ΓΕΝΙΚΟ ΕΠΙΤΕΛΕΙΟ ΣΤΡΑΤΟΥ

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΡΑΤΟΥ

Σέξτου Ιουλίου Φροντίνου

ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ
ΒΙΒΛΙΑ Ι-IV

Iuli Frontini

STRATEGEMATON
LIBRI I-IV

ΑΘΗΝΑ 2015
Επιμέλεια Έκδοσης : Ανχης (ΤΘ) Βασίλειος Αναστασόπουλος
Μετάφραση : Δρ Βασίλειος Παππάς
Εισαγωγή : Δρ Γεώργιος Θεοτόκης
Τίτλος Πρωτοτύπου : Strategematon, Iuli Frontini
Copyright © 2015 Γενικό Επιτελείο Στρατού, http://dis.army.gr, gesdis@otenet.gr
ISBN : 978-960-7897-65-7

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο

σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή
εκμετάλλευσή του, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και τις διεθνείς
συμβάσεις. Επίσης, απαγορεύεται η αναπαραγωγή της σελιδοποίησης, του
εξωφύλλου και γενικά της όλης αισθητικής εμφάνισης του έργου με
οποιεσδήποτε μεθόδους, σύμφωνα με τον ν. 2121/1993.
ii
 ΓΕΝΙΚΟ ΕΠΙΤΕΛΕΙΟ ΣΤΡΑΤΟΥ
ΔΝΣΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΡΑΤΟΥ
ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΕΚΔΟΣΕΩΝ
2ο ΤΜΗΜΑ

Διαταγή Κύρωσης Ιστορικού Τόμου

Έχοντας υπόψη:
α. Την ΠαΔ 032/2011/ΓΕΕΘΑ/Δ1 περί «Καθορισμού του τρόπου συγγραφής
και διαδικασίας ελέγχου και κύρωσης ιστορικού τόμου».
β. Το Πρακτικό Επιτροπής Τελικού Ελέγχου Ιστορικού Τόμου.

ΚΥΡΩΝΕΤΑΙ

1. Ο τόμος της ΔΙΣ/ΓΕΣ με τίτλο «Σέξτου Ιουλίου Φροντίνου

ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ Βιβλία Ι-IV, Iuli Frontini STRATEGEMATON Libri I-IV».
2. Το ΤΥΕΣ, σε συνεργασία με τη ΔΙΣ/ΓΕΣ, να μεριμνήσει για την
ορθή εκτύπωση.
3. Το ΤΥΕΣ να προβεί στη διανομή του σύμφωνα με τον πίνακα αποδεκτών.
4. Το ΤΥΕΣ να προβεί στην εκτύπωση 500 αντιτύπων διαστάσεων 17 x 24
εκατοστών.
Αθήνα, 24 Οκτ 15

Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΓΕΕΘΑ

Ναύαρχος Ευάγγελος Αποστολάκης ΠΝ

Ακριβές Αντίγραφο

Ανχης (ΤΘ) Βασίλειος Αναστασόπουλος

Τμχης ΔΙΣ/ΥΕ/2

iii
 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Σελίδα
Πρόλογος vii
Σημείωμα του Μεταφραστή ix
Εισαγωγή xi
ΒΙΒΛΙΟ Ι 3
ΒΙΒΛΙΟ ΙΙ 35
ΒΙΒΛΙΟ ΙΙΙ 79
ΒΙΒΛΙΟ IV 103

v
 ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Με ιδιαίτερη τιμή και χαρά η ΔΙΣ/ΓΕΣ παρουσιάζει στο ελληνικό αναγνωστικό

κοινό την πρώτη ελληνόγλωσση μελέτη για τα Στρατηγήματα, έργο του Ρωμαίου
στρατιωτικού ιστορικού Σέξτου Ιουλίου Φροντίνου.
Στο παρόν βιβλίο παρέχεται στον αναγνώστη εκτενής εισαγωγή του Δρος
Στρατιωτικής Ιστορίας Γεώργιου Θεοτόκη, όπου εμπεριέχονται πληροφορίες για
τον βίο και τα έργα του συγγραφέα, για τις πηγές και την επίδραση που άσκησε το
ιστορικό του έργο, τη δομή του κ.λπ. Επίσης, τονίζεται ιδιαίτερα η σπουδαιότητα
του Φροντίνου, μιας και το λατινικό αυτό έργο αποτελεί συνεκτικό κρίκο ανάμεσα
στα αρχαία ελληνικά ομοειδή έργα και τα αντίστοιχα βυζαντινά.
Καταβλήθηκε έντονη προσπάθεια προκειμένου να αποδοθεί το συχνά πυκνό
λατινικό κείμενο σε δόκιμη νεοελληνική γλώσσα, με ρέον ύφος και ενίοτε διάθεση
αποσαφήνισης των σκοτεινών χωρίων του πρωτοτύπου. Επίσης, το έργο είναι
διανθισμένο από πλούσια υποσελίδια σχόλια, τα οποία συντελούν σημαντικότατα
στη βαθιά κατανόηση του κειμένου, αλλά και παρέχουν στον αναγνώστη
περαιτέρω πληροφορίες που πηγάζουν από σύγχρονους του Φροντίνου, Έλληνες
και Ρωμαίους συγγραφείς. Η μετάφραση του λατινικού κειμένου και ο σχολιασμός
του έχει πραγματοποιηθεί από τον Δρα Λατινικής Φιλολογίας Βασίλειο Παππά.
Ο ανά χείρας τόμος απευθύνεται στον στρατιωτικό, στον φιλόλογο, στον
ιστορικό και σε οποιοδήποτε άλλον θιασώτη της αρχαίας στρατιωτικής ιστορίας.
Θεωρούμε ότι αποτελεί μια πολύτιμη συμβολή της ΔΙΣ/ΓΕΣ στην ελληνόγλωσση
βιβλιογραφία για έναν σπουδαίο εκπρόσωπο των κλασικών γραμμάτων. Ευχής
έργο θα ήταν το παρόν βιβλίο να αποτελέσει έναυσμα για την παραγωγή πληθώρας
εργασιών και μονογραφιών για αυτόν τον σπουδαίο Ρωμαίο συγγραφέα.
Εκφράζουμε τις θερμές ευχαριστίες μας στους κκ. Γεώργιο Θεοτόκη και
Βασίλειο Παππά, οι οποίοι ολοκλήρωσαν το υπόψη έργο κατά τη διάρκεια της
θητείας τους στη ΔΙΣ/ΓΕΣ, καθώς και στον επιμελητή της παρούσας έκδοσης,
Ανχη (ΤΘ) Βασίλειο Αναστασόπουλο.

Αθήνα Ταξχος Νικόλαος Δελατόλας

Οκτώβριος 2015 Διευθυντής ΔΙΣ/ΓΕΣ

vii
 ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ

Για πρώτη φορά δημοσιεύεται μια ενδελεχής μελέτη του έργου Στρατηγήματα του
Ρωμαίου ιστορικού συγγραφέα Σέξτου Ιουλίου Φροντίνου στην ελληνική γλώσσα. Η
μονογραφία περιλαμβάνει εκτενή εισαγωγή, όπου παρέχονται στον αναγνώστη
πλούσιες πληροφορίες για τον βίο και τα έργα του συγγραφέα, τις πηγές, καθώς και
τις επιδράσεις που άσκησε το έργο του στους μεταγενέστερους. Έπεται η ελληνική
μετάφραση του λατινικού εγχειριδίου, στην οποία έχει καταβληθεί προσπάθεια να
αποδοθεί το πολλές φορές σύνθετο και στρυφνό ύφος του πρωτοτύπου με ρέον και
δόκιμο νεοελληνικό ύφος. Ταυτόχρονα, παρέχεται στον Έλληνα αναγνώστη ένας
πρακτικός και πλούσιος υποσελίδιος σχολιασμός, όπου επεξηγούνται διάφορα
θέματα στρατιωτικής και πολιτικής ρωμαϊκής ορολογίας, αλλά και προσφέρονται
πλούσιες παραπομπές από αρχαίους Έλληνες και Ρωμαίους συγγραφείς, ούτως ώστε
να δίνεται η δυνατότητα στον αναγνώστη και στον μελετητή να αντιπαραβάλει και
να διασταυρώσει την αξιοπιστία και την αντικειμενικότητα του Ρωμαίου ιστορικού.
Οι δυσκολίες που αντιμετώπισαν οι συγγραφείς της παρούσας μελέτης
οφείλονταν κυρίως σε δύο λόγους: α) την πενιχρή βιβλιογραφία σχετική με τον
Φροντίνο και β) τη δυσχέρεια ακριβούς απόδοσης του λατινικού κειμένου, καθώς
πρόκειται για ένα έργο πυκνό και διανθισμένο με ποικίλους στρατιωτικούς και
πολιτικούς όρους της ρωμαϊκής δημοκρατίας και του αυτοκρατορικού καθεστώτος.
Παρ’ όλα αυτά, οι δυσκολίες ξεπεράστηκαν με τη στενή συνεργασία των δύο
συγγραφέων και την επίμονη και υπομονετική έρευνα στις υπάρχουσες μονογραφίες,
άρθρα, καθώς και στα σχετικά λεξικά.
Για τη μετάφραση ακολουθήσαμε την έκδοση του λατινικού πρωτοτύπου
από τη σειρά Loeb. Οι τίτλοι του κάθε κεφαλαίου αποδόθηκαν πιστά μεν από το
λατινικό πρωτότυπο, αλλά καταβλήθηκε ταυτόχρονα προσπάθεια να καταστούν
αντιληπτοί από τον Έλληνα αναγνώστη μέσω της ανάλυσης, πολλές φορές, της
σύνθετης αρχαίας γλώσσας (π.χ. σε αρκετές περιπτώσεις οι μετοχές και τα απαρέμφατα
αποδόθηκαν με κύριες ή δευτερεύουσες προτάσεις, μία λέξη ερμηνεύτηκε με
μεταφραστικά παρατακτικά ζεύγη κ.λπ.). Τα κύρια ονόματα και τα τοπωνύμια
μεταφράστηκαν σε δόκιμη ελληνική, όπως είναι καθιερωμένα ακόμη από τους
αρχαίους Έλληνες συγγραφείς (π.χ. το Hannibal αποδόθηκε Αννίβας, το
Tarquinius Superbus Ταρκύνιος Υπερήφανος, το Lucania Λευκανία, ο Hydaspes
Υδάσπης κ.λπ.). Η στρατιωτική και πολιτική ορολογία της μετάφρασης ακολούθησε
την ερμηνεία του Oxford Latin Dictionary, καθώς και του Λεξικού του Gaffiot.
Οι παραπομπές σε αρχαίους Έλληνες και Ρωμαίους συγγραφείς έγιναν σύμφωνα
με τον καθιερωμένο τρόπο του Oxford Latin Dictionary.
Πιστεύουμε πως η μελέτη έρχεται να καλύψει ένα τεράστιο κενό στη μελέτη
της λατινικής φιλολογίας γενικότερα, αλλά και της στρατιωτικής ιστορίας ειδικότερα.
Φέρνει στο φως τις χαμένες για εμάς σήμερα ιστορικές πηγές του συγγραφέα,
αλλά ταυτόχρονα αποκαλύπτει τον ρόλο της «γέφυρας» μεταξύ των αρχαίων
ελληνικών και των βυζαντινών στρατιωτικών εγχειριδίων που διαδραμάτισε το έργο
του. Είναι η πρώτη μελέτη σχετική με τον Φροντίνο δημοσιευμένη στην ελληνική
και αποτελεί, θεωρούμε, τον πρωτοπόρο οδηγό για περαιτέρω έρευνα αυτού του

ix
σχετικά άγνωστου συγγραφέα από φιλολόγους και ιστορικούς. Ταυτόχρονα,
θεωρούμε ότι αποτελεί ένα ευχάριστο και ωφελιμότατο ανάγνωσμα για τον κάθε
λάτρη της στρατιωτικής τέχνης και ιστορίας και ιδιαίτερα για τον Έλληνα
στρατιωτικό. Η Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού αποκαλύπτει με την παρούσα έκδοση
στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό τον συγγραφέα της στρατιωτικής ιστορίας Σέξτο
Ιούλιο Φροντίνο, προσφέροντας ταυτόχρονα σημαντική βοήθεια στους Έλληνες
ερευνητές του έργου του.

Δρ Βασίλειος Παππάς

x
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ο βίος του Σέξτου Ιουλίου Φροντίνου και η περίοδος συγγραφής
του έργου Στρατηγήματα
Σκοπός αυτής της ενότητας είναι να γίνει μια παρουσίαση του βίου και των έργων
του Σέξτου Ιουλίου Φροντίνου (Sextus Julius Frontinus), απαντώντας σε ορισμένα
θεμελιώδη ερωτήματα: σε ποια κοινωνική τάξη ανήκε ο συγγραφέας και τι
πληροφορίες αντλούμε για το άμεσο οικογενειακό του περιβάλλον· ποιο το
μορφωτικό επίπεδο του Φροντίνου και σε ποια σχολή φοίτησε· ποια ήταν η
επαγγελματική του πορεία και ποιες οι σχέσεις του με ανώτερους αξιωματούχους
του ρωμαϊκού κράτους· πότε και πού γράφτηκε το έργο Στρατηγήματα και ποιες
ήταν οι πηγές του συγγραφέα. Μέσω της απάντησης αυτών των συγκεκριμένων
ερωτημάτων το έργο θα τοποθετηθεί σε μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο και ο
αναγνώστης θα μπορέσει να αντλήσει τις απαραίτητες πληροφορίες για να
αξιολογήσει το έργο από ιστορικής και γλωσσολογικής πλευράς. Κρίνεται σκόπιμο
η παρουσίαση των λοιπών έργων‑πολεμικών εγχειριδίων, τα οποία ανήκουν σε
προγενέστερες και μεταγενέστερες περιόδους, να γίνει στην επόμενη ενότητα της
παρούσης μελέτης, ακολουθώντας την εξέταση της δομής του έργου του Φροντίνου.
Ο Φροντίνος γεννήθηκε πιθανότατα το έτος 35 μ.Χ., ενώ ελάχιστες πληροφορίες
έχουν στη διάθεσή τους οι ιστορικοί αναφορικά με τον τόπο γέννησής του και
την οικογένειά του. Γνωρίζουμε ότι είχε αριστοκρατική καταγωγή και ανήκε
στην ανώτερη κοινωνική τάξη του ρωμαϊκού κράτους, σε αυτήν των πατρικίων.
Το έργο του με τίτλο De Aquis Urbis Romae (Περί των υδάτων της Ρώμης)
προδίδει ενδελεχή γνώση μαθηματικών, την οποία πιθανότατα απέκτησε στη
σχολή του Ήρωνα από την Αλεξάνδρεια (10-70 μ.Χ.) – σπουδαίου μαθηματικού
και μηχανικού ελληνικής καταγωγής. Σύμφωνα με το έργο Historiae1 (περί το
100-110 μ.Χ.) του Τάκιτου, το πρώτο ανώτερο πολιτικό αξίωμα για το οποίο
επελέγη ο Φροντίνος το 70 μ.Χ. ήταν εκείνο του praetor urbanus, με διοικητικές
και δικαστικές αρμοδιότητες στην πόλη της Ρώμης, ενώ τέσσερα χρόνια
αργότερα διορίστηκε consul ‒ανώτατο διοικητικό και στρατιωτικό αξίωμα, το
οποίο όμως είχε καθαρά διακοσμητικό ρόλο κατά την αυτοκρατορική περίοδο‒,
αξίωμα στο οποίο τοποθετήθηκε άλλες δύο φορές, κατά τα έτη 98 και 100.
Ο Φροντίνος απέκτησε ίσως τη μεγαλύτερη και πολυτιμότερη εμπειρία του
ενόσω κατείχε διοικητικό και στρατιωτικό αξίωμα κατά την παραμονή του στη
ρωμαϊκή επαρχία της Britannia ως διοικητής, από το 74 έως το 78. Η θητεία του
στην Britannia, στη διάρκεια της οποίας υπέταξε τους Σιλούρους της Ουαλίας
‒κέλτικη φυλή που ζούσε στα νοτιοανατολικά της σημερινής Ουαλίας‒, και η
συμμετοχή του στην εκστρατεία του αυτοκράτορα Δομιτιανού στη Γερμανία2 το

1
Tacitus, Histories, edited with introduction, notes and index by G.A. Davies, Cambridge University
Press, 1901, 4.39.
2
Υποθέτουμε πως ο Φροντίνος έλαβε μέρος στην εκστρατεία, διότι έχει ανακαλυφθεί επιγραφή
κοντά στο Οπενχάιμ της Γερμανίας αφιερωμένη στην Julia Frontina ‒πιθανώς την κόρη του
συγγραφέα‒, καθώς και μια δεύτερη επιγραφή σε ρωμαϊκό στρατόπεδο στον ποταμό Ρήνο με το

xi
83 αναμφισβήτητα αποτέλεσαν σημαντικές εμπειρίες για τη συγγραφή ενός
έργου όπως τα Στρατηγήματα. Χρονικά η συγγραφή του υπόψη έργου τοποθετείται
στην περίοδο μεταξύ της επιστροφής του από τη Γερμανία (84) και την ανάληψη
του αξιώματος του επιτρόπου των υδραγωγείων της Ρώμης (97). 3 Όμως τίποτα
άλλο σχετικό με τη ζωή και την καριέρα του δε μας είναι γνωστό για τις δύο
δεκαετίες που μεσολάβησαν από την επιστροφή του από την Britannia έως τον
διορισμό του το 98, για δεύτερη φορά, στο αξίωμα του consul στη Ρώμη.
Πολύτιμες πληροφορίες για την προσωπικότητα του Φροντίνου μάς παρέχει
το έργο του De Aquis Urbis Romae, 4 το οποίο και συνέγραψε πιθανότατα κατά τη
θητεία του στο αξίωμα του επιτρόπου των υδραγωγείων της Ρώμης το έτος 97.
Στο έργο διαφαίνεται η εικόνα ενός έμπιστου δημόσιου υπαλλήλου στον οποίο
είχε ανατεθεί το δύσκολο και με τεράστια ευθύνη έργο όχι μόνο της αναδιοργάνωσης
της υπηρεσίας των υδραγωγείων της ρωμαϊκής πρωτεύουσας αλλά και της
ολοκληρωτικής πάταξης της διαφθοράς, η οποία χαρακτήριζε το συγκεκριμένο
αξίωμα. Βλέπουμε, λοιπόν, έναν δημόσιο υπάλληλο αφοσιωμένο στα καθήκοντά
του, ο οποίος ήταν σε θέση να εφαρμόσει πλήρως και με κάθε λεπτομέρεια τις
μεταρρυθμίσεις των αυτοκρατόρων Νέρβα και Τραϊανού. Μέσα από το έργο του
διαφαίνεται η ειλικρίνεια και η μεθοδικότητά του, αλλά και η προσοχή στη
λεπτομέρεια που τον χαρακτήριζε ως επαγγελματία δημόσιο υπάλληλο –
χαρακτηριστικά που αναδεικνύονται στα συγγραφικά έργα του. Το De Aquis
είναι αφιερωμένο στον αυτοκράτορα Νέρβα, ακολουθώντας τον κανόνα της
ρωμαϊκής λογοτεχνίας και ιστοριογραφίας, γεγονός το οποίο και εγείρει ορισμένα
ερωτήματα για την αντικειμενικότητα των έργων του Φροντίνου ως ιστορικών
πηγών. Αν και τα Στρατηγήματα δεν περιέχουν προσωπική αφιέρωση του συγγραφέα
στον τότε αυτοκράτορα Δομιτιανό, είναι σχεδόν τεκμηριωμένο ότι το έργο είχε
τεθεί υπό την αιγίδα του τελευταίου. Ίσως επειδή το συγκεκριμένο έργο αποτελούσε
συνέχεια της Τέχνης του Πολέμου ‒έργο του Φροντίνου, γραμμένο πιθανώς μετά
το 78 και το οποίο έχει χαθεί‒, ο συγγραφέας δε θεώρησε σκόπιμο να επαναλάβει
την αφιέρωση στο πρόσωπο του αυτοκράτορα.

Η δομή και οι πηγές των Στρατηγημάτων

Το έργο Στρατηγήματα αποτελεί μια συλλογή στρατηγημάτων, τα οποία ο
συγγραφέας συγκέντρωσε βάσει της εμπειρίας που απέκτησε στα πεδία των
μαχών και από τη συμμετοχή του σε εκστρατείες Ρωμαίων αυτοκρατόρων, αλλά
και αντλώντας πληθώρα παραδειγμάτων από την αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή
περίοδο μέσω γραπτών πηγών και της προφορικής παράδοσης. Σε αντίθεση με
άλλα στρατιωτικά εγχειρίδια προγενέστερης και μεταγενέστερης περιόδου, όπως
τα έργα του Αινεία Τακτικού (μέσα 4ου αι. π.Χ.), του Ονάσανδρου (μέσα 1ου αι.

όνομα του Φροντίνου, βλ. Sextus Julius Frontinus, The Stratagems, ed. Jeffrey Henderson, The
Loeb Classical Library, xvii.
3
G. Gundermann, “Quaestiones de Juli Frontini Strategematon Libris”, Fleckeis. Jahrb. Supplementbd
16 (1888), 315.
4
Στο εξής De Aquis.

xii
μ.Χ.), του Βεγέτιου (περί το 400 μ.Χ.), του Μαυρίκιου (6ος αι. μ.Χ.) και του
Λέοντος ΣΤ΄ (10ος αι. μ.Χ.), τα Στρατηγήματα δεν έχουν χαρακτήρα νουθεσίας
όπου ο αναγνώστης-αξιωματικός απλά αναλώνεται στην απομνημόνευση
στρατιωτικών τεχνικών που παραθέτει ο συγγραφέας, αν και εδώ πρέπει να
τονισθεί πως όλα τα στρατιωτικά εγχειρίδια ενθάρρυναν ως έναν βαθμό τους
αναγνώστες τους να αυτοσχεδιάσουν, αλλά όπως υπογραμμίζει και ο ίδιος ο
Φροντίνος στο προοίμιο του έργου: «Με [ενν. την περιληπτική παράθεση
στρατηγημάτων] οι στρατηγοί θα μπορέσουν να εμπλουτίσουν τις γνώσεις τους με
χρήσιμα δείγματα [ενν. στρατιωτικής] σοφίας και πρόγνωσης, που θα ενισχύσουν τη
δική τους ικανότητα να φέρνουν εις πέρας παρόμοιες πράξεις. Ως αποτέλεσμα, ο
στρατηγός δε θα φοβάται να χρησιμοποιήσει κάποιο από τα δικά του στρατηγήματα,
αφού θα μπορεί να το συγκρίνει με παρόμοια που εφαρμόστηκαν επιτυχημένα στο
παρελθόν». Με λίγα λόγια, ο Φροντίνος επιθυμεί να αναπτύξει την κριτική ικανότητα
του αναγνώστη μέσω της συγκεντρωτικής παράθεσης των στρατηγημάτων σε τρεις
βασικές θεματικές ενότητες, με το κάθε στρατήγημα «να παρουσιάζεται ως απάντηση
σε μια υποθετική ερώτηση του αναγνώστη».
Το έργο χωρίζεται σε τέσσερα βιβλία-θεματικές ενότητες, με τη γενικότερη
δομική διαίρεση του έργου να βασίζεται στο γεγονός της μάχης: προ της μάχης,
κατά τη διάρκεια της μάχης και μετά τη μάχη. Το πρώτο βιβλίο περιέχει
στρατηγήματα που αφορούν την κατάλληλη προετοιμασία ενός στρατού πριν από
τη μάχη, το δεύτερο αναφέρεται στο καθαυτό γεγονός της μάχης και σε παραμέτρους
που μπορούν να καθορίσουν το αποτέλεσμά της, ενώ το τρίτο βιβλίο ασχολείται με
πολιορκητικές τεχνικές και μεθόδους πολιορκίας οχυρωμένων τόπων, δηλαδή με το
«επακόλουθο» μιας μάχης. Στη στρατιωτική ιστορία συναντούμε πολλά παραδείγματα
στα οποία οι νικημένοι στο πεδίο της μάχης καταφεύγουν σε οχυρωμένες πόλεις,
υποχρεώνοντας έτσι τον νικητή στρατηγό σε μακροχρόνια πολιορκία με
αμφίβολες συνέπειες για την πορεία του πολέμου. Τα τρία πρώτα βιβλία γράφτηκαν
την περίοδο 84-96 μ.Χ., βάσει αναφορών του συγγραφέα στους αυτοκράτορες
Δομιτιανό, Βεσπασιανό και Νέρβα, από τον ίδιο τον Φροντίνο. Τέλος, το τέταρτο
βιβλίο περιέχει στρατηγήματα που σχετίζονται με παραμέτρους που επηρεάζουν
κυρίως την ψυχολογία ενός στρατού, καθώς επίσης και αποφθέγματα γνωστών
προσώπων της Ιστορίας, όπως οι Καίσαρας, Αννίβας, Σκιπίων, Πτολεμαίος και
άλλοι. Όμως επειδή η ταυτότητα του βιβλίου δεν ανήκει στον Φροντίνο, αλλά
‒πιθανότατα‒ σε μαθητευόμενο ρήτορα των αρχών του 2ου αι., σαφώς και
ξεφεύγει από την προϋπάρχουσα δομή του έργου.
Αξίζει να σημειωθεί πως η συγκεκριμένη διαίρεση του έργου σε θεματικές
ενότητες ‒πριν από τη μάχη, κατά τη διάρκεια της μάχης και μετά τη μάχη‒
παρατηρείται και σε άλλους τρεις συγγραφείς στρατιωτικών εγχειριδίων.
Πρόκειται για τον Βεγέτιο, το έργο του οποίου με τίτλο De Re Militari (περί το
400 μ.Χ.) αποτελεί το μοναδικό σωζόμενο εγχειρίδιο στη δυτική Ευρώπη για
περίπου μια χιλιετία που αναφέρεται στην τέχνη του πολέμου, ο οποίος χρησιμοποιεί
το έργο του Φροντίνου ως πηγή (Ι.8, 9)· τον περίπου σύγχρονο του Φροντίνου
Ονάσανδρο (μέσα 1ου αι. μ.Χ.), ένας μεγάλος αριθμός στοιχείων από τον
Στρατηγικό τού οποίου αντιγράφεται από τον Φροντίνο, καθώς και από το

xiii
Στρατηγικόν, που αποδίδεται στον αυτοκράτορα Μαυρίκιο (582-602). Το τελευταίο
έργο αποτελεί και το πρώτο χρονολογικά στρατιωτικό εγχειρίδιο της βυζαντινής
περιόδου, το οποίο, αν και δεν κατονομάζει τον Φροντίνο, αναφέρεται στην
πρόσβαση που είχε ο συγγραφέας του σε «αρχαίες» πηγές.
Ιδιαίτερη σημασία πρέπει να δοθεί στην παρουσίαση και ανάλυση των
πηγών του Φροντίνου στα Στρατηγήματα, όχι μόνο για να κατανοήσουμε πόσο
αξιόπιστο είναι το έργο του ως ιστορική πηγή αλλά και για να αντιληφθούμε τη
διαχρονικότητα της γνώσης που αποκτά ο αναγνώστης – σύγχρονος και μη. Δύο
υπήρξαν οι βασικότερες ιστορικές πηγές του Φροντίνου: ο Τίτος Λίβιος (59 π.Χ.-
17 μ.Χ.), Ρωμαίος ιστορικός, ο οποίος συνέγραψε το περίφημο Ab Urbe Condita
Libri (Βιβλία από τη θεμελίωση της Πόλης), το οποίο καλύπτει χρονικά την
περίοδο από τον μύθο περί της θεμελίωσης της Ρώμης από τον Ρωμύλο και τον
Ρέμο το 753 π.Χ., και τον μυθικό πρόγονό τους Αινεία, έως τη σύγχρονη για τον
Λίβιο βασιλεία του αυτοκράτορα Αυγούστου (27 π.Χ.-14 μ.Χ.). Αναφέρονται
εδώ ως οι κυριότερες ιστορικές πηγές του Λίβιου οι Μάρκος Πόρκιος Κάτων
(234-149 π.Χ.), Πολύβιος (200-118 π.Χ.) και Μάρκος Τούλλιος Κικέρων (106-43
π.Χ.). Ο Κάτων και ο Πολύβιος ίσως θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως οι πατέρες
της ρωμαϊκής ιστοριογραφίας, με τον τελευταίο πιθανότατα να έχει συγγράψει το
βιβλίο Περί Τακτικής, το οποίο και δεν έχει διασωθεί παρά μόνο αποσπασματικά
στο έργο του Ιστορίες. 5 Η δεύτερη βασική πηγή που χρησιμοποίησε ο Φροντίνος
ήταν ο Βαλέριος Μάξιμος, Ρωμαίος συγγραφέας και ρήτορας την εποχή του
αυτοκράτορα Τιβέριου (42 π.Χ.-37 μ.Χ.). Το έργο του Factorum ac dictorum
memorabilium libri IX (Εννέα βιβλία αξιομνημόνευτων ρήσεων και πράξεων)
αποτελεί συλλογή χιλίων σύντομων ιστοριών σχετικά με την καθημερινότητα
των Ρωμαίων πολιτών (πολιτική, στρατός κ.λπ.), ενώ περιλαμβάνονται και
παραδείγματα από την Αρχαία Ελλάδα, τα οποία αναφέρονται σε Έλληνες
φιλοσόφους και βασιλείς. Πηγές του Μάξιμου υπήρξαν οι Κικέρων, Λίβιος,
Σαλλούστιος και Πομπήιος Τρόγος.

Τα στρατιωτικά εγχειρίδια της αρχαίας ελληνικής, ρωμαϊκής

και βυζαντινής περιόδου
Τα λεγόμενα Τακτικά ή Στρατηγικά, δηλαδή βιβλία που απευθύνονταν σε
στρατιωτικούς και περιείχαν είτε πραγματείες θεωρητικές περί του πολέμου είτε
συμβουλές περί στρατιωτικής τακτικής, αποτελούσαν, αλλά και αποτελούν, ίσως
τη χρησιμότερη πρωτογενή πηγή για έναν ιστορικό, μελετητή του πολέμου, διότι
οι γνώσεις και οι συμβουλές που περιλαμβάνονται σε αυτά τα στρατιωτικά
εγχειρίδια απορρέουν είτε από την προσωπική εμπειρία του συγγραφέα είτε από
την προφορική ή τη γραπτή παράδοση, και δεν αποκλίνουν, στις περισσότερες
των περιπτώσεων, από αυτό που πραγματικά εφαρμόζεται στην πράξη. Οι
συμβουλές αυτές ήταν ποικίλες και αφορούσαν διάφορες πτυχές του πολέμου,

5
J. Davidson, “Polybius”, στο A. Feldherr, The Cambridge Companion to the Roman Historians,
Cambridge University Press, 2009, 123-137.

xiv
όπως τρόποι παρατάξεως του στρατού, πολεμικές συνήθειες ξένων λαών κ.λπ.,
ενώ περιλαμβάνονται και αποσπάσματα αρχαίων συγγραφέων ή εξιστορούνται
συγκεκριμένα περιστατικά για την άντληση διδαγμάτων. 6
Πρόκειται για ένα γραμματειακό είδος του οποίου οι ρίζες φτάνουν στην
αρχαιότητα (τέλη 5ου αι. π.Χ.), ενώ και από τη βυζαντινή περίοδο έχει διασωθεί
σημαντικός αριθμός τέτοιων έργων, από τα οποία τα πιο γνωστά θα αναφερθούν
στη συνέχεια. Αυτή ήταν άλλωστε και μία από τις σημαντικότερες διαφορές
μεταξύ των Βυζαντινών, όπως επίσης και των Ελλήνων και Ρωμαίων παλαιότερα,
και των αντιπάλων τους: οι πρώτοι κατέγραφαν και κωδικοποιούσαν τις γνώσεις
περί πολέμου και στρατηγικής, γεγονός το οποίο και έχει δημιουργήσει τη
λανθασμένη εντύπωση πως οι αντίπαλοι ‒κυρίως των Βυζαντινών‒ ήταν κατώτεροι
όσον αφορά τη γνώση της τέχνης του πολέμου, επειδή, συγκριτικά, έχουν διασωθεί
πολύ λιγότερα κείμενα των τελευταίων σχετικά με τον πόλεμο και τη στρατηγική.
Το αρχαιότερο από τα σωζόμενα στρατιωτικά εγχειρίδια είναι το Περί του
πως χρη πολιορκουμένους αντέχειν (Περί της άμυνας πολιορκούμενων πόλεων)
του Αινεία, γνωστού και ως Τακτικού, το οποίο τοποθετείται χρονικά περί τα
μέσα του 4ου αι. π.Χ. (357-356). 7 Όντας στρατιωτικός με σημαντική εμπειρία σε
θέατρα πολεμικών επιχειρήσεων στην Πελοπόννησο και στα παράλια της Μικράς
Ασίας, χρησιμοποίησε τις γνώσεις του σε στρατιωτικά θέματα, καθώς και την
προφορική παράδοση για τη συγγραφή του διδακτικού του εγχειριδίου, ενώ και
στοιχεία των έργων του Ηροδότου, Θουκυδίδη, Ξενοφώντα και Ιφικράτη μπορούν
επίσης να εντοπιστούν στο έργο του. Οι καινοτόμες, για την εποχή του, ιδέες
κέρδισαν την αναγνώριση του συγγραφέα από έναν μεγάλο αριθμό μεταγενέστερων
θεωρητικών του πολέμου, όπως ο Κινέας, φίλος και αυλικός του βασιλιά Πύρρου
της Ηπείρου (319-272 π.Χ.), ο οποίος και συνέγραψε την επιτομή των έργων του
με εντολή, πιθανότατα, του ίδιου του Πύρρου, και ο Πολύβιος ‒η συγγραφική
επιρροή του στον Τίτο Λίβιο και στον Φροντίνο έχει ήδη αναφερθεί‒, ο οποίος
και χρησιμοποίησε το εγχειρίδιο του Αινεία στο έργο του Historiae.8 Επίσης,
σύγχρονοι συγγραφείς της περιόδου του Φροντίνου, όπως ο Ονάσανδρος και ο
Αιλιανός, γνώριζαν και χρησιμοποίησαν το έργο του Αινεία, καθώς επίσης και ο
ιστορικός του 3ου αι. Σέξτος Ιούλιος Αφρικανός ‒θεωρείται ο θεμελιωτής της
χριστιανικής χρονογραφίας‒, του οποίου το έργο Κέστοι επηρέασε σε πολύ μεγάλο
βαθμό τους Πατέρες της Εκκλησίας και ειδικότερα τον Ευσέβιο της Καισαρείας. 9

6
Για περισσότερες λεπτομέρειες, βλ. A. Dain, “Les strategistes byzantines”, Travaux et Memoires 2
(1967), 317-92. W.E. Kaegi, “Some thoughts on Byzantine Military Strategy”, The Hellenic
Studies Lecture, Hellenic College Press, Brookline MA, 1983, 1-18. Τ.Γ. Κόλιας, «Η Πολεμική
Τακτική των Βυζαντινών: Θεωρία και Πράξη», Το Εμπόλεμο Βυζάντιο, (9ος-12ος αι.), Εθνικό
Ίδρυμα Ερευνών, Αθήνα 1997, 153-164. E. Darko, “Influences touraniennes sur l’evolution de l’art
militaire des Grecs, des Romains et des Byzantins”, Byzantion 10 (1935), 443-69. E.D. Luttwak,
The Grand Strategy of the Byzantine Empire, Harvard University Press, London 2009, 239-65.
7
Aeneas Tacticus, Asclepiodotus, Onasander, Illinois Greek Club (transl.), Τhe Loeb Classical
Library, London 1928.
8
Luttwak, ό.π., 249.
9
Στο ίδιο, 254.

xv
 Ένα εγχειρίδιο πολύ περισσότερο γνωστό στους Βυζαντινούς, αλλά και
ευρέως μεταφρασμένο σε πολλές εκδόσεις στη μετα-αναγεννησιακή Ευρώπη
(κυρίως μετά το 1494), είναι ο Στρατηγικός (Στρατηγός) του Ονάσανδρου, πλατωνικού
φιλοσόφου, ο οποίος συνέγραψε το έργο περί το 59 μ.Χ. Ο Στρατηγικός αποτελείται
από σαράντα δύο κεφάλαια, τα οποία αναφέρονται σε διάφορα θέματα που
σχετίζονται με τον στρατηγό, όπως ηθικά ζητήματα σχετικά με τον χαρακτήρα
του, η κοινωνική τάξη προέλευσής του, η συμπεριφορά του απέναντι στους
στρατιώτες αλλά και στους λοιπούς πολίτες, η επιρροή που ασκούσε στο ηθικό
των στρατιωτών πριν και μετά τη μάχη κ.λπ. Επίσης, αναλύονται πολεμικές
τακτικές και στρατηγήματα που ένας στρατηγός μπορεί να υιοθετήσει και να
εφαρμόσει στο πεδίο της μάχης. Ο Ονάσανδρος φέρεται να έχει χρησιμοποιήσει
ως πηγές του τον Όμηρο, τον Ηρόδοτο, τον Ξενοφώντα, τον Θουκυδίδη και τον
Πολύβιο – ένας συνδετικός κρίκος του συγγραφέα με τον Αινεία Τακτικό και τον
Φροντίνο. 10 Η επιρροή του Στρατηγικού στους μεταγενέστερους συγγραφείς είναι
σημαντική, με πραγματείες περί του πολέμου όπως τα Τακτικά του Λέοντος ΣΤ΄
(αρχές 10ου αι.) να παραφράζουν ένα μεγάλο μέρος του έργου,11 ενώ είναι
εξαιρετικά πιθανό και άλλες τρεις πραγματείες να έχουν αντλήσει στοιχεία από
αυτό: το Στρατηγικόν του Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι.), η Στρατηγική Έκθεσις και
Σύνταξις Νικηφόρου Δεσπότου 12 του Νικηφόρου Φωκά (περί το 965) και τα
Τακτικά του Νικηφόρου Ουρανού (999-1007), αν και δε γίνεται πουθενά άμεση
αναφορά στο όνομα του συγγραφέα. 13
Ένας συγγραφέας ο οποίος επίσης άσκησε μεγάλη επιρροή στους
μεταγενέστερους ήταν ο Αιλιανός, γνωστός και με το προσωνύμιο Τακτικός.
Έλληνας του 2ου αι. μ.Χ. που έζησε στη Ρώμη, το 106 ο Αιλιανός έγραψε το Περί
Στρατηγικών Τάξεων Ελληνικών, το οποίο και αφιέρωσε με επιστολή του, στην
αρχή του έργου, στον αυτοκράτορα Αδριανό (117-138), αν και πιθανότατα
εννοούσε τον προκάτοχό του, Τραϊανό (98-117). Η τακτική θεωρία του Αιλιανού
βασίστηκε στην πολεμική τέχνη των διαδόχων του Μ. Αλεξάνδρου κατά την
ελληνιστική εποχή και αποτελούσε διδακτικό εγχειρίδιο με θέμα τον εξοπλισμό,
την οργάνωση, τη διάταξη και τους ελιγμούς ενός στρατού στο πεδίο της μάχης,
έχοντας ως πρότυπο τη μακεδονική φάλαγγα. Ο ίδιος ο συγγραφέας, στο πρώτο
κεφάλαιο του έργου του Περί αυτών που συνέγραψαν περί Τακτικής και περί της
Τέχνης του Πολέμου, ισχυρίστηκε πως είχε την ευκαιρία να συμβουλευτεί έργα
προγενέστερων συγγραφέων στρατιωτικών εγχειριδίων, όπως ο Αινείας Τακτικός,
ο Ιφικράτης, αλλά και την Τέχνη του Πολέμου του Πολύβιου, η οποία έχει χαθεί.
Περισσότερο ενδιαφέρων για τη συγκεκριμένη μελέτη όμως είναι ο ισχυρισμός

10
Aeneas Tacticus, Asclepiodotus, Onasander, 351.
11
Ο αυτοκράτορας αναφέρεται στο όνομα του συγγραφέα στη 14η συνθήκη του έργου του
(14.112), πράγμα σπάνιο εάν λάβουμε υπόψη τη συνήθεια που επικράτησε από την περίοδο της
αρχαιότητας να μη γίνεται άμεση αναφορά στις πηγές.
Presentation and Composition on Warfare of the Emperor Nicephoros, στο Sowing the
12

Dragon’s Teeth: Byzantine Warfare in the Tenth Century, E. McGeer (transl.), Washington DC 1995.
13
Aeneas Tacticus, Asclepiodotus, Onasander, 352. Ε. McGeer (transl.), Sowing the Dragon’s
Teeth: Byzantine Warfare in the Tenth Century, Dumbarton Oaks, Washington DC 1995, 189.

xvi
του Αιλιανού, ότι είχε την ευκαιρία να γνωρίσει και να συζητήσει με τον
Φροντίνο στη βίλλα του τελευταίου στη Φόρμια (περιοχή του Λατίου, μεταξύ
Ρώμης και Νεάπολης): «ένα άτομο με τεράστια φήμη για ενδελεχή γνώση της
Τέχνης του Πολέμου, [...] ο οποίος και είχε μελετήσει με αξιοσημείωτη προσοχή τη
θεωρία περί Πολέμου των Ελλήνων». Το γεγονός αυτό ήταν που τον παρακίνησε
να γράψει τη δική του τακτική θεωρία, ένα έργο που άσκησε τεράστια επιρροή
όχι μόνο στους Βυζαντινούς, με τον Λέοντα ΣΤ΄ να «δανείζεται» αρκετά στοιχεία
από αυτό, αλλά και στους Άραβες, με την πρώτη μετάφραση του έργου στα
αραβικά να πραγματοποιείται περί το 1350. Τέλος, η πραγματεία του Αιλιανού
αποτέλεσε πολύτιμη πηγή γνώσης για τους στρατιωτικούς του 16ου αι. και εξής,
περίοδος κατά την οποία το πεζικό αναλαμβάνει εκ νέου πρωταγωνιστικό ρόλο
στα πεδία των ευρωπαϊκών μαχών έναντι του ιππικού.
Εκείνο το έργο το οποίο ξεφεύγει σε ορισμένο βαθμό από τον
συμβουλευτικό χαρακτήρα των στρατιωτικών εγχειριδίων που έχουν αναφερθεί
μέχρι στιγμής και το οποίο φέρει τον ίδιο τίτλο με το έργο του Φροντίνου είναι τα
Στρατηγήματα του Πολύαινου (περί το 163-165). Έλληνας από τη Μακεδονία που
κατοικούσε στη Ρώμη το α΄ μισό του 2ου αι., ο Πολύαινος υπήρξε επαγγελματίας
στρατιωτικός που εγκατέλειψε τη συγκεκριμένη καριέρα σχετικά νωρίς για να
αφοσιωθεί στη ρητορική τέχνη. Χαρακτηρίζοντας ο ίδιος το έργο του ως «εφόδιο
της Στρατηγικής Επιστήμης», τα Στρατηγήματα αποτελούν μια πλουσιότατη
συλλογή από 900 στρατηγήματα, συγκεντρωμένα σε οκτώ βιβλία ‒εξήντα επτά
στρατηγήματα από το έκτο και έβδομο βιβλίο έχουν χαθεί‒ που παρουσιάζουν τα
ανδραγαθήματα γνωστών προσώπων της Ιστορίας: από τον Ηρακλή, τον
Μενέλαο, τον Λυκούργο, τον Λεωνίδα, τον Θεμιστοκλή, τον Αριστείδη, τον
Περικλή, τον Επαμεινώνδα και τον Πελοπίδα μέχρι τον βασιλιά Κύρο της Περσίας,
τον Μ. Αλέξανδρο, τον Καίσαρα και τον Σκιπίωνα. Δε γνωρίζουμε ακριβώς ποιες
μπορεί να ήταν οι πηγές του συγγραφέα, αλλά πρέπει να αναφερθεί πως στο έργο του
περιέχονται πληροφορίες που δε συναντώνται πουθενά αλλού,14 με αποτέλεσμα ο
αναγνώστης να πρέπει να αντιμετωπίζει το έργο με προσοχή. Παρ’ όλα αυτά, το
γεγονός ότι ένας πολύ μεγάλος αριθμός των στρατηγημάτων που περιλαμβάνεται στο
έργο αναφέρεται και από τον Φροντίνο περίπου οκτώ δεκαετίες πριν, και μάλιστα
με αρκετές ομοιότητες στις λεπτομέρειες των γεγονότων που εξιστορούνται,
δημιουργεί την εντύπωση πως ο Πολύαινος είχε πρόσβαση στο έργο του Φροντίνου.
Το Epitoma Rei Militaris (Επιτομή Στρατιωτικής Επιστήμης) του Πόπλιου
Φλάβιου Βεγέτιου Ρενάτου (Publius Flavius Vegetius Renatus), γραμμένο περί το
383-450 μ.Χ., αποτελεί το μοναδικό στρατιωτικό εγχειρίδιο στη δυτική Ευρώπη
του Μεσαίωνα για περίπου μία χιλιετία και ίσως ένα από τα πιο δημοφιλή έργα της
περιόδου, συγκρινόμενο ακόμη και με τη Naturalis Historia του Πλίνιου στον
αριθμό των σωζόμενων αντιτύπων.15 Οι πληροφορίες που διαθέτουν οι ιστορικοί

14
Για παράδειγμα, σχετικά με τα γεγονότα της σικελικής εκστρατείας των Αθηναίων μάς παρέχει
πληροφορίες που δεν αναφέρονται ούτε από τον Ξενοφώντα ούτε από τον Θουκυδίδη, βλ. Εγκυκλοπαίδεια
Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα, εκδοτικός οργανισμός Πάπυρος, τ. 50, Αθήνα 1996, 104.
15
Vegetius: Epitome of Military Science, N.P. Milner (transl.), Liverpool University Press, Liverpool 2001, xiii.

xvii
σχετικά με τη ζωή του Βεγέτιου είναι ελάχιστες και προέρχονται από τα έργα του
όπως η Επιτομή Στρατιωτικής Επιστήμης και τα Digesta Artis Mulomedicinae
(πρόκειται για εγχειρίδιο κτηνιατρικής). Πιθανότατα υπήρξε γραφειοκράτης του
Δυτικού Ρωμαϊκού Κράτους, χωρίς προσωπική πολεμική εμπειρία όπως
παραδέχεται και ο ίδιος. Το έργο του αποτελεί ένα εγχειρίδιο για τη στρατιωτική
οργάνωση, τις πολεμικές τακτικές, τον εξοπλισμό και την εκπαίδευση της ρωμαϊκής
λεγεώνας προγενέστερων περιόδων, όπως θα επιθυμούσε ο ίδιος να ήταν ο
ρωμαϊκός στρατός της δικής του εποχής εν μέσω των βαρβαρικών εισβολών και
της παρακμής της περιόδου του 4ου και 5ου αι. Η Επιτομή Στρατιωτικής Επιστήμης
χωρίζεται σε τέσσερα βιβλία επί τη βάσει της προαναφερθείσας ‒στον Φροντίνο
και στον Ονάσανδρο‒ δομής σε θεματικές ενότητες: πριν από τη μάχη, κατά τη
διάρκεια της μάχης και μετά τη μάχη, με το τελευταίο κεφάλαιο να αφορά την
τέχνη του πολέμου στη θάλασσα. Σύμφωνα με στοιχεία που έχουν εντοπίσει οι
ιστορικοί στο έργο του Βεγέτιου, ο συγγραφέας είχε χρησιμοποιήσει συστηματικά
έργα προγενέστερων συγγραφέων, όπως ο Κάτων, ο Κέλσος ‒Έλληνας φιλόσοφος
του 2ου αι. μ.Χ. και πολέμιος του χριστιανισμού‒ και ο Φροντίνος. Μάλιστα, η
συγγραφή των δύο τελευταίων κεφαλαίων της Επιτομής Στρατιωτικής Επιστήμης
πιθανότατα έχουν βασιστεί στο έργο του Φροντίνου, αν και ο συγγραφέας δεν
καταφεύγει στην απλή αντιγραφή των Στρατηγημάτων, αλλά έχει εμπλουτίσει το
έργο του και με νέα στοιχεία. Επιπλέον βρίσκουμε και παραλληλισμούς μεταξύ
μερών του τρίτου βιβλίου του Βεγέτιου και της Στρατηγικής Τέχνης του Κάτωνος
‒όπως έχει σωθεί σε άλλα έργα‒ όσον αφορά την εκπαίδευση νεοσυλλέκτων και
την ονοματολογία τεχνικών όρων της ρωμαϊκής λεγεώνας (principes, hastati,
triarii, velites).16 Τέλος, αν και ο Βεγέτιος δεν πρέπει να είχε πρόσβαση στο έργο
του Ονάσανδρου, λόγω της αδυναμίας του να διαβάσει στην ελληνική, είναι πολύ
πιθανό διάφορα στοιχεία από το έργο του τελευταίου να έχουν περάσει στην
Επιτομή Στρατιωτικής Επιστήμης μέσω των Στρατηγημάτων του Φροντίνου, όχι
μόνο όσον αφορά τη δομή του έργου αλλά και διάφορες άλλες πτυχές που
μαρτυρούν πληθώρα ομοιοτήτων στο καθαυτό έργο.17
Η Επιτομή Στρατιωτικής Επιστήμης του Βεγέτιου μπορεί να υπήρξε το
μοναδικό σωζόμενο εγχειρίδιο στρατιωτικής τέχνης στη δυτική Ευρώπη του
Μεσαίωνα, αλλά αυτό δε σημαίνει πως ήταν και το καλύτερο έργο στην κατηγορία
των Τακτικών. Το Στρατηγικόν, αφιερωμένο στον Βυζαντινό αυτοκράτορα Μαυρίκιο
(582-602), είχε παραμείνει σχετικά άγνωστο στην Ευρώπη έως και τα τέλη του
19ου αι., κυρίως λόγω της γλώσσας. Όταν οι Ευρωπαίοι ευγενείς και στρατιωτικοί
ανακάλυψαν τον Βεγέτιο ‒η πρώτη έκδοση του εγχειριδίου πραγματοποιήθηκε το
1487‒ τα ελληνικά ήταν ακόμη μια άγνωστη γλώσσα, «καταδικάζοντας» έτσι το
Στρατηγικόν σε δύο ακόμη αιώνες αφάνειας έως την έκδοση του έργου το 1664 –
και μάλιστα στο πίσω μέρος τόμου της Τέχνης Τακτικής του Αρριανού.18 Γραμμένο

16
Στο ίδιο, xiii και xvii. A.E. Astin, Cato the Censor, Oxford 1978, 184-185.
17
Vegetius, υπ. 3, xxii.
18
Luttwak, ό.π., 266.

xviii
πιθανότατα μεταξύ των ετών 591-610, 19 το Στρατηγικόν αποτελεί το πρώτο
χρονολογικά και ένα από τα σημαντικότερα τακτικά εγχειρίδια που έχει να
επιδείξει η βυζαντινή γραμματεία. Ο συγγραφέας του έργου δεν είναι γνωστός
‒ίσως ήταν ο Φιλιππικός, κουνιάδος του αυτοκράτορα Μαυρίκιου και magister
militum per orientem (στρατηγός των αυτοκρατορικών δυνάμεων στην Ανατολή)‒20
αλλά σίγουρα επρόκειτο για έμπειρο αξιωματικό ο οποίος είχε υπηρετήσει σε
επιχειρησιακά θέατρα της Ανατολής και της Δύσης. Το Στρατηγικόν απευθυνόταν
στον μέσο αξιωματικό του βυζαντινού στρατού, γι’ αυτό και ήταν γραμμένο σε
απλή, καθημερινή γλώσσα και χωρίς επιτηδευμένο λεξιλόγιο – παρατηρείται
μάλιστα μια μείξη της ελληνικής με λατινική και γερμανόφωνη ορολογία, ενώ και
οι περιγραφές στο έργο είναι λιτές, σαφείς και συνοδεύονται από σχεδιαγράμματα.21 Η
δομή του έργου, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, ακολουθεί το πρότυπο των
προγενέστερων συγγραφέων του 1ου αι., δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην εκπαίδευση
των νεοσυλλέκτων, την επιχειρησιακή οργάνωση των μονάδων και τη συνεργασία στο
πεδίο της μάχης μεταξύ διαφόρων καινούργιων ένοπλων τμημάτων, όπως οι έφιπποι
τοξότες (ουννικής και αβαρικής επιρροής). Αν και ο συγγραφέας κάνει συχνές
αναφορές στους αρχαίους συγγραφείς στρατηγημάτων και εμπλουτίζει το έργο
του με αποφθέγματα που συνδέονται με προγενέστερα έργα, εν τούτοις το
Στρατηγικόν αποτελεί ένα πρωτότυπο πολεμικό εγχειρίδιο που περιέχει
πληροφορίες για στρατιωτικούς σχηματισμούς, τακτικές μάχης, οπλισμό, καθώς
και τα χαρακτηριστικά ξένων λαών που συνόρευαν με την Αυτοκρατορία, τον
οπλισμό τους και τις πολεμικές τους συνήθειες. Η συγγραφή του Στρατηγικού έλαβε
χώρα στο τέλος μιας περιόδου σχετικής ακμής της βυζαντινής «στρατιωτικής»
γραμματείας, η οποία και συνέπεσε με τους κατακτητικούς πολέμους του Ιουστινιανού
και την επιτυχή έκβαση του πολέμου με τους Πέρσες το 591.
Όμως έπρεπε να μεσολαβήσουν τρεις αιώνες μέχρι την εμφάνιση ενός έργου
το οποίο και αποτελούσε σημείο αναφοράς μιας νέας περιόδου στη συγγραφή
στρατιωτικών πραγματειών: πρόκειται για τα Τακτικά του αυτοκράτορα Λέοντος
ΣΤ΄ (886-912). Η συγγραφή των δύο αυτών εγχειριδίων, του Στρατηγικού και των
Τακτικών, συνέπεσε με την αρχή περιόδων κρίσης στις οποίες η Αυτοκρατορία
αντιμετώπισε την εμφάνιση επιδρομέων στα σύνορά της στα Βαλκάνια αλλά και
στην Ανατολή – το Στρατηγικόν γράφτηκε σε περίοδο κατά την οποία οι Βησιγότθοι,
οι Βεδουίνοι και οι Λομβαρδοί εισέβαλαν σε αυτοκρατορικές επαρχίες, ενώ η
συγγραφή των Τακτικών συνέπεσε με τους αγώνες του Λέοντος ΣΤ΄ εναντίον του
Συμεών της Βουλγαρίας (893-927) και εναντίον των Αράβων στη Συρία και στην
Αρμενία. Η ανησυχία για την κατάσταση της Αυτοκρατορίας, την παρακμή του
στρατού και τις επιδρομές εισβολέων σε βυζαντινά εδάφη εκφράστηκε και από
τους ίδιους τους συγγραφείς μέσω της χρήσης στερεοτυπικών εκφράσεων στα
προοίμια των έργων τους, στοιχείο που φανέρωνε την τάση τους να μεμψιμοιρούν

19
J. Wiita, The Ethnika in Byzantine Military Treatises, Πανεπιστήμιο Μινεσότα, 1977.
20
Στο ίδιο, 30-49.
21
Das Strategikon des Maurikios, Corpus Fontium Historiae Byzantinae, ed. G. Dennis, vol. 17,
Vienna 1981, 13-18.

xix
για την εποχή τους και να εξωραΐζουν το παρελθόν. Χαρακτηριστική είναι η αντίληψη
του συγγραφέα του Στρατηγικού: «Η κατάσταση των ενόπλων δυνάμεων της
Αυτοκρατορίας έχει παραμεληθεί για μεγάλο χρονικό διάστημα και έχει τελείως
περιπέσει σε λήθη, με αποτέλεσμα εκείνοι οι οποίοι αναλαμβάνουν την ηγεσία των
στρατευμάτων να μην αντιλαμβάνονται ούτε τα πιο στοιχειώδη πράγματα [ενν. περί της
πολεμικής τέχνης] και να αντιμετωπίζουν κάθε είδους δυσκολίες. Γι’ αυτό τον λόγο
αποφασίσαμε να συγγράψουμε περί του θέματος [ενν. της πολεμικής τέχνης][...]». 22
Το έργο του αυτοκράτορα Λέοντος ΣΤ΄ Των εν Πολέμοις Τακτικών
Σύντομος Παράδοσις, γραμμένο περί τα τέλη του 9ου αι. ή και λίγο αργότερα,
συμβόλιζε την αρχή της περιόδου αναγέννησης της βυζαντινής γραμματείας αλλά
παράλληλα και του βυζαντινού στρατού, προδιαθέτοντας για τις δεκαετίες που
ακολούθησαν την άνοδο του Νικηφόρου Φωκά στον αυτοκρατορικό θρόνο πέντε
δεκαετίες αργότερα και τους νικηφόρους πολέμους της Αυτοκρατορίας στην
Ανατολή και στη Δύση. Το καθαυτό έργο αποτελείται από είκοσι κεφάλαια
‒Διατάξεις όπως τις αναφέρει ο συγγραφέας‒ με τον διαχωρισμό στις βασικές
θεματικές ενότητες, δηλαδή πριν από τη μάχη (εκπαίδευση, οπλισμός, δομή του
στρατεύματος, στρατιωτικά συμβούλια), κατά τη διάρκεια της μάχης και μετά τη μάχη
(πολιορκία πόλεων, εχθρικές επιδρομές, πολεμικές τακτικές των εχθρών της
Αυτοκρατορίας, πόλεμος στη θάλασσα όπως και στο Στρατηγικόν), να διαφαίνεται
και στα Τακτικά. Αν και υπάρχουν ορισμένα πρωτότυπα στοιχεία στο έργο,
κυρίως όσον αφορά την ορολογία (μονάδων, αξιωματικών και διαταγών), τη δομή
του στρατού και τα εθνικά χαρακτηριστικά των εχθρών του Βυζαντίου, η
πολεμική πραγματεία του Λέοντος αποτελούσε σε μεγάλο βαθμό μια συλλογή και
μια περιληπτική παρουσίαση παλαιότερων κειμένων όπου ο συγγραφέας προσάρμοσε
διδάγματα από προγενέστερες περιόδους στην πραγματικότητα του 9ου αι. Άλλωστε,
οι Βυζαντινοί θαύμαζαν σε μεγάλο βαθμό το αρχαίο παρελθόν τους και
ενδιαφέρονταν για εκδόσεις αρχαίων συγγραφέων.

Τα Στρατηγήματα του Φροντίνου

H λεπτομερής εξέταση των τεσσάρων βιβλίων-θεματικών ενοτήτων των
Στρατηγημάτων του Φροντίνου που θα ακολουθήσει βασίζεται στους εξής άξονες:
• Σκοπός της συγγραφής του έργου.
• Ομοιότητες του έργου με άλλες πολεμικές πραγματείες.
• Η έννοια της στρατηγικής κατά τον Φροντίνο και τους λοιπούς συγγραφείς
στρατιωτικών εγχειριδίων και πώς αντιλαμβάνεται τη διαφορά μεταξύ της
στρατηγικής και των στρατηγημάτων.
• Πληροφορίες που αντλούμε σχετικά με τα βασικά στοιχεία της οργάνωσης ενός
στρατού της περιόδου (στρατολογία, εκπαίδευση νεοσυλλέκτων, πειθαρχία, δομή ενός
στρατού και υποδιαίρεση σε μικρότερες μονάδες, πολεμικοί σχηματισμοί, εξοπλισμός).

22
Στο ίδιο, 8.

xx
 Επιδίωξή μας, συνάμα και πρόκληση, είναι να αναπτύξουμε περαιτέρω ένα από
τα βασικά θέματα που έχουν θέσει διάφοροι ιστορικοί αναφορικά με την επιρροή
των συγκεκριμένων Ελλήνων και Ρωμαίων συγγραφέων πολεμικών εγχειριδίων της
περιόδου μετά τον 1ο αι. μ.Χ. στη στρατηγική σκέψη των Βυζαντινών και των
Ευρωπαίων της Δύσης για τα επόμενα χίλια χρόνια. Σύμφωνα με την ανωτέρω
άποψη: «Η βυζαντινή στρατηγική σκέψη δε δημιουργήθηκε εκ του μηδενός, αλλά
αποτελεί τη συνειδητή μίμηση και προσαρμογή στα ελληνικά στρατηγικά
συγγράμματα της κλασσικής περιόδου, όπως ο Αινείας Τακτικός (357-56 π.Χ.) και
ίσως και ακόμη πιο παλιά, και σε έργα στρατηγικής και στρατηγήματα Ελλήνων και
Ρωμαίων της ρωμαϊκής περιόδου, οι οποίοι [ενν. Βυζαντινοί] μετέφρασαν και
προσάρμοσαν τα συγκεκριμένα αρχαία συγγράμματα στη στρατηγική σκέψη της
περιόδου τους». 23 Τοποθετώντας, λοιπόν, τον Φροντίνο σε κεντρική θέση στην
παρούσα ανάλυση και εξετάζοντας το περιεχόμενο του έργου του κατά ενότητα
με παράλληλη αναφορά και στις υπόλοιπες στρατιωτικές πραγματείες, θα
επιχειρήσουμε να στηρίξουμε την άποψη που θέλει τη στρατηγική σκέψη των
Αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων να «περνά» στο Βυζάντιο μέσω των έργων των
συγγραφέων του 1ου αι. μ.Χ.
Σκοπός της συγγραφής του έργου Στρατηγήματα, σύμφωνα με τον Φροντίνο,
ήταν η συλλογή και περιληπτική παρουσίαση, με εύληπτο τρόπο «επιτυχημένων
στρατιωτικών εγχειρημάτων διάφορων στρατηγών, τα οποία οι Έλληνες ονομάζουν
στρατηγήματα. Γιατί, με αυτόν τον τρόπο, οι διοικητές θα μπορέσουν να εμπλουτίσουν
τις γνώσεις τους με χρήσιμα δείγματα σοφίας και πρόγνωσης, που θα ενισχύσουν τη
δική τους ικανότητα να φέρνουν εις πέρας παρόμοιες πράξεις [ενν. στρατηγήματα].
Ως αποτέλεσμα, ο στρατηγός δε θα φοβάται να χρησιμοποιήσει κάποιο από τα
δικά του στρατηγήματα, αφού θα μπορεί να το συγκρίνει με παρόμοια που εφαρμόστηκαν
επιτυχημένα στο παρελθόν». 24 Η συγγραφή, λοιπόν, του εγχειριδίου αποσκοπούσε
αφ’ ενός στη διάσωση της συσσωρευμένης γνώσης περί πολεμικής τέχνης
προγενέστερων περιόδων, όπως η αρχαία ελληνική και η ρωμαϊκή, παραθέτοντας
τυπικά παραδείγματα στρατιωτικής «σοφίας» προς μίμηση για ορισμένες
κατηγορίες στρατηγημάτων που αφορούν τα διάφορα στάδια της μάχης, και αφ’
ετέρου στον εμπλουτισμό των γνώσεων που κατείχαν οι σύγχρονοι και μεταγενέστεροι
αξιωματικοί όσον αφορά την τέχνη του πολέμου, οι οποίοι αξιολογούσαν και
συνέκριναν προγενέστερες τακτικές με δικές τους ιδέες και εμπειρίες. Άλλωστε,
όπως θα δούμε στη συνέχεια, η εμπεριστατωμένη γνώση της στρατηγικής έρχεται
μέσω της εμπειρίας που αποκτάται στο πεδίο της μάχης αλλά και της εξέτασης
αρχαίων πηγών – η μελέτη στρατιωτικών εγχειριδίων εθεωρείτο απαραίτητη
προϋπόθεση για έναν επιτυχημένο αξιωματικό.
Παρόμοια στάση αναφορικά με τον σκοπό συγγραφής στρατιωτικών πραγματειών
τηρούσαν και οι λοιποί θεωρητικοί των Τακτικών. Ο Ονάσανδρος αναφερόταν
στο έργο του ως «σχολείο για σωστούς στρατηγούς και αντικείμενο διασκέδασης

23
Kaegi, ό.π., 10-11. C. Mango, Byzantine Literature as a Distorting Mirror. An Inaugural Lecture,
Clarendon, Oxford 1975.
24
Frontinus, Ι, 3.

xxi
για εν αποστρατεία αξιωματικούς» 25, ενώ θέτοντας ως πρότυπο στρατιωτικής
οργάνωσης και γνώσης περί του πολέμου τους Ρωμαίους, προσέθετε πως «οι
πολεμικές αρχές που έχω συλλέξει σε αυτό το έργο αντλούνται από την εμπειρία σε
πραγματικές συνθήκες [ενν. μάχης] και από ανδραγαθήματα ανδρών στους οποίους
η Ρώμη χρωστά τη φυλετική και την πνευματική πρωτοκαθεδρία της μέχρι
σήμερα». 26 Επίσης, τόνιζε στο προοίμιο του έργου του τον ρόλο της τύχης στο
αποτέλεσμα της μάχης, παράγοντα στον οποίο έδιναν τη δέουσα σημασία και οι
Βυζαντινοί θεωρητικοί: «[...] ανόητοι είναι εκείνοι που χρεώνουν την καταστροφή
στο πεδίο της μάχης μοναχά στην Τύχη αντί στην αμέλεια των στρατηγών, και
εκείνοι που αποδίδουν τη νίκη αποκλειστικά σ’ εκείνη και όχι στην ικανότητα του
στρατηγού». 27 Σύμφωνα με τον συγγραφέα η επιτυχία στη μάχη έρχεται μέσω της
εμπειρίας και της ικανότητας του στρατηγού να αντεπεξέλθει στις δυσκολίες που
παρουσιάζονται, με το εγχειρίδιο να αποτελεί απαραίτητο βοήθημα αφού παρουσιάζει
συσσωρευμένες «εμπειρίες» από αξιωματικούς προγενέστερων περιόδων.
Ομοίως, ο Πολύαινος παρουσίαζε το έργο του ως «εφόδιο της Στρατηγικής.
[...] Ένα σύντομο βοήθημα της πολεμικής τέχνης το οποίο σε αρκετές περιπτώσεις
μπορεί να φανεί χρήσιμο, [...] αφού οι στρατηγοί δε δύνανται να οδηγήσουν τον
στρατό τους σε νίκη με πιο σίγουρο τρόπο παρά με τη μελέτη των τακτικών που
χρησιμοποίησαν οι αρχαίοι». Παρόμοια τάση να διασωθεί η γνώση των Αρχαίων
Ελλήνων περί πολέμου ‒αν και με μια διάθεση ματαιοδοξίας για το πρόσωπό
του‒ φαίνεται και στο έργο του Αιλιανού: «Η ελληνική θεωρία περί τακτικής [ενν.
του πολέμου] έχει γραφτεί από πολλούς συγγραφείς μέχρι την εποχή μας, γι’ αυτό
και με προέτρεψαν να καταγράψω με κάθε λεπτομέρεια αυτό το σύστημα, με την
πεποίθηση πως η Ιστορία θα προτιμήσει το δικό μου έργο έναντι των υπολοίπων».
Το ενδιαφέρον των Βυζαντινών για τις αρχαίες πραγματείες περί πολέμου
ήταν δεδομένο, γι’ αυτό και παρατηρούμε τη συστηματική χρήση κειμένων
αρχαίων πηγών από συγγραφείς Τακτικών όπως οι προαναφερθέντες στην
προηγούμενη ενότητα. Κατά συνέπεια, και ο σκοπός της συγγραφής ‒ή σύνθεσης‒
τέτοιων πραγματειών δεν άλλαζε σημαντικά, παρά μόνο στο γεγονός ότι πλέον
εκφραζόταν συχνά η ανησυχία των συγγραφέων, άλλοτε δικαιολογημένη, άλλοτε
απλά ως συγγραφικό πρότυπο, για την επικρατούσα αδιαφορία για τα πολεμικά.
Χαρακτηριστικά αναφέρω ένα απόσπασμα από το προοίμιο του Στρατηγικού: «Η
κατάσταση των ενόπλων δυνάμεων της Αυτοκρατορίας έχει παραμεληθεί για μεγάλο
χρονικό διάστημα, με αποτέλεσμα εκείνοι οι οποίοι αναλαμβάνουν την ηγεσία των
στρατευμάτων να μην αντιλαμβάνονται ούτε τα πιο στοιχειώδη πράγματα [ενν. περί
της πολεμικής τέχνης] και να αντιμετωπίζουν κάθε είδους δυσκολίες. Γι’ αυτόν τον
λόγο αποφασίσαμε να συγγράψουμε περί του θέματος, [...] αντλώντας πληροφορίες
από αρχαίους συγγραφείς αλλά και από την περιορισμένη εμπειρία στα πεδία
μαχών». Πρωταρχικός σκοπός του συγγραφέα ήταν, λοιπόν, να προσφέρει ένα
ευανάγνωστο και πρακτικό εγχειρίδιο στους αξιωματικούς του βυζαντινού

25
Onasander, 371.
26
Στο ίδιο.
27
Στο ίδιο.

xxii
στρατού της περιόδου, ώστε να εμπλουτίσει τις γνώσεις τους περί πολέμου, ενώ
και η διάθεση για μετάδοση της γνώσης των «αρχαίων» στις μεταγενέστερες
γενεές αξιωματικών σίγουρα διαφαινόταν στο έργο του. Το τελευταίο όμως δεν
αποτελούσε αυτοσκοπό, αφού η συσσωρευμένη γνώση από το παρελθόν συνδυαζόταν
ιδανικά με στοιχεία από την πραγματικότητα περί πολέμου κατά τον 6ο αι., σε
αντίθεση με άλλα έργα όπως η Επιτομή Στρατιωτικής Επιστήμης του Βεγέτιου
‒έργο ενός γραφειοκράτη που «νοσταλγούσε» το παρελθόν χωρίς να αναφέρεται
σε τίποτα αξιόλογο από την πραγματικότητα της εποχής του‒ ή τα Τακτικά του
Λέοντος ΣΤ΄, τα οποία και αποτελούσαν σε μεγάλο μέρος περίληψη παλαιών
πολεμικών πραγματειών όπως το Στρατηγικόν, γραμμένα από έναν αυτοκράτορα
που πιθανότατα δεν είχε βρεθεί ποτέ σε πεδίο μάχης.

Οι έννοιες «στρατηγική» και «τακτική»

στις πολεμικές πραγματείες και στον Φροντίνο
Σύμφωνα με τον Καρλ φον Κλαούζεβιτς (1780-1830), ίσως τον μεγαλύτερο
θεωρητικό της τέχνης του πολέμου της Νεότερης Ιστορίας, στρατηγική είναι «η
χρήση της συμπλοκής για τους στόχους του πολέμου». Από αυτόν τον ορισμό
αντιλαμβανόμαστε ότι η στρατηγική αποτελεί μια σειρά δράσεων ικανών να
οδηγήσουν στην επίτευξη ενός σκοπού που να ανταποκρίνεται στο αντικείμενο
του πολέμου – μια πράξη βίας, προορισμένη στο να καταναγκάσει τον αντίπαλο
να εκτελέσει τη θέληση μας.28 Την ίδια περίοδο, ο σύγχρονος του Κλαούζεβιτς και
βετεράνος των ναπολεόντειων πολέμων Αρχιδούκας Κάρολος των Αψβούργων
(1771-1847) όρισε ως στρατηγική «την επιστήμη του πολέμου η οποία σχεδιάζει
και ορίζει την πορεία των πολεμικών επιχειρήσεων. Πρόκειται ουσιαστικά για την
επιστήμη του αρχιστράτηγου», ενώ με τον ορισμό «τακτική» εννοεί την «Τέχνη
του πολέμου η οποία και διδάσκει τον τρόπο με τον οποίο εκτελούνται πολεμικοί
σχεδιασμοί – η απαραίτητη “Τέχνη” ενός διοικητή στρατευμάτων». Η σχέση της
στρατηγικής με την τακτική και η χρήση αυτών των δύο όρων έχει αρκετό
ενδιαφέρον, με τη στρατηγική να τελειώνει και την τακτική να αρχίζει εκεί όπου
έρχονται σε επαφή οι αντίπαλες δυνάμεις στο πεδίο της μάχης. 29 Όμως στη δυτική
Ευρώπη του Μεσαίωνα η πλειοψηφία των θεωρητικών έργων τιτλοφορούνταν ως
πραγματείες για την «Τέχνη του Πολέμου», όπως ο Βεγέτιος, περί το 400 μ.Χ., και
ο Μακιαβέλλι, έντεκα αιώνες αργότερα, με κανέναν από τους συγγραφείς να μη
γράφει είτε περί στρατηγικής είτε περί τακτικών.30
Στην Αρχαία Ελλάδα ο όρος «στρατηγική» (ή στρατηγεία) είχε διαφορετικό
νόημα από αυτό που απέκτησε στη νεότερη περίοδο, προερχόμενος από το
ουσιαστικό στρατηγός, που δήλωνε τις ικανότητες του τελευταίου στον πόλεμο.
Μια προσπάθεια διαχωρισμού των όρων «τακτική» και «στρατηγική» παρατηρήθηκε

28
C. von Clausewitz, Περί του Πολέμου, Νατάσα Ξεπουλιά (μτφρ.), Βάνιας, 1999, 201.
29
A.T. Mahan, The Influence of Sea Power Upon History, 1660-1783, London 1892, 8. Βλ.
επίσης: Κ. Κολιόπουλος, Η Υψηλή Στρατηγική της Αρχαίας Σπάρτης (750-192 π.Χ.), Ποιότητα, 2001, 27-32.
30
Βλ. το χρήσιμο εισαγωγικό κεφάλαιο στο Beatrice Heuser, The Evolution of Strategy,
Thinking War from Antiquity to the Present, Cambridge University Press, 2010, 3-9.

xxiii
στο έργο Περί Στρατηγίας ενός ανώνυμου συγγραφέα: «Στρατηγική είναι η μέθοδος
με την οποία ο στρατηγός μπορεί να προφυλάξει φίλια εδάφη και να νικήσει τους
εχθρούς. Ο στρατηγός είναι αυτός που εξασκεί τη στρατηγική τέχνη». 31 Μάλιστα, για
πρώτη φορά γίνεται διαχωρισμός της στρατηγικής σε αμυντική και επιθετική,
ενώ σύμφωνα με τον συγγραφέα εκείνος που επιθυμεί να αρχίσει έναν πόλεμο
πρέπει πρώτα να σιγουρευτεί πως τα δικά του εδάφη είναι ασφαλή. «Τακτική
είναι η επιστήμη που επιτρέπει [ενν. στον στρατηγό] να συντάξει και να μετακινήσει
ένα σώμα στρατιωτών με τάξη», και η οποία χωρίζεται, σύμφωνα με τον ίδιο, σε
τέσσερα μέρη: κατάλληλη οργάνωση των ανδρών για τη μάχη, κατανομή του
οπλισμού, μετακίνηση των ανδρών ανάλογα με την περίσταση και διαχείριση
(οικονομία) του πολέμου, των ανδρών και του υλικού.32 Αντλώντας με συστηματικό
τρόπο στοιχεία από τα πολεμικά εγχειρίδια του 6ου αι., τα Τακτικά του Λέοντος
ΣΤ΄ υιοθέτησαν τα διακριτά μέρη της τακτικής έτσι όπως παρουσιάστηκαν στο
Περί Στρατηγίας: «Τακτική είναι η επιστήμη των πολεμικών κινήσεων, [ενν. και] η
τέχνη που ασχολείται με τους πολεμικούς σχηματισμούς, τον οπλισμό και τους
ελιγμούς-μετακινήσεις στρατευμάτων», ενώ «Στρατηγική είναι η ικανότητα των
καλά εκπαιδευμένων στρατηγών να εξασκούν [ενν. με επιτυχία] στο πεδίο της
μάχης την εκπαίδευσή τους, καθώς και τη γνώση των στρατηγημάτων, όπως και να
βρίσκουν τρόπους για νίκη επί του εχθρού». 33
Στα κείμενα των προηγούμενων αιώνων δεν παρατηρείται καμία προσπάθεια
για ιεράρχηση των προαναφερθεισών εννοιών. Έργα τα οποία επικεντρώνονταν
σε τακτικές μάχης, πολεμικούς σχηματισμούς και στην οργάνωση ενός στρατού
τιτλοφορούνταν είτε ως Στρατηγικά είτε ως Τακτικά, με χαρακτηριστικά παραδείγματα
τον Ανώνυμο του 6ου αι. ‒δεν αναφερόμαστε στο έργο Περί Στρατηγίας της ίδιας
περιόδου‒, τον Αιλιανό, τον Ασκληπιόδοτο και τον Ονάσανδρο, οι οποίοι δεν
αναφέρονταν σε κανένα σημείο του έργου τους στη διαφορά μεταξύ στρατηγικής
και τακτικής. Εξαίρεση όμως αποτελούσε ο Φροντίνος, ο οποίος και έκανε λόγο,
ήδη από το προοίμιο του έργου του, στους όρους «στρατηγικά» και «στρατηγήματα»
και ενθάρρυνε τον διαχωρισμό μεταξύ των δύο «οι οποίοι έχουν εκ φύσεως πάρα
πολλές ομοιότητες», χρησιμοποιώντας μάλιστα και τους ελληνικούς όρους, αφού
κανένας από τους όρους αυτούς δεν μπορούσε να αποδοθεί στα λατινικά. Ο
συγγραφέας αντιλαμβανόταν τη στρατηγική ως «το οτιδήποτε δύναται να επιτευχθεί
από τον στρατηγό, που να χαρακτηρίζεται από πρόγνωση, ωφέλεια, μεγαλοπρέπεια
και αποφασιστικότητα», ενώ «οτιδήποτε ανήκει σε κάποια από αυτά τα χαρακτηριστικά
ονομάζεται στρατήγημα». Αναγνώριζε, δηλαδή, την ιεράρχηση των δύο εννοιών
σε «ανώτερο» επίπεδο ‒όπου ενέτασσε τη στρατηγική‒ και σε «κατώτερο» επίπεδο,
με τα στρατηγήματα να νοούνται ως πολεμικά τεχνάσματα στο οπλοστάσιο του
στρατηγού, τα οποία χρησιμοποιούσε κατά την εκτέλεση τακτικών μάχης.

31
The Anonymous Byzantine Treatise On Strategy, στο Three Byzantine Military Treatises, G.T.
Dennis (transl.), Dumbarton Oaks, Washington D.C. 2008, 21.
32
Στο ίδιο, 45.
33
Leo VI, Tactica, 1.1-3, 13.

xxiv
 Το έργο
Το πρώτο βιβλίο των Στρατηγημάτων αφορούσε ‒όπως έχουμε επανειλημμένως
τονίσει‒ τα τεκταινόμενα πριν από τη μάχη και χωριζόταν σε δώδεκα κεφάλαια
στρατηγημάτων. Αυτά μπορούμε να τα κατηγοριοποιήσουμε σε τέσσερις ενότητες,
που αφορούν:
• τη στρατηγική και τον γενικότερο σχεδιασμό του πολέμου,
• την πορεία του στρατού σε φίλιο και εχθρικό έδαφος,
• την εξαπάτηση του εχθρού και
• το ηθικό, την ψυχολογία και την πειθαρχία των στρατιωτών.
Εντύπωση, βέβαια, προκαλεί το γεγονός ότι ο Φροντίνος δεν έκανε καμία
μνεία στη στρατολογία, στην εκπαίδευση και στον οπλισμό των νεοσύλλεκτων
στρατιωτών, θέματα στα οποία έδιναν μεγάλη έμφαση άλλοι συγγραφείς όπως ο
Βεγέτιος, που αφιέρωσε το πρώτο βιβλίο της Επιτομής του στη στρατολογία και
στην εκπαίδευση των ανδρών της ρωμαϊκής λεγεώνας, ενώ εξίσου μεγάλη
σημασία στα προαναφερθέντα απέδιδαν τόσο το Στρατηγικόν (Βιβλίο Ι) όσο και
τα Τακτικά (Συνθήκες V, VI και VII), αφού: «η φύση δεν παράγει παρά ελάχιστους
γενναίους άνδρες, ενώ η φροντίδα και η εκπαίδευση δημιουργούν ικανούς στρατιώτες».34
Η πρώτη ενότητα στρατηγημάτων του βιβλίου περιλάμβανε τις τρεις πρώτες
κατηγορίες: περί της απόκρυψης των πολεμικών σχεδιασμών από τον εχθρό, τη
συγκέντρωση πληροφοριών σχετικά με τα σχέδια του εχθρού και τους παράγοντες
που επηρέαζαν τον χαρακτήρα του πολέμου. Ο Φροντίνος διαχώριζε τη στρατηγική
που θα ακολουθούσε ο στρατηγός σε επιθετική και αμυντική, λαμβάνοντας υπόψη
του στοιχεία όπως η αριθμητική δύναμη του σχηματισμού που διοικεί, η εμπειρία
και το ηθικό των ανδρών του, το ηθικό του αντιπάλου, η τοπογραφία του θεάτρου
επιχειρήσεων και η δυνατότητα καταφυγής σε οχυρωμένες πόλεις σε περίπτωση
ήττας στο πεδίο της μάχης ή τακτικής υποχώρησης. Αναφερόμενος σε ιστορικά
πρόσωπα όπως ο Μέγας Αλέξανδρος και ο Καίσαρας, ο συγγραφέας ήταν υπέρ
της ανάληψης επιθετικής πρωτοβουλίας σε περίπτωση που ο στρατηγός υπερτερούσε
αριθμητικά έναντι του αντιπάλου και διέθετε αρκετούς έμπειρους στρατιώτες
αντί νεοσύλλεκτους. Αντίθετα, τόνιζε την αποφυγή μιας σύγκρουσης με τον εχθρό
σε περίπτωση που αυτός προερχόταν από σειρά νικών, κυρίως λόγω του ακμαίου
ηθικού των στρατιωτών του.
Η μεταφορά του πολέμου στα εδάφη του αντιπάλου αναφερόταν από τον
Φροντίνο ως μέσο για την πρόωρη αποχώρηση των εισβολέων από φίλια εδάφη,
δίνοντας ως παραδείγματα την εισβολή του Σκιπίωνος στην Αφρική (204 π.Χ.)
και την εκστρατεία των Σπαρτιατών στη Δεκέλεια (413 π.Χ.). Πρόκειται για
βασική στρατηγική αιφνιδιασμού του αντιπάλου που έχει επικεντρωθεί στη
λεηλασία εδαφών και, πιθανότατα, στην πολιορκία πόλεων. Οι εναπομένουσες
δυνάμεις στα μετόπισθεν του εχθρού ήταν αριθμητικά εξασθενημένες και οι
μεθοριακές πόλεις του αποτελούσαν ευκολότερο στόχο, αναγκάζοντάς τον έτσι

34
Strategikon, 8.2.9, 84.

xxv
να αποσυρθεί από τα εδάφη στα οποία είχε εισβάλει προς υπεράσπιση των δικών
του εδαφών. Το Στρατηγικόν εξέταζε αυτή τη στρατηγική αντιπερισπασμού σε
συνδυασμό με την παρενόχληση των εισβολέων και εφόσον η τοπογραφία του
εδάφους επέτρεπε τέτοιου είδους εκστρατεία σε εχθρική μεθοριακή περιοχή. 35
Σαφής αναφορά, επίσης, γίνεται και στα Τακτικά αλλά και στην πραγματεία Περί
Παραδρομής (μέσα 10ου αι.). 36
Σημαντικό είναι και το παράδειγμα του Φιλίππου και των Βυζαντινών (339
π.Χ.), μέσω του οποίου υπογραμμίζεται ο ρόλος των οχυρωμένων πόλεων στην
πορεία μιας εκστρατείας. Οι Βυζαντινοί, όντας αριθμητικά κατώτεροι των Μακεδόνων,
επέλεξαν να μην προσφέρουν στον Φίλιππο αυτό που επιδίωκε, δηλαδή την εκ
του συστάδην μάχη εναντίον της οπλιτικής του φάλαγγας, αλλά οχυρώθηκαν
πίσω από τα τείχη της πόλης τους, με αποτέλεσμα να αναγκάσουν τον Μακεδόνα
βασιλιά να αποχωρήσει από την περιοχή. Αναφορές στις σημαντικές δυσκολίες τις
οποίες ήταν δυνατόν να συναντήσει ένας στρατός που προέβαινε σε μια μακροχρόνια
πολιορκία μιας πόλης συναντάμε στο Περί της άμυνας πολιορκούμενων πόλεων του
Αινεία. Ορισμένες από αυτές αφορούσαν την εξεύρεση προμηθειών αλλά και το
γεγονός ότι οι πολιορκητές ήταν ευάλωτοι σε επιθέσεις από τα μετόπισθεν – είτε
από τακτικό στρατό είτε από κατοίκους της περιοχής. 37 Μια πόλη μπορεί να
αποτελούσε ανυπέρβλητο εμπόδιο ακόμη και για έναν πολύ καλά οργανωμένο
και αριθμητικά υπέρτερο στρατό, όταν ο τελευταίος δε διέθετε πολιορκητικές
μηχανές. Η αιφνιδιαστική επίθεση ή η προδοσία αποτελούσαν για τους πολιορκητές,
στις περισσότερες των περιπτώσεων, τα μοναδικά μέσα άλωσης της πόλης.
Απαραίτητη προϋπόθεση για την επιτυχία των σχεδίων του στρατηγού ήταν
η λήψη μέτρων για την προστασία τους από την κατασκοπευτική δράση του
εχθρού ή από λιποτάκτες. Ο Φροντίνος έδινε ιδιαίτερη σημασία σε δύο στρατηγήματα.
Εάν ο στρατηγός γνώριζε ‒ή υποψιαζόταν‒ πως υπάρχει πληροφοριοδότης του
εχθρού στο πολεμικό συμβούλιο, ο Φροντίνος ανέφερε ότι ο στρατηγός θα
έπρεπε να δείξει πως θεωρεί επίφοβη την ενέργεια εκείνη την οποία επιθυμεί να
συμβεί, ώστε να δώσει την εσφαλμένη εντύπωση στον εχθρό πως αυτή ήταν η
σωστή κίνηση εναντίον του. Επρόκειτο για ένα κλασικό τέχνασμα εξαπάτησης
του εχθρού, που απέδιδε ο Πολύαινος στον Σπαρτιάτη βασιλιά Κλεομένη (αρχές
5ου αι. π.Χ.), ενώ αναφέρεται και από τους μεταγενέστερους όπως ο Ανώνυμος
του Στρατηγικού, ο Λέων ΣΤ΄ αλλά και ο Βεγέτιος: «Είναι πολύ σημαντικό να
διαδίδεις φήμες στον εχθρό πως σχεδιάζεις κάτι συγκεκριμένο, ενώ μετά να κάνεις
κάτι άλλο. Τα σχέδια σου για μεγάλες επιχειρήσεις δεν πρέπει να γίνονται γνωστά
σε πολλούς, αλλά σε λίγους που είναι στον στενό σου κύκλο».38 Το δεύτερο στρατήγημα
το οποίο τονιζόταν από τον Φροντίνο αφορά τον Θεμιστοκλή και ένα τέχνασμα
που εφάρμοσε εναντίον των Σπαρτιατών το 478. Θέλοντας να αποκρύψει τις

35
Στο ίδιο, 10.2, 107-108.
36
Leo VI, 11.25 και 17.83. The Anonymous Byzantine Treatise On Skirmishing by the Emperor
Lord Nicephoros, στο Three Byzantine Military Treatises, 20, 218. Polyaenus, 1.36.1.
37
Aeneas Tacticus, 16.18-19, 88.
38
Strategikon, 8.2.81 και 2.35. Βλ. επίσης: Polyaenus, 1.14.1. Leo VI, 20.8. Vegetius, 3.26.

xxvi
εργασίες οχύρωσης της Αθήνας, έθεσε τον εαυτό του στη διάθεση των Σπαρτιατών
ως εγγύηση για την παύση των έργων, ενώ παράλληλα έδωσε διαταγή στους
Αθηναίους να συλλάβουν τη διπλωματική αποστολή από τη Σπάρτη έως την
ολοκλήρωση των τειχών, φέρνοντάς τους προ τετελεσμένων γεγονότων. Πηγή του
Φροντίνου για το συγκεκριμένο στρατήγημα ήταν ο Θουκυδίδης, ενώ και ο Πολύαινος
σχεδόν αντέγραψε τον συγγραφέα των Στρατηγημάτων στο πρώτο βιβλίο του.39
Η συλλογή πληροφοριών για τον εχθρό εθεωρείτο από τους σημαντικότερους
παράγοντες που επηρέαζαν τη διαμόρφωση της στρατηγικής που θα ακολουθούσε
ο στρατηγός, διότι από τις πληροφορίες που θα είχε στη διάθεσή του θα
αποφάσιζε τον χαρακτήρα του αγώνα που θα διεξήγε. Βασική, λοιπόν, τακτική
αποτελούσε η αποστολή ολιγάριθμων ομάδων αποτελούμενων από έφιππους και
ελαφρά οπλισμένους άνδρες σε εχθρικές περιοχές με σκοπό τη σύλληψη αιχμαλώτων.
Ο Φροντίνος παρέθετε παράδειγμα για αυτή την τακτική από τους Καρχηδονιακούς
Πολέμους, ενώ και ο Λέων ΣΤ΄, με τις βυζαντινές πραγματείες που αναφέρονται
στα έργα Περί Στρατηγικής και Βιβλίον Τακτικόν (991-995), έδινε έμφαση στην
αποστολή περιπόλων ‒ιδιαίτερα τις νυχτερινές ώρες‒ για σύλληψη «απρόσεκτων»
αιχμαλώτων. 40 Αναφέρεται, επίσης, και η αποστολή αξιωματικών για κατασκοπεία,
μεταμφιεσμένων με τοπική ενδυμασία και οι οποίοι γνωρίζουν τη γλώσσα του
εχθρού, ενώ ενθαρρύνεται και η συλλογή πληροφοριών από σκλάβους ή διπλωμάτες
οι οποίοι έχουν σταλεί στον αντίπαλο με κάποιο πρόσχημα και τους έχει δοθεί η
δυνατότητα να κατασκοπεύσουν τις δυνάμεις του αντιπάλου. Η εξαπάτηση του
εχθρού με αυτόν τον τρόπο ήταν πολύ γνωστή στην Αρχαία Ελλάδα, με τον
Πολύαινο να την αποδίδει στον Ιφικράτη ‒ η αναφορά σε μεταμφίεση κατά την
πολιορκία πόλεως γίνεται και από τον Αινεία Τακτικό και θα αναλυθεί σε
επόμενο κεφάλαιο‒ και συναντάται συχνά και στο Βυζάντιο. 41
Η δεύτερη ενότητα στρατηγημάτων του πρώτου βιβλίου ‒κεφάλαια IV, V
και VI‒ αφορά την πορεία του στρατού σε φίλιο και εχθρικό έδαφος και την
προφύλαξη των μονάδων από αναπάντεχη επίθεση, είτε κατά τη διάρκεια της
πορείας ή κατά τη διάβαση εμποδίων, όπως ποτάμια ή στενωπούς σε βουνά – σε
τέτοιες περιοχές όλα τα εγχειρίδια ενθαρρύνουν επιδρομή εναντίον του εχθρού,
αφού τότε είναι περισσότερο ευάλωτος σε επιθέσεις από τα νώτα. 42 Μέσω των
στρατηγημάτων που παραθέτει στο τέταρτο κεφάλαιο του βιβλίου, ο συγγραφέας
ενθαρρύνει την υποτιθέμενη αλλαγή πορείας, ώστε ο εκάστοτε στρατηγός ή
διοικητής να παρασύρει τον αντίπαλο στο να τοποθετήσει σε άλλο σημείο την
ενέδρα του ή να δημιουργήσει την εντύπωση της γενικής υποχώρησης. Ένα
ακόμη τέχνασμα είναι και η αποστολή επιστολών σε αξιωματικούς στα μετόπισθεν
με οδηγίες για την κατάπνιξη υποτιθέμενης επανάστασης, με σκοπό να πέσουν
39
Frontinus, 1.1.10, υπoσημ. 1, σ. 16. Polyaenus, 1.30.4.
40
Frontinus, 1.2.1. Leo VI, 17.76. On Skirmishing, 2, 153. The Anonymous Byzantine Treatise On
Tactics, στο Three Byzantine Military Treatises, 18, 291-293.
41
Polyaenus, 3.9.59. Strategikon, VIII.1.41. Leo VI, 20.144. Για την κατασκοπεία στο Βυζάντιο, βλ.
το πολύ ενδιαφέρον άρθρο: Niki Koutrakou, “Diplomacy and Espionage: Their Role in Byzantine
Foreign Relations, 8th-10th Centuries”, Graeco-Arabica 6 (1995), 125-44.
42
Frontinus, 1.6.2. Vegetius, 3.7, 78. Leo VI, 9.12-16.

xxvii
στα χέρια του εχθρού και να δώσουν την εσφαλμένη εντύπωση υποχώρησης. 43 Σε
περίπτωση που ο αντίπαλος δεν ξεγελαστεί από τις υποτιθέμενες αλλαγές στην
πορεία των στρατευμάτων και ο κίνδυνος για αναπάντεχη επίθεση κατά τη
διάρκεια της πορείας είναι ορατός, τότε ο στρατηγός πρέπει να τοποθετήσει
ομάδες αιχμαλώτων στα πλευρά και στα μετόπισθεν ως «ασπίδα προστασίας». 44
Κατά τη διάβαση ποταμών, όπως αναφέραμε παραπάνω, οι μονάδες ενός
στρατού βρίσκονταν στην πιο ευάλωτη θέση κατά τη διάρκεια μιας εκστρατείας.
Σε περίπτωση που ο στρατηγός έπρεπε να μετακινήσει τον στρατό του στην
απέναντι όχθη ενός ποταμού, η οποία φυλασσόταν από εχθρικά στρατεύματα,
έπρεπε να αφήσει το μεγαλύτερο μέρος του στρατού στο αρχικό σημείο και μια
μικρή δύναμη να διαβεί το ποτάμι σε ένα μέρος που δεν είναι ορατό από τον
εχθρό, ακολουθώντας αντίθετα τη ροή του ποταμού, με τον Φροντίνο να δανείζεται
το παράδειγμα από τον Ξενοφώντα (401 π.Χ.). Συγκεκριμένα, στο έργο του
αναφέρει την εφαρμογή του στρατηγήματος εναντίον των Αρμενίων.45 Εάν,
όμως, ο στρατηγός είναι αναγκασμένος να διαβεί το ποτάμι και βρίσκεται υπό
πίεση ‒καταδίωξη από εχθρικές δυνάμεις‒, τότε οφείλει να κατασκευάσει
προσωρινά οχυρωματικά έργα για την προστασία των στρατιωτών κατά τη
διάρκεια της διάβασης του ποταμού, όπως τάφρους, ξύλινα τείχη ή αρδευτικό
κανάλι στα νώτα του στρατοπέδου ‒ο Φροντίνος αναφέρει εδώ το παράδειγμα
του βασιλιά Κροίσου της Λυδίας, βασισμένος στον Ηρόδοτο‒, 46 ενώ παράλληλα
ενθαρρύνονται και οι επιθέσεις εναντίον του εχθρού κατά τη διάρκεια της νύχτας. 47
Άλλο τέχνασμα στη διάθεση του στρατηγού είναι να προσποιηθεί ότι επιθυμεί
ανακωχή, και ενώ λαμβάνουν χώρα οι διμερείς συνεννοήσεις, προτείνεται η
αιφνιδιαστική επίθεση κατά του εχθρού ή η αποχώρηση από την περιοχή. 48
Η τρίτη ενότητα στρατηγημάτων ‒κεφάλαια VII, VIII και X‒ αναφέρεται σε
τεχνάσματα που σκοπό έχουν την εξαπάτηση και τη δημιουργία κλίματος
διχόνοιας στο στρατόπεδο του εχθρού, ακολουθώντας τη βασική αρχή όλων των
πολεμικών πραγματειών της περιόδου του 4ου αι. και εξής, σύμφωνα με την
οποία: «Είναι καλό να βλάπτεις τον εχθρό με εξαπάτηση, με επιδρομές ή με πείνα
και να μην ενδίδεις στην πρόσκληση της μάχης εκ του συστάδην». 49 Σύμφωνα με
τον Φροντίνο, ο οποίος και δανείζεται παράδειγμα από τον Λίβιο, ένα αποτελεσματικό
τέχνασμα για τη δημιουργία διχόνοιας στον αντίπαλο είναι η λεηλασία της γης που
ανήκει σε ορισμένα πρόσωπα του αντιπάλου, ενώ αποφεύγεται οποιαδήποτε

43
Ο Φροντίνος αποδίδει αυτό το στρατήγημα στον Φίλιππο, βλ. Frontinus, 1.4.13. Αντίθετα, ο
Πολύαινος αναφέρει τον Ιφικράτη, βλ. Polyaenus, 3.9.57.
44
Polyaenus, 2.1.9, 2.1.30 και 4.2.8. Strategikon, 9.4. Leo VI, 9.48 και 20.124. Onasander, 21,
451-459. On Tactics, 20, 295-302. Vegetius, 3.22, 109.
45
Frontinus, 1.4.10. Ο Πολύαινος αναφέρει τον Γρανικό ποταμό και την εκστρατεία του
Καίσαρα στη Γαλατία, βλ. Polyaenus, 1.69.4 και 8.23.9.
46
Frontinus, 1.5.4.
47
Σύγκρινε το πέμπτο κεφάλαιο του Φροντίνου με παραδείγματα από: Polyaenus, 2.4.2. Strategikon,
8.1.19. On Strategy, 19, 62-68. On Tactics, 2, 262. Leo VI, 17.8-9. Vegetius, 3.22, 109-110.
48
Polyaenus, 1.67, 2.1.8 και 4.2.4. Strategikon, 9.1.2. Leo VI, 17.5.
49
Strategikon, 8.2.4.

xxviii
καταστροφή περιουσιών άλλων, δίνοντας την εσφαλμένη εντύπωση ύπαρξης
κάποιας μυστικής συμφωνίας. Πρόκειται για πασίγνωστο τέχνασμα που συναντάται
στον Πολύαινο – ο ίδιος αναφέρει το παράδειγμα του Μ. Αλεξάνδρου και του
Μέμνωνος, στον Βεγέτιο, στον Ανώνυμο του Στρατηγικού και στον Λέοντα ΣΤ΄. 50
Σε περίπτωση που ο στρατηγός είναι αναγκασμένος να αντιμετωπίσει μια συμμαχία
δύο ή περισσότερων λαών, αποτελεί κοινή λογική η προσπάθεια διάλυσης της
συμμαχίας, με σκοπό να αντιμετωπιστεί κάθε λαός ξεχωριστά. Μέσω του
παραδείγματος της συμμαχικής εκστρατείας των Γαλατών, Ετρούσκων και
Σαμνιτών εναντίον των Ρωμαίων το 259 π.Χ. ‒δανεισμένο από τον Λίβιο‒, ο
Φροντίνος «συμβουλεύει» τον στρατηγό να εκστρατεύσει, ή τουλάχιστον να
ανακοινώσει επίσημα την πρόθεση αυτή, εναντίον εδαφών τού ενός λαού,
αναγκάζοντας τα στρατεύματά του να αποσυρθούν από τη συμμαχία, της οποίας
η μαχητική ισχύς αποδυναμώνεται σημαντικά. 51 Μάλιστα, στο δέκατο κεφάλαιο
του βιβλίου αναφέρει και δύο αποφθέγματα τα οποία και έχουν να κάνουν
ακριβώς με τον ρόλο και τη σημασία μιας συμμαχίας λαών για την αντιμετώπιση
ενός κοινού εχθρού. Μέσω των λεγομένων του Κόιντου Σερτώριου (Ρωμαίος
στρατηγός και πολιτικός, 126-73 π.Χ.), ο Φροντίνος υπογραμμίζει πως: «Είναι
ανίκητες [ενν. οι ρωμαϊκές λεγεώνες] όταν κάποιος επιχειρήσει να τις επιτεθεί ως
σύνολο. Όμως εκείνος που θα τις αντιμετωπίσει κατά ομάδες θα τις διαλύσει και
θα τις εξοντώσει». Αυτό το παράδειγμα, δανεισμένο από τον Βαλέριο Μάξιμο,
μπορεί να γενικευτεί και για συμμαχίες λαών και τον κίνδυνο που παρουσιάζουν
για έναν μεμονωμένο αντίπαλο, όπως θα γνωρίσουν πολύ καλά οι Βυζαντινοί
στην υπερχιλιετή ιστορία τους. 52 Επίσης, τονίζεται από τον συγγραφέα και η
ανάγκη δημιουργίας συμμαχίας μεταξύ λαών όταν ένας ισχυρότερος αντίπαλος
εμφανίζεται στο προσκήνιο, παραθέτοντας το παράδειγμα του Σκορύλου
(αρχηγού των Δακών) και των Ρωμαίων: «Όταν δυο σκύλοι παλεύουν μεταξύ τους
και τους εμφανίζεις έναν λύκο, τότε οι σκύλοι [ενν. αναγνωρίζοντας τον κίνδυνο]
θα επιτεθούν στον λύκο». 53
Το πρώτο βιβλίο τελειώνει με την ενότητα που αφορά την πειθαρχία ‒αν και
ο ψευδο-Φροντίνος αφιερώνει δύο κεφάλαια του τέταρτου βιβλίου περί πειθαρχίας,
οπότε θα ασχοληθούμε εκτενέστερα με αυτό παρακάτω‒, το ηθικό και την
ψυχολογία των στρατιωτών, παράγοντες που κρίνουν άμεσα και σε μεγάλο
βαθμό την έκβαση μιας μάχης: «να είσαι σίγουρος [ενν. στρατηγέ] πως το θάρρος
και η στρατιωτική πειθαρχία συνεισφέρουν περισσότερο στη θετική έκβαση ενός
πολέμου, παρά ένα άνανδρο και απείθαρχο πλήθος πολεμιστών». 54 Μεγάλη σημασία
δίνει ο συγγραφέας στην ανύψωση του ηθικού των ανδρών, με την προπαγάνδα να
είναι ένα από τα σημαντικότερα όπλα που οφείλει να χρησιμοποιήσει ο στρατηγός
πριν από τη μάχη. Η διάδοση φημών που κάνουν λόγο για αδικίες, καταστροφές

50
Polyaenus, 4.3.15. Strategikon, 8.1.20. Leo VI, 20.22. Vegetius, 3.10, 88.
51
Frontinus, 1.8.3, υποσημ. 2, σ. 58. Polyaenus, 4.2.21.
52
Frontinus, 1.10.1. On Strategy, 33, 105.
53
Frontinus, 1.10.4. On Strategy, 42, 123.
54
Leo VI, 20.55.

xxix
και λεηλασίες του εχθρού σε βάρος του άμαχου πληθυσμού χρησιμοποιείτο
συχνά, ενώ πάμπολλα είναι τα παραδείγματα μέχρι και σήμερα, στα οποία το
διαδίκτυο και η τηλεόραση χρησιμοποιούνται ως μέσα προπαγάνδας, αφού
προσφέρουν πολύ καλύτερη και γρηγορότερη πρόσβαση σε κάθε είδους
πληροφορίες – έγκυρες ή μη. Επίσης, ο Φροντίνος αναφέρει και την τακτική της
πυρπόλησης των πλοίων ενός εκστρατευτικού σώματος, αφού οι στρατιώτες που
βλέπουν πως δεν υπάρχει δυνατότητα υποχώρησης από το πεδίο της μάχης
πολεμούν με μεγαλύτερο θάρρος και αποφασιστικότητα.55 Αυτό το κεφάλαιο πρέπει
να εξεταστεί σε συνδυασμό με το έκτο κεφάλαιο του δεύτερου βιβλίου, όπου
βασική αρχή, για τους επιτιθέμενους αυτή τη φορά, αποτελεί «[…] να μην
ασκείται ποτέ ασφυκτική πίεση στον εχθρό που υποχωρεί, όχι μόνο για να αποφευχθεί
η πιθανότητα ο εχθρός να αντισταθεί με μεγαλύτερη λύσσα, λόγω ανάγκης, αλλά και για
να επιλέγει πιο εύκολα την υποχώρηση και σε οποιαδήποτε άλλη στιγμή […]».56
Άλλοι βασικοί παράγοντες που καθόριζαν το ηθικό των στρατιωτών ήταν η
πίστη στους θεούς και η οποιασδήποτε μορφής προκατάληψη σχετικά με καλούς
ή κακούς οιωνούς. Πολύ κακός οιωνός εθεωρείτο η πτώση από άλογο ή κατά την
αποβίβαση από καράβι του βασιλιά ή στρατηγού, με δύο χαρακτηριστικά
περιστατικά να αναφέρονται από τον Φροντίνο: «Ο Σκιπίων, έχοντας μεταφέρει
τον στρατό του από την Ιταλία στην Αφρική, παραπάτησε καθώς αποβιβαζόταν
από το πλοίο.[…] [ενν. μετά την πτώση του αναφώνησε] “Να με συγχαρείτε,
άνδρες μου! Χτύπησα την Αφρική με όλη μου τη δύναμη”», ενώ μια παρόμοια
αναφώνηση του Καίσαρα αναφέρεται ως εξής: «Σε κρατώ σφιχτά, μάνα γη». 57
Ίσως η πιο γνωστή «πτώση» κατά την αποβίβαση από καράβι αποτελεί εκείνη
του Δούκα Γουλιέλμου του Κατακτητή κατά τη διάρκεια της εκστρατείας
εναντίον του Αγγλο-Σάξονα βασιλιά Χάρολντ, που κατέληξε στην περίφημη
μάχη του Χέιστινγκς (1066), με έναν στρατιώτη που βρισκόταν δίπλα στον
πεσμένο και τραυματισμένο Γουλιέλμο να αναφωνεί: «Σύντροφε, μόλις έκανες
δική σου την Αγγλία, ω μελλοντικέ βασιλιά». 58 Τα συγκεκριμένα λεγόμενα, βέβαια,
δεν ελέχθησαν ποτέ και αποτελούν απλά ένα ρητορικό πρότυπο που χρησίμευε
ως προπαγάνδα μιας διάσημης προσωπικότητας της Ιστορίας, αλλά τονίζουν τη
σημασία που έπαιζαν οι κακοί οιωνοί στους στρατιώτες της Αρχαιότητας και του
Μεσαίωνα. Στα παραπάνω οφείλουμε να προσθέσουμε και τον τρόπο που
αντιμετώπιζαν οι στρατηγοί ορισμένα σπάνια και εντυπωσιακά φυσικά φαινόμενα,
όπως η πτώση ενός μετεωρίτη ή μια έντονη καταιγίδα που συνοδεύεται από

55
Ο Φροντίνος αναφέρει το παράδειγμα του Φάβιου Μάξιμου, δανεισμένο από τον Λίβιο, βλ. Frontinus,
1.11.21. Στο τέταρτο βιβλίο ο ψευδο-Φροντίνος αναφέρει το απόφθεγμα του Σκιπίωνος: «δεν πρέπει μόνο να
προσφέρεται οδός διαφυγής στον εχθρό, αλλά αυτή πρέπει κιόλας να είναι λιθοστρωμένη», βλ. Frontinus,
4.7.16. Το ίδιο παράδειγμα του Σκιπίωνος αναφέρει και ο Βεγέτιος περίπου δύο αιώνες αργότερα, βλ.
Vegetius, 3.21, 107. Βλ. επίσης: Polyaenus, 3.10.8. Strategikon, 8.2.92.
56
Frontinus, 2.6.10. Polyaenus, 1.30.3, 2.1.6, 3.9.12 και 8.23.29. Strategikon, 7.2.32 και 9.2. On
Strategy, 39, 117. On Skirmishing, 24, 235. Onasander, 32, 475-479 και 38, 497-499. Vegetius,
3.21. Leo VI, 17.19.
57
Frontinus, 1.12.1-2.
58
William of Malmesbury, De Gestis Regum Anglorum, vol. 2, Eyre & Spottiswoode, 1889, 300.

xxx
κεραυνούς. Ο Επαμεινώνδας είδε την πτώση ενός μετεωρίτη ως «ένα φως που
έχει σταλεί από τους Θεούς», ο κεραυνός ορίστηκε από τον Περικλή ως το φυσικό
επακόλουθο της τριβής μεταξύ νεφών στον ουρανό, ενώ και ο Ονάσανδρος
αφιερώνει ένα κεφάλαιο του Στρατηγικού του στη «γνώση της πορείας των
άστρων». 59 Τόσο σημαντικό ρόλο έπαιζε η ερμηνεία των άστρων και άλλων
σπάνιων καιρικών φαινομένων από την Αρχαιότητα έως και τον Μεσαίωνα, ώστε
ο στρατηγός όφειλε «να μελετά το φαινόμενο και να προσπαθεί να πείσει τους
άνδρες για το αντίθετο [ενν. ότι πρόκειται για καλό οιωνό] με μια έξυπνη ερμηνεία
των συμβόλων. Διότι, με το να αφαιρέσεις εκείνο το οποίο προκάλεσε τον φόβο, θα
αποκαταστήσεις [ενν. στους άνδρες] το θάρρος και την ελπίδα». 60
Το δεύτερο βιβλίο του Φροντίνου αναφέρεται στα τεκταινόμενα κατά τη
διάρκεια της μάχης και χωρίζεται από τον ίδιο τον συγγραφέα σε δύο ενότητες.
Στα οκτώ πρώτα κεφάλαια εξετάζονται ο κατάλληλος χρόνος και ο τόπος μιας
μάχης, δίνονται παραδείγματα πολεμικών σχηματισμών από την αρχαία ελληνική
και τη ρωμαϊκή περίοδο, αναλύονται τεχνάσματα για πρόκληση πανικού στον
εχθρό και προτείνονται ενέδρες αλλά και δίοδοι διαφυγής σε έναν απελπισμένο
εχθρό. Τα υπόλοιπα πέντε κεφάλαια (IX-XIII) αφορούν τα επακόλουθα μιας
μάχης και κυρίως την εξουδετέρωση του εχθρού ή την υποχώρησή του από φίλια
εδάφη μετά την ήττα του στη μάχη, τη χρήση τακτικών όπως η νυχτερινή επίθεση
για τον αιφνιδιασμό του εχθρού την επόμενη ημέρα της μάχης, καθώς και διάφορους
τρόπους ασφαλούς υποχώρησης έπειτα από ήττα και ενώ είναι πιθανός ο κίνδυνος
καταδίωξης από εχθρικές δυνάμεις.
Όλα τα στρατιωτικά εγχειρίδια, συμπεριλαμβανομένου και του Φροντίνου,
αποθαρρύνουν την έναρξη της μάχης το πρωί, όταν δηλαδή ο εχθρός είναι
ξεκούραστος, και τονίζουν πως ο στρατηγός πρέπει να καθυστερήσει την επίθεση
εναντίον του αντιπάλου έως τις μεσημβρινές ώρες, ώστε ο αντίπαλος να έχει
εξουθενωθεί από την πείνα, τη ζέστη, το άγχος και τη σωματική κούραση, απόρροια
της αναμονής επί πολλές ώρες στο πεδίο της μάχης. Χαρακτηριστικό είναι το
παράδειγμα του Σκιπίωνος και της επίθεσής του εναντίον του στρατού των
Καρχηδονίων στην Ισπανία (206 π.Χ.): «Όταν ο εχθρός [ενν. Καρχηδόνιοι]
καταβεβλημένος από την πείνα, τη δίψα και την αναμονή για μάχη, άρχισε να
επιστρέφει στο στρατόπεδο, ο Σκιπίων ξαφνικά οδήγησε τα στρατεύματά του για
μάχη, επιτέθηκε και νίκησε». 61 Αλλά και το μεσημέρι δε θα πρέπει να δίνεται στον
αντίπαλο η εντύπωση πως οι άνδρες γευματίζουν μαζικά και σε προγραμματισμένες
ώρες, καθώς σε περίπτωση που γίνει αντιληπτό από τον εχθρό είναι σίγουρο πως
θα υπάρξει αιφνιδιαστική επίθεση εκείνη ακριβώς την ώρα. 62 Βασική, επίσης,
πολεμική τακτική είναι η επίθεση προτού ο αντίπαλος παραταχθεί στο πεδίο της
59
Frontinus, 1.12.1, 2, 5 και 12. Onasander, 39, 499-500. Polyaenus, 1.32.2, 2.3.3 και 3.10.2.
60
Leo VI, 20.78.
61
Frontinus, 2.1.1. Ο Πολύαινος περιγράφει ακριβώς το ίδιο παράδειγμα, βλ. Polyaenus, 8.16.1.
Ομοίως οι δύο προαναφερθέντες συγγραφείς παραθέτουν το παράδειγμα του Φιλίππου στη
Χαιρώνεια, βλ. Frontinus, 2.1.9. Polyaenus, 4.2.7. Βλ. επίσης: Vegetius, 3.11, 91.
62
Frontinus, 2.2.5. Polyaenus, 3.9.53. Aeneas Tacticus, 16.12-13, 85. Vegetius, 3.22, 109. On
Skirmishing, 9, 171.

xxxi
μάχης και διατάξει όλες τις δυνάμεις του, δηλαδή όταν ακόμη ο εχθρός είναι
αποδιοργανωμένος και οι διάφορες μονάδες (ιππικό, τοξότες, βαρύ πεζικό κ.λπ.)
δεν έχουν λάβει τη σωστή θέση ή δεν έχουν φτάσει ακόμη στον χώρο. Ο Φροντίνος
εδώ αναφέρει το παράδειγμα της πασίγνωστης μάχης της Τιγρανοκέρτα (Tigranocerta)
μεταξύ των Ρωμαίων του Λούκιου Λούκουλλου και του βασιλιά της Μεγάλης
Αρμενίας Τιγράνη (69 π.Χ.), κατά την οποία ο Ρωμαίος στρατηγός εκμεταλλεύτηκε
την αδυναμία του πολλαπλάσιου στρατού των Αρμενίων να λάβει έγκαιρα τις
θέσεις του στο πεδίο της μάχης, λόγω αδυναμίας συνεννόησης αλλά και του
όγκου του.63 Τέλος, πρέπει ο στρατηγός να λάβει υπόψη του και άλλες αδυναμίες
του εχθρού και να οργανώνει τις επιθέσεις του σε περιόδους που κρίνονται
ακατάλληλες για τον αντίπαλο να τον αντιμετωπίσει σε μάχη, λόγω θρησκευτικών
πεποιθήσεων ή προκαταλήψεων, όπως όταν ο αυτοκράτορας Βεσπασιανός επέλεξε να
δώσει μάχη με τους Ιουδαίους το Σάββατο.64 Αναφορικά, λοιπόν, με την επιλογή του
κατάλληλου χρόνου για την έναρξη της μάχης το πνεύμα που επικρατεί στον Φροντίνο,
αλλά και στους υπόλοιπους θεωρητικούς, είναι αυτό του αιφνιδιασμού, αφού «οι
εκπλήξεις τρομοκρατούν τον αντίπαλο, ενώ η οικειότητα προκαλεί περιφρόνηση».65
Εξίσου σημαντικό ρόλο στο αποτέλεσμα της μάχης παίζει και η επιλογή του
χώρου από τον στρατηγό, ο οποίος και οφείλει να ακολουθήσει τη βασική αρχή
του πολέμου που θέλει «αυτό το οποίο είναι επωφελές για σένα είναι ασύμφορο
για τον αντίπαλο, ενώ αυτό που είναι θετικό για αυτόν είναι εντελώς το αντίθετο
για τους άνδρες σου». 66 Κατά συνέπεια, όταν η φάλαγγα του αντιπάλου απαιτεί
ένα εκτενές μήκος χώρου για να αναπτυχθεί αποτελεσματικά και να εκτελέσει
ελιγμούς, πρέπει ο στρατηγός να επιλέξει έναν περιορισμένο χώρο με αρκετά
φυσικά εμπόδια (δασύλλια, λόφοι, ποτάμια, δρόμοι κ.λπ.), τα οποία θα απαγορεύουν
τους εχθρικούς ελιγμούς και θα προστατεύουν τα νώτα του από τυχόν κυκλωτική
κίνηση. 67 Ίδιος χώρος πρέπει να επιλέγεται και σε περίπτωση κατά την οποία ο
αντίπαλος υπερτερεί αριθμητικά, αφού το πλεονέκτημα αυτό εξουδετερώνεται
σημαντικά όταν αυτός στερείται του κατάλληλου χώρου για να αναπτύξει τις
δυνάμεις του. Το πιο γνωστό παράδειγμα από την ιστορία είναι η μάχη των
Θερμοπυλών, όπου οι επιθέσεις των πολυάριθμων Περσών κατά κύματα δεν
είχαν το αναμενόμενο αποτέλεσμα, αφού τα νώτα των Σπαρτιατών καλύπτονταν
από τα γειτονικά υψώματα και μόνον ελάχιστοι Πέρσες ανά κύμα μπορούσαν να
επιτεθούν στους Έλληνες διαμέσου του συγκεκριμένου περάσματος. 68 Άλλη
βασική τακτική αποτελούσε η επιλογή δεσπόζοντος υψώματος που ελέγχει το

63
Προφανώς δανεισμένο από τον Πλούταρχο, βλ. Frontinus, 2.1.14. Η τακτική αυτή ενθαρρύνεται
και από τα βυζαντινά εγχειρίδια: Strategikon, 8.2.40. Leo VI, 17.3 και 20.102-103. On Strategy, 33, 105.
64
Frontinus, 2.1.16-17. Ο Πολύαινος αναφέρει το παράδειγμα του Καίσαρα εναντίον των Γερμανών,
βλ. Polyaenus, 8.23.4.
65
Vegetius, 2.26, 117.
66
Frontinus, 1.1.6, 10 και 12. Συναντάται επίσης: Polyaenus, 1.14.1. Vegetius, 3.26. Strategikon,
8.1.8, 35. Leo VI, 20.8.
67
Βλ. επίσης: Leo VI, 20.96. Για τη χρησιμοποίηση φυσικών εμποδίων ως κωλυμάτων στο πεδίο
της μάχης, βλ. Onasander, 21, 451-459. Leo VI, 20.189. On Strategy, 33, 103.
68
Frontinus, 2.2.13. Onasander, XXI, 451-459. Strategikon, 8.2.37. On Strategy, 33, 103. Leo VI, 14.77.

xxxii
πεδίο της μάχης για τη στρατοπέδευση, αφού έτσι ο στρατηγός κατέχει το
τακτικό πλεονέκτημα στην επίθεση, ειδικότερα εάν διαθέτει ισχυρές μονάδες
ιππικού, αλλά και τοξότες, ενώ οποιαδήποτε δεσπόζουσα θέση είναι ισχυρότερη
αμυντικά, λόγω της δυσκολίας που έχει ο εχθρός να επιτεθεί. 69
Ένας πολύ σημαντικός παράγοντας που επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την
εξέλιξη της μάχης είναι η διάταξη των μονάδων ανάλογα με τη σύνθεση του
στρατού (ιππικό, πεζικό, τοξότες, λοιπές δυνάμεις), τον αριθμό των ανδρών, την
τοπογραφία του εδάφους και τις καιρικές συνθήκες (η βροχή είναι ακατάλληλη
για τους τοξότες ‒αχρηστεύει προσωρινά τις χορδές των τόξων‒ αλλά και μετατρέπει
το πεδίο της μάχης σε βάλτο, γεγονός που εμποδίζει τις ενέργειες του ιππικού).
Αλλά και η γνώση της διάταξης του αντιπάλου, καθώς και της σύνθεσης του
στρατού, είναι εξίσου σημαντική και πρέπει να λαμβάνεται υπόψη πριν από τη
μάχη σύμφωνα με όλα τα πολεμικά εγχειρίδια. Τα στρατηγήματα του Φροντίνου
στην αρχή του τρίτου κεφαλαίου βασίζονται στην αρχή της εκμετάλλευσης των
αδυναμιών του εχθρού αναφορικά με τη διάταξη και τη σύνθεση του στρατού του
έπειτα από προσεκτική παρατήρηση, αλλά και στη συγκέντρωση πληροφοριών
για τον εχθρό. Για παράδειγμα, ο Σκιπίων, γνωρίζοντας πως το δεξιό μέρος της
εχθρικής παράταξης των Καρχηδονίων αποτελείτο από Ισπανούς μισθοφόρους,
τους οποίους ο ίδιος ο συγγραφέας χαρακτηρίζει «ρωμαλέους», ενώ το αριστερό
μέρος από «λιγότερο ισχυρούς αλλά πιο αποφασιστικούς» Αφρικανούς, ενίσχυσε
τη δική του δεξιά πτέρυγα με σκοπό να επιτεθεί στους Αφρικανούς, ενώ διέταξε
την αριστερή του πτέρυγα ‒απέναντι από τους Ισπανούς‒ να υποχωρήσει, διασπώντας
έτσι την εχθρική παράταξη.70 Ο ίδιος, και ενώ πολεμούσε πάλι στην Ισπανία εναντίον
των Καρχηδονίων, οδηγούσε επί ημέρες τους άνδρες του για μάχη εναντίον των
αντιπάλων του σε διάταξη το κέντρο της οποίας αποτελείτο από τις πιο επίλεκτες
μονάδες. Η διάταξη αυτή ίσχυσε έως ότου αποφάσισε να αντιμετωπίσει τους
Καρχηδονίους, οι οποίοι είχαν υιοθετήσει την ίδια διάταξη δυνάμεων, και διέταξε
να ενισχυθούν τα άκρα και να αποδυναμωθεί το κέντρο (μηνοειδής σχηματισμός),
ώστε να παρασύρει το κέντρο του αντιπάλου και να το περικυκλώσει ενώ τα άκρα
θα έχουν τραπεί σε φυγή. 71 Ο ίδιος σχηματισμός μπορεί να υιοθετηθεί και στην
επίθεση, σύμφωνα με το παράδειγμα του Αρταξέρξη στα Κούναξα (401 π.Χ.), με
την τοποθέτηση των επίλεκτων δυνάμεων στα άκρα και την πιο αργή κίνηση των
δυνάμεων του κέντρου. 72
Ενδιαφέρον παρουσιάζει, επίσης, και η παράταξη του Μ. Αλεξάνδρου στα
Γαυγάμηλα (331), όπου ο Μακεδόνας βασιλιάς διέταξε τους άνδρες του να
παραταχθούν έτσι, ώστε να μπορούν να αντιμετωπίσουν απειλές από όλες τις
κατευθύνσεις, σε περίπτωση που κυκλωθούν. Η περιγραφή χρήζει σύγκρισης με
την οπλιτική φάλαγγα των Βυζαντινών στο έργο Στρατηγική Έκθεσις και

69
Frontinus, 2.2.2-3. Polyaenus, 1.69.3. Vegetius, 1.22, 23. Strategikon, 7.1.22.
70
Παράδειγμα δανεισμένο από τον Λίβιο, βλ. Frontinus, 2.3.1. Η ίδια τακτική αποδίδεται και
στον Φίλιππο, βλ. Frontinus, 2.3.2.
71
Frontinus, 2.3.4. Aelian, 43. Vegetius, 3.26, 117. Leo VI, 20.184.
72
Παράδειγμα από τον Ξενοφώντα (Κύρου Ανάβασις), βλ. Frontinus, 2.3.6.

xxxiii
Σύνταξις Νικηφόρου Δεσπότου του αυτοκράτορα Νικηφόρου Φωκά (περί το 965):
«Οι οπλίτες οφείλουν να παραταχθούν σε αμφίστομο σχηματισμό των δύο σειρών,
έχοντας δύο οπλίτες μπροστά τους και δύο πίσω τους. Μεταξύ τους να υπάρχουν
τρεις σειρές τοξοτών, ώστε το βάθος του σχηματισμού να αποτελείται από επτά
σειρές. Βρίσκουμε τους αρχαίους Μακεδόνες να σχηματίζουν με αυτόν τον τρόπο
την οπλιτική τους φάλαγγα, άλλοτε σε δεκαέξι σειρές, άλλοτε δώδεκα και άλλοτε
δέκα». 73 Η γνώση της συγκεκριμένης αμφίστομης διάταξης των Μακεδόνων από
τον Νικηφόρο Φωκά περίπου δεκατρείς αιώνες αργότερα μπορεί να οφείλεται ως
έναν βαθμό στη γραπτή παράδοση την οποία κληρονόμησαν οι Βυζαντινοί από
τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι και η
χρήση τέτοιων σχηματισμών μάχης στην πράξη δε βοήθησε σημαντικά σε αυτό.
Για παράδειγμα, η περιγραφή μιας τυπικής διάταξης μάχης της ρωμαϊκής λεγεώνας
στη μάχη της Ζάμα (202 π.Χ.), όπου ο Σκιπίων κατανίκησε τον Αννίβα, σημαίνοντας
το τέλος του Β΄ Καρχηδονιακού Πολέμου (218-202 π.Χ.), παρουσιάζει τρεις
γραμμές βαρέος πεζικού ‒hastati, principes, triarii‒ με διαστήματα μεταξύ των
οπλιτών, στα οποία τοποθετούνται δυνάμεις τοξοτών, ενώ το ιππικό διατάσσεται στα
άκρα του σχηματισμού.74 Περιγραφές τέτοιων παρατάξεων βρίσκουμε σχεδόν σε
όλα τα πολεμικά εγχειρίδια της μεταγενέστερης περιόδου, όπως η Επιτομή του
Βεγέτιου, το Στρατηγικόν, η πραγματεία Περί Στρατηγικής, ενώ και ο Λέων ΣΤ΄
περιγράφει με λεπτομέρειες τη σύσταση και τη διάταξη της φάλαγγας των
«αρχαίων». Για τον Λέοντα ΣΤ΄ μπορούμε να πούμε πως η περιγραφή του προέρχεται
σχεδόν σίγουρα από αρχαία πολεμικά εγχειρίδια, αφού όχι μόνο αναφέρεται σε
αρχαίους συγγραφείς, είτε χρησιμοποιώντας τον προαναφερθέντα όρο είτε
ονομάζοντας τις πηγές του (Αρριανός και Αιλιανός), αλλά και επειδή η χρήση
του συγκεκριμένου σχηματισμού είχε εκλείψει κατά τον 9ο-10ο αι. 75 Αντίθετα, η
περιγραφή μικτού σχηματισμού πεζικού και ιππικού, στον οποίο το τελευταίο
παίρνει θέση στα πλευρά του πρώτου, υπάρχει στο Στρατηγικόν, στη σύγχρονη
του τελευταίου πραγματεία Περί Στρατηγικής, αλλά και στον Βεγέτιο (περί το
400 μ.Χ.), με τους συγγραφείς πιθανότατα να καταγράφουν πολεμικές τακτικές
οι οποίες χρησιμοποιούνταν ακόμη, και ίσως να είχαν δει και οι ίδιοι. 76
Η δημιουργία πανικού στις τάξεις του αντιπάλου κατά τη διάρκεια της
μάχης αποτελεί βασική προϋπόθεση για την επιτυχή έκβαση της επίθεσης, αφού
ο φόβος που κυριαρχεί σε κάθε στρατιώτη, σε συνδυασμό με τη δυσκολία επικοινωνίας
μεταξύ των μονάδων και των αξιωματικών και τη γενικότερη αταξία που επικρατεί
κατά τη διάρκεια μιας μάχης, αποτελούν πρόσφορο έδαφος προς εκμετάλλευση.
Τα τεχνάσματα τα οποία παραθέτει ο Φροντίνος αφορούν τη χρήση μονάδων που
έχουν σταλεί με σκοπό την αιφνιδιαστική επίθεση στα νώτα του αντιπάλου και

73
Presentation and Composition on Warfare of the Emperor Nicephoros, στο Sowing the
Dragon’s Teeth: Byzantine Warfare in the Tenth Century, E. McGeer (ed. and transl.), Dumbarton
Oaks, Washington, 1995, Ι.62-67, 16.
74
Frontinus, 2.3.16.
75
Leo VI, 4.58 κ. εξ. και 6.25 κ. εξ.
76
Strategikon, 12.B.13. On Strategy, 15, 107-109. Vegetius, 3.14, 94-95.

xxxiv
μάλιστα από δεσπόζον έδαφος, ενώ ενθαρρύνεται και η αποστολή επίλεκτου
σώματος στα μετόπισθεν του εχθρού κατά τη διάρκεια της νύχτας.77 Η χρησιμοποίηση
εξωτικών ζώων, όπως καμήλες και ελέφαντες, τα οποία προκαλούν δέος και φόβο,
παρουσιάζεται ως εναλλακτική επιλογή, καθώς επίσης και αρμάτων τα οποία
έχουν περιχυθεί με πίσσα και λοιπά εύφλεκτα υλικά και μπορούν να
χρησιμοποιηθούν εναντίον του αντιπάλου σε συγκεκριμένη στιγμή στη μάχη.
Ίσως τίποτα, όμως, δεν προκαλεί περισσότερο φόβο και πανικό στις τάξεις του
εχθρού από τον θάνατο του στρατηγού. Η πιο συνηθισμένη θέση ενός στρατηγού
ακριβώς πριν από τη μάχη βρίσκεται στην πρώτη γραμμή, 78 γι’ αυτό και η αρχική
επίθεση κατευθύνεται προς το τμήμα όπου διακρινόταν η σημαία του βασιλιά ή
του στρατηγού, με σκοπό τη διείσδυση σε βάθος και τον εξαναγκασμό του σε
φυγή, την αιχμαλωσία ή ακόμη και τον θάνατό του. Όταν αυτό δεν είναι εφικτό,
ενθαρρύνεται η διάδοση ψευδών φημών σχετικών με τον θάνατο του στρατηγού, που
στη συντριπτική τους πλειοψηφία σπέρνουν τον φόβο και τον πανικό στον αντίπαλο.79
Συνεχίζοντας στο ίδιο πνεύμα του αιφνιδιασμού του εχθρού, όλοι οι συγγραφείς
των στρατηγικών τονίζουν τη σημασία των ενεδρών στον πόλεμο. «Οι σωστά
οργανωμένες ενέδρες έχουν μεγάλη αξία στον πόλεμο. Κατέστρεψαν με πολλούς
τρόπους και σε σύντομο χρονικό διάστημα ισχυρές δυνάμεις προτού εκείνες να
έχουν την ευκαιρία να μετακινήσουν ολόκληρο το στράτευμά τους στο πεδίο της
μάχης», 80 αυτά είναι τα γραφόμενα του συγγραφέα του Στρατηγικού, ο οποίος και
αφιερώνει δύο ολόκληρα βιβλία (ΙV, VI) στην εκπαίδευση των νεοσύλλεκτων
στρατιωτών στις ενέδρες, οι οποίες κατηγοριοποιούνται με βάση την προέλευσή
τους (σκυθική, αφρικανική, ιταλική κ.λπ.). Και ο Φροντίνος δίνει μεγάλη σημασία
στις ενέδρες και μάλιστα αφιερώνει ένα εκτενές κεφάλαιο του δεύτερου βιβλίου
του στην περιγραφή και στη χρήση τους από την Αρχαιότητα μέχρι και την
περίοδο συγγραφής του έργου. Τα παραδείγματα που αναφέρονται από τον
συγγραφέα βασίζονται στην αρχή της εκμετάλλευσης της τοπογραφίας του
πεδίου μάχης, με σκοπό την απόκρυψη επίλεκτης ομάδας ανδρών που θα επιτεθεί
στον αντίπαλο όταν εκείνος βρίσκεται σε ευάλωτη κατάσταση. Αναφέρεται το
παράδειγμα του Ρωμύλου, ο οποίος διέταξε ένα απόσπασμα από τους στρατιώτες
του να κρυφτεί και προσποιήθηκε πως υποχωρεί, με αποτέλεσμα οι εχθροί του να
τον καταδιώξουν και να δεχθούν αιφνιδιαστική επίθεση από τα νώτα.81 Σε άλλη
περίπτωση ενδείκνυται η απόκρυψη ανδρών σε θάμνους ή σε άλλη βλάστηση και
η αιφνιδιαστική επίθεση στον αντίπαλο στρατό είτε κατά την αποχώρησή του

77
Frontinus, 2.4.1-2. Onasander, 22, 461.
78
Και μάλιστα στο κεντρικό τμήμα όπως τονίζει ο Ανώνυμος του Στρατηγικού, ενώ ο Βεγέτιος
τον τοποθετεί μεταξύ του πεζικού και του ιππικού, βλ. Vegetius, 3.18. Strategikon, 3.7.
79
Frontinus, 2.4.9. Onasander, 23, 463. Leo VI, 14.97. Ένα ενδεικτικό παράδειγμα πανικού έπειτα
από φήμες περί του θανάτου του στρατηγού συναντάμε ξανά στη μάχη του Χέιστινγκς, στη
δεύτερη φάση της, όπου ο Γουλιέλμος αναγκάζεται να ιππεύσει ανάμεσα στους στρατιώτες του
χωρίς να φοράει την περικεφαλαία του, με σκοπό να τους αποδείξει ότι ήταν ακόμα ζωντανός,
βλ. J. Beeler, Warfare in England, 1066-1189, Barnes & Noble, New York 1996, 20.
80
Strategikon, 4.1.
81
Frontinus, 2.5.1. Onasander, 22, 461.

xxxv
από φίλια εδάφη, έπειτα από εκστρατεία και ενώ οι στρατιώτες είναι φορτωμένοι
με λάφυρα, είτε κατά την αποστολή αποσπασμάτων κατά τη διάρκεια της εκστρατείας
για εξεύρεση προμηθειών από τις γύρω περιοχές – και στις δύο περιπτώσεις ο
αντίπαλος στρατός είναι ιδιαίτερα ευάλωτος σε αιφνιδιαστικές επιθέσεις.82 Επίσης,
αναφέρονται τα παραδείγματα του Αννίβα και του Επαμεινώνδα, οι οποίοι απέστειλαν
αποσπάσματα στο αντίπαλο στρατόπεδο κατά τη διάρκεια της νύχτας, με σκοπό
την παρενόχληση του εχθρού, ώστε οι άνδρες του να είναι εξουθενωμένοι το
επόμενο πρωί – ένα τέχνασμα το οποίο επίσης αναφέρεται στα βυζαντινά εγχειρίδια. 83
Τέλος, αξίζει να αναφερθεί η τακτική της δηλητηρίασης του κρασιού από τους
Καρχηδονίους, οι οποίοι προσποιούνταν ότι αποχωρούν από το στρατόπεδό τους, με
τους αντιπάλους τους να πέφτουν στην παγίδα και να καταλαμβάνουν το στρατόπεδο
μαζί με το δηλητηριασμένο κρασί, το οποίο και κατανάλωναν.84
Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου ο συγγραφέας ασχολείται με τα επακόλουθα
της μάχης, και μάλιστα εξετάζει και την περίπτωση της νίκης αλλά και της ήττας.
Αυτό που οφείλει να προσέξει ο στρατηγός μετά τη νίκη του στο πεδίο της μάχης
είναι το ηθικό των ανδρών του, καθώς και αυτό των αντιπάλων του. Δεν πρέπει
σε καμία περίπτωση, και ενώ ο εχθρός είναι ακόμη στην περιοχή αν και ηττημένος,
να αφήσει τους άνδρες του ελεύθερους να καταναλώσουν κρασί ανεξέλεγκτα, διότι
μια νυχτερινή επίθεση είναι πάντοτε ένας ορατός κίνδυνος. 85 Πρέπει, επίσης, ο
στρατηγός να καταφύγει και στην άσκηση ψυχολογικής πίεσης στον ηττημένο
εχθρό: με το να μην αφεθούν οι άντρες του να κοιμηθούν το βράδυ ή να επιδεικνύονται
τα κομμένα κεφάλια των αντιπάλων.86 Σε περίπτωση που ο στρατηγός έχει ηττηθεί
στη μάχη και για να αναγκάσει τον αντίπαλο να προτείνει ανακωχή υπό όρους,
ένα τέχνασμα που προτείνεται είναι η ταφή των νεκρών κατά τη διάρκεια της
νύχτας, ώστε το επόμενο πρωί οι αντίπαλοι να έχουν τη λανθασμένη εντύπωση
πως οι δικές τους απώλειες υπήρξαν περισσότερες. Τέλος, ο Φροντίνος αναφέρει
τεχνάσματα για να καλυφθεί η υποχώρηση του στρατού από το πεδίο της μάχης,
με τους Γαλάτες να σκορπίζουν χρυσά και ασημένια νομίσματα κατά την
υποχώρησή τους, ώστε ο εχθρός να καθυστερεί κατά την καταδίωξη και οι ίδιοι
να διαφύγουν ευκολότερα. Η ίδια τακτική αποδίδεται και στον Τρύφωνα, ανταπαιτητή
του θρόνου των Σελευκιδών, που νικήθηκε από τον Αντίοχο Δ΄ το 134 π.Χ. 87
Σύμφωνα, μάλιστα, με το χειρόγραφο του Σκυλίτζη (ιστορικός, κουροπαλάτης και
δρουγγάριος της Βίγλας, β΄ μισό 11ου αι.), το μοναδικό σωζόμενο εικονογραφημένο
χειρόγραφο της βυζαντινής περιόδου ‒αυτό που βρίσκεται τώρα στην Εθνική
Βιβλιοθήκη της Μαδρίτης δημιουργήθηκε στη Σικελία στις αρχές του 12ου αι.‒, και οι

82
Frontinus, 2.5.30 κ.εξ. Aeneas Tacticus, 16, 83. Onasander, 10.2, 415. Polyaenus, 8.23.11.
Vegetius, 3.10. Ιδιαίτερη σημασία στις συγκεκριμένες ενέδρες αποδίδουν οι Βυζαντινοί, βλ.
Strategikon, 10.2. On Skirmishing, 16, 201. Leo VI, 9.25 και 17.5, 37.
83
Frontinus, 2.5.25-27. Strategikon, 10.1. On Strategy, 33, 105. Leo VI, 15.16.
84
Frontinus, 2.5.12. Ο Πολύαινος αποδίδει αυτό το τέχνασμα στους Καρχηδόνιους και στους
Κέλτες, βλ. Polyaenus, 5.10.1 και 7.62. Leo VI, 17.54.
85
Frontinus, 2.9.7. Aeneas Tacticus, 16, 81. Strategikon, 8.1.32.
86
Frontinus, 2.9.1-5. Onasander, 42, 507. Strategikon, 10.1.
87
Frontinus, 2.13.1-3. On Strategy, 119-121. Vegetius, 3.22, 109-110.

xxxvi
Άραβες και οι Βυζαντινοί παρουσιάζονται να εφαρμόζουν τη συγκεκριμένη τακτική,
χωρίς αυτό να σημαίνει απαραίτητα πως τη «δανείστηκαν» από κάποιο εγχειρίδιο.88
Το τρίτο βιβλίο των Στρατηγημάτων αναλύει πολεμικά τεχνάσματα για
πολιορκία πόλεων και χωρίζεται από τον συγγραφέα σε δύο μέρη. Το πρώτο
μέρος αφορά τους επιτιθέμενους και εξετάζει παραδείγματα στρατηγημάτων από
την Ιστορία σχετικά με αιφνιδιαστικές επιθέσεις, εξαπάτηση των υπερασπιστών
της πόλης, μεθόδους που ενθαρρύνουν την προδοσία της στους αντιπάλους και
παγίδες σε πολιορκημένους που επιχειρούν έξοδο. Το δεύτερο μέρος απευθύνεται
στους πολιορκημένους υπερασπιστές της πόλης και αφορά κυρίως μέτρα ενίσχυσης
της άμυνας, προμήθειας εφοδίων και αναγκαστικής εξόδου από την πόλη σε
περίπτωση που η κατάσταση έχει γίνει απελπιστική.
Τα τρία πρώτα κεφάλαια του βιβλίου κινούνται στο πνεύμα του αιφνιδιασμού
και της εξαπάτησης των αμυνομένων, όπως συμβαίνει άλλωστε και με τα υπόλοιπα
βιβλία. Δίνεται το παράδειγμα του Κάτωνος, ο οποίος κατευθυνόμενος με σκοπό
να πολιορκήσει μια ισπανική πόλη, κάλυψε μια απόσταση τεσσάρων ημερών σε
δύο, με αποτέλεσμα να αιφνιδιάσει τους αμυνόμενους, οι οποίοι δεν είχαν
προετοιμαστεί κατάλληλα. 89 Τονίζεται, επίσης, η σημασία της μεταμφίεσης στην
κατάκτηση μιας πόλης, με τον Αννίβα να αναφέρεται ως ο στρατηγός ο οποίος
απέστειλε άνδρες που μιλούσαν λατινικά μεταμφιεσμένους σε Ρωμαίους σε
πόλεις της Ιταλίας κατά τον Β΄ Καρχηδονιακό Πόλεμο.90 Η συγκεκριμένη κατηγορία
στρατηγημάτων έχει ήδη αναφερθεί στο πρώτο βιβλίο και αφορούσε τη
συγκέντρωση πληροφοριών για τον αντίπαλο. Άλλη τακτική αποτελεί, φυσικά, η
προδοσία της πόλης είτε μέσω της προσφοράς χρημάτων σε άτομα αμφίβολης
πίστης στο εσωτερικό είτε μέσω της υπόσχεσης οφικίων σε περίπτωση που η
πόλη περιέλθει στα χέρια των αντιπάλων, με τον Φροντίνο να παρέχει στο τρίτο
κεφάλαιο πάμπολλα παραδείγματα Ρωμαίων, Ελλήνων και Περσών που κατέφυγαν
στη συγκεκριμένη τακτική για να αποφύγουν, όπως είναι αναμενόμενο, μια
μακροχρόνια και δαπανηρή πολιορκία.
Ο αιφνιδιασμός των υπερασπιστών μιας πόλης κατά τη διάρκεια της
πολιορκίας ενθαρρύνεται ιδιαίτερα μέσω των στρατηγημάτων που παρουσιάζει ο
Φροντίνος στο ένατο κεφάλαιο, και αφορούν επιθέσεις από ξηρά και θάλασσα.
Ενδεικτικά, σε δυο περιπτώσεις των στρατηγημάτων που αναφέρονται από τον
συγγραφέα, οι επιτιθέμενοι είτε εκμεταλλεύονται την αριθμητική τους υπεροχή
και διενεργούν επιθέσεις σε πολλά σημεία των οχυρώσεων της πόλης, με σκοπό
την αποδυνάμωση και εξουθένωση των υπερασπιστών, είτε επιτίθενται σε ένα
σημείο, θέλοντας να αναγκάσουν τους πολιορκημένους να αποσπάσουν μέρος
των δυνάμεων τους εκεί, και ρίχνουν το βάρος της επίθεσής τους σε άλλο σημείο

88
V. Tsamakda, The Illustrated Chronicle of Ioannes Skylitzes in Madrid, Alexandros Press,
Leiden 2002.
89
Frontinus, 3.1.2.
90
Frontinus, 3.2.3-4. Aeneas Tacticus, 4, 39-43 και 10, 53-57. On Strategy, 25, 83. Polyaenus,
2.4.3. Leo VI, 20.144.

xxxvii
των οχυρώσεων.91 Στην τελευταία περίπτωση μάλιστα υπογραμμίζεται η σημασία
της νυχτερινής επίθεσης στην επιτυχία του εγχειρήματος μέσα από τα παραδείγματα
του Περικλή και του Αλκιβιάδη. Σε επιθέσεις από θάλασσα δίνεται σημασία για
ακόμη μια φορά στον αιφνιδιασμό των αμυνομένων, αυτή τη φορά μέσω απόσπασης
της προσοχής τους, λόγω επίθεσης στα χερσαία τείχη, ενώ παρέχεται και ένα
σπάνιο παράδειγμα επίθεσης σε θαλάσσιες οχυρώσεις από πλοία τα οποία
διαθέτουν ξύλινους πύργους, αρκετά ψηλούς για να φτάσουν στην κορυφή των
τειχών, αν και πρέπει να αμφιβάλουμε σχετικά με την αποτελεσματικότητα τέτοιων
πολιορκητικών μεθόδων κρίνοντας από παραδείγματα στα οποία αναφέρεται η
χρήση ξύλινων πύργων στη Μεσόγειο από τον 11ο αι. και εξής. 92
«Κατατρόπωνε τον εχθρό με την πείνα παρά με το ατσάλι» γράφει ο Φροντίνος
διά στόματος Καίσαρα, αλλά και ο Ανώνυμος του Στρατηγικού υπογραμμίζει πως
«ο στρατηγός ο οποίος θα πετύχει περισσότερα είναι εκείνος ο οποίος προσπαθεί
να καταστρέψει τον αντίπαλο με την πείνα παρά με τα όπλα». 93 Ο αποκλεισμός
μιας πόλης, λοιπόν, έχει ως απώτερο σκοπό την αποκοπή των υπερασπιστών από
την πρόσβαση σε βασικά και αναγκαία για την επιβίωση αγαθά, ώστε να παραδοθούν
το ταχύτερο. Βασική τακτική είναι η καταστροφή της αγροτικής παραγωγής στις
περιοχές γύρω από την πόλη, ενώ ο Φροντίνος περιγράφει ακόμη ένα στρατήγημα
του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο οποίος, κατακτώντας τις γειτονικές πόλεις μιας
πρωτεύουσας ‒η οποία και ήταν ο απώτερος στόχος του‒ και αναγκάζοντας τους
κατοίκους να καταφύγουν ως πρόσφυγες σ’ αυτή, δημιούργησε πρόβλημα
επισιτισμού, με αποτέλεσμα οι προμήθειες να διαρκέσουν για πολύ μικρότερο
χρονικό διάστημα. 94 Επίσης, σημαντικό ρόλο για τους υπερασπιστές παίζει και η
πρόσβασή τους σε πόσιμο νερό, με αρκετές από τις πραγματείες να κάνουν λόγο
για μεθόδους διακοπής της υδροδότησης μιας πόλης, που σίγουρα έχει πιο άμεσα
αποτελέσματα από τη στέρηση προμηθειών (τροφίμων κ.λπ.), στην περίπτωση
όμως όπου οι υπερασπιστές δεν έχουν άλλες πηγές υδροδότησης στο εσωτερικό
της πόλης, όπως πηγάδια ή μικρές λίμνες. Τα παραδείγματα που αναφέρονται
από τον Φροντίνο κάνουν λόγο για έργα παράκαμψης του ποταμού που διαρρέει
μια πόλη, με σκοπό όχι μόνο να στερήσουν από τους πολιορκημένους την πηγή
πόσιμου νερού, αλλά είτε να εισέλθουν στην πόλη μέσω της παλαιάς κοίτης του
ποταμού (Μέγας Αλέξανδρος) είτε να παρακάμψουν το ποτάμι προς τον τόπο
που βρίσκεται το στρατόπεδο του αντιπάλου (Λούκιος Μέτελλος, 143-42 π.Χ.). 95

91
Frontinus, 3.9.1-7. Aeneas Tacticus, 4, 39. Onasander, 42.6-7, 517-519. Leo VI, 15.19-20.
92
Frontinus, 3.9.7-10. Για τη χρήση ξύλινων πολιορκητικών πύργων σε πλοία βυζαντινών,
νορμανδικών, αραβικών και βενετικών στόλων μετά τον 11ο αι., βλ. D. Nicolle, Crusader Warfare, 2
vols, Continuum, London 2007, I, 150. M. Bennett, “Amphibious Operations from the Norman
Conquest to the Crusades of St. Louis, c. 1050-c. 1250”, Amphibious Warfare 1000-1700, ed.
D.J.B. Trim and M.C. Fissel, Brill, Leiden 2006, 51-68.
93
Frontinus, 4.7.1. Strategikon, 8.2.38.
94
Frontinus, 3.4.5. Onasander, 42.9, 525. Vegetius, 4.7, 124. On Skirmishing, 21, 223-227. On
Tactics, 21, 303-307.
95
Frontinus, 3.7.3-4. Polyaenus, 1.3.5 και 7.6.5. Vegetius, 4.10, 126. Leo VI, 20.138.

xxxviii
Επίσης, αναφέρεται και η δηλητηρίαση των υδάτων του ποταμού μιας πόλης ως μέσο
ταχύτερης και αποτελεσματικότερης κάμψης της αντίστασης των υπερασπιστών της.
Ένας άλλος αποτελεσματικός τρόπος για να επιταχυνθεί η παράδοση μιας
πόλης είναι η υποτιθέμενη λύση της πολιορκίας και αποχώρηση από την περιοχή,
με σκοπό την εξαπάτηση των αμυνομένων, ώστε να εξέλθουν από την πόλη για
να επιτεθούν στον αντίπαλο στρατό από τα νώτα ενώ μια ισχυρή δύναμη του
εχθρού θα ενέδρευε. Τα παραδείγματα που παρέχει ο Φροντίνος προέρχονται από
τον Λίβιο και αφορούν τον Κάτωνα (195 π.Χ.) και τον Σκιπίωνα (259 π.Χ.), αλλά και
τα γραφόμενα του Αινεία και του Πολύαινου περιγράφουν παρόμοια στρατηγήματα.
Μάλιστα, αυτή η τακτική μπορεί να αποδειχθεί χρήσιμη και στον ναυτικό πόλεμο
ή στην πολιορκία παραθαλάσσιας πόλης, όπως δείχνουν τα παραδείγματα των
προαναφερθέντων συγγραφέων από την Αρχαία Ελλάδα και τη ρωμαϊκή
περίοδο. 96 Στην περίπτωση κατά την οποία οι αμυνόμενοι δεν έχουν την δύναμη να
επιτεθούν στον «αποχωρούντα» εχθρό και απλά τους δίνεται η εσφαλμένη
εντύπωση ότι ο κίνδυνος έχει περάσει, τότε, όπως τονίζεται στον Φροντίνο, είναι η
κατάλληλη στιγμή για αντεπίθεση, όταν οι υπερασπιστές θα έχουν χαλαρώσει, θα
έχουν ανοίξει τις πύλες της πόλης και θα έχουν στείλει περιπόλους για
προμήθειες. 97
Η διάθεση για εξαπάτηση του εχθρού θα πρέπει να υπάρχει και στους
αμυνόμενους κατά την πολιορκία μιας πόλης, με διάφορα στρατηγήματα «ώστε
να δοθεί [ενν. στον εχθρό] η εντύπωση της επάρκειας των αγαθών, για τα οποία
στην πραγματικότητα υπάρχει έλλειψη». Οι κάτοικοι της Ρώμης, όταν βρίσκονταν
σε κατάσταση πολιορκίας από τους Γαλάτες το 390 π.Χ., κατέφυγαν στο εξής
τέχνασμα: πέταξαν ποσότητες ψωμιού στους επιτιθέμενους, με σκοπό να τους
δώσουν την εσφαλμένη εντύπωση πως οι προμήθειές τους είναι αρκετές για να
αντέξουν έως ότου έρθουν ενισχύσεις, ενώ ο Φροντίνος αποδίδει το ίδιο στρατήγημα
και στους Αθηναίους.98 Επίσης, αναφέρεται το παράδειγμα των Ρωμαίων επιζώντων
της καταστροφής στον Τευτοβούργιο Δρυμό (9 μ.Χ.) οι οποίοι οδήγησαν ορισμένους
αιχμαλώτους των αντιπάλων σε αποθήκες τροφίμων της πόλης τους, τις οποίες
σκόπιμα είχαν γεμίσει ασφυκτικά, με σκοπό στη συνέχεια να τους αφήσουν
ελεύθερους και να πείσουν τους συμπολεμιστές τους πως η συνέχιση της πολιορκίας
είναι μάταιη. 99 Παρόμοια συμβουλή που αφορά τη σύλληψη και τη μετέπειτα
επιστροφή αιχμαλώτων αφότου έχουν «ξεναγηθεί» σε αποθήκες τροφίμων της
πόλης δίνεται και από τον Ονάσανδρο και τον Λέοντα ΣΤ΄. 100
Το τέταρτο βιβλίο των Στρατηγημάτων ξεφεύγει από το ύφος των προηγούμενων
σχετικά με τη θεματική του, η οποία δεν αφορά πλέον τη μάχη αλλά ασχολείται

96
Frontinus, 3.9.3-5. Polyaenus, 1.15, 4.2.21 και 2.11.10. Aeneas Tacticus, 16, 81. On Tactics,
21, 303-305.
97
Frontinus, 3.10.1-5. Όλα τα παραδείγματα του Φροντίνου αντιγράφονται από τον Πολύαινο,
βλ. Polyaenus, 3.4, 2.1.16, 1.60.2 και 3.9.36. Βλ. επίσης: Strategikon, 8.1.21.
98
Παράδειγμα που αναφέρεται από τον Λίβιο, τον Βαλέριο Μάξιμο και τον Οβίδιο, βλ. Frontinus,
3.15.1-2, υποσημ. 3, σ. 250.
99
Frontinus, 3.15.4.
100
Onasander, 10.3, 417. Leo VI, 20.87.

xxxix
περισσότερο με την ανάλυση άλλων παραμέτρων που επηρεάζουν την οργάνωση
και την αποτελεσματικότητα ενός στρατού στον πόλεμο. Ιδιαίτερη έμφαση,
κρίνοντας από τον όγκο των ιστορικών παραδειγμάτων που παρατίθενται, δίνεται
στην πειθαρχία των στρατιωτών, στην οποία αφιερώνονται τα δύο πρώτα
κεφάλαια του συγκεκριμένου βιβλίου. Το πρώτο και σημαντικότερο παράδειγμα
μέτρων επιβολής πειθαρχίας σε στρατιώτες της ρωμαϊκής λεγεώνας αποδίδεται
στον Σκιπίωνα το έτος 134 π.Χ., όταν εκείνος ήταν μόλις δεκαοκτώ ετών, και
αφορά την απόλυση ενός μεγάλου αριθμού από τους υπηρέτες που ακολουθούσαν
τους λεγεωνάριους στις εκστρατείες, τις συχνές πορείες με πλήρη φόρτο
οπλισμού και φαγητό εκστρατείας και τη συχνή εκτόξευση μομφών σε βάρος των
στρατιωτών. 101 Μάλιστα, το μέτρο της απόλυσης των ακολούθων ενός στρατού,
πλην ενός για κάθε στρατιώτη, όπως αναφέρει ο συγγραφέας, είχε ληφθεί και από
τον Φίλιππο της Μακεδονίας «τα χρόνια που έφτιαχνε τον πρώτο του στρατό»,
διατάσσοντας τους άνδρες του να μεταφέρουν οι ίδιοι προμήθειες για τριάντα
ημέρες. 102 Η βασική αρχή, όμως, για την τήρηση της πειθαρχίας σε ένα στράτευμα,
η οποία και τονίζεται επανειλημμένα από όλα τα στρατιωτικά εγχειρίδια, αφορά
την ενασχόληση των ανδρών με έργα ‒ιδιαίτερα κατά τη χειμερινή περίοδο‒ τα
οποία θα διατηρήσουν το ηθικό των στρατιωτών σε υψηλό επίπεδο και
ταυτόχρονα δε θα προκαλέσουν οποιαδήποτε επιβουλή σε συμμάχους ή άμαχους
πολίτες και δε θα στασιάσουν. 103
Ο συγγραφέας κάνει, επίσης, λόγο και για τον όρκο πίστης και αφοσίωσης
στους αξιωματικούς τους αλλά, κυρίως, στους συμπολεμιστές τους. Το επονομαζόμενο
ius iurandum αποτελούσε τον έναν από τους δύο όρκους που έδινε ο λεγεωνάριος
στους tribuni όταν μετατίθετο σε μια λεγεώνα και συνδυαζόταν με το
sacramentum, όρκο τον οποίο έδινε παρουσία του consul όταν κατατασσόταν στον
στρατό. Μετά το έτος 216 π.Χ. και τη μάχη στις Κάννες, οι δύο προαναφερθέντες όρκοι
ενοποιήθηκαν υπό την ονομασία ius iurandum. Έτσι, λοιπόν, ένας στρατιώτης
ορκιζόταν να μην εγκαταλείψει τη μονάδα και τους συμπολεμιστές του σε ώρα
κινδύνου και τραπεί σε φυγή και να μην εγκαταλείψει τη θέση του στην παράταξη
παρά μόνο για να βρει όπλο, να συγκρουστεί με έναν μεμονωμένο εχθρό ή να σώσει
έναν συμπολεμιστή του που βρίσκεται σε κίνδυνο. 104 Μεγάλες είναι οι ομοιότητες
του όρκου αυτού με τον «κώδικα συμπεριφοράς» στη μάχη των Ναϊτών Ιπποτών,
στον οποίο επαναλαμβάνονται οι ίδιες βασικές αρχές, αν και η επιρροή από τον
ρωμαϊκό στρατό δεν έχει αποδειχθεί. 105

101
Από τον Βαλέριο Μάξιμο και τον Λίβιο, βλ. Frontinus, 4.1.1, υποσημ. 1, σ. 268. Το παράδειγμα του
Σκιπίωνος αναφέρεται και στον Πολύαινο και, πιθανότατα, μέσω αυτού έχει αντιγραφεί και από τον Λέοντα
ΣΤ΄, με τον τελευταίο ως συνήθως να μην ονομάζει την πηγή του, βλ. Polyaenus, 8.16.1-2. Leo VI, 20.80.
102
Frontinus, 4.1.6. Polyaenus, 4.2.10.
103
Frontinus, 4.1.15. Onasander, 9, 407. Polyaenus, 3.9.35. Strategikon, 1.9.1 και 8.2.9. On
Skirmishing, 19, 215-219. Leo VI, 7.2 και 9.3.
104
Frontinus, 4.1.4.
105
Για τον Κώδικα των Ναϊτών Ιπποτών, βλ. ενδεικτικά: J.F. Verbruggen, The Art of Warfare in
Western Europe During the Middle Ages, From the Eighth Century to 1340, S. Willard (transl.), R.W.
Southern, Boydell, Woodbridge, 1997, 83-84. M. Bennett, “La Règle du Temple as a military manual

xl
 Η παραδειγματική τιμωρία στρατιωτών οι οποίοι δε συμμορφώνονταν με
τους στρατιωτικούς κανονισμούς ή με τις διαταγές ανωτέρων κυριαρχεί στο
πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου, μιας και ο συγγραφέας παραθέτει μεγάλο αριθμό
παραδειγμάτων από το παρελθόν σχετικά με τιμωρίες ανδρών που είτε στασίασαν
είτε δείλιασαν στη μάχη είτε παράκουσαν διαταγές αξιωματικών. Η ρωμαϊκή
Σύγκλητος στις αρχές του 3ου αι. π.Χ. είχε το δικαίωμα να υποβιβάζει τους ιππείς
(equites) σε πληβείους πεζικάριους (pedites) σε περίπτωση που εκείνοι είχαν
παραβεί διαταγές, ενώ ένας πεζικάριος υποβιβαζόταν σε ελαφρά οπλισμένο πεζό
(levis armatura).106 Στο β΄ μισό του 2ου αι. π.Χ. ο συγγραφέας αναφέρει ‒μέσω του
Λίβιου‒ πως η τιμωρία για λιποταξία ήταν η δημόσια μαστίγωση και η πώληση του
στρατιώτη ως σκλάβου, ενώ για εκείνους τους άνδρες που αρνούνταν να
συμμετάσχουν σε εκστρατεία κατά τον Β΄ Καρχηδονιακό Πόλεμο (218-202 π.Χ.)
‒πάλι μέσω παραδείγματος του Λίβιου‒ αναφέρεται η τιμωρία της εξορίας σε
μακρινό και απομονωμένο μέρος και δίαιτα με κριθάρι για επτά χρόνια. 107
Μεγάλη σημασία στην πειθαρχία και σε τιμωρίες κατάλληλες για κάθε είδους
παράπτωμα του στρατιώτη δίνουν και τα βυζαντινά εγχειρίδια, με το Στρατηγικόν
να αφιερώνει σε αυτές το πρώτο βιβλίο, ενώ και ο Λέων ΣΤ΄ γράφει «περί
στρατιωτικών επιτιμιών» στην όγδοη συνθήκη του. Το αποτέλεσμα της επιβολής
αυστηρής πειθαρχίας στο στράτευμα είναι ξεκάθαρο για τον Φροντίνο, και ο
ίδιος παίρνοντας ως πρότυπο τον στρατό των Μακεδόνων του Φιλίππου και του
Αλεξάνδρου ‒ομοίως και ο Βεγέτιος χρησιμοποιεί ως πρότυπο τον ρωμαϊκό
στρατό‒ σχολιάζει πως «Ο Αλέξανδρος ο Μακεδών κατέκτησε τον κόσμο
αντιμετωπίζοντας πολυάριθμους στρατούς με σαράντα χιλιάδες άνδρες, οι οποίοι
είχαν εξοικειωθεί με την επιβολή πειθαρχίας από τον πατέρα του, Φίλιππο». 108 Αυτό
που τονίζεται περισσότερο, όμως, μέσω των λεγομένων του συγγραφέα είναι ο
ρόλος του στρατηγού στην επιβολή της πειθαρχίας στο στράτευμα. Παραθέτει το
παράδειγμα του Σπαρτιάτη βασιλιά Κλέαρχου, σύμφωνα με τον οποίο «τα
στρατεύματα πρέπει να φοβούνται περισσότερο τον διοικητή παρά τον εχθρό τους,
εννοώντας πως ο φόβος του θανάτου στη μάχη είναι αμφίβολος, αλλά η εκτέλεση
για λιποταξία βέβαιη». 109 Παράλληλα, ο στρατηγός οφείλει να έχει μια πατρική
στοργή και κατανόηση για τους άνδρες του και να εμπνέει σεβασμό, ενώ και η
προσωπική του ζωή πρέπει να είναι απλή και λιτή, με τον συγγραφέα να παρέχει
μεγάλο αριθμό παραδειγμάτων προς μίμηση από την Αρχαία Ελλάδα και τη
Ρώμη, κάτι το οποίο τονίζεται και από τα υπόλοιπα στρατιωτικά εγχειρίδια που
εξετάζονται σε αυτή τη μελέτη. 110 Πάνω απ’ όλα, όμως, ο στρατηγός οφείλει «να
έχει τον χαρακτήρα ενός ηλικιωμένου, εννοώντας με αυτό πως θα πρέπει να ακολουθεί

or How to deliver a cavalry charge”, Studies in medieval history for R.Allen Brown, eds. C.Harper-Bill,
C.J.Holdsworth & J.L.Nelson (Boydell, 1988), 7-19.
106
Frontinus, 4.1.18.
107
Frontinus, 4.1.20 και 25.
108
Frontinus, 4.2.4.
109
Frontinus, 4.1.17.
110
Frontinus, 4.3. Onasander, 1-2, 375-89. Strategikon, 8.3. Leo VI, 2. On Strategy, 4, 21.

xli
μετριοπαθείς συμβουλές», δηλαδή να μην παρασύρεται η κρίση του από την
επιπολαιότητα της νεανικής του ηλικίας. 111

Μερικά συμπεράσματα
Ένα από τα βασικότερα ζητήματα τα οποία επιχείρησε να αναλύσει η παρούσα
μελέτη αφορούσε τον ρόλο των πολεμικών πραγματειών των 1ου και 2ου αι.
μ.Χ.‒του Φροντίνου, Ονάσανδρου, Πολύαινου και Αιλιανού‒ στη διάσωση της
γνώσης περί στρατηγικής και πολεμικών τακτικών και τη λειτουργία των έργων
αυτών ως «γέφυρας» μετάδοσης της γνώσης αυτής μεταξύ της Αρχαίας Ελλάδας,
της Ρώμης και του Βυζαντίου.
Θέλοντας να φτάσουμε σε ένα συμπέρασμα αναφορικά με το συγκεκριμένο
ζήτημα, πρέπει να αρχίσουμε από τον ορισμό περί Τακτικών ή Στρατηγικών, ο
οποίος και δόθηκε στην τρίτη ενότητα της μελέτης. Σύμφωνα, λοιπόν, με αυτόν
τον ορισμό Τακτικά ή Στρατηγικά είναι τα βιβλία που περιείχαν θεωρητικές
πραγματείες περί του πολέμου ή συμβουλές στρατιωτικής τακτικής, με τις
γνώσεις και τις συστάσεις που περιλαμβάνονται στα στρατιωτικά εγχειρίδια να
έχουν προέλθει από την πράξη – είτε από προσωπική εμπειρία του συγγραφέα
είτε από προφορική ή γραπτή παράδοση. Από τα παραπάνω αντιλαμβανόμαστε
πως η γνώση η οποία συσσωρεύεται σε ένα στρατιωτικό εγχειρίδιο έχει προέλθει
από τις προσωπικές εμπειρίες του συγγραφέα, σε περίπτωση που εκείνος είχε
υπάρξει στρατιωτικός για ορισμένο διάστημα της ζωής του προτού αναλωθεί στη
συγγραφή του έργου. Από τα εγχειρίδια τα οποία αναφέρθηκαν στην παρούσα
μελέτη, ο Αινείας Τακτικός, ο Φροντίνος, ο Πολύαινος και ο ανώνυμος συγγραφέας
του Στρατηγικού είχαν πείρα σε πεδία μαχών. Η γνώση περί πολέμου, όμως,
διαδίδεται και μέσω της προφορικής και γραπτής παράδοσης, με τους συγγραφείς
των Τακτικών να έχουν πρόσβαση σε έργα προγενέστερων περιόδων ‒μερικά εκ
των οποίων έχουν χαθεί‒ αλλά και σε προφορικές μαρτυρίες ανδρών, που μπορεί
να είχαν βιώσει γεγονότα τα οποία εξιστορούνται στα έργα τους.
Σίγουρα ο Αινείας υπήρξε στρατιωτικός με μεγάλη εμπειρία σε θέατρα
πολεμικών επιχειρήσεων στην Πελοπόννησο και στα παράλια της Μικράς Ασίας
κατά τον 4ο αι. π.Χ., ο Φροντίνος διορίστηκε διοικητής της ρωμαϊκής επαρχίας
της Βρετανίας για τέσσερα χρόνια (74-78 μ.Χ.) και υπέταξε τους σκληροτράχηλους
Σιλλούρους της νότιας Ουαλίας, ενώ ο συγγραφέας του Στρατηγικού πιθανότατα
ταυτίζεται με τον magister militum per orientem (στρατηγός των αυτοκρατορικών
δυνάμεων στη Μέση Ανατολή) επί βασιλείας του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (582-
602). Ενώ, όμως, ορισμένα έργα παρουσιάζουν καινοτόμες ιδέες αναφορικά με
την οργάνωση ενός στρατού και τη διάταξή του στο πεδίο της μάχης ‒τόνισα σε
προηγούμενη ενότητα πως το Στρατηγικόν, αν και περιέχει συχνές αναφορές σε
αρχαίες πηγές, αποτελεί πρωτότυπο στρατιωτικό εγχειρίδιο‒, εντούτοις κανένας
από τους συγγραφείς των Τακτικών δεν μπορεί να θεωρηθεί σε καμία περίπτωση
ως διακεκριμένος θεωρητικός του πολέμου σε σύγκριση με τους Έλληνες ή

111
Frontinus, 4.7.3.

xlii
Ρωμαίους στρατιωτικούς που οι ίδιοι εξετάζουν στα έργα τους. Η αξία των
συγκεκριμένων έργων έγκειται στο γεγονός ότι αποτελούν ένα πολύτιμο αρχείο
της Πολεμικής Τέχνης των Αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων, το οποίο οι συγγραφείς
τους συγκέντρωσαν, οργάνωσαν και εμπλούτισαν κατά τη διάρκεια των αιώνων,
λαμβάνοντας υπόψη τη γενικότερη τάση των προαναφερθέντων πολιτισμών ‒καθώς
και των Βυζαντινών‒ περί καταγραφής και κωδικοποίησης της γνώσης του
πολέμου και της στρατηγικής.
Για να αποδειχθεί, όμως, η σύνδεση των Στρατηγημάτων του Φροντίνου με
άλλα έργα προγενέστερων και μεταγενέστερων περιόδων, ο ιστορικός οφείλει να
μελετήσει τα καθαυτά έργα και να εντοπίσει ομοιότητες, επιδράσεις και αναφορές
στα ίδια τα κείμενα, κάτι το οποίο έγινε στην αμέσως προηγούμενη ενότητα,
όπου εξετάστηκαν λεπτομερώς όλα τα βιβλία-θεματικές ενότητες των Στρατηγημάτων
και σημειώθηκαν τυχόν επιρροές από άλλα έργα. Επίσης, πρέπει να αναζητηθούν
και τα κοινά σημεία στη χρησιμοποίηση γραπτών πηγών από την Αρχαιότητα
έως και τη μέση βυζαντινή περίοδο (έως και τον 12ο αι.). Το πρώτο, χρονολογικά,
από τα Τακτικά είναι το έργο του Αινεία, ο οποίος και χρησιμοποιεί ως πηγές τα
έργα του Ηροδότου, του Θουκυδίδη, του Ξενοφώντα και του Ιφικράτη, ενώ το
Περί της άμυνας πολιορκούμενων πόλεων αναφέρεται από τον Κινέα, φίλο και
αυλικό του βασιλιά Πύρρου της Ηπείρου (319-272 π.Χ.), ο οποίος και συνέγραψε
την επιτομή των έργων του, τον Πολύβιο, τον Ονάσανδρο και τον Αιλιανό. Αν
και ο Ονάσανδρος χρησιμοποιεί έργα των Αρχαίων Ελλήνων ιστορικών
(Ηρόδοτος, Θουκυδίδης και Ξενοφώντας), όπως επίσης και τον Πολύβιο, ο
συγγραφέας γνώριζε και χρησιμοποίησε το έργο του Αινεία όπως τονίστηκε σε
προηγούμενη ενότητα. Επιτυγχάνεται, έτσι, η σύνδεση δύο πολεμικών
πραγματειών, οι οποίες έχουν περίπου τρεις αιώνες διαφορά στη συγγραφή τους.
Περνώντας, όμως, από τον 4ο αι. π.Χ. στον 1ο αι. μ.Χ., φαίνεται δυσκολότερη
η ιστορική σύνδεση του έργου του Αινεία Τακτικού με τον Φροντίνο. Ενώ η
συγγραφική επιρροή του Πολύβιου στον Τίτο Λίβιο έχει συζητηθεί, ο Φροντίνος
χρησιμοποιεί κατά κόρον το έργο του τελευταίου για να αντλήσει τα στρατηγήματα
που παραθέτει στο έργο του. Το ερώτημα, όμως, που στερείται απόδειξης είναι
εάν ο ίδιος ο Φροντίνος είχε πρόσβαση στο έργο του Αινεία, λαμβάνοντας υπόψη
την αδυναμία του πρώτου να διαβάσει στην ελληνική και την απουσία οποιασδήποτε
αναφοράς του Αινεία στο έργο του. Ή μήπως ο Φροντίνος είχε γνώση των γραπτών
του Αινεία μέσω του Στρατηγικού του Ονάσανδρου; Μια αρκετά ελκυστική
θεωρία θέλει τον Στρατηγικό να επηρεάζει τη δομή και την ουσία του έργου του
Φροντίνου, βασισμένη σε κοινές αναφορές στα δύο έργα. Όμως το εμπόδιο της
γλώσσας παραμένει και σε αυτή τη θεωρία. 112
Αντιθέτως, σίγουρη θεωρείται η επιρροή του Φροντίνου στον Βεγέτιο, του
οποίου η Επιτομή αποτελεί το μοναδικό σωζόμενο εγχειρίδιο για την Τέχνη του
Πολέμου στη δυτική Ευρώπη μέχρι τον Μακιαβέλλι (L’Arte della Guerra,
Florence 1521), αφού όχι μόνο η συγγραφή των δύο τελευταίων κεφαλαίων της
Επιτομής πιθανότατα έχει βασιστεί στο έργο του Φροντίνου, αλλά και ο ίδιος ο

112
Τα στοιχεία αυτά έχουν συγκεντρωθεί στο Vegetius, xxii.

xliii
Βεγέτιος αναφέρει αυτόν και το έργο του δύο φορές (Ι.8, ΙΙ.3). Βέβαια, η ίδια
θεωρία, που ήθελε τον Στρατηγικό του Ονάσανδρου να επηρεάζει τον Φροντίνο,
θέλει το ίδιο και για τον Βεγέτιο διαμέσου των Στρατηγημάτων – πάλι βασισμένη
σε κοινές αναφορές στα προαναφερθέντα έργα. Μάλιστα το τρίτο και τέταρτο
βιβλίο της Επιτομής έχουν εμπλουτιστεί με πολλά ελληνικά στοιχεία, όπως για
παράδειγμα τα γραφόμενα στο προοίμιο του τρίτου βιβλίου: «Οι Σπαρτιάτες
έχουν αξιωθεί να είναι οι πρώτοι που έχουν συλλέξει στοιχεία για τις τύχες των
μαχών και έγραψαν για την Τέχνη του Πολέμου. [...] Αυτοί μετέτρεψαν τον πόλεμο
σε επιστήμη και μελέτη των επιδεξιοτήτων [...] Αυτό το υλικό, διασκορπισμένο σε
διάφορους συγγραφείς και βιβλία, διέταξες [ενν. αυτοκράτορα Θεοδόσιε] να συνοψίσω».
Το πέρασμα από τον 1ο στον 2ο αι. μ.Χ. γίνεται μέσω δύο συγγραφέων, οι
οποίοι γράφουν στα ελληνικά και πιθανότατα αγνοούσαν ο ένας την ύπαρξη του
άλλου. Πρόκειται για τον Αιλιανό και τον Πολύαινο, όπου ο μεν πρώτος ισχυρίζεται
πως είχε την ευκαιρία να συμβουλευτεί έργα προγενέστερων συγγραφέων
στρατιωτικών εγχειριδίων, όπως ο Αινείας Τακτικός, ο Ιφικράτης αλλά και τη
‒χαμένη‒ Τέχνη του Πολέμου του Πολύβιου, αλλά και να γνωρίσει και να συζητήσει
με τον Φροντίνο, γεγονός το οποίο σίγουρα τον επηρέασε στη συγγραφή του έργου
του. Για τον Πολύαινο, ενώ δε γνωρίζουμε ακριβώς τις πηγές του έργου του, το
γεγονός ότι ένας πολύ μεγάλος αριθμός των στρατηγημάτων στο έργο του
αναφέρονται και από τον Φροντίνο περίπου οκτώ δεκαετίες πριν, και μάλιστα με
αρκετές ομοιότητες στις λεπτομέρειες των γεγονότων που εξιστορούνται, μας
δημιουργεί την εντύπωση πως πιθανότατα να είχε πρόσβαση στο έργο του Φροντίνου.
Διαβάζοντας το Στρατηγικόν μάς δίνεται η εντύπωση πως μέχρι τον 6ο αι.
μ.Χ. οι Βυζαντινοί είχαν εξελίξει στρατηγικά και τακτικά δόγματα τα οποία είχαν την
προέλευσή τους στον ελληνορωμαϊκό κόσμο. Αυτή τη γραπτή παράδοση-κληρονομιά
οι Βυζαντινοί την εμπλούτισαν με εμπειρίες που αντλήθηκαν από θέατρα
επιχειρήσεων στα Βαλκάνια, στη Μέση Ανατολή και στην Ιταλία εναντίον εχθρών
όπως οι Βάνδαλοι, οι Οστρογότθοι και οι Πέρσες, ενώ οι τεχνικές οι οποίες
χρησιμοποιούνταν το έτος 600 παρέμειναν σχεδόν ίδιες, με κάποιες τροποποιήσεις
οι οποίες αφορούσαν τους καινούργιους εχθρούς που εμφανίζονταν κάθε φορά
στα σύνορα της Αυτοκρατορίας, όπως παρατηρούμε στο έργο του Λέοντος ΣΤ΄
περίπου τρεις αιώνες αργότερα. Οι συγγραφείς των Τακτικών, όπως ο Αινείας
Τακτικός, ο Ονάσανδρος, ο Αιλιανός, ο Πολύαινος, αλλά και άλλοι όπως ο
Ασκληπιόδοτος και ο Αρριανός, μπορεί να μην υπήρξαν οι λαμπροί στρατιωτικοί
όπως εκείνοι για τους οποίους κάνουν λόγο στα έργα τους, αλλά εκτός από τη
διάσωση και τον εμπλουτισμό της γνώσης περί του πολέμου των Αρχαίων
Ελλήνων και των Ρωμαίων, πρόσφεραν στους Βυζαντινούς στρατιωτικούς κάτι
περισσότερο από απαρχαιωμένες τεχνικές οργάνωσης ενός στρατεύματος και
τακτικές μάχης βασισμένες στην οπλιτική φάλαγγα των Μακεδόνων των 4ου και
3ου αι. π.Χ. Αυτό που πρόσφεραν ήταν η καλλιέργεια ενός στοιχειώδους τρόπου

xliv
σκέψης και κατανόησης του πολέμου, αλλά και βασικών αρχών, όπως η τάξη, η
πειθαρχία και η δημιουργία μιας ιεραρχίας στρατιωτικών εντολών.113
Φτάνοντας στο τέλος αυτής της μελέτης θα ήθελα να θίξω έναν προβληματισμό
σχετικά με τις πραγματείες που αφορούν την πολεμική τέχνη στο Βυζάντιο. Ως
ποιο σημείο είχαν οι αξιωματικοί του βυζαντινού στρατού, κυρίως οι υψηλόβαθμοι,
πρόσβαση στα συγκεκριμένα εγχειρίδια τα οποία εξετάστηκαν; Κατ’ αρχήν, δύο
ζητήματα είναι βέβαια: πρώτον, η μεγάλη ποικιλία τέτοιων εγχειριδίων στα οποία
μπορούσαν να έχουν πρόσβαση οι στρατιωτικοί, και, δεύτερον, η ενασχόληση
των στρατιωτικών, κυρίως εκείνων που προέρχονταν από τα ανώτερα κοινωνικά
στρώματα της Κωνσταντινούπολης, με τη μελέτη τέτοιων εγχειριδίων που
αναφέρονταν στην Τέχνη του Πολέμου στην Αρχαία Ελλάδα και στη Ρώμη, στο
πλαίσιο της μόρφωσης που λάμβανε ένας ευπατρίδης της εποχής. Μια σχετικά
πρόσφατη μελέτη από ομάδα ερευνητών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, εξετάζοντας
και αναλύοντας περιγραφές μαχών ή απλές αναφορές σε πολεμικά συμβάντα από
ιστοριογράφους και χρονογράφους με παράλληλη μελέτη της θεωρίας, όπως αυτή
απεικονίζεται στις επιμέρους πραγματείες, κατέληξε σε ορισμένα ενδιαφέροντα
συμπεράσματα.114 Αρκετές φορές απαντά η πληροφορία ότι οι Βυζαντινοί στρατιωτικοί
ηγέτες επιδίδονταν στη μελέτη πολεμικών εγχειριδίων και συγκεκριμένα των
διαφόρων στρατηγημάτων και ότι προφανώς κατά την εκγύμναση του στρατεύματος
διεξήγαν ασκήσεις, στα πλαίσια των οποίων προσπαθούσαν να εφαρμόσουν τις
οδηγίες τους. Η μελέτη των περιγραφών μαχών ή απλώς πολεμικών γεγονότων, στα
οποία αναφέρονται διάφορα στρατηγήματα, οδήγησε στη διαπίστωση ότι πράγματι
οι περισσότερες από τις οδηγίες των πολεμικών εγχειριδίων ήταν ρεαλιστικές.
Μάλιστα, επιβεβαιώθηκε και το αναμενόμενο, δηλαδή πως και οι αντίπαλοι των
Βυζαντινών κατείχαν τα ίδια μυστικά του πολέμου και επιδίωκαν τη χρήση των
ίδιων ή παρόμοιων τεχνασμάτων. Βέβαια, δεν πρέπει να φανταστούμε τους
Βυζαντινούς στρατηγούς να οδηγούν τα στρατεύματά τους στη μάχη με ένα
εγχειρίδιο στο χέρι, ξεφυλλίζοντας αγωνιωδώς και προσπαθώντας να βρουν την
τακτική που θα έπρεπε να εφαρμόσουν στη μάχη. Η επιρροή των Τακτικών ήταν
κυρίως σε ακαδημαϊκό επίπεδο και αντιστοιχούσε σε ένα μικρό αλλά πολύ
σημαντικό μέρος της στρατιωτικής εκπαίδευσης των Βυζαντινών αξιωματικών.

Δρ Γεώργιος Θεοτόκης
Πανεπιστήμιο Φατίχ
Κωνσταντινούπολη

Assist. Prof. Georgios Theotokis

Fatih University

113
Βλ. το πολύ ενδιαφέρον άρθρο του: W.E. Kaegi Jr, “Some thoughts on Byzantine Military
Strategy”, The Hellenic Studies Lecture, Hellenic College Press, Brookline MA, 1983, 1-18.
114
Κόλιας, “Η Πολεμική Τακτική των Βυζαντινών”, 153-164.

xlv
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ

ΒΙΒΛΙΟ Ι
 ΒΙΒΛΙΟ Ι
Από τη στιγμή που από το σύνολο αυτών που ασχολήθηκαν με τη στρατιωτική
τέχνη μόνο εγώ έχω αναλάβει να συγκεντρώσω τους κανόνες της σε ένα ενιαίο
σύστημα και αφού φαίνεται ότι έχω εκπληρώσει αυτόν τον σκοπό, 1 όσο ήταν
δυνατό αυτό να πραγματοποιηθεί, πιστεύω ότι οφείλω, προκειμένου να ολοκληρωθεί
το έργο που έχω αναλάβει, να συνοψίσω σε κατάλληλα περιγράμματα τα επιτυχημένα
στρατιωτικά εγχειρήματα διαφόρων στρατηγών, τα οποία οι Έλληνες ονομάζουν
στρατηγήματα. Γιατί, με αυτόν τον τρόπο, οι διοικητές θα μπορέσουν να εμπλουτίσουν
τις γνώσεις τους με χρήσιμα δείγματα σοφίας και πρόγνωσης, που θα ενισχύσουν τη δική
τους ικανότητα να φέρνουν εις πέρας παρόμοιες πράξεις. Ως αποτέλεσμα, ο στρατηγός δε
θα φοβάται να χρησιμοποιήσει κάποιο από τα δικά του στρατηγήματα, αφού θα μπορεί
να το συγκρίνει με παρόμοια που εφαρμόστηκαν επιτυχημένα στο παρελθόν.
Και ούτε αγνοώ ούτε και αρνούμαι το γεγονός ότι οι ιστορικοί έχουν
συμπεριλάβει στην έρευνά τους αυτά τα χαρακτηριστικά, ούτε ότι οι συγγραφείς
έχουν ήδη καταγράψει με κάποιο τρόπο όλα αυτά τα έξοχα παραδείγματα. Αλλά,
όπως πιστεύω, οι πολυάσχολοι άνδρες οφείλουν να αποσκοπούν στη συντομία.
Γιατί η εξερεύνηση μεμονωμένων και διάσπαρτων παραδειγμάτων από το αχανές
σώμα της ιστορίας είναι ένα έργο χρονοβόρο. Και αυτοί που επέλεξαν τα αξιοσημείωτα
κατορθώματα συγχέουν τον αναγνώστη με την ίδια την ποσότητα του υλικού. Θα
προσπαθήσω με επιμέλεια έτσι ώστε, όπως απαιτεί κάθε περίσταση και εν είδει
διαλόγου, να διατυπώνω τις επεξηγήσεις που χρειάζονται και σχετίζονται με τα
παραδείγματα. Εξετάζοντας όλες τις κατηγορίες, ετοίμασα εκ των προτέρων τα
σχέδιά μου, για να το πω έτσι, με σκοπό να παρουσιάσω τα πιο κατάλληλα
παραδείγματα. Επιπλέον, προκειμένου όλα αυτά να εξεταστούν και να ταξινομηθούν
καταλλήλως, σύμφωνα με την ποικιλομορφία τού κάθε θέματος, τα διέκρινα σε
τρία βιβλία: στο πρώτο, εμπεριέχονται παραδείγματα στρατηγημάτων που
χρησιμοποιούνται πριν από την έναρξη της μάχης. Στο δεύτερο, αυτά που
σχετίζονται με την ίδια τη μάχη και την πλήρη υποταγή του εχθρού. Το τρίτο
περιλαμβάνει στρατηγήματα που σχετίζονται με την προετοιμασία και τη λύση
μιας πολιορκίας. Σύμφωνα με αυτές τις διαδοχικές ταξινομήσεις, συγκέντρωσα
παραδείγματα που ταιριάζουν σε καθεμιά περίπτωση.
Δίκαια, πιστεύω, θα αξιώσω επιείκεια για αυτό το έργο και παρακαλώ να μη
με περιβάλλει κανείς με περιφρόνηση, αν ανακαλύψει ότι παρέλειψα κάποιο
παράδειγμα. Γιατί, ποιος θα μπορούσε να καταγράψει επαρκώς όλα τα μνημεία
που μας παραδόθηκαν και στις δύο γλώσσες! Έτσι, λοιπόν, σκοπίμως επέτρεψα
στον εαυτό μου να παραλείψω πολλά. Και ότι αυτό δε γίνεται αδικαιολογήτως θα
το καταλάβουν όσοι θα διαβάσουν τα βιβλία άλλων που πραγματεύονται το ίδιο
αντικείμενο. Πραγματικά θα είναι εύκολο στον αναγνώστη να ταξινομήσει το
καθένα από αυτά τα παραδείγματα σε κάθε κατηγορία. Γιατί, από τη στιγμή που
αυτό το έργο, όπως και τα προηγούμενα, το ανέλαβα κυρίως για την ωφέλεια

1
Εδώ ο Φροντίνος παραπέμπει στο χαμένο για εμάς έργο του με τίτλο Πολεμική Τέχνη.
4 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

άλλων και όχι για τη διάδοση της φήμης μου, πιστεύω ότι αυτοί που θα κάνουν
προσθήκες σε αυτό θα με βοηθήσουν και δε θα με κριτικάρουν.
Αν υπάρχουν κάποιοι που ενδιαφέρονται κάπως για τέτοιου είδους βιβλία,
ας θυμηθούν τη διάκριση μεταξύ στρατηγικής και στρατηγημάτων, αντικείμενα
που έχουν ίδια φύση. Δηλαδή όλα αυτά που επιτυγχάνονται από έναν στρατιωτικό
διοικητή και χαρακτηρίζονται από πρόνοια, εντιμότητα, τόλμη και αποφασιστικότητα
θεωρούνται στρατηγική, ενώ αυτά που εντάσσονται σε κάποιο ορισμένο είδος
στρατηγικής θεωρούνται στρατηγήματα. Το βασικό χαρακτηριστικό των στρατηγημάτων
βασίζεται στην ευστροφία και στην ικανότητα και είναι αποτελεσματικό τόσο όταν
πρόκειται να αποφύγεις τον εχθρό όσο και όταν ο εχθρός πρόκειται να συντριβεί.
Από τη στιγμή που σε αυτό το πεδίο έχουν επέλθει εντυπωσιακά αποτελέσματα με
λόγους, κατέγραψα τόσο παραδείγματα λόγων όσο και πράξεων.
Τύποι στρατηγημάτων που καθοδηγούν έναν στρατιωτικό διοικητή για
θέματα που πρέπει να ληφθούν υπόψη πριν από τη μάχη είναι οι εξής:
Ι. Απόκρυψη σχεδίων.
ΙΙ. Αποκάλυψη των εχθρικών σχεδίων.
ΙΙΙ. Προσδιορισμός του χαρακτήρα του πολέμου.
IV. Διοίκηση ενός στρατεύματος που ενεργεί σε εχθρικές περιοχές.
V. Αντιμετώπιση δυσχερών καταστάσεων.
VI. Προετοιμασία και αντιμετώπιση ενεδρών κατά την προέλαση του
στρατεύματος.
VII. Τρόποι απόκρυψης των ελλείψεων ή κάλυψης αυτών.
VIII. Απόσπαση της προσοχής του εχθρού.
IX. Καταστολή ανταρσίας των στρατιωτών.
X. Με ποιον τρόπο αντιμετωπίζεται μια παράλογη απαίτηση για
διεξαγωγή μάχης.
XI. Εξύψωση του ενθουσιασμού ενός στρατεύματος για μάχη.
XII. Κατευνασμός του φόβου που προκαλείται στους στρατιώτες από
αντίξοους οιωνούς.

Ι. Απόκρυψη σχεδίων
1. Ο Μάρκος Πόρκιος Κάτων πίστευε ότι, όταν παρουσιαστεί η κατάλληλη
περίσταση, οι πόλεις της Ισπανίας που είχε κατακτήσει θα επαναστατούσαν, καθώς είχαν
εμπιστοσύνη στα τείχη τους. Έγραψε, λοιπόν, σε καθεμιά, να γκρεμίσουν τις οχυρώσεις
τους, απειλώντας με πόλεμο, αν δεν υπάκουαν αμέσως. Διέταξε, μάλιστα, οι επιστολές
αυτές να αποσταλούν σε όλες τις πόλεις την ίδια ημέρα. Υποτίθεται, βέβαια, ότι η κάθε
πόλη θεωρούσε ότι μόνον εκείνη είχε λάβει αυτή την επιστολή. Αν είχε γίνει γνωστό ότι
σε όλες τις πόλεις στάλθηκαν οι ίδιες εντολές, τότε εκείνες θα συνωμοτούσαν και θα
αρνιόντουσαν να υπακούσουν.2

2
Το 195 π.Χ. Πρβλ. Αππιανός Ισπ. 41.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ Ι 5

2. Ο Ιμίλκων, στρατηγός των Καρχηδονίων, επιθυμώντας να αποβιβαστεί

αιφνιδιαστικά στη Σικελία, δεν ανακοίνωσε δημοσίως τον προορισμό του ταξιδιού
του, αλλά έδωσε σε όλους τους κυβερνήτες των πλοίων σφραγισμένες επιστολές
με οδηγίες για το πού ήθελε να προσαράξει και με την εντολή να μη τις διαβάσει
κανείς, παρά μόνο σε περίπτωση που χωριστούν από τη ναυαρχίδα εξαιτίας μιας
ορμητικής καταιγίδας. 3
3. Όταν ο Γάιος Λαίλιος πήγε ως πρεσβευτής στο Σύφακα, πήρε μαζί του
ως κατασκόπους κάποιους από τους χιλίαρχους και τους εκατόνταρχους, που
υποκρίνονταν τους δούλους και τους υπηρέτες. Έναν από αυτούς, τον Λεύκιο
Στατόριο, που βρισκόταν πιο συχνά στο ίδιο στρατόπεδο και που κάποιος από
τον εχθρό φάνηκε ότι τον αναγνώρισε, τον τιμώρησε χτυπώντας τον με ραβδί,
προκειμένου να αποκρύψει το αξίωμά του. 4
4. Ο Ταρκύνιος ο Υπερήφανος,5 ο πατέρας, έχοντας αποφασίσει ότι οι
εξέχοντες πολίτες των Γαβίων έπρεπε να θανατωθούν και μη θέλοντας να
αποκαλύψει τις προθέσεις του σε οποιονδήποτε, δεν έδωσε καμία απάντηση στον
αγγελιαφόρο που του είχε στείλει ο γιος του, αλλά απλώς έκοψε τα πιο ψηλά
μπουμπούκια παπαρούνας με μια βέργα, καθώς έτυχε να περπατά στον κήπο. Ο
αγγελιαφόρος, επιστρέφοντας δίχως απάντηση, ανέφερε στον νεαρό Ταρκύνιο τι
είχε δει να κάνει ο πατέρας του. Τότε εκείνος κατάλαβε ότι το ίδιο πράγμα
επρόκειτο να συμβεί και στους εξέχοντες πολίτες των Γαβίων.6
5. Ο Γάιος Καίσαρας, δυσπιστώντας για την πίστη των Αιγυπτίων και θέλοντας
να δώσει την εντύπωση ότι αδιαφορεί για αυτό, επιδιδόταν σε θορυβώδη συμπόσια,
ενώ στην πραγματικότητα είχε αφοσιωθεί στην επιθεώρηση της πόλης 7 και της
οχύρωσής της. Προσποιείτο, μάλιστα, ότι είχε αιχμαλωτιστεί από τη γοητεία του
μέρους και ότι είχε παραδοθεί στα ήθη και στη ζωή των Αλεξανδρινών. Έτσι,
έχοντας ετοιμάσει τις εφεδρείες του ενώ υποκρινόταν, κατέκτησε την Αίγυπτο. 8
6. Όταν ο Βεντίδιος διεξήγε πόλεμο κατά του βασιλιά των Πάρθων, Πάκωρου,
γνωρίζοντας ότι κάποιος Φαρναίος από την επαρχία της Κυρρέστης, ενώ
παρουσιαζόταν ως σύμμαχός του, αποκάλυπτε όλες τις ετοιμασίες του στρατού
του στους Πάρθους, εκμεταλλεύτηκε την προδοσία του βαρβάρου για δικό του
όφελος. Δηλαδή αυτά που επιθυμούσε διακαώς να συμβούν προσποιείτο ότι
φοβόταν ότι θα συμβούν, ενώ από την άλλη προσποιείτο ότι επιθυμούσε να
συμβούν αυτά που πραγματικά φοβόταν. Έτσι, ανησυχώντας μήπως οι Πάρθοι
διασχίσουν τον Ευφράτη προτού τον ενισχύσουν οι λεγεώνες που είχαν σταθμεύσει

3
Το 396 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 5.10.2.
4
Το 203 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 30.4.
5
Η επωνυμία «Υπερήφανος», που εδώ αποδίδεται στον Ταρκύνιο Πρίσκο, τον πατέρα, συνήθως
αναφέρεται μόνο στον γιο του, τον τελευταίο βασιλιά της Ρώμης.
6
Πρβλ. Λίβιος 1.54 και Βαλέριος Μάξιμος 7.4.2. Ο Ηρόδοτος (5.92) διηγείται την ίδια ιστορία
για τον Περίανδρο και τον Θρασύβουλο.
7
Η Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου.
8
Το 48 π.Χ. Πρβλ. Αππιανός Γ. 2.89.
6 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

πέρα από τα βουνά του Ταύρου, στην Καππαδοκία, προσπάθησε με επιμέλεια να

ωθήσει αυτόν τον προδότη ‒σύμφωνα με τη συνήθη του απιστία‒ να συμβουλεύσει
τους Πάρθους να μεταφέρουν τον στρατό τους διαμέσου του Ζεύγματος, όπου
και ο δρόμος είναι πιο σύντομος και ο Ευφράτης ρέει σε βαθύ κανάλι. Γιατί δήλωνε
ότι, αν οι Πάρθοι ερχόντουσαν από αυτόν τον δρόμο, θα μπορούσε να εκμεταλλευτεί
την ευκαιρία προκειμένου να προστατεύσει τους λόφους και να ξεφύγει από τους
τοξότες τους. Από την άλλη, δήλωνε ότι φοβόταν μια ολική καταστροφή, αν οι
Πάρθοι προωθούνταν από τον χαμηλότερο δρόμο διαμέσου των ανοιχτών
πεδιάδων. 9 Επηρεασμένοι από αυτή την πληροφορία οι βάρβαροι οδήγησαν τον
στρατό τους στον χαμηλότερο δρόμο, ακολουθώντας παρακαμπτήριους, ενώ πέρασαν
πάνω από σαράντα ημέρες προετοιμάζοντας υλικά και κατασκευάζοντας γέφυρα για
να διασχίσουν τον ποταμό, σε σημείο που οι όχθες του απείχαν εκτενώς η μία από την
άλλη και γι’ αυτόν τον λόγο η κατασκευή της γέφυρας απαιτούσε περισσότερη
δουλειά. Ο Βεντίδιος εκμεταλλεύτηκε αυτό το διάστημα για να ανασυντάξει τις
δυνάμεις του. Έχοντας συγκεντρώσει τις δυνάμεις του τρεις ημέρες προτού
καταφτάσουν οι Πάρθοι, ξεκίνησε τη μάχη, νίκησε τον Πάκωρο και τον σκότωσε. 10
7. Ο Μιθριδάτης, όταν είχε αποκλειστεί από τον Πομπήιο και σχεδίαζε την
υποχώρησή του την επόμενη ημέρα, θέλοντας να αποκρύψει τον σκοπό του,
διεξήγε καταστροφικές επιδρομές σε μια ευρεία περιοχή, ακόμη και στις
γειτονικές προς τον εχθρό πεδιάδες. Και προκειμένου να αποφύγει τη δημιουργία
υποψιών, κανόνιζε, επίσης, συζητήσεις για τις επόμενες ημέρες με τους περισσότερους
από τους εχθρούς του. Διέταξε, ακόμα, να ανάψουν αναρίθμητες φωτιές σε
ολόκληρο το στρατόπεδο. Τότε, κατά τη διάρκεια της υπηρεσίας της δεύτερης
σκοπιάς, οδήγησε μακριά τις δυνάμεις του, πέρα από το στρατόπεδο του εχθρού. 11
8. Όταν ο αυτοκράτορας Καίσαρας Δομιτιανός Αύγουστος Γερμανικός
επιδίωξε να συντρίψει τους επαναστατημένους Γερμανούς, γνωρίζοντας ότι θα
επιδίδονταν σε μεγαλύτερες πολεμικές προετοιμασίες αν πληροφορούνταν από
πριν από την άφιξη ενός τόσο μεγάλου ηγεμόνα, απέκρυψε την αιτία της
αναχώρησής του από τη Ρώμη, προφασιζόμενος ότι έφυγε για απογραφή στις
γαλατικές επαρχίες. Με αυτή τη δικαιολογία, ενήργησε αιφνίδια επίθεση, συνέτριψε τη
θηριωδία αυτών των άγριων φυλών και έτσι φρόντισε για το καλό των επαρχιών του.12
9. Όταν είχε αποφασιστεί από την πολιτεία να εξοντωθούν ο Ασδρούβας
και οι δυνάμεις του, προτού ενωθούν με τον Αννίβα, τον αδελφό του, ο Κλαύδιος
Νέρων, μην έχοντας εμπιστοσύνη στις δυνάμεις που ο ίδιος διοικούσε, βιαζόταν
να τις ενώσει με εκείνες του Λίβιου Σαλινάτορα, στον οποίο είχε ανατεθεί η διεξαγωγή

9
Από τη στιγμή που ο Βεντίδιος επιθυμούσε πραγματικά να ακολουθήσουν οι Πάρθοι τη μεγαλύτερη
διαδρομή έως ότου καταφθάσουν οι ενισχύσεις του, οδήγησε τον Φαρναίο να πιστέψει ότι ήλπιζε ότι
θα διέσχιζαν τον συντομότερο δρόμο. Αυτό το έπραξε γιατί γνώριζε ότι ο Φαρναίος θα απέτρεπε
τους Πάρθους από το να δράσουν έτσι όπως αυτός δεν επιθυμούσε.
10
Το 38 π.Χ. Πρβλ. Δίων Κάσσιος 49.19.
Το 66 π.Χ. Πρβλ. Αππιανός Μιθρ. 99.
11
12
Το 83 μ.Χ.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ Ι 7

της εκστρατείας. Θέλοντας, ωστόσο, να μη γίνει αντιληπτός από τον Αννίβα, το

στρατόπεδο του οποίου βρισκόταν απέναντι από το δικό του, επέλεξε δέκα
χιλιάδες από τους γενναιότερους στρατιώτες του και έδωσε εντολές στους επικεφαλής
που άφησε, ότι έπρεπε να εγκατασταθεί ο συνήθης αριθμός σκοπιών και φρουρών,
να ανάψουν τον ίδιο αριθμό φωτιών και να διατηρηθεί η συνήθης εμφάνιση του
στρατοπέδου, προκειμένου να μην υποψιαστεί κάτι ο Αννίβας και επιχειρήσει να
επιτεθεί κατά των λίγων δυνάμεων που είχαν μείνει πίσω. Τότε, όταν ενώθηκε με
τον συμπολεμιστή του στην Ουμβρία ύστερα από πορεία, που κρατήθηκε
μυστική, απαγόρευσε την επέκταση του στρατοπέδου, μην τυχόν δώσει κάποιο
σημάδι για την άφιξή του στον Καρχηδόνιο διοικητή, ο οποίος ίσως να αρνούνταν
να πολεμήσει, αν αντιλαμβανόταν τις ενωμένες δυνάμεις των υπάτων. Επιτιθέμενος,
λοιπόν, στους ανυποψίαστους εχθρούς με τις ενισχυμένες του δυνάμεις, κατόρθωσε
να νικήσει, και στράφηκε εναντίον του Αννίβα με τις δάφνες του νικητή να τον
ακολουθούν. Έτσι, με το ίδιο σχέδιο, απέκρυψε την προέλασή του από τον έναν
εκ των πιο πανούργων Καρχηδονίων στρατηγών και συνέτριψε τον άλλο. 13
10. Ο Θεμιστοκλής, προτρέποντας τους συμπολίτες του να κατασκευάσουν
γρήγορα τα τείχη, τα οποία, σύμφωνα με την εντολή των Σπαρτιατών, είχαν
καταστρέψει, απάντησε στους απεσταλμένους που είχαν φτάσει από τη Σπάρτη
για να διαμαρτυρηθούν για το θέμα ότι θα ερχόταν ο ίδιος, προκειμένου να βάλει
ένα τέλος στην υποψία. Και έτσι, έφτασε στη Σπάρτη. Εκεί, προσποιούμενος τον
άρρωστο, εξασφάλισε μια αξιοσημείωτη χρονοκαθυστέρηση. Αλλά, όταν κατάλαβε
ότι το τέχνασμά του είχε γίνει αντιληπτό, δήλωσε ότι η φήμη που έφτασε στη
Σπάρτη σχετικά με την αποκατάσταση των τειχών από τους Αθηναίους ήταν
ψευδής και ζήτησε από τους Σπαρτιάτες να στείλουν κάποιους από τους εξέχοντες
πολίτες των οποίων η αναφορά σχετικά με την οχύρωση των Αθηναίων θα γινόταν
πιστευτή. Έπειτα, έγραψε κρυφά στους Αθηναίους λέγοντάς τους να φυλακίσουν
τους απεσταλμένους, έως ότου να είναι σε θέση, με την αποκατάσταση των τειχών,
να αποκαλύψει στους Σπαρτιάτες ότι η Αθήνα ήταν οχυρωμένη και να τους
πληροφορήσει ότι οι ηγεμόνες τους δε θα μπορούσαν να επιστρέψουν έως ότου ο
ίδιος επιστρέψει. Αυτούς τους όρους οι Λακεδαιμόνιοι πρόθυμα τους εκπλήρωσαν,
προκειμένου να μην μπορούν να εξιλεωθούν για τον θάνατο ενός, αλλά πολλών.14
11. Ο Λεύκιος Φούριος, έχοντας οδηγήσει τον στρατό του σε δυσχερή θέση,
αποφάσισε να αποκρύψει την ανησυχία του, για να μην τρομοκρατηθούν οι υπόλοιποι.
Αλλάζοντας, λοιπόν, σταδιακά την πορεία του, σαν να επρόκειτο να επιτεθεί στον εχθρό
διαγράφοντας πρώτα έναν μεγάλο κύκλο, ακολούθησε τελικά αντίστροφη πορεία και
οδήγησε πίσω ασφαλή τον στρατό του, που δε γνώριζε τι είχε συμβεί ακριβώς.
12. Όταν ο Μέτελλος Πίος βρισκόταν στην Ισπανία και ρωτήθηκε τι θα έκανε την
επόμενη ημέρα, απάντησε: «Αν ο χιτώνας μου μπορούσε να μιλήσει, θα τον έκαιγα».15

13
Το 207 π.Χ. Πρβλ. Βαλέριος Μάξιμος 7.4.4 και Λίβιος 27.43 κεξξ.
14
Το 478 π.Χ. Πρβλ. Θουκυδίδης 1.90 κεξξ.
15
Στο διάστημα 79-72 π.Χ. Πρβλ. Βαλέριος Μάξιμος 7.4.5.
8 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

13. Όταν ο Μάρκος Λικίνιος Κράσσος ρωτήθηκε ποια χρονική στιγμή θα

διέλυε το στρατόπεδο, απάντησε: «Φοβάσαι μήπως δεν ακούσεις τη σάλπιγγα;» 16

ΙΙ. Αποκάλυψη των εχθρικών σχεδίων

1. Ο Σκιπίων Αφρικανός, δράττοντας την ευκαιρία να στείλει μια πρεσβεία
στον Σύφακα, διέταξε κατάλληλα επιλεγμένους χιλίαρχους και εκατόνταρχους να
συνοδεύσουν τον Λαίλιο με αμφίεση δούλων και τους ανέθεσε την αποστολή να
κατασκοπεύσουν τις δυνάμεις του βασιλιά. Αυτοί, προκειμένου να εξετάσουν πιο
ελεύθερα την κατάσταση του στρατοπέδου, σκοπίμως άφησαν ελεύθερο ένα
άλογο και το κατεδίωξαν γύρω από το μεγαλύτερο μέρος των οχυρώσεων,
προσποιούμενοι ότι είχε δραπετεύσει. Αφού ανέφεραν αυτά που είχαν παρατηρήσει,
η πυρπόληση του στρατοπέδου17 σηματοδότησε το τέλος του πολέμου.18
2. Κατά τον Ετρουσκικό Πόλεμο, όταν οι δόλιες μέθοδοι αναγνώρισης ήταν
ακόμη άγνωστες στους Ρωμαίους ηγεμόνες, ο Κόιντος Φάβιος Μάξιμος διέταξε
τον αδελφό του, Φάβιο Καίσωνα, που γνώριζε άριστα την ετρουσκική, να
φορέσει ετρουσκικό φόρεμα και να διεισδύσει στο Κιμίνιο δάσος, όπου οι
στρατιώτες μας δεν είχαν ποτέ πριν τολμήσει να εισβάλουν. Επέδειξε τέτοια
διακριτικότητα και φιλοπονία για να εκτελέσει αυτές τις διαταγές, που, αφού
διέσχισε το δάσος και διαπίστωσε ότι οι Ούμβροι του Καμέριου δεν ήταν εχθρικοί
προς τους Ρωμαίους, σύναψε συμμαχία μαζί τους. 19
3. Όταν οι Καρχηδόνιοι πρόσεξαν ότι οι δυνάμεις του Αλεξάνδρου ήταν
τόσο μεγάλες, που απειλούσαν ακόμη και την Αφρική, διέταξαν έναν από τους
πολίτες τους, έναν πιστό άνθρωπο, που ονομαζόταν Αμίλκας Ροδινός, να πάει
στον βασιλιά προσποιούμενος τον εξόριστο και να προσπαθήσει με κάθε τρόπο
να κερδίσει τη φιλία του. Όταν ο Ροδίνος το κατόρθωσε αυτό, αποκάλυψε τα
σχέδια του βασιλιά στους συμπολίτες του. 20
4. Οι ίδιοι Καρχηδόνιοι έστειλαν άνδρες να διαμείνουν για μακροχρόνιο
διάστημα στη Ρώμη υποκρινόμενοι τους πρέσβεις. Έτσι εξασφάλισαν πληροφορίες
για τα σχέδιά μας.
5. Όταν ο Μάρκος Κάτων βρισκόταν στην Ισπανία, επειδή δεν έβρισκε
τρόπο να συλλέξει πληροφορίες για τα εχθρικά σχέδια, διέταξε τριακόσιους
στρατιώτες να επιτεθούν ταυτόχρονα εναντίον μιας εχθρικής θέσης, να συλλάβουν
έναν αιχμάλωτο και να τον φέρουν σώο στο στρατόπεδο. Ο αιχμάλωτος, ύστερα
από βασανιστήρια, αποκάλυψε όλα τα μυστικά των δικών του.21

16
Ο Πλούταρχος στους Βίους (Δημήτρ. 28) αφηγείται την ίδια ιστορία για τον Αντίονο και τον Δημήτριο.
17
Οι πληροφορίες των κατασκόπων βοήθησαν τον Σκιπίωνα να πυρπολήσει το στρατόπεδο του Σύφακα.
18
Το 203 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 30.4 κεξξ.
19
Το 310 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 9.36.
20
Το 331 π.Χ. Πρβλ. Ιουστίνος 21.6.1.
21
Το 195 π.Χ. Ο Πλούταρχος στους Βίους (Κάτων ο νεότερος 13) αποδίδει αυτό το στρατήγημα στον
Κάτωνα, στις Θερμοπύλες, τέσσερα χρόνια αργότερα.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ Ι 9

6. Κατά τη διάρκεια του πολέμου κατά των Κίμβρων και των Τευτόνων, ο
ύπατος Γάιος Μάριος, επιθυμώντας να δοκιμάσει την αφοσίωση των Γαλατών
και των Λιγύρων, τους έστειλε μια επιστολή διατάζοντάς τους στο πρώτο μέρος
της να μην ανοίξουν το εσωτερικό της, 22 που ήταν ειδικά σφραγισμένο, πριν από
μια συγκεκριμένη ημερομηνία. Στη συνέχεια, προτού φθάσει η καθορισμένη
ημέρα, απαίτησε να του σταλεί πίσω η ίδια επιστολή. Βρίσκοντας όλες τις
σφραγίδες παραβιασμένες, κατάλαβε ότι καλλιεργούνταν εχθρικές ενέργειες
εναντίον του.23 Υπάρχει και άλλη μέθοδος να εξασφαλίζει κανείς πληροφορίες,
με την οποία οι στρατηγοί οι ίδιοι, χωρίς να καλούν καμία εξωτερική βοήθεια,
λάμβαναν προληπτικά μέτρα με δικές τους προσπάθειες, όπως, για παράδειγμα:
7. Στον Ετρουσκικό Πόλεμο, ο ύπατος Αιμίλιος Παύλος επρόκειτο να στείλει
τον στρατό του στην πεδιάδα κοντά στην πόλη της Βετουλονίας, όταν είδε από
μακριά ένα σμήνος πουλιών να πετάγεται ξαφνικά από το δάσος. Επειδή τα
πουλιά ήταν τρομαγμένα και πετούσαν ταυτόχρονα σε μεγάλο αριθμό, κατάλαβε
ότι κάποια ενέδρα είχε στηθεί εκεί. Στέλνοντας, λοιπόν, κάποιους ιχνηλάτες,
ανακάλυψε ότι δέκα χιλιάδες Βόιοι καιροφυλακτούσαν σε εκείνο το σημείο,
προκειμένου να συναντήσουν τον ρωμαϊκό στρατό. Τους περικύκλωσε, λοιπόν,
στέλνοντας τις λεγεώνες του σε σημείο διαφορετικό από αυτό που ανέμεναν.24
8. Κατά τον ίδιο τρόπο ο Τισαμένης, ο γιος του Ορέστη, όταν έμαθε ότι
ένας λόφος, φυσικό οχυρό, είχε καταληφθεί από τον εχθρό, έστειλε άνδρες για να
εξακριβώσουν την εχθρική παρουσία. Και αφού του ανέφεραν ότι η εντύπωσή
του ήταν εσφαλμένη, ξεκίνησε την προέλασή του. Αλλά μόλις είδε έναν μεγάλο
αριθμό πουλιών να σηκώνονται ταυτόχρονα όλα μαζί από τον κατειλημμένο
λόφο και να μην επιστρέφουν, συμπέρανε ότι το εχθρικό στράτευμα κρυβόταν
εκεί. Έτσι, οδηγώντας τον στρατό του από παρακαμπτήρια οδό, ξέφυγε από τον
εχθρό που του είχε στήσει ενέδρα. 25
9. Ο Ασδρούβας, αδελφός του Αννίβα, κατάλαβε ότι τα στρατεύματα του
Λίβιου και του Νέρωνα είχαν ενωθεί ‒αν και αποφεύγοντας τα δύο ξεχωριστά
στρατόπεδα προσπάθησαν να αποκρύψουν το γεγονός‒, μιας και πρόσεξε ότι τα
άλογα είχαν αδυνατίσει και οι άνθρωποι είχαν ηλιοκαεί, φυσικό επακόλουθο της
πορείας του στρατεύματος. 26

ΙΙΙ. Προσδιορισμός του χαρακτήρα του πολέμου

1. Κάθε φορά που ο Αλέξανδρος ο Μακεδών διέθετε ισχυρό στρατό επέλεγε το
είδος του αγώνα τον οποίο μπορούσε να διεξαγάγει σε μάχη ανοιχτού πεδίου.

22
Η επιστολή ήταν πιθανώς γραμμένη σε μορφή κώδικα, με το δεύτερο και το τρίτο της φύλλο
ενωμένα με ειδική σφραγίδα.
23
Το 104 π.Χ.
24
Ο Κόιντος Αιμίλιος Πάπος, ύπατος το 282 και το 278 π.Χ., διεξήγε πόλεμο κατά των Ετρούσκων.
Και ο Πλίνιος Φυσ. Ιστ. 3.138 συγχέει αυτά τα ονόματα.
25
Πρβλ. Πολύαινος 2.37.
26
Το 207 π.Χ. Πρβλ. 1.1.9, σ. 6 του παρόντος, και Λίβιος 27.47.
10 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

2. Ο Γάιος Καίσαρας, κατά τον Εμφύλιο Πόλεμο, έχοντας έναν στρατό που
αποτελείτο από βετεράνους και γνωρίζοντας ότι ο εχθρός είχε μόνο άπειρους
νεοσύλλεκτους, πάντα επιδίωκε να μάχεται σε ανοιχτό πεδίο.
3. Ο Φάβιος Μάξιμος, όταν πολεμούσε εναντίον του Αννίβα, ο οποίος ήταν
φουσκωμένος από υπερηφάνεια, λόγω των επιτυχιών του στη μάχη, αποφάσισε
να αποφύγει οποιαδήποτε επικίνδυνη κατάσταση και να επικεντρωθεί αποκλειστικά
στην προστασία της Ιταλίας. Εξαιτίας αυτής της τακτικής, απέκτησε το προσωνύμιο
«Μελλητής», καθώς και τη φήμη άριστου στρατηγού. 27
4. Οι Βυζαντινοί, στον πόλεμο κατά του Φιλίππου, αποφεύγοντας τους
κινδύνους της μάχης και εγκαταλείποντας ακόμη και την άμυνα της επικράτειάς
τους, αποσύρθηκαν εντός των τειχών της πόλης τους και ανάγκασαν τον
Φίλιππο να υποχωρήσει, από τη στιγμή που δεν μπορούσε να υπομείνει μια
χρονοβόρα πολιορκία. 28
5. Ο Ασδρούβας, γιος του Γίσγωνος, στον Δεύτερο Καρχηδονιακό Πόλεμο
διαμοίρασε τον ηττημένο του στρατό ανάμεσα στις πόλεις της Ισπανίας, τη
στιγμή που ο Πόπλιος Σκιπίων τού ασκούσε ασφυκτική πίεση. Ως εκ τούτου, ο
Σκιπίων, προκειμένου να μη διασκορπίσει τις δυνάμεις του στήνοντας πολιορκίες σε
διάφορες πόλεις, απέσυρε τον στρατό του σε χειμερινά στρατόπεδα. 29
6. Ο Θεμιστοκλής, όταν πλησίαζε ο Ξέρξης, θεωρώντας ότι η δύναμη των
Αθηναίων ήταν ανεπαρκής για χερσαία μάχη, για την υπεράσπιση της επικράτειάς
τους ή για να αντέξουν σε μια πολιορκία, τους συμβούλευσε να μεταφέρουν τις
συζύγους και τα παιδιά τους στην Τροιζήνα και σε άλλες πόλεις, να εγκαταλείψουν
την πόλη και να διεξάγουν πόλεμο στη θάλασσα. 30
7. Κατά τον ίδιο τρόπο ενήργησε ο Περικλής στην ίδια πολιτεία, στον πόλεμο
εναντίον των Σπαρτιατών. 31
8. Όταν ο Αννίβας χρονοτριβούσε στην Ιταλία, ο Σκιπίων έστειλε στρατό
στην Αφρική, και έτσι ανάγκασε τους Καρχηδονίους να ανακαλέσουν τον Αννίβα.
Με αυτόν τον τρόπο μετέφερε τον πόλεμο από την πατρίδα του σ’ εκείνη του εχθρού.32
9. Όταν οι Σπαρτιάτες είχαν οχυρώσει τη Δεκέλεια, ένα οχυρό των
Αθηναίων, και πραγματοποιούσαν συχνά επιδρομές από εκεί, οι Αθηναίοι έστειλαν
στόλο να λυμαίνεται την Πελοπόννησο, και έτσι εξασφάλισαν την ανάκληση του
στρατού των Σπαρτιατών που στάθμευε στη Δεκέλεια. 33

27
Το 217 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 22.12.6-12.
28
Το 339 π.Χ. Πρβλ. Ιουστίνος 9.1.
29
Το 207 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 28.2-3.
30
Το 480 π.Χ. Πρβλ. Ηρόδοτος 8.41.
31
Το 431 π.Χ. Πρβλ. Θουκυδίδης 1.143.
32
Το 204 π.Χ. Πρβλ. Αππιανός Ανν. 55 και Λίβιος 28.40 κεξξ.
33
Το 413 π.Χ. Πρβλ. Θουκυδίδης 7.18.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ Ι 11

10. Όταν οι Γερμανοί, σύμφωνα με την πάγια τακτική τους, πολεμούσαν

τους δικούς μας εφορμώντας μέσα από βοσκοτόπια και άγνωστες κρυψώνες, και στη
συνέχεια έβρισκαν ασφαλές καταφύγιο στα βάθη του δάσους, ο αυτοκράτορας
Καίσαρας Δομιτιανός Αύγουστος, προωθώντας τα σύνορα της αυτοκρατορίας
κατά εκατόν είκοσι μίλια, όχι μόνο δεν άλλαξε τη φύση του πολέμου, αλλά έθεσε
τους εχθρούς του υπό την εξουσία του, αποκαλύπτοντας τα κρησφύγετά τους. 34

IV. Διοίκηση ενός στρατεύματος που ενεργεί σε εχθρικές περιοχές

1. Όταν ο ύπατος Αιμίλιος Παύλος οδηγούσε τον στρατό του μέσω στενού
δρόμου κοντά στην ακτή της Λουκανίας και ο στόλος των Ταραντίνων, που του
είχε στήσει ενέδρα, έβαλε εναντίον των στρατιωτών του με τους σκορπιούς, 35
τοποθέτησε αιχμαλώτους ως προπέτασμα στη γραμμή της πορείας του. Ο εχθρός,
μη θέλοντας να βλάψει τους αιχμαλώτους, σταμάτησε τις επιθέσεις του. 36
2. Ο Αγησίλαος, ο Λακεδαιμόνιος, όταν επέστρεφε από τη Φρυγία
φορτωμένος με λεία, πιεζόταν ασφυκτικά από τον εχθρό, ο οποίος εκμεταλλεύτηκε
τη θέση του προκειμένου να παρεμποδίσει την προέλασή του. Τοποθέτησε, λοιπόν,
μια σειρά αιχμαλώτων σε κάθε πλευρό του στρατού του. Από τη στιγμή που οι
εχθροί τούς λυπήθηκαν, οι Λακεδαιμόνιοι βρήκαν την ευκαιρία να περάσουν. 37
3. Ο ίδιος, καθώς οι Θηβαίοι ήλεγχαν μια διάβαση από την οποία έπρεπε να
διέλθει, άλλαξε την κατεύθυνση προέλασής του, σαν να έσπευδε προς τη Θήβα.
Τότε, όταν οι Θηβαίοι υποχώρησαν τρομαγμένοι για να προστατεύσουν τα τείχη
τους, ο Αγησίλαος ακολούθησε την αρχική του πορεία και έφτασε στον προορισμό
του χωρίς καμία αντίσταση. 38
4. Όταν ο Νικόστρατος, βασιλιάς των Αιτωλών, βρισκόταν σε πόλεμο με
τους Ηπειρώτες και μπορούσε να εισέλθει στην επικράτειά τους μόνο από στενά
μονοπάτια, εμφανίστηκε σε ένα σημείο, σαν να επρόκειτο να εισβάλει από εκείνο
το μέρος. Τότε, όταν το σύνολο των Ηπειρωτών έσπευσε εκεί για να αποτρέψει
την εισβολή, άφησε λίγους από τους στρατιώτες του για να δημιουργήσει την
εντύπωση ότι ο στρατός του ήταν ακόμη εκεί, ενώ ο ίδιος, με τις υπόλοιπες
δυνάμεις του, εισέβαλε από άλλο μέρος, όπου δεν τον ανέμεναν.
5. Ο Αυτοφραδάτης, από την Περσία, όταν οδηγούσε τον στρατό του στην
Πισιδία και βρήκε κάποιες διαβάσεις να έχουν καταληφθεί από τους Πισίδες,
προσποιήθηκε ότι εγκατέλειψε το σχέδιό του να διασχίσει τη χώρα και άρχισε να
υποχωρεί. Όταν οι Πισίδες πείστηκαν γι’ αυτό, υπό την κάλυψη του σκότους

34
Το 83 μ.Χ.
35
Πολεμική μηχανή για ρίψη βελών, πετρών και άλλων βλημάτων.
36
Το 282 π.Χ. Πρβλ. Ζωναράς 8.2. Από τη στιγμή που ο Αιμίλιος Παύλος δε διεξήγε πόλεμο
εναντίον των Ταραντίνων, πιθανώς η σημείωση στο 1.2.7, σ. 9 του παρόντος, αναφέρεται στον Πάπο.
37
Το 396 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 2.1.30.
38
Το 394 ή το 377 π.Χ. Πρβλ. Ξενοφών Ελλ. 5.4.49 κεξξ και Πολύαινος 2.1.24.
12 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

έστειλε μια πολύ ισχυρή δύναμη για να καταλάβει το ίδιο μέρος και την επόμενη
ημέρα ολόκληρος ο στρατός του διήλθε από εκεί. 39
6. Όταν ο Φίλιππος, ο βασιλιάς των Μακεδόνων, σκόπευε να κατακτήσει την
Ελλάδα, πληροφορήθηκε ότι τα Στενά των Θερμοπυλών είχαν καταληφθεί από
ελληνικά στρατεύματα. Κατά συνέπεια, όταν πρέσβεις των Αιτωλών πήγαν να τον
ικετεύσουν για ειρήνη, τους έθεσε υπό κράτηση, ενώ ο ίδιος έσπευσε με μεγάλη ορμή
προς τα Στενά. Εν τω μεταξύ, οι φρουροί των Στενών είχαν χαλαρώσει την προσοχή
τους, καθώς περίμεναν την επιστροφή των απεσταλμένων τους. Τότε ο Φίλιππος, με
την απροσδόκητη ενέργειά του, κατόρθωσε να διασχίσει τα Στενά των Θερμοπυλών.40
7. Όταν ο Αθηναίος στρατηγός Ιφικράτης εκστράτευε εναντίον του
Σπαρτιάτη Αναξίβιου στον Ελλήσποντο, κοντά στην Άβυδο, κάποια στιγμή έπρεπε
να οδηγήσει τον στρατό του μέσα από περιοχές που είχαν καταληφθεί από
εχθρικές φρουρές. Οι περιοχές αυτές περιστοιχίζονταν, από τη μια πλευρά, από
απόκρημνα όρη, ενώ, από την άλλη, βρέχονταν από θάλασσα. Καθυστέρησε για
κάποιο διάστημα, και τότε, σε μια ασυνήθιστα κρύα ημέρα, όταν κανείς δεν
υποψιαζόταν καμία κίνηση, επέλεξε τους πιο σκληροτράχηλους άνδρες του, τους
έβαλε να τριφτούν με λάδι και να ζεσταθούν με κρασί και στη συνέχεια τους διέταξε
να κολυμπήσουν μέσα από επικίνδυνα σημεία στην άκρη της θάλασσας. Έτσι, με μια
ανεπάντεχη επίθεση από τα νώτα, εξουδετέρωσε τους φρουρούς των στενών.41
8. Όταν ο Γναίος Πομπήιος κάποτε αδυνατούσε να διασχίσει έναν ποταμό,
επειδή οι εχθρικές δυνάμεις βρίσκονταν στην απέναντι όχθη, επινόησε το εξής
τέχνασμα: μετακινούσε συνεχώς τις δυνάμεις του εκτός του στρατοπέδου και τις
γύριζε ξανά πίσω. Τότε, όταν ο εχθρός επιτέλους εξαπατήθηκε και χαλάρωσε την
επιτήρησή του στην κατεύθυνση που προήλαυναν οι Ρωμαίοι, πραγματοποίησε
αιφνίδια εξόρμηση και κατόρθωσε να διασχίσει τον ποταμό. 42
9. Όταν ο Πώρος, βασιλιάς των Ινδών, εμπόδιζε τον Αλέξανδρο τον
Μακεδόνα, να διασχίσει με τα στρατεύματά του τον Υδάσπη ποταμό, ο τελευταίος
διέταξε τους στρατιώτες του να επιχειρήσουν να τρέξουν αντίθετα προς το ρεύμα
του ποταμού. Με αυτό το είδος του ελιγμού, ανάγκασε τον Πώρο να φρουρεί την
αντίπερα όχθη. Έτσι, ξαφνικά, οδήγησε τον στρατό του απέναντι από ένα
υψηλότερο σημείο της κοίτης του ποταμού. 43
9α. Ο Αλέξανδρος ο Μακεδών, επειδή ο εχθρός τον εμπόδιζε να διασχίσει
τον Ινδό ποταμό, άρχισε να στέλνει ιππείς μέσα στον ποταμό σε διαφορετικά
σημεία και να απειλεί ότι θα επιχειρήσει να τον διασχίσει. Τότε, κρατώντας τους

39
Το διάστημα 359-330 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 7.27.1.
40
Το 210 π.Χ.
41
Το διάστημα 389-388 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 3.9.33.
42
Πρβλ. το στρατήγημα των Σπαρτιατών στους Αιγός Ποταμούς, Ξενοφών Ελλ. 2.1.21 κεξξ.
Το 326 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 4.3.9, Πλούταρχος Βίοι (Αλέξ. 60) και Κούρτιος 13.13. Ο Φροντίνος,
43

μπερδεμένος από τα διαφορετικά ονόματα του ποταμού, πιθανώς άντλησε την ίδια ιστορία από δύο
διαφορετικές πηγές.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ Ι 13

βαρβάρους σε εγρήγορση και αναμονή, κατέλαβε ένα νησί λίγο απομακρυσμένο,

στην αρχή με μικρή δύναμη, στη συνέχεια με μεγαλύτερη και από εκεί έστειλε
στρατεύματα στην πιο μακρινή όχθη. Όταν ολόκληρη η δύναμη του εχθρού
ξεχύθηκε για να εξουδετερώσει αυτό το απόσπασμα, ο ίδιος διαπεραιώθηκε με
ασφάλεια από ελεύθερους πόρους και επανένωσε όλες του τις δυνάμεις. 44
10. Ο Ξενοφών διέταξε τους άνδρες του να προσπαθήσουν να διασχίσουν
τον ποταμό από δύο πόρους, ενώ οι Αρμένιοι κατείχαν την αντίπερα όχθη.
Έχοντας αναχαιτιστεί στον κάτω ρου του ποταμού, κατευθύνθηκε προς τον άνω
ρου. Και όταν αναχαιτίστηκε για μια ακόμη φορά από επίθεση εχθρού,
επέστρεψε στον κάτω ρου. Τότε, έδωσε εντολή σ’ ένα απόσπασμα να παραμείνει
πίσω και να διασχίσει τον ποταμό από τον άνω ρου έως ότου οι Αρμένιοι θα
επέστρεφαν για να προστατεύσουν τον κάτω ρου. Οι Αρμένιοι, θεωρώντας ότι όλοι
είχαν κατευθυνθεί προς τον κάτω ρου, αγνόησαν αυτούς που έμειναν πίσω. Αυτοί
διέσχισαν τον ποταμό από τον άνω ρου χωρίς καμία αντίσταση και υποστήριξαν
τους συμπολεμιστές τους, καθώς διέσχιζαν τον ποταμό. 45
11. Όταν ο Άππιος Κλαύδιος, ύπατος κατά τη διάρκεια του Πρώτου
Καρχηδονιακού Πολέμου, αδυνατούσε να μεταφέρει τους στρατιώτες του από το Ρήγιο
στη Μεσσήνα, επειδή οι Καρχηδόνιοι φρουρούσαν τα Στενά, διέδωσε τη φήμη
ότι δεν μπορούσε να συνεχίσει τον πόλεμο που είχε αναλάβει χωρίς την
υποστήριξη του λαού και ακολουθώντας την αντίθετη κατεύθυνση, προσποιήθηκε
ότι επέστρεφε στην Ιταλία. Τότε, όταν οι Καρχηδόνιοι διασκορπίστηκαν, έχοντας
την εντύπωση ότι αυτός είχε φύγει, ο Άππιος επέστρεψε και αποβιβάστηκε στη Σικελία.46
12. Ορισμένοι στρατηγοί των Λακεδαιμονίων σχεδίαζαν να πλεύσουν προς τις
Συρακούσες, όμως επειδή φοβόντουσαν ότι ο στόλος των Καρχηδονίων βρισκόταν
αγκυροβολημένος κοντά στην ακτή, έδωσαν εντολή σε δέκα καρχηδονιακά πλοία, τα
οποία είχαν αιχμαλωτίσει, να προπορευτούν ως νικητές, με τα πλοιάριά τους είτε
δεμένα στα πλευρά είτε ρυμουλκούμενα. Έχοντας εξαπατήσει τους Καρχηδονίους με
αυτή την ενέργεια, οι Σπαρτιάτες κατόρθωσαν να περάσουν ελεύθερα.47
13. Όταν ο Φίλιππος αδυνατούσε να πλεύσει διαμέσου του ισθμού που
ονομαζόταν Στενά,48 επειδή ο αθηναϊκός στόλος ήλεγχε ένα στρατηγικό σημείο
των Στενών, έγραψε στον Αντίπατρο ότι η Θράκη είχε επαναστατήσει και ότι η
φρουρά που είχε αφήσει εκεί είχε αποκοπεί, δίνοντάς του την εντολή να αφήσει
τις άλλες υποθέσεις και να τον ακολουθήσει. Ο Φίλιππος φρόντισε αυτή η επιστολή
να φτάσει στα χέρια του εχθρού. Οι Αθηναίοι, θεωρώντας ότι είχαν υποκλέψει

44
Στο ίδιο.
45
Το 401 π.Χ. Πρβλ. Ξενοφών Αναβ. 4.3.20 και Πολύαινος 1.49.4.
46
Το 264 π.Χ. Πρβλ. Πολύβιος 1.11.9. Ο Ζωναράς 8.8.6 περιγράφει κάπως διαφορετικά το γεγονός.
47
Το 397 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 2.11.
48
Εννοεί τον Ελλήσποντο.
14 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

απόρρητες πληροφορίες από τους Μακεδόνες, απομάκρυναν τον στόλο τους, ενώ
ο Φίλιππος διέσχισε τα Στενά χωρίς καμία αντίσταση. 49
13α. Η Χερσόνησος βρισκόταν υπό την εξουσία των Αθηναίων. Ο Φίλιππος
αδυνατούσε να την καταλάβει, μιας και τα Στενά ελέγχονταν όχι μόνο από τους
Βυζαντινούς, αλλά και από τα πλοία των Ροδίων και των Χιωτών. Αλλά ο
Φίλιππος κέρδισε την εμπιστοσύνη αυτών των λαών επιστρέφοντάς τους τα
αιχμαλωτισμένα πλοία, ως εχέγγυα της ειρήνης που είχε συμφωνηθεί μεταξύ
αυτού και των Βυζαντινών, οι οποίοι ήταν και η αιτία του πολέμου. Ενώ οι
διαπραγματεύσεις παρατείνονταν για μεγάλο χρονικό διάστημα και ο Φίλιππος
σκοπίμως μετέβαλλε τους όρους της συνθήκης, σε αυτό το διάστημα ετοίμασε
στόλο και, ξεγλιστρώντας από τον εχθρό, τη στιγμή που δεν επαγρυπνούσε,
έπλευσε αιφνιδίως στα Στενά. 50
14. Όταν ο Χαβρίας, ο Αθηναίος, αδυνατούσε να εξασφαλίσει πρόσβαση στο
λιμάνι των Σαμίων, εξαιτίας του εχθρικού αποκλεισμού, έστειλε λίγα από τα
πλοία του με εντολή να διαπλεύσουν το στόμιο του λιμανιού, θεωρώντας ότι ο
εχθρός θα καταδίωκε τα πλοία. Όταν ο εχθρός παρασύρθηκε από αυτό το
τέχνασμα, χωρίς κανείς να τον παρεμποδίσει εξασφάλισε την κατοχή του λιμανιού
με το υπόλοιπο του στόλου του. 51

V. Αντιμετώπιση δυσχερών καταστάσεων

1. Ο Κόιντος Σερτώριος, κατά την εκστρατεία στην Ισπανία, ήθελε να
διασχίσει έναν ποταμό ενώ ο εχθρός τον παρενοχλούσε από τα νώτα. Διέταξε
τους άνδρες του να κατασκευάσουν ένα οχύρωμα σε σχήμα ημισελήνου στην
όχθη, να το γεμίσουν με ξύλα και να του βάλουν φωτιά. Με αυτόν τον τρόπο ο
εχθρός αποκλείστηκε και έτσι διέσχισε ανενόχλητα τον ποταμό. 52
2. Κατά τον ίδιο τρόπο ο Πελοπίδας, ο Θηβαίος, κατά τη διάρκεια του
Θεσσαλικού Πολέμου, επιδίωξε να διασχίσει έναν ποταμό. Επιλέγοντας μια
τοποθεσία πάνω από την όχθη, μεγαλύτερη απ’ όσο ήταν απαραίτητη για το
στρατόπεδό του, κατασκεύασε ένα οχύρωμα από αιχμηρούς δοκούς (chevaux-de-
frise) και άλλα υλικά, και του έβαλε φωτιά. Τότε, όταν ο εχθρός βρισκόταν σε
απόσταση, λόγω της φωτιάς, διέσχισε τον ποταμό. 53
3. Όταν ο Κόιντος Λουτάτιος Κάτουλος απωθείτο από τους Κίμβρους και η
μόνη ελπίδα σωτηρίας του ήταν η διάβαση ενός ποταμού, οι όχθες του οποίου
ελέγχονταν από τον εχθρό, τοποθέτησε επιδεικτικά τις δυνάμεις του στο πλησιέστερο
ύψωμα, σαν να επρόκειτο να στρατοπεδεύσει εκεί. Έπειτα, διέταξε τους άνδρες

49
Το διάστημα 340-339 π.Χ. Ο Πολύαινος 4.2.8 αποδίδει αυτό το στρατήγημα στον Φίλιππο,
όταν προήλαυνε εναντίον της πόλης της Άμφισσας.
50
Το 339 π.Χ.
51
Το 388 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 3.11.10, 12.
52
Το διάστημα 80-72 π.Χ.
53
Το διάστημα 369-364 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 2.4.2.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ Ι 15

του να μη χαλαρώσουν τις εξαρτύσεις τους, να μην αποθέσουν τον φόρτο τους
και να μην εγκαταλείψουν τις θέσεις και τις σημαίες τους. Και, προκειμένου να
ενισχυθεί η εντύπωση που δημιουργήθηκε στον εχθρό, διέταξε να στηθούν λίγες
σκηνές σε ανοιχτή θέα και να ανάψουν φωτιές, ενώ κάποιους να χτίσουν οχύρωμα
και άλλους για να μαζέψουν ξύλα φανερά. Οι Κίμβροι, θεωρώντας αυτές τις
κινήσεις αληθινές, και οι ίδιοι επέλεξαν μια τοποθεσία για να στρατοπεδεύσουν,
διασκορπισμένοι στους πλησιέστερους αγρούς, προκειμένου να συγκεντρώσουν
τις απαραίτητες για τη διαμονή τους προμήθειες. Με αυτόν τον τρόπο οι Κίμβροι
έδωσαν στον Κάτουλο την ευκαιρία όχι μόνο να διασχίσει τον ποταμό, αλλά και
να επιτεθεί στο στρατόπεδό τους. 54
4. Όταν ο Κροίσος αδυνατούσε να διασχίσει τον Άλη ποταμό και δε διέθετε
ούτε πλοία ούτε τα μέσα για να χτίσει γέφυρα, κατασκεύασε τάφρο πίσω από το
στρατόπεδο, διοχετεύοντας έτσι το ρεύμα του ποταμού στα νώτα του στρατού του. 55
5. Στο Βρινδήσιο ο Γναίος Πομπήιος σχεδίαζε να εγκαταλείψει την Ιταλία
και να μεταφέρει τον πόλεμο αλλού, ενώ ο Καίσαρας απειλούσε τα νώτα του.
Ακριβώς τη στιγμή που ετοιμαζόταν να αποπλεύσει, τοποθέτησε εμπόδια σε
κάποιους δρόμους, ενώ άλλους τους απέκλεισε κατασκευάζοντας τοίχους κατά
μήκος τους. Σε άλλους δρόμους άνοιξε τάφρους τοποθετώντας στο εσωτερικό
τους αιχμηρούς πασσάλους και έστησε φράχτες καλυμμένους με χώμα κατά
μήκος των ανοιγμάτων τους. Κάποιους από τους δρόμους που οδηγούσαν στο
λιμάνι τούς απέκλεισε ρίχνοντας ξύλινα δοκάρια σε διαγώνια διάταξη και
τοποθετώντας τα το ένα πάνω στο άλλο σε έναν τεράστιο σωρό. Αφού τα διευθέτησε
αυτά, επιδιώκοντας να δώσει την εντύπωση ότι πρόκειται να διατηρήσει την κατοχή
της πόλης, άφησε λίγους τοξότες στα τείχη ως φρουρά. Το υπόλοιπο των
δυνάμεών του το οδήγησε με τάξη στα πλοία. Τότε, όταν επρόκειτο να φύγει, οι
τοξότες υποχώρησαν από οικείους δρόμους και τον πρόφτασαν με μικρές βάρκες. 56
6. Όταν ο ύπατος Γάιος Δουέλλιος αποκλείστηκε από μία αλυσίδα που
εκτεινόταν από τη μία άκρη στην άλλη στην είσοδο του λιμανιού των Συρακουσών,
στο οποίο ριψοκίνδυνα είχε εισέλθει, συγκέντρωσε όλους τους στρατιώτες στην
πρύμνη των πλοίων και, όταν τα πλοία με αυτόν τον τρόπο έγειραν προς τα πίσω,
τα ώθησε προς τα εμπρός με όλη τη δύναμη των κωπηλατών του. Έτσι, με τις
πλώρες ανορθωμένες πάνω από την αλυσίδα, τα πλοία κινήθηκαν προς τα
εμπρός. Όταν αυτό το τμήμα των πλοίων έφτασε στην αλυσίδα, οι στρατιώτες,
επιστρέφοντας στις πλώρες, τις πίεσαν και έτσι το βάρος μεταφέρθηκε σε αυτές,
επιτρέποντας στα πλοία να περάσουν πάνω από την αλυσίδα. 57

54
Το 102 π..Χ.
55
Το 546 π.Χ. Πρβλ. Ηρόδοτος 1.75.
56
Το 49 π.Χ. Πρβλ. Καίσαρας Εμφ. Πόλ. 1.27-28.
57
To 260 π.Χ. Ο Ζωναράς 8.16 αναφέρει την Ιππώνα και όχι τις Συρακούσες ως τον τόπο που
εφαρμόστηκε το συγκεκριμένο στρατήγημα.
16 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

7. Όταν ο Λύσανδρος, ο Λακεδαιμόνιος, ήταν αποκλεισμένος στο λιμάνι

των Αθηναίων 58 με όλο του τον στόλο, από τη στιγμή που τα εχθρικά πλοία είχαν
βυθιστεί στο σημείο όπου η θάλασσα εισρέει σε πολύ στενά περάσματα, διέταξε
τους άνδρες του να αποβιβαστούν με απόλυτη μυστικότητα. Τότε, προσαρτώντας
τροχούς στα πλοία, τα μετέφερε στο γειτονικό λιμάνι της Μουνυχίας. 59
8. Όταν ο Ιρτουλήιος, ανθύπατος του Κόιντου Σερτώριου, επικεφαλής ενός
μικρού αριθμού κοορτών, 60 οι οποίες διέρχονταν μέσα από μια μεγάλου μήκους
και μικρού πλάτους στενωπό, ανάμεσα σε δύο απόκρημνα υψώματα, στην Ισπανία,
πληροφορήθηκε ότι ένα ισχυρό εχθρικό απόσπασμα πλησίαζε, διέταξε να
ανοιχτεί τάφρος μεταξύ των υψωμάτων. Την έφραξε με ξύλινο οχύρωμα, στο
οποίο έβαλε φωτιά, και διέφυγε. Με αυτόν τον τρόπο ο εχθρός αποκόπηκε και
κατέστη αδύνατο να του επιτεθεί. 61
9. Κατά τον Εμφύλιο Πόλεμο, όταν ο Γάιος Καίσαρας οδήγησε τις δυνάμεις του
εναντίον του Αφράνιου και δεν είχε τα μέσα να υποχωρήσει χωρίς να εκτεθεί σε
κίνδυνο, είχε την πρώτη και τη δεύτερη γραμμή μάχης σε επιφυλακή, όπως είχαν
παραταχτεί. Την ίδια στιγμή η τρίτη ορίστηκε να εργάζεται με απόλυτη μυστικότητα
στα μετόπισθεν και να ανοίγει τάφρο βάθους δεκαπέντε ποδών, επί της οποίας οι
στρατιώτες της πρώτης και δεύτερης γραμμής αποσύρθηκαν κατά τη δύση του ηλίου.62
10. Ο Περικλής, ο Αθηναίος, αποκλεισμένος από τους Πελοποννήσιους σε
μια περιοχή που περιβαλλόταν από απότομες πλαγιές και είχε μόνο δύο εξόδους,
άνοιξε τάφρο με μεγάλο πλάτος από τη μία πλευρά, σαν να σκόπευε να αποκλείσει
τον εχθρό. Στην άλλη πλευρά ξεκίνησε να κατασκευάζει δρόμο, που θα χρησίμευε
ως έξοδος πολιορκημένων. Οι πολιορκητές, μη πιστεύοντας ότι ο στρατός του
Περικλή θα διέφευγε από την τάφρο που είχε κατασκευάσει, συγκεντρώθηκαν
για να τον αντιμετωπίσουν στην πλευρά όπου διανοίχτηκε ο δρόμος. Αλλά ο
Περικλής, σκεπάζοντας την τάφρο με γέφυρες που είχε ήδη κατασκευάσει, έβγαλε
τους άνδρες του από τη δύσκολη θέση χωρίς να συναντήσει αντίσταση.63
11. Ο Λυσίμαχος, ένας από τους κληρονόμους του Αλεξάνδρου, είχε
αποφασίσει να στρατοπεδεύσει σε έναν δεσπόζοντα λόφο, όμως παρασύρθηκε από
την απροσεξία των ανδρών του και στρατοπέδευσε σε έναν χαμηλότερο λόφο.
Φοβούμενος ότι ο εχθρός θα επιτίθετο από ένα υψηλότερο σημείο, άνοιξε μια
τριπλή σειρά τάφρων και την οχύρωσε ολόπλευρα. Στη συνέχεια, άνοιξε μια
απλή τάφρο γύρω από όλες τις σκηνές, και έτσι οχύρωσε ολόκληρο το

58
Δηλαδή τον Πειραιά.
59
Το 404 π.Χ.
Σ.τ.Μ.: Υποδιαίρεση της ρωμαϊκής λεγεώνας, το 1/10 αυτής.
60
61
Στο διάστημα 79-75 π.Χ.
62
Το 49 π.Χ. Πρβλ. Καίσαρας Εμφ. Πόλ. 1.42.
63
Το 430 π.Χ. Πρβλ. 3.9.9, σ. 90 του παρόντος. Υπάρχουν αρκετές παραλλαγές της ίδιας ιστορίας. Ο
Πολύαινος 5.10.3 αποδίδει το στρατήγημα στον Ιμίλκωνα.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ Ι 17

στρατόπεδο. Έχοντας εξαλείψει το πλεονέκτημα του εχθρού, γέμισε τις τάφρους

με χώμα και φύλλα και άνοιξε δρόμο προς το δεσπόζον έδαφος. 64
12. Ο Γάιος Φοντήιος Κράσσος, όταν βρισκόταν στην Ισπανία και είχε
εκστρατεύσει με τρεις χιλιάδες άνδρες σε επιχείρηση λεηλασίας, περικυκλώθηκε
από τον Ασδρούβα και βρέθηκε σε δύσκολη θέση. Το σούρουπο, όταν μια τέτοια
κίνηση δεν αναμενόταν, δηλαδή κοινοποιώντας το σχέδιό του μόνο στους
εκατόνταρχους της πρώτης γραμμής, πέρασε μέσα από τις εχθρικές περιπόλους.
13. Ο Λεύκιος Φούριος, έχοντας βρεθεί με τον στρατό του σε δυσμενή θέση,
αποφάσισε να αποκρύψει την ανησυχία του, προκειμένου να μην προκληθεί
πανικός. Αλλάζοντας σταδιακά την κατεύθυνση πορείας του με τέτοιο τρόπο, σαν
να επρόκειτο να επιτεθεί στον εχθρό ύστερα από έναν ευρύ υπερκερωτικό ελιγμό,
τελικά αντέστρεψε την κατεύθυνση προέλασής του και οδήγησε τον στρατό του
πίσω ασφαλή, χωρίς οι στρατιώτες να μάθουν τι συνέβαινε.
14. Όταν ο ύπατος Κορνήλιος Κόσσος βρέθηκε σε δυσχερή θέση κατά τη
διάρκεια του Σαμνιτικού Πολέμου, ο Πόπλιος Δέκιος, χιλίαρχος, τον έπεισε να
στείλει μια μικρή δύναμη στρατιωτών για να καταλάβει έναν κοντινό λόφο, και
προσφέρθηκε εθελοντικά να τεθεί επικεφαλής αυτής της δύναμης. Ο εχθρός,
έχοντας παρασυρθεί σε διαφορετικό σημείο, επέτρεψε στον ύπατο να διαφύγει,
αλλά περικύκλωσε τον Δέκιο και τον πολιόρκησε. Αλλά ο Δέκιος, έχοντας απαλλαγεί
από αυτή τη δυσχερή κατάσταση πραγματοποιώντας εξόρμηση κατά τη διάρκεια
της νύχτας, διέφυγε χωρίς να κινδυνέψουν οι άνδρες του και ενώθηκε πάλι με τις
δυνάμεις του υπάτου.65
15. Όταν ήταν ύπατος ο Ατίλιος Καλατίνος, το ίδιο περιστατικό με το προηγούμενο
συνέβη με πρωταγωνιστή έναν άνθρωπο που το όνομά του αναφέρεται ποικιλοτρόπως.
Κάποιοι υποστηρίζουν ότι ονομαζόταν Λαβέριος, άλλοι αναφέρουν το όνομα Καιδίκιος,
αλλά οι περισσότεροι υποστηρίζουν ότι ονομαζόταν Καλπούρνιος Φλάμμας. Αυτός,
όταν είδε ότι ο στρατός είχε εισέλθει στην κοιλάδα, της οποίας τα πλευρά και όλα τα
εξέχοντα σημεία της ελέγχονταν από τον εχθρό, ζήτησε και παρέλαβε από τον
ύπατο τριακόσιους στρατιώτες. Αφού τους παρότρυνε να σώσουν τον στρατό με την
ανδρεία τους, έσπευσε στο κέντρο της κοιλάδας. Προκειμένου να συντρίψει αυτόν
και τους στρατιώτες του, ο εχθρός επιτέθηκε από όλες τις κατευθύνσεις, αλλά
έχοντας εμπλακεί σε μεγάλη και φοβερή μάχη, προσέφερε στον ύπατο την
ευκαιρία να βγάλει τον στρατό του από τη δύσκολη θέση. 66
16. Όταν ο στρατός του υπάτου Κόιντου Μινούκιου κατευθυνόταν στη
στενωπό της Λιγυρίας, και όλοι θυμόντουσαν το παράδειγμα της καταστροφής του
Καυδίου, ο Μινούκιος διέταξε τις εφεδρικές δυνάμεις των Νουμιδών, που έδιναν
την εντύπωση ότι ήταν μικρής μαχητικής αξίας, λόγω της άγριας εμφάνισής τους
και της αδεξιότητας των αλόγων τους, να κινηθούν προς την είσοδο της στενωπού,
64
Στο διάστημα 323-281 π.Χ.
65
Το 343 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 7.34 κεξξ.
66
Το 258 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 22.60.11 και Ζωναράς 8.12. Ο Γέλλιος 3.7 αφηγείται διαφορετικά το γεγονός.
18 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

την οποία ήλεγχε ο εχθρός. Αρχικά ο εχθρός βρισκόταν σε επιφυλακή και εξέπεμψε
περιπόλους. Αλλά όταν οι Νουμιδοί, προκειμένου να δώσουν την εικόνα μεγαλύτερης
περιφρόνησης για τους εαυτούς τους, σκοπίμως προσποιούνταν ότι έπεφταν από τα
άλογα και επιδίδονταν σε γελοιότητες, οι βάρβαροι χαλάρωσαν την παράταξή τους
και αφοσιώθηκαν πλήρως στο θέαμα. Μόλις το πρόσεξαν αυτό οι Νουμιδοί, σταδιακά
πλησίασαν πιο κοντά και, τοποθετώντας πέταλα στα άλογά τους, όρμησαν εναντίον
της χαλαρής εχθρικής παράταξης. Έπειτα άναψαν φωτιές στους πλησιέστερους
αγρούς, υποχρεώνοντας τους Λίγυρες να υποχωρήσουν για να υπερασπιστούν την
περιοχή τους. Έτσι άφησαν αποκλεισμένους τους Ρωμαίους στη στενωπό. 67
17. Στον Εμφύλιο Πόλεμο, ο Λεύκιος Σύλλας, έχοντας υποστεί αιφνιδιασμό
σε μια στενωπό κοντά στην Αισερνία από εχθρικές δυνάμεις υπό τη διοίκηση του
Δουίλλιου, επιδίωξε συνεννόηση, αλλά απέτυχε να διαπραγματευτεί τους όρους
της ειρήνης. Ωστόσο, παρατηρώντας ότι ο εχθρός είχε χαλαρώσει τα μέτρα ασφαλείας
και επιτήρησης, λόγω της ανακωχής, προωθήθηκε κατά τη διάρκεια της νύχτας,
αφήνοντας μόνο έναν σαλπιγκτή, με εντολή να δημιουργήσει την εντύπωση της
παρουσίας του στρατού, σαλπίζοντας τις σκοπιές, και να επανέλθει μόλις άρχιζε
η υπηρεσία της τέταρτης σκοπιάς. Με αυτόν τον τρόπο οδήγησε τα στρατεύματά
του σε ασφαλές μέρος με όλο τον εξοπλισμό και τις πολεμικές μηχανές. 68
18. Ο Λεύκιος Σύλλας, όταν πολεμούσε στην Καππαδοκία εναντίον του
Αρχέλαου, στρατηγού των Μιθριδάτη, ευρισκόμενος σε δύσκολη θέση, λόγω των
εδαφικών δυσχερειών και της αριθμητικής υπεροχής του αντιπάλου, πρότεινε
ειρήνη. Τότε, εκμεταλλευόμενος την ευκαιρία που του προσφέρθηκε από την
ανακωχή, η οποία αποσκοπούσε στην απόσπαση της προσοχής του αντιπάλου,
ξέφυγε από τα χέρια του εχθρού. 69
19. Ο Ασδρούβας, αδελφός του Αννίβα, έχοντας αποκλειστεί σε μια στενωπό
η είσοδος της οποίας φυλασσόταν από τον εχθρό, άρχισε να διαπραγματεύεται με
τον Κλαύδιο Νέρωνα και υποσχέθηκε ότι θα αποχωρούσε από την Ισπανία αν
του επέτρεπε να φύγει. Τότε, φέρνοντας αστήριχτες αντιρρήσεις σχετικά με τους
όρους της συνθήκης, κωλυσιεργούσε στις διαπραγματεύσεις για κάποιες ημέρες,
κατά τη διάρκεια των οποίων ήταν απασχολημένος στέλνοντας τα στρατεύματά
του σε αποσπάσματα να κινηθούν μέσω τόσο στενών μονοπατιών, που δε
φυλάσσονταν από τους Ρωμαίους. Τελικά, διέφυγε εύκολα με τους υπόλοιπους
του στρατεύματος, που ήταν ελαφρώς οπλισμένοι.70
20. Όταν ο Μάρκος Κράσσος είχε κατασκευάσει μια τάφρο γύρω από τις
δυνάμεις του Σπάρτακου, ο τελευταίος κατά τη διάρκεια της νύχτας τη γέμισε με
κορμιά φυλακισμένων και ζώων που είχε σφάξει, και έτσι πέρασε πάνω από αυτή.71

67
Το 193 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 35.11.
68
Το 90 π.Χ.
69
Το 92 π.Χ.
70
Το 211 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 26.17 και Ζωναράς 9.7.
71
Το 71 π.Χ.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ Ι 19

21. Ο Σπάρτακος, όταν επολιορκείτο στις πλαγιές του Βεζούβιου, στο σημείο
που το βουνό ήταν πολύ απόκρημνο και για αυτόν τον λόγο δε φυλασσόταν,
έδωσε εντολή να πλέξουν σχοινιά από λυγαριές που έκοψαν από τα δάση.
Κατεβαίνοντας την πλαγιά με αυτά, όχι μόνο διέφυγε, αλλά εμφανιζόμενος σε άλλη
πλευρά προκάλεσε τέτοιο τρόμο στον Κλώδιο, που κάποιες κοόρτεις υποχώρησαν
μπροστά σε μια δύναμη εβδομήντα τεσσάρων μονομάχων.72
22. Ο Σπάρτακος, όταν περικυκλώθηκε από τις δυνάμεις του ανθύπατου Πόπλιου
Βαρίνιου, τοποθέτησε πασσάλους σε πυκνή διάταξη εμπρός από την πύλη του
στρατοπέδου. Στη συνέχεια πήρε πτώματα και αφού τα έντυσε με ρούχα και τα εξόπλισε,
τα έδεσε στους πασσάλους, έτσι ώστε από απόσταση να φαίνονται σαν σκοποί. Επίσης,
άναψε φωτιές σε ολόκληρο το στρατόπεδο. Εξαπατώντας τον εχθρό με αυτή την ψεύτικη
εικόνα, ο Σπάρτακος διέφυγε σιωπηλά τη νύχτα με τις δυνάμεις του.73
23. Όταν ο Βρασίδας, ο αρχηγός των Λακεδαιμονίων, αιφνιδιάστηκε κοντά
στην Αμφίπολη από μια δύναμη των Αθηναίων, που υπερτερούσε αριθμητικά,
επέτρεψε στον εαυτό του να περικυκλωθεί, προκειμένου να μειώσει την
πυκνότητα των γραμμών του εχθρού επιμηκύνοντας τη γραμμή παράταξης των
πολιορκητών. Έπειτα, διέσπασε τη γραμμή στο πιο ασθενές σημείο της. 74
24. Ο Ιφικράτης, όταν εκστράτευε στη Θράκη και είχε στήσει το στρατόπεδό
του σε χαμηλό έδαφος, ανακάλυψε κατασκοπεύοντας ότι ο γειτονικός λόφος είχε
καταληφθεί από τον εχθρό και ότι από εκεί κατέβαινε ένας μοναδικός δρόμος που
ήταν δυνατό να αξιοποιηθεί από τον εχθρό για τη συντριβή των δυνάμεών του.
Έτσι, τη νύχτα άφησε λίγους άνδρες στο στρατόπεδο δίνοντάς τους την εντολή
να ανάψουν έναν αριθμό από φωτιές. Στη συνέχεια προώθησε τις δυνάμεις του
και τις παρέταξε κατά μήκος των πλευρών του δρόμου που μόλις αναφέρθηκε,
φέρνοντας σε δυσχερή θέση τους βαρβάρους σε περίπτωση που επιχειρούσαν να
διασχίσουν τον δρόμο. Με αυτόν τον τρόπο το έδαφος, που μέχρι εκείνη τη
στιγμή τον έφερνε σε δύσκολη θέση, μετατράπηκε σε μειονέκτημα για τον εχθρό.
Έτσι, με ένα τμήμα του στρατού του προσέβαλε τα νώτα τους, ενώ με ένα άλλο
τμήμα κατέλαβε το στρατόπεδό τους. 75
25. Ο Δαρείος, προκειμένου να εξαπατήσει τους Σκύθες, άφησε φεύγοντας
σκυλιά και γαϊδούρια στο στρατόπεδο. Όταν ο εχθρός άκουσε γαβγίσματα και
γκαρίσματα, θεώρησε ότι ο Δαρείος βρισκόταν ακόμη εκεί. 76
26. Προκειμένου να δημιουργηθεί σύγχυση στο μυαλό των ανδρών μας, οι
Λίγυρες έδεσαν με σχοινιά ταύρους σε δένδρα, σε διάφορα μέρη. Τα ζώα,

72
Το 73 π.Χ. Πρβλ. Πλούταρχος Βίοι (Κράσ. 9) και Φλώρος 3.20.
73
Το 73 π.Χ.
74
Το 424 ή το 422 π.Χ. Πρβλ. Θουκυδίδης 4.102, 106 κεξξ. και 5.6-11.
75
Το 389 π.Χ. Η ίδια ιστορία περιγράφεται και στο 2.12.4, σ. 73 του παρόντος. Πρβλ. επίσης
Πολύαινος 3.9.41, 46, 50.
76
Το 513 π.Χ. Πρβλ. Ηρόδοτος 4.135 και Πολύαινος 7.11.4.
20 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

χωρισμένα έτσι, μούγκριζαν αδιάκοπα και δημιούργησαν την εντύπωση ότι οι

Λίγυρες βρίσκονταν ακόμη εκεί.
27. Ο Άννων, περικυκλωμένος από εχθρούς, επέλεξε ένα σημείο στην παράταξη
που ήταν κατεξοχήν κατάλληλο για εξόρμηση και συσσωρεύοντας ελαφρά αντικείμενα
άναψε φωτιά εκεί. Τότε, όταν ο εχθρός αποχώρησε για να αποκλείσει τις άλλες εξόδους,
οδήγησε τους στρατιώτες μέσα από τη φωτιά, συμβουλεύοντάς τους να προστατεύσουν
τα πρόσωπά τους με τις ασπίδες τους και τα πόδια τους με τα ρούχα τους.
28. Ο Αννίβας, ευρισκόμενος σε δύσκολη θέση, λόγω της έλλειψης εφοδίων, των
εδαφικών δυσκολιών και του ότι απειλούνταν από τον Φάβιο Μάξιμο, έδεσε δεμάτια
ξύλου, στα οποία έβαλε φωτιά, σε κέρατα βοδιών και τα άφησε ελεύθερα κατά τη
διάρκεια της νύχτας. Όταν οι φλόγες εξαπλώθηκαν, ενισχυμένες από την κίνηση, το
πανικοβλημένο κοπάδι έτρεχε εδώ και εκεί στο βουνό στο οποίο είχε οδηγηθεί,
φωτίζοντας όλο το σκηνικό. Οι Ρωμαίοι, που είχαν συντρέξει για το θέαμα, στην αρχή
θεώρησαν το συμβάν οιωνό. Έπειτα, όταν οι ανιχνευτές ανέφεραν τι πραγματικά είχε
συμβεί, ο Φάβιος, φοβούμενος την ενέδρα, κράτησε τους άνδρες του εντός του
στρατοπέδου. Εν τω μεταξύ, οι βάρβαροι διέφυγαν, καθώς κανείς δεν τους αναχαίτισε.77

VI. Προετοιμασία και αντιμετώπιση ενεδρών

κατά την προέλαση του στρατεύματος
1. Όταν ο Φούλβιος ο Ευγενέστερος οδηγούσε τον στρατό του από το
Σάμνιο εναντίον των Λευκανών και είχε πληροφορηθεί από τους λιποτάκτες ότι ο
εχθρός σκόπευε να επιτεθεί στην οπισθοφυλακή του, έδωσε εντολή στην πιο
γενναία λεγεώνα του να προωθηθεί και στο τμήμα εφοδιασμού να ακολουθεί στα
μετόπισθεν. Ο εχθρός, θεωρώντας αυτή την περίσταση ως κατάλληλη ευκαιρία,
ξεκίνησε να λεηλατεί τα φορτία. Τότε ο Φούλβιος παρέταξε πέντε κοόρτεις από
τη λεγεώνα που προαναφέρθηκε στη δεξιά πλευρά του δρόμου και πέντε στην
αριστερή. Τότε, τη στιγμή που ο εχθρός ήταν απασχολημένος με τη λεηλασία, ο
Φούλβιος, παρατάσσοντας τα στρατεύματά του και στις δύο πλευρές,
περικύκλωσε τον εχθρό και τον συνέτριψε.
2. Ο ίδιος, σε μα περίσταση, πιεζόταν ιδιαίτερα στα νώτα του από τον
εχθρό, καθώς προήλαυνε. Κατά μήκος της πορείας του έρρεε ένας ποταμός, όχι
τόσο μεγάλος, ώστε να παρεμποδίζεται η διάβαση, αλλά αρκετά μεγάλος, ώστε
να προκληθεί καθυστέρηση από την ταχύτητα του ρεύματος. 78 Στην πλησιέστερη
πλευρά από αυτό, ο Φούλβιος άφησε μια λεγεώνα κρυμμένη, με την προσδοκία
ότι ο εχθρός, αν και πιο ολιγάριθμος, μπορεί να ακολουθούσε με μεγαλύτερη τόλμη.
Όταν αυτό συνέβη, η λεγεώνα που ενέδρευε επιτέθηκε και τον κατατρόπωσε.
3. Όταν ο Ιφικράτης ηγείτο μεγάλης στρατιωτικής δύναμης στη Θράκη,
εξαιτίας της εδαφικής διαμόρφωσης της περιοχής και του ότι είχε πληροφορηθεί

77
Το 217 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 22.16-17 και Αππιανός Ανν. 14-15.
78
Έτσι του δόθηκε χρόνος προκειμένου να στήσει την ενέδρα.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ Ι 21

ότι ο εχθρός σχεδίαζε να επιτεθεί στην οπισθοφυλακή του, διέταξε κάποιες

κοόρτεις να αποσυρθούν προς στα δύο πλευρά και να σταματήσουν, ενώ οι
υπόλοιποι να επιταχύνουν τον βηματισμό τους και να απομακρυνθούν.79 Αλλά
από ολόκληρο το στράτευμα, καθώς προχωρούσε, κράτησε όλους τους επίλεκτους
στρατιώτες. Έτσι, ενώ ο εχθρός ήταν απασχολημένος λεηλατώντας αδιάκριτα και
στην πραγματικότητα ήταν ήδη κατάκοπος, οι άνδρες του ήταν ξεκούραστοι και
είχαν παραταχθεί με τάξη. Τότε, ο Ιφικράτης επιτέθηκε, αποδιοργάνωσε τον εχθρό
και τον απογύμνωσε από τη λεία του.80
4. Όταν ο στρατός μας επρόκειτο να διασχίσει το δάσος της Λιτάνης, οι
Βήιοι έκοψαν δένδρα από τη βάση τους, αφήνοντάς τα να στηρίζονται πάνω σε
μια λεπτή βάση, έως ότου θα αναποδογυρίζονταν. Στη συνέχεια οι Βήιοι κρύβονταν
στην απώτερη άκρη του δάσους και αναποδογυρίζοντας τα πιο κοντινά δένδρα
προκαλούσαν την πτώση αυτών που βρίσκονταν σε μεγαλύτερη απόσταση,
αμέσως μετά την είσοδο των στρατιωτών μας στο δάσος. Με αυτόν τον τρόπο οι
Ρωμαίοι υπέστησαν τεράστια καταστροφή και οι Βήιοι εξόντωσαν μια ισχυρή δύναμη.81

VII. Τρόποι απόκρυψης των ελλείψεων ή κάλυψης αυτών

1. Ο Λεύκιος Καικίλιος Μέτελλος, μη έχοντας πλοία με τα οποία μπορούσε
να μεταφέρει ελέφαντες, έδεσε μεταξύ τους μεγάλα πήλινα αγγεία, τα κάλυψε με
σανιδώματα και έτσι, φορτώνοντας τους ελέφαντες σε αυτά, τους μετέφερε
διαμέσου των Στενών της Σικελίας. 82
2. Όταν ο Αννίβας σε μια περίπτωση δεν μπορούσε να αναγκάσει τους ελέφαντές
του να διασχίσουν έναν ιδιαίτερα βαθύ ποταμό, καθώς δε διέθετε ούτε πλοία ούτε
υλικά με τα οποία μπορούσε να τα κατασκευάσει, διέταξε έναν από τους άνδρες
του να πληγώσει κάτω από το αυτί τον πιο άγριο ελέφαντα και μετά να διασχίσει
κολυμπώντας τον ποταμό. Ο εξοργισμένος ελέφαντας, επιδιώκοντας να καταδιώξει
αυτόν που του προκάλεσε πόνο, διέσχισε τον ποταμό, και έτσι έδωσε το παράδειγμα
στους υπόλοιπους να τολμήσουν το ίδιο.83
3. Όταν οι ναύαρχοι των Καρχηδονίων επρόκειτο να εφοδιάσουν τον στόλο
τους και δε διέθεταν το κατάλληλο σχοινί, 84 έκοψαν τα μαλλιά των συζύγων τους
και τα χρησιμοποίησαν για να κατασκευάσουν κάβους. 85
4. Οι Μασσαλοί και οι Ρόδιοι ενήργησαν με τον ίδιο τρόπο με τους
Καρχηδονίους.

79
Προκειμένου να δώσει την εντύπωση ότι υποχωρούσε.
80
Το 389 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 3.9.49, 54.
81
Το 216 π.Χ. Σύμφωνα με τον Λίβιο 23.24 πρόκειται για είκοσι πέντε χιλιάδες άνδρες.
82
Το 250 π.Χ. Πρβλ. Ζωναράς 8.14.
83
Το 218 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 21.28.5-12.
84
Χρειάζονταν ένα είδος ισπανικού θάμνου που χρησιμοποιείτο για την κατασκευή σχοινιού.
85
Το 146 π.Χ. Πρβλ. Φλώρος 2.15.10.
22 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

5. Ο Μάρκος Αντώνιος, όντας φυγάς από τη Μυτίνη, εφοδίασε με φλοιούς

δένδρων τους στρατιώτες του για να τους χρησιμοποιήσουν ως ασπίδες. 86
6. Ο Σπάρτακος και οι στρατιώτες του είχαν ασπίδες φτιαγμένες από λυγαριά
και επενδυμένες με δέρματα. 87
7. Αυτό το σημείο, θεωρώ, ότι είναι κατάλληλο να αναφέρω την ευρέως
γνωστή πράξη του Αλεξάνδρου του Μακεδόνος. Προελαύνοντας στους έρημους
δρόμους της Αφρικής και υποφέροντας με τους άνδρες του από απίστευτη δίψα,
όταν ένας στρατιώτης τού έφερε λίγο νερό μέσα σε περικεφαλαία, το έχυσε στο
έδαφος για να το δουν όλοι. Με αυτόν τον τρόπο προτίμησε να δώσει στους στρατιώτες
του ένα παράδειγμα εγκράτειας παρά να μοιραστεί το νερό με τους υπόλοιπους.88

VIII. Απόσπαση της προσοχής του εχθρού

1. Όταν ο Κοριολανός επιδίωκε να εκδικηθεί με πόλεμο την ντροπή της
καταδίκης του, εμπόδισε τη λεηλασία της γης των πατρικίων, ενώ έκαιγε και
ερήμωνε τη γη των πληβείων, προκειμένου να δημιουργήσει έριδες, και με αυτόν
τον τρόπο να διαταράξει την αρμονία μεταξύ των Ρωμαίων.89
2. Ο Αννίβας, ο οποίος δεν μπορούσε να συγκριθεί με τον Φάβιο ούτε στην
αρετή ούτε στα ηγετικά προσόντα, προκειμένου να τον δυσφημίσει, δε λεηλατούσε
τη γη του αλλά των υπολοίπων. Για να αντιμετωπίσει αυτή την επίθεση, ο Φάβιος
παραχώρησε τον τίτλο της ιδιοκτησίας του στο κράτος, και έτσι, χάρη στη μεγαλοψυχία
του, υπερασπίστηκε την τιμή του ενάντια στην καχυποψία των συμπολιτών του.90
3. Στην πέμπτη υπατεία του Φάβιου Μάξιμου, οι Γαλάτες, οι Ούμβροι, οι
Ετρούσκοι και οι Σαμνίτες είχαν συμμαχήσει εναντίον του ρωμαϊκού λαού.
Εναντίον αυτών των φυλών, αρχικά ο Φάβιος κατασκεύασε ένα οχυρωμένο
στρατόπεδο πέρα από τα Απέννινα, στην περιοχή του Σεντίνου. Στη συνέχεια
έγραψε στον Φούλβιο και στον Ποστούμιο, οι οποίοι ηγούνταν της φρουράς της
πόλης, δίνοντάς τους οδηγίες να κινηθούν στο Κλούσιο με τις δυνάμεις τους. Οι
δύο διοικητές εκτέλεσαν τη διαταγή, με αποτέλεσμα οι Ετρούσκοι και οι
Ούμβροι να υποχωρήσουν, προκειμένου να υπερασπιστούν τα κεκτημένα τους.
Ταυτόχρονα ο Φάβιος και ο συνάδελφός του, Δέκιος, επιτέθηκαν και νίκησαν τις
υπόλοιπες δυνάμεις των Σαμνιτών και των Γαλατών.91
4. Όταν οι Σαβίνοι είχαν δημιουργήσει έναν μεγάλο στρατό μέσω της
στρατολόγησης, άφησαν την επικράτειά τους και εισέβαλαν στη δική μας. Ο

86
Το 43 π.Χ.
87
Το 73 π.Χ. Πρβλ. Φλώρος 3.20.6.
88
Στο διάστημα 332-331 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 4.3.25 και Κούρτιος 7.5.9-12. Ο Πλούταρχος Βίοι
(Αλέξ. 42) αφηγείται μια ελαφρώς διαφορετική εκδοχή.
89
Το 489 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 2.39.5-8 και Πλούταρχος Βίοι (Κοριολ. 27).
90
Το 217 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 22.23.1-8 και Πλούταρχος Βίοι (Φάβ. 7). Ο Πολύαινος 1.36.2 αποδίδει
μια παρόμοια πράξη στον Περικλή.
91
Το 295 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 10.27.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ Ι 23

Μάνιος Κούριος, μέσω δρομολογίων που δε γνώριζε κανείς, έστειλε εναντίον

τους μια δύναμη, η οποία λεηλατούσε τη γη και τα χωριά τους και προκαλούσε
πυρκαγιές σε διάφορα μέρη. Προκειμένου να αποτρέψουν την καταστροφή της
χώρας τους, οι Σαβίνοι αποσύρθηκαν. Αλλά ο Κούριος κατόρθωσε να λεηλατήσει
τη χώρα τους ενώ ήταν απροστάτευτη, απώθησε τον στρατό τους χωρίς εμπλοκή
και τελικά τους εξόντωσε τμηματικά. 92
5. Ο Τίτος Δίδιος δεν είχε υψηλό ηθικό, λόγω της ολιγάριθμης δύναμής του,
αλλά συνέχισε τον πόλεμο με την ελπίδα της άφιξης των λεγεώνων που ανέμενε.
Μόλις πληροφορήθηκε ότι ο εχθρός σκόπευε να επιτεθεί σε αυτές τις λεγεώνες,
συγκέντρωσε τους στρατιώτες του και τους διέταξε να ετοιμαστούν για μάχη και
παράλληλα να επιτηρούν, σκόπιμα δίχως ιδιαίτερη προσοχή, τους αιχμαλώτους.
Από αυτούς λίγοι δραπέτευσαν και ανέφεραν στους δικούς τους ότι επίκειται
μάχη. Ο εχθρός, για να αποφύγει τη διάσπαση της δύναμής του ενώ αναμενόταν
η μάχη, εγκατέλειψε το σχέδιό του να επιτεθεί σε αυτούς που σκόπευε να παγιδεύσει
με ενέδρα. Έτσι, οι λεγεώνες έφτασαν χωρίς κανένα εμπόδιο και με απόλυτη ασφάλεια
στο στρατόπεδο του Δίδιου. 93
6. Κατά τον Καρχηδονιακό Πόλεμο κάποιες πόλεις είχαν αποφασίσει να
αποστατήσουν από τους Ρωμαίους στους Καρχηδονίους. Επιθυμούσαν όμως,
προτού επαναστατήσουν, να απελευθερώσουν τους ομήρους που είχαν κρατήσει
οι Ρωμαίοι. Ισχυρίστηκαν ψευδώς, λοιπόν, ότι είχε ξεσπάσει εξέγερση μεταξύ
των γειτόνων τους, την οποία οι Ρωμαίοι απεσταλμένοι όφειλαν να έρθουν και να
καταστείλουν. Όταν οι Ρωμαίοι έστειλαν αυτούς τους απεσταλμένους, οι πόλεις
τούς κράτησαν ως ομήρους και αρνήθηκαν να τους απελευθερώσουν προτού οι
δικοί τους όμηροι επιστρέψουν στις πόλεις τους.
7. Μετά την ήττα των Καρχηδονίων, ο βασιλιάς Αντίοχος προσέφερε άσυλο
στον Αννίβα και αξιοποίησε τις συμβουλές του εναντίον των Ρωμαίων. Όταν Ρωμαίοι
απεσταλμένοι στάλθηκαν στον Αντίοχο, συχνά συνομιλούσαν με τον Αννίβα, με
αποτέλεσμα να κινήσει υποψίες στον βασιλιά. Διαφορετικά ο Αννίβας ήταν πολύ
ευχάριστος και χρήσιμος, λόγω της εξυπνάδας και της πολεμικής του εμπειρίας.94
8. Όταν ο Κόιντος Μέτελλος διεξήγε πόλεμο εναντίον του Ιουγούρθα,
δωροδόκησε τους απεσταλμένους που είχαν σταλεί σε αυτόν, προκειμένου να
παραδώσουν σ’ αυτόν τον βασιλιά. Όταν ήρθαν άλλοι, έκανε το ίδιο. Και με την
τρίτη πρεσβεία υιοθέτησε την ίδια πρακτική. Οι προσπάθειές του, όμως, να
αιχμαλωτίσει τον Ιουγούρθα γνώρισαν μικρή επιτυχία, γιατί ο Μέτελλος επιθυμούσε
ο βασιλιάς να του παραδοθεί ζωντανός. Ωστόσο, πέτυχε κάτι πραγματικά σπουδαίο,
μιας και όταν οι επιστολές του που απευθύνονταν στους φίλους του βασιλιά
υποκλάπηκαν, ο βασιλιάς τιμώρησε όλους αυτούς τους άνδρες, και έτσι, έχοντας

92
Το 290 π.Χ.
93
Στο διάστημα 98-93 π.Χ. στην Ισπανία.
94
Το 192 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 35.14 και Κορνήλιος Νέπως Ανν. 2.
24 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

στερηθεί τους συμβούλους του, ήταν ανίκανος να προστατεύσει οποιονδήποτε

φίλο του στο μέλλον.95
9. Κάποτε ο Γάιος Καίσαρας συνέλαβε έναν στρατιώτη που είχε πάει για
εφοδιασμό νερού και έμαθε από αυτόν ότι ο Αφράνιος και ο Πετρήιος σκόπευαν
να επιτεθούν στο στρατόπεδο κατά τη διάρκεια της νύχτας. Προκειμένου να
ματαιώσει τα σχέδιά τους και ταυτόχρονα να μην αναστατώσει τις δυνάμεις του,
ο Καίσαρας νωρίς το απόγευμα διέταξε να διαλυθεί το στρατόπεδο και έδωσε
εντολή να οδηγηθούν τα μουλάρια πέραν του στρατοπέδου του εχθρού, προκαλώντας
φασαρία και ταραχή. Θεωρώντας ότι ο Καίσαρας διέλυσε το στρατόπεδο, οι αντίπαλοί
του παρέμειναν εκεί όπου βρίσκονταν, όπως ακριβώς ο Καίσαρας επιθυμούσε.96
10. Όταν, κάποτε, βρίσκονταν καθ’ οδόν ενισχύσεις και εφοδιοπομπές για τον
Αννίβα, ο Σκιπίων Αφρικανός, επιθυμώντας να τις αναχαιτίσει, έστειλε ως προπομπό τον
Μινούκιο Θέρμο και κανόνισε να τον ενισχύσει για να εκτελέσει την αποστολή του.97
11. Όταν οι Αφρικανοί σχεδίαζαν να αποπλεύσουν για τη Σικελία με έναν
τεράστιο στρατό, προκειμένου να επιτεθούν εναντίον του Διονυσίου, τον τύραννο
των Συρακουσών, εκείνος κατασκεύασε οχυρά σε πολλά σημεία και διέταξε τους
υπερασπιστές τους να τα παραδώσουν στον εχθρό με την άφιξή του, και τότε,
όταν αποχωρήσουν, να επιστρέψουν κρυφά στις Συρακούσες. Οι Αφρικανοί
αναγκάστηκαν να κατέχουν με φρουρές τα παραδοθέντα οχυρά, ενώ ο Διονύσιος,
έχοντας πετύχει με αυτόν τον τρόπο τη μείωση της στρατιωτικής δύναμης των
αντιπάλων του στο επίπεδο που αυτός επιθυμούσε, επιτέθηκε και τους νίκησε, μιας και
είχε συγκεντρώσει τις δυνάμεις του και είχε διασπάσει αυτές των αντιπάλων του.98
12. Όταν ο Αγησίλαος, ο Σπαρτιάτης, διεξήγε πόλεμο εναντίον του Τισσαφέρνη,
προσποιήθηκε ότι κατευθυνόταν προς την Καρία, με το σκεπτικό ότι θα φαινόταν
αληθοφανές το γεγονός ότι επέλεξε να πολεμήσει σε ορεινές περιοχές έναν εχθρό
που διέθετε ισχυρό ιππικό. Διέδωσε τις προθέσεις του και έτσι ανάγκασε τον
Τισσαφέρνη να επιστρέψει στην Καρία, ενώ ο ίδιος εισέβαλε στη Λυδία, όπου
βρισκόταν η πρωτεύουσα του εχθρικού βασιλείου. Έχοντας συντρίψει τις δυνάμεις
που αμύνονταν στην πρωτεύουσα, μπόρεσε να αποκτήσει τη βασιλική περιουσία. 99

ΙΧ. Καταστολή ανταρσίας των στρατιωτών

1. Όταν ο ύπατος Αύλος Μάνλιος πληροφορήθηκε ότι οι στρατιώτες
συνωμοτούσαν στα χειμερινά στρατόπεδα της Καμπανίας, με σκοπό να δολοφονήσουν
τους οικοδεσπότες τους και να λεηλατήσουν την περιουσία τους, διέσπειρε τη φήμη ότι
θα ξεχειμώνιαζαν την επόμενη χρονική περίοδο στην ίδια περιοχή. Έχοντας έτσι

95
Το 108 π.Χ. Πρβλ. Σαλλ. Ιουγ. 61, 62, 70, 72.
96
Το 49 π.Χ. Πρβλ. Καίσαρας Εμφ. Πόλ. 1.66.
97
To 202 π.Χ. Πρβλ. Αππιανός Καρχ. 36.
98
Το 396 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 5.2.9.
99
Το 395 π.Χ. Πρβλ. Ξενοφών Ελλ. 3.4.20, Πλούταρχος Βίοι (Αγησ. 9-10) και Κορνήλιος Νέπως Αγησ. 3.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ Ι 25

ματαιώσει τα σχέδια των συνωμοτών, έσωσε την Καμπανία από τον κίνδυνο και
αμέσως, μόλις του προσφέρθηκε η ευκαιρία, τιμώρησε τους ενόχους.100
2. Όταν κάποτε λεγεώνες Ρωμαίων στρατιωτών είχαν στασιάσει
επικίνδυνα, ο Λεύκιος Σύλλας με έξυπνο τρόπο αποκατέστησε την τάξη στις
μαινόμενες λεγεώνες. Διέταξε, δηλαδή, να ανακοινωθεί ξαφνικά ότι ο εχθρός
πλησίαζε, προστάζοντας να κραυγάσουν αυτοί που καλούσαν τους άνδρες στα
όπλα και να αντηχήσουν οι σάλπιγγες. Έτσι η ανταρσία κατεστάλη, καθώς όλες
οι δυνάμεις ενώθηκαν για να αντιμετωπίσουν τον εχθρό.
3. Όταν η σύγκλητος των Μεδιολάνων είχε σφαγιαστεί από τις δυνάμεις
του Πομπηίου, ο τελευταίος, φοβούμενος μήπως προκληθεί ανταρσία σε
περίπτωση που καλούσε να επιτεθούν μόνο οι ένοχοι, διέταξε συγκεκριμένους
που ήταν αθώοι να αναμειχθούν με τους υπόλοιπους. Με αυτόν τον τρόπο οι
ένοχοι συμμετείχαν με λιγότερο φόβο, μιας και δεν τους είχαν απομονώσει και
έτσι δεν είχαν την εντύπωση ότι στάλθηκαν στη μάχη επειδή έκαναν κάτι κακό.
Αντίθετα, αυτοί που είχαν ήσυχη τη συνείδησή τους παρακολουθούσαν τους
ενόχους, μήπως εκείνοι δραπετεύσουν και έτσι ντροπιάσουν τους αθώους.
4. Όταν κάποιες λεγεώνες του Γάιου Καίσαρα είχαν στασιάσει σε τέτοιο
βαθμό, ώστε να απειλείται ακόμη και η ζωή του διοικητή τους, εκείνος απέκρυψε
τον φόβο του και πηγαίνοντας αμέσως στους στρατιώτες, με απειλητική όψη,
πρόθυμα έδωσε άδεια να φύγει σε όποιον το ζητούσε. Αλλά αυτοί οι άνδρες δεν
απολύθηκαν νωρίτερα, ενώ αντίθετα μετάνιωσαν και αναγκάστηκαν να απολογηθούν
στον διοικητή τους και να δεσμευτούν ότι σε μελλοντικές επιχειρήσεις θα είναι
πιο πιστοί σε αυτόν.101

Χ. Με ποιον τρόπο αντιμετωπίζεται μια παράλογη απαίτηση

για διεξαγωγή μάχης
1. Ο Κόιντος Σερτώριος είχε μάθει από την εμπειρία του ότι κανένας
στρατός δεν μπορούσε να ανταγωνιστεί με ολόκληρο τον ρωμαϊκό στρατό.
Προκειμένου, λοιπόν, να το αποδείξει αυτό και στους βαρβάρους, που απαιτούσαν
απερίσκεπτα να πολεμήσουν, έφερε μπροστά τους δύο άλογα, το ένα πολύ
δυνατό και το άλλο πολύ αδύναμο. Έπειτα, έφερε δύο νεαρούς ανάλογης φυσικής
κατάστασης, έναν ρωμαλέο και έναν αδύνατο. Ο πιο δυνατός νεαρός διατάχτηκε
να βγάλει ολόκληρη την ουρά από το αδύναμο άλογο, ενώ ο αδύναμος νεαρός
διατάχτηκε να ξεριζώσει τις τρίχες του δυνατού αλόγου μία προς μία. Τότε, όταν
ο αδύναμος νεαρός κατόρθωσε να πετύχει αυτό που είχε διαταχθεί και ο δυνατός
πάλευε ακόμη μάταια με την ουρά του αδύναμου αλόγου, ο Σερτώριος είπε: «Με
αυτό το παράδειγμα σας απέδειξα, στρατιώτες, τη φύση των ρωμαϊκών κοορτών.

100
Ο Λίβιος 7.38-39 αποδίδει αυτό το στρατήγημα στον Γάιο Μάρκιο Ρουτίλιο, ύπατο το 342 π.Χ.
101
Το 47 π.Χ. Πρβλ. Σουητώνιος Καισ. 70 και Αππιανός Εμφ. Πόλ. 2.92.
26 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

Είναι ανίκητες όταν κάποιος επιχειρήσει να τις επιτεθεί ως σύνολο. Όμως εκείνος
που θα τις αντιμετωπίσει κατά ομάδες θα τις διαλύσει και θα τις εξοντώσει». 102
2. Ο ίδιος, όταν διαπίστωσε ότι οι στρατιώτες του ζητούσαν απερίσκεπτα
να δοθεί το σύνθημα για μάχη και πίστευε ότι υπήρχε κίνδυνος να
απειθαρχήσουν στις εντολές του, εκτός αν εμπλεκόντουσαν σε μάχη με τον
εχθρό, επέτρεψε σε μία ίλη ιππικού να προωθηθεί για να παρενοχλήσει τον
εχθρό. Όταν η ίλη βρέθηκε σε δύσκολη θέση, έστειλε άλλες δυνάμεις για να την
ενισχύσουν. Έτσι έσωσε όλα τα στρατεύματα και απέδειξε με μεγαλύτερη
ασφάλεια και χωρίς βαριές απώλειες ποιο θα ήταν το αποτέλεσμα της μάχης που
ζητούσαν. Μετά από αυτό, οι στρατιώτες του έγιναν περισσότερο υπάκουοι. 103
3. Όταν ο Αγησίλαος, ο Λακεδαιμόνιος, πολεμούσε εναντίον των Θηβαίων
και είχε στρατοπεδεύσει στην όχθη ποταμού, γνωρίζοντας ότι οι δυνάμεις του
εχθρού υπερτερούσαν αριθμητικά κατά πολύ από τις δικές του και θέλοντας να
καταστείλει την επιθυμία των στρατιωτών του να πολεμήσουν, ανακοίνωσε ότι οι
θεοί τον διέταξαν να πολεμήσει από δεσπόζον έδαφος. Έτσι, τοποθέτησε μία
μικρή φρουρά στην όχθη και υποχώρησε στους λόφους. Οι Θηβαίοι, ερμηνεύοντας
αυτή την κίνηση ως ένδειξη φόβου, διέσχισαν τον ποταμό, εκτόπισαν εύκολα την
αμυνόμενη δύναμη και, ακολουθώντας ανυπόμονα τις υπόλοιπες δυνάμεις,
ηττήθηκαν από μια αριθμητικά κατώτερη δύναμη, λόγω των εδαφικών δυσκολιών.104
4. Ο Σκορύλων, αρχηγός των Δακών, αν και γνώριζε ότι οι Ρωμαίοι είχαν
διαλυθεί από τις έριδες των εμφύλιων πολέμων, θεωρούσε ότι ήταν ριψοκίνδυνο
να διεξαγάγει μια επιχείρηση εναντίον τους, καθώς ένας εξωτερικός πόλεμος
μπορούσε να αποτελέσει την αιτία της αποκατάστασης των δεσμών μεταξύ των
Ρωμαίων πολιτών. Γι’ αυτό, έβαλε σε κοινή θέα δύο σκυλιά να μαλώσουν και, τη
στιγμή της αποκορύφωσης της συμπλοκής τους, τους παρουσίασε έναν λύκο. Οι
σκύλοι αμέσως εγκατέλειψαν τη μανία ανάμεσά τους και επιτέθηκαν από κοινού
στον λύκο. Με αυτό το παράδειγμα ο Σκορύλων κράτησε τους βαρβάρους μακριά
από μια ενέργεια που θα εξυπηρετούσε μόνο τους Ρωμαίους.

ΧΙ. Εξύψωση του ενθουσιασμού ενός στρατεύματος για μάχη

1. Όταν οι ύπατοι Μάρκος Φάβιος και Γναίος Μάνλιος πολεμούσαν εναντίον
των Ετρούσκων και οι στρατιώτες τους στασίασαν επειδή δεν ήθελαν να εμπλακούν σε
μάχη, οι ύπατοι προσποιούνταν ότι ακολουθούσαν τακτική καθυστέρησης, έως ότου οι
στρατιώτες, προσβεβλημένοι από τις προκλήσεις των εχθρών, απαίτησαν να
πολεμήσουν και υποσχέθηκαν ότι θα επέστρεφαν νικητές από τη μάχη.105

102
Στο διάστημα 80-72 π.Χ. Πρβλ. Βαλέριος Μάξιμος 7.3.6, Πλούταρχος Βίοι (Σερτ. 16), Οράτιος
Επιστ. 2.1.45 κεξξ. και Πλίνιος Επιστ. 3.9.11.
103
Στο διάστημα 80-72 π.Χ. Πρβλ. Πλούταρχος Βίοι (Σερτ. 16).
104
Το 369 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 2.1.27.
105
Το 480 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 2.43, 11-45 και Διονύσιος 9.7-10.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ Ι 27

2. Ο Φούλβιος ο Ευγενέστερος, θεωρώντας αναγκαίο να πολεμήσει με

μικρή δύναμη εναντίον του μεγάλου στρατού των Σαμνιτών, που είχε φουσκώσει
από περηφάνια, λόγω των επιτυχιών, προσποιήθηκε ότι μία λεγεώνα των εχθρών
είχε δωροδοκηθεί από τον ίδιο προκειμένου να προδώσει τους Σαμνίτες. Και, για
να προσδώσει πειθώ σε αυτή την ιστορία, διέταξε τους χιλίαρχους, τις πρώτες
τάξεις106 του στρατεύματος και τους εκατόνταρχους να συνεισφέρουν με όσα
χρήματα είχαν, ή χρυσό ή ασήμι, προκειμένου οι προδότες να πληρώνονται αμέσως.
Υποσχέθηκε ότι, όταν επιτυγχανόταν η νίκη, θα έδινε πλούσια δώρα και κυρίως
σε αυτούς που προσέφεραν τα χρήματά τους γι’ αυτόν τον σκοπό. Αυτή η
διαβεβαίωση προκάλεσε τόσο πάθος και αυτοπεποίθηση στους Ρωμαίους, που
ξεκίνησαν αμέσως να πολεμούν και πέτυχαν μια ένδοξη νίκη.
3. Όταν ο Γάιος Καίσαρας επρόκειτο να πολεμήσει τους Γερμανούς και τον
βασιλιά τους, Αριόβιστο, τη στιγμή που οι άνδρες του είχαν πανικοβληθεί,
κάλεσε τους στρατιώτες του και τους ανακοίνωσε ότι εκείνη την ημέρα αποφάσισε
να χρησιμοποιήσει μόνο τη δέκατη λεγεώνα. Με αυτόν τον τρόπο κατάφερε, αφενός,
να αφυπνίσει τους στρατιώτες αυτής της λεγεώνας, χάρη στο εγκώμιο που τους
έπλεξε για τον μοναδικό ηρωισμό τους, και, αφετέρου, να πληγώσει το γόητρο του
υπόλοιπου στρατεύματος με την ιδέα ότι μόνο αυτή η λεγεώνα επαινείται.107
4. Ο Κόιντος Φάβιος Μάξιμος, επειδή γνώριζε πολύ καλά ότι οι Ρωμαίοι
διακατέχονταν από πνεύμα ανεξαρτησίας, το οποίο οξύνεται όταν τους περιφρονούν,
και από τη στιγμή που δεν περίμενε τίποτα δίκαιο ή μετριοπαθές από τους
Καρχηδονίους, έστειλε πρέσβεις στην Καρχηδόνα για να διαπραγματευθούν τους
όρους μιας ενδεχόμενης ειρήνης. Όταν οι απεσταλμένοι επέστρεψαν με προτάσεις που
ξεχείλιζαν αδικία και αλαζονεία, ο ρωμαϊκός στρατός ξεσηκώθηκε για μάχη.108
5. Όταν ο Αγησίλαος, στρατηγός των Σπαρτιατών, είχε στρατοπεδεύσει
κοντά στη συμμαχική πόλη του Ορχομενού και είχε πληροφορηθεί ότι πάρα
πολλοί από τους στρατιώτες του είχαν αποθηκεύσει τα πολύτιμα τους
αντικείμενα εντός των οχυρωμάτων, διέταξε τους κατοίκους της πόλης να μην
πάρουν τίποτα από αυτά που ανήκαν στα στρατεύματά του, με σκοπό οι
στρατιώτες να πολεμήσουν με μεγαλύτερο πάθος, όταν θα αντιλαμβάνονταν ότι
έπρεπε να πολεμήσουν για όλα τους τα υπάρχοντα. 109
6. Ο Επαμεινώνδας, στρατηγός των Θηβαίων, όταν επρόκειτο να πολεμήσει
εναντίον των Σπαρτιατών, ενήργησε ως εξής: προκειμένου οι άνδρες του να
φανούν σωματικά και πνευματικά δυνατοί, ανακοίνωσε σε μια συγκέντρωση των
στρατιωτών του ότι οι Σπαρτιάτες είχαν αποφασίσει ‒σε περίπτωση που θα
νικούσαν‒ να σφαγιάσουν ολόκληρο τον ανδρικό πληθυσμό, να σκλαβώσουν τις
συζύγους και τα παιδιά αυτών που θα εκτελούνταν και να καταστρέψουν συθέμελα

106
Αυτοί αποτελούσαν μια ξεχωριστή τάξη εκατόνταρχων.
107
Το 58 π.Χ. Πρβλ. Καίσαρας Γαλ. Πόλ. 1.39.7 και 40.1, 14 κεξξ.
108
Στο διάστημα 217-203 π.Χ.
109
Πρβλ. Πολύαινος 2.1.18.
28 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

τη Θήβα. Με αυτή του την ανακοίνωση, οι Θηβαίοι ξεσηκώθηκαν τόσο, που

κατατρόπωσαν τους Σπαρτιάτες με την πρώτη επίθεση. 110
7. Ο Σπαρτιάτης ναύαρχος Λεωτυχίδας επρόκειτο να διεξαγάγει ναυμαχία την ίδια
ημέρα κατά την οποία οι σύμμαχοι είχαν νικήσει. Αν και αγνοούσε το γεγονός, παρ’ όλα
αυτά ανακοίνωσε ότι είχε λάβει την είδηση της συμμαχικής νίκης, προκειμένου με αυτόν
τον τρόπο να καταστήσει τους άνδρες του πιο αποφασιστικούς για τη σύγκρουση.111
8. Κατά τη διάρκεια της μάχης που διεξήγαγε ο Αύλος Ποστούμιος
εναντίον των Λατίνων εμφανίστηκαν δύο νεαροί ιππείς. Ο Ποστούμιος ανύψωσε
το ηθικό των ανδρών του διαδίδοντας ότι αυτοί οι άγνωστοι ήταν ο Κάστωρ και ο
Πολυδεύκης. Έτσι ενθάρρυνε τους στρατιώτες του για νέα μάχη. 112
9. Όταν ο Αρχίδαμος, ο Σπαρτιάτης, διεξήγε πόλεμο εναντίον των Αρκάδων,
τοποθέτησε όπλα στο στρατόπεδο και διέταξε να οδηγηθούν άλογα γύρω από
αυτά μυστικά τη νύχτα. Το πρωί, δείχνοντας τα ίχνη τους και υποστηρίζοντας ότι
ο Κάστωρ και ο Πολυδεύκης είχαν διέλθει έφιπποι μέσα από το στρατόπεδο,
έπεισε τους άνδρες του ότι οι ίδιοι θεοί επρόκειτο να τους ενισχύσουν στη μάχη.113
10. Όταν κάποτε ο Περικλής, στρατηγός των Αθηναίων, επρόκειτο να εμπλακεί
σε μάχη, αντιλαμβανόμενος ότι υπήρχε ένα άλσος από το οποίο και οι δύο
στρατοί ήταν ορατοί, πολύ πυκνό και σκοτεινό, χωρίς να το κατέχει κανείς από
τους αντιπάλους, και αφιερωμένο στον Πατέρα Πλούτωνα, πήρε έναν άνδρα
πελώριου αναστήματος και τον έκανε να φαίνεται επιβλητικός φορώντας του
ψηλούς κοθόρνους και πορφυρό φόρεμα, ενώ είχε αφήσει και τα μαλλιά του
λυτά. Τον άφησε στο άλσος, ανεβασμένο σε άρμα που το έσερναν αστραφτερά
λευκά άλογα. Είχε δώσει εντολή σε αυτόν τον άνδρα να προχωρήσει μπροστά
και, όταν δινόταν το σύνθημα για μάχη, να καλέσει τον Περικλή με το όνομά του
και να τον ενθαρρύνει λέγοντάς του ότι οι θεοί θα προσφέρουν τη βοήθειά τους
στους Αθηναίους. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ο εχθρός να τραπεί σε φυγή προτού
καν εκτοξευτεί έστω και ένα ακόντιο.
11. Ο Λεύκιος Σύλλας, προκειμένου να έχει τους στρατιώτες του
ετοιμοπόλεμους, προσποιήθηκε ότι οι θεοί τού είχαν προβλέψει το μέλλον. Η
τελευταία του ενέργεια ήταν, προτού εμπλακεί σε μάχη, να προσευχηθεί, ενώπιον
του στρατού του, μπροστά σε μια μικρή εικόνα που είχε πάρει από τους Δελφούς,
ικετεύοντάς την να επιταχύνει τη νίκη που του είχαν υποσχεθεί οι θεοί. 114

110
Το 371 π.Χ.
111
Το 479 π.Χ. Πρβλ. Διόδωρος 11.34-35 και Πολύαινος 1.33. Ο Ηρόδοτος 9.100-101 αφηγείται
μια διαφορετική εκδοχή.
112
Το 496 π.Χ. Πρβλ. Βαλέριος Μάξιμος 1.8.1, Κικέρων Περί φύσ. 2.2.6 και Διονύσιος 6.13.
113
Το 467 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 1.41.1.
114
Πρβλ. Βαλέριος Μάξιμος 1.2.3 και Πλούταρχος Βίοι (Σύλ. 29).
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ Ι 29

12. Ο Γάιος Μάριος είχε μία γυναίκα από τη Συρία με μαντικές ικανότητες, από
την οποία υποτίθεται ότι πληροφορείτο εκ των προτέρων την έκβαση των μαχών.115
13. Ο Κόιντος Σερτώριος είχε στις δυνάμεις του βαρβαρικά μισθοφορικά
στρατεύματα, που δεν υπόκειντο στη λογική. Καθώς, λοιπόν, διέσχιζε τη Λουζιτανία,
είχε μαζί του ένα όμορφο λευκό ελάφι, για το οποίο είχε διαδώσει ότι από αυτό
πληροφορείτο εκ των προτέρων τι έπρεπε να γίνει και τι να αποφευχθεί. Με αυτόν
τον τρόπο σκόπευε να πείσει τους βαρβάρους να υπακούουν σε όλες του τις
διαταγές, σαν να ήταν εμπνευσμένες από τους θεούς.
Αυτό το είδος του στρατηγήματος πρέπει να χρησιμοποιείται όχι απλώς
σε περιπτώσεις που σκοπεύουμε να το εφαρμόσουμε σε ανθρώπους με απλοϊκή
λογική, αλλά κυρίως όταν το τέχνασμα που εφευρίσκουμε πρέπει να παρουσιαστεί
σαν να προέρχεται από κάποιον θεό. 116
14. Κάποτε ο Αλέξανδρος ο Μακεδών, όταν επρόκειτο να πραγματοποιήσει
θυσία, προέβη σε μια προετοιμασία προκειμένου να καταγραφούν συγκεκριμένα
γράμματα στο χέρι το οποίο ο ιερέας επρόκειτο να τοποθετήσει κάτω από τα
ζωτικά όργανα. Αυτά τα γράμματα υποδείκνυαν ότι η νίκη ανήκε στον Αλέξανδρο.
Όταν το αχνιστό συκώτι βγήκε από τη φωτιά, έδωσε την εντύπωση ότι πάνω του
αναγράφονταν αυτοί οι χαρακτήρες. Ο βασιλιάς το έδειξε στους στρατιώτες και
ενίσχυσε το ηθικό τους, καθώς θεώρησαν ότι ο θεός τούς διαβεβαίωσε για την
επερχόμενη νίκη. 117
15. Ο Σουδίνης ο οιωνοσκόπος έπραξε το ίδιο όταν ο Ευμενής επρόκειτο να
εμπλακεί σε μάχη με τους Γαλάτες. 118
16. Ο Επαμεινώνδας, ο Θηβαίος, στον πόλεμο εναντίον των Σπαρτιατών,
θεωρώντας ότι το ηθικό του στρατού του χρειαζόταν ενίσχυση με επίκληση του
θρησκευτικού τους αισθήματος, αφαίρεσε κατά τη διάρκεια της νύχτας τα όπλα
που είχαν τοποθετηθεί στον διάκοσμο των ναών και έπεισε τους στρατιώτες ότι
οι θεοί παρακολουθούσαν την προέλασή του, με σκοπό να προσφέρουν οι ίδιοι
βοήθεια στη μάχη. 119
17. Κάποτε ο Αγησίλαος, ο Σπαρτιάτης, συνέλαβε κάποιους Πέρσες. Η εμφάνιση
αυτών των ανθρώπων, όταν ήταν ντυμένοι με στολή, προκαλούσε μεγάλο τρόμο. Αλλά
ο Αγησίλαος απογύμνωσε τους αιχμαλώτους και τους παρουσίασε στους στρατιώτες
του, προκειμένου να περιφρονήσουν τα λεπτεπίλεπτα λευκά σώματά τους.120
18. Ο Γέλων, τύραννος των Συρακουσών, διεξάγοντας πόλεμο εναντίον των
Καρχηδονίων, αφού συνέλαβε πολλούς αιχμαλώτους, έγδυσε όλους τους αδύναμους,
115
Πρβλ. Βαλέριος Μάξιμος 1.2.3a και Πλούταρχος Ηθικά 17.
116
Πρβλ. Βαλέριος Μάξιμος 1.2.4, Πλούταρχος Βίοι (Σερτ. 11) και Γέλλιος 15.22.
117
Πρβλ. Πολύαινος 4.3.14 και 4.20. Ο Πλούταρχος Αποφθ. Λακων. Αγησ. Μεγάλου 77 αποδίδει
αυτό το στρατήγημα στον Αγησίλαο.
118
Πρβλ. Πολύαινος 4.20.
119
Το 371 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 2.3.8 και 12.
120
Το 395 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 2.1.6, Ξενοφών Ελλ. 3.4.19 και Πλούταρχος Βίοι (Αγησ. 9).
30 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

ειδικά μεταξύ των βοηθητικών, που ήταν πολύ μελαχρινοί. Τους παρουσίασε,
λοιπόν, μπροστά στα μάτια των στρατιωτών του, προκειμένου να πείσει τους
άνδρες του ότι οι εχθροί τους ήταν άξιοι περιφρόνησης. 121
19. Ο Κύρος, βασιλιάς των Περσών, για να εξυψώσει το ηθικό των ανδρών
του, τους ανέθεσε το κοπιαστικό έργο να αποψιλώσουν ένα ολόκληρο δάσος
μέσα σε μία ημέρα. Έπειτα, την επόμενη ημέρα, τους παρέθεσε ένα πολύ πλούσιο
γεύμα και τους ρώτησε τι προτιμούσαν περισσότερο. Όταν εξέφρασαν την
προτίμησή τους για το γεύμα, είπε: «Και όμως, μόνο μέσω του κόπου φτάσαμε στο
γεύμα. Γιατί αν δε νικήσετε τους Μήδους, δε θα είστε ελεύθεροι και χαρούμενοι».
Με αυτόν τον τρόπο τους ενίσχυσε τον πόθο για μάχη. 122
20. Ο Λεύκιος Σύλλας, στην εκστρατεία εναντίον του Αρχέλαου, στρατηγού
του Μιθριδάτη, διαπίστωσε ότι τα στρατεύματά του ήταν κάπως απρόθυμα να
πολεμήσουν στη μάχη του Πειραιά. Αλλά αναθέτοντάς τους διαρκώς κοπιαστικά
καθήκοντα, τους ανάγκασε να ζητήσουν οι ίδιοι να δοθεί το σύνθημα για μάχη. 123
21. Ο Φάβιος Μάξιμος, φοβούμενος μήπως τα στρατεύματά του πολεμήσουν
λιγότερο αποφασιστικά, λόγω του γεγονότος ότι βασίζονταν στα πλοία τους, στα οποία
ήταν πιθανό να υποχωρήσουν, διέταξε να τα πυρπολήσουν πριν ξεκινήσει η μάχη.124

ΧΙΙ. Κατευνασμός του φόβου που προκαλείται στους στρατιώτες

από αντίξοους οιωνούς
1. Ο Σκιπίων, έχοντας μεταφέρει τον στρατό του από την Ιταλία στην Αφρική,
παραπάτησε καθώς αποβιβαζόταν από το πλοίο. Μόλις είδε ότι οι στρατιώτες του
ταράχτηκαν από αυτό το γεγονός, με τη σταθερότητα και την ευγένεια του πνεύματός
του, μετέτρεψε την ανησυχία τους σε ενθάρρυνση λέγοντάς τους: «Να με συγχαρείτε,
άνδρες μου! Χτύπησα την Αφρική με όλη μου τη δύναμη». 125
2. Ο Γάιος Καίσαρας, έχοντας γλιστρήσει όταν επρόκειτο να επιβιβαστεί σε πλοίο,
αναφώνησε: «Σε κρατώ σφιχτά, μάνα γη». Ερμηνεύοντας αυτό το γεγονός, το έκανε να
φαίνεται σαν να ήταν πεπρωμένο να επιστρέψει στη γη από την οποία ξεκινούσε.126
3. Όταν ο ύπατος Τιβέριος Σεμπρώνιος Γράκχος ενεπλάκη σε μάχη με τους
Πικέντες, ένας ξαφνικός σεισμός συντάραξε και τις δύο πλευρές. Αμέσως μετά, ο
Γράκχος ενίσχυσε και ενθάρρυνε τους άνδρες του εκ νέου, ωθώντας τους να
επιτεθούν στον εχθρό, ενώ ο εχθρός είχε καταληφθεί από τον φόβο της
προκατάληψης. Έτσι, επιτέθηκε και τους νίκησε. 127

121
Το 480 π.Χ.
122
Το 558 π.Χ. Πρβλ. Ηρόδοτος 1.126, Πολύαινος 7.6.7 και Ιουστίνος 1.6.4-6.
123
Το 86 π.Χ.
124
Το 315 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 9.23.
125
Το 204 π.Χ.
126
Πρβλ. Σουητώνιος Καίσ. 59.
127
Το 268 π.Χ. ο ύπατος Π. Σεμπρώνιος Σόφος νίκησε τους Πικέντες. Πρβλ. Φλώρος 1.19.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ Ι 31

4. Ο Σερτώριος, όταν από έναν αιφνίδιο οιωνό οι εξωτερικές πλευρές των

ασπίδων των ιππέων του και τα στήθη των αλόγων τους έσταζαν αίμα, ερμήνευσε
αυτό το γεγονός σαν ένδειξη νίκης, μιας και αυτά ήταν τα μέρη που θα βάφονταν
από το αίμα του εχθρού.
5. Ο Επαμεινώνδας, ο Θηβαίος, όταν οι στρατιώτες του ταράχτηκαν επειδή
ο διάκοσμος που κρεμόταν από το δόρυ του σαν κορδέλα παρασύρθηκε από τον
άνεμο και έφτασε στον τάφο κάποιου Σπαρτιάτη, είπε: «Μη σας απασχολεί αυτό,
στρατιώτες! Καταστροφή θα έρθει για τους Σπαρτιάτες. Οι τάφοι δε στολίζονται
παρά μόνο για κηδείες». 128
6. Ο ίδιος, όταν είχε πέσει ένας μετεωρίτης από τον νυχτερινό ουρανό και
συντάραξε όλους όσους τον πρόσεξαν, είπε: «Είναι φως που στάλθηκε σ’ εμάς
από τους θεούς».
7. Όταν ο ίδιος επρόκειτο να πολεμήσει κατά των Σπαρτιατών, το
στήριγμα του καθίσματος στο οποίο καθόταν υποχώρησε, με αποτέλεσμα όλοι
οι στρατιώτες να ταραχτούν τρομερά και να ερμηνεύσουν το γεγονός ως κακό
οιωνό. Αλλά ο Επαμεινώνδας εξήγησε το σημάδι ως εξής: «Όχι βέβαια. Απλώς
μας απαγορεύεται να καθόμαστε». 129
8. Ο Γάιος Σουλπίκιος Γάλλος όχι μόνο ανακοίνωσε μια επερχόμενη έκλειψη
σελήνης, προκειμένου να αποτρέψει τους στρατιώτες του από το να ερμηνεύσουν
το φαινόμενο ως οιωνό, αλλά επίσης εξήγησε τα αίτια της έκλειψης. 130
9. Όταν ο Αγαθοκλής, ο Συρακούσιος, πολεμούσε κατά των Καρχηδονίων
και παραμονή της μάχης οι στρατιώτες του πανικοβλήθηκαν από παρόμοιες
εκλείψεις της σελήνης, τις οποίες ερμήνευσαν ως κακούς οιωνούς, τους εξήγησε
τη φύση του φαινομένου και τους απέδειξε ότι αυτό που συνέβη, ό,τι κι αν ήταν,
σχετιζόταν με τη φύση και όχι με τη δική τους υπόθεση. 131
10. Ο Περικλής, όταν κεραυνός χτύπησε το στρατόπεδο και τρομοκράτησε
τους στρατιώτες, κάλεσε συγκέντρωση και άναψε φωτιά χτυπώντας δύο πέτρες
εν όψει όλων των στρατιωτών. Έτσι μετρίασε τον πανικό τους εξηγώντας τους
ότι με τον ίδιο τρόπο και ο κεραυνός προκαλείται από τη σύγκρουση δύο νεφών.
11. Όταν ο Τιμόθεος, ο Αθηναίος, επρόκειτο να πολεμήσει κατά των
Κερκυραίων σε ναυμαχία, ο κυβερνήτης του πλοίου του, μόλις άκουσε έναν από
τους κωπηλάτες του να φταρνίζεται, άρχισε να δίνει σινιάλο για υποχώρηση ενώ
ο στόλος παρατασσόταν για μάχη. Τότε ο Τιμόθεος τού είπε: «Το θεωρείς
παράξενο αν ένας από τόσους χιλιάδες έχει κρύωμα;» 132

128
Το 371 π.Χ. Πρβλ. Διόδωρος Σικελιώτης 15.52.5 κεξξ.
129
Δηλαδή «πρέπει να σηκωθούμε και να δράσουμε».
130
Το 168 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 44.37, Κικέρων Περί γήρ. 14.49 και Βαλέριος Μάξιμος 8.11.1.
131
Το 310 π.Χ. Πρβλ. Ιουστίνος 22.6.1-5 και Διόδωρος 20.5.5.
132
Το 375 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 3.10.2.
32 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

12. Όταν ο Χαβρίας, ο Αθηναίος, επρόκειτο να διεξαγάγει ναυμαχία, έπεσε

κεραυνός μπροστά ακριβώς από το πλοίο του. Τότε οι στρατιώτες τρομοκρατήθηκαν
από αυτόν τον οιωνό, και τους είπε: «Τώρα είναι η πιο κατάλληλη στιγμή να
ξεκινήσουμε τη μάχη· τη στιγμή που ο Δίας, ο ισχυρότερος όλων των θεών, μάς
αποκάλυψε ότι η ισχύς του είναι στο πλευρό του στόλου μας». 133

133
Στο διάστημα 391-357 π.Χ.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ

ΒΙΒΛΙΟ ΙΙ
 ΒΙΒΛΙΟ ΙΙ
Στο πρώτο βιβλίο πραγματεύτηκα μια σειρά από παραδείγματα, τα οποία, όπως
θεωρώ, είναι επαρκή για να καθοδηγήσουν έναν στρατηγό σχετικά με εκείνα τα
ζητήματα που πρέπει να προσεχθούν πριν από την έναρξη της μάχης. Στη
συνέχεια του βιβλίου μου, θα παρουσιάσω παραδείγματα που σχετίζονται με
αυτά που γίνονται συνήθως κατά τη διάρκεια της ίδιας της μάχης και στη συνέχεια
με αυτά που έπονται αυτής.
Από αυτά που αφορούν την ίδια τη μάχη, υπάρχουν οι ακόλουθες κατηγορίες:
Ι. Επιλογή του χρόνου της μάχης.
ΙΙ. Επιλογή του πεδίου της μάχης.
ΙΙΙ. Διάταξη των δυνάμεων για μάχη.
IV. Πρόκληση πανικού στα στρατεύματα του εχθρού.
V. Ενέδρες.
VI. Να επιτρέπεις στον εχθρό, που βρίσκεται σε απόγνωση, να υποχωρήσει,
προκειμένου να αποφευχθεί η ανανέωση της μάχης από την πλευρά του.
VII. Συγκάλυψη αντιξοοτήτων.
VIII. Αποκατάσταση του ηθικού μέσω της σταθερότητας.
Αυτά που αξίζουν προσοχής μετά τη μάχη, θεωρώ ότι είναι τα ακόλουθα:
IX. Ολοκλήρωση του πολέμου μετά από μια νικηφόρα μάχη.
X. Κέρδη που προκύπτουν από αντιξοότητες.
XI. Εξασφάλιση της υπακοής εκείνων που δυσπιστούν.
XII. Τι πρέπει να πράξει ο διοικητής για την άμυνα του στρατοπέδου σε
περίπτωση που δεν εμπιστεύεται τις υπό διοίκηση δυνάμεις.
XIII. Υποχώρηση.

Ι. Επιλογή του χρόνου της μάχης

1. Όταν ο Πόπλιος Σκιπίων βρισκόταν στην Ισπανία και είχε πληροφορηθεί
ότι ο Ασδρούβας, αρχηγός των Καρχηδονίων, είχε προελάσει και παρατάξει τα
στρατεύματά του για μάχη νωρίς το πρωί προτού να λάβουν πρωινό, κράτησε σε
αναμονή τους άνδρες του έως τη μία η ώρα και τους διέταξε να αναπαυτούν και
να φάνε. Όταν ο εχθρός, καταβεβλημένος από την πείνα, τη δίψα και την
αναμονή για μάχη, άρχισε να επιστρέφει στο στρατόπεδο, ο Σκιπίων ξαφνικά
οδήγησε τα στρατεύματά του για μάχη, επιτέθηκε και νίκησε. 1
2. Όταν ο Μέτελλος Πίος διεξήγε πόλεμο εναντίον του Ιρτουλήιου στην
Ισπανία και ο τελευταίος ξεκίνησε με τα στρατεύματά του αμέσως μετά τη
χαραυγή και προήλασε εναντίον των οχυρώσεων του Μέτελλου, ο Μέτελλος
κράτησε τις δυνάμεις του στο στρατόπεδο μέχρι το απόγευμα, καθώς ο καιρός
εκείνη την εποχή ήταν εξαιρετικά ζεστός. Τότε, όταν ο εχθρός καταπονήθηκε από

1
Το 206 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 8.16.1.
36 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

τη ζέστη, εύκολα τον νίκησε, αφού οι άνδρες του ήταν ακαταπόνητοι και οι
δυνάμεις τους ακμαίες. 2
3. Όταν ο ίδιος Μέτελλος ένωσε τις δυνάμεις του με τον Πομπήιο εναντίον
του Σερτώριου στην Ισπανία και συνεχώς ζητούσε να πολεμήσει, ο εχθρός
απέφευγε τη σύρραξη, θεωρώντας ότι ήταν αριθμητικά κατώτερος για να
αντιμετωπίσει και τους δύο. Παρ’ όλα αυτά, αργότερα, ο Μέτελλος, διαπιστώνοντας
ότι οι στρατιώτες του εχθρού ήταν πολύ ενθουσιασμένοι, φώναζαν για μάχη,
απογύμνωναν τους ώμους τους και κρατούσαν επιδεικτικά τα δόρατά τους,
σκέφτηκε ότι ήταν καλύτερο να υποχωρήσει εγκαίρως πριν φουντώσει το πάθος
τους. Έτσι, αποσύρθηκε και έπεισε και τον Πομπήιο να πράξει το ίδιο.
4. Όταν ο ύπατος Ποστούμιος βρισκόταν στη Σικελία, το στρατόπεδό του
απείχε τρία χιλιόμετρα από τους Καρχηδονίους. Κάθε μέρα οι Καρχηδόνιοι
αρχηγοί χάραζαν τη γραμμή της μάχης ακριβώς μπροστά από τις οχυρώσεις των
Ρωμαίων, ενώ ο Ποστούμιος είχε παρατάξει μπροστά από τις οχυρώσεις μία
μικρή ομάδα, η οποία εμπλεκόταν σε συνεχείς αψιμαχίες. Μόλις ο Καρχηδόνιος
επικεφαλής θεώρησε αυτή την πρακτική συνηθισμένη, ο Ποστούμιος ανενόχλητος
ετοίμασε όλα τα υπόλοιπα στρατεύματά του εντός του στρατοπέδου, ενώ αντιμετώπιζε
την επίθεση του εχθρού με λίγους άνδρες, σύμφωνα με την προηγούμενη τακτική
του, αλλά τον κρατούσε απασχολημένο σε πιο μακρινή απόσταση από ό,τι
συνήθως. Όταν, μετά το απόγευμα, ο εχθρός υποχωρούσε, καταπονημένος και
υποφέροντας από την πείνα, ο Ποστούμιος, με ξεκούραστες δυνάμεις, τον
κατατρόπωσε, εξαντλημένος καθώς ήταν από τις προαναφερθείσες κακουχίες. 3
5. Ο Ιφικράτης, ο Αθηναίος, έχοντας διαπιστώσει ότι ο εχθρός γευμάτιζε
συνήθως την ίδια ώρα, διέταξε τα στρατεύματά του να σιτίζονται νωρίτερα ώστε
να τους οδηγήσει στη μάχη. Καθώς ο εχθρός προήλαυνε, τον αναχαίτισε σε τέτοιο
βαθμό, που δεν του έδωσε καμία ευκαιρία είτε να πολεμήσει είτε να υποχωρήσει.
Έπειτα, καθώς η ημέρα έτεινε προς το τέλος της, οδήγησε πίσω τα στρατεύματα,
διατηρώντας τα όμως σε επιφυλακή. Ο εχθρός, εξαντλημένος από τη συνεχή
παραμονή σε διάταξη μάχης και την πείνα, αμέσως βιάστηκε να αναπαυτεί και να
γευματίσει. Τότε ο Ιφικράτης οδήγησε ξανά τα στρατεύματά του εναντίον του και,
βρίσκοντάς τον αποδιοργανωμένο, επιτέθηκε στο στρατόπεδό του. 4
6. Όταν ο ίδιος Ιφικράτης είχε στρατοπεδεύσει για αρκετές ημέρες κοντά
στους Λακεδαιμονίους και κάθε πλευρά είχε τη συνήθεια να απασχολείται σε μία
καθορισμένη ώρα για συλλογή ζωοτροφής και ξυλείας, κάποια ημέρα έστειλε για
αυτές τις εργασίες δούλους και ακολούθους με ενδυμασία στρατιωτών, ενώ
κράτησε πίσω τους ετοιμοπόλεμους άνδρες. Έτσι, μόλις ο εχθρός διασκορπίστηκε
για παρόμοιες εργασίες, κατέλαβε το στρατόπεδο. Τότε, καθώς οι στρατιώτες του

2
Το 76 π.Χ.
3
Το 262 π.Χ.
4
Πρβλ. Πολύαινος 3.9.53.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IΙ 37

εχθρού έσπευσαν από διάφορες κατευθύνσεις να επιστρέψουν στο στρατόπεδο,

εύκολα τους έσφαξε ή τους αιχμαλώτισε άοπλους και φορτωμένους με δέματα. 5
7. Όταν ο ύπατος Βεργίνιος, στον πόλεμο κατά των Βόλσκων, είδε τον
εχθρό σε πλήρη παράταξη να προωθείται τρέχοντας από μακρινή απόσταση,
διέταξε τους άνδρες του να διατηρήσουν τις θέσεις τους και να κρατήσουν τα
δόρατά τους χαλαρά. Τότε, καθώς ο εχθρός δεν είχε καν ανάσα ενώ ο στρατός
του ήταν ακόμη δυνατός και ακαταπόνητος, επιτέθηκε και τους κατατρόπωσε. 6
8. Από τη στιγμή που ο Φάβιος Μάξιμος γνώριζε καλά ότι οι Γαλάτες και
οι Σαμνίτες ήταν ισχυροί κατά την αρχική επίθεση, ενώ τα ακούραστα πνεύματα
των ανδρών του άναβαν όλο και περισσότερο όσο η μάχη παρατεινόταν, διέταξε
τους στρατιώτες του να περιοριστούν στην αναχαίτιση του εχθρού κατά την
πρώτη συμπλοκή και να τον εξαντλήσουν καθυστερώντας τον. Όταν αυτό
πέτυχε, ενισχύοντας τους άνδρες της πρώτης γραμμής και επιτιθέμενος με όλες
τους τις δυνάμεις, συνέτριψε και κατατρόπωσε τον εχθρό. 7
9. Στη Χαιρώνεια ο Φίλιππος σκόπιμα παρέτεινε τη συμπλοκή, γνωρίζοντας
ότι οι στρατιώτες του ήταν σκληραγωγημένοι και έμπειροι, ενώ οι Αθηναίοι ήταν
φανατισμένοι αλλά ανεκπαίδευτοι, και ορμητικοί μόνο στην επίθεση. Τότε, καθώς
οι Αθηναίοι άρχισαν να εξαντλούνται, ο Φίλιππος τους επιτέθηκε με απίστευτη
ορμή και τους συνέτριψε. 8
10. Όταν οι Λακεδαιμόνιοι πληροφορήθηκαν από κατασκόπους ότι οι
Μεσσήνιοι ήταν τόσο μανιασμένοι εναντίον τους, που είχαν έρθει για να πολεμήσουν
μαζί με τις συζύγους και τα παιδιά τους, απέφυγαν να συγκρουστούν.
11. Στον Εμφύλιο Πόλεμο ο Γάιος Καίσαρας πολιορκούσε τον στρατό του
Αφράνιου και του Πετρηίου και τον ανάγκασε να υποφέρει από τη δίψα. Όταν οι
άνδρες τους, εξαγριωμένοι από αυτό, έσφαξαν όλα τα υποζύγιά τους9 και
εξήλθαν για μάχη, ο Καίσαρας συγκράτησε τους στρατιώτες του, θεωρώντας ότι η
περίσταση δεν ήταν κατάλληλη για να πολεμήσουν, από τη στιγμή που οι αντίπαλοι
ήταν τόσο αγανακτισμένοι και βρίσκονταν σε απόγνωση. 10
12. Ο Γναίος Πομπήιος, επιδιώκοντας να αποτρέψει τη φυγή του Μιθριδάτη
και να τον αναγκάσει να πολεμήσει, επέλεξε τις νυχτερινές ώρες για να
συγκρουστούν, λαμβάνοντας παράλληλα τα κατάλληλα μέτρα προκειμένου να
απαγορεύσει την κατεύθυνση υποχωρήσεώς του. Προβαίνοντας σε αυτές τις
ενέργειες, ξαφνικά ανάγκασε τον εχθρό να πολεμήσει. Επιπλέον, παρέταξε τις
δυνάμεις του με τέτοιο τρόπο, ώστε το σεληνόφως να πέφτει στα πρόσωπα των

5
Στο διάστημα 393-392 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 3.9.52.
6
Το 494 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 2.30.10 κεξξ.
7
Το 295 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 10.28 κεξξ.
8
Το 338 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 4.2.7 και Ιουστίνος 9.3.9.
9
Προκειμένου να έχουν λιγότερα εμπόδια στην πορεία τους.
10
Το 49 π.Χ. Πρβλ. Καίσαρας Εμφ. Πόλ. 1.81 κεξξ.
38 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

Ποντίων στρατιωτών τυφλώνοντάς τους, ενώ τα στρατεύματά του είχαν μια

διαυγή και καθαρή παρατήρηση του εχθρού.11
13. Είναι ευρέως γνωστό ότι ο Ιουγούρθας, γνωρίζοντας για την ανδρεία των
Ρωμαίων, πάντα επιδίωκε να εμπλέκεται σε μάχη όταν η ημέρα όδευε προς το
τέλος της, έτσι ώστε σε περίπτωση που οι άνδρες του κατατροπώνονταν να
μπορούν να εκμεταλλευτούν τη νύχτα για να διαφύγουν. 12
14. Στην Τιγρανοκέρτη, στη Μείζονα Αρμενία, ο Λούκουλλος, στην
εκστρατεία εναντίον του Μιθριδάτη και του Τιγράνη, δε διέθετε παραπάνω από
δεκαπέντε χιλιάδες άνδρες, ενώ ο εχθρός διέθετε μια δύναμη που υπερτερούσε
συντριπτικά σε αριθμό, αλλά ήταν πολύ δύσκολο να διοικηθεί. Εκμεταλλευόμενος,
λοιπόν, το μειονέκτημα του εχθρού, ο Λούκουλλος επιτέθηκε εναντίον του προτού
οργανωθεί και αμέσως τον συνέτριψε ολοσχερώς, σε βαθμό που και οι ίδιοι οι
βασιλιάδες αφαίρεσαν τα διακριτικά τους και τράπηκαν σε φυγή.13
15. Στην εκστρατεία εναντίον των Παννονών, όταν οι βάρβαροι,
ετοιμοπόλεμοι, παρατάχθηκαν για μάχη το ξημέρωμα, ο Τιβέριος Νέρων
συγκράτησε τις δυνάμεις του, αφήνοντας τον εχθρό να ταλαιπωρείται από την
ομίχλη και τις αλλεπάλληλες μπόρες εκείνης της ημέρας. Τότε, όταν διαπίστωσε
ότι ήταν καταβεβλημένοι από τη συνεχή παραμονή σε διάταξη μάχης και
καταπονημένοι όχι μόνο από την έκθεση στη βροχή αλλά και από την εξάντληση, έδωσε
το σύνθημα της επίθεσης και τους νίκησε.14
16. Όταν ο Γάιος Καίσαρας βρισκόταν στη Γαλατία, πληροφορήθηκε ότι
υπήρχε μία αρχή, σχεδόν νόμος, που απαγόρευε στον Αριόβιστο, βασιλιά των
Γερμανών, να πολεμήσει όταν το φεγγάρι βρισκόταν στη χάση. Ως εκ τούτου, ο
Καίσαρας επέλεξε κυρίως αυτή τη στιγμή να εμπλακεί σε μάχη, όταν ο εχθρός
κωλυόταν από αυτή την προκατάληψη, και έτσι τους νίκησε. 15
17. Ο θεοποιημένος Βεσπασιανός Αύγουστος επιτέθηκε στους Εβραίους το
Σάββατο, μια ημέρα που είναι αμαρτία για αυτούς να εργάζονται, και έτσι τους νίκησε.16
18. Όταν ο Λύσανδρος, ο Σπαρτιάτης, πολεμούσε εναντίον των Αθηναίων
στους Αιγός Ποταμούς, επιτέθηκε στα πλοία των Αθηναίων μια συγκεκριμένη
ώρα και στη συνέχεια ανακάλεσε τον στόλο του. Αφού αυτό συνέβη πολλές
φορές και οι Αθηναίοι κάποια στιγμή, μετά την υποχώρησή του, είχαν διασκορπιστεί
για να συγκεντρώσουν τις δυνάμεις τους, παρέταξε τον στόλο του, ως συνήθως,
και στη συνέχεια τον ανακάλεσε. Τότε, καθώς οι περισσότεροι από τους Αθηναίους

11
Το 66 π.Χ. Πρβλ. Φλώρος 3.5.22-24 και Πλούταρχος Βίοι (Πομπ. 32 κεξξ.).
12
Στο διάστημα 111-106 π.Χ. Πρβλ. Σαλλούστιος Ιουγ. 98.2.
13
Το 69 π.Χ. Πρβλ. Πλούταρχος Βίοι (Λούκουλ. 26-28) και Αππιανός Μιθρ. 84-85.
14
Στο διάστημα 12-10 π.Χ. ή 6-9 μ.Χ. Ο μελλοντικός αυτοκράτορας Τιβέριος.
15
Το 58 π.Χ. Πρβλ. Καίσαρας Γαλ. Πόλ. 1.50 και Πλούταρχος Βίοι (Καίσ. 19).
16
Το 70 μ.Χ.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IΙ 39

είχαν διασπαρεί, ως συνήθως, επιτέθηκε και έσφαξε τους υπόλοιπους, ενώ

αιχμαλώτισε όλα τα πλοία τους. 17

ΙΙ. Επιλογή του πεδίου της μάχης

1. Ο Μάνιος Κούριος, διαπιστώνοντας ότι δεν μπορεί να αντισταθεί στη
φάλαγγα του βασιλιά Πύρρου όταν η διάταξή της ήταν εκτεταμένη, προσπάθησε
να πολεμήσει σε περιορισμένο χώρο, όπου η φάλαγγα θα αναγκαζόταν να λάβει
διάταξη με στενό μέτωπο, και έτσι θα ερχόταν σε δύσκολη θέση. 18
2. Στην Καππαδοκία ο Γναίος Πομπήιος επέλεξε ένα δεσπόζον έδαφος για να
στρατοπεδεύσει. Η επιλογή της θέσης βοήθησε την επίθεση των δυνάμεών του, οι
οποίες νίκησαν εύκολα τον Μιθριδάτη, λόγω της ορμητικότητας της επίθεσής των.19
3. Όταν ο Γάιος Καίσαρας επρόκειτο να συγκρουστεί με τον Φαρνάκη, τον
γιο του Μιθριδάτη, παρατάχθηκε σε λόφο. Αυτή η κίνηση κατέστησε τη νίκη
εύκολη γι’ αυτόν, καθώς τα ακόντια και τα βέλη, που εξακοντίζονταν από
δεσπόζουσα θέση εναντίον των βαρβάρων που εφορμούσαν από χαμηλότερες
θέσεις, τους ανάγκασαν να υποχωρήσουν αμέσως. 20
4. Όταν ο Λούκουλλος σχεδίαζε να πολεμήσει τον Μιθριδάτη και τον
Τιγράνη στην Τιγρανοκέρτη, στη Μείζονα Αρμενία, ο ίδιος με ένα τμήμα από τις
δυνάμεις του κατέλαβε την κορυφή του πλησιέστερου λόφου και στη συνέχεια
επιτέθηκε με σφοδρότητα στον εχθρό που βρισκόταν στους πρόποδες, ενώ
ταυτόχρονα επιτέθηκε και στο ιππικό τους, που ήταν ανεπτυγμένο στα πλευρά. Η
διάλυση του ιππικού αμέσως προκάλεσε σύγχυση και πανικό στο πεζικό. Τότε ο
Λούκουλλος τους κατεδίωξε και πέτυχε μια πολύ αξιοσημείωτη νίκη. 21
5. Ο Βεντίδιος, όταν πολεμούσε εναντίον των Πάρθων, οδηγούσε στη μάχη
τους στρατιώτες του μόλις οι Πάρθοι έφταναν σε απόσταση πεντακοσίων βημάτων.
Έτσι, με μια ταχεία προώθηση, λάμβανε επαφή με τον εχθρό ενώ απέφευγε τα
βέλη τους που ρίχνονταν από απόσταση. Με αυτή την τακτική, η οποία φανέρωνε
την αυτοπεποίθησή του, γρήγορα υπέταξε τους βαρβάρους. 22
6. Στον Νουμίστρωνα, καθώς ο Αννίβας ανέμενε να εμπλακεί σε μάχη
εναντίον του Μάρκελλου, εξασφάλισε μια τοποθεσία όπου τα πλευρά των
δυνάμεών του προστατεύονταν από κοιλότητες και απόκρημνους δρόμους. Έτσι,

17
Το 405 π.Χ. Πρβλ. Ξενοφών Ελλην. 2.1.21 κεξξ. και Πλούταρχος Βίοι (Λύσανδρ. 10-11).
18
Στο διάστημα 281-275 π.Χ.
19
Το 66 π.Χ.
20
Το 47 π.Χ. Πρβλ. Αλεξ. Πόλ. 73-76.
21
Το 69 π.Χ. Πρβλ. Πλούταρχος Βίοι (Λούκουλ. 28) και Αππιανός Μιθρ. 85.
22
Το 38 π.Χ. Πρβλ. Φλώρος 4.9.6.
40 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

εκμεταλλευόμενος τη φύση του εδάφους προς όφελός του, πέτυχε μια νίκη
απέναντι σε έναν φημισμένο αρχηγό. 23
7. Στις Κάννες, όταν ο Αννίβας πληροφορήθηκε ότι ο ποταμός Βολτούρνος
‒εν αντιθέσει με τη φύση των άλλων ποταμών‒ προκαλούσε κατά τις πρωινές
ώρες υψηλούς ανέμους, οι οποίοι μετέφεραν άμμο και σκόνη, δημιουργώντας
έτσι στροβίλους, παρέταξε με τέτοιον τρόπο τις δυνάμεις του, ώστε η μανία των
ανεμοστρόβιλων να χτυπάει τα νώτα των στρατευμάτων του, αλλά να ξεσπάει
στα πρόσωπα και στα μάτια των Ρωμαίων. Από τη στιγμή που οι καιρικές
συνθήκες αποτελούσαν ένα σοβαρό πρόβλημα για τον εχθρό, ο Αννίβας πέτυχε
αυτή την αξιομνημόνευτη νίκη. 24
8. Αφού ο Μάριος είχε ορίσει μια συγκεκριμένη ημέρα για να πολεμήσει
τους Κίμβρους και τους Τεύτονες, εφοδίασε τους στρατιώτες του με φαγητό και
τους παρέταξε μπροστά από το στρατόπεδο, με σκοπό να εξαντληθεί ο στρατός
του εχθρού από την πεζοπορία, προκειμένου να καλύψει την απόσταση που
χώριζε τα δύο αντίπαλα στρατόπεδα. Τότε, όταν ο εχθρός εξαντλήθηκε, τους
αντιμετώπισε με μια άλλη τακτική, φέρνοντάς τους σε αμηχανία: ο προσανατολισμός
του μετώπου των δυνάμεών του ήταν τέτοιος, ώστε στα πρόσωπα των βαρβάρων να
τα χτυπάει ο ήλιος, ο άνεμος και η σκόνη. 25
9. Όταν ο Κλεομένης, ο Σπαρτιάτης, σε μάχη εναντίον του Ιππία του Αθηναίου,
ανακάλυψε ότι η δύναμη του τελευταίου βασιζόταν στο ιππικό του, έκοψε δένδρα και
τα διασκόρπισε στο πεδίο της μάχης, καθιστώντας το αδιάβατο για το ιππικό.26
10. Οι Ίβηρες, στην Αφρική, αντιμετωπίζοντας μια πολυάριθμη εχθρική
δύναμη, φοβούμενοι ότι θα περικυκλωθούν, υποχώρησαν προς έναν παρακείμενο
ποταμό, που σε εκείνο το σημείο έρεε ανάμεσα σε δύο βαθιές όχθες. Έτσι,
έχοντας τον ποταμό ως ασπίδα των νώτων τους και λόγω της υπέρτατης ανδρείας
τους, διενεργούσαν συχνές επιθέσεις εναντίον αυτών που βρίσκονταν σε επαφή,
με αποτέλεσμα να συντρίψουν ολόκληρη την εχθρική δύναμη.
11. Ο Ξάνθιππος, ο Σπαρτιάτης, επιλέγοντας απλώς διαφορετικό πεδίο
διεξαγωγής των επιχειρήσεων, άλλαξε εντελώς τη ροή του Καρχηδονιακού
Πολέμου. Όταν κλήθηκε ως μισθοφόρος από τους απελπισμένους Καρχηδονίους,
είχε προσέξει ότι οι Αφρικανοί, που ήταν ανώτεροι στο ιππικό και στους
ελέφαντες, βρίσκονταν στους λόφους, ενώ οι Ρωμαίοι, που η δύναμή τους βασιζόταν
στο πεζικό, παρέμεναν στις πεδιάδες. Τότε οδήγησε τους Καρχηδονίους στις πεδιάδες
και συνέτριψε την παράταξη των Ρωμαίων με τους ελέφαντες. Στη συνέχεια,

23
Το 210 π.Χ. Σύμφωνα με τον Λίβιο 27.2.4 και τον Πλούταρχο Βίοι (Μάρκ. 24) η έκβαση της
μάχης δεν ήταν αποφασιστική.
24
Το 216 π.Χ. Πρβλ. Βαλέριος Μάξιμος 7.4. απόσπ. 2, Πλούταρχος Βίοι (Φάβ. 16) και Λίβιος 22.43,
46. Σε κανένα από αυτά τα αποσπάσματα δεν αναφέρεται ότι ο ποταμός ήταν αυτός που προκάλεσε
τον άνεμο. Ο Λίβιος μιλάει για τον «Βολτούρνο άνεμο».
25
Το 101 π.Χ. Πρβλ. Πλούταρχος Βίοι (Μάρ. 26) και Πολύαινος 8.10.3.
26
Το 510 π.Χ.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IΙ 41

καταδιώκοντας τα διασκορπισμένα στρατεύματά τους με τους Νουμιδούς,

κατατρόπωσε τον ρωμαϊκό στρατό, ο οποίος έως εκείνη την ημέρα ήταν αήττητος
τόσο στη στεριά όσο και στη θάλασσα. 27
12. Ο Επαμεινώνδας, αρχηγός των Θηβαίων, όταν επρόκειτο να οδηγήσει τα
στρατεύματά του εναντίον των Σπαρτιατών, διέταξε το ιππικό του να εκτελέσει
ελιγμούς κατά μήκος του μετώπου. Τότε, καθώς τα σύννεφα σκόνης εμπόδιζαν
την παρατήρηση του εχθρού, ο οποίος ανέμενε μια σύγκρουση με το ιππικό, το
πεζικό του Επαμεινώνδα εκτέλεσε υπερκερωτικό ελιγμό, με σκοπό να επιτεθεί
στα νώτα του εχθρού, εκμεταλλευόμενο το δεσπόζον έδαφος. Έτσι, με μια αιφνίδια
επίθεση, τους συνέτριψε.28
13. Εναντίον μιας αμέτρητης ορδής των Περσών, τριακόσιοι Σπαρτιάτες
κατέλαβαν και αμύνθηκαν στο στενό των Θερμοπυλών, όπου μόνο μια μάχη εκ
του σύνεγγυς μεταξύ ισάριθμων αντιπάλων μπορούσε να διεξαχθεί. Συνεπώς, οι
Σπαρτιάτες απέκτησαν αριθμητική ισοδυναμία με τους βαρβάρους, όσον αφορά
τις κατάλληλες συνθήκες για μάχη, και, υπερτερώντας σε ανδρεία, έσφαξαν
πολλούς από αυτούς. Ούτε θα είχαν ηττηθεί, αν ο εχθρός δεν οδηγούνταν στα
νώτα τους από τον προδότη Εφιάλτη, τον Τραχίνιο. Έτσι οι Πέρσες μπόρεσαν να
νικήσουν τους Σπαρτιάτες. 29
14. Ο Θεμιστοκλής, αρχηγός των Αθηναίων, πίστευε ότι ήταν το πιο επωφελές
για την Ελλάδα να πολεμήσουν στα στενά της Σαλαμίνας ενάντια στον τεράστιο
στόλο του Ξέρξη, αλλά αδυνατούσε να πείσει τους συμπολίτες του Αθηναίους για
αυτό. Έτσι, επινόησε ένα στρατήγημα προκειμένου οι βάρβαροι να αναγκάσουν
τους Έλληνες να ενεργήσουν με τέτοιο τρόπο, που θα απέβαινε προς όφελος των
τελευταίων. Δίνοντας την εντύπωση στον εχθρό ότι ήταν προδότης, έστειλε
αγγελιαφόρο στον Ξέρξη να τον πληροφορήσει ότι οι Έλληνες σχεδίαζαν να
υποχωρήσουν και ότι η κατάσταση θα γινόταν πιο δύσκολη για τον βασιλιά αν
αποφάσιζε να πολιορκήσει την κάθε πόλη ξεχωριστά. Με αυτή την τακτική, κατά
κύριο λόγο, ανάγκασε τους βαρβάρους να τεθούν σε επιφυλακή καθ’ όλη τη
διάρκεια της νύχτας. Κατά δεύτερο λόγο, κατέστησε δυνατό για τους άνδρες του,
το επόμενο πρωί, με αμείωτη δύναμη, να αντιμετωπίσουν τους βαρβάρους, οι
οποίοι ήταν πλήρως εξαντλημένοι, λόγω της επιφυλακής, και όπως ακριβώς
επιθυμούσε, σε έναν περιορισμένο χώρο, όπου ο Ξέρξης δε θα μπορούσε να
εκμεταλλευτεί την αριθμητική του υπεροχή. 30

27
Το 255 π.Χ. Πρβλ. Πολύβιος 1.33 κεξξ και Ζωναράς 8.13.
28
Το 362 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 2.3.14.
29
Το 480 π.Χ. Πρβλ. Ηρόδοτος 7.201 κεξξ και Πολύαινος 7.15.5.
30
Το 480 π.Χ. Πρβλ. Ηρόδοτος 8.75, Πλούταρχος Βίοι (Θεμ. 12) και Koρνήλιος Νέπως, Θεμ. 4.
42 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

ΙΙΙ. Διάταξη των δυνάμεων για μάχη

1. Ο Γναίος Σκιπίων, όταν διεξήγε εκστρατεία στην Ισπανία εναντίον του
Άννωνος, κοντά στην πόλη της Ινδιβίλης, διαπίστωσε ότι στη διάταξη μάχης των
Καρχηδονίων οι Ισπανοί ήταν παρατεταγμένοι στη δεξιά πτέρυγα ‒ρωμαλέοι
στρατιώτες, σίγουρα, αλλά πολεμούσαν για άλλους‒ ενώ στην αριστερή πτέρυγα
βρίσκονταν οι λιγότερο ισχυροί, αλλά πιο αποφασιστικοί, Αφρικανοί. Βάσει
αυτού, απέσυρε τη δική του αριστερή πτέρυγα και λαμβάνοντας διάταξη
κλιμακηδόν αριστερά, συνεπλάκη με τον εχθρό με τη δεξιά του πτέρυγα, η οποία
αποτελείτο από τους πιο ρωμαλέους στρατιώτες του. Τότε, συντρίβοντας τους
Αφρικανούς και αναγκάζοντάς τους να υποχωρήσουν, εύκολα ανάγκασε τους
Ισπανούς να παραδοθούν, οι οποίοι είχαν αποτραβηχτεί όντας μόνο θεατές. 31
2. Όταν ο Φίλιππος, βασιλιάς των Μακεδόνων, διεξήγε πόλεμο εναντίον
των Υλλίων,32 πρόσεξε ότι κατά μέτωπον ο εχθρός είχε τοποθετήσει αποκλειστικά
επίλεκτους άνδρες από το σύνολο του στρατού, ενώ τα πλευρά της διάταξης ήταν
πιο ανίσχυρα. Βάσει αυτού, τοποθέτησε τους γενναιότερους από τους άνδρες του
στη δεξιά πτέρυγα, επιτέθηκε στην αριστερή πτέρυγα του εχθρού και, προκαλώντας
σύγχυση σε ολόκληρη την εχθρική διάταξη, πέτυχε μια απόλυτη νίκη. 33
3. Ο Παμμένης, ο Θηβαίος, έχοντας παρατηρήσει τον σχηματισμό μάχης
των Περσών, στον οποίο τα πιο ισχυρά στρατεύματα αποτελούσαν τη δεξιά πτέρυγα,
έλαβε τον ίδιο σχηματισμό, τοποθετώντας το σύνολο του ιππικού του και τους
γενναιότερους πεζικάριους στη δεξιά πτέρυγα. Θέτοντας απέναντι στους γενναιότερους
των εχθρών τα δικά του πιο αδύναμα στρατεύματα, έδωσε την εντολή να τραπούν
σε φυγή κατά την πρώτη επίθεση του εχθρού και να υποχωρήσουν σε απόκρημνα
και δασώδη μέρη. Καθώς, με αυτή την τακτική, κατέστησε άχρηστη την ισχύ του
εχθρού, εκείνος με το καλύτερο τμήμα των δυνάμεών του, δηλαδή με τη δεξιά του
πτέρυγα, περικύκλωσε το σύνολο των εχθρικών δυνάμεων και τις συνέτριψε.34
4. Ο Πόπλιος Κορνήλιος Σκιπίων, που αργότερα έλαβε το όνομα Αφρικανός,
σε μια περίπτωση, όταν στην Ισπανία διεξήγε πόλεμο εναντίον του Ασδρούβα,
αρχηγού των Καρχηδονίων, οδηγούσε τα στρατεύματά του καθημερινά με τέτοιο
σχηματισμό, που στο κέντρο της διάταξής του βρίσκονταν οι πιο ετοιμοπόλεμοι
άνδρες του. Αλλά όταν ο εχθρός ακολούθησε επίσης τον ίδιο σχηματισμό, ο
Σκιπίων, την ημέρα που είχε αποφασίσει να πολεμήσει, άλλαξε τη μορφή του
σχηματισμού και τοποθέτησε τα ισχυρότερα στρατεύματα στα πλευρά, έχοντας
τους ελαφρά οπλισμένους στο κέντρο, αλλά ελαφρώς πιο πίσω από την πρώτη
γραμμή. Έτσι, επιτιθέμενος στο πιο αδύναμο σημείο της εχθρικής διάταξης σε

31
Το 218 π.Χ. Ο Γναίος Κορνήλιος Σκιπίων Κάλβος. Πρβλ. Πολύβιος 3.76.
32
Οι Ιλλυριοί.
33
Το 359 π.Χ. Πρβλ. Διόδωρος 16.4.
34
Το 353 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 5.16.2.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IΙ 43

σχήμα ημισελήνου, χρησιμοποιώντας τις δυνάμεις από τα πλευρά, που ήταν πιο
ισχυρός, εύκολα τους κατατρόπωσε.35
5. Ο Μέτελλος, στη μάχη που κατατρόπωσε τον Ιρτουλήιο στην Ισπανία,
είχε ανακαλύψει ότι τα τάγματα του Ιρτουλήιου, που θεωρούνταν τα ισχυρότερα,
βρίσκονταν τοποθετημένα στο κέντρο της διάταξης. Βάσει αυτού, απέσυρε τις
δυνάμεις του που βρίσκονταν στο κέντρο, προκειμένου να αποφύγει να αντιμετωπίσει
τον εχθρό με αυτό το τμήμα της διάταξής του, και με μία κυκλωτική κίνηση των
πλευρικών του δυνάμεων μπόρεσε να περικυκλώσει το κέντρο του Ιρτουλήιου. 36
6. Ο Αρταξέρξης, έχοντας αριθμητική υπεροχή στην εκστρατεία του
εναντίον των Ελλήνων που είχαν εισβάλει στην Περσία, έλαβε σχηματισμό
μάχης με πιο ευρύ μέτωπο απ’ ό,τι ο εχθρός, τοποθετώντας πεζικό, ιππικό και
ελαφρώς οπλισμένα στρατεύματα στις πτέρυγες. Τότε, διατάσσοντας το κέντρο
να κινηθεί πιο αργά, περικύκλωσε τα εχθρικά στρατεύματα και τα συνέτριψε.37
7. Από την άλλη πλευρά, ο Αννίβας, στις Κάννες, αποσύροντας προς τα
πίσω τα πλευρά και προωθώντας το κέντρο του, απώθησε τα στρατεύματά μας
κατά την πρώτη επίθεση. Τότε, όταν άρχισε η συμπλοκή και τα πλευρά βαθμιαία
συνεργάζονταν και προωθούνταν σύμφωνα με τις εντολές του, ο Αννίβας εγκλώβισε
τον εχθρό που επιτίθετο ορμητικά, τον πίεσε στο κέντρο και από τις δύο πλευρές
και τον συνέτριψε, χρησιμοποιώντας βετεράνους πολεμιστές που είχαν υποστεί
μακροχρόνια εκπαίδευση. Μόνο ένας καλά εκπαιδευμένος στρατός, που ανταποκρίνεται
σε κάθε οδηγία, μπορεί να φέρει εις πέρας αυτό το είδος της τακτικής.38
8. Στον Δεύτερο Καρχηδονιακό Πόλεμο, καθώς ο Ασδρούβας αναζητούσε
αφορμή για να αποφύγει μια συμπλοκή και έχοντας διατάξει τις δυνάμεις του σε μια
απόκρημνη λοφοπλαγιά πίσω από οχυρωματικά έργα, ο Λίβιος Σαλινάτορας και ο
Κλαύδιος Νέρων ενίσχυσαν τις δυνάμεις τους στα πλευρά, ενώ άφησαν το κέντρο
τους κενό. Έχοντας έτσι περικυκλώσει τον Ασδρούβα, επιτέθηκαν και τον νίκησαν.39
9. Αφού ο Αννίβας είχε ηττηθεί σε αρκετές μάχες από τον Κλαύδιο Μάρκελλο,
τελικά στρατοπέδευσε διατάσσοντας τις δυνάμεις του με τον εξής τρόπο:
προστατευμένος από υψώματα, βάλτους ή παρόμοια εδαφικά πλεονεκτήματα,
τοποθέτησε έτσι τις δυνάμεις του, ώστε, αφενός, να μπορεί να υποχωρήσει με τον
στρατό του, πρακτικά χωρίς απώλειες, μέσα από τα οχυρώματα, σε περίπτωση
που νικούσαν οι Ρωμαίοι, και, αφετέρου, να έχει την επιλογή της καταδίωξης, σε
περίπτωση που οι τελευταίοι υποχωρούσαν.
10. Ο Ξάνθιππος, ο Σπαρτιάτης, στην εκστρατεία του στην Αφρική εναντίον
του Μάρκου Ατίλιου Ρήγουλου, τοποθέτησε τους ελαφρώς οπλισμένους στρατιώτες

35
Το 206 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 28.14-15 και Πολύβιος 11.22 κεξξ.
36
Το 76 π.Χ. Ο Κόιντος Καικίλιος Μέτελλος Πίος.
37
Το 401 π.Χ. Μάχη στα Κούναξα. Πρβλ. Ξενοφών Αναβ. 1.8.10.
38
Το 216 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 22.47 και Πολύβιος 3.115.
39
Το 207 π.Χ. Μάχη στο Μέταυρο. Πρβλ. Λίβιος 27.48.
44 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

στην πρώτη γραμμή, διατηρώντας την αφρόκρεμα του στρατού του σε εφεδρεία.
Έπειτα, διέταξε τα βοηθητικά στρατεύματα, 40 αφού ρίξουν τα ακόντια, να τραπούν
σε φυγή ενώπιον του εχθρού, να υποχωρήσουν μέσα από τις φίλιες γραμμές, να
σπεύσουν στα πλευρά και από εκεί πάλι να εξορμήσουν και να επιτεθούν. Έτσι,
όταν ο εχθρός αντιμετώπισε τα ισχυρότερα στρατεύματα, περικυκλώθηκε επίσης
και από αυτές τις ελαφρώς οπλισμένες δυνάμεις. 41
11. Ο Σερτώριος ακολούθησε την ίδια τακτική στην Ισπανία στην
εκστρατεία εναντίον του Πομπηίου. 42
12. Ο Κλεανδρίδας, ο Σπαρτιάτης, όταν πολεμούσε εναντίον των Λευκανών,
διέταξε τις δυνάμεις του σε κλειστό σχηματισμό, έτσι ώστε να δίνει την εντύπωση
ενός πολύ μικρότερου στρατού. Τότε, όταν ο εχθρός είχε χαλαρώσει την επιφυλακή
του, τη στιγμή που άρχισε η συμπλοκή έλαβε τέτοιον σχηματισμό, που περικύκλωσε
τον εχθρό χτυπώντας τον στα πλευρά, με αποτέλεσμα να τραπεί σε φυγή. 43
13. Ο Γάστρων, ο Σπαρτιάτης, έχοντας έλθει να βοηθήσει τους Αιγυπτίους
εναντίον των Περσών, μόλις κατάλαβε ότι οι Έλληνες στρατιώτες ήταν πιο ισχυροί
και πιο τρομεροί από τους Πέρσες, άλλαξε τη διάταξη των δυνάμεων των δύο
συμμάχων, τοποθετώντας τους Έλληνες στην πρώτη γραμμή. Καθώς οι Έλληνες
διατηρούσαν τις θέσεις τους, έστειλε τους Αιγυπτίους ως ενίσχυση. Αν και οι
Πέρσες αποδείχτηκαν ισάξιοι με τους Έλληνες (θεωρώντας ότι ήταν Αιγύπτιοι),
υποχώρησαν αμέσως τη στιγμή που δέχτηκαν επίθεση από μια ισχυρή δύναμη
(θεωρώντας ότι ήταν Έλληνες), την οποία αντιμετώπισαν με τρόμο. 44
14. Όταν ο Γναίος Πομπήιος πολεμούσε στην Αλβανία και ο εχθρός
υπερτερούσε σε αριθμητική δύναμη και στο ιππικό, διέταξε τους πεζικάριους να
καλύψουν τις περικεφαλαίες τους, προκειμένου να μη γίνουν ορατοί από την
αντανάκλαση του ήλιου, και να λάβουν θέσεις σε έναν αυχένα. Στη συνέχεια, έδωσε
εντολή στο ιππικό του να προωθηθεί στην πεδιάδα και να καλύπτει το πεζικό, αλλά
να υποχωρήσει στην πρώτη επίθεση του εχθρού, και, μόλις οι εχθρικές δυνάμεις
προσεγγίσουν το πεζικό, να διασκορπιστεί στα πλευρά. Όταν ο ελιγμός αυτός
εκτελέστηκε, ξαφνικά η δύναμη του πεζικού αποκάλυψε τη θέση της, εξαπέλυσε μια
μη αναμενόμενη επίθεση εναντίον του εχθρού, ο οποίος απερίσκεπτα είχε ρίξει το
βάρος της προσπάθειάς του στην καταδίωξη, και έτσι τον συνέτριψε.45
15. Όταν ο Μάρκος Αντώνιος πολεμούσε εναντίον των Πάρθων και αυτοί
έπλητταν τον στρατό του με αναρίθμητα βέλη, διέταξε τους άνδρες του να

40
Πρόκειται για τους ελαφρώς οπλισμένους στρατιώτες.
41
Το 255 π.Χ.
42
Πρβλ. 2.5.31, σ. 58 του παρόντος.
43
Μετά το 443 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 2.10.4.
44
Πρβλ. Πολύαινος 2.16.
45
Το 65 π.Χ. Πρβλ. Δίων Κάσσιος 37.4.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IΙ 45

σταματήσουν και να σχηματίσουν χελώνα (testudo).46 Τα βέλη πέρασαν πάνω

από τον σχηματισμό χωρίς να βλάψουν τους στρατιώτες. Αυτό είχε ως συνέπεια
το απόθεμα του εχθρού να εξαντληθεί σύντομα. 47
16. Όταν ο Αννίβας πολεμούσε εναντίον του Σκιπίωνος στην Αφρική,
διαθέτοντας έναν στρατό από Καρχηδονίους και επικουρικά στρατεύματα, από τα
οποία ένα μέρος όχι μόνο αποτελείτο από διαφορετικές εθνότητες, αλλά στην
πραγματικότητα ήταν Ιταλοί, τοποθέτησε ογδόντα ελέφαντες στην πρώτη
γραμμή, προκειμένου να προκαλέσει σύγχυση στον εχθρό. Πίσω από τους
ελέφαντες παρέταξε ως ενισχύσεις Γαλάτες, Λίγυρες, Βαλεριανούς και
Μαυριτανούς, έτσι ώστε, τουλάχιστον, να εξαντλήσουν τον εχθρό, αν όχι να του
επιφέρουν απώλειες. Προκειμένου όμως να μην τραπούν σε φυγή, ο Αννίβας
παρέταξε τους Καρχηδονίους πίσω από αυτούς. Στη δεύτερη γραμμή τοποθέτησε
συμπατριώτες του και Μακεδόνες, ώστε να είναι ξεκούραστοι, για να
συγκρουστούν με τους καταπονημένους Ρωμαίους. Στα μετόπισθεν είχε τους
Ιταλούς, για την αφοσίωση των οποίων αμφέβαλλε και φοβόταν την αδιαφορία
τους, αφού τους είχε φέρει από την Ιταλία παρά τη θέλησή τους. Ενάντια σε
αυτόν τον σχηματισμό, ο Σκιπίων τοποθέτησε τους πιο μάχιμους από τις
λεγεώνες του στις τρεις πρώτες διαδοχικές γραμμές – τους δορυφόρους (hastati),
τους αρχηγούς (principes) και τους τριαρίους (triarii)48 αντίστοιχα. Επίσης, δεν είχε
τις κοόρτεις τη μία δίπλα στην άλλη, αλλά άφησε ένα κενό ανάμεσα στην κάθε
παράταξη, από το οποίο μπορούσαν να περάσουν οι ελέφαντες του εχθρού χωρίς
να προκαλέσουν σύγχυση στο στράτευμα. Σε αυτά τα διαστήματα τοποθέτησε ελαφρά
οπλισμένους ακροβολιστές, έτσι ώστε η διάταξη να μη φαίνεται ότι έχει κενά.
Τους είχε δώσει εντολές να υποχωρήσουν προς τα νώτα ή προς τα πλευρά στην
πρώτη επίθεση των ελεφάντων. Είχε κατανείμει το ιππικό στα πλευρά,
αναθέτοντας στον Λαίλιο τη διοίκηση των Ρωμαίων ιππέων στο δεξιό πλευρό και
στον Μασινίσσα τη διοίκηση των Νουμιδών στο αριστερό πλευρό. Αυτή η έξυπνη
διάταξη των δυνάμεων στάθηκε αναμφίβολα η αιτία της νίκης.49
17. Στη μάχη εναντίον του Λεύκιου Σύλλα, ο Αρχέλαος τοποθέτησε τα
δρεπανηφόρα άρματά του στην πρώτη γραμμή, προκειμένου να προκαλέσουν
σύγχυση στον εχθρό. Στη δεύτερη γραμμή παρέταξε τη Μακεδονική Φάλαγγα,
ενώ στην τρίτη τοποθέτησε επικουρικά στρατεύματα οπλισμένα με τον ρωμαϊκό
τρόπο και αναμεμειγμένα με ελάχιστους Ιταλούς δραπέτες δούλους, στην

46
Στον σχηματισμό της χελώνας οι στρατιώτες τοποθετούσαν πάνω από το κεφάλι τους τις ασπίδες
και προχωρούσαν ομαδικά. Ο τρόπος κίνησής τους έμοιαζε με τον βηματισμό χελώνας.
47
Το 36 π.Χ. Πρβλ. Δίων Κάσσιος 49.29-30 και Πλούταρχος Βίοι (Αντών. 45).
48
Αυτές οι ονομασίες δηλώνουν τρεις διαδοχικές γραμμές μάχης. Οι δορυφόροι τοποθετούνταν
στην πρώτη γραμμή και ακολουθούσαν οι άλλες δύο. (Σ.τ.Μ.: Οι αρχηγοί αποτελούσαν μία από
τις τρεις τάξεις στρατιωτών της λεγεώνας, ήταν άνδρες νεαρής ηλικίας και τοποθετούνταν στη
δεύτερη γραμμή μάχης. Οι τριάριοι παρατάσσονταν στην τρίτη γραμμή μάχης).
49
Το 202 π.Χ. Μάχη της Ζάμα. Πρβλ. Λίβιος 30.33, 35, Πολύβιος 15.9.6-10, 15.11.1-3 και Αππιανός
Καρχ. 40-41. Ο Λίβιος και ο Πολύβιος τοποθετούν τον Λαίλιο στην αριστερή πτέρυγα και τον
Μασινίσσα στη δεξιά. Ο Αππιανός τοποθετεί τον Λαίλιο στη δεξιά και τον Οκτάβιο στην αριστερή.
46 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

αποφασιστικότητα των οποίων είχε τη μεγαλύτερη εμπιστοσύνη. Στην τελευταία

γραμμή τοποθέτησε ελαφρώς οπλισμένα στρατεύματα, ενώ στα δύο πλευρά, με
σκοπό να περικυκλώσει τον εχθρό, τοποθέτησε το πολυάριθμο ιππικό.
Για να αντιμετωπίσει την εχθρική διάταξη, ο Σύλλας διάνοιξε τάφρους
μεγάλου πλάτους σε κάθε πλευρό και εκεί που τελείωναν κατασκεύασε ισχυρά
οχυρά. Με αυτό το τέχνασμα απέφυγε τον κίνδυνο να περικυκλωθεί από τον
εχθρό, που υπερτερούσε αριθμητικά στο πεζικό και ιδιαίτερα στο ιππικό. Έπειτα,
δημιούργησε μία τριπλή γραμμή από πεζικάριους, αφήνοντας κενά ανάμεσά
τους, προκειμένου να στείλει, ανάλογα με τις ανάγκες, τα ελαφρώς οπλισμένα
στρατεύματα και το ιππικό, το οποίο τοποθέτησε στα νώτα. Στη συνέχεια διέταξε
τους στρατιώτες που ακολουθούσαν τους σημαιοφόρους (postsignani),50 οι οποίοι
βρίσκονταν στη δεύτερη γραμμή, να στερεώσουν γερά στο έδαφος πολλούς πασσάλους
σε πυκνή διάταξη, και, μόλις πλησίασαν τα άρματα, απομάκρυνε αυτούς που βρίσκονταν
μπροστά από τους σημαιοφόρους (antesignani)51 διαμέσου αυτών των πασσάλων. Τότε,
μετά από λίγο, διέταξε τους ακροβολιστές και τα ελαφρώς οπλισμένα στρατεύματα να
αφήσουν μια κραυγή μάχης και να εξαπολύσουν τα ακόντιά τους. Με αυτές τις
τακτικές είτε τα άρματα του εχθρού παγιδεύτηκαν ανάμεσα στους πασσάλους είτε οι
οδηγοί τους πανικοβλήθηκαν από τον θόρυβο και έχοντας αναχαιτιστεί από τα ακόντια
αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν, προκαλώντας σύγχυση στις τάξεις των Μακεδόνων.
Καθώς αυτοί υποχωρούσαν, ο Σύλλας τούς κατεδίωξε, αλλά ο Αρχέλαος τον
αντιμετώπισε με το ιππικό. Ξαφνικά όρμησαν οι Ρωμαίοι ιππείς, αναχαίτισαν τον
εχθρό και πέτυχαν τη νίκη. 52
18. Με τον ίδιο τρόπο ο Γάιος Καίσαρας αντιμετώπισε τα δρεπανηφόρα
άρματα των Γαλατών, τοποθετώντας πασσάλους στο έδαφος.
19. Στην Αρβέλα, ο Αλέξανδρος, φοβούμενος την αριθμητική δύναμη του
εχθρού αλλά έχοντας εμπιστοσύνη στη μαχητική αξία των στρατιωτών του, παρέταξε
έτσι τις δυνάμεις του, ώστε να καλύπτει όλες τις κατευθύνσεις και οι άνδρες του να είναι
σε θέση να πολεμήσουν από όλες τις πλευρές, σε περίπτωση που περικυκλώνονταν.53
20. Όταν ο Περσέας, βασιλιάς των Μακεδόνων, συγκρότησε μία διπλή
φάλαγγα και την τοποθέτησε στο κέντρο των δυνάμεών του, με τους ελαφρώς
οπλισμένους σε κάθε πλευρά και το ιππικό και στις δύο πτέρυγες, ο Παύλος, στη
μάχη εναντίον του, παρέταξε τους άνδρες σε τρεις γραμμές μάχης σε σχηματισμό
βέλους, διασκορπίζοντας τους ακροβολιστές ανάμεσα στις γωνίες. Βλέποντας ότι
δεν κατόρθωσε τίποτα με αυτές τις τακτικές, αποφάσισε να υποχωρήσει, προκειμένου
να παραπλανήσει και να παρασύρει τον εχθρό σε καταδίωξή του σε ορεινό
έδαφος, το οποίο είχε επιλέξει για αυτόν τον λόγο. Ο εχθρός, αν και υποψιασμένος
ότι η υποχώρηση ήταν ένα τέχνασμα του Παύλου, τον ακολούθησε σε πλήρη
τάξη. Τότε εκείνος διέταξε το ιππικό της αριστερής πτέρυγας να προτάξει τις

50
Στρατιώτες που παρατάσσονταν πίσω από τους σημαιοφόρους.
51
Στρατιώτες που παρατάσσονταν μπροστά από τους σημαιοφόρους και εξασφάλιζαν την προστασία τους.
52
Το 86 π.Χ.
53
Το 331 π.Χ. Πρβλ. Κούρτιος 4.13.30-32 και Διόδωρος 17.57.5.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IΙ 47

ασπίδες και να καλπάσει με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ταχύτητα μπροστά από το

μέτωπο της φάλαγγας, προκειμένου οι άκρες από τα δόρατα των εχθρών να
σπάσουν από τη σύγκρουση με τις ασπίδες. Όταν τα δόρατα καταστράφηκαν, οι
Μακεδόνες διαλύθηκαν και τράπηκαν σε φυγή. 54
21. Ο Πύρρος, όταν πολεμούσε για να υπερασπιστεί τους Ταραντίνους κοντά
στο Άσκουλο, ακολουθώντας τον ομηρικό στίχο,55 σύμφωνα με τον οποίο τα πιο
αδύναμα στρατεύματα τοποθετούνταν στο κέντρο, τοποθέτησε τους Σαμνίτες και
τους Ηπειρώτες στη δεξιά πτέρυγα, τους Βρουττίους, τους Λευκανούς και τους
Σαλλεντίνους στην αριστερή, με τους Ταραντίνους στο κέντρο, διατηρώντας το
ιππικό και τους ελέφαντες ως εφεδρεία. Οι ύπατοι, από την άλλη πλευρά, κατένειμαν
κατάλληλα το ιππικό τους στις πτέρυγες, ενώ τοποθέτησαν λεγεωνάριους στην
πρώτη γραμμή και στην εφεδρεία, με επικουρικά στρατεύματα διασκορπισμένα
ανάμεσά τους. Γνωρίζουμε ότι βρέθηκαν αντιμέτωποι σαράντα χιλιάδες άνδρες
από κάθε πλευρά. Ο στρατός του Πύρρου απώλεσε τους μισούς, ενώ οι Ρωμαίοι
απώλεσαν μόνο πέντε χιλιάδες άνδρες. 56
22. Στη μάχη εναντίον του Καίσαρα στα Παλαιά Φάρσαλα,57 ο Γναίος
Πομπήιος παρέταξε τους άνδρες του σε τρεις γραμμές μάχης, έχοντας πλάτος δέκα
ανδρών η καθεμιά, τοποθετώντας στις πτέρυγες και στο κέντρο λεγεώνες στην
ανδρεία των οποίων μπορούσε απόλυτα να βασιστεί, ενώ συμπλήρωσε τα μεταξύ
τους κενά με άπειρους νεοσυλλέκτους. Στο δεξιό πλευρό παρέταξε εξακόσιους
ιππείς κατά μήκος του Ενιπέα ποταμού, του οποίου τα κανάλια και η βαλτώδης
σύνθεσή του καθιστούσαν την περιοχή αδιάβατη. Η υπόλοιπη δύναμη του ιππικού
παρατάχθηκε στην αριστερή πτέρυγα μαζί με τα επικουρικά στρατεύματα. Από
αυτή την πλευρά μπορούσε να περικυκλώσει τα στρατεύματα του Καίσαρα.
Ενάντια σε αυτή τη διάταξη ο Γάιος Καίσαρας παρέταξε κι αυτός τους άνδρες του
σε τρεις γραμμές μάχης, τοποθετώντας τις λεγεώνες του μπροστά και στηρίζοντας
το αριστερό του πλευρό στα έλη, προκειμένου να αποφύγει την περικύκλωση. Στα
δεξιά αναπτύχθηκε το ιππικό του και ανάμεσά του διασκόρπισε τους πιο ταχείς
πεζικάριους, άνδρες εκπαιδευμένους στις ιππομαχίες. 58 Έπειτα, διατήρησε ως
εφεδρεία έξι κοόρτεις για έκτακτη περίσταση, οι οποίες τοποθετήθηκαν κλιμακωτά
στα δεξιά, πλευρά από την οποία ανέμενε επίθεση από το εχθρικό ιππικό. Αυτή η
επιλογή συνεισέφερε περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη στη νίκη του Καίσαρα
εκείνη την ημέρα. Γιατί, μόλις το ιππικό του Πομπηίου εξόρμησε, αυτές οι
κοόρτεις το αναχαίτισαν με μια μη αναμενόμενη επίθεση, τρέποντάς το σε
άτακτη φυγή, και τελικά συνετρίβη από τα υπόλοιπα στρατεύματα. 59

54
Το 168 π.Χ. Μάχη στην Πύδνα. Πρβλ. Λίβιος 44.41 και Πλούταρχος Βίοι (Αιμ. 20).
55
Ομ. Ιλ. Δ.299. Ο ομηρικός στίχος είχε καταστεί παροιμιώδης. Πρβλ. Αμμιανός Μαρκελλίνος 24.6.9.
56
Το 279 π.Χ. Πρβλ. Πλούταρχος Βίοι (Πύρ. 21).
57
Πόλη της Θεσσαλίας, κοντά στα Φάρσαλα.
58
Συνεργασία ιππικού και πεζικού. Πρβλ. για τη μέθοδο αυτή Καίσαρας Γαλ. Πόλ. 1.48.
59
To 48 π.Χ. Πρβλ. Καίσαρας Εμφ. Πόλ. 3.89, 93, 94 και Πλούταρχος Βίοι (Καίσ. 44 και Πομπ. 69).
48 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

23. Ο αυτοκράτορας Καίσαρας Αύγουστος Γερμανικός, 60 όταν οι Χάττοι

τράπηκαν σε φυγή προς τα δάση και ενεπλάκησαν σε συνεχείς ιππομαχίες,
διέταξε τους άνδρες του, μόλις θα προσέγγιζαν τις άμαξες ανεφοδιασμού του
εχθρού, να αφιππεύσουν και να πολεμήσουν πεζοί. Με αυτόν τον τρόπο αντιμετώπισε
τις εδαφικές δυσκολίες, εξασφαλίζοντας την επιτυχία του. 61
24. Όταν ο Γάιος Δουέλλιος διαπίστωσε ότι ο ευκίνητος στόλος των
Καρχηδονίων ξέφευγε από τα βαριά του πλοία, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να
εκμεταλλευτεί την πολεμική αρετή των στρατιωτών του, επινόησε έναν γάντζο
τεσσάρων νυχιών. Όταν αυτός γαντζωνόταν πάνω σε κάποιο εχθρικό πλοίο, οι
Ρωμαίοι, ρίχνοντας μαδέρια πάνω στην κουπαστή, ανέβαιναν στο πλοίο και τους
έσφαζαν σε μάχη σώμα με σώμα.62

IV. Πρόκληση πανικού στα στρατεύματα του εχθρού

1. Ο Παπίριος Κούρσωρ, ο γιος, 63 κατά τη διάρκεια της υπατείας του,
απέτυχε να κερδίσει οποιοδήποτε πλεονέκτημα στη μάχη του εναντίον των
Σαμνιτών, οι οποίοι προέβαλαν πεισματώδη αντίσταση. Ως εκ τούτου, χωρίς να
γνωστοποιήσει τον σκοπό του στους άνδρες του, διέταξε τον Σπούριο Ναύτιο να
οργανώσει λίγους ιππείς ως ενισχύσεις, καθώς και ιπποκόμους, οι οποίοι θα
ίππευαν μουλάρια και θα έσερναν κλαδιά πάνω στο έδαφος, προκειμένου να
κατηφορίσουν με μεγάλη ορμή από έναν λόφο. Μόλις αυτοί φάνηκαν, ανακοίνωσε
ότι ο συμπολεμιστής του 64 βρισκόταν κοντά, φέρνοντας τη νίκη, και ενθάρρυνε
τους άνδρες του να εξασφαλίσουν για τον εαυτό τους τη δόξα της μάχης, πριν από
την άφιξή του. Γι’ αυτόν τον λόγο οι Ρωμαίοι εξόρμησαν, γεμάτοι αυτοπεποίθηση,
ενώ ο εχθρός, αποθαρρυμένος από τη θέα της σκόνης, τράπηκε σε φυγή. 65
2. O Φάβιος Ρούλλος Μάξιμος, στην τέταρτη υπατεία του, έχοντας άσκοπα
επιχειρήσει με κάθε τρόπο να διασπάσει τη γραμμή του εχθρού στο Σάμνιον,
τελικά απέσυρε τους δορυφόρους66 από τη διάταξη και τους έστειλε περιμετρικά
με επικεφαλής τον Σκιπίωνα, με εντολές να καταλάβουν έναν λόφο από τον οποίο
θα μπορούσαν να εξορμήσουν και να πλήξουν τα νώτα του εχθρού. Όταν αυτό συνέβη,
το ηθικό των Ρωμαίων εξυψώθηκε και οι Σαμνίτες, έντρομοι, συνετρίβησαν.67
3. Ο στρατηγός Μινούκιος Ρούφος, καθώς πιεζόταν ασφυκτικά από τους
Σκορδίσκους και τους Δακούς, έναντι των οποίων μειονεκτούσε αριθμητικά,
έστειλε τον αδελφό του και μία μικρή ίλη ιππικού μπροστά, μαζί με ένα
απόσπασμα από σαλπιγκτές, δίνοντάς του την οδηγία, μόλις θα έβλεπε τη μάχη

60
Ο Δομιτιανός.
61
Το 83 μ.Χ. Πρβλ. Σουητώνιος Δομιτ. 6.
Το 260 π.Χ. Πρβλ. Φλώρος 2.2.8-9 και Πολύβιος 1.22.
62
63
Γιος του δικτάτορα.
64
Ο Σπούριος Καρβίλλιος.
65
Το 293 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 10.40-41.
66
Στράτευμα πρώτης γραμμής (Σ.τ.Μ.: Πρβλ. υποσημ. 48, σ. 45 του παρόντος).
67
Το 297 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 10.14.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IΙ 49

να ξεκινά, να εμφανιστεί ξαφνικά από την αντίθετη πλευρά και να διατάξει τους
σαλπιγκτές να σαλπίσουν. Τότε, καθώς οι κορυφές του λόφου αντήχησαν από τον
θόρυβο, ο εχθρός θεώρησε ότι επρόκειτο για ένα τεράστιο πλήθος στρατιωτών,
και έτσι έντρομος τράπηκε σε φυγή.68
4. Ο ύπατος Ακίλιος Γλαβρίων, καθώς αντιμετώπιζε τον στρατό του βασιλιά
Αντίοχου, ο οποίος είχε οχυρωθεί στα Στενά των Θερμοπυλών στην Ελλάδα, δεν
αντιμετώπιζε δυσκολίες μόνο λόγω του εδάφους, αλλά και το φάσμα της
καταστροφής εάν ο Πόρκιος Κάτων δεν την απέτρεπε. Ο Κάτων, αν και πρώην
ύπατος, βρισκόταν στον στρατό ως χιλίαρχος, εκλεγμένος σ’ αυτό το αξίωμα από τον
λαό. Με διαταγή του Γλαβρίωνος κινήθηκε σε παρακαμπτήριο ατραπό, εκτόπισε
τους Αιτωλούς, που αμύνονταν επί της κορυφογραμμής του Καλλιδρόμου όρους και
στη συνέχεια ξαφνικά εμφανίστηκε στα νώτα του εχθρού, πάνω στην κορυφή του
λόφου, απειλώντας το στρατόπεδο του βασιλιά. Οι δυνάμεις του Αντίοχου
πανικοβλήθηκαν και έτσι οι Ρωμαίοι τούς επιτέθηκαν κατά μέτωπον και από τα
νώτα, τους απώθησαν, τους διασκόρπισαν και κατέλαβαν το στρατόπεδό τους.69
5. Ο ύπατος Γάιος Σουλπίκιος Πέτικος, καθώς επρόκειτο να πολεμήσει
εναντίον των Γαλατών, διέταξε κάποιους μουλαράδες να αποχωρήσουν μυστικά
με τα μουλάρια τους στους κοντινούς λόφους, με την εντολή, αφού θα ξεκινούσε
η συμπλοκή, να εμφανίζονται επανειλημμένα στους πολεμιστές, σαν να ίππευαν
άλογα. Έτσι, οι Γαλάτες, θεωρώντας ότι κατέφταναν ενισχύσεις, υποχώρησαν
ενώπιον των Ρωμαίων, αν και σχεδόν είχαν νικήσει.70
6. Γύρω από τις Σέξτιες Πηγές, 71 ο Μάριος, σκοπεύοντας να διεξαγάγει
αποφασιστική μάχη εναντίον των Τευτόνων την επόμενη ημέρα, έστειλε κατά τη
διάρκεια της νύχτας τον Μάρκελλο μαζί με ένα μικρό απόσπασμα ιππέων και
πεζών στρατιωτών στα νώτα του εχθρού, και, προκειμένου να ολοκληρωθεί η
ψευδαίσθηση της παρουσίας μεγάλων δυνάμεων, διέταξε οπλισμένους ιπποκόμους
και ακολούθους του στρατοπέδου να τους συνοδεύσουν, καθώς και ένα πλήθος
από υποζύγια με σέλες στις ράχες τους, με σκοπό να δίνουν την εντύπωση ότι
πρόκειται για ιππικό. Διέταξε αυτούς τους άνδρες να πλήξουν τα νώτα του εχθρού,
μόλις αντιλαμβάνονταν ότι ξεκίνησε η συμπλοκή. Αυτή η τακτική προκάλεσε τέτοιο
τρόμο στον εχθρό, που, αν και διακρινόταν για την αγριότητά του, υποχώρησε
και τράπηκε σε φυγή.72
7. Ο Λικίνιος Κράσσος, στον Πόλεμο των Δούλων, καθώς επρόκειτο να
οδηγήσει τα στρατεύματά του στο Καμάλατρο εναντίον του Κάστου και του
Κάννικου, αρχηγών των Γαλατών, έστειλε δώδεκα κοόρτεις πίσω από το ύψωμα,
68
Το 109 π.Χ.
69
Το 191 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 36.14-19, Πλούταρχος Βίοι (Κάτων ο πρεσβύτερος 12 κεξξ.) και Αππιανός Συρ.
17 κεξξ.
70
Το 358 π.Χ. Ο Πέτικος ήταν δικτάτορας εκείνο το έτος, έχοντας διατελέσει ύπατος το 364 και
το 361 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 7.14-15. Ο Αππιανός Γαλ. 1 αφηγείται διαφορετικό στρατήγημα.
71
Σ.τ.Μ.: Σήμερα Aix-en-Provence.
72
Το 102 π.Χ. Πρβλ. Πλούταρχος Βίοι (Μάρ. 20) και Πολύαινος 8.10.2.
50 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

με επικεφαλής τον Γάιο Πομπτίνιο και τον Κόιντο Μάρκιο Ρούφο, τους
υπαρχηγούς του. Όταν άρχισε η συμπλοκή, αυτά τα στρατεύματα, κραυγάζοντας,
εξόρμησαν από το ύψωμα και προσέβαλαν τα νώτα του εχθρού. Ως εκ τούτου, ο
εχθρός αποδιοργανώθηκε και τράπηκε σε φυγή προς όλες τις κατευθύνσεις, χωρίς
καν να πολεμήσει. 73
8. Ο Μάρκος Μάρκελλος, σε μια περίσταση, επειδή φοβόταν ότι μια
αδύναμη πολεμική ιαχή θα αποκάλυπτε τον μικρό αριθμό των δυνάμεών του,
διέταξε τους τροφοδότες, τους υπηρέτες και όλους τους ακολούθους του
στρατοπέδου να ενισχύσουν την πολεμική ιαχή. Έτσι κατάφερε να πανικοβάλει
τον εχθρό, μιας και έδωσε την εντύπωση ότι διέθετε πολυάριθμο στρατό. 74
9. Ο Βαλέριος Λαίβινος, στη μάχη εναντίον του Πύρρου, σκότωσε έναν απλό
στρατιώτη και, κρατώντας το σπαθί του που έσταζε αίμα, έδωσε την εντύπωση και
στους δύο στρατούς ότι σφαγιάστηκε ο Πύρρος. Έτσι, ο εχθρός, πανικοβλημένος,
λόγω αυτής της ψευδούς εντύπωσης, και θεωρώντας ότι ήταν αβοήθητος, καθώς
είχε σκοτωθεί ο αρχηγός τους, έντρομος κατέφυγε στο στρατόπεδό του. 75
10. Στον αγώνα εναντίον του Γάιου Μάριου στη Νουμιδία, ο Ιουγούρθας, ο
οποίος μιλούσε τη λατινική γλώσσα με ευχέρεια, καθώς γνώριζε από παλιά τα
ρωμαϊκά στρατόπεδα, έτρεξε μπροστά, στην πρώτη γραμμή, και φώναξε ότι είχε
σκοτώσει τον Γάιο Μάριο, με αποτέλεσμα πολλοί από τους στρατιώτες μας να
τραπούν σε φυγή. 76
11. Ο Μυρωνίδης, ο Αθηναίος, σε μια αμφίρροπη μάχη εναντίον των
Θηβαίων, ξαφνικά όρμησε μπροστά από το δεξιό πλευρό του στρατεύματός του
και φώναξε ότι ήδη είχε νικήσει στο αριστερό πλευρό. Έτσι, προκαλώντας
ενθουσιασμό στους άνδρες του και φόβο στον εχθρό, νίκησε. 77
12. Κάποτε, εναντίον ισχυρών δυνάμεων του εχθρικού ιππικού, ο Κροίσος
παρέταξε αγέλη από καμήλες. Μπροστά στην παράξενη εμφάνιση και στη
μυρωδιά αυτών των ζώων, τα άλογα πανικοβλήθηκαν και όχι απλώς πέταξαν
κάτω τους αναβάτες τους, αλλά προκάλεσαν ταραχή στο φίλιο πεζικό, και έτσι,
ουσιαστικά, οι πεζοί στρατιώτες υπέστησαν ήττα. 78
13. Ο Πύρρος, βασιλιάς των Ηπειρωτών, πολεμώντας με το μέρος των
Ταραντίνων εναντίον των Ρωμαίων, χρησιμοποίησε ελέφαντες με τον ίδιο τρόπο,
προκειμένου να προκαλέσει σύγχυση στους Ρωμαίους. 79

73
Το 71 π.Χ.
74
Το 216 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 23.16.13-14.
75
Το 280 π.Χ. Πρβλ. Βίοι (Πύρ. 17).
76
Το 107 π.Χ. Πρβλ. Σαλλούστιος Ιουγ. 101.6-8.
77
Το 457 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 1.35.1.
78
Το 546 π.Χ. Πρβλ. Ηρόδοτος 1.80 και Πολύαινος 7.6.6. Και οι δύο αποδίδουν το στρατήγημα στον Κύρο.
79
Το 280 π.Χ. Πρβλ. Φλώρος 1.18.8 και Πλούταρχος Βίοι (Πύρ. 17).
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IΙ 51

14. Επίσης, και οι Καρχηδόνιοι ακολουθούσαν συχνά την ίδια τακτική στις
μάχες τους με τους Ρωμαίους. 80
15. Οι Βόλσκοι, σε μια περίπτωση, είχαν στρατοπεδεύσει κοντά σε περιοχή
που είχε θάμνους και δέντρα. Ο Κάμιλλος έβαλε φωτιά σε ο,τιδήποτε μπορούσε
να εξαπλώσει την πυρκαγιά στα οχυρώματά τους, και έτσι κατέστρεψε το
εχθρικό στρατόπεδο.
16. Με τον ίδιο τρόπο ο Πόπλιος Κράσσος στον Εμφύλιο Πόλεμο μετά βίας
διέφυγε, αποκομμένος όπως ήταν, με όλες του τις δυνάμεις.
17. Οι Ισπανοί, όταν πολεμούσαν εναντίον του Αμίλκα, έζεψαν βόδια σε
κάρα και τα τοποθέτησαν στην πρώτη γραμμή. Αυτά τα κάρα τα γέμισαν με
ρετσίνι, λίπος και θειάφι και, μόλις δόθηκε το σύνθημα για μάχη, τους έβαλαν
φωτιά. Στη συνέχεια, οδηγώντας τα βόδια εναντίον των εχθρών, τους
τρομοκράτησαν και διέσπασαν τις γραμμές τους. 81
18. Οι Φαλίσκοι και οι Ταρκίνιοι μεταμφίεσαν κάποιους άνδρες τους ως
ιερείς και τους έβαλαν να κρατούν πυρσούς και φίδια μπροστά τους, όπως οι
Ερινύες. Έτσι πανικόβαλαν τον ρωμαϊκό στρατό. 82
19. Επίσης, οι Βήιοι και οι Φιδήνοι κρατούσαν πυρσούς και ενήργησαν με
τον ίδιο τρόπο. 83
20. Όταν ο Αθέας, ο βασιλιάς των Σκυθών, πολεμούσε εναντίον της πιο
πολυάριθμης φυλής των Τριβαλίων, διέταξε να μεταφερθούν στα νώτα των εχθρικών
δυνάμεων κοπάδια γαϊδουριών και μοσχαριών από γυναίκες, παιδιά και όλο τον
άμαχο πληθυσμό, και να κρατούν δόρατα ψηλά, μπροστά από τα ζώα. Στη συνέχεια
διέδωσε τη φήμη ότι επρόκειτο να έρθουν ενισχύσεις από τις πιο απομακρυσμένες
σκυθικές φυλές. Με αυτήν τη φήμη ανάγκασε τον εχθρό να υποχωρήσει.84

V. Ενέδρες
1. Ο Ρωμύλος, καθώς υποχωρούσε προς τη Φιδένα, έστησε ενέδρα με ένα
τμήμα από τα στρατεύματά του και έδωσε την εντύπωση στον εχθρό ότι τρέπεται
σε φυγή. Καθώς ο εχθρός τον ακολούθησε ριψοκίνδυνα, τον οδήγησε στο σημείο
που βρίσκονταν κρυμμένοι οι άνδρες του. Εκείνοι επιτέθηκαν από όλες τις
πλευρές στον ανυποψίαστο εχθρό και τον συνέτριψαν. 85
2. Ο ύπατος Κόιντος Φάβιος Μάξιμος, έχοντας σταλεί να βοηθήσει τους
Σουτρίνους εναντίον των Ετρούσκων, βρέθηκε αντιμέτωπος με την κύρια επιθετική

80
Πρβλ. 2.5.4, σ. 52 του παρόντος.
81
Το 229 π.Χ. Πρβλ. Αππιανός Ισπ. 5.
82
Το 356 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 7.17.3.
83
Το 426 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 4.33 και Φλώρος 1.12.7.
84
Πρβλ. Πολύαινος 7.44.1.
85
Πρβλ. Λίβιος 1.14 και Πολύαινος 8.3.2.
52 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

προσπάθεια του εχθρού. Τότε, υποκρινόμενος φόβο, αποσύρθηκε σε δεσπόζον

έδαφος, σαν να υποχωρούσε. Όταν ο εχθρός όρμησε εναντίον του βιαστικά,
επιτέθηκε, και όχι απλά τους νίκησε στη μάχη, αλλά κατέλαβε και το στρατόπεδό τους.86
3. Ο Σεμπρώνιος Γράκχος, όταν πολεμούσε τους Κελτίβηρες, προσποιείτο
ότι φοβόταν και διατηρούσε τον στρατό του εντός του στρατοπέδου. Τότε,
στέλνοντας ελαφρώς οπλισμένα τμήματα για να παρενοχλούν τον εχθρό, τα
οποία υποχωρούσαν αμέσως, ανάγκασε τον εχθρό να αποκαλυφτεί. Έτσι, τους
επιτέθηκε προτού προλάβουν να λάβουν σχηματισμό μάχης και τους συνέτριψε
ολοσχερώς, σε βαθμό που και αυτός κατέλαβε το στρατόπεδό τους. 87
4. Όταν ο ύπατος Λεύκιος Μέτελλος πολεμούσε εναντίον του Ασδρούβα
στη Σικελία ‒βρισκόταν σε πλήρη ετοιμότητα επειδή ο Ασδρούβας διέθετε
τεράστιο στρατό μαζί με εκατόν τριάντα ελέφαντες‒ υποκρινόμενος φόβο,
διέταξε τα στρατεύματά του να υποχωρήσουν μέσα στην Πάνορμο 88 και διάνοιξε
μία τάφρο τεραστίων διαστάσεων. Τότε, παρατηρώντας τον στρατό του Ασδρούβα,
με τους ελέφαντες στην πρώτη γραμμή, διέταξε τους δορυφόρους89 να ρίξουν τα
ακόντιά τους στα κτήνη και να αποσυρθούν αμέσως στις αμυντικές οχυρώσεις
τους. Η τακτική αυτή εκνεύρισε τους οδηγούς των ελεφάντων, την οποία
θεώρησαν προσβλητική, με αποτέλεσμα να κατευθύνουν τους ελέφαντες πάνω
στην τάφρο. Όταν έφτασαν μπροστά από την τάφρο, μερικοί ελέφαντες
φονεύθηκαν από τα βέλη, ενώ άλλοι υποχώρησαν σκορπώντας πανικό σε
ολόκληρο το στράτευμα. Τότε ο Μέτελλος, που καιροφυλακτούσε, επιτέθηκε με
όλες του τις δυνάμεις, πλήττοντας τα πλευρά των Καρχηδονίων, και τους
συνέτριψε. Επιπλέον, αιχμαλώτισε και τους ελέφαντες. 90
5. Όταν η Θάμυρις, βασίλισσα των Σκυθών, αντιμετώπισε τον Κύρο, βασιλιά
των Περσών, σε μια αμφίρροπη μάχη, η βασίλισσα, υποκρινόμενη φόβο, παρέσυρε
τον Κύρο σε μια στενωπό που τα στρατεύματά της γνώριζαν πολύ καλά. Τότε
εμφανίστηκε ξαφνικά και, εκμεταλλευόμενη τη φύση της τοποθεσίας, πέτυχε μια
ολοκληρωτική νίκη. 91
6. Κάποτε οι Αιγύπτιοι, όταν επρόκειτο να πολεμήσουν σε πεδιάδα κοντά
σε βάλτο, κάλυψαν τον βάλτο με φύκια. Όταν ξεκίνησε η μάχη, προσποιήθηκαν
ότι τρέπονται σε φυγή και έτσι παρέσυραν τον εχθρό στην παγίδα. Ενώ, δηλαδή,
οι δυνάμεις του εχθρού προήλαυναν με ταχύτητα σε ανοίκειο έδαφος,
παγιδεύτηκαν στον βούρκο και περικυκλώθηκαν.
7. Ο Βιρίαθος, που από ληστής έγινε αρχηγός των Κελτιβήρων, σε μια
περίσταση, ενώ προσποιείτο ότι υποχωρούσε ενώπιον του ρωμαϊκού ιππικού,

86
Το 310 π.Χ. Ο Κόιντος Μάξιμος Ρουλλιανός. Πρβλ. Λίβιος 9.35.
87
Το 179 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 40.48.
88
Το σημερινό Παλέρμο.
89
Σ.τ.Μ.: Πρβλ. υποσημ. 48, σ. 45 του παρόντος.
90
Το 251 π.Χ. Πρβλ. Πολύβιος 1.40.
91
Το 529 π.Χ. Πρβλ. Ιουστίνος 1.8 και Ηρόδοτος 1.204 κεξξ.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IΙ 53

τους οδήγησε σε περιοχή γεμάτο βαθιές τρύπες. Εκεί, καθώς ο ίδιος βγήκε από
αυτή την περιοχή ακολουθώντας γνωστά μονοπάτια, οι Ρωμαίοι, οι οποίοι δε
γνώριζαν τη μορφολογία του εδάφους, βυθίστηκαν στον βούρκο και σφαγιάστηκαν.92
8. Ο Φούλβιος, αρχιστράτηγος στον πόλεμο κατά των Κίμβρων, έχοντας
στρατοπεδεύσει κοντά στον εχθρό, διέταξε το ιππικό του να πλησιάσει τα οχυρώματα
των βαρβάρων και να υποχωρήσει προσποιούμενο φυγή, αφού πρώτα επιτεθεί.
Όταν ενήργησε έτσι για αρκετές ημέρες και οι Κίμβροι τον καταδίωκαν, πρόσεξε
ότι το στρατόπεδό τους συνήθως βρισκόταν εκτεθειμένο. Βάσει αυτού, ενεργώντας
με τη συνήθη τακτική του με ένα μέρος των δυνάμεών του, ο ίδιος, με ελαφρώς
οπλισμένες δυνάμεις και τηρώντας μυστικότητα, κατέλαβε θέση στα νώτα του εχθρικού
στρατοπέδου. Μόλις οι Κίμβροι εξόρμησαν σύμφωνα με τη συνήθειά τους, επιτέθηκε
αιφνιδίως, κατέστρεψε το απροστάτευτο οχύρωμα και κατέλαβε το στρατόπεδό τους.93
9. Ο Γναίος Φούλβιος, όταν μια δύναμη Φαλίσκων, πολύ ανώτερη από τη
δική μας, είχε στρατοπεδεύσει στην επικράτειά μας, διέταξε τους στρατιώτες να
βάλουν φωτιά σε ορισμένα κτήρια, σε κάποια απόσταση από το στρατόπεδο,
προκειμένου οι Φαλίσκοι να θεωρήσουν ότι οι άνδρες τους το έκαναν αυτό και
να διασκορπιστούν, ελπίζοντας ότι θα λεηλατούσαν.
10. Ο Αλέξανδρος, ο Ηπειρώτης, όταν μαχόταν κατά των Ιλλυριών, αρχικά
εγκατέστησε μια δύναμη σε ενέδρα και στη συνέχεια έντυσε κάποιους από τους
άνδρες του με ιλλυρική ενδυμασία και τους διέταξε να λεηλατήσουν τη χώρα
του, δηλαδή την ηπειρώτικη γη. Όταν οι Ιλλυριοί παρατήρησαν ότι συμβαίνει
αυτό, άρχισαν να λεηλατούν δεξιά και αριστερά και μάλιστα με μεγαλύτερη
σιγουριά, καθώς θεωρούσαν ότι αυτοί που τους έδειχναν τον δρόμο ήταν δικοί
τους ανιχνευτές. Αλλά, όταν εκείνοι σκοπίμως τους οδήγησαν σε μειονεκτική
θέση, τους αποδιοργάνωσαν και τους σκότωσαν.
11. Επίσης, ο Λεπτίνης, ο Συρακούσιος, όταν διεξήγε πόλεμο εναντίον των
Καρχηδονίων, διέταξε να λεηλατηθεί η ίδια του η γη, καθώς και να παραδοθούν
στις φλόγες ορισμένες αγροικίες και φρούρια. Οι Καρχηδόνιοι, θεωρώντας ότι
αυτό έγινε από τους άνδρες τους, έσπευσαν να βοηθήσουν. Έτσι βρέθηκαν
αντιμέτωποι με τα στρατεύματα που τους περίμεναν και διασκορπίστηκαν. 94
12. Ο Μαχάρβας, 95 έχοντας σταλεί από τους Καρχηδονίους εναντίον των
επαναστατημένων Αφρικανών, γνωρίζοντας ότι η φυλή αγαπούσε με πάθος το
κρασί, ανέμειξε μια μεγάλη ποσότητα κρασί με μανδραγόρα. Το μίγμα αυτό είναι
κάτι ανάμεσα σε δηλητήριο και υπνωτικό. Στη συνέχεια, μετά από μια συμπλοκή
μικρής έκτασης, σκόπιμα υποχώρησε. Κατά τη διάρκεια της νύχτας, αφήνοντας
στο στρατόπεδο κάποια από τα εφόδια και όλο το νοθευμένο κρασί, προσποιήθηκε

92
Στο διάστημα 147-139 π.Χ. Στο 2.13.4, σ. 74 του παρόντος, ο Βιρίαθος είναι αρχηγός των Λουζιτανών.
93
Ο Λίβιος 40.30-32 αναφέρει ότι ο Κ. Φούλβιος Φλάκκος χρησιμοποίησε αυτό το στρατήγημα εναντίον
των Κελτιβήρων το 181 π.Χ. Δεν υπάρχει μαρτυρία ότι ο Φούλβιος πολέμησε εναντίον των Κίμβρων.
94
Στο διάστημα 397-396 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 5.8.1.
95
Καρχηδόνιος αξιωματικός του Αννίβα.
54 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

ότι τρέπεται σε φυγή. Όταν οι βάρβαροι κατέλαβαν το στρατόπεδο και στην

αποκορύφωση της χαράς ήπιαν με μανία το νοθευμένο κρασί, ο Μαχάρβας
επέστρεψε, και άλλους τους αιχμαλώτισε, ενώ άλλους τους έσφαξε, καθώς
κείτονταν αναίσθητοι σαν νεκροί. 96
13. Ο Αννίβας, σε μια περίπτωση, γνωρίζοντας ότι το στρατόπεδό του, αλλά
και το στρατόπεδο των Ρωμαίων, βρίσκονταν σε περιοχές με ανεπαρκή ξυλεία,
σκοπίμως εγκατέλειψε αυτή την περιοχή, αφήνοντας πολλά κοπάδια μοσχαριών
μέσα στο στρατόπεδό του. Οι Ρωμαίοι άρπαξαν τα ζώα ως λεία και καταβρόχθισαν
ωμό το κρέας τους, εξαιτίας της έλλειψης των καυσόξυλων, και έτσι ήταν αδύνατο
να χωνευτεί. Ο Αννίβας, επιστρέφοντας τη νύχτα με τον στρατό του, τους βρήκε
ανέτοιμους και πρησμένους από το ωμό κρέας. Έτσι τους προκάλεσε σοβαρές απώλειες.
14. Ο Τιβέριος Γράκχος, όταν βρισκόταν στην Ισπανία, πληροφορήθηκε ότι
ο εχθρός υπέφερε από έλλειψη προμηθειών. Τότε εφοδίασε το στρατόπεδό του με
τρόφιμα όλων των ειδών και στη συνέχεια το εγκατέλειψε. Όταν ο εχθρός
κατέλαβε το στρατόπεδο και κατανάλωσε μέχρι κορεσμού τα τρόφιμα, ο Γράκχος
επέστρεψε με τον στρατό του και τους συνέτριψε.97
15. Οι Χίοι, όταν πολεμούσαν εναντίον των Ερυθραίων, συνέλαβαν έναν Ερυθραίο
κατάσκοπο σε ένα δεσπόζον ύψωμα και τον σκότωσαν. Τότε έδωσαν τα ρούχα
του σε έναν από τους στρατιώτες τους. Αυτός, υποκρινόμενος τον κατάσκοπο, έδωσε
από το ίδιο ύψωμα το σύνθημα για μάχη και παρέσυρε τους Ερυθραίους στην παγίδα.
16. Ήταν γνωστή η συνήθεια των Αράβων να επισημαίνουν την άφιξη του
εχθρού με καπνό κατά τη διάρκεια της ημέρας και με φωτιά τη νύχτα. Σε μια
περίπτωση εξέδωσαν διαταγές για την αδιάλειπτη τήρηση αυτής της πρακτικής
έως ότου έφτανε τελικά ο εχθρός, όταν δηλαδή και θα έπαυαν να εφαρμόζουν
αυτή την πρακτική. Ο εχθρός, έχοντας την εντύπωση, από την απουσία της φωτιάς,
ότι ο ερχομός του δεν έγινε αντιληπτός, προέλασε με ορμή και συνετρίβη.
17. Ο Αλέξανδρος ο Μακεδών, όταν ο εχθρός είχε οχυρωθεί σε ένα δεσπόζον
δασωμένο ύψωμα, απομάκρυνε ένα τμήμα από τις δυνάμεις του και διέταξε τους
υπόλοιπους να ανάψουν φωτιές ως συνήθως, ώστε να δώσουν την εντύπωση ότι
αποτελούν έναν στρατό πλήρους δυνάμεως. Ο ίδιος, οδηγώντας τις δυνάμεις του
μέσα από απάτητα μέρη, επιτέθηκε στον εχθρό και τον εκτόπισε από το ύψωμα.98
18. Ο Μέμνων, ο Ρόδιος, επειδή υπερείχε στο ιππικό και ήθελε να παρασύρει
στην πεδιάδα τον εχθρό που βρισκόταν εγκατεστημένος στους λόφους, έστειλε
κάποιους στρατιώτες, που υποκρίνονταν τους λιποτάκτες, στο στρατόπεδο του
εχθρού, με εντολή να πουν ότι στις τάξεις του στρατού του Μέμνονος λαμβάνει
χώρα ανταρσία και ότι ένα μέρος του διαρκώς λιποτακτεί. Για να δώσει μεγαλύτερη
πειθώ σε αυτή τη δήλωση, ο Μέμνων διέταξε να ενισχυθούν στη θέα του εχθρού

96
Ο Πολύαινος 5.10.1 αποδίδει αυτό το στρατήγημα στον Ιμίλκωνα, το 396 π.Χ.
97
Στο διάστημα 179-178 π.Χ.
98
Το 327 π.Χ. Ο Πολύαινος 4.3.29 και ο Κούρτιος 7.11.1 κάνουν λόγο για διαφορετικό στρατήγημα.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IΙ 55

κάποια μικρά οχυρώματα εδώ και εκεί, σαν να επρόκειτο οι δυσαρεστημένοι

στρατιώτες να καταφύγουν σε αυτά. Έχοντας εξαπατηθεί από αυτά που έβλεπαν,
αυτοί που βρίσκονταν στους λόφους κατέβηκαν στην πεδιάδα και, καθώς επιτέθηκαν
στα οχυρώματα, περικυκλώθηκαν από το ιππικό. 99
19. Όταν ο Αρρύβας, ο βασιλιάς των Μολοσσών, δέχτηκε επίθεση από τον
Βάρδυλη, από την Ιλλυρία, ο οποίος διοικούσε έναν αξιοσημείωτα μεγαλύτερο
στρατό, έστειλε τους αμάχους υπηκόους του στη γειτονική Αιτωλία και διέδωσε τη
φήμη ότι παραχώρησε τις πόλεις και την περιουσία τους στους Αιτωλούς. Ο ίδιος, με
αυτούς που μπορούσαν να φέρουν όπλο, τοποθέτησε ενέδρες εδώ και εκεί στα
υψώματα και σε άλλα απρόσιτα σημεία. Οι Ιλλυριοί, φοβούμενοι μήπως οι Αιτωλοί
αρπάξουν τις περιουσίες των Μολοσσών, άρχισαν να τρέχουν ατάκτως εξαιτίας της
λαχτάρας τους για λεηλασία. Μόλις διασκορπίστηκαν, ο Αρρύβας εξόρμησε από την
κρυψώνα του και αιφνιδιάζοντάς τους τους κατατρόπωσε και τους έτρεψε σε φυγή.
20. Ο Τίτος Λαβιηνός, ύπαρχος του Γάιου Καίσαρα, επιδιώκοντας διακαώς
να πολεμήσει τους Γαλάτες πριν από την άφιξη των Γερμανών, για τους οποίους
γνώριζε ότι έρχονταν για να τους ενισχύσουν, προσποιήθηκε ότι αποθαρρύνθηκε
και, στρατοπεδεύοντας κατά μήκος του ποταμού, ανακοίνωσε την αναχώρησή
του την επόμενη ημέρα. Οι Γαλάτες, θεωρώντας ότι είχε τραπεί σε φυγή, άρχισαν
να διασχίζουν τον ποταμό. Ο Λαβιηνός, με τον στρατό του, συνέτριψε τους
Γαλάτες εν τω μέσω της δύσκολης προσπάθειάς τους να διασχίσουν τον ποταμό. 100
21. Κάποτε ο Αννίβας πληροφορήθηκε ότι το στρατόπεδο του Φούλβιου, του
Ρωμαίου διοικητή, ήταν απρόσεκτα οχυρωμένο και ότι, εκτός από αυτό, ο ίδιος ο
Φούλβιος λάμβανε πολλές απερίσκεπτες και ριψοκίνδυνες αποφάσεις. Βάσει της
πληροφορίας, περίπου κατά το ξημέρωμα, όταν η πυκνή ομίχλη τού προσέφερε
κάλυψη, διέταξε λίγους ιππείς να εμφανιστούν στους φρουρούς των οχυρωμάτων
μας. Κατόπιν τούτου ο Φούλβιος κινητοποίησε τον στρατό του. Εν τω μεταξύ, ο
Αννίβας εισέβαλε στο στρατόπεδο του Φούλβιου από διαφορετικό σημείο, προσέβαλε
τα νώτα των Ρωμαίων και έσφαξε οκτώ χιλιάδες από τους γενναιότερους στρατιώτες,
εκ των οποίων και τον ίδιο τον διοικητή. 101
22. Άλλοτε, όταν ο ρωμαϊκός στρατός είχε κατανεμηθεί μεταξύ του δικτάτορα
Φάβιου και του Μινούκιου, ο οποίος ήταν ο επικεφαλής των ιππέων, ο Φάβιος
περίμενε καρτερικά την κατάλληλη ευκαιρία για μάχη, ενώ ο Μινούκιος επιθυμούσε
διακαώς να πολεμήσει. Ο ίδιος ο Αννίβας στρατοπέδευσε στην πεδιάδα μεταξύ των
δύο τμημάτων του ρωμαϊκού στρατού και, έχοντας αποκρύψει ένα τμήμα του στρατού
του ανάμεσα σε απόκρημνα βράχια, έστειλε άλλους να καταλάβουν έναν γειτονικό
λοφίσκο, σαν πρόκληση στον εχθρό. Όταν ο Μινούκιος επιτέθηκε με τις δυνάμεις του
για να τους συντρίψει, οι άνδρες του Αννίβα που ενέδρευαν ξαφνικά όρμησαν, και θα

99
Ο Πολύαινος 5.44.2 αφηγείται μια ελαφρώς διαφορετική εκδοχή.
100
Το 53 π.Χ. Πρβλ. Καίσαρας Γαλ. Πόλ. 6.7-8 και Δίων Κάσσιος 40.31.
101
Το 210 π.Χ. Στην Ερδωνία. Πρβλ. Λίβιος 27.1 και Αππιανός Ανν. 48.
56 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

είχαν εξολοθρεύσει τον στρατό του Μινούκιου, αν ο Φάβιος δεν επενέβαινε για να τον
βοηθήσει στη δύσκολη κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει.102
23. Όταν ο Αννίβας είχε στρατοπεδεύσει στην καρδιά του χειμώνα στον
Τρεβία, με το στρατόπεδο του υπάτου Σεμβρώνιου Λόγγου σε πλήρη θέα και
μόνο τον ποταμό ανάμεσά τους, έστησε ενέδρα από εκλεκτούς άνδρες, με επικεφαλής
τον Μάγωνα. Έπειτα διέταξε το ιππικό των Νουμιδών να προελάσει προς τα
οχυρώματα του Σεμβρώνιου, προκειμένου να παρασύρει τους αφελείς Ρωμαίους.
Ταυτόχρονα, τους διέταξε να αποχωρήσουν από πόρους του ποταμού, τους
οποίους γνώριζαν, όταν εκδηλωνόταν η πρώτη μας επίθεση. Με την απερίσκεπτη
επίθεση και την καταδίωξη των Νουμιδών, ο ύπατος εξάντλησε τα στρατεύματά
του, καθώς οι στρατιώτες, οι οποίοι δεν είχαν λάβει πρόγευμα, αναγκάστηκαν να
διασχίσουν τον ποταμό ενώ το κρύο ήταν τρομερό. Τότε, καθώς οι άνδρες μας
υπέφεραν από το μούδιασμα και την πείνα, ο Αννίβας οδήγησε εναντίον τους τα
στρατεύματά του, τα οποία ήταν σε εξαιρετική κατάσταση, αφού είχαν προμηθευτεί
φαγητό και είχαν ανάψει φωτιές, ενώ οι στρατιώτες ήταν αλειμμένοι με λάδι. Ο
Μάγων, από την πλευρά του, ενήργησε σύμφωνα με τις διαταγές και προσέβαλε
τα νώτα του εχθρού στο σημείο όπου είχε στηθεί ενέδρα. 103
24. Στην Τρασιμένη, εκεί όπου η στενωπός104 διέρχεται ανάμεσα στη λίμνη
και τους υπερκείμενους λόφους και οδηγεί στην ανοιχτή πεδιάδα, ο Αννίβας,
υποκρινόμενος υποχώρηση, διέσχισε τη στενωπό και στρατοπέδευσε στην πεδιάδα.
Κατόπιν, κατά τη διάρκεια της νύχτας εγκατέστησε στρατιώτες σε διάφορα
σημεία στον λόφο και στην έξοδο της στενωπού, και το ξημέρωμα, υπό την
κάλυψη της ομίχλης, παρέταξε τον στρατό του για μάχη. Ο Φλαμίνιος, καταδιώκοντας
τον εχθρό, που φαινόταν ότι υποχωρούσε, εισήλθε στη στενωπό χωρίς να
αντιληφθεί την ενέδρα, ώσπου ο στρατός του περικυκλώθηκε και εξοντώθηκε,
ενώ ο ίδιος σκοτώθηκε. 105
25. Ο Αννίβας, όταν πολεμούσε εναντίον του δικτάτορα Ιουνίου,106 διέταξε
εξακόσιους ιππείς να σχηματίσουν έναν αριθμό αποσπασμάτων και τη νύχτα να
εγκατασταθούν γύρω από το εχθρικό στρατόπεδο, χωρίς να αφήσουν κενά μεταξύ
τους. Έτσι, κατά τη διάρκεια όλης της νύχτας οι Ρωμαίοι παρενοχλούνταν και
εξαντλούνταν από την εκτέλεση υπηρεσιών στα οχυρώματα και τη βροχή που
έπεφτε διαρκώς. Το πρωί, λοιπόν, όταν ο Ιούνιος έδωσε διαταγή για την ανάκληση
των δυνάμεων, ο Αννίβας εξόρμησε με τα ξεκούραστα στρατεύματά του και
κατέλαβε το στρατόπεδο του Ιουνίου με μια έφοδο. 107

102
Το 217 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 22.28 και Πολύβιος 3.104-105.
103
Το 218 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 21.54 κεξξ. και Πολύβιος 3.71.
104
Γενικά θεωρείται ότι είναι το στενό πέρασμα ανάμεσα στη λίμνη Τρασιμένη και το όρος
Γουαλάνδρο, κοντά στο Μποργκέττο. Η περιγραφή του Λιβίου ταιριάζει στην τοποθεσία. Δεν ταιριάζει
όμως εκείνη του Πολυβίου.
105
Το 217 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 22.4 και Πολύβιος 3.83 κεξξ.
106
Μάρκος Ιούνιος Πέρας.
107
Το 216 π.Χ. Στην Καπύη. Πρβλ. Πολύαινος 6.38.6 και Ζωναράς 9.3.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IΙ 57

26. Με τον ίδιο τρόπο, όταν οι Σπαρτιάτες είχαν οχυρωθεί κατά μήκος του
Ισθμού, για να υπερασπιστούν την Πελοπόννησο, ο Επαμεινώνδας, ο Θηβαίος,
με ελαφρώς οπλισμένα στρατεύματα, παρενοχλούσε τον εχθρό κατά τη διάρκεια
όλης της νύχτας. Τότε, την αυγή, αφού είχε ανακαλέσει τους άνδρες του και οι
Σπαρτιάτες είχαν επίσης αποσυρθεί, ξαφνικά εξόρμησε με όλη τη δύναμη που
διατηρούσε σε εφεδρεία και ήταν ξεκούραστη και επιτέθηκε κατευθείαν στα
οχυρώματα, που είχαν μείνει απροστάτευτα. 108
27. Στη μάχη των Καννών ο Αννίβας, έχοντας παρατάξει τις δυνάμεις του
για μάχη, διέταξε εξακόσιους Νουμιδούς ιππείς να αυτομολήσουν. Για να
αποδείξουν την ειλικρίνειά τους, παρέδωσαν τα ξίφη και τις ασπίδες τους στους
άνδρες μας και μεταφέρθηκαν στα νώτα. Τότε, όταν άρχισε η μάχη, τράβηξαν
μικρά ξίφη, που είχαν κρύψει, και παίρνοντας τις ασπίδες των νεκρών έσφαξαν τα
ρωμαϊκά στρατεύματα.109
28. Με την πρόφαση της παράδοσης, οι Ιάπυδες παρέδωσαν κάποια από τα
μέλη της φυλής τους στον Πόπλιο Λικίνιο, τον Ρωμαίο ανθύπατο. Αυτοί έγιναν
δεκτοί και μεταφέρθηκαν στην τελευταία γραμμή της παράταξης, με συνέπεια να
εξολοθρεύσουν τους Ρωμαίους που βρίσκονταν στα νώτα.
29. Ο Σκιπίων ο Αφρικανός, όταν βρέθηκε αντιμέτωπος με τα δύο εχθρικά
στρατεύματα του Σύφακα και των Καρχηδονίων, αποφάσισε να επιτεθεί τη νύχτα
στο στρατόπεδο του Σύφακα, όπου υπήρχε μεγάλο απόθεμα εύφλεκτου υλικού,
και να του βάλει φωτιά, προκειμένου έτσι να συντρίψει τους Νουμιδούς καθώς
θα τρέπονταν σε φυγή έντρομοι. Επίσης, έστησε ενέδρες για να αιχμαλωτίσει
τους Καρχηδονίους, για τους οποίους ήξερε ότι θα έσπευδαν να βοηθήσουν τους
συμμάχους τους. Και τα δύο σχέδια πέτυχαν. Γιατί, όταν ο εχθρός προωθήθηκε
άοπλος, θεωρώντας την πυρκαγιά συμπτωματική, ο Σκιπίων επιτέθηκε εναντίον
τους και τους συνέτριψε.110
30. Ο Μιθριδάτης, αφού νικήθηκε αρκετές φορές από τον Λούκουλλο χάρη
στην ανδρεία του τελευταίου, σχεδίασε τη δολοφονία του, χρησιμοποιώντας το
τέχνασμα της προδοσίας. Προσέλαβε, λοιπόν, κάποιον Αδάθα, ο οποίος είχε τρομερή
φυσική δύναμη ‒με τον όρο να λιποτακτήσει και να διαπράξει τη δολοφονία‒,
προκειμένου το συντομότερο δυνατό να κερδίσει την εμπιστοσύνη του εχθρού. Ο
λιποτάκτης κατέβαλε κάθε προσπάθεια για να εκτελέσει το σχέδιο, αλλά απέτυχε.
Γιατί, αν και με εντολή του Λούκουλλου κατετάγη στο ιππικό, βρισκόταν κάτω
από μυστική εποπτεία, καθώς ούτε μπορούσε κανείς να εμπιστευτεί έναν λιποτάκτη
ούτε να εμποδίσει τον ερχομό άλλων λιποτακτών. Όταν ο Αδάθας είχε επιδείξει
ετοιμότητα και ένθερμη αφοσίωση σε επαναλαμβανόμενες επιδρομές και είχε
κερδίσει την εμπιστοσύνη των Ρωμαίων, επέλεξε τη στιγμή που αποχωρούσαν οι

108
Το 369 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 2.3.9.
109
Το 216 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 22.48, Βαλέριος Μάξιμος 7.4 απόσπ. 2 και Αππιανός Ανν. 20 κεξξ.
Ο Λίβιος και ο Αππιανός κάνουν λόγο για πεντακόσιους άνδρες.
110
Το 203 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 30.5-6 και Πολύβιος 14.4.
58 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

επιτελικοί αξιωματικοί, γεγονός που έφερε ανάπαυλα στο στρατόπεδο, ενώ στο
αρχηγείο απουσίαζαν οι περισσότεροι αξιωματικοί. Η περίσταση βοήθησε τον
Λούκουλλο. Γιατί, ενώ ο λιποτάκτης περίμενε να τον βρει ξύπνιο, οπότε θα
έπρεπε να δικαιολογηθεί για την παρουσία του, τον βρήκε να κοιμάται βαθιά,
καθώς εξαντλήθηκε από τα σχέδια που επεξεργαζόταν το προηγούμενο βράδυ.
Τότε, όταν ο Αδάθας ζήτησε να γίνει δεκτός, με τη δικαιολογία ότι είχε να
παραδώσει ένα απρόσμενο και επείγον μήνυμα, εμποδίστηκε χάρη στις αποφασιστικές
προσπάθειες των δούλων, που ενδιαφέρονταν για την ακεραιότητα του κυρίου
τους. Κατά συνέπεια, επειδή φοβήθηκε ότι τον υποψιάστηκαν, ανέβηκε στο άλογο
που είχε έτοιμο έξω από την πύλη και επέστρεψε στον Μιθριδάτη χωρίς να
εκπληρώσει την αποστολή του. 111
31. Όταν ο Σερτώριος είχε στρατοπεδεύσει κοντά στον Πομπήιο, πλησίον
της πόλης Λαυρόνα στην Ισπανία, υπήρχαν μόνο δύο εκτάσεις, μια κοντινή και
μια πιο μακρινή, από τις οποίες ήταν δυνατό να συγκεντρωθεί τροφή. Ο
Σερτώριος διέταξε τα ελαφρά στρατεύματα να διεξαγάγουν συνεχείς επιδρομές
στην κοντινή περιοχή, ενώ απαγόρευσε να προσεγγίζει ο οποιοσδήποτε την πιο
μακρινή. Έτσι έπεισε τελικά τους αντιπάλους ότι η πιο απομακρυσμένη έκταση ήταν
ασφαλέστερη. Όταν, σε μια περίσταση, τα στρατεύματα του Πομπηίου είχαν
μεταβεί σε αυτή την περιοχή, ο Σερτώριος διέταξε τον Οκτάβιο Γραικίνο, με
δέκα κοόρτεις εξοπλισμένες σύμφωνα με τον ρωμαϊκό τρόπο και δέκα κοόρτεις
από ελαφρά οπλισμένους Ισπανούς, μαζί με τον Ταρκύνιο Πρίσκο και δύο
χιλιάδες ιππείς, να εκκινήσουν και να στήσουν ενέδρα στους επιδρομείς που
αναζητούσαν τροφή. Αυτοί οι άνδρες εκτέλεσαν τις εντολές με σθένος. Δηλαδή,
αφού αναγνώρισαν το έδαφος, τη νύχτα έκρυψαν τις δυνάμεις που
προαναφέρθηκαν σε γειτονικό δάσος, τοποθετώντας τους ελαφρά οπλισμένους
Ισπανούς μπροστά, όπως ταιριάζει στον κλεφτοπόλεμο, τους ασπιδοφόρους
στρατιώτες λίγο πιο πίσω και το ιππικό στα νώτα, προκειμένου να μην προδοθεί
το σχέδιο από το χλιμίντρισμα των αλόγων. Στη συνέχεια, διατάχθηκαν να
τηρήσουν σιγή και να αναπαυτούν έως την τρίτη ώρα της επόμενης μέρας. 112 Όταν
οι άνδρες του Πομπηίου, που δεν είχαν υποψιαστεί τίποτα και ήταν φορτωμένοι με
τρόφιμα, σκεφτόντουσαν την επιστροφή τους και εκείνοι που φρουρούσαν είχαν
παρασυρθεί από την ησυχία και είχαν πάει για φαγητό, αιφνιδίως οι Ισπανοί
ξεχύθηκαν, με τη φυσική ορμή που χαρακτηρίζει τη φυλή τους, όρμησαν στους
διασκορπισμένους στρατιώτες, τους προκάλεσαν αμέτρητα τραύματα και τους
έτρεψαν σε φυγή, προς μεγάλη τους έκπληξη. Τότε, προτού προλάβουν να
οργανώσουν την αντίστασή τους σε αυτή την πρώτη επίθεση, τα ασπιδοφόρα
στρατεύματα ξεπετάχτηκαν από το δάσος, ανέτρεψαν τους Ρωμαίους και τους
έτρεψαν σε φυγή, ενώ το ιππικό τούς κατεδίωξε έως το στρατόπεδο και τους
εξόντωσε. Είχαν φροντίσει να μη δραπετεύσει κανείς. Γιατί διακόσιοι πενήντα
ιππείς, που τηρούνταν ως εφεδρεία, στάλθηκαν μπροστά με αυτόν τον σκοπό,
111
Το 72 π.Χ. Πρβλ. Αππιανός Μιθρ. 79 και Πλούταρχος Βίοι (Λούκουλ. 16). Το όνομα του λιποτάκτη
ποικίλλει στις διάφορες αναφορές.
112
Περίπου στις 9 το πρωί.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IΙ 59

θεωρώντας απλό το θέμα να ακολουθήσουν σύντομα μονοπάτια και έπειτα να

γυρίσουν πίσω και να συναντήσουν αυτούς που είχαν διαφύγει αρχικά, προτού
φτάσουν στο στρατόπεδο του Πομπηίου. Όταν πληροφορήθηκε το συμβάν, ο
Πομπήιος έστειλε μία λεγεώνα με επικεφαλής τον Δέκιμο Λαίλιο, για να
ενισχύσει τους άνδρες του. Εν τω μεταξύ, το εχθρικό ιππικό, υποχωρώντας στο
δεξιό πλευρό, προσποιήθηκε ότι παραδίνεται. Τότε, κινούμενο γύρω από τη
λεγεώνα, της επιτέθηκε από τα νώτα, ενώ αυτοί που είχαν ακολουθήσει τους
επιδρομείς τής επιτέθηκαν κατά μέτωπον. Έτσι, η λεγεώνα με τον διοικητή της
βρέθηκαν εγκλωβισμένοι στις δύο γραμμές του εχθρού. Καθώς ο Πομπήιος
οδήγησε όλο τον στρατό του, για να βοηθήσει τη λεγεώνα, ο Σερτώριος
εμφανίστηκε με τις δυνάμεις του στην πλαγιά του λόφου, και έτσι απέτρεψε τον
Πομπήιο από τον στόχο του. Έτσι, προκειμένου να επιφέρει διπλή καταστροφή,
ως αποτέλεσμα της ίδιας στρατηγικής, ο Σερτώριος ανάγκασε τον Πομπήιο να
γίνει αβοήθητος μάρτυρας της καταστροφής των στρατευμάτων του. Αυτή ήταν η
πρώτη μάχη μεταξύ Σερτώριου και Πομπηίου. Σύμφωνα με τον Λίβιο, απωλέσθηκαν
δέκα χιλιάδες άνδρες από τον στρατό του Πομπηίου, μαζί με όλο τους τον εξοπλισμό.113
32. Ο Πομπήιος, όταν πολεμούσε στην Ισπανία, διασκόρπισε τα
στρατεύματά του και έστησε ενέδρα. Υποκρινόμενος φόβο, παρέσυρε τον αντίπαλο
σε καταδίωξη, ώσπου έφτασαν στην περιοχή της ενέδρας. Τότε, όταν έφτασε η
κατάλληλη στιγμή, αντεπιτέθηκε κατά μέτωπον και κατά των πλευρών του αντιπάλου
και τον συνέτριψε. Επιπλέον, συνέλαβε αιχμάλωτο τον αρχηγό τους, Περπέρνα.114
33. Ο ίδιος Πομπήιος, στην Αρμενία, καθώς ο Μιθριδάτης υπερτερούσε σε
αριθμητική ισχύ και ποιοτική αξία όσον αφορά το ιππικό, τη νύχτα παρέταξε
τρεις χιλιάδες ελαφρώς οπλισμένους άνδρες και πεντακόσιους ιππείς σε μια κοιλάδα,
υπό από την κάλυψη θάμνων, που εκτεινόταν ανάμεσα στα δύο στρατόπεδα. Τότε,
το ξημέρωμα, έστειλε το ιππικό εναντίον των θέσεων του εχθρού. Βάσει σχεδίου,
μόλις η συνολική δύναμη του αντιπάλου ‒ιππικό και πεζικό‒ εμπλεκόταν σε
μάχη, σταδιακά οι Ρωμαίοι θα υποχωρούσαν διατηρώντας τη συνοχή τους, μέχρι
να δημιουργηθεί χώρος δράσης σε εκείνους που ενέδρευαν, με σκοπό να επιτεθούν
στα νώτα του αντιπάλου. Όταν το σχέδιο εξελίχθηκε επιτυχώς, αυτοί που φαινόταν
ότι τρέπονταν σε φυγή αντεπιτέθηκαν, με αποτέλεσμα να δοθεί η ευκαιρία στον
Πομπήιο να συντρίψει τον εχθρό, ο οποίος πανικοβλήθηκε όντας περικυκλωμένος.
Το πεζικό μας, επίσης, με αγώνα σώμα με σώμα, τραυμάτισε τα άλογα του
εχθρού. Αυτή η μάχη κλόνισε την εμπιστοσύνη του Μιθριδάτη στο ιππικό του. 115
34. Κατά τον Πόλεμο των Δούλων, ο Κράσσος οχύρωσε τα δύο στρατόπεδα
που βρίσκονταν πλησίον του εχθρικού στρατοπέδου, κοντά στο ύψωμα Καντέννα.
Τότε, μια νύχτα, μετακίνησε τις δυνάμεις του και τις παρέταξε στους πρόποδες
του προαναφερόμενου υψώματος, αφήνοντας τη σκηνή του αρχηγείου στο

113
Το 76 π.Χ. Πρβλ. Πλούταρχος Βίοι (Σερτ. 18) και Αππιανός Εμφ. Πόλ. 1.109. Η αναφορά στον
Λίβιο δεν μπορεί να διασταυρωθεί.
114
Το 72 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος Περ. 96, Ορόσιος 5.23.13 και Αππιανός Εμφ. Πόλ. 1.115.
115
Το 66 π.Χ. Πρβλ. Αππιανός Μιθρ. 98 και Δίων Κάσσιος 36.47.3-4.
60 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

μεγαλύτερο στρατόπεδο, προκειμένου να εξαπατήσει τον εχθρό. Χώρισε το

ιππικό σε δύο τμήματα και έθεσε επικεφαλής του ενός τμήματος τον Λούκιο
Κόιντο, προκειμένου να αντιμετωπίσει τον Σπάρτακο και να τον εξαπατήσει με
μια οιονεί συμπλοκή. Με το άλλο τμήμα επιδίωκε να παρασύρει σε μάχη τους
Γερμανούς και τους Γαλάτες, της φατρίας του Κάστου και του Κάννικου, και,
δίνοντας την εντύπωση ότι υποχωρεί, να τους παρασύρει στην περιοχή όπου ο
ίδιος ο Κράσσος είχε παρατάξει τις δυνάμεις του για μάχη. Όταν οι βάρβαροι
ακολούθησαν, το ιππικό υποχώρησε προς τα πλευρά. Ξαφνικά οι ρωμαϊκές
δυνάμεις αποκαλύφτηκαν και όρμησαν εναντίον τους με κραυγές. Σε αυτή τη μάχη,
αναφέρει ο Λίβιος, σφαγιάστηκαν τριάντα πέντε χιλιάδες ένοπλοι, μαζί με τους διοικητές
τους. Πέντε ρωμαϊκοί αετοί και είκοσι έξι λάβαρα ανακτήθηκαν, όπως επίσης και άλλα
λάφυρα, συμπεριλαμβανομένων πέντε ζευγαριών ράβδων και τσεκουριών.116
35. Ο Γάιος Κάσσιος, όταν πολεμούσε στη Συρία εναντίον των Πάρθων και
του αρχηγού τους Οσάκη, είχε παρατάξει μόνο το ιππικό σε εμφανή θέση, ενώ το
πεζικό είχε λάβει κεκαλυμμένες θέσεις σε τραχύ έδαφος στα μετόπισθεν. Τότε,
καθώς το ιππικό του Κάσσιου υποχώρησε ακολουθώντας αναγνωρισμένες οδούς,
παρέσυρε τον στρατό των Πάρθων κατευθείαν στην ενέδρα και τον συνέτριψε.117
36. Ο Βεντίδιος, τηρώντας τους άνδρες του εντός του στρατοπέδου και δίνοντας
την εντύπωση στον εχθρό ότι δειλιάζει, ανάγκασε τους Πάρθους και τον Λαβιηνό,
που είχαν αλαζονική συμπεριφορά εξαιτίας των επιτυχιών τους, να εμπλακούν σε
μάχη. Φέρνοντάς τους σε δύσκολη θέση, επιτέθηκε αιφνιδιάζοντάς τους, με
αποτέλεσμα να τους συντρίψει σε τέτοιο βαθμό, που οι Πάρθοι αρνήθηκαν να
ακολουθήσουν τον Λαβιηνό, και εκκένωσαν την επαρχία. 118
37. Ο Βεντίδιος, έχοντας μόνο μια μικρή δύναμη για να αντιμετωπίσει τους
Πάρθους με επικεφαλής τον Φαρναστάνη, παρατήρησε ότι η αυτοπεποίθηση του
εχθρού μεγάλωνε, λόγω της αριθμητικής του υπεροχής. Τότε τοποθέτησε δεκαοκτώ
κοόρτεις σε μια αθέατη κοιλάδα, που βρισκόταν παρακείμενα του στρατοπέδου,
με το ιππικό παρατεταγμένο πίσω από το πεζικό. Στη συνέχεια έστειλε ένα πολύ
μικρό απόσπασμα εναντίον του εχθρού. Το απόσπασμα, υποχωρώντας βάσει
σχεδίου, παρέσυρε τον εχθρό σε σφοδρή καταδίωξη, πέρα από τον τόπο της
ενέδρας, ενώ εμφανίστηκε η δύναμη που ενέδρευε. Τότε ο Βεντίδιος έτρεψε τους
Πάρθους σε άτακτη φυγή και τους έσφαξε – ανάμεσά τους και τον Φαρναστάνη. 119
38. Κάποτε οι δυνάμεις του Γάιου Καίσαρα και του Αφράνιου είχαν
στρατοπεδεύσει σε αντικριστές πεδιάδες. Κύρια επιδίωξη του καθενός ήταν να
εξασφαλίσουν την κατοχή των γειτονικών λόφων, αποστολή εξαιρετικά δύσκολη,
λόγω των απόκρημνων βράχων. Υπό αυτές τις συνθήκες, ο Καίσαρας παρέταξε
τον στρατό του σαν να επρόκειτο να επιστρέψει πίσω στον Ιλέρδα – μια κίνηση

116
Το 71 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος Περ. 97, Πλούταρχος Βίοι (Κράσ. 11) και Ορόσιος 5.24.6.
117
Το 51 π.Χ. Πρβλ. Δίων Κάσσιος 40.29.
118
Το 39 π.Χ. Πρβλ. Δίων Κάσσιος 48.39-40 και Ιουστίνος 42.4.7-8.
119
Το 39 π.Χ. Πρβλ. Δίων Κάσσιος 48.41.1-4 και Πλούταρχος Βίοι (Αντ. 33).
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IΙ 61

που υπαγορευόταν και από την έλλειψη εφοδίων. Στη συνέχεια, μέσα σε σύντομο
διάστημα, πραγματοποίησε μια μικρή παράκαμψη και ξαφνικά άρχισε να
καταλαμβάνει τους λόφους. Λες και είχε καταληφθεί το στρατόπεδό τους, έτσι
και σε αυτή την περίπτωση οι ακόλουθοι του Αφράνιου τρομοκρατήθηκαν μόλις
είδαν τους στρατιώτες του Καίσαρα και ξεχύθηκαν με μεγάλη ορμή για να
καταλάβουν τους ίδιους λόφους. Ο Καίσαρας, έχοντας προβλέψει αυτή την κίνηση,
επιτέθηκε στους άνδρες του Αφράνιου, προτού παραταχθούν, εν μέρει με το πεζικό
που είχε στείλει εμπρός και εν μέρει με το ιππικό που είχε στείλει στα νώτα.120
39. Ο Αντώνιος, κοντά στην Αγορά των Γαλατών, έχοντας ακούσει ότι ο
ύπατος Πάνσας πλησίαζε, αντιμετώπισε τον στρατό του στήνοντας ενέδρες σε
διάφορα σημεία στις δασικές εκτάσεις που απλώνονται κατά μήκος της Αιμιλίας
Οδού. Έτσι συνέτριψε τις δυνάμεις του Πάνσα και κατάφερε και σε εκείνον ένα
βαρύ τραύμα, από το οποίο πέθανε μέσα σε λίγες ημέρες. 121
40. Ο Ιόβας, βασιλιάς της Αφρικής την εποχή του Εμφυλίου Πολέμου, έδωσε την
εντύπωση ότι υποχωρεί, με συνέπεια η καρδιά του Κουρίωνος να γεμίσει με
αδικαιολόγητη χαρά. Υπό την επίδραση αυτής της ψεύτικης ελπίδας, ο Κουρίων
κατεδίωξε τον Σαββόρα, τον στρατηγό του βασιλιά, θεωρώντας ότι είχε τραπεί σε
φυγή. Έτσι παρασύρθηκε σε ανοιχτό πεδίο, όπου περικυκλώθηκε από το ιππικό των
Νουμιδών, με αποτέλεσμα ο στρατός του να ηττηθεί και ο ίδιος να σκοτωθεί.122
41. Ο Μελέανθος, Αθηναίος στρατηγός, αποφάσισε να ξεκινήσει μάχη, με
σκοπό να απαντήσει στην πρόκληση του βασιλιά του εχθρού, Ξάνθου, του
Βοιωτού. Μόλις βρέθηκαν πρόσωπο με πρόσωπο, ο Μελέανθος αναφώνησε: «Η
συμπεριφορά σου είναι άδικη, Ξάνθε, και αντίθετη με τη συμφωνία μας. Εγώ είμαι
μόνος, μα εσύ έχεις έρθει εναντίον μου με συνοδεία». Όταν ο Ξάνθος
αναρωτήθηκε για το ποιος τον ακολούθησε και κοίταξε πίσω του, ο Μελέανθος
τον φόνευσε με ένα μόνο χτύπημα, καθώς γυρνούσε το κεφάλι του. 123
42. Ο Ιφικράτης, ο Αθηναίος, σε μια περίσταση στη Χερσόνησο,
γνωρίζοντας ότι ο Αναξίβιος, αρχηγός των Σπαρτιατών, προήλαυνε με τα
στρατεύματά του διά ξηράς, αποβίβασε μια μεγάλη δύναμη ανδρών από τα πλοία
του και έστησε ενέδρα. Παράλληλα, διέταξε τα πλοία να αποπλεύσουν σε κοινή θέα,
δίνοντας την εντύπωση στον εχθρό ότι μετέφεραν όλες του τις δυνάμεις. Τη στιγμή
που οι Σπαρτιάτες θεώρησαν ότι ο κίνδυνος είχε παρέλθει και δεν απειλούνται
άμεσα, ο Ιφικράτης τους επιτέθηκε από την ξηρά, προσβάλλοντας τα νώτα τους
καθώς προήλαυναν, με αποτέλεσμα να τους συντρίψει και να τους κατατροπώσει.124
43. Κάποτε οι Λιβουρνοί είχαν πάρει θέση μέσα σε ρηχά νερά και άφησαν
μόνο το κεφάλι τους να εξέχει πάνω από την επιφάνεια του νερού, δίνοντας έτσι

120
Το 49 π.Χ. Πρβλ. Καίσαρας Εμφ. Πόλ. 1.65-72.
121
Το 43 π.Χ. στη Μυτίνη. Πρβλ. Αππιανός Εμφ. Πόλ. 3.66 κεξξ. και Κικέρων Προς Οικείους 10.30.
122
Το 49 π.Χ. Πρβλ. Καίσαρας Εμφ. Πόλ. 2.40-42, Δίων Κάσσιος 41.41-42 και Αππιανός Εμφ. Πόλ. 2.45.
123
Πρβλ. Πολύαινος 1.19.
124
Στο διάστημα 389-388 π.Χ. Πρβλ. Ξενοφών Ελλ. 4.8.32 κεξξ.
62 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

την εντύπωση στον εχθρό ότι τα νερά ήταν βαθιά. Με αυτόν τον τρόπο μία
εχθρική γαλέρα που ακολουθούσε έπεσε πάνω σε ξέρα και αιχμαλωτίστηκε.
44. Ο Αλκιβιάδης, αρχηγός των Αθηναίων στον Ελλήσποντο εναντίον του
Μίνδαρου, αρχηγού των Σπαρτιατών, διαθέτοντας έναν μεγάλο στρατό και
πολυάριθμα πλοία, αποβίβασε κάποιους στρατιώτες τη νύχτα και έκρυψε τμήμα των
πλοίων του πίσω από κάποια ακρωτήρια. Ο ίδιος, προελαύνοντας με λίγα στρατεύματα
για να δελεάσει τον εχθρό, που περιφρόνησε τη μικρή του δύναμη, τρεπόταν σε φυγή
όταν καταδιωκόταν, ώσπου τελικά παρέσυρε τον εχθρό στην ενέδρα που είχε στήσει.
Τότε, επιτιθέμενος στα νώτα του εχθρού, όπως είχε αποβιβαστεί, τον συνέτριψε με τη
βοήθεια των στρατιωτών που είχε αποβιβάσει γι’ αυτόν τον σκοπό.125
45. Ο ίδιος Αλκιβιάδης, σε μια περίσταση, όταν επρόκειτο να εμπλακεί σε
ναυμαχία, ύψωσε πολλούς ιστούς σε ένα ακρωτήρι και διέταξε τους άνδρες που
άφησε εκεί να απλώσουν πανιά σε αυτούς τη στιγμή που θα αντιληφθούν ότι
ξεκινούσε η ναυμαχία. Με αυτόν τον τρόπο ανάγκασε τον εχθρό να υποχωρήσει,
καθώς θεώρησε ότι ερχόταν για βοήθεια και άλλος στόλος.
46. Ο Μέμνων, ο Ρόδιος, σε μια ναυμαχία, διαθέτοντας έναν στόλο από
διακόσια πλοία και επιδιώκοντας να παρασύρει τα εχθρικά πλοία έτσι ώστε να
εμπλακούν σε μάχη, έδωσε την εντολή να σηκώσουν τα κατάρτια λίγα μόνο από
τα πλοία του και μάλιστα αυτά να προηγηθούν του στόλου. Όταν ο εχθρός είδε
από μακριά τον αριθμό των καταρτιών, συμπέρανε ότι ήταν λίγα και ως εκ τούτου
επιτέθηκε. Τα πλοία, όμως, ήταν πολύ περισσότερα, με συνέπεια να ηττηθεί.
47. Ο Τιμόθεος, αρχηγός των Αθηναίων, επρόκειτο να εμπλακεί σε ναυμαχία
με τους Σπαρτιάτες. Μόλις ο σπαρτιατικός στόλος παρατάχθηκε για μάχη, αυτός
έστειλε είκοσι από τα πιο γρήγορα πλοία του για να παρενοχλήσουν τον εχθρό με
οποιοδήποτε ελιγμό και οποιαδήποτε τακτική. Τότε, μόλις παρατήρησε ότι ο εχθρός
γινόταν πιο νωθρός χάρη στους ελιγμούς των πλοίων του, επιτέθηκε και τους
νίκησε εύκολα, καθώς ήταν ήδη καταπονημένοι. 126

VΙ. Να επιτρέπεις στον εχθρό, που βρίσκεται σε απόγνωση, να υποχωρήσει,

προκειμένου να αποφευχθεί η ανανέωση της μάχης από την πλευρά του
1. Όταν οι Γαλάτες, μετά τη μάχη που διεξήγαγαν με αρχηγό τον Κάμιλλο,
χρειαζόντουσαν βάρκες για να διασχίσουν τον Τίβερη, η Σύγκλητος αποφάσισε
να τους διαπεραιώσει και επιπλέον να τους εφοδιάσει με προμήθειες. Κάποια
άλλη φορά προσφέρθηκε στο ίδιο έθνος ελεύθερη διέλευση, όταν υποχωρούσαν
διαμέσου της περιφέρειας του Πομπτίνου. Γι’ αυτό και ο δρόμος αυτός πήρε την
ονομασία «Γαλατική Οδός». 127

125
Το 410 π.Χ. Πρβλ. Ξενοφών Ελλ. 1.1.11 κεξξ, Πολύαινος 1.40.9 και Διόδωρος 13.50.
126
Το 375 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 3.10.6, 12, 16.
127
Το 349 π.Χ. Ο Λεύκιος Φούριος Κάμιλλος, γιος του φημισμένου Κάμιλλου.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IΙ 63

2. Ο Τίτος Μάρκιος, Ρωμαίος ευγενής, στον οποίο είχε ανατεθεί η αρχιστρατηγία

του στρατού μετά τον θάνατο των δύο Σκιπιώνων, κατόρθωσε να περικυκλώσει
τους Καρχηδονίους. Όταν οι τελευταίοι, προκειμένου να μην πεθάνουν δίχως
εκδίκηση, πολεμούσαν με λύσσα, ο Μάρκιος χαλάρωσε την πίεση που ασκούσε,
τους έδωσε χώρο για να διαφύγουν και, καθώς διασκορπίστηκαν, τους έσφαξε χωρίς
να θέσει σε κίνδυνο τους άνδρες του. 128
3. Όταν κάποιοι Γερμανοί πολεμούσαν με λύσσα, λόγω της πολύ δύσκολης
κατάστασης στην οποία είχαν βρεθεί, καθώς ο Γάιος Καίσαρας τούς είχε
αποκλείσει, ο ίδιος διέταξε να τους επιτρέψουν να διαφύγουν, και στη συνέχεια
τους επιτέθηκε καθώς υποχωρούσαν.
4. Στην Τρασιμένη, καθώς οι Ρωμαίοι είχαν περικυκλωθεί και πολεμούσαν
με απίστευτη λύσσα, ο Αννίβας χαλάρωσε τον σχηματισμό του και τους έδωσε τη
δυνατότητα να διαφύγουν. Καθώς υποχωρούσαν, τους κατατρόπωσε δίχως
απώλειες για τα στρατεύματά του. 129
5. Όταν οι Αιτωλοί πολιορκούνταν από τον Αντίγονο, βασιλιά των Μακεδόνων,
και υπέφεραν από την πείνα, αποφάσισαν να επιχειρήσουν έφοδο, γνωρίζοντας
ότι τους περίμενε βέβαιος θάνατος. Ο Αντίγονος τούς επέτρεψε να φύγουν. Έτσι,
έχοντας καταλαγιάσει το πάθος τους να πολεμήσουν μέχρις εσχάτων, τους επιτέθηκε
από τα νώτα και τους συνέτριψε.130
6. Ο Αγησίλαος, ο Σπαρτιάτης, όταν ενεπλάκη σε μάχη με τους Θηβαίους,
πρόσεξε ότι ο εχθρός, περιορισμένος από τη φύση του εδάφους, πολεμούσε με
μεγαλύτερη λύσσα καθώς ήταν απελπισμένος. Έτσι, χαλάρωσε τον σχηματισμό
του και προσέφερε στους Θηβαίους δίοδο διαφυγής. Όταν όμως κουράστηκαν να
υποχωρούν, τους περικύκλωσε ξανά και τους κατατρόπωσε χωρίς απώλειες. 131
7. Ο ύπατος Γναίος Μάνλιος, επιστρέφοντας από τη μάχη, βρήκε το στρατόπεδο
των Ρωμαίων να έχει καταληφθεί από Ετρούσκους. Γι’ αυτόν τον λόγο τοποθέτησε
φρουρούς σε όλες τις πύλες, προκαλώντας τέτοια μανία στον εχθρό, έτσι που ήταν
αποκλεισμένος, που μαχόταν με πάθος, με αποτέλεσμα ο ίδιος να σφαγιαστεί στη
μάχη. Όταν οι αξιωματικοί του το αντιλήφθηκαν αυτό, απέσυραν τους φρουρούς από
τη μία πύλη και έδωσαν την ευκαιρία στους Ετρούσκους να διαφύγουν. Αλλά, όταν οι
τελευταίοι ξεχύθηκαν για να διαφύγουν, οι Ρωμαίοι τους κατεδίωξαν και τους
κατατρόπωσαν με τη βοήθεια του άλλου υπάτου, του Φάβιου, που έτυχε να έρχεται.132
8. Όταν ο Ξέρξης είχε ηττηθεί και οι Αθηναίοι ήθελαν να καταστρέψουν τη
γέφυρά του,133 ο Θεμιστοκλής το απέτρεψε αυτό, υποστηρίζοντας ότι ήταν καλύτερο
128
Το 212 π.Χ. Ο Λίβιος 25.37 αναφέρει τον Μάρκιο ως «Λεύκιο».
129
Το 217 π.Χ.
130
Στο διάστημα 223-221 π.Χ. Ο Αντίγονος Δόσων.
131
Το 394 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 2.1.19 και Πλούταρχος Βίοι (Αγησ. 18). Ο Ξενοφών Ελλ. 4.3
αναφέρει την αποτυχία του Αγησιλάου να φέρει εις πέρας αυτό το στρατήγημα.
132
Το 480 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 2.47.
133
Η γέφυρα που ο Ξέρξης είχε κατασκευάσει στον Ελλήσποντο προκειμένου να εισβάλει στην Ελλάδα.
64 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

να διώξουν τον Ξέρξη από την Ευρώπη παρά να τον αναγκάσουν να πολεμήσει
όντας σε απελπιστική θέση. Έστειλε, επίσης, στον βασιλιά αγγελιαφόρο για να του πει
σε τι κίνδυνο θα βρισκόταν σε περίπτωση που αποτύγχανε να υποχωρήσει βιαστικά.134
9. Όταν ο Πύρρος, βασιλιάς των Ηπειρωτών, είχε καταλάβει μία πόλη, πρόσεξε
ότι οι κάτοικοί της ήταν κλεισμένοι μέσα, είχαν κλείσει τις πύλες και πολεμούσαν
θαρραλέα, λόγω έσχατης ανάγκης. Τότε τους έδωσε την ευκαιρία να φύγουν.
10. Ο ίδιος Πύρρος, μεταξύ άλλων αρχών στρατιωτικής τακτικής, σύστηνε
να μην ασκείται ποτέ ασφυκτική πίεση στον εχθρό που υποχωρεί, όχι μόνο για να
αποφευχθεί η πιθανότητα ο εχθρός να αντισταθεί με μεγαλύτερη λύσσα, λόγω
ανάγκης, αλλά και για να καταφεύγει πιο εύκολα στην επιλογή της υποχώρησης
και σε οποιαδήποτε άλλη περίπτωση, γνωρίζοντας ότι ο νικητής δε θα προσπαθήσει
να τον καταστρέψει ενώ τρέπεται σε φυγή.

VII. Συγκάλυψη αντιξοοτήτων

1. O Tύλλος Χοστίλιος, βασιλιάς των Ρωμαίων, όταν σε μια περίπτωση
ενεπλάκη σε μάχη με τους Βηίους, οι Αλβανοί εγκατέλειψαν τον στρατό των
Ρωμαίων και κατευθύνθηκαν στους γειτονικούς λόφους. Μιας και αυτή η ενέργεια
είχε ως αποτέλεσμα να προκληθεί σύγχυση στα στρατεύματά μας, ο Τύλλος
φώναξε με δυνατή φωνή ότι οι Αλβανοί ενήργησαν έτσι ύστερα από δική του
εντολή, προκειμένου να περικυκλώσουν τον εχθρό. Αυτή η ανακοίνωση σκόρπισε
τρόμο στις καρδιές των Βηίων και έδωσε αυτοπεποίθηση στους Ρωμαίους. Με
αυτό το τέχνασμα ανέτρεψε την εξέλιξη της μάχης. 135
2. Όταν ένας ύπαρχος του Λεύκιου Σύλλα κατέφυγε στον εχθρό στην αρχή
της σύρραξης, παίρνοντας μαζί του και μια υπολογίσιμη δύναμη ιππικού, ο Σύλλας
ανακοίνωσε ότι αυτό είχε συμβεί μετά από δικές του οδηγίες. Έτσι δεν έσωσε
απλά τους άνδρες του από τον πανικό, αλλά τους ενθάρρυνε δίνοντάς τους την
ελπίδα ότι το σχέδιο θα τους προσφέρει πλεονέκτημα στη μάχη.
3. Ο ίδιος Σύλλας, όταν κάποια βοηθητικά στρατεύματα, τα οποία
αποσπάστηκαν από αυτόν, περικυκλώθηκαν και συνετρίβησαν από τον εχθρό,
φοβούμενος ότι όλο το στράτευμα θα πανικοβληθεί μπροστά στην επερχόμενη
καταστροφή, ανακοίνωσε ότι σκοπίμως εξέθεσε τα βοηθητικά στρατεύματα στον
κίνδυνο, καθώς είχαν σχεδιάσει να λιποτακτήσουν. Με αυτόν τον τρόπο
συγκάλυψε μια πραγματική αντιξοότητα, υπό το πρόσχημα της τιμωρίας, και
ενθάρρυνε τους στρατιώτες του πείθοντάς τους ότι εκείνος το είχε κάνει.

134
Το 480 π.Χ. Πρβλ. Ιουστίνος 2.13.5 κεξξ. και Πολύαινος 1.30.4. Ο Πλούταρχος Βίοι (Θεμ.
16) και ο Ηρόδοτος 8.108 αποδίδουν τη συμβουλή τής μη καταστροφής της γέφυρας στον Αριστείδη
και στον Ευρυβιάδη αντίστοιχα.
135
Πρβλ. Λίβιος 1.27, Βαλέριος Μάξιμος 7.4.1 και Διονύσιος Αλικαρνασσεύς 3.24. Ο Κορνήλιος
Νέπως, Αγησ. 6 και Δατάμ. 6 αποδίδει παρόμοια στρατηγήματα στον Αγησίλαο και στον Δατάμη.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IΙ 65

4. Όταν οι πρέσβεις του βασιλιά Σύφακα είπαν στον Σκιπίωνα εξ ονόματος

του βασιλιά τους να μη διαπεραιωθεί στην Αφρική από τη Σικελία, προσδοκώντας
μια συμμαχία, ο Σκιπίων, φοβούμενος ότι θα προκληθεί πανικός στους στρατιώτες
του αν έσβηνε η ελπίδα της ξένης βοήθειας, έδιωξε βιαστικά τους πρέσβεις και
διέδωσε τη φήμη ότι ο Σύφακας τον είχε προσκαλέσει στην Αφρική. 136
5. Όταν κάποτε ο Κόιντος Σερτώριος ενεπλάκη σε μάχη, διατρύπησε με
ξιφίδιο έναν βάρβαρο που του είχε αναφέρει ότι ο Ιρτουλήιος είχε σκοτωθεί,
καθώς φοβόταν μήπως ο αγγελιαφόρος διέδιδε τα νέα στους άλλους και έτσι θα
κατέρρεε το ηθικό των ανδρών του.137
6. Όταν ο Αλκιβιάδης, ο Αθηναίος, είχε βρεθεί σε δύσκολη θέση σε μια
συμπλοκή με τους Αβυδηνούς και ξαφνικά πρόσεξε ότι πλησίαζε με μεγάλη
ταχύτητα ένας αγγελιαφόρος έχοντας θλιμμένη έκφραση, τον εμπόδισε να
ανακοινώσει δημόσια τα νέα που έφερνε. Έχοντας πληροφορηθεί κατ’ ιδίαν ότι ο
στόλος του είχε περικυκλωθεί από τον Φαρνάβαζο, τον διοικητή του βασιλιά,
απέκρυψε το γεγονός τόσο από τον εχθρό όσο και από τους στρατιώτες του, και
ολοκλήρωσε τη μάχη. Στη συνέχεια, έφυγε ευθύς αμέσως για να διασώσει τον
στόλο του, φέρνοντας βοήθεια στους φίλους του.138
7. Όταν ο Αννίβας εισέβαλε στην Ιταλία, τρεις χιλιάδες Καρπετάνοι
λιποτάκτησαν. Φοβούμενος μήπως και τα υπόλοιπα στρατεύματά του επηρεαστούν
και ακολουθήσουν το ίδιο παράδειγμα, διέδωσε ότι αυτός ο ίδιος τους είχε δώσει
εντολή να φύγουν. Για να προσδώσει μεγαλύτερη πειθώ σε αυτό, έδιωξε λίγους
από εκείνους που οι υπηρεσίες τους ήταν μικρής σημασίας. 139
8. Όταν ο Λεύκιος Λούκουλλος διαπίστωσε ότι το μακεδονικό ιππικό, που
χρησιμοποιούσε ο ίδιος ως επικουρικό στράτευμα, ξαφνικά τον εγκατέλειψε και
αυτομόλησε στο σύνολό του, διέταξε να ηχήσουν οι σάλπιγγες και να σταλούν
ίλες του ιππικού για να καταδιώξουν τους λιποτάκτες. Ο εχθρός, θεωρώντας ότι
ξεκίνησε η συμπλοκή, υποδέχτηκε τους λιποτάκτες με βέλη, ενώ οι Μακεδόνες,
βλέποντας ότι δεν έγιναν δεκτοί από τον εχθρό και ότι δέχονταν επίθεση από
αυτούς στους οποίους θα κατέφευγαν, αναγκάστηκαν να πολεμήσουν και να
επιτεθούν στον εχθρό.140
9. Ο Δατάμης, αρχηγός των Περσών εναντίον του Αυτοφραδάτη στην
Καππαδοκία, μόλις πληροφορήθηκε ότι τμήμα του ιππικού του λιποτακτούσε,
διέταξε τα υπόλοιπα στρατεύματά του να τον ακολουθήσουν. Αφού πλησίασε
τους λιποτάκτες, τους επαίνεσε που τον ξεπέρασαν, λόγω του ζήλου τους, και
επίσης τους παρότρυνε να επιτεθούν εναντίον του εχθρού με γενναιότητα.

136
Το 204 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 29.23-24 και Πολύαινος 8.16.7.
137
Το 75 π.Χ.
138
Το 409 π.Χ.
139
Το 218 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 21.23.
140
Στο διάστημα 74-66 π.Χ.
66 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

Κυριευμένοι από ντροπή και έχοντας μετανιώσει, παραιτήθηκαν του σκοπού τους,
έχοντας την εντύπωση ότι δεν είχαν αποκαλυφτεί οι πραγματικές προθέσεις τους. 141
10. Ο ύπατος Τίτος Κόιντος Καπιτωλίνος, όταν στη μάχη οι Ρωμαίοι παραχώρησαν
έδαφος στον εχθρό, ισχυρίστηκε ψευδώς ότι ο εχθρός κατατροπώθηκε στο άλλο
πλευρό. Έτσι, δίνοντας θάρρος στους άνδρες του, νίκησε. 142
11. Όταν ο Γναίος Μάνλιος πολεμούσε εναντίον των Ετρούσκων, ο
συμπολεμιστής του, Μάρκος Φάβιος, επικεφαλής της αριστερής πτέρυγας,
πληγώθηκε, με συνέπεια αυτό το τμήμα του στρατού να τραπεί σε φυγή, θεωρώντας
ότι ο ύπατος σκοτώθηκε. Έτσι, ο Μάνλιος χρησιμοποίησε ίλες ιππικού για να
αποκαταστήσει τη γραμμή του μετώπου στα σημεία που είχε διασπαστεί,
φωνάζοντας παράλληλα ότι ο Φάβιος ήταν ζωντανός και ότι εκείνος νικούσε στη
δεξιά πτέρυγα. Με αυτό το ατρόμητο πνεύμα, αποκατέστησε το ηθικό των
στρατιωτών του και κέρδισε τη νίκη. 143
12. Όταν ο Μάριος πολεμούσε κατά των Κίμβρων και των Τευτόνων, οι
μηχανικοί του, σε μια περίπτωση, απρόσεκτα επέλεξαν μια περιοχή για το
στρατόπεδο, όπου οι βάρβαροι ήλεγχαν την προμήθεια νερού. Σε απάντηση στο
αίτημα των στρατιωτών για νερό, ο Μάριος έδειξε με το δάκτυλό του τον εχθρό
και είπε: «Εκεί πρέπει να πάτε για να το πάρετε». Έτσι, με υψηλό ηθικό, οι
Ρωμαίοι έδιωξαν τους βαρβάρους από την περιοχή. 144
13. Ο Τίτος Λαβιηνός, μετά τη μάχη στα Φάρσαλα, όταν ηττήθηκε και ο ίδιος είχε
υποχωρήσει στο Δυρράχιο, συνδύασε το ψέμα με την αλήθεια και χωρίς να αποκρύψει
το αποτέλεσμα της μάχης, υποκρίθηκε ότι οι τύχες των δύο αντιπάλων είχαν
εξισορροπηθεί, ως συνέπεια του σοβαρού τραυματισμού του Καίσαρα. Με αυτή την
πρόφαση, ανύψωσε το ηθικό των άλλων οπαδών της παράταξης του Πομπηίου.145
14. Ο Μάρκος Κάτων, έχοντας τυχαίως αποβιβαστεί στην Αμβρακία,
φτάνοντας μόνο με μία γαλέρα τη στιγμή που ο συμμαχικός στόλος είχε
αποκλειστεί από τους Αιτωλούς, αν και δεν είχε στρατεύματα μαζί του, άρχισε,
παρ’ όλα αυτά, να κάνει σινιάλα φωνάζοντας και χειρονομώντας, για να δώσει
την εντύπωση ότι καλούσε τα προσεγγίζοντα πλοία που μετέφεραν τις δυνάμεις
του. Αυτή η γεμάτη ζήλο ενέργεια τρομοκράτησε τον εχθρό σε τέτοιο βαθμό, λες
και τα στρατεύματα που υποτίθεται ότι καλούσε από κοντά ήταν πλέον ορατά.

141
Το 362 π.Χ. Οι Κορνήλιος Νέπως Δατάμ. 6, Διόδωρος 15.91 και Πολύαινος 7.21.7 δίνουν μια
ελαφρώς διαφορετική εκδοχή αυτού του επεισοδίου.
142
Το 468 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 2.64.5-7 και Διονύσιος 9.57.
143
Το 480 π.Χ. Σύμφωνα με τον Λίβιο 2.46-47 και τον Διονύσιο 9.11, ο Κόιντος Φάβιος και ο
Μάνλιος τραυματίστηκαν και ο Μάρκος Φάβιος ήταν ο εμπνευστής αυτού του στρατηγήματος.
144
Το 102 π.Χ. Πρβλ. Φλώρος 3.3.7-10 και Πλούταρχος Βίοι (Μάρ. 18).
145
Το 48 π.Χ.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IΙ 67

Γι’ αυτόν τον λόγο οι Αιτωλοί, με τον φόβο ότι θα συντρίβονταν από την άφιξη
του ρωμαϊκού στόλου, εγκατέλειψαν τον αποκλεισμό.146

VIII. Αποκατάσταση του ηθικού μέσω της σταθερότητας

1. Στη μάχη όπου ο βασιλιάς Ταρκύνιος αντιμετώπισε τους Σαβίνους, ο
Σέρβιος Τύλλιος, νεαρός τότε, παρατηρώντας ότι οι σημαιοφόροι πολεμούσαν
πιο νωθρά, άρπαξε ένα λάβαρο και το εξακόντισε στην πλευρά του εχθρού.
Προκειμένου να το ανακτήσουν, οι Ρωμαίοι πολέμησαν με τέτοια μανία, που όχι
μόνο πήραν πίσω το λάβαρο, αλλά και νίκησαν. 147
2. Ο ύπατος Φούριος Αγρίππας, όταν σε μια περίπτωση η πτέρυγά του
υποχωρούσε, άρπαξε μία στρατιωτική σημαία από έναν σημαιοφόρο και την
εξακόντισε στα εχθρικά στρατεύματα των Ερνίκων και των Αικουών. Με αυτή
την ενέργεια αποτράπηκε η ήττα, καθώς οι Ρωμαίοι όρμησαν στον εχθρό με
μεγαλύτερο σθένος για να ανακτήσουν τη σημαία. 148
3. Ο ύπατος Τίτος Κόιντος Καπιτωλίνος εξακόντισε μία σημαία στο μέσον της
εχθρικής διάταξης των Φαλίσκων και διέταξε τα στρατεύματά του να την
ανακτήσουν.149
4. Ο Μάρκος Φούριος Κάμιλλος, χιλίαρχος με υπατική εξουσία, όταν κάποτε
οι δυνάμεις του υποχωρούσαν, άρπαξε από το χέρι έναν σημαιοφόρο και τον
έσυρε στην εχθρική πλευρά, δηλαδή των Βόλσκων και των Λατίνων, με συνέπεια
οι υπόλοιποι να ακολουθήσουν έχοντας ντροπιαστεί. 150
5. Ο Σάλβιος, ο Πελιγνός, έπραξε το ίδιο κατά τον Περσικό Πόλεμο. 151
6. Ο Μάρκος Φούριος, βλέποντας τον στρατό του να υποχωρεί, διέδωσε ότι
δε θα δεχόταν κανέναν πίσω στο στρατόπεδο αν δεν ήταν νικητής. Έτσι τους
παρακίνησε να επιστρέψουν στη μάχη και να νικήσουν. 152
7. Ο Σκιπίων, στη Νουμαντία, βλέποντας ότι οι δυνάμεις του υποχωρούσαν,
ανακοίνωσε ότι θα αντιμετώπιζε ως εχθρό οποιονδήποτε επέστρεφε στο στρατόπεδο. 153

146
Το 191 π.Χ.
147
Αυτό το είδος στρατηγήματος εφαρμοζόταν πολύ συχνά. Πρβλ. Φλώρος 1.11, Βαλέριος Μάξιμος
3.2.20, Καίσαρας Γαλ. Πόλ. 4.25 και Λίβιος 4.29.3.
148
Το 446 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 3.70.2-11.
149
Δεν αναφέρεται πουθενά αλλού ότι ο Τίτος Κόιντος Καπιτωλίνος πολέμησε κατά των Φαλίσκων.
Ο Λίβιος 4.29 αποδίδει αυτό το στρατήγημα στον Τίτο Κόιντο Κιγκιννάτο, στον πόλεμο κατά των
Βόλσκων το 431 π.Χ.
150
Το 386 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 6.7-8.
151
Ο Πλούταρχος Βίοι (Αιμ. 20) αποδίδει στον Σάλβιο ένα στρατήγημα παρόμοιο με τα πρώτα
τρία αυτού του κεφαλαίου. Το 168 π.Χ.
152
Το 381 π.Χ. Ο Κάμιλλος. Πρβλ. Λίβιος 6.24.
153
Το 133 π.Χ.
68 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

8. Ο δικτάτορας Σερβίλιος Πρίσκος, έχοντας διατάξει οι σημαιοφόροι να

επιτεθούν εναντίον των εχθρών Φαλίσκων, κρατώντας τα εμβλήματα των
λεγεώνων, έδωσε εντολή να εκτελεστεί ένας σημαιοφόρος που καθυστέρησε να
εκτελέσει τη διαταγή. Οι υπόλοιποι, τρομοκρατημένοι από αυτή την εκτέλεση,
όρμησαν κατά του εχθρού. 154
9. Ο Κορνήλιος Κόσσος, ίππαρχος, ενήργησε κατά τον ίδιο τρόπο στη μάχη
κατά των κατοίκων της Φιδένας. 155
10. Ο Ταρκύνιος, όταν το ιππικό του δίσταζε στη μάχη εναντίον των
Σαβίνων, διέταξε να πετάξουν τα χαλινάρια, να κεντρίσουν τα άλογά τους και να
διασπάσουν τις γραμμές του εχθρού.
11. Στον Σαμνιτικό Πόλεμο ο ύπατος Μάρκος Ατίλιος, βλέποντας ότι οι
στρατιώτες του παρατούσαν τη μάχη και κατέφευγαν στο στρατόπεδο, τους
συγκέντρωσε, μαζί με το επιτελείο του, και τους ξεκαθάρισε ότι θα πολεμούσαν
εναντίον του ίδιου και όλων των πιστών πολιτών, αν δεν επέλεγαν να πολεμήσουν
κατά του εχθρού. Με αυτόν τον τρόπο τους οδήγησε όλους μαζί ξανά στη μάχη. 156
12. Όταν οι λεγεώνες του Σύλλα υποχώρησαν μπροστά στον στρατό του
Μιθριδάτη, που είχε επικεφαλής τον Αρχέλαο, ο Σύλλας προχώρησε στην πρώτη
γραμμή κρατώντας το ξίφος και, απευθυνόμενος στους στρατιώτες του, τους είπε
ότι, σε περίπτωση που οποιοσδήποτε ρωτούσε πού είχαν αφήσει τον στρατηγό
τους, να δώσουν την εξής απάντηση: «Πολεμάει στη Βοιωτία». Ντροπιασμένοι
από αυτά τα λόγια, τον ακολούθησαν μέχρι και τον τελευταίο άνδρα. 157
13. Ο θεοποιημένος Ιούλιος, [ενν. Καίσαρας] όταν τα στρατεύματά του
υποχωρούσαν στη Μούνδα, διέταξε να απομακρυνθεί το άλογό του και ο ίδιος
κατευθύνθηκε πεζός προς την πρώτη γραμμή. Οι άνδρες του ντράπηκαν να
εγκαταλείψουν τον αρχηγό τους και γι’ αυτό επέστρεψαν στη μάχη. 158
14. Ο Φίλιππος, σε μια περίπτωση, φοβούμενος μήπως τα στρατεύματά του
δεν αντέξουν στην επίθεση των Σκυθών, τοποθέτησε τους πιο έμπιστούς του
ιππείς στα νώτα και τους διέταξε να μην επιτρέψουν σε κανέναν από τους
συμπολεμιστές τους να εγκαταλείψει τη μάχη, αλλά να τους σκοτώσουν σε
περίπτωση που δεν υπακούσουν. Αυτή η διαταγή έκανε ακόμη και τους πιο

154
Το 418 π.Χ. Σύμφωνα με τον Λίβιο 4.46-47, η μάχη διεξήχθη εναντίον των Αικούων και όχι
των Φαλίσκων.
155
Το 426 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 4.33.7 και Φλώρος 1.11.2-3. Αυτό το στρατήγημα είναι παρόμοιο
με το υπ’ αριθ. 10 παρά με το υπ’ αριθ. 8.
156
Το 294 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 10.36. Μια ελαφρώς διαφορετική εκδοχή αυτής της ιστορίας αναφέρεται
στο 4.1.29, σ. 108 του παρόντος.
157
Το 85 π.Χ. Πρβλ. Πλούταρχος Βίοι (Σύλ. 21), Πολύαινος 8.9.2 και Αππιανός Μιθρ. 49.
158
Το 45 π.Χ. Πρβλ. Πλούταρχος Βίοι (Καίσ. 56), Πολύαινος 8.23.16 και Βελλ. 2.55.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IΙ 69

δειλούς να προτιμήσουν να σκοτωθούν από τον εχθρό παρά από τους συμπολεμιστές
τους, με συνέπεια ο Φίλιππος να νικήσει. 159

Μέτρα που λαμβάνονται μετά τη μάχη

ΙΧ. Ολοκλήρωση του πολέμου μετά από μια νικηφόρα μάχη
1. Αφότου ο Γάιος Μάριος είχε νικήσει τους Τεύτονες σε μάχη και τη νύχτα
η συμπλοκή είχε λήξει, στρατοπέδευσε ολόγυρα από τα απομεινάρια των αντιπάλων
του. Διατάσσοντας μία μικρή ομάδα από τους άνδρες του να κραυγάζουν ανά τακτά
χρονικά διαστήματα, ανάγκασε τον εχθρό να βρίσκεται σε κατάσταση επιφυλακής,
με αποτέλεσμα να αδυνατεί να αναπαυτεί με ασφάλεια. Έτσι κατόρθωσε την επόμενη
μέρα να τους συντρίψει πιο εύκολα, από τη στιγμή που οι αντίπαλοι δεν είχαν
ξεκουραστεί καθόλου.160
2. Ο Κλαύδιος Νέρων, όταν ήρθε αντιμέτωπος με τους Καρχηδονίους κατά
την πορεία τους από την Ισπανία προς την Ιταλία με διοικητή τον Ασδρούβα,
τους νίκησε και έριξε το κεφάλι του Ασδρούβα στο στρατόπεδο του Αννίβα. Η
ενέργεια αυτή είχε ως αποτέλεσμα ο Αννίβας να καταβληθεί από θλίψη, ενώ ο
στρατός του έχασε κάθε ελπίδα για την άφιξη ενισχύσεων.161
3. Όταν ο Λεύκιος Σύλλας πολιορκούσε την Πραίνεστο, στερέωσε σε δόρατα
τα κεφάλια Πραινεστών στρατηγών που είχαν σκοτωθεί στη μάχη και τα
επιδείκνυε στους πολιορκημένους, με συνέπεια να κάμψει τη σθεναρή αντίστασή
τους.162
4. Και ο Αρμίνιος, αρχηγός των Γερμανών, στερέωσε σε δόρατα τα
κεφάλια αυτών που είχαν σφαγιαστεί και διέταξε να τα φέρουν μπροστά από τις
οχυρώσεις του εχθρού. 163
5. Όταν ο Δομίτιος Κόρβουλος πολιορκούσε την Τιγρανοκέρτη και οι
Αρμένιοι φαινόταν ότι αντιστέκονταν με επιμονή, ο Κόρβουλος εκτέλεσε τον
Βάδανδο, έναν από τους ευγενείς που είχε αιχμαλωτίσει, έβαλε το κεφάλι του σε
μια βαλλιστική μηχανή και το έριξε μέσα στα τείχη του εχθρού. Έτυχε να πέσει
στη μέση του συμβουλίου που συγκάλεσαν οι βάρβαροι εκείνη ακριβώς τη
στιγμή. Στη θέα του αποκομμένου κεφαλιού ‒θεώρησαν το γεγονός ως κάποιου
είδους κακό οιωνό‒ τρομοκρατήθηκαν τόσο, που έσπευσαν να παραδοθούν. 164

159
Ο Ιουστίνος 1.6.10-13 αποδίδει ένα παρόμοιο στρατήγημα στον Αστυάγη.
160
Το 102 π.Χ.
161
Το 207 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 27.51 και Ζωναράς 9.9.
162
Το 82 π.Χ. Πρβλ. Αππιανός Εμφ. Πόλ. 1.93-94.
163
Το 9 μ.Χ.
164
Το 60 μ.Χ.
70 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

6. Όταν ο Ερμοκράτης, ο Συρακούσιος, είχε νικήσει τους Καρχηδονίους σε

μάχη και φοβόταν ότι οι αιχμάλωτοι, ο αριθμός των οποίων ήταν τεράστιος, θα
φυλάσσονταν χωρίς ιδιαίτερη προσοχή, καθώς η επιτυχής έκβαση της μάχης
μπορεί να έκανε τους νικητές νωθρούς και γλεντοκόπους, ισχυρίστηκε ότι το
εχθρικό ιππικό σχεδίαζε επίθεση την επόμενη νύχτα. Ενσταλάζοντας τον φόβο,
πέτυχε οι φρουροί των αιχμαλώτων να είναι ακόμη πιο προσεκτικοί απ’ ό,τι συνήθως.
7. Όταν ο ίδιος Ερμοκράτης είχε σημειώσει κάποιες επιτυχίες, οι άνδρες
του είχαν αποκτήσει υπερβολική αυτοπεποίθηση, με αποτέλεσμα να χάσουν την
πειθαρχία τους και να βυθιστούν στον λήθαργο του ποτού. Τότε, έστειλε έναν
λιποτάκτη στο στρατόπεδο του εχθρού για να εμποδίσει τη φυγή τους, λέγοντάς
τους πως έχουν στηθεί ολόγυρα ενέδρες από τους Συρακούσιους. Λόγω του
φόβου αυτού, ο εχθρός παρέμεινε στο στρατόπεδό του. Έχοντας αποτρέψει τη
φυγή του εχθρού, ο Ερμοκράτης οδήγησε τους άνδρες του την επόμενη ημέρα,
όταν ήταν πιο ξεκούραστοι, εναντίον του και έδωσε τέλος στον πόλεμο. 165
8. Όταν ο Μιλτιάδης είχε νικήσει μια τεράστια περσική δύναμη στον
Μαραθώνα και οι Αθηναίοι έχαναν χρόνο χαρούμενοι από τη νίκη, τους ανάγκασε
να βιαστούν να στείλουν βοήθεια στην πόλη, εναντίον της οποίας κατευθυνόταν ο
περσικός στόλος. Έχοντας, λοιπόν, προλάβει τον εχθρό, επάνδρωσε τα τείχη με
πολεμιστές, έτσι ώστε οι Πέρσες, θεωρώντας ότι η αριθμητική δύναμη των Αθηναίων
ήταν τεράστια και ότι αυτοί είχαν αντιμετωπίσει έναν στρατό στον Μαραθώνα,
ενώ ένας άλλος βρισκόταν στα τείχη, αμέσως άλλαξαν την πορεία των πλοίων
τους και κατευθύνθηκαν προς την Ασία. 166
9. Όταν ο στόλος των Μεγαρέων προσέγγισε την Ελευσίνα τη νύχτα με
σκοπό να απαγάγει τις Αθηναίες κόρες που θυσίαζαν προς τιμή της θεάς Δήμητρας,
ο Πεισίστρατος, ο Αθηναίος, ενεπλάκη σε μάχη και, σφάζοντας ανηλεώς τον εχθρό,
πήρε εκδίκηση για τους συμπατριώτες του. Έπειτα, επάνδρωσε τα αιχμαλωτισμένα
πλοία με Αθηναίους στρατιώτες και τοποθέτησε σε κοινή θέα κάποιες κόρες ντυμένες
ως αιχμάλωτες. Οι Μεγαρείς, εξαπατημένοι από αυτό το σκηνικό, θεωρώντας ότι
επέστρεφαν οι δικοί τους και ότι είχαν νικήσει, έσπευσαν να τους συναντήσουν
ατάκτως και χωρίς να φέρουν οπλισμό, με συνέπεια να συντριβούν για δεύτερη φορά.167
10. Ο Κίμων, Αθηναίος στρατηγός, έχοντας νικήσει τον στόλο των Περσών
κοντά στο νησί της Κύπρου, εξόπλισε τους άνδρες του με τα όπλα των αιχμαλώτων,
τους επιβίβασε στα πλοία των βαρβάρων και τους έστειλε να συναντήσουν τον
εχθρό στην Παμφυλία, κοντά στον Ευρυμέδοντα ποταμό. Οι Πέρσες αναγνώρισαν
τα πλοία και την ενδυμασία των ανδρών που στέκονταν στο κατάστρωμα ως δικά

165
Το 413 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 1.43.2, Θουκυδίδης 7.73 και Πλούταρχος Βίοι (Νικ. 26).
166
Το 490 π.Χ. Πρβλ. Ηρόδοτος 6.115 κεξξ.
167
Το 604 π.Χ. Πρβλ. Ιουστίνος 2.8., Πολύαινος 1.20.2 και Πλούταρχος Βίοι (Σόλ. 8).
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IΙ 71

τους, με συνέπεια να μη δώσουν καμία σημασία. Έτσι, την ίδια ημέρα, ξαφνικά
συνετρίβησαν σε δύο μάχες, μία στη θάλασσα και μία στην ξηρά. 168

Χ. Κέρδη που προκύπτουν από αντιξοότητες

1. Κάποτε ο Τίτος Δίδιος διεξήγε πόλεμο στην Ισπανία και είχε εμπλακεί σε
μια σφοδρότατη μάχη. Όταν το σκοτάδι έβαλε τέλος στη μάχη, η οποία άφησε
πολλούς νεκρούς και από τις δύο πλευρές, κατά τη διάρκεια της νύχτας φρόντισε
για την ταφή πολλών ανδρών του. Την επόμενη ημέρα οι Ισπανοί, θέλοντας να
θάψουν τους νεκρούς τους, βρήκαν περισσότερους δικούς τους σφαγιασμένους παρά
Ρωμαίους. Υπολογίζοντας τις απώλειές τους, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι
είχαν ηττηθεί, με αποτέλεσμα να έρθουν σε συμφωνία με τους Ρωμαίους. 169
2. Ο Τίτος Μάρκιος, Ρωμαίος ευγενής, που ήταν υπεύθυνος για τα
υπολείμματα του στρατού (του Σκιπίωνος) στην Ισπανία, βλέποντας σε απόσταση
αναπνοής τα δύο στρατόπεδα των Καρχηδονίων να απέχουν λίγα μίλια το ένα
από το άλλο, ενθάρρυνε τους άνδρες του και επιτέθηκε στο πλησιέστερο
στρατόπεδο αργά τη νύχτα. Από τη στιγμή που ο εχθρός, παρασυρμένος από τη
νίκη, βρέθηκε ανοργάνωτος, ο Μάρκιος με την επίθεσή του δεν άφησε ούτε έναν
επιζώντα ως μάρτυρα της καταστροφής. Αφού άφησε τις δυνάμεις του για πολύ
σύντομο διάστημα να αναπαυθούν και, μην αφήνοντας να διαρρεύσει η είδηση
του κατορθώματός του, επιτέθηκε στο δεύτερο στρατόπεδο την ίδια νύχτα. Έτσι,
με αυτή τη διπλή επιτυχία, εξόντωσε τους Καρχηδονίους και στις δύο περιοχές
και επανέκτησε για τον ρωμαϊκό λαό τις χαμένες επαρχίες της Ισπανίας. 170

ΧΙ. Εξασφάλιση της υπακοής εκείνων που δυσπιστούν

1. Όταν ο Πόπλιος Βαλέριος διέθετε μια ανεπαρκή φρουρά στην Επίδαυρο
και γι’ αυτό φοβόταν απιστία από την πλευρά των πολιτών, προετοιμάστηκε να
εορτάσει αθλητικούς αγώνες σε κάποια απόσταση από την πόλη. Όταν σχεδόν
όλος ο πληθυσμός είχε μεταβεί εκεί για να παρακολουθήσει το θέαμα, έκλεισε τις
πύλες και αρνήθηκε να δεχτεί τους Επιδαύριους, εκτός αν έπαιρνε αιχμαλώτους
μερικούς από τους πιο επιφανείς πολίτες τους.
2. Ο Γναίος Πομπήιος, που υποψιαζόταν τους Καυκάσιους και φοβόταν ότι
δε θα αποδέχονταν μια φρουρά, ζήτησε να επιτρέψουν στο ενδιάμεσο διάστημα
να αναρρώσουν ανάμεσά τους οι άρρωστοι στρατιώτες. Τότε, στέλνοντας τους
πιο δυνατούς άνδρες του οι οποίοι προσποιούνταν τους αρρώστους, κατέλαβε την
πόλη και την έθεσε υπό την κατοχή του.
3. Όταν ο Αλέξανδρος είχε κατακτήσει και υποτάξει τη Θράκη και
κατευθυνόταν στην Ασία, επειδή φοβόταν ότι μετά την αναχώρησή του οι
Θράκες θα επαναστατούσαν, πήρε μαζί του ‒ως ένδειξη τιμής‒ τους βασιλείς και
168
Το 466 π.Χ. Πρβλ. Θουκυδίδης 1.100, Πολύαινος 1.34.1 και Διόδωρος 11.61.
169
Στο διάστημα 98-93 π.Χ.
170
Το 212 π.Χ. Ο Λίβιος 25.37 αναφέρει τον Τίτο ως «Λεύκιο».
72 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

τους αξιωματούχους τους, δηλαδή όλους εκείνους που πιθανόν θα τίθονταν επικεφαλής
σε μια κίνηση για την ανάκτηση της ελευθερίας τους. Στη θέση αυτών τοποθέτησε
κοινούς και συνηθισμένους ανθρώπους. Έτσι απέτρεψε τους αξιωματούχους από το να
προβούν σε οποιαδήποτε αλλαγή, καθώς είχαν ευνοηθεί από εκείνον, αλλά και τον
απλό λαό, από τη στιγμή που είχε στερηθεί τους ηγέτες του.171
4. Όταν ο Αντίπατρος είδε τον στρατό των Πελοποννήσιων, που είχε
συγκεντρωθεί για να του επιτεθεί μόλις πληροφορήθηκε τον θάνατο του
Αλεξάνδρου, υποκρίθηκε ότι δεν κατάλαβε για ποιο σκοπό είχαν έρθει και τους
ευχαρίστησε που συγκεντρώθηκαν για να βοηθήσουν τον Αλέξανδρο εναντίον
των Σπαρτιατών, προσθέτοντας ότι θα έγραφε στον βασιλιά γι’ αυτό. 172 Αλλά,
εφόσον δε χρειαζόταν προς το παρόν τη βοήθειά τους, τους προέτρεψε να
γυρίσουν πίσω. Με αυτόν τον τρόπο απομάκρυνε τον κίνδυνο που τον απειλούσε
από τη νέα τροπή των πραγμάτων. 173
5. Όταν ο Σκιπίων ο Αφρικανός πολεμούσε στην Ισπανία, έφεραν ενώπιον
του ‒ανάμεσα σε αιχμάλωτες γυναίκες‒ μια αριστοκράτισσα παρθένα εξαιρετικής
ομορφιάς, που αιχμαλώτιζε το βλέμμα του καθένα. Ο Σκιπίων την προστάτευσε
με κάθε τρόπο και την επέστρεψε στον μνηστήρα της, που ονομαζόταν Αλίκιος.
Επιπλέον, του δώρισε, σαν γαμήλιο δώρο, τον χρυσό που του είχαν προσφέρει οι
γονείς της κοπέλας ως λύτρα. Εντυπωσιασμένη από αυτή την πλούσια γενναιοδωρία,
ολόκληρη η φυλή συνασπίστηκε με τον ρωμαϊκό λαό. 174
6. Η παράδοση αναφέρει ότι και ο Αλέξανδρος ο Μακεδών είχε μια
παρόμοια ιστορία. Έχοντας αιχμαλωτίσει μια παρθένα εξαίρετης ομορφιάς, που
ήταν αρραβωνιασμένη με τον αρχηγό γειτονικής φυλής, της φερόταν με τόσο
μεγάλη υπόληψη, που απέφευγε ακόμα και να την κοιτά. Όταν αργότερα ο
Αλέξανδρος επέστρεψε την κοπέλα στον μνηστήρα της, κέρδισε, ως αποτέλεσμα
της ευγένειάς του, την αφοσίωση ολόκληρης της φυλής. 175
7. Όταν ο αυτοκράτορας Καίσαρας Αύγουστος Γερμανικός, 176 στον πόλεμο
στον οποίο κέρδισε τον τίτλο του νικώντας τους Γερμανούς, έκτιζε φρούρια στην
περιοχή των Κουβίων, διέταξε να δοθούν αποζημιώσεις για τα σπαρτά που
καταπατήθηκαν από τα οχυρωματικά έργα. Έτσι, με τη φήμη της δικαιοσύνης
του κέρδισε την αφοσίωση όλων.177

ΧΙΙ. Τι πρέπει να πράξει ο διοικητής για την άμυνα του στρατοπέδου σε

περίπτωση που δεν εμπιστεύεται τις υπό διοίκηση δυνάμεις
171
Το 334 π.Χ. Πρβλ. Ιουστίνος 11.5.1-3.
172
Δηλαδή σκοπίμως ενήργησε έτσι, καθώς υπέθετε ότι δεν είχαν πληροφορηθεί τον θάνατο του
Αλεξάνδρου, αν και ήξερε ότι αυτή η υπόθεση ήταν λανθασμένη.
173
Στο διάστημα 331-330 π.Χ.
174
Το 210 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 26.50, Βαλέριος Μάξιμος 4.3.1, Γέλλιος 7.8 και Πολύβιος 10.19.
175
Πρβλ. Γέλλιος 7.8 και Αμμιανός Μαρκελλίνος 24.4.27.
176
Ο Δομιτιανός.
177
Το 83 μ.Χ.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IΙ 73

1. Ο ύπατος Τίτος Κόιντος, όταν οι Βόλσκοι επρόκειτο να επιτεθούν στο

στρατόπεδό του, διατήρησε μόνο μία κοόρτη σε επιφυλακή και διέταξε το
υπόλοιπο στράτευμα να αναπαυτεί. Επίσης, έδωσε την εντολή στους σαλπιγκτές
να ιππεύσουν και να κάνουν τον γύρο του στρατοπέδου αντηχώντας τις σάλπιγγές
τους. Δίνοντας την εντύπωση ότι είναι πανίσχυρος, κατόρθωσε να κρατήσει τον εχθρό
μακριά και σε εγρήγορση όλη τη νύχτα. Έπειτα, το ξημέρωμα, με μια ξαφνική εξόρμηση,
τους νίκησε εύκολα, καθώς είχαν εξαντληθεί από την ολονύχτια επαγρύπνηση.178
2. Ο Κόιντος Σερτώριος, όταν πολεμούσε στην Ισπανία, υπέστη
συντριπτική ήττα από το εχθρικό ιππικό, το οποίο χάρη στην υπερβολική
αυτοπεποίθησή του είχε προωθηθεί έως τα οχυρώματα του αντιπάλου. Γι’ αυτόν τον
λόγο κατασκεύασε τάφρους κατά τη διάρκεια της νύχτας και παρέταξε τους
άνδρες του μπροστά από αυτές. Τότε, όταν το ιππικό πλησίασε, όπως συνήθιζε,
απέσυρε τους άνδρες του πίσω από τις τάφρους. Ο εχθρός, ακολουθώντας κατά
πόδας, έπεσε μέσα στις τάφρους και έτσι ηττήθηκε. 179
3. Σε μια περίπτωση ο Χάρης, στρατηγός των Αθηναίων, ανέμενε ενισχύσεις,
αλλά φοβόταν μήπως στο ενδιάμεσο διάστημα ο εχθρός, περιφρονώντας τη μικρή
του δύναμη, επιτίθετο στο στρατόπεδό του. Γι’ αυτό διέταξε έναν αριθμό
στρατιωτών με επικεφαλής τον ίδιο να βγουν έξω τη νύχτα από το πίσω μέρος
του στρατοπέδου και να επιστρέψουν από δρόμο όπου θα μπορούσαν ξεκάθαρα
να γίνουν αντιληπτοί από τον εχθρό και έτσι να του δώσουν την εντύπωση ότι
έφταναν νέες δυνάμεις. Με αυτόν τον τρόπο υπερασπίστηκε τον εαυτό του
δίνοντας την εντύπωση στον εχθρό ότι έφτασαν ενισχύσεις, μέχρι τη στιγμή που
έφτασαν εκείνοι που ανέμενε. 180
4. Όταν ο Ιφικράτης, ο Αθηναίος, είχε στρατοπεδεύσει κάποτε σε πεδινό
έδαφος, έτυχε να πληροφορηθεί ότι οι Θράκες σκόπευαν να εξορμήσουν από
τους λόφους, χρησιμοποιώντας το μοναδικό μονοπάτι κατάβασης, με σκοπό τη
νύχτα να λεηλατήσουν το στρατόπεδό του. Γι’ αυτό οδήγησε εκτός στρατοπέδου
τους άνδρες του και τους τοποθέτησε εκατέρωθεν του δρόμου όπου επρόκειτο να
διέλθουν οι Θράκες. Τότε, όταν ο εχθρός όρμησε κατά του στρατοπέδου, στο
οποίο έκαιγαν πολλές φωτιές περιφρούρησης, αναμμένες από λίγους άνδρες, για
να δοθεί η εντύπωση ότι βρισκόταν ακόμη εκεί ένας ισχυρός στρατός, ο Ιφικράτης
μπόρεσε να τους επιτεθεί στα πλευρά και να τους συντρίψει.181

ΧΙΙΙ. Υποχώρηση
1. Όταν οι Γαλάτες επρόκειτο να πολεμήσουν κατά του Αττάλου,
παρέδωσαν όλο τον χρυσό και το ασήμι τους σε έμπιστους φύλακες, με εντολή
να τα διασκορπίσουν σε περίπτωση που οι δυνάμεις τους συντριβούν στη μάχη.

178
Το 468 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 2.64-65.
179
Στο διάστημα 80-72 π.Χ.
180
Στο διάστημα 366-338 π.Χ.
181
Το 389 π.Χ. Η ίδια ιστορία στο 1.5.24, σ. 19 του παρόντος. Πρβλ. επίσης Πολύαινος 3.9.41, 46, 50.
74 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

Με αυτόν τον τρόπο οι εχθροί θα ήταν απασχολημένοι συγκεντρώνοντας τα

λάφυρα και οι ίδιοι θα μπορούσαν να διαφύγουν πιο εύκολα. 182
2. Ο Τρύφων, βασιλιάς της Συρίας, όταν ηττήθηκε, σκόρπισε χρήματα σε
όλη την κατεύθυνση της υποχώρησής του. Ενώ το ιππικό του Αντίοχου καθυστερούσε
για να περισυλλέξει τα χρήματα, εκείνος κατόρθωσε να διαφύγει.183
3. Ο Κόιντος Σερτώριος, όταν ηττήθηκε σε μάχη από τον Κόιντο Μέτελλο
Πίο, όντας βέβαιος ότι δεν ήταν ασφαλής μια τακτική υποχώρηση, διέταξε τους
στρατιώτες του να διασκορπιστούν και να υποχωρήσουν, πληροφορώντας τους
για την περιοχή όπου θα ανασυντάσσονταν.184
4. Ο Βιρίαθος, αρχηγός των Λουζιτανών, βγήκε από τη δυσχερή θέση στην
οποία είχε περιέλθει ως εξής: υπό την απειλή των δικών μας δυνάμεων,
ακολουθώντας την ίδια τακτική όπως ο Σερτώριος, διασκόρπισε τις δυνάμεις του
και αργότερα τις ανασύνταξε. 185
5. Ο Οράτιος Κόκλης, όταν ο στρατός του Πορσέννα τον πίεζε ασφυκτικά,
διέταξε τους ακόλουθούς του να επιστρέψουν από τη γέφυρα στην πόλη της
Ρώμης και στη συνέχεια να την καταστρέψουν για να μην τους ακολουθήσει ο
εχθρός. Όταν αυτό έγινε, ο ίδιος, ως υπερασπιστής του προγεφυρώματος, προσπαθούσε
να καθυστερήσει τον επερχόμενο εχθρό. Έπειτα, όταν κατάλαβε από τον θόρυβο
ότι η γέφυρα είχε καταστραφεί, έπεσε μέσα στον ποταμό με τον οπλισμό του και
κολύμπησε απέναντι εξαντλημένος από τις πληγές. 186
6. Ο Αφράνιος, καθώς υποχωρούσε καταδιωκόμενος από τον Καίσαρα κοντά
στην Ιλέρδα στην Ισπανία, στρατοπέδευσε εκεί ενώ ο Καίσαρας τον πίεζε ασφυκτικά.
Όταν και ο Καίσαρας στρατοπέδευσε και έστειλε τους άνδρες του να συλλέξουν
ζωοτροφή, ο Αφράνιος ξαφνικά έδωσε εντολή να συνεχίσουν την υποχώρηση.187
7. Όταν ο Αντώνιος υποχωρούσε, πιεζόμενος ασφυκτικά από τους
Πάρθους, κάθε φορά που διέλυε το στρατόπεδό του κατά τις πρώτες πρωινές
ώρες, τα στρατεύματά του κατά την υποχώρησή τους δέχονταν καταιγισμό βελών
από τους βαρβάρους. Γι’ αυτόν τον λόγο μια ημέρα διατήρησε τους άνδρες του
μέσα στο στρατόπεδο έως νωρίς το απόγευμα, προκειμένου να δώσει την
εντύπωση ότι το στρατόπεδο ήταν πλέον μόνιμο. Μόλις οι Πάρθοι πείστηκαν γι’

182
Ο Κικέρων Υπέρ του Μανίλιου νόμου 9.22 και ο Φλώρος 3.5.18 περιγράφουν ένα παρόμοιο στρατήγημα
του Μιθριδάτη.
183
Το 134 π.Χ.
184
Το 75 π.Χ. Πρβλ. Πλούταρχος Βίοι (Πομπ. 19).
185
Στο διάστημα 147-139 π.Χ. Πρβλ. Αππιανός Ισπ. 62. Πρβλ. επίσης την υποσημ. 92 στο 2.5.7,
σ. 53 του παρόντος.
186
Το 507 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 2.10, Διονύσιος 5.23-25 και Πλούταρχος Βίοι (Πουπλ. 16).
187
Το 49 π.Χ. Πρβλ. Καίσαρας Εμφ. Πόλ. 1.80.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IΙ 75

αυτό και αποσύρθηκαν, ολοκλήρωσε επιτυχώς την υποχώρησή του κατά τη

διάρκεια της υπόλοιπης ημέρας. 188
8. Όταν ο Φίλιππος είχε υποστεί ήττα στην Ήπειρο, προκειμένου να μην
τον κατατροπώσουν οι Ρωμαίοι κατά την υποχώρησή του, εξασφάλισε ανακωχή
για να ενταφιάσει τους νεκρούς. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι φρουροί να
χαλαρώσουν την επιτήρησή τους και ο Φίλιππος να διαφύγει.189
9. Ο Πόπλιος Κλαύδιος, ηττημένος από τους Καρχηδονίους σε ναυμαχία
και θεωρώντας αναγκαίο να διασπάσει τις δυνάμεις του εχθρού, διέταξε τα είκοσι
εναπομείναντα πλοία του να συμπεριφέρονται ως νικητές της ναυμαχίας.
Εξαιτίας αυτού οι Καρχηδόνιοι θεώρησαν τους άνδρες μας υπέρτερους στη
συμπλοκή, με συνέπεια ο Κλαύδιος να μετατραπεί σε αντικείμενο φόβου για τον
εχθρό και έτσι να καταφέρει να διαφύγει. 190
10. Οι Καρχηδόνιοι, όταν κάποτε ηττήθηκαν σε ναυμαχία, επιδιώκοντας να
απαλλαγούν από την ασφυκτική πίεση των Ρωμαίων, προφασίστηκαν ότι τα
πλοία τους έπεσαν πάνω σε ξέρες και μιμούνταν τις κινήσεις εγκλωβισμένων
πλοίων. Με αυτόν τον τρόπο προκάλεσαν φόβο στους νικητές, για να μην υποστούν
παρόμοια καταστροφή, και έτσι άδραξαν την ευκαιρία και διέφυγαν.
11. Ο Κόμμιος, ο Ατρεβατιανός, όταν νικήθηκε από τον θεοποιημένο Ιούλιο,
υποχώρησε από τη Γαλατία στη Βρετανία και έφτασε έως τον Ωκεανό 191 τη
στιγμή που ο άνεμος ήταν ευνοϊκός, αλλά η παλίρροια υποχωρούσε. Παρ’ όλο
που τα πλοία κόλλησαν στα αβαθή, εν τούτοις έδωσε εντολή να ανοιχτούν τα
πανιά. Ο Καίσαρας, ο οποίος ακολουθούσε από κάποια απόσταση, βλέποντας τα
πανιά να ανεμίζουν με πολύ άνεμο, θεώρησε ότι ο Κόμμιος διέφυγε και συνέχιζε
χωρίς κανένα πρόβλημα το ταξίδι του. Έτσι, εγκατέλειψε την καταδίωξη.

188
Το 36 π.Χ.
189
Το 198 π.Χ.
190
Το 249 π.Χ. Μάχη στο Δρέπανο. Οι Ευτρόπιος 2.26, Πολύβιος 1.51.11-12 και Ορόσιος 4.10.3 μιλούν
για τριάντα πλοία.
191
Σ.τ.Μ.: Ο Ωκεανός εθεωρείτο από τους αρχαίους ως η θάλασσα που περίκλειε τον τότε γνωστό κόσμο.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ

ΒΙΒΛΙΟ ΙΙΙ
 BIΒΛΙΟ ΙΙΙ
Αν τα προηγούμενα βιβλία ανταποκρίνονταν στους τίτλους τους, και είχα
κρατήσει την προσοχή του αναγνώστη μέχρι αυτό το σημείο, τώρα θα ασχοληθώ
με στρατηγήματα που σχετίζονται με την πολιορκία και την άμυνα πόλεων.
Παραμερίζοντας κάθε πρόλογο, αρχικά θα ασχοληθώ με αυτά που χρησιμεύουν
για την πολιορκία πόλεων και στη συνέχεια με αυτά που προσφέρουν λύσεις στους
πολιορκημένους. Επίσης, αφήνοντας στην άκρη όλα τα έργα και τις πολεμικές
μηχανές, που η εφεύρεσή τους έχει εδώ και καιρό φτάσει σε ένα όριο και που για
τη βελτίωσή τους δε βλέπω καμία ελπίδα στις εφαρμοσμένες τέχνες, θα
αναγνωρίσω τους ακόλουθους τύπους στρατηγημάτων που σχετίζονται με
επιχειρήσεις πολιορκίας:
Ι. Αιφνιδιαστικές επιθέσεις.
ΙΙ. Εξαπάτηση πολιορκημένων.
ΙΙΙ. Προτροπή για προδοσία.
IV. Με ποιον τρόπο ο εχθρός θα στερηθεί τα απαραίτητα.
V. Πώς να πείθεις τον εχθρό ότι η πολιορκία θα συνεχιστεί.
VI. Απόσπαση της προσοχής μιας εχθρικής φρουράς.
VII. Εκτροπή ποταμών και μολυσμένων νερών.
VIII. Τρομοκράτηση πολιορκημένων.
IX. Επιθέσεις από μη αναμενόμενη θέση.
X. Στήσιμο ενεδρών με σκοπό την πρόκληση εξόδου των
πολιορκημένων.
XI. Παραπλανητικές υποχωρήσεις.
Και από την άλλη πλευρά, στρατηγήματα που σχετίζονται με την προστασία των
πολιορκημένων:
XII. Επαύξηση της ετοιμότητας των στρατευμάτων.
XIII. Αποστολή και λήψη μηνυμάτων.
XIV. Ενισχύσεις και ανεφοδιασμός.
XV. Πώς να δημιουργήσεις την εντύπωση ότι διαθέτεις σε
αφθονία τα εφόδια που σου λείπουν.
XVI. Πώς να αντιμετωπίσεις τον κίνδυνο της προδοσίας και της
λιποταξίας.
XVII. Έφοδοι.
XVIII. Σχετικά με τη σταθερότητα των πολιορκημένων.

Ι. Αιφνιδιαστικές επιθέσεις
1. Ο ύπατος Τίτος Κόιντος, έχοντας κατακτήσει τους Αικουούς και τους
Βόλσκους με μάχη, αποφάσισε να επιτεθεί στην οχυρωμένη πόλη του Άντιου. Ως εκ
τούτου, συγκέντρωσε τους στρατιώτες και τους εξήγησε πόσο απαραίτητη και πόσο
εύκολη ήταν η επιχείρηση, αρκεί μόνο να μη το ανέβαλαν. Τότε, έχοντας σκορπίσει
80 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

τον ενθουσιασμό στους στρατιώτες του με αυτή τη διακήρυξη, επιτέθηκε στην

πόλη.1
2. Ο Μάρκος Κάτων, όταν βρισκόταν στην Ισπανία, συνειδητοποίησε ότι
θα μπορούσε να καταλάβει μία συγκεκριμένη πόλη, μόνο εάν ήταν σε θέση να
επιτεθεί στον εχθρό αιφνιδιάζοντάς τον. Έτσι, έχοντας καλύψει μέσα σε δύο
ημέρες μια πορεία τεσσάρων ημερών μέσα από ορεινές και άγονες περιοχές,
συνέτριψε τους εχθρούς του, οι οποίοι δεν ανέμεναν μια τέτοια ενέργεια. Τότε,
όταν οι άνδρες του ζήτησαν να μάθουν την αιτία αυτής της τόσο εύκολης
επιτυχίας, τους είπε ότι είχαν κερδίσει τη νίκη τη στιγμή που κατόρθωσαν να
πραγματοποιήσουν την πορεία των τεσσάρων ημερών σε δύο ημέρες. 2

ΙΙ. Εξαπάτηση πολιορκημένων

1. Όταν ο Δομίτιος Καλβίνος πολιορκούσε τη Λουερία, μια πόλη των
Λιγύρων, που η άμυνά της στηριζόταν όχι μόνο στην τοποθεσία και στα
οχυρώματά της, αλλά και στην ανωτερότητα των υπερασπιστών της, εφάρμοσε
την εξής τακτική: έδωσε εντολή όλες οι δυνάμεις να περιτρέχουν σε τακτική
βάση τα τείχη και στη συνέχεια να επιστρέφουν στο στρατόπεδο. Όταν οι
κάτοικοι της πόλης παρασύρθηκαν από αυτήν τη ρουτίνα και πίστεψαν ότι ο
Ρωμαίος διοικητής το έκανε αυτό για εκγύμναση των ανδρών του, δεν έλαβαν
κανένα μέτρο προστασίας. Εκείνος, όμως, μετέβαλε αυτή την τακτική της
παρέλασης σε αιφνίδια επίθεση, με συνέπεια να καταλάβει τα τείχη και να
αναγκάσει τους κατοίκους να παραδοθούν.
2. Ο ύπατος Γάιος Δουέλλιος, εξασκώντας διαρκώς τους στρατιώτες και
τους ναύτες του, πέτυχε να εξαπατήσει τους Καρχηδονίους, έτσι ώστε να μη
δώσουν σημασία σε αυτό το τέχνασμα που φαινόταν αρκετά αθώο, ώσπου
ξαφνικά επιτέθηκε με τον στόλο του και κατέλαβε τα τείχη τους. 3
3. Ο Αννίβας κατέλαβε πολλές πόλεις στην Ιταλία στέλνοντας εκ των
προτέρων κάποιους από τους άνδρες του ντυμένους με ρωμαϊκή στολή και μιλώντας
λατινικά, ικανότητα που την είχαν αποκτήσει λόγω της μακράς πολεμικής
εμπειρίας.4
4. Οι Αρκάδες, όταν πολιορκούσαν ένα φρούριο των Μεσσήνιων,
κατασκεύασαν ορισμένα όπλα, έτσι ώστε να μοιάζουν με αυτά των εχθρών.
Έπειτα, όταν πληροφορήθηκαν ότι είχε αποσταλεί μια άλλη δύναμη για να
αντικαταστήσει την πρώτη, ντύθηκαν με τις στολές αυτών που ανέμεναν οι
πολιορκημένοι και έγιναν δεκτοί από αυτούς ως σύντροφοι. Συνέπεια αυτής της
σύγχυσης ήταν η κατάληψη του φρουρίου και η εξόντωση του εχθρού.

1
Το 468 π.Χ.
2
Το 195 π.Χ.
3
Το 260 π.Χ.
4
Στο διάστημα 216-203 π.Χ.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IΙΙ 81

5. Ο Κίμων, ο Αθηναίος στρατηγός, έχοντας καταστρώσει σχέδια για

κάποια πόλη στην Καρία, υπό την κάλυψη του σκότους έβαλε φωτιά στον ναό
της Αρτέμιδος, θεάς που οι κάτοικοι σέβονταν δεόντως, και επίσης σε ένα άλσος
έξω από τα τείχη. Τότε, όταν οι κάτοικοι έσπευσαν για να σβήσουν τη φωτιά, ο
Κίμων κατέλαβε την ανυπεράσπιστη πόλη. 5
6. Ο Αλκιβιάδης, Αθηναίος διοικητής, όταν πολιορκούσε μια ισχυρά
οχυρωμένη πόλη των Αγριγεντίνων, ζήτησε σύσκεψη των πολιτών και, σαν να
συζητούσε θέματα κοινού ενδιαφέροντος, τους κατηύθυνε στο θέατρο, μέρος στο
οποίο οι Έλληνες συνήθως συνεδρίαζαν. Τότε, ενώ απασχολούσε το πλήθος με
την πρόφαση της συζήτησης, οι Αθηναίοι, τους οποίους είχε προετοιμάσει
νωρίτερα για αυτή την κίνηση, κατέλαβαν την πόλη, καθώς είχε μείνει απροστάτευτη.6
7. Όταν ο Επαμεινώνδας, ο Θηβαίος, εκστράτευε στην Αρκαδία και μια
εορταστική ημέρα οι γυναίκες του εχθρού περιφέρονταν σε μεγάλο αριθμό έξω από τα
τείχη, έστειλε ανάμεσά τους μερικά από τα στρατεύματά του ντυμένα με γυναικεία
ενδυμασία. Ως συνέπεια αυτής της μεταμφίεσης, οι άνδρες εισήλθαν στην πόλη κατά το
σούρουπο, την κατέλαβαν και άνοιξαν τις πύλες της στους συντρόφους τους.7
8. Ο Αρίστιππος, ο Σπαρτιάτης, μια εορταστική ημέρα των Τεγαίων, όταν
όλος ο πληθυσμός είχε βγει έξω από την πόλη για να γιορτάσει τις τελετές της
Αθηνάς, έστειλε στην Τεγέα μουλάρια φορτωμένα με σακιά που χρησιμοποιούνταν
για σιτηρά γεμάτα με άχυρο. Τα μουλάρια οδηγούνταν από στρατιώτες
μεταμφιεσμένους σε εμπόρους, οι οποίοι, λανθάνοντας της προσοχής, άνοιξαν τις
πύλες της πόλης στους συντρόφους τους.
9. Όταν ο Αντίοχος πολιορκούσε την οχυρωμένη πόλη της Σουένδας στην
Καππαδοκία, αιχμαλώτισε κτήνη που είχαν βγει έξω από την πόλη για να
μεταφέρουν σιτάρι. Στη συνέχεια σκότωσε τους συνοδούς, έντυσε τους στρατιώτες
του με τα ρούχα τους και τους έστειλε πίσω σαν να επρόκειτο να φέρουν αυτοί το
σιτάρι. Οι φρουροί έπεσαν στην παγίδα και, θεωρώντας τους στρατιώτες ζευγολάτες,
επέτρεψαν στα στρατεύματα του Αντίοχου να εισέλθουν στα οχυρώματά τους.
10. Όταν οι Θηβαίοι αδυνατούσαν να καταλάβουν το λιμάνι της Σικυώνος,
παρ’ όλη τη σκληρή προσπάθεια, επάνδρωσαν ένα μεγάλο πλοίο με οπλισμένους
άνδρες, αφήνοντας το φορτίο σε κοινή θέα στο κατάστρωμα, προκειμένου με την
εμφάνιση εμπόρων να εξαπατήσουν τους εχθρούς τους. Έπειτα, στο σημείο όπου
τα οχυρώματα αποκλίνουν από τη θάλασσα τοποθέτησαν λίγους άνδρες και μαζί
τους κάποιους άοπλους από το πλήρωμα, με εντολή να αποβιβαστούν και να
ξεκινήσουν καβγά υποκρινόμενοι φιλονικία. Όταν οι Σικυώνιοι έσπευσαν για να

5
Περίπου το 470 π.Χ.
6
Το 415 π.Χ. Οι Θουκυδίδης 6.51, Πολύαινος 1.40.4 και Διόδωρος 13.4.4 αναφέρουν τα Κάτανα
και όχι την πόλη των Αγριγεντίνων ως τον τόπο όπου έλαβε χώρα το συγκεκριμένο στρατήγημα.
7
Το 379 π.Χ. Ο Πολύαινος 2.3.1 παραδίδει μία διαφορετική εκδοχή αυτής της ιστορίας, αλλά
στο 2.4.3 αποδίδει ένα παρόμοιο στρατήγημα στον Πελοπίδα.
82 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

σταματήσουν τον διαπληκτισμό, οι Θηβαίοι κατέλαβαν τόσο το απροστάτευτο

λιμάνι όσο και την πόλη. 8
11. Ο Τίμαρχος, ο Αιτωλός, έχοντας σκοτώσει τον Χαρμάδη, τον στρατηγό
του βασιλιά Πτολεμαίου, 9 φόρεσε μακεδονική στολή, με τον μανδύα και την
περικεφαλαία του νεκρού στρατηγού. Έτσι, με αυτή τη μεταμφίεση, έγινε δεκτός
ως Χαρμάδης στο λιμάνι των Σανίων και εξασφάλισε την κατάληψή του.

ΙΙΙ. Προτροπή για προδοσία

1. Όταν ο ύπατος Παπίριος Κούρσωρ βρισκόταν μπροστά από τον Τάραντα
και ο Μίλων υπερασπιζόταν την πόλη με δύναμη Ηπειρωτών, ο Παπίριος
υποσχέθηκε ασφάλεια στον Μίλωνα και στους κατοίκους της πόλης, αν θα
εξασφάλιζε την κατοχή της πόλης μέσω της βοήθειάς του. Έτσι, δωροδοκημένος
ο Μίλων, έπεισε τους Ταραντίνους να τον στείλουν ως πρέσβη στον ύπατο, από
τον οποίο, σύμφωνα και με τις επιθυμίες των κατοίκων, απέσπασε πλούσιες
υποσχέσεις, με αποτέλεσμα οι πολίτες να αισθανθούν πιο ασφαλείς. Έτσι παρέδωσε
την πόλη στον Κούρσορα, εφόσον είχε μείνει απροστάτευτη. 10
2. Ο Μάρκος Μάρκελλος, έχοντας δελεάσει κάποιον Σωσίστρατο, Συρακούσιο,
να γίνει προδότης, έμαθε από αυτόν ότι οι φρουροί θα ήταν πιο χαλαροί μια
εορταστική ημέρα, όταν κάποιος πολίτης με το όνομα Επικύδης επρόκειτο να
προσφέρει μια γενναιόδωρη ποσότητα κρασιού και φαγητού. Έτσι, εκμεταλλευόμενος
τη χαρά και τη χαλάρωση της πειθαρχίας, ανέβηκε στα τείχη, έσφαξε τους
φρουρούς και παρέδωσε στον ρωμαϊκό στρατό μια πόλη που ήταν ήδη
φημισμένη για τις αξιοσημείωτες νίκες της. 11
3. Όταν ο Ταρκύνιος ο Υπερήφανος αδυνατούσε να αναγκάσει τους
Γαβίους να παραδοθούν, μαστίγωσε με ράβδους τον γιο του, Σέξτο, και τον
έστειλε στον εχθρό, όπου κατηγόρησε τον πατέρα του για τη σκληρότητά του και
έπεισε τους Γαβίους να χρησιμοποιήσουν το μίσος του κατά του βασιλιά. Έτσι,
ορίστηκε αρχηγός στον πόλεμο και παρέδωσε τους Γαβίους στον πατέρα του. 12
4. Ο Κύρος, βασιλιάς των Περσών, έχοντας πειστεί για την αφοσίωση του
Ζώπυρου, σκόπιμα ακρωτηρίασε το πρόσωπό του και τον έστειλε στον εχθρό. Επειδή
οι εχθροί πίστευαν ότι ο Κύρος διαπράττει αδικίες, αμέσως θεώρησαν ότι ο Ζώπυρος
ήταν φανατικός εχθρός του Κύρου. Εκείνος ενίσχυσε αυτή την πεποίθησή τους
επιδεικνύοντας και χρησιμοποιώντας τα όπλα του κατά του Κύρου, όποτε λάμβανε

8
Ο Πολύαινος 5.16.3 αποδίδει αυτό το στρατήγημα στον Παμμένη, το 369 π.Χ.
9
Ο Πτολεμαίος Κεραυνός, βασιλιάς της Μακεδονίας, το 280 π.Χ.
10
Το 272 π.Χ. Πρβλ. Ζωναράς 8.6.
11
Το 212 π.Χ. Οι Λίβιος, 25.23 κεξξ., Πλούταρχος Βίοι (Μάρκ. 18) και Πολύαινος 8.11 αναφέρουν
τον Δάμιππο, τον Σπαρτιάτη, και όχι τον Σωσίστρατο ως πληροφοριοδότη.
12
Πρβλ. Λίβιος 1.53, Βαλέριος Μάξιμος 7.4.2 και Πολύαινος 8.6.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IΙΙ 83

χώρα μάχη, ώσπου τελικά η πόλη των Βαβυλωνίων εμπιστεύτηκε τις τύχες της σε
εκείνον και από τον ίδιο παραδόθηκε στα χέρια του Κύρου.13
5. Ο Φίλιππος, όταν αδυνατούσε να καταλάβει την πόλη των Σανίων,
δωροδόκησε έναν από τους στρατηγούς τους ο οποίος ονομαζόταν Απολλωνίδης,
προκειμένου να προδώσει τους δικούς του. Του έδωσε την εντολή να τοποθετήσει
στην ίδια την είσοδο της πύλης καρότσι φορτωμένο με προλειανθείσες πέτρες.
Έπειτα, έδωσε το σήμα και ακολούθησε τους κατοίκους της πόλης, οι οποίοι
συνωστίστηκαν, μέσα στον πανικό τους, γύρω από την αποκλεισμένη είσοδο, με
συνέπεια να τους κατατροπώσει.14
6. Όταν ο Αννίβας βρισκόταν προ των πυλών του Τάραντα και την πόλη
υπεράσπιζε μία ρωμαϊκή φρουρά με επικεφαλής τον Λίβιο, έπεισε κάποιον
Κονοναίο από τον Τάραντα να γίνει προδότης. Μαζί του σχεδίασε το εξής
στρατήγημα: επρόκειτο να βγει για κυνήγι τη νύχτα, καθώς ο εχθρός καθιστούσε
το κυνήγι αδύνατο την ημέρα. Καθώς ο Κονοναίος ετοιμαζόταν, ο Αννίβας τον
εφοδίασε με αγριογούρουνα για να τα παρουσιάσει στον Λίβιο ως τρόπαια του
κυνηγιού. Όταν αυτό συνέβη επανειλημμένα, και γι’ αυτόν τον λόγο πλέον δεν
του έδιναν καμία σημασία, ο Αννίβας, κάποια νύχτα, έντυσε κάποιους Καρχηδονίους
με την ενδυμασία του κυνηγού και τους ενέταξε στους ακολούθους του Κονοναίου.
Όταν αυτοί οι άνδρες, φορτωμένοι με το θήραμα, έγιναν δεκτοί από τους
φρουρούς, αμέσως επιτέθηκαν και έσφαξαν τους τελευταίους. Έπειτα, γκρέμισαν
την πύλη και υποδέχτηκαν τον Αννίβα με τις δυνάμεις του. Εκείνος έσφαξε όλους
τους Ρωμαίους εκτός από εκείνους που είχαν καταφύγει στην ακρόπολη. 15
7. Όταν ο Λυσίμαχος, βασιλιάς των Μακεδόνων, πολιορκούσε τους Εφεσίους,
αυτοί δέχονταν βοήθεια από τον αρχιπειρατή Μάνδρωνα, ο οποίος συνήθιζε να
έρχεται στην Έφεσο με γαλέρες φορτωμένες με λάφυρα. Έτσι, ο Λυσίμαχος
δωροδόκησε τον Μάνδρωνα για να προδώσει τους Εφεσίους. Τον ενίσχυσε με
αρκετούς ατρόμητους Μακεδόνες, με σκοπό να τους βάλει στην πόλη σαν
αιχμαλώτους, με τα χέρια τους δεμένα πίσω από την πλάτη. Στη συνέχεια αυτοί οι
άνδρες άρπαξαν όπλα από την ακρόπολη και παρέδωσαν την πόλη στον Λυσίμαχο.16

IV. Mε ποιον τρόπο ο εχθρός θα στερηθεί τα απαραίτητα

1. Ο Φάβιος Μάξιμος, έχοντας λεηλατήσει τις καλλιεργημένες εκτάσεις
των Καμπανών, προκειμένου να μην τους απομείνει τίποτα που να τους κάνει να
πιστεύουν ότι μπορούν να αντέξουν μια πολιορκία, αποσύρθηκε την περίοδο της
σποράς, έτσι ώστε οι κάτοικοι να σπείρουν ό,τι τους είχε απομείνει. Έπειτα,

13
Το 518 π.Χ. Οι Ηρόδοτος 3.153, Ιουστίνος 1.10.15 και Πολύαινος 7.13 αναφέρουν ότι ο Ζώπυρος
ακρωτηρίασε τον εαυτό του και ότι ο Δαρείος και όχι ο Κύρος ήταν μονάρχης εκείνη την περίοδο.
14
Στο διάστημα 359-336 π.Χ.
15
Το 212 π.Χ. Πρβλ. Αππιανός Ανν. 32, Λίβιος 25.8-9 και Πολύβιος 8.26. Το όνομα του προδότη
ποικίλλει.
16
Το 287 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 5.19.
84 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

επιστρέφοντας, κατέστρεψε τη νέα σοδειά, και έτσι κατέκτησε τους Καμπανούς,

τους οποίους είχε αναγκάσει σε λιμοκτονία.17
2. Ο Αντίγονος εφάρμοσε το ίδιο στρατήγημα εναντίον των Αθηναίων.18
3. Ο Διονύσιος, έχοντας καταλάβει πολλές πόλεις και επιδιώκοντας να επιτεθεί
εναντίον των Ρηγίνων, οι οποίοι ήταν πολύ καλά εφοδιασμένοι με προμήθειες,
προσποιήθηκε ότι επιθυμούσε ειρήνη και τους ικέτευσε να τον προμηθεύσουν με
εφόδια για τον στρατό του. Όταν ικανοποιήθηκε το αίτημά του και κατανάλωσε
τα σιτηρά των κατοίκων, επιτέθηκε στην πόλη τους, καθώς πλέον δεν είχαν
αποθέματα τροφής, και την κατέλαβε. 19
4. Λέγεται ότι ο Διονύσιος ακολούθησε την ίδια τακτική και εναντίον του
πληθυσμού της Ιμέρας. 20
5. Όταν ο Αλέξανδρος21 επρόκειτο να πολιορκήσει τη Λευκαδία, μια πόλη
γεμάτη από προμήθειες, πρώτα κατέλαβε τα συνοριακά οχυρά και έπειτα
επέτρεψε σε όλους που διαβίωναν σε αυτά να αναζητήσουν καταφύγιο στη
Λευκαδία, προκειμένου τα αποθέματα τροφής να καταναλωθούν πιο γρήγορα,
αφού θα μοιράζονταν σε περισσότερους.
6. Ο Φάλαρις, από το Αγριγέντο, όταν πολιορκούσε κάποια μέρη στη
Σικελία που προστατεύονταν από οχυρωματικά έργα, προσποιήθηκε ότι ήθελε να
συνάψει συνθήκη μαζί τους δίνοντας ως εγγύηση στους Σικελούς όλο το σιτάρι
που υποστήριζε ότι είχε απομείνει. Ωστόσο, κατέβαλε κάθε προσπάθεια ώστε οι
χώροι των κτηρίων που βρισκόταν αποθηκευμένο το σιτάρι να έχουν διάτρητες
στέγες. Τότε, όταν οι Σικελοί, επαναπαυμένοι από τις προμήθειες με τις οποίες ο
Φάλαρις τούς είχε εφοδιάσει, άρχισαν να καταναλώνουν τις δικές τους προμήθειες,
ο Φάλαρις τούς επιτέθηκε στην αρχή του καλοκαιριού και, καθώς τους τελείωσαν
τα εφόδια, τους ανάγκασε να παραδοθούν. 22

V. Πώς να πείθεις τον εχθρό ότι η πολιορκία θα συνεχιστεί

1. Όταν ο Κλέαρχος, ο Σπαρτιάτης, είχε πληροφορηθεί ότι οι Θράκες είχαν
μεταφέρει όλα τα απαραίτητα για την επιβίωσή τους στα βουνά και ότι
αναθάρρησαν από την ελπίδα ότι εκείνος θα υποχωρούσε, λόγω της έλλειψης
εφοδίων, τη στιγμή που εκείνος υπέθετε ότι θα έρχονταν σε εκείνον απεσταλμένοι
τους, διέταξε να θανατωθεί ένας από τους αιχμαλώτους σε κοινή θέα και τα μέλη

17
Προφανώς υπήρξε σύγχυση και στις δύο περιπτώσεις. Πρβλ. Λίβιος 23.48.1-2 και 25.13. Το 215 ή
το 211 π.Χ.
18
Το 263 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 4.6.20.
19
Το 391 π.Χ. Η εκδοχή του Διοδώρου 14.108 είναι ελαφρώς διαφορετική.
20
Το 387 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 5.2.10.
21
Ο γιος του Πύρρου. Στο διάστημα 266-263 π.Χ.
22
Στο διάστημα 570-554 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 5.1.3. Σύμφωνα με τον Πολύαινο, οι Σικελοί
επρόκειτο να επιστρέψουν στον Φάλαρη όχι τα σιτηρά που τους είχε αφήσει, αλλά το σιτάρι από
τις τελευταίες τους σοδειές.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IΙΙ 85

του σώματός του να διασκορπιστούν ανάμεσα στις σκηνές, σαν να ήταν συσσίτιο.
Οι Θράκες, πιστεύοντας ότι ο Κλέαρχος δε θα δίσταζε μπροστά σε τίποτα
προκειμένου να τους κυριεύσει, από τη στιγμή μάλιστα που είχε δοκιμάσει και
αυτό το αηδιαστικό φαγητό, παραδόθηκαν από μόνοι τους. 23
2. Όταν οι Λουζιτανοί είπαν στον Τιβέριο Γράκχο ότι είχαν προμήθειες για δέκα
χρόνια και γι’ αυτόν τον λόγο δε φοβόντουσαν καμία πολιορκία, εκείνος απάντησε:
«Τότε θα σας κατακτήσω σε έντεκα χρόνια». Τρόμος κατέλαβε τους Λουζιτανούς σε
τέτοιο βαθμό, που, αν και ήταν πολύ καλά εφοδιασμένοι, αμέσως παραδόθηκαν.24
3. Όταν ο Αύλος Τορκουάτος πολιορκούσε κάποια ελληνική πόλη και
πληροφορήθηκε ότι οι νεαροί άνδρες της πόλης εξασκούνταν με πολύ μεγάλη
προθυμία στο ακόντιο και στο τόξο, απάντησε: «Τότε η τιμή στην οποία σύντομα
θα τους πουλήσω θα είναι υψηλότερη».

VI. Απόσπαση της προσοχής μιας εχθρικής φρουράς

1. Όταν ο Αννίβας επέστρεψε στην Αφρική, πολλές πόλεις κατέχονταν
ακόμη από ισχυρές δυνάμεις των Καρχηδονίων. Σύμφωνα με την τακτική του
Σκιπίωνος, αυτές οι πόλεις έπρεπε να κατακτηθούν. Έτσι, έστελνε συχνά
δυνάμεις για να τους επιτεθούν. Τελικά θα εμφανιζόταν μπροστά από τα τείχη
των πόλεων σαν να επρόκειτο να τις καταστρέψει και στη συνέχεια θα αποσυρόταν,
υποκρινόμενος φόβο. Ο Αννίβας, θεωρώντας αυτή την προειδοποίηση αληθινή,
απομάκρυνε τις φρουρές από όλα τα σημεία και ξεκίνησε να ακολουθεί, σαν να
ήταν αποφασισμένος να διεξαγάγει μια αποφασιστική μάχη. Ο Σκιπίων, έχοντας
επιτύχει τον σκοπό του, με τη βοήθεια του Μασινίσσα και των Νουμιδών,
κατέλαβε τις πόλεις, καθώς είχαν μείνει ανυπεράσπιστες. 25
2. Ο Πόπλιος Κορνήλιος Σκιπίων, εκτιμώντας ότι θα ήταν δύσκολο να
κυριεύσει το Δέλμινο, λόγω των συνδυασμένων αμυντικών προσπαθειών του
πληθυσμού της περιοχής, άρχισε να επιτίθεται σε άλλες πόλεις. Τότε, όταν οι
κάτοικοι διάφορων πόλεων κλήθηκαν πίσω για να υπερασπιστούν τις οικίες τους,
ο Σκιπίων κατέλαβε το Δέλμινο, που είχε μείνει απροστάτευτο. 26
3. Ο Πύρρος, βασιλιάς της Ηπείρου, στον πόλεμο εναντίον των Ιλλυριών,
σκόπευε να καταστρέψει την πρωτεύουσά τους, αλλά απογοητεύτηκε. Άρχισε να
επιτίθεται σε άλλες πόλεις και έτσι ανάγκασε τον εχθρό να διασκορπιστεί για να
προστατεύσει τις άλλες πόλεις του, καθώς είχαν εμπιστοσύνη στην επαρκή
οχύρωση της πρωτεύουσας. Όταν το κατόρθωσε αυτό, ανακάλεσε τις δυνάμεις
του και κατέλαβε την πόλη, η οποία είχε πλέον απομείνει χωρίς υπερασπιστές. 27

23
Στο διάστημα 402-401 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 2.2.8.
24
Στο διάστημα 179-178 π.Χ.
25
Το 202 π.Χ.
26
Το 155 π.Χ.
27
Στο διάστημα 296-280 π.Χ.
86 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

4. Για κάποιο διάστημα ο ύπατος Κορνήλιος Ρουφίνος πολιορκούσε την

πόλη του Κρότωνα δίχως επιτυχία, καθώς είχε καταστεί απόρθητη χάρη στις
ενισχύσεις των Λευκανών, που μόλις είχαν αφιχθεί. Γι’ αυτόν τον λόγο προσποιήθηκε
ότι παραιτείται από αυτή την επιχείρηση και έπεισε κάποιον αιχμάλωτο, προσφέροντάς
του μεγάλη ανταμοιβή, να πάει στον Κρότωνα. Αυτός ο απεσταλμένος, υποκρινόμενος
ότι είχε δραπετεύσει από τη φυλακή, παρέσυρε τους κατοίκους και πίστεψαν στα
λεγόμενά του, ότι δηλαδή οι Ρωμαίοι είχαν φύγει. Ο λαός του Κρότωνα, θεωρώντας
ότι λέει την αλήθεια, έδιωξε τους συμμάχους του. Τότε, πιο αδύναμοι, καθώς
είχαν διώξει τους υπερασπιστές τους, αιφνιδιάστηκαν και αιχμαλωτίστηκαν. 28
5. Ο Μάγων, στρατηγός των Καρχηδονίων, έχοντας νικήσει τον Γναίο Πίσωνα
και αποκλείσει τον πύργο στον οποίο είχε καταφύγει, υποψιασμένος ότι θα
έρχονταν ενισχύσεις για να τον απελευθερώσουν, έστειλε έναν λιποτάκτη
προκειμένου να πείσει τις δυνάμεις που πλησίαζαν ότι ο Πίσων είχε ήδη
αιχμαλωτιστεί. Έτσι, εκφοβίζοντάς τους, ο Μάγων επισφράγισε τη νίκη του.29
6. Ο Αλκιβιάδης, επιδιώκοντας να κατακτήσει την πόλη των Συρακουσών
στη Σικελία, επέλεξε τον πιο έξυπνο άνθρωπο από τον πληθυσμό της Κατάνης,
όπου είχε στρατοπεδεύσει, και τον έστειλε στους Συρακουσίους. Εκείνος, μόλις
παρουσιάστηκε μπροστά στη δημόσια συνέλευση των Συρακουσίων, τους έπεισε
ότι ο λαός της Κατάνης ήταν πολύ εχθρικός προς τους Αθηναίους και ότι, αν οι
Συρακούσιοι τούς βοηθούσαν, θα συνέτριβαν τους Αθηναίους και ανάμεσά τους
και τον ίδιο τον Αλκιβιάδη. Παρασυρμένοι από αυτές τις δηλώσεις, οι Συρακούσιοι
άφησαν την πόλη τους για να ενώσουν όλες τους τις δυνάμεις με τον λαό της
Κατάνης, ενώ ο Αλκιβιάδης επιτέθηκε στην πόλη των Συρακουσών από τα νώτα
και, καθώς τη βρήκε απροστάτευτη, όπως και ήλπιζε, την κατέλαβε. 30
7. Όταν ο λαός της Τροιζήνας είχε υποταχθεί στα στρατεύματα του
Κρατερού, ο Αθηναίος Κλεώνυμος επιτέθηκε στην πόλη και εκτόξευε μέσα στα
τείχη της βέλη που είχαν προσδεμένα μηνύματα τα οποία έγραφαν ότι ο
Κλεώνυμος είχε έλθει για να απελευθερώσει την πόλη τους. Ταυτόχρονα,
ορισμένοι αιχμάλωτοι, τους οποίους είχε πάρει με το μέρος του, στάλθηκαν πίσω
στην πόλη προκειμένου να διαβάλουν τον Κρατερό. Με αυτό το σχέδιο
προκάλεσε εμφύλια διαμάχη ανάμεσα στους πολιορκημένους και, οδηγώντας τα
στρατεύματά του, κατέλαβε την πόλη. 31

28
Το 277 π.Χ. Πρβλ. Ζωναράς 8.6.
29
Στο διάστημα 216-203 π.Χ.
30
Το 415 π.Χ. Αυτή η αναφορά συμφωνεί με εκείνη του Πολύαινου 1.40.5. Ο Θουκυδίδης 6.64
κεξξ. και ο Διόδωρος 13.6.2 κεξξ. αποδίδουν το στρατήγημα στον Νικία και στον Λάμαχο, ενώ
δίνουν και μία διαφορετική εκδοχή της έκβασής του.
31
Στο διάστημα 277-276 π.Χ. Ο Πολύαινος 2.29.1 αποκαλεί τον Κλεώνυμο βασιλιά της Σπάρτης.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IΙΙ 87

VII. Εκτροπή ποταμών και μολυσμένων νερών

1. Ο Πόπλιος Σερβίλιος εξέτρεψε τον ποταμό από τον οποίο οι κάτοικοι της
Ισαύρας αντλούσαν νερό και έτσι αναγκάστηκαν να παραδοθούν εξαιτίας της δίψας.32
2. Ο Γάιος Καίσαρας, σε μία από τις εκστρατείες του στη Γαλατία, στέρησε
από την πόλη των Καδούρκων το νερό, παρ’ όλο που περιβαλλόταν από ποταμό
και είχε άφθονες πηγές. Εξέτρεψε τις πηγές με υπόγεια κανάλια, ενώ οι τοξότες
του είχαν αποκλείσει κάθε πρόσβαση στον ποταμό. 33
3. Ο Κόιντος Μέτελλος, όταν πολεμούσε στην προς την περιοχή των Άλπεων
Ισπανία, εξέτρεψε τη ροή ποταμού και την κατεύθυνε από ένα υψηλότερο επίπεδο
προς το εχθρικό στρατόπεδο, που βρισκόταν σε χαμηλότερο έδαφος. Τότε, όταν ο
εχθρός πανικοβλήθηκε από την ξαφνική πλημμύρα, ο Μέτελλος τον κατατρόπωσε
με άνδρες που είχε τοποθετήσει σε ενέδρα γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο.34
4. Στη Βαβυλώνα, που χωρίζεται σε δύο τμήματα από τον ποταμό Ευφράτη,
ο Αλέξανδρος κατασκεύασε τάφρο και ανάχωμα, έτσι ώστε ο εχθρός να θεωρήσει
ότι απλώς συσσωρεύτηκε χώμα, λόγω του αναχώματος. Σύμφωνα με αυτό το
σχέδιο, ο Αλέξανδρος ξαφνικά εξέτρεψε τον ποταμό, δημιούργησε είσοδο για την
πόλη μέσω της παλαιάς κοιλότητας του ποταμού, η οποία είχε πια ξεραθεί, και
έτσι εισέβαλε στην πόλη.35
5. Λέγεται ότι και η Σεμίραμις είχε πράξει το ίδιο εναντίον των Βαβυλωνίων,
εκτρέποντας τον ποταμό Ευφράτη.
6. Ο Κλεισθένης, από τη Σικυώνα, έκοψε τους αγωγούς νερού που
οδηγούσαν στην πόλη των Κρισαίων. Τότε, όταν οι κάτοικοι της πόλης υπέφεραν
από τη δίψα, άφησε το νερό να τρέξει ξανά, δηλητηριασμένο πλέον με ελλέβορο.
Όταν οι κάτοικοι το ήπιαν, εξασθένησαν τόσο πολύ από τη διάρροια, που
νικήθηκαν από τον Κλεισθένη. 36

VIII. Τρομοκράτηση πολιορκημένων

1. Όταν ο Φίλιππος αδυνατούσε να καταλάβει το οχυρό του Πρινάσσου,
μολονότι είχε καταβάλει τεράστιες προσπάθειες, διέταξε να σκάβουν ακριβώς
μπροστά στα τείχη, δίνοντας την εντύπωση ότι κατασκεύαζε σήραγγα. Οι άνδρες
του οχυρού, θεωρώντας ότι σκάβεται υπόγειο τούνελ, παραδόθηκαν. 37

32
Στο διάστημα 78-76 π.Χ.
33
Το 51 π.Χ. Πρβλ. Ίρτιος Γαλ. Πόλ. 8.40 κεξξ.
34
Στο διάστημα 143-142 π.Χ. Πρόκειται για τον Κόιντο Καικίλιο Μέτελλο Μακεδονικό, αν και
τα πιο αναγνώσιμα χειρόγραφα αναφέρουν το όνομά του μόνο με το γράμμα L.
35
Οι Ηρόδοτος 1.191, Ξενοφών Κυρ. Παιδ. 7.5 και Πολύαινος 7.6.5 αποδίδουν αυτό το στρατήγημα
στον Κύρο και όχι στον Αλέξανδρο.
36
Στο διάστημα 595-585 π.Χ. Ο Πολύαινος 6.13 αποδίδει αυτό το στρατήγημα στον Ευρύλοχο,
ενώ ο Παυσανίας 10.37.7 στον Σόλωνα.
37
Το 201 π.Χ. Πρβλ. Πολύβιος 16.11 και Πολύαινος 4.18.1.
88 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

2. Ο Πελοπίδας, ο Θηβαίος, σε μια περίπτωση, σχεδίασε να επιτεθεί ταυτόχρονα

σε δύο πόλεις των Μαγνητών, όχι πολύ μακριά η μία από την άλλη. Όπως
προήλαυνε εναντίον της μιας από τις δύο, διέταξε βάσει σχεδίου τέσσερις ιππείς
να έρθουν από το άλλο στρατόπεδο με στεφάνια στα κεφάλια τους και με έκδηλη
χαρά, όπως έχουν οι νικητές. Για να συμπληρωθεί η παραπλάνηση, κανόνισε να
βάλει φωτιά στο δάσος που βρισκόταν μεταξύ των δύο πόλεων, προκειμένου να
δίνεται η εντύπωση καιόμενης πόλης. Εκτός από αυτό, διέταξε μερικούς
φυλακισμένους να προπορεύονται, ντυμένοι με τα ρούχα των κατοίκων της
πόλης. Οι πολιορκημένοι τρομοκρατήθηκαν από αυτό το θέαμα και, θεωρώντας
ότι ήδη ηττήθηκαν κατά ένα μέρος, έπαψαν να προβάλουν οποιαδήποτε αντίσταση. 38
3. Ο Κύρος, βασιλιάς των Περσών, κάποτε ανάγκασε τον Κροίσο να
καταφύγει στις Σάρδεις. Στη μία πλευρά, ένας απόκρημνος λόφος απέκλειε την
πρόσβαση στην πόλη. Ο Κύρος τοποθέτησε κοντά στα τείχη σε όρθια θέση
κοντάρια, στο ίδιο ύψος με την κορυφή του λόφου, και στερέωσε πάνω τους
κούκλες οπλισμένων ανδρών, ντυμένες με περσικές στολές. Τη νύχτα αυτά τα
μετέφερε στον λόφο. Έπειτα, την αυγή, επιτέθηκε στα τείχη από την άλλη πλευρά.
Μόλις ο ήλιος ανέτειλε και αποκαλύφθηκαν ‒με την αντανάκλαση του φωτός του
ηλίου‒ οι ντυμένες κούκλες, οι κάτοικοι, θεωρώντας ότι η πόλη τους καταλήφθηκε
από τα νώτα, τράπηκαν σε φυγή και άφησαν ελεύθερο το πεδίο στον εχθρό.39

IX. Επιθέσεις από μη αναμενόμενη θέση

1. Ο Σκιπίων, όταν πολεμούσε εναντίον της Καρχηδόνας, προσέγγισε τα
τείχη της πόλης, λίγο πριν την αλλαγή της παλίρροιας, οδηγημένος, όπως έλεγε,
από κάποιον θεό. Τότε, κατά την άμπωτη επιτέθηκε ορμώμενος μέσα από μια
αβαθή λίμνη, σημείο από όπου ο εχθρός δεν τον ανέμενε. 40
2. Ο Φάβιος Μάξιμος, γιος του Φάβιου Μελλητή, βρίσκοντας τους Άρπους
υποταγμένους στις δυνάμεις του Αννίβα, αρχικά αναγνώρισε την τοποθεσία της
πόλης και έπειτα κατά τη νύχτα έστειλε εξακόσιους στρατιώτες για να ανέβουν
στα τείχη με πολιορκητικές σκάλες, στην πλευρά της πόλης που ήταν οχυρωμένη,
και γι’ αυτόν τον λόγο ήταν λιγότερο φρουρούμενη, και να γκρεμίσουν τις πύλες.
Οι άνδρες αυτοί βοηθήθηκαν στην εκτέλεση της διαταγής και από τον ήχο της βροχής
που έπεφτε και κάλυπτε τις ενέργειές τους. Στην άλλη πλευρά, ο ίδιος ο Φάβιος
επιτέθηκε, κατόπιν συνθήματος, και κατέλαβε την πόλη.41
3. Στον πόλεμο κατά του Ιουγούρθα, ο Γάιος Μάριος πολιορκούσε κάποια
στιγμή ένα οχυρό κοντά στον ποταμό Μουλούχα. Το οχυρό βρισκόταν σε ένα
βραχώδες ύψωμα, προσβάσιμο από τη μία πλευρά μόνο μέσω ενός στενού

38
Στο διάστημα 369-364 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 2.4.1.
39
Το 546 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 7.6.10 και Κτησ. εκδ. Müller, σσ. 46-60. Ο Ηρόδοτος 1.84 δεν
αναφέρει αυτό το στρατήγημα.
40
Το 210 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 26.45-46, Πολύβιος 10.10 κεξξ. και Αππιανός Ισπ. 21 κεξξ.
41
Το 213 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 24.46-47.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IΙΙ 89

μονοπατιού, ενώ από την άλλη, σαν να ήταν σχεδιασμένο, ήταν απόκρημνο.
Κάποιος Λιγουριανός, ένας απλός στρατιώτης από τα επικουρικά στρατεύματα,
ανέλαβε να βρει νερό και, ενώ μάζευε σαλιγκάρια ανάμεσα στα βράχια του
υψώματος, έφτασε στην κορυφή. Αυτός ο άνδρας ανέφερε στον Μάριο ότι ήταν
εφικτό να αναρριχηθεί έως το οχυρό. Με βάση την πληροφορία αυτή, ο Μάριος
έστειλε εκεί μερικούς εκατόνταρχους μαζί με τους ταχύτερους στρατιώτες του,
όπως επίσης και τους ικανότερους σαλπιγκτές του. Οι άνδρες αυτοί ήταν
ασκεπείς και ανυπόδητοι, για να βλέπουν καλύτερα και να κινούνται ευκολότερα
ανάμεσα στους βράχους. Είχαν τις ασπίδες και τα ξίφη τους προσαρτημένα στις
πλάτες τους. Οδηγούμενοι από τον Λιγουριανό και χρησιμοποιώντας ιμάντες και
ραβδιά, ως μέσα στήριξης, έφτασαν στα νώτα του οχυρού, τα οποία, λόγω της
θέσης του, ήταν απροστάτευτα. Τότε, ξεκίνησαν να αντηχούν τις σάλπιγγες και
έκαναν τρομερό θόρυβο, όπως ακριβώς είχαν διαταχτεί. Με αυτό το σύνθημα, ο
Μάριος παρότρυνε τους άνδρες του και άρχισε να προχωρά με μεγαλύτερη οργή
εναντίον των υπερασπιστών του οχυρού. Ο πληθυσμός της πόλης τρομοκρατήθηκε
επειδή θεώρησε ότι η πόλη είχε καταληφθεί από τις εχθρικές δυνάμεις που
δρούσαν στα νώτα. Γι’ αυτό κάλεσαν τους υπερασπιστές να προστατεύσουν την
πίσω πλευρά της πόλης. Με αυτό το στρατήγημα ο Μάριος κατόρθωσε να
ασκήσει ασφυκτική πίεση και να καταλάβει το οχυρό. 42
4. Ο ύπατος Λεύκιος Κορνήλιος Ρουφίνος κατέλαβε πολυάριθμες πόλεις στη
Σαρδηνία, αποβιβάζοντας ισχυρά στρατιωτικά αποσπάσματα κατά τη διάρκεια της
νύχτας, με εντολή να παραμένουν κρυμμένα και να αναμένουν την άφιξή του με τα
πλοία. Στη συνέχεια, καθώς ο εχθρός ετοιμαζόταν να τον αντιμετωπίσει, ο ίδιος
προσποιείτο ότι υποχωρούσε, προκειμένου να αναγκάσει τον εχθρό να τον
καταδιώξει για μακρό χρονικό διάστημα. Την ίδια στιγμή τα αποσπάσματα
επιτίθονταν στις εγκαταλελειμμένες από τους υπερασπιστές τους πόλεις. 43
5. Ο Περικλής, ο στρατηγός των Αθηναίων, κάποτε πολιορκούσε μια πόλη,
της οποίας οι υπερασπιστές επιδείκνυαν μεγάλη αποφασιστικότητα. Τη νύχτα
διέταξε να ακουστεί η σάλπιγγα και μια δυνατή κραυγή στην πλευρά όπου τα
τείχη γειτνίαζαν με τη θάλασσα. Ο εχθρός, θεωρώντας ότι η πόλη δεχόταν επίθεση
από εκείνο το σημείο, εγκατέλειψε τις πύλες, και τότε, μόλις αυτές έμειναν
αφύλακτες, ο Περικλής όρμησε μέσα στην πόλη.
6. Ο Αλκιβιάδης, ο Αθηναίος στρατηγός, σχεδίαζε να επιτεθεί στην Κύζικο.
Πλησίασε, λοιπόν, την πόλη τη νύχτα χωρίς να τον αναμένουν και διέταξε να
αντηχήσουν οι σάλπιγγες σε διαφορετικό σημείο των οχυρωμάτων. Οι υπερασπιστές
των τειχών ήταν επαρκείς, αλλά από τη στιγμή που συγκεντρώθηκαν όλοι στην

42
Το 107 π.Χ. Πρβλ. Σαλλούστιος Ιουγ. 92-94 και Φλώρος 3.1.4.
43
Πιθανώς τα ονόματα συγχέονται: ο Λεύκιος Κορνήλιος Σκιπίων εισέβαλε στη Σαρδηνία το
259 π.Χ. (πρβλ. 3.10.2, σ. 90 του παρόντος). Ο Πόπλιος Κορνήλιος Ρουφίνος ήταν ύπατος το 277
π.Χ., αλλά πολέμησε μόνο στην Ιταλία.
90 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

πλευρά που θεώρησαν ότι δέχονταν επίθεση, ο Αλκιβιάδης κατόρθωσε να ανέβει

με σκάλες στα τείχη στο σημείο όπου δε συνάντησε καμία αντίσταση. 44
7. Ο Θρασύβουλος, στρατηγός των Μιλήσιων, στις προσπάθειές του να
καταλάβει το λιμάνι της Σικυώνας, επιτίθετο διαρκώς στους κατοίκους από την
πλευρά της ξηράς. Τότε, καθώς ο εχθρός έστρεψε την προσοχή του στο σημείο
όπου δεχόταν επίθεση, ξαφνικά κατέλαβε το λιμάνι με τον στόλο του.45
8. Ο Φίλιππος, όταν πολιορκούσε κάποια παραλιακή πόλη, έδεσε κρυφά
μεταξύ τους πλοία σε ζεύγη, δημιουργώντας εν τέλει ένα κοινό κατάστρωμα, ενώ
ύψωσε και πύργους πάνω τους. Έπειτα, επιτέθηκε με άλλους πύργους διά ξηράς,
αποσπώντας την προσοχή των υπερασπιστών της πόλης. Με αυτόν τον τρόπο τα
πλοία με τους πύργους προσέγγισαν την πόλη και επιτέθηκαν κατά των τειχών
στο σημείο όπου δεν υπήρχε καμία αντίσταση.
9. Ο Περικλής, όταν επρόκειτο να πολιορκήσει ένα οχυρό των Πελοποννησίων,
για το οποίο υπήρχαν μόνο δύο δρόμοι προσέγγισης, απέκλεισε τον ένα από τους
δύο με τάφρο και άρχισε να οχυρώνει τον άλλο. Οι υπερασπιστές του οχυρού
απέσυραν τις φρουρές τους από το ένα σημείο και άρχισαν να επιτηρούν μόνον
εκεί όπου ο εχθρός κατασκεύαζε οχυρωματικά έργα. Ο Περικλής, όμως, έχοντας
ετοιμάσει γέφυρες, τις άπλωσε πάνω από την τάφρο και εισέβαλε στο οχυρό, στο
σημείο όπου δεν είχε μείνει καμία φρουρά. 46
10. Ο Αντίοχος, όταν πολεμούσε εναντίον των Εφεσίων, διέταξε τους Ροδίους,
τους οποίους είχε ως συμμάχους, να επιτεθούν τη νύχτα στο λιμάνι με μεγάλη
οχλοβοή. Όταν ολόκληρος ο πληθυσμός όρμησε απερίσκεπτα σε αυτό το μέρος
της πόλης, αφήνοντας το υπόλοιπο οχυρό ανυπεράσπιστο, ο Αντίοχος επιτέθηκε
σε διαφορετική πλευρά και κατέλαβε την πόλη.

X. Στήσιμο ενεδρών με σκοπό την πρόκληση εξόδου των πολιορκημένων

1. Όταν ο Κάτων πολιορκούσε τους Λακετανούς, έδιωξε, ενώπιον του εχθρού,
όλες τις άλλες του δυνάμεις, ενώ διέταξε κάποιους Σουεσσητανούς, οι οποίοι ήταν οι
λιγότερο μαχητικοί από όλους τους συμμάχους του, να επιτεθούν στα τείχη της
πόλης. Όταν οι Λακετανοί εξόρμησαν, απώθησαν εύκολα αυτές τις δυνάμεις και τις
κατεδίωξαν με πάθος καθώς υποχωρούσαν ατάκτως. Την ίδια στιγμή οι στρατιώτες
που ο Κάτων είχε κρύψει όρμησαν και με τη βοήθειά τους κατέλαβε την πόλη.47
2. Όταν εκστράτευε στη Σαρδηνία, ο Λεύκιος Σκιπίων, προκειμένου να
αναγκάσει τους υπερασπιστές μιας πόλης να βγουν έξω από αυτήν, εγκατέλειψε

44
Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη 8.107 και τον Διόδωρο Σικελιώτη 13.40.6, η Κύζικος δεν ήταν
οχυρωμένη με τείχη. Αυτό το στρατήγημα αφορά κυρίως την κατάληψη του Βυζαντίου, το 409
π.Χ. Πρβλ. 3.11.3, σ. 93 του παρόντος, Διόδωρος 13.66-67 και Πλούταρχος Βίοι (Αλκιβ. 31).
45
Περίπου το 600 π.Χ.
46
Το 430 π.Χ. Πρβλ. 1.5.10 και υποσημ. 63, σ. 16 του παρόντος.
47
Το 195 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 34.20.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IΙΙ 91

την πολιορκία που είχε ξεκινήσει και προσποιήθηκε ότι τρέπεται σε φυγή με ένα
τμήμα των δυνάμεών του. Τότε, όταν οι κάτοικοι τον ακολούθησαν ατάκτως,
επιτέθηκε στην πόλη με τη βοήθεια εκείνων των δυνάμεων που είχε κρύψει σε
πολύ κοντινή απόσταση από την πόλη. 48
3. Όταν ο Αννίβας πολιορκούσε την πόλη της Ιμέρας, σκόπιμα επέτρεψε να
καταληφθεί το στρατόπεδό του, διατάζοντας τους Καρχηδονίους να αποσυρθούν,
με το επιχείρημα ότι ο εχθρός ήταν ανώτερός τους. Οι κάτοικοι εξαπατήθηκαν
τόσο πολύ από αυτή την τροπή των γεγονότων, που πάνω στη χαρά τους βγήκαν
έξω από την πόλη και κινήθηκαν εναντίον των πρόχειρων οχυρώσεων των
Καρχηδονίων. Και τότε, ο Αννίβας, βρίσκοντας κενή την πόλη, την κατέλαβε με
τα στρατεύματα που είχε τοποθετήσει σε ενέδρα ακριβώς γι’ αυτό το ενδεχόμενο. 49
4. Προκειμένου να αναγκάσει τους Σαγουντίνους να βγουν εκτός πόλης, ο
Αννίβας κινήθηκε εναντίον των τειχών τους με μια αραιή παράταξη στρατιωτών.
Τότε, στην πρώτη εξόρμηση των κατοίκων, σκόπιμα τράπηκε σε φυγή και
υποχώρησε. Παράλληλα, τοποθέτησε ανάμεσα στον εχθρό που τον καταδίωκε
και στην πόλη στρατεύματα. Με αυτόν τον τρόπο παγίδευσε ανάμεσα στις δύο
δυνάμεις τους Σαγουντίνους, οι οποίοι ήταν αποκομμένοι από τους συντρόφους
τους, και τους κατατρόπωσε. 50
5. Ο Ιμίλκων, ο Καρχηδόνιος, όταν στρατοπέδευε κοντά στο Αγριγέντο,
τοποθέτησε τμήμα από τις δυνάμεις του σε ενέδρα κοντά στην πόλη και τους
διέταξε να βάλουν φωτιά σε υγρά ξύλα μόλις οι στρατιώτες του εχθρού βγουν
έξω από την πόλη. Τότε, το ξημέρωμα, προωθήθηκε με τον υπόλοιπο στρατό του,
προκειμένου να παρακινήσει τον εχθρό να βγει έξω από τα τείχη. Υποκρίθηκε ότι
υποχωρούσε και έτσι, με τη φυγή του, παρέσυρε τους κατοίκους να τον καταδιώξουν
μέχρι κάποια ικανοποιητική απόσταση. Οι άνδρες στην ενέδρα άναψαν φωτιά σε
σωρούς ξύλων, όπως είχαν διαταχτεί. Οι Αγριγεντίνοι, παρατηρώντας τον καπνό
να ανεβαίνει, θεώρησαν ότι η πόλη τους φλέγεται, με αποτέλεσμα να γυρίσουν
έντρομοι για να την προστατεύσουν. Αυτό είχε ως συνέπεια να εμπλακούν σε
μάχη με αυτούς που τους περίμεναν κοντά στα τείχη και να δεχτούν επίθεση στα νώτα
από εκείνους που πριν από λίγο καταδίωκαν. Έτσι, παγιδεύτηκαν και συνετρίβησαν.51
6. Ο Βιρίαθος, σε μια περίπτωση, έχοντας τοποθετήσει άνδρες σε ενέδρα,
έστειλε μερικούς για να αρπάξουν τα κοπάδια των Σεγοβριγένων. Όταν οι
τελευταίοι όρμησαν με μεγάλη αριθμητική δύναμη για να υπερασπιστούν τα

48
Το 259 π.Χ. Πρβλ. 3.9.4 και υποσημ. 43, σ. 89 του παρόντος.
49
Το 409 π.Χ. Ο Αννίβας που αναφέρεται εδώ είναι ο γιος του Γίσγωνα. Ο Διόδωρος Σικελιώτης
13.59-62 παρουσιάζει τους Καρχηδονίους να υποχωρούν ατάκτως και όχι να ενεργούν κάποιο στρατήγημα.
50
Το 219 π.Χ. Ο γιος του Αμίλκα Βάρκα. Η ταυτότητα των ονομάτων οδηγούν σε σύγχυση μεταξύ
αυτών των δύο στρατηγών.
51
Το 406 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 5.10.4. Στην Παλαιά Διαθήκη (Ιησούς του Ναυή, viii) αναφέρεται
ότι ο Ιησούς του Ναυή εφάρμοσε ένα παρόμοιο στρατήγημα.
92 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

κοπάδια τους και να καταδιώξουν τους ζωοκλέφτες, οι οποίοι προσποιήθηκαν ότι

έφευγαν, έπεσαν σε ενέδρα και κατατροπώθηκαν. 52
7. Όταν ο Λούκουλλος τέθηκε επικεφαλής της φρουράς, δυνάμεως δύο
κοορτών, στην Ηράκλεια, το ιππικό των Σκορδίσκων, προσποιούμενο ότι άρπαζε
τα κοπάδια των κατοίκων, προκάλεσε την έξοδο της φρουράς. Τότε, όταν ο
Λούκουλλος τους κατεδίωξε, εκείνοι, προσποιούμενοι ότι τρέπονται σε φυγή, τον
παρέσυραν σε ενέδρα. Αυτό είχε ως συνέπεια να σκοτωθεί ο ίδιος μαζί με
οκτακόσιους άνδρες του.
8. Ο Αθηναίος στρατηγός Χάρης, όταν επρόκειτο να επιτεθεί σε μια
παράκτια πόλη, έκρυψε τον στόλο του πίσω από κάποια ακρωτήρια και έπειτα
διέταξε το ταχύτερο πλοίο του να πλεύσει μπροστά από τις δυνάμεις του εχθρού.
Στη θέα αυτού του πλοίου, όλες οι δυνάμεις που φρουρούσαν το λιμάνι
ξεκίνησαν αμέσως την καταδίωξη, ενώ ο Χάρης έπλευσε με τον υπόλοιπο στόλο
του και κατέλαβε το απροστάτευτο λιμάνι, καθώς και την ίδια την πόλη. 53
9. Σε μια περίπτωση, όταν οι ρωμαϊκές δυνάμεις είχαν αποκλείσει το
Λιλυβαίο από την ξηρά και τη θάλασσα, ο Βάρκας, στρατηγός των Καρχηδονίων
στη Σικελία, διέταξε ένα τμήμα από τον στόλο του να εμφανιστεί στο πέλαγος,
έτοιμο να αναλάβει δράση. Όταν οι δυνάμεις μας είδαν αυτή την κίνηση, αμέσως
εξόρμησαν εναντίον του. Την ίδια στιγμή ο Βάρκας κατέλαβε το λιμάνι του
Λιλυβαίου με πλοία που είχε κρύψει γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο.54

XI. Παραπλανητικές υποχωρήσεις

1. Όταν ο Αθηναίος στρατηγός Φορμίων είχε καταστρέψει τις καλλιέργειες
των Χαλκιδαίων και οι απεσταλμένοι τους παραπονέθηκαν γι’ αυτό, εκείνος τους
απάντησε ευγενικά. Έπειτα, το απόγευμα, όταν επρόκειτο να τους ξεπροβοδίσει,
προσποιήθηκε ότι μόλις είχε λάβει μια επιστολή από τους συμπολίτες του, οι
οποίοι απαιτούσαν την επιστροφή του. Έτσι, αποσύρθηκε σε μια κοντινή περιοχή
και έδιωξε τους πρέσβεις. Όταν τα ανέφεραν όλα αυτά οι απεσταλμένοι και
θεώρησαν όλοι ότι ήταν πλέον ασφαλείς, μιας και ο Φορμίων είχε αποχωρήσει, οι
Χαλκιδαίοι, κάτω από αυτή την ευοίωνη εξέλιξη και λόγω της υποχώρησης των
στρατευμάτων του, χαλάρωσαν τα μέτρα προστασίας της πόλης. Τότε, ο Φορμίων
επέστρεψε ξαφνικά, ενώ οι Χαλκιδαίοι δεν μπόρεσαν να αντισταθούν σε αυτή
την αναπάντεχη επίθεση. 55
2. Όταν ο Αγησίλαος, αρχηγός των Λακεδαιμονίων, είχε περικυκλώσει τους
Φωκαείς και είχε πληροφορηθεί ότι εκείνοι που τους βοηθούσαν ήταν εξαντλημένοι
από τα βάρη του πολέμου, αποσύρθηκε σε κοντινή απόσταση, υποτίθεται για να

52
Στο διάστημα 147-139 π.Χ.
53
Στο διάστημα 366-336 π.Χ.
54
Το 249 π.Χ. Στο Πολύαινος 1.44 αναφέρεται ο Αννίβας και όχι ο Βάρκας ως ο στρατηγός που
εφάρμοσε το στρατήγημα.
55
Το 432 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 3.4.1.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IΙΙ 93

επιτύχει άλλους σκοπούς, δίνοντας έτσι την ευκαιρία στους συμμάχους τους να
υποχωρήσουν. Λίγο αργότερα επανέφερε τα στρατεύματά του και νίκησε τους
Φωκαείς, που πλέον είχαν μείνει αβοήθητοι.56
3. Όταν πολεμούσε εναντίον των Βυζαντινών, οι οποίοι αμύνονταν πίσω
από τα τείχη, ο Αλκιβιάδης έστησε ενέδρα και προσποιούμενος ότι υποχωρεί
τους αιφνιδίασε, με αποτέλεσμα να τους συντρίψει.57
4. Ο Βιρίαθος, αφού υποχωρούσε για τρεις ημέρες, ξαφνικά επέστρεψε και
διέσχισε την ίδια απόσταση μέσα σε μία ημέρα. Έτσι, συνέτριψε τους Σεγοβριγηνούς
αιφνιδιάζοντάς τους, τη στιγμή που είχαν αφοσιωθεί στην τέλεση κάποιας θυσίας. 58
5. Στις επιχειρήσεις γύρω από τη Μαντίνεια, ο Επαμεινώνδας, έχοντας
προσέξει ότι οι Σπαρτιάτες είχαν έλθει για να ενισχύσουν τους εχθρούς του,
σκέφτηκε ότι μπορούσε η Σπάρτη να κυριευτεί, αν εξορμούσε κρυφά εναντίον
της πόλης. Σύμφωνα με το σχέδιο, διέταξε να ανάψουν πολυάριθμες φωτιές
περιφρούρησης τη νύχτα προκειμένου, ενώ είχε φύγει, να φαίνεται ότι ήταν
ακόμη εκεί. Το σχέδιό του όμως προδόθηκε από έναν λιποτάκτη, με συνέπεια να
τον καταδιώξουν τα στρατεύματα των Σπαρτιατών. Έτσι, σταμάτησε την προέλασή
του εναντίον της Σπάρτης, αλλά ακολούθησε το ίδιο σχέδιο τώρα εναντίον των
Μαντινέων. Γιατί, ανάβοντας φωτιές περιφρούρησης όπως πριν, εξαπάτησε τους
Σπαρτιάτες, οι οποίοι θεώρησαν ότι θα παρέμενε εκεί. Στο ενδιάμεσο διάστημα, ο
Επαμεινώνδας, επιστρέφοντας στη Μαντίνεια μετά από μια πορεία σαράντα
μιλίων, τη βρήκε δίχως υπερασπιστές και την κατέλαβε. 59

Στρατηγήματα που σχετίζονται με την προστασία

των πολιορκημένων
XII. Επαύξηση της ετοιμότητας των στρατευμάτων
1. Ο Αλκιβιάδης, Αθηναίος αρχηγός, όταν η πόλη του επολιορκείτο από
τους Σπαρτιάτες, φοβούμενος την αμέλεια των φρουρών, τους διέταξε να
προσέξουν το φως που θα άναβε στην ακρόπολη κατά τη διάρκεια της νύχτας, με
την εντολή, μόλις το δουν, να ανάψουν και εκείνοι τις φωτιές τους, απειλώντας
τους μάλιστα ότι όποιος αποτύγχανε σ’ αυτό το καθήκον θα ετιμωρείτο. Ενώ
περίμεναν με αγωνία το σινιάλο από τον αρχηγό τους, η επαγρύπνηση ήταν
διαρκής, και έτσι απέφυγαν τους κινδύνους της επικίνδυνης νύχτας. 60
2. Όταν ο Ιφικράτης, ο Αθηναίος στρατηγός, υπερασπιζόταν την Κόρινθο
με μια φρουρά και σε μια περίσταση επιτηρούσε ο ίδιος την αλλαγή των σκοπών
καθώς ο εχθρός πλησίαζε, βρήκε έναν σκοπό να κοιμάται στη θέση του και τον

56
Στο διάστημα 396-394 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 2.1.16.
57
Το 409 π.Χ. Πρβλ. Διόδωρος 13.66-67 και Πλούταρχος Βίοι (Αλκιβ. 31).
58
Στο διάστημα 147-139 π.Χ.
59
Το 362 π.Χ. Πρβλ. Πολύβιος 9.8, Διόδωρος 15.82-84 και Πλούταρχος Βίοι (Αγησ. 34).
60
Πρβλ. Πολύαινος 1.40.3.
94 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

διατρύπησε με το δόρυ του. Όταν κάποιοι χαρακτήρισαν αυτή την πράξη ως

απάνθρωπη, εκείνος είπε: «Τον άφησα όπως τον βρήκα». 61
3. Έχει ειπωθεί ότι και ο Επαμεινώνδας, ο Θηβαίος, έπραξε το ίδιο σε μια
παρόμοια περίπτωση.

XIII. Αποστολή και λήψη μηνυμάτων

1. Όταν οι Ρωμαίοι πολιορκούνταν στο Καπιτώλιο, έστειλαν τον Πόντιο
Κομίνιο να ικετεύσει τον Κάμιλλο για να τους προσφέρει βοήθεια. Ο Πόντιος,
προκειμένου να περάσει απαρατήρητος από τις φρουρές των Γαλατών, διήλθε
από τον Ταρπήιο Βράχο, κολύμπησε στον Τίβερη και έφτασε στην πόλη των
Βηίων. Έχοντας ολοκληρώσει την αποστολή του, επέστρεψε στους δικούς του
από το ίδιο δρομολόγιο. 62
2. Οι Καμπανοί, όταν πολιορκούνταν από τους Ρωμαίους, αποφάσισαν να
στείλουν στους Καρχηδονίους έναν συμπολίτη τους, ο οποίος προσποιήθηκε τον
λιποτάκτη. Αυτός, όταν βρήκε την ευκαιρία, διέφυγε από την επιτήρηση των Ρωμαίων
και μετέφερε στους Καρχηδονίους μια επιστολή, την οποία είχε κρύψει στη ζώνη του.63
3. Κάποιοι έγραφαν μηνύματα σε δέρματα και μετά τα έραβαν σε πτώματα
θηραμάτων ή προβάτων.
4. Κάποιοι είχαν τοποθετήσει τις επιστολές τους κάτω από την ουρά
μουλαριού καθώς διέρχονταν από εχθρικές φρουρές.
5. Κάποιοι έγραφαν μηνύματα στην εσωτερική επιφάνεια του θηκαριού τους.
6. Όταν οι Κυζικηνοί πολιορκούνταν από τον Μιθριδάτη, ο Λεύκιος Λούκουλλος
ήθελε να τους πληροφορήσει για τον ερχομό του. Υπήρχε μόνο μία στενή
είσοδος για την πόλη, η οποία ένωνε το νησί με την ξηρά με μια μικρή γέφυρα.
Από τη στιγμή που η γέφυρα φυλασσόταν από δυνάμεις του εχθρού, εκείνος
έραψε κάποιες επιστολές μέσα σε δύο φουσκωμένα δέρματα ζώου και στη
συνέχεια διέταξε έναν από τους στρατιώτες του, ο οποίος ήταν επιδέξιος στο
κολύμπι και στην κωπηλασία, να φορτωθεί τα δέρματα, τα οποία είχε στερεώσει
πάνω σε δύο βέργες που είχαν κάποια απόσταση μεταξύ τους, και να διασχίσει
μια απόσταση επτά μιλίων. Ο στρατιώτης έπραξε το καθήκον του με επιδέξιο
τρόπο, χρησιμοποιώντας τα πόδια του με τέτοιο τρόπο, ώστε έδινε την εντύπωση
ότι η πορεία του καθοριζόταν από πηδάλιο. Εξαπάτησε αυτούς που τον έβλεπαν
από απόσταση, καθώς φαινόταν σαν κάποιου είδους θαλάσσιο πλάσμα. 64

61
Στο διάστημα 393-391 π.Χ. Πρβλ. Κορνήλιος Νέπως Ιφικρ. 2.1-2.
62
Το 390 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 5.46, Διόδωρος 14.116 και Πλούταρχος Βίοι (Κάμιλ. 25).
63
Το 211 π.Χ. Ο Λίβιος 26.7 αναφέρει τον Αννίβα ως αποστολέα της επιστολής προς τους κατοίκους
της Καπύης.
64
Το 74 π.Χ. Πρβλ. Φλώρος 3.5.15-16 και Ορόσιος 6.2.14.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IΙΙ 95

7. Ο ύπατος Ίρτιος συχνά έστελνε επιστολές γραμμένες σε πιάτα από

μόλυβδο προς τον Δέκιμο Βρούτο, ο οποίος επολιορκείτο από τον Αντώνιο στη
Μουτίνα. Οι επιστολές προσαρτούνταν στα χέρια των στρατιωτών, οι οποίοι στη
συνέχεια κολυμπώντας διέσχιζαν τον ποταμό Σκουλτέννα. 65
8. Ο Ίρτιος, επίσης, φυλούσε περιστέρια σε σκοτεινό μέρος, τα ανάγκαζε σε
λιμοκτονία, έδενε επιστολές στο τρίχωμα του λαιμού τους και στη συνέχεια τα
απελευθέρωνε όσο πιο κοντά γινόταν στα τείχη της πόλης. Τα πουλιά,
αναζητώντας διακαώς φως και φαγητό, πετούσαν στα πιο ψηλά κτήρια και
γίνονταν δεκτά από τον Βρούτο, ο οποίος με αυτόν τον τρόπο επληροφορείτο τα
πάντα, ειδικά αφότου τοποθετούσε φαγητό σε συγκεκριμένα σημεία και έμαθε τα
περιστέρια να κατεβαίνουν εκεί. 66

XIV. Ενισχύσεις και ανεφοδιασμός

1. Στον Εμφύλιο Πόλεμο, όταν η ισπανική πόλη της Ατεγύης ‒που ήταν με
το μέρος του Πομπηίου‒ επολιορκείτο, ένας Μαυριτανός κατά τη διάρκεια της
νύχτας, προσποιούμενος τον υπασπιστή του χιλίαρχου που ανήκε στην παράταξη
του Καίσαρα, ξεσήκωσε κάποιους φρουρούς και τους απέσπασε τα συνθηματικά.
Έπειτα ξεσήκωσε άλλους και εφαρμόζοντας αυτό το τέχνασμα, πέτυχε να φέρει
ενισχύσεις για τον Πομπήιο μέσα από τις δυνάμεις του Καίσαρα. 67
2. Όταν ο Αννίβας πολιορκούσε το Κασιλίνο, οι Ρωμαίοι έριξαν μεγάλα
πιθάρια με σιτάρι στον ποταμό Βολτούρνο, προκειμένου να τα μαζέψουν οι
πολιορκημένοι. Όταν ο Αννίβας το απέτρεψε αυτό τοποθετώντας μια αλυσίδα
κατά πλάτος του ποταμού, οι Ρωμαίοι σκόρπισαν καρύδια στο νερό. Αυτά με τη
βοήθεια του ρεύματος του ποταμού έφτασαν στην πόλη και έτσι κάλυψαν τις
ανάγκες των συμμάχων. 68
3. Όταν οι κάτοικοι της Μουτίνας πολιορκούνταν από τον Αντώνιο και
χρειαζόντουσαν επειγόντως αλάτι, ο Ίρτιος αποθήκευσε κάποια ποσότητα αλατιού
σε πιθάρια και τα έστειλε μέσω του ποταμού Σκουλτέννα. 69
4. Ο Ίρτιος, επίσης, έστειλε μέσω του ποταμού σφαγμένα πρόβατα, τα
οποία τα παρέλαβαν οι σύμμαχοί του και έτσι κάλυψαν τις βασικές τους ανάγκες.

65
Το 43 π.Χ. Πρβλ. Δίων Κάσσιος 46.36.
66
Το 43 π.Χ. Πρβλ. Πλίνιος Φυσ. Ιστ. 10.37.
67
To 45 π.Χ. Πρβλ. Δίων Κάσσιος 43.33-34. Σύμφωνα με τον Δίωνα, αυτός ο άνδρας, ο Μουνάτιος
Φλάκκος, του οποίου η πραγματική αποστολή ήταν να βοηθήσει τους Ατεγύους να αντισταθούν στην
πολιορκία του Καίσαρα, παρουσιάστηκε στις φρουρές σαν να είχε σταλεί από τον Καίσαρα για να
προδώσει την πόλη. Έτσι, έχοντας πληροφορηθεί τα συνθηματικά, εξασφάλισε εύκολα είσοδο στην πόλη.
68
Το 216 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 23.19.
69
Το 43 π.Χ.
96 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

XV. Πώς να δημιουργήσεις την εντύπωση ότι διαθέτεις σε αφθονία

τα εφόδια που σου λείπουν
1. Όταν το Καπιτώλιο επολιορκείτο από τους Γαλάτες, οι Ρωμαίοι, όντας
στο έσχατο σημείο πείνας, έριξαν ψωμί στον εχθρό. Έτσι έδωσαν την εντύπωση
ότι ήταν πολύ καλά εφοδιασμένοι με τρόφιμα, και με αυτόν τον τρόπο άντεξαν
την πολιορκία έως την άφιξη του Κάμιλλου. 70
2. Έχει υποστηριχθεί ότι και οι Αθηναίοι εφάρμοσαν το ίδιο στρατήγημα
κατά των Σπαρτιατών.
3. Εθεωρείτο ότι οι κάτοικοι του Κασιλίνου, όταν πολιορκούνταν από τον
Αννίβα, είχαν φτάσει σε σημείο λιμοκτονίας. Ο Αννίβας τούς είχε απαγορεύσει
κάθε ανεφοδιασμό σε τρόφιμα, ακόμα και από το να χρησιμοποιούν και τα
χορτάρια που φύτρωναν, με το να οργώνει το έδαφος ανάμεσα στο στρατόπεδό
του και στα τείχη της πόλης. Έτσι, όμως, το χώμα ετοιμάστηκε για καλλιέργεια.
Οι πολιορκημένοι διασκόρπισαν σιτάρι σε αυτό και έτσι έδωσαν την εντύπωση
ότι είχαν τόση τροφή, ώστε να μπορούν να αντέξουν την πολιορκία μέχρι τη
στιγμή της συγκομιδής. 71
4. Όταν οι επιζώντες από την καταστροφή του Βάρου 72 πολιορκούνταν και
φαινόταν ότι τους τελείωναν τα τρόφιμα, για μία ολόκληρη νύχτα περιέφεραν
τους αιχμαλώτους γύρω από τις αποθήκες τους. Στη συνέχεια, αφού τους έκοβαν
τα χέρια, τους απελευθέρωναν. Αυτοί οι άνδρες έπεισαν τους πολιορκητές να μην
ελπίζουν πως θα εξαντλήσουν γρήγορα τους Ρωμαίους με την πείνα, από τη
στιγμή που είχαν άφθονη ποσότητα τροφής.
5. Όταν οι Θράκες πολιορκούνταν σε ένα απόκρημνο ύψωμα, απροσπέλαστο
στον εχθρό, συγκέντρωσαν από ιδιωτικές συνεισφορές μια μικρή ποσότητα
σιταριού. Με αυτό τάισαν λίγα πρόβατα και στη συνέχεια τα οδήγησαν στον
εχθρό. Όταν οι αντίπαλοι έπιασαν και έσφαξαν τα πρόβατα, ανακάλυψαν
υπολείμματα σιταριού μέσα στα έντερά τους. Τότε, διέκοψαν την πολιορκία,
καθώς θεώρησαν ότι οι Θράκες διέθεταν τεράστιες ποσότητες σιταριού, αφού
τάιζαν ακόμη και τα πρόβατά τους.
6. Κάποτε οι Μιλήσιοι υπέφεραν από τη μακροχρόνια πολιορκία του Αλυάττη, ο
οποίος ήλπιζε ότι θα παραδοθούν εξαιτίας της πείνας. Όμως ο αρχηγός των Μιλήσιων, ο
Θρασύβουλος, έχοντας προβλέψει ότι θα έρχονταν απεσταλμένοι του Αλυάττη, διέταξε
να συγκεντρωθεί στην αγορά όλο το σιτάρι, να οργανωθούν συμπόσια για την περίσταση
και πλούσιες εορτές σε ολόκληρη την πόλη. Έτσι έπεισε τους εχθρούς ότι οι Μιλήσιοι
διέθεταν άφθονα εφόδια και ήταν σε θέση να αντέξουν μια μακροχρόνια πολιορκία.73

70
Το 390 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 5.48, Βαλέριος Μάξιμος 7.4.3 και Οβίδιος Ημερολ. 6.350 κεξξ.
71
Το 216 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 23.19.
72
Η ήττα του Βάρου από τον Αρμίνιο στον Τευτοβούργιο Δρυμό το 9 μ.Χ.
73
Περίπου το 611 π.Χ. Πρβλ. Ηρόδοτος 1.21-22 και Πολύαινος 6.47.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IΙΙ 97

XVI. Πώς να αντιμετωπίσεις τον κίνδυνο της προδοσίας

και της λιποταξίας
1. Κάποιος Λεύκιος Βάντιος από τη Νόλα σχεδίαζε κάποτε να ξεσηκώσει
τους συμπατριώτες του για να επαναστατήσουν. Ένιωθε ότι χρωστούσε χάρη
στον Αννίβα, καθώς εκείνος του είχε φερθεί με ανθρωπιά όταν τραυματίστηκε
στη μάχη των Καννών και, επίσης, τον είχε αφήσει ελεύθερο για να επιστρέψει
στην πατρίδα του. Ο Κλαύδιος Μάρκελλος, έχοντας πληροφορηθεί τον σκοπό
του και μη τολμώντας να διατάξει τον θάνατό του, καθώς φοβόταν ότι έτσι θα
ξεσήκωνε όλους τους κατοίκους της Νόλας, προσέγγισε τον Βάντιο και του
μίλησε, ενώ τον χαιρέτισε ως πολύ ικανό στρατιώτη ‒κάτι που και ο ίδιος ο
Μάρκελλος παραδεχόταν ότι δεν το γνώριζε πριν‒ και τον προέτρεψε να μείνει μαζί
του. Εκτός από αυτά τα κολακευτικά λόγια, του προσέφερε και ένα άλογο. Με αυτή
του την ευγένεια εξασφάλισε την αφοσίωση όχι μόνο του Βάντιου αλλά και όλων των
συμπατριωτών του, καθώς η υπακοή τους ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με τη δική
του.74
2. Όταν τα γαλατικά επικουρικά στρατεύματα του Καρχηδονίου στρατηγού
Αμίλκα σκόπευαν να αυτομολήσουν στους Ρωμαίους και να ενταχθούν στο
στράτευμά τους ως σύμμαχοι, ο Αμίλκας διέταξε τους πιο έμπιστους άνδρες του
να προσποιηθούν τους λιποτάκτες. Όταν οι Ρωμαίοι βγήκαν για να τους υποδεχτούν,
οι Καρχηδόνιοι τούς έσφαξαν. Αυτό το τέχνασμα δεν προσέφερε μόνο προσωρινή
βοήθεια στον Αμίλκα, αλλά και έκανε τους Ρωμαίους να υποψιάζονται στο μέλλον
ακόμη και τους πραγματικούς λιποτάκτες. 75
3. Ο Άννων, στρατηγός των Καρχηδονίων στη Σικελία, κάποτε
πληροφορήθηκε ότι περίπου τέσσερις χιλιάδες Γαλάτες μισθοφόροι είχαν
σχεδιάσει να αυτομολήσουν στους Ρωμαίους, καθώς εδώ και αρκετούς μήνες
παρέμεναν απλήρωτοι. Ο Άννων, που δεν τολμούσε να τους τιμωρήσει καθώς
φοβόταν ένα ενδεχόμενο ανταρσίας, τους υποσχέθηκε ότι θα βελτίωνε την
καθυστερημένη πληρωμή αυξάνοντας το μισθό τους. Έπειτα, οι Γαλάτες τον
ευχαρίστησαν, ενώ και ο Άννων τούς υποσχέθηκε ότι θα τους επέτρεπε να προβούν
σε λεηλασίες σε κάποια δεδομένη στιγμή. Στη συνέχεια, έστειλε στον ύπατο
Οτακίλιο έναν εξαιρετικά έμπιστο οικονομικό διαχειριστή, ο οποίος προσποιήθηκε
ότι είχε λιποτακτήσει επειδή είχε καταχραστεί χρήματα. Αυτός ανέφερε στους
Ρωμαίους ότι την επόμενη νύχτα τέσσερις χιλιάδες Γαλάτες θα εξορμούσαν για να
λεηλατήσουν και ότι θα ήταν εύκολο για τους Ρωμαίους να τους αιχμαλωτίσουν. Ο
Οτακίλιος, ο οποίος δεν εμπιστεύτηκε αμέσως τον λιποτάκτη αλλά και που δε
θεώρησε την πληροφορία άνευ σημασίας, τοποθέτησε τους πιο επίλεκτους άνδρες
του σε ενέδρα. Αυτοί συγκρούστηκαν με τους Γαλάτες, οι οποίοι εκπλήρωσαν τον

74
Το 216 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 23.15-16 και Πλούταρχος Βίοι (Μάρκ. 10-11). Για παραλλαγές
αυτού του στρατηγήματος και του εμπνευστή του, πρβλ. 4.7.36, σ. 125 του παρόντος, Πλούταρχος
Βίοι (Φάβ. 20) και Βαλέριος Μάξιμος 7.3.7.
75
Στο διάστημα 260-241 π.Χ.
98 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

σκοπό του Άννωνος με διττό τρόπο: όχι μόνο σκότωσαν έναν αριθμό Ρωμαίων
αλλά και οι ίδιοι σφαγιάστηκαν έως και τον τελευταίο. 76
4. Με παρόμοιο τρόπο και ο Αννίβας εκδικήθηκε κάποιους λιποτάκτες.
Γνωρίζοντας, δηλαδή, ότι κάποιοι από τους στρατιώτες του λιποτάκτησαν την
προηγούμενη νύχτα και ότι βρίσκονταν στο στρατόπεδό του κατάσκοποι του
εχθρού, ανακοίνωσε δημοσίως ότι δεν πρέπει να αποκαλούνται «λιποτάκτες» οι
στρατιώτες που έφυγαν, καθώς ήταν οι πιο έξυπνοι, και πήγαν στον εχθρό,
κατόπιν δικής του εντολής, προκειμένου να αποκαλύψουν τα σχέδιά του. Οι
κατάσκοποι, μόλις άκουσαν αυτήν τη δήλωση, την ανέφεραν στους δικούς τους.
Ως εκ τούτου, οι λιποτάκτες συνελήφθησαν από τους Ρωμαίους και εστάλησαν
πίσω με τα χέρια τους κομμένα.
5. Όταν ο Διόδοτος περιφρουρούσε την Αμφίπολη, είχε πληροφορηθεί ότι
ήταν πιθανόν δύο χιλιάδες Θράκες να λεηλατήσουν την πόλη. Τότε, επινόησε την
ιστορία, ότι λίγα εχθρικά πλοία είχαν αγκυροβολήσει στην κοντινή ακτή και
μπορούσαν να λεηλατηθούν. Όταν ξεσήκωσε τους Θράκες με αυτή την προοπτική,
τους οδήγησε έξω από την πόλη. Έπειτα, όταν έκλεισε τις πύλες, αρνήθηκε να
τους δεχτεί πίσω ξανά.77

XVII. Έφοδοι
1. Όταν ο Ασδρούβας επρόκειτο να πολιορκήσει την Πάνορμο, οι Ρωμαίοι,
που κατείχαν την πόλη, σκόπιμα τοποθέτησαν έναν πολύ μικρό αριθμό πολεμιστών
στα τείχη της. Περιφρονώντας τούς λίγους στρατιώτες, ο Ασδρούβας πλησίασε τα
τείχη απρόσεκτα, ενώ οι Ρωμαίοι πραγματοποίησαν έφοδο και τον συνέτριψαν.78
2. Όταν οι Λίγυρες με όλες τους τις δυνάμεις επιτέθηκαν ξαφνικά στο
στρατόπεδο του Αιμίλιου Παύλου, εκείνος έδωσε την εντύπωση ότι φοβήθηκε
και για ένα μακροχρόνιο διάστημα διατηρούσε τα στρατεύματά του εντός του
στρατοπέδου. Τότε, όταν οι εχθροί εξαντλήθηκαν, εξόρμησε από τις τέσσερις
πύλες, νίκησε τους Λίγυρες και τους αιχμαλώτισε. 79
3. Ο Λίβιος, διοικητής των Ρωμαίων, όταν αμυνόταν στην ακρόπολη των
Ταραντίνων, έστειλε πρέσβεις στον Ασδρούβα, ζητώντας του να υποχωρήσουν
ανενόχλητοι. Όταν με αυτή την παραπλάνηση έκανε τον εχθρό να χαλαρώσει την
επιτήρησή του, πραγματοποίησε έφοδο και τον συνέτριψε. 80
4. Ο Γναίος Πομπήιος, όταν επολιορκείτο κοντά στο Δυρράχιο, όχι μόνο
έσωσε τους άνδρες του από τον αποκλεισμό, αλλά πραγματοποίησε και έφοδο την
κατάλληλη στιγμή και στον κατάλληλο τόπο. Γιατί, όσο ο Καίσαρας επιτίθετο με

76
Το 261 π.Χ. Πρβλ. Διόδωρος 23.8.3. Ο Ζωναράς 8.10 αποδίδει αυτό το στρατήγημα στον Αμίλκα.
77
Το 168 π.Χ. Στον Λίβιο 44.44 ο εμπνευστής αυτού του στρατηγήματος ονομάζεται Διόδωρος.
78
Το 251 π.Χ. Πρβλ. Πολύβιος 1.40.
79
Το 181 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 40.25, 27-28.
80
Στο διάστημα 212-209 π.Χ.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IΙΙ 99

ορμή εναντίον μιας ισχυρής τοποθεσίας που προστατευόταν από διπλή σειρά
οχυρωματικών έργων, ο Πομπήιος, με αυτή την έφοδο, τον περικύκλωσε με μια δύναμη,
δημιουργώντας μια ζώνη. Αυτό είχε ως συνέπεια ο Καίσαρας να βρεθεί σε μεγάλο
κίνδυνο και να υποστεί τεράστιες απώλειες, καθώς βρέθηκε ανάμεσα σε αυτούς που
πολιορκούσε και σε εκείνους που τον περικύκλωσαν μετά την εξόρμησή τους.81
5. Ο Φλάβιος Φιμβρίας, όταν πολεμούσε στην Ασία κοντά στον ποταμό
Ρύνδακο εναντίον του γιου του Μιθριδάτη, κατασκεύασε δύο σειρές οχυρωματικών
έργων στις πτέρυγές του και μία τάφρο κατά μέτωπον, ενώ διέταξε τους
στρατιώτες του να παραμείνουν ήσυχοι μέσα στα οχυρώματά τους. Μόλις το
εχθρικό ιππικό πέρασε μέσα από τις στενές διόδους των οχυρώσεών του,
πραγματοποίησε έφοδο και σκότωσε έξι χιλιάδες από αυτούς. 82
6. Όταν οι δυνάμεις του Τιτούριου Σαβίνου και του Κόττα, που ήταν
ύπαρχοι του Καίσαρα στη Γαλατία, εξολοθρεύτηκαν από τον Αμβιόριγα, ο
Καίσαρας κλήθηκε από τον Κόιντο Κικέρωνα, που και ο ίδιος βρισκόταν σε
κατάσταση πολιορκίας, να τον ενισχύσει με δύο λεγεώνες του προκειμένου να
τον απαλλάξει από τη δύσκολη θέση. Τότε ο εχθρός στράφηκε εναντίον του
Καίσαρα, ο οποίος προσποιήθηκε ότι φοβόταν, διατάσσοντας τα στρατεύματά
του να παραμείνουν εντός του στρατοπέδου, που σκόπιμα είχε οργανώσει
μικρότερο απ’ ό,τι συνήθως. Οι Γαλάτες, υπολογίζοντας στη βέβαιη νίκη, ασκούσαν
πίεση για να λεηλατήσουν το στρατόπεδο, ενώ άρχισαν να γεμίζουν τις τάφρους
και να καταστρέφουν τις οχυρώσεις. Ο Καίσαρας, τότε, καθώς οι Γαλάτες δεν
ήταν εξοπλισμένοι για μάχη, αιφνιδίως επιτέθηκε με τις δυνάμεις του από όλες
τις πλευρές και τους συνέτριψε.83
7. Όταν ο Τιτούριος Σαβίνος πολεμούσε εναντίον μιας μεγάλης δύναμης
Γαλατών, διέταξε τα στρατεύματά του να παραμείνουν μέσα στα οχυρώματα, και
έτσι δημιούργησε την εντύπωση στους Γαλάτες ότι φοβόταν. Για να μεγιστοποιήσει
αυτή την εντύπωση, έστειλε έναν λιποτάκτη να αναφέρει στους Γαλάτες ότι ο
ρωμαϊκός στρατός βρισκόταν σε απόγνωση και ότι σχεδίαζε να υποχωρήσει.
Ενθουσιασμένοι από την προοπτική ότι η νίκη τους ήταν βέβαιη, οι Γαλάτες
εφοδιάστηκαν με ξύλα και σκούπες, προκειμένου να γεμίσουν τις τάφρους, και
με τη μέγιστη ταχύτητα ξεκίνησαν για το στρατόπεδό μας, που βρισκόταν σε
έναν λόφο. Από εκεί ο Τιτούριος εξαπέλυσε όλες του τις δυνάμεις εναντίον τους,
με αποτέλεσμα να σκοτώσει πολλούς Γαλάτες, αλλά και πολλοί άλλοι να παραδοθούν.84
8. Όταν ο Πομπήιος επρόκειτο να επιτεθεί στην πόλη του Ασκούλου, οι
κάτοικοι παρουσίασαν στις επάλξεις λίγους ηλικιωμένους και αδύναμους άνδρες.

81
Το 48 π.Χ. Πρβλ. Καίσαρας Εμφ. Πόλ. 3.65-70.
82
To 85 π.Χ.
83
Το 54 π.Χ. Πρβλ. Καίσαρας Γαλ. Πόλ. 5.37-52, Δίων Αλικαρνασσεύς 40.10 και Πολύαινος 8.23.7.
84
Το 56 π.Χ. Πρβλ. Καίσαρας Γαλ. Πόλ. 3.17-19.
100 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

Έτσι, τραβώντας την προσοχή των Ρωμαίων, πραγματοποίησαν έφοδο και τους
έτρεψαν σε φυγή. 85
9. Όταν οι Νουμαντοί βρέθηκαν περικυκλωμένοι, δεν παρατάχθηκαν για
μάχη μπροστά από τα οχυρώματά τους, αλλά πήραν θέση τόσο κοντά στην πόλη,
που ο Ποπίλιος Λαίνας ενθαρρύνθηκε να επιτεθεί στην πόλη με πολιορκητικές
σκάλες. Αλλά, έχοντας υποψιαστεί ότι επρόκειτο για τέχνασμα, αφού δεν
αντιστάθηκε κανείς, ανακάλεσε τους άνδρες του. Τότε, οι Νουμαντοί εξόρμησαν
και επιτέθηκαν στους Ρωμαίους, καθώς κατέβαιναν από τις σκάλες. 86

XVIII. Σχετικά με τη σταθερότητα των πολιορκημένων

1. Οι Ρωμαίοι, όταν ο Αννίβας είχε στρατοπεδεύσει κοντά στα τείχη τους,
προκειμένου να επιδείξουν την αυτοπεποίθησή τους, έστειλαν στρατεύματα, τα
οποία βγήκαν από διαφορετική πύλη, για να ενισχύσουν τον στρατό που είχαν
στείλει στην Ισπανία. 87
2. Η γη στην οποία ο Αννίβας είχε στρατοπεδεύσει ήταν προς πώληση εξαιτίας
του θανάτου του ιδιοκτήτη της. Οι Ρωμαίοι προσέφεραν την έκταση σε τέτοια
τιμή, έτσι ώστε πουλήθηκε πριν από τον πόλεμο. 88
3. Όταν οι Ρωμαίοι πολιορκούνταν από τον Αννίβα και οι ίδιοι
πολιορκούσαν την Καπύη, αποφάσισαν με ψήφισμα να μην ανακαλέσουν τον
στρατό τους από την Καπύη μέχρι να καταληφθεί. 89

85
Το 90 π.Χ.
86
Το 138 π.Χ.
87
Το 211 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 26.11 και Βαλέριος Μάξιμος 3.7.10.
88
Στο ίδιο.
89
Το 211 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 26.1.7-8.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ

ΒΙΒΛΙΟ ΙV
 ΒΙΒΛΙΟ IV
Έχοντας συγκεντρώσει, μετά από εκτεταμένη μελέτη, παραδείγματα στρατηγημάτων
και έχοντάς τα οργανώσει με μεγάλο κόπο, προκειμένου να πραγματοποιήσω την
υπόσχεση των τριών μου βιβλίων ‒αν, βέβαια, κατάφερα να την πραγματοποιήσω‒,
στο παρόν βιβλίο θα εξετάσω εκείνα τα περιστατικά που φαίνεται ότι ταιριάζουν
λιγότερο στην προηγούμενη ταξινόμηση (που περιορίζεται σε συγκεκριμένους
τύπους) και που είναι κυρίως επεξηγήσεις της στρατιωτικής τέχνης γενικότερα
παρά στρατηγήματα. Επειδή αυτά τα περιστατικά, αν και πασίγνωστα, ανήκουν
σε διαφορετικό θέμα, 1 τα χειρίστηκα διαφορετικά, καθώς φοβήθηκα ότι κάποιος
που τα διαβάζει έχει ανακαλύψει κάποια από αυτά κατά τύχη και μπορεί να
παρασυρθεί από την ομοιότητά τους, θεωρώντας ότι εγώ τα παρέβλεψα. Αποτελούν
συμπληρωματικό υλικό και, φυσικά, απαιτούν ιδιαίτερη μεταχείριση. Παρουσιάζοντάς
τα, θα προσπαθήσω να διακρίνω τις ακόλουθες κατηγορίες:
I. Περί πειθαρχίας.
II. Περί της επίδρασης της πειθαρχίας.
III. Περί εγκράτειας.
IV. Περί δικαιοσύνης.
V. Περί αποφασιστικότητας.
VI. Περί καλής θέλησης και μετριοπάθειας.
VII. Περί διάφορων γνωμικών και τεχνασμάτων.

I. Περί πειθαρχίας
1. Καθώς ο ρωμαϊκός στρατός ευρισκόμενος στη Νουμαντία είχε χαμηλό
ηθικό, λόγω της νωθρότητας των προηγούμενων διοικητών, ο Πόπλιος Σκιπίων
τον ανασυγκρότησε απολύοντας έναν μεγάλο αριθμό ακολούθων στρατοπέδου
και δημιουργώντας στους στρατιώτες ένα αίσθημα ευθύνης μέσω της
καθημερινής ρουτίνας. Στις πορείες, οι οποίες ήταν συχνές και λάμβανε μέρος
και ο ίδιος, τους διέταζε να κουβαλούν τροφή για πολλές ημέρες κάτω από
τέτοιες συνθήκες, που συνήθισαν να αντέχουν το κρύο και τη βροχή, καθώς και
να διασχίζουν ποταμούς. Συχνά ο στρατηγός τούς κατηγορούσε για δειλία και
νωθρότητα. Συχνά έσπαγε τα σκεύη της κουζίνας, τα οποία θεωρούσε ότι τους
καθιστούσαν μαλθακούς και ότι δεν ήταν απαραίτητα για εκστρατεία. Ένα
αξιοσημείωτο περιστατικό της αυστηρότητάς του ήταν στην περίπτωση του διοικητή
Γάιου Μέμμιου, στον οποίο λέγεται ότι ο Σκιπίων είπε: «Για μένα θα είσαι άχρηστος
για κάποιο χρονικό διάστημα. Για τον εαυτό σου και για το κράτος θα είσαι για πάντα!»2
2. Ο Κόιντος Μέτελλος, στον πόλεμο κατά του Ιουγούρθα,3 όταν
παρομοίως η πειθαρχία είχε χαλαρώσει, την αποκατέστησε με παρόμοια

1
Δηλαδή διαφορετικά από την κατηγορία των κατάλληλων στρατηγημάτων.
2
Το 134 π.Χ. Πρβλ. Βαλέριος Μάξιμος 2.7.1, Λίβιος Περ. 57 και Πολύαινος 8.16.2.
3
Το 109 π.Χ. Πρβλ. Βαλέριος Μάξιμος 2.7.2. Οι Σαλλούστιος Ιουγ. 45, Πολύαινος 8.16.2 και
Πλούταρχος Αποφθ. Σκιπ. Νεοτ. 16 αποδίδουν αυτό το στρατήγημα στον Σκιπίωνα.
104 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

αυστηρότητα, ενώ επιπροσθέτως είχε απαγορεύσει στους στρατιώτες να τρώνε

κρέας, εκτός αν το έψηναν ή το έβραζαν. 4
3. Λέγεται ότι ο Πύρρος είπε σε νεοσύλλεκτο αξιωματικό του: «Εσύ επέλεξες
τους μεγάλους άνδρες! Εγώ θα τους κάνω γενναίους».
4. Κατά τη διάρκεια της υπατείας του Λεύκιου Παύλου και του Γάιου
Βάρρωνος, οι στρατιώτες αναγκάστηκαν για πρώτη φορά να ορκιστούν για την
πίστη τους. 5 Έως εκείνη την εποχή ο στρατιωτικός όρκος (sacramentum) ήταν
όρκος υπακοής που έδιναν οι χιλίαρχοι. Τον χρησιμοποιούσαν για να δεσμεύονται
οι ίδιοι και να μην παρατούν τη μάχη υποχωρώντας ή λόγω φόβου. Έτσι, δεν
εγκατέλειπαν το στράτευμα παρά μόνο σε περίπτωση που αναζητούσαν όπλα,
καταδίωκαν εχθρό ή έσωζαν ένα συμπολεμιστή. 6
5. Ο Σκιπίων Αφρικανός, όταν κάποτε πρόσεξε ότι η ασπίδα ενός
στρατιώτη ήταν περίτεχνα διακοσμημένη, είπε ότι δεν αναρωτιέται που ο άνδρας
την είχε στολίσει με τόσο μεγάλη φροντίδα, καθώς διαπίστωσε ότι αυτός έδειχνε
μεγαλύτερη εμπιστοσύνη σ’ αυτή παρά στο σπαθί του. 7
6. Όταν ο Φίλιππος οργάνωνε τον πρώτο του στρατό, απαγόρευσε στον
οποιοδήποτε να χρησιμοποιεί μεταφορικό όχημα. Στους ιππείς επέτρεψε να έχουν
μόνο έναν ακόλουθο ο καθένας. Στο πεζικό επέτρεπε για κάθε δέκα άνδρες μόνο
έναν υπηρέτη, που ήταν εντεταλμένος να μεταφέρει τους μύλους και τα σχοινιά.8
Όταν τα στρατεύματα κατευθύνονταν προς τα θερινά στρατόπεδα, διέταξε να
μεταφέρει ο καθένας στους ώμους του αλεύρι για τριάντα ημέρες.
7. Για να περιοριστεί ο αριθμός των υποζυγίων, από τα οποία
παρεμποδιζόταν η προέλαση του στρατού, ο Γάιος Μάριος διέταξε τους
στρατιώτες να δέσουν τα σκεύη της κουζίνας και τα τρόφιμα σε δέματα και να τα
κρεμάσουν σε πασσάλους με διχάλες, προκειμένου να κάνουν το φορτίο πιο
εύκολο και να διευκολύνουν την ανάπαυσή τους. Από εκεί προήλθε η έκφραση
«τα μουλάρια του Μάριου». 9
8. Όταν ο Θεαγένης, ο Αθηναίος, οδηγούσε τα στρατεύματά του προς τα
Μέγαρα και οι άνδρες του έψαχναν για τις θέσεις τους στην παράταξη, τους είπε
ότι θα τις καθόριζε όταν θα έφταναν στον προορισμό τους. Τότε, έστειλε μυστικά

4
Ο λόγος της απαγόρευσης δεν είναι γνωστός σήμερα.
5
Σ.τ.Μ.: Λατινιστί ius iurandum, που σημαίνει όρκος που δινόταν σε στρατιωτικά ή νομικά πλαίσια.
6
Το 216 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 22.38. Έως την εποχή της μάχης των Καννών, υπήρχαν δύο στρατιωτικοί
όρκοι, ο sacramentum, που ήταν υποχρεωτικός και δινόταν από τον ύπατο όταν ο στρατιώτης
κατατασσόταν για πρώτη φορά, και ο όρκος ius iurandum, ένας εθελοντικός όρκος που δινόταν
ενώπιον του χιλίαρχου όταν οι στρατιώτες τοποθετούνταν σε διαφορετικά τμήματα. Το 216 π.Χ.
αυτοί οι δύο όρκοι συγχωνεύθηκαν και στη συνέχεια ο όρκος ius iurandum, ο οποίος δινόταν από
τον χιλίαρχο, έγινε υποχρεωτικός.
7
Το 134 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος Περ. 57, Πλούταρχος Αποφθ. Σκιπ. Νεοτ. 18 και Πολύαινος 8.16.3, 4.
8
Οι μύλοι χρησιμοποιούνταν για άλεσμα σιταριού. Η αναφορά στα σχοινιά δεν είναι ξεκάθαρη.
9
Πρβλ. Παύλο Φήστο 24, 2 και 148, 6.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IV 105

το ιππικό μπροστά και τους διέταξε να μεταμφιεστούν σε εχθρούς, να επιστρέψουν

και να επιτεθούν στους δικούς τους. Όταν το σχέδιο τέθηκε σε ισχύ και οι άνδρες
που είχε μαζί του προετοιμάζονταν για να αντιμετωπίσουν τον εχθρό, επέτρεψε ο
σχηματισμός μάχης να υλοποιηθεί με τέτοιο τρόπο, ώστε ο καθένας να λάβει τη
θέση που ήθελε, δηλαδή οι πιο δειλοί στα μετόπισθεν, ενώ οι γενναιότεροι στην
πρώτη γραμμή. Έτσι ανέθετε σε κάθε άνδρα, για την εκτέλεση της εκστρατείας,
την ίδια θέση στην οποία τον βρήκε. 10
9. Ο Λύσανδρος, ο Σπαρτιάτης, κάποτε μαστίγωσε έναν στρατιώτη που
εγκατέλειψε τη θέση του ενώ το στράτευμα προήλαυνε. Όταν ο άνδρας υποστήριξε
ότι δεν άφησε τη θέση του με σκοπό τη λεηλασία, ο Λύσανδρος ανταπάντησε:
«Δεν μου έδωσες την εντύπωση ότι είχες σκοπό τη λεηλασία».
10. Ο Αντίγονος, όταν πληροφορήθηκε ότι ο γιος του είχε καταλύσει στο
σπίτι μιας γυναίκας που είχε τρεις όμορφες κόρες, είπε: «Μαθαίνω, γιε μου, ότι το
κατάλυμά σου είναι περιορισμένο, καθώς οι κυρίες στο σπίτι είναι πολλές. Βρες ένα
πιο ευρύχωρο κατάλυμα». Έχοντας διατάξει τον γιο του να μετακομίσει, εξέδωσε
διάταγμα με το οποίο όριζε ότι κανείς με ηλικία κάτω των πενήντα ετών δε θα
έμενε μαζί με τη μητέρα μιας οικογένειας. 11
11. Ο ύπατος Κόιντος Μέτελλος, αν και κανείς νόμος δεν τον εμπόδιζε από
το να έχει συγκάτοικο στη σκηνή του τον γιο του, ωστόσο, ο ίδιος προτιμούσε ο
γιος του να μένει με το υπόλοιπο στράτευμα. 12
12. Ο ύπατος Πόπλιος Ρουτίλιος, αν και μπορούσε σύμφωνα με τον νόμο να
έχει τον γιο του στη σκηνή του, ωστόσο, τον αντιμετώπιζε ως κοινό στρατιώτη
της λεγεώνας του. 13
13. Ο Μάρκος Σκαύρος απαγόρευσε στον γιο του να παρουσιαστεί ενώπιον
του, από τη στιγμή που υποχώρησε στη θέα του εχθρού στα Στενά του Τριδεντίνου.
Συντετριμμένος από την ντροπή της ατίμωσης, ο νεαρός άνδρας αυτοκτόνησε. 14
14. Κατά την αρχαιότητα, οι Ρωμαίοι και άλλοι λαοί συνήθιζαν να
στρατοπεδεύουν ομαδικά, όπως έκαναν οι Καρχηδόνιοι με τις καλύβες, κατανέμοντας
τα στρατεύματα εδώ και εκεί σε κοόρτεις, από τη στιγμή που οι ηλικιωμένοι δεν
ήταν εξοικειωμένοι με τα τείχη εκτός από την περίπτωση των πόλεων. Ο Πύρρος,
βασιλιάς της Ηπείρου, ήταν ο πρώτος που υιοθέτησε την τακτική να συγκεντρώνει
ολόκληρο το στράτευμα μέσα σε έναν οχυρωμένο χώρο. Αργότερα οι Ρωμαίοι, αφού
νίκησαν τον Πύρρο στην Αρούσια Πεδιάδα, κοντά στην πόλη του Μαλεβέντου,15

10
Ο Πολύαινος στο 5.28.1 αποδίδει αυτό το στρατήγημα στον Θέογνη, ενώ στο 3.9.10 το αποδίδει
στον Ιφικράτη.
11
Στο διάστημα 323-321 π.Χ. Πρβλ. Πλούταρχος Βίοι (Δημήτρ. 23), Αποφθ. Αντίγ. 5.
12
Ή το 143 ή το 109 π.Χ. Ο Σαλλούστιος Ιουγ. 44.4 αφηγείται ότι ο Μέτελλος Νουμιδικός είχε
τον γιο του μαζί του, στην ίδια σκηνή.
13
Το 105 π.Χ.
14
Το 102 π.Χ. Πρβλ. Βαλέριος Μάξιμος 5.8.4.
15
Το σημερινό Μπενεβέντο. Ο Πύρρος ηττήθηκε εκεί το 275 π.Χ.
106 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

κατέλαβαν το στρατόπεδό του και, παρατηρώντας το σχέδιό του, βαθμιαία το

άλλαξαν λαμβάνοντας τη μορφή που είναι γνωστή σήμερα. 16
15. Όταν κάποτε ο Πόπλιος Νασικάς ξεχειμώνιαζε σε χειμερινό στρατόπεδο,
παρ’ όλο που δε χρειαζόταν πλοία, διέταξε να κατασκευαστούν, προκειμένου τα
στρατεύματά του να μη διαφθαρούν από την οκνηρία ή να μη βλάψουν τους
συμμάχους τους, λόγω της ασυδοσίας που πήγαζε από τη νωθρότητά τους. 17
16. Ο Μάρκος Κάτων είχε διαδώσει την ιστορία, ότι, όταν οι στρατιώτες
συλλαμβάνονταν να κλέβουν, συνηθιζόταν να τους κόβουν το δεξί τους χέρι παρουσία
των συμπολεμιστών τους. Αν οι αρχές επιθυμούσαν να επιβάλουν μια ελαφρύτερη
τιμωρία, ο παραβάτης θα αιμορραγούσε στο αρχηγείο.18
17. Ο Σπαρτιάτης στρατηγός Κλέαρχος συνήθιζε να λέει στα στρατεύματά
του ότι πρέπει να φοβούνται περισσότερο τον διοικητή παρά τον εχθρό τους,
εννοώντας πως ο φόβος του θανάτου στη μάχη είναι αμφίβολος, ενώ η εκτέλεση
για λιποταξία βέβαιη. 19
18. Με προτροπή του Άππιου Κλαύδιου, η Σύγκλητος υποβίβασε στο σώμα
των πεζικάριων αυτούς τους ιππείς που είχαν αιχμαλωτιστεί και στη συνέχεια
αφέθηκαν ελεύθεροι από τον Πύρρο, βασιλιά της Ηπείρου. Επίσης, οι πεζικάριοι
υποβιβάστηκαν στην τάξη των ελαφρώς οπλισμένων στρατιωτών. Όλοι αυτοί
διατάχτηκαν να κατασκηνώνουν έξω από τα οχυρώματα του στρατοπέδου έως
ότου ο καθένας από αυτούς έφερνε λάφυρα από δύο εχθρούς. 20
19. Ο ύπατος Οτακίλιος Κράσσος διέταξε όσους είχε αιχμαλωτίσει ο
Αννίβας και στη συνέχεια είχαν επιστρέψει να κατασκηνώσουν εκτός του
στρατοπέδου, με τη σκέψη ότι θα συνήθιζαν στους κινδύνους, μιας και δε θα
είχαν οχυρώσεις, και έτσι θα ήταν πιο τολμηροί ενάντια στον εχθρό.21
20. Κατά τη διάρκεια της υπατείας του Πόπλιου Κορνήλιου Νασικά και του
Δέκιμου Ιουνίου, αυτοί που είχαν λιποτακτήσει καταδικάζονταν σε δημόσιο
μαστίγωμα με ραβδισμούς και στη συνέχεια πωλούνταν ως δούλοι. 22
21. Ο Δομίτιος Κόρβουλος, όταν βρισκόταν στην Αρμενία, διέταξε δύο ίλες
ιππικού και τρεις κοόρτεις, που είχαν υποχωρήσει ενώπιον του εχθρού κοντά στο
οχυρό της Ινιτίας, να στρατοπεδεύσουν εκτός των οχυρωμάτων, έως ότου με

16
Πρβλ. Λίβιος 35.14. Ο Πλούταρχος Βίοι (Πύρ. 16) παρουσιάζει, αντίθετα, τον Πύρρο να θαυμάζει
τη διάταξη του ρωμαϊκού στρατοπέδου.
17
Στο διάστημα 194-193 π.Χ.
18
Ο Γέλλιος 10.8.1 προσφέρει μια ενδιαφέρουσα εικασία για την προέλευση αυτής της δεύτερης
μορφής τιμωρίας.
19
Στο διάστημα 431-401 π.Χ. Πρβλ. Βαλέριος Μάξιμος 2.7. απόσπ. 2 και Ξενοφών Ανάβ. 2.6.10.
20
Το 279 π.Χ. Πρβλ. Βαλέριος Μάξιμος 2.7.15 και Ευτρόπιος 2.13.
21
Ο Μάνιος Οτακίλιος Κράσσος ήταν ύπατος το 263 και το 246 π.Χ. Ο Τίτος Οτακίλιος Κράσσος
ήταν ύπατος το 261 π.Χ.
22
Το 138 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος Περ. 55.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IV 107

συνεχή προσπάθεια και επιτυχείς επιδρομές να εξιλεωθούν για την ντροπή στην
οποία είχαν περιπέσει.23
22. Όταν ο ύπατος Αυρήλιος Κόττας, λόγω μεγάλης ανάγκης, διέταξε τους
ιππείς να συμμετάσχουν σε μια εργασία και κάποιοι από αυτούς αρνήθηκαν,
παραπονέθηκε στους τιμητές24 και οι στασιαστές υποβιβάστηκαν. Έπειτα, εξασφάλισε
από τους συγκλητικούς την ψήφιση ενός νόμου σύμφωνα με τον οποίο η
καθυστερούμενη αμοιβή δε θα τους καταβαλλόταν ποτέ. Οι δήμαρχοι του λαού,
επίσης, συνέταξαν έναν νόμο μαζί με τον λαό για την ίδια υπόθεση, έτσι ώστε η
πειθαρχία να εξασφαλιζόταν από την κοινή δράση όλων. 25
23. Όταν ο Κόιντος Μέτελλος ο Μακεδονικός εκστράτευε στην Ισπανία και
πέντε κοόρτεις, σε μια περίπτωση, υποχώρησαν ενώπιον του εχθρού, διέταξε
τους στρατιώτες να συντάξουν τις διαθήκες τους και έπειτα τους έστειλε πίσω για
να ανακτήσουν το απολεσθέν έδαφος, απειλώντας τους ότι δε θα γίνουν δεκτοί
στο στρατόπεδο παρά μόνο αφού νικήσουν.26
24. Η Σύγκλητος διέταξε τον ύπατο Πόπλιο Βαλέριο να οδηγήσει τον
στρατό, που είχε ηττηθεί κοντά στον ποταμό Σίριδα, στο Σαίπινο, να
στρατοπεδεύσει εκεί και να ξεχειμωνιάσει χρησιμοποιώντας λινάτσες. 27
24α. Όταν οι στρατιώτες [ενν. του Πόπλιου Βαλέριου] είχαν υποστεί ντροπιαστική
ήττα, η Σύγκλητος αποφάσισε να μη τους σταλούν ενισχύσεις, παρά μόνο αν…
25. Οι λεγεώνες που αρνήθηκαν να συμμετάσχουν στον Καρχηδονιακό
Πόλεμο28 εστάλησαν σε ένα είδος εξορίας στη Σικελία και, με ψήφο της Συγκλήτου,
τους παραχωρούνταν μόνο κριθάρι για επτά χρόνια. 29
26. Επειδή ο Γάιος Τίτιος, διοικητής κοόρτης, είχε υποχωρήσει στη θέα
δούλων που δραπέτευαν, ο Λεύκιος Πίσων τον διέταξε να στέκεται καθημερινά
στο αρχηγείο του στρατοπέδου ξυπόλυτος, με τη ζώνη της τηβέννου του κομμένη και
τον χιτώνα του ξεζωσμένο και να περιμένει έως ότου έλθουν οι σκοποί της νυχτερινής
βάρδιας. Διέταξε, επίσης, ο ένοχος να απέχει από τα συμπόσια και τα λουτρά.30

23
Στο διάστημα 58-59 μ.Χ. Πρβλ. Τάκιτος Χρον. 13.36.
24
Σ.τ.Μ.: Υπήρχαν δύο τιμητές (censores) στο καθεστώς της ρωμαϊκής δημοκρατίας. Διορίζονταν
κάθε τέσσερα ή πέντε χρόνια και είχαν θητεία δεκαοκτώ μηνών. Τα καθήκοντά τους περιλάμβαναν
την καταγραφή και την ταξινόμηση των πολιτών σύμφωνα με την περιουσία τους, την αφαίρεση
των ονομάτων τους σε περίπτωση ηθικού ή άλλου είδους παραπτώματος, τον ορισμό συμβολαίων
του δημοσίου κ.λπ.
25
Το 252 π.Χ. Ο Βαλέριος Μάξιμος 2.9.7 παραθέτει μια σχεδόν παρόμοια περίπτωση πειθαρχίας.
26
Το 143 π.Χ. Πρβλ. Βαλέριος Μάξιμος 2.7.10 και Βελλήιος Πατέρκουλος 2.5.
27
Το 280 π.Χ. Ο Πόπλιος Βαλέριος Λαιβίνος.
28
Στον Δεύτερο Καρχηδονιακό Πόλεμο, μετά τις Κάννες.
29
Πρβλ. Λίβιος 24.18. Η αντικατάσταση του σιταριού με κριθάρι ήταν μια κοινή τιμωρία. Πρβλ.
Σουητώνιος Αύγ. 24 και Πλούταρχος Βίοι (Μάρκ. 25).
30
Το 133 π.Χ. Πρβλ. Βαλέριος Μάξιμος 2.7.9.
108 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

27. Ο Σύλλας διέταξε μία κοόρτη και τους εκατόνταρχούς της, οι γραμμές
άμυνας της οποίας είχαν διασπαστεί από τον εχθρό, να στέκονται διαρκώς στο
αρχηγείο, φορώντας περικεφαλαίες χωρίς στολές.
28. Όταν ο Δομίτιος Κόρβουλος εκστράτευε στην Αρμενία, κάποιος Αιμίλιος
Ρούφος, ύπαρχος του ιππικού, υποχώρησε ενώπιον του εχθρού. Μόλις ο Κόρβουλος
έμαθε ότι ο Ρούφος είχε την ίλη του ανεπαρκώς εξοπλισμένη, διέταξε τους
ραβδούχους να του βγάλουν τα ρούχα τραβώντας τα από την πλάτη και διέταξε
τον ένοχο να στέκεται στο αρχηγείο σε αυτή την ανάρμοστη στάση έως ότου
αφηνόταν ελεύθερος. 31
29. Όταν ο Ατίλιος Ρήγουλος μετέβαινε από το Σάμνιο στη Λουκερία και τα
στρατεύματά του τράπηκαν σε φυγή αντικρίζοντας τον εχθρό, ο Ρήγουλος απέκοψε
την υποχώρησή τους με μία κοόρτη και διέταξε να εξοντωθούν ως λιποτάκτες. 32
30. Ο ύπατος Κόττας, όταν βρισκόταν στη Σικελία, μαστίγωσε κάποιον Βαλέριο,
ευγενή χιλίαρχο που ανήκε στη γενιά των Βαλέριων.33
31. Ο ίδιος Κόττας, όταν επρόκειτο να διαπεραιωθεί στη Μεσσήνη,
προκειμένου να λάβει εκ νέου χρησμούς, τοποθέτησε ως υπεύθυνο αποκλεισμού
των Λιπαρίων Νήσων κάποιον Πόπλιο Αυρήλιο, με τον οποίο ήταν συγγενής εξ
αίματος. Αλλά όταν η παράταξη του Αυρήλιου κατέρρευσε και το στρατόπεδό
του καταλήφθηκε, ο Κόττας τον μαστίγωσε με ράβδους και τον διέταξε να
επιστρέψει στο στράτευμα ως απλός στρατιώτης. 34
32. Ο τιμητής Φούλβιος Φλάκκος απομάκρυνε από τη Σύγκλητο τον ίδιο του
τον αδελφό, Φούλβιο, επειδή εκείνος, χωρίς την εντολή του υπάτου, είχε
αποστρατεύσει τη λεγεώνα της οποίας ήταν χιλίαρχος. 35
33. Κάποτε ο Μάρκος Κάτων, ο οποίος είχε καθυστερήσει για αρκετές
ημέρες σε εχθρική ακτή, αναχώρησε τελικά, αφού είχε δώσει τρεις φορές το
σύνθημα για αναχώρηση. Κάποιος στρατιώτης, ο οποίος είχε μείνει πίσω, με
κραυγές και χειρονομίες από τη στεριά παρακαλούσε να τον πάρουν μαζί τους.
Τότε, ο Κάτων επέστρεψε με όλο του τον στόλο πίσω στην ακτή, συνέλαβε τον
άνδρα και διάταξε να τον εκτελέσουν, καθώς προτιμούσε να δώσει ένα παράδειγμα
με αυτόν τον άνθρωπο παρά να θανατωθεί ατιμωτικά από τον εχθρό. 36
34. Στην περίπτωση λιποταξίας, ο Άππιος Κλαύδιος επέλεγε με κλήρο δέκα
άνδρες και τους θανάτωνε διά ροπάλου.

31
Στο διάστημα 58-59 μ.Χ.
32
Το 294 π.Χ. Πρβλ. 2.8.11 και υποσημ. 156, σ. 68 του παρόντος.
33
Το 252 π.Χ.
34
Πρβλ. Βαλέριος Μάξιμος 2.7.4.
35
Το 174 π.Χ. Πρβλ. Βαλέριος Μάξιμος 2.7.5, Λίβιος 40.41 και 41.27, και Βελλήιος Πατέρκουλος 1.10.6.
36
Το 471 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 2.59, Διονύσιος Αλικαρνασσεύς 9.50 και Ζωναράς 7.17.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IV 109

35. Όταν κάποτε δύο λεγεώνες υποχώρησαν ενώπιον του εχθρού, ο ύπατος
Φάβιος Ρούλλος επέλεξε με κλήρο άνδρες και τους αποκεφάλισε μπροστά στους
συμπολεμιστές τους.
36. Ο Ακύλιος αποκεφάλισε τρεις άνδρες από κάθε εκατονταρχία της οποίας
οι γραμμές διασπάστηκαν από τον εχθρό.
37. Ο Μάρκος Αντώνιος, όταν ο εχθρός είχε πυρπολήσει μια σειρά από έργα
που είχαν κατασκευαστεί, αποδεκάτισε τους στρατιώτες των δύο κοορτών που
βρίσκονταν στα έργα και τιμώρησε τους εκατόνταρχους της κάθε κοόρτης. Εκτός
από αυτό, καθαίρεσε τον διοικητή και διέταξε τους υπόλοιπους από τη λεγεώνα
να σιτίζονται με κριθάρι. 37
38. Η λεγεώνα που είχε λεηλατήσει την πόλη του Ρηγίου χωρίς να διαταχτεί
από τον διοικητή της τιμωρήθηκε ως εξής: τέσσερις χιλιάδες άνδρες φυλακίστηκαν
και εκτελέστηκαν. Επιπλέον, η Σύγκλητος όρισε με ψήφισμα ότι θα ήταν έγκλημα
να ενταφιάσει και να θρηνήσει κανείς κάποιον από αυτούς. 38
39. Ο δικτάτορας Λεύκιος Παπίριος Κούρσωρ απαίτησε να μαστιγωθεί,
ακόμη και να αποκεφαλιστεί, ο Φάβιος Ρούλλος, ο επικεφαλής του ιππικού του,
για τον λόγο ότι ενεπλάκη σε μάχη παρά τις δοθείσες διαταγές – αν και είχε
νικηφόρο αποτέλεσμα. Ακόμη κι αν οι στρατιώτες τον παρακαλούσαν, ο Παπίριος
δεν αναίρεσε τη διαταγή του. Όταν ο Φάβιος κατέφυγε στη Ρώμη, ο Παπίριος
συνέχιζε να τον απειλεί με εκτέλεση. Και δε σταμάτησε τις απειλές του παρά
μόνο όταν ο Φάβιος και ο πατέρας του έπεσαν στα πόδια του Παπίριου και η
Σύγκλητος και ο λαός από κοινού υποστήριξαν την παράκλησή τους για συγχώρεση. 39
40. Ο Μάνλιος, στον οποίο αργότερα δόθηκε το όνομα «Τυραννικός»,
διέταξε να μαστιγωθεί και να αποκεφαλιστεί ο γιος του μπροστά σε ολόκληρο το
στράτευμα για τον λόγο ότι ενεπλάκη σε μάχη παρά τις εντολές του πατέρα του,
παρ’ όλο που η έκβασή της ήταν νικηφόρα. 40
41. Ο νεότερος Μάνλιος, όταν ο στρατός προετοιμαζόταν να στασιάσει μαζί
του εναντίον του πατέρα του, είπε ότι κανείς δεν έχει τόσο μεγάλη σημασία, ώστε

37
Το 36 π.Χ. Πρβλ. Πλούταρχος Βίοι (Αντών. 39).
38
Όταν ο Πύρρος βρισκόταν στη νότια Ιταλία, ο λαός του Ρηγίου απευθύνθηκε στη Ρώμη για βοήθεια.
Οι Ρωμαίοι έστειλαν ενισχύσεις από τέσσερις χιλιάδες στρατιώτες, οι οποίοι επιστρατεύθηκαν από τις
λατινικές αποικίες της Καμπανίας. Το 279 μ.Χ. αυτά τα στρατεύματα κατέλαβαν την πόλη, σκότωσαν
ή εξόρισαν τον ανδρικό πληθυσμό και υποδούλωσαν τις γυναίκες και τα παιδιά. Πρβλ. Λίβιος
28.28, Βαλέριος Μάξιμος 2.7.15, Πολύβιος 1.7.6-13 και Ορόσιος 4.3.3-5.
39
Το 325 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 8.29 κεξξ., Βαλέριος Μάξιμος 2.7.8 και 3.2.9, και Ευτρόπιος 2.8.
40
Το 340 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 8.7, Βαλέριος Μάξιμος 2.7.6, Σαλλούστιος Κατιλ. 52, Κικέρων
Περί ορ. 1.7.23 και Περί καθηκ. 3.31.112. O πατέρας, Τίτος Μάνλιος Τορκουάτος, ήταν ο γιος του
Λευκίου Μανλίου, δικτάτορα το έτος 363 π.Χ., ο οποίος είχε λάβει και αυτός την επωνυμία «Τυραννικός»,
λόγω της αυστηρότητάς του.
110 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

η πειθαρχία να διασαλευτεί προς όφελός του· έτσι προέτρεψε τους συντρόφους

του να ανεχτούν την τιμωρία του. 41
42. Ο Κόιντος Φάβιος Μάξιμος έκοψε το δεξί χέρι λιποτακτών.42
43. Όταν ο ύπατος Γάιος Κούριος εκστράτευε κοντά στο Δυρράχιο, στον πόλεμο
εναντίον των Δαρδανών,43 μία από τις πέντε λεγεώνες είχε στασιάσει αρνούμενη να
αναλάβει υπηρεσία, ξεκαθαρίζοντάς του ότι δε θα υπέμενε άλλο τη σκληρή άσκηση
της διοίκησής του σε αυτή τη δύσκολη και επικίνδυνη επιχείρηση. Τότε, εκείνος
διέταξε τις τέσσερις λεγεώνες να αναλάβουν τα όπλα τους και να λάβουν θέσεις μάχης,
σαν να επρόκειτο να πολεμήσουν. Έπειτα, διέταξε τη λεγεώνα που είχε επαναστατήσει
να πορευτεί άοπλη και ανάγκασε τους στρατιώτες της να γυμνωθούν, προκειμένου να
δουλέψουν και να κόψουν άχυρο υπό το βλέμμα ένοπλων φρουρών. Την επόμενη
ημέρα, κατά τον ίδιο τρόπο, τους διέταξε να γυμνωθούν και να ανοίξουν τάφρους. Δεν
αναιρούσε την απόφασή του μπροστά σε καμία παράκληση αυτής της λεγεώνας. Έτσι
δυσφήμισε το όνομά της και την υποβίβασε, καθιστώντας τους άνδρες της ένα απλό
συμπλήρωμα για τις άλλες λεγεώνες.
44. Στην υπατεία των Κόιντου Φούλβιου και Άππιου Κλαύδιου οι
στρατιώτες οι οποίοι μετά τη μάχη των Καννών είχαν εξοριστεί στη Σικελία από
τη Σύγκλητο ικέτευσαν τον ύπατο Μάρκελλο για να λάβουν μέρος στη μάχη. Ο
Μάρκελλος συμβουλεύτηκε τη Σύγκλητο, η οποία δήλωσε ότι δεν της φαινόταν
σωστό η δημόσια ευημερία να εναποτεθεί σε αυτούς που είχαν δείξει ανυπακοή
στο παρελθόν. Επίσης, οι Συγκλητικοί εξουσιοδότησαν τον Μάρκελλο να πράξει
όπως αυτός θεωρούσε σωστό, προκειμένου κανείς από αυτούς τους στρατιώτες
να μην απαλλαχθεί από το καθήκον του, ούτε να τιμηθεί με δώρα ή ανταμοιβή
και ούτε να σταλεί πίσω στην Ιταλία όσο υπήρχαν ακόμη Καρχηδόνιοι στη χώρα. 44
45. Ο Μάρκος Σαλινάτωρ, ο υπατικός, 45 καταδικάστηκε από τον λαό επειδή
δεν είχε μοιράσει δίκαια τα λάφυρα μεταξύ των στρατιωτών.46
46. Όταν ο ύπατος Κόιντος Πετίλιος σκοτώθηκε στη μάχη εναντίον των
Λιγύρων, η Σύγκλητος αποφάσισε η λεγεώνα στις τάξεις της οποίας σκοτώθηκε ο

Στο ίδιο.
41
42
Στο διάστημα 142-140 π.Χ. Ο Κόιντος Φάβιος Μάξιμος Σερβιλιανός. Πρβλ. Βαλέριος Μάξιμος
2.7.11 και Ορόσιος 5.4.12.
43
Μία από τις κύριες φυλές στην Ιλλυρία που υποτάχθηκε από τους Ρωμαίους. Σύμφωνα με τον
Λίβιο Περ. 92, 95 και τον Ευτρόπιο 6.2, ο Κούριος ήταν ανθύπατος όταν διεξήγε ως επικεφαλής αυτή
την εκστρατεία το 75 π.Χ.
44
Το 212 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 25.5-7, Βαλέριος Μάξιμος 2.7.15 και Πλούταρχος Βίοι (Μάρκ. 13).
Ο Λίβιος 26.1 γράφει ότι ο Μάρκελλος ήταν ανθύπατος και όχι ύπατος.
45
Σ.τ.Μ.: Υπατικοί (λατινιστί consulares) ονομάζονταν εκείνοι που είχαν διατελέσει στο παρελθόν ύπατοι.
46
Το 218 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 27.34 και 29.37.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IV 111

ύπατος να κηρυχθεί ανεπαρκής, 47 και έτσι να παρακρατηθούν οι ετήσιοι μισθοί

των στρατιωτών και να περιοριστούν οι αμοιβές τους. 48

II. Περί της επίδρασης της πειθαρχίας

1. Όταν κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου τα στρατεύματα του
Βρούτου και του Κάσσιου προήλαυναν μαζί μέσω της Μακεδονίας, υποστηρίχθηκε
ότι ο στρατός του Βρούτου έφτασε μεν πρώτος σε έναν ποταμό που έπρεπε να
γεφυρωθεί, αλλά ότι τα στρατεύματα του Κάσσιου ήταν εκείνα που κατασκεύασαν
τη γέφυρα και δημιούργησαν πέρασμα. Η αυστηρή πειθαρχία έκανε ανώτερους
τους άνδρες του Κάσσιου από εκείνους του Βρούτου όχι μόνο στην κατασκευή
στρατιωτικών έργων, αλλά και στην πολεμική συμπεριφορά γενικότερα. 49
2. Όταν ο Γάιος Μάριος είχε τη δυνατότητα να επιλέξει μια δύναμη από δύο
στρατεύματα, το πρώτο που είχε επικεφαλής τον Ρουτίλιο, το δεύτερο τον Μέτελλο
και αργότερα τον ίδιο, προτίμησε το στράτευμα του Ρουτίλιου, αν και υστερούσε σε
αριθμητική δύναμη, καθώς θεωρούσε ότι διακρινόταν από πιο έμπιστη πειθαρχία. 50
3. Ο Δομίτιος Κόρβουλος βελτίωσε την πειθαρχία και κατόρθωσε να αποκρούσει
τους Πάρθους μόνο με δύο λεγεώνες και ελάχιστα επικουρικά στρατεύματα.51
4. Ο Αλέξανδρος ο Μακεδών κατέκτησε τον κόσμο αντιμετωπίζοντας
πολυάριθμους στρατούς με σαράντα χιλιάδες άνδρες, οι οποίοι είχαν εξοικειωθεί
στην ιδέα της πειθαρχίας από τον πατέρα του, Φίλιππο. 52
5. Ο Κύρος, στον πόλεμο εναντίον των Περσών, ξεπέρασε αναρίθμητες
δυσκολίες με μια δύναμη μόλις δεκατεσσάρων χιλιάδων ένοπλων ανδρών.53
6. Με τέσσερις χιλιάδες άνδρες, εκ των οποίων μόλις οι τετρακόσιοι ήταν
ιππείς, ο Επαμεινώνδας, αρχηγός των Θηβαίων, κατατρόπωσε τον στρατό των
Σπαρτιατών, που αριθμούσε είκοσι τέσσερις χιλιάδες πεζούς και εξακόσιους ιππείς. 54
7. Εκατό χιλιάδες βάρβαροι είχαν ηττηθεί από δεκατέσσερις χιλιάδες Έλληνες,
που πολέμησαν ως σύμμαχοι του Κύρου εναντίον του Αρταξέρξη. 55

47
Ο όρος «ανεπαρκής» (λατινιστί infrequens) αναφερόταν σε στρατιώτες που δεν εκτελούσαν το
καθήκον τους ή ήταν αμελείς.
48
Το 176 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 41.18 και Βαλέριος Μάξιμος 2.7.15.
49
Το 42 π.Χ.
50
Το 104 π.Χ.
51
Στο διάστημα 55-59 μ.Χ. Πρβλ. Τάκιτος Χρον. 13.8, 35.
52
To 334 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 35.14, Ιουστίνος 11.6 και Πλούταρχος Βίοι (Αλέξ. 15). Ο αριθμός
ποικίλλει ανάλογα με τους συγγραφείς.
53
Το 401 π.Χ. Πρβλ. 4.2.7, σ. 111 του παρόντος, Ξενοφών Ανάβ. 1.2.9, Πλούταρχος Βίοι
(Αρταξ. 6) και Διόδωρος 14.19.6.
54
Το 371 π.Χ. Μάχη των Λεύκτρων. Οι Διόδωρος 15.52 κεξξ. και Πλούταρχος Βίοι (Πελοπ. 20)
αναφέρουν διαφορετικούς αριθμούς.
55
Μάχη στα Κούναξα. Πρβλ. 4.2.5, σ. 111 του παρόντος.
112 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

8. Οι ίδιοι δεκατέσσερις χιλιάδες Έλληνες, έχοντας απολέσει τους στρατηγούς

τους, επέστρεψαν σώοι μέσα από δύσκολους και άγνωστους τόπους, έχοντας ως
επικεφαλής αυτού του κατορθώματός τους τον Ξενοφώντα, τον Αθηναίο.56
9. Όταν ο Ξέρξης βρέθηκε αντιμέτωπος με τριακόσιους Σπαρτιάτες στις
Θερμοπύλες και τους νίκησε με δυσκολία, δήλωσε ότι είχε εξαπατηθεί, καθώς, αν και είχε
αναρίθμητες δυνάμεις, στην πραγματικότητα δε διέθετε κανέναν πειθαρχημένο άνδρα.57

III. Περί εγκράτειας

1. Λέγεται ότι ο Μάρκος Κάτων έπινε το ίδιο κρασί με τους άνδρες του. 58
2. Όταν ο Κινέας, πρέσβης των Ηπειρωτών, προσέφερε στον Φαβρίκιο τεράστια
ποσότητα χρυσού, εκείνος την αρνήθηκε, λέγοντας ότι προτιμούσε να εξουσιάζει
αυτούς που έχουν το χρυσάφι παρά να το κατέχει ο ίδιος. 59
3. Ο Ατίλιος Ρήγουλος, αν και ήταν επικεφαλής μιας από τις σπουδαιότερες
εκστρατείες, ήταν τόσο φτωχός, ώστε με δυσκολία μπορούσε να συντηρήσει τον
εαυτό του, τη γυναίκα και τα παιδιά του σε ένα μικρό αγρόκτημα που το καλλιεργούσε
μόνο ένας υπηρέτης. Μόλις πληροφορήθηκε τον θάνατο του υπηρέτη, έστειλε
επιστολή στη Σύγκλητο με την οποία ζητούσε να ορίσει κάποιον ως αντικαταστάτη
του στη διοίκηση, καθώς η περιουσία του κινδύνευε μετά τον θάνατο του δούλου
και η παρουσία του στο σπίτι ήταν απαραίτητη. 60
4. Ο Γναίος Σκιπίων, μετά από τα ανδραγαθήματα στην Ισπανία, πέθανε μέσα
στην έσχατη φτώχεια χωρίς καν να αφήσει χρήματα για την προίκα των κορών του. Η
Σύγκλητος, εξαιτίας της ανέχειάς του, προίκισε τις κόρες του με δημόσια δαπάνη.61
5. Οι Αθηναίοι έπραξαν το ίδιο για τις κόρες του Αριστείδη, που πέθανε
εξαιρετικά φτωχός, έχοντας τεθεί επικεφαλής σε πολύ σημαντικές εκστρατείες. 62
6. Ο Επαμεινώνδας, Θηβαίος στρατηγός, ήταν ένας τόσο απλός άνθρωπος, που
μετά τον θάνατό του τα μοναδικά του υπάρχοντα ήταν μία ψάθα και μία απλή σούβλα.63
7. Ο Αννίβας συνήθιζε να ξυπνάει πολύ νωρίς, όταν ήταν νύχτα ακόμη, αλλά
ποτέ δεν ξεκουραζόταν πριν νυχτώσει. Το σούρουπο, και όχι νωρίτερα, καλούσε

56
Πρβλ. Ξενοφών Ανάβ. 3.1 κεξξ.
57
Το 480 π.Χ. Στον Ηρόδοτο 7.210, ο ίδιος ο ιστορικός και όχι ο βασιλιάς κάνει αυτή την παρατήρηση.
58
Πρβλ. Βαλέριος Μάξιμος 4.3.11 και Πλίνιος Φυσ. Ιστ. 3, 14.
59
Το 280 π.Χ. Ο Γέλλιος 1.14 αφηγείται αυτή την ιστορία για τον Φαβρίκιο. Συνήθως σχετίζεται με
τον Κούριο. Πρβλ. Βαλέριος Μάξιμος 4.3.5, Κικέρων Περί γήρ. 16.55 και Πλούταρχος Αποφθ. Μ. Κουρίου.
60
Το 255 π.Χ. Πρβλ. Βαλέριος Μάξιμος 4.4.6, Λίβιος Περ. 18, Σενέκας Προς Ελβ. 12 και Απουλήιος Απολ. 18.
61
Άλλοι συγγραφείς, εκτός από τον Σενέκα, μιλούν για μία κόρη και αναφέρουν ότι η προίκα
της δόθηκε όταν ο Σκιπίων πολεμούσε στην Ισπανία, στο διάστημα 218-211 π.Χ. Πρβλ. Βαλέριος
Μάξιμος 4.4.10, Σενέκας Φυσ. Ερωτ. 1.17.9, Aπουλήιος Απολ. 18 και Αμμιανός Μαρκελλίνος 14.6.11.
62
Το 468 π.Χ. Πρβλ. Κορνήλιος Νέπως Αριστ. 3 και Πλούταρχος Βίοι (Αριστ. 25).
63
Το 362 π.Χ. Πρβλ. Πλούταρχος Βίοι (Φάβ. Μάξ. 27) και Κορνήλιος Νέπως Επαμ. 3.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IV 113

τους φίλους του για δείπνο. Οι καλεσμένοι για δείπνο ποτέ δε γέμιζαν πάνω από
δύο ανάκλιντρα 64 στο αρχηγείο του. 65
8. Ο ίδιος στρατηγός, όταν υπηρετούσε τον Ασδρούβα ως διοικητής, συνήθως
κοιμόταν στο γυμνό έδαφος, τυλιγμένος μόνο με έναν απλό στρατιωτικό μανδύα.66
9. Έχει ειπωθεί ότι ο Σκιπίων Αιμιλιανός συνήθιζε να τρώει ψωμί που του
προσφερόταν καθώς βρισκόταν σε πορεία μαζί με φίλους του.
10. Λέγεται ότι το ίδιο έπραττε και ο Αλέξανδρος ο Μακεδών.
11. Διαβάζουμε ότι ο Μασινίσσας, όταν ήταν δεκαεννέα ετών, συνήθιζε να
τρώει το μεσημέρι στεκόμενος όρθιος ή περπατώντας μπροστά από τη σκηνή
του. 67
12. Όταν ‒ως αποζημίωση για την ήττα του από τους Σαβίνους‒ η
Σύγκλητος προσέφερε στον Μάνιο Κούριο μεγαλύτερη έκταση γης από αυτή που
έλαβαν οι άνδρες που αποστρατεύτηκαν, εκείνος έμεινε ικανοποιημένος με το
μερίδιο του απλού στρατιώτη, λέγοντας ότι είναι κακός πολίτης αυτός που δεν
ικανοποιείται με αυτά που λαμβάνουν και οι υπόλοιποι. 68
13. Η εγκράτεια ενός ολόκληρου στρατού πρέπει επίσης να σημειωθεί, όπως,
για παράδειγμα, των στρατευμάτων που είχαν διοικητή τον Μάρκο Σκαύρο. Είναι
άξιον αναφοράς το γεγονός ότι υπήρχε ένα δένδρο φορτωμένο με καρπούς στην
άκρη του οχυρωμένου στρατοπέδου, το οποίο, την επόμενη ημέρα, μετά την
υποχώρηση του στρατού, παρέμεινε ανέγγιχτο. 69
14. Στον πόλεμο που διεξαγόταν σύμφωνα με τους οιωνούς του αυτοκράτορα
Καίσαρα Δομιτιανού Αυγούστου Γερμανικού και ξεκίνησε από τον Ιούλιο τον Πολιτικό
στη Γαλατία, η πολύ πλούσια πόλη των Λιγκόνων, η οποία είχε επαναστατήσει και
ταχθεί με το μέρος του Πολιτικού, εφοβείτο μήπως λεηλατηθεί από τον επερχόμενο
στρατό του Καίσαρα. Αλλά τότε, αντίθετα με τις προβλέψεις τους, οι κάτοικοι
παρέμειναν σώοι και κανείς δεν έχασε την περιουσία του. Έτσι αποκαταστάθηκε η πίστη
τους, και του παρέδωσαν εβδομήντα χιλιάδες ένοπλους άνδρες.70
15. Μετά την κατάληψη της Κορίνθου, ο Λεύκιος Μούμμιος στόλισε όχι μόνο
την Ιταλία αλλά και τις επαρχίες με αγάλματα και πίνακες ζωγραφικής. Παρ’ όλα
αυτά, απέφυγε τόσο προσεκτικά να οικειοποιηθεί οτιδήποτε από αυτά τα πλούσια

64
Ο Φροντίνος έχει στο μυαλό του το ρωμαϊκό ανάκλιντρο (λατινιστί lectus) πάνω στο οποίο
έτρωγαν και το οποίο χωρούσε τρία άτομα.
Πρβλ. Λίβιος 21.4 και Σίλιος Ιταλικός 12.559-560.
65
66
Στο ίδιο.
67
Το 148 π.Χ. Πρβλ. Πολύβιος 37.11-12 και Κικέρων Περί γήρ. 10.34.
68
Πρβλ. Βαλέριος Μάξιμος 4.3.5, Πλίνιος Φυσ. Ιστ. 18.4 και Πλούταρχος Αποφθ. Μ. Κουρίου.
Ο Κορνήλιος Νέπως Θρασύβ. 4 αποδίδει μια παρόμοια απάντηση στον Πιττακό.
69
Για την αυτοβιογραφία του Σκαύρου, υπάτου το 115 π.Χ, πρβλ. Βαλέριος Μάξιμος 4.4.11 και
Τάκιτος Αγρικ. 1.
70
Το 70 μ.Χ.
114 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

λάφυρα για δική του χρήση, που η κόρη του βρέθηκε σε πραγματική ανάγκη, και
η Σύγκλητος την προίκισε με δημόσια δαπάνη. 71

IV. Περί δικαιοσύνης

1. Όταν ο Κάμιλλος πολιορκούσε τους Φαλίσκους, ένας δάσκαλος πήρε
τους γιους των Φαλίσκων έξω από τα τείχη, σαν να επρόκειτο για περίπατο, και
έπειτα τους παρέδωσε, λέγοντας ότι, αν έπρεπε να κρατηθούν για όμηροι, η πόλη
θα αναγκαζόταν να εκτελέσει τις διαταγές του Κάμιλλου. Ο Κάμιλλος, όμως, όχι
μόνο περιφρόνησε τη δολιότητα του δασκάλου, αλλά του έδεσε τα χέρια πίσω
από την πλάτη και τον παρέδωσε στα νεαρά αγόρια, προκειμένου να τον οδηγήσουν
πίσω στους γονείς τους μαστιγώνοντάς τον. Έτσι κέρδισε με την ευγένειά του μια
νίκη που απαξίωσε να την εξασφαλίσει με απάτη, μιας και οι Φαλίσκοι, ως
συνέπεια της δικαιοσύνης που τον διέκρινε, παραδόθηκαν οικειοθελώς σε εκείνον. 72
2. Ο ιατρός του Πύρρου, βασιλιά των Ηπειρωτών, παρουσιάστηκε στον
Φαβρίκιο, στρατηγό των Ρωμαίων, και υποσχέθηκε ότι θα δηλητηρίαζε τον Πύρρο αν
του δινόταν μια ικανοποιητική αμοιβή για αυτή την πράξη. Ο Φαβρίκιος, θεωρώντας
αισχρή μια τέτοια νίκη, αποκάλυψε στον βασιλιά την πρόταση του ιατρού, και με αυτή
την αξιότιμη στάση έπεισε τον Πύρρο να αναζητήσει τη φιλία των Ρωμαίων.73

V. Περί αποφασιστικότητας
1. Όταν οι στρατιώτες του Γναίου Πομπηίου απείλησαν ότι θα άρπαζαν τα
χρήματα που προορίζονταν για τον θρίαμβο, ο Σερβίλιος και ο Γλαυκίας τον
προέτρεψαν να τα μοιράσει στα στρατεύματα, προκειμένου να αποφευχθεί το
ενδεχόμενο μιας ανταρσίας. Ο Πομπήιος δήλωσε ότι θα απείχε από τον θρίαμβο
και θα προτιμούσε να πεθάνει παρά να ενδώσει στην ασυδοσία των στρατιωτών
του. Αφού τους επέπληξε με φλογερή γλώσσα, τους έριξε κατάμουτρα τις
ράβδους, 74 που ήταν τυλιγμένες με δάφνες, και τους προέτρεψε να ξεκινήσουν τη
λαφυραγωγία από αυτές. Αυτό προκάλεσε μεγάλη δυσαρέσκεια κατά των
στρατιωτών, οι οποίοι αναγκάστηκαν να επανέλθουν στην τάξη. 75

71
Το 146 π.Χ. Πρβλ. Κικέρων Περί καθηκ. 2.22.76 και Κατά Βερ. 1.21.55. Επίσης, πρβλ. Πλίνιος
Φυσ. Ιστ. 34.7.17.
72
To 394 π.Χ. Πρβλ. Βαλέριος Μάξιμος 6.5.1, Λίβιος 5.27, Πλούταρχος Βίοι (Κάμιλ. 10) και
Πολύαινος 8.7.
73
Το 279 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος Περ. 13 και Κικέρων Περί καθηκ. 3.22.86. Oι Πλούταρχος Βίοι (Πύρ.
21), Βαλέριος Μάξιμος 6.5.1 και Γέλλιος 3.8 παρουσιάζουν τον Φαβρίκιο να αποκαλύπτει το
σχέδιο, αλλά δεν αναφέρουν το όνομα του προδότη.
74
Σ.τ.Μ.: Λατινιστί fasces. Πρόκειται για μια δέσμη από ράβδους (συνήθως μαζί με τσεκούρι)
που τη μετέφεραν οι ραβδούχοι μπροστά από έναν αξιωματούχο. Αρχικά αυτό γινόταν μπροστά
από τους βασιλείς και χρησιμοποιούνταν για την τιμωρία των παραβατών. Στη συνέχεια, αυτές οι
ράβδοι έγιναν σύμβολο εξουσίας.
75
Το 79 π.Χ. Πρβλ. Πλούταρχος Βίοι (Πομπ. 14), Αποφθ. Πομπ. 6 και Ζωναράς 10.2. Πουθενά
αλλού δεν υπάρχει συσχέτιση με τον Γλαυκία.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IV 115

2. Όταν είχε ξεσπάσει ανταρσία μέσα στην ταραχή του Εμφυλίου Πολέμου
και τα πνεύματα ήταν ιδιαιτέρως οξυμένα, ο Γάιος Καίσαρας αποστράτευσε μία
ολόκληρη λεγεώνα και αποκεφάλισε τους πρωτεργάτες της ανταρσίας. Αργότερα,
όταν αυτοί ακριβώς οι άνδρες που είχε διώξει τον ικέτευσαν να τους απαλλάξει
από το βάρος της ντροπής, τους επανέφερε στην ενεργό υπηρεσία, με συνέπεια
να γίνουν οι καλύτεροι στρατιώτες του. 76
3. Ο Ποστούμιος, ο υπατικός, έχοντας επικαλεστεί το θάρρος των
στρατιωτών του και ερωτηθεί από αυτούς τι διαταγές θα τους δώσει, εκείνος τους
απάντησε να τον μιμηθούν. Έπειτα άρπαξε ένα λάβαρο και ηγήθηκε της επίθεσης
εναντίον του εχθρού. Οι στρατιώτες του τον ακολούθησαν και νίκησαν.
4. Ο Κλαύδιος Μάρκελλος, όταν αναπάντεχα ήρθε αντιμέτωπος με κάποια
γαλατικά στρατεύματα, έστρεψε το άλογό του διαγράφοντας κύκλο, ψάχνοντας
ολόγυρα τρόπο διαφυγής. Βλέποντας τον κίνδυνο από παντού και προσευχόμενος
στους θεούς, όρμησε στο μέσο του εχθρού. Με την εντυπωσιακή του τόλμη
σκόρπισε τρόμο στον αντίπαλο, σκότωσε τον αρχηγό τους, 77 ενώ, εφόσον δεν
υπήρχε καμία ελπίδα σωτηρίας, 78 άρπαξε τα σκύλα (spolia opima). 79
5. Ο Λεύκιος Παύλος, μετά την καταστροφική ήττα του στρατού του στις
Κάννες, παρ’ όλο που ο Λέντουλος τού προσέφερε άλογο για να διαφύγει και να
αποφύγει την καταστροφή που δεν οφειλόταν σ’ εκείνον, αρνήθηκε να το κάνει
και παρέμεινε καθισμένος στον βράχο όπου βρήκε στήριγμα όταν τραυματίστηκε.
Εκεί εξουδετερώθηκε και σφαγιάστηκε από τον εχθρό. 80
6. Ο συμπολεμιστής του Παύλου, Βάρρων, έδειξε ακόμη μεγαλύτερη
αποφασιστικότητα έχοντας επιβιώσει μετά την καταστροφή στις Κάννες. Η
Σύγκλητος και ο λαός τον ευχαρίστησαν, γιατί, όπως είπαν, δεν έφτασε σε
απόγνωση προκειμένου να εξυπηρετήσει το κοινό καλό. Αλλά σε όλη την
υπόλοιπη ζωή του απέδειξε ότι έμενε ζωντανός όχι γιατί επιθυμούσε να ζει, αλλά
εξαιτίας της αγάπης του για την πατρίδα. Είχε τη γενειάδα και τα μαλλιά του
απεριποίητα, ενώ ποτέ δεν ξάπλωνε μετά το φαγητό. Ακόμη και όταν του
αποδόθηκαν τιμές από τον λαό τις αρνήθηκε, λέγοντας ότι η πολιτεία είχε ανάγκη
από πιο καλότυχους αξιωματούχους απ’ ό,τι εκείνος. 81
7. Μετά την ολοκληρωτική καταστροφή των Ρωμαίων στις Κάννες, όταν ο
Σεμπρώνιος Τουδιτανός και ο Γναίος Οκτάβιος, χιλίαρχοι, πολιορκούνταν στο

76
Το 49 π.Χ. Πρβλ. Σουητώνιος Καίσ. 69, Αππιανός Εμφ. Πόλ. 2.47 και Δίων ο Κάσσιος 41.26 κεξξ.
77
Ο Βιριδόμαρος, Ινσουβρός Γαλάτης.
78
Το 222 π.Χ. Πρβλ. Βαλέριος Μάξιμος 3.2.5, Λίβιος Περ. 20, Πλούταρχος Βίοι (Μάρκ. 6 κεξξ.) και
Φλώρος 2.4.
79
Λάφυρα που αρπάζει ο νικητής από τον αντίπαλο αρχηγό.
80
Το 216 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 22.49.
81
Πρβλ. Λίβιος 22.41.14-15 και Βαλέριος Μάξιμος 3.4.4 και 4.5.2.
116 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

μικρότερο στρατόπεδο, 82 προέτρεψαν τους στρατιώτες τους να τραβήξουν τα

ξίφη τους και να τους ακολουθήσουν στην έφοδο εναντίον των δυνάμεων του
εχθρού, λέγοντάς τους ότι οι ίδιοι ήταν αποφασισμένοι για αυτή την ενέργεια,
ακόμη και αν κανείς δεν είχε το κουράγιο να εξορμήσει. Αν και ανάμεσα στο
διστακτικό πλήθος μόνο δώδεκα ιππείς και πενήντα πεζοί στρατιώτες είχαν το
θάρρος να τους ακολουθήσουν, ωστόσο έφτασαν στο Κανούσιο ασφαλείς. 83
8. Όταν ο Γάιος Φοντήιος Κράσσος βρισκόταν στην Ισπανία, ξεκίνησε με
τρεις χιλιάδες άνδρες για ληστρική επιδρομή. Όμως, περικυκλώθηκε από τον
Ασδρούβα και βρέθηκε σε δεινή θέση. Κατά τις πρώτες νυχτερινές ώρες, όταν
δεν αναμενόταν καθόλου κάτι τέτοιο, έχοντας ενημερώσει για τον σκοπό του μόνο
τους εκατόνταρχους της πρώτης γραμμής, όρμησε εναντίον των εχθρικών φρουρών.
9. Όταν ο ύπατος Κορνήλιος βρέθηκε σε δύσκολη θέση από τον εχθρό κατά
τη διάρκεια του Σαμνιτικού Πολέμου, ο Πόπλιος Δέκιος, χιλίαρχος, τον προέτρεψε
να στείλει μια μικρή δύναμη για να καταλάβει έναν γειτονικό λόφο και προσφέρθηκε
εθελοντικά για να ηγηθεί αυτής της ομάδας. Έτσι ο εχθρός παρασύρθηκε σε άλλη
πλευρά και επέτρεψε στον ύπατο να διαφύγει, αλλά περικύκλωσε τον Δέκιο και
τον πολιόρκησε. Παρ’ όλα αυτά, ο Δέκιος ξέφυγε από αυτή τη δύσκολη κατάσταση
εξορμώντας κατά τη διάρκεια της νύχτας. Έτσι γλίτωσε αυτός και οι άνδρες του
και επανενώθηκαν με τον ύπατο. 84
10. Επί της υπατείας του Ατίλιου Καλατίνου έλαβε χώρα το ίδιο κατόρθωμα
από έναν άνδρα το όνομα του οποίου αναφέρεται ποικιλοτρόπως. Κάποιοι λένε
ότι λεγόταν Λαβέριος, κάποιοι Κόιντος Καιδίκιος, αλλά οι περισσότεροι τον
ονομάζουν Καλπούρνιο Φλάμμα. Αυτός ο άνδρας, βλέποντας ότι ο στρατός είχε
εισβάλει σε μια κοιλάδα της οποίας οι πλευρές και τα στρατηγικά σημεία της
είχαν καταληφθεί από τον εχθρό, ζήτησε και πήρε από τον ύπατο τριακόσιους
άνδρες. Αφού τους προέτρεψε να σώσουν το στράτευμα με την ανδρεία τους,
έσπευσε στο κέντρο της κοιλάδας. Προκειμένου να συντρίψει αυτόν και τους
στρατιώτες του, ο εχθρός εξόρμησε από όλες τις κατευθύνσεις και ενεπλάκη σε
χρονοβόρα και άγρια μάχη. Έτσι ο Φλάμμας προσέφερε στον ύπατο την ευκαιρία
να βγάλει τον στρατό του από τη δύσκολη θέση. 85
11. Ο Γάιος Καίσαρας, όταν επρόκειτο να πολεμήσει τους Γερμανούς και
τον βασιλιά Αριόβιστο, τη στιγμή που ο στρατός του βρισκόταν σε κατάσταση
πανικού, συγκέντρωσε τους στρατιώτες του και τους ανακοίνωσε ότι για εκείνη

82
Όταν οι Ρωμαίοι έφτασαν στις Κάννες, έστησαν δύο στρατόπεδα. Το μεγαλύτερο βρισκόταν
στη βορειοδυτική όχθη του Αφίδου, ενώ το μικρότερο στη νοτιοανατολική όχθη. Απείχαν μεταξύ
τους 1 ¼ μίλι, σύμφωνα με τον Πολύβιο 3.110.10. Πριν από τη μάχη ο Αννίβας μετέφερε το
στρατόπεδό του από την ανατολική όχθη του ποταμού στη δυτική.
83
Το 216 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 22.50 και Αππιανός Ανν. 16. Ο Λίβιος αναφέρει ότι αυτοί που διέφυγαν
από το μικρότερο στρατόπεδο ήταν εξακόσιοι. Ο Αππιανός αναφέρει πως διέφυγαν δέκα χιλιάδες από
το μεγαλύτερο στρατόπεδο. Και οι δύο αναφέρουν ότι διέφυγε μόνο ένας διοικητής.
84
Πρβλ. 1.5.14 και υποσημ. 65, σ. 17 του παρόντος.
85
Πρβλ. 1.5.15 και υποσημ. 66, σ. 17 του παρόντος.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IV 117

την ημέρα προτίθετο να χρειαστεί τις υπηρεσίες μόνο της δέκατης λεγεώνας. Με
αυτόν τον τρόπο οι στρατιώτες αυτής της λεγεώνας παρακινήθηκαν από το
εγκώμιο που τους έπλεξε για τον μοναδικό ηρωισμό τους, ενώ οι υπόλοιποι
ενοχλήθηκαν από την προσβολή, καθώς άλλοι θα φημίζονταν για την ανδρεία τους.86
12. Κάποιος Σπαρτιάτης ευγενής, όταν ο Φίλιππος ανακοίνωσε ότι θα τους
αφαιρούσε πολλά αγαθά, αν η πόλη τους δεν παραδινόταν σε αυτόν, ρώτησε: «Δε
θα μας απαγορεύσει να πεθάνουμε για την πατρίδα μας, έτσι δεν είναι;» 87
13. Ο Λεωνίδας, ο Σπαρτιάτης, απαντώντας στην πληροφορία ότι οι Πέρσες θα
εξακοντίσουν ένα σύννεφο από βέλη, είπε: «Καλύτερα, θα πολεμάμε κάτω από σκιά».88
14. Όταν κάποτε ο Γάιος Αίλιος, πραίτορας της πόλης, δίκαζε μια υπόθεση,
κάθισε απρόσμενα στο κεφάλι του ένας δρυοκολάπτης. Συμβουλεύτηκε μάντεις
για το περιστατικό, οι οποίοι απάντησαν ότι, αν το πουλί αφηνόταν ελεύθερο, θα
νικούσαν οι εχθροί, αλλά, αν σκοτωνόταν, ο ρωμαϊκός λαός θα θριάμβευε, αλλά
ο Γάιος και η οικογένειά του θα αφανίζονταν. Παρ’ όλα αυτά, ο Αίλιος δε δίστασε
να σκοτώσει τον δρυοκολάπτη. Ο στρατός μας εκείνη την ημέρα νίκησε, αλλά ο
ίδιος ο Αίλιος μαζί με άλλους δεκατέσσερις από την ίδια οικογένεια σκοτώθηκαν.
Κάποιοι πιστεύουν ότι αυτός που σκοτώθηκε δεν ήταν ο Γάιος Καίλιος, αλλά
κάποιος Λαίλιος, και ότι αυτοί που αφανίστηκαν δεν ήταν από την οικογένεια
των Καίλιων αλλά των Λαίλιων.89
15. Δύο Ρωμαίοι με το ίδιο όνομα, δηλαδή Πόπλιος Δέκιος, πρώτος ο
πατέρας και δεύτερος ο γιος, θυσίασαν τις ζωές τους για να σώσουν το κράτος
κατά τη διάρκεια της θητείας του αξιώματός τους. Σπιρούνισαν τα άλογά τους
και στράφηκαν κατά του εχθρού. Έτσι νίκησαν για την πατρίδα τους. 90
16. Όταν ο Πόπλιος Κράσσος πολεμούσε εναντίον του Αριστόνικου στην
Ασία, κάπου ανάμεσα στην Ελαία και στη Μυρίνη, συνελήφθη αιχμάλωτος και
εκρατείτο ζωντανός. Θεωρώντας προσβολή ένας Ρωμαίος ύπατος να είναι
αιχμάλωτος, χρησιμοποίησε το ραβδί με το οποίο κέντριζε το άλογό του και με
αυτό έβγαλε το μάτι του Θράκα που τον φρουρούσε. Ο Θράκας, εξαγριωμένος
από τον πόνο, τον μαχαίρωσε, σκοτώνοντάς τον. Έτσι, όπως το επιθυμούσε, ο
Κράσσος απαλλάχτηκε από το όνειδος της δουλείας. 91

86
Πρβλ. 1.11.3 και υποσημ. 107, σ. 27 του παρόντος.
87
Πρβλ. Κικέρων Τουσκ. Συζητ. 5.14.42, Βαλέριος Μάξιμος 6.4 απόσπ. 4 και Πλούταρχος
Λακων. Αποφθ. 50.
88
Πρβλ. Κικέρων Τουσκ. Συζητ. 1.42.101 και Βαλέριος Μάξιμος 3.7 απόσπ. 8.
89
Πρβλ. Πλίνιος Φυσ. Ιστ. 10.18.20. Ο Βαλέριος Μάξιμος 5.6.4 αναφέρει πως η οικογένεια των
Αιλίων έχασε δεκαεπτά μέλη στη μάχη των Καννών. Η τελευταία πρόταση αυτής της παραγράφου
είναι αναμφίβολα παρεμβολή από άλλον συγγραφέα.
90
To 340 και το 295 π.Χ. Πρβλ. Βαλέριος Μάξιμος 5.6.5, 6, Κικέρων Περί ορ. 2.19.61 και Λίβιος
8.9, 10.28.
91
Το 130 π.Χ. Ο Κράσσος ήταν ανθύπατος όταν πέθανε. Πρβλ. Βαλέριος Μάξιμος 3.2.12, Φλώρος
2.20.4-5 και Ορόσιος 5.10.1-4.
118 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

17. Ο Μάρκος, γιος του Κάτωνος του Τιμητή, σε κάποια μάχη έπεσε από το
άλογό του, που είχε σκοντάψει. Ο Κάτων σηκώθηκε, αλλά μόλις αντιλήφθηκε ότι
το ξίφος του είχε γλιστρήσει από τη θήκη, επειδή φοβόταν την ντροπή, όρμησε
εναντίον του εχθρού και, παρ’ όλο που δέχτηκε πολλά χτυπήματα, τελικά βρήκε
το σπαθί του και κατάφερε να επιστρέψει στους συμπολεμιστές του.92
18. Οι κάτοικοι της Πετελίας, όταν πολιορκούνταν από τους Καρχηδονίους,
έδιωξαν από την πόλη τα παιδιά και τους ηλικιωμένους, λόγω έλλειψης
τροφίμων. Εκείνοι τρεφόντουσαν με τομάρια ζώων που ήταν μουσκεμένα και
στη συνέχεια στεγνωμένα στη φωτιά, με φύλλα δένδρων και με όλα τα είδη των
ζώων. Έτσι άντεξαν την πολιορκία για έντεκα μήνες. 93
19. Οι Ισπανοί, όταν πολιορκούνταν στην Κονσάβρη, άντεξαν όλες αυτές τις
κακουχίες και δεν παρέδωσαν την πόλη στον Ιρτουλήιο. 94
20. Λέγεται ότι οι κάτοικοι του Κασιλίνου, όταν πολιορκούνταν από τον
Αννίβα, υπέφεραν τόσο πολύ από την έλλειψη τροφίμων, που ένα ποντίκι πουλήθηκε
για διακόσια δηνάρια. Ο άνθρωπος που το πούλησε πέθανε από την πείνα, ενώ ο
αγοραστής έζησε. Εν τούτοις, οι κάτοικοι παρέμειναν πιστοί στους Ρωμαίους. 95
21. Όταν ο Μιθριδάτης πολιορκούσε την Κύζικο, παρέταξε τους
αιχμαλώτους από αυτή την πόλη και τους επιδείκνυε στους πολιορκημένους με
το σκεπτικό ότι έτσι θα παραδίδονταν, καθώς θα συμπονούσαν τους συμπολίτες
τους. Οι κάτοικοι της πόλης όμως προέτρεπαν τους αιχμαλώτους να πεθάνουν με
ηρωισμό, παραμένοντας πιστοί στους Ρωμαίους. 96
22. Οι κάτοικοι της Σεγοβίας, όταν ο Βιρίαθος τούς πρότεινε να τους επιστρέψει
τις συζύγους και τα παιδιά τους, προτίμησαν να γίνουν αυτόπτες μάρτυρες της
εκτέλεσης των αγαπημένων τους προσώπων, παρά να προδώσουν τους Ρωμαίους.97
23. Οι κάτοικοι της Νουμαντίας προτίμησαν να κλειδώσουν τις πόρτες των
σπιτιών τους και να πεθάνουν από την πείνα παρά να παραδοθούν. 98

92
Το 168 π.Χ. Μάχη της Πύδνας. Πρβλ. Βαλέριος Μάξιμος 3.2.16 και Ιουστίνος 23.2. Ο Πλούταρχος
Βίοι (Αιμιλ. 21) αφηγείται μια ελαφρώς διαφορετική ιστορία.
93
Το 216 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 23.20, 30, Βαλέριος Μάξιμος 6.6 απόσπ. 2 και Αππιανός Ανν. 29.
94
Στο διάστημα 79-75 π.Χ.
95
Το 216 π.Χ. Πρβλ. Βαλέριος Μάξιμος 7.6.2, 3, Πλίνιος Φυσ. Ιστ. 8.57.82 και Λίβιος 23.19.
96
Το 74 π.Χ. Πρβλ. Αππιανός Μιθρ. 73.
97
Στο διάστημα 147-139 π.Χ.
98
Το 133 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος Περ. 59, Βαλέριος Μάξιμος 3.2 απόσπ. 7 και 7.6 απόσπ. 2 και
Σενέκας Περί οργ. 1.11.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IV 119

VI. Περί καλής θέλησης και μετριοπάθειας

1. Ο Κόιντος Φάβιος, 99 πιεζόμενος από τον γιο του προκειμένου να
καταλάβει μια πλεονεκτική θέση με αντάλλαγμα την απώλεια λίγων ανδρών, τον
ρώτησε: «Θέλεις να είσαι ένας από αυτούς τους λίγους;»
2. Όταν κάποτε ο Ξενοφών ήταν έφιππος και διέταξε το πεζικό να
καταλάβει ένα συγκεκριμένο ύψωμα, άκουσε κάποιον στρατιώτη να
μουρμουρίζει ότι ήταν εύκολο πράγμα για έναν έφιππο να διατάζει τόσο
δύσκολες επιχειρήσεις. Τότε, ο Ξενοφών αφίππευσε και έδωσε το άλογο σε
αυτόν τον άνδρα, ενώ ο ίδιος όρμησε ταχύτατα προς το ύψωμα που είχε
υποδείξει. Ο στρατιώτης, αδυνατώντας να αντέξει αυτή την ντροπιαστική εικόνα,
αφίππευσε οικειοθελώς ενώ οι συμπολεμιστές του τον αποδοκίμαζαν. Ήταν
δύσκολο, παρ’ όλες τις προσπάθειες των στρατιωτών, να πειστεί ο Ξενοφών να
ιππεύσει και να περιοριστεί στα καθήκοντα διοικητή. 100
3. Όταν ο Αλέξανδρος προήλαυνε επικεφαλής του στρατεύματος μια χειμερινή
ημέρα, κάθισε δίπλα στη φωτιά και επιθεωρούσε τους στρατιώτες του καθώς αυτοί
διέρχονταν. Παρατηρώντας έναν στρατιώτη, ο οποίος ήταν σχεδόν πεθαμένος από το
κρύο, τον διέταξε να καθίσει στη θέση του, και πρόσθεσε: «Αν είχες γεννηθεί στην
Περσία, θα ήταν μεγάλο έγκλημα να καθίσεις στη θέση του βασιλιά. Αλλά από τη
στιγμή που γεννήθηκες στη Μακεδονία, αυτό το προνόμιο σού ανήκει».101
4. Όταν ο θεοποιημένος Βεσπασιανός Αύγουστος πληροφορήθηκε ότι κάποιος
νεαρός αριστοκρατικής γενιάς, αλλά ανίκανος για στρατιωτική υπηρεσία, είχε
λάβει υψηλό αξίωμα, λόγω της οικογενειακής του κατάστασης, συγκέντρωσε ένα
χρηματικό ποσό και του το προσέφερε ως τιμητική απόλυση.

VII. Περί διάφορων γνωμικών και τεχνασμάτων

1. Ο Γάιος Καίσαρας συνήθιζε να λέει ότι αντιμετώπιζε τους εχθρούς με
την ίδια τακτική που ακολουθούσαν οι ιατροί για να αντιμετωπίσουν ασθένειες,
δηλαδή ότι κατακτούσε τον εχθρό με την πείνα παρά με το ατσάλι. 102
2. Ο Δομίτιος Κόρβουλος συνήθιζε να λέει ότι η αξίνα ήταν το όπλο με το
οποίο χτυπούσε τον εχθρό.
3. Ο Λεύκιος Παύλος συνήθιζε να λέει ότι ο στρατηγός οφείλει να έχει τον
χαρακτήρα ενός ηλικιωμένου, εννοώντας με αυτό πως θα πρέπει να ακολουθεί
μετριοπαθείς συμβουλές.103

99
Κόιντος Φάβιος Μάξιμος Κουνκτάτωρ. Πρβλ. Σίλιος Ιταλικός 7.539 κεξξ. Ο Πλούταρχος Αποφθ.
Καικ. Μετέλ. αναφέρει μια παρόμοια απάντηση του Μέτελλου.
100
Το 401 π.Χ. Πρβλ. Ξενοφών Ανάβ. 3.4.44-49.
101
Πρβλ. Βαλέριος Μάξιμος 5.1 απόσπ. 1 και Κούρτιος 8.4.15-17.
102
Πρβλ. Βεγέτιος 3.26 και Αππιανός Ισπ. 87.
103
Πρβλ. Λίβιος 44.36, Γέλλιος 13.3.6 και Πλούταρχος Αποφθ. Αιμιλ. 5.
120 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

4. Όταν ο λαός είπε στον Σκιπίωνα τον Αφρικανό ότι του έλειπε η
επιθετικότητα, λέγεται ότι απάντησε: «Η μητέρα μου με γέννησε στρατηγό, όχι πολεμιστή».
5. Όταν ένας Τεύτονας προκάλεσε τον Γάιο Μάριο και τον κάλεσε να βγει
μπροστά, ο Μάριος απάντησε ότι, αν ο άνδρας επιθυμούσε να πεθάνει, θα
μπορούσε να τελειώσει τη ζωή του με το σχοινί κρεμάλας. Τότε, καθώς ο άνθρωπος
επέμενε, ο Μάριος τον αντιμετώπισε με έναν μονομάχο αξιοκαταφρόνητου
αναστήματος, που η ζωή του ήταν σχεδόν στο τέλος της. Ο Μάριος είπε στον
Τεύτονα ότι, αν πρώτα νικούσε τον μονομάχο, τότε θα πολεμούσε με εκείνον.
6. Ο Κόιντος Σερτώριος είχε μάθει από την εμπειρία του ότι κανένας στρατός
δεν μπορούσε να ανταγωνιστεί με ολόκληρο τον ρωμαϊκό στρατό. Προκειμένου,
λοιπόν, να το αποδείξει αυτό και στους βαρβάρους, που απαιτούσαν απερίσκεπτα
να πολεμήσουν, έφερε μπροστά τους δύο άλογα, το ένα πολύ δυνατό και το άλλο
πολύ αδύναμο. Έπειτα έφερε δύο νεαρούς ανάλογης φυσικής κατάστασης, έναν
ρωμαλέο και έναν αδύνατο. Ο πιο δυνατός νεαρός διατάχτηκε να βγάλει ολόκληρη
την ουρά από το αδύναμο άλογο, ενώ ο αδύναμος νεαρός διατάχτηκε να ξεριζώσει
τις τρίχες του δυνατού αλόγου μία προς μία. Τότε, όταν ο αδύναμος νεαρός
κατόρθωσε να πετύχει αυτό που είχε διαταχθεί και ο δυνατός πάλευε ακόμη
μάταια με την ουρά του αδύναμου αλόγου, ο Σερτώριος είπε: «Με αυτό το
παράδειγμα σας απέδειξα, στρατιώτες, τη φύση των ρωμαϊκών κοορτών. Είναι
ανίκητες όταν κάποιος επιχειρήσει να τις επιτεθεί ως σύνολο. Όμως εκείνος που θα
τις αντιμετωπίσει κατά ομάδες θα τις διαλύσει και θα τις εξοντώσει».104
7. Ο ύπατος Βαλέριος Λαιβίνος, έχοντας συλλάβει έναν κατάσκοπο στο
στρατόπεδό του και έχοντας απόλυτη εμπιστοσύνη στις δυνάμεις του, διέταξε να
συνοδεύσουν αυτόν τον άνδρα προκειμένου να γνωρίσει το στρατόπεδο. Είχε
παρατηρήσει ότι τρομοκρατούσε τους εχθρούς το γεγονός ότι επιδείκνυε τον
στρατό στους κατασκόπους των, οι οποίοι μπορούσαν να τον κατασκοπεύουν
όσο συχνά ήθελαν.105
8. Ο Καιδίκιος, εκατόνταρχος της πρώτης τάξης, συμμετείχε ως επικεφαλής
στην εκστρατεία στη Γερμανία. Όταν, μετά την καταστροφή του Βάρου,106 οι
άνδρες μας πολιορκούνταν, φοβόταν ότι οι βάρβαροι θα τοποθετούσαν στα
οχυρώματα τα ξύλα που μάζευαν και θα πυρπολούσαν το στρατόπεδο. Γι’ αυτόν
τον λόγο εκείνος προφασίστηκε ότι είχε ανάγκη από καυσόξυλα και έστειλε άνδρες
προς κάθε κατεύθυνση για να τα κλέψουν. Με αυτόν τον τρόπο ανάγκασε τους
Γερμανούς να απομακρύνουν όλα τα πεσμένα δένδρα.107
9. Ο Γναίος Σκιπίων, σε μια ναυμαχία, εξακόντισε δοχεία γεμάτα με ρετσίνι
και πίσσα στα εχθρικά πλοία, με σκοπό να επιφέρει μεγάλη καταστροφή τόσο

104
Πρβλ. 1.10.1 και υποσημ. 102, σ. 25 του παρόντος.
105
Το 280 π.Χ. Πρβλ. Ευτρόπιος 2.11. Οι Ζωναράς 8.3, Λίβιος 30.29, Αππιανός Καρχ. 39 και
Πολύαινος 8.16.8 αποδίδουν ένα παρόμοιο στρατήγημα στον Σκιπίωνα.
106
Η ήττα του Βάρου από τον Αρμίνιο στον Τευτοβούργιο Δρυμό, το 9 μ.Χ.
107
Πρβλ. Βελλήιος Πατέρκουλος 2.120.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IV 121

από το βάρος των δοχείων όσο και από τον διασκορπισμό των υλικών που
περιείχαν, τα οποία θα χρησίμευαν ως καύσιμη ύλη για μια πυρκαγιά.
10. Ο Αννίβας πρότεινε στον βασιλιά Αντίοχο να εξακοντίσει δοχεία γεμάτα
με οχιές στα εχθρικά πλοία, προκειμένου τα πληρώματα να φοβηθούν και να μην
πολεμήσουν ούτε να ασκήσουν τα ναυτικά τους καθήκοντα. 108
11. Ο Προυσίας έπραξε το ίδιο, όταν ο στόλος του είχε τραπεί σε φυγή. 109
12. Ο Μάρκος Πόρκιος Κάτων είχε επιβιβαστεί στα εχθρικά πλοία και είχε
απομακρύνει από αυτά τους Καρχηδονίους. Έπειτα, αφού μοίρασε τα όπλα και
τα διακριτικά των Καρχηδονίων στους άνδρες του, βύθισε πολλά εχθρικά πλοία,
καθώς τους εξαπάτησε με τον εξοπλισμό τους.
13. Οι Αθηναίοι δέχονταν επανειλημμένα επιθέσεις από τους Σπαρτιάτες.
Κάποτε, στη διάρκεια εορτής που γινόταν εκτός τειχών προς τιμή της θεάς
Αθηνάς, σκόπιμα υποκρίθηκαν τον ρόλο των πιστών, ενώ είχαν όπλα κρυμμένα
κάτω από τα ρούχα τους. Όταν τελείωσε η τελετή, δεν επέστρεψαν αμέσως στην
Αθήνα, αλλά κινήθηκαν αμέσως προς τη Σπάρτη, τη στιγμή που φοβούνταν
λιγότερο, και λεηλάτησαν τη γη του εχθρού, από τον οποίο στο παρελθόν είχαν
υποστεί πολλές ήττες.
14. Ο Κάσσιος έβαλε φωτιά σε κάποιες φορτηγίδες που δε χρησίμευαν σε
τίποτε άλλο και τις έστειλε με ευνοϊκό άνεμο εναντίον του εχθρικού στόλου. Έτσι
τον κατέστρεψε με τη φωτιά. 110
15. Όταν ο Μάρκος Λίβιος είχε κατατροπώσει τον Ασδρούβα και κάποιοι τον
πίεζαν να καταδιώξει τον εχθρό μέχρι να τον εκμηδενίσει, απάντησε: «Αφήστε
μερικούς να επιβιώσουν για να μεταφέρουν στον εχθρό τα νέα της νίκης μας!»111
16. Ο Σκιπίων Αφρικανός συνήθιζε να λέει ότι δεν πρέπει μόνο να προσφέρεται
οδός διαφυγής στον εχθρό αλλά αυτή πρέπει κιόλας να είναι λιθοστρωμένη.112
17. Ο Πάχης, ο Αθηναίος, κάποτε ανακοίνωσε ότι οι εχθροί θα παρέμεναν
ασφαλείς, αν παρέδιδαν κάθε αντικείμενο από σίδερο. Όταν αυτοί αποδέχθηκαν
αυτόν τον όρο, διέταξε να εκτελεστούν όλοι, καθώς είχαν σιδερένιες πόρπες
στον μανδύα τους. 113
18. Όταν ο Ασδρούβας είχε εισβάλει στη χώρα των Νουμιδών για να τους
υποτάξει, ενώ εκείνοι προετοιμάζονταν για να αντισταθούν, διακήρυξε ότι είχε

108
Ο Ιουστίνος 32.4 και ο Κορνήλιος Νέπως Ανν. 10 αναφέρουν ότι ο Αννίβας πρότεινε αυτό το
τέχνασμα στον Προυσία.
109
Στο ίδιο.
110
Το 48 π.Χ. Πρβλ. Καίσαρας Εμφ. Πόλ. 3.101.
111
Το 207 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 27.49.
112
Πρβλ. Βεγέτιος 3.21.
113
Οι Θουκυδίδης 3.34 και Πολύαινος 3.2 αναφέρουν ένα άλλο περιστατικό της πανούργας
προδοσίας του Πάχη, το 427 π.Χ.
122 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

έλθει για να αιχμαλωτίσει ελέφαντες, οι οποίοι ήταν άφθονοι στη Νουμιδία. Για
να του παραχωρήσουν αυτό το προνόμιο, οι Νουμιδοί απαίτησαν χρήματα και ο
Ασδρούβας υποσχέθηκε να τα καταβάλει. Με αυτές τις υποσχέσεις τούς καθησύχασε.
Τότε εκείνος επιτέθηκε και τους υπέταξε.
19. Ο Αλκέτας, ο Σπαρτιάτης, για να διευκολύνει την αιφνιδιαστική επίθεση
που σχεδίαζε εναντίον πλοίων εφοδιασμού των Θηβαίων, έκρυψε και έθεσε σε
ετοιμότητα τα πλοία του, ενώ έβαζε τους κωπηλάτες του εναλλάξ να εξασκούνται
σε μία μόνο γαλέρα, σαν να ήταν η μοναδική που διέθετε. Τότε, σε μια δεδομένη
στιγμή, όταν τα θηβαϊκά πλοία έπλεαν, εξαπέλυσε όλα τα πλοία του εναντίον
τους και κυρίευσε τα εφόδιά τους. 114
20. Όταν ο Πτολεμαίος πολεμούσε με μικρή δύναμη εναντίον του ισχυρού
στρατού του Περδίκκα, διέταξε λίγους ιππείς να πάρουν μαζί τους κάθε είδους
ζώο, στα οποία είχαν προσαρμόσει στις ράχες τους βούρτσες, και να κινηθούν
πίσω τους. Ο ίδιος τέθηκε επικεφαλής των δυνάμεών του. Η ενέργεια αυτή είχε
ως αποτέλεσμα να σηκωθεί μεγάλος κουρνιαχτός και να δοθεί η εντύπωση ότι
πλησίαζε ισχυρός στρατός. Τότε, ο αντίπαλος τρομοκρατήθηκε από αυτή την
εικόνα, με αποτέλεσμα να ηττηθεί. 115
21. Ο Μυρωνίδης, ο Αθηναίος, όταν επρόκειτο να πολεμήσει σε πεδιάδα
εναντίον των Θηβαίων, οι οποίοι ήταν ισχυροί στο ιππικό, προειδοποίησε τα
στρατεύματά του ότι, αν διατηρούσαν τις θέσεις τους, υπήρχε κάποια ελπίδα
σωτηρίας, αλλά αν υποχωρούσαν, η καταστροφή θα ήταν απολύτως βέβαιη. Με
αυτόν τον τρόπο ενθάρρυνε τους άνδρες του και νίκησε. 116
22. Όταν ο Γάιος Πινάριος ήταν επικεφαλής της φρουράς της Έννας στη
Σικελία, οι αρχές της πόλης απαίτησαν τα κλειδιά των πυλών, τα οποία είχε ο
ίδιος στην κατοχή του. Υποψιαζόμενος ότι προετοιμάζονταν να ταχθούν με το
μέρος των Καρχηδονίων, ζήτησε προθεσμία μιας νύχτας για να το σκεφτεί.
Αποκάλυψε στους στρατιώτες του την προδοσία των Ελλήνων και τους διέταξε
να ετοιμαστούν και να περιμένουν το σήμα του την επόμενη ημέρα. Το ξημέρωμα,
παρουσία των ανδρών του, ανακοίνωσε στον λαό της Έννας ότι θα παρέδιδε τα
κλειδιά, αν όλοι οι κάτοικοι της πόλης είχαν την ίδια γνώμη. Όταν όλος ο
πληθυσμός συνεδρίασε στο θέατρο γι’ αυτό το θέμα και, με τον προφανή σκοπό
της εξέγερσης, απαίτησαν το ίδιο, ο Πινάριος έδωσε εντολή στους στρατιώτες
του και όλος ο πληθυσμός της Έννας σφαγιάστηκε. 117
23. Ο Ιφικράτης, ο Αθηναίος στρατηγός, εξόπλισε τον στόλο του κατά τον
τρόπο των εχθρών και έπλευσε προς κάποια πόλη που υποψιαζόταν τους κατοίκους

114
Το 377 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 2.7. Ο Καίσαρας Εμφ. Πόλ. 3.24 αφηγείται ένα παρόμοιο στρατήγημα
του Αντωνίου.
115
Το 321 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 4.19. Ο Φροντίνος 2.4.1 αναφέρει ένα παρόμοιο τέχνασμα του
Παπιρίου Κούρσωρος.
116
Το 457 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 1.35.2.
117
Το 214 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 24.37-39 και Πολύαινος 8.21.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IV 123

της. Όταν εκείνοι τους υποδέχτηκαν με ανεξέλεγκτο ενθουσιασμό, αποκάλυψε

την προδοσία τους και κατέστρεψε την πόλη τους. 118
24. Όταν ο Τιβέριος Γράκχος είχε διακηρύξει ότι θα απελευθέρωνε τους
εθελοντές δούλους που πολέμησαν με ανδρεία ενώ θα σταύρωνε τους δειλούς,
περίπου τέσσερις χιλιάδες άνδρες που είχαν πολεμήσει μάλλον νωθρά συγκεντρώθηκαν
σε έναν οχυρωμένο λόφο φοβούμενοι την επερχόμενη τιμωρία. Στη συνέχεια ο
Γράκχος έστειλε άνδρες να τους μεταφέρουν ότι κατά τη γνώμη του όλο το
σύνολο των εθελοντών δούλων έχει μερίδιο στη νίκη, από τη στιγμή που είχαν
κατατροπώσει τον εχθρό. Με αυτή τη δήλωση εξέφρασε την εμπιστοσύνη προς
εκείνους, τους απάλλαξε από τις φοβίες τους και τους δέχτηκε πάλι πίσω. 119
25. Μετά τη μάχη στη λίμνη της Τρασιμένης, όπου οι Ρωμαίοι υπέστησαν μεγάλη
καταστροφή, ο Αννίβας, έχοντας θέσει έξι χιλιάδες από την πλευρά του εχθρού υπό την
εξουσία του με ένα είδος συμβολαίου που είχε συνάψει μαζί τους, επέτρεψε
γενναιόδωρα στους συμμάχους που έφεραν «Λατινικό Όνομα»120 να επιστρέψουν στις
πόλεις τους, διακηρύσσοντας ότι διεξήγε πόλεμο με σκοπό την απελευθέρωση της
Ιταλίας. Έτσι, τον ενίσχυσαν και πέτυχε την παράδοση πολλών φυλών.121
26. Όταν οι Λοκροί πολιορκούνταν από τον Κρίσπινο, ναύαρχο του στόλου μας, ο
Μάγων διέδωσε τη φήμη στο ρωμαϊκό στρατόπεδο ότι ο Αννίβας είχε σκοτώσει τον
Μάρκελλο και ότι ερχόταν για να λυτρώσει τους Λοκρούς από την πολιορκία. Έπειτα,
διέταξε το ιππικό να εγκατασταθεί στα δεσπόζοντα υψώματα, σε κοινή θέα. Με αυτό το
στρατήγημα έκανε τον Κρίσπινο να πιστεύει ότι ο Αννίβας βρισκόταν κοντά, με συνέπεια ο
Κρισπίνος και οι άνδρες του να επιβιβαστούν στα πλοία και να τραπούν σε φυγή.122
27. Ο Σκιπίων Αιμιλιανός, στις επιχειρήσεις στη Νουμαντία, κατένειμε τους
τοξότες και τους σφενδονιστές του όχι μόνο στις κοόρτεις του, αλλά ακόμη και
στις εκατονταρχίες του. 123
28. Όταν ο Πελοπίδας, ο Θηβαίος, είχε τραπεί σε φυγή από τους Θεσσαλούς
και διασχίσει τον ποταμό από μια γέφυρα που είχε κατασκευάσει εκτάκτως ο
ίδιος, διέταξε την οπισθοφυλακή του να βάλει φωτιά στη γέφυρα, προκειμένου ο
εχθρός που τον κατεδίωκε να μην τη χρησιμοποιήσει για να διαβεί τον ποταμό. 124

118
Στο διάστημα 390-389 π.Χ. Πρβλ. Πολύαινος 3.9.58.
119
Το 214 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 24.14-16.
120
Δηλαδή τη Λατινική Ομοσπονδία. Οι πόλεις του Λατίου είχαν από πολύ παλιά συνάψει συμμαχία
με την πόλη της Ρώμης. Πρωταρχικά, αυτός ο δεσμός είχε πολιτικό χαρακτήρα, με ένα καθεστώς
πλήρους ισότητας. Έπειτα η Ρώμη τέθηκε επικεφαλής της συμμαχίας ως κυρίαρχη δύναμη.
121
Το 217 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 22.6, 7, 13, και Πολύβιος 3.77, 84-85.
122
Το 208 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 27.28.
123
Το 133 π.Χ. Ο Βεγέτιος 1.15 αφηγείται περιστατικά όπου τοξότες και ακοντιστές διαδραμάτισαν
σημαντικότατο ρόλο σε μάχες του ρωμαϊκού στρατού και τονίζει την αναγκαιότητα εκπαίδευσης στην
τοξοβολία.
124
Στο διάστημα 369-364 π.Χ.
124 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

29. Όταν οι Ρωμαίοι σε κάποια μάχη μειονεκτούσαν αριθμητικά σε σύγκριση

με το ιππικό των Καμπανών, ο Κόιντος Ναίβιος, εκατόνταρχος στον στρατό του
ανθυπάτου Φούλβιου Φλάκκου, συνέλαβε το εξής σχέδιο: συγκέντρωσε από το
σύνολο του στρατού τους άνδρες εκείνους που ήταν οι ταχύτεροι και μετρίου
αναστήματος, εξοπλίζοντάς τους με μικρές ασπίδες, περικεφαλαίες και ξίφη και
δίνοντάς στον καθένα επτά δόρατα, μήκους περίπου τεσσάρων ποδών. Αυτούς
τους άνδρες τούς τοποθέτησε μαζί με το ιππικό και τους διέταξε να προχωρήσουν
μέχρι τα τείχη. Λαμβάνοντας τις θέσεις τους σε αυτό το σημείο, αντιμετώπισαν
το ιππικό του εχθρού, ενώ το ιππικό μας υποχωρούσε. Με αυτόν τον τρόπο οι
Καμπανοί και κυρίως τα άλογά τους υπέστησαν σοβαρές απώλειες. Όταν αυτά
πανικοβλήθηκαν, η νίκη έγινε εύκολη για τα στρατεύματά μας. 125
30. Όταν ο Πόπλιος Σκιπίων βρισκόταν στη Λυδία και πρόσεξε ότι ο στρατός του
Αντίοχου είχε χαμηλό ηθικό, λόγω της βροχής που έπεφτε νυχθημερόν ασταμάτητα,
και ότι επιπλέον δεν είχαν εξαντληθεί μόνο οι άνδρες και τα άλογα αλλά και τα τόξα
είχαν καταστεί άχρηστα, λόγω της υγρασίας στις χορδές τους, προέτρεψε τον αδελφό
του να εμπλακεί σε μάχη την επόμενη ημέρα, αν και ήταν αφιερωμένη σε θρησκευτική
τελετή. Με αυτό το σχέδιο, μπόρεσε να εξασφαλίσει τη νίκη.126
31. Όταν ο Κάτων λεηλατούσε την Ισπανία, απεσταλμένοι από τους Ιλεργίτες, μια
φυλή που ήταν σύμμαχος με τους Ρωμαίους, ήρθαν σε αυτόν και τον ικέτευσαν για
βοήθεια. Ο Κάτων, μη θέλοντας να αφήσει ανικανοποίητους τους συμμάχους του
αρνούμενος τη βοήθεια ή να ελαττώσει τη δύναμή του διασκορπίζοντας τα
στρατεύματά του, διέταξε όπως ένα τρίτο από τους στρατιώτες του να προετοιμάσουν
τρόφιμα και να επιβιβαστούν στα πλοία τους δίνοντάς τους την εντολή να επιστρέψουν
ισχυριζόμενοι ότι οι δυνατοί άνεμοι τους ανάγκασαν να γυρίσουν. Εν τω μεταξύ, η
φήμη ότι πλησίαζε βοήθεια είχε εξαπλωθεί πριν από την άφιξή τους, προσφέροντας
ελπίδα στους Ιλεργίτες και ματαιώνοντας τα σχέδια του εχθρού.127
32. Επειδή ο στρατός του Πομπηίου είχε μεγάλο αριθμό ιππέων, οι οποίοι
προκαλούσαν μεγάλες απώλειες στο στράτευμα του Γάιου Καίσαρα, εκείνος
διέταξε τους άνδρες του να κατευθύνουν τα ξίφη τους προς το πρόσωπο και τα
μάτια των αντιπάλων. Έτσι ανάγκασε τους εχθρούς να αποστρέψουν τα πρόσωπά
τους και να υποχωρήσουν.128
33. Όταν οι Βοκκαίοι πιέζονταν αφόρητα από τον Σεμπρώνιο Γράκχο σε
μάχη σώμα με σώμα, τοποθέτησαν αμαξίδια γύρω από ολόκληρη τη δύναμή
τους, τα οποία επανδρώθηκαν με τους γενναιότερους πολεμιστές τους
ενδεδυμένους με γυναικεία ρούχα. Ο Σεμπρώνιος όρμησε με μεγαλύτερη τόλμη
εναντίον του εχθρού, μιας και φαντάστηκε ότι θα πολεμούσε κατά γυναικών, ενώ

125
Το 211 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 26.4 και Βαλέριος Μάξιμος 2.3.3.
126
Το 190 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 37.37, 39 κεξξ και Φλώρος 2.8.17.
127
Το 195 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 34.11-13.
128
Το 48 π.Χ. Πρβλ. Πλούταρχος Βίοι (Καίσ. 44-45 και Πομπ. 69) και Πολύαινος 8.23.25.
ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛΙΟ IV 125

εκείνοι που βρίσκονταν στα αμαξίδια τού επιτέθηκαν και τον έτρεψαν σε
φυγή. 129
34. Όταν ο Ευμενής από την Καρδία, ένας από τους διαδόχους του Αλεξάνδρου,
επολιορκείτο σε κάποιο οχυρό και δεν μπορούσε να εξασκήσει τα άλογά του, τα έβαζε
κάποιες ώρες κάθε ημέρα να κάθονται με τέτοιο τρόπο, ώστε να στέκονται στα πίσω τους
πόδια και να έχουν τα μπροστινά τους στον αέρα. Έτσι κινούσαν τα πόδια τους έως ότου
έτρεχε ιδρώτας στην προσπάθειά τους να επανακτήσουν τη φυσική τους στάση.130
35. Όταν κάποια βαρβαρικά έθνη υποσχέθηκαν στον Μάρκο Κάτωνα
οδηγούς για την πορεία του όπως επίσης και ενισχύσεις, αρκεί να τους προσέφερε
ένα μεγάλο χρηματικό ποσό, δε δίστασε να τους το υποσχεθεί, από τη στιγμή
που, αν νικούσε, θα τους αντάμειβε από τη λεία του εχθρού, ενώ, αν ηττάτο, θα
απαλλασσόταν από την υπόσχεσή του. 131
36. Όταν κάποιος Στατίλιος, ευγενής αναγνωρισμένης αξίας, παρουσίαζε
τάσεις λιποταξίας, ο Κόιντος Μάξιμος τον διέταξε να παρουσιαστεί ενώπιον του.
Ο Μάξιμος του ζήτησε συγγνώμη που δε γνώριζε έως σήμερα την αληθινή αξία
του Στατιλίου, και αυτό εξαιτίας της ζήλειας των συμπολεμιστών του. Έπειτα,
έδωσε στον Στατίλιο ένα άλογο και ένα μεγάλο χρηματικό ποσό, και με αυτόν τον
τρόπο ικανοποίησε έναν άνδρα, του οποίου πλέον τη συνείδηση ήλεγχε. Κατόρθωσε,
έτσι, να εξασφαλίσει για το μέλλον έναν πιστό και γενναίο ευγενή στη θέση
κάποιου του οποίου η αφοσίωση ήταν αμφίβολη. 132
37. Ο Φίλιππος, 133 έχοντας πληροφορηθεί ότι κάποιος Πυθίας, εξαίρετος
πολεμιστής, δεν ήταν απόλυτα αφοσιωμένος σε εκείνον, επειδή ήταν πολύ φτωχός
και δεν μπορούσε να στηρίξει οικονομικά τις κόρες του και επειδή δεν είχε
βοήθεια από τον βασιλιά, είπε όταν κάποιοι τον προειδοποιούσαν να προστατευτεί
από τον συγκεκριμένο άνδρα: «Τι λέτε; Αν ένα μέρος του σώματός μου αρρωστήσει,
πρέπει να το κόψω και όχι να το θεραπεύσω;» Έπειτα, κάλεσε κατ’ ιδίαν τον
Πυθία και μίλησαν εμπιστευτικά. Έμαθε τη σοβαρότητα των οικογενειακών του
προβλημάτων και του έδωσε χρήματα. Έτσι ο Πυθίας έγινε ακόμη καλύτερος και
πιο αφοσιωμένος υποστηρικτής του Φιλίππου από ό,τι ήταν την περίοδο προτού
αποξενωθεί από εκείνον.
38. Μετά από μια αποτυχημένη μάχη με τους Καρχηδονίους, στην οποία είχε
χάσει τον συμπολεμιστή του, Μάρκελλο, ο Τίτος Κόιντος Κρίσπινος, έχοντας
πληροφορηθεί ότι ο Αννίβας κατείχε το δαχτυλίδι του σκοτωμένου ήρωα, έστειλε
επιστολές σε όλες τις πόλεις της Ιταλίας προειδοποιώντας τους κατοίκους να μην
εμπιστεύονται πλέον τις επιστολές που θα στέλνονταν σφραγισμένες από το

129
Στο διάστημα 179-178 π.Χ.
130
Το 320 π.Χ. Πρβλ. Κορνήλιος Νέπως Ευμεν. 5, Πλούταρχος Βίοι (Ευμεν. 11) και Διόδωρος Σικελιώτης
18.42.
131
Το 195 π.Χ. Πρβλ. Πλούταρχος Βίοι (Κάτων ο πρεσβύτερος 10).
132
Πρβλ. 3.16.1 και υποσημ. 74, σ. 97 του παρόντος. Επίσης, πρβλ. Πλούταρχος Βίοι (Φάβ. 20).
133
Ο Φίλιππος Β΄, πατέρας του Μ. Αλεξάνδρου.
126 ΣΕΞΤΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΦΡΟΝΤΙΝΟΣ

δαχτυλίδι του Μάρκελλου. Ως αποτέλεσμα της προειδοποίησής του, η Σαλαπία

και άλλες πόλεις δεν παρασύρθηκαν από τα πανούργα τεχνάσματα του Αννίβα.134
39. Μετά την καταστροφή των Καννών, οι Ρωμαίοι ήταν τόσο
τρομοκρατημένοι, που η πλειοψηφία των επιζώντων σκεφτόταν να εγκαταλείψει
την Ιταλία, με την υποστήριξη ακόμη και των πιο επιφανών ευγενών. Ο Πόπλιος
Σκιπίων, τότε πολύ νεαρός, στην ίδια σύσκεψη που συζητείτο αυτό το θέμα,
διακήρυξε με μεγάλο σθένος ότι θα έσφαζε με τα ίδια του τα χέρια οποιονδήποτε
αρνιόταν να ορκιστεί ότι δεν είχε σκοπό να εγκαταλείψει την πολιτεία. Πήρε
πρώτος τον όρκο αυτό, ενώ τράβηξε το ξίφος του και απείλησε με θάνατο
κάποιον που στεκόταν δίπλα του αν δεν έπαιρνε τον ίδιο όρκο. Αυτός ο άνδρας
αναγκάστηκε από τον φόβο του να ορκιστεί, ενώ οι υπόλοιποι παρακινήθηκαν από
το παράδειγμα του πρώτου. 135
40. Όταν οι Βόλσκοι είχαν στρατοπεδεύσει κοντά σε θάμνους και δέντρα, ο
Κάμιλλος έβαλε φωτιά σε ο,τιδήποτε μπορούσε να πιάσει φωτιά, ώστε να φτάσει
στα εχθρικά οχυρώματα. Με αυτόν τον τρόπο κατέστρεψε το εχθρικό στρατόπεδο. 136
41. Στον Εμφύλιο Πόλεμο ο Πόπλιος Κράσσος αποκόπηκε μαζί με τα στρατεύματά
του σχεδόν με τον ίδιο τρόπο.137
42. Όταν ο Κόιντος Μέτελλος επρόκειτο να διαλύσει το στρατόπεδό του
στην Ισπανία και να παρατάξει τους στρατιώτες του, τους ανακοίνωσε ότι είχε
πληροφορηθεί ότι είχε στηθεί ενέδρα από τον εχθρό. Γι’ αυτόν τον λόγο οι
στρατιώτες δεν έπρεπε να αφήσουν τα λάβαρά τους ή να διαλύσουν την παράταξή
τους. Αν και το είχε κάνει αυτό απλώς για λόγους πειθαρχίας, ωστόσο, συνέβη να
αντιμετωπίσουν πραγματική ενέδρα, και έτσι οι στρατιώτες του επέδειξαν γενναιότητα,
αφού τους είχε προειδοποιήσει.138

134
Το 208 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 27.28.
135
Το 216 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 22.53, Βαλέριος Μάξιμος 5.6.7 και Σίλιος Ιταλικός 10.426 κεξξ.
136
Το 389 π.Χ. Πρβλ. Λίβιος 6.2.9-11 και Πλούταρχος Βίοι (Κάμιλ. 34).
137
Το 90 π.Χ.
138
Στο διάστημα 143-142 π.Χ.