Professional Documents
Culture Documents
xo b i s s iZ v el eni
gogita Citaia
Gogita Chitaia
xobis siZveleni
g ogita Citaia
Khobi Antiquities
xobis municipalitetis kulturuli
ISBN 978-9941-461-85-9
memkvidreobis obieqtebi
Sites of the Cultural Heritage of
Khobi Municipality
9 789941 461859
gogita Citaia
Gogita Chitaia
xobis siZveleni
Khobi Antiquities
xobis municipalitetis kulturuli memkvidreobis
obieqtebi
Sites of the Cultural Heritage of Khobi Municipality
ISBN 978-9941-461-85-9
3
winaTqma
winaprebis mier Seqmnil kulturul memkvidreobas movla-pa-
tronoba da dacva sWirdeba, sxvanairad is ver iqneba xelmisawvdomi
STamomavlobisaTvis. warsulSi bevri taZari, cixe-koSki da sasaxle
daingra, ganadgurda. siZveleebs safrTxeebi dResac emuqreba. Cveni
valdebulebaa maTi dacva da momavali TaobebisaTvis gadacema.
xobis municipalitetis gamgeobisa da sakrebulos mxardaWeriT
ramdenime wlis muSaobis Sedegad aRvricxeT kulturuli memkvidre-
obis 275 obieqti. aqedan eklesia _ 16, naeklesiari _ 31, cixe koSki
da sxva nageboba _ 21, arqeologiuri obieqti _ 207. es imas ar niSna-
vs, rom yvelaferi aRricxulia. rigi mizezebis gamo, sustad gvaqvs
Seswavlili mdinareebs rion-fiCorisa da Wuriasa da xobiswylis
qvemowels Soris mdebare Waobiani tyeebi. es adgilebi kolxeTis
erovnuli parkis teritoriaSi eqceva, sadac yovelgvari miwis samu-
Saoebi akrZalulia da aq arsebuli Zeglebi bunebrivad aris daculni.
kulturuli memkvidreobis obieqtebis koordinatebi davafiqsireT
satelituri xelsawyoTi (GPS) UTM-is sakordinacio badis meSveobiT.
aucilebelia am monacemebis gaTvaliswineba qalaqmSeneblobisa da
sakadastro rukebis Sedgenisas.
Cvens mier aRricxuli kulturuli memkvidreobis obieqtebis
umravlesobis Sesaxeb istoriuli wyaroebi arafers amboben, bevri
maTgani saerTod ucnobia mecnierebisa da farTo sazogadoebisaTvis.
Cvens regionSi arsebul siZveleTa Soris gansakuTrebuli ad-
gili xobis monasters ukavia. igi qristianuli samyaros erTerTi
umniSvnelovanesi centri iyo, radgan aq `msvenarebda~ yovladwminda
RvTismSoblis kvarTi, ioane naTlismcemlis, wm. giorgi mTavarmowamis
nawilebi, wminda marines mklavi, wm. kvirikes xelis mtevani, macxo-
vris wveris ramdenime Reri, Rrubeli, romliTac jvarze gakrul
macxovars Zmari miawodes, Zelicxovlis nawili, Tamar mefis dedis
bordoxan dedoflis mravalnawiliani xati, daviT aRmaSeneblis sawi-
namZRvro da Tamar mefis gulsakidi jvrebi, uZvirfasesi xatebi...
xobis monasteri ZvelTaganve izidavda rogorc adgilobriv, aseve
ucxoel momlocvelebs, mecnierebs, mogzaurebs. ar cdeba avtori,
romelmac 1899 wlis 3 seqtembris gazeT `cnobis furcelSi~ xobis sa-
locavs `samegrelos ZvelTa-Zveli siamaye, monasteri~ uwoda (1; N 907).
aseve mniSvnelovania municipalitetis teritoriaze arsebuli sxva sae-
klesio da saero nagebobebi, romlebzec masalebs vTavazobT mkiTxvels.
kulturuli memkvidreobis Sesaxeb Cveni mokrZalebuli naSromi,
gzamkvlevis funqcias Seasrulebs da zogad warmodgenas Seuqm-
nis sazogadoebas, moswavle-axalgazrdobas; xels Seuwyobs ZeglTa
4
dacviTa da SeswavliT dainteresebul pirebsa da dawesebulebebs
dasaxon gzebi da saSualebebi, imisaTvis, rom daicvan da momaval
Taobebs Seunaxon isini.
unda aRvniSnoT foTisa da xobis mitropolit grigolis, eparqiis
samRvdelo dasis da maT Soris xobis monastris moZRvris dekanoz
ilia lomaiasa da iRumenia anas (museliani) uaRresad faqizi damoki-
debuleba kulturuli memkvidreobisadmi. eparqiis mRvdelmTavris
TaosnobiT moewyo araerTi samecniero-dazverviTi xasiaTis savele
gasvla istoriul Zeglebze, Catarda konferenciebi (sur. 4. 5.).
wignze muSaobis procesSi gvqonda urTierToba mecnierebTan:
revaz da nana papuaSvilebTan, iulon gagoSiZesTan, vaxtang jafa-
riZesTan, daviT lomitaSvilTan, leri jiblaZesTan, roland isa-
kaZesTan, Salva buaZesTan, Tengiz esebuasTan, laSa jiqiasTan, el-
dar bubulaSvilTan, joni afaqiZesTan, paata cxadaiasTan, baadur
kupreiSvilTan, irine elizbaraSvilTan, qeTevan abaSiZesTan, Tamar
nemsaZesTan, rusudan guramiSvilTan, anzor siWinavasTan, mixeil qa-
vTariasTan, Temo jojuasTan, Tea qarTveliSvilTan, buba kudavasTan,
levan WabaSvilTan... (sur. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60.).
gansakuTrebuli madlierebiT gvinda movixsenioT aw gansvenebu-
li, Rvawlmosili mkvlevarebi: iuza xuskivaZe, Tamaz beraZe da neli
kobaxiZe.
5
I xobis monasteri
xobis monasteri da misi Semogareni Tavisi unikaluri landSaf-
tur-geografiuli da kulturuli memkvidreobis mravalferovnebiT
Zalian mimzidvelia samecniero da turistuli TvalsazrisiT. mas
erovnuli mniSvnelobis kategoriis Zeglis statusi aqvs miniWebuli.
mdebareobs xobis municipalitetis sofel nojixevSi, bias mTebis da-
savleT boloSi, mdinare xobiswylis marcxena napirze. qalaq xobidan
igi daSorebulia daaxloebiT sami kilometriT. misi koordinatebia:
0739484 _ 4691201;
Suasaukuneebis sabuTebSi salocavs xofis monasters uwodeben,
XIX saukuneSi Cndeba `xopi~, xolo XX saukunidan xobi qvia. misi war-
momavloba da mniSvneloba ucnobia. `xofi, xopi friad gacrcelebuli
saxelia; xofi an xofisi, orxofia, xofoTi hqvia an erqva dasaxlebul
adgilebs, xeobebs, mdinareebs samegreloSi, imereTSi (s. obCa), afxa-
zeTSi (gudauTis raioni), svaneTSi (lentexis raioni), qarTlSi (qsnis
xeoba _ axalgoris raioni; algeTis xeoba _ TeTriwyaros raioni),
istoriul lazeTSi, soWis mxares, mdinare Saxes auzSi (dRevandeli
samxreT ruseTi), daRestanSi ...salocavebs: RvTismSoblis miZinebis
monasters samegreloSi, ioane naTlismcemlis monasters qsnis xeobaSi,
wm. giorgis eklesias imereTSi, wm. giorgis eklesias lentexis raionSi...
yurZnis erT-erT jiSs xofura hqvia...~ (2; 3).
legendebi Rirsebas matebs movlenebsa da pirovnebebs. simbolu-
ria, rom xobis sataZro dResaswaulis dRes _ 2008 wlis 28 agvistos
mariamoba-maraSinobas monastris ezoSi pirvelad gamovlinda qris-
tesSobamdeli namosaxlarebi, xolo 2010 wlis 12 agvistos cotneobas
taZridan 300 metrSi adreqristianuli xanis naeklesiari dafiqsirda.
2009 wlis zafxulSi dawyebulma arqeologiurma samuSaoebma faqtiu-
rad legendebis gacocxleba daiwyo xobis taZarze, monasterze xalxSi
dRemde SemorCenilia Tqmulebebi.
xalxuri gadmocemebiT xobis taZris ageba gubaz mefis, daviT
aRmaSeneblis, Tamar mefisa da cotne dadianis saxelebs ukavSirdeba,
am gadmocemebs albaT swored is faqtori aZlierebda, rom xobSi iyo
dasvenebuli daviT aRmaSeneblis sawinamZRvro (sur. 9.) da Tamar mefis
gulsakidi (sur. 10) jvrebi. VI saukunis avtoris agaTia sqolastikosis
cnobiT egrisis mefe gubazi 554 wels mdinare xobiswylis piras Ra-
latiT mokles bizantielebma (3; 49-50). misi cnobiT, rodesac gubazs
gaugia, rom masTan modiodnen bizantieli sardlebi, radganac ar elo-
da Ralats, mcire amaliT Segebebia maT mdinare xobiswyalTan (3; 48).
gubaz mefe SesaZloa dabanakebuli yofiliyo xobis monasterTan axlos
mdebare jaxuTis cixeSi da am adgilTan axlos mokles bizantielebma.
6
gadmocemiT iq, sadac dRes xobis monasteria egriselebs gubazis
xsovnis pativsacemad augiaT eklesia, amis Sesaxeb aRniSnulia nodar
Sonias (4;332) da zurab axalaias SromebSi (5;126), agreTve samegrelos
Sesaxeb rusulenovan sacnobaro xasiaTis wignSi (6;17). gansxvavebuli
mosazreba gaaCnia dimitri baqraZes, is Tvlis, rom gubaz mefe bizan-
tielebma sofel xorgasTan mokles (10; N 62).
xobis monastris midamoebSi gubaz mefis mkvlelobis Sesaxeb gad-
mocemebi CaviwereT xobelebis: klimenti mixeilis Ze qanTariasagan
(dabadebuli 1926 wels), amiran giorgis (JorJis) Ze dolbaZisagan (da-
badebuli 1953 wels), romelsac amis Sesaxeb Tavisi biZis respublikis
damsaxurebuli ekonomistis kapiton dolbaZisagan gaugia, xobis mo-
nasterTan mcxovreb pedagog aleqsandre (saSa) arCaias (dabadebuli
1941 wels), Tavisi mamis kondratesagan (dabadebuli 1887 wels) gaugia
da Cauweria gubaz mefis monasterTan daRupvis ambavi, xolo dedis,
mariamisagan codnia, xobis monasterSi cotne dadianis saZvalis ar-
sebobis Sesaxeb. saSas deda xobis monastris winamZRvar arqimandrit
Sio qviliTaias (1915-1928) disSvili iyo. mdinare xobiswylisa da Wa-
niswylis SesarTavTan, xobis monastris CrdiloeTiT, 2 kilometris
daSorebiT mdebareobs adrefeodaluri xanis jaxuTis cixe, romlis
Sesaxeb qvemoT gveqneba saubari. sofel pirvel maisSi mcxovrebi Zmebis
lado da laSa buskanZeebis cnobiT arsebobs Tqmuleba, rom gubaz mefe
swored am midamoebSi mouklavT bizantielebs.
1887 wels nojixevis skolis maswavlebeli m. lifonava gazeT `ive-
riaSi~ werda: `xalxi ambobs, rom viTomc es monasteri daviT aRmaSe-
neblis droisa iyos~ (7; N 208). didma mgosanma akaki wereTelma xobis
monastersa da cotne dadians miuZRvna 1897 wels dawerili poema
`naTela~, romelic xalxSi SemorCenil Tqmulebebs da istoriul wya-
roebs eyrdnoba.
Tedo saxokias mixedviT, `noqalaqevSi (samegreloSi) md. texuris
marcxena napiras, iq, sadac noqalaqevis cnobili cixe Tavdeba, dRe-
mde darCenilia qvitkiris eklesia, gaSenebuli XI saukuneSi. amboben,
martvilisa, noqalaqevis da xobis taZrebi erTsa da imave dros aris
gaSenebulio~ (8; 115).
akaki Wanturias 1926 wels Cauweria, rom gadmocemiT xorSis ma-
cxovris karis VII-IX saukuneebis eklesia xobis monastris zusti geg-
miT yofila aSenebuli xobis monastris xuroTmoZRvris mier (9; 182).
xorSis macxovriskaris eklesia mdebareobs senakis municipalitetis
sofel xorSSi, misi koordinatebia: 0253204 4694206.
1999 wels saintereso Tqmuleba CaviwereT sofel nojixevSi mcxo-
vreb 1942 wels dabadebul, jemal jorjikiasagan, romelic mas Tavisi
7
mamis levan jorjikiasagan gaugia: `erTxel, cotne dadiani xobiswylis
piras nadirobda. iq, sadac dRes xobis monasteri mdebareobs, gauvali
tye yofila. cotnes daRamebia da Rame vinme kitias (gvaria. g.C.) ojaxSi
gauTevia. dadians meore dRes gaugrZelebia nadiroba da taxi mou-
klavs, xolo iq, sadac dRes monasteria, dangreuli eklesia unaxavs.
mas kitiasaTvis dauvalebia, eklesiis midamoebi gaekafa. Semdeg cotne
dadians iq axali eklesia augia~ (2; 4).
rafiel erisTavis cnobiT, 1855 wels xobSi dabanakebul Turqebs
gadauwyvetiaT xobis monasteri Tofiswamlis sawyobad gadaeqciaT.
maT, erTxel saRamos unaxavT, rom monasters naTeli dasdgomia.
momdevno Rames kidev ufro ganaTebula iqauroba... berebi da ad-
gilobrivi mosaxleoba pirjvars iwerdnen, loculobdnen da amas
kargis momaswavleblad miiCnevdnen. Turqebma am ucnauri movlenis
Sesaxeb TavianT sardlobas acnobes da maTgan miiRes brZaneba, maSin-
ve daetovebinaT monasteri, raTa ar gamxdariyvnen raime `eSmakobis~
msxverplni (10; N 76).
mRvdelmonazon kalistrates (CiCua) mixedviT: `...1891 w. xopis mo-
nasteri gastexes da gaitanes es siwminde (kvarTi. g.C.) Tavis kuboianad,
avazaki ar Seexo arc erTi zemo CamoTvlil Zvirfas xat-jvars, aramed
mxolod es siwminde gaitana... es ambavi gaigo xalxma Tu ara, zaris xmas-
Tan igriala da Semoertya taZars: kaci da qali, didi da patara, gamou-
Tqmelis mwuxarebiT aRvsilni ...nurc beri da nuca eri nuRar viqnebiT
cocxalni, Tu es siwminde dagvekargao. ...ar gauvlia sam dRe-Rames,
es kvarTis kubo, xeluxleblad monastris maxlobel alagze buCqSi
daasvena, sadac Ramis wyvdiadSi zecidan TiTqos cecxlis naperwklebi
gamodiso, es SeniSnes Ramis mogzaurT da soflis mcxovrebT, sadac
mividnen da ipovnes es kubo, win sanTeliT...~ (11; 29-30).
sofel nojixevSi _ monastris ubnis mcxovreb, 1946 wels dabade-
bul gigla kitiasgan saintereso gadmocemebi CaviwereT. mas Tavisi
dedis ekaterine (buta) kitiasagan gaugonia, rom xobi cotne dadia-
nis saZvalea. misive gadmocemiT rodesac kvarTis kubo gautacniaT,
qurdebi xeTamde Casulan, iq ki saSineli Weqa-quxili amtydara, maT
nabiji ver gadaudgamT win, SeSinebulan, dabrunebulan da kvarTis
kubo monastris dasavleTiT, xevSi dautovebiaT. roca kubo ipoves
erT-erT bers xelSi anTebuli sanTeli da Wadris xelketi sWeria,
romelic iqve miwaSi CaurWvia, zed sanTeli miumagrebia. kvarTis
kubo monasterSi gadausvenebiaT. bers joxi iq daviwynia, romelsac
Semdgom fesvebi gaudgams, totebi auyria da lamaz Wadris xed ga-
daqceula. es xe zamTar-zafxul SefoTlili yofila. mogvianebiT
igi erT biel kacs mouWria, romelic garkveuli drois Semdeg cxens
toris dartymiT mouklavs. Wadris gadanaWeridan ylortebi amosula,
8
erTi maTgani gazrdila, romelic aseve erT adgilobriv mcxovrebs
mouWria, es kacic gaurkvevel viTarebaSi daRupula.
1946 wels dabadebul xobel arCil torCinavas Tavisi bebiis, 1879
wels dabadebul ana Soniasagan gaugia, rodesac xobis monasterSi bol-
Sevikebi jvris Camosagdebad asulan saSineli Weqa-quxili amtydara.
taZris aSenebis Sesaxeb sxvadasxva mosazreba arsebobs, XVII sauku-
neSi samegreloSi myofi aToneli berebis abesalomisa da iosafis
monaTxrobis mixedviT, ruseTis elCebi toloCanovi da ievlievi
aRniSnavdnen, rom xobis taZris aSenebas berZenTa keisar herakles
(VII s. I naxevari) miawereno (12;141). eqvTime TayaiSvilis ganmartebiT
`ara gvaqvs cnoba, Tu rodis aris monasteri aSenebuli, magram gegma
taZrisa, CuqurTma da stili Senobisa uCvenebs, rom Tavi monasteri
unda iyos agebuli ara ugvianes me-X-XI saukunisa, xolo dasavleTis
da samxreTis TaReb gaSlili Stoebi Semdeg aris miSenebuli, rac
cxadad emCneva: Stoebs daufaravs TaRebi da fanjrebi kedlebisa da
freskebi winandelis karisbWedan Sesavlisa. kidev ufro gvian me-XIV
saukuneSi amovsebulia TaRebi samxreTis Stoisa da gamzadebulia
ekvderi am nawilSi vamey dadianis mier~ (13; 132). vaxtang beriZe ta-
Zars XIII-XIV saukuneebis mijniT aTariRebs, Tumca ar gamoricxavs
momavali kvlevebis Sedegad daTariRebis daZvelebas (14; 78). nikodime
kondakovi xobis eklesiis agebis TariRad IX-X saukuneebs asaxelebs
(57; 80). mRvdelmonazon kalistrate CiCuas miaCnia, rom taZris amgebi
daviT aRmaSenebelia (1089-1125 ww.) (11; 54). mkvlevar daviT WiTanavas
azriT, `aq pirveladi eklesia IX-X saukuneebSi ukve unda arsebuliyo~
(15; 273).
xobis monasteri arqiteqturuli kompleqsia, igi Sedgeba taZris,
samreklos, galavnis, sakaTalikoso sasaxlisa da sxva nagebobaTa naS-
Tebisagan. (sur. 6. 7. 18. 19.).
taZari RvTismSoblis miZinebis saxelobisaa, misi zomebia sakur-
Txevlis gareSe 17 X 19.2 m, xolo sakurTxevlis CaTvliT 17 X 22.5 m.
igi samnaviania, aqvs gviandeli minaSenebi: samxreT aRmosavleTiT XIV
saukunis ekvderi, agreTve samxreTiT da dasavleTiT derefnebi, naSe-
nia kirqvis Tlili qvebiT, minaSenebze marmarilos filebi da svetebia
CarTuli. nageboba erT dros tyviis furclebiT yofila gadaxuru-
li. ugumbaTo Senobis kamarebi SigniT jvarovan sivrces, garedan ki
saxuravebi jvarovan moculobas qmnian. taZars rva sarkmeli da xuTi
kari aqvs. dasavleTi karibWe da aRmosavleTi fasadi sagangebod aris
morTuli CuqurTmebiT. karibWis marjvena mxares naxevarsvetis bazaze
amoWrilia asomTavruli _ doni. dasavleTis kedlis samxreT nawilSi
CaSenebulia kirqvis kvadri, romlis zomebia 40 X 38 sm, romelzedac
saintereso simboloebia gamosaxuli (sur. 52.).
9
taZris SigniT xuTi moniSnuli saflavia, samxreT-dasavleT ekv-
derSi dasaflavebulia 1916 wels gardacvlili dimitri xaxus Ze Jva-
nia, sakurTxevlis win, marjvena mxares daviT da leon CiCuebi (+1806;
+1839.), xolo marcxniv giorgi xaxus Ze CiCua da misi meuRle mariamia
dakrZaluli (+1840. +1853). centrSi levan nikos Ze CiCuas saflavia,
xolo misgan CrdiloeTiT naxevarsvetTan dakrZalulia afxazeTis
mTavris qeleSbei ServaSiZis SviliSvilis Svili samson ServaSiZe, ro-
melic 1835 wels dabadebula da 1880 wels WrilobiT gardacvlila.
taZris dasavleT derefnis CrdiloeTiT iatakze Cadebulia saflavis
lodi, romelzedac warwera naxevrad gadaSlilia, masze ikiTxeba : `...
Tanamecxedreman misman ivaka giorgis Ze jorjikiam~... es ukanaskneli
XIX saukunis meore naxevarSi da XX saukunis damdegs xobis monastris
mamulebis mouravi iyo, saarqivo masalebidan irkveva, rom mas didi
winaaRmdegobebis daZleva uwevda monastris miwebis dasacavad, rad-
gan rusuli mmarTvelobis damyarebis Semdgom samonastro miwebis
misakuTrebas cdilobdnen samegrelos mTavaric, Tavad-aznaurebic
da glexobac. ivakas vaJi, sazogado moRvawe da mwerali konstantine
(jaju) jorjikia 16 wlis iyo, rodesac 1901 wlis 18 seqtembers gazeT
`iveriaSi~ didma ilia WavWavaZem werili daubeWda (16;115). man daamTa-
vra safrangeTSi valabris sasoflo-sameurneo instituti. 1942 wlidan
1953 wlamde Tbilisis pirveli saSualo skolis direqtorad muSaobda
(17;36). ivakas siZeebi iyvnen levan Sengelaia da iona meunargia.
1911 wels xobis monasterSi daukrZalavT aTonis mTaze qarTvel-
Ta savanis aRmdgeni iRumeni benediqte (barkalaia); samwuxarod, misi
saflavi dakargulia (18; 172).
taZris samxreTiT ori saflavis lodi devs, marcxniv dasaflavebu-
lia mRvdeli Tadeoz nikolozis Ze sasania, igi 1907 wels gardacvli-
la. meore saflavis lodze warwera ar ikiTxeba. taZris ezoSi dasavle-
TiT 8 saflavis lodi devs, erTi ekuTvnis luka Sonias, iqve taZris
karibWis pirdapir dakrZalulia ivaka jorjikias simamri simon daviTis
Ze bolqvaZe (1814-1896), saflavis qvaze amokveTilia epitafia, romelic
iona meunargias Seudgenia: `qobuleTidan momgvara samegrelos da mi-
mirqva wmindis embazidan mTavarman levan grigolis Ze dadianma 1820
wels. mas vaxldi mTeli misi sicocxle, viTarca pirveli misi monadire
da man aRmavso yovlisa pativiTa da qonebiTa myo ra patroni aznauris
giorgi sajaias mamulisa sofel jaRras. amier soflidan ganved sofel
nojixevs sayvarelis Cemis asulis salome jorjikias saxlSi. RmerTo
daicev ojaxi Cemi da bednier hyav STamomavloba Cemi~ (19;16-17). ta-
Zris Crdilo-dasavleTiT, xuTiode metrSi, 1913 wels gardacvlili
ekaterine grigolis asul qavTaraZis saflavis lodi devs, xolo mar-
cxniv _ 1916 wels gardacvlil mixeil sabas Ze qavTariasi. moxucebis
10
gadmocemiT aqve ezoSi dakrZalulni arian: mRvdeli nestor sasania,
monastris mcveli XX saukunis 20-ian 30-ian wlebSi berde iosava da
1924 wlis ajanyebis aqtiuri monawile Tevdore bigvava, samwuxarod
aRniSnuli saflavebi moniSnuli ar aris da dakargulia.
monastris ezoSi sasuliero pirebTan erTad, sazogadoebaSi
garkveuli damsaxurebis mqone saero pirebsac krZalavdnen. aq adamia-
nis dakrZalva did pativad iTvleboda, amitom, miuxedavad sabWoTa
xelisuflebis mxridan akrZalvisa, zogierTma Wirisufalma moaxerxa
Tavisi micvalebuli monastris ezoSi daemarxa, amitomac aq ramdenime
axali, XX saukunis Sua xanebis saflavia.
1675 wels Sedgenil levan III dadianis sigelSi weria: `...rodisac
k˜zi odiSs mobrZandebodes xatsa, jvarsa da omforsa iq daasvenebdes
da sasaflaoTac is Segviwiravs...~ (20; 76-77). rafiel erisTavis mixe-
dviT: `aqa damarxul arian saCino igi gvamni, kaTalikozni, ilarion,
iovakime, nikoloz wulukiZe, grigor lorTqifaniZe. mTavarepisko-
posi evTimi faRava da kaTalikosi maqsime~ (21; 3). am pirTagan niko-
loz wulukiZe da ilarioni xobis taZarSi arian gamosaxulni. amJamad,
marTalia, maTi saflavebi ar Cans, magram zemoT Tqmuli cnobebis
gaTvaliswinebiT SesaZlebelia momavalSi maTi saflavebi aRmoCndes.
ar viciT saukuneebis manZilze ramden ber-monazons umoRvawia xobis
monasterSi, arc maTi saflavebi Cans da arc saZmo saZvale, romelic
wesiT unda hqonoda monasters.
is, Tu ratom ar Cans Zveli saflavebi amas nawilobriv pasuxi gas-
ca 2016 wels Catarebulma arqeologiurma kvlevebma da maTematikis
mecnierebaTa doqtoris jemal qirias iniciativiTa da ZalisxmeviT
Tbilisis saxelmwifo universitetis geofizikis institutis gamoye-
nebiTi da eqsperimentaluri seqtoris mecnierebis mier xobis taZarsa
da sasaxles Soris mdebare teritoriaze Catarebulma arqeogeora-
diolokaciurma kvlevebma. irkveva, rom nagebobaTa naSTebs 2 dan 7
metramde miwis fena adevs. rac Seexeba arqeologiuri samuSaoebis
Sedegebs amaze qvemoT visaubrebT.
2000 wlis 23 dekembers taZris Crdilo-dasavleT nawilSi iatakis
saremonto samuSaoebis mimdinareobisas akldama aRmoCnda, romelsac
dasavleTiT hqonda oTxkurTxa brtyeli kirqvis sarqveli. akldamis
aRmosavleTis kedeli odnav momrgvalebulia, iataki qvisaa, romelsac
mTel sigrZeze gasdevs viwro Rari. kedlebi amoSenebulia sworad
gaTlili sxvadasxva zomis patara marTkuTxa kirqvis kvadrebiT. igi
qva-RorRiTa da miwiT amouvsiaT; erT-erT qvaze freskis fragmentic
SeiniSneboda, akldamaSi aRmoCnda cxra Tavis qala da Zvlebi. erT Ta-
vis qalas Subls zemoT marjvniv mcire zomis rombiseburi naxvreti
hqonda. garda amisa akldamaSi aRmoCnda didi zomis liTonis Sandali,
11
oqroqsovilis naSTebi, Rrma TefSis natexebi, romlebic erTmaneTs
kargad uerTdeba da zed gamosaxulia muqi lurji saRebaviT Sesru-
lebuli peizaJi, TeTri minisgan damzadebuli boTlis yelis natexi,
rkinis dezebi, liTonis samkerdeebi. igi daaTvaliera kolxeTis ar-
qeologiuri eqspediciis xelmZRvanelma revaz papuaSvilma. misi gan-
martebiT akldama Sua saukuneebSia aSenebuli, xolo aq Casvenebul
micvalebulTagan erTi maTgani maRalCinosani samxedro piri unda
iyos, rac daasabuTa akldamaSi napovni dezebiT, SandlebiT, TefSisa
da boTlis natexiT, romlebic misi ganmartebiT aris evropaSi Cinuri
teqnologiiT damzadebuli WurWeli, romelsac ruseTis jaris maRali
rangis samxedro Cinosnebi laSqrobisas iyenebdnen. agreTve, mundiriT
liTonis samkerdeebiT da oqroqsovilis naSTebiT, romelic, misi
azriT, samxreebis nawili unda iyos.
akldamis Sesaxeb mRvdelmonazoni kalistrate (CiCua) 1894 wels
werda: `xopSi SigniT eklesiaSi iyo arqeologiuri akldama: `riyis
qviT mowyobili, romelic am 7-8 wlis ukan cnobisagan daukargavT, e.i.
Casavali gaulesiaT, SeukravT da aRar etyoba aq Tu odesme saZvale
iyo~ (11; 41). misive cnobiT, galereaSi dakrZaluli iyo rusi generali
rikhofi, romelic samegreloSi, yulevSi 1804 wels Semosuli rusuli
jaris sardali yofila. mas 1807 wlis aprilSi samegrelos dedoflis,
nino bagrationis, grigol dadianis, Wyondidel mitropolit besario-
nis, caiSeli episkoposisa da samegrelos Tavad-aznaurTa mxardaWeriT
Turqebis mier dapyrobili qalaqi foTi auRia da alya Semourtyams
foTis cixisaTvis. am brZolaSi daRupula maiori lipatini, xolo
1809 wels generali rikhofi moulodnelad gardacvlila, isini xobis
taZarSi daukrZalavT (10; N 121). Cans, rom akldamaSi CasvenebulTa
Soris erTi generali rikhofia, xolo Sublgaxvretili Tavis qala
maior lipatinisa unda iyos. sxvebis Sesaxeb ki cnobebi ar mogvepoveba.
es akldama raTqma unda rikhofisTvis ar iyo agebuli.
XX saukunis 90-iani wlebis damdegamde taZars hqonda Zalian la-
mazi alebastris kankeli (sur. 2), romelic Zlier iyo dazianebuli,
cnobili mecnieris TinaTin yauxCiSvilis mixedviT `kankelis SigniTa,
sakurTxevlisken mimarTul nawilze, erT-erT gaswvriv Zelze CaWri-
lia (Tu amotvifruli) berZnuli mTavruli warwera, romlis naSTic
amJamad 3 striqons Seicavs: `...OПON / TРAПEZOVNTА...~ trapezunteli.
simaRleSi am fragments uWiravs daaxl. 11 sm. meore striqonis sigrZea
22 sm. mkafiod gamoyvanili asoebi sxvadasxva striqonSi gansxvavebuli
zomisaa. rogorc Cans, warweraSi ixsenieboda viRac trapezunteli moR-
vawe, romelsac am Zeglis (SesaZloa, kankelis SekeTebaSi monawileoba
hqonda miRebuli. daTariReba: warwera asoTa moxazulobis da saerTo
ieris mixedviT gvianbizantiuri xaniT unda daTariRdes~ (22; 112).
12
sur. 2. xobis kankeli. 1951 w.
gumbaTiani samreklo (sur. 18) Tlili kirqviT aris aSenebuli.
vaxtang beriZis ganmartebiT `es samreklo, erTi udidesTagani sa-
qarTveloSi, ramdenime qronologiuri fenisagan Sedgeba: qvemo nawili
adrindelia (SesaZlebelia, eklesiis Tanamedrove), II sarTuli _ saku-
Triv fanCaturi _ albaT, XVII saukunisa~ (14; 88). misi fuZis zomebia
8 X 11 m, simaRle _ 20 m-mde. igi orsarTuliania. pirveli sarTulis
aRmosavleTis kedelSi Catanebulia arqimandrit simeon afaqiZis warwe-
riani qva, saidanac vigebT, rom mas 1902 wels SeukeTebia samreklos
iataki, kibeebi, galavani, taZris derefnis iataki kibeebiT.
samreklos gumbaTis yelSi Svidi sarkmelia datanebuli. pirve-
li sarTulis iatakze xuTi saflavis qva devs, karibWidan pirveli
ekuTvnis arqimandrit aleqsi mircxulavas (1928-1962), meore _ arqiman-
drit Sio qviliTaias (1915-1928 ww.), momdevno saflavis qvaze, romelic
sivrcis Sua nawilSi mdebareobs, warwera gadaSlilia, mis pirdapir,
aRmosavleTis kedelSi niSia Catanebuli, am saflavis gverdiT dakrZa-
lulia mRvdelmonazoni isaaki (enuqiZe), romelic 1990 wlis 15 aprils
tragikulad daiRupa. sapirispiro mxares ki dasaflavebulia maqsime
filipes Ze faCulia, romelic1919 wels gardacvlila.
sakaTalikoso sasaxlis kirqvis nageboba taZris dasavleT mxare-
saa. igi orsarTuliania da orferda saxuraviT yofila gadaxuruli,
13
pirvel sarTulze marani yofila gamarTuli. sasaxlis zomebia 25 X
9 m. mTavari darbazs sasaxlis samxreTiT nagebobis meore sarTulis
umetesi nawili ukavia, misi zomebia 16 X 9 m, etyoba igi didi Sekre-
bebisTvis iyo gamiznuli. sasaxlis CrdiloeTiT buxaria CaSenebuli.
sasaxlis umetesi nawili kirqviTaa nagebi, misi CrdiloeTi nawili ki
riyis qvebiT, romelic sul sxva, gansxvavebul kirqvis samSeneblo
fenazea daSenebuli. amJamad mimdinareobs sasaxlis aRdgeniTi samu-
Saoebi (sur. 19. 37. 38.).
taZars gars uvlis galavani, romelic ZiriTadad riyis qvebiT
aris agebuli. galavnis CrdiloeTiTa da dasavleTiT garedan Semor-
Cenilia nagebobaTa naSTebi. galavnis samxreTiT SeiniSneba kirqvis
samSeneblo fena, romelSic Cayolebulia kirqvis samSeneblo lodi,
am nawilSi SeiniSneba sxvadasxva nagebobaTa naSTebi. galavnis Crdilo-
aRmosavleT nawilSi svetis nawilia Cayolebuli. Tanamedrove galavnis
CrdiloeTiT da Crdilo-dasavleTiT ramdenime metris daSorebiT ri-
yis qviT agebuli Zveli galavnis naSTebia SemorCenili, aqve SeiniSneba
gaurkveveli daniSnulebis nagebobaTa naSTebi, romlebzec daSenebulia
Tanamedrove galavnis kedlebi. es kedlebi scdeba sasaxles, dasavle-
TiT eSveba da SemozRudavs mis win mdebare moedans, SesaZloa igi
adre reliefs miuyveboda-zRudavda monastris samxreTiT da samxreT-
dasavleTiT mdebare davakebas.
taZari moxatulia SesaniSnavi freskebiT. samxreTis kedelze yo-
fila gamosaxuli Sergil dadiani, misi meuRle naTeli da Svilebi
cotne da Tamari, es freska amJamad daculia saqarTvelos xelovnebis
saxelmwifo muzeumSi (sur. 16). cotne mRvdelmonazon kalistrate
(CiCuas), eqvTime TayaiSvils, pavle igoroyvasa da giorgi kalandias
koxtasTavis SeTqmulebis gmirad miaCniaT. vaxtang beriZe da iuza
xuskivaZe am freskas XIII-XIV saukuneTa mijniT aTariReben. TinaTin vir-
salaZes `ufro marTebulad~ miaCnia es freska XIII saukunis miwuruliT
daTariRdes (23; 278).
TinaTin yauxCiSvilis mixedviT `taZarSi freskaTa uZvelesi fena
XIII saukunisaa, Semdegi fenebi XVI da XVII ss-iT TariRdeba. freskebs
aqvT qarTuli da berZnuli warwerebi (22; 122). iuza xuskivaZe fres-
kebis yvelaze adreul fenebs XIII saukunis dasawyisiT aTariRebs da
SeniSnavs, rom dasavleTis kedlis XVI saukunis mxatvroba `xalxuri
SemoqmedebiTi azrovnebisaTvis damaxasiaTebel niSnebsac amJRavnebs~,
taZarSi sami sxvadasxva drois e. w. paleologosuri stilis mxatvro-
bacaa SemorCenili _ Sergil dadianis egvterSi (XIII-XIV s. mijna), va-
mey dadianis egvterSi (XIV s. bolo. sur. 50.); xolo XVII s-is 40-iani
wlebSi nikifore ColoyaSvilis mier mowveuli ostatebis naxelavi
paleologosuri stilis postbizantiur gasqematebul nairsaxeobas
14
gvTavazoben~ (24; 8-9). iuza xuskivaZe SeniSnavs, rom: `xobis taZris
XVII saukunis 40-iani wlebis moxatuloba mowveul berZenTa mier ki
ara, rogorc es erTi SexedviT SeiZleba mogveCvenos, adgilobrivi
ostatebis xeliT unda iyos Sesrulebuli~ (25; 290). igi xobis freske-
bis daxasiaTebisas SeniSnavs, rom freskebis ZiriTadi nawili eTmoba
RvTismSoblis daujdomelis (`akaTisto~) momcvel scenebs, `rac
arsebiTad gansazRvravs kidec taZris interieris ideursa da metic,
saboloo mxatvrul saxes~ (25; 271-274). Teimuraz jojuas bolodro-
indeli kvlevebiT dadasturebulia, rom xobis taZris freskebis XVII
saukunis ZiriTadi fenebis qtitori eklesiis sakurTxevlis win, bemis
CrdiloeTi kedlis qveda nawilSi gamosaxuli episkoposi nikoloz
I wulukiZea da ara nikoloz ColoyaSvili, manve daadgina, rom misi
episkoposobis wlebia 1620-1640 wlis damdegi (26; 350). misive cnobiT
nikoloz ColoyaSvili (nikifore irbaxi. g. C.) xobSi moRvaweobda
1640-1643 wlebSi, 1643-1675 wlebSi xobis episkoposia nikoloz II
wulukiZe, igi gamosaxuli yofila nikorwmindis saepiskoposo ta-
Zris dasavleTi mklavis samxreT kedelze, romelsac axlavs warwera:
`nikoloz xopa/ri, wulukiZe~ (26; 354).
CrdiloeT kedelze gamosaxulia giorgi I dadiani taZris modeliT
xelSi (sur. 17.), igi XIII saukunis bolosa da XIV saukunis dasawyisis
moRvawed iTvleba, am freskaze arsebul warweras Teimuraz jojua ase
kiTxulobs: `am saydrisa aRmaSeneb{e}li erisTavT/erisTavi da mand{a}
t<a>{u]rT{u}xcesi// dad{i}ani g/i{o}rgi Se//eund{o}s Rm/{er}Tm{a}
n amin~ (26; 342).
taZarSi gamosaxuli arian episkoposi nikoloz wulukiZe, kaTo-
likosi ilarioni (XVII s. Suaxanebi). T. jojuas mixedviT `irkveva, rom
kaTolikos ilarions, XVI saukunis Sua xanebidan XIX saukunis dasawyi-
samde moRvawe sxva afxazeTis kaTolikosebis msgavsad, sakaTolikoso
kaTedra, formalurad gelaTis monasterSi hqonda, Tumca misi rea-
luri sakaTolikoso rezidencia, savaraudod, erT-erTi winamosaydre
mwyemsmTavris, nikoloz ColoyaSvilis sakaTalikoso rezidenciis
msgavsad, dadianebis samTavro karTan mWidro kavSir-urTierTobebis
gamo, odiSis samTavroSi mdebare xobis monasterSi iyo ganTavsebu-
li. am faqtis TvalsaCino dadasturebaa xobis monastris yovladw-
mida RmrTismSoblis miZinebis eklesiaSi SemorCenili kaTolikosi
ilarionis 1669/1672-1673 wlebis freskuli portreti, romelic
sagangebod am gansakuTrebuli movlenis _ afxazeTis kaTolikosis
xobis monasterSi mosaydreobis istoriuli faqtis aRsaniSnavad iyo
Sesrulebuli~ (27; 208). sxva istoriuli pirebis vinaobis dadgena
freskebis dazianebebis gamo ver xerxdeba. T. jojuas ganmartebiT,
nikoloz ColoyaSvili levan meore dadians gardacvalebamde 1657
15
wels kaTalikosis taxtze auyvania, momdevno mTavarTan, vamey III-sTan
kaTolikos nikolozs politikur da religiur niadagze uTanxmoeba
hqonia, ris gamoc is gadauyenebiaT da cixeSi CausvamT (27;175). ro-
gorc Cans, xobis taZris samxreTis kedelze nikoloz ColoyaSvilis
freska maSin waSales (26; 387-388). am freskas axlavs oTxstriqonia-
ni berZnuli warwera, romelic TinaTin yauxCiSvilis mixedviT ase
ikiTxeba `nikoloz xobeli am wmida monastris maradmosaxsenebeli
(an _ gansacvifrebeli) winamZRvari~ (22; 113). rac Seexeba wmindanTa
freskebs taZarSi, aq ZiriTadad RvTismSoblis cxovrebis scenebia
gamosaxuli (sur. 15. 49.). freskebi nawilobriv SemorCenilia vamey
dadianis ekvderSic. freskebis kvali SeimCneva taZris fasadebzec.
vameyis ekvderis kars zemoT, kedelSi warwerebiani lodia Cadgmuli,
romelic mogviTxrobs vamey dadianis mier jiqeTSi laSqrobis, iqedan
nadavlis saxiT marmarilos svetebisa da dafebis Camotanis, agreTve
ekvderis mowyobaze (sur. 20. 21.). freskuli saRebaviT Sesrulebuli
warweris fragmentebi SemorCenilia taZris dasavleTisa da Crdiloe-
Tis kedlebis karnizze.
16
sur. 4. jegeTas wm. giorgis salocavisken mimavali foTisa da
xobis mitropoliti grigoli
17
sxvadasxva drosaa mopovebuli da sxvadasxva periods ganekuTvneba
(isini nawilobriv avseben 1500 wlian monakveTs), maSin SegviZlia ga-
movitanoT daskvna, rom im teritoriul erTeulze, sadac amJamad
xobis samonastro kompleqsi mdebareobs, cxovreba iwyeba TiTqmis 28
saukunis winaT da grZeldeba dRemde~.
2009 wels xobis taZarSi axali kankelis dasadgmelad mosamza-
debeli samuSaoebi mimdinareobda. iatakis filebis ayris Semdeg ga-
moCnda Zveli lilvisebr profiliani kirqvis kankelis baza, romelic
freskuli saRebaviT iyo SeRebili, pirveli, Zveli fena singurisfe-
ria, xolo axali moSindisfro. sakurTxevlis win kibis safexurebic
SeRebili yofila. aseTive baza hqonda aramarto sakurTxevels, ara-
med samkveTlosa da sadiakvnesac. iqve naxevarsvetTan aRmoCnda Zveli
iatakis kargad damuSavebuli kirqvis filebi.
2010 wels xobis taZris samxreT-dasavleT kuTxeSi, iq, sadac
freskaze gamosaxuli iyo Sergil dadianis ojaxi, akldama _ saZva-
le aRmoCnda (sur. 22.23.). cnobilma mecnierma levan rCeuliSvilma
jer kidev XX saukunis 40-ian wlebSi ivarauda aq saZvalis arsebobis
Sesaxeb. is, sxva mizezebTan erTad daueWvebia taZris samxreT-da-
savleTiT Sergil dadianis saojaxo freskis arsebobas, radgan misi
mosazrebiT `es uCveulo adgilia taZarSi warCinebul pirTa portre-
tis mosaxatavad~ (28; 256), l. rCeuliSvili wers: `es pirni aq ar unda
mdgariyvnen wirva-locvis mosasmenad. es oTaxebi ufro saZvalesa
hgavs, sadac rogorc TviT feodalTa, ise maTi ojaxis wevrebis neSti
dasvendeboda, e. i. daniSnulebiT im sadgomis analogiuri, romelic
SemdgomSi vamey dadianma moawyo amave taZarSi~ (28; 257). mecnieris
varaudi arqeologiurma gaTxrebma daadastura. dasakrZalavis es
tipi, dadianebisaTvis tradiciuli yofila, rasac adasturebs levan
II dadianis saZvaleze dadebul marmarilos fiqalze arsebuli warwe-
ra, `...ekuderad:. avaSeneT:. qveS:. ori:. tani:. akldama:. gavakeTeT:.
gamoRma:. Cveni:. dasawoli:. taxti:. vqeniT:. ...Zvalisa:. Casayreli:. ar
gavakeTeT...~ (13; 217).
akldamas Casasvleli dasavleTidan hqonda, aqedan Cadioda masSi
kirqvis lodebiT mowyobili kibe. TviT akldama kirxsnaris gamoye-
nebiT mcired damuSavebuli kirqvebiTaa nagebi. igi Tavidan TaRiani
yofila. misi zomebia 2,25 X 3 metri. akldamas aqvs ori kirqvis da-
sasvenebeli. gaTxrebisas aRmoCnda, rom orive dasasvenebelze TiTo
micvalebuli qristianuli wesiT iyo dasvenebuli. sarecelebs Soris
da aRmosavleTiT ormoebia, sadac micvalebulebis Zvlebi areuli
iyo. unda vifiqroT, rom ormoebSi micvalebulebis Zvlebs axali
micvalebulebis dakrZalvis dros gadaadgilebdnen. akldamaSi rva
adamianis ZvlebTan erTad aRmoCenili oqromkedis naqargobaTa naSTi
18
sxva sayuradRebo artefaqtebTan erTad, miuTiTebs, rom aq warCine-
buli pirebi unda yofiliyvnen dakrZalulni, maT Soris savaraudod
cotne dadianic unda yofiliyo. akldamis es nawili dafaruli iyo
naSali duRabisa da kirqvis feniT, romelic akldamis wriuli TaRis
Caqcevis Sedegad unda warmoqmniliyo. am fenis zemoT dakrZaluli
iyvnen SedarebiT axali micvalebulebi. arqeolog revaz papuaSvilis
angariSis mixedviT: `...gansakuTrebuli yuradReba unda gamaxvil-
des akldamisa da taZris samxreTi kedlebis urTierTmimarTebaze.
akldamis samxreTi kedeli, nawilobriv mainc, 15-20 santimetriT
Sedis taZris ZiriTadi (sayrdeni) kedlis qveS. es garemoeba gvai-
Zulebs vifiqroT, rom akldama an taZris agebamde arsebobda, an
taZris aRniSnuli kedeli da akldama erTdroulad iqna agebuli.
Zneli dasaSvebia, rom taZris agebis Semdeg akldamisaTvis amoeWraT
ormo, romelic nawilobriv mainc gamouTxrida Zirs sayrden kedels
da dangrevis saSiSroebis winaSe daayenebda mas~. revaz papuaSvilis
mixedviT: `pirveladi STabeWdilebiT, taZris centralur nawilSi
dRes arsebuli svetebi, navebis miSenebamde, kedlebad unda yofiliyo
gaerTianebuli. navebis miSenebis Semdeg kedlebiT unda yofiliyo
gamoyofili CrdiloeTi da samxreTi ekvderebic, romlebSiac Sesa-
bamisi akldamebia dadasturebuli. es akldamebi navebis miSenebamde,
vfiqrobT, taZris gareT unda vivaraudoT~. aseT SemTxvevaSi taZars,
vidre mas navebs miaSenebdnen am moculobisa unda yofiliyo (sur.
30.), ris safuZvelsac Cven gvaZlevs Semdegi garemoebani: taZars ga-
redan CrdiloeTidanac da samxreTidanac etyoba nakerebi (sur. 32.),
aseve nakerebi Cans sakurTxevlis Sveril afsidasa da minaSenebs Soris
garedan orive mxares. taZris SigniT, samxreT dasavleTis svetis
CrdiloeTiT, kargad Canda Zveli kedlis narCenebi, rac pirdapir
emTxveva gareT arsebul nakerebs.
moulodneli da rTuli viTareba aRmoCnda sakurTxevelSi. aq
iatakis filebis alagebis Semdgom afsidis CrdiloeT da samxreT
kedels Soris aRmoCnda wvrili riyis qvebisa da kirqvis wvrilnate-
xebiani duRabis mkvrivi fena, romlis sisqe daaxloebiT 20 sm. iyo,
xolo sigane 1,30-1,20 sm. afsidis CrdiloeTis kedlis qveda nawilSi
kargad ikiTxeba ori mkveTrad gansxvavebuli samSeneblo fena. kidev
ufro moulodneloba iyo is, rom afsidis kedlis qveS saZirkveli
aRmoCnda (sur. 26.). is 40 sm-iT Cadioda miwis siRrmeSi da afsidis
samxreTis kedlis qveS gadmoweuli iyo 40 sm-iT, xolo CrdiloeTis
kedlis qveS daaxloebiT 15 sm-iT (sur. 30.). faqtobrivad arsebuli
kedeli mniSvnelovnad iyo acdenili saZirkvels. aman da agreTve Cr-
diloeTis kedlis gansxvavebulma samSeneblo fenebma gamoiwvia Cveni
daeWveba da gaaCina kiTxva: xom ar iyo es saZirkveli sxva nagebobisa,
19
daeWvebis safuZvels iZleoda agreTve sakurTxevli romelic gare-
dan xuTkuTxeds qmnis, igi aSenebulia kargad damuSavebuli kirqvis
kvadrebiT, romelic sruliad gansxvavebul, uxeSad damuSavebul
kirqvis kvadrebzea daSenebuli da romelsac naxevarwris forma aqvs
(sur. 24). am kiTxvebs pasuxi Semdgom Catarebuli arqeologiuri sa-
muSaoebisas gaeca.
2013-2014 wlebis arqeologiurma samuSaoebma taZris Crdiloe-
TiT paraleluri kedlebi gamoavlina, romlebic aRmosavleTiTac da
dasavleTiTac kuTxes qmnis da Sedis dRes arsebuli taZris Crdilo-
aRmosavleT da Crdilo-dasavleTis kedlis kuTxeebis qveS. cxadi
gaxda, Tanamedrove taZari Zveli, gacilebiT ufro didi nagebobis
nangrevebzea daSenebuli. cxadi gaxda, rom sakurTxevlis SigniT
aRmoCenili saZirkveli da afsidis gareT arsebuli mrgvali fena
Zveli taZrisa unda iyos. Zveli da axali taZrebi gegmaSi odnav arian
erTmaneTs acdenilebi da Sesabamisad cxadi gaxda is, Tu ratom iyo
erTmaneTs acdenili afsidis SigniT Zveli kedeli da mis qveS arse-
buli saZirkveli. Zveli taZris zomebia 20 X 19.2 m, xolo farTobi
sakurTxevlis afsidis gareSe 384 kv. metria, Tanamedrove taZrisa 17
X 19.2 m, farTobi 326.4 kv. metri (sur. 25. 30.).
aqve, ki _ taZridan 15-iode metris daSorebiT, sasaxlis gverdiT,
galavanTan manamde ucnobi nagebobebaTa naSTebi aRmoCnda. aq sami
sxvadasxva periodis nagebobaTa naSTi dafiqsirda. am etapze Zneli
zustad davaTariRoT aRniSnuli obieqtebi, magram aq aRmoCenili
Tixis filebisa da alaTebis mixedviT arqeologi revaz papuaSvili
ganmartavs: `...msgavsi alaTebi CarTulia X saukunis korcxelis ekle-
siis gumbaTSi, agreTve isini cnobilia quTaisSi, bagratis taZramde
arsebuli naeklesiaris VIII-IX saukunis fenebidan. siRrmeSi arsebuli
mesame nagebobis naSTis Sesaxeb jer-jerobiT saboloo daskvnis gake-
Teba Znelia~, SesaZloa monastris teritoriaze arsebul nagebobaTa
Soris is yvelaze adreuli iyos (sur. 29. 33.).
2016 wels daiwyo xobis sakaTalikoso sasaxlis sarestavracio
samuSaoebi, nageboba gaiwminda naSali qva-RorRisa da miwisagan. sa-
saxlis vrcel, samxreT nawilSi sxvadasxva periodisa da zomis qve-
vrebi aRmoCnda, sasaxlis dasavleTiT paralelurad mimavali kedlis
narCenebma iCina Tavi, romlis qveSac sxva nagebobis kedlis naSTic
fiqsirdeba. sasaxlis CrdiloeT nawilSi, sadac CrdiloeTis kedelSi
buxaria CaSenebuli pirveli sarTulis siRrmeSi kibeebiani nagebobis
naSTi aRmoCnda (sur. 34.), es Senoba uadresi unda iyos, romelzedac
mogvianebiT dauSenebiaT sasaxlis kedlebi ( sur. 33. VI nageboba).
xobSi arqeologiuri gaTxrebis paralelurad mimdinareobda
dazverviTi xasiaTis samuSaoebi, romlis drosac taZridan samxreT
20
dasavleTiT, 300-ode metrSi, dali da merab iosavebis ezoSi dafi-
qsirda adreqristianuli xanis naeklesiari, xolo imave mimarTule-
biT 400 metris daSorebiT, xobis monastris mrevlis sasaflaoze,
sadac didi xania saflavebis Txrisas Tavs iCenda kargad damuSavebu-
li kirqvis kvadrebi, romaul-bizantiuri xanis agurebi da kramitebi,
rac gvafiqrebinebs, rom didi albaTobiT aqac Sesabamis periodSi
eklesia unda mdgariyo. saflavis ormoSi aRmoCnda kargad damuSave-
buli kirqvis kvadrebiT agebuli kedlis naSTi (sur. 92.).
2016 wlis oqtomber-noemberSi Catarda arqeologiuri gaTxrebi.
SeiZleba iTqvas, rom am masStabis samuSaoebi aqamde xobis monasterSi
ar Catarebula. Cven mTlianad ar mimovixilavT samuSaoebis Sedegebs,
romlebic warmodgenilia Sesabamis angariSSi. SevexebiT zogierT
sakiTxs. gaTxrebi xuT ubanze mimdinareobda: 1. taZris dasavleTi
monakveTi da sakaTolikoso sasaxlis mimdebare teritoria Crdi-
loeTi saTavsos CaTvliT; 2. taZris CrdiloeTiT, galavnisa da Zveli
taZris kedlebs Soris moqceuli adgili; 3. samxreTi galavnis kedlis
gareT, samreklos dasavleTiT arsebuli teritoria; 4. sakaToliko-
so sasaxlis samxreT-dasavleTiT, 50 m. daSorebiT arsebuli patara
SemaRleba; 5. samreklos samxreTi kedlis mimdebare mcire monakveTi.
gamovlenili nagebobebi dainomra: I _ dRes moqmedi RvTismSoblis
miZinebis saxelobis taZari; II _ Zveli eklesiis SemorCenili kedeli,
romelzedac daSenebulia dRevandeli taZari da mis CrdiloeTiT
aris fiqsirebuli; III _ sakaTolikoso sasaxle; IV _ taZarsa da saka-
Tolikoso sasaxles Soris arsebuli nagebobebidan zeda nageboba; V _
meoTxe nagebobis qveS arsebuli Senoba; VI _ mexuTe nagebobis samxre-
TiT gamovlenili nagebobis nawili; VII _ taZris CrdiloeTiT axlad
gamovlenili nagebobis nawili (sur. 33.). CvenTvis gansakuTrebiT
sainteresoa mexuTe nageboba, romelic zemoTxsenebul angariSSi XII-
XIII saukuneebiT TariRdeba da romelzedac qvemoT visaubrebT. 2016
wels Catarebuli arqeologiuri samuSaoebis angariSSi vkiTxulobT:
`axla ukve SeiZleba iTqvas, rom ganviTarebul SuasaukuneebSi da,
savaraudod ufro adrec, xobis monastris teritoriaze ukve unda
arsebuliyo cixe-qalaqis tipis dasaxleba, romelic galavnis SigniT
da galavnis gareT arsebul sakmaod vrcel teritorias moicavda.
cxovrebis kvali xelsayreli adgilmdebareobis gamo aq Soreul war-
sulSi _ brinjao-adrerkinis xanaSi iRebs saTaves (rac arqeologiu-
radac dasturdeba). Semdgom xanebSi ki, drois sxvadasxva intervalSi,
miuxedavad mravali ngrevisa (esec arqeologiurad dasturdeba), igi
mainc axerxebda aRdgenas da ase movida dRemde~.
ra daskvnebis gakeTeba SeiZleba arqeologiuri gaTxrebis Sedege-
bis mixedviT?
21
pirveli; _ Zveli kolxebi rom gansakuTrebul Tayvans scemdnen
`deda ufals”, `did dedas”, `dedas RvTaebas”, `RmerTebis dedas”,
sofel caiSis samarovanze mopovebuli masaliTac dasturdeba, sa-
dac aRmoCnda brinjaos cxenze gverdulad mjdomare qalRvTaebis
qandakebebi, romelTac marcxena xelSi Cvili ukaviaT, xolo marjve-
naSi sasmisi (30; 47. 31; 15-23. 32; 82-83). Zvel berZnuli qalRvTaeba
`levkoTea” _ TeTr qalwuls” niSnavs, berZnebma damxvduri xalxebis-
gan bevri ram SeTvises da ar aris gamoricxuli, `TeTrosani” `deda
RvTaebis” epiTeti yofiliyo, levkoTea ki, kolxuri `deda RvTaeba”
`nanas~ elinizebuli forma. vanis karibWeze Zv. w. IV-III saukuneebiT
daTariRebuli warweraa: `gevedrebi meufeo qalRmerTo~. flavius
arianes mixedviT `fazisSi rom Sedixar, marcxniv aRmarTulia qan-
dakeba qalRmerT fasianesi, garegnobis mixedviT is hgavs reas, radgan
winwila uWiravs, agreTve misi savarZlis win wvanan lomebi...~(29; 39).
XVII saukunis 30-ian wlebSi don arqanjelo lamberti aRniSnavda, rom
samegreloSi Zvelad reas taZrebi iyo, romlebic qristes sarwmu-
noebis damyarebis Semdeg mariam RvTismSoblis eklesiebad gardauqm-
niaT (48;161). xobis monastris ezoSi aRmoCnda Zv. w. VIII-VII saukuneebis
gvianbrinjao-adrerkinis xanis namosaxlarebi, jer kidev 28 sauku-
nis winaT aq sicocxle Cqefda. cnobilia, rom pirveli qristianuli
taZrebi winare periodis samlocveloebzea daSenebuli. vaxuSti
batoniSvili SeniSnavs: `...xolo Jamsa qristianobisasa nakerpavTa maT
mTaTa maRalTa da borcTa zeda eseviTarive iyo gancxroma-rokvani;
amisTvis aRaSenes maT zeda eklesiani da jvarebobdian mun viTarca
aw fexisa simReriT gaaTenian. ...da maT wil aRmarTna cxovelsmyofe-
lni jvarni qristes meufisa da dasamxobelad mterTa~ (33; 25). zemoT
Tqmulidan gamomdinare, SesaZlebelia, xobis RvTismSoblis miZinebis
taZris teritoriaze winaqristianul periodSi swored `deda RvTaeba
nanas~ salocavi mdgariyo. aRsaniSnavia, rom xobis monastris mTavari
xati wyaroebSi moixsenieba rogorc `TeTrosani RvTismSobeli~ (34;
274. 35; 185). am xatis Sesaxeb mRvdel-monazoni kalistrate (CiCua)
wers: xalxi am xats dResac `TeTrosnis~ saxeliT moixseniebso (11; 35).
`TeTrosani~ ukavSirdeba sityvebs _ naTels, sinaTles, monaTvlas.
`TeTrosnis~ saxeliT saqarTveloSi sxvaganac aris cnobili saloca-
vebi da xatebi (36; 17-18) (sur. 11).
meore; _ xobis Tanamedrove taZari, gacilebiT didi zomis na-
taZralze yofila daSenebuli. Cans, marTali iyo eqvTime TayaiSvi-
li, rodesac werda: `...gegma taZrisa, CuqurTma da stili Senobisa
uCvenebs, rom Tavi monasteri unda iyos agebuli ara ugvianes X _
XI saukunisa...~ (13; 132). Zveli taZris zomebia 20 X 19.2 m. SesaZloa
Zveli taZari bazilika yofiliyo. levan rCeuliSvils XX saukunis
22
40-ian wlebSi SeuniSnavs `axali wyobiT dafaruli cokoli dasavle-
Tis mxares~, risTvisac Semgom mecnierebs yuradReba ar miuqceviaT
(28; 253). sainteresoa profesor goneli araxamias azri 1470-1474
wlebs Soris Sedgenil Samadavla dadian-gurielis `iadgaris~ Sesaxeb.
igi aRniSnavs, rom Samadavla ufro Zveli iadgaris ganmaaxlebelia,
mecnieri wers: `Zveli iadgaris daTariRebisas gasaTvaliswinebelia is
garemoeba, rom xobis RvTismSoblis taZari aSenebulia XIII s. bolos
da XIV s. damdegs, magram gamoricxulad ver CaiTvleba manamde am ad-
gilas ufro Zveli taZris da Sesabamisad, monastris arseboba. cxadia,
taZris agebidan `Zveli iadgaris~ Sedgenamde aris gacemuli yvela
is dokumenti, romelic cal-calke adasturebda taZris zemoT Ca-
moTvlil ama Tu im uflebas, rac, bunebrivia, erTbaSad ar moxdeboda
da drois garkveul monakveTs gulisxmobs. amitom `Zveli iadgari~
zogadad XIV s. Sua wlebsa da meore naxevarSi unda iyos Sedgenili
(37;143). vinaidan dadasturda Zveli taZris arseboba, baton goneli
araxamias mosazrebidan gamomdinare, dabejiTebiT SeiZleba iTqvas,
rom aq albaT gacilebiT ufro adrec unda arsebuliyo monasteri.
mesame; _ dadasturda, rom xobis monasteri namdvilad warmoad-
gens Zvel dadianTa saZvales. gvinda SevniSnoT, rom taZris samxreT-
dasavleTiTa da Crdilo-dasavleTiT mdebare saZvaleebi, rogorc
zemoT aRvwereT, mniSvnelovnad gansxvavdeba erTmaneTisgan samSene-
blo teqnikiTa da formiT.
meoTxe; _ monastris ezoSi da mis gareT gamovlinda XII _ XIII
saukuneebisa da ufro adrindeli xanis nagebobebis mTeli wyeba,
romlebic Sesaswavlia (sur. 33. 34. 35. 36. 37).
bunebrivia, Cndeba kiTxva, rodis da ra mizeziT unda dangreu-
liyo is Zveli didi taZari, romelzedac Tanamedrove Senoba dgas?
SesaZloa amis mizezi gareSe mtris Semoseva iyo, an iqneb 1088 wlis
didma miwisZvram daaziana nageboba (38;106), dRes gadaWriT mtkiceba
SeuZlebelia. arqeologiuri gaTxrebis Sedegebi gvafiqrebinebs, rom
Zveli didi taZris dangrevis Semdgom, amJamindeli eklesiis aSenebamde,
aq SedarebiT momcro, darbazuli eklesia unda mdgariyo. romelsac
qvemoT moxseniebisas pirobiTad vuwodebT `momcro eklesias~. misi
nawili unda yofiliyo taZris samxreT dasavleTiT mdebare saZvale.
am eklesias Cveni varaudiTa da warmodgeniT iseTi forma da moculoba
unda hqoneboda, rogori warmodgenac Segveqmna 2010 wlis arqeolo-
giuri samuSaoebis Semdeg da rogorc es levan rCeuliSvils aqvs gamo-
qveynebuli Tavis naSromSi xobis taZris Sesaxeb (28; 264 ) (sur. 30. 31.).
rodis unda dazianebuliyo `momcro eklesia~ da rodis unda gae-
farTovebinaT igi? ra Tqma unda dRes arsebuli monacemebiT dabeji-
TebiT mtkiceba SeuZlebelia, magram rigi faqtorebis gaTvaliwinebiT
23
SeiZleba mosazrebebis gamoTqma da ara daskvnebis gakeTeba. vaxtang
beriZe, xobis taZris erT-erTi cnobili mkvlevari, am monastris is-
torias `Tavsatexi sakiTxebis aRmZvrels~ uwodebda (132;305). `momcro
eklesiaze~ saubrisas gasaTvaliswinebelia 2016 wels xobis monas-
terSi Catarebuli arqeologiuri samuSaoebis Sedegebi: xobis taZris
dasavleTiT, dRevandeli sakaTolikoso taZris gaswvriv, aRmoCenil
V nagebobas (sasaxle) zemodan miwis Txeli, balaxiani fena edo, misi
aRebis Semdeg aRmoCnda, rom nagebobis Sida sivrce nayariT iyo dafa-
ruli, romelic warmoadgenda samSeneblo naSals, qva-RorRs, kirqvis
lodebs, agurisa da kramitebis fragmentebs (sur. 35. 36.). masSi iyo
Tixis Wiquriani da minis WurWlis fragmentebi... nayari fena damre-
cad eSveboda dasavleTiT da gadioda dRes arsebuli sakaTalikoso
sasaxlis CrdiloeTis nawilis kedlebis qveS, igi faravda agreTve am
saTavsos Sida sivrcesac. saTavsos SigniT, samxreT-dasavleTiT, sam-
Seneblo nayarSi aRmoCnda gverdebSelaxuli CuqurTmiani karnizis qva
(sur. 28.), swored iseTi, rogoric Semouyveba da amSvenebs dRevandel
taZaris sakurTxevlis afsidis karnizs, Tumca aqve unda SevniSnoT,
rom Tu karnizis rigs davakvirdebiT, CuqurTmebis erTi nawili faqizi
da daxvewili namuSevaria, meore nawili ki _ aSkarad minabaZia (sur.
27.). zemoTxsenebuli naSalSi napovni CuqurTmiani lodi da karniz-
ze ori sxvadasxva xarisxis CuqurTmiani lodebis arseboba, xom ar
miuTiTebs imaze, rom raRac dros, taZari dazianebuli iyo. zemoT
aRniSnuli V nageboba XII-XIII daTariRda, mis farglebSi aRmoCnda Za-
lian faqizad da daxvewilad damuSavebuli egviptur-siriuli minis
lampris fragmentebi, romelic farTod vrceldeba XIII saukuneSi,
nagebobaSi iatakis doneze aRmoCnda manuel I didis trapizonuli
aspri _ vercxlis moneta (1238-1263 ww.). savsebiT dasaSvebia, rom V
nageboba XIII saukunis meore naxevarSi, ufro 1263 wlis Semdgom pe-
riodSi dazianebuliyo. agreTve didi albaTobiT SeiZleba daSveba
imisa, rom V nagebobasa (sasaxle) da `momcro eklesias~ erTdrou-
lad ganecada ngreva-dazianebebi, Sesabamisad, maSin unda Caqceuliyo
saZvalis TaRic. vaxtang beriZisa da iuza xuskivaZis mier Sergil
dadianis ojaxis freska XIII-XIV saukuneebis mijniT TariRdeba (14;78.
24;8), xolo TinaTin virsalaZe XIII saukunis boloTi aTariRebs (23;
278). vaxtang beriZes taZaris amSeneblad xobis eklesiis CrdiloeTis
kedelze gamosaxuli giorgi I dadiani (XIII bolo meoTxedi _ 1323 w.)
miaCnia da ambobs: `Tumca Cven giorgi bedanis Ze taZris amSeneblad
migvaCnia, ar aris aucilebeli, rom igi am Senobis damwyebad miviCnioT:
erisTavTerisTavs veravin ver dauSlida Tavisi Tavi saydris mode-
liT daexatvinebina da TavisTvis `saydris aRmaSenebeli~ ewodebina im
SemTxvevaSic ki, Tu man mxolod daasrula Tavisi winamoadgilis mier
24
sur. 24. sakurTxevlis qveda sur. 25. Zveli taZris saZirkve-
nawili li. Crdilo-aRmosavleTi
25
1640-1657 wlebSi xofis taZrisaTvis Sedgenil sigelSi ambobs: `...mo-
kiTxuli vqeniT, da ZuelTa CuenTa mama-papaTa saflavi yofiliyo...~
(97; 208-211), am teqstis mixedviT levan dadians ar codnia, rom xobis
monasterSi misi winaprebi iyvnen dasaflavebuli. mas, albaT, arc ta-
Zris maSeneblebis Sesaxeb eqnebodaT zusti informacia.
XII-XIII saukuneebis dadianebze saubari rTulia, radgan ar aris
dadgenili am sagvareulos genialogia. marTalia am Temas bevri mec-
nieri Sexebia, maT Soris _ vaxuSti batoniSvili, mari brose, dimi-
tri baqraZe, mRvdelmonazoni kalistrate, Tedo Jordania, vaxtang
beriZe, ilia anTelava, Tamaz beraZe, goneli araxamia, sakiTxi mainc
bundovania da gaurkveveli. Zvel dadianebTan dakavSirebuli faqtebi
xandaxan urTierTsawinaaRmdegoa.
vaxtang beriZiseuli daskvna Sergil da cotne dadianebis moR-
vaweobis daTariRebis Sesaxeb, eyrdnoba walenjixis jvarcmis xatze
arsebul warweras. am xatze vkiTxuloT: `...macxovaro walenjixisao,
mondobilni Senni: mandaturT uxucesi dadiani bedani da me Ze maTi,
meored mamkobi dadiani giorgi, da me dadiani Sergil da meuRle Cemi
naTel, mesamed mamkobni xatisa Tquenisa...~ (14; 78), mecnieris azriT aq
CamoTvlilni arian ufros-umcrosobis mixedviT, Sergili da cotne
CaTvlilia XIII saukunis bolosa da XIV saukunis dasawyisis moRvawee-
bad, rac damajerebeli ar aris. vfiqrobT mxolod am xatis warweriT
sakiTxi gadaWrilad ver CaiTvleba. Tu profesor Tamaz beraZis azrs
gaviTvaliswinebT, Tamaris droindeli odiSis erisTavi da daviT na-
rinis droindeli bedani ori sxvadasxva pirovnebaa (40; 159), ra gvaqvs
myari sabuTi, rom walenjixis macxovris xatis bedani Tamar mefis
Tanamedrove ar aris. samwuxarod es xati dakargulia, magram eqvTime
TayaiSvilis aRwerilobis mixedviT etyoba warwera erTdroulad unda
iyos Sesrulebuli da isini `Tanamedroveni unda iyvnen~ (13; 229). arc
is unda iyos savaldebulo norma, rom xati erT droSi mcxovreb pi-
rebs maincdamainc ufros-umcrosobis rigis, an Tanamdebobrivi rangis
dacviT SeemkoT. gvinda SevniSnoT, rom RvTismSoblis kvarTis Casas-
venebel luskumaze malaqia gurielis warwera ufro sapatio adgilze
zemoT aris Sesrulebuli, levan II dadianisa ki qvemoT.
zugdidis muzeumSi daculia CuqurTmiani qvis fragmenti, romlis
sadauroba mkvlevar abesalom tuRuSis mixedviT gaurkvevelia. masze
arsebuli asomTavruli bolonakluli warwera mas ase waukiTxavs:
`samebao: samTTTebao: da: erTarsebao: Semwe eyav: orsa[ve] cxo[v]rebasa:
Sina: e[risTav] e[risTav]Ta: g[iorg]i, i[van]e: e[raSahr]i: [da: Seiwyale]
Svilni: [m]aTni: r[ome]lTa ese ekle[si]aa simcirisa [gan daarRvies da
udidesi aRaSenes]...~ (41; 48). avtori aRniSnavs, rom warweraSi Sec-
domebia, erisTavT erisTavebis saxelebi qaragmebiT aris dawerili,
26
pirveli ori advilad ixsneba g˜i _ (g[iorg]i da i˜e _ i[van]e), magram
mesamis wakiTxva Zneldeba, radgan orive i˜e-Ti aris daqaragmebuli
(41; 45). avtoris azriT ar SeiZleba orive pirs erTi saxeli hqondes
da es damweris Secdoma unda iyos, romelsac pirveli aso boloSi,
xolo bolo aso TavSi dausvamso. teqsti a. tuRuSs xobis macxovris
xatis warweris mixedviT dauzustebia, asoebi gadaunacvlebia da misi
azriT igi unda iyos eraSahri. is Tvlis rom, warweraSi xsenebuli
pirebi Zmebi arian. saintereso, rom samive erisTavT erisTavad ix-
senieba. aq moxseniebuli eraSahri a. tuRuSs rigis mixedviT umcros
Zmad miaCnia. xobis macxovris xatis warweraSi `...mamkobeli kaxaberis
ZeTa asuli Teonila, zviadis deda, marjveniT Sensa dadgomad Rirs
myav sasufevels Sensa, amin. da aw mowyalebiTa SeniTa myofTa patron-
Ta dadianisa saxlisaTa naTels Seundvenin da ixsen yovelTa gansac-
delTagan da masve pirvel Semamkobelsa xatisa amis Senisasa naTels
Tana marjveniT Sensa mdgomad daawese ig da Ze maTi vardan dadiani,
mandaturT uxucesi bedani dadiani da coli maTi, begaisa qarTlis
erisTvisa asuli, xuaSaqi, da Zeni maTni, eraSahri, giorgi, da ivane...~
(13; 138-139) aq eraSahri Zmebs Soris pirveli weria, xolo martvilis
RvTismSoblis xatis warweraSi: `…xatisa Senisa siwmidisasa Sors
mciredTa amaT nivTTa momZRuane aRmsakobad udu, lela, da Semvr-
domiT moqene maTTuis, romeli sawuTrosa lxin hyuven CemTvis, Svi-
liTurT zviadi da giorgi ioxen dedofalo! ...axlad mamkobi kninTa
mier, uRirsi mandaturT uxucesi bedani dadiani da meuRle, viTxov,
me uRirsi xuaSaqi, qarTlisa erisTavisa asuli ZiTurT giorgiT da
ivaneT gvioxen, yovlad uxrwnelo, raJams dajdes Ze Seni gankiTxvad
dResa mas saSinelsa~ (13; 49) igi saerTod ar aris moxseniebuli da a.
tuRuSs miaCnia, rom igi am drosTvis ar aris dabadebuli da Sesabami-
sad umcrosia Zmebs Soris (41; 47). zugdidis muzeumSi dacul lodze
arsebuli warwera paleograf T. barnavels X saukuniT dauTariRebia,
xolo a. tuRuSi martvilisa da xobis xatebis warwerebis mixedviT
XIII-XIV saukuneTa mijniT aTariRebs.
xobis macxovris dasakec xatSi inaxeboda Tamar mefis gulsakidi
jvari, am xatze warweraa: `q. ¥i xato arsebisao, ucvalebelo, meox da
mfarvel meqmeniT aqa da saukunesa erisTavT erisTavi dadiani Sergir
da meuRle CemiT deofal deofali naTeliT, ZiTurT CemiT cotne-
TurT~ (13;153), eqvTime TayaiSvilis azriT, es xati Sergil dadianis
TaosnobiT unda gakeTebuliyo. martvilis taZris kankelis marjvniv,
kedelze, xatis dasasvenebeli marmarilos lamazi svetebiani niSi
yofila miSenebuli, romlis kamaraze yovel mxares asomTavruliT
dadiani Sergir yofila dawerili, am niSze xis patara eklesiis mode-
li mdgara, masSi Casvenebuli yofila RvTismSoblis xati, romelsac
27
eqvTime TayaiSvili X saukuniT aTariRebs, Sergils eqvTime cotne
dadianis mamad miiCnevs (13; 125). eqvTime TayaiSvilis mixedviT mart-
vilis did samitropolito anu saWyondidlo jvars, romelsac is
XII saukuniT aTariRebs aqvs warwera: `qriste, adide dadiani giorgi
orTave Sina cxorebaTa, amin~ (13; 667-68). levan meore dadianis mier
ganaxlebul Samadavla dadianis sigelSi (1611-1657) CamoTvlilia
dadianebi: giorgi, vameyi, Sergili, Samadavla, sadac aSkarad darR-
veulia asakobrivi rigiToba (97; 208-211). vamey I mTavrobda 1384-1396
wlebSi, xolo vamey II 1396-1414 wlebSi. amis Semdgom arcerTi dadiani
ar aris cnobili Sergilis saxelwodebiT. rigi darRveulia xobis
macxovris xatis warwerazec, sadac eraSahri rigiT pirvelia, xolo
zugdidis muzeumis warwerebian qvaze eraSahri boloSi weria. Tamaz
beraZe, rodesac odiSis erisTavTa siaze saubrobs, xazs usvams im ga-
remoebas, rom: `XIII saukunis bevri piri, romlebic ueWvelad dadianTa
gvars miekuTvneba, masSi ar gvxvdeba (40; 160)~, is SeniSnavs, rom erT-
daimave epoqaSi moRvawe dadianebi erTdroulad atareben erisTavT
erisTavis, an mandaturTuxucesis tituls. gamoiTqva mosazreba odi-
Sis teritoriaze ori administraciuli erTeulis arsebobisa, magram
amis dasamtkicebeli myari argumentebi ar arsebobs (40; 161). rogorc
vxedavT XIII saukunis dadianebis Sesaxeb zemoT motanili warwerebze
dayrdnobiT, saboloo daskvnis gakeTeba SeuZlebelia.
Sergili da cotne dadianebi gamorCeuli pirebi iyvnen, SemTxve-
viTi ar aris, rom Sergilis saxeli Tamar mefis jvaris Sesanax xatze
da martvilis taZris kankelTan arsebul saxateSi ikiTxeba. isini
ixseniebian ierusalimis jvris monastris aRapebSi (42; 88. 96. 101).
akademikosi elene metreveli 1962 wels gamocemul wignSi `masalebi
ierusalimis qarTuli koloniis istoriisaTvis (XI-XVII ss.)~ aRniSnavs,
rom `qarTlis cxovreba~ icnobs mxolod koxtasTavis gmirs _ cotne
dadians. is Tvlis, rom es Canawerebi paleografiulad miekuTvneba
XIII saukunes (42; 145.161). 1974 wels ki, man vaxtang beriZisa da Tina-
Tin virsalaZis Sromebis gaTvaliswinebiT, romlis mixedviTac xobis
taZarSi freskaze arsebuli Sergili da cotne TiTqos XIII saukunis
bolosa da XIV saukunis moRvaweebi arian, gadaaTariRa dadianebis
aRapebic. am sakiTxebze avtori varaudebiT, mosazrebebiT msjelobs,
xolo daskvnas ki mtkicebulebiTi formiT warmoadgens da ambobs,
rom aRapebis mixedviT XIII saukuneSi moRvaweobs `...ori cotne da-
diani: erTi _ koxtasTavis ajanyebis gmiri Tavisi meuRliT naTeliT,
xolo meore _ Sergil da naTel dadianebis Ze~, rac vfiqrobT dRes
arsebuli sabuTebiT naklebad damajerebelia (43; 227-233).
cotnes pirovnebas `JamTaaRmwereli~ lakoniurad, magram Za-
lian metyvelad da naTlad gvisuraTxatebs: `...dadiani cotne, kaci
28
patiosani da saTnoebiani da brZolaTa Sina saxelovani...~ (44; 78).
amave wyaroSi koxtasTavis SeTqmulebis dros cotne da bediani (be-
dani) dadianebi erTad arian moxseniebulni (44; 79.97). Tamaz beraZis
mixedviT bediani da bedani erTi da igive piris saxelia (39; 157-159).
bedianic kargad Seumkia JamTaaRmwerels, ajanyebis momzadebis mizniT
koxtasTavs Sekrebilebidan pirvel rigSi `uSores myofni afxazni,
dadiani da bediani, kaci keTili da sruli saRmrToTa da sakacoboTa,
da raWis erisTavi warvides kazmad~ (44; 97). koxtasTavis 1245 wlis Se-
Tqmulebis Semdeg `qarTlis cxovreba~ arafers ambobs cotnes an misi
STamomavlebis Sesaxeb, bedian (bedan) dadiani ki `JamTaaRmwerels~
moxseniebuli yavs 1259 wlis movlenebis dros sxva didgvarovnebTan
erTad, rodesac daviT narini dasavleT saqarTveloSi _ quTaisSi
gadavida (44; 110). jer jerobiT yvelaze sando wyaro cotnes epoqis
Sesaxeb `JamTaaRmwerelia~, is ki arafers ambobs koxtasTavis SeTq-
mulebis Semdgom cotnes Sesaxeb. wesiT iseTi politikur moRvaweze,
romelsac TviT monRolebma gauwies angariSi istoriul wyaroebSi
unda asaxuliyo.
amitom STabeWdileba iqmneba TiTqos cotnesTan Sewyda Sergil
da cotne dadianebis Stos arseboba. cnobilia, rom samegreloSi
XVII saukunis miwurulamde swored giorgi I dadianis STamomavle-
bi mTavrobdnen (45; 204). marTalia Tanamedrove taZris CrdiloeT
kedelze gamosaxulia giorgi I dadianis freskuli gamosaxuleba,
saydris modeliT xelSi, romelsac Tan axlavs qtitoruli warwera,
magram didi albaTobiT giorgi dadians eklesiis aSeneba cariel ad-
gilze ki ara, Zveli, im droisaTvis dazianebuli nagebobis adgilze
mouwia. cnobili mecnieri levan rCeuliSvili giorgi dadians ar
miiCnevs xobis taZris pirvel da erTpirovnul maSeneblad, is wers:
`giorgi dadians xelSi eklesia uWiravs, rac udaod adasturebs mis
monawileobas taZris aSenebaSi~ (28; 257). SesaZloa `momcro eklesiis~
dazianebis mizezi stiqiuri movlena an mtris Semosevebi yofiliyo
(magaliTad 1275 wlis 14 aprilis an 1281 Tu 1283 wlebSi saqarTvelo-
Si momxdari didi miwisZvra (38; 106). rogorc Cans, giorgi dadianma
Zveli Senobis mniSvnelovani nawilebi gamoiyena. sxvanairad axsna ver
eZebneba taZris Werze da sakurTxevelSi arsebul freskis pirvelad
XIII saukunis dasawyisis fenebs. taZris samxreTis navSi arsebuli Ser-
gil dadianis ojaxis freska ki, rogorc aRiniSna XIII-XIV saukuneebis
mijniT TariRdeba (24; 8-9), rac giorgi dadianis (+1323 w.) zeobis
xanas emTxveva. didi albaTobiT man miaSena `momcro taZars~ gverdiTi
navebi da dasavleTi nawili. saZvale Zveli taZris mklavis kedliT
mowyvetili aRmoCnda saerTo sivrcisagan. arqeologiuri gaTxrebis
mimoxilvisas, Cven aRvniSneT, rom akldamis uZvelesi fena dafaruli
29
iyo naSali duRabisa da kirqvis feniT, romelic akldamis wriuli
TaRis Caqcevis Sedegad unda warmoqmniliyo, bunebrivia igi taZarTan
erTad unda dazianebuliyo. cxadia navebis miSenebisas unda gaeke-
TebinaT saZvalis dasavleTiT kari, romelic Tavidanve ufunqciod
darCa. am dros saZvalis TaRi mTeli rom yofiliyo, maSin is karis
Wrilis qveda safexurs simaRleSi mniSvnelovnad acdeboda, Tan zed
iatakic xom unda daegoT. aseT SemTxvevaSi sruliad SeuZlebeli
gaxdeboda taZris saerTo farTobidan gamoyofil saZvalis samwir-
veloSi Sesvla, Sesabamisad iq arc freskis gamosaxvas eqneboda azri.
gamoyofili mcire sivrce faqtiurad gamouyenebeli rCeboda, amitom,
savaraudod giorgi dadianis brZanebiT saZvalis CrdiloeTiT ked-
lebidan gamoRebul iqna Wrilebi da igi SeuerTes saerTo sivrces.
albaT am droisaTvis Sergil dadianis saojaxo xazic Sewyvetilia
da am saZvaliT sxva ver isargeblebs, amitom giorgi dadianis mier
navebis miSenebis dros saZvalis TaRi ar aRudgeniaT, igi saerTo
sivrcis iatakis doneze gaaswores, xolo misive brZanebiT taZris
moxatvisas, albaT, Zveli taZris kedelze arsebuli Sergilis ojaxis
freska axali minaSenis samxreT-dasavleT nawilSi gamosaxes, saZvalis
Tavze, riTac giorgi dadianma pativi miago Tavis naTesavebis xsovnas.
miuxedavad imisa, rom Sergil dadianis ojaxis freska mecniere-
bis mier daTariRebulia XIII-XIV s. mijniT, ar aris aucilebeli, am
freskaze gamosaxuli pirebic imave periodis moRvaweebad miviCnioT,
miTumetes Tu iuza xuskivaZis mixedviT, giorgi dadiani (+1323 w.)
XVII saukuneSi gadmoxates da sxva adgilas gamosaxes xobis taZarSi,
ratom unda yofiliyo SeuZlebeli XIII saukunis pirvel naxevarSi
moRvawe adamianebis gamosaxva XIII-XIV saukunis mijnis freskaze. iva-
ne javaxiSvilis mixedviT, Suasaukuneebis saqarTveloSi scodniaT
didgvarovnebis sicocxleSive suraTebis daxatva, (46; 135-137), amis
Sesaxeb lambertic wers (48; 43). SeiZleba daSveba imisa, rom Sergilis
ojaxis freska amdagvari suraTis meSveobiT gamoesaxaT, magram Cven
ufro marTebuli gvgonia mosazreba, rom Sergilis saojaxo freska
`momcro~ taZridan gadmoexataT.
taZris samxreTis navis samxreTis kedlis naxevarsvetze RvTism-
Sobelia gamosaxuli, xelmarjvniv ki, cruTaRebqveS RvTismSoblisad-
mi vedrebad xelapyrobili Sergil, naTel, cotne da Tamar dadianebi
iyvnen gamosaxulni (freska amJamad daculia saqarTvelos xelovnebis
muzeumSi). gverdiT, cru TaRqveS, freska ar SemorCenila. wesiTa aq
Sergilis mSoblebi unda yofiliyvnen gamosaxulni. Zveli freskebi
da CuqurTmebi bevr simboloebs inaxavs, romlis wakiTxva da axsna
uWirs Tanamedrove adamians. SesaZloa, saZvalis Tavze gamosaxuli
ioane naTlismcemlis Tavis kveTis scenebi imas mianiSnebdes, rom aq
30
iseTi adamianebia arian dakrZaluli, romlebsac ara Tu RvTisaTvis
saTno saqme ukeTebiaT, aramed Tavi gauwiravT kidec. Sergil dadia-
nis freskaze Sergilisa da cotnesagan gansxvavebiT naTelsa da Ta-
mars Saravandedi adgaT Tavze. SesaZloa, maSin rodesac es adamianebi
freskaze gamosaxes, gardacvlilebi iyvnen da albaT gansakuTrebuli
madlmosilebis gamo gamosaxes ase (sur. 16).
Znelia imis mtkiceba Tu rodis aSenda `momcro taZari~ da saZva-
le, magram Tu Cveni mosazreba sworia, maSin Sergilis ojaxis freska
iq unda gamoesaxaT XIII saukunis pirveli meoTxedis farglebSi, sava-
raudod cotnes yrmobis wlebSi. vfiqrobT, sxva cotneze saubari,
jerjerobiT, sanam axali sabuTebi ar aRmoCenila, SeuZlebelia. dRes
Znelia dabejiTebiT mtkiceba imisa, saZvaleSi dakrZalul pirTagan,
romeli Zvali vis ekuTvnis. kargi iqneboda saZvaleSi arsebul Zvle-
bze genetikuri analizebis Catareba, rac minimum imis saSualebas
mogvcemda, rom zustad daTariRebuliyo maTi asaki. levan II dadiani
xobisadmi mamulebis mflobelobis ganaxlebis sigelSi acxadebs, rom
swored xobSi arian dakrZalulni misi didi winaprebi: `...xofis taZar-
sa Sina gansuenebulTa, misaZinelTa da saZualTa pirvel kurTxeul-
Ta da saukunod gansuenebulTa patiosanTa da saxelovanTa ZuelTa
CuenTa pa[pa]Ta da papis-pap[a]Ta yovlad sanatrelTa: giorgi, vamey,
Sergil da samadavle...~, (97; 208-211). rafiel erisTavs cnobiT xobis
taZari aris Zvel dadianTa saZvale da samudamo gansasvenebeli (49;
N3), mRvdel-monazoni kalistrate wers: `xopi rogorc sakaTalikoso
taZari, uwindel dadianebis sasaflao rom yofila es eWv-gareSea~
(11;40). swored xobis uZvelesi saZvalis Tavzea gamosaxuli Sergil,
naTel, cotne da Tamar dadianebis ojaxis freska. gasaTvaliswinebe-
lia xalxuri tradiciebi da gadmocemebic, romlis mixedviTac cotne
xobSia dakrZaluli. yuradReba unda mivaqcioT im garemoebasac, rom
CvenSi arsebuli wesiT, rac ar unda Sors iyos gardacvlili adamia-
ni, yovelTvis cdiloben Camoasvenon da sakuTar saZvaleSi miuCinon
adgili micvalebuls. amis Sesaxeb pavle ingoroyva wers: `cnobilia,
rom didi gvareulobis wevrT krZalavdnen sagvareulo taZarSi, maT
samflobeloSi, (im SemTxvevaSic, rodesac didi gvareulobis wevri
ucxoeTSi gardaicvleboda, wesad iyo miRebuli misi samSobloSi
Camosveneba, sagvareulo taZarSi dakrZalva)~ (50; 684). ase iyo 1533
wels, rodesac mamia dadianma da mamia gurielma ilaSqres jiqeTSi,
es kampania marcxiT dasrulda, dadiani brZolaSi daiRupa, misma
axloblebma yvelaferi iRones imisaTvis, rom misi cxedari samSo-
bloSi CamoesvenebinaT (33; 811). zemoT aRniSnulidan gamomdinare
vfiqrobT, cotne dadianic unda iyos dakrZaluli iq, sadac Zvel
dadianTa saZvalea.
31
gza ierusalimidan xobis monastramde
xobis monasteri RvTismSoblis miZinebis saxelobisa iyo da Se-
sabamisad dawesebuli iyo sataZro dResaswauli, romelsac xobis
mariamobas, `maraSinobas~ uwodebdnen. maraSina megrul da lazur
enebze mariamis xsenebas niSnavs.
warmogidgenT zogierT cnobas xobis mariamobis-maraSinobis
dResaswaulis Sesaxeb:
1669 wels saukuneSi ruseTis imperatorisadmi gagzavnil werilSi
imereTis mefe bagrat aleqsandres Ze aRniSnavda, rom `yovladwminda
RvTismSoblis miZinebis dResaswaulze kvarTs sanawile kolofidan
amoasveneben da sadideblad taZris Sua gulSi daasveneben, rom aq rw-
meniT mosuli marTlmadidebeli qristianebi emTxvion...~(51; 162-164).
1853 w. gazeTi `kavkazi~, n. dunkel velingis cnobiT: `...iq yve-
laferi adamianisaa, aq ki yvelaferi ekuTvnis RmerTs. weliwadSi
erTxel RvTismSoblis miZinebis dRes savanis Cveulebrivi mdumareba
icvleba aq mosuli uamravi adamianis xmauriT. es sataZro dResaswau-
lis dRea. mlocvelebi maxlobeli adgilebidan aqeTken moiCqarian,
taZari ki gulTbilad Rebulobs maT da asobiT sanTeli bJutavs
wmindanTa saxeebis winaSe~ (16; 4).
rafiel erisTavis xelnaweris mixedviT: `…dResa y˜d wmidisa
RmrTismSoblis miZinebisasa, Semdgomad srulyofisa saRmrTos litu-
rRiisa, sakurTxevelidan gamoisuenebis kvarTis kubo igi SesamosliT
samRvdeloTa mier winaZRomiTa lamparTaTa da kmeviTa, sadaca misT-
vis momzadebul analogiazed samkal eklesiisa daisvenebis da daiwye-
ba savedrebeli locva y˜d wmidis RmrTismSoblisa muxl dadgomiT
da zeviT sadaca mun mdgomarenica erni aRavlenen mxurvalis sarw-
munoebiT vedrebasa RmrTismSoblisa mimarT...~ (21; 4) (ix. danarTi 1).
Jurnali `kavkazskaia starina~, 1873 w. N 3, ianvari. mgzavris Se-
niSvnebi samegreloSi T-d r. d. erisTavisa: ...`yovel wels 15 agvistos
aq tardeba sataZro dResaswauli, sadac Tavs iyrian mlocvelebi,
rogorc Soreuli adgilebidan, aseve mimdebare soflebidan~ (49; N3).
1898 w. `xopi. keTili kvali. misi yovlad usamRvdeloesoba guria-
mengreliis episkoposi aleqsandre xopis monasterSi. ...maTma meufebam
kaTedridan warmoTqva: Tqven aq gabariaT saqarTvelos sasiqadulo
siwmindeebi, romelic aris: RvTismSobli perangi, SesaniSnavi (sidi-
diT) Zeli WeSmariti, wm. qalwulmowamis marinas da kvirikes marjvena
mklavebi da sxva wmindanTa nawilebi, Zvirfasi xatebi da jvrebi. ...me
dRes vwirav Cemi jibidgan aTas maneTs, raTa am Tanxis sargeblisgan
aq msvenare siwmindeebis winaSe me msurs mudam iyos gauqrobeli lam-
pari~ (16; 93-94).
32
1898 w. `daba xobi. yovel wels mariamobas am monasterSi iarmuko-
ba imarTeba da samegrelos axlo-maxlo soflebidan xalxi modis
salocavad, radgan 15 agvistos TviT monastris dReobaa (16; 95).
1889 w. `...am dResaswaulis pativsacemad, miuxedavad didi wvimisa,
13 agvistos mobrZanda guria-samegrelos episkoposi aleqsandre,
...taZris dResaswauloba, RamisTeviT TviTon Seasrula: arximandri-
tebiT, dekanozebiT, mRvdelmonazvnebiT da sxva samRvdeloebiT,
imdeni mlocvelebi iyvnen, rom TiTqmis or saaTs gagrZelda meufis
mier wm. zeTiT xalxis kurTxeva. meore dRes 15 agvistos, imave samR-
vdeloebiT Seasrula samRvTo liturgia; gardaixada RvTismSoblis
paraklisi muxlmodrekiT (16; 98-99).
1902 w. `dadga agvisto da xobelebma daiwyes sadResaswaulo mza-
deba. es dResaswauli ganTqmulia mTels samegreloSi, `maraSinoba~-
mariamobis dResaswauli, romelsac Tan mosdevs `iarmukoba~. (16; 121).
1904 w. `dabidan sami versze nojixevis sazogadoebis sofel biis
sazRvarze, mdebareobs Zveli xobis monasteri, sadac yoveli wlis
agvistoSi tardeba `maraSinoba-mariamobis~ bazroba, romelic erTi
kvira grZeldeba. es monasteri mdinare xobiswylis marcxena sanapi-
roze, maRal borcvze mdebareobs. aq aTamde beri cxovrobs, romle-
bsac xelmZRvanelobs arqimandriti simeoni. es ukanaskneli, miuxe-
davad Rrma xandazmulobisa, daucxromlad iRvwis Cveni monastris
gasaumjobeseblad~ (16; 142).
1912 w. `yovladsamRvdelo leonidis mogzauroba samegrelos
eklesiebis dasaTvaliereblad. xopis monasters abrwyinebs kvarTi
yovlad wmida RvTismSoblisa, mTeli marjvena mklavi xeliana qa-
lwulmowame marinesi da marcxena xeli wm. kvirikesi. mlocvelebis
simravliT xops vercerTi eklesia da monasteri ver daedreba same-
greloSi. am savanis dReoba igivea megrelebisaTvis, rac mowameToba
imerlebisaTvis, alaverdoba kaxelebisaTvis da gerisToba qarTle-
lebisaTvis. miZinebamde jer isev erTi kviris win wyobilobs xalxi
denas da TviT miZinebas imdeni mlocvelebi grovdebian, rom teva
aRaraa xolme monastris SigniT da gareT galavanSi. RamisTeviTi
locva da daujdomeli, agreTve meore dRis wirva da paraklisi Seas-
rula Cveulebrivi lmobierebiT, misma meufebam monastris krebuli
monawileobiT. paraklisis dawyebis win Semosilma berebma dadges
Sua eklesiaSi Tav-axdili `larnaki~, romelSic asvenia yovlad wminda
RvTismSoblis kvarTi, wm. marines mklavi~ (16;160).
mariamobis dResaswauls qristianuli samyaro didi zeimiT aRniS-
navda da aRniSnavs, magram riT iyo gansxvavebuli `xobis mariamoba-ma-
raSinoba~? zemoT motanili cnobebidan gamomdinare, gansxvavebulobas
33
is gansazRvravda, rom aq damkvidrebuli mravalsaukunovani tradiciis
Sesabamisad, swored xobis taZarSi mariamobas amoasveneben RvTismSo-
blis kvarTs rwmeniT mosuli marTlmadidebeli qristianebisaTvis
(sur. 8). bunebrivia Cndeba kiTxvebi: ra droidan aris kvarTi xobSi
dasvenebuli? ratom xobis taZarSi? gana saqarTveloSi nakleb mniSvne-
lovani taZrebi arsebobdnen? Tundac arqiteqtoruli da xelovnebis
maRali donis gaTvaliswinebiT. vidre am sakiTxebze visaubrebdeT
sainteresoa ra mosazrebebi arsebobs, imis Sesaxeb Tu ra gza gaiara
RvTismSoblis kvarTma ierusalimidan xobis monastramde.
don ioseb mari Zampis (1672-1673) mixedviT `iakobineli beri kla-
vdius rota RvTismSoblis miZinebis Sesaxeb gadmocemaSi ambobs, rom
didi damaskelisa da konstantinopoleli arqiepiskoposis wm. germa-
nes sityvebiT dedofalma pulqerianem imperator maqsimianes dros
baltemad wodebul adgilas, RvTismSoblis saxelobis eklesia aaSena.
aq imperatorma moiwvia ierusalimis episkoposi iubenali da sxva
palestineli episkoposebi, romlebic qalkedonis saeklesio krebis
gamo konstantinopolSi imyofebodnen da mimarTa maT aseTi sityve-
biT: Cven gavigeT, rom wminda RvTismSobeli dakrZalulia geTsimaniis
velze da gvsurs, rom es wminda gvami Cvens dedaqalaqSi gvqondes;
amitom dae igi gadmotanil iqnas mTeli SesaZlebeli didebiTo. ama-
ze iubenalma upasuxa: saRmrTo werilSi naTqvamia, rom misi sxeuli
amaRlda didebiT da saflavSi darCa mxolod tansacmeli da sudara,
romliTac misi wminda gvami iyo Sesudrulio. am mRvdelmTavarma es
wminda reliqviebi konstantinopolSi gamogzavna da igi Sesanaxad
gadasces im eklesias, romelzedac Cven axlaxan vilaparakeT~ (52; 157).
wm. dimitri rostovelis mixedviT `rodesac markianem da pul-
qeriam aaSenes vlaqernaSi yovladwmida RvTismSoblis saxelobis
taZari, maT misweres wminda iubenals: iciT Tu ara Tqven sad aris
dakrZaluli RvTismSobeli? patriarqma upasuxa, rom ar icis, Tumca
gaixsena Zveli gadmocema, Tu rogor iyo dakrZaluli RvTismSo-
beli, rogor esmodaT wminda mociqulebs sami dRis ganmavlobaSi
angelozebis galoba da rogor gaxsnes RvTismSoblis saflavi sami
dRis Semdeg, erTi mowafis gamo, romelic ar imyofeboda dakrZalvis
dros, maT ver naxes RvTismSoblis sxeuli, magram naxes Sesamoslebi.
imperatorma da dedofalma isev misweres patriarqs, gamoegzavna
RvTismSoblis Sesamoslebi, rac patriarqma Seasrula (53; 39-40 ).
giorgi kalandia, dekanozi malxaz Wanturia, zaur jalaRonia,
vaJa fifia da feride afaqiZe RvTismSoblis kvarTis ierusalimidan
konstantinopolSi gadasvenebas ukavSireben V saukuneSi mcxovreb
konstantinopolel Zmebs kandidsa da galviuss, rac Cveni azriT
ar unda iyos swori (54; 198. 55; 9-10). giorgi kalandia Tavis wignSi
34
`odiSis saepiskoposoebi~ gadmogvcems ierusalimidan konstantino-
polSi kandidisa da galviusis mier RvTismSoblis `kvarTis~ gada-
tanis Sesaxeb (54; 198-199), is dayrdnobia sofio snesorevas naSroms,
sadac rusi avtori RvTismSoblis samoselis aRsaniSnavad iyenebs
sityvas `rizas~ (риза) (56; 120-122), rac mas kvarTad CauTvlia. aqedan
gamomdinare giorgi kalandia varaudobs, rom RvTismSoblis kvarTi
konstantinopolis dacemamde, e.i. 1453 wlamde bizantiaSi inaxebodao
(54; 204). Cven gansxvavebuli mosazreba gagvaCnia. sakiTxis garkvevi-
saTvis aucilebelia vicodeT tansacmlis ra saxeobaa kvarTi. ivane
javaxiSvili aRniSnavs, `rom saqarTveloSi didi gansxvaveba ar iyo
mamakacisa da qalis tanisamoss Soris~ (47; 72), ra Tqma unda igive md-
gomareoba iyo imdroindel msoflioSic. didi mecnieris ganmartebiT,
sityva perangi sparsulidanaa Semosuli da igi XI saukuneze adrindel
qarTul wyaroebSi ar gvxvdeba, manamde ki xmarebaSi iyo qarTuli
saxeli `kuarTi~, rasac naTargmni Zeglebis dedanTan Sedarebisas
Seesabameba berZnuli sityva `qitoni~, iv. javaxiSvils mxedvelobaSi
aqvs berZnuli da qarTuli saxareba: ioane 19; 23.24. Zvelad grZeli
perangi icodnen, qalis tanisamosis qveviT unda gamoCeniliyo, mamaka-
cisa ufro mokle iyo, magram Cveulebrivze ufro grZeli (47; 84-85).
RvTismSoblis im samoss, romelic 1923 wlamde xobis monasterSi
iyo dasvenebuli da amJamad daculia zugdidis muzeumSi levan II
dadiani uwodebs kvarTs, lamberti perangs, imereTis mefe bagrat
aleqsandres Ze `срачица~-s, rac saeklesio-slavuri sityvaa da Seesa-
bameba perangi, vaxuSti batoniSvili perangs, rafiel erisTavi kvarTs,
dimitri meRvineTuxucesiSvili kvarTs, 1873 wels rusul enaze sa-
qarTvelo-imereTis sinodaluri kantoris komisiis mier Sedgenil
xobis monastris qonebis aRweraSi aRniSnulia xitoni, mRvdelmona-
zoni kalistrate wers kvarTs (perangs), nikodime kondakovi xitons
(57;91), wm. episkoposi aleqsandre (oqropiriZe) perangs, episkoposi
leonide (oqropiriZe) kvarTs, XIX saukunisa da XX saukunis pirveli
meoTxedis qarTul presaSi iwereba kvarTi, 1923 wlis aqtSi, romel-
sac xels aweren profesori g. CubinaSvili, samegrelos (zugdidis)
muzeumis direqtori ak. Wanturia, zugdidis mazris aRmaskomis wevri
i. Sonia weria `kvarTi~ (58; 34). rogorc vxedavT Suasaukuneebidan
moyolebuli RvTismSoblis im samoss, romelic xobis monasterSi iyo
dasvenebuli erTi da igive mniSvnelobis saxels _ kvarTs uwodeben,
iSviaTad qitons _ perangs.
ioanes saxarebaSi me-19-e TavSi weria: `23. da erisaganTa maT,
romelTa juars-acues iesu, moiRes samoseli misi da ganiyves oTxad
nawilad, TiToeulman erisaganman nawili. xolo kuarTi igi, rameTu
iyo ukervel, zeiT gamoqsovil yovlad. 24. Tques ukue urTierTas:
35
ara ganvxioT ese, aramed wil vigdoT amas zeda, visica iyos, rai-
Ta aResrulos werili igi: ganiyves samoseli Cemi Tavisa maTisa da
kuarTsa Cemsa zeda ganigdes wili. erisaganTa maT ese yves (59.211)~.
rusul saxarebaSi igive nawili ase ikiTxeba: `23. Воины же когда распяли
Иесуса, взяли одежды Его и разделили на четыре части, каждому воину по
части и хитон; хитон же был не сшитый, а весь тканый сверху. 24. Итак сказали
друг другу: не станем раздирать его, а бросим о нем жребий, чей будет, _ да
сбудется реченное в Писании: разделили ризы Мои между собою и об одежде
Моей бросали жребий. так поступили воины~ (60; 1157). aq naTlad Cans,
rom kvarTi anu `хитон~-i da samoseli anu `riza~ tanisamosis ori
sxvadasxva saxea. Риза saeklesio-slavuri sityvaa da tansacmlis zo-
gadi saxelia. rusebi `rizas~ uwodeben felons, romelic usaxelo
grZeli mosasxamia.
vnaxoT rogor aris ganmartebuli kvarTi da `риза~ sxvadasxva
leqsikonebSi: niko CubinaSvilis leqsikonis mixedviT kvarTi aris
perangi, хитон-i, xolo feloni _ риза, usaxelo grZeli mosasxamia. sx-
vadasxva leqsikonebSi, maT Soris saeklesio-slavuri enis ganmartebiT
leqsikonebSi sityva `риза-riza~ zogadad tansacmlis aRmniSvnelia, anu
`riza~ konkretuli saxis samosis aRmniSvneli ar aris, `riza~ niSnavs
mxolod wmindanTa da sasuliero daniSnulebis samoss (61. 62. 63. 64.
65. 66. 67. 68). bizantiologi p. m. kuzenkovi samarTlianad SeniSnavs,
rom berZnulidan naTargmni slavuri teqstebi (igulisxmeba saekle-
sio-rusuli. g.C. ix. danarTi 6. 7.) xSirad erTmaneTisgan ar ansxvavebs
samosels (riza), kabas da mosasxams (maforioni) (69; 69). qarTul enaSi
wmindanTa nebismier samoss konkretuli saxeli qvia da xobis monas-
terSi dasvenebul samossac konkretul saxels kvarTs uwodebdnen,
iSviaTad gamoxatavdnen sinonimebiTac (perangi da qitoni).
ruseTis marTlmadidebluri eklesiis kalendarSi yovladwmida
RvTismSoblis safarvelis (rus. Покров) dResaswauli (aRiniSneba
Zv. st. 1, ax. st. 14 oqtombers) 12 udides dResaswaulis rigSia Se-
tanili, misi winare istoria ki aseTia: wm. andria salosi (IX-X ss.)
bizantielebis mixedviT skviTi iyo, mas rusebi slavad Tvlian. wm.
andriam erTxel vlaqernis taZarSi RamiT locvisas ixila ambionidan
sakurTxevelSi Semavali RvTismSobeli, romelmac Tavidan moixsna
`omofori-safarveli~ da gadaafara taZarSi Sekrebilebs (70;391-392).
RvTismSobelma Tavisi mfarvelobis niSnad swored is samosi gadaafa-
ra xalxs, romelic vlaqernis taZarSi iyo dasvenebuli. am siwmindes
gulisxmobda albaT aTonidan konstantinopolSi mimavali timoTe
gabaSvili, 1754 wels, rodesac werda: `da aRvediT navsa safarveliTa
yovlad wmidisaTa da locviTa maT mamaTaTa, da mohbera notosman
qarman amod~ (71; 55). rusebs aseve gansakuTrebuli damokidebuleba
36
aqvT konstantinopolis vlaqernis taZarSi RvTismSoblis samoselis
dadebis dResaswaulisadmi (aRiniSneba Zv. st 2, ax. st.15 ivliss).
rusebisaTvis didi mniSvneloba imas ki ara aqvs, Tu RvTismSoblis sa-
moselis romeli saxe daido vlaqernis taZarSi, aramed im saswaulebs,
romelic moxda vlaqernis taZarSi da ukavSirdeba rusebs. maTTvis
es erovnuli mniSvnelobis movlenaa, radgan 860 wels RvTismSobelma
konstantinopoli saswaulebrivad ixsna Semoseuli warmarTebisagan,
romelTa Soris rusuli razmebic iyvnen askoldisa da diris meTau-
robiT. RvTismSobelma ara marto konstantinopoli gadaarCina ganad-
gurebas, aramed, momxduri rusebic ixsna warmarTobis sibnelisagan,
radgan qristes rjuls pirvelad swored am saswaulis Semdeg eziar-
nen rusi mTavrebi askoldi da diri. ruseTSi saxelmwifo religiad
qristianoba mogvianebiT 988 wels gamocxadda.
qarTuli marTlmadidebeli eklesiac aRniSnavs konstantinopo-
lis vlaqernis taZarTan dakavSirebul dResaswaulebs, magram isini
didi dResaswaulebis rigSi ar aris Setanili. qarTuli realoba
Zirfesvianad gansxvavdeba rusulisagan, rusebma konstantinopolSi
RvTismSoblis mier momxdar saswaulebs daukavSires qristes rjul-
Tan pirveli ziareba. saqarTveloSi qristianobis gavrceleba uflis
wyalobiT uSualod RvTismSobels ukavSirdeba. swored RvTismSo-
blis miwieri cxovrebis bolos, misive davalebiT Camovida CvenTan
andria pirvelwodebuli. macxovarma da RvTismSobelma Rirsi ga-
gvxades im didi saswaulisa, rom Cvens qveyanaSi zogadad samoseli ki
ara, konkretulad: aRmosavleTSi _ qristes kvarTi, xolo dasavleT
saqarTveloSi _ RvTismSoblisa msvenarebs, rac ar unda iyos SemTx-
veviTi movlena. Cveni erovnuli dResaswauli RvTismSoblis kvarTisa,
romelic xobis monasterSi yovelwliurad mariamobas aRiniSneboda
1923 wels bolSevikebma moSales.
RvTismSoblis samosis konstantinopolSi gadatanis Sesaxeb weria
VII saukunis damdegis berZnul enaze Sesrulebul naSromSi, romlis
avtori Teodore singelozia, (mecnierTa nawili Tvlis, rom am naSro-
mis avtori IX saukuneSi moRvawe konstantinopolis wm. sofios taZris
sasuliero piri giorgia, romelic Semdgom nikomidiis mitropoliti
gamxdara), visargebleT rusul enaze Sesrulebuli TargmaniT: mariam
RvTismSobels miZinebis win samoseli (Риза) ebraeli qalwulisTvis
dautovebia da uTxovia, rom sikvdilis moaxloebisas is sxva qalwu-
lisTvis gadaeca. imperator leon didis (457-471) dros Zmebi kan-
didi da galviosi, romlebic arianelebi yofilan. gamgzavrebulan
ierusalimSi, sadac erT-erTi qaliSvilis saxlSi gaugiaT siwmindis
Sesaxeb, romelic kidobanSi iyo Casvenebuli. Zmebma gadawyvites sa-
moselis (Риза) gataceba, maT saidumlod daamzades kidobnis asli.
37
RamiT Secvales is da wamoiRes. konstantinopolSi Casul Zmebs sur-
daT mefisa da patriarqisaTvis daemalaT da TavisTvis daetovebinaT
Zvirfasi ganZi, magram mixvdnen, rom saswaulTmoqmedebis gamo ver
damalavdnen. isini mividnen imperatorTan da patriarqTan, romle-
bic mividnen kandidisa da galviosis saxlSi, SiSiTa da krZalviT
miuaxlovdnen kidobans da Semdgom didi zeimiT gadaasvenes vlaqer-
nis eklesiaSi (72; 232. 73; 590). amis Semdeg maT daadgines, rom yove-
lwliurad 2 ivliss aReniSnaT RvTismSoblis samoselis (Риза) dadebis
dResaswauli (53; 30-34). wm. dimitri rostovelisa (53; 30-34) da sofia
snesorevas (56; 120-122) SromebSic igivea moTxrobili, magram maT
gamotovebuli aqvT galviusisa da kandidis arianeloba. wlebia sazo-
gadoebas ise miewodeba informacia, TiTqos zemoT aRniSnuli avto-
rebis mixedviT, V saukuneSi bizantielma Zmebma kandidma da galviosma
ierusalimidan konstantinopolSi RvTismSoblis kvarTi Caitanes,
rac ar aris swori, radgan: pirveli, rusul teqstSi zemoTxsenebul
avtorebs RvTismSoblis samoselis aRsaniSnavad uweriaT wmindanTa
tansacmlis zogadad aRmniSvneli sityva _ riza (риза) da ara kvarTis
konkretulad aRmniSvneli sityva xitoni (хитон), rogorc es ioanes
saxarebaSia weria (60; 1157). amitomac im rusulenovan teqstebs, sadac
wmindanTa tansacmelzea saubari frTxilad unda movekidoT, maTi
erTmniSvnelovnad ndoba ar SeiZleba; meore, IX saukunis bizantiel
moRvawes wm. ioseb himnografs dauweria RvTismSoblis samoselis
vlaqernaSi dadebisadmi miZRvnili sagalobeli, sadac IV kanonis me-9
simReraSi berZnul teqstSi arsebuli sityva `μαφόριον _ maforioni~
_ mosasxami, safarveli, romelic saeklesio-rusul enaze Targmnilia
rogorc `riza~ samoseli (69; 92.95) ( ix. danarTi 6. 7.). X saukunis
berZeni moRvawis simeon logoTetis mixedviT 860 wels rusebis mier
alyaSemortymul konstantinopolSi, imperatorma da patriarqma er-
Tad iloces vlaqernis taZarSi, gamoitanes RvTismSoblis mosasxami
(maforioni) CauSves zRvaSi, amovarda saSineli qariSxali da rusebis
floti ganadgurada (69; 9.114.120). bizantiolog p. m. kuzenkovis mi-
xedviT konstantintinopolSi RvTismSoblis ramdenime samosi yofila
Senaxuli, maT Soris gansakuTrebiT cnobili vlaqernis mosasxami
(maforioni), xalkopratiis taZarSi ki kaba da patiosani sartyeli
(69; 69). XII saukunis laTinur xelnawerSi (merkatis anonimi), romelic
adrindeli, Cvenamde ar moRweuli berZnuli teqstidan unda iyos
Targmnili, aRwerilia konstantinopolSi arsebuli siwmindeebi, maT
Soris RvTismSoblis tansacmeli: misi mosasxami (maforioni), sar-
tylis nawili, fexsacmeli, qristesa da misi dedis sxvadasxva wminda
sagnebi (74; 439). vlaqernis taZris gverdiT meore eklesiaSi inaxeba
inaxeba RvTismSoblis sartyeli da xeljoxi (74; 451-452).
38
d. esadis cnobiT vlaxernis taZari iTvleboda bizantiis impe-
ratorebis karis eklesiad; aq yofila dasvenebuli RvTismSoblis
omofori, romelsac Seesabameba ierusalimSi gavrcelebuli mosasxami
(berZnul enaze _ μαφόριον maforioni) (75;133). qristianuli saeklesio
leqsikis berZnul-rusuli leqsikonis mixedviT `μαφόριον _ МАФОРИЙ
икон. (длинное женское покрывало, спускающееся с головы до пятю)~, e.i.
maforioni aris qsovilis naWeri, mosasxami, saburavi, safarveli
romelic faravda qalis sxeulis Tavidan fexis terfamde (65;125).
maforions, mosasxams xelis gasayreli ara aqvs, xolo kvarTs, qitons
grZeli an mokle saxelo anu xelis gasayreli aqvs.
zemoTxsenebul berZnul da laTinur wyaroebSi konstantinopolSi
dasvenebul RvTismSoblis siwnindeTa Soris saerTod ar ixsenieba kvar-
Ti-qitoni. konstantinopolis vlaqernis taZarSi dasvenebuli yofila
RvTismSoblis mosasxami, safarveli (мафорий _ rus. μαφόριον _ berZn.).
moskovisa da sruliad ruseTis patriarqebis: aleqsi II-sa da ki-
riles redaqciiT Sedgenil `marTlmadidebluri enciklopediis~
mixedviT: mosasxami, safarveli (мафорий _ rus. μαφόριον _ berZn.) V
saukuneSi dasvenebuli yofila konstantinopolis vlaqernis taZris
siwmindeTasacavSi. mis gamoCenas konstantinopolSi ukavSireben gal-
viussa da kandids. Teodore singelozis mixedviT 624-625 wlebSi is
vlaqernis taZarSia. XIV saukuneSi nikifore kalista wers RvTismSo-
blis sudaraze da sartyelis nawilze, romelic V saukuneSi daud-
viaT vlaqernis taZarSi. arada swored mosasxami, safarveli (мафорий
_ rus. μαφόριον _ berZn.) iTvleboda konstantinopolis mTavar da
mfarvel siwminded. saeWvoa, rom gvianbizantiur periodSi (XIII-XIV ss.)
rusi momlocvelebi Tayvans `scemdnen~ am siwmindeebs. 1204 wlidan,
laTinuri okupaciis Semdgom konstantinopolSi namyofi dasavle-
Teli mogzaurebi saerTod ar axseneben zemoTxsenebul siwmindeebs.
rogorc Cans isini dasavleT evropaSi gaitanes (70;126-127). rogorc
vxedavT arc aq aris RvTismSoblis kvarTze, anu qitonze saubari.
1204 wlis Semdeg, rodesac evropelma jvarosnebma konstantino-
poli daipyres, bevri siwminde, maT Soris _ RvTismSobelTan dakavSi-
rebuli, Cvens mier zemoT xsenebuli RvTismSoblis mosasxami da kaba
dasavleT evropis qveynebSi gadaitanes. safrangeTis qalaq Sartris
RvTismSoblis saxelobis sakaTedro taZarSi dasvenebulia RvTismSo-
blis mosasxami (77), romelic 2012 wlis 22 dekembers erTi Tvis vadiT
CausvenebiaT da daubrZanebiaT moskovSi, ruseTis marTlmadideblur
universitetTan arsebul ioane RvTismetyvelis saxelobis taZarSi
(76). frangebi Tvlian, rom Sartris siwmindea, is samoseli, romelic
galviusma da kandidma Caitanes konstantinopolSi. germaniis qalaq
39
aaxenSi daculia RvTismSoblis kaba. romis luTeranul eklesiaSi
inaxeba RvTismSoblis samoselis nawili.
pirveli cnobebi xobis monasterSi kvarTis msvenarebis Sesaxeb
XVII saukunis pirveli naxevridan Cndeba, Tumca unda aRiniSnos, rom
manamde araTu xobis monastris, aramed dasavleT saqarTvelos Sesaxe-
bac mwirma cnobebma moaRwies Cvenamde. cnobili mecnieri ilia an-
Telava aRniSnavda, rom `dasavleT saqarTvelos istoria jer kidev
naklebad Seswavlili ubania qarTul istoriografiaSi. es ganapiroba
TviT dasavleT saqarTvelos politikuri erTeulebis Znelbedobam,
romelTac XV saukunidan osmalTa militaristuli saxelmwifo gau-
mezoblda. ...SedarebiT ukeTes viTarebaSi uxdeba muSaoba imas, vinc
dasavleT saqarTvelos XVII saukunis istorias swavlobs. am periodSi
gamococxlda urTierToba dasavleT evropis qveynebTan, ruseTTan,
rac aisaxa dasavleT evropul (gansakuTrebiT italiur) misionerul
literaturaSi da rusul wyaroebSi~ (79; 6-7). samegrelos Sesaxeb wya-
roebis simcireze profesori Tamaz beraZec saubrobs (40; 162). bevri
xelnaweri swored mZime politikuri da ekonomikuri mdgomareobis
gamo ganadgurda. magaliTad: rus elCebs aleqsi ievlievs da nikifo-
re toloCanovs (1650-1652) ukiTxavT: marTalia Tu ara `paliastomis
xatis~ quTaisSi gadmobrZanebis ambebi, mitropolit zaqarias uTqvams:
`wignSi WeSmaritad isea moTxrobili saswaulTmoqmedebis Sesaxeb, ro-
gorc giambeso~ (12; 140). am wigns samwuxarod Cvenamde ar mouRwevia.
1640 wels rusma elCebma fedot elCinma da pavle zaxarievma iki-
Txes drandis monasterSi arsebuli wminda nawilebis warmomavlobis
Sesaxeb. qarTvelma sasuliero pirebma maT ganumartes, rom Sesabamisi
matianeebi Turqebma dawves, roca monasteri aaoxreso, zepirad ki ar
gvaxsovso (80; 223).
RvTismSoblis kvarTis xobis monasterSi Camosvenebis Sesaxeb
ramdenime versia arsebobs. mRvdel-monazoni kalistrate (CiCua) ar
aris darwmunebuli, magram uSvebs SesaZleblobas, rom RvTisSoblis
kvarTi levan II dadianis mier aris Camotanili (XVII saukunis II naxeva-
ri) (11; 29). 2015 wels gamocemul orenovan, qarTul-inglisuri sac-
nobaro xasiaTis bukletSi saxelwodebiT `vlaqernoba-VLAQERNOBA,
zugdidi-ZUGDIDI~, weria, rom TiTqos, konstantinopolis dacemis
Semdeg vlaqernis taZris siwmindeebi ierusalimis jvris monasterSi
moxvedrila, `levan II dadianma iqve moRvawe nikoloz ColoyaSvils
samegreloSi Camosvla da korcxelis monastris winamZRoloba SesTa-
vaza. amitom sruliad dasajerebelia, rom nikolozs jvris monaster-
Si daculi siwmindeebi saqarTveloSi erTaderTi gziT _ Savi zRviT
saqarTveloSi CamoebrZanebina~. es Sexeduleba daujerebelic aris da
ZirSive mcdaric, radgan swored levanTan Zalian daaxloebulma da
40
xobis monasterSi moRvawe arqimandritma nikolozma (ColoyaSvili)
1640 wels rus elCebs fedot elCins da pavle zaxarievs SekiTxvaze,
Tu saidan da vis mier aris RvTismSoblis kvarTi da sxva siwmindeebi
Camotanili, upasuxa: `me aq didi xani ar aris rac var, ar vici, saidan
da vis mier aris CamobrZanebuli, matiane ki amis Sesaxeb ar minaxavso~
( 81; 140. 82; 306. 26; 351).
erT-erTi versiiT RvTismSoblis kvarTi saqarTveloSi xatTmebr-
Zolobis drosaa Camotanili. xatTmebrZoloba bizantiis imperiaSi VIII
saukunis dasawyisSi ganviTarda da IX saukunis Sua xanebSi dasrulda.
imperatori konstantine kopronimi (741-775 ww.) `xatebis darbevis
Semdeg nel-nela wmindanTa nawilebis devnazec gadavida, _ man brZana
yvela adgilidan gadaeyaraT isini. ase magaliTad, didad pativcemuli
wm. mowame efTvimis wm. nawilebi im taZridan amoiRes, sadac IV mso-
flio kreba gaimarTa da luskumasTan erTad zRvaSi CaZires, xolo
misi saxelobis SesaniSnavi taZari samxedro tansacmlisa da iaraRis
sawyobad aqcies~ (83; 37a). am dros, rogorc ivane javaxiSvili wers:
`...saqarTvelos eklesia xatebis mebrZolT winaaRmdegi yofila da
aRmosavleTSi maSin TiTqmis erTad-erTi eklesia iyo, romelic Zvel
wess icavda da xatebis Tayvaniscema ar uaryvia (84; 112).
VIII saukunis bolos iwyeba saqarTvelos gaerTianebis procesi:
`xolo raJams mouZlurdes berZenni, gadga maTgan erisTavi afxazTa,
saxeliT leon, Zmiswuli leon erisTavisa, romlisad mieca samkvi-
drod afxazeTi. ese meore leon asulis wuli iyo xazarTa mefisa, da
ZaliTa maTiTa gaadga berZenTa, daipyra afxazeTi da egrisi vidre
lixamde, saxel-idva mefe afxazTa~ (85; 251). bizantiis gavlenisagan
sabolood ganTavisuflebis mizniT IX-X saukuneebSi afxazTa (egris-
afxazeTis) samefo eklesiuradac gamoeyo konstantinopolis sapa-
triarqos. konstantinopolis sapatriarqosadmi daqvemdebarebuli
lazikis samitropolito kaTedra uqmdeba da igi foTidan quTaisSi
iqna gadatanili (86; N 8). ra Tqma unda bizantiis imperiis politiku-
ri gavlenisgan gaTavisufleba bevr siZneleebTan iqneboda dakavSi-
rebuli, magram kidev ufro rTuli procesi iqneboda eklesiurad
gamoyofa. iqneb saqarTvelos zRvispireTSi arsebuli kontantino-
pols daqvemdebarebuli kaTedra xatTmebrZolebis xelSi yofiliyo
Cavardnili da amas gaaedvilebina maTi gauqmeba da kaTedris quTaisSi
gadatana, quTaisi xom afxazTa mefeebma sataxto qalaqad gadaaqcies.
iqneb xatTmebrZoloba iyo namdvili mizezi imisa, rasac gaerida pa-
liastomis RvTismSoblis cnobili xati, romelic Semdgom quTaisSi,
bagratis taZarSi iyo dasvenebuli.
sxva versiiT kvarTi konstantinopolis dacemis (1453 w.) Semdeg
iqna Camosvenebuli. orive SesaZlo perodSi xatTmebrZolobisa da
41
konstantinopolis dacemis drosac erTi garemoebaa gasaTvaliswi-
nebeli: Tu kvarTi bizantiidan aris Camosvenebuli, da miTumetes
im SemTxvevaSi, Tu is konstantinopolis vlaqernis taZridan iyo
Camosvenebuli, maSin ratom ar gagrZelda bizantiuri tradicia
kvarTis dResaswaulis aRniSvnisa saqarTveloSi, konkretulad ki,
xobis monasterSi? TviT XIX saukuneSic ki, rodesac saqarTvelos
eklesiis avtokefalia gauqmebulia, aq rusuli eklesiaa gabatone-
buli, xolo ruseTis imperiaSi bizantiuri wesisamebr grZeldeba
tradicia da 2 ivliss aRiniSneba vlaqernis taZarSi RvTismSoblis
samoselis dadebis dResaswauli, xobis monasterSi, adgilobrivi
tradiciisamebr RvTismSoblis kvarTs mariamobas gamoasvenebdnen
da am dRes gansakuTrebuli zeimiT aRniSnavdnen. pirvel SemTxvevaSi
iqneb saqarTvelos gaerTianebisa da bizantiuri gavlenebisagan gan-
TavisuflebisaTvis mebrZolma xalxma Secvala bizantiuri wesi da
misi CamobrZaneba daukavSira msoflios erTerT udides dResaswauls
mariamobas, Tumca isic unda vaRiaroT, rom am mizeziT siwmindisadmi
dawesebuli dResaswaulis Secvla zedmetad miwieri da adamianuria,
Sesabamisad naklebad damajerebeli.
gvianSuasaukuneebis cnobebi aToneli berebis abesalomisa da
iasafesi, quTaisis mitropolitis zaqariasi RvTismSoblis kvarTis
xatTmebrZolobis dros (VIII- IX ss.) (12; 142), agreTve kastelisa (87;
443) da Zampis (52; 156-157) cnobebi kvarTis konstantinopolis dacemis
(1453 w.) Semdgom Camosvenebisa, eyrdnoba ara dokumentebs, aramed im
dros arsebul Tqmulebebs. kastelis cnobiT, kvarTi konstantino-
polis dacemis Semdgom berZnebs CamoutaniaT da TiTqos `es Cans im
warwerebidan romlebic Semonaxulia am saunjesTan erTad~ (87; 172).
is samegreloSi 1639 wels Camovida da am dros aseTi warwera rom
arsebuliyo, maSin kvarTis xobis monasterSi Camosvenebaze ar gveq-
neboda urTierTgamomricxavi versiebi. etyoba, is SecdomiT kvarTis
kuboze arsebul levan II dadianisa da malaqia gurielis warwerebs
gulisxmobs. kastelis suraTze xobis taZari gumbaTiania. msgavsi
uzustobebi sxva mecnierebsac dauSviaT: vaxuSti batoniSvilis cno-
biT, xobis gumbaTiani taZari zRvis napiras mdebareobs (33; 778),
arada manZili xobis ugumbaTo monastridan zRvamde daaxloebiT 20
km-ze metia.
sayuradReboa versia, romlis mixedviTac xobSi RvTismSoblis
kvarTis dasveneba daviT aRmaSenebels ukavSirdeba. 1669 wels ruse-
Tis mefisadmi gagzavnil werilSi imereTis mefe bagrat aleqsandres
Ze ambobs, rom martvilis monasterSi qristes bavSvobis droindeli
kvarTi, xolo xobis monasterSi RvTismSoblis kvarTi iverTa mefe
daviTs dausvenebia, romelic Zvel droSi mefobda da flobda mraval
42
saxelmwifos (51; 162). cxadia is daviT aRmaSenebels gulisxmobs. ra-
tomRac daviT aRmaSeneblis roli xobis monastris istoriaSi ugul-
velyofilia, xSirad gvaviwydeba rom am taZarSi uxsovari droidan
iyo dasvenebuli daviT aRmaSeneblis sawinamZRvro jvari (sur. 9.).
1887 wels nojixevis skolis maswavlebeli m. lifonava 1887 wlis ga-
zeT `iveriaSi~ werda: `xalxi ambobs, rom viTomc es monasteri daviT
aRmaSeneblis droisa iyos~ (7; N 208). mRvdelmonazon kalistrate
CiCuas azriT, xobis taZris amgebi daviT aRmaSenebelia da wers: `…
gadmovidoda aRmosavleTidan dasavleT saqarTveloSi, samyofad
hqonda ufro zamTrobiT: `geguTi~(imereTSi), `xopi~(megreliaSi) da
`biWvinta~ (afxazeTSi)... xopis aremareSi arsad Cans naeklesievi, gina
nangrevi, romelic ueWvelad eqneboda Tavis samyofi alagze RvTis
da taZris moyvare qarTvel mefes, rogoric iyo wm. da RvTis moyva-
re mefe daviTi (11; 54). qvemoT vnaxavT, rom sxvadasxva nagebobebis
naSTebi arqeologiuri samuSaoebis Sedegad dadasturda. vaxuSti
batoniSvilis mixedviT daviT aRmaSenebeli `Jamsa erTsa gardavida
mefe geguTs da muniT xobs~ (33; 159). sakiTxis ganxilvisas gasaTva-
liswinebelia imdroindeli saerTaSoriso mdgomareoba, cnobilia
rom 1099 wels evropelma jvarosnebma ierusalimi aiRes, maT wina-
aRmdeg amxedrda mTeli muslimanuri samyaro. 1121 wels didgoris
brZolaSi daviT aRmaSeneblis gamarjvebas muslimanTa koaliciasTan
saerTaSoriso mniSvneloba hqonda, rogorc zurab avaliSvili wers:
`am gamarjvebam daviT aRmaSeneblis saxeli SaravandediT Semosa~ (88;
35). am movlenam didad Seuwyo xeli jvarosnebis arsebobis gaxangr-
Zlivebas wminda miwaze, Tumca rogorc z. avaliSvili aRniSnavs: `...
jvarosnoba ar unda gvesmodes, rogorc mtkice, frangTa da qarTvel-
Ta SemaerTebeli kavSiri. miuxedavad maTi qristianobiT gamowveuli
amxanagobisa, isini ebrZodnen erTsadaimave mters sxvadasxva mizeziT,
da mizanic da sulic erTi ar iyo~ (88; 33). jvarosnebisaTvis ar iyo
ucxo wminda nawilebisa da reliqviebis gagzavna politikuri moti-
vebiT, ase magaliTad XIII saukuneSi konstantinopolis frang mefes
boduin II-s safrangeTis mefe lui mecxresaTvis Zelicxovlis jvaris
didi nawili gaugzavnia, rodesac misgan daxmarebas iTxovda (88; 9).
SesaZlebelia didgoris omis dawyebamde an Semdgom ierusalimel
jvarosnebs madlierebis niSnad daviT aRmaSeneblisaTvis gaegzavnaT
RvTismSoblis kvarTi da sxva zemoT dasaxelebuli siwmindeebi.
43
aris `maraSina~. igi megrulad da lazurad mariamis xsenebas niSna-
vs. mariamobasa da agvistos Tves megrelebi da lazebi Sesabamisad
`maraSinas~ da `maraSinaTuTas~ uwodeben. ratom ewoda maraSina da
ara mariamoba? xom gvaqvs dResaswaulTa saxelwodebebi: gergoba _
giorgoba, Terdoba _ Tevdoroba, barbaloba... etyoba termini `mara-
Sina~ CvenTan qristianobis gavrcelebis pirvel periodSi damkvidrda,
manamde, vidre msoflio qristianulma samyarom ar daawesa mariamo-
bis _ RvTismSoblis miZinebis, rogorc msoflios erTerTi udidesi
dResaswaulis aRniSvnis dRe. adre ki, qristianebs Cveuleba hqoniaT
mariamis xsovnis, xsenebis aRniSvnisa (89: 229).
RvTismSoblis kvarTis dResaswaulis mariamobasTan dakavSirebis
savaraudo mizezis mistikuri nawilis anareklia dimitri yuraSvilis
saintereso Canaweri: `xalxSi dResac arsebobs Tqmuleba, rom xobis
monasterSi, RvTismSoblis kvarTis mobrZanebis aRsaniSnavad, sazeimo
wirva-locva gadauxdiaT, romlis Semdgomac daupirebiaT misi Senaxva,
magram momxdara saswauli da kvarTi ver daukeciaT, mxolod TxuT-
meti dRe-Ramis ganuwyveteli locvis Semdeg inebao RvTismSobelma
misi kuTvnili wminda kvarTis Senaxva~ (90; N 4). rogorc Cans, amis
Semdeg dawesebula xobis monastrisaTvis RvTismSoblis miZinebis
dResaswauloba 15 dRis ganmavlobaSi.
sainteresoa, mariamobis marxvis Sesaxeb arqanjelo lambertis
(1630-1649) SeniSvna: `pirvel agvistos iwyeba mesame marxva, RvTismSo-
blis micvalebis saxsovrad. am ori kviris ganmavlobaSi samegreloSi
Cveulebad aqvT, rom daRamebisas mamakacebi da dedakacebi, didebi da
patarebi gamovlen saxlidan mindorSi da aq gaatareben Ramis umetes
nawils cekvaSi da simReraSi, romliTac iseT xmaurs Seqmnian, rom Tu
vinme saxlSi darCa, imas ar SeuZlia Tvali daxuWos da moisvenos. me
TviTon davswrebivar am dros gatarebas ramdenjerme da momisurvebia
kidev gamego, rogor gaCnda es Cveuleba da raa misi sagani, magram
veravisgan veraferi gavige, pasuxad mxolod imas meubnebodnen, rom
ase aris uxsovar droidano, xolo me vfiqrob, rom am Cveulebis
momdinareoba advilad unda aixsnebodes, imis saSualebiT, rasac
mogviTxrobs damaskini. igi ambobs, rom roca RvTismSobeli zecidan
miisvenao, mis sasaflaoze ramdenime dRe ismoda tkbili xma angelo-
zebis galobisao (Damasc.-OratIo-2.de done VIrg.). radgan es ambavi maT
Soris Zlier gavrcelebulia, rogorc maTi mRvdlebis saSualebiT,
ise damaskinis wignis SemweobiT, romelic qarTulad gadaTargmnilia,
_ advilad SesaZlebelia, rom Zvelad RvTismSoblis sadideblad, an-
gelozebis galobaTa mibaZviT, daaweses galobiT RamisTeva~ (48; 122).
siwmindeebi saqarTveloSi adreul saukuneebSic Camousvene-
biaT da ara mxolod konstantinopolidan, amas profesori eldar
44
bubulaSvilic aRniSnavs (81; 8). cnobilia, rom macxovris kvarTi
ierusalimidan aris CamobrZanebuli. sainteresoa fedot elCinisa
da pavle zaxarievis elCobis masalebSi daculi cnobebi: walenjixis
macxovris monasterSi maTTvis uCvenebiaT ioane winamorbedis xeli
da uTqvamT, rom es xeli didi xnis winaT ierusalimis patriarqis
mier ariso Camosvenebuli (82; 322); drandis monasterSi ki igive
pirebisaTvis adgilobriv mRvdelmTavars uTqvams, rom `arqidiakon
stefanes wmida nawilebi cargradidan (konstantinopolidan _ j.g.)
imperatorma konstantinem Cvens mefes gamougzavnao~ (82; 329). kons-
tantinopolis vlaqernis taZarSi dasvenebuli RvTismSoblis samose-
li (maforia) da xobis monasterSi dasvenebuli RvTismSoblis kvarTi
erTi da igive rom iyos maSin, kvarTis dResaswauli xobis monaster-
Sic vlaqernobas unda damTxveoda, arada arsebuli cnobebis mixed-
viT 1669 wlidan 1923 wlamde kvarTis dResaswauli xobis monasterSi
RvTismSoblis miZinebis dResaswauls ukavSirdeboda (51; 162-164. 21;
4. 16; 160). SuasaukuneebSi xobis monasterSi namyof berZnuli ekle-
siebis maRali ierarqebis nawerebSi raime saxiT pretenziis patara
miniSnebac ki ar aris, rom es siwminde konstantinopolidan aris
Camotanili, miTumetes, rom berZnebs pretenziebis wamoyeneba ara-
sodes ar uWirdaT da arc eridebodaT, gavixsenoT Tundac giorgi
mTawmindelisa da antioqiis patriarqis dialogi qarTuli eklesiis
avtokefaliis Sesaxeb (91; 310). rusi elCebis nikifore toloCanovisa
da aleqsi ievlievis mixedviT aTonel berebs abesalomsa da iosafes
uambiaT, rom `is kvarTi mitklisagan an wminda narmisagan unda iyos
Sekerilio, mTlad kargad ar dagviTvalierebiao... TviT kvarTso,
Saqris feri hqondao~ (12; 141-142). don ioseb maria Zampi (1672-1673
w.) aRniSnavs, rom RvTismSoblis kvarTi kaTolike patrebs unaxavT
yofila yviTeli feris tilosgan Sekerili (52; 156-157). 1665 wels
antioqiis patriarqi makari antioqieli wers: `zustad mis Targze ga-
moviWeriT perangi TeTri selisgan~ (92; 112-113). tilo is qsovilia,
romelic selisgan iqsoveboda da rogorc Cans makari antioqielma
zustad is qsovili gamoiyena risganac iyo Sekerili RvTismSoblis
kvarTi. bizantieli moRvaweebis ioseb himnografis (IX s.), svimon
logoTetisa (X s.) da XII saukunis laTinuri xelnaweris (merkatis
anonimi) mixedviT konstantinopolis vlaqernis taZarSi dasvenebuli
iyo ara kvarTi, aramed mosasxami-safarveli (μαφόριον _ berZ. Покров
_ rus.) (69; 92. 95. 114. 120). berZeni avtoris Teodore singelozis
(VII s. damdegi) mixedviT konstantinopolis vlaqernis taZarSi das-
venebuli RvTismSoblis samoseli Salis qsovils warmoadgens, Sali
ki matylis Zafisagan iqsoveba (72; 237. 73; 604).
45
cxadia konstantinopolis vlaqernis taZarSi da xobis monaster-
Si (amJamad zugdidis muzeumSi) dasvenebuli RvTismSoblis samosebi
araTu sxvadasxva daniSnulebisani, aramed sxvadasxva saxis qsovilis-
gan arian damzadebulni. amave dros konstantinopolSi dasvenebul
RvTismSoblis siwmindeTa Soris zemoTxsenebul berZnul da laTinur
wyaroebSi ar ixsenieba kvarTi da igi saqarTveloSi ar aris Camota-
nili bizantiis dedaqalaqidan.
saqarTvelos saeklesio kalendris Tanamedrove gamocemebSi Zv.
st. 2, ax. st. 15 ivlisis rigSi aRniSnulia: `dadeba patiosnisa samo-
selisa yovladwmidisa RmrTismSobelisa vlaqernas (473 w. siwminde
amJamad dasvenebulia zugdidis istoriul-eTnografiul saxelmwifo
muzeumSi...~) RvTismSoblis kvarTi arsebuli wyaroebis mixedviT aras-
dros ar yofila konstantinopolis vlaqernis taZarSi dasvenebuli
da ar SeiZleba ar daveTanxmoT nugzar (xviCa) Sonias, im sakiTxSi, rom
es Canaweri ar aris swori (94; 13).
saqarTvelo is qveyanaa, sadac andria pirvelwodebulma iqadaga
qristianoba, es rom ase ar yofiliyo giorgi mTawmindeli antioqiis
patriarqs Tamamad ver ganucxadebda: `...xolo Cven pirvelwodebulisa
da Zmisa Tvisisa mwodebelisa nawilni varT da samwysoni da mis mier
moqceulni da ganaTlebulni~ (91; 310). CvenTan uxsovari droidan
gansakuTrebulad scemdnen Tayvans dedas. saqarTveloSi mxvnel-
mTesvel mamakacsac ki, guTnisdedas uwodebdnen da ar unda iyos
SemTxveviTi, rom RvTismSoblis kvarTi CvenTan iyo dabrZanebuli.
andria mociquli RvTismSoblis xeldasxmiT Camovida saqarTveloSi.
misi moRvaweobis Seswavla yvela drois qarTveli mecnierebisaTvis
sapatioa da mniSvnelovani. saqarTveloSi andria mociqulis nakvalevi
ufro meti intensivobiT aris gamosakvlevi, gansakuTrebiT arqeolo-
gebis mier. aseve saWiroa sazRvargareT arsebul wignTsacavebsa Tu
sxvadasxva arqivebSi daculi im wyaroebis Seswavla, romelic exeba
y˜d wmida RvTismSobels da ar SeiZleba gamoricxva im varaudisa da
arc unda gagvikvirdes, rom SesaZloa CvenTan RvTismSoblis kvarTis
CamobrZanebeli andria mociquli aRmoCndes.
46
1245 weli. `...dadiansa cotnes, kacsa warCinebulsa da saTnoebian-
sa...~ (46; 67);
`...dadiani cotne, kaci patiosani da saTnoebiani da brZolaTa
Sina saxelovani...(44; 78-79)~;
`...mivida dadianica cotne laSqriTa mTasa Radosa, Soris
samcxesa[da guriasa], romel ars rkinis jvari, da viTar auwyes war-
sxma yovelTa mTavarTa saqarTvelosaTa anisad, da SekrebulTa yofa
satanjvelTa Sina borotTa viTar esma, mwuxare iqmna uzadod da
TvisTa sikudilad da sircxuilad Seracxa saqme igi. da waravlina
laSqari Tvisi da oriTakaciTa warvida anisad, damdebi sulisa Tvi-
sisa da aRmsarebeli mcnebisa uflisaa, romeli ityvs: `ufros amissa
siyuaruli ara ars, raTa dadvas kacman suli Tvisi moyusisa Tvisi-
saTvis~, romel yo patiosanmanca aman kacman cotne saTnoeba maRali
da gansaTqmeli saqme sakvirveli (44; 98).
47
yaniTa, rasac mogelia ixmarebda, uZebariTa da saZebriTa, im rigiTa
da wesiTa, glexebiTa yolaTa da juaris mtuirTvelad beri zosime...
xels gegeberia vaWrisSvilebi babadiSa da misnni Zmani kaxai da va[J]
bedai, misTana orni maSisZeni dedismamai da ladaria, orni nadiria
miqela da mamisTuali, wuwunari mam[u]li da marani misiTa tyiTa,
wyliTa da eklesiis kari[Ta] da saTevzoTa, kuiria masxulia misiTa
SvilebiTa, oTarai wuwunava misiTa mamuliTa, beria misiTa mamuliTa,
wylispirs bonia qristeSiai misiTa mamuliTa, wylis pirsa Waladids
rionszedan naxevari baJi xofisa RvTismSoblisa aris da naxevari ka-
Tolikozs, qariantas da kemxels mesamedi wylis baJi yovlad wmidisa
aris, noxidens oTxi kuamli kaci yuru... da sxuitava andalisSvili
Sonia maTiTa mamuliTa, tyiTa, wyliTa da eklesiis kariTa. agreve
dadianis saxlis Tavi niSani kaTolikozisa aris. agreve <agreve>
sxuaTa aznauris SvilTa niSani, agreve sxuaTa ebiskopoTa saferxavi
marTebs da amas ara eTxovebodes, agreve cus gamoRma da Wuirias
wyals Sua vinca [na]diri moklas, sefes yovlad wmidis win moiRebdes,
nuravin daaklebs.
q. agreve Cuen batonma dadian-gurielman Samandavla movikiTxeT
iadgari ZuelTaca agre ewera, vinca xofis saydars gareSemo upatioba
ikadros anu glexi [da an]u jogi wausxas anu qurdoba qnas anu sa-
saxles [mi]uxdes da gatexosa, aTi glexi daeurvos saydarsa ... zedan
mouxdes daarbios daawuas ... mexadile kuamli glexi dau...lod anu
RalatiTa kaci moklas, ori zoma [sis]xli daeurvos. vinca, ZmaTagan-
sa upatioba hkadros anu aginos, aTasi bot[inati dau]urvos, agreve
Wuirias da cus Sua tye da wyali yovlad wmidisa aris da nuravin da-
aklebT da vin daaklos, r[isx]avsmca mama Ze da suli wmida da yovlad
wmida RmrTismSobeli xofisa da yovelni wmidani RTisan zecisani da
queyanisani, xorcielni da uxorconi da vinca amisda Slad da qce-
vad xelyos, risxavsmca qristes saflavis madli, ierusalims Sesvla,
juarcma, aRdgoma, naTlisReba, amaRleba, meored mosvla, mTawmida,
sinawmidani, mociqulni, winaswarmetyuelni, mRudelTmoZRuarni,
mowameni, wmidani mamani, meudabnoeni da qalwulni, Semcaedebis SiS-
Tuilibi iudasi, keTri dioskoresi, gandgomileba ivlianesi, RrWena
kbilTa da satanjveli mdedarisa mis uwyalosa da nuraTamca sinu[nu]
liT nu iqnebis xsna sulisa misisa xelTagan jojoxeTisaTa, ukuTu
sisxlnica Tvisni qristesTvis dasTxivnis a(mi)n. damamtkicebelni
amaTni akurTxnes RmerTman a(mi)n.
aq yofila xveuli xelismowera.
48
...(grZeli RmrTismetyveluri Sesavlis Semdeg) ...gkadreT da
mogaxseneT dawerili sigeli ese iadgari, umizezo da ukunisamde
welTa da JamTa Seucvalebeli da maradis ganTavebiT gansrulebuli,
Tquen, Cuensa mcvelsa da mfarvels da cxovrebisa Cuenisa warmmar-
Tebelsa da ganmarjvebiTa mZlevelsa mterTa da mbrZoTa Cuenisa-
Ta qalwulsa, ubiwosa, maradis biwSeuxebelsa, dedasa naTlisasa da
mSobelsa meufisasa uTrosnisa? (TeTrosnisa. g.C.) RmrTismSobelsa
da Zelsa cxovelsa xofis taZarsa Sina gansuenebulTa, misaZinel-
Ta da saZualTa pirvel kurTxeulTa da saukunod gansuenebulTa
patiosanTa da saxelovanTa ZuelTa CuenTa pa[pa]Ta da papis-pap[a]
Ta yovlad sanatrelTa: giorgi, vamey, Sergil da samadavle, amaTiT
oTxTa RmrTiv- pit[i]v|cemulTa da guirguinosa[n]Ta saflavsa, da
Cuensa sasoebiT Sesavedrebels xofs gansuenebulsa saxesa da xats
wmidisa RmrTismSobelisasa da jvaris yovelTa ganmacxovelebelsa.
mogaxseneT da gkadreT iadgari da sigeli mtkice, JamTa sauku-
neTa gasaTavebeli, Cuen Tquen-mieriTa madliTa da cva-farviTa
mZled da Zlierad amaRlebiTa ganZlierebulman da oxiTa TqueniTa
zesTa aRmatebulman da mtkiced mpyrobel-mqonebelman, TviT gan-
mgebelman, Tquen mier saxel-aRmatebulman da friad msasoebelman
da madlTa da wyalobaTa TqvenTa mindobiTa sarwmunod mosavman da
surviliT moqeneman, xelmwifeman, patronman dadianman levan. SiSiT
da krZalviT gangiaxleT da dagimtkiceT mtkice ese ukunisamde
kacTa naTesavisagan Seucilebel-SeusarCleli wigni da niSani, asre
da ama pirsa zeda, rome JamTa viTarebisa, da welTa gardasulisa,
da etlTa moqcvisa, da dReTa cvalebisagan moSliliyo sofeli da
tye da veli.
vnaxeT da mokiTxuli vqeniT, da ZuelTa CuenTa mama-papaTa sa-
flavi yofiliyo, kurTxeulTa da saxeldebulTa; da maT mier dade-
buli da garigebuli iadgari da sigeli vnaxeT da Cuenca gulsmod-
ginebiT esreT daumtkiceT.
ese, viTarca dadian-gurielisa, sulkurTxeulisa samadavlasa-
gan garigebuli sigeli vnaxeT, esreT ewera da gaeriga: ~ZueliTgani
iadgari g[a]ryuniliyo da dakarguliyo xofisa RmrTism|Sobelisao,
mas Jamsa uRmTod da usjuloebad mi[i]qces afxaznio, da aRviyvaneT
iovakime, kaci Rirsi netarebisa da davsviT kaTalikozado, romeli
afxazTa garyunes sjuli da k kaTalikozoba, xolo Cuen marjueniTa
qristes saflavisaTa da ierusalemisa da ant[i]oqiis patriarqisa
mixailis neba-darTviTa gavarigeTo juariTa da onforiTao.~
awe, Cuenca maTi garigebuli da dadebuli iadgari vnaxeT, gan-
vicadeT da Cvenca msgavsad maTebr davamtkiceT, da gavarigeT: Tavs
msxulebis wmida giorgi, mis[i] SesavliTa da gasavliTa, wyliTa,
49
tyiTa, sanadiroTa, saTevzaoTa, sayaniTa, uZebriTa da saZebriTa,
ima rigiTa glexebiTa, jvarismtvirTveliTa; beri zosime, kemxels
gegeberia, vaWris Svilebi, babadiSi da misni Zmani: kaxai da vaJbe-
dai; masTana orni maSis Zeni deis mamai; da orni ladaria: miqail da
mamisTuali; wuwunari mamuli da marani, misiTa tyiTa, wyliTa da
eklesi[i]s kariTa da saTevzoTa; kviria masxulia, misiTa SvilebiTa;
TaTarai wuwunava misis mamuliTa; beria misis mamuliTa; wylispirs
bonia qristeSia misiT mamuliTa.
wylispirs rionzeda, Waladidsa, naxevari baJi xofisa RmrTism-
Sobelisa aris; aris qariatas da kemxels mesamedi navi da baJi yo-
vlad wmidisa; aris noxudens oTxi kvamli kaci: yurua da sxvitava,
andalaisSvili da Sonia, maTiT mamuliTa, wyliTa, tyiTa, saTevzoTa
da eklesi[i]s kariTa.
agreve, dadianis saxlis Tavi niSani da sxvaTa TavadTa da aznau-
risSvilTa, niSani kaTalikozisa aris; sxuaTa efiskopozTa [aferxavi]
marTebs; da amas aras eTxovebodes ra.
agreve cus gamoRma da da Wviras gaRma vinca nadiri moklas se-
fesa yovlad wmindasa win moiRebden, nuravin daaklebT.
agreve, Cuen patronman dadian-gurielma Samadavlam iadgari Zue-
liTgani vnaxeT da asre yofiliyo ZueliTgan da esreT ewera: vinc
xofisa saydarsa gareSemo upatioba ikadros, anu glexi daurbios,
anu jogi wausxas, anu qurdoba qnas, an sasaxles mouxdes da gatexos,
aTi glexi dauurvos saydarsa. vinca saxofosa zedan mouxdes, d[a]
arbios da dawuas, mexadile glexi dauurvos saydarsa. bod (sic), anu
RalatiTa kaci mouklan, ori zoma sisxli daeurvos. vinc ZmaTagansa
upatioba hkadros, anu aginos, aTasi potinati dauurvos. agreve,
Wvirias da cus Sua tye da wyali yovladwmidisa xofisa RmrTismSo-
belisa aris ucilebeli. esreT ewera Zuelsa sigelsa da iadgar Sigan,
ama wyeviTa da krulviTa, awe, JamTa viTarebisagan sigeli garyunili-
yo da kurTxeulsa dadian-guriels Samadavlsa gaerigebina, rogorc
Zuelad yofiliyo isreve gaerigebina.
awe, melia da saydris kacebi icilebodes, da davsxediT Cuen,
xelmwife-patroni dadiani leon da kaTalikozi maqsime maWutaZe da
vnaxeT Zueli iadgari, da srulad Cueni darbaiselni davsxiT da gav-
sinjeT da asre ewera wyeviT, rome Wvirasa da cus [Sua tye da wyali
yovlad wmidisa xofisa RmrTismSoblisa aris ucilobeli].
leon dadiani
xelCarTulad k˜zi maqsime.
50
`q. romeli: mamisagan: saRmrToiTa: ZaliTa: sZlad: gamoirCie:
da: Zisagan: mxolod: Sobilisa: deda: Seyvarebulad: gamosCndi: far-
viTa: yovlad: wmidisa: sulisaTa: Sen: uqorwinebelad: mSobelo: da
qalwulebiT: daculo: mSobelo: meufisa: damxsnelisao: usZlo: de-
dofalo: mariam: romeli: yovelTa: codvilTa: meoxi: xar: da: maradis:
Semwe: Sen: WeSmaritad: SemZlebelo: lxinebisao: saCino: saxelo: dido:
uxrwnelo: meox: mxsnel svenebel: da: cecxlisa: da: satanjvelisagan:
ganmarinebel: eqmen: dedofalsa: nestan darejans: asulsa: WilaZisasa:
romlisa: saukunosa: saxseneblad: da: codvaTa: misateveblad: Sevamke:
da: movaWedine: kvarTis: kubo: ese: vercxliTa: oqroT: daferviTa:
TvaliTa: margalitiTa: xelmwifeman: dadianman: patronma: levan:
misTvis: saoxad: SegimkveT: yovliTa: wmidao: qerabinTa: umaRleso:
serabinTa: uaRmatebuleso: qalwulo: y˜d: sagalobelo: lxinebao:
yovelTa: qristianeTao: Seismine: vedreba: Cveni: da: ixsen: da: acxo-
vne: ganusvene: da: akurTxe: suli: dedoflisa: nestan darejanisa: da:
daamkvidre: sasufevelsa: amin: (2; 154-155). moiWeda: kvarTis: kubo ese:
qoranikonsa: tkH -1640 w.~ (11; 28-29).
`q: xofis: R(v)Tis mSobelo: adide: orTave: Sina cxorebaTa: amis:
Semamkobeli: gurielis Svili: malaqia: vinca Sendoba brZanoT: Tqven-
ca: Segindos: RmerTman: amin:~ (13; 154).
51
xelisgulidan idayvamde gapobilia. yovladwminda RvTismSoblis
kvarTis sayelo ki pataraa _ sami gojis odenaa da amis Semdeg viki-
TxeT: ratomaa sayelo patara? arqimandritma nikolozma gvipasuxa:
RmrTis nebiT, sayelo wlidan wlamde viwrovdebao. kvarTi ki far-
Tea, xolo saxeloebi mokle da farTe. is daCiTulia da mewamuli
feri aqvs. Cven vikiTxeT kvarTisa da wminda nawilebis Sesaxeb: saidan
da vis mier aris CamobrZanebuli? arqimandritma gvipasuxa: me aq didi
xani ar aris rac var; ar vici, saidan da vis mier aris CamobrZanebu-
li, matiane ki amis Sesaxeb ar minaxavso~ (82; 306).
profesor Teimuraz jojuas mixedviT arqimandriti nikolozi
aris cnobili moRvawe nikoloz ColoyaSvili _ nikofore irbaxi,
romelic xobSi moRvaweobda 1640 -1643 wlebSi (26; 366).
52
wmida xatebis devna iyoo (saberZneTSi). is namdvilad yovladwmida
RvTismSoblis kvarTiao da sneulis gankurnebac misgan yofilao...
imave saydarSi, wmida kvirike mowamis wmida nawilebia daculi,
marjvena xelia majamde, ise rogorc cocxali adamianis.
aqve Zeli cxovrebis nawilic da sxva wmindanTa nawilebia dacu-
li...~ (12; 141-142).
53
vezirman, anu xofelman, anu mestumreman, anu didman anu mcireman, _
risxavs Tavad RmerTi da xofisa R(mr)TismSobeli, qristes saflavi
da sisxli mewamuli golgoTa da cxovelsmyofeli patiosani jvari,
sina, mayvali Seuwveli, mTawmida. wyeul da SeCvenebul ars oTxTa
patriarqTagan, samas aTurametTa mamaTagan. masmca edebis keTri
gezisi, SiSTvili iudasi, RrWena kbilTa dioskoresi da iesos jva-
rismcemelTanac ganikiTxvis misi suli da xorci.
da[ma]mtkicebelni amisni akurTxes RmerTman, amin, amin. kidev amas
gareT erTi mosaxle kaci TaTrisagan viyide skvamikoCa facisa da mo-
vnaTle, davasaxle xofs da vinc kandelaki iyos, imisTvis mimicemia da
yovels weliwads RmrTismSoblobas Cemi sulisaTvis Jams swirevdes.
vinac berebi da xucebi iyos imianaT swirevdes.
damic begara: erTi cxvari, erTi loRarikoni sanTeli, ori Sau-
ris sakmeveli, sami koka Rvino, ori qila Romi, raeTic eSovebodes,
Tevzi da yveli da kvercxi miarTvan. Tu is dRe marxva moxdes, meore
dRes saxsnilo miarTvas da Cemi sulisaTvis Jams swirevdes da mo-
mixsenebdes da Semomiwiravs xofisa RmrTismSoblisaTvis Cemi sulis
saxsrad da saoxad.
aw, vinc gamoswiros, romelic zemos wyevlaa da SeCveneba sweria,
isic moiwevs mas zedan da xobis R(mr)TismSobelic, amin, amin.
qoronikonsa smiz.
xelrTva: nikoloz xofeli
q. sxva kidev amas gareT zaman barZimisSvili mokvda da mis ni-
Sansa da nawirvSi amiyvania ivane da sarjelia da kakulaia sergia da
xatisda Semiwiravs xofisa RmrTis-mSoblisaTvis maTis colSviliT,
saxl-kariTa, Wur-mamuliTa, misis yovlisferiTa. damic Cemis suli-
saTvin erTis saklavis sanTeli oTxi loRarikoni, sxva raca emarTos
xofels miarTmevdes.
da Semiwiravs me, wulukiZes nikolaozs xofisa R(mr)TismSobli-
saTvis.
ramanca Zeman kacisaman ese gamowiros, anu dadianman, anu vazir-
man, anu mestumreman, anu sxva vinmem Zeman kacman, masca risxavs Tavad
RmerTi da yovelni misni wmidani zecisani da qveyanisa[ni da xofi]sa
R(mr)TismSobeli.
xelrTva: nikoloz
54
kvarTs sanawile kolofidan amoasveneben da sadideblad taZris
Sua gulSi daasveneben, rom aq rwmeniT mosuli marTlmadidebeli
qristianebi emTxvion. amave werilis mixedviT, kvarTs da sxva siw-
mindeebs, romlebic aq bevri yofila yofila, safrTxe damuqrebia:
rodesac TurqeTis faSebi laSqriT mosulan, siwmindeebi dautyve-
vebiaT da moundomebiaT am adgilas damkvidreba. imereTis mefes
bagrat aleqsandres Zes Tavis sabrZanebelSi 20 aTasi `efimka~ ( ver-
cxlis moneta) Seugrovebia da TurqTagan taZari da siwminde fuliT
gamousyidia. amave cnobiT, xobis monasterSi RvTismSoblis kvarTi
iseve, rogorc martvilis monasterSi macxovris kvarTi (saubaria
ieso qristes mcirewlovnobis droindel kvarTis Sesaxeb. g. C.),
dausvenebia iverTa mefe daviTs, romelic, rogorc teqstidan Cans,
daviT aRmaSenebeli unda iyos (51; 162-164).
1672-1673 wlebi. don ioseb mari Zampi: `am xalxs bevri reliqvia
aqvs, romlebic maT, pirvelyovlisa, miiRes im dros, roca qristia-
noba yvaoda da maT mTavrebs kavSiri hqondaT konstantinopolis
imperatorebTan, romlebic maT bevr reliqvias ugzavnidnen saCuqrad.
Semdeg es reliqviebi maT miiRes agreTve amave qalaqis sasuliero
pirTagan, romlebic cdilobdnen es xalxi RvTismosaobaSi ganemtki-
cebinaT. dabolos, reliqviebi miiRes im wminda mamaTagan, romelnic
Turqebis mier konstantinopolis aRebis Semdeg mahmadianTa tira-
niisagan Tavis dasaRwevad samegreloSi gadaixvewen da gaifantnen
mezobel qveynebSi. amboben, rom maSin kolxidaSi Camovidao erTi
arqiepiskoposi, Tan Camoitanao erTi mtkavelis odena naWeri Zeli
WeSmaritisa (franguli futis rva duimze ramdenadme didi) da kvar-
Ti, romelic, maTi TqmiT, RvTismSobels ekuTvnoda; Cvens patrebs
igi unaxavT. tilo, romlisganac igi aris Sekerili, yviTeli ferisaa,
aqa-iq daCiTulia yvavilebiT da moqargulia nemsiT. sigrZiT igi rva
romauli mtkavelis odenaa, ganiT ki _ oTxisa, aqvs erTi mtkavelis
sigrZis mokle mklavebi da viwro sayelo. mec minaxavs igi xobis
eklesiaSi, sadac is inaxeba; aqve Zvirfasi TvlebiT mooWvil oqros
luskumaSi, vnaxe gamxmari mklavi; rogorc amboben, es aris wm. marines
mklavi; vnaxe agreTve wm. kvirikes mklavi da oqroTi da vercxliT
Semkuli sxva wmindanTa nawilebi. kvarTi, romlis Sesaxeb me vilapa-
rake, inaxeba vercxlisagan gakeTebul, yvavilebiT morTul ebanozis
yuTSi; masSive aris patara kolofi, romelSiac devs macxovris wveris
ramdenime Reri da Solti, romliTac igi igvema~ (52;156-157).
55
...Cven, srulisa odiSisa da afxazeTisa mpyrobel mqonebelman da-
dianman patronman levan da Tanamecxedreman Cvenman, mefeT-mefisa
asulman dedofalman patronman TinaTin da pirmSoman Zeman Cvenman
manuCar da ZeTa CvenTa da momavalTa yovelTave. viguleT da viguls-
modgineT da mobrZandiT Tqven, k˜zi batoni d~T, dagvelaparakeniT da
ZvelTaganca xobi biWvintisa RmrTismSoblis Sewiruli yofiliyo da
JamTa viTarebisagan gamoxmoda. awe sakanono saqme dagvedva, naTesavis
sisxlSi gaverieT da mobrZandiT Tqven, k˜zi batoni daviT nemsaZe da
Wyondidel cagereli batoni gabriil, rogoraTaca Cveni erdguli
iyveniT, imisTana saqme gvirCieT da Cvenis sulis saxsrad da saoxad da
codvaTa CvenTa aRsaxocelad da ZeTa CvenTa manuCaris aRsazrdelad
da xelmwifobisa Cve|nisa warsamarTeblad, asre rome Cvens batonoba-
Sida mravali sakanono saqme iqna da Semogviwiravs mcire ese da knini
Sesawiravi xofi ori sasaxliTa, sxulebiTa da xorgiTa, sula maTis
SesauliTa da gamosauliTa, uZebriTa da saZebriTa, misis youlis feris
samarTlianis saqmiTa. xorgas sami navi vaWari Tu movides, erTi bazar-
gani vaWari saxobos kacisas dadgebodes da sxva, romelic sargois iyos,
xofisa RuTismSoblis Sewiruli yvela isreu Segviwiraus. Seiwire mcire
ese Sesawiravi Sen, Svid caTa umaRlesi qerabinTa uzeSTaeso, biWvintisa
da RuTisSobelo, ase rome kaTalikozs odiSs erTi saydari aseTi ar
qonda, rome dResaswauli gardaexada. xan erTs efiskofos Caudgebo-
den Sin da xan meores. ebiskoposebi mweT garjiT iyvnen da amisTvis
SeuswireT, rome rodisac k˜zi odiSs mobrZandebodes xatsa, jvarsa da
omforsa iq daasvenebdes da sasaflaoTac is Segviwiravs, iq gaikeTeb-
den da gagaCineT amisTvis, vinca vin k˜zi iyoT da odiSs brZandebodeT
xarebis dRes Jams gviwireudes Cvenis sulis saoxad da saxsrad, karsga-
Rebuls aRaps gvizemdis. Tu im dRes odiSs ver daeswroT, am Tormets
sauflos dReSi im saydars Jams gviwireudiT, raTa ara ganvardeT sa-
sufevlisagan. ese mamuli, saydari da sasaxle asre garigebiT batonis
k˜zis daviTisTvis migvibarebia (grZlad wyeva SemSlelTa zeda)...
daiwera wigni da sigeli ese qoronikonsa samas samoc da sams.
aris amisi mowame Wyoindel-cagereli batoni gabriil, Ciquani kacia,
beJani RoRaberiZe, karis Cvenis mestumre oTari melia.
levan, TinaTin.
56
RmTismSobelsa mcire ese da knini Sesawiravi SemogwireT erTi komli
kaci, walenjixelisagan viyide rosTomia aminaTai, misi Zma urcxalai
maTis SvilebiTa, maTis saxlis kaciTa, misis eklesiiTa, saxlkariTa,
miwa-mamuliTa, SesavaliTa da gamosavaliTa, tyiTa, wyliTa da veli-
Ta, uZebriTa da saZebriTa yovlis feriTa. [Semo]gviwiravs xofisa
RvTismSoblisaTvis Cven mTavarebiskopozman xofelma efTimi faRavam
CvenTvis saxsrad da sulisa Cvenisa warsamarTeblad mas dResa ganki-
Txvisasa, raTa SemaerTos marjvenaTa maT cxovarTaTa da ganmaSoros
uxilavi igi mteri. awe vinca da ramanc [Ze]man kacisaman es Cvengan
Sewiruli glexi Se[nga]mogwiros, didman anu mcireman an dadianman anu
dedofalman an efizkopozman da an Tavadman [anu az]naurisSvilman an
glexma amisda Slad qcevad da gamoxmad xelyos masamca risxavs Tavad
dausabamo RmerTi da yovelni misni wmidani zecisani da qveyanisani,
xorcielni da uxorconi, masamc edebis cecxli genisa, keTri gezisa,
SiSTvili iudasi, mexis texa dioskoresi, [daTqma daTan da abironi-
si, nuras qvelis saqmiTa iqmnebis xsna sulisa misisa, nurca wirviTa,
nurca locviTa da nurca glaxakTa micemiTa da damtkicebelni amisni
RmerTman akurTxnes, momSlelni amisni RmerTman moSalos, amin, amin
da xelica CagvirTavs].
57
1831 weli. xobis arqimandriti grigol miqelaZe. `Tvinier biWvin-
tisa uwarCinebulesi xofis monasteri~ (21; Qd-9147).
58
SeWedili, romelSiac Zevs kvarTi RvTismSoblisa da nawilebi sxua
da sxua... (101; 123).
59
ewyoba, riTac grZel, cocxal xeivans qmnis, romelSic mihqrian mxe-
drebi; mayurebeli ki yviriliT, mojiriTeebis waqezebiT aqtiurad
monawileobs doRSi.
saintereso iyo es cocxali, metyveli saxeebi lamazi kavkasiuri
tomisa, romlis yoveli wevris saxe, mxatvris funjs iTxovs... gan-
sakuTrebiT lamazebi arian aqauri qera qalebi mSvenieri TmebiT,
romlebsac araerTi Cveni poeti umRerebda. aqauri qalebi mSvenier
Tmebs eqvs an rva nawnavad wnaven, romelTa boloebi miwas wvdeboda da
araerT Cvens lamazmans SeSurdeboda maTi... isini mamakacTa garToba-
TamaSobebSi naklebad monawileobdnen.
am dros mxedrebs Soris gansakuTrebuli moZraoba SeimCneoda,
mivxvdi, rom raRac axali TamaSi iwyeboda. marTlac, mxedrebi or
jgufad gaiyvnen da erTmaneTis pirispir dadgnen. yvelani SeiaraRe-
bulni iyvnen grZeli msxvili joxebiT. zogs joxi ramdenime hqonda.
da ai, erTi mxridan gamoeSura mxedari da TavzemoT Subis tria-
liT mihqris mowinaaRmdegisaken. metoqeni eZeben moments, marjved
moartyan erTmaneTs joxi, romelsac SubiviT isvrian. mowinaaRmde-
ge Tavs icavs, igeriebs dartymas da yovelTvis cdilobs daiWiros
misken gamosrolili Subi da Tu amas SeZlebs, rac xSirad xdeba,
misi momxreebi yiJiniTa da SeZaxilebiT ajildoeben. TamaSi ufro
sainteresoa, roca saasparezod gamodis ara erTi, aramed ramdenime
raindi, romelTa winaSe amdenive mowinaaRmdege dadgeba. saasparezod
Semomsvleli an gamsvleli, yovelTvis navardiT, mTeli ZaliT zemoT
isvris Subs da TviTonve iWers.
es saintereso TamaSi gvagonebs raindTa turnirebs da Tu tra-
gikuli SedegebiT ar sruldeba, rogorc es raindTa Sejibrebebis
dros xdeboda, mainc ar mTavrdeba cxenisgan Camovardnisa da joxis
SublSi an TvalebSi moxvedrisgan gaCenili kopebisa gareSe. sanaxao-
baSi mxolod Tavad-aznaurebi monawileoben. erTma ramem gamakvirva:
aravin kopwiaobda Tavisi cxeniT, romlebic aq samasze meti iyo, _
yvela adgilobrivi jiSisa.
bolos qalebic gaxdnen yuradRebis sagani. daiwyo cekva. unda
aRvniSno, rom aseTi erovnuli cekva ar minaxavs arc imereTSi, arc
guriaSi, sadac Cven mudam lekuriT cekviT gvxvdebodnen, romelic
bolos sakmaod mosawyeni xdeboda. aqauri cekva ki CvenTvis iyo siaxle
da saintereso. pirveli _ masSi monawileobs ara erTi da ori, aramed _
monacvleobiT mravali kaci da qali, romlebic xelixel Cakidebulni,
mxardamxar cekvaven. am uzarmazari, 50-ze meti wyvilisagan Semdgari
ferxulidan, erTi iwyebs simReras. mokle kupletis Semdeg, yvelani
aitaceben mis ukanasknel sityvebs...da gvagoneben saerTo amierka-
vkasiur erovnul simReras. yvelani mwyobrad, narnarad moZraoben
60
marjvniv an marcxniv da asruleben oTxtaqtian martiv pa-s. momeCve-
na, rom damwyebi, romelsac mowinaaRmdege mxridan hyavs mopasuxe,
improvizirebs, radganac mocekvaveebs xSirad autydebaT homeruli
sicili. mTargmnelma amixsna, rom is mReris cnobil, Zalian sasacilo
simReras. _ ratom ar icinian qalebi, _ vkiTxe me mTargmnels da vTxo-
ve eTargmna simReris Sinaarsi. mTargmnelma amixsna da me mivxvdi Tu
ratom xarxareben kacebi da qalebi ki morcxvad iRimian...
mocekvaveebis wre nelnela erT mxares miiwevda, uceb damwyebma
raRac Zalian aRtkinebulad imRera da mTeli gundi acekvda. es ga-
meorda ramdenjerme. Zalian sainteresoa aqauri, Tvalwarmtac tan-
sacmelSi gamowyobili kacebisa da qalebis am wris narnari, mwyobri
moZraobebidan Tavawyvetil velur moZraobebze swrafad gardamavali
cekvis xilva. rogorc erTi, aseve meore, gansakuTrebiT qalebma
Seasrules graciiT, moxdenilad, rac ase ganarCevs aqaur modgmas...
mze Cadioda da mewamuli feriT SeReba svaneTis Tovliani mTebi.
mxuTavma sicxem adgili dauTmo saRamos sigriles. me saaTnaxevris
savali gza unda gamevlo banakamde. wavedi da Sors macilebda mo-
dResaswaule xalxis xmauri da SeZaxilebi. madlobeli var bedisa,
romelmac marguna udidesi da umravalferovanesi saxiT menaxa ero-
vnuli dResaswauli samegreloSi.
p. bibikovi (16; 6).
61
`КАВКАЗСКАЯ СТАРИНА~, 1873 w. N 3, ianvari, mgzavris
SeniSvnebi samegreloSi T-d r. d. erisTavisa
...aqedan mosCans xopis RvTismSoblis miZinebis monasteri, berZ-
nuli arqiteqturisa, mdebare bias mTebis dasavleT nawilSi...
monastris agebas miaweren mefeT-mefes, erisTavT-erisTavsa da
mandaturTuxucess giorgi I-s…monastris miwebsa da glexebs marTa-
vdnen kaTolikosebi ilarioni da grigoli (Tavad lorTqifaniZeTa-
gan). aq XVII saukunemde iyo sakaTalikoso kaTedra.... xopis monasteri
iyo samegrelos mmarTvelebis pirveli dinastiis gansasvenebeli da aq
aris saflavebi giorgi I-s, vameyis, Sergirisa da samadavlesi.
xobis monasterSi daculia Semdegi SesaniSnavi siwmindeebi: 1.
yovladwmida RvTismSoblis kvarTi, mooqrvili da Zvirfas TvlebiT
Semkuli, kuboSi Casvenebuli; 2. marjvena xeli mtevniTurT antio-
qieli wamebul marinesi, romelic iyo edeseli warmarTi qurumis
pisaidis asuli da qristes rwmenisaTvis wamebiT mokluli mTavar
lombrosiosis mier; 3. wm. mowame ivlitas xeli mtevniTurT; 4. sami
wlis yrmis xeli; 5. Zelicxovlis nawili, Casvenebuli oqros budeSi
da sxvebi. es kubo morTulia qoronikons 328 wels (1108 w. q. S. _ unda
iyos 1640 w. _ Semdgenlebi) malaqia gurielisa da levan dadianis mier
dedofal nestan-darejanis sulis mosaxseneblad.
monasters batonymobis gauqmebamde ekuTvnoda 470 komli glexi,
romlebic eklesias uxdidnen 2550 maneTs. monasters aqvs venaxi,
wisqvili, miwebi da tyeebi, aq cxovreben winamZRvari, ieromonazoni,
ierodiakoni da morCilebi.
yovel wels 15 agvistos aq tardeba sataZro dResaswauli, sadac
Tavs iyrian mlocvelebi, rogorc Soreuli adgilebidan, aseve mim-
debare soflebidan. RvTismsaxurebis Semdeg aqve imarTeba bazroba,
sadac maxlobeli adgilebidan modian vaWrebi. aqve tardeba jiriTi,
imarTeba cekva da simRera.
dawerilia 1867 wels (49; N3).
62
`Sroma~, 1882 w. 24 ivnisi, N24
...saqarTvelos da imereTis ZvelTa eklesiaTa Soris iricxeba Cve-
ni xobis monasteri samegreloSi, Tvisis Zvelis SesaniSnavis SenobiT
da mxatvrobiT, Zvirfas SemkulobiT, oqro-curvil xatebiT, ZvelTa
mefeTa da dadianTagan.
ama monasterSi mosula 23-s ama maisis TveSi mwerali francuzi
murrie gamosakvlevad Cvenis qveynis siZveleTa, auRia suraTi, ro-
gorc eklesiis, egreTve xatTa da SenobaTa.
aqa msvenarebs yovlad wmindis RvTismSoblis kvarTi (perangi),
amis sacavs vercxlis kubozed sweria Tumca vrclad, magram me mxo-
lod amas gardavscem mkiTxvels sazogadoebas: `xelmwifeman da da-
dianman, patronman levan, SegimkveT kvarTis kubo ese saoxad sulisa
dedoflis nestan darejanisa, WilaZis asulisa, qoronikonsa 328-sa~.
ieromonaxi kalistrate 28 maisi, 1882 w. (16; 19).
63
`iveria~, 1887 w. 8 oqtomberi, N208, sofeli nojixevi
nojixevsa da xobs Crdilo-aRmosavleTiT uZevs mSvenieri aRmarTi
adgili, romelzedac aSenebulia xobis monasteri. es monasteri Zvel-
Taganvea daSTenili. xalxi ambobs, rom viTomc es monasteri daviT aR-
maSeneblis droisa iyos... aq xobSi, monastris maxloblad, yovel-wliv,
agvistos 5-20-mde imarTeba mTel samegreloSi garda Zvelsenakisa upir-
velisi savaWro iarmurka, sadac yovel samegrelos kuTxidan modian
vaWrebi, quTaisidan Camodian vaWari israelebi, romlebic aq blomad
asaReben TavianT monayar saqonels. am dros asobiT da aTasobiT mo-
dian fexSiSvela qalebi salocavad, Cveulebada aqvT xobis axlo-maxlo
soflebSi, rom qalebi raime gaWirvebis dros fex-SiSvelad wasvlas
hpirdebian RmerTs da mere marTlac fex-SiSvelnic midian monasterSi
salocavad~ . maswavlebeli nojixevis skolisa m. p. lifonava (16; 37).
64
movixsenio is sanugeSo mdgomareoba, rom arqimandriti xobisa mama
iobi Seimosa saRmrTo SesamosliT da ise miCvena xobis siwmideni,
yvela ber-monazonni muxl-modrekiT emTxveodnen siwmideTa, mag.
xeliT Sexebas aravin hkadrebda, garda Semosilis arqimandritisa.
SesaniSnavia, rom xobis ber-monazonTa sruliad ar uCvenebiaT Tama-
ris jvari akademikos brossesTvis (Uayage archeol. Rap.VII, p.40-48). me
kerZo kacTaganac davalebuli viyav gamego WeSmariti mdgomareoba im
siwmideTa, romelnic avazakebma amas winad moitaces, magram rogorc
marwmunebdnen, saswaulebiT SeSinebulTa, isev daubrunes monasters
mitacebulni siwmideni. xolo rodesac vnaxe xobis ber-monazonTa
esreTi sasoeba, diaR vinugeSe, rom xobis siwmideTa dRes Rirseulni
damfasebelni da RvTis moSiSni mcvelni hyavT...
T. Jordania (16; 66-67)
65
iqneba), fuls da cxvars. Ramis mTevelTa mxiaruleba, simRera-guguni
megrul kilozed mSveniers suraTs warmoadgens. Ramis mTevelebma
galavanSi sma-Wama da loToba ise rodi ician, rogorc zogierTgan
saqarTveloSi Cveulebad aqvT xolme... am aT mariamobisTves xobis
monasterSi movida saqarTvelos eklesia-monastrebis siZveleTa da
naSTTa damcveli arxeologi da mxatvari eisneri, romelic mosvlis-
Tanave Seudga Zveli drois xatebis suraTebis gadaRebas...(16; 95).
66
yvela Seavedra RvTismSoblis Semweoba-mfarvelobas da aq msvenare
wmindaTa nawilebs...
xopeli (16;98-99).
67
`Sinauri saqmeebi~, 1910 w. 9 seqtemberi, N 32, werili xopidan
25 oqtommbers xopis monasters estumra y-d samRvdelo leoni-
di. mizezs maTis mobrZanebisas Sedgenda am monasterSi namuSevaris
daTvaliereba. am wlis agvistos 15, roca misi meufeba mobrZanda
sawiravad, daaTvaliera monasteri da gansakuTrebiTi yuradReba
miaqcia taZars, taZari kramitiT iyo daxuruli... xopis monasteris
taZari erTi SesaniSnavi, taZarTagania, rogorc xuroTmoZRvrebiT
ise siwmidiT. am taZarSi asvenia kvarTi y-d wmida RvTismSoblisa da
mravali nawilebi. garda am siwmidisa aqve asvenia ramdenime Zvirfasi
xati da jvari da maT Soris SesaniSnavi jvari saqarTvelos mnaTobTa
mefeTa _ Tamarisa da daviT aRmaSenebelisa.
... diax, es taZari rogorc samlocveloa ise sacavia CvenTa saxe-
lovanTa didebulTa winaparTa da visac ki uRvivis qarTveloba gul-
Si, igi unda Setrfodes, Sexarodes da Tayvans scemdes Tavis saxe-
lovan winaparT naSTebsa da cdilobdes maT gamSvenebasa (16; 151-152).
68
rac mowameToba imerlebisaTvis,
alaverdoba kaxelebisaTvis da
gerisToba qarTlelebisaTvis.
miZinebamde jer isev erTi kvi-
ris win wyobilobs xalxi denas
da TviT miZinebas imdeni mloc-
velebi grovdebian, rom teva
aRaraa xolme monastris SigniT
da gareT galavanSi.
TiTqmis usaso, lmobierebas
da sarwmunoebriv grZnobis si-
cxoveles moklebuli megreli,
Zneli sacnobi xdeba RvTismSo-
blis xatis win.
Sesdgamen Tu ara fexs mo-
nastris ezoSi, TiTqmis yvelani
sdgebian muxlis Tavebze da ase
daCoqilebi midian eklesiamde,
xolo eklesiaSi, RvTismSoblis sur. 42. saqarTvelos kaTolikos
xatis win ise mxurvaleT lo- patriaqi leonide (oqropiriZe)
culoben da imodena cremlsa
Rvrian, rom swored saocaria, vin misca am garegnulad gauxeSavs da
mcire morwmune xalxs am zomis gulis Semusvrileba da sinanulis
Segneba!
Cveulebisamebr, dReobisTvis welsac didZali mlocvelebi Se-
grovdnen. mlocvelebis simravles, sxvaTa Soris, saamo daric xels
uwyobda.
RamisTeviTi locva da daujdomeli, agreTve meore dRis wirva
da paraklisi Seasrula Cveulebrivi lmobierebiT, misma meufebam
monastris krebuli monawileobiT. paraklisis dawyebis win Semosilma
berebma dadges Sua eklesiaSi Tav-axdili `larnaki~, romelSic asvenia
yovlad wminda RvTismSoblis kvarTi, wm. marines mklavi da kvirikes
xeli. xalxis dasanaxavad gaxsnil nawilebis win misma meufebam war-
mosTqva Semdegi sityva:
`qristes mier sayvarelno, Cemo suliero Svilebo!...
Cven, qarTvelebi, sxva qristianebTan SedarebiT gansakuTrebiT
movaleni varT metad gvaxsovdes, metad vafasebdeT, met pativs vce-
mdeT da erTgulebas uwevdeT dedaRvTisas. am qristianeTa saerTo
mosiyvarule dedam Tavisi mzrunvelobis maxlobel sagnad gaixada
Cveni eri da samSoblo. Zveli ZvelTagani gadmocemiT viciT, rom
rodesac ieso qristes mociqulebma da yovladwmida RvTismSobelma
69
wili iyares imis Sesatyobad, Tu qveynis romel kuTxes argunebda
TviTeul maTgans gangeba gasaqristianeblad, saqarTvelos moqceva
wilad xvda yovladwmida RvTismSobels.
marTalia, TiTon deda RvTisa ar mobrZanebula piradaT CvenSi
qristianobis saqadageblaT, Cveni susti goneba ver miswvdeba da ver
gaigebs, ratom macxovarma ieso qristem neba ar darTo Tavis mSobels
iveriaSi wasvlisa, ratom ubrZana man saqarTveloSi Tavis badlad
andria mociqulis gagzavna, magram es ki namdvilad viciT, rom andria
mociquli saqarTveloSi moqmedebda yovladwminda RvTismSoblis
daxmarebiTa da SewevniT. yovladwmida mariamma pirsaxeze miifara
ficari da masze gadavida misi gamoxatuleba. ai es Tavisi Zvirfasi
xati misca man andrias, roca igi miemgzavreboda saqarTveloSi da
uTxra: `madli da Sewevna Cemgan Sobilisa uflisa TanaSemwe geyavn Sen,
sadaca xvidode da meca TanaSemwe var qadagebasa magas didad Segewio
monawilesa mas Cemda xvedrebulsao.~
Sesrulda RvTismSoblis dapireba: andrias qadagebam fexi moiki-
da iveriaSi, sisxlauRvrelad da devnulebis ganucdelad kidiT ki-
demde moefina saqarTveloSi saxarebis swavla da iqamde mivida saqme,
rom siwmideTa simravliT RvTismSoblis wilxdomili qveyana TiTqmis
metoqed gauxda qristianobis akvans _ ierusalims. ager Tqven Tva-
lwin asvenia kvarTi, anu perangi yovladwmida RvTismSobelisa, nivTi,
romelic hfaravda RvTismSoblis unetares xorcs, romelic exeboda
qerubinTa upatiosnes sxeuls. amisave msgavsi siwmide, kvarTi uflisa
ieso qristesi, moqsovili RvTismSoblis wm. TiTebiT, asvenia mcxeTas
mironmadinebel svetqveS, saqarTveloSivea didi nawili ieso qristes
patiosani sisxliT gawmendili jvarisa, lursmnebi, romlebiTac mim-
sWvaluli iyo qriste jvarze eseTi nawilebi uTvalav wmindanebisa,
rogorebsac xedavT sakuTari TvaliT. samegrelos dideba da mSveneba
_ martvili qarTulad niSnavs wm. mowames da eseTi saxeli darqmevia
mas berZnebisagan imis gamo, rom mTlad avsili yofila wm. mowameebis
nawilebiT. amgvarad Cveni qveyana Seiqmna wm. nawilebisa da saRmrTo
saganTa luskumad, savaned, salarod... yvela es moxda RvTismSoblis
meoxebiTa da daxmarebiT. siwmindeebi arasodes grovdeba, iq, sadac
eri mimdevaria biwieri cxovrebisa da dacemuli yofaqcevisa.
RmerTi wmidaTa Soris ganisvenebs da raki, rogorc aRvniSneT,
RvTismSoblis meoxebiT, Cveni qveyana wmidanebis banakad gaxda, Rmer-
Tic gansakuTrebiT CvenSi ganisvenebda, RmerTic, WkvaSi myofTa mi-
saxvedrad da sagrZnobelad, cxadac icavda da hfaravda Cvens ersa.
siwminde, romliTac RvTismSoblis meoxebiT aRivso Cveni sam-
Soblo, Seiqmna am qveynis zRuded, simagred da Zalad, am saRmrTo
Zalam STahbera Cvens ers iseTi mZlavri suli uZleveli gmirobisa,
70
rom saukuneTa ganmavlobaSi mtveriviT ibertyavda Tavisze aTasjer
mZlavr da mravalricxovan mtrebs da TiTon yovelTvis gamarjvebu-
li, mxne da moqmedebis ZaliT aRvsili rCeboda. Cveni mama-papa grZ-
nobda am saRmrTo naSTebis did mniSvnelobas, igi sakuTari Tvalis
gugasaviT ufrTxildeboda am siwmides, Cveni Zvelebi iyvnen RrmaT
morwmuneni, RvTis moSiSni, wminda cxovrebis da maRali zneobis mi-
mdevarni, radganac icodnen, rom biwieri cxovreba moaklebda maT
RvTis yuradRebas da wmindanebis meoxebas, wmindanebis daxmarebas
da locvas winaSe RvTisa.
aseTi sarwmunoebiT da cxovrebis saSualebiT SeinarCunes maT
TavianTi miwa-wyali da erovneba.
dRes mama-papis alagi gvikavia Cven, Tu Cven Cveni Zvelebis mtki-
ce sarwmunoebisa da maRali zneobis mimdevarni viqnebiT, Tu Cvenc
iseTi sasoeba da siyvaruli gveqneba RvTismSoblisa, rogorc Cvens
mama-papas, maSin deda RvTisa arafris gulisaTvis ar gagvwiravs mis
wilxdomil ers, Cveni cxovrebac iseTi uSiSari da saxelovani iqneba,
rogorc Cveni winaprebisa da Cvens qveyanas, Cven ers samudamo mcve-
lad da darajad eyoleba isev da ise deda RvTisa.
sartyel Semoxsnil da folaqeb aglejil kacs mZlavri qari tan-
ze samosels ar SearCens da Cqara mTlad gaaSiSvlebs. Cveni erovnuli
simtkicis sartyeli sarwmunoebaa, Cveni cxovrebis gamamagrebeli
folaqebi am wmindanebis nawilTa siyvarulia. sanam yovladwmida
RvTismSobelis dedobrivi kalTis qveS viqnebiT, icodeT da gwamdeT,
manamdis RmerTic Tavis wmindanebTan erTad Cven Soris iqneba. iyavn,
iyavn! amin...~ (16; 160-164).
71
`...amx. rogavam Camoitana q. zugdidSi xobis monastris `siwminde-
ni~, paraskeobaze Camosul glex-kacobas uCvena da sityva warmosTqva
religiis Sesaxeb~ (105; N 106).
1923 wlidan 1989 wlamde xobis monasteri istoriisa da kulturis
Zeglad iyo gamocxadebuli. igi mxolod saeqskursio daniSnulebiT
gamoiyeneboda. XX saukunis 70-iani wlebis bolosa da 80-iani wlebis
damdegs xobis raionis maSindeli Tavkacis nugzar nadaraias Taosno-
biTa da SemweobiT aRdgenil iqna xobis monastris galavani; taZari
da samreklo gadaixura spilenZis saxuraviT, keTilmoewyo monastris
teritoria (2; 35).
72
sur. 44. xedi dasavleTidan
73
mkvlevar giorgi kalandias Sromebi didi adgili ukavia xobis
monasters, Tumca mis mier wamoyenebul zogierT Tvalsazriss Cven
ar veTanxmebiT. mas jer kidev Tavisi studentobis dros 1994 wels
Jurnal `artanujSi~ gamouqveynebia werili saTauriT `wminda nawi-
lebi da reliqviebi saqarTveloSi (samegrelo)~, sadac CamoTvlilia
samegreloSi daculi siwmindeebi, maT Soris xobis monastrisa: 1)
RvTismSoblis kvarTi (xobi), 2) wm. giorgis barZayi (xobi), 3) Solti,
romliTac macxovari igvema (xobi), 4) wm. kvirikes xeli (xobi), 5) wm.
marines mklavi (xobi), 6) ioane naTlismcemlis Zvlis nawilebi (xobi,
martvili), 7) macxovris wveris Rerebi (xobi, bedia), 11) Zelicxovlis
nawilebi (martvili, xobi, caiSi, jgali), (108; 13). 2004 wels gamodis
giorgi kalandias wigni `odiSis saepiskoposoebi~, sadac ganxilu-
lia xobis monastrisa da mis siwmindeebis istoria. wignis daskvniTi
nawilSi weria rom: `siwmindeTa didi nawili samegrelos mTavrebis
rezidenciaSi _ zugdidis dadianebis sasaxleSi inaxeboda. aq iyo da-
culi mariam RvTismSoblis kvarTi da misi sartyeli. gansakuTrebiT
mdidari iyo xobis monasteric, sadac inaxeboda wm. giorgis, ioane
naTlismcemlis, kvirikes, marines siwmindeebi~ (54; 221), rasac Cven
ver daveTanxmebiT, aseve ver daveTanxmebiT 2015 wels gamocemul
wignis `zugdidis vlaqernis RmrTismSoblis xatis saxelobis taZari~
avtor-Semdgenlebs: dekanoz malxaz Wanturias, zaur jalaRonias,
vaJa fifias da feride afaqiZes, isini winasityvaobaSive me-3 gverdze
weren: `…zugdidis vlaqernis RmrTismSoblis xatis saxelobis sakaTe-
dro taZari wamyvani da gamorCeulia Tavisi unikaluri siwmindeebiT
_ vlaqernis xatiT, RmrTismSoblis samosliT, sartylis nawiliT da
sxva aqve davanebuli siwmindeebiT~, samoselSi rom kvarTs gulisxmo-
ben Cans amave wignis me-14 gverdze, sadac uweriaT `...RmrTismSoblis
samoseli (kvarTi) (55; 14).
1859 wlis 30 maiss Sedgenil xobis monastris saeklesio `samkaul-
Ta~ siaSi, romelsac xels aweren winamZRvari arqimandriti besario-
ni da mRvdelmonazoni petre, sxva siwmindeebTan erTad, Cawerilia
RvTismSoblis kvarTi (102; 21). 1879 wlis 20 seqtembers Sedgenili
xobis monastris qonebis siaSi, romelsac xels aweren saqarTvelo-
imereTis sinodaluri kantoris wevri arqimandriti grigoli, xobis
monastris mRvdel-monazoni kalistrate... Cawerilia yovladwminda
RvTismSoblis kvarTi (qitoni) (103; 83). sruliad samarTlianad wers
profesori eldar bubulaSvili, rom `saqarTvelos gasabWoebamde
RvTismSoblis kvarTi xobis RvTismSoblis miZinebis taZris kuTvni-
leba iyo (81; 148). Cven ar veTanxmebiT zemoT dasaxelebul avtorebs,
imitom, rom maT dasabuTebis gareSe, pirvels _ kvarTis adgilsamyo-
flad zugdidis dadianebis sasaxle aqvs gamocxadebuli, sxvebs ki,
74
zugdidis vlaqernis RmrTismSoblis xatis saxelobis taZari miaCniaT.
arada iseTi istoriuli dokumenti, romelic daadasturebda imas,
rom kvarTi odesme zugdidSi, dadianebis sasaxleSi, an romelime
sxva taZarSi yofiliyo dasvenebuli ar arsebobs. Cvenis azriT, es
warmoudgenelic aris, piriqiT, samegrelos mTavrebi, maRali rangis
sasuliero da saero pirebi zrunavdnen, rom xobis taZrisaTvis,
rogorc udidesi qristianuli siwmindeebis adgilsamyofelisa da
amdenad wminda adgilisaTvis eboZebinaT jvar-xatebi, mamulebi, ymebi,
gaemSvenebinaT taZari. Tu gadavxedavT xobis monastris Zvel sigel-
gujrebs yvelgan igrZnoba didi mokrZaleba xobis salocavisadmi.
levan II dadianma (1611-1657 ww.) xobis monasters ganuaxla mamulebis
mflobelobis sigeli, sadac is xobis RvTismSobels ase mimarTavs: `...
SiSiT da krZalviT gangiaxleT da dagimtkiceT mtkice ese ukunisamde
kacTa naTesavisagan Seucilebel-SeusarCleli wigni...~ (97; 208-211).
1833 wels ki, levan V dadianma yulevSi aSenebul pirvel qarTul
saokeano gems `xopis RvTismSobeli~ uwoda (95; 101-104). saqarTvelos
istoriaSi ar moiZebneba faqti, rom mefes, patriarqs, mRvdelmTavars
piradi mosazrebiT siwmindisaTvis adgili Seecvalos. gamonaklisebi
obieqturi mdgomareobiT iyo gamowveuli, ase magaliTad, gvian Sua-
saukuneebSi afxazur-adiReuri tomebis Semosevis Sedegad biWvinTa
gaukacrielda, dasavleT saqarTvelos mfarveli xati _ `biWvintis
RvTismSobeli~ da sxva siwmindeebi gelaTSi gadaitanes, umZimesi dro
iyo, rogorc mkvlevari babilina lominaZe wers: `...afxazeTidan wa-
mosuli kaTalikosi verasdros veRar ubrundeba biWvinTas rogorc
mudmiv rezidencias~ (109; 205). 1667 wels osmalTa jari samegreloSi
SemoWrila da xobis monastris midamoebSi dabanakebula. Turqebs
xobis monasteri gauZarcvavT da RvTismSoblis kvarTi miutacniaT.
amis gamo `...movlenebis ganviTarebiT SeSfoTebulma imereTis mefe
bagratma mTels imereTis samefoSi 20 000 aTasi `efimka~ anu ocdar-
vagramiani vercxlis fuli Seagrova da osmalebs qrTamis saxiT gaug-
zavna. Turqebma mefe bagrat mefis mier gamogzavnili qrTami miiRes,
RvTismSoblis kvarTi kvlav Tavis sabrZanebelSi daasvenes da xobis
monasters gaecalnen~ (51; 162-164. 26; 357). es is periodia, rodesac
imereTis mefeebi da samegrelos mTavrebi samkvdro-sasicocxlod
arian erTmaneTs gadakidebulni. xom advilad SeeZlo imereTis mefes
RvTismSoblis kvarTi quTaisSi bagratis didebul taZarSi, an gelaT-
Si gadaesvenebina, magram is ase ar moiqca da siwminde kvlav Tavis
sabrZanebelSi, xobis monasterSi daasvenebina.
erTaderTi SemTxveva, rodesac piradi mosazrebidan gamomdinare
iyo mcdeloba erTi salocavidan meoreSi gadaetanaT siwminde, mox-
da 1855 wels, rodesac samegrelos dedofalma ekaterine WavWavaZem
75
gadawyvita sujunis cnobili wminda giorgi xati martvilSi gadae-
tana, rasac xalxisa da sasuliero pirebis mxridan sruliad samarT-
lianad didi mRelvareba moyva (110; 34-35).
giorgi kalandias wignis `odiSis saepiskoposoebis~ rusul nawil-
Si weria, TiTqos sabWoTa xelisuflebis damyarebidan, e.i. 1921 wli-
dan RvTismSoblis kvarTi yvelasgan miviwyebuli, umeTvalyureod
iyo mitovebuli xobis taZarSi, mas awvimda da aTovda da 1936 wels
zugdidis muzeumis direqtorma gadaitana muzeumSi (54; 320), rac
simarTles ar Seesabameba, radgan 1923 wlis 23 aprils zugdidis ma-
zris aRmaskomis Tavmjdomaris gr. rogavas werilis Sesabamisad xobis
miliciis ufross t. kvaracxelias xobis monasteri dauketavs da
klite wauRia (2; 27-28), xolo zugdidis arqivSi daculi dokumentis
Tanaxmad xobis monastris wm. reliqviebi da maT Soris kvarTi 1923
wlis aprilis bolos zugdidis muzeumSi gadautaniaT (58; 34-38) (ix.
danarTi 2). 2006 wels Jurnal `zugdidelebSi~ g. kalandias gakeTe-
bul gancxadebasac ver daveTanxmebiT, is wers: `...akaki Wanturiam am
saqmeSic udidesi wvlili Seitana. man komunisturi reJimis damyarebis
Semdeg xobis darbeuli eklesiis ezoSi mimofantuli wmindanTa nawile-
bi da ezoSive moSenebuli kurdRlebisaTvis Cvarad gafenili RvTismSo-
blis kvarTi komisrebis Tvalwin saTanado pativiT moabrZana zugdidSi
da udidesi Zalisxmevis Sedegad daicva muzeumSi~ (111; 15). 1923 wels
mTels saqarTveloSi bolSevikebma eklesia-monastrebidan gaitanes
siwmindeebi, maT Soris xobis monastridan. rac Seexeba imas, arsebobs
Tu ara raime kavSiri kvarTis muzeumSi gadatanasa da kurdRlebis
meurneobas Soris amaze qvemoT visaubrebT.
amave JurnalSi dabeWdilia, aseve cnobili mecnieris, Cveni mego-
bris abesalom tuRuSis werili saTauriT `siwmindeebi zugdidSi unda
darCes~, sadac movlenebi da faqtebi araswori interpretaciebiT
miewodeba sazogadoebas. Cven mTlianad ver ganvixilavT am werils,
mxolod ramdenime sakiTxs gamovyofT (112). werilis wakiTxvisas une-
blied Cndeba kiTxva: romeli maTgani unda darCes zugdidSi, mxolod
xobis monastrisa, Tu samegrelos eklesia-monastrebidan 1923 wels
bolSevikebis mier wamoRebuli yvela siwminde (58; 34-38) (ix. danarTi
2. 3.). batoni abesalomi zemoTxsenebul werilSi wers: `...wm. marines
mklavi, romelic 1640 wels ukve xobis monasterSi esvena, rogorc
Cans, drandis taZridanaa gadmotanili, radgan imave 1640 wlis 6
Tebervals rusma elCebma f. elCinma da p. zaxarievma drandaSi naxes
`косты ручные мученисы Марины _ kosti ruCnie muCenici marini...~. jer
erTi rus elCebs drandaSi unaxavT xelis Zvlebi, xobSi ki iyo wm.
marines xorcSesxmuli mklavi, romelic dRes zugdidis muzeumSia
daculi, im wyaros mixedviT, riTac sargeblobs avtori, irkveva, rom
76
drandis monasterSi wm. marines mklavi ki ara, wm. barbares nawilebi
yofila dasvenebuli. rodesac xobis monasterSi Camosul f. elCins
da p. zaxarievs unaxavT wm. marines mklavi p. zaxarievs gakvirvebia
da ukiTxavs, drandis monasterSi gvaCvenes orive xelis Zvlebi, axla
mesame xeli saidan gaCndao, xobis episkopos nikolozs (ColoyaSvili)
ganumartavs, rom drandaSi wm. barbares nawilebi inaxebao. f. elCi-
nis angariSis mixedviTac drandaSi nanaxi wminda nawilebi ekuTvnis
ara wm. marines, aramed wm. barbares (80; 222-223). is rom p. zaxarievi
da a. tuRuSi cdebian, amas adasturebs XVII saukunis moRvawis pavle
alepoelis cnobac, romlis mixedviTac drandis monasterSi daculia
wm. barbares nawilebi (96; 71).
a. tuRuSis mixedviT Turme siwmindeebi xobis taZarSi `TviT-
mxilvelTa CvenebiT upatiod yofila daculi~ (112; 17). 1923 wlamde,
vidre bolSevikebi siwmindeebs muzeumSi gadaasvenebdnen, mis dacvaze
pasuxismgebeli pirebi xobis monastris ber-monazvnebi iyvnen. ar ar-
sebobs Tundac erTi faqti, romelic am sruliad usamarTlo bral-
debas daadasturebdes, piriqiT xobis monastris sasuliero pirebis
Sesaxeb cnobili mecnieri Tedo Jordania 1894 wels werda: `...xobis
siwmideTa dRes Rirseuli damfasebeli da RvTismoSiSi mcveli hyavT~
(16; 67). aseve cnobili mecnieri zurab avaliSvili xobis monastris
siwmindeebs gulisxmobda, rodesac1925 wels werda: `...Tamar mefis
sakuTari, gulze sakidi jvaria xofis monastris (samegreloSi) berebma
Cvens dromdi erTgulad rom Seinaxes…~ (88; 14). sruliad samarTliani
Sefasebaa, radgan xobis monastris istoria saqarTvelos istoriis
Semadgeneli nawilia, man yvela is qartexili gaiara, rac Cvenma mra-
valtanjulma samSoblom da rom ara xobis monastris ber-monazonTa
Tavdadeba, gana Cvenamde moaRwevda saukuneebis ganmavlobaSi xobis
monasterSi daculi siwmindeebi?
1923 wlis gazeT `komunistSi~ (N 158) weria: `Cvens mazraSi (igu-
lisxmeba zugdidi g.C.) xalxis gansakuTrebul yuradRebas ipyrobda
yulis wminda giorgis eklesia da xobis monasteri~ (16; 210). gana xalx-
Si eqneboda gavlena im salocavs, sadac upatiod iqneboda daculi
siwmindeebi?
xobis monastris ukanasknelma winamZRvarma arqimandritma aleqsi
mircxulavam cxovrebis urTulesi gza gaiara: damTavrebuli hqon-
da xobis saministro skola da senakis sauliero saswavlebeli. XX
saukunis damdegidan moRvaweobda xobis monasterSi, gaiara gza mor-
Cilebidan arqimandritobamde (sur. 63). mis mier akaki Wanturiasadmi
gagzavnil werilebSi igrZnoba Sesabamisi epoqis Tanmdevi dramatizmi
da amave dros didi tkivili da siyvaruli xobis monastrisadmi. 1929
wlis 17 oqtombers arqimandriti aleqsi wers: `...Cems cxovrebas ki ar
77
veZeb, ama Zveli naSTi waxdeba, me is menaneba, mitom yovelive siRaribes
da gaWirvebas viTmen sanam cocxali var...~ (113; N 932); 1932 wlis 30
seqtembers aseve ak. Wanturias mimarTavs: `...me TviTon gaWirvebaSi var,
mara monasteri mainc mecodeba. monastris siyvarulisaTvis vRebulob
Tvalwin gansacdels~ (113; 952). miuxedavad bolSevikebis mxridan
umZimesi terorisa da devnisa, (daapatimres da gadaasaxles misi vaJi
lavrenti da Tanamosangre mRvdelmonazoni eqvTime naneiSvili, pir-
veli gadasaxlebidan ar dabrunebula, meore daxvrites) arqimandriti
aleqsi XX saukunis 30-iani wlebis bolomde, vidre sabolood ar
gaaZevebdnen, monasters ar moSorebia. mis Sesaxeb xobis uban WixuSi
mcxovreb 1926 wels dabadebul klimenti mixeilis Ze qanTariasagan
CaviwereT mogoneba: `aleqsi axovani da tkbilad mosaubre kaci iyo,
masTan bavSvebi mosanaTlad mohyavdaT aramarto xobidan, aramed
abasTumnidan da narazenidan, igi uangaro kaci iyo, Tu vinme rames
miscemda, is bavSvebsa da gaWirvebulebs daurigebda... aleqsisTan
vikribebodiT axalgazrdebi, mas Zalian uyvarda bavSvebi, pativs
gvcemda, Cvenc da yvelas kargs gvaswavlida, yovelTvis cdilobda
adamianisaTvis kargi gaekeTebina, Cvenc da sxvebsac gveubneboda _
erTmaneTi giyvardeT, nu geSiniaT, male mova iseTi dro yvelaferi
kargad iqnebao...~. Rrmad moxuci, Rvawlmosili da natanji xobis mo-
nastris ukanaskneli arqimandriti 1962 wels gardaicvala.
klimenti qanTarias TqmiT mis gasvenebaSi imdeni xalxi Sekrebila,
erT saaTze met xans ver SevediT micvalebulis dasatireblado. ase-
ve TviTmxilvelebis mogonebiT mas xalxis orkilometriani kolona
miacilebda anTebuli sanTlebiT xelSi. natanji da nawamebi moZRvari
dakrZales xobis monastris samrekloSi. gana im adamians, romelmac
xalxis aseTi didi siyvaruli daimsaxura, SeiZleba davabraloT siw-
mindeebisadmi udieri damokidebuleba?
2009 wels gazeT `egrisis macneSi~ gamoqveynda interviu vla-
qernis RvTismSoblis xatis saxelobis eklesiis winamZRvar, dekanoz
malxaz WanturiasTan, sadac is ambobs: `...yvelaze cnobili faqtia
xobis monastris winamZRvris mama Sios werili akaki Wanturiasadmi:
`waiReT yovlad wmida RvTismSoblis kvarTi, radgan Cven misi movla
ar SegviZlia, komunistebs aq bocverebis moSeneba undaT. akakim imdeni
iRona, rom siwmindeebi miliciis dacvis TanxlebiT ara marto xobis,
aramed martvilis da walenjixis monastrebidanac gadmoabrZana~ (114;
N2). akaki Wanturia ar yofila 1923 wels eklesia-monastrebidan siw-
mindeebis gatanis iniciatori, arc kurdRlebi da bocverebia arafer
SuaSi, verc xobis monastris winamZRvari ityoda msgavs rames. ratom?
amis Sesaxeb qvemoT visaubrebT, xolo is, Tu ra `pativiT miabrZanes~
kvarTi da sxva siwmindeebi zugdidSi, dabeWdilia 1923 wlis gazeT
78
`komunistSi~ gamoqveynebul werilSi `antireligiuri kampania zugdi-
dis mazraSi~, sadac weria: `...amx. rogavam Camoitana q. zugdidSi xobis
monastris `siwmindeni~, paraskeobaze Camosul glex-kacobas uCvena da
sityva warmosTqva religiis Sesaxeb~ (105; N 106). gr. rogava iyo zug-
didis mazris aRmaskomis Tavmjdomare. rogorc vxedavT 1923 wlis
maisSi RvTismSoblis kvarTi da sxva siwmindeebi xobis monasterSi
aRar aris da zugdidis muzeumSi maTi gadatanis mizezad batonebi
giorgi kalandia da dekanozi malxaz Wanturia xobSi kurdRlebisa da
bocverebis meurneobis arsebobas gvTavazoben. ar arsebobs dokumenti,
romelic daadasturebs 1923 wels araTu xobis monasterSi, aramed
saqarTveloSi sadme yofiliyo kurdRlebis ferma. gazeT `komunist-
Si~ vkiTxulobT: `sak.k.p (b) centralurma komitetma da sakavSiro
saxkomsabWom 1931 wlis ivlisSi gamoitanes konkretuli RonisZiebebi
me-16 part. yrilobis gadawyvetilebaTa safuZvelze socialistu-
ri mecxoveleobis damkvreluri tempebiT ganviTarebis uzrunvel-
sayofad. cnobilia, rom mecxoveleobis produqtebiT momaragebis
amocanas ZiriTadad wyvets Rori da msxvilfexa pirutyvi. amasTan
erTad wvrilfexa pirutyvis dargidan xorcis, tyavis da bewveulis
gadawyvetaSi udidesi roli SeiZleba iTamaSos kurdRlebmac~ (115;
N 113). ra Tqma unda mekurdRleoba ver gadaWrida sasursaTo pro-
blemas, magram komunistebma, rogorc es maT CveodaT, daiwyes farTo
kampania da propaganda gazeTebis furclebze. 1932 wlis gazeT `ko-
munistSi~ qveyndeboda werilebi saTauriT: `baWias gansakuTrebuli
yuradReba, xorcis problemis gadaWrisaTvis RorTan erTad _ baWia-
sac sapatio adgili~ (115; N 195). `farTo gza mekurdRleobas~ (115; N
111). 1930 senakSi mouwyviaT politsammarTvelos mamuli, risTvisac
TeklaTis dedaTa monastris miwebidan gamouyviaT 50 heqtari miwa
`msxvili mewvelis saqonlisa da baWiis meurneobis warmoebisaTvis~
(116; 7). gazeT `komunistSi~ 1932 wels gamoqveynebuli cnobis mixed-
viT `sax. politsammarTelos sameurneo ganyofilebam kurdRlebis
moSenebisaTvis amierkavkasiaSi udidesi saqme gaakeTa. gasuli wlis
zafxulze man senakis maxloblad yof. TeklaTis dedaTa monaster-
Tan moawyo kurdRlebis mosaSenebeli sabWoTa meurneoba, risTvisac
dasavleT evropaSi SeZenil iqna 90 suli dedal-mamali kurdReli~
(115; N 111). politsammarTvelo CvenSi arsebobda 1934 wlamde, Sina-
gan saqmeTa saxalxo komisariatis Camoyalibebamde, romelsac hyavda
jari. bolSevikebi mas `milicionerul~ jars uwodebdnen. samegre-
loSi politsammarTvelos jari da Stabi ganlagebuli iyo senakSi
da TeklaTis mekurdRleobis mamulis Seqmnis mizani iyo am jarebis
xorciT momarageba, Tumca ramdenime wlis Semdeg, vinaidan mekur-
dRleobam ar gaamarTla, saqarTveloSi saerTod Sewyda am Temaze
79
saubari. 1932 wels gazeT `komunistSi~ CamoTvlilia is organizaciebi
da raionebi, sadac arsebobs mekurdRleobis meurneobebi: cekavSiri,
satransporto kooperacia, monadireTa kavSiri, kolmeurneobaTa
centri, gaerTianebuli politsammarTvelos sameurneo ganyofi-
leba, afxazeTi, lagodexis raioni, ozurgeTis raioni, sakurorto
sammarTvelo, ganaTlebis komisariati (115; N 114). rogorc vxedavT
aq xobi naxsenebic ar aris.
akaki Wanturias fondSi daculi 1932 wlis werilebi, romlis avto-
ria xobis monastris arqimandriti aleqsi mircxulava saidanac Cans,
rom xobSi apirebdnen mekurdRleobis meurneobis gaxsnas, magram es ar
ganxorcielebula (113; 941. 943. 944. 945). erT-erT werilSi romelic
1932 wlis 16 ivnisiT aris daTariRebuli, arqimandriti aleqsi akaki
Wanturias wers: `akaki raSia saqme rom ar CamodiT xobSi... dRes movi-
da senakidan milicia, naxa aremare, monastris saxlebi da miTxra kur-
dRlebi unda moviyvanoTo, nebarTva ariso. me gamagebineT boqlomis
gasaRebi vis mivce da ukuTu Cven viqnebiT unda vecadoT, elizbari
darbis TqvenTan, veraferi ver gavige. ecadeT Tu dastur nebarTva
aris maTTvis, gamagebineT saCqarod~ (113; 944). 1933 wlidan ki es saki-
Txi saerTod moixsna dRis wesrigidan. bunebrivia ismis kiTxva, ra ka-
vSiri aqvs 1923 wels zugdidSi bolSevikebis mier xobis monastridan
waRebul RvTismSoblis kvarTsa da sxva siwmindeebs 1932 wels xobSi jer
kidev ar arsebul mekurdRleoba-
mebocvreobasTan? xobis monas-
tris arqimandriti Sio qviliTaia
1928 wels gardaicvala, igi xobis
samrekloSia dakrZaluli (sur.
62). rogorc vnaxeT, sakavSiro
mTavrobam 1931 wlis ivlisSi da-
gegma da dasaxa mekurdRleobis
ganviTarebis gegma, sami wlis win
gardacvlil arqimandrit Sios
rogor unda codnoda komuniste-
bis momavali sameurneo gegmebis
Sesaxeb, cxadia is ver ityoda
waiReT yovlad wmida RvTismSo-
blis kvarTi, radgan Cven misi mo-
vla ar SegviZlia, komunistebs aq
bocverebis moSeneba undaTo. mi-
Tumetes, rom arqimandrit Sios
sur. 62. arqimandriti Sio gardacvalebis dros kvarTi 5
qviliTaia wlis waRebuli iyo zugdidSi.
80
RvTismgmobeloba 1917 wels leninis xelmZRvanelobiT ruseTSi
sabWoTa xelisuflebis damyarebisTanave daiwyo. ruseTSi gaCaRda
mZlavri antireligiuri kampania. 1922 w. 19 marts lenini molotovi-
sadmi gagzavnil Tavis sruliad saidumlo werilSi werda: `...Cven
swored axla unda gavaCaRoT yvelaze gadamwyveti da ulmobeli br-
Zola Savrazmeli samRvdeloebis winaaRmdeg da da gavtexoT misi
winaaRmdegoba iseTi simkacriT, rom maT es ar daaviwydeT ramodeni-
me aTeuli weli... rac ufro met reaqciul samRvdeloebasa da reaq-
ciuli burJuaziis warmomadgenlebs davxvretT am sababiT, miT uke-
Tesia~ (117; 230). 1921 wels ruseTis mier aneqsirebul saqarTveloSic
ZalaSi Sedis antireligiuri kampania, romlis winaaRmdeg xma aRimaR-
la saqarTvelos kaTalikos-patriarqma ambrosi xelaiam, romelmac
specialuri memorandumiT mimarTa 1922 wlis 7 Tebervals genuis
saerTaSoriso konferencias, rasac bolSevikuri xelisuflebis mxri-
dan mohyva patriarqis dapatimreba. saarqivo masalebidan da imdro-
indeli presis furclebidan irkveva, rom saqarTveloSi gansakuTre-
biT 1923 wels CaRdeba antireligiuri kampania. am wels, 21 marts
ganaTlebis saxalxo komisariatTan iqmneba siZveleTa da xelovnebis
ZeglTa dacvis komiteti, romelic adgilebze eklesia-monastrebidan
sxvadasxva siwmindeebisa da siZveleebis amoRebis mizniT qmnis droebiT
sagangebo komisias. samegreloSi am komisiaSi Sediodnen profesori
giorgi CubinaSvili, samegrelos (zug-
didis) muzeumis direqtori ak. Wantu-
ria, zugdidis mazris aRmaskomis wevri
i. Sonia (58; 34) (ix. danarTi 2). 1923
wlis 5 ivniss Sedgenili aqtis mixed-
viT `siZveleTa da xelovnebis ZeglTa
dacvis komitetis gankargulebiT da-
niSnulma komisiam SemadgenlobiT:
profesori CubinaSvili, samegrelos
muzeumis direqtori Wanturia da
zugdidis mazris aRmaskomis wevri i.
Soniam daaTvaliera 24 maisidan 5 ivni-
samde zugdidis mazraSi eklesiebi,
Tanaxmad komitetis cirkuliarisa da
daadgina: `maTi siZveliT da xuroT-
moZRvrebis mixedviT, qvemoT Ca-
moTvlili eklesiebi xeluxleblad
dacul iqnas istoriisa da kulturi-
saTvis~. am siaSi pirveli xobis monas- sur. 63. arqimandriti
teria (58; 42). amave komisiam aRwera aleqsi mircxulava
81
samegrelos eklesia-monastrebSi arsebuli siwmindeebi, XV TavSi Ca-
moTvlilia xobis monastris ganZeuloba, CamonaTvalSi me-5 muxlSi
weria _ sanawile kolofi /34 X 26 X 26/ sant. vercxliT SeWedili is-
toriuli warweriT, RvTismSoblis kvarTiT /180 X 150/sant. iqvea mi-
naweri SeniSvnis saxiT, rom aprilis TveSi xobis monastris ganZeulo-
ba muzeumSia gadatanili (58; 34-38) (ix. danarTi 2). rogorc aqtebidan
Cans, komisia mTavrobis mier aris Seqmnili, moqmedebs samTavrobo
direqtivebiTa da cirkuliariT, aq raime saxiT kerZo iniciativis
gamoCena g. CubinaSvilis, an ak. Wanturias mxridan imdroindeli bol-
Sevikuri realobidan gamomdinare warmoudgenelia. bolSevikuri mTa-
vroba ver hguobda ideologiur mowinaaRmdeges, pirvel rigSi ieriSi
miitanes im eklesia-monastrebis winaaRmdeg, romelTa gavlena xalxSi
Zalian didi iyo. 1923-1924 wlis gazeT `komunistis~ furclebze bevri
saintereso masalaa gamoqveynebuli: `antireligiuri kampania zugdidis
mazraSi... am mxriv arc zugdidis mazra CamorCenia saqarTvelos sxva
mowinave kuTxeebs. ori Tvis ganmavlobaSi TviT glexkacobam mRvdle-
bi gandevna da daketa 105 eklesia, zogi maTgani skolebad gadaakeTa,
saistorio ganZeuloba adgilobriv muzeums gadasca~ (105; N 106). `...
qalaq zugdidis yofil soboroSi ganzraxuli aris moewyos muSaTa
klubi. `wminda~ jvris nacvlad yofil eklesiebis gumbaTze frialebs
wiTeli droSa~ (105; N 154).
xelnawerTa erovnul centrSi arsebobs ak. Wanturias fondi,
romelSic inaxeba xobis monastris winamZRvris Sios werili akaki Wan-
turiasadmi, daTariRebuli 1923 wlis noembriT. am droisaTvis siw-
mindeebi waRebulia samegrelos (zugdidis) muzeumSi da wirva-locva
akrZaluli. werilis Sinaarsi aseTia: `batono akaki, xobis monasterSi
cxovrobs rva beri, arian eseni moxucebi, zogni avadmyofni arian.
didi xania eseni monasterSi arian, wirvaSi miCveulni iyvnen. axla
wirva rom ar gvaqvs Zalian wuxareni varT. axla umorCilesad gTxovT
batono akaki, rom TavrobasTan Semweoba aRmogviCinoT da wirvis neba
mogvces. uzomoT wuxare varT, wirva rom ar gvaqvs, axla imedi gva-
qvs Tqvenzed rogorc qristes morwmune, Tavrobidgan gviSovno neba
wirvisa. xobis monastris winamZRvari arqimandriti Sio~. es werili,
rogorc Cans akaki Wanturiam zemdgom organoebs miawoda, mas zemoT
adevs rezolucia, romelic 1923 wlis 6 dekembriT TariRdeba, sadac
ikiTxeba: `aRZruli sakiTxi Sedis umaRlesi mTavrobis kompetenciaSi.
samegrelos muzeumis direqtori iyo wevri siZveleTa da xelovnebis
ZeglTa dacvis komitetis mier daniSnuli sagangebo komisiisa da ara
wevri komitetisa. muzeumi aseT sakiTxebSi ar ereva. maSasadme Suamd-
gomlobis aRZvra yovlad dauSvebelia~ (113; N 1301). rogorc vxedavT
zemdgomi organoebi ak. Wanturias araTu raime iniciativis, sakiTxis
82
dasmasac ki ukrZalavs. 1925 wlis 4 ivniss daba xobisa da sofel xobis
mcxovreblebis saxeliT filipe sasanias, nilo dimitris Ze TaTariS-
vils, amon gudus Ze jorjikias, mixa kostas Ze cxomarias, aTanase
nikolozis Ze prasievs, giorgi gigoias Ze yuraSvils da berde nikos
Ze iosavas miumarTavT zugdidis samazro aRmaskomisaTvis TxovniT
gaexsnaT maTTvis xobis RvTismSoblis miZinebis eklesia, ra Tqma unda
Txovna ar Sesrulebula (58; fondi 2, saqme 60, f. 231).
83
1923 wels saqarTvelos eklesia-monastrebidan, maT Soris xobis
monastridan wminda reliqviebisa da siwmindeebis gatana iyo antire-
ligiuri kampaniis Sedegi. isini imitom gaitanes taZrebidan da Caketes
muzeumebSi, rom xalxisaTvis miuwvdomeli yofiliyo. amagi aravis
ar unda davukargoT, arc xobis monastris berebs, arc akaki Wantu-
rias, Cveni kuTxis didebul moRvawes da arc zugdidis aRmaskomis
Tavmjdomares grigol rogavas, marTalia man 1923 wels gaitana xobis
monastridan siwmindeebi da vidre muzeums Caabarebda, Seuracxyo, `pa-
raskeobis~ bazrobaze gaitana samitingod, mas wvlili miuZRvis imaSi,
rom dRes zugdidSi muzeumi arsebobs. 1924 wlis gazeTebSi daiwyo
iseTi Sinaarsis werilebis gamoqveyneba, riTac praqtikulad amzadebd-
nen niadags, samegrelos (zugdidis) muzeumis gasauqmeblad. grigol
rogavam principuli pozicia daikava, mimarTa zemdgom organoebs, misi
werili saxelwodebiT `samegrelos muzeumis garSemo~ gamoqveynda 1924
wlis 24 agvistos gazeT `komunistSi~, riTac mxari dauWira zugdidSi
muzeumis datovebas (115; N 192). gr. rogava 1924 wels ajanyebulebTan
brZolaSi daiRupa. mas sakmaod Tbilad ixseniebs akaki Wanturia: `...misi
dakargva didi danaklisi iyo zugdidisaTvis. igi, rogorc adgilo-
brivi piri, am kuTxis avisa da kargis mcodne, zedmiwevniT patiosani,
mxiaruli da sasiamovno molaparake, Wirsa da lxinSi Tanamoziare da
TanamoZme, Cveni mxarisaTvis daufasebeli pirovneba gaxldaT da misi
sikvdili didi danaklisi iyo zugdidis mazrisaTvis...~ (119; 261).
rogorc wesi komunistebi borotebas xalxis saxeliT akeTebdnen.
1923 wlis gazeT `miwis muSaSi~ vkiTxulobT: `...aprilisTvis meore
naxevris pirvel dReebSi xobis monasterSi mTavrobis nebarTviT da
xalxis surviliT Tavi moiyara xuTi irgvliv mdebare soflis mcxo-
vreblebma; meti nawili iyo momxre monastris daketvisa da nawili ki
ara, xolo rodesac partiis warmomadgenelma ganumarta xalxs Tu ras
emsaxureboda monasteri da rom mas aravisTvis sargebloba ar moaqvs,
xalxma erT xmad gadawyvita monastris daketva, romlis Semdeg Seudg-
nen xatebis Camolagebas~ (120; N 157). komunistebi rom cruoben, amaSi
advilad davrwmundebiT: xobis monastris daxurvasTan dakavSirebiT
Cven ramdenime gadmocema CaviwereT: 1916 wels dabadebul pedagog,
valerian yeirimis Ze iosavas cnobiT 1923 wlis aprilSi komunistebs
SeukrebiaT monastris irgvliv mdebare soflebis mosaxleoba, mo-
bilizebuli yoliaT milicia da aqtivistebi, romelTa iniciativiT,
viTom xalxis moTxovniT undodaT monastris daxurva. komuniste-
bisaTvis gansakuTrebuli winaaRmdegoba gauweviaT solomon pepuias
Ze iosavas, iakob konstantines Ze cqirias, Tevdore sotias Ze bigvavas da
mRvdel nikoloz sasanias. pirveli sami mogvianebiT gadausaxlebiaT,
saidanac ar dabrunebulan.
84
mRvdel nikoloz sasanias SviliSvilis, pedagog, 1941 wels daba-
debul amalia sasanianiasagan, (amJamad samTavros monastris monazoni
evdokia) CaviwereT: `im dRes komunistebma aiZules mRvdeli nikolo-
zi asuliyo samreklos kibeebze, raTa eqadaga RvTis ar arsebobis
Sesaxeb, man ki piriqiT iqadaga, rasac xalxis mxridan ovacia mohyva.
milicielebma moindomes misi dapatimreba, magram Zmebma abo da fi-
lipe cxomariebma igi etliT gaaqcies, Caiyvanes senakSi da TbilisSi
gaamgzavres~. komunistebma ar apaties mama nikolozs urCoba, 1924
wels Suri iZies, ajanyebaSi monawileobisaTvis gausamarTleblad
daxvrites misi 23 wlis vaJi klimenti (121; 57).
xobeli eqimis vladimer (vova) qanTarias (dabadebuli 1950 w.) Ta-
visi mamis giorgi (JorJi) qanTariasgan gaugia, rom xobis monastridan
siwmindeebis zugdidSi gadatanisas mcire SeiaraRebuli jgufi, ro-
melSic imyofeboda vova qanTarias didi bebia dariko soselia sofel
xamiskurSi daxvedrian siwmindeebTan erTad mimaval bolSevikebs,
rogorc Cans maT ver ajobes milicielTa razms da gaifantnen, xolo
dariko soselia daupatimrebiaT da zugdidis cixeSi CausvamT. igive
ambavi filolog, 1928 wels dabadebul meri aleqsandres asul abra-
mias gaugia kapito Cokoraiasagan, romelsac 1950 wels xobis raionis
aRmaskomis Tavmjdomare iyo da represirebul iqna `megrelTa saqmis~
gamo. es gadmocemebi, rom simarTlesTan axlos aris, amas adasture-
bs cnobili bolSevikis, isaak Jvanias megrulenovani wigni, sadac is
wers: `gebWofaT magaiTo... sajaro ukmayofileba yazayobawkuma xobis
(eklesiaS kilua dRas do yuliS kars. zugidiS raioni), nawili oSkaSe
do Raribi yazayobaSi aTe sofeliS medgamuefi aSkara winaandeqo
giSmeSes merCqineli eklesiefiS kiluaS do aTe ukmayofilebaq daxe
vara winaandeqobaSe iaraRiS CxarkalSa giSaaT~. qarTul enaze ase
iTargmneba: `aviRoT magaliTad... sajaro ukmayofileba glexobasTan
xobSi (eklesiis daxurvis dRes da yuliS karSi (zugdidis raioni), am
soflebSi mcxovrebi saSualo da Raribi glexebi aSkarad winaaRmdeg
gamodiodnen aRniSnuli eklesiebis daxurvisa da es ukmayofileba
kinaRam iaraRis JRarunSi gadaizarda~ (122; 182).
TiTqmis 25 welia rigi saero da sasuliero pirebi arasworad da
subieqturi interpretaciebiT awvdian sazogadoebas xobis monastris
istorias. yvela maTgans aq ver mimovixilavT. `dadianebis sasaxleTa
istoriul-arqiteqturuli muzeumis gzamkvlevSi~, romelic qarTul
da inglisur enebzea gamocemuli, vkiTxulobT: `qarTuli da ucxouri
werilobiTi wyaroebis cnobiT, 1453 wels, bizantiis imperiis dacemis
Semdeg, kvarTi saqarTveloSi bizantiel sasuliero pirs gauxiznavs
da igi xobis eklesiaSi levan II dadianis brZanebiT dausvenebiaT~ (123;
85
25). rogorc viciT, xobis monasterSi bizantiidan kvarTis Camosvene-
bis Sesaxeb ramdenime versia arsebobs. yvela maTgans aqvs arsebobis
ufleba da ratom da ris gamo SeirCa 1453 weli? levan II dadiani 1597
wels daibada da rogor SeZlebda is 1453 w. axlo xanebSi kvarTis
xobis monasterSi dasvenebas?
Cveni gakvirveba gamoiwvia studia `meoxis~ mier 2007 wels gada-
Rebulma filmma, romelsac `yovladwmida RvTismSoblis samoseli~
qvia (124). filmidan vigebT, rom TiTqos RvTismSoblis kvarTi Ta-
vdapirvelad _ bediis, Semdeg _ martvilis da sabolood _ `sada-
dianoSi xobis RvTismSoblis miZinebis taZarSi msvenarebda~. jer
erTi bediac da martvilic sadadianoa, iseve rogorc xobi da rac
mTavaria, istoriuli dokumentebiT ar dasturdeba, rom odesme
kvarTi bediaSi an martvilSi yofiliyo dasvenebuli. bediis taZarSi
dabrZanebuli yofila vlaqernis xati RvTismSoblis sartyliTurT,
romelic Semdgom martvilSi gadausvenebiaT (81; 155). 1825-1830 wleb-
Si zugdidSi augiaT vlaqernis RvTismSoblis xatis saxelobis eklesia
(dadianebis karis eklesia), sadac 1837 wels, rusuli mmarTvelobis
nebarTviT, dadianebs martvilidan gadausvenebiaT vlaqernis xati
(81; 160). filmSi gadmocemulia, rom, TiTqos, luskuma, romelSic
Casvenebuli iyo kvarTi, levan II dadianis dakveTiTaa Sesrulebuli,
rac ar aris swori. luskumaze aris levan II dadianis warwera, sadac
weria: `...codvaTa: misateveblad: Sevamke: da: movaWedine: kvarTis:
kubo: ese: vercxliTa: oqroT: daferviTa: TvaliTa: margalitiTa:
xelmwifeman: dadianman: patronma: levan:...~, rogorc vxedavT levanma
kvarTis kubo (luskuma) ki ar daamzadebina, aramed mxolod Seamko
da moaWedina (sur. 51).
filmis mixedviT 1921 wels, rodesac saqarTvelos demokratiuli
respublikis mTavrobas gahqonda saqarTvelos saeklesio da samuzeu-
mo ganZeuloba, TiTqos saswaulebrivad daaklda xobis monastris
patara yuTi, radgan RvTismSoblis samoselma (kvarTma) ar inebao
saqarTvelos datoveba. es informacia ar aris swori, radgan im yuTSi
kvarTi ar ido, Tan Tu eqvTime TayaiSvils davujerebT, is ambobs: `ase
rom aqac sruliad guldamSvidebuli davrCi, rom araferi dagvikarga-
vs~ (125; 474). eqvTime TayaiSvili baTumidan konstantinopolSi gemiT
Catanil yuTebs Soris asaxelebs erT patara yuTs xobis monastris ni-
vTebiT (125; 476). 1921 wels saqarTvelos demokratiuli respublikis
mTavrobas, xobis monastridan wminda reliqviebi ar gautania, rasac
adasturebs eqvTime TayaiSvilis, Salva amiranaSvilis, givi Jorda-
nias Sromebi da presaSi gamoqveynebuli masalebi (125. 126. 127. 128.)
am yuTSi rom kvarTi yofiliyo maSin bolSevikebi 1923 wels rogor
gadaitandnen samegrelos (zugdidis) muzeumSi, radgan saqarTvelos
86
Tavisi ganZi, maT Soris xobis monastridan 1921 wels sazRvargareT
waRebuli, 1945 wlis aprilamde ar dabrunebia.
igive SeiZleba iTqvas studia `guTanis~ mier gadaRebuli filmis
Sesaxeb, romelsac `kvarTebis qveyana~ qvia (129). am filmis mixedviT,
TiTqos grigol dadianis meuRles nino bagrations ruseTis impera-
torisaTvis saCuqrad gaugzavnia RvTismSoblis kvarTi, vlaqernis
xati da sartyeli, imperatorma kvarTisTvis kidobani daamzadebina,
xolo am siwmindeebis dasasveneblad zugdidSi vlaqernis saxelobis
karis eklesis aSeneba brZana. visac waukiTxavs iona meunargias, el-
dar bubulaSvilisa da sxvaTa Sromebi iolad mixvdeba, rom kvarTi
dedofal ninos ar gautania da igi 1923 wlamde xobis monasterSi iyo
dasvenebuli (130. 81).
es filmebi internetsivrceSia ganTavsebuli. isini satelevi-
zio arxebiTac aris naCvenebi. faqtobrivad aseul aTasobiT ada-
mians xobis monastrisa da RvTismSoblis kvarTis istoria araswori
inerpretaciebiT miewoda. Cven ar vfiqrobT, rom xobis monastris
siwmindeebis istoria mizanmimarTulad gayalbda, savaraudod, es
arakompetenturi konsultantebis bralia.
Cven ar viciT ra bedi elis momavalSi sxvadasxva muzeumebSi ar-
sebul saqarTvelos eklesia-monastrebidan bolSevikebis mier gata-
nil wm. reliqviebsa da nawilebs, magram vfiqrobT Zalian saintereso
da TanamedroveobisaTvisac aqtualuri werilia gamoqveynebuli 1903
wlis saeklesio Jurnal `mwyemsSi~, saxelwodebiT `qarTuli saekle-
sio siZveleTa Sesaxeb~, sadac vkiTxulobT: `kavkazis~-is 76-e nomerSi
moxsenebulia qarTvelTaTvis erTi friad sayuradRebo garemoeba,
romelic qarTul saeklesio siZveleTa sve-beds Seexeba. orSabaTs,
17 marts, kreba hqonia qarTl-kaxeTis eparqiis sasuliero wodebis
saeklesio siZveleT-sacavis komitetsa alaverdis episkoposis yo-
vlad samRvdelo dimitris TavmjdomareobiT ...Cven aq ganvixila-
vT mxolod or sakiTxs: a) ramdenad sasargebloa qarTveli xalxis
sarwmunoebisa da zneobis ganviTarebisTvis mama-papis siwmindeTa
taZar-monastrebidan gatana da tfilisSi maTi moTavseba da b) vis
ekuTvnis dRes siZveleTsacavi da vin aris misi kanonieri gamge-
patroni? ...tfilisSi siZveleT-sacavi daarsebul iqna gansvenebulis
meistories dimitri baqraZis mier im azriT, rom qarTveli eris
saeklesio siZveleni dacul da Senaxul iqnas uSiSrad iseT adgils,
sadac maTi naxva da Seswavla advilad SeeZloT mecnierebis moyva-
rulTa... siZveleTsacavSi moTavsebul iqna wm. nawilebiani xatebi,
jvrebi da wignebi, romelTac Zvirfas ganZad Tvlis qarTveli eri.
am ers dRes Tvalebi mipyrobili aqvs tfilisisaken da elis, rodis
daabruneben iqidan Zvels nawilebians saxarebas, jvarsa da Zvel
87
xatsa... aqvs Tu ara siZveleTsacavis komitets, arsebuli wesrigis
ZaliT neba, amden xans gaaCeros siZveleTsacavSi aseTi SesaniSnavi,
erisTvis saTayvano nivTebi?! waikiTxeT meore muxli siZveleT-sa-
cavis wesdebisa, romelic damtkicebulia uwmindesi sinodis mier 24
ianvars 1889 welsa: `Zvel naSTebs Seadgenen: Zveli xelnawerebi, Zve-
lad dabeWdili wignebi da gujrebi anu aqtebi monastrebisa... iseTi
nivTebi, romelic an aRar ixmareba RvTismsaxurebaSi, an aRniSnulia
gasauqmeblad~. am muxlSi sruliad ar aris moxsenebuli iseTi nivTe-
bi, romelic xmarebaSi aris, romlis saxels dRes xalxi ficulobs...
es Zveli, Zvirfasi sarwmunoebis grZnobisTvis, nivTebi komitetma
usaTuod ukan unda daubrunos maT Tvisis sisxliT damcvel ersa,
romelic mouTmenlad elis maTs xilvas, maTs Tayvaniscemas... Cvenis
azriT, is ajobebs, rom saeklesio nivTebi daubrundes im taZrebs da
monastrebs, saidanac aris wamoRebuli da maTs adgilobriv dacvas
mieqces sastiki yuradReba sasuliero mTavrobis mier...~ (131; N 8).
imave 1903 wels dekanozi daviT RambaSiZe Jurnal `mwyemsSi~ svams
kiTxvas: `sad unda inaxebodes Cveni wmida da SesaniSnavi saeklesio ni-
vTebi~? misi pasuxi aseTia: `...sadac kanonis asrulebas aravin daeZebs
da Tavis survilisamebr iqceva, iq sadac ar sufevs pativi da krZalva
saeklesio nivTebisa da SesaniSnavi saistorio naSTebisadmi, iq sadac
piradi sargeblobisaTvis uarsa hyofen Tavis vinaobas, istorias da
TavianT saistorio naSTebs, arafers ar SeuZlia daicvas es nivTebi,
gind muzeumSi Seinaxon da gind cixeSi. suyvelas Tavi davaneboT, ma-
gram umetesad imas unda mivaqcioT yuradReba, im monastrebs da Ses-
aniSnav eklesiebs srulebiT aexdebaT is pativi da dideba, romliTac
dRes isini sargebloben am nivTebis wyalobiT da xalxzedac Zlier
cudsa da usiamovno STabeWdilebas iqoniebs es ambavi~ (131; N 15-16).
88
II eklesiebi
naeklesiari xobis monasterTan
2009 wlis agvistoSi xobis monastris ezoSi mimdinareobda da-
zverviTi arqeologiuri samuSaoebi, romlis drosac xobelma giorgi
beraiam gvacnoba misi axlo naTesavebis dali iosavas da kaxa gergaias
ezoSi misTvis gaurkveveli da ucnobi nagebobis arsebobis Sesaxeb.
igi davaTvaliereT arqeolog revaz papuaSvilTan erTad. vnaxeT sa-
kurTxevlis afsida, romlis simaRle 0.5 metri, xolo kedlis sisqe
1metri, nagebobis siganea 6 metria. aqve vnaxeT romaul-bizantiuri
xanis gverdakecili kramitis fragmentebi, samxreTis kedels aqvs
gagrZeleba, romelic Tavs iCens 0.2_0.3 metris siRrmeSi. sakurTxeve-
lze dgas damxmare xis nagebobis wina kedeli. ufro meti informaciis
mopoveba misi arqeologiuri gaTxrebis Semdeg gaxdeba SesaZlebeli.
igi xobis taZridan samxreT-dasavleTiT 350 metris daSorebiT mde-
bareobs. naeklesiaris Sesaxeb araviTari informacia ar arsebobs. XIX
saukunis meore naxevarSi xobis monasterSi moRvaweobda mRvdelmo-
nazoni kalistrate CiCua. is Tavis wignSi aRniSnavs, rom xobis monas-
tris SemogarenSi araviTari Zveli nagebobis kvali ar Canso (11; 54).
1947 wels dabadebul dali SoTas asul iosavas, Tavisi bebiis,
1873 wels dabadebul nina gabeskiria-iosavasgan gaugia, rom am nae-
klesiaris Sesaxeb `ityodnen, aq iyoo pirveli monasteri~.
vfiqrobT, aRniSnuli nageboba uaRresad mniSvnelovani da sa-
yuradReboa. misi Seswavla bevr sicxades Seitans xobis monastris
istoriaSi.
koordinatebia: 0739417 4690856
89
saSonio-TuTberiZeebis ubnis naeklesiari sofel biaSi
naeklesiari mdebareobs sakmaod didi borcvis vrceli davakebis
boloSi. igi riyis qvebiT aris agebuli. SemorCenilia CrdiloeTisa
da samxreTis kedlebi daaxloebiT sami-oTxi metris simaRlisa. nage-
boba Zlier dazianebulia da perangic Semoclili aqvs.
koordinatebia: 0741838 4694235
90
sxvadasxva dros gamouyenebiaT qviSaqvebi, kirqvis kvadrebi, riyis
qva, qarTuli aguri.
sakurTxevels garedan xuTkuTxedis forma aqvs, romelSic sami
sarkmelia Catanebuli. samxreTiT da CrdiloeTiT or-ori sarkmeli
aqvs, erTi _ ki, dasavleTiT. sarkmlebi moCarCoebulia lamazad gaT-
lili kirqvebiT. taZars sami kari aqvs: CrdiloeTiT, samxreTiT da
dasavleTiT. karebis Tavebi damSvenebulia lamazad gaTlili kirqvis
cru TaRebiT. am TaRebis SuaSi Casmulia kirqvis kvadrebi, romle-
bzec amoWrilia jvris gamosaxulebani. dasavleTis sarkmlis orive
mxares ramdenime kvadrisagan Semdgari marTkuTxedia, romlebzedac
jvaria gamosaxuli. samxreT da CrdiloeTis kedlebs Signidan aqvs
dekoratiuli sam-sami cru TaRi. sakurTxeveli ZiriTadi sivrcisagan
gamoyofilia odnav nalisebri rkaliT, sakurTxevlis orive mxares
cru TaRiT SemosazRvruli Seweuli moculobaa, romelic albaT sa-
diakvnesa da samkveTlos funqciebs asrulebda. iataki mokirwyluli
yofila erTnairi zomis gaTlili kvadrebiT, romelic Zlier iyo
dazianebuli. Zmebis daTo da gigla iosavebis materialuri Semweo-
biT taZarSi daigo axali kirqvis iataki. sakurTxevlis win, marcxniv,
SeiniSneba saflavis qvis naSTi. adgilobriv mcxovrebTa gadmocemiT,
eklesiis samxreT-dasavleT kuTxeSi saZvalea. CrdiloeTis karis
xelmarjvniv Catanebulia warwerebiani qvis lodi zomiT 48 X 23 sm.
warwera lamazi mxedruli asoebiT aris Sesrulebuli, sul samstri-
qoniania, meoTxe striqoni ki Zalian uxeSad aris Sesrulebuli, sadac
orjer mkrTalad meordeba: `ese saydar, ese saydar aSenda~, Semdeg ki
garkveviT weria: `ese saydari aSenda~, qveviT ki _ Cymz welsa, anu 1847
wels. es ar aris taZris aSenebis sawyisi TariRi, unda vivaraudoT,
rom am dros nageboba safuZvlianad SekeTda. taZars ara aqvs kankeli.
Weris sayrdeni TaRis qvebis nawili dafarulia lurji, ufro muqi
iisferi freskuli saRebaviT. etyoba erT dros igi moxatuli yofila.
aTwleulebis ganmavlobaSi eklesia mouvleli iyo, saxuravi xe-
mcenareebiT daifara da Caingra. bolo wlebSi warmoSobiT bielebis,
amJamad TbilisSi mcxovrebi Zmebis, vaJa da genad Raduebis materia-
luri SemweobiT bielma ostatma paata TuTberiZem ZmebTan, edvard
da guram RaduebTan erTad, Caatara rigi samuSaoebi. amJamad taZari
gadaxurulia, Casmulia xis karebi. taZris gadaxurvaSi monawileob-
da miiRo senakeli xelosani zurab Waava, SromiT procesSi aqtiuri
monawileobdnen: vaJa, koba, Salva, tariel, Tamaz iosavebi, agreTve
qvemo biisa da nojixevis mcxovreblebi.
sabWoTa xelisuflebis damyarebamde am eklesiasTan mariamobis
momdevno kviras, imarTeboda dResaswauli, romelic `malanuro-
bis~ saxelwodebiT aris cnobili. am dResaswaulze uamravi xalxi
91
ikribeboda, sagangebod SearCevdnen ucolo axalgazrdebisagan 12
malanurs, dResaswaulis daskvniT etapze isini orad iyofdnen da
eklesiis win dadebul grZel Woks _ `kvakvs~, orive mxares Caavlebd-
nen xels da cdilobdnen, TavianT mxares gadaezidaT, xalxs miaCnda,
rom romeli mxarec gaimarjvebda, im mxares didi mosavali iqneboda.
am dResaswaulis warmoSobis Sesaxeb aravin araferi icis (16; 109.
137. 147).
1943 wels taZari dauTvalierebiaT xobis monasterSi myof sa-
mecniero eqspediciis wevrebs: v. beriZes, n. severovs, r. Smerlings,
v. cincaZes, l. rCeuliSvils, T. virsalaZes (132; 304).
koordinatebia: 0743019 4691570
92
lodi, romelic ekuTvnis mRvdel oqropir xoWolavas qaliSvils
sofios; igi 1849 wels gardacvlila. eklesiis SigniT, Crdilo-da-
savleTiT, sami uwarwero betonis saflavis lodia dadebuli.
1923 wels sabWoTa xelisuflebam eklesia daxura. pedagog raisa
(denuCka) loluas cnobiT taZars komkavSirlebi `sapatimrod~ iyenebd-
nen, Semdeg ki klubi gauxsniaT. amJamad mimdinareobs Senobis aRdgena.
koordinatebia: 0745395 4688867
saqanTario `oxvame~
Zvel xibulaSi, saqanTarios ubnis sasaflaoze, marjvniv patara
SemaRlebaa, romlis irgvliv SeiniSneba nagebobis, SesaZloa, eklesiis
kedlis naSTi. sasaflaos irgvliv miwebi mTlianad ixvneba, sadac
SeiniSneba Tixis WurWlis fragmentebi.
koordinatebia: 0745686 4705156
93
jegeTas wm. giorgis saxelobis arqiteqturuli kompleqsi
jegeTas arqiteqturuli kompleqsi mdebareobs xobis municipa-
litetis sofel xeTaSi, urTas mTa-borcvebis yvelaze maRal mwver-
valze, romelsac `jegeTa~-s uwodeben (zRvis donidan 464 metrze).
igi mdebareobs senaki-zugdidis saavtomobilo gzis marjvena mxares,
pirdapiri xaziT erTi kilometris manZilze, misasvleli gzis sigrZe
4 km-ia da iwyeba xamiskuris administraciul centrTan.
kompleqsis Sesaxeb istoriuli wyaroebi mwiria, arc is viciT ra
funqciis matarebeli iyo salocavi: monasteri, samrevlo eklesia, Tu
cixe-simagris eklesia. etyoba bunebrivma kataklizmebma da gvian Sua
saukuneebSi dasavleT saqarTveloSi arsebulma mZime politikurma
da ekonomikurma viTarebam jegeTa gaaukacriela.
i. yifSiZis ganmartebiT `jege~ wmindas niSnavs (133; 76-77). pro-
fesor paata cxadaias mixedviT jegeTa wminda mTas, am SemTxvevaSi
wm. giorgis mTas niSnavs (89; 228). s. makalaTia `jegeTas~ jege-misaris
salocavs uwodebs, romelic qristianobis damyarebis Semdeg wm.
giorgim Secvala (134; 368).
XIX saukuneSi jegeTas wm. giorgis xati sofel xamiskurSi nawa-
rus (sakukaos) wm. giorgis saxelobis eklesiaSi yofila dasvenebuli,
Tumca xalxi arasodes ar iviwyebda Tavis salocavs da 23 aprils,
giorgobas, sasuliero pirebTan erTad adioda `jegeTas~ mTaze. win
miuZRodaT wm. giorgis xati, romelic kukavas gvaris warmomadgenels
eWira xelSi, radgan am gvaris xalxis valdebuleba iyo, jegeTas sa-
locavis msaxureba da mnaTeoba. 1898 wlis 12 noembers gazeTi `cnobis
furceli~ mkiTxvels mouTxrobda: `sofeli xeTa. erTi ZvelTagan
Zveli eklesiis gamo~ (16; 103). 23 aprils giorgobis dResaswaulze
ramdenime aTasi kaci ikribeboda samegrelodan, afxazeTidan, gurii-
dan, imereTidan, mohqondaT Sesawiri, gansakuTrebiT didi raodeno-
biT grovdeboda rkinis Subebi _ `borZalebi~ xalxs miaCnda, rom Tu
bevri borZali Segrovdeboda, im weliwads uxvi mosavali movidoda.
RamisTeviT sruldeboda locvebi, diliT ki, xalxi mTidan daeSvebo-
da dabla da `sakvarosa~ da `mojikis~ mindorSi agrZelebdnen zeims.
Tedo saxokia werda: `...jegeTis mTaze asvla da erTi kilometris
radiusSi Sesvla yvela mokvdavs ekrZaleboda, asvla SeiZleboda mxo-
lod 23 aprils, giorgobas, `jegeTas~ mTaze xes ar moWridnen...~(135;
63). Tedos mama timoTe saxokia da dedis Zma daviT kukava im eklesia-
Si msaxurobdnen mRvdlebad, sadac `jegeTas~ wm. giorgis xati iyo
dasvenebuli (16; 103).
jegeTas wm. giorgis vercxlis xati inaxeba zugdidis muzeumSi.
parmen zaqaraias cnobiT iqvea daculi jegeTas salocavidan waRe-
buli ramdenime borZali. taZris dasavleTis kars zemoT yofila
94
Cadgmuli warwerebiani qva, romlis zomebia 70 X 105 sm. (daculia
zugdidis muzeumSi). p. zaqaraias mixedviT, warwera ase ikiTxeba: `aha
esera zedamxedvelman da ganmgebelman yovelTaman wyaloba misi risx-
vad Sedcvala da moavlin(a) Zvra saSineli sruliad erTs weliwadsa.
daiqca saydari caiSisa da esec, da mravaln(i) saydarni da Senobani.
Cven qristes mier kurTxe[u]lman caiSel-jumaTel mamamTavarman gu-
rielis Svilman, patronman malaqia mivyavi xeli aRSenebad saydarsa
amas da (a)RvaSeneT brZanebiT(a) dadianisa, patronisa leonisiTa, da
biZis misisa lipartianisa patronisa giorgisasa da meabjreT [u]xuce-
sobisa merab da kacia[i]sasa...~ (133; 83). irkveva, rom taZari miwisZvris
Sedegad XVII saukunis 10-ian wlebSi dangreula, Cvenamde moRweuli
samlocvelo ki, levan II dadianis brZanebiT caiSel-jumaTel malaqia
guriels augia. dRes arsebuli samlocvelos adgilas didi eklesia
mdgara, amas adasturebs irgvliv mimofantuli Tlili kvadrebi,
kedlebsa da iatakSi usistemod Catanebuli karnizis Tlili qvebi
da samlocvelos dasavleTiT ferdobze arsebuli rvawaxnaga svetis
nawili, romlis sigrZe 1.10 sm-ia. diametri 50 sm. iqve devs svetisTa-
vi, romlis zomebia 70 X 60 X 30 sm. (sur. 69. 70.).
jegeTas kompleqsi Sedgeba eklesiis, palatis, galavnisa da
gaurkveveli daniSnulebis nagebobaTa naSTebisagan (sur. 66. 67.).
taZari zomiT pataraa 3.60 X 7.30, kedlis sisqe 70 sm-ia, sakur-
Txevlis marcxena mxares patara niSia. igi nagebia fleTili da da-
muSavebuli kirqviT, Tanac moxatuli yofila. misi saxuravi da da-
savleTis kedeli mTlianad Camongreulia. parmen zaqaraias mixedviT,
aRmosavleTisa da dasavleTis fasadze yofila reliefuri gamosaxu-
lebani _ cxvris, aRmosavlurad fexmorTxmuli kacisa, romelic Con-
gurze, Tu Tarze ukravs. dReisaTvis reliefebi ar Cans (133; 71-86).
samlocvelos irgvliv parmen zaqaraias galavnis naSTebi SeumCnevia,
mis mier Sedgenili situaciuri gegmis mixedviT galavnis zomebia
daaxloebiT 17.5 X 12.5 metri (133; 72).
eklesiidan 20 metris daSorebiT, Crdilo-dasavleTiT, dgas or-
senakiani nageboba, romelsac pirobiTad palats uwodeben. nagebobis
meore sarTuli dangreulia, igi Zlier dazianebulia. misi zomebia 7
X 8 m. marjvena senaki eyrdnoba naxevarwriul TaRs, xolo marcxena _
Seisruls. nagebia sakmaod didi zomis kirqvis kvadrebiT. kedlis sis-
qe erTi metria. nagebobis Tavdapirveli daniSnuleba, aseve misi aSene-
bis droc ucnobia, Tumca samSeneblo wyobis mixedviT, is gacilebiT
adre unda iyos aSenebuli, vidre eklesia. palatis marjvena nawili
sanaxevrod miwiT aris dafaruli, rac, SesaZloa XVII saukunis 10-iani
wlebis miwisZvris Sedegi iyos. `jegeTas~ wm. giorgis eklesiidan da-
axloebiT 100 metrSi, aRmosavleTiT, mSrali wyobis fleTili kirqviT
95
naSeni yore-kedelia, romlis, romlis sigrZe 150 metrs aRwevs, siga-
ne _ 80 sm-ia, misi simaRle ki, 50-dan 1.50 sm-mde meryeobs (sur. 68.).
SuaSi karibWea, romelic kargad aris gamokveTili ori didi lodiT.
igi moqceulia am koordinatebs Soris: samxreTiT 0733628 _ 4697348;
CrdiloeTiT 0733630_4697479. CrdiloeTi wertilidan, garkveul
monakveTze, dasavleTiT mimavali kedeli waSlilia, igi Tavs iCens
salocavidan Crdilo-dasavleTiT ferdobze. kedels hkveTs saurme
gza (koordinatebia 0733399 _ 4697477), Semdgomi monakveTi Zlier
dazianebulia, magram Cans igi didi, erT metramde zomis nawilobriv
damuSavebuli lodebiT yofila aSenebuli. Semdgom ferdobze kede-
li kvlav ikargeba da Tavs iCens qvemoT, RelesTan (koordinatebia
0733255 _ 4697647). aqvea binuli wyaro _ `wyu~. dasavleTis kedlis Cr-
diloeT wertilsa da wyarosTan arsebul wertils Soris manZili 400
metrs aWarbebs, unda vifiqroT, odesRac aq Zalian didi teritoria
yofila SemozRuduli. Cveni azriT yoreebi ar unda ukavSirdebodes
dRes arsebul wm. giorgis salocavs, Tumca jer-jerobiT Znelia misi
agebis drois, daniSnulebisa da funqciis gansazRvra. yore-galavnis
gareTac da SigniTac fiqsirdeba qvayrilebi, romlebic aseve udu-
Rabod naSen nagebobaTa naSTebi unda iyos.
taZridan Crdilo-aRmosavleTiT, aTiode metris daSorebiT. gamo-
kveTilad SeiniSneba uduRabod naSeni oTxkuTxa nagebobis nangrevebi.
taZris irgvliv mRvimeebia, maT Soris, erTi _ samlocvelodan
Crdilo-aRmosavleTiT 60-70 metris daSorebiT, meore _ dasavleTiT,
50 metris daSorebiT, samxreTiT ki _ 70 metris manZilze kldeSi
patara, xelovnuri gamoqvabulia gamoWrili, mas paata cxadaias mixe-
dviT `beriS miTnaxuna _ beris sadgomi qvia (136; 283) (koordinatebia:
0733530 4697338).
2013 wels urTas mTaze arsebuli, maT Soris _ jegeTas mRvimeebi
daaTvaliera speleologebis jgufma elguja jamriSvilis xelmZR-
vanelobiT.
jegeTas salocavis Sesaxeb niko maris mier Cawerili xalxuri
gadmocemiT aq eklesiaSi wm. giorgis Subi inaxeboda. 1911 wlis 31
marts `saxalxo gazeTSi~ mweralsa da pedagogs jaju jorjikias
jegeTas salocavze gamouqveynebia werili saTauriT: `qvis qali sa-
megreloSi~, avtori SeniSnavs, rom eklesiaSi daculi Subis pirebi
`formiT, xelobiT TaTrebis datovebulia samegreloSi~, mas aq una-
xavs didi rkinis mSvildi, romelSic mlocvelebs atarebdnen, xalxs
swamda, rom vinc mSvildSi gaivlida is codvebisgan iwmindebao. masve
Cauweria `gadmocema qvis qalze~, romlis mixedviTac ymawvil qal-vaJs
erTmaneTi hyvarebiaT, vaJi daRupula, mwuxarebis gamo qali gaqvave-
bula. werilis dasasruls saintereso kiTxvaa dasmuli: `T. saxokiam
96
ori dRe eZeba `qvis qali~ da ver ipovao. Cvenc bedi vcadeT, magram
veraferi vnaxeT... osmalTa basri Subebis aq yofna, xom ar aris mizezi
`elinuri~ qandakebis gadakargvisa~ (16; 152).
mosaxleobaSi gavrcelebulia Tqmuleba, rom jegeTis mimdebared
zRva idga, mTaze, rkinis paloze, jaWvia gamobmuli, sadac Zvelad
gemebs abamdneno.
xobis monastris winamZRvari, arqimandriti aleqsi mircxulava
1933 wlis 21 oqtombriT daTariRebul werilSi samegrelos muzeu-
mis direqtor akaki Wanturiasadmi, jegeTas udabnos `Zveli berebis
namyofs~ uwodebs (113; 557).
jegeTas arqiteqturuli kompleqsi Cveni istoriisaTvis metad
Rirebul kulturuli memkvidreobis obieqtia. igi Zlier aris dazia-
nebuli. saWiroa misi Seswavla, Casatarebelia misi gadarCenisaTvis
aucilebeli samuSaoebi. 2011 wels qarTvelma jariskacebma zaza
jafariZis TavkacobiTa da adgilobrivi mcxovreblebis mxardaWeriT
eklesia Cardaxulad gadaxures.
2012 wels Zegli daaTvalieres arqeologebma revaz da nana pa-
puaSvilebma. maT mier Sedgenil saangariSo daskvnaSi weria: `galavnis
Sida sivrceSi SeiniSneba keramikis mcire usaxuri fragmentebi da
patara qvayriliani SemaRlebebi (savaraudod mcire zomis nagebobaTa
naSTebi). Tixis WurWlis zogierTi fragmenti kecis mixedviT sakmaod
arqaulad gamoiyureba da SeiZleba winare antikuri xanisac iyos.
Zeglis qronologiis gansazRvrisaTvis saWiroa mciremasStabiani
arqeologiuri gaTxrebis Catareba da stratigrafiis gansazRvra~.
koordinatebia: taZari 0733527 4697403 palati 0733511 4697409
97
am eklesiasTan axlos, saavtomobilo gzasTan, mdebareobs xeTis
cixe.
zogierTi adgilobrivi mcxovrebis mtkicebiT, eklesia wm. gior-
gis saxelobisaa, istorikos xariton gadelias cnobiT, vidre xamis-
kurSi `nalangeris~ sasaflaoze eklesia gaixsneboda, `Ceoxvame~ iyo
erTaderTi moqmedi eklesia saqirios ubanSi, sadac mRvdeli oqropir
qiria msaxurobda. aqve yofila sasaflaoc, Semdgom igi miutovebiaT.
CvenTvis cnobilia, rom `nalangeris~ eklesiaSi, romelic sabWoTa
xelisuflebis damyarebis Semdeg daangries, msaxurobdnen mRvdelni
Tevdore da oqropir qiriebi. caiSis monastris istoriis mkvlevar
zaur jalaRonias mixedviT, romelic 1899 wlis caiSis olqis mTavar-
xucesis zedamxedvelobaSi myof taZrebSi msaxur sasuliero pirTa
Sesaxeb monacemebs eyrdnoba, is eklesia, sadac zemoT aRniSnuli mR-
vdelni eweodnen mRvdelTmsaxurebas, xeTis meore mTavarangelozis
eklesiis saxeliTaa moxseniebuli. amave monacemebiT, am eklesiaze
miwerilia wm. kvirikes saxelobis eklesia, zemoT aRniSnul mTavaran-
gelozis eklesiis siaxloves mxolod `Ceoxvame~ dgas, amitomac CvenT-
vis saintereso taZari wm. kvirikes saxelobisa unda iyos (137; 52).
istorikosebs _ xariton kakulias da xariton gadelias, Tavis
droze erTmaneTisagan damoukideblad, waukiTxavT taZris samxreT
kedelSi Catanebuli warwerebiani qva, romelic amJamad dakargulia.
maT mier gaSifruli TariRebi erTmaneTs ar emTxveva. rogorc Tvi-
Ton weren, qva Semdgom Camovardnila da damsxvreula. igi zomiT 50
X 30 santimetri yofila. xariton kakulias mier wakiTxul teqstSi
moxseniebulni arian: gerasime mRvdelmonazoni, romelsac unaxavs
`darRveuli da garyvnili~ eklesia, samegrelos mTavari grigol
dadiani, leon dadiani, batoniSvili nikolai, albaT `didi niko~
dadiani, caiSeli mitropoliti grigol Ciqovani; taZris aRdgenas
gerasime mRvdelmonazoni xelmZRvanelobda. es, warweris Sinaarsi-
dan gamomdinare, 1804 wlamde, samegrelos mTavar grigol dadianis
gardacvalebamde unda momxdariyo.
XIX saukunis 60-ian wlebSi taZari unaxavs rafiel erisTavs, mas
gzidan SeumCnevia TeTri qvis eklesia, romelic zeTisxilis xeebSi
yofila Cafluli. igi aRniSnavs, rom adre aq, zafxulobiT caiSis
episkoposebi cxovrobdneno (49; 11).
eklesiidan daaxloebiT 150 metris daSorebiT, qvemoT adgilo-
brivma mcxovrebma daviT kankiam Tavis nakveTSi miwis samuSaoebis Ses-
rulebisas qvajvari, qvevrebi, Tixis WurWlis fragmentebi aRmoaCina,
ris Sesaxebac acnoba raionis kulturisa da ZeglTa dacvis samsaxurs.
2006 wlis 8 agvistos nakveTi davaTvaliereT arqeolog revaz papuaS-
vilTan erTad. aRniSnuli nakveTi ferdobis dasawyisSi mdebareobs.
98
igi sabWoTa xelisuflebis wlebSi dauterasebiaT. SesasvlelTan
qvevrebi yofila Camarxuli, romelTa diametri SuawelSi daaxloebiT
70-sm-ia; aqedan zeviT, daaxloebiT 20 metrSi aRmoCenilia lamazad
gaTlili oTxkuTxa qva, romelzedac qvis jvari yofila dadebuli.
aqve iyo sxvadasxva Tixis WurWlis fragmentebi. qva kvadratuli for-
misaa, misi gverdi 30-sm-ia, jvris simaRle _ 30, sigane _ 21, sisqe _ 7
sm-ia. kidev ufro zeviT, 10-ode metrSi, patara vake adgilia, sadac
daaxloebiT 20 kv. metris farTobze 20 sm. sisqis gamomwvari Tixis
fenaa, romelic damwvari xis Senobis iataki unda iyos, aqve mravlad
aris mimofantuli Tixis WurWlis fragmentebi. eklesiasTan axlos
revaz papuaSvilma ipova specifikuri Tixis WurWelis yuri, rac mia-
niSnebs, rom am midamoebSi Zveli kolxuri (Zv. w. aR. I aTaswleulis
pirveli naxevari) namosaxlari unda iyos; vfiqrobT, saqirios ubani
uZvelesi droidan iyo dasaxlebuli.
taZari da misi Semogareni daaTvaliera arqeologma daviT lo-
mitaSvilma, romelmac aq taZarSi antefiqsi ipova (sur. 73). sain-
teresoa, rom ori mecnieris azri am Zeglebis daTariRebis Sesaxeb
erTmaneTs daemTxva, r. papuaSvilma da d. lomitaSvilma eklesiis
pirveladi samSeneblo fenebi adre qristianuli xaniT daaTariRes.
`Ceoxvame~ mniSvnelovani Zeglia, igi mecnierebisa da sazoga-
doebisagan yuradRebas moiTxovs.
koordinatebia: 0732558 4695836
99
patara asoebiT aris Sesrulebuli, sadac eklesiis Senebis inicia-
torad kvlav grigol caiSelia dasaxelebuli, mSeneblad _ mRvdeli
markoz kutalia da misi saxlikacebi, muSaobaSi monawileoba miuRiaT
meunargiebsa da koduebs.
samxreTis kedlis warweraSi ki, `galatozebi~ miqelia xecuriani
da misi Zmiswulebi, taZris mxilvelT auwyeben, rom rogorc SeeZloT
iRvawes eklesiis SenebisaTvis da `Sendobis warTqmas~ iTxoven (sur. 75).
taZris irgvliv ubnis sasaflaoa.
koordinatebia: 0733962 4694993
100
cxadia, aq unda vigulisxmoT is, rom xeTis TemSi arsebuli wm. mTava-
rangelozTa da jegeTis wm. giorgis salocavebs xalxi Zveladac da
axlac udidesi krZalviTa da ridiT epyroba (52; 154); am eklesiasTan
aRdgomis Semdgom axalkviris momdevno orSabaTs aTasobiT adamiani
ikribeba sadResaswaulod. xalxi Camodis ara marto samegrelodan,
aramed sxva kuTxeebidanac, am dRes `miqangariobas~ eZaxian.
`miqangarios~ _ wm. miqael da gabriel mTavarangelozebs Sinauri
pirutyvis gamravlebas SesTxoven. am dRes qristianuli kalendriT
raime gansakuTrebuli dResaswauli ar aRiniSneba da igi udavod
warmarTuli xanis gadmonaSTia. `miqangariobis~ dResaswaulis gasa-
Rebad SeiZleba CavTvaloT brinjaos grifoni, romelic 2007 wlis
maisSi, taZridan samxreT-aRmosavleTiT ociode metrSi aRmoCnda
sofel xeTis gamgeblis, avtokatastrofaSi daRupul gela Sanavas
saflavis gaWris dros. qandakebis simaRle 12 santimetria, mas aqvs
lomis Tavi, frinvelis tani da niskarti, didi gaziduli Tvalebi.
Cveni varaudiT igi miTras kultis gavlenis damadasturebelia. miTra
mzis, naTlis, sikeTis RvTaebaa, romelic iTvleboda agreTve ojaxis,
meomrebis, naxiris, janmrTelobis mfarvel RvTaebad. miTras kulti
sxvadasxva formiT mTel msoflioSi iyo gavrcelebuli, CvenSi mas
`mirsas-misarons~ uwodebdnen. samegreloSi mirsa Tvalis salocavia,
mas Tvalis sisaRes SesTxovdnen. xeTis grifonis yvelaze TvalsaCino
detali Tvalia da is, rom igi swored wm. mTavarangelozTa saxelobis
taZarTan aRmoCnda, SesaZloa, `miqangariobis~ fesvebi winaqristianul
xanaSi iRebdes saTaves da mirsas-misaronis kults ukavSirdebodes.
savaraudod grifoni mirsas-misaronis salocavis mTavari kultm-
saxuris taxtis samSvenisi iyos (sur. 90).
qalbaton lili beraias mier gamoqveynebuli zugdidis muzeumSi
daculi xatebis aRwerilobis da warwerebis mixedviT, xeTis miqael da
gabriel mTavarangelozebis xatis warweraSi moxseniebulia mRvdeli
giorgi kobaxiZe, romelic im eklesiaSi msaxurobda, romelsac xalxi
`miqangarios~ uwodebs. xati Weduria, mooqrouli vercxlisa, zomiT:
34 X 28 sm. centrSi warmodgenilia miqael da gabriel mTavarangelo-
zebis gamosaxulebani sruli taniT, marcxniv mdidrul tansacmelSi,
gaSlili grZeli frTebiT miqaeli mTavarangelozia, marjvniv ki _
gabrielmTavarangelozi, mTavarangeloz gabriels marjvena xelSi
sfero uWiravs, marcxenaSi ki _ foToli. mTavarangelozebis frTebis
zemoT reliefuri mxedruli ganmartebiTi warwera: m˜Tr a˜zi m˜l: m˜r
a˜zi g˜al. xati moxatulia sada foTlovani ornamentiT, amSvenebs rva
Zvirfasi Tvali. aqvs dasakidi Zewkvi, xati kargadaa daculi. TariRi
xatze ikiTxeba: `welsa CymH-sa 1848 w. ivlisis kd-sa. mTavrobasa dadia-
nis daviT leonis Zisa, da mwyems-mTavrobasa Wyondidlis antonisaTa
101
me, xeTis soflis mRvdelman giorgi kobaxiZem, aznauris zurabis Zeman
brZanebiTa misve Wyondidlis antonisaTa, gavaWedine xati ese mTava-
rangelozisa mixail da gabrielisa RvawliTa da safasiTa CemiTa da
dausvene wminda nawilica SigniT Tavzed da saxsrad sulisa Cemisa,
raTa meox meyav dResa mas didsa gankiTxvisasa qriste savedreblad
da sasakuTrad ZeTa da momavalTa CemTaTvis~ (138; 41).
xeTis wm. mTavarangelozTa eklesia sabWoTa xelisuflebas
dauxuravs. 1923 wlis 5 maiss ki zugdidis mazris miliciis ufross
zugdidis (samegrelos) muzeumisTvis Caubarebia vercxliT moWedi-
li wm. mTavarangelozTa xati, vercxlis barZimi, feSxumi, kovzi da
varskvlavi (58; 36).
taZris irgvliv soflis sasaflaoa.
koordinatebia: 0734911 4694134
102
Sedegad unda dangreuliyo. `sacaiSlo gamosavlis davTaris~ mixed-
viT, 1610-14 wlebs Soris momxdara didi miwisZvra, romlis drosac
dangreula caiSis taZari da urTas mTis zolze mdebare sxva nage-
bobebic, maT Soris albaT, wm. sofios eklesiac (97; 470). es taZrebi
levan meore dadianis brZanebiTa da SewevniT aRudgenia afxazeTis
kaTolikos malaqia guriels. rogorc Cans Cvenamde moRweuli taZris
agebisas Zveli dangreuli nagebobis qvebi gamouyenebiaT.
pedagogs, istorikos xariton kakulias 1956 wels saintereso
legenda Cauweria am sofelSi mcxovreb 82 wlis m. gabisoniasagan:
Savi zRvidan amosul berZnebs taZridan Cumad, moparviT gautaniaT
wm. sofios xati. maTi ukan dabrunebisas, zRva saSinlad aRelvebula.
SeSinebuli berZnebi muxlebze dacemulan da RmerTisTvis uTxoviaT
_ oRond gadagvarCine da xats ukan davabrunebTo, taZars ki, vazisgan
damzadebul karebs davkidebTo. baton xaritonsave cnobiT adgilo-
brivi mcxovrebis lukiane kvikvinias winapari XX saukunis damdegs
Casula taZris qvemoT mdebare gamoqvabulSi, sadac mas unaxavs qvis
magidiTa da skamebiT mowyobili didi darbazi, adamianis ConCxebi
da xelovnuri gvirabi, romelic TiTqos mdinare munCiamde Cadioda.
wm. sofios salocavis istoriis Sesaxeb wyaroebi mwiria. erTa-
derTi, 1891 wlis 2 noembris gazeT `iveriaSi~ aris naxsenebi `xeTis
aia sofias wmindis eklesia~ (16; 47). sabWoTa xelisuflebis damyare-
bamde sofeli pirveli maisis teritoria xeTis TemSi Sedioda. mo-
saxleoba am salocavs dResac aia-sofias, iSviaTad jvar-sofias uwo-
debs. bzobis wina kviras xalxi taZarSi ikribeba. am dRes adgilobrivi
mosaxleoba `aiobas~ uwodebs, anTeben sanTlebs mohyavT saklavi...
`aiobis~ dResaswaulis Sesaxeb 2012 wlis oqtomberSi xobis sakre-
bulos TanamSromelma, 1932 wels dabadebulma eliso iosavam mogvi-
Txro is, rac mas bebiasagan, 1892 wels dabadebul SuSu spiridonis
asul beburiasgan gaugia: `aioba~ emTxveoda bzobis wina kviras. `aia~
ojaxSi sixarulis, siwmindisa da baraqis momtanad iTvleboda, yve-
lafers garecxavdnen _ `miaxiolandes Te dRas, aia mursia do ifrel
sufTa oko rdasia~ (sixaruliT xvdebodnen am dRes, aia modis da yve-
laferi sufTa unda iyoso). damtvreuli aveji, WurWeli, qvevri unda
SekeTebuliyo, aias araferi unda daxvedroda gabzaruli. anTebdnen
sanTels, iyo specialuri locvac. im dRes Wamdnen Tevzs, zeTisxils,
wiwiburas, xils. im tafas, romelzedac Sewvavdnen Tevzs sxva ramisT-
vis ar ixmardnen~. xobel maxare Cokoraias cnobiT, `aioba~ wm. sofios
eklesiis dResaswaulia, rac mas babuis, sofel pirvel maisSi mcxo-
vreb, 1923 wels dabadebul, ivane (vano) remas Ze bukiasagan gaugia.
gadmocemiT, wm. sofios taZari miutovebiaT, TiTqos iq, soflis
sasaflaos raRac ucnauri mxeci SeCvevia, romelic saflavebs Txrida
103
da micvalebulebs Wamda... daaxloebiT erTi kilometris daSorebiT,
dablobSi, SeurCeviaT sasaflaosTvis adgili da imave saxelwodebis
xis eklesiac iq auSenebiaT, romelic XIX saukunis saeklesio sabuTe-
bSi ixsenieba sakvikvinios wm. sofios eklesiad. sakrebulo uwyebebis
monacemebiT aq axali eklesia 1866 wels auSenebiaT. SesaZloa, es
Zveli taZris mitovebisa da axali salocavis agebis damadasturebeli
iyos. am eklesiaSi sxvadasxva dros msaxurobdnen mRvdelni: ioane
SuSania, ioakime SuSania, vasil SuSania, iakob SuSania, besarion SuSa-
nia, abraam Todua. axali wm. sofios eklesia 1923 wels bolSevikebs
dauxuravT, am taZris vercxlis jvarcmis xati zurgze warweriT,
zomiT 36 X 22 sm. vercxlis barZimi, varskvlavi da kovzi zugdidis
muzeumSi gadautaniaT (58; 37).
2012 wels wm. sofios arqiteqturuli kompleqsi daaTvalieres
arqeologebma revaz da nana papuaSvilebma. eklesiis mimdebare te-
ritoriaze da galavnis gareT, dasavleTiT 100-ode metris daSore-
biT sxvadasxva periodis artefaqtebi dafiqsirda, kerZod: mSrali,
uduRabod nagebi kedlisa Tu yoreebis naSTebi, adre Suasaukuneebis
(romaul-bizantiuri xana), ganviTarebuli feodaluri xanis da eli-
nisturi epoqis (Zv. w. IV-I ss.) keramikis, kramitis, agurisa da antefiq-
sis fragmentebi, rac miuTiTebs aq mravalfeniani Zeglis arsebobaze.
ufro adre galavnis gareT, CrdiloeTiT, SemTxveviT Tixis gvelis
Tavi aRmoCnda, rac raRac nivTis nawilia (sur. 79. 80. 81). ramdenime
wlis winaT taZris samxreTiT galavnis gareT ferdobze adgilobri-
vma mcxovrebma axmed kvikviniam oqtaviane avgustusis (Zv. w. 63 _ ax.
w. 14 w.) vercxlis moneta ipova (sur. 82).
wm. sofios arqiteqturuli kompleqsi Cveni istoriisaTvis metad
Rirebuli da mniSvnelovani Zeglia. aucilebelia misi mecnieruli
Seswavla da aRdgena.
koordinatebia: 0736015 4693637
104
eklesia sakvikvinioSi
sofel pirvel maisSi jaxuTi sakmaod did ubans hqvia. igi sena-
ki-zugdidis sarkinigzo monakveTis marjvena mxares lamaz borcv-
gorakebze mdebareobs.
toponim `jaxuTs~ xSirad ganmartaven, rogorc ja-xuTs, rac
qarTulad xe-xuTs niSnavs, es gamoTqma rogorc megrulSi, aseve
qarTulSi arasworia. toponimi xesTan rom iyos dakavSirebuli, maSin
unda iyos xuTi-xe, anu xuTi-ja. cnobili mkvlevaris givi eliavas
ganmartebiT, Ti _ `didi gvarovnuli ojaxi, patriarqaluri ojaxia”
(139; 93). jaxu adamianis saxelia, aqedan gamomdinare, albaT, sworia im
adamianTa mosazreba, romlis mixedviTac `jaxuTi~ jaxus Tems niSnavs.
jaxuTSi Tengiz romanozis Ze kvikvinias ezoSi Zalian saintereso
Zegli aRmoCnda. igi davaTvaliereT arqeolog revaz papuaSvilTan
erTad. sakmaod didi borcvis yvelaze maRal wertilSi kirqviT nagebi
marTkuTxedis formis Senobis naSTebia darCenili, romlis simaRle
daaxloebiT erTi metri da oci santimetria, kedlis sisqe erTi me-
tria. Zegli xe-mcenareebiT aris dafaruli. SigniT da gareT kedlis
nangrevebi yria da amitom Znelia garkveva, samlocveleoa igi Tu
sxva daniSnulebis nageboba. saWiroa misi gawmenda mcenareebisa da
nangrevebisagan. kedlebTan mimofantulia adreqristianuli xanis
kramitis mozrdili fragmentebi. borcvis CrdiloeTi mxare sakmaod
cicaboa. SeimCneva galavnis kvalic, romelic nagebobas gars uvlis
daaxloebiT ocdaaTi metris radiusSi. Senobis dasavleTis kedlis
paralelurad kedelia aRmarTuli, romelic etyoba am nagebobis
dangrevis Semdeg auSenebiaT, radgan masSi samSeneblo masalad krami-
tis natexebicaa gamoyenebuli. Tengiz kvikvinias saxlsa da sakulto
nagebobas Soris ferdobze SeiniSneba adamianis Zvlebi, aqve aRmoCnda
sardionisgan damzadebuli sferuli formis mZivic. aSkaraa, rom
drois raRac monakveTSi am teritoriaze samarovani iyo gamarTuli.
Zeglidan orasiode metrSi mdebareobs RuRuni kvikvinias kar-
midamo. misi monaTxrobis mixedviT, meore msoflio omamde, roca
is aTiode wlis yofila, ezoSi xexilis dargvis dros SemTxveviT
upoviaT Tixis kubo, romlis saxuravi dangreuli yofila. man ver
gaixsena, iyo Tu ara WurWelSi Zvlebi, magram kargad axsovs, rom Sig
ido Zlier daJanguli xanjali. misi ezos WiSkris marcxena mxares,
qviTkiris RobeSi CaSenebulia saintereso CuqurTmiani qva, romlis
zomebia 18X27 santimetri, xolo ornamentis diametri 15 santi-
metria. CuqurTmiani qvebia agreTve CaSenebuli biWuna kvikvinias
saxlis kedelSi.
koordinatebia: 0737223 4693114
105
III cixe-koSkebi da sxva nagebobebi
mdinare xobiswyalTan
xobis monastris CrdiloeTiT 700-ode metris daSorebT, mdina-
rem gamoaSiSvla nagebobebis naSTebi. mis saZirkvelsa da miwis zeda-
pirs Soris manZili daaxloebiT 4 metria. TviT naSTebi 2 metramde
sigrZisa da siganis da 1.20 metri simaRlis marTkuTxedis formis
mozrdili riyis qvebisagan, kirxsnariT duRabiT agebul masaa. erT
maTgans waxnagi fleTili kirqvis naxevrad damuSavebuli lodebiT
aqvs mopirkeTebuli. SesaZloa, aq navmisadgomi yofiliyo mowyobili.
sofel biaSi mcxovreb zaur grigolis Ze iosavas Tavisi babuis
vasilisagan gaugonia, rom, `roca xobis monasteri Sendeboda, xalxi
iyo Camwkrivebuli jaxuTidan monastramde da erTmaneTs awvdidnen
saSen masalas, TviT monasteri xelovnur mTaze dgas, xolo aq monas-
tramde dasasvenebeli adgili, sastumro yofila~.
xobSi mcxovreb aleqsandre (saSa) arCaias (dabadebuli 1941 wels)
mamis kondratesagan (dabadebuli 1887 wels) da goga jimSeris Ze
iosavas (dabadebuli 1982 wels) Tavisi bebiis, kleo spiridonis
asul latariasagan gaugiaT, rom am midamoebSi `oniSole~ _ navmi-
sabmeli yofila. Tamaz beraZis cnobiT `mdinare xobiT navebi xobis
monastramde aRwevda~ (140; 43), xolo patriarqi paisiosi da dosi-
Teosi 1659 wels Camsxdaran `iberiul xomaldSi~ da md. xobiswyliT
daSvebulan Savi zRvisaken (95; 85). arqanjelo lambertis mixedviT,
navebi xobis monastramde adiodnen. jak fransua gambas cnobiT xobis
monastris midamoebSi agurebsa da kramitebs amzadebdnen, romlebic
navebiT CahqondaT yulevSi. v. maevskis monacemebiT XIX bolosaTvis
md. xobze 40 navi iyo, romelTac 3.2-dan 8 tonamde tvirTis gada-
tana SeeZloT navebi albaT, mdinaris aRma navebi WapaniT ahyavdaT
(95; 127-128).
koordinatebia: 0739313 4691899
106
ezos farTobi 1500 kv. metramde iqneba. mas misasvleli mxolod da-
savleTidan aqvs, sxva mxridan ki, praqtikulad miuvalia. cixis ezos
samxreT-dasavleTiT koSki dgas, romlis Sida diametri 6 metria. igi
nagebia kirqviT. koSkis Sida sivrce amovsebulia Camongreuli kedlis
fragmentebiT. Zlieri dazianebis gamo kedlis sisqe ver dgindeba.
ezoSi sxvadasxva jiSis mravalwliani xeebia amosuli, nagebobebis
naSTebi dafarulia ekal-bardebiTa da jagnari mcenareebiT.
dasavleTiT koSkidan 75 metris daSorebiT gaurkveveli nage-
bobebis naSTebia. ezoSi keramikuli masala ar fiqsirdeba. adgilo-
brivma mcxovreblebma, Zmebma laSa da lado buskanZeebma cixis ezoSi
napovni rkinis isrispirebi gadmogvces (sur. 84). Zmebs moxucebisgan
gaugoniaT, rom gubaz mefe bizantielebs am midamoebSi mouklavT.
cixis samxreTiT, mRvimidan wyali gamoedineba, romelsac `oxarka-
laias~ _ `okarkalaias~ eZaxian, rac rakrakas niSnavs.
cixes originaluri galavani aqvs, ezos kideebze 70 santimetris
simaRlis kirqvian-duRabian kedelze or rigad dawyobilia naxe-
vradwriuli formis kirqvisagan gamoTlili lodebi, rigTaSorisi
amovsebulia wvrili kirqvis natexebiTa da kirxsnariT. kedlis sisqe
erT metrs aRwevs, lodebis sigrZe 1.5-dan 4.5 metramde aRwevs, sisqe
_ 0.30, simaRle ki _ daaxloebiT 1.30 metria (sur. 83).
2011 wels cixe daaTvalieres arqeologebma revaz da nana pa-
puaSvilebma. am lodebis Sesaxeb r. papuaSvili ambobs: `ovaluri
formis lodebi ciklopuri nagebobis STabeWdilebas tovebs, Tu
gaviTvaliswinebT imas, rom aqve Zvelkolxuri namosaxlarebis kva-
lia, ar aris gamoricxuli aq adre ciklopuri nageboba yofiliyo,
romlis detalebi Semdgom adreSuasaukuneebis cixis mSeneblobisas
gamoiyenes, Tumca es mxolod varaudia. cixe safuZvlianad Sesaswa-
vlia~. cixis samxreTiT mdinaris napiras yanebia, sadac Tixis WurWlis
fragmentebi fiqsirdeba. mkvlevari nikoloz murRulia Tvlis, rom
vinaidan cixes Zalian xelsayreli strategiuli adgili ukavia, miu-
valia, ori mdinaris SeerTebis adgilzea aSenebuli, sadac albaT
mniSvnelovani gzebi gadioda, SesaZloa igi romelime mTavris rezi-
dencia yofiliyo (141; 181).
koordinatebia: cixe 0739660 4693787 mRvime 0739583 4693714
107
vake adgilebisken `gadawia~, XX saukuneSi ki man mTlianad rkinigzis
sadgur `xobis~ mimarTulebiT gadainacvla.
cixis naSTebi `kuTxe nojixevis~ sasaflaodan Crdilo-dasavle-
TiT, daaxloebiT 2 kilometris daSorebiT, sakmaod maRal borcvze
mdebareobs (zRvis donidan 140 m.). am sasaflaoze sabWoTa xeli-
suflebis damyarebamde wm. mTavarangelozTa saxelobis muxis xis
eklesia idga, misi zomebi yofila 18 X 8 arSini, anu 13.8 X 5.7 metri,
Senobas irgvliv uvlida farTo aivani (58; f. 2, s. 60, f. 214), taZari
bolSevikebma 1924 wlis ajanyebis Semdeg daangries. am eklesiasTan
imarTeboda soflis mTavari dResaswauli `jarala~ _ jarianoba, ro-
melsac adgilobrivi mosaxleoba `caaSxa-karobuas~ uwodebda da da
romlis arsi da mniSvneloba aravis axsovs. `caaSxa~ _ cis dRe qarTu-
li xuTSabaTia. profesor paata cxadaias cnobiT nojixevis eklesias
`caaSxadidiS oxvames~ _ didi xuTSabaTis salocavs eZaxodnen, radgan
`aRdgomasa da axalkviras Sua aRiniSneboda religiuri dResaswauli
caaSxadidi _ didi xuTSabaTi~ (136; 133).
nojixevSi XX saukunis 70-ian wlebamde eridebodnen xuTSaba-
TobiT micvalebulis dasaflavebas. 1916 wels dabadebuli mcxovani
istorikosisa da pedagogis, TbilisSi mcxovreb valerian yeirimis Ze
iosavas mogonebebiT, is bavSobaSi `caaSxa-karobuas~ wiTeli kvercxiT
xelSi daswrebia da aqedan gamomdinare Tvlida, rom dResaswauli
brwyinvale xuTSabaTs aRiniSneboda, misive gadmocemiT, am eklesias-
Tan `qenjerobis~ dResaswauls aRniSnavdnen, romlis raobis Sesaxeb
arc mas da arc sxva vinmes araferi axsovs.
1911wels dabadebul nojixevel xuta jiqias mogonebis mixedviT,
nojixevis wm. mTavarangelozebs mSoblebi gansakuTrebulad Txovdnen
ojaxis ufrosi vaJiSvilebis mfarvelobas. am eklesiaSi dauweriaT
jvari iona meunargiasa da nino jorjikias, levan Sengelaiasa da eka
jorjikias.
XIX saukuneSi eklesia soflis SuagulSi idga, aqve yofila so-
flis administracia, samrevlo skola. rogorc aRvniSneT, sofelma
adgili icvala da es ubani soflis ganapira mxared darCa.
xandazmulebis gadmocemiT, afxazeTSi mimaval Tamar mefes Rame
nojixevSi gauTevia, mas ise moswonebia aqauroba, rom sofeli daulo-
cavs da ukurTxebia, amis Semdeg TiTqos am sofels `kurTxeul noji-
xevs~ eZaxodnen. sabWoTa xelisuflebis damyarebis Semdeg ki, sityva
`kurTxeuli~ `kuTxeTi~ Seicvala da soflis am ubnis saxelwodebad
`kuTxenojixevi~ damkvidrda.
nojixevis cixis naSTebi sakmaod Znelad misadgom borcvze mdeba-
reobs. aqedan kargad Cans kolxeTis bari, Savi zRva, saxarbediosa da
urTis mTa-borcvebi. nageboba mdgara borcvis davakebaze, romelsac
108
tolgverda samkuTxedis forma aqvs, romlis wveri CrdiloeTiT
aris mimarTuli. borcvis Tavis davakebis farTobi daaxloebiT 100
kvadratuli metria. misi CrdiloeTi da dasavleTi mxareebi Zalian
cicaboa da praqtikulad miudgomelia, cixis naSTi sakmaod Zneli
misadgomia aRmosavleTidanac. borcvis wveramde miRweva mxolod
samxreT-dasavleT mxridan viwro gziT aris SesaZlebeli. borcvs
aRmosavleTiT Zveli saurme gza Cauvlis. cixe Zlier dangreulia,
gadarCenilia mxolod samxreTis kedeli, romlis sigrZe daaxloebiT
8 metria, igi uxvevs samxreT-dasavleTis kuTxesTan CrdiloeTiT,
romlis sigrZe daaxloebiT 2 metria. kedlis sisqe ver dgindeba, is
rac Cans miaxloebiT erTi metria. cixe nagebia sagangebod SerCeuli
riyis qvebiT kiris duRabze horizontaluri rigebis dacviT. gorakis
wveris farTobis zomis mixedviT Zneli saTqmelia, nageboba mcire
zomis cixe, Tu saguSago koSki iyo. aqedan didi sivrceebi sCans yvela
mimarTulebiT, gansakuTrebiT ki _ samxreTiT (141; 171). nojixevis
cixe gzagasayarTan mdebareobda. quTaisidan momavali gza, romelic
noqalaqevs gaivlida, aqedan afxazeTSi midioda, meore ki _ dasavle-
TiT _ Savi zRvisken, foTsa da yulevisken miemarTeboda.
cixesTan yofila adgili, romelsac `naoxvamu~ rqmevia. samwuxa-
rod, misi fiqsireba ver SevZeliT, radgan XX saukunis 70-ian wle-
bSi mimdinareobda cixis midamoebis dateraseba, rasac win uZRoda
buldozeris tipis traqtorebiT miwis xe-mcenareebisagan gawmenda.
SesaZloa `naoxvamu~ am samuSaoebis dros waSliliyo.
cixis borcvs orive mxares Camoudis Releebi, romelTac didi
raodenobiT CamoaqvT WurWlis fragmentebi. analogiuri masala cixis
borcvis kalTebidan wvimis wyalsac uxvad Camoaqvs. am midamoebSi
movipoveT iqna Cvens eramde I aTaswleulis Sua xanebis kolxuri,
aTenuri Savlakiani, sinopuri WurWlis fragmentebi da xelsafqvavis
natexebi.
Zvel dasaxlebaTa kvali cixis irgvliv daaxloebiT 500 metris
radiusSi mainc vrceldeba.
koordinatebia: 0744268 4690787
109
TiTqmis pirvandeli saxiT moaRwia Cvenamde. cixe-simagreebi, romle-
bic dasaxlebul punqtebSi mdebareobs, XX saukuneSi mniSvnelovan-
wilad adamianTa daudevrobis gamo dazianda. derikonebi ki cixes
faqizad da didi sifrTxiliT epyrobian (sur. 87).
cixe sakmaod didia, nagebia riyis qvebiT. Sida ezos farTobi
daaxloebiT 500 kv. metria. galavanSi ori koSkia CarTuli. Crdiloe-
Tis koSkSi WiSkaria mowyobili, pirvel sarTuls TaRovan gasasvlel
aqvs. Semosasvlelis Tavze salodea, mesame sarTulis oTxive kedelSi
TiTo saTofea mowyobili. samxreTiT mdebare piramiduli formis
cixis mTavari koSki sabrZolo-sacxovrebelia, igi didia da masiuri.
pirveli sarTuli maRlaa, mis qvemoT, SesaZloa, sardafia Camarxuli.
koSkSi erTaderTi Sesasvleli ezodan 4 metris simaRlezea. pir-
vel da meore sarTulebSi saTofeebia. koSkebis zeda nawili dan-
greulia.
cixis galavani 6-8 metris simaRlisaa.
mogvianebiT cixisaTvis miuSenebiaT saTavsoebi. nagebobaTa kva-
li Cans cixis ezoSic. cixe TiTqmis mTlianad dafarulia kolxuri
suroTi.
cixe gvian Sua saukuneebSi Tavad CiCuebisa iyo. aqve, axlos, ram-
denime aseul metrSi aris zenis Zveli sasaflao, sadac adre, sabWoTa
xelisuflebis damyarebamde, ioane naTlismcemlis eklesia idga.
cnobili mecnieri parmen zaqaraia zenis cixes XVII saukunis I
naxevriT aTariRebs (142; 288).
koordinatebia: 0745488 4695857
110
cixidan samxreT-aRmosavleTiT, asiode metrSi SevniSneT romaul-
bizantiuri xanis gverdakecili kramitis fragmentebi.
koordinatebia: 0253777 4695275
111
xibula qarTul wyaroebSi pirvelad ixsenieba 1525-1550 wlebSi
Sedgenil biWvinTis iadgarSi (97; 179).
1616-1621 wlebSi Sedgenil dokumentSi, romelic warmoadgens
afxazeTis, anu dasavleT saqarTvelos kaTalikos malaqias molaSqre
kacTa nusxis mixedviT, xibuladan kaTolikosis laSqarSi 30 aznauriS-
vili da msaxuri iricxeboda. 1616-1639 wlebSi Sedgenil Sewirulobis
wignSi biWvinTisadmi afxazeTis kaTolikosi malaqia gurieli ambobs:
`..xibulas saydris iaraRisaTvis cixe salarod gamikeTebia, Sigan
ori kvamli kaci damisaxlebia, saydari, saxli da Cardaxi damidgams
da erTi sasaxleT is gamikeTebia (34;502).~ etyoba, cixe malaqia ka-
Tolikoss mtris Semosevis dros axlomdebare eklesiebis saganZuris
Sesanaxad gadaukeTebia.
xibulis cixis riyis qvis samSeneblo fena _ malaqia kaTolikosi-
seuli, xolo Sirimis qvis fena ufro Zveli unda iyos. aRmosavleTiT,
galavnis gareT, Zv. w. aR-is VIII-VII saukuneebis Zvelkolxuri Tixis
WurWlis fragmentebi dafiqsirda. cixis aSenebis zusti TariRis
dasadgenad kompleqsur-mecnieruli kvlevaa Casatarebeli.
koordinatebia: 0745128 4703274
112
SeiniSneba romaul-bizantiuri xanis gverdakecili kramitis frag-
mentebi. igi hgavs didi zomis moedans, romlis irgvliv, terasebze
Senobebi unda mdgariyo. s. makalaTias mixedviT, gadmocemiT, misaroni
iTvleboda farcvaniebis gvaris xatad. aq yofila jege mTavarange-
lozis xati, romelic TaTrebs gautacniaT. eklesia daungreviaT.
saTaTreTSi xatis damtvreva moundomebiaT, magram dabrmavebulan
da maTSi Tvalis avadmyofoba gvrcelebula. maSin TaTrebs uremSi
uReli xari SeubamT, zed xati dausvenebiaT, gamougzavniaT misaronSi
da patieba uTxoviaT misTvis (134;370).
koordinatebia: koSki 0731502 4697314 misaroni 0731632 4697281
113
2006 wlis seqtember-oqtomberSi kulturisa da ZeglTa dacvis
saministrom omar kilaZis xelmZRvanelobiT moavlina studentebis
jgufi cixis gasawmendad. sxvadasxva dros muSaobdnen arqiteqtor-
restavratori _ javar salia da arqeologebi: SoTa iremaSvili, revaz
kvirkvaia, revaz davlianiZe. Seiqmna SromiTi banaki. muSaobaSi monawi-
leobdnen adgilobrivi axalgazrdebic. galavani da koSkebi mTlianad
gaiwminda xe-mcenareebisagan. miuxedavad Zlieri dazianebebisa, cixe
igi did STabeWdilebas axdens mnaxvelze.
arqeologiuri samuSaoebis Sedegad SesasvlelSi koSkis naSTebi
gamovlinda.
xeTis cixis Sesaxeb istoriuli cnobebi Zalian mwiria, is same-
grelos TavdacviTi sistemis mniSvnelovani rgoli unda yofiliyo.
vaxuSti batoniSvili samegrelos mniSvnelovan cixeTa Soris masac
moixseniebs: `...mTis Zirs, velsa zeda aris xeTas cixe~... (33; 778).
XIX saukunis 70-iani wlebis damdegs gamoqveynebuli masalis mi-
xedviT, zugdididan xobis monasterSi mimaval rafiel erisTavs gzis
marjvena mxares unaxavs Zveli dangreuli cixe. igi SeniSnavs, rom
cixidan gamodis Zalian civi wyaro. aq cxovrobdnen am mxaris Zveli
mmarTvelebi (16; 11). avtori gulisxmobs gvian Suasaukuneebis same-
greloSi Zlier dawinaurebul Tavadebs _ qorTuebs _ qorToZeebs.
xeTis cixe maTi mTavari rezidencia iyo.
Tamaz beraZis mixedviT xeTis cixeSi levan dadianis sasaxle
mdgara (140; 46). samwuxarod, cixis ezoSi arc sasaxlis, arc karis
eklesiisa da arc sxva damxmare nagebobis kvali ar Cans, arada, ase-
Ti didi cixe-simagre am Senobebis gareSe warmoudgenelia. eqvTime
TayaiSvilma Tavis droze gamoaqveyna dokumenti, esaa XVII saukunis
saxarebaze anika qorToZis minaweri: `...dido patiosano caiSis R~is
mSobelo, SemogewivarT Cven cva farvaTa SenTa. didisa qorToZisa
batonis rostomis asulman batonman anikam: mermeT afxazis laSqari
movida da Tqueni taZars mouxTa da Cuen didsa daWirvebasa da SiS-
sa qveSe SevardiT da gavagzavne Cemi meTofeni da movatacebie ori
didi auyreli xati da ori kidev didi xati, erTi momcro xati Cems
xeTs cixes sajvareSid davisveneT da Tqveni taZari afxazman gatexa
da aaoxra da Cuen Tu dagcaleboda Cuenis mamis alagzed da Tqvenis
safarvelsa qveSe, Tqveni monastris samsaxursa vcdilobdiT~... (13;
187-188). sajvares Zvelad karis salocavs eZaxdnen.
istoriuli wyaroebi arafers amboben xeTis cixis aSenebis Ta-
riRis Sesaxeb, romlis dadgena mxolod maSin gaxdeba SesaZlebeli,
rodesac mecnierebi detalurad Seiswavlian cixesa da mis Semogarens.
cnobilia, rom Cveni winaprebi cixe-simagreebs strategiul ad-
gilebSi aSenebdnen, ZiriTadad gzajvaredinze. cixes mtrisTvis gza
114
unda Caeketa, qveynisTvis raRac mniSvnelovani unda daecva. Zveli
arqiteqtorebi maqsimalurad iTvaliswinebdnen bunebriv pirobebs,
kargad iyenebdnen kldovan adgilebs, maRlobebs, mdinareTa Sesar-
Tavebs, am SemTxvevaSi ki sgasakviri isaa, rom maSin, rodesac asiode
nabijze borcv-gorakebis mTeli wyebaa, xeTas cixe gaSlil velzea
agebuli.
koordinatebia : 0731451 4695799
115
mdebareobs, romelsac maCxomeri ewodeba, iqve Camoedineba Rele,
romelsac agreTve `maCxomeri~ hqvia (zRvis donidan 103 m.).
ZeglTan asasvleli gza murman dianozis Ze wowerias saxlTan
iwyeba. sainteresoa, xom ar aris ubnisa da Zeglis saxeli erTmaneTTan
dakavSirebuli. `maCxomeri~ macxonebels niSnavs. aw gansvenebuli is-
torikosis xariton kakulias mixedviT `maCxoma~ simravles niSnavs.
filolog gulnara jaxias ganmartebiT, adre im adamianis Sesaxeb,
romelsac Zalian bevri naTesavi hyavda, ityodnen _ maCxoma naTesavebi
hyavso. es sityva SeiZleba `meCxomesTan~ _ meTevzesTan iyos dakavSi-
rebuli, lazurad `manCxome~ meTevzes niSnavs. isic sayovelTaod aris
cnobili, rom Tevzi _ `Cxomi~ _ qristes simboloa.
cixe Zlier aris dangreuli. samxreTisa da aRmosavleTis kedle-
bi saerTod ar Cans, igi mTlianad dafarulia xe-mcenareebiT. Zlier
aris dazianebuli samxreT-dasavleTis koSki. Zegli wagrZelebuli
marTkuTxedis formis galavniTa da koSkebiT yofila SemozRuduli.
SemorCenilia Crdilo-aRmosavleTis galavnisa (sigrZe 95 metramde)
da dasavleTis kuTxis koSkebis naSTebi. Crdilo-dasavleTis kuTxis
koSkis simaRle daaxloebiT 1,70 metria, kedlis sisqe erT metram-
dea, xolo koSkis farTobi _ 4,50 X 4,50 metrze, misgan samxreTiT
daaxloebiT 37 metris daSorebiT Zlier dazianebuli koSkis naSTia
SemorCenili. Sida ezos farTobi 5000 kvadratul metrs aRwevs. ezo
SuaSi SeiniSneba nagebobis naSTebi, romelic, SesaZloa, adreqristia-
nuli xanis eklesia iyos. ezoSi mravladaa mimofantuli amave perio-
dis kramitisa da Tixis WurWlis fragmentebi, agreTve, kirqvisagan
gamoTlili samSeneblo detalebi (sur. 91).
am Zegls mkvlevari nikoloz murRulia IV-VI saukuneebiT aTari-
Rebs (141;174).
2015 wels arqeolog revaz papuaSvilis xelmZRvanelobiT am Ze-
glze Catarda mciremasStabiani arqeologiuri gaTxrebi. Zeglis
daTariReba moxda aRmoCenili agurebiTa da kramitebiT, romlebic
TavianTi formebiT, zomebiT, feriTa da gamowvis teqnikiT damaxasia-
Tebelia im tipisa da kategoriis arqiteqturul Senoba-nagebobebTan,
romelTa asaki V-VII saukuneebiTaa gansazRvruli, anu egrisis samefos
Zlierebis xaniT.
koordinatebia: 0736958 4691898 0736915 4691918 0736906 4691892
116
CrdiloeTiT, daaxloebiT, erTi kilometris daSorebiT, kldovani da
maRali borcvis zeda nawilSi mdebareobs. aqedan kargad Cans yurumu-
lias cixe _ jixa, romelic misgan Crdilo-dasavleTiT, daaxloebiT
ori kilometris daSorebiT aris aRmarTuli. `naskaludan~ agreTve
mosCans Savi zRva, `jegeTa~, saxarbedios, zemo bias, saTanjos mTebi.
misasvleli samxreT-aRmosavleTidan aqvs. Zegli borcvis umaRles
wertilSi mdebareobs, igi warmoadgens Zlier daSlil mrgval nage-
bobas, romlis diametri _ 6 metri, kedlis sisqe ki 80 santimetria.
Zegli nagebia fleTili kirqviTa da kirxsnariT. Crdilo-dasavleTiT
erT metramde simaRlis kedlis naSTia SemorCenili. Sida sivrce
kedlis naSali qvebiT aris amovsebuli.
85 wlis RuRuni kvikvinias TqmiT, Senoba `Turqobis~ dros au-
giaT. dabejiTebiT Znelia nagebobis daniSnulebis Sesaxeb saubari.
vfiqrobT, rom igi sadarajo (sasignalo) koSki unda yofilyo. vinai-
dan es koSki mdebareobs yurumuliasa da maCxomeris cixeebs Soris
mkvlevari nikoloz murRulia SesaZleblad miiCnevs, rom igi IV _ VI
saukuneebiT daTariRdes (141; 175-176).
koordinatebia: 0737294 4693594
xeTa. jegeTamde
jegeTis komplqsis samxreTiT, rvaasi metris daSorebiT, mSrali
wyobiT, naxevrad damuSavebuli kirqvis mozrdili kvadrebiT nagebi
kedlis (yore) naSTebia.
koordinatebia: 0733376 4696658 0733317 4696693
`naberayu~
`naberayu~ urTis mTaze, sofel xamiskuris centridan Crdilo-
aRmosavleTiT, `jegeTidan~ Crdilo dasavleTiT 2-3 kilometrSi
zugdidisa da xobis administraciul sazRvarTan mdebare mTis wvers
ewodeba (zRvis donidan 427 m.). aqedan xelis guliviT moCans ko-
lxeTis dablobi. pirvelad es adgili 2006 wlis 24 agvistos da-
vaTvaliereT arqeolog revaz papuaSvilTan da arqiteqtor vaxtang
qandariasTan erTad. megzurobas sofel xamisquris mkvidri zaur
kakulia gviwevda. adre aq wiflisa da rcxilis gauvali tye yofila,
axla ki xeebi pirwmindad gauCexavT da jagnari buCqebiTaa dafaruli.
am Zeglze samecniero literaturaSi aranairi informacia ar arse-
bobs. 2011 wels urTis mTaze Catarda sadazvervo arqeologiuri
samuSaoebi. aRniSnuli obieqti daaTvalieres revaz da nana papuaS-
vilebma. mTavari obieqti, mTis wverzea, igi samterasiani qvayrilia.
117
revaz papuaSvilis mier mozadebul angariSSi vkiTxulobT: `amgvari
arqiteqturuli kompleqsi kolxuri ZeglebisTvis unikaluria. is
garkveul saerTos poulobs TrialeTis zeganze cnobil `ciklopur~
namosaxlarebTan. Tumca proporciulad ganlagebuli sami wriuli
`galavani~ mniSvnelovnad ganasxvavebs maTgan~.
mTis wveridan Crdilo-dasavleTiT 100 metris daSorebiT, gala-
vnis kedlebis naSTebia, isini aSenebulia daumuSavebeli kirqvebiT,
uduRabod, kirxsnaris gareSe. SigniT saTavsoebis naSTebicaa. gala-
vnis kedlis naSTebi miuyveba reliefs. SemozRuduli teritoriis
zomebi daaxloebiT 40 X 80 metria.
koordinatebia: qvayriliani mTis wveri 0732733 4698750
galavnis naSTebi 0732659 4698889
xeTa. `kromlexebi~
sofel xeTis CrdiloeTiT, urTis mTaze, revaz papuaSvilis
xelmZRvanelobiT mowyobil sadazvervo xasiaTis eqspediciis dros,
dRemde ucnobi obieqti dafiqsirda. megzurobas gviwevda xeTis mk-
vidri beso baZaRua. revaz papuaSvilis mixedviT: `mocemuli adgili
yuradRebas iqcevs sxvadasxva zomis kirqvebisagan Sedgenili marTku-
Txa da wriuli formis sistemebiT. aRsaniSnavia isic, rom mocemuli
farTobis dabal CrdiloeT nawilSi sWarbobs qvis wyobaTa sisteme-
bi, romelTac marTkuTxa forma aqvT da SedarebiT didi zomebisaa,
vidre samxreT amaRlebul nawilSi ganlagebuli SedarebiT momcro
zomis wreze ganlagebuli qvaTa sistemebi anu kromlexebi.
kromlexebi (wriulad ganlagebuli qvebis wyoba) rom xelovnu-
radaa Seqmnili aSkaraa. isini zogjer wyvilad an sameulis saxiTaa
warmodgenili, zogjer ki _ ganmxoloebiTaa. borcvis yvelaze maRal
wertilSi aseve wriulad gamarTuli 15 m. diametris da 1,5 m. simaR-
lis qvayrilia (yorRani?). aravin icis rodis da ra mizniTaa qvaTa
es xelovnuri sistemebi Seqmnili. damaTariRebeli Tixis WurWlis
natexebi an sxva masalisagan damzadebuli sagnebi zedapirulad ar
SeiniSneba.
yorRanuli samarxebi dasavleT saqarTveloSi (garda saCxerisa)
cnobili araa. rac Seexeba kromlexebs isini ukanasknel xanebamde
mxolod eSeraSi (afxazeTi) iyo dadasturebuli da Seswavlili. iq
mopovebuli artefaqtebis safuZvelze gansazRvrulia, rom wreze
ganlagebuli qvebi samarxis mimaniSnebeli iyo da maTi Seqmnis Tari-
Rad Zv. w. meore aTaswleulis dasasruli da pirveli aTaswleulis
sawyisi saukuneebia miCneuli. ukanasknel xans qvaTa amgvari wreebi
xvamlis mTis masivebzec dadasturda. maTi Seswavla axali dawyebulia
118
da bevri ram jer kidev bundovania, aq qvis am wreTa SigniT aRmo-
Cenilia Tixis WurWlisa da qvis iaraRebi. es maT upirobod aniWebs
arqeologiur obieqtTa statuss. winaswari daskvnebiT xvamlis mTis
`kromlexebi~ Cv. w. aR-mde pirveli aTaswleulis pirveli naxevriT
TariRdeba. sruliad SesaZlebelia, rom urTis mTazec xvamlis mTis
msgavsi arqeologiuri obieqti iyos~.
koordinatebia: 0734484 4696710
119
yulevi
sofelSi, saavtomobilo gzasTan, dgas aguris nagebobis ori
kedlis naSTi. mas SecdomiT `jaianis jixas~ eZaxian, `jixa~ idga iq
sadac mdinare civi uerTdeba xobiswyals. am or adgils Soris sak-
maod didi manZilia.
XIX saukunis pirvel naxevarSi yulevi sanavsadguro qalaqi iyo,
mas redut-kales eZaxdnen. im midamoebSi, sadac dgas zemoT aRniSnuli
aguris kedlebi, qalaqis bazari iyo gamarTuli, nagebobac am perio-
disa aris. profesor Tamaz beraZis mixedviT aqve gverdiT, mdinare
xobiswyalze, samegrelos mTavarma levan V dadianma da quTaiselma
berZenma vaWarma n. metaqsam aaSenes pirveli qarTuli saokeano xo-
maldi 360 tona wyalwyvisa, romelsac `xopis RvTismSobeli~ erqva
(95; 101-104).
koordinatebia: 0719306 4683370
120
sur. 64. zemo bia. wm. mTavarangelozTa eklesia
121
gauqmebuli sasaflaoa, Tavisi formiTa da aRnagobiT Zalian waagavs
Zvelkolxur namosaxlars `dixaguZubas~. sxvadasxva wyaroebidan vi-
ciT, rom yulevSi me-19 saukunis pirvel naxevarSi funqcionirebda
wm. elenes saxelobis eklesia, xolo gaRma sajijaoSi ori taZari wm.
giorgis saxelobisa, ver SevZeliT wm. elenes da erTi wm. giorgis,
aseve patara foTis RvTismSoblis eklesiebis adgilsamyofelis dad-
gena (58; f. 2, s.60, f. 100).
qalbaton lili beraias mier gamoqveynebuli masalebis mixedviT
zugdidis muzeumSi daculia xati saCijaos wm giorgis eklesiidan,
saCijao dRevandel sofel gaRma sajijaoa, romelic Sedis saji-
jaos administraciul erTeulSi. xati yofila Weduri, vercxlis
mooqroulia, zomiT 33 X 38 sm. centrSi warmodgenilia wm. giorgi,
cxenze amxedrebuli, romelic SubiT klavs gveleSaps, aqvs mxedruli
ganmartebiTi warwera w˜a g˜i. CarCos arSia foTlovani ornamentiTaa
damSvenebuli. xati daTariRebulia 1850 wliT. xatis zurgze moTa-
vsebulia warwera: `drosa mTavrobasa daviT leonis Zis dadianisa,
xolo mRvdelmTavrobasa Wyondidel antoni meoresa dadianovisasa,
gavaWedineT xati ese Seni, dido mTav(a)rm(o)wameo giorgi, Cven cva-
farvaTa S(in)a Sendami mondobilman saCijaos soflis mcxovrebTa
erTobiT mrevlman Senisa taZrisaman SeerTebiTa raodenisame Cvenisa
safasiTa Sem(o)savalTa SenTa T(a)na saoxad da gansaZliereblad Cven
mosavsaTvis SenTa, Cyns welsa aprils~ (138; 39).
zugdidis muzeumSivea daculi miqael da gabriel mTavarange-
lozTa xati xorgis mTavarangelozTa saxelobis eklesiidan da xati
wm. giorgisa xamiskuridan. xorgis xati Weduria, vercxlis, mooqrovi-
li, zomiT 28.7 X 23.4 sm. mTel fonze gamosaxulia mTavarangelozebi,
erT xelSi sfero uWiravs, meoreSi ki _ foToli. CarCos amSvenebs
sada, foTlovani ornamenti, zeda arSiaze sami Tvali uzis. TariR-
deba 1856 wliT. mis zurgze weria: `zesTa naTelTa da TvalT Seud-
gamisa RmerTmTavrisa winaSe mdgomareno mTavarangelozno mixail da
gabriel, uxorcoTa maT zecisa ZalTa mTavarno Cven mosauman Tqvenma
da cva-farvaTa mindobilma samengrelos soflis xorgas mcxovrebma
aznaurma lifonavebman daviTis Zeebma iese, rosTom da levanma mo-
vaWedineT xati saxisa Tqvenisa saoxad mamisa Cvenis sulisa da Cvenda
sacxourebelad da SvilTa CvenTa aRsazrdelad da davasveneT Cvens
sasaflao mTavarangelozebis eklesiazed Cynv-sa welsa ag(vi)st(o)
sa amomyvani saxisa amis Tqvenisa aznauri gigo? meunargia damiceu
orTave Sina cxourebaTa~(138; 39). lifonavebi Sua xorgaSi, mdinare
xobiswylis marjvena mxares dResac cxovroben. maTi sasaflao da
Sesabamisad eklesiac iqve Suaxorgis administraciuli Senobis win
mdebare sasaflaoze, unda mdgariyo.
122
xamiskurSi, soflis sasaflaoze, mdebareobda eklesia, romelsac
`nawarus~ wm. giorgis eklesias uwodebdnen. 1898 wlis 12 noembris
gazeT `cnobis furcelSi~ am salocavis Sesaxeb dabeWdilia werili
(16; 103), romlis mixedviT am taZarSi yofila dasvenebuli `jegeTas~
wm. giorgis xati. es xati qalbaton lili beraias cnobiT zugdidis
muzeumSia daculi: masze wm. giorgia gamosaxuli SubiT xelSi, ro-
melsac jvari agvirgvinebs. xati Weduria, vercxlisa, mooqrouli,
zomiT 35 X 26 sm. CarCos arSia yvavilovani ornamentiTaa moxatuli,
Semkulia eqvsi didi qviT. l. beraia xats XIX saukuniT aTariRebs.
ukana mxares aqvs warwera: `wminda georgi erTabis eklesia kukefiSi
yofila ukunisamdis. naTazoryaTi kukava~(138; 40).
sainteresoa rom am eklesiis mrevlis wevrebs niko jubuias Ze,
antoni utuias Ze, zosime jaTalas Ze, aleqsi totias Ze, artem Ta-
nafias Ze, sebi Caguias Ze kukavebs da zosime iordanes Ze kakulias
zugdidis samazro aRmaskomisTvis miumarTavT _ `...Tqvens pirvel
mobrZanebazed (gulisxmoben bolSevikebs da wiTel armias. g.C.) Cveni
eklesia da misi morTuloba da qoneba damwvari Tqveni zarbaznebis
tyviebiT 1921 welSi 29 martSi, Cven viTxoveT zarali, TbilisSi
filipe maxaraZesTan da pasuxi ar migviRia...~(58; f. 2, s. 60, f. 157).
axali xibulaSi `saRurwkaios~ sasaflaos naeklesiarTan dgas
Zalian lamazi da ucnauri varjis mqone Wadari, iqve dakrZalulia
maia giorgis asuli dadiani.
mogvyavs amJamindeli xobis municipalitetis teritoriaze arse-
buli naeklesiarebis sia, romelic Sedgenilia saeklesio-metrikuli
Canawerebisa da saarqivo masalis safuZvelze.
123
13. xeTis (pirveli maisi) _ sakvikvinios wm. sofios 0735883
4693007
14. sagviCios _ wm. mTavarangelozTa? 07382684675017
15. sajijaos _ japiSaqris wm. giorgis 07448804699220
16. sajijaos _ zenis ioane naTlismcemlis 07457484695821
17. gaRma sajijaos wm. giorgis 02551214694580
18. gaRma sajijaos wm. giorgis
19. xamisquri _ `nalangeris~ (xeTis II) wm. mTavarangelozTa
0731631 4696221
20. xamiskuri(xeTis) _ `nawarus~ wm. giorgis 0730714 4697783
21. Waladidis saRvamiCaos wm. giorgis 0733836 4676357
22. Waladidis saWoWuos wm. mTavarangelozTa 0729559 4677196
23. Waladidis saqorqios wm. giorgis 0729251 4675638
24. I xorgis misaronis wm. giorgis 0734856 4684393
25. xorgis wm. giorgis (axali soflis) 0734515 4684083
26. Sua xorgis mTavarangelozebis 0731869 4682880
27. IV Sua xorgis jvarcmis (vnebis) 0731466 4682627
28. qariatis (II xorgis) paluris wm. giorgis 0725040 4682988
29. qariatis RvTismSoblis 0728534 4683014
30. yulevis wm. nikolozis 0719231 4683306
31. yulevis wm. elenes saxelobis berZnebis eklesia
124
V saflavis qvebi
CvenTan arsebuli saflavis qvebis umravlesoba kirqvisgan aris
gamoTlili, maTi forma sadaa da Sinaarsiani ornamentebiT damSve-
nebuli. Zalian xSiria vazis foTolwnulebi da yurZnis mtevnis ga-
mosaxulebiani CuqurTmebi. Cvens mier moZiebuli saflavis qvebi XIX
da XX saukunis damdegisaa. CvenSi, rogorc wesi, adreqristianuli
Zeglebis umravlesoba miwis qveSaa moqceuli, momavali arqeologiu-
ri gamokvlevebi bevr saintereso saflavis qvasac gamoavlens.
saflavis lodebis umravlesobas marTkuTxedis forma aqvs, maT-
gan gansxvavebiT, sofel xamisquris `nawarus~ sasaflaoze, ramdenime
qva-jvari dgas.
sainteresoa sajijaos `zenis sasaflaos~ lodi, romelzedac
adamiania reliefurad gamosaxuli.
yvelasgan gansxvavebulia kuTxe nojixevis sasaflaoze arsebuli
mRvdel gabriel siWinavas samudamo gansasvenebelze dadgmuli qvis
patara sveti, romlis simaRle _ 121, gverdebis sigane _ 27 santime-
tria. erT gverdze mxedruli warweraa, sadac weria, rom mRvdeli
gabrieli 1869 wels gardaicvala, or gverdze jvrebia gamosaxuli,
meoTxe gverdze ki religiuri Tematikis ornamentebia: angelozi,
barZimi... svetis TavsarTis oTxive gverdze sanTlis alia gamosaxuli,
rac gvafiqrebinebs, rom ostatma sveti anTebuli sanTlis simbolod
gaiazra.
saflavis qvebi kulturuli memkvidreobis nawilia da mas unda
gavufrTxildeT.
125
VI muzeumebi
126
109. 110). sainteresoa muzeumSi daculi erT-erTi uZvelesi mone-
tis, kolxuri TeTris istoria: XX saukunis 30-iani wlebis damdegs,
xeTis Temis sofel winagolaSi, Zvelkolxur namosaxlarTan axlos,
adgilobriv mcxovreblebs, miwis damuSavebis dros upovniaT ganZi:
monetebiT savse Tixis qoTani. samwuxarod es aRmoCena maSindeli
xelisuflebisa da samecniero sazogadoebis yuradRebis miRma darCe-
nila da ganZic gafantula. xeTis muzeumSi daculi kolxuri TeTrebi
swored im ganZidan aris SemorCenili.
muzeumis erT sagamofeno darbazSi warmodgenilia XIX _ XX
saukuneebis eTnografiuli masala: romelic asaxavs Cveni xalxis
yofa-cxovrebas, sameurneo saqmianobas: miwaTmoqmedebas, xelosno-
bas, nadirobas, Tevzaobas... gamofenilia kaJis Tofebi, romelTagan
Zalian sainteresoa grigol dadianiseuli Tofis piri. muzeumSi
warmodgenilia adgilobrivi warmomavlobis sazogado moRvaweebis
Tedo saxokias, pier da badri kobaxiZeebis, pedagog grigol kobaxi-
Zis cxovrebasa da moRvaweobasTan dakavSirebuli nivTebi, maT Soris
Tedo saxokias niRabi (157).
koordinatebia: 0734418 4693618
saxl-muzeumebi
sofel pirvel xorgaSi mdebareobs poet alio mircxulavas (ma-
SaSvili) saxl-muzeumi.
sofel Zvel xibulaSi aris saxli, sadac Tavisi cxovrebis bolo
wuTebi gaatara saqarTvelos pirvelma prezidentma zviad gamsaxur-
diam. misi saxelobis memorialuri muzeumis mowyobis mizniT es saxli
sazogadoebis erTma jgufma Seisyida.
127
VII arqeologiuri obieqtebi
xobis municipaliteti kolxeTis baris zRvispira zolis Sua-
gulSi mdebareobs, mecnierebis mier am zolSi moiazreba uZvelesi
kolxuri qalaqi fazisi, cxadia es regioni kolxuri kulturis
Casaxvisa da ganviTarebis erTerT mniSvnelovan centrs warmoad-
genda. me-20 saukunis 30-ian wlebSi arqeologebis mier pirvelad
Seswavlil iqna kolxuri kulturis Zeglebi qvalonis `naoxvamu~
da anakliis `dixaguZuba~ zugdidis raionSi (143; 32. 144; 3). Semd-
gom _ WaladidSi, yulevSi, Torsa-dRvabaSi, xobis monasterSi war-
moebulma arqeologiuri gaTxrebis Sedegebma mecnierTa da farTo
sazogadoebis yuradReba miiqcia. Sedegebi Zalian STambeWdavia da
maTi gaTvaliswinebis gareSe warmoudgenelia Cveni qveynis warsu-
lis gaazreba. Cvens mier mravali arqeologiuri Zegli da am niSnis
mqone obieqti iqna fiqsirebuli. bunebrivi pirobebidan gamomdinare
gansakuTrebiT rTulia mdinareebs rionsa da fiCors, rionsa da
xobiswyals, Wuriasa da xobiswyals Soris mdebare Waobian teri-
toriebze arsebuli arqeologiuri obieqtebis Seswavla. aq bevrgan
fiqsirdeba SemaRlebuli adgilebi, romlebzedac XIX da XX sauku-
neebis I naxevarSi `mejogeebs~ _ mwyemsebs droebiTi sacxovreblebi
megrulad `kareebi~ _ hqondaT mowyobili. aseTi mindvrebi ara yo-
velTvis, magram xSir SemTxvevaSi Zvel namosaxlarebs warmoadgens.
yofila SemTxveva, rodesac Zveli namosaxlari sruliad SemTxveviT
torfis fenis qveS dafiqsirebula (143; 23). bolo aTaswleulebSi
kolxeTis barSi ekogaremo bevrjer Seicvala, rac arqeologiuri
Zeglebis Seswavlisas gasaTvaliwinebelia, am sakiTxs eZRvneba revaz
da ioseb papuaSvilebis wigni: `Savi zRvis paleoreJimi da misi ga-
vlena kolxeTis dablobis dasaxlebebze (Zv, w. III_I aTaswleulebSi)~
(143). Cveni regionis Seswavlisas mkvlevarma unda naxos sabWoTa
periodis topografiuli rukebi, vinaidan masze moniSnulia yvela
SemaRleba da Sesabamisad mwyemsebis nadgomi adgilebi. samwuxarod
Cven mxolod mcire nawilis naxva movaxerxeT.
Zalian sainteresoa mdinareebs xobiswyalsa da jums Soris moq-
ceuli urTas mTa-borcvebi. im Zeglebs garda, romlebic fiqsirebu-
lia da cnobilia sazogadoebisaTvis, XIX saukunis meore naxevrisa da
XX saukunis damdegis presis masalebidan Cans, rom aq sxva, dReisaT-
vis CvenTvis ucnobi Zeglebic yofila, romelTac Cven ver mivageniT,
an waSlilia JamTa viTarebis gasvlis gamo (16; 54, 103, 152, 176). urTa
sainteresoa geografebisTvisac _ aq mravali gamoqvabuli, mRvime da
karstuli tbebia. Cvens mier akrefil iqna ganmarxebuli sxeulebisa
da gaqvavebuli xeebis fragmentebi.
128
bias mTa-borcvebisa da xibulis maRlobze, sadac ori didi mdi-
nare xobiswyali da Waniswyali gaedineba savaraudod kidev mravali
Zeglis aRmoCenaa mosalodneli.
siZveleebiT mdidar qveyanaSi bunebrivia adgili aqvs SemTxveviT
aRmoCenebs: 1913 wels quTaisis saistorio da saeTnografio sazoga-
doebisaTvis ivaka giorgis Ze jorjikias (nojixevi) Seuwiravs miwaSi
napovni rkinis Subis piri, xmali da culi (145; 113);
1915 wlis gazeT `saxalxo furceli~ gvamcnobs, rom yurumulias
jixas-cixis nangrevebSi upovniaT brinjaos iaraRebi (16; 176);
revaz papuaSvilis mixedviT zugdidis muzeumisaTvis Caubare-
biaT (146; 8-9-12): `andro da porfile kukavebs 1923 wlis 18 ivliss _
saomari najaxi brinjaosi. 1 cali., arqeologiuri nimuSebi talis 10
cali., najaxi rkinis 1 c. arqeologiuri nimuSebi nanaxia sof. xeTaSi
da paleontologiuri Segrovilia urTis mTaSi; 1925 wlis 18 marts
andro kukavas _ paleontologiuri nimuSebi 60 c., arqeologiuri
nimuSebi 5 c., 5 ivliss andro kukavas _ arqeologiuri nimuSebi 3 c.,
paleontologiuri 43 c., mineralogiuri 26 c., sof. xeTa mTa urTa.,
15 oqtombers andro kukavas _ arqeologiuri nimuSebi, isrisTavebi
rkinis 2 c. sakveri rkinis 1 c.~.
XX saukunis 90-ian wlebSi sofel qariataSi mdinare xobiswylis
marjvena napirze beriSvilebis saflavis Wrisas unaxavT monetebi,
romelTa didi nawili gafantula, aqedan 22 cali osmaluri wvrili
moneta gadmogvca pedagogma sofio (sonia) gorovenkom.
koordinatebia: 0728534 4683014
biaSi `saSonio-TuTberiZeebis~ ubanSi XX saukunis 90-iani wlebis
dasawyisSi gogi Soniam ipova kaJis Subispiri (sur. 95.).
adgilis kordinatebia: 0741760 4694080
xobis yofili sabWoTa meurneobis administraciuli Senobebis
midamoebSi Cais plantaciebi iyo, erTgan dgas betonis blokebiT age-
buli patara Senoba, e.w Cais sawoni punqti, romlis ukan XX saukunis
90-iani wlebis bolos xobelma goCa naWyebiam ipova kolxuri culi
romelic Zveli eriT II-I aTaswleulebis mijniT TariRdeba (sur. 98).
kordinatebia: 0738003 4689586
2007 wels sofel xeTaSi wm. mTavarangelozTa saxelobis ekle-
siis samxreT aRmosavleTiT 20-iode metrSi tragikulad daRupuli
amave soflis gamgeblis gela Sanavas saflavis gaWris dros brijaos
grifoni aRmoCnda, romelic gela Sanavas ojaxma gadmogvca (sur. 90).
2008 wels sofel gaRma sajijaoSi givi (gigo) Wanturiam Tavis
ezoSi xvnisas ipova kargad damuSavebuli kaJis Subispiri (sur. 95).
koordinatebia: 0255345 4694955
129
2008 wels sofel pirvel maisSi wm. sofios eklesiis galavnis
gareT, SesasvlelTan marcxniv nagebobis nangrevebTan adgilobriv
mkvidrs zviad gergaias upovnia Tixis gvelis Tavi, romelic raRac
nakeTobis fragmens warmoadgens, es nivTi gadmogvca zviadis Zmam
xobis kulturis centris muSakma _ qoreografma koba gergaiam (sur.
79. 80).
2013 wels nojixevelma merab araCemiam gadmogvca sakuTar ezoSi
napovni brinjaos samajuri, romelic arqeolog revaz papuaSvilis
mier daTariRda Zv. w. IV saukuniT (sur. 102).
koordinatebia: 0740537 4690502
2013 wels Waladidelma zolin gabelaiam, romelic wlebis gan-
mavlobaSi monawileobda arqeologiur eqspediciebSi, gadmogvca:
1. II _ VI saukuneebis kolxuri welSezneqili amfora, romelic mdi-
nare rionis marcxena napirze saqorqios midamoebSi mwyemss axmed
kvaracxelias upovnia (sur. 109); 2. momrgvalebul Ziriani amforis
qveda nawili, romelic Waladidel gia talaxaZes upovnia saqorqios
sasaflaos aRmosavleTiT 400-500 metris daSorebiT; 3. kirqvis qan-
dakebis Tavi, romelic ar aris dasrulebuli, ucnobia warmomavloba
da aRmoCenis adgili.
bolo wlebSi mdinare xobiswylisa da Waniswylis SesarTavidan
rkinigzis xids Soris napovnia brinjaos iaraRebi: Wixus platos ZirSi
mdinare xobiswylis marjvena napirze nojixevelma jemal gabravam
Zvel kolxuri brinjaos satevari, mdinaris sapirispiro mxares yo-
fili satyeo meurneobis ukan nojixevelma meqi Toduam brinjaos
culi, xobelma daTo gergaiam brinjaos satevari, xolo Suaxorgelma
nomadi alaniam inertul samSeneblo masalaSi brinjaos culi ipoves
(sur. 96. 97).
2015 wels sofel Sua xorgaSi xviCa da qarTlos
jobavas ojaxSi Cvens mier fiqsirebul iqna jobave-
bis gvaris cxenis damRa, igi ar aris Setanili sergi
makalaTias mier gamoqveynebul samegreloSi gavr-
celebul cxenis damRebis siaSi (134;196-200).
2015 wels nojixevelma goga jorjikiam Tavis
yanaSi muSaobisas ipova ori brinjaos rgoli.
koordinatebia: 0743239 4689619
2017 wels nojixevelma denis besikis Ze iosavam axalsofelSi
mdinare xobiswylis marcxena napirze inertuli masalebis karierze
ipova rkinis Subispiri.
gvinda SevniSnoT, rom rodesac kulturuli memvidreobis aseu-
lobiT obieqts, Tanac bevr maTgans mravaljer daaTvaliereb, uamrav
130
arqeologiur masalas miwis zedapirzeve ipovi, zogierTi maTgani Za-
lian mniSvnelovnad geCveneba, zogierTi naklebad, Cven ganurCevlad
avkrifeT isini da xobis (xeTis) sabrZolo didebisa da mxareTmcod-
neobis muzeums mivabareT.
muSaobis procesSi bevri SekiTxva dagrovda. yvela maTganze ver
visaubrebT. gamomdinare iqidan, rom nojixevSi (adgilze, romlis
koordinatia 0740628 4690794) Zv. w. VI _ V saukunis qvevris pirze wreSi
Caxatuli jvris damRebia gamosaxuli, damRis gverdiT kargad ikiTxe-
ba berZnuli aso `miu~ _ M; yulevSi md. xobiswylis marjvena napirze
(dRes terminalis saporto akvatoriaa) Cvens mier napovn qoTnis piris
qvemoT aseve ikiTxeba berZnuli aso `miu~ _ M; gagviCnda SekiTxva: xom
ar aris rame kavSiri zemoT dasaxelebul aso niSnebsa da zogierT
kolxur TeTrze gamosaxul `miu~ _ M aso niSans Soris? xom ar arian
isini saerTo Sinaarsisa da mniSvnelobis matarebelni (147; 18).
xobis municipalitetis teritoriaze aRmoCenili arqeologiuri
masala daculia xobis (xeTis), Tbilisis, zugdidis, foTisa da qu-
Taisis muzeumebSi.
qvemoT gTavazobT Cven mier fiqsirebul arqeologiur da arqeo-
logiuri niSnis mqone obieqtebis CamonaTvals mokle aRwerilobebiTa
da geografiuli koordinatebiT:
131
xobis monastris aRmosavleTiT erTi kilometris daSorebiT aris
lamazi borcvi (zRvis donidan 128 m.), mis ferdobze XX saukunis I
naxevarSi ucxovria cica wereTels da amitomac am borcvs `cicas
goras~ eZaxian. mis wverze amJamad rkinis jvaria aRmarTuli, borcvis
wverzec da ferdobebzec SeiniSneba antikuri da gviandeli periodis
Tixis WurWlis fragmentebi da baTqaSebi.
koordinatebia: 0740592 4691069
132
CrdiloeT-aRmosavleTiT aris adgilebi romelTac qvia _ `bJaleTi~
da `ouSkure~, prveli niSnavs mzianeTs, meore vaSlian adgils, am ad-
gilebSic naSalebSi SeiniSneba baTqaSebi, Tixis WurWlis fragmentebi.
teritoria sakmaod didia da amitom `jixis~ samxreTiT daaxloebiT
Sua adgilze, sadac didi raodenobiT SevniSneT arqeologiuri masala
satelituri xelsawyoTi ori wertili davafiqsireT:
koordinatebia: 0744222 4690618 0744202 4690451
133
Wixus `dixaguZubis~ samxreT-dasavleTiT yofili kolxeTis sa-
bWoTa meurneobis yanebSi, romlebic xobelebs megona sanaiasa da koba
TuTberiZes ekuTvniT SeiniSneba didi raodenobiT baTqaSebi, Tixis
WurWlis fragmentebi.
kordinatebia: 0736467 4689113
134
yofili ufrosis Salva xarebavas mixedviT `dixazuga~ misi saxlidan
daaxloebiT 450 metris daSorebiT nodar xarbedias ezos ukan md-
gara, misi diametri aranakleb 100 metri, xolo simaRliT 5-6 metri
yofila. igi kolxeTis sabWoTa meurneobis teritoriaze mdebareob-
da. XX saukunis samocian wlebSi am teritoriaze miwis samuSaoebs
asrulebdnen saqarTvelos sxvadasxva raionebidan Camoyvanili tra-
qtoristebis jgufi. im dros meurneobis direqtori yofila iakime
kartozia, romelsac Zalian moswonda `dixazuga~ da undoda masze
da mis SemogarenSi parki gaeSenebina. erT saRamos ramdenime nasvami
traqtoristi dainteresebula, Tu ra iyo am miwazvinulSi, maT albaT
`oqros~ povna ainteresebdaT da buldozerebiT dauwyiaT miwazvinu-
lis ngreva. bunebrivia isini iq verafers ver ipovnidnen, marTalia
erT RameSi am masStabis miwazvinuls mTlianad ver gaasworebdnen,
magram mniSvnelovnad dauzianebiaT, meore dRes es unaxavs meur-
neobis direqtors da Zalian gabrazebula, magram gafuWebul saqmes
ukve araferi eSveleboda. amJamad aq yanebia. igi davaTvaliere baton
nodar xarbediasTan erTad, romelic ganaTlebiT samTo inJineria, 80-
ian wlebSi muSaobda tyvarCelis saqalaqo aRmaskomis Tavjdomared,
man miTxra, rom miwazvinuli muqi, yviTeli webovani TixiT yofila
agebuli, miuxedavad imisa, rom `zuga~ waSlila, SemaRleba mainc
SesamCnevia, misi mesamedi wakveTlia xelovnur arxiT, vizualurad
SeimCneva baTqaSebi da Tixis WurWlis mcire zomis fragmentebi
kordinatebia: 0737867 4688363
135
dangreulia, igi midgmuli iyo patara borcvze, romlis irgvliv swo-
ri moedania, am patara borcvis Tavze daaxloebiT 70-100 kv. metri
vake adgilia, sadac daaxloebiT 0,5 metris siRrmeSi CamonaSalSi Sei-
niSneba Zv. w. II aTaswleulis bolosa da I aTaswleulis Tixis WurWli-
sa da baTqaSebis fragmentebi, 2010 wlis agvistoSi Zegli daaTvalie-
res arqeologebma revaz da nana papuaSvilebma, aq aRmoCenili Tixis
WurWlis fragmentebis mixedviT Zegli Zv.w.aR-is II-I aTaswleulis
mijniT daaTariRda. am Zegls CrdiloeTiT ekvris sakmaod mozrdili
ori borcvi, romelic adgilobrivi mcxovreblebis vladimer bebu-
rias da zemoT dasaxelebuli muzeumis yofili TanamSromlis cezar
beburias ganmartebiT adre alag-alag ixvneboda, xvnis dros xSirad
Tavs iCenda Tixis WurWlis natexebi, brinjaos nivTebis fragmentebi,
es ori borcvi xeluxlebelia, xolo Cvens mier pirvelad aRwerili
borcvis ferdobebi daterasebulia, romelzedac citrusovani mcena-
reebia gaSenebuli, terasebis WrilebSi bevrgan SeiniSneba sxvadasxva
periodis Tixis WurWlis fragmentebi, baTqaSebi, TiTqmis yvelgan
platos Tavze da ferdobebzec mimofantulia romaul-bizantiuri
xanis kramitis fragmentebi.
kordinatebia: Wixus plato 0738052 4691304 0737988 4691536
0737850 4691569 0738237 4691226
136
rac Seexeba `agurebs~, romelsac zemoT axsenebs maspinZeli baTqaSe-
bia. CvenTan adgilobrivi mosaxleoba, rodesac baTqaSebs poulobs
da es xSirad xvnis procesSi iCens Tavs, hgonia, rom isini agurebia da
aseT adgilebs, xSirad `saanguros~ an `naangurus~ uwodebs, SecdomiT
fiqroben, rom aseT adgilebSi aguris gamosawvavi saamqroebi idga.
kordinatebia: 0740812 4688224
137
CamosaSlelad gamzadebuli fena, sadac aRmoCnda qvevrsamarxi, ro-
melSic ido brinjaosa da rkinis samajurebi, agreTve adamianis da-
mwvari Zvlebis narCenebi, arqeologma revaz papuaSvilma aq Caatara
mcire maStabis dazverviTi samuSaoebi, man ipova arqeologiurad
mTeli adgilobrivi warmoebis doqi. es adgili da mopovebuli ma-
salebi daTvalierebuli aqvs agreTve arqeolog daviT lomitaSvils.
arqeologebis mier es obieqti CaTvlilia elinisturi xanis namo-
saxlarad, Tumca aq mopovebuli masala iZleva imis Tqmis saSuale-
bas, rom dasaxleba aq ufro adrec unda yofiliyo. Zeglze saswra-
fod aris Casatarebeli gadarCeniTi arqeologiuri samuSaoebi. aq
mniSvnelovan wertilebad CavTvaleT qvevrsamarxis da sxva masiuri
fragmentebis aRmoCenis adgilebi da isini satelituri xelsawyoTi
davafiqsireT. (sur. 100. 104. 105.)
koordinatebia: 0738105 4687364 0738187 4687377 0738172 4687417
138
pirvel xorgelma murad Seliam maCvena pirvel xorgis reliefi-
saTvis sakmaod Seusabamo vrceli da mrgvali SemaRleba, romelzedac
ramdenime ojaxi cxovrobs, misi diametri 150 metramdea. marTalia
Cven aq ver vnaxeT myari kulturuli fenebi, am adgils momavalSi
specialistebma yuradReba unda miaqcion, radgan mas tipiuri `dixa-
guZubis~ forma aqvs, SesaZloa aq kulturuli fenebi miwis sqeli
fenebiT iyos dafaruli.
kordinatebia: 0735948 4686083
139
saxeebs `misaronis cacxoo~ mimarTavda xalxi TxovniT am xeebs~ (113;
N 1187). am midamoebis daTvalierebisas mdinare xobiswylis marjvena
napirze me da xobis monastris moZRvarma _ dekanozma ilia lomaiam
vnaxeT romauli xanis gverdakecili kramitis sakmaod didi frag-
mentebi, iqve flateSi SevamCnieT sxvadasxva periodis kulturuli
fenebi. Zegli irecxeba mdinaris mier da mas ganadgureba emuqreba.
kordinatebia: 0734856 4684393
140
irgvliv narxali aqvs, saxelwodeba `nakopu~ maTzec gavrcelda. ami-
tom Tuki sadme SevxvdebiT am toponims, is adgili aucileblad unda
Semowmdes, SesaZloa igi winare qristianuli xanis namosaxlari iyos,
Cvens SemTxvevaSic ase moxda, zemoT aRniSnul adgilze oTxi `nakopu~
yofila, aqedan sami waSlilia, erTi ki uSualod sakarmidamo nakveTebs
ekvris. igi warmoadgens daxloebiT 15 m. diametris naxevarsferose-
br borcvs, romelsac uSualod gverds uvlis Rele. Relis flateSi
kargad SeiniSneba kulturuli fenebi.
kordinatebia: 0733996 4684856
141
moiTxovs specialistebis yuradRebas. daTvalierebisas Tan maxldnen
goCa Selia da daviT dolbaia.
koordinatebia: 0732056 4682593
142
Sua xorgis mcxovreblebis goCa Selias, qarTlos da xviCa joba-
vebisa da pirvel xorgel enver kortavas daxmarebiTa da megzurobiT
Cven ramdenime namosaxlari davafiqsireT. erT maTgans, radgan adre
berulavebis gvaris warmomadgenlebs hqondaT gamarTuli karavi,
`berulefiS kares~ uwodeben, aq oTxi wertili aRvniSneT, amas garda
erTi wertili saxelwodebiT `andriS nakaru~ da sami wertili `oWan-
dareSi~ dafiqsirda. andri mwyemsis saxelia, oWandares ki Wadrian
adgils eZaxian.
koordinatebia: berulefiS kare 0730290 4686570 0730179 4686432
0729980 4686326 0730013 4686689 `andriS nakaru~ 0731494 4686715
`oWandare~ 0731521 4686416 0731424 4686250 0731328 4686058
xorgis tyeSi aris gamokveTili SemaRleba, romelsac `saSas na-
vanus~ _ saSas nayanevs eZaxian. es adgili davaTvaliereT arqeolog
revaz papuaSvilTan erTad. sadac zedapirzeve fiqsirdeba baTqSiani
kulturuli fenebi. igi moqceulia Cvens mier fiqsirebul or wer-
tils Soris, romelTa Soris manZili daaxloebiT 200 metramdea.
damxrobilia CrdiloeTidan samxreT-dasavleTis mimarTulebiT.
amjamad dafarulia xe-mcenareebiT.
koordinatebia: 0730959 4686424 0731071 4686611
bia xobis municipalitetSi erT-erTi ulamazesi sofelia, igi
mdinare xobis wylis marcxniv borcv-gorakebzea Sefenili. biis ga-
rakebis yvelaze maRal borcvze, romelsac `oxvameferds~ eZaxian wm.
mTavarangelozTa saxelobis eklesia dgas. XIX saukunis 80-an wleba-
mde, bielebi ZiriTadad am eklesiis irgliv cxovrobdnen, Semdgom ki
mosaxleobam mdinare xobis wylis sanaxebisken gadainacvla, amJamad
taZris irgvliv mdebare sofels zemo bias eZaxian, dReisaTvis iq
xuTiode ojaxiRa cxovrobs.
biis wm. mTavarangelozTa saxelobis eklesis Crdilo-aRmosavle-
TiT erTi kilometris daSorebiT sakmaod vrceli mindvrebia, sadac
kerZo pirebs ramdenime aTeul heqtarze ojaleSis jiSis venaxi aqvT
gaSenebuli. venaxis dargvamde miwa saTanado teqnikiT 80 santimetris
siRrmemde gadmoabrunes, romlis drosac didi raodenobiT Tixis
WurWlis fragmentebi amocvenila, ris Sesaxebac gvacnoba am venaxebis
erT-erTma mepatronem laSa kvaSilavam, Tixis WurWlis fragmentebi
feodaluri xanis unda iyos.
kordinatebia: 0744233 4692251
biaSi aris adgilebi, romelsac `noxorebs~ eZaxian, `noxori~ qvia
adgils, sadac adre adamians ucxovria, es adgilebi mosaxleobas XX
saukunis I naxevarSi miutovebia, zogierTi qvemo biaSi, zogi kidev
143
nojixevSi gadasula sacxovreblad. am midamoebSi bilikebze, naSalSi
da mindvrebSi SeiniSneba sxvadasxva periodis Tixis WurWlis fragmen-
tebi. etyoba, rom es adgilebi uxsovari droidan yofila dasaxle-
buli. qvemo biisa da zemo biis damakavSirebeli gzis marcxena mxares
aris samxreT-aRmosavleTisaken damxrobili ferdobi, romlis far-
Tobi aranakleb 2,5 heqtaria, romelsac `domentiS noxors~ eZaxian.
gzis gayvanisas gaCenilia mcire simaRlis flate, sadac SeniSneba
sxvadasxva periodis Tixis WurWlis fragmentebi, widebi, baTqaSebi.
gansakuTrebiT Zlieri wvimebis Semdgom, romelic recxavs flates,
aSiSvlebs da saaSkaraoze gamoaqvs zemoT aRniSnuli nivTebi. erT-
erTi daTvalierebisas vipoveT namglis kaJis CasrTavi (sur. 94).
am midamoebSi arqeologiuri masalis sixSiris mixedviT ramdenime
wertili davafiqsireT.
`domentiS-noxori~ 0741754 4691531 0741331 4691037
0741335 4690933 0741361 4690906
144
yanebs, Tumca Zegls simaRle da simrgvale mainc SerCenia (136; 77.).
megzurobas gviwevda zurab beWvaia.
koordinatia: 0733681 4690129
145
nakawri niSnebi, magram imis Tqma ki namdvilad SeiZleba, rom isini
adamianis xeliT aris Sesrulebuli. yovelgvar SemTxveviTobas gamo-
vricxavT, radgan im adgilidan, sadac es qvebi SeiniSneba, samxreTiT,
daaxloebiT ori km-is manZilze mdinare xobiswylis piris Walebia,
sadac riyis qvebs ra gamolevs, magram CvenTvis saintereso masala iq
ar SeiniSneba. Cvens SemTxvevaSi `warwerebiani~ qvebi iq aris warmod-
genili, sadac intensiurad SeiniSneba Tixis WurWlisa da baTqaSebis
fragmentebi.
kordinatebia: 0739670 4693689 0739768 4693634
naoxvamu _ eklesia? 0739758 4693701
146
ara marto, aqve aRmoCenilia momdevno periodebis arqeologiuri
masalac. cxadia es Zegli mravalfeniania da sayuradRebo. erT-erTi
daTvalierebisas eklesiasTan axlos arqeologma revaz papuaSvilma
ipova gvianbrinjao-adrerkinis xanis Tixis WurWlis, tolCis speci-
fikuri formis yuri, xolo taZridan eqvsiode metrSi, CrdiloeTiT
SevamCnieT qvitkiris wyobis naSTi, romelic baton rezos ganmarte-
biT ufro Zvelia, vidre taZari. amis Semdeg am midamoebs gansakuTre-
bul yuradRebas vaqcevdiT, erT-erTi daTvalierebis dros taZridan
samxreT dasavleTiT SevamCnieT ori axali saflavi, rogorc aqaure-
bma gviTxres, aq daukrZalavT upatrono rusi erovnebis adamianebi,
saflavis Txrisas miwas amohyolia didi raodenobiT baTqaSebi da
Tixis WurWlis fragmentebi. taZridan Crdilo-dasavleTiT ferdo-
bze citrusebis plantaciaa, romelic ekuTvnis adgilobriv mkvidrs
daviT vasilis Ze kankias, aq mas miwis samuSaoebisas upovnia sxvadasxva
saxisa da periodis Tixis WurWlis fragmentebi, sakmaod didi qvevre-
bi, qva-jvari. cota ufro zeviT ferdobis davakebaze unaxavs Tixis
iataki, romelic etyoba Zlier xanZris Sedegad gamoiwva da misi sisqe
daaxloebiT 15-20 santimetria. es adgili daTvalierebuli aqvT ar-
qeologebs revaz papuaSvilsa da daviT lomitaSvils.
koordinatebia: 0732574 4695784 0732362 4695872
147
yuradRebas. mTis wverze bzis koromebia, sadac uduRabod, mSrali
wyobiT, daumuSavebeli kirqviT naSeni yore-kedlis naSTia.
koordinatebia: naSali 0735067 4694058
didi gamoqvabuli 0735138 4694148
patara gamoqvabuli 0735232 4694318 mTis wveri 0735062 4694221
148
300 metris daSorebiT aris lado sergias sakarmidamo nakveTi, sadac
miwis samuSaoebis dros ipoves baTqaSebisa da Tixis WurWlis fragmen-
tebiani miwis fenebi. igi daaTvaliera arqeologma revaz papuaSvilma,
romelic am Zegls savaraudod Zv. w. aR-is V-III saukuneebiT aTariRebs.
koordinatebia: `misaronis oxvame~ 0731632 4697281
lados ezo 0731383 4697141
149
gadmogvcemen, rom am midamoebSi adgili hqonda SemTxveviT aRmo-
Cenebs, aq upovniaT brinjaos_zodebi, sxvadasxva nivTebi, mZivebi,
romlebic samwuxarod dakargulia. `afxaTxorilis~ xelovnuri Se-
maRlebebi, romelic mdinare utoris arxis marjvena mxares mdeba-
reobs gviCvena adgilobrivma mkvidrma arkadi qiriam. aq sferuli
(ovaluri) saxnavi kvlebis boloSi aris ori SemaRleba, romlebsac
zeda nawili waclili aqvs, magram mkveTri SemaRleba da simrgvale
TvalSesacemia. `afxaTxarils~ didi teritoria ukavia. aq yvelgan,
gansakuTrebiT arxis flatebSi kargad Cans Tixis WurWlis fragmen-
tebi da baTqaSebi, Cans igi didi dasaxleba iyo.
kordinatebia: 0728269 4693815 0728160 4693862
150
daTvalierebuli aqvT arqeologebs: revaz papuaSvils, vaxtang ja-
fariZes, guram grigolias, joni afaqiZes.
kordinatebia: murTaz WaTanavas ezo 0729652 4691844
`gogore~ 0729791 4691656
151
SemaRleba. dixaguZubidan samxreTiT 100-mde metrSi, 1985 wels ar-
qeolog revaz papuaSvils Cautarebia mcire masStabis dazverviT
samuSaoebi, romlis drosac gamovlenila Sua da gvian brinjaos xanis
arqeologiuri masala. amJamad am Zegls swavloben soxumis saxel-
mwifo universitetis arqeologebi: joni afaqiZe, vaxtang jafariZe
da levan WabaSvili da germaneli arqeologebi.
kordinatebia: samarovani 0727182 4693799 `tabakona~ 0727042
4694145
152
metris daSorebiT tyeSi SemTxveviT wavawydiT patara 5 metri dia-
metris `dixaguZubas~, romlis gverdebze vizualurad SeiniSneboda
Tixis WurWlis mcire fragmentebi da baTqaSebi.
koordinatebi: `lanjoni~ 0721941 4687693
`patara dixaguZuba~ 0721205 4687892
153
sadac warmarTul salocavi mdgara, orive toponimi `naxangaruc~ da
`naoxvamuc~ sainteresos xdis am midamoebs, magram sawuxarod kul-
turul fenebs ver mivakvlieT. imisaTvis rom es adgili momavalSi
specialistebs ar gamorCenodaT da mieqciaT yuradReba, Sualedur
adgilze aviReT geografiuli kordinati.
kordinatebia 0255079 4703600
154
salocavi idga. TviT saxelwodebidan gamomdinare es adgili Zalian
sainteresoa, teritoriis daTvalierebisas SeimCneva Tixis WurWlis
fragmentebi. ojaxis ufrosis cnobiT, aq miwis samuSaoebis Sesrule-
bisas wlebis ukan upovniaT mTliani doqi, adamianis Zvlebi...
`naoxvamus~ koordinatebia 0256173 4700510
155
sofel zemo qvalonSi aris saxnavebi, sadac erT adils `diS naka-
ru~ qvia, rac iseT adgils niSnavs, sadac TiTqos devs karavi hqonia
gamarTuli. aq yanebis TavSi arxia gaWrili, arxis marjvena mxares
aris ori mozrdili, daaxloebiT 40 metris diametris mrgvali sfe-
rosebri SemaRlebebi, romlebic agreTve ixvneba, naxnavebSi SeiniSneba
baTqaSebi da WurWlis mcire fragmentebi. am adgilis Sesaxeb infor-
macia mogvawoda da megzuroba gagviwia adgilobrivi mcxovrebma
biWuna Raduam.
koordinatebia: 0745222 4687957
156
miwazvinuli XX saukunis 60-70-ian wlebSi kolxeTis dablobis Waobe-
bis daSrobisa da aTvisebis procesSi ganadgurda.
soflis gareT sofel axalsoflis mxares aris adgili, romel-
sac `sumjas~ _ sam xes eZaxian. igi Rele `japxinjis~ marcxena mxares
mdebareobs, Rele axla gasworxazebulia da arxis saxiT miedineba.
`sumjas~ midamoebSi Relis orive mxares yanebia, misi mniSvnelovani
nawili ar muSavdeba, am mxareSi CvenTvis saintereso sami adgili
vnaxeT: erTs `nandeu~, xolo meores `naanguru~ qvia. mesames saxeli
ver davadgineT. megzurobas miwevdnen gia ZiZava da qvemo qvalonis
skolis moswavle nugzar (nuti) lemonjava.
`naanguru~ niSnavs naagurevs, romelic rqmevia xelovnur miwaz-
vinuls _ `dixaguZubas~, igi XX saukunis II naxevris damdegs traqto-
rebiT gadausworebiaT da zed Cai gauSenebiaT. miuxedavad imisa, rom
vnaxeT Tixis WurWlis fragmentebi da baTqaSebi, myar kulturul
fenebs ver mivakvlieT, marTalia, Zeglis zeda fenebi waSlilia, Sesa-
Zloa qveda fenebi adgilze iyos da es adgili saTanado yuradRebas
imsaxurebs.
koordinatebia 0741796 4681736
157
an cnobebi urTierT gamomricxavi iyo. 2016 wlis dekemberSi baton
revaz papuaSvilis xelmZRvanelobiT movawyveT morigi sadazvervo
gasvla sofel rekaSi. SevxvdiT adgilobriv mkvidrs zaza gogols,
romelmac migviyvana or Rrmad moxuc qalbatonTan: gvagvala naWye-
biasa da julieta CiqovanTan. maTi informaciis safuZvelze SevZeliT
Zeglis fiqsireba. igi Rele japxensa da sofel rekas Soris mdebare-
obs. naxnavebSi da Rrma sadrenaJo arxSi, TiTqmis ori metris siRrme-
mde Zalian didi raodenobiT SeimCneva Tixis WurWlis fragmentebiTa
da baTqaSebiT Sedgenili kulturuli fenebi, romelic 300 metris
sigrZeze gasdevs arxs.
koordinatebia: 0746246 4684078 0746255 4684020
158
samxreTiT ki ramdenime SedarebiT dabali SemaRlebaa. yvelgan _
arxis pirebze, naSalebSi, velzec didi raodenobiT SeiniSneba Tixis
WurWlis fragmentebi da baTqaSebi. Zegli daTvalierebuli aqvT ar-
qeologebs guram grigolias, revaz papuaSvils, vaxtang jafariZes.
koordinatebia: 0741933 4680549 0741872 4680549 0741872 468059
0741844 4680622 0741910 4680663 0741827 4680662
159
aRniSnulis Sesaxeb ecnoba xobis municipalitetis sakrebulosa da
gamgeobas, romelmac saqmis kursSi Caayena kulturisa da ZeglTa
dacvis saministro. 13 marts movlenil iqna eqspertTa jgufi Semdegi
SemadgenlobiT: nika anTiZe, daviT lomitaSvili, paata gafrindaSvi-
li. maT xobis sakrebulosa da gamgeobis wevrebTan erTad daaTva-
lieres aRniSnuli adgilebi. vinaidan Zegls ganadgureba emuqreboda,
gadawyda misi arqeologiuri Seswavla. 2008 wlis rusulma okupaciam
Zeglis Seswavla Seaferxa. miuxedavad omiT gamowveuli sirTuleebisa
adgilobrivi xelisuflebis mxardaWeriTa da dafinansebiT gadar-
CeniTi samuSaoebi Catarda mecnierebis: leri jiblaZis, revaz da
nana papuaSvilebis monawileobiT. preparaciis Semdeg aRmoCnda, rom
Senobis gadarCenili nawili warmoadgenda TaRebiT gamoyvanil sami
qurisagan Sedgenil saSrobs, romelic arqeolog revaz papuaSvilis
ganmartebiT Zalian hgavs Tbilisis abreSumis muzeumSi arsebul
parksaSrobis maketebs. unda SevniSnoT, rom nagebobidan orasi metris
radiusSi SeiniSneba aguris Senobebis kvali, rac imaze miuTiTebs,
rom aq saqme gvaqvs sakmaod seriozul da did warmoebasTan. aRmoCena
did samsaxurs gauwevs saqarTvelos axali istoriis SeswavliT dain-
teresebul mkvlevarebs, miTumetes, rom msgavsi zomisa da masStabis
sawarmos arseboba samegreloSi aqamde ar dadasturebula.
koordinatebia: 0732330 4675680
160
mniSvnelovnad aWarbebs. aq SemaRlebebi maRali ar aris, magram yvela
maTgani kargad ikveTeba. yvelgan zedapirzeve vizualurad Cans agu-
rismagvari masa _ egreT wodebuli baTqaSebi da Tixis WurWlis frag-
mentebi. megzurobas gviwevda Waladideli elguja msxalaZe. nodar
wulaias miTiTebiT arqeolog revaz papuaSvilTan erTad davaTva-
liereT rions gaRma adgili, romelsac `kintirias nakarus~ eZaxian.
Waobian tyeSi SemaRlebaa, Tumca kulturuli fenebi ver vnaxeT.
koordinatorebia: `ananiaS kare~ _ 0734965 4674953 0735063
4674447
`Tolordavas kare _ 0734986 4673785 0735020 4673723
0735022 4673774 0735037 4673839 0734999 46733687
`luduki joloxavas kare~ _ 0735907 4672983 0735879 4673057
0735999 4672998 0735974 4673040 0735943 4672997
0735907 4672983 0735848 4673093
`kintiriaS nakaru~ 0730641 4675690
161
zemoT dasaxelebuli cacxvidan samasiode metrSi gela qorqias
kar-midamoa, misi orsarTuliani saxli sakmaod vrcel da mrgval
SemaRlebaze dgas, igi am adgilisTvis sakmaod ucxoa da Tavisi si-
maRliTa da moculobiT TvalSisacemia, Zalian gavs xelovnur miwa-
zvinuls. am adgilidan Crdilo-aRmosavleTiT xuTasiode metrSi
yanaa, sadac erT adgils `mancxvarkari~ _ macxovarkari qvia. es yana
gela qorqias ekuTvnis. aq SeiniSneba adreqristianuli xanis agurebi
da Tixis WurWlis mcire fragmentebi, romlis gaTvaliswinebiT da
saxelwodebidan gamomdinare SesaZloa aq adreuli xanaSi qristianuli
taZari mdgariyo.
koordinatebia:
gela qorqias ezo _ 0732646 4676199 `mancxvarkari~ _ 0733115
4676403
162
SesamCnevad maRalia, TviT miwazvinuli qviSiania, zed ramdenime fiW-
vis xe dgas. aqedan zRvamde daaxloebiT 250 metria. xalxuri gadmo-
cemiT yulevidan foTSi mimavali jari aq ifxekda Ceqmas. XX saukuni
Sua xanebSi am borcvze mdgara TeTri qva-sveti, amitom adgilobrivi
mosaxleoba am adgils `Cequasac~ eZaxis, rac TeTr qvas niSnavs (136;
225). aq Cven arqeologiuri masalis kvali vizualurad ver SevniSneT,
magram Tavisi formisa da saxelwodebis gamo movniSneT, radgan Sesa-
Zloa kulturul fenebs miwis sqeli fena faravdes.
kordinatebia: 0718443 4679933.
163
arqeologma revaz papuaSvilma. Cven kulturuli fenebi ver davafi-
qsireT, vinaidan didi albaTobiT is xobiswyalma CamoSala da waiRo.
kordinatebia: 0721055 4683660
164
xati _ `paliastomis RvTismSobeli~, romelic daculia quTaisis
saxelmwifo muzeumSi. es xati quTaisSi yofnisas 1650-1655 wleb-
Si unaxavT rus elCebs nikifore toloCanovsa da aleqsi ievlievs,
maTTvis uambiaT, rom `cixe-qalaq paliastomis da misi sakrebulo
taZris wyalSi CaZirvas es xati saswaulebrivad gadaurCao da ta-
Zris mTavar xucesma quTaisSi moasvenao. roca rus elCebs ukiTxavT
quTaTel mitropolit zaqariasaTvis `paliastomis RvTismSoblis
xatTan dakavSirebuli ambebis sisworis Sesaxeb, mas daudasturebia
da uTqvams, rom Zvel wignebSi ase weriao (12; 138-139). samwuxaroa,
rom am wignebs Cvenamde ar mouRwevia. profesor guram grigolias
senakis raionis sofel sagviCioSi Cauweria legenda, romlis mixed-
viTac zemoTxsenebuli eklesia andria mociquls auSenebia (153; 55).
SesaZloa legenda sinamdviles Seesabamebodes. 1947 wlis `zugdidis
istoriul-eTnografiuli muzeumis SromebSi~ gamoqveynebulia 1910
wlis 4 dekembers Tedo Jordanias mier iona meunargiasadmi gagza-
vnili werili, sadac is ambobs: `foTis zRvisagan daRupvis ambavi
miTologia rodia, arc paliastomis RvTismSoblis ambavia sityvis
masalad xmarebuli, radgan (gwamdes) me usabuTod aras vwer (36; 24).
samwuxarod CvenTvis ucnobia, ra sabuTebi gaaCnda Tedo Jordanias.
mdinare fiCoris SesarTavidan daaxloebiT 5 km-is daSorebiT,
am mdinaris marjvena napirze, kolxeTis erovnul parks turiste-
bisaTvis mowyobili aqvs dasasvenebeli adgili, romelsac pirobiTad
`sapiknike~ vuwodeT. aq daaxloebiT 0.3 ha mSrali da SemaRlebuli
adgilia. erTgan SeiniSneba mcire zomis mrgvali borcvi. SesarTavi-
dan 2 km-is daSorebiT aris xelovnuri SemaRleba, romelsac `RodoS
nakaru~ qvia. paliastomis tbis dasavleT nawils `natexebs~ eZaxian,
vinaidan aq tbis fskeri Tixis WurWlis fragmentebiT aris mofenili.
am adgilis Sesaxeb Zalian saintereso naSromi aqvs gamoqveynebuli
arqeolog gela gamyreliZes (154; 56). mkvlevar zurab kutaleiS-
vilis mixedviT `xandazmulTa gadmocemiT, paliastomis tbasTan,
foTis ganapiras, arsebobda ori salocavi adgili _ erTi navisaTvis
gankuTvnili _ `oniSe oxvamuri~, xolo meore _ TevzisTvis _ oCxo-
muri oxvamuris~ saxelwodebiT~ (155; 264).
naeklesiari 0727443 4668550 sapiknike 0732980 4669294
RodoS nakaru 0729356 4669128 natexebi 0723984 4664749
165
yofila, kuTxeebSi aguriT nagebi 40 nabijis sigrZisa da siganis koS-
kebi mdgara. isini erTmaneTTan miwazvinuliT yofila SeerTebuli.
simagres karibWe samxreTidan hqonia datanebuli. rogorc profesori
guram grigolia wers `es Zegli Tavisi koSkebiTa da miwazvinuliT
1959_1960 wlebSi mTlianad daungreviaT foTis aerodromis mSeneblo-
bisas, TviTmfrinavis dasafreni moednis amaRlebis mizniT (153; 39-40).
arqeologi gela gamyreliZe miiCnevs, rom: `klasikuri da elinisturi
xanis fasisi saZebnelia q. foTidan daaxloebiT 12 km. radiusis far-
glebSi _ xmeleTsa da zRvaSi. ufro konkretulad ki yulev-foTi-
sufsis da Waladid-saqorqios Soris mdebare samkuTxedSi. lokaluri
geomorfuli cvlilebebis gamo: mdinareebis mier gamotanili naSali
masalis akumulacia zRvispireTSi; torfis Sreebis moZraoba; niadagis
Warbtenianoba; zRvis donis cvalebadoba da sxv. safiqrebelia, rom q.
fasisis nawili xSirad xvdeboda wyalSi. amitom qalaqi fasisi xsene-
buli samkuTxedis farglebSi, sxvadasxva epoqaSi sxvadasxva adgilze
inacvlebda~ (154; 76). arqeologi revaz papuaSvili da geografi zurab
janeliZe maT xelT arsebuli arqeologiuri da geografiuli xasiaTis
monacemebze dayrdnobiT fiqroben, rom teritoria foTis aRmosavleT
kididan mdinare nadarTumde da paliastomis tbidan mdinare rionamde,
arqeologiuri TvalsazrisiT metad perspeqtiuli regionia da moma-
valSi mniSvnelovani aRmoCenebia savaraudo (156; 37).
vfiqrobT saWiroa da saSuri saqmea zemoT xsenebuli terito-
riebze arqeogeoradiolokaciuri kvlevebis Catareba da Semdgom
arqeologiuri samuSaoebis Catareba.
koordinatebia: 0722701 4671889 0722834 4671751
166
VIII afxazeTis kaTalikosis
grigol lorTqifaniZis wyalobis wigni
SuSaniebisadmi
2010 wels xobSi saintereso dokumenti iqna aRmoCenili. esaa
afxazeTis kaTolikos grigol lorTqifaniZis wyalobis wigni azn-
aur SuSaniebisadmi. grigol lorTqifaniZes afxazeTis kaTolikosis
taxti 1696-1742 wlebSi ekava. sabuTi XX saukunis 70-ian wlebamde
daculi yofila xobSi mcxovreb artem SuSanias ojaxSi. Semdgom igi
gadauciaT xobSi moRvawe istoriis meTodist-maswavlebel eTer biwa-
ZisaTvis, romelmac is miawoda xobis wminda samebis eklesiis moZRvar
kirion daraselias, man ki, aRniSnuli dokumenti Cven gadmogvca.
kaTolikosi grigol lorTqifaniZe saqarTvelos istoriaSi cno-
bilia, rogorc uaRresad dadebiTi da zedmiwevniT saxelmwifoebri-
vad moazrovne pirovneba. igi daxmarebas uwevda mosaxleobas. ebrZoda
tyveebiT vaWrobas, mahmadianobis gavrcelebas. mas im dros mouxda
moRvaweoba, rodesac aqtiurad grZeldeboda engurs gaRma Crdilo
kavkasielebis Camosaxleba, amitomac aqtiurad muSaobda CrdiloeT
kavkasiaSi qristianuli rwmenis gavrcelebisa da gaZlierebisaTvis.
`wyalobis wigni~ daTariRebuli ar aris, xelnaweri Sesrulebu-
lia qaRaldze, mxedruli asoebiT, romlis zomebia 36 X 11.5 sm. Tavi
da bolo odnav naklulia. teqsti dauweria kaTolikos grigol lor-
TqifaniZis karis mwirvel mRvdelmonazon maqsimes, sakmaod iolad
ikiTxeba. sabuTSi ixsenieba sofeli `muSabaTi~, es dRevandeli uSafa-
Tia, sadac mogvianebiT cxovrobdnen SuSaniebi. teqstSi ixseniebian
giorgi kanelaki, gaxi grigolaia, koCa arCaia, maxarobel qavTaria
da iese kalanaZe. dokumentze zonriT dakrulia furceli, romlis
teqsti adasturebs mis namdvilobas, igi samegrelos mmarTvelobis
sabWos mier aris dawerili 1860 wlis 20 maiss da dadasturebulia
misive beWdiT. vfiqrobT, afxazeTis kaTolikosis grigol lorTqi-
faniZis wyalobis wigni SuSaniebisadmi saintereso wyaroa dasavleT
saqarTvelos saeklesio, socialur-politikuri da ekonomikuri is-
toriis SeswavliT dainteresebul pirTaTvis.
warmogidgenT afxazeTis (dasavleT saqarTvelos) kaTolikos
grigol lorTqifaniZis wyalobis wigns SuSaniebisadmi:
`q. Cuen [ ] kurTxeulman afxazeTisa kzn. (kaTalikozman) patron-
man grigol ese wyalobisa wigni giboZe Sen SuSanias xuces gabriels
da Sens Zmas mamisTvals da [ ] da sxvaTa SvilTa da STamomavalTa ase
da amas pirsa zeda rome Seni saxlikaci Zvelad egurs gaRma esaxla
da kargi mosaxle aznaurisSvilni yofiliyvnen Tqveni Zvelni, mer-
meT JamTa viTarebisagan qvemoT qveyana afxazisgan wamxdariyo da
167
mamaSeni daviT kzs. (kaTalikozs) muSabaTs erCina zarelu soulSi,
mermeT Cven cotas saqmezed gagiwyereT da Rvinis begara dagadevi,
gavSinjeT kidev da jer begara ar gmarTebdaT Tqvens saxliskacs, Zi-
rad aznaurisSvili iyaviT, mermeT oblebi iyaviT da Cveni [ ] da Cveni
Semdgomi kzisgan (kaTalikozisagan) Tqven [ ] begara ar geTxovebodes
rac Tqvens Zvels gvaris kacs egurs gaRma rac marTeb da imis meti,
awe ramanca Zeman kacisaman es Cvengan boZebuli wyalobis wigni Tqven
SegiSalos, da rac Tqveni Zvelis gvaris kacs ara marT [ ] is begara
dagadvas, risxavs Tavad RT. (RmerTi) da yovlad wmida miWvintisa
RvTs. (RvTismSobeli) da Cvensa da Cveni Semdgomi kaTalikozis wye-
vaca Serisxavs [ ] mnaTe Cveni senaks kanelaki giorgi, Cveni xelosani
maxarobel qavTaria da gaxi grigolaia, Cveni fareSi koCa arCaia da
iese mkervali kalanaZe, sxva sruli Cveni kars mdegni didni da mci-
redni, damiweria me kaTalikozis karis mwirvels mRvdelmonazons
maqsimes da mowameca var~.
168
sur. 86. xibulas cixe. foto mogvawoda irakli Soniam
sur. 92. kedlis naSTi xobis sur. 93. qvis `salesi~ xobis
monasterTan sasaflaoze monastris Zvelkolxuri
namosaxlaridan
sur. 94. kaJis CasarTavebi sur. 95. kaJis Subispirebi gaRma
`domentiS noxori~ da sajijaodan da biadan
`otoronjedan~
169
The archaeological excavations conducted in 2009-2016 revealed that the cur-
rent building of the church is built on the site of a former big church. At the same
time, old colonial settlements of the VIII-VII centuries before Christ were found on
the territory of the monastery.
On September 16 1989, Catholicos Patriarch of Georgia Ilia II restored the
liturgy in the Khobi Monastery.
Khobi Monastery represents a monument of national importance.
Interesting objects of cultural heritage are: Architectural complexes of St. Giorgi
in the village Khetisjegeta and of St. Sophia in the village of 1st May, fortress Khibula
in the old village Khibula, fortress Kheta in the village Khamiskuri, fortress Jakhuti
in the village 1st May, fortress Zeni in the village Sajijao. Remains of premises of
unknown origin constructed from dry stones have been found on Mount Urta, includ-
ing `cromlech~, large stone rocks placed in the village Old Khibula that resemble
`menhirs~; though it is difficult to say anything precisely about these sites so far.
Khobi museum of `Study of Local History and Military Glory~ in the Khet-
ashiari village and `Dzuku Lolua Museum of Georgian Folk Songs~ in the city of
Khobi (Samegrelo).
170
Резюме
В книге описаны объекты культурного наследия, существующие на тер-
ритории Хобского муниципалитета. В результате исследования выявлено 275
объектов: церквей _ 47, из которых 31 разрушены коммунистами в 20-30-ых
годах ХХ века, 21 крепостей, археологических объектов _ 207. Координаты
объектов культурного наследия зафиксированы сателитическим прибором
(GPS), посредством координационной сетки UTM. Эти данные необходимо
предусматривать во время градостроения и составления кадастровых карт.
Хобский муниципалитет находится по берегам рек Риони и Хобисцкали
в середине приморской полосы Колхидской низменности. Здесь находился
древнейший колхидский город Фазиси. Этот регион был одним из значитель-
ных центров зачатия и развития Колхидской культуры, В связи с чем здесь
сохранилось и было обнаружено множество археологических объектов.
Книга выполнит функцию путеводителя и создаст представление обще-
ству о культурном наследии Хобского муниципалитета, поможет заинтересо-
ванным лицам и организациям при изучении памятников, разработке путей и
мероприятий для их защиты и сохранения для будущих поколений.
Хобский монастырь является значительным центром Христианского
мира. Он с древних времен притягивал к себе как местных, так и иностранных
паломников, ученых, путешественников. Здесь хранился Хитон пресвятой
Богородицы, святые мощи Иоанна Крестителя, Великомученика Св. Георгия,
правая рука с кистью мученицы Св. Марины, Кисть Руки Св. Кирика, несколь-
ко волосинок от бороды Спасителя, губка, которой поднесли уксус к губам
Спасителя, часть Креста, на котором был распят спаситель, Икона королевы
Бордохан _ матери Царицы Тамары, в которой хранился 52 Св. Мощей, Кре-
сты царя Давида Агмашенебели (Строителя) и царицы Тамары, ценнейшие
старинные Иконы, рукописи…
Греческие и латинские источники не упоминают о Хитоне Богородицы,
защищенной среды Святынь Богородицы в Константинополе. Согласно по
доступным нам источникам, Хитон пресвятой богородицы, вероятно, не был
привезен в Грузию из Константинополя. В то же время в сведениях 1669 г.
Царя Имеретии Баграта Александровича мы находим упоминание о том, что
Хитон пресвятой богородицы был привезен в Грузию в период царствования
Давида Агмашенебели (Строителя) (1089-1125 г.г.). Возможно Хитон был пе-
ревезен в Грузию и в более ранний период.
Архитектурный комплекс Хобского монастыря состоит из храма, коло-
колъни, ограды, дворца католикосов и руин других строений. Храм именуется
Успением Богородицы.
В течение веков храм перестраивался и свой облик принял в конце XIII
века. Его украшают фрески XIII, XIV, XVII веков.
171
В течение нескольких веков Хобский монастырь был усыпальницей вла-
стителей Мегрелии первой династии Дадианов, а в позднее средневековье –
резиденцией Католикосов-Патриархов Абхазии (Западной Грузии).
В 1923 г. Советская власть закрыла Хобский Монастирь, а Святые Мощи
и Реликвии, в том числе Хитон Богородицы, были перенесены в Зугдидский
музей.
По итогам археологических раскопок (2009-2016 гг.) было установлено,
что современная церковь стоит на месте более древного и большого разрушен-
ного Храма. На территории Монастыря были обнаружены староколхидские
поселения VIII-VII веков до н.э.
В 1989 году Католикос Патриарх Всей Грузии Илиа Второй восстановил
богослужение в Хобском монастыре.
Хобский монастырь признан памятником национального значения.
В Хобском муниципалитете есть интересные объекты культурного насле-
дия: архитектурные комплексы – Джегетский Св. Георгия в селе Хета и Св.
София в селе Пирвели Маиси; замки – в селе Хамискури – «Хета», в селе
Пирвели Маиси – «Джахути», в селе Саджиджао – «Зени». На горе Урта об-
наружен объект, напоминающий «Кромлех», в селе Дзвели Хибула _ камни,
которые очень похожи на «Менхир».
С историей территории нынешнего Хобского муниципалитета можно оз-
накомиться в музее «Краеведческой и Боевой Славы», расположенном в селе
Хета и в музее «Грузинской народной песни им. Дзуку Лолуа (Самегрело)» _
в г. Хоби.
172
danarTi 1 (21; 323)
173
mama dedaTa larnaki da misi da marex, gaerTa, saukuno xseneba maTi~.
aqa damarxul ars ese dadiani dadiani vamey, Ze giorgi pirvelisa mamisa
Tana Tvisisa Crdilo kerZo samkveTlos karisve. samreklo ars samxre-
TiT kerZo or etaJad gumbaTiani, Tlilis qviT-kiriT mtkiced da
Seuryevelad gebuli. sadaca aRsrulsa da muniT SorTa adgilTa ga-
mWvretTa warmoudgebian, TvalTa sasiamovnoni saxilvelobani, mTani,
vakeni vrcelni, maRal xetyiani, dabani, Crdilo da dasavleT mdinare
xobi, romeli Soravs naxevris verstiTa odeni mindorni yvavilTa da
yanaTa mier ganSuenebulni; mdinare ese CaerTvis redutkaleSi Savs
zRvasa, Tvinier kalmaxisa zis mas Sina sxvadasxva Tevzni.
ese monasteri aRaSena RvTiv gvirgvinosanman mefeTa mefeman,
erisTavT erisTavman da mandaturTuxucesman dadianman giorgi pir-
velma 6-sa saukunesa Sina, saxelsa zeda y˜d wmidisa R˜Tis mSoblisasa,
romlisagan Sewirul arian ara mciredni ymani da mamulni, romelica
STabarebul ars meufisa da mRvdel moZRvris afxazeTis da Crdi-
loeTis kaTalikozis grigol lorTqifaniZisadmi. Semdgomad JamTa
viTarebisa da welTa gaedasulisa da dReTa cvalebisa gamo eklesia
ese da bani da veli gardaqceulars did tyed da sruliad udaburad
aoxrebisa gamo TaTarTagan 10 saukunesa Sina y˜d ganvlisa ravdenTame
welTa gamoikiTxa ra mexuTeman STamomavlobaman giorgi pirvelisa
mefeman dadianma leon pirvelma, romel eklesiasa mas Sina damarxul
arian gvamni papaTa da papis papaTa misTani, y˜d sanatrelTa, giorgi
pirvelisa, vamey, Sergir, da samadavleTa. amaT oTxTa RvTiv pativ-
cemulTa da gvirgvinosanTa saflavi ganaxlebul ars odiSisa da
afxazeTis mpyrobelis leonis mier qoronikonsa sJv sa dadgenil ars
mas Sina kaTalikozad ioakime kaci Rirsi netarebisa. Semdgomad missa
monasteri ese iyo sakaTalikozod vidre meTvrametes saukunemdin.
monasteri ege erTad karis bWiT Signidam sruliad daxatul ars
berZnis mxatvrobiT 12 saukunesa Sina xobel kaTalikozis nikolozisa
mier wulukiZisa, vidre aqamomde cxovlad daSTenilni. sadaca gamoxa-
tuli ars igi ese kaTalikozi mantia kverTxiT winaSe svetzed Crdilo
kerZo, saca Cinebuli xeliTa warweriTa amiT: `xobelma kaTalikozma
nikoloz davaxatvine saydari ese Cemis sulis sacxovneblad~. k˜d
arian daxatulni saCinoni igi gvamni, kaTalikozi ilarion, marjvniv
erisTavT erisTavi Sergir dadiani, Ze misi cotne. diofalT diofali
Teonila, asuli misi Tamar. deda da asuli ese daxatul arian mowamis
gvirgviniT. xolo marcxniv dadiani da mandaturTuxucesi giorgi.
aseca mqonebeli xelsa Sina eklesiisa gamowerilobiTa esreT: `am say-
dris aRmaSenebeli erisTavT erisTavi da mandaturTuxucesi dadiani
giorgi Seundos RmerTman, amin~. dadiani leon pirveli. dedofali
TinaTin, ama orTa Soris Ze maTi batonisSvili manuCar.
174
monastersa amas Sina msvenareben wmidani xatni Zvelis xelovne-
biT vercxliT SeZerwilni mozaikiT oqro curvilni, uxvebiT Tval
margaritiT Semkulnividre aTuTxmetamdin. romelnica Semkobilan
da romelnime ganaxlebul arian ZvelTa mefeTa mefisa daviTisa Zisa
rusudanisa, mefisa leonis mier da mefisa da dedoflisa Tamaris
mier, asulisa giorgisa. erisTavT erisTavis Sergir da bedan dadian-
Ta mier. diofal diofalis qarTlis erisTavis asulis xvaSaqisagan.
mingreliis da afxazeTis mpyrobelis patronis leon dadianisa. bato-
nisSvilis giorgisa da meuRlisa misisa Tamarisa. didisa meeTa mefis
Svilis liparis dadianis asulis marexisa da bordoxan dedoflisa
da sayvareli Zisa bagratoanis andrias mier.
kvaladca ama monastersa msuenarebs kvarTi y˜d wmidisa da ume-
tes kurTxeulisa R˜TismSoblisa, erTsa vercxliT SeZerwils oqro
curvilis da TvalmargaritiT Semkulsa kubosa Sina 1813 wlisasa ga-
nuxrwnelad daculi. ama kubosa Sina k˜d msuenareben wmidani nawilni,
marjvena mklavi xuTsave TiTebiT wmidisa didis mowamisa marinasi
ganuxrwneli 1603 wlisa. romeli iyo antioqiiTgan pisidiisa asuli
edesiisa kerpTa mRdelisa, Semdgomad aTuTxmetisa wlisa iqmna qris-
tiane da iwama qristesaTvis lombrios mTavrisa mier, da wmidisa mowa-
misa ivlitasi xeli xuTisave TiTebiT reca xeli samis wlis yrmisa.
ama monastersa amas Sina msuenarebs Zeli cxoveli oqroiT Se-
Zerwili da sxvani wmidaTa nawilni aramciredni. kubo igi Semkobil
ars gurielis Svilis malaqiasa da dadianisa patronisa leonis mier
saukuno saxsenebelad sulisa dedoflisa nestan-darejanisa asu-
lisa WilaZisasa. qoronikons tvv . aqa k˜d msvenarebs msuenarebs
jvari didi vercxlisa oqrocurvili, Tval-margaritiT Semkuli,
romelzedaca gamoweril ars esreT: `patiosano jvaro, adide uZle-
veli, afxazTa, qarTuelTa, ranTa, kaxTa da somexTa mefe daviT, da
Semiwyale me grigor~.
ama monastersa qonan samkaulni axalni da Zvelni sakmaod, garna
naklulevan ars axlis SesamosliTa. egreTve bibliotika da Zuelni
werilni. wmida saxareba, romelic msuenarebs wmidasa trapezsasa
uercxlisa oqro curvili TvlebiT Semkobili oriveganTve gamoxa-
tulebani aRdgomisa da jvarcmisani mas Sina saxareba qaRaldzed
naweri, romelSica warweril ars esreT: `oses iese vwer msxemobasa
Sina duSeTs Tu mecn-xarT SemindobT noiman dasmulsa cdomilTaT-
vis. qoronikons ule-sa~, agreTve gulanzed daweril ars: `srul
iqmna wmida ese Tveni brZanebiTa afxazeTis kaTalikozisa Crdi-
loeTis ganmanaTlebelisa patronis evdemosaTa, mravalJamier yav
saxiero da mravalmowyaleo RmerTo da mSvidobiT axmare sigrZesa
Sina JamTasa amin~.
175
aqa damarxul arian saCinoni gvamni, kaTalikozni, ilarion, ioa-
kime, nikoloz wulukiZe, grigor lorTqifaniZe. mTavarepiskoposi
efTimi faRava da kaTalikozi maqsime. samengrelos Tavadni CiCuanni,
romelTaganca arian Sewirulni ravdenime komlni glexni.
ymaTa da mamulTa amas monastrisadmi kuTvnilTa flobdes meur-
neni misni oTxas samocdaaTs glexTa, viTarca mkvidrni mepatroneni
da maTgan izrdebodnen udrtvinelad Zmanica vidre 1857 wlamdin
garna mas welsa gankargulebisamebr mTavrobisa yovelni igi Sevidnen
samoqalaqos damokidebulebisdami; xolo fuli maTzed Sewerili
2552-is maneTisamebr dawesebul ars miiqces samengrelos saeklesio-
sazogado SemosavalsaTana. kideca qonan adgilni venaxianni, sayane,
sanadiro, saTive, saficre, saTevze, sawvneli, saisle da sxvani mra-
valgvarni sargeblobani, romelnica Seviden masve welsa yovelni ese
samoqalaqos damokidebulebasa Sina da amaT yovelTaTvis Tavisufal
ars winamZRvari monastrisa. awymo drozed monasteri ese Seracxul
ars pirveli klasis monastrad, romelic Zveladve iyo samengrelos
monasterTa Soris upirvelesi, sadaca [ ] Statisa dawesebul ars
erTi winamZRvari, 6 mRvdel monazoni, erTi ierodiakoni da oTxni
morCilni. romelTaca dauwesaT jamagirebi sacxovrebelad awindel-
Ta droTa Sina, weliwadSi winamZRvars 60 Tumani, mRvdelmonazons 7
Tumani. ierodiakons 6 Tumani da morCils 4 Tumani da scxovroben
viTarca sasyidliT dadginebulni.
monastersa amas marTlmorwmuneni erni Soreulni da maxlobe-
lni didad, romelnica Cueul arian mosluad aqa dResaswaulobad
13 agvistos ricxviT aTeqvsmetamdis, sadaca momsvlelTa mxurvalis
sarwmunoebisaTana moqonan keTil Sesawiravni, romelsaca sxua ufros
esven amas viTarca mfarvelsa da mizezsa keTildReobisa maTisa.
dResa y˜d wmidisa R˜TismSoblis miZinebisasa, Semdgomad srulyo-
fisa saRmrTos liturRiisa, sakurTxevelidan gamoisvenebis kvarTis
kubo igi SesamosliT samRvdeloTa mier winaZRomiTa lamparTaTa da
kmeviTa, sadaca misTvis momzadebulsa analoRiazed saSual eklesiisa
daisvenebis da daiwyeba savedrebeli locva y˜d wmidis R˜TismSoblisa
muxldadgomiT da kmeviT. sadaca mun mdgomarenica erni aRavlenen
mxurvalis sarwmunoebiT vedrebasa R˜TismSoblisa mimarT.
Semdgomad dasrulebisa savedrebeli locvisa samgzis metaniiTa
ambors uyofen, viTarca samRvdeloni, egreTve mun mdgomiareni ara
mciredni erni pirvelad kvarTsa mas da merme nawilTa maT wmidaTa
mowameTa marinasa da ivlitasaTa, mirTmeviTa SesawiravTaTa, romelni-
me vecxlisa da oqros Tvlian beWedsa, romelnime vecxlsa da romel-
nime fulTa. Semdgomad dResaswaulobisa sruladyofisa waremarTenan
mimadlebulni R˜Tisdami kaci da kacadi saxid Tvisad.
176
danarTi 2 (58; 34-38)
aqti
1923 welsa maisis 24 - ivnisis 5
Tanaxmad siZveleTa da xelovnebis ZeglTa dacvis komitetis
gankargulebisa, sagangebo komisiam SemadgenlobiT: profesori Cu-
binaSvili, samegrelos muzeumis direqtori Wanturia da zugdidis
mazris aRmaskomis wevrisa i. Sonia daaTvaliera zugdidis mazraSi
arsebuli istoriulad mniSvnelovani eklesiebi da Tanaxmad komitetis
dabeWdili anketisa aRwera maTi ganZeulobisa.
komisiam cno qvemoT CamoTvlili eklesiebis nivTebi saistorio-
samuzeumo mniSvnelobisa. daadgina: gadaeces igi samegrelos muzeums.
II iqidanve:
1) xati ioane oqropirisa vercxliT naWedi/ 16 X 10,5/ sant. Semko-
bili qvebiT. xis CarCoSi. qarTuli SesaniSnavi xelobisa.
2) jvari xisa, aTonuri xelobis, vercxliT SeWedili.
3) jvari liTonisa, Semkobili qvebiT, xis kuboSi...
177
IV obujis mTavarangelozis eklesiidan:
1)samwerobeli vercxliT naWedi/35 X 35/ sant. vercxlis kubo-
Si/48 X 40/ sant. istoriuli warweriT XIV sauk.
2)mTavarangelozis oqros xati /23 X 17/ sant. vercxlis naWed
orfrTian kuboSi /17 19/sauk. warweriT XIX saukunis dasawyisisa.
3)aiazmis Tasi vercxlisa warweriT, sacecxluri vercxlisa
asomTavruli warweriT...
IX jgalis eklesia:
1)jvari vercxlis /42 X 24/ sant. jvars zurgze aqvs istoriuli
warwera.
2) jvari Zeli WeSmaritisa. XIV sauk. vercxlis yuTSi, XVII sauk.
yuTs zurgze aqvs istoriuli warwera...
178
5) ori xati RvTismSoblisa da erTi macxovris Zveli xelobisa
da erTi tiloze daxatuli.
6) kandelebi sami vercxlisa, sacecxluri vercxlis da Tasi ver-
cxlis gatexili.
7) sawinamZRvro jvris natexi.
8) kacis gasayvani rkinis mSvildi.
9) dafarna erTi sirmiT naqsovi istoriuli warweriT da stiqari
adgilobrivi naqsovi.
10) saeklesio xelTnaweri wignebiori, XIV sauk. da XVIII sauk.
11)saeklesio xelTnaweri wignebi, 18, xucuri /Tvrameti/.
XV xobis monastridan:
1) xati macxovrisa XVIII saukunis, Semkobili xelovnuri qvebiT /76
X 58/ sant. wamliT daxatuli, zurgze istoriuli warweriT.
2) xati RvTismSoblisa Cviledi, wamliT daxatuli /47 X 37/ sant.
XI-XII sauk. moWedili vecxliT, damSvenebuli xelovnuri qvebiT. xati
dazianebulia.
179
3) xati ioane RvTismetyvelisa /43 X 33,5/ sant. vecxliT naWedi
XII sauk. dazianebulia.
4) mravalnawilebiani xati vercxlisa /47,5 X 38/sant. xati da-
yofilia 52 ujredebad, istoriuli warwerebiT, xats zurgze aqvs
asomTavruli warwera. xati dazianebulia.
5) sanawile kolofi /34 X 26 X 26/ sant. vercxliT SeWedili is-
toriuli warweriT, RvTismSoblis kvarTiT /18 X 150/ sant.
6) sasamrTle vercxlis, ekaterine dedoflis warweriT, barZimi,
feSxumi, varskvlavi, kovzi vecxlis, sasamrTle vercxlis, 4 samrT-
liT, sasamrTloebi zeTis, erTi didi warweriT da sami patara, Tef-
Sebi vercxlis ori,sami akvnebi vercxlis.
7) saxareba xucuri /41 X 30/sant.
SeniSvna: xobis monastris gadmogzavnil iqna samegrelos muzeum-
Si nawilobriv: pirvelad 21 aprils, meored 23 aprils a. w. zugdidis
miliciis ufrosisagan. komisiam ganixila igi muzeumSi 26 maiss a. w.
180
5) ori vercxlis samwerobeli, ori kandelebi vercxli, istoriu-
li warweriT da ori Sandali.
6)erTi kverTxi, ori veSapis TaviT, spilos Zvlis...
XX zugdidis sasaxlis soborodan:
1)oTxi didi xati istoriuli warweriT vercxliT naWedi da ori
saSualo tanis.
2)ori vercxlis sacecxluri, ori sasamrTle da ori jvari.
danarTi 3
saqarTvelos erovnul arqivSi daculia masalebi, saidanac irkveva,
rom foTis aRmaskoms samegrelos (zugdidis) muzeumis direqtor ak.
WanturiasTvis gadaucia foTis sakaTedro taZris saeklesio nivTebi
(103; 284. 215. f.175-177).
zugdidis saxelmwifo arqivSi daculi dokumentis mixedviT zug-
didis mazris soflebidan: WkaduaSi, leqarde, meore alertis kari,
alertis kari, gaSferdis macxovris, zubis wm. giorgis, axali xibulis
wm. giorgis, axali xibulis TemSi daketili eklesiebis, saCijaos Temis
eklesiebis, axali axali abasTumnis eklesiebis, faxulanis TemSi dake-
tili eklesiebis saeklesio saganZurebi zugdidis muzeumSi gadauta-
niaT (58; 1. 36. f. 93).
181
danarTi 4 (113; 798)
1923 wlis 21 ivliss Tbilisidan mowerilobis safuZvelze zugdi-
dis mazris aRmaskomis Tavjdomaris winadadebiT ak. Wanturias daevala
TbilisSi Caetana `sadezinfeqciod da restavraciisaTvis~ RvTismSo-
blis ori da wm. giorgis xati xobis monastridan, agreTve oTxi xati
walenjixidan da korcxelidan, CuqurTmiani kari ocindales ekle-
siidan (58; 43). 1923 wlis 7 agvistos ak. Wanturis TbilisSi Cautania.
182
danarTi 6 (69; 92)
ioseb himnografis berZnul teqstSi arsebuli sityva μαφόριον _
maforioni rusulad Targmnilia, rogorc риза _ riza. rus mTargmnels
tansacmlis zogadi, krebiTi saxelwodeba riza _ samoseli gamouyenebia
da ara konkretuli МАФОРИЙ, Покров _ safarveli.
183
SeniSvnebi
1. baTqaSebi _ arqeologebi uwodeben xis saxlis Tixis Selesilo-
bebs, Cveulebriv esaa xanZargamovlili agurisebri masa, feriT arian
wiTeli, agurisferi, monacisfro da xandaxan widad qceuli.
2. dixaguZuba, dixazurga, dixaguZuro, zurga, zuga, Zuga _ Zvel
kolxuri periodis xelovnuri mrgvali, miwazvinuli, romelsac ir
gvliv arxi uvlis.
3. diS noxori _ devis nasaxlari.
4. diS nakaru _ adgili, sadac devs karavi hqonia.
5. kare _ karavi, qoxi.
6. kurkucia _ patara, mrgvali da lamazi borcvi.
7. naakopu, akopi _ rusuli sityvaa, niSnavs sangars, naakopus
uwodeben nasangrals, II msoflio omis dros gaTxril sangrebs. Zve
li xelovnuri miwazvinulebis irgvliv SemorCenil naarxals Secdo
miT naakopus uwodeben.
8. nakaru _ adgili, sadac mwyemsis karavi, qoxi idga.
9. naanguru _ naagurevi, zogjer baTqaSian adgilebs SecdomiT
uwodeben naangurus.
10. naoxvamu _ adgili, sadac `oxvame~, anu salocavi idga.
11. nandeu _ devis nadgomi, nasaxlari.
12. noxori _ nasaxlari.
13. oxvame _ salocavi, adgili sadac loculoben, oxvames same-
greloSi eklesiasac eZaxian da sasaflaosac.
14. Ceoxvame _ TeTri salocavi, eklesia.
14. jixa _ cixe-simagre.
15. rus. _ rusuli.
16. berZn. _ berZnuli.
184
gamoyenebuli wyaroebi da literatura
1. gaz. `cnobis furceli’’, 1999 w. N 907.
2. xobis monasteri, Semdgenlebi anzor siWinava da gogita Ci-
taia, xobi-Tbilisi, 2000.
3. georgika, bizantieli mwerlebis cnobebi saqarTvelos Sesa
xeb, tomi mesame, tfilisi, 1936.
4. nodar Sonia, me da Cemi xobi, quTaisi, 1995.
5. zurab axalaia, xobis monasteri, Jurn. `ciskari, 7, 2001 w.
6. По малому Колхидскому Колцу, Москва 1979.
7. gaz. `iveria~, 1887 w. N 208; 1898 w. N 183; 1901 w. N 202; 1902
w. N 168;
8. aleqsandre sigua, mwerali da moqalaqe (mogonebebi Tedo
saxokiaze). Tedo saxokia, krebuli, Tbilisi. 1969.
9. akaki Wanturia, istoriul-arqeologiuri Ziebani samegre
loSi. Tbilisis universitetis Sromebi, 283, istoria, arqeologia,
xelovnebaTmcodneoba, eTnografia, Tbilisi, 1989.
10. gaz. `КАВКАЗЬ~, 1856 w. N 62. 1857 w. N 76; 1913 w. N 121.
11. xopis monasteri da misi istoriuli wyaro, 1809-1125 w. Sed-
genili da gamocemuli m. m. kalistrates mier, axal-senaki, 1894.
12. aleqsi ievlievis 1650-1652 ww. imereTis samefoSi elCobis
saangariSo aRweriloba (muxlobrivi aRweriloba), rusuli teqsti,
xelnawerebis mimoxilviT da qarTuli TargmaniT moamzada iase cin
caZem, Tbilisi, 1969.
13. Zveli saqarTvelo, saqarTvelos saistorio da saeTnogra
fio sazogadoebis krebuli, tomi III, e. TayaiSvilis redaqtorobiT,
tfilisi, 1913-1914.
14. vaxtang beriZe, xobis taZris istoriisaTvis, Jurn. `macne~,
istoriis, arqeologiis, eTnografiisa da xelovnebis istoriis seria,
2. 1973.
15. daviT WiTanava, eklesiebi da TavdacviTi nagebobebi sameg
reloSi, Tbilisi, 2010.
16. xobi, warsulis furclebi, (perioduli gamocemebis masale-
bi xobis municipalitetis warsulze), Semdgenlebi anzor siWinava da
gogita Citaia, Tbilisi-xobi, 2015.
17. v. wowelia, jaju jorjikia (cxovreba da moRvaweoba), Tbi-
lisi, 1987.
18. saqarTvelos saxelmwifo muzeumis qarTul xelnawerTa aR
weriloba, axali (Q) koleqcia, t. 1, Tb.1957.
19. levan bregaZe, erTi epizodi warsulidan, Jurn. `droSa~,
1976 w. N 4.
185
20. sargis kakabaZe, dasavleT saqarTvelos saeklesio sabuTebi,
w. I, tf. 1921.
21. xelnawerTa erovnuli centri, rafiel erisTavis fondi
N323, furceli 4. grigol miqelaZis xelnaweri Qd-9147.
22. TinaTin yauxCiSvili, saqarTvelos berZnuli warwerebis
korpusi, I, dasavleT saqarTvelo, Tbilisi, 1999.
23. TinaTin virsalaZe, Sergil dadianis droindeli XIII saukunis
kedlis mxatvroba xobSi, saqarTvelos siZveleni, 11, Tbilisi, 2007.
24. i. xuskivaZe, xobis taZari da misi sxvadasxva drois moxatu-
lobani, g. CubinaSvilis saxelobis qarTuli xelovnebis istoriisa da
ZeglTa dacvis erovnuli kvlevis centris 2010 wels ganxorcielebu-
li saqmianobis angariSi, inaxeba da daculia g. CubinaSvilis centrSi.
25. iuza xuskivaZe, xobis taZris XVII saukunis moxatuloba, sa-
qarTvelos siZveleni, 7-8, Tbilisi, 2005.
26. Teimuraz jojua, xobeli episkoposebis nikoloz I wuluki-
Zisa da nikoloz II ColoyaSvilis freskuli portretebi xobis taZar-
Si, `saqarTvelos siZveleni~, 15, Tbilisi, 2012.
27. Temo jojua, afxazeTis kaTalikosi ilarioni, istoriis da
eTnologiis institutis Sromebi, X-XI, Tbilisi, 2010/2011.
28. levan rCeuliSvili, xobis taZris pirveladi saxis garCeva
qarTuli xelovnebis istoriis narkvevebi, Tbilisi, 1994.
29. flavius ariane, mogzauroba Savi zRvis garSemo, Tbilisi, 1961.
30. o. lorTqifaniZe, argonavtika da Zveli kolxeTi, Tbili-
si, 1986.
31. revaz papuaSvili, anTropomorfuli gamosaxulebani caiSi-
dan, Tsu krebuli `kulturul-saistorio Ziebani~, 2010.
32. revaz papuaSvili, Tengiz esebua, laSa jiqia, ioseb papuaSvi-
li, caiSis samarovani, Tbilisi-zugdidi, 2015.
33. qarTlis cxovreba, tomi IV, Tbilisi, 1973.
34. qarTuli samarTlis Zeglebi, tomi III, saero sakanonmdeblo
Zeglebi (IX-XIX ss.), teqsti gamosca, SeniSvnebi da saZieblebi daurTo
prof. i. doliZem, Tbilisi, 1970.
35. Tea qarTveliSvili, xobis monastris saistorio sabuTebi.
XV-XVIII saukuneebi, qarTuli wyaroTmcodneoba, XVII-XVIII, 2015/2016.
36. g. Citaia, foTs RvTismSobeli icavs, 2002.
37. g. araxamia, saqarTvelos istoriisa da wyaroTmcodneobis
sakiTxebi, Tbilisi, 2009.
38. avTandil varTagava, rogor cxovroben freskebi, Tbili
si, 1991.
39. giorgi kalandia, didebulTa samoseli da oqros xana, ro-
gor gansxvavdeba giorgi dadianisa da Sergil dadianis samosi xobis
186
freskebze, Jurn. `istoriani~, 2017 w, ivnisi, N 6, gv. 14-15.
40. Tamaz beraZe, odiSis politikuri geografiidan, saqarTve-
los istoriul geografiuli krebuli, Tbilisi, 1967.
41. abesalom tuRuSi, XIII-XIV saukuneTa mijnis ucnobi warwera,
`Zeglis megobari~, krebuli 45, 1977 weli.
42. e. metreveli, masalebi ierusalimis qarTuli koloniis is-
toriisaTvis (XI _ XVII ss.), Tbilisi, 1962.
43. elene metreveli, filologiur-istoriuli Ziebani, nakveTi
1, Tbilisi 2007.
44. JamTaaRmwereli, aswlovani mematiane, teqsti gamosacemad
moamzada, gamokvleva, SeniSvnebi da leqsikoni daurTo revaz kikna-
Zem, Tbilisi 1987.
45. mixeil rexviaSvili, dasavleT saqarTvelo XVII s-Si, Tbili-
si, 1978.
46. iv. javaxiSvili, masalebi qarTveli eris materialuri kul-
turis istoriisaTvis, I, mSeneblobis xelovneba Zvel saqarTveloSi,
Tbilisi, 1946.
47. iv. javaxiSvili, masalebi qarTveli eris materialuri kul-
turis istoriisaTvis, III, tanisamosi, qsovilebi, xelsaqme, IV, saomari
saWurveli da samxedro saqme, Tbilisi, 1962.
48. don arqanjelo lamberti, samegrelos aRwera, 1991 w.
49. Jurn. `КАВКАЗСКАЯ СТАРИНА~, 1873 w. N3.
50. pavle ingoroyva, giorgi merCule, Tbilisi, 1954.
51. g. paiWaZe, masalebi ruseT-saqarTvelos urTierTobis isto-
riisaTvis (1660-1685 ww), saistorio moambe, 23-24, Tbilisi, 1970.
52. Jan Sardenis mogzauroba sparseTsa da aRmosavleTis sxva
qveynebSi (cnobebi saqarTvelos Sesaxeb), frangulidan Targmna, gamo-
kvleva da komentarebi daurTo mzia mgaloblisvilma, Tbilisi, 1975.
53. Жития Святых. Святителя Димитрия Ростовского. Месяц Июль. 1997.
54. giorgi kalandia, odiSis saepiskoposoebi, 2004.
55. zugdidis vlaqernis RmrTismSoblis xatis saxelobis taZa-
ri, zugdidi, 2015.
56. ЗЕМНАЯ ЖЫЗНЬ ПРЕСВЯТОЙ БОГОРОДИЦЫ, составила София
Снессорева, Издание 3-е исправленное и дополненное, ТЕРИРЕМ, 2010.
57. Опись Памятниковь Древности вь Некоторых Храмах и Монастыря-
хь ГРУЗИИ. Составленная по высочайшему повелению профессором С-Петер-
бургскаго Университета Н. Кондаковымь. С-Петербург, 1890.
58. zugdidis saxelmwifo regionuli arqivi, fondi 1, saqme N 36,
furceli 34-38. 42. 43. 93. fondi 2, saqme 60, furceli 100. 214. 231. 157.
59. axali aRTqumai uflisa Cuenisa ieso qristesi, saqarTvelos
sapatriarqos gamomcemloba, Tbilisi, 1995.
187
60. БИБЛИЯ, КНИГИ СВЯЩЕННОГО ПИСАНИЯ ВЕТХОГО И НОВО-
ГО ЗАВЕТА, В руском переводе с параллельными местами, БИБЛЕЙСКИЕ ОБ-
ЩЕСТВА, МОСКВА, 1994.
61. niko CubinaSvili, rusul-qarTuli leqsikoni, II, a. Rlontis
redaqciiTa da winasityvaobiT, Tbilisi, 1973.
62. rusul-qarTuli leqsikoni, saxelmwifo universitetis ga-
momcemloba, Tbilisi, 1937.
63. СЛОВАР РУСКОГО ЯЗЫКА, том III, п _ р, МОСКВА, 1984.
64. http://www.classes.ru/all-russian/dictionary-russian-paradigm-
term-63233.htm
65. СВЯЩЕННИК АЛЕКСАНДР НАЗАРЕНКО, ГРЕЧЕСКО-РУССКИЙ
СЛОВАРЬ ХРИСТИАНСКОЙ ЦЕРКОВНОЙ ЛЕКСИКИ, с толковыми статья-
ми, Издательство Московской Патриархии Русской Православной Церкви, 2015.
66. Словарь Академии Россиской, част V, от Р. До Т. Санктпетербургь,
1794.
67. Старославянский Словарь, (по рукописям X-XI веков ) под редакцией
Р. М. Цейтлин, Р. Вечерки и Э. Благовой, Москва, 1994.
68. Материалы Для Словаря Древнерусскаго Языка Письменнымь Па-
мятникамь, труд И. И. Срезневского, том третий, Санктпетербургь, 1912.
69. П. В. Кузенков, Поход 860 г. На Константинополь и Первое Крешение
Руси в средневековых письменных источниках, // Российская Академия Наук
Институт Всеобщей Истории, ДРЕВНЕЙШИЕ ГОСУДАРСТВА ВОСТОЧНОЙ
ЕВРОПЫ 2000 г, Проблемы источниковедения, ответстенный редактор д.и.н. Л.
В. СТОЛЯРОВА, МОСКВА, 2003.
70. ПРАВОСЛАВНАЯ ЭНЦИКЛОПЕДИЯ, том II, Москва, 2001; том IX,
Москва, 2005.
71. timoTe gabaSvili, mimosvla, teqsti gamosacemad moamzada,
gamokvleva, leqsikoni da saZieblebi daurTo el. metrevelma, Tbi-
lisi, 1956.
72. Положенние Ризи Богоматери во Влахернах, перевод греческого Хр. М.
Лопарева, предисловие и коментарии А. М. Лидова, Реликвии в Византии и древ-
ней Руси, Письменные источники, Редактор-составитель А. М Лидов, М. 2006.
73. ХР. Лопарев, Церковное Слово о Руск. Походе на Византию 860 г. //
ВИЗАНТИЙСКИЙ ВРЕМЕНИКЬ издаваемый при Императорской академии
наукь, под редакциею В. Г. ВАСИЛЬЕВСКАГО и В. Э. РОГЕЛЯ, томь II, САН-
КТПЕТЕРБУРГЬ, 1895.
74. Описание Святинь Константинополя в Латинской рукописи XII Века,
Перевод, предисловие и коментарий Л. К. Масиеля Санчеса//Чудотворная Ико-
на в Византии и древней Руси, Редактор-составител А. М. Лидов, Москва, 1996.
75. Джелаль Эссадь, Константинополь, Москва, 1919.
76. https://pravoslavie.ru/58261.html
188
77. http://thomas-tdf.de/object/plat-presvyatoy-bogoroditsyi-v-shartre/
78. http://www.pravoslavie.ru/58261.html
79. ilia anTelava, levan II dadiani, Tbilisi, 1990.
80. j. gamaxaria, afxazeTi da marTlmadidebloba, (I _ 1921 w.)
Tbilisi, 2005.
81. eldar bubulaSvili, saqarTvelos eklesiis siwmindeebi,
Tbilisi, 2007.
82. gabriel gegenavas, fedot elCinisa da pavle zaxarievis el-
Cobis masalebi, 1636-1640 wlebi, gamosacemad moamzada, gamokvleva,
komentarebi, leqsikoni, saZieblebi da kalendari daurTo jemal ga-
maxariam, Tbilisi, 2014.
83. dogmatur-istoriuli sakiTxebi, Tbilisi, 1994.
84. iv. javaxiSvili, Txzulebani Tormet tomad, tomi II, Tbili-
si, 1983.
85. qarTlis cxovreba, teqsti dadgenili yvela ZiriTadi xel-
naweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier. tomi I, Tbilisi, 1955.
86. Tamaz beraZe, gogita Citaia, mcireodeni cnobebi palias-
tomis RvTismSoblis xatis Sesaxeb, gaz. `foTis eparqiis qronika~,
oqtomberi, N 8.
87. don qristoforo de kasteli, cnobebi da albomi saqarTve-
los Sesaxeb, Tbilisi, 1976.
88. z. avaliSvili, jvarosanTa droidan, oTxi saistorio narkve-
vi, Tbilisi 1989.
89. paata cxadaia, toponimi jgeroni da zogi qristologiuri
terminis kolxurSi gavrcelebis sakiTxisaTvis, qarTveluri onomas-
tika, II, Tbilisi, 2004.
90. dimitri yuraSvili, zugdidSi daculi siwmindeni, gaz. `mad-
li~, 1996, 23 maisi, N 4.
91. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, Tbilisi, 1978.
92. makari antioqieli, cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, armaRani,
aRmosavluri mwerlobis nimuSebi, 1982.
93. Антон Новгородский, Описание Святин Константинополя, предисло-
вие и примечания А. М. Лидова, Реликвии в Византии и древней Руси, Письмен-
ные источники, Редактор-составитель А. М. Лидов, М. 2006.
94. nugzar (xviCa) Sonia, xobis monastris siwminde _ yovladw-
minda RvTismSoblis kvarTi, miTi da realoba, gazeTi `xobis moambe,
5 oqtomberi, 2017 w. N 9.
95. Tamaz beraZe, zRvaosnoba Zvel saqarTveloSi, Tbilisi, 1981.
96. n. asaTiani, XVII saukunis saqarTvelos istoriisaTvis, Tbi-
lisi, 1973.
97. qarTuli samarTlis Zeglebi, tomi II, saeklesio sakanonm-
189
deblo Zeglebi (X-XIX ss.), teqsti gamosca, SeniSvnebi da saZieblebi
daurTo prof. i. doliZem, Tbilisi, 1965.
98. iohan anton gildenStedti, 1745-1781ww. mogzauroba kavka-
siaSi 1770-1773 ww. istoriuli memkvidreoba, nawili pirveli, Jami xs-
nisa, Semdgeneli Temur qoriZe, 2009 weli.
99. VOYAGE AU CAUCASE CHEZ LES TCHERKESSES & LES
ABKHASES en Colchide, en Georgie, en Armenie et en Crimee PAR Frederic
DUBOIS DE MONTPEREUX, ATLAS. PARIS, 1839.
100. mari brose, arqeologiuri mogzauroba samegrelosa da
afxazeTSi, Tbilisi, 2011.
101. ioseb (soso) alimbaraSvili, dimitri meRvineTxucesiSvilis
raWa-samegreloSi mogzaurobis dRiurebi rogorc saistorio wyaro
( peterburgis mecnierebaTa akademiis aRmosavleTmcodneobis insti-
tutSi daculi masalebis mixedviT), qarTuli wyaroTmcodneoba, XVII-
XVIII, 2015/2016.
102. saqarTvelos centraluri saistorio arqivi, fondi 489,
anaweri 1, saqme 18332, furceli 19-21.
103. saqarTvelos erovnuli arqivi, fondi 284, saqme 215, fur-
celi 175-177. fondi 284, saqme 100, furceli 8-18. fondi 489, saqme
N 18332, f. 19-21. fondi 489, saqme N 37434, f, 83. fondi 483, saqme N
18332, f. 19-25.
104. Tveni, qarTvel wmindanTa cxovreba, zugdidi 1997.
105. gaz. `komunisti~, 1923 weli N 99; N 106; N 154; N 199;
106. ramaz giorgaZe, yovladwmida RvTismSoblis kvarTi, gaz.
`mwyemsi~, N 1, 1997 w.
107. lili beraia, zugdidis istoriul muzeumSi daculi yo-
vladwminda RvTismSoblis kvarTi da wminda nawilebi, zugdidi, 2000.
108. giorgi kalandia, wminda nawilebi da reliqviebi saqarTve-
loSi (samegrelo), Jur. `artanuji~, 1994, 1.
109. b. lominaZe, qarTuli feodaluri urTierTobis istorii-
dan, senioriebi, I, Tbilisi, 1966.
110. АКТЫ, Собранные Кавказскою Археографическою Комиссиею, том
XI, Тифлись 1888.
111. giorgi kalandia, `dadianebis sasaxles da londonis big-bens
erTi da igive xuroTmoZRvari hyavs~, Jurn. `zugdidelebi~, marti,
2006, N2.
112. abesalom tuRuSi, `siwmindeebi zugdidSi unda darCes~,
Jurn. `zugdidelebi~, marti, 2006, N 2.
113. xelnawerTa erovnuli centri, akaki Wanturias fondi N 557.
N 636. N 676. N 798. N 932. N 941. N 943. N 944. N 945. N 952. N 1089. N
1187. N 1195. N 1301. N 1327.
190
114. gaz. `egrisis macne~, N 2, 24-31 ianvari, 2009 weli.
115. gaz. `komunisti~, 1932 weli N 111; N 113; N 114; N 192; N 195.
116. senakis regionuli arqivi, fondi 3, saqme N 4 a, furceli 7.
117. givi rogava, saqarTvelos eklesiis istoria, Tbilisi, 1996.
118. gaz. `komunisti~, 1924 weli, N 192.
119. akaki Wanturia, dRiuri, XX saukunis qarTvel moRvaweTa
dRiurebi, Canawerebi, 2012, gv. 261.
120. gaz. `miwis muSa~, 1923 weli, 9 maisi, N 157.
121. levan jiqia, 1924 wlis ajanyeba samegrelos regionebSi (sa-
megrelo), Tbilisi, 2007.
122. isaak Jvania, muWo limendu samargaloSi moxande yazayoba sa-
bWoefiSi xeSuulobaSeni, qalaqi zugidi, 1931 w. (megrul enaze) (isaak
Jvania, rogor ibrZoda samegrelos mSromeli glexoba sabWoTa xeli-
suflebisaTvis).
123. dadianebis sasaxleTa istoriul-arqiteqturuli muzeumis
gzamkvlevi, Tbilisi, 2010.
124. https://www.youtube.com/watch?v=Dt2MO15WPvk&t=520s
125. eqvTime TayaiSvili, emigrantuli naSromebi, Tbilisi, 1991.
126. S. amiranaSvili, saqarTvelodan sxvadasxva dros gatanili
samuzeumo ganZeuloba da misi dabruneba, Tbilisi, 1968.
127. givi Jordania, dabrunebuli saunje, Tbilisi, 1983.
128. gaz. `komunisti~, 1931 w. 22 Tebervali, N 45.
129. https://www.youtube.com/watch?v=ikuWpW64rWw
130. iona meunargia, samegrelos samTavros ukanaskneli periodi
da daviT dadiani, 1939.
131. Jurn. `mwyemsi~, 1903 weli, N 8; N15-16.
132. vaxtang beriZe, mogonebebi, Tbilisi, 1987.
133. parmen zaqaraia, jegeTa, zugdidis istoriul eTnografiu-
li muzeumis Sromebi, Tb. 1947 w.
134. sergi makalaTia, samegrelos istoria da eTnografia, Tbi-
lisi, 1941.
135. Tedo saxokia, eTnografiuli nawerebi, Tbilisi, 1956.
136. paata cxadaia, samegrelos geografiuli saxelwodebani, III,
xobis raioni. q. foTi, Tbilisi, 2007.
137. caiSis sakaTedro taZari, redaqtor gamomcemeli dekanozi
amirani (Sengelia), Seadgina zaur jalaRoniam, zugdidi-caiSi, 2001.
138. lili beraia, samegreloSi daculi X-XIX saukuneebis jvar-
xatebis warwerebi, Tbilisi-zugdidi, 2000.
139. givi eliava, eTnografiuli samegrelo, albomi, martvili,
1989.
140. Tamaz beraZe, XVII s-is pirveli naxevris odiSis ruka, Jurn.
191
`Zeglis megobari~, krebuli ocdameerTe, 1970 w.
141. nikoloz murRulia, egrisis samefos gamagrebis sistema IV-VI
saukuneebSi (arqeologiuri masalebisa da istoriuli wyaroebis mixe-
dviT), sadoqtoro naSromi, Tbilisi, 2012.
142. parmen zaqaraia, qarTul cixesimagreTa istoria, uZvelesi
droidan XVIII s. bolomde, Tbilisi, 2002.
143. revaz papuaSvili, ioseb papuaSvili, Savi zRvis paleore-
Jimi da misi gavlena kolxeTis dablobis dasaxlebebze (Zv. w. III - I
aTaswleulebSi), Tbilisi, 2014.
144. revaz papuaSvili, nana papuaSvili, kolxeTis Zveli namo-
saxlarebi, ergeta, Tbilisi, 2005.
145. nino kuxianiZe, quTaisis saistorio da saeTnografio sazo-
gadoeba, quTaisis saxelmwifo muzeumis Sromebi, krebuli XV, quTai-
si, 2005.
146. revaz papuaSvili, zugdidis arqeologiisaTvis, zugdidi,
2017.
147. nino kiRuraZe, monetebi dafnaris samarovnidan, Jurn. `Ze-
glebis megobari~, 1970 w. krebuli ocdamesame.
148. giorgi (gia) gigauri, faruli niSnebi aRmosavleT saqarTve-
los mTianeTSi, (weraqvuli damwerloba), nawili I, Tbilisi 2010, gv.7.
149. jurxa nadiraZe, mziT ganaTebuli aTaswleulebi, Tbilisi,
1989.
150. xariton kakulia, isev Cveni raionis kulturul-materialu-
ri Zeglebis Sesaxeb, gaz. `samegrelo~, 1991 w. 25 ivnisi, N 73.
151. Teimuraz miqelaZe, arqeologiuri kvleva-Zieba rionis qve-
mo welze, (masalebi Zveli fazisis istoriisaTvis), kolxeTis arqeo-
logiuri eqspediciis Sromebi, I, Tbilisi, 1978.
152. revaz papuaSvili, gogita Citaia, soso papuaSvili, yulevi.
Kulevi. Tbilisi, 2017.
153. guram grigolia, qalaq fasisis lokalizaciisaTvis, samec-
niero sesia miZRvnili qalaq fasisis lokalizaciis problemisadmi,
moxsenebebi, redaqtori g. Citaia, Tbilisi, 1973.
154. gela gamyreliZe, qalaq fasisis (foTis) topoarqeologii-
saTvis, kolxologiuri narkvevebi, 2010.
155. zurab kutaleiSvili, naosnoba Zvel saqarTveloSi, Tbilisi
1987.
156. r. papuaSvili, z. janeliZe, geografiuli da arqeologiuri
faqtebis interpretacia q. fasisis (fazisis) mdebareobis dadgenasTan
dakavSirebiT, Jurn. `mecniereba da teqnologiebi~, N 1 _ 3, 2011, gv. 37.
157. xobis raionis gaz. `komunizmis mSenebeli~, 1976 w. N 81. 1978
w. N 66. 1985 w. N 44, N 114, N 136, N 142.
192