$ERH
güneye doğru, güneydoğudaki güneye ve
doğuya doğru sivri kemerle ayrılan beşik
tonozlu ilave mekanlarla genişletilmiştir.
Güneydoğudaki geniş bölüm külhan ve su
deposunu teşkil etmektedir. Düzgün kes-
me taş malzemenin kullanıldığı yapı günü-
müzde faaliyetini sürdürmektedir.
BİBLİYOGRAFYA :
OluşAnk. Bitlis Yapılannda_ Selçuklu Röne-
sansı,Ankara 1971, s. 19-26; Sabih Erken. Tür-
kiyede Vakıf Abideler ve Eski Eserler, Ankara
1977, il, 131-149; Orhan Cezmi Tuncer. Anado-
lu Kümbetleri: il Beylikler ve Osmanlı Dönemi,
Ankara 1991, il, 102-106. 1A1
_
~
0 MEHMETTOP
ŞEREFÜ ASHABİ'l-HADIS
( ~~f y~l ....s_r,)
Hatib el-Bağdadi'nin
(ö. 463/1071)
hadis ve hadis ehlinin
değeri hakkındaki eseri. _J
L
Hadis ehlinin dinin öğretilmesindeki ro-
lü konusunda telif edilmiş ilk ve en meş­
hur eser olup müellifin 444'te ( 1053) ger-
çekleştirdiği hac seyahatinden önce ya-
zılmış olmalıdır (bk. s. 23-24); zira bu
tarihten sonra yaptığı ilim yolculukların­
da faydalandığı hocalarının rivayetleri bu
eserde yer almamaktadır. Ayrıca eser el-
Kitdye'den sonra ve el-Cô.mi' li-aV,lô.-
]j:ı'r-rô.vi ve ô.dô.bi's-sô.mi'den önce ka-
leme alınmıştır (Şere{ü aşl).abi'l-f:ıadlş,
s. 140). Şerefü aşl;ıô.bi'l-l;ıadi§'in yazıl­
masının sebebi dönemin Mu'tezile ke-
lamcılarının Hariciyye'ye ve Revafız'a
mensup birtakım grupların hadise ve ha-
dis ehline karşı tavırlarıdır. Bu gruplara
mensup olanlar dini meseleleri Kur'an ve
Sünnet yerine akılla çözme yoluna gitmiş
ve hadis ehlini hafife almıştır. Bağdad'i'ye
göre Ehl-i sünnet karşıtları hadislerde
kendi görüşlerine aykırı unsurları görün-
ce hadislerin değersizliği fikrini yaymaya
çalışmışlardır. Müellif eserinde hadislerin
İslam dinini öğrenmenin yegane kaynağı
olduğunu ve hadislerde hakkında hüküm
beyan edilmeyen hususların din açısından
bir değer taşımadığını belirtmiş, hadis
alimlerinin ulemanın başında geldiğini
söylemiştir. Hatib el-Bağdact'i'den yakla-
şık iki asır önce İbn Kuteybe aynı endişe­
lerle Te'vilü mul].telifi'l-l;ıadi§'ini kaleme
almıştır.
Şerefü aşl;ıô.bi'l-l;ıadi§ üç bölüm ve elli
sekiz kısımdan meydana gelmekte, eser-
de on iki ayet, kırk iki merfu hadis. 250 ci-
varında rrievkuf ve maktu rivayet yer al-
maktadır. Birinci bölümde dini öğrenme
ve tebliğ konusu ele alınmış, Hz. Peygam-
ber'in hadis ehline ikramda bulunmaya
teşvik ettiği belirtilmiş. hadis ehlinin Pey-
gamber'e en yakın ve en güvenilir kimse-
ler olduğu, sünnetin öğretilmesinde Resu-
lullah'ın mirasçıları sayıldığı ifade edilmiş,
isnadın fazileti anlatılmış. bu arada mü-
ellif kendi değerlendirmelerini de zikret-
miştir. İkinci bölümde gerçeğin hadis eh-
liyle birlikte bulunduğu, hadis ehlinin ahi-
rette kurtuluşa en layık kimseler olacağı,
hadis öğrenmek icin yapılan yolculukların
(rihle) fazileti, ha'dis rivayeti yanında ha-
disin fıkhı ile de meşgul olunması gerek-
tiği, hadis ehlini sevmenin Ehl-i sünnet'in
ayırt edici özelliği sayıldığı, hadislerin mü-
zakeresi ve yayılmasının teşvik edilmesi gi-
bi konular ele alınmıştır. Üçüncü bölümde
hadis ehlinin manevi dereceleri hakkında
sfüih kimselerin gördüğü rüyalar kaydedil-
mekte, hadis naklinin üstün bir ibadet ol-
duğu belirtilmekte ve hadis ehlinin fazile-
tiyle ilgili rivayetler sıralanmaktadır. Eser-
de zayıf hadisler de vardır; ancak rivayet-
lerin isnadlarıyla birlikte zikredilmesi on-
ların değerlendirilmesine imkan vermek-
tedir.
İlk defa Delhi'de ( 1345), daha sonra ol-
dukça hatalı bir şekilde Lahor'da (nşr. Mir-
za Muhammed Sadık, 1384/1964) yayım­
lanan Şerefü aşl;ıô.bi'l-l;ıadi§'in Mehmed
Said Hatiboğlu tarafından beş nüshaya
dayanılarak önemli bir neşri gerçekleşti­
rilmiştir (Ankara 1971, 1991 ). Kitabı aynca
Amr Abdülmün'im Sel'im neşretmiş (Ka-
hire 1417). Ebu Abdurrahman Mahmud
Tehzibü Şerefi aşl;ıô.bi'l-l;ıadi§ adıyla ih-
tisar etmiştir (Beyrut-Riyad 1414/1993).
BİBLİYOGRAFYA :
Hab'b el-Bağdadi, Şerefü aşl)tıbi'l-fJad~ (nşr.
Mehrned Said Hatiboğlu). Ankara 1972, neşrede­
nin girişi, s. 20-21, 23-25, 36-37, 140; Keşfü'?·
?Unun, il, 1044; Keiliini. er-Risaleta'l-müstetrafe
(Özbek). s. 80, 315; Ali Yardım, Hadis, İzmir 1984,
ı, 56, 88; M. Yaşar Kandemir, "Hatib el-Bağdadi",
DİA, XV!, 455, 456. !il İııRAHiM HATiBoöLU
ŞERH
(c::rıı )
İslam dünyasında bir eserin
daha geniş biçimde
açıklanması amacıyla yazılmış
kitaplan ifade eden bir telif türü.
L _J
Sözlükte şerh "eti kesmek; bir şeyi ge-
nişletip yaymak; sözün kapalı kısımlarını
açıklayıp anlaşılır hale getirmek" demektir
(Lisanü'l-'Arab, "şrJ::ı" md.; el-Mu'cemü'l-
vasıt, s. 477). Literatürde sonuncu mana-
dan hareketle sözlü veya yazılı olarak bir
konuda yapılan açıklamalara şerfi denmiş,
böylece ilimler tarin!nde şerh bir telif türü
şeklinde ortaya çıkmıştır. Şerhler bir ilim
dalında meşhur olmuş genellikle muhta-
sar metinler üzerine kaleme alınan, bun-
lardaki kapalı ifadelerin açıklandığı, eksik
bırakılan hususların tamamlandığı, hata-
lara işaret edildiği ve örneklerin çoğaltıl­
dığı eserlerdir. Ancak S'ibeveyhi'nin el-Ki-
tô.b'ı, Müberred'in el-Mu]steçlab'ı ve İb­
nü's-Serrac'ın el-Uşufü gibi geniş hacim-
li eserler hakkında da önemleri. kapalı ve-
ya anlaşılmayan kısımlannın bulunması do-
layısıyla şerhler yazılmıştır. Şerh müellif-
leri genellikle metin müelliflerinden farklı
kişiler olmakla birlikte bazı metin yazarla-
rının kendi eserlerini şerhettiği de olmuş­
tur. İbn Malik et-Ta'i'nin Teshilü'l-Fevô.'id
ve tekmilü'l-Ma]j:iişıd adlı eseriyle İbn
Hişam en-Nahv'i'nin Şüzürü'ı-zeheb ve
~atrü'n-nedô. isimli kitaplarına yazdıkla­
rı şerhler bunlardan bazılarıdır. öte yan-
dan şerh üzerine şerhler de kaleme alın­
mıştır. Ancak genelde şerhlere dair yapı­
lan açıklama, eleştiri ve ilave tarzı notlar-
dan oluşan eserler haşiye, haşiyelere dair
yazılan notlar ise ta'lik/ ta'likat diye adlan-
dırılmıştır. Şerhler umumiyetle bir eserin
bütününü açıklamak amacıyla kaleme alı­
nır. Fakat Mübarek b. Fahır'ın Şer]J.u Ijut-
beti Edebi'l-kô.tib (İbn Kuteybe), F'iruza-
bad'i'nin Nugbetü (Bugyetü)'r-reşşô.f min
V,utbeti'l-Keşşô.f (Zemahşerl) adlı eserle-
ri gibi yalnız önemli görülen mukaddime-
leri şerhedilen eserler de bulunmaktadır
(DİA, XXXI, 116). Yine bazı eserlerde ge-
çen şevahid hakkında yazılmış çok sayıda
şerh mevcuttur. Abdülkadir el-Bağdad'i'­
nin Ijizô.netü'J-edeb'i, Radıyyüddin el-
Esterabad'i'nin İbnü'l-Hacib'e ait el-Kô.fi-
ye'ye yazdığı şerhte yer alan şahid beyit-
leri açıklamak için kaleme alınmıştır.
Katib Çelebi, eser telifinin gayelerini ye-
di madde halinde özetlerken kapalı kal-
mış hususları açıklama ve eserdeki hata-
ları düzeltme nevilerine de yer verir. As-
lında her müellif eserini şerhe ihtiyaç kal-
madan anlaşılması için yazdığı halde da-
ha çok üç sebeple şerhe ihtiyaç duyuldu-
ğu görülmektedir. Birincisi eserin müellifi
zeka, kabiliyet ve birikiminin seviyesi çer-
çevesinde incelediği konuyu kendince ye-
terli bir hacimde ortaya koysa da her oku-
yucu aynı seviyede olmadığından eserin
şerhine ihtiyaç duyulur. İkincisi başka bir
ilmin alanına girmesi dolayısıyla bazı te-
mel bilgilere yer verilmemesi, bazılarının
düzenlenmesinin ihmal edilmesi veya bazı
hükümlerin illetlerinin belirtilmemesidir.
555
ŞERH
Üçüncü sebep eserde yoruma muhtaç ve-
ya mecazi ifadelerin kullanılmasıdır. Ayrı­
ca bazı eserlerde görülen yanlışlık ve ek-
sikliklerin giderilmesi de şerh yazmayı ge-
rekli kılar (Keşfü'?-?Unün, l, 35-37). Şerh ya-
zımında, genellikle ders kitabı olarak oku-
tulan özlü metinlerin açıklanması suretiy-
le eğitim faaliyetine yardım edilmesinin
yanı sıra geniş ilmi tartışmaların yapılma­
sı gibi etkenler de rol oynamıştır. Bu tür-
den şerhlerde esas alınan metnin bir prob-
lemler veya önermeler listesi şeklinde ka-
bul edildiği görülür. Söz konusu şerhlerde
metin müellifinin ne demek istediği açık­
lanmakta, ardından konuyla ilgili görüşler
tartışılmakta, sonunda şerh yazannın dü-
şüncelerine ve itirazlarına yer verilmekte-
dir (Anay, Vll/76119961. s. 13). Bu bakım­
dan şerhin hitap ettiği okur kitlesine bağ­
lı olarak öğretime yönelik şerhlerin kolay
bir üslupla, doğrudan ilmi katkı ve tartış­
maya yönelik şerhlerin nisbeten zor anla-
şılır bir üslupla kaleme alındığı görülür.
Şekil bakımından şerhler üç gruba ayrı­
lır.1. Teftazani'nin Şerl;ıu'l-Ma]fiişıd'ı ve
Mahmud b. Abdurrahman el-İsfahanf'nin
Metô.li'u'l-en?-fır'ı gibi metnin başında
"kale" (kavlühü). şerhin başında "ekülü" ifa-
delerinin yer aldığı şerhler. Bu şerhlerde
metin bazan tamamen. bazan da şerh
içinde geçtiği için kısmen verilir. 2. İbn Ha-
cer el-Askalanl ve Kirmaôı'nin Buharl'nin
el-Cdmi<u'ş-şaJ;ıil;ı'i üzerine yazdıklan şerh­
lerde görüldüğü gibi "kavlühu" ifadesiyle
metnin sadece şerhe konu olan bölümü-
nün verildiği çalışmalar. Bu tür şerhlerde
bazan metnin tamamı hamişte, sayfa ba-
şında veya satır aralarında verilir. 3. Me-
tin ve şerhin birbirine katıldığı şerhler. Mü-
teahhir dönemdeki şerhlerin çoğu bu şe­
kildedir. Bu türden eserlerin yazma nüs-
halarında metne mim (metin) veya sad
(nassı harfleriyle, şerhe de şln harfiyle işa­
ret edilebilir. Sazan da metin, üzerine ko-
nulan çizgiyle şerhten ayırt edilir. Ancak
bunların yanlışa ve kanştırmaya çok mü-
sait olduğu belirtilir (Keşfü'?-?unün, ı. 37).
Bu tür eserlerde metinle şerhin birbirin-
den ayrılması için sonraki dönemlerde
metnin parantez içine yazılması, metin ve
şerhlerin farklı karakterdeki harflerle di-
zilmesi gibi yöntemlere başvurulmuştur.
Sazan da metinler sayfanın üst kısmına,
şerhler sayfa altlarına yazılır.
İslam ilimleri tarihinde önemli bir konu-
ma sahip olan şerh geleneği eski ve yeni
dönemlerde bazı eleştirilere hedef teşkil
etmiştir.. Buna göre şerhlerde mana ve
mu.htevadan çok lafızlar üzerinde durul-
muş. örnekler tekrar edilmiş. sıradan cüm-
556
lelerle aynı konularda birçok görüş bir ara-
ya toplanmış. gereksiz uzatmalarla konu-
lar daha zor anlaşılır hale getirilmiştir. Yi-
ne birçok şerhin üs!Gbunun zor, metodu-
nun karmaşık olduğu ve genellikle ilme
yeni katkılar sağlamadığı ileri sürülmüş­
tür. Şerh ve haşiye yazımının Memlükler
ve Osmanlılar döneminde başlayıp devam
ettiği, bu dönemlerin ilmi ve fikri bakım­
dan duraklama ve gerilemeyi temsil etti-
ği söylenmiştir. Şerh ve haşiye yazanların
çoğunun eski Ar'}p üslubuna tamamen
hakim olamadıklan, edebi seviye bakımın­
dan yetersiz kaldıkları. hatta bazılarının
gramer hataları yaptığı iddia edilmiştir.
Buna karşılık şerhlerde görülen zorlukla-
rın büyük ölçüde ele alınan konulardaki
derinleşme dolayısıyla ortaya çıktığı söy-
lenmiş. ayrıca ilim adamlarının zor mese-
leleri anlama ve çözme becerileriyle diğer­
lerinden aynldıklan, bunun kusur değil üs-
tünlük sayılması gerektiği belirtilmiştir.
Bazılarınca ilmi bakımdan gerileme devri
diye nitelendirilen şerh döneminde birçok
büyük ilim adamının yetişmiş olması bu
görüşün isabetsizliğini ortaya koymakta-
dır. Bu devirde yazılan eserlerin pedago-
jik kurallara uymadığı şeklindeki görüş de · ri el-Elfiyye üzerine de çok sayıda şerh
haksız bulunmuş; metin, şerh. haşiye ve
ta'lik sıralamasıyla yapılan eğitimin tedrl-
cüik yöntemi çerçevesinde ele alındığı ifa-
de edilmiştir. Şerhlerden bir kısmının ge-
reksiz bilgilerle doldurulması ve karmaşık
olması yolundaki iddia bütün şerhler için
geçerli sayılmadığı gibi bu tür eser yazma
usulünün dönemin şartları ve ilim anlayı­
şından kaynaklandığı, değerlendirme yapı­
lırken tarihi bağlamının göz ardı edilme-
mesi gerektiği de vurgulanmıştır (Selmi,
s. 267-270). Şerh geleneğinin İslam önce-
sinden itibaren çeşitli milletlerde mevcut
olduğu bilinmektedir. İslam dünyasında­
ki şerh ve haşiye geleneğinin ilk dönem-
lere kadar uzandığı, daha sonra özellikle
Memlükler ve ardından Osmanlılar zama-
nında yaygınlaştığı görülmektedir. Hz. Pey-
gamber'in Kur'an'daki bazı meseleleri tef-
sir etmesi, az bilinen kelimelerin mana-
larını ve Kur'an hükümlerini açıklaması
İslam kültüründe şerhin başlangıcı kabul
edilebilir (Habeşi. ı, 7). Dil bilimi, belagat. Tul;ıfe <ale'l-Kô.fiye, Seyyid Şerif el-Cür-
tarih, biyografi vb. birçok dalda ortaya ko-
nulan şerh literatürü, İslam kültüründe ka-
zandığı karakteristik özelliklerini Kur'an'ı
ve onun i'cazını daha iyi anlamaya yöne-
lik araştırmalara borçludur (Kortantamer,
sy. 8119941. s. 3).
İslam literatüründe zengin bir miras
oluşturan şerh türü eserler Arap dili ve
edebiyatı alanında büyük miktarlara ulaş-
mıştır. Günümüze kadar gelen en eski Arap
grameri çalışması olan Slbeveyl'1i'nin (ö.
180/796) el-Kitô.b'ıt; ayrıca eserdeki şiir
örnekleri üzerine çok sayıda şerh kaleme
alınmıştır. Bunlar arasında Ebu Ömer el-
Cerml, Mazini, Ebu Hatim es-Sicistanl. Ebu
İshak ez-Zeccac, Ahfeş el-Asgar, İbnü's­
Serrac, Ebu Ca'fer en-Nehhas, Ebu Said
es-Slrafl. Rummanl, Yusuf b. Hasan es-
Slrafl, Hatib el-İskfıfı, Ebü'l-Ala el-Maarrl.
A'lem eş-Şentemerl, İbnü'l-Baziş. Zemah-
şerl ve Ebü'l-Beka el-Ukberl'nin şerhleri
sayılabilir. Zemahşen'nin el-Mufaşşal'ı­
nın başlıca şerhleri arasında Muhammed
b. Sa'd el-Mervezi'nin el-Mul;ıaşşal, Ka-
sım b. Hüseyin el-Harizmi'nin et-Ta]Jmir
şerl;ıu '1-Mufaşşal, Ziyaeddin el-A'cemi'-
nin Şerl;ıu'l-Mufaşşal, Ebü'l-Beka İbn Ya-
lş'in Şerl;ıu'l-Mufaşşal, İbnü'l-Hacib'in el-
izô.J;ı fi şerl;ıi'l-Mufaşşal, Şerif er-Radi'-
nin el-Mükemmel fi şerl;ıi'l-Mufaşşal,
Ali b. Ömer Ham el-Esfenden~nin el-Muls-
tebes fi tavzil;ıi me'ltebes, Muhammed
Tayyib el-Mekkl'nin el-Vişô.l;ıu'l-Ifô.midi
ve Muhammed Abdülganl'nin el-Mu<av-
vel adlı eserleri anılabilir. İbn Malik et-
Tai'nin Arap gramerine dair manzum ese-
kaleme alınmıştır. Bunlardan meşhur olan-
ları İbn Malik'in oğlu İbnü'n-Nazım'ın ed-
Dürretü'l-mw;lıyye, Ebu Hayyan el-En-
delüsi'nin Menhecü's-sô.lik fi'l-kelô.m
<aıô. Elfiyyeti İbn Mô.lik, İbn Hişam en-
Nahv'i'nin Evçlal;ıu'l-mesô.lik, Bahaeddin
İbn Akil'in Şerl;ıu Elfiyyeti İbn Malik,
Nureddin el-Üşmunf'nin Menhecü's-sô.-
lik, Süyüti'nin el-Behcetü'l-marçlıyye ve
Ahmed b. Zeyni Dahlan'ın el-Ezhô.rü'z-
Zeyniyye'sidir. Ebu Hayyan el-Endelüsf'-
nin. şerhini İbn Malik'in görüşlerini red-
detmek ve onun ilmi şöhretini gölgele-
mek amacıyla yazmış olması dikkat çeki-
cidir. İbnü'l-Hacib'in nahve dair muhtasar
eseri el-Kafiye üzerine de çoğu Arapça,
bir kısmı Türkçe ve Farsça olmak üzere 150
kadar şerh yazılmıştır. Bunların en meş­
hurları bizzat müellifin Şerl;ıu'l-Kô.fiye,
Radi el-Esterabfıdi'nin Şerl;ıu'l-Kô.fiye,
Abdurrahman-ı Cfımi'nin el-Fevô.,idü'z-
Ziyô.,iyye, Bedreddin İbn Cemaa'nın et-
cani'nin Şerl;ıu'l-Kô.fiye ve Sudi Bosnevi'-
nin Şerh-i Kô.iiye'sidir. İbnü'l-Hacib'in sarf
ilmine dair eş-Şô.fiye'si üzerine kendisi,
Çfırperdl. Radi el-Esterabadi ve Nukrekfır
tarafından kaleme alınan şerhlerle İzzed­
din ez-Zencanl'nin el-İzzi fi't-taşrifinin
Teftfızanl şerhi meşhurdur. Sekkfıki'nin
Arap gramerine ve belagatına dair Miftô.-
J;ıu 'l- culü.m'u hakkında da birçok şerh ya-

zılmıştır. Bunlardan Hüsameddin el-Hariz-
mi'ye ait olan, eserin tamamının şerhi ma-
hiyetinde iken, belagatla ilgili üçüncü bö-
lüme yapılan en meşhur şerhler Kutbüd-
din-i Şirazi. Teftazani ve Seyyid Şerif el-
Cürcani'ye aittir. MittdJ:ıu'l- 'ulüm'un üçün-
cü bölümünün ihtisarı olan Hatib el-Kaz-
vinl'nin TelJJişu'l-MiftdJ:ı'ı, hakkında en çok
şerh yazılan belagat kitabıdır. Bu şerh­
ler arasında Teftazani'nin el-Mutavvel ile
Mul]taşarü'l-me'ani, İsamüddin el-İsfe­
rayini'nin el-Atvel, İbn Ya'küb el-Mağribi'­
nin Mevdhibü'l-fetta]J. ve Bahaeddin es-
Sübki'nin 'An1sü'l-efrdJ:ı'ı başta gelen ça-
lışmalardır. Arap dilinin günümüze ulaşan
en hacimli sözlüğü olan Muhammed Mur-
taza ez-Zebidi'nin Tdcü'l-'an1s'u Firüza-
bad'i'nin el-Kdım1sü'l-mu]J.it'i üzerine ya-
zılmış bir şerhtir. Adudüddin el-ki'nin er-
Risruetü'l-vaz'iyye'siyle ilgili Ali es-Semer-
kandi. Ali Kuşçu, Ebü'l-Kasım es-Semer-
kandi ve İsamüddin el-İsferayini'nin şerh­
leri bulunmaktadır. Ebü'l-Kasım es-Semer-
kandi'nin istiareye dair Fera'idü'l-feva'id'i
(er-Risaletü's-Semer~ndiyye) hakkında da
başta İsamüddin el-İsferayini, Sabban, Ba-
cüri ve Ahmed b. Abdülfettah el-Mollavi'-
nin şerhleri olmak üzere çok sayıda şerh,
haşiye ve ta'lik yazılmıştır.
Arap edebiyatında bilhassa Cahiliye dö-
nemi şairlerine veya kabilelerine ait şiirle­
rin toplandığı divanlar ve muhtelif şairler­
den yapılan seçmeler sonucu oluşan an-
tolojiler hakkında birçok şerh kaleme alın­
mıştır. İlk şarihlerin aynı zamanda bu şiir­
leri derleyen raviler olduğu görülür. Bun-
lar arasında İbnü's-Sil<kit, Muhammed b.
Habib, Ebü Hatim es-Sicistani ve Sükkeri
gibi isimler dikkat çeker. İlk devrin şerh­
leri daha çok anlaşılması zor kelimeleri ve
adları geçen şahıs, yer ve olayları açıkla­
maya yöneliktir. Kabile şiirleri divanların­
dan günümüze ulaşan tek örnek, Sükkeri
tarafından derlenip şerhedilen ve Hüzeyl
kabilesine mensup şairlerin şiirlerini kap-
sayan Divanü'l-Hüz;eliyyin'dir. Arap şiiri­
nin en önemli antolojilerinden olan Mu'al-
lalsat üzerine Ebü Bekir İbnü'l-Enbari, Ebü
Ca'fer en-Nehhas, Hüseyin b. Ahmed ez-
Zevzeni ve Hatib et-Tebrizi'nin yazdıkları
şerhler meşhurdur. Ebü Temmam'ın an-
tolojisi el-Jiamase'nin dikkat çeken şerh­
leri Ebü Bekir es-Süli, Ebü Ca'fer en-Neh-
has, Ebü'l-Hasan Ali b. Haris el-Biyari, İbn
Cinni, Ebü Hila! el-Askeri, Muhammed b.
Adem el-Herevi, Ebü Ali el-Merzüki, Ebü'l-
Ala el-Maarri, İbn Side, A'lem eş-Şente­
meri. Hatıô et-Tebrizi. Şümeym el-Hilli ve
Ebü'l-Beka el-Ukberi tarafından kaleme
alınmıştır. Mütenebbi ve Ebü'l-Ala el-Ma-
arri gibi İslami dönemin önde gelen şair­
lerinin divanlarına da çok sayıda şerh ya-
zılmıştır. Divan ve antolojilerin yanı sıra
Ka'b b. Züheyr'in ve Büsiri'nin Kaşidetü'l­
bürde'leri gibi yaygınlık kazanmış kaside-
ler üzerine de şerhler yazılmıştır. Ka'b b.
Züheyr şerhlerinin en önemlileri Ebü'l-Ab-
bas el-Ahvel. Sa'leb, Isa b. Abdülaziz el-
Cezüli, İbn Düreyd, Ebü Bekir İbnü'l-Enba­
ri. Hatib et-Tebrizi. Abdüllatif el-Bağdadi,
İbn Hişam en-Nahvi. İbn Hicce, İbn Seyyi-
dünnas, Devletab~di. Süyüti, İbn Hacer el-
Heytemi ve İbrahim el-Bacüri'ye aittir. Bü-
siri'nin kasidesine ait 1OO'den fazla şerh­
ten Şemseddin Muhammed el-Feyyümi,
Halid b. Abdullah el-Ezheri. İbn Hacer el-
Heytemi. Ömer b. Ahmed Harpüti ve Abi-
din Paşa'nın eserleri anılabilir. Diğer taraf- Meybüdi ile Sadreddin-i Şirazi'ye ait olan-
tan Arap nesrinin dikkat çekici örneklerin-
den olan Hariri'nin el-Ma]famat'ı için de
birçok şerh kaleme alınmış olup en meş­
hurları Ahmed b. Abdülmü'min eş-Şerişi.
Mutarrizi ve Ebü'l-Beka el-Ukberi'ye ait-
tir.
Çok sayıda şerhin yazıldığı bir alan da
tasavvuftur. Bu sahanın önemli eserlerin-
den olan Muhyiddin İbnü'l-Arabi'nin Fuşu- . b. Ömer el-Katibi'nin eş-Şemsiyye adlı
şü'l-]J.ikem'i için 100'den fazla şerh kale-
me alınmıştır. Bunlardan Cend'i'nin Şer]J.u
Fuşuşi'l-]J.ikem'i metinle irtibatlı ilk tam
şerh olma özelliğini taşır. Abdürrezzak el-
Kaşani'nin Şer]J.u Fuşuşi'l-]J.ikem'i met-
nin dilini izahtan çok fikri açıklamalarıyla
önem arzeder. Davüd-i Kayseri'nin Mut-
tala'u J:].uşuşi'l-kilem'i ise esas metni ta- fi et-Tebrizi'nin, Saçaklızacte'nin er-Risa-
kip ederek açıklayan ilk düzenli ve kulla-
nışlı Fuşuşü'l-]J.ikem şerhidir. Eser üze-
rine ayrıca Abdullah Bosnevi'nin Tecelli-
yatü ardisi'n-nusus ve Ahmet Avni Ko-
nuk'un Fususü'l-Hikem Tercüme ve
Şerhi adlı Türkçe şerhler bulunmaktadır.
Mevlana Cela.Jeddin-i Rümi'nin Me§ne-
vi'sinin en yaygın Türkçe şerhleri İsmail
Rusühi Ankaravi'nin Mecmuatü'l-letaif,
Sarı Abdullah Efendi'nin birinci cilde ait
olan Cevahir-i Bevahir-i Mesnevi, İs­
mail Hakkı Bursevl'nin RCı.hu'l-Mesnevi,
eserin tamamını içeren Mehmed Murad
Efendi'nin Hulasatü'r-ruh, Abidin Paşa'­
nın Tercüme ve Şerh-i Mesnevi-i Ma'-
nevi, Ahmet Avni Konuk'un Mesnevi Ter-
cüme ve Şerhi, Tahirülmevlevi'nin Şerh-i
Mesnevfsidir. Me§nevfnin Farsça şerhle­
ri arasında Kema.Jeddin-i Harizmi'nin men-
sur Cevahirü'l-esrar ve zevahirü'l-en-
var'ı ile manzum Künuzü'l-]J.a.Jsa'i]f fi ru- ru]J. ve'l-]J.avaşi adlı çalışmada (l-111, Ebü-
muzi'd-de]fii'i]f, Şah Veli Muhammed Ek-
berabadi'nin Mal;J.zenü'l-esrar, Abdülali
Muhammed Leknevi'nin Ba]J.rü'l-'ulüm ve
ŞERH
Şeyh Muhammed Taki-i Ca'feri'nin Tefsir
ü Na.Jsd u Tal).lil-i Me§nevi'si zikredilebi-
lir. t
İslam felsefesi alanındaki eserler için
yazılan şerhler arasında en yaygın olanla-
rı İbn Sina'nın el-İşarat ve't-tenbihat'ına
Nasirüddin-i Tüsi ve Fahreddin er-Razi'-
nin, yine İbn Sina'nın 'Uyunü'l-]J.ikme'si-
ne Fahreddin er-Razi'nin, Sühreverdi'nin
ı;Iikmetü'l-işr{ı]f'ına Muhammed b. Mah-
mud eş-Şehrezüri, Kutbüddin-i Şirazi ve
Neyrizi'nin, aynı fılozofUn Heyakilü'n-
nCı.r'una Dewani ve Mir Gıyaseddin Man-
sür'un şerhleridir. Esirüddin el-Ebheri'nin
klasik İslam felsefesinin problemlerine da-
ir Hidayetü '1-]J.ikme'si için yazılan çok sa-
yıdaki şerhten en meşhur olanları Kadi Mir
lardır. İbn Rüşd'ün, Aristo'nun çeşitli eser-
lerini yorumlamak ve uyarlamak suretiyle
oluşturduğu bazı kitapları da şerh olarak
değerlendirilmiştir. Mantık alanında Esi-
rüddin el-Ebherı~nin lsagüci'si üzerine ka-
leme alınan şerhlerin en meşhurları Mol-
la Fenari'nin el-Feva'idü'l-Fenariyye ve
Zekeriyya el-Ensari'nin el-Muttala'ıdır. Ali
kitabının en meşhur şerhi Kutbüddin er-
Riizinin Ta]J.rirü'l-]fava'idi'l-mantıJpyye'­
sidir. Cedel ve münazara sahasında Mu-
hammed b. Eşref es-Semerkand'i'nin Ada-
bü '1-ba]J.§'i hakkında Kemaleddin Mes'üd
eş-Şirvani'nin, Adudüddin el-ki'nin Ada-
bü '1-ba]J.§'i üzerine Muhammed el-Hane-
letü'l-velediyye'si üzerine Abdülvehhab
b. Hüseyin el-Amidi'nin şerhleri meşhur­
dur (diğer ilim dallarındaki şerhler için
aş.bk.).
Şii literatüründe de çok sayıda şerhe
rastlanır (Aga Büzürg-i Tahran!. XIII, 53-
398; XIV, 3-1 78). Bunlar arasında Şerif er-
Radi tarafından derlenen ve Hz. Ali'ye
nisbet edilen çeşitli metinlerden oluşmuş
Nehcü'l-belaga üzerine yazılan şerhle­
rin sayısının 21 O kadar olduğu söylenir.
Bunların en hacimlisi ve en mükemmeli
İbn Ebü'l-Hadid'in şerhidir. İmamiyye Şia­
sı'nın dört temel hadis kitabını oluşturan
Küleyni'nin el-Kafi, Şeyh Sadük'un Men
la ya]J.<j.uruhü'l-fa]fih ve Ebü Ca'fer et-
Tüsi'nin el-İstibşar ve Tehz;ibü'l-a]J.kam'ı,
üzerlerine çok sayıda şerh yazılan eserler
arasındadır. Abdullah Muhammed el-Ha-
beşitarafmdan hazırlanan Cami'u'ş-şü­
zabl 1425/2004) İslam literatüründe orta-
ya konmuş şerh ve haşiyelerin bir dökü-
mü yapılmaktadır.
557
ŞERH
BİBUYOGRAFYA :
Ahmed b. Muhammed el-Feyyüml, el-Mişbii­
f:ıu 'l-münir, Beyrut 2001, s. 117; Keş{ü '?-?Un ün,
l, 35-37 (mukaddime), 346-348; Il, 1031-1035,
1116; Ebü'l-Beka, el-Külliyyat s. 538; İbrahim
Mustafa v.dğr., el-Mu'cemü 'l-vasit, İstanbul, ts.
(el-Mektebetü'l-islamiyye). s. 477; Aga Büzürg-i
Tahranı. e;;-Zen"a iltı. teşanifi.'ş-Şta, Beyrut 1403/
1983, XIII, 53-398; XIV, 3-178; Abdullah Muham-
med el-Habeşi, Cami'u'ş-şürüf:ıve'l-f:ıavtı.şi, Ebü-
zabl 1425/2004, l, 7-11; Tunca Kortantamer. "Te-
ori Zemininde Metin Şerhi Meselesi", TDEAD,
sy. 8 (1994), s. 3; Harun Anay, "Bir Osmanlı Dü-
şüncesinden Bahsetmek Mümkün mü?", Der-
gah, VIl/76, İstanbul 1996, s. 13; a.mlf., "Felse-
fe", DİA, Xll, 321; Abdullah b. Uveykıl es-Selmi. "el-
Mütün ve'ş-şürü]} ve'l-]}avftşi ve't-talµirat fi't-
te'lifi'n-na]}vi", el-Af:ımediyye, IV, Dübey 1999,
s. 245-273; Nihad M. Çetin, "Slbeveyhi", İA, X,
583-584; Abdülbaki Turan, "el-Elfiyye", DİA, Xl,
28-29; Mahmud Erol Kılıç, "Fusüsü'l-hikem", a.e.,
XIII, 232-234; Tevfik Rüştü Topuzoğlu, "Haşiye",
a.e., XVI, 419-422; İlyas Üzüm. "Kütüb-i Erbaa",
a.e., XXV!l, 4-5; Semih Ceyhan, "Mesnevi", a.e.,
XXlX, 331-333; Mehmet Sami Benli, "el-Mufas-
sal", ae., XXX, 368-369; İsmail Durmuş, "Mu-
kaddime", ae., XXXI, 116; a.mlf., "Nehcü'l-bela-
ga", a.e., XXXII, 540; G. J. H. van Gelder. "Com-
mentaries", Encyclopedia of Arabic Literature
(ed. J. S. Meisami - P. Starkey), Landon 1998, l,
174-175. r:o:ı
(.!ŞIJ SEDAT ŞENSOY
o TEFSİR. Tefsir ilminin telif türleri içe-
risinde Kur'an-ı Ker!m tefsirleri, Kur'an ta-
rihleri, Kur'an ilimlerini ele alan çalışma­
lar ve Kıraat tarihine dair eserler bulun-
maktadır. Bunların içinde tefsirler üzeri-
ne yapılmış şerh çalışmaları oldukça azdır.
Genellikle hacimli olan tefsirler hakkında
yazılacak şerhler hacmi daha da arttıraca­
ğından bu tür eserlere fazla rağbet gös-
terilmemiştir. Bunun yerine daha çok ge-
niş tefsirlerin muhtasarları hazırlanmış ve-
ya tefsir kitaplarında müphem kalan yön-
lerin açıklandığı haşiye ve ta'lik çalışmaları
tercih edilmiştir. Haşiye ve ta'liklerden bir
Kısmı ise şerh mahiyetindedir (DİA, xvı.
420). Az. sayıdaki şerhler de çok defa ese-
rin tamamının değil dil ve ifade bakımın­
dan anlaşılması zor olan kısımlarıyla ilgi-
lidir. Tefsir ilmi içinde yer alan diğer telif
türlerinde durum farklı olup bunlardan
bazıları için çok sayıda şerh yazılmıştır.
Hacimli olmakla birlikte Matüncfı'nin Te'-
vildtü '1-Kur'ı"ın'ının Ebü'l-Muln en-Nese-
fi tarafından yapılan şerhini Alaeddin es-
Semerkandl ŞerJ:ıu't-Te'vilat adıyla der-
lemiştir. Osmanlı alimlerinden Lfüezarl'-
nin el-Yiikütetü '1-hamrô. adıyla aynı tef-
sir üzerine yazdığı şerh Fatiha suresinin 5.
ayetiyle ilgilidir (bk. TE'vil..ATÜ'l-KUR'AN).
Zemahşerl'nin el-Keşşafı hakkında da-
ha çok hc3.şiye ve ta'lik olmak üzere elliyi aş­
kın çalışma yapılmıştır (bk. el-KEŞŞAF). Fi-
558
ruzabactl'nin, el-Keşşô.fın girişinin şerhi
olan Nugbetü'r-reşşô.i min l)utbeü'l-Keş­
şô.i adlı risalesi gibi Kısmi şerhleri de bu-
lunmaktadır. Ayrıca Zemahşerl'nin tefsi-
rinde kullandığı beyitleri şerhetmek ama-
cıyla eserler yazılmıştır. Ebü'l-Fazl Muhib-
büddin Muhammed b. Ebubekir Efendi'-
nin Tenzilü'l-dyô.t cale'ş-şevô.hid mine'l-
ebyô.t'ı ve Ebu Abdullah Muhammed b.
Tayyib Muhammed el-Fas'i'nin ŞerJ:ıu şevô.­
hidi'l-Keşşô.fı bunlardan bazılarıdır. Med-
reselerde okuturan ve üzerinde en fazla
çalışma yapılan tefsirlerden biri de Beyza-
vl'nin Envô.rü't-tenzil ve esrô.rü 't-te'viJi-
dir. Çoğunluğu haşiye ve ta'lik türünden
olan bu çalışmaların sayısı 250'nin üze-
rindedir. Bunlardan İbn Temdd Muslihud-
din Mustafa b. İbrahim er-Ruml'nin J:Iô.-
şiye calô. Envô.ri't-tenzil ve esrô.ri't-te'-
vil'i, Zekeriyya el-Ensar'i'nin Fetl;.u'l-cem
bi-beyô.ni l)afiyyi Envô.ri't-tenziii, Şeyh­
zacte Muhyiddin Mehmed'in J:Iô.şiye calô.
Envô.ri't-tenzil ve esrô.ri't-te'vil'i, Şehfı­
beddin el-Hafa.cl'nin <İnô.yetü'l-Kti.çl.i ve
kifô.yetü'r-RfüSsi, Konevt İsmail Efendi'-
nin I:Iô.şiyetü'l~Konevi calô. Tefsiri'l-Bey-
zô.visi. gerek kaynaklarının zenginliği ge-
rekse verilen bilgilerin sağlamlığı ve geniş~
!iği açısından şerh diye nitelendirilebilecek
çalışmalardır (Bilmen, il, 531-534; DİA, xı.
261; xvı. 421 ). Ayrıca Hıdır b. Ataullah el-
Mevsıl'i'nin el-İscô.i fi şerl;ıi şevô.hidi'l-I):ti.­
çl.i ve'l-Keşşô.fı ve Mahcub Binsalik'in el-
Kavlü'l-mô.çl.i fi şerl;ıi şevô.hidi Tefsiri'l-
Kaçl.i gibi eserler kaleme alınmıştır. Ebü'l-
Berekat en-Nesefi'nin Medô.rikü't-tenzil'i
üzerine Hintli alim Muhammed Abdülhak
İlahabaôı tarafından el-İklil calô. Medô.-
riki't-tenzil adıyla kaleme alınan hacimli
eser ihtiva ettiği bilgiler açısından bir şerh
görünümündedir (a.g.e., XX:X, 490-491 ).
Edirne Müftüsü Fevzi Efendi Kudsü'l-
meşnevi adıyla yazdığı kısa manzum tef-
sirini el-Ünsü'l-ma<nevi fi şerl;ıi Kudsi'l-
meşnevi ismiyle yine manzum olarak şer­
hetmiştir. Aynı müellife ait biri kısa, diğeri
geniş iki tefsirden geniş olanın daima şerh
niteliği taşıdığı düşünülmemelidir. Mese-
la Vahidl'nin el-Veciz ti tefsiri'l-Kur'ô.-
ni'l-<aziz'i et-Tefsirü'l-vasit li'l-Kur'ô.ni'l-
kerfm'inin (el-Vasit fi te{siri'l-I:(urani'l-me-
cid), bu da el-Basit fi't-tefsir'inin, yine
Ebı1 Hayyan el-Endelüsl'nin en-Nehrü'l-
mô.d'ı el-BaJ:ırü '1-muJ:ıit'inin ihtisar edil-
miş şeklidir.
İbn Teymiyye'nin Mu]faddime fi uşu­
li't-tefsir'ini Muhammed b. Salih el-Usey-
min Şer]J.u Mu]faddimeti't-tefsirve Mü-
sfüd b. Süleyman et-Tayyar ŞerJ:ıu Mu-
]faddime fi uşilli't-tefsir li'bn Teymiy-
ye adıyla şerhetmişlerdir. Süyı1ti'nin el-İt­
]fö.n fi <uıumi'l-Kur'ô.n adlı eseri bir ba-
kıma Zerkeşi'nin ei}.-Burhı"ın fi <uJü.mi'l-
Kur'ô.n'ının şerhi olarak değerlendirilir (el-
İt/f:an !Bugaj, müellifin mukaddimesi, ı. 5
vd.). Benzer bir ilişki Muhammed b. Aki-
le'nin ez-Ziyade ve'l-iJ:ısô.n fi <uJUmi'l-
Kur'ô.n'ı ile el-İt]fti.n arasında da görül-
mektedir. İbn Akile bu hacimli eserinde
el-İtlsö.n'ı şerhetmiştir. Şah Veliyyullah ed-
Dihlev'i'nin el-Fevzü'l-kebir'i Said Ahmed
Bfilanpun tarafından el-<Avnü'l-kebir şer­
J:ıu '1-Fevzi'l-kebir fi uşr1li't-tefsir ve Hat-
tabl'nin Beyô.nü j<cô.zi'l-Kur'ô.n'ı Ömer
Muhammed Ömer Bahazık tarafından Şer-
1).u risô.leti Beyô.ni i<cô.zi'l-Kur'ı"ın adıyla
şerhedilmiştir. Mustafa İzmir!, cumdetü'l-
cirfı"ın fi talµiri evcühi'l-Kur'ı"ın adlı ese-
rini Bedô.'i'u'l-burhô.n calô. 'Umdeü'l-cir-
tdn ismiyle şerhetmiştir.
Kıraat ilmine dair kitaplara yazılan şerh­
lerin hayli fazla olduğu görülmektedir. Ebu
Amr ed-Dani'nin et-Teysir fi'l-1.p.rô.'ô.ü's-
sebc adlı kitabı Abdülvahid b. Muhammed
b. Ali b. Ebü's-Sedact el-Malekl tarafından
ed-Dürrü'n-neşir ve'l-<ag;bü'n-nemir
adıyla şerhedilmiştir. Kasım b. Firruh eş­
Şatıbl'nin J:Iırzü'l-emô.ni ve vechü't-te-
hô.ni adlı kasidesi, üzerine en çok şerh ve.
hc3.şiye yazılan eserlerden biri olup bunla-
rın 118'i bilinmektedir (bk. eş-ŞATIBİYYE).
Şatıbl'nin resmü'l-mushaf konusundaki
cA]filetü etrô.bi'l-]faşa'id fi esne'l-me-
]faşıd adlı eserine de muhtelif şerhler ya-
zılmıştır (bk. el-MUKNİ'). İbnü'l-Cezeri'nin
el-Mu]faddimetü'l-Cezeriyye diye bili-
nen Mu]faddime(tü'l-Cezeri) fimô. yeci-
bü <ale'l-]fti.ri'i en ya<lemehu isimli ki-
tabını Muhammed Beşir el-Halebl Gazi el-
Metô.libü'l-caliyye calô. metni'l-Cezeriy-
ye ve Abdürrazık b. Ali b. İsmail Müsa el-
Fevô.'idü't-tecvidiyye fi şerl;ıi'l-Mu]fad­
dimeü'l-Cezeriyye adıyla şerhetmiş, ed-
Dürre fi Jp.rô.'ô.ti'ş-şelô.şeti'l-mütemmi­
me li'l-<aşere adlı eserine de çeşitli kim-
seler şerh yazmıştır (bk. İBNÜ'l-CEZERi).
Yine İbnü'l-Cezert, en-Neşr'ini manzum
hale getirdiği Tayyibetü'n-Neşr fi'l-1.p.-
rô.'ô.ti'l- <aşr adlı eserine oğlu Ebu Bekir
Ahmed ŞerJ:ıu Tayyibeti'n-Neşr fi'l-1.p.-
rô.'ô.ti'l- <aşr, Ebü'l-Kasım Muhibbüddin
Muhammed b. Muhammed en-Nüveyrl
Şer]J.u Tayyibeti'n-Neşr fi'l-]fırô.'ô.ti'l­
<aşr, Musa Carullah ŞerJ:ıu Tayyibeü'n-
Neşr fi'l- <aşr, Muhammed Salim Muhay-
sın el-Müheg;g;eb fi'l-]fırô.'ô.ti'l- <aşr ve
tevcihühô. min tarilsi Tayyibeü'n-Neşr
ve el-Hô.di şerJ:ıu Tayyibeü'n-Neşr fi'l-
1.p.rd'ô.ti'l-<aşr ve'l-keşf can cileli'l-1.p.rô.'ô.-
ti ve tevcihuhô. adlarıyla şerh yazmışlar-

dır (diğer şerhler için bk. Keşfü'?-?Unun,
il, ı ı 18; Brockelmann, GAL, il, 260; lza-
f:ıu'l-meknun, il, 89; Yüksel. s. 251-252).
Muhammed b. Muhammed el-Harraz'ın
Mevridü'?-?amcfın fi resmi (f:ıQkmi) al).-
rufi'l-Kur'an'ı hakkında Ebu Muhammed
Abdullah b. Ömer es-Sanhad et-Tibyan
fi şer]J.i Mevridi'?-?am<an, Ahmed Mu-
hammed Ebu Zithar Leta'iiü'l-beyan fi
resmi'l-Kur'an ve İbrahim b. Ahmed et-
Tünisi Delilü'l-1).ayran <ala Mevridi'?-
?am<an fi fenneyi'r-resmi ve'z-zabt
(Delilü 'l-f:ıayran şerf:ıu Meuridi'?-?am'an fi
resmi ve zabti'l-Kuran) isimleriyle şerh­
ler kaleme almışlardır. Ayrıca Ebü'l-Abbas
el-Mehdevi el-Hidôye ila meg;ô.hibi'l-~ur­
ra'i's-seb<a adlı kitabını Şer]J.u'l-Hida­
ye, Ca'beri Nehcü'd-dimaşe fi lp.ra'ati'l-
e'immeti'ş-şelaşe adlı eserini Ijuldşatü'l­
eb]J.aş fi şer]J.i Nehci'l-~ıra'ôti'ş-şelaş
adıyla şerhetmiştir. Ali b. Muhammed İbn
Berri er-Ribati'nin ed-Dürerü'l-levômic fi
aşli ma~re'i'l-İmam Ndti' adlı manzu-
mesine dair otuz civarında şerh yazılmış
olup Muhammed b. Muhammed el-Har-
raz'ın el-Kaşdü'n-ndti' li-bugyeti'n-naşi
ve'l-bdri' <aıe'd-Düreri'l-levômi< fi m~­
re'i'l-İmam Ndti\ Minturi'nin Şer]J.u'd­
Düreri'l-levômic fi aşli'l-m$e'i'l-İmdm
Ndfi~ ve Süleyman el-Amravi el-Cezfüri'-
nin el-Mul.J.taşarü'l-camic şer]J.u'd-Dü­
reri'l-levamici bunlar arasında zikredile-
bilir. Palulu Hamid b. Abdülfettah'ın Züb-
detü'l- cirfdn fi vücuhi'l-Kur'an'ı üzeri-
ne Molla Mehmed Emin Efendi'nin yazdı­
ğı <umdetü'l-1.J.ullfın fi izôi).i Zübdeti'l-
'irfdn adlı eser de kıraat ilmindeki şerh­
lerden biridir.
BİBLİYOGRAFYA :
Süyfıti. el-/tl):an (Buga). müellifin mukaddime-
si, 1, 5 vd.; Keşfü'?-?Unün, 1, 743; Il, 1118; İbn
Akile, ez-Ziyade ve'l-i/;ısan fi 'ulümi'l-l)ui'an (nşr.
M. Safa Hakkı v.dğr.). Şarika 1427/2006, 1, 90-91;
Brockelmann, GAL, ıı, 260; Suppl., il, 275; iza-
l;ıu 'l-meknün, ıı, 89; Ömer Nasuhi Bilmen, Bü-
yük Tefsir Tarihi, İstanbul 1973-74, il, 469-471,
531-534; Ali Osman Yüksel, İbn Cezeri ve Tayyi-
betü'n-Neşr, İstanbul 1996, s. 251-252; İsmail
Cerrahoğlu, "Envfuii't-tenzil ve Esrfuii't-te'vil",
DİA, XI, 261; Tevfik Rüştü Topuzoğlu, "H§.şiye",
a.e., XVI, 420-421; Abdülhamit Binşık. "Muham-
med Abdülhak ilahabadI", a.e., XXX, 490-491.
~ ABDÜLHAMİT BiRışIK
o HADİS. Hadis terimi olarak şerh, "bir
hadisin veya bir hadis kitabında yer alan
rivayetlerin kelime ve kavramlarını açıkla­
mak, anlaşılması zor yerlerini izah etmek.
i'rabını belirtmek. hadisten çıkan hüküm-
lere yer vermek" gibi anlamlarda kulla-
nılır. Hadiste şerh ilk defa Hz. Peygam-
ber tarafından yapılmış. onun bazı sözle-
rini anlamayan ashabın sorularına ver-
diği cevaplar hadiste şerhin ilk örneklerini
teşkil etmiştir. Bir mecliste, "Kardeşine
zalim de olsa mazlum da olsa yardım et"
demesi üzerine sahabiler zalime nasıl yar-
dım edeceklerini sormuşlar, ResGl-i Ek-
rem de onun zulüm yapmasına engel ol-
manın kendisine yardım sayılacağını söy-
leyerek bu sözünü şerhetmiştir (Tirmizl,
"Fiten", 68). Yine bir defasında, kalbinde
zerre kadar kibir bulunan kimsenin cen-
nete giremeyecegini bildirdiğinde bazı sa-
habiler güzel giyinmeyi herkesin arzu et-
tiğini söylemişler, Resülullah da Allah'ın
güzel olduğunu, güzeli sevdiğini belir-
terek sözünde geçen kibirden maksadın
hakkı kabul etmemek ve onu küçümse-
mek olduğunu ifade etmiştir (Müslim.
"İman", 147).
Şerh konusu, tabiin ve tebeu't-tabiin
devrinde özellikle hadislerin tedvini sıra­
sında belirgin şekilde ortaya çıkmıştır. Yüz
binlerle ifade edilen ve birbirini açıklayan,
tamamlayan hadisler bu dönemde top-
lanmış olup hadisin farklı senedlerini bir
araya getirme, ali ve güvenilir isnada ulaş­
maya çalışma, sened ve metinde geçen · dilen eserler de vardır. Hadis telif türleri-
şahısların kimliklerine dair bilgileri derle-
me, farklı metinlerle rivayet edilen hadis-
leri ardarda sıralama, metinlerdeki kapa-
lı yerleri açıklama, kelime ve terimlerle il-
gili gramer bilgilerini zikrederek hadisle-
rin doğru anlaşılmasını sağlama şeklinde
özetlenebilecek çalışmalar sistemli olma-
sa da bu devirde yoğun bir şerh faaliyeti
bulunduğunu göstermektedir.
ili. (IX.) yüzyıldan itibaren kaleme alın­
maya başlanan ilk hadis şerhleri dil ve
muhteva ağırlıklı olmak üzere iki grupta
gelişmiştir. Dil ağırlıklı şerhler garibü'l-ha-
dis adı verilen ve bir nevi hadis lugatı sayı­
lan eserlerdir. Bunlarda hadislerde geçen
garib kelimelerin açıklanması amaçlandı­
ğından onları hadiste şerh faaliyetinin ilk
çalışmaları olarak değerlendirmek müm-
kündür (bk. GARİBÜ'I-HADIS). Hadislerin
muhtevalarını açıklamaya yönelik şerhler
içinde de çok kapsamlı sayılmamakla bir-
likte Şafü'nin İl.J.tildfü'l-1).adi§'i, İbn Kutey- dır. Babanzacte Ahmed Naim ve Kamil Mi-
be'nin Te'vilü mul.J.telifi'l-1).adi§'i, Tahavi'- ras'ın Sahih-i Buhdri Muhtasan Tecrid-i
nin Müşkilü'l-aşdr ve Şer]J.u Me'ani'l-
aşdr'ı gibi eserler zikredilebilir. Hadis ki-
taplarından ilk şerhedilen eserin imam
Malik'in el-Muvatta'ı olduğu belirtilmekle
beraber bugünkü anlamda geniş ve sis-
temli şerhleri, iV. (X.) yüzyılda Ebu Ah-
med Muhammed b. Muhammed el-l<era-
bisi tarafından kaleme alınan Şerl).u'l­
Cami'i'ş-şa]J.ii). li'l-Bul.J.dri ile Hattabi'-
ŞERH
nin, Buhari'nin el-Cami'u'ş-şal).ii).'ine
dair kaleme aldığı A 'ldmü'l-1).adJ§'i ve Ebü
Davud'un es-Sün'tn'ine yazdığı Me'dli-
mü's-Sünen'in teşkil ettiği anlaşılmakta­
dır. Daha ziyade Buhari'nin el-Cdmi'u'ş­
şal).il).'i üzerine gittikçe sistemleşen ve
birbirine kaynaklık eden şerh çalışmaları
İbn Hacer el-Askalani'nin "Fet]J.u'l-bdri'si
ve Ayni'nin 'Umdetü'l-~ö.ri'si ile zirveye
ulaşmıştır. Daha sonra telif edilenlerle bir-
likte Buhari'nin eserine yapılmış olan bu
şerhlerin sayısı bir sayıma göre 200'e çık­
maktadır (Sandıkçı, s. 23-89). Müslim'in
el-Cômi'u'ş-şal).ii).'inin de birçok şerhi ya-
pılmıştır (Abdullah Muhammed el-Habe-
şi, III, 1672-1695).
V. (XI.) yüzyıldan itibaren metotları bir-
birinden farklı yoğun bir şerh, haşiye ve
ta'likyazma faaliyeti başlamış ve daha çok
Mfüik'in el-Muvatta'ı, Ahmed b. Hanbel'in
el-Müsned'i, Tirmizl'nin el-Cômi'u'ş-şa-
1).il).'i. Ebu DavGd, Nesai ve İbn Mace'nin
es-Sünen'lerine dair şerhler kaleme alın­
mıştır. Bunların yanında Ferra el-Begavi'-
nin Şer]J.u's-sürıne'si gibi müsned, mu-
sannef, sahih, sünen, mu'cem ve cüz tü-
rü hadis kaynaklarından derlenip şerhe­
nin çoğalmasıyla birlikte zaman içinde şerh
türleri de çoğalmış, kapsamlı hadis me-
tin kitapları yanında Süyüti'nin Tedribü'r-
ravfsi gibi hadis usulüne dair bir şerh, Ah-
med b. Sa'dullah el-Kuşeyri ed-Dımaşki'­
nin Şerl).u Tehg;ibi'l-Kemdl fi esma'i'r-
rical'i gibi bir veya birden fazla kitabın
ravilerini inceleyen bir eser, Abdüllatif el-
Bağdadi'nin tıbb-ı nebevi ile ilgili hadisleri
içeren Şer]J.u'l-1).adi§i'l-erba'in'indeki gi-
bi bir konu hakkında nakledilen hadislere
dair müstakil çalışmalar yapılmış ve Kadi
İyaz'ın Şer]J.u ]J.adişi Ümmi Zerr'inde ol-
duğu gibi sadece bir hadisi inceleyen eser-
ler de kaleme alınmıştır. Meşhur hadis
mecmuaları ve özellikle Kütüb-i Sitte üze-
rine kaleme alınan şerhler daha çok vıı.
Vlll ve IX, kısmen de X. (XVI.) yüzyıllara
aittir. Osmanlı döneminde Arapça olarak
şerhedilen birçok hadis kitabı y<U?ında Türk-
çe'ye tercüme edilip şerhedilenler de var-
Sarih Tercemesi ve Şerhi, Ahmet Da-
vudoğlu'nun Sahih-i Müslim Terceme-
si ve Şerhi, Hüseyin Kayapınar ile Necati
Yeniel'in Sünen-i Ebu Davud Terceme
ve Şerhi, Haydar Hatiboğlu'nun Sünen-i
İbn Mace Tercemesi ve Şerhi, İbrahim
Canan'ın, İbnü'd-Deyba'ın Teysirü'l-vü-
şı11'ü üzerine yazdığı Kütüb-i Sitte Muh-
tasarı Tercüme ve Şerhi, İsmail Mutlu,
559
ŞERH
Şaban Döğen ve Abdülaziz Hatip'in birlikte
hazırladıkları Cfımiu's-Sağir Muhtasarı
Tercüme ve Şerhi gibi eserler burada zik-
redilebilir (ayrıca bk. HADİS; MUHTASAR).
Klasik hadis şerhleri üslüp açısından ge-
nellikle iki şekilde kaleme alınmıştır. Bir
kısmında, İbn Hacer el-Askalan'i'nin Fet-
J:ıu '1-bfırfsinde ve Ayn'i'nin <umdetü'l-]fô.-
ri'sinde görüldüğü üzere, müellif "kav-
lühü" kelimesiyle şerhettiği metne işaret
eder. Bir kısmında ise metinle şerhin iba-
releri karışık olup metin mim, şerh de ş'in
harfiyle gösterilir veya metnin üstüne bir
çizgi çekilir. "Memzüc" şerh denilen ve çok
yaygın olan bu şerh türünde metinle şer­
hin birbirine karıştırılması endişesi ortaya
çıkmıştır. Geç dönemlerde asıl metni pa-
rantez içine almak, metni ve şerhi farklı
karakterlerde dizmek ve sayfa altına dip-
not biçimindeki şerhler yaygınlık kazan-
mıştır. Şerhedilen bir hadis kitabında şerh,
haşiye ve ta'lik birlikte verilirken eski kay-
naklarda haşiye ve ta'likler genellikle ke-
limenin üzerine ve satır aralarına veya bir
işaretle sayfanın kenarına yazılmış, mat-
baada basılan eserlerde ise sayfalar bir-
kaç çizgi ile bölünerek en başta metin, al-
tında şerh, daha alt kısımlarda haşiye ve
ta'liklere yer verilmiştir.
Bazı hadis şerhleri farklı özelliklere sa-
hip olmakla birlikte şerhlerde genellikle
şu noktalar üzerinde durulmuştur: 1. Şer­
hedilen hadisi açıklayan bir ayet varsa bu
ayetten yararlanmak. z. Hadisin konusuy-
la ilgili diğer hadisleri derleyip şerhi bun-
ların ışığında yapmak 3. Hadisin sebeb-i
vürudu biliniyorsa bunu belirtmek 4. An-
laşılması zor kelimelerin Iugat manalarını
vermek ve kelimelerin hangi kökten türe-
diğini, nasıl kullanıldığını göstermek; ha-
disi eski Arap şiiriyle istişhad ederek ve
dil alimlerinin görüşlerine başvurarak açık­
lamak. s. Hadisin ihtiva ettiği itikad'i veya
ameli hükmü belirtmek yahut verilmek
istenen mesaja işaret etmek; bunu ya-
parken sahabe başta olmak üzere tabifn ve
diğer alimlerle mezhep imamlarının fark-
lı görüşlerine yer vermek. 6. Birbirine zıt
gibi görünen hadisleri muhaddislerin çok-
ça kullandığı cem'. telif, nesh, tercih ve
tevakkuf metotlarıyla açıklamak. 7. Ha-
diste mecazi anlatım varsa buna işaret
etmek 8. Te'vil edilecek yerleri te'vil et-
mek. 9. Rivayet ve nüsha farklarına işa­
ret etmek 1o. Gereken yerlerde siyer ve
tarihe dair bilgi vermek. 11. Senedlerde
geçen ravilerle metinlerde geçen kişileri
tanıt~ak 12. Şerhedilen veya delil olarak
kullanılan hadislerin sıhhat derecesini be-
lirtmek. 13. Bağlı bulunduğu mezhebin
560
görüşlerini ön plana çıkarmak. 14. Daha
önce yapılmış şerhlerden nakiller yapmak.
1s. İçinde yaşanılan döneme ait bazı olay-
ları ve güncel meseleleri hadisin ışığında
açıklamak.
Geniş bir literatüre sahip olan hadis
şerh edebiyatı üzerine günümüzde birta-
kım değerlendirme çalışmaları yapılmış­
tır.
Bunlar arasında Hasan Kamil Yılmaz'ın
Tasavvufi Hadis Şerhleri ve Konevf'-
nin Kırk Hadis Şerhi (İstanbul 1990).
Saffet Sancaklıpın Hadislerin Doğru An-
laşılmasında Karşılaşılan Problemler
(Bursa 1999). Enbiya Yıldırım'ın Gelenek-
sel Hadis Yorumculuğu (İstanbul 2001)
ve Ayhan Tekineş'in Hadisleri Anlama
Problemi (İstanbul 2002) adlı eserleri sa-
yılabilir.
BİBLİYOGRAFYA : tarih içinde ortaya çıkmış belirli bir fıkh'i
İbn Seyyidünnas. en-Ne[/Ju'ş-ş~f ff şerl;ıi Ca-
mi'i't-Tirmigf (nşr. Ahmed Ma'bed Abdülkerim).
Riyad 1409, 1, 86; Keşfü'?-?Unün, 1, 36-37 (mu-
kaddime); il, 1038; Sıddik Hasan Han, el-f:lıtta ff
?ikri'ş-şıl;ıal;ırs-sitte, Beyrut 1405/1985, s. 100-
101; Kettani. er-Risaletü'l-müstetrafe, s. 195-
196; İsmail L. Çakan, Hadis Edebiyatı, İstanbul
1989, s. 141-171; Kemal Sandıkçı. Sahfh-i Buha-
rı Üzerine Yapılan Çalışmalar, Ankara 1991, s.
23-89; Abdullah Muhammed el-Habeşi. CTımi'u'ş­
şürül;ı ve'l-l;ıavaşf, Ebüzabi 1425/2004, ili, 1480,
1672-1695; Abdullah Aydınlı, Hadis Istılah/an Söz-
lüğü, İstanbul 2006, s. 297-298; Saffet Sancaklı,
"İbn Battal ve Buhiid Şerhi", DinbWmleri Aka-
demik Araştırma Dergisi, Vll/1 (2007). s. 1-33.
!il MEHMET EFENDİOÖLU
o FnaH. Bir fıkıh eserini başka bir fı­
kıh eserinin teşkil ettiği zeminde yazma
faaliyetine ve bu faaliyet sonucunda or-
taya çıkan ürüne şerh adı verilmiştir. Şer­
hin esas aldığı kitap "metin" olarak nite-
lenmiş ve metin-şerh kavramları genel-
likle bir karşıtlık ilişkisi içinde kullanılmış­
tır. Bir fıkıh metninden hareketle başka
bir fıkıh eseri inşa etme noktasında şerh
ile haşiye kavramlarını ayıran kesin bir çiz-
giden söz etmek mümkün değildir. Nite-
kim müellifleri tarafından haşiye diye ad-
landırılan veya bu sıfatla tanınmış birçok
eserin şerh literatürüne dahil edilmesini
mümkün kılacak muhteva, dil ve kompo-
zisyon özelliklerine sahip olduğu görül-
mektedir. Ancak fıkıh tarihi boyunca şerh
ve haşiye olarak kabul edilen eserlere iki
ayrı bütün halinde bakıldığında bu kav-
ramların başlıca üç noktada birbirinden
ayrıldığı görülmektedir. Öncelikle şerhler
fıkıh metni üzerine kaleme alınmasına
mukabil haşiyelerin büyük çoğunluğu şerh­
ler üzerine yazılmıştır. Ayrıca şerhler, umu-
miyetle esas aldıkları metnin muhteva ve
ifade akışını kesintisiz biçimde takip eder-
ken haşiyeler şerhlerin veya metinlerin be-
lirli noktaları hakkında kaleIT}e alınmıştır.
öte yandan şer~lerin ortaya çıkış tarihi-
nin ııı. (IX.) yüzyİİın sonu ve lV. (X.) yüzyı­
lın başı olarak belirlenebilmesine karşılık
haşiyeler, Vll. (Xlll.) yüzyılda izlerine rast-
lansa bile ancak Vlll. (XIV.) yüzyılda yay-
gın bir telif türü haline gelmiştir.
Fakihin kendi fikirlerini bir fıkıh metnini
esas kabul edip kaleme alması bu met-
nin mefhum, mesele, tasnif ve dil gibi bir-
çok boyutunun söz konusu fikir ve kat-
kılar üzerinde belirleyici olması anlamına
gelmektedir. Fıkıh şerhlerinin ortaya çıkı­
şı mezheplerin teşekkül sürecindeki en
önemli gelişmelerden biridir. Zira bir fı­
kıh metninin teşkil ettiği zeminde başka
bir fıkıh eseri telif etmek aynı zamanda
birikimi seçmek ve bu seçili geçmiş hak-
kında konuşmak demektir. Dolayısıyla fı­
kıh şerhi, çeşitli fıkh'i çevrelerin geçmişte
ortaya koydukları çalışmalar arasından be-
lirli bir kısmının tercih edildiğini ve şarihin
fıkh'i mesaisinin sınırlarını bu seçilen çalış­
maların belirlediğini ortaya koymaktadır.
Şarih söz konusu fıkh'i birikimi şerhettiği
metin üzerinden geliştirmekte ve litera-
türe aktarmaktadır. Buna göre fıkıh şerhi
geçmişte yazılmış bir metni üzerinde fık­
h'i düşüncenin cereyan edeceği zemin ola-
rak seçmekle aynı zamanda mezhebe in-
tisabın mahiyet ve sınırlarını belirlemiş ol-
maktadır.
Şerhlerin başlıca beş işlevinden söz edi-
lebilir. 1. Hükümleri delillendirme. Metinde
yer alan fıkhl hükümlerin edille-i şer'iyye
ve mezhep içi istidlal kaynaklarıyla irtibat-
larının kurulması veya daha önce kurulan
irtibatların yeniden düzenlenmesi suretiy-
le her bir önermenin ardında yatan akıl
yürütme, şerhin yazıldığı dönemin tartış­
ma ve önceliklerine göre yeniden şekil­
lendirilip zenginleştirilmektedir. z. Önceki
katkıları değerlendirme. Metinde yer alan
meselelerin hükmü veya bu meseleleri
ifade eden önermelerin kapsamı hakkın­
da daha önce dile getirilen görüşleri ele
alan ve özellikle aynı metinle ilgili telif edil-
miş şerh ve haşiyelerin bu husustaki kat-
kılarını tartışan şerhler bu şekilde fıkh'i
meselelerin literatür tarihlerini de ortaya
koymaktadır. 3. Yeniden ifade. Metnin ka-
leme alındığı dönemden sonra gelişen te-
rim, tasnif, dil ve üslüba göre metnin öner-
melerini yeniden anlatan şerhler, söz ko-
nusu metnin hem fıkıh çevrelerinde okun-
maya devam etmesini hem de hakkında
ortaya çıkan şerh geleneğinin daha uzun
soluklu olmasını sağlamaktadır. Bu çerçe-

vede "tehzip" ve "tertip" diye adlandırılan
birçok çalışma aslında metnin eskiyen dil
ve tasnifini yeniden inşa için sarfedilen gay-
retlerdir. 4. Metni tenkit. Özellikle "müf-
ta bih" görüşleri belirleme hususunda ve
fıkıh eğitimi müfredatlarında temel me-
tinlerden kabul edildiği için yaygın şerh
geleneğine sahip eseriere karşı eleştirile­
rin dile getirildiği literatür yine bu metin-
ler üzerine yazılan şerhlerden oluşmakta­
dır. s. Terim ve ifadeleri açıklama. Sarf, na-
hiv ve belagat tahlillerinin yapılması, za-
mirlerin merciinin ve cümlelerdeki hazfe-
dilmiş öğelerin açıklanması, fıkıh ve diğer
ilimlere dair terimlerin, bilinmeyen keli-
melerin ve nadir kullanımların izahı şek­
linde ortaya çıkan bu tarz. özellikle fıkıh
eğitiminin ilk basamaklarında kullanılan
metinler hakkında yazılmış şerhlerde gö-
rülmektedir.
Şerhler fıkıh literatürünün gelişiminde
etkin olmuş ve geçmişte kaleme alınan
eserler arasından sadece bir kısmının se-
çilip şerhedilmesi fıkıh tarihinin hangi me-
tinler kanalıyla gelişeceğini ve bu tarihi
seyre hangi eserlerin hakim olacağını bü-
yük ölçüde belirlemiştir. Söz konusu işlev­
leri dikkate alındığında fıkhl tefekkürün
üzerinde cereyan ettiği temel literatürün
şerh olduğu söylenebilir. Fetva ve kazaya
dair telif gelenekleri, fıkhın problem ala-
nının kapsamını genişletme hususunda
önemli katkılarda bulunmasına rağmen
fıkıh meselelerini teşkil eden delil, kav-
ram ve hüküm gibi unsurların tartışıldığı
ve kapsamlarının geliştirildiği ana litera-
tür şerhtir. Fıkıh şerhleri arasında muh-
teva kompozisyonu açısından tesbit edi-
len farklılıklar bu eserlerin ağırlıklı olarak
üstlendiği işlevle irtibatlıdır. Nitekim dil
tahlillerine ağırlık verilen şerhlerde metin
daha küçük parçalar halinde birimlere ay-
rılarak takip edilirken metindeki bir hü-
küm vesilesiyle ilgili katkıların değerlendi­
rildiği şerhler nisbeten daha büyük par-
çalara bölünüp şerhedilir. Belirli bir işlevin
ağırlıkta olduğu eserler kaleme alınmak­
la birlikte şerhler çoğunlukla yukarıdaki
işlevlerin birden fazlasını ihtiva etmekte-
dir.
Fıkıh şerhleri, mezhep birikimini her-
hangi bir şekilde temsil eden metinler
üzerine yazılır. Dolayısıyla geniş fıkıh çev-
releri tarafından benimsenmemiş bir an-
layış ve dille telif edilen eserler şerhedil­
memiştir. Müellifin bütün tercihleri (keli-
me. kaynak. tasnif. hüküm vb.) şarih için
son derece önemli olmakla beraber fıkıh
şerhleri, yazarın dile getirilmemiş niyet-
lerini ortaya koyma yahut eserin kaleme
alındığı tarihi bağlamı inşa etmeye çalış­
ma gibi bir amaç taşımaz. Bu temel özel-
liklerinden ötürü fıkıh şerhleri ortaya çık­
tıkları andan itibaren gerek bir literatür
gerekse fıkhi faaliyet türü olarak tefsir
veya te'vil gibi kelimelerle nitelendirilme-
miştir. Şerhlerin bu özelliği yukarıda te-
mas edilen birbirinden farklı işlevleriyle
birlikte değerlendirildiğinde, bazı müellif-
lerin kendi eserlerini telif ettikten sonra
bu eserler üzerine hacimli şerhler yazma-
larına rağmen daha sonra başka fakihle-
rin söz konusu esJrıeri niçin yeniden şer­
hettikleri daha kolay anlaşılacaktır.
Hanefi, Şafii ve Maliki mezheplerinde
şerh literatürünün iV. (X.) yüzyılın başın­
da ortaya çıktığı rahatlıkla söylenebilir.
Hanbeli mezhebi için bu tarih aynı yüzyı­
lın ikinci yarısına tekabül etmektedir. Fı­
kıh şerhleri V (XI) ve VI. (Xll.) yüzyıllarda
istikrarlı bir şekilde çoğalmış. Vll. (Xlll.)
yüzyılda kaleme alınan şerh sayısı nere-
deyse bir önceki asrın iki katına ulaşmış.
ancak en yüksek artış Vlll. (XIV.) yüzyılda
gerçekleşmiştir. Şerh yazımının nicelik ba-
kımından zirve noktasına IX. (XV.) yüzyıl­
da ulaştığı anlaşılmaktadır. Fıkıh eserleri-
nin ana türlerinden biri olarak yaygınlığı­
nı korumasına rağmen X. (XVI.) yüzyıldan
itibaren verilen ürün sayısında görülen
azalma daha sonraki iki asırda düzenli bi-
çimde sürmüştür. Söz konusu düşüşün
modernleşme hareketlerinin İslam dün-
yasında etkisini gösterdiği XIX ve XX. yüz-
yıllarda şaşırtıcı bir şekilde hız kesmekle
beraber bu dönemde bile yüzlerce şerhin
kaleme alındığı görülmektedir. Şerh lite-
ratürünün İslam medeniyeti tarihi boyun-
ca takip ettiği bu seyir, doğrudan fıkıh me-
tinleri hakkında yazılmalarına rağmen ha-
şiye diye nitelendirilen çalışmaların yüzyıl­
lara göre gelişiminin dikkate alınması du-
rumunda da değişmemektir. Mezhep lite-
ratürlerinin eser ve müellif zenginliği nok-
tasında birbirlerine nisbeti fıkıh şerhleri
söz konusu olduğunda da aynı kalmakta-
dır. Nitekim fıkıh şerhleri açısından en ge-
niş literatüre sahip mezhepler Şafii ve Ha-
nefi mezhepleri iken Maliki şerhleri bun-
ların ardında yer almakta ve Hanbeli mez-
hebinde kaleme alınan şerh sayısı bazı Şa­
fii şerh geleneklerinin sahip olduğu eser
sayısının bile altına düşmektedir.
Fıkıh şerhlerine konu olan metinlerin bü-
yük çoğunluğu, mezhep birikimini bilgi ve
delil kaynağı olma açısından hiyerarşik bir
bünye içinde ele alarak her mesele, te-
rim, tasnif ve hükümde mezhep birikimi
içindeki tartışma ve tercihlere atıfta bu-
lunan fürO-i fıkıh muhtasarları üzerine ya-
ŞERH
zılmıştır (bk. MUHTASAR). Fıkıh usulü ve
fürO-i fıkhın bazı alt dallarında ohJşan şerh
gelenekleri incelenciJ.ğinde, bu gelenekle-
rin de mezhep içinde üretilmiş fıkhi me-
sainin bütününü değerlendirme ve yorum-
lamada gösterdikleri başarı ile öne çıkan
metinler olmaları bakımından fürO muh-
tasarıyla aynı karakteristiği taşıdıkları gö-
rülmektedir. Bu sebeple mezheplerin he-
nüz ortaya çıktığı dönemde telif edilmiş,
bir kısmı mezhep imamlarına ait olmak-
la birlikte birçok eser şerh faaliyetinin ko-
nusu yapılmamıştır. Nitekim el-Aşl, Ki-
tdbü '1-ljardc, el-Üm, el-Esediyye ve er-
ken dönem Hanbeli simalarının el-Me-
sd'il'leri üzerinde herhangi bir şerh gele-
neği teşekkül etmemiştir. FürO-i fıkıh muh-
tasarları dışında yalnız fıkıh usulü ve fera-
iz sahalarında şerh çalışmalarının yoğun­
laştığı, buna karşılık fıkıh literatürünün çe-
şitli açılardan alt bölümlerini teşkil eden
nevazil, ahkam-ı sultaniyye, bir fıkıh baş­
lığı veya meselesine dair risale, fetva mec-
muası ve birkaç istisna dışında şürüt eser-
leri hakkında şerh geleneğinin oluşmadığı
görülmektedir.
Hanefi.mezhebinde Şeybani'nin (ö. 189/
805) el-Cdmi<u'l-kebir, el-Cdmi<u'ş-şa­
girve ez-Ziydddt adlı eserlerinin iç kom-
pozisyonunun ve bölüm tasnifinin yeniden
düzenlenmesine dair çalışmalarla başla­
yan ilk şerhlerin lll. (IX.) yüzyılın sonunda
ortaya çıktığı ve iV. (X.) yüzyılın ilkyarısın­
da geliştiği anlaşılmaktadır. Söz konusu
kitaplar hakkında hazırlanan yeni tehzib-
lerin eşliğinde VI. (Xll.) yüzyılda tekrar yo-
ğunluk kazanan bu şerh geleneği IX. (XV.)
yüzyılla beraber kesintisiz bir faaliyet ol-
ma niteliğini yitirmiştir. Tahavi ve Kerhi'-
nin el-Mul)taşar'ları üzerine yazılan şerh­
ler, Hanefi mezhebi tarihi için çok önem-
li bazı gelişmeleri temsil etmelerine rağ­
men değişen fıkıh dili ve mezhep içi ter-
cihlerin etkisiyle uzun soluklu birer gele-
nek teşkil edememişlerdir. Şeybani şerh­
lerinin azalmaya başladığı Vll. (Xlll.) yüz-
yıl aynı zamanda Kudüri'nin el-Mu]Jta-
şar'ı hakkında en çok şerhin kaleme alın­
dığı dönemdir. Bu yıllarda ortaya çıkan
Merginani'nin el-Hiddye'sine dair şerh­
ler Vlll. (XIV.) yüzyılda büyük bir artış gös-
termiştir. el-Hiddye ile Burhanüşşeria
Mahmüd'un el-Vi]fliye'si (Vi~ayetü 'r-riua-
ye fi mesa'ili'l-Hidaye) ve Sadrüşşeria'nın
bunu ihtisar ettiği en-Nu]j:liye'den olu-
şan metin silsilesi üzerine kaleme alınan
şerhler Hanefi literatürünün en büyük şerh
geleneğini meydana getirmektedir. Nice-
lik bakımından X. (XVI.) yüzyılda zirveye
ulaşan bu şerh geleneği Hanefi fıkhının
561
ŞERH
gelişimine katkı noktasından diğer şerh
gelenekleri arasında temayüz etmektedir.
XI. (XVll.) yüzyıl, bu çizginin düşüşe geç-
mesine karşılık Kenzü'd-de]f.ö.'ilf, Mülte-
]f.a'l-ebl).ur ve Gurerü'l-al).kfun hakkın­
da en yoğun şerh yazımının görüldüğü dö-
nemdir. öte yandan aynı yüzyılda Tenvi-
rü '1-ebşdr ekseninde oluşan şerh gele-
neği gelişmeye başlarken el-Mu]Jtô.r ve
Mecma<u '1-bal).reyn şerhleri ortadan kalk-
mıştır. Muhtasarlan kadar yaygınlaşama­
yan bu iki esere dair çalışmalar, önce Ken-
zü'd-de]f.ö.'ilf şerhleri ve ardından Osman-
lı merkez coğrafyasında ortaya çıkan Mül-
te]f.a'l-ebl).ur ve Gurerü'l-al).kfun şerh­
lerine karşı tutunamamıştır (bu metinler
ve şerhleri için bk. FIKIH [Literatür]; HA-
NEFİ MEZHEBİ [Literatür]).
Şafii mezhebinin tarihinde dikkat çeken
ilk şerh geleneği Müzeni'nin (ö. 264/878)
el-Mu]Jtaşar'ı üzerine yazılmış eserlerdir.
iV. (X.) yüzyılla birlikte başlayan bu şerh
çizgisi, VI. (XII.) yüzyıldan itibaren zayıfla­
maya başlarken bu dönemde ortaya çıkan
Ebu İshak eş-Şirazı~nin el-Müheııeb'i ve
özellikle et-Tenbih'i hakkında kaleme alı­
nan şerhler üç asır boyunca Şafii mezhe-
binin en önemli şerh faaliyetlerinden bi-
rini teşkil etmiştir. Müzenl'nin el-Mu]J-
taşar'ına dair yazılan şerhler IX. (XV.) yüz-
yıla, el-Müheııeb ve et-Tenbih şerhleri
ise X. (XVI.) yüzyıla kadar uzanmasına rağ­
men Vlll. (XIV.) yüzyıldan itibaren Gazza-
li'nin füru-i fıkıh eserlerinden doğan telif
geleneği hakkında kaleme alınmış şerh­
ler Şafii literatürünün yegane hakim un-
suru haline gelmiştir. Vll. (Xlll.) yüzyıldan
modernleşme sürecine kadar ortaya çıkan
Şafii şerhlerinin büyük çoğunluğu bu ge-
lenek üzerine kaleme alınmıştır. Söz konu-
su telif geleneği VI. (Xll.) yüzyılın sonuna
doğru sadece birkaç şerhe sahipken VII.
(XIll.) yüzyıldaki şerhler Şir8.z1 şerhleri ka-
dar yaygınlaşmış. Vlll. (XIV.) yüzyılda ise
hakim şerh geleneği durumuna gelmiş­
tir. IX. (XV.) yüzyılda büyük artış gösteren
bu gelenek, XI. (XVII.) yüzyıldan itibaren
giderek zayıflamasına rağmen XX. yüz-
yılda bile ürün vermeye devam etmiştir.
Gazzaıl'nin el- Vasit'ine gösterilen rağbet,
VII. (Xlll.) yüzyılda yoğunlaşan ve Vlll. (XIV.)
yüzyılla birlikte sona eren bir şerh çizgisi-
ne konu olmuştur. Çıkış noktası Gazzall'-
nin el-Veciz'i olan bir dizi eser hakkında
kaleme alınan şerhler ise Şafii şerh gele-
neğinin ana gövdesini teşkil etmektedir.
Söz konusu eserlerin büyük çoğunluğu,
Abdülkerim er-Rafıi'nin el-Veciz üzerine
yazdığı ihtisar ve şerhleri takip eden üç
kol halinde tasnif edilebilir. Birinci kol Ra-
562
fil'nin el-Mul).arrer'i, Nevevl'nin Minhô.-
cü't-tdlibin'i, Zekeriyya el-Ensarrnin Men-
hecü't-tullô.b'ı ve İbnü'l-Cevherl'nin Neh-
cü'Hô.lib'i hakkında kaleme alınan şerh­
lerden oluşup Gazzali'nin füru-i fıkıh eser-
lerinden doğan metinlere dair yazılan şerh­
lerin yansından fazlasını meydana getir-
mektedir. Bu kol içinde yer alan Minhô.-
cü 'Hô.libin şerhleri fıkıh tarihinde bir
metin üzerine yazılan en büyük şerh ge-
leneğini teşkil eder. İkinci kol, el-Veciz
hakkında Rafıl'nil) Fetl).u '1-<aziz adıyla ka-
leme aldığı şerhten başlayarak Abdülgaf-
far b. Abdülkerim el-Kazvlni'nin el-Ijô.vi'ş­
şagir'i, İbnü'l-Verdl'nin el-Behcetü'l-Ver-
diyye'si ve İbnü'l-Mukri el-Yemenl'nin İr­
şô.dü'l-gö.vfsi ile devam eden metin silsi-
lesine dair yazılmış şerhlerden oluşmak­
tadır. Üçüncü kol yine el-Veciz ve el-Fet-
1).u'l-<aziz ile başlayan ve Nevevı~nin Rav-
zatü'Hô.libin'i, İbnü'l-Mukri'nin Ravzü't-
tô.lib'i, Safıyyüddin Ahmed b. Ömer ez-
Zebidl'nin el-<Ubô.bü'l-Mul).it'i ile devam
eden silsile üzerine kaleme alınan şerh­
lerden meydana gelmektedir. Rafii dışın­
da el-Veciz için ihtisar yazan Muzaffer
b. İsmail et-Tebrlii ve Abdürrahlm b. Mu-
hammed el-Mevsılfnin eserleri üzerine ka- ·
leme alınan şerhler de yukarıdaki kollar
kadar yaygın ve etkili olmasa bile özellik-
le Vlll. (XlV.) yüzyılda dikkat çekici bir fa-
aliyet teşkil etmiştir. İbnü'l-Mehamili'nin
el-Lübô.b'ı, Ebu Zür'a el-Iraki'nin Ten]f.i-
1).u'l-Lübô.b'ı ve Zekeriyya el-Ensari'nin
Tal).ririı. Ten]f.il).i'l-Lübô.b'ının oluşturdu­
ğu silsile hakkında yazılan şerhler ise Gaz-
zarı öncesinden başlayıp modernleşme sü-
recine kadar devam eden nadir şerh ge-
leneklerindendir. Tıpik bir muhtasar olmak-
tan ziyade fıkıh eğitiminin ilk basamağı için
hazırlanmış bir metin kabul edilen Ebu
Şüca' el-İsfahanfnin el-Mu]Jtaşar'ı (ôaye-
tü 'l-il]tişar) üzerine VII. (Xlll.) yüzyılda ya-
zılmaya başlanan şerhler de X. (XVI.) yüz-
yıldan itibaren artış göstererek günümü-
ze kadar ulaşmıştır. Ayrıca VIll. (XIV.) yüz-
yılda kaleme alınan Ahmed b. Ömer en-
Neşfü'nin Cô.mi<u'l-mu]Jtaşarô.t'ı ve İb­
nü'l-Bariii'nin ez-Zübed'i hakkında yazı­
lan şerhler de burada zikredilmelidir (ay-
rıca bk. ŞAFİİ MEZHEBİ [Literatür]).
Malik! mezhebinin teşekkül dönemin-
de Sahnun'un (ö. 240/854) el-Müdevve-
ne'si üzerine birkaç şerhin yazıldığı riva-
yet edilse de bu çalışmalar aslında söz ko-
nusu eseri tamamlayan veya diğer "üm-
mehat" metinleriyle karşılaştıran metin-
lerdir. el-Müdevvene ancak Berazif ta-
rafından kaleme alınan et-Tehıib saye-
sinde klasik bir muhtasar haline getirilme-
sinin ardından şerhedilmeye başlanmış­
tır. lV. (X.) yüzyılda ve hemen sı;mrasında
ortaya çıkan üç rn_µhtasarla Berazil'nin
eseri hakkında yazılan şerhler mezhebin
istikrar devrine kadar geçen zaman dili-
mindeki şerh faaliyetlerine hakim olmuş­
tur. Bu eserler içinde İbn Ebu Zeyd el-
Kayrevani'nin er-Risô.Je'si söz konusu dö-
nemde en çok şerhedilen metindir. Ge-
rek Berazii'nin et-Tehıib'i gerekse İbn
Ebü Zeyd'in er-Risô.Je'sine dairV. (XI.) yüz-
yılda başlayan şerhler Vlll (XlV) ve IX. (XV.)
yüzyıllarda dikkat çekici bir artış göster-
miş, X. (XVI.) yüzyılla birlikte Berazii şerh­
lerinin çok azalmasına karşılık er-Risô.le
şerhleri modern döneme kadar kesintiye
uğramadan devam etmiştir. Belirli bir Ma-
lik! çevresini temsil eden İbnü'l-Cellab'ın
et-Tetri'i ve Kadi Abdülvehhab'ın et-Tel-
]f.in'i üzerine VI. (Xll.) yüzyılda başlayan
şerh çalışmaları hiçbir zaman yaygın bir
gelenek halini alamamış ve X. (XVI.) yüz-
yılda sona ermiştir. Mezhep içinde önem-
li bir dönüşümü temsil etmesine rağmen
İbnü'l-Hacib'in Cô.mi<u'l-ümmehô.t'ı hak-
kında yazılan şerhler de aynı yüzyılda cid-
di ölçüde azalmıştır. Zira Ham b. İshak el-
Cündl'nin el-Mu]Jtaşar'ına gösterilen rağ­
bet, Malik! şerh çalışmalarının VIll. (XlV.)
yüzyıldan itibaren bu eser üzerinde yoğun­
laşmasına ve X. (XVI.) yüzyıldan sonra İbn
Ebu Zeyd'in er-Risô.le'si dışındaki hemen
bütün şerh geleneklerinin son bulmasına
yol açmıştır. Cündl'nin el-Mu]Jtaşar'ına
dair kaleme alınan şerhler, Malik! füru-i
fıkıh şerhlerinin yarısından fazlasını teşkil
ederek bu mezhepteki şerh literatürünün
ana gövdesini meydana getirmiştir. Bu
şerh geleneği, fıkıh tarihinde yoğunluğu­
nu büyük ölçüde kaybetmeden modern
döneme kadar ulaşabilen nadir şerh ça-
lışmalarındandır. Cündi şerhlerinin haki-
miyeti altında İbn Arafe'nin el-Ijudü.d'u
ve Behram b. Abdullah ed-Demirl'nin eş­
Şô.mili gibi metinlere dair şerh gelenekle-
rinin oluşamadığı anlaşılmaktadır. Ancak
Derdir'in A]f.rebü'l-mesô.lik'i ve el-Emirü'l-
Kebir es-Sünbavl'nin el-Mecmü.'u, Cündi
sonrası mezhep birikimine dair esaslı ge-
lişmeleri yansıttıkları için modernleşme
sürecinin başladığı döneme yakın zaman-
da kaleme alınmalarına rağmen birer şerh
çizgisi oluşturmayı başarmışlardır (ayrıca
bk. MAı.iKi MEZHEBİ [Literatür]).
ıv.
(X.) yüzyılda ortaya çıkan fıkıh muhta-
sarlannın Hanbeli mezhebindeki en önem-
li örneği olan Hıraki'nin el-Mu]Jtaşar'ı üze-
rine yapılan şerh çalışmaları N- IX. (X-XV.)
yüzyıllar arasında yoğunluğunu yitirme-
den devam etmiştir. VII. (Xlll.) yüzyılda Kel-

vezani'nin eJ-Hiddye'sine yazılan şerhler
uzun soluklu olmamış. Vlll. (XlV.) yüzyıl­
dan itibaren Hanbeli şerh çalışmalan Mec-
düddin İbn Teymiyye'nin el-MuJ:ıarrer'i.
Düceyli'nin el-Veciz'i ve Şemseddin İbn
Müflih'in el-Füıi.ilı üzerinde yoğunlaşmış­
tır. Bu şerh çalışmalannm X. (XVI.) yüzyılla
beraber kesintiye uğramasının temel se-
bebi, Muvaffakuddin İbn Kudame, Hac-
cavl. İbnü'n-Neccar el-Fütühi, Mer'i b. Yu-
suf el-Kerml çizgisinde telif edilen birbi-
riyle irtibatlı eserler hakkında kaleme alı­
nan şerhlerin Hanbeli literatürünü haki-
miyeti altına almasıdır. Vll. (Xlll.) yüzyılda
ilk ürünlerini veren bu şerh geleneği mü-
teahhirin dönemi Hanbeli şerhlerinin bü-
yük çoğunluğunu kapsamaktadır (bk. HAN-
BELI MEZHEBİ [Literatür]).
Sünni fıkıh mezheplerinde şerh faali-
yetleri iV. (X.) yüzyılda kurumlaşmasına
rağmen Zeydi ve Ca'ferl mezheplerinde
söz konusu gelişmenin daha geç bir dö-
nemde ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. Zey-
dl mezhebi tarihindeki ilk dikkat çekici
şerh geleneğini, Taberistan Zeyd'iliği'nin
en önemli isimlerinden Natık-Bilhakk'm (ö.
424/1033) et-TaJ:ırir'i üzerine Vll. (Xlll.)
yüzyılda başlayan eserler oluşturmakta­
dır. Vlll. (XIV.) yüzyılda Emir Ali b. Hüse-
yin'in el-Lüm.a'ı ve IX. (XV.) yüzyılda Ha-
san b. Muhammed en-Nahvl'nin et-Teı­
kiretü'l-td.f)ire'sine yazılan şerhler uzun
süre devam etmemiştir. Mehdi-Lldinillah
İbnü'l-Murtaza'nın (ö. 840/1437) el-Ezhdr
ve el-BaJ:ırü'z-ze.f)]J.dr adlı kitapları ek-
seninde gelişen şerh çalışmaları ise mü-
ellifin yaşadığı dönemden itibaren Zeydi
şerhlerinin ana gövdesini teşkil etmiştir.
Zeydi tarihiyle ilgili kayıtlarda yer alan şerh­
lerin hemen yarısı söz konusu şerh gele-
neğine dahildir. X. (XVI.) yüzyılda el-Mü-
tevekkil-Alellah Yahya b. Şemseddin'in el-
Esmdr'ı hakkında bazı şerhler kaleme alın­
mışsa da bunlar sonraki asırlara uzanan
bir şerh geleneği oluşturamamıştır. Ca'fe-
ri mezhebinde ise Ebü Ca'fer et-Tüsi'nin
(ö. 460/1067) eserlerine ilişkin telifler Vll.
(Xlll.) yüzyıla kadar en önemli şerh çalış­
malarını teşkil etmiştir. Söz konusu dö-
nemden itibaren Muhakkik el-Hilli, İbnü'l­
Mutahhar el-Hilli ve hemen ardından Şe­
hid-i Ewel'in metinleri üzerine kaleme alı­
nan şerhler Ca'feri şerh geleneğinin ana
gövdesini teşkil etmiştir (bk. FIKIH [Lite-
ratür]).
Fürü-i fıkıh sistematiğini kapsayan ve
büyük çot1unluğu muhtasar diye nitele-
nen eserler dışında fıkıh tarihinin en çok
şerhedilen metinleri fıkıh usulü ve ferfüz
sahasına aittir. İbnü'l-Hacib'in Müntehe's-
SU1 ve onun muhtasarı olan Mu.f)taşa­
rü'l-Münteha adlı eserleri üzerine ger-
çekleştirilen şerh çalışmaları fıkıh usulü
tarihinin en geniş ve etkili şerh geleneğini
meydana getirmektedir. Gerek şarihlerin
mensup olduğu mezhep, yaşadığı bölge
ve dönem gerekse bu çerçevede kaleme
alınan eserlerin sayısı ve etkisi açısından
söz konusu şerh geleneği fıkıh usulünde-
ki diğer bütün şerh faaliyetlerinin üstün-
de yer alır. İbnü'l;Hacib'in ardından Sad-
rüşşeria'nın Ten]j:iJ:ıu '1-uşul'ü hakkında
kaleme alman eserler sayı bakımından da-
ha büyük bir şerh geleneğini temsil etse
de Taceddin es-SübkI'nin Cem'u'J-cevd-
mi'inin şerhlerinin oluşturduğu silsile mez-
hep ve coğrafya açısından daha yaygın bir
gelenektir. Ebü'l-Berekat en-Nesefi'nin Me-
narü '1-envar'ına yazılan şerhler de Ten-
}j:il].u'l-uşw şerhlerine yakın bir yoğunluk­
ta olmasına rağmen Hanefi coğrafyasıyla
sınırlı kalmıştır. Söz konusu eserlerin ar-
dından yer alması gereken Kadi Beyzavl'-
nin Minhacü'l-vüşw'ü ekseninde ortaya
çıkan şerh geleneği de burada zikredil-
melidir. Ferfüz sahasında en önemli şerh
geleneklerini Secavendi'nin el-Fera'iZü 's-
Siraciyye' si ve İbnü'l-Mütefennine'nin er-
RaJ:ıbiyye'si üzerine yazılan eserler teşkil
etmektedir (bk. el-FERAfZÜ's-SİRACİYYE;
er-RAHBİYYE).
Hafızada tutulması zor ve ayrıntılı bil-
gileri vezin ve kafiye yardımıyla zaptet-
meye yardımcı olan manzum fıkıh eser-
lerine dair ilk şerhler VI. (XI 1.) yüzyılda gö-
rülmesine rağmen ancak IX. (XV.) asırla
birlikte yaygın bir faaliyet halini almıştır.
Nicelik bakımından X. (XVI.) yüzyılda en
yüksek seviyesine ulaşan manzum şerh­
ler modern dönemde bile kesintiye uğra­
mayarak bunların yaygın olduğu bazı coğ­
rafyalarda onlarca eser kaleme alınmıştır.
MalikI manzum şerhleri bazı fıkıh usulü
eserlerinin nazımlarıyla kaza, fetva ve
amel sahalarında esas alman kural ve gö-
rüşleri işleyen metinler üzerinde yoğunlaş­
mıştır. Bu çerçevede fıkıh usulünde Ebü'l-
Hasan es-Zekkak'm el-Menhecü'l-müm.-
te.f]ab adlı eseriyle Sübki'nin Cem'u'l-ce-
vdmi'i ve İmamü'l-Haremeyn el-Cüveyni'-
nin el-Vara]j:iit'ının çeşitli nazımları hak-
kında yazılan şerhler dikkat çekmektedir.
İbn Asım'm TuJ:ıletü'J-J:ıükkdm'ı, Zekkak'm
Lamiyye'si, Ebü Zeyd Abdurrahman el-
Fasi'nin el-'Amelü'l-Fdsfsi kaza, fetva ve
amel sahalarında üzerine en çok şerh ka-
leme alman manzum eserlerdir. Şafii mez-
hebinde ferfüze dair er-RaJ:ıbiyye dışın­
da fürü-i fıkıh muhtasarlarının muhteva-
ŞERH
sına sahip Zeynüddin İbnü'l-Verdi'nin el-
Behcetü'l-Verdiyye'si ile Ahmed b. Hüse-
yin er-Remli'nin Şdfvetü'z-Zübed'i hak-
kında yazılan şerhler önemli bir yekün oluş­
turmaktadır. Hanefi mezhebinde en çok
şerhedilen eser Ebü Hafs en-Nesefı'nin
el-Man'{.ü.metü'n-Nesefiyye fi'l-.f]ilafiy-
yat'ıdır. Bazı
önemli Hanefi muhtasarları
nazmedilmişse de bu eserlere dair kayda
değer bir şerh geleneği teşekkül etme-
miştir. Fürü muhtasarlarmm muhtevası­
na sahip İbn Vehban'm Kaydü'ş-şera'id'i
(el-Man?ümetü'l-Vehbfıniyye) çeşitli asır­
larda üzerine şerhler yazılan manzum bir
eser olarak dikkati çekmektedir. MalikI
ve Hanbeli mezheplerinde manzum fürü
muhtasarlan, Hanefi mezhebinde ise man-
zum usul eserleri etrafında bir şerh gele-
neği gelişmemiştir.
Fıkıh şerhlerinin önemli bir kısmı Şer­
J:ıu'l-Mendr, ŞerJ:ıu'l-Minhac, ŞerJ:ıu'J­
Vi]j:iiye gibi, eserin hangi metni esas al-
dığını göstermekle yetinen ve umumiyet-
le "şerh" kelimesiyle başlayan isimlere sa-
hiptir. Fıkıh literatüründe bu tür eserlere
şarihin adına nisbetle atıf yapılması yay-
gın bir uygulamadır (ŞerJ:ıu'l-Babertf 'ale'l-
Hidaye, ŞerJ:ıu'L-lcr 'ala Muf]taşari İbni'l­
fjacib gibi). Kendine has bir adı olan şerh­
ler ise İslam medeniyetinde gelişen kitap
ismi koyma geleneğine uygun biçimde ad-
landırılmıştır. Nitekim bu şerhlerin çoğu­
na esas aldıkları metnin başlığı ile secili
isimler verilmiştir. Mesela Merginani'nin
el-Hidaye'sinin şarihleri "inaye, binaye,
kiffıye, nihfıye, gaye" gibi kelimeleri eser-
lerinin adlarında kullanırken SübkI'nin
Cem'u'J-cevami'inin şarihleri çalışmala­
rında "el-bedrü't-tali', zevatü'l-mani', teş­
nifü'l-mesami', el-gaysü'l-hami'" gibi tam-
lamalara yer vermiştir. Öte yandan fıkıh
şerhlerinin isimlerinde belirli anlamlara
gelen kelimelerin sıkça kullanıldığı görül-
mektedir. Söz konusu eserlerin birçoğu­
nun ismi anlatma veya açığa çıkarma (vu-
zuh, beyan, keşf, feth, irşad, tenbih, zuhur. fehm),
aydınlık veya ışığın yansıması (lüm'a, beh-
ce, gurre. dav', mir'at ve özellikle nur), kap-
samlı veya yeterli oluş (kifayet. gına, şümül.
ihata). hedef ve amaca ulaşma (bulüğ. ga-
ye. talep, nehc. hidayet). düzeltme veya göz-
den geçirme (tehzib, ıslah. tenkih). hediye
verme (tuhfe, minha. hibe. hediye) anlamına
gelen kelimelerden türetilmiştir. Ayrıca
değerli taş ve madenlerle (cevher, lü'lü',
yakut. ibrlz, zeheb ve özellikle dür) gök
cisimleri ve olaylarını (bedr, kamer, necm,
kevkeb. berk) ifade eden isimler de yay-
gın biçimde kullanılmıştır.
563
ŞERH
BİBLİYOGRAFYA :
Keşfü'?·?unün, l-11, tür.yer.; lzaf:ıu'l-melcnün,
!-il, tür.yer.; Abdullah Muhammed el-Habeşi, Ca-
mi'u 'ş-şürüf:ı ve'l-f:ıavtı.şf, Ebfızabi 1425/2004,
l-lll, tür.yer. fA1
~ EYYÜP SAİD KAYA
o KELAM. ll-lll. (Vlll-IX.) yüzyıllarda ya-
şayan Mu'tezile. Havaric ve Şia'ya mensup
alimlere bazı akaid risaJeleri nisbet edil-
mekte. Sünni akaide zemin hazırlayan te-
lif faaliyetlerinin ise ı. (Vll.) yüzyılın sonla-
rından itibaren başladığı bilinmektedir (bk.
AKAİD). N. (X.) yüzyılın ilk yansından itiba-
ren Matürldl ve Eş'arl ekollerinin teşek­
kül etmesiyle Sünni akideden bahseden
ilim kelam niteliği kazanmış. ancak alim-
ler. halkı ehl-i bid'atın inançlarından ko-
rumak ve onların Sünni akideyi öğrenme­
sini sağlamak amacıyla klasik kelam eser-
lerinin yanı sıra akaid risaleleri de yazma-
ya önem vermiş. ardından bunların şerhe­
dilmesine girişilmiştir.
Akaid alanında ilk defa eser telif eden
ve eserleri sonraki dönemlere intikal eden
alim İmam-ı Azam Ebu Hanlfe'dir. Onun
el-FıMü'l-ekber'inin talebelerinden Ebu
Muti' el-Belhi yoluyla gelen ve el-FıMü'l­
ebsat diye adlandırılacak olan rivayetinin
Ebü'l-Leys es-Semerkandl, Fahrülislam
Ebü'l-Usr el-Pezdevl, Ata b. Ali el-Cuzcanl
ve Ebu İbrahim İsmail el-Hatır! tarafından
şerhedildiği belirtilmektedir (Brockelmann.
GAL, l. 77; Suppl., 1, 285-286; Sezgin, l.
414). Hammad b. Ebu Hanife rivayetiyle
gelen el-FıMü'l-ekber'in en çok tanınan
şerhlerinden biri Ali el-Karfnin Minel:ıu'r­
ravti'l-ezher fi şer]J.i'l-Fıl}hi'l-ekber'i­
dir. Ebü'l-Münteha el-Mağnisavl'nin Şer-
1).u'l-Fıl}hi'l-ekber adlı eseri Osmanlı dün-
yasında çok tanınmıştır. Beyazlzade Ah-
med Efendi. Ebu Harnfe'nin akaid risaJe-
lerini kelam kitaplarındaki konu tertibine
göre el-Uşulü'l-münife li'l-İmô.m Ebi
lfanife ismiyle bir araya getirmiş, daha
sonra bunları İşô.rCıtü '1-merCım min 'ibCı­
n'ıti'l-İmCım adıyla şerhetmiştir. Hammad
rivayetiyle intikal eden el-FıMü'J-ekber'in
kaynaklarda adları geçen ve bir kısmının
nüshaları tesbit edilebilen başka şerhleri
de bulunmaktadır (bk. ei-FIKHÜ'J-EKBER).
Ebu Ca'fer et-Tahavl'nin Ebu Hanlfe'nin
görüşlerine ağırlık vererek Sünni akideyi
özlü cümlelerle ifade ettiği el-'Alfidetü't-
Ta]J.ô.viyye'sinin çok sayıda alim tarafın­
dan şerhedildiği bilinmektedir (Keş{ü'4-4u­
nan, 11, 1143). Bu şerhlerden Siraceddin
Ömer b. İshak el-Gaznevl el-Hindi, Abdül-
gani el-Meydanı. Nasırüddin el-Elbanl. İbn
Ebü'l-İz ed-Dımaşki ve Ekmeleddin el-Ba-
564
bertl'ye ait olanlar yayımlanmıştır (bk. el-
AKİDETÜ't-TAHAVİYYE). Müteahhirln dö-
nemi Selef alimlerinden Muvaffakuddin
İbn Kudame'nin Lüm'atü'l-i'ül}ii.di'l-hCı­
di ilCı sebill'r-reşô.d'ını Muhammed Sa-
lih el-Useymln; İbn Teymiyye'nin el-'Alfide-
tü '1- VCısıtıyye'sini Muhammed Halil Her-
ras. Muhammed Salih el-Useymln ve Sa-
lih b. Fevzan b. Abdullah el-Fevzan Şer-
1).u'I- 'A.Jpdeti'l-VCısıtıyye adıyla, Abdüla-
ziz b. Nasır er-Reşid et-Tenbihô.tü's-se-
niyye 'ale'I- 'Akideti'l-Vô.sıtıyye, Abdur-
rahman Nasır Js-Sa'di et-Tenbihô.tü'l-la-
tife fimCı i]J.tevet 'aleyhi'l-Vô.sıtıyye mi-
ne'l-mebô.]J.i§i'l-münife ve Zeyd b. Ab-
dullah Aıü Feyyaz er-Ravtatü'n-nediyye
Şer]J.u'l-'Alfideti'l-Vô.sıtıyye ismiyle şer­
hetmiştir.
Mu'tezile kelamcılarından intikal eden
ilk eserler Cahiz'e ait olmakla beraber Mu'-
tezile düşüncesini günümüze ulaştıran asıl
kitaplar Kadl Abdülcebbar'a aittir. Onun
el-Mugni fi ebvô.bi't-tev]J.1d ve'I-'adi
adlı bir külliyat niteliğindeki eseri, Mu'te-
zile'nin doğuşundan V. (XI.) yüzyılın başı­
na kadar gelen süreçte tartışılan bütün
konulan içermekte olup Vasıl b. Ata, Ebü'l-
Hüzeyl el-Allaf, Nazzam. Cahiz, Ka'bl, Ebu
Ali el-Cübb31 ve oğlu Ebu Haşim gibi Mu'-
tezile alimlerinin görüşlerini aktarmakta
ve bir anlamda şerhetmektedir (bk. el-
MUGNi). Kadl Abdülcebbar'a nisbet edile-
rek yayımlanan Şer]J.u'l-Uşilli'l-l.].amse'­
nin, müellifin el-Uşülü'l-l.].amse adlı ese-
rinin öğrencisi Kıvamüddin Mankdim ta-
rafından yapılan şerhi olduğu ileri sürül-
mektedir (bk. ŞERHU'J-USÜLİ'l-HAMSE). el-
Mecmu' fi'l-Mu]J.it bi't-teklif adlı eser
ise onun el-Mu]J.it bi't-teklifine talebesi
İbn Metteveyh'in yaptığı şerhtir. Mu'tezi-
le alimlerinden Zemahşerl'nin mezhebin
görüşlerini savunduğu el-Keşşill adlı tef-
siri üzerinde daha çok i'tizaJI fikirleri eleş­
tirmeyi amaçlayan şerh, h3şiye ve ta'lik tü-
rü elliyi aşkın çalışma yapılmıştır (bk. el-
KEŞŞAF).
Matürldiyye mezhebinin ilk fikri teme-
linin Ebu Hanife tarafından atıldığı kabul
edilir. Onun el-Fıiµ1ü'l-ebsat adlı risalesi
şerhedildiği gibi (yk.bk.) Ebu Mansur el-
Matürldi'nin. kelam konularına ağırlık ve-
ren Te'vilCıtü'l-J>:ur'Cın adlı tefsirinin -Ala-
eddin es-Semerkandi'ye nisbet edilmekle
birlikte içeriği Ebü'l-Muln en-Nesefı'ye ait
açıklamalardan oluşan- Şer]J.u Te'vilCıti'l­
J>:ur'Cın'ı da bu arada zikredilmelidir (bk.
TE'VİLATÜ'I-KUR'AN). Hakim es-Semerkan-
dfnin es-SevCıdü'l-a'+am'ını İbrahim Hil-
mi b. Hüseyin SelCımü'l-a]J.kem 'aJCı Se-
vô.di'l-a'+am adıyla şerhetmiştir. Müte-
ahhirin döneminde Necmeddin en-Nese-
fı'nin 'Al}ii.'idü'n-Nesefi adlı ;isatesi, Sa'-
deddin et-Tefta~_anl başta olmak üzere
Şemseddin Mahmud b. Abdurrahman el-
İsfah3nl ve Ebu Abdullah eş-Şeyh Zeynüd-
din (el-lfavlü'l-vefi) gibi çok sayıda alim
tarafından şerhedilmiştir. Bunların içinde
en meşhur olanı Teftazanl'nin Şer]J.u'l­
'Al}ii.'id'idir. Eser Osmanlı medreselerin-
de ve Ezher'de asırlarca ders kitabı ola-
rak okutulmuştur. Şer]J.u'l-'A]fii.'id üzeri-
ne yazılan şerh. haşiye ve ta'likler Nesefi
metnine yapılan şerhlerden fazla olup sa-
yıları elli civarındadır. Bunların arasında
Hayali, Kestefi, İsamüddin el-İsferayinl. Ab-
dülhakim es-Siyalkütl ve Ramazan b. Mu-
hammed el-Hanefı'nin şerh veya h3şiyele­
ri meşhurdur (bk. AKAİDÜ'n-NESEFi). Hak-
kında çok sayıda şerh kaleme alınan risa-
lelerden biri de Ali b. Osman el-Üşl'nin el-
EmCı11 adlı manzum eseridir. Halil b. Ala
en-Neccari'nin Nefisü'r-riyCıt li-i'dCımi'l­
emrCıt, Ali el-Karl'nin l)av'ü'l-me'Cıli fi
şer]J.i Bed'i'l-emô.li ve Muhammed b. Sü-
leyman el-Halebl er-Reyhavl'nin Nul.].be-
tü'l-le'ô.li li-şer]J.i Bed'i'l-emô.Ji isimli te-
lifleri eserin şerhlerinden bazılarıdır. Mu-
hammed b. Malkoca'nın Lô.miyye-i KeJCı­
miyye Şerhi, Mütercim Asım Efendi'nin
Merahu'l-meô.li fi şerhi'l-Emô.li, Bekir
Topaloğlu'nun EmCıli Şerhi adlı eserleri
risatenin Türkçe şerhlerinden bazıları olup
Topaloğlu'nun çalışması Zaylabidin Acima-
matov tarafından Kırgızca'ya çevrilmiştir
(Bişkek 2008; bk. eI-EMAfi). Ebü'l-Berekat
en-Nesefı'nin el-'Umde adlı risatesi başta
kendisi olmak üzere (el-İ'timad fi'l-i'ti~cad)
çok sayıda alim tarafından şerhedilmiş­
tir (Keş{ü'4-4unün, 11. 1168; Brockelmann,
GAL, 11, 253; Suppl., II, 268). İbnü'l-Hü­
mam'ın eJ-Müsô.yere fi'l-'al}ii.'idi'l-mün-
ciye fi'J-Cıl.].ire'si üzerine yapılan şerh. ha-
şiye ve atıflarla Matürldiyye kelamının
önemli bir kaynağı haline gelmiştir. el-
Müsô.yere'ye müellifin Tavti]J.u'l-MüsCı­
yere ve talebesi KemaJeddin İbn Ebu Şe­
rifin eJ-MüsCımere'si dışında da şerh ve
h3şiyeler kaleme alınmıştır. Hızır Bey'in her
beytinde bir kelam meselesini açıkladığı
el-J>:aşidetü'n-Nüniyye'si üzerine de bir-
çok şerh yazılmıştır. Talebesi Hayali Ah-
med Efendi'nin şerhiyle Uryanl Osman
Efendi'nin Ijayrü'l-l}alCı'id Şer]J.u CevCı­
hiri'l-'al}ii.'id'i ve LaJezarl Mehmed Ta-
hir'in el-Cevô.hirü'l-l}alemiyye fi tastiri
esrô.ri'n-Nuniyye'si bu şerhlerden bazı­
larıdır. Davüd-i Karsfnin Kaside-i Nüniy-
ye Şerhi, Manastırlı İsmail Hakkı'nin Me-
tCılib-i İrfCıniyye ve izCıhCıt-ı Nuniyye'si
ve Mustafa Behcet Uranyevfnin Sünühô.t-ı

Vehbiyye ve Esrdr-ı Nı1niyye'si risfüe-
nin Türkçe şerhleri arasında yer almakta-
dır (bk. el-KAsIDETÜ'n-NÜNİYYE).
Mütekaddimln dönemi Eş'arl kelamcı­
ları arasında şerh yöntemi yaygın bir te-
lif türü olmamakla beraber İmamü'l-Ha­
remeyn el-Cüveyni'nin el-İrşad'ı üzerine
öğrencisi Selman b. Nasır en-Nlsabüri'-
den itibaren şerhler yazılmış, yine onun
selef metoduyla kaleme aldığı el-'AJpde-
tü'n-Ni?ô.miyye'si M. Zahid Kevserltara-
fından şerh mahiyetinde notlar konularak
yayımlanmıştır (bk. el-İRŞAD). Gazzall'nin
İ]J.ya'ü 'ulı1mi'd-din'i için Muhammed
Murtaza ez-Zebldi'nin kaleme aldığı şer­
hin (İtJ:ıafü's-sadeti'l-mütta~in) itikadl ko-
nulan içeren il. cildi başlı başına bir.kelam
kitabı niteliğindedir. Fahreddin er-Razi'-
nin kelama dair en hacimli eseri olan el-
Metalibü '1-'aliye Çelebizade Abdurrah-
man Efendi tarafından şerhedilmiş (Keş­
fü '?-?Unün, il. 1714). bu eserin muhtasarı
kabul edilen, felsefi konulara kelam muh-
tevası içinde yer verme ve ayrıca iç plan
açısından sonraki Eş'arl kelamcılarını et-
kileyen el-Mu]J.aşşa!a dair çok sayıda ça-
lışma yapılmıştır (bk. el-MUHASSAL). Bey-
zavf'nin Tavô.li'u '1-envdr'ına yazılan şerh­
ler arasında Mahmud b. Abdurrahman el-
İsfahani'nin Metali'u'l-en?dr adlı eseri
çok tanınmış ve Osmanlı medreselerinde
ders kitabı olarak okutulmuştur.
Eş'ariyye kelamında Vlll. (XIV.) yüzyıl­
dan itibaren mütekaddimln ve müteah-
hirlnin görüşlerini bir araya getiren şerh­
ler dönemi başlamıştır. Adudüddin el-kl'-
nin Ehl-i sünnet'in kelam görüşlerini Eş'a­
riyye mezhebine göre ortaya koyan el-Me-
valp.f fi 'ilmi'l-kelam'ı klasik kelam tari-
hinin son hacimli metni olarak kabul edi-
lebilir. Eser İslam düşüncesi ve Osmanlı
ilim anlayışı üzerinde önemli etki bırak­
mış, bilhassa Seyyid Şerif el-Cürcani'nin
şerhiyle birlikte Osmanlı medreselerinde
okutulmuştur. Cürcani'nin Şer]J.u'l-Me­
valp.fı eserin en tanınmışı şerhi olup kay-
naklarda Şemseddin el-Kirman!, Seyfed-
din el-Ebhert Alaeddin Ali et-Tüsl, Hay-
dar el-Herevf, İbnü'n-Nakib el-Halebl ve
Kılıçzade İshak Çelebi tarafından şerhe­
dildiği belirtilmektedir. öte yandan İslam
alimlerinin Cürcani'nin şerhi üzerine pek
çok haşiye ve ta'likat yazmaları, el-Me-
va]sıf kadar şerhinin de İslam düşünce
geleneğinde önemli bir yere sahip oldu-
ğunu göstermektedir (a.g.e., il, 1891-
1892). Cürcanl'nin eserine dair kısmi şerh­
ler arasında Kesteli'nin anlaşılması zor ye-
di konuyu ·şerhettiği risalesiyle bu risaleye
müellifinin yanı sıra İbnü'l-Hatıö Muham-
med'in yazdığı şerh zikredilebilir (a.g.e., ı.
871; bk. el-MEVAKlF). ki'nin, küçük hac-
mine rağmen akaidin hemen bütün me-
selelerine temas eden el-'Aisa'idü'l-'Açlu-
diyye'si için yirmiyi aşkın şerh kaleme alın­
mıştır. Bunların en meşhurları Seyyid Şerif
el-Cürcanl ile Devvanl şerhleridir. Risfüe
için yazılan şerhleri beğenmeyen Devvanl
esere yeni bir şerh yazdığını belirtir. Osman-
lı medreselerinde Celô.1 adıyla uzun müd-
det ders kitabı olarak okutulan Devvanl
şerhi Siyfilküti, Gelenbevf ve Edirnevf haşi­
yeleriyle birlikte ~asılmıştır (bk. el-AKAi-
DÜ'l-ADUDİYYE). Sa'deddin et-Teftazani'-
nin el-Ma]faşıd adlı eseri ve buna kendisi
tarafından yapılan şerhi müteahhirln dö-
neminin önemli eserlerinden biridir. Şer­
]J.u'l-Ma]faşıd, özellikle Osmanlı medrese-
lerinde Şer]J.u'l-Meva]sıftan sonra rağ­
bet gören kitaplar arasında yer almış, hak-
kında haşiye ve ta'lik türünden pek çok
çalışma yapılmıştır (Taşköprizade. ı. 632;
Keşfü'?-?Unün, il, 1780-1781 ). Eş'ariyye
alimlerinden Muhammed b. Yüsuf es-Se-
nüsl'nin el-Mu]saddime fi't-tev]J.id, 'Alsi-
detü ehli't-tev]J.id eş-şuıjra, 'AJpdetü's-
Senı1si el-vüsta ve 'AJpdetü ehli't-tev-
]J.id el-kübra adlı risalelerini müellifin ken-
disi ve çok sayıda alim şerhetmiştir (bk.
AKAİDÜ's-SENÜSİ). İbrahim el-Lekani'nin
Cevheretü't-tev]J.id adlı manzum akaid
risalesi önce müellifi tarafından 'Umde-
tü'l-mürid li-Cevhereti't-tev]J.id, TeJ-Oi-
şü't-tecrid li-'Umdeti'l-mürid ve Hida-
yetü'l-mürid li-Cevhereti't-tev]J.id adla-
rıyla şerhedilmiş, daha sonra oğlu Abdüs-
selam aynı esere İrşadü'l-mürid ve İt]J.a­
fü'l-mürid adıyla iki şerh yazmıştır. Risa-
le ve şerhlerine dair başka çalışmalar da
yapılmıştır (Brockelmann, GAL Suppl., il.
436-437). Eş'ariyye'de şerh ve haşiye dö-
neminin son önemli temsilcisi, Lekani'nin
eseri hakkında yazdığı Tu]J.fetü'l-mürid
'ala Cevhereti't-tev]J.id adlı şerh dışın­
da çok sayıda eser üzerine çalışmalar ya-
pan İbrahim el-Bacüri'dir (Brockelmann.
GAL, il, 487; Suppl., il, 436-437; bk. BAcü-
Rİ). Son dönem İslam alimlerinden Ab-
düllatif Harpüti'nin Ten]si]J.u'l-kelam fi
'alsa'idi ehli'l-İslam'ı Arapça metninin
altındaki Türkçe dipnotlarıyla adeta mü-
ellifi tarafından şerhedilmiştir. Ömer Na-
suhi Bilmen'in başlıca itikad ve kelam ko-
nuları yanında İslam inançlarına aykırı ba-
zı modern felsefi akımları eleştirdiği Mu-
vazzah İlm-i Kelô.m'ı da ele alınan konu-
larla ilgili kısa metinlerin izahıyla oluşan
bir şerh mahiyetindedir.
Kur'an-ı Kerim, çeşitli hadis kaynakları
ile akaid ve kelam alanında kaleme alınan
$ERH
eserlerde zat-ı ilahiyyeye nisbet edilen bir-
çok isim ve sıfat bulunmaktadır. ili. (IX.)
yüzyılın son çeyreğirıçlen itibaren bazı alim-
ler -her ne kadar klasik manada "kaleme
alınmış bir metin üzerine açıklama yap-
ma" niteliği taşımasa da- esma-i hüsna
konusunda "şerh" kelimesi etrafında isim-
lendirilen müstakil eserler kaleme almış­
lardır. Zeccac'ın Tetsirü esma'iliô.hi'l-]J.üs-
na'sı, Ebü'l-Kasım ez-Zeccaci'nin İştiJs{llsu
esma'iliah'ı, Hattabi'nin Şe'nü'd-du'a'­
sı, Hallmi'nin el-Minhdc'ı, Abdülkahir el-
Bağdadi ve Beyhaki'nin el-Esma' ve'ş-şı­
fô.t'ı, Kuşeyrl'nin et-Ta]J.bir ti't-teı,kir'i, Gaz-
zfül'nin el-Ma]sşadü '1-esna'sı, Ebü Bekir
İbnü'l-Arabi'nin el-Emedü'l-a]fşa'sı ve Fah-
reddin er-Razi'nin Levami'u'l-beyyinat'ı
bu tür eserlerin en önemlileri arasında yer
almaktadır. Son dönemlerde de Türkçe,
Arapça ve Farsça olarak birçok esma-i hüs-
na şerhi kaleme alınmıştır (bk. ESMA-i HÜS-
NA).
Şia'nın farklı kollarına mensup alimlerin
akaid ve kelam sahasındaki eserleri üze-
rine de çok sayıda şerh yazılmıştır. İma­
miyye Şiası'nda Şeyh Sadük'un Risô.letü'l-
i'ti]sadat'ı öğrencisi Şeyh Müfid tarafın­
dan Taş]J.i]J.u'l-i'tilsad adıyla şerhedilmiş­
tir. Şeyh Müfid ile başlayan sistematik ke-
lam eserleri telif geleneği sonraki alimler
tarafından devam ettirilmiştir. Nasirüd-
din-i Tüsl'nin Tecridü'l-i'tiJsö.d'ına İbnü'l­
Mutahhar el-Hilli'nin yazdığı Keşfü'l-mu­
rad fi şer]J.i Tecridi'l-i'ti]sö.d adlı şerh bu
ekolün ilim havzelerinde ders kitabı olarak
okutuİan eserler arasında yer almıştır (bk.
CA'FERİYYE [Literatür]; İSNAAŞERİYYE
[Literatür]; ŞİA [Literatür]).
BİBLİYOGRAFYA :
Teftazani. Şerf;tu'l-'Aka'id, İstanbul 1315, s. 36,
51; Taşköprizade, Mevzuatü'l-ulüm, l, 632; Keş­
fü'?·?unan, 1, 871; il, 1143, 1168, 1714, 1780-
1781, 1891-1892, 1974; Osmanlı Müellifleri, l,
275; Serkis. Mu'cem, il, 1332-1333; Brockelmann.
GAL, 1, 77; il, 102, 253, 269-270, 487; Suppl, 1,
285-286; il, 268, 289-291, 436-437; izaf;tu'l-mek-
niin, il, 676; Sezgin, GAS, l, 414; Abdülazim ed-
Dib. İmamu'l-Jjaremeyn, Küveyt 1401/1981, s.
50-51; Abdurrahman Bedevi, ME?:fahibu'l-İslamiy­
yin, Beyrut 1983, 1, 691-692; M. Saitözervarlı, Son
Dönem Kelam İlminde Metot (doktora tezi, ı 994),
MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 40-44.
!il MUSTAFA SiNANOGLU
D TÜRK EDEBİYATI. Osmanlı coğraf­
yasında Türkçe ile birlikte Arapça ve Fars-
ça da kullanıldığından bu alanda kaleme
alınmış şerhler çok dillidir. Arapça'dan Hz.
Ali. Ka'b b. Züheyr, İbnü'l-Farız ve Mu-
hammed b. Said el-Büsiri; Farsça'dan Mev-
lana Celfüeddin-i Rüml, Feridüddin Attar,
565
$ERH
Sa'di-i Şirazi. Hafız-ı Şirazi. Molla Cami,
Hüsrev-i Dihlevi, Örfı-i Şirati, Sfüb-i Tebri-
zi ve Şevket-i Buhar! gibi ediplerin eserleri
çok sayıda Türkçe şerhe konu teşkil et-
miştir. Arapça-Farsça edebi eserlere ya-
zılmış Türkçe şerhler şerh literatürünün
önemli bir kısmını oluşturur. Bu eserler
çoğunlukla nesir halinde şerhedilmiş olup
manzum şerhlere nadiren rastlanır. Türk-
çe' de şerh geleneğinin başladığı XV. yüz-
yılda ve yoğunlaştığı XVIII-XIX. yüzyıllar
boyunca bazı şarihlerin özgün üslüpların­
dan söz edilebilir. Bir kısım şerhlerde rast-
lanan reddiye ve tashihler şarihlerin ken-
dilerinden önce kaleme alınmış bazı şerh­
leri incelediklerini göstermektedir.
Arapça-Farsça metinlere yazılan şerh­
lerde kelime ve terkiplerin sözlük anlam-
lan, gramer özellikleri, metindeki diğer ke-
limelerle irtibatları ve bu şekilde kazan-
dıkları manalar üzerinde durulur. Kelime-
lerin semantik ayrıntılarına dikkat eden
şarihler başta ayet ve hadisler olmak üze-
re manzum-mensur örneklerle destekle-
dikleri ifadelerini atasözleri ve hikayelerle
daha akıcı hale getirir. Türkçe şerhlerde
Arapça'da olduğu gibi kalıplaşmış sözlere
benzer bir ifade sistemi kurulduğu görü-
lür. Okuyucuya hitaplarda, şerh bölümle-
ri arasındaki geçişlerde, alıntı ve gönder-
melerde çoğunlukla bu kalıp ifadelerden
yararlanılır. Bu genel çerçeve içinde me-
tinlerin şerhinde çeşitli ilimlere dair ter-
minoloji kullanılır. Hacimli şerhlerde rast-
lanan metin içi göndermeler ve bazı şerh­
lerde görülen nüsha-rivayet tenkitleri de
geleneksel şerh metodunun önemli unsur-
larıdır.
Osmanlı edebiyatında Muslihuddin Mus-
tafa Sürür!, Mustafa Şem'I Efendi ve SCı­
öı Bosnevi daha çok Farsça metinlere yaz-
dıkları şerhlerle tanınır. Ayrıca İsmail Hak-
kı Bursevi, Abdullah Salah! Uşşaki ve Müs-
takimzade Süleyman Sadeddin yanında İs­
mail Ankaravi (Hazret-i Şarih). Sarı Abdul-
lah Efendi (şarih-i Meşneui) ve Abdullah
Bosnevi (şarih-i Fuşüş) anılması gereken
şarihlerdir. Farsça edebi eserler için yazıl­
mış Türkçe şerhler bu dile ait klasik eser-
lerin de bir dökümünü verir. Muslihuddin
Mustafa Süruri. Şem'I, Sudi Bosnevi, Kefe-
vi Hüseyin Efendi ve Mehmed Vehbi Efen-
di'nin Divô.n-ı ljô.fı:? şerhleri; Mehmed
Hakim ve Eöıb'in Divô.n-ı Şevket-i BulJ.ô.-
ri şerhleri; Ömer Nüzhet, Ahmed Sabih
ve Yanyalı Süleyman'ın Divô.n-ı 'Örti-i Şi­
rô.zi şerhleri; Şem'I'nin Divô.n-ı Şô.hi şer­
hi; Daniş'in Divô.n-ı Selimi (Yavuz Sultan
Selim) şerhi; Yüsuf-i Amic:ü'nin Ferişte Di-
vô.nı şerhi; Nusret Ebubekir Efendi ve Sü-
566
Ieyman Fehim ile Ahmed Cevdet Paşa'nın
birlikte yazdıkları Sô.ib Divô.nı şerhleri;
İbrahim Bey, Muiru. Şem'I, İsmail Rusühl
Ankaravi, Abdülmecid Sivas!, Ahmed Sa-
bCıhI Dede, San Abdullah Efendi. Şiffil Meh-
med Dede, İsmail Hakkı BursevI, Meh-
med Murad Nakşibendi. Prevezeli Abidin
Paşa, Ahmet Avni Konuk ve Tahirülmev-
Ievi tarafından Meşnevfnin tamamına ya
da bir kısmına yazılan şerhler; İlmi Dede,
Abdülmecid Sivas!, Abdullah Bosnevi, Cev-
ri İbrahim Çelebi ve Şeyh Galib'in Cezire-i
Mesnevi şerhler\; Şem'i, Sudi Bosnevi ve
Mehmed Rahmi b. Ahmed'in Bostô.n şerh­
leri; Lamii Çelebi, Mevlana Rüşdi Karahi-
sari, Pir Hamdi, Saffet ve Ca'fer-i Tayyar
b. Ahmed Salim'in Dibô.ce-i Gülistô.n'a
yazdıkları şerhler; Şem'I. Sudi Bosnevi ve
Kefevi Hüseyin Çelebi'nin Gülistô.n şerh­
leri; Şem'I ve Şakir-i RCımi'nin Bahô.ris-
tô.n şerhleri; Lamii ve Himmetzade Abdi
Efendi'nin Dibô.ce-i Bahô.ristô.n şerhle­
ri; Şem'I'nin Mantılfu't-tayr şerhi; yine
Şem'I, Vak'anüvis Abdurrahman Abdi Pa-
şa (Müfid), Hasan ŞuürI, İsmail Hakkı Bur-
sevi, Mustafa Refia, Kilisli Mustafa Ruhi
Efendi, Molla Mehmed Murad, Nam Sa-
lih Efendi, Hulusi ve Ömer b. Hüseyin'in
Pend-i 'Attô.r şerhleri; Haririzade'nin ve
Hüseyin Bey'in Gülşen-i Rô.z şerhleri, Sü-
rüri'nin Şebistô.n-ı lj.ayô.1 şerhi; Şem'I ta-
rafından Molla Cami'nin Yusuf u Züley-
]]ô., TulJ_fetü '1-al).rô.r ve Şub]J.atü '1-ebrô.r
adlı eserlerine yazılan şerhler bunlardan-
dır. Divanının tamamı şerhedilen Örfi-i Şi­
rati'nin çeşitli kasideleri kendine özgü bir
gelenek oluşturacak kadar şerhedilmiştir.
Edirneli Mecöı Mehmed, Neşati, Himmet
Dede, AdnI Dede, Rodosizade Mehmed
Emin Efendi, Himmetzade Abdi, Karni,
Murtaza Trabzon!, Seyyid Hakim Mehmed
Efendi, Ömer Nüzhet ve Abdullah Salah!
Uşşaki bu şanhler arasında sayılabilir. Meh-
med Murad Nakşibendi ve Seyyid Musta-
fa Besim Manyasl'nin Şevket-i Buhar! ka-
sidelerine, Nusret Ebübekir Efendi'nin Ka-
şide-i Tfı'iyye-i Şfı'ib-i Tebrizi'ye yaz-
dıkları şerhler de bunlar arasında yer alır.
Farsça gazel, dfibeyt. rubai. benci, mu-
amma ve müstakil beyitlerin şerhedildiği
eserler de vardır. Şüca'-ı Moravi'nin Şerh-i
Gazel-i Hô.fız'ı, Mehmed İlmi b. Halil'in
Şerh-i Gazel-i Molla Cdmfsi, Bihişti Ra-
mazan Efendi'nin Şerh-i Manzüme-i Mu-
ammfı-yı Cfımfsi, Sürüri'nin Şerh-i Mu-
ammeyô.t-ı Cfımfsi, Tılkizade Mehmed b.
İbrahim'in Şerh-i Gazeliyyfıt-ı Örfisi, Ab-
dullah Salahi Uşşaki ve Mustafa İsamüd­
din Üsküdari'nin Şerh-i Beyt-i Hüsrev-i
Dihlevfleri, Salah! Uşşaki ve Müstakimza-
de Süleyman'ın Şerh-i Rubô.1-i Ebi Said-i
Ebi'l-Hayr'lan, Emir Buhar!, İsıpfül Hakkı
Bursevi ve Salah! ~şşaki'nin Şerh-i Ga-
zel-i Mevlô.nô.'1arı; yine Salahi Uşşaki'nin
Şerh-i Beyt-i Şevket'i, Şerh-i Beyt-i Hfı­
kani'si, Şerh-i Beyt-i Enveri'si, Nusret
Ebubekir Efendi'nin Şerh-i Ba'z-ı Gaze-
liyyô.t-ı Sô.ib'i, Pirizade'nin Şerh-i Ebyfıt-ı
Sô.ib'i. Ömer Ffük'in Şerh-i Gazel-i Saib
der-Hakk-ı Ney'i, Müstakimzade Süley-
man'ın Nizami, Mevlana, Hafız. Molla Ca-
mi, Şevket-i Buhar!, Örfi ve Nesiml'nin be-
yitlerine yazdığı şerhlerle Şerh-i Beyt ez-
Gülşen-i Rô.z'ı bu tür eserlerdendir.
Arapça edebi metinler üzerine kaleme
alınan Türkçe şerhler Farsça'ya oranla da-
ha azdır. Genellikle manzum olarak yazı­
lan esma-i hüsna. kırk hadis ve hilye şerh­
leriyle Abdullah Salahi Uşşaki ve Müsta-
kimzade Süleyman'ın Hz. Ali Divanı şerh­
leri gibi birkaç örnek dışında Arapça me-
tinlere dair Türkçe şerh geleneğinin ba-
ğımsız manzumeler etrafında şekillendiği
söylenebilir. Edebi yönü ağırlıkta olan man-
zumelerden özellikle Ka'b b. Züheyr'in Ka-
şidetü '1-bürde / Kaşide-i Bfınet Sü'fıd
ve Muhammed b. Said el-Büsiri'nin Kaşi­
detü '1-bür'e / J>_aşidetü'l-bürde adlarıy­
la bilinen kasideleri en çok şerhedilen me-
tinler olarak dikkat çeker. J>_aşide-i Bô.net
Sü'fıd'a yazılmış şerhler arasında İskilip
Müftüsü Mehmed Emin Efendi, Nişancı
Abdurrahman Abdi Paşa. Abdülbaki b.
Ahmed Abdi, Seyyid Ahmed Raüfı Üskü-
dari. Şanizade İbrahim, Eyüp Sabri Paşa.
Şeyhülislam Ahmed Muhtar Beyefendi,
Mollacıkzade Mehmed Rfüf ve Ispartalı
Zeynelabidin'in eserleri anılabilir. Yine Ka'b
b. Züheyr'in Kaşidetü'l-Lfımiyye'sini Na-
hifi. Dimyô.tiyye Kasidesi'ni Vahid Meh-
med Emin Efendi şerhetmiştir. Leall Ah-
med b. Mustafa, Şeyh Sadullah Halveti,
Şeyhülislam Mekkl Mehmed Efendi, Şeyh
Abdullah b. Ahmed, Mehmed b. Feyzul-
lah, Mehmed b. Halil, Edirne Müftüsü
Fevzi Efendi, Kayacıklı Süleyman Efendi,
Abidin Paşa. Hacı Mehmed Said, Erzurum-
lu Hasan Fehmi Efendi, Müstakimzade Sü-
leyman, Rusçuklu Mehmed Hayri, Hacı
Mehmed Ziyaeddin Türkzade, Akhisarlı
Hafız İsmail Nazif ve Seyyid Hasan Rıza!,
imam BCıslri'nin J>_aşidetü'l-bür'e'sirıe şerh
yazanlardandır. İsmail RusCıhI Ankaravi,
İbnü'l-Fanz'ın Tfı'iyye ve Jj.amriyye kasi-
delerini, Salah! Uşşaki. Abdüsselam b. Nu'-
man b. HalTI. Mehmed Said, Kara Musta-
fa b. Abdullah Alfü lj.amriyye kasidesini,
Mehmed Nazım ise Yfı'iyye, lj.amriyye
(M'ımiyye) ve Rô.'iyye kasidelerini şerhet-

miştir. İbnü'n-Nahvlnin aralarında İsmail
Rusuhi Ankaravi, Abdullah Bosnevi ve
Mustafa İsamüddin Üsküdari gibi şarihle­
rin bulunduğu edipler tarafından şerhedi­
len el-J>:aşidetü'l-Münferice'si de Osman-
lı edebiyatında tanınmış metinlerdendir.
Geleneğin en üretken şarihlerinden olan
Salahi Uşşaki'nin Şerh-i Rubdi-i Ali ve
Şerh-i Muamma-yı Alfsi; Müstakimza-
de Süleyman'ın Şerh-i Ayniyye-i Sühey-
li, Şerh-i Kaside-i Mudariyye (Hediyye-
tü 's-Seferiyye), Şerh-i Ebyat-ı Sandüka-i
Abdülkiidir Geylfuıi, Şerh-i Ebyat-ı Pir-i
Herat, Şerh-i Beyt-i Muhyiddin İbnü'l­
Arabi, Şerh-i Beyt-i İmam Şatıbfsi; Mus-
tafa İsamüddin Üsküdan ve Mustafa Arifin
Şerh-i Kaside-i Mudariyye'leriyle yine
Mustafa İsamüddin Üsküdar'i'nin Şerh-i
Kaside-i Tantaraniyye'si de burada sa-
yılabilir. Abdüllatif İbn Melek'in Firişteoğ­
lu Lugati, Halimi'nin Bahrü'l-garaib'i,
Şahidi'nin Tuhfe'si, Şeyh Ahmed Şihabi'­
nin Nazmü'l-leaJ'i, Hüseyin Murtaza el-
Bağdacfı'nin Lugat-ı Tarih-i Vassfıfı, Os-
man b. İbrahim Bosnevföin Sübha-i Sıb­
yan'ı, Antakyalı Şeyh Ahmed'in Se Ze-
ban'ı, Sünbülzade Vehbi'nin Tuhfe'si ve
Nuhbe'si ile Ayıntabi Hüseyin Ayni'nin
Nazmü'l-cevher'i başta olmak üzere
manzum olarak kaleme alınmış Türkçe-
Arapça. Türkçe-Farsça, Türkçe-Arapça-
Farsça sözlüklere de bir hayli şerh yazıl­
mıştır.
Türkçe manzum metinleri şerhetme ih-
tiyacı ise daha entelektüel bir zeminde ge-
lişmiştir. XX. yüzyıl başlarına kadar bir-
kaç istisna dışında klasik edebiyat man-
zumelerinin şerhlerine rastlanmaz. Baş­
langıcından itibaren tasavvufi çevrelerde
ortaya çıkan Türkçe manzumeleri şerhet­
me geleneği kendine özgü bir edebi çığır
oluşturmuştur. Diğer şerhlerde yer alan
metinlerin diliyle ilgili gramer aynntıları ta-
savvufi şerhlerde nadiren yer bulur. Türk-
çe tasavvufi şiir şerhleri, şerh metinleri-
nin hemen tamamına hakim olan "tüme-
varım" yaklaşımının en çok kırılmaya uğ­
radığı metinlerdir. Muhteva merkezli olan
bu şerhlerde metnin belirleyicisi tasavvuf
konularıdır. Tasavvuf şiirinin özgün nazım
türlerinden olan şathiyelerin şerhedilen
şiirler arasında belirgin bir ağırlığı vardır.
Türkçe'de tasavvufi şiir şerhleri. dil ve kül-
türle ilgili açıklamalardan ziyade tasavvufi
terminolojinin geliştirilmesiyle zenginlik ve
değer kazanır. Tasavvufi çevrelerde eği­
tim aracı olarak da kullanılan bu şerhler
manevi bir işaret üzerine ya da dostların ri-
cası gibi sebeplerle kaleme alınmıştır. Çok
defa metnin yazarı gibi kendisi de muta-
savvıf olan şarih genellikle hedef okuyucu
kitlesinin seviyesine göre bir dil ve üsh1p
benimser. Bu arada dini ilimlerin yanı sı­
ra ilm-i nücum, tıp. kimya, rüya tabiri, eb-
ced, belagat vb. ilim dallarından da yarar-
lanır. Sazan ayet ve hadis metinleri, pey-
gamber kıssaları, sufi menkıbeleri, darbı­
meseller, halk rivayetleri ve diğer tahkiye
unsurları tasavvufi şiir şerhlerinin konu-
sunu oluşturur. Hemen tamamında bir hi-
tap tarzının yer aldığı tasavvufi şiir şerh­
lerinde soru-cevap ve örneklendirme ile
anlatım yöntemleri etkili biçimde kulla-
nılmıştır.
Mevcut metinlere göre şiirleri şerhedi­
len ilk Anadolu şairi Yunus Emre'dir. Yu-
nus'un, "Çıktım erik dalına ... " diye başla­
yan ünlü şathiyesi, ilk defa X.V-XVI. yüzyıl
şarihlerinden Şeyhzade Muhyiddin Meh-
med Efendi tarafından şerhedilmiştir. Ni-
yati-i Mısr'i, İsmail Hakkı Bursevi, Ali Nakşi­
benöı, İbrahim Has da aynı şathiyeye şerh
yazmıştır. Hacı Bayram-ı Velinin "Çalabım
bir şar yaratmış ... " diye başlayan ilahisi
Abdühay Celveti, İsmail Hakkı Bursevi ve
Şeyhülislam Seyyid Feyzullah Efendi tara-
fından şerhedilmiştir. Şiirleri en fazla şer­
hedilen şair ise Niyati-i Mısri'dir. Onun di-
vanının Muhammed Nurü'l-Arabl tarafın­
dan yapılan şerhi ve diğer gazellerine ya-
zılmış şerhlerin önemli bir kısmı günümüz
Türkçesi'ne de aktarılarak yayımlanmıştır
(nşr. Sadettin Bilginer. İstanbul 1976).
Şemseddin Sivasi'nin ili. Murad'ın gazel-
leri ve Ayinezade Mehmed Şemseddin'in
İsmail Rusuhl ve Çelebi Sultan'ın gazelle-
riyle Mustafa Azbl Baba'nın Niyati-i Mısrl
gazeli şerhleri geleneğin gelişme evresin-
deki dikkat çekici örneklerdir.
İlk temsilcisi xvı. yüzyılın başlarında ye-
tişen tasavvufi şiir şerhi geleneği, divan şi­
irinin en parlak dönemi olan XVl ve XVII.
yüzyıllar boyunca belirgin bir durgunluk
göstermiştir. Klasik estetiğin güç kaybet-
tiği XVIll. yüzyılda ise tasavvufi şerh faali-
yetleri artmıştır. Bu yüzyılın ilk çeyreğin­
de tasavvufi şiir şerhlerine hız kazandıran
en üretken isim hiç şüphesiz İsmail Hakkı
Bursevi'dir. Bursevi, Yazıcıoğlu Mehmed
Efendi'nin Muhammediyye'sini şerhet­
tiği gibi aralarında Yunus Emre, Aşıkpa­
şazade, Hayreti, Niyazl-i Mısri, Şeyh Meh-
med Sahfi, Abdurrahman Efendi ve Du-
kakinzade Ahmed Bey'in de bulunduğu pek
çok şairin manzumelerine şerhler yazmış­
tır. Yine Bursevlnin kendisine ait bir kasi-
deyi şerhettiği Kitabü'l-Envar'ı şairince
şerhedilen en hacimli manzume olması
ŞERH
bakımından dikkat çeker. Niyazi-i Mısri
gazellerinden birinin şerhi Mısrrnin hali-
felerinden Mehmed Sahfi'ye, Nakşi-i Ak-
kirmani'nin bir mJammasına ve İsmail
Hakkı Bursevlnin Kaside-i Feride'sine ya-
zılmış şerhler ise Bursevi'nin halifelerin-
den Süleyman Zati'ye aittir. Kaside-i Fe-
ride yaklaşık iki asır sonra Rızaeddin Rem-
zi-i Riffil tarafından da şerhedilmiştir. Müf-
tü Baba'nın şathiyesine ve Neslb'in Elifna-
me'sine Fahri Ahmed tarafından yazılan
şerhler de Celveti şerh geleneğine dahil-
dir (bk. bibi., Üzeyir Aslan). Hasan Sezai-yi
Gülşen! de Niyazi-i Mısri'nin bir gazelini
şerhetmiştir. Müstakimzade Süleyman ile
Salah! Uşşaki. İsmail Hakkı Bursevi gibi şa­
rih kimlikleriyle öne çıkan ediplerdir. Müs-
takimzacte'nin Eşrefoğlu Rumi. Isa Mahvi
ve diğer şairlerle ilgili yaptığı şerhler ge-
nellikle bir mısra ya da beyitle sınırlıdır.
Salah! Uşşaki'nin kaleme aldığı şerhler ise
manzume bütünlüğünü korur ve Eşrefoğ­
lu Rumi'nin şathiyesinden Mehmed Nasu-
hi'nin ve kendisinin muammalarına, Ni-
yati-i Mısr'i ve İsmil.il Hakkı Bursevlnin ga-
zellerinden Aşık Ömer lugazlarına kadar
geniş bir yelpazeye dağılır (bk. bibi., Resul
Arıcı, Hafize Keleş). Niyazl-i Mısri'ye ve
kendisine ait gazellere yazdığı şerhlerle
Edremitli Müridzade Mustafa Aczi, yine
Mısri'nin ve Hasan Sezai'nin gazellerini şer­
heden Haririzade, Muhyiddin Üftade ga-
zellerinin şerhleriyle Selanikli.Ali Örfi. Sün-
bül Sinan ve Şeyh Vefa nutuklarının şerh­
leriyle. Cebbarzacte Mehmed Arif Bey, İd­
r'is-i Muhtefi'nin şathiyesini şerheden Sey-
yid Ali Şermi, kendisinin gazelini şerhe­
den Nacim Efendi ve Hasan Sezfü'ye ait
gazeli izdhu'l-meram fi meziyyeti'l-ke-
lam (Şerhu'n-f'loktati ve'l-kalem) adıyla
şerheden Şuayb Şerefeddin Gülşeni XIX.
yüzyıl şarihlerindendir. Cebbarzacte Meh-
med Arif Bey'in izdhu'l-meram ala viJQ-
deti seyyidi'l-enam adını verdiği bir mev-
lid (Vesiletü'n-necat) şerhi bulunmaktadır.
Hüseyin Vassaf'ın Gülzar-ı Aşk ismiyle
yazdığı diğer bir mevlid şerhi yayımlan­
mıştır (Mustafa Tatcı vd., İstanbul 2006).
Hüseyin Vassafın Niyazi-i Mısri gazelleri-
ne de şerhleri vardır. Şeyh Veröı'nin nut-
kuna Mehmed Nesim tarafından yazılan
şerh manzum oluşuyla benzerlerinden ay-
rılır. Aziz Mahmud Hüdayi'nin, Gaybi'nin
ve Nakşi-i Akkirmani'nin manzumelerine
yazılmış şerhler gibi şarihi meçhul metin-
lerin yanı sıra biyografik kaynaklarda zik-
redilen ve henüz nüshalarına ulaşılama­
yan çok sayıda manzume şerhi de bulun-
maktadır. Latin harflerinin kabulü ile bir-
567
SERH
likte şerhlerin mahiyeti değişmiştir. Daha gisi, V/9, İstanbul 2007, s. 271-304; Muhammet r
Kuzubaş. "Muhammed Fevzi'nin Miftahu'n-Ne-
çok divan edebiyatı örnekleri üzerine kla- ŞERH-i SADR,
cat Adlı Eseri (Kaslde-i Bürde Tahmis ve Şerhi)",
sik estetiğin unutulmaması amacıyla ya- Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 1/1 (bk. ŞAKK-ı SADR).
zılan şerhler üniversitelerde ilgili bölüm- (2007) (sosyalarastirmalar.com). s. 156-192; Üzeyir L
lerin gelişmesiyle artış göstermiştir. Met- Aslan. "Fahri Ahmed ve Şathiye Şerhi". Turleish
nin inceliklerini aynntılı biçimde ortaya koy- Studies, lll/4 (2008). s. 121-155; a.mlf.. "XVlII. r
Yüzyıl Mutasavvıf Şairlerinden Fahri Ahmed ve ŞERH-i ŞATHİYYAT
makla birlikte öğreticilik özellikleri ön pla- Elif-name Şerhi". Türle Kültürü İncelemeleri (.;:.,~~)
na çıktığından yeni şerhler klasik şerhler Dergisi, sy. 19, İstanbul 2008, s. 156-192.
kadar edebi kıymete sahip değildir. Tahi- Ruzbihan-ı Bakli'nin
Tezler: Zafer Bulut, El-Muattaleat ve Şerhleri
rülmevlevl'nin yakın geçmişe kadar Latin ile Bunların İstanbul Kütüphanelerinde Mev- (ö. 606/1209)
cut Yazma/an (yüksek lisans tezi. 1979). İÜ Arap ilk dönem sufilerinin
harfleriyle yayımlanmamış şerhleri ve özel- şathiyelerine dair eseri.
Dili ve Edebiyatı; Abdulkadir Gürer. Hafiz Diva- _J
likle Ali Nihad Tarlan'ın çalışmaları ile baş­ L
nı 'nın Türleçe Terl:üme ve Şerhleri (yüksek lisans
layan son dönem şerh faaliyetleri başta tezi, 1987). AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü; Ebube-
Mehmet Çavuşoğlu ve Haluk İpekten ol- kir Sıddık Şahin. Kaside-i Bürde'nin Türleçe Şerh Cezbeli bir mutasawıf olduğundan Şat­
ve Tercümeleri (yüksek lisans tezi. 1997). Gazi Üni- tah-ı Fars veya Şeyh-i Şattah diye anılan
mak üzere üniversite mensupları tarafın­
versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; Ahmet Taştan. Ruzbihan-ı Bakl'i'nin bu Farsça eserinin te-
dan sürdürülmektedir. Bir Şarih Olarak İsmail Hakkı Bursevf ve Edebi
melini, Bayez'id-i Bistami ile Hallac-ı Man-
BİBLİYOGRAFYA : Şerhleri (yüksek lisans tezi. 1999). UÜ Sosyal Bi-
limler Enstitüsü; Yavuz Yılmaz. Müstaleimzade'ye sur'un şathiyelerini açıklamak amacıyla da-
Ali Nihad Tarlan, Edebiyat Meseleleri, İstanbul
1981, s. 189-202; Amil Çelebioğlu. Eski Türk Ede- Göre Bazı Manzumelerin Şerhi (yüksek lisans te- ha önce yazdığı Mantılf:u'l-esrdr bi-beyô.-
biyatı Araştırma/an, İstanbul 1998, s. 558-561; zi. 2001 ). İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü; Ozan Yılmaz, ni'l-envdr adlı Arapça eser oluşturur. Bak-
Yusuf öz. Tuhfe-i Şahidi Şerhleri, Konya 1999; Ur{l'nin Kaside/erine Yapılan Türleçe Şerhler
rı Şerl;-i ŞatJ:ıiyyô.t'ta kendi manevi tecrü-
a.mlf.• "Tuhfe-i Vehbi Şerhleri". İlmi Araştırma­ (yüksek lisans tezi. 2004). Gaziantep Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü; Hülya Canpolat. Sa'di'- beleri ve birçok sufinin şathiyelerinin şer­
lar, sy. 5, İstanbul 1997, s. 219-232; Abdullah
Çayhoğlu. Niytızi-i Mısri Şerhleri, İstanbul 1999; nin Gülistan Önsözüne Yapılan Türleçe Şerhlerin hini ekleyerek Mantılfu'l-esrdr'ı üç misli
Muhammet Nur Doğan. "Metin Şerhi üzerine", Karşılaştırmalı İncelenmesi (doktora tezi. 2006). genişletmiştir. Müellif Pasa'da yazmaya
Osmanlı Divan Şiiri Üzerine Metinler (haz. Meh- Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; Resul
başladığı eserini 570'te ( 1174) Şlraz'da ta-
Arıcı. Salahi'nin Tasavvu{l Şiir Şerhleri (yüksek
met Kalpaklı). İstanbul 1999, s. 422-427; Mine mamlamıştır.
Mengi, Divan Şiiri Yazılan, Ankara 2000, s. 72- lisans tezi, 2006). MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü;
Rafiye Duru, Modem Metin Çözümleme Telcnile- Sakil 545 bölümden oluşan esere "Hakk'ın
77; Cemal Kurnaz - Mustafa Tatcı. Türk Edebiya-
leri Bakımından Şerh Geleneği ve İsmail Hak-
tında Şathiyye, Ankara 2001; i. Hakkı Aksoyak, şathiyeleri" dediği Kur'an'daki müteşabih
leı Bursevi (doktora tezi, 2007). Ege Üniversitesi
"Metin Şerhi", Eski Türk Edebiyatı El Kitabı, An-
Sosyal Bilimler Enstitüsü; Hafize Keleş. Salahad- ayetleri yorumlayarak başlar. ardından su-
kara 2002, s. 283-290; Tunca Kortantamer, Eski
Türk Edebiyatı: Makaleler, Ankara 2004, s. 55-
din-i Uşşaki ve Türleçe Tasavvu{l Şiir Şerhleri filerin hadis diye kabul ettiği, "Allah Adem'i
(yüksek lisans tezi. 2008). MÜ Sosyal Bilimler Ens- kendi suretinde yaratmıştır" gibi ifadeler
64; İbrahim Has, Yunus Emre'nin Bir Şiirinin Şer­
titüsü. r:;:ı
hi: Çıletım Erile Dalına (haz. Mustafa Tatcı). An- ~ ÖMÜR CEYLAN üzerinde durur. Hz. Ali'nin, "Görmediğim
kara 2004; Ttıhirü '/-Mevlevi (Olgun) 'den Metin
Şerhi Örneleleri (haz. Şener Demirel). Ankara
2005; ömür Ceylan. "Yazan Meçhul Bir Hüdayi
Şerhi", Üsküdar Sempozyumu il: 12-13 Mart
2004: Bildiriler, İstanbul 2005, il, 28-36; a.mlf..
Böyle Buyurdu Sü{l: Tasavvuf ve Şerh Edebi-
yatı Araştırma/an, İstanbul 2005; a.mlf.. Tasav- Şerf:ı-i Şa!l:ıiyyafın ilk iki sayfası (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1342/27)
vu{l Şiir Şerhleri, İstanbul 2007; M. A. Yekta Sa-
raç, "Şerhler", Türk Edebiyatı Tarihi (ed. Talat
Sait Halman). İstanbul 2006, il, 121-132; a.mlf..
"Tasavvuf Edebiyatına Ait Temel Bir Metin ve
Türk Edebiyatına Yansımalan", TDED, XXX
(2003) .. s. 445-468; İsmail Güleç, Türle Edebiya-
tında Mesnevi Tercüme ve Şerhleri, İstanbul
2008; Süleyman Tülücü, "Muallakat Şerh ve Bas-
kılan-Tercümeleri", EAÜİFD, sy. 6 ( 1986). s. 253;
Ali Yıldınm. "Rodosizade'nin Kaside-i Nevruziy-
ye Şerhi", Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Der-
gisi, IX/I, Elazığ 1999, s. 217-241; Mehmet.Kırbı­
yık, "Ferri Mehmed'in Bir Gazelinin Şerhine Da-
ir". Türkiyat Araştırma/an Dergisi, sy. 7, Konya
2000, s. 343-360; Ahmet Kartal, "Sadi-i Şirazi'­
nin Bostan isimli Eserinin Türkçe Turcüme ve
Şerhleri", Türle Kültürü İncelemeleri Dergisi, sy.
5, İstanbul 2001, s. 99-120; Mehmet Atalay, "Ga-
ni-yi Keşrniri'nin Bazı Beyitlerinin Tahirü'l-Mev-
levi Tarafından Şerhi". Atatürk Üniversitesi Tür-
kiyat Araştırma/an Enstitüsü Dergisi, sy. 26, Er-
zurum 2004, s. 49-65; Mustafa Tatcı. "Üsküdar-
lı Ahmed Msim'in Naili-i Kadim'in Bir Gazeline
Şerhi", İlı:rzi Araştırmalar, sy. 19, İstanbul 2005,
s. 133-140; Ozan Yılmaz, "Klasik Şerh Edebiyau
Literatürü". Türkiye Araştırma/an Literatür Der-

568