Professional Documents
Culture Documents
sanskritbhasi.blogspot.com/2014/03/part-1.html
इस लॉग म सभी कार की पूजा को कराने की िविध दी गयी है । ले ख के अं त म अपनी िति या अव य िलख
वतो ापन, हवन आिद य य ािद म प चाङ् ग पूजन का िवधान है । षोडशोपचार या प चोपचार अचन का म सामा यतः चिलत है । अतः
त सबं धी मं दे िदये गये ह। पु षसू त के षोडश मं और दसू त के नम ते द. आिद षोडश मं से भी सभी दे व पूजन म अचन करने की
सामा य िविध है ।
यात य है िक पूजन के इस करण के अ यास से संक प िवशे ष का पिरवतन करके िविवध पूजा के आयोजन सामा य प से कराये जा
सकते ह। येक पूजारं भ के पूव िन नां िकत आचार-अव य करने चािहये -आ मशु ि ,
आसन शु ि , पिव धारण, पृ वी पूजन, संक प, दीप पूजन, शं ख पूजन, घं टा पूजन और वि तवाचन त प चात् ही दे व पूजन ार भ करना
चािहए।
ू म शु व धारण करके यजमान पूजा के िलए म डप म आये । दि ण ओर प नी को गं िथब धन करके बै ठाया जाय।
शु भ मूहत
यथासं भव शु वे त व धारण करना उ म होता है । तदन तर आ म शु ि के िलए आचमन कर।
ॐ केशवाय नमः, ॐ नारायणाय नमः, ॐ माधवाय नमः। तीन बार आचमन कर आगे िदये मं पढ़कर हाथ धो ल। ॐ िव णवे नमः।।
पु नः बाय हाथ म जल ले कर दािहने हाथ से अपने ऊपर और पूजा सामगी पर िन न लोक पढ़ते हुए िछड़क।
ॐ अपिव ः पिव ो वा सवाव थां गतोऽिप वा।
कुश धारण- अधोिलिखत मं से बाय हाथ म तीन कुश तथा दािहने हाथ म दो कुश धारण कर।
ॐ पिव ो थो वै ण यौ सिवतु वः सवऽउ पु ना यि छदे ण पिव े ण सूय य रि मिभः। त य ते पिव पते पिव पूत य
य कामः पु ने त छकेयम्।
पु नः दाय हाथ को पृ वी पर उलटा रखकर ॐपृिथ यै नमः इससे भूिम की प चोपचार पूजा का आसन शु ि कर।
पु नः बा ण यजमान के ललाट पर कुंकुम ितलक कर।
यजमान ितलक
ॐ आिद या वसवो दा िव वे देवा म द्गणाः।
ितलक ते य छ तु धमकामाथिस ये ।
उसके बाद यजमान आचाय एवं अ य ऋि वज के साथ हाथ म पु पा त ले कर व ययन पढ़े ।
1/9
अि निज ा मनवः सूरच सो िव वे नो दे वा अवसागमि नह।।
भदं कणिभः शृ णुयाम दे वा भदं प ये मा िभयज ाः।
ि थरै रङ् गै तु टु वा ◌ँ स तनु िभ यशे मिह दे विहतं यदायु ः।।
शतिम नु शरदो अि त दे वा य ा न च ा जरसं तनूनाम्।
पु सो य ा िपतरो भवि त मा नो म या रीिरषतायु ग तोः।।
अिदित ौरिदितर तिर मिदितमाता स िपता स पु ः।
िव वे दे वा अिदितः प चजना अिदितजातमिदितजिन वम्।।
ॐ ौः शाि तर तिर Ủ शाि तः पृ िथवी शाि तरापः शाि तरोषधयः शाि त वन पतयः शाि तिव वे देवाः शाि तब शाि तः सवं
Ü शाि तः शाि तरे व शाि तः सामा शाि तरे िध।।
यतो यतः समीहसे ततो नोऽअभयं कु ।
हाथ म िलए पु प और अ त को गणे श एवं गौरी पर चढ़ा द। पु नः हाथ म पु प अ त आिद ले कर मं गल लोक पढ़े ।
ीम महागणािधपतये नमः। ल मीनारायणा यां नमः। उमामहे वरा यां नमः। वाणीिहर यगभा यां नमः। शचीपु र दरा यां नमः।
मातािपतृचरणकमले यो नमः। इ टदे वता यो नमः। कुलदे वता यो नमः। गामदे वता यो नमः। वा तु दे वता यो नमः। थानदे वता यो नमः।
सव यो दे वे यो नमः। सव यो बा णे यो नमः।
िव वेशं माधवं ढु ि ढं द डपािणं च भै रवम् ।
व दे काशीं गु हां गङ् गां भवानीं मिणकिणकाम् ।। 1।।
व तु ड ! महाकाय ! कोिटसूयसम भ ! ।
िनिव नं कु मे दे व ! सवकायषु सवदा ।। 2।।
सु मुख चै कद त च किपलो गजकणकः ।
ल बोदर च िवकटो िव ननाशो िवनायकः ।। 3।।
धूमकेतु गणा य ो भालच दो गजाननः ।
ादशै तािन नामािन यः पठे छृणुयादिप ।। 4।।
िव ार भे िववाहे च वे शे िनगमे तथा ।
सङ् गामे सङ् कटे चै व िव न त य न जायते ।। 5।।
शु ला बरधरं दे वं शिशवणं चतु भु जम् ।
स नवदनं यायेत् सविव नोपशा तये ।। 6।।
अभीि सताथ-िस यथं पूिजतो यः सु राऽसु रैः ।
सविव नहर त मै गणािधपतये नमः ।। 7।।
सवमङ् गलमाङ् ग ये िशवे सवाथसािधके ! ।
शर ये य बके गौिर नारायिण ! नमोऽ तु ते ।। 8।।
सवदा सवकायषु नाि त ते षाममङ् गलम् ।
ये षां िद थो भगवान् मङ् गलायतनो हिरः ।। 9।।
तदे व ल नं सु िदनं तदे व ताराबलं च दबलं तदे व ।
िव ावलं दै वबलं तदे व ल मीपते ते ऽिङ् घयु गं मरािम।। 10।।
लाभ ते षां जय ते षां कुत ते षां पराजयः ।
येषािम दीवर यामो दय थो जनादनः ।। 11।।
य योगे वरः कृ णो य पाथो धनु धरः ।
त ीिवजयो भूित वा नीितमितमम ।।12।।
अन याि च तय तो मां ये जनाः पयु पासते ।
ते षां िन यािभयु तानां योग े मं वहा यहम् ।। 13।।
मृतेः सकलक याणं भाजनं य जायते ।
पु षं तमजं िन यं बजािम शरणं हिरम् ।। 14।।
सव वार भकायषु यि भु वने वराः ।
दे वा िदश तु नः िसि ं ब े शानजनादनाः ।। 15।।
हाथ म िलये अ त-पु प को गणे शाि बका पर चढ़ा द।
संक प
दािहने हाथ म जल, अ त, पु प और द य ले कर सं क प करे ।
ॐ िव णु िव णु िव णु ः ॐ वि त ीम मु क दसि चदान द या या वतमान या ब णो ि तीये पराध एकप चाश मे वष थममासे
थमप े थमिदवसे ाि ं श क पानां म ये अ टमे ी वे तबाराहक पे वाय भु वािदम वतराणां म ये स तमे वै व वतम व तरे कृत- ोता-
ापर- किलसं ानां चतु यु गानां म ये वतमाने अ टािवंशिततमे किलयु गे त थमचरणे तथा प चाश कोिटयोजनिव तीण-
भूम डला तगतस त ीपम यवितिन ज बू ीपे त ािप ीगङ् गािदसिरिद्भः पािवते परम-पिव े भारतवष आयावता तगतकाशी-कु े -पु कर-
यागािद-नाना-तीथयु त कमभूमौ म यरे खाया म ये अमु क िद भागे अमु क े े ब ावतादमु किद भागा- वि थते ऽमु कजनपदे
त जनपदा तगते अमु कगामे ीगङ् गायमु नयोरमु किद भागे ीनमदाया अमु क दे शे दे वबा ाणानां सि नधौ ीम नृ पितवीरिव मािद य-
समयतोऽमु क सं यापिरिमते वतमानव सरे भवािदषि ठस व सराणां म ये अमु कनाम स व सरे ,
2/9
अमु कायने , अमु कगोले , अमु कऋतौ, अमु कमासे , अमु कप े , अमु कितथौ, अमु कवासरे , यथांशकल नमु हत ू न ायोगकरणाि वत.अमु करािशि थते
ीसूय, अमु करािशि थते च दे , अमु करािश थे दे वगु रौ, शे षेषु गहे षु यथायथारािश थानि थते षु , स सु एवं गहगु णिविश टे ऽि म शु भ णे
अमु कगो ोऽमु कश मा वमा-गु त-दास सप नीकोऽहं
का य कम के िलए आगे यह सं क प पढ़
ीअमु कदे वता ी यथम् अमु ककामनया बा ण ारा कृत यामु कम पु र चरण य सङ् गतािस îथ- ममु कसं यया पिरिमतजपदशांश-होम-
त शांशतपण-त शां श-बा ण-भोजन पं कम किर ये।
अथवा –
ममा मनः ु ित मृितपु राणो तफल ा यथं सकुटु ब य सपिरवार य ि पदचतु पदसिहत य सवािर टिनरसनाथं सवदा शु भफल ाि तमनोिभ-
लिषतिसि पूवकम् अमु कदे वता ी यथं होमकमाहं किर ये ।
नवरा ी म दुगा पूजन / अनु ठान तथा स तशती पाठ के िलए आव यकतानु सार यह सं क प कर / कराय।
ममे ह ज मिन दुगा ीित ारा सवपाप यपूवक-दीघायु िवपु लधन-पु पौ ा वि छ न-स तितवृ ि -ि थरल मी-कीितलाभ-श ु पराजय-
सदभी ट- मु खचतु िवध-पु षाथिस यथं सं व सरसु ख ाि तकामः नवरा े ितपिद िविहतं कलश थापनं दुगापूजां कुमारीपूजािदकम किर ये ।
इस सं क प को पढ़े ।
ॐ भूभुवः वः दीप थदे वतायै नमः आवाहयािम सवोपचाराथ ग धा तपु पािण समपयािम नम करोिम।
शं खपूजन
शं ख को च दन से ले पकर दे वता के वायीं ओर पु प पर रखकर
शं खे ित ठि त वै िन यं त मा छं खं पूजये त।् ।
पा चज याय िवद्महे पावमानाय धीमिह त नः शं खः चोदयात्। ॐ भूभवः वः शं ख थदे वतायै नमः शं ख थदे वतामावाहयािम सवोपचाराथ
ग धपु पािण समपयािम नम करोिम। शं ख मु दा कर।
घ टा पूजन-ॐ सववा मयीघ टायै नमः,
आगमाथ तु दे वानां गमनाथ तु र साम्।
ॐ भूभुवः वः घ टा थाय ग डाय नमः ग डमावाहयािम सवोपचाराथ ग धा तपु पािण समपयािम। ग डमु दा िदखाकर घ टा बजाऐं। दीपक
3/9
के दािहनी ओर थािपत कर द। ॐ ग धवदै व याय धूपपा ाय नमः इस कार धूपपा की पूजा कर थापना कर द।
गौरी का यान -
नमो दे यै महादे यै िशवायै सततं नमः।
नमः कृ यै भदायै िनयताः णताः म ताम्।।
एतािन पा ा याचमनीय- नानीयपु नराचमनीयािन समपयािम गणे शाि बका यां नमः।
दु ध नान-ॐ पय: पृिथ यां पय ओषधीषु पयो िद य तिर े पयो धाः पय वतीः। िदशः स तु म म्।।
ू ं सवषां जीवनं परम्।
् त
कामधे नुसमु दभ
4/9
ू ं मधु रा लं शिश भम्।
् त
पयस तु समु दभ
अ तान् समपयािम।
पु पमाला -ॐ ओषधीः ित मोद वं पु पवतीः सूवरीः।
अ वा इव सिज वरीवी धः पारिय णवः।।
पु पमालां समपयािम।
ू ा -ॐ का डा का डा रोह ती प षः प ष पिर।
दव
एवा नो दवू तनु सह े ण शते न च।।
6/9
वन पितरसोद्भतू ो ग धाढ ो ग ध उ मः।
आघेयः सवदे वानां धूपोऽयं ितगृ ताम्।।
ॐ भूभुवः वः गणे शाि बका यां नमः , धूपमाघापयािम।
दीप- ॐ अि न योित योितरि नः वाहा सूयो योित योितः सूयः वाहा।
अि नवचो योितवचः वाहा सूयो वचो योितवच वाहा।।
योित सूयः सूयो योितः वाहा।।
सा यं च वितसं यु तं वि ना योिजतं मया।
दीपं गृ हाण दे वेश ौलौ यितिमरापहम्।।
7/9
आरती-ॐ इद ◌ँ हिवः जननं मे अ तु दशवीर ◌ँ सवगण ◌ँ व तये ।
आ मसिन जासिन पशु सिन लोकस यभयसिन।
अि नः जां बहुलां मे करो व नं पयो रे तो अ मासु ध ।।
ॐ आ राि पािथव ◌ँ रजः िपतु र ािय धामिभः।
िदवः सदा ◌ँ िस बृ हती िव ित ठस आ वेषं वतते तमः।।
कदलीगभस भूतं कपूरं तु दीिपतम्।
आराितकमहं कुव प य मे वरदो भव।।
ॐ भूभुवः वः गणे शाि बका यां नमः , अराितकं समपयािम।
(कपूर की आरती कर, आरती के बाद जल िगरा द।)
म पु पां जिल-अं जली म पु प ले कर खड़े हो जाय।
ॐ मालतीमि लकाजाती- शतप ािदसं युताम्।
पु पां िलं गृ हाणे श तव पादयु गािपतम्।।
ॐ य े न य मयज त दे वा तािन धमािण थमा यासन्।
ते ह नाकं मिहमानः सच त य ा पूव सा याः सि त दे वाः।।
नानासु गि धपु पािण यथाकालोद्भवािन च।
पु पा जिलमया द ं गृ हाण परमे वर।।
ॐ भूभुवः वः गणे शाि बका यां नमः , पु पा जिलं समपयािम। (पु पा जिल अिपत करे ।)
दि णा -ॐ ये तीथािन चरि त सृ काह ता िनषिङ् गणः।
ते षा ◌ँ सह योजने ऽव ध वािन त मिस।
यािन कािन च पापािन ज मा तरकृतािन च।
तािन सवािण न य तु दि णपदे पदे ।।
ॐ भूभुवः वः गणे शाि बका यां नमः , दि णां समपयािम।
( दि णा करे ।)
ाथना।।
िव ने वराय वरदाय सु रि याय ल बोदराय सकलाय जगि ताय।
नागाननाय ु ितय िवभूिषताय गौरीसु ताय गणनाथ नमो नम ते ।।
ल बोदर नम तु यं सततं मोदकि य। िनिविव नं कु मे दे व सवकायषु सवदा।।
अनया पूजया िसि -बु ि -सिहतः ीमहागणपितः साङ् गः पिरवारः ीयताम्।। ीिव नराज सादा कत यामु ककमिनिव नसमाि त चा तु ।
8/9
लाग लेखक- जगदान द झा, लखनऊ
9/9