवचयो हारो? अकुसलस्स कम्मस्स यो दवपाकं पच्चनुभोदत। तत्थ दठतो अकुसले
धम्मे उप्पाददयदत दवचयिं युज्जदत। कुसलस्स कम्मस्स यो दवपाकं पच्चनुभोदत। तत्थ दठतो कुसले
धम्मे उप्पाददयदत दवचयिं युज्जदत। अयं दवचयो युदत्त च।
तत्थ कतमो लक्खणो हारो? तमेन तमपरायनेन तमोदत अदवज्जाय दनदििाय सब्बदकले सधम्मा
दनदििा होन्धि। तमेन जोदतपरायनेन जोदतदवज्जाय दनदििाय सब्बे बोदधपन्धक्खयधम्मा दनदििा होन्धि।
जोदततमपरायनेन पमादो दनदििो होदत। तमेन जोदतपरायनेन अप्पमादो दनदििो होदत। अयं
लक्खणो हारो।
तत्थ कतमो चतुब्यूहो हारो? इमन्धि सुत्ते भगवतो को अदधप्पायो? ये सत्ता नीचकुदलनो, न
ते इमं सुत्वा कुसले धम्मे समादाय वदत्तस्सन्धि। ये सत्ता उच्चकुदलनो, ते इमं धम्मदे सनं सुत्वा
दभय्योसो मत्ताय कुसले धम्मे समादाय वदत्तस्सिीदत। अयं चतुब्यूहो हारो। भूदमयं उपदे सो।
तत्थ कतमो आवट्टो हारो? या अदवज्जातो पभूदत तण्हा, अयं समुदयो। यो तमो
तमपरायनो, इदं दु क्खं। इमादन द्वे सच्चादन दु क्खञ्च समुदयो च जोदत येन सुत्तेन धम्मेन
पञ्ञादपयदत, सो धम्मो पञ्दञन्धियस्स पदिानं। ते न अमोहे न तीदण कुसलमूलादन पाररपूररं
गिन्धि सग्गस्स पदिानं।
तत्थ कतमा दवभदत्त? तमो तमपरायनोदत न एकंसे न। दकं कारणं ? अन्धत्थ तमो च भवो
अपरापररयवेदनीयेन च कुसले न जोदतना पुग्गले न सहोपदत्तभावे। अन्धत्थ जोदत च भवो
अपरापररयवेदनीयेन च अकुसले न तमेन पुग्गले न सहोपदत्तभावे पररवत्तना तमेसु पदिपक्खोदत
जोदतना तमपरायनो।
तत्थ कतमो वेवचनो? यो तमो, सो एवं अत्तब्यापादाय पदिपन्नो, सो अस्सद्धाय बालो
अकुसलो अब्यत्तो अनादीनवदस्सी। यो जोदत, सो अत्तदहताय पदिपन्नो पन्धण्डतो कुसलो ब्यत्तो
आदीनवदस्सी। अयं वेवचनो।
तत्थ कतमो सोधनो? इमस्स सुत्तस्स दे दसतस्स आरम्भो। अदधिानोदत तमोदत भगवा ब्रवीदत,
न एकं पुग्गलं दे सेदत। यावता सत्तानं गदत, तत्थ ये दु च्चररतधम्मेन उपपन्ना, ते बहुलादधवचनेन
तमो दनदिसदत। या जोदत सब्बसत्तेसु कुसलधम्मोपपदत्त सब्बं तं जोतीदत अदभलपदत अयमेकता
पच्चयो योदनसोमनदसकारपञ्ञदत्त चतुन्नं महाभूतानं पुग्गलानं।
तत्थ कतमा समारोपनादत? इधेकच्चो नीचे कुले पच्चाजातो होतीदत नीचे कुले पच्चाजातो
रूपेसु सिे सु गिेसु रसे सु फस्सेसु, सो उपपन्नो सब्बन्धि मानुस्सके उपभोगपररभोगे। जोदत
पणीतेसु कुसले सु उपपन्नो सब्बन्धि मानुस्सके उपभोगपररभोगे उपपन्नोदत।
१०५. तत्थ कतमं संदकले सभादगयं दनब्बेधभादगयं च सुत्तं? न तं दळ्हं बिनमाहु धीरादत
गाथा। केन कारणेन तं बिनं दळ्हं ? चतूदह कारणेदह इस्सररयेन सक्का मोचेतुं धनेन वा अञ्ञेन
वा याचनाय वा परायनेन वा। येसु च अयं रागो मदणकुण्डले सु पुत्तेसु दारे सु च या अपेक्खा,
इदमस्स चेतदसकबिनं। तं न सक्का इस्सररयेन वा धनेन वा अञ्ञेन वा याचनाय वा परायनेन
वा मोचेतुं। न च तत्थ कोदच अन्धत्थ पादिभोगो। इदमना बिनतो मोचदयत्थादत दे वो वा मनुस्सो वा
तदददं बिनं रागानुसयेन च छसु बादहरे सु च आयतनेसु बिदत। रूपेसु रूपतण्हा बिदत, याव
धम्मेसु धम्मतण्हा। यो इध लोके बिो परलोकन्धस्मं बिो नीयदत। सो बिो जायदत, बिो
मीयदत। बिो अस्मा लोका परं लोकं गिदत। न सक्का मोचेतुं अञ्ञत्र अररयमग्गेन इमञ्च
बिनं। मरणभावञ्च उपपदत्तभावञ्च भयतो दवददत्वा छन्दरागं पजहदत। सो इमं छन्दरागं पजदहत्वा
अदतक्कमदत। अयञ्च लोको इतो परं दु दतयो।
१०६. तत्थ कतमा दे सना? इमं सुत्तं केनादधप्पायेन दे दसतं। ये रागचररता सत्ता, ते कामे
पजदहस्सिीदत अयं तत्थ भगवतो अदधप्पायो।
तत्थ कतमो दवचयो? यस्स दसवत्थुका दकले सा उदत्तण्णा विा दवददता। कतमे दसदवधादत,
दकले सकामा च ओरम्भादगयउद्धम्भादगया च संयोजना दसवत्थुकादन आयतनादन, अयं दवचयो।
तत्थ कतमो लक्खणो? सारत्तदचत्तो मदणकुण्डले सु यो अहं कारे दवसत्तो ममंकारे दवसत्तो, यो
पुत्तदारे सारत्तो। खेत्तवत्थुन्धस्मं सारत्तो। अयं लक्खणो हारो।
तत्थ कतमो वेवचनो? दनदििो वेवचनो। तत्थ कतमो ओतरणो? अन्धत्थ तण्हा एको सत्तो
ओदतण्णो तप्पच्चया दवञ्ञाणं याव जरामरणं। या तत्थ वेदना, अयं अदवज्जा दवज्जुप्पादा
अदवज्जादनरोधो याव जरामरणदनरोधो।
तत्थ कतमो सोधनो? सुद्धो गाथाय आरम्भो। तत्थ कतमो अदधिानो? न तं दळ्हं बिनमाहु
धीरादत एकत्तताय पञ्ञत्ता, न वेमत्तताय। चत्तारो रागा कामरागो रूपरागो भवरागो दददिरागो
चादत एकत्तताय पञ्ञत्ता।
तत्थ कतमो पररक्खारो? येसं रागो मदणकुण्डले सु तस्स सुभसञ्ञा हे तु, अनुब्यञ्जनसो च
दनदमत्तग्गादहता पच्चयो। याय ते दछन्नादन तस्स असुभसञ्ञा हे तु,
दनदमत्तग्गहणअनुब्यञ्जनग्गहणदवनोदनं पच्चयो।
तत्थ कतमो समारोपनो? सारत्तो मदणकुण्डले सु सम्मूळ्हदवधो दु िादतदप एतन्धम्प [एवन्धम्प (पी॰
क॰)] छे त्वान पररब्बजिीदत तं पररञ्ञातत्थं पररवज्दजतत्थं पजदहता, अयं समारोपनो।
१०९. तत्थ कतमा दे सना? इध सुत्ते चत्तारर सच्चादन दे दसतादन। यञ्च चेतदयतं यञ्च
पकन्धप्पतं अन्धत्थ एतं आरम्मणं दचत्तं पदतिदत दवदचनदत [दवदचनयदत (पी॰ क॰)] युज्जदत। न च
चेतेतीदत न च पत्थयतीदत अन्धत्थ एवं आरम्मणं अनुसये दवञ्ञाणदमदत दवदचदनयदत युज्जदत न च
चेतेदत न च पत्थयदत। अनुसयप्पहाना दवञ्ञाणदिदतं न गवेसन्धि, दवदचयिं युज्जदत। अयं
युदत्तदवचयो।
तत्थ कतमो समारोपनो? इदं सुत्तं सञ्दञतं तत्थ चे तेदत दवसज्जना इदत दनदिदसतब्बा। तस्स
दददिया दवञ्ञाणपच्चया नामरूपं याव जरामरणं , अयं समारोपनो। आरम्मणमेतं न होदत
दवञ्ञाणस्स दठदतया, दवञ्ञाणदनरोधा नामरूपदनरोधो, नामरूपदनरोधा याव जरामरणदनरोधो।
११०. तत्थ कतमं संदकले सभादगयञ्च दनब्बेधभादगयञ्च असेक्खभादगयञ्च सु त्तं? अयं लोको
[पस्स उदा॰ ३० उदाने ] सिापजातो याव ये दह केदच समणा वा ब्राह्मणा वा भवेन भवस्स
दवप्पमोक्खमाहं सु। संदकले सभादगयं उपदधं दह पदिच्च दु क्खदमदं सम्भोदत, या ता पन तण्हा
पहीयन्धि, भवं नादभनन्दतीदत दनब्बेधस्स दनब्बुतस्स [दनच्चुतस्स (पी॰ क॰)] दभक्खुनो अनुपादाय
पुनब्भवो न होदत। उपच्चगा सब्बभवादन तादीदत असेक्खभादगयं।
तत्थ सिापजातोदत रागजो सिापो दोसजो मोहजोदत। तेसं सत्तानं ठानं दस्से दत। लोको
सिापजातोदत फस्सो दतदवधो सुखवेदनीयो दु क्खवेदनीयो अदु क्खमसुखवेदनीयो। तत्थ सुखवेदनीयो
फस्सो रागसिापो, दु क्खवेदनीयो दोससिापो, अदु क्खमसुखवेदनीयो मोहसिापो। यथा च भगवा
आह पठमकस्स वलाहकस्स गोमग्गे [कोमग्गे (पी॰ क॰) पस्स अ॰ दन॰ ३.३५] येदह
गहपदतपुत्त रागजेदह दोसजेदह मोहजेदह सिापेदह दु क्खं सुपदत, ते मम सिापा न सन्धि।
रोगं वददत अत्ततोदत तेदह सिापेदह सिादपतो दतदवधं दवपल् ्लासं पदिलभदत सञ्ञादवपल् ्लासं
दचत्तदवपल् ्लासं दददिदवपल् लासं
् । तत्थ असुभे सुभन्धि सञ्ञादवपल् ्लासो। दु क्खे सुखन्धि
दचत्तदवपल् ्लासो। अदनच्चे दनच्चन्धि अनत्तदन अत्तादत दददिदवपल् ्लासो।
यथा दचत्तस्स दवपल् ्लासो सञ्ञादददिते दतदवधा दवतक्का – दचत्तदवतक्को दवपल् ्लासो
सञ्ञादवतक्को दवपल् ्लासो दददिदवतक्को दवपल् ्लासोदप। तत्थ अदवज्जा दवपल् ्लासो गोचरा
गदतपतेय्यभूदम, यथा दह तं सञ्जानादत यथा दवजानादत यथा सञ्जानादत च दवजानादत च। यथा
खन्धि चेतेदत इमे चत्तारो दवपल् ्लासा सत्ता येदह चतुन्धब्बधं अत्तभाववत्थुं रोगभूतं गण्डभूतं
‘‘अत्ता’’दत वदन्धि। रोगं वददत अत्ततोदत अयं आवट्टो। येन येन दह मञ्ञदत ततो तं होदत
अञ्ञथादत सुभन्धि मञ्ञदत न तथा होदत। एवं सुखन्धि दनच्चं अत्तादत सो अञ्ञथा भवमेव सिं
अनागतं भवं पत्थयदत, ते न वुच्चदत ‘‘भवरागो’’दत। भवमेवादभनन्ददत, यं अदभनन्ददत, तं
दु क्खन्धि पञ्चक्खिे दनदिदसयदत। यञ्च तप्पच्चया सोकपररदे वदु क्खं तस्स दह भावेस्सदत। एत्तावता
संदकले सो होदत। पहानत्थं खो पन ब्रह्मचररयं वुस्सदत। दतण्णं सिापानं छन्दरागदवनयो होदत।
१११. तत्थ कतमो दवचयो? यस्स यत्थ पररळाहे दत तस्स पररडय्हिस्स सो यथाभूतं नन्धत्थ
दनन्धब्बन्ददत च, अयं दवचयो च युदत्त च। पदिानो रागजो पररळाहो सुन्धखन्धियस्स दोमनन्धस्सन्धियस्स
च पदिानं। दोसजो पररळाहो सुन्धखन्धियस्स दोमनन्धस्सन्धियस्स च पदिानं। मोहजो पररळाहो
उपेन्धक्खन्धियस्स दोमनन्धस्सन्धियस्स च पदिानं।
तत्थ कतमो लक्खणो हारो? फस्सपरे तो वेदनापरे तो सञ्ञापरे तोदप सङ्खारपरे तोदप येन येन
मञ्ञदत यदद सुभदनदमत्तेन यदद सुखदनदमत्तेन यदद दनच्चदनदमत्तेन यदद अत्तदनदमत्तेन असुभे सुभन्धि
मञ्ञदत, एवं सब्बं रागजे पररळाहे वुत्ते चत्तारो पररळाहा वुत्ता भवन्धि। रागजो दोसजो मोहजो
दददिजो च रागं वदामीदत अत्ततो वददत। सब्बादन पन्नरस पदादन अदनच्चं दु क्खन्धि।
तत्थ कतमा दवभदत्त? सिापजातो रोगजातो रोगं वददत अत्ततो तं न एकंसेन होदत
अमनदसकारा सिापजातो खो न च रोगं अत्ततो वददत।
तत्थ कतमो पररक्खारो? सिापजातोदत अयोदनसो मनदसकारो हे तु, दवपल् ्लासञ्च पच्चयो।
तत्थ द्वीदह धम्मेदह अत्ता अदभदनदविा दचत्तञ्च चेतदसकञ्च धम्मे उभयादन तस्स दवपरीतेन
परामसतो। अपरो पररयायो, चेतदसकेदह धम्मेदह अत्तसञ्ञा अनत्तसञ्ञा समुग्घातेदत। अपरो
पररयायो। अदनच्चसञ्ञा चेतदसकेसु धम्मेसु, न तु अत्तसञ्ञा। इदं वुच्चदत दचत्तन्धि वा मनोदत वा
दवञ्ञाणन्धि वा इदं दीघरत्तं अब्भुग्गतं एतं मम, एसोहमन्धस्म, एसो मे अत्तादत। तत्थ चेतदसका
धम्मानुपस्सना एसादप धम्मसञ्ञा। तस्स को हे तु, को पच्चयो? अहं कारो हे तु, ममंकारो पच्चयो।
तत्थ कतमो समारोपनो? अयं लोको सिापजातोदत अकुसलं मिेदत दवञ्ञाणं नामरूपस्स
पच्चयो याव जरामरणन्धि, अयं समारोपनो।
तत्थ यो अनुसोतगामी अयं कामे सेवदत। पापञ्च कम्मं करोदत याव कामे पदिसेवदत। इदं
लोभो अकुसलमूलं, सो येव तण्हा, सो तेदह कामेदह वुय्हदत अनुसोतगामीदत वुच्चदत। यो पुग्गलो
तादह गदमतो तप्पच्चया तस्स हे तु अकुसलकम्मं करोदत कायेन च वाचाय च, अयं वुच्चदत
पापकम्मं करोतीदत। तस्स तीदण सोतादन सक्कायदददि दवदचदकिा सीलब्बतपरामासो। इमेदह तीदह
सोतेदह दतदवधधातुयं उप्पज्जदत कामधातुयं रूपधातुयं अरूपधातुयं। तेन पदिपक्खेन यो कामे न
पदिसेवदत। यो सीलवतं न परामसदत। यो सक्कायददिीनं पहानाय कामेसु यथाभूतं आदीनवं
पस्सदत। येन च ते धम्मे पदिसेवदत। यञ्च तप्पच्चया दतिदत ब्राह्मणोदत अरहं दकर। तत्थ अरहं
तस्स पारङ्गतो होदत, पारङ्गतस्स थले दतिदत सोपाददसेसा दनब्बानधातु। अनुसोतगादमनीदत
दस्सनप्पहातब्बानं संयोजनानं अप्पहानमाह। पदिसोतगादमनीदत फले ददिे किानञ्च दकले सानं
पहानमाह, दठतत्तेन पञ्चन्नं ओरम्भादगयानं संयोजनानं पहानमाह। तत्थ अनुसोतगादमना
मग्गरूदपमाह। पदिसोतगादमना दठतत्तेन च मग्गदमदतमाह। पारङ्गतेन सावका असेक्खा च
सम्मासम्बुद्धा च वुत्ता। अनुसोतगादमना सक्कायसमुदयगादमदनं पदिपदमाह। पदिसोतगादमना दठतत्तेन
सक्कायदनरोधगादमदनं पदिपदमाह। पारङ्गतेन दस असेक्खा अरहिा धम्मा वुत्ता। अयं सुत्तत्थो।
तत्थ कतमो दवचयो हारो? यो कामे पदिसेवदत पापं [पापकं (पी॰)] करे य्यादत यो च कामे
न पदिसेवदत सो पापकम्मं न करे य्यादत यो च इमेदह द्वीदह भूमीदह उदत्तण्णो पारङ्गतोदत या
वीमंसा अयं दवचयो।
तत्थ कतमो लक्खणो हारो? यो अनुसोतं गिदत तण्हावसेन। सब्बेसन्धम्प दकले सानं वसेन
गिदत। यो पदिसोतं वायमदत। तण्हाय सब्बेसन्धम्प सो दकले सानं वायमदत पदिसोतं। यो अत्तना
दठतो कायेनदप सो दठतो वाचादचत्तेनदप सो दठतो। अयं लक्खणो हारो।
तत्थ कतमो दवभदत्त हारो? यो कामे पदिसेवदत पापञ्च कम्मं करोदत। सो अनुसोतगामीदत न
एकंसेन सोतापन्नोदप कामे पदिसेवदत। तं भादगयञ्च पापकम्मं करोदत। दकञ्चादप सेक्खोदप करे य्य
पापं यथा सुत्ते दनदििो न च सो अनुसोतगामी, इदं दवभज्जब्याकरणीयं। न च कामे पदिसेवदत
न च पापकम्मं करोदत पदिसोतगामी न च एकंसेन सब्बे बादहरको कामेसु वीतरागो न च कामे
पदिसेवदत, तेन च पापकम्मं करोदत अनुसोतगामी पदिसोतगामी, अयं दवभदत्त।
सोतानुगता धम्मा बहुस्सुता होिीदत दवत्थारे न कातब्बं। इदं पठमं सद्धापदानं मनसा
अनुपेन्धक्खतादत पदिसल् ्लानबहुलो दवहरदत, दवत्थारे न कातब्बं। इदं दु दतयं सद्धापदानं दददिया
सुप्पदिदवद्धादत अनासवा चेतोदवमुदत्तया नापरं इत्थत्तायादत पजानातीदत। इदं तदतयं सद्धापदानं।
सोतानुगता धम्मादत से क्खं सत्था दस्सेदत। मनसा अनुपेन्धक्खतादत अरहत्तं सत्था दस्सेदत।
दददिया सुप्पदिदवद्धादत तथागतं अरहिं सम्मासम्बुद्धं सत्था दस्सेदत।
११५. तत्थ कतमो दे सनाहारो? इमन्धि सुत्ते तयो एसना दे दसता सोतानुगतेदह धम्मेदह वचसा
पररदचतेदह कामेसनाय समथमग्गो। दददिया सुप्पदिदवद्धे दह ब्रह्मचररयेसनाय समथमग्गो।
ददतो पुञ्ञं पवड्ढदत, सं यमतोदत तीदह पदे दह लोदककं कुसलमूलं वुत्तं। रागदोसमोहक्खया स
दनब्बुतोदत लोकुत्तरं कुसलमूलं वुत्तं।
ददतो पुञ्ञं पवड्ढदत, सं यमतो वेरं न चीयतीदत पु थुज्जनभूदमं मिेदत। कुसलो च जहादत
पापकन्धि सेक्खभूदमं मिे दत। रागदोसमोहक्खया स दनब्बुतोदत असेक्खभूदम वुत्ता।
ददतो पुञ्ञं पवड्ढदत, सं यमतो वेरं न चीयतीदत मग्गदनया पदिपदा वुत्ता। कुसलो च जहादत
पापकन्धि सेक्खदवमुदत्त। रागदोसमोहक्खया स दनब्बुतोदत असेक्खदवमुदत्त।
ददतो पुञ्ञं पवड्ढदत, सं यमतो वेरं न चीयतीदत दानकथं सीलकथं मग्गकथं लोदककानं
धम्मानं दे सनमाह। कुसलो च जहादत पापकन्धि लोके आदीनवानुपस्सना। रागदोसमोहक्खया स
दनब्बुतोदत सामुक्कंदसकाय धम्मदे सनायदप पदिदवद्धा।
ददतो पुञ्ञं पवड्ढतीदत पाणानं अभयदानेन पाणादतपाता वेरमदणसत्तानं अभयं दे दत। एवं
सब्बादन दसक्खापदादन कातब्बादन। संयमतो वेरं न चीयतीदत सीले पदतिाय दचत्तं संयमेदत, तस्स
संयमतो पाररपूररं गिदत। रागदोसमोहक्खया स दनब्बुतोदत द्वे दवमुदत्तयो। अयं सुत्तदनिे सो।
११६. तत्थ कतमा दे सना? इमन्धि सुत्ते दकं दे दसतं ? द्वे सुगदतयो दे वा च मनुस्सा च,
ददब्बा च पञ्चकामगुणा, मानुस्सका च। द्वीदह पदे दह दनिे सो। ददतो पुञ्ञं पवड्ढदत, संयमतो वेरं
न चीयदत, कुसलो च जहादत पापकन्धि मग्गो वुत्तो। रागदोसमोहक्खया स दनब्बुतोदत द्वे
दनब्बानधातुयो दे दसता सोपाददसेसा च अनुपाददसेसा च। अयं दे सना।
दवचयोदत ददतो पुञ्ञं पवड्ढतीदत इदमना पठमेन पदे न दानमदयकपु ञ्ञदकररयवत्थु वुत्तं। तेनस्स
आनिररयानं कुसलानं धम्मानं। दु दतयेन पदे न… यन्धि, दनय्यादनकं सासनन्धि, अयं अदधप्पायो।
अस्सवनेन च अमनदसकारे न च अप्पदिवेधेन च सक्कायसमुदयगादमनी पदिपदा वुत्ता। सवनेन च
मनदसकारे न च पदिवेधेन च सक्कायदनरोधगादमनी पदिपदा वुत्ता। अयं आवट्टो।
११७. तत्थ कतमं वासनाभादगयञ्च दनब्बेधभादगयञ्च सुत्तं? ददतो पुञ्ञं पवड्ढतीदत गाथा।
ददतोदत दानमदयकपुञ्ञदकररयवत्थु वुत्तं। संयमतो वेरं न चीयतीदत सीलमदयकपुञ्ञदकररयवत्थु वुत्तं।
कुसलो च जहादत पापकन्धि लोभस्स च मोहस्स च ब्यापादस्स च पहानमाह। रागदोसमोहक्खया
स दनब्बुतोदत लोभस्स च मोहस्स च ब्यापादस्स च छन्दरागदवनयमाहादत। ददतो पुञ्ञं पवड्ढतीदत
गाथा अलोभो कुसलमूलं भवदत। संयमतो वेरं न चीयतीदत अदोसो कुसलमूलं भवदत। संयमतो
वेरं न चीयतीदत अवेरा असपत्ता अब्यापादताय सदा। कुसलो च जहादत पापकन्धि ञाणुप्पादा
अञ्ञाणदनरोधो। चतुत्थपदे न रागदोसमोहक्खयेन रागदवरागा चेतोदवमुदत्तमोहक्खयेन अदवज्जादवरागा
पञ्ञादवमुदत्त, अयं दवचयो।
युत्तीदत दाने दठतो उभयं दह पररपूरेदत। मिररयञ्च पजहदत। पुञ्ञञ्च पवड्ढदत। अन्धत्थ एसा
युदत्त।
तत्थ कतमो लक्खणो? ददतो पुञ्ञं पवड्ढदत संयमतो वेरं न चीयदत। ददतोदप वेरं न
कररयादत कुसलो च जहादत पापकं रागदोसमोहक्खया स दनब्बुतो रूपक्खयादप वेदनक्खयादप,
येन रूपेन ददिं , तेन तथागतो पञ्ञपेिो पञ्ञपे य्य रूपस्स खया दवरागदनरोधादत एवं
पञ्चक्खिा।
पररवत्तनादत ददतो पुञ्ञं पवड्ढतीदत अददतो पुञ्ञं न पवड्ढदत। यं दानमयं , तं संयमतो वेरं
न चीयदत, असंयमतो वेरं करीयदत। कुसलो च जहादत पापकं अकुसलो न जहादत।
रागदोसमोहक्खया सदनब्बुतोदत दू तं पेसेत्वा पणीतं पेसेत्वादप न पक्कोसादम, सो सयमेव पन
महादभक्खुसङ्घपररवारो अिाकं वसनिानं सम्पत्तो अिे दह च सन्थागारसाला [सिागारसाला
(क॰)] काररता, एत्थ मयं दसबलं आनेत्वा मङ्गलं भणापेमादत दचिेत्वा उपसङ्कदमंसु। येन
सन्थागारं तेनुपसङ्कदमंसूदत तं ददवसं दकर सन्थागारे दचत्तकम्मं दनिापेत्वा अट्टका मुत्तमत्ता होन्धि।
बुद्धा नाम अरञ्ञज्झासया अरञ्ञारामा अिोगामे वसेय्युं वा नो वादत तस्मा भगवतो मनं
जादनत्वाव पदिजन्धग्गस्सामादत दचिेत्वा ते भगविं उपसङ्कदमंसु। इदादन पन मनं लदभत्वा
पदिजन्धग्गतुकामा येन सन्थागारं , तेनुपसङ्कदमंसु। सब्बसन्थररन्धि यथा सब्बं सन्थतं होदत एवं येन
भगवा तेनुपसङ्कदमंसूदत। एत्थ पन ते मल् ्लराजानो सन्थागारं पदिजन्धग्गत्वा नगरवीदथयोदप
सम्मज्जापेत्वा धजे उस्सापेत्वा सुवण्णघदिकददलयो च ठपापेत्वा सकलनगरं दीपमालादह
दवप्पदकण्णतारकं दवय कत्वा खीरपके [खीरुपके (पी॰ क॰)] दारके खीरं पायेथ, दहरे कुमारे
लहुं लहुं भोजापेत्वा सयापेथ, उच्चासिं माकरर, अज्ज एकरदत्तं सत्था अिोगामेव वदसस्सदत,
बुद्धा नाम अप्पसिकामा होिीदत भेररं चरापेत्वा सयं दण्डकदीदपका आदाय येन भगवा
तेनुपसङ्कदमंसु। भगविं ये व पुरक्खत्वादत भगविं पुरतो कत्वा, तत्थ भगवा दभक्खूनञ्चेव
उपासकानञ्च मज्झे दनदसन्नो अदतदवय दवरोचदत। समिपासाददको सुवण्णवण्णो अदभरूपो
दस्सनीयो पुरन्धत्थमकायतो सुवण्णवण्णा रन्धस्म उिदहत्वा गगनतले असीदतहत्थं ठानं गण्हादत।
पन्धिमकायतो दन्धक्खणहत्थतो वामहत्थतो सुवण्णवण्णा हे िा पादतले दह पवाळवण्णरन्धस्म उिदहत्वा
घनपथदवयं असीदतहत्थं ठानं गण्हादत, एवं समिा असीदतहत्थमत्तं ठानं छब्बण्णबुद्धरन्धस्मयो
दवज्जोतमाना दवतण्डमाना दवधावन्धि, सब्बे ददसाभागा सुवण्णचम्पकपुप्फेदह दवदकररयमाना दवय
सुवण्णघितो दनक्खिसुवण्णरसधारादह दसञ्चमाना दवय पसाररतसुवण्णपिपररन्धक्खत्ता न्धिय
वेरम्भवातसमुदितदकंसुकदकंसुकारकदणकारपु प्फचु ण्णसमोदकण्णा दवय दवप्पकसिं
असीदतअनुब्यञ्जनब्यामप्पभा द्वदत्तंसवरलक्खणसमुज्जलं सरीरं समुग्गततारकं दवय गगनतलं
दवकदसतदमव पदु मवनं सब्बफादलफुल् ्लो दवय योजनसदतको पाररित्तको पदिपादिया ठदपतानं
द्वदत्तंसचन्दानं द्वदत्तंससूररयानं द्वदत्तंसचक्कवत्तीनं द्वदत्तंसदे वराजानं द्वदत्तंसमहाब्रह्मानं दनब्बुतो असेक्खस्स
नन्धत्थ दनब्बुदत।
वेवचनन्धि ददतो पुञ्ञं पवड्ढदत, अनुमोदतोदप पुञ्ञं पवड्ढदत। दचत्तस्स समादहतोदप
वेय्यावच्चदकररयायदप पुञ्ञं पवड्ढतीदत।
ओतरणोदत पञ्चसु इन्धियेसु ददतो पुञ्ञं पवड्ढदत, संयमतो वेरं न चीयदत संयमेन
सीलक्खिो। ओदतण्णो छसु इन्धियेसु संवरो, अयं समादधक्खिो, यं कुसलो च जहादत पापकं,
अयं पञ्ञाक्खिो, रागदोसमोहक्खया स दनब्बुतोदत दवमुदत्तक्खिो। धातूसु धम्मधातु , आयतनेसु
मनायतनं।
पररक्खारोदत दानस्स पामोज्जं पच्चयो, अलोभो हेतु। संयमतो योदनसो मनदसकारो हे तु,
पररच्चागो पच्चयो। कुसलो च जहादत पापकन्धि यथाभूतदस्सनं पच्चयो, ञाणप्पदिलाभो हे तु।
रागदोसमोहक्खया स दनब्बुतोदत परतो च घोसो अज्झत्तञ्च योदनसो मनदसकारो मग्गो च हे तु च
पच्चयो च।
समारोपनोदत ददतो पु ञ्ञं पवड्ढतीदत गाथा तस्स सीलन्धम्प वड्ढदत। संयमोदप वड्ढदत। संयमतो
वेरं न चीयतीदत। अञ्ञेदप दकले सा न चीयन्धि येदपस्स तप्पच्चया उप्पज्जेय्युं आसवा दवघाता,
तेदपस्स न उप्पज्जन्धि। रागदोसमोहक्खया स दनब्बुतोदत रागदोसस्सादप खया रागानुसयस्सदप खया
दोसस्स मोहस्सादप स दनब्बुतोदत सोपाददसेसा दनब्बानधातु अनुपाददसेसादप। अयं समारोपनो।
८. सुत्तिेभनियं
११८. पुब्बा कोदि न पञ्ञायदत अदवज्जाय च भवतण्हाय च। तत्थ अदवज्जानीवरणानं
तण्हासंयोजनानं सत्तानं पुब्बकोदि न पञ्ञायदत। तत्थ ये सत्ता तण्हासंयोजना, ते अज्झोसानबहुला
मन्ददवपस्सका। ये पन उस्सन्नदददिका सत्ता, ते दवपस्सनाबहुला मन्दज्झोसाना।
तत्थ तण्हाचररता सत्ता सत्तसञ्ञादभदनदविा अनुप्पादवयदन्धस्सनो। ते पञ्चसु खिेसु अत्तानं
समनुपस्सन्धि ‘‘रूपविं वा अत्तानं , अत्तदन वा रूपं , रूपन्धस्मं वा अत्तान’’न्धि। एवं
पञ्चक्खिा। अञ्ञेदह खिेदह अत्तानं समनुपस्सन्धि तस्स उस्सन्नदददिका सत्ता दवपस्समाना खिे
उजुं अत्ततो समनुपस्सन्धि। ते रूपं अत्तको समनु पस्सन्धि। यं रूपं , सो अत्ता। यो अहं , तं
रूपं। सो रूपदवनासं पस्सदत, अयं उिे दवादी। इदत पञ्चन्नं खिानं पठमादभदनपाता
सक्कायदददियो पञ्च उिे दं भजन्धि ‘‘तं जीवं तं सरीर’’न्धि। एकमेकन्धि खिे तीदह पदे दह
पन्धिमकेदह सस्सतं भजदत ‘‘अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीर’’न्धि। इतो बदहद्धाते पब्बदजता
तण्हाचररता कामसुखल् ्दलकानुयोगमनुयुत्ता दवहरन्धि। तेन ये च दनस्सन्दे न दददिचररता
अत्तदकलमथानुयोगमनुयुत्ता दवहरन्धि। तेन येव दददिसुखेन एत्तावता बादहरको पयोगो।
११९. तदत्रमे चत्तारो आहारा। चत्तारो दवपल् ्लासा उपादाना योगा गन्था आसवा ओघा सल् ्ला
दवञ्ञाणदिदतयो अगदतगमनादत, एवं इमादन सब्बादन दस पदादन। अयं सुत्तस्स संसन्दना।
तत्थ पठमे दवपल् ्लासे दठतो कामे उपाददयदत, इदं कामुपादानं। दु दतये दवपल् ्लासे दठतो
अनागतं भवं उपाददयदत, इदं सीलब्बतुपादानं। तदतये दवपल् ्लासे दठतो दवपरीतो दददिं
उपाददयदत, इदं ददि् ठुपादानं। चतुत्थे दवपल् ्लासे दठतो खिे अत्ततो उपाददयदत, इदं
अत्तवादु पादानं।
ते चत्तारो आसवा वेपुल््लभावं गता ओघा होन्धि, तेन वुच्चन्धि ‘‘ओघा’’दत। तत्थ
कामासवो कामोघो, भवासवो भवोघो, अदवज्जासवो अदवज्जोघो, ददिासवो ददिोघो।
इमेदह चतूदह सल् ्ले दह पररयाददन्नं दवञ्ञाणं चतूसु धम्मेसु दतिदत रूपे वेदनाय सञ्ञाय
सङ्खारे सु। इमा चतस्सो दवञ्ञाणदिदतयो। तत्थ रागसल् ्ले न ननदू पसेचनं रूपूपगं दवञ्ञाणं दतिदत।
दोससल् ्ले न वेदनूपगं मोहसल् ्ले न सञ्ञूपगं दददिसल् ्ले न ननदू पसेचनं सङ्खारूपगं दवञ्ञाणं
दतिदत।
चतूदह दवञ्ञाणदितीदह चतुन्धब्बधं अगदतं गिन्धि छन्दा दोसा भया मोहा। रागेन छन्दा अगदतं
गिदत, दोसेन दोसा अगदतं गिदत, मोहे न मोहा अगदतं गिदत, दददिया भया अगदतं
गिदत। इदत इदञ्च कम्मं इमे च दकले सा। अयं संसारस्स हे तु।
१२०. तन्धत्थमा चतस्सो ददसा कबळीकाराहारो ‘‘असुभे सुभ’’न्धि दवपल् ्लासो कामुपादानं
कामयोगो अदभज्झाकायगन्थो कामासवो कामोघो रागसल् ्लं रूपूपगा दवञ्ञाणदिदत छन्दा
अगदतगमनं। अयं पठमा ददसा।
फस्सो आहारो ‘‘दु क्खे सुख’’न्धि दवपल् ्लासो सीलब्बतुपादानं भवयोगोब्यापादो कायगन्थो
भवासवो भवोघो दोससल् लं
् वेदनूपगा दवञ्ञाणदिदत दोसा अगदतगमनं , अयं दु दतया ददसा।
मनोसञ्चेतनाहारो ‘‘अनत्तदन अत्ता’’दत दवपल् ्लासो ददि् ठुपादानं दददियोगो परामासकायगन्थो
ददिासवो ददिोघो दददिसल् ्लं सञ्ञूपगा दवञ्ञाणदिदत भया अगदतगमनं। अयं तदतया ददसा।
इदमना पेय्याले न सब्बे दकले सा चतूसु पदे सु पन्धक्खदपतब्बा। ततो कुसलपक्खे चतस्सो पदिपदा
चत्तारर झानादन चत्तारो सदतपिाना चत्तारो दवहारा ददब्बो ब्रह्मा अररयो आनेञ्जो चत्तारो
सम्मप्पधाना चत्तारो अिररया अब्भुतधम्मा चत्तारो अदधिाना चत्तारो समाधयो छन्दसमादध
वीररयसमादध दचत्तसमादध वीमंसासमादध। चत्तारो धम्मा सुखभादगया नाञ्ञत्र बोज्झङ्गा नाञ्ञत्र
तपसा नाञ्ञदतन्धियसंवरा नाञ्ञत्र सब्बदनस्सग्गा चत्तारर अप्पमाणादन।
तत्थ दु क्खा पदिपदा दिादभञ्ञा भादवयमाना बहुलीकररयमाना पठमं झानं पररपूरेदत, पठमं
झानं पररपुण्णं पठमं सदतपिानं पररपूरेदत, पठमं सदतपिानं पररपुण्णं पठमं दवहारं पररपूरेदत,
पठमो दवहारो पररपुण्णो पठमं सम्मप्पधानं पररपूरेदत, पठमं सम्मप्पधानं पररपुण्णं पठमं अिररयं
अब्भुतधम्मं पररपूरेदत, पठमो अिररयो अब्भुतो धम्मो पररपुण्णो पठमं अदधिानं पररपूरेदत, पठमं
अदधिानं पररपुण्णं छन्दसमादधं पररपूरेदत, छन्दसमादध पररपुण्णो इन्धियसंवरं पररपूरेदत,
इन्धियसंवरो पररपुण्णो पठमं मेत्ताअप्पमाणं पररपूरेदत। एवं याव सब्बदनस्सग्गो चतुत्थं अप्पमाणं
पररपूरेदत।
तत्थ पठमा च पदिपदा पठमञ्च झानं पठमञ्च सदतपिानं पठमो च दवहारो पठमञ्च
सम्मप्पधानं पठमो च अिररयो अब्भुतो धम्मो सच्चादधिानञ्च छन्दसमादध च इन्धियसंवरो च
मेत्ता च अप्पमाणं। अयं पठमा ददसा।
दु क्खा च [दु दतया च (क॰)] पदिपदा न्धखप्पादभञ्ञा दु दतयं झानं दु दतयञ्च सदतपिानं
दु दतयो च दवहारो दु दतयञ्च सम्मप्पधानं दु दतयो च अिररयो अब्भुतो धम्मो चागादधिानं
दचत्तसमादध चत्तारो इन्धद्धपादा करुणा च अप्पमाणं , अयं दु दतया ददसा।
तत्थायं योजना। चत्तारो च आहारा चतस्सो च पदिपदा, चत्तारो च दवपल् ्लासा चत्तारो च
सदतपिाना, चत्तारर च उपादानादन चत्तारर च झानादन चत्तारो च योगा दवहारा च, गन्था च
सम्मप्पधाना च, आसवा च अिररया अब्भुतधम्मा च, ओघा च अदधिानादन च, सल् ्ला च
समाधयो, दवञ्ञाणदिदतयो चत्तारो च सुखभादगया धम्मा, चत्तारर च अगदतगमनादन चत्तारर च
अप्पमाणादन इदत कुसलाकुसलानं पदिपक्खवसेन योजना, अयं वुच्चदत ददसालोकनो नयो।
तत्थ अयं संदकले सो, तीदण अकुसलमूलादन तयो फस्सा दतस्सो वेदना तयो उपदवचारा तयो
संदकले सा तयो दवतक्का तयो पररळाहा तीदण सङ्खतलक्खणादन दतस्सो दु क्खतादत।
दोसो अकुसलमूलं कुतो समुदितं ? अमनादपकेन आरम्मणेन दोसो अकुसलमूलं समुदितं । इदत
अमनादपका आरम्मणा दु क्खवेदनीयो फस्सो, दु क्खवेदनीयं फस्सं पदिच्च उप्पज्जते दु क्खवेदना,
दु क्खवेदनं पदिच्च उप्पज्जते दोमनस्सूपदवचारो, दोमनस्सूपदवचारं पदिच्च उप्पज्जते दोसो, दोसं
पदिच्च उप्पज्जते ब्यापाददवतक्को, ब्यापाददवतक्कं पदिच्च उप्पज्जते दोसजो पररळाहो, दोसजं
पररळाहं पदिच्च उप्पज्जते दठतस्स अञ्ञथत्तं सङ्खतलक्खणं , दठतस्स अञ्ञथत्तं सङ्खतलक्खणं
पदिच्च उप्पज्जते दु क्खदु क्खता वेदना।
मोहो अकुसलमूलं कुतो समुदितं ? उपे क्खाठादनयेन आरम्मणेन मोहो अकुसलमूलं समुदितं।
इदत उपेक्खाठादनया आरम्मणा अदु क्खमसुखवेदनीयो फस्सो, अदु क्खमसुखवेदनीयं फस्सं पदिच्च
उप्पज्जते अदु क्खमसुखा वेदना, अदु क्खमसुखवेदनं पदिच्च उप्पज्जते उपे क्खूपदवचारो,
उपेक्खूपदवचारं पदिच्च उप्पज्जते मोहो, मोहं पदिच्च उप्पज्जते दवदहं सादवतक्को, दवदहं सादवतक्कं
पदिच्च उप्पज्जते मोहजो पररळाहो, मोहजं पररळाहं पदिच्च उप्पज्जते वयो सङ्खतलक्खणं ,
वयं सङ्खतलक्खणं पदिच्च उप्पज्जते सङ्खतदु क्खता, इदत अयं दतण्णं दकले सानं दनिे सो, अयं
वुच्चते कुसलपक्खे दतपु क्खलो नयो।
इदत तीदण अकुसलमूलादन न चतुत्थादन न पञ्चमादन, तयो फस्सादत दतस्सो वेदना याव
सङ्खतदु क्खतादत, यो कोदच अकुसलपक्खो, सब्बो सो तीसु अकुसलमूलेसु समोसरदत।
तत्थ कतमो कुसलपक्खो? तीदण कुसलमूलादन, दतस्सो पञ्ञा सुतमयी पञ्ञा दचिामयी
पञ्ञा भावनामयी पञ्ञा। तयो समाधी सदवतक्कसदवचारो…पे॰… दतस्सो दसक्खा
अदधसीलदसक्खा…पे॰… दसक्खा। तीदण दनदमत्तादन समथदनदमत्तं पग्गहदनदमत्तं उपेक्खादनदमत्तं। तयो
दवतक्का नेक्खम्मदवतक्को…पे॰… अदवदहं सादवतक्को। तीदण इन्धियादन अनञ्ञातञ्ञस्सामीदतन्धियन्धि
दवत्थारो। तयो उपदवचारा नेक्खम्मूपदवचारो अब्यापादू पदवचारो अदवदहं सूपदवचारो। दतस्सो एसना
कामेसना भवेसना ब्रह्मचररयेसना। तयो खिा सीलक्खिो समादधक्खिो पञ्ञाक्खिो।
इदत इमे तयो धम्मा कुसलपन्धक्खका सब्बे कुसला धम्मा तीदह दतकदनिे सेदह दनदिदसयन्धि
तीदण दवमोक्खमुखादन तस्स पररयोसानं। तत्थ पठमेन अप्पदणदहतं , दु दतयेन सुञ्ञतं , तदतयेन
अदनदमत्तं। अयं वुच्चदत दु दतयो दतपुक्खलो नाम नयो।
तत्थ ये इमे तयो पुग्गला उग्घदितञ्ञू दवपञ्दचतञ्ञू नेय्योदत। इमेसं दतण्णं पुग्गलानं ये च
पुग्गला सुखाय पदिपदाय न्धखप्पादभञ्ञाय, सुखाय पदिपदाय दिादभञ्ञाय च दनय्यन्धि, ते द्वे
पुग्गला। ये च द्वे पुग्गला दु क्खाय पदिपदाय न्धखप्पादभञ्ञाय, दु क्खाय पदिपदाय दिादभञ्ञाय च
दनय्यन्धि, इमे चत्तारो तेन दवसेसेन द्वे भवन्धि दददिचररतो च तण्हाचररतो च। इमे चत्तारो भदवत्वा
तयो भवन्धि, तयो भदवत्वा द्वे भवन्धि। इमेसं दद्वन्नं पुग्गलानं अयं संदकले सो, अदवज्जा च तण्हा
च, अदहररकञ्च अनोत्तप्पञ्च, अस्सदत च असम्पजञ्ञञ्च, नीवरणादन च संयोजनादन च,
अज्झोसानञ्च अदभदनवेसो च, अहं कारो च ममंकारो च, अस्सन्धद्धयञ्च दोवचस्सञ्च, कोसज्जञ्च
अयोदनसो च मनदसकारो, दवदचदकिा च अदभज्झा च, असद्धम्मस्सवनञ्च असमापदत्त च।
इदत अकुसलानं धम्मानं दु क्खदनिे सो, अयं समुदयो। यं तं धम्मं अज्झावसदत नामञ्च
रूपञ्च इदं दु क्खं इदत अयञ्च समुदयो, इदञ्च दु क्खं, इमादन द्वे सच्चादन दु क्खञ्च समुदयो
च नन्धन्दयावट्टस्स नयस्स पठमदनिे सो।
तासु यादन अकुसलपक्खस्स पठमादन पदादन अकुसलादन कुसले दह पहानं गिन्धि, तादन
कुसलपक्खे दु दतयेदह पदे दह पहानं गिन्धि। तेसं पहाना रागदवरागा चेतोदवमुदत्त यादन
अकुसलपक्खस्स दु दतयादन अकुसलपदादन पहानं गिन्धि, तादन कुसलपक्खस्स पठमेदह पदे दह
पहानं गिन्धि। तेसं पहाना अदवज्जादवरागा पञ्ञादवमुदत्त पररयोसानं। इमेसं दतण्णं नयानं पठमो
नयो सीहदवक्कीदळतो नाम। अि पदादन चत्तारर च कुसलादन चत्तारर च अकुसलादन इमादन अि
पदादन मूलपदादन, अत्थनयेन दु दतयो दतपुक्खलो। सो छदह धम्मेदह नेदत कुसलमूलादन च नेदत
अकुसलमूलादन च, इदत इमादन छ पदादन पुररमकादन च अि मूलपदादन इमादन चुिस पदादन
अिारसन्नं मूलपदानं। तत्थ यो पन्धिमको नयो नन्धन्दयावट्टो, सो चतूदह धम्मेदह नेदत। अदवज्जाय
च तण्हाय च समथेन च दवपस्सनाय च, इमे चत्तारो धम्मा इमादन अिारस मूलपदादन तीसु
नयेसु दनदििादन।
तत्थ यादन नव पदादन कुसलादन, तत्थ सब्बं कुसलं समोसरदत। तेसञ्च नवन्नं मूलानं
चत्तारर पदादन सीहदवक्कीदळतनये तीदण दतपुक्खले द्वे नन्धन्दयावट्टे , इच्चेते कुसलस्स पक्खा। तत्थ
यादन नव पदादन कुसलादन, तत्थ सब्बं कुसलं युज्जदत। तत्थ सीहदवक्कीदळते नये चत्तारर पदादन
तीदण दतपुक्खले द्वे नन्धन्दयावट्टे इमादन नव पदादन कुसलादन दनदििादन।
तत्थ यादन नन्धन्दयावट्टे नये चत्तारर पदादन, तत्थ अिारस मूलपदादन समोसरन्धि। यथा कथं,
समथो च अलोभो च अदोसो च असुभसञ्ञा च दु क्खसञ्ञा च इमादन कुसलपक्खे पञ्च पदादन
समथं भजन्धि। दवपस्सना च अमोहो च अदनच्चसञ्ञा च अनत्तसञ्ञा च इमादन चत्तारर पदादन
दवपस्सनं भजन्धि। इमादन नव पदादन कुसलादन द्वीसु पदे सु योदजतादन, तत्थ अकुसलपक्खे नवन्नं
अकुसलमूलपदानं या च तण्हा यो च लोभो यो च दोसो या च सुभसञ्ञा या च सुखसञ्ञा,
इमादन पञ्च पदादन तण्हं भजन्धि। या च अदवज्जा यो च मोहो या च दनच्चसञ्ञा या च
अत्तसञ्ञा, इमादन चत्तारर पदादन अदवज्जं भजन्धि। एतादन नव पदादन अकुसलादन सुसंन्धखत्तादन।
इदत तयो नया एकं नयं न पदविा। एवं अिारस मूलपदादन नन्धन्दयावट्टनये दनदिदसतब्बादन।
कथं अिारस मूलपदादन, दतपुक्खले नये युज्जन्धि? नवन्नं पदानं कुसलानं, दवपस्सना च
अमोहो च अदनच्चसञ्ञा च अनत्तसञ्ञा च, इमादन चत्तारर पदादन; अमोहो च समथो च
अलोभो च असुभसञ्ञा च, इमादन चत्तारर पदादन; लोभो च दोसो च, एवं इमादन नव पदादन
तीसु कुसले सु योजेतब्बादन। तत्थ नवन्नं पदानं अकुसलानं तण्हा च लोभो च सुभसञ्ञा च
सुखसञ्ञा च, इमादन चत्तारर पदादन लोभो अकुसलमूलं; अदवज्जा च मोहो च दनच्चसञ्ञा च
अत्तसञ्ञा च अयं मोहो अयं दोसो, ये च इमादन नव पदादन तीसु अकुसले सु योदजतादन। एवं
अिारस मूलपदादन कुसलमूलेसु च योजेत्वा दतपु क्खले न नयेन दनदिदसतब्बादन।
कथं अिारस मूलपदादन सीहदवक्कीदळते नये युज्जन्धि? तण्हा च सुभसञ्ञा च, अयं पठमो
दवपल् ्लासो। लोभो च सुखसञ्ञा च, अयं दु दतयो दवपल् ्लासो। अदवज्जा च दनच्चसञ्ञा च, अयं
तदतयो दवपल् ्लासो। मोहो च अत्तसञ्ञा च, अयं चतुत्थो दवपल् ्लासो। इदत नव पदादन
अकुसलमूलादन चतूसु पदे सु योदजतादन। तत्थ नवन्नं मूलपदानं कुसलानं समथो च असुभसञ्ञा
च, इदं पठमं सदतपिानं। अलोभो च दु क्खसञ्ञा च, इदं दु दतयं सदतपिानं। दवपस्सना च
अदनच्चसञ्ञा च, इदं तदतयं सदतपिानं। अमोहो च अनत्तसञ्ञा च, इदं चतु त्थं सदतपिानं।
इमादन अिारस मूलपदादन सीहदवक्कीदळतनयं अनुपदविादन। इमेसं दतण्णं नयानं या भूदम च यो
रागो च यो दोसो च एकं नयं पदवसदत। एकस्स नयस्स अकुसले वा धम्मे कुसले वा धम्मे
दवञ्ञाते पदिपक्खो अन्वेदसतब्बो, पदिपक्खे अन्वेदसत्वा सो नयो दनदिदसतब्बो, तन्धि नये दनदििो।
यथा एकन्धि नये सब्बे नया पदविा तथा दनदिदसतब्बा। एकन्धि च नये अिारस मूलपदादन
पदविादन, तन्धि धम्मे दवञ्ञाते सब्बे धम्मा दवञ्ञाता होन्धि। इमेसं दतण्णं नयानं
सीहदवक्कीदळतनयस्स चत्तारर फलादन पररयोसानं। पठमाय ददसाय पठमं फलं , दु दतयाय ददसाय
दु दतयं फलं , तदतयाय ददसाय तदतयं फलं , चतुत्थाय ददसाय चतुत्थं फलं । दतपुक्खलस्स नयस्स
तीदण दवमोक्खमुखादन पररयोसानं। पठमाय ददसाय अप्पदणदहतं , दु दतयाय ददसाय सुञ्ञतं ,
तदतयाय ददसाय अदनदमत्तं । नन्धन्दयावट्टस्स नयस्स रागदवरागा चेतोदवमुदत्त अदवज्जादवरागा च
पञ्ञादवमुदत्त पररयोसानं। पठमाय ददसाय रागदवरागा चेतोदवमुदत्त, दु दतयाय ददसाय अदवज्जादवरागा
पञ्ञादवमुदत्त। इमे तयो नया इमेसं दतण्णं नयानं अिारसन्नं मूलपदानं आलोकना, अयं वुच्चदत
ददसालोकनो [ददसालोचनो (क॰)] नयो। आलोकेत्वान जानादत ‘‘अयं धम्मो इमं धम्मं
भजती’’दत सम्मा योजना। कुसलपक्खे अकुसलपक्खे च अयं नयो अङ्कुसो नाम। इमे पञ्च
नया।
तत्थत्थमा उद्दािगाथा
नयसमुिानं।
समत्तो।