Bulgaristan Türkleri Halk Edebiyatı Üzerine Bir Araştırma (İbrahim Özkan) PDF

T. C.
EGE ÜNøVERSøTESø
SOSYAL BøLøMLER ENSTøTÜSÜ
Türk Dünyası Araútırmaları Anabilim Dalı
Türk Halk Bilimi Bilim Dalı
BULGARøSTAN TÜRKLERø HALK

EDEBøYATI ÜZERøNDE BøR
ARAùTIRMA
DOKTORA TEZø
øbrahim ÖZKAN
Danıúman: Prof. Dr. Metin EKøCø
øZMøR-2008
øÇøNDEKøLER
KISALTMALAR………………………………………………………………………VI
ÖNSÖZ………………………………………………………………………………..VII
GøRøù
BULGARøSTAN VE BULGARøSTAN TÜRKLERø ……………………………….1
G.1. Bulgaristan Co÷rafyası Hakkında Genel Bilgiler…………………………………..1
G.1.1. Bulgaristan’ın Kimlik Bilgileri……………………………………………..…….1
G.1.2. Bulgaristan’ın Co÷rafi Konumu………………………………………………….3
G.1.3. Bulgaristan’ın Do÷al Çevre Özellikleri ………………………………………….4
G.1.4. Beúeri Özellikler …………………………………………………………………7
G.2. Bulgaristan’ın Kısa Tarihi ve Bulgaristan’da Türk Varlı÷ı ………………………10
G.2.1. Bulgaristan’da Türk Varlı÷ının Günümüzdeki Durumu………………………...20
G.3. Araútırma ve ønceleme Yöntemi Hakkında……………………………………….28
I. BÖLÜM
BULGARøSTAN TÜRKLERø HALK EDEBøYATINDA MENSUR TÜRLER…36
1.1. BULGARøSTAN TÜRKLERø HALK EDEBøYATINDA MASAL…………..37
I.1.1. Masal Teriminin Tanımı ve Türk Lehçelerindeki Karúılıkları…………………...37
I.I.2. Bulgaristan Türkleri Masalları Üzerinde Yapılan Çalıúmalar……………………42
I.I.3. Masalların Sınıflandırılması………………………………………………………48
I.I.4. Bulgaristan Türkleri Masallarının Tip Numaraları ve Özetleri…………………..51
I.I.5. Bulgaristan Türkleri Masallarında Tespit Edilen Motiflerin øncelenmesi………..64
I.1.6. Bulgaristan Türkleri Masallarının Formel Yapısı………………………………..76
I.I.7. Bulgaristan Türkleri Masalları Üzerinde Genel Bir De÷erlendirme……………...79
I.2. BULGARøSTAN TÜRKLERø HALK EDEBøYATINDA EFSANE………….83
I.2.1. Efsane Teriminin Tanımı ve Türk Lehçelerindeki Karúılıkları…………………..83
I.2.2. Bulgaristan Türkleri Efsaneleri Üzerinde Yapılan Çalıúmalar…………………..89
I.2.3. Efsanelerin Sınıflandırılması ve Bulgaristan Türkleri Efsanelerinin
Sınıflandırılması………………………………………………………………………..91
I.2.4. Bulgaristan Türkleri Efsanelerinde Tespit Edilen Motiflerin øncelenmesi……..101
I
I.3. BULGARøSTAN TÜRKLERø HALK EDEBøYATINDA HALK
HøKÂYELERø……………………………………………………………………….109
I.3.1. Halk Hikâyesi Teriminin Tanımı ve Türk Lehçelerindeki Karúılıkları…………109
I.3.2. Bulgaristan Türkleri Halk Hikâyeleri Üzerinde Yapılan Çalıúmalar…………...113
I.3.3. Halk Hikâyelerinin Sınıflandırılması…………………………………………...116
I.3.4. Bulgaristan Türkleri Halk Hikâyelerinin Epizodları Bakımından øncelenmesi...121
I.3.5. Bulgaristan Türkleri Halk Hikâyelerinde Tespit Edilen Motiflerin
øncelenmesi……………………………………………………………………………133
I.4. BULGARøSTAN TÜRKLERø HALK EDEBøYATINDA FIKRA…………..151
I.4.1. Fıkra Teriminin Tanımı ve Türk Lehçelerindeki Karúılıkları…………………..151
I.4.2. Bulgaristan Türkleri Fıkraları Üzerinde Yapılan Çalıúmalar…………………...152
I.4.3. Bulgaristan Türkleri Fıkralarının Fıkra Tiplerine Göre Sınıflandırılması……...157
I.4.4. Bulgaristan Türkleri Fıkralarının Konu Bakımından De÷erlendirilmesi…….....163
I.4.5. Yapı Bakımından Bulgaristan Türkleri Fıkraları……………………………….164
II. BÖLÜM
BULGARøSTAN TÜRKLERø HALK EDEBøYATINDA MANZUM
TÜRLER……………………………………………………………………………...166
II.1. BULGARøSTAN TÜRKLERø HALK EDEBøYATINDA
TÜRKÜ……………………………………………………………………………….167
II.1.1. Türkü Teriminin Tanımı ve Türk Lehçelerindeki Karúılıkları………………...167
II.1.2. Bulgaristan Türkleri Türküleri Üzerinde Yapılan Çalıúmalar…………………173
II.1.3. Konuları Bakımından Türkülerin Sınıflandırılması ve Bulgaristan Türkleri
Türküleri………………………………………………………………………………183
II.1.4. Yapılarına Göre Bulgaristan Türkleri Türküleri……………………………….216
II.1.4.1. Bentleri Bir Dizeden Oluúan Türküler……………………………………….217
II.1.4.2. Bentleri øki Dizeden Oluúan Türküler………………………………………..217
II.1.4.3. Bentleri Üç Dizeden Oluúan Türküler……………………………………….219
II.1.4.4. Bentleri Dört Dizeden Oluúan Türküler……………………………………...222
II.1.4.5. Bentleri Beú Dizeden Oluúan Türküler………………………………………226
II.1.4.6. Bentleri Altı Dizeden Oluúan Türküler………………………………………229
II.1.4.2. Ölçülerine Göre Bulgaristan Türkleri Türküleri……………………………..231
II
II.1.4.2.1. Hece Ölçüsü øle Yaratılmıú Türküler………………………………...…….232
II.1.4.2.2. Aruz Vezinli Türküler……………………………………………………...235
II.1.5. Söyleyenlerine Göre Bulgaristan Türkleri Türküleri…………………………..236
II.2. BULGARøSTAN TÜRKLERø HALK EDEBøYATINDA MÂNø…………..240
II.2.1. Mâni Teriminin Tanımı, Kökeni ve Türk Lehçelerindeki Karúılıkları………...240
II.2.2. Bulgaristan Türkleri Mânileri Üzerinde Yapılan Çalıúmalar…………………..247
II.2.3. Konu Bakımından Mânilerin Sınıflandırılması………………………………..253
II.2.4. Bulgaristan Türkleri Mânilerinin Sınıflandırılması……………………………256
II.2.5. Yapılarına Göre Bulgaristan Türkleri Mânileri………………………………..257
II.2.5.1. Hece Sayısına Göre Mâniler…………………………………………………257
II.2.5.2. Dizelerine Göre Mâniler……………………………………………………..259
II.2.5.3. Kafiye ve Redif………………………………………………………………262
II.2.5.4. Mânilerde Durak……………………………………………………………..264
II.2.5.5. Mânilerde Dize De÷iúiklikleri………………………………………………..265
II.2.5.6. Katar Mâniler………………………………………………………………...267
II.2.6. Söylendiklere Yere, Amaca ve Hazırlanıúına Göre Mâniler…………………..270
II.2.7. Söyleyenlerine Göre Mâniler…………………………………………………..292
II.2.3. BULGARøSTAN TÜRKLERø HALK EDEBøYATINDA NøNNø………...295
2.3.1. Ninni Teriminin Tanımı ve Türk Lehçelerindeki Karúılıkları………………….295
2.3.2. Bulgaristan Türkleri Ninnileri Üzerinde Yapılan Çalıúmalar…………………..297
2.3.3. Yapıları Bakımından Bulgaristan Türkleri Ninnileri..………………………….298
2.3.4. Konuları Bakımından Bulgaristan Türkleri Ninnileri………………………….300
III. BÖLÜM
BULGARøSTAN TÜRKLERø HALK EDEBøYATINDA SERBEST
TÜRLER……………………………………………………………………………...305
III.1. BULGARøSTAN TÜRKLERø HALK EDEBøYATINDA ATASÖZÜ VE
DEYøMLER………………………………………………………………………….307
III.1.1. Atasözünün Tanımı ve Türk Lehçelerinde Atasözü Kavramı………………...307
III.1.2. Bulgaristan Türkleri Atasözleri Üzerinde Yapılan Çalıúmalar………………..314
III.1.3. Atasözünün Sınıflandırılması…………………………………………………323
III.1.4. Bulgaristan Türkleri Atasözlerinin Yapısal Yönden øncelenmesi…………….331
III
III.1.5. Bulgaristan Türkleri Atasözlerinde Yinelemeler……………………………...349
III.1.6. Bulgaristan Türkleri Atasözlerinde Edebi Sanatlar…………………………...358
III.1.7. Bulgaristan Türkleri Atasözlerinin Kavramsal Özellikleri……………………360
III.1.8. Konuları Bakımından Bulgaristan Türkleri Atasözleri……………………….363
III.1.9. Bulgaristan Türkleri Sözlü Gelenek Çevresine Özgü Atasözleri……………..369
III.1.10. Bulgaristan Türkleri Geleneklerinin Atasözlerine Yansımaları……………..373
III.1.11. Bulgaristan Türkleri Sözlü Gelene÷inde Atasözü Yaratım ve Kullanım
Ba÷lamı………………………………………………………………………………..375
III.1.12. Bulgaristan Türkleri Sözlü Gelene÷inde Deyimler………………………….382
III.2. BULGARøSTAN TÜRKLERø HALK EDEBøYATINDA
BøLMECELER………………………………………………………………………387
III.2.1. Bilmece Teriminin Tanımı ve Türk Lehçelerindeki Karúılıkları……………...387
III.2.2. Bulgaristan Türkleri Bilmeceleri Üzerinde Yapılan Çalıúmalar……………...403
III.2.3. Bilmecelerin Sınıflandırılması………………………………………………...411
III.2.4. Yaratıcıları Bakımından Bulgaristan Türkleri Bilmeceleri…………………...433
III.2.5. Yapı Bakımından Bulgaristan Türkleri Bilmeceleri…………………………..434
III.2.5.1.Tek Sorulu ve Tek Cevaplı Bilmeceler……………………………………...439
III.2.5.2. Soru ve Cevapları Birden Fazla Olan Bilmeceler…………………………..440
III.2.5.3. Metinleri Eú Ya da Benzer, Cevapları øse Farklı Olan Bilmeceler…………442
III.2.5.4. Bulgaristan Türklerinde Mensur Bilmeceler………………………………..446
III.2.5.5. Bulgaristan Türklerinde Manzum Bilmeceler………………………………458
III. 2.5.6. Baúlangıç ve Bitiú Kalıplarına Göre Bulgaristan Türkleri Bilmeceleri…….470
III. 2.5.6.1. Giriú Kalıpları…………………………………………………………….474
III.2.5.6.2. Bitiú Kalıpları……………………………………………………………..514
III.2.5.7. Anlatma Kalıpları Bakımından Bulgaristan Türkleri Bilmeceleri………….518
III.2.6. Konuları Bakımından Bulgaristan Türkleri Bilmeceleri……………………...530
III.2.7. Halk Edebiyatının Di÷er Türleri ve Bilmece………………………………….537
III.2.8. Bulgaristan Türklerinde Bilmecelerin Soruldu÷u Ortamlar…………………..544
III.2.9. Bulgaristan Türkleri Bilmecelerinde Çeúitlenme……………………………..548
TEKERLEMELER………………………………………………………………….557
IV
III.3.1. Tekerleme Teriminin Tanımı ve Türk Lehçelerindeki Karúılıkları…………...557
III.3.2. Tekerlemelerin Sınıflandırması……………………………………………….566
III.3.3. Söylendikleri Yerlere Göre Bulgaristan Türkleri Tekerlemeleri……………...571
III.3.4. Yapılarına Göre Bulgaristan Türkleri Tekerlemeleri…………………………583
SONUÇ……………………………………………………………………………….589
METøNLER
I. BÖLÜM
BULGARøSTAN TÜRKLERø HALK EDEBøYATINDA MENSUR
TÜRLER……………………………………………………………………………...596
I.I. MASALLAR………………………………………………………………………596
I.2. EFSANELER……………………………………………………………………..628
I.3. HALK HøKÂYELERø…………………………………………………………….678
I.4. FIKRALAR……………………………………………………………………….719
II. BÖLÜM
TÜRLER……………………………………………………………………………...762
II.1. TÜRKÜLER……………………………………………………………………..762
II.2. MÂNøLER……………………………………………………………………….924
II.3. NøNNøLER……………………………………………………………………...1031
III. BÖLÜM
TÜRLER…………………………………………………………………………….1039
III.1. ATASÖZÜ VE DEYøMLER…………………………………………………..1039
III.2. BøLMECELER………………………………………………………………...1061
III.3. TEKERLEMELER ……………………………………………………………1240
BøBLøYOGRAFYA………………………………………………………………….1293
KAYNAK ùAHISLAR……………………………………………………………...1313
DøZøN………………………………………………………………………………..1339
ÖZGEÇMøù………………………………………………………………………….1350
ÖZET………………………………………………………………………………...1351
ABSTRACT…………………………………………………………………………1353
V
KISALTMALAR
age : Adı geçen eser
agm : Adı geçen makale
AKMB : Atatürk Kültür Merkezi Baúkanlı÷ı
Balgöç : Balkan Göçmenleri Kültür ve Dayanıúma Derne÷i
BGF : Balkan Türkleri Göçmen ve Mülteci Dernekleri Federasyonu
bkz. : Bakınız
C. : Cilt
Çev. : Çeviren
Der. : Derleyen
Hzl. : Hazırlayan
HÖH : Hak ve Özgürlükler Hareketi (Dvijenie za Prava i Svobodi, kısaca DPS)
Kù : Kaynak úahıs
MD : Mektupla derleme
MEB : Milli E÷itim Bakanlı÷ı
Red. : Redaktör
S. : Sayı
s. : Sayfa
ss. : Sayfadan sayfaya
TDK : Türk Dil Kurumu
TKZS :Trudova Kooperativna Zemledesko Stopanstıvo. Tarım alanlarının
devletleútirilmesi sonucu kurulan ve Türkçe karúılı÷ı; Tarım Emek
Kooperatif øúletmesi diyebilece÷imiz kuruluú.
TTK : Türk Tarih Kurumu
vd : Ve devamı
YD : Yazılı derleme
yty : Yayın tarihi yok
yyy : Yayın yeri yok
VI
ÖNSÖZ
Osmanlı ømparatorlu÷u’nun Balkanlardan çekilmesi, tarihimizin en hazin
sayfalarından birisidir. Bu hazin sayfalar arasında Bulgaristan Türklerinin dramı ayrı bir
yer tutar. Hâkimken azınlık, hükmederken hükmedilen olmak; Bulgaristan Türklerinin
son dönemlerde yaúadıkları en acı olaydır. Osmanlı ømparatorlu÷unun 19. yüzyılda
baúlayan Balkanlardan çekilme süreci, Balkanlarda 20. yüzyılın baúlarına, hatta
günümüze kadar uzanan, birçok ulus devletin kurulmasıyla sona ermiútir. Bu sürece
örnek olarak bu yıl ba÷ımsızlı÷ını ilan eden Kosova’yı gösterebiliriz. Osmanlı
ømparatorlu÷u’nun bölgeden çekilmesi sonucu, yeni kurulan Balkan devletlerinin her
biri içerisinde hatırı sayılır bir Türk nüfus, azınlık konumuna düúmüútür. Balkanlarda
azınlık konumuna düúen Türk nüfusu içinde Bulgaristan Türkleri önemli bir yer tutar.
1876-1877 Osmanlı-Rus Savaúı, Bulgaristan Türkleri tarihinde dönüm
noktasıdır. Tarihimize 93 Harbi olarak geçen bu savaú sonrası imzalanan Berlin
Antlaúması’yla, Balkan da÷larının kuzeyinde Babıâli’ye ba÷lı Bulgaristan Prensli÷i
kurulmuútur. O zamana kadar hâkim millet olan ve yaklaúık 500 yıl bu topraklarda
hüküm süren Türkler asırlardır yaúadıkları topraklarda ilk defa azınlık konumuna
düúmüúlerdir. Elde ettikleriyle yetinmeyen ve sonraki yıllarda, Do÷u Rumeli
Vilayeti’nin ilhakı (1885) ve ardından Balkan Savaúları (1912–1913) ile sınırlarını
geniúleten Bulgaristan, bir anda Balkanlarda önemli sayıda Türk nüfusu barındıran bir
ülke konumuna gelmiútir. 1876’dan 1989’a kadar birçok Bulgaristan Türkünün
Türkiye’ye göç etmesine ra÷men, günümüzde Bulgaristan Balkanlardaki en büyük
Türk azınlı÷ını barındırmaya devam etmektedir. 2001 yılında yapılan nüfus sayımına
göre Bulgaristan’da yaúayan Türklerin sayısı 746.664 olarak açıklanmıútır. Bu rakam
Bulgaristan nüfusunun %9.4’üne karúılık gelmektedir.
Osmanlı ømparatorlu÷u’nun Balkanlardan çekilmesiyle azınlık konumuna düúen
ve Balkanlardaki Türk nüfus içerisinde çok önemli bir nüfusa sahip olan Bulgaristan
Türkleri, Türk sözlü kültürünün Balkanlardaki önemli bir halkasını oluúturur.
Bulgaristan Türkleri halk bilgisi yaratmaları, Rumeli Türk kültürünün oldu÷u kadar,
aynı zamanda geniú ve zengin Türk Dünyası kültürünün de bir parçasıdır. Yok sayılan,
isimleri, kimlikleri ve benlikleri ellerinden alınmak istenen Bulgaristan Türkleri son 130
yılda varlıklarını, dillerine ve sözlü-yazılı kültür yaratmalarına sahip çıkarak
VII
korumuúlardır. Göçler nedeniyle parçalanan ve hem Bulgaristan topraklarında hem de
Türkiye’de geniú bir co÷rafi alana yayılan Bulgaristan Türkleri sözlü kültür yaratmaları
hakkında özellikle Türkiye’deki yayınlar metin yayınları düzeyinde kalmıú ve yeterli
ilgi gösterilmemiútir. Balkan Türklü÷ünün önemli bir parçasını oluúturan Bulgaristan
Türkleri halk edebiyatı hakkında Türkiye’de yapılan yayınların metin yayınları
düzeyinde kalması, bu çalıúmanın úeklinin belirlenmesinde de etkili olmuútur.
Çalıúmamızın “Bulgaristan ve Bulgaristan Türkleri” adlı Giriú kısmında
Bulgaristan Türkleri ve Bulgaristan hakkında kısa ve tanıtıcı bilgi verilmiútir. Üç alt
baúlıktan oluúan Giriú kısmının ilk baúlı÷ı “Bulgaristan Co÷rafyası Hakkında Genel
Bilgiler”dir. Bu kısımda Bulgaristan’ın kimlik bilgileri, Balkanlar diye adlandırılan
co÷rafyada Bulgaristan’ın yeri, Bulgaristan’ın do÷al çevre özellikleri ve beúeri
özellikleri hakkında bilgi verilmiútir. “Bulgaristan’ın Kısa Tarihi ve Bulgaristan’da
Türk Varlı÷ı” adlı ikinci kısımda ise Bulgarların (Bulgar Türkleri) Balkanlara göçü ve
Tuna Bulgar Devleti’nin kuruluúundan baúlayarak, II. Bulgar Krallı÷ı’na (Devleti) kadar
geçen tarihi süreç ele alınmıútır. Osmanlı Devleti’nin bölgeye duydu÷u ilgi sonucunda
bölgeyi fethetmeye baúlaması, ardından Bulgar Devleti’ne tamamen son vermesiyle
bölgenin demografik yapısının de÷iúmesi ve bunun sonuçları üzerinde kısaca
durulmuútur. Osmanlı ømparatorlu÷u’nun bölgeden çekilmeye baúlamasıyla bundan en
fazla etkilenen ve oluúan yeni süreçten baúlayarak Bulgaristan Türkleri tarihi günümüze
kadar ele alınmıútır. Giriú kısmının üçüncü baúlı÷ı “Araútırma ve ønceleme Yöntemi
Hakkında”dır. Giriú kısmı, çalıúmada kullanılan araútırma ve inceleme yöntemlerinin
tanıtıldı÷ı ve çalıúmanın amacının açıklandı÷ı bu son kısımla tamamlanmıútır.
“Bulgaristan Türkleri Halk Edebiyatında Mensur Türler” adlı Birinci Bölüm’de
masal, efsane, halk hikâyesi ve fıkra türleri üzerinde durulmuútur. Mensur türleri ele
aldı÷ımız bu bölümde; önce tür tanımı ve türlerin Türk dünyasındaki karúılıkları
verilmiútir. Daha sonra Bulgaristan Türkleri halk edebiyatı mensur türleri üzerinde
yapılan çalıúmalar üzerinde durulmuútur. Sözlü ve yazılı kaynaklardan elde etti÷imiz
metinlerden hareketle her tür önce tanımlanıp, sınıflandırılmıú; sonra da yapı ve konu
yönünden incelenmiútir. Bulgaristan Türkleri Halk Edebiyatı üzerinde yaptı÷ımız bu
çalıúma türler üzerinde monografik bir çalıúma olmadı÷ı için genel de÷erlendirmeler
yapılmıú ve türlerin bugünkü durumları hakkında genel bilgi verilmiútir.
VIII
“Bulgaristan Türkleri Halk Edebiyatında Manzum Türler” adlı økinci Bölüm’de
ise, türkü, mâni ve ninni türleri ele alınmıútır. Mensur türlerin incelenmesinde takip
etti÷imiz yöntem bu bölümde de uygulanmıútır. Buna göre; türlerin tanımları ve Türk
dünyasındaki karúılıkları verilmiútir. Türkü, mâni ve ninni türleri üzerinde yapılan
çalıúmalar incelenmiú, türlerin eldeki metinlere göre sınıflandırılması yapılmıútır. Yapı
ve konu bakımından türler ele alınarak incelenmiútir.
“Bulgaristan Türkleri Halk Edebiyatında Serbest Türler” adlı Üçüncü Bölüm’de
atasözü, bilmece ve tekerleme türleri yer almaktadır. Birinci ve ikinci bölümde oldu÷u
gibi bu bölümde de önce türlerin tanımları ve Türk dünyasındaki karúılıkları verilmiútir.
Türler üzerinde daha önce yapılan çalıúmalar gözden geçirilmiú ve mevcut metinlerden
hareketle sınıflandırma yapılmıútır. Yapısal yönden türlerin incelemesi yapılmıú ve
konu bakımından türler de÷erlendirilmiútir.
Bulgaristan Türkleri halk edebiyatı türlerinin incelendi÷i birinci, ikinci ve
üçüncü bölümlerde yaptı÷ımız tespitler, elde etti÷imiz bulgular Sonuç kısmında toplu
olarak de÷erlendirilmiútir.
Çalıúmamızın sonunda gerek sözlü kaynaklardan derledi÷imiz gerekse daha
önce derlenip yazıya geçirilmiú ve incelememize esas olan Bulgaristan Türkleri halk
edebiyatı türlerine ait örneklerin yer aldı÷ı “Metinler” bulunmaktadır. ønceleme
bölümünde takip etti÷imiz sıra, metinlerin veriliúinde de takip edilmiútir. Önce mensur
türler, ardından manzum türler ve son bölümde de serbest türlere ait örnek metinler yer
almaktadır. Metinler bölümünde yer alan Bulgaristan Türkleri halk edebiyatı türlerine
ait örnek metinler, inceleme bölümünde yaptı÷ımız de÷erlendirme ve sınıflandırmalara
paralel úekilde verilmiútir. Metinlerde geçen ve bölge a÷zına ait, anlamının Türkiye’de
bilinmeyece÷ini düúündü÷ümüz kelimelerin anlamları dipnotlarda verilmiútir.
Çalıúmanın sonunda, kullandı÷ımız kaynakların yazarların soyadına göre
sıralandı÷ı “Bibliyografya” yer almakta ve bunu sözlü bilgi derledi÷imiz kiúilere ait
“Kaynak ùahıslar” listesi takip etmektedir. 94 Kaynak úahsın; adı ve soyadı, yaúı,
e÷itim durumu, göç etti÷i yer, Türkiye’de ikamet etti÷i yer bilgilerinin yanı sıra derleme
tarihi ve úekli de belirtilmiútir. Son kısımda ise, metinlerde geçen yer ve úahıs adlarına
ait “Dizin” yer almaktadır.
IX
Çalıúmanın konu seçiminden baúlayarak, her aúamasında bize daima yol
gösteren, her sordu÷umuz soruya sabırla cevap veren, moral deste÷ini hiçbir zaman
esirgemeyen danıúmanım, de÷erli Hocam Prof. Dr. Metin Ekici’ye úükranlarımı
sunarım.
Kendisini tanımaktan ve kendisinden ders almaktan mutluluk duydu÷um, engin
hoúgörüsüyle bize örnek olan ve hiçbir zaman yardımlarını esirgemeyen Hocam Prof.
Dr. Fikret Türkmen’e teúekkür ederim.
Derleme çalıúmaları için Bulgaristan’a yaptı÷ım gezinin vize iúlemlerinden
baúlayarak her aúamasıyla yakından ilgilenen ve Bulgaristan’daki Türk yetkililer ile
temasa geçmemi sa÷layan Balgöç Genel Baúkanı ve BGF yönetim kurulu baúkanı, aynı
zamanda Uluda÷ Üniversitesi Tıp Fakültesi ö÷retim üyesi Prof. Dr. Emin Balkan’a
teúekkür ederim. Özellikle Bulgaristan’ın Kırcali bölgesinde yaptı÷ım derleme
çalıúmalarında her türlü deste÷i veren HÖH Kırcali il baúkanı ve Cebel Belediye
Baúkanı Bahri Ömer Bey’e teúekkür etmeyi bir borç bilirim. Çalıúmamızın metinler
bölümündeki örneklerin ortaya çıkmasının asıl sahipleri olan kaynak kiúilerin
gösterdikleri yakın ilgi ve misafirperverlik her türlü takdirin üzerinde olup her birine
ayrı ayrı teúekkür ederim. Çalıúma sırasında yazım ve kaynak kullanımımda
yardımlarını esirgemeyen arkadaúlarım ve kardeúlerim Arú. Gör. Mustafa Gültekin ve
Arú. Gör. Dr. Pınar Dönmez Fedakâr’a teúekkür ederim. Ayrıca; tüm bu çalıúma süreci
içinde her zaman deste÷ini gördü÷üm eúime ve çocuklarıma sabırlarından dolayı
teúekkür ederim.
øbrahim ÖZKAN
øzmir 2008
X
GøRøù
BULGARøSTAN VE BULGARøSTAN TÜRKLERø
G.1. Bulgaristan Co÷rafyası Hakkında Genel Bilgiler
G.1.1. Bulgaristan’ın Kimlik Bilgileri
Bulgaristan Türkleri halk edebiyatı türlerini ele aldı÷ımız bu çalıúmamızda
yaklaúık 750.000 Türk’ün yaúadı÷ı bugünkü Bulgaristan Cumhuriyeti’nin önce kısa
kimlik bilgilerini vermek uygun olacaktır. Ardından Bulgaristan’ın co÷rafi özelliklerine
ve tarihine kısaca göz ataca÷ız.
Resmi Adı: Respublika Bılgariya (Bulgaristan Cumhuriyeti)
Hükümet Biçimi: Parlamenter Demokrasi
Cumhurbaúkanı: Georgi Pırvanov (22 Ocak 2002’den beri)
Baúbakan: Sergei Staniúev (16 A÷ustos 2005’ten beri)
Yasama Organı: Narodno Sobranie (Ulusal Meclis, 240 sandalye)
Anayasa Tarihi: 12 Haziran 1991
Millî Gün: 3 Mart (1878)
Baúkenti: Sofya (1.393.000)
Nüfus: 7.640.000 (2008 verilerine göre)
Nüfusun Etnik Da÷ılımı: Bulgar %83,9, Türk %9,4, Di÷erleri (Ruslar,
Ermeniler, Ulahlar, Makedonlar, Yunanlılar ve
Yahudiler) %6,7
Nüfus Yo÷unlu÷u: 68 kiúi/km²
Çalıúan øúgücü: 3.34 milyon (2005 tarihine göre)
Dinler: Ortodoks Hirıstiyan %82.6, Müslüman %12.2,
di÷er Hıristiyan %1.2, di÷er %4 (2001)
Önemli ùehirleri: Varna, Filibe, Burgaz, Rusçuk
Komúuları: Romanya, Sırbistan, Makedonya, Yunanistan,
Türkiye
Dil: Bulgarca, Türkçe
Sanayi Ürünleri: Elektrik, gaz, su gücü; gıda, içki, tütün, makine ve
teçhizat, madencilik, kimyevi ürünler, rafine
petrol, nükleer yakıt.
1
Tarım Ürünleri: Bu÷day, arpa, ayçiçe÷i, sebze, meyve, tütün,
úekerpancarı, hayvancılık.
Do÷al Kaynaklar: Bakır, boksit, çinko, kalay, kömür, verimli arazi.1
1
Balkanlar El Kitabı. Cilt II: Ça÷daú Balkanlar. Der. Osman Karatay, Bilgehan A. Gökda÷.
Çorum/Ankara: Karam ve Vadi Yay., 2007, ss.469-470. http://www.ulkeler.net/bulgaristan.htm#03,
22.11.08, saat:23.08.
2
G.1.2. Bulgaristan’ın Co÷rafi Konumu
Kuzeyde; Orta Avrupa, güneyde; Akdeniz, do÷uda; Karadeniz ve batıda;
Adriyatik denizi ile çevrili olan kara parçasına Balkan Yarımadası denilmektedir.
Yarımada, ismini büyük bölümü Bulgaristan sınırları içinde bulunan Balkan
Da÷larından almıútır. Balkan yarımadası üzerinde 12 ülkenin topra÷ı bulunmaktadır.2
0 100 200 300km
HARøTA 1. BULGARøSTAN’IN BALKAN YARIMADASI øÇøNDEKø COöRAFø KONUMU
2
http://www.worldatlas.com7webimage/countrys/europe/balkans.htm. 22.11.08, saat:23.10.
3
Bulgaristan, co÷rafi olarak Balkan Yarımadasının güneydo÷usunda 22º 00- 26º
00 E Do÷u boylamları ve 41º 00- 44º 00 N Kuzey enlemleri arasında bulunmaktadır.
Yüzölçümü 110. 993 km², ortalama yükseltisi 470 metredir. Baúkenti Sofya olmak
üzere 28 il idaresine bölünmüútür. Ülkenin do÷usunda Karadeniz (354 km)
güneydo÷usunda Türkiye (240 km), kuzeyinde; Romanya (608 km), Kuzeybatısında
Sırbistan (318 km), batısında Makedonya (148 km) ve güneyinde Yunanistan (494 km)
bulunmaktadır. Karadeniz yolu ile Ukrayna, Rusya ve Gürcistan Devletleri ile
komúudur. Ülkenin Karadeniz’e komúu ve Asya-Avrupa Transit karayolu üzerinde
bulunması stratejik ve jeopolitik önemini arttırmıútır.
G.1.3. Bulgaristan’ın Do÷al Çevre Özellikleri
G.1.3.1. Balkan Da÷ları:
Balkanlar üçüncü zamanda meydana gelen Alp Orojenezi sonucu oluúan Dinar-
Toros Da÷ sistemine ba÷lı kıvrım da÷larıdır.3 Sırbistan’ın do÷usundan kuzeybatı
Bulgaristan’a girerek do÷uya do÷ru hilal úeklinde Esas Balkan ve Anti Balkan Da÷ları
olarak 560 km’lik çift silsile halinde uzanmaktadırlar. Bu da÷lar ülkenin do÷usunda
ùumnu ili sınırları içinde sona ermektedir. Balkan; Türkçe bir kelime olup “ormanlık
da÷” anlamına gelmektedir.4 Üzerinde milli parkların yer aldı÷ı, flora ve hayvan varlı÷ı
bakımından oldukça zengin bir çeúitlili÷e sahiptir. Batıdan do÷uya Küçük Balkan, Koca
Balkan ve Emine Balkanı olarak adlandırılmaktadır. En yüksek noktası “Botev
Zirvesi”( 2376 m)’dir. Karayolu ve demir yolu ulaúımı bu da÷lar arasında geçitler
vasıtasıyla yapılmaktadır. “Varbitsa Geçidi” Orta Ça÷ Avrupa tarihinde Bulgar ve
Roma Savaúları açısından önemlidir. “ùıpka Geçidi” 1877-1878 Osmanlı-Rus
Savaúı’nda önemli rol oynamıútır.
G.1.3.2. Rodop Da÷ları:
Meriç Ovası ve Struma vadisi arasında, ülkenin güneyinden Yunanistan’a do÷ru
uzanmaktadırlar. Pirin ve Rila Da÷ı Rodop silsilesinin önemli da÷larıdır. Ülkenin en
yüksek noktası Rila Da÷ı üzerinde “Musalla Tepesi” ( 2952m ) dir.5 Bu da÷lar bitki
çeúitlili÷i bakımından bir botanik bahçesi özelli÷indedir. Rodop Silsilesi Balkanlara
göre daha yüksek bir topografyaya sahip oldu÷u için do÷al geçitler bulunmamaktadır.
3
Besim Darkot. Ülkeler Co÷rafyası. østanbul: østanbul Üniversitesi Yay., 1969, s.16.
4
øbrahim Güner.Kıtalar ve Ülkeler Co÷rafyası. Ankara: Nobel Yayın Da÷ıtım, 2005, s. 47
5
øbrahim Güner. age. s.48.
4
N
0 30 60 90km
Da÷lar
Akarsular
HARøTA 2. BULGARøSTAN’IN DAöLARI VE AKARSULARI

G.1.3.3. Tuna platosu:
Balkan Da÷ları’nın kuzeyi ve Tuna Nehri arasında yer almaktadır. Plato Tersiyer
döneminde oluúan çukurların bu dönemden günümüze kadar akarsu alüvyonları
tarafından doldurulması ile oluúmuútur. Bu akarsular bir taraftan e÷imi azaltırken di÷er
taratanda akıú yönünde topografyayı parçalayarak plato görünümü kazandırmıúlardır.
E÷im Balkan Da÷larına yakın yerlerde úiddetli iken Tuna’ya do÷ru giderek
azalmaktadır. Plato toprakları oldukça verimli olup, Bulgaristan tarımında özellikle
mısır yetiútiricili÷inde önemli bir yere sahiptir. Sahanın kuzeydo÷usunda ùumnu,
Razgrat ve Eskicuma illerinin yer aldı÷ı bölgeye “Deli Orman” denilmektedir. Bu
bölge Tuna Platosu üzerinde Türklerin en yo÷un oldu÷u yerdir.6
G.1.3.4. Meriç Ovası:
Balkan Da÷ları ve Rodop Da÷ları arasında yaklaúık 200 km uzunlu÷a sahip
Meriç Depresyonu üzerinde yer almaktadır. Meriç Ovası üzerinde kayna÷ını Balkanlar
ve Rodoplar’dan alarak güney yönünde akmakta olan Meriç Nehri bulunmaktadır.
Meriç Havzası, Tuna Havzası’nda oldu÷u gibi, ova kenarından merkeze do÷ru hafif
6
øbrahim Güner. age. s.47
5
e÷im göstermektedir. Ova akarsu alüvyonları ile dolduruldu÷u için Bulgaristan’ın en
verimli alanıdır. Balkan Yarımadası’nın en önemli çeltik üretim sahasıdır. Üzerinde
Filibe ve Hasköy gibi büyük yerleúim merkezleri yer almaktadır. Ülkenin bir di÷er
önemli ovası ise Kuzeydo÷u Bulgaristan’da yer alan Dobruca Ovası’dır.
G.1.3.5. Tuna Nehri:
Tuna Nehri; Almanya’nın güney eyaletlerinden kayna÷ını almakta, Orta
Avrupa’da güney yönünde, Balkanlarda ise do÷u yönünde bir akıú göstererek sularını
Karadeniz’e boúaltmaktadır. Nehir; Orta Avrupa ve Balkanlarda 10 ülke topra÷ından
geçmektedir. Bulgaristan’ın ise kuzey Romanya sınırını oluúturmaktadır. Bu nehir 2860
km uzunlu÷a, 820.000 km² su toplama havzası ile Volga nehrinden sonra Avrupa’nın
ikinci uzun nehridir.7
Tuna Nehri’nden taúımacılık ve sulama amaçlı yararlanılmaktadır. Avrupa Sınır
Aúan Sular Sözleúmesi’ne göre Tuna’dan yararlanma hakkı olan 16 ülke vardır. Genelde
ya÷ıúlara ba÷lı bir rejim göstermektedir. Bu nedenle Orta Avrupa’da en fazla akım yaz
aylarında görülürken, Güneydo÷u Avrupa’da bu ilkbahar dönemine rastlar. Tuna,
Almanya’da Ren nehrine ana ve tali kanallarla ba÷lanmıú böylece nehirler vasıtası ile
Kuzey Denizi ve Karadeniz arasında geliúmiú bir suyolu a÷ı kurulmuútur.8
Bulgaristan’ın kuzeyinde Vidin’den baúlayan ve Silistre’ye kadar devam eden akarsu
sınırı bu a÷ın bir parçasıdır. Orta Avrupa ve Balkanlarda do÷al bir sınır olarak kabul
edilmiú, bu yüzden her zaman büyük stratejik öneme sahip olmuútur. Bunun yanında
ulaúım ve tarıma olan katkısı ile de Bulgaristan ve di÷er ülkeler için önemli bir gelir
kayna÷ıdır.
G.1.3.6. Meriç Nehri:
Bulgaristan’ın en verimli arazilerine sahip olan Meriç havzası, kayna÷ını Balkan
da÷larının güney eteklerinden ve Rodop silsilesi içinde bulunan Rila Da÷ı’ndan
almaktadır. Bu nehir 440 km uzunlu÷a ve 54.000 km² su toplama havzası ile ülke
sınırları içindeki en önemli akarsudur. Ülkenin güneyinde ülke sınırları dıúına çıkmakta
ve bir süre Türkiye-Yunanistan sınırını belirlemektedir. Genelde ya÷ıúlara ba÷lı bir
rejim göstermektedir. Ya÷ıúların fazla oldu÷u ilkbahar dönemlerinde bazen akarsu
7
Besim Darkot. age. s. 55
8
http://en.wikipedia.org/wiki/Danube. 22.11.08, saat:23.55.
6
üzerindeki barajlarda fazla suların tahliye edilmesi ülkemizin Trakya ovalarını olumsuz
etkilemektedir. Tunca ve Arda akarsuları ise Bulgaristan sınırları dıúında Meriç nehri ile
birleúmekte ve bu üç akarsuyun suları Ege Denizi’ne dökülmektedir. Karadeniz
havzasına dökülen Kamçı, Tuna Havzası’na dökülen Jantra, Osam, øskar ve Bjala
ırmakları ülkenin di÷er akarsularını oluúturur.
G.1.3.7. øklimi Ve Bitki Örtüsü:
Bulgaristan genel olarak, Orta Avrupa Karasal iklimi etkisi altında
bulunmaktadır. Kıúlar Asor Yüksek Basınç merkezinin etkisi ile so÷uk ve ya÷ıúlı, yaz
ayları sıcaktır. Ancak bu karasallık ülkenin Karadeniz kıyılarında deniz etkisi ile
güneyde ise Akdeniz’in etkisi ile hafiflemiútir. Bu nedenle ya÷ıú rejimi ve kıú mevsimi
sıcaklıkları karasallı÷ın úiddetli oldu÷u yerlere göre farklılık göstermektedir. Yıllık
ortalama ya÷ıú oranı 630 mm’dir.9
Ülke topraklarının %35’ini karıúık ormanlar; Meúe (Quercus Pedunculate),
Ihlamur (Tilia), Kayın (Fogus), %17’sini otlak alanlar, %39’unu tarım alanları ve
%9’unu di÷er alanlar oluúturmaktadır.10 Ormanlık alanlar genelde yüksek ve da÷lık
alanlardır. Deliorman olarak adlandırılan ülkenin kuzeydo÷usunda geniú ormanlık
alanlar mevcuttur. Özellikle Balkan ve Rodop Da÷ları bitki örtüsü ve çeúitlili÷i
açısından oldukça zengindir. Ülkenin güneyinde yer alan havzalarda ise karıúık step
türleri bulunmaktadır.
G.1.4. Beúeri Özellikler
G.1.4.1. Nüfus Ve Yerleúme:
Ülke nüfusunun önemli bir bölümü Tuna Platosu ve Meriç Ovası’nda
toplanmıútır. Bulgaristan nüfusu 2008 verilerine göre 7.640.000 olup km²’ye 68 kiúi
düúmektedir. Ülke nüfusunun %67’si kırsal alanlarda, %33’ü úehirlerde yaúamaktadır.
Do÷um oranı %010,5, ölüm oranı ise %012,7’dir. Bu istastik verilerden anlaúılaca÷ı
gibi ülkenin nüfusu giderek azalmaktadır. Nitekim 1998 yılında ülke nüfusu 7.930.000
iken geçen on yılda yaklaúık 200.000 azalmıútır. Bu oranda ülkenin AB’ne üye olması
ve göç vermesi de etkilidir. Ülkenin 28 ili içinde Sofya (1.393.000), Filibe (376.000),
9
http://en.wikipedia.org/wiki/Bulgaria; 22.11.08, saat:23.57.
10
Besim Darkot. age. s. 48
7
Varna (349.000), Burgaz (203.000), Rusçuk (167.000) nüfus ve yerleúme açısından
önemli úehirlerdir.11
Bulgaristan Balkanlardaki di÷er ülkelerde oldu÷u gibi, etnik açıdan çeúitlilik
göstermektedir. Etnik açıdan nüfusun %83,9 ile Bulgarlar ülkede etnik ço÷unlu÷u
oluúturmaktadır. Ülkede bulunan en büyük azınlık resmi rakamlara göre %9,4 (746.664)
Türklerdir. Bulgaristan’daki Türk nüfusu bu sayı ile Balkanların en büyük azınlı÷ı
özelli÷ini göstermektedir. Aslen Hunlara dayanan ve Slav dili konuúan Pomak Türkleri
ise %4,7 nüfus ile ülkenin ikinci büyük azınlı÷ını oluútururlar.12 Ruslar, Ermeniler,
Ulahlar, Makedonlar, Yunanlılar ve Yahudiler ise ülkedeki di÷er azınlıklardır.
Bulgarların aslen Türk oldu÷u ve 7. yüzyılda Roma ømparatorlu÷u ile çetin
mücadeleler sonucu bu bölgeye yerleútikleri bilinmektedir. Osmanlı Devleti’nden önce
Bulgarlar gibi bu bölgeye yerleúen di÷er Türk kavimleri ise Peçenek, Avar ve
Hazarlardır. Ancak bunlar zamanla Slavlaúıp Hıristiyanlı÷ı kabul etmiúlerdir. Müslüman
Türklerin bu topraklara yerleúmesi Osmanlı ømparatorlu÷u zamanında 14. yüzyılın
ikinci yarısında olmuútur. Bulgaristan’ın Osmanlılar tarafından fethedilmesi 1385
yılında olmuú ve bu tarihten sonraki yaklaúık 150 yıllık sürede Balkanlar Türk iskânına
açılmıútır.13
Osmanlı ømparatorlu÷u’nun yaklaúık 500 yıl süren Bulgaristan hâkimiyeti
boyunca Hıristiyanlı÷ın Ortodoks mezhebine ba÷lı olan Bulgarlar rahat ve huzurlu bir
dönem yaúamıúlar, özellikle sözlü kültürleriyle kimliklerini kaybetmemiúlerdir. Ancak
19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren di÷er Balkan uluslarında oldu÷u gibi, Rusların
Pan-Slavist çalıúmaları özellikle Bulgar aydınları üzerinde etkili olmaya baúlamıútır. ølk
Milliyetçilik hareketi 1860’ta kurulan Bulgar Milli Hareketi’nden sonra baúlamıútır.14
Giderek isyana dönüúen bu hareketler Osmanlı kuvvetleri tarafından bastırılmıú ancak
olay, uluslar arası sorun haline gelmiútir. Nitekim Osmanlının felaketini getiren 1877–
1878 Osmanlı-Rus Savaúı’nın temel nedeni Bulgar ayaklanmalarının Osmanlı
tarafından bastırılmasının Ruslar tarafından kabul edilmemesidir.
11
12
13
øsmail Hakkı Uzunçarúılı. Osmanlı Tarihi. C.I, Ankara: TTK Yayını, 2003, ss.164-180
14
Barbara Jelavıch. 18–19. yy. Balkan Tarihi I. østanbul:Küre Yayınları, 2006, s.390.
8
G.1.4.2. Bulgaristan’da Türk Nüfusu:
Tarihte “93 Harbi” (Rumi 1293) olarak bilinen 1877–1878 Osmanlı-Rus
Savaúı’na kadar Türkler bu bölgede Bulgarlara karúı ezici nüfus ço÷unlu÷una
sahiptirler.15 Osmanlı Devleti’nin savaúı kaybetmesi ve Rusların Plevne üzerinden Orta
Bulgaristan’a girmesi ile Rus ordusunun ilerleyiúi yönünde bulunan Türklerin ço÷u göç
etmek zorunda kalmıútır. Nitekim günümüzde orta Bulgaristan’da Türklerin az
bulunmasının temel nedeni de budur. Ruslar bundan yararlanarak kurulacak Bulgar
devletinde Bulgar nüfusu ço÷unluk haline getirmeye çalıúmıúlardır. Bulgaristan
Türklerinin Türkiye’ye göçü de÷iúik zamanlarda (Balkan Savaúları, Komünist baskı) hız
kazanmıú, de÷iúik zamanlarda da yavaúlamıú, (I. Dünya Savaúı’nda Osmanlı-Bulgar
yakınlaúması) ama bitmemiútir ve günümüze kadar devam etmiútir.
0 25 50 75km
HARøTA 3. BULGARøSTAN’DA TÜRKLERøN YOöUN OLARAK YAùADIöI YERLER
Bulgaristan’da 1989 yılında Todor Jivkof’un devrilmesi ile ülke batı yanlısı
politikaları benimsemiú ve demokratikleúme çabası içine girmiútir. Nitekim 2007
15
http://rumeliturk.net./tarih/bulgaristan turkleri htm 23.11.08, saat:00.05
9
yılında AB üyeli÷ine kabul edilmiútir.16 Bu geliúmeler ve üyelikler ülkede bulunan Türk
azınlı÷ına karúı yaklaúım ve Türkiye ile olan iliúkileri rahatlatmıútır. Günümüzde
Bulgaristan Türkleri Kuzeydo÷u Bulgaristan (Dobruca, Deliorman) ve Kırcali yöresinde
yo÷un olarak bulunmakta ve Türkiye ile olan ba÷larını daha güçlü bir úekilde devam
ettirmektedirler.
G.1.4.3. Ekonomi:
Bulgaristan ekonomisi 1989’da Komünist rejimin da÷ılması ile Rus yardımları
kesildi÷i için hızlı bir çöküúe girmiú, daha sonraki BM yardımları ve AB’ine katılım
süreci ekonomiye olumlu yansımıútır. Günümüzde Bulgaristan ekonomisi özellikle
yabancı yatırımlarla büyümeye baúlamıútır. 2006 yılı verilerine göre toplam gelirin
%8’ini tarım, %26’sını sanayi ve %65.9’unu hizmetler sektörü oluúturmaktadır. øúsizlik
oranı 2007’de %10’a gerilemiútir. 2008 yılında toplam gelirin 49 milyar dolar ve kiúi
baúı millî gelirin ise 6.500 dolar olaca÷ı hesaplanmaktadır.17
Her alanda oldu÷u gibi ülke tarımında da 1989 yılından sonra bir küçülme
olmuútur. Bu küçülme günümüzde de devam etmektedir. Modern tarım aletlerinin
yetersiz olması ve AB tarım politikaları bunun temel nedenlerini oluúturmaktadır.
Günümüzde Bulgaristan; bu÷day, ayçiçe÷i, mısır, üzüm, tütün ve domates ihraç eden bir
ülkedir.
Endüstride özellikle elektrik üretimi ülke sanayi içinde önemlidir. Üretilen
enerjinin bir bölümü dıúarıya ihraç edilmektedir. Ancak kendi sanayisi için gerekli olan
enerjinin her geçen gün daha fazla artması ülkeyi nükleer yatırımlar yapmaya sevk
etmiútir. Ülkede enerjiden sonra ikinci sektörü demir-çelik sanayii oluúturmaktadır.
Bunlardan baúka makine alet, elektrikli gereçler ve gemi sanayi di÷er önemli endüstri
sektörleridir.
G.2. Bulgaristan’ın Kısa Tarihi ve Bulgaristan’da Türk Varlı÷ı
Tarihte Tuna Bulgar Devleti olarak bilinen ve bugünkü Bulgaristan
co÷rafyasında kurulan Bulgar devletinin kurucularının Türk oldukları hususunda
tarihçiler arasında görüú birli÷i vardır. Bulgar Devleti’ni kuran ve bu devlete kendi
isimlerini veren Bulgar Türklerinin geçmiúleri II. yüzyıla ve hatta daha eski tarihlere
16
http://en.wikipedia.org/wiki/Bulgaria 22.11.08, saat:23.57.
17
http://en.wikipedia.org/wiki/Bulgaria 22.11.08, saat:23.57.
10
kadar uzanmaktadır.18 Bulgar Türkleri önceleri Ural-Kafkas bölgelerinde oturmakta
idiler. Bunların Balkanlara göçünün V. yüzyılın ortaları oldu÷u belirtilmektedir.19
Bulgar Türkleri VI. ve VII. yüzyıllarda bölgedeki Slav unsurları teúkilatlandırmıúlar ve
onlarla karıúmıúlardır. Böylece Bulgar milleti meydana gelmiútir. Bulgar Türkleri Slav
dilini konuúmalarına ra÷men Slavlar da Bulgar Türklerinin teúkilatçılık ve askeri
alandaki meziyetlerini benimsemiú ve muhafaza etmiúlerdir. Bu teúkilatçılık
sayesindendir ki, Roma ømparatorlu÷u’nun zayıflaması ve Do÷u Roma (Bizans)’nın da
kuzeyden ve do÷udan gelen tehlikeleri durduramaması nedeniyle oluúan emniyetsiz ve
sükunsuz zamanlarda, Bulgar Türk Devleti bulundu÷u bölgede emniyet ve asayiúi
sa÷lamıútır. Ayrıca ilk Slav milletini de Bulgar Türkleri meydana getirmiúlerdir.20
Tuna bölgesindeki Türk Bulgar Devleti o döneme kadar görülmemiú bir iúi
gerçekleútirmiú ve bölgede ilk nizami devleti oluúturmuútur. Ayrıca Bizans’ın bölgede
sa÷layamadı÷ı sükunu, iktisadi geliúmeyi, asayiú ve huzuru tesis etmiútir. 21
Bulgar Türkleri de di÷er Türk toplulukları gibi oldukça yüksek bir kültür ve
medeniyet seviyesine ulaúmıútı. Bu sebeple bulundukları bölgelerde özellikle Slav
topluluklarına etki etmiúlerdi. Onlara ait malzemeler incelendi÷inde yalnızca bir boyun
medeniyetini tanıtmakla kalmıyor, aynı zamanda bütün di÷er Türk boylarının
medeniyetini tanımaya yarayan kaynak vazifesi görmektedir. Ayrıca bu medeniyetin
Do÷u Avrupa Medeniyeti’nin meydana gelmesine önemli katkı yaptı÷ı da
anlaúılmaktadır.
Bu katkılar arasında hayvan yetiútirmenin yanı sıra ziraat, devlet ve sosyal
hayattaki kültürün zenginli÷i, mimari anıtlar zikredilebilir. Do÷u Bulgaristan’da Pliska,
Preslav ve Madara’daki kazı yerlerinde ortaya çıkarılan muhteúem surlar, kagir saray
harabeleri bulunmaktadır. Bu malzemeler plan ve malzeme yönünden ça÷daú Bizans
yapı sanatından tamamen farklıdır. Gerek bu yapılar ve gerek kültürlerinin di÷er
18
Nazif Kuyucuklu. “Bulgaristan.” østanbul: Türkiye Diyanet Vakfı øslam Ansiklopedisi. C. VI, 1992, s.
394-396. Géza Fehér. Bulgar Türkleri Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999, s. 6. R. J. Crampton,
Bulgar kelimesinin Türkçe kelime oldu÷unu kabul etmektedir. Bu da Bulgarların bir Türk Kavmi
oldukları hakkındaki tezi güçlendirmektedir: “Zaten “Bulgar” kelimesi de “karıúmak” anlamına gelen
Türkçe bir kelimeden türetilmiúti” R. J. Crampton. Bulgaristan Tarihi. Çev. Nuray Ekici. 1. Baskı,
østanbul 2007, s. 4.
19
Géza Fehér. age. s. 12.
20
Géza Fehér. age. s. 46.
21
Géza Fehér, age. s. 4.
11
kalıntıları, Bulgar Türklerinin do÷u kültürlerini muhafaza etmekle birlikte batı
medeniyetine uyum kabiliyetlerini de göstermektedir.22
Bulgar Türkleri VI. yüzyıla gelindi÷inde Han Kubrat’ın (Kurt) liderli÷inde
Kuban Nehri, Azak Denizi ve Karadeniz bölgesinde yaúayanların katılmasıyla
Probulgar Boylar Birli÷ini meydana getirmiútir. Büyük Bulgaristan denilen bu birli÷in
sınırları batıda Dinyeper, do÷uda Volga (ødil), güneyde ise Kuban nehrine kadar
uzanmıútır. Han Kubrat’ın ölümünden sonra do÷udan gelen Hazar saldırıları Eski
Bulgar Boyları Birli÷ini da÷ıtmıútır. øúte bu da÷ılma neticesinde parçalanan Bulgar
Türklerinden bir kısmı Tuna’yı geçerek Dobruca’ya gelmiúler ve buraya yerleúmiúler.
Han Kubrat’ın o÷ullarından Han Asparuh (øsperih) liderli÷indeki bu topluluk Tuna
Bulgar Devleti’ni oluúturmuútur.23
Tuna Bulgar Türk Devleti güçlü bir úekilde VIII. asrın baúlarında ortaya çıkmıú
ve dalgalı bir seyir takip ederek üç yüzyıl varlı÷ını devam ettirmiútir. Bu dönemin
büyük bir kısmında Bizans’a üstünlük sa÷lamıú, onu vergiye ba÷lamıú, hükümdarları
ømparator’a, Çarlık unvanını kabul ettirmiútir. Zaman zaman Bizans ømparatorlu÷u’nun
içiúlerine karıúmıú, bazen de Bizans, Tuna Bulgar Türk Devleti’nin içiúlerine karıúarak
onu zayıflatmıútır. ølginçtir ki Tuna Bulgar Devleti bazen de Bizans’a yardım ederek
onları Müslümanların kuúatmalarından kurtarmıúlardır.
Bulgar Türk Devleti’nin askeri ve diplomatik alandaki baúarıları ile
zikredilmeye de÷er en önemli hanları Tervel Han (öl. 718), Telering Han (768-777),
Kardam Han (777-804), Kurum Han (804-814), Omurtag (814-830), Boris Han (852-
889)’dır. Boris Han, Bulgar Türklerini Hıristiyan yapan handır.
Bulgar Türklerinin Hıristiyanlı÷a geçmelerinin sebeplerini tarihçiler úu úekilde
açıklamaktadırlar:
“Her úeyden önce, neredeyse tüm uygar dünya –Letler ve Finler gibi uzak
kavimler dıúında- Hıristiyanlı÷a geçmiúti. Avrupa’nın güçlü devletleri arasına
girebilmesi için Bulgaristan’ın da bu devletlerin oluúturdu÷u kültürel ve dinî cemaatin
bir parçası olması gerekiyordu. Daha da önemlisi, Hıristiyanlı÷a geçiú Proto-Bulgarlar
ile Slavlar arasındaki uçurumun ortadan kaldırılmasına yardımcı olacaktı.” Dilde
22
Géza Fehér, age. s. 71 vd.
23
Nazif Kuyucuklu. age. s. 394.
12
yaúanan kaynaúmaya ra÷men bu uçurum-ki oluúan Slav-Bulgar dili a÷ırlıklı olarak
fethedilen Slavların dilinden oluúmaktaydı-Boris zamanındada varlı÷ını sürdürüyordu.24
Boris’in Roma’daki Papadan açıklı÷a kavuúturulmasını istedi÷i konular:“Bir
Bulgar gelene÷i olan yönetici ve eúinin aynı masada, kalanların ise daha alçaktaki ayrı
masalarda yemek yemesi gelene÷inin sürüp sürmeyece÷ini; avcılı÷ın hangi günlerde
yapılabilece÷ini; Pazar günleri cinsel iliúkiye girmenin caiz olup olmadı÷ını da bilmek
istemekteydi.”25
Bulgar Türklerinin Bizans aleyhine geniúlemesi özellikle Han Simeon (892-927)
döneminde gerçekleúmiútir. Bu dönemde Bulgar ordusu Gelibolu yarımadasını ve
Girit’e kadar olan bölgeyi hakimiyeti altına almıú ve gelip østanbul surlarına
dayanmıútır. Simeon, østanbul’u ele geçirmek için kuúattı÷ı sırada ölmüú ve bu hedefi
sonuçsuz kalmıútır. Simeon dönemi, Bulgar Kilisesi’nin ba÷ımsızlı÷ını ilan etti÷i
dönemdir.
Simeon’dan sonra yerine geçen Petar zamanında (927-970) Bizans’la barıú
dönemi yaúanmıú ise de onun o÷lu II. Boris döneminde ise Bizans’la iliúkiler tekrar
bozulmuútur. Hatta yapılan savaúlarda II. Boris’in yenilmesiyle Bulgar Devleti Bizans’a
tâbi hale gelmiú ve Presav olan baúúehrinin ismini, ømparatorun ismine izafeten
Yuannapolis olarak de÷iútirmiútir.
Sonraki dönemde yaúanan geliúmelerle Bulgar Türk Devleti giderek zayıflamıú
ve 1018’de tamamen Bizans’ın eline geçmiútir. Bizans’ın bu topraklardaki hâkimiyeti
bölgede 1187 yılına kadar devam etmiútir. Bizans hâkimiyetindeki Bulgaristan’da
köylünün durumu giderek zorlaúmıútır. Köylünün bu duruma gelmesinde Bizans’ın aynî
vergileri nakdîye çevirmesi ve arttırması kadar XI. yüzyıl sonlarında baúlayan ve devam
eden Haçlı Seferleri’nin de büyük etkisi olmuútur.
1185 yılına gelindi÷inde Bizans’ın zulmü altında inleyen Bulgar köylüleri
Bolyar Petar ve Bolyar Asen liderli÷inde ayaklanmıúlar, ilkönce eski baúúehir Preslav’a
girmiúler ve daha sonra da hemen hemen bütün Kuzey Bulgaristanı ele geçirmiúlerdir.
1186 yılındaki karúı saldırı ile Bizans buraları tekrar ele geçirmiú ise de 1187 yılında
Petar ve Asen kardeúler meydana getirdikleri bir ordu ile Bizans’a kaptırdıkları
24
R. J. Crampton. age. s. 9.
25
R. J. Crampton. age. ss. 10-11
13
topraklarını geri almıúlar ve Bizans ømparatoru ile anlaúma yaparak Bizans’ı II. Bulgar
Devleti’ni tanımaya mecbur etmiúlerdir.26
Daha sonraki yıllarda özellikle II. øvan Asen (1218-1241) zamanında II. Bulgar
Devleti güçlenmeye ve dıú politikada önemli baúarılar elde etmeye baúlamıú ise de ülke
içerisindeki güç sahiplerinin çatıúmaları sonucu zayıflamıútır. 1241’de baúlayan Tatar
saldırıları ve ayrıca iç çekiúmeler sonucunda 1270’li yıllarda birlik kalmamıú ve
bolyarların güçlü olanlarının dedi÷i olmaya baúlamıútır.
Osmanlılar Rumeli’ye geçtiklerinde Bulgaristan’da bu parçalanmıúlık ve çok
baúlılık görüntüsü devam ediyordu.
Bulgar toprakları komúu devletlerin iútahını kabartıyordu. Osmanlıların
Bulgarlarla ilk teması Edirne ve Filibe’nin alınmasıyla olmuútur. 1362-1363 yıllarına
gelindi÷inde Bulgar Devleti’nin baúında Çar øvan Aleksandr øsen bulunuyordu. Çar øvan
Aleksandr øsen, Osmanlıların fethetti÷i bazı yerleri geri aldı ise de 1365 yılında ölmesi
ile Bulgar Devleti inkıraza u÷radı. Devletin toprakları o÷ulları arasında paylaúıldı. Çar
øsen’in o÷ulları kendi aralarında hakimiyet mücadelesinde iken Macar Kralı Layoú
gözünü Balkanlara dikti ve aynı yıl Vidin’i ele geçirdi. Burada hüküm süren
Stratiúimir’i ailesi ile birlikte Hırvatistan’a sürmüútür. Layoú ayrıca 200.000 kadar
Bulgar’ı zorla Katolik yaparak Katolik rahipler eliyle Bulgaristan’a baskı kurdu.
1373’e gelindi÷inde Macar, Bizans ve Osmanlı baskıları sonucu Bulgarlar
Trakya’dan tamamen atıldılar.
Günümüz Bulgaristan’ını oluúturan topraklar üzerindeki ilk Osmanlı fetihleri I.
Murad zamanında olmuútur. Bu dönemde Edirne ile birlikte onun savunmasında gerekli
olan Çirmen ve ardından Yanbolu ve Za÷ra ele geçirildi. Ele geçirilen yerlere
Anadolu’dan göçmen Türkler getirilerek iskan edildiler. Böylece nüfus yapısı
de÷iútirilmiú oldu. Yeni idari teúkilatta Çirmen, Hasköy, Çırpan, Akçakızanlık, Yeni
Za÷ra, bugünkü Türk toprakları içerisinde yer alan Ergene bölgesi ve Tekirda÷
vilayetinden meydana gelen ilk Osmanlı sancaklarından Çirmen Sanca÷ı oluúturuldu.
XVI. yüzyıla gelindi÷inde ise bu co÷rafyada Müslüman-Türk nüfusu büyük bir
ekseriyete ulaúmıútır. 1530 yılında Çirmen sanca÷ı nüfusunun %88’i Müslüman ve
%12’si ise Bulgar, Rum ve di÷er gayri Müslim unsurlardan meydana geliyordu. Bu
26
Nazif Kuyucuklu. age. ss. 395-396.
14
yüzyılın sonlarında ise gayri Müslimler lehine %1’lik küçük bir artıú söz konusu
olmuútu.27
Osmanlı Devleti’nin Balkanlardaki ilk dönemlerdeki hızlı ilerlemesine tekrar
dönecek olursak, bu hızlı ilerlemeden endiúelenen Sırp ve Bosna Slavları birlikte
hareket etme kararı aldılar. Bu karar neticesinde 1388 yılında 20.000 askerden
müteúekkil bir Osmanlı kuvvetinin Bosna’ya akını sırasında Bosna Kralı Tvartko ile
Sırp Despotu Lazar kumandasındaki 30.000 kiúilik müttefik askerlerine ma÷lup oldu÷u
ve bu ma÷lubiyet neticesinde de 15.000 kadar akıncının úehit düútü÷ünü kaynaklar
belirtmektedir. Böyle bir ma÷lubiyetin Osmanlılara tattırılması Hıristiyan dünyasındaki
öteden beri mevcut olan Türklerin yenilmezli÷i kanaatini de÷iútirdi ve Türklere karúı
büyük bir ittifak yaptılar. Bu ittifak içerisinde Bulgarlar da vardı. Buna karúılık Sultan I.
Murad, Vezir-i Azam Çandarlı Ali Paúa’yı tedbîren 30.000 kiúilik bir kuvvetle
Bulgarların saf dıúı bırakılması için görevlendirdi. Ali Paúa, hızla Bulgar topraklarına
girerek Pravadi ve ùumnu’yu, ardından da baúúehir Tırnova’yı ele geçirdi. Bu durum
karúısında Bulgar Kralı ùiúman, Ni÷bolu’ya çekildi ise de Sultan I. Murad’ın da ordusu
ile buraya gelmesi ile itaat etmek zorunda kaldı. Ancak Osmanlı ordusu çekilir çekilmez
Bulgar Kralı ùiúman, isyan etti. Bu sebeple Osmanlılar tarafından yeni bir harekatın
yapılması zorunlulu÷u do÷du. Bu harekât neticesinde Silistre, Hezargrad ve Rusçuk gibi
önemli kaleler ele geçirildi. Ayrıca Ni÷bolu Kalesi de fethedildi. Kral ùiúman, ailesi ile
birlikte esir alındı. Krala yardıma gelen Sırp kuvvetlerinin ele geçirdi÷i ùehirköy de ele
geçirilerek Bulgar Krallı÷ı Osmanlı idaresi altına girmiú oldu.
Ancak 1392 yılında ùiúman’ın Macar Kralı Sigismond’la haberleúti÷i ve
Osmanlı’ya karúı cephe aldı÷ı anlaúılınca Yıldırım Bayezid tarafından Bulgar
Krallı÷ı’nın tamamen ortadan kaldırılmasına karar verildi. Bu amaçla o, o÷lu Süleyman
Çelebi’nin kumandasındaki bir orduyu görevlendirdi. Süleyman Çelebi komutasındaki
kuvvetler Bulgar Krallı÷ının baúúehri Tırnova’yı ele geçirip krallı÷a son verdi. Bu savaú
sırasında hem kral ve hem de Bulgar Patri÷i esir edildi. Kralın o÷lu Aleksandr
27
Yusuf Halaço÷lu. “Bulgaristan.” østanbul: Türkiye Diyanet Vakfı øslam Ansiklopedisi. C. VI, 1992, ss.
396-398.
15
Müslümanlı÷ı kabul etti.28 Bu tarihten sonra yaklaúık beú yüzyıl boyunca Bulgaristan
Osmanlı Devleti’nin bir parçası olarak yönetilmiútir.
1774 Küçük Kaynarca antlaúması ve sonrasındaki Fransız øhtilali ile baúlayan
süreçte Avrupalı güçler yavaú yavaú bu topraklarda faaliyetlerde bulunmaya baúlamıútır.
Ayrıca Fener Rum Patrikhanesi de Bulgarları istismar etmeye baúmıú ve bu faaliyetler,
ilk isyan komitelerinin kurulmasına ve isyanların patlak vermesine sebebiyet vermiútir.
Ancak ilk zamanlardaki bu isyan hareketlerini Bulgar halkı desteklememiútir. Zamanla
bu isyanların devam etmesi ve bazı Bulgar Papazlarının ve Yuriy Venelin adlı Rus
dilbilimcisinin çalıúmaları neticesinde Bulgarlar’da ba÷ımsızlık düúüncesi uyanmıú ve
giderek daha büyük ayaklanmalar çıkmaya baúlamıútır.29
Bulgar milletinin do÷masında en etkili isimlerden biri olarak kabul edilen Yuriy
Venelin’in esas amacı Bulgarlar’ın Türk kökenli de÷il de Slav kökenli olduklarını
ispatlamaktır. Ancak onun bu amaçla 1829 yılında yazdı÷ı “Ruslarla Siyasî, Etnografik
ve Dinî øliúkilerin Iúı÷ında Eski ve Günümüz Bulgarları, Tarihsel ve Eleútirel
øncelemeler” isimli kitabı gerekli ilgiyi görmemiútir. Bu da onun iddiasının gerçeklere
dayanmadı÷ını, kendi milletinin bile buna inanmadı÷ını göstermektedir.30
1830’lu yıllarda ses getirmeyen bu hareketlerin devamı neticesinde ilk ciddi
ayaklanma 1841 yılında verginin a÷ırlı÷ı ve memurların kötü muamelesi bahanesiyle
Leskofça ve Niú úehirleri ile köylerinde çıkmıútır. Bu ayaklanma kısa sürede
bastırılmıúsa da büyük devletlerin iúe müdahale etmesine yol açmıútır. Bu isyan
sonrasında birtakım vergi düzenlemeleri ve idari düzenlemeler yapılmıútır. Ancak
Ruslar kendilerini açıkça destekleyeceklerini ilan eden beyannameler yayınlayarak
Bulgarları kıúkırtmıúlar ve 1849 yılında iki yıl süren bir isyan tekrar patlak vermiútir. Bu
isyan bastırılmıú ve sonrasında Kırım Harbi’nin patlak vermesi, Rusların Ba÷ımsız
Bulgaristan emellerinin bir süre ertelenmesine yol açmıútır. Ancak 1870 yılına
gelindi÷inde “Müstakil Bulgar Kilisesi” kurulmuútur.
Bulgarlar bir taraftan Ba÷ımsız Kilise kurma çalıúmaları yaparken bir yandan da
devlet olma yolunda çalıúmıúlardır. Bu amaçla 1867 yılında dıúarıda hazırlanıp
uygulamaya konan isyan patlak vermiú ve Bükreú, øbrail, Yerköyü gibi Eflak
28
Yusuf Halaço÷lu. age. s. 397.
29
Yusuf Halaço÷lu, age. s. 397.
30
R. J. Crampton. age. s. 40.
16
topraklarında hazırlanan isyancılar Tuna’yı geçerek Ziútovi’de halkı isyana teúvik
etmiúlerdir. øsyan bastırılıp ele baúları idam edilmiútir. Ancak bu isyanların arkası
kesilmemiú. 1875 yılında tekrar Rusya’nın Rusçuk ve Filibe konsoloslarının da
yardımıyla kurulan yeni ihtilal komiteleri meydana çıkarılmıútır. Bölgede bulunan
Osmanlı idarecilerinin acizlikleri 1876 yılında yeni bir ihtilalin patlak vermesine sebep
olmuútur.
Bir yıl sonra vukubulan ve tarihte adına 93 Harbi denen Osmanlı-Rus Savaúı’nı
Osmanlı Devleti’nin kaybetmesiyle de Bulgaristan Devleti’nin temeli atılmıútır. Bu
savaú sonucunda imzalanan Berlin Antlaúması’yla Bulgaristan önce Osmanlı’ya ba÷lı
bir prenslik olarak kurulmuú sonraki yıllarda Do÷u Rumeli Eyaleti’nin ilhakı ve 20.
yüzyıl baúlarındaki Balkan Savaúları ile sınırlarını oldukça geniúletmiútir. Böylece,
Bulgaristan Devleti asırlardır burada ço÷unluk olarak ve ba÷ımsız bir úekilde yaúamıú
olan Türk nüfusu azınlık olarak yaúamak zorunda bırakmıútır.31 Birinci ve økinci Dünya
Savaúı sıralarındaki geliúmeler bu ülkede bulunan birçok Türk’ün do÷dukları toprakları
bırakarak Türkiye’ye göç etmelerine sebep olmuútur. Özellikle Komünist Rejimin
yerleúti÷i II. Dünya Savaúı sonrasından 1989 yılına kadar burada bulunan Türklere dini,
milli, kültürel anlamda büyük baskı ve zulümler yaúatılmıútır. Bunun neticesinde yüz
binlerce Bulgaristan do÷umlu Türk do÷dukları yerleri terk etmek zorunda kalmıútır.
Bunların sayısı 1989 yılına gelindi÷inde bir yıl içerisinde 500 bin sayısına ulaúmıútır.
Bütün bunlara ra÷men bugün Bulgaristan Balkanlarda en kalabalık Türk azınlık
nüfusunu barındıran ülkedir. 32
Bugünkü Bulgar Devleti’nin temelini oluúturan Bulgaristan Prensli÷i’nin
kuruluúundan (1878) günümüze Bulgaristan Türklerinin durumunu dört dönemde
incelemek mümkündür:
1. Prenslik Dönemi (1878-1908):
Müstakil Bulgar Prensli÷i’nin kuruluúundan Müstakil Bulgar Krallı÷ı’nın ilan
edildi÷i 1908 yılına kadar olan dönemdeki hükümetler istikrarı yakalamak ve sınırları
belirlemek için u÷raúmıúlardır. Bu dönemde Türk azınlı÷ın durumu önceki yıllara göre
bir iyileúme göstermiútir. Türkler e÷itim, kültür, din ve dil yönünden bir baskıya maruz
31
Nuray Ekici. “Bulgaristan Türkleri.” Balkanlar El Kitabı. Cilt II: Ça÷daú Balkanlar. Der. Osman
Karatay, Bilgehan A. Gökda÷. Çorum/Ankara: Karam ve Vadi Yay., 2007, ss. 507-521.
32
Nuray Ekici. age. s. 507.
17
kalmamıúlardır. Bunun en önemli sebebi de Prensli÷in göreceli de olsa Osmanlı
Devleti’ne ba÷lı olmasıdır.
2. Krallık Dönemi (1908-1944):
Krallık dönemi Türk azınlı÷ın çok zıt politikalar altında ezildi÷i bir dönem
olmuútur. 1908’de ba÷ımsızlık ilan edildikten sonra Türk azınlı÷ın haklarında
østanbul’da yapılan bir protokolle iyileúmeye gidilmiúse de 1911’de baúlayan Balkan
Savaúları verilen bu dini, siyasi ve medeni hakları kullanmaları engellemiútir. Bu
savaúlar sırasında binlerce Türk ve Müslüman azınlı÷ı Bulgarlar tarafından katledilmiú,
daha fazlası da göçe zorlanmıútır.
Birinci Dünya Savaúı’na gelindi÷inde ise Osmanlılar ve Bulgarlar kendilerini
aynı saflarda bulmuúlardır. Bu durum Bulgaristan’da bulunan Türk azınlı÷ın
durumlarında bir iyileúmeye neden olmuútur. Bu iyileúme savaú sonrasında da kendini
göstermiú özellikle 1919-1923 yıllarındaki Aleksandır Stamboliyski’nin baúkanlık etti÷i
Çiftçi iktidarı döneminde Bulgaristan’daki Türk azınlı÷ı en rahat günlerini yaúamıútır.
Bunun sonucu olarak 1921-1922 ö÷retim yılında Bulgaristan’da faaliyet gösteren Türk
azınlık okullarının sayısı 1712’ye kadar çıkmıútır.33
Ancak Çiftçi Partisi’nin iktidarından sonra Bulgaristan Türklerinin durumlarında
olumsuz yönde önemli de÷iúiklikler baúlamıútır. II. Dünya Savaúı sonuna kadar iktidara
gelen hükümetler özellikle Türkiye’deki rejimden etkilenecekleri endiúesiyle sürekli
Türk azınlı÷a baskı yapmıúlar ve onları özellikle Türkiye’ye göçe zorlamıúlardır. Ayrıca
1930’lu yıllarda faúizan birlikler kurularak bu birliklerin Türklere baskı ve zulümler
yapması önemli siyasi, kültürel, dini, milli ve mali kayıplara sebep olmuútur.
3. Komünist Dönem (1944-1989):
II. Dünya Savaúı’nın sona ermesi ile birlikte Bulgaristan’da Sovyetlerin
egemenli÷inde Komünist yönetim iktidara gelmiútir. Bu dönem ise burada bulunan
Türklerin en karanlık dönemleri olmuútur. Bu dönemde Türk ve Müslüman azınlık
üzerinde büyük milli ve dini soykırım yapılmıútır. Türklerin malları ellerinden alınmıú,
din ve isim de÷iútirme politikaları izlenmiútir. Bu politikalara karúı gelenler kamplarda
toplanmıúlar ve a÷ır iúkencelere tabi tutulmuúlardır. Bu politikaların uygulanmasındaki
önemli sebeplerden birisi Türkiye’nin NATO’ya dahil olup Batı blo÷unda yer alması,
33
18
Bulgaristan’ın ise Do÷u blo÷unda yer alması dolayısıyla ülkedeki Türk azınlı÷ın baúta
Türkiye olmak üzere Batılı devletlerce kullanılabilece÷i endiúesidir. Di÷er bir sebep ise
Bulgaristan’da Komünist rejim ile birlikte uygulanan Marksist ideolojidir.
Bulgaristan’da bu ideolojiye ba÷lı tek bir millet meydana getirme iste÷i muhafazakar bir
hayat yaúayan ve dinine düúkün olan Türk toplumunu daima tehdit olarak görmüútür.
Bunun neticesi olarak Bulgaristan Türk azınlı÷ı üzerinde iki tür politika izlenmiútir: Ya
zorla asimile etme veya Türkiye’ye göç ettirme. Bu baskılarla hızla artan Türk nüfusunu
durdurmak istemiúlerdir.34
4. Demokratik Dönem (1989 sonrası):
1989 yılında Sovyetlerle birlikte Do÷u Blo÷unda baúlayan yönetim de÷iúiklikleri
Bulgaristan’ı da etkisi altına almıútır. Bunun sonucu olarak baskı ve zulmün baú
aktörlerinden olan Todor Jivkov yönetimden uzaklaútırılmıútır. Onun yerine gelen Petır
Mladenov hükümeti asimilasyon politikasını yasadıúı ilan etmiú ve Bulgaristan Türk ve
Müslüman azınlı÷ının haklarının geri verilmesi için gerekli yasal düzenlemelerin
yapılmasını kararlaútırmıútır. Bu çerçevede 5 Mart 1990 tarihli yasa ile Türklere ad
de÷iúiminden önceki isimleri iade edilmiú ve yasanın yürürlü÷e girmesi ile bir yıllık
süre içerisinde yaklaúık altı yüz bin kiúi Türk/Müslüman isimlerini geri almıútır. Siyasi
alandaki yeniliklerle de Türkleri Temsil eden Hak ve Özgürlükler Hareketi (Dvijenie za
Prava i Svobodi, kısaca DPS)’nin seçime girmesi sa÷lanmıútır.
Komünist rejimin yıkılması sonrasında din ve vicdan hürriyeti Anayasa ile
garanti altına alınmıútır. Bulgaristan’da bugün 1000 cami, dört ømam Hatip Lisesi ve
Sofya’da da bir øslam Enstitüsü bulunmaktadır. Kuran-ı Kerim ve dini kitaplar basılıp
da÷ıtılabilmektedir. 1991 yılında imzalanan Milli E÷itim Kanunu ile Türkler anadilleri
Türkçe ile e÷itim yapabilmektedirler.
Ancak son yıllarda okullarda Türkçe dersi alan ö÷rencilerin sayılarında gözle
görülür bir düúüú olmaya baúlamıútır. Bunun sebebi de øngilizce ve Almanca gibi
yabancı dillerin de e÷itim müfredatı içerisinde yer alması olarak açıklanmaktadır.35
Bulgaristan’da yaúayan Türkler Komünist rejimin yıkılmasıyla tekrar siyasi
haklarını elde etmiúler ve kısa süre içerisinde örgütlenmeyi baúarmıúlardır. Hak ve
34
35
19
Özgürlükler Hareketi (HÖH ) demokratik döneme geçiúin ilk günlerinden itibaren siyasi
hayatın ayrılmaz bir parçası durumundadır. ùimdiye kadar yapılan her seçimde
parlamentoya üye göndermeyi baúarmıútır. Çeúitli koalisyon iktidarlarında da yer alarak
yerel bazda tansiyonun düúürülmesinde rol oynamıútır.
Sonuç olarak diyebiliriz ki Bulgaristan’daki Türk azınlı÷ın kaderini siyasi
faktörler belirlemiútir. Bunun sonucu olarak da Türk azınlık aúırı gel-git politikaları
arasında ezilmiútir. Günümüzde ise Türk azınlı÷ı Komünist döneme göre çok daha iyi
bir ortamda yaúamaktadır.
G.2.1. Bulgaristan’da Türk Varlı÷ının Günümüzdeki Durumu:
Bugünkü Bulgaristan toprakları 14. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı
ømparatorlu÷u hâkimiyetine girmiútir. Yeni fethedilen topraklara Anadolu’dan getirilen
Müslüman Türkler iskan edilmiútir. Bugünkü Bulgaristan Türklerinin çok büyük kısmı
bölgenin Osmanlı ømparatorlu÷u hâkimiyetine geçmesinden sonra buralara iskan edilen
Anadolu Türkmen ve Yörüklerinin çocuklarıdır. Tamamına yakını Hanefi
Müslümandır. Bulgaristan’ın kuzeydo÷usunda ùumnu ve güneydo÷usunda Kırcali
merkezleri en yo÷un Türk nüfusunun barındı÷ı bölgelerdir. Bu bölgelerdeki yerleúim
yerlerinin pek ço÷u, tamamen Türk nüfustan oluúmaktadır. Do÷um oranı da
Bulgarlardan yüksektir.
Bulgaristan Türkleri için 1877-78 Osmanlı-Rus Savaúı bir dönüm noktasıdır. Bu
savaúta Osmanlı ømparatorlu÷u’nun yenilmesi bölgede yeni güç dengelerinin ortaya
çıkmasına sebep olmuútur. Tarihimize 93 Harbi olarak geçen bu savaúın sonunda
Bulgaristan’da asırlardır mevcut nüfus dengesi büyük oranda de÷iúmiútir. 93.
Harbi’nden önce söz konusu topraklarda 3 milyon 200 bin insan yaúıyordu. Bu
insanların yarısı Müslüman (1milyon 600 bin), di÷er yarısı da Müslüman olmayanlardan
(1 milyon 600 bin) oluúuyordu. Müslüman olmayanlar arasında Bulgarların yanı sıra
Rumlar, Sırplar, Gagavuzlar, Yahudiler ve Ermeniler gibi baúka topluluklar da vardı.
Dolayısıyla toplam nüfus içerisinde Bulgarlar azınlık konumundaydılar.36 Panslavist
Rus liderler tarafından bir “ırklar ve yok etme” savaúı olarak uygulanan 1877-1878
Osmanlı-Rus Savaúı, Rumeli’den Anadolu’ya 1.230.000 Türk’ü muhacir durumuna
36
Ömer Turan. “Geçmiúten Günümüze Bulgaristan Türkleri.” Balkan Türkleri Balkanlar’da Türk Varlı÷ı.
Der. Erhan Türbedar. Ankara: ASAM Yayınları, 2003, ss.19-20.
20
düúürürken; 261.937 kiúi de ya savaú sırasında ya da göç yollarında hayatını
kaybetmiútir.37 Ayrıca, bu terör ve dehúetten Balkanlardaki kültürel mirasımız da
nasibini almıútır. Sofya’daki 44, Filibe’deki 33 camiden geriye sadece birer tane cami
kalmıútır. Türkler bu savaútan sonra ilk kez egemen oldukları topraklarda azınlık
durumuna düúmüúlerdir. 38
Osmanlı-Rus Savaúı sonunda zengin, varlıklı kesim ile aydın sayılabilecek
kiúiler Anadolu’ya göç ederken; geride köylü, fakir ve cahil bir kitle kalmıútır. Bu da
Bulgaristan Türklerinin baúsız bir gövde olarak hareket etmesine zemin hazırlamıútır.
Yine savaú sonrasında imzalanan Berlin Antlaúması, Bulgaristan Türklerinin her türlü
siyasi, dini, ekonomik ve sosyal haklarını garanti altına aldı÷ı ve büyük devletlerin de
üzerine imza koydu÷u bir uygulama oldu÷u halde, antlaúmanın pratik safhası teorik
betimlemelerden çok daha farklı bir úekilde iúlemiútir. O zamandan beri Bulgaristan
Türklerinin Anadolu’ya göçleri devam etmektedir. Göçler nedeniyle 30 yıllık
Bulgaristan Prensli÷i’nin sonunda Bulgaristan’daki Türklerin sayısı 600 bin civarına
düúmüútür.39
Bulgaristan Türkleri bugün de büyük ölçüde köylü bir nüfustur. 1997 yılına ait
resmî rakamlara göre Bulgaristan Türklerinin 253.119’u, yani yaklaúık üçte biri
úehirlerde yaúarken, 546.933’ü yani üçte ikisi köylerde yaúamaktadır. 40
1908 yılında Bulgaristan, Osmanlı ømparatorlu÷u’nun içinde bulundu÷u siyasi
karmaúadan faydalanarak ba÷ımsızlı÷ını ilan etmiútir. 1909 yılında imzalanan østanbul
Protokolü ile Osmanlı yönetimi Bulgaristan Krallı÷ı’nı tanımıútır. Berlin
Antlaúması’nda oldu÷u gibi bu antlaúmada da Bulgaristan’da bulunan Türklerin siyasî,
dini ve sosyal hakları güvence altına alınmıútır. Ancak iki ülke arasında yaúanan Balkan
Savaúları esnasında Türklerin mallarına el konulmuú, camiler ve vakıf malları tahrip
edilmiútir. Türkçe isimlerini bırakıp Bulgar isimleri almaları mecbur tutulmuú. Kabul
etmek istemeyenler Anadolu’ya göç etmek zorunda kalmıúlardır.
37
Yıldırım A÷ano÷lu. Osmanlı’dan Cumhuriyete Balkanların Makus Talihi Göç. østanbul: Kum Saati
Yayınları, 2001, s.33.
38
Ömer Turan. age. s.20.
39
40
21
1914 yılında baúlayan Birinci Dünya Savaúı sırasında Bulgaristan ve Osmanlı
Devleti kendilerini aynı safta bulmuúlardır. Bu durum Bulgaristan Türklerine rahat bir
soluk aldırmıútır. øki ülke arasındaki bu yakınlaúma savaú sonrasında da devam etmiútir.
1919-1923 yılları arası, yani Aleksandır Stamnoliyski liderli÷indeki Çiftçi Partisi
döneminde Bulgaristan Türkleri altın yıllarını yaúamıútır. Bulgarlarla aynı safta savaúan
ve aynı kaderi paylaúan Türklere karúı hükümet çok olumlu yaklaúmıútır. Savaú sonunda
imzaladı÷ı Neuilly Barıú Antlaúması’nın azınlıklarla ilgili hükümlerinden özellikle
ülkedeki en büyük azınlık olan Türkleri yararlandırmıútır. Çiftçi Partisi iktidarında
Türkler lehine e÷itim alanında önemli geliúmeler yaúanmıútır. Bulgarca e÷itim
zorunlulu÷u kaldırılmıú, özel statüdeki Türk okullarına çeúitli úekillerde parasal yardım
yapılmıútır. Bu dönemde yeni okulların yapılması sa÷lanmıú ve böylece Türk
okullarının toplam sayısı 1921-22 ö÷retim yılı itibariyle 1712’ye ulaúmıútır.41
Çiftçi Partisi iktidarının sa÷ladı÷ı bu haklar ve huzur uzun sürmemiútir.
Stamboliyski’nin 1923’te öldürülmesi ve Çiftçi Partisi hükümetinin düúürülmesinden
sonra kurulan Faúist hükümetler Türkler için giderek a÷ırlaúan politikalar izlemiúlerdir.
Bu dönemde kurulan Faúist hükümetler Türk azınlı÷ı ulusal bütünlü÷e tehdit unsuru
olarak görmüúlerdir. Türklerin hak ve özgürlüklerinde kısıtlamalara gitmiúler ve sürekli
Türkiye’ye göçü teúvik etmiúlerdir. 1930’ların baúından itibaren Bulgaristan’da
milliyetçi ve faúizan akımların güç kazanması Türkler için büyük bir tehdit ve tehlike
oluúturmaya baúlamıútır. Rodna Zaútita gibi faúist birlikler 1930’lar boyunca her fırsatta
Türklere saldırmıú, eziyet etmiú, onları Bulgarca konuúmaya ve dini ibadetlerini terk
etmeye zorlamıúlardır. Türklerin temsil hakkı ellerinden alınmıú ve Türk okullarının
büyük ço÷unlu÷u kapatılmıútır. Türkçe yayınlar ise neredeyse tamamen ortadan
kaldırılmıútır. 42
økinci Dünya Savaúı sonrası Bulgaristan’da komünistler iktidara gelmiúlerdir.
Komünist rejimin kurulmasıyla birlikte 1944’ten baúlayarak 1980’lerin sonuna kadar
artarak sürecek olan geniú kapsamlı bir baskı dönemi baúlamıútır. Baúlangıçta
komünistler Türklerin de deste÷ini almak için Türklere bir takım özgürlükler
vermiúlerdir. Dimitrov Anayasası olarak da bilinen 1947 Anayasası’nda, ülkedeki etnik
41
Nuray Ekici. age. s.511.
42
22
azınlıklar tanınmıú ve onların ana dilleriyle e÷itim yapıp milli kültürlerini
geliútirebilmeleri kabul edilmiútir. 43 Ancak bu özgürlükler uzun sürmedi. Komünistler
hakimiyetlerini pekiútirdikten sonra Türklere karúı olan politikalarını de÷iútirmiúlerdir.
Devletin komünist ideolojiye paralel olarak yürüttü÷ü kamulaútırma politikası
sonucunda, büyük bir kısmı kırsal alanda ikamet eden ve geçimini tarım ve
hayvancılıkla sa÷layan Türklerin topraklarına ve besi hayvanlarına zorla el
konulmuútur. Bu uygulama Türkler arasında infiale yol açmıú ve Türkiye’ye göç
talebini körüklemiútir. Bunun sonucunda 1950-51 yıllarında 154.393 Türk,
Bulgaristan’dan Türkiye’ye göç etmek zorunda kalmıútır. 44
1956 yılında iktidara gelen Todor Jivkov’un azınlıksız tek bir sosyalist Bulgar
milleti yaratmak arzusunun bir sonucu olarak Türklere sa÷lanan imkanlar yeniden
kısıtlanmıútır. 1960’lı yıllarda Bulgaristan Türklerinin okulları Bulgar okulları ile
birleútirilmiú, Türkçe e÷itim tamamen terk edilmiútir. Türkçe yayın kalmadı denecek
kadar azaltılmıútır.
1984 yılı Bulgaristan Türkleri için acılarla dolu bir dönemin baúlangıcıdır. Bu
tarihte Bulgaristan’da Yeniden Do÷uú (Vızroditelen Proses) hareketi olarak bilinen
milliyetçi faúizan akım devreye sokulmuútur. Böylece bu ülkede neredeyse bir asırdır
devam eden devlet ve millet olma süreci azınlıklara karúı fiili bir tehdit unsuruna
dönüúmüútür. Yıllardır kademeli ve gizli olarak yürütülen asimilasyon kampanyası
açıkça uygulanmaya baúlanmıútır. 45
Yeniden Do÷uú asimilasyon kampanyasının baúlamasıyla birlikte ilk önce
“Türk” kelimesi tedricen resmi söylemden çıkarılmıútır. “Türk” kelimesinin yerine
“Müslüman Bulgar Vatandaúlar” ya da “isimleri iade edilmiú Bulgarlar” terimleri
kullanılmaya baúlanmıútır. Yönetimin terminoloji de÷iúikli÷ine gitmekteki amacı;
Bulgaristan Türklerinin etnik köken olarak Bulgar ulusundan olduklarını göstermek ve
onların Osmanlı ømparatorlu÷u tarafından zorla Müslümanlaútırıldıkları /
Türkleútirildikleri kanısını uyandırmaktır. Hatta bu görüúe uygun olarak okullarda
okutulan tarih dersi kitapları yenilenmiútir. “Tek (sosyalist) millet tek devlet” yaratma
çabasında olan yönetim, 1984’ün son ve 1985 yılının ilk aylarında Müslüman-Türk
43
44
45
23
isimleri devlet eliyle zorla Bulgar isimleriyle de÷iútirmeye baúladı. Okullarda Türkçe
e÷itim, kamuya açık yerlerde Türkçe konuúmak, dini ibadetler, sünnet ve øslami usullere
göre yapılan cenaze törenleri, geleneksel giyim-kuúam yasaklanmıú ve çıkarılan çeúitli
kanunlarla bu yasaklar ciddi yaptırım altına alınmıútır. Komünist rejim, eski Bulgaristan
Cumhurbaúkanı Jelyo Jelev’in de belirtti÷i gibi, 1984-1989 dönemi boyunca Türklere
“Kültürel soykırım” uygulamıútır. 46
Yönetimin baskıları istenen sonucu vermemiú, hatta ters tepmiútir. Türkler
arasında infiale neden olan asimilasyon politikası sonucunda Türkler; ulusal, dini ve
kültürel kimliklerine her zamankinden daha fazla sahip çıkmıúlardır. Mayıs 1989’da
protestolar ciddi boyutlara ulaúmıú ve Bulgar polisi ve askeri kuvvetlerinin müdahalesi
ile ancak da÷ıtılabilmiútir. Asimilasyon kampanyası boyunca 1000-1500 Türk
öldürülmüútür. Tepkilerin artması üzerine Bulgaristan, Türklerin 1989 yazında
Türkiye’ye göç etmelerine izin vermek zorunda kalmıútır. 350 bin Bulgaristan Türkü,
evini, iúini, malını, mülkünü ve kazanılmıú haklarını terk edip beraberlerinde
taúıyabildikleri eúyalar ile Türkiye’ye göç etmiútir. Bu büyük göç, Bulgaristan için
büyük iú gücü kaybı anlamına da gelmektedir. Bulgaristan ekonomisi, iú gücü kaybı
nedeniyle felce u÷ramıú ve nihayet 10 Kasım 1989’da gerçekleútirilen bir halk
ayaklanması sonucunda Jivkov yönetimi devrilmiútir. 47
Bulgaristan’da komünist rejimin devrilip demokratik düzenin kurulmasıyla
birlikte, 29 Aralık 1989 tarihinde Bulgaristan hükümeti bu ülkede yaúayan Türk
azınlı÷ın Türkçe isimlerini alabilmelerini, ibadetlerini yapabilmelerini ve Türkçe
konuúabilmelerini serbest bırakmıútır. Eski hakların iadesi Türkçe isimlerin iadesi ile
sınırlı de÷ildir. Türkçe konuúmak, Türkçe yayın yapmak, gazete ve dergi çıkarmak
serbestleútirilmiútir. 48 Ancak baúta dönemin Devlet Baúkanı Todor Jivkov olmak üzere
Bulgaristan’daki Türklerin ve Müslümanların 1980’li yıllarda maruz kaldıkları zorla
asimilasyon politikasını planlayanlar ve düzenleyenler, yaptıklarından dolayı ciddi bir
úekilde muhakeme edilmemiúlerdir. Dönemin Bulgaristan Cumhurbaúkanı Petar
Stoyanov, 1997 yılındaki Ankara ziyaretinde Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki
konuúması sırasında Bulgaristan Türklerine yapılanlardan dolayı üzüntüsünü ifade
46
47
Nuray Ekici. age. s.516. Ömer Turan. age. ss.26-27.
48
Ömer Turan. age. ss.27.
24
etmiútir. 2002 yılında Bulgaristan Cumhurbaúkanı Yardımcısı, katıldı÷ı bir toplantıda
Komünizm Döneminde Türklere karúı giriúilen asimilasyon kampanyasından dolayı
Bulgaristan’da yaúayan Türklerden özür dilemiútir. 49
Dönem Göçmen Sayısı
1878-1912 350.000
1923-1933 101.507
1934-1939 97.181
1940-1949 21.353
1950-1951 154.198
1952-1968 24
1969-1978 114.356
Mayıs-Eylül 1989 360.00050
Tablo 1. Bulgaristan’dan Türkiye’ye göçenlerin sayısı.
Komünizmin çökmesiyle birlikte Bulgaristan Türkleri siyasi haklarını tekrar elde
etmiúlerdir. Kısa süre içerisinde örgütlenen Türkler, çeúitli siyasi partiler kurmuúlardır.
Bunlar arasında en önemlisi hiç kuúkusuz Ahmet Do÷an’ın liderli÷ini yaptı÷ı “Hak ve
Özgürlükler Partisi” (HÖH) olmuútur. HÖH demokrasinin ilk günlerinden itibaren
Bulgaristan siyasi hayatının ayrılmaz bir parçası haline gelmiútir. ùu ana kadar yapılan
seçimlerde parlamentoya girmeyi baúarmıú; çeúitli koalisyon hükümetlerinde yer
almıútır. HÖH en son yapılan Haziran 2005 seçimlerinde 34 milletvekili çıkarmıútır. ùu
anda HÖH Bulgar meclisteki en büyük üçüncü parti konumundadır. 51
Siyasi temsil hakkını elde etmiú olan Bulgaristan Türkleri, komünizmin
çöküúüyle birlikte yaúanan ekonomik krizden ve durgunluktan en çok etkilenen kesim
olmuútur. Bulgaristan’daki Türk nüfusunun üçte ikilik kısmı kırsal kesimde
yaúamaktadır. Komünist dönemde kurulan iúletmelerin kapanması ve de yerine
istihdama yönelik yeni yatırımların yapılmaması yüzünden Türk azınlık iú bulmakta
zorlanmıú ve ekonomik olarak büyük kayıplara u÷ramıúlardır. Bu nedenle geçiú dönemi
boyunca pek çok Türk, iúsizlik sorunu yüzünden Türkiye ve Batı Avrupa ülkelerine
49
Ömer Turan. age. ss.27-28.
50
Bunların 120.000-150.000 kiúi arasında de÷iúen kısmı Bulgaristan’daki siyasi koúulların de÷iúmesiyle
birlikte tekrar bu ülkeye geri dönmüúlerdir. Bkz. Nuray Ekici. age. s.509.
51
25
çalıúmak için göç etmek zorunda kalmıútır.52 1992 yılı rakamlarına göre Bulgarlar
arasında iúsizlik oranı %14 iken Türkler arasında %25’tir. 1997 yılında bu rakam
Bulgarlar arasında %16’ya, Türklerin ve Müslümanların yo÷un olarak yaúadıkları
yerlerde %40’lara ulaúmıútır. Bu dönemde Bulgarlarda yoksulluk oranı %31, Türklerde
ise %40’tır.53 Rakamlar da göstermektedir ki, Türklerin hayat standardı, Bulgarlara
kıyasla, çok daha düúüktür. Özellikle kırsal kesimde yaúayan tarım ve hayvancılıktan
baúka geçim kayna÷ı olmayan Bulgaristan Türkleri ekonomik açıdan çok zor
durumdadır. Türkler arasındaki ekonomik geri kalmıúlık Türklerin kültürel, e÷itim,
sa÷lık vb. gibi ekonomik durum ile do÷rudan do÷ruya ilgili olan haklardan da tam
olarak yararlanmasını engellemektedir. Türklerin e÷itim seviyeleri de Bulgarlardan
düúüktür. 1992 rakamlarına göre, Bulgarlarda üniversite mezunu oranı %20, Türklerde
%2, lise mezunu oranı Bulgarlarda %54, Türklerde ise %24’tür. 54
Bulgaristan devleti, Türklerin ekonomik úartlarının iyileútirilmesi için özel bir
çaba harcamamaktadır. Türklerin yaúadıkları bölgeler ülke geneline göre altyapı olarak
geri kalmıú olmasına ra÷men bu bölgelerde kalkınmayı sa÷layacak bölgesel politikalar
geliútirilmemektedir. Bugün Bulgaristan Avrupa Birli÷i üyesi bir ülkedir. Ancak Avrupa
Birli÷i de Türklerin durumuna e÷ilmemektedir. Avrupa Birli÷i ilerleme raporlarında
azınlık alt baúlı÷ı altında sadece Çingenelere yer verilmektedir. Türklerin durumunun
iyi oldu÷u varsayılarak gereken úekilde sorunları irdelenmemektedir. 55
Bulgaristan Türklerinin bugün yaúadıkları bir baúka sıkıntı e÷itim alanındadır.
Todor Jivkov’un devrilmesinden sonra Türkçe e÷itim ve yayın yasa÷ı kaldırılmıútır.
Bugün iste÷e ba÷lı okullarda Türkçe e÷itim yapılmaktadır. 1991 yılında ilkokullarda
azınlık dillerinin ö÷retilmesi benimsenmiútir. 1994 yılında birinci sınıftan sekizinci
sınıfa kadar haftada dört saat ana dilin ö÷retimine baúlanmıútır. Programlar Türklerin
yo÷un olarak yaúadı÷ı bölgelerde yapılmaktadır. Hafta sonları veya normal ders
programlarından sonra verilen bu derslerin veriliú saatleri ve tarzlarıyla ilgili sorunlar
yaúanmaktadır. 1999 yılı Bulgaristan E÷itim Bakanlı÷ı’nın tahminlerine göre Türkçe
52
53
Didar Erdinç. “Bulgaristan’daki De÷iúim Sürecinde Türk Azınlı÷ın Ekonomik Durumu.” Türkler. Der.
Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek ve Salim Koca. C. 20, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, ss.394-
400.
54
Didar Erdinç. age. ss.394-400.
55
Nuray Ekici. age. ss.519-520.
26
dersi alan ö÷renci sayısı 40 bin civarındadır. Bu rakam oldukça düúük bir rakamdır.
Türkçe ö÷retim, haftada dört saat seçmeli olmanın yanı sıra, birinci ve dördüncü sınıflar
arasında iki saat zorunlu, beúinci ve sekizinci sınıflar arasında üç saat zorunlu,
dokuzuncu ve onikinci sınıflar arasında ise altı saat zorunlu hale getirilmiútir. Durum
hukuken böyle olmakla birlikte programın uygulanmasında büyük aksaklıklar
yaúanmaktadır. Öncelikle Türklerin yo÷un olarak yaúadı÷ı pek çok yerleúim merkezinde
yeterince ö÷retmen olmadı÷ı için bu haklar fiilen kullanılamamaktadır. Bunun yanı sıra
Türkçe e÷itimi veren ö÷retmenlerin bu alandaki yetersizlikleri de ayrı bir sorundur.
Türkçe e÷itimi verecek ö÷retmenlerin yaz tatillerinde hizmet içi e÷itimlere alınıp
geliútirilmesi çok önemlidir. 56
Bulgaristan Türkleri, Avrupa Birli÷i’nin azınlıklara verdi÷i haklar konusunda
yeteri kadar bilgi sahibi de÷ildir. Bulgaristan’da özel radyoculuk yapmak mümkündür.
Ülkede 30’un üzerinde ulusal ve yerel radyo istasyonu bulunmasına ra÷men, Türklerin
veya Türkçe yayın yapan bir radyo istasyonu yoktur. Bulgaristan resmî televizyonu 2
Ekim 2000 tarihinden itibaren günde 10 dakika Türkçe yayın yapmaya baúlamıútır.
Bulgaristan Resmî Radyosu, Türklerin yo÷un olarak yaúadıkları bölgelere mahsus
olmak üzere Türkçe yayınlar yapmaktadır. 57 Ancak, Türklerin veya Türkçe yayın yapan
bir radyonun faaliyete geçmesi dil ve kültürel açıdan son derece önemlidir.
Yayın hayatı bakımından da Bulgaristan Türkleri, Balkanlarda yaúayan di÷er
Türk azınlıkların gerisindedir. ùu anda Bulgaristan Türklerinin tek gazetesi 1990’lı
yılların baúlarından beri Türkçe ve Bulgarca olarak çıkmayı sürdüren “Zaman”dır.
Süreli yayınlarda ise istikrar yoktur. “Müslümanlar” dergisi Bulgaristan Baúmüftülü÷ü
yayınıdır. Dergi malî sıkıntılar yüzünden yayınına zaman zaman ara vermek zorunda
kalmıútır. Bunların dıúında 1990’lı yılların ortalarından beri Sofya’da yayımlanan üç
aylık kültür, sanat ve haber dergisi olarak “Ümit”; 1994 yılında yayın hayatına
Sofya’da baúlayan aylık çocuk dergisi “Balon”, yayın hayatını sürdürmektedir.
“Gönül”, “Kaynak”, “Deliorman” ve “Balkan Aktüel” adlarındaki dergiler aralıklarla
da olsa yayın hayatını sürdüren di÷er dergilerdir. 58
56
57
58
27
Bulgaristan Türklerinin bugünkü durumu için özetle úunları söylemek
mümkündür: “Bulgaristan Türklerinin özel hakları, yani kiúinin devlet tarafından
aúılamayacak ve dokunulamayacak özel alanının sınırlarını çizen hakları (düúünce ve
ifade özgürlü÷ü, din ve vicdan hürriyeti vb.), gerekli kanunlarla garanti altına
alınmıútır ve genelde uygulanmaktadır. Asıl sorun pozitif hakların kullanılmasındadır.
Bunlar arasında en problemli olanları çalıúma, e÷itim, sa÷lık ve sosyal güvenlik
haklarıdır. Bu hakların direk veya dolaylı yollardan ekonomik içerikli olmalarından
dolayı kullanılabilirlikleri Türklerin mali gücüyle do÷ru orantılıdır.” 59 Avrupa Birli÷i
üyesi olan Bulgaristan’ın Türklerin pozitif hakları konusunda iyileúme sa÷layacak
úartları yaratmaktan uzak görünmektedir.
G.3. Araútırma ve ønceleme Yöntemi Hakkında
“Bulgaristan Türkleri Halk Edebiyatı Üzerinde Bir Araútırma” adını taúıyan
çalıúmamız; alan çalıúması, alanda elde etti÷imiz sesli ve görüntülü malzemenin
çözülüp yazıya geçirilmesi, çözümlenen malzemeden ortaya çıkan metinlerin
incelenmesi aúamaları sonucunda oluúturulmuútur.
Bilindi÷i gibi sözlü kültür ürünlerine ulaúmanın yolu alan çalıúmasıdır. Alan
çalıúması, kaynak kiúilere ulaúma ve onlardan sözlü, yazılı ya da görsel derleme
yapmayı gerektirir. Metin Ekici derleme terimini; “Halk bilgisi yaratmalarının belli bir
zamanda, belli bir yerde, belli bazı araç ve yöntemleri kullanan uzman halk bilimci veya
amatör olarak halk bilimine ilgi duyan kiúi veya kiúilerce, halk bilgisi ürünlerini
yaratan, yeniden yaratan, taúıyan, nakleden ve icrâ eden kiúilerden sözlü, yazılı ve
görsel olarak kaydedilmesi ve maddi ürünlerin toplanması iúidir.”úeklinde tarif eder.60
Tanımda da belirtildi÷i gibi derleme; “belli bir yerde” yapılan alan araútırmasıdır. Alan
61
veya saha; “Halk bilgisi ürünlerinin yaratılıp, yaúatıldı÷ı yer”dir. Araútırmamızda
bizim için alan; Bulgaristan topraklarında Türk nüfusun yo÷un olarak yaúadı÷ı bölgeler
ile Türkiye’de Bulgaristan’dan göç eden soydaúlarımızın yo÷un olarak yaúadıkları
yerleúim yerleridir. Hem Bulgaristan topraklarında hem de Türkiye’de geniú bir co÷rafi
alana yayılmıú olan Bulgaristan Türklerine ait halk bilgisi ürünlerini derleme çalıúması,
59
60
Metin Ekici. Halk Bilgisi (Folklor) Derleme ve ønceleme Yöntemleri. Ankara: Geleneksel Yay., 2004,
s.24.
61
Metin Ekici. age. s.25.
28
bütün alanı kapsayacak úekilde tek baúına bir kiúinin yapılabilece÷i bir çalıúma de÷ildir.
Alan çalıúmasına çıkmadan önce, özellikle Bulgaristan’da yapaca÷ımız derleme
çalıúmaları sırasında nelerle karúılaúaca÷ımızı bilemiyorduk. Yıllarca dıú dünyaya
kapalı olarak kalmıú olan Bulgaristan Türklerinin halk bilgisi ürünlerinin sözlü ortamda
ne kadarını koruyabildiklerini ve genç kuúaklara aktarabildiklerini tam bilemiyorduk.
Derlemenin birinci aúaması olan “tespit” konusunda böylesi bir sıkıntının varlı÷ı “ne
derleyece÷im?” sorusuna aradı÷ımız cevabı da etkilemiútir. Bu nedenle derleme
çalıúmamızı; “tek bir halk bilgisi türüne ait ürünler üzerinde yo÷unlaúmak yerine; bir
bölge, bir yöre, bir semt, köy veya kasabanın bütün halk bilgisi yaratmalarını konu
62
edinen” “çok konulu” veya “genel derleme” çalıúması olarak düúündük. Bu
düúüncemizde de ne kadar haklı oldu÷umuz, Bulgaristan’a yaptı÷ımız iki derleme gezisi
sırasında ortaya çıkmıútır.
Sorun sadece “tespit” noktasında yaúadıklarımızdan ibaret de÷ildi.
Bulgaristan’ın Türkiye Cumhuriyeti vatandaúlarına vize uygulaması, karúılaútı÷ımız bir
di÷er engeldi. Bu engeli BALGÖÇ Genel Baúkanı ve BGF yönetim kurulu baúkanı
Emin Balkan Bey’in gösterdi÷i yakın ilgiyle aútık. Bulgaristan’daki derleme
çalıúmalarımız sırasında bize yardımcı olacak Kırcali bölgesindeki Türk yetkililerle
temasa geçmemizi de BALGÖÇ aracılı÷ı ile gerçekleútirdikten sonra 2004 yılı 5
A÷ustos’unda Bulgaristan’a hareket ettik. HÖH Kırcali il baúkanı ve Cebel Belediye
Baúkanı Bahri Ömer Bey bizi karúıladı. Kırcali Ömer Lütfi Kültür Derne÷i Baúkanı
Müzekki Ahmet ile tanıútık. Kendisine ne yapmak istedi÷imizi anlattıktan sonra Kırcali
ve civarında derleme yapabilece÷imiz yerleúim yerlerini tespit ettik. Ancak derleme
çalıúmamıza baúladı÷ımız ilk günden itibaren ö÷renece÷imiz daha çok úeyin oldu÷unu
fark ettik. Yabancı bir ülke topraklarında yabancı birinin derleme yapmasının zorlu÷unu
ancak bu iúi yapan bilebilir. Hele bu topraklar Bulgaristan toprakları ise bu güçlük daha
da artmaktadır. Daha ilk günden bir bölgede yirmi dört saatten fazla kalacaksanız oranın
en büyük yöneticisine gidip kendinizi kaydettirmeniz ve ondan alaca÷ınız “úu tarihler
arasında orada bulundu÷unuzu gösterir belgenin” ülkeden çıkıúta sizden istenece÷ini
ö÷rendik. Bu uygulama bizim hareket alanımızı oldukça daralttı. Kaldı÷ımız
Mestanlı’dan (Momçilgrad) her sabah çıkıp gece tekrar Mestanlı’ya dönecek úekilde
62
29
davranmak zorunda kaldık. Bir de buna Bulgaristan’daki bir úehirden bir úehre ulaúım
sorununu ekledi÷imiz zaman kendimizi büsbütün çaresiz hissettik. Kırcali’den ülkenin
di÷er úehirlerine düzenli otobüs seferlerinin olmaması iúimizi iyice güçleútirdi.
Filibe’den Sofya’ya oradan ùumnu’ya trenle gitmek istedi÷imizde oradaki Türk
yetkililer ve tanıútı÷ımız pek çok kiúi buna asla izin vermediler. Trenlerde hırsızlık
olaylarının yanı sıra can güvenli÷i sorununun da yaúanabildi÷ini, yabancı oldu÷um için
bu tür olaylara daha kolay maruz kalabilece÷imi anlattılar. O gün Filibe’den tekrar geri
dönmek zorunda kaldık.
Alan ise, daha ilk günden bizi úaúırttı. Hayal kırıklı÷ına u÷radık. ønsanların
yaúadıkları ekonomik sıkıntılar, parçalanmıú aileler, iúsizlik hemen göze çarpan
hususlardı. Böylesi bir ortamda; “Halk bilgisi ürünlerini ilk defa yaratan, yeniden
yaratıp nakleden, gerekli durumlarda bunların bütününü veya ana özelliklerini
aktarabilen veya icrâ edebilen ve de bunların derlemeciler tarafından yazılı, sözlü ve
63
görsel olarak kaydedilmesi için sunumunu yapabilen kiúilere” yani “kaynak kiúi”ye
ulaúmanın çok güç olaca÷ını anlamakta gecikmedik. Siyasal sistemin insanlar üzerinde
kurdu÷u dayanılmaz baskı karúısında “Akúam kapını kilitle, sabah a÷zını” atasözünün
ortaya çıktı÷ı topraklarda insanların bize kuúkuyla baktıklarını gördük. Türkiye’den
niçin geldi÷imizi, amacımızın ne oldu÷unu hoú beú sırasında anlattıktık. Kaynak
kiúilerin verdi÷i ilk tepki ya akrabalarının ya da çocuklarının Türkiye’de oldu÷u,
yaúadıkları yerleri bilip bilmedi÷imizi sormak olmuútur. Göçler nedeniyle bölgede pek
çok aile parçalanmıú. Bir tarafta vatan dedikleri Bulgaristan toprakları öte tarafta ise
anavatan dedikleri Türkiye arasında kalan Bulgaristan Türklerinin, duygu ve düúünce
yönünden de zihinleri parçalanmıú durumdadır. økisi arasında kalan Bulgaristan Türkü
zihnen belli bir karmaúanın içerisindedir. Pek çok kiúi, bu kadar çok sorun varken
buraya bu konuları araútırmaya neden geldi÷imizi sordu. Yardım talep eden, camilerinin
yapılması için Türkiye’de yardım toplamamızı isteyen, emeklilik haklarındaki kayıpları
anlatanlar ve çözüm bulunması için yetkililere bunları iletmemizi söyleyen vb. gibi daha
pek çok taleple, istekle karúılaútık. ølk iki üç gün bu úaúkınlı÷ı üzerimizden attıktan
sonra yukarıdaki tanımda sıralanan “kaynak kiúi”deki özellikleri tam anlamıyla
üzerinde taúıyan kaynak úahıslara ulaúmak istemekle birlikte artık bize en ufak bir bilgi
63
30
kırıntısı da olsa anlatan hemen her kiúi ile konuúmaya ve derleme yapmaya çalıútık.
Böyle günlerde yabancı ülkede olmanın verdi÷i sıkıntılar yüzünden dönüp gelmeyi
düúündük. Tanımda ifadesini bulan kaynak kiúilerle de zaman zaman karúılaútık ve çok
keyifli derlemeler yaptık. O anlarda moralimiz düzeldi, kendimize olan güvenimiz arttı
ve ısrarla imkânlar ölçüsünde Kırcali, Filibe, Haskova gibi yerleúim yerlerinde sözlü,
yazılı ayrımı yapmadan derleme çalıúmaları yapma gayreti gösterdik. Deyim yerinde ise
iúimiz; “sel önünden kütük kapmak” diye tabir edebilece÷imiz noktaya ulaútı. Her türlü
zorlu÷un sonunda 2 tanesi 60’lık 13 tanesi 90’luk olmak üzere 15 adet ses kasetine kayıt
yaptık. 2006 yılı haziran ayında ikinci kez yaptı÷ımız Bulgaristan ziyaretinde Razgrat
ve Rusçuk civarından yaklaúık 3 saatlik dijital ses kaydı ve iki adet de görüntülü kayıt
yaptık.
Derleme çalıúmalarımız sırasında bölge a÷zından kaynaklanan kimi kelimeleri
anlamamaktan kaynaklanan zorluklar yaúadık. Türkiye Türkçesi’nin geçirdi÷i
sadeleúme aúamalarından uzak kalan Bulgaristan Türkleri günlük hayattaki yeni
kavramları Bulgarcadan aldıkları kelimelerle karúılamıúlardır. Bazen kaynak kiúinin
sözleri arasında geçen kelimenin anlamını çözmeye çalıúırken kaynak kiúinin neler
anlattı÷ını kaçırdık. ølk derlememizi yaptı÷ımız Kuúalan (halk a÷zında Kuúallar)’da
kaynak kiúi Bulgaristan’daki geliúmelerden bahsederken sık sık “tok geldi, tok geldikten
sonra” sözlerinin derleme ilerleyince “elektrik” anlamına geldi÷ini ö÷rendik.
Derleme çalıúmalarımız sırasında kimi zaman kaynak úahıslar daha önce
amatörce yaptıkları derleme çalıúmalarını bize verme inceli÷inde bulundular. Bunlardan
biri Filibe ili Dolne Voden’den Ahmet Koçancı’dır. Ahmet Koçancı, Bulgaristan
Türklerine ait pek çok mâni ve türküyü 120 sayfalık dört adet deftere toplayıp
kaydetmiú. Bu defterlerden çalıúmamız sırasında faydalandık. Tırgoviúte’de karúılaúıp
tanıútı÷ımız Sabri M. Con ise 1975 yılında yaptı÷ı yüksek lisans çalıúması sırasında
derledi÷i bazı metinlerin fotokopilerini istifade etmemiz için bize verme inceli÷i
gösterdi.
Derleme çalıúmalarımız sırasında bazen kilometrelerce yol gittik, elimiz boú
döndük. Kırcali’den ùumnu’ya Bahri Ömer Bey’in yardımları ile gittik. ùumnu
Pedagoji Fakültesi’nde bölgeyle ilgili yapılmıú iki tane yüksek lisans tezinden fotokopi
almamıza izin verilmedi. Aynı fakültede yüksek lisans tezleri arasında bölge a÷ızları
31
üzerinde yapılmıú pek çok çalıúma ile karúılaútık. Ancak, bu fakültede yaptırılan a÷ız
araútırmaları tezlerindeki çalıúma yönteminin Türkiye’de yapılan çalıúmalardan çok
farklı oldu÷unu gördük. Türkiye’deki her aúamadaki a÷ız araútırmalarında mutlaka
metin kısmı bulunur. Oysa orada gördü÷ümüz tezlerde sadece inceleme bölümü
bulunmaktaydı. Metinler kısmı tezlerde yer almıyordu. Sebebini sorduk. Tatmin edici
bir cevap alamadık. ùumnu’da çevre köylere bizi götürüp derleme çalıúmalarımıza
katkıda bulunacak kiúi bulamadı÷ımız için elimiz boú bir úekilde Mestanlı’ya geri
döndük.
Kimi zaman kaynak kiúiler duyarlılık gösterdiler ve aradıklarımızı mektupla
gönderdiler. Bunlardan biri de Fotinovo’dan ö÷retmen Ayten Mehmet Emin Hanım’dır.
Kendisi, bize bölgedeki gelenek ve göreneklerle ilgili bilgiler verdikten sonra türlerle
ilgili olarak ö÷rencilerinden ve çevreden topladı÷ı bazı metinleri düzenleyip adresimize
gönderebilece÷ini ifade etti. Ayten Mehmet Emin; içerisinde bilmece, mâni, ninni gibi
türlerin yer aldı÷ı 10 sayfadan oluúan bir mektubu daha sonra tarafımıza göndermiútir.
Türkiye’de ise baúta Bursa olmak üzere Yalova, øzmir ve Eskiúehir’de derleme
çalıúmalarında bulunduk. Zaman ve fırsat buldukça bu bölgeleri ziyaret ettik. Özellikle
yaz aylarında Bulgaristan’dan gelip Türkiye’deki akrabalarını ziyaret eden Bulgaristan
Türkleriyle karúılaúmaya ve onlardan derleme yapmaya gayret gösterdik. Bulgaristan’ın
Burgas ilinde oturan ve Yalova’daki akrabalarını ziyarete gelen bir kaynak kiúi bize bu
konuda yardımcı oldu ve daha sonra adresimize pek çok bilmece metnini mektup
yoluyla gönderdi.
1989 göçüyle Türkiye’ye gelmiú ve úu anda üniversitede okuyan pek çok ö÷renci
de derleme çalıúmalarımıza katkıda bulundu. Yaz tatillerini Bulgaristan’da geçiren bu
ö÷renciler dönüúte gerek yazılı gerekse ses kaydı yapılmıú malzemeler getirdiler.
Onların yapmıú oldukları bu derlemeleri de dikkatli bir úekilde de÷erlendirmeye tabi
tuttuk ve çalıúmamızda yer verdik.
Çalıúmamız boyunca 134 kaynak kiúiyle görüútük. Ancak bu çalıúmamızın
sınırları Bulgaristan Türkleri halk edebiyatı türleri oldu÷u için 94 kaynak kiúinin adını
çalıúmamızın sonunda kaynak úahıslar listesinde gösterdik. Elde etti÷imiz pek çok
malzeme úahsi arúivimizde olup ileride yapılacak pek çok çalıúmada kullanılacak
niteliktedir.
32
Derleme çalıúmalarından sonra kasetlerin çözülmesi aúamasına geçtik. Kasetleri
yazıya geçirirken a÷ız özelliklerini dikkate almadık. Sadece bölgeye özgü kelimeleri
aynen koruduk. Kasetlerin çözümünü bitirdikten sonra ortaya çıkan metinleri standart
Türkiye Türkçesi ile bilgisayara geçtik. Yaklaúık 900 sayfalık bir metin elde ettik. Daha
sonra bu metinlerde geçen her bilgiyi türlerine göre ayırdık. Gelenek ve görenekleri
çıkardık. Yazılı derlemelerimizi de ekledik. Sonuçta Bulgaristan Türkleri halk edebiyatı
türlerini; mensur, manzum ve serbest türler olarak sınıflandırdık.
Derleme çalıúmalarımız sırasında çok az ulaútı÷ımız kimi türleri, konu üzerinde
daha önce yapılmıú derleme çalıúmalarıyla tamamladık. Bunda da en eski tarihli
çalıúmalardan baúlayarak günümüze do÷ru olmasına özen gösterdik.
Metinleri belirledikten sonra inceleme aúamasına geçtik. Halk bilgisi
yaratmalarında metin ve icra bir bütündür. Metni ve metnin anlatıldı÷ı ortamı
birbirinden ayrı düúünemeyiz. Metnin yanında anlatıcı, dinleyici ve icrâ ortamını
incelemeye dâhil eden araútırmalara “Ba÷lam Merkezli Araútırmalar” denilmektedir.
“Ba÷lam Merkezli Araútırma”larda kaynak temin etmek için alan çalıúması esastır. Alan
araútırmalarımız sırasında maalesef türlerle ilgili anlatıcı, dinleyici ve icrâ ortamını
gözlemleyecek ortamları bulamadık. Özellikle mâni ve bilmece türlerinin icrâ edildi÷i
ortamlar hakkında kaynak kiúilerin bize aktardıkları ile yetinmek zorunda kaldık. Bu
ortamların bazıları kaybolmuú, bazıları ise “zamana ve türe ba÷lı derleme” adını
verdi÷imiz derleme çalıúmasıyla tespit edilebilecek derlemeyi gerektirmekteydi. Ancak,
Hıdrellez törenlerinde Bulgaristan’da olup mâni türüyle ilgili icrâ ortamını
gözlemleyebilirdik ki bu da yukarıda söyledi÷imiz gibi vize engelini aúmakla
mümkündür. Halk bilgisi yaratmalarının metne ba÷lı olarak de÷erlendirildi÷i “Metin
Merkezli Araútırmalar”da ise ele alınan metin; yapı, úekil, konu ve kısmen iúlev
bakımından de÷erlendirilir. ømkânlar ve ekonomik úartlar el verse Hıdrellez günü
yapılacak bir derleme çalıúmasıyla mâni türünün mânici baúıyla, mâni söyleyeniyle
dinleyicisiyle ve icra ortamıyla derlemek elbette tür hakkında daha sa÷lıklı, daha zengin
de÷erlendirmeler yapmamızı ve sonuçlar elde etmemizi sa÷lar. Söylediklerimiz sadece
mâni türüyle sınırlı olmayıp di÷er türler için de geçerlidir. Metin merkezli çalıúmaların
33
da bugüne kadar yapılan halk bilimi araútırmalarının temelini ya da ilk basama÷ını
oluúturdu÷unu unutmamak gerekir.64
Daha öncede ifade etti÷imiz gibi Türkiye’de Bulgaristan Türkleri halk edebiyatı
üzerinde yapılan çalıúmalar daha çok metin düzeyindeki yayınlardan ibarettir. Bu
durumu da göz önünde bulundurarak elde etti÷imiz metinlerden hareketle metin
merkezli inceleme yöntemlerini çalıúmamızda kullanmayı tercih ettik. Ancak,
çalıúmamız boyunca bazı türlerin incelenmesinde tek yöntemle sınırlı kalmadık ve
karma bir yöntem uygulamayı tercih ettik. Bulgaristan Türkleri mensur halk edebiyatı
türlerinden masal, efsane, halk hikâyesi gibi türleri; yapı, konu, iúlev, motif ve unsurlar
bakımından de÷erlendirirken Tarihi-Co÷rafi Metot ve Yapısal Teori’den faydalandık.
Bulgaristan Türkleri masal, efsane, halk hikâyesi gibi mensur türleri üzerinde bugüne
kadar Türkiye’de motif incelemesi yapılmamıútır. Çalıúmamız monografik bir çalıúma
olmamakla birlikte mensur türlerde yer alan motifler Stith Thompson’un “The Motif
Index of Folk Literature” (Halk Edebiyatının Motif øndeksi) adlı eserine göre
incelenmiú ve motif listesi eldeki metinlere göre oluúturulmuútur. Motif incelemesi
konusunda önde gelen araútırmacı Stith Thompson aynı zamanda Tarihi-Co÷rafi
Metot’un temsilcilerinden biridir ve motif incelememizde Tarihi-Co÷rafi Metot
kullanılmıútır. Ancak, Tarihi-Co÷rafi Metot’ta metnin varyantları baúta motif olmak
üzere çeúitli unsurlar bakımından karúılaútırılarak incelenir. Bizim çalıúmamız hem
monografik bir çalıúma hem de karúılaútırmalı bir inceleme olmadı÷ı için Tarihi-Co÷rafi
Metot’tan sadece motif inceleme yöntemi bakımından faydalanılmıútır.
Çalıúmamız boyunca türlerin önce tanımları verilmiú, ardından türler üzerinde

daha önce yapılan çalıúmalar gözden geçirilmiútir. Türler yapı ve konu bakımından
incelenmiú, elde etti÷imiz bilgiler do÷rultusunda iúlevleri üzerinde durulmuútur.
64
Halk bilimi araútırma yöntemleri hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Metin Ekici. “Araútırma Yöntemleri.”
Türk Halk Edebiyatı El Kitabı. Editör: M. Öcal O÷uz, Ankara: Grafiker Yayıncılık, 2004, ss. 69-111;
Halk bilimi derleme yöntemleri hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Kenneth S. Goldstein. Sahada Folklor
Derleme Metotları. Çev. Ahmet E. Uysal, Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Folklor Araútırma Dairesi
Yayınları, 1977; Fikret Türkmen. Sahada Folklor Derleme Teknikleri. øzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Yayınları, 1992-1993; Julius Krohn-Kaarle Krohn. Halk Bilimi Yöntemi. Çev. Günsel øçöz,
Yayına Hzl. Fikret Türkmen, Ankara: TDK Yayınları, 1995; Metin Ekici. Halk Bilgisi (Folklor)
Derleme ve ønceleme Yöntemleri. Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2007
34
Sonuç olarak, “Bulgaristan Türkleri Halk Edebiyatı Üzerinde Bir Araútırma”
adını taúıyan çalıúmamız Türkiye’de bir ilk olacak çalıúmadır. Amacımız karúılaútırmalı
bir araútırma ortaya koymak ve monografik bir çalıúma yapmak de÷ildir. Biz daha çok,
Bulgaristan Türkleri halk edebiyatı üzerinde alan araútırması yaparak türlerin genel
durumunu tespit etmek ve genel bir de÷erlendirme yapmayı temel amaç olarak
belirledik.
35
I. BÖLÜM
TÜRLER
Çalıúmamızın ilk bölümünü Bulgaristan Türkleri halk edebiyatında mensur
türler oluúturmaktadır. Bu bölümde Bulgaristan Türkleri halk edebiyatındaki
“masal”, “efsane”, “halk hikayesi” ve “fıkra” türleri üzerinde durulacaktır.
Çalıúmamız, sadece bir türü konu edinen monografik bir çalıúma de÷ildir.
Amacımız Bulgaristan Türkleri halk edebiyatı hakkında genel bilgilere
ulaúmaktır. Daha sonra yapılacak ayrıntılı çalıúmalara zemin oluúturabilmektir. Bu
nedenle çalıúmamız boyunca türlerin incelemesini yaparken metodolojik olarak,
mümkün oldu÷u kadar her tür için, aynı inceleme planını takip etmeye
çalıúaca÷ız. Önce tür tanımı üzerinde durulacak, ardından türün Türk
dünyasındaki karúılıkları verilecektir. Ele alınan türün Bulgaristan Türkleri
arasında farklı adlandırmaları varsa özellikle belirtilecektir. Daha sonra
Bulgaristan Türkleri halk edebiyatında her tür için yapılan çalıúmalar gözden
geçirilecektir. Türler yapı ve içerik bakımından sınıflandırmaya tabi tutulacak ve
türlerin genel özellikleri tespit edilmeye çalıúılacaktır. Türlerin iúlevleri ve
bugünkü durumları hakkında da ulaúabildi÷imiz bilgiler aktarılacaktır.
Edebiyatta duygu ve düúünceler nazım ve nesir olmak üzere iki úekilde
aktarılır. Halk edebiyatında “masal, efsane, halk hikâyeleri ve fıkra” türleri anlatı
türleridir. Bulgaristan Türkleri halk edebiyatında da anlatmaya dayalı bu türler
görülmektedir. Ancak özellikle masal, efsane ve halk hikâyeleri bakımından,
burada ele aldı÷ımız her bir türü inceleme sırasında da de÷inece÷imiz gibi, sözlü
kültür halkasının bir noktada koptu÷unu gözlemlemek mümkündür. Bunda
Bulgaristan Türklerinin yaúadıkları göç olayları ile kendilerine önderlik yapacak
kiúilerden yoksun bırakılıúının etkisinin büyük oldu÷unu düúünmekteyiz. 1944’ten
sonra toplumu yeniden düzenleyen ve toplumunu e÷iten sosyalist düúüncenin de
etkisini göz ardı etmemek gerekir. Sadece bu konu bile edebiyat sosyolojisi
açısından ele alınıp incelenmeye de÷er bir konudur.
Bulgaristan Türkleri halk edebiyatı türleri üzerinde yapılacak pek çok
çalıúmanın var oldu÷u ortadır. Balkan Türkleri halk edebiyatının Balkanlardaki
36
di÷er milletlerin halk edebiyatlarına yansımalarının tespiti, kültürel zenginli÷imizi
ortaya çıkaracak çalıúmalar olacaktır.
1.1. BULGARøSTAN TÜRKLERø HALK EDEBøYATINDA MASAL
I.1.1. Masal Teriminin Tanımı ve Türk Lehçelerindeki Karúılıkları
En yaygın anlatma türlerinden biri olan masala her kültürde rastlamak
mümkündür. Yeryüzünde insanın yaúadı÷ı her yerde masallar üretilmiú ve
anlatılmıútır. E÷lendirmek, ö÷üt ve bilgi vermek vb. gibi iúlevlere de sahip olan
masallar, farklı kültürlerde de karúımıza çıkmaktadır. Temel yapılarıyla
birbirlerine benzeyen masallar, her toplumun kültürel farklılıklarına ba÷lı olarak
bazı de÷iúikliklere de sahiptirler.
Milletler arasında ticaret, savaú, göç gibi nedenlerle kurulan iletiúim
sonucunda masallara ait pek çok motif ve yapı bir kültürden di÷er kültüre
geçmiútir. Kitle iletiúim araçlarının olmadı÷ı dönemlerde anlatılması günlerce
süren masallar; o günkü úartlarda hoúça vakit geçirme ve e÷lenme araçlarıydı.
Günümüzde bu iúlevini kaybeden masallar daha çok çocuklar için anlatılır
olmuútur. Ancak biliúim teknolojisinin geliúmesi sonucunda günümüz
çocuklarının da masalla ilgilerinin oldu÷unu söylemek çok zordur. Günümüz
insanı masalı artık beyaz perdede izlemektedir.
Halk edebiyatı türlerinin tanımlanmasında yaúanan sorunlar elbette
masalın tanımlanması için de geçerlidir. Bu sorunların temel nedenlerinden biri
türler arasındaki geçiúler ve anlatı türlerinin birbirleriyle olan yakın ilgisidir.
Sözlüklerde, masal için, birbirine benzer tanımlar yapılmıútır. Masal, genel
olarak “ahlaki ö÷ütler veren ve ola÷anüstü olay ve yaratıkları içeren anlatmalar”
olarak tanımlanmıútır.
“Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Sözlü÷ü”nde Turan Karataú masalı;
“ønançları, bazı örf-adetleri ve genel ahlakı genellikle çocuklara açıklamak, ders
vermek; onları e÷lendirmek amacıyla uydurulan ve olması hemen hemen dünya
gerçekli÷inde mümkün olmayan olayları konu edinen ilginç anlatılar” úeklinde
tanımlar.65
65
Turan Karataú. Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Sözlü÷ü. Ankara: Akça÷ Yay., 2007, s.305.
37
Nurettin Albayrak, “Ansiklopedik Halk Edebiyatı Terimleri Sözlü÷ü” adlı
çalıúmasında masalı; “Genellikle halk tarafından oluúturulan, a÷ızdan a÷za ve
kuúaktan kuúa÷a sürüp gelen, ço÷unlukla insanların, ola÷anüstü yaratıkların veya
tanrıların baúından geçen ve tamamen hayal ürünü olan gerçek ve gerçek dıúı
olayların iç içe anlatıldı÷ı hikaye.” úeklinde tanımlamaktadır.66
Türkiye’de yapılmıú hemen her çalıúmada masalın tanımı verilirken
kaynak olarak kullanılan Pertev Naili Boratav’ın masal tanımı úöyledir: “Masal,
nesirle söylenmiú, dinlik ve büyülük inanıúlardan ve törelerden ba÷ımsız,
tamamiyle hayal ürünü, gerçekle ilgisiz ve anlattıklarına inandırmak iddiası
olmayan kısa bir anlatı...” 67
Saim Sakao÷lu ise, bu tanımın “..inandırmak iddiası olmayan...” ibaresine
itiraz etmektedir. Saim Sakao÷lu bunun sebebini ise úöyle açıklamaktadır:
“...çünkü, masalın hakiki dinleyicisi olarak kabul edece÷imiz, medeni
imkanlardan hemen hemen hiç istifade etmeyen, kültür ve tahsil yönünden zayıf
olan insanlar, masalların gerçek oldu÷una inanıyorlar, haksızlı÷a u÷rayan masal
kahramanlarını için üzülüyorlardı. Masalın iddiası ‘inandırmamak’ olsa bile, bu,
anlatandan daha çok dinleyeni ilgilendirir.” 68
Saim Sakao÷lu’nun bu açıklamasına göre, masalın inandırma gayesi
olmasa da, dinleyeni inandırabilece÷i veya masallardaki ola÷anüstü olayları
gerçek kabul edebilecek dinleyici kitlesinin var olabilece÷i sonucu çıkmaktadır.
Oysa, ola÷anüstü kahraman ve olayları içermesi ve inandırma iddiası taúımaması
masalın temel unsurlarındandır. Masalın bu özelli÷ini kabul eden Saim Sakao÷lu,
inandırma iddiası olmamasına ra÷men, masaldaki olayların gerçek kabul
edilebilece÷i tezini ileri sürer. Dinleyicinin masalda gerçek kabul etti÷i unsur,
ola÷anüstülükler de÷ildir. Masalda var olan ö÷üt vericiliktir. Masaldaki ö÷üt,
ola÷anüstülüklerle iç içe geçmiú olsa da, dinleyici tarafından gerçekçi ve
inandırıcıdır.
66
Nurettin Albayrak. Ansiklopedik Halk Edebiyatı Terimleri Sözlü÷ü. østanbul: L&M Yay., 2004,
s.363.
67
Pertev Naili Boratav. 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı. østanbul: Gerçek Yayınevi, 4. Baskı,
1982, s. 75.
68
Saim Sakao÷lu. Gümüúhane ve Bayburt Masalları.. Ankara: Akça÷ Yay., 2002, s. 3.
38
Saim Sakao÷lu’nun masal tanımı ise; “Kahramanlarından bazıları
hayvanlar ve tabiat üstü varlıklar olan, olayları masal ülkesinde cereyan eden,
hayal mahsulü oldu÷u halde dinleyenleri inandırabilen bir sözlü anlatım
türüdür.” úeklindedir.69
Bilge Seyido÷lu, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi’nde masalı; “Halk
arasında yüzyıllardan beri anlatılmakta olan ve içinde ola÷anüstü kiúilerin,
ola÷anüstü olayların bulundu÷u, bir varmıú bir yokmuú gibi kliúe bir anlatımla
baúlayan, belli bir uzunlu÷u olan, sonunda yedi, içti muratlarına erdiler yahut
onlar erdi muratlarına biz çıkalım kerevetine, gökten üç elma düútü, biri anlatana,
biri dinleyene, biri de bana gibi belirli sözlerle sona eren, zaman ve mekân
kavramlarıyla kayıtlı olmayan bir sözlü anlatım türü”dür úeklinde
tanımlamaktadır.70
Masal üzerine araútırmaları olan araútırmacıların masal türünü
tanımlamalarında genel olarak dikkati çeken husus, yapılan tanımların; masalın
içeri÷i, yapısı, kökeni ve anlatılanların inandırıcılık vasfına sahip olup, olmadı÷ı
üzerinde yo÷unlaúmasıdır.
Metin Ekici, halk bilgisi ürünlerinin tanımlanmasında ve incelenmesinde,

türün; úekil-yapı, içerik, yaratım ve aktarım ba÷lamı ve iúlevinin göz önüne
alınmasının gerekli oldu÷unu belirtmektedir.71 Biz de bu amaçla, öncelikle
masalın tanımına ulaúmak için, türün temel özellikleri üzerinde durmayı gerekli
görüyoruz.
Masal úekil bakımından; nesir olup destan ve halk hikâyelerine göre kısa
ve yo÷un bir anlatıma sahiptir. Masalın yapısında; baúında, ortasında ve sonunda
tekerlemeler (formel ifadeler) vardır. Masalın baúındaki; “Bir varmıú bir
yokmuú…”, “Evvel zaman içinde…” vb. gibi masal baúı tekerlemeleri masalın
ayrılmaz parçalarıdır. Masal; yer, zaman ve kahramanları bakımından tamamen
69
Saim Sakao÷lu. age. s.4.
70
Bilge Seyido÷lu. “Masal.” Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. østanbul: Dergah Yay., 1985,
C.6, s.149.
71
Metin Ekici. 2002-2003 Ö÷retim yılı Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araútırmaları Enstitüsü,
Türk Halk Bilimi Ana Bilim Dalı doktora ders notları.
39
hayal ürünüdür ve yapısında ola÷anüstülüklere yer alır. Masal, ne kadar gerçekçi
olursa olsun, hayal anlatması izlenimini verir.
øúlevi açısından baktı÷ımızda masalın; e÷lendirmek, e÷itmek, ö÷üt vermek

gibi iúlevlere sahiptir. Çocukların yanında büyükler için de e÷lence ve vakit
geçirme aracıdır. Masalların anlatım tutumundaki somutlaútırma çocu÷un e÷itimi
için güzel örnekler sunar. Çünkü çocukların e÷itiminde soyut kavramı
somutlaútırmak gerekir. Ö÷üt vermek, masaldan hisse çıkarmak da masalın
iúlevleri arasındadır. Masalın dünyasından çıkan mesaj; çocu÷u iyiye, do÷ruya ve
faydaya yöneltmeye yöneliktir.
Konu bakımından masalda konu sınırlaması yoktur. ønsan, hayvan ve di÷er

varlıkların hareketleri, düúünceleri ve yaúadı÷ı her úey masalın konusu olabilir.
Yukarıda da belirtti÷imiz gibi mutlaka hayal ürünü izlenimi verir.
Anlatıcı, dinleyici, anlatım yeri ve zamanı açısından masallara baktı÷ımız

zaman úunları söylemek mümkündür. Masalların anlatıcısı genellikle kadınlardır
ve masal çocuklar arasında anlatılır. Ancak bunu kesin kural olarak almamak
gerekir. Masal özellikle kıú gecelerinde evlerde anlatılır. Bunun dıúında ortak iú
yapımının gerçekleúti÷i hasat mevsimlerinde de masal anlatılabilir. Çok masal
bilenler için “masalcı” veya kadınlar için “masal anası” terimi kullanılmaktadır.
Yukarıdaki özellikleri göz önünde bulundurdu÷umuzda úöyle bir tanıma

ulaúmak mümkündür: “Belli olmayan bir yer ve zamanda geçen,
ola÷anüstülüklerle dolu maceraların yer aldı÷ı, mutlaka hayal ürünü oldu÷u
izlenimi veren ve inandırmak iddiası taúımayan, e÷lendirmek, ö÷üt vermek veya
e÷itmek amacıyla anlatılan kısa, yo÷un ve nesir anlatmalardır.”72
Türkiye’de masal teriminin kullanılmasına “mesel” úeklinde XIX. yüzyılın
baúlarında rastlanır. Arapça “mesel” kelimesinden alınan bu terim, “örnek verme”
anlamında kullanılmaktaydı. Atasözü anlamına gelen “Darb-ı mesel” terimi,
“mesel”in örnek verme anlamını tam olarak karúılamaktadır. Bu anlama ba÷lı
olarak “masal”a “kıssa” da denilmektedir. Kıssa tabirinin dıúında masal için
“dastân ve hikâye” tabirleri de kullanılmıútır. Do÷an Kaya’ya göre kelimeyi
72
40
bugünkü anlamıyla “masal” olarak ilk kullanan, Mukaddime-i Celal adlı eserinde,
Namık Kemal’dir.73
Türkiye’nin de÷iúik yörelerinde masal karúılı÷ı olarak¸ “hikâye, hika,
heka, heket, mesel, mesele, matal, metel, sanak, sanaka, oranlama, horonlama”
kelimeleri de kullanılmaktadır. Naki Tezel ise bu kelimeyi öz Türkçe “ötkünç”
sözü ile karúılamıútır.74
Türk lehçelerinde de masal için çeúitli terimler kullanılmaktadır. Bu
terimlerden bazıları úunlardır:
Altaylar: Çörçök
Azerbaycan Türkleri: Na÷ıl
Baúkurtlar: Akiyat
Çuvaú Türkleri: Halep
Hakaslar: Nımah
Karaçay-Balkarlar: Comak, tawruh
Kazak Türkleri : Ertegi
Kırgız Türkleri: Comok
Özbek Türkleri: Ertak
Sagaylar: Imak
ùorlar: Nıbak, úörçök
Teleütler: Çorçok
Türkmen Türkleri: Erteki
Uygur Türkleri: Çöçek
adını vermektedirler.75
Bulgaristan Türkleri de türü “masal” olarak adlandırmaktadırlar. Ancak
masalın yanında “kısa” kelimesi de masal karúılı÷ı olarak Mefküre Rıza
Mollova’nın hazırladı÷ı “Do÷u Rodop Türk A÷ızlarının Sözlü÷ü” adlı eserde
73
Do÷an Kaya. Ansiklopedik Türk Halk Edebiyatı Terimleri Sözlü÷ü. Ankara: Akça÷ Yay., 2007,
s.488.
74
Do÷an Kaya. age. s.489.
75
Do÷an Kaya. age. s.489. Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi, Ankara: Atatürk Kültür
Merkezi Baúkanlı÷ı Yay., 2007, C.5, ss.453-713.
41
geçmektedir.76 Muhtemelen bu kelime, Arapça “kıssa” kelimesinin halk
a÷zındaki bozulmuú úeklidir.
I.I.2. Bulgaristan Türkleri Masalları Üzerinde Yapılan Çalıúmalar
Bulgaristan Türklerinin masallarıyla ilgili olarak yayınlar, 20. yüzyılın
ikinci yarısından itibaren yapılmaya baúlanmıútır. Bulgaristan Türkleri
atasözlerinin 1856 yılında Petko R. Slaveykov tarafından yayınlandı÷ı
düúünülürse, masallar konusunda çok geç kalındı÷ı ortadır. 1950’li yıllardan
itibaren masallar ve Nasreddin Hoca’nın benzeri olan Hitır Petır fıkraları ön plana
çıkmıútır.
Bulgaristan Türklerine ait bilinen elimizdeki en eski çalıúma ùekibe
Yamaç ve Slaveyko Martinov’un birlikte hazırladıklar “Türk Masalları (Masal ve
Efsaneler)” adlı kitaptır.77
1957 yılında yayımlanan eserde, 12 masal metninden üçü Eflatun Cem
Güney’in derlemelerinden alınmıútır. Kalan masalların dördünü ùekibe Yamaç,
beúini ise Slaveyko Martinov derlemiútir.
Bulgaristan Türklerine ait masalların yayımlandı÷ı ikinci eser, Emil Boev
ve Hayriye Memova [Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy]78 tarafından hazırlanan
“Rodop Türk Halk Masalları” adını taúımaktadır.79 Altı bölüme ayrılan masalların
pek ço÷u ses kayıt cihazı ile derlenmiútir. 59 masal metninden bazıları da
ö÷renciler tarafından derlenmiútir. Masallar genç, ihtiyar, kadın, erkek, tahsilli,
tahsilsiz kaynak kiúiler tarafından anlatılmıútır. Çalıúmadaki altı bölümün
baúlıkları úu úekildedir: “Bir Varmıú Bir Yokmuú, øki Gönül Bir Olursa Ayıramaz
Padiúah, Akıl Yaúta De÷il, Baútadır, øyilik Yapan øyilik Bulur, Fenalık Yapan
Fenalık Bulur, Tembellikle Aptallık Terazide Denk Gelir, Yalanla Dolanla øú
Yürümez.” Bu baúlıklar altında verilen masallar arasında her türden örnekler yer
76
Mefküre Rıza Mollova. Do÷u Rodop Türk A÷ızlarının Sözlü÷ü, Ankara: TDK yay. 2003, s.241.
77
ùekibe Yamaç, Slaveyko Martinov. Türk Masalları (Masal ve Efsaneler). Sofya: Narodna
Prosveta, 1957.
78
Hayriye Süleymanova (Memova) 1989 yılındaki büyük göç sırasında Türkiye’ye gelmiú ve
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy adını almıútır. Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy, Ankara
Üniversitesi Dil ve Tarih-Co÷rafya Fakültesi ile Mu÷la Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk
Dili ve Edebiyatı, Ça÷daú Türk Lehçeleri bölümlerinde ö÷retim üyeli÷i yapmıútır.
79
Emil Boev, Hayriye Memova. Rodop Türk Halk Masalları. Sofya: Narodna Prosveta, 1963.
42
almaktadır. Hayvan masallarının çoklu÷u dikkat çekmektedir. Ayrıca Tahir ile
Zülha metnindeki dörtlük de dikkatlerden kaçmamaktadır.
Künyesine ulaútı÷ımız ancak kendisine ulaúamadı÷ımız bir di÷er çalıúma
da “Zaman Zaman øçinde (Masallar)” adını taúımaktadır. Eser, Muhittin
Mehmedeminof’a aittir.80
Bölgede yabancı Türkologların yaptıkları çalıúmalar da ayrı bir öneme
sahiptir. Türkologların Balkanlarda Türkçenin konuúuldu÷u yerleúim yerlerindeki
a÷ız özelliklerini ve a÷ız bölgelerini ortaya çıkarmak amacıyla yaptıkları
çalıúmalar sırasında derledikleri metinlerin büyük ço÷unlu÷u halk bilgisi
ürünlerinden oluúmaktadır. Türkologların, yaptıkları çalıúmalar sırasında elde
ettikleri halk bilgisi metinleri toplum düzeninin yeni sistemlerle de÷iúmedi÷i
dönemlere ait olması bakımından önemlidirler.
Söz konusu çalıúmayı yapan isimlerin baúında Gyula Nemeth gelmektedir.
Gyula Nemeth, 1926 yılı yaz aylarında Balkan Yarımadasının kuzey bölgelerinde
Türk a÷ızları üzerinde araútırma yapmaya baúlar. Uzun süren araútırmalar
sonucunda Gyula Nemeth, yok olmakta olan bir a÷zı, yani Vidin A÷zı’nı
araútırmaya karar verir. 1931, 1934, 1936, 1937 ve 1938 yaz aylarını bölgede
derleme çalıúmaları ile geçiren Nemeth, bu çalıúmalar sonunda “Die Turken von
Vidin, Sprache, Folklore, Religion” (Vidin Türkleri Dil-Folklor-Din) adlı eserinin
ilk baskısını 1961, ikinci baskısını ise, 1965 yılında yapar. Gyula Nemeth’in bölge
a÷zının özelliklerini ortaya çıkarmak amacıyla yaptı÷ı bu çalıúmada yer alan
metinler, Vidin halk edebiyatına ait metinlerdir. Çok sayıda masal, türkü, bilmece
metninin yanı sıra Vidin Türklerinin gelenek ve göreneklerinin anlatıldı÷ı
metinler de çalıúmada yer almaktadır. Ayrıca Gyula Nemeth, metinlerde geçen
anlaúılması zor, yöreye has kelimelerin anlamlarını da açıklamıútır. Nemeth’in bu
çalıúması, Abdurrahman Güzel tarafından “Vidin Türkleri (Dil-Folklor-Din)”
adıyla dilimize de çevrilmiútir.81
80
Muhittin Mehmedeminof. Zaman Zaman øçinde (Masallar). Sofya: Narodna Prosveta, 1965.
81
Gyula Nemeth. “Die Türken von Vidin, Sprache, Folklore, Religion.” Budapest: Bibliotheca
Orientalis Hungarica, vol.10, 1965. Gyula Nemeth. Vidin Türkleri (Dil-Folklor-Din). çev.
Abdurrahman Güzel. østanbul: Türk Dünyası Araútırmaları Vakfı Yay., 1996.
43
Eserde “Masallar” baúlı÷ı altında 18 metne yer verilmiútir.82 Çalıúmada
“Halk Hikâyeleri” baúlı÷ı altında verilen beú metin de masaldır. Elif ile Mahmut
adlı metin gerek adıyla, gerekse içindeki úiirleriyle masallaúmaya yüz tutmuú bir
halk hikâyesi örne÷idir. 83
Gyula Nemeth’in bu çalıúmasındaki en önemli kaynak kiúisi Hacer abladır.
Derlemenin baúladı÷ı yıllarda 50 yaúlarında olan Hacer abladan fazlasıyla derleme
yapılmıútır. Kaynak kiúi, 1939 yılında Türkiye’ye göç etmiú, bir müddet sonra da
ölmüútür. Nemeth’in derleme çalıúmalarına bazı erkekler, okul müdürü ve
ö÷retmenler de yardımcı olmuútur. Masalların eserde herhangi bir düzene göre
verilmedi÷i görülmektedir.
Bulgaristan’ın Kızanlık bölgesi84 Türk a÷ızları üzerinde çalıúmalar yapan
Suzanne Kakuk, araútırmalarını “Textes Turcs De Kazanlyk II” adıyla
yayınlamıútır.85 Kakuk’un çalıúmasında halk edebiyatının mani, türkü, bilmece,
atasözü türlerinin yanında beú masal metni de yer almaktadır. Masallar; Zehra
Cafer, Nuriye øsmailova, Hidayet Samyeli adlı kaynak kiúilerden derlenmiútir.
Çalıúmada yer alan masalların Fransızca çevirileri de yer almaktadır.
Bulgaristan’ın Köstendil ve Mihailovgrad bölgesinde yaúayan Türklerin
a÷ız özelliklerini tespite yönelik bir di÷er çalıúma yine Zsuzsanna Kakuk’undur.
Köstendil ve Mihailovgrad bölgelerinde yaptı÷ı çalıúmaları Kakuk, “Dıe
Türkısche Mundart Von Küstendil und Mıchaılovgrad” adıyla yayımlamıútır.86
Çalıúmada dokuz masal metni bulunmaktadır. Masallar; Ayúe Hasanova, Hüseyin
øbrahim øbiúov, Emine Yunus, Ruhidil Adil adlı kaynak kiúilerden derlenmiútir.
Eserdeki masallar Almancaya da çevrilmiútir.
Milino köyü ve çevresinin a÷ız araútırmalarının incelendi÷i “Kuzeydo÷u
Bulgaristan Türk A÷ızları Üzerine Araútırmalar” adlı çalıúmasında Hüseyin Dallı,
82
Gyula Nemeth. age. s.125-189.
83
84
Bulgarlar Kızanlık için “Kazanlık” demeyi tercih etmektedir. Oysa bu ad da Türkçedir.
Çalıúmamızda, bölge için bölgenin asıl adı olan, “Kızanlık” adını kullanmayı tercih edece÷iz.
85
Suzanne Kakuk. “Textes Turc de Kazanlık II.” Budapeút: Acta Oriantalia, 1958, C. 8, s.242,
242, 251, 252, 253, 254.
86
Zsuzsanna Kakuk. “Die Türkische Mundait Von Küstandil Und Michailovgrad”, Acta
Linguistica Hungarica, C.11, 1961, s.322, 323, 327, 331, 347, 349, 352, 354, 367.
44
øsmail Ahmedov Yusufov adlı kaynak kiúiden alınmıú iki masal metnine yer
vermiútir.87
Kültür Bakanlı÷ı tarafından yayımlanan “Türkiye Dıúındaki Türk
Edebiyatları Antolojisi 8 / Bulgaristan Türk Edebiyatı adlı eserde de masal
metinleri yer almaktadır. Eserde yer alan 22 masal metni daha önceki
kaynaklardan seçilerek alınmıútır. Tahir ile Zülha masalı bu çalıúmada da yer
almaktadır. Ancak eseri hazırlayan Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy, eserde yer
alan masalların nereden alındı÷ını belirtmemiútir.88
1989 yılında yaúanan büyük göç olayının gündemde oldu÷u günlerde T.C.
Kültür Bakanlı÷ı, Nimetullah Hafız tarafından hazırlanan “Bulgaristan Türk Halk
Edebiyatı Metinleri I II” adlı eseri yayımlamıútır. Eserin birinci cildinde
“Atasözleri ve Deyimler, Bilmece, Maniler, Ninniler ve Türküler” yer almaktadır.
økinci cilt, “Fıkralar, Efsaneler, Masallar” dan oluúmaktadır.89
Eserde metinlerle ilgili herhangi bir bilgi verilmeksizin 84 masal
geliúigüzel sıralanmıútır. Çok uzun masal metinlerinin yanında çok kısa masal
metinleri de vardır.90 Çalıúmada “Hayvanlarla ølgili Fıkralar” ile masallar
bölümündeki hayvanlarla ilgili örneklerin ayrı ayrı ele alınması do÷ru olmamıútır
diye düúünmekteyiz. 91
Nimetullah Hafız, masalların nereden alındı÷ıyla ilgili herhangi bir bilgi
vermemiútir. Ancak eserdeki 35 masal metni yukarıda sözünü etti÷imiz Emil
Boev ve Hayriye Memova tarafından hazırlanan Rodop Türk Halk Masalları adlı
çalıúmadaki masallarla aynıdır. Geriye kalan 50 masal metninin kitabın sonunda
verilen listede yer alan ve yukarıda tanıttı÷ımız kitaplardan seçilmiú olma ihtimali
yüksektir.
87
Hüseyin Dallı. Kuzeydo÷u Bulgaristan Türk A÷ızları Üzerine Araútırmalar. Ankara: TDK Yay.,
1976, ss.154-155.
88
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. Baúlangıcından Günümüze Kadar Türkiye Dıúındaki Türk
Edebiyatları Antolojisi (Nesir-Nazım), Bulgaristan Türk Edebiyatı. Ankara: Kültür Bakanlı÷ı
Yay., 1997, C. 8, ss.153-176.
89
Bulgaristan Türk Halk Edebiyatı Metinleri I II. Yay. Hzl. Nimetullah Hafız. Ankara: Kültür
Bakanlı÷ı Yay., 1990.
90
Nimetullah Hafız. age. C.2, ss.90-366.
91
45
Ahmet Tacemen’in hazırladı÷ı “Halk Edebiyatı Verileri Zemininde Türk
Kimli÷i II” adlı eserde masallara geniú bir yer ayrılmıútır. 55 masal metni Kırcali
ve ilçelerinden derlenmiútir. Çalıúmada yer alan 21 fıkra ise Nimetullah Hafız’ın
“Bulgaristan Türk Halk Edebiyatı Metinleri II” adlı eserinin fıkralara ayrılmıú
bölümünden seçilmiútir.92
M. Öcal O÷uz, Milli Folklor Araútırma Dairesi adına yapılan Kırklareli
Saha Araútırması çalıúmaları sırasında ùehriban Davulcu’dan 7 masal derlemiútir.
Kaynak kiúi 20 yaúında iken ülkemize göç etmiútir. Masalları çocuklu÷unda
ninesinden dinlemiútir. M. Öcal O÷uz bu çalıúmasını; “Kırklareli’de Derlenen
Bulgaristan Türkleri’nin Masal ve Türküleri” baúlı÷ıyla yayınlamıútır. 93
Fikret Türkmen’in danıúmanlı÷ında hazırlanan Ege Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde bulunan bir bitirme tezinde
6 masal metni bulunmaktadır. Bitirme tezi, Halime Usanmaz tarafından
hazırlanmıútır. 6 masal metninden 3 tanesi Rıza Mollov tarafından Razgrad ve
ùumnu’dan derlenen masal metinleridir. 3 tanesi ise øzmir’e yerleúmiú Bulgaristan
göçmenlerinden derlenmiútir. Halime Usanmaz’ın bitirme tezinde yer alan masal
metinlerinden özellikle Rıza Mollov’un derledi÷i masallar çalıúmamızın
“Metinler” bölümünde gösterilmiútir. 94
Yine Fikret Türkmen’in danıúmanlı÷ında hazırlanan Ege Üniversitesi,
Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde bulunan geniú çerçeveli bir
bitirme tezinde 71 asıl masal, 24 hayvan masalı, 23 gerçekçi masal, 34 fıkra ve 5
çeúitli masal (zincirlemeli, yalanlamalı, vb.) vardır. Ayrıca üç de halk hikâyesi yer
almaktadır.95 Bitirme tezinde yer alan masallar Bulgaristan’ın Kırcali ilinin
Sürmenler köyünde ve çevresinde uzun yıllar ö÷retmenlik yapan Zihni ùenol’un
derlemeleridir. Zihni ùenol, bu masalları ö÷rencileriyle birlikte toplamıú ve
92
Ahmet Tacemen. Halk Edebiyatı Verileri Zemininde Türk Kimli÷i II. Ni÷de: Ni÷de Üniversitesi
Yay., 1998, s.688-822.
93
M. Öcal O÷uz. “Kırklareli’de Derlenen Bulgaristan Türkleri’nin Masal ve Türküleri.” Türk
Folklorundan Derlemeler 1987. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlı÷ı Yay., 1987, ss.121-133.
94
HalimeUsanmaz. Kırcali ve Deliorman (Bulgaristan) Yöresi Türk Halk Edebiyatı Örnekleri.
øzmir: Ege Ünv., Sosyal Bilimler Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, 1980, ss.41-54.
(Bitirme Tezi)
95
Sevim Yıldız. Bulgaristan (Kırcali) Türklerinden Derlenmiú Masallar. øzmir: Ege Ünv.,
Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, 1993, s.1-250. (Bitirme Tezi)
46
dosyalamıútır. 1989 yılındaki büyük göç sırasında ailesiyle birlikte Türkiye’ye göç
eden Zihni ùenol, øzmir’e yerleúmiú ve ö÷retmenlik yapmıútır.
Bulgaristan’daki derleme çalıúmalarımız sırasında en az derleme
yapabildi÷imiz tür masal olmuútur. Masal türünün Bulgaristan Türklerinin
hayatından tamamen çıktı÷ını söyleyemesek de eski öneminin kalmadı÷ı da
ortadadır. Gözlemlerimize göre bu durumun úunlardan kaynaklandı÷ını
söyleyebiliriz. Bölgede yaptı÷ımız saha çalıúma sırasında göç nedeniyle pek çok
ailenin parçalandı÷ını gördük. Kendileriyle konuútu÷umuz kaynak kiúilerin ço÷u
Türkiye’den geldi÷imizi ö÷renince ailesinden Türkiye’de olanları saymaya
baúlıyordu. Hasretin, özlemin oldu÷u ve zihinlerin parçalara bölündü÷ü bir
ortamda masalın da bir anlamı kalmamaktadır. Bölgede, insanların içinde
bulundu÷u ekonomik sıkıntılar da gündelik hayatın getirdi÷i a÷ır bir sorun olarak
yaúanmaktadır. Böylesi bir ortamda, Türkiye’den niçin buralara kadar geldi÷imizi
söyledi÷imizde; “Bulamazsınız, kimse kalmadı, onlar evveli vardı, úimdi yok,
düzen bozuldu” vb. gibi tepkilerle karúılaútık. Artık masal, onlar için geride kalan
bir hatıradır. ømecelerde ve çeúitli toplantılarda masalların anlatıldı÷ından söz
eden kaynak kiúiler, 1950’li yıllardan sonra bu tür e÷lencelerin toplum hayatından
çekilmeye baúladı÷ını belirtmiúlerdir. 1950’li yıllardan itibaren köylere elektrik
verilmesi, yönetimin sistemli bir úekilde köylere tiyatro grupları göndermesi,
sinema açması daha önce yapılan sohbetleri, e÷lenceleri de yavaú yavaú ortadan
kaldırmıútır.
Bir baúka sebep olarak úunu da söylememiz mümkündür. Her on yılda bir
yönetim sistemli bir úekilde Türkiye’ye göçe izin vermiútir. Bu göçler sırasında
sosyalist rejim, kendisi için tehlike gördü÷ü kimseleri özellikle Türk toplumuna
kanaat önderli÷i yapanları göçe zorlamıútır. Böylelikle oradaki Türk toplumu akil
insanlardan yoksun bırakılmıútır. Bizce bu durum, en önemli sebeplerden birisidir.
Genellikle Bulgaristan’ın kırsal kesiminde yaúayan, tarım ve hayvancılıkla
geçimlerini sa÷layan Türk toplumu içlerinden çok az sayıdaki okumuú, yazmıú ve
tahsil görmüú, topluma önderlik yapabilecek kiúilerden yoksun bırakılarak
sahipsiz hale getirilmiútir. Mevcut yönetim böylelikle Türk toplumunu
Bulgarlaútırmanın daha kolay olaca÷ını ve Bulgarlaútırma politikalarının baúarılı
olaca÷ını düúünmüútür.
47
1940’lı yıllarda do÷an ve çocuklu÷undan itibaren sosyalist e÷itim
sistemiyle yetiúmiú ve úu anda 60 yaúın üzerinde olan kuúak, aldı÷ı e÷itim gere÷i
bu tür anlatmaların vaktinin geçti÷ini, bunların geride kaldı÷ını, yaúlılardan
bunları duyduklarını ama kendi dönemlerinde bu tür masal anlatılan ortamlara
tanık olmadıklarını belirtmiúlerdir.
Dünyadaki de÷iúim ve geliúme Bulgaristan Türklerini de etkilemiútir.
Yukarıdaki saydı÷ımız sebepleri de bu de÷iúim ve geliúmeye ekledi÷imizde
sadece masal türü de÷il, di÷er türler de bu sebeplerden olumsuz yönde
etkilenmiútir.
Sözlü kültür ortamında türlerin yaúaması gelenek çevresinin varlı÷ına
ba÷lıdır. Gelenek çevresini oluúturan unsurlardan; dinleyici, anlatıcı ve ortam, biri
ya da birinin eksilmesi, sözlü türlerin o toplumda varlı÷ını sürdürmesini
güçleútirir. Arz ve talep olarak düúündü÷ümüzde, masal anlatmaya ihtiyacın
kalmadı÷ı bir ortamda yeni masal anlatıcıları da yetiúmeyecektir.
Çok geniú bir co÷rafi alana da÷ılmıú olan Bulgaristan Türklerinin halk
edebiyatı ürünlerini tespit etmek için oluúturulacak derleme gruplarının
çalıúmaları sonucunda masal metinlerinin ortaya çıkarılabilece÷ini de
düúünmekteyiz.
I.I.3. Masalların Sınıflandırılması
Kaarle Krohn masalların sınıflandırılması üzerinde ilk ciddi ve kalıcı
çalıúmayı düúünen isimdir. Krohn, Finlandiyalı Antti Aarne’dan iyi bir
sınıflandırılma yapmasını ister. Anti Aarne, arkadaúları Finli Oscar Hackman,
Danimarkalı Axel Olrik, Alman Johannes Bolte ve øsveçli C. W. Von Sydow’un
görüú ve düúüncelerinden faydalanarak günümüzde de kullanılan sınıflandırmayı
hazırlar. Ancak bu sınıflandırma, yalnız Kuzey Avrupa ülkelerinin masallarını
içine alan bir sınıflama çalıúmasıdır. øleride geliútirilece÷i düúünülen bu
sınıflandırmada 540 masallık kadro için 1999 masallık bir katalog hazırlanır. Bu
katalog, varlı÷ını ba÷ımsız olarak koruyabilen, tek motifli masalların oluúturdu÷u
tiplerin yer aldı÷ı bir tip katalo÷udur. Katalogda her tip için ayrı bir numara
verilmiú, birbiriyle akraba olabilecek tipler bir baúlık altında, birbirlerini takip
edecek úekilde düzenlenmiútir. Masal araútırmacılarının ilk ciddi tip katalo÷u olan
bu çalıúmada masalların sınıflandırılması úu úekildedir:
48
I. Hayvan masalları (1-299)
II. Asıl masallar (300- 1199)
III. Fıkralar(1200-1999) 96
Bu üçlü sınıflandırma kendi arasında ana ve alt dallara ayrılarak daha
kolay faydalanılır hale getirilmiútir.
Çeúitli ülkelerin masalları ve bunların tasnifi üzerindeki çalıúmalar daha
sonraki yıllarda da devam etmiútir. Aarne’in 1926’da ölmesinden sonra, ö÷rencisi
Stith Thompson ortaya konan çeúitli katalogları da dikkate alarak, 1928 yılında
The Types of The Folktale adlı eserini øngilizce olarak yayımlamıútır. Geniú bir
bibliyografyayı da inceleyen bu yeni çalıúmada Aarne’in sınıflandırması aynen
korunmuútur. 97
Thompson’un bugün de kabul edilip uygulanan sınıflandırılması úöyledir:
1. Hayvan Masalları
1-99. Vahúi Hayvanlar
100-149. Vahúi Hayvanlar ve Evcil Hayvanlar
150-199. ønsan ve Vahúi Hayvanlar
200-219. Evcil Hayvanlar
220-249. Kuúlar
250-274. Balıklar
275-299. Di÷er Hayvanlar ve Nesneler
2. Günlük (Asıl) Masallar
300-749. A. Sihir ve Büyü Masalları
300-399. Ola÷anüstü Düúmanlar
400-459. Büyülenmiú Koca, Eú ve Di÷er Yakınlar
460-499. ønsanüstü Görevler
500-559. Ola÷anüstü Yardımcılar
560-649. Sihirli Eúyalar
650-699. Ola÷anüstü güç ve bilgi
700-749. Di÷er Do÷aüstü Masallar
96
Saim Sakao÷lu. Masal Araútırmaları. Ankara:Akça÷ Yay., 1999, ss.11.
97
Saim Sakao÷lu. Masal Araútırmaları. Ankara:Akça÷ Yay., 1999, ss.10-15.
49
750-849. B. Dinî Hikâyeler
850-999. C. Kısa Romantik Masallar
1000-1199. D. Aptal Dev Masalları
III. Fıkralar ve Anekdotlar
1200-1349. Mankafa Fıkraları
1350-1439. Evli Çiftler Hakkındaki Fıkralar
1440-1524. Bir Kadın (Kız) Hakkındaki Fıkralar
1525-1874. Bir Adam (Erkek Çocuk) Hakkındaki Fıkralar
1875-1999. Yalan Masalları
2000-2399. Zincirleme Masallar
2400-2499. Sınıflamaya Girmeyen Di÷er Masallar98
Türk masalları üzerinde yapılan en önemli tasnif çalıúmalarından birisi
Wolfram Eberhard ile Pertev Naili Boratav’a aittir. “Typen Türkischer
Volksmarchen” adını taúıyan bu çalıúmada 378 masal tipi bulunmaktadır. “Typen
Türkischer Volksmarchen”de masallar 23 baúlık altında toplanmıútır.
“A. Hayvan masalları: 1-22 (22 tip)
B. Hayvan ve ønsan: 22-23 (11 tip)
C. Hayvan veya bir ruh bir insana yardım eder: 34-82 (49 tip)
D. Tabiatüstü bir ruh veya hayvanla evlenme: 83-109 (27 tip)
E. øyi ruhla veya evliyalarla yaúama: 110-122 (13 tip)
F. Kaderin hakimiyeti: 123-142 (20 tip)
G. Rüya: 143-145 (3 tip)
H. Kötü ruhlarla yaúama: 146-168 (23 tip)
I. Sihirbazlar: 169-184 (16 tip)
J. Bir kız sevgili bulur: 185-196 (12 tip)
K. Bir erkek sevgili bulur: 197-222 (25 tip)
L. Fakir kız zenginle evlenir: 223-238 (16 tip)
M. Kıskançlık ve iftira: 239-255 (17 tip)
N. Hor görülen koca kahramandır: 256-258 (3 tip)
O. Zina ve baútan çıkarma: 259-280 (22 tip)
98
Metin Ekici. “Araútırma Yöntemleri.” Türk Halk Edebiyatı El Kitabı. Editör: M. Öcal O÷uz,
Ankara: Grafiker Yayıncılık, 2004, ss. 93-94.
50
P. Acaip icraat ve olaylar: 281-289 (8 tip)
Q. Acaip davalar: 289-301 (13 tip)
R. Realist masallar: 302-310 (9 tip)
S. Acaip tesadüfler: 311-316 (6 tip)
T. Komik hikâyeler: 317-322 (6 tip)
U. Aptal ve tembel erkek ve kadınlar: 323-338 (16 tip)
V. Hırsız ve dedektif: 339-349 (11 tip)
W. Akıllı, hilekâr veya cimri erkek ve kadınlar:350-378 (29 tip)”99
Türk masalları üzerine yapılan bir baúka çalıúma Warren S. Walker ile
Ahmet E. Uysal’ın birlikte hazırladıkları “Tales Alive in Turkey” adlı çalıúmadır.
Walker ile Uysal Türk masallarını úu úekilde tasnif etmiúlerdir:
“1. Tabiatüstü masallar
2. ùaúırtıcı ve hünerli masallar
3. Mizahi masallar
4. Ahlaki masallar
5. Köro÷lu
6. Dini küçük düúürücü masallar
7. Fıkralar.”100
Elimizdeki metinlerden yola çıkarak Bulgaristan Türkleri masallarını
de÷erlendirdi÷imiz zaman úu úekilde sınıflandırmak mümkündür:
1. Hayvan masalları
2. Asıl masallar: ola÷anüstü, gerçekçi
I.I.4. Bulgaristan Türkleri Masallarının Tip Numaraları ve Özetleri
Metinler bölümünde yer alan on beú adet masal metninden on ikisini
derleme tarihlerine göre sıraladık. Üç masal metni ise Rıza Mollov’un 1950’li
yıllarda yaptı÷ı derleme çalıúmalarına aittir. Metinler bölümünde yer alan
Bulgaristan Türkleri masallarını motif ve tiplerine göre de÷erlendirece÷iz.
Bulgaristan Türkleri halk edebiyatını ele aldı÷ımız bu çalıúma monografik bir
çalıúma de÷ildir. øleride Bulgaristan Türkleri masalları üzerinde ayrıntılı motif ve
tip araútırmaları yapılmalı ve Türk dünyası masal araútırmaları arasında böyle bir
99
Saim Sakao÷lu. age. ss.57-59.
100
51
çalıúma da yerini almalıdır. “ùöyle bir masal var, üvey anne masalı var” gibi
ifadelerle söze baúlayan kaynak kiúiler, masalların isimlendirmesini de
yapmıúlardır.
Masalların tip numaraları, The Types of The Folktale101 ve Typen
Türkischer Volksmärchen’e102 göre araútırılmıútır. Tip numaraları tespit
edilemeyen masalların tip numaraları boú bırakılmıútır. Metinler bölümünde yer
alan masalların tip ve özeti verilirken aúa÷ıdaki sıralamayı takip edece÷iz.
1. Masalın adı
2. Masalın EB ve AaTh kataloglarındaki tip numaraları
3. Masalın özeti
Birinci Masal
1.Öksüz Kız
2. EB: 90, AaTh: 425
3. Masalın Özeti
1. Bir kadının biri öz, di÷eri üvey olmak üzere iki kızı vardır.
2. Üvey anne, kocasından üvey kızını evden uzaklaútırmasını
ister.
3. Adam yanına bir ekmek alarak kızıyla yola çıkar ve ormanda
tepelik bir yerde ekme÷i yuvarlar ve oradan uzaklaúır.
4. Kız, ekme÷in peúinden koúarken babasının kendisini balkanda
bıraktı÷ını anlar ve a÷lamaya baúlar. A÷larken bir ihtiyar bir
kadınla karúılaúır,ihtiyar kadın onu evine götürür.
5. Kız; ihtiyar kadının hayvanlarına bakar, evini temizler.
6. Ertesi gün ihtiyar kadın kızı alarak köyüne götürmek için yola
çıkarlar.
7. Bir derenin kenarına gelirler. øhtiyar kadın uyuyaca÷ını söyler
ve dereden sarı su akarken kendisini uyandırmasını ister.
8. Sarı su akarken kız, ihtiyar kadını uyandırır. øhtiyar kadın, kızı
dereye sokar. Kız dünya güzeli bir kız olur. øhtiyar kadın ona
bir sandık altın verir.
101
Stith Thompson. The Types of the Folktale. Helsinki,1964.
102
Wolfram Eberhard, Pertev Naili Boratav. Typen Türkischer Volksmärchen. Wiesbaden 1953.
52
9. Üvey kızının güzelleúti÷ini ve bir sandık altınla geri
döndü÷ünü gören üvey anne, kocasından kendi kızını da aynı
úekilde balkanda bırakmasını ister.
10. Adam, kızı ormana götürür ve aynı úekilde orada bırakır.
11. Kız a÷larken, ihtiyar kadınla karúılaúır. øhtiyar kadın kızı evine
götürür. Kız, ihtiyar kadının hayvanlarını öldürür.
12. Ertesi gün yola çıkarlar ve dere kenarına gelirler. øhtiyar kadın,
kızı siyah suyun içine sokup çıkarır. Kız çok çirkin bir hale
gelir. Buna da bir yılanla çıyanla dolu bir sandık verir.
13. Annesi kızını o halde görünce ölür.
økinci Masal
1.Tın Tın Kabacık
2. EB: 90, AaTh: 425
3. Masalın Özeti
1. Karısı ölen adam Fatmacık adındaki kızıyla yaúamaktadır.
Adam bir gün evlenir. Evlendi÷i kadının da Ayúecik adında bir
kızı vardır.
2. Kadın, üvey kızını istemez ve sürekli eziyet eder.
3. Kadın, kocasından kızını da÷a bırakmasını ister. Adam, yanına
bir kabak alır ve kızıyla birlikte yola çıkar. Fatmacık, babasının
kendisini da÷da bırakaca÷ını anlar.
4. Adam, Fatmacık’a kaba÷ı verir ve kaba÷ı yuvarlamasını,
nerede durursa peúinden gitmesini söyleyerek oradan uzaklaúır.
5. Fatmacık, kaba÷ın nereye gitti÷ini daha iyi görmek için a÷aca
tırmanır. Kabak, çeúmenin baúında durur. Kız a÷layarak
çeúmenin baúına varır.
6. Karúısına bir nine çıkar. Fatmacık, baúından geçenleri anlatır.
Nine, derenin kenarında beklemesini, temiz su akınca deredeki
sandı÷ı almasını söyler.
7. Nine, eve nasıl gidece÷ini ona söyler. Fatmacık içi altınla dolu
sandıkla eve dönünce üvey annesi, kocasından kendi kızı
Ayúecik’i de da÷a götürüp bırakmasını ister.
53
8. Ertesi gün adam, yanına bir kabak alır ve Ayúecik’i da÷a
götürür. Fatmacık’a söylediklerini ona da söyler.
9. Ayúecik, çeúmenin baúında nine ile karúılaúır. Nine, derenin
kenarında beklemesini ve sarı su akınca gelecek olan sandı÷ı
almasını söyler.
10. Ayúecik, sarı suyla gelen sandı÷ı alır, nine ona evinin yolunu
tarif eder. Ayúecik, evine döner.
11. Kadın, kızının sandıkla birlikte geri döndü÷ünü görünce, üvey
kızını ve kocasını evden çıkarır. Kızıyla yalnız kalan kadın
sandı÷ı açar. Sandı÷ın içinden çıkan yılanlar ve çıyanlar kadını
ve kızını orada öldürür.
Üçüncü Masal
1. Bütün Suları øçen Ejderha
2. EB:–, AaTh:–
3. Masalın özeti
1. Bir köyün etrafında bütün suları içen bir ejderha ortaya çıkar.
Geriye suyu akan bir tek çeúme kalır. O çevrede yaúayanlar
suyu olan bu çeúmeye ejderhanın ne gün gelece÷ini ö÷renirler.
2. Son gün herkes gidip birer ikiúer yudum su içer. Suyu kalan o
tek çeúmeden bir genç de su içerken gaipten bir ses duyar.
3. O sesin söylediklerini yapan genç, bir da÷ın en yüksek tepesine
çıkar.
4. Bir kuú gelir ve genci dokuz da÷ aúırarak onuncu da÷ın
eteklerine indirir.
5. Karúısına çıkan saraya, önündeki engelleri aúarak içeriye giren
genç, cam kavanozu alır.
6. Ejderha suyu içmeye gelir, genç elindeki kavanozu yere atar.
Cam kabın içinden çıkan mahlûk ölünce, ejderha da ölür. Bütün
insanlar susuz kalmaktan kurtulur.
54
Dördüncü Masal
1. Ne ødim, Ne Oldum, Ne Olaca÷ım
2. EB:137, AaTh:883 c
3. Masalın özeti
1. Savaú zamanında bir bey, yeni do÷an kızını düúmanın eline
geçmemesi için bir sepete koyarak dereye bırakır.
2. Annesiyle yaúayan bir çoban sepeti bularak eve getirir ve kızı
büyütürler.
3. Kız büyüyünce, kendisini bulan çobanla evlenir ve üç tane
çocukları olur.
4. Bir gün bir atlı onlara misafir olur.
5. Çocukların adı misafirin dikkatini çeker ve ev sahibine sebebini
sorar. Kadın baúından geçenleri misafire anlatır.
6. Adam, anlatılanlardan karúısındakinin yıllar önce dereye
bıraktı÷ı kızı oldu÷unu anlar.
7. O gece orada misafir olmak isteyen adam, ertesi gün onlara bir
sır açıklayaca÷ını söyler.
8. Adam, ertesi gün her úeyi anlatır ve bütün malını mülkünü
kızına ve çobana bırakır.
Beúinci Masal
1. Hoca ve Talebesi
2. EB:–, AaTh:–
3. Masalın özeti
1. Fakir bir adam çocu÷u cin, peri iúlerini ö÷rensin diye ücret
karúılı÷ında bir hocaya gönderir.
2. Çocuk, mektebi bitirir ve eve döner. Babası, paralarının
kalmadı÷ını söyler.
3. Çocuk, koç kılı÷ına girece÷ini ve pazara götürüp satmasını
ancak cılbırını kesinlikle kimseye satmamasını babasına söyler.
4. Koç kılı÷ına giren çocu÷u, babası pazara satmaya götürür ama
pazara gelen hoca talebesini tanır ve koçu cılbırıyla birlikte
satın alır.
55
5. Hocası koçu eve götürür ve bir dire÷e ba÷lar. Koç, yanına
yaklaúan hocasının kızından cılbırını çıkarmasını ister.
Hocasının kızı cılbırını çıkarır.
6. Koç, güvercin olup uçar. Hocası da do÷an olur.
7. Çocuk, darı olur. Çocuk darı olunca hocası tavuk olur.
8. Çocuk tilki olur ve hocasını yer.
Altıncı Masal
1. Padiúah ve Fakir Köylü
2. EB:311, AaTh:942 B, 1641
3. Masalın özeti
1. Fakir bir köylü padiúah belki yardım eder umuduyla padiúaha
bir tane kazı hediye olarak götürür.
2. Padiúah, köylüyü huzuruna kabul eder ve bu bir kazı altı kiúiye
taksim etmesini ister.
3. Köylü düúünür; padiúah ile eúine siz bu hanenin baúısınız der ve
kazın baúını koparıp onlara verir. Kazın kanatlarını da
padiúahın çocuklarına, kazın ayaklarını padiúahın halayıklarına
verir ve kazı torbasına koyar.
4. Bu taksim padiúahın hoúuna gider ve köylüye hazineden bir kile
altın verir.
5. Köylünün zengin oldu÷unu gören bir komúusu padiúah bana da
yardım eder umuduyla beú tane kaz alıp padiúaha gider.
6. Padiúah, o köylüyü de huzuruna kabul eder ve bu beú kazı altı
kiúiye pay etmesini ister. Köylü bunu yapamayınca padiúah
di÷er köylüyü huzuruna ça÷ırtır.
7. Köylü, padiúah ve karısına iki siz bir de kaz üç, padiúahın
çocuklarına da aynı úekilde iki siz bir de kaz üç, halayıklara da
iki siz bir de kaz üç, iki kaz bir de ben üç demiú ve iki kazı
torbaya koymuú.
8. Padiúah, köylüye tekrar bir kile altın vermiú.
56
Yedinci Masal
1. Tilki ile Mırmır Pehlivan
2. EB:–, AaTh:–
3. Masalın özeti
1. Bir tilki köyün yakınına gelerek orada kendisine yatacak bir yer
yapar.
2. Mırmır pehlivan tilkinin yattı÷ı yere gelir ve burada yatar.
Tilki, Mırmır pehlivanı kaldırmak ister ama Mırmır pehlivan
kalkmaz ve ikisi dost olup birlikte gezmeye baúlarlar.
3. Bunları gezerken; tavúan, kurt, ayı ve domuz görür. Bunlar
evlendiler diyerek yemeye davet ederler. Tavúan, tilki ile
Mırmır pehlivanı yemeye davet etmek için gider.
4. Tavúan, tilki ile Mırmır pehlivana haber verir. Üçü beraber
gelirken Mırmır pehlivan, bir çekirge ile kelebe÷i yer. Tavúan
bundan korkar ve bu bizi de yiyecek diye arkadaúlarına haber
verir.
5. Tavúan bir gümeye, domuz gazellerin altına saklanır. Ayı ise
bir a÷acın tepesine çıkar.
6. Tilki ile Mırmır pehlivan gelirler ama kimseyi bulamazlar.
Domuzun solumasını fare zanneden kedi gazellere atlayınca
domuz ba÷ırarak kaçar.
7. Domuzun ba÷ırmasından korkan kedi a÷aca tırmanır. Bunu
gören ayı, bu beni de yiyecek der ve a÷açtan düúerek ölür.
Bunları gören tavúanla kurt kaçarlar.
8. Orası da tilki ile Mırmır pehlivana kalır.
Sekizinci Masal
1. Padiúah ve Çocuk
2. EB: 197, AaTh: 725
3. Masalın özeti
1. Rüya gören bir çocuk gördü÷ü rüyayı babasına ve hocasına
anlatmaz.
57
2. Çocuk, padiúahın huzuruna çıkmaya karar verir ama gördü÷ü
rüyayı padiúaha da anlatmaz.
3. Bu duruma kızan padiúah, Arap’ı ça÷ırır ve elli altın vererek
çocu÷un kafasının kesilmesini emreder.
4. Padiúahın kızı Arap’a yüz altın vererek çocu÷u kesilmekten
kurtarır ve zindana kapatılmasını sa÷lar.
5. Çocuk, zindandan padiúahın kızının odasına do÷ru bir tünel
kazar ve padiúahın kızına getirilen yemeklerden yer ve üçüncü
gün padiúahın kızı onu yakalar.
6. Çocuk, yine bir gün padiúahın kızın odasına gelir ve onu a÷lar
bir úekilde bulur. Kız olanları anlatır ve padiúahın gönderdi÷i üç
kılıçtan hangisinin altın hangisinin gümüú oldu÷unu
bilemezlerse evlenmek zorunda kalaca÷ını söyler.
7. Çocuk, sorunun cevabını verir ama bunu kendisinden
ö÷rendi÷ini kimseye söylememesini tembih eder.
8. Bu sefer padiúah üç at gönderir ve bunların hangisinin anne
hangisinin yavru oldu÷unu bilmelerini ister. Çocuk, bunun
cevabını da kıza söyler.
9. Üçüncüsünde üç tane matrak yollar ve hangisinin ince
hangisinin kalın oldu÷unu bilmelerini ister. Çocuk bunun da
cevabını kıza söyler.
10. Dördüncüsünde padiúah, elle iliúilmedik, makasla dikilmedik
bir elbise yapmalarını ister. Çocuk bunun da cevabını kıza
söyler.
11. Karúı tarafın padiúahı bu soruların cevabını bilen kiúiyi görmek
ister. Bunun üzerine kız, durumu babasına açıklar ve çocuk
zindandan çıkarılır.
12. Çocuk, yanına sakallı bir keçi ve iri bir deve alarak di÷er
ülkenin padiúahının yanına gider.
58
Dokuzuncu Masal
1. Sı÷ırtmacın Kızı
2. EB:–, AaTh:–
3. Masalın özeti
1. Güldü÷ünde yanaklarında güller açan, üzerinden akan suların
altın oldu÷u bir sı÷ırtmaç kızı vardır.
2. Bir genç, rüyasında gördü÷ü bu kıza âúık olmuú ve onu bulmak
için yollara düúer sonunda onu bulur.
3. Genç, dünürcü gönderir. Kızın üvey annesi hem kendi kızını
hem de üvey kızını dünürcülere göstermez ama kızı verdik, der.
4. Öz kızı ve üvey kızı ile yola çıkan kadın, yola çıkmadan önce
üvey kızına çok tuzlu yemek yedirir.
5. Yolda susayan kız, üvey annesinden su ister. Bir gözüne
karúılık su verece÷ini söyleyen üvey anneye kız, gözünü çıkarıp
verir. Üvey anne sözünde durmaz ve su vermez. Tekrar su
isteyen kıza, di÷er gözünü çıkarırsa su verece÷ini söyler, kız
di÷er gözünü de çıkarır.
6. Üvey anne daha sonra kızı kuytu bir yerde bırakır ve kendi
kızıyla yola devam eder. Kendi kızını gence verir. Genç, bu
kızın rüyasında gördü÷ü kız olmadı÷ını anlar.
7. Bezirgânlar, konakladıkları sırada bir köpek onlara yaklaúır,
bezirgânların verdi÷i ekme÷i köpek a÷zına alarak oradan
uzaklaúır. Köpe÷i takip eden bezirgânlar kızı bulurlar.
8. Hiç çocu÷u olmayan bezirgânlardan biri kızı evlatlık edinir ve
evine götürür.
9. Kızı yıkarlarken suyun altın oldu÷unu gören karı koca
úaúırmıúlar. Kız, bu altınlardan bir türbe yaptırmasını ister.
10. Üvey anne üvey kızının yaúadı÷ını ö÷renir ve onun yaúadı÷ı
eve misafir olur. Üvey anne gece kızın kolundaki bilezi÷i
çıkarır.
11. øhtiyar karı koca kızı, yaptırdı÷ı türbeye koyarlar.
59
12. Bezirgânların sattı÷ı gülleri göz karúılı÷ında satan alan gencin
karısı gülleri eve getirir. Genç, gülleri koklar.
13. Genç, bu günden sonra bir ses duyar. Bu sesi takip ederek
sonunda türbeye ulaúır. Türbenin içindeki çocu÷u alır ve eve
getirir. Genç, karısından ve kaynanasından bebe÷i
a÷latmamalarını ister.
14. Avdan döndü÷ünde bebe÷i a÷lar bulan genç, bebe÷i alarak
tekrar türbeye gider, bebe÷in kolundaki bilezik kıza de÷ince kız
tekrar canlanır.
15. Kız, baúından geçenleri anlatır, birlikte eve dönerler. Genç,
kaynanası ile karısını cezalandırır.
Onuncu Masal
1. Üvey Anne
2. EB:137, AaTh:883 c
3. Masalın özeti
1. Üvey annesi genç kıza çok davranır. Kocasından onu
öldürmesini ister.
2. Babası kızını alır ve onu bir bayırdan aúa÷ı atar, ama kız ölmez.
3. Kızı, bir çoban bulur ve evine götürür. Daha sonra onunla
evlenir.
4. Ne ødim, Ne Oldum, Ne Olaca÷ım adlarını verdikleri üç kızları
olur.
5. Bir gün kapılarını yemek isteyen biri çalar. Kız, adamı içeri
davet eder ve kızlarına isimleri ile seslenir.
6. øsimler, adamın dikkatini çeker ve sebebini sorar. Kız baúından
geçenleri anlatır.
On Birinci Masal
1. Kabak Kız
2. EB:85, AaTh:402
3. Masalın özeti
1. Hiç çocu÷u olmayan kadın dua eder ve kabak úeklinde bir
çocuk dünyaya getirir.
60
2. Kabak, büyür ve konuúmaya baúlar. Sesinden kız oldu÷unu
anlarlar. Kabak kız, her iúte annesine etmeye baúlar. Bir gün
annesinden derede çamaúır yıkamak için izin ister.
3. Dereye giden kabak kız, kabu÷undan çıkar ve çok güzel bir kız
olur. Padiúahın o÷lu bunu görür ve kabak kızı takip eder.
4. Padiúahın annesi gidip, kabak kıza dünür olur. Padiúahın o÷lu
ile kabak evlenirler.
5. Bütün ailenin gitti÷i dü÷üne, daha sonra kabak kız da kabından
çıkıp çok güzel bir kız olarak gider.
6. Kaynanası bu durumdan úüphelenir ve dü÷ünden erken döner
ve kaba÷ı yakar.
7. Kabak kız, eve dönüp kabu÷unun yandı÷ını görünce hemen
oracıkta ölür. Kocası da kendisini öldürür.
On økinci Masal
1. Topal Kurt
2. EB:8, AaTh:123
3. Masalın özeti
1. Anne koyunun yedi tane tümen kuzucu÷u vardır. Anne, her gün
kuzucuklarına ot getirmeye giderken Topal kurda kapıyı
açmamalarını söyler.
2. Kurt, koyunun sesini taklit eder, ayaklarını kınalar ve kapıyı
açtırır.
3. Kuzucukların altısını yer ekmekli÷in altında saklanan bir tanesi
kurtulur.
4. Eve dönen anne, evin ortasına bir kuyu kazar, içine ateú yakar
ve üstünü kapatır.
5. Kuzularını yiyen Topal kurdu bulur ve eve davet eder.
6. Kurdu, daha önceden hazırladı÷ı yere oturtur. Kurt, kuyuya
düúer ve yanarak ölür.
61
On Üçüncü Masal
1. Fakir Çoban Masalı
2. EB:–, AaTh:–
3. Masalın özeti
1. Fakir bir genç, babasıyla kavga eder ve alıp baúını gider. Bir
köye çoban olur.
2. Para kazandıktan sonra geriye dönmek için yola çıkar. Yolda
iki aksakallıya rastlar. Aksakallılar çobanı yanlarına almak
istemez.
3. Çoban, bunların peúine takılır. Bir haneye varırlar. Hane sahibi
bunlara güzel bir sofra hazırlar. Horozu kim daha derin düú
görürse o yesin demiúler.
4. Sabahleyin biri ben yedi kat gö÷e çıktım di÷eri de ben yedi kat
aúa÷ı indim diyerek gördü÷ü düúleri anlatırlar.
5. Çobana sen ne gördün diye sorarlar. Çoban da biriniz yedi kat
gökte, biriniz de yedi kat yerin altında olunca oturdum horozu
yedim der.
On Dördüncü Masal
1. Padiúahın Çocu÷u
2. EB:–, AaTh:–
3. Masalın özeti
1. Padiúahın çocu÷u, babasına darılır ve memleketinden
uzaklaúarak yabancı bir memlekete gider.
2. Bir hayvan iskeletinin içinde iki saat kalana bir lira verilecek
diye tellalın sözünü duyan çocuk, hayvan iskeletinin içine girer.
3. Kuú perileri gelerek çocukla birlikte iskeleti kaldırırlar ve bir
da÷a bırakırlar.
4. Çocuk, da÷dan yuvarlanırken kuú perilerinin padiúahının
sarayına varır. Çocuk kuú perilerinin padiúahına baúından
geçenleri anlatır. Kuú perilerinin padiúahı sarayı silip süpürmesi
karúılı÷ında çocu÷un sarayda kalmasına izin verir.
62
5. Çocuk, sabahleyin bahçedeki havuza gelen iki güvercinin çok
güzel birer kız oldu÷unu görür, onlardan birine âúık olur.
6. Çocuk, durumu padiúaha anlatır. Padiúah da peri kızını nasıl
yakalayaca÷ını ona söyler. Çocuk, kızı yakalar ve padiúahın
huzuruna çıkarlar.
7. Padiúah, çocu÷a gizli olarak kızın gömle÷ini üç yıl sırtında
taúımasını, çıkarırsa kızın kendisini aldataca÷ını söyleyerek
kızla çocu÷u memleketine gönderir.
8. Çocu÷un babası o÷lunun dönüúüne sevinir ve ona yeni bir ev
yaptırır. Gömle÷i de yeni binanın temeline saklarlar.
9. Kız, yeni eve gelince gömlek burada kokuyor der ve gömle÷i
bulur. Kız, beni ararsan Kale-i gevher’de bulursun deyip
oradan kaçar.
10. Padiúahın o÷lu, perilerin yardımıyla Kale-i gevher’i bulur.
Padiúah kızı o÷lana teslim eder, ama onu kurttan korumasını
ister. Kız ve çocuk memleketlerine döner.
11. Babasının savaú yaptı÷ını gören çocu÷a kız, burada kendisini
beklemesini söyler. Görünmez olup ordunun içine girer ve
düúmanları öldürür.
12. Kız, çok kirlendik yıkanıp saraya öyle gidelim der ve balkanda
yıkanırken bir kurt kızı ısırır, kız ölür.
13. Çocuk, kız için orada bir mezar kazar. Kendisi de a÷laya a÷laya
ölür.
On Beúinci Masal
1. Rüya
2. EB: 197, AaTh: 725
3. Masalın özeti
1. Rüya gören bir çocuk gördü÷ü rüyayı annesine, babasına ve
hocasına anlatmadı÷ı için dayak yer.
2. A÷layarak evden uzaklaúan çocuk yolda ava çıkmıú padiúahla
karúılaúır.
63
3. Padiúaha da rüyasını anlatmayan çocuk, padiúah tarafından
sarayın önündeki kör kuyuya attırılır.
4. Kuyuda kalan çocuk, padiúahın kızının odasına ulaúır ve onunla
tanıúır.
5. Komúu ülkenin padiúahı, bu padiúaha çeúitli sorular gönderir.
Soruların cevabını o÷lan kıza, kız da babasına söyler.
6. Son soru çok zor olunca kız durumu babasına açıklar ve çocu÷u
kuyudan çıkarırlar.
7. Komúu ülkenin padiúahı otuz bin kiúinin kendisine
gönderilmesini ister.
8. Çocuk tek baúına yola çıkar. Yolda yanına dört kiúi katılır:
a. Karıncalarla konuúan
b. Su sömüren
c. Yonga fırlatan
d. Aya÷ındaki kaya ile bir adımda bir kilometre yürüyen
9. Çocuk buradaki sınavı da arkadaúlarının yardımıyla kazanır.
a. Otuz bin kiúilik yeme÷i su sömüren bir çırpıda bitirir.
b. Birbirine karıútırılmıú hububatları karıncalarla konuúan
ayırır.
c. Hızlı koúanla, padiúahın kızı yarıú yapıyorlar. Hızlı
koúan çeúme baúında uyur.
ç. Yonga atan adam yongasını atıp arkadaúını uyandırır.
10. Sınavı kazanıp ülkelerine geri dönerler.
11. Çocuk, iki padiúahın kızıyla da evlenir.
I.I.5. Bulgaristan Türkleri Masallarında Tespit Edilen Motiflerin øncelenmesi
Masalların yapısını oluúturan en önemli ö÷elerden biri “motif”tir. Stith
Thompson motifi, “Motif bir masaldaki en küçük unsur olup, bu unsur gelenekte
sürekli bir var oluú gücüne sahiptir. Bu güce sahip olabilmek için bu unsur
görülmemiú ve çarpıcı bir özelli÷e sahip olmak zorundadır.” úeklinde tanımlar.103
Her masalda en az bir motifin bulunması gerekir. Masal motifleri konusunda en
103
Metin Ekici. age. s. 94.
64
kapsamlı çalıúmayı 1932-1936 yılları arasında yayımladı÷ı Motif øndex of Folk
Literature adlı altı ciltlik eseriyle yine Stith Thompson yapmıútır. Eserin 1955-
1958 yılları arasında yapılan ikinci baskısı yapılan yeni ilavelerle daha da
zenginleútirilmiútir. Katalo÷un ilk beú cildi her biri bir harfle ifade edilen konulara
ayrılmıú, altıncı cilt ise ilk beú ciltteki önemli kavramların harf sırasına göre
düzenlenmiú dizinini içermektedir.104
Stith Thompson, masal motiflerini 23 baúlık altında toplamıú, bu ana
baúlıklar da çeúitli alt baúlıklara ayrılmıútır. Thompson’ın 23 ana baúlık altında
topladı÷ı motifler úöyle sıralanmıútır:
A. Mitolojik Motifler
B. Hayvanlar
C. Yasak (Tabu)
D. Sihir (Büyü)
E. Ölüm
F. Ola÷anüstülük
G. Devler
H. Denemeler (Test Etme)
J. Akıllı ve Aptal
K. Aldatmalar
L. Talihin Tersine Çevrilmesi
M. Gelece÷i Belirleme
N. ùans ve Kader
P. Toplum
Q. Ödüller ve Cezalar
R. Tutsaklar ve Kaçaklar
S. Anormal Zulümler
T. Cinsiyet
U. Hayatın Tabiatı
V. Din
W. Karakter Özellikleri
104
Stith Thompson. The Motif Index of Folk Literature (Halk Edebiyatının Motif Dizini).
Bloomington, Indiana: Indiana University Press, 1955-1958.
65
X. Mizah
Z. Çeúitli Motifler105
Ancak daha öncede ifade etti÷imiz gibi çalıúma konumuz sadece
Bulgaristan Türkleri masalları de÷ildir. Bu nedenle ayrıntılı bir motif incelemesi
yapmamız söz konusu olmayacaktır. Sadece kültürel süreklili÷e ve birlikteli÷e
iúaret etmek amacıyla tespit edebildi÷imiz kadarıyla motifleri Indeks’e göre
sıralayaca÷ız. Tespit etti÷imiz motiflerin yanına metinler bölümünde yer alan
masallarımızın numaraları parantez içinde belirtilmiútir.
A. MøTOLOJøK MOTøFLER
A1549. Dinî inanıúlar
Bismillah deyip kızı sarı suya sokar. (1)
A2493.4. Köpek ve insan arasındaki dostluk
Köpek, bezirgânların attı÷ı ekmek parçasını kıza getirir. (9)
B. HAYVANLAR
B11.5. Ejderhanın gücü
Ejderha, bütün suları içip kurutur. (3)
B172 Sihirli kuú
Kuú, da÷ın tepesine çıkan genci kanatlarına alıp dokuz da÷ aúırıp onuncu
da÷a bırakırlar.(3)
Kuú perileri, iskeletin içindeki çocu÷u da alarak da÷a götürürler. (14)
B176.1. Sihirli yılan
Annecik’in piliçleri aslında yılandır. (1)
B184.1. Sihirli at
Genç, demiri at sayesinde kıymık koparmadan deler. (15)
B….. Sihirli güvercin
Sarayın bahçesindeki havuza giren güvercinler, dünya güzeli birer kız
olurlar.(14)
B211.1.1. Konuúan koyun
Anne koyun, tümen yavrularına topal kurda kapıyı açmamalarını söyler.
(12)
105
Metin Ekici. age. ss. 95-96.
66
Anne koyun, yavrularını yiyen kurdu yeme÷e davet eder. (12)
B211.1.1.1. Konuúan koç
Koç, kıza baúındaki cılbırı çıkarmasını söyler. (5)
B211.1.3. Konuúan at
Zayıf at, çocu÷a beni al der. (15)
B211.1.8. Konuúan kedi
Mırmır pehlivan, tilki ile konuúur. (7)
B211.2.3. Konuúan ayı
Ayı, bu beni de yiyecek der ve korkudan a÷açtan düúer. (7)
B211.2.4. Konuúan kurt
Kurt, koyunun yavruları ile konuúur. (12)
B211.2.5. Konuúan tilki
Tilki, Mırmır pehlivan ile konuúur. (7)
B211.2.6. Konuúan tavúan
Tavúan, tilki ile Mırmır pehlivanı yeme÷e davet eder. (7)
B211.3. Konuúan kuú
Kuú perilerinin padiúahı, çocukla konuúur. (14)
B…. Konuúan horoz
Bahçedeki horoz, Fatmacık’ın geldi÷ini üvey anneye haber verir. (2)
B401 Yardımcı at
At, demirin delinmesinde gence yardım eder. (15)
B450 Yardımcı kuúlar
Kuúlar, genci dokuz da÷ aúırtıp onuncu da÷daki ejderhanın cam içindeki
canını almasını sa÷larlar. (3)
B481.1. Yardımcı karınca
Karıncalar, birbirine karıúmıú olan tahılları ayırırlar. (15)
B602.3. Güvercinle evlenme
Padiúahın o÷lu, güvercin úeklindeki peri kızı ile evlenir. (14)
C. YASAK (TABU)
C420. Sırları açıklama yasa÷ı
Kabak Kız, gitti÷i dü÷ünde kim oldu÷unu soranlara, asıl kimli÷ini
açıklamaz.(11)
67
C423 Ola÷anüstülüklerin ifúa edilmesi
Padiúahın kızı, babasına soruların cevabını öldürtmek istedi÷i gencin
bildi÷ini söyler. (8)
“Kabak Kız”ın kayın validesi dü÷ünden erken döner ve odada onun
kabu÷unu görür. (11)
Padiúahın kızı, babasına soruların cevabını kuyuya attırdı÷ı çocu÷un
söyledi÷ini itiraf eder. (15)
Kuúlar padiúahı, havuzda gördü÷ü peri kızının gömle÷ini almasını ve geri
vermemesini söyler. (14)
Kuúlar padiúahı, çocuktan üç yıl boyunca gömle÷i saklamasını ister. (14)
C611.1. Yasaklanan kapı
Anne koyun, tümen kuzucuklarından kendisi yokken kapıyı topal kurda
açmamalarını tembih eder. (12)
C755 Bir iúi muayyen bir zamanda yerine getirme
Kuúlar padiúahı, çocuktan üç yıl boyunca peri kızının gömle÷ini sırtında
taúımasını ister. (14)
C932. Yasa÷ın kırılması ile koca veya karının kaybedilmesi
Kaynana, Kabak kızın kabu÷unu yakınca Kabak kız ölür. (11)
D. SøHøR (BÜYÜ)
D100-159. ønsanın hayvana dönüúmesi
Çocuk, hocasından ö÷rendikleriyle sırasıyla koç, güvercin ve tilki olur.
(5)
Hoca, talebesini yakalamak için önce do÷an sonra tavuk olur. (5)
D154.2. Güvercine dönüúme
Peri kızı, gömle÷ini bulup giyince güvercin olup uçar. (14)
D200. ønsanın objeye dönüúmesi
Talebe, hocasından kurtulmak için darıya dönüúür. (5)
D981.11. Sihirli kabak
Kaba÷ın içerisinden, dünya güzeli bir kız çıkar. (2)
D1056. Sihirli gömlek
Peri kızı, gömle÷ini bulunca tekrar güvercin olur. (14)
68
D1074. Sihirli bilezik
Üvey anne, kızın kolundaki bilezi÷i çıkarınca kız ölür. (9)
Sihirli bilezik türbede ölü gibi yatan kıza de÷ince kız canlanır. (9)
D1279. Sihirli ses
Gence, bir ses ejderhayı nasıl yok edece÷ini söyler. (3)
D….. Görünmez olma
Peri kızı, görünmez olur ve ordunun içine girerek düúmanla savaúır. (14)
D1717. Çocu÷un sihirli gücü
Sı÷ırtmacın kızı, gülünce yana÷ında güller açar, üzerinden akan sular
altın olur.(9)
Hiç çocu÷u olmayan ailenin kabak úeklinde bir çocukları olur ve istedi÷i
zaman insan úekline de dönüúür. (11)
D1712.3. Rüyanın yorumlanması
Gencin, gördü÷ü rüya onun iki padiúahın kızı ile evlenece÷ine iúarettir. (8,
15)
D1860. Sihirle güzelleúme
Yaúlı kadın, iyi kalpli kızı sarı suyun içine sokar, dünya güzeli bir kız
olur.(1)
E. ÖLÜM
E64 Sihirli nesne ile dirilme
Kızın koluna sihirli bilezik dokununca tekrar dirilir. (12)
E711. Ruh nesnede saklanır
Ejderhanın ruhu camın içindedir. (3)
E711.2.1. Kabakta ruh
Kabak büyür ve konuúmaya baúlar. (11)
F. OLAöANÜSTÜLÜK
F220. Perilerin yaúadı÷ı yer
Periler, bir da÷da sarayda yaúarlar. (14)
Periler, dünyanın öbür ucu olan Kale-i gevherde yaúarlar. (14)
F237. Periler kıyafet de÷iútirirler
Peri kızı, istedi÷i zaman kabak úekline girer, istedi÷i zaman da en güzel
elbiseleri giyip dolaúır. (11)
69
F253. Perilerin ola÷anüstü gücü
Peri kızı, evin temelinde saklı olan gömle÷ini duvarı yıkar ve alır. (14)
Periler, genci Kale-i gevhere götürürler. (14)
Peri kız, görünmez olup düúman ordusunu yener. (14)
F300 Perilerle evlenme veya irtibat kurma
Padiúahın o÷lu, kabak úekline giren peri kızı ile evlenir. (11)
Padiúahın o÷lu, güvercin úeklindeki peri kızı ile evlenir. (14)
F601.1. Kahramanın vazifesini yerine getiren ola÷anüstü arkadaúlar
Padiúahın ileri sürdü÷ü úartları, çocu÷un yanında gelen; “Karıncalarla
konuúan”, “Su sömüren”, “Yonga fırlatan”, “Aya÷ındaki kaya ile bir
adımda bir kilometre yürüyen” yerine getirir. (15)
H. DENEMELER (TEST ETME)
H11.1.Hayat hikâyesi anlatarak tanıma
Kız, baúından geçenleri misafire anlatır, misafir onun kızı oldu÷unu
anlar.(4)
Sı÷ırtmacın kızı, baúından geçenleri avcıya anlatır. (9)
Kız, baúından geçenleri anlatınca adam, onun kızı oldu÷unu anlar. (10)
H1091.1. Karıncaların yardımı ile tahılların ayrılması
Karıncalarla konuúan, birbirine karıútırılmıú tahılları karıncalara
ayırttırır. (15)
H1318. Muayyen sorulara cevap araútırma
Komúu ülkenin gönderdi÷i soruları kuyudaki genç cevaplandırır. (8, 15)
H1553 Sabır imtihanı
Sı÷ırtmacın kızı baúına gelenlere sabreder ve sonunda sevdi÷ine kavuúur.
(9)
J. AKILLI VE APTAL
J21Deney ile ö÷üdün mâkul oldu÷u ispat edilir
Padiúahın o÷lu, sırtından çıkarmaması gereken gömle÷i evin duvarında
sandıkta saklayınca peri kızı gömle÷i bulur. (14)
J175 Genç adamdan akıl
Padiúaha sorulan soruları padiúahın kızının sakladı÷ı genç cevaplandırır.
(8)
70
Padiúaha gönderilen soruların cevaplarını kuyudaki çocuk padiúahın
kızına söyler. (15)
J1110 Akıllı adam
Padiúah, fakir köylünün bir kazı altıya kiúiye yaptı÷ı taksimi be÷enir ve
ona bir kile altın verir. (6)
Padiúah, fakir köylünün beú kazı altıya kiúiye yaptı÷ı taksimi be÷enir ve
ona bir kile altın verir. (6)
Çoban, iki aksakallıyı aklıyla alt eder ve horozu yer. (13)
J1113 Akıllı o÷lan
Padiúahın gönderdi÷i bütün soruları genç cevaplandırır. (8, 15)
J1736 Hayvanın bilgisiz ve aptallıkları
Domuz ve ayı aptallıkları yüzünden kediden korkarlar. (7)
K. ALDATMALAR
K1832. Ses de÷iútirme ile kimli÷in saklanması
Kurt, sesini de÷iútirerek kuzulara, annesi oldu÷unu söyler. (12)
K1839. Di÷er aldatmalarla kıyafet de÷iútirme
Kurt, bir b..klu÷a gider ve ellerini ayaklarını b..ka bular. (12)
L. TALøHøN TERSøNE ÇEVRøLMESø
L55.1. Üvey kız, en kötüdür
Üvey kız, üvey kız kardeúinin yerine geçerek avcıyla evlenir. (9)
L111.1. Gurbete gitme ve baúarılı bir úekilde dönme
Babasına kızan genç, baúka memlekete gider ve peri kızı ile evlenip
memleketine döner. (14)
Rüyasını anlatmadı÷ı için evini terk eden genç, sonunda iki padiúahın kızı
ile evlenir. (15)
L111.4.2. Öksüz kahraman
Öksüz kız, Annecik’e iyi davranır hem güzelleúir hem de bir sandık altınla
evine döner. (1)
L161. Fakir adam, prensesle evlenir
Kör kuyuya atılan genç, aklı sayesinde iki padiúahın kızı ile evlenir. (15)
L213 Zengine tercih edilen fakir kız
Avcı, evlenmek için sı÷ırtmacın kızını arar. (9)
71
Padiúahın o÷lu, Kabak kızla evlenir. (11)
M. GELECEöø BELøRLEME
M312.1. Fakir çocu÷un zenginle evlenece÷inin önceden bilinmesi
Gencin gördü÷ü rüya onun iki padiúahın kızı ile evlenece÷ine iúarettir. (8,
15)
N. ùANS ve KADER
N130. ùans ve kaderin de÷iúmesi
Padiúahın kızı, öldürülmesi emredilen genci kurtarır ve zindana kapatır.
(8)
Fakir köylü, padiúaha götürdü÷ü bir kazı altı kiúiye taksim edince
padiúahtan bir kile altın alır ve zengin olur. (6)
N141. ùans ve zekâ
Zindandaki genç, padiúaha sorulan sorulara kendisi do÷ru cevap verdi÷i
için onun kızı ile evlenir. (8)
Kör kuyudaki genç, padiúaha sorulan sorulara kendisi do÷ru cevap
verdi÷i için onun kızı ile evlenir. (15)
N825.1. Çocu÷u olmayan ihtiyarlar, kahramanı evlat edinirler
Çocu÷u olmayan bezirgân buldukları kızı evlat edinir. (9)
N825.3. Yardımcı yaúlı kadın
Annecik, iyi kalpli kızı sarı suya sokar ve güzelleúmesini sa÷lar, bir sandık
altın vererek evinin yolunu gösterir. (1)
Yaúlı kadın, Fatmacık’a bir sandık altın verir ve ona evinin yolunu
gösterir. (2)
N841. Yardımcı koyun çobanı
Derede sepetin içindeki kızı bulan çoban, kızı eve getirir ve büyü÷ünce
onunla evlenir. (4)
Babası tarafından uçurumdan atılan kızı çoban bulur ve onunla
evlenir.(10)
P. TOPLUM
P12. Kralların karakteri
Padiúah, iyi niyetli birisidir. (6)
72
Padiúah, rüyasını anlatmayan çocu÷u öldürmesi için elli altın verir.(8)
Padiúah, rüyasını anlatmayan çocu÷u kör kuyuya attırır. (15)
P30 ùehzade
Padiúahın çocu÷u babasına kızıp yabancı bir memlekete gider.(14)
Padiúahın o÷lu, evlendi÷i peri kızının peúinden Kale-i gevhere gider.(14)
P152 Zengin adamlar
Bezirgânlar buldukları kıza yardım ederler. (9)
P231. Anne ve o÷ul
Kabak kızı kıskanan anne hem Kabak kızın hem de o÷lunun ölümüne sebep
olur.(11)
P233. Baba ve o÷ul
Babasıyla geçinemeyen fakir genç, baúka memlekete gider. (13)
P232 Anne ve kızları
Üvey anne, üvey kızını saklar, öz kızını gelen dünürcülere verir. (9)
Üvey anne, güzelleúen ve bir sandık altınla dönen üvey kızını kıskanır ve
kendi öz kızını da balkana bıraktırır. (1,2)
P234 Baba ve kızları
Baba kızını da÷a bırakır. (1,2)
Baba, kızını düúman eline geçmesin diye sepetin içinde dereye bırakır.(4)
Baba, kızını uçurumdan atar. (10)
P282. Üvey Anne
Üvey anne, kızını balkana bıraktırır. (1)
Üvey anne, kocasına baskı yaparak üvey kızını da÷a bıraktırır. (2)
Üvey anne, kocasından öz kızını uçurumdan atmasını ister. (10)
P310. Arkadaúlık
Mırmır pehlivan ile tilki arkadaú olurlar. (7)
Q. ÖDÜLLER VE CEZALAR
Q111. Zengin ederek mükâfatlandırma
Padiúah, fakir köylünün taksimini be÷enince bir kile altın verir. (6)
Q112. Krallık vererek mükâfatlandırma
Bey, çobana bundan sonra onun bey olaca÷ını söyler. (4)
73
Q211. Ölümle cezalandırma
Gerçekleri ö÷renen delikanlı kaynanasını ve karısını öldürür. (9)
R. TUTSAKLAR VE KAÇAKLAR
R41.3. Zindana hapsetme
Padiúahın kızı, öldürülmesi için götürülen genci yüz altın vererek kurtarır
ve zindana hapsettirir. (8)
R41.3.4. Kuyuya hapsetme
Padiúah, rüyasını anlatmayan çocu÷u kör kuyuya hapseder. (15)
S. ANORMAL ZULÜMLER
S11 Zalim baba
Baba kızını balkana bırakır. (1)
Zalim baba, kızını uçurumdan atar. (10)
S12 Zalim anne
Anne, Kabak kızın güzelli÷ini kıskanır. (11)
S31 Zalim üvey anne
Üvey anne, kocasından öz kızını da÷a veya balkana bırakmasını ister. (1)
Üvey anne, bir yudum su karúılı÷ında kızın iki gözünü de çıkarır. (9)
Üvey anne, kocasından öz kızını uçurumdan atmasını ister. (10)
T. CøNSøYET
T11.3. Rüyada âúık olma
Delikanlı, rüyasında gördü÷ü kıza âúık olur. (9)
T15. ølk görüúte âúık olma
Padiúahın o÷lu Kabak Kızı görür görmez ona âúık olur. (11)
Padiúahın o÷lu, havuzun baúındaki güvercin úeklindeki kızı görünce âúık
olur.(14)
T145.0.1. Birden fazla kadınla evlenme
Genç, iki padiúahın kızı ile evlenir. (15)
T526. Dua neticesinde hamile kalma
Duası kabul olan kadın, kabak úeklinde bir çocuk sahibi olur. (9)
T532.1.1. Gül koklayarak hamile kalma
Delikanlı, evde gördü÷ü gülleri koklayıp okúayınca rüyasında gördü÷ü kız
hamile kalır. (9)
74
T543.5. Kabaktan do÷ma
Kaba÷ın içerisinden, dünya güzeli bir kız çıkar. (11)
T581.2.1. Ölü gibi olan kadının mezarında bulunan çocuk
Delikanlı, türbede ölü gibi yatan kadının yanında a÷layan bir çocuk bulur.
(9)
W. KARAKTER ÖZELLøKLERø
W10 Müúfiklik
Padiúahın kızı, öldürülmeye götürülen genci yüz altın vererek ölümden
kurtarır.(8)
W26 Tahammül
Sı÷ırtmacın kızı, baúına gelenlere tahammül eder. (9)
W28 Fedakârlık
Çoban olan kocası kuru ekmek yedi÷i için kadın da evde ekmekleri güneúte
kurutup yer. (4)
W125. Oburluk
Otuz bin kiúi için hazırlanan yeme÷i su sömüren tek baúına yer. (15)
Z. ÇEùøTLø MOTøFLER
Z71. Formülastik Sayılar
2 aksakal (13) 2 güvercin (14)
2 kısrak (15)
Z71.1. Formülastik sayı (3)
3 renkte su (2) 3 at (8) 3 kere (1)
3 kılıç (8) 3 matrak (8) 3 ayda (14)
3 sene (14) 3 proba (15)
4 elma (15)
7 kat gökyüzü (13) 7 kat yerin dibi (13)
7 tümen kuzu (12)
9 da÷ (3)
75
Z71.16. 2. Formülastik sayı (10)
10. da÷ (3)
Z71.11.9. Formülastik sayı (39)
39. gün (15)
40 katır 40 satır (9) 40 gün müsaade (15)
50 altın (8)
Z100. Sembolizm
Sarı su, siyah su, kırmızı su (1)
Sarı su, kırmızı su, temiz su (2)
Bulgaristan Türklerinin masallarında geçen motifleri eldeki metinlerden
genel bir tarama yaparak göstermeye çalıútık. Bulgaristan Türkleri masallarında
geçen motiflerin hepsi elbette bu kadar de÷ildir. Biz, sadece Bulgaristan Türkleri
masalları ile Türk dünyası masalları arasındaki paralelli÷i ve kültürel benzerli÷i
ortaya koymak istedik. Bulgaristan Türkleri masalları üzerinde yapılacak
monografik çalıúmalarla motifler daha ayrıntılı ele alınmalı ve önce Balkan
Türkleri masalları ile sonra da Türk dünyası masallarıyla karúılaútırılmalıdır.
Motiflere baktı÷ımız zaman formel sayılardan sihirli objelere kadar pek
çok motifin Türkiye sahası masallarında da geçti÷i görülecektir. O÷uz Türklerinin
Rumeli’deki kolu olan Bulgaristan Türklerinin masalları; gerek yapı gerekse
içerik bakımından Türkiye sahası masallarından farklı de÷ildir. Ancak kültürel
bellekteki kesintiler ve toplumsal de÷iúim hem Türkiye Türklerini hem de
Bulgaristan Türklerini olumsuz yönde etkilemiútir.
I.1.6. Bulgaristan Türkleri Masallarının Formel Yapısı
Formel; “Masalın bünyesinde muayyen vazifelere ve muayyen bir úekle
sahip olan kalıplaúmıú ifadelerdir” úeklinde tarif edilmektedir.106 Usta bir masal
anlatıcısının yerinde ve zamanında kullandı÷ı formeller, pek çok fonksiyonu icra
ederler. Formel ifadeler, anlatıcıya kolaylık sa÷lar, ifadesine zenginlik katar ve
masalı akıcı hale getirir. Bulgaristan Türkleri masallarındaki formelleri: 1) Giriú
106
Saim Sakao÷lu. age. s.250.
76
formelleri, 2) Geçiú formelleri, 3) Aynı olayın tekrarı durumunda kullanılan
formeller, 4) Bitiú formelleri úeklinde gruplandırmak mümkündür.
I.1.6.1. Giriú Formelleri
Elimizdeki masal metinleri giriú formelleri; sade giriú formelleri
úeklindedir. Sade giriú formelleri, genellikle, “Bir varmıú bir yokmuú…”, “bir
…varmıú”, “evvel zaman içinde…” úeklinde baúlar. Elimizdeki masal metinleri
usta anlatıcalar tarafından anlatılan metinler de÷ildir. Bu nedenle giriú formelleri
bakımından çeúitlilik göstermezler.
Bak úimdi bir öksüz kız varmıú. 107
Adamın birinin karısı ölmüú. 108
Eskiden, muharebe zamanında bir ailenin bir kız çocu÷u dünyaya
gelmiú.109
Kamber øsmail’in bir kaz masalı vardı. 110
Köyün yakın bir yerine bir tilki gelmiú. 111
Adamın birinin bir o÷lu varmıú, mektebe göndermiú. 112
Bir sı÷ırtmaç kızı varmıú. 113
Bir kadının çocu÷u olmazmıú. 114
Bir fakir varmıú. 115
Bir vakit bir padiúahın bir çocu÷u varmıú. 116
Vaktiyle bir fakir çocuk yata÷ında rüya görür. 117
I.I.6.2. Geçiú Formelleri
Masalda olay, zaman ve mesafe gibi kavramlar arasında geçiúi sa÷layan
formellerdir. Geçiú formelleri masaldaki olayı ve kahramanı de÷iútirmek için
söylendi÷i gibi dinleyicinin dikkatini masalın üzerine toplamak için de anlatıcı
107
Metinler bölümü 1. masal.
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
77
tarafından kullanılır. Bunun dıúında tekerleme biçiminde olan geçiú formelleri de
vardır.
Aradan bir vakit geçtikten sonra…118
Bir zaman sonra119
Gelelim di÷er tarafa.120
Az gitmiú uz gitmiú dere tepe düz gitmiú. 121
I.I.6.3. Aynı Olayın Tekrarı Durumunda Kullanılan Formeller
Masallarda tekrarlanan benzer olaylar ve durumlar vardır. Sözlü anlatmada
uzun tasvirler yapılamayaca÷ına göre benzer olay ya da durumlar kalıp ifadelerle
belirtilir.
øn misin cin misin122
ùıngır mıngır bir dünya güzeli bir kız…123
I.I.6.4. Bitiú Formelleri
Masalın sonunda söylenen sözlerdir. Ancak elimizdeki metinlerde
duymaya alıúık oldu÷umuz bitiú formelleri yoktur.
Babası ile Fatma kız da mutlu hayatlarına devam etmiúler. 124
Delikanlı kırk katıra ana kızı ba÷lamıú, bir de eline kamçı almıú, onları
hem sürüklemiú hem kamçılamıú, ikisini de öldürmüú. 125
Kız, babasına kavuútu÷u için adam da kızına ve torunlarına kavuútu÷u için
çok mutluymuú. 126
Sonunda kaynana periúan olmuú. Yaptıklarından çok piúman olmuú, ama
fayda etmemiú. Hem kabak kızın hem de padiúahın o÷lunun annesi dünyada
yapayalnız kalmıú. 127
Topal kurt, o ateúin içinde yanarak ölmüú. 128
118
119
120
121
122
Metinler bölümü 9. masal
123
Metinler bölümü 1. masal
124
125
126
127
128
78
Mezarın baúında kendisi de a÷laya a÷laya ölüyor. 129
Evvela onun dü÷ünü sonra öbürünün dü÷ününü yapıyorlar. økisi de bu
çocu÷a gidiyorlar. 130
I.I.7. Bulgaristan Türkleri Masalları Üzerinde Genel Bir De÷erlendirme
Masallar genelde nesir anlatmalardır. Ancak çok az da olsa anlatıcının
kabiliyetine ba÷lı olarak masal metnine nazım parçalar eklenebilir. Bulgaristan
Türkleri masallarının bazılarında da nazım parçalar görülmektedir. “Altınbaú’la
Gümüúbaú” masalında çocuklarından ayrılan anne, özlemini türküyle dile getirir:
“Göre göre görmez oldu gözlerim
Altınbaú’la Gümüúbaú’ı özledim
Mahúeredek hep onları gözlerim
Onlar benim tek ümit yıldızlarım
Ah kara günler, kara günler
Evladına herkes böyle mi inler…”131
“Hayat Suyu” adlı masalda ise, küçük kardeú altın sarayın içinde güzel bir
kadını çocuklarına ninni söylerken bulur:
“Ninni diyem uykunuz gelsin
Uzak yoldan yolcumuz gelsin
Size uzun ömürler versin
Ninni nazlı yavrularım, ninni
Ninnilerim benim olsun
Uykularım sizin olsun
Bize de gelip bir yudum su verenler olsun.
Ninni yavrularım ninni!” 132
Masalların içinde atasözü, deyim gibi di÷er halk edebiyatı türleri de yer
alır. Bulgaristan Türkleri masalları atasözü kullanımı bakımından zengin örnekler
gösterir:
129
130
131
Nimetullah Hafız. age. C.2, s.190.
132
79
“Az tamah çok zarar getirir, demezler mi?” 133
“Kâr mı tatlı, yâr mı tatlı, derler ya!” 134
“Geliúine göre varıúım, tarhanana göre bulgur aúım!” 135
øúleyen diúlemiú, iúlemeyen ise kiúnemiú. 136
øt ürür, kervan yürür. 137
De÷irmen dedi÷in iki taútan, muhabbet dedi÷in iki baútan. 138
Bulgaristan Türklerinin inanıú ve geleneklerinin yansımalarını anlattıkları
masallarda görmek mümkündür.
“Padiúah Kızı” adlı masalda anlatıcının söyledi÷i úu sözler, Bulgaristan
Türkleri inançlarını yansıtması bakımından dikkat çekicidir: “–Ah, sus konuúma,
zere duyarlarsa, beni de seni de öldürecekler. Ben küçük iken anam benim
bezlerimi ezandan sonra dıúarıda bırakmıú. Peri kızları da onları kapmıúlar. Ben
úimdi kırk bir perinin elindeyim ve onlara hizmet etmekteyim.” 139
Bulgaristan’daki derleme çalıúmalarımız sırasında pek çok kaynak kiúi
çocu÷un bezlerini akúamdan sonra dıúarıya bırakmanın do÷ru olmadı÷ını çünkü
“ayın okúayaca÷ını” ifade etmiúlerdir.
Bulgaristan Türklerinde sonradan kazanılan akrabalıklardan biri
“ahiretlik”tir. Ahiret kardeúi olanlar birbirlerine her konuda yardımcı olular.
“Azrail ile Avcı” ve “Ahiretlik” masalında “ahiretlik” uygulamasına gönderme
yapılmaktadır. 140
Masallar, anlatıldıkları çevrenin özelliklerine göre úekillenir. Dinleyicinin
konuyu daha iyi anlaması için masalcı; yaúanılan çevreden örnekler verir ya da
ö÷rendi÷i bir masaldaki o bölgeye yabancı unsurları çevrede bilinen unsurlarla
de÷iútirir. Masallarda sandık belirsiz bir dereye, denize atılırken Bulgaristan
Türkleri masallarından birinde sandık Tuna nehrine atılır: “Ebe alır masumları,
133
134
135
136
137
138
139
Emil Boev, Hayriye Memova. age. s.52.
140
Sevim Yıldız. agt. s.180, Nimetullah Hafız. age. C.2, s.161.
80
kor bir sandık içine, atar Tuna’ya sandı÷ı.” 141 “Az gitmiúler, uz gitmiúler, dere
tepe geçmiúler, en sonra Meriç gibi büyük bir nehre varmıúlar.” 142
Bulgaristan Türkleri zenginlere genel olarak “çorbacı” adını vermektedir.
Bu durum masallarda da geçmektedir: “Çocuk güle güle eve varmıú. Çorbacılara
vermiú.”143
Masalların sonu a÷ırlıklı olarak mutlu sonla biter. Bulgaristan Türkleri
masalları da genelde mutlu sonla sona erer. Ancak “Tahir ile Zülha, Kabak Kız”
144
, “Üç Kız Kardeú” 145 metinler bölümünde yer alan Padiúahın Çocu÷u ve Kabak
Kız adlı masallarda mutlu son yoktur.
Rumeli Türkçesine özgü cümle kuruluúları masallara ayrı bir tat
katmaktadır. “Seni gidi kurnaz tilki, sen beni astırma÷a istermiúsin, demiú.” 146
147
“Yok zarar misafirlerle beraber gel, demiú.” “O÷lanlar baba zanaatı diye
süpürge ba÷lamaya savaú etmiúler. 148
Masallar, bölgeye özgü kelimelerin kullanımlarının güzel örnekleri ile
doludur. Türkiye sahasının aksine “çocuk” kelimesini Bulgaristan Türkleri sadece
“erkek çocuk, delikanlı” anlamında kullanırlar. “Kızan” kelimesi ise hem erkek
hem de kız çocu÷unu ifade eder. “–Kız olsam çok toplayayım, ben ise çocu÷um,
biricik yeter, demiú.” 149 cümlesini konuya örnek gösterebiliriz. “Çekilmek” fiili
Bulgaristan Türk a÷ızlarında úu örnekte oldu÷u gibi, “Bey evin yoluna
çekilmiú.”150 “gitmek” anlamındadır. Türkiye Türkçesinde “bütün hafta, hafta
boyunca” úeklinde ifade etti÷imiz kelime grubu, Bulgaristan Türk a÷ızlarında
“hafta dolusu” olarak söylenmektedir. “Hafta dolusu dü÷ünü úenliklerle
geçirmiúler.” 151
141
Gyula Nemeth. age. s.144.
142
143
Sevim Yıldız. agt. s.127.
144
Emil Boev, Hayriye Memova. age. ss.57-60, 61-63.
145
146
147
148
149
150
151
81
Bazı cümlelerde ise Bulgarca kelimeler geçmektedir: “Milisyoner, gidip
152
o÷lanı padiúahın yanına getirmiú.” “Familyası der: “Yarın gene gidecek
misin?” 153
Bulgaristan Türk masallarının bazılarında ölçülü nesrin izlerini görmek
mümkündür:
“Sultan alı al, moru mor, kırk yelpazeli kız arasında oturur durur.” 154
“Gemi düzülür yola, sallanır sa÷a sola; o yana yatar, bu yana yatar, gelip
öbür padiúahın yalısının karúısında demir atar.” 155
“Padiúahın kızı bir gün iki gün a÷lar, yüre÷ini ateú da÷lar. Demir de÷il ya
bu, yürek, da÷lana da÷lana ateú alır.”
“Gündüz gider güneúe bakar, gece gider aya bakar; mermer çeúmelerden
so÷uk sular içer, ulu sö÷ütlerin altında yatar, yüre÷i geçer.” 156
Her ne kadar günümüzde masallar Bulgaristan Türkleri için eski önemini
yitirmiú görünse de Bulgaristan Türkleri masalları üzerinde yapılacak çok yönlü
çalıúmalar, araútırmacıları beklemektedir. Türk sözlü kültür dünyasının bir parçası
olan Bulgaristan Türkleri masallarının Türk dünyası masalları içerisinde yeri,
yapılacak çalıúmalarla ortaya konulmalıdır.
152
153
154
155
156
82
I.2. BULGARøSTAN TÜRKLERø HALK EDEBøYATINDA EFSANE
I.2.1. Efsane Teriminin Tanımı ve Türk Lehçelerindeki Karúılıkları
Bulgaristan Türkleri efsanelerini ele aldı÷ımız bölümde inceleme konusu
olan efsanenin en temel özelli÷i, sözlü kültür ürünlerinden biri olmasıdır. Sözlü
kültür ürünleri üzerinde yapılan çalıúmalarda karúımızda duran en önemli sorun
tür “tanım” ve “tasnif” sorunudur. Türün tanım ve tasnifi ile ilgili problemler,
Bulgaristan Türklerinden derledi÷imiz yaratmaların, özellikle de anlatmaların
türünü tespit ederken karúılaútı÷ımız temel sorunlar arasında yer almaktadır.
Türün tanım ve tasnifi konusu, hem sözlü kültür ürünlerinin incelenmesinde
tartıúılması gereken ilk sorun olarak, hem de sahadan derledi÷imiz anlatmaların
türünü tespit edebilmek için üzerinde durulması gereken bir konu olarak karúımıza
çıkmaktadır.
Türlerin özelliklerinin “yapı”, “iúlev” gibi yönlerden sınırlarının çok iyi
çizilmesi ile sözlü kültür ortamında türler arasındaki geçiúkenlikten kaynaklanan
ve türü tanımlamayı zora sokan hususlar ortadan kaldırılabilir. Bunun yanında bu
bölümde üzerinde duraca÷ımız efsane türüne ait anlatmaları, derledi÷imiz di÷er
anlatmalardan ayırabilmek için de gerekli cevapları sa÷layabilir.
Bulgaristan Türkleri efsanelerini ele aldı÷ımız bu kısımda öncelikle,

efsane türüne ait anlatmaları tespit etmede kullandı÷ımız ve daha önce yapılmıú
olan tanım ve tasnifler üzerinde durulacaktır. Türkiye ve Batı dünyasında yapılan
sınıflandırma çalıúmaları incelenecektir. Bu inceleme sonucunda, Bulgaristan
Türklerinin efsane metinlerinin sınıflandırılmasına uygun bir tasnif önerilecektir.
Efsane tanımı konusunu ele almadan önce, Türk Dünyasındaki efsane
terimi üzerinde durmak yerinde olacaktır. Türkiye Türkçesinde kullanılmakta olan
“efsane” terimi, Farsça kökenli bir kelimedir. Farsçada efsane, “Masal, hikâye ve
öykü” anlamına gelmektedir.157 Efsane, Arapçada “esatir veya ustûre” terimiyle
karúılanırken, Batı dünyasında; “øngilizce ‘legend’, Almanca ‘sage’, Fransızca
157
Mehmet Kanar. Farsça-Türkçe Sözlük. østanbul: Deniz Kitabevi, 2000, s. 102.
83
‘légende’, øtalyanca ‘leggende’, øspanyolca ‘leyenda’, Macarcada ‘legenda”158
“Rusçada “legenda” ve “predaniye”159 terimleri kullanılır.
Dünyada efsane konusunda yapılan ilk çalıúmalar XIX. yüzyılın ilk
yarısında baúlamıú, XX. yüzyılda ise hız kazanmıútır. ølk çalıúmalar, Alman
Grimm kardeúlere aittir. Grimm kardeúlerin yaptıkları efsane tanımı bugün için de
kullanılmaktadır. Max Luthi, V. Propp gibi bilim adamları da masal incelemeleri
sırasında, yakın bir tür olan efsaneyle ilgili görüúlerini ortaya koymuúlardır.
Max Luthi, masal ve efsane türlerini mukayese ederken efsanenin “çok

boyutlu”lu÷una vurgu yapar. Max Luthi efsaneyi; “Efsane kavramı, duygusal
anlatımla, anlatıcı tarafından bilinçli olarak gerçek olaylar anlatıldı÷ını iddia
eden, dinleyicilere bu olayın gerçek olup olmadı÷ını, gerçek ise nasıl oldu÷unu
düúündüren ve gerçekten haberdar olmayı isteyen, nesilden nesile sözlü aktarım
yoluyla geçen ve karakteristik bir úekle sahip anlatım türünün adıdır”160 úeklinde
tanımlar. Bu tanımda efsanenin, baúta masal olmak üzere di÷er türlerden kolayca
ayrılmasını sa÷layan ve efsanenin hem gerçek hem de gerçek olmama özelliklerini
bir arada anlatan yapısına iúaret edilir.
Efsane, anlatılanların gerçek oldu÷unu inanmamızı ister. Max Luthi’nin

iúaret etti÷i durumu, efsanelerde karúımıza çıkan “taú kesilme” motifi ile
açıklamak mümkündür. Efsanede geçen dü÷ün alayının gerçekli÷ine inanırken,
“taú kesilme” gibi ola÷anüstü bir durumun asla yaúanmayaca÷ını da biliriz. Oysa
efsane bizden bu durumu sorgulamamızı istemez. Buna sadece inanmamızı
bekler. Bu durum dini anlatmalardaki inanılması úart olan ama asla
sorgulanmaması gereken bir ola÷anüstülük durumudur. Efsanedeki inanmanın
temelini örnek verilen olayın dinleyenlerin de baúına gelebilme ihtimali ve olayın
korku verici olması oluúturur.
Lutz Röhrich ve Wilfred Buch efsanelere “korku” açısından yaklaúmıúlar
ve efsane türünü iúlevsel bir bakıú açısıyla de÷erlendirmiúlerdir. Lutz Röhrich,
158
159
Büyük Türkçe-Rusça Sözlük. østanbul: Multilingual Yayınları, 1994, s. 261.
160
Max Luthi. “Masalın Efsane, Menkabe, Mit, Fabl ve Fıkra Gibi Türlerden Farkı.” Çev.
Sevengül Sönmez. Halk Biliminde Kuramlar ve Yaklaúımlar. Hzl. Gülin Ö÷üt Eker vd. Ankara:
Millî Folklor Yayınları, 2003, s. 314.
84
efsaneyi “korkunun kültürel dili” olarak tanımlamaktadır. Ona göre insanlar,
“endiúelerini ve korkularını açıklamak, korkularının zalim gücünden kendilerini
kurtarmak için” efsaneler anlatırlar. Buch’a göre; “Önce efsane sonra masal;
insanın fikri ve ruhi kurtuluúunun iki adımı. Efsane, dünya görüúüne ba÷lı
açıklamasıyla dünyanın karanlı÷ını aydınlamaya, korkuyu atmaya yardım eder ve
masal bu zorlu÷u ve zarureti de aúar, korkuyla daha oyun[s]u bir úekilde ilgilenir.
Çünkü bu korku ‘esasen’ ortadan kalkmıútır.”161 Yaptıkları bu çalıúmada Röhrich
ve Buch, efsane ve korku iliúkisini iúlevsel bir yaklaúımla ele almıúlardır.
Efsaneleri korkuyu ve endiúeleri gidermek ya da korkunun etkisini azaltmak gibi
bir iúleve sahip oldu÷u görüúünü ileri sürmüúlerdir.
Efsanenin iç içe girdi÷i bir baúka tür de mittir. Mit-efsane iliúkisi efsane
türünün tanımlanması konusuna da yardımcı olmaktadır. Mitler üzerine çalıúan
ünlü teolog Mircea Eliade’nin efsane hakkındaki görüúleri úu úekildedir: “Efsane
gerçe÷in nasıl bir varlık kazandı÷ını anlatır. Bu gerçek ister kozmos, ister ada,
ister bitki, isterse insan olsun, nesnenin nasıl varlık kazandı÷ı anlatılır. (…)
Hakiki bir var oluúun yüce nedenini kutsal dünyada oluúumunu açıklar.”162 Eliade,
burada efsanelerin etiyolojik özelliklerine gönderme yapmaktadır. Bilindi÷i gibi
efsanelerin bir kısmında dünyanın, insanın ve di÷er varlıkların, davranıú ve
toplumsal kuralların sebepleri, kaynakları ve ortaya çıkıúı açıklanır. Efsanelerdeki
bu nokta, efsanenin mit ve dini anlatmalarla kesiúti÷i noktadır.
Batı dünyasındaki çalıúmalara nazaran efsane hakkındaki çalıúmalar
Türkiye sahasında çok daha kısa bir geçmiúe sahiptir.
Türkiye’de efsane tanımını ilk yapan Ziya Gökalp’tır. Gökalp, mitler
konusunda “Üstureler, ilahlara taalluk eden maceralardır”163 demektedir. Mitleri
kastederek yaptı÷ı bu tanımın ardından Gökalp, “menkıbe”ye de÷inir ve
menkıbeyi; “Menkıbeler de kahramanlara yani nim-ilahlara isnad olunan
161
Willfried Buch. “Masal ve Efsane Üzerine.” Çev. Ali Osman Öztürk. Halk Biliminde Kuramlar
ve Yaklaúımlar. Hzl. Gülin Ö÷üt Eker vd. Ankara: Millî Folklor Yayınları, 2003, s. 312.
162
Mircea Eliade. Kutsal ve Dindıúı. Çev. Mehmet Ali Kılıçbay. Ankara: Gece Yayınları, 1991, s.
77.
163
Ziya Gökalp. Türk Töresi. Hzl. Hikmet Dizdaro÷lu. Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yayınları, 1976,
s. 7.
85
sergüzeútlerdir”164 úeklinde tanımlar. Gökalp’in bu tanımı, efsane ve menkıbenin
tam olarak birbirinden ayrılması bakımından eksik kalmakla birlikte, efsane
konusuna de÷inen ilk çalıúma olması bakımından önem taúımaktadır.
Türler arasındaki geçiúler ve türlerin birbirine benzeyen yönleri nedeniyle
türlerin birbiri içine girdi÷ini belirtmiútik. øçerdi÷i efsane metinleri ve motifleri
bakımından en zengin çalıúmalar arasında yer alan “Türk Mitolojisi” adlı eserde
Bahaeddin Ögel’in; “Tarihte adı geçmeyen, artık unutulmuú büyük kahramanlara
ait efsaneler, mitolojinin kadrosuna girer. Tarihte yaúadıklarını bildi÷imiz kiúilere
ait efsaneler ise destan, yani ‘legende’dir.”165 úeklindeki ifadesinde, “destan”
“efsane” ve “mit” terimlerinin tanım ve tasnif bakımından birbirine karıútırıldı÷ı
çok açıktır.
Bahaeddin Ögel ve Ziya Gökalp’tan sonra efsane tanımı üzerinde duran
isim Pertev Naili Boratav’dır. Boratav efsaneyi; “Efsanenin baúlıca niteli÷i, inanıú
konusu olmasıdır. Onun anlattı÷ı úeyler do÷ru, gerçekten olmuú diye kabul edilir.
(...) Baúka bir niteli÷i de düz konuúma diliyle ve her türlü üslup kaygısından
yoksun, hazır kalıplara yer vermeyen kısa bir anlatı oluúudur.”166 úeklinde
tanımlar. Boratav’ın tanımında efsanenin masaldan ayrılan özellikleri, genel
olarak efsaneyi tanımlamakta kullanılmıútır.
ùükrü Elçin ise efsaneyi “ønsano÷lunun tarih sahnesinde görüldü÷ü ilk
devirden itibaren, aynı co÷rafya, muhit veya kavimler arasında do÷up geliúen,
zamanla inanç, âdet, an’ane ve merasimlerin teúekkülünde az çok rolü olan bir
çeúit masal”167 olarak tanımlar. Nesir anlatma olan efsaneler ço÷u zaman
masallarla birlikte derlenmiútir. Elçin’in tanımında, efsaneyi bir tür masal olarak
tanımlayan bakıú açısı söz konusudur. Oysa efsane müstakil bir tür olarak kabul
edilmektedir.
Türkiye’de yapılan son dönemdeki efsane araútırmalarının önde gelen

isimlerinden birisi Saim Sakao÷lu’dur. Sakao÷lu, efsaneyi tanımlamak yerine
164
Ziya Gökalp. age. s. 7.
165
Bahaeddin Ögel. Türk Mitolojisi. østanbul: MEB Yay., 1971, s. 5.
166
Pertev Naili Boratav. age. s. 98.
167
ùükrü Elçin. Halk Edebiyatına Giriú. Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yayınları, 1986, s. 314.
86
özelliklerini sıralamayı tercih etmiútir. Sakao÷lu’na göre efsane, inandırıcılık ve
ola÷anüstülük özelli÷i olan, belirli bir úekli olmayan, konuúma diline yer veren,
úahıs, yer ve hadiseler hakkındaki kısa anlatmalardır.168
Türkiye’deki efsane araútırmalarının önde gelen bir di÷er ismi Bilge

Seyido÷lu’dur. Seyido÷lu da efsaneyi tanımlarken efsanenin özelliklerinden yola
çıkmıútır. Seyido÷lu’nun tespit etti÷i özellikler úunlardır; “Efsaneler sözlü
gelene÷in ürünü olan bir anlatım türüdür. Temelinde inanç unsuru vardır.
Efsaneyi anlatanlar ve onu dinleyenler efsanenin gerçek üzerine kuruldu÷una
inanırlar. Bu gerçek objektif bir gerçek de÷ildir. Efsaneyi nakledenler ve
dinleyenler efsanedeki olayların gerçekten olmuú oldu÷una inanırlar. (…)
Efsaneler kısa anlatı türleridir. Bir veya bir kaç motif ihtiva ederler. (…)
Gerçeklik unsurunun yanında ola÷anüstülük ve kutsallık da sahip oldu÷u
unsurlardır. Bir efsanenin temelinde inanç mutlaka vardır, fakat di÷er özelliklerin
bir veya bir kaçı mevcuttur. Efsaneler tarihî devirler içinde teúekkül etmiúlerdir.
Konusu bir olay, tarihî veya dinî bir úahsiyet yahut bir yer olabilir. (…)
Efsanelerde (legend) kahramanların ola÷anüstü güçleri vardır; fakat tanrı veya
yarı tanrı de÷illerdir. (…) Efsaneler günümüzde oluúabilir ve tarih sahnesine
çıkabilirler.”169
Boratav, Sakao÷lu ve Seyido÷lu’nun tanımlarında efsanenin yapı, konu ve
icra bakımından özellikleri vurgulanmaktadır. Bu tanımlarda yer alan efsanenin
özelliklerini úöyle sıralayabiliriz; “Efsaneler, yapı bakımından “kısa anlatmalar
olma”, “bazen, ‘úundan duydu÷uma göre’, ‘bu gerçekten olmuú’ vb. gibi
baúlangıç formellerine sahip olma” ve “sözlü gelene÷in ürünü olan nesir
anlatmalar olma”; içerik bakımından “bir olay, tarihî veya dinî bir úahsiyet yahut
bir yeri konu edinme”, “gerçeklik unsurunun yanında ola÷anüstülük ve kutsallık
özelli÷ine de sahip olma”, “insan veya yarı tanrıları konu edinme”, “günümüzde
de oluúabilme”, “dünyanın bugünkü úeklinden bahsetme”; icra bakımından
168
Saim Sakao÷lu. Efsane Araútırmaları. Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları, 1992, s. 10.
169
Bilge Seyido÷lu. Erzurum Efsaneleri. østanbul: Erzurum Kitaplı÷ı, 1997, ss. 13-14; Türk
Dünyası El Kitabı. C. 3 (Edebiyat-Türkiye), Ankara: Türk Kültürünü Araútırma Enstitüsü
Yayınları, 1998, s. 417; Türk Dünyası Edebiyat Tarihi. C. 2, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi
Baúkanlı÷ı Yayınları, 2002, s. 1.
87
“profesyonel anlatıcı tarafından anlatılması úart olmamakla birlikte, iyi efsane
anlatmasıyla “güngörmüú”, “bilgili” ve “yaúlı” gibi sıfatlarla anılan kiúiler
tarafından anlatılması makbul olma”, “belirli bir anlatım yeri ve zamanı
olmamakla birlikte, daima uygun bir sosyal úart ve çevreye ba÷lı olarak
anlatılma” ve “anlatıcı ve dinleyici tarafından gerçek üzerine kuruldu÷una
inanılma”; iúlev bakımından “ö÷üt verme, örnek gösterme”, “toplumsal kural ve
davranıúları ö÷retme ve uygulamaya yönlendirme”, “toplumca hoú
karúılanmayan tutum ve davranıúları yasaklama ve bunlardan caydırma”,
“dünya, evren, insan ve di÷er canlılar, maddeler, toplumsal olgu, davranıú ve
kurallar ve sosyal kurumların kökeni ve iúlevi hakkında açıklayıcı bilgi verme”
özelliklerine sahiptir.”170
Bulgaristan Türkleri efsanelerini yukarıda sıralanan yaklaúımları göz
önünde bulundurarak de÷erlendirmeye çalıúaca÷ız.
Türk dünyasında efsane için kullanılan terimler úunlardır; Azerbaycan

Türkçesinde “esatir, mif”, Türkmen Türkçesinde “epsana, rovayat”, Özbek
Türkçesinde “rivayat, efsane”, Kazak Türkçesinde “anız, añız-engime, epsane-
hikayet”, Baúkurt Türkçesinde “rivayat, legenda”, Kırım Tatar Türkçesinde
“efsane”, Kazan Tatar Türkçesinde “rivayat, legenda, ekiyet, beyt”, Altay
Türkçesinde “kuuçın, kep-kuuçın, mif-kuuçın, legenda-kuuçın”, Hakas
Türkçesinde “kip-çooh, legenda, çooh-çaah”, Tuva Türkçesinde “tool-çurgu
çuugaa, töögü çugaa”, Uygur Türkçesinde “rivayet, epsane”, Yakut Türkçesinde
“kepsen sehen, kepsel, bılırgı sehen” Karakalpak Türkçesinde “epsane/epsana,
rivayat, añız, añız-engime, legenda” terimleri kullanılmaktadır.171 Türk dünyasında
efsane türüyle ilgili terimleri gözden geçirdi÷imizde, dünya çapında kabul gören
ve kullanılmakta olan iki terim dikkatimizi çeker. Bunlardan biri Batı dünyasında
Latince kökenli “legend/legenda”; di÷eri ise, Farsça kökenli “efsane” terimidir.
170
Pınar Dönmez-Fedakâr. agt. ss.106-107.
171
Metin Ergun. Türk Dünyası Efsanelerinde De÷iúme Motifi. C.2. Ankara: TDK Yay., 1997, s. 1;
Pınar Dönmez-Fedakâr. agt. s.118.
88
Araútırmalarımız sırasında Bulgaristan Türklerinde efsane türü için farklı
bir adlandırma ile karúılaúmamıú olup, “efsane” teriminin kullanıldı÷ını tespit
ettik.
I.2.2. Bulgaristan Türkleri Efsaneleri Üzerinde Yapılan Çalıúmalar

Bulgaristan Türkleri halk edebiyatı türleri üzerinde yaptı÷ımız bu çalıúma
sırasında metin örnekleri en az tür efsane olmuútur. Toplumsal ve sosyal de÷iúim
ve dönüúümün Bulgaristan Türklerini de etkiledi÷ini yukarıda vurgulamıútık.
Efsanelerin yaratıldı÷ı ve tüketildi÷i sözlü kültür ortamından úu an çok uzaktayız.
Bugünün insanı kendisi için neyin tehlikeli, neyin zararlı oldu÷unu biliyor artık.
Efsanelerin, toplumu oluúturan bireylerin davranıúlarını sınırlayıcı ve kontrol edici
iúlevinin yerini günümüzde yerleúik toplumsal kurallar almıútır. Her ne kadar
efsanenin yaratıldı÷ı ve tüketildi÷i ba÷lamdan uzaklaúmıú olsak da günümüz
insanının efsaneye duydu÷u ihtiyacı “úehir efsaneleri” adı altındaki anlatmalarla
giderdi÷ini söyleyebiliriz. Buna örnek olarak Bulgaristan’da derledi÷imiz Naim
Süleymano÷lu ile ilgili úu anlatmayı verebiliriz: “Naim Süleymano÷lu’nun annesi,
Naim’e hamileymiú. Do÷um zamanı gelmiú. Do÷uma giderlerken úehre
yetiúemeyeceklerini anlayınca köyün çıkıúındaki mezarlı÷a girerler. Annesi,
Naim’i köyün mezarlı÷ında do÷urur. Naim’in kuvveti de mezarlıkta do÷masından
geliyormuú.” Bulgaristan’daki derleme çalıúmalarımız sırasında Naim
Süleymano÷lu’nun köyünün yakınından geçerken bunları anlatan kaynak kiúi,
köyün mezarlı÷ını da bize göstermeyi ihmal etmedi.172
Efsaneler, düzenli bir anlatım yapısına sahip olmasa da anlatan ve

dinleyen onun verdi÷i mesaja inanır. ønanma, yaúanılan co÷rafyayı da vatan haline
getirir. Yer adlarıyla ilgili anlatmalarda kaynak kiúiler; “Bizi zorla
Bulgarlaútırmak istediler, ama bak köyümüzün adı buradan geliyor. Burası
kimin?” úeklinde bir yaklaúım sergilemiúlerdir. Bulgaristan Türklerinin
yaúadıkları yerlerin ve kimliklerinin Türk oldu÷una delil olarak efsaneleri
göstermeleri, efsaneleri kuru bir anlatım olmaktan çıkarıp, canlı birer tanık haline
getirmektedir.
172
Bkz. Kù46
89
Bulgaristan Türkleri efsaneleri üzerinde yapılmıú kapsamlı, ciddi bir
çalıúmadan söz etmemiz mümkün de÷ildir. Bulgaristan Türkleri halk edebiyatı
ürünlerine 1944’ten sonraki komünist rejim döneminde ilgi gösterilmeye
baúlanmıútır. ølk dönemlerde yapılan çalıúmalara müsamaha gösteren rejim
1960’lı yıllardan itibaren sistemli bir úekilde bazı hakları engellemeye ve geri
almaya baúlamıútır. Bulgaristan Türkleri halk edebiyatı üzerinde çalıúan Rıza
Mollov ve eúi Mefküre Mollov, Hayriye Memova, Salih Baklacı, øbrahim Tatarlı
gibi isimlerin yapmıú oldukları çalıúmalara el koymuútur.173
Çalıúmamızın metinler bölümünde yer verdi÷imiz efsaneler de÷iúik

kaynaklarda yer alan metinlerdir. Mara Mihaylova’nın “Etnografski Prouçvaniya
Na øztoçnite Rodopi” (Do÷u Rodoplarla ølgili Etnografya Araútırmaları) ,174
øvaniçka Georgieva’nın önsözünü yazdı÷ı ve Kuzeydo÷u Bulgaristan (Deliorman)
bölgesinde yaúayan Aleviler üzerinde yapılan bir araútırmanın toplandı÷ı
“Bulgaristan Alevileri ve Demir Baba Tekkesi”175, Teodora Bakırcieva’nın
hazırladı÷ı “Jivot v Dva Svyata (s. Pomen-Traditsiya i Kultura)” (øki Dünyada
Yaúam (Pomen Köyü-Gelenek ve Kültür)”176 adlı çalıúmalardaki efsane metinleri
tespit edilmiútir. Bu çalıúmaların hiç biri do÷rudan do÷ruya efsaneyle ilgili
çalıúmalar de÷ildir. O bölgede Bulgar bilim adamlarının yaptıkları de÷iúik amaçlı
çalıúmalar sırasında derledikleri ve çalıúmalarında yer verdikleri metinlerdir.
173
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, ss.35-37.
174
Ɇɚɪɚ Ɇɢɯɚɣɥɨɜɚ. ȿɬɧɨɝɪɚɮɫɤɢ ɉɪɨɭɱɜɚɧɢɹ ɧɚ ɂɡɬɨɱɧɢɬɟ Ɋɨɞɨɩɢ, ɂɫɬɨɪɢɱɟɫɤɢ Ɇɭɡɟɣ
Ʉɴɪɞɠɚɥɢ 1996. (Mara Mihaylova. Etnografski Prouçvaniya Na øztoçnite Rodopi, østoriçeski
Muzey, Kırcali, 1996, 360 s.)
175
øvaniçka Georgieva. Bulgaristan Alevileri ve Demir Baba Tekkesi. Çev. M. Türker Acaro÷lu.
østanbul: Kaynak Yay., 1998, 280 s.
176
Teodora Bakırcieva. Jivot v Dva Svyata (s. Pomen-Traditsiya i Kultura). øki Dünyada Yaúam
(Pomen Köyü-Gelenek ve Kültür). Rusçuk: Tarih Müzesi, 2006, 110 s. Bu eserin bazı bölümleri bu
çalıúma için tarafımızdan tercüme ettirilmiú, bazı bölümlerini ise bizzat Teodora Bakırcieva
Türkçeye tercüme ederek elmek yolu ile göndermiútir.
90
Bilimsel çalıúmalarının yanında hikâyeler de kaleme alan Rıza Mollov,
Deliorman bölgesinde duydu÷u bir efsaneyi hikâye formatında yayınlamıútır.177
Türkiye Cumhuriyeti Kültür Bakanlı÷ı tarafından yayımlanan “Türkiye

Dıúındaki Türk Edebiyatları Antolojisi”nin sekizinci cildi Hayriye Süleymano÷lu
Yenisoy tarafından hazırlanmıútır. Yenisoy, bu çalıúmada Bulgaristan Türkleri
efsane metinlerine yer vermemiútir. 178
Nimetullah Hafız tarafından yayına hazırlanan “Bulgaristan Türk Halk
Edebiyatı I, II” adlı çalıúmanın II. cildinde 3 efsane metni yer almaktadır. Ancak
Hafız, bu metinlerin kayna÷ını göstermemiútir. 179
Bulgaristan Türkleri efsanelerine rastladı÷ımız bir baúka kaynak da
yukarıda söz etti÷imiz Gyula Nemeth’in “Vidin Türkleri” adlı çalıúmasıdır.
Nemeth’in bu çalıúmasında do÷rudan do÷ruya efsaneler baúlı÷ı bulunmamakla
birlikte, derlemiú oldu÷u metinlerin içerisinde efsane özelli÷i taúıyan anlatmalar
bulunmaktadır.180
Bu çalıúmayı hazırlarken yaptı÷ımız derleme araútırmaları sırasında
Bulgaristan Türkleri arasında en az araútırılan türün efsane oldu÷unu gördük.
Bulgaristan Türklerine ait efsane metinleri derleme safhasından baúlayarak
yeniden ele alınmalı; yapı ve konularına göre sınıflandırması yapılmalı, Motif
øndex’e göre motif incelemesi yapılmalı ve Türk dünyası efsaneleri arasında
yerini almalıdır.
I.2.3. Efsanelerin Sınıflandırılması ve Bulgaristan Türkleri Efsanelerinin

Sınıflandırılması
Halk edebiyatı türleriyle ilgili yapılan çalıúmalarda karúımıza çıkan ikinci
önemli sorun da sınıflandırma sorunudur. “Efsane, 1930’lu yıllara kadar, ciddî
incelemeye de÷er bir anlatma türü olarak görülmemiútir. Bu döneme kadar
177
Rıza Mollov. “Ayúe Kız.” Rıza Mollov Hayatı ve Eserleri. Yay. Hzl. Nimetullah Hafız. Ankara:
Kültür Bakanlı÷ı Yay., 1999, ss.301-306. Aynı efsane metni, Türk Dünyası Edebiyat Metinleri
Antolojisi cilt 1’de de yer almaktadır. Ancak dizgi hatası sonucu bu metin “Yunanistan Türkleri”
efsaneleri içinde verilmiútir. Bu bölümde yer alan; “O Ulu Bir Meúe A÷acıydı, Yunus Abdal,
Diren, Hatçe Pınar” adlı metinler de Bulgaristan Türklerine ait efsane metinleridir. Bkz. Türk
Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi. C.1, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Baúkanlı÷ı Yay.,
2007, ss.52-54, 63-77.
178
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, s.8.
179
180
Gyula Nemeth. age. s.261, 262, 263.
91
efsanenin bir tanımı olmadı÷ı için sınıflandırması da yapılamamıú ve efsaneler,
masalların bir alt sınıfı olarak tasnif edilmiútir. Efsane tasnifi ile ilgili
araútırmalar 20. yüzyılın ikinci yarısında “International Society for Folk
Narrative (Halk Anlatmaları Uluslararası Toplulu÷u)” tarafından yapılan
kongrelerle baúlamıútır.” 181 Avrupa’daki bu yaklaúım Türkiye sahasında yapılan
çalıúmaları da etkilemiútir. Yukarıda ùükrü Elçin’in efsaneyi masal olarak
de÷erlendiren tanımı bu anlayıúla yapılmıútır. Bu nedenle efsanelerin
sınıflandırmasını verirken Batı’da yapılan sınıflandırmaları gözden geçirmekte
fayda vardır.
Yukarıda da ifade edildi÷i gibi efsane derleme çalıúmaları, 19. yüzyılda

Grimm kardeúlerin çalıúmalarıyla baúlamıútır. Bu çalıúmalar sonucunda kısa
sürede pek çok metin derlenmiútir. Elde edilen malzemenin çoklu÷u efsanelerin
sınıflandırılması ihtiyacını do÷urmuútur. Efsanelerin tasnif edilmesi ile ilgili
çalıúmalara da bu ihtiyaç üzerine baúlamıútır. 182 Efsane, di÷er halk edebiyatı türleri
gibi belirli bir yapısal forma sahip de÷ildir. Belli bir edebi metin úeklinden yoksun
oluúu efsane metinlerinin sınıflandırılmasını problemli hale getirmektedir.
Efsanelerdeki bu karıúık yapı, sınıflandırma çalıúmalarına da yansımıútır.
Bu belirsizlik Linda Dégh tarafından önerilen tasnifte yer alan maddelerde de
görülmektedir. 183
Avrupa’daki arúivlerde oluúan sıkıntıyı çözmek için 1959 yılında
International Society for Folk Narrative (Halk Anlatmaları Uluslararası
Toplulu÷u) tarafından bir Efsane Kongresi düzenlenmiútir. Bu kongrede efsane
araútırmalarındaki temel sorunlardan efsanenin tanımı ve efsane tasniflerine
de÷inilmiútir. 1959-1969 yılları arasında devam eden bu kongrelerin içinde, 1966
yılında yapılan International Society for Folk Narrative (Halk Anlatmaları Uluslar
Arası Toplulu÷u)’in Budapeúte’de düzenledi÷i kongrenin efsane konusunda
yapılan çalıúmaların en baúarılısı oldu÷u söylenebilir. Burada alınan kararlar ve
181
182
183
Linda Dégh. “Günümüz Ba÷lamında Efsane Üzerine Teorik Bir Düúünme ve Efsanenin
Tanımı.” Halk Biliminde Kuramlar ve Yaklaúımlar. Hzl. M. Öcal O÷uz-Selcan Gürçayır.
Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2005, s. 343.
92
varılan görüú birli÷i günümüzde de kabul edilmektedir.184 Burada ortaya konan
tasnif úöyledir;
“1. Etiyolojik ve eskatolojik efsaneler, (Dünyanın yaratılıúı ve sonu
(kıyamet) hakkındaki efsaneler.)
2. Tarihî efsaneler ve medeniyet tarihi ile ilgili efsaneler.
2.1. Medeniyetle ilgili úeylerin ve yerlerin menúei ile ilgili efsaneler
2.2. Belli yerlerle ilgili efsaneler.
2.3. ølk ve erken tarihle ilgili efsaneler.
2.4. Savaúlar ve felaketler.
2.5. Seçkin úahsiyetler ile ilgili efsaneler.
2.6. øsyanlar ile ilgili efsaneler.
3. Ola÷anüstü varlıklar ve güçler ile ilgili efsaneler/mitik efsaneler.
3.1. Kader.
3.2. Ölüm ve ölü ile ilgili efsaneler.
3.3. Perili yerler ve hayaletler ile ilgili efsaneler.
3.4. Tabiatın ve hayvanların koruyucuları ile ilgili efsaneler.
3.5. Ola÷anüstü yaratıklar ile ilgili efsaneler.
3.6. Tabiatın ruhları ile ilgili efsaneler.
3.7. Hayaletler ile ilgili efsaneler.
3.8. ùekil de÷iútiren hayvanlar ile ilgili efsaneler.
3.9. ùeytan ile ilgili efsaneler.
3.10. Hastalık ve sakatlık getiren yaratıklar ile ilgili efsaneler.
3.11. Ola÷anüstü güçleri olan yaratıklar ile ilgili efsaneler.
3.12. Mitik hayvanlar ve bitkilerle ilgili efsaneler.
3.13. Hazineler ile ilgili efsaneler
4. Dini efsaneler /Tanrı ve kahramanlarla ilgili efsaneler.”185
Yapılan sınıflandırmada her kültürde karúımıza çıkmayacak unsurların
varlı÷ı görülmektedir. Bu nedenle Pertev Naili Boratav, burada yapılan tasnifin
184
Saim Sakao÷lu. age. ss. 16-17.
185
Bilge Seyido÷lu. “Efsaneler.” Türk Dünyası Edebiyat Tarihi. C.2, Ankara: Atatürk Kültür
Merkezi Baúkanlı÷ı Yayınları, 2002, ss.4-5.
93
Türk efsanelerine uygun olmadı÷ını belirterek, tasnifte bazı de÷iúiklikler
yapmıútır. Pertev Naili Boratav’ın hazırladı÷ı tasnif úöyledir;
“1. Dünyanın yaratılıúı ve sonu ile ilgili efsaneler.
2. Tarihî efsaneler
2.1. Sınırlandırılmıú tabii yerlerin menúeleri (Da÷lar, göller)
2.2. Meskûn yerlerin menúeleri (ùehirler, köyler)
2.3. Büyük binaların menúeleri (Binalar, köprüler)
2.4. Hazineler
2.5.Milletlerin, hükümdar sülalelerin ve içtimai sınıfların
menúeleri
2.6. Felaketler
2.7. Tarihî olarak bilinen kahramanların yendikleri tabiatüstü güce
sahip canavarlar
2.8. Savaúlar, fetihler, istilalar
2.9. Kurulu düzene baúkaldırmalar
2.10.Di÷er hadiseler ve üstün kiúiler, medeniyet getiren
kahramanlar bilginler, úairler
2.11. Aúk ve aile hayatı
2.12. Küçük bir cemiyetin tarihinin bir parçasını meydana
getirdikleri ölçüde bilinen ortak veya ferdi karakterde çeúitli
di÷er kiúilerle ilgili anlatmalar.
3. Tabiatüstü úahıslar ve varlıklar üzerine efsaneler
3.1. Alın yazısı
3.2. Ölüm ötesi
3.3. Tekin olmayan yerler
3.4. Tabiatın bir parçası olan yerler (orman, göl vs.) ile
hayvanların sahipleri, (koruyucuları)
3.5. Cinler, periler, ejderhalar vb. tabiatüstü güçte yaratıklar
3.6. ùeytan
3.7. Hastalık ve sakatlık getiren varlıklar (albastı gibi)
3.8. Tabiatüstü güçleri olan kiúiler (büyücü, üfürükçü, efsuncu gibi)
94
3.9. “Mythique” nitelikte hayvan ve bitkiler (adamotu gibi)
hakkında anlatmalar
4. Dini efsaneler /Tanrı ve kahramanlarla ilgili efsaneler”186
Pertev Naili Boratav, Budapeúte Kongresi’nde yapılan tasnifin 2. ve 3.
maddelerinde de÷iúiklikler yapmıútır. Boratav, 2. maddede yaptı÷ı de÷iúikliklerle
“øsyan”, “Aúk” ve “ùecere” alt gruplarını yaptı÷ı tasnife eklemiú, Budapeúte
Kongresi’nde hazırlanan tasnifte 3. maddedeki “hazineler” alt grubunu 2.
maddeye taúımıútır. 3. maddede ise, “Tabiatın Sahibi Ruhlar Yani øyeler” alt
grubunu eklemiú, “Hayaletler ølgili Efsaneler” ve “ùekil De÷iútiren Hayvanlar ile
ølgili Efsaneler” alt gruplarını çıkarmıútır.
Boratav’ın, Budapeúte Kongresi’nde alınan karara dayanarak yaptı÷ı
tasnif, belirli bir malzemenin incelenmesinden de÷il, efsane türünün
özelliklerinden yola çıkılarak yapılmıú bir tasniftir. Boratav, bu tasnifiyle ulusal
çapta yapılacak incelemelerde kullanılabilecek bir tasnif oluúturmaya çalıúmıútır.
Türkiye’de efsane üzerine yapılan di÷er tasniflere baktı÷ımız zaman
Boratav’ın tasnifinden farklı olarak, belli bir bölgeden derlenen sınırlı
malzemenin ya da belirli bir konuda derlenmiú efsanelerin incelenmesine
dayanan, konu ve kahramana göre yapılmıú tasnifler oldu÷u görülür.
Böyle bir sınıflandırma denemesini yapan isimlerden biri Hasan
Özdemir’dir. Özdemir’in etiyolojik efsaneleri tasnif çalıúması, belirli bir konuyla
sınırlandırılmıú efsaneleri tasnif denemesidir. Hasan Özdemir, etiyolojik
efsaneleri konularına göre úöyle sınıflandırmıútır;
“1. Dünyanın yaratılıúı.
2. Gök kubbenin yaratılıúı.
3. Meteorolojik olay ve görüntüler.
4. ønsan ve kültür etiyolojileri.
5. Hayvanlar.
6. Bitkiler.
7. Türkiye’nin co÷rafi ve toponomisiyle ilgili efsaneler.
186
Saim Sakao÷lu. age. ss. 18-19.
95
8. Soyadı ve lakaplarla ilgili efsaneler.”187
Belirli bir konudaki efsanelerin tasnifine di÷er bir örnek Saim
Sakao÷lu’nun çalıúmasıdır. Sakao÷lu, “taú kesilme motifi” konulu efsaneleri úöyle
sınıflandırır;
“A. Aúk.
B. Zor durumdan kurtulma.
C. Saygısızlıklar.
D. Kötü huylar.
E. Hızır ve insanlar.
F. De÷iúik taú kesilmeler.
G. Eksik anlatılanlar.”188
Bilge Seyido÷lu’nun sınıflandırması ise, belirli bir bölgeye ait efsanelerin
konularına göre tasnifine örnektir. Seyido÷lu’nun tasnifi úöyledir;
“I. Dinî Binalarla ølgili Efsaneler.

A. Camiler ve mescitler üzerine söylenen efsaneler.
B. Kutsal kabirlerle ilgili efsaneler.
C. Tekkeler, ocaklar ve müritlerle ilgili efsaneler.
D. Türbeler üzerine söylenen efsaneler.
E. Kaleler üzerine anlatılan efsaneler.
II. Evler ve ønsanların Yaúadı÷ı Yerlerle ølgili Efsaneler
A. Alkarısı ve peri kızı ile ilgili efsaneler.
B. Çobanların ve köprülerin efsaneleri.
C. De÷irmen ile ilgili efsaneler.
D. Evler hakkında anlatılan efsaneler.
E. Hamamlar üzerine söylenen efsaneler.
F. Kahve ve lokanta üzerine söylenen efsaneler.
G. Keramet sahiplerinin efsaneleri.
H. Köylerle ilgili efsaneler.
187
Hasan Özdemir. “Etiyolojik Türk Halk Efsaneleri.” III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi
Bildirileri. C. 2, Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yayınları, 1986, ss. 305-310.
188
Saim Sakao÷lu. Anadolu-Türk Efsanelerinde Taú Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tıp
Katalogu. Ankara: KBMøFAD Yayınları, 1980, s. 65.
96
I. Kuyu ile ilgili efsane.
ø. Tekin olmayan yerlerde yaúayan tekin olmayan yaratıklar.
III. Tabiat ve Kırlarla ølgili Efsaneler

A. Çeúme ile ilgili efsane.
B. Düzlüklerle ilgili efsaneler.
C. Göller ve úelalelerle ilgili efsaneler.
D. Kaplıcalarla ilgili efsaneler.
E. Ma÷aralarla ilgili efsaneler.
F. Nehirle ilgili efsane.
G. Pınarla ilgili efsane.
H. Taúlar ve kayalarla ilgili efsaneler”.189
Ali Duymaz’ın Bingöl ve çevresinden derlenen efsaneler hakkındaki

çalıúmasındaki tasnif de yine belirli bir bölgeye ait efsanelerin konularına göre
tasnifine örnektir;
“1. Dini efsaneler.
2. Osmanlı-Rus savaúı hakkındaki efsaneler.
3. Yer adları hakkındaki efsaneler.
4. Taú kesilme efsaneleri.
5. Hayvanlar hakkındaki efsaneler.
6. Ola÷anüstü varlıklar hakkındaki efsaneler.
7. Sevdaya ba÷lı teúekkül eden efsaneler.
8. Halk oyunları ve türküler hakkındaki efsaneler.”190
øsmail Görkem, Elazı÷ efsanelerini inceledi÷i çalıúmasında efsaneleri,
konularına göre sınıflandırmıú ve elindeki malzemeye göre beú gruba ayırmıútır;
“1. Dini efsaneler:
1.1. Evliya menkabeleri.
1.2. Kutsal kabirlerle ilgili efsaneler.
1.3. Mecnunlarla ilgili efsaneler.
189
Bilge Seyido÷lu. age. ss. 7-8.
190
Ali Duymaz. Bingöl Efsaneleri (ønceleme-Metinler). Elazı÷, 1989, ss. 35-43. (Yayımlanmamıú
Yüksek Lisans Tezi).
97
1.4. Hızır-ølyas ile ilgili efsaneler.
2. Al Karısı, Kapoz ve cinlerle ilgili efsaneler:
3. Taú kesilme efsaneleri:

3.1. ùekil de÷iúikli÷i ile ilgili efsaneler.
3.2. Açıklayıcı efsaneler.
4. Hayvan efsaneleri:
5. Yer adlarıyla ilgili efsaneler:
5.1. Meskûn yerlerle ilgili efsaneler.
5.2. Yeryüzü úekilleriyle ilgili efsaneler.”191
Yapılan sınıflandırmaların ortak noktası, belirli bir konu hakkındaki

efsaneler ve belirli bir bölgeye ait efsaneleri konularına göre sınıflandırılması
oldu÷u görülür. Her tasnif, mevcut malzemenin de÷erlendirilmesi sonucunda
oluúturulmuútur.
Karakalpak efsaneleri üzerinde çalıúma yapan Pınar Dönmez Fedakâr,

efsaneleri “içerik”, “kahramanlar” ve “yapı” bakımından sınıflandırmıútır.
Pınar Dönmez Fedakâr Karakalpak efsaneleri; “anlatmanın öznesi olan
kahramana göre tasnif edilebilir. Efsanelerin ço÷unlukla kahramanın adı veya
kimli÷ine ba÷lı isimlerle anılması efsane türü ve kahramanı arasındaki sıkı iliúkiyi
ortaya koyar” diyerek Karakalpak efsanelerini “kahramanlara ba÷lı olarak” úöyle
tasnif eder;
1. ønsanlarla ilgili efsaneler:
1.1. Tarihî úahsiyetler.
1.2. Sıradan insanlar.
2. Hayvanlarla ilgili efsaneler.
3. Ola÷anüstü varlıklarla ilgili efsaneler.
4. Tabiat unsurlarıyla ilgili efsaneler:
4.1. Mekânlar.
4.2. Co÷rafi unsurlar.
191
øsmail Görkem. Elazı÷ Efsaneleri, ønceleme-Metinler. Elazı÷: Manas Yayınları, 2006, ss. VI-
VII.
98
“Yapı bakımından anlatmanın hacmine göre tasnif etmek, anlatıcıya veya
yazıya geçirenin etkisine göre de÷iúkenlik gösterdi÷i için iúlevsel bir sonuç
vermeyecektir, fakat içerdi÷i motif sayısına göre tasnif edilmesi efsane
metinlerinin yapısı ve hacmi bakımından bilgi sahibi olmamızı sa÷layacaktır”
diyen Pınar Dönmez Fedakâr, Karakalpak efsaneleri “yapı bakımından” úöyle
tasnif eder;
1. Tek motiften oluúan efsaneler.
2. øki motiften oluúan efsaneler.
3. Üç ve daha fazla motiften oluúan efsaneler.
Bu çalıúmada Karakalpak efsaneleri “konuları bakımdan” úöyle tasnif

edilmiútir.
1 Mekânlarla ilgili efsaneler.

2. Hayvanlarla ilgili efsaneler.
3. ønsanlarla ilgili efsaneler.
4. Atasözleri ve deyimlerle ilgili efsaneler.
5. Di÷er konulardaki efsaneler. 192
Bulgaristan Türkleri efsanelerini yukarıdaki sınıflandırmalar ve eldeki
metinler do÷rultusunda de÷erlendirdi÷imiz zaman úu úekilde bir sınıflandırma
yapmak mümkündür:
1. Yaratılıú ve Oluúumla ølgili Efsaneler
2. Dini Efsaneler (Menkıbeler)
a. Dini ve Tarihi Kiúiler Üzerine Söylenmiú Efsaneler (Menkıbeler)
b. øbadet Yerleri ile ølgili Efsaneler
3. Ola÷anüstü Kiúiler, Varlıklar ve Güçler Üzerine Efsaneler
a. ùeytanla ølgili Efsaneler
b. Hastalık ve Ölüm Getiren Varlıklarla ølgili Efsaneler
c. Cinler ve Perilerle ølgili Efsaneler
d. Tekin Olmayan Yerlerle ølgili Efsaneler
4. Hayvanlarla ølgili Efsaneler
5. Tarihi Efsaneler
192
Pınar Dönmez-Fedakâr. agt. ss.141-142.
99
a. Savaúlar, Fetihler ve østilarla ølgili Efsaneler
b) Milletler, Sülalelerle ve Hükümdarlarla ølgili Efsaneler
6. Mekânlarla ølgili Efsaneler
Çalıúmamızın metinler bölümündeki efsaneler bu sınıflandırmaya göre
verilmiútir. Yaratılıú ve Oluúumla ølgili Efsaneler baúlı÷ı altında 13 efsane metni
yer almaktadır. Bu metinler a÷ırlıklı olarak Bulgaristan’ın Deliorman bölgesinde
yaúayan ve Alevi-Bektaúî inancına mensup Bulgaristan Türklerine aittir. Bu
kısımdaki efsane metinlerine baktı÷ımız zaman evren, dünya, yeryüzü ve
gökyüzüyle ilgili tasarımlar, Alevi-Bektaúî düúüncesinin temelini oluúturan; Hz.
Ali, Kırklar ve eski Türk inanç sisteminin izlerini taúır.
Sınıflandırmamızda Dini Efsaneler (Menkıbeler) baúlı÷ı altında; Dini ve
Tarihi Kiúiler Üzerine Söylenmiú Efsaneler alt baúlı÷ında 20, øbadet Yerleri ile
ølgili Efsaneler alt baúlı÷ında ise 3 adet efsane metni yer almaktadır. Bu efsaneler,
Bulgaristan Türklerinin sözlü kültürünü etkileyen isimler üzerine anlatılan
efsanelerdir. Bunlar menkıbe olarak da adlandırılır. Kırca Ali, Sinan Dede, Elmalı
Baba, ølhan Baba isimleri üzerine anlatılan bu efsanelerde adı geçen isimlerden
korku ile karıúık bir saygının izleri görülür. Bulgaristan Türk sözlü kültürünü
etkileyen en önemli isimler; Demir Baba, Otman Baba ve Sarı Saltuk hakkında
anlatılan efsaneler ise baúlı baúına birer çalıúma konusudur. Metinler kısmında biz
daha çok bu isimlerin gölgesinde kalmıú ama bulundukları yerde halkın gündelik
hayatına úu ya da bu úekilde etki eden di÷er isimlerle ilgili tespit etti÷imiz
anlatmalara yer verdik. Özellikle Deliorman bölgesinde Demir Baba Tekkesi,
kutsal bir mekân kabul edilmekte ve bir ibadet vecdi ile ziyaret edilmektedir.
Bölgeye yaptı÷ımız gezi sırasında oraya ziyarete gelen insanların Demir Baba’ya
duydukları saygı dikkat çekicidir. Hemen oracıkta konuútu÷unuz kiúilerden Demir
Baba hakkında anlatılan efsaneleri dinlemek mümkündür.193
Ola÷anüstü Kiúiler, Varlıklar ve Güçler Üzerine Efsaneler baúlı÷ını
verdi÷imiz üçüncü bölümün ùeytanla ølgili Efsaneler alt baúlı÷ında 1, Hastalık ve
193
Demir Baba hakkında anlatılan efsaneler için Boris øliev’in 1991 yılında çıkan Demir Baba adlı
çalıúmasına bakılabilir. Boris øliev. “Demir Baba Efsaneleri.” Bulgaristan Türk Folkloru. II.
Uluslar arası Bulgaristan Türk Halk Kültürü Sempozyumu Bildirileri. Ankara: Folklor
Araútırmaları Kurumu Yay., 2001, ss.123-126.
100
Ölüm Getiren Varlıklarla ølgili Efsaneler 2, Cinler ve Perilerle ølgili Efsaneler 3,
Tekin Olmayan Yerlerle ølgili Efsaneler 6 efsane metni yer almaktadır.
Tekin olmayan yerlerle ilgili anlatmalar daha çok kutsal kabul edilen
kiúilerin bulundukları mekânlarla ilgilidir. Bu bölümdeki anlatmalarda, kutsal
kabul edilen kimselerin mezarlarından ya da mezarları etrafında bulunan ve onlara
ait oldu÷u kabul edilen yerlerden bir úey almanın felaket getirece÷i inancı
vurgulanmaktadır. Onları çeúitli úekillerde rahatsız edenlerin bir gün mutlaka bu
yaptıklarının cezasını görecekleri inancı dile getirilmektedir.
Hayvanlarla ølgili Efsaneler baúlı÷ını verdi÷imiz 4. gruptaki efsaneler
hayvanlar üzerine anlatılan efsanelerden oluúmaktadır. Burada yer alan
efsanelerden bir kısmında insanların hayvanlara dönüúümü anlatılmaktadır. Bir
kısmı hayvanların yaratılması bir kısmı da hayvanların úu anki halleri
hakkındadır.
Tarihi Efsaneler baúlı÷ı altında; Savaúlar, Fetihler ve østilarla ølgili
Efsaneler ve Milletler, Sülalelerle ve Hükümdarlarla ølgili Efsaneler alt baúlıkları
yer almaktadır. Her iki alt baúlıkta da 3’er adet efsane metni vardır.
Mekânlarla ølgili Efsaneler sınıflandırmamızın 6. baúlı÷ıdır. Bu baúlıkta 22
efsane metni yer almaktadır. Bu efsanelerde; yerleúim yerleri, çeúme, kaya, tepe
gibi yer adlarının nereden geldi÷i anlatılmaktadır.
I.2.4. Bulgaristan Türkleri Efsanelerinde Tespit Edilen Motiflerin
øncelenmesi
Bu bölümde Bulgaristan Türkleri efsanelerinde görülen motifleri genel bir
taramasını yapaca÷ız. Bulgaristan Türkleri efsanelerinde geçen motifleri, Stith
Thompson’un “The Motif Index of Folk Literature” (Halk Edebiyatının Motif
Indeksi) adlı eserinde oluúturdu÷u sisteme göre incelemeye çalıútık.194 Bulgaristan
Türkleri efsaneleri ve motifleri elbette bu kadarla sınırlı de÷ildir. Yukarıda da
belirtti÷imiz gibi bu konu üzerinde yapılacak pek çok çalıúma vardır. Motiflerin
hangi metinde geçti÷ini parantez içine koydu÷umuz metin numaraları ile
gösterdik.
194
101
A600–A699. Kâinat
Allah, Muhammed ve Ali tarafından yaratılmıútır.(12)
Yeryüzü ve evren, Tanrısal bir güçten ve Ali’nin buyru÷u ile
yaratılmıútır.(4)
Evren sonsuz bir bütündür, katlara ayrılır: “Yedi kat yer, yedi kat gök”
oluúur.(4)
A700–799. Gök Cisimleri
Ay ve güneú kavga ederler. (5)
Güneú, gökte direksiz durur ve melekler do÷ması için onu araba içinde
getirirler. (6)
Samanyolu, hırsızların çaldıkları samanları dökmesi ile oluúmuútur. (7)
A800–899. Yeryüzü
Bu nurdan “kandilde” (evrende) bir patlama sonucu yeryüzü ortaya
çıkar.(3)
Yeryüzü Ali’ye dayanır, Ali tarafından desteklenir.(2)
Yeryüzü büyük bir balı÷ın üstünde durur.(2)
Gökyüzü erkek, yeryüzü diúidir. (2)
A1000-1099. Dünyevî Felaketler
Sarı Öküz, baúını sallarsa deprem olur.(8)
B. HAYVANLAR
B244.1. Yılanların Kralı
ùahmeran, yılanların efendisidir.(53)
C. YASAK (TABU)
C200-249. Yeme yasa÷ı
Adem ile Havva’yı cennete gönderilirken, tahıl (hububat) tanesi
yememelerini tembihlenir.(1)
C300. Bakma yasa÷ı
Kadının aya÷ına bakınca mendilin içindeki süt damlamaya baúlar.(51)
Kaynata, duva÷ı açılan gelinine bakar. (82)
102
Kral, çocuktan kulaklarının keçi kulakları oldu÷unu kimseye
söylememesini ister.(67)
Mahsul, arkadaúına savaú sırasında gördükleri hakkında susmasını ve
kimseye bir úey söylememesini ister. (28)
C423. Ola÷anüstülüklerin açıklanması
Savaú esnasında Mahsul’ün arkadaúı, Mahsul’ün silahı olan yabanın
kırıldı÷ını açıklar.(28)
C442. Belirli kiúilerin sırlarını açıklama yasa÷ı
Kral’ın kulaklarının keçi kulakları oldu÷unu kazdı÷ı çukura söyler.(67)
Arkadaúı, Mahsul’ün, silahının yaba oldu÷unu, açıklayınca Mahsul
ölür.(28)
C510. A÷aç ve bitkiye dokunma yasa÷ı
Sinan Dede’nin mezarının etrafındaki korudan a÷aç dalı koparan genç
dü÷ün alayının telef olmasına sebep olur.(44)
Veli Dede’nin mezarı yakınındaki korudan a÷aç koparan Hıristiyan kadını
bir yılan evine kadar kovalar. (45)
Yüzyıllık a÷açları kesen øsmail Bey’in o÷ullarına ve sürülerine kurt
saldırır. (43)
Yüzyıllık a÷açları kesen øsmail Bey’in tüm soyu yok olur. (43)
C751. Belirli zamanda bazı úeyleri yapma
Her Cuma sabahı kadın türbeye su dolu ibrik bırakır.(49)
D. SøHøR (BÜYÜ)
D231. Taú Kesilme
Gelinlik elbisesi içinde kız atıyla beraber taúlaúır. (81)
Kaynata, gelininin yüzünü görüp onu arzulayınca dü÷ün alayı taúlaúır.
(82)
D931. Ola÷anüstü taúlar
Türbeden alınan taú ve topra÷ın kutsal oldu÷una inanılır.(34)
D1171.6. Sihirli tas
Bu camiye gelenler gökten inen tas ile su içerler. (34)
103
D1242.1. Sihirli Su
Camiye gelenler tas ile su içerler. (34)
E. ÖLÜM
E151. Tekrar dirilme
Kırcı Ali, ço÷u zaman gece vakti savaúmaya gider. (19)
Türbede yatan kiúi savaúa gider. (49)
F220. Perilerin yaúadı÷ı yerler
Periler, geceleri yüzyıllık a÷açların altında toplanırlar.(43)
Periler, ormanda yaúar. (42)
Periler, mezarda yaúar. (40)
F230. Perilerin görünüúü
Periler, insan úeklindedir.(40)
F325. Periler tarafından zorla kaçırılan insan
Adam, Asar da÷ında sabahlara kadar gezdirilir.(42)
Akúam üzeri da÷a hayvanlarını aramaya giden adamı periler sabaha
kadar da÷da gezdirirler. (42)
F360. Kötülük yapan hain periler
Cinlerle karúılaúan adam aklını yitirir. (42)
Kapı ardındaki perilere bilmeden zarar veren gelinin baca÷ını
büzerler.(41)
F361. Perilerin intikamı
Kapı arkasındaki çöp birikintisine tüküren gelinin tükürü÷ü oradaki bir
perinin baca÷ını kırınca, periler de o gelinin baca÷ını büzerler. (41)
F380. Birisini perilerden temizleme
Hoca’nın yazdı÷ı ka÷ıdı perilere okuyunca, perilerin önderinin emriyle
zarar verdikleri gelini serbest bırakırlar.(41)
F530. Ola÷anüstü durumlar
Hz. Ali’nin iste÷i üzerine güneúin batıúı gecikmiútir.(10)
Dünya, “Sarı öküz”ün boynuzları üstünde durur.(12)
Dünya bir sarı öküzün üzerinde duruyor.(8)
Yüzü÷ü suya atan Hızır, denizin öbür tarafından yüzü÷ü tekrar alır.(22)
104
Derdine çare arayan bir hasta, Lokman Hekim’e gelince zehir úiúesi
kendili÷inden sallanmaya baúlar. (27)
Caminin yapımı bitti÷inde gökten iki kurban, bir tas, bir de çuval iner.(34)
Türbeye dolu bırakılan ibrikler, boú olarak bulunur. (49)
Türklere bir savaúta yeúil giysiler giymiú askerler yardım eder.(32)
Derviúler, duaları ile gökten; güneúi, ayı, yıldızları indirebilir ve yerdeki
gibi havada da yürüyebilir.(30)
F562.2. Ola÷anüstü kahraman
Ali, bütün devleri yenerek onları Kafda÷ı’na sürer. (1)
F1068. Realist rüya
Rüyasında aksakallı bir ihtiyar, Ayúe Molla’ya evliyalar katına geçti÷ini
ve ölmeden önce dünyada bir eser bırakmasını söyler.(75)
K. ALDATMALAR
K1870. Aldatma
ùeytan, Havva’yı, bu÷day tanelerinden Âdem’e bir yemek hazırlaması için
kandırır.(1)
K2110. øftiralar
Paúa’nın o÷luna dinini bırakıyor diye iftira atarlar. (35)
P. TOPLUM
P10 Krallar
Kral, keçi kulaklıdır.(67)
P150. Zengin adamlar
øsmail Bey adında biri çok varlıklı bir adamdır, birçok tarlası ve sürüsü
vardır.(43)
P234. Baba ve kızı
Baba, iki genç arasında kalan kızını tercihi konusunda serbest bırakır.(81)
P251. Erkek Kardeúler
Sinan, Veli ve Mahsul üç kardeútir.(87)
Ovalı o÷lan çok zengin bir beyin o÷ludur.(81)
105
Q262. Sahtekârlar cezalandırılır
Kaplumba÷a, ekme÷i eksik yapıp sattı÷ı için, yılan da ilaçları çok pahalıya
sattı÷ı için cezalandırılır. (56)
Q431. Sürgün ederek cezalandırma
Fazla zaman geçmeden Padiúah, Sinan’a baúkenti terk etmesini ve uzak
bir yerlere gitmesini emreder. (88)
Q431.3. øtaat etmedi÷i için cezalandırma
Allah’ın gönderdi÷i Cebrail, Havva’nın günahını saptar ve Allah onu
“Cad Da÷ı”na (Cidde Da÷ı) sürgün eder.(1)
Bir insanı ya da bir hayvanı sokan yılan günahkâr sayılır, güzün öteki
yılanlarla birlikte yeraltına gidemez.(53)
Q551.3.4. Taúa çevirerek cezalandırma
Altını kirleten çocu÷unun pisli÷ini ekmekle temizleyince taú olurlar.(74)
V. DøN
V112. Camiler
Cami, Allah’ın iúaret etti÷i yere köylüler tarafından yapılır. (34)
V200. Kutsal úahıslar
Kırcı Ali kutsal bir adamdır, cesurdur ve Allah’ın verdi÷i bir güce
sahiptir.(14)
Sinan, Veli ve Mahsul kardeúler kutsal kimselerdir.(87)
V206. Hızır
Hızır, bir eve misafir olur. (23)
Hızır, denizde yolculuk yapar.(22)
V230. Melekler
Cebrail; Allah’ın emirlerini yerine getirir. Azrail; can alır. Mikail; do÷a
olaylarını yürütür. øsrafil; borazancıdır. (9)
V323. Allah’ı inkâr eden úeytan
ùeytan, para kazanmak için kızılcık a÷acının altında bekler. (37)
V340. ønanmayanlara gösterilen mucizeler
Hıristiyan kadın, Veli Dede’nin korusundan odun olunca bir yılan onu eve
kadar kovalar.(45)
106
V463. Din u÷runa úehit olma
Kırcı Ali bu topraklar için úehit olur.(14)
Z71.5. Formülastik sayı 7
Hoca, yedi yolun a÷zında durmasını ister.(41)
Dünyamızın üstünde 7 dünya, altında da 7 dünya vardır.(1)
Bulgaristan Türklerinin efsanelerinde yer alan motifleri

de÷erlendirdi÷imizde, ola÷anüstü varlıklar ve cezalandırma ile ilgili motiflerin
sayıca fazla oldu÷u göze çarpmaktadır. Ola÷anüstü varlıklar, evliya, velî, derviú
vb. gibi kutsal úahıslar ile úeytan, cin ve perilerin yer aldı÷ı dinî konulu
efsanelerde sıkça karúımıza çıkmaktadır. Cezalandırma ile ilgili motiflerin ise,
yasaklara ba÷lı oldu÷u görülmektedir. Toplum tarafından yasaklanan veya hoú
görülmeyen davranıúların yapılması sonucunda kahramanların çeúitli úekillerde
cezalandırıldı÷ı görülmektedir. Bu anlatmalardaki cezalandırmalar; ayıplama, hor
görme, dıúlama ve ölüm gibi çeúitli úekillerde karúımıza çıkmaktadır.
Anlatmalarda yer alan cezalandırmalar, türbe, mezarlık vb. gibi tekin olmayan
mekânlarda yapılması yasaklanan çeúitli davranıúların sergilenmesi sonucunda,
anne, babaya ve de büyüklere saygılı olma kuralına uymayan söz, tavır ve
davranıúlar ve düúmanlara yardım ederek toplumuna ihanet etme neticesinde
uygulanmaktadır.
Söz konusu motiflerin, di÷er motiflere göre, efsanelerde daha fazla yer
almasının, efsanelerin inanç özelli÷i ve toplumsal yapıyı düzenleme iúlevleri ile
iliúkili oldu÷unu düúünmekteyiz. Bu bölümün baúında de÷indi÷imiz üzere,
efsaneleri di÷er anlatmalardan ayıran en önemli özellik inançtır ve bu özellik
efsanelerin gerçek kabul edilmesini sa÷lamaktadır. Bulgaristan Türklerinden
yaptı÷ımız derlemeler sırasında da efsanelerde anlatılan hemen her olayın gerçek
olarak kabul edildi÷ini tespit ettik. Söz konusu anlatmalar içerisinde yer alan
ola÷anüstü varlıklar, Bulgaristan Türkleri arasında efsanelere inanılmasında
önemli bir rol oynamaktadır. Efsanelerdeki ola÷anüstü varlıklar arasında kutsal
úahsiyetlerin a÷ırlıkta olması, bu anlatmaların kutsal kabul edilmesini ve bu
anlatmalara inanılmasını sa÷lamaktadır. Daha önce belirtti÷imiz üzere efsaneler,
107
toplum yapısını koruma, toplumsal düzeni sa÷lama ve toplum kurallarını gelecek
kuúaklara aktarma iúlevine sahiptir. Bu iúlevi yerine getirebilmek için, söz konusu
kurallara uymayanların baúına gelen korkunç olaylar anlatmalarda
örneklenmektedir. Bunun neticesinde de efsanelerde yasaklar ve cezalandırmalara
ba÷lı motifler sıkça yer almaktadır. Türkiye sahasında anlatılan efsanelerde
oldu÷u gibi yasaklara karúı gelenler taú kesilmektedir. Efsanelerin söz konusu
iúlevinin, Bulgaristan topraklarında farklı bir din, kültür ve millî kimlikle
yaúamakta olan Bulgaristan Türklerinin toplumsal kimliklerini korumak ve
gelecek nesillere aktarmak konusunda ayrı bir öneme sahip oldu÷unu
düúünmekteyiz. Bilindi÷i üzere, asırlardır yaúadıkları çeúitli baskılara ra÷men
kültür, dil, din gibi millî kimliklerini oluúturan unsurları korumayı baúarmıú olan
Bulgaristan Türkleri, efsaneleri gelecek kuúaklara anlatarak hem toplumsal
yapının ve düzenin korunmasını hem de gelecek nesillere aktarılarak yaúatılmasını
sa÷lamaktadırlar.
108
I.3. BULGARøSTAN TÜRKLERø HALK EDEBøYATINDA HALK
HøKÂYELERø
I.3.1. Halk Hikâyesi Teriminin Tanımı ve Türk Lehçelerindeki Karúılıkları

Türk Halk Edebiyatı anlatı türleri arasında halk hikâyeleri önemli bir yer
tutar. Hikâye kavramı, edebiyat tarihimizde tarihî úartlara ve co÷rafyaya göre
de÷iúik terimlerle adlandırılmıútır. “Boy” terimi Dede Korkut’ta 12 hikâyeden her
biri için kullanılmıútır. Daha sonraki yüzyıllarda “hikâye” terimi yaygınlaúarak
kullanılmaya baúlanmıútır.
Hikâye teriminin dıúında sadece mensur olarak anlatılan hikâyelere “kara
hikâye”, kısa ve bir türküye ba÷lı olarak anlatılan hikâyelere ise “serküúte”,
“kaside” veya “bozlak” adı da verilmektedir.195
Halk hikâyeleri, âúıkların tasnif ettikleri nazım-nesir karıúımı bir türdür.
Hikâyenin asıl kısmı, yani olaylar nesirle; heyacanlı ve duygulu kısımlar ise
nazımla anlatılmaktdır. XVI. yüzyıldan itibaren Türk halk edebiyatı içinde
görülmeye baúlayan halk hikâyeleri genellikle aúk ve kahramanlık, bazen de iki
konuyu birden iúler. Halk hikâyelerinde, teúekkül ettikleri devrin tarihî olayları
bazen aynı úekilde, bazen de hikâye gerçekli÷i içinde yer alır. Ancak kahramanın
baúından geçmiú gibi görünen olayların pek ço÷unda ola÷anüstü motiflere de
rastlanır. Bu durum, tarihi-co÷rafî úartlara göre halk hikâyelerinin halk arasında
yaúayan efsane, masal ve destan motifleriyle beslendiklerini göstermektedir.
Âúıkların hayatları etrafında teúekkül eden halk hikâyelerinde olaylar bazen masal
ülkelerinde bazen de gerçek mekânlarda geçmektedir. Halk hikâyeleri bu özelli÷i
nedeniyle destandan modern romana geçiú aúamasında ortaya çıkmıú bir tür olarak
de÷erlendirilmektedir. 196
Halk hikâyelerinin masal ve destan gibi di÷er halk edebiyatı türleriyle de
iliúkileri oldu÷u görülmektedir. Ancak halk hikâyelerini di÷er türlerden ayıran en
önemli husus, özel bir anlatma gelene÷ine sahip olmalarıdır.
Anadolu sahasında hikâye anlatma gelene÷i fasılla baúlar. Bu kısımda bir
divanî, tecnis, tekerleme, koúma, semaî ve destan okunur. Bir Köro÷lu türküsü ve
195
Ali Berat Alptekin. Halk Hikayelerinin Motif Yapısı. Ankara: Akça÷ Yay., 1997, ss.6-7.
196
Ali Duymaz. Kerem øle Aslı Hikâyesi Üzerinde Mukayeseli Bir Araútırma. Ankara: Kültür
Bakanlı÷ı Yay., 2001, s.1.
109
ustalarının muammasını söylemek ise gelenektir. Bu saz faslından sonra döúeme
adı verilen mensur tekerleme kısmı gelir. Âúık burada bazı komik olayları
baúından geçmiú gibi anlatır. Daha sonra hikâyenin asıl kısmı bir dua ile baúlar.
Hikâye, kavuúan âúıklar için söylenen toy güzellemesi, dua ve ustamızın adı Hıdır,
elimizden gelen budur cümlesiyle bitirilir.197
Anlatmaya dayalı türlerin hemen hepsi için hikâye terimi kullanılmaktadır.
Edebiyatımızda sık kullandı÷ımız bu terim, üç grupta de÷erlendirelebilir.
“1. Klâsik Hikâyeler: Divan Edebiyatı nazım úekillerinden mesnevî
tarzında yazılmıú ve bir vak’aya dayalı olan eserler.
2. Modern Hikâyeler: Kiúileri, olayları, zaman ve mekânı belli olan
tahkiyevî eserler. Bunlar genellikle kısa metinlerdir.
3. Halk Hikâyeleri: Di÷erlerinden ayrılan en önemli özelli÷i nazım-nesir
198
karıúık olması ve bazılarının ilk söylyenlerinin belli olamasıdır.” Bu
de÷erlendirmeye konumuz olan halk hikâyeleri için icra ortamını da eklemek
gerekir.
Konu üzerinde çalıúan araútırmacıların de÷erlendirmeleri ve çeúitli
kaynaklarda geçen halk hikâyesi tanımlarından bazıları úunlardır:
ùükrü Elçin halk hikâyelerini; “Arap dilinde baúlangıçta ‘kıssa’ ve
‘rivayet’ olarak düúünülen, sonraları ‘e÷lendirmek’ maksadı ile ’taklit’
manasında kullanılan ‘hikâye’ deyimi, gerçek veya hayali birtakım vakaların,
maceraların hususi bir üslupla, sözle nakil ve tekrarı demektir. Bu tarif, az bir
farkla bugün anladı÷ımız ‘halk‘ ve ‘modern‘ hikâye türü için de kabul edilebilir.
Türk halk hikayeleri, zaman seyri ve co÷rafya-mekan içinde ‘efsane,
masal, menkıbe, destan vb.’ mahsullerle beslenerek, dini, içtimai, hadiselerin
potasında iç bünyelerindeki ba÷larını muhafaza ederek milletimizin roman
ihtiyacını karúılayan eserlerdir.” úeklinde de÷erlendirir. 199
Pertev Naili Boratav; “… Yeni ve orijinal bir nev’i karakteri alarak
meydana gelen halk hikâyeleri, yerini tuttu÷u destanın birçok vasıflarını hala
taúımaktadır. Fakat bunlar onun asıl karakterini verenler de÷ildir. Süratle yeni
197
Pertev Naili Boratav. Halk Hikayeleri ve Halk Hikayecili÷i. østanbul: Adam Yay., 1988, s.48-
51.
198
Ali Berat Alptekin. age. s.9.
199
ùükrü Elçin. age. s.444.
110
bir nev’e gidiú vakı’ası karúısında bulunuyoruz. Destani an’ane gittikçe zayıflıyor,
çünkü destanın eski karakterini tayin eden sosyal úartlar gittikçe ortadan
kayboluyor..” sözleriyle türün ortaya çıkıú sebepleri üzerinde durur. 200
Halk hikâyeleri konusunda yaptı÷ı çalıúmalarla konuya yeni boyutlar
getiren Fikret Türkmen, Âúık Garip Hikâyesi (ønceleme-Metin) adlı eserinde halk
hikâyelerini di÷er anlatma türleri olan “destan” ve “masal”la karúılaútırır. Fikret
Türkmen, halk hikâyelerinin destanda ayrılan yönlerini úu úekilde belirlemiútir:
“a. Tarihî bir vak’anın olması úart de÷ildir.
b. Nazım-nesir karıúıktır. Zamanla nesir nazma üstünlük kazanmıútır.
c. ùahısların ve olayların anlatılmasında realist çizgilere daha çok yer
verilir.
d. Kahramanlıktan çok aúk maceraları konunun a÷ırlı÷ını teúkil
etmektedir.”201
Masal türüyle yaptı÷ı karúılaútırmada Fikret Türkmen, iki tür arasındaki
farklılıkları úu úekilde ortaya koyar: “Masalın en karakteristik özelli÷i seri bir
tahkiye tekni÷ine sahip olmasıdır. Ayrıca, masallarda olayın geçmiúe ait
oldu÷unun belirtilmesine bilhassa dikkat edilmektedir. Halk hikâyeleri, masala
nazaran daha uzundur. Nazım-nesir karıúık haldedir. Konuúmalar hikâyenin en
heyecanlı ve hareketli bölümünü teúkil eden aslî unsurlardır. Halbuki masallarda,
duygusal tesirden tamamen uzak talî bir unsurdur. Ayrıca anlatım tekni÷inde,
dinleyici muhitinde de farklar vardır. Masal, daha çok kadınlar arasında ve
evlerde anlatılmakta, hikâyelerse ço÷u zaman profesyonel âúıklar tarafından
kahvelerde, dü÷ün ve toy gibi toplantılarda söylenmektedir.” 202
Halk hikâyeleriyle ilgili di÷er tanımlardan bazıları ise úunlardır: Ali Berat
Alptekin ise; “Göçebelikten yerleúik hayata geçiúin ilk mahsullerinden olup; aúk,
kahramanlık, vb. gibi konuları iúleyen; kayna÷ı Türk, Arap-øslam ve Hint-øran
olan, büyük ölçüde âúıklar ve meddahlar tarafından anlatılan nazım nesri
karıúımı anlatmalardır.”203
200
Pertev Naili Boratav. age. s.63.
201
Fikret Türkmen. Âúık Garip Hikâyesi (ønceleme-Metin). Ankara: Akça÷ Yay., 1995, s.I.
202
Fikret Türkmen. age. s.II.
203
Ali Berat Alptekin. age. s.7.
111
Mehmet Aça ise halk hikâyesini; “Halk hikâyesi kavramı ise kahramanlık
destanlarından sonra teúekkül eden ve nazım nesir karıúımı bir yapı sergileyen,
destanlara nazaran daha kısa ve gerçekçi, yerleúik hayat / düzen mahsulü
metinleri karúılamak amacıyla kullanılmaktadır.” úeklinde tanımlar.204 Mehmet
Aça, bu tanımında halk hikâyelerinin destan devrinden sonra yerleúik hayatın
ihtiyaçları sonucunda ortaya çıktı÷ını belirtmektedir.
Türkiye sahasında halk hikâyeleri olarak adlandırılan bu tür, Türk dünyası
dedi÷imiz geniú co÷rafyada gerek Hazar Denizi’nin do÷usunda, gerekse batısında
farklı yapıdadır. Türkiye sahasında halk hikâyesi olarak adlandırılan ve sayısı yüz
civarında olan bu anlatmalar, Kafkasya bölgesi ve Azerbaycan’la benzerlik
gösterir. Hazar Denizi’nin do÷usunda bu hikâyelerden on kadarı aynı adla
bilinmektedir. Hazar Denizi’nin do÷unda anlatılan di÷er hikâyeler ise konu
bakımından Türkiye sahasındaki halk hikâyelerine yaklaúırken, úekil yapısıyla
daha çok destana benzemektedir. 205
Türk dünyasındaki türle ilgili kavram kargaúasının konumuzun dıúında
oldu÷unu belirtmekle yetinmek durumundayız. Türk boyları arasında halk
hikâyesi için kullanılan terimlerin karúılıkları úunlardır:
“Azerbaycan’da: Dastan, hekâye.
Türkmenistan’da: Dessan, halk dessanı, epos, gahrımançılık epos,
gahrımançılıkçı dessan, erteki epos, avtorlı dessanlar,
halk eposı.
Özbekistan’da: Dastan, halk dastanı.
Kazakistan’da: Epos, arhaik epos, köne epos, batırlık epos, kaharmandık
epos, liro-epos, ÷aúıktık epos, romandık epos, batırlık
ertegi, cır, batırlar cırı, tarihi cır, ÷aúıktık cır, epostık cır,
liro epostık cırlar, liroepikalık cırlar, dastan, anız.
Kırgızistan’da: Comok, epos, dastan, epik dastan, baatardık epos,
baatardık comok, miftik köönö baatardık epos, köönö
epos, arhaik epos.
204
Mehmet Aça. Kozı Körpeú-Bayan Sulu Dastanı Üzerinde Mukayeseli Bir Araútırma. Konya:
Selçuk Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1998, s.3. (Yayınlanmamıú Doktora Tezi).
205
Ali Berat Alptekin. “Halk Hikâyeleri.” Türk Dünyası Edebiyat Tarihi. C.2, Ankara: Atatürk
Kültür Merkezi Baúkanlı÷ı Yay., 2002, ss.318-319.
112
Tataristan’da: Dastan (kahramanlık ve sevgi konulu hikâyeler). Dastan,
kıssa (Fars edebiyatı kaynaklı destanlara verilen ad).
Irak Türklerinde: Destan.
Kırım Tatarlarında: Destan.
Baúkurtlarda: Kobayır, yır, cır (hikâye manzum oldu÷u için).
Uygur Türklerinde: Dastan, hikâye.
Gagavuzlarda: Annatmak (halk hikâyeleri masallaútı÷ı için).
Balkan Türklerinde: Hikâye, masal (halk hikâyeleri masallaútı÷ı için).
Altay Türklerinde: Kay çörçök, (kahramanlık destanları için kullanılır)
Tuva Türklerinde: Tool, Tooju (destan, masal ve hikâye karúılı÷ı olarak
kullanılmıútır).
Hakas Türklerinde: Nımah (masal karúılı÷ı olarak kullanılmıútır), alıptıg
nımah (kahramanlık destanı olarak
kullanılmıútır).”206
I.3.2. Bulgaristan Türkleri Halk Hikâyeleri Üzerinde Yapılan Çalıúmalar
Bulgaristan Türkleri halk hikâyecili÷i gelene÷i hakkında maalesef
elimizde de÷erlendirme yapacak kadar herhangi bir bilgi mevcut de÷ildir.
Bulgaristan Türkleri halk hikâyeleri üzerine Rıza Mollov’un yaptı÷ı çalıúmalar
dıúında bir bilgiye ve kayda rastlamadık.
Rıza Mollov, Bulgaristan Türkleri arasında da bilinen “Kerem ile Aslı”
hikâyesiyle ilgili olarak 1965 yılında “Kerem et Asiy” et ses variantes
Balkaniques” (Kerem ve Aslı’nın Balkanlardaki Varyantaları) adlı makalesini
yayınlar.207 Mollov, bu makalesinde 1951-1958 yılları arasında Razgrad’da
Abdurrahman Aga, Provadia’da Emine Mehmet ve Âúık Hasan’dan derledi÷i
metinleri özetleyerek inceleme yapar ve Türkiye varyantlarıyla karúılaútırır. Bu
makale bilhassa motif tahlilleri itibariyle önem arz etmektedir.208
206
Ali Berat Alptekin. “Halk Hikâyeleri.” age. ss.318-319.
207
Rıza Mollov. “Kerem et Asiy” et ses variantes Balkaniques.” Sofya: Etudes Balkaniques, 1965,
2-3, ss.273-294.
208
Ali Duymaz. age. s.29.
113
Rıza Mollov’un “Oçerski po istorii staroturetskoj litereturi” (Türk
Edebiyatının Teúekkül ve ønkiúafı) adlı çalıúmasında da konuyla ilgili bilgilerden
bahsedilmekle birlikte bu çalıúmayı görme imkanımız olmamıútır.209
Rıza Mollov’un Halk hikâyeleri hakkındaki bir baúka çalıúması da “Acta
Oriantalia” da yayımlanan “Parallel entre alpamis et Aúık Garib” (Alpamıú ve
Âúık Garip Arasındaki Benzerlikler) adını taúımaktadır. 210
Rıza Mollov’un redaktörlü÷ünü yaptı÷ı ve Bulgaristan’da basılan halk
hikâyeleri kitapları úunlardır:
Âúık Garip, hikâyesi 1956 yılında Mollov’un redaktörlü÷ünde basılmıútır.
Ancak bu çalıúmaya ulaúma imkanımız olmamıútır. 211
Kerem ile Aslı, hikâyesinin ilk baskısı 1956’da yapılmıútır.212 1956 tarihli
bu ilk baskıya ulaúmak mümkün olmamıútır. Kerem ile Aslı hikâyesi 1967 yılında
ikinci kez tekrar basılmıútır. Bu baskıya ulaútık. 1967 yılındaki ikinci baskıda
redaktör adı olarak R. Georgieva adı geçmektedir. Bunun dıúında herhangi bir
bilgi mevcut de÷ildir. Eserle ilgili herhangi bir açıklama da yer almamaktadır.
Do÷rudan hikâyenin anlatımına geçilmiútir. Eser, 136 sahifedir. 376 dörtlü÷ün yer
aldı÷ı eserde, 8 dörtlük Kerem’in arkadaúı Sofu tarafından söylenmiútir. Aslı’nın
a÷zından söylenen dörtlük sayısı ise 7’dir. Kerem, yol boyunca karúılaútı÷ı bütün
canlı ve cansız varlıklara dörtlüklerle Aslı’yı sorar. Kerem’in konuútu÷u varlıklar;
kaya, meúe, ırmak, virane, ceylan, yolda karúılaútı÷ı iki kız, külhanbeyi ve
kalfa’dır. Dörtlükler teknik bakımdan sa÷lam bir yapı özelli÷i gösterirler. Bu
eserin dikkat çeken bir husus rejimin yapısı gere÷i dinî ve millî unsurların
metinden çıkartılmıú olmasıdır.
Köro÷lu hikâyesi de yine Mollov’un redaktörlü÷ünde 1957 yılında
yayınlamıútır.213 1966 yılında ise Leyla ve Mecnun hikâyesi yayınlanır. 214
1968 yılında ise Tahir ile Zühre basılır. Tahir ile Zühre’nin bu baskısını
elde etme imkanımız oldu. 45 sayfalık eserde, eserle ilgili tek satır bir bilgi
209
Rıza Mollov. Oçerski po istorii staroturetskoj litereturi. M. 196, Lenin Kütüphanesi, Moskova,
1960, 518 s. Bu konu için bkz. Nimetullah Hafız. age. s.6.
210
Bkz. Nimetullah Hafız. age. s.7.
211
Âúık Garip. Red. Rıza Mollov. Sofya: Narodna Prosveta, 1956.
212
Kerem ile Aslı. Red. Rıza Mollov. Sofya: Narodna Prosveta, 1956.
213
Köro÷lu. Red. Rıza Mollov. Sofya: Narodna Prosveta, 1957.
214
Leyla ile Mecnun. Red. Rıza Mollov. Sofya: Narodna Prosveta, 1966.
114
mevcut de÷ildir. Dıú kapak ve hemen arkasından hikâyenin anlatımına geçilmiútir.
“Raviler úöyle rivayet ederler” diye baúlayan eser muhtemelen yazma bir eserden
alınarak basılmıú olmalıdır. Ancak bununla ilgili olarak en küçük bir bilgi yoktur.
89 dörtlü÷ün yer aldı÷ı eserde 50 dörtlük Tahir’in 30 dörtlük ise Zühre’nin
a÷zından söylenmiútir. Di÷er dörtlükler; Kelo÷lan, Arap, Sultan, cariye ve
padiúahın üç kızı tarafından söylenmiú dörtlüklerdir.
Metinler bölümünde yer verdi÷imiz Kerem ile Aslı ve Elif ile Mahmut
anlatmaları, aile büyü÷ünün bir mecliste bu hikâyeleri anlatımı sırasında kaynak
kiúinin yakınları tarafından 1980’li yıllarda kaydedilmiútir. Bir tanıdı÷ımız
vasıtasıyla aile bu kaseti bize ulaútırmıútır. Kaset çok yıpranmıú oldu÷undan
maalesef ço÷u bölümünü çözme imkanımız olamadı. Topal Osman adlı anlatıcı
metinlerde geçen manzum bölümleri makamla ama müziksiz bir úekilde
söylemektedir. Dinleyicilerin Topal Osman’ı anlatmaya teúvik ettikleri hatta
zaman zaman nara attıkları bölümler bulunmaktadır. Kasetten anladı÷ımıza göre
Bulgaristan Türkleri bu tür anlatmalara hiç de yabancı de÷il. Canlı bir dinleyici
ortamının varlı÷ı dikkat çekmektedir.
Garip ile ùahsine adlı anlatmayı ise, Ahmet Halilov adlı kaynak kiúiden bir
aracı vasıtasıyla derledik. 81 yaúındaki kaynak kiúi Bulgaristan’ın Burgas ili
Aytos ilçesi Yasenova köyünde ikamet etmektedir.
Aúk hikâyeleri bölümünde verdi÷imiz Tahir ile Zühre anlatması ise 1953
yılında Rıza Mollov tarafından Tırgoviúte Sanca÷ı Çernokoptsi köyünden Koca
Kerim’den derlenmiútir. Bu anlatmayı Fikret Türkmen’in gözetiminde yapılan ve
yukarıda sözünü etti÷imiz bir bitirme tezinde tespit ettik.215
Aúk ve kahramanlık baúlı÷ı altında verdi÷imiz Bey Böyrek’le Akkavak Kızı
anlatması 1951 yılında Rıza Mollov tarafından; Nablanovolu, 1909 do÷umlu Irza
Halilov Çobanov’dan derlenmiútir. Bu derleme de sözünü etti÷imiz bitirme
çalıúmasında yer almaktadır. 216
215
Halime Usanmaz. agt. ss.73-83.
216
115
Bu baúlık altında metnini verdi÷imiz Bey Böyrek anlatması da Rıza Mollov
tarafından Silistre Sanca÷ı Mojarevo köyünden 1912 do÷umlu Salim
Ahmedov’dan derlenmiútir. 217
Masal tarzında anlatılan halk hikâyeleri kısmında “ùah øsmail ve “ùahsine
ve Âúık Garip” adlı anlatmalar, Fikret Türkmen gözetiminde yapılan bir bitirme
tezinde yer alan metinlerdir.218 “Tahir ile Zülha”219 ise Emil Boev ve Hayriye
Memova’nın yukarıda sözünü etti÷imiz “Rodop Türk Halk Masalları” adlı eserde
geçen metindir. Emil Boev ve Hayriye Memova’nın hazırladıkları bu çalıúmada
masal tarzında anlatılan bir di÷er anlatma ise “Kelo÷lan ile Kemer Tay”
anlatmasıdır. 220 “Rodop Türk Halk Masalları” adlı eserde yer alan “Tahir ile
Zülha” anlatması, Sevim Yıldız’ın hazırladı÷ı bitirme tezinde de yer
almaktadır.221 “Köro÷lu” ve “Arzu ile Kamber” adlı anlatmalar, Kırcali’ye ba÷lı
Gabrova köyünden 90 yaúındaki Nuri ùaban adlı kaynak kiúiden derledi÷imiz
metinlerdir. 222
I.3.3. Halk Hikâyelerinin Sınıflandırılması
Türk halk hikâyeleriyle ilgili ilk tasnif denemesi øgnaz Kunoú tarafından
yapılmıútır. Yapılan tasnifler genellikle halk hikâelerini konu bakımından ele alıp
sınıflandıran çalıúmalardır. Kunoú, halk hikâyelerini konuları bakımından úu
úekilde sınıflandırmıútır: “1. Kahramanlık romanı, 2. Saz úairlerinin romanı, 3.
Saz úairi-kahramanlık romanı.”223
Türk halk hikâyeleriyle ilgili en önemli sınıflandırmayı Pertev Naili
Boratav yapmıútır. Boratav’ın tasnifi úöyledir:
“1. Kahramanlık hikâyeleri
A. Köro÷lu kolları
B. Di÷er kahramanlık hikâyeleri
217
218
Sevim Yıldız. agt. s.233, ss.238-241.
219
Emil Boev; Hayriye Memova. age. ss.57-60.
220
Emil Boev; Hayriye Memova. age. ss.11-16. Rodop Türk Halk Masalları adlı çalıúmada yer
alan Tahir ile Zülha ve Kelo÷lan ile Kemer Tay adlı masal tarzında anlatılan halk hikâyeleri,
Nimetullah Hafız’ın hazırladı÷ı Bulgaristan Türk Halk Edebiyatı Metinleri II’de aynen
geçmektedir. Bkz. Nimetullah Hafız. age. ss.90-94, 255-258.
221
Sevim Yıldız. agt. ss.234-238.
222
Bkz. Kù23
223
Pertev Naili Boratav. Halk Hikâyeleri ve Halk Hikâyecili÷i. østanbul: Türkiye Ekonomik ve
Toplumsal Tarih Vakfı Yay., 2002, s.15.
116
1. Köro÷lu dairesine ba÷lı planlar (Celali Bey, Mehmet Bey,
Kirmanúah…)
2. Di÷er hikâyeler (Eúref Bey, Salman Bey, Latif ùah,
Beyböyrek, ùah øsmail…)
II. Aúk Hikâyeleri
A. Kahramanları muhayyel olanlar (Derdiyok ile Zülfi Siyah, Elif
ile Mahmut, Ülfetin, Mirza-yı Mahmut)
B. Âúık úairlerin romanlaúmıú hayatları
a. Yaúadıkları rivayet olunan âúıklar (Erciúli Emrah ile
Selvi Han, Âúık Garip, Âúık Kerem…)
b. Yaúadıkları muhakkak olanlar: (Âúık Ali øzzet,
Sümmanî, Karacao÷lan…)
III. Bu Kategorilere Tamamıyla Girmeyen Hikâyeler:
A. Aúk maceraları (Ali ùir Hikâyesi, Gündeúlio÷lu, Mahzunî,
Furkanî…)
B. Meúhur Kaçaklara (eúkiyalara) ve Kabadayılara Ait Hikâyeler
(Deli Yusuf Bey, Kerem Bey, Kaçak Nebi…)”224
Rıza Mollov, Bulgaristan Türkleri halk hikâyecili÷i hakkında yaptı÷ı
çalıúmalar sonucunda halk hikâyelerini birkaç açıdan ele alarak sınıflandırmıútır.
Mollov, “Yerli Türk halk hikâyelerinden dikkati birkaç tip konu” üzerine çekerek
úu úekilde bir sınıflandırma yapmaktadır.
“1. Mitolojik tip halk yaratıları (Uygur yazısıyla yazılı O÷uz Ka÷an
varyantına yakın O÷uz Ka÷an’ın Balkan varyantı.)
2. O÷uznameler tipi kahramanlık halk hikâyelerinden “Bamsı Beyrek”
varyantları, “Adsız Bey”, “Da÷ı Sırtında Taúıyan Çoban” vs. Bu gruba O÷uz
Ka÷an’dan veya O÷uznamelerden kopmuú ve çeúitli folklor türlerine enkorpere
edilen veya karma bir surette transformasyonlara tabi tutularak tabakalaúan ve
böylece aynı eserlere kompile edilen motifler, epizodlar ve úiir fragmanları da
dahildir.
3. Köro÷lu halk hikâyeleri tipi.
224
Pertev Naili Boratav. age. ss.17-18.
117
4. Yarı yi÷itlik, yarı âúıkâne halk hikâyeleri tipi. (ùah øsmail’le Gülizar,
Kerem ile Aslı, Âúık Garip ile ùahsenem’in bazı varyantları vs.)
5. Âúık halk hikâyeleri tipi. Bu tip ikiye ayrılır:
a. Sembolik âúık hikâyeleri tipi (Leyla ile Mecnun vs.)
b. Âúıkların sevdasını anlatan aúk hikâyeleri tipi. (Âúık Garip ve buna
benzer halk hikâyeleri)”225
Mollov’un sözünü etti÷i “Uygur yazısıyla yazılı O÷uz Ka÷an varyantına
yakın O÷uz Ka÷an’ın Balkan varyantı” hakkında herhangi bir bilgiye sahip
de÷iliz. Mollov’un 4. maddede “Yarı yi÷itlik, yarı âúıkâne halk hikâyeleri tipi”
baúlı÷ı altında “ùah øsmail’le Gülizar, Kerem ile Aslı, Âúık Garip ile
ùahsenem’in” bazı varyantlarını örnek olarak vermektedir. Kerem ile Aslı ve Âúık
Garip hikâyelerinin sözünü etti÷i varyantlarındaki yi÷itlik konusunun nasıl ve ne
úekilde de÷erlendirildi÷ini bilme imkanına maalesef sahip de÷iliz.
Rıza Mollov, Bulgaristan Türkleri halk hikâyelerini de÷erlendirirken;
“Bulgaristan Türk halk hikâye varyantları özüne mahsus bir masal úeklindedir”
görüúünü dile getirir. Mollov devamla “süjeleri, kompozisyon strüktürleriyle
onlarda karma olarak beú türü görmek mümkündür” diyerek bu yapıdaki halk
hikâyelerini úu úekilde sınıflandırır:
“1. Mitolojik
2. Epik
3. Liro-epik
4. Lirik
5. ùehir realist hikâyeleri veya köylü örf anlatımları.”226
Rıza Mollov, Balkan Türkleri halk hikâyelerindeki kahramanları úu úekilde
karakterize etmektedir:
“1. Barbar devrine has önder kültürü özünde yaúatan O÷uz Ka÷an
2. O÷uzname halk tipleri
3. Karma yi÷it-âúık tipleri
4. Tanrı âúı÷ı tipler
225
Rıza Mollov. “Bulgaristan Türklerinin Halk Hikâyelerinin Bazı Özelliklerine Dair.” I. Uluslar
arası Türk Folklor Kongresi Program ve Bildiri Özetleri Kitabı. Ankara:Kültür Bakanlı÷ı Yay.
1975, s.70.
226
Rıza Mollov. age. s.70.
118
5. Dünyevî aúk kahramanları.” 227
Rıza Mollov ve eúi Mefküre Mollava’nın 1980’li yıllarda Bulgaristan’da
yaúanan baskı ve zulüm süreci sırasında arúivlerine ve yaptıkları çalıúmalara el
konulması yukarıda sözünü etti÷imiz çok önemli bilgilere ulaúmamızı engelleyen
bir husustur. Rıza Mollov’un bazı çalıúmalarını o zamanki Yugoslavya’da
yaúayan Nimetullah Hafız’ı ziyareti sırasında verdi÷ini bir görüúmemiz sırasında
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy bize ifade etmiútir. Ancak bu çalıúmaların neler
oldu÷unu da bilme imkânına sahip de÷iliz. Rıza Mollov’un eúi Mefküre Mollova
úu an Fransa’da yaúamaktadır. Mefküre Mollova’ya da bu çalıúmamız sırasında
ulaúmak istediysek de bu mümkün olmamıútır.
Elimizde Bulgaristan Türkleri halk hikâyeleriyle ilgili yeterli malzeme
oldu÷unu söylemek mümkün de÷ildir. Çalıúmamızın metinler bölümü, halk
hikâyeleri kısmında onbir adet metin yer almaktadır. “Arzu ile Kamber”,
“Köro÷lu”, “ùahsine ve Âúık Garip”, “Tahir ile Zülha”, “ùah øsmail” metinlerini
halk hikâyesi olarak de÷erlendirmek zordur. Özellikle; “Köro÷lu” ve “Arzu ile
Kamber” metinleri, her iki anlatmanın kaynak kiúinin aklında kalanlardan ve
masallaúmıú olarak aktarılan metinlerdir. Bu metinlere çalıúmamızda yer
vermemiz halk hikâyesi anlatma gelene÷inin daha önceleri var oldu÷unu fakat
zamanla bu gelene÷in unutuldu÷unu gösterme amaçlıdır. Bu hikâyeler
Bulgaristan’da sözlü gelenekte anlatıldı÷ı kadar, østanbul’da basılan taú basması
kitaplardan ö÷renilen metinler de olabilir. Halk hikâyelerinin icra edildi÷i ortam
canlı iken hikâyeler usta anlatıcılar tarafından icra edilip bu bölgede yaygınlaúmıú
olmalıdır. østanbul’a olan yakınlık da düúünülürse kimi taú basması kitaplar
buralarda da yayılmıú ve halk hikâyeleri gelenekteki yerini almıútır demek
mümkündür. Bulgaristan’da basılmıú olan ve yukarıda tanıttı÷ımız “Tahir ile
Zülha” adlı eserin muhtemelen yazma bir eserden alınıp basılmıú olma ihtimali
taú basması eserlerin buralarda da yayıldı÷ını göstermektedir. “Köro÷lu” ve “Arzu
ile Kamber” anlatmalarından bir parçayı bize nakleden kaynak kiúi 90 yaúındaki
Nuri ùaban, bu tür hikâyelerin daha önceleri anlatıldı÷ını ancak daha sonra, onun
tabiriyle söyleyecek olursak, “battı÷ını” ifade etmiútir. Kaynak kiúinin bu sözleri
227
119
Rıza Mollov’un Bulgaristan Türk halk hikâyecili÷i üzerine yaptı÷ı kapsamlı
araútırmalarla da örtüúmektedir. Elimizde Bulgaristan’da basılmıú halk hikâyeleri
kitaplarından “Kerem ile Aslı” ve “Tahir ile Zühre” hikâyeleri de bulunmaktadır.
Yazılı ve sözlü kaynaklardan elde etti÷imiz metinleri de÷erlendirdi÷imiz
zaman Bulgaristan Türkleri halk hikâyelerini konu ve úekil bakımından úu úekilde
sınıflandırmak mümkündür. Konularına göre Bulgaristan Türkleri halk
hikâyelerini; a. Aúk Hikâyeleri, b. Aúk ve kahramanlık hikâyeleri olmak üzere iki
baúlık altında toplamak mümkündür.
ùekil bakımından Bulgaristan Türkleri halk hikâyeleri Rıza Mollov’un
yukarıdaki çalıúmasında bahsetti÷i gibi masal úeklindedir. Bu durum halk hikâyesi
anlatma gelene÷inin Bulgaristan Türkleri arasında unutulması ve anlatıcı tipinin
de÷iúmesi ile ortaya çıkan bir durumdur. Usta anlatıcılar tarafından anlatılan halk
hikâyelerinin anlatılma ortamları kaybolduktan sonra bu anlatmalar, halkın
hafızasında yer etti÷i kadarıyla ve kadınlar tarafından masal tarzında anlatılmaya
devam edilmiútir. Buna göre Bulgaristan Türkleri halk hikâyelerini úekil
bakımından; a. Halk hikâyesi úeklini koruyan hikâyeler, b. Masal úekline
dönüútürülmüú hikâyeler olarak sınıflandırmak mümkündür.
Rıza Mollov’un halk hikâyeleri üzerinde yaptı÷ı çalıúmalardan da
anlaúıldı÷ı gibi bu co÷rafyada hikâye anlatma gelene÷inin son dönemlere kadar
canlılı÷ını sürdürdü÷ünü söyleyebiliriz. Ancak usta anlatıcılar ve gelene÷i devam
ettirecek çevre kalmayınca, bu co÷rafyada yayılan halk hikâyeleri, masal
formunda, kadınlar tarafından anlatılmaya baúlanmıútır. Bu anlatmalar, halk
hikâyelerinin masallaúmıú úekilleri olarak de÷erlendirilmeli diye düúünmekteyiz.
Metinler bölümündeki bu baúlık altında verdi÷imiz anlatmalar incelendi÷inde de
görülece÷i gibi anlatıcı, anlatmasını “masal da burda biter” úeklinde
tamamlamaktadır. Anlatmaya masal hüviyeti kazandıran anlatıcalar “evvel zaman,
bir varmıú bir yokmuú” gibi giriú tekerlemeleri ile anlatımlarına baúlamaktadırlar.
ùah øsmail228, Tahir ile Zülha229, ùahsine ve Âúık Garip230 , Köro÷lu231 , Arzu ile
228
229
Emil Boev; Hayriye Memova. age. s.57-60; Sevim Yıldız. agt. s.234-238.
230
Sevim Yıldız. agt. s.238-241.
231
Bkz. Kù23
120
Kamber232 anlatmalarını masal tarzında anlatılan halk hikayelerine örnek olarak
gösterebiliriz.
Bu sınıflandırmaya göre metinler bölümündeki; “Tahir ile Zühre”233 ,
“Garip ile ùahsine”234 , “Elif ile Mahmut”235 , “Kerem ile Aslı”236 hikâyelerini
konu bakımından aúk hikâyeleri grubunda ele almaktayız. “Bey Böyrek’le
Akkavak Kızı” ve “Bey Böyrek”237 anlatmalarını aúk ve kahramanlık konulu
hikâyeler olarak de÷erlendirebiliriz.
I.3.4. Bulgaristan Türkleri Halk Hikâyelerinin Epizodları Bakımından
øncelenmesi
Metinler bölümünde yer verdi÷imiz Bulgaristan Türkleri halk hikayelerini
epizotlarına göre incelerken hikâyelerin ana motiflerini ele alaca÷ız. Elimizdeki
metinler için, Türkiye sahasındaki anlatılan ve anlatım tekni÷i bakımından
olgunlaúmıú halk hikâyelerindeki düzenli motif ve olay örgüsü sırasını görmek
mümkün de÷ildir. Aúa÷ıda çıkardı÷ımız úablon her anlatma için geçerli
olmamakla birlikte genel bir de÷erlendirme yapabilmek için bu úablona uymaya
çalıúaca÷ız. Ancak inceledi÷imiz hikâyede bu baúlıkta bulunmayan olay örgüleri
için inceleme sırasında baúlıklar koyaca÷ız.
1. Kahramanların ailelerinin tanıtımı,
2. Kahramanların do÷um ve e÷itimleri,
3. Kahramanların âúık olmaları,
4. Kahramanların evlenmelerinin engellenmesi,
5. Kahramanların gurbete çıkması,
6. Sevgilinin bir baúka kahramanla evlendirilmek istenmesi,
7.Kahramanın memlekete dönüúü,
8. Sonuç; kahramanların kavuúmaları veya ölümleri
232
Bkz. Kù23
233
1953 yılında Rıza Mollov tarafından Tırgoviúte Sanca÷ı Çernokoptsi köyünden Koca
Kerim’den derlenmiútir. Bkz. Halime Usanmaz. agt. ss.73-83.
234
Bkz. Kù75
235
Bkz. Kù51
236
Bkz. Kù51
237
Rıza Mollov tarafından Silistre Sanca÷ı Mojarevo köyünden 1912 do÷umlu Salim
Ahmedov’dan derlenmiútir. Bkz. Halime Usanmaz. agt. ss.67-72.
121
I.3.4.1. Aúk Hikâyeleri
I.3.4.1.1. Kerem ile Aslı238
1. Kahramanların ailelerinin tanıtımı:
Bu anlatmada Kerem’in ailesi hakkında her hangi bir bilgi yoktur. Aslı ise
bir keúiúin kızıdır.
2. Kahramanların do÷um ve e÷itimleri:
Kahramanların do÷umundan ve e÷itiminden söz edilmemiútir.
3. Kahramanların âúık olmaları:
Kerem, bir gece düúünde keúiúin kızını görür ve ona âúık olur. Aslı, ise
Kerem’e Kerem’in bedduası sonucu âúık olur.
4. Kerem’in Aslı’yı aramak için yola çıkması:
Kerem, “Yeryüzünde olmayan düúe gelmezdi” diyerek yola çıkar ve Hoca
ile tanıúır.
5. Kerem’in yolda karúılaútıkları:
Kerem ve Hoca çamaúır yıkayan kadınlarla konuúur ve Kerem, Aslı’yı
aradı÷ını belirtir.
Yola devam eden Kerem ve Hoca bir köyde konaklarlar. Orada Kerem’in
diú a÷rısı tutar.
Sabah yola çıkan Kerem ve Hoca, bir kızın mezarlıkta a÷ladı÷ını görürler.
Kerem, bir dörtlükle kıza ne oldu÷unu sorar, kız da dörtlükle cevap verir. Kız,
Kerem’den ve Hoca’dan mezarı açmalarını ister. Kerem ve Hoca mezarı açarlar.
Kız, mezara çöküverince yemyeúil çimen oluverir.
Yola devam eden Kerem ve Hoca, bir eve misafir olurlar. Kerem’in yine
diú a÷rısı tutar. Ev sahibi orada bir keúiú kızının diú çekti÷ini söyler.
6. Kerem’in Aslı ile karúılaúması:
Kerem, diú çektirmek için keúiúin evine gider ve ilk defa Aslı’yı görür.
Güzelli÷ini seyretmek için bütün diúlerini çektirir. Kerem, Aslı’ya kendisine âúık
olması için beddua eder.
238
Bkz. Kù51
122
7. Kerem’in Aslı’ya dünür göndermesi ve evlilik:
Kerem, Aslı’yı istemeleri için dünür gönderir. Keúiú, Kerem’in sazıyla
Aslı’nın dü÷melerini açabilirse verece÷ini söyler. Kerem, bu sınavı geçer.
8. Sonuç; kahramanların kavuúmaları veya ölümleri:
Kerem, Aslı’ya yanaca÷ını ama üzerine su dökmemesini söyler. Aslı,
Kerem’in yandı÷ını görünce su döker ve Kerem ölür. Aslı, Kerem’in küllerini bir
araya toplarken saçları tutuúur ve o da yanar.
I.3.4.1.2. Elif ile Mahmut239
Anlatmada, kahramanların aileleri hakkında ayrıntılı bir bilgi yer
almamakla beraber, Mahmut garip bir çocuktur. Elif’in söyledi÷i dörtlükten
anladı÷ımız kadarıyla babası beydir.
Kahramanların do÷umu ve e÷itimi konusunda da anlatmada bir bilgi
yoktur.
Kahramanların birbirlerini sevdikleri belirtilir. Ancak bu aúkın nasıl
oldu÷u konusunda bir ayrıntı yoktur.
4. Kahramanların gurbete çıkması:
Mahmut, Elif’e kavuúabilmek için para kazanmak amacıyla bir Türkmen
beyinin yanında çırak olur.
5.Kahramanın memlekete dönüúü:
Mahmut, köye döner ve çeúmenin baúında iki kızla karúılaúır. Elif’i tanır
ve kendisini dörtlükle tanıtır.
Yukarıda da belirtti÷imiz gibi kaset çok yıpranmıú oldu÷u için hikâyenin
kalan kısmını çözemedi÷imiz için hikâyenin sonuç kısmı belirsizdir.
I.3.4.1.3. Garip ile ùahsine240
Garip, fakir bir kocakarının o÷ludur. ùahsine’nin ailesi ise zengindir.
239
Bkz. Kù51
240
Bkz. Kù75
123
Kahramanların e÷itimi hakkında anlatmada bir bilgi yer almamaktadır.
Kahramanlar birbirlerini yedi yıl boyunca severler ve sonunda
niúanlanırlar.
4. Kahramanların evlenmelerinin engellenmesi:
Kahramanların evlenmesine engel olan husus Garip’in fakirli÷idir.
5. Kahramanların gurbete çıkması:
Garip, dü÷ün parası kazanmak için Halep’e gider. Orada bir çorbacının
yanında saz çalmaya baúlar. Aradan yedi yıl geçer ve Garip’e bir bezirgan
ùahsine’den haber getirir.
6. Sevgilinin bir baúka kahramanla evlendirilmek istenmesi:
Garip, dönmezse ùahsine baúkası ile evlendirilecektir.
Garip, yola çıkar ve yolda dedenin yardımı ile memleketine varmıú.
Dedenin verdi÷i çamuru annesinin gözlerine sürer ve annesinin gözleri açılır.
Garip, ùahsine ile evlenir ve kız kardeúini de ùahsine ile evlenmek isteyen
kiúiyle evlendirir.
I.3.4.1.4. Tahir ile Zühre241
Zühre’nin babası padiúah, Tahir’in babası ise vezirdir.
2. Kahramanların do÷umu:
Padiúah ve vezirin çocukları yoktur. Çare aramak için yola çıkarlar ve
yolda bunlara bir kadın da katılır. Yolda bir derviúle karúılaúırlar. Derviú, padiúah
ve vezire birer elma verir. Elmaları eúleriyle paylaúıp yemelerini söyleyen derviú,
çocuklara isimlerini de kendisinin verece÷ini söyler. Peúlerine takılan kadın da
ertesi gün, elmaların kabuklarını padiúahın küllü÷ünden toplar. Dokuz ay sonra
padiúahın bir kızı vezirin o÷lu olur. O kadın da bir erkek çocuk dünyaya getirir.
241
124
3. Kahramanların isim alması:
Yıllar geçip derviú gelmeyince çocuklara isim koymak için bir tören
düzenlenir. Bu tören sırasında derviú gelir ve padiúahın kızına Zühre, vezirin
o÷luna Tahir, o kadının o÷luna da Karaçor adını verir.
Okula baúlayan kahramanlar birbirlerini severler.
5. Kahramanların evlenmelerinin engellenmesi:
Karaçor da Zühre’yi sever fakat Zühre karúılık vermeyince Karaçor’un
annesi hasetlenir ve durumu padiúaha bildirir. Padiúahın gönderdi÷i iki adam
Tahir ile Zühre’yi bir yastıkta yakalarlar ancak padiúaha bildirmezler. Padiúah,
Deli Ahmet ile Deli Mehmet adlı cellatlarını gönderir ve iki sevgiliyi yakalayıp
huzura getirirler.
6. Tahir’in saraydan uzaklaútırılması:
Bunun üzerine padiúah Tahir’i bir ma÷araya kapatır. Zühre, ma÷aranın
a÷zındaki taúı dua yardımı ile açar ve Tahir’i saraya getirir. Karaçor’un annesi
Tahir’in döndü÷ü haberini hemen padiúaha iletir.
7. Tahir’in ikinci kez saraydan uzaklaútırılması:
øki sevgiliyi padiúahın huzuruna getirirler. Padiúah, Tahir’e bir at ve biraz
da harçlık verir ve onu Merdun kasabasına sürgüne gönderir. Tahir, orada bir
ihtiyarın yanında kalır, ticaretle u÷raúır sonra hancı olur. øhtiyar, kızın Tahir’e
verir. Hana gelen Kelo÷lan’dan Zühre’den haber alan Tahir, Kelo÷lan’ı yerine
bırakır ve memleketine do÷ru yola çıkar.
Uzaktan gelen atlının Tahir oldu÷unu anlayan Karaçor’un annesi durumu
hemen padiúaha bildirir. Zühre’yi uyandıran Tahir, saraya girer. øki sevgili tekrar
yakalanır ve padiúahın huzuruna getirilir.
9. Tahir’in üçüncü kez saraydan uzaklaútırılması:
Padiúah, bir sandık yaptırır ve sandı÷ı suya attırır. Sandık Fas padiúahının
memleketine çıkar. Sandı÷ı Fas padiúahının kızları deniz kenarında dolaúırlarken
bulurlar ve karaya çıkarırlar. Tahir’in hikâyesini dinleyen padiúahın kızları
Tahir’in memleketine dönmesine yardımcı olurlar.
125
10.Tahir’in tekrar memleketine dönüúü:
Bir gece vakti Tahir memleketine döner ve babasının evine varır. Ertesi
sabah Tahir’in babası padiúaha dünürcü gider. Padiúah, Tahir’den içinde Zühre
adının geçmedi÷i üç de÷iúik türkü söylemesini bunu baúarırsa kızını verece÷ini
söyler. Zühre’nin adının geçti÷i anda da boynunun vurulması için emir verir.
Tahir, Zühre adının geçti÷i bir türkü söyleyince boynu vurulur. Tahir’in
ölümüne çok sevinen Karaçor, elindeki kosayı sallayınca sapı köstebek kovu÷una
girer ve Karaçor’un baúı kosaya gelir o da orda ölür. Tahir’in mezarını açtıran
Zühre, orada kalbine kalem traúı saplar ve ölür. Demirci, kadının kafasına tokma÷ı
vurur ve Cadıdan sıçrayan kan Tahir ile Zühre’nin arasına damlar, bu kan
damlasından eúek dikeni zuhur olur. Tahir’in mezarından çıkan ak gül ile
Zühre’nin mezarından çıkan kırmızı gülün birleúmesini bu eúek dikeni engeller.242
I.3.4.2. Aúk ve Kahramanlık Hikâyeleri
I.3.4.2.1. Bey Böyrek’le Akkavak Kızı243
Bey Böyrek’in babası padiúahtır. Kahramanın annesi hakkında herhangi
bir bilgi yoktur.
Çocu÷u olmayan padiúah, çocuksuzlu÷una çara aramak için yola çıkar. Bir
çölde abdest alır. O sırada bir derviú gelir ve padiúahla birlikte o da namaz kılar.
Derviú, cebinden çıkardı÷ı elmayı padiúaha verir. Elma, padiúah ve eúi tarafından
paylaúılacak ú, elmanın kabukları ise ahırdaki kısra÷a verilecektir. Zaman gelince
padiúahın bir o÷lu, kısra÷ın da bir tayı olur.
3. Kahramanın isim alması:
Elmayı veren derviú kızı olursa istedi÷i ismi vermesini ama o÷lu olursa
kendisi gelmeden isim verilmemesini ister. Çocu÷a isim verilece÷i sırada derviú
gelir ve çocu÷a Bey Böyrek, taya da Bengi Boz adını verir. Her ikisinin de sırtınız
sıvazlar.
242
Tahir ile Zühre’nin di÷er varyantlarıyla karúılaútırılması için bkz. Fikret Türkmen. Tahir øle
Zühre (ønceleme-Metin). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Baúkanlı÷ı Yay., 1998.
243
1951 yılında Rıza Mollov tarafından Nablanovolu 1909 do÷umlu Irza Halilov Çobanov’dan
derlenmiútir. Bkz. Halime Usanmaz. agt. ss.58-66.
126
4. Bey Böyrek’in Akkavak pehlivanı aramaya çıkması ve onu bulması:
Yetiúkin bir delikanlı olan Bey Böyrek, civardaki bütün pehlivanları yener.
Akkavak pehlivanın adını duyan Bey Böyrek, kırk günlük yolu bir günde alarak
oraya varır.
5. Bey Böyrek’in Akkavak pehlivan ile güreúmesi:
Akkavak pehlivan, Bey Böyrek’e güreúi kendisi kazanması halinde onu
öldürece÷ini onun kazanması halinde ona teslim olaca÷ını söyler. Güreú için
sözleúirler. ølk gün yeniúemezler. Atı, Bey Böyrek’e Akkavak kızını nasıl
yenece÷i hakkında akıl verir ve ertesi gün yapılan güreúte, Bey Böyrek, Akkavak
pehlivanı yener.
6. Bey Böyrek’in Akkavak kızını at yarıúında yenmesi ve memleketine
dönmesi:
Bey Böyrek, atının da yardımıyla Akkavak Kızı’nı at yarıúında yener ve
Akkavak Kızı’yla birlikte memleketine döner.
7. Bey Böyrek’in babasına ait bir sırrı ö÷renmesi:
Kel Vezir’in o÷lu, Bey Böyrek’in Akkavak Kızı’nı getirmesinin yi÷itlik
olmadı÷ını, asıl yi÷itli÷in padiúahın topraklarını geri almak oldu÷unu söyler. Bu
sözleri iúiten Bey Böyrek durumu babasına sorar ve toprakları almak için yola
çıkar. Kırk gün içine dönmezse Akkavak Kızı’nın Kel Vezir’in o÷luyla
evlendirilmesini ister.
8. Bey Böyrek’in tutsak oluúu:
Babasının sözünü unutan Bey Böyrek, padiúahın çayırında kırk yi÷idi ile
uyuyunca esir düúerler.
9. Bey Böyrek’in zindandan kurtuluúu:
Padiúahın kızı esirlerin zindandan çıkıp ihtiyaçlarının karúılanması için
babasından izin alır. Ancak Bey Böyrek dıúarı çıkmaz. Padiúah’ın kızı Bey
Böyrek’e yardımcı olur ve onun gece zindandan çıkmasını sa÷lar.
10. Bey Böyrek’in memleketine dönüúü:
Bey Böyrek yola çıkar. Bengi Boz’la karúılaúır ama Bengi Boz bitkindir ve
ona yardım edemez. Bir çorbacıya kelo÷lan kılı÷ında çırak olur ve dü÷ün yerine
gelir. Kelo÷lan kılı÷ındaki Bey Böyrek, güreúteki rakiplerini yener. Kispetin
uçkurlarına Akkavak Kızı’nın verdi÷i yüzü÷ü saklar ve kispeti Akkavak Kızı’na
127
gönderir. Akkavak Kızı, Bey Böyrek’in geldi÷ini anlar. Bey Böyrek, úiirle
kendisini tanıtır. Dü÷ün iptal olur.
11. Bey Böyrek tutsak yi÷itlerini kurtarmak için tekrar yola çıkar:
Dü÷ünü durduran Bey Böyrek, arkadaúlarını tutsaklıktan kurtarmak için
tekrar padiúahın yanına gider. Yi÷itleriyle birlikte padiúahın da kızını alarak geri
döner.
Bey Böyrek, padiúahın kızını Kel Vezir’in o÷luyla evlendirir. Kendisi de
Akkavak Kızı ile evlenir.244
I.3.4.2.2. Bey Böyrek245
Bey Böyrek, padiúahın o÷ludur.
2. Bey Böyrek’in Urum kralına tutsak oluúu:
Urum kralına baskın için babasından izin isteyen Bey Böyrek, Uykucu
çayırında yi÷itleriyle uyur kalır. Urum kralı, etraflarını sararak onları tutsak eder.
3. Bey Böyrek’in gemicilerle konuúması:
Urum kralının kızı Türklerin bayramı oldu÷u için onları bir günlü÷üne
zindandan çıkarmak için babasından izin alır. Kaleden denize bakan Bey Böyrek,
babasının gemisini tanıyınca sazla onlara seslenir. Bey Böyrek’i tanıyan
denizciler, ona babasından, annesinden, Akkavak Kızı’ndan ve Bengi Boz’dan
haber verirler.
4. Bey Böyrek’in zindandan kurtuluúu:
Bey Böyrek’in denizcilerle yaptı÷ı konuúmayı iúiten Urum kralının kızı,
Bey Böyrek’i zindandan çıkarıp Akkavak Kızı ile Bengi Boz’un kim olduklarını
sorar. Bey Böyrek, Urum kralının kızına her úeyi anlatır. Urum kralının kızı,
geriye dönüp kendisini almak úartıyla, Bey Böyrek’i serbest bırakır.
5. Bey Böyrek’in memleketine dönüúü:
Bey Böyrek, memleketine gelir. Duvardaki sazı alır ve kendisini annesine
ve kız kardeúine tanıtır.
244
Bu konu hakkında daha geniú bilgi için bkz. Metin Ekici. Dede Korkut Hikâyeleri Tesiri øle
Teúekkül Eden Halk Hikâyeleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Baúkanlı÷ı Yay. 1995.
245
128
6. Bey Böyrek’in dü÷ün yerine gidiúi:
Bey Böyrek, dü÷ün yerine derviú kılı÷ında gider. Güveyin masasındaki
elmayı vurur ve güveyin baúındaki kavu÷u çekip yere düúürür. Dü÷ün yerinde
oynamaya çıkan kadınların her birini tanıyan Bey Böyrek, yeni gelinin
özelliklerini de türkü ile söyleyince kimli÷i ortaya çıkar. Dü÷ün yeri karıúır. Kız
kardeúini Kel Vezir’in o÷luna verdi.
7. Bey Böyrek’in Urum krallı÷ına tekrar gidiúi:
Bey Böyrek, Urum kralının kızına verdi÷i sözü yerine getirmek ve kırk
arkadaúını kurtarmak için yola çıkar. Uykucu çayırına geldi÷inde öküzlerin
boynuzlarında mum yakar. Urum kralından arkadaúlarını ister. Kırkıncı kiúiye
karúılık olarak da kralın kızını alır.
Memleketine tekrar geri dönen Bey Böyrek, Urum kralının kızını zindan
arkadaúı Mustafa’yla evlendirir.
I.3.4.3. Masal ùekline Dönüútürülmüú Hikâyeler
I.3.4.3.1. ùah øsmail246
ùah øsmail, padiúahın o÷ludur.
Ava çıkan ùah øsmail, çeúmenin baúında Gülizar’ı görür ve birbirlerine
âúık olurlar. Kız, ùah øsmail’in kendisini bulması için bir çeúmeye tarak
bırakaca÷ını söyler.
3. ùah øsmail’in Gülizar’ı aramaya çıkması:
ùah øsmail’in babası, kızı istemek için yola çıkar. Ancak çingeneleri
konakladıkları yerde bulamaz. Bunun üzerine ùah øsmail, Gülizar’ı aramak için
yola çıkar. Yolda bir kızla karúılaúır ve o kızın kardeúlerini kurtarır. Kızın
kardeúleri ùah øsmail’e hangi yoldan gitmesi gerekti÷ini söylerler. At üstünde
uyuyup kalan ùah øsmail, yanlıú yola sapınca karúısına çıkan devlerle mücadele
eder ve onları yener.
246
129
4. ùah øsmail’in Gülizar’ı bulması:
Yoluna devam eden ùah øsmail, bir köye ulaúır. Oradaki bir kadın köydeki
dü÷ünün Gülizar’ın dü÷ünü oldu÷unu haber verir. ùah øsmail, yaúlı kadınla tara÷ı
Gülizar’a gönderir. Gülizar, tara÷ı görünce ùah øsmail’in geldi÷ini anlar. Gülizar,
yarıú yapılmasını ister. Yarıúı ùah øsmail kazanır.
ùah øsmail ve Gülizar evlenirler.
I.3.4.3.2. Tahir ile Zülha247
Zülha’nın babası çok zengin bir adamdır. Tahir’in ailesi hakkında ise
herhangi bir bilgi yoktur. Anlatmadan Tahir’in fakir bir kimse oldu÷unu
anlıyoruz.
ønceledi÷imiz anlatmada konuyla ilgili olarak herhangi bir bilgi
verilmemiútir.
Tahir ile Zülha birbirlerini bahçede görürler ve birbirlerine âúık olurlar.
4. Kahramanların görüúmelerinin engellenmesi:
Tahir’in arkadaúı Karaçor, Tahir ile Zülha’nın birbirlerine âúık olmalarını
çekemez ve her adımlarını zengine bildirmeye baúlar.
5. Tahir’in Zülha’dan uzaklaútırılması:
Karaçor’un verdi÷i fikirle zengin bir sandık yaptırır. Karaçor, Tahir’i
yakalar ve sandı÷a koyup onu suya atarlar. Nehir kenarında dolaúan iki kız kardeú
sandı÷ı görüp kıyıya çekerler. Tahir burada birkaç gün kalır ve Zülha’ya
kavuúmak için yola çıkar.
6. Tahir’in zenginin evine geri gelmesi:
Tahir, uzun bir yolculuktan sonra bir gece vakti çobanlık yaptı÷ı zenginin
evine gelir. Tahir ile Zülha’yı konuúurlarken gören Karaçor hemen zengine haber
verir. Zengin, Karaçor’dan Tahir’i öldürmesini ister. Karaçor, Tahir’i öldürür.
247
Emil Boev; Hayriye Memova. age. ss.57-60; Sevim Yıldız. agt. ss.234-238.
130
7. Zülha’ya Tahir’in etinin yedirilmek istenmesi:
Zülha’yı Tahir’den vazgeçirmek için Tahir’in etinden yemek hazırlanıp
Zülha’nın önüne konur. Zülha bunu anlar ve bir dörtlük söyler.
Zülha’yı Tahir’in mezarına götürürler. Zülha, Tahir’in mezarını görünce,
saçlarının arasında sakladı÷ı çakıyı çıkarır ve kendisini öldürür. Zülha’yı de
Tahir’in yanına gömerler. Karaçor, her sabah mezarların yanından geçermiú. Bir
gün kosayı havaya atıp baúını uzatır. Karaçor’un kafası iki sevgilinin mezarının
ortasına düúer.
I.3.4.3.3. ùahsine ve Âúık Garip248
Âúık Garip ve ùahsine bir köyde yaúamaktadırlar. Âúık Garip’in ailesi
fakir, ùahsine’nin ailesi ise zengindir.
Anlatmada kahramanların do÷umuyla ilgili bir bilgi yoktur.
Âúık Garip ve ùahsine büyüyünce yavuklu tutunurlar.
4. Âúık Garip’in gurbete çıkması:
Âúık Garip, ùahsine ile evlenebilmek için para kazanmak amacıyla üç
yıllık yol olan Halep’e gider. Âúık Garip, Halep’te en birinci çalgıcı olur.
5. ùahsine’nin Âúık Garip’e haber göndermesi:
ùahsine, Halep’e giden bir kervancıya bir kese altın, bir taú ve mektup
verir. Bunları Halep’te Âúık Garip’i bularak vermesini söyler. Kervancı, Halep’te
Âúık Garip’i bulur ve ùahsine’nin mektubunu ona verir.
6. Kahramanın memlekete dönüúü:
Âúık Garip, ùahsine’nin gönderdi÷i mektubu okuyunca onun baúka
birisiyle evlendirilmek istedi÷ini ö÷renir. Hemen yola çıkar. Yolda Hızır atın
yardımı ile memleketine varır. Çeúmede kız kardeúini görür ve evlerine misafir
olmak istedi÷ini söyler. Duvardaki sazı alıp çalmaya baúlayınca Garip oldu÷unu
anlarlar. Atın verdi÷i tozu annesinin gözlerine sürer, annesinin gözleri açılır.
248
131
Âúık Garip, dü÷ün yerinde kendisini tanıtır. Kız kardeúini ùahsine’nin
niúanlısına verir. Kendisi de ùahsine ile evlenir.
I.3.4.3.4. Köro÷lu249
I. Kahramanların ailelerinin tanıtımı::
Köro÷lu’nun ailesi fakirdir. Bir bey, seçti÷i atı be÷enmez ve gözleri kör
edilerek cezalandırılır.
2. Atın yetiútirilmesi:
Be÷enilmeyen atlar, uzun u÷raúlardan sonra yetiútirilir ve o bölgede
atlardan söz edilir.
3. Köro÷lu’nun atıyla birlikte kaleden kaçıúı:
Köro÷lu, atın üzerine biner kaleden uçarak çıkarlar, Çamlıbel’e gelirler.
I.3.4.3.5. Arzu ile Kamber250
Anlatmada herhangi bir bilgi yoktur.
Anlatmada kahramanların do÷umuyla ilgili bir bilgi yoktur.
Arzu ile Kamber birbirlerini severler. Çeúmede birbirlerine yüzük verirler.
4. Sevgililerin engellenmesi:
Kamber, bir kocakarıyı darıltır ve bu kocakarı iki sevgilinin birleúmesine
engel olur.
øki sevgili kül olurlar. Kocakarı iki sevgilinin mezarının arasında ‘tırank
tıra’ diken olur ve yine de iki sevgiliyi birleútirmez.
249
Bkz. Kù23
250
Bkz. Kù23
132
I.3.5. Bulgaristan Türkleri Halk Hikâyelerinde Tespit Edilen Motiflerin
øncelenmesi
Halk hikayelerinde motif kavramıyla Fikret Türkmen,251 Ali Duymaz,252
Metin Ekici253 gibi araútırıcılar ilgilenmiúlerdir. Bulgaristan Türkleri halk
hikâyelerindeki motifleri tespit etmeden önce kısaca motif kavramı üzerinde
durmak yerinde olacaktır.
Motif kavramı konusunda birçok bilim ve edebiyat adamı görüú
bildirmiúlerdir. Bunlar arasında; A. Fleming, V. Krogman, M. Luthi, A.
Christiansen, S. Thompson, T. Veselovskiy, V. Propp gibi araútrmacıların motif
kavramı konusunda ileri sürdükleri görüúler önemlidir. Bu araútırmacılardan Max
Luthi’nin de belirtti÷i gibi motif; “hikâye etmenin en küçük unsuru” olarak kabul
edilmiú ve “bu unsurun geleneksel olarak hikâye etme úeklinde muhafaza edilen
bir gücü oldu÷u” ileri sürülmüútür.254
Max Luthi’ye göre motif; bir anlatmadaki bölünemeyen en küçük
unsurdur. Anlatmada bölünemeyen en küçük unsuru olma özelli÷i, anlatma
içerisindeki motifleri tespit ederken yeteri kadar yardımcı olamaz. Çünkü
Luthi’nin de belirtti÷i gibi motif, “geleneksel hikâye etme gücüne sahip en küçük”
unsurdur. Motif kavramını de÷erlendirirken dikkat edilmesi gereken nokta,
motifin dinleyicinin hayal gücünü harekete geçiren bir unsur olup olmadı÷ıdır.
Motif kavramını bu noktadan ele alan Arthur Christensen’in motif tanımı úu
úekildedir; “Canlılıklarıyla kendilerini kabul ettiren, tarifi güç bir psikolojik
kanuna göre, dinleyiciyi avuç içine alabilen ve iptidai fikir silsilelerinden yeni
terkiplere girmek için, az veya çok parçalara ayrılabilen unsurlardır.”255
Max Luthi ve Arthur Christensen gibi, motifin anlatmanın bölünemeyen en
küçük unsuru oldu÷u görüúünü savunan A. N. Veselovskiy motiflerin özelliklerini
úöyle sıralar;
251
Fikret Türkmen. age. ss.177-198.
252
Ali Duymaz. age. 40-182.
253
Metin Ekici. Dede Korkut Hikâyeleri Tesiri øle Teúekkül Eden Halk Hikâyeleri. Ankara:
Atatürk Kültür Merkezi Baúkanlı÷ı Yay. 1995.
254
Saim Sakao÷lu. Masal Araútırmaları. Ankara:Akça÷ Yay., 1999, s.15.
255
Geniú bilgi için bk. Saim Sakao÷lu. Anadolu-Türk Efsanelerinde Taú Kesilme Motifi ve Bu
Efsanelerin Tip Katalogu. Kültür Bakanlı÷ı, MøFAD Yayınları, Ankara 1980, s. 24.
133
“1. Motif olarak, ilk basamakta tabiatın örtülü olaylarına cevap arayan
bir formülü ve gerçe÷in en çarpıcı, en önemli olarak görünen veya sık sık
tekrarlanan izlenimini anlıyorum.
2. Motif kavramı olarak, ilkel zihnin ve hayat úartlarının izlenimlerine
canlı bir úekilde cevap arayan basit anlatı birimini anlamaktayım.
3. Motifin en önemli niteli÷i, onun, basit mitoloji ve masallarda yer alan
bölünmeyen unsur olarak bulunmasıdır.
4. En basit motif a-b formülü ile ifade edilebilmektedir.
5. Motifler, farklı çevrelerin benzerliklerinin oluúumunu, hayat
standartlarının ortaklı÷ı ve onlardaki psikolojik süreçlerin oluúumlarıyla
úekillendirmektedir.”256
Motif konusunda dünyadaki en önemli araútırmalarından biri olan “The
Motif Index of Folk Literature” (Halk Edebiyatının Motif øndeksi)257 adlı eseri
hazırlayan Stith Thompson’dur. Stith Thompson da yukarıdaki araútırmacılarla
aynı fikirdedir. S. Thompson motifi; “Motif bir masaldaki en küçük unsur olup,
bu unsur gelenekte sürekli bir var oluú gücüne sahiptir. Bu güce sahip olabilmek
için bu unsur, görülmemiúlik ve çarpıcılık özelliklerine sahip bulunmak
zorundadır.” 258
úeklinde tanımlar. Thompson, bir anlatmanın motiflerini tespit
ederken dikkat edilmesi gereken hususları bir örnekle úöyle açıklamaktadır;
“Masalda bir anne olmak motif de÷ildir. Hain üvey anne ise bir motif olabilir,
çünkü o en azından görülmemiú bir úey olarak düúünülmüútür. Hayatın geliúigüzel
olayları motif de÷ildir. ‘John giyindi ve kasabaya do÷ru do÷ru yürüdü’ demek
hatırlamaya de÷er bir tek motif bile ihtiva etmez, fakat ‘kahraman kendisini
görünmez yapan úapkasını giydi; büyülü, uçan halısına oturdu ve güneúin
do÷usundaki, ayın batısındaki ülkeye gitti’ demek en azından dört motifi, yani
256
Aygerim Diykanbaeva. Kırgız Efsaneleri Üzerine Bir Araútırma (ønceleme-Metin). øzmir: Ege
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004, s.127. (Yayımlanmamıú Doktora Tezi).
257
258
Metin Ekici. “Halk Bilimi Çalıúmalarında Metin (Text), Doku (Texture), Sosyal Çevre ve
ùartlar øliúkisinin Önemi.” Milli Folklor, S. 39, Ankara: 1998, s. 25-34.
134
úapkayı, halıyı, úahane ülkeyi ve büyülü hava yolculu÷undan oluúan motifleri,
ihtiva eder.”259
Stith Thompson’un verdi÷i bu örnekten, motifin ola÷anüstü veya sıra dıúı
bir özelli÷e sahip olması gerekti÷i anlaúılmaktadır. Ancak motifin burada da
vurgulanan birinci özelli÷i “en küçük unsur” olmasıdır. Vladimir Propp ise,
masaldan efsaneye kadar, sözlü anlatmaların hemen hepsinde motiften daha küçük
birimlerin bulundu÷unu ileri sürmektedir. Propp’un bu konudaki görüúü úu
úekildedir; “Motiflerin bölünmez halde olmaları elbette çok iyi olurdu. ‘Ejderha
kralın kızını kaçırır’ motifini aldı÷ımızda, her biri di÷erinden ba÷ımsız olarak
geliúmeye meyilli dört ayrı unsura bölündü÷ünü görürüz. Bu bakımdan
Veselovskiy ne derse desin, motifin bir bütün olmadı÷ını ve her zaman
bölünmesinin mümkün oldu÷unu görmek gerekir.” 260
Masallar üzerine yaptı÷ı yapısal inceleme sonucunda önerdi÷i “fonksiyon”
terimiyle Propp, masalın temel parçasını ya da en küçük parçasını ifade
etmektedir. Buna göre Propp, motifi de÷il, fonksiyonu anlatmanın yapısındaki en
temel birim olarak kabul eder ve motiflerin de bölünebildi÷ini öne sürer. Propp’un
ileri sürdü÷ü bu görüúten hareket edilecek olursa bir anlatmanın Tarihi-Co÷rafî
Metot ile incelenmesi durumunda motiflerinin bulunması, yapısal incelemelerde
ise motif yerine fonksiyonun tespit edilmesi gerekti÷i söylenebilir. Sözlü
anlatmalar hakkında Türkiye’de yapılan araútırmaların pek ço÷unda Tarihi-
Co÷rafi Metotla, Yapısal ønceleme Metodunu bir arada de÷erlendiren karma bir
yöntem izlendi÷i için, bu tür çalıúmaların tamamı motif tespitine dayanmaktadır.
Ancak bu konuda Metin Ekici’nin yaptı÷ı de÷erlendirmeler dikkat çekicidir.
Metin Ekici; “Türkiye’de de yapılan metin derleme çalıúmalarından inceleme
aúamasına gelindi÷inde, bu incelemelerin yo÷un bir úekilde motif incelemesi,
daha do÷rusu bir metinde bulunan motiflerin tespit edilmesine yönelik oldu÷u
görülür. Yalnız bu çalıúmalarda motif kelimesinin tam olarak neyi ifade etti÷i
açıklanmamaktadır. Çok yeni bazı çalıúmalarda bile motif olmayan bazı hususlar
motif gibi de÷erlendirilmekte, bu ise halk edebiyatı ö÷rencilerinin kafalarında bir
259
Metin Ekici. “Araútırma Yöntemleri.” Türk Halk Edebiyatı El Kitabı. Editör: M. Öcal O÷uz,
Ankara: Grafiker Yayıncılık, 2004, ss. 94-95.
260
Vladimir Propp. Masalların Yapısı ve øncelenmesi. Çev. Hüseyin Gümüú, Ankara: Kültür ve
Turizm Bakanlı÷ı Yayınları, 1987, s. 26.
135
soru iúareti gibi durmaktadır.”261 úeklindeki de÷erlendirmesiyle Türkiye’de
yapılan motif çalıúmalarında motif kavramının de÷erlendirilmesinin eksik
kaldı÷ını vurgulamaktadır. Çalıúmamızda yer alan Bulgaristan Türkleri halk
hikâyelerindeki motifleri, Stith Thompson’un “The Motif Index of Folk
Literature” (Halk Edebiyatının Motif Indeksi) adlı eserinde oluúturdu÷u sisteme
göre incelemeye çalıútık. Bulgaristan Türkleri halk hikâyelerinde tespit etti÷imiz
motifleri gösterirken motiflerin geçti÷i metinlerin numarasını yanına belirttik.
Hikâyelerimizde örne÷ine rastlanmamıútır.
B. HAYVANLAR
B184.1.6. Sihirli atla uçma
Bey Böyrek, kırk günlük yolu bir günde alır. (I.3.1.2.1.)
Köro÷lu, kaleden atının kanatlanıp uçmasıyla kurtulur. (I.3.1.3.4.)
Âúık Garip, göz açıp kapayıncaya kadar Hızır at sayesinde Halep’ten
memleketine gelir.(I.3.1.3.3.)
B211.1.3. Konuúan at
Bengi Boz, Bey Böyrek’le konuúur. (I.3.1.2.1.)
Köro÷lu, atıyla konuúur. (I.3.1.3.4.)
Hızır at, Âúık Garip’le konuúur. (I.3.1.3.3)
B401. Yardımcı at
Evlilik sınavında Bengi Boz, Bey Böyrek’e yardım eder. (I.3.1.2.1.)
Düúmanların geldi÷ini gören at, Bey Böyrek’i uyandırmak ister.
(I.3.1.2.2.)
Hızır at, Garip’i memleketine ulaúmasında yardımcı olur. (I.3.1.3.3)
Köro÷lu’nu kaleden atı kurtarır. (I.3.1.3.4.)
C. YASAK (TABU)
Kırat’ın peúine giden Köro÷lu, gerçek kimli÷ini söylemez. (I.3.1.3.4.)
Kelo÷lan, Zühre ile konuútuklarını bezirgana açıklamaz. (I.3.1.1.4.)
Kelo÷lan, Tahir’den olanları önce saklar. (I.3.1.1.4.)
261
Metin Ekici. “Halk Bilimi Çalıúmalarında Metin (Text), Doku (Texture), Sosyal Çevre ve
ùartlar øliúkisinin Önemi.” Milli Folklor, S. 39, Ankara: 1998, s. 30.
136
Kelo÷lan, Tahir’in yerine geçer. (I.3.1.1.4.)
Bey Böyrek’in babasının baúka padiúahta topraklarının oldu÷unu Kel
Vezir’in o÷lu söyler. (I.3.1.2.1)
C422.3. Kimli÷in açıklanması yasaktır
Bey Böyrek, çorbacıya kim oldu÷unu söylemez. (I.3.1.2.1.)
Bey Böyrek, dü÷üne derviú kılı÷ında gider. (I.3.1.2.1./ I.3.1.2.2.)
Bey Böyrek, çeúmede gördü÷ü kız kardeúine kim oldu÷unu söylemez.
(I.3.1.2.2.)
Annesiyle karúılan Bey Böyrek, annesine duvardaki sazı çalmak istedi÷ini
söyler.(I.3.1.2.2.)
Âúık Garip, çeúmede karúılaútı÷ı kız kardeúine kim oldu÷unu
söylemez.(I.3.1.3.3.)
Âúık Garip, eve gider ancak annesine kim oldu÷unu söylemez. (I.3.1.3.3.)
Köro÷lu, atını kurtarmak için fukara kılı÷ına girer. (I.3.1.3.4.)
Garip, eve gelince sazın sarı teli kopar, bunun üzerine annesi ve kız
kardeúi onu tanırlar. (I.3.1.1.3.)
Urum kralının kızı zabit elbisesi giyerek Bey Böyrek’in kapatıldı÷ı zindana
gider. (I.3.1.2.2.)
C700. Çeúitli Yasaklar
Derviú, gelmeden çocuklara ad verilmeyecektir. (I.3.1.1.4)
Tahir, üç de÷iúik türkü söyleyecek fakat Zühre’nin adı geçmeyecektir.
(I.3.1.1.4)
Derviú, dünyaya erkek çocuk gelirse kendisi gelmeden çocu÷a isim
verilmemesini söyler. (I.3.1.2.1)
Padiúahın üç çayırında uyumak yasaktır. (I.3.1.2.1.)
D. SøHøR (BÜYÜ)
D935. Sihirli Toprak
Âúık Garip, atının verdi÷i tozu annesinin gözlerine sürer ve annesinin
gözleri açılır. (I.3.1.3.3.)
Uykucu çayırında uyuyanlar esir olurlar. (I.3.1.2.2.)
137
D950. Sihirli A÷aç
Kocakarı, Arzu ile Kamber’in mezarları arasında karaçalı olarak
biter.(I.3.1.3.5.)
Cadı karının kanından sıçrayan bir damla kan iki mezarın arasında eúek
dikeni olarak zuhur eder. (I.3.1.1.4.)
D981.1. Sihirli Elma
Derviúin verdi÷i elmayı yiyen padiúah ile vezirin çocukları olur. Bu
elmanın kabuklarını yiyen kocakarının da bir o÷lu olur.(I.3.1.1.4.)
Derviúin verdi÷i elma ile padiúah çocuk sahibi olur. (I.3.1.2.1.)
D1275.4. Sihirli úiir
Kerem, söyledi÷i türkü ile Aslı’nın dü÷melerini açar. (I.3.1.1.1.)
D1905.2. Bölünüp aúk tılsımı olarak yenilen elma
Derviúin verdi÷i elmalar yenilince Tahir ile Zühre dünyaya
gelir.(I.3.1.1.4.)
E. ÖLÜM
E419.6. Aynı bölgede ölen sevgililer aynı mezara konulurla
Sevgilisinin mezarını açtıran kız, mezara girince yemyeúil çimen olur.
(I.3.1.1.1.)
Zühre, Tahir’in yanında ölünce ikisinin vücudu birbirine kaynaúır.
(I.3.1.1.4.)
F565.2. Kuvvetli kadın
Akkavak Kızı çok kuvvetli bir pehlivandır. (I.3.1.2.1.)
F610. Çok kuvvetli insan
Bey Böyrek, etraftaki bütün pehlivanları yener. (I.3.1.2.1.)
ùah øsmail, önüne çıkan iki Arap’ı yener. (I.3.1.3.1.)
Köro÷lu’nun ola÷anüstü gücü vardır. (I.3.1.3.4.)
F810. Ola÷anüstü a÷açlar, bitkiler ve meyveler
Arzu ile Kamber’in mezarında kocakarı karaçalı olarak biter. (I.3.1.3.5.)
Cadı karı, Tahir ile Zühre’nin mezarında eúek dikeni olarak biter.
(I.3.1.1.4.)
138
F813.1. Ola÷anüstü elma
Derviúin verdi÷i elmayı yiyen padiúah ile vezirin çocukları olur. Bu
elmanın kabuklarını yiyen kocakarının da bir o÷lu olur.(I.3.1.1.4.)
F814. Ola÷anüstü gül
Tahir’in mezarından bir ak gül, Zühre’nin mezarından bir kırmızı gül
biter.(I.3.1.1.4.)
F884. Ola÷anüstü Toprak
Âúık Garip, atının verdi÷i tozu annesinin gözlerine sürer ve annesinin
gözleri açılır. (I.3.1.3.3.)
F900. Ola÷anüstü Olaylar
Derviú, Bey Böyrek’in arkasını sıvazlar ve arkasının yere gelmeyece÷ini
söyler.(I.3.1.2.1.)
Bengi Boz’un sırtlarını sıvazlayan derviú, önüne çeltik atacak kimsenin
çıkmayaca÷ını söyler.(I.3.1.2.1.)
Kerem ve Hoca, mezarı açarlar, kız mezara çökünce yemyeúil çimen
olur.(I.3.1.1.1.)
Bey Böyrek, türkü söylemeye baúlayınca kız kardeúinin parma÷ı
oynar.(I.3.1.2.2.)
Zühre, ma÷aranın önündeki koca taúı dua ile aralar. (I.3.1.1.4.)
Kerem, diúleri a÷zına atınca hepsi yerine gelir. (I.3.1.1.1.)
F1063. Realist rüya
Kerem, düúünde Aslı’yı görür ve ona âúık olur. (I.3.1.1.1.)
G. DEVLER
Metinlerimizde rastlanmamıútır.
H. DENEMELER (TEST ETME)
H11.1. Baútan geçeni hikâye etme
Bey Böyrek, baúından geçenleri padiúahın kızına anlatır. (I.3.1.2.1.)
Bey Böyrek, baúından geçenleri Urum kralının kızına anlatır. (I.3.1.2.2.)
Tahir, baúına gelenleri Fas padiúahının kızlarına anlatır. (I.3.1.1.4.)
Tahir, baúından geçenleri iki kız kardeúe anlatır. (I.3.1.3.2.)
Kerem, yolda gördüklerine halini anlatır. (I.3.1.1.1.)
139
ùahsine, bezirgana olanları anlatır. (I.3.1.1.3.)
Zühre, baúından geçenleri Kelo÷lan’a anlatır.(I.3.1.1.4.)
H12. ùarkı söyleyerek tanıma
Garip, dü÷ünde kendini türkü söyleyerek tanıtır. (I.3.1.1.3.)
Mahmut, türkü söyleyerek kendisini tanıtır. (I.3.1.1.2.)
Bey Böyrek, dü÷ün yerinde türkü söyleyerek kendisinin kim oldu÷unu belli
eder.(I.3.1.2.1.)
H80. øúaretle tanıma
Garip, kahveyi içerken a÷zına yüzük gelir.( I.3.1.1.3.)
ùahsine úerbeti içerken yüzük a÷zına gelir ve Garip’in geldi÷ini
anlar.(I.3.1.1.3.)
H82.3. Sevgililer arasında alıp verilen hediye
Arzu ile Kamber çeúmede birbirlerine yüzük verirler. (I.3.1.3.5.)
H326. Aúk imtihanı
Bey Böyrek, Akkavak kızını yenerse, onunla evlenecektir. (I.3.1.2.1.)
Tahir, içinde Zühre adının geçmedi÷i üç türkü söylerse Zühre ile
evlenecektir.(I.3.1.1.4.)
Kerem, Aslı’nın dü÷melerini sazla açarsa, Keúiú Aslı’yı Kerem’e
verecektir.(I.3.1.1.1.)
H1233.6.1. Macerada yardımcı at
Bengi Boz, Akkavak Kızı ile yapılan yarıúlarda Bey Böyrek’e yardımcı
olur.(I.3.1.2.1.)
J. AKILLI VE APTAL
J130. Hayvanlardan Ö÷renilen Bilgi
Bengi Boz, Bey Böyrek’e ertesi gün yapılacak güreúte Akkavak pehlivanı
nasıl yenece÷ini söyler. (I.3.1.2.1.)
J152.2. Derviúten alınan nasihat
Padiúah, derviúin verdi÷i elmayı eúiyle kendi yer, kabuklarını ise ahırdaki
kısra÷a verir. (I.3.1.2.1.)
Padiúah ve veziri derviúin sözünü tutarak çocuk sahibi olurlar. (I.3.1.1.4.)
140
J1111. Akıllı kız
Bey Böyrek, zindandan Urum kralının verdi÷i akılla kurtulur ve
arkadaúlarını da kurtarır.(I.3.1.2.2.)
Bey Böyrek, padiúahın kızının verdi÷i akılla zindandan kurtularak
memleketine döner.(I.3.1.2.1.)
K. ALDATMALAR
K500. Hile vasıtasıyla tehlike veya ölümden kazanç
Bey Böyrek, Bengi Bozdan ö÷rendi÷i hile ile Akkavak pehlivanı yener ve
ölümden kurtulur. (I.3.1.2.1.)
K1810 Hile ile kıyafet de÷iútirme
Köro÷lu, fukara kılı÷ında atını kaçırır. (I.3.1.3.4.)
Bey Böyrek, kelo÷lan kılı÷ında bir çorbacıya çırak olur. (I.3.1.2.1.)
Bey Böyrek, derviú kılı÷ında dü÷üne gider. (I.3.1.2.2.)
Urum kralının kızı zabit elbisesi ile zindana girer. (I.3.1.2.2.)
Akkavak pehlivan, aslında çok güzel bir kızdır. (I.3.1.2.1.)
Kelo÷lan, Tahir’in kılı÷ına girer. (I.3.1.1.4.)
L. TALøHøN TERSøNE ÇEVRøLMESø
L111.1. Gurbete gidiú ve dönüú
Kerem, düúünde gördü÷ü güzeli görmek için gurbete çıkar. (I.3.1.1.1.)
Mahmut, Elif’i alabilmek için gurbete çıkar ve geri döner. (I.3.1.1.2.)
Âúık Garip, dü÷ün parası kazanmak için Halep’e gider ve geri döner.
(I.3.1.1.3)
Tahir, Zühre’den uzaklaútırılır ve her seferinde geriye döner. (I.3.1.1.4.)
Bey Böyrek, Akkavak Kızı’nı bulmak için yola çıkar. (I.3.1.2.1.)
Bey Böyrek, babasının topraklarını geri almak için yola çıkar, tutsak olur
ve tutsaklıktan kurtularak geri gelir. (I.3.1.2.1.)
Urum kralına baskına giden Bey Böyrek tutsak olur, tutsaklıktan kurtulur
ve geriye döner. (I.3.1.2.2.)
ùah øsmail, Gülizar’ı aramak için yola çıkar. (I.3.1.3.1.)
Tahir, Zülha’dan uzaklaútırılır ve tekrar geri döner. (I.3.1.3.2.)
Âúık Garip, evlenebilmek için gurbete çıkar ve geri döner. (I.3.1.3.3.)
141
M. GELECEöø BELøRLEME
M300. Kerametler
Âúık Garip, Hızır atın yardımıyla göz açıp kapayıncaya kadar memleketine
gelir.(I.3.1.3.3.)
Hızır atın tozunu annesinin gözlerine sürünce gözleri açılır. (I.3.1.3.3.)
Garip, dedenin yardımıyla göz açıp kapayıncaya kadar memleketine
varır.(I.3.1.1.3.)
Zühre, dua edince ma÷aranın önündeki koca taú yerinden oynar.
(I.3.1.1.4.)
Bey Böyrek, kırk günlük yolu bir günde alır. (I.3.1.2.1.)
Urum kralının kızı, sizin dininiz hak dini ise bu zindan kapa÷ını
açabileceklerini söyler ve Bey Böyrek kapa÷ı açar. (I.3.1.2.2.)
N. ùANS VE KADER
N122.0.1.Yolların seçimi
Kızın kardeúleri, ùah øsmail’e sa÷daki yoldan giderse köye varaca÷ını,
soldaki yoldan giderse karúısına iki Arap’ın çıkaca÷ını söylerler.
(I.3.1.3.1.)
N130. ùans ve kaderin de÷iúmesi
Tahir, iki kız kardeúin yardımı ile tekrar memleketine döner. (I.3.1.3.2.)
Bey Böyrek’in denizcilere söyledi÷i türküyü duyan Urum kralının kızı, Bey
Böyrek’i zindandan çıkarır. (I.3.1.2.2.)
Bey Böyrek, padiúahın kızıyla karúılaúıp derdini anlatınca zindandan
kurtulur.(I.3.1.2.1.)
Garip’in atı çatlayınca karúısına bir dede çıkar ve göz açıp kapayıncaya
kadar memleketine götürür. (I.3.1.1.3.)
N800. Yardımcılar
Urum kralının kızı, Bey Böyrek’i zindandan kurtarır. (I.3.1.2.2.)
Padiúahın kızı, Bey Böyrek’i zindandan kurtarır. (I.3.1.2.1.)
Fas padiúahının üç kızı Tahir’in geri dönmesi için yardımcı olurlar.
(I.3.1.1.4.)
Tahir’i sandıktan çıkaran iki kız kardeú onun geriye dönmesini sa÷larlar.
(I.3.1.3.2.)
142
N825. Yaúlı adamlar
Garip’in karúısına çıkan dede, Garip’e yardım eder. (I.3.1.1.3.)
Derviúin verdi÷i elmayı yiyen padiúah ile vezirin çocukları olur.
Bu elmanın kabuklarını yiyen kocakarının da bir o÷lu olur.(I.3.1.1.4.)
N851. Yardımcı tüccar
ùahsine’nin verdi÷i emanetleri bezirgan Garip’e ulaútırır. (I.3.1.1.3.)
P. TOPLUM
P10. Padiúah
Padiúahın çocu÷u olmaz. .(I.3.1.1.4./ I.3.1.2.1. )
Çocu÷u olmayan bir padiúah ve veziri vardır. (I.3.1.1.4.)
P600. Gelenekler
Dünürcü gelen, delikli iskemleye oturtulur. (I.3.1.1.4.)
Güveyin masasındaki elmayı küm düúürürse ona bir kese altın verilir.
(I.3.1.2.2.)
Dü÷ünlerde güreú tutulur. (I.3.1.2.1.)
Q10. Mükafatlandırılmıú iúler
ùah øsmail, tara÷ı Gülizar’a götürmesinin karúılı÷ında para verir.
(I.3.1.3.1.)
Tahir, bütün malını mülkünü Kelo÷lan’a bırakır. (I.3.1.1.4.)
Bey Böyrek, Urum kralının kızını zindan arkadaúı Mustafa ile
evlendirir.(I.3.1.2.2.)
Q211. Öldürerek Cezalandırma
Padiúah, demirci ustasına emreder ve demirci cadı kadını tokmakla
öldürür.(I.3.1.1.4.)
Q211.5. øntihar ederek cezalandırma
Karaçor, kosayı havaya fırlatır ve baúını uzatır, kosa Karaçor’un baúını
koparır.(I.3.1.3.2.)
Q431. Sürgün ederek cezalandırma
Tahir, Merdun kasabasına sürgün edilir. (I.3.1.1.4.)
143
Q433. Hapsederek cezalandırma
Tahir, ma÷araya hapsedilir. (I.3.1.1.4.)
R. TUTSAKLAR VE KAÇAKLAR
R10. Esir olma
Bey Böyrek, ve arkadaúları Urum kralına esir düúer. (I.3.1.2.2./ I.3.1.2.1.)
R40. Esirlerin kapatıldı÷ı yerler
Bey Böyrek ve arkadaúları zindana kapatılır. (I.3.1.2.2./ I.3.1.2.1.)
Padiúah, Tahir’i sandı÷a koyup denize atar. (I.3.1.1.4.)
Zengin adam, Tahir’i sandı÷a kapatıp suya atar. (I.3.1.3.2.)
R110. Esirlikten kurtulma
Bey Böyrek, Urum kralının kızının yardımıyla tutsaklıktan
kurtulur.(I.3.1.2.2)
Bey Böyrek, geriye dönüp tutsak arkadaúlarını kurtarır. (I.3.1.2.2./
I.3.1.2.1.)
S. ANORMAL ZULÜMLER
S11. Zalim Baba
Zülha’nın babası, Zülha ile Tahir’in evlenmesini engeller ve Tahir’i
öldürtür.(I.3.1.3.2.)
Padiúah, kızını Tahir’e vermemek için onu öldürtür. (I.3.1.1.4.)
T. CøNSøYET
T10. Âúık olma
Tahir ile Zühre birbirlerini severler. (I.3.1.1.4.)
Tahir, Zülha’yı görünce âúık olur. (I.3.1.3.2.)
Garip ile ùahsine yavuklu olurlar. (I.3.1.3.3.)
Kamber, Arzu’ya âúık olur. (I.3.1.3.5.)
T11.3. Rüyada âúık olma
Kerem, rüyasında gördü÷ü güzele âúık olur. (I.3.1.1.1.)
T15. ølk görüúte aúk
ùah øsmail, Gülizar’ı görünce âúık olur. (I.3.1.3.1.)
Zülha ile Tahir, birbirlerini bahçede görürler ve âúık olurlar. (1.3.1.3.2.)
T30. Sevgililerin karúılaúması
Kerem, diú çektirmek için gitti÷i evde Aslı ile karúılaúır. (I.3.1.1.1.)
144
Tahir ile Zülha bahçede karúılaúırlar. (I.3.1.3.2.)
ùah øsmail, Gülizar’la çeúme baúında karúılaúır. (I.3.1.3.1.)
T135. Dü÷ün merasimi
ùahsine ile Âúık Garip evlenirler. (I.3.1.3.3.)
Bey Böyrek ve Akkavak Kızı evlenirler. (I.3.1.2.2./ I.3.1.2.1.)
V. DøN
V50. Dua
Zühre, ma÷aranın a÷zındaki taúın açılması için Allah’a dua eder.
(I.3.1.1.4.)
V56. Namaz
Padiúah, namaza niyet ederken bir derviú gelir ve o da namaz kılar.
(I.3.1.2.1.)
V58.6. Abdest alma
Padiúah, bir çölde abdest alır. (I.3.1.2.1.)
Z71. Formülistik sayılar
ùah øsmail’in karúısına 2 yol çıkar. (I.3.1.3.1.)
Z71.1. Formülistik sayı: 3
Halep dedikleri yol 3 yıllık yoldur. (I.3.1.3.3.)
Beú dekar yere üç gün su döküyorlar. (I.3.1.3.4.)
Garip ile ùahsine tam 7 yıl birbirlerini sevdikten sonra niúanlanır.
(I.3.1.3.3.)
ùahsine Garip’i 7 yıl bekler. (I.3.1.3.3.)
Tahir, 40 gün içinde bütün malları satar. (I.3.1.1.4.)
Akkavak pehlivanın konakları 40 günlük uzaklıktadır. (I.3.1.2.1.)
40 gün müsaade (I.3.1.2.1.)
40 gün 40 gece dü÷ününü yaparlar. (I.3.1.2.1.)
Bulgaristan Türkleri halk hikâyelerinde tespit etti÷imiz motifler, Türkiye
sahası halk hikâyesi anlatmaları ile paralellik gösterir. Halk hikâyelerinin birinci
kısmında aileler tanıtılır. Hikâyelerde genellikle sadece baba, çeúitli özellikleriyle
145
verilir. Anne ise, ço÷u zaman geri plandadır. Bulgaristan Türkleriyle ilgili eldeki
metinlerden Garip ile ùahsine, Tahir ile Zühre, Bey Böyrek’le Akkavak Kızı ve
Bey Böyrek anlatmalarında kahramanların aileleri hakkında bilgi verilmektedir.
Bu bilgiler de ayrıntılı olmayıp sadece ailelerin kimli÷ini tanımamıza yardımcı
olan bilgilerdir. Garip ile ùahsine anlatmasında Garip’in ailesi “Bir kocakarının
o÷lu varmıú adı Garip’miú. Bunlar çok fakir insanlarmıú” ifadeleriyle
tanıtılmaktadır. Tahir ile Zühre’de ise kahramanların aileleri çocu÷u olmayan
padiúah ve vezirdir. Bey Böyrek’le Akkavak Kızı hikâyesinde “Bey Böyrek,
babasının adını bildiremiyece÷im, padiúahmıú. Babasının çocu÷u olmazmıú”
úeklindeki tanıtmada sadece babaya yer verilmiútir. Bey Böyrek anlatmasında ise
durum úu úekildedir: “Bey Böyrek bir padiúahın uúa÷ı.” Bunun dıúında anlatmada
aile hakkında herhangi bir bilgi yoktur. Masal tarzında anlatılan halk
hikâyelerinden “ùah øsmail”de; “Evvel zaman içinde memleketin birinde bir
padiúah varmıú. Onun da bir çocu÷u varmıú” ifadeleriyle kahramanın ailesi
tanıtılmaktadır. Tahir ile Zülha’da ailenin tanıtımı úöyledir: “Bir varmıú bir
yokmuú, bir zamanda bir köyde zengin bir adam varmıú.” Bu tanıtım halk
hikâyelerin genel yapısına uygun bir tanıtımdır. ùahsine ve Âúık Garip
anlatmasında da ailelerin tanıtımı halk hikâyelerinin genel yapısına uygun bir yapı
arz eder: “Bir varmıú bir yokmuú, vaktin birinde bir köyde ùahsine ile Âúık Garip
varmıú. Âúık Garip çok güzel bir çocukmuú, fakat fukaraymıú. ùahsine de güzelmiú
amma o zengin kızıymıú.”
Halk hikâyelerinde ailelerin tanıtımından sonra yer alan ve hikâyenin daha
sonraki yapısını belirleyen önemli husus çocuksuzluktur. Çocuksuzluktan duyulan
üzüntü iki sebebe dayanmaktadır. 1. Geleneklerin çocuksuz kiúiyi (aileyi)
ayıplaması. 2. øktidar sahibi kiúinin mirasının (tacının, tahtının) kime
kalaca÷ından duydu÷u kaygı sebebiyle olmaktadır. 262
Fikret Türkmen, çocuksuzluk ve buna ba÷lı motifleri, “Tahir ile Zühre”
adlı eserinde geniú bir úekilde incelemiútir.263
262
Metin Ekici. Dede Korkut Hikâyeleri Tesiri øle Teúekkül Eden Halk Hikâyeleri. Ankara:
Atatürk Kültür Merkezi Baúkanlı÷ı Yay., 1995, s.14.
263
Fikret Türkmen. Tahir øle Zühre (ønceleme-Metin). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Baúkanlı÷ı
Yay., 1998, ss.177-199.
146
Bulgaristan Türkleri halk hikâyelerinden “Tahir ile Zühre” ve “Bey
Böyrek’le Akkavak Kızı” anlatmalarında çocuksuzluk, yönetici sınıfın bir sorunu
ve mutsuzluk nedeni olarak karúımıza çıkmaktadır.
Yönetici sınıfın mirasının kime kalaca÷ından duydu÷u kaygı ve mutsuzluk
nedeni olan çocuksuzlu÷a çare arama halk hikâyelerimizde önemli bir yer tutar.
“Tahir ile Zühre” ve “Bey Böyrek’le Akkavak Kızı” hikâyelerinde çocuksuzlu÷a
çare bir derviúin verdi÷i elma ile bulunmaktadır. Tahir ile Zühre anlatmasında
çocuksuzlu÷a çare arayan padiúah ile vezirin yanına bir kocakarı da katılır. Yolda
bunlara rastlayan derviú, iki elmadan birini padiúaha, di÷erini vezire verir.
Kocakarıya ise elma vermez. Kocakarı, ertesi gün padiúahın çöplü÷ünden elmanın
kabuklarını toplar ve yer. Böylece o da hamile kalır.264 “Bey Böyrek’le Akkavak
Kızı” anlatmasında derviú, verdi÷i elmanın kabuklarının ahırdaki kısra÷a
verilmesini ister. Elmanın kabuklarının kısra÷a verilmesi hikâyenin aúk ve
kahramanlık hikâyesi oluúuna da zemin hazırlamaktadır.
Halk hikâyelerinde çocuksuzlu÷a çare bulunduktan ve çocukların
do÷umundan sonra gelen kısım do÷an çocuklara ad verme kısmıdır.
Anlatmalarımızda ad verme, çocukların olmasını sa÷layan derviúin ad vermesi
úeklindedir. Tahir ile Zühre’de bu úu úekilde geçmektedir: “O günde de derviú
baba, “Adlarını koymaya ben gelece÷im, bekleyin” dedi. Altı ay, bir sene geçti.
Derviú baba gelmedi. Karar aldılar uúakların adlarını koymaya.
Vezir vüzera toplaútılar adlarını koymaya. Sofrayı kurdular, çorba
çana÷ını koydular. “Bismillah, buyurunuz” derken, derviú baba belirdi.
“Bereketli olsun” dedi. “Allah razı olsun, buyurun” dediler. “Cemiyetin nedir”
diye sordu derviú baba. Cemaat söyledi, “Üç uúa÷ımız var. Derviú baba gelmedi.
Bu akúam onların adlarını koyaca÷ız.” Derviú baba, “Onların adları úöyledir:
Kızın adı Zühre’dir. Vezirin çocu÷u Tahir olacak. Koca annenin çocu÷u
Karaçor’dur” dedi. Derviú baba bunu dedi kayboldu gitti.”265
Bey Böyrek’le Akkavak Kızı anlatmasında do÷acak çocu÷a ad koymada bir
ayrıntı dikkat çekicidir. Derviú; padiúahtan do÷acak çocuk kız olursa adını ne
264
Bu motif için bkz. Fikret Türkmen. age. ss.33-40.
265
Bkz. Metinler Bölümü 1.3.1.1.4. numaralı Tahir ile Zühre metni.
147
isterse koymasını, do÷acak çocuk erkek olursa, kendisi gelmeden ad
verilmemesini ister.
Do÷an çocuklara ad vermede bir baúka husus, kahramanla birlikte do÷an
taya ad vermedir. Elimizdeki metinlerden Bey Böyrek’le Akkavak Kızı
anlatmasında bu durum úu úekilde anlatılmaktadır: “Tutup padiúahın bir uúa÷ı
oluyor. Kısra÷ın da bir tayı oluyor. Bekliyor padiúah derviú gelsin, uúa÷ın adını
koysun. Yok, derviú gelmiyor. Tellallar ba÷ırtıyor, ‘Buyurun, padiúahın uúa÷ının
adını koyuyorlar bu gün’ diye. Hazırlıklar oluyor. Derviú yetiúiyor, ‘Ne oldu
padiúahım, benim o÷lumun adını mı koyuyorsunuz’ demiú. Padiúah, ‘Adını
koyuyoruz derviú baba, çok bekledik gelmedin. Bugün koyuyoruz o÷lumun adını’
der. Derviú, ‘Benim o÷lumun adı Bey Böyrek olsun. O÷lum adını bil. Senin arkan
hiç yere gelmesin’ der ve sırtını sıvazlar.
Derviú oradan, ‘Hadi hoúça kalın’ deyip ahıra girer. Ahırda atın tayına ad
koyar. ‘Atın adı Bengi Boz olsun. Senin önüne çeltik atacak olmasın’ deyip, atın
arkasını sıvazlar.” 266
Halk hikâyelerinde kahramanlara ad verilmesinden sonra gelen husus
kahramanların e÷itimi konusudur. Metinler kısmında yer alan Bulgaristan Türkleri
halk hikâyelerine ait metinlerden sadece Tahir ile Zühre anlatmasında
kahramanların e÷itimi ile ilgili tek bir cümle geçmektedir. “Uúaklar büyüdü.
Mektebe baúladılar. Tahir ile Zühre yavuklu tutuldular. Karaçor da kız ile
yavuklu tutuúmaya çalıúır, fakat kız istemez.” 267
Bulgaristan Türklerine ait elimizdeki di÷er metinlerde kahramanların
e÷itimi ile ilgili herhangi bir bilgi yer almamaktadır.
Halk hikâyelerinde önemli bir bölümde kahramanların âúık olmasıdır.
Bulgaristan Türkleri halk hikâyelerinde kahramanların birbirine âúık olması Türk
halk hikâyecili÷i geleneklerine uygun bir durum arz eder. Eldeki metinlere göre
Kerem ile Aslı anlatmasında Kerem, Aslı’yı rüyasında görür ve ona âúık olur.268
Tahir ile Zühre’de ise kahramanlar okulda birbirlerine âúık olurlar. Masal tarzında
266
Bkz. Metinler Bölümü 1.3.1.2.1. numaralı Bey Böyrek’le Akkavak Kızı metni.
267
Bkz. Metinler Bölümü 1.3.1.1.4. numaralı Tahir ile Zühre metni.
268
Kerem’in Aslı’ya âúık olmasıyla ilgili olarak di÷er varyantlar için bkz. Ali Duymaz. age. ss.46-
48.
148
anlatılan halk hikâyelerinden ùah øsmail ve Tahir ile Zülha’da kahramanların
birbirlerine âúık olması ilk görüúte aúk úeklindedir.
Halk hikâyelerinde sevgililerin birbirine âúık olmasından sonra sevgililerin
kavuúmalarını engellemeye yönelik bir takım entrikalar vardır. Söz konusu
entrikalar Bulgaristan Türkleri halk hikâyelerinde de görülür. Kerem ile Aslı
anlatmasında Kerem, rüyada gördü÷ü ve âúık oldu÷u Aslı’yı bulmak için yollara
düúer. Kerem, Aslı’yı bulur. Ancak, Aslı’ya kavuúabilmesi için sazla Aslı’nın
dü÷melerini açmak engeliyle karúılaúır. Garip ile ùahsine’de ise Garip,
ùahsine’ye kavuúabilmek için para kazanmak amacıyla Halep’e gider. Tahir ile
Zühre’de ise padiúah, Tahir’i Merdun kasabasına sürgün gönderir. Daha sonra
geriye dönen Tahir’i padiúah, bir sandı÷ın içine kilitleyip denize attırır. Bey
Böyrek’le Akkavak Kızı anlatmasında Bey Böyrek’in Akkavak Kızı’nı alabilmesi
için aúması gereken ilk engel, Akkavak Kızı’nı güreúte yenmektir. Akkavak
Kızı’nı güreúte yenen Bey Böyrek’in karúısına çıkan ikinci engel ise Akkavak
Kızı ile yapaca÷ı at yarıúıdır. Yarıúı kazanan Bey Böyrek, Akkavak Kızı ile
memleketine döner. Bey Böyrek’le Akkavak Kızı anlatmasında bir di÷er engel ise
Bey Böyrek’in tutsak düúmesidir. Bey Böyrek anlatmasında da Bey Böyrek, Urum
kralına esir düúer.
Halk hikâyelerinde gördü÷ümüz bir baúka engel, sevgilinin baúkasıyla
evlendirilmek istenmesidir. Bulgaristan Türkleri halk hikâyelerinde de benzer
durum görülmektedir. Garip ile ùahsine hikâyesinde ùahsine bir bezirgân vasıtası
ile Garip’e haber gönderir. Garip, ùahsine’nin baúkası ile evlendirilmek
istendi÷ini ö÷renmesi üzerine Aksakallı Dede’nin de yardımıyla Halep’ten
memleketine döner ve dü÷üne yetiúir. Bey Böyrek’le Akkavak Kızı hikâyesinde
Bey Böyrek, esir düútü÷ü padiúahın kızının yardımıyla kurtulur ve dü÷üne yetiúir.
Bey Böyrek hikâyesinde de durum benzer úekildedir.
Kahramanların geriye dönüúlerinde Bey Böyrek’le Akkavak Kızı ve Bey
Böyrek hikâyelerinde kahramanlar kimliklerini gizlerler. Bey Böyrek’le Akkavak
Kızı hikâyesinde Bey Böyrek, Akkavak Kızı’ndan daha önce aldı÷ı yüzü÷ü
kispetin uçkurlarına sokar. Akkavak Kızı, Bey Böyrek’in döndü÷ünü bu úekilde
ö÷renir. Bey Böyrek hikâyesinde ise Bey Böyrek kendisini saz çalarak tanıtır.
Garip ile ùahsine hikâyesinde dü÷üne yetiúen Garip, kızkardeúi ile ùahsine’ye
149
yüzük göderir. ùahsine yüzü÷ü görünce Garip’in geldi÷ini anlar. Ancak, Garip’in
ùahsine’yi almasını engellemek için ùahsine’nin evine do÷ru giden köprüyü
yıkmak isterler. Garip’i sevenler buna engel olurlar.
Bulgaristan Türkleri halk hikâyelerinde sonuç bölümü de Türkiye sahası
hikâyeleri ile benzerlik gösterir. Kerem ile Aslı hikâyesinde birbirine kavuúan iki
âúık hikâyenin sonunda yanarlar. Tahir ile Zühre anlatmasında da iki âúık
kavuúamazlar. Tahir, Zühre’nin babası tarafından öldürülür. Zühre ise, bu acıya
dayanamaz ve Tahir’in mezarında intihar eder. Garip ile ùahsine hikâyesinde
Garip ile ùahsine birbirlerine kavuúurlar. Garip, kız kardeúini ùahsine ile
evlenmek isteyen kiúiyle evlendirir. Bey Böyrek’le Akkavak Kızı hikâyesinde Bey
Böyrek ile Akkavak Kızı’nın dü÷ünleri yapılır. Bey Böyrek kendisini zindandan
kurtaran padiúahın kızını ise Kel Vezir’in o÷luyla evlendirir. Bey Böyrek
hikâyesinde de durm benzerdir. Ancak, Bey Böyrek zindandan kurtulmasında
yardımcı olan Urum kralının kızını zindan arkadaúı Mustafa ile evlendirir.
Bulgaristan Türkleri, halk hikâyelerinin epizodları ve motifleri Türk sözlü
kültürüyle paralellik göstermektedir. Türk sözlü kültürün Rumeli’deki halkasını
oluúturan Bulgaristan Türkleri aynı sözlü kültür gelene÷inin bir parçasıdır.
Bulgaristan Türkleri arasında anlatıcı ve dinleyici kısaca icra ortamının canlı
oldu÷u dönemlerde halk hikâyelerinin anlatıldı÷ını bu co÷rafyada da halk
hikâyecili÷i gelene÷inin son döneme kadar varlı÷ını sürdürdü÷ünü söyleyebiliriz.
Usta anlatıcıların bu co÷rafyadan çekilmeleriyle birlikte halk hikâyeleri daha çok
kadınlar tarafından masal tarzında anlatılarak varlı÷ını günümüze kadar
sürdürmüútür. Halk hikâyeleri hakkında yapılacak monografik çalıúmalarla
gelene÷in varlı÷ıyla ve de÷iúimle ilgili olarak yeni bulgulara ulaúılması
mümkündür. Yapılacak monografik bir çalıúma ile bu anlatmaların bugünkü
durumu anlatıcı tipolojisi açısından da de÷erlendirilmelidir.269
269
Bu konu için bkz. Metin Ekici. “Türk Sözlü Gelene÷inde Anlatıcılar ve Anlatmalar Arasındaki
øliúkiye Art Zamanlı (Diyakronik) ve Eú Zamanlı (Senkronik) Bir Bakıú.” Mitten Meddaha Türk
Halk Anlatıları. Uluslar arası Sempozyum Bildirileri. Yay. Hzl. M. Öcal O÷uz-Tuba Saltık Özkan.
Ankara:Gazi Ünv., THMMER Yayını, 2006, ss.83-89.
150
I.4. BULGARøSTAN TÜRKLERø HALK EDEBøYATINDA FIKRA
I.4.1. Fıkra Teriminin Tanımı ve Türk Lehçelerindeki Karúılıkları
“Fıkra” kelimesi dilimize Arapça’dan geçmiútir. Zaman ve úartlar
içerisinde Türk dili bu kelimeyi; “Omurga kemi÷i, bir makale veya yazının
bütününden ayrılabilen parçası, ilmî ve fennî kitaplarla kanunlarda,
yönetmeliklerde vb. fikirleri ard-arda sıralayan cümleler, bend, madde;
Tanzimat’tan sonra batı tesirinde meydana getirilen tiyatro eserlerinde perdenin
ayrıldı÷ı bölümlerden biri ve Edebiyat-ı Cedîde devrinde ‘küçük hikâye, ‘kronik’”
anlamlarında kullanmıútır.270
Temel malzemesi dil olan sözlü edebiyat ürünleri arasında úekil ve içeri÷i
bakımından kendine özgü özelliklere sahip müstakil bir edebi tür olan fıkrayı
Dursun Yıldırım; “hikâye çekirde÷i hayattan alınmıú ve bir vak’a veya tam bir
fikrin teúkil etti÷i kısa ve yo÷un anlamlı, beúerî kusurlarla içtimaî ve gündelik
hayatta ortaya çıkan kötü ve gülünç hadiseleri, çarpıklıkları, zıddiyetleri, eski ve
yeni arasındaki çatıúmaları sa÷duyuya dayalı ince bir mizah, hikmetli bir söz,
keskin bir istihza yoluyla yansıtan; umumiyetle bir fıkra tipine ba÷lı olarak nesir
diliyle yaratılmıú, sözlü edebiyatın müstakil úekillerinden ibaret yaygın epik-dram
türündeki realist hikâyelerden her birine verilen isimdir” úeklinde tanımlar. 271
Mizah ve mizah teorileri hakkında pek çok çalıúma yapan Fikret Türkmen
fıkrayı; “Milletlerin zekâ ve yaratıcılık özelliklerinin aksetti÷i kısa ve yo÷un anlatı
türleridir” úeklinde tarif eder.272
Fıkra ile ilk kayda Türk dilinin ilk sözlü÷ü Kaúgarlı Mahmut’un Divanü
Lügat’it-Türk’ünde rastlamaktayız. Kaúgarlı Mahmut, “külüt” kelimesini, “Halk
arasında ortaya çıkıp insanları güldüren úey”, “Halk arasında gülünç olan
nesne” úeklinde açıklar. 273
Türkiye dıúındaki Türk boylarında fıkra türü için; “Altay Türkleri katkım,
Azerbaycan’da latife, Baúkurt Türkleri mezek/mereke, Çuvaú Türkleri úüt,
Gagauz Türkleri nükte, cümbüú, Hakas Türkleri hormaçı çooh, Karaçay-Malkar
270
271
Dursun Yıldırım. Türk Edebiyatında Bektaúi Fıkraları. Ankara: Akça÷ Yay., 1999, s.3.
272
Fikret Türkmen. 2002-2003 Ö÷retim yılı Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araútırmaları
Enstitüsü, Türk Halk Bilimi Ana Bilim Dalı doktora ders notları.
273
Kaúgarlı Mahmut. Divanü Lugat’it-Türk. Çev. Besim Atalay. Ankara: TDK Yay., 1992, C.I,
s.357.
151
çam, Karakalpakistan’da anız, Kazak Türkleri küldirgi engime, Kazan Türkleri
latife, Kırım’da latife, Kırgızistan’da ılakap, Kumuk Türkleri anekdot, anekdot
habar, Özbek Türkçesi latifa, Tatar Türkçesi kızıklı, kölkele, latifa, mezek,
Türkmenler yomak, úorta söz, gülki gürrin, Uygur Türkleri latipa” terimleri
verilmiútir.274
Bulgaristan Türkleri arasında türün farklı bir terimle adlandırılmasıyla
karúılaúmadık. Ancak yerel fıkra tipi olan “Gerenli” anlatmaları için yaúadı÷ı
köyde; “fıkra” ifadesinin yanında “kaside”, “akabe” ve “úaka” tabirleri
geçmektedir. 275 Bunun dıúında tür için yaygın olarak “fıkra” tabiri
kullanılmaktadır.
I.4.2. Bulgaristan Türkleri Fıkraları Üzerinde Yapılan Çalıúmalar
Bulgaristan Türkleri fıkraları üzerinde yapılan çalıúmalar daha çok
Nasreddin Hoca fıkraları ile Nasreddin Hoca–Hitır (Kurnaz) Petır fıkraları
üzerinedir. Özellikle Bulgar bilim adamları konuyla ilgili önemli yayınlar
yapmıúlardır. Veliçko Vılçev’in “Hitır Petır i Nastradin Hoca” (Hitır Petır ve
Nasreddin Hoca) adlı çalıúması bu alandaki önemli monografilerden birisidir.276
Konuyla ilgili bir baúka çalıúma Mihaila Staynova’nın; “Les personages de Hitar
Petar (Pierre le Finoud) et de Nasreddin Hodja dans la Literature populaire
Bulgare” (Bulgar Halk Edebiyatında Hitır Petar ve Nasreddin Hoca’nın
Kiúilikleri) adlı çalıúmasıdır.277
Nasreddin Hoca-Hitır Petır üzerinde çalıúma yapan isimlerden biri de
Elena Ognyanova’dır.278
UNESCO tarafından 1996 yılının “Nasreddin Hoca Yılı” ilan edilmesi
üzerine, Türkiye’de oldu÷u gibi Bulgaristan’da da çeúitli bilimsel toplantılar ve
yayınlar yapılmıútır. Bu toplantılardan biri; “Nasreddin Hoca’nın Bulgaristan
274
Gülin Ö÷üt Eker. “Fıkralar.” Türk Dünyası Edebiyat Tarihi. C.3, Ankara: Atatürk Kültür
Merkezi Baúkanlı÷ı Yay., 2003, s.78, Dursun Yıldırım. age. s.4.
275
Muharrem Tahsinof. Çarıklı Filozof-Mehmet Gerenli ùakaları. Sofya: Narodna Prosveta, 1969,
s.9.
276
Veliçko Vılçev. Hitır Petır i Nastradin Hoca. Sofya:Ban Yay, 1975, 365 s.
277
Mihaila Staynova, “Les personages de Hitar Petar (Pierre le Finoud) et de Nasreddin Hodja
dans la Literature populaire Bulgare.” In:Etudes Balkaniques, 4-1966, ABS, Sofia, 1966, p. 199-
212.
278
Elena Ognyanova. Hitır Petır-geroy na Bılkarskata folklorna proza. B: Ot izvora-folklorni
ctugii, 1980.
152
Halk Bilimine Etkisi” adlı sempozyumdur. Sempozyum 26 Kasım 1996 tarihinde
Sofya’da yapılmıú ve 11 bildiri sunulmuútur. Bildiri sahipleri ve bildiri baúlıkları
úunlardır: “øbrahim Tatarlı: Bilge Nasreddin Hoca ve Fıkraları; Radoy Ralin:
Yedi Yüzyıl Nasreddin Hoca; Doroteya Dobreva: Rengarenk Nasreddin Siması.
Bu Simanın Balkanlarda Yaygınlaúması Üzerine; øsa Özkan: Türk Dünyasında ve
Komúu Ülkelerde Nasreddin Hoca; Veliçko Vılçev: Esopos, Nasreddin Hoca ve
Kurnaz Petır; Elena Ognânova: Bulgar Halk Bilimi’nde Kurnaz Petır ve
Nasreddin Hoca; øsmail Çavuú: Nasreddin Hoca Fıkralarında Personaj; Adelina
Peneva: Türkiye’deki Nasreddin Hoca; øbrahim Yalımov: Yerel ‘Nasreddin’lerin
Yapıtlarında Sosyal ve Ahlaki Sorunlar; Muharrem Tahsin: Deliorman’ın Çarıklı
Filozofu Mehmet Gerenli’nin Yaúamı, Kiúili÷i ve ùakaları; ùevket Feyzullov:
Türkçe E÷itiminde Nasreddin Hoca Fıkraları”279
UNESCO 1996 Nasreddin Hoca Yılı nedeniyle Bulgaristan’da yayımlanan
bir baúka çalıúma “Dokunmayın Hırsıza” adını taúımaktadır. Bulgaristan’da
Nasreddin Hoca Etkinlikleri Düzenleme Kurulu tarafından yayımlanan bu
çalıúmada Nasreddin Hoca’ya ait 53 fıkra yer alır. “Nasreddin Hoca’nın
Bulgaristanlı Torunları” baúlı÷ı altında; “Mehmet Gerenli, Köse Halil, Kapsız
Bilal, ùeramet Yaúar” adlı yerel fıkra tipleri tanıtılmaktadır.280
Nasreddin Hoca Yılı etkinlikleri kapsamında yayımlanan bir di÷er çalıúma,
“Nastradin Hoca, jubileyna kniga posveneta na popularniya úegobiets”
(Nasreddin Hoca, Ünlü ùakacıya Adanmıú Jübile Kitabı) adını taúımaktadır.
Eserde, yazar Georgi Miúev’in “Kadim Ça÷daúımız” adlı yazısından sonra
Nasreddin Hoca ile yerel fıkra tiplerine ait fıkralar yer almaktadır. 281
Bulgaristan’da Nasreddin Hoca Yılı Etkinlikleri kapsamında üzerinde“700
yılda bir yayınlanır” denilen ve Ekim 1996’da Sofya’da 8 sayfalık bir“Nasreddin
Hoca” gazetesi çıkarılır. Broúür niteli÷indeki bu çalıúmada, “UNESCO 1996
279
Nasreddin Hoca’nın Bulgaristan Halk Bilimine Etkisi Sempozyum Bildiri Kitabı. Der. ve Çev.
øbrahim Yalımov. Sofya: 1997, ss.9-181.
280
Dokunmayın Hırsıza. Hzl. Muharrem Tahsin, Yordan Popov, øsmail Çavuú. Sofya: 1997, 144 s.
281
Nastradin Hoca, yubileyna kniga posveneta na popularniya úegobiets. Hzl. Muharrem Tahsin,
Yordan Popov, øsmail Çavuú. Sofya: Stırúel Yayınevi, 1997, 128 s.
153
yılını O’na hasretti; biz de bu jübile gazetemizi saygıde÷er mizah Hoca’mıza
adıyoruz” denilmektedir.282
Bulgaristan’daki yerel fıkra tiplerinden bir tanesi Gerenli Mehmet’tir.
Gerenli ailesi Tırgoviúte sanca÷ı Geren, úimdiki adı Vıbel, köyünden Razgrad
Yenice’ye gelmiúlerdir. 1941 yılında 53 yaúında vefat eden Mehmet Gerenli
etrafında anlatılan fıkraların bir kısmı Muharrem Tahsinof tarafından derlenmiú ve
“Çarıklı Filozof-Mehmet Gerenli ùakaları” adıyla yayımlanmıútır. 283 Muharrem
Tahsinof’un verdi÷i bilgilere göre Gerenli’nin üç o÷lu ve bir kızı vardır. Yoksul
bir adam olan Gerenli, hayatını geçim sıkıntısı içerisinde geçirir, gurbet ellerde
nafakasını arar. Kıt kanaat geçinen Gerenli; haysiyetinden, duruúundan ödün
vermeyen bir tiptir. Gerenli’nin i÷neli sözleri ve attı÷ı taúların a÷ırlı÷ı muhatabına
göre de÷iúmektedir. ønsanlara yukarıdan bakan bir a÷aya söyledi÷i söz ile masum
karısına ya da kendisi gibi olan Kabak Ömer’e söyledikleri arasında fark vardır.
Kahramanları arasında muhtar, a÷a, tahsildar ve korucu olan úaka ve sözleri en
i÷neli olanlarıdır.
Muharrem Tahsinof’un bu çalıúmasında Gerenli’ye ait 145 fıkra metni yer
almaktadır. Fıkralardaki kahramanlar; Gerenli’nin köylüleri, o bölgenin o zamanki
a÷aları, tahsildarlar ve koruculardır. Gerenli’nin úaka ve fıkralarından bazıları
deyim ve atasözleri üzerine kurulmuútur.“Çukurovalı’nın øne÷i” adlı fıkra buna
örnek gösterilebilir. 284 Gerenli fıkralarının pek ço÷unda Nasreddin Hoca davranıúı
görmek mümkündür. Gerenli, en zor zamanda bile altta kalmaz mutlak bir çıkıú
yolu bulur. Bazı fıkralar ise Nasreddin Hoca fıkralarının kalıbıyla benzerlik
gösterir. Gerenli’nin“Öç” fıkrası, Nasreddin Hoca’nın “Ye Kürküm Ye” fıkrasına
282
Nasreddin Hoca’yla ilgili di÷er çalıúmalar ve araútırmalar için bkz. M. Türker Acaro÷lu. Son 60
Yılda: Bulgaristan’da Türk Halk Kültürü Üzerine Seçme Yayınlar Kaynakçası (1938-1998). VI.
Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi. Son Elli Yılda Türkiye Dıúındaki Türk Halk Kültürü
Çalıúmaları Seksiyon Bildirileri Kitabı. Ankara:Kültür Bakanlı÷ı Yay., 2002, ss.1-13. øbrahim
Tatarlı. “Bilge Nasreddin Hoca ve Fıkraları.” Nasreddin Hoca’nın Bulgaristan Halk Bilimine
Etkisi Sempozyum Bildiri Kitabı. Der. ve Çev. øbrahim Yalımov. Sofya: 1997, ss.9-49. M. Türker
Acaro÷lu. Nasreddin Hoca ile Kurnaz Peter Üzerine Kapsamlı Bir Araútırma. Nasreddin Hoca’ya
Arma÷an. Yay. Hzl. M. Sabri Koz. østanbul: O÷lak Yay., 1996, ss.15-38.
283
Muharrem Tahsinof. age. ss.7-10.
284
Muharrem Tahsinof. age. s.18.
154
benzer. Bu fıkrada Gerenli, kıyafetinden dolayı kendisine bakmayan bakkaldan
öcünü almaktan da geri kalmaz.285
“Mehmet Gerenli, Köse Halil, Kapsız Bilal, ùeramet Yaúar” adlarındaki
fıkra tipleri dıúında pek tanınmayan bir fıkra tipi de “Civan Ali”dir. Civan Ali
Bulgaristan’ın Eskicuma ili, Osmanpazarı (Omurtag) ilçesine ba÷lı Kasırgalar
(Treskavets) köyünde do÷muútur. Çocuklu÷unda “Kobak Ali”, gençli÷inde “Kuú
Ali”, daha sonra ise “Civan Ali” olarak anılır. Civan Ali de hazır cevaptır. Zorda
kalmaz, ancak Gerenli’de gördü÷ümüz sözün sorumlulu÷una yükselebilmiú halk
adamlı÷ı tavrını Civan Ali’de görmek mümkün de÷ildir. Civan Ali’nin üslubu ve
edası daha serbest ve kontrolsüzdür.286
Bulgaristan Türkleri fıkralarında “Rom”lar287 da önemli bir fıkra tipi
olarak karúımıza çıkmaktadır. Bulgaristan’ın de÷iúik bölgelerinde yaúayan ve
Türkçe konuúan Romlar da bir fıkra tipi oluúturmaktadırlar. Romların kendi
aralarındaki ve çevrelerindeki di÷er insanlarla olan iliúkilerindeki tutum ve
davranıúlar, hayata bakıú açıları ve yaúayıúları fıkralara konu olmuútur.288
Asırlarca bir arada yaúan Türk ve Bulgar toplumları arasında kültürel
geçiúler, etkilenmeler yaúanmıútır. øki toplum birbirlerinin fıkralarını da gündelik
hayat içinde tüketmiúlerdir. Türkler arasında da Bulgarlara ait fıkralar
anlatılmaktadır. 289
Bulgaristan’daki espri ve mizah merkezlerinden birisi Gabrovo’dır.
Türkiye’deki Karadeniz fıkraları neyse Bulgaristan için de Gabrovo fıkraları aynı
özelli÷i taúımaktadır. Osmanlı egemenli÷inden 1877’de çıkan Gabrovo, fıkraları
ile ünlü bir mizah merkezidir. Her yıl mayıs ayında kentte bir mizah festivali
düzenlenmektedir. Gabrovo fıkraları Türkler arasında da bilinmektedir. 290
Türkiye’de Bulgaristan Türkleri fıkralarıyla ilgili metin düzeyindeki
yayınlardan biri yukarıda sözünü etti÷imiz Nimetullah Hafız’a aittir. Hafız’ın bu
çalıúmasında Bulgaristan Türkleri fıkraları; “Nasreddin Hoca Fıkraları, Borazan
285
286
Sabri Mehmet Con. A÷larken Gülmek Fıkralar ve Özlü Sözler. Razgrad: ET Poligraf Yay.,
2003, ss.4-7.
287
Çingene.
288
Sabri Mehmet Con. age. ss.80-142.
289
290
155
Tevfik Fıkraları, Yaúar Dede Fıkraları, Bektaúi Fıkraları, Çeúitli Tiplere Ba÷lı
Fıkralar, Hayvanlarla ølgili Fıkralar” úeklinde sınıflandırılmıútır.291 Ancak
Nimetullah Hafız, çalıúmada geçen fıkralarla ilgili her hangi bir kaynak
belirtmemiútir.
Metin düzeyindeki yayınlardan bir di÷eri de yine yukarıda sözünü
etti÷imiz ve Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy tarafından hazırlanan “Türkiye
Dıúındaki Türk Edebiyatları Antolojisi” cilt 8’de yer almaktadır. Yenisoy, burada
Nasreddin Hoca fıkraları ile Veliçko Vılçev’in eserinde yer alan Hitır Petır ve
Nasreddin Hoca fıkralarından örnekler vermiútir. 292
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy’un “Bulgaristan Türk Çocuk
Edebiyatından Örnekler” adlı eserinde 19 adet fıkra metni yer almaktadır.
Bunlardan 14 tanesi Nasreddin Hoca fıkrasıdır.293
“Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi” cilt 7’de Bulgaristan
Türkleri fıkra tiplerine ait metinler yer almaktadır. Bu metinler, yukarıda sözünü
etti÷imiz UNESCO 1996 Nasreddin Hoca Yılı nedeniyle Bulgaristan’da
yayınlanan “Dokunmayın Hırsıza” adlı çalıúmadan alınmıútır. Di÷er örnekler ise
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy’un “Bulgaristan Türk Çocuk Edebiyatından
Örnekler” adlı eserden seçilmiútir.294
Bilindi÷i gibi kimi halk bilgisi yaratmalarının derlenmesi uygun ortamlara
ba÷lıdır. Fıkra da her an anlatılan ya da kaynak kiúiye, “Fıkra biliyor musunuz?
Biliyorsanız, anlatır mısınız?” türünden bir soru ile derlenecek bir tür de÷ildir.
Sohbet ortamında ya da bir konuyu örneklemek isteyen kiúi, ortam uygunsa fıkra
anlatır. Derleme çalıúmalarımız sırasında bazı kaynak kiúiler sohbet esnasında
kendiliklerinden bazı fıkraları bize aktarmıúlardır. Nasreddin Hoca ve Hitır Petır
ile ilgili fıkraları sordu÷umuzda aúa÷ı yukarı görüútü÷ümüz pek çok kaynak kiúi
bize bu isimleri bildiklerini ifade etmiúlerdir. Bu ikiliden da÷arcıklarında fıkra
olan kaynak kiúiler fıkra anlatmıúlardır. Mizaha yatkın olan Bulgaristan
Türklerinin anlatmaları Türkiye’de monografik çalıúmalarla ele alınmalıdır.
291
Nimetullah Hafız. age. C.II., ss.7-81.
292
293
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. Bulgaristan Türk Çocuk Edebiyatından Örnekler. Ankara:
Kültür Bakanlı÷ı Yay., 2002, ss.41-49.
294
Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi. C.7, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Baúkanlı÷ı
Yay., 2006, ss.504-515.
156
Özellikle, Nasreddin Hoca-Hitır Petır fıkraları Türk bilim adamlarınca da
irdelenmeli, Nasreddin Hoca’nın Hitır Petır’a dönüúmesi ya da Hoca’nın Petır’ı
nasıl ortaya çıkardı÷ı gibi sorulara ve daha pek çok soruya verilecek cevaplar,
asırlardır birlikte yaúamıú iki milletin kültürel etkileúiminin mizahi boyutunu
ortaya çıkaracaktır. Çalıúmamız monografik bir çalıúma olmadı÷ı için biz sadece
Bulgaristan Türkleri halk edebiyatında fıkra türünün varlı÷ını ve halk edebiyatı
içerisindeki yerini genel bir de÷erlendirme halinde vermekle yetindik.
I.4.3. Bulgaristan Türkleri Fıkralarının Fıkra Tiplerine Göre
Sınıflandırılması
Halk edebiyatının di÷er türlerinde oldu÷u gibi fıkra türünde de yaúanan
temel sorun “tanım ve sınıflandırma” sorunudur. Fıkraların sınıflandırılması
konusunda Dursun Yıldırım, Türk dilinin ana dil olarak konuúuldu÷u yerlerde
tespit edilmiú fıkraları iki úekilde sınıflandırmanın mümkün oldu÷unu
belirtmektedir: “1. Bütün fıkraların temsil etti÷i zihniyet ve davranıúları, tek tek
tespit ettikten sonra, ana gruplara ayırmak, 2. Fıkraları, fıkra tiplerine göre
gruplandırmak.”295
Dursun Yıldırım, ortaya koydu÷u iki ana baúlıklı sınıflandırma önerisi için
yaptı÷ı de÷erlendirmede; “Türk fıkralarının bütününü kapsayacak nitelikteki bir
tasnifin ilk madde içinde gerçekleútirilmesinin” güç oldu÷unu belirtir. Böyle bir
sınıflandırma çalıúması hem uzun zaman hem de bu konuda yetiúmiú pek çok
eleman olması durumunda mümkündür. Uzun vadeli bir sınıflandırma çalıúması
olan bu yöntem ile; “Türk fıkralarının yapısını, hususiyetlerini, yaratıcı
unsurlarını, ortaya çıkıúını sa÷layan sebeplerini, úekil ve muhtevasını, kısaca bir
türün tam bir anatomisini ortaya çıkaracak” bir çalıúmadır. 296
Türk fıkraları genellikle fıkra tiplerine göre sınıflandırılmaya
çalıúılmıútır. 297 Fıkraları, fıkra tiplerine göre sınıflandırmak, bütün fıkraların
zihniyet ve davranıú gruplarını tek tek tespit etmekten daha kolay ve pratiktir.
“Aslında bütün fıkra tipleri, öz kiúilikleri unutulmuú veya bundan kurtulmuú
úahıslar arasından yaratılmıútır” diyen Dursun Yıldırım, bu tiplerin fıkra tipi
295
Dursun Yıldırım. age. s.17.
296
297
Bu konudaki sınıflandırma çalıúmaları ve de÷erlendirmeler için bkz. Dursun Yıldırım. age.
ss.17-23.
157
özelli÷ine ulaútıktan sonra, halkın aklını, gözünü, kula÷ını, zekasını, yargı gücünü
temsil ederek anonim kiúiler haline dönüútüklerini belirtir. 298
Dursun Yıldırım, Türk fıkra türünde mevcudiyeti bilinen fıkra tiplerini göz
önünde bulundurarak úu úekilde bir gruplandırma yapmıútır:
“1. Ortak úahsiyeti temsil yetene÷i kazanan ferdi tipler,
2. Zümre tipleri,
3. Azınlık tipleri,
4. Bölge ve yöre tipleri,
5. Yabancı tipler,
6. Gündelik tipler,
7. Moda tipler.” 299
Yıldırım; ana gruplar içinde yer alan tipleri de, mensup oldukları
toplulu÷un özelliklerine, düúünce ve hayat tarzlarındaki farklılıklara göre alt
dallara ayırmıútır. 300
Yaptı÷ımız bu çalıúma bir alanı içine alan bir çalıúmadır. Dolayısıyla
Bulgaristan Türkleri fıkralarını fıkra tiplerine göre de÷erlendirirken mevcut
metinlerden hareketle bir sınıflandırmada bulunaca÷ız. Sınıflandırma çalıúmamız
tamamen bu çalıúmada ulaútı÷ımız bilgi ve metinlerle sınırlıdır. Bulgaristan
Türkleri fıkraları üzerinde yapılacak ayrıntılı çalıúmalarla yeni bilgilere ve
bulgulara ulaúılaca÷ı muhakkaktır. Yaptı÷ımız de÷erlendirmeyi, ileride konu
üzerinde yapılacak monografik çalıúmalar için bir ön hazırlık olarak görmek
mümkündür.
Bulgaristan Türkleri fıkralarını fıkra tiplerine göre mevcut metinlerden
yola çıkarak aúa÷ıdaki úekilde sınıflandırmanın mümkün oldu÷unu
düúünmekteyiz.
I. Ortak ùahsiyeti Temsil Yetene÷i Kazanan Ferdi Tipler
I.1. Nasreddin Hoca Fıkraları
I.2. Hitır Petır Fıkraları
I.3. Nasreddin Hoca ve Hitır Petır Fıkraları
298
299
Dursun Yıldırım. age. ss.24.
300
Dursun Yıldırım. age. ss.24-32.
158
I.4. øncili Çavuú Fıkraları
I.2. Yerel Tipler
I.2.1. Mehmet Gerenli Fıkraları
I.2.2. Köse Halil Fıkraları
1.2.3. Kapsız Bilal Fıkraları
I.2.4. ùeramet Yaúar Fıkraları
I.2.5. Civan Ali Fıkraları
II. Bölge ve Yöre Tipleri
II.1. E÷ridereli Fıkraları
II.2. Gabrovo Fıkraları
II.3. Rodop ve Deliorman Fıkraları
III. Zümre Tipleri
III.1. Bektaúi Fıkraları
III.2. Rom301 Fıkraları
III.3. Pomak Fıkraları
IV. Gündelik Tipler
IV.1. Siyasi Tipler ve Rejimle ølgili Fıkralar
IV.2. Göçmen Fıkraları
IV.3. Gündelik Hayattaki Di÷er Tiplerle ølgili Fıkralar
Türk milletinin mizah dehasını temsil eden Nasreddin Hoca’nın ünü
Türkçe konuúulan bölgelerin dıúına taúarak dünyaya yayılmıútır.302 Bulgaristan’da
Türkler gibi Bulgarlar da Hoca’yı tanımaktadır. Birlikte 500 yıl bir arada yaúayan
Türk ve Bulgar halkları birbirlerinin mizah anlayıúlarını etkilemiúledir. Bulgarlar
zamanla Nasreddin Hoca’nın karúısına Hitır (Kurnaz) Petır’ı çıkarmıúlardır.303
Hitır Petır ve Hoca’nın ne zaman ne úekilde ve nerede karúılaútıkları soruları hala
cevaplanması gereken sorulardır. Elena Ognânova’nın 1953’te Stranca Balkanı
bölgesinde Draçevo köyünde derledi÷i bir fıkraya göre, Nasreddin Hoca bir köyde
ö÷retmenmiú. 15 Türk ve bir tane de Bulgar ö÷rencisi varmıú. Petır adındaki
Bulgar ö÷renci çalıúkan oldu÷u kadar çok da yaramazmıú. Dili uzun ve sivriymiú.
301
Çingene.
302
Fikret Türkmen. Nasreddin Hoca Latifelerinin ùerhi. øzmir: Akademi Kitabevi, 1999, ss.1-11.
303
Hitır Petır’a Bulgarlar kadar Makedonlar da sahip çıkmaktadırlar. Bkz. Nasteva O. Jaúar.
Makedonya’da Nasreddin Hoca. Balkanlarda Türk Kültürü Dergisi. Bursa: Yıl 2, S.3, ss.8-11.
159
Sorularıyla ve cevaplarıyla yalnız arkadaúlarını de÷il hocasını da güç duruma
düúürüyormuú. Bir gün Hoca di÷er ö÷rencilere Petır’ı gülünç duruma düúürelim
demiú. Yarın hepiniz bir yumurta getirin ve ben, “Bunları kim yumurtladı?” diye
sordu÷umda “Biz” diye cevap verin, demiú. Ertesi gün çocuklar Hoca’nın,
“Bugün okula gelmezden önce ne yaptınız ve ne ö÷rendiniz?” sorusuna ö÷renciler,
“øúte birer yumurta yumurtladık” diye cevap vermiúler. Bu durum karúısında Petır
biraz afallamıú ama çabuk toparlanıp kollarını açmıú ve úöyle demiú: “E, on beú
tavu÷a bir horoz gerek!” Böyle bir tepki karúısında Nasreddin Hoca, hayretle
sakalını sıvazlayarak: “Kurnaz bir çocuksun Petır, çok kurnaz! Bu alanda hiçbir
arkadaúın seninle boy ölçüúemez!” demiú. Petır, “Hoca Efendi, sen benim neler
bildi÷imi anlayıncaya kadar çok çarık paralayacaksın!” diye karúılık vermiú.
Böylece ayrılmıúlar ve ancak yaúlılık ça÷ında yeniden buluúmuúlar.304
Her iki tipin geçti÷i fıkralarda birbirlerinin dini inançlarına dokunmamaya
özen gösterdikleri görülür. Her iki tip, bu sizin dininizde böyle, bizim dinimizde
böyle diyerek tahammül ve inanç özgürlü÷ü ilkesine göre hareket ederler.
Bulgarca anlatılan fıkralarda Nasreddin Hoca yenilmektedir. Türkçe anlatılanlarda
ise Kurnaz Petır yenilmektedir. Bulgar bilim adamlarının da belirtti÷i gibi “iki
rakip olan ama asla düúman olmayan” bu iki tip Bulgaristan’ı birlikte dolaúırlar,
yalanla ve kurnazlıkla geçimlerini sa÷larlar. Ancak fıkralarda Nasreddin Hoca
tipi, daha olgun ve daha bütünleútirici olarak karúımıza çıkmaktadır. Bulgar bilim
adamları bu durumu, “Hoca’nın kazanıp kazanmadı÷ını kestirmek oldukça
güçtür” úeklinde de÷erlendirirler. Kurnaz Petır ise, fakirdir. Fakirli÷i onu her
zaman tedirgin eden bir unsur olarak karúımıza çıkar. Fakir oluúu, her kurnazlı÷a
ve hatta yalana baúvurmaya zorlamaktadır. Hoca ise, genellikle girdi÷i her
toplumda saygı görmektedir. 305
Yerel fıkra tiplerinden Mehmet Gerenli ve Civan Ali hakkında
de÷erlendirme yapabilecek kadar elimizde malzeme ve bilgi vardır. Ancak
isimlerine ulaútı÷ımız “Köse Halil, Kapsız Bilal ve ùeramet Yaúar” hakkında
elimizde herhangi bir bilgi mevcut de÷ildir. UNESCO’nun 1996 Nasreddin Hoca
304
Elena Ognânova. Bulgar Halk Biliminde Kurnaz Petır ve Nasreddin Hoca. Nasreddin Hoca’nın
Bulgaristan Halk Bilimine Etkisi Sempozyum Bildiri Kitabı. Der. ve Çev. øbrahim Yalımov. Sofya:
1997, ss.104-105.
305
Elena Ognânova. agm. ss.98-113.
160
Yılı etkinlikleri kapsamında Bulgaristan’da yayınlanan ve yukarıda söz etti÷imiz
eserin de tamamına ulaúma imkanımız olmadı. Bu fıkra tipleri ile ilgili bilgileri
yukarıda isimlerini verdi÷imiz ikinci kaynaklardaki bilgilerden yola çıkarak yerel
fıkra tipleri içerisinde de÷erlendirdik.
Sınıflandırmada “Bölge ve Yöre Tipleri” ana baúlı÷ı altında “E÷ridere,
Gabrovo, Rodop ve Deliorman” fıkra tipleri yer almaktadır. E÷ridere (Ardino),
Kırcali’ye ba÷lı bir ilçe merkezidir ve tamamına yakını Türk nüfusa sahiptir.
E÷ridereli fıkraları için, Türkiye’deki Kayserili fıkralarının karúılı÷ıdır diyebiliriz.
Yaúadıkları co÷rafyanın olumsuzlu÷u nedeniyle dıúarıya çıkmak zorunda kalan
E÷ridereliler, açık göz ve hazır cevap olmalarıyla tanınırlar. Ticaret yapan bu
insanlar için Bulgaristan’da “E÷riderili’nin topalını Ba÷dat’ta bulmuúlar”
úeklinde bir atasözü de söylenmektedir.
Gabrovo bölgesi, yukarıda da belirtti÷imiz gibi Bulgaristan’ın mizah
merkezi olarak kabul edilmektedir. Gabrovo fıkraları, hem Bulgarlar hem de
Türkler tarafından bilinmekte ve anlatılmaktadır. Metinler bölümünde bu bölge ile
ilgili fıkra örneklerimiz yer almaktadır.
Bulgaristan’da yaúayan Türkler gerek dini anlayıú gerek yerleúim
bölgelerinden kaynaklanan farklılıkların ortaya çıkardı÷ı yaúam biçimi ve gerekse
Türk dilinin alt a÷ız gruplarını kullanmaları bakımından çeúitlilik ve renklilik
gösterirler. Rodop ve Deliorman bölgelerinde yaúayan Türkler arasında tatlı bir
rekabet, Rodop ya da Deliorman kızanı olmanın verdi÷i cesaret ya da üstünlük
fikri fıkralara da yansımıútır.
Bilindi÷i gibi Bektaúili÷in yaygın oldu÷u merkezlerden biri de Rumeli’dir.
Bulgaristan’da Bektaúi yerleúim yerleri vardır. Bektaúilik, Bulgaristan Türkünün
yabancısı olmadı÷ı bir kavramdır. Bu nedenle Bulgaristan Türkleri Bektaúi
fıkralarına hiç de yabancı de÷ildir. Bektaúî tipi, köken itibarıyla øslamiyeti farklı
anlamaktan do÷an çatıúmaların, tutum ve davranıúların ortaya çıkardı÷ı bir tiptir.
Dine formel fıkıh kuralları noktasından bakmayan Bektaúî, “Tanrıyı belli kalıplar
ve kurallar içinde aramaya ve ona yaklaúmaya çalıúan kiúilere karúıdır.”306
Bektaúî, toplum hayatındaki aksaklıkları tenkit eder. ønsanlara do÷ruyu, iyiyi,
306
161
güzeli ö÷retmeyi ve düúünmeyi gaye edinir. Güldürürken ö÷retmeyi ve e÷itmeyi
esas alır. Bektaúî’ye göre Tanrı korkulacak bir varlık de÷ildir. Bektaúî zeki ve
bilgilidir. Hazır cevap, nüktedan ve sa÷duyu sahibi bir insandır. Halkın sesi, gücü,
sa÷duyusu, aklı ve zekâsıdır. 307
Bulgaristan’da azımsanmayacak sayıda Türkçe konuúan bir çingene
toplulu÷u da vardır. Kırcali, Filibe ve Ruscuk’ta birden fazla çingene mahallesi
bulunmaktadır. Di÷er halklarla iç içe olan çingeneler hakkında anlatılan fıkralarda
onların belirgenleúmiú özellikleri ortaya çıkarılmaktadır. Metinler bölümünde
çingenelerle ilgili fıkralar “Rom Fıkraları” baúlı÷ı altında verilmiútir.
Pomakların kimlikleri ile ilgili tartıúmalar tarihçilerin konusudur. Bu konu
hakkında söz söylemek çalıúmamızın konusu de÷ildir. Türkiye’nin pek çok
bölgesinde Pomak vatandaúlarımız yaúamaktadır. Bulgaristan’da ise en yo÷un
olarak Kırcali’ye komúu olan Smolyan ilinde yaúamaktadırlar. Bulgaristan’da
etnik temizlik hareketine en fazla maruz kalan ve en çok ma÷dur edilen grup
Pomaklardır. Türkçe bilmeyen Pomaklar, etnik temizlik siyaseti sonucunda dini
kimliklerini de kaybetmekle karúı karúıya kalmıúlardır. Dini inanç benzerli÷i
nedeniyle Türklerle yakın iliúkiler içerisinde olan Pomaklar hakkında da Türkçeyi
bilmemelerinden kaynaklanan fıkralar ortaya çıkmıútır. Konuyla ilgili iki örnek
anlatmaya metinler bölümünde yer verdik.
Fıkraların iúlevlerinden bir tanesi, “sosyal eleútiri ve protesto”dur. Baskı
ve zulmün oldu÷u bir ortamda do÷rudan söylenecek ya da söylendi÷inde farklı
tepkilere yol açacak her türlü eleútiri ve mesaj özelli÷iyle fıkralarla dile getirilir.
Az sözle yo÷un bir anlatım gücüne sahip fıkralar, “varsılın elinde kamçı, yoksulun
sırtında kırbaç”308 olan düzene karúı bir protesto ve silah olarak kullanılmıútır.
Siyasal sistemin insanlar üzerinde kurdu÷u dayanılmaz baskı karúısında “Akúam
kapını kilitle, sabah a÷zını” atasözünü do÷urmuú Bulgaristan Türklerinin fıkranın
protesto edici gücünden faydalanmaması düúünülemezdi. Türkçe konuúmanın bile
yasak oldu÷u dönemlerde Jivkov ve sosyalizm hakkında fıkralar kulaktan kula÷a
fısıldanıp yayılmıútır. Bu tip fıkralarda Türk insanını duruúunu, zulme
baúkaldırıúını görmek mümkündür. Protestodan sadece Jivkov de÷il, eski
307
Dursun Yıldırım. age. s.37, 38.
308
Mehmet Bayrak. Halk Gülmecesi. Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yay., 2001, s.189.
162
Sovyetler Birli÷i’nin yöneticileri de paylarına düúeni almıúlardır. Derleme
çalıúmalarımız sırasında Jivkov ve di÷er komünist liderler hakkında derledi÷imiz
fıkralar müstehcenli÷in dozu çok fazla oldu÷u için o metinlere çalıúmamızda yer
vermedik. Siyasi tipler ve rejimle ilgili yazılı kaynaklardan seçti÷imiz fıkra
örneklerine metinler bölümünde yer vermekle yetindik.
“Göçmen Fıkraları” baúlı÷ı altında verdi÷imiz fıkralar; zorunlu göç
sonrası Türkiye’ye yerleúen Bulgaristan Türkleri’nin a÷ız ve Bulgarca kelimelerin
Türkiye’de farklı anlamlara gelmesinden kaynaklanan durumların yarattı÷ı
fıkralardır. Bunun yanında yaúayıú ve hayatı algılayıútan kaynaklanan olayların
oluúturdu÷u fıkralar da vardır. Metinler bölümünde konuyla ilgili örnekler
mevcuttur.
“Gündelik Hayattaki Di÷er Tiplerle ølgili Fıkralar” baúlı÷ı altında
gündelik hayatta karúılaútı÷ımız olayların kahramanı olan; hoca, ö÷retmen, köylü,
tembel, zengin vb. gibi tiplerin yer aldı÷ı fıkralardır. Bu türden fıkralar da
çalıúmamızın metinler kısmında yer almaktadır.
I.4.4. Bulgaristan Türkleri Fıkralarının Konu Bakımından De÷erlendirilmesi
Fıkralar; insanı anlatır, insan üzerine kurulur. Ekonomik faaliyetleriyle,
dinî, sosyal, ahlakî, hukukî boyutlarıyla toplumsal bir varlık olan insan aynı
zamanda kendisini içine alan ve toplumsal olmasını sa÷layan bu yapıları da
sorgulayan bir özelli÷e sahiptir.
Bulgaristan Türkleri fıkralarını konuları bakımından üç ana baúlık altında
toplamak mümkündür:
1. Yöneten kesimle halk arasında geçen olaylarla ilgili fıkralar,
2. Dini inanç ve uygulamalarla ilgili fıkralar,
3. Bireysel kusurların öne çıktı÷ı fıkralar,
Toplumsal bir varlık oldu÷unu belirtti÷imiz insanın içinde yaúadı÷ı
toplumla çatıúma içinde olması insanın tabiatı gere÷idir. Yönetenlerin
beceriksizlikleri, yönetme yeteneklerinin zayıflı÷ı, rüúvet, iltimas, haksızlık vb.
gibi konular, yönetenle yönetilen arasındaki çatıúma unsurlarıdır. Elinden bir úey
gelmeyen kitleler fıkra aracılı÷ı ile ezenleri alaya alır ve yönetenleri kitleler
karúısında gülünç duruma düúürür. Dokunulmaz gibi görünenlere fıkra aracılı÷ı ile
dokunur ve onların gerçek yüzlerini ortaya çıkarır. Bulgaristan Türkleri
163
fıkralarında da özellikle sosyalizm dönemiyle ilgili fıkralarda ezilen halkın bir
anlamda öç alma duygusunu fıkralar ile yerine getirdi÷i görülür. Sıradan bir
insanın adını a÷za almaya bile cesaret istedi÷i Jivkov, fıkrada eúek haline getirilir;
beyinsiz bir varlık olarak nitelendirilir ve kitleler karúısında küçük düúürülür.
Aynı zamanda haksız kazanç elde eden a÷a, bürokrat vb. gibi tipler de fıkralarda
ele alınmıú ve maskeleri düúürülmüútür. Bulgaristan Türklerinin fıkralarında bu
grup içerisinde yer alan fıkra örnekleri metinler bölümünde yer almaktadır.
Din, insanın bütün hayatını kuúatan bir olgudur. Ancak dini kendi çıkarları
için kullanan ve bundan menfaat elde etmeye çalıúan din adamları fıkralarda
eleútirilmiútir. Fıkralarda dine de÷il, dinin yanlıú uygulamalarına ve dini istismar
edenlere yönelik eleútiriler vardır. Bulgaristan Türkleri fıkralarında da buna
yönelik eleútirileri görmek mümkündür.
Bireysel kusurların öne çıktı÷ı fıkralarda; bencil, haris, tamahkâr, zorba,
dedikoducu, kavgacı, geçimsiz, kibir sahibi kiúiler, dolandırıcı, yalancı gibi tipler
alay ve eleútiri konusu olurlar. Konu bakımından en büyük ve en zengin grubu da
bu tip fıkralar oluúturur. Bulgaristan Türkleri fıkralarında da pek çok örne÷ine
rastladı÷ımız fıkralarda zengin ve bencil çorbacılar, haddini bilmeyenler,
yalancılar eleútirilmekte ve yaptıkları yanlıúlar göz önüne serilmektedir. Aslında
bu tip fıkralarda iyiye, güzele ulaúmaya çalıúan insanın iyiden, do÷rudan yana
tavır alıúı sergilenmektedir.
I.4.5. Yapı Bakımından Bulgaristan Türkleri Fıkraları
Yapı bakımından nesir anlatımla elde edilen kısa metin, yo÷un anlatım
fıkraların temel karakteristi÷idir. Kültürel farklılaúmalardan en az etkilenen ve en
az de÷iúime u÷rayan bir biçime sahiptir. Küçük hacimli bir hikâye özelli÷i
gösteren fıkralar, tiplerin içinde yer aldı÷ı mekânın tasviriyle baúlar ve olay
anlatılır. Olumlu/olumsuz tiplerle tasvir edilen durum, düúünce, davranıú bir
kompozisyon bütünlü÷ü içinde tartıúmalarla hükme ba÷lanır.309
Tek bir olay veya fikir üzerine oluúturulan fıkra; giriú, geliúme ve sonuç
bölümlerine sahip bir bütünlük arz ederler. Baúlangıç ve geliúme bölümleri bazen
iç içedir. Bu yüzden bölümler kısa, ancak anlatım yo÷undur. Olay veya
309
Dursun Yıldırım. Türk Biti÷i. Ankara: Akça÷ Yay., 1998, s.223, 224.
164
düúüncenin ortaya kondu÷u bölüm giriú bölümüdür. Geliúme bölümünde tez ve
karúıt tez ortaya konur. Tezler çatıúır ve sonuç bölümünde hüküm verilir. Kısa
birer minyatür metin olma özelli÷i gösteren fıkralarda ayrıntılara girilmez, uzun
uzun tasvirler yer almaz. Kelime kadrosu özenle seçilir, gereksiz anlatım ve
kelimeye ver verilmez.
Türk dünyasının bir parçası olan Bulgaristan Türkleri fıkraları da bu genel
yapıya uygunluk gösterir. øletilmek istenilen mesaj en az kelime ve en yo÷un
biçimiyle verilir. Türk dünyası fıkraları üzerinde yapılacak bir çalıúmada
Bulgaristan Türkleri fıkraları ve fıkra tipleri de yerini almalıdır.
165
II. BÖLÜM
TÜRLER
Çalıúmamamızın Bulgaristan Türkleri Halk Edebiyatında Manzum Türler
baúlı÷ını taúıyan bu bölümünde “türkü, mâni ve ninni” türleri ele alınacaktır.
Önce türlerin tanımları üzerinde durulacak ardından Türk lehçelerindeki
karúılıkları verilecektir. Bulgaristan Türkleri arasında bu türlerin de÷iúik
adlandırmalarını tespit etti÷imizde, bu tespitleri özellikle vurgulamaya çalıútık.
Bulgaristan Türkleri halk edebiyatı manzum türleri üzerinde daha önce yapılmıú
çalıúmaların niteliklerinden söz ettik. Daha sonra sözlü ve yazılı kaynaklardan
ulaútı÷ımız manzum türlere ait metinlerden hareketle türleri; yapı ve konu
bakımından sınıflandırdık. Türlerin kullanıldıkları ba÷lamla ilgili ulaúabildi÷imiz
bilgilere yer verdik.
Çalıúmamızın bu bölümü de di÷er bölümler gibi, Bulgaristan Türkleri halk
edebiyatı üzerinde yapılan genel bir çalıúmadır. Aslında burada ele aldı÷ımız
türlerin her biri ayrı ayrı çalıúma konusudur. Bu türler üzerinde yapılacak daha
pek çok çalıúmanın araútırmacıları bekledi÷ini ifade etmemiz gerekmektedir.
Bulgaristan Türkleri manzum türleri zengin örneklerle doludur. Özellikle
türkü ve mâni türleri, manzum türlerin en zengin kısmını oluúturmaktadır. Türkü
ve mâni, derleme çalıúmalarımız sırasında en kolay derledi÷imiz türlerdir.
Hıdrellez, Nevruz, bayram ve dü÷ün gibi e÷lencelerde mâni söyleme gelene÷i
bütün canlılı÷ı ile varlı÷ını sürdürmektedir. Türküler ise, Bulgaristan Türkünün
duygu ve düúüncelerini dile getirmede bir aracı olmuútur. Manzum türler arasında
en az derleyebildi÷imiz tür, ninni türüdür. Ninni türüyle ilgili metinlere çok az
ulaúmamızın sebebini ninninin söylendi÷i ba÷lam içinde ele alıp de÷erlendirmek
gerekir.
166
II.1. BULGARøSTAN TÜRKLERø HALK EDEBøYATINDA TÜRKÜ
II.1.1. Türkü Teriminin Tanımı ve Türk Lehçelerindeki Karúılıkları
Türkü tanımı konusunu ele almadan önce, “Türkü” teriminin kökeni
üzerinde durmak yerinde olacaktır. Türkçe söylenmiú úiir anlamına gelen
türkünün “Türkî” sözünden geldi÷i görüúü, ittifakla kabul edilmiú bir görüútür.
Yani, “Türk” kelimesine Arapça “î” ilgi ekinin getirilmesiyle vücut bulmuútur.
Türk’e has anlamına gelen bu söz halk a÷zında Türkü úekline dönüúmüútür.310
Cevdet Kudret, “Örneklerle Edebiyat Bilgileri I” adlı eserinde türkü
teriminin ilk defa XV. yüzyılda Do÷u Türkistan’da aruz vezniyle yazılmıú ve özel
bir ezgi ile söylenmiú eserler için kullanıldı÷ını belirtmektedir. 311
Fuad Köprülü’ye göre, Anadolu sahasında hece ölçüsü ile söylenmiú
türkülerin ilk örne÷ini XVI. yüzyıl halk úairlerinden Öksüz Dede’de buluruz.
TÜRKÜ
Gül budanmıú dal dal olmuú
Menekúesi yol yol olmuú
Siyah zülfün tel tel olmuú
Biz úu yerlerden gideli

Gurbet illere düúeli
Gül menekúeye karıúmıú

Küskün olanlar barıúmıú
Taze fidanlar yetiúmiú

Gurbet illere düúeli
Öksüz Âúık der bu sözü

Hakk’a çevirmiútir yüzü
Öldü zannettiler bizi
310
Pakize Aytaç. “Türküler.” Türk Dünyası Edebiyat Tarihi. C.3, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi
Baúkanlı÷ı Yay., 2003, s.334.
311
Cevdet Kudret. Örneklerle Edebiyat Bilgileri I. østanbul: ønkılâp Kitabevi, 1981. s.295.
167
Gurbet illere düúeli312
Kaúgarlı Mahmut’un Divanü Lügat’it-Türk adlı eserinde “türkü”ye karúılık
olarak “ır-yır, yır koúul, yır yırla” kelimeleri geçmektedir:
“ır-yır”/ koúma, türkü düzmek,
“yır koúuldı”/ manzume yapıldı, úiir düzüldü,
“yır” /ùarkı, gazel,
“Bu yır ve kö÷ üze ol” / Bu úiirin ölçüsü, vezni ne üzerinedir, bu úiirin
tartısı ne üzerinedir”
“yır yırla”/ O, bir ır, úarkı söyledi.
Ayrıca Lügat’te “koú-” kelimesi, “türkü düzmek” úeklinde de
anlamlandırılmıútır. 313
Kaúgarlı’nın verdi÷i anlamlardan “ır-yır” kelimesinin “türkü söylemek,
koúma söylemek, dizmek, tertip etmek, úiir söylemek, úiir dizmek” gibi anlamlara
geldi÷i görülmektedir. Sözün tele ba÷lanması, yapısında hem sözü hem müzi÷i
bulundurması nedeniyle “türkü” kelimesi karmaúık bir kavram özelli÷i
taúımaktadır.
Türk co÷rafyasının her köúesinde türkü söylenir, türkü yakılır. Ortak
duygu ve düúüncelerimiz farklı adlandırmalarla da olsa dilden tele türkü olarak
dökülmüútür. Türkü sözünün de÷iúik Türk boylarındaki karúılıkları úu úekildedir:
Osmanlı ømparatorlu÷unun etki alanında kalan Anadolu, Batı Trakya,
Bulgaristan, Makedonya, Kıbrıs, Kosova Türkleri ile Gagauz Türkleri “türkü”
terimini kullanmaktadırlar. Türkünün karúılı÷ı Azerbaycan Türklerinde
“mahnı”, 314 Türkmen Türklerinde ise, “halk aydımı” úeklindedir. Türküler;
Altaylarda “kojoñ”, Çuvaúlarda “yuuirrisem”, Hakaslarda “ır (sarın)”, ve
“tahpah”, Irak/ Kerkük Türkleri “beste, úarkı, neúide, mani (me’ni), yır, hoyrat”,
“Kazaklarda “türki, türük halık äni”, Kırgızlarda “eldikır, türkü”, Kumuklarda
312
Fuad Köprülü. Türk Saz ùairleri. Ankara: Millî Kültür Yay., 1962, s.89.
313
Kaúgarlı Mahmut. Divanü Lugat’it-Türk. C.II, Çev. Besim Atalay. Ankara: TDK Yay., 1992,
s.14, 135; C.III, s.3, 4, 14, 131, 143.
314
Azerbaycan Türklerindeki “mahnı” Türkiye sahasındaki “kırık hava”nın karúılı÷ıdır. Uzun
havaların yerine Azerbaycan’da “mugam” sözü kullanılmaktadır. “Mugam”ların arasında söylenen
kırık hava tarzındaki eserlere de “tesnif” denilmektedir. Karúılıklı türkülere ise, “deyiúmece”
(demeçevirme) adı verilmektedir. Bkz. Pakize Aytaç. age. s.374.
168
“yır”, Özbeklerde “türki halk koúıgı”, Tatarlarda “halıkcırı”, Uygurlarda “nahúa,
koca nahúisi”, Baúkurtlarda “halık yırı”, Saha (Yakut)larda “ırıa, noruot ırıata”,
Karakalpaklarda “aytım”, Karaçay-Malkarlarda “cır”, “süymeklik cır”, olarak
adlandırılmaktadır. 315
Türkiye Türkçesi a÷ızlarında türkü karúılı÷ında “yır, deyiú, deyiúat,
deyiúet, hava” kelimeleri de kullanılmaktadır.316 Bulgaristan Türklerinde “deyiú”
kelimesini Mefküre Rıza Mollova; “Halk romanlarında (hikâyelerinde) úiir
úeklinde söylenen sazlı diyalog” biçiminde tanımlamıútır.317
Konu üzerinde çalıúan araútırmacıların de÷erlendirmeleri ve çeúitli
kaynaklarda geçen türkü tanımlarından bazıları úunlardır:
“Ansiklopedik Halk Edebiyatı Terimleri Sözlü÷ü”nde türkü; “Ezgi ile
söylenen halk úiirinin her çeúidine verilen ad. (….) Âúık úiirleri gibi düzenleyicisi
bilinenler yanında, ço÷unlukla, türküler düzenleyicisi bilinmeyen, halkın sözlü
gelene÷inde oluúup geliúen, ça÷dan ça÷a ve yerden yere içeri÷inde olsun,
biçiminde olsun zenginleúmelere, bozulmalara, kırpılmalara u÷rayabilen ve her
zaman bir ezgi eúli÷inde söylenen úiirlerdir” úeklinde tanımlanmaktadır.318
Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Sözlü÷ü türküyü, “Daha çok söyleyeni
belli olmayan ve çeúitli ezgilerle, de÷iúik makamlarla icra edilen bir koúma türü”
úeklinde tanımlar.319
Türkçe Sözlük; “Hece ölçüsüyle yazılmıú ve halk ezgileriyle bestelenmiú
manzume.”320
315
Türk dünyasında türkü karúılıkları için bkz. Do÷an Kaya. Anonim Halk ùiiri. Ankara:Akça÷
Yay., 2. baskı, 2004, s.147; Nurettin Albayrak. age. s.505; Türk Dünyası Edebiyat Metinleri
Antolojisi, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Baúkanlı÷ı Yay., 2007, C.8, ss.723-933; Ali Yakıcı.
Halk ùiirinde Türkü. Ankara: Akça÷ Yay., 2007, ss.279-428; Yuriy Vasiliev. Türkçe-Sahaca
(Yakutça) Sözlük. Ankara: TDK Yay., 1995, s.279; Pınar Dönmez Fedakar. Karakalpak Efsaneleri
(ønceleme-Metinler).øzmir: Ege Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008, s.77. (Yayınlanmamıú
Doktora Tezi). Adilhan Adilo÷lu. “Karaçay-Malkar Edebiyatı.” Karaçay-Balkarlar. Ankara:
KaraM Yay., 2003, s.138. Bu tabir daha çok “aúk úarkıları” için söylenilen bir tabirdir.
316
http://tdkterim.gov.tr/ttas/?kategori=derlay&kelime=yır
http://tdkterim.gov.tr/ttas/?kategori=derlay&kelime=deyiú
http://tdkterim.gov.tr/ttas/?kategori=derlay&kelime=deyiúat
http://tdkterim.gov.tr/ttas/?kategori=derlay&kelime=deyiúet
http://tdkterim.gov.tr/ttas/?kategori=derlay&kelime=hava
317
Mefküre Rıza Mollova. age. s.99.
318
Nurettin Albayrak. age. s.505.
319
Turan Karataú. age. s.491.
320
Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yay., 2005, s.2021.
169
Fuad Köprülü, türkü için; “Türklere mahsus bir beste ile söylenen halk
úarkılarıdır” demektedir. 321
Pertev Naili Boratav’ın konuyla ilgili görüúü; “Düzenleyicisi bilinmeyen,
halkın sözlü gelene÷inde oluúup geliúen, ça÷dan ça÷a ve yerden yere içeri÷inde
olsun biçiminde olsun de÷iúikliklere (zenginleúmelere, bozulmalara, kırpılmalara)
u÷rayabilen ve her zaman bir ezgiyle söylenen úiirlerdir” biçimindedir. 322
Hikmet Dizdaro÷lu; “Türkü’ler, kiúisel ya da toplumsal bir olayla ilgilidir.
Deprem, ölüm, kıtlık, kahramanlık, sevgi, ayrılık gibi nedenler, türkünün çıkıúını
etkiler. Toplumun olaylar karúısındaki tepkisi, türkülerde yansır. Öteki halk úiiri
türlerinin –bir ölçüde destan’lar ayrı tutulursa- bireysel niteli÷ine karúılık,
türkülerde toplumsal yan a÷ır basar: Halkın sevgisi, nefreti, acısı, tutkusu, her
úeyi türkülerde yankısını bulur.” diyerek türkülerin çıkıúıyla ve iúleviyle ilgili
olarak görüúlerini dile getirir. 323
Cahit Öztelli ise, “Halkın iç âlemini yaúatan, beúikten mezara kadar bütün
yaúayıúını içine alan en dikkate de÷er edebî mahsuller türkülerdir… Genel olarak
türkü adını taúıyan manzumelerde de÷iúmez bir ölçü ve úekil yoktur. Yalnız saz
úairleri tarafından sanat düúüncesiyle meydana getirilen türkülerde belli ve
de÷iúmez bir úekil vardır. Uzun bir gelene÷e ba÷lı olan bu türkülerde kavuútak
(nakarat) bulunması úarttır. Birinci dörtlüklerin 2. ve 4. mısraları ile sonraki
dörtlüklerin 4. mısraları hep aynıdır” de÷erlendirmesinde bulunmaktadır.324
Nevzat Gözaydın; “Türk kelimesinden ‘Türk’e ait, Türk’e mensup, Türk’e
mahsus’ anlamını verecek bir biçimde türetilen bu kelime, sadece bir úiir úeklini
de÷il, özel ezgileriyle okunan de÷iúik metinleri de anlatmaktadır. Denilebilir ki
anonim olsun olmasın, halk úiiri içinde yer alan bütün türlerde ezgi, en çok
türkülerde belirleyici bir rol oynayarak ön plana çıkmak zorundadır ve zaten
çıkmaktadır da…”sözleriyle tanımlar. 325
321
Fuad Köprülü. Türk Edebiyatında ølk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet øúleri Baúkanlı÷ı Yay., 4.
baskı, 1981, s.246.
322
323
Hikmet Dizdaro÷lu. Halk ùiirinde Türler. Ankara: TDK Yay., 1969, ss.105-106.
324
Cahit Öztelli. Halk Türküleri. østanbul: Varlık Yayınevi, 4. baskı, 1959, ss. 3-7.
325
Nevzat Gözaydın. “Anonim Halk ùiiri Üzerine.” Türk Dili, Türk ùiiri Özel Sayısı III (Halk
ùiiri) S.445-450, Ankara: TDK Yay., 1989, s.25.
170
Gözaydın, türkülerin do÷uúuyla ilgili olarak; “Hece ölçüsünün beúlisinden
baúlayarak on altılı olanına kadar hemen her kalıbı ile söylenen türküler, önce bir
“türkü yakıcı” tarafından çeúitli olaylara (deprem, savaú, ayrılık, ölüm, sevgi vb)
ba÷lı kalınarak yakıldı÷ı gibi toplumu yakından ilgilendiren daha birçok konu
türkülerde dile getirilmiútir” demektedir.326
Cem Dilçin ise; “Türkü, türlü ezgilerle söylenen, bir anonim halk úiiri
nazım biçimidir. Söyleyeni belli, kiúisel halk úiiri biçimleri arasına giren türküler
de vardır. Türkü, her iki bölü÷ü de girebildi÷inden halk edebiyatının en zengin
alanıdır” diyerek yaratma bakımından türkülerin iki úekilde ele alınabilece÷ini
belirtir. 327
Eflatun Cem Güney, türkülerin yaúının baúının belli olmadı÷ını belirterek;
“Köro÷lu, Kerem, Karacao÷lan, Emrah gibi belli âúıkların türkü havasına
bürünen bazı parçaları bir yana, asıl türkülerin yaúı baúı belli de÷ildir. Sahipleri
bilinmeyen sözlü halk verimleridir” biçiminde türküyü ele alır.328
Türküler üzerinde yetkin isimlerden biri de Mehmet Özbek’tir. “Türküler
baúlangıçta bir olay üzerine yakılırlar. Bu olaylar bütün bir milleti ilgilendirecek
kadar büyük nitelikler taúıyabilece÷i gibi, dar çevrelerde meydana gelen cinsten
de olabilir” diyen Özbek; “Koúma ve mâni tipindeki bazı úiirler ezgilerinin
de÷iúmesiyle türkü olmaktadır. Türkünün ayrılı÷ı, úeklinde de÷il, bestesindedir”
görüúünü dile getirir.329
Do÷an Kaya “Anonim Halk ùiiri” adlı eserinde türküyü; “Halkın ruh
halini, derdini, neúesini, zevkini, dünya görüúünü, inancını, karúılaútı÷ı hadiseleri
yansıtan; hece ölçüsüyle ve bir veya dört mısralı ana bölümlere ço÷u defa
ba÷lantıların getirilmesiyle, söylenen; manzum ve ezgili anonim ürünlere türkü
denir” biçiminde tanımlamaktadır.330
Türkü üzerinde yapılan en son çalıúmalardan biri Ali Yakıcı’nın “Halk
ùiirinde Türkü” adlı kitabıdır. Ali Yakıcı, eserinde daha önce yapılmıú
çalıúmalarda yer alan türkü tanımlarına yer vermiú, daha sonra da kendi tanımını
326
Nevzat Gözaydın. agm. s.27.
327
Cem Dilçin. Örnekleriyle Türk ùiir Bilgisi. Ankara: TDK Yay., 1983, s.289.
328
Eflatun Cem Güney. Folklor ve Halk Edebiyatı: Özellikleri, Sözlü Gelenekleri ve Yazılı
Örnekleri. Ankara: Milli E÷itim Basımevi, 1971, s.235.
329
Mehmet Özbek. Folklor ve Türkülerimiz. østanbul: Ötüken Yay., 2. baskı, 1981, ss.63-65.
330
Do÷an Kaya. Anonim Halk ùiiri. Ankara: Akça÷ Yay., 2004, s.148.
171
úu úekilde yapmıútır: “Duygu, düúünce, hayal ve birey ya da toplum olarak
do÷umdan ölüme kadar yaúanan, insan ve toplumda iz bırakan bütün olayları dile
getiren, sevinçli ya da üzüntülü zamanlardaki coúku ve heyecanı yansıtan,
kaynakları genellikle ozan, türkü yakıcı ve söyleyicisi kiúilerden oluúan, hangi
edebiyat úubesine ait ya da hangi biçim ve türde ortaya çıkmıú olursa olsun halka
mal edilerek anonimleúen, úölende, dü÷ünde, toplantıda ve her türlü icra
ortamında dillerden düúürülmeyen, icrası, icra ortamı ve konusuna göre kendine
has bir ezgiyle söylenen manzum ürünlere türkü denir.”331
Konu üzerinde araútırma yapanların da belirtti÷i gibi türkünün do÷uúu
bütün bir toplumu ilgilendiren büyük bir olay ya da daha yerel, daha dar
çevrelerde meydana gelen olaylar üzerinedir. Bütün sözlü ürünler gibi türküler de
ihtiyaçtan do÷muútur. Do÷dukları çevrede kabul görmüú, tüketilmiú ve halkın
ortak hafızasında yer alarak günümüze kadar gelmiúlerdir.
Halk edebiyatının di÷er türleri gibi türkülerin de baúlangıçta sahipleri
bellidir. Ortaya çıktı÷ı ba÷lamda kabul gören, be÷enilen ve “ortak hafıza”ya
kaydedilen türkülerin ilk söyleyicileri zamanla unutulur. Sahipleri unutulan bu
yaratmalar, nesilden nesile aktarılarak, dilden dile dolaúarak farklı co÷rafyalara
do÷ru yol alırlarken anonimleúirler. Türkülerin bu yolculu÷unda kimileri
“yerelden ulusala” geçerek bütün bir toplumun bildi÷i, tanıdı÷ı türküler haline
gelirler. Türkülerin “yerelden ulusala” geçiúi, önceki dönemler için gezici
âúıkların da÷arcıklarında yer bulmalarıyla, gurbete çıkanlarla, asker ocakları vb.
gibi yollarla mümkünken, günümüzde ise derlemeler sonucu tespit edilen türküler,
kitle iletiúim araçlarıyla daha geniú halk kitlelerine yayılma imkânı
bulabilmektedir.332
Türküler, bu yolculukları sırasında hem söz hem de ezgi bakımından bir
takım de÷iúikliklere u÷rayabilir. De÷iúim kaynak úahısların yeteneklerine de
ba÷lıdır. Çevre úartları da de÷iúimi etkiler.
“ùu Aydın’ın ortasında kahveler
øçer içer sarhoú olur efeler”
331
Ali Yakıcı. age. s.44.
332
Bu konuya 1990 yılında Sümer Ezgü tarafından derlenip ve seslendirilen “ølvanlım” türküsünü
örnek olarak verebiliriz. Sümer Ezgü, bu türküsü ile 1990 yılında “Yılın Derlemesi” ödülünü
almıútır. Bkz. http://www.sumerezgu.com/kategori.asp?kID=4&mID=1; 23.11.08, saat:20.34.
172
Türküsü, Konya tarafındaki Sille’de çalınıp söylenirken muhit ve memlekete tâbi
olarak:
“ùu Sille’nin ortasında kahveler
øçer içer sarhoú olur efeler”
úeklini almıútır.333
II.1.2. Bulgaristan Türkleri Türküleri Üzerinde Yapılan Çalıúmalar
Halk edebiyatının di÷er türlerinde oldu÷u gibi “türküler” de ilk defa
yabancı bilim adamları tarafından derlenmeye baúlanmıútır. ølk akla gelen isim de
úüphesiz øgnác Kúnos’tur. Kúnos’un derleme faaliyetleri 19. yüzyılın
sonlarındadır. Kúnos’un bu alandaki “Oszmán-Török Népköltési Gyüjtem-Ény
(Osmanlı Türk Halk Edebiyatı Derlemesi; 1889)”, ve “Ada-Kalei Török
Népdalok” “(Adakale Türk Halk Türküleri;1905)” adlı eserleri önemlidir.
Kúnos’un bu alandaki “Oszmán-Török Népköltési Gyüjtem-Ény (Osmanlı Türk
Halk Edebiyatı Derlemesi; 1889)” adlı eserinin 2. cildinde (Masodık Kötet:
Oszmán-Török Népmesék es Népdalok, Budapest 1889) “népdalok” (halk
türküleri), Ali Osman Öztürk tarafından “Türk Halk Türküleri” adıyla 1998
yılında yayınlanmıútır.334
Türkologların Balkanlarda Türkçenin konuúuldu÷u yerleúim yerlerindeki
a÷ız özelliklerini ve a÷ız bölgelerini ortaya çıkarmak amacıyla yaptıkları
çalıúmalar sırasında derledikleri metinlerin büyük ço÷unlu÷unu halk bilgisi
ürünlerinin oluúturdu÷unu daha önce ifade etmiútik.
Bu çalıúmalardan biri de Gyula Nemeth’e aittir. Gyula Nemeth’in Vidin
bölgesinde yaptı÷ı çalıúmalar hakkında yukarıda bilgi vermiútik. Gyula Nemeth’in
sözünü etti÷imiz çalıúmasının metinler bölümünde “Türküler” baúlı÷ı altında 49
türkü metni yer almaktadır. Ancak bu 49 metinden 1-40 arası metinler “mâni”
metinleridir. Nemeth, 1-40 arası metinler ile 41-49 arası metinlerin yapı
bakımından farklı oldu÷unu kendisi de ifade etmektedir. Geriye kalan dokuz
metinden biri Cemil Bey, di÷eri ise Hacı Arif Bey’e ait úarkı metinleridir. Eserde
Nemeth’in derledi÷i di÷er halk bilgisi ürünleri içinde de “türkü” metinleri
333
Pakize Aytaç. age. s.337.
Ignacz Kunos. Türk Halk Türküleri. Yay. Hzl. Ali Osman Öztürk. Ankara: Türkiye øú Bankası
334
Kültür Yay., 1998, 175 s.
173
geçmektedir. Bunlardan birisi “Vidin Türküsü”dür. Gyula Nemeth, türküleri
“Sabriye Usta ve Hacer Abla” adlı kaynak kiúilerden derledi÷ini belirtmiútir.
Nemeth’in derledi÷i türkülerden iki örnek metin:
“Dedim: Dilber sana gönlümü versem
Dedi: Versen amma sırrım etme faú
Dedim: Bir kerecik ne olur sevsem?

Dedi: Vakti vardır, gel, etme telaú
Dedim: Niçin adulara uyarsın?

Dedi: Bu haberi kimden duyarsın?
Dedim: Didelerimi kana boyarsın

Dedi: Vakti vardır, gel, etme telaú
Dedim: Ah efendim, gel kıyma cana

Dedi: ønsaf etti, geldi imana
Dedim: Bir busecik kerem et bana

Dedi: Vakti vardır, gel, etme telaú”
“Gönlüm yine bir ateú-i hicrana dolaútı

Sevda-yı muhabbet baúıma bak neler açtı
O dil-i periúanıma düúman bile úaútı
Sevda-yı muhabbet baúıma bak neler açtı
Geldim geleli úu cihana gör ne hal oldum

A÷lamaktan didelerim kan ile doldu
Yârin bakıúı aklımı hem fikrimi aldı
Sevda-yı muhabbet baúıma bak neler açtı” 335
Bulgaristan Türkleri a÷ız özelliklerini araútıran isimlerden biri de Suzanne
Kakuk’tur. Kakuk, Kızanlık bölgesinde yaptı÷ı araútırmaları “Textes Turcs De
Kazanlyk II” adıyla yayınlamıútır. 336 Kakuk’un çalıúmasında halk edebiyatının
335
Gyula Nemeth. age. s.207, 208.
336
Suzanne Kakuk. age. ss.256-262.
174
di÷er türleri yanında 34 türkü metni de yer almaktadır. Türkülerin kaynak kiúisi
olarak “Nigar Hasan Ahmedova” gösterilmiútir.
“Gel güzelim çamlıcaya
Bu gece
Gün do÷madan a canım
Seviúelim gizlice
Gün do÷madan a canım
Seviúelim gizlice
Çamlıca aúk yuvasıdır

Yuvası
Zümrüt gibi a canım
Yemyeúilce ovası
Zümrüt gibi a canım
Yemyeúilce ovası
Bülbüllerin efkârını
Dinleyelim yan yana
Kumru gibi a canım
Seviúelim cana cana
Kumru gibi a canım
Seviúelim cana cana”
“Ölürsem yazıktır
Sana kanmadan
Kollarım boynunda
Halkalanmadan
Diyorlar ki kül olmaz

Ateú yanmadan
Denizler durulmaz
Dalgalanmadan
175
Bir gün geçmiyor
Seni anmadan
Her derdine katlandım
Hiç usanmadan” 337
Bulgaristan Türkleri a÷ız özelliklerini tespite yönelik bir di÷er çalıúma da
yine Zsuzsanna Kakuk’un Köstendil ve Mihailovgrad bölgelerinde yaptı÷ı
derleme çalıúmalarıdır. Kakuk çalıúmalarını, “Dıe Türkısche Mundart Von
Küstendil und Mıchaılovgrad” baúlı÷ıyla yayınlamıútır.338 Çalıúmada onsekiz
türkü metni yer almaktadır.
“Askerlerin sırtındadır abası
A÷laya a÷laya gelir babası
Neden olur o garibin hanesi hanesi?
Gel kara gözlüm ne haldeyim gör beni,

Araya araya gurbetlerde bul beni
Ninem benim sandı÷ımı açmasın

Çuha úalvarıma uçkur takmasın
O÷lum gelecek diye hep yollara bakmasın
Gel kara gözlüm ne haldeyim gör beni,

Araya araya gurbetlerde bul beni”
“Ev ardında kurt izi,

Kurdun a÷zında kuzu
Ah ne güzel domuzun kızı
Yaktı yandırdı bizi
Fesle÷en ektim dallandı

Yel estikçe sallandı
Ne taze yanakçı÷ın varmıú
337
Suzanne Kakuk. age. s.258, 261.
338
Zsuzsanna Kakuk. age. ss.301-386.
176
Bir öpmekle allandı” 339
Mara Mihaylova, Bulgar Bilimler Akademisi Etnografya Müzesi müdürü
Bojidar Bojikov tarafından 1950 yılında, Do÷u Rodoplarda yaúayan Türklerin
ekin biçme ve harmanla ilgili geleneklerini araútırmak ve toplamak için
görevlendirilir. Mihaylova, 1950’li yılların Do÷u Rodoplardaki ilk ve tek yerli
araútırmacısıdır. Do÷u Rodop a÷zını iyi bilmesi ve kullanması sayesinde
Mihaylova, Do÷u Rodop Türkleri hakkında bilinmeyen pek çok kültürel bilgiye
ulaúmıútır. Mihaylova, 1954 yılında Do÷u Rodoplarda inúaat halindeki
So÷ukpınar Barajı’nın etrafındaki köylerin; kültürünü, örf ve âdetlerini araútıran
Bulgar Bilimler Akademisi Etnografya ølmî Araútırmalar ekibinde de yer almıútır.
Yöredeki araútırmalar sırasında bir taraftan ekibe tercümanlık yapan Mihaylova,
bir taraftan da araútırmalarına devam etmiútir. Uzun süren araútırmalarında hiçbir
ayrıntıyı gözden kaçırmamaya dikkat eden Mihaylova, bölgeyle ilgili yüzlerce
sayfa tutan özel bir arúiv oluúturmuútur. Mihaylova’nın özel arúivi; bölgeyle ilgili
daktilo edilmiú yüzlerce sayfa bilgiden, el yazısı günlüklerden ve foto÷raflardan
oluúmaktadır. Mihaylova, ölümünden çok kısa bir süre önce, özel arúivini Kırcali
Devlet Arúivi’ne teslim etmiú ve ölümünden sonra halka sunulması vasiyetinde
bulunmuútur. 1989 yılında vefat eden Mihaylova’nın özel arúivi; “Etnografski
Prouçvaniya Na øztoçnite Rodopi” (Do÷u Rodoplarla ølgili Etnografya
Araútırmaları) adıyla, 1996 yılında Kırcali Devlet Müzesi tarafından basılmıútır.
Eser iki bölümden oluúmaktadır. Birinci bölümde, Do÷u Rodoplarda yaúayan
Türklerin etnolojik hayatı anlatılmaktadır. økinci bölüm ise, Bulgar halkının
etnolojik özelliklerine ayrılmıútır.
Mihaylova’nın bu çalıúmasında Do÷u Rodoplardaki Türklerin halk
edebiyatına ait pek çok metin yer almaktadır. Atasözleri, deyimler, efsaneler,
bilmeceler, mani ve türküler, Mihaylova’nın derledi÷i ve kayda geçirdi÷i türlerdir.
Mara Mihaylova’nın alan araútırması sırasında derledi÷i türküler kendi
ifadesi ile Türklerin “Orak ve Harman” türküleridir. Mara Mihaylova, “Orak ve
Harman Türküleri” baúlı÷ı altında dokuz türküyü kimden, nereden ve ne zaman
derledi÷ini belirtmiútir. Çalıúmada “Orak ve Harman” türküleri dıúında bir a÷ıt
339
Zsuzsanna Kakuk. age. s.359, 361.
177
bir de “Yörük Türküsü” adlı iki türkü metni daha yer almaktadır. Mara
Mihaylova’nın derledi÷i türküleri çalıúmamızın “Metinler” bölümünde
gösterdik.340
Bulgaristan Türklerinin Türk dili ve edebiyatı alanında yetiútirdi÷i iki
önemli isim, Mefküre Mollava ve Rıza Mollov çiftidir.341 Karı koca iki bilim
insanı, ömürlerini Türk dili ve halk edebiyatı çalıúmalarına hasretmiúlerdir. Ancak
bir ömür devam eden bu çalıúmalar sonucunda elde ettikleri çok zengin arúiv,
1985 yılında Bulgaristan’daki baskı dönemi sırasında evlerine yapılan polis
baskını sonucunda ellerinden alınmıútır. Çok kıymetli bu arúivin akıbetinin ne
oldu÷u bilinmemektir.
Rıza Mollov’un hazırladı÷ı “Bulgaristan Türklerinin Halk ùiiri” adlı
çalıúması 1958 yılında yayınlanmıútır. Rıza Mollov’un bu çalıúmasında 651 mani,
74 türkü metni yer almaktadır. Çalıúmadaki 74 türkü metni konularına göre
sınıflandırılarak verilmiútir.342 Türkülerin konularına göre sınıflandırılıúıyla ilgili
de÷erlendirmemiz çalıúmamızın ileriki safhasında yapılaca÷ı için burada üzerinde
durmayaca÷ız. Ancak çalıúmanın baúında önsöz yerine, “Bulgaristan Türklerinin
Halk ùiiri” baúlı÷ını taúıyan ve Rıza Mollov tarafından kaleme alınan
de÷erlendirme yazısı çok önemlidir. Mollov, bu de÷erlendirme yazısında; “Bu
úiirlerin ço÷u eski patriarkal bir örfün lisanıdır. Bir kısmı, o tanıdı÷ımız ananevi
lirik örf úiirleridir. Bunların yaúını bilmiyoruz. Bu temler pek beúeridir. øptidai
cemaat nizamının yıkılmasıyla aile nüvesi teúekkül etti÷inden beri aúk, hasret,
hicran da dile gelmeye baúlamıútır. Tarih seyrinde Türk kadını bu úiirlerle içini
dökmüú durmuútur. Bu hususta neler söylemez bu úiirler bize!” görüúünü dile
getirir. Öte taraftan Mollov, sosyalizm düúüncesinin türkülerde yer alıúı üzerinde
de durur; “Türk halk úiirinde, zıddiyetli feodalizm úartlarının do÷urdu÷u sosyal
340
Ʉɴɪɞɠɚɥɢ 1996. (Mara Mihaylova. Etnografski Prouçvaniya Na øztoçnite Rodopi, østoriçeski
341
Bulgaristan’daki çalıúmalarında “Mefküre Mollava” ismini kullanan bu de÷erleri bilim insanı,
1986’da eúi Rıza Mollov’un ölümünden sonra Türkiye’de TDK tarafından yayınlanan Do÷u
Rodop Türk A÷ızlarının Sözlü÷ü adını taúıyan çalıúmasında eúine olan vefa duygusunu göstermek
için “Mefküre Rıza Mollova” adını kullanmayı tercih etmiútir. Mollova, eúinin derledi÷i ve
fiúledi÷i kelime ve deyimlere de bu eserde yer verdi÷ini eserin önsözünde belirtmektedir.
Çalıúmamız boyunca bu de÷erli bilim insanın adını, hangi eserde ne úekilde kullandıysa biz de o
úekilde verece÷iz.
342
Rıza Mollov. Bulgaristan Türklerinin Halk ùiiri. Sofya: Narodna Prosveta, 1958, ss.103-149.
178
ayaklanmalarla dirilen pek çok hamasi kavga motifleri yaúamaktadır. Bunların
bir kısmında ananevi, epik, destanî bir vasıf vardır. Bir kısmı ise de÷iúmiú,
eúkıyalık motifleri karakteri almıútır” diyen Mollov, eúkıyalık, ayaklanma vb.
türkülerin özellikle úehir úairlerinin tutumları nedeniyle olumsuz olarak
algılandıkları görüúünü savunur. “… bu úiirlerin böyle bir istikamet almasında,
tarihi seyir içinde, úehir úairlerinin oynadı÷ı rolü de unutmamak gerekir. Bu grup
úairlerin bir kısmı, hâkim çevrelerin görüúlerine tabi kalarak, halkın kavgasına
karúı menfi bir tavır takınmıú ve da÷a çıkanlara, sadece yol kesici gözüyle
bakarak, sosyal karakteri haiz olan úiirlere menfi eúkıyalık ide dokusu vermeye
çalıúmıútır. ùehir saz úairlerinin bu menfi rolünü ta Köro÷lu hikâyesinin ana
idesine kadar uzanmasında görebiliriz. …” demek suretiyle ezen-ezilen
düzleminde konuyu sınıfsal çatıúmanın türkülere yansıması olarak ele alır. 343
Rıza Mollov, “Son Söz” de ise eserin hazırlanıúıyla ilgili bilgiler verir.
Bulgaristan’ın çeúitli co÷rafi bölgelerinde yaúayan Türklerin halk úiirlerinden
örnekler ortaya koymanın güç bir iú oldu÷unu belirten Rıza Mollov, “Bunun için
her úeyden önce bir ilim enstitüsü sisteminde çalıúan hazırlıklı kimselerin uzun
yıllar boyunca, bir program dâhilinde ve devamlı bir surette materyal toplamaları
gerekir” demektedir. Böyle bir úeyin úimdiye kadar yapılmadı÷ını kendi yaptı÷ı
derleme çalıúmasının da; “Bulgaristan Türkleri folklorunun çeúitlili÷ini,
zenginli÷ini, toponimik hususiyetini ve orijinalli÷ini gösterememesinin de”
bundan kaynaklandı÷ını belirtmektedir. Rıza Mollov bu derlemenin, “…daha
ziyade, bilhassa mevzularıyla ilgili bazı hususiyetleri belirtilerek, halk úiirlerinin
ileride yapılacak toplama ve yayın faaliyetine götürecek olan metodik ve
metodolojik yolu arama tecrübesidir” demektedir. Çalıúmada yer alan 651 mani,
74 türkü metni 4000 türkü ve mani arasından seçilmiútir. Mollov, türkü ve mani
metinlerinin gönüllülerden, kendi arúivindeki malzemelerden, Eylülcü Çocuk
gazetesinin arúivinden ve Bulgar ølimler Akademisi’nin Etnografi Enstitüsü ve
müzesinde bulunan arúivden toplanarak bir araya getirildi÷ini söylemektedir.
Ancak, Rıza Mollov; “M. Mihaylova’dan baúka hiçbiri, türküleri tespit etti÷i yeri
343
Rıza Mollov. age. ss.3-9.
179
ve bunları söyleyenlerin adlarını kaydetmemiú” olmasını yapılan derleme
çalıúmalarının önemli bir eksikli÷i olarak görmektedir.344
Emil Boev ve Hayriye Süleymanova tarafından hazırlanan “Rodop
Türküleri” adını taúıyan çalıúma, 1964 yılında yayınlanmıútır.345 211 türkü
metninin yer aldı÷ı eserde türküler konularına göre sınıflandırılarak verilmiútir.
“Birkaç Söz” bölümünde Boev ve Süleymanova; “Türkülerin ço÷u Do÷u
Rodoplarda, bir kısmı da Orta Rodoplarla Rodop da÷larının kuzey eteklerinde
bulunan ve Plovdiv sanca÷ına ba÷lı köylerden toplanmıútır. Bu geniú arazinin
bazı bölgeleri, hele Kırcali úehri, Kriçim köyü ve dolayları, karıú taranarak Türk
ahalisi tarafından en çok sevilen ve söylenen türküler kaleme alınmıútır” diyerek
türkülerin derlendi÷i yerlerle ilgili genel bilgi vermektedirler. Ancak türkülerin
kimden derlendi÷i hakkında herhangi bir bilgi yoktur. Eseri hazırlayan Emil Boev
ve Hayriye Süleymanova bu durumu; “Geniú bir okuyucusu kitlesi için
hazırlanmıú olan bu derlemenin ilmî araútırma mahiyeti olmadı÷ından, bilindi÷i
halde, türküleri söyleyenlerin adları ve türkülerin söylendi÷i yerler kaydedilmedi”
úeklinde açıklamaktadırlar.
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy, T.C. Kültür Bakanlı÷ı tarafından
yayınlanan, “Baúlangıcından Günümüze Kadar Türkiye Dıúındaki Türk
Edebiyatları Antolojisi”nin 8. cildinde 216 türkü metnine yer vermiútir.346
Antolojideki türküler, Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy’un yukarıda sözünü
etti÷imiz ve Bulgaristan’da iken Emil Boev’le birlikte hazırladıkları “Rodop
Türküleri” adlı çalıúmadaki türkülerle aynıdır.
Nimetullah Hafız tarafında yayına hazırlanan“Bulgaristan Türk Halk
Edebiyatı Metinleri I” adlı eserde 158 türkü metni yer almaktadır. 27 türkü metni
ise notalarıyla birlikte verilmiútir. Nimetullah Hafız, türküleri konularına göre
sınıflamıútır. Nimetullah Hafız’ın “Sevgi Türküleri” baúlı÷ı altında verdi÷i 61
türkü metninin 61’i de yukarıda söz etti÷imiz Emil Boev ve Hayriye Süleymanova
tarafından hazırlanan “Rodop Türküleri” adlı çalıúmadan alınmıútır. Eserin di÷er
bölümlerinde yer alan türkü metinleri de ya Emil Boev ve Hayriye Süleymanova
344
Rıza Mollov. age. ss.149-152. Rıza Mollov’un ‘M. Mihaylova’ olarak söz etti÷i kiúi
muhtemelen o tarihlerde o bölgede etnografik araútırmalar yapan Mara Mihaylova olmalı.
345
Emil Boev, Hayriye Süleymanova. Rodop Türküleri. Sofya: Narodna Prosveta, 1964, 136 s.
346
180
ya da yine yukarıda sözünü etti÷imiz Rıza Mollov’un çalıúmalarında yer alan
türkülerdir.347
Bulgaristan Türklerinin en çok sevdi÷i ses sanatçılarından biri Osman
Aziz’dir. Osman Aziz 1960’lı yıllarda Sofya Radyosu’nda “Telden Tele Dilden
Dile” adlı programın yapımcılı÷ını üstlenir. Programın adını daha sonra
“Tuna’dan Rodoplara” ve “Gönül Defterinden Türküler” úeklinde de÷iútiren
Osman Aziz, uzun yıllar bu programın yayınına devam eder.348 Osman Aziz, aynı
zamanda iyi bir türkü derlemecisidir. Sofya Radyosu’nda 300’ün üstünde türküsü
kayda alınmıútır. “Canlarım Türküler Bizim Türküler” adını taúıyan çalıúmasında
Osman Aziz, Bulgaristan Türkleri tarafından çok sevilmiú ses sanatçılarından
“Kadriye Latifova, Ulviye Ahmedova, Ahmet Yusuf, Cemil ùaban, Hasan
Rodoplu” gibi söz etmektedir. Hayat hikâyeleri çok kısa bir úekilde anlatılan ses
sanatçılarının özellikleri, meúhur ettikleri türküler ve onlarla ilgili anılara yer
verilen eserde 40 türkü metni bulunmaktadır.
Bulgaristan Türkleri türkülerinin yayınlandı÷ı bir baúka çalıúma,
“Bulgaristan Türkleri’nin Rumeli Türküleri” adını taúımaktadır. Eser, Hüseyin
Rasim Güler tarafından hazırlanmıútır. Eserde 316 türkü metnine yer verilmiútir.
Ancak, eserin sonunda yer alan ve Türkiye’de de herkesin bildi÷i “Samanyolu ve
Eski Dostlar” adlı iki parça, “Anadolu’dan Rumeli’de Söylenen øki Seçki”
baúlı÷ıyla verilmiútir. Bunların dıúında, “Hatırla Sevgilim, Ankara’nın Taúına
Bak, Köylü Güzeli, Yeúil Ördek, Da÷ Baúını Duman Almıú, Leylim Yar, Deli Gibi
Sevdim, Hey On beúli On beúli, Zor Dostum Zor, Hapishane ùarkısı” vb. gibi
Türkiye’de sevilmiú ve hala okunan eserler de çalıúmada yer almaktadır. Bu
nedenle çalıúmayı dikkatli bir gözle incelemek ve ayıklamak gerekmektedir.
Türkülerin kimden derlendi÷i eserin sonunda yer alan “øçindekiler” bölümünde
belirtilmiútir. Çalıúmada yer alan metinler herhangi bir sınıflandırmaya tabi
tutulmadan verilmiútir. 349
347
Bulgaristan Türk Halk Edebiyatı Metinleri I. Yay. Hzl. Nimetullah Hafız. Ankara: Kültür
Bakanlı÷ı Yay., 1990, ss.141-220.
348
Osman Aziz. Canlarım Türküler Bizim Türküler. Sofya: Lakovpres, 2002, s.9.
349
Hüseyin Rasim Güler. Bulgaristan Türkleri’nin Rumeli Türküleri. Prizren: Bay Yay., 2004, ss.
21-177.
181
Arif Rehber, “Türküleri ile Bulgaristan Türkleri” adlı çalıúmada 37 türkü
metnini notalarıyla birlikte vermiútir. Ancak Arif Rehber, “Samanyolu, Eski
Dostlar, Evreúe Yolları, Yüksek Tepelere Ev Kurmasınlar, Çamlar Altında,
Vardar Ovası” gibi eserleri de çalıúmasında Bulgaristan Türklerinin türküleri
olarak göstermiútir. 350
M. Öcal O÷uz, Milli Folklor Araútırma Dairesi adına yapılan Kırklareli
Saha Araútırması çalıúmaları sırasında ùehriban Davulcu’dan derledi÷i 10 adet
türkü metnini “Kırklareli’de Derlenen Bulgaristan Türkleri’nin Masal ve
Türküleri” baúlıklı makalesinde yayınlamıútır. 351
Fikret Türkmen’in danıúmanlı÷ında hazırlanan Ege Üniversitesi, Edebiyat
Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde bulunan bir bitirme tezinde 25 türkü
metni bulunmaktadır. Halime Usanmaz tarafından hazırlanan bu bitirme tezindeki
türküler çalıúmamızın “Metinler” bölümünde gösterilmiútir.352
“østanbul’da Yaúayan Bulgaristan Göçmenlerinin Halk Bilgisi Ürünleri”
baúlıklı bitirme tezinde 106 türkü metni bulunmaktadır. Bitirme çalıúmasında
türküler konularına göre sınıflandırılmıú ve kaynak kiúiler belirtilmiútir.353
44 türkü metninin yer aldı÷ı bir baúka bitirme çalıúması da “Bursa’da
Yaúayan Bulgaristan Türklerinin Halk Bilgisi Ürünleri” adını taúımaktadır.
Bitirme tezinde türküler konularına göre verilmiú ve kaynak kiúiler
belirtilmiútir.354
Sofya Radyosu arúivinde Bulgaristan’da yetiúen Türk ses sanatçılarının
derledikleri türkülerden pek ço÷unun kayda alındı÷ı bilinmektedir. Yukarıda da
söyledi÷imiz gibi sadece Osman Aziz’in okudu÷u ve kayda alınan türkü sayısı
300’ün üstündedir. Bulgaristan Türklerinin çok sevdi÷i ses sanatçısı Kadriye
Latifova’nın sesinden kayda alınan türkü sayısı 200, Mustafa Çavuú’un ise
350
Arif Rehber. Türküleri ile Bulgaristan Türkleri. Ankara: Kalıpsan Ofset Matbaacılık, 2004,
ss.9-64.
351
M. Öcal O÷uz. agm. ss.121-144.
352
HalimeUsanmaz. agt. ss.26-40.
353
Hatice Kahraman. østanbul’da Yaúayan Bulgaristan Göçmenlerinin Halk Bilgisi Ürünleri.
Uúak: Uúak Üniversitesi Uúak Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, 2008, ss.9-
80.
354
Eda Garip. Bursa’da Yaúayan Bulgaristan Türklerinin Halk Bilgisi Ürünleri. Uúak: Uúak
Üniversitesi Uúak Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, 2008, ss.9-46.
182
100’dür.355 Bulgaristan Türkleri zengin bir türkü hazinesine sahiptir. Derleme
çalıúmalarımız sırasında en kolay ulaúabildi÷imiz halk edebiyatı türü, türkü ve
mani türleri olmuútur. Özellikle; “Arda Boyları, Yusuf’um, Alan Çayırları”nda
türküleri büyük küçük herkes tarafından bilinmektedir. Gerek Türkiye’de gerekse
Bulgaristan’da geniú bir co÷rafi alana yayılmıú olan Bulgaristan Türklerinin
türküleri kurulacak bir derleme ekibi ile sistemli ve bilinçli úekilde derlenip
yazıya geçirilmelidir. Kırcali Adaköy’de karúılaútı÷ımız Mestan Mustafa Ahmet
(Mestan Adalı), hem kendi besteledi÷i hem de bilinen türkülerden 10 türküyü bize
makamlarıyla okuyup kaydetmemiz konusunda yardımcı olmuútur. Ahmet
Koçancı ise, kendi el yazısı ile tuttu÷u mâni defterini istifade etmemiz için bize
verme inceli÷inde bulunmuútur. Ahmet Koçancı’nın defterindeki türkülere
çalıúmamızın “Metinler” bölümünde yer verdik. Çalıúmamızın Metinler
bölümünde 239 türkü metni yer almaktadır. 105 türkü metni saha çalıúmalarımız
sırasında derledi÷imiz türkülerdir. Bunların içinde, “Arda Boyları” türküsü gibi,
tekrarlar da vardır. Bir kısmı da daha önce derlenmiú türkülerdir. Geriye kalan
türkü metinlerinden bir kısmı; Mara Mihaylova, Emil Boev, Hayriye
Süleymanova, Rıza Mollov’un yukarıda sözünü etti÷imiz çalıúmalarından
alıntıladı÷ımız türkülerdir.
II.1.3. Konuları Bakımından Türkülerin Sınıflandırılması ve Bulgaristan
Türkleri Türküleri
Türküler, genel olarak; 1. Ezgilerine göre, 2. Konularına göre, 3.
Yapılarına göre sınıflandırılmıútır.
Türkülerin söz ve ezgi kısımları birbirinden ayrılmaz parçalardır. Söz ve
ezgi birbirini tamamlayan iki ögedir. Türküler, ezgileri bakımından “uzun havalar
veya usulsüz ezgiler” ve “kırık havalar veya usullü ezgiler” olmak üzere iki
kısımda de÷erlendirilmiúlerdir.356 Ezgilerine göre türküleri de÷erlendirmek ayrı
bir uzmanlık konusudur. Bulgaristan Türkleri türkülerini ezgilerine göre
de÷erlendirmek müzik otoritelerinin iúidir. Bu nedenle ezgilerine göre Bulgaristan
Türkleri türkülerinin incelemesini konunun uzmanlarına bırakıyoruz.
355
Hüseyin Rasim Güler. age. ss.11-12.
356
Hikmet Dizdaro÷lu. age. s.105.
183
Çalıúmamızda Bulgaristan Türkleri türkülerini “konu” ve “yapı”larına göre
de÷erlendirece÷iz.
ønsano÷lu hayatta kendisini en çok meúgul eden konular üzerinde söz
söylemiútir. ønsanın hayatını kuúatan bireysel ya da toplumsal konular türkülerde
dile getirilmiútir. Ayrılık, aúk, hastalık, ölüm, göç, deprem, sel ve kıtlık gibi
felaketler ve daha pek çok yerel ve genel olay türkülere konu olmuútur.
Konularına göre türküler çeúitli araútırmacılar tarafından úu úekilde
sınıflandırılmıútır:
Pertev Naili Boratav, yaptı÷ı sınıflandırmada türküleri konularına ve
söylenme yerlerine göre kümelemiútir. Pertev Naili Boratav, sınıflandırması için,
“… Türkiye’nin halk gelene÷indeki türkü gereçlerini göz önünde tutarak
önerdi÷imiz bölümle bileúik bir düzendir. “A” bölümünü belirleyen, türkülerin
konuları, “B” bölümünü belirleyen de kullanıldıkları yerler, gördükleri vazifeler,
ya da söylenmelerini úartlandıran vesilelerdir” biçiminde açıklamada bulunur.
Boratav’ın türküleri konularına ve söylenme yerlerine göre yaptı÷ı sınıflandırma
úu úekildedir:
“A. Konularına göre türküler:
1. Lirik türküler:
a) Ninniler,
b) Aúk türküleri,
c) Gurbet türküleri, askerlik türküleri, hapishane türküleri,
ç) A÷ıtlar,
d) Çeúitli baúkaca duyguluk konular üzerine türküler.
2. Taúlama, yergi ve güldürü türküleri.
3. Anlatı türküleri
a) Efsane konulu türküler,
b) Bölgelere ya da bireylere özgü konuları olan türküler,
c) Tarihlik konuları olan türküler.
B. Söylenme yerlerine göre türküler:
4. øú türküleri.
5. Tören türküleri:
a) Bayram türküleri,
184
b) Dü÷ün türküleri,
c) Dinlik ve mezheplik törenlere de÷in türküler,
ç) A÷ıt töreninde söylenen türküler.
6. Oyun ve dans türküleri:
a) Çocuk oyunlarında söylenenler,
b) Büyüklerin oyunlarında söylenenler.”357
Hikmet Dizdaro÷lu, halk türkülerinde iúlenen baúlıca temleri göz önünde
tutarak 13 baúlık altında sınıflandırır. “1. Ninniler ve çocuk türküleri; 2. Do÷a
üzerine türküler; 3. Aúk türküleri; 4. Kahramanlık türküleri; 5. Askerlik türküleri;
6. Tören türküleri; 7. øú türküleri; 8. Eúkıya türküleri; 9. Acıklı olaylarla ilgili
türküler; 10. Güldürücü türküler; 11. Karúılıklı (diyaloglu) türküler; 12. Oyun
türküleri; 13. Ölüm türküleri (a÷ıtlar).” 358
Cem Dilçin, türkülerdeki belli baúlı konular göz önüne alınarak úu úekilde
sınıflanabilece÷ini belirtir: “1. Ninniler, 2. Çocuk Türküleri, 3. Do÷a Türküleri, 4.
Aúk Türküleri, 5. Kahramanlık ve Askerlik Türküleri, 6. Tören Türküleri, 7. øú
Türküleri, 8. Karúılıklı Türküler, 9. Ölüm Türküleri (A÷ıtlar), 10. Oyun
Türküleri.”359
Mehmet Özbek, “Folklor ve Türkülerimiz” adlı çalıúmasında türküleri
konularına göre sekiz ana baúlık altında de÷erlendirmiú ve bu baúlıkları alt
bölümlere ayırarak incelemiútir. Mehmet Özbek türküleri konularına göre, “(…)
üniteler arasında kesin sınırlar bulunmadı÷ından, bu ayrım úekilde kalmadan ileri
gidemez” úeklinde açıklar. Mehmet Özbek; “Biz yi÷idi koçaklamada aúkıyla,
insan sevgisiyle, tabiat tutkusuyla, a÷ıdıyla yan yana buluruz. Bir kara sevdalıyı,
bir bakarsınız dü÷ün dernek türküsünde, bir bakarsınız a÷ıtta yad ederiz. Bir
kahramanlık türküsünün aynı zamanda bir oyun türküsü olarak da karúımıza
çıktı÷ı görülür.” Mehmet Özbek, bu durumun göz önünde bulundurularak kendi
yaptı÷ı sınıflandırmanın da kesin kabul edilmemesi gerekti÷ini belirtir. Özbek’in
sınıflandırması úu úekildedir:
357
358
359
Cem Dilçin. age. ss.290-296.
185
“A. Lirik Türküler
1. Aúk ve sevda türküleri,
2. Gurbet türküleri (ayrılık, asker, mapushane türküleri),
3. A÷ıtlar (ölüm, tabiî afetler üzerine),
4. Ninniler.
B. Satirik Türküler
5. Güldürücü türküler (Mizahî türküler),
6. Taúlamalar, ilenmeler.
C. Olay Türküleri
7. Tarihi türküler (Destan, kahramanlık ve serhat türküleri),
8. Eúkıya Türküleri(Derebeyi, cinayet türküleri),
D. Tören ve mevsim Türkleri
9. Kına, dü÷ün, esvap giydirme töreni türküleri,
10. øtikat ve mezhep törenleri türküler,
E. øú ve Meslek Türküleri
11. Esnaf türküleri,
f. Pastoral Türküler
12. Tabiat türküleri
G. Didaktik Türküler
H. Oyun Türküleri
13. Ritmik dans türküleri
14. Temsil oyun türküleri”360
Ali Yakıcı, konuları bakımından türküleri “Halk ùiirinde Türkü” adını
taúıyan çalıúmasında úu úekilde sınıflamıútır:
“1. Aúk/Sevda Konulu Türküler
2. Gurbet/Ayrılık/Hasret Konulu Türküler
3. Beúik/Bebek/Çocuk Türküleri/Ninniler
4. Ölüm Türküleri/A÷ıtlar
5. Tören Türküleri
1. Dü÷ün Türküleri
360
Mehmet Özbek. age. ss.84-86. Türkülerin konuları bakımından sınıflandırılmasıyla ilgili olarak
úu çalıúmalara bkz. Nurettin Albayrak. age. s.509. Do÷an Kaya. age. ss.155-156.
186
a. Kına Türküleri
b. Gelin Alma/Karúılama/Kutlama Türküleri
c. Güvey Türküleri
2. Bayram Türküleri
6. Asker/Askerlik Türküleri
7. Hapishane Türküleri
8. Olay Türküleri
1. Tarihi Olayları Anlatan Türküler
a. Savaú Türküleri
b. Yi÷itlik/Kahramanlık Türküleri
c. Eúkıya Türküleri
2. Sosyal Olayları Anlatan Türküler
a. Toplum ve Aile øçi Olayları Anlatan Türküler
b. Göç Türküleri
c. Hastalık Türküleri
9. Do÷al Çevre øle ølgili Türküler
a. Do÷ayı Konu Alan Türküler
b. Bitki ve Çiçekleri Konu Alan Türküler
c. Hayvanları Konu Alan Türküler
10. Beslenme ve Yiyecekleri Konu Alan Türkü
11. øú ve Meslek Hayatıyla ølgili Türküler
12. Övgü Türküleri
13. Yergi/Alay/Eleútiri Türküleri
14. ùikâyet Türküleri
15. E÷itici/Ö÷retici Türküler
16. Arzu/østek Türküleri
17. Dinî/Tasavvufî Nitelikli Türküler
18. Oyun Türküleri
a. Çocuk Oyunlarındaki Türküler
b. Kadın Oyunlarındaki Türküler
187
c. Erkek Oyunlarındaki Türküler”361
Balkan Türklerinin türküleri üzerine yapılan çalıúmalarda konuları
bakımından türküler yukarıda örne÷ini verdi÷imiz sınıflandırmalara paralel olarak
incelenmiútir. “Kosova Türk Halk Edebiyatı Metinleri” adlı çalıúmasında
Nimetullah Hafız, Kosova Türkleri türkülerini konularına göre úu úekilde
ayırmıútır:
“A. Aúk Türküleri,
B. Gurbet, Askerlik ve Hapishane Türküleri
C. Taúlama ve Güldürü Türküleri
Ç Tarihi Konulu Türküler
D. A÷ıtlar
E. Çeúitli Konular Üzerinde Türküler”362
Nimetullah Hafız, “Makedonya Türk Halk Edebiyatı Metinleri” adını
taúıyan di÷er çalıúmasında ise türküleri herhangi bir sınıflamaya tabi tutmaksızın
sadece türkülerin metinlerini vermekle yetinmiútir. 363
Makedonya Türkleri türküleri üzerinde çalıúan bir baúka önemli isimde
Hamdi Hasan’dır. Hamdi Hasan, Saraybosna kütüphanelerindeki Türkçe
yazmalardaki türküleri kitaplaútırmıútır. Hamdi Hasan, yazmalardan tespit etti÷i
türkü metinlerini sınıflandırmıútır. Türküleri yaratıcısı belli olan ve belli olmayan
biçiminde ele alan Hamdi Hasan, yapıları bakımından da türkülerin özelliklerini
vermiútir. Çalıúmada yer alan üç yüz türkü metninin konularına göre
sınıflandırılması úu úekildedir:
“1. Tarih olaylarıyla ilgili türküler
A. Fetih Türküleri
1. Ba÷dat Türküsü
2. Niú Türküleri
B. Savunma Türküleri
1. Ba÷dat Türküleri
361
Ali Yakıcı. age. ss.211-239.
362
Nimetullah Hafız. Kosova Türk Halk Edebiyatı Metinleri. Priútine: Kosova Üniversitesi Priútine
Felsefe Fakültesi, 1985, ss.86-109.
363
Nimetullah Hafız. Makedonya Türk Halk Edebiyatı Metinleri. østanbul: Anadolu Sanat Yay.,
1989, ss.95-176.
188
2. øzvornik Türküleri
3. Banya Luka Türküleri
4. Adakale Türküsü
5. Vidin Türküsü
a. Sultan Selim Türküsü
b. Pazvando÷lu Türküsü
C. ùehir Mersiyeleri veya A÷ıtları
1. Budin Türküleri
2. Sarayevo Türküleri
3. Azak Türküsü
4. Özi Türküsü
D. Kimi Ünlü Tarih Kiúileriyle ølgili A÷ıtlar
1. IV. Sultan Murat’a Ait A÷ıt
2. Damat øbrahim Paúa’nın Ölümüyle ølgili A÷ıt
3. Patrona Halil’in Ölümüyle ølgili A÷ıt
4. Osman Paúa’ya Ait A÷ıt
5. Halil Paúa A÷ıdı
6. Panca’nın Ölümüyle ølgili A÷ıt
II. Aúk Türküleri
III. Mülemmalar
IV: Kimi Dini, Didaktik, Satirik ve Baúka Konulu Türküler” 364
Hamdi Hasan’ın yaptı÷ı bu çalıúmada “mülemmalar” dikkat çekmektedir.
Bilindi÷i gibi mülemma, “Bazı mısraları Türkçe, di÷erleri de daha ziyade
Arapça, Farsça ya da di÷er dillerden olmak üzere iki ya da üç dilin karıúımıyla
söylenmiú manzumelere verilen isimdir.365 Hamdi Hasan’a göre Yugoslavya’da
yaúayan Türklerin türküleri içinde mülemmaların önemli bir yeri vardır. Bunlar
arasında yalnız Türkçe-Sırpça de÷il, Türkçe, Arapça, Farsça ve Sırp-Hırvatça yani
karıúık olarak dört ya da beú dilde oluúturulmuú olanlarına bile rastlanmaktadır.
364
Hamdi Hasan. Saray-Bosna Kütüphanelerindeki Türkçe Yazmalarda Türküler. Ankara: Kültür
ve Turizm Bakanlı÷ı Yay., 1987, s.58.
365
189
Rıza Mollov’un hazırladı÷ı ve 1958 yılında yayınlanan “Bulgaristan
Türklerinin Halk ùiiri” adlı eserde konularına göre Bulgaristan Türkleri türküleri
úu úekilde sınıflandırılmıútır:
“1. Gençlik-aúk úiirleri
2. Hasret úiirleri
3. Gurbet úiirleri
4. Sosyal örf úiirleri
5. Gelin türküleri
6. Oyun türküleri
7. A÷ıtlar
8. Mizahî úiirler
9. Göçebelik úiirleri
10. Eúkıya türküleri
11. Tarihi úiirler
12. Hapishane türküleri
13. Askerlik türküleri
14. Muhacirlik türküleri
15. Yeni halk úiirleri”
Sınıflandırmada dikkati çeken nokta, Rıza Mollov’un bazı bölümler için
“úiir” tabirini kullanmasıdır. Bu tabirlerin kullanılmasının zoraki oldu÷unu
düúünmekteyiz. Sıralamanın ilk dört maddesinde yer alan konular üzerine
úairlerimiz tarafından kaleme alınmıú úiirler vardır. Ancak “gelin úiiri” kulak
tırmalayan bir tabirdir. Gelenekte “gelin türküleri” vardır, ama “gelin úiirleri”
yoktur. Mollov, 5. maddede “gelin türküleri” demek zorunda kalmıútır diye
düúünmekteyiz.366
Emil Boev ve Hayriye Süleymanova tarafından hazırlanan “Rodop
Türküleri” adlı çalıúmada 211 türkü metni konularına göre úu úekilde
sınıflandırılmıútır:
“1. Aúk, Gençlik
2. Aile, Tören
366
190
3. Ayrılık, Hasret, Gurbet, Askerlik
4. Bahtsızlık Hastalık Ölüm
5. Eúkıyalık, Çetecilik, Tarihi Türküler
6. Emek, Yeni Hayat
7. ùenlik, Oyun, Mizahî Türküler”367
Hayriye Süleymano÷lu’nun Bulgaristan Türkleri türkülerini konularına
göre de÷erlendirdi÷i bir baúka çalıúması “Baúlangıcından Günümüze Kadar
Türkiye Dıúındaki Türk Edebiyatları Antolojisi”nin 8. cildindedir. 216 türkü
metni úu baúlıklar altında verilmiútir:
“1. Tarihi Türküler, Destanlar
2. Yi÷itlik Türküleri
3. Dü÷ün, Aile, Tören Türküleri
4. Ayrılık, Hasretlik, Askerlik Türküleri
5. Aúk Türküleri
6. Gülmece Türküleri”368
Yenisoy, bu çalıúmada 43 a÷ıt metnini “A÷ıtlar” baúlı÷ı altında ve ayrı
olarak de÷erlendirmiútir. Ayrıca “ølahiler” baúlı÷ı altında 12 metin yer almaktadır
ki bunlardan, “ùol Cennetin Irmakları” baúlıklı ilahi hariç, di÷erleri birer
“a÷ıt”tır.369
“Bulgaristan Türkleri Halk Edebiyatı Metinleri I” adlı çalıúmada ise,
Bulgaristan Türkleri türküleri konularına göre úu úekilde verilmiútir:
“1. Sevgi Türküleri
2. Gelin-Kaynana Türküleri
3. Gurbet ve Ayrılık Türküleri
4. Mizahî Türküler
5. Tarihî Konulu Türküler
6. A÷ıt Türküler”370
367
Emil Boev, Hayriye Süleymanova. Rodop Türküleri. Sofya: Narodna Prosveta, 1964, ss.134-
136.
368
369
370
Bakanlı÷ı Yay., 1990, ss.141-220.
191
Sözlü ve yazılı kaynaklardan tespit etti÷imiz Bulgaristan Türklerine ait
türküleri daha önceki araútırmacıların tasnif çalıúmalarını da dikkate alarak
konuları bakımından úu úekilde sınıflandırmak mümkündür:
1. Aúk ve Sevda Konulu Türküler
2. Ayrılık, Gurbet ve Hasret Konulu Türküler
3. A÷ıtlar
4. Yaúanmıú Olaylarla ølgili Türküler
1. Tarihi Olaylarla ølgili Türküler
b. Yi÷itlik, Kahramanlık Konulu Türküler
2. Sosyal Olaylarla ølgili Türküler
b. Göç ve Türk Toplumuna Yapılan Baskıları Anlatan
Türküler
5. Askerlik Türküleri
6. Hapishane Türküleri
b. Gelin Alma, Karúılama, Kutlama Türküleri
2. Hıdrellez ve Nevruz Törenlerinde Söylenen Türküler
3. Sayacı Türküleri
8. Dini Konulu Türküler (Ayin-i Cem Türküleri)
9. Tabiat ve Çevreyle ølgili Türküler
a. Tabiat Konulu Türküler
b. Hayvanları Konu Alan Türküler
10. Mizahî Türküler
11. Oyun Türküleri
12. Sosyalizm ve Yeni Yaúam Tarzı øle ølgili Türküler
192
Konuları bakımından türküleri Mehmet Özbek’in de belirtti÷i çok kesin
çizgilerle birbirinden ayırmak mümkün olmayabilir. ùükrü Elçin de bu konuya
dikkat çekerek; “Halk edebiyatımızın bu zengin mahsullerini konularına,
úekillerine ve ezgilerine göre üç úekilde tasnif etmek mümkündür. Oldukça itibarî
ve izafî karakter taúıyan bu tasnifler arasında beste esasına göre yapılanı daha
dayanıklı görünmektedir” demektedir. Eldeki metinlerden hareketle Bulgaristan
Türkleri türkülerini mümkün oldu÷unca konularına göre bu baúlıklar altında
topladık. Çalıúmamızın “Metinler” bölümünde de türküleri bu baúlıklar altında
gösterdik.
1. Aúk ve Sevda Konulu Türküler:
Bulgaristan Türkleri türkülerinde a÷ırlıklı grubu aúk ve sevda türküleri
oluúturması úaúırtıcı de÷ildir. ønsanî bir duygu olan aúk en kuvvetli bir úekilde
türkü dizelerinde dile getirilmiútir. Aúkta samimiyet, karúılıklı sevgi, fedakârlık,
sabır, özlem, engeller samimi bir úekilde ifade edilmiútir:
Türkü
“Aldı beni, aldı beni Bu dertten kurtulan yoktur
øki kaúın arası aman aman Nedir bunun çaresi aman aman
Yaktı beni kül eyledi Yaktı beni, kül eyledi
Gözlerinin karesi øki gözün karesi.”371
Bazen türkünün dizelerinde vefasızlık, beklemek isyana dönüúür.
Aman Be Erecep
“Süs saltanat istemem, Döktün çıtı pıtı dilleri
Cihana metelik vermem Aldın úeftalileri
Aldık bir yâr istemem, Çıtı pıtı dillerin kurusun
Vefasızdan yandı ci÷erim ùeftalin haram olsun.
Erecep, aman be Erecep Erecep, aman be Erecep

Kuzum da Erecebim de Kuzum da Erecebim de
Ne zaman gelecek Ne zaman gelecek”372
371
Emil Boev, Hayriye Süleymanova. age. s.31.
372
193
Bazen kavuúmak zordur. Çeúitli engeller vardır. Bu durumda geriye kalan
seçenek sevenlerin kaçmasıdır.
Türkü
“Hoú geldin Macar Osman dünürcü baúı Hasan’ım yürüdü ben kaçtım
Bak ne söyleyecek koca karı. Dokuz balkanlar aútım.
Otuz okka yapa÷ı beú kilo pamuk Dokuz balkan arasında,
Üç çift kundura bir mintan ola, Ben sevdi÷ime ulaútım.”373
2. Ayrılık, Gurbet ve Hasret Konulu Türküler:
“Ölüm Allah’ın emri ayrılık olmasa” sözünde de ifade edildi÷i gibi
halkımız ayrılı÷ı, gurbeti ölümden daha a÷ır, daha zor bellemiútir. Gurbet zordur,
çetindir. Hele baúta sevda varsa gurbete giden için ayrılık daha da a÷ırdır. Gurbet
türküleri hem gurbete çıkanların a÷zından hem de onların geride bıraktıklarının
dilinden söylenmiú türkülerdir.
Türkü
“Nasıl oldu da yavrum ayrıldım senden
Burnumda kokarsın karanfil gibi,
Yavrumdan ayrıldım nereye gideyim
Hasretin yolu uzak nasıl döneyim
Resmine bakarken ah ederim ben

øsmini anarken vah ederim ben
(Nakarat).” 374
Türkü
“Gurbetin yolu uzak gelemem
Sevgili yârimden anam ben vazgeçemem,
Gurbetin yolu anam garip yoludur
Belimi büken anam yârsız gurbettir

Gurbette kaldım öksüz kimsesiz
Otururum köúeye a÷larım ben sensiz.” 375
373
Hatice Kahraman. agt. s.21.
374
375
194
Halk edebiyatımızda “turna” habercidir. Sevgiliden, anadan babadan,
sıladan haber getirir. Halden anlayan tek dosttur. ùu türküde ise turnanın yerini
“uçak” almıútır.
“Havada uçan tayyare amman selam söyle o yare
Benden ona fayda yok bulsun baúına çare
Amman amman elmalı gönlüm sana sevdalı
Sen nasıl yâr sen nasıl yâr
Seni nasıl kız nasıl sormalı yâr.” 376
3. A÷ıtlar:
Türk sözlü kültüründe baúlangıcından beri mevcut olan a÷ıt söyleme
gelene÷i, Türk boylarının dil ve gelenek farklılaúması ile geniú bir co÷rafi alana
yayılması sebebiyle çeúitli kelimelerle adlandırılmıútır.
A÷ıt, a÷ıt yakmak Orhun Abideleri’nde; “sıgta–, sıgıt, sıgıtçı377”
kelimeleri ile karúımaza çıkmaktadır. Bazı Türk boylarında; a÷ıt ve a÷ıt
gelene÷iyle ilgili úu kelimelere rastlanmaktadır: “Çin Halk Cumhuriyeti’ne ba÷lı
Do÷u Türkistan’da yaúayan Uygurlar a÷ıt türü úiirlere ‘Mersiye koúukları’, Kuzey
Kafkasya’da yaúayan ve Kıpçak lehçesiyle konuúan Karaçay-Malkar Türkleri
‘Küv’, Kerkük Türkleri ‘Sazlama÷’, Kırım Tatarları ‘Taqmaq’ adını
vermektedirler.
A÷ıda, Özbekler ‘Mâtemnâme’, Kazak ve Kırgızlar ‘Coktav’, Azeriler
‘A÷ı’, Batı Türkistan sahasında yaúayan Türkmenler ‘A÷ı, Tavs, Tavúa’; Kuzey
Kafkasya’da ve Dobruca’da yaúayan Nogaylar ise ‘Bozlau, Bozlaw” adını
verirler.”378
A÷ıt yakma Bulgaristan Türkleri arasında yaygın olmamakla birlikte
Bulgaristan’ın bazı bölgelerinde ölenin arkasından a÷ıt yakıldı÷ı görülmektedir.
Araútırmacı Sofiya Biserova, Deliorman bölgesinde Razgrad iline ba÷lı Nasreddin
(Bisertsi) köyünde ölüm sonrasında yapılanları úu úekilde anlatmaktadır: “Ölü
için yakınları, arkadaúları, dostları a÷layıp sızlar. Ölenin erdemleri, úarkı ve
376
377
sıgta–; Köl Tigin Do÷u–4, Bilge Ka÷an Do÷u 5; sıgıt ; Köl Tigin Kuzey-11; sıgıtçı; Köl Tigin
Do÷u-4, Köl Tigin Do÷u 11, Bilge Ka÷an Do÷u-5. Bkz. Talat Tekin. Orhon Yazıtları. østanbul:
Simurg Yayınları, 1998. s. 34, 95.
378
Ömer Faruk Yaldızkaya. Emirda÷ Yöresi Türkmen A÷ıtları. øzmir: Bayraklı Matbaacılık, 1992,
s.17.
195
türküler halinde birer birer anlatır. A÷layıcılar genellikle nöbetleúir, ne
söyledikleri dikkatle izlenir. A÷layıp sızlamalar olmazsa, ‘hufuz’ (hafız)
kadınlarla hoca özel ‘ilahi’ler söyler, ‘mevlid’ ya da Kur’an okurlar.
Ölüm derler,
Bir dert büktü belimi,
Kırdı benim kanadımı, kolumu,
Kesti benim dosta giden yolumu,
Ölüm, sana çare niçin bulunmaz?
Ecel, sana çare niçin bulunmaz?”379
Deliorman Türkleri Türkiye Türkçesindeki a÷ıt ifadesinin yerine “yakma”
tabirini kullanmaktadırlar. Bulgaristan Türklerinin a÷ıt karúılı÷ında kullandıkları
bir baúka ifade de “ilahi” kelimesidir. Buna; “Kızlar ølahisi, Mahsum ølahisi,
Bülbül ølahisi” ve “Vasfiye ølâhisi” gibi a÷ıtları örnek gösterebiliriz. 380
ùükrü Elçin, a÷ıtı; “ønsano÷lunun ölüm karúısında veya canlı-cansız bir
varlı÷ını kaybetme, korku, telaú ve heyecan anındaki üzüntülerini feryatlarını,
isyanlarını, talihsizliklerini düzenli düzensiz söz ve ezgilerle ifade eden türküler”
úeklinde tarif etmektedir.381
øsmail Görkem, “Türk Edebiyatında A÷ıtlar” adlı eserinde, bazı türkülerin
kökenlerinin a÷ıtlar olabilece÷inin düúünülmesi gerekti÷ini, söz ve müzik
bakımından kuvvetli ve güzel olan a÷ıtların zamanla türküye dönüútü÷ünü
belirtmektedir.382
Bulgaristan Türklerinde a÷ıt denilince ilk akla gelen “Arda Boyları,
Yusuf’um ve Alan Çayırları”dır. Kırcali Adaköy’de kendisinden türküler
derledi÷imiz Mestan Mustafa Ahmet (Mestan Adalı), Arda türküsü için,
“Rodopların millî marúıdır” de÷erlendirmesinde bulunmuútur.383 Büyük küçük
herkesin dilinde Arda Boyları türküsünden birkaç dize dolaúmaktadır.
379
øvaniçka Georgieva. age. ss.42-43.
380
øsa Cebeci. “Deliorman’dan Birkaç Göç Destanı.” Bulgaristan Türk Folkloru. II. Uluslar arası
Bulgaristan Türk Halk Kültürü Sempozyumu Bildirileri. Ankara: Folklor Araútırmaları Kurumu
Yay., 2001, s.279; Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. s.123, 124; Rıza Mollov. age. s.130.
381
382
øsmail Görkem. Türk Edebiyatında A÷ıtlar Çukurova A÷ıtları. Ankara: Akça÷ Yay.,2001, s.29.
383
Bkz. Kù34
196
Rıza Mollov, bir yazısında; “Arda türküsü halk dehasıyla vücut bulan bu
edebiyatın mükemmel örneklerinden biridir” de÷erlendirmesinde bulunur. Rıza
Mollov’un tespitlerine göre bu eser 1930’lu yıllarda Kırcali bölgesinde vuku
bulan bir olay etrafında teúekkül etmiútir. “Eúref kızı adıyla anılan bir genç kız,
fakir Recep adında bir genci sevmektedir. Kızın babası onu baúka bir köyden
Duran isminde birisiyle nikâhlar. Kız razı de÷ildir. Fakat menfaat üzere kızını
satan despot baba kararını icra eder. Kızını evde kilit altına alır ve dü÷ünü
süratlendirir. Kına gecesi kız yârinin evine kaçar. Fakat çocuk korkarak onu
kabul etmez. Kız sevgisiz, kendisini bütün ömür boyunca bedbahtlı÷a sürükleyen
bir konservatif örfe isyankâr kesilerek ölümü tercih eder. Bu facia, bu pasif
protesto vicdanları sarsarak bu úiirin vücuda gelmesine sebep olur.”384
Arda Boyları’nda olay Selime’nin diliyle anlatılır. Selime’nin a÷zından
olayı anlatan a÷ıtçı daha ilk bentlerde bizi olayın tam mekânına yaklaútırır.
“E÷ridere içlerinde ben bir kız idim
Anamın babamın iki gözüydüm
Uyu uyan Ercebim senin olayım
Ardalar aldı ya nerde bulayım?”
Rivayete göre babası Salih Hoca, paralı ve zengin olan Kara Duran’a söz
verir. Kara Duran’ın o÷lu øsmail de iyi bir o÷landır. Ancak Selime’nin gönlü
komúusu Recep’tedir. Bu durum a÷ıtta úu úekilde anlatılmaktadır:
“Ana ben gitmeyece÷im Kara Duran’a
Gider isem gidece÷im Recep o÷lana”
“Verin benim ferecemi anneci÷im giysin

O kıymatlı øsmail’e kendisi gitsin”
Arda Boyları türküsü bölgede çok sevildi÷i için zamanla eklemelerle
uzatılmıú oldu÷unu düúünmekteyiz. Mestan Mustafa Ahmet, Kırcali Adaköy’de
yaptı÷ımız görüúme sırasında türkünün doksan dokuz dizeden oluútu÷unu ifade
etmiútir.385 Haúim Akif ise bir araútırmasında türkünün on sekiz dörtlü÷üne yer
384
Rıza Mollov. “Arda Türküsü Hakkında.” Rıza Mollov Hayatı ve Eserleri. Yay. Hzl. Nimetullah
Hafız. Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yay., 1999, s.11.
385
Bkz. Kù34
197
verirken386 Emil Boev ve Hayriye Süleymanova hazırladıkları “Rodop Türküleri”
adlı eserde Arda Boylarında türküsünün kırk bir beyitten oluúan metnini
yayınlamıúlardır.387
Bulgaristan Türkleri arasında dikkat çeken bir baúka a÷ıt, “Sarı Yılan”
adını taúıyan a÷ıttır. Bu a÷ıt, Dede Korkut anlatmalarındaki “Deli Dumrul”
anlatmasını hatırlatan bir olayı anlatmaktadır. Bir yılan tarafından sokulan bir
genç, bu durumdan kurtulmak için babasını, annesini ve a÷abeyini ça÷ırır. Ancak
babası, annesi ve a÷abeyinin verdikleri cevap aynıdır: “Saramam elimi tutamam
yılanı /Korkarım yavrum da÷lar elimi.” A÷ıt metni úöyledir:
Sarı Yılan
“Bir sarı yılan saraladı beni
On yedi yerden yaraladı beni
Varın söyleyin bey babam gelsin
Sarsın elini tutsun yılanı
Saramam elimi tutamam yılanı

Korkarım yavrum da÷lar elimi
Bir sarı yılan saraladı beni

Varın söyleyin anneci÷im gelsin


Varın söyleyin bey a÷am gelsin
386
Haúim Akif. “Arda Boylarında (A÷ıt).” Bulgaristan Türk Folkloru. II. Uluslar arası
Bulgaristan Türk Halk Kültürü Sempozyumu Bildirileri. Ankara: Folklor Araútırmaları Kurumu
Yay., 2001, ss.221-226.
387
Emil Boev, Hayriye Süleymanova. age. s.95-98.
198
Korkarım kardeúim da÷lar elimi

Varın söyleyin niúanlım gelsin
Sararım elimi tutarım yılanı

Elsiz olurum sensiz olamam.” 388
4. Yaúanmıú Olaylarla ølgili Türküler:
Anadolu’nun yaúadı÷ı sıkıntılar, savaúlar, yıkımlar Balkanları do÷rudan
etkileyen olaylardır. Osmanlı’nın zayıflamaya baúlaması sonucunda bölgeden
çekilmesi Balkanlarda yaúayan Türkler için unutulmaz olayların da baúlangıcı
olmuútur. Özellikle hafızalarda Plevne Savaúı bütün canlılı÷ıyla yaúamaktadır.
Savaúlar, kahramanlıklar, göçler, eúkıyalık, Bulgaristan Türkleri türkülerine de
konu olmuútur.
4.1. Tarihi Olaylarla ølgili Türküler:
4.1.1. Savaú Türküleri:
19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılda yaúadı÷ımız savaúlar hem siyasal
hayatımızı hem de sosyal ve kültürel hayatımızda derin izler bırakmıútır. 93
Harbi, Balkan Savaúları, Birinci Dünya Savaúı, Arabistan çöllerinde yaúanan
savaúlar üzerine yakılmıú pek çok türkümüz vardır.
Osman Paúa Destanı
“Tuna nehri akar gider
Etrafını yıkar gider
Osman Paúa’nın askeri
Düúmanları kırar gider
Kılıcımı vurdum taúa

Taú yarıldı baútanbaúa
Osman Paúa Osman Paúa
388
Bkz. Kù65/YD
199
Askerinle binler yaúa”
(…………………)389
Yemen Türküsü
“Alıverin püsküllü çantamı, takayım koluma
Babam bana bedeller tutmuyor, gideyim yoluma
Babam da bana bedeller tutmuyor, gideyim yoluma
Gel gitme be gelin, eúim gel gitme, böylece yatalım
Al çeyizimi satalım be babam, yâre bedel tutalım

ùu karúıda görünen be babam, ot mu yaprak mı?
Benimde yârimi Yemen’e götüren su mu toprak mı?
Sesle ey garip anam sesle, Yemen’i sesle

Yemen’den yolladı÷ım kuru üzümle, kız Emine’yi besle
Çalınsın davullar çalınsın zurnalar, bahçemde çalınsın

Babam da bana bir dü÷ün yapsın, cihanda anılsın
Babam da bana bir dü÷ün yapacak, cihanda anılacak” 390
Razgrad bölgesinde söylenen bir Yemen türküsünün dizeleri ise úu

úekildedir:
“Yemen Yemen kanlı Yemen
Taúı topra÷ı úanlı Yemen
Ben Yemen’e gidiyorum,
A÷lamasın garip ninem.
Müzikalar çalınıyor,
Binbaúılar a÷laúıyor,
Sen a÷lama garip ninem
Can ci÷erden ayrılıyor.
389
390
Bkz. Kù34
200
østihkâma indirdiler
Kanlı gömlek giydirdiler
Bir ananın bir o÷lunu

Vatan için öldürdüler.”391
4.1.2. Yi÷itlik, Kahramanlık Konulu Türküler:
Savaú türküleri ile yi÷itlik, kahramanlık türkülerini birbirinden ayırmak
güçtür. Çünkü her savaúta kahramanlar ve kahramanlıklar vardır. Yi÷itli÷i ve
cesareti ile öne çıkıp hafızalarda yer etmiú isimler hakkında söylenmiú türküleri
bu grupta de÷erlendirebiliriz.
Genç Osman
“Osman’ım der ki de çekin kıratı,
Piyade askeri, sipere yatın,
Durmayın, evlatlar, Ba÷dat’ı tutun,
Ba÷dat’ta yalınız kaldı Genç Osman.
Askerin bir ucu göründü Van’dan,

Kılıcın kabzası görünmez kandan,
Ba÷dat’ın içinde tozdan dumandan,
Toz duman içinde kaldı Genç Osman.
(…………………….)”392
4.1.3. Eúkıya Türküleri:
Devlet otoritesinin zayıfladı÷ı her dönemde devlete baú kaldıran, halkın
can, mal ve ırzına tasallut eden yapılar ortaya çıkmıútır. Halka verdikleri zararlar
türkülere de konu olmuútur.
Çakıcı Türküsü
“Çakıcı da÷dan insene Tabakamda tütün yok
Mor fesini giysene Akıl baúta, fikir yok
Bana Çakıcı derler Ben annemden ayrıldım
Martinim fiúek dolu Kimseden korkum yok
391
Hakkı Tezel. Razgrat ùehri-Anılar. Ankara: Sincan Matbaası, 2001, ss.98-99.
392
201
Gül fidan boylum Gül fidan boylum
øzmir’in kavakları Ben köyümden ayrıldım

Tellidir duvakları Sevdi÷imde gönlüm yok
Bana Çakıcı derler Gül dikenden ayrıldı
Yakarım konakları Hiç kimseden korkum yok
Gül fidan boylum Gül fidan boylum” 393

Ah Aliúimin Kaúları Kara
“Aliúimin kaúları kara aman aman
Ben kül oldum yane yane
Sen açtın sineme yâre aman aman

Görmedin mi ah civan Alúimi Tuna boyunda?
Evleri var hane hane aman aman

Benleri var tane tane
Saramadım yane yane, aman aman

Görmedin mi ol civan Aliúimi Tuna boyunda?
Görmedin mi ah civan Aliúimi Tuna boyunda?”394
4.2. Sosyal Olaylarla ølgili Türküler
Sosyal bir varlık olan insanı yaúadı÷ı çevreden soyutlayamayız. ønsanın
toplumla, hatta devletle iliúkilerinde boyutları farklı olan olaylar ortaya çıkabilir.
Yaúanan olaylar bir bütün olarak toplumun tamamını ilgilendiren bir olay
olabilece÷i gibi daha dar çevrede aile içinde yaúanmıú olaylar da türkülere konu
olabilir.
4.2.1. Toplum ve Aile øçi Olayları Anlatan Türküler:
Aile içinde yaúanan olaylarda kadının çekti÷i çeúitli sıkıntılar kadın
gözüyle dile getirilmiútir. Uzaklara gelin olmanın sıkıntısı, gelin kaynana
iliúkileri, mutsuz evlilik yaúayan kadının duyguları, kocanın ilgisizli÷i vb. gibi
konular türkülere konu olmuútur.
393
394
Bu türkünün hikâyesi için bkz. Hakkı Tezel. age. ss.45-48.
202
Uzaklara Kız Verme Annem
“Annem çaya ev kurdurma
Sel alır gider
Uzaklara kız verme annem
El olur gider.
Uçan da kuúlara malimler olsun

Ben annemi özledim
Hem annemi, hem babamı,
Hepsini de özledim.
Memleketten çıktım çıkalı

Yedi yıl oldu
Evimin önünde kara çalı dikeni
Gözüme mum oldu.
Ellerin kapısı kapısı

Zindan kapısı
Annemin kapısı kapısı
Cennet kapısı.
Ellerin bu÷day ekme÷i

Bo÷azıma batar,
Annemin çavdar ekme÷i
Burnuma tüter.
Yüksek yüksek yerlerde

Ev kurdurmayın,
Uzak uzak memleketlere
Kız verdirmeyin.”395
395
203
Beceriksiz Koca
“Akúam olur çorbasını içemez
Uykusu gelir kaúı÷ını tutamaz.
Aman da Allah buna can mı dayanır?

Ben saramadım, saranlara aúk olsun.
Sabah olur çarı÷ını giyemez

Tarlaya gider bir evlek yer süremez.

Ben saramadım, saranlara aúk olsun.
Akúam olur çorbasını içemez

Yâr güzelsin, gir koynuma diyemez.

Ben saramadım, saranlara aúk olsun.” 396
4.2.2. Göç ve Türk Toplumuna Yapılan Baskıları Anlatan Türküler:
Bulgaristan Türklerinin kaderinde göç etmek, önemli bir tutar.
Osmanlı’nın bölgeden çekilmeye baúlamasıyla bölgede kalan Müslüman Türkler
ile Müslüman olan di÷er unsurlar için zor günler baúlamıútır. Balkanlarda yaúayan
Türkler ile Müslüman olan unsurlar daha güvenli bölgelere do÷ru göçe
baúlamıúlardır. Bu göçlerin bir kısmı Balkanlarda yaúanan ve güvenli bölgelere
do÷ru yapılan iç göçlerdir. Bozulan her cephenin arkasından bu göçlerin
istikameti Anadolu olmaya baúlamıútır.397 Göç olgusu Türk insanının ve tarihinin
bir parçasıdır. Türk destanlarından baúlayarak günümüze kadar gerek sözlü
gerekse yazılı edebiyatımızda göç konusu iúlenmiútir. Bulgaristan Türkleri de
yaúadıkları acıları, sıkıntıları, baskıları ve bunlar sonucunda göç etme zorunda
kalıúlarını türkülerde en acıklı haliyle dile getirmiúlerdir.
396
Daha geniú bilgi için bkz. Nedim øpek. Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göçleri. Ankara: TTK
397
Yay.,1999.
204
“Ezan sesi duyulmuyor,
Haç dikilmiú minbere
Katil düúman bayrak asmıú,
Biz girelim yerlere.
øúittin mi dün hocayı?

Ne söyledi mektepte?
Din kalmamıú namus gitmiú,
Biz girelim yerlere.”398
“Kara tren kalkacak

Mustafa Paúa’ya varacak
Yavaú hayda trenci
Anam babam kalacak.
Ben muhacir olmam olmam

Ben burada kalmam.
Kara tren izleri

Gitmez oldu dizlerim
Ben anamdan ayrıldım,
Görmez oldu gözlerim.
Ben muhacir olmam olmam

Ben burada kalmam.” 399
5. Askerlik Türküleri:
Bulgaristan Türkleri askerlik konulu türkülerini Osmanlı dönemi ve
sonrası úeklinde bir sınıflamaya tabii tutabiliriz. Türk idaresi döneminde
Bulgaristan Türkleri de di÷er akranları gibi askerlik görevlerini Anadolu’da ya da
Rumeli’de yapmıúlardır. Bulgar idaresi döneminde ise, Bulgaristan Türkleri, daha
çok geri hizmetlerde ve a÷ır iúlerde çalıútırılarak askerlik görevini yerine
getirmektedirler. Bulgaristan’da buna “trudova povinnost” denilmektedir. Yani
398
399
205
Türk gençleri iúçi olarak askerli÷ini yapmaktadırlar. En zor yerlerde çalıúanlar
“trudovak” (emekçi) askerlerdi. Türk gençleri Longoz ormanlarında
sivrisineklerin bol oldu÷u yerde, yol inúaatlarında, ve Tuna boyunda digalarda (su
bendi, su seddi) çalıúarak askerliklerini tamamlamaktadırlar.400
Türkü
“Koyun iner taúlıktan
Üç güne bir tayin verirler
Of asker ölür açlıktan
A÷larım ben a÷larım

Ben yârime a÷larım
Dolu sofram kaldı
Of askerim nerde kaldı
Arabada abam var

Selanik’te agam var
Agam eve gelirse
Of askere kurbanım var.”401
Asker Oldum
“Benim yârim nerde aman
Karlova’da derede
Kazma kürek elinde
Podiserin402 önünde
A÷lar yârim, a÷larım, aman

Dolu sofram boú kaldı
Sevgilim nerde kaldı?
Sıra sıra çarúılar, aman

O yâr bizi karúılar
400
Embiya Ulusoy. Aydo÷du Köyü. østanbul: Öz ølk-El Matbaası, 1998, ss.42-43.
401
402
Üstçavuú.
206
Asker oldum gidiyorum
Helal edin komúular.”403
6. Hapishane Türküleri:
Hapishane türküleri; hasret, özlem ve sevdiklerine kavuúma duygularının
yo÷un olarak iúlendi÷i türkülerdir. Son dönemde Belene Bulgaristan Türklerinin
hafızasında en kötü úekilde yer alan bir isimdir. Derleme çalıúmalarımız sırasında
Belene üzerine söylenmiú bir türküye rastlamadık. Adı baskı, zulüm ve ölümle
özdeúleúen bu yer için zamanla bu konu üzerinde de türkülerin yakılaca÷ını,
söylemek mümkündür
Mahpushane Türküsü
“Gide gide bir meúeye dayandım
Ah, dayandım da al kanlara boyandım
Gide gide gitmez oldu dizlerim
Ah, neler ettim, nazlı yârim, ne dedim.
Yollarıma polisler çıkmıú da durmuú

Ah, ben nerelere gideyim.
Çıkıp baksam úu mahpustan saraya
Davacılar dizilmiúler sıraya
Yok mu benim kimsem girsin araya

Kandırsınlar faúistleri paraya
Pusta kalsın úu mahpusun kilidi
Ah, yüre÷imde ya÷ kalmadı, eridi.” 404
Törenler, bir toplumun kaynaútı÷ı, toplumsal ba÷ların kuvvetlendi÷i,
dayanıúma ve paylaúımın yaúandı÷ı özel anlardır. Sosyal ve kültürel hayatımızda
geçmiúten günümüze uzanan çok sayıda tören yer almaktadır. Törenlerde törene
katılanları e÷lendirmek, coúturmak amacıyla türküler söylenir, oyunlar oynanır.
Törenlerin baúında dü÷ünler gelmektedir. Dü÷ünlerin dıúında mevsime ba÷lı
403
404
207
olarak yapılan, “Hıdrellez”, “Nevruz”, “Koç Katımı”, “Saya” gibi törenler de
vardır.
7.1. Dü÷ün Türküleri:
Hayatın dönüm noktalarından biri olan dü÷ün, kendi içerisinde çeúitli
bölümlerden oluúur. Bu bölümlerden biri de kına geceleridir.
7.1.1. Kına Türküleri:
“Ya÷murlar ya÷ar urgan urgan
Kız baúına telli yorgan
Naz kınası kız kınası

øki ellerinde mum yanası
Da÷dan keserler gürgeni

Hani bu kızın yan tülbendi

øki ellerinde mum yanası
Da÷dan keserler meúeyi

Hani bu kızın yan döúe÷i

øki ellerinde mum yanası” 405
Razgrad’da “Bardak Bozma” kınasında söylenen türkü ise úöyledir:
“Mecnun olsam da÷ baúında gezerim,
Vurdu ya kurúun yarasını çekerim,
O yâr benim olsa, úeker ile beslerim.
Ürüme felek gel beni yârle barıútır

Ürüme felek gel beni yârle kavuútur.
Ah…økimizi bir odaya koysalar

Üstümüzden elmas kilit vursalar
O yâri de bana bir gecelik verseler yâr aman
405
208
Ürüme felek gel beni yârle barıútır
Ürüme felek gel beni yârle kavuútur.”406
7.1.2. Gelin Alma, Karúılama, Kutlama Türküleri:
Dü÷ün alayını karúılarken ya da dü÷ün sırasında söylenen türkülerdir.
Türkü
Bu âdet bize kimden kaldı
Fatıma Anamızdan kaldı
Fatıma Anamız gelin oldu
Gelinlerin beyi oldu
Atladı gitti eúi÷imden
Sofrada kaldı ya÷ kaúı÷ı
Gitti evimin yaraúı÷ı
Aman felek sen kavuútur
Küsülüyem gel barıútır
Kızım kınan kutlu olsun
Gitti÷in yerler tatlı olsun” 407
Gelin U÷urlama Türküsü
“ùadırvanın göbek taúı
Yandı yüre÷imin baúı. (2 kez)
Al mendili sil gözün yaúını,

Hep silecek ben mi bulundum? (1 kez)
Ayrılacak ben mi bulundum? (1 kez)” 408
7.1.3. Güvey Türküleri:
Kırmızı Gülün Hali Var
Kırmızı gülün hali var
Her gün a÷lasam yeri var
Aman bugün benim efkârım var
Da÷lar taúlar arkadaúlar aman
406
Hakkı Tezel. age. ss.167-168.
407
Kaynak kiúi bu türkünün Çarúamba günü gelin çıkarılırken söylenen bir türkü oldu÷unu ifade
etmiútir. Bkz. Kù9
408
Arif Rehber. age. s.37.
209
(Nakarat)
A÷lama be yârim
Ben gene gelirim aman
A÷lama be yârim
Alaca da gözlüm aman
Kırmızı gülü budarlar

Dalında bülbül güderler
Aman aldılar yâri giderler
(Nakarat)
Kırmızı gülün goncası
Gitti ye gönül e÷lencesi
Aman bin altındır bir gecesi
(Nakarat)” 409
7.2. Hıdrellez ve Nevruz Törenlerinde Söylenen Türküler:
Bulgaristan Türklerinde nevruz ve hıdrellez kutlamaları canlı bir úekilde
yaúanmaktadır. Razgrad’da hıdrellez kutlamalarından sonra eve dönerken sa÷lık
için a÷açlardan birer dal koparılırken úu türkü söylenir:
“Meúeli da÷lar meúeli,
Altında allar döúeli,
Kül oldum ben bu aúka düúeli.
Vay benim esmer güzelim,

Yârimle Razgrad’da gezerim.
Razgrad’ın üçtür kurnası,

Üç kurna üç kız yuvası,
Üç kızdan biri benim olası,
409
Dü÷ünde Damadın Takı ølahisi olarak söylenen bir türküdür. Bkz. Hayriye Süleymano÷lu
Yenisoy. Baúlangıcından Günümüze Kadar Türkiye Dıúındaki Türk Edebiyatları Antolojisi (Nesir-
Nazım), Bulgaristan Türk Edebiyatı. Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yay., 1997, C. 8, s.56.
210
Vay benim esmer güzelim,
Yârimle Razgrad’da gezerim.” 410
7.3. Sayacı Türküleri:
økinci Dünya Savaúı’na kadar saya törenlerinin yapıldı÷ı Bulgaristan’da bu
tarihten sonra bu törenler yasaklanır.411 Bu törenlerde söylenen maniler akıllarda
olmakla birlikte herhangi bir türkü metnine ulaúamadık. Yer adı olarak “Camal
Korusu”, “Camal Mezarlı÷ı” gibi adların olması da bu oyunun Bulgaristan
Türkleri arasında yaygınlı÷ını göstermektedir. Cemal grubunu oluúturan
gençlerden biri yüksek sesle:
“Camalcı geldi, duydunuz mu?
Ambara ekini koydunuz mu?
Bu Camal kimden kalma?
Hazreti Hamza’dan kalma”
sözleriyle oyuna baúlar.412 Saya-Cemal oyunlarında söylenen türkülerin varlı÷ı
muhtemeldir. Geniú bir co÷rafyaya yayılmıú olan Bulgaristan Türkleri arasında
yapılacak yeni alan araútırmaları sırasında bu törenle ilgili türkülerin ortaya
çıkabilece÷i düúüncesi ile bu alt baúlı÷ı buraya koymayı uygun gördük.
8. Dini Konulu Türküler (Ayin-i Cem Türküleri):
Derleme çalıúmalarımız sırasında Bulgaristan’daki Alevi ve Bektaúi
köylere de derleme amacıyla gittik. Ancak, yaz mevsimi olması nedeniyle cem
törenleri yapılmıyordu. Kırcali ili Mestanlı ilçesi Mandacı Köyünde bulunan
Elmalı Baba Tekkesi’ndeki Bektaúi dedesi Mehmet Ali ile yaptı÷ımız görüúmede
cem törenleri sırasında nefeslerin okundu÷unu ama o anda o nefesleri okuyan
kiúinin köyde olmadı÷ını söyledi. Elimizde konuyla ilgili fazla metin olmamakla
birlikte bu baúlı÷ın burada olması gerekti÷i kanaatindeyiz. Bu bölümle ilgili
türküler için çalıúmamızın “Metinler” bölümüne bakılabilir.
410
Hakkı Tezel. age. ss.205.
411
Bkz. Kù48
412
Halil Sarıkovanlık. Medovets-Sarıkovanlık. Razgrad: Et Poligraf Yayınevi, 2004, s.84.
211
9. Tabiat ve Çevreyle ølgili Türküler:
Bulgaristan Türklerinin yaúadı÷ı bölgelerdeki tabii güzellikler türkülere de
konu olmuútur. Arda, Rodoplar, Deliorman türkülerde iúlenen belli baúlı
konulardır.
9.1. Tabiat Konulu Türküler:
ùırıl ùırıl Arda Akar
“ùırıl úırıl Arda akar aman aman
Yel estikçe serinlik saçar,
Al kuúan da gel, gel aman.

Sarı altın tütünü toplar iken gel,
Gel, gel aman, Arda boyuna gel.
Beyaz yaúmak al yanak aman,

Rodop kızı pek kırnak.

Gel, gel aman, Arda boyuna gel.
Beyaz çiçek al çiçek aman,

Rodop kızı pek iúlek

Gel, gel aman, Arda boyuna gel.”413
9.2. Hayvanları Konu Alan Türküler:
Hayvanlarla ilgili türküler için çalıúmamızın “Metinler” bölümüne
bakılabilir.
10. Mizahî Türküler:
Mizah, hayatın bir parçasıdır. Do÷rudan söylenmeyen duyguları mizah adı
altında ifade ederiz. Kiúiler, olaylar, kurumlar hatta din mizahî bir dille türkünün
dizelerinde yer alabilir. Bulgaristan Türkleri de mizaha yatkın insanlardır. Hayatın
413
212
çeúitli durumlarını mizahî bir dille türkülere yansıtarak eleútiri getirildi÷ini
görmek mümkündür.
Sakallı Türküsü
“Sakallının sakalında is kokar is kokar
Delikanlının bıyı÷ında mis kokar mis kokar
Ah nasıl idem beni de sakallıya verdiler verdiler

Hem verdiler hem münasip gördüler
Sakallının sakalını yoldurdum yoldurdum

Yoldurdum da kıl torbaya doldurdum doldurdum
Ben sakallıyı delikanlıya döndürdüm döndürdüm
Ah nasıl idem beni de buna verdiler verdiler

Hem verdiler hem münasip gördüler gördüler
Akúam olur yüklüklere dayanır dayanır

Sabah olur kuúluklarda uyanır uyanır
Bakın be komúular buna da can mı dayanır dayanır
Ah nasıl idem beni de sana verdiler verdiler

Hem verdiler hem bu sana yeter dediler dediler
Sakallının püsküllüdür kesesi kesesi

Muúmula sapına benzemiútir ensesi ensesi
Muúmula sapına dönüyor ensesi ensesi

Avúam olur bir döúek attım gül gibi gül gibi

Sabah da bahdım altını yapmıú göl gibi göl gibi

213
Sakallının üç kızı var ben gibi ben gibi
Bir o÷lu var kokulmadık gül gibi gül gibi

Hem verdiler hem münasip gördüler gördüler”414
11. Oyun Türküleri:
Oyun Türküsü
“øskeçe’nin evleri,
Çekilmiú perdeleri,
Hamamdan kızlar çıkmıú
Terlemiú memeleri
Haydi de urumeli uúa÷ı

Belinde taraboluz kuúa÷ı.
Ayna attım çayıra,

ùavu÷u vurdu bayıra,
Eller ne derse desin,
Benim iúim hayıra.
Haydi de urumeli uúa÷ı

Belinde taraboluz kuúa÷ı.” 415
12. Sosyalizm ve Yeni Yaúam Tarzı øle ølgili Türküler
Sosyalist ö÷retinin halka yayılması ve benimsetilmesi için her yolu
deneyen yönetim halk bilgisi yaratmalarını da devreye sokmuútur. Zoraki
yazıldıkları belli olan bu türkülerde; emek, sosyalizmin getirdi÷i refah, tarımda
makineleúme, TKZS’nin faydaları,416 iúçi sınıfı, hamlecilik, barıú, kaç-göçün
ortadan kalkması, serbestlik vb. gibi konular iúlenmiútir. Sosyalizmi kurmak ana
hedeftir ve eli çapa tutmayan kız, makbul kız de÷ildir.
414
M. Öcal O÷uz. agm. ss.139-140.
415
416
“Trudova Kooperativna Zemledesko Stopanstıvo.” Tarım alanlarının devletleútirilmesi sonucu
kurulan ve Türkçe karúılı÷ı; Tarım Emek Kooperatif øúletmesi diyebilece÷imiz kuruluúun
kısaltmasıdır.
214
TKZS Türküsü
“TKZS yaylası aman aman,
Kooperatif tarlası
Uzun uzun sürüyor o derin çizgileri
Traktörden baktın bana aman aman,

Yüre÷im yandı sana,
Ben seni sevdim, aman benim traktörcüm
Adını söyle bana.
Benim adım hamleci aman, aman

Üç yıldır hep birinci,
Beú yük okka bu÷day, dekar baúına
Aldım bir yıl içinde.
Mangamdaki genç kızlar aman aman,

Kooperatif dinç kızlar,
Ferahlı gün görmek için, benim güzel traktörcüm,
Çalıútım büyük hızla.
Anlattım sana kendimi aman aman,

Söyledim sana derdimi,
Kahraman bir genç isen, benim güzel traktörcüm,
Anlat sen de kendini.
Sabah erken kalkarım aman aman,

Traktörümü paklarım,
Tan yeri a÷arınca, dinle beni güzel kız,
Ben iúime baúlarım.
Traktörüm çeliktendir aman aman,

Kanım komünist kanıdır,
Partiye söz verdim, aman güzel genç kız,
Planları aúıverdim.
Barıú dedim, çalıútım, bak úuraya güzelim,
215
Yıldızı alıverdim,
øki kahramanız biz aman aman,
Yeni hayatı kurarız.
Sa÷lam barıú adına sosyalizmi kuralım,

Komünizme geçelim.” 417
II.1.4. Yapılarına Göre Bulgaristan Türkleri Türküleri
Hikmet Dizdaro÷lu, türkülerin hecenin her kalıbı ile söyleniyor olmasının
türkü’nün ba÷ımsız bir kuruluú ya da tür olmadı÷ının, söz’den çok ezgi ile ilintili
bulundu÷unun kanıtı olarak kabul eder. Türkülerin yapısının de÷iúkenli÷i
nedeniyle Dizdaro÷lu, halk úiiri türlerinden her birinin türkü olabilece÷ini
belirtir. 418
Yapıları bakımından türküler iki bölümden oluúur. “Bent adı verilen
birinci bölüm türkünün asıl sözlerini, kavuútak/ba÷lantı adı verilen ikinci bölüm
ise bendin sonunda tekrarlanan sözlerini oluúturur.”419
Cem Dilçin, türkülerin bentlerinin ve kavuútaklarının kümeleniúi açısından
de÷iúik yapılarda göründüklerini belirterek türküleri yapıları bakımından úu
úekilde sınıflandırır:
“1. Bentleri mâni dörtlükleriyle kurulan türküler
2. Bentleri dörtlüklerle kurulan türküler
3. Bentleri üçlüklerle kurulan türküler
4. Bentleri beyitlerle kurulan türküler.”420
Mehmet Özbek, úekil bakımından türküleri de÷erlendirirken; “ùekli ne
olursa olsun, türküyü belirleyen, her úeyden evvel ezgidir. Çünkü müzik
cümlesinin, bazı türkülerde úekli zorladı÷ı görülür” görüúünü dile getirir.
417
Emil Boev, Hayriye Süleymanova. age. ss.124-125.
418
419
Saim Sakao÷lu, Ali Berat Alptekin. “Anonim Halk Edebiyatı.” østanbul: Türk Edebiyatı Tarihi.
Kültür ve Turizm Bakanlı÷ı Yay., 2006, C.4, s.592, 593.
420
Cem Dilçin. age. s.296-305.
216
Türküler yapıları bakımından de÷iúkenlik gösteren úiirlerdir. øki dizeli
türküler olabildi÷i gibi koúma, mani tarzında kurulmuú türküler de vardır. Bu
de÷iúkenlik hem türkünün bentlerinde hem de ba÷lantılarında görülür.421
Bulgaristan Türkleri türkülerini elimizdeki metinlerden hareketle yapıları
bakımında úu úekilde sınıflandırmak mümkündür:
II.1.4.1. Bentleri Bir Dizeden Oluúan Türküler
II.1.4.1.1. Bentleri bir, ba÷lantıları bir dizeden oluúan türküler
Türkü
“Yazovir422 sularla dolmalı
Fil fil yâr aman
Norma üstü baúarıyı bulmalı
Fil fil yâr aman
ùu dünyada hür olmalı
Fil fil yâr aman
Mahsuller de bol olmalı
Fil fil yâr aman
Norma üstü baúarıyı bulmalı
Fil fil yâr aman”423
II.1.4.2. Bentleri øki Dizeden Oluúan Türküler
II.1.4.2.1. Bentleri iki dizeden oluúan ba÷lantısız türküler
Arda Boylarında
“Arda boylarına ben kendim gittim
Dalgalar vurdukça can teslim ettim
Arda boylarında ardıç yararlar

Ercebi be÷enmediler, zengin ararlar
En küçük kardeúim gitme dedi ye,

ùu babamın dilleri beni yedi ye
421
Yapılarına göre türkülerin sınıflandırması konusunda ayrıntılı bilgi için bkz. Ali Yakıcı. age.
ss.176-210.
422
Baraj.
423
217
Gitmeyece÷im ana Kara Duran’a
Baban meram anlamaz, yalvar a÷ana” 424
II.1.4.2.2. Bentleri iki, ba÷lantıları bir dizeden oluúan türküler
østihkamdan Çıktım
“østihkâmdan çıktım yan basa basa
Ci÷erlerim koptu kan kusa kusa
Ah gençli÷im, eyvah!
østihkâmdan çıktım bir gece yarısı
Ruman425 askeri de limon sarısı
Ah gençli÷im, eyvah!” 426
II.1.4.2.3. Bentleri iki, ba÷lantıları iki dizeden oluúan türküler
“Küçük yaútan aldım sazı elime,
Fiske fiske vurdum sazın teline
Uyma dedim, uydun eller sözüne
Cihan bilir benim sana yandı÷ım
Sen haykırıdın varamadım köpekten
Telli de uçkuru çözemedim göbekten
Ba÷lantı.427
II.1.4.2.4. Bentleri iki, ba÷lantıları üç dizeden oluúan türküler
øbriúim Kuúaklı Yârim
“Benim yârim geliúinden bellidir
øbriúim kuúaklı ince bellidir
Gel gel aman geliúine
Gül gül aman gülüúüne
Hayran olayım
Benim yârim geliúinden bellidir
ùalvarının etekleri güllüdür
Ba÷lantı428
424
425
Romen.
426
427
Zsuzsanna Kakuk. age. s.338.
428
218
II.1.4.2.5. Bentleri iki, ba÷lantıları dört dizeden oluúan türküler
Turnamın Kanadı
“Turnamın kanadı beú karıú telden,
Çekerim ayrılık, ne gelir elden
Turnam, turnam, ben buralarda durman
Gidersem, gelmem, sararsam, ölmem
Yeúil baúlı turnam, ben buralarda durman
Ben buralarda durman
Turnamın evleri hamama yakın
Turnam güzelsin, nazarlık takın.
Ba÷lantı” 429
II.1.4.3. Bentleri Üç Dizeden Oluúan Türküler
II.1.4.3.1. Bentleri üç dizeden oluúan ba÷lantısız türküler
Ah Bileydim
“Gurbet elde özledin mi yoksa,
Sardın a incecik bellerime,
Her gün seni getirdim dillerime.
Ah bileydim otbuskaya430 gelecek

Döúekleri yan yana atardım,
Hiç durmadan cilve de cümbüú yapardım.
Yedim içtim akúam yemeklerini,

Vurdu kandil úavukları döúlerime,
Ah, ne de tatlı gül memeleri diúlerime.” 431
II.1.4.3.2. Bentleri üç, ba÷lantıları bir dizeden oluúan türküler
Fatmegül
“Fatmegül, bahar geliyor,
Yuvada bülbül ötüyor,
Yürek hasretlik çekiyor,
429
430
øzin, izinli.
431
219
Ah neden, neden bilmem.
Evimin önünde fıúfıú,
Fıúfıúın dalları düúmüú,
Fatmegül kimlere küsmüú,
Ah neden, neden bilmem.
Evimin önünde pınar,
Elimi soksam donar,
Fatmegül’e yürek yanar.
Ah neden, neden bilmem.”432
II.1.4.3.3. Bentleri üç, ba÷lantıları iki dizeden oluúan türküler
“Altıma yaydılar bir kaba döúek
Yanıma koydular bir aptal uúak
Ben isterim dengim ile oynaúmak
Sen bana yâr de÷il kal úimden geru
Sen bana yâr de÷il öl úimden geru”433
II.1.4.3.4. Bentleri üç, ba÷lantıları üç dizeden oluúan türküler
Ya÷mur Ya÷ar Yer Yaú Olur
“Ya÷mur ya÷ar yer yaú olur,
Uçan kuúlar Elmaz, serhoú olur,
Yâr sevmesi ne hoú olur.
Aman, aman Elmaz,
Elmaz her zaman olmaz,
Nazına da dayanılmaz.
Ya÷mur ya÷ar taú üstüne,
Kalem oynar Elmaz, kaú üstüne
Ne söylersen baú üstüne.
Ba÷lantı
Ya÷mur ya÷ar sere serpe,
Kula÷ında Elmaz, altın küpe,
Uyandırsam seve seve.
432
433
220
Ba÷lantı” 434
II.1.4.3.5. Bentleri üç, ba÷lantıları dört dizeden oluúan türküler
Ufacık Taúlardan Bina Yapılmaz
“Ufacık taúlardan bina yapılmaz
Penceresi yüksektir yâre bakılmaz
Geceler uzundur yârsız yatılmaz.
Atma da be yârim ufacık taúlarını
Ben yarelendim
Yârim allar giyinmiú
Ben karelendim
Cevizin yareyi avilen avi
Bir kız sevdim bir de gelin
Dünya güzeli
Yârim allar giyinmiú
Ben karelendim
Atma da be yârim ufacık taúlarını
Ben yarelendim.” 435
II.1.4.3.6. Bentleri üç, ba÷lantıları altı dizeden oluúan türküler
Ya÷mur Ya÷ıyor Lüle Lüle
“Ya÷mur ya÷ıyor lüle lüle,
Yârim geliyor güle güle,
Al çevreni düre düre.
Galata basması,
Urumeli yosması,
Sarsak olmaz mı?
Elli beúlik altını
Buz gibi gerdana
Taksak olmaz mı?
Ya÷mur ya÷ıyor, yer yaú olur,
Uçan kuúlar serhoú olur,
434
435
221
Yâr sözleri pek hoú olur.
Ba÷lantı
Ya÷mur ya÷ıyor taú üstüne,
Kalem oynar kaú üstüne,
Her ne dersen baú üstüne.
Ba÷lantı
Kâküllerini taramazsın,
Sen bu iúe yaramazsın,
Küçüceksin, saramazsın.
Ba÷lantı” 436
II.1.4.4. Bentleri Dört Dizeden Oluúan Türküler
II.1.4.4.1. Bentleri dört dizeden oluúan ba÷lantısız türküler
“Mor menekúe boyun e÷miú,
Gül kızarmıú hicabından.
Seni bir tenhada bulsam,
Kimin oldu÷unu sorsam.
Çevirsem sa÷ yana÷ını öpsem,
Rızası olsun olmasın,
Boyu uzun beli ince,
Yaúın kemale gelince.
Sürünüp gezdi÷in yerde
Huri kızına benzersin.
Aya÷ında çizmesi,
Tamam oldu gezmesi,
Hele gidiyo…
ùimdi mi duymuú annesi
Aya÷ında çorabı,
Ben o yârin türabı.”437
436
437
Hakkı Tezel. age. s.168.
222
II.1.4.4.2. Bentleri dört, ba÷lantıları bir dizeden oluúan türküler
Türkü
“Alçacık duvar üstü, aman
Tabancam suya düútü
Tabancamı çıkarırken
Ayrılık bize düútü.
Yâr gel aman, aman.
Tabancamın yayları, aman
Da÷da tavúan avlarım
Yâr askere giderken
Arkasından a÷larım
Yâr gel aman, aman.”438
II.1.4.4.3. Bentleri dört, ba÷lantıları iki dizeden oluúan türküler
Kır Atıma Bineyim
“Kır atıma bineyim, Ah da÷lar, ulu da÷lar,
Yâr yoluna gideyim, Yüre÷im kan a÷lar,
Beni bu aúka düúüren Yâr buradan geçti mi,
Dön yüzünü göreyim. Söyleyin yüce da÷lar.
Aman, aman, ben yandım Ba÷lantı.” 439
Bana yâr olur sandım.
II.1.4.4.4. Bentleri dört, ba÷lantıları üç dizeden oluúan türküler
Gurbetlik Türküsü
“Gurbetteyim, gurbette
Beni de buradan alsınlar
Ayúegüllen Fatme
Günlerimi saysınlar.
Ben viran oldum
Sarardım, soldum
Yâr kıymeti bilmedim.
438
439
223
Kazarmanın440 çeúmesi
Yandan akıyor, yandan
Askerlik bir úey de÷ildir,
Ayrılık var bir yandan.
Ba÷lantı.” 441
II.1.4.4.5. Bentleri dört, ba÷lantıları dört dizeden oluúan türküler
Menekúesi Biçim Biçim
“Menekúesi biçim biçim
Yanıyorum senin için
Herkesler düúman oldu
Seni sevdi÷im için
Ha hallaúın hallaúın,
Yârim, sinemle sarmaúın,
Gel al yârim, al beni,
Al da sinende sar beni.
Pencereden kuú uçtu,
Yandı yürek tutuútu,
Yanma yüre÷im, yanma,
Ayrılık bize düútü.
Ba÷lantı.” 442
II.1.4.4.6. Bentleri dört, ba÷lantıları beú dizeden oluúan türküler
Rodopların ùen Kızları
“Rodopların úen kızları
Saçları boyalı,
Hem saçları, hem kaúları,
Parmakları kınalı.
Birincisi edalı
økincisi sevdalı
Üçüncüsü paralı
440
Kıúla.
441
442
224
Üçünün birer dostu var,
Bize bir úey kalmadı.
Rodopların úen kızları,
Tütün iúlerler.
øúler, iúler, hamleci çıkarlar,
Sonra úenlik yaparlar.
Ba÷lantı” 443
II.1.4.4.7. Bentleri dört, ba÷lantıları altı dizeden oluúan türküler
Türkü
“TKZ-eler kuruldu,
Tarlalar sürüldü,
øúleyelim birlikte,
Fakir zengin bir oldu.
øúleyelim olmaz mı be güzel,
Çalıúalım olmaz mı?
Altın renkli tütünleri,
Beyaz tomruk pamukları,
Toplasak olmaz mı, be güzel
Toplasak olmaz mı?
TKZ-emiz var bizim,
Pamuk tütün ekeriz,
Sosyalizmi kurmaya
Çalıúırız hepimiz.
Ba÷lantı
ølkbahar açıldı
Kuúlar artık ötüyor
Sürüm zamanı geldi
Makineler sürüyor
Ba÷lantı”444
443
444
225
II.1.4.5. Bentleri Beú Dizeden Oluúan Türküler
II.1.4.5.1. Bentleri beú, ba÷lantıları iki dizeden oluúan türküler
Kayalardan Kayarım
“Kayalardan kayarım,
Senin için yanarım, aman annem,
Ben bu dertten ölürsem,
Talihime yazarım, aman annem,
Kısmetime yanarım.
Açıldı mı hurma da zeytin dalında yapra÷ı
Çekti de bizi bu gurbetin suyu, topra÷ı.
Altın tas, altın tarak,
Gelemem yolum ırak, aman annem,
Diz dize otururduk,
Olduk gözlerden ırak, aman annem,
Olduk sözlerden ırak.
Ba÷lantı
Altın aldım yüz dirhem
Kaútır gözü süzdüren, aman annem,
Senin aúkındır beni üzdüren,
Talihtir, ne çare, aman annem,
Kısmetindir, ne çare.
Ba÷lantı
Al da÷lar, yeúil da÷lar,
Gurbette yârim a÷lar, aman annem
Kalksam dedi mi anlatsam,
Yerde hayvanlar a÷lar, aman annem,
Gökte melekler a÷lar.
Ba÷lantı.” 445
445
226
II.1.4.5.2. Bentleri beú, ba÷lantıları dört dizeden oluúan türküler
Türkü
“Ben bir úahin kuúuydum
Uçtum yuvamdan
Herkesin oruydum aman
Çıktım aradan
Bugünkü kısmetimi versin yaradan.
Çok uzaklara düúmüúüm aman
Ona da yanarım
Kalmıúım Kırçma’nın ardında aman,
Gün geçmez a÷larım.
Yüce da÷ baúında aman,
Bir yuva yaptım,
O yuvanın içinde dostlar
Yalnızca yattım,
Anam, gelecek diye yollara baktım.
Ba÷lantı.” 446
II.1.4.5.3. Bentleri beú, ba÷lantıları beú dizeden oluúan türküler
Yusuf’um Türküsü
“Kırcalıyla Arda’nın arası
Saat sekiz arası, Yusuf’um
Saat sekiz arası
Civan da Yusuf’umu Ardalar aldı ya
Yoktur ya çaresi.
Aman be deryalar, kanlıca deryalar,
Biz niúanlıyız, deryalar,
Biz niúanlıyız,
økimiz de bir boydayız,
Biz delikanlıyız.
Çıkar abanı, poturunu Yusuf’um
446
227
Dalgalar alacak, Yusuf’um
Dalgalar alacak,
Ben sana demedim mi, canlarım Yusuf’um
Kayıklar batacak.
Ba÷lantı
Çıkar abanı poturunu Yusuf’um
Kardeúin giyecek, Yusuf’um
Kardeúin giyecek,
Senin de sevdice÷in kız Feride’yi
Ellere vermeyecek.
Ba÷lantı
Arda boylarından Kırcalı’ya
Kimler gidecek, Yusuf’um
Kimler gidecek
Civan da Yusuf’umun garip annesine
Kimler haber verecek?
Ba÷lantı.” 447
II.1.4.5.4. Bentleri beú, ba÷lantıları altı dizeden oluúan türküler
Türkü
“Evlerim var hane hane,
Benlerim var tane tane,
Ben kül oldum yane yane aman
Yâr, ben de o güzele varayım mı?
Gelmese kareleri ba÷layım mı?
Haydi de allı güzel,
ùalvarı dallı güzel,
Yana÷ı ballı güzel.
Haydi de hopla da gel,
ùalvarı topla da gel,
Cebini yokla da gel.
447
228
Evlerimin önü mersin,
Mevlâm da o güzeli bana versin,
Verir ise tezce versin aman,
Ya bende o güzele varayım mı?
Gelmese kareleri ba÷layım mı?
Ba÷lantı.” 448
II.1.4.6. Bentleri Altı Dizeden Oluúan Türküler
II.1.4.6.1. Bentleri altı dizeden oluúan ba÷lantısız türküler
Kınalı Kekli÷im
“Kekli÷im kekli÷im
Vay vay aman
Kınalı kekli÷im
Suya mı gidersin
Vay vay aman
Yolunu beklerim.
Evlerim evlerim
Vay vay aman
Yüksek evlerim
ønerim çıkarım
Vay vay aman
Gönül e÷lerim
Karınca karınca
Vay vay aman
Kanatlı karınca
ùu Zeynep geliyor
Vay vay aman
Beni görünce.”449
448
449
229
II.1.4.6.2. Bentleri altı, ba÷lantıları dört dizeden oluúan türküler
Aúkın Yollarında
“Aúkın yollarında
Kervanın mı var
Beni öldürmeye
Efkârın mı var
Benden baúka bir yâr
Sevdi÷in mi var?
Yandım aman, yandırma,
Yandırma beni,
Sevda uykularından
Kaldırma beni.
Ayva çiçek açmadan
Yaz mı geçecek,
Gönül bu sevdadan,
Vaz mı geçecek,
Senin ettiklerin,
Az mı gelecek?
Ba÷lantı.” 450
II.1.4.6.3 Bentleri altı, ba÷lantıları beú dizeden oluúan türküler
Perperik Boylarında
“Perperik boylarında
Dolma boylu kız Feride’m
Tütün mü dikersin?
Tütün de÷il meramın,
Dolma boylu kız Feride’m,
Mehmedini beklersin.
Aman kuzum, a÷acı÷ım,
Canım Kâzım a÷acı÷ım
Ben sana yâr olmam,
450
230
Öldürseler duramam,
Mehmedimden ayrılamam.
Perperik boylarında
Kara gözlü kız Feride’m,
Buldum a izlerini.
Tütünlük tarlalarında
Dolma boylu kız Feride’m,
Öptüm e gözlerini.
Ba÷lantı
Perperik boylarında
Kuzu mu güdersin,
Kuzu de÷il meramın,
Mehmedini beklersin.
Ba÷lantı” 451
II.1.4.2. Ölçülerine Göre Bulgaristan Türkleri Türküleri
Türkülerde ölçüyle ilgili olarak ùükrü Elçin, hece ölçüsünün yanında
cönklerde ve mecmualarda aruzla yazılmıú türkü örneklerinin varlı÷ına iúaret
etmektedir: “Türküler umumiyetle herkesin anlayabilece÷i ortak, sade ve tabii bir
dille, hece vezni ile söylenmekte veya yazılmaktadır; aruzla meydana getirilmiú
örnekleri vardır. Bazı ilim adamlarının hece vezni olarak da düúündükleri aruz
vezni ve Divan edebiyatı nazım úekilleri ile ortaya konulan bu türkülere: ‘Divan,
Selîs, Semaî, Kalenderî, Satranç ve Vezniâhir’ adları verilmektedir.
Hece vezni ile yaygın türküler ise mâni ve koúma tiplerine ba÷lı, muhtelif
úekil hususiyetleri gösteren nakaratlı, nakaratsız lirik manzumeler olarak
baúlangıçta ferdî birer yaratma eseridir; zamana ve muhite ba÷lı olarak
anonimleúirler. 17’inci asır saz úairlerinden Kayıkçı Kul Mustafa’nın Genç
Osman Destanı bunun tipik bir misalidir. Örneklerde de görülece÷i üzere ferdin
451
231
damgasını taúıyan türküler de vardır; hususiyle muhafazakâr tarikat edebiyatı
mahsulleri arasında birçok örnekler gösterilebilir.
Türkülerin özünü musiki teúkil eder. Musikisiz güfte düúünülemez. Bununla
beraber hece ve aruz vezinleri ile söylenmiú veya yazılmıú ‘türkü’ baúlıklı
bestelenmemiú úiirlere de cönklerde mecmualarda rastlanmaktadır.”452
Do÷an Kaya “Anonim Halk ùiiri” adlı çalıúmasında türkülerin çeúitleri ve
teknik özellikleri baúlı÷ı altında, türkülerin genellikle yedi, sekiz ve on bir hece ile
söylendiklerini ifade eder. Kaya, “Ancak az sayıda da olsa beú ve on beú heceli
úiirler de vardır” demektedir. Do÷an Kaya, türküleri hecelerine göre; “Beú heceli
türküler”, “Yedi heceli türküler”, “Sekiz heceli türküler”, “On bir heceli
türküler”, “On beú heceli türküler” olmak üzere beú gruba ayırmıútır.453
Ali Yakıcı, “Halk ùiirinde Türkü” adlı çalıúmasında vezinleri bakımından
türküleri; “Hece Vezinli Türküler” ve “Aruz Vezinli Türküler” olmak üzere iki
gruba ayırır. Yakıcı, hece vezinli türküleri; “Üç Heceli Türküler, Dört Heceli
Türküler, Beú Heceli Türküler, Altı Heceli Türküler, Yedi Heceli Türküler, Sekiz
Heceli Türküler, Dokuz Heceli Türküler, On Heceli Türküler, On Bir Heceli
Türküler, On øki Heceli Türküler, On Üç Heceli Türküler, On Dört Heceli
Türküler, On Beú Heceli Türküler, On Altı Heceli Türküler” úeklinde
sınıflandırmıútır. 454
Bulgaristan Türkleri türkülerini ölçüleri bakımından úu úekilde
sınıflandırabiliriz:
II.1.4.2.1. Hece Ölçüsü øle Yaratılmıú Türküler:
Bulgaristan Türkleri türkülerinde ölçü ve kafiye bakımından serbest tarzda
söylenmiú türküler çok olmakla birlikte ölçü ve kafiye bakımından düzenli ve
sa÷lam olan türküler de vardır. Bulgaristan Türkleri türkülerinde tespit etti÷imiz
hece ölçülü türkülerin ölçü özelliklerine göre da÷ılımı úöyledir:
452
453
Do÷an Kaya. age. s.149-153.
454
Ali Yakıcı. age. ss. 167-175.
232
II.1.4.2.1.1. Yedi Heceli Türküler
Elimizdeki metinlere göre yedi ölçülü türkülerin daha çok söylendi÷ini
görmekteyiz.
Güzelim Aman
“Denizin gemileri,
Hem ileri, hem geri,
Gençlikte ölenleri
Serin yere gömmeli.
Güzelim aman,
Yarın sabah erkenden
Beklerim aman,
Çeúme baúında çiçek
Çiçe÷i kim biçecek
Ben bir çeúme yaptırdım
Bekâr kızlar içecek.
Güzelim aman,
Yarın sabah erkenden
Beklerim aman.455
Bu türküde ana metin yedili hece ölçüsü ile söylenmiú, ancak ba÷lantı
kısmı serbest ölçülüdür.
II.1.4.2.1.2. Sekiz Heceli Türküler
Fatmegül Türküsü
“Evimin önünde kaya,
Kayadan bakarlar aya,
Saramadım doya doya,
Ah neden, neden, neden.
Evimin önünde vıúvıú,
Vıúvıúın yapra÷ı düúmüú,
Fatmegül kimlere küsmüú,
Ah neden, neden, neden.
455
Emil Boev, Hayriye Süleymanova. age. 10.
233
Evimin önünde kuyu,
Kuyudan çekerler suyu,
Uyu Fatmegül, uyu.
Ah neden, neden, neden.” 456
II.1.4.2.1.3. Dokuz Heceli Türküler
“Ayúe’m çıkmıú yollara bakar
Ufacıktan çok canlar yakar
Benim kara gözlü esmerim
Seni her gün görmek isterim
Ayúe’m seni nerde bulmalı?
Uçan kuúlara mı sormalı?
Benim kara gözlü esmerim
Seni her gün görmek isterim”457
II.1.4.2.1.4. On Heceli Türküler
Elmayı Nazik Soyarlar
“Elmayı nazik soyarlar aman
Çilli taba÷a dizerler aman
Ah benim canım fincanım aman
Ah benim canım, fincanım aman
Fincanın altı çıradan aman
øçmeyen çıksın aradan aman
Ah benim canım, fincanım aman
Güzeli candan severler aman
Çirkini da÷da ezerle aman
Ah benim canım, fincanım aman” 458
456
457
Suzanne Kakuk. age. s.256.
458
234
II.1.4.2.1.5. On Bir Heceli Türküler
Kadriye’m
“Ana ben girdim mi otuz yaúıma
Zalim ölüm ne tez geldi baúıma
Doymadım kuzularıma, eúime
Kadriye’m, Kadriye’m güzel Kadriye’m
Güzel gözlerini süzen Kadriye’m
Kuzularım kalkmasınlar yanımdan
Ayıramam sizi tatlı canımdan
Kurtar doktor, kurtar beni ölümden
Kadriye’m Kadriye’m, aslan Kadriye’m
Gel otur yanıma, yaslan Kadriye’m!”
(………………)459
Ölçüsü on birden fazla olan türküler de vardır. Ancak bu türkülerde ölçü
düzenli de÷ildir.
Bülbül Türküsü
“Gül dalına bülbül konmuú güle bakıyor,(13)
ùu yârimin çatma da kaúı beni yakıyor.(14)
Gel güzelim, gel mele÷im, gel fidan boylum, gel.
Ötme bülbül, ne ötersin, gönlüm úen de÷il,(13)
Beni yakan çatma da kaúlı burada de÷il.(14)
Gel güzelim, gel mele÷im, gel fidan boylum, gel.
ùu bahçede gonca güller beyaz açılır,(13)
ùu yârimin top zülüfleri tel tel saçılır.(14)
Gel güzelim, gel mele÷im, gel fidan boylum, gel.” 460
II.1.4.2.2. Aruz Vezinli Türküler
Aruz vezniyle söylenmiú veya yazılmıú türkülerle ilgili ùükrü Elçin’in
görüúlerini yukarıda ifade etmiútik. Gyula Nemeth’in derledi÷i bir türkü metni on
dörtlü hece ölçüsünün yanında aruz vezninin “mefûlü/mefâîlü/mefâîlü/feûlün”
kalıbına da uygundur.
459
Osman Aziz. age. s.30.
460
235
“Gönlüm yine bir âteú-i hicrâna dolaútı
Sevdâ-yı muhabbet baúıma bak neler açtı
O dil-i periúânıma düúman bile úaútı
Sevdâ-yı muhabbet baúıma bak neler açtı
Geldim geleli úu cihâna gör ne hal oldum

A÷lamaktan dîdelerim kan ile doldu
Yârin bakıúı aklımı hem fikrimi aldı
Sevdâ-yı muhabbet baúıma bak neler açtı” 461
II.1.5. Söyleyenlerine Göre Bulgaristan Türkleri Türküleri
Türküleri söyleyenlerine göre; bir kiúi tarafından söylenen türküler, birden
fazla kiúinin söyledi÷i türküler ve grup halinde söylenen türküler úeklinde
sınıflandırmanın mümkün oldu÷unu düúünmekteyiz. Bulgaristan Türkleri
türkülerini de söyleyenlerine göre bu úekilde de÷erlendirebiliriz. Türküler;
dü÷ünlerde, çeúitli törenlerde usta söyleyiciler ya da kabiliyetli kiúiler tarafından
söylenir. Tek kiúinin söyledi÷i türkülerin yanı sıra karúılıklı söylenen türküler de
vardır. Kız ve çocuk tarafından söylenen türküleri ve oyun türkülerini birden fazla
kiúi tarafından söylenen türküler grubu içinde ele almak mümkündür.
Grup halinde söylenen türkülere ise, toplu iú görmeler sırasında,
imecelerde hep birlikte söylenen ve yapılan iú sırasında ahengi sa÷layan türküleri
örnek gösterebiliriz.
Söyleyenlerine göre Bulgaristan Türkleri türküleri yapı bakımından
çeúitlilik göstermektedirler. øki, üç ve dört dizeden oluúan birden fazla kiúinin
söyledi÷i türkülere aúa÷ıdaki türküleri örnek gösterebiliriz.
Kızım Kardan Beyazsın
“Kızım, kızım, kardan beyazsın,
Seni bir bey istiyor gidecek misin?
Baba, baba, ben gidemem ona,

Onun paraları çoktur, saydırır bana.
461
236
Kızım, kızım, kardan beyazsın,
Seni bir çoban istiyor gidecek misin?
Baba, baba, ben gidemem ona,

Onun koyunları çoktur, güttürür bana.
Kızım, kızım, kardan beyazsın,

Seni bir sarhoú istiyor, gidecek misin?
Baba, baba ben giderim ona,

Gündüzleri sarhoú, geceleri mayhoú, sarmaúır bana .”462
Kınalı Kızım
“Kızım, kızım, kınalı kızım,
Seni bir çoban istiyor,
Vereyim ona.
Baba, baba, ben gitmem ona,

Koyunları çoktur,
Sa÷dırır bana.
Kızım, kızım, kınalı kızım,

Seni bir muallim istiyor,
Vereyim ona.

Defterleri çoktur,
Yazdırır bana.

Seni bir berber istiyor,
Vereyim ona.

Peúkirleri çoktur,
Yıkatır bana.
462
237
Seni bir zabit istiyor,
Vereyim ona.

Çizmeleri çoktur,
Boyatır bana.

Seni bir moryak463 istiyor,
Vereyim ona.

O denizde gezer, gezer
Bakmaz olur bana.

Seni bir sarhoú istiyor,
Vereyim ona.
Baba, baba, ben giderim ona,

Gider içer, içer gelir,
Sarmaúır bana.” 464
Kombaynımın Türküsü
“Çocuk:
Kombaynımı gırlattım
Normaları fırlattım
Manga baúı Ayúe’ye
Yandan bir bakıú attım.
Kız:
Gırlat Mehmet sen gırlat
Günde beú norma fırlat
463
Denizci.
464
238
E÷er hamleci olmasan
Ayúe’den kalırsın ırak.
Çocuk:
Kombaynımın çadırı
Barıú koydum adını
Yürü kombaynım gidelim
Gör tekezese kızını
Kız:
E÷er barıú istersen
Dimitrofçu genç isen
Ayúe de senin olacak
Onun gibi iúlersen.
Çocuk:
Kombaynımı alıverdim
Yaylaya dalıverdim
Günde beú norma attım
Ayúe’yi alıverdim.” 465
465
Rıza Mollov, bu türkünün sözlerinin H. Karahüseyin tarafından yazıldı÷ını ve artık anonim
olmaya yüz tuttu÷unu ifade etmektedir. Bkz. Rıza Mollov. age. ss.146-147.
239
II.2. BULGARøSTAN TÜRKLERø HALK EDEBøYATINDA MÂNø
II.2.1. Mâni Teriminin Tanımı, Kökeni ve Türk Lehçelerindeki Karúılıkları
Az sözle çok úeyi anlatan mâni, Bulgaristan Türkleri halk edebiyatında en
yaygın türlerden biridir. Derleme çalıúmalarımız sırasında en kolay ulaútı÷ımız tür
mâni olmuútur. Mâni türünün bu kadar çok sevilmesi ve yaygın olması,
söyleyiúindeki kolaylıkla ilgilidir.
Mâni, çeúitli kaynaklarda; “Anonim halk edebiyatının bir nazım úekli olup,
ekseriya dört mısradan meydana gelir. Birinci, ikinci ve dördüncü mısraları
kafiyeli olur. Asıl mana son iki mısrada ifade olunur”466 “Genellikle birinci,
ikinci ve dördüncü dizeleri uyaklı olan, daha çok hecenin yedili ölçüsüyle
söylenen halk úiiri”467 “Teevvühe müteallik esvattan ibaret olan elhan ki ekseriya
bir úarkı veya taksimin ibtidasında teganni olunur”468“Anonim halk úiirinin en
yaygın úekli. Ekseriya yedi heceli ve dört mısralı tek kıtadan meydana gelir. Dört
mısralı manilerde birinci, ikinci ve dördüncü mısralar birbiri ile kafiyeli, üçüncü
mısra ba÷ımsızdır”469 “Mâni genelde dört mısralı, yedi heceli ve üçüncü
mısraları serbest, di÷erleri kendi arasında kafiyeli olan (aaxa) anonim halk úiiri
nazım úeklidir”470 diye tanımlanmıútır.
Konu üzerinde çalıúan bazı bilim insanlarının yaptıkları tanımlar ise úu
úekildedir:
øgnacz Kunos mâniyi; “Türk úiirinin en yaygın türüdür. øslamlıktan önceki
Türk sözlü edebiyatımızdaki koúuklara benzer. Kafiye düzeni genellikle (aaba)
tarzındadır. Ço÷unlukla aúk ve özleyiú temalarını iúler” úeklinde tanıtır.471
Pertev Naili Boratav mâni için; “Gerek dil, gerekse gelenek ortaklı÷ı
bakımından çok geniú bir alana yayılmıú olan mâni, en ço÷u 7 heceli ve ‘aaba’
düzeninde uyaklı bir dörtlük olarak gösterir kendini” demektedir.472
466
Örnekleriyle Türkçe Sözlük. østanbul: MEB Yay., 2000, s.1899.
467
Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yay., 2005, s.1340.
468
ùemseddin Sami. Kamus-ıTürkî. østanbul: Ça÷rı Yay., 1987, ss.1263-1264.
469
Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. østanbul: Dergâh Yay., 1986,C.6, s.134.
470
Saim Sakao÷lu, Ali Berat Alptekin. “Anonim Halk Edebiyatı.” østanbul: Türk Edebiyatı Tarihi.
Kültür ve Turizm Bakanlı÷ı Yay., 2006, C.4, s.589.
471
Ignacz Kunos. Türk Halk Edebiyatı. Hzl. Tuncer Gülensoy. Ankara: Bizim Gençlik Yay., 1994,
s.36.
472
240
ùükrü Elçin ise mâniyi; “Dü÷ünlerde, kadın topluluklarında, iú yerlerinde,
tarlalarda vb. söylenen mâni umumiyetle hece vezninin 7 veya 8’lisi ile meydana
getirilen 4 mısralık manzumelerdir” úeklinde tanımlar.
Cem Dilçin; “Mâni halk úiirinde en küçük nazım biçimidir. Yedi heceli 4
dizeden oluúur. Birinci, ikinci ve dördüncü dizeler uyaklı, üçüncü dize serbesttir,
uyak düzeni harflerle úöyle gösterilir: aaxa” úeklinde tanımlamaktadır.
Do÷an Kaya, “Anonim Halk ùiiri” adlı eserinde mâniyi; “Az sözlerle çok
anlamların ifade edildi÷i, sevda konusu a÷ırlıkta olmak üzere hemen her konuda
söylenmiú, yedi heceli, müstakil dörtlüklü úiirlere mani denir” úeklinde
“Manilerimiz ve Trabzon Manileri” adlı çalıúmasında Ali Çelik mâniyi;
“Mâni, ço÷unlukla hece ölçüsünün yedili, çok az olarak da dört, beú, sekiz ve on
birli kalıbıyla söylenen; kafiye örgüsü aaba veya baca úeklinde olan; bazı
türlerinde mısra sayısı artsa bile, ço÷unlukla tek dörtlükten oluúan; her zaman
ana tem olan sevginin yanında, tolumu ilgilendiren hemen hemen bütün temaların
iúlendi÷i, anonim halk úiirinin en çok sevilen, en yaygın ve en eski türüdür”
úeklinde bir tanım ortaya koyar.474
Yukarıdaki tanımları da göz önünde bulundurarak mâniyi úu úekilde
tanımlayabiliriz: Genelde söyleyicisi kadın olan; hıdrellez, dü÷ün, bayram gibi
törenlerde veya toplu iú görmeler sırasında, baúta aúk ve sevgi olmak üzere insanı
ilgilendiren hemen her konuda; hecenin ço÷unlukla yedili, çok az olarak da
dörtlü, beúli, sekizli ve on birli ölçüsüyle söylenen; kafiye örgüsü aaba veya baca
olan ve az sözle çok úeyi dört dizede anlatan anonim halk úiiridir.
Mâni kelimesinin kökeniyle ilgili olarak da de÷iúik görüúler ileri
sürülmüútür. øleri sürülen görüúler içinde bu sözün Arapça “ma’na” kökünden
geldi÷i görüúü en fazla kabul gören görüútür. Fuad Köprülü,475 Veled Çelebi,476
Pertev Naili Boratav,477 Do÷an Kaya478 bu görüútedirler.
473
474
Ali Çelik. Manilerimiz ve Trabzon Manileri. Ankara: Akça÷ Yay., 2005, ss.17-18.
475
Fuad Köprülü. Türk Edebiyatı Tarihi. østanbul: Ötüken Yay., 1981, s.273.
476
Veled Çelebi’nin Ahmet Talat Onay’ın eserine yazdı÷ı dipnot. Bkz. Ahmet Talat Onay. Türk
Halk ùiirlerinin ùekil ve Nev’i. Hzl. Cemal Kurnaz. Ankara: Akça÷ Yay., 1996, s.84.
477
478
Do÷an Kaya. age. s. 30.
241
Ali Torun ise, mâni kelimesini Arapça “yasak etme, bırakmama,
durdurma, caydırma” anlamlarına gelen “men” kelimesiyle ilgili oldu÷u
kanaatindedir. Ali Torun’un bu kanaate varmasındaki temel düúünce; “Zira mâni
tarzında umumiyetle muhataba açık bir sataúma veya onu i÷neleyerek imalı bir
ifade tarzı vardır. Ekseri de mâniler bu sataúmalara cevap niteli÷indedir”
sözleridir.
Do÷an Kaya ise, Ali Torun’un bu görüúüne katılmaz. Kaya, atıúma
úeklinde yahut karúılık vermeye dayalı olanların mâni çeúitleri içerisinde var
oldu÷unu kabul etse de; “Fakat yüzde itibariyle bu tip mâniler oldukça az
sayıdadır. Mânilerin sadece bir kısmının bu özellikte olması, bütün hakkında
hüküm vermemizi güçsüz kılar” diyerek Ali Torun’un görüúüne katılmasının
mümkün olmadı÷ını ifade eder.479
Mâni kelimesinin kökeniyle ilgili di÷er görüúlerden bazıları úunlardır:
Niyazi Eset; Türk-Türkî, Türkmen-Türkmanî, Varsak-Varsa÷ı, Bayat-Bayatı
kelimeleri arasındaki ilgiden hareketle, mâni kelimesinin “man” kökünden
do÷du÷unu iddia etmektedir.480 Ancak bu görüú “man” adlı bir Türk boyu
olmadı÷ı için itibar görmemiútir.
Mâni kelimesinin Türkçe olabilece÷ini düúünen isimlerden biri de L. Sami
Akalın’dır. “Türk halk edebiyatında ve folklorunda kullanılan tür ve biçim
adlarının hemen hep Türkçe oldu÷u” fikri Akalın’ın bu görüú için temel aldı÷ı
düúüncedir. L. Sami Akalın, mâni kelimesini Türkçeye ba÷larken úu görüúlerden
hareket eder:
“1. Mani, “Türkmani”den kısaltılmıú bir söz olabilir.
2. Mañlamak “ba÷ırmak” mastarından türemiú olabilir.
3. Kaúgar Türkçesindeki mañmak “sallanmak, sallanarak yürümek,
yürümek” mastarından türemiú olabilir.
4. Ça÷atay Türkçesindeki Mañe/Mane “Yol baúlarına konan iúaretler”
sözüyle ilgisi olabilir.”481
479
480
Niyazi Eset. Mukayeseli ve Neúredilmemiú Maniler. Ankara: Ankara Halkevi Dil ve Edebiyat
ùubesi, 1944, s.7.
481
L. Sami Akalın. Türk Manileri. østanbul: Baúbakanlık Kültür Müsteúarlı÷ı, 1972, C.I, ss.XIII-
XIV.
242
“Makedonya Türklerince Söylenen Mâniler” adlı eserinde Hamdi Hasan,
Ferid Muhiç’in kelimenin kökeninin Türkçe oldu÷u yönündeki görüúünü úu
úekilde aktarmaktadır: “Mânilere kültürel ve antropolojik açıdan yaklaúan Ferid
Muhiç, bu konuda çok ilgi çekici açıklamalarda bulunmaktadır. Bu ürünleri
otantik sosyo-kültürel iúlevleri ve antropolojik ba÷lamı ıúı÷ında ele alarak, mâni
sözcü÷ünün Türk kökenli olup, ùamanizmden kaynaklandı÷ını yani ‘kutsal úiirleri
bilen ve söyleyen adam’ manasına gelen ve 18. yüzyılın meslekî literatüründe
kullanılan bu kelimenin, Tunguz kabilelerinde kaydedilen ‘ùaman’ kelimesinden
türedi÷ini bildirmektedir.”482 Ferid Muhiç’in bu görüúü Niyazi Eset’in görüúünü
destekler mahiyettedir.
Yusuf Ziya Demirci’nin konuyla ilgili görüúlerini “Osmanlı Tarih
Deyimleri ve Terimleri Sözlü÷ü II” adlı eserde Mehmet Zeki Pakalın úu úekilde
aktarmaktadır: “Musiki usulsüz olan maninin türkücükler halinde olanlarını kızlar
söylerlerdi. Usulsüz olanların ‘adam aman’ veya ‘yâr aman’ yahut da ‘amanı’
(Safranbolu’da böyleleri hala vardır) gibi nidalarla baúlar. Zamanla ‘amani’
kelimesindeki ‘a’ ünlüsü düúüp geriye ‘mâni’ kelimesi kalmıútır. Bundan dolayı
mâni kelimesinin Arapça “ma’nâ” veya “mania” kelimesiyle hiçbir ilgisi
yoktur.”483
Türk dünyasının her co÷rafyasında bilinen ve sevilen mâni kelimesinin
bugünkü anlamıyla ne zaman kullanıldı÷ı konusu da tartıúmalıdır. Kutadgu
Bilig’de mâni sözüne 36 yerde rastlanır. Ancak, Kutadgu Bilig’de “mâni”
kelimesi “anlam” karúılı÷ında kullanılmıútır ve Arapça “ma’na” kelimesinden
gelmektedir.484
Birçok konuda oldu÷u gibi, mâninin ilk yazılı örne÷ine de Divanü
Lugat’it-Türk’te rastlamaktayız. Ancak Do÷an Kaya’nın da ifade etti÷i gibi, “bu
ilk örnek teknik açıdan mani tipinde olmakla beraber, anlam ve üslup yönüyle
bugünkü manilerden oldukça farklıdır.” 485
482
Hamdi Hasan. Makedonya Türklerince Söylenen Mâniler. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi
Baúkanlı÷ı Yay., 2007, ss.2-3.
483
Mehmet Zeki Pakalın. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü÷ü II. østanbul: MEB Yay.,
1983, s.406.
484
Kutadgu Bilig III-øndeks. Hzl. Reúit Rahmeti Arat. østanbul: Türk Kültürünü Araútırma
Enstitüsü Yay., 1979, s.308.
485
243
“Körklü tonu÷ özüñge
Tatlı÷ aúı÷ adhınka
Tutgıl konuk agırlı÷
Yadsun çawıñg budhunka
(øyi elbiseyi kendine giy, tatlı yemekten baúkasına hisse ayır, konu÷u
a÷ırla, ta ki ününü herkes yaysın) ”486
Niyazi Eset, mâni kelimesine ilk defa, Türk edebiyatının en eski
mahsullerinden olan Dede Korkut hikâyelerinde “Koçun türküsünün manisini
ver” úeklinde tesadüf edildi÷ini söyler.487
Mâniyle ilgili eski kaynaklardan bir di÷eri de Evliya Çelebi’nin
Seyahatnamesi’dir. Evliya Çelebi, øznik’ten Sö÷üt’e do÷ru giderken bir askerden
duydu÷u üç maniyi kaydetmiútir.
Mâni kelimesinin XII.-XIII. yüzyıldan bu tarafa yazı dilimizde
kullanıldı÷ını ifade etmek mümkündür.
Mâninin eskili÷i ve eski bir úekil ve tür oluúu yönünde neredeyse bütün
araútırmacılar hemfikirdir. Ancak mâninin, menúei konusunda da farklı görüúler
söz konusudur.
Fuad Köprülü; “…. eski Türk nazmının ‘birim’i olmak üzere dört mısradan
meydana gelmiú ‘Kıt’a:Dörtlük’leri kabul etmek icabeder. …. gerek bu eski nazım
úekillerimizde, gerek bugünkü Türk halk edebiyatının ‘mani, koúma, destan’ gibi
orijinal úekillerinde, nazım úeklinin birimi olarak ‘Dörtlük’leri görüyoruz. Bu
itibarla, en eski nazım úekli olarak, hala bugün bile ‘Mâni’ adını verdi÷imiz
kıt’ayı gösterebiliriz. ….Türk nazım úeklinin bu esas ‘dörtlük’ unsuru, yalnız daha
sonraki halk edebiyatımızda de÷il, Klasik Türk Edebiyatı’nın üzerinde de tesirli
olmuútur” diyerek Türk úiirinin millî nazım biriminin dörtlük, mâninin de ilk tür
oldu÷unu savunur. Köprülü’ye göre dörtlük sadece halk edebiyatımızı de÷il,
Klasik edebiyatımızı da etkilemiútir. 488 Fuad Köprülü, ayrıca; “… bizim nokta-i
nazarımıza göre Türk nazmının en eski úekli hâlâ bugün bile mâni namını
verdi÷imiz dört mısradan mürekkep kıt’alardır. Muahhar devirlerde bu mâniler
486
Kaúgarlı Mahmut. age. C.I, s.45.
487
Niyazi Eset. age. s.8.
488
Fuad Köprülü. age. ss.79-80.
244
birleúerek türkü ve koúmaları, sagu, mersiye ve destanları vücuda getirmiútir”
görüúündedir.489
Pertev Naili Boratav, Fuad Köprülü’nün bu görüúüne katılmaz. Pertev
Naili Boratav’ın bu konudaki kanaati úu úekildedir: “… Fuad Köprülü’nün mani
úeklini en eski Türk nazım úekli olarak kabul etmesi ve koúma tipinde çok kıt’alı
úiir úekillerinin, mani dörtlüklerinin bir araya gelmesi ile meydana çıktı÷ı
yolundaki izahı bize yanlıú görünüyor. Kanaatimizce mani, Fuad Köprülü’nün
tuyu÷ úekli için gösterdi÷i geliúme safhaları içinde mütâlaa edilmek gereken bir
úekil olmalıdır ve kafiyeleri ile birbirine ba÷lı dörtlüklerden meydana gelen
koúma úeklindeki úiirlerden, menúe itibarı ile, tamamıyla müstakildir.”490
Mâninin, rubai ve tuyu÷ gibi türlerle olan yakınlı÷ı üzerinde duran baúta
Fuad Köprülü olmak üzere pek çok bilim adamı bu yakınlı÷ı irdelemiútir. Bu üç
tür de ço÷unlukla “aaba –baca” gibi istisnalar bulunmakla birlikte–úeklinde kafiye
düzeni kullanılmakta ve üçünde de mahlas bulunmamaktadır. Fuad Köprülü, bu
tip dörtlüklerin mâni adını almadan önce “tuyu÷” adıyla anılmıú olabilece÷ini
yahut “tuyu÷” adının sadece imalı ve cinaslı mânilere ad olarak verilmiú olma
ihtimali üzerinde de durur. 491
Tadeusz Kowalski, mâni úeklinin aslında “baca” düzeninde olup, Osmanlı
lehçesinde geliúerek, “aaba” úeklini aldı÷ı görüúüne Pertev Naili Boratav
katılmaz. Boratav’a göre ise, “aaba” úekli daha eski olup di÷er úekil bundan
çıkmıú olmalıdır.492
Ali Çelik’in; “… hem tuyu÷ hem de rubaî mâniye göre daha geliúmiú ve
yazılı edebiyat ürünü türlerdir. Hâlen sözlü edebiyatın bir ürünü olan mâninin bu
iki türden çok daha eski oldu÷unu, yani bu türlerin mâniden sonra ortaya
çıktıkları úeklindeki görüúü kabul etmemiz gerekecektir” düúüncesine katılmak
mümkündür.
Türk edebiyatının en eski türü olan mâni, sadece bu adla anılmaz. Mâni
sözüne Türkiye’de ve muhtelif Türk boylarında farklı adlar da verilmiútir. Denizli
489
Mehmed Fuad Köprülü. Türk Dili ve Edebiyatı Hakkında Araútırmaları. østanbul: Kanaat
Kitabevi, 1934, s.216.
490
Pertev Naili Boratav. “Koúma.” øslam Ansiklopedisi. østanbul: MEB Yay., yty., C.6, ss.876-880.
491
Fuad Köprülü. age. s.273.
492
Pertev Naili Boratav. “Mani” øslam Ansiklopedisi. østanbul: MEB Yay., 1988, C.7, ss.286.
245
ve yöresinde “mana, deyiúme”, Urfa’da kadınların söyledi÷i mânilere “meani”,
erkeklerin söyledi÷ine “hoyrat”, Kars’ta “meni, akıúta”, Erzurum ve Artvin
yöresinde “meni”, Erzincan ve yöresinde “ficek”, øç ve Batı Anadolu’da “mâni”,
Trabzon yöresinde “atma-koúma”, do÷u Karadeniz bölgesinde “karúı-beri”,
E÷in’de “alagözlü, alagözlüm, kömürgözlüm” gibi adlar verilmektedir. Bunların
dıúında Türkiye Türkçesi a÷ızlarında mâniye; arandak, aúule, aytipa, balaz ya da
bolaz, bozlak, deyiú, deyiúme, deyiúet, dönderme, dörtleme, esevele (dü÷ün
mânisi), karúılama, kaúka, kımıl, martaval (Hıdırellez mânisi), maya, peúrevî,
söyleme, söz, türkü (Atma türkü, Sayacı türküsü) adları da verilmektedir.493
Türk dünyasının çeúitli bölgelerinde mâni birbirinden farklı kelimelerle
adlandırılmıútır.
Ahıska’da “mahnı”, Azerbaycan’da “bayatı, mani, meni, mahnı, mahna”,
Baúkurt Türkleri “úi÷ir töri”, Gagauz Türkleri “maani”, Irak Türkleri “hoyrat,
hoyrat, meni, koyrat, koryat”, Karaçay-Malkar Türkleri “iynar”, Kazan Türkleri
“úi÷ir töri”, Kazak Türkleri “ölen türü, aytıspa, aytipa, gayım öleng, kaım
ülenek”, Kıbrıs Türkleri “mâni”, Kırım Türkleri “mane”, Step-Kırım Tatarları
“cır, yır, çıng, çinik/çinig, çink, úın mane”, Kırgız Türkleri “tört sap, aytipa,
öleng, kayım ülenek, aytıú”, Kumuk Türkleri “sarın”, Nogay Türkleri “úın, çın”,
Özbek Türkleri “törtlik (halk úe’ri), aúula, koúuk”, Tatarlar “cır, kıska cır”,
Türkmenler “rubayı, ruba÷ı”, Uygur Türkleri “törtlik, koúak” derler.494
Bulgaristan Türkleri de türü Türkiye sahasında oldu÷u gibi mâni olarak
bilmektedirler. Ancak a÷ızlarda mâni; “mane” olarak da adlandırılmaktadır.495
“Bayırlar yeúillendi, Maneci baúı mısın?
Yâr benim úenlendi; Cevahir taúı mısın?
493
Nurettin Albayrak. age. s.355; L. Sami Akalın-Esma ùimúek. “Mâniler.” Türk Dünyası
Edebiyat Tarihi. C.3, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Baúkanlı÷ı Yay., 2003, s.257; Ali Çelik.
age. s.19; Do÷an Kaya. age. s.30.
494
L. Sami Akalın-Esma ùimúek. age. s.256; Do÷an Kaya. age. s.30; Türk Dünyası Edebiyat
Metinleri Antolojisi. C.8, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Baúkanlı÷ı Yay., 2007, ss.475-644;
Gagauz Türkçesinin Sözlü÷ü. Rusçadan Aktaranlar: Abdülmecit Do÷ru-øsmail Kaynak. Ankara:
Kültür Bakanlı÷ı Yay., 1991, s.171; Mustafa Öner. Tatar Mânileri. østanbul: Kum Saati Yay., yty.,
s.VII.
495
Mefküre Rıza Mollova. Do÷u Rodop Türk A÷ızlarının Sözlü÷ü, Ankara: TDK yay. 2003, s.267.
246
Yârime mane yazdım, Sana bir mane atsam,
Söylemeye üúendi.” Cebinde taúır mısın?”496
II.2.2. Bulgaristan Türkleri Mânileri Üzerinde Yapılan Çalıúmalar
Bulgaristan Türkleri halk edebiyatının di÷er türlerinde oldu÷u gibi mâni
türü hakkında yapılan çalıúmalar derlenen metinlerin yayınlanmasıyla sınırlı
kalmıútır. Bilindi÷i gibi Türk halk edebiyatına yönelik Balkanlarda ilk derleme
çalıúmaları geçen yüzyılın sonunda Macar alim øgnacz Kunoú tarafından
yapılmıútır. Daha sonraki yıllarda bölgenin sınırlarının yeniden çizilmesi ve
göreceli olarak barıú ve huzurun sa÷lanmasının ardından derleme çalıúmaları
yeniden baúlamıútır. Özellikle Türkologların, Balkanlarda Türk diline yönelik
yaptıkları çalıúmalar sırasında halk edebiyatı türlerine ait metinleri derlemeleri
pek çok açıdan önemlidir.
Vidin bölgesinden 40 mâni metni derleyen Gyula Nemeth’in bölgede
yaptı÷ı derleme çalıúmalarına yukarıda de÷inmiútik. Ancak Nemeth, mâni türünü
türkü türü ile karıútırmıú ve bu mâni metinlerini çalıúmasında “Türküler” baúlı÷ı
altında vermiútir. Türkülerin mâni tarzında olması mümkünse de Nemeth’in
eserinde yer alan metinler “mani kıtalarından kurulu türküler” de÷ildir. Gyula
Nemeth’in derledi÷i mânilerden örnekler:
“Kale kaleye karúı “Karúıda gördüm seni
Kalenin önü çarúı Beyaz gül sandım seni
On iki mendil çürüttüm Kıyamadım kokmaya
Durmaz gözümün yaúı” Ellere verdim seni”
“Kahve Yemen’den gelir “Kahve Yemen’i neyler?

Bülbül çimenden gelir Bülbül çimeni neyler?
Ak topuk beyaz gerdan Ak topuk beyaz gerdan
Her gün hamamdan gelir.” Her gün hamamı neyler?”497
Suzanne Kakuk, Bulgaristan’ın Kızanlık bölgesinde yaptı÷ı çalıúmaları,
“Textes Turc de Kazanlık II”. baúlı÷ıyla yayınlamıútır. Suzanne Kakuk’un daha
önce sözünü etti÷imiz bu çalıúmasında yirmi mâni metni yer almaktadır.
496
Hayriye Süleymanova, Emil Boev. Rodop Manileri. Sofya: Narodna Prosveta, 1965, s.176.
497
Gyula Nemeth. age. ss.202-205.
247
Kakuk’un, Zekavet Emin Hayrulov ve ùerif Mühtü adlı kaynak kiúilerden
derledi÷i ve yazıya geçirdi÷i yirmi mâniden üç tanesi üç, bir tanesi ise iki
dizelidir. Dizeleri eksik bu dört metinde kaynak kiúilerin mâninin di÷er dizelerini
hatırlayamadıkları muhtemeldir. 498
Zsuzsanna Kakuk’un “Die Türkische Mundait Von Küstandil Und
Michailovgrad” adını taúıyan çalıúmada ise kırk beú mâni metni bulunmaktadır.
Üç mâni metninin birer dizesi eksiktir. Kakuk’un derledi÷i mânilerden örnekler:
“Dere boyu gezerim “Karanfilsin sarkarsın
Gülbeúeker ezerim Açılmaya korkarsın
Söyleyenler söylesin Deseler yârin gelir
Ben yârimle gezerim. Hastayken kalkarsın”
“Ay pazara pazara “Kalkın kalkın sabah yakın

Yem atalım kazlara Pilavın tuzuna bakın
Kazlar yemi yiyince E÷er fazla yaparsanız
Sarılalım kızlara Pilavı bana da bırakın.” 499
1950 yılında, Do÷u Rodoplarda yaúayan Türklerin ekin biçme ve harmanla
ilgili geleneklerini araútırmak ve toplamak için görevlendirilen Mara
Mihaylova’nın “Etnografski Prouçvaniya Na øztoçnite Rodopi” (Do÷u
Rodoplarla ølgili Etnografya Araútırmaları) adlı çalıúmasında Do÷u Rodoplardaki
Türklerin Halk edebiyatına ait pek çok metnin yer aldı÷ını daha önce ifade
500
etmiútik. Mara Mihaylova’nın bu çok de÷erli çalıúmasında 90’a yakın mâni
metni bulunmaktadır. Mihaylova, bazı mânileri “Acıklı mâniler” baúlı÷ı altında
de÷erlendirmiútir. Mara Mihaylova’nın bu eserindeki mâni metinlerine
çalıúmamızın “Metinler” bölümünde yer verdik.
Rıza Mollov tarafından hazırlanan “Bulgaristan Türklerinin Halk ùiiri”
adlı çalıúmadan yukarıda söz etmiútik. Mollov’un bu yayınında 651 mâni
498
Suzanne Kakuk. “Textes Turc de Kazanlık II”. Budapeút: Acta Oriantalia, 1958, C. 8, ss.262-
264. Bu çalıúma, TDK Kütüphanesi’nde Fil.A/3837 raf numarası ile kayıtlıdır.
499
Zsuzsanna Kakuk. “Die Türkische Mundait Von Küstandil Und Michailovgrad”, Budapeút:
Acta Linguistica Hungarica, C.11, 1961, ss.301-386. Bu çalıúma, Acta Linguistica’dan ayrı basım
olarak TDK Kütüphanesi’nde Fil.A/3845 raf numarası ile kayıtlıdır.
500
Ʉɴɪɞɠɚɥɢ 1996. (Mara Mihaylova. Etnografski Prouçvaniya Na øztoçnite Rodopi. Kırcali:
østoriçeski Muzey, 1996, 360 s.)
248
konularına göre sınıflandırılmıútır. 128, 408, 409, 410, 414 numaralı mâniler; 309,
456, 459, 448, 466 numaralı mânilerle aynıdır. Rıza Mollov, mâni metinlerini
herhangi bir metoda uymadan sıralamıútır. Mollov’un konularına göre mânileri
sınıflandırmasını, çalıúmamızın konularına göre mânileri inceledi÷imiz bölümde
de÷erlendirilecektir.501
Bulgaristan Türkleri mânileri üzerinde Bulgaristan’da yapılan en kapsamlı
yayın, Hayriye Süleymanova ve Emil Boev tarafından yayına hazırlanan “Rodop
Manileri” adlı çalıúmadır.502 Derleyenlerin verdi÷i bilgiye göre bu eser aynı adla
1962’de çıkan eserin ikinci baskısıdır. Bu baskıda mâni sayısının 2000’e çıktı÷ını
belirten derlemeciler ayrıca daha önceki baskıda olmayan úive ve a÷ız
özelliklerinin bu baskıda eserin sonundaki sözlükte gösterildi÷ini ifade
etmektedirler. “Rodop Manileri” adlı bu eserde 2000 mâni metni konularına göre
sınıflandırmıútır. Mâni metinlerinin diziliúinde herhangi bir metot
uygulanmamıútır. 2000 mâni metninin nereden, ne zaman ve kimlerden
derlendi÷iyle ilgili eserde herhangi bir bilgi mevcut de÷ildir. 503
“Bulgaristan Türk Halk Edebiyatı Metinleri I” adlı çalıúmada Nimetullah
Hafız 596 mâni metnine yer vermiútir. Ancak, Nimetullah Hafız’ın yer verdi÷i
mâni metinlerinin tamamı Rıza Mollov’un yukarıda sözünü etti÷imiz
“Bulgaristan Türklerinin Halk ùiiri” adlı çalıúmasından alınmıú mâni
metinleridir. Nimetullah Hafız, Rıza Mollov’un “Yeni Temler” diye
sınıflandırdı÷ı ve sosyalizmle ilgili sözlerin yer aldı÷ı mâniler dıúında di÷er
mânileri oldu÷u gibi bu çalıúmada yayınlamıútır. Konularına göre sınıflandırmada
da Nimetullah Hafız, Mollov’un yaptı÷ı sınıflandırmanın benzerini uygulamıútır.
Bu konuya aúa÷ıda tekrar de÷inece÷iz.504
“Acep kim kimi yene
østersen haydi dene
Aúk bir demir leblebi
Aúk olsun çi÷neyene”
501
502
Hayriye Süleymanova, Emil Boev. Rodop Manileri. Sofya: Narodna Prosveta, 1965, 190 s.
503
Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age. s.5.
504
Nimetullah Hafız. age. ss. 107-138.
249
Nimetullah Hafız’ın hazırladı÷ı çalıúmada ilk mâni olarak yer alan bu mâni
Rıza Mollov’un çalıúması sayfa 13’tedir.505
Bulgaristan Türkleri mânileri üzerinde yapılan bir baúka çalıúma da Ahmet
Tacemen tarafından hazırlanan “Bulgaristan Türkleri Yılbaúı Bayramları ve
Manileri” adını taúımaktadır. Ahmet Tacemen; “Sunulan eser, 1970-1976 yılları
arasında Bulgaristan’da kaleme alınmıú ve Türkiye’de basıma hazırlandı÷ı 1991
yılında birkaç not ve cümleden baúka ilaveler yapılmasına lüzum görülmemiútir”
diyerek çalıúmanın hazırlanıúı hakkında bilgi vermektedir. Ahmet Tacemen,
Bulgaristan Türklerinin hıdrellez ve nevruz bayramları ba÷lamında söyledikleri
764 mâni metnine bu çalıúmasında yer vermiútir. Mâniler, Kırcali ve yöresinden
toplanmıútır. Ahmet Tacemen, çalıúmanın sonunda kaynak kiúilerin kimlik
bilgilerini de vermiútir. 506
Asıl adı Muhittin Mehmedemin Hoca olan Mihail Yançev’in çalıúması,
“Mani ve Bilmeceler (Ana Dili Baldan Tatlıdır)” adıyla Kültür Bakanlı÷ı
tarafından 2002 yılında yayınlanmıútır.507 Mihail Yançev, uzun yıllar Kırcali’nin
Mestanlı (Momçilgrat) köylerinde ö÷retmenlik yapmıútır. Yazarın önsözdeki
ifadesine göre eserde yer alan mani ve bilmece metinlerini ö÷rencilerinden ve
çalıútı÷ı bölgelerdeki kiúilerden derlemiútir. Eserde kaynak kiúiler hakkında
baúkaca bir bilgi yoktur. Kitabına alt baúlık olarak “Ana Dili Baldan Tatlıdır”
ibaresini koyan yazarın, kendi adını bırakıp, zorla isim de÷iútirme sırasında
kendisine verilen “Mihail Yançev” adını kullanmaya devam etmesi üzerinde
durulması gereken bir husustur. Mihail Yançev, çalıúmasında 580 mâni metnini
konularına göre sınıflandırarak vermiútir.
505
Nimetullah Hafız. age. s.107, krú. Rıza Mollov. age. s.13. Nimetullah Hafız’ın s.107’deki di÷er
mânilerin Rıza Mollov’daki sayfa numaraları úu úekildedir: Rıza Mollov. age. bkz. s.35, 40, 41,
32, 13, 26, 23, 37, 31, 33, 27, 41, 38. Nimetullah Hafız’ın s.123’te yer verdi÷i mânilerin Rıza
Mollov’daki sayfa numaraları ise úu úekildedir: s.57, 51, 63, 57, 55, 51, 55, 59, 57, 56, 49, 48, 47,
52, 46, 55, 63, 56, 52, 52, 46, 51.
506
Ahmet Tacemen. Bulgaristan Türkleri Yılbaúı Bayramları ve Manileri. Adana: Türk Oca÷ı
Adana ùubesi, 1991, 200 s.
507
Mihail Yançev. Mani ve Bilmeceler (Ana Dili Baldan Tatlıdır). Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yay.,
2002, 156 s.
250
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy’un hazırladı÷ı “Türkiye Dıúındaki Türk
Edebiyatları Antolojisi”nin 8. cildinde 189 mâni metni konularına göre
sınıflandırılarak verilmiútir.508
Halime Usanmaz tarafından hazırlanan ve danıúmanlı÷ını Fikret
Türkmen’in yaptı÷ı “Kırcali ve Deliorman (Bulgaristan) Yöresi Türk Halk
Edebiyatı Örnekleri” adlı bitirme tezinde 155 mâni metni yer almaktadır. Mâniler
herhangi bir sınıflamaya tabi tutulmadan verilmiútir.509
Fikret Türkmen’in danıúmanlı÷ında hazırlanan Ege Üniversitesi, Edebiyat
Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde bulunan bir bitirme tezi,
“Bulgaristan (Kırcali) Türklerinden Derlenmiú Maniler” adını taúımaktadır.510
Gönül Ercan tarafından hazırlanan bu bitirme tezinde 1607 mâni metni yer
almaktadır. Mâniler, ilk dizenin ilk harfine göre alfabetik bir sistemle tertip
edilmiútir. Bitirme tezindeki mâniler 1935 Kırcali do÷umlu Zihni ùenol’un
arúivindeki mânilerdir. Zihni ùenol, uzun yıllar Kırcali Sürmenler köyünde
ö÷retmenlik yapmıútır. 1960-1980 yılları arasında çalıútı÷ı bölgelerde halk bilgisi
ürünlerini derleyen Zihni ùenol, 1978 yılında iúten çıkarılır. Seksenli yıllarda
kendi öz adını bırakıp Bulgarca ad almaya karúı geldi÷i gerekçesiyle Belene
Adası’na sürgüne gönderilir. Bir müddet orada kalan Zihni Bey, oradan 22 ay
kalaca÷ı polis merkezinin bulundu÷u Belegratçik merkezinden Pleúi köyüne
gönderilir. 1988’de köyü Sürmenler’e geri döner. 1989’daki zorunlu göç sırasında
ailesiyle birlikte Türkiye’ye gelen Zihni ùenol øzmir’e yerleúir ve ö÷retmen olarak
tekrar Türkiye’de iúe baúlar. Ö÷retmen Zihni ùenol, Bulgaristan’da derledi÷i halk
bilgisi malzemelerinin de÷erlendirilmesi amacıyla Ege Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı bölümüne teslim etmiútir. Fikret Türkmen
danıúmanlı÷ında bu malzemelerden bitirme tezleri yaptırılmıútır. Bu tez
çalıúmalarından biri de ileride ele alaca÷ımız bilmece türüyle ilgilidir.
Hatice Sevinç tarafından hazırlanan “Stanimaka (Asenovgrad) Yöresindeki
Türklerin Adet, Gelenek ve Göreneklerinin øncelenmesi” adını taúıyan bitirme
tezinde 92 mâni metni yer almaktadır. Mâniler Filibe iline ba÷lı Asenovgrad
508
509
510
Gönül Ercan. Bulgaristan (Kırcaali) Türklerinden Derlenmiú Maniler.” øzmir: Ege Ünv.,
Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, 1990, 250 s. (Bitirme Tezi)
251
ilçesinden derlenmiútir. Kaynak kiúilere ait bilgilerin de verildi÷i çalıúmada
sınıflandırma yapılmamıútır.511
“østanbul’da Yaúayan Bulgaristan Göçmenlerinin Halk Bilgisi Ürünleri”
adını taúıyan çalıúmada ise 118 mâni metni konularına göre sınıflandırılarak
verilmiútir. Bu çalıúma özellikle Kırcali ve Eski Cuma tarafından göç eden
soydaúlarımızdan derlenen mânilerden oluúmaktadır. Kaynak kiúiler hakkında
bilgilerin verildi÷i bu çalıúma Hatice Kahraman tarafından hazırlanmıútır.512
Bursa’da ikâmet eden Kırcali ili E÷ridere ilçesinden göç etmiú Bulgaristan
Türklerinden derlenmiú 210 mâni metni, “Bursa’da Yaúayan Bulgaristan
Türklerinin Halk Bilgisi Ürünleri” adlı bitirme tezinde konularına göre
sınıflandırılarak verilmiútir. Kaynak kiúilerin de belirtildi÷i çalıúma, Eda Garip
tarafından hazırlanmıútır.513
2004 ve 2006 yıllarında iki defa gitti÷imiz Bulgaristan’da en rahat
ulaútı÷ımız halk edebiyatı türü mâni olmuútur. Çalıúmamızın Metinler bölümünde
1099 mâni metni yer almaktadır. Bu rakamın büyük ço÷unlu÷u kendi
derlemelerimizden oluúmaktadır. Özellikle kaynak kiúilerden Ahmet Koçancı’nın
tutmuú oldu÷u mâni defterinden pek çok mâniyi metinler bölümünde gösterdik.
ùüphesiz Bulgaristan Türkleri mânileri yukarıdaki çalıúmalarda gördü÷ümüz gibi
bu sayıdan ibaret de÷ildir. Bulgaristan Türkleri mânileri hakkında konu ve yapı
bakımından bir yargıya varabilmek için di÷er yazılı kaynakları da taradık.
Metinler bölümünde mânileri kafiyelerine göre sınıflandırarak verdik. Son dizenin
son harfinden baúlayarak baúa do÷ru giden ve aynı kafiyeye sahip mânileri bir
araya gelmesine imkan tanıyan kafiyeye göre sınıflandırma sistemini tercih ettik.
Her bir mâni metninin kayna÷ını ya da kaynak kiúilerini dipnotlarda mutlaka
belirttik. Bulgaristan Türkleri mânileri hakkında ileride yapılacak bir monografik
511
Hatice Sevinç. Stanimaka (Asenovgrad) Yöresindeki Türklerin Adet, Gelenek ve Göreneklerinin
øncelenmesi. Uúak: Uúak Üniversitesi Uúak Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı
Bölümü, 2007, ss.82-98. (Bitirme Tezi).
512
Hatice Kahraman. østanbul’da Yaúayan Bulgaristan Göçmenlerinin Halk Bilgisi Ürünleri.
Uúak: Uúak Üniversitesi Uúak Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, 2008,
ss.81-111.
513
Eda Garip. Bursa’da Yaúayan Bulgaristan Türklerinin Halk Bilgisi Ürünleri. Uúak: Uúak
Üniversitesi Uúak Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, 2008, ss.47-100.
(Bitirme Tezi).
252
çalıúmaya da zemin olmasını arzuladı÷ımız bu bölümde Bulgaristan Türkleri
mânilerinin çok genel olarak konu ve yapı özellikleri üzerine durulacaktır.
II.2.3. Konu Bakımından Mânilerin Sınıflandırılması
Her biri ayrı birer metin olan halk úiirinin bu en küçük türünü
sınıflandırmak çok da kolay de÷ildir. Aúk ve sevda üzerine söylenmiú gibi
görünen bir mâni metni söylendi÷i yere göre ayrılık, gurbet mânisi olarak de
de÷er kazanabilir. ønsana ait pek çok duygunun az sözle ama yo÷un bir anlatımla
ifade edildi÷i mânilerdeki temaları kesin çizgilerle birbirinden ayırmak güçtür. Ali
Çelik bu durumu; “Mânilerin muhtevası söz konusu olunca,onlarda iúlenen
temaları birer birer saymak yerine, insana, topluma ve tabiata ait her türden tema
onlarda iúlenir demek kanaatimizce yeterli olacaktır” úeklinde açıklamaktadır.514
Konuları bakımından mânileri en geniú úekliyle Do÷an Kaya
sınıflandırmıútır. Do÷an Kaya’nın konularına göre mânileri sınıflandırması úu
úekildedir:
“1. Sevda mânileri,
2. ùehir Mânileri,
3. Cinsel Konulu Mâniler,
4. Ramazan Mânileri,
5. Millî Hislerle Söylenmiú Mâniler,
6. Mektup Mânileri,
7. Hayvanlarla ølgili Mâniler,
8. Askerlik Mânileri,
9. Gelin-Kaynana Mânileri,
10. Tatlılarla ølgili Mâniler,
11. Ö÷üt Mânileri,
12. Sosyal Konulu Mâniler,
13. Felek øçin Söylenmiú Mâniler,
14. øsimlerle Kurulu Mâniler,
15. Gurbet Mânileri,
16. Anne øçin Söylenmiú Mâniler,
514
Ali Çelik. age. s.84.
253
17. Sünnet Mânileri,
18. Meslek Mânileri,
19. Mezar Taúı Mânileri,
20. Kabadayı Mânileri,
21. Nazarla ølgili Mâniler,
22. Kardaú Mânileri,
23. Irmak Mânileri,
24. Politik Mâniler,
25. Foto÷raf Arkası Mânileri,
26. Tarih Bildiren Mâniler”515
Rıza Mollov, “Bulgaristan Türklerinin Halk ùiiri” adlı eserinde
Bulgaristan Türkleri mânilerini konuları bakımından; “1. Gençlik, Aúk, Muhabbet,
2. Eros, 3. Gurbet-Hasret, 4. ùikayet, Sitem, Ayrılık, 5. Aile, 6. øntizar, 7. Mizah,
8. Çeúitli Temler, 9. Yeni Temler” úeklinde sınıflandırmıútır.
Rıza Mollov, 235 mâni metnini “Gençlik, Aúk, Muhabbet” mânileri baúlı÷ı
altında vermiútir. Rıza Mollov’un “Eros” baúlı÷ı altında topladı÷ı 12 mâni
metniyle neyi kastetti÷i verdi÷i mâni örneklerinde pek açık de÷ildir. Kastedilen
“cinsellikse” verilen örneklerin pek ço÷unun bu bölümde yer almaması gerekirdi.
“Gurbet, Hasret” baúlı÷ı altında 160; “ùikayet, Sitem, Ayrılık” baúlı÷ı altında ise
117 mâni metni yer almaktadır. “ùikayet, Sitem, Ayrılık” baúlı÷ı altında verilen
mânilerden bir kısmı “Gurbet, Hasret” mânilerinde yer almalıydı diye
düúünmekteyiz. “Aile” baúlı÷ında 12; “øntizar” baúlı÷ında 10; “Mizah”
baúlı÷ında 32 mâni metnine yer verilen çalıúmada, mânilerin konuları bakımından
verilen baúlıklarla çok da uyuúmadı÷ı görülmektedir. “øntizar” baúlı÷ı altında
verilen bazı mâni metinleri “ùikayet, Sitem, Ayrılık” baúlı÷ı altında verilmeliydi.
“Çeúitli Temler” baúlı÷ını taúıyan bölümde 14 mâni metni bulunmaktadır. Bu
mâniler, Rıza Mollov’un di÷er baúlıklar içerisine girmeyen mâni metinlerinden
oluúmaktadır. “Yeni Temler” adını taúıyan bölümde Bulgaristan’daki yeni siyasi
515
Do÷an Kaya. age. ss.80-98.
254
sistem ve bu siyasi sistemin topluma getirdi÷i yenilik ve de÷iúimleri ele alan
mânilerden oluúmaktadır. Bu bölümde 59 mâni metni bulunmaktadır.516
Hayriye Süleymanova ve Emil Boev, “Rodop Manileri” adlı
çalıúmalarında 2000 mâni metnini konularına göre úu úekilde sınıflandırmıúlardır:
“Gençlik, Aúk” baúlı÷ında 1328; “Ayrılık, Gurbet, Hasret” baúlı÷ında 260;
“Bahtsızlık” baúlı÷ında 65; “Aile, Bayram, Tören” baúlı÷ında 42; “Emek, Yeni
Hayat” baúlı÷ında 87; “Askerlik” baúlı÷ında 19; “Talebelik” baúlı÷ında 135;
“Mizah” baúlı÷ında ise, 64 mâni metni yer almaktadır. En fazla mâninin
“Gençlik, Aúk” baúlı÷ında bulunması mâni türünün ele aldı÷ı sevgi konusuyla
uygunluk taúır.517
Hayriye Süleymanova ve Emil Boev’in hazırladıkları bu yayında da bazı
mâni metinleri tekrarlanmıútır. 152, 153, 160, 201, 211, 232, 266, 452, 455, 472,
526, 551, 583, 590, 626, 731, 752 numaralı mâniler; 965, 900, 1052, 533, 840,
485, 584, 890, 1068, 1300, 921, 1046, 837, 983, 821, 963 ve 500 numaralı
mânilerle aynıdır. 396 numaralı mâni, hem 524 hem de 867 numaralı mânilerde
aynen tekrarlanmıútır. 518
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy, Bulgaristan’da iken Emil Boev’le birlikte
hazırladı÷ı “Rodop Manileri” adlı çalıúmada “Gençlik, Aúk” baúlı÷ı altında
verdi÷i bazı mâni metinlerini Türkiye’de yayınladı÷ı “Kriçim’de Hıdrellez
Manileri” baúlıklı makalesinde hıdrellez mânileri olarak de÷erlendirmiútir.519
Nimetullah Hafız tarafından hazırlanan “Bulgaristan Türkleri Halk
Edebiyatı I” adlı çalıúmadan yukarıda söz etmiútik. Nimetullah Hafız, hazırladı÷ı
bu çalıúmada Bulgaristan Türkleri mânilerini; “Sevgi Mânileri, Gurbet ve Hasret
øle ølgili Maniler, Ayrılık Manileri, Alaylı Maniler, ølenme Manileri, Eúlerle ølgili
Maniler, Yeniliklerle ølgili Maniler, Çeúitli Maniler.” baúlıklarıyla
gruplandırmıútır.520
Konu bakımından geçiúkenlikler nedeniyle çok kesin konu baúlıkları
kullanmak ve mâni metinlerini o baúlıklar altında de÷erlendirmenin güç oldu÷unu
516
517
Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age. s.7-177.
518
Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age. s.7-177.
519
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. “Kriçim’de Hıdrellez Manileri.” Bursa: Balkanlar’da Türk
Kültürü, 1993, S.7, ss.14-18.
520
Nimetullah Hafız. age. s.107-138.
255
düúünmekteyiz. Bu nedenle çalıúmamızda Bulgaristan Türkleri mânilerini konu
bakımından sınıflandırmak yerine, Bulgaristan Türkleri mânilerini; söylendikleri
yerler, söyleniú amaçları ve hazırlanıúları bakımından ele alaca÷ız.
II.2.4. Bulgaristan Türkleri Mânilerinin Sınıflandırılması
Mâniler; konu, yapı ve söylendikleri yerler gibi baúlıklar altında
sınıflandırılmıúlardır. Bu çalıúmamızda Bulgaristan Türkleri mânilerini;
A. Yapılarına Göre Bulgaristan Türkleri Mânileri
B. Söylendiklere Yere, Amaca ve Hazırlanıúına Göre Mâniler
C. Söyleyenlerine Göre Mâniler
baúlıkları altında de÷erlendirece÷iz.
A. Yapılarına Göre Bulgaristan Türkleri Mânileri
1. Hece Sayısına Göre Mâniler
a. Dört heceli mâniler
b. Beú heceli mâniler
c. Altı heceli mâniler
ç. Yedi heceli mâniler
d. Sekiz heceli mâniler
2. Dizelerine Göre Mâniler
a. Düz mâniler
b. Kesik Mâniler
c. Artık veya Yedekli Mâniler
3. Katar Mâniler
B. Söylendiklere Yere, Amaca ve Hazırlanıúına Göre Mâniler
1. Aúk ve Sevgi Mânileri
2. Ayrılık, Gurbet Mânileri
3. Hıdrellez Mânileri
4. øntizar, ølenme Mânileri
5. Askerlik Mânileri
6. Dinle ølgili Mâniler
7. Davulcu Mânileri
8. Gelin-Kaynana Mânileri
256
9. Mizah Mânileri
10. Okul ve Ö÷rencilikle ølgili Mâniler
11. Göç Mânileri
12. ødeolojik ve Yönetim Sistemleriyle ølgili Mâniler
13. Avcı Mânileri
14. Çeúitli Mâniler
C. Söyleyenlerine Göre Mâniler
1. Karúılıklı Mâniler
II.2.5. Yapılarına Göre Bulgaristan Türkleri Mânileri
Yapıları bakımından Bulgaristan Türkleri mânilerini; hece sayısı, dize
sayısı, kafiye, redif ve durak bakımından ele alınıp de÷erlendirilecektir.
Bulgaristan Türkleri mânilerindeki dize de÷iúiklikleri örneklendirilecektir. Katar
mânileri yapılarında kalıplaúmıú sözlerle bulundururlar. Katar mânilerini yapı
bakımından de÷erlendirmek gerekir. Çünkü katar mânilerdeki kalıplaúmıú sözler,
yapıyla ilgili bir özelliktir.
II.2.5.1. Hece Sayısına Göre Mâniler
Mâniler, genellikle yedi hecelidirler. Ancak, 4, 5, 6, 7, 8, 11 heceli düz
mâni örneklerine de rastlanmaktadır. Bulgaristan Türkleri halk edebiyatı mâni
örnekleri içerisinde 4, 5, 6, 8, 11 heceli mâni örnekleri sayısal olarak çok azdır.
II.2.5.1.1. Dört heceli mâniler
“Al giydim “Armut dalda
Alsın diye øki olur
Mor giydim O yâr benim
Sarsın diye”521 Eúim olur” 522
“Tülbendim ak
Uçları gök
Bir yârim var
Ayrılık yok”523
521
Gönül Ercan. agt. s.56.
522
523
Acta Linguistica Hungarica, C.11, 1961, s.341.
257
II.2.5.1.2. Beú heceli mâniler
“Mendilim aktır
Uçları göktür
Bir yâr sevdim
Ayrılık yoktur”524
II.2.5.1.3. Altı heceli mâniler
Bulgaristan Türklerinin söyledikleri mâniler arasında altı heceli bir tek
mâni örne÷ine rastladık. Ancak bu örnek de altı heceli mâni için tam bir örnek
sayılmaz. Çünkü mâninin ilk dizesi yedi hecelidir.
“Yazın hanım sallandı525
Yerlere dolandı
Yâr senin aúkına
Canlarım harcandı”526
II.2.5.1.4. Yedi heceli mâniler
Bulgaristan Türkleri mânileri 7 heceli mâni örnekleri bakımından oldukça
zengindir.
“øncecik i÷nesine “Deniz dibinde bakla
Bayıldım cilvesine Otur dibine topla
Yürümeyi bilmiyor Benim yârim daskala
Onun karı nesine?” 527 Giymiú baúına úapka” 528
“Erik misin dut musun? “Armut dalda sararsın

Sen beni unutmuúsun Madem beni ararsın
Sen beni unutalı Ne büyüksün ne küçük
Yeni yuva tutmuúsun” 529 Tamam bana kararsın.” 530
524
525
Bir çeúit çiçek.
526
Ahmet Tacemen. age. s.100.
527
Mara Mihaylova. age. s.143.
528
529
Bkz. Kù15/YD
530
Eda Garip. agt. s.65.
258
II.2.5.1.5. Sekiz heceli mâniler
“Davulumun üstü pekmez “Bu da÷lar da÷ladı beni
Çalarım çalarım ötmez Görenler a÷ladı beni
Genç kızlara param yetmez Demir zincir kâr eylemez
531
Dul karıyla küsünç bitmez” Bu gönül ba÷ladı beni”532
“Davulcu kapıya geldi “Pilavın kokusu geldi

Cümlenize selam verdi Mânimin arkası geldi
Darılmayın iki gözüm Bahúiúimi yolla beyim
Bahúiú istemeye geldi” 533 Gözümün uykusu geldi” 534
II.2.5.2. Dizelerine Göre Mâniler
II.2.5.2.1. Düz mâniler
Bulgaristan Türkleri mânileri a÷ırlıklı olarak dört dizeli ve I., II. ve IV.
dizeleri kafiyeli ve cinassız olan mânilerdir.
“øki dalda bir ceviz (a) “Kahve piúti÷i yerde (a)
Aramız derya deniz (a) Telve taútı÷ı yerde (a)
Sen orada ben burda (b) Güzel çirkin bakılmaz (b)
Ne bet kaldı ne beniz” (a)535 Gönül düútü÷ü yerde.” (a)536
“Elmas yüzük, dal parmak (a) “Atım var, urganım var (a)
Muradım seni sarmak (a) Elimde yorganım var, (a)
Küçüklerin úanıdır (b) O yâr benim olursa (b)
Büyüklere yalvarmak” (a)537 Karakoç kurbanım var.” (a)538
531
532
533
Bkz. Kù40/YD
534
Bkz. Kù40/YD
535
536
537
538
259
II.2.5.2.2. Kesik Mâniler
Mânilerin birinci dizesi yedi heceden az olanlarına kesik mâni denir.
“Birinci mısradaki söz, mâninin tamamında ayak olarak kullanıldı÷ı için, ‘ayaklı
mâni’; bu ayak her mısrada de÷iúik anlamlarda kullanıldı÷ı, yani kafiyeleri
cinaslı oldu÷u için cinaslı mâni de” denir.539
Bulgaristan Türklerinin mânileri arasında kesik mâni örne÷ine rastlamadık.
Cinaslı mâni örne÷i de yok denecek kadar azdır.
“Uzatırsın gül bana, “Minarenin alemi
Vermezsin gönül bana, Düzecekmiú kalemi
Gönül vermekten vazgeç; Biliyoruz güzelsin
540
Biraz olsun gül bana” Ne yakarsın âlemi” 541
“Almalar dilim dilim542
Ne darıldın be gülüm
Ben gülüme ne dedim
Çürüsün benim dilim”
II.2.5.2.3. Artık veya Yedekli Mâniler
Artık mâni, “4 dizeli genel tipte olan mâniye, aynı uyakta baúka dizeler
eklenerek söylenen mâniye” denir. Bulgaristan Türkleri mânileri arasında tespit
etti÷imiz úu metinleri artık mâniye örnek gösterebiliriz:
“Âúık oldum ezeli “Al giymiúin boyunca
Soldu benzim gezeli Seyir edeyim doyunca
Görmedim âlemde ben Aklım periúan oldu
Yârim gibi güzeli Ayrılık sözü duyunca
Sarardı soldu gönlüm Dün yârimi gördüm
Bu aúka düúeli”543 Gül dalında gonca”544
539
Ali Çelik. age. s.35.
540
541
Bkz. Kù40/YD
542
Bkz. Kù78
543
Bkz. Kù40/YD
544
Bkz. Kù40/YD
260
“Evleri dört köúeli “Hollukta tavuk var
øçi mermer döúeli Kanadında kırık var
Karlar gibi eridim Ben seni alırım
Ben bu aúka düúeli Cilveli hanım
Eridim mecnun oldum Göbe÷inde bozuk var” 545
Yârimle tanıúalı”546
“Gül dikende katlanır “Gül için bülbül a÷lar

Arı onda saklanır Derdi sinemi da÷lar
Madem bana yâr olacak Benim gibi mecnunun
Neden benden saklanır Mekânı olsun da÷lar
Gülü seven âúıklar Fakir kızlar bizim olsun
Dikenine katlanır” 547 Zengini alsın a÷alar” 548
“Kahvenin kahvelisi “Karanfil olacaksın

Olmuúum yâr delisi Sararıp solacaksın
Güzellerin içinde Ben babanla tanıútım
Sevilir cilvelisi Sen benim olacaksın
Çocukların içinde Alıp kaçaca÷ım seni
Sevilir bilyelisi” 549 Kız benim olacaksın” 550
“Sen gül dalında gonca “Denize varan bilir

Ben da÷ yolunda yonca Varmayanlar ne bilir
Sen açılıp gülersin Kızların kıymetini
Ben sararıp solunca Yanında yatan bilir
Ben Mekke’ye giderim Yâr gurbette iúler
551
Yâr yanımda olunca” Üç ayda bir gelir” 552
545
Bkz. Kù40/YD
546
Bkz. Kù40/YD
547
Bkz. Kù40/YD
548
Bkz. Kù40/YD
549
Bkz. Kù40/YD
550
Bkz. Kù40/YD
551
Bkz. Kù40/YD
552
Bkz. Kù40/YD
261
ùu örneklerde ise, eklenen dizeler asıl mâni metni ile kafiye bakımından
uygunluk göstermezler:
“Babam aldı al grep
Anam aldı mor grep
Bir de yâre söyledim
Çimen yeúil bir grep
Yâr yâr aman
Ölürüm ayrılamam”553
“Davulumun tasmasını ya÷ladım

Mübarek Ramazan gitti diye güm, güm, güm
Gece a÷ladım
Aúa÷ıdan geldim
Büklüm büklüm
øptida selam Aleyküm güm güm güm”554
II.2.5.3. Kafiye ve Redif
Pertev Naili Boratav’ın da belirtti÷i gibi mâniyi di÷er Türk Halk ùiiri
úekillerinden ayıran baúlıca nitelik kafiye düzenidir. Mâniler ço÷u kez “aaba”
düzeninde kafiyelenirler. Dört dizelik her mâni ba÷ımsız bir bütündür.555
“Güvercinim süt beyaz (a)
Ayrı düútük bu yaz (a)
Hediyemi istemem (b)
Mektubunu sıkça yaz” 556 (a)
Bulgaristan Türklerinde “aaba” kafiye düzeni dıúında “abcb” kafiye
düzeninde söylenen mâni örnekleri de vardır:
“Mendilimin ucuna (a) “øn dereye dereye (a)
Sakız ba÷ladım sakız (b) Toplayalım taúları (b)
553
554
555
556
262
Do÷rusunu söyleyeyim (c) Senin yarla benim yar (c)
Seviyorum baúka kız”557 (b) Mektep arkadaúları”558 (b)
ùu mâni örne÷inde ise kafiye düzeni “aaaa” úeklindedir:
“øndim dere beklerim (a) “øndim dereye durdum
Vay benim bileklerim (a) Dokuz güvercin vurdum
Altı aydır beklerim (a) Altı patları kurdum
Çürüdü bileklerim” 559 (a) Kendi kendimi vurdum” 560
“øndim dere beklerim
Vay benim emeklerim
Üç sene sevda çektim
Çürüdü kemiklerim” 561
Halk úiirinin di÷er örneklerinde oldu÷u gibi mânilerde de yarım kafiye
esastır. Mevcut mâniler göz önüne alındı÷ında Bulgaristan Türkleri mânileri de
genelde yarım kafiye ile söylenmiútir.
II.2.5.3.1. Yarım Kafiye
“Deniz dalgasız olmaz “Denizin dalgasına
Kızlar sevdasız olmaz Yapıútım halkasına
Yâri güzel olanlar Beni de götür yârim
Baúı belasız olmaz” 562 Varna kasabasına” 563
“ønce ince tütün tüter øndim dereden düze

Gül dalında bülbül öter Ak ba÷ladım mergüze
Baúkasında gözüm yok Yedi yıl hizmet ettim
Benim yârim bana yeter” 564 Bir kara gözlü kıza” 565
557
558
559
560
561
Bkz. Kù40/YD
562
563
564
565
Bkz. Kù71
263
II.2.5.3.2. Tam Kafiye
“Karanfil aldım andan “Kadife yorganım var
Yâr seni sevdim candan Elimde fermanım var
Yâre bir mektup yazdım E÷er yârim gelirse
566
Gözümden akan kandan” Kara göz kurbanım var” 567
II.2.5.3.3. Zengin Kafiye
“Kahve içtim fincandan “Yelekleri karalı
Kenarları mercandan Dü÷meleri paralı
Ben seni seviyorum øliúmeyin yârime
Hem yürekten hem candan” 568 Yürekleri yaralı” 569
II.2.5.3.4. Bozuk Kafiyeli Mâniler
Bulgaristan Türkleri mânilerinin ço÷u yarım kafiye ile ortaya konmakla
birlikte vezin ve kafiye bakımından tutarsızlıklar gösteren mâni örnekleri de
fazladır. Özellikle son dönem mânilerde bu tutarsızlıklar çok daha belirgindir.
“øn aúa÷ı biliúelim “Ev ardında çim yeúil
Çok úükür dövüúmedik Çimde oynar gök yeúil
Sen faúist ben partizan ùu Skaliúte çocukları
Gel de dövüúelim”570 Hep boklukta oynar571
“Senin gözlerinde bir renk
Kulaklarımda bir ses
øçimde bir nefes
Olarak kalacak sen” 572
II.2.5.4. Mânilerde Durak
Yedili ölçüsüyle söylenen mâniler, 4+3 duraklıdır. Ancak bunun dıúında
3+4, 2+2+3, 5+2 ve 3+2+2 úeklinde söylenmiú mâniler de vardır.
“Entarisi ak imiú (4+3)
Benim yârim okumuú (4+3)
566
567
Bkz. Kù40/YD
568
Bkz. Kù65/YD
569
570
571
572
264
øliúmeyin okusun (4+3)
Müúterisi çok imiú573 (4+3)
“Çil keklik vurulur mu? (3+4)

Yazovir kurulur mu? (3+4)
Yazovir kurulunca (3+4)
Bu köyde durulur mu?”574 (3+4)
“Dere dibinde çotuk (5+2)

Yârim okuyor nutuk (5+2)
Biz yârimle birlikte (4+3)
575
Bir mektepte okuduk” (4+3)
“Elma çiçek açacak (2+2+3)

Yere meyve saçacak (2+2+3)
Komúu, haberin olsun (2+5)
Kızın bana kaçacak” 576 (2+2+3)
II.2.5.5. Mânilerde Dize De÷iúiklikleri
Mâniler, söyleyicisine göre de÷iúikliklere u÷rayabilir. De÷iúiklikler her
dizede olabilmektedir.
“Mavi yelekli yârim “Mavi yelekli yârim
Gö÷sü sedefli yârim Gö÷sü ilikli yârim
Bensiz nasıl durursun Yalnız nasıl durursun
Demir yürekli yârim”577 Demir yürekli yârim” 578
“Mavi yelekli yârim
Gö÷sü ilikli yârim
Yâr üstüne yâr sevmiú
Kâfir yürekli yârim” 579
573
574
575
576
577
578
579
265
“øndim derelerine “øndim derelerine
Bilmem nerelerine Bilmem nerelerine
Yarın akúam varaca÷ım Beni de götür yârim
Kına vur ellerine” 580 Kına gecelerine” 581
“Kar ya÷ar alçaklara “Kar ya÷ar alçaklara

Dökülür saçaklara Serpilir saçaklara
Anneler kız büyütmüú Anneler kız büyütmüú
582
Sı÷mıyor kucaklara” Sı÷mıyor kucaklara” 583
“Denizde gemi durdu mu? “Gemi geldi durdu mu?

øskeleye vurdu mu? øskeleye vurdu mu?
Söyle ilkbahar yelleri Söyle ey seher yeli
Yâr halimi sordu mu?” 584 Yâr halimi sordu mu?” 585
“Deniz pınar olur mu? “Giden gemi durur mu?

Giden gemi durur mu? Yâri mektup bulur mu?
økimize bir yastık økimize kavuúmak
Acep kısmet olur mu?”586 Acep kısmet olur mu?” 587
“Aya baktım ay ayaz Aya baktım ay ayaz

Güne baktım gün beyaz Kıza baktım kız beyaz
Keseye baktım para az Fakat çapa tutmamıú
O kız bize yaramaz”588 Bu kız bana yaramaz” 589
Mânilerin ilk iki dizesi için yaygın kanaat olarak doldurma dizeler
denilmekte ve bu iki dizenin mâninin hazırlık sözleri olarak kabul edilir. Pertev
Naili Boratav bu konuda; “Tam yapılı bir mânide birinci mısraın, bazen de ilk
580
581
582
Bkz. Kù40/YD
583
Bkz. Kù40/YD
584
585
586
Bkz. Kù43
587
Bkz. Kù35
588
Bkz. Kù19/YD
589
266
iki mısraın, son iki mısrada sıkı sıkıya ba÷lı olmamasının sebebini, mâninin
irtical yolu ile söylenmesi âdetinde aramalıdır. ølk mısralar, asıl maksadı
anlatacak olan son iki mısraın manayı bütün kuvveti ve inceli÷i ile vermeye
elveriúli kelimeleri ve kafiyeleri bulmak için, bir hazırlık safhasıdır”
görüúündedir.590 Ancak her mâninin ilk iki dizesinin doldurma oldu÷unu da
söylememiz mümkün de÷ildir. Dörtlük bütünlü÷ünde söylenmiú olan pek çok
mâni örne÷i de vardır.
ølk iki dizesi doldurma olan Bulgaristan Türkleri mânilerine örnekler:
“Bıça÷ın çeli÷ine “Dulova dedikleri
Tahtanın deli÷ine ùu nedir yedikleri
Bir kuútur uçar gider Hiç aklımdan çıkmıyor
Güvenme gençli÷ine” 591 Kızların dedikleri” 592
Bu örneklerin yanında aúa÷ıdaki mânilerde ilk iki dizenin doldurma
dizeler oldu÷unu söylememiz pek mümkün görünmemektedir:
“Mey olsam içsen beni “Tuna boyu düz gider
Ney olsam seçsen beni Fayton dolu kız gider
Çayır olsam, sen orak Fayton yolu úaúırmıú
Durmadan biçsen beni” 593 ønúallah bize gider” 594
“Rastık çekmiú kaúına
Örtü örtmüú baúına
Sevilecek ça÷dadır
Girmiú on beú yaúına” 595
II.2.5.6. Katar Mâniler
Sözlü edebiyat ürünlerinin pek ço÷u formel ifadelerle baúlar. Bu formel
ifadeler türü tayin eden belirleyici bir özelli÷e sahiptir. Mânilerin bir kısmı da;
“Altın”, “Arda”, “Armut dalda”, “Ay do÷ar”, “Bahçelerde”, “Ben bir”,
“Karanfil”, “Kale” vb. gibi belli kelimelerle baúlar. Birinci dizedeki kafiyeye
ba÷lı olarak di÷er dizelerin kafiye ve sözleri úekillenir.
590
Pertev Naili Boratav. “Mani” øslam Ansiklopedisi. østanbul: MEB Yay., 1988, C.7, ss.286-287.
591
592
593
594
595
267
“A benim buz çiçe÷im “A benim hindi gönlüm
Sen doldur ben içeyim Da÷lara bindi gönlüm
Gülleri be÷enmezdim Yâr yol üstünde durmuú
Dikene kondu gönlüm” 596 Ben nereden geçeyim” 597
“Alfada bak, alfada “Alfada bak, alfada

Bir buda÷ı dalgada Bir buda÷ı dalgada
Aúk olsun yârime ùu mahalle çocukları
598
O da benim kafada” Hepsi de bir kafada” 599
“Arda boyları bostan “Arda suyu pek hızlı

Burası Bulgaristan Sevdi÷im yâr pek nazlı
Bizim köyün kızları Bana gönül verseydin
Giydi ya ipek fistan” 600 Seni úaúırtmazlardı” 601
“Armut dalda üç olur “Armut daldan düúer mi?

Koparması güç olur Karıncalar üúer mi?
Küçükten bir yâr sevdim On beú yaúında kızlar
Ayrılması güç olur.” 602 Dul adama düúer mi?” 603
“Ay do÷ar ayan beyan “Ay do÷ar ıúık gider

Yollarda kaldım yayan Gölgesi úaúık gider
Uyan be yârim uyan Sevdi÷ini almayan
Ben senin oldum inan”604 Gözleri açık gider” 605
“Ay do÷ar aydın aydın “Ay do÷ar alçaktan

Beni akúam bulaydın Sallanır salıncaktan
A benim ala gözlüm Ben yârimi sevdim
596
597
598
599
Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age. s.55
600
601
Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age. s.78
602
603
604
605
268
Bizim için yol aydın.” 606 Mektepte kızancıktan” 607
“Ayna attım duvara Ayna attım duvara

Aúkı vurmuú sulara Duvardadır duvarda
Yaralarım pek derin Benim bir civanım var
Nazlı yârin u÷runa” 608 Evleri en kenarda” 609
“Entarisi büzmeli “Entarisi limeden

Benim yârim çizmeli Leke bastı giymeden
Çizmeli yâri olan Yaktın beni, kül ettin
Hanım gibi gezmeli” 610 On beúine girmeden” 611
“Ev ardında ip gerdim Ev ardında sülük var

øpe mendiller gerdim Kız baúında beúlik var
Balay hayır olaydı Gel yârim konuúalım,
612
Ben seni çoktan sevdim” Bu dünyada gençlik var” 613
“Evimin önünde zerdali “Evi önünde pınar

Yere de÷er bir dalı Elimi soksam donar
Zehir olsa içerim Konuútum konuúalı
Yârimden akan teri” 614 Yüre÷im ona yanar”615
“Karanfil katmer oldu “Karanfil olacaksın

Ayrılık yeter oldu Sararıp solacaksın
ùimdiki ayrılı÷ımız sevgilim Ben müftüye danıútım
Ölümden beter oldu.” 616 Sen benim olacaksın” 617
606
607
608
609
610
611
612
613
614
615
616
Bkz. Kù59/YD
617
Ömer Osman Erendoruk. age. s.163.
269
“Karanfilim ek beni “Karanfilsin karan yok
So÷uk sulara sok beni Bir gülsün tımarın yok
Fındık kadar altınım Ben seni çoktan sevdim
Ak gerdana tak beni” 618 Senin hiç haberin yok”619
Yukarıda verdi÷imiz örneklerin dıúında Bulgaristan Türkleri mânilerinde
úu giriú sözleri de karúımıza çıkmaktadır: “A, ah, ay, ha; ak bürümcük, ak gülüm,
ak ka÷ıt, ak üzüm;al giydim, al kiraz, al çuha, al kolan, al menekúe, al mendil;
altın tas, altın diú; asma; at, at üstünde; ateú; avlu önü, avlu dibi; bahçelerde
pırasa, bahçelerde baldıran, bahçelerde gezersin, bahçelerde karabiber,
bahçelerde lahana, bahçelerde çiçekler, bahçelerde gül olur, bahçelerde saz;
çarúıdan aldım; çaya vardım, çay kenarı; çıktım da÷a, çıktım harmana; dere
boyu, dere dibi, dere gelir; deniz; entarisi ak, entarisi bez, entarisi kırmızı,
entarisi mor, entarisi pembe, entarisi yan yaka, entarisi al; gökte yıldız; güvercin;
indim dereye, indim çeúmeye, indim pınara; kale dibi, kale ardı, kale önü, kaleden
inmek, kale kaleye karúı; karúıda, karúıdan; pencere; úu dere, úu gelen, úu giden,
úu karúıdaki; Tuna” vb gibi ifadelerle mânilerin birinci dizeleri baúlamaktadır.
II.2.6. Söylendiklere Yere, Amaca ve Hazırlanıúına Göre Mâniler
Pertev Naili Boratav, söylendikleri yerlere ve úartlara göre mânileri
de÷erlendirirken; “Mânilerin içerikleri, sözleri, pek seyrek hallerde onların
kullanılmasını gerektiren olaylarla ya da iúlerle iliúkilidir. Her ne kadar
düzüldükleri ve söylendikleri ortama, duruma, yerlere ve úartlara göre onları
aúa÷ıda görülece÷i üzere kümelendiriyorsak da, bu bölümlerden herhangi birinde
kullanılan bir mâni metnini baúka bir bölümde de bulmamız olmayacak úey
de÷ildir” demek suretiyle konuları bakımından sınıflandırmada çok kesin çizgiler
olmadı÷ına iúaret etmektedir. Pertev Naili Boratav, mânileri söylenme yerlerine
ve úartlarına göre úu úekilde sınıflandırır:
“1. Niyet, fal (yorum) mânileri,
2. Sevda mânileri,
3. øú mânileri,
618
619
Ahmet Tacemen. age. s.132.
270
4. Bekçi ve davulcu mânileri,
5. østanbul’da bazı sokak satıcılarının mânileri,
6. østanbul’da Meydan Kahvelerinin cinaslı mânileri,
7. Do÷u Anadolu’da hikâye mânileri,
8. Mektup mânileri” 620
L. Sami Akalın ise Pertev Naili Boratav’ın önerdi÷i bu sekiz gruba yedi
tane yeni ekleme yapar: “Dü÷ün mânileri, Saya Mânileri, Atıúma Mânileri, A÷ıt
Mânileri, ønsan Adına Mâniler, ùehir Adına Ba÷lı Mâniler, Oyun Mânileri.
“Manilerimiz ve Trabzon Manileri” adlı çalıúmasında Ali Çelik,
söylendikleri yere, amaca ve kuruluúlarına göre mânileri úu úekilde sınıflandırır:
“1. Niyet, Fal (Yorum) Mânileri,
2. Sevda Mânileri,
3. øú Mânileri,
4. Bekçi ve Davulcu Mânileri,
5. Sokak Satıcılarının Söyledikleri Mâniler,
6. Semâî Kahvelerinde Söylenen Cinaslı Mâniler,
7. Âúık Hikâyecilerinin Söyledikleri Mâniler,
8. Mektup Mânileri,
9. Dü÷ün Mânileri,
10. Saya Mânileri,
11. Atıúma Mânileri,
12. A÷ıt Mânileri,
13. ønsan Adına Ba÷lı Mânileri,
14. ùehir Adına Ba÷lı Mâniler,
15. Karúılıklı Çift Mâniler,
16. Katar Mâniler,
17. Tekke ve Saz ùairlerinin Söyledi÷i Mâniler.”621
Do÷an Kaya ise, “Hazırlanıú ve Uygulanıúlarına Göre Maniler” baúlı÷ı
altında söylendikleri yere göre úöyle bir sınıflandırma yapar:
620
621
Ali Çelik. age. s.41-81.
271
“1. Niyet manileri,
2. Katar manileri,
3. Karúılıklı maniler,
4. øú yaparken söylenen maniler,
a. Tarlada çalıúan kadınların gelip geçenlere söyledikleri mâniler,
b. Halı dokuyan kızların söyledikleri maniler,
c. Bulgur çekerken söylenen maniler,
ç. Taú toplarken söylenen maniler,
d. Çayır biçilirken söylenen maniler,
e. Bostanda çalıúılırken söylenen maniler,
5. Saya manileri,
6. Bayraktar manileri,
7. Soru-cevaplı maniler.
Sözlü kaynaklardan derledi÷imiz ve daha önce derlenip yazıya geçirilmiú
Bulgaristan Türkleri mânilerini söylendiklere yere, amaca ve hazırlanıúına göre úu
úekilde sınıflandırmak mümkündür:
1. Aúk ve Sevgi Mânileri,
2. Ayrılık, Gurbet Mânileri,
3. Hıdrellez Mânileri,
4. øntizar, ølenme Mânileri,
5. Askerlik Mânileri,
6. Dinle ølgili Mâniler,
7. Davulcu Mânileri,
8. Gelin-Kaynana Mânileri,
9. Mizah Mânileri,
10. Okul ve Ö÷rencilikle ølgili Mâniler,
11. Göç Mânileri,
12. ødeolojik ve Yönetim Sistemleriyle ølgili Mâniler,
13. Avcı Mânileri,
14. Çeúitli Mâniler.
Türk dünyasının pek çok yerinde oldu÷u gibi Bulgaristan Türkleri arasında
da mânilerin yaratıcılarının daha çok kadınlar oldu÷unu görmekteyiz. Mâniler,
272
Türk kadının zekâsının ve estetik duygusunun ürünüdür. Bölge kadını, bir taraftan
sözlü gelenekteki mânileri yeni kuúaklara aktarırken bir taraftan da bunlara
yenilerini ekleyerek gelene÷in sürdürülmesinde önemli rol oynamaktadır.
Yukarıdaki baúlıkları incelerken aynı zamanda Bulgaristan Türkleri mâni
söyleme gelenekleri üzerinde de duraca÷ız. ùiire yatkın olan Bulgaristan Türk
kadını mâni söylenen ortamlarda gelenekten ö÷rendikleri mânileri
söylemektedirler. Mânilerde Bulgaristan Türk toplumunun geçirdi÷i toplumsal
de÷iúimi de izlemek mümkündür. Yeni úartlar ve yeni olguların da mânilere
girdiklerini görmekteyiz.
II.2.6.1. Sevda Mânileri
Sevda mânileri, Bulgaristan Türkleri mânileri içinde sayı itibariyle en çok
söylenen mânilerdir. Zaten mâni denilince ilk akla gelen de sevgi ve aúktır.
Söylenme amacı ne olursa olsun aslında hemen hemen bütün mânilerde sevdanın,
aúkın, sevginin izleri bir úekilde kendisini gösterir.
Bulgaristan Türk kadını duygularını mâniler aracılı÷ıyla dile getirmiútir.
Acısı, özlemi, beklentileri vb. gibi pek çok duyguyu az ama çok úey ifade eden
dörtlüklerle anlatmayı bilmiútir. Sevda yaúı gelip de gönlün aúka düúmesini;
“On beú yaúımı geçtim Gözümün akan yaúı
Senin sevdana düútüm Isladı da÷ı taúı
Seninle tanıúalı Dünyamda biricik sevdim
Baúkasından vazgeçtim” 622 On beútir ana yaúı” 623
dizeleriyle dıúa vurur. Sevdalanma yaúı on beútir. Birbirlerini görüp
be÷enecekleri, gönül verecekleri yerler; bahar ayları, harman zamanı, çeúme baúı,
okul yolu, dü÷ünler, derneklerdir.
“Evlerim yeni yeni “Fistanım narin narin
Gel yârim beri beri Talebe benim yârim
Kiraz ayından beri Evveliye kasımda
624
Sevdalandırdın beni” Ben daskalı, yâr muallim” 625
622
623
Bkz. Kù40/YD
624
Bkz. Kù78
625
Bkz.Kù28/MD
273
Gönül sevdiyse göz sevdi÷ini görmek ister. Onu arar. Kaç göçün oldu÷u
toplumsal yapıda sevenlerin birbirini görecekleri yerler; pınar baúları, çeúme,
pencere, yol ve dere boyları, dü÷ünler derneklerdir.
“Göz atarsam beri gel “Ev altında kuyu var
El atarsam cama gel Buz gibi de suyu var
Sen beni seversen Yâr buradan geçecek
Testiyi al suya gel” 626 Servi gibi boyu var” 627
“Hovarda hovarda “Pencereden bak bana

Testemelim duvarda Ben de bakayım sana
Dün sabah yârimi gördüm øúittin mi be yârim
Manda sular pınarda.” 628 Bu nameler hep sana629
“Kaleden iniúelim
Koç gibi dö÷üúelim
Aç yârim yaúma÷ını
Bayramdır görüúelim”630
Bazen sevdi÷ini görür, ona bir çift sözü vardır, ama ortam müsait de÷ildir:
“Pencerede perdesin
Kara gözlüm nerdesin
Sana bir iki sözüm var
Kalabalık yerdesin” 631
Yaúanan toplumsal de÷iúim, birbirlerini görmek isteyen sevgililerin daha
önce yaúadıkları baskıları ortadan kaldırmıútır. Mânilerde bu durum “serbestlik
zamanı” úeklinde ifade edilmektedir.
“øpek fistanım var a! “Rodoplarda yaúarım,
Koltukları pek dar a! Altın tütün iúlerim;
Ne korkarsın be yârim Bol paralar alırım,
626
Bkz. Kù81
627
Bkz. Kù40/YD
628
Bkz. Kù63/YD
629
630
631
274
ùimdi serbestlik var a!” 632 Serbestçene gezerim.” 633
“Tütünün kırılması, “Bahçe bahçe gezeriz,

Ne güzel kuruması; Bahçede gül ezeriz;
Kara gözlü yârimin Biz Rodoplar gençleriyiz,
Yok mu serbest durması” 634 Serbest gezmek isteriz.” 635
“Akúam oldu ne yapalım? “Kamyonun burması

Lambaları yakalım Yazovirde durması
Çık mektebin önüne Kara gözlü yârimin
Rasotkalar636 yapalım” 637 Yok mu serbest durması” 638
Atalar, “Gönül kimi severse güzel odur” demiúler. Gönül verdi÷i, onun
için en de÷erlidir, eúi benzeri yoktur. ùu mâni örne÷inde de bu durum dile
getirilmektedir:
“Parmaktaki yüzlük639 kırmızı “Sevdi÷im bir tanedir,
Ben annemin bir kızı Sedeftir nur tanedir,
Benim de var bir yârim Daldım aúk deryasına
640
Kırcali’nin yıldızı” Çıkardı÷ım bir tanedir” 641
Sevda; naz demektir, cilve demektir.
“Deniz dalgasız olmaz “øki çeúme yan yana
Gönül sevdasız olmaz Sürdürebilir misin?
On beú yaúında kızın Yârim benim nazıma
Cilvesine doyulmaz”642 Dayanabilir misin?” 643
632
633
634
635
636
Gezme, gezinti.
637
Kù2/YD
638
Bkz. Kù80
639
Yüzük.
640
641
Bkz. Kù40/YD
642
Bkz. Kù40/YD
643
Bkz.Kù19/ YD
275
Bazen gönül bir yabancıya düúer. Dillerini anlamaz.
“Alçaktır fidan boy vermez
Ça÷ırdım ça÷ırdım oy vermez644
Ne bileyim oy vermez
Pomak’tır dili dönmez” 645
Sevda varsa; dedikodu, düúmanlık, çekememezlik, rekabet, beklentiler,
zaman zaman da bela vardır:
“Deniz dalgasız olmaz “Pencerede al basma
Kızlar sevdasız olmaz Alıp duvara asma
Yâri güzel olanın Ben seni candan sevdim
646
Baúı belasız olmaz” Her lafa kulak asma” 647
“Pembe giyer gezerim “Saçım uzun kalkmıyor

Yeúil çimen ezerim Yârim bana bakmıyor
Selam söyleyin ona Ne hayırsız yârim var
Ben ablamdan güzelim” 648 Bana beúibirlik takmıyor” 649
“Baúımda yeúil oya
Boyun boyuma uyar
Sallama yârim köste÷ini
Eski yavuklum duyar” 650
Gizli sevda çekenlerin sevdaları yüzlerinden bellidir:
“Sıra sıra dikenler “Yeúil iplik bükerim
øpek fistan giyenler ùaúırıp da sökerim
Bakıúından bellidir Ben bu gizli sevdayı
Gizli sevda çekenler” 651 Bir yâr için çekerim652
644
Ses vermek.
645
Bkz. Kù78
646
Bkz. Kù40/YD
647
648
649
650
Bkz. Kù78
651
652
Bkz. Kù82
276
“Karanfili ekene
Gül sarılmıú dikene
Allah sabırlar versin
Gizli sevda çekene” 653
Sevda derdine düúen hasta olur, hele sevdi÷ini görememek çekti÷i acıyı
daha da artırır. Seven sevdi÷inin elinden zehir de olsa içmeye razıdır.
“Evimin önünde harem “Hasta oldum yatarım
Açıktır ci÷er yarem Bana doktor getirin
Hekim doktor ne demek Ben doktor istemem
654
Yoktur derdime çarem” Bana sevdi÷imi getirin”655
“Ev önü gül a÷acı “Dere baútan bulanır
Sevdan zehirden acı Gönlüm da÷ı dolanır

Söylesene sevgilim Al be yârim sevdanı
Nedir sevda ilacı? 656 Buna can mı dayanır?” 657
“Zannetme vazgeçerim
Baúka gönül seçerim
ønan senin elinden
Zehir olsa içerim” 658
Gönül, bazen iki güzele birden düúer:
“øki çeúme yan yana “øki tepsi balım var
Su içtim kana kana Birini yesem biri var
øki güzel yan yana øki tane yârim var
Yatsam aralarına” 659 Biri ölse biri var” 660
“øki tepsi balım var
Birini yesem biri var
653
Bkz. Kù40/YD
654
Bkz. Kù40/YD
655
Bkz. Kù59/YD
656
657
Bkz. Kù19/YD
658
659
Bkz. Kù82
660
Bkz. Kù82
277
øki tane yârim var
Birisinin beni var” 661
Kimi zaman da gönül verdi÷i bir baúkasına uçuvermiútir.
“Pencereden gördüm seni
Görünce be÷endim seni
Bakmaya kıyamazken
Ellere verdim seni” 662
Sevgiliye anlatılanlar sırdır. O sırrın saklanması gerekir. Bu durumu mâni
úu úekilde anlatmaktadır:
“Pencereyi tıklatma
Yârim beni aldatma
Söyledi÷im sözleri
Kimselere anlatma” 663
Bulgaristan Türk genci sevdi÷i kiúinin fiziki özelliklerini mânilerle
anlatmıútır. Uzun boy, ince bel, kara kaú, kara göz gibi fiziki özellikler en çok
sıralanan özelliklerdir:
“Deniz kenarı kaya “Pencereden ay gördüm
Kendim boyda yâr gördüm Cemali benzer aya
Kendim boyda yârime Ben yâri çok sevdim
Kokulmadık gül verdim” 664 Saramadım doya doya” 665
“Çiçeksiz bahçe olmaz “Pencereden ay gördüm

Gönül çiçe÷i solmaz Kendim boyda yâr gördüm
Güzel güzeli arar Kendim boyda yârime
Çirkini bir an bulmaz” 666 Kokulmadık gül verdim” 667
“Kara kaúlı Hatice’m “Minarenin âlemi

øpek saçlı Hatice’m Kaúlar kudret kalemi
661
662
663
664
665
Bkz. Kù40/YD
666
Bkz. Kù40/YD
667
278
Bu kadar zalim olma Madem doktor de÷ildin
Acı bana Hatice’m” 668 Niçin açtın yaremi” 669
“Derelerde ak börülce “Dumandır da÷ın baúı

Boyu belinden ince Hilaldir yârin baúı
Kroyatsi’nin kızları Çirkin ile bal yeme
ønce ama güzelce” 670 Güzel ile taú taúı” 671
“Ev ardında kayacık
Kayacıkta yuvacık
Kızı güzel gösteren
Bo÷azındaki liracık” 672
Güzellik kadar aranılan bir baúka özellik de çiftlerin birbirleriyle “denk”
olmalarıdır:
“Dereleri in gibi “Ceviz yapra÷ı yeúil
Tabakası gün gibi Dibinde kahve piúir
østemiyorum zengini Düúün taúın da baba
Arıyorum dengini.” 673 Beni dengime düúür.” 674
“Ben mektepte okudum,
Nedir benim umudum;
Bulgaristan geniúlik,
Ben dengimi bulurum.” 675
Güzellik ve denkli÷in yanında aranan bir baúka özellik de ‘okumuú’
olmaktır:
“Antarisi ak imiú “Ben tütünü iúlerim
Benim yârim okumuú Kolaú fistan isterim
668
Bkz. Kù82
669
Bkz. Kù40/YD
670
671
Bkz. Kù40/YD
672
Bkz. Kù2/YD
673
Bkz. Kù54/MD; Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age. s.60.
674
Bkz. Kù20/YD
675
279
øliúmeyin okusun Kolaú fistan üstüne
Müúterisi çok imiú” 676 Mektepli yâr isterim” 677
Bulgaristan Türklerinde evlilik hususunda neredeyse yasa hükmünde olan
kurallar vardır. Bu kurallara sıkı sıkıya uyulur. Egzogami evlilik türü Bulgaristan
Türkleri için evlilikte esastır. Aúa÷ıdaki mâninin “Ölünce geçinece÷imi
/Yorulunca ararım” dizeleri aynı zamanda Bulgaristan Türkleri tarafından atasözü
olarak da kullanılmaktadır.678
ø÷nem düútü ararım “Arda geçit vermez
Ben baúımı tararım Misafirler gelemez
Ölünce geçinece÷imi Tanıtın kendinizi
679
Yorulunca ararım Yabana çiçek verilmez.” 680
“Ev altından geçilmez “Gittim Arda boyunca

Yeúil bu÷day biçilmez Durdum testi dolunca
ùimdi dünya tersine Rodopları dolaútım
Hısım akraba seçilmez” 681 Nazlı yâri bulunca” 682
Bazen dünürcüler gelir. Gelen dünürcü istenilmeyen dünürcü ise, kız bunu
mâni ile úu úekilde dile getirir:
“Tabakam tütün dolu
Sevdi÷im komiser o÷lu
Bana dünür yollamıú
Müdürün küçük o÷lu” 683
Mâniler genellikle kızlar ve kadınlar tarafından söylendi÷i halde (çocuklar)
delikanlılar da duygularını mânilerle dile getirmiúlerdir:
“Ben bir yanar fenerim, “Ev altında kayacık
Hem yanar hem sönerim, Kayacıkta yuvacık
676
677
678
Bu konu hakkında çalıúmamızın Atasözleri bölümüne ve Bulgaristan Türkleri Geleneklerinin
Atasözlerine Yansımaları baúlı÷ı altında yaptı÷ımız de÷erlendirmelere bakılabilir.
679
680
Bkz. Kù40/YD
681
Bkz. Kù40/YD
682
683
280
Bekâr o÷lan bekârım, Bir kara gözlü kız gördüm
Kime olsa dönerim.” 684 Ever beni babacık” 685
“Ev altında kirazlar “Kalk gidelim sazlara

Niçin meyve vermezler Yem verelim kazlara
ùimdiki zaman kızları Kazlar yemi yerken
Bekâr hali bilmezler” 686 Sarılalım kızlara” 687
Göz görür gönül sever. Sever ama gönül verdi÷ine de sevdi÷ini belli etmek
gerekir. Bulgaristan Türk gençleri; bayramlarda, çeúitli törenlerde yapılan
e÷lencelerde kimi zaman mendil vererek kimi zamanda koku serperek gönlünün
kime düútü÷ünü belli ederler. Sevdi÷ini belli etmenin bir yolu da bayramda
söylenen mânilerdir. Mâni atmak, bayram e÷lenceleri arasında önemli bir yer
tutar. Özellikle bayram günleri gençler, attıkları mâniler ile göz açıp gönül
verdi÷ini, sevdice÷ini bir anlamda topluma ilan etmiú olur. Kaynak kiúilerden elde
etti÷imiz bilgilere göre dini bayramlarda bununla ilgili daha önceleri yaygın bir
gelene÷in var oldu÷unu görüyoruz. Bu gelene÷e göre köy meydanında ya da boú
bir arazide bayramın ilk günü köyün bekâr kızları ve bekâr erkekleri toplanırlar.
Kızlar da erkekler de en güzel kıyafetlerini giyerler, saçlarını en güzel úekilde
yaparlar. Seyirciler de geldikten sonra delikanlılarla genç kızlar karúılıklı
dizilirler. Genç kızların ve delikanlıların birbirleriyle konuúmaları yasaktır.
Sırayla her genç kız, “kıray”lara688 mâni atmaya baúlar. Genç kızların söyledikleri
mânilerden hareketle hangi genç kızın hangi “kıray”dan hoúlandı÷ı tespit
edilmeye çalıúılır. Mâniler, sadece genç kızlar tarafından söylenir. Delikanlılar
mâni söylemezler. Delikanlılar genellikle mendil vererek hoúlandıkları kızları
belli ederler ancak çok zorda kalırlarsa bir cümleyle sevdi÷i kızın kim oldu÷unu
söylerler. Fakat genç kızlar mâni dıúında kesinlikle konuúmazlar. E÷er oradaki
“kıray”lar arasında genç kızın be÷endi÷i yoksa bunu da yine mâni yoluyla belli
684
Bkz. Kù28/MD
685
Bkz. Kù40/YD
686
Bkz. Kù40/YD
687
Bkz. Kù40/YD
688
Genç, delikanlı.
281
eder. Derleme yaptı÷ımız kaynak kiúi maalesef bize bu konuda örnek mâni
söyleyemedi.689
Yukarıda verdi÷imiz örneklerin dıúında farklı duyguların dile getirildi÷i
yüzlerce örnek vardır. Ne kadar duygu varsa sevdaya dair o kadar da mâni vardır
demek abartılı olmayacaktır. Bulgaristan Türk’ü de sevgisini, duygusunun her
halini dörtlü÷e döküp mâni diye dıúa vurmuútur.
II.2.6.2. Ayrılık, Gurbet Mânileri
Sevda mânileri ile ayrılık mânilerini birbirinden ayırmak güçtür. Ayrılık
mânilerinin arka planını da yine sevgiliye duyulan aúk duygusu oluúturur. Ondan
alınacak bir haber aúı÷ı sevindirecektir. Bu haberi bazen tabiat unsurlarından
getirmesi istenirken bazen de bu haberi getirecek olan iki satır mektuptur.
“Ördek suya dal da gel “Kuúlar öter yaz olur
Yârden haber al da gel Hafta bana ay olur
E÷er yârim gelmezse Bir gün seni görmesem
Tut kolundan al da gel” 690 Aklım baúımdan kaybolur” 691
“Bahçelerde kestane “Pembe gırep var baúka

Sayamadım kaç tane Kunduram kaydı taúta
Yârimden mektup aldım Yolla yârim bir mektup
692
Bir haftada beú tane” Bizim köyde var posta” 693
Ayrılı÷ın sebepleri çeúitlidir. Bazen para kazanmak için genç evinden
yurdundan yollara düúer, bazen de askerlik için yuvasından, memleketinden
uzaklaúır.
“Mebalim ince benim “Elim elinde olsa
Cümleden gonca benim Belim belinde olsa
Baharda gurbete gitti Askere yollamam
Kıúın gelecek yârim” 694 Hüküm elimde olsa” 695
689
Bkz. Kù19/YD
690
691
692
Bkz. Kù30/YD
693
694
Bkz. Kù40/YD
695
Bkz. Kù82
282
Bulgaristan Türk gencinin ayrılık kaygısına düúmesinin en önemli
sebeplerinden birisi de göçtür. Do÷dukları, büyüdükleri topraklardan ve
sevdiklerinden ayrılmak, ve hiç bilmedikleri yeni bir yere gitmenin belirsizli÷i
yürek burkan acılardır.
“Ankara’da keklik ini “Aya bak, güne bak,
Türkiye’ye salın bizi Güzellere bak.
Yeter artık Türkiye’ye gidiyorum
A÷latmayın annemi” 696 Baúkasına bak”697
“Pınarın kapakları “Türkiye ovaları

Gülümün yaprakları Buz gibi kovaları
Macır698 giden yârimin Biz nasıl bırakmıúız
Çınlasın kulakları” 699 Düzülmüú yuvaları.” 700
Sevgilinin resmi vardır ama o da sevda çeken yüre÷e kâr etmez. Çünkü
gönül sevdi÷i ile konuúmak istemektedir.
“Ev ardının gülleri
Açılır sümbülleri
Resimleri cebimde
Söylemiyor dilleri” 701
Sevenler bir çift güvercindir. Sevenlerin ayrılmasına kimsenin gönlü razı
gelmez:
“øki uyar bir uyar
Boyu boyuma uyar
Bir çift güvercini
Ayırmaya kim kıyar” 702
696
Bkz. Kù82 Kaynak kiúi, Türkiye’ye göçler baúladı÷ı dönemlerde bu ve benzeri manilerin
söylendi÷ini ifade etmiútir.
697
698
Muhacir
699
Hayriye Süleymano÷lu. Yenisoy. Edebiyatımızda Balkan Türkleri’nin Göç Kaderi. Ankara:
Toplumsal Geliúim Derne÷i Yayını, 2005.s.176.
700
Bkz. Kù59/YD
701
Bkz. Kù59/YD
702
Bkz. Kù79
283
Bazen ayrılı÷ın sebebi ekonomik yetersizliklerdir:
“øn dereye in dereye
Niye ineyim dereye
Babanın parası yok
Seni evlendirmeye” 703
II.2.6.3. Hıdrellez Mânileri
Hıdırellez ve nevruz, mâni söyleme gelene÷i bakımından Bulgaristan
Türkleri arasında özel bir yere sahiptir. Mâni söyleme ve hıdrellez neredeyse aynı
anlamda kullanılmaktadır. Mâni söylenen ba÷lamlardan en önemlisi hıdrellez ve
nevruz kutlamalarıdır. Hıdırellez kutlamalarının hemen hemen her aúamasında
mâni söylenmektedir. Hıdırellez öncesi ve sırasında pek çok gelenek
uygulanmakta ve bu uygulamaları bölge insanı mânilerle süslemektedir.704
“Mani bakırı açıldı “Bakır kaplar kalaylansın
Etrafa koku saçıldı Yedi yerde ateú yansın
Söyleyin kızlar mâniyi Uyuyan bahtım uyansın
Türlü çiçekler açıldı” 705 Hıdrellezden erken gel” 706
“Mâni mâni martuval “Martıvalım mal olsun

Martuvalın úartı var; ùartıvalım úal olsun
Bu mâni kime çıkarsa, Kimin evvel çıkarsa
Çok devletten bahtı var” 707 Koynu dolu mal olsun” 708
II.2.6.4. øntizar, ølenme Mânileri
Bahttan, talihten úikayet etme yazılı edebiyatımızda da en çok iúlenen
konulardan birisidir. øntizar, kiúinin elinden bir úey gelmemesinin söze
yansımasıdır. ønsan; aúamayaca÷ı, çözemeyece÷i olaylarla karúı karúıya kalmıúsa
ya da haksızlı÷a u÷radı÷ına inanıyorsa ama bunu da düzeltemiyorsa iúte bu
çaresizlik insanı bütün bunlara sebep olanlar kim ve ne ise intizara yöneltir. Bu
703
Bkz. Kù79
704
øbrahim Özkan. “Bulgaristan Türklerinde Mâni Söyleme Gelene÷i.” IV. Uluslar arası Türk
Medeniyetlerinde Sözlü Kültür Gelene÷i Sempozyumu-Maniler. 6-8 Kasım 2006, Fethiye. Bildiri
Kitabı, Denizli: Ya-zar-Bir Yay., 2007, ss.237-251.
705
706
707
708
Bkz. Kù81. Hıdırellezde demetler kazandan çekilirken söylenir.
284
bazen sevdi÷ini ayıranlara karúıdır, bazen de talihten úikayettir, bazen de
toplumsal kabullere karúı gelme úeklindedir.
“øç kapıyla dıú kapı “Mor kadife mor olsun
Zincirli bıçak sapı Koy fincana durulsun
Beni yardan ayıran Bizi yardan ayıran
Dilensin kapı kapı” 709 Sol yanından vurulsun” 710
“Ateúin külüne
Dalına bülbülüne
Beni yârdan ayıran
Cehennemin dibine” 711
II.2.6.5. Askerlik Mânileri
Çalıúmamızın “Bulgaristan Türkleri Türküleri” bölümünde Bulgaristan
Türklerinin askerlik türkülerini de÷erlendirmiútik. O bölümde Bulgaristan
Türklerinin askerlik konusunda çektikleri sıkıntılara da de÷inmiútik. Burada onları
tekrar etmeyece÷iz. Sadece konuyla ilgili birkaç mâni örne÷i verece÷iz.
“Masa üstünde kana712 “Cam cama eklenir mi?
Düútü de kırılmadı Cam dibi beklenir mi?
Kör olası askerlik Düúünmüyor darjava
Kolayı bulunmadı” 713 øki yıl beklenir mi?” 714
II.2.6.6. Dinle ølgili Mâniler
Dini günler ve özellikle Ramazan ayı da mâni söylenen ortamların bir
di÷eridir. Sosyalizm dönemiyle birlikte dini ibadetlerini yapmakta zorlanan ve çok
büyük kısıtlamalarla karúılaúan Bulgaristan Türkleri, zor da olsa dini hayatlarını
yaúamaya çalıúmıúlardır. Ramazanın baúında Ramazan ayını karúılayan “Hoú
geldin ya Ramazan”, Ramazanın on beúinden sonra söylenen ve Ramazan ayını
u÷urlayan “Elveda ey Ramazan” dizeleriyle biten mâniler Bulgaristan Türkleri
709
710
711
712
Sürahi.
713
714
285
arasında da görülmektedir. Kadir gecesi ve bayram için söylenen pek çok mâni
örne÷i de vardır.715
Ramazan ayının baúlamasıyla onun feyiz ve bereketinden söz eden
mânilere birkaç örnek:
“Aylar içinde sultan “Gökten iner melekler
Seviniyor Müslüman Hoú geldin ya Ramazan!
Sende inmiútir Kur’an Kabul olur dilekler
Hoú geldin ya Ramazan” 716 Hoú geldin ya Ramazan!” 717
“Göz aydın hepimize “ølk on günü ma÷firet

Mübarek günler bize Ortası ise rahmet
On bir ayın sultanı Sonunda vardır cennet
Hoú geldin ya Ramazan!” 718 Merhaba ya Ramazan!” 719
“Büyük nimet ondaydı “Gönüllerin süsüydü

Nice hikmet ondaydı Müminin nefesiydi
Bolca rahmet ondaydı Günahın örtüsüydü
Elveda ya Ramazan” 720 Elveda ya Ramazan” 721
“Bayram geldi merhaba “Bayramınız hoú olsun

Bizlere verdin safa Eviniz neúe dolsun
Rabbimize hamdolsun Hastalar úifa bulsun
Bayram geldi, bayram!” 722 Bayram geldi, bayram!” 723
II.2.6.7. Davulcu Mânileri
Anadolu’da oldu÷u gibi bölgede de Ramazan ayında sahur vakti
davulcular, mâni söylemektedir. Ancak Ramazan ayına özgü bu geleneklerin
sosyalist dönemde eski canlılı÷ını yitirdi÷ini belirtmemiz gerekir. Özellikle
715
øbrahim Özkan. agm. ss.237-251.
716
Bkz. Kù40/YD
717
Bkz. Kù40/YD
718
Bkz. Kù40/YD
719
Bkz. Kù40/YD
720
Bkz. Kù40/YD
721
Bkz. Kù40/YD
722
Bkz. Kù40/YD
723
Bkz. Kù40/YD
286
günümüzde, Ramazan ayında sahur vakti davul çalma gelene÷i, Türklerin nüfus
bakımından sayısal olarak azınlıkta kaldı÷ı yerleúim birimlerinde tamamen
ortadan kalkmıútır.
“Abayı vurdum sırtıma, “Âdem aga evde misin?
Tuttu beni fırtına; Tilki gibi inde misin?
E÷lendirme beni beyefendi, Sana bir mâni söylesem,
Evi aldırma sırtıma.”724 Kalkar beni düver misin?” 725
“Davula vurdum takladı,
Sizi davulcular mı hakladı
Ne davranmazsın be koca yenge?
Un çuvalını úeytan mı sakladı?”726
Bulgaristan Türkleri arasında Ramazan davulcusuna karúı söylenen
mâniler de dikkat çekmektedir. Bu mânilere bir kaç örnek:
“Davulcu eve dalar “Davulcu kâr ediyor
Bahúiú der, davul çalar Kim demiú ar ediyor
Ecdattan kalma sözdür Davulu dom dom vurup
727
Bal tutan parmak yalar” Her gece yüz ediyor.” 728
II.2.6.8. Gelin-Kaynana Mânileri
Halk edebiyatının di÷er türlerinde oldu÷u gibi gelin kaynana çekiúmesi,
rekabeti, geçimsizli÷i mânilere de yansımıútır. Bulgaristan Türkleri mânileri bu
konuyu da mâni söylemek için vasıta olarak kullanmıútır. Bazen gelin ve kaynana
karúılıklı atıúarak birbirlerine mâni söylemiúlerdir.
“Ocak baúı yarıldı “Ev ardında kirazlar
Kaynanam bana darıldı Acı diye yemezler
Darılırsa darılsın Kör olası kaynanalar
O÷lu bana sarıldı” 729 Elden aldık demezler” 730
724
725
726
727
Bkz. Kù40/YD
728
Bkz. Kù40/YD
729
730
287
II.2.6.9. Mizah Mânileri
Hayatın her alanında olan mizahı yine hayatın her duygusunu anlatan mâni
türünden ayrı düúünemeyiz. Mizahın bir yönü de sataúmadır. Mânide de sataúma
vardır. Karúılıklı mânilerin bazılarında kendisine yapılan sataúmayı, aynı üslupla
karúılamak ve karúı tarafı alt etme söz konusudur. ùu örnekte komúu iki köyün
kızları mizahi bir dille birbirlerine mâni atmaktadırlar:
“Karakuz ve Sua÷zılar adlı iki komúu köyünün kızlarının derede
birbirlerine attıkları mâniler:
Kaya kayaya benzer
Kayada keklik gezer
Sua÷zılar kızları
øsli kartala benzer
Ve çayın öte yamacından bu mâniye cevap gelirdi:
Dere dereye benzer
Derede balık yüzer
Karakuz’un kızları
Kuru fıúkıya benzer” 731
“Dere boyunda sa÷ın “Eúek aldım seksene

Döúeli döúek gibi Yıkılıyor baksana
Zverdalin’a kızları Eúek yürüyecek emme
øhtiyar eúek gibi”732 Üstünde aptala baksana” 733
“Sürmenler dedikleri “ùiúe úiúeye benzer

Yulaftır yedikleri ùiúe meúeye benzer
Sürmenler’e gitmeyin Skaliúte kızları
Aptaldır çocukları” 734 Kambur meúeye benzer” 735
731
Ömer Osman Erendoruk. age. s. 164.
732
733
734
735
288
II.2.6.10. Okul ve Ö÷rencilikle ølgili Mâniler
Bulgaristan Türkleri 1950’li yıllardan sonra ekonomik sıkıntılar ve
çaresizlik, topraklarının devletleútirilmesi gibi nedenlerle köylerinden úehirlere
do÷ru göç yaúamıúlardır. øçinde bulunulan olumsuz durumdan kurtulmanın bir
yolu da Bulgaristan Türk’üne göre “okumak”tır. Bulgaristan Türk’ü çocuklarının
okumaları için; Kırcali, Filibe, ùumnu gibi kentlere göndermek zorunda kalmıútır.
Okumak için de olsa do÷du÷u yerden uzaklaúmak; ayrılık, sevenlerini geride
bırakmak demektir. Genç kız bu duygusunu mânide úu úekilde ifade etmektedir:
“Karúıda motor yârim
Dibinde otur yârim
Okudu÷un yerlere
Beni de götür yârim” 736
Gencin yaúadı÷ı köyden uzaklaúması, hiç bilmedi÷i büyük bir kente
gitmesi yeni alıúkanlıklar kazanması, yeni arkadaúlar edinmesi anlamına da gelir.
Geride kalanın endiúesi de budur. Sevdiklerini bırakıp okula giden için de geride
bıraktıklarını döndü÷ünde aynı úekilde bulamamak korkusu vardır.
“Mektebin kapısından “Mektebe giden olsa
Taú aldım yapısından Yârimi gören olsa
øçme yârim cigara Ben mektebi yakarım
Hazzetmem kokusundan” 737 Yârim bir hal olursa” 738
“Köy içinde radyolar “Havalar bulutlanır

Radyoları kurdular Bulutlar kilitlenir
Sen mektepte okur iken Mektepte yâri olan
Beni niúanladılar” 739 Pazar günü umutlanır” 740
II.2.6.11. Göç Mânileri
Göç, Bulgaristan Türk’ünün kaderi olmuútur. Ayrılık mânilerini anlatırken
göç olgusu üzerinde durmuútuk. Göç, sözlü edebiyatımızın en eski konularından
birisidir. Göç, belirsizlik demektir. Gidilen yerin bilinmezli÷i en az göç kadar
736
737
738
739
740
289
insana ürperti verir. Göç sırasında gidenler oldu÷u kadar geride kalanlar da vardır.
Gidenlerin kalanlara, kalanların ise gidenlere duydukları özlem yürekleri
burkacak cinstendir. Bu acıyı Bulgaristan Türkleri 1876’dan bu tarafa
yaúamaktadır. Bulgaristan Türkleri göç acılarını halk edebiyatının di÷er türleri
olan türkü ve destanlarla da dile getirmiúleridir.
“Ah hazırın hazırın “Gemi geldi yan geldi
Ben anneme acırım øçinde bir can geldi
Anam beni sorarsa Vatan hasreti çektim
Ben Bursa’da macırım”741 Gözlerime kan geldi” 742
II.2.6.12. ødeolojik ve Yönetim Sistemleriyle ølgili Mâniler
1944’te eski yönetim sisteminin yerine sosyalist yönetimin kurulması
Bulgaristan Türklerinin sosyal hayatını derinden etkilemiútir. Sosyalizmle birlikte
yeni ideolojik sistemin halka benimsetilmesi için yönetim çok farklı yollar
denemiútir. Önceleri Türklere göreceli özgürlükler tanıyan sosyalist sistem daha
sonra bu özgürlükleri birer birer geriye almaya baúlamıútır. Yönetim bilimlerinin
mantı÷ına uygun olarak yeni sistem de önceki sistemle arasındaki farkı ortaya
koymaya çalıúmıú ve bu sistemin halka daha iyi iúler yaptı÷ını anlatmaya
çalıúmıútır. Ancak bu dönemle ilgili söylenmiú mânilerin pek ço÷u teknik
bakımdan son derece zayıf mânilerdir. Zorla oluúturuldu÷u izlenimi uyandıran
yapıya sahiptirler.
“Eve sıva vuralım “Sosyalizmi kurar mısın?

Çaya köprü kuralım Elbette hiç sorar mısın?
Hepimiz bir olalım Bu saadete giden yol
Komünizmi kuralım” 743 Çok úükür her úeyimiz bol” 744
“Ardalar doldu taútı, “Dereler doldu taútı

Faúistler bizden kaçtı; Faúistler buradan kaçtı
Yaúa sevgili partiyam Volko Çerkenkov yoldaú
741
742
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. s.176.
743
744
290
Bize okullar açtı” 745 Bize okullar açtı” 746
“Faúistlerden ne gördük? “Dere kunduzuyum ben

Pamuktan gömlek gördük; Sabah yıldızıyım ben
Yaúa sevgili partiyam, Sevenler beni sever
Beú leva basma gördük.” 747 Partizan kızıyım ben.” 748
II.2.6.13. Avcı Mânileri
Ömer Osman Erendoruk’un “Bir Baúkadır Bizim Eller” adlı eserinde
verdi÷i bilgiye göre; Bulgaristan’da köy köy gezen kurt avcıları varmıú. Kurtçular,
öldürülmüú kurt derisine saman doldurup canlısının taklidi haline sokarlar ve evin
kapısına dayayarak, sopayla karnına karnına vururlar ve mâni söylerlermiú.
“Alada÷’dan atlattım Da÷da vurdum birisini
Dokuz sıkı patlattım Çakmak taúıyla yüzdüm derisini
Akúam üstü kızancıkken Köy köy gezdiriyorum
Ödünü de patlattım Bu canavarın ölüsünü
Sırtına vurdukça taklarsın Gördünüz mü bu domuzu

Ceviz odunu gibi patlarsın Ellidir yedi÷i kuzu
Kaç koyun yedi÷ini sorarım Sırtına dayak yedikçe
Söylemez benden saklarsın Havaya savrulur tozu
Kurtçu geldi kapıya Da÷da canavar idin

Sırtını dayadı yapıya On koyunumu yedin
Verin úunun kısmetini Gene karnın doymadı
Gitsin baúka kapıya Beni yemek istedin” 749
II.2.6.14. Çeúitli Mâniler
Bu baúlık altında sıraladı÷ımız mâni örneklerini de “ö÷üt mânileri,
isimlerle kurulu mâniler, úehir mânileri” gibi gruplara ayırmak mümkündür.
745
746
Bkz. Kù82 Eylül 1944 yılında Faúizmin yıkılıp Komünizmin yayılmaya baúladı÷ı dönemlerde
söylenen manilere örnektir.
747
748
Rıza Mollov.age. s.99.
749
Ömer Osman Erendoruk. Bir Baúkadır Bizim Eller. østanbul: Turan Yayıncılık, 1995, ss. 203-
204.
291
Ancak, elimizde çok sayıda örnek olmadı÷ı için böylesine genel bir baúlık altında
toplamayı uygun gördük.
“O÷lanın adı Hüseyin “O÷lanın adı Ahmet
Ben kimlere küseyin Püskülü bile emanet
Alaylar içinde Püskülünden vazgeçtim
Selvi boylu Hüseyin” 750 Mintanı bile emanet” 751
“O÷lanın adı Osman “Ocak baúında kedi

Çevresi dolu bostan Kızlar kınaya geldi
Alın kızlar bostanı Çabuk getirin kınayı
Vurun yere Osman’ı” 752 Kızın uykusu geldi” 753
“Güneúte yok ayda yok Gül dalında öleni

Düzgün akan çayda yok Bir olup biteni
øyilik et herkese Tanrı elinden tutar
Kötülükte fayda yok Düúkünü gözeteni” 754
II.2.7. Söyleyenlerine Göre Mâniler
Aúa÷ıdaki örneklerde görüldü÷ü gibi Bulgaristan Türkleri arasında mâni
söyleyen kimseye “mânici” veya “maneci”; en iyi mâni söyleyen kimseye ise,
“mânici baúı” veya “maneci baúı” adı verilmektedir.
“Mânici idim ben úaútım, “Aparım aparım
Mâni defteri açtım; Havadan yıldız kaparım
Ben bir utangaç kızdım, Senin gibi mâniciyi
755
Sırrımı sana açtım.” Taúaraya ibrik yaparım.”756
“Manici baúı mısın?
Cevahir taúı mısın?
750
751
752
753
754
755
756
Kù10
292
Bir mânicik yollasam
Cebinde taúır mısın?” 757
Dü÷ünlerde, bayramlarda çeúitli törenlerde usta mânicilerin tek baúlarına
söyledikleri mânilerin yanı sıra özellikle imece usulüyle yapılan iúlerde, tütün
pastallarken, yaúlı kadınlar, “Ha bakalım, úimdi karúılıklı mânileúin, mâniler atın
birbirinize” diyerek genç kızları gruplara ayırırlar. E÷er kızlar, de÷iúik
mahallelerdense mâni atma aralarında ciddi bir yarıúa döner. 758 Böyle ortamlarda
söylenen mânileri söyleyenleri bakımından birden fazla kiúinin söyledi÷i mâniler
ya da karúılıklı mâniler úeklinde de÷erlendirmek mümkündür.
Karúılıklı Mâniler; iki kiúinin çeúitli sebeplerle karúılıklı olarak söyledi÷i
mânilerdir. Deyiú olarak da adlandırılan karúılıklı mânileri delikanlı-kız, ana-kız,
baba-o÷ul, karı-koca, gelin-kaynana; dü÷ünlerde kız-o÷lan tarafı söyleyebilir.
Kaynak kiúilerimizden Ahmet Koçancı’nın mâni defterindeki úu örne÷i karúılıklı
mâniye örnek olarak verebiliriz:
“Göç müsün kervan mısın? Göç biziz, kervan biziz
Dertlere derman mısın? Dertlere derman biziz
Ben yârimi kaybettim Sen yârini soruyorsun
Yârimden haberdar mısın? Biz yârini bilmeyiz
Kervan geldi naz ile Sazın kâr etti bana

Kollarıyla yaz ile øúiten vurulur sana
Ben yârimden ayrıldım Lütuf eyle garip âúık
E÷lenirim saz ile øsmini söyle bana
øsmim oldu ah-u zâr øtme yi÷it ah-u zâr

Huda ola size yâr Hem yarama mehlem sa÷ır
Ne mübarek kimselersiniz Yoluna u÷radım gördüm
Sizde yâr kokusu var Yârimin selamı var
Günler geçer a÷lama Yârim kaúların kara

Yüre÷imi da÷lama Düúmüúüm ah-u zara
757
Kù63
758
Kù5
293
Bu kapıyı kapayan Ne buldun sen bunda
Yine açar a÷lama Gönül ver baúka yara
Hüsnüne yoktur sözüm

Ey benim serv-i nazım
Yârim aklımı aldı
Ondadır iki gözüm” 759
759
Bkz. Kù40/YD
294
II.2.3. BULGARøSTAN TÜRKLERø HALK EDEBøYATINDA NøNNø
2.3.1. Ninni Teriminin Tanımı ve Türk Lehçelerindeki Karúılıkları
Ninni, Türk Halk úiirinde annelik duygularının en yo÷un úekilde yer aldı÷ı
ve bu duyguların çocu÷a ezgiyle aktarıldı÷ı bir türdür. Ninni; annenin, çocu÷unu
emzirirken veya huysuzlanan çocu÷u sakinleútirmek ya da uyutmak için söyledi÷i
genellikle manzum kısmen de mensur, ama mutlaka ezgili sözlerdir.
Halk edebiyatının di÷er türleri gibi ninni türünün edebiyatımızdaki
varlı÷ından bizi haberdar eden ilk kaynak Divanü Lugat’it Türk’tür. “Balu balu”
kelimesi Kaúgarlı’ya göre, Türk analarının çocuklarını uyutmak için makamla
veya ezgiyle söyledikleri türkülerdir. 760
Ninni kelimesinin Türkiye sahasında ne zamandan beri kullanıldı÷ı
hakkında elimizde kesin bilgiler olmamakla beraber 17. yüzyılda kelimeye
Karacao÷lan’ın bir úiirinde rastlanmaktadır. Âmil Çelebio÷lu, “Türk Ninniler
Hazinesi” adlı eserinde ninni kelimesinin Türkiye sahasında görülmesiyle ilgili úu
görüúlere yer vermektedir: “Anadolu sahasında bu kelimeyle ilgili olarak
Karacao÷lan’ın: Mestânedir Karacao÷lan mestâne/ Güzel olan gül gönderir
dostuna /Yatır beni kız dizinin üstüne / Nen eyle de kaúın gözün süzerek!
Dörtlü÷ünde nen eylemek úeklinde tesadüf etmekteyiz. Dolayısıyla bu kelimenin
dilimize, úairin yaúadı÷ı devirden bir asır önce takriben XVI. yüzyıl civarında
girdi÷ini düúünmek mümkündür.”761
Do÷an Kaya ise konuyla ilgili; “Anadolu’da ve muhtelif Türk boylarında
yaygın olarak kullanılan ninni/nenni kelimesinin ne zamandan beri kullanıldı÷ı
kesin olarak bilinmemektedir. Bir çok milletin dilinde nana, nani, nina vs. gibi
kullanımlar bu kelimenin çocuk dilinden ortaya çıktı÷ı ihtimalini
kuvvetlendirmektedir” demektedir.
Halk edebiyatı türü olarak ninni türü üzerinde çalıúanların yaptıkları
tanımlarda birbirine yakın ifadelerin yanında, farklı hükümler de karúımıza
çıkmaktadır. Ahmet Talat Onay; “Annelerimizin çocuklarını uyutmak için
söyledikleri türkülerdir ki, sabit úekli ve bir edebî kıymeti yoktur.”762 derken türü
760
Kaúgarlı Mahmut. age. C.III, s.23.
761
Âmil Çelebio÷lu. Türk Ninniler Hazinesi. østanbul:Kitabevi Yay.,1982, ss.11-12.
762
Ahmet Talat Onay. age. s.217.
295
úekil ve konu bakımından tanımlamada eksik bırakmıútır. ùükrü Elçin’in;
“Annelerin süt emen çocuklarını uyutmak için ezgi ile söyledikleri manzum veya
mensur sözlerdir”763 úeklinde tanımlarken ninninin sadece annelerin çocuklarını
uyuturken söylendi÷ini belirtir.
Nurettin Albayrak; “Henüz konuúmaya baúlamamıú çocukları uyutmak,
avutmak veya a÷larken susturmak için çocuk anne kuca÷ında, dizinde veya
beúikteyken söylenen ezgili anonim úiir türü”764 derken türün úekil yönüne
herhangi bir göndermede bulunmaz.
Âmil Çelebio÷lu ise; “En az iki-üç aylıkken üç dört yaúına kadar annenin
çocu÷una, onu kuca÷ında, aya÷ında veya beúikte sallayarak daha çabuk ve kolay
uyutmak için yahut a÷lamasını susturmak için hususi bir beste ile söyledi÷i ve
ondaki halet-i ruhiyesini yansıtır mahiyette, umumiyetle mani türünde bir
dörtlükten meydana gelen bir çeúit türkülerdir.” úeklinde ninniyi tanımlar.
Do÷an Kaya ise ninniyi; “Ninniler; uyutulmaya çalıúılan çocu÷a veya
çocu÷u hoplatıp severken söylenen ve birtakım duygu, düúünce, inanç, umut ve
hayalleri, sevinç ve acıları ihtiva eden; ço÷unlukla dört mısra ile söylenen ve
mısra sonlarında birtakım kliúe sözler ilave edilerek ezgi ile terennüm edilen
manzum sözlerdir.” úeklinde tanımlamaktadır.
Bu tanımlarda görülece÷i üzere ninni türü úekil ve yapı özellikleri yerine
iúlev özelli÷ine göre tanımlanmıútır. Bu hususu da göz önünde bulundurarak Âmil
Çelebio÷lu’nun tanımından faydalanmaya çalıúaca÷ız.
Türk dünyasında ninniye; Azeri Türkleri layla, laylay, Baúkurtlar
sängildäk yırı, Ça÷atay elle, Çuvaú nenne, Karaçay-Balkarlar bellaw, beúik cır,
Kazak Türkleri besik jırı, eldim, eldiy, Kerkük Türkmenleri leyle, leyley, leylev
Kırgızlar aldey-aldey, beúik ırları, Kırım Türkleri ayya (nanıy), Kosova Türkleri
nina, Özbekler ällä, Tatarlar biúik (bällü) cırı, Türkmenler alley, hüvdi, hövdü,
huvdu, Uygur Türkleri de ällä derler.765
763
764
Nurettin Albayrak. age. ss.412-413.
765
Do÷an Kaya. age. s.349. Âmil Çelebio÷lu. age. s.11. Türk Dünyası Edebiyat Metinleri
Antolojisi, C.8, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Baúkanlı÷ı Yay., 2007, ss.645-722.
296
Bulgaristan Türkleri ninni kelimesinin yanında türü “düdü, nännä, nänni,
nännu” úeklinde de adlandırmaktadırlar. Ancak türün adının yaygın kullanımı
Türkiye’deki kullanımla aynı olup ninni úeklindedir.766
2.3.2. Bulgaristan Türkleri Ninnileri Üzerinde Yapılan Çalıúmalar
Gerek Bulgaristan ve gerekse Türkiye içinde Bulgaristan Türkleri arasında
yaptı÷ımız derleme çalıúmaları sırasında en az dinleyebildi÷imiz ve
derleyebildi÷imiz türlerden biri de ninni olmuútur. Metin olarak elimize çok az
sayıda ninni metni bulunmaktadır. Bu metinlerden bir kısmını da Kırcali Fotinovo
bölgesindeki derleme çalıúmalarımız sırasında bu köyde ö÷retmenlik yapan Ayten
Mehmet Emin’den derledi÷imiz metinlerdir. Ayten Mehmet Emin, ninni
örneklerini mektup yoluyla da tarafımıza ulaútırmıútır.
Bulgaristan Türklerine ait sekiz ninni metninin yer aldı÷ı yukarıda sözünü
etti÷imiz Emil Boev ve Hayriye Süleymano÷lu tarafından hazırlanan “Rodop
Türküleri” adlı çalıúmadır.
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy, Baúlangıcından Günümüze Kadar
Türkiye Dıúındaki Türk Edebiyatları Antolojisi cilt sekizde sekiz ninni metnine
yer vermiútir. Yenisoy’un bu çalıúmasında yer alan sekiz ninni metninden altısı
daha önce Emil Boev’le hazırladı÷ı ve yukarıda sözünü etti÷imiz eserdeki
ninnilerle aynıdır.767
Nimetullah Hafız tarafından hazırlanan “Bulgaristan Türk Halk Edebiyatı
Metinleri I” adlı çalıúmada yedi ninni metni bulunmaktadır.768 Bu metinlerin
yedisi de Emil Boev ve Hayriye Süleymanova tarafından hazırlanan “Rodop
Türküleri” adlı çalıúmadaki ninnilerin aynısıdır.
Sözünü etti÷imiz yazılı kaynaklar ve derlemeler sırasında tespit etti÷imiz
ninnilerle birlikte yirmi bir ninni metnine çalıúmamızın metinler bölümünde yer
verdik. Eldeki metinlerin azlı÷ı Bulgaristan Türkleri ninnileri hakkında
de÷erlendirme yapmayı zorlaútırmaktadır. Bu nedenle Bulgaristan Türkleri
ninnileri hakkında genel de÷erlendirmede bulunaca÷ız.
766
Mefküre Rıza Mollova. age. s.109, 287.
767
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C. 8, ss.127-128.
768
Bulgaristan Türkleri Halk Edebiyatı Metinleri I. C.1, Yay. Hzl: Nimetullah Hafız.
Ankara:Kültür Bakanlı÷ı Yay., 1990, ss.139-140.
297
2.3.3. Yapıları Bakımından Bulgaristan Türkleri Ninnileri
Ninni metninin yapısında yer alan ve tekrarlanarak belli bir ritim elde
edilmesine yarayan “Ninni yavrum ninni”, “Hu hu yavrum” vb. gibi kalıplaúmıú
sözler, asıl metne eklenmiú sözlerdir. Asıl metinde yer alan sözlerle arasında
ba÷lantı yoktur.769
Ninniler çoklukla yedi heceli ve mâni tipinde kafiyelenir. Ancak sekiz-on
bir heceli ninniler de vardır.
Eldeki metinlerin kısıtlı oluúu yapı bakımından Bulgaristan Türkleri
ninnileri hakkında genel bir fikir edinmemizi güçleútirmektedir. Mevcut metinler
ölçü bakımından düzensizlik göstermektedirler.
“Uyusun yavrum, (ninni), (3+2)
Büyüsün yavrum, (ninni), (3+2)
Zümrüt gökte ay gemiye, (4+4)
Binsin gitsin gezmeye. (4+3)
Uyusun yavrum, (ninni), (3+2)

Büyüsün yavrum, (ninni), (3+2)
Sefer etsin bütün gece, (4+4)
Fakat uyansın erkence” 770 (5+3)
Dize sayıları bakımından da eldeki metinler bize sa÷lıklı bilgi

vermemektedir. øki dizeli ninnilerin yanında bent tarzında olan ninniler de vardır.
øki dizeli ninni örne÷i:
“Dandini dandini dan ister
Bubasından don ister
Dandini dandini dastana

Danalar girdi bostana
Yarın söylen Osman’a

Kendi girsin bostana
769
770
Bkz. Kù28/MD
298
Dandini dandini danalı
Yavrumun saçı kınalı” 771
Üç dizeli ninni örne÷i:
Nanni
U-u-u derviúler,
Derviúmiúler ölmüúler,
Yedi koyun yemiúler,
Daha var mı demiúler,
Nanni, nanni, nannisine,

Kızım gitmiú teyzesine,
Teyzesi bir karıymıú,
Börek koymuú torbasına.

Yavrum gider yengesine,
Yengesi kadın ise,
Para koysun kesesine.
Nanni, nanni, nannice

Bol suvanlı bürülce,
Kaynanam, úöylece böylece
ølle zalim görümce” 772
Dörtlük úeklindeki ninniler:
“Dandini dandini danıvermiú
Bir moçu bulmuú binivermiú
Sahibini görmüú inivermiú
Kuyru÷unun altına sinivermiú” 773
Bentlerden meydana gelen ninniler:
“Hu hu huvallah
Un kapanında Hayrullah
771
772
Bkz. Kù28/MD
773
Bkz. Kù67/YD
299
Anasının adı Emtullah
Babasının adı Sadullah
Amcasının adı Feyzullah
Halasının adı Nurullah” 774
“Dandini yavrum dandini

Sallasana kendini
Kız saçları saçları
Oynar omuz baúları
Kız saçların iki kat
Çöz birini bana sat” 775
2.3.4. Konuları Bakımından Bulgaristan Türkleri Ninnileri
Kadın yaratmaları olan ninniler, annenin içinde bulundu÷u durumu,
sıkıntıyı dile getirmede en uygun türdür. Anne bir taraftan çocu÷unu emzirirken
ya da avuturken di÷er taraftan da hem kendisi hem de çocu÷u ile ilgili duygu ve
düúüncelerini ninni vasıtasıyla dile getirir. Konuları bakımından ninnileri Âmil
Çelebio÷lu dokuz; Do÷an Kaya ise on dokuz baúlık altında toplamıútır.776
Yapılan bu sınıflandırmalardan yola çıkarak mevcut metinleri içerik
bakımından de÷erlendirdi÷imizde Bulgaristan Türkleri ninnilerini konu
bakımından genel olarak úu úekilde de÷erlendirmek mümkündür.
Her anne gibi Bulgaristan’da yaúayan Türk anneler de çocu÷unun
gelece÷ini düúünür, gelece÷i üzerine kaygılar taúırlar. Anne, çocu÷unun gelece÷e
ait hayallerini, arzularını, dileklerini, ideallerini, umutlarını, beklentilerini ninni
aracılı÷ıyla dile getirir. Bu hayaller, düúünler; çocu÷unun iyi bir insan olması
noktasında toplanır.
“……………………
Nenni kızanıma, nenni,
Nenni çocu÷uma, nenni,
Uyusun da büyüsün nenni,
774
775
776
Âmil Çelebio÷lu age. s.20. Do÷an Kaya. age. s.363.
300
Kocaman çocuk olsun, nenni.
Mekteplere gitsin, nenni,

Çocuklarla oynasın, nenni,
Askere gitsin, nenni,
Kızları yoldan saptırsın, nenni,

Kocaman çocuk olsun, nenni.” 777
Annesini ya da babasını kaybetmiú çocuk için söylenen ninnilerde ölümün
verdi÷i acı ve öksüz ya da yetim kalmanın zorlu÷u dile getirilir:
“Yavrum,
Sana asmaya kurdum salıncak,
Eline verdim bir úeker ile oyuncak.
Uyu ey anasız yavru, sen uyu.
Sen uyu da ben sana nenni deyeyim.
Yavrum, senin adın Minever,

Ben ölürsem seni
Hem döverler, hem söverler.
Hem de kara yere gömerler.

Sen uyu da ben sana nenni deyeyim.” 778
Öç alma duygusunun dile getirildi÷i ninniler de vardır:
“Nenni,
Uyu yavrum, gözlerinde uyku var,
Sen büyür isen düúmanlara korku var,
Uyudukça küçük artar.
Nenni, sen a÷lama, ben a÷layayım
777
Bkz. Kù28/MD
778
Bkz. Kù28 /MD
301
Nenni.
Uyu yavrum, uyku de÷il,
Yas tutma bey babanın intikamını unutma.
Nenni.” 779
ùehit babayı hatırlatan bir ninninin dizeleri ise u úekildedir:
“Akúam oldu gene úimúek çakıyor,
ùehit baban pencereden bakıyor,
Yarasından kızıl kanlar akıyor,
Gel evladım, gel kızanım, bu nenni.” 780
Annenin içinde bulundu÷u ortamdan úikayeti ninnilerin bir baúka
konusudur. Bu úikayet bazen eúten, bazen de ailenin di÷er fertlerine yönelik
olabilir. Anne úikayetini dile getirirken i÷neli bir dil kullanır.
“Nanni
U-u-u derviúler,

Kızım gitmiú nenesine,
Nenesi bir karıymıú,
Para koymuú kesesine.


779
Bkz. Kù28/MD
780
Rıza Mollov. “Türk Halk ùiirinde Kadın.” Rıza Mollov Hayatı ve Eserleri. Hzl. Nimetullah
Hafız. Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yay., 1999, s.131.
302
Yengesi kadın ise,

ølle zalim görümce781
Her anne için yavrusu güzeldir. Anne çocu÷unun güzelli÷ini ninnide úu
úekilde ifade etmektedir:
“O÷lumun beúi÷i gıcırdar nenni
Yana÷ında çifte beni var nenni
Nenni yavrum nenni uyu dizimde
Büyü de yüzümüz gülsün bizim de
Yavrum beúi÷inde bir güneú nenni

Yavruma cihanda yoktur eú nenni
Yavrum meler kuzu gibi mee mee
Uyu yavrum uyu kuzum eee ...
…………………………………”782
“Nenni deyip yatasın

Kızıl güle batasın,
Kızıl gül senin olsun
Gölgesinde yatasın” 783
Çocu÷un uykusunu getirmek için söylenen ninniler.
“Uyusun da büyüsün nenni,
Güzel çocuk olsun nenni,
Nenni, kızanıma, nenni,
Nenni güzelime, nenni.
781
Emil Boev. Hayriye Süleymanova. age. s.64.
782
Ömer Osman Erendoruk. age. ss.165-166.
783
Rıza Mollov. agm. s.131.
303
Kaç gelmeyin kıtiler784 nenni,
Benim çocu÷um uyuyacak, nenni,
Uyuyacak da büyüyecek nenni,
Kocaman çocuk olacak nenni,

Nenni güzelime, nenni.” 785
Bulgaristan Türkleri sözlü gelene÷inde ninni türüyle ilgili metinler elbette
bunlardan ibaret de÷ildir. Çok geniú bir alana yayılmıú olan Bulgaristan Türkleri
arasında yapılacak geniú kapsamlı derleme çalıúmaları sırasında yeni metinlere
ulaúılaca÷ı muhakkaktır. Ninniler üzerinde yaptı÷ımız bu de÷erlendirmeler sadece
elde etti÷imiz metinlerle sınırlıdır. Elde edilecek yeni metinler Bulgaristan
Türkleri ninnileri hakkında çok daha sa÷lıklı de÷erlendirmeler yapmamıza imkân
tanıyacaktır.
784
Cadı.
785
Bkz. Kù28/MD
304
III. BÖLÜM
TÜRLER
Bulgaristan Türkleri halk edebiyatında serbest türler adını verdi÷imiz
çalıúmamızın bu bölümünde, “atasözü, bilmeceler ve tekerlemeler” tür olarak ele
alınıp incelenecektir.
Halk edebiyatını oluúturan türler úekil bakımından; “manzum, mensur,
manzum-mensur” úeklinde sınıflandırılır. Ancak bazı türlerin manzum, mensur ya
da manzum-mensur olarak nerede de÷erlendirilmesi gerekti÷i konusunda
araútırmacılar arasında görüú birli÷i yoktur. Erman Artun, üniversitelerin edebiyat
bölümlerindeki ö÷rencilerin okuyaca÷ı bir kaynak eser olarak hazırladı÷ı “Türk
Halk Edebiyatına Giriú” adlı çalıúmasında “atasözleri, bilmece ve tekerlemeleri”
“Anonim Türk Halk Edebiyatı Nazmı” baúlı÷ı altında ele almaktadır.786
Abdurrahman Güzel ve Ali Torun tarafından hazırlanan ve yine fakültelerin Türk
Dili ve Edebiyatı ile Türkçe Ö÷retmenli÷i bölümlerinde okuyan ö÷rencilerin
faydalanması amacıyla hazırlanan; “Türk Halk Edebiyatı El Kitabı” adlı
çalıúmada ise “atasözleri ve bilmeceler”, “Halk Edebiyatında Nesir” baúlı÷ı
altında verilmiútir.787 Do÷an Kaya ise “Anonim Halk ùiiri” adlı kitabında “bilmece
ve tekerleme”leri anonim halk úiiri olarak kabul eder. Do÷an Kaya, bu
çalıúmasında manzum olan atasözlerini ise “düzgü” terimiyle vermiútir.788 Sadece
bu üç örnek bile atasözü, bilmece ve tekerlemelerin úekil bakımından nerede
de÷erlendirilmesi gerekti÷i konusundaki görüú ayrılıklarını ortaya koymaya
yetecek örneklerdir. Bulgaristan Türkleri halk edebiyatını araútırdı÷ımız bu
çalıúmamızda biz, “atasözlerini, bilmeceleri ve tekerlemeleri” serbest türler baúlı÷ı
altında toplamayı uygun gördük.
Masal gibi bir edebi metne sahip olmamakla birlikte efsane ba÷ımsız bir
tür olarak kabul edilirken bu üç türün minyatür birer metne sahip olmalarına ve
özellikle atasözü ve bilmecelerin az sözle çok úey anlatmalarına, ayrıca úiire ait
unsurları taúımalarına ra÷men halk edebiyatının di÷er türleri içinde yer almaları
786
Erman Artun. Türk Halk Edebiyatına Giriú. østanbul: Kitabevi Yay., 2004, øçindekiler bölümü.
787
Abdurrahman Güzel, Ali Torun. Türk Halk Edebiyatı El Kitabı. Ankara: Akça÷ Yay., 2003,
s.11.
788
Do÷an Kaya. Anonim Halk ùiiri. Ankara: Akça÷ Yay., 2004, ss.12-18.
305
onları ayrı birer tür olarak inceleme konusunda da tartıúmalara neden olur.
Sözelli÷in ara türler do÷urabilece÷ini gözden uzak tutmamak gerekti÷i
kanaatindeyiz. Daha çok ba÷ımsız birer tür olarak kabul edilmemekle birlikte
“atasözü, bilmece ve tekerleme”lerin de gelenekten gelen ve kendilerine özgü
yapılarının oldu÷u ve buna göre úekillendikleri açıktır. Halk edebiyatı türleri
arasındaki geçiúler ve türler arasındaki iliúkiler üzerinde yapılacak çalıúmalarla bu
sorunların çözülece÷i kanaatini taúımaktayız. Türler arasındaki geçiúler ayrı bir
araútırma konusu oldu÷u için bu tartıúmalar konumuzun dıúındadır.
Çalıúmamızda serbest türler diye adlandırdı÷ımız, atasözü, bilmece ve
tekerlemeleri incelerken bu türlere yönelik tanımlar üzerinde durduk. Daha sonra
bu türlerin Türk lehçelerindeki karúılıklarını verdik. Bulgaristan Türkleri arasında
bu türlerin de÷iúik adlandırmalarını tespit etti÷imizde, bu tespitleri özellikle
vurgulamaya çalıútık. Türler üzerinde daha önce yapılmıú çalıúmalardan ve
çalıúmaların niteliklerinden söz ettik. Daha sonra türleri gerek yazılı gerekse sözlü
kaynaklardan elde etti÷imiz metinler do÷rultusunda yapılarına göre incelemeye
çalıútık ve sınıflandırdık. Ayrıca türleri konularına göre de÷erlendirdik. Türlerin
kullanıldıkları ba÷lamla ilgili ulaúabildi÷imiz bilgilere yer vermeye çalıútık.
Çalıúmamızın bu bölümü, di÷er bölümlerde de oldu÷u gibi, Bulgaristan
Türkleri halk edebiyatı üzerinde yapılan genel bir çalıúmadır. Aslında burada ele
aldı÷ımız türlerin her biri ayrı ayrı birer çalıúma konusudur. Bu türler üzerinde
yapılacak daha pek çok çalıúmanın araútırmacıları bekledi÷ini ifade etmemiz
gerekmektedir.
306
III.1. BULGARøSTAN TÜRKLERø HALK EDEBøYATINDA ATASÖZÜ
III.1.1. Atasözünün Tanımı ve Türk Lehçelerinde Atasözü Kavramı
Atasözü üzerinde araútırma yapan pek çok biliminsanı atasözünün
nitelikleri üzerinde ayrı ayrı durmuúlar ve çeúitli tanımlamalar yapmıútır.
Araútırmacılar, atasözünü úöyle tanımlamaktadır:
Konu üzerinde en fazla çalıúma yapan isimlerden Ömer Asım Aksoy
atasözünü; “Atalarımızın, uzun denemelere dayanan yargılarını genel kural,
bilgece düúünce ya da ö÷üt olarak düsturlaútıran ve kalıplaúmıú biçimleri bulunan
kamuca benimsenmiú özsözlerdir” úeklinde tanımlar.789
Ömer Faruk Akün; “Halk tarafından söylenen, kendi içinde kapalı bir
ifadesi olan, ö÷retici bir muhteva ve yüksek bir úekil taúıyan söze atasözü denir”
úeklinde atasözünü tanımlamıútır.790 Akün’ün bu tanımında türün; iúlev, içerik ve
yapı özelliklerine gönderme yapılmamıútır. Aynı zamanda “yüksek bir úekil”
sözüyle de ne kastedildi÷i belli de÷ildir. Ayrıca tanımda yer alan “kapalı bir
ifade” sözü atasözünün üslup özelli÷iyle çeliúen bir ifadedir.
ùükrü Elçin’in yaptı÷ı tanım türün; içerik, yaratma, úekil, aktarım gibi pek
çok özelli÷ine gönderme yapan bir tanımlamadır: “Zamanın seyri ve sosyal
çevrenin co÷rafyası içinde, úekil ve muhtevasını kazanarak bugüne kadar gelen,
ilk söyleyenlerini tespit edemedi÷imiz, hayat prensibi olacak fikir ve düúünceleri,
din, ahlak, hukuk, iktisat, terbiye, gelenek-görenek ile tabiat hadiselerinden,
teknikten, vb çıkacak kaideleri özelden genele giden bir yolla bazen bir fıkra
kılı÷ında söz ve yazı ile nesillerden nesillere intikal ettiren hikmetli
cümlelerdir.”791
Osman Nuri Peremeci ise, “Türkçemizde (atalar sözleri) denen bir takım
sözler vardır ki bunlar kısa, bellenmesi kolay, unutulması çok vakte muhtaç, çok
de÷erli ve düúündürücü sözlerdir ve her biri bize do÷ru yolu, hakikati gösteren
birer meúaledir” diyerek atasözünü tanımlamaktadır.792
789
Ömer Asım Aksoy. age. s.37.
790
Ömer Faruk Akün. agm. ss.11-15.
791
ùükrü Elçin. Halk Edebiyatına Giriú. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlı÷ı Yay., 1986, s.625.
792
Osman Nuri Peremeci. Atalar Sözleri. østanbul: Edirne Halkevi Yayınları, 1943, s.3.
307
Pertev Naili Boratav atasözünü tanımlamak yerine türün nitelikleri
üzerinde durmayı tercih etmiútir.793 Pertev Naili Boratav’ın atasözünün
nitelikleriyle ilgili yaptı÷ı de÷erlendirmeleri úu úekilde maddelendirmek
mümkündür:
1. Atasözleri kısadır, yo÷undur.
2. Atasözleri görevleri gere÷i alay, úaka, oyun gibi güldürücü e÷lendirici
ögeleri kabul etmeyen a÷ırbaúlılıktadır.
3. Atasözleri, düz konuúmadan ba÷ımsız olarak düúünülemezler, söz içinde
gerekti÷i zaman söylenir.
4. Atasözleri, söz sırasında, belli bir yerde düúünceye belirginlik, güç ve
koygunluk sa÷larlar.
5. Atasözleri, kökenleri çok eski ça÷lara çıkan söz kalıplarıdır.
6. Atasözleri kesindir.
7. Atasözlerinin anlatımı aydınlık ve kurudur.
8. Atasözleri, renklilik, çok-anlamlılık, kaypaklık, kelime cambazlıkları vb
anlatım ve üslup oyunlarından kaçınır.
9. Atasözlerinin bir kısmı bellemeyi kolaylaútırıcı uyak, baú uyak ve
ölçüye sahiptir.
Metin Ekici, atasözünü tanımlarken türün; yapı, úekil, içerik, iúlev ve
mesaj gibi özelliklerini göz önüne alarak tanımlamada bulunur. Ekici’nin tanımı
türü bütün yönleriyle ele alan bir tanımlamadır: “Toplumsal bir tecrübeye
dayanan, belli bir bilgelik içeren, edebî sanatlardan ve araçlarından bazılarının
kullanılmasıyla kalıp bir cümle halinde söylenen, sosyal hayatı eleútiren veya ö÷üt
veren, sözlü gelenekte veya edebi eserlerde belli bir düúünceyi açıklamak
amacıyla kullanılan sözlerdir.”794
Konu üzerinde yapılmıú baúka tanımlar da vardır. Buraya aldı÷ımız örnek
tanımlar türü çeúitli nitelikleri ile ele alan tanımlardır. Örnek olarak aldı÷ımız
tanımlar içerisinde Metin Ekici’nin yapmıú oldu÷u tanım günümüz halk bilim
anlayıúından yola çıkılarak yapılmıú bir tanımdır. Dolayısıyla çalıúmamız
793
Pertev Naili Boratav. age. ss. 118-119.
794
2002-2003 Ö÷retim yılı Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araútırmaları Enstitüsü, Türk Halk
Bilimi Ana Bilim Dalı doktora ders notları.
308
sırasında Bulgaristan Türkleri atasözlerini bu tanım do÷rultusunda ele alıp
de÷erlendirece÷iz.
Yeryüzündeki bütün toplumların atalarından kalan; yaúadıkları olaylar
sonucunda çıkardıkları tecrübeleri, gözlemleri, inançları formüle eden sözleri
vardır. Atasözü, toplum niteli÷i kazanmıú her insan toplulu÷unda kullanılmıú ve
her toplulu÷un dilinde, tarih ve co÷rafyalarında oluúan úartlara göre de÷iúen
adlarla anılmıútır. Millet olarak bizim de sözlü kültürümüzde oluúmuú ve
günümüze kadar gelmiú atasözlerimiz vardır. Günümüzde, “atasözü, atasözleri,
atalar sözü” dedi÷imiz hazır söz kalıpları daha önce, “sav”, “emsal” “darb-ı
795
mesel”, “durub-ı emsal” “mesel”, “tabir”, diye adlandırılmıútır. “Atasözü,
atasözleri, atalar sözü” dedi÷imiz hazır söz kalıpları kavram zenginli÷i
bakımından önemli dil yapılarıdır. Halk arasında atasözünün kutsallı÷ını ve
inandırıcılı÷ını ortaya koymak için; “Atalarun sözi, Kur’an’a girmez, amma
Kur’an yanınca yalınlayın yalıúur”796 ve “Atalar sözini tutmayan yabana atılur,
ahirette tamu ehline katılur”797 úeklinde sözler vardır. Hatta “Uluyu dinlemeyen
ulur gezer”798 atasözüyle de atasözlerinin buyruklarına uyulması gerekti÷i aksi
takdirde sonucuna katlanmak zorunda kalınaca÷ı ifade edilmiútir.
Atasözleri denenmiú ve gözlenmiú olaylardan do÷muútur. Bir toplumun
özleúmiú görüúlerini yansıtırlar. Halk felsefesinin özgün söyleyiúleri olan
atasözleri bu nedenle millidir. Bir toplumun topyekûn hayata bakıú açısını en iyi
úekilde o toplumun atasözlerinde bulmak mümkündür. Atasözleri bu yönüyle
toplumu karakterize eden formüller gibidir.
Atasözleri, bir toplumun kültürel de÷erlerini muhafaza ederek kuúaktan
kuúa÷a aktarılmasında önemli bir araçtır. Yol gösteren, bilgi veren, sakındıran, vb.
gibi nitelikleriyle atasözleri toplumsal reflekslerin ortaya çıktı÷ı yerlerdir.
Dünyanın de÷iúik co÷rafi bölgelerine da÷ılmıú olmalarına ra÷men Türk
795
Ömer Asım Aksoy. Atasözleri ve Deyimler Sözlü÷ü I. østanbul: ønkılap Kitabevi, 1993, ss.13-
14.
796
O÷uzname (Emsal-i Mehmedalî) XVI. yyda Yazılmıú Türk Atasözleri Kitabı. Hzl. Samed
Alizade. Eklerle Yayına Hzl. Ali Haydar Bayat. østanbul: Türk Dünyası Araútırmaları Vakfı, 1992,
s.42.
797
Orhan ùaik Gökyay. Dedem Korkudun Kitabı. østanbul: MEB Yayını, 2000, s.CCXLVI.
798
Ata Sözleri ve Özlü Sözler. Derleyenler. Yusuf Kerimof, B. ùiúmano÷lu. Sofya: Narodna
Prosveta, 1960, 2. baskı, s.138.
309
atasözlerine baktı÷ımızda toplumsal bellek ve refleksleri bu sözlerde görmemiz
mümkündür. Farklı co÷rafyalarda yaúıyor olsak da aynı kültürel kaynaklardan
beslendi÷imizi gösteren pek çok atasözünün varlı÷ı, atasözlerini sözlü edebiyat
içerisinde çok daha önemli kılmaktadır. Azeri Halk Bilimci Paúa Efendiyev’e
göre, “Atasözleri ve deyimler yalnızca halkın dünya görüúünü, tefekkürünü
yansıtan tür de÷il, aynı zamanda tarihî belge de÷erindedir.”799 Efendiyev’in;
atasözünün çok yönlü oluúuna ve bir toplumun tarihini atasözünde arama gere÷ine
iúaret etmesi dikkat çekicidir.
En eski yazılı Türk belgeleri olan Göktürk Abideleri’nden Köl Tigin
yazıtının baúlangıcındaki “… sabımın tüketi eúidgil…” sözü, atasözü karúılı÷ı
olarak kullanılan Türkçe en eski kelimedir. Bu cümlede geçen “sab” kelimesi
“söz, haber” anlamlarına gelmektedir.800 Kelime anlam geniúlemesi yolu ile
Göktürkçede “ö÷üt”, Turfan metinlerinde ise açıkça “atalar sözü” için
kullanılmıútır.801 Kaúgarlı Mahmut ise kelimeyi “sav” biçimiyle ve “söz, haber,
salık; mektup; risale; atalar sözü, darbı mesel; kıssa, hikâye, tarihsel úeyler”
anlamlarıyla tespit etmiútir.802
XI. yüzyıla kadar varlı÷ını takip etti÷imiz “sab/sav” kelimesi bu yüzyıldan
sonra øslamiyet’in de etkisiyle yerini “mesel” sözüne bırakmıútır. Mesel sözü,
“darb-ı mesel, durûb-ı emsâl” úekilleriyle XX. yüzyıla kadar Türkiye sahasında
kullanılmıútır. Aynı dönemde Farsçadan dilimize geçen “pend” sözü de
kullanılmıú, atasözü ve veciz sözlerin toplandı÷ı “pend-nameler” adıyla da
kitaplar yazılmıútır.803
“Arapçada “mesel”, ço÷ulu “darb-ı mesel”; “atasözü”, “özdeyiú”, “özlü
söz”, “ibretli söz” gibi anlamlara gelmektedir. Arapçada; “Bir ifadenin mesel
olabilmesi için sözün kısalı÷ı, teúbih ve kinaye gibi edebî sanatların güzelli÷i, ses
uyumu ve kula÷a hoú gelmesi gibi biçimsel úartların yanında, anlatılmak istenen
durum ile meselin konu bakımından birbirine benzemesi, yaygın olarak
799
Paúa Efendiyev. Azerbaycan ùifahi Halg Edebiyatı. Baku: 1981, s.98.
800
Talat Tekin. Orhon Yazıtları. østanbul: Simurg Yayınları, 1998, s. 35, 109.
801
ùükrü Elçin. Türk Halk Edebiyatına Giriú. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlı÷ı Yayınları,
1986, s.623.
802
Kaúgarlı Mahmut. Divanü Lugati’t-Türk Dizini. Çev. Besim Atalay. Ankara:TDK Yay., 1992,
s.498.
803
ùükrü Elçin. Halk Edebiyatı Araútırmaları 2. Ankara: Akça÷ Yay., 1997, ss.413-414.
310
kullanılması ve normal kültür düzeyine sahip insanlar tarafından o ifadenin mesel
oldu÷unun bilinmesi úartları aranır.”804
Arapçadan dilimize geçen “mesel, darb-ı mesel, durûb-ı emsâl” sözleri
kısmen halk diline inmiú olsa da Türkiye Türkçesi a÷ızlarında “demece, deme,
deyiúet” 805 gibi sözlerin atasözü karúılı÷ında kullanıldı÷ını da unutmamak gerekir.
Bugün, türün yaygın adlandırması; “atasözü, atalar sözü, ata sözleri, atalar
sözleri” gibi dört úekilde karúımıza çıkmaktadır.
Türk dünyasında, Batı grubu Türkçesinde tür, yaygın olarak “atasözü,
atalar sözü” diye adlandırılmaktadır. Türkiye, Azerbaycan, Batı Trakya,
Bulgaristan, Gagauz Türkleri, Makedonya, Kıbrıs, Kırım, Kosova, øran, Irak ve
Suriye bölgelerinde tür “atasözü, atalar sözü” olarak adlandırılmaktadır. Irak
Türkmenlerince “eskiler sözü”806, Dobruca Kırım Türkleri de “kartlar sözü”807
ifadeleri “atasözü” karúılı÷ında kullanmaktadırlar.
Türkiye sahasında oldu÷u gibi Bulgaristan Türkleri de türü “atasözü, atalar
sözü, atalar sözleri” olarak bilmekte ve bu úekilde adlandırmaktadır. Ancak
Bulgaristan Türkleri a÷ızlarında atasözüne karúılık olarak “demece” ifadesi de
kullanılmaktadır.808
Batı Türkçesi dıúında kalan bölgelerde atasözünün karúılandı÷ı terimler
úunlardır:
Saha (Yakut): Ös Xohoonnoro
Tobollar:Takmak
Karaçay-Malkar: Nart Sözle
Kırgız, Kazak, Özbek: Makal
Tuva: Ülgercomak
Sagay: Takpak
804
Ahmet Bulut. Arap Dil ve Edebiyatında Emsal. østanbul: østanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi, 1984, ss.92-94. (Yayınlanmamıú Doktora Tezi).
805
http://tdkterim.gov.tr/ttas/?kategori=derlay&kelime=deyiúet
http://tdkterim.gov.tr/ttas/?kategori=derlay&kelime=demece
http://tdkterim.gov.tr/ttas/?kategori=derlay&kelime=deme
806
ùükrü Elçin. Türk Halk Edebiyatına Giriú. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlı÷ı Yayınları,
1986, s.625.
807
Müstecib Ülküsal. Dobruca’daki Kırım Türklerinde Atasözleri ve Deyimler. Ankara: TDK
Yay., 1970, s.7.
808
311
Koybal: Söspek
Çuvaúlar: Comak ve samah
Türkmen: Nakıllar ve Atalar Sözi
Kazan: Makallar
Baúkurt: Makaldare
Hakas: Söspekter
Karakalpak: Nakıl-Makallar809
Türe dönük adlandırmalar farklı olsa da Türk dünyası atasözleri úekil,
içerik, iúlevleri bakımından benzer özellikler gösterirler. Aynı kültür
kaynaklarından beslendi÷imizi gösteren Türk dünyası atasözleri üzerinde
sosyologlar, psikologlar ve antropologların yapacakları kapsamlı çalıúmaların
Türk kültür ve düúünce yapısının, halk hayat görüú ve felsefesinin çıkarılmasında
bizlere yeni bakıú açıları kazandıracaktır.
Soyut ya da somut sözlü kültür ürünlerinin ortaya ilk çıkıúı, toplum
tarafından kabul görmesi, tüketilmesi, uzun yıllar boyunca belli bir úekil
kazanması süreçleri atasözü için de geçerlidir. Atasözünün do÷uúu
araútırmacıların üzerinde durdukları konulardan biridir. Ancak her toplumda var
olan atasözünün ortaya çıktı÷ı yer ve zamanla ilgili kesin ifadeler kullanmak
mümkün de÷ildir. ønsano÷lunun dillik de÷erlere sahip ürünler ortaya çıkarabilme
gücüne ulaúmasıyla birlikte atasözlerinin de var olmaya baúladı÷ını söylememiz
mümkündür. Tabiatı anlama, algılama ve adlandırma çabaları içerisinde olan
insano÷lu, elde etti÷i bilgi ve tecrübeleri söz kalıpları halinde sözlü kültür
ortamında bir sonraki kuúa÷a aktararak yoluna devam etmiútir.
Atasözlerinin nasıl do÷du÷u pek çok araútırmacının üzerinde durdu÷u bir
konudur. “Aristo’ya bakılırsa, atasözleri, tarihten önce vuku bulmuú büyük
kargaúalıklar neticesinde inkıraz etmiú pek eski tefekkürün kalıntılarıdır.
Atasözleri veciz oluúları ve ifadelerindeki üstünlük sayesinde bu tefekkürü
tamamıyla yok olup gitmekten kurtarmıú, küçük küçük parçalar halinde tespit
etmiútir. Yeni ça÷ların filozofları, Rousseau ve Herder, daha umumî bir görüúle
809
Pınar Dönmez Fedakâr. agt. s.76; Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi. C.8, Ankara:
Atatürk Kültür Merkezi Baúkanlı÷ı Yay., 2007, ss.101-266; ùükrü Elçin. Halk Edebiyatı
Araútırmaları II. Ankara: Akça÷ Yay., 1997, ss. 413-428; Yuriy Vasilyev, M. Fatih Kiriúçio÷lu,
Gülsüm Killi. Saha (Yakut) Halk Edebiyatı Örnekleri. Ankara: TDK Yay., 1996, s.61.
312
bakıyorlar ve atasözlerinin menúeinde yaratıcı olarak toplumu görüyorlar.
Bugünün araútırıcıları bu görüúü do÷ru bulmamaktadırlar. Diyorlar ki atasözleri
topraktaki bitki gibi halkın içinden kendi kendine bitmez. Kitle kendi kendine
yaratmaz; fert tarafından yaratılanı seçer, kendine mal eder. Halkın dilinde
dolaúan bir atasözü baúlangıçta muhakkak bir fert tarafından söylenmiú, sonra
onu kendi ruhuna uygun bulan halk tarafından benimsenmiútir.”810
Yeryüzünde insano÷lunun yazılı ilk belgelerinden biri de Sümerlere aittir.
Kramer’in verdi÷i bilgilere göre Sümer tabletlerinde binden fazla atasözü
geçmektedir.811
ønsano÷lunun temel de÷erleri de÷iúmez. De÷iúmeyen bu temel de÷erler
üzerinde de÷iúik dillerde söylenmiú olsa da içerikleri bakımından aynı olan pek
çok sözün bulunması do÷aldır. Atasözlerini ço÷unlukla Yedi Bilge’ye mal eden
eski Yunanlılar bunları tapınaklarının giriú kapılarının üstüne yazarlardı.
Delphoi’deki Apollon tapına÷ında; “Kendi kendini tanı”, “Aúırılı÷a kaçma” vb.
gibi atasözleri yazılıydı. Sembollerle dolu yo÷un bir anlatıma yönelmiú atasözleri,
özellikle sözlü edebiyatın yaygın oldu÷u ça÷larda edebî nitelik taúır veya ahlakçı
yazarların ürünü olabilir.812
Atasözleri, ister dinsel kaynaklı metinlerden arta kalan sözler olsun isterse
bir bilge tarafından söylenmiú olsun insano÷lunun var oluú serüveniyle birlikte
ortaya çıkmıú kalıplaúmıú sözlerdir. Atasözleri; ortaya çıktı÷ı toplum tarafından
kabul görmüú, zaman zaman kullanımdan düúenleri olmuú, yeni durum ve úartlara
göre belki de yeniden düzenlenmiú, toplumu kuúatan ve belki de sosyal normlar
olarak kullanılan ve günümüze kadar gelen hazır söz kalıplarıdır ve dillik
yaratmalardır.
Türk dünyasının bir parçası da Balkanlardaki Türk ve akraba
topluluklarıdır. Balkanlardaki Türk varlı÷ı Anadolu Türklü÷ünün devamıdır.
Atasözlerinin dille ilgisi, kökeni, tarihçesi kısaca karúılaútırılmalı atasözleri
araútırma alanı “paremiyoloji”nin esaslarından yola çıkarak Balkan Türklerinin
810
Ömer Faruk Akün. Atalar Sözüne Dair. østanbul: ùadırvan Dergisi, 1949, S.28, ss.11-15.
811
Samuel Noah Kramer. Sümerler Tarihleri, Kültürleri ve Karakterleri. Çev. Özcan Buze,
østanbul: Kabalcı Yay., 2002, ss.297-300.
812
“Atasözü”. Meydan Larousse Ansiklopedisi, C.1. østanbul: Meydan Yayınevi, 1990, s.798.
313
söyledikleri atasözleri üzerinde geniú araútırmalar yapılmalıdır. 813 Özelde böyle
bir karúılaútırma Bulgaristan Türkleri atasözleri ile Türkiye sahası atasözleri
arasında, atasözlerinin “diyalekt varyant”, “leksik varyant”, “sentaktik varyant”,
“sinonim varyant”ları bakımından yapılabilece÷i gibi aynı çalıúma Batı grubu
Türkçesi konuúulan sahaların atasözlerini de içine alacak úekilde geniúletilebilir.
Benzer çalıúma Türk kültürünün uzun yıllar hâkim oldu÷u bu bölgedeki di÷er
ulusların atasözleri ile Türk atasözleri arasında da yapılmalıdır. Yapılacak böyle
bir araútırma Türk sözlü gelene÷inin di÷er uluslar arasındaki kültürel etkileúiminin
boyutlarını ortaya çıkaracaktır. Ancak, böyle bir araútırma hem o bölgeyi hem de
o bölgede konuúulan dilleri iyi bilen aynı zamanda karúılaútırmalı atasözleri
araútırma alanı “paremiyoloji”de uzman kiúilerin varlı÷ıyla mümkün olabilecektir
diye düúünmekteyiz.
Çalıúmamız monografik bir çalıúma de÷ildir. Bu nedenle; Bulgaristan
Türkleri atasözlerini ele aldı÷ımız çalıúmamızın bu bölümünde türün tanımını
yukarıda verdik. Ardından Bulgaristan Türkleri atasözleri üzerinde yapılan
çalıúmalar de÷erlendirilecektir. Türü sınıflandırmayla ilgili görüúler ele alınarak
Bulgaristan Türkleri atasözleri yapı, içerik ve kavramsal özelliklerine göre
incelenecek ve Bulgaristan Türkleri sözlü gelene÷inde atasözü yaratım ve
kullanım ba÷lamıyla ilgili örnekler verilecektir.
Atasözü araútırmalarında birlikte ele alınan di÷er kalıp ifadeler
“deyim”lerdir. Bulgaristan Türkleri deyimleri üzerinde de çalıúmamızın son
bölümünde kısa da olsa bir de÷erlendirmede bulunaca÷ız.
III.1.2. Bulgaristan Türkleri Atasözleri Üzerinde Yapılan Çalıúmalar
Bulgaristan Türkleri halk edebiyatı türleri arasında atasözleri hem yerli
hem de yabancı bilim adamları tarafından geçen yüzyılın sonlarından itibaren
derlenmeye ve yazıya geçirilmeye baúlanmıútır. Ancak yapılan çalıúmaların pek
ço÷u derleme ve derlenen malzemelerin yayınlanmasından öteye geçmemiútir.
Bulgaristan Türkleri atasözleriyle ilgili elimizdeki en eski çalıúma Petko S.
Slaveykov’a aittir. 1856 yılında yayınlanan “Bılgarski Pritçi” (Bulgar Atasözleri)
813
Paremiyoloji; Yunanca, deyiú anlamına gelen “paremia/ paroemia” kelimesinden gelmektedir.
Atasözlerini inceleyen dille ilgili bir bilim dalı olarak da tarif edilmektedir.
http://www.itusozluk.com/index.php?t=paremiyoloji
314
adlı çalıúmada Bulgarlar tarafından kullanılan Türk atasözleri ve özlü sözleri
tespit etmiú ve yayınlamıútır.814
Bulgaristan Türkleri atasözlerine ait di÷er çalıúma Stefan Mladenov’undur.
Mladenov’un Bulgaristan Türk a÷ızlarından topladı÷ı yaratmalar arasında 83 Türk
atasözü, Almanca ve Bulgarca karúılıklarıyla birlikte verilmiútir.815
Türk atasözlerinin Bulgarlar tarafından kullanılması Bulgar
araútırmacılarının da dikkatini çekmiútir. Stefan Çilingirov, konu üzerinde yapmıú
oldu÷u çalıúmaları Sofya Millî Etnografya Müzesinin bülteninde yayınlamıútır.816
Stefan Sasov Bobçev’in araútırması, “Turski posloveitsi v Bulgariya”
(Bulgaristan’da Türk Atasözleri) baúlı÷ını taúımaktadır.817
Bobçev’in bir baúka çalıúması da “Turski usporeditsi v yuridiçeskite ni
obiçai i znaçenieto im za narodnoto pravo” (Hukuk Geleneklerimizin Türkçe
Karúılıkları ve Bunların Halk Hukukundaki Önemi) adlı çalıúmasıdır.818
Çilingirov ve Bobçev’in çalıúmalarında yer alan atasözleri M. Türker
Acaro÷lu tarafından yayınlanmıútır.819
Osmanlı ømparatorlu÷u’nun Balkanlardan çekilmesiyle bölgede
azımsanmayacak bir Türk nüfus o co÷rafyada kurulan çeúitli devletlerde azınlık
olarak hayatlarına devam etmiútir. Balkan ülkelerinde yaúayan Türklerin dil
özellikleri üzerinde yabancı Türkologların pek çok çalıúması olmuútur. Benzer
çalıúmalar Balkanların bir parçası olan ve Türk nüfusunun yo÷un olarak yaúadı÷ı
Bulgaristan’da da yapılmıútır. Bulgaristan’daki Türklerin dil özelliklerini ortaya
çıkarmak amacıyla yapılan çalıúmaların pek ço÷unda halk bilgisi ürünlerine
814
815
Stefan Mladenov. Ein Beitrag zum türkischen Sprichwörterschatz. ZDMG, LXVIII, 1914.
816
Stefan Çilingirov. Turski poslovitsi, porovorki i harakterni izrazi (Türk Atasözleri, Deyimleri ve
Özlü Sözleri). Sofia: Bulletin du Musee National d’etnographne de la Sofia. II-eme annee 1922, ss.
157-171; III-eme annee 1923, ss. 59-65; XII-eme annee 1936, ss. 153-156.
817
Stefan Savov Bobçev. Turski posloveitsi v Bulgariya (Bulgaristan’da Türk Atasözleri). Sofia:
øzvestiya na Narodniya Etnografski Muzey (Bulgar Ulusal Etnografya Müzesi Bülteni), yıl X-XI,
1932, s.211-226.
818
Stefan Savov Bobçev. “Turski usporeditsi v yuridiçeskite ni obiçai i znaçenieto im za
narodnoto pravo”(Hukuk Geleneklerimizin Türkçe Karúılıkları ve Bunların Halk Hukukundaki
Önemi). Sofia: Nauçen Pregled, yıl III, 1931, S. II, s.122-135.
819
M. Türker Acaro÷lu. Bulgaristan Türkleri Üzerine Araútırmalar. Ankara: Kültür Bakanlı÷ı
Yay., 1999, ss.165-202; ss. 223-247.
315
rastlanmaktadır. Bulgaristan’ın Kızanlık bölgesi820 Türk a÷ızları üzerinde
çalıúmalarda bulunan Suzanne Kakuk’un derlemeleri arasında yirmi beú atasözü
metni de yer almaktadır. Kakuk’un derledi÷i bu atasözlerini çalıúmamızın
“Metinler” bölümünde gösterdik.821
Bulgaristan Türklerine ait 6 atasözü metninin yer aldı÷ı bir baúka çalıúma
da yine Zsuzsanna Kakuk’a aittir. Kakuk, 6 atasözünü Bulgaristan, Köstendil’den
derlenmiútir.822
1950’li yıllarda Do÷u Rodoplarda araútırmalar yapan Mara Mihaylova’nın
“Etnografski Prouçvaniya Na øztoçnite Rodopi” (Do÷u Rodoplarla ølgili
Etnografya Araútırmaları) adlı çalıúmasında Do÷u Rodoplardaki Türklerin halk
bilmeceler, mani ve türküler Mara Mihaylova’nın derledi÷i ve kayda geçirdi÷i
türlerdir. Mihaylova’nın derledi÷i atasözlerini çalıúmamızın “Metinler”
bölümünde gösterdik. Mihaylova’nın derledi÷i bu atasözleri ilk defa bölge insanın
yaptı÷ı araútırmalar sonucunda derlenmesi ve kaynak kiúilerin gösterilmesi
nedeniyle önemlidir. 823
Bulgaristan Türkleri atasözleri, bu bölge araútırmacıları tarafından
hazırlanan daha baúka çalıúmalarda da yayınlanmıútır. Bu çalıúmalardan biri;
Yusuf Kerimof ve B. (Beytullah) ùiúmano÷lu’na ait “Türk Atalar Sözleri ve Özlü
820
Bulgarlar Kızanlık için “Kazanlık” demeyi tercih etmektedir. Oysa bu ad da Türkçedir.
Çalıúmamızda, bölge için bölgenin asıl adı olan, “Kızanlık” adını kullanmayı tercih edece÷iz.
821
Suzanne Kakuk. “Textes Turc de Kazanlık II”. Budapeút: Acta Oriantalia, 1958, C. 8, ss.241-
311. Bu çalıúma, TDK Kütüphanesi’nde Fil.A/3837 raf numarası ile kayıtlıdır.
822
Acta Linguistica Hungarica, C. 11, 1961, ss.301-386. Bu çalıúma, Acta Linguistica’dan ayrı basım
olarak TDK Kütüphanesi’nde Fil.A/3845 raf numarası ile kayıtlıdır.
823
Ɇɚɪɚ Ɇɢɯɚɣɥɨɜɚ. ȿɬɧɨɝɪɚɮɫɤɢ ɉɪɨɭɱɜɚɧɢɹ ɧɚ ɂɡɬɨɱɧɢɬɟ Ɋɨɞɨɩɢ. Ʉɴɪɞɠɚɥɢ:
ɂɫɬɨɪɢɱɟɫɤɢ Ɇɭɡɟɣ, 1996. (Mara Mihaylova. Etnografski Prouçvaniya Na øztoçnite Rodopi.
Kırcali: østoriçeski Muzey, 1996, 360 s.)
316
Sözler” adlı çalıúmadır.824 Kitabın kapa÷ında Yusuf Kerimof ve B. (Beytullah)
ùiúmano÷lu’nun825 “derleyenler” adıyla verildi÷i bu çalıúmada atasözlerinin
nereden, nasıl ve kimden derlendi÷ine ait herhangi bir bilgi yoktur. Eserin
baúlangıcında “Birkaç Söz” bölümünde ‘derleyenler’ “Kitaba konulan
atasözlerinden bir kısmı, bu sahada en eski dergilerden biri olan øbrahim
ùinasi’nin eserinden alınmıú, bir kısmı da halk arasından toplanılmıútır” ifadesine
yer vermiúlerdir. Ancak hangi atasözünün daha önce yazıya geçirilmiú
kaynaklardan alındı÷ı, hangilerinin “halk arasından toplandı÷ı” konusunda
herhangi bir bilgi notu mevcut de÷ildir.
Eser, ayrıca hazırlanma amacı bakımından da dikkat çekmektedir.
“Partiya, bize, halkımızın asırlardan beri yı÷dı÷ı kültür hazinesinden geniú
ölçüde faydalanmak gerekti÷ini ö÷retiyor” diyen derlemeciler eserin hazırlanıú
amacını da bu sözlerle ifade etmiúlerdir.
Söz konusu çalıúmada atasözlerinin ideolojik de÷erlendirmeye tabii
tutularak bir kısmına yer verilmedi÷i derleyenler tarafından úu úekilde ifade
edilmektedir: “Atalar sözleri, halkın keskin zekâsıyla uzun tecrübelerini ve
karakterini aksettiren birer aynadır. Onlar, asırlar boyunca geçilen uzun bir
inkiúaf yolunun kilometre taúları ve istikamet gösteren iúaretleridir. Her cemiyet
ve her içtimai nizam, kendi maddî ve manevi hayat úartlarına göre atalar sözleri
yaratmıútır. Bunlarda, ezen zümrenin isyankâr maneviyatını uyuúturmakta
kullandı÷ı zehri (Bükemedi÷in bile÷i öp, El öpmekle dudak aúınmaz), ezilen,
istismar edilen sınıfların kâh isyan, kâh tevekkül, kâh piúmanlık duygularını (Ya
alırım ya ölürüm, Zenginle baúa çıkılmaz, Gelen a÷amız, giden beyimiz) ve hâkim
sınıfın menfaatlerine dokunulmamak úartıyla vazedilen itaat, ibadet, terbiye,
824
Türk Atalar Sözleri ve Özlü Sözler. Derleyenler: Yusuf Kerimof, B. ùiúmano÷lu. Sofya:
Narodna Prosveta, Sofya 1955, 110 s.
825
Eserin künyesi ile bilgi verilirken sadece B. ùiúmano÷lu’nun soyadı “ùiúmano÷lu” olarak
verilmiútir. Eserin düzenlenmesi ve kapakla ilgili çalıúanların ikinci adları, “Kerimof, øbrahimof,
Vergilof, Atanasof, Bukof” olarak verilmiútir. Bulgaristan’da bizdeki gibi soyadı kullanımı yoktur.
Sülale ya da baba adları ile soy takibi yapılmaktadır. Bu çeliúki eserin ikinci baskısında da
karúımıza çıkmaktadır. Künyede “ùiúmano÷lu” úeklinde verilen isim, çalıúmayla ilgili bilgilerin
verildi÷i “Birkaç Söz” bölümünde “ùiúmanof” olarak geçmektedir. Ayrıca “Kerimof,
øbrahimof…” kelimelerinin de yanlıú yazıldı÷ı düúüncesindeyiz. Çünkü ikinci adlarda erkek için
“ov” eki, bayan için “ova” getirilmektedir. “Bayramov, Rıza Mollov, Mefküre Mollova,
Süleymanova, Ebrahimova, Mihaylova” vb. gibi. Çalıúmamızda eseri hazırlayanların isimleri ne
úekilde verildi ise o künyeyi kullanaca÷ız.
317
do÷ruluk, yardım, dostluk, fazilet, tevazu, vs gibi tavsiye ve nasihat yollu
hükümler bulmak mümkündür.” Buna göre toplumun geliúmesi ve sosyal
düzeninin de÷iúmesi sonucunda atalar sözlerinden birço÷u derleyenlere göre
zamanını yaúamıútır. Örnek olarak; “Allah baba cömerttir, Açık a÷ız boú kalmaz,
Âleme iyilik olmaz, Baúa gelen çekilir, E÷ik baúı kılıç kesmez, Kadın dört duvar
arasında gerek, Saçı uzun aklı kısa, Dayak cennetten çıkma” vs gibi sırılsıklam
irtica ve tevekkül kokanları gösterilebilir. 826
“øúlemeyen diúlemez”, “øúleyen demir pas tutmaz”, “øú insanın aynasıdır”
gibi atasözleri ile emek, çalıúkanlık, ahlak, insan sevgisi, düúmana karúı nefret
telkin eden di÷er birçokları, bugünkü sosyalizm kurucularının úiarları kabul
edilmekte ve zamanın onları eskitemeyece÷i eseri yayınlayanlar tarafından
vurgulanmaktadır.827
Kerimof ve ùiúmano÷lu’nun yayınladıkları çalıúmada 2300 atasözü/özlü
söz yer almaktadır. Atasözleri alfabetik sıra ile verilmiútir. Çalıúmayı
hazırlayanlar, edebe aykırı kelimelerden kurulu müstehcen (kaba) sözleri de
kitaba almadıklarını belirtmektedir.828
Narodna Prosveta, 1960’ta Kerimof ve ùiúmano÷lu tarafından hazırlanan
bu eserin ikinci baskısını yapar. økinci baskıya alınan atasözleri ve özlü sözler
3787’dir. Eserin birinci baskısında izlenen yol ikinci baskıda da aynen
korunmuútur. Bu baskıda da atasözleri alfabetik sıra ile verilmiútir.829
Salih Baklacı, her iki yayınla ilgili olarak; “Bu her iki külliyatın içerdi÷i
sözlerin bir kısmını ö÷renciler derlemiú, di÷er kısmını da øbrahim ùinasi’nin
Durub-ı Emsal-i Osmaniye baúlıklı külliyatından alındı÷ını Beytullah Efendi bir
sohbetimizde ifade etmiúti” bilgisini vermektedir.830
Salih Baklacı, Bulgaristan Türkleri atasözleri üzerinde yapılan bir baúka
çalıúmanın da Paçacıyan’a ait oldu÷u bilgisini vermektedir. Baklacı’ya göre
826
Yusuf Kerimof, B. ùiúmano÷lu. age. ss.5-6.
827
Konuyla ilgili daha geniú bilgi için bkz. øbrahim Özkan. “Bulgaristan Türkleri Atasözleri ve
ødeolojik Yaklaúım”, I. Uluslar arası Türk Dünyası Kültür Kurultayı. 9-15 Nisan 2006, Çeúme-
øzmir –Bildiri Kitabı IV, Ankara: Lazer Ofset, 2007, ss. 1653-1659.
828
Yusuf Kerimof, B. ùiúmano÷lu. age. ss.5-6.
829
Ata Sözleri ve Özlü Sözler. Derleyenler: Yusuf Kerimof, B. ùiúmano÷lu. Sofya: Narodna
Prosveta, 1960, 153 s.
830
Salih Baklacı. Bulgaristan Türkü’nün Atasözleri. østanbul: Biliúim Matbaacılık, 2002, s.24.
318
Narodna Prosveta tarafından yayımlanan bu çalıúmada 11200 söz yer almaktadır.
Paçacıyan’ın derledi÷i bu sözlerin bazısı Beytullah ùiúmano÷lu ve Yusuf
Kerimof’un yukarıda adını verdi÷imiz çalıúmasından, bazısı da øbrahim ùinasi’nin
külliyatından alınmıútır. Çalıúma, Sabahattin Bayramov tarafından basıma
hazırlanmıútır. Ancak Baklacı, sözünü etti÷i bu çalıúmayla ilgili herhangi bir
künye vermemiútir. Çalıúmanın adı ve ne zaman basıldı÷ı hakkında da bir bilgi
mevcut de÷ildir.831
Nikola økonomov’un derledi÷i “Bılkanska Narodna Mıdrost” (Balkan
Halklarının Hikmetli Sözleri) adlı çalıúma 1968 yılında Narodna Prosveta
tarafından yayınlanmıútır. Eserde; Arnavut, Bulgar, Romen ve Sırp atasözlerinin
yanı sıra 555 Türk atasözü de yer almaktadır. 832
Bulgaristan Türkleri atasözleri üzerine yapılan çalıúmalardan biri de
Osman Nuri Peremeci’nin “Atalar Sözleri” adlı eseridir. Osman Nuri Peremeci,
l874 yılında Bulgaristan’ın ùumnu kasabasında do÷muútur. Babası Hacı øsmail
Efendi, annesi Emine Hanım’dır. Varna yakınlarında Beylili köyünde bulunan
çiftlikleri dolayısıyla “Beylililer” diye anılan ailenin en büyük çocu÷u olan Osman
Nuri, ilkokuldan sonra orta ö÷renimini ùumnu Rüútiyesi’nde tamamlamıú, bu
arada dedesi ùumnu müftüsü Mustafa Raúid Efendi, kendisinin yetiúmesinde
önemli rol oynamıútır. Özellikle øslâmi ilimlerde icazetini dedesinden alan
Peremeci, 17 yaúında ö÷retmen olmuútur.
Bundan sonra østanbul’a gelen Osman Nuri, Maarif Nezareti’nde “Meclis-i
Kebîr-i Maârif” önünde sınava girerek tarih ö÷retmeni olmuú ve Varna Rüútiyesi
Tarih ö÷retmenli÷ine tayin edilmiútir. 1890 yılında Varna’da baúladı÷ı görevine
Osman Pazarı, Eskicuma, Pravadı, Ni÷bolu, Rusçuk ve Tırnova’da ö÷retmen
olarak devam etmiútir.
Peremeci, Türkiye’ye gelince Edirne’ye yerleúmiú, kendi ifadesiyle
“Do÷up büyüdü÷ü, ömrünün en güzel günlerini geçirdi÷i” Balkan topraklarından
ayrılamamıútır. Edirne’deki ilk görev yeri Subaúı Köyü ö÷retmenli÷idir. Bir yıl
sonra Edirne merkezine alınan Peremeci, burada Bulgar Okulu’nda Türkçe
dersleri ile ortaokul ve lisede tarih dersleri vermeye baúlamıútır. Edirne
831
Salih Baklacı. age. s.24.
832
Salih Baklacı. age. ss.24-25.
319
Halkevi’nde, Edirne ve Yöresi Eski Eserleri Araútırma Kurumu’nda yaptı÷ı tarih
çalıúmalarının yanı sıra, Edirne Müzesi’nin kurulmasında da görev almıútır.
Balkanların en uzak ve hayat úartları itibariyle en geri bölgelerinde, köy ve
kasabalarında, 4 sene Osmanpazarı’nda, 1 sene Eskicuma’da, 1 sene Ni÷bolu’da,
1 sene Rusçuk’ta, 4 sene Tırnova’da, 9 sene Pravadı’da, 17 sene Varna’da ve 18
sene Edirne’de olmak üzere toplam 55 yıl ö÷retmenlik yapmıútır. Büyük hoca
Osman Nuri Peremeci, 55. yıl kutlamalarına hazırlandı÷ı sıralarda 17 Mart
1945’te vefat etmiútir. Osman Nuri Peremeci, 71 yıllık ömrü içerisinde 37 eser
vermiú, yüzlerce makale ve inceleme yazısı yayınlamıútır.833
Peremeci, “25 yıl u÷raúılarak toplanmıútır” dedi÷i atasözleriyle ilgili
eserinde 7694 atasözünü alfabetik sıra ile vermiútir. Edebî eserlerde geçen ve daha
sonra kimileri özlü sözler olarak yaygınlaúan sözleri de eserine almıútır. Osman
Nuri Peremeci’nin verdi÷i bu örneklerin dilinin a÷ırlı÷ı hemen dikkat
çekmektedir. Peremeci, bu yapıdaki sözlerin yanına (manzumdur) ibaresini
koymuútur: “Âbisteni safâ vü kederdir leyâl hep/gün do÷madan meúime-i úebden
neler do÷ar (manzumdur)” Eserde yer alan bu ve bunun gibi sözler edebî
özellikleri ve dilinin a÷ırlı÷ı nedeniyle yazılı eserlerden kaydedilmiú sözler olma
ihtimalini düúündürmektedir.
Bulgaristan Türkleri atasözlerini yayınlayan isimlerden biri de M. Türker
Acaro÷lu’dur. Acaro÷lu’nun “Türk Atasözleri” adlı çalıúmasında Bulgaristan
Türklerine ait kırk yedi adet atasözü metni yer almaktadır.834
M. Türker Acaro÷lu’nun konu üzerindeki di÷er çalıúması, 155 millete ait
16175 atasözünün yer aldı÷ı “Dünya Atasözleri” adlı çalıúmasıdır.835 M. Türker
Acaro÷lu’nun bu çalıúmasında yer verdi÷i Bulgaristan Türkleri atasözü metinleri,
a÷ırlıklı olarak yukarıda bahsetti÷imiz S. Çilingirov ve S.S. Bobçev’in
çalıúmalarındaki atasözlerinden oluúmaktadır. Çalıúmada Bulgaristan Türklerine
ait 550 atasözü metni yer almaktadır.836
833
Bu bilgilere úu adresten ulaúılabilinir: http://www.edirneden.biz/icerik.asp?ICID=644
834
M. Türker Acaro÷lu. Türk Atasözleri. østanbul: øletiúim Yay., 1993, s.102-104.
835
M. Türker Acaro÷lu. Dünya Atasözleri. østanbul: Kaynak Yayınları, 1988, s.162-197.
836
M. Türker Acaro÷lu, bu çalıúmasında yer alan atasözlerini daha önce 1985 yılında, “Bulgaristan
Türkleri Atasözleri ve Deyimleri” baúlı÷ıyla yayınlamıútır. Acaro÷lu bu çalıúmasında Çilingirov
ve S.S. Bobçev’in çalıúmaları hakkında bilgiler vermiútir. Bu makale için bkz. M. Türker
320
M. Türker Acaro÷lu, 550 atasözü metnine ilave olarak daha sonra 120
atasözü metnini de “Bulgaristan Türkleri Üzerine Araútırmalar” adlı
çalıúmasında yayınlamıútır.837
Metin düzeyinde yapılan yayınlardan bir di÷eri de Hayriye Süleymano÷lu
Yenisoy’a aittir. Yenisoy tarafından hazırlanan, “Türkiye Dıúındaki Türk
Edebiyatları Antolojisi’nin 8. cildinde 500’ün üzerinde atasözü ve deyim metni
yer almaktadır.838
Bulgaristan Türkleri atasözlerinin yayınlandı÷ı bir baúka çalıúma,
“Bulgaristan Türkleri Halk Edebiyatı Metinleri”dir. Nimetullah Hafız’ın
hazırladı÷ı bu çalıúmada, Bulgaristan Türklerine ait 1558 atasözü metni
bulunmaktadır. Nimetullah Hafız, 1078 tane deyime de çalıúmada yer vermiútir.839
Bulgaristan Türkleri atasözleri üzerinde bize göre en iyi çalıúma, Salih
Baklacı’nın “Bulgaristan Türkü’nün Atasözleri” adlı çalıúmasıdır. Baklacı,
çalıúmasının baúında atasözleri ve deyimler, savlar hakkındaki görüúlerini belirtir.
“Atasözü ve Sav Do÷ar mı?”, “Atasözleri ve Savların Edebî Özellikleri”,
“Atasözü ve Savı Tasnif Sistemi”, “Atasözü ve Savlarda Müstehcenlik (Ayıplılık)”
Baklacı’nın ele aldı÷ı ve görüúlerini belirtti÷i birkaç baúlıktır.
Salih Baklacı, “atasözüne benzer deyim” terimini uydurma ve yapay
bulmaktadır. Türkçe Sözlük’te atasözü anlamı da kabul edilen “sav” sözcü÷ünün
“yeniden niye kullanılmasın?” sorusunu soran Baklacı, “deyim” karúılı÷ında
“sav” terimini kullanmayı tercih etmektedir. Baklacı’ya göre sav, “tamamlanmıú
bir tümce de÷ildir, daima yorumlanarak açıklanması gereken bir anlam taúır.”
“Tek kısımdan oluúan, eylemi mastar úekliyle ve kipli olarak verilen savlarda
genelleútirme yoktur, sadece bir kiúiye hitap edilir. Tümcede kullanılan imge,
benzetme (metafor), de÷iútirme (metonimiye) veya redif (epifora) gibi stil
úekilleriyle kendi anlamından uzaklaúarak, ona yeni bir kavram verilmek suretiyle
oluúturulan bir gramer birli÷idir. Bu tür tümceye “açık tümce” denir. Sav halk
felsefesini içermektedir. Sav ile atasözü arasında organik bir ba÷lantı vardır. Bir
Acaro÷lu. Bulgaristan Türkleri Üzerinde Araútırmalar.Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yay., 1999,

ss.223-247.
837
M. Türker Acaro÷lu. age. ss.248-251.
838
839
Bulgaristan Türkleri Halk Edebiyatı Metinleri I. Yay. Hzl: Nimetullah Hafız. Ankara:Kültür
Bakanlı÷ı Yay., 1990, C.1, ss.7-76.
321
atasözü, öznede veya yüklemde yapılan bir de÷iúiklik ile sava dönüúebilir”840
diyen Baklacı, çalıúmasında 3217 madde baúı olan atasözü metnine yer vermiútir.
Eserde savların sayısı ise 753’tür. 841 Çalıúmasının sonuna atasözleri ve savların
dizini ayrı ayrı, “Atasözleri Göstergesi” ve “Savın Göstergesi” baúlıkları altında
verilmiútir. Göstergelerin çalıúmaya eklenmesi, eserden istifade etmeyi çok daha
kolaylaútırmıútır. 842
Salih Baklacı çalıúmasında, atasözlerini birkaç sınıflandırma sistemini bir
arada kullanarak sıralamıútır. Bugünkü Bulgaristan sınırları içinde yaúayan
atasözü ve sav tümcelerinin sonuna (∗) iúareti konulmuútur. Örne÷in, “Baldıran
baú yarmaz ama gönül kırar. ∗” vb. gibi.
Bulgarların Türk atasözlerine olan ilgisini belirtmek amacıyla, Bulgar halk
bilimcileri tarafından derlenmiú Türk atasözü ve savlarının geçti÷i külliyat, dergi,
gazete ve arúivler de eserde ayrıca belirtilmiútir.
Çalıúmada atasözleri ve savlar alfabetik sistem ile dizilmiúlerdir.
Bulgaristan Türkleri tarafından bilinen kalıplaúmıú sözlerin Türkiye’de
yayınlanmıú külliyatlarda geçen di÷er varyantları, numarasız ve italik harflerle
gösterilmiútir:
“1004. Dost zor zamanda belli olur. ∗
Dost zindan kapısında belli olur.
Dost kara günde belli olur.
Eski dost kara gün bine÷i.
øyi dost kara günde belli olur.”
Kalıplaúmıú sözlerin leksik, gramatikal ve semantik varyantlarına, “Bkz.”
ile gönderme yapılmıú ve numaralarıyla ba÷lantısı gösterilmiútir:
“0225. Allah sevdi÷i kuluna verir. Bkz. 227, 229, 1321, 2533, 2335, 2336,
2581, 2983.
1321. Garip kuúun yuvasını Allah yapar. Bkz. 225, 229, 1321, 2335, 2336,
2533, 2581, 2983.”
840
Salih Baklacı. age. 2002, ss.33-35.
841
Salih Baklacı. age. 2002, ss.93-246; 247-295.
842
Salih Baklacı. age. 2002, ss.297-333; 334-353.
322
Kalıplaúmıú sözlerden anahtar sözcük olarak isim, isim fiil, sıfat, zamir
olan sözcükler çıkarılmıú, yalın haliyle atasözünün ve savın numarasıyla
göstergeye alınmıútır. “Yılan” sözcü÷ünün karúısına bu sözcü÷ün bulundu÷u
sözlerin numarası yazılmıútır. Bir atasözü veya savdan, mantıksal anlam
taúımasına bakarak bir, iki, nihayet üç sözcük anahtar sözcük olarak çıkarılmıútır.
Eser, alfabetik ve anahtar sözcük tasnif sisteminin bir arada uygulanmasıyla
oluúturulmuú ve varyantları “Bkz.” ile gönderme yapılarak ilgili sözler arasında
ba÷lantı kurulmuútur.843
III.1.3. Atasözünün Sınıflandırılması
Atasözlerinin sınıflandırılmasına yönelik uygulanan çeúitli tasnif sistemleri
geliútirilmiútir. Ancak türün tasnifi konusunda üzerinde herkesin anlaúabilece÷i
bir yöntemden söz etmek henüz mümkün de÷ildir. Atasözlerinin tasnifinde
uyulacak ölçütlerin belirsizli÷i nedeniyle her araútırmacı tarafından uygulanan
farklı sınıflandırmalar vardır. Çalıúmamızın bu bölümünde önce bu
sınıflandırmalardaki uygulamaları ana baúlıklar halinde de÷erlendirece÷iz ve daha
sonra atasözleri üzerinde araútırma ve incelemelerde bulunmuú bazı
araútırmacıların sınıflandırmalarından söz edece÷iz.
Atasözlerinin tasnifinde kullanılan sistemlerden bir tanesi “Alfabetik
Sınıflandırma Sistemi”dir. Osmanlı alfabesinin kullanıldı÷ı dönemlerde
yayınlanan atasözleri külliyatlarında uygulanmıú bir sistemdir. Türkçe “seslik” bir
dildir. Ünlü esasına dayanır. Bilindi÷i gibi Osmanlı alfabesi Türkçenin ünlü
seslerini göstermekte yetersiz kalmıú bir alfabedir. Arapçanın kendi dil özelli÷i ise
ünsüzler esaslıdır. Arapçada kısa ünlüler gösterilmez. Sadece uzun ünlülere yer
verilir. Ayrıca bugünkü alfabemizde tek bir iúaretle gösterdi÷imiz; “s”, “t”, “d”
gibi seslerin Arap dilinin özelli÷i nedeniyle bu seslerin birden fazla iúaretlerle
karúılanması, atasözlerinin tasnifinde kullanılan bu sistemi kullanım açısından
yetersiz hale getirmektedir. Bu sisteme göre; “Sarı ine÷i gören içi dolu ya÷ sanır”
atasözü “sad/hurûf-üs sad”; “Sinek adam öldürmez, mide bulandırır” atasözü ise
“sin/hurûf-üs sin” de yer almaktadır. Arap harflerine dayalı bu sistem,
843
Salih Baklacı. age. ss.91-92.
323
atasözlerinin dizilmesinde kargaúa yaratan ve kullanımı da pratik olmayan bir
sistemdir.844
Bulgaristan Türkleri atasözlerine yer verdi÷i çalıúmasında Osman Nuri
Peremeci, atasözlerini bu tasnif mantı÷ına göre sıralamıútır. Ancak, Latin
alfabesine geçmiú olmamız nedeniyle Peremeci, bu sistemi Latin alfabesine
uyarlamıútır. Çalıúmada atasözleri ilk harflerine göre, ama Osmanlı alfabesi
esasına dayalı bir sistemle, sıralanmıútır. “ønce ve uzun Â ile baúlayan atalar
sözleri” baúlı÷ı altında Peremeci, “ÂB, ÂD, ÂF, ÂL, ÂS, Âù, ÂT, ÂV, ÂY”
harflerine göre tespit etti÷i atasözlerini sıralamıútır. Örnek: “Âfet gibi”, “Âlet iúler
el ö÷ünür”, “Âvarelerin yeri meyhanedir” vb. gibi. Çalıúmada “A” ile baúlayan
atasözleri için di÷er baúlıklardan bazıları; “Çekilir kalın Â ile baúlayan atalar
sözleri”, “AB harfleriyle baúlayan atalar sözleri” vb… “B harfi ile baúlayan
atalar sözleri/BÂ, BA, BE…” vb. 845
Alfabetik sınıflandırma sistemi, Latin alfabesinin kabul edilmesinden
sonra yapılan çalıúmalarda en yaygın kullanılan sistemlerden biridir. Bu sistemde
atasözleri, ilk kelimenin ilk harfine göre sıralanır. Sistem bu yönüyle atasözlerine
ilgi duyanların rahatlıkla kullanabilecekleri bir sistemdir. Sistemin olumsuz tarafı
ise aynı atasözünün de÷iúik harflere da÷ılmıú varyantları arasındaki ba÷lantıya
gönderme yapılmamasıdır.
Mustafa Nihat Özön, alfabetik sınıflandırma sistemini; “Atasözlerinin en
yaygın sıralama úekli alfabe sırasına göre düzenlenen úeklidir. Bu úekil, daha
ziyade zevk için okuyucuların herhangi bir sahifeyi açıp göz gezdireceklerin
hoúuna gider” diyerek de÷erlendirmektedir.846
økinci sınıflandırma sistemi Ömer Asım Aksoy’un “Atasözleri ve Deyimler
Sözlü÷ü”nde uyguladı÷ı, “Anahtar Sözcüklü Sınıflandırma Sistemi”dir. Aksoy,
atasözlerini ve deyimlerini “abece” sırasına koymada iki yöntem oldu÷unu
belirtir:
844
Bu sistemle düzenlenmiú çalıúmalardan birisi için, ùükrü Elçin’in, “Oxford’da Bir Mecmua
(Atalar Sözü)” baúlıklı makalesine bakılabilir. ùükrü Elçin. Halk Edebiyatı Araútırmaları II.
Ankara: Akça÷ Yay., 1997, ss. 441-451.
845
Osman Nuri Peremeci. age. ss. 9-301.
846
Mustafa Nihat Özön. Ata Sözleri. østanbul: ønkılâp Kitabevi, 1956, s.V.
324
“1. Arka arkaya gelen sözcükleri bitiúik ve tek sözcük gibi düúünerek
abece sırasına koymak. Yani aúa÷ıdaki atasözlerini úu sıra ile yazmak:
Elçiye zeval olmaz.
Elden gelen övün olmaz.
El elden üstündür.
El eli yıkar, iki el yüzü.
El ile gelen dü÷ün bayram.
Elin a÷zı torba de÷il ki büzesin.
Elin vergisi gönülün sevgisi.
El üstünde gömlek eskimez.
2. Önce yalın sözcükle baúlayan sözleri, ondan sonra yalın sözcü÷e
eklenen harflerle oluúmuú sözleri sıralamak, yani yukarıdaki örnekleri úu sıra ile
yazmak:
El elden üstündür.
El eli yıkar, iki el yüzü.
El ile gelen dü÷ün bayram.
El üstünde gömlek eskimez.
Elçiye zeval olmaz.
Elden gelen övün olmaz.
Elin a÷zı torba de÷il ki büzesin.
Elin vergisi gönülün sevgisi”.
Aksoy, yukarıda adı geçen çalıúmasında birinci yöntemi uygulamıútır.847
Atasözleri üzerinde gerek bu iúin uzmanları gerekse bu iúe gönül veren
ama iúin uzmanı olmayan kiúilerin derlemeleri sonucunda yayınlanmıú pek çok
çalıúma vardır. Özellikle belli bir yöreye ait atasözleri bu iúin gönüllüleri
tarafından toplanır ve gerek mahalli gazetelerde gerekse o yöreyi tanıtıcı
kitaplarda yayınlanır. Hatta bazen o yörede tek bir konu üzerinde söylenmiú
atasözlerinin toplandı÷ı örnekler de görülmektedir. Günümüzde ise bu iúlevi
“sanal ortam” üstlenmiútir. Pek çok il, ilçe hatta köy sitelerinde “Yöremizde
Söylenen Atasözleri, Sözler, Deyimler” baúlıklarını görmek mümkündür.
847
Ömer Asım Aksoy. age. C. 1, s.104.
325
Atasözlerinin sınıflandırma sistemlerinden birisi de “Yörelere Göre
Sınıflandırma” sistemidir. Bu sisteme Ömer Asım Aksoy’un “Gaziantep A÷zı”
adlı çalıúmasının II. cildini örnek gösterebiliriz. 848
Atasözlerini sınıflandırma sistemlerinden bir di÷eri de “Konularına Göre
Sınıflandırma” sistemidir. Bu sistem önceki sistemlere göre çok daha kapsamlı ve
üzerinde iyi düúünülerek ölçütlerinin tespit edilmesi gereken bir sistemdir. Özön,
“Türk atasözü külliyatında konuya göre sıralamak epeyce zorluk getirece÷i gibi,
birçok da tekrarları gerektirir”849 sözleriyle konu esaslı sınıflandırma sistemi
hakkında görüúünü dile getirmektedir.
Nail Tan, konularına göre atasözlerini dört gruba ayırmıútır:
“I. ønsan ve De÷erler
II. ønsan ve Toplum
III. Bilgi ve Hikmet
IV. Dünya Görüúü”
Tan, I. Alt baúlı÷ı üç ana gruba ayırmıútır. “Yüceltilen De÷erler” baúlı÷ını
verdi÷i ilk gruptaki atasözlerini on sekiz alt gruba daha ayırmıútır. “Yerilen
De÷erler” baúlı÷ı altında atasözleri on iki alt grupta de÷erlendirmiútir. Üçüncü
ana baúlık “ønsan Karakteri ve Kiúilik” adını taúımaktadır. 850 Her biri ayrı birer
metin olan atasözlerini konularına göre kesin çizgilerle sınıflandırmak güçtür.851
Ancak, konularına göre Türk dünyası atasözleri üzerinde yapılacak kapsamlı bir
çalıúma, kendi kültürel kimli÷imiz ve olaylar karúısında Türk bakıú açısının nasıl
úekillendi÷i konusunda önemli ipuçları verece÷i kanaatindeyiz.
Georgi L. Permekov’a göre, nesne ve konular atasözlerinde ve deyimlerde
çeúitli úekillerde ifade edilmektedir. Bu sözlerdeki ortak yön, nesne veya olay ile
yaúamın kendisi arasındaki mantıksal iliúkinin var olmasıdır. Bu, kalıplaúmıú
848
Ömer Asım Aksoy. Gaziantep A÷zı. Ankara: TDK Yay., 1991, C.II, ss.13-376.
849
Mustafa Nihat Özön. age. s.V. Özön, yaptı÷ı çalıúmada atasözlerini alfabetik sisteme göre
sıralamıútır. Eserin sonunda ise, atasözlerini konularına göre gruplandırmıútır. Her grubu bir alt
bölüme ayırmıútır. “ønsan” baúlı÷ı altında insan organları ve hastalıklarla ilgili ayrı bir bölüm
yapmıútır.
850
Nail Tan. Çocuklarımıza Folklor Hazinesinden Seçmeler. Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yay., 1993,
ss.8-16.
851
Konularına göre atasözlerinin tasnifiyle ilgili olarak: Kerim Yund. A÷aç, Orman Üzerine
Atasözleri ve Açıklamaları. Ankara: Ulusoy Basımevi, 1944; Mustafa Nihat Özön. Ata Sözleri.
østanbul: ønkılâp Kitabevi, 1956 adlı çalıúmalara bakılabilir.
326
sözün temel anlamını oluúturmaktadır. Örne÷in, “Demir tavında dövülür”
atasözünün ifade etti÷i anlam, demirin tavında dövülmesi gerekti÷idir. Nesne olan
“demir” ile “tav” niteli÷i arasındaki mantıksal iliúki belirtilmiútir. Bu sisteme
“Mantıksal Konu Sınıflandırma Sistemi” denilmektedir. Buna göre aralarında
benzerlik olan mantıksal konu grupları, tek bir mantıksal úemada birleútirilerek
dört temel grup oluúturulmuútur:
“1. Herhangi bir özelli÷e sahip nesne veya olay varsa, bunlara
benzeyenler de aynı özelli÷e sahip olabilirler. Örne÷in, Üzüm üzüme
baka baka kararır.
2. Bir nesne veya olay varsa bir baúka nesne ve olay da olur, yoksa
olmaz. Örne÷in “A÷rımayan baúa mendil ba÷lanmaz.” Yani baúa bez
ba÷lamak için mutlaka baú a÷rısı gibi bir neden olmalıdır.
3. Herhangi bir özelli÷e sahip nesne veya olay varsa, nedeni de aynı
özelli÷e sahip olmalıdır. Örne÷in “Kenarına bak bezini al, anasına
bak, kızını al.” Örnek olarak verilen her iki atasözünde ortak olan,
nedenlerin aynı de÷ere sahip olmasıdır.
4. Belli bir özelli÷e sahip olumlu bir nesne veya olay varsa, var olan
ikinci bir nesne veya olay aynı özelli÷e sahip de÷ilse, ikincisi tercih
olunur. Örne÷in “Her cefanın bir sefası, her sefanın bir cefası vardır”
ølk üç mantıksal tematik tasnifte temel nesne ve olay olumludur. Örne÷in
kendi olanımız daima iyidir, kötü olamaz. Dördüncü grupta, bize ait olmayan iyi
olamaz. Yabancınınki kötüdür, yabancınınki iyi olamaz, anlamını bildirir.
Permekov, atasözlerini konu bakımından incelerken invaryant (de÷iúmeyen) çift
temel üzerine konu gruplarına ayrılan atasözlerini kuruluú açısından da birkaç
gruba ayırmıútır. “Mantıksal Konu Sınıflandırma Sistem”i, de÷iúik milletlere ait
50000 atasözü cümlesinden oluúan bir materyal üzerinde yapılan bir araútırma ve
inceleme temeline dayanılarak hazırlanmıútır.852
“Mantıksal Konu Sınıflandırma Sistemi” atasözlerinin kuruluú mantı÷ını
incelemektedir. Atasözlerini oluúturan kelimelerin dil düzeninde sıralanıúı ve bu
sıralama sonucunda ortaya çıkan konunun mantıksal sınıflandırılmasıdır. Bu
852
Bu konuyla ilgili daha detaylı bilgi için bkz. Salih Baklacı. age. ss.87-91.
327
sistemin iúlerlik kazanması, uygulanması çok da kolay de÷ildir. Çünkü
atasözlerinin dille ilgisi, kökeni, tarihçesi kısaca karúılaútırılmalı atasözleri
araútırma alanı “paremiyoloji”de uzman kiúilerin böyle bir çalıúma yapabilmeleri
mümkündür diye düúünmekteyiz.853
Yukarıda özetledi÷imiz sınıflandırma sistemleri atasözlerini
sınıflandırmada ileri sürülen, uygulanan, kullanılan ve tartıúılan sınıflandırma
sistemleridir. Elbette tür üzerinde çalıúan araútırmacılar bazı ölçütler ortaya
koyarak, de÷iúik açılardan atasözlerini sınıflandırma denemelerinde
bulunmuúlardır ve bulunacaklardır.
Özet halinde yukarıda sözünü etti÷imiz genel sınıflandırma sistemleri
dıúında atasözleri; içindeki yargılara, kaynak ve kullanım niteliklerine,
anlamlarında bir ö÷üt, bir davranıú kuralı, bilgelik, bir yargı yüklenmiúliklerine
göre de sınıflandırmaya tabii tutulmuúlardır.
Ömer Asım Aksoy, atasözlerini içindeki yargılara göre üçe ayırmıútır:
“1. Bir kısmı açıktan açı÷a ahlak amacı gözetir. Düúüncelere ve
tecrübelere dayanan ö÷ütler verir: “Böyle yapınız”, “ùöyle olmayınız”, “O yola
gidilmeli”, “gidilmemeli” der:
østanbul a÷zından örnekler:
Bugünün iúini yarına bırakma gibi.
Isıramadı÷ın eli öp.
Gaziantep a÷zından örnekler:
Eline göre ba÷la baúını, külfetine göre piúir aúını.
Verme malın veresiye, akar gider karasuya.
2. Bir kısım atasözleri ise açıktan açı÷a ö÷üt vermez. Derin düúünceler
verimi olan hikmetleri yahut hayat olaylarının yüzyıllar boyunca nasıl sürüp
gelmiú oldu÷unu tarafsız bir dil ile kural halinde belirtir. Bunlardan ders ve ibret
alırız; birçok faydalı úey ö÷reniriz. Olgun düúünceler, büyük tecrübeler,
olaylardan çıkarılan de÷erli kurallar bizi aydınlatıp uyandırır.
østanbul a÷zından örnekler:
853
Paremiyoloji; Yunanca, deyiú anlamına gelen “paremia/ paroemia” kelimesinden gelmektedir.
Atasözlerini inceleyen dille ilgili bir bilim dalı olarak da tarif edilmektedir.
http://www.itusozluk.com/index.php?t=paremiyoloji
328
Çubuk yaúken e÷ilir.
Davulun sesi uzaktan hoú gelir gibi.
Gaziantep a÷zından örnekler:
Helva úirin, nefis kâfir
Ot kökü üstünde biter.
3. Atasözlerinin bir kısmı da bazı âdet ve geleneklerin düsturlaútırmıú
olanlardır. Bunlar da kendi alanlarında kurallardır.”854
Ömer Asım Aksoy, atasözlerini kavram özelliklerine göre de
sınıflandırmıútır:
“1. Sosyal olayların nasıl olageldiklerini, uzun bir gözlem ve deneme
sonucu olarak, yansızca bildiren atasözleri:
Minareyi çalan kılıfını hazırlar.
2. Do÷a olaylarının nasıl olageldiklerini, uzun bir gözlem sonucu olarak,
belirten atasözleri:
Mart kapıdan baktırır, kazma kürek yaktırır.
3. Toplumsal olayların nasıl olageldiklerini uzun bir gözlem ve deneme
sonucu olarak bildirirken bundan ders almamızı (açıkça söyleyip dolayısıyla)
hatırlatan atasözleri vardır:
A÷lamayan çocu÷a meme vermezler.
Bu sözlerin altında “istemelisin ki elde edesin”, “insan kendisini öfkeye
kaptırmamalı…” dersleri bulunmaktadır.
4. Denemelere ya da mantı÷a dayanarak do÷rudan do÷ruya ahlak dersi ve
ö÷üt veren atasözleri vardır:
Çirkefe taú atma, üstüne sıçrar.
5. Birtakım gerçekler, felsefeler, bilgece düúünceler bildirerek
(dolayısıyla) yol gösteren atasözleri vardır:
Bal bal demekle a÷ız tatlı olmaz.
6. Töre ve gelenekleri bildiren atasözleri vardır:
Dost baúa bakar, düúman aya÷a.
854
Ömer Asım Aksoy. age. ss.214-215.
329
7. Kimi inanıúlar bildiren atasözleri vardır:
Ananın bahtı kızına.”855
Pertev Naili Boratav, atasözlerini iki büyük kümeye ayırır: “1. Asıl
atasözleri, 2. Atalar sözü de÷erinde deyimler.” øki büyük kümeyi alt baúlıklara da
ayıran Boratav’ın bu sınıflandırmasını úematik olarak úu úekilde gösterebiliriz:
“1. Asıl Atasözleri
a) Bir yargıyı, ya da bir gözlemi kapsayan atasözleri.
b) Dolambaçsız, açık bir ö÷üt, akıl verme ya da yasaklama
biçimindeki atasözleri.
c) Fıkra edası taúıyan atasözleri.
2. Atalar sözü de÷erinde deyimler
a) Atasözü çeúnisi taúıyan deyimler.
b) Bireylik hallerde uygulanan deyimler.
c) Benzetmeli deyimler.”856
Ömer Asım Aksoy’un atasözlerini kavramsal özelliklerine göre yaptı÷ı
sınıflandırma ile ve Pertev Naili Boratav’ın sınıflandırmasının ilk bölümü
benzerlik göstermektedir. Aksoy, kavramsal özelliklerine göre atasözlerini yedi
baúlık altında irdelerken Boratav, iki alt baúlıkta de÷erlendirmiútir. Boratav’ın
“Fıkra edası taúıyan atasözleri” alt baúlı÷ında de÷erlendirdi÷i atasözlerini Aksoy,
araútırmasında “Öykü Biçimindeki Atasözleri” baúlı÷ıyla göstermiútir. Fıkra edası
taúıyan atasözleri sınıflandırmada yer alacaksa atasözlerinde üslup konusunda ele
alınmalıdır diye düúünmekteyiz. Bu tutum, atasözlerindeki anlatım tutumuyla
ilgili bir durumdur.
Çalıúmamız Bulgaristan Türkleri atasözleri üzerinde monografik bir
çalıúma de÷ildir. “Metinler” bölümüne aldı÷ımız atasözlerini “Alfabetik
Sınıflandırma Sistemi” ile sıraladık. Bulgaristan Türkleri atasözlerini; yapı, içerik,
dil ve üslup özelliklerine göre de÷erlendirdik.
855
Ömer Asım Aksoy. Atasözleri ve Deyimler Sözlü÷ü I. østanbul: ønkılap Kitabevi, 1993, ss.17-
19.
856
330
III.1.4. Bulgaristan Türkleri Atasözlerinin Yapısal Yönden øncelenmesi
Atasözlerinin de÷iúik açılardan ele alınıp çeúitli ölçütlere göre
incelenmesinin mümkün oldu÷unu yukarıda ifade etmiútik. Çalıúma konumuz
sadece Bulgaristan Türkleri atasözlerinden ibaret de÷ildir. Çalıúma konumuzun
kapsamı nedeniyle Bulgaristan Türkleri atasözlerini yapı, içerik, dil ve üslup
özellikleri bakımından genel niteliklerine göre de÷erlendirece÷iz.
Bilindi÷i gibi atasözü, “bir cümle halinde kalıp halde söylenen” özlü
sözlerdir. Atasözü az kelime ile çok úey anlatır. Atasözünde anlatım yo÷undur. Az
kelime ile bütün ça÷lar için genel geçer kuralları ortaya koymak ve bunu
anlatmak, anlam yo÷unlu÷unu gerektirir. Bundan dolayı atasözü bünyesinde üslup
oyunlarına yer vermez. Gereksiz kelimelere rastlanmaz. Atasözü, hangi kelimenin
nerede, nasıl kullanaca÷ını asırların verdi÷i tecrübelerle, halkın zevk ve sanat
anlayıúıyla birleútirerek yapısına katmıútır. Bu nedenle atasözünü oluúturan ve
kendi aralarında sa÷lam bir anlam ba÷ı ile ba÷lanmıú kelimelerin yerlerini
de÷iútirmek ya da eú anlamlısını kullanmak mümkün de÷ildir. Böyle yapılırsa,
Aydın Oy’un da belirtti÷i gibi, söz, atasözü olmaktan çıkar; etkisini, güzelli÷ini ve
gücünü kaybeder.857
Sözün hafıza ile kayıtlandı÷ı ve yine sözün sözle kuúaklara aktarıldı÷ı
sözellik döneminde, uzun uzun cümlelerin akılda kalıcılı÷ı ve aktarımının
güçlü÷ü; kesin, açık, úiirsel bir üslubu gerektirir. Bu nedenle atasözlerimizin ço÷u
bir, iki cümledir. Uzun olanların sayısı ise azdır. Bulgaristan Türkleri atasözleri de
genellikle bir ya da iki cümleden oluúurlar:
“Aç, kılıca sarılır.
Aç tavuk rüyasında bu÷day görür.
Açı, uyku tutmaz.
Âletsiz zanaat olmaz.
Alıúık maymun kamçı istemez.
Domuza çan yakıúmaz.
Dosttan zarar gelmez.
Dü÷ün pilavından köpe÷in karnı doymaz.
857
Aydın Oy. Tarih Boyunca Türk Atasözleri. østanbul: øú Bankası Kültür Yay., 1972, s.81.
331
Esrik (úımarık) atın çulu yırtık olur.”
Bulgaristan Türkleri atasözleri de büyük ço÷unlukla basit cümle
kuruluúundadır. Söz dizimi bakımından Türk dilinin en önemli özelli÷i basit
yapıdaki cümle kuruluúudur. Yo÷un anlam içeren atasözleri de güçlü, ancak basit
cümlelerle kurulmuúlardır.
Birden fazla yargı bulunduran atasözleri de aslında her biri birer basit
cümlenin arka arkaya sıralanması ile meydana gelmiútir. øki basit cümle, sıralı
cümle halinde tek bir atasözü olmuútur.
“Aç ölmez, benzi sararır.
Dünya biter, engel bitmez.
El ekme÷i kanlıdır, silinmeden yenmez.
Kapısını döven, kafasını döver; öküzünü döven, kesesini döver.
øyi ipek kendini kırdırmaz, iyi kadın kendini dövdürmez.”
Ömer Asım Aksoy, iki cümleli atasözlerinde yargılar arasında iki türlü
ilginin bulundu÷undan söz eder:
“a. Atasözü iki cümleli bir benzetmedir. Cümlelerden biri benzeyen, öteki
kendisine benzetilen yandır:
Demir tavında, dilber ça÷ında.
Eken biçer, konan göçer.
b. Atasözünün iki cümlesi arasında bir benzetme de÷il baúka bir ilgi
vardır: øki yargı birbirini tamamlar ya da birbirine karúıt olabilir:
Aç bırakma hırsız edersin, çok söyleme arsız edersin.
Güzel bürünür, çirkin görünür.”858
Yapısındaki tek bir yüklem nedeniyle basit cümle görünüúünde olan ama
sıralı cümle olma özelli÷i gösteren atasözlerimiz de vardır. Bu yapıdaki
atasözlerimizde “yüklem” düúmüú görünmekle birlikte derin dilbilgisi
kurallarında orada bir yüklemin var oldu÷unu biliriz. Bu durum aslında
atasözünün özüne uygun bir durumdur Çünkü atasözü kelime tasarrufu yaparak
yani en az kelime ile en yo÷un anlatımı gerçekleútirir. Bu nedenle gerek
858
332
gördü÷ünde ifadeyi tek bir yüklemle de tamamlayabilir. Örneklerini verdi÷imiz
aúa÷ıdaki atasözlerinde ilk cümlelerin yüklemleri atılmıútır:
“Beslemeden kadın, gül a÷acından odun olmaz.
Dost kapıdan, düúman bacadan bakar.
Dost ömrüne, düúman ölümüne duacıdır.
Dü÷ünde zurnaya, hamamda kurnaya mail olur.
ønsan ikrarından hayvan yularından tutulur.
ønsan sözünün eri, sakalının berberi olmalı.
Kadının kötüsü geceyi, atın kötüsü yolu uzatır.
Tütmedik baca, çeliúmedik karı koca olmaz.”
ùu örneklerde ise, birinci cümlenin yüklemi korunmuú, ikinci cümlenin
yüklemi düúmüútür:
“Acı acıyı keser, su sancıyı.
Akúam kapını kilitle, sabah a÷zını.
Büyükle büyük ol, küçükle küçük.
Halayıktan kadın olmaz, gül a÷acından odun.”
Biri olumlu, biri olumsuz iki basit cümlenin oluúturdu÷u atasözleri de
vardır:
“Acıyan uyumuú, acıkan uyumamıú.
ønsan düúer ama gönül düúmez.
Zaman sana uymazsa, sen zamana uy.”
økiden fazla basit cümlenin arka arkaya sıralanması ile oluúan atasözleri de
vardır:
“Ak ak yıkamıú, kara kara sermiú; altında köpekler uluyor.
Ateú kıvama gelir, kömür biter; yaú kıvama gelir, ömür biter.
Eridi gözler, tükendi sözler, kalkın sizler, yatalım bizler.
Hayvan ölür, semeri kalır; insan ölür, eseri kalır.
Islandım, kurulandım; sel neyler beni; ellendim, bellendim yel neyler
beni?
øú düzelir, ömür azalır; saç düzelir, hamur azalır.”
Atasözü yapısında ihtiyaç duymadıkça ba÷laç ve edatlara da yer vermez:
333
Al ile aslan tutulur, güç ile sıçan tutulmaz.
Alan da piúman almayan da.
Allah cevizi verir, ama kabu÷unu kırmayı sana bırakır.
Çocu÷un kıçını yıkarsın, ama içini ne bilirsin.
Geç gelen ya parasız, ya hayırsız.
Geç gelene ya so÷an, ya söven.
Devrik cümle yapısında olan atasözleri de vardır:
“Geçti güzellik ça÷ı, kırıldı uçkurun ba÷ı.
Geçti bülbül, geçti günler; ister a÷la, ister gül.
Getir tavu÷u, göstereyim karılı÷ı.
Gitme katırın peúinden, babası eúektir.
Gider Tatarı, gelir beteri.
Ver amca tekerle÷ini, sen sürtür dingilini.
Ver piyazı beklet ayazı.”
ùart kipinin yer aldı÷ı atasözü metinlerine rastlanmakla birlikte sayısı
azdır:
“Her peútamal ba÷layan karı olsa, evde kız kalmaz.
Her gün baklava yense bıkılır.
Her gün bayram olsa çingene kulaca doyar.”
Bulgaristan Türkleri atasözlerinde de a÷ırlı olarak geniú zaman kipinin
üçüncü teklik úahsı kullanılmaktadır. Geniú zaman gramatikal olarak bütün
zamanları içine alan bir kiptir. Bu nedenle atasözlerindeki yargıları ifade etmede
en uygun kip, geniú zamandır. Atasözlerinin ifade etti÷i yargıların bütün
zamanları içine alıyor olması geniú zaman kipiyle ifade edilir. Hem fiil hem de
isim cümlelerinde geniú zaman olumlu ve olumsuz biçimlerinin kullanılması ilk
sırayı almaktadır:
“At görür aksar, su görür susar.
Bir dost kırk yılda kazanılır.
Can ci÷erden tatlıdır.
Evi ev yapan kadındır.
Evin úenli÷i içindeki sesten bilinir.
Fakirin sermayesi çocuktur.
334
Fakire itibar yoktur.
Fakirlik ayıp de÷il, tembellik ayıp.
Fakirin yorganı incedir, osuru÷u tez duyulur.
øtaatli evlat, muhabbetsiz avrat, bir tükenmez devlet.
O÷lan do÷uranı ele vermezler.
O÷lun güder, karın sa÷arsa koyun olur.
Pazarı dolu vurmaz.”
Özellikle ö÷üt ve nasihat veren atasözlerinde emir kipi kullanılır:
“Az kaz, uz kaz, kuyuyu boyunca kaz.
Az eli aúta gör, çok eli iúte gör.
Büyük otur, küçük söyle.
Evini yık, gönlünü yıkma.
Hırlı ol, hırsız ol, insafı elden bırakma.
ønanma kıúın yazına, zabitin güler yüzüne, o..spunun sözüne.
øngiliz küre÷iyle Fransız poparası yeme.
Örssen sabırlı, çekiçsen kuvvetli ol.
Önüne bakma, sonuna bak.
Özüme bak, yüzüme bakma.”
Gereklilik kipi de emir kipinin gördü÷ü iúlevle atasözlerinde yer
almaktadır:
“Canı cana ölçmeli.
Her úeyi bilmeli bir úey dememeli.
ønsan eline, diline, beline, kavi olmalıdır.
ønsanın kula÷ı açık, gözü delik olmalı.
Mart gülmeli, nisan a÷lamalı, mayıs ça÷lamalı.
Rençperin kedisi de diúi olmalıdır.”
Ö÷renilen geçmiú zamanla kurulan atasözleri için Aydın Oy, “Bir fıkraya
dayanan atasözlerimiz, bir olay üzerine söylenmiú oldukları için, bu kip
kullanılmıútır” demektedir.859
859
Aydın Oy. age. s.86.
335
Fıkraya dayanan atasözlerindeki ö÷renilen geçmiú zaman kullanımı
dıúında yapısında, ö÷renilen geçmiú zaman kipi olan atasözleri de vardır:
“Arpa körpe aú imiú; altın, gümüú taú imiú.
Candar(ma) önünde giden dönmüú, imam önünde giden dönmemiú.
ønsanın ahma÷ı pehlivan olurmuú, atın ahma÷ı yürük olurmuú.
Sıçan deli÷ine sı÷mamıú, kuyru÷una bir de kabak ba÷lamıú.
Sı÷ırtmaç ölmüú, sopası kalmıú.
Sivrisinek kendi kantarıyla 99 okka gelirmiú.
Sivrisinek ölece÷ine yanmazmıú, yolu tıkayaca÷ına yanarmıú.
Su kırk taú arasından geçtikten sonra temiz olurmuú.
Öksüzün ç… sonradan uzarmıú.
Ölmeyecek keçinin dal a÷zına gelirmiú.
Fakirin karnı dokuzmuú.
Kırlangıca, “neden bir alttan bir üstten uçarsın?” diye sormuúlar;
“belanın bazen altından, bazen üstünden geçmek için” demiú.
Köpe÷e, ‘–Koúmadan yana nasılsın?’ diye sormuúlar. ‘–Arkamdaki
mahalle çocu÷una ba÷lı’ demiú.
Kurda, “ensen neden kalındır” demiúler, “kendi iúimi kendim
görürüm” demiú.”
Yaygın olan bu fiil kiplerinin dıúında Bulgaristan Türkleri atasözlerinde
görülen di÷er kiplerle ifade edilmiú atasözleri de vardır:
Herkes kendi çukurunu dolduracak.
Oldu olacak, kırıldı nacak.
Öküz öldü, ortaklık bitti.
Arpa diye ektim darı çıktı; kız diye aldım, karı çıktı.
Her iúin kolayı var, ama bilene.
Uyku geldi bedene ne mutlu kalkıp gidene
Türkçe cümlelerin söz diziminde en önemli unsurlar “özne ve yüklem”dir.
Ancak bazı atasözlerinde yüklemin kullanılmadı÷ını görmekteyiz. Bu yapıdaki
cümlelere gramerde “eksiltili cümle” denilmektedir. Atasözlerinin bazılarında
fiilin olmaması, atasözünün anlamında bir eksiklik meydana getirmez. Çünkü
atasözü öylesine güçlü bir anlatım ve kendini ifade edebilme becerisine sahiptir ki
336
anlatılmak istenilen ifade edildi÷inde fiile bile gerek görmez. øfade etmek istedi÷i
durum, olgu, atasözünün anlatım dünyasında úekillendiyse ve de anlam zirveye
ulaútıysa dil ekonomisini de öne çıkaran atasözü, yapısında fiile yer vermeyebilir.
øsim cümleleriyle kurulan atasözlerimizde sözünü etti÷imiz durumla daha çok
karúılaúılmakla birlikte, fiil cümlelerinde de fiilin kullanılmadı÷ı örnekler de
vardır:
“Adam adamın úeytanı, adam adamın rahmanı
Erke÷in rezaleti elinin kınası, kadınınki yüzü karası
Gelin duvakta, uúak kundakta
Hem iúe hem diúe
Herkes erbabıyla, sirke kebabıyla
Koyuna çoban, tarlaya saban
O zamana kadar ya deve, ya deveci, ya üstündeki hacı
Sermayesi kesesinde, harmanı karnında, hâli de sırtında
Susayanla susak, aksayanla aksak”
Bulgaristan Türkleri atasözleri arasında soru cümlesiyle kurulmuú
atasözleri de vardır. Ancak buradaki soru, cevabı aranan bir soru olmaktan çok
anlatımı ve ortaya çıkan durumu daha etkili kılmak içindir.
“Baba oca÷ında, ana kuca÷ında a÷alık ve arabacılık, beylik ve
bekçilik eden ne bilir?
Ev yeni, duvar yeni; ele÷im seni nereye asayım?
Fakir gülerse kim a÷lasın?
Kelin traúından ne olur?
Köpek b.. yemekten vazgeçer mi?
Yel kayadan ne kapar?”
Atasözlerinde az sözle çok anlatmanın temel amaç oldu÷unu daha önce
belirtmiútik. Ancak bazı durumlarda sözü daha da etkili kılmak için atasözlerine
ikinci bir parça daha eklendi÷i de olur:
337
“ølk vuran okçudur” atasözü Osman Nuri Peremeci’de bu úekilde kayıtlı
iken, 860
bu söz Salih Baklıcı’da “ølk veren okçu, son vuran b…kçu” úeklinde
uzatılmıútır.861
“Ateúten gömlek”, “Ateúten gömlek, demirden leblebi” úekliyle ve “demir
leblebi” deyimiyle uzatılmıútır. 862
Verdikleri mesaj bakımından birbirine benzer atasözlerinin arka arkaya
sıralanması atasözlerini uzatmanın di÷er bir úeklidir:
“Yayman öküz alma, zelve kıran olur; bayırda ba÷ alma, toprak süren
olur; kenar mahalleden kız alma, kıç kıran olur.” 863
“Örüden (otlak) çıkanı kurt yer
Öküz alaca÷ına tosun al
ønek alaca÷ına düve al
Koyun alaca÷ına kuzu al
Karı alaca÷ına kız al
Kuyruktan baú olur mu?”864
øki cümleli atasözlerimizin pek ço÷u manzum olma özelli÷i gösterirler.
Atasözünü oluúturan cümleler alt alta yazıldıklarında iki dizeden baúlayıp altı
dizeye kadar uzanan manzum atasözleri oluúturulabilir. ùiirsellik, sözlü kültür
ortamında oluúturulan ürünlerin akılda kalıcılı÷ını sa÷layan önemli unsurlardan
birisidir. Walter Ong’un da belirtti÷i gibi, “ritim, kelimelerin ünlü ve ünsüz uyumu
gibi ses özellikleriyle besleniú” hafızayı güçlendiren ve sözlü kültürde üretilen bir
düúünceyi hatırlanabilir kılan unsurlardır.865 Atasözlerindeki ölçü ve kafiye gibi
úiire ait unsurlar, atasözlerinin daha kolay bellenmesini ve aktarılmasını
sa÷lamıútır. Atasözlerimizdeki úiirsellik Türk dilinin yapısından da
kaynaklanmaktadır. Türkçede seslerin diziliúi matematiksel bir sıralanıú özelli÷i
göstermektedir. Bu özellik úiirin unsurlarıyla da birleúince milli ölçümüz olan
hece ölçüsüyle söylenmiú atasözlerimizi de ortaya çıkarmıútır.
860
Osman Nuri Peremeci. age. s.163/4077 numaralı atasözü.
861
Salih Baklacı. age. s.177/1739 numaralı atasözü.
862
Osman Nuri Peremeci. age. s.41/823 ve 824 numaralı atasözleri.
863
864
865
Walter J. Ong. Sözlü ve Yazılı Kültür. østanbul: Metis Yay., 2003, ss.48-52.
338
Atasözlerinin manzum oluúuyla ilgili ortaya atılan ve tartıúılan çeúitli
görüúler vardır. Konumuz do÷rudan bu olmamakla birlikte “manzum atasözleri”
ile ilgili ortaya atılan görüúleri kısaca de÷erlendirmeyi uygun buluyoruz.
Reúit Rahmeti Arat Eski Türk ùiiri adlı eserinde manzum atasözlerinin ayrı
bir tür oluúuna yönelik de÷erlendirmelerde bulunmuútur. Arat’ın konuyla ilgili
de÷erlendirmeleri úöyledir:
“Türk nazmının inkiúaf merhâleleri bahis mevzuu olurken, bir nevi
manzûm birlikler úeklinde tavsif edilebilecek ata-sözleri ile mânanın sırlı tesirini
artırmak üzere, bâzı vesileler ile muayyen hitâp tarzında kullanılan ‘ba÷lı’ tâbir
veya cümleler göz önünde tutulmalıdır.
(…) Türk nazmının en eski úekillerinden biri olan bu ata-sözlerinin tarihî
inkiúaf devirleri ve yayılıú sahaları içinde meydana gelen kalıpları ile ifade ve
ahenk bakımından mukayeseli bir araútırmaya tâbi tutmak, úüphesiz, bir çok
hususların aydınlatılmasına yardım edecektir.
(…) Türk ruhuna ve bu ruhun yo÷urdu÷u dilin yapısına uygun olan bu
tarz, taklit edilme÷e, inkiúaf ettirilme÷e ve bu esas üzerinde yeni-yeni tecrübelere
cidden de÷er bir kıymettir. Dikkatli kullanılan yahut baúka bir tabirle, tam
ifadesini bulan ata-sözlerinde, ahenk, baú ve son kafiye, vezin v.b. gibi úiirde
aranılan bütün esas unsurlar mevcuttur.”866
Reúit Rahmeti Arat, atasözünün úiirin bütün unsurlarını üzerinde taúıdı÷ını
ve baúlangıçta manzum olarak ortaya çıktı÷ını ifade eder.
ùükrü Elçin de atasözünün ilk örneklerinin genellikle manzum oldu÷u
görüúündedir. “Belli bir dil, kültür, mantık, tecrübe, zevk ve muhakeme
seviyesinde meydana gelen bu edebiyat mahsullerinin ilk örnekleri umumiyetle
manzumdur. Türk düúüncesinde aynı cümle veya mısrada kelime tekrarlarından
gelen tenâzur, mana aykırılıklarından do÷an tezad ve umumi ses unsurlarını teúkil
eden vezin ve kafiye, bu manzumeleri ve gelene÷ini zamanımıza kadar getirmiútir.
Mensur atalar sözü, nazmın parçalanmasından, onu teúkil eden unsurların
866
Reúit Rahmeti Arat. Eski Türk ùiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay., 1991, ss.271-275.
339
düúmesinden unutulmasından meydana gelebilece÷i gibi müstakil bir hüviyetle de
dildeki asıl úeklini almıú olabilir.”867
ùükrü Elçin’in de belirtti÷i gibi manzum atasözlerindeki bazı mısraların
düútü÷üne ya da unutuldu÷una úu iki atasözünü örnek olarak gösterebiliriz:
“Damla(ya) damla(ya) göl olur,
Damlacıktan sel olur.”868
Atasözünü bugün daha çok, “Damlaya damlaya göl olur” úeklinde
kullanmaktayız. Bu atasözünün ikinci dizesinin kullanılmaması onun tek
cümleden ibaretmiú gibi algılanmasına neden olmaktadır.
Hem Türkiye hem de Bulgaristan Türkleri sahasında kullanılan; “Eden
bulur,/ønleyen ölür.”869 atasözündeki “ønleyen ölür.” dizesi bugün ço÷umuz
tarafından kullanılmamakta, hatta bu atasözümüzün devamının bu úekilde olup
olmadı÷ı bilinmemektedir.
Atasözlerimizin manzum yönüne temas eden bir di÷er isim de Dehri
Dilçin’dir. Dehri Dilçin, “Edebiyatımızda Atasözleri” adlı eserinde, hem
geçmiúten, Divanü Lûgat’it Türk’teki manzum atasözlerinden hem de
günümüzden örnekler vererek manzum atasözlerini açıklamaya çalıúmıútır.
Dilçin’in konuya yaklaúımı ve tespitleri dikkate de÷erdir:
“Atasözlerimiz, millî edebiyatımızın öz anası sayılabilir. Bu sözlerden
bazıları nazımdan ziyade nesre daha yakın iseler de birçoklarının da vezne uygun
geldikleri görülmektedir. Binaenaleyh bu gibi sözlerin, ilk söyleniúte atalarımızın
a÷zından vezinli ve kafiyeli olarak çıkmıú olduklarını kabul etmek lâzım gelir.
Bunların ekserisi beyit halindedir; müstakil bir mısra úeklinde olanları da
çoktur.” Bu çeúit atasözlerinden birkaçı:
Tezek karda yatmas,
Edgü isiz katmas. (D.L.T.)
(Tezek kar altında uzun zaman kalmaz, iyi ile kötü birbirine karıúmaz.)
867
ùükrü Elçin. Halk Edebiyatı Araútırmaları II. Ankara: Akça÷ Yay., 1997, s.421.
868
Nimetullah Hafız. age. s.23; M. O÷uz Yorgancıo÷lu. Kıbrıs Folkloru. Ma÷usa: Canbulat
Basımevi, 1980, s.142.
869
Ömer Asım Aksoy. age. s.257; Ömer Osman Erendoruk. age. s.169; Bkz. Kù81
340
Te÷me kiúi öz bolmas
Yat ya÷uk tüz bolmas (D.L.T.)
(Herkes kendin gibi olmaz, yabancı ile yakın bir olmaz.)
Koça boynuz yük olmaz.

Açık bo÷az aç kalmaz.
Ne yavuz ol asıl
Ne yavaú ol basıl
De÷irmen iki taútan

Muhabbet iki baútan”870
Reúit Rahmeti Arat ve ùükrü Elçin, Dehri Dilçin ve Ali Duymaz’ın
görüúleri çok net ve tutarlıdır.871 Ancak konu üzerinde yapılan di÷er çalıúmaları
inceledi÷imiz zaman, baúta terimlendirme veya adlandırma sorunu olmak üzere,
hangi ürünün veya ürünlerin “manzum atasözü” olarak kabul edilmesi gerekti÷i
noktasında ortaya çıkan sorunlar hemen göze çarpmaktadır. Bu problemi ilk
olarak Agâh Sırrı Levend’in “Türk Edebiyatında Manzum Atasözleri ve
Deyimler” adlı makalesini incelendi÷imizde görmekteyiz. 872 Levend, söz konusu
makalesinde, manzum atasözü terimini, inceledi÷i, eserlerde geçen atasözleri için
kullanmıútır. Süreyya Beyzadeo÷lu da, Agâh Sırrı Levend gibi düúünmektedir.
Beyzadeo÷lu, bir bildirisinde manzum atasözü terimini Divan edebiyatı türleri
içerisinde yer alan atasözleri için kullanmıútır.873 Nurettin Albayrak ise,
“Düúüncelerin daha etkili olması, akılda daha kolay kalması için ölçülü ve
kafiyeli söylenmiú atasözleri” úeklinde bir tanım yapar. Albayrak, manzum
870
Dehri Dilçin. Edebiyatımızda Atasözleri. Ankara:TDK Yay., 2000, s. XIX.
871
Konuyla ilgili di÷er görüú ve çalıúmalar için bkz: Ali Haydar Bayat. Türk Kültüründe Üçlü
Sözler. østanbul: Türk Dünyası Araútırmaları Vakfı Yay., 2000, s.11-23; 45-175. ø. Hilmi Soykut.
Türk Atalar Sözü Hazinesi. østanbul: Ülker Yay., 1974, s.49-50. Ziyat Akkoyunlu. “Irak Türk
Edebiyatı”, Türkler Ansiklopedisi. Ankara: Yeni Türkiye Yay., 2002, C. 20, ss. 625-632. Aydın
Oy. age. ss.53. Ali Duymaz. “Balıkesir’den Derlenen Atasözleri Üzerine Bir De÷erlendirme”, I.
Balıkesir Kültür Araútırmaları Sempozyumu Bildirileri –01-02 Haziran 1998 Balıkesir. Balıkesir
1999, s. 334-342.
872
Agâh Sırrı Levend. “Türk Edebiyatında Manzum Atasözleri ve Deyimler.” Türk Dili
Araútırmaları Yıllı÷ı-Belleten. Ankara: TDK Yay., 1961, s.137-146.
873
Süreyya Beyzadeo÷lu. “Osmanlı Dönemi Atasözleri ve Deyimlerinden Manzum Örnekli 20
Atasözü ve Deyimin Yorumu”, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I, 20-26 Eylül 2004
Ankara. Ankara: TDK Yay.,2004, ss. 431-445.
341
atasözlerin baúlangıçta söyleyenlerinin bilindi÷ini ancak zaman içerisinde
unutularak anonimleúti÷ini ifade etmektedir.” “Ölçülü sözler” olarak da
adlandırılan manzum atasözlerinde hem hece hem de aruz ölçüsünün
kullanıldı÷ını belirten Albayrak, manzum atasözünü içinde atasözü barındıran
Divan edebiyatı türleri ile açıklamıútır.874
Yukarıdaki görüúler, baúta da söyledi÷imiz gibi neyin veya nelerin
manzum atasözü olarak kabul edilece÷i sorununu ortaya koyan görüúlerdir. Agâh
Sırrı Levend, Süreyya Beyzadeo÷lu, Nurettin Albayrak’a göre, edebiyatın di÷er
türleri içerisinde geçen ve yazarının tasarrufuna ba÷lı olarak kullanılan atasözleri
manzum atasözleri olarak kabul edilmektedir. Oysa atasözlerinin yapısında úiire
ait unsurlar dil ve anlatım kadar önemli bir unsurdur. Atasözlerinin yaygınlı÷ı ve
akılda kalıcılı÷ı noktasında pek çok araútırmacının birleúti÷i husus atasözlerindeki
bu úiirselliktir. Atasözleri bu úiirselli÷i; sadece manzum bir türün içinde ve
yazarının tasarrufuna ba÷lı olarak kullandı÷ı yerde kazanmıú de÷ildir.
Konunun anlaúılması “manzum ve manzume” terimlerinin bir kez daha
gözden geçirilmesini kaçınılmaz kılmaktadır. Manzume ya da manzum; “ölçülü
ve uyaklı hatta ahenkli söylenmiú söz” demektir.875 Verdi÷imiz tanımda, bir sözün
sadece“ahenkli” olması bile manzumluk için yeterli bir ölçüt sayılmaktadır. Buna
göre atasözlerinin pek ço÷u için derecesine göre manzumdur diyebiliriz. øster
mensur isterse manzum olsun atasözlerinde ahenkli bir anlatım söz konusudur.
Vezin ve kafiye söz konusu olmasa bile úiire ait di÷er, iç kafiye/seci, iç ahenk,
aliterasyon, asonans benzetme, imge, incelik, gibi unsurlar atasözlerimizin
yapısında yer almaktadır. Demek ki, “manzum atasözü” sözlü gelenekte söyleyeni
unutulmuú olmakla birlikte, aslında hiçbir edebî türün içerisinde yer almayan,
müstakil özlü sözlerimizdir. Bu açıklamalardan sonra “manzum atasözü” terimini,
bir edebî türün içinde geçen ve yazarının tasarrufuna göre úekillenen sözler için
kullanılmasının do÷ru olmadı÷ı kanaatindeyiz.
Konuyla ilgili bir baúka sorunun da terimlendirme veya adlandırma
oldu÷unu ifade etmiútik. Türk atasözleri üzerinde çalıúan, en çok emek veren
874
Nurettin Albayrak. age., s.361.
875
342
Ömer Asım Aksoy, manzum atasözlerini “beyit” baúlı÷ı altında de÷erlendirmiútir.
Aksoy ayrıca, “dize” özelli÷i gösteren atasözlerine de örnekler vermiútir.876
Do÷an Kaya ise, “Anonim Halk ùiiri” adlı eserinde manzum atasözlerini
ölçülü sözlerle birlikte de÷erlendirerek “düzgü” adını verir ve bu terimi úöyle
açıklar; “Muhtelif konularda ve daha ziyade ikilik yahut üçlüklerle söylenen;
tecrübe ve görüúleri yansıtan; duygu, inanç, düúünce, davranıú için düzülmüú özlü
ve ölçülü sözlere düzgü denir.”877 Do÷an Kaya’nın konuyla ilgili bir bildirisi ise;
“Bulgaristan’da Yaúayan Türklerin Düzgü Niteli÷indeki Atasözleri ve Deyimleri”
baúlı÷ını taúımaktadır.878 Bildiride, Bulgaristan Türkleri düzgüleri, yapı ve
konularına göre ele alınarak incelenmiútir.
Nail Tan, “Folklorumuzda Ölçülü Sözler” adlı çalıúmasında, “ölçülü
sözleri” úairleri unutulmuú úiir parçaları ve ölçülü atasözleri olarak kabul
etmektedir. Tan’ın konuyla ilgili görüúleri úu úekildedir: (…) Bir bölümü yazılı
kaynaklara ölçülü söz, meúhur söz, manzum atasözü, kafiyeli söz adlarıyla
geçmiúlerdir. Bir bölümü ticarethanelerde, taúıtlarda, evlerde, kahvelerde levha
halinde asılıp kalmıútır. Bir bölümü ise henüz yazıya geçirilmemiú olup dilden dile
dolaúmaktadır. Milletimizin binlerce yıllık hayat tecrübelerini, gelenek, görenek
ve inanıúlarını ortaya koyan söz konusu sözlere biz ölçülü atasözü ve
deyimlerimizi de içine alacak úekilde “ölçülü söz” demeyi uygun bulduk.879
Konuyla ilgili ortaya atılan görüúlerde ortak nokta, atasözlerinde belli bir
ahengin ve úiire ait unsurların varlı÷ıdır. Bir úiirden arta kalan sözler zamanla
atasözü de÷eri kazanarak günümüze kadar gelmiú olabilir. Ancak Türk dilinin ve
Türk úiir gelene÷inin atasözlerimizde úiirselli÷i ön plana çıkaran örneklerin
asırlarca süren biçimlendirme çabaları sonucunda ahengin ve úiirselli÷in türe ait
bir özellik olarak belirdi÷ini de söylemek mümkündür. Bulgaristan Türklerine ait
“Su, kırk taú arasından geçtikten sonra temiz olurmuú” atasözünün de ifade etti÷i
gibi, atasözlerindeki kelime diziliúi, ahengin sa÷lanması, úiirsellik tecrübelerin
876
877
Do÷an Kaya. Anonim Halk ùiiri. Ankara: Akça÷ Yay., 2004, s.409 vd.
878
Do÷an Kaya. “Bulgaristan’da Yaúayan Türklerin Düzgü Niteli÷indeki Atasözleri ve Deyimleri”
II. Uluslararası Bulgaristan Türk Halk Kültürü Sempozyumu Bildirileri. Ankara: Folklor
Araútırmaları Kurumu Yay., 2001, ss.89-112.
879
Nail Tan. Folklorumuzda Ölçülü Sözler. østanbul: Halk Kültürü Yay., 1986, s.9.
343
süzgecinden, halkın zevk imbiklerinden geçe geçe son halini almıú ve bize arı,
duru, açık, yalın halleriyle gelmiútir.
Atasözlerindeki manzum oluúla ilgili bu de÷erlendirmelerden sonra,
Bulgaristan Türkleri atasözlerinde tespit etti÷imiz manzum özelliklere geçebiliriz.
Aydın Oy, atasözlerimizde en az üç heceliden baúlayıp on üç ve daha çok
heceli olanlarına kadar çok çeúitli hece ölçüsünün görüldü÷ünü belirtir.880
Bulgaristan Türklerinde tespit etti÷imiz ölçülü atasözlerine úu örnekleri
verebiliriz:
øki heceliler:
Bu kalıp duraksızdır.
“Ya alt “Yetmiú,
Ya üst” Bitmiú.”
Üç heceliler:
(2+1), (1+2) duraklılar.
“Evi saz,(2+1) “Hem iúe,(1+2) “Var akar, (1+2)
Sözü az(2+1)” Hem diúe881(1+2)” Yok bakar. (1+2)”
Dört heceliler:
(1+3), (2+2) duraklılar.
“Ev yapılı, (1+3) “Olan oldu, (2+2)
Ba÷ dikili(1+3)” Torba doldu.(2+2)”
“Sarı meúin, (2+2) “Ye buzluyu,(1+3)

Para peúin(2+2)” øç tuzluyu(1+3)”
Beú heceliler:
(2+3) duraklılar
“Gece silahlı, (2+3) “Yazın boklu÷u,(2+3)
Gündüz külahlı (2+3)” Kıúın toklu÷u(2+3)”
880
Aydın Oy. age. s.54.
881
“øú/iúle-,” Bulgaristan Türk a÷ızlarında “çalıú- ” ; “diú/diúle-” “yemek” anlamındadır. Bu
atasözünün bir baúka varyantı úu úekildedir: “øúlemeyen diúlemez.”
344
Altı heceliler:
(4+2) ve (2+4) duraklılar
“Susayanla susak, (4+2)
Aksayanla aksak (4+2)”
“Zaman saman satar, (2+4)

Saman zaman satar.(2+4)”
Yedi heceliler:
“Önce gülen boú güler,(4+3)
Sonra gülen hoú güler.(4+3)
Var evi kerem evi,(3+4)

Yok evi verem evi.(3+4)
Yazın yersin lokumu,(4+3)

Kıúın yersin bokumu.(4+3)”
Sekiz heceliler:
(5+3), (4+4), (3+5) duraklılar
“Oduncu gözü omçada,(5+3)
Dilenci gözü çömçede. (5+3)
Tarlanın ufak taúlısı,(3+5)

øne÷in öküz baúlısı (3+5)
Öfke gelir, göz kararır,(4+4)

Öfke gider, yüz kızarır.(4+4)
Yaza çıkarttık danayı,(5+3)

Be÷enmez oldu anayı (5+3)”
345
Dokuz heceliler:
(6+3), (4+5) duraklılar
“Alçaklara yatma sel alır,(6+3)
Yükseklere yatma yel alır.(6+3)”
“Çok söyleme arsız edersin,(4+5)

Aç bırakma hırsız edersin.(4+5)”
“Yüzüne tükürsem, yüzümdür; (6+3)

Gözünü çıkarsam gözümdür.(6+3)”
On heceliler:
“Eridi gözler, tükendi sözler;(5+5)
Kalkın(ız) sizler, yatalım bizler(5+5)
“Kel ölünce sırma saçlı olur (4+6)

Kör ölünce badem gözlü olur(4+6)”
On birli hece ölçüsü:

(4+4+3) ve (5+6) duraklılar
“Bozacının sermayesi darıdır,(4+4+3)
Evi çeviren evcimen karıdır.(5+6)”
“Zengin yer sütlaç, fakir yer bulamaç; (5+6)

Sabah olunca her ikisi de aç. (5+6)”
On ikili hece ölçüsü:
(7+5) duraklı örnekler
“Çelem882 aúa girerse ya÷ oldum sanır;(7+5)
Aptal ata binerse bey oldum sanır.(7+5)”
“Zengindir diye diye maldan ederler; (7+5)

Yi÷ittir diye diye candan ederler.(7+5)”
882
ùalgam.
346
On üçlü hece ölçüsü:
Tespit etti÷imiz bu örnekte duraklarda sa÷lamlık yoktur.
“Adam adamdır olmasa bile bir pulu
Hayvan hayvandır elmastan olsa çulu”
On dörtlü heceliler:
(7+7) duraklıdır.
“Pilav gelince kıyım kıyım eder diúleri (7+7)
øúe gelince geri geri gider kaúları (7+7)”
Bulgaristan Türkleri atasözleri arasında kafiyeli ama ölçüsüz örnekler de
görülmektedir:
“Dünyaya gelmek âkıbet (8)
øz bırakıp gitmek marifet (9)”
“Ne saç kokutur (5)

Ne mevlit okutur.(6)”
“O÷lan anası kapı arkası, (10)

Kız anası minder kapısı (9)”
“O÷lan babadan beller sofra açmayı (12)

Kız anadan beller biçki biçmeyi (11)”
“Da÷ baúında harman yapma, savurursun yel için (15)

Sel önünde de÷irmen yapma, ö÷ütürsün sel için (16)”
Bulgaristan Türklerine ait bazı atasözleri üç, dört ve daha fazla dizeye
kadar çıkabilmektedir:
(Mart ayı dert ayı, bize biraz acı ey namert ayı)
“Mart ayı dert ayı
Bize biraz acı
Ey namert ayı”883
(Alma alı, satma kırı; ya÷ızın binde biri, ille doru ille doru)
“Alma alı satma kırı
883
347
Ya÷ızın binde biri
ølle doru ille doru”
(O÷lum oldu, gülüm oldu; everdim, elin oldu; ayırdım, komúum oldu)
“O÷lum oldu, gülüm oldu;
Everdim, elin oldu;
Ayırdım, komúum oldu.”
(Alma alı, satma kırı, bin doruya, besle kırı)
“Alma alı,
Satma kırı,
Bin doruya,
Besle kırı”
(Haram helal, ver Allah’ım; garip kulun, yer Allah’ım)
“Haram helal
Ver Allah’ım
Garip kulun
Yer Allah’ım.”
(Var adamın kartına, çık gönlünün tahtına; var adamın gencine, her gün
gönlünü incide)
“Var adamın kartına
Çık gönlünün tahtına
Var adamın gencine
Her gün gönlünü incide”
(Sakla samanı, gelir zamanı; ilkyaz zamanı, sattım samanı, yaptırdım hanı)
“Sakla samanı,
Gelir zamanı,
ølk yaz zamanı,
Sattım samanı,
Yaptırdım hanı.”884
884
Ömer Osman Erendoruk. age. s.246. Erendoruk, bu atasözü için; Bölgemizde “Sakla samanı,
gelir zamanı” deyimi de hep mart ayının kadınsal hırçınlı÷ından do÷an bir deyim olsa gerekti.
Köylünün biri samanı saklamıú, mart ayı úakayı bırakıp ortalı÷a öbek öbek kar yı÷ınca samanı
satmıú ve parasıyla kasabaya bir han yaptırmıú. Hanın kapısı baúına úöyle bir tabela astırmıú:
348
III.1.5. Bulgaristan Türkleri Atasözlerinde Yinelemeler
Metinden yoksun olan sözlü kültür ürünleri hafıza aracılı÷ıyla
korunmuútur. Sözün hafızada korunmasına yardımcı olan, ölçü, ritim, sıfatlar vb.
gibi çeúitli unsurlar vardır. Bu unsurlardan birisi de yinelemedir. Düúüncenin
düzenli tekrarı ile oluúturulan anlam dünyası dinleyicinin zihninde canlandırıcı bir
iúlev üstlenmiútir. Ortaya çıkan kalıp ifadeler, tekrarlar, sözün kalıcılı÷ına yardım
etmiútir.885 øster yazılı bir eserde, ister sözlü bir üründe düzenli ve düzensiz
aralıklarla yapılan yinelemeler anlatıma ahenk katar. Do÷an Aksan, yinelemeler
konusunda; “Özellikle, sözcük ve öbeklerinin, bütün bir dizenin yinelenmesi ses
açısından bir etkileme sa÷lamakta, bir uyum, bir ritm oluúturmakta, tıpkı, müzik
yapıtlarında zaman zaman ana melodinin yinelenmesi ya da çeúitlemelerle
anımsatılmasında oldu÷u gibi, dinleyende uyanan ses imgesini pekiútirmektedir”
úeklinde de÷erlendirmektedir. 886 Sözlü kültür ortamında yinelemeler ahengi
meydana getiren bir araç olmanın yanında sözü etkili kılma gibi bir iúlevi de
üzerinde toplar.
Yinelemenin karúılı÷ı olarak divan úiirinde “tekrir” sanatı akla gelmekle
birlikte, sözlü kültür ortamındaki yinelemelerin divan úiirindeki “tekrir” sanatı ile
aynı anlamda olmadı÷ını düúünmekteyiz. “Sözün etkisini güçlendirmek amacıyla
anlamın üzerinde yo÷unlaútı÷ı sözcük ve söz öbeklerini arka arkaya yinelemek”
demek olan tekrir bir edebî sanat olarak de÷erlendirilir.887 Oysa sözlü kültür
ortamında yineleme edebî sanattan öte sözün dokusunda yukarıda da belirtti÷imiz
gibi yapısal bir takım iúlevlere sahiptir. “Yineleme” ile “tekrir” arasındaki temel
farklılık iúlevselliklerinden ve yapılarından kaynaklanmaktadır. Tekrirde sözcük
anlam ve yapısını koruyarak yinelenir.888 Atasözlerinde ise sözün de÷iúik
tekrarlarına rastlanır. Bunun da ötesinde devingen bir yapıya sahip halk bilgisi
“Sakla samanı, gelir zamanı, ilkyaz zamanı, sattım samanı, yaptırdım hanı.” úeklinde bir bilgi notu
düúmüútür.
885
Bu konuyla ilgili daha geniú bilgi için bkz. Walter J. Ong. age. s.46 vd; Karl Reıchl. Türk
Boylarının Destanları. çev. Metin Ekici. Ankara: TDK Yay., 2002, s.187 vd.
886
Do÷an Aksan. ùiir Dili ve Türk ùiir Dili. Ankara: Engin Yayınları, 2006, s.218.
887
Cem Dilçin. age. s.452.
888
Konuyla ilgili olarak Cem Dilçin’in, “Fuzulî’nin ùiirlerinde Söz Tekrarlarına Dayanan Bir
Anlatım Özelli÷i”, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co÷rafya Fakültesi, Türk Dili ve
Edebiyatı Bölümü Türkoloji Dergisi, 1992, S.X/1, ss.77-114’e bkz.
349
ürünlerini klasik úiirin klasik kalıplarına sıkıútırarak incelemenin de do÷ru
olmadı÷ı kanaatindeyiz.
Atasözlerinde yineleme konusunun ayrıntılı bir çalıúma gerektirdi÷i ortada
olmakla birlikte bu çalıúmamızda Bulgaristan Türkleri atasözlerini “yinelemelere”
göre inceleme denemesinde bulunaca÷ız. Bulgaristan Türkleri atasözlerinde tespit
etti÷imiz yinelemeleri úu úekilde sınıflandırabiliriz:
III.1.5.1. Ses Tekrarları, Aliterasyon ve Asonanslar
Aliterasyon, bir sözde aynı ünsüzlerin tekrarlanmasından do÷an sanattır.
Ünlülerin tekrarlanmasına ise asonans denir. Aslında her iki sanatı birbirinden
ayırmak güçtür. Aliterasyon ve asonans aynı anda bir sözde bulunabilir.
Atasözleri, ses tekrarı bakımından çok zengin örnekler gösterir. Atasözlerinde iç
ahengi sa÷layan unsurlardan biri de bu ses tekrarlarıdır.
“Kazanmayınca kazan kaynamaz. (k/aliterasyonu ve a/asonansı)
Köpek kapar, katır teper.
Tıranpatan tıranpaya gitti bizim kıranta”
Asonansa örnekler:
“øti öldürene sürükletirler.
øt itin etini yemez.
Sö÷üt gölgesi yi÷it gölgesi.”
Bulgaristan Türkleri atasözleri üzerindeki araútırmasında Salih Baklacı, on
bin kadar atasözü ve sav üzerinde yaptı÷ı incelemede, sözdeki yinelemenin hece
üreten harf ve hece sayısına göre de÷iúti÷i sonucunu çıkardı÷ını belirtmektedir.
Bu inceleme sonucu, Türkçede “b, c, ç, d, g, h, k, p, s, t, y, z” ünsüzlerinin bir
sesliyle birleúmesi sonucu ses yinelemesinin yapıldı÷ından söz eden Baklacı,
seslerin kalıplaúmıú sözde, bulundukları yere ve konuma göre dört çeúit yineleme
oldu÷unu söylemektedir:
1. øncelenen on bin kadar atasözünde tekrar eden ses; sayısına göre çift,
üçlü ve dörtlü olur. Ön damak ünsüzü “k” ile 230 ikili, 44 üçlü, 10
dörtlü ve 5 de üçlü yineleme tespit edilmiútir. Örnek: “Kafa kafa de÷il,
katran kovası” atasözünde “k” ünsüzüyle dörtlü ses yinelemesi
yapılmıútır.
350
2. Arka dudak ünsüzü “b” ile 43 ikili, 11 üçlü ses yinelemesi; arka dudak
“g” ünsüzüyle 47 ikili, 8 üçlü ve 1 dörtlü ses yinelemesi tespit
edilmiútir. Ön diú “d” ünsüzüyle 53 ikili ve 5 üçlü ses yinelemesi
yapılmıú. Orta dil ünsüzü “y” ile 44 atasözünde ses yinelemesine
rastlanmıútır. Sıra ile “s, c ve p” ünsüzleriyle en az ses yenilmesi tespit
edilmiútir. On bin kadar atasözünde “h” ünsüzüyle sadece bir ses
yinelemesine rastlanmıútır.
3. Yarı ses yinelemesi ön yumuúak “k” sessiziyle art yumuúak “g” sessizi
birlikte “k-g” ile 18 yarı ses yinelemesi tespit edilmiútir. Örne÷in:
Vardı ya÷ım balım, gelirdi kardeúlerim; tükendi ya÷ım balım, gelmiyor
kardeúlerim. Daha az yarı ses yinelemesine “d-t ve t-d” sessizleriyle
ses yinelemesi yapıldı÷ı görülmüútür. Örne÷in; Terzi kendi dikiúini
dikmez.
4. Ses telleri titretilerek çıkarılan “s” sessiziyle ön diúlere sürtülerek
gürültü ile çıkarılan “ç” sessizin bir araya gelmesiyle yarı ses
yinelemesi yapılır. Örne÷in; Fakirin sermayesi çocuktur.”889
Salih Baklacı’nın Bulgaristan Türkleri atasözleri için tespit etti÷i ses
tekrarlarıyla ilgili bu dört maddeye bazı ilaveler yapılabilir. Baklacı, ikinci
maddede “b” sesi için ikili ve üçlü ses yinelemesi tespit etti÷ini söylemiútir. Oysa
Baklacı’nın eserinde “b” sesinin dörtlü tekrarlandı÷ı örnekler de vardır:
Ba÷ demiú ki: Bak bana bakayım sana.
Baúın baúı var baúın da baúı var. 890
“b” sesi için di÷er örnekler:
Baúındaki fese bak, girdi÷i kümese bak.
Battı balık yan gider. 891
Baklacı, “h ünsüzüyle sadece bir ses yinelemesine rastlanmıútır”
demektedir. Yine Baklacı’nın eserinden bizim tespitlerimize göre bunun böyle
olmadı÷ı görülmektedir:
“Hırlı ol, hırsız ol, insafı elden bırakma.
889
Salih Baklacı. age. s.46,47.
890
891
351
Hoú ola hoú, torba boú.
Huylu huyundan vazgeçmez.” 892
Baklacı’nın örneklemedi÷i di÷er sesler için örnekler:
“Can benim canım, çıksın elin canı
Canan canın yoldaúıdır.
Dil ile dü÷ümlenmiú úey diú ile çözülemez.
Do÷ru söyleyenin tepesi delik olur.
Panayır para yer.
Papaz her gün pilav yemez.
Para, para, gene para; para babam, para anam
Sabrın dibi sarı altın
Sevenin kuluyum, sevmeyenin sultanı.
Ya÷murun yavaúı öúürcüyü kızdırır.
Yılan yılanı yutmayınca ejderha olmaz.” 893
Bulgaristan Türkleri atasözlerinde sık tekrarlanan seslerinin tek baúına
kullanımlarına örnek verdik. Ancak bu seslerin, yanına aldıkları ünlüler ile
oluúturdukları ikili ses birliklerinin de incelenmesi gerekmektedir. Konumuzu
geniúletece÷i için düzenli bir úekilde yinelenen ikili ses birliklerine sadece birkaç
örnek vermekle yetinece÷iz. “k” ünsüzü yanına genelde “a” ünlüsünü almaktadır.
Bu durum karúımıza “ka”/ “ak” úeklinde çıkmaktadır:
Aylak oturmaktan aylak çalıúmak yektir.
Hak’ka tevekkül eden açıkta kalmaz.
Kazan kazan ver kazana
Kazanmayınca kazan kaynamaz.
III.1.5.2. Önyinelemeler894
Atasözlerinde anlam yo÷undur. Az kelime ile çok úey ifade etmek
atasözünün úaúmaz düsturudur. Dolayısıyla anlatımda yo÷unlu÷u sa÷layacak her
892
893
Salih Baklacı. age. s.130,131,142,143,220,221,225,227,240,243.
894
Yunanca “anaphora” olan bu kelime dilimize, “önyineleme” úeklinde aktarılmıútır. Do÷an
Aksan ise “önyinelem” demektedir. Bkz. Do÷an Aksan. Halk ùiirimizin Gücü. Ankara: Bilgi
Yayınevi, 2005, s.200.
352
türlü anlatım araçlarını kullanır. Buna etkiyi arttırmak amacıyla, aynı kelimenin,
birbiri ardından gelen iki cümle baúında tekrarlanması da dahildir.
Adam adamın rahmanı, adam adamın úeytanı
Baúın baúı var baúın da baúı var.
Benzeye benzeye yaz, benzeye benzeye kıú.
Bir eli ya÷da, bir eli balda
Demir ayak, demir çarık, demir baú
Her zaman, her vakit, her nerede olsan ve her ne iú yapsan,
en evvel adam ol.
Olmaz olmaz deme, olmaz, olmaz.
Sen iúi bırakmayınca, iú seni bırakmaz.
Sen kazan, sen ye.
Sen seni bil, sen seni.
Sen seni bil; sen seni bilmezsen patlatırlar enseni.
Yüz buldu, yüz daha ister.
III.1.5.3. Ardıúık Yineleme veya Artyineleme895
“Birbirini izleyen iki ya da daha fazla sayıda tümce ya da dizenin
sonlarının tekrarına ardıúık/ardyineleme” denir.896
Aynaya da zıp zıp, paraya da zıp zıp
Az oku, öz oku; her kitaptan bir cüz oku.
Ben ölürsem büyük kıyamet, karı ölürse küçük kıyamet.
Elin sözü kayar gider; dostun sözü koyar gider.
Gam, gam getirir, gam çor getirir, çor ölüm getirir.
Olan dört ba÷lar, olmayan dert ba÷lar.
Olursa olur suyu, olmazsa bulgur suyu
Sevda geçer yalan olur, sonu sokar yılan olur
Talih yürürse el getirir, yel getirir, sel getirir.
Ya÷ küpünden ya÷ sızar, bal küpünden bal sızar.
895
Yunanca “epiphora” olan kelimeyi Do÷an Aksan “artyineleme” úeklinde ifade etmektedir. Bkz.
Do÷an Aksan. age. s.203. Bazı internet sitelerinde ise kelime, “ardıúık yineleme” úeklinde dilimize
aktarılmıútır. Bkz. http://forum.arkitera.com/diyalog-2004/3418-ali-cengizkan-can-cinici-3.html,
23.11.08, saat:2241
896
http://forum.arkitera.com/diyalog-2004/3418-ali-cengizkan-can-cinici-3.html , 23.11.08,
saat:22:41
353
III.1.5.4. Çifte Yineleme veya Çifte Tekrar897
“Bir cümlenin ya da dizenin son sözcüklerinin takip eden cümlenin ya da
dizenin baúında yinelenmesine çifte yineleme” denir.898 Ünsal Özünlü ise; “Bir
dizenin sonundaki sözcü÷ün, daha sonra gelen dizenin baúında yinelenmesiyle
yapılan bir yineleme türüdür” úeklinde tanımlar.899 Bu yineleme çeúidi divan
úiirimizde kullanılan “iade” sanatıyla benzerlikler göstermektedir. øade sanatında
her beytin son sözcü÷ü sonraki beytin ilk sözcü÷ü olarak kullanılır.900 Ancak
klasik úiirdeki “iade” sanatı ile atasözü için uygulanan yinelemede úeklen bir
benzerlik söz konusudur. Divan úiirinde yinelemenin bütün úiir boyunca yapılma
zorunlulu÷u vardır. Atasözünde anlam yo÷unlu÷u elde etme ve akılda kalıcılı÷ı
daha kolay sa÷lama vb. gibi iúlevlerle yapılır.
A÷acı besleyen toprak, topra÷ı besleyen yaprak
A÷lamayı gülmek, gülmeyi a÷lamak takip eder.
Bakılacak yüze s.çma, s.çılacak yüze bakma.
Sırrını dostuna, dostunu düúmanına açma.
III.1.5.5. Çok Ba÷laçlı Yineleme veya Ba÷laç Yinelemeleri901
Yukarıda da ifade etti÷imiz gibi atasözleri gerek duymadıkça yapısında
ba÷laçlara yer vermez. Ancak sözlü kültür ortamında sözü etkili kılmanın
araçlarından biri konuúmada ba÷laçların düzenli tekrarıdır. Walter Ong, birincil
sözlü kültürlerde düúünme ve anlatım biçimlerindeki ortak özellikleri sıralarken
bu konuyu “Yancümle Yerine Ekleme” baúlı÷ı altında de÷erlendirir. Walter Ong,
konuya iliúkin Tevrat’tan “1:1-5” bölümünü örnek olarak gösterir. “Sözlü yapı,
edimbilime (pragmatics) konu olan ‘konuúmacının çıkarı’ fikrine göre
düzenlenir” diyen Ong, sözlü ve yazılı anlatımı karúılaútırır ve yazılı anlatım
yapısında söz dizimi, söylemin nasıl düzenlendi÷i önemlidir görüúünü dile getirir:
897
Yunanca “anadiplosis” olan kelime “çifte yineleme veya çifte tekrar” úeklinde dilimize
aktarılmıútır. Bu konudaki terimlerin herkesin kabul edece÷i Türkçe karúılıklarının bulunması
gerekir. Bazı internet sitelerinde kelime “kıvrımlı yineleme” úeklinde de dilimize aktarılmıútır.
Bkz. http://www.siirakademisi.com/forum2/forum_posts.asp?TID=4555&PID=64489, 23.11.08,
saat:22:41
898
Bkz. http://www.siirakademisi.com/forum2/forum_posts.asp?TID=4555&PID=64489,
23.11.08, saat:22:41
899
Ünsal Özünlü. Edebiyatta Dil Kullanımları. østanbul: Multilingual Yayınları, 2001, s.120.
900
Cem Dilçin. Örnekleriyle Türk ùiir Bilgisi. Ankara: TDK Yay., 1983, s.486.
901
Retorikte kelimenin Yunancası “polysndeton” úeklindedir.
354
“Yazılı söylem sözlü söylemden daha ayrıntılı ve sabit dilbilgisi kuralları
geliútirmiútir, çünkü yazıda “anlamın verilebilmesi” dilin düzenleniúine ba÷lıdır.
Bunun da nedeni, sözlü söylemdeki gibi dilbilgisine pek gerek kalmadan “anlamın
belirlenmesine” yardımcı olan canlı ortamın yazılı söylemde var olmayıúıdır.”902
Atasözlerimizde de ba÷laçların tekrarından do÷an bir ahengin varlı÷ını göz
ardı etmemiz gerekir. “Ba÷laçların yinelenmesi” ile söze müzikal bir etki katılır
ve bu etki ile de sözün kula÷a daha hoú gelmesi sa÷lanır. Örnekler:
Hem dizime oturur, hem sakalımı yolar.
Hem döverler, hem söverler, hem de isterler dua
Hem okuduk, hem okuttuk, hem unuttuk.
Ne güler, ne sırıtır canımın ili÷ini kurutur.
Ne imama kolaç, ne padiúaha haraç
Ne ölüye a÷lar, ne diriye güler.
Ne sakala minnet, ne bıyı÷a hizmet
Ya aldı÷ını vermeli, ya almamalı.
Ya deve, ya deveci, ya üstündeki hacı
Ya devlet baúa ya kuzgun leúe
III.1.5.6. Çok Ekli, Biçimbirimli Yinelemeler903
“Çok ekli yineleme, de÷iúik yapım ve çekim ekleri almıú bir sözcü÷ün
yinelenmesiyle yapılır.”904
Canı cana ölçmüúler, artanını kesmiúler.
Elden gelen ele gider.
Elin gülü, ele kokmaz.
Elin ölümü, ele dü÷ün gelir.
Karanın yanına varma kara bulaúır.
Piúmiúte cici var, piúmemiúte öcü var.
Olan oldu, olaca÷a bakalım.
902
Walter J. Ong. age. ss.52-54.
903
Yunanca “polyptoton” olan kelime dilimize “çok ekli, biçimbirimli yineleme” úeklinde
aktarılmıútır. Do÷an Aksan ise “söz dizimsel yineleme” adını vermektedir. Bkz. Do÷an Aksan.
age. s.205.
904
Ünsal Özünlü. age. s.121.
355
III.1.5.7. Ek Yinelemesi905
Atasözlerinde ahengi sa÷layan unsurlardan biri de ek yinelemesidir. Sözü
oluúturan kelimelere aynı anlam ve görevdeki eklerin getirilmesiyle ortaya çıkar.
Redifin oluúturdu÷u ritmi geniúleten ve sözün tamamına yayan bir görev görür.
Deniz dalgasız, kapı halkasız, mektep falakasız olmaz.
Olsa ile bulsa, ikisi bir yere gelse, kısacık bir Musa olur.
Pek yaú olma, sıkılırsın; pek kuru olma, kırılırsın.
Pireyi gözünden, deveyi dizinden vurur.
Sini tıkırtısı, para úıkırtısı, kadın kikirtisi kalbe ferah verir.
Tahtadan tüfek, bamyadan fiúek; keçi bokundan saçma, kıçın
sıkıysa kaçma
III.1.5.8. økileme906
økilemeler, Türk dilinin ifade zenginli÷inin bir aracıdır. Kendi içinde
oluúturdu÷u kurallarla oluúan kalıplaúmıú ifadelerimizdir.907 Özellikle Türkçeye
has bir kullanım olan ikilemeyi, “Anlatım gücünü artırmak, anlamı pekiútirmek,
kavramı zenginleútirmek amacıyle, aynı sözcü÷ün yinelenmesi veya anlamları
birbirine yakın yahut karúıt olan ya da sesleri birbirini andıran iki sözcü÷ün yan
yana kullanılmasıdır” úeklinde açıklayabiliriz.908 Özünlü; “økilemeyi di÷er
yineleme gruplarından ayıran temel özelli÷in, ikilemelerin sadece yatay eksende
yan yana sıralanıyor olmasıdır. Oysa yinelemeler, hem yatay hem de dikey
eksende de÷iúik simetri kombinasyonları içerisinde olabilmektedir” úeklinde
açıklamaktadır.909
Alamadın hacı baba zır zır
Çık çık eden nalçadır, iúi bitiren akçadır.
Çıngır çıngır ben geldim, çıngıraklım hoú geldin.
Çin çin deyece÷ine çingene desene.
Da÷ da÷ üstünde olur, ev ev üstünde olmaz.
905
Retorikte kelimenin Yunancası “homoioteleuton”dur.
906
Gemination.
907
Dilimizdeki ikilemelerin sıralanıúını belirleyen ses kanunları için bkz. O. Nedim Tuna.
“Türkçenin Sayıca Eú Heceli økilemelerindeki Sıralama Kuralları ve Tabii Bir Ünsüz Dizisi.”
TDAY-Belleten, 1982-1983, Ankara: TDK Yay.,1986, ss.163-228.
908
Vecihe Hatibo÷lu. økileme, Ankara: TDK Yay., 1971, s.11.
909
Ünsal Özünlü. age. s. 127.
356
Ev ev üzerinde olur amma el el üzerinde olmaz.
Geçim geçim olsun da, oturdu÷um yer samanlık köúesi olsun
ønsan söyleúe söyleúe, hayvan koklaúa koklaúa anlaúır.
Kızara kızara gir, a÷ara a÷ara çık.
Öve öve öküz ettiler, boynuzunu dokuz ettiler.
Sin sin gezer, sinirleri üzer.
Uyuz uyuzu sıvatta, hacı hacıyı Arafat’ta
Ya÷ar ya÷ar, dinmek bilmez; çiftçi artık gülmek bilmez.
III.1.5.9. Zıt Yapılı Yineleme910
Zıt anlamlı ya da zıt dilbilgisi özelliklerine sahip sözcüklerin kullanılması
sonucunda söz konusu yineleme yapısı ortaya çıkar. Atasözünde anlamca birbirine
zıt kelimelerin kullanılmasıyla ortaya çıkan imaj, sözlü kültür ortamında
dinleyicinin zihninde kuvvetlendirilmiú olmaktadır:
Açın halini tok bilmez; hasta halini sa÷ bilmez.
A÷ız var öpülmek için, a÷ız var s.çılmak için.
Ak baldır kara baldır, geçitte belli olur.
Almadım, vermem; görmedim bilmem.
Bir kula÷ından girer, öbür kula÷ından çıkar.
Bir varlı÷ın bir yoklu÷u, bir yoklu÷un bir varlı÷ı
Gençlikte taú taúı, kocalıkta ye aúı.
Hafif çalıyı yel alır, a÷ır çalı yerinde kalır.
Kavak uzun tipisi çok; gül kısa kokusu çok
Ortak gemisi yürümüú, elti gemisi yürümemiú
III.1.5.10. Zıt Paralel Yineleme911
“Dize veya bölük baúındaki bir sözcü÷ün aynı dize veya bölük sonunda
yinelenmesiyle ortaya çıkan bir yineleme çeúididir.”912
Ölme eúe÷im ölme, yaza sana yonca biçece÷im.
Salla koca o÷lan salla, balta kında.
Yıkıl Damzaram yıkıl, Mardiros köy kâhyası oldu.
910
Retorikte kelime Yunanca “antimetabole” úeklindedir.
911
Retorikte kelime “epanalepsis” diye isimlendirilmektedir.
912
Ünsal Özünlü. age. s.119.
357
III.1.6. Bulgaristan Türkleri Atasözlerinde Edebi Sanatlar
Atasözlerinde anlatımı daha etkili kılmak, anlamı daha yo÷un bir biçimde
vermek için çeúitli söz sanatları da kullanılmaktadır. Bulgaristan Türkleri
atasözlerinde de anlatımı daha etkili kılmak amacıyla söz sanatlarının bulunması
do÷aldır.
III.1.6.1. Abartma
Abartma, bir úeyi anlatırken iúi oldu÷undan daha büyük veya daha küçük
göstermektir. Atasözlerinde de insan ve olayla ilgili olaylar, durumlar, nesneler
abartılarak tasvir edilir. Tasvirde ortaya çıkan imaj, e÷er olumlu ise baúkalarının
gözünde idealleútirilir. Bazen de olumsuzluk ve olumluluk aynı anda verilerek
ortaya çıkan durumun gerçek olup olmadı÷ı tecrübelere bakılarak tayin edilir:
A÷zın sıçtı÷ı boku deniz paklayamaz.
Akıl var, fikir yok.
Akıl yok, ne yapsın fikir; karısını kadı s…ú, ne yapsın zavallı Bekir?
Bir a÷açtan okluk da çıkar bokluk da.
Gönül ota da konar, boka da.
Sivrisinek kendi kantarıyla 99 okka gelirmiú.
III.1.6.2. Akis:
Bir cümleyi tersinden söyleyerek yeni bir cümle etmekle yapılan bir
sanattır:
A÷açlar giyinirken sen soyun, a÷açlar soyunurken sen giyin.
III.1.6.3. Benzetme:
Benzetme, aralarında gerçek veya mecaz anlamı yönünden ilgi bulunan iki
úeyden zayıfını kuvvetliye benzetilmesiyle yapılan bir sanattır. Atasözlerimizde
de benzetme sanatına rastlanır:
Komúu kızı almak kalaylı bakırdan su almak gibidir.
Tavúan boku gibi, ne akar ne kokar.
Âlemin a÷zı torba de÷il ki büzesin.
Arpa, körpe aú imiú; altın, gümüú taú imiú.
Köpek boku gibi, ne yanar ne kokar.
Fakir adam hazır úeytan.
Gelin çiçek, her dedi÷i gerçek; kaynana yılan, her dedi÷i yalan.
358
III.1.6.4. Cinas:
Söyleniúleri ve yazılıúları bir, anlamları ayrı iki kelimenin iki mısrada yer
almasına cinas denmektedir. Bunlar kafiye ise böyle kafiyelere de cinaslı kafiye
adı verilir:
Deme kıú, yaz; oku, yaz.
Gençlikte para kazan, ihtiyarlıkta kur kazan
Sen aç, ben aç; otur da fal aç.
III.1.6.5. østiare:
østiare (e÷retileme), sözlüklerde birinden e÷reti bir úey isteyip alma, ödünç
alma anlamlarına gelmektedir. Edebiyat terimi olarak bir kelimenin anlamını
geçici olarak baúka bir kelime yerine kullanmak demektir.913
Hesabını bilmeyen kasap ya bıçak kırar, ya masat.
Zenginin tavu÷u çift yumurtlar.
III.1.6.6. Kinaye:
“Hem gerçek hem de mecaz anlama gelen bir sözün mecaz anlamının
kastedilerek kullanılmasıdır.”914
Ateú düútü÷ü yeri yakar.
Balık baútan kokar.
Can bo÷azdan gelir.
Mum dibine ıúık vermez.
Yuvarlanan taú yosun tutmaz.
III.1.6.7. Mecaz:
Mecaz, kelimenin gerçek anlamı dıúında kullanılması demektir.
Atasözlerinin pek ço÷u mecazlı anlatıma sahiptir. Mecaz, atasözünün ayrılmaz bir
parçası gibi görünse de mecazlı olmayan atasözleri de vardır.
Akacak kan baúta durmaz.
Demir sıcakken dövülür.
Kart a÷aç e÷ilmez.
913
Mustafa Ayyıldız, Hamdi Birgören. Edebiyat Bilgi ve Teorileri. Ankara: Akça÷ Yay., 2005,
s.355.
914
Nurettin Albayrak. age. s.324.
359
Mecazlı olmayan atasözlerine örnekler:
Okumadan âlim, gezmeden seyyah
Olgun kızılcık diú istemez.
Demiri çürüten kendi pasıdır.
III.1.6.8. Mecaz-ı Mürsel:
Bir sözü, gerçek anlamının dıúında benzetme amacı gütmeden kullanmaya
mecaz-ı mürsel denir.915
A÷rısız baú olmaz.
Bir bulut ile kıú olmaz.
Bir çiçekle yaz olmaz.
Yüz yüze bakar.
III.1.6.9. Teúhis ve øntak:
Teúhis, insan dıúındaki canlı ve cansız varlıkları, düúünen, duyan ve
hareket eden bir insan kiúili÷inde göstermek, kiúileútirmektir. ønsan kiúili÷inde
canlandırılan bu varlıkları konuúturmaya da intak denir. 916
Da÷a, baltadan arz-ı hal ver demiúler, sapı içimden demiú.
Deveye sormuúlar, “Yokuúu mu seversin, iniúi mi?” diye; “økisinin
de Allah belasını versin, düz ovaya bakalım” demiú.
Deveyi dü÷üne ça÷ırmıúlar, tabanım büyük oynayamam, duda÷ım
büyük söyleyemem; ya suları eksik, ya odunları, demiú.
Yengece sormuúlar; “Niçin yan yan gidersin?” “Serde kabadayılık
var” demiú.
III.1.6.10. Tevriye:
Tevriye, birden çok anlamı olan bir kelimenin yakın anlamını söyleyip
uzak anlamını kastetmektir.
Çingeneyi (garibi) dövmüúler ‘vay arkam’ demiú.
Kara kıú püsürün (âlemin) yüzünü a÷artır.
III.1.7. Bulgaristan Türkleri Atasözlerinin Kavramsal Özellikleri
Uzun gözlem ve denemeler sonuncunda úekillenen ve halk felsefesinin,
düúüncesinin ürünleri olan atasözleri düstur olarak benimsenmiú, daha farklı bir
915
916
360
ifadeyle onlarla “amel” edilmiútir. Türk dünyasının bir parçası olan Bulgaristan
Türklerinin atasözlerinde de hayatın pek çok yönü hakkında söylenmiú atasözleri
vardır. Bulgaristan Türkleri atasözlerinin kavramsal özelliklerini sıralarken, Ömer
Asım Aksoy’un belirledi÷i kategorileri esas alaca÷ız:917
1. Sosyal olayların nasıl olageldiklerini-uzun bir gözlem ve deneme
sonucu olarak-yansızca bildiren atasözleri:
Malın varsa âlem sana hısım olur, malın yoksa hasım olur.
Meúrep kadınla haram paranın temeli olmaz.
Ya÷muru yel, insanı el azdırır.
2. Do÷a olaylarının nasıl olageldiklerini-uzun bir gözlem sonucu olarak-
belirten atasözleri:
Havadan anlayan çiftçi aç kalmaz.
Hıdrellezden sonra yazdır.
Hıdrelleze kadar bir tutam, hıdrellezden sonra tutam tutam
Küçük ay, “agamdan utanmasam ocaktaki çömle÷i çatlarım”
demiú.
Lodosun gözü yaúlı olur.
Mart ayı dert ayı
Mart ayların Çingene’si imiú.
Mart çıkmayınca dert çıkmaz.
Mart çiçe÷i çuvala girmez, girerse çuval almaz.
Mart gülmeli, nisan a÷lamalı, mayıs ça÷lamalı.
Mart içeri, pire dıúarı.
Mart ile mayısta ya÷mur ya÷arsa öv kileyi, ya÷mazsa baúına giy
kileyi.
Mart kapıdan baktırır, kazma kürek yaktırır.
Mart martladı, tavuk yumurtladı.
Mart ya÷ar nisan övünür, nisan ya÷ar mayıs övünür.
Mart çıktı derdim çıktı; keçiler kıra çıktı.
Martın dokuzunda çıra yak, ba÷ buda.
917
361
Martın on beúi yaz, on beúi kıú
Martın onundan, úubatın sonundan korkulur.
Martta ya÷masın, nisanda dinmesin.
Ya÷murluca yazın olsun, dumanlıca kıúın olsun.
3. Toplumsal olayların nasıl olageldiklerini uzun bir gözlem ve deneme
sonucu olarak bildirirken bundan ders almamızı (açıkça söylemeyip) hatırlatan
atasözleri:
Birdenbire gelen devletten hayır yoktur.
Birdenbire gelen birdenbire gider; gelirse topalca gelsin.
Yayman öküz alma, zelve kırar.
4. Denemelere ya da mantı÷a dayanarak do÷rudan do÷ruya ahlak dersi ve
ö÷üt veren atasözleri:
A÷rımayan baúa mendil ba÷lanmaz.
Dökülen su kabını doldurmaz.
Kalp bir kadehe benzer, yamıldatırsan içindeki úıradan
dökülüverir.
Kar susuzu kandırmaz, kavurga karın doyurmaz.
5. Birtakım gerçekler, felsefeler, bilgece düúünceler bildirerek
(dolayısıyla) yol gösteren atasözleri:
Er olan ekme÷ini taútan çıkarır.
øbadet de kabahat da kul içindir.
Kahpede vefa olmaz.
6. Töre ve gelenekleri bildiren atasözleri:
Dostun yoksa bul, varsa muhafaza et.
Hayır dile komúuna, hayır gelsin baúına.
Kahvenin yüzü kara, ama yüz a÷artır.
Kız anasından görmeyince sofrayı kaldırmaz.
7. Kimi inanıúları bildiren atasözleri:
Gelin atta, kısmeti yadda
Haris olan mahrum kalır.
Kul azmayınca belasını bulmaz.
Misafir kısmeti ile gelir.
362
III.1.8. Konuları Bakımından Bulgaristan Türkleri Atasözleri
Halk felsefesinin özgün söyleyiúleri olan atasözü hayata dair pek çok
hususu kalıp halinde ifade etmiútir. Do÷umdan ölüme insanı kuúatan her úey
atasözünde formüle edilmiútir. Hayatın kendisinde var olan zıtlık, karmaúa,
insanın tabiatında var olan duygular, çaresizlik, ölüm, tabiat-insan, sosyal hayat
vb. gibi konular atasözünde ifade edilmiú kimi zaman bize ö÷üt vermiú, kimi
zaman tarafsız kalmıú, kimi zaman da önümüze düsturlar koymuútur.
Atasözlerini “Konularına Göre Sınıflandırma” sisteminden söz ederken her
biri ayrı birer metin olan atasözlerini konularına göre kesin çizgilerle
sınıflandırmanın güç oldu÷unu belirtmiútik. Bulgaristan Türkleri atasözleri
üzerinde yapılacak monografik bir çalıúmada konularına göre ayrıntılı bir
de÷erlendirme yapılabilir. Burada sadece içerik bakımından Bulgaristan Türkleri
atasözlerini genel baúlıklar halinde de÷erlendirece÷iz.
III.1.8.1. Aile
Türk toplumunun temel taúlarından birisi de ailedir. Bir topluma ait bütün
temel de÷erlerin gelecek kuúaklara aktarıldı÷ı ilk yer ailedir. Sa÷lam devletler
güçlerini, sa÷lam ailelerin oldu÷u toplum yapısından alırlar. Türk gelene÷inde
“aile ve devlet” birbirinden ayrılmaz, birbirini tamamlayan kavramlar olarak ele
alınmıútır. “Devletin bozulduysa ailene, ailen bozulduysa baúına bak” sözü bu
gerçe÷i çok iyi yansıtmaktadır. Atasözlerinde aile “yuva ve ev” kelimeleri ile de
karúılanmaktadır. Aile, aileyi oluúturan bireyler, aile içi iliúkiler vb. gibi konular
atasözlerinde ele alınır. Bulgaristan Türkleri atasözlerinden konuyla ilgili örnekler
úunlardır:
Eúini a÷latan gülmemiú.
Eúini, iúini, aúını bil.
Erkek kuú gezer havai havai, diúi kuú yapar yuvayı.
Er getire Hak yetire.
Ersiz avrat, yularsız at.
Yuvayı yapan diúi kuútur.
363
Ailede anne en de÷erli varlıktır.
Ana gibi yar Ba÷dat gibi diyar olmaz.918
Analar yi÷idin kalkanıdır.
Anamın aúı tandırım baúı
Ananın bastı÷ı yavru ölmez.
Baba, atasözlerinde ço÷u kez evlatlarıyla iliúkileriyle ele alınır:
Baba bilgisiyle adam adam olmaz.
Baba malı tez tükenir.
Babadan miras kalır, adamlık kalmaz.
Baba koruk yer, o÷lunun diúi kamaúır.
Babası o÷luna ba÷ vermiú, o÷lu babasına bir salkım üzüm
vermemiú.
Kardeúler arasındaki iliúkiler atasözlerine úu úekilde yansımaktadır:
Allah kardeúi kardeú yaratmıú, kesesini ayrı yaratmıú.
Kardeú de÷il, kara taú.
Kardeú kardeúi atmıú, yar baúında tutmuú.
Kardeú kardeúi bıçaklamıú, dönüp kucaklamıú.
Kardeúim olsun da kanlım olsun.
Çocukların evlenmesi ile geniúleyen ailedeki iliúkiler de atasözüne konu
olmuútur:
Gelin altın kürsü getirmiú, çıkıp kendi oturmuú.
Gelin atta, kısmeti yolda.
Gelinin dini yok, kaynananın imanı.
Kaynana, bir o÷lunu everdi mi donunun bir a÷ının, ikinci o÷lunu
everdi mi ikinci a÷ının paçasını çekermiú.
Kaynana böcü, o÷lu cici
Kaynanan devletli olsun, kaynata sahavetli.
O÷lanınki o÷ul balı, kızınki bahçe gülü
O÷lum kimi severse gelinim odur.
918
Bu atasözü “Ana gibi yar Moskova gibi diyar olmaz” úeklinde de÷iútirilmiútir. Bkz. Yusuf
Kerimof, B. ùiúmano÷lu. age. s.16.
364
O÷lum oldu, gülüm oldu; everdim, elin oldu; ayırdım, komúum
oldu.
O÷lumu o÷ul arısı soksun.
III.1.8.2. Akrabalık
Akraba ve akrabalık iliúkileri hem olumlu hem de olumsuz yönleriyle
atasözlerinde ifade edilir. Bu durum aslında gündelik hayattaki akrabalık
iliúkilerinin atasözüne yansımasıdır:
Akrabanın akrabaya etti÷ini akrep etmez.
Amca, baba yarısı.
Emmim dayım, hepsinden almıúım payım.
Emmim dayım kesem, hep içimden yesem.
Hısım akraba ile ye iç de alıúveriú etme.
Sonradan kazanılan akrabalıklar için söylenen atasözleri de vardır:
“Karını de÷iútirebilirsin, ama kafadarını mezara dek de÷iútiremezsin.”919
III.1.8.3. Arkadaúlık, Dostluk
Dostu kusuru ile sevmeli.
Dostu methederken yerecek yerini bırak.
Dostun hasırına yaslan, oturma düúmanın postuna.
Dostun yoksa bul, varsa muhafaza et
III.1.8.4. Komúuluk ve Misafirlik
Komúu iti komúuya ürümez.
Komúu komúunun zehirini alır.
Komúu komúuya lazım olur.
Komúunun öküzü iki, Allah birini sana versin.
Misafir doyunca, ev sahibi patlayınca yermiú.
Misafir ev sahibinin danasıdır, ba÷ladı÷ı yerde durur.
Misafir on kısmetle gelir, birini yer, dokuzunu bırakır.
Misafir, üç gün misafirdir.
Misafire ‘git’ denilmez, altındaki postu çekerler.
919
Alevi gelene÷inde evli çiftler, en iyi anlaútıkları, sırlarını paylaúabilecekleri bir baúka çiftle
kardeú olurlar. “Kardeú olan” çiftler “Kafadar dü÷ünü” yaparlar. “Kafadar” olmanın önemini
belirten bir baúka söz de “Kardeúin kimi aile törenlerinde hazır bulunmayabilir, ama kafadarsız
olmaz” úeklindedir. Bkz. øvaniçka Georgieva. age. s.86.
365
III.1.8.5. Yi÷itlik, Mertlik
Aman diyene kılıç kalkmaz.
Aman diyene yaman olmaz.
Amana zeval olmaz.
Yi÷idi öldür, hakkına el uzatma.
Yi÷it arkasından vurulmaz.
Yi÷it leúine tükürtür, yüzüne tükürtmez.
Yi÷it olan her cefaya katlanır.
Yi÷it yarasına yi÷it katlanır.
Yi÷itlik para ile alınmaz.
III.1.8.6. Sosyal Hayat, Yardımlaúma, Görgü Kuralları
Adam adama lazım olur.
Adam adamdan korkmaz.
Bir elle tapúın olmaz.
Ça÷rıldı÷ın yere aú, ça÷rılmadı÷ın yere taú.
Ça÷rılan yere varıp ar etme, ça÷rılmayan yere varıp yerini dar
etme.
Davetsiz misafirin yeri kapı dibindedir.
Hasta ol benim için öleyim senin için.
Mecliste dilini, sofrada elini kısa tut.
O÷lan babadan beller sofra açmayı, kız anadan beller biçki
biçmeyi.
Örssen sabırlı, çekiçsen kuvvetli ol.
Ulusunun sözünü dinlemeyen uluya uluya gider.
Uluyu dinlemeyen ulur kalır.
Vakıf tarla kimseye mal olmaz.
III.1.8.7. Tarım ve Hayvancılıkla ølgili Atasözleri
Ba÷ bakımsız, at yularsız olmaz.
Ba÷ çapa ister, tarla sapan
Ba÷ bayırda, tarla çayırda.
Ba÷da izin olsun, üzüm yeme÷e yüzün olsun.
Çiftçi ya÷mur ister, kiremitçi kurak.
366
Çiftçinin ambarı sabanın ucundadır.
Çiftçinin karnını yarmıúlar, kırk tane bahar çıkmıú.
De÷irmende unlu÷u olmayana un vermezler.
De÷irmene gelen nöbetine katlanır.
Keçi geberse de, kuyru÷unu dik tutar.
Keçi nereye çıkarsa, o÷la÷ı da çıkar.
Koyun çobansız olmaz.
Koyun üçten, keçi beúten ürer.
Koyuna çoban, tarlaya saban
Öküz eúini bulmazsa çifte girmez.
Öküz iúemekle, tırpan diúemekle iú geri kalmaz.
Talebenin tembeli destancı, rençperin tembeli bostancı olurmuú.
Tarlada izi olmayanın harmanda yüzü olmaz.
Tarlayı koçan zapt etmez sapan zapt eder.
III.1.8.8. Ekonomi, Çalıúma, øú
Borcun iyisi ver kurtul, derdin iyisi, öl kurtul.
Borç alan güle güle gider, a÷laya a÷laya gelir.
Borç bini aútı mı her akúam baklava ye.
Borç durur harç durmaz.
Borçlu ölmez, benzi sararır.
Çalıúan kul topra÷ı altın eder.
Çalıúan eli bıçak kesmez.
øúini kıú tut da yaz çıkarsa bahtına.
Mal canı kazanmaz, can malı kazanır.
Mal mezara götürülmez.
Malın varsa âlem sana hısım olur, malın yoksa hasım olur.
Ortak eúek semersiz gezer.
Ortak gemisi yürümüú, elti gemisi yürümemiú.
Ortak malı köpek bile yemez.
Ortaklık iyi olsaydı iki adam bir karı alırdı.
Para adama akıl ö÷retir.
Para ile ömür satın alınmaz.
367
Para, para, gene para; para babam, para anam
Paran olmasını istersen önce ‘yok’ demesini ö÷ren.
Parasızlık adama her úey yaptırır.
Paraya selam, paraya kelam
Sanatını hor gören, baúına torba takar.
III.1.8.9. Hayvanlarla ølgili Atasözleri
At atı tavlada geçer.
At binicisini, köpek sahibini tanır.
At, eúe÷in artı÷ını yemez.
At ile avrat yi÷idin bahtına.
Ata binersen Allah’ı attan inersen atı unutma.
Kedi beslemeyen sıçan besler.
Kedi gidince sıçanlar bey kesilirmiú.
Koçun kaderi kurbanlık.
Koyun sürüsüne kurt parasız bekçilik yapar.
Koyun sürüsünün kaldırdı÷ı toz kurdun gözüne sürme gibi gelir.
Köpek a÷zından kemik alınmaz.
Köpe÷in koúması arkasındaki mahalle çocu÷una ba÷lıdır.
Kurdun tövbesi ölümmüú.
Kurt ile koyun, ateú ile su.
Tavu÷u bu÷day ambarına kapamıúlar, yine eúinmiú.
Tilkinin tilkili÷ini tilki bilir.
III.1.8.10. Toplumsal De÷erler
Do÷ru söze akan sular durur.
Do÷ru yolda düúen çabuk kalkar.
Do÷rulu÷a zeval yoktur; incelir ama kopmaz.
E÷ri ok menzil almaz.
Haramdan gelen harama gider.
Namus insanın kanı pahasıdır.
Sabreyle iúine, hayır gelsin baúına.
Bulgaristan Türkleri atasözlerinde ele alınan konular úüphesiz bunlarla
sınırlı de÷ildir. Çocukluk, gençlik, ihtiyarlık, hastalık, sa÷lık, ölüm, fakirlik,
368
zenginlik vb. gibi daha pek çok konu Bulgaristan Türkleri atasözlerinde ifade
edilmiútir.
III.1.9. Bulgaristan Türkleri Sözlü Gelenek Çevresine Özgü Atasözleri
Atasözlerini, kullanım özellikleri bakımından “mahalli, milli, uluslar arası
olma”920 yönüyle sınıflandırmak ya da de÷erlendirmek mümkündür. Bir toplumu
oluúturan bireylerin büyük ço÷unlu÷unun bildi÷i ve kullandı÷ı atasözleri kullanım
bakımından millidir. Bunlar bir anlamda üzerinde yaygın, genel toplumsal
mutabakatın sa÷landı÷ı atasözleridir. “Üzüm üzüme baka baka kararır”, “Balık
baútan kokar”, “Erken öten horozun baúını keserler” vb. gibi atasözleri kullanım
özellikleri bakımından Türkiye sahasında yaygındır ve millidir. Örnek olarak
verdi÷imiz bu ve buna benzer atasözleri aynı zamanda Türk co÷rafyasında da özü
aynı ama söyleniú farklılıkları ile kullanımları yaygınlık gösterir.
Toplum, kendi içinde daha küçük sosyal yapılardan oluúur. Daha küçük
sosyal yapıların da yaúadıkları çevreleri, algılamaları, olayları, yaúayıú biçimleri
birbirinden farklıdır. Her küçük sosyal yapıyı bir gelenek çevresi, halkası kabul
edebiliriz. Dolayısıyla her gelenek çevresi kendi içinde süregelen gözlemlerden,
tecrübelerden hareketle içinde yaúadıkları gelenek çevresiyle ilgili atasözleri
oluúturmuúlardır. Gözlem, tecrübe, deneme ve yanılma sonucunda, ortaya çıkan
durum, olgu, olayla ilgili sadece o gelenek çevresinin kullandı÷ı ve tüketti÷i
atasözleri mahalli nitelikteki atasözleridir. Her sözlü gelenek çevresinde oluúan
atasözleri, deyimler, hatta kalıplaúmıú birtakım sözlerin ifade etti÷i anlam o sözlü
gelenek çevresi için anlamlıdır. Dıúarıdan biri ilk defa duydu÷u bu sözlere ço÷u
zaman anlam veremez.
Karadeniz, özellikle Ordu’da, “Herkes kendi Bavli’sine a÷lar” sözü, Orta
Anadolu’da ya da Ege bölgesinde yaúayan bir insan için bir úey ifade etmez.
“Ya÷ına kıyamayan katmeri yoz yer”, “Kızıklı karıdan do÷mak”, “Ci÷erci”
sözleri Afyonkarahisar’ın Sandıklı ilçesinde yaygın bir kullanıma sahiptir.
“Ci÷erci” sözünü ilk defa duyan bir kiúi bu söze bir anlam veremez. Bu sözler
sadece belli bir gelenek çevresinin kullandı÷ı, tüketti÷i ve anlamlandırdı÷ı
sözlerdir. “Herkes kendi Bavli’sine a÷lar” sözü bu birinci gelenek çevresi için ne
920
369
kadar yabancı ise, “Kızıklı karıdan do÷mak” deyimi de ikinci gelenek çevresi için
o kadar yabancıdır.
Yukarıda ifade etti÷imiz gelenek çevresini Türk dünyası için de
düúünebiliriz. Azeri, Gagauz, Kazak, Kırgız, Türkmen, Saha Türklerini birer sözlü
gelenek çevresi olarak kabul edersek bu gelenek çevrelerinin toplamı en geniú
halka olan Türk atasözleri gelenek çevresini oluúturur. Bütün Türk dünyasının
kullandı÷ı ortak atasözlerinin yanında her Türk boyunun kendi gelenek çevresinde
ortaya çıkmıú, yaygınlaúmıú ve çıktı÷ı gelenek çevresi tarafından bilinen atasözleri
de vardır. Buradaki “mahalli” tabirinden sadece Türkiye sahasındaki mahalli
atasözlerinin anlaúılması ve buna dönük kullanılmasının verdi÷i anlam
daralmasının ortaya çıkardı÷ı bir sıkıntı söz konusudur. Sadece Türkiye sahası
atasözlerinin ele alındı÷ı bir çalıúmada “mahalli” adlandırması do÷rudur. Ancak,
çok iyi biliyoruz ki Türkiye Türkleri de di÷er Türk boyları gibi Türk dünyasının
bir parçasıdır. Türk atasözleri gelenek çevresinin bir parçası olan Bulgaristan
Türkleri sözlü gelenek çevresinde bilinen ve kullanılan atasözlerini bu nedenle
“Bulgaristan Türkleri Sözlü Gelenek Çevresine Özgü Atasözleri” diye
isimlendirmeyi uygun gördük. Bulgaristan Türkleri sözlü gelenek çevresine özgü
atasözleri ve deyimlerinden tespit etti÷imiz bazı örnekler úunlardır:
Ahmet’in öküzü, bakar iki gözü
Baba getirsin anne piúirsin.921
Burada yiyip içeceksin, Moskof’a hayır dua edeceksin ha!922
Çattık don ya÷ınan pekmeze.923
Çocu÷un varsa sarhoúa gülme, kızın varsa orospuya gülme.
921
Bkz. Kù90 /YD Kaynak kiúi bu atasözünün “Tatko nosi; mama mesi!” úeklinde Bulgarca úeklini
de söylemiútir.
922
Bu atasözünü söyleyen kiúi; “Ben sana gününü gösterece÷im” diye söze devam eder.
www.muhacir.net/ Deliorman bölgesi atasözü.
923
Bkz. Kù46/YD
370
Da÷ adam, ova kabak yetiútirir.924
Dimetoka barda÷ı gibi sıraya dizildiler.
Donunda sarı var925
E÷ridere’nin topalını Ba÷dat’ta bulmuúlar.926
E÷ridere’nin körü topalı Ba÷dat’ta e÷lenirmiú.927
E÷ridereli’nin topalını Ba÷dat’ta görmüúler.
Gazi Boúnak gibi, söz anlamaz oldu.
Gıcırdayan yere parma÷ını sokma.
Kasabalı kaz kafalı, Sinsireli g..tü pireli.928
Kaykar mıkın yanar mıkın Allah’tan korksun da piúsin, bari.929
Kiliseden gelen manastıra gider.
Nerede Yambol, nerede østanbul.
Prosluk930 öldürmüyor çektiriyor.931
Razgrat medresesinde okuyaca÷ına ùumnu sokaklarında gez;
ùumnu medresesinde okuyaca÷ına østanbul sokaklarında gez.
924
Bkz. Kù47/YD. Bu atasözünü derledi÷imiz ba÷lam hakkında bilgi vermek atasözünü
anlamamızda bize yardımcı olacaktır. Bahri Ömer, Kırcali’deki Türk toplumunun önemli siyasi
liderlerinden birisidir. Kendisi HÖH’nin Kırcali il baúkanıdır. Bahri Ömer aynı zamanda Kırcali
ili, Cebel kazası belediye baúkanıdır. Bulgaristan Türkleri arasında ölmüúleri adına çeúme
yaptırmak gelene÷i çok yaygındır. Bahri Ömer de kaybetti÷i eúi için Kırcali-Cebel karayolu
üzerinde eúi adına bir çeúme inúa ettirmiútir. 2004 yılı a÷ustos ayındaki Bulgaristan’ı ilk
ziyaretimin son günleri idi. 13 veya 14 A÷ustos 2004’te Bahri Ömer Bey, kaldı÷ım otelden beni
alması için sabahleyin çok erken saatlerde, birini göndermiú. Gelen kiúi, “Hocam, Cebel’e
gidece÷iz, baúkan öyle söyledi” deyince yola çıktık. Yolda beni almaya gelen kiúi, Bahri Ömer
Bey’in eúi adına yaptırdı÷ı çeúmede Bahri Ömer’le buluúaca÷ımızı söyledi. Nedenini sordu÷umda
aúırı Bulgar milliyetçilerinin Bahri Bey’in eúi adına yaptırdı÷ı çeúmeye gece çirkin bir saldırı
yaptıklarını söyledi ve bunun ilk olmadı÷ını da ekledi. Çeúmeye geldi÷imizde manzara gerçekten
kötüydü. Siyah ve kırmız boyalarla “gamalı haç” ve “haç” iúaretleri çeúmenin mermer bloklarına
çizilmiú, çeúmenin kurnaları balyoz darbeleri ile iyice yamultulmuú. Hızlarını alamayan
saldırganlar, çeúmenin etrafındaki çiçekleri de köklerinden çıkarıp sa÷a sola fırlatmıúlar. Daha
sonra olay yerine Bahri Ömer Bey geldi. Üzgündü. Tutanaklar tutuldu, foto÷raflar çekildi. Resmi
iúlemler yapılırken Bahri Ömer Bey yanıma gelerek; “Hoca, sen Türkiye’den buraya gelenek
görenek araútırmak için gelmiúsin. Söyle bana bu hangi gelenekte vardır? Bunun neresi insanlıktır?
Biz, úimdiye kadar hiç kimseye zarar vermedik, vermeyece÷iz. Biz, barıú içinde yaúamak istiyoruz.
Kardeúlik istiyoruz. Biz adamız. øúte gördün ya “da÷ adam, ova kabak yetiútirir” dedi.
925
Bulgaristan’da derleme sırasında pek çok kiúiden duydu÷um bir deyimdir. Bu deyimi
Bulgaristan adına çalıúan Türkler için kullanmaktadırlar.
926
Bkz. Kù41/ Kù90/YD
927
Bkz. Kù38
928
929
Mara Mihaylova. age. s.137. “Ateú yanıyor mu, yemek kaynıyor mu?” anlamında olup yemek
piúirmede acele ederken söylenen bir sözmüú.
930
Yoksulluk, fakirlik.
931
371
Rumeli’nin bozgunu, Anadolu’nun salgını, østanbul’un yangını
olmasa evlerinin eúi÷i altından olurdu.
Türkiye’de Adana, Bulgaristan’da Filibe
Varna, yanına parasız varma; varsan da, balık pazarından yukarı
varma.
Vidin kalesi gibi metin
Vit suyu gibi kâh oradan kâh buradan gider.
az gününün ya÷ıúı iki sevgilinin çekiúine benzer; úimdi gelir geçer.
Yazık kıza, yandı çocuk.
Yensiz, yakasız Karakaçan yamçısı gibi atıyor
Yensiz, yakasız Lipnitsa abası gibi atıyor.
Yıkıl Damzaram yıkıl, Mardiros köy kâhyası oldu.
Bulgaristan Türkleri, birlikte yaúadıkları, alıúveriú yaptıkları di÷er
milletlerin davranıú, hayata bakıú açıları, karakterleri vb. gibi özellikler hakkında
gözlemlerde bulunmuúlar ve bunlarla ilgili birtakım yargılar oluúturmuú ve
atasözlerinde bunları ifade etmiúlerdir:
Arnavut baúka yol da bilir.
Bulgar kafası katran kovası
Bulgar zenginleyince ev yaptırır, Türk karıyı de÷iútirir.
Çingene ci÷er piúirir, yemeden karnını úiúirir.
Çingene çergisinde musandıra arar.
Çingene çergisi gibi oradan oraya sürür.
Çingene çingeneye çatmayınca kasna÷ı boynuna geçer.
Çingene ço÷aldıkça çeribaúı iftihar eder.
Çingeneden çoban olmaz, Yahudi’den pehlivan.
Çingene evinde kaymak bulunur mu?
Çingene evinde musandıra ne arar?
Çingene horozu gibi aya÷ından çakılır.
Çingenenin ekme÷i düúüne girer.
Çingenenin haraççıdan korktu÷u gibi
Çingene ölüsü gibi meydanda kalmıú.
Ermeni’den dönme, sonundan görme
372
Ermeni’de irfan olmaz, Yahudi’den pehlivan
Ermeni gelini gibi kırıtıyor.
Gâvura inan olmaz.
Gâvur inadından, Türk pilavından bırakılmaz.
Gâvur Osmanlı’nın davuludur.
Gâvurun aklı sonradan gelir; ya kaçarken, ya sıçarken.
Gâvura iyilik úeytana kandil
Gâvurun tembeli keúiú, Müslüman’ın tembeli derviú
Gâvurdan insaf, merhamet beklenmez.
Görür müsün kalın Bulgar, kalpa÷ı poúteki, uçkur kayıútan evine
u÷ratma.
Kargadan dernek olmaz, Bulgar’dan asker olmaz.
Tatlı yemek istersen Yahudi’ye borçlu olma.
Veresiye mal kaptırmıú Yahudi gibi düúünür.
Yahudi imana gelmez
Yahudi zü÷ürtledikçe eski defterleri karıútırır.
Yahudi’nin yeme÷ini ye, evinde yatma; Rum’un evinde yat,
yeme÷ini yeme.
Yahudi’yi öldürmektense korkutmak yektir.
III.1.10. Bulgaristan Türkleri Geleneklerinin Atasözlerine Yansımaları
Atasözleri bir toplumun aynasıdır. Bir toplum anlamak de÷erlendirmek
istersek o toplumun atasözleri aynasına yansıyanları okumak gerekir. Derleme
çalıúmalarımız sırasında ö÷rendi÷imiz, tespit etti÷imiz Bulgaristan Türklerine ait
geleneklerden bazılarının atasözlerine de yansıdı÷ını gördük. “Elin yapala÷ından
köyün topala÷ı ye÷dir (iyidir.)”932 sözü; gelene÷in atasözüne, atasözünün gelene÷e
yansımasına güzel bir örnektir:
Bulgaristan Türklerinin evlilik anlayıúının ana çerçevesini egzogami yani
dıú evlilik, soyun dıúından evlenme, oluúturmaktadır. Egzogami, Bulgaristan
Türkleri için yasa hükmündedir. Egzogami yoluyla evlenme, Bulgaristan
Türklerinin yabancı unsurlarla karıúmasını engellemiútir. Bu kural hem
932
Bkz. Kù57/YD
373
Rodoplardaki hem de Deliorman bölgesindeki Türkler için geçerlidir. Egzogami
yoluyla evlilik bir taraftan soyun dıúından evlenmeyi ifade ederken öte taraftan da
Bulgaristan Türklerinin kendi arasında evlenmeyi ifade etmektedir. Evlilikteki bu
anlayıú Bulgaristan Türklü÷ünün korunmasında en önemli etkenlerden birisi
olmuútur.
Türkiye’de yaygın olarak gördü÷ümüz aynı cinsten kardeú çocuklarının
evlili÷i yani amcao÷lu-amcakızı ve teyze o÷lu- teyze kızı kuzen evlili÷i veya
bunun çaprazı olan kuzen evlilikleri yani ayrı cinsten kardeúlerin çocuklarının
evlili÷i dayıo÷lu-halakızı, halao÷lu-dayıkızı kuzen evliliklerine Bulgaristan
Türkleri arasında rastlanmamaktadır.
Bulgaristan Türklerinde egzogami yasası köyün içinden ama soyun
dıúından úeklinde uygulanmaktadır. Ancak, bu sınır bir köyün çevresindeki üç
dört köye kadar geniúlemektedir. Bulgaristan Türkleri evlilikteki bu anlayıúlarını
kalıplaúmıú yargılarla da ortaya koymaktadırlar: “Aúrının yapala÷ından köyün
topala÷ı iyidir.933, “øyimi ”el niye alsın, kötümü el niye bilsin”934, “Elin
yapala÷ından köyün topala÷ı ye÷dir935 denilmektedir. Deliorman bölgesinde ise
bu söz; “Âlemin köyünün topala÷ından, kendi köyünün yapala÷ı iyidir” úeklinde
söylenmektedir. Ayrıca Deliorman bölgesinde güzel ve terbiyeli bir kızın gözünün
dıúarıda olmayaca÷ını ifade etmek için “Olgun armut dibine düúer” atasözü de
söylenmektedir.936 Benzer bir ifade ise, Artvin ve çevresinde “Benim itim benim
kemi÷imi yesin” úeklindedir.937
Bulgaristan Türkleri, evlilikte kısmet aramanın ve ölünceye kadar
geçinece÷i kiúinin bulunması gerekti÷ini, “Ölünceye kadar geçinece÷ini
yoruluncaya kadar ara” 938 atasözü ile formüle etmiúlerdir.939
Bulgaristan’daki Türkler arasında evlilik konusunda çok dikkat edilen
hususlardan biri akrabadan kız almama ve vermemedir. Kaynak kiúiler bu
933
Bkz. Kù57/YD
934
Bkz. Kù57/YD
935
Bkz. Kù57/YD
936
Zehra Kaderli. agt. s.166.
937
Ayúe Akman. “Artvin’in Bazı Yerlerinde Evlenme Gelenekleri Üzerine Bir ønceleme.” Türk
Halk Kültürü Araútırmaları 1999. Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yay., 2002, s.3.
938
Bkz. Kù1
939
Bu söz Osman Nuri Peremeci’de, “Ölünce geçinece÷ini, yorulunca ara” úeklinde geçmektedir.
Bkz. Osman Nuri Peremeci. age. s.231.
374
durumu; “Alınacak gelin kızın yedi kuúak sülalesi araútırılır. Yedi kuúa÷a kadar
akrabalık varsa bu iú olmaz. Çünkü akrabalık ba÷ları yedi kuúa÷a kadar
korunmaktadır. Bu erkek için de geçerlidir.”940 úeklinde ifade etmektedirler. Hatta
yakın akraba evlili÷i yapmakta direnen biri olursa toplumsal yaptırım olarak
941
“komúuluktan kıra” cezası uygulanır. Bu gelenek, atasözünde “Yedi göbekten
beri gelme, yedi göbekten öte gitme” úeklinde ifadesini bulmuútur.
Gerdek sabahı, gelinin becerileri çeúitli úekillerde sınanır. Bunlardan biri
de Bulgaristan Türklerinde çok yaygın olan “akıtma” dökmedir. Gerdek sabahı
gelinin döktü÷ü akıtma yenir. Bu sınama, atasözüne; “Akıtma, beni kız döksün,
kenarlarımı düz döksün”942 diye yansımıútır.
Bulgaristan Türkleri arasında ölülerin ruhu için “akıtma kokutmak”
gelene÷i de oldukça yaygındır. Özellikle perúembe akúamları ruh için “akıtma
kokutu”lur. Akıtma kokutulmazsa, ruhun küsece÷ine, ruhun eve gelip rahatsız
edece÷ine inanılır. Akıtma kokutmayanlar da ayıplanır: “Ne sac kokutur ne mevlit
okutur.” 943
Ruhunu teslim eden biri için Bulgaristan Türkleri “rahat döúe÷i”
hazırlarlar. Üzerindeki elbiseler çıkarılır, ölünün çenesi çekilir, taharet aldırılır,
temiz giysiler giydirilerek kıbleye karúı yatırılır. Sonra yakınları, konu komúu
ölüyü ziyaret eder. Buna “rahat döúe÷i” adı verilir.944 Bulgaristan Türkleri
bunu,“Rahatlık rahat döúe÷inde” úeklinde ifade etmektedirler.
III.1.11. Bulgaristan Türkleri Sözlü Gelene÷inde Atasözü Yaratım ve
Kullanım Ba÷lamı
Atasözünün Bulgaristan Türklerinin gündelik hayatta kullanıldıkları
ba÷lamlarla ilgili Osman Nuri Peremeci ve Salih Baklacı’nın çalıúmalarında
çeúitli bilgiler yer almaktadır. Atasözünün ilk defa söylenmesiyle ilgili hikâyelerin
varlı÷ından bahseden Osman Nuri Peremeci, bunları derleyip yazmanın uzun
zaman alaca÷ını belirterek Bulgaristan Türklerinde atasözünü söylemeyle ilgili bir
gelenekten úu úekilde söz etmektedir: “Biz ermedik, fakat erenlerden dinledim.
940
Bkz. Kù82
941
Bkz. Kù29
942
943
Bkz. Kù8; Bkz. Kù44
944
Bkz. Kù31; Bkz. Kù39/YD; Kù26; Kù38
375
Eski zamanlarda, kıú geceleri bir yere toplanan dostlar, bazen da atalar sözleri
söylerler ve bunların asıl hikâyesini bilenler takdir olunurmuú. Elli sene evvel
Osmanpazarı’nda muallim oldu÷um zaman Sarı Yusuflu köyünden Yirik Mehmet
Efendi isminde bir zattan dinlemiútim: Birbirlerine úöyle sorarlarmıú:
–Elifle nereden geliyorsun?
–Nereye gidiyorsun?
–Adın ne?
–Babanın adı ne?
–Annenin adı ne?
–Sabah ne yedin?
–Akúam ne yedin?
–Sevdi÷inin adı ne?
–Yap darb-ı meselini.
–Bu darb-ı meselin ilk söylenmesi nasıl olmuútur?
Bu suallerin yukarıkilerine cevap vermek kolay ise de hikâyelerini bilmek
mühimdir. Yirik Mehmet Efendi bize bu âdeti anlattı; bir iki hikâye ile de hem
neúelendirdi; hem bize güzel vakit geçirtti idi. Bu e÷lencenin Varna’da da bir
zamanlar Türkler arasında yapıldı÷ını orada gördü÷üm eski adamlardan
iúittim.”945
Osman Nuri Peremeci, annesinden duydu÷u bir atasözünün kullanıldı÷ı
ba÷lamla ilgili úunları aktarmaktadır: “Gençli÷imdeydi. Bir gün annem gelen fakir
bir kadına çok ikram etmiú, ben odamda kitaplarımla meúgulken annem sofada o
kadınla epeyce konuúmuú, gönlünü almıútı. Kadın dua, sena ederek gitti. Ben de
odamdan çıkarak anneme bu kadının kim oldu÷unu ve onun gönlünü almak için
niçin bu kadar u÷raútı÷ını sordum. Annem: –O÷lum, o eski ailelerden bir ailenin
kızıdır. Vaktiyle pek hatırlı bir kadındı, fakat sonunda sıkıntıya, yoklu÷a
u÷radılar. Bu hale geldi. Dedi. –Anne, kadın pek düúkün bir kılıkta, kendisi de pek
çirkin dedim. Annem: –O÷lum, “ak gün a÷artır, kara gün karartır” derler.
Yokluk, çektikleri sıkıntılar, vaktiyle herkesin be÷endi÷i, övdü÷ü bu kadını úimdi
945
Osman Nuri Peremeci. age. s.7.
376
bu hale soktu. ‘ønsan ne oldum dememeli, ne olaca÷ım demeli’ dedi. Beni de
kadına acındırdı.”946
Osman Nuri Peremeci’nin verdi÷i ikinci örnek ise úudur: “Peremeci,
Türkiye’ye göç ettikten sonra Edirne’nin Meriç kazasının Subaúı köyüne ö÷retmen
olarak atanır. Bir gün köye kalmıú vergileri toplamak için tahsildar gelir. Aslen
Plevne kazası muhacirlerinden olup, o köye yerleúmiú olan bir adamın birkaç lira
borcu kalmıú. Tahsildar köy odasında onu sıkıútırıyordu. Adamca÷ız dedi ki:
“Tahsildar bey, ailem Uzunköprü’ye satmak için bir inek götürdü; birkaç gün
sonra veririm. Tahsildar: Bir komúundan ödünç al da ver, diye zavallıyı yine
sıkıútırdı. Köylü: Taútan kopar amma yoktan kopmaz derler. Ben bugün size bu
parayı ödeyecek halde de÷ilim. Kimseden ödünç para isteyemem. øki güne kadar
ailem ine÷i satıp gelecek. Sen de yine köye u÷ra, ben borcumu öderim, dedi. O
vakte kadar iúitmedi÷im bu (taútan kopar amma, yoktan kopmaz) atalar sözü beni
çok düúündürmüú ve tahsildara söyleyerek köylüye müsaade almıútım”.947
“Kapı açık ise her bir domuz kafasını sokabilir”, atasözüyle ilgili anlatılan
hikâye Çilingirov’un çalıúmasında úu úekilde verilmektedir: “Plevne’nin
düúmesinden sonra: Sizi kim yendi? Ruslar mı, yoksa Rumenler mi? diye
soruldu÷unda, Osman Paúa cevap olarak “Kapı açık ise her bir domuz kafasını
sokabilir” atasözünü söylemiútir.”948
Konu üzerinde Salih Baklacı’nın sıraladı÷ı pek çok örnek vardır.: “Geç bir
güz mevsiminde dayım Kabil Kırbıyık ile birlikte at arabası ile Razvigorovo
(Kulfalar) köyünden ùumnu’ya gidiyorduk. Tan yeri a÷arıyordu. Çok üúümüútüm,
ya÷murlu÷un altında tir tir titriyordum. Dayım gökyüzüne baktı. Titreúen yıldızlar
parlıyordu. Kendi kendine mırıldandı. “Kıra÷ı düúece÷i akúamdan belliydi. Çakır
yıldız, boz kıra÷ı, dedi. Biraz durakladı, sonra: çeker adamı sırı÷a, diye ekledi.” 949
Yıl 1932. Baú müftü Hüseyin Efendi ùumnu’ya gelir. Babam, söz arasında
baú müftü efendiye: “Hoca efendi, úu Hazret’in ne köpek oldu÷unu bilirsiniz.
Neden onu bu kadar arkalıyorsunuz?” diye sorar.
946
Osman Nuri Peremeci. age. ss.5-6.
947
Osman Nuri Peremeci. age. ss.6-7.
948
M. Türker Acaro÷lu. Bulgaristan Türkleri Üzerine Araútırmalar. Ankara: Kültür Bakanlı÷ı
Yay., 1999, s.236.
949
377
Önce soruna bir açıklık getireyim. ùumnu’da ortaokul ayarında Medrese-i
Aliye müdürü, “Hazret” lakabı ile bilinen ve o yıllarda polis ajanı oldu÷u
söylenen Mehmet Muhittin, lise ayarındaki Medreset’ün-Nüvvab’a müdür olma
hırsıyla, bu okulun müdürü, eski hocası Emrullah Efendi aleyhindedir. Emrullah
Efendi ile baú müftü arasındaki iliúki so÷uktur.
Baú müftü, nezaketen bir ayak geride yürüyen babama dönmüú:
-Mehmet Efendi, ‘Her haneye bir köpek lazım’ demiú. 950
Salih Baklacı; “Koç nerden olursa olsun, kuzunun sesi avluda duyulsun”
atasözünün kullanıldı÷ı ba÷lamla ilgili úu bilgileri aktarmaktadır. “ùumnu’nun
Razvigovoro (Kulfalar)951 köyünden babam yaúta Hacıosmano÷lu Basri aga, bir
köydeúinin aile durumunu Baklacı’ya úöyle hikâye eder:
Komúusu üzgündür; çünkü eúi, iki küçük çocu÷unu bırakmıú, komúu
köyden bir adama kaçmıú. “Ola÷an iúler bunlar” demiú Basri aga.
Karısı tarafından terk edilen komúusu, çocuklarına analık edecek bir karı
armaya baúlamıú: fakat bulamaz.
Basri aga sormuú:
“A ba kardaúım, iki çocuk üstüne hangi karı gelir? Çocuklarına analık
edecek o kardan daha iyisini bulamazsın. Karının vardı÷ı o adamla nikâhı var
mı?”
“Yok, ama Basri aga, yüklüdür… Nasıl olur da, onu alırım” demiú
komúusu.
“A ba çocuk, koç nereden olursa olsun, kuzunun sesi avluda duyulsun”
demiú Basri aga ve çaresiz babayı cesaretlendirmiú.
Basri aga ile bir baúka defa görüútü÷ümde o ailenin durumundan
ilgilendim.
“Toplandılar. Çocuk burada do÷du. Türkiye’ye bile göç ettiler” dedi Basri
aga.
Bu sözü kimden duydu÷unu sordum.
950
951
Köyün adı Salih Baklacı’nın çalıúmasında “Kulfallar” diye geçmektedir. M. Türker
Acaro÷lu’nun çalıúmasında ise köyün adı “Kulfalar” úeklindedir. Bkz. M. Türker Acaro÷lu.
Bulgaristan’da Türkçe Yer Adları Kılavuzu. Kültür ve Turizm Bakanlı÷ı Yay., Ankara 1988,
s.265.
378
“Koyun benim avlumda, koç komúunun. Baharda kuzu benim avlumda”
dedi Basri aga.
Yeni úartlar, toplumsal ve siyasi yapıdaki de÷iúimler di÷er halk edebiyatı
türlerinde oldu÷u gibi Bulgaristan Türkleri atasözlerine de yansımıútır. Yeni siyasi
sistem sonucunda do÷muú atasözsü ve deyimlere örnek olarak úunları
gösterebiliriz:
“Kazana tuz atmak:” A÷ırlaútırılan vergiler ve zorlaúan hayat úartları
sonucunda ortaya çıkmıú bir deyimdir.952
“TKZS malı kovan balı:” Silistra il parti komitesinden sorumlu iki kiúi
Çernik (Karalar) köyüne gelirler, ba÷ bekçisi Veli Hoca’ya, çalan olup
olmadı÷ını sorarlar. Veli Hoca da hırsızlı÷ın oldu÷unu, herkesin bir uçtan
çaldı÷ını söyler.
Bir öteki:
“Hiç çalmayan yok mu?” diye sorar.
“Bir kiúi var” der Veli Hoca.
“Ça÷ır onu!” der Silistralı’lardan biri.
“Ça÷ırsam da gelemez; çünkü kördür” diye yanıtlar.
Bu örneklere benzer sosyal olaylardan TKSZ malı kovan balı sözü
do÷muútur.”953
“Akúam kapını kilitle, sabah a÷zını: Totaliter rejimde birey, Komünist
Partisi’nin ve onun emir ve hizmetindeki Devlet Emniyetinin gözlemindedir.
Bireyin kiúisel ve toplumsal yaúamı, düúüncesi, çevresiyle iliúkisi, yakınları ve
mektupları izlenir. Onun her sözü de÷erlendirilir. Kendisinin ve aile bireyinin
gelece÷i ve kariyeri “halk idaresine” olan tutumuna ba÷lıdır. Bu kadar güdümlü
bir toplumda huzuru bozacak bireyin tepkisi, “Akúam kapını kilitle, sabah a÷zını”
atasözü ile belirtilmiútir.”954
“Donunda sarı var” Bulgaristan’daki derlemelerimiz sırasında çok sık
duydu÷umuz bir deyimdir. Bulgaristan’da derleme çalıúmalarımız sırasında bir
Türk yetkili ile görüúmemiz sırasında bir konuúmamın içinde geçen bir isim
952
Mefküre Rıza Mollova. age. s. 150.
953
Salih Baklacı age. s.12.
954
379
hakkında bölgenin çok sevilen o yetkilisi, “Ha donunda sarı olanlardandır” diye
bir de÷erlendirmede bulundu. Bu sözü anlamadı÷ımı gören yetkili; “Biz bu sözü
buralarda Bulgarlar için ajanlık yapan Türkler hakkında kullanırız. Donunda sarı
olanlar yüzünden pek çok Türk ya hapishanelerde ya da çalıúma kamplarında
ömür tükettiler” diye bir açıklamada bulunmuútur.
“Balayım955 Türkiyeli misafir gelsin sana/Balayım baúına Türkiyeli misafir
gele” Bulgaristan’daki derleme çalıúmalarım sırasında bana yardımcı olan Cebel
Belediye Baúkanı Bahri Ömer Beyi unutmak mümkün de÷ildir. Kırcali ve civarını
gezmem için bana arabasını vermiú yanıma da çalıúanlarından Gürçay’ı úoförlük
yapması için görevlendirmiúti. Gürçay’la Kırcali ve civarında pek çok yerleúim
yerine gittik. Bu sözü ilk defa bir yolculu÷umuz sırasında Gürçay’dan
duymuútum. 1989 büyük göçünden sonra ortaya çıkan bir sözdür. Bulgaristan
Türklerinin dıúarıdan gelen birine sordukları ilk soru “Türkiyeli misin?” dir.
Türkiyeli, Anadolulu olmayı karúılamaktadır. Büyük göçte Türkiye’ye gidenler de
kalanlar için artık “Türkiyeli”dir. Türkiye’ye göç edip engellerin kalkmasından
sonra do÷dukları toprakları, akrabalarını ziyaret eden hatta tatilinin bir kısmını
Bulgaristan geçiren pek çok Bulgaristan Türkü var. Türkiye’den akrabalarını
ziyarete gelen Türkiyelilerden kalanların çeúitli beklentilerinin olması do÷aldır.
Gürçay’ın deyimiyle Türkiyeliler aniden yola çıkmıúlardır, son anda karar
vermiúlerdir, o yüzden yanlarına fazla bir úey almamıúlardır, iki üç gün
kalacaklardır. Ancak giderken kıúlık malzeme olarak ne varsa doldurup giderler.
Gelenlerden duymaya alıútıkları bu bahanelerden sonra biraz da kızgınlık, hafif
sitem ve beddua kokan “Balayım baúına Türkiyeli misafir gele” sözü ortaya
çıkmıútır. Bu sözü daha sonra de÷iúik ortamlarda birkaç kere daha duydu÷umu da
belirtmem gerekir.
Cebel’in etnik yapısıyla ilgili sordu÷um bir soruya karúılık olarak;
“Bulgaristan’da bir söz vardır. Demiryolu varsa çingene de var, yoksa çingene de
yok. Burada demiryolu olmayan yerde çingene de olmaz, derler. Demiryolu yok ki
çingene olsun Cebel’de” úeklinde bir cevap aldım.
955
Balay: Keúke
380
Bulgaristan Türkleri atasözleri Bulgarlar tarafından da bilinmekte ve
kullanılmaktadır. Türk atasözlerinden pek ço÷u Bulgarlara da geçmiútir.956 Hem
bu konu hem de karúılaútırmalı Balkan atasözleri ayrı birer çalıúma konusudur.
Burada sadece Bulgarların Türk atasözlerini kullandıkları ba÷lamla ilgili bir örnek
vererek yetinece÷iz:
“Bulgaristan demokrat liderlerinden müteveffa Takef, Bulgaristan’ı
dolaúıyor, kendi partisi namına nutuklar söylüyor halkı demokratlar tarafına rey
vermeye teúvik ediyordu. Pravadı’da da böle nutuk ediyorken sözünü,
liberallerden biri keserek o günlerde demokratlarla liberaller arasında
Tatarpazarcı÷ı’nda olan bir kavgayı sordu ve oradaki demokrat memurlarının
liberallere zulüm ettiklerini söyledi. Fakat Takef, hiç bozulmadı; Türklerin bir
atlar sözü vardır: Meyhanede yazılan cehennemde okunur, derler.
Tatarpazarcı÷ı’nda liberallerle demokratlar arasındaki kavga dedi÷iniz de
liberal, demokrat kavgası, fikir mücadelesi de÷il, meyhanede içki ile kafaları
kızıúmıú birkaç sarhoúun kavgasıdır. Takef, bu sözleriyle liberalleri
susturmuútu.”957
Bulgaristan Türkleri gelenek çevresi atasözleri üzerinde yapılacak farklı
çalıúma konularının var oldu÷unu düúünmekteyiz. Özelde, Bulgaristan Türklerinin
hayata bakıú açılarını, genelde ise Türk dünyası atasözlerindeki ortak duygu ve
düúüncelerin yansımasının ortaya çıkarılması ileride hazırlanmasını temenni
etti÷imiz “Türk Dünyası Atasözleri Atlası”nda yerini almalıdır diye
düúünmekteyiz. Ayrıca Bulgaristan Türk toplumunda atasözlerinin ana dilin
korunmasında ve ana dilin kalıp halde genç kuúaklara aktarılmasındaki iúlevleri
üzerinde de çalıúmalar yapılabilece÷i kanaatindeyiz.
956
Bu konuyla ilgili olarak bkz. M. Türker Acaro÷lu. Bulgaristan Türkleri Üzerine Araútırmalar.
Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yay., 1999, ss.283-294.
957
Osman Nuri Peremeci. age. s.4, 5.
381
III.1.12. Bulgaristan Türkleri Sözlü Gelene÷inde Deyimler
Ömer Asım Aksoy deyimi; “Bir kavramı, bir durumu, ya çekici bir
anlatımla ya da özel bir yapı içinde belirten ve ço÷unun gerçek anlamlarından
ayrı bir anlamı bulunan kalıplaúmıú sözcük toplulu÷u ya da tümce” úeklinde tarif
eder.958
Türk dilinin ifade zenginli÷inin bir aracı olan deyimler, yargısı
tamamlanmamıú en az iki kelimeden meydana gelirler. Deyimi oluúturan
kelimelerden yine en az biri gerçek anlamı dıúındadır. Ancak, deyimlerin
tamamında mecaz vardır diyemeyiz. Deyimi oluúturan kelimelerin gerçek
anlamda kullanıldı÷ı örnekler de vardır. Gerek sözlü ortamda konuúmada gerekse
yazılı ifadelerde duygu ve düúünceyi pekiútirmeye, ispata yarayan kısa ve özlü
anlatım araçlarıdır. Biçim özellikleri bakımından deyimleri Ömer Asım Aksoy úu
úekilde de÷erlendirmektedir:
“1. Deyimler de atasözleri gibi, kalıplaúmıú sözlerdir. Bir deyimin
sözcükleri de÷iútirilip yerlerine –aynı anlamda da olsa- baúka sözcükler
konulamaz ve deyimin sözdizimi bozulamaz.
2. Deyimler de, atasözleri gibi, kısa ve özlü anlatım araçlarıdır.
3. Deyimler en az iki sözcükle kurulurlar ve biçim bakımından iki bölü÷e
ayrılabilirler:
a. Sözcük öbe÷i durumundaki deyimler.
b. Tümce durumundaki deyimler.”959
Bulgaristan Türkleri sözlü gelene÷inde “Sözcük öbe÷i durumundaki

deyimler”e örnekler:
Arnavut besası960
Cart kaba kâ÷ıt
Çıfıt çarúısı
Deliorman ayısı
Eski kurt
Eski toprak
958
959
960
Yeter kâfi. http://tdkterim.gov.tr/ttas/?kategori=derlay&kelime=besa
382
Eskici Gaspar
Çingene borcu
Çingene dü÷ünü
Ermeni gibi gammaz
Fırsat düúkünü
Gabrova orospusu
Kirli çıkı961
Sivri akıllı
Suda balık
Tutrakan delikanlısı962
Yahudi gibi
Yahudi gürültüsü
Yahudi úaúırtması
Yahudi yaygarası
Ye÷in akıllı963
Bulgaristan Türkleri sözlü gelene÷inde “Tümce durumundaki deyimler”e

örnekler:
Aklı ermek964
Ayakaltı olmak965
Baú göz açamamak966
Bakladan kiraza kadar yaúa. 967
Bir g..tle doksan dokuz kamyon aydamak968
Bir taúla iki kuú.969
Bir pire için yorgan yakmak.970
961
www.muhacir.net/ Deliorman bölgesi sözü.
962
963
964
Bkz. Kù27
965
www.muhacir.net /Deliorman bölgesi atasözü.
966
Bkz. Kù5/YD
967
Halime Usanmaz. agt. s.86.
968
969
970
Bkz. Kù23
383
B..k içinde çekirdek aramak971
B..kluk üstünde köpek oturur gibi durmak972
Buza÷ılı inek gibi arkasına bakmak973
Cana tak etmek.974
Dal sıyırmak.975
Darısı senin gibilerin baúına976
Davul tozu almaya yollamak.977
Dili kaykılmak.978
Donunda sarı var979
Dünya yansa hasırı tütmemek980
Ekme÷ini taútan çıkarmak981
Eúe÷i yolda olmak982
Evrân kalkmak983
Eyvallah etmemek.984
Fason satmak.985
Fitili ateú almak986
Gezinmeye gitmek. 987
Götü düúmek.988
Göze gelmek.989
971
972
973
974
Bkz. Kù5/YD
975
www.muhacir.net/ Deliorman
976
977
Mefküre Rıza Mollova. age. s.89, “daul” maddesi.
978
Bkz. Kù67/YD
979
Bulgaristan’da derleme sırasında pek çok kiúiden duydu÷um bir deyimdir. Bu deyimi
Bulgaristan adına çalıúan Türkler için kullanmaktadırlar.
980
981
982
983
984
Bkz. Kù6
985
Bkz. Kù67/YD
986
987
988
Bkz. Kù67/YD
989
Bkz. Kù7
384
G....ne çan takmak990
Hatiden sotiden anlamamak.991
Hem boli hem sırbi992
Hızır gibi imdada yetiúmek993
Ismık ısmık durmak.994
Kazana tuz atmak995
Kaykar mıkın yanar mıkın Allah’tan korksun da piúsin, bari.996
Keçiyi koyunu kaybetmek997
Kendini deli yapmak998
Kırcali namazı gibi uzatmak.999
Komúunun ekininde hayvan görsen gidip o hayvanı çıkar.1000
Köpek g…….. sokmak.1001
Kuburları sıkmak.1002
Kuyru÷una bakıp kendini tay zannetmek1003
Maytap geçmek.1004
Meymene meysene1005
Nereden buldun bu balkan eúe÷ini?1006
Podavya mahallesi gibi yayılmak.1007
Salıúık durmak.1008
990
991
992
Kù73 /YD. Kaynak kiúi bu sözün; “Hem öyle hem böyle” anlamına geldi÷ini ifade etmiútir.
993
994
Bkz. Kù90 /YD
995
996
Mara Mihaylova. age. s.137. “Ateú yanıyor mu, yemek kaynıyor mu?” anlamında olup yemek
piúirmede acele ederken söylenen bir sözmüú.
997
998
999
1000
Bkz. Kù6
1001
Bkz. Kù90 /YD
1002
Bkz. Kù90 /YD
1003
1004
Bkz. Kù7
1005
1006
1007
1008
Bkz. Kù67/YD
385
Somak úiúirmek. 1009
Süskün manda gibi bakmak1010
Tadı tuzu kalmamak1011
Tilki ölümü yapmak1012
Tuzla buz yapmak.1013
Umut kesmek.1014
Varna tavu÷u gibi büzülüyor.
Varna tavu÷u gibi düúünüyor.
Yaúlandı÷ında aklı gelece÷i yerde g.tüne kaçmak1015
Yedi÷i çana÷a s...cı1016
Yırtık dondan s… u÷rar gibi fırlamak.1017
Yüre÷e sürmek1018
Yüre÷ine dayak olmak1019
Yüz döndürmek1020
Yüz dürmek1021
Yüzünün yumuúaklı÷ından donunun a÷ı kurumamak1022
1009
Bkz. Kù67/YD
1010
1011
Bkz. Kù7
1012
1013
Bkz. Kù57/YD
1014
Bkz. Kù7
1015
1016
1017
Bkz. Kù5/YD
1018
1019
1020
Mefküre Mollova. age. s.418.
1021
Mefküre Mollova. age. s.418.
1022
386
BøLMECELER
III.2.1. Bilmece Teriminin Tanımı ve Türk Lehçelerindeki Karúılıkları
Bilmeceler; insano÷lunun; insan-tabiat ve insan-evren iliúkisi içinde
geliútirdi÷i gizli bir iletiúim dili ve formudur. ønsanın tabiatı ve evreni keúfetme,
etrafını yeniden anlamlandırma çabaları geliútikçe; bilmecelerin “gizli bir iletiúim
dili ve formu” olma iúlevi, zaman içerisinde de÷iúmiú ve yerini günümüzde
oldu÷u gibi oyun ve e÷lenme iúlevine bırakmıútır. Bu nedenle dünyadaki
kültürlerin hemen hemen hepsinde bilmece türüne rastlanmaktadır.
Sözlü halk edebiyatının en eski türlerinden biri olan bilmecelerin temeli,
cevabı aranan nesnenin özelliklerini ça÷rıútırma ve benzetme yolu ile ifade
edilmesine dayanmasıdır. Bilmeceler, cevabı aranan nesnenin imgelerle anlatıldı÷ı
bir soru (metin) ve bu imgelerle sa÷lanan görüntü (cevap) olmak üzere iki
bölümden oluúur. Bilmecelerin metin kısmı için, semboller ve hayaller alanıdır
diyebiliriz. Metin bölümündeki ça÷rıútırma, benzetme, sembol ve hayaller; metin
ile cevap arasında bir köprüdür. Onlar birer habercidir, öncüldür. Bir bütünden
ayrılmıú unsurları bir araya getirirler. Metin; soyut ile somutu, insan ile maddeyi
birbirine ba÷lar. Bunu yaparken bazen zıt e÷ilimleri karúılaútırır, çeliúik ifadelere
baúvurur. Bilmece metnindeki ça÷rıútırma ve semboller, bulunması istenen gizli
bir anlamın tasviridir. Cevap ise, bu sırrın ortaya çıktı÷ı yerdir. øúte tam bu
noktada metin, bizden bu bütünü ya da bir bütünün parçasını bulmamızı ister.
Bilmecenin kendine has bir mantı÷ı vardır ve bilmece metni kendine has
bu mantıkla oluúur. Bilmece metni, bu mantı÷ı; sembol, ça÷rıútırma ve analoji gibi
unsurları kullanarak sa÷lar. Bilmece, bir taraftan bulunması istenilen “müphem”i
gizlerken, öbür taraftan da, bu “müphem”le ilgili olarak bazı ipuçları verir. Çünkü
bilmecenin mantı÷ında bulunmasını istedi÷i “úey”i açı÷a vurmak kadar gizlemek
de vardır. Bu sembol için de geçerlidir. Bir sembol açı÷a vurdu÷u kadar gizler de.
Burada felsefi anlamda sembolün tanımına bakmakta yarar vardır. Sembol;
görünmez ve müphem olan bir gerçekli÷i, bir anlamı, bir düúünceyi görünebilir
kılan ya da algılanması imkânsız bir úeyi ça÷rıútıran somut bir göstergedir.1023
1023
Bedia Akarsu. Felsefî Terimler Sözlü÷ü. østanbul: ønkılap Kitabevi, 4. Baskı, 1988, s.160.
387
Bilmece metnindeki bu göstergeler; bizde müúahede olunamayan ve esrarlı bir
olgu hakkında çok net olmayan izlenimler bırakır. Benzetme, ça÷rıútırma, analoji
ve semboller; bilmece metninin, tutarlı ve sistemli bir dil oluúturmalarına imkân
tanıyan bir yapı arz etmesini sa÷lar. Bazen bilmece metnindeki benzetmeler,
ça÷rıúımlar ve semboller “iúaret eden”le “iúaret edilen” arasında do÷rudan
olmayan analojik bir benzerlik de kurabilir.1024 Tıpkı; “Elsiz ayaksız kapı açar”
veya “Taúsız, tahtasız köprü yapar” bilmecelerinde oldu÷u gibi. ølk bilmecenin
cevabı “fırtına”dır. Bilmecede fırtına, elsiz ayaksız bir insana benzetilmiútir. økinci
bilmecede de “buz” bir “usta” gibi düúünülmüútür. Bu nedenle bilmecenin dili
günlük iletiúim dilinden farklıdır.
Günlük iletiúim dilinden farklı olan bilmece dilinin çözümü de, belli bir
zihinsel düúünme süreci gerektirir. Çünkü bilmece metnindeki; bir ifadenin, iúaret
etti÷i herhangi bir olgunun, dinleyen tarafından kavranması, anlama faaliyetiyle
ilgili bir durumdur. Anlamanın tam olarak gerçekleúebilmesi için anlayanın,
zihinsel açıdan hazır bulunması gerekmektedir. Bilmecenin çözümü, bilmeceyi
soran ve anlayanın zihninde ve bilincinde var olan úeyler, o toplumun kültür
birikimi ve bilgi da÷arcı÷ı ile ilgilidir. Bilmece metinleri bize bir toplumun dünya
görüúünü, düúünce yapısını, de÷er yargılarını, ilgi alanını, deneyimlerini, o
toplumun öncelikli gündemini, içinde yaúadı÷ı ça÷ı ve bireysel ve toplumsal
yaúantısı hakkında bilgi verir. Burada kavramlaútırma ve tahlil yapma söz
konusudur. Kavramlaútırma ve tahlil yapma ise, zekânın iúlevidir. “Objelerin
zihindeki soyut tasarım ve tasavvurları olarak kavramlar,” bilmece metninde
karúımıza, gerçe÷in bir gölgesi ya da pratik úeması olarak çıkmaktadır. 1025
Kavram, gerçe÷in bütününden koparılmıú bir parçasıdır. Bilmece metnindeki

semboller, ça÷rıúımlar, gerçe÷in fotografik görünüúünü gösterirler. Bilmece,
metindeki bu fotografik görünüúün içine girer. Bu fotografik görünüúün içinde
bilmecenin çözümünü gerçekleútiren ise, insanın dinamik hayalleri ve zihinsel
faaliyetidir.
1024
Analoji (benzeúim): Genel görünüúünde bir birine benzemeyen ve aynı kavram altına
konamayan úeyler arasındaki az ya da çok uzaktan benzerlik. Mesela, insanın kolunun kuúun
kanadına, sinir sisteminin de telgraf a÷larına benzetilmesi gibi. Bkz. Bedia Akarsu. age. s. 32.
1025
Do÷an Aksan. Her Yönüyle Dil-Ana Çizgileriyle Dilbilim-3. Ankara: TDK Yay., 1982, ss.151-
154.
388
Bilmeceleri çözmek için, zihinsel bir faaliyetin gerekmesi bilmeceleri,
atasözlerinden ayırır. Atasözlerinin temelinde de benzetme sanatı, kavramlaútırma
söz konusudur. Ancak atasözlerinde anlamın daha açık olması, bilmecelerin ise
zihinsel muhakemeye dayanması, bilmeceleri atasözlerinden daha önde
kılmaktadır. George W. Boswell ve J. Rusell Reaver bu noktayı; “Bilmeceler,
atasözlerinden bir basamak daha yukarıdadır. Çünkü atasözünün manası açık ve
bellidir. Bilmece ise, daha çok bilmeceyi çözecek olanın zihni kabiliyetine hitap
eder”1026 úeklinde izah ederler. Bilmeceler, belki de kaos-kozmos denkleminde,
insano÷lunun kendi etrafındaki olayları çözmede baúvurdu÷u zihinsel deneme
ürünlerinden biridir.
Günlük iletiúim dilinden farklılık, mecaz, sembolik dil, bilmece için
önemli bir anlatım özelli÷i taúısa da; sözünü etti÷imiz unsurların, her biri ayrı
birer minyatür metin olma özelli÷i gösteren bilmece metinlerinin hepsi için söz
konusudur demek mümkün de÷ildir. øçerisinde mecaz unsuru bulunmayan, bir
varlı÷ı sadece tarif ya da tasvir eden, kelimelerin sözlük anlamlarında kullanıldı÷ı
bilmece metinleri de vardır: “Bo÷azı uzun kula÷ı kısa/deve”, Daldan dala
seker/sincap”, “Parlar ısıtmaz/ay” bilmece metinlerini örnek olarak
gösterebiliriz. Her biri ayrı birer minyatür metin halindeki bilmece türünü
de÷erlendirirken, Aristo ile baúlayan ve daha sonra devam eden “klasik bilmece”
yaklaúımlarının dıúarıda bıraktı÷ı bu ayrıntıyı da gözden uzak tutmamak gerekir.
Hem müstakil bir tür hem de halk edebiyatının birçok türü ile iç içe olma
özelli÷i gösteren ve birden çok adla anılan bilmeceleri basit bir tanıma sı÷dırmak
kolay de÷ildir. Bilmeceyi konu alan çalıúmalarda, kimi orijinal, kimi birbirinin
devamı niteli÷inde pek çok tanım yapılmıútır.
Aristo’dan baúlayıp günümüze kadar bilmece türü üzerinde araútırma
yapan pek çok isim, türle ilgili görüúlerini bildirmiúler ve tanımlamada
bulunmuúlardır. Bilmecede mecaz özelli÷ini ilk defa öne çıkaran Aristo’dur.
Aristo’nun bilmecenin mecaz özelli÷ine dikkat çekerek yaptı÷ı tanımlama, daha
sonraki pek çok araútırmacının tanımlarını da etkilemiútir. Ancak araútırmalar
1026
George W Boswell, J. Rusell Reaver. Fundamentals of Folk Literature, Oosterhout:
Anthropological Publications. çev. Halim Aydın. “Bilmeceler.” østanbul: Folklora Do÷ru, 1970, S.
10, yıl 2, RKTFK, ss.15-19.
389
arttıkça; sadece sözlük anlamlarıyla kurulan ya da bir nesneyi mecaza
baúvurmadan tasvir eden bilmecelerin varlı÷ı, türle ilgili daha önce yapılan
tanımların yeniden ele alınıp de÷erlendirilmesini gerektirmiútir. Aristo’dan
baúlayarak günümüze kadar uzanan süreçte yapılan önemli bazı bilmece tanımları
úunlardır:
Yukarıda da ifade etti÷imiz gibi bilmecede mecaz fikrini ilk dile getiren
Aristo’dur. Aristo bilmeceyi; “øyi bilmeceler bize genel olarak doyurucu mecazlar
sa÷lar; çünkü mecazlar bilmeceleri ima eder, bu yüzden iyi bir bilmeceden, iyi bir
mecaz çıkarılabilir” úeklinde tanımlar.1027 Tanımdan da anlaúılaca÷ı gibi,
içerisinde mecaz unsuru bulunmayan bir bilmece, iyi bir bilmece örne÷i de÷ildir.
Aristo’nun görüúüne göre; bilmecede mecaz unsurunun bulunması, türün en
önemli özelli÷idir ve bu sayede iyi bir bilmece ancak güzel bir mecazın
kullanılması ile elde edilebilir.
Aristo ile aynı gelene÷i takip eden Gaston Paris de, bilmecenin mecaz
özelli÷ini öne çıkaran bir tanımlama yapmıútır. Bilmeceyi; “Anlamı açık olmayan
ve günlük kullanıma geçmemiú bulunan mecaz ya da mecazlar toplulu÷udur”1028
diye tanımlar. Gaston Paris’in yaptı÷ı tanım, Aristo’nun tanımıyla benzerlik
göstermektedir.
Bilmecede mecaz özelli÷ini öne alarak tanımlayan geleneksel çizginin
dıúına çıkıp, türe farklı bir bakıú açısıyla yaklaúan en önemli isimlerden biri
Archer Taylor’dır. Archer Taylor, bilmecede hem mecazı hem de kütleyi göz
önünde bulunduran bir tanımlama yapmıútır. Taylor, bilmecenin iki betimleyici
öge, yani olumlu ve olumsuz ögelerden oluúan bir yapı arz etti÷ini belirtir.
Taylor’ın bilmece tanımı úu úekildedir: “Gerçek bilmece, ya da en dar anlamıyla
bilmece, bir nesneyi, bütünüyle de÷iúik bir baúka nesneyle karúılaútırır.” 1029
Yuri M. Sokolov, “Bilmece, genellikle mecaz (metaphor) biçiminde olan
ustalıklı bir soru olarak tanımlanabilir” demekle, her ne kadar bilmecede mecazı
esas alan bir tanımlama yapsa da bilmecede mecaz unsurunun úart olmadı÷ını da
1027
Aristoteles. Retorik. çev. Mehmet H. Do÷an. østanbul: YKY Yay., 2008, 9. Baskı, s.170.
1028
Gaston Paris’in tanımı için bkz. Robert A. Georges-Alan Dundes. “Bilmecenin Yapısal Bir
Tanımına Do÷ru.” Çev. Aslı Göksel. østanbul: Folklora Do÷ru, 1974, S.37, s. 87.
1029
Archer Taylor’ın tanımı için bkz. Robert A. Georges-Alan Dundes. “Bilmecenin Yapısal Bir
Tanımına Do÷ru.” Çev. Aslı Göksel. østanbul: Folklora Do÷ru, 1974, S.37, s. 88.
390
ifade eder. Bilmecelerin simgesel bir anlam taúımadan do÷rudan soru úeklinde
olabildi÷ine ve bu úekildeki bilmecelerin varlı÷ına da dikkat çeker.1030
Bilmecelerin içeri÷e ya da üsluba dayanan tanımlarının yetersiz oldu÷una
dikkat çeken Alan Dundes, konuya en etkin yaklaúım noktasının yapısal
çözümleme oldu÷unu belirtir. Alan Dundes, bilmecede üslup tartıúmasıyla yapısal
tartıúmanın farklı noktalar oldu÷unu ve karıútırılmaması gerekti÷ini belirtir.
Bilmecenin yapısal bir tanımının yapılabilmesi için çözümlemeye esas olacak
asgari birimin saptanması gerekti÷ini söyleyen Dundes, asgari birim olarak;
betimleyici öge bir konu ve yorum adını verdi÷i iki birimi esas alır. øma edilen ya
da delillerle açıklanan nesne ya da duruma “konu”, konunun biçimi, iúlevi ya da
hareketi hakkındaki iddiaya da “yorum” adını veren Dundes, çözümlemenin
asgari bir birimi tanımlandıktan sonra bilmecenin yapısal bir tanımının
denenebilece÷i görüúünü ileri sürer. Bu açıklamalardan sonra Dundes, “Bilmece,
içinde bir ya da birden fazla betimleyici öge olan ve bunlardan iki tanesinin
karúıtlık içinde bulunabilece÷i geleneksel bir sözlü anlatımdır. Bu ögelerin iúaret
etti÷i úeyin tahmin edilmesi istenir” diyerek bilmeceyi tanımlar. 1031
Mariya Cukanoviç ve Ljubinka Raykoviç, Balkanlarda Türk bilmeceleri
üzerinde çalıúma yapan araútırmacılardandır. Cukanoviç ve Raykoviç’in “Turske
Zagonetke / Türkçe Bilmeceler” adlı çalıúmaya önsöz yazan Voyislav Curiç,
bilmeceyi; yapı, üslup ve úekil özelliklerini dikkate alan bir tanımlama yapmıútır.
“Bilmeceler, bir veya iki cümleden oluúan, genellikle mecaz anlamında
kullanılan, bazen mecaz anlamı dıúında da kullanılabilen, olumlu ve soru
cümleleri úeklinde nesir ve genellikle nazım halinde, kafiye çeúitleri ve ses
tekrarları açısından zengin, arasında müzik etkileri olan, bilmece kelimesinin
anlamını telkin eden kısa tasvirlerdir.”1032
Yabancı bilim adamlarının bilmeceye yaklaúımını ve tanımlamalarını ele
aldıktan sonra, Türkiye sahasında konu üzerinde yapılmıú tanımlara geçebiliriz.
Türkiye sahasında bilmece türü, halk edebiyatının di÷er türlerinin gölgesinde
1030
M. Yuri Sokolov. “Bilmeceler.” Çev. U÷ur Sarı. østanbul:Folklora Do÷ru, 1975, S.38, ss. 13-
16.
1031
Robert A. Georges-Alan Dundes. agm. s. 92.
1032
Mariya Cukanoviç-Ljubinka Raykoviç. Turske Zagonetke. Beograd:Sırpska Akedemiya, 1980,
s.XXV.
391
kalmıú ve ihmal edilmiú bir türdür. Türkiye sahasında Cumhuriyetle birlikte
bilmece türü üzerinde araútırmalar yapılmaya baúlanmıú, ancak bu ilk çalıúmaların
pek ço÷u derlemeden öteye geçememiútir. Yapılan tanımların derlenen malzeme
ile sınırlı oldu÷unu da belirtmekte yarar vardır. Eldeki malzemenin sınırlılı÷ı
elbette ki hem türe olan bakıú açısını hem de bilmecenin tanımlanmasını
etkileúmiútir. Bu kısa de÷erlendirmeden sonra Türkiye sahasında, konu üzerinde
çalıúanların yaptıkları bilmece tanımlarına göz atabiliriz.
“Konya Vilâyeti Halkıyat ve Harsiyatı” adlı çalıúmada Sadettin Nüzhet
(Ergun)-Mehmet Ferit (U÷ur)’in bilmece tarifi; “Bil bakalım nedir? diye oldukça
kapalı ve karanlık tabirlerle vasıflandırılan ve tanımlanan bir nesnenin keúfini,
açılmasını karúıkinden istemek demektir” úeklindedir. Tanımın devamında, sayılıp
dökülen vasıf ve alametlerin mecaz ve kinaye yollarıyla olsun o nesneye isnadı
kabil olmalıdır. Bilmeceleri yapmakta ve çözmekte düúüncelerin ça÷rıúımının
büyük rolü vardır görüúüne yer verirler. Çalıúmada bilmeceler her hangi bir
sistemati÷e ba÷lı kalınmadan sıralanmıútır.1033
“Kastamonu Bilmeceleri”ni toplayan M.Nasıh Güngör ve øhsan Ozano÷lu,
bilmeceyle ilgili yayınların yoklu÷una, Sadettin Nüzhet ve M. Ferit ile M. Halit
dıúında baúkaca bir bilmece tanıma ulaúamadıklarını belirtirler. Ulaútıkları bu iki
tanıma, çalıúmalarında yer veren araútırmacılar, yapılan tanımları eleútirdikten
sonra, kendileri bir bilmece tanımı ortaya koyarlar. M. Nasıh Güngör ve øhsan
Ozano÷lu bilmeceyi; “Acunda duyulan ve görülen herhangi bir madde mana ve
olacın mecaz, kinaye ve nevileri gibi edebî sanatlar yolu ve aralarında yakın bir
dünürlülük elde edilmek üzere dıúardan eúya ve olaçlar gibi bir madde veya
keyfiyet iradile sanlanıp tabir olunan bir madde veya mananın hallü keúfini
muhataptan istemek için söylenilen Halk edebiyatı karakterini haiz manzum veya
mensur sözlere bilmece derler” úeklinde tanımlamıúlardır. Güngör ve Ozano÷lu,
tanımın devamında da tanımda geçen bazı tabirleri açıklamıúlardır.1034
Naki Tezel, “Türk Halk Bilmeceleri” adlı çalıúmasında; “Edebî
folklorumuz içinde özel bir yeri olan bilmeceler, çeúitli, hareketli, bir muhakeme
1033
Sadettin Nüzhet (Ergun)-Mehmet Ferit (U÷ur). Konya Vilâyeti Halkiyat ve Harsiyatı.
Sadeleútiren: Hüseyin Ayan. Konya: Konya Valili÷i øl Kültür Müdürlü÷ü Yay., 2002, ss.272-278.
1034
M. Nasıh Güngör-øhsan Ozano÷lu. Kastamonu Bilmeceleri., øzmir: Ticaret Basımevi, 1939,
s.22 vd.
392
usulü oldukları kadar, teúbih ve tasvir sanatları bakımından eúsizdir, mensur ve
manzum úiirin pek canlı örneklerini de ihtiva etmektedirler” úeklinde bilmeceyi
tarif eder.1035
ùükrü Elçin, “Türk Bilmeceleri” ve “Halk Edebiyatına Giriú” adlı
çalıúmalarında türle ilgili úu tanımı yapmıútır: “Bilmeceler, tabiat unsurları ile bu
unsurlara ba÷lı hadiseleri; insan, hayvan ve bitki gibi canlıları; eúyayı; akıl, zekâ
veya güzellik nevinden mücerred kavramlarla dini konuları ve motifleri vb. kapalı
bir úekilde yakın-uzak münasebetler ve ça÷rıúımlarla düúünce, muhakeme ve
dikkatimize aksettirerek bulmayı hedef tutan kalıplaúmıú sözlerdir. Bu sözler, bir
takım e÷lence, lügaz, muamma ve bulmacalarda da görülen dinleyiciye sorulunca
ondan halli istenen “bil bakalım” veya “ol nedir ki” ifadelerinin bir bakıma geniú
tarifidir.”1036
Bilmece türü üzerine çalıúma yapan isimlerden biri de Pertev Naili
Boratav’dır. Boratav hem kendisi hem de ølhan Baúgöz’le birlikte bilmece türünü
tanımlamıúlardır. “100 Soruda Türk Halk Edebiyatı” adlı çalıúmasında Boratav,
bilmece türü için úu görüúlere yer verir: “Bilmece ilk bakıúta oyun türü sayılır;
nitekim bilmeceli oyun çeúitleri vardır. Ama, bilmeceyi bu oyunlardan ayırt eden
nitelik “soru” bölümünün oldu÷u gibi söylenmesi gereken bir söz kalıbı,
karúılı÷ının da tartıúılmadan önceden kabul edilmiú belli bir úey oluúudur.
Bilmece söyleúenler bir türlü bilgi yarıúına giriúirler; belle÷inde daha çok sayıda,
kusursuz söyleyebilece÷i bilmece metni ve sorulabilecek bilmecelerin çözümünü
bulunduran kazanacaktır. Bilmeceli oyunlarda ise, gerek soruda, gerek çözümde
oyuncular daha serbesttirler; hazır, kalıplaúmıú soru ve çözümlere ba÷lı
kalmazlar.
Bilmecelerde sorular hem biçim, hem de deyiúleriyle özenilerek meydan
gelmiú, özleútirilmiú söz yaratmalarıdır; úiire özgü ça÷rıúımlı anlatımlar onların
oldukları gibi, bozulmadan saklanmasını gerektirir; herhangi bir sanat yaratması
için duyulan bir türlü saygı onları rast gele yozlaútırılmaktan korur. øúte bilmece
bu nitelikleriyle bir halk edebiyatı türü de÷eri taúır.
1035
Naki Tezel. Türk Halk Bilmeceleri. Ankara: MEB Yay., 1969, s. IV.
1036
ùükrü Elçin. age. s.VII; ùükrü Elçin.age. s.607.
393
Baúka halk edebiyatı ürünleri gibi bilmeceler de bölgeden bölgeye,
ülkeden ülkeye, ça÷dan ça÷a yayılıp da÷ılırlar. Bu bakımdan milletlerin, ya da
daha küçük insan topluluklarının kültür alıú veriúlerini incelemekte yararlı
gereçlerdir.”1037
Boratav ve Baúgöz’ün ortaklaúa yaptıkları bilmece tanımı ise úu úekildedir:
“Bilmece çözüm bekleyen küçük bir sorunun, kalıplaúmıú úiirsel bir úekilde
ifadesinden meydana gelen bir sözlü edebiyat türüdür. Bu çözüm ço÷u zaman,
metnin verilerinden yola çıkarak bulunması gereken nesneye ya da kavrama iúaret
eden bir kelimeden ibarettir.”1038
Âmil Çelebio÷lu ve Yusuf Ziya Öksüz, “Türk Bilmeceler Hazinesi” adlı
eserde bilmeceyi; “Mücerred, müúahhas hemen her mevzuu, karakteristik bir veya
birkaç yönüyle içine alan daha çok manzum ve sual mahiyetinde, söyleyeni
meçhul, tarihimizin karanlık devirlerinden günümüze kadar süregelen halk
mahsulleridir.” úeklinde tarif ederler.1039
“Türk Halkının Bilmeceleri” adlı eserinde ølhan Baúgöz, yeni bir
tanımlama yapmak yerine bilmeceyi tanıtacak ögeler üzerinde daha etraflıca
durulması gerekti÷ini ileri sürer. ølhan Baúgöz, bilmece türünün tanımıyla ilgili
olarak; “Eskilerin bir sözü vardır. Onlar derlerdi ki: “Tarif a÷yarını mâni,
efradını cami” olmalıdır. Yani “benzeyenleri bir araya getirmeli; benzemeyen,
düúman olanları dıúarda bırakmalı.” Sosyal bilimlerde böyle bir tarif olanaksız.
Çünkü tarif donmuú hale gelen bir ifadedir. Halbuki, öteki sosyal bilimler gibi
folklor da, toplum içinde süreli de÷iúip, devinen dinamik bir konudur. Bizim
folklor anlayıúımız da yeni yaklaúımlar, yeni kuramlarla boyuna de÷iúiyor. Bugün
elli yıl evvel bilmedi÷imiz bir yapı ve iúlev sorunu ile karúı karúıyayız. Bunları da
tarif içine sokmamız gerekir. Bu nedenle J.W. Miller’in hakkı var. O diyor ki:
“Her tarif keyfidir, araútırıcının iste÷ine göre de÷iúir; ne do÷rudur, ne yanlıútır;
sadece faydalı bir ifadedir.” Bunun için biz bir tarif denemektense, bilmeceyi
tanıtacak ö÷eler üzerinde daha etraflıca durmayı ye÷ledik” demektedir. 1040
1037
1038
Pertev Naili Boratav; ølhan Baúgöz. “Türk Halk Bilmeceleri.” Çev. Vedat Aydıno÷lu.
østanbul:Folklora Do÷ru, 1974, S. 37, ss. 2-13.
1039
Âmil Çelebio÷lu-Yusuf Ziya Öksüz. age. s.7.
1040
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.3.
394
Bilmece, bizzat bilmece metni içinde de tarif edilmiútir. Bilmecenin
bilmece içinde tarif edildi÷i metinlerden biri Elazı÷’dan derlenmiútir:
“Da÷lardan, taúlardan
Canlıdan, cansızdan;
Yiyilir, içilirden;
Yiyilmezden içilmezden;
Ben söyliyeyim, sen bil.”1041
Bulgaristan Türklerince söylenen úu bilmece metninde de bilmece
kendisini tarif etmektedir:
“A÷zımda bir zembil
øçinde gör de bil
Ben söylemem sen de bil”1042 (Bilmece)
Yukarıda verdi÷imiz tanımların bazılarının orijinal bazılarının ise birbirine
yakın oldu÷u görülmektedir. Tanımları de÷erlendirdi÷imizde, halk bilgisi ürünleri
için olmazsa olmaz özelliklerin bazı tanımlar içerisinde hiç yer almadı÷ı
görülmektedir. M. Nasıh Güngör ve øhsan Ozano÷lu’nun tanımında türün “iúlev,
ba÷lam, yaratma, aktarma ve içerik” gibi özelliklerinin göz önüne alınmadı÷ı çok
açıktır. Ayrıca bu tanımda, bilmecenin yapı özellikleri ile üslup özellikleri
birbirine karıútırılarak verilmiútir. Sadettin Nüzhet ve M. Ferit’in yaptı÷ı tanımda
da benzer eksiklikler söz konusudur. Türün; úekil özelliklerine, içeri÷ine, yapısına
ve sözlü olması gibi özelliklerine herhangi bir gönderme yoktur. Naki Tezel, türün
temel özelli÷i olan sözlü olmasına de÷inmedi÷i gibi bilmecelerin içerik ve iúlev
yönlerine de tanımında yer vermemiútir. ùükrü Elçin’in tanımı a÷ırlıklı olarak
türün içeri÷ine yönelik olup, bilmecenin yapı ve iúlev ile ilgili özelliklerine yer
verilmemiútir. Ayrıca tanımda bize göre halk bilmeceleri içerisinde
de÷erlendirilmemesi gereken “lügaz, muamma ve bulmaca”lara da yer verilmiú
olması “bilmece” türünün tanımlanması konusunu daha karmaúık bir hale
getirmektedir. Pertev Naili Boratav ve ølhan Baúgöz, tanımlarında bilmece
ögelerine tam olmasa da yer vermiúlerdir. Ancak türün biçim özellikleri ve
kullanım yerleri üzerinde durulmamıútır. Âmil Çelebio÷lu ve Yusuf Ziya Öksüz
1041
1042
Ahmet Cebeci. agm. s.47.
395
içerik özellikleri üzerinde durmuúlar ancak bilmecelerin kullanım yerleri ve iúlev
özelliklerine herhangi bir gönderme yapmamıúlardır. Ayrıca tanımların hiçbirinde
bilmecelerin icra edildi÷i ba÷lama gönderme yapılmamıútır. Bilmece söyleyicisi
ve dinleyicisi ile yaratım özelliklerine de de÷inilmemiútir.
Yukarıya aldı÷ımız her bir tanımı, tanımın yapıldı÷ı ba÷lam içerisinde
de÷erlendirmekte fayda vardır. Türkiye sahasında çeúitli nedenlerle derleme
çalıúmalarının çok geç baúlaması ve ilk derlemelerin bu iúe gönül vermiú uzman
olmayan kiúilerce yapılması, eldeki malzemelerin yetersizli÷i, halk bilimi
yöntemlerinin yeteri kadar bilinmeyiúi, derlenen malzemeleri bilimsel ölçütlere
göre de÷erlendirecek bilim adamlarının eksikli÷i, bilmece türünün di÷er türlere
göre daha az ra÷bet görmesi vb. gibi sebepler yapılan çalıúmaları, tanımları,
bilmece türüne yaklaúımların yeterince olgunlaúmasına engel olmuútur.
ølhan Baúgöz’ün türün tanımıyla ilgili olarak yaklaúımını da
de÷erlendirmek gerekir. Baúgöz, yapılan tanımları eksik bularak “a÷yarını mâni,
efradını cami” bir tanımın imkânsızlı÷ına dikkat çeker ve devamında; “Eskilerin
bir sözü vardır. Onlar derlerdi ki: “Tarif a÷yarını mâni, efradını cami” olmalıdır.
Yani “benzeyenleri bir araya getirmeli; benzemeyen, düúman olanları dıúarda
bırakmalı.” Sosyal bilimlerde böyle bir tarif olanaksız. Çünkü tarif donmuú hale
gelen bir ifadedir. Hâlbuki öteki sosyal bilimler gibi folklor da, toplum içinde
sürekli de÷iúip, devinen dinamik bir konudur. (…) Bunun için biz bir tarif
denemektense, bilmeceyi tanıtacak ö÷eler üzerinde daha etraflıca durmayı
ye÷ledik” demektedir.1043 Baúgöz’ün “folklorun sürekli devinen bir özelli÷e” sahip
oluúu nedeniyle bilmece türü için genel geçer bir tanımlama yapılamayaca÷ı
yaklaúımı kısmen do÷ru olabilir. Ancak, yüzyıllardır de÷iúim ve geliúimini
tamamlayarak úekil ve tür özellikleri belirgenleúmiú ve bu úekil özellikleri ile
günümüze kadar gelmiú bilmecelerin tanımındaki zorlu÷u sadece “folklorun
devingen” yapısına ba÷lamanın da do÷ru olmadı÷ı kanaatindeyiz. Tür olarak
bilmeceyi tanımlamadaki güçlük, türün özelliklerinden kaynaklanmaktadır.
Bunlar:
1043
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. ss.1-3.
396
1. Bilmecelerin sözlü gelenekte iúitilerek ö÷renilmesi ve aktarılması,
2. Bilmecelerin; kaynak kiúilere, zaman ve mekâna göre úekillenmesi,
3. øúitilerek aktarılan bilmece metinlerinin kurgularındaki keyfilik,
4. Bilmecenin anlatım özelli÷inden kaynaklanan sınırsız hayal âlemi,
5. ønsan hayatını ilgilendiren hemen hemen her úeyin bilmeceye konu
olması,
6. Her bir bilmecenin ayrı birer metin olması,
7. Bireysel bilmece örnekleri olan lugaz, muamma ve âúık askılarının
da bilmece olarak ifade edilmesi,
8. Mani, deyim, atasözü, efsane, tekerleme gibi türlerin bilmecelerle
iç içe girmesi ve bunların da yer yer bilmece olarak ifade ediliúi,
9. Yeni tip bilmeceler (Amerikan tarzı bilmeceler) ve gerçek bilgi
sorularının da bilmece olarak de÷erlendirilmesi,
10. Bilmece türüyle ilgili çalıúmaların henüz tamamlanmamıú olması,
11. Türk dünyası ve akraba topluluklar ile bilmece türünün
karúılaútırmalı çalıúmalarının henüz yapılamamıú olması,
12. Son olarak da gelene÷i devam ettirecek çevre ve kaynak kiúilerle
hayat bulmaları.
Bütün Türk boylarında; türe ait yapı, içerik, söyleyici-dinleyici ve iúlev
açılarından takip edilerek yapılacak çalıúmalar sonucunda bilmece türü hakkında
hemen herkesin uzlaúabilece÷i ortak bir tanıma ve bazı yargılara ulaúmamız
mümkün olabilecektir. Bu çalıúmalar sonuçlanmadan bilmece türüyle ilgili
tartıúmalar devam edecek, yeni görüúler ileri sürülecektir. Yapılan her araútırma,
ortaya atılan her yeni görüú, bizi türle ilgili daha sa÷lıklı karar verme noktasına
taúıyacaktır.
Yukarıda sıraladı÷ımız bütün gerekçeleri de göz önünde bulundurarak ve
eskilerin deyimiyle; “a÷yarını mâni, efrâdını câmi” bir tanıma ulaúmanın zor
oldu÷u ortadadır. Ancak bilmecelerin bütün özelliklerini sıralayarak bir tanıma
ulaúmak mümkün olabilir. Türü tanımlama denememizde; bilmecelerin yapı,
iúlev, icra, içerik gibi özelliklerini göz önünde bulundurma gayretinde olduk:
Baúlangıçta tabu olan varlıkların adlarını söylememek için ortaya çıkan;
daha sonra bu özelli÷ini e÷lenme, zekâ ve maharet ölçmeye bırakan; cevabının
397
bulunması istenen nesnenin özellikleri gizlenerek baúka bir nesne aracılı÷ı ile
mecaz, betimleme ve hareket unsurlarından faydalanılarak tanımlanan ve belli
kurallarla formüle edilen; soru ve karúılı÷ı bazen tek, bazen de soru ve
karúılıkları birden fazla olan; soru ve cevap olmak üzere iki kısımdan oluúan;
úiirin unsurlarından yararlanan ve genellikle manzum ama mensur örnekleri de
olan; en az iki kiúi arasında sorulan ve cevabı muhatapları tarafından tartıúmasız
önceden kabul edilen; insan hayatını ilgilendiren hemen hemen her úeyi kendisine
konu edinen; söyleyeni unutulmuú ve sözlü kültür ortamında kuúaktan kuúa÷a
sözlü ve yazılı aktarılan; büyükler tarafından çocuklar için oluúturulan, yazılı
edebiyatta muamma ve lügaz diye adlandırılan, içinde yaúanılan ça÷ın
özelliklerine göre ortaya çıkan yeni nesneler için de oluúturulabilen; toplu iú
görmeler ya da e÷lence amaçlı toplantılar sırasında insanların birbirlerini
sınadıkları ve sorulan bilmecenin cevabı muhatapları tarafından çözüldü÷ünde
haz alınan bir türdür.
Türk dilinin söz varlı÷ının derlendi÷i ilk ve en eski sözlü÷ü Kaúgârlı
Mahmut’un XI. yüzyılda yazdı÷ı “Divânü Lûgati’t-Türk” adlı eserdir. Halk
edebiyatı ürünü olarak bilmecelerden söz eden ilk eser Divânü Lûgati’t-Türk’tür.
Kâúgarlı’nın eserinde, bilmece karúılı÷ı olarak “tabuzgu, tabuzgu neng, tabuzguk,
tabzug, tapzuguk, tabız-, tabuz-” kelimeleri geçmektedir.1044 Ayrıca eserde, bu
terimlerin cümle içindeki kullanımları da yer almaktadır: “Tapuzguk tapuzdum
(=bilmece sordum)”(I/462); “Tabuzguk tabızdı (=bilmece sordu,
söyledi)”(II/164). “Ol man÷a söz tabuzdı: O bana bilmece söyledi”; “tabuzur-
tabuzmak” (II/86) sözleri de Türklerde bilmece sorma gelene÷ine iúaret eden ilk
notlar olması bakımından önemlidir. Kâúgarlı Mahmut, 200’den fazla atasözü
derledi÷i halde, eserinde bilmece metni bulunmamaktadır. Kâúgarlı’dan 200 sene
sonra Kuman Türklerinden kalan “Codex Cumanicus”ta 46, Gyula Nemeth’e göre
47, Geza Kuun’a göre 50, bilmece metnine rastlıyoruz. Codex Cumanicus’taki
bilmece metinleri, elimize geçen en eski bilmecelerdir. Bu bilmeceleri 1880
yılında ilk neúreden Geza Kuun olmuútur. Daha sonra; Wilhelm Radloff, Wilhelm
Bang, Gyula Nemeth ve Maloff gibi Türkologlar bilmecelerin transkripsiyonunu
1044
Kaúgarlı Mahmut. age. C.1, s. 462, 489, 502, C.II, s.164.
398
ve tercümesini yayınlamıúlardır. Necip Asım da Kıpçak Türkçesine dair bir
makalesinde bu bilmecelerden altı tanesini tercüme etmiútir.1045
Saim Sakao÷lu, “Bilmece Terimi Üzerine Notlar” baúlıklı makalesinde
Türk dünyasındaki bilmece terimlerini de÷erlendirirken 71 terim saymıútır.
Sakao÷lu, bu terimlerin ço÷unun “bil-” ve “tap- ”gibi birkaç köke dayandı÷ını
belirtmiútir.1046 Bilmece teriminin Türk dünyasındaki karúılıkları úu úekildedir:
Altay Türkleri :tabıskak, tabıúkak, tabkak, taptıruv, taptırgıú,
tabıska, tabısak, tapkıú, tavısak, tavusak,
tavuskak, tapkır, takpır
Azerbaycan Türkçesi :bilmaca, tapmaca
Baúkurt Türkçesi :tabıúmak, yomak
Do÷u Türkistan :tabzu÷
Hakas (Abakan) Türkçesi :tapçan nımah (tapçan umak, sespak nımak)
Karaçay Türkçesi :yumak
Karakalpak Türkçesi :jumbak
Karay Türkçesi :tapmaca
Kazak Türkçesi :jumbak
Kıbrıs :mesel
Kırgız Türkçesi :tabıúmak
Nogay Türkçesi :tapmacak
Özbek Türkçesi :cumbak, çöpçak, matal, tabiúmak, tapar,
tapmaca
Tatar Türkçesi : baúvatkıç, sir, tabıúmak
Tuva Türkçesi : tıvızık
Türkmen Türkçesi :matal, tapmaca
Uygur Türkçesi :tepiúmak
Yakut (Saha) Türkçesi :taabırın
Gagauz Türkçesi :bilmeyce
Bulgaristan Türkleri :bilmece, bulmaca, kısa, masal, mani,
Abdülkadir ønan. Makaleler ve øncelemeler. C. I, Ankara: TTK Yay., 1998, ss.353-358.

1045
1046
Saim Sakao÷lu. “Bilmece Terimi Üzerine Notlar.” Ankara: Türk Kültürü Araútırmaları, 1979-
1983, Ankara:1983,17-21/1-2, ss.226-243.
399
yormaca, kısa masal, küçük masal
Çuvaú Türkçesi :tupmalli yumahsem
Makedonya Türkleri :bilmece
Kaúgarlılar :tabzu÷
Altay Türkleri (Tobollor) :tapkır, tavısak
Kırgızlar (Hakasça) : apcang-nımah
Kerkük Türkleri :Tabmaca, tapaca
Kırım Nogayları :tapmacık
Altay yöresinde ve Teleütler :tabıúkak
Abakan Tatarları :tapcan
Koman Türkleri :tamızık
Kumuklar : çeçegen yomak
Kazan’da :tabıúmak, cumak1047
Bu verilerden hareketle, Türkiye Türkçesi’nde bilmece karúılı÷ı olarak
Türk dünyasında kullanılan terimlerin a÷ırlıklı bir úekilde “tap-”= “bul-” fiil
kökünden elde edilmiú benzer kelimeler oldu÷unu söyleyebiliriz.
Bulgaristan Türkleri halk edebiyatı üzerine yaptı÷ımız derlemeler sırasında
Bulgaristan Türkleri arasında bilmece teriminin de÷iúik adlandırmalarına
rastlamadık. Ancak, Mefküre Rıza Mollava’nın hazırladı÷ı “Do÷u Rodop Türk
A÷ızlarının Sözlü÷ü”nde “kısa” kelimesinin anlamı; “masal bulmaca, bilmece”;
yine “masal” kelimesi; “1. masal, 2. bilmece” úeklinde açıklanmıútır. Hazırladı÷ı
sözlükte madde baúı olan “mani” kelimesinin açıklamasını bir bilmece örne÷i
vererek yapan Mollova, ayrıca kelimenin karúılı÷ını Fransızca; “devinette”
1047
Esma ùimúek. “Bilmeceler.” Türk Dünyası Edebiyat Tarihi. C.3, Ankara: Atatürk Kültür
Merkezi Baúkanlı÷ı Yay., 2003, s.223; Harun Güngör, Mustafa Argunúah. Gagauz Türkleri: Tarih,
Dil, Folklor ve Halk Edebiyatı. Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yay., 2002, s.145; Gagauz Türkçesinin
Sözlü÷ü. Rusçadan Aktaranlar: Abdülmecit Do÷ru-øsmail Kaynak. Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yay.,
1991, s.36; Feyzi Ersoy. “Çuvaú Bilmeceleri”, Türkiyat Araútırmaları Dergisi, Prof. Dr. Ahmet
Bican Ercilasun’a Arma÷an, Bahar 2003, S.13, ss.367-379; Hamdi Hasan. Makedonya Türklerince
Söylenen Bilmeceler ve Tekerlemeler. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Baúkanlı÷ı Yay., 2005,
s.10, 11; Çetin Pekacar. “Kumuk Türklerinin Bilmeceleri”, Ankara: Milli Folklor, 2003, S.60, ss.
211-218; ùükrü Elçin. Halk Edebiyatına Giriú. Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yay., 1986, s.607; Erman
Artun. Türk Halk Edebiyatına Giriú. østanbul: Kitabevi Yay., 2004, s.191; Âmil Çelebio÷lu-Yusuf
Ziya Öksüz. Türk Bilmeceler Hazinesi. østanbul: Kitabevi Yay., 1995, s.7; Ali Öztürk. Türk
Anonim Edebiyatı. østanbul: Bayrak Yayımcılık, 1985, ss.293-294.
400
(bulmaca) kelimesi ile de izah etmiútir.1048 Mollava’nın bir baúka tespiti de
“yormaca” kelimesidir. Yormaca kelimesini; “söz oyunu, bir tür bilmece” diye
tanımlayan Mollova; “Han kapısına sı÷maz, fındık kabu÷una sı÷ar” bilmecesini
de örnek olarak vermiútir. 1049 Baúgöz’ün tasnifinde bu tür bilmeceler; “Sözcü÷ün
1050
Parçaları Üzerine Kurulan Bilmeceler” bölümünde yer alır. Bunun dıúında
“Deliorman Bilmeceleri” adlı çalıúmasında Ahmet Cebeci, Kuzey Bulgaristan’da;
“kısa masal veya küçük masal” tabirlerinin bilmeceyi karúılayan sözler olarak
kullanıldı÷ını belirtmektedir. 1051
“Bir anlam vermek, yorumlamak, bir sebebe ba÷lamak, bir duruma iúaret
saymak”1052 anlamına gelen “yor-” fiilinin üzerine “-maca” eki getirilerek elde
edilen “yormaca” sözünün Bulgaristan Türklerince bilmece karúılı÷ı olarak
kullanılması, gelene÷in türün özelliklerini “yor-” fiili ile birleútirerek türü
adlandırma konusuna güzel bir örnektir. Üstelik bu adlandırma, kelimenin bir
parçası, kelime oyununa dayalı bilmece tipine karúılık gelecek úekilde verilmesi
gelene÷in her söz kalıbını bilmece olarak görmedi÷ini, belli bir ayrıma gitti÷ini de
göstermektedir.
Bulgaristan Türklerinde bu tür için; úu anda yaygın adlandırmanın
“bilmece” oldu÷unu söyleyebiliriz. Ancak Bulgaristan Türklerince söylenen
bilmecelerde, bizzat bilmece içinde bilmecenin adlandırıldı÷ı örneklere de
rastlanmaktadır. Aúa÷ıda örneklerini verdi÷imiz bilmece metinleri; “Tap nedir,
tapık nedir?”, “Masal masal man”, “Masal masal martladı”, “Mani mani man”,
“Bil bilmece”, “Bilmece bildirmece” sözleriyle baúlamaktadır. Bilmece
metinlerindeki bu baúlangıç sözlerinin varlı÷ı, Bulgaristan Türklerinin bilmece
söyleme gelene÷inin ipuçlarını verir niteliktedir. “Tap- / tapık” sözlerinin
kullanım yo÷unlu÷u yüksekken bu tabirlerin “bilmece” karúılı÷ında kullanıldı÷ını
1048
Mefküre Rıza Mollova. age. s.241, 268, 269.
1049
1050
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. Türk Halkının Bilmeceleri. Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yay.,
Birleútirilmiú 2. baskı, 1999, s.139’dan Mefküre Mollova. Bilmeceler. Sofya: Narodna Prosveta,
1959, no.292. Mefküre Mollova’nın bu çalıúmasına ulaúma imkanımız olmadı. Söz konusu
eserdeki bilmeceleri Baúgöz-Tietze’nin eserinden tespit ettik. Çalıúmamızda her iki kaynakçaya da
gönderme yaptık.
1051
Ahmet Cebeci. “Deliorman Bilmeceleri.” Türk Folklor Araútırmaları Yıllı÷ı-Belleten. Ankara:
Kültür Bakanlı÷ı Yay.,1974, s.41.
1052
Türkçe Sözlük. s.2194.
401
söylemek mümkündür. Ancak “tap” sözünün Türkiye ve Rumeli sahasında
unutulmaya baúlanmasıyla birlikte; “masal, mani ve bilmece”ye do÷ru bir geçiúten
söz edilebiliriz. Her ne kadar bu kelimeler kullanımdan düúmüú gibi görünseler de
varlıklarını, bilmece metinlerinde “kalıplaúmıú giriú/formel” ifadeler úeklinde
sürdürmüúlerdir.
Tap nedir, tapık nedir? Mani mani mantar,
ølkbaharda gümüú nedir? Kabarır kalkar,
Ne yerdedir, ne göktedir Ustası gelir
Cümle âlem içindedir.1053 (Ayna) Boynunu kırpar. 1054 (Lahana)
Masal masal man iki Bilmece bildirmece,

Tırna÷ı var on iki Resim yapar gündüz gece,
Bindi kürek sapına Duvarlara asılır,
øndi macun küpüne Her gün ona bakılır,
Macun küpü taútı Yapar resmi bakınca,
Koca karı úaútı.1055 (Fare) Siler çabuk kaçınca. 1056 (Ayna)
Masal masal martladı Masal masal man iki

Kel dereye atladı.1057 (Kurba÷a) Tırna÷ı var on iki1058 (Sarımsak)
Mani mani man iki Bil bilmece

Tırna÷ı vardır on iki1059 (Sarımsak) Burnu e÷rice.1060 (Nohut)
Bilmece bildirmece, Mesel mesel,

Karnı uzun beli ince1061 (At) Dili oynar,
Damak keser.1062 (Makas)
1053
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.137’den, Mefküre Mollova. age. no. 524.
1054
Bkz. Kù19 /YD
1055
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.278’den Mefküre Mollova. age. no.210.
1056
1057
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.445’ten Mefküre Mollova. age. no.243.
1058
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.559’dan Mefküre Mollova. age. no.159.
1059
Mefküre Rıza Mollova. age. s.268, “mani” maddesi.
1060
1061
Mihail Yançev. Mani ve Bilmeceler. Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yay., Ankara 2002, s.93.
1062
402
III.2.2. Bulgaristan Türkleri Bilmeceleri Üzerinde Yapılan Çalıúmalar
19. yüzyılda baúlayan ve 20. yüzyıla kadar süren Bulgaristan Türklerinin
dramı; sözlü edebiyat ürünlerinin derlenmesini ve sözlü edebiyat ürünlerini
de÷erlendirmeye yönelik çalıúmaları da geciktirmiútir. Balkan co÷rafyasında süre
gelen kargaúa ortamı ve bunun Bulgaristan Türk toplumunu da içine alan
yansımaları; halk edebiyatının di÷er türleri gibi, bilmece türünü de araútırma ve
incelemeleri olumsuz yönde etkilemiútir.
Yaúanan kargaúa ve olumsuzluklara ra÷men, yetersiz de olsa, Bulgaristan
Türklerinin bilmeceleri üzerinde çeúitli çalıúmalar yapılmıútır. Ancak türe dönük
çalıúmalar daha çok bilmecelerin derlenmesine yöneliktir. ùimdiye kadar yapılan
çalıúmalardan sadece iki tanesinde Bulgaristan Türklerinin bilmeceleri konularına
göre sınıflandırılmıútır. Bunun dıúında türün yapısına, iúlevine ve içeri÷ine dönük
herhangi bir inceleme ve de÷erlendirme çalıúması yapılmamıútır.
Türkiye sahasında oldu÷u gibi, Bulgaristan Türklerine ait bilmeceleri de
ilk defa yabancı bilim adamları derlemeye baúlamıútır. Bulgaristan Türklerinin
bilmece metinlerine, daha çok bölge a÷ızları üzerinde araútırmalar yapan; Tadeusz
Kowalski, Suzanne Kakuk ve Gyula Nemeth gibi Türkologların çalıúmalarında
rastlıyoruz. Türkologların Bulgaristan Türklerinin a÷ız özelliklerini tespite
yönelik olan bu çalıúmalarında bilmece türünün yanında di÷er halk edebiyatı
türleri de yer alır. Ancak Türkologların yapmıú oldukları bu çalıúmalar; bölgenin
a÷ız özelliklerini ortaya çıkarmaya yönelik oldu÷u için, derlemelerde yer alan
halk bilgisi metinlerinin de÷erlendirilmemesi de son derece do÷aldır.
Bölgenin a÷ız özelliklerini tespite yönelik araútırmalar yapan Tadeusz
Kowalski’nin “Türkische Volksraetsel aus Nordbulgarien” (Kuzey
Bulgaristan’dan Türk Halk Bilmeceleri) adlı çalıúmasında Kuzey Bulgaristan’dan
derlenmiú 66 bilmece metni bulunmaktadır. Çalıúmadaki bilmeceler;
Bulgaristan’ın kuzeyindeki; “Trioca, Koçevo, Madara, Ailadun, Popovo ve
Kasırgalar” adlı yerleúim yerlerine aittir.1063
1063
Tadeusz Kowalski. “Türkische Volksraetsel aus Nordbulgarien”, Festschrift für George Jacob
zum Siebzigten Geburstag, Leipzig,1932, s.128-145. Kowalski’nin bu çalıúmasını “Yordam Toplu
Katalog ve Blisscat Toplu Katalog”da aramamıza ra÷men bulmamız mümkün olmamıútır. Esere
Avrupa Kütüphaneleri arama motorlarından birinde; 002014452 numaralı kayıtla Brıtısh
Lıbrary’de rastladık. Yukarıdaki bilgiler, ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.82’den alınmıútır.
403
Suzanne Kakuk’un Bulgaristan’ın Kızanlık bölgesinden derledi÷i 30
bilmece metni, “Textes Turc de Kazanlık II” (Kazanlık’tan Türkçe Metinler) adlı
çalıúmada yer almaktadır. Kakuk, bilmecelerin Fransızcaya çevirilerini de
yapmıútır.1064
Bulgaristan Türklerine ait 16 bilmece metninin yer aldı÷ı bir baúka çalıúma
da Zsuzsanna Kakuk’a aittir. Kakuk, 16 bilmeceyi Bulgaristan’ın Köstendil
bölgesinden derlemiútir.1065
Gyula Nemeth’in bölgede yapmıú oldu÷u çalıúmalarla ilgili daha önce
bilgiler vermiútik. Burada yeniden tekrar etmeye gerek yoktur. Gyula Nemeth,
yok olmakta olan bir a÷zı, yani Vidin A÷zı’yla ilgili araútırmasında çok sayıda
masal, türkü, bilmece metninin yanı sıra Vidin Türklerinin gelenek ve
göreneklerinin derlendi÷i metinlere de çalıúmasında yer vermiútir. Nemeth’in bu
çalıúmasında Vidin bölgesinden 55 bilmece, cevaplarının alfabetik sıralanıúına
göre yer almaktadır. Nemeth, derledi÷i bilmece metinlerini, o yıllarda Türkiye
sahasında, bilmeceler üzerine yapılmıú çalıúmalarla da karúılaútırmıútır. 1066
Mara Mihaylova’nın bölgedeki yaptı÷ı çalıúmalar hakkında daha önce
bilgiler vermiútik. Mara Mihaylova, Bulgar Bilimler Akademisi Etnografya
Müzesi müdürü Bojidar Bojikov tarafından 1950 yılında, Do÷u Rodoplarda
yaúayan Türklerin ekin biçme ve harmanla ilgili geleneklerini araútırmak ve
toplamak için görevlendirilir. Mihaylova, 1950’li yılların Do÷u Rodoplardaki ilk
ve tek yerli araútırmacısıdır. Do÷u Rodop a÷zını iyi bilmesi ve kullanması
sayesinde Mihaylova, Do÷u Rodop Türkleri hakkında bilinmeyen pek çok kültürel
bilgiye ulaúmıútır. Mihaylova, 1954 yılında Do÷u Rodoplarda inúaat halindeki
“So÷uk Pınar” barajının etrafındaki köylerin; kültürünü, örf ve adetlerini araútıran
Bulgar Bilimler Akademisi Etnografya ølmî Araútırmalar ekibinde de yer almıútır.
Yöredeki araútırmalar sırasında bir taraftan ekibe tercümanlık yapan Mihaylova,
bir taraftan da araútırmalarına devam etmiútir. Uzun süren araútırmalarında hiçbir
ayrıntıyı gözden kaçırmamaya dikkat eden Mihaylova, bölgeyle ilgili yüzlerce
Tadeusz Kowalski’nin derledi÷i bilmeceleri, ølhan Baúgöz ve Andreas Tietze’nin eserinden

fiúleyerek tespit ettik. Dipnotlarda da hem Baúgöz–Tietze’ye hem de Kowalski’ye gönderme
yaparak bu durumu belirttik.
1064
Suzanne Kakuk. age. ss.241-311. ss.248-249 ve s.263’te Bulgaristan, Kızanlık’tan 30 bilmece.
1065
Zsuzsanna Kakuk. age. ss.301-386.
1066
404
sayfa tutan özel bir arúiv oluúturmuútur. Mihaylova’nın özel arúivi; bölgeyle ilgili
daktilo edilmiú yüzlerce sayfa bilgiden, el yazısı günlüklerden ve foto÷raflardan
oluúmaktadır. Mihaylova, ölümünden çok kısa bir süre önce, özel arúivini Kırcali
Devlet Arúivi’ne teslim etmiú ve ölümünden sonra halka sunulması vasiyetinde
bulunmuútur. 1989 yılında vefat eden Mihaylova’nın özel arúivi; “Etnografski
Prouçvaniya Na øztoçnite Rodopi” (Do÷u Rodoplarla ølgili Etnografya
Araútırmaları) adıyla, 1996 yılında Kırcali Devlet Müzesi tarafından basılmıútır.
Eser iki bölümden oluúmaktadır. Birinci bölümde Do÷u Rodoplarda yaúayan
Türklerin etnolojik hayatı anlatılmaktadır. økinci bölüm ise, Bulgar halkının
etnolojik özelliklerine ayrılmıútır.
Mihaylova’nın bu çalıúmasında Do÷u Rodoplardaki Türklerin halk
bilmeceler, mani ve türküler Mihaylova’nın derledi÷i ve kayda geçirdi÷i türlerdir.
Eserde bölgeye ait 15 tane bilmece metni bulunmaktadır. Mihaylova’nın derledi÷i
ve kayda geçirdi÷i 15 bilmece metni, çalıúmamızın “Metinler” kısmının
“Bilmeceler” bölümünde verilmiútir.1067
Mefküre Mollova ve eúi Rıza Mollov, Bulgaristan Türklerinin kültürel
de÷erleri üzerine pek çok çalıúma yapmıú iki bilim insanıdır. Aynı zamanda bu iki
bilim insanı, Bulgar yönetiminin uyguladı÷ı baskılara fazlasıyla maruz kalan ve
ma÷dur edilen isimlerdendir.
Mefküre Mollova, Bulgaristan Türkleri bilmeceleri üzerinde en kapsamlı
araútırma yapan isimlerden birisidir. Mollova’nın 1959 yılında Narodna Prosveta
tarafından yayınlanan “Bilmeceler” adlı eserinde 608 bilmece metni yer
almaktadır. “Bilmeceler” adlı çalıúmasında Mollova, bilmecelerin yüzde 95’ini
Bulgaristan Türklerinden derlemiú, kalanını ise basılmıú kaynaklardan almıútır.1068
Ancak, Mollova’nın bu eserine ulaúmamız mümkün olmadı. “Yordam Toplu
Katalog” ve “Blisscat Toplu Katalog” taramalarından hiçbir sonuç elde edemedik.
1067
Ɇɢɯɚɣɥɨɜɚ, Ɇɚɪɚ, ȿɬɧɨɝɪɚɮɫɤɢ ɉɪɨɭɱɜɚɧɢɹ ɧɚ ɂɡɬɨɱɧɢɬɟ Ɋɨɞɨɩɢ, ɂɫɬɨɪɢɱɟɫɤɢ Ɇɭɡɟɣ
Ʉɴɪɞɠɚɥɢ 1996. (Mara Mihaylova. Etnografski Prouçvaniya Na øztoçnite Rodopi. østoriçeski
1068
405
Bulgaristan’daki derleme çalıúmalarımız sırasında da eserle ilgili yaptı÷ımız
araútırmalardan da bir sonuca ulaúamadık.
Mollova’nın bu eserine ulaúabilmek için; “Türk Halkının Bilmeceleri” adlı
çalıúmasında Mollova tarafından derlenmiú bilmecelere yer veren ølhan Baúgöz’e,
bir elmek göndererek durumu anlattık ve esere ulaúmak için yardım talebinde
bulunduk. Gönderdi÷imiz elmeke cevap veren ølhan Baúgöz; kendisinin úu an
Türkiye’de oldu÷unu ve yardım edemeyece÷ini belirttikten sonra, bu kitap için;
University of Californina at Los Angeles’in kitaplı÷ına bakmamızı tavsiye etti.
Tietze’nin kitaplarının Viyana Türkoloji Enstitüsü’nde olabilece÷ini belirten
Baúgöz, böylelikle bize ikinci bir adres daha gösterdi. Ancak Baúgöz’ün belirtti÷i
yerlerde de kitabı bulamadık.
Kırcali Ömer Lütfi Kültür Merkezi genel sekreteri Müzekki Adem
Ahmet’le, Kırcali’de yaptı÷ımız görüúmelerde kitaptan bahsettik ve yardım
istedik. Müzekki Adem Ahmet’in gayretleri de boúa çıktı. Müzekki Adem Ahmet,
Kırcali’deki bir görüúmemiz sırasında bize; 1985-1989 yılları arasında uygulanan
baskı ve úiddet döneminde Türkçe yazılmıú pek çok kitabın yakılarak yok
edildi÷ini ifade etti. Bu yıllarda, kitapları saklayanların oldu÷unu ve bu yolla
birkaç kitabın kurtarıldı÷ını belirten Müzekki Adem Ahmet, bu dönem geride
kaldıktan sonra bir gün bir Bulgar vatandaúın elinde bir poúetle merkeze gelerek
kendisine üç adet Türkçe kitap verdi÷ini anlattı. Bulgar vatandaú, bu kitapları
sakladı÷ını ifade etmiú. Baskı ve zulmün en úiddetli oldu÷u bu dönemde yönetim;
Türklerin evlerindeki sandıklardan millî kıyafetleri alarak Haskova yakınlarında
yaktı÷ı bilgisini de veren Müzekki Adem Ahmet, merkezin halk oyunları ekibi
için dikilecek kıyafetlerine ellerinde örnek kalmadı÷ını ve bu nedenle ekibin
kıyafetlerinin Türkiye’de yaptırıldı÷ını da söyledi.
Kitaba ulaúmak için Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy’la Ankara’daki
evinde bir görüúme yaptık. Yenisoy, bu kitabın kendi özel kütüphanesinde var
oldu÷unu ancak Bulgaristan’daki baskı döneminde polis tarafından evine yapılan
baskın sırasında pek çok kitabının toplanıp yakıldı÷ını, çok az kitabını
kurtarabildi÷ini ifade etti. Bütün bu u÷raúıların sonunda Avrupa
kütüphanelerinden sadece bir tek kütüphanede eserin kaydına rastladık. Onu da
Avrupa’daki kütüphanelerin katalog tarama motorlarından,
406
“www.theeuropeanlibrary.org” adresinde bulduk. Eser, Fransız Milli
Kütüphanesi’nde FR 50006568 numarada kayıtlıdır. Ancak getirtme imkânı
bulamadık.
Göç sırasında bu kitabı úu ya da bu úekilde Türkiye’ye getiren birileri
mutlaka olmuútur. Maalesef biz, böyle birilerine de rastlayamadık. Bu durumda
yapılacak tek bir yol vardı. ølhan Baúgöz’ün eserinden Mollova’dan alınmıú
bilmeceleri fiúlemek. Biz de bu yolu izledik ve Mollova’ya ait bilmeceleri tek tek
fiúledik. Mefküre Mollova’nın derledi÷i bilmeceleri dipnotlarda gösterirken hem
Baúgöz’ün eserine hem de Mollova’ya gönderme yaptık. Esere ulaúamadı÷ımız
için, Mollava’nın çalıúmasını maalesef de÷erlendirme imkânına sahip de÷iliz.
Araútırmacının Bulgaristan Türklerine ait bilmeceleri tasnif edip etmedi÷i
konusunda da bir fikrimiz yok. Eserde bilmecelerin veriliú biçimini de tespit
etmemiz mümkün olmamıútır.
Sosyalist e÷itim anlayıúından etkilenmemiú bir kuúaktan derlenen
malzemelerden oluúması ve çok sayıda bilmece metnini içermesi bakımından
Mollava’nın bu çalıúması önemlidir. Ayrıca bu çalıúma, konu üzerinde bölge
insanının yaptı÷ı ilk araútırmadır.1069
Mefküre Mollava’nın Bulgaristan Türkleri halk edebiyatı türlerine
duydu÷u ilgiyi gösteren di÷er bir baúka çalıúması da 2003 yılında TDK tarafından
yayınlanan “Do÷u Rodop Türk A÷ızlarının Sözlü÷ü” adlı çalıúmasıdır. Mefküre
Mollova, eúine duydu÷u vefa ve eúinin yaptı÷ı araútırmaları da içine alması
nedeniyle bu çalıúmada eúinin adına da yer vermiú ve “Mefküre Rıza Mollova”
adını kullanmıútır. Eserde, bölge a÷zına özgü kelimelerin anlamları, pek çok
madde baúında halk edebiyatı türlerinden örnekler verilerek açıklanmıútır. Adı
geçen sözlükte 13 madde baúı, bilmece türü ile örneklendirilmiútir. Mollava’nın
derledi÷i bu bilmeceler, çalıúmamızın “Bilmece” metinleri bölümünde
gösterilmiútir.
Mefküre Mollova, Bulgaristan’da yaúayan di÷er Türk unsurları üzerinde de
araútırmalar yapmıútır. 1957-1960 yılları arasında Emel Emin ile birlikte
Bulgaristan ve Romanya Tatarlarının a÷ız özelliklerini ortaya çıkarmak amacıyla
1069
Mefküre Mollova. Bilmeceler. Sofya: Narodna Prosveta Yay., 1959, 66 s.
407
yaptıkları çalıúmalar sırasında derledikleri metinler arasında bilmeceler de vardır.
Bulgaristan tarafındaki bilmeceler Hacıo÷lupazarcık/Pazarcık1070 il merkezi ve
çevresinde yaúayan Tatarlardan derlenmiútir. Bölgeden derlenen bilmeceler;
“Romanya ve Bulgaristan Tatarlarından Derlenen Bilmeceler” adıyla Türkiye’de
yayınlanmıútır.1071 Adını verdi÷imiz çalıúmada 56 bilmece metni Tatar
dialektolojisine göre verilmiútir. Tatar bilmece metinleri ayrıca Türkiye
Türkçesine de aktarılmıútır. Çalıúma konumuz Bulgaristan’daki di÷er Türk ve
Türkçe konuúan unsurları, Gagauzlar, Tatarlar, Türkçe konuúan çingeneler ve
Pomakları, içermedi÷inden Mollova’nın bu çalıúmasından bilmece metni almadık.
Bulgaristan Türkleri ve Halk edebiyatı üzerinde çok sayıda çalıúması
bulunan araútırmacılardan biri de M. Türker Acaro÷lu’dur. Acaro÷lu, Bulgaristan
Türkleri ve edebiyatları üzerinde pek çok çalıúmada imzası bulunan önemli bir
araútırmacıdır. Bulgaristan’ın Deliorman bölgesinden olan annesinin sakladı÷ı 50
bilmece metnini “Varlık Dergisi”nde “Rumeli Bilmeceleri” adıyla yayınlamıútır.
“Rumeli Bilmeceleri” adlı makalesine daha sonra yayınladı÷ı “Bulgaristan
Türkleri Üzerine Araútırmalar” adlı eserinde aynen yer vermiútir.1072
“Deliorman Bilmeceleri” çalıúmasında Ahmet Cebeci; 101 bilmece
metnini Deliorman bölgesi Türk a÷ızlarının özelliklerini koruyarak vermiútir.
Çalıúmada yer alan 18 bilmece metni daha önce; Tadeusz Kowalski, Gyula
Nemeth, Mefküre Mollova ve M. Türker Acaro÷lu’nun kayıtlarında geçen
bilmecelerdir. Cebeci’nin derledi÷i 6 bilmece metni; bizim de derleme
çalıúmalarımız sırasında tespit etti÷imiz bilmeceler arasında yer almaktadır.1073
1070
Hacıo÷lupazarcık, kuzeydo÷u Bulgaristan’da il merkezidir. 1913 Bükreú ve 1919 Neuilly
antlaúmasına göre Romanya’ya verildi. Krayova antlaúmasına göre, 1940’ta Bulgaristan’a geri
verildi. 1882’den 1949’a dek Dobriç adını taúıdı. O tarihte Sovyet mareúali F.ø. Tolbuhin’in adı
verildi.
1071
Mefküre Mollova, Emel Emin. Romanya ve Bulgaristan Tatarlarından Derlenen Bilmeceler.
Türk Kültürü, Yıl:XI-XII-XIII-XIV, 1973-1975, s.123-130.
1072
M. Türker Acaro÷lu. “Rumeli Bilmeceleri.” Ankara: Varlık, 1944, Haziran XIV, ss. 262-263;
M. Türker Acaro÷lu. M. Türker Acaro÷lu. Bulgaristan Türkleri Üzerinde Araútırmalar.Ankara:
1073
Ahmet Cebeci. “Deliorman Bilmeceleri.” Türk Folklor Araútırmaları Yıllı÷ı-Belleten. Ankara:
408
Nimetullah Hafız’ın yayına hazırladı÷ı, “Bulgaristan Türk Halk Edebiyatı
Metinleri I” adlı eserde 599 bilmece metni, konularına göre sınıflandırılmıútır.1074
Ancak Hafız’ın eserinde yer alan 599 bilmeceden 591’i Mollava’nın daha önce
derledi÷i bilmece metinleri ile aynıdır. Nimetullah Hafız’ın metnini verdi÷i 1
numaralı bilmece Mefküre Mollova’da da 1 numara ile kayıtlıdır. Mollova’da 350
numaralı bilmece, Hafız’daki 489 numaralı bilmece ile aynıdır.1075 Bu sebeple
çalıúmamızda Hafız’dan sadece 8 bilmece metnine yer verdik. 8 bilmece
metninden de 2 tanesi, Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy’un yaptı÷ı bir çalıúmadaki
bilmece metni ile 1 tanesi de, Bulgaristan’daki derlemelerimiz sırasında
tarafımızdan derlenen bilmece ile aynıdır. Beú bilmece ise, daha önceki kayıtlarda
rastlamadı÷ımız bilmece metinleridir.
Bulgaristan Türkleri bilmece metinlerinin yayınlandı÷ı bir baúka çalıúma
da Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy’a aittir. Yenisoy tarafından hazırlanan,
“Türkiye Dıúındaki Türk Edebiyatları Antolojisi’nin” 8. cildinde 308 bilmece
metni yer almaktadır.1076 Antoloji’de bilmeceler herhangi bir sınıflandırma
yapılmadan cevaplarına göre sıralanmıútır. 308 bilmece metninden 208’i Mefküre
Mollova tarafından derlenmiú bilmece metinleridir. 2 bilmece Tadeusz Kowalski,
2 tanesi M. Türker Acaro÷lu ve yine 2 tanesi Nimetullah Hafız’ın, 1 tanesi de
Ahmet Cebeci’nin yayınlarında yer alan bilmece metinleridir. Derleme
çalıúmamız sırasında kaynak kiúilerden derledi÷imiz bilmeceler arasından 11
tanesi Yenisoy’un bu yayınındaki bilmecelerle aynıdır. Antoloji’den daha önceki
basılı kaynaklarda görmedi÷imiz, 84 bilmece metnini çalıúmamızın “Metinler/
Bilmeceler” bölümünde yer verdik.
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy, “Bulgaristan Türk Çocuk Edebiyatından
Örnekler” adlı eserinde 83 bilmece metnine yer vermiútir. Çalıúmada; “Ters
Bilmeceler” baúlı÷ı altında, ølhan Baúgöz’ün “Kurnaz Sorular” baúlı÷ı altında
inceledi÷i, bazılarının ise “Amerikan Tipi Bilmeceler” diye adlandırdı÷ı, 5
1074
Bulgaristan Türk Halk Edebiyatı Metinleri I-II. Yay. Hzl. Nimetullah Hafız. Ankara: Kültür
Bakanlı÷ı Yay., 1990, C. I, ss.78-106.
1075
Krú. Nimetullah Hafız. age. C.I, s.78, no.1; ølhan Baúgöz, Andreas Tietze age. s.130’dan
Mefküre Mollova. age. no.1. Nimetullah Hafız. age. C.I, s.100, 489 nolu bilmece, ølhan Baúgöz-
Andreas Tietze. age. s.520’den Mefküre Mollova. age. no.35.
1076
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C. 8, ss.128-137.
409
bilmece metni de bulunmaktadır.1077 Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy’un bu
çalıúmasından daha önceki yazılı kaynaklarda geçmeyen 69 bilmece metnini
metinler bölümüne aldık. 69 bilmeceden 5 âdeti derleme çalıúmamız sırasında
tespit etti÷imiz bilmeceler ile ortaktır. Yenisoy’un çalıúmasında geçen 1 adet
bilmece de daha önce M. Türker Acaro÷lu tarafından yayınlanmıú bir bilmece ile
aynıdır.
Asıl adı Muhittin Mehmedemin Hoca olan Mihail Yançev’in çalıúması,
“Mani ve Bilmeceler (Ana Dili Baldan Tatlıdır)” adıyla Türkiye Cumhuriyeti
Kültür Bakanlı÷ı tarafından 2002 yılında yayımlanan bu eserden yukarıda söz
etmiútik. 1078
Mihail Yançev, bu çalıúmasında bilmeceleri konularına göre ayırmıú ve
cevaplarını da alfabetik sıra ile vermiútir. Eserde 642 bilmece metni
bulunmaktadır. 16 bilmece metni daha önceki çalıúmalarda yer alan metinlerdir.
Çalıúmada tekrarlanan bilmece metinleri de vardır ve böylece geriye 626 bilmece
metni kalmaktadır. Yançev’de geçen 626 bilmeceden 8 tanesi derlemelerimiz
sırasında bizim de tespit etti÷imiz bilmecelerdir. 1 bilmece metni ise, Sevdiye
Güven’in çalıúmasında yer almaktadır. Gerek inceleme kısmında gerekse metinler
bölümünde Mihail Yançev’in eserinden de alıntılar yaptık.
Fikret Türkmen’in danıúmanlı÷ında hazırlanan ve Ege Üniversitesi,
Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde bulunan bir bitirme
tezinde Bulgaristan Türklerine ait 60 bilmece metni bulunmaktadır.1079 Halime
Usanmaz’ın hazırladı÷ı bitirme çalıúmasındaki bilmecelerden 36 tanesi Ahmet
Cebeci’nin yukarıda sözünü etti÷imiz çalıúmasında yer alan metinler olup, kalan
24 bilmece metni daha önceki eserlerde olmayan metinlerdir.
Fikret Türkmen’in danıúmanlı÷ında hazırlanan ikinci çalıúma,
“Bulgaristan Türkleri Bilmeceleri” adını taúıyan yine bir bitirme tezidir.1080
Sevdiye Güven’in bu çalıúmasında 497 bilmece metni yer almaktadır. Ancak bazı
bilmeceler tekrar edilmiútir. Tekrarları ve daha önceki çalıúmalarda yer alan
1077
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. Bulgaristan Türk Çocuk Edebiyatından Örnekler (Folklor
Türleri, ùiirler ve Düz Yazılar). Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yayınları, 2002, ss.23-33.
1078
Mihail Yançev. age. ss. 70-153.
1079
1080
Sevdiye Güven. Bulgaristan Türkleri Bilmeceleri. øzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi,
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, 1993, 83 s. (Bitirme Tezi)
410
bilmeceleri de çıkardıktan sonra, bu çalıúmada daha önceki çalıúmalarda
bulunmayan 187 bilmece metni tespit ettik. Çalıúmada yer alan bilmeceler,
zorunlu göç sırasında Türkiye’ye gelen ve ö÷retmen olan Zihni (ùenol) Bey
tarafından derlenmiú malzemelerdir.1081
Bulgaristan’da çocuklara yönelik aylık “Balon” dergisinin ulaúabildi÷imiz
sayılarından 12 bilmece metnini de metinler bölümüne aldık.
Bulgaristan Türkleri halk edebiyatı türlerini yerinde derleme yapmak için
2004 ve 2006 yıllarında Bulgaristan’a gittik. 2004 yılındaki ilk gidiúimizde daha
çok Rodoplar bölgesinde araútırmalarda bulunduk. Kırcali ve ilçeleri dıúında;
Filibe, Asenovgrad, Haskova, Burgas gibi yerleúim yerlerine de gittik. økinci
gidiúimiz ise, Deliorman bölgesine olmuútur. Rusçuk, ùumnu ve Razgrad merkez
ve köylerine gittik. Ancak Deliorman bölgesinde çeúitli sebeplerden dolayı çok
fazla Türk yerleúim yerlerine gitme imkânı bulamadık. Derleme çalıúmalarımız
sırasında; sözlü, yazılı ve de mektupla olmak üzere 240 bilmece metni derledik.
240 bilmece metninden; 55 tanesi daha önceki çalıúmalarda yer alan
bilmecelerdir. 185 adet bilmece ise, daha önce yapılan çalıúmalarda bulunmayan
ve tarafımızdan derlenmiú olan bilmece metinleridir.
Bulgaristan Türkleri bilmeceleri üzerinde úu ana kadar ulaúabildi÷imiz
çalıúmalar bunlardır. Mefküre Mollava, Tadeusz Kowalski ve Suzanne Kakuk
tarafından yapılan çalıúmaları esas alarak di÷er çalıúmaları taradık. Sonraki
çalıúmaları tararken; Mollova, Kowalski ve Kakuk’un çalıúmalarında yer alan
bilmeceleri çıkardık. Bu úekilde Bulgaristan Türklerine ait 2085 bilmece metnine
ulaútık.
III.2.3. Bilmecelerin Sınıflandırılması
Sosyal bilimlerde bir konuyu sınıflandırma yapmada çeúitli zorlukların
olması sosyal bilimlerin tabiatı gere÷idir. Sınıflandırma sırasında kesin çizgilerle
sınıflandırmayı tamamlamak ço÷u zaman imkânsız gibidir. Türk dünyası
bilmeceleri üzerinde yapılacak kapsamlı bir araútırma sonucunda herkesin
üzerinde anlaúabilece÷i bir sınıflandırma yapılabilece÷ini düúünüyoruz. Türk
1081
Ö÷retmen Zihni ùenol beyle ilgili bilgiler için çalıúmamızın “Mâni”ler bölümüne bakılabilir.
411
dünyası bilmecelerine ait bir atlas hazırlanmalı ve bu atlas tamamlandıktan sonra
sınıflandırma ile ilgili çalıúmaların sonuç vermesi muhtemeldir.
Türkiye sahasında ve Türk dünyasında bilmeceler üzerinde çalıúma yapan
pek çok bilim adamı, türü sınıflandırma denemelerinde bulunmuúlardır. Konu
üzerinde çalıúan araútırmacılar, tespit ettikleri bilmeceleri çeúitli özelliklerinden
yola çıkarak sınıflandırmıúlardır. Yapılan sınıflandırmaların bazıları birbirleri ile
benzerlik gösterirken bazı sınıflandırmalarda ise bilmeceler, de÷iúik özellikleri
dikkate alınarak sınıflandırılmıútır. Sınıflandırma denemelerinin pek ço÷unda
bilmeceler; “konuları, yapıları, cevapları ve söyleniú özelliklerinden” biri ya da bir
kaçı birlikte ele alınarak sınıflandırılmıútır. Türün sınıflandırılmasında ölçütün ne
olaca÷ı konusu; hem yerli hem de yabancı bilim adamları tarafından uzun süredir
tartıúılmaktadır. Tartıúmalar; bilmecenin yapısı, içeri÷i, üslubu, fonksiyonu gibi
özellikleri üzerinde yo÷unlaúmakta ve sınıflandırmalar da buna göre úekil
almaktadır. Bilmece türünü tanımlamada yaúanan sıkıntılar, bilmecelerin
sınıflandırılmasına da yansımaktadır.
Yabancı araútırmacılar, bilmeceyi oluúturan ögeleri tespit ederek türü
tanımlamaya çalıúmıúlardır. Ortaya çıkan sonuca göre de bilmece türünü
sınıflandırmıúlardır. Alman araútırmacı Robert Petsch, bilmecede beú öge üzerinde
durur. “Bunlar: 1) Baúlangıç formülü, 2) Betimlenecek konuya verilen ad, 3)
Konuyu betimleyen bir cümlecik, 4) Yine konuyu betimleyen ama cevap arayanı
yanıltan bir cümlecik, 5) Bitiú formülü.”1082 Petsch’in ortaya koydu÷u bu yaklaúım
ondan sonra gelen pek çok araútırmacı tarafından hem bilmece türünü
tanımlamada hem de sınıflandırmada ölçüt olarak kullanılmıútır. Ancak Petsch’in
tespit etti÷i ögeler, her bilmece metninde olmayabilir.
Bilmece türü üzerinde önemli yaklaúımlar getiren bir isim Archer
Taylor’dur. Archer Taylor, bilmece metninde özellikle bir karúıtlık, bir
beklenmezlik görür. Bilmecede genellikle betimlenen úey baúka, beklenen cevap
baúkadır. Cevap, soruda betimlenen úeye benzetilmektedir. Taylor, buna
dayanarak bir sınıflama ilkesi ortaya koymuútur. Taylor’un bilmece
1082
Mahir ùaul. “Dünyada Bilmece Araútırmaları.” østanbul: Folklora Do÷ru, 1974, S. 37, s. 80.
412
sınıflamasında, cevabın neye “benzetildi÷i” göz önünde tutulur. Yani bilmeceler,
soru metninde betimlenen nesnelere göre bir çerçeveye yerleútirilir.1083
Türkiye sahasında bilmecelerin çeúitli özellikleri dikkate alınarak yapılan
sınıflandırma çalıúmalarından bazıları úunlardır:1084
ùükrü Elçin, “Türk Bilmeceleri” ve “Türk Halk Edebiyatına Giriú” adlı
eserlerinde bilmeceleri; “halk edebiyatı mahsulü veya ferdi eserler” olmak üzere
iki kolda incelemek mümkündür demektedir. Araútırmacının sınıflandırmasını
úematik olarak düzenledi÷imizde karúımıza úöyle bir tablo çıkmaktadır:
“A. Anonim Mahsuller
a. Manzum bilmeceler
b. Mensur bilmeceler
B. Ferdi Eserler
a. Muamma
b. Lügaz”
Ayrıca Elçin, anonim bilmeceleri cevaplarını dikkate alarak tasnif etmiú ve
buna göre altı ana baúlık halinde gruplandırmıútır:
“Tabiat ve tabiat hadiseleri ile ilgili bilmeceler
Bitkiler ve onların mahsulleri ile ilgili bilmeceler
Hayvanlar ve onların mahsulleri ile ilgili bilmeceler
ønsan ve insanın uzuvları ile ilgili bilmeceler
Eúya ile ilgili bilmeceler
Manevi-dini unsurlarla ilgili bilmeceler”1085
Elçin, bilmecelerin yaratılma biçimini, cevaplarını, konularını ve
úekillerini dikkate alan bir sınıflandırmayı tercih etmiútir. ùükrü Elçin, “Bilmece
úekilleri”ni ise;
1083
Mahir ùaul. agm. s. 81. Robert A. Georges-Alan Dundes. agm. ss.88–89.
1084
Bilmecelerin sınıflandırılmasıyla ilgili olarak úu çalıúmalara bakılabilir: M. Nasıh Güngör-
øhsan Ozano÷lu. age. ss.42-47. Naki Tezel. Bilmeceler ve Maniler. Ankara: Yeni Cezaevi
Matbaası 1941, ss.7-41. Naki Tezel. Türk Halk Bilmeceleri. Ankara: MEB Yay., 1969, s. VI, ss.1-
97, 116. Lütfullah Sami Akalın. Erzurum Bilmeceleri. østanbul: Erzurum Lisesi Folklor Kolu Yay.,
1954, s.4.
1085
ùükrü Elçin. Türk Bilmeceleri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlı÷ı Yay., 1983, s.VII-XVI ve
ss. 79-86. ùükrü Elçin. age. ss.607-621.
413
“1.Tabiat ve tabiî hâdiseler,
2. ønsan, hayvan, bitki,
3. Eúya,
4. Mücerred kavramlar,
5. Dinî unsurlar,
6. Tekerlemeli, muhavereli bilmeceler,
7. Ses ve ahenk taklidi ile yapılanlar,
8. Renk tasavvuru ile yapılanlar,
9. Seci sanatı ile yapılanlar,
10. Harf, hece ve kelimelerin sayılması ve tekrarı ile yapılanlar,
11. Tarihî hâdise ve úahsiyetlerle yapılanlar,
12. Modern fikir veya âletlerin eski kalıplara sokulması ile yapılanlar”
baúlıkları altında toplamıútır.1086
ùükrü Elçin’in tasnif çalıúması bir taraftan bilmecelerin dillik, öbür
taraftan da yapı özelliklerinin birlikte ele alındı÷ı konu yaklaúımlı bir tasniftir.
Elçin’in “Bilmece ùekilleri” baúlı÷ı altında topladı÷ı ve alt baúlıklara ayırdı÷ı
bölümlemede verdi÷i örnekler tartıúmalıdır. Elçin; “Biz biz idik, otuz iki kız idik,
ezildik, büzüldük, iki duvara dizildik (diúler)” úeklindeki bilmeceyi“Seci sanatıyla
yapılanlar” baúlı÷ına örnek olarak vermiútir. Oysa bu bilmece, konu olarak insan
organlarıyla ilgili bir bilmecedir. Cevabı bakımından ise; tek cevaplı bir
bilmecedir. “Seci sanatıyla yapılanlar” baúlı÷ının tasnifte ayrı bir baúlık olarak ele
alınması bizce uygun de÷ildir. Böyle bir sınıflandırma yaptı÷ımızda öncelikli
olarak “seci, bilmecenin konusu mudur?” sorusunun cevap bulması gerekir. Seci,
mensur bilmecelerin karakteristik bir özelli÷idir. Seci, bilmecenin konusu ile ilgili
olmayan daha çok bilmecenin üslubuyla ilgili bir özelliktir. Dolayısıyla seci,
bilmecenin konusu de÷il, bilmecenin bir anlatım özelli÷i, aracıdır.
Yine Elçin’in alt baúlık olarak ele aldı÷ı “Renk tasavvuru ile yapılanlar”
úeklindeki yaklaúımı da bizce irdelenmesi gereken bir durumdur. Bu baúlı÷ı
örnekleyen; “Dal üstünde sarı o÷lan (Ayva)” bilmecesi de konu bakımından
bitkilerle ilgilidir. Aynı sınıflandırmada zaten araútırmacı tarafından “ønsan,
1086
ùükrü Elçin. Türk Bilmeceleri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlı÷ı Yay., 1983, s.IX-XII.
414
hayvan, bitki” ayrı bir baúlık olarak verilmiútir. Bu bilmece, cevabına göre ise, tek
cevaplı bir bilmecedir. Tasnifte yer alan “Renk tasavvuru ile yapılanlar” alt
baúlı÷ı için üzerinde durmamız gereken bir baúka husus daha vardır. O da
bilmecelerde geçen renk adlarıdır. Bilmecelerin temelinde betimleme önemli
unsurlardan biridir. Betimleme, bilmecenin önemli bir anlatım aracı oldu÷una
göre özellikle konusu meyve ya da bitki olup da renk adı içermeyen kaç
bilmecemiz vardır? Örnek olarak verilen bilmecede sarı renk adı, bilmecenin
cevabına gönderme yapan sıfattır. Dolayısıyla bu, dil ve üslubu ilgilendiren bir
özellik olarak de÷erlendirilmelidir. Sınırsız hayal gücünün ürünleri olan, renk
adları kullanılan ve pek çok imgesel özelliklere sahip yüzlerce bilmece örne÷i
vardır. Böyle bir durum da renk adlarının kullanıldı÷ı ve insanın imgelendi÷i
yüzlerce bilmeceyi bu baúlık altında toplamak gerekir. ùayet burada bir imgeyi
esas alan bir ayırıma gidilecekse, o zaman öncellenmesi gereken “sarı”nın sıfatı
oldu÷u ve “ayva”yı iúaret eden “o÷lan”dır. Bu husus da insanın imge olarak ele
alındı÷ı yüzlerce bilmeceyi ilgilendirir.
ùükrü Elçin’in “Mücerret kavramlar” baúlı÷ına örnek verdi÷i; “Üç yüz
altmıú beú leylek/ Elli iki yavrusu/ On iki yumurtası/ øki çıkar yavrusu” úeklindeki
bilmecenin yeri bizce burası de÷ildir. Söz konusu bilmecenin konusu bakımından
tabiat olayları içerisinde de÷erlendirilmesinin daha uygun olaca÷ı kanaatindeyiz.
Elçin, tasnifinde; “Bir küçücük kutudur / Bütün dünya yurdudur. (radyo)”
úeklindeki bilmece örne÷ini; “Modern fikir veya âletlerin eski kalıplara sokulması
ile yapılanlar” baúlı÷ı altında vermiútir. Öncelikle bizce tasnifte alt baúlık olarak
yer alan bu baúlı÷ın irdelenmesi gerekir. Halk biliminin de÷iúken yapısını göz
önüne aldı÷ımızda halk bilgisi ürünlerine yaúanılan ça÷ın özelliklerinin yansıması
do÷aldır. Bunu yaratma ya da yeniden yaratma ba÷lamında de÷erlendirmek daha
do÷ru olsa gerek. Çünkü ortada eski bir kalıp yok. Eski kalıplarla yeni duygu ve
düúüncelerin veya ça÷ın yeni araç gereçlerini ifade etme söz konusudur.1087
1087
ùükrü Elçin. age. s.IX-XII.
415
Söz konusu bilmeceyi ølhan Baúgöz, “Tek Karúılı÷ı Olan Bilmeceler”
bölümüne almıútır.1088 Âmil Çelebio÷lu ve Yusuf Ziya Öksüz ise aynı bilmeceyi
“Elektrikle ølgili Aletler” baúlı÷ı altında vermiúlerdir.1089
Araútırmacının yapmıú oldu÷u bu tasnif denemesinde verilen örneklerin
baúlıklarla örtüúmedi÷i açıktır. Tasnifte bilmecelerin “yapı, úekil ve konu”
özelliklerinden her birinin iç içe girdi÷i görülmektedir. Oysa bir tasnif
çalıúmasında ele alınan türün ana özellikleri üzerinde durulmalı ve mümkünse tek
bir yönü irdelenmelidir. Tasnif yapı ile baúladıysa yapı ile bitmelidir.
Pertev Naili Boratav, “100 Soruda Türk Halk Edebiyatı” adlı eserinde
bilmeceleri önce söyleyiú özelliklerine göre ele almıú ve dört ana baúlık ile
bunların alt baúlıkları úeklinde kümelemiútir:
“1. Baúlangıcı kalıplaúmıú olanlar:
a. metel metel; mesel mesel; bilmece bildirmece; tap tapmaca gibi
türün adı anılarak baúlayanlar.
b. Benim bir o÷lum var; benim bir kızım var sözleriyle baúlayanlar
(o÷ul, kız bulunması gereken nesneye iúarettir.)
c. Bir acayip nesne gördüm diye baúlayanlar.
d. Ol nedir kim? sorusu ile baúlayanlar.
2. Soruları ses taklidine sınırlanan bilmeceler: vınnn… vıt-bunu bilmeyen
it. (sapan taúı)
3. Kelime oyunlarına dayanan bilmeceler:
a. Bir kelimeyi hecelere bölerek úaúırtıcı bir soru çıkarmakla elde
edilenler.
b. Kelime oyunu, bir kelimenin iki anlamlı olmasına dayanır;
soruyu çözümleyecek olanı bu durum úaúırtır.
c. øki anlamlılık kelimelerden de÷il de tanımlamanın kendisinden
gelir; çözüm tanımlamanın ilk akla getirdi÷i (ço÷u kez
söylenmesi ayıp) úeyden tamamıyla baúka bir nesne, iúlem ya
da olaydır.
1088
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s. 541: 686.4.
1089
Âmil Çelebio÷lu-Yusuf Ziya Öksüz. age. s.311:4683.
416
d. Soru, kasıtlı vurgu ya da duraklama yanlıúları yapılarak
olmayacak úeyleri olmuú gibi söyleme biçiminde konulmuútur.
4. Aynı bir nesneyi olumlu ve olumsuz –çeliúkili- önermeler ile
tanımlayarak çözümü güçleútiren bilmeceler. 1090
Adı geçen çalıúmasında bilmeceleri içerikleri bakımından da sınıflandıran
Boratav, içerikleri bakımından bilmecelerin çeúitlenmesini dört maddede
toplamıútır:
“1. Alfabenin belli harflerinin ya da iúaretlerinin bulunmasını isteyen
bilmecelerin ço÷unlu÷u Arap harflerine denktir.
2. Bir bilmecede birkaç nesneye de÷in soru bulunan bilmeceler.
3. ønsan vücudunun çeúitli yerleri, çözümün bulunmasını güçleútirmek için,
karikatürümsü bir anlatımla tanımlanır.
4. Soyut bir kavramı tanımlayan bilmeceler.”1091
Pertev Naili Boratav’ın sınıflandırması daha düzenli ve tutarlı
görünmesine ra÷men bizce sınıflandırmada üzerinde durulması ve birkaç soru ile
irdelenmesi gereken noktalar da bulunmaktadır. Boratav’ın; “Söyleniú
Özelliklerine Göre Bilmeceleri” kümelendirirken birinci alt baúlık olan
“Baúlangıçları Kalıplaúmıú Olanlar” kümelemesinde verdi÷i “c ve d”
bölümlemesi için yaptı÷ı açıklama tartıúılmaya de÷erdir. Boratav, “c ve d”
bölümündeki bilmeceler için; “Çokluk, okumuúluk taslayanlara özgü seçilmiú,
yabancı kelimeleri kapsar; âúıkların düzenledikleri bilmeceler ço÷u kez bu
deyiútedir” úeklinde bir açıklama getirmiútir. Yukarıda bilmecenin tanımlanması
konusundaki sorunlara de÷inirken tarafımızdan; “Bireysel bilmece örnekleri olan
Lügaz, muamma ve âúık askılarının da bilmece olarak ifade edilmesi”nin
bilmeceleri tanımlamada bir problem olarak karúımıza çıktı÷ını ileri sürmüútük.
E÷er bu ve buna benzer bilmeceleri sözlü kültür ortamında do÷an ve tüketilen
bilmeceler içerisinde ele alacaksak bunların sınıflandırmada yeri neresi olmalıdır?
Buradaki temel sorun bizce söyleniú özelli÷i de÷il “yaratma” ile ilgilidir.
Boratav’ın tasnifinde yer alan “c ve d” bölümlenmesindeki örneklerin yeri baúka
bir baúlık altında de÷erlendirilmeli ve orada kendi içerisinde ele alınmalıydı diye
1090
1091
417
düúünmekteyiz. Çünkü “Lügaz”lar üslup bakımından hemen hepsinde “Nedir ol
kim?” veya “Ol nedir kim?” “Bir acayib nesne gördüm” kalıbıyla
baúlamaktadırlar. Lügazların sonu ise sözlü ortamda “Ya bunu bilirsin, ya bu gece
ölürsün!” veya “Bunu bilmeyen eúek!” gibi ifadelerin yerine: “Bunu arif olan
bilir, kemal erbabı anlar, ona feyz kapısı açılır” gibi ifadelerle bitmektedir.1092
Baúgöz, bu konuda; “ol nedir ki veya bil bakalım” diye baúlayan bilmeceler halk
bilmecesi de÷ildir” görüúünü ileri sürmektedir.1093 Boratav ve Baúgöz “Türk Halk
Bilmeceleri” adlı makalede; “Muamma ve lugaz gibi ‘klasik’ edebiyata özgü bazı
yazılı türlerle, sözlü gelenekteki halk bilmecelerini ayırmak gerekti÷i”
düúüncesini dile getirmiúlerdir. 1094 ølhan Baúgöz, “muamma ve lügaz” için edebiyat
bilmeceleri ifadesini kullanmaktadır. Bu konuyu “Türk Halkının Bilmeceleri” adlı
eserinde “Edebiyat Bilmeceleri Halk Bilmeceleri” baúlı÷ı altında de÷erlendirir.1095
Temel sorun, yazılı edebiyat ürünü olan bu yaratmaların sözlü kültür ortamındaki
bilmeceler içerisinde ele alınıp alınmayaca÷ı noktasında dü÷ümlenmektedir.
Muamma ve lügazlar “yaratma” odaklı bir yaklaúımla sınıflandırmada yer bulmalı
ve kendi içerisinde incelemeye tabi tutulmalıdır diye düúünmekteyiz.
Pertev Naili Boratav’ın bilmeceleri içerikleri yönünden ele aldı÷ı bölümle
ilgili olarak da irdelenmesi gereken bazı hususlar bulunmaktadır. Bu bölümün
ikinci maddesi olan; “Bir bilmecede birkaç nesneye de÷in soru bulunan
bilmeceler” baúlı÷ına verilen örneklerin baúlıkla örtüúmedi÷ini düúünmekteyiz.
Boratav, bu baúlı÷ın altına; “Tarlası beyaz, tohumu siyah, elle dikilir, dille biçilir
(çözümü: kâ÷ıt, mürekkep, yazı, okuma). “Gökten bir karpuz indirmiúler, on iki
dilime bölmüúler, on birini yemiúler, birini haram demiúler (çözümü: yıl, 12 ay,
ramazan dıúında 11 ay, ramazan ayı)” bilmecelerini örnek olarak vermiútir.
Baúlıkla, verilen örneklerin uyuúmadı÷ı açıktır. Çünkü Boratav; “Bir bilmecenin
içeri÷inden onun konusunu, yani bilmece ile sorulan sorunun çözümü olan
nesneyi, olayı ya da kavramı anlıyoruz” demektedir.1096 øçeri÷i bu úekilde
tanımlayan araútırmacının örnek olarak verdi÷i bu bilmecelerin alt baúlıkla uygun
1092
Âmil Çelebio÷lu-Yusuf Ziya Öksüz. age. ss.17-20.
1093
1094
Pertev Naili Boratav, ølhan Baúgöz. agm. s.2.
1095
1096
418
düúmedi÷i ortadır. Örnek bilmeceler, bizce karúılıklarına göre de÷erlendirilmeli ve
“karúılıkları birden fazla olan bilmeceler” baúlı÷ı altında gösterilmeliydi.
Araútırmacının bilmeceleri içerikleri bakımından de÷erlendirdi÷i üçüncü
alt baúlı÷ı; “ønsan vücudunun çeúitli yerleri, çözümün bulunmasını güçleútirmek
için, karikatürümsü bir anlatımla tanımlanır” úeklindedir. Söz konusu alt baúlık
için; “Yedi delikli tokmak. Bunu bilmeyen ahmak (çözümü: baú, yedi delik: 2 göz,
2 burun deli÷i, 2 kulak, 1 a÷ız)” örne÷ini vermiútir. Alt baúlıkta geçen
“karikatürümsü anlatım” tabiri bilmecenin içeri÷i ile ilgili bir özellik olmayıp
daha çok bilmecenin üslubuna, anlatım biçimine yönelik bir göndermedir. Üstelik
bilmecelerde “Karikatürümsü anlatım” biçimi sadece insan ve insan organlarını
soru olarak formüle eden bilmecelere özgü bir anlatım biçimi de÷ildir. ønsan ve
insan organları dıúında da pek çok bilmecede “Karikatürümsü anlatım” biçimine
rastlamak mümkündür.
“Bilmecenin yapısı, bazı anlatım kalıplarının içine yerleútirilmiútir.” diyen
Baúgöz, öncelikle bilmeceleri bu “anlatım kalıplarına” göre ele alarak bu
ba÷lamda bilmecelerde kuruluú itibariyle úu ayrı yapıları belirlemiútir:
“1. Bir + tek heceli bir kelime + iyelik eki + üç heceli bir kelime + var.
2. Bir + iki heceli bir kelime + iyelik eki + var + hece sayısı de÷iúen
kelimeler +bir eylem.
3. Bir + tek heceli bir kelime + iyelik eki + var + ikinci bölüm belli bir
yapı düzeni göstermez.
4. Tek heceli bir kelime+ “üstünde” + sıfatla nitelendirilmiú bir isim.
4a. Tek heceli bir kelime + “altında”+özne+eylem (veya nitelendirilmiú
bir isim)” 1097
ølhan Baúgöz’ün yaptı÷ı bu sınıflandırmada göze çarpan bizce bariz hatalar
bulunmaktadır. Baúgöz, “Anlatım kalıpları” adı altında bilmeceleri hem yapı, hem
söz dizimi hem de içerik bakımından tasnif etmeye çalıúmıútır. Dolayısıyla birden
fazla özelli÷in tek bir kalıp olarak verilmesi bazı hataları da beraberinde
getirmiútir. Kalıplar ile örnek olarak verilen bilmecelerin söz diziminin birbiriyle
1097
419
örtüúmedi÷ini görüyoruz. Buna örnek olarak ølhan Baúgöz’ün 1. maddede ele
aldı÷ı bilmece metnini gösterebiliriz:
“Bir + tek heceli bir kelime + iyelik eki + üç heceli bir kelime + var
Bir + at + ım /var/, kırk g..tü (?) +var

1098
Bir + kız + ım /var/, bin gözü +var”
örneklerinin ikisinde de “üç heceli” olması gereken “g..t” ve “göz” kelimelerinin
tespit edilen kalıba uymadı÷ı çok açıktır. Bilmecelerin ikinci bölümlerinde geçen;
“kırk g..tü” ve “bin gözü” birer sıfat tamlamasıdır. Kalıptaki “üç heceli bir
kelime+var” formülü, “sıfatla nitelendirilmiú bir isim+var” úeklinde olmalıdır
diye düúünmekteyiz. Bize göre Baúgöz, bu kalıpta bilmecenin ikinci bölümü için
söz dizimi hatası yapmıútır.
ølhan Baúgöz, bilmeceleri ayrıca “manzum, mensur; edebiyat bilmecesi ve
halk bilmecesi” olmak üzere bir ayırıma da tabi tutar. Baúgöz, edebiyat bilmecesi
olarak lügaz ve muammaları sayar. Daha sonra Archer Taylor’un, “bilmecenin
karúılı÷ı de÷il, onun metinde ne ile karúılaútırıldı÷ı, neye benzetildi÷ini” esas alan
orijinal tasnifine de dikkat çeker. Baúgöz, bilmeceleri, hem cevaplarındaki karúılık
sayısına hem de konularına göre alfabetik olarak sınıflandırmıútır. Baúgöz’ün bu
sınıflandırması úu úekildedir:
“I. Tek karúılı÷ı olan bilmeceler
II. Karúılıkları birden çok olan bilmeceler
A. Do÷a
B. ønsan manzaraları
C. Hayattan görünüúler
D. Sembolik dil
E. Alıúılmamıú durumlar
F. Birbirleri ile ilgisi olmayan kavramlar
III. Bilgi ölçen bilmeceler
A. Soy, sop bilmeceleri
B. Hukuk bilmeceleri
1098
420
C. Hesap bilmeceleri
D. Din bilgisi bilmeceleri
IV. Sözcü÷ün parçaları üzerine kurulan bilmeceler
A. Noktalar (Arap alfabesi ile noktalar, Latin alfabesi ile noktalar)
B. Harfler
C. Dudakların birbirine de÷mesi
D. Yanıltıcı sorular
E. Sözcü÷ün ayrı anlamları üzerine kurulan bilmeceler
V. ùaka, alay bilmeceleri
A. Hayalleme, düú ve yalan tekerlemeleri
B. Kurnaz sorular
C. Karúılı÷ı sorunun içinde olan bilmeceler”1099
Bilmecelerin, temelde, karúılıklarının sayılarına ve niteliklerine göre
sıralandı÷ı bu sınıflandırmada da bazı eksik veya çeliúkili noktaların oldu÷unu
belirtmemiz gerekir. Baúgöz’ün “ùaka, alay bilmeceleri” üst baúlı÷ının altında
verdi÷i; “Hayalleme, düú ve yalan tekerlemeleri” ve “Kurnaz sorular” alt
baúlıklarının bilmece terimini içermemesi ilginçtir. E÷er bu tip sorular
“tekerleme” ise bunların halk edebiyatının bir baúka türü olan “tekerlemeler”
bahsinde ele alınması gerekmez miydi? O zaman bunları bilmece olarak kabul
edemeyiz. Bilmece olarak ele alıp de÷erlendireceksek o takdirde de farklı bir
terimlendirme yapmamız zorunludur diye düúünmekteyiz.
“Bilmece geleneksel bir sorudur. Geleneksel olmak demek zaman ve
söylenen yerler içinde bir derinli÷i ve yaygınlı÷ı olmak demektir. Geleneksel
demek belli bir grup insan tarafından, bilmece olarak kabul edilmiú olmak
demektir; gelenekçe kabul edilen biçimler içinde bulunmak demektir.(…)”
görüúünü dile getiren Baúgöz’ün, “Bir batman bu÷day ö÷ütene kadar kaç batman
su geçer? (Terazim var tartarım.)” “Elma elmadan çıkar, sen bir elmadan
çıkarsın. Hünkâr ne yer? (Allahın verdi÷ini.)” tartıúmalı olan bu tip soruları
1099
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. ss.VII-VIII.
421
“Kurnaz sorular” baúlı÷ı altında vermesi, araútırmacının ileri sürdü÷ü görüúle
çeliúkili görünmektedir. 1100
Karúılı÷ının birden fazla olması gerekti÷ine inandı÷ımız bazı bilmece
metinleri tek cevaplı olarak verilmiútir:
“Üç baúlı, altı göz, on ayak. (ka÷nı)” 1101
Araútırmada ayrıca tek karúılı÷ı olan bilmeceler birden çok karúılı÷ı var
gibi gösterilmiútir:
Bir a÷acım var / on iki elması var. (yıl; yıl, ay, hafta, gün; sene, ay, gün,
gece, gündüz; ay, hafta, gün; aylar, yıl; aylar; aylar, günler, haftalar; on iki aylar
ve yarısı gece, yarısı gündüz.) 1102
Akúam olunca kıllıyı kıllıya katarız (göz yummak, ateú, kapı sürgüsü)1103
Arúın ayaklı. (balta, balık, leylek, tavúan) 1104
Bizce bu bilmecelerin karúılıkları tektir. Karúılı÷ı tek olan bilmeceler
bölümünde ele alınmalıydı diye düúünmekteyiz. Karúılı÷ı birden fazla olan
bilmecelerden o bilmecenin cevabının de÷iúik varyantları anlaúılıyorsa bu bizce
do÷ru de÷ildir. Bir bilmecede karúılı÷ın birden fazla olması bilmecede sorulan
soru sayısının birden fazla olması ile ba÷lantılıdır. ùu örnekte de açıkça
görülmektedir ki; “On iki kardeú birbirini kovalar” bilmecesinin cevabı
“aylardır.” Burada sorulan soru tektir ve cevabında tek olması gerekir. Ancak
araútırmacı bu bilmece için; “yıl; yıl, ay, hafta, gün; sene, ay, gün, gece, gündüz;
ay, hafta, gün; aylar, yıl; aylar; aylar, günler, haftalar; on iki aylar ve yarısı
gece, yansı gündüz” cevaplarını vermiútir. 1105 Verilen cevapların hepsi cevap
çeúitlenmesidir. Bilmecenin birden fazla karúılı÷ı oldu÷unu göstermez. Bize göre
sınıflandırmada böyle yapıdaki bilmeceler için yeni bir baúlık açılmalı ve orada
de÷erlendirilmelidir diye düúünmekteyiz. Çalıúmamızın daha sonraki
bölümlerinde, Bulgaristan Türkleri bilmecelerini incelerken bu konu üzerinde
yeniden bir de÷erlendirme yapaca÷ız.
1100
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.761, 762.
1101
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.366:429.3.
1102
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.682:898.3a, s.682:898.2, s.682:898.4.
1103
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.714:990j. Baúgöz, krú. Kirpikler notunu da düúmüútür.
1104
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.734:1055oo. Baúgöz, krú. leylek notunu da düúmüútür.
1105
422
Araútırmada dikkat çeken hususlardan biri de benzer ve aynı bilmecelerin
hem tek karúılı÷ı olan bilmeceler bölümünde hem de karúılı÷ı birden fazla olan
bilmeceler bölümünde verilmiú olmasıdır:
“Yüksekten uçar, yükse÷e kaçar” (ya÷mur, su buharı)1106 bilmecesi
“Karúılıkları birden çok olan bilmeceler” olarak verilirken; “Havada uçar,
rüzgârdan kaçar, ben gülerim, o a÷lar.” (bulut)1107 bilmecesi tek karúılıklı olarak
verilmiútir. 1108
Ayrıca araútırmada bazı bilmece metinlerinin cevabının yanlıú verildi÷ini
düúünmekteyiz:
“Bal tatlı, balta saplı, orak e÷ri, sapı do÷ru” bilmecesinin cevabı; “bal
tatlı” olarak verilmiútir. Kanaatimizce bu bilmecenin cevabı; “bal tatlı, balta saplı,
orak e÷ri, sapı do÷ru” olmalıdır.1109
Baúgöz, hiçbir bilmecenin cevabı metnin içinde bulunmaz demektedir. Bu
yüzden “ùık úık eden nalçadır, iú bitiren akçadır (para)” sözünün aslında atasözü
olup yanlıúlıkla bilmeceler arasına katıldı÷ını savunur.1110 Ancak hiçbir bilmecenin
cevabının metnin içinde yer almadı÷ını savunan Baúgöz’ün; “Karúılı÷ı Sorunun
øçinde Olan Bilmeceler” úeklinde bir sınıflandırmaya gitmesi de çeliúkidir.
Baúgöz, bu baúlık altında dört bilmeceyi örnek olarak vermiútir.1111 Ayrıca, cevabı
içinde olan “Etten tarak / tüyden döúek / horozdur eúek. (horoz)1112 bilmecesini
yukarıdaki bilmecelerden ayrı tutarak “Tek Karúılı÷ı Olan Bilmeceler”
bölümünde de÷erlendirmesi de sorgulanması gereken bir yaklaúımdır.
“Türk Bilmeceler Hazinesi” adlı eserinde Âmil Çelebio÷lu ve Yusuf Ziya
Öksüz, Türk bilmecelerini önce bir bütün olarak ele almıúlardır. “Milletimizin
zevk ve dehasının bir mahsulü olan bilmecelerimizi, bir bütün olarak; Bilmeceler,
1106
1107
1108
Di÷er örnekler için bkz. ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.700:948.2j, s.128:50.9,
s.129:50.e; s.706:967, s.222:206.1f. Aynı bilmece metni; s. 318:355.44’te karúılı÷ı tek olan
bilmece, s.676:882’de ise birden fazla sorulu ve birden fazla cevaplı bilmeceler bölümünde
verilmiútir. Di÷er örnekler için; ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.694:936, 270:285.5;
224:208.8/ s.702:953.5, 360:423.19 vb.
1109
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.763:1109.
1110
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s. 30.
1111
1112
423
Lügazlar, Muammalar,” olmak üzere üç kısım halinde inceleyebiliriz”1113 diyen
araútırmacılar daha sonra bilmeceleri “Tip olarak” da ele alarak úu úekilde
sınıflandırmıúlardır:
“1. Cevap bakımından:
a. Mevzu’u ve cevabı tek olan bilmeceler;
b. øki cevaplı olan bilmeceler;
c. Her mısra’ı ayrı bir bilmece olan ve ikiden fazla cevaplı
bilmeceler;
2. Muhavereli bilmeceler
3. Cevabı manzum olan bilmeceler
4. Kelime oyunu karakteri gösteren bilmeceler
5. Taklidî bilmeceler.” 1114
Çelebio÷lu ve Öksüz bilmecelerin ayrıca “øfade bakımından” da tasnifinin
mümkün olabilece÷ini belirterek úu tasnifi yaparlar:
“1. Muhataba, “Ne, nedir, kimdir, nedir ol?” gibi soru soran
bilmeceler.
2. Hiçbir soru unsuru bulunmayan tahkiyevî ve haber cümlelerini
haiz bilmeceler.
3. Birinci úahıs a÷zından söylenilen ve mülkiyet veya bir hususiyeti
bildiren bilmeceler:
4. Bilmecenin cevabı olan úeyin, teúhis ü intakla bizzât konuúması:
5. Birden fazla cevaplı bilmecelerde iki cevabın konuúması”1115
Çelebio÷lu ve Öksüz çalıúmalarının devamında ise bilmeceleri, cevaplarını
dikkate alarak konularına göre sınıflandırmıúlardır. Âmil Çelebio÷lu ve Yusuf
Ziya Öksüz’ün konu bakımından yaptıkları sınıflandırmanın ana baúlıkları
úunlardır:
“I. Dinî, kutsî ve bazı manevî hususiyetlerle ilgili bilmeceler
II. Gökyüzü, yeryüzü ve madenlerle ilgili bilmeceler
III. Bitkilerle ilgili bilmeceler
1113
1114
1115
424
IV. Hayvanlarla ilgili bilmeceler
V. ønsanlarla ølgili Bilmeceler
VI. Giyim-kuúam ve süsle ilgili bilmeceler
VII. Yiyecek ve içeceklerle ilgili bilmeceler
VIII. Yakacak ve aydınlanmayla ilgili bilmeceler
IX. ønúaî hususiyet ve malzemelerle ilgili bilmeceler
X. Ev içi eúyasıyla ilgili bilmeceler
XI. Alet ve edevatla ilgili bilmeceler
XII. Çeúitli bilmeceler
A. Cevabı özel isim olanlar
B. Yanıltmaçlar
C. Bir harfle ilgili olanlar”1116
Çelebio÷lu ve Öksüz’ün yaptıkları sınıflandırma çalıúmasında üzerinde
durulması gereken bazı noktalara kısaca de÷inece÷iz. Her úeyden önce tasnifte,
bilmecelerin yapı, dil ve konularına yönelik tespitler iç içe verilmiútir.
Sınıflandırmada kimi zaman gereksiz ve bizce yanlıú sayılabilecek örneklemelere
gidilmiútir. Kurgusu diyalog úeklinde olan bir bilmece ile karúılı÷ı veya
karúılı÷ının manzum ya da mensur oluúu bizce aynı úeyler de÷ildir. Bilmecenin
karúılı÷ının bir ya da birden çok oluúu konusuyla ilgili bir durumdur. Karúılı÷ının
manzum ya da mensur oluúu ise bilmecenin yapısıyla ilgilidir. Bilmecenin diyalog
úeklinde kurgulanması ise yapı ve üslupla ilgili bir özelliklerdir. Dolayısıyla bütün
bunların hepsinin birden “Tip” baúlı÷ı altında ele alınması bizce uygun de÷ildir.
Tasnifte örnek olarak verilen ve ikisi de diyalog úeklinde kurgulanmıú olan;
“Ak kum kandan gelirsin?
Kan elinden gelirim.
Niçin kanlı de÷ilsin?
Kenarından gelirim. (süt)”
bilmecesinin “Tip” bakımından “Muhavereli bilmece” olarak de÷erlendirilip;
aynı kurgudaki;
E÷ri bü÷rü nereye?
1116
425
Sana ne beli do÷ru! (duman, baca)
bu örnek bilmecenin; “øfade Bakımından” “Birden fazla cevaplı bilmecelerde iki
cevabın konuúması” baúlı÷ı altında ele alınması bizce çeliúkili görünmektedir.
Dikkat edilirse her iki bilmece de diyalog úeklinde kurgulanmıútır. Kurgulanma
bakımından aynı olan iki bilmecenin birinin “Tip” di÷erinin “øfadeleri
bakımından” baúlı÷ı altında de÷erlendirilmesi çeliúkili bir durum arz etmektedir.
Örnek olarak verilen bilmecelerdeki bu özellikler bizce anlatım ve üslupla ilgili
özelliklerdir. Bilmecelerde nelerin ya da kimin, kimlerin konuútu÷u ise tamamen
bilmecenin iç yapısıyla ilgili bir durum diye düúünmekteyiz. Bu iki bilmecenin
farklı türlere örnek oldu÷unu ve ayrı de÷erlendirilmesi ancak içerik yönünden
uygun olabilir kanaatindeyiz. 1117
Ayrıca bilmecelerin ifadeleri bakımından tasnifinde üçüncü sıradaki
“Birinci úahıs a÷zından söylenilen ve mülkiyet veya bir hususiyeti bildiren
bilmeceler” baúlı÷ı, daha çok bilmecenin söyleyicisi ile ilgili bir durumdur. Âmil
Çelebio÷lu ve Yusuf Ziya Öksüz’ün bu baúlı÷a; “Her sabah kalkar, / Elimi
yüzümü öper.” bilmecesi, Bulgaristan Türklerinde; “(…) Sabah sabah yüzünü
öper1118, Her sabah / Elini öper1119, Her sabah elimi öper1120” úeklinde
çeúitlenmiútir. Bilmecedeki bu çeúitlenmenin söyleyici, dinleyici ve ortamla yani
“icra” ile ilgili oldu÷u açıktır. “øfade bakımından” bir tasnif yapılacaksa o zaman
bütün úahısları içine alan bir tasnif yapılması zorunlulu÷u ortaya çıkar ki bu da
bizce tasnifi güçleútirmekten baúka bir iúe yaramayacaktır.
Araútırma konumuzla yakından ilgili oldu÷u için, Balkanlarda konu
üzerinde yapılmıú çalıúmalara göz atmak faydalı olacaktır. Balkanlarda yaúayan
Türklerin söyledikleri bilmeceler, yapılan çalıúmalarda a÷ırlıklı olarak konularına
göre sınıflandırılmıútır. Konu üzerindeki çalıúmalardan bir kaçı úunlardır:
Mariya Cukanovic ve Nyubinka Rajkovic tarafından hazırlanan ve Balkan
Türklerinin bilmecelerini konu alan “Turske Zagonetke/ Türk Bilmeceleri” adlı
1117
1118
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.328’den Mefküre Mollova. age. no.314; Hayriye
Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, s.134.
1119
1120
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, s. 135. Yenisoy, Bu bilmecenin cevabını “peúkir”
úeklinde vermiútir.
426
eserde; bilmece metinleri konu yaklaúımlı bir tasnif sistemi diyebilece÷imiz úu
baúlıklar altında verilmiútir:
“1. Tabiat
2. Hayvanlar ve Bitkiler
3. ønsan
4. Çeúitli Bilmeceler”1121
Nimetullah Hafız, “Kosova Türk Halk Edebiyatı Metinleri” adlı eserinde
bazı ufak tefek kelime de÷iúiklikleriyle ùükrü Elçin’in konu bakımından yaptı÷ı
tasnife benzer bir tasnif yapmıútır:
“A. Do÷a ve Do÷a Olayları øle ølgili Bilmeceler
B. Bitkiler ve Onların Ürünleri øle ølgili Bilmeceler
C. Hayvanlar ve Onların Ürünleri øle ølgili Bilmeceler
Ç. ønsan ve ønsan Örgenleri øle ølgili Bilmeceler
D. Eúya øle ølgili Bilmeceler
E. Manevî-Dinî Unsurlarla ve Di÷er Kavramlarla ølgili Bilmeceler”1122
Nimetullah Hafız, “Bulgaristan Türk Halk Edebiyatı Metinleri I” adlı
eserde de bilmeceleri buna benzer bir úekilde sınıflamıútır:
“1. Tabiat ve Tabiat Hadiseleri ile ølgili Bilmeceler
2. Bitkiler ve Onların Ürünleri ile ølgili Bilmeceler
3. Hayvan, Kuú, Böcek ve Onların Ürünleri ølgili Bilmeceler
4. ønsan ve ønsan Organları ile ølgili Bilmeceler
5. Eúya ile ølgili Bilmeceler
6. Manevî Unsurlarla ølgili Bilmeceler
7. Di÷er Kavramlarla ølgili Bilmeceler”1123
Bulgaristan’ın Rodoplar bölgesinde yaúayan Türklerin halk edebiyatı
ürünlerini “Mani ve Bilmeceler” adıyla yayımlayan Mihail Yançev ise bilmeceleri
konularına göre tasnif etmiútir:
“1. Tabiat ve Tabiat Olayları
1121
Mariya Cukanoviç, Nyubinka Rajkovic. age. s.VI.
1122
Nimetullah Hafız. Kosova Türk Halk Edebiyatı Metinleri. Priútine: Kosova Üniversitesi
Priútine Felsefe Fakültesi, 1985, ss.20-32.
1123
Bakanlı÷ı Yay., 1990, C.1, s.3.
427
2. Bitkiler
3. Hayvanlar, Kuúlar, Kurtlar, Böcekler
4. Ev, Ev Eúyaları, Bina, ølim, Alet ve Düzenler
5. Yemekler
6. ønsan ve Azaları, Toplum Hayatı ve Soyut Adlar”1124
Hamdi Hasan, “Makedonya Türklerince Söylenen Bilmeceler ve
Tekerlemeler” adlı eserinde bilmeceleri úu úekilde gruplandırmıútır:
“I. Makedonya Türklerince söylenen bilmecelerin úekil özellikleri
A. Mensur bilmeceler
B. Manzum bilmeceler
C. Manzum bilmecelerde kullanılan kafiyeler
a. Zengin kafiye
b. Tam kafiye
c. Yarım kafiye
ç. Tunç kafiye
d. Redif
II. Makedonya Türklerince söylenen bilmecelerin dil ve yapı özellikleri
A. Baúlangıcı kalıplaúmıú olan bilmeceler
B. Anlamsız sözler, yansımalar veya harfiyen tabiat seslerinin
taklidiyle baúlayan bilmeceler
C. Kelime oyunlarından oluúan bilmeceler
III. Makedonya Türklerince söylenen bilmecelerin konu özellikleri
IV. Makedonya Türklerince söylenen çok cevaplı bilmeceler”
Hamdi Hasan Makedonya Türkleri bilmecelerini “Bilmece Metinleri”
bölümünde konularına göre úu úekilde vermiútir:
“1. Tabiat ve tabiat olaylarıyla ølgili Bilmeceler
2. Bitki ve Bitki Ürünleriyle ølgili Bilmeceler
3.Hayvan ve Hayvan Ürünleriyle ølgili Bilmeceler
4. ønsan ve ønsan Organlarıyla ølgili Bilmeceler
5. ønsanın Kullandı÷ı Besin, Ev ve Di÷er Araçlarla ølgili Bilmeceler
1124
Mihail Yançev. age. s.VII.
428
6. ønsanın Toplumsal, Manevî ve Dinî Hayatında Kullanılan Çeúitli
Kavramlarla ølgili Bilmeceler
7. Soru Bilmeceleri”1125
Balkanlarda konu üzerinde yapılan çalıúmalar içerisinde Hamdi Hasan’ın
sınıflandırması di÷er sınıflandırmalara göre daha ayrıntılıdır.
Mehmet Naci Önal, “Dobruca Türklerinin Bilmeceleri” adlı makalesinde
Kırım bilmecelerini konuları ve cevap sayılarını göz önüne alarak
sınıflandırmıútır:
“I. Tek Cevaplı Bilmeceler
A. Eúya ile ølgili Bilmeceler
B. Bitkiler ve Ürünleri ølgili Bilmeceler
C. Yiyeceklerle ølgili Bilmeceler
D. ønsan ve Uzuvlarıyla ølgili Bilmeceler
E. Tabiat ve Tabiat Hadiseleriyle ølgili Bilmeceler
F. Maddî, Manevî ve Di÷er Konularla ølgili Bilmeceler
II. Birden Fazla De÷iúik Cevabı Olan Bilmeceler”1126
Sınıflandırmaların hepsi yapılan çalıúmaların mantıksal yapısına uygundur.
Eldeki malzemeden yola çıkılarak yapılmıú olan bu sınıflandırmalar, konu
üzerinde çalıúan bilim adamlarının bilmece türüne yaklaúımlarına göre
úekillenmiútir. Âmil Çelebio÷lu ve Yusuf Ziya Öksüz ile ùükrü Elçin’in
sınıflandırmalarında bilmecelerin cevapları göz önünde tutularak konularına göre
ele alınmıútır. ølhan Baúgöz ise; karúılıklarına ve konularına göre bir tasnifte
bulunmuútur. Pertev Naili Boratav ise bilmeceleri; söyleyiú özelliklerine ve
içeriklerine göre kümelemiútir. Hamdi Hasan, Makedonya Türklerince söylenen
bilmeceleri sınıflandırırken; úekil, konu, dil ve yapı ve karúılıklarını göz önünde
bulundurmuútur.
Bu sınıflandırma çalıúmalarını bir bütün olarak de÷erlendirdi÷imizde úu
noktalar dikkat çekmektedir:
1125
Hamdi Hasan. age. s.V, VI.
1126
Mehmet Naci Önal. “Dobruca Türklerinin Bilmeceleri.” Ankara: Folklor/Edebiyat, 1997, (10),
s. 83-107.
429
1. Yapılan çalıúmalarda bilmeceler, a÷ırlıklı olarak; konuları/cevapları,
manzum veya mensur oluúları, anonim veya ferdi oluúları yönüyle
sınıflandırılmıútır.
2. Muamma ve lügaz gibi türler ile anonim bilmeceler, bazı
araútırmacılarca birlikte ele alınmıú, bazılarınca da ferdî ve anonim ya da halk
bilmeceleri ve edebî bilmeceler olmak üzere iki grup olarak de÷erlendirilmiútir.
3. Bilmece metinlerinin kurgusal yönüyle ilgili ciddi anlamda bir yapısal
sınıflandırmaya gidilmemiútir.
4. Yapılan sınıflandırmalarda bir bütünlük olmadı÷ı göze çarpmaktadır.
Sınıflandırmanın içine türün hem yapısal hem içerik hem de di÷er özellikleri art
arda sıralanarak verilmiútir. Bir sınıflandırma, türün yapısal özellikleri ile
baúladıysa yapısal özellikleri ile devam etmeli ve bitirilmelidir diye
düúünmekteyiz.
5. Pek çok sınıflandırmada baúlıklarla örneklerin örtüúmedi÷i
görülmektedir.
6. Bilmece metinlerinin yazıya geçirilirken bir birlikteli÷in olmadı÷ı da
görülmektedir. Bir sınıflandırmada mensur olan bir bilmece metni bir baúkasında
manzum olarak karúımıza çıkmaktadır.
7. Bilmece türü ile ilgili olarak kullanılan terminolojideki tutarsızlıklar bir
úekilde sınıflandırmaya da yansımıútır.
8. Bilmecelerin kalıp kullanımları, söz dizimi ve imgesel yapısı ciddi
anlamda hesaba katılmadan tasnif ve örneklendirmelere gidilmiútir.
9. ølhan Baúgöz’ün “benzetileni” esas tutan Archer Taylor yaklaúımı
dıúında, bilmecelerdeki imge ve anlatımı esas alan ciddi bir yaklaúım ortaya
konmamıútır.
Bu tartıúmaların bilmecelerin yapısal özellikleri tam olarak ortaya
çıkarılmadıkça devam edece÷i görülmektedir.
Yukarıda yaptı÷ımız tanımlamayı ve sınıflandırmadaki sorunları da
dikkate alarak Bulgaristan Türkleri arasında söylenen bilmeceleri yaratıcıları,
cevap ve soru sayıları ve konularını göz önünde bulunduran bir sınıflandırma
yaptık. Yaptı÷ımız sınıflandırma Bulgaristan Türklerine ait sözlü ve yazılı
kaynaklardan tespit etti÷imiz bilmece metinlerini içeren bir sınıflandırma
430
denemesidir. Daha önce belirtti÷imiz gibi, Türkiye Türkleri ve Türk boyları
bilmeceleri üzerinde yapılacak kapsamlı bir araútırma sonucunda, Türk Dünyasına
ait bilmeceler konusunda daha tutarlı, daha sa÷lıklı sonuçlar elde edilecektir.
Bulgaristan Türkleri bilmecelerini, “yapı, konu ve yaratıcıları bakımından”
úu úekilde sınıflandırmamız mümkündür:
1. Yaratıcıları Bakımından Bulgaristan Türkleri Bilmeceleri
1.1. Muammalar
1.2. Lügazlar
1.3. Yaratıcısı Belli Olmayanlar
2. Yapı Bakımından Bulgaristan Türkleri Bilmeceleri
2.1. Tek Sorulu ve Tek Cevaplı Bilmeceler
2.2. Soru ve Cevapları Birden Fazla Olan Bilmeceler
2.2.1. Cevaplar arasında yakın anlam iliúkisi bulunan bilmeceler
2.2.2. Cevaplar arasında anlam iliúkisi bulunmayan bilmeceler
2.3. Metinleri Eú Ya da Benzer, Cevapları øse Farklı Olan Bilmeceler
2.4. Mensur Bilmeceler
2.4.1. Yüklemi tek olan bilmeceler
2.4.2. Yüklemi birden fazla olan bilmeceler
2.5. Manzum Bilmeceler
2.5.1. Tek Dizeden Meydana Gelen Bilmeceler
2.5.2. Ölçülü Bilmeceler
2.5.2.1. øki Dizeli Bilmeceler
2.5.2.2. Üç Dizeli Bilmeceler
2.5.2.3. Dört Dizeli Bilmeceler
2.5.2.4. Dörtten Fazla Dizeli Bilmeceler
2.5.3. Serbest Bilmeceler
2.6. Baúlangıç ve Bitiú Kalıplarına Göre Bilmeceler
2.6.1. Giriú Kalıpları
2.6.1.1. Ben + ilgi eki (m) (+) sıfat tamlaması + iyelik eki (m)
(+) var (+)bilmecenin devamı
2.6.1.2. Sıfat tamlaması + iyelik eki (+) var (+) bilmecenin
devamı
431
2.6.1.3. øsim (+) altında, ardında, arasında, arkasında baúında,
boyunda dibinde, dorasında, içinde, önünde, ucunda,
üstünde (+) bilmece metninin di÷er bölümü
2.6.1.4. Sıfat tamlaması +DA + bilmece metninin di÷er kısmı
2.6.1.5. øsim +DA + bilmece metninin di÷er kısmı
2.6.1.6. øsim + DAn (+) gelir/aldım/attım/iner/baktım (+)
bilmece metninin di÷er kısmı
2.6.1.7. “Ol nedir ki” kalıbı
2.6.1.8. Ben+git-/dur-/bak- +o +bilmece metninin devamı
2.6.1.9. “Ben anlatım” veya “öyküleme” kalıbı
2.6.1.10. Doldurma ve Yansıma Kalıpları
2.6.2. Bitiú Kalıpları
2.7. Anlatma Kalıpları
2.7.1. Karúıtlık Kalıbı
2.7.2. Zıtlık Kalıbı
2.7.3. Benzetme Kalıbı
2.7.4. Karúılaútırma Kalıbı
2.7.5. Uyumsuzluk/ùaúırtma Kalıbı
3. Konuları Bakımından Bulgaristan Türkleri Bilmeceleri
3.1. Hayvanlarla ølgili Bilmeceler
3.2. Bitkiler ve Yiyecek-øçeceklerle ølgili Bilmeceler
3.3. ønsan Hayatı ve ønsan Organlarıyla ølgili Bilmeceler
3.4. Gündelik Hayatta Kullanılan Araç-Gereç ve Eúyalarla ølgili
Bilmeceler
3.5. Do÷a ve Do÷a Olaylarıyla ølgili Bilmeceler
3.6. Dinî Konulu Bilmeceler
3.7. Soyut Kavramlarla ølgili Bilmeceler
3.8. Madenlerle ølgili Bilmeceler
3.9. Bir Harfle Ya da Kelimeyle ølgili Bilmeceler
432
III.2.4. Yaratıcıları Bakımından Bulgaristan Türkleri Bilmeceleri
Muamma; “Gizli örtülü, anlaúılmaz veya anlaúılması güç, yahut iúaret ve
remiz yoluyla söylenmiú söz veya úey manalarına” gelir.1127 Edebiyatımıza øran
edebiyatından geçmiú olan muammalar daha çok divan edebiyatında ortaya
konulmuú manzum ürünler olarak karúımıza çıkar. Muammaların lügazlardan
farkı; onlar kadar geniú hacimli olmaması ve bulunması istenilen nesnenin,
Allah’ın 99 ismi olan Esmâ-yı Hüsnâ veya padiúah, vezirler, paúalar, emirler gibi
önemli kiúilerle ilgili olmasıdır. Halk arasında muamma sözü, lügaz yahut bilmece
karúılı÷ı olarak kullanılmıútır. 1128
Lügaz, daha çok divan úairlerinin aruzun çeúitli kalıplarıyla ama genellikle
“fâilâtün fâilâtün fâilün” kalıbıyla yazdıkları ve insan dıúındaki varlıkların
soruldu÷u manzum sorudur. 1129
Divan ve halk úairleri arasında etkileúimin varlı÷ını biliyoruz. Halk úairleri
divan úairlerini Divan úairleri de zaman zaman halk úairlerini örnek almıúlardır.
Divan úairleri bilmeceleri kaynak alarak muamma ve lügazler yazmıútır. Aynı
úekilde âúıkların da muamma ve lügazlar yazması, edebi bilmecelerle halk ürünü
bilmeceler arasındaki karúılıklı etki ve alıúveriúi kolaylaútırmıútır.1130
Bu ürünlerin benzerlikleri, aynı kaynaktan çıkmaları, aynı zevke hitap
etmeleri, bilmeceyi soranın türleri ayırt edecek kültürel birikime her zaman sahip
olamaması, sahip oldu÷u kültürel malzemeyi, kabiliyeti nispetinde birbirinin
yerine kullanmaya çalıúması ve en önemlisi bunların sözlü bir gelenek içinde
gerçekleúmesi gibi nedenler bu ürünleri, birbirine iyice yaklaútırmıú, farklı yapı dil
ve üslup özellikleri gösteren bilmeceleri do÷urmuútur.
Bilmecelerdeki bu iç içelik, ilk yaratıcısı bilinmeyen, anonim bilmecelerin
hem özelliklerinin tespitini hem de sınıflandırmasını zorlaútırmıú, kimi bilim
adamları bu karmaúadan dolayı tasnif ve örneklemelerinde çeliúkiye düúmüúlerdir.
Baúgöz’ün “Kültürümüzde, hepsi soru olan ve karúılı÷ının bilinmesi
beklenen bir hayli edebiyat türü ve biçimi var. Divan úairlerimizin yazdıkları
muamma ve lügazlar bir bakıma bilmecedir. Aúıklarımızın sazlarını alıp,
1127
1128
Âmil Çelebio÷lu-Yusuf Ziya Öksüz. age. s.33. Do÷an Kaya. age. s.540.
1129
Âmil Çelebio÷lu-Yusuf Ziya Öksüz. age. s.17. Do÷an Kaya. age. s.452.
1130
Pertev Naili Boratav-ølhan Baúgöz. agm. s.2-13.
433
türkülerle birbirlerini sorguya çekmeleri de öyle. Aúıkların zor bir soruyu bir
zarfa koyup kahve duvarına asmaları (askı asma) gelene÷i de bilmeceden baúka
bir úey de÷ildir. østanbul Semai kahvelerinde tulumbacıların ve külhanbeylerin
semailer ve maniler ile yarıúmaları da bilmece sormaktır. Matematik soruları,
hukuk soruları, “bir evde” diye baúlayarak hane halkının sayılarını soran oyun
da öyledir. ùairlerin ve sultanların birbirlerine zor sorular göndermeleri de
bilmecedir. Dü÷ün halkının önüne geçip, gelin alıcılara úiirli sorular yöneltmek
de aynı guruba girer.” úeklinde önce bilmece olarak anılan ürünleri tek tek
sayması, son olarak da “Ama halk bilmeceleri dedi÷imiz, gerçek bilmeceler
bunların hepsinden de÷iúiktir Bu çalıúmamızda üzerinde duraca÷ımız asıl konu
halk bilmeceleridir” ve “Ol nedir ki, veya bil bakalım diye baúlayan bilmeceler
halk bilmecesi de÷ildir.”1131 demesine ra÷men, bütün bu özellikleri içeren
örnekleri halk bilmecesi olarak eserine alması söz konusu çeliúkili yaklaúımlara
açık bir örnektir.
Bulgaristan Türkleri bilmeceleri arasında da üslup bakımından lügaz
özelli÷i gösteren bilmece örneklerine az da olsa rastlanmaktadır. Bu özellikteki
bilmecelerle ilgili de÷erlendirmelerimiz çalıúmamızın; “Baúlangıç ve Bitiú
Kalıplarına Göre Bulgaristan Türkleri Bilmeceleri” baúlı÷ı altında ileride ele
alınacaktır.
Bulgaristan Türkleri bilmeceleri söyleyeni bilinmeyen, unutulmuú sözlü
kültür ortamında kulaktan kula÷a iúitilerek aktarılan bilmece örneklerinden
oluúmaktadır.
III.2.5. Yapı Bakımından Bulgaristan Türkleri Bilmeceleri
Konu baúlı÷ına geçmeden önce “bilmecelerde yapı” üzerine
araútırmacıların ileri sürdükleri görüúlerin neler oldu÷una göz atmakta fayda
vardır. Çünkü “bilmecelerde yapı” konusunda da tam bir birlikteli÷in olmadı÷ı
açıktır. Bilmecelerin içerik özelliklerinin yanında dıú yapı özelliklerinin de tahlil
edilmesi, bilmece türünün tam olarak anlaúılmasına yardımcı olaca÷ı
kanaatindeyiz. Yukarıda “bilmece tanımları ve tasnifleri” bölümünde konuyla
ilgili çalıúmaların bazılarını de÷erlendirmiútik ve bilmecelerin tasnifinde ve
1131
434
tanımında görülen bazı sıkıntıları maddeler halinde sıralamıútık. Bu bölümde ise,
bilmecelerin yapısı üzerinde yapılan çalıúmalardan kısaca söz ederek Bulgaristan
Türkleri bilmecelerini yapısal yönden de÷erlendirece÷iz.
Bilmecelerin sınıflandırılması üzerine yapılan çalıúmalarda da görüldü÷ü
gibi ya “yapı” özellikleri tamamen ihmal edilmiú, ya da “içerik” özellikleri ile
karıúık olarak verilmiútir. Avrupa’da bilmecelerin yapısal özelliklerine yönelik
bilimsel çalıúmalar 19. yüzyılda baúlamıútır. Alman araútırmacı Robert Petsch
1899’da yayınlanan çalıúmasında; “1. Baúlangıç formülü, 2. Betimlenecek konuya
verilen ad, 3. Konuyu betimleyen bir cümlecik, 4. Yine konuyu betimleyen ama
cevap arayanı yanıltan bir cümlecik, 5. Bitiú formülü” olmak üzere bilmecenin
beú ö÷eden oluútu÷unu ileri sürmüútür.1132 Daha sonra gelen pek çok araútırmacı
bilmece türüne yönelik yapısal tanımlamaların ço÷unu bu görüúe dayandırmıútır.
Oysa Petsch, bu özelliklerin, ço÷u bilmecede olmadı÷ını kendisi de kabul eder.
Petsch’in ileri sürdü÷ü söz konusu ö÷elerden sadece iki tanesi “yapı” ile ilgilidir.
Baúlangıç ve bitiú formülleri, masalda oldu÷u gibi bilmecede de, türü belirleyen
bir yapı özelli÷i de÷il, bir üslup özelli÷idir.1133
“Bilmecenin Yapısal Bir Tanımına Do÷ru” adlı çalıúmalarında Robert A.
Georges, Alan Dundes, Petsch’in bilmecelerle ilgili ileri sürdü÷ü beú ö÷e
çözümlemesinin ve Archer Taylor’un; “Gerçek bilmece, bir nesneyi, bütünüyle
de÷iúik bir baúka nesneyle karúılaútırır; bilmece olumlu ve olumsuz iki ö÷eden
oluúur (Gözleri var, göremez); Gerçek bilmece bir genel tanım ve bir de
kendinden önce gelenlere çeliúik düúen özgül bir ayrıntıdan oluúur” vb.
tanımlarının mevcut bilmece örnekleriyle örtüúmedi÷ini, nedenleriyle birlikte
ortaya koyduktan sonra, yapılan bu tespitlerin daha çok bilmecelerin içerikle veya
üslûpla ilgili oldu÷unu vurgulayarak belirtirler.1134 Robert A. Georges, Alan
Dundes, konuya en etkin yaklaúma noktasının yapısal çözümleme oldu÷u
görüúündedirler. Bilmecede üslup tartıúmasıyla yapısal tartıúmanın
karıútırılmaması gerekti÷ini ifade eden Georges ve Dundes, bu noktadan hareketle
bilmeceleri, “karúıtlıksız, yani betimleyici ö÷eleri arasında çeliúki bulunmayan
1132
Mahir ùaul. agm. s.80.
1133
Mahir ùaul. agm. ss.80-86.
1134
Robert A. Georges-Alan Dundes. agm. ss.87-96
435
bilmeceler ve karúıtlıklı, yani betimleyici ö÷elerinden en az ikisinin çeliúik oldu÷u
bilmeceler” olmak üzere genel itibariyle ikiye ayırırlar.1135 “Bilmecenin Yapısı”
baúlı÷ı altında; “Dıú yapı bilmecenin çatısı, iç yapı ise çatının içini dolduran
varlıklardır.” sözleriyle bilmecelerin yapısal özelliklerine dikkat çeken Eyübo÷lu,
sadece bilmecenin konusu ve bu konuların nasıl imgelendi÷i üzerinde durarak
özellikle bilmecelerdeki benzetme ustalı÷ına dikkat çeker. Eyübo÷lu; “bilmecenin
kuruluú (teknik) yapısı”ndan daha çok úiirselli÷i anlamaktadır.1136
Konu hakkında görüú bildiren araútırmacılardan biri de Saim
Sakao÷lu’dur. Sakao÷lu, bilmecelerin bazı kalıp sözlerle baúladı÷ını ve bu
durumun bütün ülkelerin bilmeceleri için geçerli oldu÷unu ifade eder.
Sakao÷lu’nun bilmecelerin yapısal özellikleriyle ilgili de÷erlendirmeleri úu
úekildedir:
“Bilmeceleri yapıları açısından ele aldı÷ımızda çeúitli özellikleri göz
önünde bulundururuz. Bunlar, daha çok dıú görünüúünden baúlayarak kelime
seçimine varıncaya kadar devam eden özelliklerdir. Bu özellikleri de úöyle
sıralayabiliriz: 1. Manzum-mensur olmaları, 2. Manzum olanların mısra sayıları,
3. Manzum olanların ölçüleri, 4. Mensur olanların yüklemli-yüklemsiz olmaları,
5. Mensur olanların birden fazla cümleden kurulması, 6. Cevabın dıúa ait
özelliklerinin ele alınması, 7. Cevabın içe ait özelliklerinin ele alınması, 8.
Cevabın içe ve dıúa ait özelliklerinin ele alınması, 9. Birden fazla cevabı olacak
úekilde kurulması, vb.” Sakao÷lu, konu ile ilgili detaylarda ise; manzum
bilmecelerin beyit sayılarına, mensur bilmecelerin yüklemli ve kurallı olup
olmamalarına, bir veya birden fazla cümleden oluúup oluúmamalarına da
de÷inir.1137
Ali Öztürk ise; bilmecelerin, edebî metin özelli÷i taúıdı÷ını ve bu edebî
olma özelliklerini de anlamlarından aldı÷ını ileri sürer. Öztürk’ün; “Bilmeceler,
úekilden ziyade anlamları ile anonim edebiyatın bütünlü÷ü içinde önem
kazanmıúlardır. Di÷er türlerde de oldu÷u gibi, úekil bir kalıptır. O kalıba de÷er
1135
Robert A. Georges-Alan Dundes. agm. ss.87-96
1136
øsmet Zeki Eyübo÷lu. “Bilmecelerin Yapısı.” østanbul: Türk Folklor Araútırmaları.1962, S.
159, s. 2856, 2857.
1137
Saim Sakao÷lu. “Azerbaycan ve Anadolu Sahası Bilmecelerinde Görülen Yapı Ortaklıkları
Üzerine.” øpek Yolu Uluslararası Halk Edebiyatı Sempozyumu Bildirileri 1-7 Temmuz 1993.
Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yay., 1995, ss. 491-499.
436
kazandıran, úekli oluúturan bilmecenin mantık gücüdür, bu anlayıúla düúünürsek,
bilmeceler birer edebî kavramdır.” úeklindeki de÷erlendirmesi bir anlamda,
bilmecelerin “yapı”yla ilgili boyutunun ikinci plana itilme nedenlerine iúaret
etmesi bakımından önemlidir.1138
Aysun ømirgi, “Elazı÷’da Derlenen Bilmecelerin Yapı, Biçim Yönünden
øncelenmesi ve Kümelenmesi” adlı makalesinde ølhan Baúgöz’ün, eserinde
bilmecelere uyguladı÷ı yapı ve biçim incelemesini esas aldı÷ını söyleyerek yeni
bir tasnife gitmemiútir.1139
ølhan Baúgöz’ün, halk bilmecelerinin kalıplarını esas alan yapısal tasnifi
ile ilgili görüúlerimizi yukarıda belirtti÷imiz için buraya tekrar almadık.
Ele aldı÷ımız bu yaklaúımlardan hareketle bilmecelerin “yapı”
özelliklerini úu baúlıklar altında sıralamak mümkündür:
1. Bilmecelerin manzum veya mensur oluúu,
2. Baúlangıçlarının (formel yapılarının) olup olmayıúı,
3. Bilmecelerdeki cümle kuruluúu özellikleri
Çalıúma konumuz, bilmecelerin yapısal tasnifindeki tartıúmaları ve ayrılıkları
irdelemek de÷ildir. Bu nedenle, gerek yazılı gerekse sözlü kaynaklardan
kaydetti÷imiz Bulgaristan Türkleri bilmecelerini metin merkezli bir yaklaúımla
yapı bakımından úu úekilde sınıflandırdık:
1. Tek Sorulu ve Tek Cevaplı Bilmeceler
2. Soru ve Cevapları Birden Fazla Olan Bilmeceler
2.1. Cevaplar Arasında Yakın Anlam øliúkisi Bulunan Bilmeceler
2.2. Cevaplar Arasında Anlam øliúkisi Bulunmayan Bilmeceler
3. Metinleri Eú Ya da Benzer, Cevapları øse Farklı Olan Bilmeceler
4. Mensur Bilmeceler
4.1. Yüklemi tek olan bilmeceler
4.2. Yüklemi birden fazla olan bilmeceler
5. Manzum Bilmeceler
5.1. Tek Dizeden Meydana Gelen Bilmeceler
1138
Ali Öztürk. age. s. 291.
Aysun ømirgi. “Elazı÷’da Derlenen Bilmecelerin Yapı Biçim Yönünden øncelenmesi ve
1139
Kümelenmesi.” Türk Halk Kültürü Araútırmaları. 2001, ss. 131-154.
437
5.2. Ölçülü Bilmeceler
5.2.1. øki Dizeli Bilmeceler
5.2.2. Üç Dizeli Bilmeceler
5.2.3. Dört Dizeli Bilmeceler
5.2.4. Dörtten Fazla Dizeli Bilmeceler
5.3 Serbest Bilmeceler
6. Baúlangıç ve Bitiú Kalıplarına Göre Bilmeceler
6.1. Giriú Kalıpları
6.1.1. Ben + ilgi eki (m) (+) sıfat tamlaması + iyelik eki (m)
(+) var (+)bilmecenin devamı
6.1.2. Sıfat tamlaması + iyelik eki (+) var (+) bilmecenin
devamı
6.1.3. øsim (+) altında, ardında, arasında, arkasında baúında,
boyunda dibinde, dorasında, içinde, önünde, ucunda,
üstünde (+) bilmece metninin di÷er bölümü
6.1.4. Sıfat tamlaması +DA + bilmece metninin di÷er kısmı
6.1.5. øsim +DA + bilmece metninin di÷er kısmı
6.1.6. øsim + DAn (+) gelir/aldım/attım/iner/baktım (+)
bilmece metninin di÷er kısmı
6.1.7. “Ol nedir ki” kalıbı
6.1.8. Ben+git-/dur-/bak- +o +bilmece metninin devamı
6.1.9. “Ben anlatım” veya “öyküleme” kalıbı
6.1.10. Doldurma ve Yansıma Kalıpları
6.2. Bitiú Kalıpları
7. Anlatma Kalıpları
7.1. Karúıtlık Kalıbı
7.2. Zıtlık Kalıbı
7.3. Benzetme Kalıbı
7.4. Karúılaútırma Kalıbı
7.5. Uyumsuzluk/ùaúırtma Kalıbı
438
III.2.5.1.Tek Sorulu ve Tek Cevaplı Bilmeceler
Bulgaristan Türkleri bilmecelerini yapı bakımından sınıflandırırken,
bilmece metninin kurgusundan yola çıkarak bir sınıflandırma denemesi yaptık. Bu
ayrımı yaparken, metnin kurgusundaki soru sayısına ve soru karúılı÷ında verilen
cevap sayısını göz önünde bulundurduk. Ana baúlık olarak soru/cevap sayısını
esas aldık. Bilmece metninde tek soru ve karúılık olarak da tek cevap varsa, bu
yapıdaki bilmeceleri; “Tek Sorulu Tek Cevaplı Bilmeceler”; birden çok sorudan
oluúan ve her bir soruya ayrı ayrı cevap aranan bilmece metinlerini ise; “Çok
Sorulu Çok Cevaplı Bilmeceler” baúlı÷ını verdi÷imiz bölümleme içerisinde
inceledik.
Bulgaristan Türkleri bilmeceleri a÷ırlıklı bir biçimde “Tek sorulu ve tek
cevaplı” bilmecelerden oluúmaktadır. 2085 bilmece metninden, 1926 bilmece
metni; “Tek Sorulu Tek Cevaplı Bilmeceler”dir. Çalıúmamız sırasında yazılı
kaynaklardan aldı÷ımız ve karúılı÷ı tek olarak gösterilen bilmece metinlerini
yaptı÷ımız sınıflandırmanın mantı÷ına göre; “Çok Sorulu Çok Cevaplı
Bilmeceler” üst baúlı÷ı altında vermeyi uygun gördük. Bu gibi bilmece metinleri
için de dipnotlarda açıklamada bulunduk. Örnek olarak Mihail Yançev’in
1140
derledi÷i; “Dört tak tak/øki tin tin/ Bir saçak, nedir o?” bilmece metnini
verebiliriz. Yançev, karúılık olarak; “beygir” cevabını vermiútir. Yukarıda da
açıkladı÷ımız gibi, sınıflandırmadaki ölçütümüze göre metinde cevabı aranan
varlık üç soru ile tanımlanmıútır. Her dize varlı÷ın bir özelli÷ini sormaktadır.
Cevapların bütünü ise, “beygir”i iúaret etmektedir.
“Beyazla baúladım/Yeúille iúledim/ Kırmızı ile bitirdim/Kiraz”1141 bilmece
örne÷inde oldu÷u gibi; metninde bir varlık, birkaç yönüyle tasvir edilmiú ancak,
cevap tekse bu tür bilmeceleri de; “Tek Sorulu Tek Cevaplı Bilmeceler”
baúlı÷ında de÷erlendirdik. Metinde bir varlı÷ın çeúitli özellikleri de÷iúik soru
kalıpları ile ve her bir soru, o varlı÷ın bir parçasına gönderme yaparak bizden
cevap isteniyor ve sonuçta bir kompozisyon bütünlü÷ü ortaya çıkıyorsa, cevap tek
gibi görünse bile, bu tür bilmeceleri; “Soru ve Cevapları Birden Fazla Olan
1140
Mihail Yançev, bilmecenin cevabı için “at” karúılı÷ını vermiútir. Bize göre bu bilmece metni
çok sorulu ve çok cevaplı bir bilmecedir. Bu sebeple sınıflandırmada çok sorulu ve çok cevaplı
bilmeceler bölümünde gösterdik. Bkz. Mihail Yançev. age. s.94.
1141
439
Bilmeceler” baúlı÷ı altında topladık. Örnek olarak; “øki dik dik,/ øki bak bak,/Dört
taka tuka,/Bir kamçıka”1142 (Kulak, göz, ayak, kuyruk /Kedi) bilmece metnini
verebiliriz. Bilmecenin cevabı bütün olarak “kedi”dir. Ancak her bir dize, bizi bu
bütüne götürecek sorulardan oluúmaktadır. Her dize önce kendi içinde sorudan
oluúmakta ve her soruya cevap aranmaktadır. Bilmece metnindeki her dizenin
cevabı bizi; bir bütüne ve kompozisyonun tamamlanması sonucunda “kedi”
cevabına götürmektedir.
III.2.5.2. Soru ve Cevapları Birden Fazla Olan Bilmeceler
“Soru ve Cevapları Birden Fazla Olan Bilmeceler” üst baúlı÷ını
verdi÷imiz bölümde, 159 bilmece metni yer almaktadır. Sınıflandırmadaki
ölçütümüz; bilmece metnindeki soru sayısının birden fazla olması esasına
dayanmaktadır. Yaptı÷ımız bu ayrımda bize göre asıl olan metindeki soru
sayısının birden fazla oluúudur. Bilmece metni; bir varlı÷ı, olguyu ve objeyi
de÷iúik yönleriyle tasvir edebilir. Ancak bu tasvirler cevabı aranan nesnenin
bulunmasında birden fazla soru sormuyor ve bizi tek cevaba götürüyorsa, böyle
bir bilmece metni tek sorulu ve tek cevaplı bir bilmece metnidir. Metin, cevabını
aradı÷ı nesneyi birden fazla soruyla anlatıyor ve her bir soruya ayrı ayrı cevaplar
istiyorsa, bu yapıdaki bilmeceler, çok sorulu ve çok cevaplı bilmecelerdir.
Yukarıda ølhan Baúgöz’ün yaptı÷ı sınıflandırmayı de÷erlendirirken de
belirtti÷imiz gibi, aynı bilmece metninin farklı cevaplara karúılık gelmesi, o
bilmecenin çok sorulu çok cevaplı oldu÷u anlamını taúımaz. ølhan Baúgöz’ün
Mefküre Mollava’dan aldı÷ı; “Yedi a÷a kardeútirler, geçerler birer birer, sayısı
pazarda biter” bilmecesini, “Karúılıkları Birden Çok Olan Bilmeceler”
bölümünde göstermiútir. Ancak bize göre bu bilmece metni, tek bir soru sormakta
ve bizden tek bir cevap istemektedir. Cevap olarak pazartesiden baúlayıp pazara
kadar haftanın bütün günlerini saymak algılanıyorsa, bu bakıú açısı da metnin
karúılı÷ının birden çok oldu÷unu bize göre ifade etmez. Yine Baúgöz’ün; “Akúam
olunca kıllıyı kıllıya katarız” bilmecesini “göz yummak, ateú, kapı sürgüsü”
1143
cevaplarını vermiútir. Bu bilmecenin cevabı tektir. Bilmecede cevap
1142
Bkz. Kù13/Kù14/YD.
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.714:990j. Baúgöz, karúılı÷ı “Kirpikler” notunu da
1143
düúmüútür.
440
çeúitlenmesi söz konusudur. Söylenildi÷i ba÷lamda cevap, “göz yummak”,
“ateú”, “kapı sürgüsü” olabilmektedir. “Fincan gibi gözü var, acı acı sözü var”
bilmecesine karúılık olarak “baykuú, yarasa, gece kuúu” cevaplarını veren ølhan
Baúgöz, bilmece metnini “Tek Karúılı÷ı Olan Bilmeceler” sınıflandırmasında
1144
vermiútir. Baúgöz’ün yukarıda metnini verdi÷imiz bilmeceyi, karúılıkları
birden çok bilmecelerde de÷erlendirirken bu metni tek karúılı÷ı olan bilmeceler
bölümünde göstermesi bize göre tutarlı de÷ildir. Ayrıca “Mavi atlas üstünde altın
tas” bilmecesi hem tek karúılı÷ı olan bilmeceler hem de karúılıkları birden çok
bilmecelerde yer almaktadır.1145 ølhan Baúgöz’ün sınıflandırmasına göre bu
bilmece metninin yeri karúılıkları birden çok bilmecelerdir.1146 Bilmecelerde
birden fazla karúılı÷ın ölçütünün belirlenmesi gerekti÷i kanaatini taúımaktayız.
Çok cevaplılıktan; cevabın eú anlamlı kelimelerden meydana gelmesi
anlaúılıyorsa, “elek, kalbur, kevgir, süzgeç”, gibi bize göre bu çok cevaplı
olmaktan ziyade, cevap çeúitlenmesi anlamı taúımaktadır. Bilmecede karúılı÷ın
çok olması, metinde birden fazla soruyla cevabı aranan nesnenin sorulması ve her
bir soruya karúılık bir cevabın olmasıdır diye düúünmekteyiz.
“Soru ve Cevapları Birden Fazla Olan Bilmeceler” baúlı÷ını iki alt baúlık
altında de÷erlendirmenin mümkün oldu÷unu düúünüyoruz. Bilmecenin metninde
birden fazla soru birden fazla cevaba karúılık olarak gelirken cevaplar arasında
yakın anlam iliúkisi olanları, “Cevaplar Arasında Yakın Anlam øliúkisi Bulunan
Bilmeceler” olarak kümeleyebiliriz. Örnek olarak; “Arap apıúır/Çengi biner/Kum
kaynar/Kuyruk oynar.”1147 bilmecesini gösterebiliriz. Bilmecenin cevabı
“sacaya÷ı, tencere, mısır unu, oklava”dır. Buradaki nesnelerin tamamı
birbirleriyle yakın anlam iliúkisi içinde olan kavramlardan oluúmaktadır. Cevap,
bir kompozisyon bütünlü÷ü ortaya koymaktadır.
“Cevaplar Arasında Anlam øliúkisi Bulunmayan Bilmeceler” baúlı÷ında
ise metinde sorulan sorular ile aranan cevaplar arasında anlam iliúkisi olmayan
1144
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.164:84.
1145
Bkz. ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.318:355.44 ve s.676:882.
1146
Bu konuda tespit edebildi÷imiz di÷er örnekler için bkz. Di÷er örnekler için; ølhan Baúgöz-
Andreas Tietze. age. s.694:936, 270:285.5; 224:208.8/ s.702:953.5, 360:423.19 vb.
1147
M. Türker Acaro÷lu. age. s.295.
441
bilmeceleri kastetmekteyiz. “Hayvanlar içinde dilsiz,/Meyveler içinde gülsüz” 1148
bilmecesinde iki farklı nesneye gönderme yapılmaktadır. Cevabı aranan nesneler
arasında ise anlam ve kompozisyon bakımından bir yakınlık bulunmamaktadır.
Cevabı “Balık ve dut” olan bu bilmecede nesneler arasında anlam bakımından bir
yakınlık söz konusu de÷ildir.
III.2.5.3. Metinleri Eú Ya da Benzer, Cevapları øse Farklı Olan Bilmeceler
Yaptı÷ımız sınıflandırma denemesinde; “Metinleri Eú Ya da Benzer
Cevapları øse Farklı Olan Bilmeceler” baúlı÷ı altında Bulgaristan Türkleri
bilmecelerini, cevap çeúitlemesi bakımından ele aldık. Metinleri eú ya da benzer
metinlerden oluúan ancak cevapları bazen birbiriyle yakın bazen birbirinden çok
uzak varlıklara karúılık gelen bilmeceleri kastetmekteyiz. Cevap çeúitlenmesine
u÷ramıú bilmeceler ile içerisinde birden fazla soru bulunan ve her bir soruya
cevap arayan bilmece metinlerini aynı kategoride de÷erlendirilmemesi kanaatini
taúımaktayız. Bizce asıl olan metindeki soru sayısı ve soruya verilen cevap
sayısıdır. Bilindi÷i gibi sözlü ürünlerin özelliklerinden biri varyant ve
versiyonlarının olmasıdır. Bilmecelerde, her iki taraf için önceden kabul edilmiú
bir cevap vardır. Cevap üzerinde tartıúılmaz. Metnin cevaplandırılması ne kadar
zor olursa soran taraf için üstünlük anlamına gelmektedir. Bizce cevap da
bilmecenin soruldu÷u ba÷lamla yakından ilgilidir. Aynı metne; saat, úalgam,
kamyon gibi birbirinden çok uzak kavramların cevap olabilmesi, o bilmece
metninin cevabının birden fazla karúılı÷ının oldu÷u anlamına gelmez. Cevapların
sözlü ürünlerin bir özelli÷i olan çeúitlenmesi demektir. Bu yapıdaki bilmece
metinlerine baktı÷ımızda sorunun tek oldu÷unu görmekteyiz. “Canı var kanı yok”
bilmece metni bize tek soru sormaktadır. Cevap tartıúılmaz ve onaylanmıú
oldu÷una göre; “úalgam1149, kamyon1150, saat1151” gibi birbirinden son derece
uzak kavramları karúılaması, cevabın metnin söylendi÷i ba÷lama göre
úekillenmesi ve çeúitlenmesi örne÷idir. Ama “Altı tahta, üstü tahta/Sekiz ayak beú
1148
Mihail Yançev. age. s.93.
1149
1150
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.368’ten Mefküre Mollova. age. no.435; Hayriye
Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, s.132.
1151
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s. s.545’ten Tadeusz Kowalski. age. no.41, ss.128-145.
442
kafa.”1152 bilmece metninde birden fazla soru ile birden fazla cevabı aranan bir
olgudan söz edilmektedir. Önce “Altı tahta, üstü tahta” olarak tanımlanan
varlı÷ın bulunması, arkasından da sekiz aya÷ı ama beú kafası olan varlı÷ı ortaya
çıkarmak gerekmektedir. Görüldü÷ü gibi metinde çözümü aranan birden fazla
soru vardır. Altı tahta, üstü tahta sorusunun karúılı÷ı “tabut”tur. Sekiz ayak, tabutu
taúıyan ve tabutun dört tarafındaki kiúiler; beú kafa ise, ölünün ve tabutu
taúıyanların kafa sayısıdır. Tek sorulu tek cevaplı bilmecelerin, en azından
Bulgaristan Türkleri bilmeceleri için, daha kolay çeúitlendi÷ini söylememiz
mümkün. Birden fazla sorulu bilmecelerde ise metnin çeúitlendi÷ini cevabın
genelde aynı kaldı÷ını ya da eú anlamlı kelimelerin kullanıldı÷ını düúünmekteyiz.
Konumuz Bulgaristan Türkleri bilmeceleri oldu÷u için bu ayrıntının araútırılması
baúka bir çalıúma konusudur.
øncelememizin metinler kısmında sözünü etti÷imiz yapıdaki bilmeceleri
ayrı metinler halinde göstermedik. Bu hem çalıúmamızı geniúletecekti hem de
sınıflandırmadaki soru/cevap mantı÷ına aykırı bir durum teúkil edecekti. Bu
nedenle “Metinleri Eú Ya da Benzer, Cevapları øse Farklı Olan Bilmeceler”le ilgili
çalıúmamızda geçen metinlerin bazılarını burada gösterece÷iz:
Alçacık eúek kabaca/kabacık döúek (Koç1153/Koyun1154)
Alçacık boylu/Kadife donlu (Biber1155/Patlıcan1156)
Alçacık dallı, yemiúi ballı (Üzüm1157/Çilek1158)
Bir direkli, bin kiremitli (Leylek1159/ A÷aç1160/ Lahana1161)
Altı mermer, üstü mermer
øçinde buruúuk Ömer (Kestane1162/Kaplumba÷a1163)
1152
1153
Bkz. Kù13/Kù14/YD
1154
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, s.133; ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.430’dan
Mefküre Mollova. age. no.237.
1155
Bkz. Kù94/YD.
1156
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.531’den Mefküre Mollova. age. no.155. Hayriye
Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, s. 135.
1157
M. Türker Acaro÷lu. age. s. 269.
1158
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, s. 129.
1159
1160
1161
1162
1163
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.375’ten Tadeusz Kowalski. age. no.1, s.128-145.
443
Elsiz kolsuz kuyu kazar(lar) (Yılan1164/ Çorap úiúi1165)
Hanım uyandı, cama dayandı,
Cam kırıldı, kana boyandı. (Karpuz1166/Nar1167)
Hanım cama dayanır
Cam kırılır, kana boyanır1168(Kızılcık)
øki direkli/Bin kiremitli. (Hindi 1169/Horoz1170/ Kaz1171/ Tavuk1172)
Kara tavuk/Karnı yarık (Kilit 1173/ Kahve1174/ Baca1175/ Ayakkabı1176/
Ocak1177)
Gitti gelmez; geldi gitmez (Gelin1178/ Gençlik, ihtiyarlık1179)
Dere tepe, çıngıl küpe. (Kiraz1180/Kızılcık1181)
Alçacık tepe, çıngıllı küpe (Kızılcık1182/Kiraz1183)
Kat kat döúek/Onu bilmeyen eúek (Lahana1184/Yüklük)
Da÷dan gelir taútan gelir
Meúin büzüklü eniútem gelir (Arı1185/Keçi1186/Tavúan1187)
(Meúin kalpaklı amcam gelir.) (Kestane1188)
1164
1165
1166
Bkz. Kù13/Kù14/YD;
1167
Bkz. Kù86; ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.500’den Mefküre Mollova. age. no.136;
1168
1169
1170
1171
1172
1173
Gyula Nemeth. age. s.214; M. Türker Acaro÷lu. age. s.269.
1174
1175
Mihail Yançev. age. s.108; Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. s.129.
1176
Sevdiye Güven. agt. s.48.
1177
1178
1179
1180
1181
1182
Bkz. Kù94/YD; Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, s. 133.
1183
1184
1185
1186
1187
1188
444
Da÷dan gelir takır takır/Ayakları gümüú bakır (Ka÷nı1189/Araba1190)
Ak tavuk suda gezer/yüzer. (Kaz1191/ Sabun1192)
Nar tanesi, nur tanesi
Dört köúenin bir tanesi (Gelin1193/ Kâbe1194)
Sarı tavuk suda oynar/oynak. (Kabak1195/ Su a÷acı, susak1196)
Minareden attım kırılmadı/Suya attım kırıldı. (Sigara külü1197/ Kâ÷ıt 1198)
Saksa÷an yuvada/Kuyru÷u ovada (Kabak1199/ Kaúık ve kaúıklık1200 )
Uzun yengem uz yatır /Kızanları düz yatır (Basamak1201/Salata1202)
Sıra sıra sö÷ütler/Birbirini ö÷ütler (Dü÷me1203/ Diúler1204)
Yazın dalda, kıúın gölde (Turúu1205/ Sebze1206)
Yüklük arasında yarım kolacım/ ekmeci÷im (Yılan1207/Ateú1208)
Alçacık boyu var,/Kadifeden donu var (Çilek1209/Patlıcan1210/Domates1211)
Min min minare/Dibi daire/Yüz bin çiçek bir lale (Ay ve
yıldızlar1212/Cami1213)
1189
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s. 366’dan Mefküre Mollova. age. no.389.
1190
1191
Bkz. Kù33.
1192
1193
1194
1195
1196
1197
Bkz. Kù92/YD.
1198
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s. 364’ten Mefküre Mollova. age. no.428.
1199
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.358’den Tadeusz Kowalski. age. no.24, s.128-145.
1200
Bkz. Kù54/MD; ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.390’dan Mefküre Mollova. age. no.322.
Cebeci, bu bilmecenin cevabı için; “Kaúıklık susa÷ı”nı vermiútir. Susak, su kaba÷ı demektir. Bkz.
1201
1202
Bkz. Kù82
1203
1204
1205
1206
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.560’tan Mefküre Mollova. age. no.160.
1207
1208
1209
Bkz. Kù86
1210
Bkz. Kù54/MD; Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, s. 135.
1211
Bkz. Kù5
1212
1213
445
Sarı kız sanca÷ıyla/Yedi bin ence÷iyle (Kavun ve çekirdekleri1214)
Sarı kız sanca÷ıyla/Bir sürü ence÷iyle. (Üzüm, asma1215)
Sende de var, bende de var, bir kuru dalda da var. (Gölge1216/Güneú1217)
Ak don içinde dik durur. (Mısır ve baúa÷ı1218/ Baúak1219)
III.2.5.4. Bulgaristan Türklerinde Mensur Bilmeceler
Konu baúlı÷ına geçmeden önce bilmecelerin manzum ya da mensur
oluúuyla ilgili yaklaúımları gözden geçirmek faydalı olacaktır.
Yapılan tanımlamaların hemen hepsinde “bilmeceler genellikle
manzumdur” ifadesi yer almaktadır. Tanımların devamında ise “az da olsa
mensur” bilmeceler de vardır denilmektedir. Sınıflandırma çalıúmalarında da
bilmeceler genelde “manzum” ve “mensur” úeklinde de÷erlendirilmiútir. Bazı
araútırmacılar “mensur” bilmeceleri de kendi içerisinde “yüklemi tek ya da birden
fazla yüklemi olan, yüklemi olmayan” gibi alt baúlıklar açarak incelemiúlerdir.
Bilmecelerin manzum ya da mensur oluúuyla ilgili olarak tam bir görüú birli÷inin
olmadı÷ını söyleyebiliriz. Bu konudaki yaklaúımları gözden geçirmek faydalı
olacaktır:
Âmil Çelebio÷lu ve Yusuf Ziya Öksüz konuyla ilgili olarak; “ùekil
bakımından bilmecelerimiz manzum ve mensur iseler de manzumlar ekseriyette
oldu÷u gibi, bir kısım mensur parçaların da aslında manzum olması muhtemeldir.
Bir, iki, üç, dört ve daha fazla mısradan meydana gelen örnekler az olmamakla
beraber, iki ve dört mısralıların daha çok oldu÷unu tahmin ediyoruz. (…)
Manzum bilmecelerin daha çok oluúu, herhalde ezberlenme kolaylı÷ı ile izah
edilebilece÷i gibi millî bir zevke de ba÷lanabilir.” demektedirler.1220
Erman Artun; “Biçim bakımından bilmeceler, manzum ve mensur
bilmeceler olmak üzere ikiye ayrılırlar. Ancak bilmeceler daha çok manzum
olurlar. Mensur bilmecelerin de aslının manzum oldu÷u düúünülebilir.
1214
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.395’ten Mefküre Mollova. age. no.119. Hayriye
Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, s. 133.
1215
1216
1217
1218
1219
1220
446
Bilmecelerin manzum olmalarının nedeni; ezberleme kolaylı÷ından ileri
gelmektedir. Bunun yanı sıra hece ölçüsünün de bilmece yaratmada kolaylık
sa÷ladı÷ı söylenebilir.” görüúündedir. Âmil Çelebio÷lu ve Yusuf Ziya Öksüz’ün
“mensur bilmecelerin aslında manzum olabilece÷i” ihtimalini uzak tutmayan
görüúünü Erman Artun’un da paylaútı÷ı görülmektedir.1221
Konuyla ilgili olarak ùükrü Elçin; “Mensur bilmeceler, düz cümle hâlinde,
konuútu÷umuz úekilde olan ve ço÷u zaman “seci” karakteri gösteren
mahsullerdir. Bu mahsulleri bazı durumlarda manzum bilmeceden ayırmak
mümkün olmaz. Tekerlemeleri andıran ve az da olsa atalar sözü ile duygu ve fikir
alıúveriúinde bulunan eserleri de bu grupta toplayabiliriz. Mensur bilmecelerin
vezin ve kâfiye unsurlarından mahrum bulunuúu hafızalarda yaúamasını
zorlaútırdı÷ından manzum olanlara nispetle sayıları azdır.” sözleriyle yaklaúımını
dile getirmektedir.1222 Elçin, mensur bilmecelerin sayısının azlı÷ını “vezin ve
kafiyeden” yoksun oluúuna ba÷lamaktadır.
Naki Tezel; bilmecelerimizin dörtte üçünün manzum olarak kuruldu÷unu
ve bunu milletimizin manzum söz söylemeye düúkün oluúu ile izah eder. Tezel
devamla; “Bütün dile ba÷lı halk edebiyatı mahsulleri gibi muhite, zamana ve
konuya göre -az çok- de÷iúikliklere u÷rayan bu iptidaî veya bazen saf úiir örne÷i
sayılabilecek eserler, úekil bakımından nesir ve nazım olmak üzere iki ifade tarzı
gösterirler.” görüúünü dile getirir.1223
Rasim Özyürek’in konu ile ilgili ileri sürdü÷ü görüú kendi içinde çeliúkili
görünmektedir. Özyürek bir taraftan; “Bilmecelerin úekli incelendi÷inde nazım ve
nesir olarak iki ifade tarzına rastlanır. (…) Bilmecelerin ço÷u alt alta dizilmiú
mısralardan oluúur. Dizilen mısralarda vezin hecedir.” görüúünü dile getirirken
di÷er taraftan ise; “Bilmecelerin ço÷u cümleler halindedir.” demektedir.1224
Bilmeceleri “yapısal” incelemeye tabi tutan ølhan Baúgöz;
“Bilmecelerimizin ço÷u düz yazı iledir, ama onların arasında manzum olanlar da
vardır. Bu iki biçim arasında aúılmaz bir duvar yoktur. Düz yazı biçiminde olan
1221
Erman Artun. age. s.192.
1222
ùükrü Elçin. age. s.608, 609.
1223
Naki Tezel. age. s.VIII.
1224
Rasim Özyürek. Bilmecelerimiz. Türk Halk Kültürü Araútırmaları. Ankara:Kültür Bakanlı÷ı
Yay. 1996, ss. 72-84.
447
bilmeceler de, halk edebiyatımızın öteki örneklerinde görünen süsleme sanatları
ile donatılmıútır. Bunlar iç uyaklar, ilk harflerde benzeúmeler, dizenin eúit
parçalara bölünmesi gibi söz sanatlarıdır.” øfadeleri ile görüúlerini belirtir.
Baúgöz, manzum bilmeceler; iki, dört veya daha çok dizeli olabilir demektedir. øki
dizelilerin uyak da÷ılıúının “aa” oldu÷unu söyleyen Baúgöz, “bunlar Divan
úiirinin beyitlerine benzer ama aruzla yazılmamıúlardır” diye eklemede bulunur.
Baúgöz’e göre iki dizeli bilmeceler yan yana yazılınca düz yazı olarak görülebilir.
Araútırmacı, iki dizeli bilmecelerin hece sayılarının aynı olması ve uyaklarının
bulunması ile düz yazıdan ayrıldı÷ı görüúündedir.1225
Beúyüz bilmeceyi örneklem grubu olarak ele alan ølhan Baúgöz,
bilmecelerin manzum ve mensur olma özelliklerine yönelik tespitlerde
bulunmuútur. Ancak, araútırmacı örneklem grubundaki bilmecelerin hangi
ölçütlere göre tespit edildi÷i yönünde herhangi bilgi vermemektedir. Baúgöz’ün
beú yüz bilmeceden oluúan örnekleme grubundaki tespitlerine göre, bilmecelerin
yüzde onu, dört dizeli, dizeleri genellikle 7 heceli ve uyak yapısı “aaba” olan
bilmecelerdir. Yine Baúgöz’ün örnekleme grubundaki bilmece metinlerinin yüzde
yedisi, dört dizeli bir yapı gösterir, ama uyak düzeni ise, “aa.bb” olarak ortaya
çıkar. Araútırmacı devamla; “Dört dizeden artık olan mânilerde uyak düzeni,
genellikle aa bb cc olarak karúımıza çıkıyor.” demektedir. Bu cümledeki
“manilerde” kelimesi acaba “bilmecelerde” kelimesi mi olacaktı? Kastedilen dize
sayısı dörtten fazla olan bilmeceler midir?
ølhan Baúgöz’ün örneklem grubundan yola çıkarak vardı÷ı sonuçlardan bir
di÷eri mâni biçimindeki bilmecelerin hece sayısının 7, 8 ve daha çok olarak
görünmesidir. ølhan Baúgöz bu konuda; “Yedililerin 4+3, sekizlilerin 4+4 olarak
kesilmesi genel kuraldır. Bu 4+3 heceli dize bölünmesi Türk halk úiirinin pek çok
kullandı÷ı bir biçimdir. Bu biçimin seçilmesi, ilerde görece÷iz ki, mâniler ve
ninniler gibi halk edebiyatı örneklerinin kolayca bilmece olarak kullanılmasına
yol açmıútır.” görüúünü zikreder. Araútırmacının örnekleme grubundaki beúyüz
1225
448
bilmece için söyledi÷i son husus ise; “Örneklememizdeki 500 bilmeceden yüzde
yirmi sekizi düz yazı iledir, belli bir uyak düzenleri yoktur.” úeklindedir. 1226
Do÷an Kaya, “Anonim Halk ùiiri” adlı eserinde “kurallı cümle halinde
sorulan” bilmeceleri “mensur bilmeceler” olarak kabul eder. Mensur
bilmecelerde secili yahut zıt anlamlı kelimelere yer verildi÷ini belirten Kaya, bu
yapıdaki bilmecelerin kafiyeli sözlerden mahrum oldu÷undan akılda kalmalarının
zor ve de÷iúikli÷e u÷rama ihtimallerinin daha fazla olaca÷ı görüúündedir. Kaya’ya
göre, mensur bilmecelerin sayısı manzum bilmecelere göre daha azdır.1227
Mensur bilmecelerin kafiyeden yoksun oldu÷unu söylemek bizce güçtür.
Pek çok “mensur” bilmecede iç kafiyenin varlı÷ı çok açıktır. Do÷an Kaya’nın
yaklaúımı esas alınacak olursa içerisinde yüklem olmadan yargısını tamamlamıú
bilmece örneklerini yapı bakımından hangi grupta de÷erlendirilece÷i sorusunu
sormak gerekecektir.
Konu üzerinde görüúlerini sıraladı÷ımız araútırmacıların yaklaúımları bir
bütün halinde ele alındı÷ında bizi úu sonuçlara ulaútırmaktadır:
1. Bilmecelerin manzum ve mensur olmak üzere iki biçimde ortaya çıktı÷ı
noktasında, araútırmacılar görüú birli÷indedirler.
2. Bilmecelerin manzum ve mensur biçimlerinin tür içindeki a÷ırlı÷ı ve
manzum ya da mensur oluúun hangisinin asıl ve önce oldu÷u konusunda farklı
yaklaúımların varlı÷ı göze çarpmaktadır:
a. Çelebio÷lu-Öksüz, Artun, Tezel, Elçin ve Kaya bilmecelerin
ço÷unlu÷unun manzum oldu÷u noktasında birleúen araútırmacılardır. Ayrıca,
Çelebio÷lu-Öksüz ve Artun, mensur bilmecelerin aslının da manzum olabilece÷i
görüúünü ileri sürmektedirler.
b. Özyürek’in bu konudaki yaklaúımı ilginçtir.
Yukarıda da ifade etti÷imiz gibi Özyürek; “Bilmecelerin ço÷u alt alta
dizilmiú mısralardan oluúur. Dizilen mısralarda vezin hecedir.” dedikten sonra
“Bilmecelerin ço÷u cümleler halindedir.” úeklinde bir önceki düúüncesiyle
çeliúen bir yaklaúım ortaya koyar.
1226
1227
449
ølhan Baúgöz’ün de konu hakkındaki görüúleri daha fazla irdelenmeye
muhtaçtır. Baúgöz de aynı úekilde; “Bilmecelerimizin ço÷u düz yazı iledir, ama
onların arasında manzum olanlar da vardır.” görüúünü ileri sürmektedir. Hatta
Baúgöz di÷er araútırmacıların tahmini tespitlerine karúılık beú yüz bilmeceyi
örneklem olarak ele alır. Beú yüz örnek bilmece üzerinde yaptı÷ı bilimsel
incelemenin sonucunu aktarırken; “Örneklememizdeki 500 bilmeceden, yüzde
yirmi sekizi düz yazı iledir, belli bir uyak düzenleri yoktur” úeklinde bir sonuç
çıkarır. Bu ifadeye göre yüzde yirmi sekizlik düz yazı úeklindeki bilmecelerin
karúısında yüzde yetmiú ikilik oranda da manzum bilmece vardır anlamı ortaya
çıkmaktadır. Baúgöz’ün bu çıkarımında matematiksel bir hata oldu÷u açıktır.
Çünkü yüzde yirmi sekizlik düz yazı úeklindeki bilmeceler, her halde Baúgöz’ün
en baúta ifade etti÷i ço÷unlu÷u ifade etmese gerek. Dolayısıyla burada da çeliúkili
bir yaklaúım söz konusudur.
3. Bilmecelerin manzum oluúundan ölçülü ve uyaklı olması
kastedilmekte ve bu durum, genel olarak ezberleme kolaylı÷ı, millî zevk gibi
nedenlere ba÷lanmaktadır. Ayrıca, Erman Artun, hece ölçüsünün bilmece
yaratmada kolaylık sa÷lamasını; bilmecenin manzum oluúunun nedeni
saymaktadır. ùükrü Elçin de, mensur bilmecelerin vezin ve kâfiye unsurlarından
mahrum bulunuúunun, hafızalarda yaúamayı zorlaútırdı÷ını düúünmektedir. ùükrü
Elçin ve Do÷an Kaya akılda kalıcılı÷ı sa÷ladı÷ından dolayı, manzum biçimlerin
tercih edildi÷ini ifade etmektedirler.
Bilmeceler ne úekilde formüle edilirse edilsin asıl olanın içerisinde úiire ait
unsurların varlı÷ıdır. Bu noktadan hareketle, asıl öne çıkarılması gerekenin
bilmecelerin anlatımdaki úiirsellik oldu÷unu düúünüyoruz. Bilmecelerin manzum
veya mensur oluúuyla ilgili farklı tercihlere, görüúlere ve yaklaúımlara ra÷men,
hemen bütün araútırmacıların birleútikleri ortak nokta; “bilmecelerin
úiirselli÷i”dir.
Mehmet Kaplan; “Okuyucuyu úaúırtma, ironi ve kelime oyunu, modern
úiirin özelliklerindendir.” demek suretiyle úiire yaklaúımını dile getirir.1228 Turan
Karataú, çalıúmasında “edebî sanatları” açıklarken yaptı÷ı bir alıntıda, “ùiir her
1228
Mehmet Kaplan. Cumhuriyet Devri Türk ùiiri. Ankara:Kültür Bakanlı÷ı Yay., 1990, ss. 265-
267.
450
úeyden evvel benzeterek konuúan bir dildir. Teúbih, mecaz, istiare, sembol ve
alegoriyi birer süs olarak de÷il úiirin öz hususiyetleri olarak görmek lazım.”
sözleriyle úiirdeki dilin özelliklerine dikkat çekmektedir.1229 Bu ifadeler, bilmece
için de geçerlidir. Bilmecelerde de “ironi, kelime oyunu, benzetme, mecaz” vb.
úiire ait araçlar kullanılmaktadır.
Bilmecelerdeki úiirselli÷e dikkat çeken Pertev Naili Boratav ve ølhan
Baúgöz “bilmeceleri yüksek bir úiirsel yaratmanın ürünleri” olarak görürler.
Boratav ve Baúgöz’ün konuyla ilgili görüúleri úöyledir: “Türk bilmecelerinin
metinleri, yo÷unlu÷un úaúırtıcı bir mükemmelli÷e vardı÷ı, çok yüksek bir úiirsel
yaratmanın ürünleridir. ømgeleri, úairleri kıskandırabilecek bir özgünlük ve
anıútırma gücü taúır. Dil, bunlarda sadeli÷in, tartımın ve anlam yo÷unlu÷unun en
üst derecesine ulaúır.”1230
ùükrü Elçin de halk bilmecelerini iptidaî veya bazen saf úiir örne÷i
sayılabilecek eserler olarak niteler. ùükrü Elçin; “manzum bilmeceler, vezin,
kafiye ve nazım hususiyeti gösteren eserlerdir. Bunlarda kullanılan vezin, Türk
dilinin bünyesinden çıkan ananevî hece veznidir. Bu vezin, bilmecelerde ve
onların mısralarında tam kat’i bir intizam göstermez; türlü sebeplerle vezin
aksaklıkları görülür” diyerek bilmecelerin úiirselli÷ine de÷inmektedir.1231
Konuyla ilgili olarak Nevzat Gözaydın, bilmecelerin, varlıkları sanat
sayılabilecek benzetmelerle ifade etti÷ini ve söyleniúlerinde bir ahenk ve hatta
melodi bulundu÷unu söyler.1232
Bize göre bilmeceleri çok kesin çizgilerle “manzum” ve “mensur” diye
ayırmak do÷ru bir yaklaúım de÷ildir. Çünkü bilmeceler; de÷iúmez, katı bir yapıya
sahip de÷ildir. Pertev Naili Boratav ve ølhan Baúgöz bu gerçe÷i úöyle ifade eder:
“Bilmecelerin katı, de÷iúmez bir úekli yoktur. (…) Aynı bilmece, hem nazım hem
nesir halinde, de÷iúik çeúitlemelerde farklı mısra ve cümlelerden meydana gelmiú
olarak bulunabilir.”1233 “Bir ufacık odacık, içi dolu yongacık?” bilmece metni;
Naki Tezel’de düz yazı úeklinde verilirken, Âmil Çelebio÷lu ve Yusuf Ziya
1229
1230
Pertev Naili Boratav, ølhan Baúgöz. agm. ss. 1-13.
1231
1232
Nevzat Gözaydın. Çocuk ve Folklor. Türk Dili. Ankara:TDK Yay., 1985, S. 400, ss. 326-352.
1233
Pertev Naili Boratav, ølhan Baúgöz. agm. ss.2-13.
451
Öksüz’de dizeler halinde alta alta düzenlenmiútir.1234 Bilmecenin mensur ya da
manzum oluúunu Sabri Koz; bilmecelerde manzumluk ve mensurluk üzerinde
durulurken yapısal de÷iúimlere dikkat etmek gerekti÷ini belirtir. Bir bilmecenin
hemen hemen aynı sözcüklerle kurulmuú biri manzum biri mensur iki varyantı
bulunabiliyor diyen Koz; ayrıca bir bölük manzum bilmecenin biçimsel
özelliklerini yitirerek düzyazıya do÷ru bir geçiúin görüldü÷ünü ifade
etmektedir.1235
Sonuç olarak bilmecelerde ahenk ve orijinal imgelerden kaynaklanan bir
úiirselli÷in oldu÷u bütün araútırmacılar tarafından kabul edilmektedir.
Bilmecelerin temel karakteristi÷inin úiirsellik oldu÷unu söyleyebiliriz. Bilmece
söyleyicisi, bilmeceyi kurgularken ölçüyü, kafiyeyi tutturup tutturmadı÷ına
bakmaz. O, o sırada bulunmasını istedi÷i varlı÷ı nasıl bir imgelem ile
saklayaca÷ına ve ritmi, ahengi, müzikaliteyi nasıl sa÷layaca÷ına dikkat eder.
Bilmece söyleyicisinin bu kaygısı bilmeceyi úiirselli÷e do÷ru götürür. Usta bir
bilmece söyleyicisi ise, çok defa bunu ölçü ve kafiyeyi de kullanarak yapar.
Bilmeceler, halk edebiyatı türleri içerisine hem manzum hem de mensur
olma özelli÷ini taúıması nedeniyle, kısmen halk hikâyeleri hariç, di÷er halk
edebiyatı türlerinden ayrılır. Çünkü bir edebiyat ürünü ya mensurdur ya da
manzumdur. Ama bilmecelerin az kelimeyle çok úeyi ifade edebilme ve anlatımda
kelime tasarrufuna gitmesi nedeniyle, manzum ve mensur olarak kendisini ifade
etmesi yapısının bir gere÷idir. Bulgaristan Türkleri mensur bilmecelerini;
“Yüklemi tek olan bilmeceler”, “Yüklemi birden fazla olan bilmeceler” úeklinde
de÷erlendirmeye tabii tuttuk.
Bulgaristan Türkleri bilmeceleri içerisinde tek ve birden fazla yargı
bildiren bilmeceler sayısal olarak 400’ün üzerindedir. Sayısal olarak bu rakamın
ortaya çıkmasında hiç úüphesiz bilmece metinlerinin çok kolay bir úekilde
varyantlaúma ve versiyonlaúmaya açık yapısından kaynaklandı÷ı muhakkaktır.
“Beú kardeú avlu örer” bilmecesi; “Beú kardeú avlu örerek gider./ Beú kardeú cavıl
1234
Naki Tezel. age. s.2. Âmil Çelebio÷lu-Yusuf Ziya Öksüz. age. s.194.
Sabri Koz. Hankendi Bilmeceleri. østanbul:Folklora Do÷ru, 1975, S.38, s. 60; Sabri Koz.
1235
Tomorza Bilmeceleri. østanbul:Folklora Do÷ru, 1975, S.38, s.48.
452
cavıl avlu örer./ Beú kardeú çıtır pıtır avlı örer./ Beú kardeú çıtır pıtır avıl örer” 1236
úeklinde karúımıza çıkabilmektedir. Metin, hem di÷er yardımcı ögelerle
zenginleútirilmiú hem de de÷iúik bilmece örnekleri elde edilmiútir. Ancak her ne
kadar düz cümle özelli÷i taúısalar da pek ço÷unda “aliterasyon, asonans, seci” gibi
sanatlara ve iç kafiyelere rastlanmaktadır.
Bilmece, az kelime ile çok úeyi ifade edebilme anlatım gücüne sahip bir
halk edebiyatı türüdür. Cevabını aradı÷ı varlı÷ı, en az kelime ile ancak en etkili
bir úekilde anlatarak karúısındakine/okuyana buldurmaya çalıúan bilmece
metninde gereksiz kelime yer almaz. Ayrıntıya yer vermez. Yüklemi tek olan
bilmece metinlerinde “özne-yüklem” temel ögeleri; “nesne, dolaylı tümleç ve zarf
tümleci” gibi yardımcı ögelerden genellikle biri ile tamamlanmaktadır. Örnekler:
Ateúsiz yanar.1237 (Güneú)
Alçacık Tatar, simit satar.1238 (Mantar)
Dar sokakta un eler. 1239 (Kar)
Elsiz ayaksız kapı açar. 1240 (Rüzgâr)
Yüklemi fiillerden meydana gelen bilmeceler a÷ırlıklı bir úekilde “geniú
zaman, üçüncü teklik úahısla” ifade edilmektedir.
Ak katır, a÷zının suyunu dereye akıtır.1241 (Kar)
Ak tavuk suda gezer1242 (Kaz)
Canlı cansıza yazdırır.1243 (Kalem)
Çalı dibinde ak mum yanar.1244 (Kardelen)
Beú kardeú, birbirine benzemez.1245 (Parmaklar)
Gece gündüz yata÷ından çıkamaz.1246 (Dere)
1236
Çit.
1237
1238
M. Türker Acaro÷lu. age. s. 296; ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.473’ten Mefküre
Mollova. age. no.187; ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.473’ten Tadeusz Kowalski. age. no.12,
s.128-145.
1239
1240
1241
1242
Bkz. Kù33.
1243
1244
1245
1246
453
E÷ri gürgen üstünde kar durmaz. 1247 (Keçiboynuzu)
Geniú zaman çekiminin dıúında az da olsa “úimdiki zaman, geçmiú zaman,
emir ve gelecek zaman” kipleri de görülür. Örnekler:
Koca paúa, yerleúmiú taúa. 1248 (Kaplumba÷a)
Çi÷ ete çengel asılmıú. 1249 (Küpe)
Çi÷ ete asılmıú. 1250 (Küpe)
Itına pıtına bin a÷anın sırtına. 1251 (Çiten/saman küfesi)
Avludan çıtırdamadan geç.1252 (Teneúir)
Altı manda, yüz keçi, ta minareye çıkacak. 1253 (Ayakkabı)
øki tepe arasında bulgur serdim. 1254 (Dil)
Ayrık bacaklı dede derenin üstünde oturuyor.1255 (Köprü)
Da÷dan aúa÷ı urgan saldım.1256 (Yol)
Tuzsuz piúen aú gördüm.1257 (Süt)
Devrik cümleli bilmece metinleri, kurallı cümlelerden oluúan metinlere
göre daha azdır:
Koca paúa, yerleúmiú taúa. 1258 (Kaplumba÷a)
Güp güp atar dilencinin göbe÷i. Nedir bu?1259 (Saat)
Oka daldı b..ka. Nedir o? 1260 (Saban)
Sarı sarı bacalar içinde okur hocalar.1261 (Kovan)
Yüklemi isim olan bilmece metinlerinin de sayısı az de÷ildir. “var, yok”
yapılı isim cümlelerinin yanında imek fiilinin daha çok úimdiki zaman birinci
teklik ve üçüncü teklik úahısla çekimlenmiú yapıları karúımıza çıkmaktadır:
1247
1248
1249
1250
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. s. 134.
1251
1252
1253
1254
1255
Bkz. Kù87
1256
1257
1258
1259
1260
1261
Bkz. Kù54/MD
454
Tak tok gölgesi yok.1262 (Pınar)
Havada uçar kanadı yok.1263 (Bulut)
Uzun kava÷ın gölgesi yok. 1264 (Çay)
Bir dam dolusu kırmızı buza÷ım var.1265 (Fırında somun)
Bir evim vardır, üstünde gagili. 1266 (Baca)
Dere dibinde çullu ekmeci÷im1267 (Dokuma tezgâhı)
Yeraltında sırlı küpüm.1268 (So÷an)
Bin asker, bir gömlek içinde.1269 (Gündöndü)
Yarım kaúık duvara yapıúık1270 (Kulak)
Yukarıda da belirtti÷imiz gibi bilmeceler az kelimeyle çok úeyi anlatma
yolunu seçerler. Sözlü ortam gere÷i uzun uzun cümlelerle bir varlı÷ın cevabının
aranması bilmece mantı÷ı için pek de mümkün de÷ildir. Ayrıntıya girmeyen ve
gereksiz kelimelere yer vermeyen bilmece; mümkün oldu÷u kadar “ba÷laç ve
edat” gibi görevli kelimelere de az yer vermektedir:
Gece gündüz ava gider, hem tüfeksiz hem patronsuz1271 (Kedi)
Elsiz ayaksız ama kuyu kazar.1272 (Damla)
Ayakları yok fakat gezer.1273 (Gölge)
Ne a÷zı var, ne dili ama konuúur insan gibi. 1274 (Mektup)
Gözünün önünde duruyor fakat sen onları göremiyorsun.1275
(Kirpikler)
Beú kardeú ev yapar, fakat içinde biri yaúamaz. 1276 (Çorap úiúi)
Beú ustam var, ne içine yonga düúürür ne dıúına. 1277 (Çorap úiúi)
1262
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, s. 135. Nimetullah Hafız. age. C.1, s.100.
1263
1264
1265
1266
1267
1268
1269
1270
1271
1272
Bkz. Kù54/MD
1273
1274
Bkz. Kù54/MD
1275
1276
1277
455
Saçaklarda a÷lar durur çünkü ona güneú vurur.1278 (Kar)
Üç yüz gocuk giyer, gene üúür1279 (So÷an)
Yüklemi birden fazla olan bilmece metinleri için de yüklemi tek olan
bilmece metinleri için söyledi÷imiz noktalar geçerlidir. Bu yapıdaki metinlerde de
uzun uzun tasvir, ayrıntı yer almaz. Aslında her biri birer basit cümledirler.
Aldım attım. 1280 (Sümük)
Ben dururum o gider.1281 (Ses)
Bir attım bin çıktı.1282 (Kıvılcım)
Gökte güler, yerde a÷lar.1283 (Kar)
Ot ektim, su bitti. 1284 (Karpuz)
Yeúil ektim, kırmızı bitti. 1285 (Kına)
Gök attı, gün kaptı.1286 (Kiraz)
Yol aúırır, da÷ yatırır. 1287 (Gölge)
Komúu kapısından atlarken anahtarım kayboldu; ay aradı, gün
buldu.1288 (Kıra÷ı)
Dün akúam bize yeúil cübbeli bir adam geldi, benim içimden çıkanları
yedi. 1289 (Peynir)
Dadı var, kabı yok.1290 (Bal)
Canı var, kanı yok.1291 (ùalgam)
Bir kuyum var, iki türlü suyu var.1292 (Yumurta)
Bizde bir hoca var, abdestsiz ezan okur. 1293 (Horoz)
1278
1279
1280
1281
1282
Bkz. Kù13/Kù14/YD
1283
1284
1285
1286
1287
1288
1289
Nimetullah Hafız. age. C.I, s.90.
1290
1291
1292
1293
456
Ev ardına i÷neci gelmiú, i÷nesi çok yurdusu yok.1294 (Kirpi)
Uzundur; ip de÷il, ısırır; köpek de÷il. 1295 (Yılan)
Cümle âlem içti, Âdem (a.s.) içmedi.1296 (Anne sütü)
Bilmecelerin mensur ya da manzum olması noktasında kesin ayrımlardan
söz etmenin güçlü÷ünü daha önce belirtmiútik. Bu belki de bilmece metinlerini
yazıya geçiren araútırmacıların tutumundan kaynaklanmaktadır diye de
düúünmekteyiz. Hece sayısı birbirine eúit ve içerisinde kafiye unsurlarını
barındıran iki cümleli bir metin, alt alta getirilerek manzum bilmece olarak da
kaydedilebilir. Yapı bakımından mensur olan bazı bilmeceleri inceledi÷imiz
zaman; üç heceliden baúlayarak sekiz heceliye kadar de÷iúik hece ölçüsünün
kullanıldı÷ını görmekteyiz. Bu úekildeki bilmecelerin her bir parçasını alt alta
getirdi÷imizde iki dizeli bir bilmece metni elde edebiliriz. Örnekler:
3 heceli: Dadı var/ kabı yok.
4 heceli: Ne kıú solar /ne yaz solar.
5 heceli: Kapak açıldı/ fındık saçıldı.
6 heceli: Güneú eritemez/ ya÷mur söndüremez.
7 heceli: Ateúe girer yanmaz/ suya girer ıslanmaz.
8 heceli: Ne yerdedir, ne göktedir/ hanımların dizindedir.
Bazı bilmece metinlerinde; anlam tamamlanmıú ve imgelem keskin bir
anlatım gücüne eriúmiúse yükleme ihtiyaç bile duyulmamaktadır. Cümlenin en
önemli ögesi olan “yüklem”in yoklu÷una ra÷men anlam tamdır. Cevabını aradı÷ı
varlı÷ın anlatımında herhangi bir eksiklik söz konusu de÷ildir. Metinde sa÷lanan
bütünlük cevaba “yüklem” olmadan da gönderme yapabilmektedir. Bulgaristan
Türkleri bilmeceleri arasında “yüklem”i olmayan bilmecelere örnekler:
Kara bakır tam takır.1297 (Gece)
Altı üstü toprak.1298 (Kaplumba÷a)
Dört sırık, bir direk1299 (Kedi)
1294
Bkz. Kù54/MD.
1295
Bkz. Kù87; ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.648’den Mefküre Mollova. age. no.266.
1296
Bkz. Kù38/YD
1297
1298
1299
Bkz. Kù54/MD
457
Hoppacık, kara gücük1300 (Pire)
Yeraltında ak bakır.1301 (Ak turp)
økicik, küçücük. 1302 (Ayakkabı)
Garc gurc bir araba a÷aç1303 (Bahçe kapısı)
Et úiú, demir sap1304 (Yüzük)
III.2.5.5. Bulgaristan Türklerinde Manzum Bilmeceler
Manzum yapıdaki Bulgaristan Türkleri bilmeceleri; dize sayısı ve ölçü
bakımından çeúitlilik arz etmektedir. Ölçü, kafiye ve redif yönüyle yapısı sa÷lam
olan bilmece metinleri yanında serbest bilmeceler de vardır. Bulgaristan Türkleri
bilmecelerindeki dize sayısı birden baúlayarak altıya kadar de÷iúen bir aralıktadır.
Dize sayılarındaki bu çeúitlilik kimi zaman doldurma diyebilece÷imiz dizelerden
de kaynaklanmaktadır.
Tek dizeli bilmece örneklerinde asonans, aliterasyon gibi sanatlar ve iç
seslerde kafiye görülmektedir. Örnekler:
Kafası tarak, kuyru÷u orak1305 (Horoz)
Üstü da÷lı, altı ya÷lı. 1306 (Keçi)
øki kardeú, birbirine eú1307 (Gözler)
Bir yalabır, bir palazır.1308 (Kaú)
Bir direkli bin kiremitli1309 (A÷aç)
Elim elde. 1310 (Elek)
Belim belde.1311 (Kuúak)
øki dizeli Bulgaristan Türkleri bilmeceleri ölçü yönünden çeúitlilik
göstermektedir. Üçlü hece ölçüsünden baúlayıp on üçlü hece ölçüsüne kadar
uzanan bilmece metinleri vardır. Türk halk edebiyatında çok yaygın olan on birli
1300
1301
Bkz. Kù92/YD.
1302
1303
Bkz. Kù54/MD
1304
1305
1306
1307
1308
Bkz. Mefküre Rıza Mollova. age. s.300 / “palazı-” maddesi.
1309
1310
1311
458
hece ölçüsüyle söylenmiú bilmece örne÷i gerek yazılı metinlerde gerekse
derlemelerimiz arasında yoktur. Tabiî ki bu husus, Bulgaristan Türkleri
bilmecelerinde on birli hece ölçüsü ile söylenmiú bilmece yoktur anlamına
gelmez. Alan araútırmaları sırasında on birli hece ölçüsüyle söylenmiú bilmecelere
de rastlamak mümkündür. Yedili hece ölçülüsü ile söylenmiú bilmeceler daha
fazladır. On üçlü hece ölçüsüyle söylenmiú bir bilmece vardır.
øki dizeli üç heceli bilmecelere örnekler:
Bak bak der
Tak tak yer.1312 (A÷açkakan)
øki dizeli dört heceli bilmece örnekleri:

Mi÷ri, mi÷ri, Sarı tavuk
Burnu e÷ri. 1313 (Hindi) Suda oynak1314 (Su a÷acı, susak)
Uzun biber, Akúam iner

A÷zı tüter.1315 (Tüfek) Sabah biner.1316 (Yorgan döúek)
Bir tepsi nar Kıúın açar,
1317
Her evde var (Ateú) Yazın solar.1318 (Ateú)
øki dizeli beú heceli bilmecelere örnekler:

øki nal lüpe, Alçacık úiúman
1319
Dört tokat ite. (Eúek) Köylüye düúman1320 (Pire)
Alçacık katır Köpüklüce taú

Yüklenir bakır. 1321
(Sacayak) øbiklice kuú1322 (Sabun)
1312
1313
1314
1315
1316
Bkz. Kù94/YD.
1317
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C. 8, s. 128.
1318
1319
1320
Bkz. Kù13/Kù14/YD
1321
1322
459
Kıúın alınır, San san sandara,
Yazın salınır1323 (Soba) Kızıl kundura. 1324 (Ateú)
Ba÷larım yürür Duvardan indi,

Sökerim durur. 1325 (Çarık) Anama bindi.1326 (Ferace)
øki dizeli altı heceli bilmecelere örnekler:
Dört ayaklı zembil øncecik donu var,
Ben diyeyim sen bil. 1327 (Sandık) Küçücük evi var.1328 (Sigara)
Tahtadan evi var Dıúı var, içi yok

Demirden yolu var. 1329 (Silah) Dayak yer, suçu yok.1330 (Top)
Dereden atladı, Teptim tekerlendi,

Çarı÷ı patladı. 1331 (Kurba÷a) Öptüm úekerlendi. 1332
(Karpuz)
Yüzü gözü apak, Kapıları açar,

Al da baúına tak1333 (Kardelen) Kapatmadan kaçar.1334
(Rüzgâr)
øki dizeli yedi heceli bilmecelere örnekler:

Atmaca hayvan gibi, Kanadı var uçamaz,
Acısı so÷an gibi1335 (Arı) Karada da kaçamaz. 1336
(Balık)
1323
1324
1325
1326
1327
1328
1329
1330
1331
1332
1333
1334
Bkz. Kù54/MD
1335
1336
460
Gider gider izi yok ùu karúıda kadı var,
Burnu kara gözü yok.1337 Çıngıl mıngıl pulu var1338
(Vapur) (Ceviz ve a÷acı)
Kandilde var mumda yok, Masal masal mastırır

Mendilde var çulda yok1339 ùimdi gelir bastırır.1340 (Uyku)
(Dil kelimesi)
Bir ufacık mil taúı Yeraltında ak kazık,
Dolanır da÷ı taúı. 1341 (Para) Yemeyene ne yazık1342
(ùeker Pancarı)
Bir ufacık odacık, øki teke dövüúür

øçi dolu yongacık1343 (A÷ız ve diúler) Eli yüzü buruúur.1344
(Körük)
øki dizeli sekiz heceli bilmece örnekleri:

Altı tahta, üstü tahta Üstü tahta, altı tahta,
øçinde bir kara softa1345 øçinde bir kanlı torta.1346
(Kaplumba÷a) (Kaplumba÷a)
Gökten attım kırılmadı, Çıt oraya çıt buraya
Kantara koydum tutmadı.1347 Dayadım koydum oraya1348
(Karınca) (Süpürge)
Da÷dan gelir, taútan gelir ùekere benzer, tadı yok,
E÷ri bü÷rü yoldan gelir. 1349 (Su) Gökte uçar, kanadı yok.1350
(Kar)
1337
1338
1339
Bkz. Kù54/MD
1340
1341
1342
1343
1344
1345
Bkz. Kù87; ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.373’ten Mefküre Mollova. age. no.222.
1346
1347
1348
Bkz. Kù94/YD.
1349
1350
461
Dıúarısı deri gibi Uzun uzun uza÷ılar
øçerisi darı gibi1351 (Patlıcan) Ot içinde buza÷ılar1352 (Salatalık)
Arkası üstü yatırdım, Bir tavada iki balık

Dibine kadar batırdım1353 Biri sıcak, biri so÷uk1354
(Ayakkabı) (Gökyüzü, güneú, ay)
øki dizeli dokuz heceli bilmecelere örnekler:

Karúıdan baktım, emir memir Karúıdan baktım anız gibi,
Yanına vardım kitli demir1355 Yanına vardım domuz gibi. 1356
(Mezar) (Kirpi)
Evin üstüne deri serdim, Har haracık, harman daracık
Bacaklarını geri serdim. 1357 øki çift öküz bir bo÷acık1358
(Makas) (Avuç içi)
øki dizeli on heceli bilmecelere örnekler:
Yeúil içinde kırmızı úarap,
Onu sevmeyen en büyük ahmak1359 (Gözler)
Bir kara tavuk ollukta yatar

Sana da bakar bana da bakar1360 (Karpuz)
Anasında yok babasında var,

Kardeúinde yok bacısında var1361 (“B” harfi)
1351
1352
Bkz. Kù92/YD;
1353
Bkz. Kù93/YD; Ömer Osman Erendoruk. age. s.168.
1354
1355
1356
1357
Bkz. Kù82
1358
Bkz. Kù54/YD; ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.270’ten Mefküre Mollova. age. no.541.
1359
1360
1361
Bkz. Kù54/MD
462
øki dizeli on üç heceli bilmecelere örnek:
Uzun yengem çalıdan çalıya dolaúır.
Dolaúa dolaúa muradına ulaúır1362 (Dere)
Üç dizeli üç heceli bilmecelere örnekler:

A÷zı yok,
Burnu yok,
Karnı tok.1363 (Yumurta)
Üç dizeli dört heceli bilmecelere örnekler:

øki tak tak øki fener,
øki mıú mıú Gündür yanar,
øki bak bak.1364 Gece söner.1365
(Çeneler, burun delikleri, gözler) (Gözler)
Bir tepsi kar, Mesel mesel,
Etrafı nar Dili oynar,
Her evde var.1366 (Ateú) Damak keser.1367 (Makas)
Üç dizeli beú heceli bilmecelere örnekler:

Sarı eúe÷im, Bir duvarım var,
Gücük eúe÷im, Gündüz yapılır,
Gel dö÷üúelim. 1368 (Pire) Gece yıkılır. 1369 (Yüklük)
Üç dizeli altı heceli bilmecelere örnekler:

Elsiz ayaksızdır, Karúıdan baktım al,
Pencereye vurur, Yanına baktım dal,
Eve girmek ister.1370 (Rüzgâr) A÷zıma attım bal. 1371 (Kiraz)
1362
1363
Bkz. Kù54/MD
1364
1365
1366
1367
1368
1369
1370
1371
463
Bir de÷irmenim var,
Gece gündüz döner,
Bir kaúık un ö÷ütmez.1372 (Saat)
Üç dizeli yedi heceli bilmecelere örnekler:
ùu karúıda ıúıldak, Apul apul yürürsün
Altında var fıúıldak, Samur kürkün sürürsün
Sonra bir kıl torbası.1373 Niçin yayan yürürsün? 1374(Ayı)
(Baú ve uzuvları)
Kıra gider fatacık Kıúın gelir bacaya,
Eve gelir fatacık Yazın kaçar tarlaya,
1375
Gönü bir, g..tü açık (Keçi) Ba÷ırır çya, çya1376 (Karga)
Pırıl pırıl pırıldar, Da÷dan iner hız ile

Karanlıkta fenerler, Yedi bin yıldız ile
1377
Gündüzleri sönerler. (Yıldızlar) Ne top tutar, ne tüfek.1378 (Sel)
Uzun uzun uzanlık
Uzanlı÷a kar ya÷mıú
Ucuna kan damlamıú. 1379 (Kınalı tırnak)
Üç dizeli sekiz heceli bilmecelere örnekler:
Yeraltında evleri var, Boynuzu var manda de÷il
E÷ri bü÷rü yolları var, Sakalı var papaz de÷il
Ne incecik belleri var.1380 (Karınca) Süt veriyor inek de÷il1381
(Keçi)
1372
Bkz. Kù13/Kù14/YD
1373
1374
1375
1376
1377
1378
1379
1380
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.385’ten Mefküre Mollova. age. no.278. Bu bilmecenin
üçüncü mısraı Yenisoy’da “øncecik belleri var” úeklindedir. Bkz. Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy.
age. C.8, s.132.
1381
Bkz. Kù94/YD.
464
Dört dizeli üç heceli bilmecelere örnekler:
øçi taú,
Dıúı taú,
Ha dolaú,
Ha dolaú.1382 (Minare)
Dört dizeli dört heceli bilmecelere örnekler:
Üç kuúum var: Makası var
Biri dalda, Terzi de÷il
Biri balda, Suda yaúar
Biri folda1383 (øpek böce÷i) Balık de÷il1384 (Yengeç)
Ebem arık, Gır gır gırlar,

Baúı sarık, Fır fır fırlar,
Tin tin varır, Koca ablam,
1385
Tin tin gelir. (Elemge) Durmaz oynar.1386 (Rüzgâr)
Dört dizeli sekiz heceli bilmecelere örnekler:

Kanadı var gagası var, Dizimin altında tepsi
Serçe de÷il, leylek de÷il, Tepsinin üstünde sipsi
Suda gezer, suda paúa, Sipsinin üstünde dilli
Balık de÷il, ördek de÷il.1387 Dillinin üstünde kıllı1388
(Vapur) (Öreke)
Beyazlı÷ı âra benzer, Baúı yeúil emir de÷il,

Gömlekli÷i zara benzer, Sırtı kara kömür de÷il,
A÷alar bilir adını, øçi beyaz peynir de÷il,
1382
Bkz. Kù54/MD
1383
1384
1385
1386
1387
1388
465
Hanımlar bilir tadını.1389 Kuyru÷u var, fare de÷il.1390
(Sakız) (Turp)
Bulgaristan Türkleri bilmecelerinde çok sayıda ölçüsüz bilmece örne÷i

vardır. Sayının fazla oluúunu gelene÷in bölgede zayıflamasına ba÷lamak
mümkündür. Sözlü kültür ortamında halk bilgisi ürünlerini taúıma, aktarma,
yeniden yaratma ya da ekleme yapacak kuúa÷ın kaybolmaya baúlaması gelene÷in
taúınmasın noktasında olumsuz etkiler meydana getirmiútir. Tabii buna sosyalizm
uygulamaları ile de÷iúen/de÷iútirilen toplumsal hayatın etkisini de göz ardı
etmemek gerekir. Bunun yanında halk bilgisi ürünlerini sadece aktarma
konumunda olan kaynak kiúilerin bilmece söylerken ölçüyü düúünmediklerini de
göz önünde bulundurmak gerek. Bilmece söyleyicisi için ço÷u zaman seslerin
benzeúmesi yani kafiyeli bir söyleyiú daha önemlidir diye düúünmekteyiz.
Kafiyelenmiú sözler akılda kalıcılık noktasında ölçüden daha belirleyicidir
diyebiliriz. Serbest ölçülü bilmecelerde; kafiye ve redif gibi ahengi sa÷layan
unsurlar korunmuútur.
øki dizeli serbest ölçülü bilmecelere örnekler:
Kütük üstünde taúçı, Çıt öte çıt beri,
Olmak ister o da aúçı.1391 Çıt altından geç beri. 1392
(A÷açkakan) (Fare)
Hayadan, sayadan, Mır mır eder,

Sali güvey attı kendini kayadan. 1393 Bizim gece fener. 1394
(Keçi) (Kedi)
Bir ine÷im var øçi içine odalar,

Bakmadan buza÷ılar 1395
(Asma) øçi dolu softalar.1396
(Keçi boynuzu)
1389
1390
1391
1392
1393
1394
1395
1396
466
Hindiri hindiri Bir kuúum var,
Dün akúam gelen kim idi?1397 (Uyku) Gece gündüz öter.1398 (Saat)
Üç dizeli serbest bilmecelere örnekler:

Bir kızım var, Yamalı mamalı
Kıúın sevilir, Topalcacık hamalı
1399
Yazın sevilmez. (Soba) Adını ne koymalı? 1400 (Lahana)
Taúta gezer Cüp oturur,

Suda gezer Cüp kalkar,
Karda bir deli÷e bezer. 1401 (Yılan) Kalbi ok atar. 1402 (Tavúan)
Derede tin ton, Ev ardına i÷neci gelmiú,

Tepede tin ton, ø÷neleri pek çok,
øliksiz kemiksiz, tin ton1403 Yurdusu hiç yok. 1404
(Kelebek) (Kirpi)
Bir yorganım var, Allı gelin

Bütün dünyayı örter, Pullu gelin,
Pınarı örtemez.1405 Küpeleri kırmızı gelin1406
(Kar) (Kızılcık)
Karúıdan baktım katı kutu, Fistanı kara, gömle÷i sarı,

Yanına yaklaútım deve b..ku, øçinde yatıyor yüz yaúında,
A÷zıma aldım tatlı. 1407 (øncir) Bir koca karı.1408 (Kestane)
1397
1398
1399
1400
1401
1402
1403
1404
1405
1406
1407
1408
467
Dört dizeli serbest ölçülü bilmecelere örnekler:
Suyu yenir, Ata tay
Eti yenmez, Mata tay
Öfkesi çıkarsa, ønce belli
1409
Yanından geçilmez. (Arı) Kara tay1410 (Karınca)
Tüylü sarkar Kedi de÷il,

Lalesi aúa÷ı bakar Urgan de÷il;
Kokusu yürek yakar Büyür urgan gibi,
Onu bilmeyen ahmaktır.1411 Tırmanır kedi gibi. 1412
(Ayva) (Bö÷ürtlen)
Vızıdık vızıdık, Dede øsmail
Otuz iki kız idik, ùamata kail
Kıran geldi kırıldık, Arkası deriden
1413
Sonra yeniden dizildik. (Diúler) Kulakları demirden. 1414 (Tef)
Beú dizeli serbest ölçülü bilmecelere örnekler:
Bir cevizde iki dal Çalılık,
øki dalda on iki yuva Düzlük,
On iki yuvada kırk sekiz yumurta Kımıldak,
Kırk sekiz yumurtanın üstünde Mıúıldak,
1415
Üç yüz altmıú karga. Sivrikaya 1416
(Günler, haftalar, aylar) (Saç, alın, göz kapa÷ı, burun, çene)
Biz, biz biz idik Pide gibi kat kat

Bilseniz ne idik Pide desem de÷ildir
Otuz iki kız idik Nar gibi aldır
ønci gibi dizildik Nar desem de÷ildir
1409
1410
1411
1412
1413
Bkz. Kù28/YD
1414
1415
1416
Bkz. Kù54/MD
468
Gelin gibi süzüldük. 1417 Ucu dilli, burnu kıllı bir adam1418
(Diúler) (So÷an)
Altı dizeli serbest ölçülü bilmecelere örnekler:

Güz yelleri üfürdü, Karnı gur gur eder,
Rubasını götürdü, Kurba÷a de÷il.
Kıúın çıplak kaldı, A÷zında zurnası var,
Düúüncelere daldı Zurnacı de÷il.
Hasret yaz günlerine Baúında tablası var,
Bil bakalım bu ne? 1419(Orman) Helvacı de÷il.1420 (Nargile)
Yedi dizeli bilmecelere örnekler:

Ormanda açarım, Kara da÷
Güzel koku saçarım, Yassı tepe
Uzatarak baúımı Kara sülük
Ma÷rur ma÷rur bakarım, ùımbıldak
Baharın müjdesiyim, Hokurdak
ùu güzelim da÷ların ùapırdak
Küçük bir güneúiyim.1421 Armut sapı.1422
(Çiçek) (Baú ve uzuvları)
Sekiz dizeli bilmecelere örnekler:

Çayır mıdır, çimen midir?
Ol ci÷erler paresi
Etrafının lalesi
Bahtiyar bir çeúme yaratmıú
Taúı yoktur suyu var
1417
1418
1419
1420
1421
Bkz. Kù87
1422
469
Bak úu Hakk’ın hikmetini
Baúı yoktur, saçı var.1423 (Kürk)
ùu karúıda sivri tepe

Altında yaslı kaya
Ta altında sülümcek
Ta altında úavakan
Ta altında muúmuldak
Ta altında úapıldak
Ta altında kıllı torba
Ne olacak bunlar acaba1424 (Saçlar, kafa, alın, gözler, burun)
III. 2.5.6. Baúlangıç ve Bitiú Kalıplarına Göre Bulgaristan Türkleri

Bilmeceleri
Halk bilgisi ürünlerinin pek ço÷u formel ifadelerle baúlar. Formel ifadeler
sözlü ortamda bir anlamda türün tanıtımını yapan ifadelerdir. “Atalar ne demiú”
diye söze baúlayan birinin bize atasözü söyleyece÷ini biliriz. Dikkatimiz
karúımızdakinin söyleyece÷i atasözüne odaklanır ve tavrımız da ona göre
biçimlenir. “Bir varmıú bir yokmuú” sözünün ardından bir masal anlatılaca÷ını
biliriz. Türe özgü türle özdeúleúmiú kalıp ifadeler, sözlü kültür ortamında halk
bilgisi ürünlerinin aktarılmasında ve türün korunmasında önemli bir etkiye
sahiptir. Yazıya aktarılmayan halk bilgisi ürünlerini anlatıcalar; anlatılardaki
sözelli÷i de÷iúik kalıplarda saklamıútır. Tıpkı halkın bir takım bazı moral
de÷erlerini gelenek içinde muhafaza etti÷i gibi. Halk bilgisinin di÷er türleri,
atasözleri, masallar, maniler, dualar gibi, bilmeceler de nesilden nesile
aktarılmasını ve süreklili÷ini bu formel ifadelere borçludur. Formel ifadelerin bir
baúka iúlevi de usta anlatıcılar tarafından çok iyi kullanılarak yeni ürünler
yaratılmasında yol gösterici oluúudur. Dolayısıyla eski kalıplar üzerine oturtulmuú
yeni söylemler, güncellenmiú halk bilgisi ürünlerinin ortaya çıkmasını sa÷lamıútır.
Bilmecelerde bu durumu çok kolayca görebilmekteyiz. Konularına göre
Bulgaristan bilmecelerini incelerken cevabı “kirpi” olan bilmece metninin ne
1423
1424
470
úekilde varyantlaútı÷ını göstermiútik. Halk bilgisi ürünlerindeki formel ifadeler
pek çok araútırmacının dikkatini çekmiútir. Bilmecelerdeki kalıp ifadeler için
yapılan de÷erlendirmelere kısaca göz atmakta fayda vardır:
“Bilmecelerin bazı kalıp sözlerle baúladı÷ını biliyoruz. Bu bütün ülkelerin
bilmeceleri için geçerlidir. Aynı durumu anonim ürünlerden olan metinlerde de
görebiliyoruz” diyen Saim Sakao÷lu; bilmecelerin daha çok “Dal üstünde..” ve
“Dal ucunda” ibaresiyle baúladı÷ını devamının ise bilmecenin esas sorusunu
teúkil etti÷ini belirtmektedir. Sakao÷lu ayrıca; bilmecenin yakını olan dallardan
“Lügaz”ların genellikle “Ol nedir ki…” sorusuyla baúlar demekle “Ol nedir
ki…” ibaresinin lügaza ait bir kalıp oldu÷unu ifade etmiú olmaktadır.1425 Ancak
Sakao÷lu bilmecelerdeki sadece “Dal üstünde..” ve “Dal ucunda” kalıbına dikkat
çekmiútir. Bilmecelerde bu ibarelerin dıúında daha pek çok kalıp bulunmaktadır.
“Türk Bilmeceler Hazinesi” adlı çalıúmalarında Âmil Çelebio÷lu ve Yusuf
Ziya Öksüz hem giriú hem de bitiú kalıplarına dikkat çekmektedirler:
“Bilmecelerimizin bilhassa baúlarında úu tip ortak ifadelere çok rastlıyoruz:
“Benim bir (o÷lum, kızım, kuúum…) var; dam üstünde…; da÷dan gelir…; uzaktan
(karúıdan) baktım...; dal üstünde (ucunda).... yer altında..;. aúa÷ıdan gelir...;
altı...üstü..; içi... dıúı...; yol üstünde...; bilmece bildirmece... vs. gibi.
Aynı zamanda bitiúleri müúterek, kalıplaúmıú ifadeler de vardır. Bunlar,
ekseriya muhatabı hedef alan, bilmeceyi bilemeyeni ahmaklık, eúeklik v.s. ile
tavsif eder veya o gece bilinmezse âdeta ölümle tehdit edilir mahiyettedir. “Ya
bunu bilirsin, ya bu gece ölürsün!” ifadesi, masallardaki úehzade veya
kahramanların bir devle veya âúık oldu÷u kızın babası “padiúah v.s.” ile
karúılaúınca sorulacak sorular cevaplanmazsa muhatabın öldürülece÷i tehdidini
hatırlatmaktadır.”1426
Bilmecelerdeki kalıp ifadeler hakkında ayrıntılı bir úekilde üzerinde
duranlardan biri de ølhan Baúgöz’dür. Baúgöz’ün konuyla ilgili görüúleri úunlardır:
“Bilmece yapısının baúına, bazen anlamsız, tümden uyak sa÷lamak için,
bazen bir iúlevi olan, söz kalıpları eklenir. ‘Bir acayip nesne gördüm, âúık der,
bilmecemi bil, bilmece söyleyeyim bil, benim bir matalım var bil, nedir nedir ne
1425
Saim Sakao÷lu. agm. s.497, 498.
1426
471
nesnedir, bir hikâye söyleyeyim bil, mesel mesel ma mesel mesel mesel man iki,
mesel mesel met atar, mesel mesel metlenir, mesel mesel met iki, metel metel met
atar, masal masal min masal’ böyle baúlangıç ifadeleridir.
Bu giriú kalıpları arasında seslerin taklidinden oluúanlar da vardır:
Hırtına pırtına, bin a÷anın sırtına (sepet). Helemez melemez, ocak baúına gelemez
(ya÷).
Bilmece yapısını geniúleten ö÷eler bitiú kalıpları olarak da görünür.
Bilmecelerin bitiú söz kalıpları, baútaki kalıplardan daha zengindir. Onlar
arasında: ‘Bunu bil, haydi bunu bil, ille bunu bilmeli, ben söylerim sen bil, bunun
manasını bil, söyleyiniz ben neyim, dilerim bulasın bu muammayı, bil bakalım
nasıl arkadaú, bunu bilmeyecek ne var, görüm bunu bil, ben söylerim sen bil, bil
bunları göreyim sen’ gibi bitiúler, bilmeceleúmeye katılanları sadece karúılık
bulmaya ça÷ırmaktadır.
Ama öyle bitiú kalıpları da var ki, onlar bilmece çözmenin güçlü÷ünü
vurgular, karúıdakine meydan okur: ‘Bilmeceler içinde bu bilmece en gücü, bin
diyesen bilmeyesen, aklın varsa bil, iúin yoksa beni ara, bu bilmeceyi bilenin
gayet büyük irfanı var, Köro÷lu hasta olmuú, bunu bilen usta olmuú, arif isen
anla, ahmak isen ara, akıllılar akıl töke bulalar, akılsızlar úaúıralar kalalar,
bilenin irfanına bilmeyenin turp sıkayım bir yanına. (…)’
Az sayıda bilmecenin bitiúi bir ödül vaat eder: ‘Kim bilirse bu bilmeceyi,
yetmiú bin altın, bir donanmıú at müjdesi var. Bunu bilsen al yüz köyü.’
Bazı bitiú formülleri dinleyene hakaret etmeye ve tehdide kadar varır:
‘Bilmeyenin yok aklı, bilmeyen ahmak, bunu bilmeyen geveze, bunu bilmeyen
maskara, bunu bilmeyenin hiç izanı yok, bunu bilmeyen kâfirdir úüphesiz, bunu
bilmeyen Urum (…)’
Baúka bir bilmece gurubunda, bitiú formülleri cezalar içerir: Bu ceza
sembolik olabilece÷i gibi, gerçek de olabilir: ‘Bilen bilsin, bilmeyen kırk köy
versin, bilen bilmeli bilmeyen úar vermeli, bilen bilesi bilmeyen otuz iki úar veresi,
bilen bilesi bilmeyen kırk yayla veresi, ya on köyün camisini ver, ya asıl, On iki
ømamı ver kurtul.’
472
Bir kaç bilmece úaka yollu bir yemin ile son buluyor: ‘Alaca ile a÷aca
sararım, vallahi yalan, billahi yalan, (fasulye) Alaca yılan bahçeyi dolan, vallahi
yalan, billahi yalan, (bahçe çiti)’1427
Yukarıda da belirtti÷imiz gibi giriú ve bitiú kalıplarıyla ilgili en geniú bilgi
ølhan Baúgöz’ün çalıúmasında yer almaktadır. Baúgöz, giriú ve bitiú kalıplarının
yapısal farklılıklarına dikkat çekmektedir. Baúgöz, giriú kalıpları için: “Anlamsız,
tümden uyak sa÷lamak için olanlar, bir iúlevi olanlar, seslerin taklidinden
oluúanlar” ayırımını yapar. Baúgöz’e göre, bitiú kalıpları giriú kalıplarından daha
zengindir. Bitiú kalıplarını da: “katılanları sadece karúılık bulmaya ça÷ıranlar,
bilmece çözmenin güçlü÷ünü vurgulayıp, karúıdakine meydan okuyanlar, bir ödül
vadedenler, hakaret ve tehdit içerenler, cezalar içerenler ve úaka yollu bir yemin
içerenler” úeklinde ayırır. 1428
Konu üzerinde çalıúanların yaklaúımlarından da anlaúılaca÷ı gibi; kalıp
ifadelerin türe özgünlük kattı÷ı, türün yapısına farklı özellikler kazandırdı÷ı,
bilmecelerin belli kalıplarla baúlayıp bitti÷i ve belli kalıp sözlerle baúlamanın,
di÷er Türk lehçelerindeki hatta dillerdeki bilmeceler için de geçerli oldu÷u
sonuçlarını çıkarabiliriz.
Giriú kalıpları, hem dinleyicinin dikkatini söyleneceklere çeker hem de
ortamın sözelli÷e hazırlanmasına katkı sa÷lar. Baúlangıç kalıplarını tiyatrodaki
baúlama gonguna benzetebiliriz. Sözlü ortamda formel ifadelerden sonra
dikkatimiz söylenecekler üzerinde yo÷unlaúmaya baúlar. Aynı zamanda formel
ifadeler anlatıcıya hazırlık yapmasına da imkan tanır. Kısa, etkili, dikkat çekici bir
baúlangıç bilmecenin yapısına uygundur. Zaten sözlü kültür ortamının bir ürünü
olan bilmeceler için farklı bir baúlangıcın zor olaca÷ı da ortadadır. Yukarıda da
ifade etti÷imiz gibi bu hazır kalıplar üzerine; yeni, de÷iúik bilmecelerin kurulması
daha da kolaylaúmaktadır. Dolayısıyla hazır kalıpların varlı÷ı; baúlangıçları aynı
ya da benzer pek çok bilmece metninin do÷masını sa÷lamıútır. Bazen dinleyenin
dikkatini çekmek, bazen de uyum sa÷lamak maksadına yönelik olarak söylenen
kalıplara baúlangıç kalıbı demek mümkündür.
1427
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.11,12.
1428
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.11,12.
473
Bulgaristan Türkleri bilmecelerinde tespit etti÷imiz giriú kalıpları
úunlardır:
III. 2.5.6.1. Giriú Kalıpları
III.2.5.6.1.1. “Ben + ilgi eki (m) (+) sıfat tamlaması + iyelik eki (m) (+) var
(+)bilmecenin devamı”
Türkiye sahasındaki bilmecelerde oldu÷u gibi, “Benim bir………var”
baúlangıç kalıbı ile baúlayan bilmeceler, Bulgaristan Türkleri bilmecelerinde de
görülmektedir. Bu baúlangıç kalıbına sahiplik kalıbı dememiz mümkündür. Çünkü
söze bu baúlangıçla baúlayan bilmece sorucusu bilmecenin cevap dünyasını
daraltmıú olmaktadır. Bilmece sorucusu, sordu÷u varlı÷ı sahiplenmektedir.
Dolayısıyla cevap da sorucunun yakın ve kendine ait bir varlık dünyasının
içindedir. Bu bakımdan “benim bir……” kalıbıyla baúlayan bilmeceler muhatap
için bir nevi ipucu iúlevi görmektedir. Bu kalıbı úu úekilde formüle edebiliriz:
“Ben + ilgi eki (m) (+) sıfat tamlaması + iyelik eki (m) (+) var
(+)bilmecenin devamı”
Ben + im +bir iúçi +m var, elsiz ayaksız kuyu kazar. 1429 (Damla)
Benim bir pirim var, bayırı çıkmadan canı çıkar.1430 (Kıvılcım)
Benim bir kürküm var, da÷ı taúı örter; yalnız denizi örtmez.1431 (Kar)
Benim bir kuúum var, tane yer göbe÷inden.1432 (De÷irmen)
Benim bir eúe÷im var, kula÷ını çekmeden ba÷ırmaz.1433 (Tüfek)
Benim bir pınarım var, /øki türlü suyu var.1434 (Yumurta)
Benim bir o÷lum var, /Bütün gün kendini kızdırır.1435 (øbrik)
Benim bir öküzüm var /Yattı÷ı yerde ot bitmez.1436 (Ateú)
“Benim eúekçi÷im var,/ Yüz okka et taúır. 1437 (Nalın) örne÷inde ise
sıfat tamlamasındaki “bir” kelimesi düúmüútür. Bunun eksik yazıldı÷ı
kanaatini taúımaktayız.
1429
1430
1431
1432
1433
Bkz. Kù13/Kù14/YD
1434
Bkz. Kù2
1435
Bkz. Kù13/Kù14/YD
1436
1437
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s. 496’dan Mefküre Mollova. age. no. 533.
474
Bu baúlangıç kalıbında “…(+m) + var” kalıbın de÷iúmeyen kısmıdır.
Bilmecenin devamı ise, aranan cevaba göre somut-soyut, yakın-uzak
herhangi bir varlık olabilir.
III.2.5.6.1.2. “Sıfat tamlaması + iyelik eki (+) var (+) bilmecenin devamı”
Bir kız + ım + var,+ bin gözü var.1438 (Süzgeç)
Bir akıtmam var, yarısı sıcak yarısı so÷uk.1439 (Yazla kıú)
Bir anahtarım var,/Bensiz sandı÷ı açar/Kürkü giyip kaçar. 1440 (Fare)
Bir ateúim vardır gazsız yanar.1441 (Ampul)
Bir aygırım var, bir dama girince bin hergeleyi birden u÷ratır.1442 (Fırın
süpürgesi)
Bir çanak yo÷urdum var/Ortası kara, kenarı beyaz.1443 (Göz)
Bir çeúmem var, aúa÷ı bakar/øki kurnası kâh akar, kâh bakar.1444
(Burun)
Bir çocu÷um vardır,/Yuvarlanır yuvarlanır/Yine yorganına sarılır. 1445
(Oklava)
Bir çocu÷um var/Yere yatırdın mı diner/Kuca÷a aldın mı ba÷ırır.1446
(Gayda)
Bir dam dolusu ak keçim. 1447 (Diú)
Bir dam dolusu ak keserci÷im. 1448 (Diúler)
Bir dam dolu kör keser.1449 (Diúler)
Bir dam dolusu kırmızı buza÷ım var. 1450 (Fırında somun)
Bir demirim var,/ønsanı çeker.1451 (Kantar)
1438
1439
1440
1441
1442
1443
1444
1445
1446
1447
1448
1449
Bkz. Kù13/Kù14/YD
1450
1451
475
Bir dostum var, durmaz iúler/Diúleriyle saman diúler.1452 (Dirgen)
Bir eúe÷im vardır,/Ba÷lı iken yürür,/Çözülü iken durur.1453 (Ayakkabı)
Bir eúekçi÷im var, yükletirim yükletirim gık demez.1454 (Yastık)
Bir eúe÷im vardır, semerinde a÷aca çıkar.1455 (Sülük)
Bir eúe÷im var/Yaz kıú tüyünü atmaz.1456 (Ardıç)
Bir eúe÷im var,/Yükünü döne döne yapar.1457 (ø÷)
Bir evim vardır, üstünde gagili. 1458 (Baca)
Bir evim var, tek direkli.1459 (Mantar)
Bir evim var,/Kilitsiz durur.1460 (øbrik)
Bir evim var,/Dört kardeú tutar. 1461 (Araba tekerle÷i)
Bir fıçım var, iki türlü su tutar.1462 (Yumurta)
Bir fırınım var,/Dört somun ekmek alır. 1463 (Ceviz)
Bir gelinim var gelenin de elini öper, gidenin de1464 (Kapı)
Bir gelinim var/Bir beli÷i var/Otuz iki deli÷i var. 1465 (Elek/Kalbur)
Bir gerdanım vardır, asılırım asılırım kopmaz.1466 (Demir)
Bir ine÷im var/Bakmadan buza÷ılar1467 (Asma)
Bir inece÷im vardır/Buza÷ıları düz yatar1468 (Hıyar)
Bir kara kedim var/Her úeye sunar/Onsuz insan /Bilmem ne yapar.1469
(El)
1452
1453
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.137 Mefküre Mollova. age. no.524.
1454
Bkz. Kù33
1455
1456
1457
1458
1459
1460
1461
1462
1463
1464
1465
1466
1467
1468
1469
476
Bir kara kedim var,/Kuyru÷unu tutmadan yerden kalkmaz. 1470
(El tavası)
Bir kızım var, köúeden köúeye gezer1471 (Ayna)
Bir kızanım var,/Gelen geçen onu öper.1472 (Bardak/Su barda÷ı)
Bir kızım var, gelen de öper, giden de1473 (Bardak)
Bir kızım var, gelen geçen öper. 1474 (Bardak)
Bir kızım var,/Bir gözü var.1475 (ø÷ne)
Bir kızım var, gelen geçen onu öper.1476 (Testi)
Bir kızım var, köúeden köúeye gezer1477 (Ayna)
Bir kızım var/Gündüzleyin et yer/Geceleyin yıldız sayar. 1478 (Dirgen)
Bir kızım var/Kırk gözü var.1479 (Elek)
Bir kuúum var kahverengi,/Kahveye de gider, kurar cengi,/Dur, kuúu
yaz gelsin/Hanımlar yemiú versin. 1480 (Pire)
Bir kuyum var, iki türlü suyu var.1481 (Yumurta)
Bir mandam var,/Yeraltında oynar.1482 (Köstebek)
Bir o÷lum var fettan/Sakalı var etten1483 (Horoz)
Bir o÷lum var etten/Bacakları metten/ùimdi gelir görürsün/Güle güle
ölürsün1484 (Kurba÷a)
Bir öküzüm var, karnından iúer.1485 (øbrik)
Bir öküzüm vardır, yer yer sıçamaz.1486 (Burgu)
1470
1471
1472
1473
1474
1475
1476
1477
1478
1479
1480
1481
1482
1483
1484
1485
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.339’dan Tadeusz Kowalski. age. no.6, s.128-145.
1486
477
Bir öküzüm var yaz kıú tüyünü atmaz. 1487 (Ardıç)
Bir öküzüm var, boynuzlarını kırmadan dama girmez.1488
(Kabak ve tencere)
Bir pidem var bir yanı so÷uk bir yanı sıcak. Nedir o? 1489
(Güneú ve ay)
Bir samanlı÷ım var, iki kapısı var.1490 (Burun ve delikleri)
Bir tavukçu÷um var,/Avludan aúırı yumurtlar.1491 (Kabak)
Bir tavukçu÷um vardır,/Yeraltında yumurtlar.1492 (Patates)
Bir tavu÷um var, gıgıl gıgıl otlar.1493 (Traú bıça÷ı)
Bir yengem var,/Hep úalvar yamar.1494 (ø÷ne)
Bir yengem vardır, bir aya÷ının üstünde döner.1495 (Kapı)
Görüldü÷ü gibi “bir” sayı sıfatı bu kalıbın temel sayısıdır. Ancak az da
olsa sayı sıfatının de÷iúti÷i örnekler de vardır:
øki evim var,/Bir dire÷i var.1496 (Burun)
øki evim var,/Bir dire÷i var.1497 (Burun)
øki örde÷im var,/Birbirine bakar,/Bakar göremezler.1498 (Gözler)
Üç öküzüm var: /Biri yiyor,/Biri yatıyor,/Di÷eri ise geri dönüyor.1499
(Ateú, kül, duman)
Üç çocu÷um var/Biri yer, doymaz/Biri yatar, kalkmaz/Biri gider,
gelmez.1500 (Soba, kül, duman)
Üç o÷lum var/Biri; yatar, kalkmaz/Biri; yer doymaz/Biri; gider,
gelmez. 1501 (Soba. Üç o÷lu: Kül, odun, duman)
1487
1488
1489
1490
1491
1492
1493
1494
1495
1496
1497
1498
1499
1500
1501
478
Üç kuúum var/Biri dalda/Biri balda/Biri folda1502 (øpek böce÷i)
Beú ustam var, ne içine yonga düúürür ne dıúına. 1503 (Çorap úiúi)
Kapısız bir evim var,/øçine insan giremez/Bir dü÷me çevirirsem,/ Hem
güler, hem de a÷lar.1504 (Radyo)
Bin duvarım vardır/Beú yüzü yüzüstü,/Beú yüzü arkası üstü.1505
(Kiremit)
III.2.5.6.1.3. “øsim (+) altında, ardında, arasında, arkasında baúında, boyunda
dibinde, dorasında, içinde, önünde, ucunda, üstünde (+) bilmece metninin di÷er
bölümü”
Bilmecelerde betimleme anlatım biçimi sık baúvurulan yöntemlerden
biridir. Betimleme mekâna ba÷lıdır. Ancak bilmecelerde betimleme anlatım
biçimi daha çok karúımıza giriú kalıbı olarak çıkmaktadır. Bilmeceyi soran kiúi
bilmecesine betimleme ile baúladı÷ında, bilmeceyi cevaplayacak kiúi için cevap
ve imgelem alanını daraltmıú olur. Böyle bir giriú kalıbı cevap için ipucu özelli÷i
taúır. Ancak bilmecelerde mekânın geniúletildi÷i örnekler de vardır. Mekânın
belirsiz olarak ifade edildi÷i bilmecelerde, mekânla cevap arasında bir ilgi yoktur.
Bulgaristan Türkleri bilmeceleri için bu giriú kalıbını úu úekilde formüle
edebiliriz:
“øsim (+) altında, ardında, arasında, arkasında baúında, boyunda
dibinde, dorasında, içinde, önünde, ucunda, üstünde (+) bilmece metninin di÷er
bölümü”
Çalı altında mum yanar. 1506 (Çi÷dem)
Deri altında úaldır, úuldur. 1507 (Buz altında su
Ev altında tukur tukur/Ben de sandım bez dokur. Nedir o?1508
(Kaplumba÷a)
Raf altında tulumcuklar.1509 (Yastık)
1502
1503
1504
1505
1506
Sevdiye Güven. age. s.22.
1507
1508
1509
479
Taú altında ya÷lı çörekçi÷im1510 (Yılan)
Toprak altında kahverengi atmaca1511 (Saban demiri)
Toprak altında kırmızı koçanım.1512 (So÷an)
Yer altında ya÷lı çörekçi÷im. 1513 (Yılan)
Yer altında ya÷lı pideci÷im. 1514 (Yılan)
Yer altında ya÷lı kayıú 1515 (Yılan)
Yer altında ak bakır.1516 (Ak turp)
Yer altında dört bacaklı 1517 (Karınca)
Yer altında evleri var, / E÷ri bü÷rü yolları var,/Ne incecik belleri
var.1518
(Karınca)
Yer altında kazan kaynar.1519 (Karınca)
Yer altında kum kaynar.1520 (Karınca)
Yer altında cungur Bekirci÷im.1521 (Köstebek)
Yer altında kör domuz1522 (Köstebek)
Yer altında çıplak Mahmut1523 (Solucan)
Yer altında kırmızı bakraç1524 (Havuç)
Yer altında kırmızı kazık/Bunu bilmezsen sana yazık. 1525 (Havuç)
Yer altında kırmızı minare1526 (Havuç)
1510
Bkz. Kù2
1511
1512
1513
1514
1515
Bkz. Kù54/MD; Kù92/YD; Zsuzsanna Kakuk. age. s.343; Acaro÷lu (1999), s.269; Gyula
Nemeth. age. s.213.
1516
Bkz. Kù92/YD.
1517
1518
üçüncü mısraı Yenisoy’da “øncecik belleri var” úeklindedir. Bkz. Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy.
age. s.132.
1519
1520
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.386’dan Mefküre Mollova. age. no.280; Gyula Nemeth.
age. s.213.
1521
1522
1523
1524
1525
1526
480
Yer altında kınalı çivi1527 (Havuç)
Yer altında kara bakır.1528 (Pancar)
Yer altında bicili tavuk.1529 (Patates)
Yer altında kantar topu.1530 (Patates)
Yer altında piliçli tavuk1531 (Patates)
Yer altında babam sakalı1532 (Pırasa)
Yer altında ak güvercin. 1533 (Sarımsak)
Yer altında kırmızı gül. Nedir o? 1534 (So÷an)
Yer altında kırmızı çiçe÷im1535 (So÷an)
Yer altında kırmızı topca÷ızım. Nedir bu?1536 (So÷an)
Yer altında sakallı dede1537 (So÷an)
Yer altında sakallı dedecik1538 (So÷an)
Yer altında sarı çömleci÷im.1539 (So÷an)
Yer altında sarılı çana÷ım.1540 (So÷an)
Yer altında sırlı küpüm. 1541 (So÷an)
Yer altında tavuk yumurtası1542 (So÷an)
Yer altında ak kazık,/Yemeyene ne yazık1543 (ùeker Pancarı)
Yer altında dedem baúı1544 (Turp)
Yer altında civcivli tavuk1545 (Yer elması)
1527
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. s. 131; Nimetullah Hafız. age. C.1, s.83.
1528
1529
1530
1531
Bkz. Kù28/YD.
1532
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.534’ten Mefküre Mollova. age. no.156; Zsuzsanna
Kakuk. age. s.343.
1533
1534
1535
1536
1537
1538
Bkz. Kù54/MD
1539
1540
1541
1542
1543
1544
1545
Bkz. Kù54/MD
481
Yer altında piliçli tavuk1546 (Yer elması)
Yer altında gök güvercin.1547 (Saban demiri)
Yer altında gök güvercin. Nedir bu?1548 (Saban demiri)
Yer altında uzun urgan1549 (Su borusu)
Yer altında kapalı kutu1550 (Mezar)
Yer altında kilitli sandık.1551 (Mezar)
Yer altında komúu kapı1552 (Mezar)
Yük altında Musacık/Eli aya÷ı kısacık1553 (Fare)
Yüklük altında Musacık/Eli aya÷ı kısacık1554 (Fare)
Bir kuzu iki da÷ arasında ba÷ırır. 1555 (Kızan, beúik)
øki tepe arasında bulgur serdim. 1556 (Dil)
øki tepe arasında buza÷ı ba÷ırır. 1557 (O..ruk)
øki yar, arasında beyaz kar.1558 (Tekne ve un)
Gazeller arasında hıúır hıúır, /øki yüz taú taúır. 1559 (Kaplumba÷a)
Yüklük arasında ya÷lı çörekçi÷im. Nedir o? 1560 (Kedi)
Yüklük arasında yarım ekmeci÷im. 1561 (Ateú)
Yüklük arasında yarım kolacım. 1562 (Yılan)
Ev ardında oklava; deldi gitti b..klu÷a1563 (Yılan)
1546
Bkz. Kù94/YD; ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.647’den Tadeusz Kowalski. age. no.29;
1547
1548
1549
1550
1551
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.483’ten Mefküre Mollova. age. no.595; Gyula Nemeth.
age. s.217.
1552
1553
1554
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. s.130
1555
1556
1557
1558
1559
1560
1561
1562
1563
482
Ev ardında kutucu÷um,/Üstündedir katıcı÷ım.1564 (Ceviz)
Ev ardında kütükçü÷üm /øçi dolu katıcı÷ım1565 (Ceviz a÷acı)
Ev ardından keçi geçti,/Vermeyenin evi göçtü.1566 (Pide)
Ev ardında çalılar,/Yerde sarı mumlar1567 (Sarıçi÷dem)
Ev ardında ba÷rıú var,/Bir de baktım ak taú var.1568 (Yumurta)
Ev ardında ça÷ırıú ba÷ırıú,/Bir de vardım bir ton gümüú./Nedir bu?1569
(Yumurta)
Ev ardında küflü çotuk1570 (ønsan pisli÷i)
Ev ardında küflü dede .1571 (Abdesthane)
Ev ardında tilkiler,/Birbirini silkeler1572 (Gücü)
Ev ardından teke geçer/Boynuzları köke geçer.1573 (Saban/kotan)
Ev ardında úip úip/Ev önünde úip úip1574 (Ya÷mur damlası)
Kapı ardında gümüú de÷neci÷im/Bunu bilir misin yengeci÷im? 1575
(Güneú ve ıúınları)
Ev ardında úıp úıp,/Ev önünde úıp úıp1576 (Damla)
Ev ardında telli horozum.1577 (Güneú)
Ev ardından kaz geçti. Gak dedi. Bu dünyada yedi türlü úey yok
dedi. 1578
Kapı ardında sarı teyzeci÷im.1579 (Süpürge)
1564
1565
1566
1567
1568
1569
1570
1571
1572
1573
Mollova, Bu bilmecenin cevabını “kotan” úeklinde vermiútir. Bkz. ølhan Baúgöz-Andreas
Tietze. age. s.548’den Mefküre Mollova. age. no.473.
1574
1575
1576
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.637’den Mefküre Mollova. age. no.16; Gyula Nemeth.
age. s.217.
1577
1578
Sevdiye Güven. agt. s.65. (1.Kuúa süt yok, 2.Deveye nal yok, 3. Mezara kilit yok, 4.Kuma kile
yok, 5. Gö÷e merdiven yok, 6. Katıra sıpa yok, 7.Yumurtaya kulp yok.)
1579
483
Kapı ardında pandil de÷nekçi÷im.1580 (Süpürge)
Kapı ardında bin kiúi,/Evi beklemektir iúi.1581 (Süven/kazık)
Ev arkasında boynu bükük1582 (ønsan pisli÷i)
Kapı arkasında ba÷lı keçi.1583 (Süpürge)
Kapı arkasında kel Ayúe1584 (Süpürge)
Kapı arkasında telli gelin1585 (Süpürge)
Kapı arkasında çıplak Hasancık1586 (Bakracı)
Kapı arkasında leke; sildim sildim çıkmadı. 1587(Gölge)
Kapı arkasında gümüú deyneci÷im. 1588 (Güneú /gün ıúı÷ı)
Yüklük arkasında halka simitçi÷im. 1589 (Kedi)
Da÷ baúında tay oturur,/Yetmiú iki bin süven götürür. 1590 (Kirpi)
Ocak baúında bir kiúi var,/Ensesinde diúi var1591 (øbrik)
Ocak baúında kara öküz.1592 (Kömür)
Pencere baúında kırmızı gül.1593 (Kiremit)
Yar baúında yarım alma. 1594 (Kulak)
Yar baúında yarım almaca÷ım. 1595 (Kulaklar)
Dere boyunda sö÷ütler/Birbirini ilgiler. 1596 (Dü÷me)
Dere boyunda kara kütük.1597 (Kazan)
Dere boyunda çullu tazıcı÷ım. 1598 (De÷irmen, su de÷irmeni)
1580
1581
1582
1583
1584
1585
1586
Bkz. Kù13/Kù14/YD
1587
1588
1589
1590
1591
1592
1593
1594
1595
1596
1597
Mihail Yançev. age. s.119. Yançev, Bu bilmecenin cevabını “kasan” olarak vermiútir.
Muhtemelen bir baskı hatası olmalıdır.
1598
484
Dere boyunda koliba,/Bize lazım galiba1599 (De÷irmen, su de÷irmeni)
Avlu dibinde mumcuk1600 (Sarıçi÷dem)
Avlu dibinde postaneci/Geçmeye görsün bir kemaneci/Diker kula÷ı,
uzatır baca÷ı/Ondan sonra gör sen bu kaça÷ı1601 (Tavúan)
Avlu dibinde úiú çuval.1602 (Yastık)
Avlu dibinde un kararlar. 1603 (Tavúan)
Çalı dibinde kokulu kıratçı÷ım. Nedir o? 1604 (Köpek b..ku)
Çalı dibinde pamukçuk1605 (Tavúan)
Çalı dibinde pamuk bohçacı÷ım. Nedir o? 1606 (Tavúan)
Çalı dibinde un hamurladım. 1607 (Tavúan)
Çalı dibinde ya÷lı sarık1608 (Yılan)
Çalı dibinde kıl çuval1609 (Kirpi)
Çalı dibinde kıl yumakçı÷ı1610 (Kirpi)
Çalı dibinde mum yanar. 1611 (Çi÷dem)
Çalı dibinde sarı mumca÷ız1612 (Çi÷dem)
Çalı dibinde mum yanar.1613 (Sarıçi÷dem)
Çalı dibinde,/Kırmızı dü÷meci÷im. 1614 (Çilek)
Çalı dibinde kırmızı gö÷üslük1615 (Çilek)
Çalı dibinde ak mum yanar.1616 (Kardelen)
Çom dibinde ak toprak.1617 (Mantar)
1599
1600
1601
1602
1603
1604
1605
1606
1607
1608
1609
1610
1611
1612
Bkz. Kù13/Kù14/YD
1613
1614
1615
1616
1617
485
Dere dibinde oturur, cümle âlemi getirir.1618 (De÷irmen)
Dere dibinde çullu deve1619 (De÷irmen, su de÷irmeni)
Dere dibinde pin, pof1620 (De÷irmen, su de÷irmeni)
Dere dibinde çullu ekmeci÷im1621 (Dokuma tezgâhı)
Dere dibinde kara domuzcu÷um.1622(Kazan)
Dere dibinde semerli eúekçi÷im,/Ben de onu bindirece÷im. 1623 (Köprü)
Dere dibinde çullu döúekçi÷im. Nedir bu?1624 (Buz)
Dere dibinde çullu kavaca÷ım. 1625 (Buz)
Dere dibinde döúek,/Onu bilmeyen eúek1626 (Buz)
Küme dibinde yumakçık1627 (Tavúan)
Temel dibinde çullu domuzcu÷um1628 (Kaplumba÷a)
Yer dibinde kırmızı çömleci÷im. Nedir o? 1629 (So÷an)
Ak cam içinde sarı bal,/østersen kır úiúeyi al. 1630 (Yumurta)
Ak don içinde dik durur.1631 (Mısır ve baúa÷ı)
Ak don içinde dik durur. 1632 (Baúak)
Aslı paslı, sap içinde saklı.1633 (Mısır)
Cam içinde çiçek yanar,/Sana da bakar, bana da bakar1634 (Lamba)
Çit içinde çıngıllı kuú1635 (Fare)
Çit içinde çıngıllı Yusuf. 1636 (Fare)
1618
1619
1620
1621
1622
1623
1624
1625
1626
1627
1628
1629
1630
1631
1632
1633
1634
1635
1636
Bkz. Kù94/YD.
486
Ev içinde úiú köpek.1637 (Yastık)
Ev içinde deve izi,/Baktırır herkesi.1638 (Lamba)
Hayvanlar içinde dilsiz,/Meyveler içinde gülsüz. 1639 (Balık, dut)
Hepsi içinde kafaları dıúında1640 (Çivi)
Heybenin içinde mum yanar.1641 (Gözler)
Hırsız içerde kafası dıúarıda. 1642 (Çivi)
Isırganlık içinde, bile÷isi elinde1643 (Sülük)
Kıl torba içinde gümüú yüzük1644 (Göz)
Kuyu içinde güvem,
Bunu var mı bilen?1645 (Gözler)
Kül kömürü içinde bir hayvan
Tutar asarlar koyun gibi
Seda verir baykuú gibi.1646 (Körük)
Ot içinde ak aú.1647 (Mantar)
Sarı sarı bacalar içinde okur hocalar.1648 (Kovan)
Sarı, sarı içinde,
Sarı zarfın içinde,
On iki birlik kardeú,
Birbirinin içinde.1649 (Portakal)
Sarı, sarı içinde,
1637
1638
1639
1640
Bkz. Kù8
1641
1642
1643
1644
1645
1646
1647
1648
Bkz. Kù54/MD
1649
487
On iki tane kardeú,
Bir birinin içinde1650 (Portakal)
Sepet içinde çıngırlı Yusuf1651 (Fare)
Sepet içinde tülü yumak1652 (ùeftali)
Sık güme içinde karga ba÷ırsak çeker.1653 (Mekik)
Su içinde ya÷lı kayıú 1654 (Balık)
Tencere içinde Osman çingeneleri1655 (Sarma)
Yeúil içinde kırmızı úarap,/Onu sevmeyen en büyük ahmak1656
(Karpuz)
Ev önünde úıp úıp/Ev ardında úıp úıp1657 (Damlalık)
Evimin önünde kuyu,
Kuyunun içinde suyu var,
Suyun içinde yılan var,
Yılanın a÷zında mercan var.1658 (Lamba)
Evin önünde ts ts,
Evin ardında ts ts.1659 (Damla)
A÷aç üstünde kilitli sandık. 1660 (Ceviz)
A÷aç üstünde durur,
Elde erir ve kurur.1661 (Kar)
Ak üstünde karalar,
Birbirini kovalar.1662 (Kitap)
Al duvar üstünde beyaz güvercin. 1663 (Diú)
1650
Balon Çocuk Dergisi, Sofya: 2003, Yıl 10, sayı 55, s.43.
1651
1652
1653
1654
1655
Mefküre Rıza Mollova. age. s.292 / “Osman cingenesi” maddesi.
1656
1657
1658
Bkz. Kù8
1659
1660
Bkz. Kù13/Kù14/YD
1661
1662
1663
488
Dal üstünde sarı o÷lan1664 (Ayva)
Dal üstünde al yanak o÷lan. 1665 (Elma)
Deniz üstünde e÷ri çubuk1666 (Kazan kulpu)
Dört üstünde dura÷ı
Yüzdür tırna÷ı
Dörttür canı
Beútir baúı. 1667 (Tabut ve tabutu götürenler)
E÷ri gürgen üstünde kar durmaz. 1668 (Keçiboynuzu)
Et üstünde yongacık1669 (Tırnak)
Ev üstünde ayı oynar. 1670 (Usta)
Ev üstünde develer/Birbirini geveler.1671 (Kiremit)
Ev üstünde ya÷lı turta1672 (Ay)
Ev üstünde yarım çörek. 1673 (Ay)
Ev üstünde bütün çörek1674 (Güneú)
Ev üstünde bir kalbur ceviz/Sabahleyin hiç kalmamıú1675 (Yıldız)
Ev üstünde çıkrık,/Yazın döner kıúın kırık. 1676 (Orak böce÷i)
Fıçı üstünde fındık.1677 (Göbek)
Kara tavuk hol üstünde/Kuyru÷u yol üstünde1678 (El tavası)
Kapı üstünde gıygıcık.1679 (Bıyık)
Kum üstünde gezer,/Yeúilbaúa benzer1680 (Tavúan)
Masa üstünde berber,/Onu bekler ekmekler.1681 (Bıçak)
1664
1665
1666
1667
1668
1669
1670
1671
1672
1673
Bkz. Kù93/YD; ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.131’den Mefküre Mollova. age. no.6.
1674
1675
Bkz. Kù92/YD.
1676
1677
1678
1679
1680
1681
489
Mavi tarla üstünde/Beyaz güvercin yürür.1682 (Yelkenli kayık)
Süven üstünde yongacık.1683 (Tırnak)
Yapılmadık ev üstünde
Do÷madık kızan oturur
Karpuzu yiyeyim diye
U÷raúıp durur.1684 (Yalan)
Yer üstünde ya÷lı kayıú. 1685 (Yılan)
Yüklük üstünde kıl yuma÷ı1686 (Kedi)
Yüklük üstünde Mehmet Alicik1687 (Kedi)
Yüklük üstünde yarım çörek. 1688 (Kedi)
Dal ucunda sarı papaz1689 (Kayısı)
Dal ucunda kilitli sandık.1690 (Ceviz)
Dal ucunda kınalı parmak.1691 (Kiraz)
Dal ucunda bıyıklı o÷lan.1692 (Muúmula)
Bu kalıbın isim kısmı; “Ölü tavuk altında piliçler ba÷ırır1693 (Ev); E÷ri
1694
gürgen dorasında kar durmaz. (Keçiboynuzu); E÷ri gürgen üstünde kar
1695
durmaz. (Keçiboynuzu) örneklerindeki gibi ender de olsa sıfat tamlaması
úeklinde olabilmektedir.
1682
1683
1684
1685
1686
1687
Bkz. Kù54/MD.
1688
1689
Bkz. Kù94/YD.
1690
Bkz. Kù94/YD; Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. s.28.
1691
1692
1693
1694
1695
490
III.2.5.6.1.4. “Sıfat tamlaması +DA + bilmece metninin di÷er kısmı”
Bir yamaçta bir toy oturur/Kırk bin süven götürür. 1696 (Kirpi)
Karanlıkta kar uyuúur.1697 (Yo÷urt)
Karanlık derede al gelin oynar.1698 (Dil)
Karanlık damda bo÷a ö÷ürür.1699 (O..ruk)
Karanlık yerden gelin geçer. 1700 (Sümük)
Karanlık sokakta/Çingene ölüsü1701 (Baca içinde çengel)
Karanlık damda koç seker. 1702 (Pire)
Karanlık damda kalbur asılı1703 (Bal)
Karanlık yerde kalbur asılı1704 (Bal pete÷i)
Karanlık derede al gelin oynar.1705 (Dil)
Kıl torbada sıçan oynar. Nedir o? 1706 (Göz)
Kıllı torbada gümüú yüzük1707 (Göz)
Kuru a÷açta bülbül öter.1708 (Balta)
Kuru dalda kukumav oturur,/Kuyru÷unu yolup durur.1709 (Sümek)
Kuru a÷açta horoz öter.1710 (Telefon dire÷i)
Öte yamaçta toy oturur/Kıúı yazı bir geçirir. 1711 (Çam a÷acı)
Sarp yerde çin çin yuva.1712 (Göbek)
Sarp yerde keçi otlar.1713 (Erkek traúı)
Sarp tepede çıngıllı küpeci÷im. Nedir o? 1714 (Kızılcık)
1696
1697
1698
1699
1700
1701
1702
1703
1704
1705
1706
1707
1708
1709
1710
1711
1712
1713
1714
491
ùu yamaçta bir toy oturur,/Yazı kıúı bir oturur.1715 (Ardıç)
ùu karúıda bir tay oturur/Yüz bin yumurta götürür1716 (Armut)
ùu karúıda bir toy oturur/Kanatlarında yüz bin yumurta götürür.1717
(Ceviz a÷acı)
ùu karúıda bir ölü,/Tuttu diriyi diri,/Diri dedi, sal beni,/Ölü dedi,
sahibin gelsin, salsın seni. 1718 (Kurt kapanı)
ùu karúıda ıúıldak,/Altında var fıúıldak,/Sonra bir kıl torbası.1719
(Baú ve uzuvları)
ùu karúıda ıúıldak,/Altında var fıúıldak,/Sonra bir kıl torbası. 1720
(Göz, burun, sakal)
Yüksek tepede baúın yorar.1721 (Öreke)
Yüksek tepede tay otlar.1722 (Saç kırma makinesi)
III.2.5.6.1.5. “øsim +DA + bilmece metninin di÷er kısmı”

A÷zımda bir zembil
Ben söylemem sen de bil. 1724 (Bilmece/Küçük masal)
Bahçelerde olur,
Her yerinde yaması çok olur.1725 (Lahana)
Bende var, sende var, bir kuru dalda da var.1726 (Gölge)
1715
1716
1717
1718
1719
1720
1721
1722
1723
Bkz. Kù54/MD
1724
Ahmet Cebeci. age. s.47.
1725
1726
Bkz. Kù54/MD.
492
Çarúıda satılmaz
Mendile konulmaz
Ondan tatlı úey olmaz.1727 (Rüya)
Çarúıda satılmaz
Elle tutulmaz
Ondan daha tatlı
Bir úey bulunmaz1728 (Uyku)
Da÷da gezerim e,
Ben onu tutarım a,
Sepet altına kaparım a!1729 (Arı)
Dalda durur, evde durmaz.1730 (Kuú)
Dalda cambaz, elime düútü kuyruklu yombaz.1731 (Armut)
Gökte güler, yerde a÷lar.1732 (Kar)
Havada uçar kanadı yok.1733 (Bulut)
Havada uçar bir kuú,
Etin yenmez, sütün pek hoú.1734 (Arı)
Havada uçar, kuú de÷il
Boynuzu var, koç de÷il
øki aya÷ı iú görür
øki aya÷ı boú durur1735 (Kara böcek)
Kandilde var mumda yok,
Mendilde var çulda yok.1736 (Dil kelimesi)
1727
1728
Ahmet Cebeci. age. s.46.
1729
1730
Bkz. Kù54/MD.
1731
1732
1733
1734
1735
1736
Bkz. Kù54/MD
493
Kapıda kara köpek yatar
Ne ba÷ırır ne ısırır
øçeriye kimseyi sokmaz.1737(Kilit)
Karúıda bir toy oturur,
Kendisi yolar, yine oturur.1738 (Yapa÷ı tara÷ı)
Karúıda bir toy oturur,
Yüz bin yumurta getirir.1739 (Armut)
Kiremitte sirkeli çakúır1740 (Kıra÷ı)
Sofya’da bir úey piúer,
Kokusu buraya üúer.1741 (Köfte)
Yamaçta toy oturur, yetmiú iki bin yumurta götürür.1742 (Ceviz)
Yerde gider tekne gibi
Gökte gider makas gibi1743 (Kaplumba÷a ve kırlangıç)
III.2.5.6.1.6. “øsim + DAn (+) gelir/aldım/attım/iner/baktım (+) bilmece
metninin di÷er kısmı”
Çarúıdan aldım bir tane Çarúıdan alınmaz,
1744
Eve geldim bin tane. (Nar) Havluya sarılmaz.1745 (Uyku)
Buradan attım kılıcı/Halep’te oynar bir ucu.1746 (Yıldırım)
Da÷dan attım kırılmadı,/Suya attım kırıldı.1747 (Sigara)
Gökten attım kırılmadı,/Kantara koydum tutmadı. 1748 (Karınca)
Kanaradan attım kırılmadı/Suya attım kırıldı1749 (Kâ÷ıt)
Minareden attım, kırılmadı/øki taú arasına koydum kırıldı1750 (Bit)
1737
1738
1739
Bkz. Kù92/YD.
1740
1741
1742
Bkz. Kù54/MD
1743
1744
1745
Bkz. Kù28/YD
1746
1747
1748
1749
1750
494
Minareden attım, kırılmadı/Suya attım, kırıldı1751 (Kâ÷ıt)
Minareden attım yırtılmadı suya attım yırtıldı. 1752 (Kâ÷ıt)
Minareden attım kırılmadı/Suya attım kırıldı.1753 (Sigara külü)
Minareden attım, kırılmadı/øki taú arasına koydum kırıldı1754 (Bit)
Iraktan baktım çok,/Yanına vardım hiç yok.1755 (Kör duman/Sis)
Iraktan baktım anlık manlık,/Yanına vardım kilitli sandık.1756 (Mezar)
Karúıdan baktım pek çok, /Yanına vardım hiç yok. 1757 (sis)
Uzaktan bakınca hiç yok /Yanına varınca pek çok.1758 (sis)
Karúıdan baktım a÷arır,/Yanına vardım ba÷ırır. 1759 (Pınar)
Karúıdan baktım a÷arır/Yanına gittim ba÷ırır1760 (Pınar)
Karúıdan baktım a÷arır/Yanına vardım ba÷ırır.1761 (Su kuyusu)
Karúıdan baktım, emir semir/Yanına vardım kitli demir.1762 (Mezar)
Karúıdan baktım annık annık/Yanına vardım kilitli sandık.1763 (Mezar)
Karúıdan baktım samanlık gibi/Yanına vardım kilitli sandık gibi1764
(Mezar)
Karúıdan baktım pek çok/Yanına vardım hiç yok1765 (Karınca)
Karúıdan baktım, hiç yok/Yanına gittim, pek yok1766 (Karınca)
Karúıdan baktım anız gibi,/Yanına vardım domuz gibi.1767 (Kirpi)
Karúıdan baktım a÷arır/Yanına vardım ba÷ırır1768 (Koyun)
1751
1752
Bkz. Kù2
1753
Bkz. Kù92/YD.
1754
1755
Bkz. Kù13/Kù14/YD
1756
Bkz. Kù13/Kù14/YD
1757
Bkz. Kù5.
1758
Bkz. Kù82
1759
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.209’dan Tadeusz Kowalski. age. no.52.
1760
1761
1762
Mefküre Rıza Mollova. age. s.115 / “emir semir” maddesi.
1763
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.484’ten Tadeusz Kowalski. age. no.51, s.128-145. Cebeci,
bu bilmecenin karúılı÷ını “Mezarlık/Kabristan” diye vermiútir. Bkz. Ahmet Cebeci. agm. s.50.
1764
1765
1766
1767
1768
495
Karúıdan baktım a÷arıyor/Yanına vardım ba÷ırıyor. 1769
(Dere/su, Tunca)
Karúıdan baktım al,/Yanına baktım dal,/A÷zıma attım bal.1770 (Kiraz)
Karúıdan baktım ev gibi/Yanına vardım dev gibi. 1771 (Vapur)
Karúıdan baktım türbe,/Yanına vardım tövbe tövbe.1772 (Isırgan otu)
Uzaktan baktım al,/Yanına vardım al al,/A÷zıma attım bal. 1773
(Kızılcık)
Uzaktan baktım a÷lıyor,/Yanına vardım ba÷ırıyor.1774 (Ça÷layan)
Uzaktan baktım; annık gibi/Yanına vardım; sandık gibi. 1775 (Mezar)
Uzaktan baktım, hiç yok/Yanına vardım, pek çok1776 (Karınca)
Aúa÷ıdan gelir teke,/Boynuzları çeke çeke. 1777 (Sülük)
Da÷dan gelir, taútan gelir/Bir yularsız arslan gelir. 1778 (Dere)
Da÷dan gelir da÷ gibi,/Çadır kurar a÷ gibi. 1779 (Kar)
Da÷dan gelir, taútan gelir,/Bir yularsız aslan gelir. 1780 (Sel)
Da÷dan gelir hız ile/Yedi bin yıldız ile1781 (Yıldırım)
Da÷dan gelir Arapçık/Aya÷ında çorapçık1782 (Arı)
Da÷dan gelir taútan gelir/Meúin büzüklü eniútem gelir1783 (Arı)
Da÷dan gelir, taútan gelir/øri eniútem gelir. Nedir o? 1784 (Kaplumba÷a)
Da÷dan gelir, taútan gelir/Meúin büzüklü eniúten gelir.1785 (Keçi)
1769
1770
1771
1772
Bkz. Kù38/YD
1773
1774
Bkz. Kù13/Kù14/YD
1775
1776
1777
1778
1779
1780
1781
1782
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.120’den Mefküre Mollova. age. no.284. Yenisoy, bu
bilmecenin cevabını “Kovan arısı” olarak vermiútir. Bkz. Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age.
s.133.
1783
1784
1785
496
Da÷dan gelir, taútan gelir/Tin tin sakallı eniútem gelir1786 (Keçi)
Da÷dan gelir taútan gelir,/Yüz bin süven götürür. Nedir o? 1787 (Kirpi)
Da÷dan gelir, taútan gelir,/Meúin büzüklü eniútem gelir.1788 (Tavúan)
Da÷dan gelir kutu kutu/Açtım baktım köpek b..ku/Tattım baktım
baldan tatlı1789 (øncir)
Da÷dan gelir, taútan gelir/Meúin kalpaklı amcam gelir.1790 (Kestane)
Da÷dan gelir at at/Kanatları kat kat1791 (Lahana)
Da÷dan gelir, taútan gelir/Beú bıyıklı eniútem gelir. 1792 (Muúmula)
Da÷dan gelir takır takır/Ayakları gümüú bakır1793 (Araba)
Da÷dan gelir takır takır/Ayakları gümüú bakır1794 (Ka÷nı)
Gökten gelir hız ile/Yedi bin yıldız ile/Ne top atar, ne tüfek,/
Koskocaman engerek.1795 (ùimúek)
Karúıdan gelir hat hat,/Kanatları kat kat.1796 (Lahana)
Karúıdan gelir hız ile/Yedi bin yıldız ile/ Ne toptur, ne tüfektir/ølle
azabı çoktur.1797 (Yıldırım)
Karúıdan gelir hatacık/Gönü büyük, g..tü açık1798 (Keçi)
Karúıdan gelir adamcık/Baúındadır tablacık. 1799 (Çivi/enser)
Da÷dan iner hız ile/Yedi bin yıldız ile/Ne top tutar, ne tüfek.1800 (Sel)
Da÷dan indi, /Sıraya bindi. 1801 (Süven/kazık)
Duvardan indi, /Nineye bindi. 1802 (Ferace)
1786
1787
1788
1789
1790
1791
1792
1793
1794
1795
Bkz. Kù28/YD
1796
1797
1798
1799
Gyula Nemeth. age. s.213. Nemeth, Bu bilmecenin cevabını “ekser” olarak vermiútir.
1800
1801
1802
Bkz. Kù33/YD
497
Duvardan indi, /Anama bindi.1803 (Ferace)
Tepeden indi, dereye sindi.1804 (Sel)
III.2.5.6.1.7. “Ol nedir ki” kalıbı
1805
Bu kalıp ifade için Saim Sakao÷lu, lügaz kalıbı demektedir. Âmil
Çelebio÷lu ve Yusuf Ziya Öksüz’ün konuya yaklaúımları da aynıdır. Çelebio÷lu
ve Öksüz; “Üslup bakımından hemen hepsinde “Nedir ol kim?” veya “Ol nedir
kim” “Bir acayip nesne gördüm” baúlangıcı müúterektir. Sonralarda ise bazı halk
bilmecelerindeki “Ya bunu bilirsin, ya bu gece ölürsün!” veya “Bunu bilmeyen
eúek!” gibi ifadelerin yerine: “Bunu arif olan bilir, kemal erbabı onlar, onlar,
ona feyz kapısı açılır” v.s. gibi ifadelerle karúılaúmak mümkündür” görüúünü ileri
süreler.
“Bilmecelere soru diyoruz. Fakat bizim bilmecelerimizden pek azının
sonunda bir soru iúareti vardır” diyen ølhan Baúgöz devamla; ‘Ol nedir ki veya
bil bakalım’ diye baúlayan bilmeceler halk bilmecesi de÷ildir” görüúünü ileri
sürmesine ra÷men bu kalıpla baúlayan yüzlerce bilmeceyi “halk bilmeceleri”
arasında saymıútır. 1806
Yukarıda lügazların bilmeceler içinde ele alınıp alınmayaca÷ı konusu
üzerinde durmuútuk. Divan edebiyatı ürünlerinden olan ve Âúık edebiyatında da
örneklerini gördü÷ümüz bireysel ürün özelli÷i taúıyan lugazlar ile bilmeceler
arasında geçiúler olmuútur. Geçiúlerin etkisi ile “Ol nedir ki veya bir acayip nesne
gördüm” kalıp ifadeleri ile baúlayan yüzlerce bilmece metni ortaya çıkmıútır.
Bulgaristan Türkleri bilmeceleri arasında az da olsa bu kalıpla baúlayan
örnekler vardır:
Ol nedir ki
Âlem ona dolanır
Kula÷ını büktükçe
A÷zı sulanır.1807 (Çeúme muslu÷u)
1803
1804
Bkz. Kù54/MD
1805
Saim Sakao÷lu. age. s.497-498.
1806
1807
498
Ol nedir ki karnından yer, sırtından çıkarır.1808 (Rende)
Ol nedir ki iki baúlı yılan
Her baúında türlü nakıú var
Birbirine sarmaúırlar her zaman. 1809 (Uçkur)
Bu úey nedir? Hani kör insan bile görebilir. 1810 (Rüya)
Nedir en yumuúa÷ı ve sıca÷ı dünyada. 1811 (Yürek)
Bulgaristan Türkleri bilmeceleri arasında “bir acayip nesne gördüm” lügaz
kalıbı ile baúlayan bilmece örne÷ine rastlamadık. Ancak bu kalıba yakın metnin
içinde “……….. gördüm” ifadelerini içine alan bilmece örnekleri vardır:
Bindim merdivenin yarısına
Baktım ayla günün sarısına
Kuúlar arasında bir kuú gördüm
Meme verir yavrusuna1812 (Yarasa)
III.2.5.6.1.8. “ben+git-/dur-/bak- +o +bilmece metninin devamı
Ben bakarım o bakar, Ben dururum, o da durur,
Bana ara ara göz atar. 1813 (Ayna) Beni her úeyden korur.1814
(Makak)
Ben giderim, o gider; Ben giderim, o gider

1815
Önümde tin tin eder. (Sakal) Önümde zon zon eder1816
(Sakal)
Ben giderim o gider Ben giderim o gider/

1817
Arkamdan tın tın eder. (Baston) Pare pare iz eder.1818 (Baston)
1808
1809
1810
Bkz. Kù86
1811
1812
1813
1814
1815
1816
1817
Bkz. Kù93/YD.
1818
Bkz. Kù82; ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.159’dan Mefküre Mollova. age. no.393.
499
Ben giderim o gider Ben giderim o gider
Para para iz eder.1819 (Baston) Yanı baúımda zınk eder.1820
(Baston)
Ben giderim o gider Ben giderim o gider,

Önümde para gibi iz eder.1821 (Baston) Önümde tüm tüm eder.1822
(Makak)
Ben giderim, o gider Ben giderim o gider,

Cebimde tık tık eder.1823 (Cep saati) Kolumda tık tık eder1824 (Saat)
Ben uyurum, o uyumaz Ben giderim o gider

Ben kalkarım o uyur.1825 (Lamba/Kandil) Üstümde gölge eder.1826
(ùemsiye)
Ben giderim o da gider, Ben giderim o durur,

Ben dururum o da durur.1827 (Ay) Kaldı÷ı yerde oturur.1828
(Gölge/iz)
Ben giderim o da gider, Ben giderim o gider,/

Benden ileri iz eder.1829 (Gölge) Ben dururum o durur. 1830
(Gölge)
Ben giderim o da gider

Ara sıra göz eder1831 (Güneú ve ıúınları)
1819
Ahmet Cebeci. agm. s.47; Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, s.129.
1820
1821
M. Türker Acaro÷lu, bu bilmecenin cevabını “de÷nek” úeklinde vermiútir. Bkz. M. Türker
Acaro÷lu. age. s.295.
1822
1823
1824
1825
cevabını Yenisoy, “kandil” úeklinde vermiútir. Bkz. Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8,
s.132.
1826
1827
Bkz. Kù82
1828
Mihail Yançev. age. s.117. Yançev, Bu bilmecenin cevabını “iz” olarak verilmiútir.
1829
1830
1831
500
Ben giderim o gider,
Ben dururum o yine gider.1832(Sel)
Ben giderim o geri bakar.1833 (Balta)
Ben giderim o gider,
Ben dururum o yine gider.1834 (Ses)
III.2.5.6.1.9. “ben anlatım” veya “öyküleme” kalıbı
“ben anlatım kalıbı” veya“öyküleme kalıbı” diye adlandırdı÷ımız bu
kalıpta bilmecede cevabı aranan varlı÷ın önceki haline gönderme yapılmaktadır.
Varlı÷ın önceki ve úimdiki halinin karúılaútırıldı÷ı bu yapıdaki bilmece
metinlerinde “ben” anlatım söz konusudur. Bilmece metninde cevabı aranan
varlık anlatıcı konumundadır. Kendisini anlatarak cevabın bulunmasını
istemektedir. Bilmeceye “Ben” diye baúlayan bilmece sorucusu muhataplarında
merak duygusu uyandırır. Bu da bilmeceye merak ve heyecan unsurlarını katar:
Ben neydim, neydim,

Allı pullu beydim,
Âdem beni aldı,
Ateúlere daldı,
Ateúlerden çıktım
Boynum yamuk kaldı.1835 (Makak)
Ben neydim, neydim,

Allı güllü daldım,
ùimdi ihtiyarların eline kaldım.1836 (Makak)
Bir zamanlar ne idim Eydim beydim

Allı pullu bey idim Bir sarıklı beydim
1832
1833
1834
1835
1836
501
ùeytan beni úaúırttı Felek beni úaúırdı
Sı÷ır b..kuna düúürdü.1837 ønek gübresine düúürdü.1838 (Kürek)
(Kürek/ahır küre÷i)
Ben evveli neydim, Evvel ben neydim
Dallı budaklı beydim, Dallı budaklı bir beydim
Felek beni úaúırttı. Felek beni úaúırttı
øki demir arasına düúürdü.1839 Kapı arkasına düúürdü.1840 (Süpürge)
(Su a÷acı/su taúımak için)
Evvelden ben neydim, Hey, ne idim, ne idim?
Dallı budaklı beydim, Samur kürklü bey idim
Sarardım soldum, Felek beni úaúırttı
Süründüm kaldım. 1841 (Süpürge) Kızgın küle düúürttü. 1842 (Kestane)
Ben evveli neydim Ben çok koúarım

Dallı budaklı beydim Hendekler aúarım
Felek beni úaúırdı Ormanda yaúarım
Manda b..kuna düúürdü ønsandan kaçarım1843 (Karaca)
Nedir o? 1844 (Hindi/koldur)
Ben neyim neyim,

Çalı dibinde hamurum,
En erken uyanırım.1845 (Kardelen)
Yeúildim yeúil
Kesti beni kesil
De÷irmende eritti
Canım, kanım bitti
1837
Mollova, Bu bilmecenin cevabını “ahır küre÷i” úeklinde vermiútir. Bkz. ølhan Baúgöz-Andreas
1838
1839
1840
Balon Çocuk Dergisi, Sofya: 1998, Yıl 4, S. 18, s.40.
1841
1842
1843
Bkz. Kù94/YD.
1844
1845
502
Boynuzu bana kan verdi
Kar gibi fistan verdi
Akarım úimdi akarım
Uúaklara bakarım.1846 (Sarma)
Ben iki hasretlinin arasında dururum

Yüzlerini görmeden onlarla konuúurum.1847 (Telefon)
III.2.5.6.1.10. Doldurma ve Yansıma Kalıpları
Bilmecelerdeki doldurma sözler muhatabın dikkatini çekme iúlevinin
yanında uyak için hazırlık iúlevini de görürler. Doldurma sözlerle baúlayan
bilmece metinlerindeki sözlerin bazıları bilmece metni ile anlamsal ba÷lantı
taúırlarken bazıları ise metinle hiçbir anlamsal ba÷ taúımazlar. Doldurma sözler
ses yansımalı kelimelerden oluúabildi÷i gibi masal ve oyun tekerlemelerine
benzeyen sözlerden de meydana gelebilmektedir. Doldurma, tekerleme ve
yansımalardan oluúan sözlerin bilmecenin giriúinde anlatıcı tarafından söylenmesi
hem metne renklilik katmakta, ça÷rıúım zenginli÷i oluúturmakta hem de bilmece
sormayı ve çözmeyi e÷lenceli bir hale getirmektedir.
Anadolu sahasındaki bilmece metinlerinde gördü÷ümüz bu giriú kalıbını
Bulgaristan Türkleri bilmecelerinde de görmekteyiz. Örnekler:
Apul apul yürürsün/Samur kürkün sürürsün/Niçin yayan yürürsün? 1848 (Ayı)
Atarina tutarina yastacın altında kararina! 1849 (Pire)
Cüp oturur,/Cüp kalkar,/Kalbi ok atar. 1850 (Tavúan)
Çap çatan a÷acı/Pat patan a÷acı/ Kırmızı lale/Kılaptan a÷acı1851 (Gergef)
Çat çatan a÷acı/Pat patan a÷acı/Kırmızı lale/Kalabadan a÷acı1852 (Gergef)
Çıt oraya çıt buraya/Dayadım koydum oraya1853 (Süpürge)
Çıt öte çıt beri/Çıt altından geç beri. 1854 (Mekik)
1846
1847
1848
1849
1850
1851
1852
1853
Bkz. Kù94/YD.
1854
503
Çili çili bak/Çil hücre, çil tabak/Orta yeri yumuúak1855 (Bal)
Çillim çukurda mısın?/Ak pak yumurta mısın?/Kızlar çi÷deme gitti/Sen
daha burda mısın? 1856 (Kar kalıntısı)
Çın çınlı hamam,/Kubbesi tamam,/Bir gelin aldım,/Babası imam.1857 (Saat)
Çın çın buka÷ı,/Tencerenin kapa÷ı,/Bunu bilmeyen,/Köyün köpe÷i1858 (Saat)
Çin çinni imam/Dedi÷i tamam. 1859 (Saat)
Çum çum çukurda mısın?/Ak pak yumurta mısın?/Gelin kadın suya gitti/Sen
daha burada mısın? 1860 (Kar)
Enteúe menteúe dört köúe1861 (Baca)
Fır fır döner, ak ak sıçar. 1862 (De÷irmen)
Fik aúa÷ı, fik yukarı,/ Fika, fika Mustafa a÷a1863 (Mekik)
Fildiri fildiri da÷dan domuz indiri.1864 (Tarak)
Filidi Filidi/Her akúam bize gelen kim idi?1865 (Uyku)
Filli filli/Çok dilli/Baú üstünde/Gezen filli.1866 (Tarak)
Fillim aúa÷ı/Fillim yukarı/Fillim iliksiz/Fillim kemiksiz1867 (Kelebek)
Garc gurc bir araba a÷aç1868 (Bahçe kapısı)
Gır gır gırlar,/Fır fır fırlar,/Koca ablam,/Durmaz oynar.1869 (Rüzgâr)
Gıcır, gıcır burdum dire÷i,/Güp güp öter, güvercin yüre÷i1870 (Saat)
Güp güp atar dilencinin göbe÷i. Nedir bu?1871 (Saat)
Haldır, huldur,/ùaldır, úuldur,/Gözyaúı pek boldur1872 (Dere)
1855
1856
1857
1858
1859
1860
1861
1862
1863
1864
1865
1866
1867
1868
Bkz. Kù54/MD
1869
1870
1871
1872
504
Har harlar, tahta paralar.1873 (Testere)
Hart dedim, pırt dedim/Kapının ardına yat dedim. 1874 (Süpürge)
Hırt dedim, pırt dedim/Kapının ardına yat dedim. 1875 (Süpürge)
Hırtına pırtına bin a÷anın sırtına. 1876 (Çiten)
Hiledi hiledi/Dün akúam size gelen kim idi?1877 (Uyku)
Hindiri hindiri/Dün akúam gelen kim idi?1878 (Uyku)
Hoppacık, kara gücük1879 (Pire)
Hoppacık, küçücük,/Nerede kaldı telli cücük. 1880 (Pire)
Hoppala, hoppala/Daldı gitti b..klu÷a1881 (Kürek)
Içıcık/Fıçıcık/øçi dolu/Çırpıcık1882 (Kibrit)
Irı lillim pırı lillim/Bir aya÷ının üstünde duru lillim1883 (El ø÷i)
Irtına pırtına bin a÷anın sırtına.1884(Çiten)
Itına pıtına bin a÷anın sırtına. 1885 (Çiten/saman küfesi)
Itına pıtına bin ablanın sırtına. 1886 (Çiten)
øçicik piçicik/øçi dolu çırpıcık1887 (Kibrit)
øllim ilimsiz,/øllim kemiksiz,/øllim da÷ aúar,/øllim ba÷ aúar. 1888
(Kelebek)
ølem ilem gümesi,/ølem hoútur yiyesi,/øla güçtür bilmesi.1889 (Kızılcık)

øvilli mivilli, arkası çivili1890(Sokak kapısı)
Löp girer, löp çıkar/Kuru girer, yaú çıkar.1891(Kova)
1873
1874
Bkz. Kù2
1875
1876
1877
1878
1879
1880
1881
1882
1883
1884
Bkz. Kù94/YD; M. Türker Acaro÷lu. age. s.296.
1885
1886
Bkz. Kù13/Kù14/YD
1887
1888
1889
1890
1891
505
Ma ma bakıúlı,/Ma diren bacaklı,/Ma törpü yüzlü,/Ma güvem gözlü.1892
(Hindi/pipi)
Marı marı bacaklı/Marı dirgen bacaklı/Marı güvem gözlü/Marı törpü
yüzlü1893 (Hindi/Pipi)
Mıhır mıhır yürürsün,/Saklı kürkü görürsün,/Sana bir Beyo÷lu derler, / Niçin
her úeyi görürsün? 1894 (Fare)
Min min minare,/Dibi daire,/Yüz bin çiçek,/Bir lale.1895 (Cami)
Oka daldı b..ka. Nedir o? 1896 (Saban)
Oka daldı b..ka.1897 (Solucan)
Pır pır döner; ak ak sıçar.1898 (De÷irmen)
Püf diye üfürdüm,/Karúıki tepeye tükürdüm.1899 (Tüfek)
ùıldır úıldır úusu yok,/Hangi tepenin suyu yok?1900 (Çöl)
ùumbadak úu kadar/ùumbur kaúı bu kadar.1901(øbrik)
ùunnusu úu kadar,/ùumbultusu parmak kadar.1902 (øbrik)
Tık tık tıklar,/Duvardaki hanımlar. 1903 (Saat)
Tıkıldık, tıkıldık aman,/Kulübesi yaman.1904 (Saat)
Tıpır tıpır yürürsün,/Samur kürkü sürürsün,/Sen bir küçük hanımsın,/ Niçin
yayan yürürsün?1905 (Fare)
Tindiri tindiri da÷dan domuz indiri.1906 (Tarak)
Ükürür, mükürür,/Yere tükürür.1907 (øbrik)
Üllü üllü/Dibi küllü1908 (øbrik)
1892
1893
1894
1895
M. Türker Acaro÷lu. age. s. s. 296.
1896
1897
1898
Mefküre Rıza Mollova. age. s.309 / “pır pır” maddesi.
1899
1900
1901
1902
1903
1904
1905
1906
Bkz. Kù70/YD
1907
1908
Bkz. Kù92/YD; ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.340’dan Mefküre Mollova. age. no.315.
506
Zar efendi zarlandı/ Zar duvara tırmandı/ Zarlı baba gelmeden/ Zar duvardan
inmedi.1909 (Kilit)
Zar zara yapıúır/Zar duvara yapıúır/Zar Efendi gelmeden/Zar duvardan
kopmaz.1910 (Kilit)
Zillim derede / Zillim tepede / Zillim iliksiz/Zillim kemiksiz1911 (Kelebek)
Ap apıúır, /Ap yapıúır, / Kum koyarım, /Kuyru÷u döner.1912
(Soba, tencere, un, kaúık)
Arap apıúır/Çengi biner/Kum kaynar/Kuyruk oynar.1913
(Sacaya÷ı, tencere, mısır unu, oklava)
Ar ara aracık,/Yol daracık,/øki öküz,/Bir duvarcık. 1914 (Dokuma tara÷ı)
Baldıran baltak/Çıldırım çıtlak/Sevmedim u÷ursuz/Köy kâhyası olmuú.1915
(Leylek)
Bir tepsi nar/Her evde var1916 (Ateú)
Çıtırdar patırdar, /Karanlıkta úimúek çakar. 1917 (Ateúli böcek)
Çin çin çireúne,/Sen onunla güreúme, /O senin ananı satar da gider varır.1918
(Arı)
Dede øsmail/ùamata kail/Arkası deriden/Kulakları demirden1919 (Tef)
Ebem arık/Baúı sarık/Tin tin varır/Tin tin gelir. 1920 (Çıkrık)
Ebem arık,/Baúı sarık,/Tin tin varır,/Tin tin gelir.1921 (Elemge)
Elemez, elemez/Ateú baúına gelemez/Gelse de duramaz1922 (Tereya÷ı)
Fini fini fincan/øçi dolu mercan1923 (Nar)
Fillim aúa÷ı/Fillim yukarı/Fillim iliksiz/Fillim kemiksiz1924 (Kelebek)
1909
1910
1911
1912
Bkz. Kù54/MD
1913
1914
1915
1916
1917
1918
1919
1920
1921
1922
1923
1924
507
Gül tatarım, gül tatarım,/Gülmezsen kula÷ından tutarım.1925 (Lamba)
Har hara,/Beú para/øçi kırmızı/Dıúı kara.1926 (Manda)
Has has kadayıf, zatı zayıf; bir gözü var tepeden bakar.1927 (ø÷ne)
Hay idi,/Tay idi,/Vay karatavuk yedi.1928 (Sinek)
Hayadan, sayadan,/Sali güvey attı kendini kayadan. 1929 (Keçi)
Hayadan hayadan, /Kendini attı kayadan. 1930 (Kurba÷a)
Her heriden heriden / Bir hikmet gördüm deriden/A÷zı ilerden/ Boynuzları
geriden.1931 (Körük)
ønat Ömer,/Güm güm eder,/Bir aúa÷ı, bir yukarı,/Etrafı tuzla buz eder.1932
(Balta)
øllim ilimsiz,/øllim kemiksiz,/øllim da÷ aúar,/øllim ba÷ aúar. 1933 (Kelebek)
øllem illem i÷nesi,/øllem kadın dü÷mesi,/øllem hoútur yemesi, /øllem güçtür
bilmesi.1934 (Çilek)
Kara kara, kapkara,/Bizim göldeki maskara. 1935 (Manda)
Kat kat gelir bunu bilmeyen ölür.1936 (Bulut)
Kat kat kadayıf,/Kendisi zayıf,/øçinde özü var,/Kafasında gözü var.1937
(Maúa)
Kuyu kuyu/øçinde suyu/Su içinde yılan/Yılan a÷zında mercan1938 (Lamba)
Mi÷ri, mi÷ri,/Burnu e÷ri. 1939 (Hindi)
Oyadan boyadan,/Bizim Osmancık atladı kayadan. 1940 (Kurba÷a)
Saat civa, gelin hanım oyna.1941 (Radyo)
1925
1926
1927
1928
1929
1930
1931
1932
1933
1934
1935
1936
1937
1938
1939
1940
1941
508
San san sandara,/Kızıl kundura.1942 (Ateú)
ùım úım a÷acı/ùım boy a÷acı/ùım kara kaúlı/ùım ayna baúlı1943 (Gündöndü)
Tak tok, gölgesi yok.1944 (Kuyu)
Tak girer, tak çıkar/Kuru girer yaú çıkar.1945 (Kova)
Tıngır elek tıngır saç/Elim hamurda karnım aç.1946 (Ramazan)
Uzun uzun yurtlar/Hüsn-i Yusuf’u yedi kurtlar/Tırna÷ından su içer/
Tepesinden yumurtlar.1947 (Bu÷day)
Vız vız vızıdık,/Otuz iki kız idik,/Bir tahtaya dizildik,/Tan atarken
kaybolduk. 1948 (A÷ızda diúler)
Zillim derede/Zillim tepede/Zillim iliksiz/Zillim kemiksiz1949 (Kelebek)
Bilmece bildirmece,/Karnı uzun beli ince1950 (At)
Bilmece bildirmece/Dil üstünde kaydırmaca.1951 (Dondurma)
Bilmece bildirmece/Birbirine iliútirmece1952 (Dü÷me)
Halebi, halebi,/Çeviri dolabı,/Çekmeceler çekemez,/Dökmeciler
dökemez.1953 (Kar suyu, ya÷mur, su)
Mar maracık./Dört düvecik.1954 (Kilim tezgâhı)
Masal masal martladı/Kel dereye atladı.1955(Kurba÷a)
Masal masal man iki/Tırna÷ı var on iki/Bindi kürek sapına/øndi macun
küpüne/Macun küpü taútı/Koca karı úaútı.1956 (Fare)
Masal masal man iki/Tırna÷ı var on iki/Bindi kürek sapına/øndi can
küpüne/Nasip küpü taútı/Koca karı úaútı/Nedir o? 1957 (Küpe düúmüú fare)
1942
1943
1944
1945
1946
1947
1948
Mefküre Rıza Mollova. age. s.394, “vız vız vızıdık” maddesi.
1949
1950
1951
1952
1953
1954
1955
1956
1957
509
Masal masal man iki,/Tırna÷ı var on iki.1958(Sarımsak)
Masal masal maniki/Tırna÷ı var on iki/On ikinin yarısı/Mustafa’nın
karısı1959 (Sarımsak)
Masal masal mastırır/ùimdi gelir bastırır.1960 (Uyku)
Masal masal martladı/Kel dereye atladı/Çarık baúı koptu/Sıçan çayıra
atladı. 1961 (Tırpan)
Masal masal maskara/Çıkın bakın askere. 1962(Kör duman/duman/sis)
Masal masal martladı/Tel direkten atladı/Ne oldu be Hasan a÷a/Kafamı
keçiler otladı1963 (Traú)
Masdırı masdırı; “úindi gelir seni basdırı1964 (Uyku)
Mani mani man iki,/Tırna÷ı vardır on iki. 1965 (Sarımsak)
Matalas matalas/Kaynanamın g..tü taz/Girdi kovu÷a çıkamaz/Hoca dayı
muska yaz. 1966 (Kilit)
Mesel mesel,/Dili oynar,/Damak keser.1967 (Makas)
Mer merecik,/Yer daracık,/øki i÷necik,/Bir dü÷mecik1968 (Kilim tezgâhı)
Tap nedir, tapık nedir?/ølkbaharda gümüú nedir?/Ne yerdedir, ne
göktedir/Cümle âlem içindedir.1969 (Ayna)
Bazı bilmece metinlerinin neredeyse tamamı ses yansımalı kelimelerden
oluúmaktadır:
Asımada gıçımada, anana giren, nedir o? 1970 (Kına)
Elem-elem,
Takam-takam
Çiyim-çiyim; uha?1971 (Çıkrık)
1958
1959
1960
1961
1962
1963
1964
Mefküre Rıza Mollova. age. s.270, “masdırı/mastırı” maddesi.
1965
1966
Mefküre Rıza Mollova. age. s.271, “matalas” maddesi.
1967
1968
1969
1970
1971
510
Saculya macula saç üstünde marapırlaya.1972 (Akıtma/Cızlama)
Trak trak traka
øndirir bakra1973 (Kaplumba÷a)
Tın tının
Pın pının
Tarelelli tak tak1974 (Havan)
Bazı bilmece metinlerinde ise ses yansımalı kelimeler bilmece metninin
içinde yer alarak anlamı kuvvetlendirme ve uyak sa÷lama iúlevini görürler:
Ayakları takarak, Da÷a gider harhara
Dudakları makarak. Gözleri çampara
Çıkar kaya üstüne der; Ayakları pite pite
Makarak, makarak 1975 (Kurba÷a) Karnı tumbulusa1976 (Kirpi)
Bir tavukçu÷um vardır Ev ardında úıp úıp,

Gıy gıy otlar. 1977
(Basamak) Ev önünde úıp úıp1978 (Damla)
Derede tin ton, øçinde fınferası

Tepede tin ton, Dıúında çember ası
øliksiz kemiksiz, tin ton1979 (Kelebek) Demiútir fınferfık.1980 (Yayık)
Evin önünde ts ts, Öte lillim beri lillim

1981
Evin ardında ts ts. (Damla) Bir aya÷ının üstünde durur lillim1982
(Kapı)
Bilmece metnindeki doldurma sözler bazen de aúa÷ıdaki örneklerde
görüldü÷ü üzere bir ünlem edatı ile seslenme úeklinde de karúımıza çıkmaktadır:
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.637’den Mefküre Mollova. age. no.16; Gyula Nemeth.
age. s.217.
1979
1980
1981
1982
511
Hay lazare lazare Hey han gördüm han gördüm
Meyit indi mezara Yerden yapma dam gördüm
Üç aylık babası Köpük kusan taú gördüm
O÷lu çıktı pazara1983 (Karpuz) Tuzsuz piúen aú gördüm.1984
(Mezar, sabun, süt)
Ah ümitler ümitler
Gökteki bulutlar
Tırna÷ından emer
Tepesinden yumurtlar1985 (Asma kabak)
økilemeler de baúlangıç kalıbı olarak bilemece metinlerinde yer
almaktadır. Anlamı kuvvetlendirdi÷i gibi bazen de doldurma sözler olarak da iúlev
görmektedirler:
Ak ak saçım var, Bak bak der
Kırmızıca baúım var1986 (So÷an) Tak tak yer.1987 (A÷açkakan)
Cıvıl cıvıl kuúlar, Dilim dilim nar

Evlerine taúırlar, øncecik beli var
Kendileri yapar, Uçtu keklik
Ellere ba÷ıúlar.1988 (Arı) Kaldı dilber1989 (Bu÷day)
Dere tepe Mini mini,

Çıngıl küpe.1990 (Kiraz) Küçük sini1991 (Mercimek)
Dizi dizi nar, Gidi gidiver,

Dizeden kar, ùu gidiyi tutuver,
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
512
øner ehlibar, ùu gidinin nesi var,
Biner kehribar. 1992 (Mangalla ateú) Ne tatlıca eti var.1993 (Tavúan)
Kamaca mamaca Yamalı mamalı

Kaydırdım attım Topalcacık hamalı
Karúıki yamaca1994 (Göz) Adını ne koymalı? 1995
(Lahana)
Kara kara, kapkara, Kat kat döúek

Bizim göldeki maskara. 1996 (Manda) Onu bilmeyen eúek1997
(Lahana)
Kat kat pide gibi Sen sen acı

Topalacık elma gibi Sevmez Kâbe topracı
Acı dilli, baúı kıllı Sen onu bilince

Bir herif gibi1998 (So÷an) Sen de ellicen ölünce.1999
(Kına)
Küçük küçük odalar Küçük küçük tekneler

Birbirini kovalar.2000 (Terazi) Birbirlerini beklerler.2001
(Kiremit)
Sarı sarı kızlar Sıra sıra develer

Sıraya durdular.2002 (Mısır) Birbirini geveler.2003 (Kiremit)
1992
1993
1994
Suzanne Kakuk. age. , s.249.
1995
1996
1997
1998
Bkz. Kù94/YD.
1999
Halime Usanmaz. agt. s.95
2000
2001
2002
Bkz. Kù13/Kù14/YD
2003
Bkz. Kù13/Kù14/YD; ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.425’ten Mefküre Mollova. age.
no.331.
513
Sıra sıra sö÷ütler, Sıra sıra sö÷ütler
Birbirini ö÷ütler.2004 (Diúler) Birbirini ö÷ütler.2005 (Dü÷me)
Sivri sivri kızıl renkli, Uzun uzun uzar,

A÷zına atarsan pek ekúi.2006 (Kızılcık) Korkunca úeker kusar.2007
(Kamıú, úeker kamıúı)
Uzun uzun zurnaya benzer, Zerde zerde zer olur,

Sıra sıra turnaya benzer, Zerdenin úekeri bol olur,
Tel tel kadayıfa benzer, Sokulma onun yanına
Kat kat yufkaya benzer.2008 (Mısır) Elin yüzün kan olur.2009
(Karadut)
III.2.5.6.2. Bitiú Kalıpları
Halk edebiyatı türlerinin pek ço÷unda giriú ve bitiriú yapıları belli bir
sistematik özellik arz ederler. Masalın baúlangıcında masalcı; söyledi÷i giriú
tekerlemesi ile dinleyicisini masalın dünyasına hazırlarken, bitiú tekerlemesi ile de
masalın dünyasından dinleyenleri tekrar gerçek dünyaya davet eder. Aynı özelli÷i
halk hikâyelerinde de görürüz. Baúlama ve bitiriú yapısı destanlarımız için de
geçerlidir. Bilmecelerde de iúlevleri farklılık arz eden çeúitli “bitiriú kalıpları”nın
varlı÷ını görüyoruz. Kimi bitiú kalıplarında cevabı bulamayan için beddua
edilirken, kimisinde ise, hakaret ve küfre kadar varan ifadeler yer almaktadır.
Bulgaristan Türkleri bilmecelerinde tespit etti÷imiz kimi bitiú kalıpları úunlardır:
Kapı ardında gümüú de÷neci÷im/Bunu bilir misin yengeci÷im? 2010 (Güneú
ve ıúınları)
Upuzun kulaklı,/Arúın ayaklı,/Avcıyı görünce karıúır aklı,/Kopaydan pek
çok korkar,/Bunu bilmeyecek ne var?2011 (Tavúan)
Bin ilik, bin dü÷me/Bin diyesin/Bir bilesin. 2012 (Zincir)
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
514
Da÷dan gelir, taútan gelir/øri eniútem gelir. Nedir o? 2013 (Kaplumba÷a)
Ev altında tukur tukur/Ben de sandım bez dokur. Nedir o?2014 (Kaplumba÷a)
Bir pidem var bir yanı so÷uk bir yanı sıcak. Nedir o? 2015 (Güneú ve ay)
Allan mor,/Bir çanak kor,/ønanmazsan eniúteme sor.2016 (Gelincik)
Da÷da daleyman/Suda Süleyman/Evde eleyman/Nedir o?2017 (Avlu, sülük,
elek)
Da÷dan gelir uúakçıklar/Aya÷ında çorapçıklar/Nedir o? 2018 (Arı)
Akı safran gibi,/Karası katran gibi,/Kuyru÷u düdük gibi,/Her yerde var bu,
bilin bakalım nedir o? 2019 (Saksa÷an)
Örne÷ini verdi÷imiz yukarıdaki bilmece metinlerinde, bilmecenin çözümü
için bitiú kalıbında teúvik edici bir üslup görülmektedir.
Altı ayaklı fil, Üçayaklı fil,
Aklın varsa bil. 2020 (Kantar) Aklın varsa bil.2021 (Sacaya÷ı)
øki bacaklı fil aklın varsa bil. 2022 (Leylek)

ølem ilem gümesi,/ølem hoútur yiyesi,/øla güçtür bilmesi.2023 (Kızılcık)
Karadır bir gemi/Baúındadır yelkeni/Nedir dümeni/Bil bunları/göreyim seni,
nedir o? 2024 (ønsan ve akıl)
Olanmalı, dolanmalı/Ne úeker, ne kuvan balı,/Tatlı olur yemesi,/ Güçtür onu
bilmesi.2025 (Baklava)
øllem illem i÷nesi,/øllem kadın dü÷mesi,/øllem hoútur yemesi,/øllem güçtür
bilmesi.2026 (Çilek)
Su kurusu, bil bakalım nedir o? 2027 (Buz)
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
2021
2022
2023
2024
2025
2026
2027
515
Güz yelleri üfürdü,/Rubasını götürdü,/Kıúın çıplak kaldı,/Düúüncelere
daldı/Hasret yaz günlerine/Bil bakalım bu ne? 2028 (Orman)
Duvarda bir de÷irmen var,/Gece gündüz durmaz döner./Durur, tık tık, diye
vurur./Fakat dönse yüz sene,/Ö÷ütmez bir tane,/Bil bakalım bu ne?2029 (Saat)
“Aklın varsa bil”, “arif isen bil”, “Güçtür bilmesi”, “bil bunları”, “bil
bakalım” bitiriú kalıbıyla son bulan bilmecelerde, bilmecenin ve cevabının
güçlü÷üne gönderme yapılmaktadır. Bilmeceyi ancak zeki olanların
çözebilece÷ini ifade eden bu kalıpta; bilmece sorucusu, bir anlamda
muhataplarına meydan okumaktadır.
Kırk yamalı tacık
Onu bilemeyen ahmakçık2030 (Lahana)
Yedi delikli tokmak/Bunu bilmeyen ahmak2031 (Baú)
Yarısı ak, yarısı kara/Bunu bilmeyen maskara2032 (Yer ve gök)
Tüylü sarkar/Lalesi aúa÷ı bakar/Kokusu yürek yakar/Onu bilmeyen
ahmaktır.2033 (Ayva)
Yeúil içinde kırmızı úarap,/Onu sevmeyen en büyük ahmak2034 (Karpuz)
Dere tepe,/Çıngıl küpe,/Onu bilmeyen,/Ahmak efe.2035 (Kızılcık)
Etten tarak/Tüyden döúek/Horozdur eúek/Bilin hayvanlar2036 (Horoz)
Ufacık bir zil/Ensesinde dil/Arif isen bil/Ahmak isen sor.2037 (Kantar)
Dört köúeli döúek/Bunu bilmeyen eúek2038 (Akıtma/Gözleme)
Kat kat döúek, bunu bilmeyen eúek.2039 (Yüklük)
Kat kat döúek onu bilmeyen eúek2040 (Yüklük)
2028
2029
2030
2031
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.160’dan Mefküre Mollova. age. no.543; Kakuk’ta bu
bilmecenin ikinci dizesi “Onu bilmeyen ahmak” diye geçmektedir. Bkz. Suzanne Kakuk. age.
s.249.
2032
2033
2034
2035
2036
2037
2038
2039
Bkz. Kù13/Kù14/YD
2040
Bkz. Kù93/YD.
516
Kırk katlı döúek/Bunu bilmeyen eúek2041 (Lahana)
Derede döúek/Bunu bilmeyen eúek2042 (Buz)
Bir avuç sinek, /Bunu bilmeyen inek2043 (Gündöndü)
Dere tepe,/Çıngıl küpe,/Onu bilmeyen/Kancık sıpa./Nedir o? 2044 (Kızılcık)
Kırk yamalı da÷arcık/Bunu bilmeyen kancık/Nedir o? 2045 (Lahana)
Çın çın buka÷ı,/Tencerenin kapa÷ı,/Bunu bilmeyen,/Köyün köpe÷i2046 (Saat)
Yeraltında kırmızı kazık/Bunu bilmezsen sana yazık.2047 (Havuç)
Üstü çadır,/Altı kazık/Bunu bilemezsen/Sana ne yazık.2048 (Mantar)
Bir çanak kor,/Bunu bilmezsen,/Git eniútene sor. Nedir o? 2049 (Kiraz)
Bilmecenin iúlevlerinden biri de e÷lencedir. E÷lencenin oldu÷u yerde
hoúgörü ve mizahın olması do÷aldır. E÷lence ortamının insana verdi÷i rahatlık
hali; hakareti, hakaretin ötesinde küfre varan ifadeleri de söylemeye imkân tanır.
Yukarıda örneklerini verdi÷imiz bitiú kalıpları hakaret ve küfür içermektedir.
Bilmeceyi çözemeyene; “ahmak”, “eúek”, “köpek”, “kancık” gibi sıfatlar
yakıútırılmaktadır. “Ufacık bir zil/Ensesinde dil/Arif isen bil/Ahmak isen sor”
bilmecesi; bir taraftan “Arif isen bil” ifadesi ile bilmece çözmenin zekâ iúi
oldu÷una gönderme yaparken, öte taraftan bu bilmeceyi çözememenin “ahmak”lık
oldu÷una iúaret ederek hakaret etmektedir. Bilmece türü üzerinde yukarıdaki
de÷erlendirmelerimizde de ifade etti÷imiz gibi, bilmece belli bir zekâ seviyesinin
ürünüdür. Onun gizemini çözmek “arif olmak” “akıllı olmak” anlamını taúırken;
çözememek ise “ahmaklık, maskaralık” olarak nitelendirilmektedir.
Kırk dede i÷nesi,/Onu bilen bilesi,/Onu bilmeyen yedi köy gezesi.2050 (Kirpi)
Yetmiú bin dedem i÷nesi/Ya bilesi ya ölesi2051(Kirpi)
San san sandıra,/Kızıl kundura,/Ya onu bilesin,/Ya bu gece ölesin. 2052 (Kına)
2041
2042
Balon Çocuk Dergisi, Sofya:1998, Yıl 4, Sayı 18, s.40.
2043
Bkz. Kù54/MD.
2044
2045
2046
2047
2048
2049
2050
2051
2052
517
Kat kat kabak yapra÷ı,/Sultan Selim topra÷ı,/Ya bunu bilesin/Ya bu akúam
ölesin2053 (Mushaf)
Kat kat gelir bunu bilmeyen ölür.2054 (Bulut)
Bu örneklerde ise bilmeceyi cevap veremeyenlere beddua edilmektedir.
Bitiú kalıbındaki “akúam ve gece” sözleri de dikkat çekicidir. Bilmecelerin uzun
kıú gecelerinde e÷lenme amaçlı bir araya gelmiú gruplar arasında bir yarıúma
havası içinde soruldu÷unu biliyoruz. Metinlerdeki “akúam ve gece” sözlerinin
türün icra edildi÷i zamana gönderme yaptı÷ını düúünmemiz mümkündür.
Ak kutu kapa÷ı/øçi dolu yapa÷ı/Yapa÷ı de÷il ipek/Bunu bilmeyen yer
kötek.2055 (øpek böce÷i/kozası)
Kat kat yaprak/Bilmeyene dayak2056 (Lahana)
Kat kat kanat onu bilmeyene dayak. 2057 (Süven)
Bulgaristan Türkleri bilmecelerinde tespit etti÷imiz bir baúka bitiú kalıbı
ise, bilemeyene ceza verilece÷ine gönderme yapan ifadelerden oluúmaktadır. Bu
bitiú kalıbı; cevabı bilemeyen muhatabı; “kötek/dayak”la tehdit etmekte ve bunun
sonucunda cezalandırılaca÷ı haberini vermektedir.
III.2.5.7. Anlatma Kalıpları Bakımından Bulgaristan Türkleri Bilmeceleri
Anlatma kalıpları, bilmecelerin yapısını oluúturan asıl kalıplardır. Az
kelime ile çok úeyi anlatmak türün belirgin özelliklerinden birisidir. Kelime
tasarrufu yapan ve içerisinde gereksiz kelimelere yer vermeyen bilmecede ayrıca,
hızlı ve devingen bir anlatım vardır. Bilmece; bir taraftan cevabı aranan varlı÷ı
gizlerken, öte taraftan da cevabın bulunmasına yönelik olarak muhatabın zihin
dünyasını karıútıran, onu yönlendiren ifadeler kullanır. Kısaca pek çok olmaz, her
biri birer minyatür metnin içerisinde yer bulmalıdır. Bunu da ancak güçlü bir
anlatım kurgusu ile sa÷layabilir. Bu kurguyu, cevabı istenen varlı÷ı; karúıtlık,
benzerlik, zıtlık, karúılaútırma ve úaúırma gibi anlatım biçimleriyle sa÷lar.
Dolayısıyla bilmece, bu anlatma biçimlerinin/kalıplarının üzerine kurulmaktadır.
Bilmece metninde cevabı aranan varlık; karúıtlık, benzerlik, zıtlık, karúılaútırma
2053
2054
2055
2056
2057
518
ve úaúırma gibi anlatma biçimlerinden biri ile gizlenir. Muhatap bu anlatım
kalıpları içerisine sıkıútırılmıú cevabı bulmak zorundadır. Tabii burada bu
kalıpların bilmecelerin temel niteliklerinden olan mecaz ve di÷er söz sanatları ve
kafiye, redif, ölçü ile birleúerek ahenk sa÷ladıklarını da söylememiz gerekir.
Bilmece metni kurgusuna göre bazen bir anlatım kalıbı ile kurgulanırken bazen de
iç içe geçmiú úekilde birden fazla anlatım kalıbıyla da kurgulanabilir.
Bilmecelerdeki anlatma kalıplarının ayrı bir çalıúma konusunu teúkil edecek
nitelikte oldu÷unu belirtmekte fayda vardır. Bu konu çalıúmamızın dıúındadır. Biz
burada sadece elde etti÷imiz metinlerden yola çıkarak Bulgaristan Türkleri
bilmecelerindeki anlatma kalıplarını verece÷iz. Belirleyebildi÷imiz kalıplar
úunlardır:
III.2.5.7.1. Karúıtlık Kalıbı
Bu anlatma kalıbında cevabı aranan varlık önce olumlanan yönü ile verilir.
Hemen ardından olumlanan bu ifade/önerme tam karúıtı ile olumsuzlanır. Metinde
biri di÷erinin olumsuzu olan iki kavram söz konusudur. øki kavram arasında da
ortak bir durum oluúmamaktadır. Çeliúki ve karúıtlık üzerine kurulan bu anlatım
kalıbında muhatabın zihinsel dünyasında karmaúa meydana getirilmekte ve cevabı
aranan varlık bu kalıp içerisinde gizlenmektedir.
Karúıtlık kalıbı genellikle “…var….yok”, “…-r…-mAz” “…Dır…de÷il”,
“…..var ….. de÷il” úeklinde karúımıza çıkmaktadır.
Karúıtlık kalıbı ile kurulan Bulgaristan Türkleri bilmecelerinden örnekler:
A÷zı var g..tü yok. Nedir o? 2058 (Kene)
A÷zı var dili yok/Karnı var ba÷ırsa÷ı yok.2059 (Çorap)
A÷zı var canı yok/Damarı var kanı yok.2060 (Eldiven)
Canı var, kanı yok/Semeri var, kolanı yok.2061 (Sülük)
Canı var kanı yok. 2062 (Kâ÷ıt)
Canı var, kanı yok.2063 (Saat)
2058
2059
2060
2061
2062
2063
519
Canı var kanı yok. 2064 (Kâ÷ıt)
Canı var, kanı yok.2065 (Kamyon)
Dıúı var, içi yok/Dayak yer, suçu yok.2066 (Top)
Kolu var, eli yok/Karnıyarık, kanı yok.2067 (Ceket)
Kabu÷u var içi yok/Döverler, suçu yok.2068 (Davul)
Kandilde var mumda yok,/Mendilde var çulda yok.2069 (Dil kelimesi)
Saçı var, kafası yok.2070 (Ekin baúa÷ı)
Abdest alır, namaz kılmaz/ønsan olur, camiye gitmez.2071 (Ölü)
Baúı yeúil emir de÷il,/Sırtı kara kömür de÷il,/øçi beyaz peynir
de÷il,/Kuyru÷u var, fare de÷il. 2072 (Turp)
Evim alır, elim almaz. 2073 (Lamba)
Gag gag yapar, ama karga de÷il,/Boynuzlu ama koç de÷il,/Uçar ama kuú
de÷il. Nedir bu?2074 (B..k böce÷i)
ødris gider, izi yok/Dürüst gider, düzü yok/ødris çörek yapmıú/Tadı var, tuzu
yok.2075 (Arı)
Karda gider izi yok/Her yeri görür gözü yok2076 (Rüzgâr)
Katran kaynar özü yok,/ùeramet dayımın gözü yok.2077 (Köstebek)
Minder yapıúır, yastık yapıúmaz / Mindere dokunur, yastı÷a dokunmaz.2078
(“M” harfi)
Renksizdir canlı de÷il/Yenilen úey de÷il/Kıúları bol olur/Yazları yok
olur.2079 (Buz)
2064
2065
2066
2067
2068
2069
Bkz. Kù54/MD
2070
2071
Bkz. Kù38/YD; Mihail Yançev. age. s.140.
2072
2073
2074
2075
2076
2077
Bkz. Kù54/MD; ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.437’den Mefküre Mollova. age. no.239.
2078
2079
520
Uçar, kuú de÷il,/øú yapar insan de÷il.2080 (Arı)
Uçar, kuú de÷il,/Yanar ateú de÷il./Kaçar koç de÷il.2081 (Ateúli böcek)
Üstü kara, manda de÷il/Kuyru÷u uzun sıçan de÷il.2082 (Turp)
2083
Boynuzu var manda de÷il/Sakalı var papaz de÷il/Süt veriyor inek de÷il
(Keçi)
Yapra÷ı var, a÷aç de÷il/Dikilidir, ruba de÷il/Konuúur insan de÷il. 2084 (Kitap)
Yaúar amma canı yok/Sesi çıkmaz lafı çok2085 (Kitap)
Yuvarlaktır düz de÷il, doksan dokuz yüz de÷il. 2086 (Tepsi)
Yüksek amma kavak de÷il/Güler amma insan de÷il/Gündüz gezer / Gece
gizlenir2087 (Güneú)
Karúıtlık kalıbı aúa÷ıdaki örneklerde oldu÷u gibi de÷iúik úekilde de
karúımıza çıkabilmektedir:
Al alma desem de÷ildir; kat kat kıvırma desem de÷ildir; acı dilli, baúı kıllı
bir heriftir.2088 (So÷an)
Bir evim var, kapısı yok, camı yok, içinde otuz iki çocuk yaúar.2089
(Kabak ve çekirdekleri)
Karnı gur gur eder, Pide gibi kat kat
Kurba÷a de÷il. Pide desem de÷ildir
A÷zında zurnası var, Nar gibi aldır
Zurnacı de÷il. Nar desem de÷ildir
Baúında tablası var, Ucu dilli, burnu kıllı bir adam2090
Helvacı de÷il. 2091 (Nargile) (So÷an)
2080
Bkz. Kù28/YD; Bkz. Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. s.31.
2081
Mihail Yançev. age.s.93.
2082
2083
Bkz. Kù94/YD.
2084
2085
2086
Balon Çocuk Dergisi, Yıl 4, sayı 18, Sofya 1998, s.40.
2087
2088
2089
Suzanne Kakuk. age. s.248. Baúgöz, cevap olarak “kabak” demiútir. Bkz. ølhan Baúgöz-
Andreas Tietze. age. s.361:423.24.
2090
2091
521
Kedi de÷il, Kolum bir, de÷ilim sakat
Urgan de÷il; øki gözüm var görmem fakat
Büyür urgan gibi, Her úeyi do÷ru söylerim.2092 (Terazi)
Tırmanır kedi gibi. 2093 (Bö÷ürtlen)
ùu örneklerde ise cevabı aranan varlık önce olumsuzlanmıú hemen
ardından cevabı aranan varlı÷ın olumlu yönüne gönderme yapılmıútır:
Kafası yok saçı var. 2094 (Baúak)
Kanadı yok uçar ùiúi yok, a÷ örer,
Tekerleksiz kaçar Diúi yok, av sever,
Kuú de÷il sır de÷il Kopay de÷il, ev sever
Kurdu kuúu tutar. 2096 (Kızak) Örer durur rubası yok.2097 (Örümcek)
Aúa÷ıdaki örnekte söz simetrisinden bahsetmek mümkündür. Birinci ve
üçüncü dizelerde cevabı aranan varlı÷ın olumlanan yönleri verilirken ikinci ve
dördüncü dizelerde ise karúıtları ifade edilmiútir:
Kanadı var gagası var
Serçe de÷il, leylek de÷il
Suda gezer, suda paúa
Balık de÷il, ördek de÷il. 2098 (Vapur)
Bu bilmece metnini karúıtlık kalıbının mantı÷ından yola çıkarak úu úekilde
kurgulayabiliriz:
Kanadı var, serçe de÷il
Gagası var, leylek de÷il
Suda gezer, balık de÷il
Suda paúa, ördek de÷il.
2092
2093
2094
2095
Bkz. Kù54/MD
2096
2097
2098
522
III.2.5.7.2. Zıtlık Kalıbı
Zıtlık kalıbında cevabı aranan varlı÷ın; zaman ve mekâna göre “hali”ndeki
de÷iúim zıt anlamlı kelimelerle tanımlanır veya betimlenir. Cevabı aranan varlı÷ın
o anki durumu da zıtlarıyla ifade edilerek muhataptan iki zıt kavram arasına
gizlenmiú cevabı bulması istenir. Ancak içerisinde zıt kelime bulunan her bilmece
zıtlık kalıbını içermez. Bazı bilmece metinlerinde zıt anlamlı kelimeler doldurma
görevindedir. Bunlar cevabı aranan varlı÷ın halini anlatmaya yönelik olmayıp
giriú kalıbı iúlevini görürler:
Dizi dizi nar, Haykırdı hünkâr,
Dizeden kar, Çıktı sedefkâr,
øner ehlibar, øner ehlivar,
Biner kehribar. 2099 Biner kehribar. 2100
(Mangalla ateú) (Mangalla ateú)
Benzetme edatı ile kurgulanan kimi bilmece metinleri zıtlık bildirmekten
daha çok benzetme kalıbına yaklaúmaktadırlar:
Karası katran gibi,
Akı peynir gibi,
Seke seke gider,
Köstekli beygir gibi2101 (Saksa÷an)
Bilmece metinlerinin bazıları ise tamamen zıt anlamlı kelimelerden
kurulmuútur:
Akúam biner,/Sabah iner. 2102 (Tavuk)
Gece zayıflar, gündüz úiúmanlar.2103 (Yüklük)
Gündüz çırak gece padiúah2104 (Süpürge)
Gündüz tepe gece harman. 2105 (Yüklük)
Kuru girer, yaú çıkar.2106 (Kova)
2099
2100
Gyula Nemeth. age. s.215. Nemeth, Bu bilmecenin cevabını “nar” úeklinde vermiútir.
2101
2102
2103
2104
2105
2106
523
Kuru soktum yaú çıktı. 2107 (Kova/su kovası)
Yaú girer, kuru çıkar.2108 (Ekmek)
Yaú soktum kuru çıktı.2109 (Fırın ekme÷i/Somun)
Bulgaristan Türkleri bilmecelerinden zıtlık kalıbı ile kurgulanmıú
bilmecelere di÷er örnekler:
Altı demir, üstü demir Akúamleyin harman,
Bin üstüne karpuz kemir.2110 (Tren) Sabahleyin tepe.2111 (Yüklük)
Altı perçin, üstü perçin Ak üstünde karalar,

øçinde úah güvercin2112 (Göz) Birbirini kovalar.2113 (Kitap)
Beyazdır tarlası Alt yanı kalın,

Siyahtır tohumu Üst yanı ince,
Elle ekilir øçinde olanı
Dille biçilir.2114 (Kitap) øçersin bitince.2115 (ùiúe)
Bindim keçinin üstüne, Altının suyunu içerim,

øndim mahallelik içine. 2116 (Kızak) Üstünün otunu biçerim. 2117
(Koyun)
Gençlikte oturan peygamber, Duran girer, duran çıkar

øhtiyarlıkta uçan peygamber2118 Kuru girer, yaú çıkar.2119
(Eúek dikeni) (Pınarla kova)
2107
2108
2109
2110
2111
Bkz. Kù82
2112
2113
2114
2115
2116
2117
2118
2119
524
Gündüz çoban olur, Gündüz gezer
Gece gelin olur.2120 (Süpürge) Gece döner.2121 (Süpürge)
Kıúın alınır, Yerden alır,

Yazın salınır2122 (Soba) Gökte yer. 2123 (Deve)
Uzun boylu, Üstü çadır,

Kısa donlu, Altı kazık
ølk ayazın Bunu bilemezsen
Nereye kondu. 2124 (Leylek) Sana ne yazık.2125 (Mantar)
Üstü çayır biçilir Üstünden biçerim

Altı çeúme içilir2126 (Koyun) Altından içerim.2127 (Koyun)
øndirir bindirir, da÷dan domuz indirir.2128 (Tarak)

Yazın uçar, kıúın deli÷e kaçar. 2129 (Sinek)
Yerden alır, gökte içer. 2130 (Tavuk)
III.2.5.7.3. Benzetme Kalıbı

Benzetme, bilmecenin en sık baúvurdu÷u söz sanatıdır. Sözü daha etkili
anlatma gücüne sahip olan benzetme sanatı, bilmece türünün yapı ve üslubuna da
çok uygundur. Benzetme, bilmece metninde bir taraftan anlatımı daha etkili
kılarken di÷er taraftan da gizlenen varlıkla ilgili ipucu verme gibi iúleve de
sahiptir. Söz sanatı olma dıúında benzetme, bilmece metinlerinde kurgusal bir
iúlevi yerine getirdi÷i gibi kalıp olma özelli÷i de göstermektedir. Bilmece
metinlerinde benzetme kalıbı olarak en çok karúımıza “gibi” edatı ile yapılan
2120
2121
2122
2123
2124
2125
2126
2127
2128
Bkz. Kù13/Kù14/YD
2129
2130
525
ifadelerle çıkmaktadır. “Gibi” edatı cevabı aranan varlıkla ilgili muhataba ipucu
verdi÷i gibi, zihninde varlı÷ı somutlaútırmasına da yardımcı olur. Örnekler:
Anası ip gibi, Aúa÷ısı tepsi gibi
Yavrusu domuz gibi2131 (Kabak) Yukarısı sipsi gibi2132 (Lamba)
Bit gibi burnu var, Da÷a gider yalın gibi

Küp gibi karnı var.2133 (Nohut) Eve gelir gelin gibi2134 (Balta)
Da÷dan gelir da÷ gibi ønci gibi dizilir

øçer suyu ba÷ırır o÷lak gibi.2135 øplik gibi sökülür.2136 (Diúler)
(De÷irmen)
Dıúı mı dedin cam gibi, Dıúarısı deri gibi
øçi mi dedin kan gibi. 2137 (Karpuz) øçerisi darı gibi2138 (Patlıcan)
ønsan gibi yemek yemez, Ucu düdük gibi

2139
Ama lafı hiç bitmez. (Radyo) Biz onu yedik gibi.2140 (Akci÷er)
Karúıdan gelir hey gibi, Kül kömürü içinde bir hayvan

Çadırını kurar bey gibi, Tutar asarlar koyun gibi
Atmacası do÷an gibi, Seda verir baykuú gibi.2141 (Körük)
Kendi acı so÷an gibi. 2142 (Kıú)
Kıra gider gelin gibi, Ormana gider yalın gibi

Eve gelir yılan gibi. 2143 (Balta) Eve gelir gelin gibi2144 (Balta)
2131
2132
2133
Bkz. Kù54/MD.
2134
2135
2136
2137
2138
2139
2140
Bkz.Kù28/YD
2141
2142
2143
Bkz. Kù13/Kù14/YD
2144
Bkz. Kù94/YD.
526
Sarıdır safran gibi, Sarıdır safran gibi
Okunur Kur’an gibi, Okunur Kur’an gibi
Ellerden ele gezer, Ya sen onu bilirsin
Mısır’da sultan gibi2145 (Altın para) Ya bu gece ölürsün. 2146 (Altın)
Benzetme kalıbı bilmece metinlerinde aúa÷ıdaki öreklerde oldu÷u gibi
de÷iúik kalıplarla da karúımıza çıkabilmektedir:
Beyazlı÷ı âra benzer, Uzun uzun zurnaya benzer,
Gömlekli÷i zara benzer, Sıra sıra turnaya benzer,
A÷alar bilir adını, Tel tel kadayıfa benzer,
Hanımlar bilir tadını.2147 (Sakız) Kat kat yufkaya benzer.2148 (Mısır)
ùekere benzer, tadı yok, Kum üstünde gezer,

Gökte uçar, kanadı yok.2149 (Kar) Yeúilbaúa benzer2150 (Tavúan)
ùumbadak úu kadar ùunnusu úu kadar,

ùumbur kaúı bu kadar.2151 (øbrik) ùumbultusu parmak kadar.2152 (øbrik)
Ceviz kadar alça÷a otururlar, uza÷a bakarlar. 2153 (Gözler)
Dize kadar acı su.2154 (Tüfek ve kurúun)/Dize kadar kuyucuk.2155 (Çizme)

El kadar yüzü var/Kırk elli gözü var/E÷ildikçe ya÷mur ya÷ar. 2156 (Süzgeç)
III.2.5.7.4. Karúılaútırma Kalıbı
Bu kalıpta cevabı aranan varlık baúka bir varlıkla karúılaútırılarak
tanımlanır. Karúılaútırma bazen birbirinden uzak varlıklar arasında iliúkilendirilir.
Böylece bilmecenin hayal dünyası geniúletilmiú olur. Geniúletilmiú bu hayal
dünyasının içinden cevabı aranan varlı÷ın muhataptan bulması beklenir.
2145
2146
2147
2148
2149
2150
2151
2152
2153
2154
2155
2156
527
Bulgaristan Türkleri bilmecelerinde tespit etti÷imiz bu kalıba örnek bilmeceler
úunlardır:
Benden alçak, evden yüksek2157 (Baca)
Boydan alçak,/ønsandan yüksek2158 (ùapka)
ønsandan büyük,/Horozdan küçük2159 (ùapka)
Kediden alçak/Benden yüksek2160 (ùapka)
Tavuktan alçak, benden yüksek2161 (ùapka)
Tavuktan küçük,/ønsandan büyük2162 (ùapka)
Yemeden tatlı/Sa÷madan sütlü/Herkes onu sever/Eúe dosta över.2163
(Okumak)
III.2.5.7.5. Uyumsuzluk/ùaúırtma Kalıbı
Bilmece gösteri ortamında icra edilir. Böyle bir ortamda; e÷lence, ceza,
hakaret, küfür, úaúkınlık kısaca oyun vardır. Bilmece sorucuları, muhatabına
bilmeceyi yöneltirken onun zihnini karıútıracak her türlü vasıtayı devreye sokar,
rol yapar. Bilmecenin baúlangıcı ile cevap arasındaki uyumsuzluk muhatabı
úaúırtır. Bilmeceyi soranın baúlangıçta yaptı÷ı tanım/tasvir ile bilmecinin sonunda
ortaya çıkan imge arasındaki uyumsuzluk bu yapıdaki bilmecelerde barizdir.
Bilmeceyi soran, bunu dramatize ederek, gösteri ortamında “ben” anlatımla
muhatabına sorar. Ben anlatımın imgelem dünyasının soran kiúi ile sınırlı olması
da muhatap için cevabı bulmada ayrıca bir zorluk anlamına da gelir. Bulgaristan
Türkleri bilmeceleri arasında bu kalıba uygun olan bilmece örnekleri úunlardır:
Buradan attım kılıcı Karúıdan baktım ev gibi
2164
Halep’te oynar bir ucu. (Yıldırım) Yanına vardım dev gibi.2165 (Vapur)
2157
2158
2159
Bkz. Kù13/Kù14/YD
2160
2161
2162
2163
2164
2165
528
Karúıdan baktım a÷arıyor Karúıdan baktım pek çok,
Yanına vardım ba÷ırıyor. 2166 (Dere) Yanına vardım hiç yok. 2167
(Sis)
Karúıdan baktım a÷arır, Karúıdan baktım a÷arır

Yanına vardım ba÷ırır.2168 (Pınar) Yanına vardım ba÷ırır2169
(Koyun)
Karúıdan baktım, emir semir Karúıdan gördüm kırk para

Yanına vardım kitli demir.2170 (Mezar) Yanına vardım bir para2171
(Fıúkı)
Karúıdan baktım pek çok Karúıdan baktım, hiç yok

Yanına vardım hiç yok2172 (Karınca) Yanına gittim, pek yok2173
(Karınca)
Karúıdan baktım tepe gibi Karúıdan baktım anız gibi,

Yanına vardım tekne gibi.2174 (Sülük) Yanına vardım domuz gibi.2175
(Kirpi)
Uzaktan baktım al, Karúıdan baktım al,

Yanına vardım al al, Yanına baktım dal,
A÷zıma attım bal. 2176 (Kızılcık) A÷zıma attım bal. 2177 (Kiraz)
2166
2167
Bkz. Kù5.
2168
2169
2170
2171
2172
2173
2174
2175
2176
2177
529
Uzaktan baktım a÷lıyor, Uzaktan baktım, hiç yok
Yanına vardım ba÷ırıyor.2178 (Ça÷layan) Yanına vardım, pek çok2179
(Karınca)
Uzaktan baktım a÷arır Uzaktan bakınca hiç yok

Yanına vardım ba÷ırır.2180 (Dere) Yanına varınca pek çok. 2181 (Sis)
III.2.6. Konuları Bakımından Bulgaristan Türkleri Bilmeceleri
Konularına göre “Tek Sorulu Tek Cevaplı” Bulgaristan Türkleri
bilmecelerini; “Hayvanlarla ølgili Bilmeceler, Bitkiler ve Yiyecek-øçeceklerle
ølgili Bilmeceler, ønsan Hayatı ve ønsan Organlarıyla ølgili Bilmeceler, Gündelik
Hayatta Kullanılan Araç-Gereç ve Eúyalarla ølgili Bilmeceler, Do÷a ve Do÷a
Olaylarıyla ølgili Bilmeceler, Dini Konularla ølgili Bilmeceler, Soyut Kavramlarla
ølgili Bilmeceler, Madenlerle ølgili Bilmeceler, Bir Harfle Ya da Kelimeyle ølgili
Bilmeceler” baúlıkları altında topladık. “Çok Sorulu Çok Cevaplı Bilmeceler”i de
konularına göre; “Hayvanlarla ølgili Bilmeceler, Bitkilerle ølgili Bilmeceler, ønsan
Hayatı ve ønsan Organlarıyla ølgili Bilmeceler, Eúyalarla ølgili Bilmeceler, Do÷a
ve Do÷a Olaylarıyla ølgili Bilmeceler, Cevaplar Arasında Yakın Anlam øliúkisi
Bulunan bilmeceler, Cevaplar Arasında Anlam øliúkisi Bulunmayan Bilmeceler”
baúlıkları altında de÷erlendirdik.
Tek Sorulu Tek Cevaplı bilmeceleri konularına göre ayrıca tablo halinde
de gösterdik. Tablolar bize, Bulgaristan Türklerinin hangi konularda yo÷unlaúarak
bilmece sorduklarını daha kolay görmemizi sa÷lamıútır. Tablolarda yer alan
rakamlar; metinlerine ulaútı÷ımız 2085 bilmece metnine göre verilmiútir. Bu
bilmece metinlerinden bazılarına metinler bölümünde yer verdik. Bazılarını ise
tekrara düúmemek için inceleme bölümünde gösterdik.
Bir bilmecenin cevabı, konusuna göre bazen sınıflandırmada birkaç yere
dâhil olabilmektedir. Cevabı “su” olan bilmeceyi, hem yiyecek ve içecekler hem
de do÷ayla ilgili bilmeceler bölümünde de÷erlendirmek mümkündür. Konularına
göre Bulgaristan Türkleri bilmecelerini ayrıma tabi tutarken cevapların dilbilim
2178
Bkz. Kù13/Kù14/YD
2179
2180
2181
Bkz. Kù82
530
içerisindeki “genel adlandırma” düúüncesinden yola çıkarak konu bakımından o
bölümde göstermeye çalıútık. Dolayısıyla “su” cevaplı bilmeceleri; “Do÷a ve
Do÷a Olaylarıyla ølgili Bilmeceler” baúlı÷ı altındaki bölümlemede de÷erlendirdik.
Bazı bilmecelerin cevapları; “sümek, süven, makak, mülmer, taraúman, karamuk”
gibi Rodop Türk a÷ızlarında yaúayan kelimelerle verilmiútir. Metinleri farklı
cevapları aynı olan ancak bazısında Rodop Türk a÷ızlarındaki sözlerle, bazısında
ise, standart Türkçe ile cevaplandırılmıú bilmeceleri ayrı ayrı gösterdik. Cevabı
“sümek” olarak verilen bilmeceleri sıralamada; “s” maddesinde, “sümek”le aynı
anlamdaki; “yün tara÷ı/yapa÷ı tara÷ı” bilmecesinin cevabını ise, sıralamada “y”
maddesinde gösterdik. Rodop Türk a÷ızlarındaki sözlerle verilmiú bazı bilmece
cevaplarının yanına, “süven/kazık” gibi genel dildeki karúılı÷ını belirttik.
Bulgarcadan alınmıú ve gündelik hayatta kullanılan Bulgarca kelimelerin cevap
olarak kullanılan bilmecelerin karúılıklarını, “pipi, fitka/hindi; peçka/soba” gibi,
hem Bulgarca hem de Türkçe karúılıklarıyla birlikte ifade ettik. Metinlerde geçen
Rodopların yerel a÷ızlarına özgü, anlaúılmasında güçlük olaca÷ını tahmin
etti÷imiz kimi kelimelerin açıklamalarını da dipnotlarımızda gösterdik.
Konularına göre bilmeceleri sınıflandırırken; “mekânlarla, tarım aletleriyle,
aydınlatma araçlarıyla” gibi alt baúlıklarda verme yerine, “Gündelik Hayatta
Kullanılan Araç-Gereç ve Eúyalarla ølgili Bilmeceler” baúlı÷ında toplamayı daha
uygun gördük.
Konusu hayvan ve hayvanların çeúitli özelliklerinin soruldu÷u bilmece
metni sayısı 326’dır. Tablo 1’de hayvanlarla ilgili bilmecelerin, cevaplarına göre
da÷ılımını inceledi÷imiz zaman, hayvanları konu edinen bilmecelerin yaúanılan
co÷rafya ve çevreyle uygunluk gösterdi÷ini söylememiz mümkündür. Bulgaristan
Türkleri, genellikle etrafı ormanlarla çevrili köylerde yaúamaktadırlar.
Geçimlerini tarım ve hayvancılıkla sa÷lamaktadırlar. Yabani hayvan olarak; kurt,
ayı, karaca, geyik ve yaban domuzunun varlı÷ı bilinmektedir. Tablo 1’e
baktı÷ımızda, 326 bilmece metni içerisinde “25” soru ile en çok cevabı aranan
hayvan “kirpi”dir. Kirpi; bahçede, harmanda, ormanda en sık karúılaúılabilecek bir
canlıdır. Kirpi üzerine bilmece metninin çoklu÷unu sadece çevre úartlarına
ba÷lamak da do÷ru de÷ildir. Halk edebiyatı türleri içerisinde bilmece metinleri;
de÷iúmez, donmuú metin özelli÷i taúımazlar. Kaynak kiúiye, yere ve ortama göre
531
metin, o anda söyleyici tarafından oluúturulabilir. “Kirpi”yle ilgili bilmece
metinlerinde bu özelli÷i görmek mümkündür. Bilmece metninde temel söylem;
“süven (kazık) götürür” kalıbı üzerine kurulmuútur. Bilmecenin birinci bölümü;
“Ali a÷anın katırı, Ali Bey’in katırı, bir eúek, bir yamaçta bir toy oturur, da÷
baúında tay oturur” gibi asıl vurguya gönderme yapacak bir hazırlık sözüyle
baúlar. økinci bölümde ise, söyleyene göre sayı de÷erinin de÷iúti÷i bir rakamla
bilmece devam eder ve bilmece “süven(kazık) götürür” diye tamamlanır. “Ali
a÷anın katırı, /Yetmiú iki bin kazık götürür.” “Ali Bey’in katırı / Bin beú yüz süven
götürür.” “Bir eúek yetmiú bin süven götürür.” “Da÷dan gelir taútan gelir,/Yüz
bin süven götürür. Nedir o?” “Dayımın kır katırı beú bin süven götürü”,
“Aúa÷ıdan motor gelir,/ ø÷nesi var, yurdusu yok.”
Dinleyiciyi “kirpi” cevabına götüren ikinci kalıp ifade ise, “ev ardına”
diye baúlar ve kirpi, i÷neci olarak nitelendirilir. Ancak bu i÷necinin i÷nesi çoktur
ama yurdu yoktur úeklinde tamamlanır. “Ev ardına i÷neci gelmiú, i÷nesi çok
yurdusu yok.” “Ev ardına i÷neci gelmiú, /ø÷neleri pek çok,/Yurdusu hiç yok.”
“Bin bir i÷neli, / Onu nerden görmeli?” Metnin iskeletini oluúturan; “i÷nesi çok
yurdusu yok” ifadesi; kaynak kiúiye, metni ortama göre yeniden úekillendirme ve
yeni bir bilmece metni oluúturmasına imkân sa÷lamaktadır.
Hayvan bilmeceleri içerisinde “kirpi”den sonra 21 cevapla ikinci sırayı
“arı” almaktadır. Bulgaristan Türklerine ait hayvan bilmecelerine baktı÷ımızda;
karınca (20), Kaplumba÷a (20), tavúan (19), pire/bit (18), fare (15), yılan (13),
kedi (10), koyun (9), horoz (8), hindi (7) úeklinde sıralanmaktadır. Çevre
úartlarının halkbilgisi ürünlerine etkisini göz önünde bulundurdu÷umuzda, bu
sıralanıú, bilmecelerin söylendi÷i ba÷lamla, yaúanılan çevreyle paralellik
göstermektedir.
Bilmece sorma gelene÷i Türkiye’de oldu÷u gibi Bulgaristan Türkleri
arasında da eski canlılı÷ını kaybetmiútir. Bugünkü nesillerin sadece adlarını
bildikleri, cevabı “pire/bit” bilmecelerinin çoklu÷unu 1930’lu 1940’lı yılların
toplumsal hayatıyla ilgili oldu÷unu söylememiz mümkündür. Bugün gelinen
úartlarda “pire ve bit”le ilgili bu kadar çok bilmecenin söylenmesi mümkün
de÷ildir. Derlememiz sırasında konuyla ilgili tarafımızdan iki tane bilmece metni
532
tespit edilmiútir. Yaúları 40’ın üzerinde olan kaynak kiúiler bu bilmeceleri çok
önceleri büyüklerinden duyduklarını belirtmiúlerdir.2182
Tablo 2’de Bulgaristan Türklerinin üretim ve tüketim iliúkisini belirgin
úekilde ortaya koyan bilmecelerin varlı÷ını görmekteyiz. Üretim köyde ve daha
çok tarım ve hayvancılı÷a dayalı bir özellik taúımaktadır. 26 bilmece metninin
“yumurta” olarak cevap bulması bu yüzden hiç de úaúırtıcı de÷ildir. Çevrenin
kendilerine sundu÷u imkânları iyi de÷erlendiren Bulgaristan Türklerinin; yemek
kültürünün ve kıú hazırlıklarının da buna göre úekillendi÷ini söylemek
mümkündür. Fotinova bölgesindeki derlemelerimiz sırasında, kıú hazırlı÷ı yapan
pek çok aileyle karúılaútık. Yaban armudundan yapılan reçelleri, yaban
çileklerinin ve kızılcıkların kıú için nasıl de÷erlendirildi÷ini gördük. Kapiya biber,
biber ve yeúil biberlerin her birinin farklı lezzetler için de÷erlendirilmesi çevre
imkânlarını kullanmaya iyi birer örnektir. Ancak bu yapı, tarım alanlarının
TKZS2183 adı verilen birlikler tarafından iúletilmeye baúlanması, Türk nüfusun
okumaya verdi÷i önemin artması ve baúka sebepler sonucu kırsalda yaúayan
Bulgaristan Türklerini, 1950’lerden sonra yavaú yavaú köylerden, kasaba ve
büyük merkezlere göçünü hızlandırmıútır. Ataerkil aile yapısının yerini çekirdek
aileye bırakması, bazı gıda ürünlerinin hazır sunulması, yukarıda sözünü etti÷imiz
geleneksel üretim tarzlarını etkilemiútir.
Halk bilgisi ürünleri; çevre úartlarına göre biçimlenir, de÷iúikli÷e u÷rar,
yeniden yaratma sürecini yaúar ve varlı÷ını sürdürür. Buna örnek olarak cevabı
“akıtma” olan bilmeceyi gösterebiliriz. “Akıtma”, toprak sac üzerinde kızdırılan
ya÷a, kaúıkla hamurun dökülmesiyle yapılan bir tür lokma ile ilgili 6 bilmece
metninin yer alması bizce úaúırtıcı olmadı. Çünkü Bulgaristan Türkleri arasında
her perúembe, ölülerinin ruhu için “akıtma kokutmak” gelene÷i yaygındır. Akıtma
kokutulmazsa, ruhun eve gelece÷i ve evi rahatsız edece÷i inancı yaygındır.
Bulgaristan Türkleri arasındaki bu gelenek, bilmece türünde de kendisine yer
bulmuútur diyebiliriz. Bitkiler ve yiyecek-içeceklerle ilgili bilmece metinlerinin
cevap da÷ılımları Tablo 2’de gösterilmiútir.
2182
Bkz. Kù13/Kù14 /YD
2183
“Trudova Kooperativna Zemledesko Stopanstıvo.” Tarım alanlarının devletleútirilmesi sonucu
kurulan ve Türkçe karúılı÷ı; Tarım Emek Kooperatif øúletmesi diyebilece÷imiz kuruluúun
kısaltmasıdır.
533
“Gündelik Hayatta Kullanılan Araç-Gereç ve Eúyalarla ølgili Bilmeceler”
baúlı÷ını verdi÷imiz bilmece metinleri, Bulgaristan Türklerinin gündelik hayatına
dönük bize bazı ipuçları vermektedir. Tablo 4’e baktı÷ımızda cevabı “ibrik” olan
17 bilmece metni bulunmaktadır. Dini ibadetlerin serbest oldu÷u ve su
úebekesinin evlere kadar girmedi÷i dönemde “ibrik”, Bulgaristan Türkleri için
temizlikte kullanılan, gündelik hayatın neredeyse vazgeçilmez araçlarından
biriydi. Hatta Bulgarlar, Türkleri aúa÷ılamak için “ibrikçi” sözünü kullanırlar.2184
“øbrik” cevaplı bilmeceler, bu dönemi yansıtan bilmecelerdir. Bugün su, evlere ve
ibadet yerlerine kadar getirildi÷i için “ibrik” kullanımına duyulan ihtiyaç da
ortadan kalkmıútır.
Bilmeceyi soran ve bilmeceyi cevaplayan arasında, cevabı önceden kabul
edilmiú bir bilmece cevabı vardır. Cevap üzerinde tartıúma yapılmaz ve
“cevap”lar de÷iúmez. Bilmece metinlerinin sabit olmadı÷ını; yere, zamana, sorana
göre úekillendi÷ini daha önce de belirtmiútik. Bilmecenin cevabı; de÷iúmez, sabit
bir cevap mıdır? Bize göre; bilmecedeki soru kalıbı, geleneksel soru kalıbı
özelli÷ini taúırken, cevabında ça÷ın úartlarına göre de÷iúimler olması
muhtemeldir. Bulgaristan Türklerinde cevabı “úapka” olarak geçen bilmecelerin,
kılık kıyafete yönelik düzenlemelerden önce, en azından bir kaçının cevabının
“fes” olma ihtimali yüksektir diye düúünmekteyiz. Toplumda meydana gelen
de÷iúimler, nasıl ki eski kalıplar üzerine yeni durum ve olgulara yönelik bilmece
metinleri ortaya çıkarıyorsa, daha önceki dönemlerde söylenen bilmece
cevaplarının yeni de÷iúimlere ayak uydurarak güncellenmesi söz konusudur
diyebiliriz.2185
Tarım araç ve gereçlerini soran bilmece (baskı, çiten, diren, ka÷nı, pulluk,
saban, tırpan, orak) sayısı 17’dir. TKZS ve tarımda makineleúmeyle birlikte bu
araç-gereçlerin pek ço÷u da kullanımdan kalkmıútır. Yeni tarım araç ve
2184
Bulgarların Türkleri aúa÷ılamak için kullandıkları bir baúka söz de “fes”tir.
2185
Makedonya Türkleri arasında söylenen; “ønsandan daha yüksek/Tavuktan daha alçak”
bilmecesinin cevabı “fes”tir. Bkz. Hamdi Hasan. age. s.142. Benzer bilmece Bulgaristan Türkleri
arasında da de÷iúik biçimleriyle yer alır. Ancak cevap “úapka”dır. Bkz. Bilmece Metinleri.
534
gereçlerini soran elimizdeki tek bilmece örne÷i ise cevabı “kombayn/biçerdöver”
olan; “Bir pehlivan vardır/Hem biçer, hem döver”2186 bilmecesidir.
Dokuma araç-gereçleri üzerine söylenmiú bilmece metinleri, sanayileúme
öncesinin üretim ve tüketim yapısının izlerini taúımaktadırlar. El tezgâhlarından
seri üretime geçiúle birlikte, bugün Anadolu’da dâhil, genç nüfusun sadece
isimlerini duydukları ve belki de ne iúe yaradıklarını tasavvur etmekte güçlük
çektikleri, geçmiúe ait araç-gereçler olarak hafızalarda kalmıútır. Hatta halk bilgisi
ürünlerinden bazılarında eski ile yeni karúılaútırılarak; yenili÷e, yeni sisteme ve
yeni yaúam biçimine göndermeler yapılmıútır. Bir örnek olarak “ferace”yi
gösterebiliriz. Ferace, Bulgaristan’da Türk kadının sembolü olmuú bir örtüdür.
Halkbilgisi ürünlerinin pek ço÷unda karúımıza çıkar. Sosyalizmin ülkede yönetim
sistemi olarak kabul edilmesinden sonra yeni yaúam biçiminde genç nüfus
arasında varlık alanı yavaú yavaú kaybolmaya baúlamıútır. Ferace yerine artık
manto istenmektedir. Bu de÷iúimi manilerde de görmekteyiz. “Faúistlerden ne
gördük? /Pamuktan gömlek gördük;/Yaúa sevgili partiyam,/Beú leva basma
gördük.” 2187
“Cuma yanı han oldu / øçlerinde un dolu / Giymem artık ferace /
Yolla yârim mantoyu”2188 mânilerinde de÷iúimin izlerini rahatlıkla
görebilmekteyiz. Sanayinin dünyada gösterdi÷i geliúmelere paralel olarak bu ve
buna benzer üretim biçimleri ortadan kalktı÷ı için, bugün bu bilmecelere o günleri
bilen yaúlı kuúakların dıúında rastlamak pek mümkün de÷ildir.
Rodoplar’da Arda’nın ikiye ayırdı÷ı yerleúim yerlerine ulaúım kayıkla
sa÷lanırmıú. Arda, Bulgaristan Türkleri halkbilgisi yaratmalarına ilham kayna÷ı
olmuútur. Arda’nın aldı÷ı canlar üzerine de bilindi÷i gibi pek çok türkü
yakılmıútır. Cevabı “kayık” olan bilmece metinlerinin ba÷lamını o günkü úartlar
içerisinde kayı÷ın tek ulaúım aracı olmasından kaynaklandı÷ını söyleyebiliriz.
Dinî konularla ilgili (30), Soyut kavramlarla ilgili (22), Madenlerle ilgili
(14), harflerle ya da kelimelerle ilgili (7) bilmece metni çalıúmamızda yer
almaktadır. Cevabı “teneúir ve tespih” olan bilmece metinlerini; Dinî konularla
2186
Baúgöz bu bilmece metninin cevabını “K/Kombayn” madde baúında vermiútir. Oysa bu
bilmecenin cevabının yeri “B/Biçerdöver” maddesi olmalıydı. Çünkü “kombayn” kelimesinin
Türkçe karúılı÷ı “biçerdöver”dir. Bkz. ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.171,429.
2187
2188
Rıza Mollov. age. s.92; Nimetullah Hafız. age. C.I, s.136.
535
ilgili bilmeceler bölümlemesinde verip vermeme konusunda tereddüt yaúadık.
Gündelik hayatla ilgili bölüm içerisine de alınabilecek bu iki bilmece metnini,
içerisinde dinî inanıúlara yönelik figürler taúıması nedeniyle; “Dinî Konulu
Bilmeceler” bölümünde göstermeyi uygun gördük.
Harf, nokta, kelime bulmaya yönelik bilmece metinlerinin pek ço÷u
Osmanlı alfabesinden ortaya çıkan metinlerdir. Anadolu sahasında Latin
alfabesine geçiúten sonra bu alfabeden mülhem bilmece metinleri de oluúmuútur.
Ancak Bulgaristan Türkleri için durum farklılık arz etmektedir. Osmanlı
alfabesinin o topraklarda varlı÷ını yitirmesi sonucu yerini Kril alfabesine
bırakmıútır. Osmanlı Türkçesini bilenlerin çeúitli nedenlerle sayılarının azalması,
o günkü Türk toplumunda okur-yazar oranının düúük olması gibi nedenlerle
Osmanlı alfabesine dayalı bu tür bilmece metinlerinin unutuldu÷unu
söyleyebiliriz. Bulgaristan’ın Kril alfabesine geçmesi, Türklerin hâkim unsurken
azınlık konumuna düúmesi/düúürülmesi ve anadilde e÷itim-ö÷retimle ilgili çeúitli
baskıların uygulanması Latin alfabesiyle ilgili bilmece metinlerinin de daha az
ortaya çıkmasında etkili olmuútur.
De÷iúen sosyo-ekonomik ve kültürel yapı ve küreselleútirmenin bir sonucu
olarak günümüzde pek çok alanda halkları benzeútirme, aynîleútirme söz konudur.
Espri anlayıúında da bir yakınlaúamadan, benzeúmeden veya aynileúmeden söz
etmek mümkündür. Cevabı; “bit/pire, çulha tezgâhı, i÷, ka÷nı, sümek, körük,
öreke” gibi varlıklarla ilgili bilmecelerin yaúanılan ça÷ın úartları gere÷i gündemde
olmayıúı ve günümüz çocu÷u, genci için neredeyse anlamsız hale gelmesi, bu ve
buna benzer söz konusu varlıkların hayattan çekilmesiyle izah etmemiz
mümkündür. Örneklerini verdi÷imiz bilmece cevapları geçmiúte yaúanan dönemin
izlerini taúımaktadırlar. Dolayısıyla bilmecenin do÷umunu hazırlayan ve
metindeki imgeleri anlamlı kılan en önemli sebeplerden biri de içinde bulunulan
hayat ve çevre úartlarıdır. Bu bilmecelerdeki; anlam, anlatım, imgeleme,
benzetme, mecaz gibi unsurlar bilmecelerin do÷du÷u dönemin özelliklerini
yansıtırlar. Oysa bugün hayatımızda gerçekleúen çok köklü siyasi ve sosyal
de÷iúimler, beraberinde kültürel de÷iúimi de getirmektedir. De÷iúim, dil ve
edebiyata da yansımaktadır. Örne÷ini verdi÷imiz úu bilmece metinlerinde geçen
bazı kavramlar, günümüz çocu÷u için artık çok uzak kavramlardır: “Bir ayaklı,
536
kadı sarıklı (Lahana) 2189”/ “Bir ayaklı /Molla sarıklı (Lahana) 2190”/ “Bizde bir
2191
kadı var,/ Sallam sullam budu var. (Kantar) ” /“Karanlıktan iki hanım
2192
gelir/Beú halayık karúı gider. (Burun, parmaklar, sümük) ” “Bir paúa geldi,
dili yok/øki kuzu yedi, kemi÷i yok/Bir ata bindi canı yok. (Çocuk, meme, beúik)
2193 2194
”/ “Ali a÷anın katırı,/Yetmiú iki bin kazık götürür. (Kirpi) ”/ “Ali Bey’in
2195
katırı/Bin beú yüz süven götürür. (Kirpi) ” Metinlerde geçen; “kadı, molla,
halayık, paúa, a÷a, bey” gibi sosyal statü ifade eden bu unvanlar, bugünün çocu÷u
için çok úey ifade etmemektedir. Toplumun dönüúmesi sonucu, “vali, ö÷retmen,
hâkim, artist, hizmetli, futbolcu” vb. gibi baúka yeni kavramları gündeme
getirmiútir. Di÷er bazı ifadeler ya tarihi birer kavram olmuú ya da günümüzde eski
önemini kaybetmiútir. Günümüz çocu÷unun dünyasında ka÷nının yerini “araba”
aldı. Günümüz çocu÷u, “araba” genel adlandırmasının ötesine de giderek; her bir
markanın, modelin özelliklerini bilen, takip eden, odasının duvarlarına resimlerini
yapıútıran bir noktaya gelmiútir. Çocu÷un dünyasında; “internet, mp3, aipod, cd,
flash disk” gibi kavramlar yer almakta ve bu kavramların etrafında oluúan bir
dünyada yaúamakta ve bu dili kullanmaktadır. Günümüz çocu÷u artık yaúadı÷ı
dünyaya ait ortaya çıkan yeni soruları, yeni bilmeceleri, yeni fıkraları
tüketmektedir.
III.2.7. Halk Edebiyatının Di÷er Türleri ve Bilmece
Halk edebiyatı türleri arasında geçiúler, türlerin birbirinden etkilenmesi
söz konusu olabilir. Geçiú ve etkilenmelerin temelinde yatan nedenlerden biri,
bütün türlerin sözlü ortamda do÷ması ve yaygınlaúmasıdır. Bir baúka neden de bu
türleri icra eden, tüketen çevrenin türler hakkında bilgiye sahip olmamasıdır. Pek
çok derlemecinin de derlemeler sırasında tanık oldu÷u gibi, kaynak kiúiler, masal
adı altında efsane anlatabilmektedir. Anlattı÷ının ne oldu÷unu bilmeyen kaynak
kiúiler anlatmalarına, en yaygın ve bilinen “masal” ifadesi ile adlandırmada
bulunmaktadırlar. Halk edebiyatının do÷asına uygun olan bu durum, ara türler
2189
2190
2191
2192
2193
2194
2195
537
diyebilece÷imiz türlerin ortaya çıkmasına zemin hazırlamıútır. Türler arasındaki
geçiúler üzerinde yapılacak kapsamlı bir çalıúma, geçiúlerin nedenli÷i ve nasıllı÷ı
hakkında hiç úüphesiz ayrıntılı bilgiler ortaya çıkaracaktır. Türler arasındaki
geçiúler ve etkilenmeler çalıúmamız kapsamında olmadı÷ından bu bölümünde
Bulgaristan Türkleri bilmeceleri arasında bulunan bazı bilmece metinlerinin halk
edebiyatının di÷er türleriyle olan iliúkisi üzerinde kısaca duraca÷ız.
III.2.7.1. Bilmece-Tekerleme
Tekerleme ile bilmece arasındaki iliúkiden söz eden Saim Sakao÷lu,
“çocuklar arasında ebe çıkarma, eú seçme gibi gayelerle söylenen bazı
tekerlemelerin, içlerindeki soru unsurunun a÷ır basması sebebiyle bilmece olarak
da söylenmekte oldu÷unu, bazen de zincirleme ifadenin içinde bir bilmece gizli
olabilece÷ini” belirtmektedir.2196
Konu hakkında ølhan Baúgöz ise, “…… masal tekerlemelerinin, türkülerin,
fıkraların bilmece haline geldi÷i görülmektedir. Özellikle karúılı÷ı rüya, hülya,
aúk ve yalan gibi soyut bilmeceler kurulmasında, kısa ve uzun masal tekerlemeleri
kullanıldı÷ına” dikkat çekmektedir. Baúgöz ayrıca bilmece olarak kullanılan
tekerlemelerden örnekler de vermiútir.2197
ølhan Baúgöz bilmeceleri sınıflandırırken, “ùaka-Alay Bilmeceleri” üst
baúlı÷ı olarak isimlendirdi÷i V. Bölümün ilk alt baúlı÷ına, “Düú, Hayalleme,
Yalan Masalları ve Tekerlemeler” adını vererek, 12 tipte (1096.1-1096.12)
bilmece metnini örneklendirmiútir. 2198
“Tekerleme özelli÷i gösteren metinlerin bilmece sorma gelene÷inde iki
úekilde yer aldı÷ını” belirten Ali Duymaz, ilk grup için tekerleme edası taúıyan
bilmece metinleri adını vermektedir. Duymaz, bilmece tekerlemelerinin ikinci
grubunu “Yanıltmacalar ve ùaúırtmacalar” baúlı÷ı altında de÷erlendirir. Bu tür
metinleri Duymaz, bilmece sorma gelene÷i içinde yer alan ve bilmece metni
dıúında özel bir yere sahip tekerleme metinleri olarak nitelendirir.2199
2196
Saim Sakao÷lu. Etütler: Folklor ve Halk Edebiyatı Arasındaki Münasebetler II. Ankara: TFA,
XIV(282), Ocak 1973, 6528-6531.
2197
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.30, 31.
2198
2199
Ali Duymaz. ørfanı Arzulayan Sözler Tekerlemeler. Ankara: Akça÷ Yay., 2002, s.268, 269.
538
Yukarıda yapısal açıdan Bulgaristan Türkleri bilmecelerini incelerken
ifade etti÷imiz gibi bilmecelerin giriú kalıplarından bazıları tekerlemeleri
ça÷rıútırmaktadır. Bazı bilmece metinleri ise daha çok tekerleme türüne
yaklaúmaktadır. Bulgaristan Türkleri bilmeceleri arasında da tekerlemeye
yaklaúan bilmece örnekleri vardır:
-Ak katır nereden geçtin?
-Al kan içinden
-Sana kan bulaúmadı mı?2200 (Süt)
-Ak katırım nereden geçtin? -Ak tavu÷um nereye vardın?
-Köyün içinden geçtim. -Kanlıcaya vardım.
-Sana bana bulaúmadın? -Kan bulaúmadı mı?
-Kenarcı÷ından geçtim. -Kenarından geçtim2201 (Yumurta)
Nedir o? 2202 (Süt)
Ak taúlardan kamara Vak vakım geldi

øçinde yatar ma÷ara Oh úahım geldi
Yatar yatar hiç bıkmaz Balaban bakıúlı
Kamaradan hiç çıkmaz Keklik sakıúlı
Geçer üç hafta kadar Narın turunci
Ma÷ara kalkar ve bakar Mısır pirinci
Ak taúların hepsinden Kızların genci
Birer kahraman çıkar.2203 Bana bir sancı
(Tavuk ve civcivleri) Öldüm bayıldım
Gördüm ayıldım
Kukurek kadın
Gülistan sandı÷ında oturur.2204
(Kaplumba÷a)
2200
2201
2202
2203
2204
539
Alaca yılan, Ap apıúır,
A÷acı dolan, Ap yapıúır,
Vallahi de yalan, Kum koyarım,
Billahi de yalan. 2205 (Fasulye) Kuyru÷u döner.2206
(Soba, tencere, un, kaúık)
Çalılık, Kara da÷
Düzlük, Yassı tepe
Kımıldak, Kara sülük
Mıúıldak, ùımbıldak
Sivrikaya 2207 Hokurdak
(Saç, alın, göz kapa÷ı, burun, çene) ùapırdak
Armut sapı.2208 (Baú ve uzuvları)
Da÷dan iner bir tatarina, Dört dallak

Ben onu tutarina, Bir sallak/
Kıstıracakla kıstırina, øki dimdik
Bastıracakla bastırina.2209 (Bit/pire) øki úimúik2210 (Kedi)
Hana vardım, han kaldı Baldırım balsız

Handa benim neyim kaldı? Çıldırım çılsız
ùu dünyada üç meyvem var Ispa yelekli
økisini yedim, birisi ham kaldı.2211 Burma bıyıklı.2212 (Çekirge)
(ønsan hayatının devirleri)
Masal masal man iki Masal masal man iki

Tırna÷ı var on iki Tırna÷ı var on iki
Bindi kürek sapına Bindi kürek sapına
øndi can küpüne øndi macun küpüne
2205
2206
Bkz. Kù54/MD
2207
Bkz. Kù54/MD
2208
2209
Bkz. Kù13/Kù14/YD
2210
Bkz. Kù93/YD
2211
2212
540
Nasip küpü taútı Macun küpü taútı
Koca karı úaútı Koca karı úaútı.2213 (Fare)
Nedir o? 2214 (Küpe düúmüú fare)
Masal masal martladı Yengeci÷im karaca

Tel direkten atladı Giydi ferace
Ne oldu be Hasan a÷a øçti tütünü
Kafamı keçiler otladı2215 (Traú) Salladı kendini. Nedir o? 2216
(Baca)
Yapılmadık ev üstünde Ya÷mur ya÷ar, kar dizde

Do÷madık kızan oturur Hıyar iki yapraklı iken
Karpuzu yiyeyim diye Kavun karpuz var bizde.2217
U÷raúıp durur.2218 (Yalan) (Yalan)
ùu örnek ise hem tekerleme hem de bilmecelerde yer almaktadır:

Da÷da daleyman/Suda Süleyman/Evde eleyman/Nedir o?2219 (Avlu, sülük,
elek) bilmecesi aúa÷ıda metnini verdi÷imiz gibi tekerleme olarak da
söylenmektedir:
Elde eleyman, elek; /Suda Süleyman, balık;/Da÷da dolayman, bayır;/Düz
meydane, sini;/Sivri sultane saçaklı o..ospu, pırasa;/Bohçalı güvende, lahana2220
Bazı bilmece metinleri ise tekerleme gibi anlamsız /ses yansımalı
ifadelerden oluúmuútur. Böyle bilmece metinlerinde anlamlı bir ifadeden söz
etmek güçtür:
Asımada gıçımada, anana giren, nedir o? 2221 (Kına)
Elem-elem,/Takam-takam/Çiyim-çiyim; uha?2222 (Çıkrık)
2213
2214
2215
2216
2217
2218
2219
2220
Bkz. Kù84
2221
2222
541
Saculya macula saç üstünde marapırlaya.2223 (Akıtma/Cızlama)
Trak trak traka/øndirir bakra2224 (Kaplumba÷a)
Tın tının/Pın pının/Tarelelli tak tak2225 (Havan)
III.2.7.2. Bilmece-Atasözü
Baúgöz, Türk Halkının Bilmeceleri adlı çalıúmasında “atasözlerinin
bilmece olarak kullanılması olmayacak bir úey de÷il” demektedir. Yaptıkları
çalıúmada 15 bilmece metninin atasözü olarak da yayınlandı÷ını ifade eden
Baúgöz, bunlardan 3 tanesinin atasözü oldu÷unu ancak bilmece olarak
kullanıldı÷ını, iki metin için, kesin bir yargıya varamadıklarını belirtir. Geriye
kalan 10 örnek ise, Baúgöz’e göre bilmecece olup daha sonradan atasözüne
dönüúmüútür.2226
Bilmece metinleri içerisinde deyimlerin yer alması dilin yapısı gere÷idir.
Deyimler her türlü anlatı içerisinde yer alır. Atasözleri de anlatımı
kuvvetlendirmek, fikirleri desteklemek ya da bir düúünceyi en etkili ve kısa
yoldan anlatmada baúvurdu÷umuz kalıp ifadelerdir. Sözlü gelenekte tür ayrımını
bilmeyen kaynak kiúiler bilmece sorulan bir ortamda bir atasözünü de pekâlâ
bilmece olarak sorabilir. Çok bilinen ve yaygın olan, “Damlaya damlaya göl olur”
atasözü Bulgaristan Türkleri bilmeceleri arasında bilmece metni olarak geçmekte
ve karúılı÷ı da “Damlalık/Damsalık” tır.2227
Cevabı “Ramazan” olan“Tıngır elek, tıngır saç/Elim hamur, karnım aç.”2228
bilmece metni, Osman Nuri Peremeci’nin “Atalar Sözü” adlı eserinde atasözü
olarak,“Tangır elek, tangır saç; eli hamur, karnım aç”, kayıtlıdır.2229
III.2.7.3. Bilmece-Fıkra
Sözlü gelenekte anlatılan bazı fıkraların son sözleri daha sonra atasözü
olarak da yaygınlık kazanmıútır. Elimizdeki bir metinde fıkranın sonucu
bilmeceleúmiútir. Ancak bundan daha da önemlisi bu sözlerin hâkim karúısında
delil olarak kullanılması ve verilen karúılıkla suçluların beraat etmeleridir.
2223
2224
2225
2226
2227
2228
2229
Osman Nuri Peremeci. age. s.258/6568 numaralı atasözü.
542
Bulgaristan’ın Filibe kentinin Asenovgrad ilçesi, Dolne Voden köyünden
derledi÷imiz metinde kaynak kiúi olayı bir mahkeme ortamı içerisinde
anlatmıútır.Kaynak kiúinin anlatımı úu úekildedir:
“Bizim dedelerimiz, babalarımız zamanında Bulgaristan’dan øskeçe’ye
iúlemeye giderlermiú. Bulgaristan’dan ùükrü isminde biri, øskeçe’ye iúlemeye
gitmiú. Orada o çorbacıların; iúçisi, hizmetkârı olarak çalıúıyormuú. Hayvanına
bakıyor, tarlasını sürüyormuú. Herhangi bir beyde çalıúırmıú, fakat kendisi di÷er
iúçiler arasında ileri gelen, uyanık bir adammıú. Di÷er iúçilere, “ùöyle yapın,
böyle yapın” der onları iúe ayırırmıú. Çorbacılarına iú buluverirmiú. Bir akúam
çorbacısı, “Ah ùükrü, bizim köyün imamının çok güzel kovanları var. Yüre÷im çok
yanıyor” demiú. ùükrü, “Sen onu bize bırak çorbacı, biz onu hallederiz” demiú.
On kiúi topluyor. Fena bir havada gidiyorlar. Kar ya÷ar imiú, imamın on sandık
kovanını almıúlar. øyi ama Allah tarafından kar diniyor. ømam, rüya mı görüyor
ne yapıyor bir kalkıyor. Do÷ru kovanlı÷a gidiyor. Bir dolanıyor, sandıklar yok.
Hemen izden gitmiú. Bulmuú. Aynı beyin samanlı÷ında kovanları bulmuú. Geliyor
çorbacıya, “Arkadaú, sen ne yaptın böyle?” diyor. Çorbacı, “Benim haberim
yok” diyor. O biliyor, ama úimdi üstüne yük almıyor. ùükrü’ye o söylüyor.
Çorbacı, “Acaba benim hizmetkârlarım bir úey yapmasınlar? Seninle maytap
oynamasınlar. Benim haberim yok ømam Efendi” diyor. ømam, “Ne maytabı
yahu? Maytap olur mu hiç?” diyor. Bey, ùükrü’ye geliyor. “ømam, kovanları
buldu” diyor. “A be korkma beyim. Bir kolayını bulaca÷ız” diyor ùükrü. Bunları
belediyeye ça÷ırıyorlar. øfade alacaklar nasıl oldu, ne gitti diye. ùükrü, öbürküleri
topluyor. “Ben, birinci gireyim. Siz kapıda durun. Ça÷ırdı mı siz de gelin” demiú.
Hâkim filan hepsi oturmuúlar. ùükrü, kapıdan girince “Selamünaleyküm” demiú.
Hâkim “Aleykümselâm. Ne oldu? Ne yaptınız siz?” demiú. ùükrü, “Hâkim Efendi,
ne yapaca÷ız? ømamın kovanları cız, on kiúiydik biz, ya÷madı kar, örtülmedi iz,
imamın kovanlarını aldık biz” demiú. Hâkim, bir kere bakmıú buna anlıyor musun
yalan yok. On kiúi olduklarını da söylüyor. Tabii on sandık götürmüúler onlar.
ùimdi ne yapacak kabul ettikten sonra? Kabul etmese o zaman cezası, úeyi var.
Kabul ettikten sonra herhangi bir cezası filan yok. Hâkim, “ùükrü, haçan imamın
kovanları cız, on kiúiymiúsiniz siz, ya÷mamıú kar, örtülmemiú iz, úimdi siz onunuz
onardan verin yüz, imam geldi mi cevap verece÷iz biz” demiú. Onlardan almıú
543
yüzer lira, kapatmıú davayı. Bu hadise bu kadar, fakat essah olan bir meseledir.
Çünkü onlar altı ay çalıúırlar, bir iki gün kalıp gene giderlermiú.”2230
III.2.7.4. Bilmece-Mâni
Her ikisi de sözlü kültürün ürünü olan bilmece ve manilerde yapısal
benzerlikler söz konusudur. Manilerde yaygın olarak karúımıza çıkan doldurma
dizeleri bazı bilmece metinlerinde de görebiliyoruz. ùiirin unsurlarının her iki
türde de kullanılması ortak özelliklerden birisidir. “Mani mani, mani mani man”
gibi giriú kalıplarının her iki türde de görülmesi bilmece-mani arasındaki geçiúleri
göstermektedir.
Bulgaristan Türkleri bilmece ve mani metinleri içerisinde eú metin
úeklinde hem mani olarak söylenen hem de bilmece olarak sorulan; mani-bilmece
iliúkisini ve iki tür arasındaki geçiúi örnekleyen úu metni verebiliriz:
“Çi÷dem çukurda mısın?
Aklık yumurta mısın?
Kızlar seyrana çıkmıú,
Yârim, sen burda mısın?” 2231
manisi, kaynak kiúinin bize belirtti÷ine göre hıdrellez günü kırlara, bayırlara
do÷ru çiçek toplamaya giderken kızların söyledi÷i bir manidir.
Metin kurgusunun de÷iúmedi÷i ancak sözleri çok az de÷iúikli÷e u÷rayan
metinlerdeki betimleme, cevabı “kar” olan bir bilmeceye dönüúmüútür:
Çıldım çıkıda mısın? Çum çum çukurda mısın?
Ak pak yumurta mısın? Ak pak yumurta mısın?
Kızlar çi÷deme gitti Gelin kadın suya gitti
Sen daha burada mısın?2232 Sen daha burada mısın? 2233
III.2.8. Bulgaristan Türklerinde Bilmecelerin Soruldu÷u Ortamlar
Derlemelerimiz sırasında bilmecelerin söylendi÷i ba÷lamla ilgili olarak
maalesef herhangi bir gözlemde bulunamadık. Kaynak kiúiler; uzun kıú
gecelerinde, imecelerde, dü÷ünlerde o÷lan tarafından gelen alayın karúılanması
sırasında bilmecelerin soruldu÷unu, insanların e÷lendiklerini, sorulan bilmecenin
2230
Bkz. Kù38
2231
Bkz. Kù54/MD
2232
2233
544
cevabını bilemeyen tarafa ise, çeúitli cezalar verildi÷ini ifade etmiúlerdir.2234
Kaynak kiúilerin bu ifadelerinin dıúında bilmece söylenen ortamlarla ilgili olarak
birebir “söyleyici-dinleyici” ba÷lamını yani icra ortamını gözlemleme imkânımız
olmadı. Böyle bir gözlem; en azından bilmecelerin nasıl çeúitlendi÷ini ve belki de
o anda söyleyici tarafından nasıl yaratıldı÷ını, dinleyici tepkilerini ya da
kabullerini de÷erlendirme açısından elbette faydalı olurdu. Hatta bilmece
söyleyicisinin, sordu÷u bilmeceler üzerinde ne kadar ve nasıl de÷iúiklik yaptı÷ını
da görebilirdik. Bunun yanında bilmecelerin iúlevlerine yönelik olarak da elde
edilecek bilgi ve gözlemlerin sınıflandırma denememize daha farklı boyutlar
kazandıracak olma ihtimalini de gözlerden uzak tutmamak gerekir.
Konuyla ilgili olarak kaynak kiúilerden Ragıp Engin’in söyledi÷ine göre
bilmeceler daha çok tütün pastallarken sorulmaktadır. Pastalın olmadı÷ı
zamanlarda da uzun kıú gecelerinde bir araya toplanan beú on çocuk ya da
misafirlikte birbirlerine bilmece sorarlar. Ragıp Engin, bilmece sorulan ortamı úu
úekilde anlatmaktadır: “Televizyon yok, sinema yok, bir úey yok. Nasıl gün
yetirecekler? øúte birbirlerine sorarak vakit geçirecekler. Gruplara ayrılırlar. øúte
bu tarafta dört kiúi, bu tarafta da dört kiúi olur. ølk önce biri; ‘Bir çemberli bin
delikli’ nedir bu der? Karúı taraf ipucu ister. Soruyu soran taraf ipucunu verir.
Bilemezlerse bilmece sorulan taraf; ‘söyle bakalım’ der. Soruyu soran taraf,
‘söylerim fakat siz ne vereceksiniz?’ der. Karúı taraf, ‘filan köyü veriyoruz’
derler. Ben, o köyü aldıktan sonra sorunun cevabının “elek/kalbur” oldu÷unu
söylerim. Ben köyü alınca; ‘Aldım aldım al olsun, ya÷ı balı benim olsun, bu köyün
güzel kızları benim olsun, semiz inekleri benim olsun; zayıf inekleri sizin olsun,
çirkin kızları sizin olsun’ derim. Böyle diyerek iyilikleri güzellikleri kendisine alır;
kötülükleri di÷er tarafa verir. Bilemeyen tarafa “düúen taraf” denir. Bütün kötü
úeyler düúen tarafa verilir. Kim bilirse o sormaya devam eder. Asıl maksat burada
bildirmemektedir. Mesela; “Benim bir pınarım var, iki türlü suyu var.” Bir pınar
iki türlü su, nedir bu? Düúünüyorlar, çeúitli çeúitli cevap veriyorlar. Canlı mı
cansız mı deye ipucu istiyorlar senden. Sen biraz daha ipucu veriyorsun. Yok, o
de÷il bu de÷il. Söylüyorsun cevabını “yumurta” diyorsun. “Sarı sarı sazan gibi,
2234
Bkz. Kù38/Kù2/Kù25
545
okunur Kuran gibi.” Nedir bu? Düúünüyor, düúünüyor, bilemiyor. øúte
bilemedikleri için de ondan sonra düúüyorlar. Bilen taraf köyü de alıyor,
güzellerini de alıyor, her úeyi alıyor. Orada acayip úeyler de konuúuluyor, úakalar
yapılıyor. Çınkırıklı keçileri sizin olsun, sümüklü kızları sizin olsun gibi onları
aúa÷ılıyor, kötülüyor, bilemedikleri için küçük düúürüyor. “Sarı sarı sazan gibi
okunur Kuran gibi.” (Altın) “Budakları yukarıda, kökü aúa÷ıda / so÷an;
minareden attım yırtılmadı suya attım yırtıldı / ka÷ıt; gümbür suyu göktür suyu /
silah; attım tekerlendi, öptüm úekerlendi / portakal; atınca tekerleniyor ya,
öpünce de úekerleniyor. Hocam çok var ama bunlar bir tane iki tane de÷il ki úimdi
akla gelmiyor. “Altı tahta üstü tahta orta yerinde koca softa /kaplumba÷a; taú
altında ya÷lı çöreci÷im / yılan.”2235
Kaynak kiúilerden Ragıp Engin’in bilmece sorma ve cevaplamayla ilgili
ba÷lam hakkında verdi÷i bu bilgiler önemlidir. Türkiye sahasında da buna benzer
bir ba÷lamın varlı÷ı bilinmektedir.2236
Bilmece sorma ve cevaplama ba÷lamıyla ilgili bir baúka bilgiye Ömer
Osman Erendoruk’un “Bir Baúkadır Bizim Eller” adlı eserinde rastlamaktayız.
Ömer Osman Erendoruk, Bulgaristan’da daha çok çocukların birbirlerine
sordukları bilmecelerin büyükler arasında da ra÷bet gördü÷ünü belirtmektedir.
Erendoruk da, bilmecelerin daha çok uzun kıú gecelerinde ve tütün pastallarken
soruldu÷unu ifade etmektedir. “Çocukların kimi ana, kimi baba tarafından
olmasıyla iki grup haline getirilirdi. Örne÷in, bir tarafın sordu÷u ‘Bilmiúler
yapmıúlar, delmiúler takmıúlar. Bilmeseler yapmazlardı, delmeseler takmazlardı’
bilmecesinin cevabını çocuk bilemezse, ana ya da baba; ‘Yetiúkin erkekler taúır’
gibilerden ip ucu verirlerdi. Gene bilemezlerse, ‘Aylaklıkta elinde, çalıúırken
belinde’ diye cevaba biraz açıklık getirilirdi. Keskin zekâlı çocuklar cevabın
tespih boncu÷u oldu÷unu anlamakta gecikmiyorlardı.” Erendoruk’a göre
bilmecenin fonksiyonlarından biri çocukların zekâsını geliútirmek bir di÷eri ise,
varlıkların niteliklerini benzetme yoluyla gösteren bilmecelerin çocukların
konuúma dilini zenginleútirmesidir. Bilmecenin cevabı bulunduktan sonra;
2235
Bkz. Kù2
2236
Do÷an Kaya. Ansiklopedik Türk Halk Edebiyatı Terimleri Sözlü÷ü. Ankara: Akça÷ Yay., 2007,
s.161,162. ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. ss.36-41.
546
“Bilmece sorma sırası karúı tarafa gelirdi. Misal olarak öbür taraf, ‘Yedi delikli
tokmak, onu bilmeyen ahmak’ bilmecesini sorarsa ve çocuklar cevap vermekte
güçlük çekiyorsa, bu kez grubun yaúlısı yardıma koúuyor, böyle böyle bilmecenin
cevabının insan baúı oldu÷u açıklanıyordu. Çocukların cevabını bulamadı÷ı
bilmeceler sayılıyor, bir süre sonra hangi tarafın üstün geldi÷i belirleniyordu.
Düúen taraftaki çocu÷un veya çocukların, bir ucu odanın kiriúli÷ine takılmıú ipin
aúa÷ı sarkan ucuna ba÷lı so÷an baúını sallanırken a÷zıyla tutması gerekiyordu.
Bu bilmece oyunları ailede büyük bir úenli÷e vesile oluyordu.2237
Ömer Osman Erendoruk, Bulgaristan’da bilmece sorulan ortamlardan bir
di÷erinin imeceler oldu÷unu bildirmektedir. “Bilmeceler bölgemizde en çok
imecelerde soruluyordu. Baúka baúka ailelere mensup oldukları, hatta yakın
köylerden geldikleri için de÷iúik bilmeceler ortaya çıkıyor, yaygınlaúıyordu.
ømecelerde de bazen gruplara ayrılınıyor, düzen tarafın kızları veya gelinleri
türkü eúli÷inde oynatılıyordu. Elbette, bu, bir köyde böyle ise, bir di÷erinde
de÷iúikti. Fakat bilmecelerde fazla farklılık görülmüyordu.” 2238
Kaynak kiúilerin verdi÷i bilgilere göre bilmece sorulan ortamların çok
canlı ortamlar oldu÷unu, ana dili e÷itimi konusunda bilmecelerin bir araç olarak
kullanıldı÷ını anlaúılmaktadır. Günümüzde bu canlı ortamlardan ne kadarının
geriye kaldı÷ını daha öncede belirtti÷imiz gibi gözlemleme imkanımız olmadı.
Ancak, de÷iúen toplum úartlarının Bulgaristan Türklerini de etkiledi÷ini,
ihtiyaçların farklılaútı÷ını söylememiz gerekir. De÷iúen dünya úartlarında
Bulgaristan Türk çocuklarının da algı dünyaları, e÷lence biçimleri de farklılaútı.
Bilmeceler, çocukların dünyasından da yavaú yavaú çekilmeye baúladı.
Yaúadı÷ımız ça÷ın bir adı da iletiúim ça÷ıdır. Bugün dünya küçük bir köy
halini aldı. ønsano÷lunun hayatını kökten de÷iútiren pek çok geliúmeler yaúıyoruz.
Lambanın ya da mumun duvara vuran yansımalarından anlamlar çıkarmıyoruz.
Gecelerimiz de gündüze döndü. Karanlık sokaklarda yürüyüp ayak seslerimizin ya
da en ufak bir gürültünün ürpertisini yaúamıyoruz. Artık bütün evlerde ve
sokaklarda elektrik var. Determinist düúüncenin hâkim oldu÷u bir mantık
dünyasındayız. Hayal dünyamız körleúti. ønsan kahramanlarımızı kaybettik. Artık
2237
2238
547
Köro÷lu ve Kırat’ı yok. Hayal dünyamızdaki kahramanların yerini çizgi film
kahramanları aldı. Kendimizden, bizden bir filimdeki savaú sahnesini çok abartılı,
saçma bulurken; Rambo’nun Afganistan’da Rus ordusuna karúı tek baúına verdi÷i
mücadeledeki savaú sahnelerini ola÷anüstü buluyor, kanıksıyoruz. Artık hayret
etmiyoruz, ürpermiyoruz. Hayret, korku ve ürperme duygularını beyaz perdede
çok abartılı, sayısız efektlerin kullanıldı÷ı fantastik oyunlarda, bilim kurgu veya
korku filmlerinde yaúıyoruz. Duygularımız da körleúti. Kapitalizmin “üretileni al,
tüket ve unut” mantı÷ı duygularımıza kadar indi. Sohbet, dertleúme, sorunları
paylaúmanın yeri evler olmaktan çıktı, ekranlar oldu. Komúuluk iliúkileri
zayıfladı. E÷lence anlayıúımız de÷iúti. Masalların yerini, ça÷daú masallar, diziler
aldı. E÷lenmek, zekâyı sınamak için bilmece sormaya da gerek kalmadı. Yaúam
úeklimiz de÷iúti, ihtiyaçlar farklılaútı. De÷iúen toplum düzenimizde bilmece ya da
masalın yaúama alanı giderek daraldı. Halk edebiyatı türlerinin varlık ve
devamlılık sebeplerinden biri de onları ortaya çıkaran; üreten ve tüketen çevredir,
ihtiyaçtır. Bilmecelerin hayatımızdan çıkmaya yüz tutması veya eski özelli÷ini,
iúlevini yitirmesinin bir sebebini de hayat buldukları bu çevreyi kaybetmelerinde
aramak gerekir diye düúünmekteyiz.
III.2.9. Bulgaristan Türkleri Bilmecelerinde Çeúitlenme
Halk edebiyatı türleri içerisinde bilmeceler, çeúitlenmeye elveriúli bir yapı
özelli÷i gösterirler. Aynı bilmece, söyleyicisine göre farklı zaman ve mekânlarda
de÷iúiklik gösterebilir. Hatta aynı söyleyici daha önce söyledi÷i bir bilmeceyi
daha sonra az çok de÷iútirerek söyleyebilir. Dolayısıyla bilmecelerin sabit,
de÷iúmez úekilleri yoktur. Kaynak kiúiler, iúittikleri bir bilmecenin kelimesini
veya bilmecedeki bir sesi de÷iútirerek söyleyebilmektedirler. Bilmece söyleyenler,
kendilerini söyledikleri bilmecenin metnine kesin olarak ba÷lı kalmak zorunda
hissetmezler. Bazen bilmece metni söyleyicinin cinsiyetine göre de de÷iúiklik
gösterebilir: “Irtına pırtına bin a÷anın sırtına” bilmecesinin cevabı çiten, saman
çuvalı, olup söyleyicisi erkektir.2239 Bu bilmece metninde saman çuvalını sırtına
yüklenen erkektir. Aynı bilmece metni kadın söyleyicilerde “Itına pıtına bin
2239
Bkz. Kù94
548
ablanın sırtına” úeklinde de÷iúmiútir.2240 Bu bilmece metninde ise, söyleyiciler
kadın oldu÷u için “a÷anın” yerini “ablanın” kelimesi almıútır. Bazı bilmecelerin
metinlerini kaynak kiúilerin cinsiyetine göre de÷iúti÷ini söylemek mümkündür.
Manzum ve çok cevaplı bazı bilmece metinlerinin dizeleri tek baúına
bilmece olarak da sorulabilmektedir:
“Elim elde/Belim belde/Dingil dalda/Dipsiz gölde.2241 (Eldiven, kuúak,
úapka, balık)” bilmece metninin ilk iki dizesi metni aynı ancak cevabı farklı
bilmece olarak da karúımıza çıkar. økinci dize ise aynen tekrarlanarak müstakil bir
bilmece metni haline gelmiútir:
Elim elde. 2242 (Elek)
Belim belde. 2243 (Kuúak)
“Da÷da daleyman /Suda Süleyman/Tuzsuz piúen aú/Köpük kusan taú.2244
(Tavúan/Balık/Hoúaf/Sabun)” bilmecesinin üçüncü dizesi de müstakil bir bilmece
hüviyeti kazanmıútır:
Tuzsuz piúen aú gördüm.2245 (Süt)
Bulgaristan Türkleri bilmecelerinde Bulgarca kelimeler az da olsa yer
almaktadır. Bunu da do÷al karúılamak gerekir. Çünkü her ne kadar ana dilleri
Türkçe olsa da vatan dedikleri toprakların dili Bulgarcadır. øki dil ve iki kültür
arasında etkileúimin olması da kaçınılmazdır:
Dodarya’nın tüylü büzü.2246 (Bacaklar)
A÷zı kara, momaliga.2247 (Fırın)
Dere boyunda koliba2248,/Bize lazım galiba2249 (De÷irmen)
2240
Bkz. Kù13/Kù14/YD
2241
2242
2243
2244
Bkz. Kù94/YD
2245
2246
2247
Mihail Yançev. age. s.114; Momaliga; yufka.
2248
Kulübe, baraka.
2249
549
Bulgaristan Türk çocukları için úiirler kaleme alan úairlerden bazıları
bilmecelerden de faydalanmıúlardır. Nevzat Mehmedof’un2250 kaleminden bir
örnek:
øki Bilmece
1
Kanadı yok, gökte uçar.
Ordan bize damla saçar
Gö÷desinden yere akar
Yazın ya÷mur, kıúın da kar.
Tarifi zor de÷il öyle

Adı nedir çabuk söyle. (tuluB)
2
Kıúın boldur, yazın az.
Pamuk gibi bembeyaz
Un gibidir, un de÷il;
Pek ye÷nidir, kum de÷il.
O de÷ildir, bu de÷il.
Acep nedir? Çabuk bil! (raK)2251
Bulgaristan Türkleri bilmeceleri üzerinde de÷erlendirme yapılacak elbette
baúka hususlar da vardır. Ancak çalıúma konumuz tek baúına Bulgaristan Türkleri
bilmeceleri olmadı÷ı için daha sonra yapılacak baúka çalıúmalarda bunlar ele
alınacaktır. Çalıúmamızda, sözlü ve yazılı kaynaklardan elde etti÷imiz
bilmeceleri, metin merkezli bir yaklaúımla ele alarak yapı ve konu bakımından
sınıflandırmaya tabi tuttuk. Sınıflandırma denemelerinin hemen hepsinde dıúarıda
kalacak unsurların olması muhtemeldir. Dolayısıyla yapılacak yeni çalıúmalarla
ve elde edilecek yeni verilerle tekrar ele alınıp de÷erlendirilmesi her zaman
mümkündür.
2250
Nevzat Mehmedof, 1989 yılındaki zorunlu göç sırasında Türkiye’ye gelmiútir. Türkiye’de
Nevzat Mehmet Fuat adını almıútır.
2251
Nimetullah Hafız. Bulgaristan’da Ça÷daú Türk Edebiyatı Antolojisi 3 (1944–1988). Ankara:
Kültür Bakanlı÷ı Yay., 1989, s.83.
550
Tablo:1 Hayvanlarla ølgili Bilmeceler
Bilmecenin Soru Bilmecenin Soru Bilmecenin Soru
cevabı adedi cevabı adedi cevabı adedi
A÷açkakan 4 Kaplumba÷a 20 Kurt 1
Arı 21 Kara böcek 1 Leylek 7
At 2 Karaca 1 Manda 2
Ateú böce÷i 4 Karga 4 Orak böce÷i 1
Ayı 1 Karınca 20 Ördek 1
Balık 4 Katır 1 Örümcek 4
Bit 3 Kaz 4 Pire 15
B..k böce÷i 1 Keçi 8 Sakırga 2
Boynuz 1 Keçi memesi 1 Saksa÷an 4
Boynuzlu böcek 1 Kedi 10 Salyangoz 2
Cırcır böce÷i 1 Kelebek 5 Sincap 1
Çekirge/Taraúman 2 Kene 1 Sinek 3
Deve 2 Kırkayak 1 Sivrisinek 1
Domuz 2 Kırlangıç 1 Solucan 2
Eúek 2 Kirpi 25 Sülük 7
Fare 15 Koç 1 Tavúan 19
Fıúkı(Keçi b..k) 4 Koyun 9 Tavuk 5
Geyik 1 Köpek 1 Tavuk b.ku 1
Güve 1 Köpek b…ku 1 Tilki 3
Hindi 7 Köstebek 4 Yarasa 5
Horoz 8 Kurba÷a 8 Yengeç 1
ønek memesi 4 Kursak 1 Yılan 13
øpek böce÷i 5 Kuú 2 TOPLAM 326
551
Tablo:2 Bitkiler ve Yiyecek-øçeceklerle ølgili Bilmeceler
A÷aç 3 Gelincik 3 Pamuk 2
A÷aç dalı 1 Gül 4 Pancar 1
A÷aç kavunu 1 Gündöndü 6 Patates 5
Ak turp 1 Havuç 4 Patlıcan 5
Akıtma 6 Hıyar 6 Peynir 1
Ardıç 5 Hindistan cevizi 2 Pırasa 3
Arpa baúa÷ı 1 Isırgan 4 Pide 1
Armut 9 øncir 5 Pirinç 3
Asma kabak 1 Kabak 14 Portakal 4
Asma 3 Kahve 3 Sakız 1
Ayran 1 Kamıú 1 Salatalık 2
Ayva 4 Karamuk 2 Sarıçi÷dem 7
Baklava 2 Karadut 2 Sarımsak 4
Bal 3 Karanfil 1 Sarma 2
Bal pete÷i 1 Kardelen 4 Sarmaúık 2
Baúak 5 Karpuz 19 Sebze 1
Biber 5 Kayısı 1 So÷an 21
Bö÷ürtlen 1 Keçi boynuzu 5 Susak 1
Börek 1 Kestane 5 Su susa÷ı 1
Bu÷day 5 Kına 6 Süt 4
Ceviz 20 Kırmızı biber 1 ùalgam 1
Ceviz ve a÷acı 8 Kızılcık 14 ùeftali 4
Çam a÷acı 1 Kiraz 11 ùeker pancarı 1
Çiçek 1 Köfte 2 Tereya÷ı 5
Çi÷dem 3 Lahana 22 Turp 4
Çilek 10 Lale 1 Turúu 2
Çorba 1 Limon 1 Tuz 1
Dolma 1 Lokum 1 Tütün 4
Domates 2 Mantar 12 Üzüm 2
Dondurma 1 Mercimek 1 Yaprak/Gazel 5
Dut 1 Meúe çiçe÷i 1 Yer elması 2
Ekin/baúa÷ı 3 Mısır 5 Yeúil biber 1
Ekmek 9 Mısır pürçe÷i 5 Yeúil fasulye 2
Elma 1 Muúmula 2 Yo÷urt 1
Erik 1 Mülmer 1 Yumurta 26
552
Eúek dikeni 1 Nar 7 Zerdali 1
Fasulye 1 Nohut 5
Fındık 2 Ot 1 TOPLAM 449
Tablo: 3 ønsan Hayatı ve ønsan Organlarıyla ølgili Bilmeceler

A÷ız ve diúler 2 Diú a÷rısı 1 Sakal 4
A÷ız 1 El 2 Sümük 8
Arap 1 Gelin 3 Tırnak 3
Akci÷er 2 Göbek 2 Traú 2
Anne sütü 1 Göz 30 Kınalı tırnak 1
Avuç içi 1 Göz kapamak 1 Okumak 1
Bacaklar 2 ønsan pisli÷i 2 Osuruk 2
Baú 2 Kaú 3 Usta 1
Bıyık 2 Kirpikler 1 Yürek 1
Burun 4 Kulak 6
Dil 8 Küçük parmak 1
Diúler 23 Parmaklar 1 TOPLAM 125
Tablo: 4 Gündelik Hayatta Kullanılan Araç-Gereç ve Eúyalarla ølgili Bilmeceler

Abdesthane 2 Gergef 4 Pencere 3
Ambar 1 Gücü 2 Pınar sereni 2
Ampul 2 Hacı yatmaz 1 Pipo, lüle 3
Anahtar 2 Hamam 1 Pulluk 1
Araba 2 Harita 3 Radyo 8
Araba kuyru÷u 4 Havan 1 Rende 1
Araba tekerle÷i 4 Havlu/peúkir 3 Reze 1
Ayakkabı 10 øbrik 17 Saat 25
Ayna 8 ø÷ 4 Saban/kotan 3
Baca 9 ø÷ne 5 Saban demiri 3
Baca içinde çengel 1 øskemle 1 Saban gegesi 1
Baca kurumu 1 Kafes 1 Sabun 5
Bahçe kapısı 1 Kâ÷ıt 8 Sacaya÷ı 7
Bakraç 1 Ka÷nı 1 Saç kırma makinesi 1
553
Balta 11 Kalay 1 Saman gegesi 1
Bardak 6 Kalem 5 Sandık 2
Basamak 2 Kalpak 1 Saplı tava 1
Baskı 1 Kamyon 1 Sarık 1
Baston/makak 13 Kantar 10 Saz 3
Beúik 1 Kapı 10 Semaver 1
Bıçak 3 Karaba÷ 1 Sigara 8
Bıçkı 1 Kara tahta 2 Sigara külü 1
Boncuk 2 Kasa 1 Sigara kutusu 1
Burgu 4 Kaúık 6 Silah 3
Ceket 1 Kayık 10 Soba borusu 2
Cep 1 Kazan 3 Soba 15
Cep saati 1 Kazan kulpu 1 Sokak kapısı 1
Cezve 2 Keman 6 Su a÷acı 5
Çardak 2 Kızak 5 Su borusu 1
Çarık 4 Kibrit kutusu 2 Sümek 1
Çember ve pulları 1 Kibrit 8 Süpürge 24
Çenepe 1 Kilim tezgâhı 2 Süven/kazık 7
Çengelli kopça 1 Kilit 7 Süzgeç 2
Çengel 1 Kiremit 7 ùapka 7
Çeúme muslu÷u 1 Kiriú 2 ùemsiye 1
Çıkrık 3 Kitap 11 ùiúe 1
Çiten 4 Kombayn 1 Tarak 7
Çivi 7 Kova 8 Tava 2
Çizme 2 Kovan 1 Tef 1
Çorap 5 Köprü 4 Telefon 1
Çorap úiúi 11 Körük 4 Telefon dire÷i 1
Çuval 1 Kurúun 4 Tepsi 1
Da÷arcık 1 Kurt kapanı 1 Terazi 3
Damlalık 3 Kuúak 1 Testere 1
Davul 4 Kuyu 1 Testi 1
Davul ve tokmak 1 Kümbet 1 Tırpan 2
Defter 2 Küpe 5 Top 1
De÷irmen 6 Kürek 3 Tütün tekerle÷i 1
Su de÷irmeni 7 Kürk 1 Traú bıça÷ı 2
De÷irmen olu÷u 1 Lamba 21 Tren 6
Diren 2 Makas 6 Tüfek 14
Dokuma tara÷ı 1 Masa 1 Uçkur 1
554
Dokuma tezgâhı 10 Masır 1 Ustura 1
Döúek 2 Maúa 8 Vapur 9
Dü÷me 4 Mekik 4 Verenda 1
El tavası 2 Mektup 5 Ya÷ úiúesi 1
Elek 6 Mürekkeple kalem 1 Yapa÷ı tara÷ı 1
Un elemek 3 Mum 4 Yastık 6
Elektrik 1 Nalın 2 Yayık 4
Elemge 1 Nargile 1 Yazı 2
Eldiven 3 Ocak 1 Yel de÷irmeni 1
Ev 2 Odun kütü÷ü 1 Yelkenli kayık 1
Fener 2 Odun 3 Yorgan/döúek 6
Ferace 6 Oklava 1 Yüklük 10
Fıçı 4 Orak 1 Yüzük 3
Fırın 3 Oturak 1 Zincir 2
Fırın süpürgesi 1 Öreke 4
Fistan 1 Övendire 1
Gayda 1 Pamuk tara÷ı 1
Gem 1 Pantolon 1 TOPLAM 726
Tablo 5. Do÷a ve Do÷a Olaylarıyla ølgili Bilmeceler

Arda 1 Gece 1 Mevsim 1
Ateú 12 Gök kuúa÷ı 2 Orman 1
Ay 8 Gök yüzü 6 Pınar 7
Bulut 4 Gölge 16 Rüzgâr 13
Buz 9 Güneú 17 Sel 5
Saçak buzu 1 Haftanın günleri 2 Ses 3
Buz altında su 1 Hava 3 Su 7
Ça÷layan 2 Kar 28 Su kuyusu 1
Çay 1 Kardan adam 1 ùimúek 1
Çöl 1 Kar kalıntısı 1 Toprak 2
Dalga 1 Kar suyu 2 Ya÷mur 5
Damla 6 Karanlık 2 Ya÷mur damlası 1
Deniz 1 Kıra÷ı 3 Yıldırım 5
Dere 11 Kıú 1 Yıldızlar 13
Dolu 1 Kıvılcım 2 Yol 9
Fırtına 1 Kör duman/sis 6 TOPLAM 228
555
Tablo 6. Dinî Konulu Bilmeceler
Cami 1 Mezarlık 1 Ramazan 4
Havva 2 Minare 2 Selam 1
Kâbe 1 Minarede kandiller 1 Teneúir 1
Kur’an/Mushaf 4 Müezzin 1 Tespih 1
Mezar 8 Ölü 2 TOPLAM 30
Tablo 7. Soyut Kavramlarla ølgili Bilmeceler

Ad 2 Uyku 12 Zaman 1
Rüya 5 Yalan 2
TOPLAM 22
Tablo 8. Madenlerle ølgili Bilmeceler

Altın para 3 Demir 2 Kömür 1
Altın 2 Elmas 1 Para 5
TOPLAM 14
556
TEKERLEMELER
III.3.1. Tekerlemenin Teriminin Tanımı ve Türk Lehçelerindeki Karúılıkları
Tekerleme, Bulgaristan Türkleri halk edebiyatı üzerinde yaptı÷ımız
derleme çalıúmaları sırasında karúımıza en az çıkan türlerden birisidir. Derleme
çalıúmalarımız sırasında türle çok az karúılaúmamız hiçbir úekilde tekerlemenin
Bulgaristan Türklerinin sözlü kültüründe yok oldu÷u, kayboldu÷u anlamına
gelmez. Neden olarak pek çok hususu ele alıp irdelemek mümkündür. Derlemeci
olarak bizim de eksikliklerimiz elbette ki söz konusudur. Derleme ortamının
yabancı bir ülke topra÷ı oluúu, bizim için ço÷u zaman ayrı sıkıntıların do÷masına
sebep olmuútur. Derleme çalıúmalarımız sırasında bizden kaynaklanabilecek
eksiklikler dıúında türe dönük genel de÷erlendirmeler yapmak gerekti÷i
kanaatindeyiz. Halk edebiyatının en ilgi çekici türü olan tekerlemeler, ço÷u zaman
di÷er halk edebiyatı türleri içinde kendisine yer bulmaktadır. Yer buldu÷u metinle
ya da sözlü kültür ortamında iúitilerek/görerek ö÷renilen di÷er türlerle bütünleúik
bir yapı arz etmesi, tekerlemenin di÷er türlerin gölgesinde kalmasına neden
olmuútur. Sözlü ortamda ve çok kez zamana ba÷lı anlatma ve yine zamana ba÷lı
görsel türlerle iç içe olması, sözlü kültürün günlük hayata yansıyan bölümlerinde
türün kullanım alanını daralttı÷ı kanaatindeyiz. Gündelik hayatın akıúı içerisinde
atasözü kullanımı ve tüketimi gibi, tekerlemeler her an kullanılmaya hazır söz
kalıbı özelli÷ine sahip de÷ildir. Bu yüzden sözlü kültür ortamının, ucu açık ara
türler ortaya çıkarmaya elveriúli yapısından kaynaklanan özelli÷i nedeniyle
tekerlemelerin sınırını çizmek güçleúmektedir. Türün kendine özgü bu yapısının
dıúında derleme çalıúmalarımız sırasında türle az karúılaúmamızın bir nedeni de
türün icra edildi÷i ba÷lama dönük ortaya çıkan yeni durumlardır. Yaúanan
toplumsal ve teknolojik de÷iúim, insanların e÷lenme anlayıúlarını ve e÷lenme
biçimlerini de de÷iútirmiútir. Uzun kıú gecelerinde masal anlatma, bilmece sorma
gelene÷i eski önemini kaybetmiútir. Özellikle masal söylenen ortamın yerini yeni
e÷lence biçimlerine bırakması masal metnine ba÷lı tekerlemelerden neredeyse
“bir varmıú bir yokmuú”un hafızalarda kalması sonucunu ortaya çıkarmıútır. Bir
de buna usta anlatıcıların yavaú yavaú ortadan kaybolması ve gelene÷i devam
ettirecek ortamın yok olması, de÷iúmesini de eklemek gerekir.
557
Anadolu’da çocuk oyunlarının geçirdi÷i de÷iúim ve baúkalaúım, özellikle
kent merkezlerinde bilgisayara dayalı oyunların yaygınlı÷ı ve çocu÷un
bireyselleúmesi, Bulgaristan Türkleri çocukları için de hemen hemen aynıdır.
Derleme çalıúmalarımız sırasında özellikle Rodop bölgesindeki Türk köylerindeki
çocuklardan çocuk oyunları ve tekerlemeler konusunda güçlüklerle karúılaútık.
Yaúlı kuúak kendi dönemlerindeki çocuk oyunlarının úimdilerde ortadan
kalktı÷ını, úimdiki çocukların daha farklı oyunlar oynadıklarını ve e÷lendiklerini
belirtmiúlerdir. Çocuklardan derleme yapmakta zorlandı÷ımızda, ilk çocukluk
yıllarını o köylerde geçirmiú ama zorunlu göç sırasında Türkiye’ye gelmiú ve
derleme çalıúmalarımız sırasında do÷dukları yerlerde tatillerini geçiren gençlerin
yardımıyla az da olsa metinler derleyebildik. Derleme sırasında bana yardımcı
olan gençlerden bir kaçı daha sonra derledikleri tekerlemeleri de elmek yolu ile
tarafımıza iletmiúlerdir. Yaúlıların da belirtti÷i gibi çocukların ilgi alanları
farklılaúmıútır. Paylaúımcı oyunların yerini daha çok bireysel oyunlar almaya
baúlamıútır. Ancak bu, tekerleme türünün çocu÷un dünyasından çıktı÷ı anlamına
gelmez. Çünkü tekerlemedeki söz düzeni ve söyleyiú, çocu÷un daima ilgisini
çekmiútir. Hatta zor tekerlemeleri akranlarının arasında kolayca söyleyen
çocuklar; grubun lideri, oyunun yöneticisi gibi roller üstlenirler. Ayrıca
tekerlemenin ana dilini ö÷renmede üstlendi÷i rolü de unutmamak gerekir.
Tekerleme türü günün úartlarına göre çocu÷un dünyasında varlı÷ını
sürdürecektir. Bulgaristan Türk çocuklarından derledi÷imiz tekerleme örnekleri
bu de÷iúimi açık bir úekilde ortaya koymaktadır. Bulgaristan Türk çocukları
úimdilerde söyledikleri tekerlemelerde ünlü sanatçıların isimlerine yer vermekte;
yeni úartlar ve durumlar tekerlemelere ustaca yerleútirilmektedir. Bunun da
ötesinde günümüzde internet sitelerinde, yaúanılan ça÷ın özelliklerini yansıtan
yüzlerce tekerleme örne÷i dolaúmakta hatta sanal dünyanın kendisine özgü
tekerlemeleri ortaya çıkmaktadır. Bazı halk edebiyatı türlerinin günümüz
úartlarında sözlü ortamda kayboldu÷u sanılsa da aksine bu türlerinin ço÷u, sanal
558
dünyada hem daha renkli hem de giderek çeúitlenen biçimleriyle varlıklarını
sürdürmektedir.2252
Tekerleme; masal, halk hikâyesi, ninni, oyun, âúık úiiri gibi türlerin
içerisinde yer almalarına ra÷men içinde yer aldıkları türlerden söyleniú, konu ve
yapı bakımından farklı oluúuyla dikkat çekerler. Ayrıca bir halk edebiyatının di÷er
türleriyle bütünleúik bir yapı arz etmeyen tamamen ba÷ımsız olan tekerlemeler de
vardır. Ba÷ımsız tekerleme örnekleri daha çok çocuk halkbilgisi ürünlerinde
karúımıza çıkmaktadır. Çocuk halkbilgisi ürünlerinin dıúında çeúitli tören ve
inançlar üzerine dile getirilen söyleyiúler de tekerlemenin kendi baúına yer aldı÷ı
alanlardır. Görüldü÷ü gibi hem bir türe ba÷lı/bütünleúik hem de di÷er türlerden
tamamen ayrı, tek baúına kullanım alanı bulan tekerlemenin sınırlarını çizmek ve
tanımlamaya gidebilmek güçtür.
Tekerlemenin tanımını ve özelliklerini vermeden önce, kelimenin
etimolojisiyle ilgili ileriye sürülen görüúlere göz atmakta faydalı olacaktır.
Tekerleme sözünün etimolojisi ile ilgili iki görüú vardır. Bunlardan ilki Ahmet
Talat Onay’a aittir. Ahmet Talat Onay, “Türk Halk ùiirlerinin ùekil ve Nev’i” adlı
eserinde konuyla ilgili iki ihtimal üzerinde durmaktadır:
1. Tekerleme “tek” sözcü÷ünün üzerine üleútirme sayı sıfatı getirilerek
elde edilen “teker” kelimesinden türemiútir. Buna göre, “tek tek”, “teker teker”
anlamını yani karúılıklı olarak ve sıra ile söylemek anlamını ifade eder. Bu, úiir
yarıúmalarında ma÷lup olan úairlerin ikbal sedirinden yuvarlanması vaki
oldu÷undan araba tekeri kelimesinden alındı÷ı da hatıra gelse de bu çok uzak bir
tevil olur. Onay’a göre bu ihtimal uzak bir ihtimaldir.
2. Onay’ göre tekerleme, Arapça bir isim-fiil olan “tekellüm” kelimesinin
Türkçeleúmesinden meydana gelmiútir. Onay, tekellümün mükâleme (karúılıklı
konuúma) anlamında kullanıldı÷ı ve tekerlemenin de aynı anlamı ifade etti÷i
2252
Sanal ortamda dolaúan úu sözleri örnek olarak verebiliriz: Hande mi yener?/Funda mı arar?/
Seray mı sever? Bu üçüne önce Nejat iúler sonra da Ahmet çakar. Bu Celal’i Bayar, bu geyi÷e
dayanamayan Ferhat göçer, yıllar sonra bunlar tarih olur, o tarihi de Gönül yazar, Mehmet okur.
Bu mesajı 10 kiúiye gönderirsen dileklerin kabul olur. Buna da ancak Kadir inanır.
http://www.timsah.com/Hande-mi-Yener-Funda-mi-Arar/nrQVPrVrPd0/ddddddiWk4X 24.11.08,
saat:20.40.
559
düúünülürse, kelime de÷iúimi olmadı÷ını, fakat tekerleme kelimesi halkın ürünü
iken, tekellüm kelimesinin, az çok tahsil görmüú úairlerin incelik amacıyla ortaya
attıkları bir kelime oldu÷unu düúünmektedir.2253
Konu hakkındaki ikinci görüú ùükrü Elçin’e aittir. Elçin, tekerlemelerin,
dinleyici ve seyirci toplulu÷unun dikkatini toplamak ihtiyacından do÷du÷u
görüúündedir. Tiyatrodaki gonga benzer ihtiyaçtan do÷an tekerleme, “yuvarlak
bir úeyi hareket ettirip yürütmek” manasındaki maddî karúılı÷ı ile de uygunluk
gösterdi÷ini ifade eder.2254
Türkçe Sözlük, tekerlemeyi önce kavram olarak “tekerlemek iúi,
ço÷unlukla basmakalıp söz, birbiriyle uyumlu hazır söz kalıbı” diye tanımlar.
Terim olarak ise, “ço÷unlukla, genellikle masalların baúında bulunan ‘bir varmıú
bir yokmuú. Evvel zaman içinde, kalbur saman içinde’ gibi uyaklı giriú veya ara
sözler, saz úairleri arasında yapılan deyiú yarıúı. Orta oyununda, özellikle
Kavuklu’nun kullandı÷ı sözler” úeklinde tanımlamaktadır.2255 Tekerleme için
Derleme Sözlü÷ü’nde, “1. Masallara baúlarken söylenilen yarı anlamlı yarı
anlamsız sözler. 2. Atasözü” anlamları verilmiútir.2256 Büyük Larousse’un
tekerleme tanımı ise úu úekildedir: “Genellikle basmakalıp bir nitelik kazanmıú
söz, sözler. 1. a) Masalın uygun yerlerinde kullanılan kalıp sözler: Masalcı uygun
yerlerde belirli tekerlemeleri kullanır. Örne÷in masala baúlarken “Bir varmıú, bir
yokmuú…”, bitirirken “Gökten üç elma düúmüú…” úeklindeki tekerlemeleri
yineler. Masal kahramanlarının yolculukları “Az gitmiú, uz gitmiú…” diye
anlatılır. B) Masalın baúında úaúırtıcı ve komik olayların anlatıldı÷ı bölüm:
Masalın baúında, asıl masaldan önce yer verilen tekerlemeler akıl ilkelerine, do÷a
kurallarına alabildi÷ine yan çizer, abartmalı çeliúkileri sergiler. Tası olmayan
hamamcının, kubbesi olmayan hamamında develer top oynar, çakma÷ı olmayan
tüfekle do÷mamıú tavúan avlanır, vb. Tekerlemeler baú uyaklar ve uyaklara, ses
yenilemelerine, özgür ça÷rıúımlara dayanır, bir bakıma gerçeküstü úiire yaklaúır.
2. Orta oyununda söyleúme bölümü içinde yer alan ve Kavuklu’yla Piúekâr’ın
karúılıklı konuúmasına dayanan bölüm: Arzbar adı verilen takdim bölümünden
2253
Ahmet Talat Onay. age. ss.207-211.
2254
2255
Türkçe Sözlük s.1936.
2256
Derleme Sözlü÷ü. C. X, s.3863.
560
sonra gelir. Bu bölümde Kavuklu, Piúekâr’a aralarında geçmiú gibi hayali bir
olay anlatır, birbirini izleyen nükte ve cinaslarla asıl oyuna hazırlık yapılır. Orta
oyunu’nda bedesten, helva, dilenci, telgraf, nargile, ördek, tramvay, darphane vb.
adlar taúıyan çok sayıda tekerleme vardır.”2257
Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi’nde tekerleme, “Masal, hikâye, halk
tiyatrosu, bilmece gibi türlerin içinde, Âúık edebiyatında, çocuk oyunlarında ve
bazı törenlerde, ya da ba÷ımsız görülen Halk edebiyatı türü” olarak
tanımlanmaktadır.2258
Türk Ansiklopedisi’nde tekerleme, “Halk edebiyatı türü. Bir çeúit söz
cambazlı÷ı, hayal oyunudur. Halk masalı, halk hikâyesi, anonim halk úiiri,
Karagöz ve orta oyunu gibi halk edebiyatının çeúitli türlerinde söylenenleri
oldu÷u gibi, ba÷ımsız olarak anlatılan tekerlemeler de vardır” úeklinde
de÷erlendirilmektedir. 2259
Tekerlemeler konusunda detaylı araútırmalar yapan Pertev Naili Boratav,
tekerlemeyi tanımlamanın oldukça güç oldu÷unu belirtir. Boratav tanım yapmak
yerine türün özellikleri hakkında bilgi vermeyi tercih etmiútir. Boratav’a göre
türün özellikleri úunlardır: “Bu türün baúlıca niteli÷i, herhangi bir ana konudan
yoksun oluúudur. Tekerleme, baú-uyaklar ve uyaklarla elde edilen ses oyunları ile
ve ça÷rıúımlarla birbirine ba÷lanıvermiú, belirli bir úiir düzenine uydurulmuú,
birbirini tutmaz bir takım hayallerle düúüncelerin sıralanmasından meydana
gelmiútir. Tekerlemede düúünceye sadece bu úiirlik ögeler kılavuzluk eder; içerik
öteki halk edebiyatı türlerinde oldu÷undan daha kararsız, daha kaypaktır.
Tekerleme, birbirine aykırı düúünceleri, olmayacak durumları bir araya yı÷ıp,
mantık dıúı birtakım sonuçlara varmakla úaúırtıcı bir etki yaratır. Örgüsü ve
konusu bakımından bu özellik tekerlemenin baúlıca vazifesini de belirler: O,
beklenmedik hayal oyunlarının boúanıvermesiyle úaúırtmak, e÷lendirmek,
keyiflendirmek için baúvurulan bir söz cambazlı÷ıdır. (….) masalda, bir de belirli
úartlar içinde sürdürülen kimi konuúmalarda, anlatıya dinleyicileri hazırlayan bir
giriú, ya da sözü edilen özel durumların bir yorumu vazifesini görür; masal veya
2257
Büyük Larousse. C.22, østanbul: Geliúim Yay., 1986, s.11358.
2258
Nurettin Albayrak. Tekerleme. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. østanbul:Dergâh Yay.,
1998, C.8, s.296.
2259
Türk Ansiklopedisi. Tekerleme. Ankara: MEB Yay., 1982, C.31, s.36.
561
hikâyenin uydurma, gerçek dıúı hayal ürünü oldu÷unu belirtir. Oyunlarda ise
tekerleme, ellerin, kolların vb. hareketleriyle oyunun bölümlerinin birlikte
yürütülmesini sa÷lar.”2260
ùükrü Elçin tekerleme için, “Masal, hikâye, bilmece ve halk tiyatrosu gibi
bazı türler içinde veya müstakil olarak ortaya çıkan mahsullerdir” úeklinde
Tekerlemeyi tanımlayan araútırmacılardan biri de Do÷an Kaya’dır. Do÷an
Kaya’ya göre tekerleme; “Vezin, kafiye, seci ve aliterasyonlardan istifade ederek
hislerin, fikirlerin, hal ve hayallerin abartma, tuhaflık, zıtlık, benzetme, güldürü,
kısa tanım yahut ça÷rıúımlar yoluyla ortaya konuldu÷u basmakalıp sözlerdir.”2262
Kaya’nın buraya aldı÷ımız bu tanımı “Anonim Halk ùiiri” adlı
çalıúmasının ikinci baskısındaki tanımdır. Söz konusu eserin birinci baskısında
Kaya, tanımını “….. konuldu÷u manzum nitelikli basmakalıp sözlerdir” úeklinde
tamamlamıútır. Kaya’nın çalıúmasının ikinci baskısında yaptı÷ı tanımda
tekerlemelerin yapısına yönelik “manzum nitelikli” ibaresi çıkarılmıútır. 2263
L. Sami Akalın ise tekerlemeyi, “Genellikle ölçülü, kafiyeli, simetrili,
onomatopeli ve sürrealist söz dizisi” olarak tarif eder.2264
Arslan Tekin, “Edebiyatımızda øsimler ve Terimler” adlı eserinde
tekerlemeyi, “Sözlüklerde ‘a÷ızda yuvarlanan söz… Saçma sapan söz… Eúsesli
kelimelerle kurulu konuúma…’ anlamlarına gelen tekerleme, masal, hikâye,
bilmece, halk tiyatrosu gibi bazı edebî türler içinde veya müstakil olarak söylenen
ölçülü ve kafiyeli sözlerdir.” úeklinde tanımlar. økinci bir tanım olarak da “Âúık
fasıllarında, saz úairlerinin yaptıkları úiir yarıúmasına denir” tanımını verir. 2265
Mehmet Zeki Pakalın ise tekerlemeyi saz úairleri açısından ele alır ve
tanımlar. Pakalın tekerleme için, “Saz úairlerinin fasıl adı verdikleri toplu ahenk
2260
Pertev Naili Boratav. 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı. østanbul:Gerçek Yayınevi, 1982, 4.
Baskı, s.134, 135.
2261
2262
Do÷an Kaya. Anonim Halk ùiiri. Ankara: Akça÷ Yay.,2004, 2. baskı, s.548.
2263
Do÷an Kaya. Anonim Halk ùiiri. Ankara:Akça÷ Yay., 1999, s.546.
2264
L. Sami Akalın. Edebiyat Terimleri Sözlü÷ü. østanbul: Varlık Yay., 1966, s.178.
2265
Arslan Tekin. Edebiyatımızda øsimler ve Terimler. østanbul:Ötüken Neúriyat, 1995, s.589, 590.
562
sırasında müsabaka mahiyetinde úiir söylenmesi yerinde kullanılır bir tabirdir”
demektedir.2266
Yukarıya aldı÷ımız tanımlarda tekerleme ba÷ımsız bir tür ba÷lamında ele
alınıp tanımlanmaya çalıúılmıútır. Ancak yapılan tanımlara baktı÷ımızda;
tekerlemenin içinde yer aldı÷ı türlerle bütünleúmiú özelli÷inden ayrı
düúünülemedi÷i ve tanımların da buna göre yapıldı÷ı görülmektedir. ùükrü Elçin,
Mehmet Zeki Pakalın, Arslan Tekin ve Do÷an Kaya gibi araútırmacılar bir
taraftan tekerlemeyi tanımlamaya çalıúırlarken di÷er taraftan da türün genel
özelliklerini ortaya koymaya çalıúmıúlardır.
Tekerleme türü üzerinde araútırma yapan isimlerden biri de Ali
Duymaz’dır. Duymaz da tekerlemeyi tanımlamak yerine türün; anlatım ve içerik,
úekil ve kaynakları hakkında ayrıntılı bilgiler vermiútir.2267
Bulgaristan Türkleri tekerlemelerini inceledi÷imiz bu bölümde, türün
kendine özgü özellikleri nedeniyle, türü tanımlamak yerine daha önceki
araútırmacılar tarafından belirlenen türe dönük özelliklerini vermeyi tercih
edece÷iz. Tekerlemede insan hayalinin sınırlarını zorlayan fantastik bir kurgunun
oldu÷unu görüyoruz. Tekerleme gerçekte var olmayan, hayal ürünü, hayali ve
gerçek dünyada yaúanamayacak olayları úiirin unsurlarını; ölçü, kafiye, seci,
aliterasyon vb. kullanarak úiir düzeninde ve birbirini tutmaz birtakım hayallerle
düúüncelerin sıralanmasından oluúan söz dizeleridir. Tekerleme; ses taklidi,
yineleme, ikileme gibi dilin anlatım gücünü de kullanarak bu fantastik kurgusunu
tamamlar. Duymaz, tekerlemeleri ayırt edici iki temel noktanın bulundu÷unu
belirtir. Bunlardan birincisi ifade ve üslupta görülen úekilsizlik ve de÷iúkenlik,
anlamın arka planda kalmasıdır. økincisi ise metinlerin oluúumunda aúkınlık, rüya,
hayal, yalan, mizah, çocuksuluk, hipnoz, içki yahut uyuúturucu kullanımı veya
bunların birkaçının bir araya gelmesi gibi sebeplerle ortaya çıkan otomatizmle
gerçeküstü ifadeler kullanılmasıdır. Birbiriyle son derece iliúkili olan bu iki
2266
Mehmet Zeki Pakalın. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü÷ü. Ankara: MEB Yay.,
1983, C. III, s.442.
2267
Ali Duymaz. ørfanı Arzulayan Sözler Tekerlemeler. Ankara: Akça÷ Yay., 2002, ss.10-12.
563
hususa ekleyebilece÷imiz bir nokta da, daha ciddi ve fonksiyonel metinlerin
zamanla tekerlemeye dönüúmesinin mümkün oldu÷udur. 2268
Tekerlemelerin anlatım ve içerik bakımından özellikleri Ali Duymaz
tarafından úu úekilde sıralanmıútır:
“1. Tekerlemeler, belirli bir ana konudan yoksundurlar. Ba÷lı
bulundukları türle iliúkileri itibariyle manalarından çok fonksiyonlarıyla
de÷erlendirilebilir.
2. Tekerlemeler, mısra baúı ve sonu kafiye, aliterasyon ve secilerle
sa÷lanan ses oyunlarıyla ve ça÷rıúımlarla birbirine a÷lanmıú, belirli bir nazım
düzenine kavuúturulmuú, birbirini tutmayan hayallerle düúüncelerin
sıralanmasından meydana gelmiútir.
3. Tekerlemede duygu, düúünce ve hayaller tezat, mübala÷a, úaúırtma,
tuhaflık ve güldürmeye dayalı birtakım söz kalıpları içinde art arda sıralanır ve
yuvarlanır.
4. Tekerlemede düúünceye sadece bu nazım unsurları kılavuzluk eder;
muhteva di÷er halk edebiyatı türlerinde oldu÷undan daha kaypak, kararsız ve
tutarsızdır. Yani tekerlemede úekil ve fonksiyon, muhteva ve konunun önüne
geçmiútir.
5. Bazı tekerlemeler karúılıklı soru ve cevap úeklinde ve zincirleme diyalog
halinde gider.
6. Tekerlemeler muhteva ve anlatım bakımından yakın veya yabancı
halklarla benzerlik gösterebilir.” 2269
Tekerlemelerin kökeni ve teúekkülü konusunda Ali Duymaz, bugünkü
tahlillerde ve yorumlarda tekerlemeleri oluúturan ortamdan ve fonksiyondan
uzaklaúıldı÷ını ve sadece anlamsız sözler yuma÷ı olarak kaldıklarını ifade eder.
Duymaz’a göre tekerlemenin kökenine inmek tekerlemeyi de÷erlendirme
konusunda daha sa÷lıklı sonuçlar vermemizi kolaylaútıracaktır.2270
Tekerlemelerin kökeni ve teúekkülü görüú ileri süren isimlerden bir ùükrü
Elçin’dir. Elçin, “Tekerlemelerin kayna÷ını aklın kanunları dıúında hayalî,
2268
2269
2270
564
uydurma söz ve vakalarla gerçek maceralar teúkil eder. Ayrıca bazı úaman
dualarının kutsî de÷erleri ile sihir güçlerini kaybederek tekerlemelere bir bakıma
zemin teúkil etti÷i söylenebilir” diyerek Yunus Emre ve Kaygusuz Abdal’dan
örnekler verir.2271 Tekerlemelerin kökeni ve teúekkülü konusunda görüú bildiren
isimlerden biri de Pertev Naili Boratav’dır. Boratav, “Yetiúkinlerin olsun,
çocukların olsun, sözlü geleneklerindeki tekerleme da÷arcıklarına gereç sa÷lamak
için baúvurdukları pek çok yollardan bir tanesi, baúka türdeki metinleri yeniden
iúlemek, evirip çevirip onlara tekerlemenin havasına, edasına, düúüncesine uygun
yeni biçimler vermektir. Bunun için yabancı dillere bile baúvuruldu÷u, onlardan
ya çeviri yoluyla, ya da mekanik bir ‘aktarma’ ile tekerleme gereci alındı÷ı olur.
Birtakım Türk oyun tekerlemelerinin ise kökenleri, çok eski dualara, belki øslam
öncesi din törenlerinde yer alan kutlu bilinmiú sözlere çıkar” demektedir.2272
Tekerlemelerin kökenin çok eski úaman dualarına kadar gitti÷i noktasında her iki
araútırmacıda aynı görüúü paylaúmaktadırlar.
Ali Duymaz, “eski tekerlemelerin önemli bir kısmının asıl fonksiyonlarını
kaybederek zamanla úekil ve üslup de÷iútirerek günümüzün tekerlemelerine
kaynaklık etti÷ini” belirtmektedir. Duymaz, tekerlemelerin kaynaklarını úu
baúlıklar altında toplamıútır:
“1. Çocuk zihninin serbestli÷i
2. Hayal ve düúler
3. øçki, esrar vb. øçme
4. ùamanlık Esrimesi
5. Tasavvufi Aúkınlık
6. Yalan
7. Ola÷anüstülük ve Abartma
8. Mizah”2273
Ali Duymaz’a göre tekerleme sözünün genel bir tür anlamında
kullanılmasına Türk toplulukları arasında pek rastlanmamaktadır. Makedonya,
Bulgaristan, Gagauz, Kıbrıs, Dobruca ve Irak Türkleri gibi Türkiye co÷rafyasıyla
2271
2272
Pertev Naili Boratav. age. s.146,147.
2273
Ali Duymaz. age. ss.13-20.
565
yakın iliúkideki Türk toplulukları arasında ise masal tekerlemesi anlamında
kullanılmaktadır.2274 “Azeri Türkleri masal tekerlemesi karúılı÷ı olarak “piúrov”
sözünü tercih etmektedirler. Tür ve úekil problemi di÷er Türk edebiyatlarında da
var oldu÷u için isimlendirmede farklılıklar vardır. Mesela Türkmenler neredeyse
bizdeki tekerleme kavramına yakın bir görevde “sanavaç”, Azeriler ise “düzgü”
terimini kullanmaktadırlar. Tekerlemenin alt dallarından yanıltmaç ve sayıúmaca
sözlerinin ise daha yaygın olarak kullanıldı÷ı dikkati çekmektedir. Azerbaycan’da
“sanama, çaúdırma, yanıltmac”, Kırgızlarda “cañılmac”, Kazaklarda
“cañıltpaú”, Kazan Tatarlarında “sanamıú”, Dobruca Tatarlarında “sayma”,
Kırım Tatarlarında “tez aytuv”, Türkmenlerde “yañıltmaç, sanavaç”
Gagauzlarda “sayılmak, dil kırmak veya yanıltmaç”, Irak Türkmenlerinde
“çaútırma” sözleri bu manaları vermektedir. Bizim tekerleme kavramı altında
de÷erlendirdi÷imiz pek çok metin ise di÷er Türk yurtlarında; “cır, takmak,
takmaza, öleñ, ırım, arbav, besik cırı, beúik na÷mesi, acıtma, arzulama, besleme,
cırnatma, sabiy-beúik cırla, ohúama, ezizleme, eylendirme, layla, im-tom, aydım,
yaremazan, carapazan gibi çok çeúitli adlandırmalarla karúımıza çıkmaktadır.2275
Karakalpaklarda ise, “jañıltpaú” denilmektedir.2276
III.3.2. Tekerlemelerin Sınıflandırması
Tekerlemeler üzerinde önemli çalıúmalar yapan Pertev Naili Boratav,
tekerlemeleri dört baúlık altında toplamıútır:
“1. Masal tekerlemeleri
2. Oyun tekerlemeleri
3. Tören tekerlemeleri
4. Ba÷ımsız söz cambazlı÷ı de÷erinde tekerlemeler.”2277
2274
Duymaz’ın bu görüúü için en azından Bulgaristan Türkleri için katılmamız mümkün de÷ildir.
Çünkü sözlü ortamda kaynak kiúiler ifade ettikleri sözlü ürünlerin ne oldu÷unu, hangi isimle
anıldı÷ını bilemezler. Türlerle ilgili adlandırmaları araútırmacılar vermektedirler. Bir annenin
çocu÷una tay durdururken söyledi÷i, yuvarladı÷ı sözlerin “tekerleme” diye isimlendirildi÷ini
bilmesini bekleyemeyiz. O, gelenekte gördü÷ü, iúitti÷i sözleri çocu÷una aktarandır. Bu nedenle
tekerlemenin sadece “masal tekerlemesi” anlamında kullanıldı÷ını söylemek bize göre isabetli bir
saptama de÷ildir diye düúünmekteyiz.
2275
2276
Pınar Dönmez Fedakar. age. s.75.
2277
566
ùükrü Elçin ise, tekerlemeleri úu baúlıklar altında örneklemiútir:
“A. Kısa tekerlemeler
B. Söz oyunlarına dayalı tekerlemeler
C. Çeúitli konular
Ç. Çocuk oyunları tekerlemeleri
D. Masal tekerlemeleri
E. Hikâye tekerlemesi
F. Âúık karúılamaları tekerlemesi
G. Mizahî tekerleme”2278
Tekerlemeleri tasnif eden araútırmacılardan biri de Do÷an Kaya’dır. Kaya,
tasnifinde tekerlemeleri dokuz ana baúlıkta toplamıútır. Ana baúlıkları alt
baúlıklara da ayıran Kaya’nın tasnifi úu úekildedir:
“A. Çocuk Tekerlemeleri
B. Masal Tekerlemeleri
C. Mektup Tekerlemeleri
D Tören Tekerlemeleri
E. Okúamalar
F. Dua, Dilek ve Niyet Tekerlemeleri
G. Seyirlik Oyunların øcrasında Söylenen Tekerlemeler
H. Muhtelif Vesilelerle Söylenen Tekerlemeler
I. Türkü ve ùarkıların De÷iútirilmesiyle Oluúturulmuú
Tekerlemeler”2279
Makedonya Türklerinin tekerlemelerini inceleyen Hamdi Hasan, söyleniú
yerlerine ve iúlevlerine göre Makedonya Türkleri tekerlemelerini dört ana baúlık
altında toplamıútır:
“A. Masal tekerlemeleri
B. Oyun tekerlemeleri
1) Sayıúmacalar
2) Baúlı baúına oyun olan tekerlemeler
2278
ùükrü Elçin. age. ss.592-597.
2279
Do÷an Kaya. age. s.576, 577.
567
C. Tören tekerlemeleri
Ç. Ba÷ımsız söz cambazlı÷ı niteli÷indeki tekerlemeler
a) Yanıltmacalar
b) Edebî Tekerlemeler”2280
Tekerlemelerin sınıflandırmasına yönelik en detaylı çalıúma Ali Duymaz’a
aittir. Duymaz’ın tasnifi hem ayrıntılı hem de kullanıúlı bir tasniftir:
“A. Belirli bir oyun, Tören veya Metne Ba÷lı Tekerlemeler
1. Çocuk Oyunları Tekerlemeleri
a. Ebe seçimi ve Ebe Çıkarma Tekerlemeleri (Sayıúmacalar)
b. Oyuna Eúlik Eden Tekerlemeler
c. Yanıltmacalar ve ùaúırtmacalar
ç. Yergi, Övgü, Kızdırma ve Alay Tekerlemeleri
d. Oyun Daveti veya Da÷ılma Sırasında Söylenen Tekerlemeler
e. Oyuncak Yapımı Sırasında Söylenen Tekerlemeler
II. Tören ve ønanç Tekerlemeleri
a. Tören Tekerlemeleri
1) Geçiú Törenlerine Ba÷lı Tekerlemeler
(a) Do÷um (Bebek Okúamaları)
(b) Ad koyma
(c) Diú Çıkarma
(ç) Sünnet
(d) Okula Baúlama ve E÷itim-Ö÷retim Hayatı
(e) Evlilik ve Aúamaları (Dü÷ün Okúamaları)
(f) Ölüm
2. Toplumu ølgilendiren Törenler
(a) Bahar Bayramları (Nevruz, Hıdrellez vs.)
(b) Ya÷mur Duasına Ba÷lı Törenler
(c) Hayvancılıkla ølgili Törenler (Sayacı Türküleri)
(ç) Ekin Ekme (Saban Toyu)
(d) Hasat Bayramları (Zeytin Kurtuluúu vb.)
2280
Hamdi Hasan. Makedonya Türklerince Söylenen Bilmeceler ve Tekerlemeler. Ankara: Atatürk
Kültür Merkezi Baúkanlı÷ı Yay., 2005, ss.211-225.
568
3. Dinî Bayram ve Törenlerle ølgili Tekerlemeler
b. ønanç Tekerlemeleri
1. Tabiat Unsurlarıyla ølgili Tekerlemeler
2. Hastalık ve Belaları Savmak øçin Kullanılan Tekerlemeler
3. Çeúitli Dinî ønanıúlarla ølgili Tekerlemeler
4. Kader (Fal) Tekerlemeleri
III. Halk Edebiyatına Ba÷lı Tekerlemeler
a. Masal Tekerlemeleri
b. Bilmece Tekerlemeleri
c. Halk Hikâyesi Tekerlemeleri
ç. Fıkralar ve Tekerlemeler
d. Türküler ve Tekerlemeler
e. Ninniler ve Tekerlemeler
IV. Seyirlik Oyunlar ve Halk Sporlarına Ba÷lı Tekerlemeler
a. Orta Oyunu Tekerlemeleri
b. Karagöz Tekerlemeleri
c. Meddah Tekerlemeleri
ç. Di÷er Seyirlik Oyunlarla ølgili Tekerlemeler
d. Halk Sporlarıyla ølgili Tekerlemeler (Pehlivan Okúamaları)
B. Yazılı veya Geliúmiú Edebiyat Tekerlemeleri
I. Âúık Edebiyatı Tekerlemeleri. (Mizahi Destanlar, Hayvan
Destanları vb.)
II. Tekke-Tasavvuf Edebiyatı Tekerlemeleri. (ùathiyeler,
Mülemmalar vb.)
III. Edebî Metinlerin De÷iútirilmesiyle Oluúmuú Tekerlemeler
C. Di÷er Tekerlemeler. (Tekerlemeli Mektuplar, iú ve mesleklerle
ilgili tekerlemeler vb.)”2281
Bulgaristan Türkleri tekerlemelerini gerek yazılı kaynaklardan gerekse
sözlü kaynaklardan elde etti÷imiz metinlerimizden hareketle sınıflandırma yoluna
gittik. Yaptı÷ımız sınıflandırmada tekerlemelerin söylendikleri ba÷lamı ve
2281
Ali Duymaz. age. ss. 26-27.
569
iúlevlerini göz önünde bulundurmaya çalıútık. Sınıflandırma çalıúmamızda baúka
grupların içerisinde de÷erlendirilebilecek bazı tekerleme metinlerini ise elde fazla
metin olmadı÷ından “çeúitli tekerlemeler” baúlı÷ı altında toplamayı uygun gördük.
Bulgaristan Türkleri tekerlemelerini ayrıca yapıları bakımından da inceledik.
Bulgaristan Türkleri tekerlemelerini sınıflandırmamız úu úekildedir:
I. Söylendikleri Yerlere Göre Bulgaristan Türkleri Tekerlemeleri:
1. Çocuk Oyunları Tekerlemeleri
A. Sayıúmacalar
B. Oyuna Eúlik Eden Tekerlemeler
D. Yanıltmaçlar
2. Tören ve ønanç Tekerlemeleri
2.1. Hayatın Dönüm Noktaları ile ølgili Tekerlemeler
A. Bebek Okúamaları
B. Sünnet
C. Evlilik
D. Ölüm
2.2. Bayramlar, Kutlamalar ve E÷lencelerde Söylenen Tekerlemeler
A. Nevruz ve Hıdrellezle ølgili Tekerlemeler
B. Sayacı Tekerlemeleri
C. Pehlivan Okúamaları
D. Ya÷mur Duasına Ba÷lı Törenlerle ølgili Tekerlemeler / Kepçe
Kadın
2.3. ønanç Tekerlemeleri
A. Yıldızname’yi Açarken Söylenen Dua
B. Tövbenin Kabulü için Okunan Dua
C. Hastalık ve Belâları Savmak için Okunan Dualar
D. øyi Niyet ve Temenni Tekerlemeleri
E. ønançla ølgili Di÷er Tekerlemeler
3. Masal Tekerlemeleri
A. Giriú Tekerlemeleri
B. Geçiú Tekerlemeleri
C. Bitiú Tekerlemeleri
570
D. Yalanlamalı Masal
4. Çeúitli Tekerlemeler
A. Tabiat Unsurları ile ølgili Tekerlemeler
B. Hayvanlarla ølgili Tekerlemeler
C. Satıcı Sözleri
D. Yakıútırmacalar
II. Yapılarına Göre Bulgaristan Türkleri Tekerlemeleri
1. Mensur tekerlemeler
2. Yarı manzum tekerlemeler
3. Manzum tekerlemeler
III.3.3. Söylendikleri Yerlere Göre Bulgaristan Türkleri Tekerlemeleri
“Abdal dü÷ünden çocuk oyundan usanmaz” atasözümüzün de ifade etti÷i
gibi oyun, çocu÷un dünyasında amaç de÷il çocuk olmanın gere÷idir. Oyun,
çocu÷un hayatının bir parçasıdır. Çocuk, oynamak zorundadır çünkü hareket
kayna÷ıdır. Oyun, çocukta e÷lenme ve zevk alma duygularını tattırır. Çocu÷un
sosyalleúmesini sa÷lar. Oyun disiplindir. Kurallara uyma, hakkına rıza gösterme,
paylaúma, yardımlaúma duygularının çocu÷un dünyasında geliúmesine yardımcı
olur. Çocuk her yerde oynar. Ev, bahçe, park, okul, bulabildi÷i her yer çocuk için
oyun alanıdır. Oyun, çocuk için eylemlerini yapabildi÷i özgürce bir alandır.
Çocuklar istedikleri zaman oyuna baúlar, istedikleri zaman bırakırlar. Kısaca
çocuk oynamak zorundadır.
ønsanın oldu÷u yerde oyun da vardır. Oyun hep vardı ve var olmaya da
devam edecek. Türklerde çocuk oyunlarıyla ilgili en eski bilgilere Divânü
Lugâti’t-Türk’te rastlamaktayız. Sözlükte; oyun, oyunla ilgili terimlerin yanı sıra
oyun isimleri de geçmektedir: “Çen÷li-men÷li”, “çevgen (veya çö÷en)”,
“karaganu”, “köçürme oyun”, “müngüz müngüz”, “öceú”, “ötüú”, “ütüú”,
“yalıngula”, “yalın÷u”, “yarıú”. Bunların dıúında sözlükte oyunla ilgili olarak;
“aúukla”, “büdhi”, büdhüú”, “çekleú”, “oyna”, “oynagu yer” ,“ötüú ötüú”,
“tasal” ,“utsuk”, utuú” sözlerine de rastlanmaktadır.2282 Ancak Divan’da
tekerleme veya sayıúmacayla ilgili herhangi bir bilgi veya metin örne÷i yoktur.
2282
Kaúgarlı Mahmut. Divanü Lûgaiti’t-Türk Dizini. Hzl. Besim Atalay. Ankara: TDK Yay., 1991.
571
“Meger sultanum, gine yazın bu÷ayı saraydan çıkardılar. Üç kiúi sa÷
yanından üç kiúi sol yanından demür zincir ile bu÷ayı tutmuúlar idi. Gelüp
meydan ortasında koyu virdiler. Meger sultanum, Dirse Hanun o÷lançu÷ı üç dahı
ordu uúa÷ı meydanda aúuk oynarlar idi.” Dede Korkut anlatmalarından “Dirse
Han O÷lu Bo÷aç Han”da Bo÷aç, Korkut Ata kendisine bu ismi vermeden hemen
önce meydanda akranlarıyla “aúık” oynuyordu.
Konumuz oyun tarihi, oyun kuramları de÷il. Ancak Çocuk oyunları
tekerlemelerini incelemeye geçmeden önce “oyun”, “oyunun temel ögeleri” gibi
kavramlar üzerinde de durmak faydalı olacaktır.
Oyun kelimesi çok de÷iúik anlamlarda kullanılmaktadır. Türkçe Sözlük’te
“oyun” kelimesinin karúılıkları úunlardır:
1. Vakit geçirmeye yarayan, belli kuralları olan e÷lence. 2. Kumar. 3.
ùaúkınlık uyandırıcı hüner. 4. Tiyatro veya sinemada sanatçının rolünü yorumla
biçimi. 5. Müzik eúli÷inde yapılan hareketlerin bütünü. 6. Seslendirilmek veya
sahnede oynanmak için hazırlanmıú eser, temsil, piyes. 7. Bedence ve kafaca
yetenekleri geliútirmek amacıyla yapılan, çevikli÷e dayanan her türlü yarıúma. 8.
Güreúte rakibini yenmek için yapılan türlü biçimlerde úaúırtıcı hareket. 9. Teniste,
tavlada taraflardan birinin belirli sayı kazanmasıyla elde edilen sonuç. 10. Hile,
düzen, desise, entrika.
Türkçe Sözlük’e baktı÷ımız zaman “oyna- ” fiilinden türemiú kelimelerin
çoklu÷u dikkat çekicidir. Aslında büyük-küçük herkes hayatın içinde bir úekilde
oyun oynamaktadır. Hayata da oyun dememiz belki de bundandır.2283
Konu üzerinde çalıúma yapan pek çok bilim adamı “oyun” kelimesini
tanımlamıútır. Huizinga, insanın oyun etkinli÷i içerisinde kültürü yarattı÷ı
düúüncesindedir. Oyun, insan için, yalnızca kültür ba÷lamında de÷erlendirilmesi
gereken bir olgu de÷il; gerçekte bundan çok daha fazladır. Huizinga, “oyun
özgürce razı olunan, ama tamamen emredici kurallara uygun olarak belirli zaman
ve mekân sınırları içinde gerçekleútirilen, bizatihi bir amaca sahip olan, bir
2283
Türkçe Sözlük. s.1526, 1527.
572
gerilim ve sevinç duygusu ile “alıúılmıú hayat”tan “baúka türlü olmak” bilincinin
eúlik etti÷i, iradî bir eylem veya faaliyettir” diye tanımlamaktadır.2284
Dilimizde “oyna-” fiilinden türemiú pek çok kelime ile “oyun” kelimesinin
içinde oldu÷u, oyun oynamak, oyun alanı, çocuk oyunu vb. pek çok söz varlı÷ının
Türkçe Sözlük’te yer aldı÷ını belirtmiútik. Bu ba÷lamda “oyun”, “oyun oynamak”
tabirlerinin araútırmacılar tarafından birbirinden ayrıútırılarak tanımlanması oyun
kavramının sınırlarının geniúli÷ini göstermesi açısından önemlidir. B. Suits,
“oyun” için de÷il ama “oyun oynamak” için bir tanım yapmıútır: “Oyun
oynamak, belli bir duruma…, yalnızca kuralların izin verdi÷i araç ve
yöntemlerin… kullanılmasıyla varılmaya çalıúıldı÷ı; kuralların, daha etkisiz araç
ve yöntemler lehine daha etkili olanları yasakladı÷ı (kurucu kurallar) ve
kuralların salt o etkinli÷i olanaklı kıldı÷ı için benimsendi÷i (lusorik tavır) bir
u÷raútır. (…) Oyu oynamak, gereksiz engelleri yenmek için gönüllü bir
giriúimdir.”2285 B. Suits’in tanımı “oyun”, “oyun oynamak” kavramlarına farklı
bir bakıú getirmektedir. Suits’in tanımına göre, oyun oynamak; belli bir sonuca
ulaúmak için daha yeterli olanı yasaklayıp daha az yeterli olana izin veren kurallar
çerçevesinde gerçekleútirilen gönüllü bir etkinliktir. Bu yaklaúıma göre oyun
oynamak hayatın ta kendisidir. Çocuk, hayatı, oynadı÷ı oyunların içerisinde
bulmakta, ö÷renmekte, bir anlamda hayatı oynamıú olmaktadır.
Oyun; “alan, zaman, kurallar ve amaç” olmak üzere dört temel ögeden
oluúur. Oyunların hepsi sınırlanmıú bir alanda oynanır. Zaman ise, oyunun
baúlamasından bitmesine kadar geçen süredir. Her oyunun kendine özgü kuralları
vardır. Oyuna dâhil olan herkes önceden belirlenmiú bu kurallara uymak
zorundadır. Çok az oyunda karúılıklı anlaúma yolu ile kurallar de÷iútirilebilir.
Amaç, oyun için geniú bir kavramdır. Oyunda amaç yenmektir. Ancak çocuk
oyunlarının iúlevlerine baktı÷ımızda ve oyunu bizatihi hayatın kendisi olarak
kabul etti÷imizde ve genel bir bakıúla bakıldı÷ında oyunun amacı olan
“kazanma”nın anlamının çok daha farklı boyutlarda oldu÷u görülmektedir.
2284
J. Huizinga, Homo Ludens. Oyunun Toplumsal øúlevi Üzerine bir Deneme Çev.M. A. Kılıçbay.
østanbul:Ayrıntı Yay., 1995, s.48.
2285
B. Suits. Çekirge-Oyun, Yaúam ve Ütopya. Çev. S. Sertabibo÷lu. østanbul:Ayrıntı Yay., 1995,
52.
573
Oyuna dalan çocuk aslında kendi dünyasında sınırsız bir özgürlük
alanındadır. Hayali kahramanlar ve arkadaúlar uydurur, onlarla konuúur. Çocu÷un
hayal dünyasının sınırsızlı÷ına, dünyayı alt üst ediúine ö÷rendi÷i tekerlemeler de
eúlik eder. Çocu÷un hayal dünyasının sınırsızlı÷ı kadar çocuk oyunları
tekerlemelerinde de mantık dünyasını zorlayan bir o kadar sınırsızlık vardır
demek mümkündür.
Çocu÷un hayatının bir parçası ve özgürlü÷ünün alanı olan oyuna müziksel
özelliklerin katılması da kaçınılmazdır. Tekerlemeler, oyunlardaki ritmi ve
müzikaliteyi sa÷lar. Oyundaki hareketlerin veya figürlerin eú zamanlı bir úekilde
yapılmasını sa÷layan tekerleme böylece oyunun parçalarını birleútirerek bir
bütünün ortaya çıkması iúlevini görür.
Sayıúmacalar oyun tekerlemelerinin bir türüdür. “Oyun-baúında söylenen
‘ebe seçimi’ ile ilgili tekerlemeler”dir2286 ve bunların en belirgin yapısal özelli÷i
di÷er tekerlemeler gibi “baútan ya da sondan” uyaklı, ahenkli söz kalıpları
olmalarıdır. 2287 Oyunların temel ögelerinden biri de kurallardır. Her oyunun kuralı
oldu÷una göre oyun oynamak için bir araya gelen çocukların oyuna baúlamak için
ebe seçmeleri gerekmektedir. Ebe seçimi de tekerleme yolu ile olmaktadır.
Tekerleme bir nevi kuradır. Ebe seçiminin yanında oyun öncesinde eú seçimi, ebe
çıkarma için de sayıúmaca yapılır. Sayıúmaca yolu ile ebe seçimi iki úekilde
olabilir: Ya tek söyleyiúte son hece veya kelime kime rastlarsa ebe o olur; ya da
her söyleyiúte son hece veya kelimeye rastlayan çocuk kurtulur, son olarak kim
kalırsa ebe o olur.2288
Bulgaristan Türkleri arasında tekerlemenin bu türüyle ilgili farklı bir
adlandırma ile karúılaúmadık. Türkmenlerde çocuklara mahsus bir aydım (=türkü)
türü olarak tarif edilen oyun tekerlemelerine “sanavaç” adı verilmektedir.
Azerbaycan ve Özbek Türkleri “sanama”, Gagauz Türkleri “sayılmak”,
Türkmenler “sanavaç”, Kazan Tatarları “sanav”, “sanamıú”, Kırım Tatarları
“sayı”, Dobruca Tatarları ise “sayma” terimini kullanmaktadırlar.2289
2286
M. Öcal O÷uz. Çocukların ‘Sayıúmaca’ Dünyası. Ankara: Milli Folklor, 1992, S. Kıú 16,
ss.24-29.
2287
2288
Pertev Naili Boratav. age. s.135,136; Ali Duymaz. age. s.103.
2289
574
Bulgaristan Türkleri çocuklarının söyledi÷i bir sayıúmaca örne÷i:2290
“On;
Kırmızı don;
Dolapta peynir
Yala yala bitmez;
Ayúecik mucuk, mucuk;
Fatmacık mucuk, mucuk;
Sen bu oyundan çık;
Pis çocuk.”2291
Sayıúmacaların cinsiyete göre bazen içerik bakımından farklılık
gösterdi÷ini de belirtmemiz gerekir. Özellikle erkek çocukların kendi aralarında
oynadıkları oyunlarda; ebe seçimi, ebe çıkarma ya da eú seçiminde “argo
sayıúmacalar”a rastlanabilmektedir: “6 kere 6, 36 / hakem verdi penaltı / penaltıyı
attık / hakemin g…ünü patlattık.” “30, 30, 60 dedenin s…i kalkmıú / 70 benimki
sana geçmiú.”vb.2292
Oyuna eúlik eden tekerlemeler, oyun esnasında, belli bir ezgiyle el, kol ve
çeúitli beden hareketlerinin eúli÷inde söylenir. Oyun içinde söylenen tekerlemeler,
oyundaki figürlerin eúzamanlı yapılmasını sa÷lar, oyunun seyirlik yanını
güçlendirir.
Belli baúlı bir oyun olan tekerlemeler de vardır. Bu yapıdaki
tekerlemelerde oyunun oynanması tekerlemenin söylenmesinden baúka bir úey
de÷ildir. Belirli bir senaryo ile icra edilir ve seyirlik yönleriyle ilgi uyandırırlar.
Bazıları ikili konuúmalar biçimindedir ve belirli bir ezgiyle söylenirler.
Bulgaristan Türkleri arasında çok yaygın olan “Alaylar alaylar” tekerlemesini
örnek gösterebiliriz:
“Kızlar: Alaylar bulaylar, kartopu mu alaylar, ne gördün, ne istersin,
bizim alaylar.
O÷lanlar: ùu karúıda bir güzel gördüm onu isterim. 2293
Kızlar: O güzelin adını bildirin bize.
2290
Di÷er örnekler için çalıúmamızın “Metinler” bölümüne bakılabilir.
2291
Bkz. Kù86
2292
Uúak’ta oyun oynarken rastladı÷ım erkek çocuklardan derledi÷imiz tekerleme örnekleridir.
2293
575
O÷lanlar: O güzelin adı Nazmiye hanımdır.
Kızlar: Altın koçu hazır olsun, en geri kalanı bizim olsun.”2294
Konumuzla ilgili bir baúka örnek Türkiye sahasında da karúılaútı÷ımız
“hoppacık” tekerlemesidir.2295
“Ananın adı ne?
Fatmacık
Babanın adı ne?
Tokmacık
Kaldır beni
Hoppacık”2296
Çocuklar oyun oynamak istedikleri zaman de÷iúik yollarla birbirlerini
oyuna davet ederler. Anadolu’da, yazın açık alanlarda oynanan oyunlar genelde
“ikindi serinli÷inde” oynanır. Çocuklar oyun alanlarına kendiliklerinden
toplandı÷ı gibi bazen birbirlerini tekerleme ve türkü söylemek suretiyle de oyun
alanına ça÷ırırlar. Kendi çocuklu÷umdan aklımda kalan oyuna davet tekerlemesi
úöyleydi: Oyuna ça÷ırdı÷ımız arkadaúımızın evinin önüne gider adını söyledikten
sonra hep birlikte “……… pabucu yarım/ Çık soka÷a oynayalım” derdik. Oyuna
davet eden bir baúka tekerleme örne÷i de úu úekildedir: Bir oyun oynamak isteyen
çocuk ne oynamak istedi÷ine karar verdikten sonra elini avuç içi yukarıya
bakacak úekilde yere koyar. Saklambaç oynamaya karar verdiyse, “Saklambaç
oynayan elime mum diksin, saklambaç oynayan elime mum diksin” der. O sırada
o oyunu oynamak isteyenler iúaret parmaklarını çocu÷un avucunun içine koyarlar.
Çocuk gelmeyenleri son bir kez oyuna ça÷ırmak için, “Kale kapanıyor, çıkan
2294
Bu tekerlemeye Makedonya Türkleri arasında da rastlanmaktadır. Bkz. Hamdi Hasan. age.
s.216. Bu tekerlemeye Anadolu sahasında oldu÷u gibi, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde de
rastlanmaktadır. Kıbrıs’ta “Alaydan malaydan” adıyla benzer úekilde oynandı÷ını Mevlüt
Özhan’dan ö÷reniyoruz. Bkz. Mevlüt Özhan. “Türk Cumhuriyetlerinde Oynanan Çocuk Oyunları
ve Tekerlemelerinin Türkiye’dekilerle Karúılaútırılması”. Ankara: KB Yay., øpek Yolu Uluslar
arası Halk Edebiyatı Sempozyumu Bildirileri, KB Yay., Ankara 1993, s.443-463.
2295
Di÷er örnekler için çalıúmamızın “Metinler” bölümüne bkz.
2296
576
oynamıyor” der ve bundan sonra parmaklarını avucunun içine koyanlarla o oyunu
oynar.2297
Derlemelerimiz sırasında ve daha önce kayda geçilmiú metinler arasında
Bulgaristan Türkleri tekerlemeleri arasında oyuna davet tekerlemesi örne÷ine
maalesef rastlayamadık. Elbette bu Bulgaristan Türkleri çocukları arasında oyuna
davet tekerlemeleri yoktur anlamına gelmez.
Yanıltmaçlar, yakın seslerin arka arkaya gelmesi ile oluúan sözlerin
söyleyiúindeki güçlük nedeniyle söz cambazlı÷ına dayanan bir tekerleme
çeúididir. Yanıltmaçların gramerdeki karúılı÷ı tenafür/kakofoni; ses uyumsuzlu÷u,
ses kakıúımı, kakıúma anlamına gelen terimdir. Çok yakın seslerin bir araya
gelmesiyle oluúan sözlerin kula÷a hoú gelmeme durumudur. Yanıltmaçlar söyleniú
güçlü÷ü taúırlar. Bu nedenle çocuk halk bilgisinde kendi baúına söylenmesi hüner
sayılan tekerlemelerdir. Çabuk ve yanlıúsız söylenmesi gerekir. Söyleme güçlü÷ü
olan bu tekerlemeleri söylerken yanılan, sözleri birbirine karıútıran çocuk gülünç
duruma düúer. Ortaya çıkan tuhaflık dinleyicileri e÷lendirir. Ancak bu
tekerlemelerin e÷lendirme iúlevinin yanında ana dili ö÷renmede ve çocukların
düzgün konuúmalarına yardımcı olma gibi iúlevleri de vardır. Ayrıca kurnaz
sorulardan oluúan ve muhatabı tuza÷a düúüren daha çok bilmeceye yaklaúan
yanıltmaçlar da vardır. Bu yanıltmaçlar daha çok dikkat ve ilgi yo÷unlu÷u
gerektirdikleri için çocu÷un zekâ geliúimine olumlu etki yaparlar.
Yanıltmaçlara; “Azeriler “yanıltmaca”, “çaúdırma”, Irak Türkmenleri
“çaúırtma”, Türkmenler “yañıltmaç”, Kazaklar ve Kırgızlar “cañıltpaú”,
Özbekler “tez aytiú, çendiú, aldanmaçak”, Afganistan Özbekleri “tutal-tez aytıú”,
Kırım Tatarları “tez aytuv”, Gagauzlar ise “dil kırmak” adını
vermektedirler.”2298 Bulgaristan Türkleri arasında tekerlemenin bu çeúidi için
farklı bir adlandırma ile karúılaúmadık.
Bulgaristan Türkleri tekerlemelerinin sınıflandırmasındaki ikinci
baúlı÷ımız “Tören ve ønanç Tekerlemeleri” adını taúımaktadır. Bu ana baúlı÷ı;
Hayatın Dönüm Noktaları øle ølgili Tekerlemeler ve Bayramlar, Kutlamalar ve
2297
Serpil (Aygün) Cengiz. Kdz. Ere÷lisi Örne÷inde Çocuk Oyunlarının Halk Bilimsel Açıdan
øncelenmesi. Ankara:Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Halk Bilimi Anabilim Dalı
Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1996, s.66.
2298
577
E÷lencelerde Söylenen Tekerlemeler ve ønanç Tekerlemeleri adıyla alt baúlıklara
ayırarak de÷erlendirdik. Ancak hayatın dönüm noktalarıyla ilgili de÷erlendirme
ve inceleme yapacak kadar tekerleme metinlerine ulaúamadık. Elimizdeki
metinleri de konularına göre; bebek okúamaları, sünnet, evlilik ve ölüm
tekerlemeleri úeklinde sınıflandırdık.
Bulgaristan Türkleri arasında, özellikle Deliorman bölgesinde, nevruz ve
hıdrellez canlılı÷ını koruyan bayramlardır. Nevruz ve hıdrellezde söylenen ve
tespit edebildi÷imiz tekerleme metinleri yeni bir yılın baúlangıcında iyi niyet ve
sa÷lık temenni eden içeriklere sahiptirler.
Saya gelene÷inin “alaman” harbi sırasında yasaklandı÷ını belirten kaynak
kiúiler, bu e÷lencenin artık unutuldu÷unu ifade etmiúlerdir. Dolayısıyla saya
e÷lencelerinden geriye, kaynak kiúilerin hatıralarında bilgi kırıntıları
diyebilece÷imiz çok az úeyler tespit edebildik:
“Camalcı geldi duydunuz mu?
Ambara ekini koydunuz mu?
Bu Camal kimden kalma?
Hazreti Hamza’dan kalma…”2299
Bulgaristan Türkleri için güreú en önemli sporlardan birisidir. Özellikle
Deliorman bölgesi yetiútirdi÷i güreúçilerle ünlüdür. Koca Yusuf, Filiz Nurullah,
Kurtdereli Mehmet Pehlivan, Aliço ilk akla gelen pehlivanlardan sadece bir
kaçıdır. Sünnet, dü÷ün ve bayramlarda e÷lencelerin en renkli en zevkli anları
güreúçilerin meydana çıktıkları anlardır. Ya÷lı güreúlerde önemli figürlerden biri
de cazgırlardır. Cazgır, genellikle baúa soyunan pehlivanları alaya dizer.
Pehlivanlar dört ayak olur ve cazgırın duası baúlar. Cazgırlık yapacak kiúinin
bütün güreúçileri iyi tanıması, güreú kurallarını bilmesi gerekir. Cazgırlara
“salavatçı” da denilir. Pehlivanlar yerini alınca, cazgır ortaya çıkar:
“Güreú kuruldu ovaya
Pehlivanlar durdu duaya
Öteden beri gelelim
Azımızı çoka yettirelim
2299
Halil Sarıkovanlık . Medovets/Sarıkovanlık. Razgrad: Et Poligraf Basımevi, 2004. s.84.
578
Gelin bir peúrev çekelim
Hepimiz úu güreúi görelim…”
“Ya÷lı pehlivanlar, baúpehlivanlar!

Zavut’ta da vardı sizin gibi bir pehlivan,
Ona derlerdi Yenilmez Deli Yahyaaa,
Aranızda varsa e÷er gözü korkan, canı sıkılan,
Durmasın, pes etsin, gitsin tarlayaaa
Alta düútüm diye gücenmeyin haa, sakın,
Üste çıktım diye de sevinmeyin úahın úahın!”2300
Meydana çıkan pehlivanlara daha önceki pehlivanlar hatırlatır. Dünyanın
geçicili÷inden söz edilir. Burasının er meydanı oldu÷u, gözü korkan canı sıkılan
varsa pes edip gitmesi gerekti÷i belirtilir. Yenme ve yenilmenin normal
karúılanması; üste çıkanın sevinmemesi, altta kalanın da gücenmemesi nasihati
verilir. Peygambere salâvat getirilir. Hz. Hamza’nın pehlivanların piri oldu÷u
hatırlatılır. Pehlivan okúamalarında; “iki er çıktı meydana/ Allah Allah
illallah/peygambere salâvat /Pehlivanların piri Hz. Hamza” sözleri bütün
okúamalarda ortaktır. Bunun dıúında söylenen her söz okúamayı söyleyenin
kabiliyetine ba÷lıdır. Belli bir úekil düzeninden söz etmek mümkün de÷ildir.
ønanç, insan hayatının her alanını kuúatır. ønanmak fıtridir. ønsan,
bilinmezlik ve çaresizlik karúısında aynı tepkileri ortaya koyar. ønsano÷lu
dünyanın neresinde yaúarsa yaúasın, ölüm ve ötesi, gelecek, felaketler vb.
durumlar karúısında acizdir. ønsano÷lu kendisine kötülük yapaca÷ını düúündü÷ü
varlık ve olayları kendi istekleri do÷rultusunda yönlendirme arzusu taúır. Bu
arzusunu bazen pratiklere bazen sözlere döker. Bazen de pratik ve sözler bir
arada, iç içedir.
“Kaç tane si÷il varsa o kadar ip alacaksın, beú tane varsa beú tane, on
tane varsa on tane ip hazırlayacaksın. Bu ipi dü÷ümleyeceksin, dü÷ümledikten
sonra o ipi yumaklayacaksın, bir taúın yanına gidip taúı hafifçe kaldıracaksın ve
ipi taúın altına koyarken üç defa, “Bu ipteki dü÷ümler ne zaman çözülürse bu
2300
Sabri M. Con. Gökte Güneú Yerde Güreú. Razgrad: Poligraf-Et Yayınevi, 2003, s.30.
579
kızın yaraları o zaman çıksın” diyeceksin. Üç defa aynı úeyi söyleyeceksin. “Bu
dü÷ümler ne zaman çözülürse bu kızda si÷iller o zaman çıksın, bu dü÷ümler ne
zaman çözülürse bu kızda si÷iller o zaman çıksın”. Bir yandan da, “çıksın gitsin
da÷lara taúlara diyeceksin. “Ben ilaçlamıyorum Fatma annemizin elleri
ilaçlıyor” deyip oradan arkana bakmadan dönecesin. ùimdi ben yapıyorum. Birisi
bana gelince önce güzelce “Bismillahirrahmanirrahim” diyorum daha sonra
“niyet ettim Allah rızası için bu si÷illerin geçmesi için” si÷illerin kaç tane
oldu÷unu gün evveli ellerimle sayıyorum ona göre hazırlanıyorum. “Fatma
anamızın elleri ilaçlıyor” diye söylüyorum. Sonra “çıksın gitsin da÷lara taúlara
ben ilaçlamıyorum Fatma annemizin elleri ilaçlıyor” deyip bitiriyorum. Sonra
gidip ipleri taúın altına koyuyorum. Üç kulhuvalla bir elham okuyorum, taúın
altına bırakıyorum. Sonra “bu dü÷ümler ne zaman çözülürse o zaman tekrar
çıksın” diyorum üç sefer, arkama bakmadan dönüp gidiyorum ama bu iúi
yaparken beni kimsenin görmemesi gerekiyor görürse olmaz. Bu kadar.
Et dikeni, et dikeninin iyileúmesi için bana gelen kiúiyle beraber bahçeye
gidiyorum ama bahçede toprak olacak yeúil toprak. O topra÷ı elime alıyorum.
Güzelce Bismillahirrahmanirrahim çekiyorum, bu topra÷ı et dikenine sürüyorum.
Bir taraftan da “aylar do÷muú da÷lar gibi et dikeni erisin ya÷lar gibi” diyorum.
Elimde ne kadar toprak kaldıysa onu arkama do÷ru atıyorum. Yine
“Bismillahirrahmanirrahim kulhuvallahü ehad Allahüs samed lem yelid velem
yuled velem ye kullehu kufuven ehad” Hadi Allah’ım “aylar do÷muú da÷lar gibi
et dikeni erisin ya÷lar gibi” deyip elimde ne kadarcık toprak kaldıysa geriye
atıyorum. Üç kere yapıyorum onu yine “kulhuvallahü ehad Allahüs samed lem
yelid velem yuled velem ye kullehu kufuven ehad Allahü Ekber” “aylar do÷muú
da÷lar gibi et dikeni erisin ya÷lar gibi” deyip arkama atıyorum ama Ay’ı mutlaka
görmeliyim. Böyle tepede Ay olmalı ancak o zaman ilaçlıyorum, Ay’ı görmeden
ilaçlamam bak.
-Ay’ı göreceksin, yani
-Ay’a bakacaksın “aylar do÷muú da÷lar gibi et dikeni erisin ya÷lar gibi”
deyip bir daha “Bismillahirrahmanirrahim Kulhuvallahü ehad…” aylar do÷muú
da÷lar gibi et dikeni erisin ya÷lar gibi” Bunları söylerken hep Ay’a bakacaksın,
580
Ay olmadan isterse østanbul’dan gelse yapmam. Yeter ki ay görünsün Ay’ı
mutlaka görmem lazım.”2301
Masal tekerlemeleri, masalın baúında, ortasında veya sonunda söylenen ve
anlatıcın kabiliyetine göre uzun veya kısa kalıplaúmıú birtakım sözlerdir.
Masalcının da÷arcı÷ında hazır olan bu kalıp sözler, gerekti÷i yerlerde anlatıcı
tarafından gerekti÷i ölçüde kullanılır.
Tekerlemelerin masallarda belli görevleri vardır. Anlatının baúında yer
aldı÷ında giriú iúlevi üstlenir: Kısa kalıplaúmıú sözlerle olsun, belli uzunlukta bir
anlatıyla olsun, dinleyiciyi ola÷anüstü bir dünyaya sokmadan önce bilgilendirir ve
haberli kılar. Masalın içinde özellikle atlanması gereken büyük zaman dilimleri ve
mekânların bulundu÷u yerlerde bölümleri birbirine ba÷lar; anlatıya gülünç
unsurlar katarak gerginli÷i giderir ve havayı yumuúatır. Masalın sonunda yarıda
kalmıú hikâyeyi ba÷lamaya yarayan bir dü÷üm iúlevi görür. 2302 Masalın sonundaki
tekerleme, dinleyiciyi hayal âleminden gerçek âleme davet eden tekerlemelerdir.
Masal türü, derleme çalıúmalarımız sırasında en az karúılaútı÷ımız
türlerden birisidir. Kaynak kiúiler, 50’li yıllarda köylere elektri÷in gelmesiyle
birlikte sinemaların da köylere girdi÷ini belirtmektedirler. Sinemadan sonra
televizyonun da yaygınlaúması ve düzenli bir úekilde köylere tiyatro gruplarının
gönderilmesi Bulgaristan Türklerinin e÷lenme biçimlerini de de÷iútirmiútir. Daha
önce yapılan çalıúmalar sonuncunda kayıtlanan masal metinlerine baktı÷ımız
zaman masal anlatma gelene÷inin Bulgaristan Türkleri arasında yaygın oldu÷unu
görmekteyiz. Özellikle bölge a÷ızları üzerinde yapılan çalıúmalarda pek çok masal
metni ile karúılaúmaktayız. Bugün için, masal tekerlemesi olarak neredeyse “bir
varmıú bir yokmuú…” tekerlemesi hafızalarda kalmıútır.2303 Tekerlemeler
bölümünde örnekledi÷imiz metinler daha önce yapılmıú çalıúmalardan tespit
etti÷imiz metinlerdir. Bulgaristan Türkleri masalları, dolayısıyla bu konu
2301
Bkz. Kù89
2302
Pertev Naili Boratav. Tekerleme. østanbul: Tarih Vakfı Yay., 2000, s.9.
2303
Aynı durumun Makedonya Türkleri için de geçerli oldu÷unu Hamdi Hasan’ın yaptı÷ı
çalıúmadan ö÷renmekteyiz. Hamdi Hasan, “Daha eskiden bizde de kullanıldı÷ı muhtemel olan bu
gibi baúlangıç tekerlemelerinin yerinde bugün, Makedonya Türklerinin masallarında bir iki
örne÷in dıúında genelde: ‘Bir varmıú, bir yokmuú…’ veya bazı bölgelerimizde kullanılan ‘Var
imiú, ne yogimiú…” gibi kalıplara rastlıyoruz. Hamdi Hasan, Makedonya Türklerince söylenen
masallarda, sadece masal baúı ve masal sonu tekerlemelere rastlanıldı÷ını ifade etmektedir. Bkz.
Hamdi Hasan. age. s.212.
581
içerisinde ele alınacak masal tekerlemeleri, üzerinde yapılacak daha ayrıntılı bir
çalıúmanın araútırmacılarını bekledi÷ini ifade etmemiz gerekir. Yapılacak böyle
bir çalıúma, konunun bütünü anlamamızda bize yardımcı olacaktır.
Masal tekerlemelerine örnekler:
“Bir varken bir yokken…”, “Bir zamanlar…”, “Bir varmıú, bir
yokmuú…”, “Bir zaman içinde…”, “Evvel evvelken…”, “Evvel evveldeyken…”,
“Evvel zamandayken…”, “Vaktin birinde…”, “Zaman zaman için..”, Zaman
zaman içinde…”, Zamanın birinde…”, Zaman zamanda, zaman zamandayken…”
Bulgaristan Türkleri masallarında karúılaútı÷ımız giriú kalıplarıdır.
Bulgaristan Türkleri masallarında geçiú tekerlemelerinin azlı÷ı dikkat
çekmektedir. Neredeyse “Az gitmiú uz gitmiú…” tekerlemesi dıúında zaman ve
mekân geçiúlerini ifade eden baúka tekerleme örne÷i yoktur.
Bitiú tekerlemelerinde ise, genelde masalcı anlattı÷ı masalın içinde
kendisinin de oldu÷unu ifade etmektedir. “Ben de ordaydım…”, “Ben de
gördüm..”, “Ben de yedim içtim…”, “Size de getiriyordum….” sözleriyle masala
son vermektedir.
Pertev Naili Boratav, masal tekerlemelerini ikiye ayırır. 1) Masalın
baúında söylenen kısa giriú kalıp sözleri (masalın ortasında ve sonunda söylenen
tekerlemeler de bu bölümde de÷erlendirilir.) 2) Masal anlatıcısının kendi
baúından geçmiú gibi birinci úahısla anlattı÷ı maceranın üçüncü úahısla anlatımı
durumunda yalanlamalı masal olur. Daha önce derlenmiú ve yazıya geçirilmiú
metinlerde yalanlamalı masal örneklerine rastlanır. Gyula Nemeth, Nimetullah
Hafız ve Sevim Yıldız’da tespit etti÷imiz metinler için çalıúmamızın “Metinler”
bölümüne bakılabilir.
Eldeki metinlerin azlı÷ı nedeniyle “Çeúitli Tekerlemeler” baúlı÷ı altında
topladı÷ımız metinler elbette eldeki metinlerin ço÷alması durumunda bulunmaları
gereken yerlerde de÷erlendirmeye tabi tutulacaktır.
Yakıútırmaca, Türkçe Sözlük’te, “Herhangi bir sebeple ortaya atılan,
uydurma (söz)” úeklinde tanımlanmaktadır.2304 Baúından ve sonundan kafiyeli
yakıútırmacalarda ilk söylenen kelimeye uzak ya da yakın ilgi kurularak kafiyeli
2304
Türkçe Sözlük. s.2112.
582
bir karúılık verilir: “Kaúık: Sakın koma bulaúık”, “Bal: Ye de lezzet al”, “Gül:
Nerede bülbül?” gibi. Yakıútırmacalar, bazen karúıdakini kızdırmak amacıyla da
söylenir: “Salak: Salla da sümü÷üne bak”, “Elli: Tembelli÷in yüzünden belli” vb.
III.3.4. Yapılarına Göre Bulgaristan Türkleri Tekerlemeleri
Tekerlemelerde belli bir úekilden söz etmek güçtür. Duymaz, di÷er sözlü
edebiyat türlerine göre tekerlemelerdeki kalıplaúmadaki zayıflı÷ı, “aúkınlık,
bilinçaltının zuhuru, rüya, hayal, yalan ve çocuksuluk gibi sebeplerle serbest bir
muhayyilenin ve zihnin mahsulleri” oluúuna ba÷lamaktadır.2305 Tekerlemelerde
úekil ne olursa olsun úiire ait unsurların varlı÷ı dikkat çekmektedir. Özellikle seci,
aliterasyon, asonans gibi sözle ilgili sanatlar tekerlemelere akıcılık
kazandırmaktadır. Kafiye ve redif gibi unsurlar da ço÷u zaman sistemli olmayıp,
tesadüfî diyebilece÷imiz bir ölçü, durak ve kafiye yapısına sahiptirler.
Bulgaristan Türkleri tekerlemelerini yapısal yönden; mensur, yarı manzum
ve manzum” tekerlemeler baúlıkları altında incelememiz mümkündür.
Mensur tekerlemeler, düz yazı özelli÷i göstermekle birlikte dil ve üslup
bakımından akıcı, süslü ve söz sanatlarının varlı÷ıyla dikkat çekerler. Masal
tekerlemeleri, yalanlamalı masallar ile yanıltmaçlar genelde nesirdir. Ancak seci,
aliterasyon gibi söz sanatları ve iç kafiyeler ile sa÷lanan akıcılıkla ve ritimle
dinleyicinin dikkatini anlatmaya çekerler.
“O yalan bu yalan, fili yuttu bir yılan, eúe÷e binip; fili, deveyi kuca÷ına
alan, bu da mı yalan? O da yalan, bu da yalan, dünya çok geniú, var biraz da sen
oyalan.”2306
“Kırk kantar, kırkar kırkar kantar tartar.”2307
“Al bu takatukaları takatukacıya takatukalatmaya götür. Takatukacı
takatukaları takatukalamam derse, takatukacıdan takatukaları takatukalatmadan
al da gel.” 2308
Yarı manzum tekerlemeler genelde oyunlara eúlik eden tekerlemelerdir.
Belirli bir nazım ölçüsü yoktur. Ancak bunlarda da kafiyeler, ses tekrarları ve
2305
2306
2307
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. s.39,40.
2308
Balon Çocuk Dergisi. Sofya: 1998, S.18, s.43.
583
úaúırtıcı bir hayal dünyası söz konusudur. Diyalog úeklinde olanların bazılarında
nazım ölçüsü bulunmaz.
“–Verdi÷im kütük yandı mı?
–Yandı.
–Süt piúti mi?
–Piúti.
–Gelen geçen kaç kaúık?
–Üç kaúık.
–Hangi koldan alayım?
–Be÷endi÷in koldan.
Davulla zurnayla
Konuyla komúuyla
Gelin alırız.
Alaydan alaydan
Top top alaydan.”
Alaylar oyunu sırasında söylenen tekerlemenin bir bölümü olan bu
örneklememizde çok düzenli olmasa da kafiye vardır, ancak belirli bir ölçüden söz
etmek mümkün de÷ildir.
Bulgaristan Türkleri manzum tekerlemelerini mısra sayısı, ölçü, durak ve
kafiye düzeni bakımından de÷erlendirmek mümkündür.
Bulgaristan Türkleri tekerlemeleri dize ve hece sayıları, kafiye düzenleri
bakımından çeúitlilik göstermektedirler. Dize sayısı bakımından; “Ali dayı dum
dum, /On para buldum, /Bakkala vardım kapalı” gibi üç dizeden baúlayıp yirmiye
kadar uzanan çok dizeli tekerleme örnekleri görülmektedir. Mani gibi dört
dizeden oluúan tekerleme örnekleri de vardır: “Koca karı kalkmıú;/ Lambayı
yakmıú;/Üç göbek atmıú;/Yata÷ına yatmıú.”
Tekerlemelerde düzenli olmayan çeúitli ölçülerin kullanıldı÷ı
görülmektedir. øki heceden baúlayan ve 7, 11, 14 ve daha fazla heceye kadar
de÷iúik ölçülerle söylenmiú tekerlemeler vardır. Ancak belirli bir ölçü takip eden
tekerlemeler de vardır. ùu örnekte oldu÷u gibi tekerleme 7’li ölçüyle söylenmiútir:
584
“A÷rım, urum dökülsün/Ateúlerde kül olsun/Yansın, alev saçılsın/Benim bahtım
açılsın!” 2309
Bazı tekerlemelerde ise farklı ölçülere sahip dizeler bulunabilmektedir:
“Bir almayı telledim pulladım (4+3+3)
Ebe neneye yolladım (5+3)
Ebe nenenin develeri (5+3)
Geliyor geçiyor (3+3)
Biri a÷a biri paúa (4+4)
Ortancası Osmanpaúa (4+4)
Gel gidelim kanlı taúa (4+4)
Kanlı taútan kanlar akar (4+4)
øki dilber do÷rulmuú bana bakar”(4+3+4)2310
Hece sayısı tutarlı bazı tekerleme metinlerinde 4+3, 4+4+3 gibi duraklar
kullanılmaktadır. ùu sayıúmaca örne÷inde hem düzenli bir ölçü hem de belli bir
kafiye úeması söz konusudur.
“ùu çeúmeden su taúı, (4+3) (a)
Kovanın dibi delik, (4+3) (b)
Sana geldi ebelik. (4+3) (b)
Ebe, ebe nerede, (4+3) (c)
Su doldurur derede, (4+3) (c)
Dere boyu çalılık, (4+3) (d)
ùu ebe sanki balık (4+3) (d)
Ebe suya dalamaz (4+3) (e)
Arar bizi bulamaz. (4+3) (e)”2311
Pertev Naili Boratav’ın da belirtti÷i gibi, halk úiirinin türkü, mâni, destan
gibi türlerinden ve biçimlerinden gelme olanlar dıúında tekerlemelerde uyak
düzeni için herhangi kesin bir kural söz konusu olamaz. Gerçi bir takım
metinlerde ikiúer ikiúer uyaklı dizeler görülür: aa, bb, cc… gibi; ama bu de÷iúmez
2309
Ateú üzerinden atlanırken söylenen bir tekerlemedir. Bkz. Osman Aziz. age. s.40.
2310
Yay., 2007, s.297.
2311
Balon Çocuk Dergisi. Sofya: 2002, S.46–47, s.49.
585
bir kural de÷ildir ve aynı tekerleme içinde bile, bu düzende sıralanmıú uyaklar,
belli bir yerden sonra baúka bir düzene dönüúebilir.2312
Çok az tekerleme örne÷inde kafiyenin belli bir düzen takip etti÷i görülür.
Bulgaristan Türkleri tekerlemeleri arasında örne÷ini gördü÷ümüz bu yapıdaki
tekerleme metinlerinden biri “mâni” türünün özelliklerini taúımaktadır. Örnekler:
“ønci minci (a)/Kim birinci (a)/Çarúıdan aldım pirinci (a) Benim babam
demirci (a)” 2313
Ev ardında kayacık (a) /Kayacıkta yuvacık (a) Elma da diye ısırdım (b) /
Bir kınalıca yanacık (a) 2314
Daha çok çocuk úiirini andıran úu örnekte de kafiyeler belli bir düzen takip
etmektedir:
Pazartesiyi saymalı, /Sonra geliyor Salı, /Çarúamba üçüncü /Perúembe,
dördüncü /Cuma cumartesi, /Geldi hafta bitiúi, /Pazar günü dinlenin, /Oyuncakla
e÷lenin.2315
Bulgaristan Türkleri çocuk úiiri çok zengin örneklerle doludur. Dobriç
(Hacıo÷lupazarcı÷ı) do÷umlu Nevzat Mehmet Fuat, Bulgaristan Türklerinin çocuk
edebiyatında, özellikle çocuk úiirinde, önemli isimlerden biridir. Akıcı bir üsluba
sahip olan Fuat, tekerlemeleri andıran úiir örnekleri de kaleme almıútır:
“Pıtpıdık
Pıt-pıt, pıtpıdık
Çıt-pıt, çıtpıdık.
Öter ovada,
Sıcak havada.
Kuru sap, yaprak,

Baúak, kozalak.
Çıt çıt kırılır,

Pıt pıt yarılır.
2312
2313
2314
Bkz. Kù2
2315
Bkz. Kù86
586
Çıt-pıt, çıtpıdık.
Pıt-pıt, pıtpıdık”
TEKERLEMECE
Çemberleri úekerledik Tam bin bir gün bin bir gece
Tekerleri tekerledik Dize dizdik hece hece
Çok çalıútık ve terledik Neticede ve böylece
øúimizde ilerledik. Do÷du iúte bu abece.
Soldan sa÷a ABeCe
Sa÷dan sola ZeYeVe
Ortası bir bilmece
Baúlıyoruz ödeve.
Aa Kk
Ana, abla ve baba, Kırkayak, kırık ayak
Ata, amca, akraba… Kaçıyor aksayarak
A’lar bizde kalaba, Sa÷lamına basarak
Atlı araba… Kırıkları kısarak.
Ff
Fil fil-karanfil Kırkayaklar ne kıyak,
Fil fil-zencefil Kırkistan’da kırkayak
Fer-fer kalorifer Yüzistan’da yüz ayak.
Fer-fer úimendifer. Binistan’da bin ayak
Çokistan’da çok ayak
Fe efe-kadife Yokistan’da yok ayak
Yaklaútık hedefe
Ulaútık bir harfe
Bu harfin adı Fe.
Dd
Do-re, mi-fa, do-si,
De, dedemi De’si,
Dan dan eden sesi
Dilin debdebesi
Dimdik abidesi.
587
Palaz Kaz
Bir ana kaz, Geçti bir yaz,
Bir baba kaz, Bu ana kaz
On da palaz Ve baba kaz
On da palaz
Oldular tam
Bir düzine kaz!”2316
Bulgaristan Türkleri tekerlemeleri konusunu yine Bulgaristan Türklerine ait
bir tekerleme ile son verelim:
Kestane kes
Bitti söz
Haydi, gidin siz
Yatalım biz2317
2316
Altın Petek Bulgaristan Türklerinin Çocuk ùiiri Antoloji. Der. øsmail A. Çavuúev. Sofya:Radar
Print Yay., 2001, s.47,52,53.
2317
588
SONUÇ
O÷uz Türklerinden çok önce tarihte Tuna Bulgar Devleti olarak bilinen ve
bugünkü Bulgaristan co÷rafyasında kurulan Bulgar devletinin kurucularının Türk
oldukları hususunda tarihçiler arasında görüú birli÷i vardır. Bulgar Devleti’ni
kuran ve bu devlete kendi isimlerini veren Bulgar Türklerinin geçmiúleri II.
yüzyıla ve hatta daha eski tarihlere kadar uzanmaktadır. Bulgar Türkleri önceleri
Ural-Kafkas bölgelerinde oturmakta idiler. Bunların Balkanlara göçünün V.
yüzyılın ortaları oldu÷u sanılmaktadır. Bulgar Türkleri VI. ve VII. yüzyıllarda
bölgedeki Slav unsurları teúkilatlandırmıúlar ve onlarla karıúmıúlardır. Böylece
Bulgar milleti meydana gelmiútir.
Günümüz Bulgaristan’ını oluúturan topraklar üzerindeki ilk Osmanlı
fetihleri I. Murad zamanında olmuútur. 14. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı
hâkimiyetine giren bugünkü Bulgaristan topraklarına Anadolu’dan getirilen
Müslüman Türkler iskân edilmiútir. Bugünkü Bulgaristan Türklerinin çok büyük
kısmı bölgenin Osmanlı hâkimiyetine geçmesinden sonra buralara iskân edilen
Anadolu Türkmen ve Yörüklerinin çocuklarıdır. Tamamına yakını Hanefi
Müslüman’dır. Bulgaristan’ın kuzeydo÷usunda ùumnu ve güneydo÷usunda
Kırcali merkezleri en yo÷un Türk nüfusunun barındı÷ı bölgelerdir. Bu
bölgelerdeki yerleúim yerlerinin pek ço÷u tamamen Türk nüfustan oluúmaktadır.
14. yüzyıldan baúlayarak 19. yüzyıla kadar bugünkü Bulgaristan
co÷rafyasında Türkler hâkim unsur olarak varlıklarını sürdürmüúlerdir. Bölgedeki
Türkler için 1877-78 Osmanlı-Rus Savaúı bir dönüm noktasıdır. Bu savaúta
Osmanlı ømparatorlu÷u’nun yenilmesi bölgede yeni güç dengelerinin ortaya
çıkmasına sebep olmuútur. Tarihimize 93 Harbi olarak geçen bu savaúın sonunda
Bulgaristan’da asırlardır mevcut nüfus dengesi büyük oranda de÷iúmiútir. Bu
tarihten itibaren bölgedeki Türkler ilk defa azınlık konumuna düúmüútür.
Tarihimize 93 Harbi olarak geçen Osmanlı-Rus savaúı, 1989 yılına kadar sürecek
göç dalgalarının da baúlangıç tarihidir. Osmanlı ømparatorlu÷u’nun bölgeden
çekilmesi sonucu Balkanlarda geride bırakılan en fazla Türk nüfus, bugünkü
Bulgaristan toprakları olmuútur. Osmanlı ømparatorlu÷u’nun bölgeden çekilmesi
ve Bulgaristan Prensli÷i ardından Bulgaristan Krallı÷ı’nın kurulması sonucunda o
co÷rafyada kalan Türkler, Bulgaristan Türkleri olarak anılmaya baúlanmıútır.
589
Yaúanan pek çok sıkıntıya ra÷men Bulgaristan Türkleri Türk kültürünü yaúamaya
ve yaúatmaya devam etmektedir.
Osmanlı ømparatorlu÷u’nun bölgeden çekilmesi Balkanlarda günümüze

kadar süren istikrarsızlı÷ın da baúlangıcı olmuútur. Balkanların bir parçası olan
Bulgaristan’da da yaúanan istikrarsızlık, Bulgaristan Türkleri halk bilgisi
ürünlerinin derlenip de÷erlendirilmesini de geciktirmiútir. Bulgaristan Türklerinin
sözlü kültür ürünleri hakkındaki araútırmalar, 19. yüzyılın ikinci yarısından
itibaren yabancı bilim adamaları tarafından derlenmeye baúlanmıútır. Bulgaristan
Türkleri halk edebiyatı türleri hakkında Türkiye’de yapılan yayınlar ise daha çok
metin düzeyinde olmuútur. Ancak úu ana kadar Bulgaristan Türkleri halk
edebiyatı üzerinde yapılmıú derleme ve inceleme çalıúmaları nitelik ve nicelik
bakımından yeterli de÷ildir. Komünizm döneminde yapılan çok de÷erli derleme
çalıúmalarına el konulması ve imha edilmesi Bulgaristan Türkleri halk edebiyatı
türleriyle ilgili olarak geçmiú döneme ait de÷erlendirmeleri güçleútirmektedir.
“Bulgaristan Türkleri Halk Edebiyatı Üzerinde Bir Araútırma” adını

taúıyan bu çalıúmamızda halk edebiyatı türlerinin ilk önce sahadaki durumunu
tespit etmek için derleme çalıúmalarında bulunduk. Vatan dedikleri Bulgaristan ile
her úeyimiz dedikleri Türkiye arasında gönül ve zihin dünyaları parçalanmıú olan
Bulgaristan Türkleri, rejimin uyguladı÷ı sistemli göç politikası sonucu Türk
toplumuna önderlik yapacak kiúilerden özellikle mahrum bırakılmıútır.
Bulgaristan’daki toplam Türk nüfusunun üçte ikilik kısmının kırsal alanda yaúıyor
olması kültürel anlamda Bulgaristan Türkünün geliúmesini de engellemiútir.
Bütün bu olumsuzluklar sözlü kültür ürünlerinin kuúaktan kuúa÷a aktarılmasında
kesintiye sebep olmuútur. 1940 ve daha sonra do÷umluların sosyalist anlayıúla
e÷itilmesi bazı Türk aydınlarında kendi kültürlerini ret ya da küçümseyici bir
anlayıú ortaya çıkarmıútır. Bu anlayıú ve dünyayı algılayıú farkı “halk” “aydın”
çatıúmasını da beraberinde getirmiútir. Bütün bunların üzerine dünyadaki geliúim
ve de÷iúimi de ekledi÷imiz zaman Bulgaristan Türklerinin zihin dünyası farklı
kültürler arasında bölünmüútür.
Bulgaristan Krallı÷ı döneminde baúlayıp komünizm döneminde ise devlet
politikası haline getirilen “Tek (sosyalist) millet tek devlet” yaratma politikası en
590
a÷ır úekliyle Bulgaristan Türkleri üzerinde uygulanmıútır. 1984 yılında ise,
Bulgaristan’da Yeniden Do÷uú (Vızroditelen Proses) hareketi olarak bilinen
milliyetçi faúizan akım devreye sokulmuútur. Türk dili önce okullarda
yasaklanmıú, daha sonra da gündelik hayatta dile yönelik çeúitli yaptırımlar
getirilmiútir. Hiç kuúkusuz bir halkı veya ulusu ortadan kaldırma yollarından en
önemlisi, o halkın dilini yok sayıp unutturmaktır. Dil yok edildi÷i oranda
toplumsal çözülme ve yozlaúma da bir o kadar geliúir. Diline sahip çıkarak
benli÷ini korumaya çalıúan Bulgaristan Türklerinin bu úekilde direnci kırılmaya
çalıúılmıútır. Dil kayboldu÷unda, o toplumun varlık temeli de ortadan kalkar.
Atatürk’ün de ifade etti÷i gibi; “Türk milletindenim diyen insanlar her úeyden
önce ve mutlaka Türkçe konuúmalıdır.” Çünkü kültürün ana taúıyıcısı dildir. Her
millet kendi dilinin penceresinden düúünür ve kendi düúünce dünyasını yaratır.
Maalesef Bulgaristan Türkleri “kültürel soykırıma” u÷ramıúlardır. Türk dili, “Aile
Türkçesi” diyebilece÷imiz bir konum noktasına getirilmiútir. Bulgaristan’da
özellikle úehirlerde büyüyen pek çok Türk genci, gündelik hayatında Türkçe
yerine Bulgarca konuúmayı tercih etmektedir. Dilin kültürü taúıyıcılık özelli÷ini
göz önüne aldı÷ımızda dille birlikte pek çok kültürel de÷erinde yok olması
kaçınılmazdır. Bulgaristan Türkünün sosyal, ekonomik pek çok sorunla karúı
karúıya olması belli açmazları da beraberinde getirmektedir. Zihinlerin berrak
olmadı÷ı bir toplumda halk bilgisi ürünleri derlemenin güçlü÷ünü derleme
çalıúmalarımız sırasında pek çok kez gözlemleme fırsatı bulduk. Yaúanan bütün
olumsuzluklara ra÷men Bulgaristan Türkleri sözlü kültür ürünlerine sahip çıkmıú
ve yaúatmaya çalıúmıútır.
Bulgaristan Türkleri halk edebiyatında mensur türleri ele aldı÷ımız
çalıúmamızın ilk bölümünde “masal, efsane, halk hikâyeleri ve fıkra” türlerini
de÷erlendirdik. Derleme çalıúmalarımız sırasında; masal, efsane ve halk hikâyeleri
karúılaútı÷ımız en az türler olmuútur. Özellikle halk hikâyeleri Bulgaristan
Türkleri sözlü gelene÷inde varlı÷ını tamamlamıú görünmektedir. Metinler
bölümünde yer alan halk hikâyelerinden ço÷u daha önce derlenmiú ve yazıya
geçirilmiú metinlerdir. Sözlü gelenekte toplumsal úartların de÷iúmesi ve icra
ortamının ortadan kalkmasıyla birlikte halk hikâyeleri masal tarzında Bulgaristan
Türkleri sözlü gelene÷inde varlı÷ını sürdürmeye çalıúmaktadır. Masallar için de
591
aynı durum söz konusudur. Masal anlatılan ortamların Bulgaristan Türkleri
arasında kaybolmaya baúlamasıyla birlikte usta anlatıcılar da yok olmuútur.
Derledi÷imiz masal metinleri usta anlatıcılar tarafından anlatılan masallar
de÷ildir. Masallarda tespit etti÷imiz motifler Türk sözlü kültürüyle benzerlik
göstermektedir. Türk dünyası masallarında görülen motiflerin pek ço÷u eldeki
metinlerde de geçmektedir. Bu durum Türk sözlü kültürünün Balkanlardaki
varlı÷ının bir göstergesidir. Efsane türünde ise daha çok mekânla ve dini
efsanelerle (menkıbeler) karúılaútık. Bulgaristan Türkleri efsanelerinde sayısal
olarak en fazla yasak motiflerinin bulunması efsanenin iúlevine uygun bir durum
arz etmektedir. Kültürel de÷iúimden en az etkilenen tür olan fıkra türü bütün
canlılı÷ıyla Bulgaristan Türkleri arasında yaúamaktadır. Türk zekâsının simge
ismi Nasreddin Hoca, Bulgaristan Türkleri arasında oldu÷u kadar Bulgarlar
arasında da bilinmektedir. Bulgar sözlü kültürü Nasreddin Hoca’nın karúısına
Hitır Petır fıkra tipini çıkarmıútır. Hitır Petır ve Nasreddin Hoca pek çok fıkrada
birlikte yer almaktadırlar. Türkler tarafından anlatılan Nasreddin Hoca-Hitır Petır
fıkralarında Nasreddin Hoca üstün gelirken, Bulgarlar tarafından anlatılan
fıkralarda ise Hitır Petır üstün gelmektedir. øki farklı kültüre ait fıkra tipinin aynı
fıkrada yer almasına ra÷men iki tip de kültürel anlamda geniú bir hoúgörü örne÷i
gösterirler ve birbirlerinin de÷erlerine saygı göstermektedirler. Türkiye sahasında
bilinen øncili Çavuú fıkra örne÷ine Bulgaristan Türkleri arasında da
rastlanmaktadır. Bulgaristan Türkleri yerel fıkra tipleri bakımından da zenginlik
göstermektedir. Mizaha yatkın olan Bulgaristan Türkleri; Mehmet Gerenli, Köse
Halil, Kapsız Bilal, ùeramet Yaúar, Civan Ali gibi yerel fıkra tipleri de
yetiútirmiútir. Hatta bu fıkra tipleri için Nasreddin Hoca’nın Bulgaristan’daki
torunları adı verilmektedir. Bulgaristan Türklerinin arasından çıkan bu fıkra tipleri
Türkiye’de fazla tanınmamaktadır. Yerel fıkra tipleri dıúında Bölge ve yöre tipleri
bakımından Bulgaristan Türkleri arasında; E÷ridereli, Gabrovo, Rodop ve
Deliorman fıkraları da oldukça yaygındır. Bulgaristan Türkleri fıkra tipleri
arasında; Bektaúi, Rom, Pomak gibi zümre fıkra tipleri de bulunmaktadır.
Komünizmin baskıları Bulgaristan Türkleri tarafından fıkralarla protesto
edilmiútir. Fıkralar aracılı÷ı ile dönemin siyasi tiplerinin maskeleri düúürülmüútür.
Sosyalizm döneminin yöneticilerine yönelik pek çok fıkra Bulgaristan Türkleri
592
tarafından bugün de anlatılmaktadır. Bu dönemde fıkra türü ezilenin hakkını
koruyan ve ezeni küçük düúüren bir iúlev görmüútür.
Çalıúmamızın ikinci bölümü Bulgaristan Türkleri manzum eserlerinin
incelendi÷i bölümdür. Bulgaristan Türkleri halk edebiyatının en zengin bölümünü
manzum türler oluúturmaktadır. Derlemelerimiz sırasında en kolay ulaútı÷ımız
türler; türkü ve mâni türleri olmuútur. Türkü ve mâniler bütün canlılı÷ı ile
Bulgaristan Türkleri arasında varlı÷ını sürdürmektedirler. Yılın belli zamanlarında
ve farklı yerlerde kurulan panayırlarda en fazla dinleyici bulan müzik türü halk
müzi÷idir. Her panayırda birkaç tane ses sanatçısı mutlaka bulunmaktadır.
Bulgaristan Türkleri halk müzi÷inde unutulmaz isimler yetiútirmiúlerdir. Bunlar
arasında Kadriye Latifova, Ulviye Ahmedova, Osman Aziz, Cemil ùaban ilk akla
gelen isimlerdir. Orta yaúın üzerindeki pek çok Bulgaristan Türkü bu isimleri
bilmektedir. Türküler; dü÷ünlerin, bayram e÷lencelerinin ve imecelerin de
vazgeçilmezleri arasındadır. Ancak, úehirlerde yaúayan Bulgaristan Türklerinin
dü÷ün gelenekleri farklılaútı÷ı için úehir dü÷ünleri için bunu söylemek güçtür.
Bulgaristan Türkleri türkülerini incelememizde yapı ve konu bakımından
de÷erlendirdik. Türk sözlü kültüründe türkülerde dile getirilen; aúk, gurbet,
askerlik, tabiat gibi konular Bulgaristan Türkleri türkülerinde iúlenmiútir. Bunun
yanında türküler; halk biliminin ideolojik amaçlar do÷rultusunda sosyalist
yönetim tarafından kullanılan bir türü de olmuútur. Yeni yönetim, ısmarlama
türküler yaptırarak sosyalizmi ve yeni de÷erleri anlatma aracı olarak türkülerden
de faydalanmak istemiútir. Aynı durum mâniler için de söz konusudur. Yeni
yaúam tarzı mânilerde de övülmüú, sosyalist liderler mânilerin konusu haline
getirilmiútir. Bulgaristan Türkleri manzum türleri arasında en zengin bölümü
oluúturan mânileri önce yapısal yönden inceledik. Yapı bakımından Bulgaristan
Türkleri mânileri Türk dünyası mânileri ile benzerlik göstermektedir. Türk sözlü
kültürünün önemli bir bölümünü oluúturan ve az sözle çok úey anlatan mânilerin
söylendikleri ba÷lamlar da Türk dünyası gelenekleri ile uygunluk arz etmektedir.
Hıdrellez, Nevruz ve bayram e÷lenceleri içinde mânilerin söylendi÷i bölümler en
canlı ve en e÷lenceli bölümler olarak dikkat çekmektedir. Bulgaristan Türkleri
mânilerini; söylendiklere yere, amaca ve hazırlanıúına göre mâniler ve
söyleyenlerine göre mâniler baúlıkları altında da de÷erlendirdik. Bu baúlık altında
593
de÷erlendirdi÷imiz Bulgaristan Türkleri mânileri Türk dünyası mânileri ile
benzerlik arz etmektedirler. Yapılacak monografik çalıúmalarla bu benzerlikler
ayrıntılı bir úekilde ortaya çıkarılmalıdır. Manzum türler içerisinde derleme
çalıúmalarımız sırasında en az derleyebildi÷imiz tür ninni türü olmuútur. Bununla
birlikte mektupla derleme yolu ile bu türle ilgili az da olsa metne ulaútık.
Bulgaristan Türkleri ninnileri; yapı ve konu bakımından Türkiye sahası ninnileri
ile benzerlik göstermektedir.
Serbest Türler adını verdi÷imiz üçüncü bölümde Bulgaristan Türklerine
ait; atasözü, bilmece ve tekerleme türleri yer almaktadır. Serbest türler bölümünde
ele aldı÷ımız ilk tür atasözüdür. Bulgaristan Türkleri atasözlerini önce yapı
bakımından de÷erlendirdik. Bulgaristan Türkleri atasözlerini manzum ve mensur
oluúun yanında yinelemeler bakımından da inceledik. Az sözle çok úeyi anlatmayı
temel prensip kabul eden atasözlerindeki retorik yapı Türk dünyası atasözleri ile
paralellik göstermektedir. Bunun Bulgaristan Türklerinin yaúadı÷ı sözlü kültür
ba÷lamında ortaya çıkan atasözleri de vardır. Bunların da örnekleri verilmiútir.
Bulgaristan Türkleri arasında atasözlerinin kullanıldı÷ı ba÷lamlarla ilgili
ulaútı÷ımız bilgiler aktarılmıútır. Bulgarların da Türk atasözlerini bildikleri ve yeri
geldi÷inde kullandıkları örneklerle gösterilmiútir.
Serbest türler bölümünde ele aldı÷ımız ikinci tür bilmece türüdür.
Bulgaristan Türkleri halk edebiyatı bilmece türü bakımından zengin örneklerle
doludur. Köy odalarının iúlevini yitirmeden önce ve imece gelene÷inin yaygın
oldu÷u dönemlerde uzun kıú gecelerinin Bulgaristan Türkleri için en önemli
e÷lence aracı bilmeceler olmuútur. Bulgaristan Türkleri bilmece yaygın adının
yanında bilmece için; “bilmece, bulmaca, kısa, masal, mani, yormaca, kısa masal,
küçük masal” ifadelerini de kullanmaktadırlar. Bilmeceleri; yaratıcıları, yapıları
ve konuları bakımından sınıflandırdık. Bulgaristan Türkleri bilmecelerinin
soruldu÷u ba÷lam hakkında bilgi verdik. Bulgaristan Türkleri bilmeceleri ile
Türkiye sahası bilmeceleri benzerlik göstermektedir.
Serbest türler bölümünde ele aldı÷ımız üçüncü tür tekerlemedir. Derleme
çalıúmalarımız sırasında en az derleyebildi÷imiz türler arasında yer alan tekerleme
türünü de di÷er türler için takip etti÷imiz yöntemlerle inceledik. Bulgaristan
Türkleri bilmecelerini önce yapı bakımından sonra da söylendikleri yere göre
594
de÷erlendirdik. Tekerleme türü de Türkiye sahası tekerlemeleri ile benzerlik
göstermektedirler.
Çalıúmamız monografik bir çalıúma de÷ildir. Bu nedenle bu çalıúmada
Bulgaristan Türkleri halk edebiyatında görülen türler genel hatlarıyla ele
alınmıútır. Burada ele alınan her tür için ayrı ayrı monografik çalıúmalarla ele
alınıp incelenecek niteliktedir. Bulgaristan Türkleri halk edebiyatı türleri üzerinde
yapılacak monografik çalıúmalarla Türk sözlü kültür çevresinin bir halkasıyla
ilgili yeni bilgiler ortaya çıkarılmalıdır. Ortaya çıkan bilgilerle Türk dünyası halk
edebiyatı türleri hakkında daha sa÷lıklı bilgiler elde edilmiú olacaktır.
595
METøNLER
I. BÖLÜM
TÜRLER
I.I. MASALLAR
1. Öksüz Kız2318
Bak úimdi bir öksüz kız varmıú. Üvey anne kocasına, “Ben bu kızı
istemiyorum. Bu kızı ne yaparsan yap” demiú. Adam, ne yapayım ne yapayım
diye düúünmüú. Adam, “Kızı, yanıma alıp onu bir da÷a ya da bir balkana
götüreyim, oraya bırakayım” demiú. Gitmiúler, gitmiúler arada da adam arkasına
bakarmıú. Tepe gibi bir yere gelmiúler. Tepeye gelince adam yanına bir ekmek
almıúmıú onu elinden kaçırıvermiú. “Kızım ya ekmek kaçtı” demiú. Kız, ekme÷in
peúinden gider, ekme÷i almak için koúar. Baba da baúlamıú oradan uzaklaúmaya,
kaçmaya. Bakmıú kız, babası yok. Baúlamıú a÷lamaya. A÷larken bir annecik
geliyor, “Kızım, niçin a÷lıyorsun?” diye soruyor. Kız, “Babam beni bırakıp gitti”
diyor. Annecik, “Ben kızımı götüreyim, yarın sizin köye gidece÷im, götürürüm”
diyor. Kızı, ihtiyar annecik alıp gidiyor, kız da iyiymiú. Sabah olmuú annenin
evini süpürmüú. Kafasını taramıú, kız iyiymiú, seviniyor da kız. Anne, “Piliçlerimi
de doyur” demiú. Piliçleri de yılan çıyanmıú. Masal de÷il mi bu zaten. Onları da
yapmıú. “So÷ut da ver” demiú. So÷u÷unca kız vermiú. Anne, “Haydi ben seni
götüreyim” demiú. Bir derecik geçermiú oradan. Kızım, “Ben burada azıcık
uyuyaca÷ım. Buradan sular geçecek. Sarı su, siyah su, kırmızı su geçecek. Sarı su
geçerken beni kaldır” diyor. Sular geçmiú. Sarı su geçerken kız, “Anne sarı su
geçiyor” demiú ve anneci÷i kaldırmıú. O da üç kere o kızı bismillah deyip o sarı
suya sokup çıkarıyor. O kız, artık úıngır mıngır dünya güzeli bir kız olmuú. Kıza
bir sandık da altın getiriyor. Üvey annesi kızı böyle görünce, “Bu nasıl olmuútur,
bir bakayım, ben kendiminkini de yollayayım” diyor. Yarın sabah tutuyor,
kocasına, “Bunu da götür” diyor. Kocası da “Götüreyim” diyor. Aynısını ona da
yapıyor, eve geliyor. Kız, a÷lamaya baúlıyor. A÷larken annecik kızı buluyor.
Annecik, “Ne oldu? Neden a÷lıyorsun” diyor. Kız, “Babam beni bıraktı gitti”
2318
Bkz. Kù9
596
diyor. Annecik, “Gel ben seni götüreyim” diyor. Kız biraz aylakcanaymıú.
Annecik onu da eve getiriyor. “Piliçlerimi doyur, yalnız so÷usun da ondan sonra
ver” diyor. Kız, sıcak mıcak doyuruyor, piliçleri öldürüyor. Kızın annesi
kapılardan pencerelerden kızım ne zaman gelecek diye bakarmıú. Bir de baksa ki
korkunç, siyah bir úey geliyor. Kaçmıú, kapıyı kapamıú. Annecik onu siyah suyun
içine sokmuú. Ay bir baksa korkunç bir úey olmuú. Bir de sandık vermiú, o
sandıktan da yılan çıyan çıkıyor. Sandık, yılanla çıyanla doluymuú. Öbür öksüz
kız, iyiymiú. Ba÷ırıyor, “Anne aç kapıyı aç kapıyı” diye. Annesi kahrından ölmüú,
kız kalmıú öylece. Tabi korkunç gelmiú, kızını öyle görünce fırlayıvermiú. Ben
bunlara da anlatıyorum. Bak kızım iyi insan, iyi oluyor, siz de iyi olun diyorum.
2. Tın Tın Kabacık2319
Adamın birinin karısı ölmüú. Adam kızı ile beraber tek baúına kalmıú, ama
kızı onun her ihtiyacını karúılıyormuú. Mutlu bir úekilde hayatları geçip
gidiyormuú, ancak adam bir gün evlenmeye karar vermiú. Evlendi÷i kadının da bir
kızı varmıú. øsmi Ayúe’ymiú. Adamın öz kızının da adı Fatma’ymıú. Üvey anne
Fatma’ya sürekli eziyet edermiú, kendi kızına sıcacık tarhanalar yapıp yedirirmiú,
Fatma’ya ise hep so÷uk yemek verirmiú. Kendi kızının saçlarını tararken ona
güzel úeyler söylermiú, Fatma’yı ise sürekli aúa÷ılarmıú. Fatma kız, sesini hiç
çıkarmazmıú. Bir gün üvey anne kocasına, “Fatma’yı evinde istemedi÷ini, onu
götürüp bir yere bırakmasını” istemiú. Babasının bu iúe gönlü razı olmamıú, ama
kızını alıp da÷a götürmüú. Da÷a giderken Fatma kıza, “Odun toplamaya
gittiklerini” söylemiú. Adam da÷a giderken, yanına bir de kabak almıú. øyice yol
aldıktan sonra kuytu bir yerde duraklamıúlar. Adam kızına kaba÷ı vermiú. “Kızım,
ben seni burada bırakıyorum, ama bu kaba÷ı al, yuvarla. Nerede durursa, sende
peúinden git” demiú.
Kız, babasının kendisini orada bırakaca÷ını biliyormuú. Adam kaba÷ı kıza
verip, oradan uzaklaúmıú. Kız, babası gidince üzülmüú, a÷lamıú. Kaba÷ı alıp
yuvarlamıú. Kaba÷ın nereye gitti÷ini görmek için, yüksek bir a÷aca çıkmıú. A÷aca
çıkınca da, “Tın tın kabacı÷ım, da÷lara taúlara bırakan babacı÷ım” diye
a÷lıyormuú. Kabak gitmiú bir çeúme baúında durmuú, kız da kaba÷ın arkasından
2319
Bkz. Kù13/YD
597
gitmiú. Çeúmenin baúına varınca oturmuú oraya, yine a÷lamaya baúlamıú.
Karúısına bir nine çıkmıú. Nine kıza yaklaúmıú, “Niye a÷ladı÷ını” sormuú. Kız,
baúından geçenleri anlatmıú. Nine, “Hiç canını sıkma kızım. Ben seni babana
kavuútururum. ùurada bir dere var, git onun baúında bekle. Üç renkte su akacak:
Biri kırmızı, biri sarı, biri de temiz su renginde olacak. Temiz su gelince bekle; o
su, sana bir sandık getirecek, o sandı÷ı al” demiú.
Kız, ninenin gösterdi÷i derenin baúında beklemeye baúlamıú. Kırmızı su
akmıú, sarı su akmıú, en sonunda temiz su ile beraber bir sandık gelmiú. Fatmacık
hemen sandı÷ı almıú; beklemeye baúlamıú, sonra nine, yine kızın yanına gelmiú,
evine nereden gidece÷ini tarif etmiú.
Fatmacık evinin bahçesine gelince, bahçedeki horoz, “Fatma kız geliyor”
diye ötmüú.
Üvey anne içerden horoza ba÷ırmıú, “Kıút, Fatma kızın úimdiye da÷da
kemikleri bile kalmadı” demiú.
Ama bakmıú ki; Fatma, elinde koca bir sandıkla geliyor, üvey anne bu
duruma çok sinirlenmiú. Babası da kızını gördü÷üne çok sevinmiú. Fatma sandı÷ı
ile beraber eve girmiú, sandı÷ı bir açmıúlar ki altın dolu. Üvey anne hemen
kocasına dönüp, “Ayúe’yi de da÷a götürüp bırakacaksın” demiú.
Adam, “Olmaz” dediyse de kadın diretmiú. En sonunda adam, üvey kızı
Ayúe’yi peúine takmıú, da÷a götürmüú. Ona da bir tane kabak vermiú. Kendi
kızına söyledi÷i gibi Ayúe’ye de, “Hiç korkma kızım, bu kaba÷ı al, yuvarla.
Nerede durursa oraya git” demiú.
Ayúe, Fatma gibi hiç korkmamıú, çünkü altın bularak eve dönece÷ini
düúünüyormuú. Üvey babası gittikten bir süre sonra kaba÷ı alıp yuvarlamıú, kabak
yine aynı çeúme baúında durmuú. Ayúe kızda kaba÷ın arkasından çeúme baúına
gitmiú. Bir nine çeúmenin baúında bekliyormuú. Nine Ayúe’ye, “Kızım úurada bir
dere var; oraya git, sarı su akana kadar bekle, sarı su akınca bir sandık gelecek, o
sandı÷ı al” demiú.
Ayúe kız, sevinçle ninenin gösterdi÷i derenin kenarında beklemeye
baúlamıú. Önce kırmızı su akmıú, arkasından da sarı su. Ayúe, hemen sandı÷ı
görüp, almıú. Sandı÷ı alınca nine yine ortaya çıkmıú. Ayúe’ye evin yolunu tarif
etmiú.
598
Ayúe kız eve yaklaútı÷ında kapıdaki horoz, “Ayúe kız geliyor” diye
ötmüú.
Annesi hemen dıúarıya çıkmıú, kızına sarılmıú. Sandı÷ı görünce de çok
sevinmiú. Sandıkla beraber içeriye girmiúler. Üvey anne sandıktaki tüm altınların
kendisinin olmasını istiyormuú. Kocası ile üvey kızını dıúarıya çıkartmıú. Evde
kendi kızı Ayúe ile yalnız kalmıú. økisi de heyecanla sandı÷ı açmıúlar, sandı÷ın
içinden altın çıkaca÷ını sanmıúlar. Sandı÷ı açtıklarında bütün yılanlar, çıyanlar
odaya doluúmuú. Yani sandı÷ın içinden altın yerine yılan, çıyan çıkmıú. Üvey
anne ile Ayúe kızı oracıkta öldürmüúler. Babası ile Fatma kız da mutlu hayatlarına
devam etmiúler.
3. Bütün Suları øçen Ejderha2320
ùimdi ben sana bir masal daha hatırlatayım. Bir köyün etrafında bir
ejderha beliriyor. Bu ejderha bütün suları içiyormuú. Göl, nehir, çeúme ne kadar
varsa sularını bitirmiú. Tabii aradan aylar yıllar geçmiú. En sonunda bir köyün
ortasındaki tek bir çeúmede su kalmıú. ønsanlar, ejderhanın hangi gün o çeúmenin
de suyunu içmeye gelece÷ini ö÷renmiúler. Sonuncu defa herkes toplanıp birer
ikiúer yudum su içiyor. ønsanların bekledikleri anda duman içinde falanca yerden
ejderha beliriyor. ùimdi bu ejderhanın gelmesine bir gün kala bir genç de o
çeúmede su içiyormuú. Su içerken gaipten bir ses geliyor kula÷ına. O ses ona bir
úeyler anlatıyor. Gence o ses, “Böyle böyle yapacaksın, úöyle úöyle yapacaksın”
diyor. Genç o ses ne dediyse yapıyor. Bir da÷ın en yüksek tepesine çıkıyor. Bir
kuú geliyor ve onun kanatlarına biniyor. Dokuz da÷ aúıyorlar. Kuú, onu, onuncu
da÷ın eteklerine bilerek indiriyor. Orada bir padiúahın sarayı varmıú. Aslında
padiúah de÷il de galiba kötü bir insanın sarayı varmıú. O sarayda kula÷ına
fısıldanan úeyleri icra ediyor. O sarayda bir camın içinde bir úey gizliymiú. Gence,
“Onu oradan alacaksın” denmiú. O da gidiyor. øúte köpekler daha baúka insanlarla
dövüúe dövüúe cam kaba ulaúıyor. O cam kabı almaya muvaffak oluyor. Dönüyor
oradan. Onu gene aynı kuú götürüyor. Ejderhanın gelece÷i gün insanların arasında
o genç de var. Elinde cam kap ne yapaca÷ı da söylenmiú. Ejderha o çeúmenin
suyunu son damlasına kadar içecek ve böylece o çeúmenin de suyu kesilecek.
2320
Bkz. Kù36
599
ønsanlara bir úey yapmıyormuú sadece suları içiyormuú. Ejderha, tam suyu içmeye
yanaútı÷ı zaman gence denildi÷i gibi genç cam kabı patlatıyor. Cam, yere topra÷a
saçılıp gidiyor. Cam kabın içinde bir mahlûk orada can veriyor. Ejderha da o anda
ölüyor yani onun canı bu camın içindeymiú. Masal burada bitiyor. Bütün insanlar
susuz kalmaktan kurtuluyorlar. Masal burada bitiyor. Ceza evinden gönderdi÷im
mektupların birinde ben bu masalı anlattım. Mektubun sonunda bir yerinde
anlattım ve bir sonuç çıkardım. Gördü÷ünüz gibi bu kötü ejderhanın canı bir cam
içindeymiú. Bizim de canımız ana dilimiz Türkçe’dir. E÷er ana dilimizi
koruyabilirsek millet olarak biz de yaúayaca÷ız. Böyle bir sonuç çıkardım. ùimdi
mektuplar okunup da gönderiliyordu. Herhalde okuyan memur üúenmiú mi ne
yaptıysa onu görmemiú orada. Mektup aileme geldi. Ben de sonra onları kitap
halinde yayınladım burada.
4. Ne ødim, Ne Oldum, Ne Olaca÷ım2321
Eskiden, muharebe zamanında bir ailenin bir kız çocu÷u dünyaya gelmiú.
Herkes muharebeden kaçarken, bu aile de kızını düúman eline vermemek için bir
sepete koyarak dereye bırakmıúlar. Su, bebe÷i uzun süre sürüklemiú. Sepeti
sonunda bir çoban bulmuú. Çoban bakmıú küçük bir kız çocu÷u; almıú eve
götürmüú. Çoban da annesi ile beraber küçük bir kulübe de yaúarmıú. Çok
fakirlermiú. Annesine durumu anlatmıú ve beraber kızı büyütmüúler. Kız, büyünce
çobanla evlenmiú. Üç tane de çocukları olmuú. Çocuklarının adını, “Ne ødim, Ne
Oldum, Ne Olaca÷ım” koymuúlar.
Kız, dıúarıda ateú yakarak orada kendilerine ekmek yapıyormuú. Ekmek,
yo÷urt yiyerek geçiniyorlarmıú. Ama kız ekmekleri yemeden önce bayırda taúın
üzerine dizip kurutuyormuú. Ondan sonra yo÷urda do÷rayıp çocukları ile beraber
yiyormuú. Bir gün yine ekmekleri taúın üzerine dizerken oradan atıyla beraber
geçen bir bey bunu görmüú. Durarak kıza, “Neden böyle yaptı÷ını” sormuú. Kız
da, “Eúim çoban; bütün gün çayırda, bayırda koyunları otlatıyor. Ben de onun
yanına ö÷len yemesi için biraz ekmek koyuyorum. Ama ekmekler ö÷lene kadar
kuruyor. O da kuru ekmekleri yo÷urda do÷rayıp öyle yiyor. Kocam her gün böyle
kuru ekmek yerken biz nasıl olur da taze ekmek yeriz. O yüzden biz de ekmekleri
2321
Bkz. Kù37
600
kurutup öyle yiyoruz” demiú. Adam bunları duyunca çok etkilenmiú. Adam,
“Uzun yoldan geldi÷ini söyleyerek kendisine de bir lokma ekmek vermelerini”
istemiú. Kız da vermiú. Bu esnada adam, kıza çocuklarının adını sormuú. Kız da,
“Ne ødim, Ne Oldum, Ne Olaca÷ım” demiú. Adam, bu isimlerden çok etkilenmiú
ve isimlerin hikâyesini sormuú. Kız da adama hayat hikâyesini anlatmıú.
“Küçükken, kocasının onu bir derede buldu÷unu sonra alıp büyüttü÷ünü ve
evlendiklerini” söylemiú. Sonra da, “Benim eskiden annem babam, ailem vardı, ne
idim; úimdi ise, annem babam yok, bir çobanla evlendim ve úu küçük kulübede
yaúıyorum, ne oldum; ileride ise, beni nelerin bekledi÷ini bilmiyorum. Ne
olaca÷ım” demiú.
Adam bu sözleri duyunca anlamıú ki, yıllar önce dereye sepetle bıraktı÷ı
kızı bu. Kıza, “Bir akúam kendisini misafir etmeleri için rica etmiú.” Kız da,
“Akúama kocası geldi÷i zaman onunla konuúması gerekti÷ini, eúi olmadan
kendisinin bir úey söyleyemeyece÷ini” söylemiú. Adam da akúama kadar çobanı
beklemiú. Çoban gelince ona, “Buradan geçen bir yolcu oldu÷unu bir akúamlık
evlerinde kalıp kalamayaca÷ını” sormuú. Çoban da, “Tanrı misafirinin geri
çevrilemeyece÷ini söyleyerek” kabul etmiú. Kulübe sadece bir odadan oluútu÷u
için odanın ortasına bir perde çekmiúler. Bir tarafta misafir, di÷er tarafta da
kendileri yatmıú. Adam, “Yatmadan önce yarın size çok önemli bir úey
anlataca÷ım ama úimdi yatalım, yarın ola hayır ola” demiú. Çobanla kız çok
merak etmiúler adamın ne diyece÷ini. Adam o gece heyecandan hiç uyuyamamıú.
Sabah olunca çobanla kızını karúısına almıú ve bütün olanı biteni anlatmıú.
Muharebe zamanında nasıl kızlarını kurtarmak için sepete bıraktıklarından
bahsetmiú. Çoban o zaman anlamıú ki sepette buldu÷u küçük kızın babası bu bey.
Kız ile babası birbirlerine sarılmıúlar. Baúlamıúlar a÷lamaya. Adam, kızından onu
bu sefil hayata terk etti÷i için özür dilemiú. Sonra adam; kendi potinlerini,
yele÷ini, bütün giysilerini ve atını çobana vermiú. Kendisi de çobanın yamalı, eski
kıyafetlerini almıú. Çobana, “ùimdi sen bir bey olacaksın, ben de senin yerine
geçip bu kulübede yaúayaca÷ım” demiú. “Ben artık yaúlandım, siz ise gençsiniz.
Bundan sonra rahat yaúayın. Belki de böylece kendimi size affettirebilirim”
diyerek sözlerine devam etmiú. Çoban, bey giysilerini giyerek karısını ve
601
çocuklarını da yanına almıú. Bundan sonra bolluk ve rahat içinde yaúamıúlar.
Eskiden bey olan babası ise artık bir çoban olarak hayatına devam etmiú.
5. Hoca ve Talebesi2322
Masal olarak anlatılır. Ne de hakikati var onun. Babası çocu÷unu; peri, cin
iúlerini ö÷rensin diye okula salıyor, fakat çok masrafa mal oluyor. Tabii o zaman
insanlar pazarlık yaparmıú. “Çocu÷unu okuturum, ama iúte senelik bu kadar olur,
aylı÷ı bu kadar olur” derlermiú. Çocuk mektebi bitiriyor. Bitirdikten sonra geliyor.
Gelince babası, “Çocu÷um sen mektebi bitirdin, ama bize çok pahalıya mal oldu.
Bak, elimizde olan gitti” diyor. Çocuk, “Baba, sen rahat ol. Ben okudum a!
Önümüze geliyor Kurban bayramı. Ben, güzel bir koç olaca÷ım. Sen, beni pazara
götüreceksin. Çok para isteyeceksin. Onlar alacak, fakat benim baúımdaki
cılbırımı sakın satma. Al, eve getir. Ben, yine dolaúıp eve gelece÷im” diyor.
Pazarda güzel bir koç. øyi ama hocası da çıkmıú aynı pazara. Tabii onun
hakikat koç olmadı÷ını, okuttu÷u çocuk oldu÷unu anlamıú. Hemen gidiyor,
müúteri oluyor, “Satılık mı” diye soruyor. “Satılık, úu kadar para” diyor, çocu÷un
babası. Hoca, fazla úey olmadan hemen parayı veriyor. Adam, “Cılbırını vermem”
diyor. Hoca, “Cılbırsız olmaz. Koçun parası kadar cılbırına da sana para
verece÷im” diyor. O parayı görünce adam kendisini unutuyor. Hoca veriyor
parayı. Adam, cılbırıyla beraber veriyor koçu. Hoca, hadi bakalım onu getiriyor.
Bir dire÷e ba÷lıyor onu. Bir kız çocu÷u varmıú. Hane ufak çocuklar, babam
kurban almıú diye sevinirler ya! Sevinçten gitmiú onun yanına, oynamıú. O÷lan
“Benim baúımdan cılbırımı çıkarıver” diyor. Kız çocu÷u cılbırı çıkarınca güvercin
oluyor. Haydi, bakalım, uçuyor. Hoca, bu sırada do÷an oluyor. Onu tutsun da
paralasın. Baúka kurtuluú kalmayınca çocuk, darı oluyor. Darı olunca hoca bir
tavuk olup baúlıyor onu yeme÷e. Çocuk daha baskın çıkıp tilki oluyor. Kapıyor
onu, paralıyor. Tabii hocasının baúını yedi. Hane kaz kuyuyu da kendin düú
içeriye diye bir söz vardır. Hoca ona kurarken o da hocaya kurmuú.
–Bunu nereden ö÷rendiniz?
–Kitaptan okudum. Masal kitabından okudum. O da ta, bizim
çocuklu÷umuzda olan úeyler.
2322
Bkz. Kù38
602
6. Padiúah ve Fakir Köylü2323
Kamber øsmail’in bir kaz masalı vardı. Fakir bir adam varmıú. Bunda,
ilerde geride bir úeycik yokmuú. Bir kazca÷ız varmıú fukarada. Ne yapsam ben
diye orayı burayı düúünmüú. Bu fakirlikten çıkacak hiçbir yol yok. “ùu kazı,
padiúaha götüreyim de padiúah bana bir zenginlik yolu gösterirse gösterirsin;
göstermezse o zati bende yok” demiú. Koymuú torbaya, gitmiú padiúahın yanına.
Halayıklara haber etmiú. “Ta böyle böyle, ben padiúahın yanına girmek isterim”
demiú. “Peki, bir soralım” demiúler. Gitmiúler, sormuúlar. “Gelsin, buyursun”
demiú. Gitmiú, “Padiúah Efendi, ben fakir bir adamım, sana bir bahúiú getirdim.
Bir kaz var bende” demiú. Padiúah, “Peki, ama biz altı kiúiyiz, biz bunu
üleúemeyiz sonra” demiú. Zavallı adam, hemen kısaca bir düúünce yapmıú
kendine. “Oldu, toplanın hepiniz buraya” demiú. Toplanmıúlar. Padiúahla, karı
baúa durmuú. øki evlatları ortaya durmuú. øki de halayık var. Onlar da kenara
durmuú. “Siz, bu sarayın baúısınız” demiú. Kazın baúını kesmiú, vermiú onlara.
Evlatlarına, “Siz, bu hanenin kanatlarısınız” demiú. Kazın kanatlarını kesmiú,
onlara vermiú. Halayıklara “Siz, bu hanenin bacaklarısınız” demiú. Bacaklarını da
kesmiú, onlara vermiú. Kazı, torbaya koymuú. Bu, padiúahın çok hoúuna gitmiú.
“Hazineden bir kile altın doldurun, verin fukaraya gitsin” demiú. Dönmüú, gitmiú.
Geldikten sonra bir fukara daha varmıú, ama azıcık ondan daha zengince. Onda
varmıú sekiz, on kaz. Bu fukara azıcık diri diri halk arasına çıkmaya baúlamıú.
Varidat oldu÷u belli olmuú. Öteki komúu “Ba komúu! Sende bir úeycik yoktu ya!
Nereden buldun bu kadar parayı” diye sormuú. Ben, “Ta böyle ta böyle, padiúahın
yanına gittim. Bir kaz götürüverdim ona. Bana biraz dünyalık verdi. Gayrı, ben
sa÷ladım ömrümün sonuna kadar” demiú. O, “Aaa, o bir kaz götürmüú, ona bir
kile vermiú. Ben, beú kaz götürece÷im, bakalım bana ne kadar verecek” demiú.
Beú kaz götürmüú padiúaha. Aynı onun gibi izin istemiú. Kabul etmiú onu da.
Gitmiú. øçeri girdikten sonra, “Padiúahım ben, beú kaz getirdim sana” demiú.
Padiúah “Oldu, ama biz altı kiúiyiz. Bunun taksimi nasıl olacak” demiú. Oraya
hesaplamıú, buraya hesaplamıú; bu adam, altı kiúiye beú kazın taksimini
yapamamıú. Haykırmıú, “Falanca gelsin.” Baútan da bir kaz getirmiú adam.
2323
Bkz. Kù49
603
Gelince adam bakmıú hepsine, hazır. Kaz beú, insanlar altı. Dizilmiúler gene eski
usul öylece. “øki siz, bir de kaz üç” demiú. Evlatlara sıra geldikten sonra, “øki siz,
bir de kaz üç” demiú. Halayıklara “øki siz, bir de kaz üç” demiú. “øki kaz, bir de
ben üç” demiú. øki kazı torbaya koymuú. Ona gene vermiú bir kile. Ötekine hiç
vermemiú. Dönmüú, gelmiú, çünkü onun kazlarında de÷il padiúahın merakı.
Taksimi hoúuna gitmiú. Uz getirmiú adam. Aklı çalıúmıú galiba.
7. Tilki ile Mırmır Pehlivan2324
Köyün yakın bir yerine bir tilki gelmiú. Yapınmıú. Bir gün bizim bir kedi
Mırmır pehlivan gezinirken o tilkinin yata÷ını buluyor. Bulunca onun içine
girmiú, yatmıú. Mırmır, orada mırıldanırmıú. Bir de tilki gelmiú. Gelince girmiú.
Kapının a÷zına gelmiú, “Mırmır pehlivan, orası benim yerim, kalk sen oradan”
demiú. Mırmır pehlivan kalkar mı? Kalkmamıú. Oradan onun yanına gelirken
giderken, “Biz seninle arkadaú olalım” der. Arkadaú olurlar. Onları gezinirken
tilkidir, ayıdır, kurttur, domuzdur görmüúler. “Tilki kardeú evlenmiú Mırmır
pehlivanla, onları gezmeye ça÷ıralım” demiúler. Tavúan da onlarla berabermiú.
Tavúana, “Sen aya÷ına çabuksun, var git de ça÷ır onları; gezmeye gelsinler, biz
hazırlanalım” demiúler. Tavúan ça÷ırmaya gitmiú. Varmıú, ça÷ırmıú. Onlar
beraber geliyormuú. Yolda giderken bir çekirge görüvermiú, ona atlamıú.
Atlayınca tutmuú çatır çatır yemiú. Biraz daha ileri giderken bir kelebek görmüú.
Kelebe÷i de tutmuú yemiú. Ne yapsın tavúan korkmuú. “Bu fena; bizi de yiyecek,
varayım gideyim söyleyeyim, ben haber edeyim” demiú. Varıp habere gidiyor.
Varınca “Geliyorlar mı?” demiúler. “Geliyorlar. Dur, biz saklanalım. O çok fena
bütün gördü÷ünü çatır çutur yiyor” demiú. “Vay ne yapaca÷ız úimdi? Saklanalım”
demiúler. Domuz gazellerin altına girmiú. Tavúan gümenin arkasına saklanmıú.
Ayı bir a÷aç varmıú, çıkmıú a÷acın üstüne. Gelirler oraya. Varsalar baksalar o
katıklar piúmiú; hepsi yerinde, ama kimsecikler yok. “Bunlar nerde kalmıúlar?
Buralardadır onlar” demiúler. Gezinip bakıyorlar, dolaylarda yok. Bir úey
görememiúler. Domuz gazellerin altında mıúmıú solurken kedi burada “Sıçan var
galiba” diye atlayıveriyor. Domuzun soma÷ından tutunca “coyk kadak” bir ba÷rıú
ba÷ırıveriyor. Ba÷ırınca kedi korkuyor, a÷acın üstüne tırmanıyor. A÷acın
2324
Bkz. Kù50
604
üstündeki ayı, “Domuzu öldürdü. ùimdi bana geliyor, beni de öldürecek” diye
lappadak yere düúmüú. Canı çıkmıú ayının. Tavúanla kurt kaçmıúlar. Tilkiyle
Mırmır pehlivana iki tane mülk kalmıú.
8. Padiúah ve Çocuk2325
Adamın birinin bir o÷lu varmıú, mektebe göndermiú. Bu çocuk bir akúam
ilginç bir rüya görmüú. Çocu÷un rüyasında güneú bir taraftan ay bir taraftan
do÷uyormuú, bunlar gökyüzünün tam ortasında buluútu÷unda bir yıldız ortaya
çıkıyormuú. Çocuk sabah kalktı÷ında babasına:
–Baba gece çok ilginç bir rüya gördüm, ama bunu asla anlatmam, demiú.
Çocuk, evden çıkıp okula gitmiú, okulda aynı úeyi hocasına da yapmıú.
Hocanın yanına gidip:
–Gece çok ilginç bir rüya gördüm, ama size söylemem, demiú.
Hoca ne gördün diye sorduysa da çocuk:
–Rüyamı kimseye anlatmayaca÷ım, diye diretiyormuú.
Çocu÷un babası o÷lunun gördü÷ü rüyayı çok merak etmiú, ama o÷lu bir
türlü anlatmamıú. Hocaya gidip, “Ne yapıp edip çocu÷un rüyasını anlatmasını
sa÷lamasını istemiú” ama çocuk hiçbir úekilde yanaúmamıú. Çocuk en sonunda
padiúahın huzuruna çıkmaya karar vermiú; kapıda korumalara padiúahı görmek
istedi÷ini söylemiú, padiúaha haber vermiúler. Çocuk o sıralarda beú on yaúlarında
bir úeymiú. Padiúah çocu÷u huzuruna kabul etmiú. Çocuk selam vermiú aralarında
birkaç muhabbet geçmiú. Padiúah çocu÷a ne istedi÷ini sormuú. Çocuk:
–Ben bir düú gördüm padiúahım, ama size anlatamam, demiú.
Padiúah bu çocuk benimle e÷leniyor diyerek çok sinirlenmiú hemen Arap’ı
ça÷ırtmıú ve “Çocu÷un kafası kesilsin” diye emir vermiú. Arap gelip çocu÷u
almıú. Kafasını kesmek için götürürken padiúahın kızı pencereden onları görmüú.
Arap’a, “Çocu÷u nereye götürdü÷ünü” sormuú. Arap:
–Baban bana elli altın verdi, bu çocu÷u götürüp kafasını kesece÷im, diye
cevaplamıú. Kız, çocu÷un haline çok acımıú, Arap’a:
–Onun kafasını kesme; zindana at, ben sana yüz altın veririm, deyince
Arap, çocu÷un kafasını kesmekten vazgeçmiú ve onu zindana kapatmıú.
2325
Bkz. Kù75
605
Çocuk zindanda uzunca bir süre kalmıú, bu süre içinde padiúahın kızının
odasına do÷ru bir tünel kazmıú, en sonunda kızın odasına ulaúmıú. Bir akúam,
kazdı÷ı tünelden padiúahın kızının odasına çıkmıú; bakmıú ki, tencerelerde
yemekler tütüyor, dayanamamıú hepsinden azar azar yemiú, bütün tencereleri
karıútırmıú. Sonra sessizce geldi÷i yerden zindana geri dönmüú. Kız odasına girip
de bütün yemeklerinin karıútırılıp yenildi÷ini görünce; yardımcılarını ça÷ırmıú,
onlara ba÷ırıp ça÷ırmıú. Kız bu iúi yardımcılarının yaptı÷ını düúünmüú. Onlar her
ne kadar, “Bizim suçumuz yok” deseler de, kız yine de bu iúi onlardan bilmiú.
Ertesi akúam çocuk yine; zindandan çıkıp, padiúahın kızının odasına
girmiú, bakmıú ki, yine güzel yemekler tütüyor, dayanamayıp hepsinden yemiú,
oraları hep darmada÷ın etmiú. Kız odasına girip, yine aynı manzara ile
karúılaúınca iyice sinirlenmiú hemen hizmetçilerini ça÷ırıp onlara ba÷ırmıú:
–Bunu sizden baúkası yapamaz, benim odama sizden baúka kimse giremez,
diyerek onlara kızmıú.
Hizmetçiler yine, “Kendilerinin suçu olmadı÷ını” söylemiúler. Kız, her ne
kadar bu iúi hizmetçilerinden bilse de yine içine bir kurt düúmüú, úüphelenmiú.
Üçüncü akúam kız odasına kimin girip çıktı÷ını anlamak için beklemiú.
Çocuk, o akúam da zindandan kızın odasına do÷ru kazdı÷ı tünelden çıkmıú. Kız
odada bekliyormuú. Çocuk odaya girince kız úaúırmıú, bu çocu÷un zindana
attırdı÷ı çocuk oldu÷unu anlamıú. Kız demiú:
–Sen niye yemekleri güzelce yemiyorsun da hepsini karıútırıyorsun. Ben
sana kızmam istedi÷in kadar ye.
O akúam padiúahın kızı ile çocuk beraberce bir güzel yemek yemiúler. Kız
olup bitenleri kimseye anlatmamıú. Çocuk, o akúamdan sonra her akúam padiúahın
kızının odasına çıkmıú; kız da onu odasında her akúam beklemiú, beraber yiyip
içmiúler. Padiúahın da bu olanlardan hiç haberi olmamıú.
Baúka bir ülkenin padiúahı bizim padiúaha mektup göndermiú. Mektupta,
“Sana üç tane kılıç gönderiyorum. Bunların hangisi gümüú hangisi altındır?
Anlayamazsan kızını alırım” diyormuú.
Padiúah kızına haber vermiú, olanları anlatmıú. Kızın evlenmeye hiç niyeti
yokmuú, padiúah da kızını vermek istemiyormuú. Kız odasına çıkmıú; bu olaya
606
çok canı sıkılmıú, a÷lamaya baúlamıú. Bu sırada çocuk; zindandan çıkıp yine kızın
odasına gelmiú, bakmıú ki, kız a÷lıyor. “Niye a÷ladı÷ını” sormuú. Kız:
–Filanca ülkenin padiúahı beni istemiú, sordu÷u soruyu bilemezsek beni
alacakmıú, diye anlatmıú.
Çocuk:
–Sen hiç üzülme ondan kolay ne var. Git onlardan kırk araba diken çalısı
iste, kılıçları onların içine attı÷ında hangisinin altın hangisinin gümüú oldu÷unu
anlarsın, demiú.
Çocuk sıkı sıkı da tembih etmiú:
–Bu soruyu nasıl bildin derlerse düúümde gördüm diyeceksin, demiú.
Kız, çocuk ne söylediyse yapmıú. Kılıçların hangisinin altın, hangisinin
gümüú oldu÷unu anlamıú. Babasına cevabı söylemiú. Babası da di÷er ülkenin
padiúahına cevabını vermiú.
Bu sefer di÷er ülkenin padiúahı üç tane at göndermiú ve bunlardan
hangisinin anne, hangisinin yavru oldu÷unu bilmelerini istemiú. Padiúah yine kara
kara düúünmeye baúlamıú, kızına haber vermiú.
–Soruyu bilemezsek seni padiúaha verece÷im, demiú.
Kızın yine canı sıkılmıú, odasına çıkmıú a÷lamaya baúlamıú. Çocuk, kızın
odasına girdi÷inde bakmıú ki; kız yine a÷lıyor, o da çok üzülmüú. “Neler
oldu÷unu” sormuú.
Kız:
–Padiúah, üç tane at göndermiú, hangisinin anne hangisinin onun yavrusu
oldu÷unu bilmemizi istiyor, bilemezsek babam beni padiúaha verecek, demiú.
Çocuk:
–Sen hiç canını sıkma, a÷lama. Git onlardan iki tane çırak iste. Atları
yorulana kadar koútursunlar, atlar koútukça çıraklar arkalarından vursun. øyice
yorulduklarında yavru olan, annesinin altına do÷ru girmeye u÷raúır. Oradan
hangisinin anne hangisinin yavru oldu÷unu anlarsınız.
Kız, çocu÷un dediklerini yapmıú, gerçekten de yavru olan yoruldu÷un da
annesinin altına girmeye u÷raúmıú. Soruyu “Nasıl bildin” diye soranlara:
–Düúümde gördüm, demiú.
607
Üçüncü olarak padiúah, üç tane matrak yollamıú ve bunların hangi
taraflarının kalın hangi taraflarının ince olduklarını bulmalarını istemiú. Kız, aynı
úekilde odasına çıkıp a÷lamaya baúlamıú. Çocuk zindandan çıkıp, kızın odasına
gelmiú. Bakmıú ki, kız yine iki gözü iki çeúme a÷lıyor. “Ne oldu” diye sormuú.
Kız padiúahın sorusunu söylemiú. Çocuk:
–Sen hiç canını sıkıp üzülme. O matrakları alıp denize atın. Hangi tarafları
ince ise; onlar suyun üzerinde kalır, hangi tarafları kalın ise suya batar. Soruyu
nasıl bildin diye sorarlarsa düúümde gördüm diyeceksin, demiú.
Kız gitmiú cevabı babasına söylemiú. Matrakları alıp denize atmıúlar. ønce
tarafları suyun üzerinde kalırken, kalın tarafları suya batmıú. Kıza “Tüm bunları
nasıl biliyorsun” diye sorduklarında hep, “Düúümde gördüm” diye cevap
veriyormuú.
En sonunda padiúah, “Elle iliúilmedik, makasla dikilmedik bir elbise
yapmalarını istemiú. Bunu yapamazsanız kızı alırım” diye de haber göndermiú.
Kız yine baúlamıú a÷lamaya. Çocuk gelip onu öyle görünce akıl vermiú:
–O elle iliúilmedik, makasla dikilmedik elbise istediyse, sen de ottan iplik
ile kumdan i÷ne iste. Getirirlerse elbiseyi dikece÷inizi söyleyin.
Kız babasına haber vermiú:
–Baba bizim hazır oldu÷umuzu söyle ancak ottan iplikle kumdan i÷ne
isteriz. Onlar bu istediklerimizi getirirlerse, biz de elle iliúilmedik, makasla
dikilmedik elbiseyi dikeriz.
Kızın babası di÷er ülkenin padiúahına cevabı iletmiú. Padiúah bu soruları
bilen kiúiyi görmek istemiú, bizim padiúahı huzuruna ça÷ırmıú. Di÷er ülkenin
padiúahı soruların tümünü kızın babası bildi sanıyormuú. Bizim padiúah korkmuú,
telaúlanmıú, çünkü soruların hiç birini o cevaplamadı. Hemen kızına olup biteni
anlatmıú. O da sanıyormuú ki bütün soruları kızı cevapladı. Kız bütün olanları
sonunda babasına anlatmıú:
–Baba sen bir zamanlar bir çocu÷un kafasının kesilmesi için onu Arap’a
verdin. Ben onları gördüm, çocu÷un kafasının kesilmesine müsaade etmedim, onu
zindana attırdım. øúte bütün bu soruları o çocuk cevapladı. ùimdi de bizi bu
durumdan ancak o kurtarır.
608
Çocu÷u zindandan çıkarmıúlar, akıl danıúmıúlar. Çocuk, kızın babasından
sakallı bir keçi ile iri bir deve bulmasını istemiú. Çocu÷un istedikleri getirilmiú.
Di÷er ülkenin padiúahının huzuruna çocuk çıkacakmıú. Çocuk, keçiyi devenin
kuyru÷una ba÷lamıú, padiúahın huzuruna çıkmıú. Padiúah karúısında genç birini
görünce úaúırmıú, “O ülkenin en büyü÷ü sen misin” diye çocu÷a sormuú.
Çocuk da deveyi göstererek:
–Hayır, bizim ülkenin en büyü÷ü budur, demiú.
Padiúah:
–Onu sormadım yani en saçlı sakallısı kim diye sormak istedim deyince,
çocuk bu sefer keçiyi göstererek:
–En saçlı sakallısı budur, diye cevaplamıú.
9. Sı÷ırtmacın Kızı2326
Bir sı÷ırtmaç kızı varmıú. Ne zaman gülse yanaklarında güller açarmıú.
Kızın üzerinden akan sular altın olurmuú. Bir gece bir genç; bu kızı düúünde
görmüú, kızın güldü÷ünde yanaklarında güller açıyor, üzerinde akan sular altın
oluyormuú. Delikanlı düúünde gördü÷ü bu kıza âúık olmuú. Yollara düúmüú, kızı
aramıú. Sonunda kızın bulundu÷u haneyi bulmuú, görücüleri yollamıú.
Bu kızın da bir üvey annesi ile üvey kız kardeúi varmıú. Üvey anne bu kızı
hiç çekemezmiú. Görücüler gelip kızı isteyince kendi kızını da üvey kızını da
görücülere göstermemiú, ama “Kızı verdik” demiú. Görücüler gidince kızı isteyen
o÷lanın köyüne do÷ru yola çıkmıúlar. Üvey anne, yola çıkmadan önce, üvey
kızına çok tuzlu yemek yedirmiú. Kız yolda susamıú. Baúlamıú su istemeye, üvey
annesine bir yudum su vermesi için yalvarmıú. Üvey anne:
–Gözünün birini çıkarırsan sana su veririm, demiú.
Kız susuzlu÷a dayanamamıú gözünün birini çıkarmıú, ama üvey anne
sözünü tutmamıú üvey kızına hiç su vermemiú. Biraz daha yol gitmiúler, kız yine:
–Çok susadım, demeye baúlamıú.
Üvey anne:
–Di÷er gözünü de çıkartırsan sana su veririm, demiú.
2326
Bkz. Kù75
609
Kız yine susuzlu÷a dayanamamıú di÷er gözünü de çıkartıp üvey annesine
vermiú. Üvey anne yine sözünü tutmamıú; kıza bir yudum su vermedi÷i gibi biraz
daha yol alınca kızı kuytu bir yerde bırakmıú, kendi kızı ile beraber yola devam
etmiú. O÷lanın köyüne vardıklarında öz kızını o÷lana vermiú, ama çocuk düúünde
gördü÷ü kızın o kız olmadı÷ını hemen anlamıú. Öz kıza hiç elini sürmemiú, ama
onunla evlenmiú.
Bezirgânlar bir yerde oturmuú yemek yiyorlarmıú. Yanlarına bir köpek
yaklaúmıú, bezirgânlar köpe÷e bir parça ekmek atmıúlar. Köpek, ekme÷i a÷zına
alarak hızla oradan uzaklaúmıú. Baúka bir gün köpek yine, bezirgânların yanına
gelmiú. Bezirgânlar bir parça ekmek vermiúler, ama köpek ekme÷i a÷zına alıp
yemeden uzaklaúıyormuú. Bu, bir iki böyle devam edince, bezirgânlar
úüphelenmiú ve köpe÷i takip etmiúler. Bakmıúlar ki, köpek çıplak bir kıza ekmek
taúıyor, kızın yanına yaklaúmıúlar, “øn misin cin misin” diye sormuúlar.
Kız:
–Ne inim ne cinim. Ben bir kızım, diye cevaplandırmıú.
Bezirgânlar kıza acımıú, onu orda bırakmak istememiúler. Aralarında
çocu÷u olmayan bir adam varmıú:
–Ben bu kıza sahip çıkarım, diyerek kızı yanında götürmüú.
Kızı kendi evine getirince karısına bir kız getirdi÷ini haber vermiú, karısı
da kızı evlatlık almayı kabul etmiú. Bu karı koca çok iyi niyetli insanlarmıú. Adam
karısına:
–Karı bu kızı güzelce yıka, temizle. ùimdi duyanlar; evlatlık almıúlar diye
kıza bakmaya gelirler, utanırsın, demiú.
Kadın da kocasının sözüne uyarak kızı yıkamaya baúlamıú. Bakmıú ki,
kızın üzerinden su döktükçe tekneye altın doluyor, úaúırmıú. Kıza bu durumun
sebebini sormuú. Kız:
–Ana hiç úaúırma, ben güldü÷ümde de yanaklarımda güller açar, demiú.
Kadın olanları kocasına anlatmıú. Kız da adama:
–Baba, bana bu altınlardan bir türbe yaptır, bu türbeye dünyada hasretine
kavuúamayan dilberin türbesi desinler, demiú.
Bu türbenin kapısını da sıkıca kilitleyin diye tembihlemiú.
610
Gelelim di÷er tarafa, gülünce yanaklarında güller açılan kızın üvey annesi
kızın yaúayıp yaúamadı÷ını merak etmiú. Araútırmaya baúlamıú. En sonunda kızın
yaúadı÷ı haneyi ö÷renmiú. Bir gün bu haneye misafir olarak gitmiú, üvey kızını
orada görmüú. Tam emin olmak için; bir bardak su isteyip, suyu kıza do÷ru
savurmuú, bakmıú ki, su altın oldu, bu kızın üvey kızı oldu÷undan emin olmuú.
Sonra kızı güldürmüú. Kızın yanaklarında güller açmıú. Kendi kendine, “Bu kız
benim üvey kızımdır” demiú. O gece üvey kızının hanesinde misafir olmuú. Bu
kızın kolunda bir bilezik takılıymıú, bu bilezik kızın kolundan çıktı÷ında kız
ölüyormuú. Üvey anne bunu bildi÷inden; kız, gece uyurken yanına gidip, kızın
bilezi÷ini kolundan çıkartmıú. Kız oracıkta ölüvermiú. Sabah, kızın ana babası
bakmıúlar ki, kız ölmüú. Kızı, daha önceden yaptırdıkları türbeye koymuúlar,
kapısını da güzelce kilitlemiúler. Böylece birkaç zaman geçmiú.
Kızı rüyasında görüp, âúık olan genç, avcıymıú. Bir gün avdan eve
döndü÷ünde köyde bezirgânların gül sattı÷ını görmüú. Bezirgân, “Haydi vakitsiz
gül satarım!” diye ba÷ırıyormuú, ama güller çok güzelmiú. Kızın üvey kardeúi de
bezirgânın sesini duyunca dıúarı çıkmıú, bakmıú güller çok güzel. Satın almak
istemiú. Bezirgân, “Bir güle bir göz isterim” demiú.
Üvey kardeúin aklına annesinin kızdan aldı÷ı gözleri gelmiú. Bezirgândan
iki gül almıú karúılı÷ında üvey kardeúinin iki gözünü vermiú. Delikanlı eve
geldi÷inde karısının aldı÷ı gülleri görmüú; çok be÷enmiú, onları öpüp koklamıú.
Kendi kendine, “Gülleri geldi inúallah kendide gelecek” demiú. øçinde bir umut
belirmiú.
Genç, o günden sonra bir ses duymaya baúlamıú. Ses, “Dünyada hasretine
kavuúamayan dilber” diyormuú. Genç bir iki bu sesi duyunca, sesin geldi÷i yere
do÷ru gitmeye karar vermiú. Sesi takip ede ede bir türbeye ulaúmıú. Türbenin içine
girdi÷inde orada bir bebek bulmuú. Bebe÷i türbeden alıp kendi evine götürmüú,
evdekilere de, “Bu bebe÷i sakın a÷latmayacaksınız” diye sıkı sıkı tembih etmiú.
Delikanlı gündüz ava gitti÷inde bebek a÷lamaya baúlıyormuú, karısı ve onun
annesi bebe÷i bir türlü susturamıyorlarmıú. Bir taraftan da delikanlının eve gelip
bebe÷i a÷larken bulmasından korkuyorlarmıú. Üvey annenin aklına kızdan aldı÷ı
bilezik gelmiú. Bebe÷i bu bilezikle susturmayı denemiú. Bebek bilezi÷i alınca
hemen susmuú. Bir iki gün delikanlı avda iken bebe÷i bu úekilde susturmuúlar,
611
ancak bebek daha sonra yine a÷lamaya baúlamıú. Bir gün delikanlı avdan
döndü÷ünde bebe÷i a÷larken bulmuú. Karısına ve kaynanasına kızmıú, “Ben, size
bu bebe÷i a÷latmayacaksınız demedim mi” demiú.
Ne yaptılarsa bebe÷i susturamamıúlar. Delikanlı en sonunda bebe÷i alıp
türbeye götürmüú. Bu sefer türbede ölü yatan bir kız görmüú; bebe÷i, kızın yanına
koymuú, bebek hemen kızı emmeye baúlamıú, emerken de, bebe÷in kolundaki
bilezik kıza de÷miú, kız hemen canlanıvermiú. Delikanlı bu kızın düúünde
gördü÷ü kız oldu÷unu anlamıú. Kıza, “Bu bebek kimin” diye sormuú.
Kız:
–Bu bebek senden, diye cevaplamıú.
Delikanlı úaúırmıú, inanmamıú, nasıl olur diye bir kere düúünmüú. Kız
anlatmıú:
–Filan vakit sizin köye gül satan bir bezirgân geldi mi? Sen o gülleri
kokladın mı? øúte sen o gülü kokladı÷ında bu bebek oldu, demiú.
Delikanlı, kızın söylediklerine inanmıú, kızı alıp evine götürmüú. Evdeki
ana kıza sormuú:
–ùimdi kırk katır mı istersiniz yoksa kırk satır mı?
Üvey anne hemen:
–Kırk satırı ne yapalım? Kırk katır ver de, satar parasını alırız, demiú.
Delikanlı kırk katıra ana kızı ba÷lamıú, bir de eline kamçı almıú, onları hem
sürüklemiú hem kamçılamıú, ikisini de öldürmüú.
10. Üvey Anne2327
Genç bir kız sürekli üvey annesi tarafından hor görülüyormuú. Kızın,
analı÷ı kıza sürekli kötü davranıyormuú. Üvey anne bir gün çok ileri giderek
kocasından kızını öldürmesini istemiú. Adam da, “Kızını öldüremeyece÷ini zaten
yetim oldu÷unu söyleyerek, kendisinden ona iyi davranmasını istemiú.” Kadın da,
“Ya onu öldürürsün ya da seni terk ederim” demiú.
Kadın, kocasından “Kızını bir uçuruma götürerek oradan atmasını”
söylemiú. Adam ilk baúlarda dirense de sonra dayanamamıú ve çaresiz boynunu
e÷miú. Kızını alarak bir bayıra götürür ve oradan aúa÷ıya atar. Kız ölmez, kızı bir
2327
Bkz. Kù82
612
çoban bulur. Çoban, kızı alarak evine götürür. Evde onu temizce giydirir ve ona
bakar. Sonra çobanla kız evlenir. Zamanla çoban zenginleúir ve çok rahat bir
hayat sürmeye baúlarlar. Çobanın o küçük kulübesi artık küçük bir saraya
dönüúür. Üç tane de kızları olmuútur. Adları: Ne ødim, Ne Oldum, Ne
Olaca÷ım’dır.
Bir gün evlerinin önünden yaúlı, üstü baúı periúan bir adam geçerken
kapılarını çalar. Kız kapıyı açar. Adam, kızdan Allah rızası için yemek istemiú.
Kız da adamı içeri davet ederek hemen sofrayı kurmuú. Kızlarına seslenerek, “Ne
ødim, ekme÷i getir; Ne Oldum, yeme÷i getir; Ne Olaca÷ım sen de suyu getir”
demiú. Adam bu isimleri duyunca çok úaúırmıú, “Neden bu isimleri koydu÷unu”
sormuú. Kız da hikâyesini anlatmıú. “Eskiden çok mutlu bir ailesinin oldu÷unu,
sonra annesi ölünce babasının baúka bir kadınla evlendi÷ini ve bu kadının
babasına kendisini öldürtmeye çalıútı÷ını” söylemiú. “Ölmedi÷ini kendisini bir
çobanın bularak baktı÷ını ve sonunda onunla evlendi÷ini, yani kısaca ne idim, ne
oldum ileride de ne olaca÷ımı bilmiyorum.” Bu nedenle kızlarımın adını da böyle
koydum” demiú.
Adam kızın hikâyesini dinleyince anlamıú ki, karúısında duran, kızının ta
kendisi. Baúlamıú a÷lamaya. Adam a÷layınca kız da fark etmiú ki bir zamanlar
kendisini öldürmeye çalıúan babası bu yaúlı adam. Adam úimdi o kadar periúanmıú
ki, ilk baúta onu tanıyamamıú. Adam, “Kızından özür dileyerek kendisini
affetmesini istemiú. Çok piúman oldu÷unu a÷layarak” söylemiú. Kız da babasını
affetmiú. Akúama kocası gelince durumu anlatmıú.
Yaúlı adamı da yanlarına alarak bundan sonra mutlu bir hayat sürmüúler.
Kız, babasına kavuútu÷u için adam da kızına ve torunlarına kavuútu÷u için çok
mutluymuú.
11. Kabak Kız2328
Bir kadının çocu÷u olmazmıú. Kadın bu sebeple hep üzüntülü, kederli
dururmuú. Kadın, çocu÷unun olmamasının verdi÷i üzüntü ile Allah’a, “Ey
Allah’ım! Bir çocu÷um olsun da isterse, kabaktan olsun” diye yalvarırmıú.
2328
Bkz. Kù88
613
Aradan bir vakit geçtikten sonra, çocu÷u olmayan bu kadının duaları
tutmuú ve bir çocu÷u olmuú, ama çocuk kabakmıú. Bu kabak büyümüú;
konuúmaya baúlamıú, anlamıúlar ki, bu kabak bir kızmıú. Kabak kız, iyice
büyüyünce annesine yardım etmeye baúlamıú. Her iúe annesinden önce
koúuyormuú. Annesinin yapaca÷ı iúleri yuvarlanıp hemen yapıveriyormuú. Bir gün
kabak kız annesine, “Anne, köyün bütün kızları dereye çamaúır yıkamaya gidiyor.
Ben de gideyim, hem sana yardım ederim” demiú.
Annesi kızına hiç kıyamazmıú. Dereye çamaúır yıkamaya gitmesine de razı
olmamıú. “Olmaz kızım. Sen nasıl çamaúır yıkamaya gideceksin? Yapamazsın”
dediyse de, kabak kız ısrar ediyormuú.
Annesi, kabak kızının bu durumuna çok üzülüyormuú. En sonunda kızının
ısrarlarına dayanamayarak dereye çamaúır yıkamaya gitmesine izin vermiú ve
kızına, “øyi o zaman kızım, bu giysileri al da, git derede yıka” demiú.
Annesi çamaúırları eúe÷e yüklemiú. Kabak kız da, eúe÷in arkasından
yuvarlana yuvarlana dereye kadar gitmiú. Kabak kız, derenin kenarına gelince,
kabaktan çıkarak çok güzel bir kız olmuú. Bu sırada padiúahın o÷lu oradan
geçiyormuú. Kabaktan çıkan güzeller güzeli kızı görünce çok be÷enmiú, ona âúık
olmuú. Kız bunun farkına varmamıú. Çamaúırları yıkayıp eúe÷e yüklemiú ve yine
kaba÷ın içine girmiú. Yuvarlana yuvarlana evin yolunu tutmuú. Padiúahın o÷lu
kızın kaba÷ın içine girdi÷ini görmüú, çok úaúırmıú. Kabak kız eve varana kadar
onu takip etmiú. Kızın evini ö÷renince kendi annesine gidip o kızla evlenmek
istedi÷ini söylemiú. Annesi hemen karúı çıkmıú, “O÷lum bula bula o kabak kızı mı
buldun? Onun elinden iú bile gelmez” demiú.
Fakat padiúahın o÷lu ısrar etmiú. “Bana o kızı almazsanız baúkasıyla
evlenmem” demiú.
Sonunda o÷ullarının isteklerini kıramayan aile, kabak kızın evine görücü
yollamıú. Kızın annesi bu duruma úaúırmıú. “Kızının kabak oldu÷unu, onların
iúine yaramayaca÷ını” söylediyse de, görücüler “øllaki kızı isteriz” diye
tutturunca, kabak kızın annesi de bu iúe razı gelmiú. Kabak kızın dü÷ününü yapıp
gelin etmiúler. Kabak kızın kaynanası çok fenaymıú. Kızın yaptı÷ı her úeye mana
bulurmuú. Kabak kız her ne kadar kaynanasına yardım etmeye çalıúsa da, hiç
yaranamamıú. Kaynanası onu sürekli azarlayıp, dövüyormuú. Kaynanası kızca÷ıza
614
vurunca, yuvarlanıp bir köúeye çekiliyormuú. Bir gün kocası iúten döndü÷ünde
kabak kız, kaynanasının ona yaptı÷ı eziyetleri anlatmıú, ama kocası pek oralı
olmamıú. Baúka bir zaman kız, kocasına yine kaynanasından úikâyet etmiú ve artık
dayanamadı÷ını o evde durmak istemedi÷ini söylemiú. Bu arada kaynanası
yaptıklarından hiç vazgeçmiyor kabak kıza olmadık eziyetler çektiriyormuú.
Bir gün köyde bir dü÷ün varmıú. Kaynanası dü÷üne gitmek için
hazırlanırken, Kabak kız, “Anne beni de götür” diye yalvarmıú.
Kaynanası gelinini dü÷üne götürmemiú. Kabak kız kaynanası evden
çıkınca kabaktan çıkıp, yine çok güzel bir kıza dönüúmüú. Bir ata binip dü÷üne
gitmiú. Dü÷üne vardı÷ında herkes ona bakmıú, hayran kalmıú. Kaynanası da kızı
görmüú, ama onun gelini oldu÷unu anlayamamıú. Kaynana içinden, “Benim
o÷lum o kabakla evlenece÷ine bu kızla evlenseydi” diye geçirmiú. Kızın yanına
gidip, o÷luyla evlenmesi için onu kandırmaya çalıúmıú. Dü÷ün da÷ılınca kız
kaynanasından önce eve gelip, kaba÷ın içine girmiú. Kaynanası onun arkasından
eve girmiú, o÷luna dü÷ünde gördü÷ü kızın güzelli÷ini anlatmıú. Ama o÷lu kabak
kızı sevdi÷i için bu durumla hiç ilgilenmemiú.
Bir zaman sonra köyde baúka bir dü÷ün olmuú. Kaynanası yine gelinini
evde bırakarak dü÷üne gitmiú. Kabak kız, kaynanası evden çıkınca kaba÷ından
çıkıp; güzelce giyinip süslenmiú, bir ata binip, dü÷üne gitmiú. Onu gören herkes
yine çok be÷enmiú. Gençlerin hepsi ona âúık olmuú. Ama kaynana bu sefer
durumdan úüphelenmiú koúarak eve gitmiú. Bakmıú ki, kabak orda duruyor, ama
içi boú. Dü÷ünde gördü÷ü güzel kızın kendi gelini oldu÷unu anlamıú, bu sefer
iyice sinirlenmiú, hasetlenmiú. Kaba÷ı aldı÷ı gibi ateúe fırlatmıú. Kabak kız eve
dönüp de, kabu÷unun yandı÷ını görünce oracıkta ölmüú. Kocası da eve gelince,
karısının öldü÷ünü görmüú. O da bu üzüntüye dayanamayıp kılıcını çekmiú
kendini öldürmüú.
Sonunda kaynana periúan olmuú. Yaptıklarından çok piúman olmuú, ama
fayda etmemiú. Hem kabak kızın hem de padiúahın o÷lunun annesi dünyada
yapayalnız kalmıú.
12. Topal Kurt2329
2329
Bkz. Kù91
615
Bir tane koyun varmıú. Bu koyunun yedi tane tümen kuzucu÷u varmıú.
Anne koyun, her gün dıúarıya çıkar, tümen kuzucuklarına yiyecek getirirmiú.
Kapıdan çıkarken de, yavrularına “Topal kurda sakın kapıyı açmayın” diye sıkı
sıkı tembih edermiú. Anne koyun eve geldi÷inde:
–Süt yedim sütlendim, bal yedim ballandım, açın kapıyı kuzucuklarım,
diye yavrularına seslenirmiú.
Kuzular böylece eve annelerinin geldi÷ini anlarmıú, ona kapıyı açarlarmıú.
Topal kurt sürekli bu yedi kuzuyu yemek için fırsat kollarmıú. Bir gün anneleri
dıúarıya çıktı÷ında kapıya gidip kalın sesiyle:
diye ba÷ırmıú. Kurt sanmıú ki, böyle deyince kuzular hemen kapıyı açacak.
Yavrular içeriden:
–Sen bizim annemiz de÷ilsin bizim annemizin sesi böyle kalın de÷ildi, sen
topal kurtsun, demiúler. Kurt gitmiú, bo÷azını iyice sıkmıú gelmiú:
demiú.
Kuzular içerden:
–Bizim annemizin elleri ayakları kınalıydı sen bizim annemiz de÷ilsin
topal kurtsun, demiúler.
Kurt hemen bir b..klu÷a gitmiú, ellerini ayaklarını b..ka bulamıú, tekrar
kuzuların kapısına gitmiú:
–Süt yedim sütlendim, bal yedim ballandım açın kapıyı kuzucuklarım.
Kuzular bakmıú ses ince elleri ayakları da kınalı gibi duruyor. Annemiz
geldi diye sevinçle kapıyı açmıúlar. Karúılarında kurdu görünce her biri bir tarafa
da÷ılmıú. Kimi sobanın arkasına, kimi yata÷ın altına, kimi ekmekli÷e, kimi de
kapının arkasına geçmiú. Kurt, ekmekli÷e saklanan haricinde hepsini bulup yemiú.
Annesi eve dönüp de, yavrularını bulamayınca çok üzülmüú. Sadece ekmekli÷in
içinde olan yerinden çıkıp, “Hepsini topal kurt yedi” demiú.
Annesi:
–Sen hiç üzülme ben ona dersini veririm, demiú.
Anne koyun evin ortasına koca bir kuyu kazmıú; içine de ateú yakmıú,
üstüne de görünmesin diye bir pala örtmüú. Sonra dıúarı çıkıp yavrularını kimin
616
yedi÷ini aramaya baúlamıú. Yavrularının kimin yedi÷ini bulmak için kurtların
diúlerine bakıyormuú. En sonunda topal kurdun diúlerinde et parçaları görmüú.
Onun yanına yaklaúmıú:
–Sen bu akúam benim misafirim ol sana güzel bir yemek yedireyim,
demiú.
Topal kurt bu iúe çok sevinmiú. Topal kurt, akúam koyunun evine gitmiú.
Koyun, onu daha önceden hazırladı÷ı yere oturtmuú Kurt hemen ateúin içine
düúmüú. Koyun yukardan, “Sen benim tümen kuzucuklarımı yedin. Bu da sana
ceza olsun” diyormuú. Topal kurt, o ateúin içinde yanarak ölmüú.
13. Fakir Çoban Masalı2330
Bir fakir varmıú. Bu fakir, babasıyla çekiúirmiú. Babası da ona kızmıú.
Fakir alıp baúını bir kazaya gitmiú. Orda çoban olmuú, altı ay orda koyun gütmüú.
Oradan parasını toplamıú ve bir hayli yürüdükten sonra bir köye yanaúmıú. O
köyde tanıdı÷ı olmadı÷ından düúünceye dalmıú. Düúünürken bir de bakmıú; iki
aksakallı yolda gidiyor, koúmuú onlara yetiúmiú. Onlara, “Nereye gidiyorsunuz”
diye sormuú. Onlar da, “Biz gezeriz” demiúler. Çoban, “Sizin yanınızda gelebilir
miyim” diye sormuú. Aksakallılar reddetmiúler, fakat çoban onların arkasından
gitmiú. Onun geldi÷ini görünce, “Tekrar bizimle gelemezsin” demiúler. Böyle
giderlerken bir haneye gelmiúler. Hane sahibi onlara yemek hazırlamıú. Yemekte
horoz da varmıú, ama onu yememiúler. “Bunu sonra yeriz” demiúler.
Muhabbetlerine devam etmiúler, sonra yatacakları zaman “ùimdi yatalım.
Hangimiz derin bir düú görürse o, horozu yesin” demiúler. Fakat çoban uyumamıú.
Aksakallılar uyuduktan sonra, kalkmıú horozu yemiú. Sabah uyandıklarında
baúlamıúlar birbirlerine haykırmaya, “Kalk arkadaú sabah oldu, ben gece rüyamda
yedi kat gökyüzüne gittim” demiú birisi. Di÷eri de, “Ben de yerin yedi kat altına
indim” demiú. Sonra bir de fakire, “Sen nereye gittin rüyanda” diye sormuúlar. O
da, “Baktım; biriniz yedi kat yukarı çıktı, di÷eriniz de yedi kat aúa÷ı indi. Ben de
kaldım burada horozu yedim” demiú.
14. Padiúahın Çocu÷u2331
2330
1953 yılında Rıza Mollov tarafından ùumnu Sanca÷ının Kus köyünden Arif Mustafa’dan
derlenmiútir. Bkz. HalimeUsanmaz. Kırcali ve Deliorman (Bulgaristan) Yöresi Türk Halk
Edebiyatı Örnekleri. øzmir: Ege Ünv., Sosyal Bilimler Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü,
1980, s.43. (Bitirme Tezi)
617
Bir vakit bir padiúahın bir çocu÷u varmıú. Çocuk, babasına darılıp çıkıyor
yola. Az gitmiú uz gitmiú dere tepe düz gitmiú. Yabancı bir memlekete varmıú.
Parası bitmiú. Sabahleyin tellal ba÷ırıyor. “øki saat iú yapana bir lira var!” Çocuk
tellalı duyunca derhal gidiyor.
–Ne iú diye, soruyor.
–Bir hayvan iskeletinin içine girmek ve iki saat durmak, der tellal.
–Ben yaparım, der çocuk.
Çocuk, giriyor iskeletin içine. Halk, oradan çekiliyor. O sırada kuú perileri
gelip iskeleti kaldırıyorlar çocukla beraber bir da÷ın baúına. Çocuk çıkıyor oradan.
Tekerlenerek, yuvarlanarak da÷dan aúa÷ıya iniyor. Ne baksın? Bir saray görüyor.
Saraya giriyor. O saray da kuú perilerinin padiúahlarının sarayı imiú. “Ne geldin
o÷lum, ne istiyorsun” diyor perilerin padiúahı.
Çocuk da o zaman baúından geçenleri anlatıyor.
Diyor o zaman ihtiyar:
–Pekâlâ, o÷lum, o zaman burada kalabilirsin. Bu sarayı silip süpürürsün.
Ben de seni beslerim.
Anahtarları teslim ediyor çocu÷a. øúte bu odaları aç, sil süpür diyor çocu÷a.
Çocuk baúlıyor. øçerilere bakıyor. Ne baksın? Altınlarla, elmaslarla
süslenmiú binalar. Sabahleyin çıkıyor bahçeye. Gül bahçelerinin arasında havuzlar
görüyor. O sırada iki güvercin geliyor, havuzun baúına suya dalıp çıkıyorlar.
Çocuk ne baksın? Ayın on dördü gibi iki tane kız oluyorlar. Birisinde çocu÷un
gözü kalıyor. Dönüyor saraya, ihtiyara soruyor. øhtiyar, “Ne gördün, ne geçirdin”
diye soruyor.
–Bahçede bugün havuzun baúında iki kız gördüm. Birisine vuruldum.
Bunun kabili nedir? diye soruyor.
øhtiyar diyor:
–Ah, çocu÷um, onlar peridir. Seni aldatırlar.
–Ne olsa çok merak ettim, birisini alaca÷ım.
øhtiyar, diyor o zaman:
2331
1951 yılında Rıza Mollov tarafından Razgradlı Abdurrahim Mehmed’den derlenmiútir. Bkz.
Halime Usanmaz. age. ss.47-49.
618
–Yarın sabah yine havuzun baúına gitti÷inde ne zaman onlar gömleklerini
çıkaracaklar, hangisinde merakın varsa onun gömle÷ini kavra. O, sana yalvaracak;
korkutacak, çeúitli úeylere girecek. Hiç korkma. “Gömle÷i vermem” de.
Dedi÷i gibi oluyor. Çocuk, gömle÷i vermiyor. “Ben seninle evlenece÷im”
diyor. O zaman kız; “Madem öyle, hadi yürü gidelim padiúahın yanına” diyor.
Gidiyorlar.
Kızdan ayrı çocu÷a, padiúah diyor:
–Gömle÷i sırtına koyacaksın. Üç sene hiç çıkarmayacaksın. Çıkarırsan o
seni aldatır.
O zaman çocuk ve kızı bir araya ça÷ırıyor. Diyor onlara:
–Hadi kızım, hadi çocu÷um! ùimdiden sonra ikiniz geçineceksiniz. Kıza
diyor:
–Çocu÷u al, memleketine götür.
Kız, çocu÷u alıp memleketine götürüyor. Varıyorlar. Çocu÷un babası
sevinç içinde kalıyor. Çocu÷un babası:
–Madem öyle sana yeni bir ev yapaca÷ız. Bu gömlek üç sene sırtta
taúınmaz. Yeni binanın temelinde sandı÷a koyup, betonla sarıp koruruz. Onu
oradan çıkaramaz artık o.
Bina derhal yapılmaya baúlanıyor. Bina bitiyor. Kız ve çocuk eve
giriyorlar. øçeri girerken kız, “Gömlek burada kokuyor” diyor.
Çocuk:
–Yoktur, yoktur diyor.
Kız:
–Bak úimdi ben bulaca÷ım, diyor.
Duvarın dibine gidip yumru÷unu vuruyor. Duvar yıkılıyor, sandık
meydana çıkıyor. Gömle÷i içerisinden alıp tavana çıkıyor. Çocu÷a diyor:
–Beni ararsan Kale-i gevher’de bul. Güvercin olup uçmuú.
Padiúahın o÷lu, kızı aramaya yola çıkıyor. Yine o memlekete gidiyor ve
iskelete giriyor. Gelip onu da÷ın üstüne kaldırıyorlar. Aynı saraya gidiyor. Peri
padiúahını buluyor. “Ne geldin, kaçırdın mı? Ne dedi sana o kız” diye padiúah
soruyor.
–Beni ararsan Kale-i gevher’de bul, dedi.
619
Padiúah diyor:
–Eh o÷lum dünyanın öbür ucudur.
Periler gelsin diye emrediyor. Periler toplanıyor. Padiúah, onlara içlerinde
Kale-i gevher’i bilen var mı diye soruyor.
øçlerinden yaúlı birisi:
–Ben çocuklu÷umda onların hududuna kadar varabilirdim, diyor.
Padiúah emrediyor:
–Hadi öyleyse al bu çocu÷u oraya kadar götür.
Alıp götürüyor. Oraya bırakıp dönüyor. Çocuk yola devam ediyor. Bu kız
Kale-i gevher’de “Beni bir ben-i Âdem aldı. Zannedersem bu çocuk beni bulacak”
diye söylüyor. O padiúah diyor:
–E÷er seni bir ben-i Âdem bulursa, ben de seni ona veririm.
Kendi perilerine emrediyor. Bütün hudut boyunca bir ben-i Âdem
bulursanız alıp buraya getirin. Emrediyor. Çıkıyorlar aramaya. Bir de ne görsünler
bir delikanlı geliyor. Çıkıyorlar karúısına. “Nereye gidiyorsun be arkadaú” diye
soruyorlar. O da onlara úu cevabı veriyor:
–Ben bir peri kızı aldım. Onu memleketime götürdüm. Onunla
evlendi÷imiz akúam kaçtı. Kendisi de bana “Beni Kale-i gevher’de bul” dedi.
Periler soruyor:
–Sen Kale-i gevher’i biliyor musun?
O diyor:
–Hayır bilmiyorum.
–Tut elimi, diyor. Rüzgâr gibi alıp aúırıyorlar onu. Yüksekten bakıyorlar,
bir úavk parlıyor. Ona diyorlar:
–øúte bu görünen úavk, Kale-i gevher dedikleri yerdir. Bu çocuk “Yakın
kalmıúık” diyor. Onlar:
–Bu görünen yere üç ayda zor varabiliriz, diyorlar.
Tut elimi diyorlar, yakındaki periler. Yine rüzgâr gibi uçuruyorlar oraya.
Padiúahın huzuruna götürüyorlar.
Kız, o zaman diyor:
–Ben sana demedim mi çok do÷ru kalpli çocuktur bu. Beni bulacak. øúte
buldu. Padiúah:
620
–øúte ben de seni buna veririm. Ölünceye kadar bununla yaúayacaksın.
Haydi, al götür çocu÷u memleketine. Yalnız kurttan korun.
Kız, bunu alıp memleketine götürüyor. Memlekete yaklaútıkları sırada bir
de ne görsünler! Çocu÷un babası padiúah muharebeye baúlamıú. Babası zor
durumdaymıú. O zaman çocuk kıza, “Ne yapalım” diye soruyor. Kız:
–Otur úurada. Gizlen biraz. Ben onların kolayını bulurum.
Giriyor ordunun içerisine kimse bunu görmüyor. Onları kırıyor. Askerlerin
kellelerini bir kenara koyuyor. Düúman orduları bozulup kaçıyor. Bu sırada
çocu÷un babası muharebeyi kazanıyor.
Kız dönüyor. Çocu÷u arıyor. Çocukla buluúuyor. Çocu÷a:
–Çok zamandan beri kirlendik. ùurada biraz yıkanalım. Ondan sonra temiz
bir úekilde babamızın karúısına çıkarız.
Kız, çocuktan ayrı balkanda yıkanırken, balkanın içerisinden bir kurt
çıkıyor ve kızı ısırıyor. Kız, “Yandım!” diye ba÷ırıyor. Çocuk koúuyor. Bir de ne
görsün! Kız al kan içerisinde yatıyor. Çocuk, oraya kızın mezarını kazıyor. Kızı
gömüyor. Mezarın baúında kendisi de a÷laya a÷laya ölüyor.
15. Rüya2332
Vaktiyle bir fakir çocuk yata÷ında rüya görür. Rüyada bunun bir tarafında
ay, bir tarafında gün. Sa÷ tarafında ay, sol tarafında gün. Sabahleyin yataktan
kalkıyor, babasına diyor:
–Ben bir rüya gördüm.
Babası:
–Söyle bakalım, diyor.
–Söylemem, diyor.
–E, niçin söylemiyorsun?
–E, söylemiyorum, diyor.
Babası hiddetlenip bir tokat vuruyor. Anası yetiúiyor ve “Ne var?” diyor.
Çocuk a÷lıyor. “Ne var, ne oldu?” diyor. O da “øúte ben bir rüya gördüm, babama
anlatmadım, beni dövdü” diyor.
Anası:
2332
1951 yılında Rıza Mollov tarafından Razgradlı Abdurrahim Mehmed’den derlenmiútir. Bkz.
Halime Usanmaz. age. ss.50-54.
621
–Bana anlat, diyor.
Çocuk:
–Sana da anlatmam, diyor.
O da bir úamar vuruyor. Çocuk evden çıkıyor. Giderken hocasına rast
geliyor. Hocası “Ne a÷lıyorsun?” diyor.
Çocuk:
–Bir rüya gördüm. Anama babama anlatmadım, beni dövdüler onun için
a÷lıyorum.
Hoca, “Bana anlat” diyor. Çocuk, “Sana da anlatamam” deyince hoca da
birkaç úamar vuruyor. Çocuk yola düzülüyor. Yolda giderken kasabanın
kenarından çıkarken sarayın önünden geçiyor. O zamanın padiúahı da ava çıkıyor.
Padiúah çocu÷a “Ne a÷lıyorsun” diye soruyor.
Çocuk:
–Bir rüya gördüm, anama babama anlatmadım, beni dövdüler.
Padiúah:
–Bana anlat, diyor.
Çocuk:
–Sana da anlatamam, diyor.
Padiúah:
–Bunu, sarayın önündeki kör kuyuya atın, diye emreder.
Çocu÷u atıyorlar. øçeriden kaçabilmek için çocuk, uzun süre topra÷ı
kazmıú. En sonra topra÷ı delerek padiúahın kızının odasına çıkar. Uzun zaman
kıza gelen yemeklerle idare olur. Bu arada iki padiúah birbirine úart koyarlar.
Öbür padiúah, kızın babasına; “Üç proba yolluyorum. Bilebilirsen benim kızı sana
veriyorum. Bilemezsen senin kızı alırım” der. Provaları yolluyor. Padiúah, “Dört
tane elma gönderiyorum. Bunların hangisi bıldır seneden, hangisi bu seneden?
Hangisinin bu seneden hangisinin bıldır seneden oldu÷unu bilebilirsen peçat vur,
gönder. Kırk gün müsaade ediyorum” der.
Elmaların dördü de birdir, farksızdır. Padiúah, bunu bulabilecek olanlara
derhal emrediyor. Bir türlü bilemiyorlar.
622
Bir gün kız, úüphe ediyor. Gece uyumuyor. Tam gece yarısı, çocuk çıktı÷ı
zaman o yemekleri yerken kız kalkıyor, “Dur! øns misin, cins misin?” Çocuk,
“Ben âdemim” diyor. Kız, “Ne bu hal” diye soruyor. Çocuk anlatıyor:
–Buradan geçerken padiúaha da söylemedim. Hapsi delerek tesadüfen
odana çıktım.
O zaman kız:
–Hayır olsun, bana anlatır mısın?
–øúte sana anlatırım. Sa÷ımda ayı, solumda günü gördüm.
Kız:
–Bu rüya sahiymiú. Bir gün sa÷ında ben, solunda öbür padiúahın kızı
olacak. Fakat iúte kederliyiz. Babamın günü doluyor. Elmaları bir türlü
bilemiyorlar.
Kız olanları çocu÷a anlatıyor. Çocuk:
–Çok kolay. Sabahleyin babana anlat. Bu elmaları bir bakır suyun içerisine
koyun. Bıldırdakiler üstünde kalacak, bu yılkiler aúa÷ı çökecek.
Sabahleyin babası proba yapıyor. Hakikaten kızın dedi÷i gibi oluyor.
Peçadı vurup yolluyorlar öbür padiúaha.
økinci defa olarak iki kısrak yolluyorlar. Birisi anası, birisi yavrusuymuú
Bunları da bilip peçat vurup2333 yollamalarını istiyorlar. Padiúah oranın
cambazlarını, doktorlarını topluyorlar. Bunları ne diúinden ne de yaúından
ayıracak adam bulamıyorlar. Gün yaklaúıyor. Kız yine çocu÷a gider. Çocuk, “O
da kolay. Ahıra kapayın, kamçıyı elinize alın vurun. Yavrusu olan anasının altına
sokulacak” der.
Onu da bildiler; peçatladılar, gönderdiler. Üçüncü proba gelir. Büyük geniú
bir demir. O demiri kıymık kopmadan delmek úarttır.
Toplanır vezir vükela yine. Silahla delmek için u÷raúırlar. Bir türlü
delmenin çaresini bulamıyorlar. Vakit yaklaúıyor. Düúünmede hepsi. Geliyor kız.
“Ne düúünüyorsun?” baba der. “Ne düúünmeyeyim, üçüncü proba2334 biraz zor.”
Kız çocu÷a gidiyor. Çocuk; “Artık benim çıkmam icap ediyor” der. Kız:
–Seni nasıl çıkaralım?
2333
Peçat vurmak: Mühür vurmak.
2334
Proba: Tecrübe, deneme, sınama.
623
Çocuk:
–Do÷rudan babana söyleyeceksin. Bir zamanlar kuyuya bir çocuk atmıútın.
øúte o çocu÷u çıkarırsan belki bu iúi yapabilir.
Babası:
–Kızım onun kemikleri kalmamıútır, der.
Kız; “Emret baba” diye yalvarır. Babası emreder. Kuyunun baúına varıp
çocu÷a seslenirler. Aúa÷ıdan bir ses gelir. Hemen aúa÷ıya inip çocu÷u çıkarırlar.
Saraya getirirler. Çocu÷u hamama götürürler. Saçlarını, uzamıú tırnaklarını
keserler. Temiz giydirirler. Otuz dokuzuncu gün çocuk padiúahın huzuruna
gidiyor. Çocuk, padiúaha, “Ne kadar atların beygirlerin varsa ahıra topla” der.
Toplarlar. Çocuk gider ahıra, dolaúır beygirleri. Bir onun bir bunun kula÷ına
varıyor. En sonunda en zayıf atın yanına varıyor. O at, “Beni al” diyor.
Çıkarıyorlar atı demirin baúına. Çocuk biniyor ata. Hücum ediyor atla, demirin bir
bir ucundan yarıp geçiyor. ùenlikler baúlıyor. Demiri gönderiyorlar.
ùimdi öbür padiúah emrediyor. Otuz bin kiúi gelsin diyor. O zaman çocuk;
“Otuz bin kiúi lazım de÷il, ben yalnız gidece÷im.” Soruyorlar ona, “Niçin böyle
yapıyorsun, yalnız baúına aldanmayasın.” Çocuk; “Bırakın beni, ben gidece÷im”
diyor. Aynı ata binip yola çıkıyor. Yol boyunca giderken ne baksın? Bir adam
oturuyor, kendi kendine söyleniyor. Çocuk selam veriyor. Selamı alıyor.
–Ne yapıyorsun burada yalnız baúına?
O diyor ki:
–Karıncalarla konuúuyorum.
Çocuk:
–Çok büyük marifet, maúallah!
Yol boyunda oturan adam:
–Hiçbir úey de÷il. Demiri delmek marifet.
Çocuk; “O adamı görürsen arkadaú olur musun” diye sorar.
–Olurum, diyor.
–øúte ben kendisiyim, diyor.
Pekâlâ deyip kalkıyorlar. økinci bir adama rastlıyorlar. O adamın elinde iki
yonga, birisini nereye atarsa vuruyor, yine eline geliyor. Ona da selam veriyorlar.
–Çok marifet, maúallah! Diyor çocuk.
624
–Bu hiçbir úey de÷il. Demiri delmek marifettir.
Çocuk:
–Onu görsen arkadaú olur musun?
–Olurum, diyor.
–øúte ben aynısıyım.
Yola devam ediyorlar. Bir gölün kenarında üçüncü bir adama rast
geliyorlar. Oturmuú gölün suyunu a÷zına çekip boúaltıyor. Ona da “Maúallah!”
diyor. O da:
–Hiçbir úey de÷il. Demiri delmek marifettir.
–Onu görürsen arkadaú olur musun?
–Olurum.
–øúte ben aynısıyım, diyor.
Dördüncü bir kiúiye rastlarlar. O, ayaklarına büyük kayalar ba÷layıp bir
adımda bir kilometre alıyor. Yola devam ediyorlar. Oldular beú kiúi. Varırlar öbür
padiúahın kasabasına. Öbürleri bekliyor otuz bin kiúi, gele gele gelen beú kiúi.
Öbürleri:
–Bu ne? Biz otuz bin kiúi bekliyoruz, siz beú kiúi geliyorsunuz, diyorlar.
–Biz yeteriz. Otuz bin kiúinin vazifesini görürüz, diyorlar.
Onların hesaplarına iyi gidiyor. Onları daha kolay aldatırız. Buyur
ediyorlar. øçeriye ça÷ırıyorlar. Önlerine otuz bin kiúilik yemek geliyor.
–Biz otuz bin kiúilik yemek hazırladık. Bu yemekleri yiyemezseniz bahsi
kaybedersiniz, diyorlar.
Çocuk:
–Siz iúinize bakın. Hiçbirisinden geri kalmayaca÷ız.
Yemekler geliyor meydana. O çocuk diyor:
–Hepsini getirin ne kadar varsa.
Yemekler geldikten sonra diyor:
–Bu mudur hepsi otuz bin kiúiye hazırlık? Bu ancak birimize yetebilir.
Onlar úaúakalırlar. Padiúah; “Buyurun az çok budur” diyor. O zaman o
gölü içine çeken arkadaúına diyor:
–Buyur arkadaú.
625
O arkadaúı halka ba÷ırıyor. Yemeklerin yanına pek yaklaúmayın. ønsanlar
savuldu. O hepsini tavasıyla, sahanıyla içeri çekti. Öbürleri úaúakaldı. Akúam
oldu. Her nebatattan arpa, bu÷day, yulaf, çavdar, mısır hepsinden birer kile bir
yere katıp odanın ortasına döktüler. “øúte bunları bu akúam, sabaha kadar
müsaadeyle hepsini ayrı ayrı ayıracaksınız” diyorlar. Onları içeri buyur ederler.
Çekilip giderler.
Gecenin saat on ikisine kadar ne yapacaklar diye bunları seyrederler.
Bunlar devam ediyor muhabbetlerine. On ikiden sonra öbürleri sevinerek çekilip
giderler bahsi kaybedecekler diye. O zaman demiri delen çocuk karıncalarla
konuúan arkadaúına:
–Hadi arkadaú geldi sıran, göster kendini bakalım, diyor.
O arkadaú, ileri yere bakıyor. Karıncalar toplanıyor. Karıncalara bu
ekinleri cinsi cinsine ayırın diye emrediyor. Karıncalar o dakikada ekinleri beú
yere taksim ediyorlar. Sabahleyin geliyorlar, vezir vükelalar kapıyı çalıyorlar.
–Haydin arkadaúlar buyurun çay ziyafetine.
Kalkıyorlar. Öbürleri ne görsünler! Ekinler beú yerde ayrılmıú cinsi cinsine
bir tane karıúmadan. Buna da úaúakalıyorlar.
Padiúahın kızıyla beú arkadaútan biri da÷ çeúmesine kadar koúu yapacak.
Hangisi evveli gelirse, son bahsi o kazanacak. Çekilip gidiyorlar. Sıra aya÷ına taú
ba÷layana geliyor. O anda çeúmeye vardı÷ında kız, bu çocu÷u hikâyeyle
uyutuyor.
O sırada kız, testileri kapıp geri koúuyor. Görüyorlar, kız tek geliyor.
Yonga ile oynayan adama, “Hadi arkadaú sıra sana geldi, bahsi kaybediyoruz”
diyor çocuk. Derhal yongayı eline alıp çeúmenin baúında uyuyan arkadaúının
alnına vuruyor. Vurunca ne baksın? Yanından kız kaybolmuú. Hemen taúları
baca÷ına ba÷layıp üç adımda yetiúiyor. Ondan sonra, “Bahsi kazandınız, size
diyecek bir úeyimiz kalmadı. Hadi, alın emaneti buyurun yola” diyor padiúah.
Onlar atlarına binip, kızı alıp yola çekiliyorlar. Yol boyunda çocuk, dört
arkadaúını hep mevkilerinde bırakıp yoluna devam ediyor kızla. Öbürleri
karúılıyorlar mızıkayla. økisi varıyor padiúahın yanına. Padiúah, “Hadi baúlayalım
dü÷üne” diyor. Getirdi÷i kız, “Evvela benim dü÷ünüm olacak” diyor.
Padiúahın kızı:
626
–Olamaz, ilkten benim olacak. Bu çocuk, rüyasında ikimizi görmüú. Bana
anlattı. Onun için evvela benim dü÷ünüm olacak.
O kızda razı geliyor. Evvela onun dü÷ünü sonra öbürünün dü÷ününü
yapıyorlar. økisi de bu çocu÷a gidiyorlar.
627
I.2. EFSANELER
1. Yaratılıú ve Oluúumla ølgili Efsaneleri
1. Evrenin, Dünyanın ve ønsanın Yaratılıúı2335
ønanıúa göre, dünyamızın üstünde 7 dünya, altında da 7 dünya vardır.
Dünyamız bunların ortasında bulunur. Ancak, öteki dünyalarda insan var mı;
varsa, ne gibi insanlar bilinmiyor. Ama her birinde canlı varlıklar bulundu÷u
söylenir. Ancak, onlar da bizler gibi insan mı, bilinmez; çünkü onları gören
olmamıútır.
Dünya’nın yaradılıúı söylencesine göre, Dünya’yı yaratan Allah,
Muhammed ve Ali’dir. Bunların üçü bir ruhtur. Dünya’yı yaratırken, úimdiki
dünyalı insanlar gibi de÷il, görünmez varlıklarmıú. O zamanlar her yer zifiri
karanlıkmıú, üçü birden Dünya’yı yaratmaya karar vermiú. Kendilerine hizmet
eden ruhlar da varmıú: Mikail; saka, Cebrail; gözcü, øsrafil; pabuççu, kötü
havalarda ayakkabıları toplarmıú, Azrail; can alıcı, insanların canlarını alırmıú.
Allah, Muhammed ve Ali, Dünya’yı yaratmaya karar verdiklerinde, Cebrail’i
gönderip herhangi bir yerde baúka ruhlar ya da canlı varlıklar olup olmadı÷ını
yoklamak istemiúler. 1000 yıl boyunca Cebrail gezip dolaúmıú, geri dönmüú.
Ancak, kapıyı çalınca, “Kim o?” sorusuna; “Benim” diye yanıt vermiú. O zaman
onlardan úu yanıtı almıú: “Mademki sensin, git, 1000 yıl daha gez, dolaú; kendini
bizden büyük sananın, aramızda yeri yoktur.” Cebrail yeniden yola çıkmıú, aradan
1000 yıl daha geçmiú, ama geri dönmemiú. O zaman Ali’ye, onu arayıp bulmaya
gitmesini, aynı yere ikinci kez döndü÷ünde ne yanıt verece÷ini ö÷ütlemesini
söylemiúler. Cebrail gelip yine kapıyı çalmıú, ama bu sefer “Kim o?” sorusuna,
onlardan biri, onlar gibi bir ruh oldu÷u yanıtını vermiú. O vakit içeri girmesine
izin vermiúler; “Bunca uzun süre neredeydin?” diye sormuúlar. Gitti÷i her yerin
kapkaranlık oldu÷unu, yola çıktı÷ı yeri bulamadı÷ını, hiçbir yerde bir úey
görmedi÷ini söylemiú. Onun anlattı÷ı öyküden sonra Allah, Muhammed ve Ali
ilkin Dünya’yı yaratmaya karar vermiúler. Ancak, tümüyle suyla kaplı
oldu÷undan, ilkin Güneú’i yaratmıúlar. 1000 yıl sonra su üstünde ufak bir kara
parçası ortaya çıkmıú. Bundan bir avuç toprak alıp serpmiúler. Topra÷ın düútü÷ü
2335
øvaniçka Georgieva. Bulgaristan Alevileri ve Demir Baba Tekkesi. Çev. M. Türker Acaro÷lu.
østanbul: Kaynak Yay., 1998, ss.143-144.
628
yerlerde karalar oluúmuú. Böylece Dünya’nın dörtte birini karalar oluúturmuú, geri
kalan dörtte üçü de su olarak kalmıú. Karalarda kocaman hayvanlar ile a÷açlar
peyda olmuú. Uzunlu÷u 60 “arúın”a varan bu azman hayvanlara dev denirmiú.
Ortalıkta hâlâ insan varlı÷ı yokmuú. O vakit Âdem’i yaratmaya karar vermiúler,
ama Allah Âdem’i yaratıp bu kocaman hayvanlar arasına salıvermeye bir türlü
karar veremedi÷i için, ilkin Ali’yi onların arasına göndermiú. Ali onlara,
“Âdem’in aralarında yaúamasına izin verip vermeyeceklerini” sormuú. Hep bir
a÷ızdan razı olduklarını söylemiúler. Ancak Ali, bunu Allah’a bildirmeden önce,
yedi yaúındaki bir çocu÷un ruhuna girerek bir hurma a÷acına çıkmıú. Sabahın
erken saatinde devin biri onu görünce, “øúte benim avım burada” diye söylenip
yemek istemiú. Ama Ali bir vuruúta devi yere sermiú, daha sonra kol ve
bacaklarından tutup serçe parmaklarını kapı ardına ba÷lamıú. Bu dev, öteki
devlerden parmaklarını çözmelerini istemiú, ama hiçbiri bunu baúaramamıú. Ali,
Allah’ın huzuruna çıkıp bu canavarların davranıúını bildirmiú. Allah bunların
“Kafda÷ı”nın ötelerine sürülmelerini buyurmuú. Ali, aralarına inip devin
parmaklarını çözmüú, yaralı boynuna merhem sürmüú. Ondan sonra bütün devleri
bir araya toplayıp “Kafda÷ı”nın ötelerine kovalamıú. Bu da÷ın ardı, sonsuza dek
zifiri karanlıkmıú. Yabanıl hayvanlar gedik açıp gün yüzüne çıkmaya çalıúmıúlar,
ama baúaramayıp sonsuza de÷in orada kalmıúlar. O zaman Allah yeryüzünün yedi
buca÷ından toprak alıp yo÷urmalarını ve Âdem’i vücuda getirmelerini buyurmuú.
Balçıktan bir insan yapmıúlar, ama ruhu yokmuú. Ona Ali ruh vermiú. Ama Âdem
yeryüzünde tek baúına yaúayamayaca÷ından, ona bir kadın gerekli olmuú. O
zaman en alt sol kaburga kemi÷ini alıp “Havva Ana”yı yaratmıúlar. Bundan sonra
Allah onları cennette yaúamaya göndermiú. Cennetin giriú kapısına koruma olarak
bir yılanla bir tavus kuúu koymuú. Adem ile Havva’yı cennete gönderirken, tahıl
(hububat) tanesi yememelerini tembihlemiú.
Bir gün “øblis” (úeytan) cennete girip Âdem ile Havva’yı ayartmaya (i÷fal)
karar vermiú. Yılanla tavusu aldatıp cennete girmiú. Havva’yı, bu÷day
tanelerinden Âdem’e bir yemek hazırlaması için kandırmıú. Her ikisi de bu
yemekten yemiúler. Allah’ın gönderdi÷i Cebrail, Havva’nın günahını saptamıú.
Allah onu “Cad Da÷ı”na (Cidde Da÷ı) sürgün etmiú. Yalnız leyleklerle
kırlangıçlar Havva’yı ziyarete gidermiú. Onun için bugün bile leylekler kıúın Cad
629
Da÷ı”na gider. Aradan altı yıl geçince, Allah Havva’nın günahını ba÷ıúlayıp yine
cennete, Âdem’in yanına yollamıú. Âdem ile Havva mutlu olarak yaúamıúlar. 72
ikiz do÷urmuúlar; 36 kez ikiúer ikiúer çocuk, hep bir o÷lan ile bir kız çocu÷u, 73.
kez ise yalnız bir tek çocuk do÷urmuúlar. Çocukları büyüyünce, onları
evlendirmeye baúlamıúlar; ilk o÷ullarını yedinci kızlarıyla, yedinci o÷ullarını ilk
kızlarıyla; ikinci o÷ullarını sekizinci kızlarıyla, sekizinci o÷ullarını ikinci
kızlarıyla evlendirmiúler. Yedinci kuúa÷a dek akraba evlilikleri bu yüzden
yasaklanmıútır. Yeryüzünde yaúam baúlayınca Allah, Muhammed ile Ali’yi oraya
göndermiú, Ali’ye yeryüzünde düzeni sa÷lamasını söylemiú. ønsan kılı÷ına girip
insanlar arasına inmiúler. Allah ise, görünmez bir ruh olarak kalmıú.
2. Yeryüzünün Yaratılması2336
Yeryüzü, patlamadan sonra, bir nurdan ya da herhangi bir parlaklı÷ın
duraksamadan devinen kaosumsu bir hareketinden ortaya çıkmıútır. Söylendi÷ine
göre, Zühre’den 40000 yıl önceleri, Ali bir “nur” biçiminde vardı, yaúıyordu.
Dünya’yı o yaratmıútır. Patlamadan sonra evrenden yuvarlak bir “top” indi.
Yeryüzü baúlangıçta suyla kaplıydı, ancak Hak Teâlâ eline bir avuç toprak alıp
yeryüzüne serpelemiú. Anakaralar (kıtalar) böylece ortaya çıkmıútır. Kara,
“derya” ortasında bulunur. Yeryüzünde ilk önce kocaman yılanlar ve devler
denilen sürüngenler türemiútir, bunların hükümdarı Sultan Süleyman’dır. Bu
yaratıklar Ali’ye ba÷ımlıdır.
Yine, bir inanıúa göre, yeryüzü Ali’ye dayanır (desteklenir). Ancak, baúka
bir inanıúa göre, yeryüzü büyük bir balı÷ın üstünde durur, balık su içindedir, su
“ikrar” (inanç ya da büyük sevgi) üzerindedir, “ikrar” ise Sarı öküzün boynuzları
üstünde durur. Sarı öküzün üstüne bir pire konup da boynuzunu ya da kıllı derisini
kımıldatırsa, deprem olur. Bu yüzden bir pire yakalarsa, onu yeryüzüne bırakmaz.
Yeryüzünün canlı bir uzviyet oldu÷una inanılır. Tıpkı insan vücudundaki gibi
yeryüzünün dayandı÷ı, destek aldı÷ı ak lifleri, kara kan damarları bile vardır.
Toprak bir anadır. Gök-ata’nın koruması altında, her úeyi do÷uran odur. Gökyüzü
erkek, yeryüzü diúidir: “Yer anam, gök atam” derler.
2336
630
3. Evrenin Yaratılıúı2337
Alevilerin inanıúına göre, evrenin (kâinatın) yaratılıúı, madde ile Tanrısal
gücün katılımıyla olmuútur. Bundan önce, bir “nur” varmıú, her úey “pervanda”
(hareket halinde) imiú. Bu nurdan “kandilde” (evrende) bir patlama sonucu
yeryüzü ortaya çıkmıú. O zaman “Zühre yıldızı” gibi baúka gezegenler de ortaya
çıkmıú. Bütün bunlar ayrı ayrı dönemlerde olmuú, örne÷in yeni bir gezegenin
görünmesi 40 bin yıl içinde olmuútur. Yeryüzü ve evren, Tanrısal bir güçten ve
Ali’nin buyru÷u ile yaratılmıútır. Ali, ilk madde ya da Tanrı olarak kabul edilir.
Evren sonsuz bir bütündür, katlara ayrılır: “Yedi kat yer, yedi kat gök” vardır.
Evrenin sırlarını açıklamak üzere, sık sık 360 sayısı anımsatılır; herhalde kutsal
sayıldı÷ı için olmalı. Söylendi÷ine göre; gökyüzünde 360000 yıldız var,
yeryüzünde 360000 yaratık yaúar, insan vücudunda 360 kan damarı bulunur,
yeryüzünün ana yol sayısı da 360’tır.
4. Dünya2338
Türklere göre bir dünya var. Dünya için düúünceleri úöyledir: Dünya
birdir. Dünya sarı öküzün üzerinde duruyor. Dünya yedi kattır. Birinci katta; insan
duruyor. økinci katta; koyun, hayvanlar duruyor. Üçüncü; yel, rüzgâr, dördüncü;
kibrit madeni, beúinci; úeytan devleti, altıncı; úerliler (kötü ruhlular) ve yedinci
katta; sarı öküz, Kafda÷ı vardır. Ondan geriye, onun altında; balık, deniz, yel,
yılan, gaúiya deriz, altı ay içinde bir defa soluyor. øçeri solurken yaz olur; dıúarı
soluk solurken kıú olur.
Sarı öküz silkinmek ister, ama bü÷elek (sinek) çabucak onun baúının
karúısından çıkıyor. O da duruyor. Dünya silkinmeden durur.
5. Ay2339
Türklerin ayla ilgili anlattıkları: Gün (güneú), “Ben gün olaca÷ım” demiú.
Ay, “Ben olaca÷ım” demiú. Gün kızmıú. Bir sı÷ır b..ku alıp, ayın suratının üstüne
atar. Ondan sonra ay, úavık vermezmiú artık.
2337
øvaniçka Georgieva. age. s.59.
2338
Mara Mihaylova. Etnografski Prouçvaniya Na øztoçnite Rodopi, østoriçeski Muzey, Kırcali,
1996, s.230, 231.
2339
Mara Mihaylova. age. ss.231-232.
631
6. Güneú2340
Güneú hakkında Hafız Cemal’in anlattıkları: Güneú havada direksiz
duruyor. Güneú cisimdir. Tepiúiyor. Güneú gidiyor. Duraca÷ı yerde duruyor.
Melekler getiriyor parlak araba içinde, cam gibi. Melekler aydıyorlar. Güneúin
yüz seksen maúrık (yolu) var. Her akúam melekler gidiyorlar, Allah’ın yanına hem
de soruyorlar, “Allah’ım bunu çıkaralım mı yarın o yerden gene?” Allah,
“Çıkarınız” derse, çıkarırlar. Neden? Bir gün çıkmayacak. O zaman kıyamet
olacaktır. Güneú de duracak.
7.Samanyolu2341
Hırsızlar, saman çalmıúlar. Çaldıkları samanı araba ile götürürken, saman
arabanın arkasından dökülmüú. Onun için yıldızlar küçükmüú ve beyaz gibiymiú.
8. Deprem2342
Yaúlı Türklere göre, dünya yuvarlak ve ucu buca÷ı yok. Dünya bir sarı
öküzün üzerinde duruyor. Herhangi bir gün, insanlar Allah’ı unutursa, o insanları
cezalandırmak için melekleri dünyayı sallamaya gönderiyormuú. Onlar da sarı
öküze vurunca öküz kıpırdıyormuú ve istenilen bölgede deprem oluyormuú.
9. Ya÷murun Ya÷ması2343
Türkler Allah’ın dört baú mele÷i oldu÷una inanıyor. Onların adları:
Cebrail; Allah’ın emirlerini yerine getirir. Azrail; can alır. Mikail; do÷a olaylarını
yürütür. øsrafil; borazancıdır. Allah’ın emrinde olan, aldı÷ı emirleri devamlı
büyük bir kara tahtaya yazıyor. Aldı÷ı emirleri anlayınca, mesela ya÷mur
ya÷masını istiyorsa, Cebrail, Mikail’i ça÷ırıyor. Mikail, Allah’ın ne istedi÷ini
anlayınca borazancı denilen øsrafil’i ça÷ırıyor. Ona meleklerin toplanmasını
söylüyor. øsrafil, bin arúın uzunlu÷unda olan düdü÷ünü çalmaya baúlıyor.
Borazanın sesini duyan melekler, Mikail’in yanına gidiyor. O, onlara ya÷mur
ya÷dırılacak belli yerlere gitmelerini söylüyor. Her melek, kara bulutlardan birer
damla su olup, yere do÷ru yöneliyorlar. Çünkü onlar sayısızdırlar. Birden
milyarlarca olup, uçup gidiyorlar. Bir o kadar da sırada bekliyorlar. Mikail, uzun
2340
2341
2342
2343
632
bastonu ile öyle vuruyor ki, gök gürlemeye baúlıyor. Birileri úimúek düúmesinden
ölürse do÷rudan cennete gider, çünkü o, yeryüzünde yanmıútır.
10. Güneúin Durması2344
Ö÷leyin, Ali’nin ö÷le duası için Güneú’in duraklaması üzerine bir söylence
anlatılmaktadır. Bir sabah, sabah duasından sonra, Düldül adlı atıyla birlikte uzun
bir sefere çıkmıú, ö÷le duasına yetiúmeye söz vermiú. Ancak, gecikmek zorunda
kalmıú; çünkü kâfirleri Hak dinine getirmesi gerekiyormuú: “18000 âlemi yola
getirdi.” O zaman, Tanrı’nın buyru÷u, Cebrail’in kanadının yardımı ile Güneú,
hareketini durdurmuú.
Yine, dua sırasında, Gün ile Ay’ın Muhammed ile Ali suretinde yere
indiklerine de inanılmaktadır.
11. Bulutlar2345
Bulutları, Tanrı’nın ve Hasköy (Haskovo) yöresinde tekkesi bulunan
Otman Baba’nın yönetti÷ine inanılmaktadır. Uryan Baba, Otman Baba’yı dokuz
yıl boyunca gökyüzünden yere inmeyip bulutları yönetme iúiyle cezalandırmıú;
çünkü varsıl olmak için, derviúlerinin çalıúmalarından yararlanmıú. Otman
Baba’nın sihirli bir gücü oldu÷u sanılmaktadır. Örne÷in, özellikle gökyüzündeki
bulutları yönetme olanakları varmıú. Nefesler de bundan söz eder. Bulutlar, hiçbir
zaman denizle iliúkili olarak gösterilmez. Tanrı tarafından yönetildiklerine
inanılır. Arabalara koúulmuú öküzlerinin yardımıyla, Tanrı ya÷mur getirir. Tanrı
öküzleri koyverir ya da arabayı devirirse, gök gürler. Öküzler boynuzlarıyla
vuruúursa, úimúek çakar, yıldırım düúer.
12. Dünya ve Sarı Öküz2346
Allah, Muhammed ve Ali tarafından yaratılmıútır. Kavun ya da karpuz
biçiminde oldu÷una inanılır. “Sarı öküz”ün boynuzları üstünde durur. Yorulunca,
Dünya’yı bir boynuzundan ötekine aktarır. ønanıúa göre, dünya topra÷ı temizdir,
onunla insan temizlenebilir.
2344
2345
2346
633
13. Ak Yelin Gözü Suludur2347
Bizim oralarda bir de “Ak yelin gözü suludur” deyimi yaygındır. Bununla
ilgili bir masal (?) anlatılırdı:
So÷uk ve sert bir kuzey rüzgârı olan poyraz günlerden bir gün, ak yelin
kapısını çalar. Kapıyı açan ak yel, poyraz’a “Ne istedi÷ini” sorar. Poyraz, ak yele
“Allah’ın emri, peygamberin kavliyle, kızını kendisine karı olarak istedi÷ini
bildirir.” Ak yel buna kızar ve “Ha var git kapımdan. Ben senin gibi baldırı
çıpla÷a kız vermem” der. Poyraz buna karúılık, “Hiç de baldırı çıplak olmadı÷ını,
isterse bütün yeryüzünü, da÷ları taúları, sırtları yamaçları gümüúleyebilece÷ini
söyleyip” gider.
O gece poyraz gerçekten önce ya÷mur ya÷dırır, sonra da ıslanan topra÷ın
üstünü bitevi buz tutturur. Ertesi sabah poyraz tekrar ak yelin kapısını çalar ve
“Bak gördün mü? Her yanı gümüúledim ve baldırı çıplak olmadı÷ımı ispatladım”
der.
Ak yel buna daha da sinirlenir, deli deli eser ve birkaç saatte poyrazın
gümüúünü eritir.
O zaman poyraz fena kızar ve ak yele bir ok fırlatır. Ok, ak yelin gözüne
isabet eder.
O gün bu gündür ak yelin gözü hep sulanırmıú. Gerçekten bizim yörede ak
yel esip de ya÷mur ya÷maması mümkün de÷ildir.
2. Dini Efsaneler
a) Dini ve Tarihi Kiúiler Üzerine Söylenmiú Efsaneler
14. Kırcali2348
–Yaz ki Kırcali altı yüz sene önce kurulmuútur. Bunu söyleyen ben Hafız
Cemal, altmıú beú yaúında, Kırcali do÷umluyum ve “øvan Vazov” soka÷ında
oturmaktayım.
Babasından kalan aydın bir soyadına sahip bu din adamı úöyle anlatıyor:
–Kırcı Ali kutsal bir adamdır, cesurdur ve Allah’ın verdi÷i bir güce
sahiptir. Böyle adamlara bizler evliya adam demekteyiz. Türkiye’de bunlardan
2347
Ömer Osman Erendoruk. Bir Baúkadır Bizim Eller. østanbul: Turan Yayıncılık, 1995, ss.245–
246.
2348
634
sadece seksen kiúi vardır ve Kırcı Ali onlardan biridir. Türkler Viyana’ya do÷ru
giderken ikinci padiúah vaktinde Süleyman Paúa memleketi gezerek gönüllü
toplamaya çıkmıútır. Gelecek gönüllülere kendisinin teklifini hemen, tereddütsüz
kabul etmeleri ve aileleriyle bile vedalaúmadan derhal kendisini takip etmeleri
úartını ileri sürmüú. O zamanki Konya ilinin Alanya úehrine geldi÷inde bu úartı
yerine getirip ailesine veya yakınlarına hiç haber vermeden hemen kendisiyle
gelecek tek bir kiúi bulabilmiú. Bu kiúi Kırcı Ali imiú.
Bu insanlar gönüllü oldukları için ordu düzeninde en öndeymiúler. Biz
onlara gönüllü deriz, helalleúmeden çekilmiúler, evliya adam. Onların sayesinde
ordu hiç çatıúmaya girmeden çabuk ilerliyormuú, çünkü herkes teslim oluyormuú.
Bunun nedeni de bu insanların önderi olan kiúiye Allah tarafından verilen güçtür.
Kırcı Ali de evliya adammıú. Çok savaúlar kazanmıú ve kahramanlıklardan
sonra bu topraklarda úehit olmuú. Vefalı insanlar ona bir türbe yaptırmıúlar. O
zamandan beri türbeye yakın olan çevreye yerleúmeye baúlamıúlar. Burası yavaú
yavaú bir meskûn yer olmaya baúlamıú. Adını da Kırcali koymuúlar.
Kırcali adı askeri seferlerden sonra verilmiútir. Kır; sürekli gezen, oradan
oraya giden, açık havada yaúayan insan anlamına geliyor. Kendi aramızda
konuútu÷umuz “kır insanı” demek. “Kırcı”; parçalayan, kesen, öldüren demektir.
“Cali” kelimesine gelince Arapçada anlamı cesur, kahraman, sözünde duran
demektir.
15. Kervanbaúı Kırcı Ali2349
Kırcı Ali’nin kervanı çeúitli mallarla ticaret yapıyormuú. Adamlarını
Bulgaristan’ın iç kısımlarına kadar götürerek buralardan yumurta, ceviz, deri ve
baúka úeyleri satın alarak, bunları ihtiyacı olan yerlere götürüp satıyorlarmıú.
Bulgaristan topraklarından ise; bu÷day, un ve mısır yükleyerek Rodop bölgesinde
bunları pazarlıyormuú. Onun kervanı çok zenginleúmiú. Kervanbaúı olarak Kırcı
Ali, Kırcali’de çok büyük bir han inúa ettirmiú. Yaúlanınca orada oturmaya karar
vermiú. En büyük dile÷i de ölünce bu hana yakın olan bir yere gömülmekmiú.
Kırcı Ali’nin ailesi yokmuú. Bundan dolayı çok geziyormuú. Bu nedenle ona “kır
adamı”, “kır insanı” demiúler. Daha sonra Kırcı Ali olarak tanınmıú. Öldükten
2349
635
sonra onun istedi÷i gibi arzuladı÷ı yere gömülmüú. O zamandan beri hanın
etrafına baúka insanlar da yerleúmiú ve buraya Kırcı Ali adını koymuúlar. ùimdi
bile E÷ridere’deki yaúlı insanlara sorarsan, sana Kırcali adının kervanbaúı Kır
Ali’den geldi÷ini söylerler.
16. Kırcali2350
Ceneviz zamanındaymıú. Uzun yıllar savaútıktan sonra zafer kazanılmıú.
Ordunun ileri gelenleri yüksek bir tepeye çıkmıúlar. Burada birbirine danıútıktan
sonra bir karar almıúlar. Her biri eline bir taú alacak ve onu atacak. Kimin taúı
nereye düúerse orada gömülecek. Kırcı Ali’nin attı÷ı taú bugünkü Kırcali úehrinin
kuruldu÷u yere düúmüú. Ölümünden sonra buraya gömülmüú. Ona bir türbe
yapmıúlar ve buralara yerleúmeye baúlamıúlar. Daha sonra da buraya Kırcı Ali’nin
ismini koymuúlar.
17. Git Urumelini Aç2351
Kırcı Ali babamız gayet avcı ve atıcıymıú. Kırk hocayla beraber o da
gelmiú. Onun hocası ona; “Git, Urumelini aç” demiú. Buralardan Urumları
çıkarmıúlar, kovalamıúlar. Sonra Dombala tepesine çıkmıúlar. Birer taú atmıúlar.
Kırcı Ali babamızın taúı öylece yere düúmüú. “Git Urumelini aç” demiú. “Git, o
toprakları Yunan’dan al, bunun için savaú. Onları oralardan kov ve Türk idaresini
kur” demektir. Savaútan sonra bu insanlar Dombala tepesine çıkmıúlar, bu tepe
Mestanlı’ya ba÷lı Letovnik ve Çomakovo köylerinin oldu÷u yerdedir, birer taú
atmaya karar vermiúler. Taúların düútü÷ü yere gömülmek istediklerini söylemiúler.
Kırcı Ali’nin attı÷ı taú, türbesinin oldu÷u yere, yani bugünkü Kırcali úehrine,
düúmüú. Öldükten sonra da onun için bir türbe yaptırmıúlar.
18. Türbenin Tavanı2352
Kırcı Ali, baúının üstündeki tavana tahammül edemezmiú. Türbesinin
çatısını üstünden atarmıú. Çatı yedi kere yapılmıú ve her seferinde halk onu
atılmıú olarak bulmuú. O zaman Kırcı Ali’nin ruhunun kapalı bir mekânda
duramayaca÷ını anlamıúlar. Böylece türbenin üst kısmı açık bırakılmıú.
2350
2351
2352
636
19. Kırcı Ali’ni Kılıcı2353
Kırcı Ali, savaúçı, yi÷it ve cesur bir kiúiymiú. Öldükten sonra bile ordunun
yaptı÷ı savaúlara ruhu gidip katılıyormuú. Ço÷u zaman gece vakti savaúmaya
gidiyormuú. Bunu sabahları kan içinde olan ve kan damlayan kılıcından
anlıyorlarmıú. Kırcı Ali gömüldükten ve ileri bir tarihte türbesi yapıldıktan sonra
kılıcını türbenin duvarına asmıúlar. Kırcı Ali’nin kılıcını her zaman kanlı
buluyorlarmıú.
20. Boú øbrikler2354
Türbede Kırcı Ali’ye hizmet eden Osman Hoca’nın anlattı÷ına göre; Kırcı
Ali, her gün kalkıp abdest alıyormuú. Onun için de hoca, birkaç ibrik su doldurup
türbenin içine bırakıyormuú. Gece dolu bıraktı÷ı ibrikleri, sabah boú olarak
buluyormuú. Akúamleyin doldurur, sabahleyin boú bulurmuú.
21. Kırcı Ali’nin Ruhu2355
Bulgarlar, Kırcali’yi ele geçirince Kırcı Ali’nin türbesini yıkarlar.
Türbenin yıkılması Müslümanlar arasında büyük üzüntüye sebep olmuú. Nebiye
Hüseyinova o zaman úöyle bir rüya görmüú. Nebiye’nin rüyasında yanına yaúlı,
beyaz sakallı bir adam gelmiú ve úöyle demiú, “Canım benim a÷lama artık. Ben,
türbede de÷ilim. Muzaffer o÷luyla birlikte Gazi o÷ullarındayız. Kızım, a÷lamayın.
Ben orada yokum.” Bulgarlar buraya gelince Kırcı Ali’nin ruhu Gazi o÷ullarına
uçmuú. Türkleri úimdi oradan koruyormuú.
22. Hızır’la Yolculuk2356
Bunu Hızır’ı sen bana göstersene dermiú. Arkadaúı da “Ne yapacaksın
görüp de, haydi gidelim deniz boyuna gezinelim” demiú. Deniz boyunda gezerken
orada sal varmıú “Haydi binelim” demiúler. Gemiye binmiúler. ùimdi onlar
gemiye binerken baúka biri de biniyor. Elinde, parma÷ında yüzü÷ü varmıú,
sonradan gemiye binen adam ona bakarmıú. Dikmiú gözlerini bakarmıú adam.
“Bu, yüzü÷e imrendi” demiú. ùimdi bu; büyük adam ya, ondan sonra almıú,
çıkarmıú, yüzü÷ünü vermiú ona. Bakmıú bakmıú, bırakmıú denize. Bunlar
konuúuyorlar. Öte yandan karaya çıkarken hemen sudan yüzü÷ünü çıkarmıú, “Al”
2353
2354
2355
2356
Bkz. Kù11
637
demiú. Vermiú ona. Bunun gene aklına gelmezmiú. O gene Hızır’mıú. øndikten
sonra da÷ılıyorlar. Arkadaúı “A be sen gördün Hızır’ı” demiú. “A be demiú o Hızır
mıydı?” “Oydu ya!” demiú arkadaúı. “Yüzü÷ü oradan attı suya, denizin öbür
tarafından çıktık aldı, verdi sana. Aklına gelmedi mi” demiú. “Hayır, ben
bakmadım ona” demiú.
23. Hızır’dan østenen2357
Hızır aleyhisselam, herhangi bir insan úeyinde geliyor. Fakat o, Hızır
oldu÷unu bilmiyor. Hızır, gidiyor komúusunun kapısını vuruyor. Kapısını vurdu÷u
o kiúi, “Benim maddi durumum iyi de÷il. Misafir kabul edemem, ama úu komúum
da misafir karúılayan bir adamdır. Onun kapısına git” diyor. O da gidiyor. Kapıya
vuruyor. Misafir sever adam güzel karúılamıú. O akúam sohbet yapıyorlar.
Sabahleyin giderken, “Benden ne dilersen dile. Ben Hızır aleyhisselamım. Her
istedi÷ini verece÷im, fakat beni akúamleyin misafir alamadı ya, o komúuna da
verece÷im. Sana da ona da her istedi÷ini verece÷im” diyor. Adam düúünmüú. En
sonunda, “Bana bir göz yetecek, onun iki gözünü çıkar. Ben bir gözden olayım.
Ona hiç verme. Gitti÷i yeri görmesin” demiú. Burada bir hasetlik var. Bir taraftan
misafir severlik, ama içinden kalp kırık, hasetlik var. Bu hasetlik meselesi için
yatsıya kadar mumu yanar derler. Çünkü o hasetlik çekti÷i için onun mumu da
kararır, o da iúe yaramaz.
24. Hızır ve ølyas’ın buluúması2358
O gün sabahleyin a÷açların yaprakları hiç kıpırdamazsa en üstteki yaprak
bile kıpırdamayacak iúte o an Hızır ile ølyas’ın buluútu÷una inanılır. Yani tabiat
sessizse, yaprak bile kıpırdamıyorsa Hızır ile ølyas buluúmuú demektir.
Büyüklerimiz öyle derdi.
25. Elmalı Baba ile Abdal Musa2359
Hadi gedelim öte cemevine. Orada otururuz. Eúi÷in üstüne basmayız biz
anladın mı? Ne vakit girince arkamızı zatlara dönmeyiz. Gerisin geriye çıkarız.
Hürmetimiz bu Allah’a karúı. Müslümanlı÷ı buraya yayan Hacı Bektaú’tır.
Türklü÷ü yayan Hacı Bektaú’tır. Bu adamların hepsini buraya Hacı Bektaú
2357
Bkz. Kù38
2358
Bkz. Kù2
2359
Bkz. Kù42
638
göndermiútir. Abdal Musa buraya gelmiú. Abdal Musa buraya geldikten sonra bir
kuru elma a÷acı varmıú. øyi ama bu babanın adı o zaman Ebülvefa Sultan’mıú.
Geliyor dergâh kurmaya. Abdal Musa’ya “Orada Ebülvefa Sultan var. øki úahan
bir yuvada olmaz. Ayır askerini” diyorlar. Alıyor, gidiyorlar bir kuru elma
a÷acının dibine. Oturuveriyor. “Çıkın” diyorlar. Dinlemiyorlar. Tekrar gelince
çiçek açıvermiú. Yeúillenivermiú. En sonunda eúi÷inin dibi elma ile doluveriyor.
Ondan sonra adı, ‘Elmalı Baba’ kalıveriyor. Ondan sonra Abdal Musa baúını alıp
buradan gidiyor. Yalnız Bektaúilik var burada. Bu tarafta musahiplik yok. øbrahim
Baba’dan öte var musahiplik. Burada de÷il. Burada Yazö÷ür var. Yazö÷ür’e kadar
Bektaúilik var. Burası Bektaúilik’in yoluna gidiyor. Bazı yerlerde var canım ama
bizim topra÷a verilmemiú. Musahiplik demek Arda’dan öte Babaî, burası Bektaúî,
Evren Baba’dan öte musahipli.
26. Halil øbrahim’in Konu÷u2360
Halil øbrahim “bereket piri”dir. En çok saygı duyulan velilerden biridir,
çünkü ürünleri büyütüp koruyan bir durumdadır.
Sofraya her oturuúta, ambarların bu÷dayla dolduruldu÷u sırada, koyunlar
kuzuladıktan sonra, kır ve tarla ürünleri toplanıp kaldırılırken adı dualarla anılır.
Onun için anlatılan söylence úudur: Halil øbrahim yeryüzüne inip Tanrı’nın
ba÷ıúladı÷ı bütün ürünleri toplayınca, Tanrı’dan kendisine bir konuk göndermesi,
hazırladı÷ı yiyecek maddelerini görmesi için yalvarmıú. Tanrı da bir konuk
yollamayı vaat etmiú. Bir gün, Halil øbrahim tam traú olacakken, sakallı, tırnakları
kesilmemiú, dilenci kılıklı bir adam çıkagelmiú. Onu görünce, kapı ardında
oturmasını söylemiú, az sonra da testiyi suyla doldurmaya göndermiú. Meçhul
adam, testiyi suyla doldurup getirmiú, gene kapı ardına oturmuú, ama kimsenin
kendisiyle ilgilenmedi÷ini görünce, kalkıp gitmiú. Belli bir süre sonra, Halil
øbrahim gözlerini kapayıp gene yalvarmaya, yakınmaya baúlamıú: “Ey Tanrım,
hayli zamandır bana bir konuk göndermen için yalvarıyorum, ona
konukseverli÷imi, sana da ne gibi yiyecek, içecekler hazırladı÷ımı göstermek
istiyorum.” O zaman Tanrı’nın yanıtı úu olmuú: “Göndermiútim, ama sen onu iyi
karúılamadın, konukseverlik göstermedin. Üstelik onu testiyle suya yolladın.” Bu
2360
639
sözleri duyunca, Halil øbrahim hemen hırpani kılıklı adamı armaya çıkmıú. Büyük
tehlikeler atlattıktan sonra onu bulup özür dilemiú, konuk olarak eve davet etmiú.
Adam kabul edince, Halil øbrahim ona iyi bir konukseverlik göstermiú.
27. Lokman Hekim2361
“Hekimlerin piri”dir. Onun için anlatıldı÷ına göre, eczanesinde bütün
hastalıkların ilacı bulunurmuú. Hasta içeri girince, Lokman Hekim hastalı÷ı için
gerekli ilaç úiúesini sallamaya baúlar, bu úiúeden ilaç verirmiú. Ancak bir gün bir
hasta gelmiú, zehir úiúesi kendili÷inden sallanmaya baúlamıú. Zehir úiúesinin
sallanmaya baúladı÷ını gören Lokman Hekim, hastalı÷ının çaresinin
bulunmadı÷ını söylemiú. Hasta çıkıp gitmiú, ama yolda çok susamıú. Bir yerleúim
yerinden geçerken, lahana suyu istemiú. Birileri onu uyarmıú; “Lahana suyumuz
var, ama artık ilkyaz geldi÷i için içilmesi do÷ru de÷ildir” demiúler. Ancak, hasta
ısrar edince, ev sahipleri ona lahana suyu vermeye razı olmuúlar. øçmiú, eve
gelinceye dek iyileúmiú. Lokman Hekim bu hastanın durumuyla ilgilenmiú.
øyileúti÷ini ö÷renince, ne yiyip içti÷ini sormuú. Lahana suyunu ö÷renince, ev
sahiplerini lahana suyu dolu fıçıyı boúaltmaya zorlamıú. Herkesin úaúkın bakıúları
karúısında, fıçı dibinde zehirli bir yılan yatıyormuú. O zaman “hekimlerin piri”
demiú ki: “ønsanların tedavisinde zehirden de yararlanılabilir.”
28. Mahsul Dede’nin Yabası2362
Mahsul Dede’nin mezarı köy mezarlı÷ındadır. Mahsul Dede yetiúkin bir
erkek olarak savaúa gidiyormuú. Haber köye yayılmıú. Büyük küçük onu yolcu
etmeye gelmiú. Ama ne görsünler! Herkes úaúırmıú, çünkü onun silahı yokmuú.
Eline bir yaba almıú onunla savaúa gidiyormuú. Mahsul yolculukta yalnız
de÷ilmiú. Komúu Vırbovka köyünden bir arkadaúı varmıú. Yol boyunca bir úeyler
konuúuyorlarmıú. Savaú hakkında konuúmaktan çekiniyorlarmıú, ama sonunda
arkadaúı dayanamayıp, “Niye silahla de÷il de savaúa yaba ile gitti÷ini” sormuú.
Mahsul, uzun süre cevap vermemiú ve sürekli konuyu de÷iútirirmiú. Arkadaúının
ısrarı üzerine sonunda Mahsul, silahının yaba oldu÷unu, açıklamak zorunda
kalmıú. Yolculu÷unun sonuna kadar da suskunlu÷unu korumuú. Ateú hattına

2361
Teodora Bakırcieva. Jivot v Dva Svyata (s. Pomen-Traditsiya i Kultura). øki Dünyada Yaúam
2362
(Pomen Köyü-Gelenek ve Kültür). Rusçuk: Tarih Müzesi, 2006, ss.15-16.
640
geldiklerinde Mahsul, “Gördükleri hakkında soru sormaması ve susması” için
arkadaúını uyarmıú. Sözlerini bitirir bitirmez korkunç bir úekilde ve büyük bir
hızla yabasını düúmana karúı savurmaya baúlamıú. Arkadaúı, Mahsul’ün düúman
karúısında görünmez oldu÷una ve korkunç silahı ile düúmanı nasıl hezimete
u÷rattı÷ına úahit olmuú. Çarpıúmalar esnasında yabanın bir diúi kırılmıú. Gözlerine
inanamayan arkadaúı uyarıyı unutmuú ve “Yaba kırıldı” diye ba÷ırmıú. “Yaba
kırıldı” der demez sihir bozulmuú ve Mahsul’ün gücü tükenmiú. økisi dönüú için
yola çıkmıúlar. Herkes köyüne gitmiú, ama olanlardan kimseye söz etmemiúler.
Mahsul Dede, dönüúten sonra hızla çökmüú, halsiz kalmıú ve çok geçmeden
ölmüú.
29. Süvenin Yeúermesi2363
Ha, bir de bak úimdi ne anlataca÷ım. ùimdi ben yaúta biri, girmiú doksan
yüz yaúına. Gençlikte bu birisini öldürmüú. Hocaya varmıú. “Hoca efendi, ben
gençlikte böyle bir úey yaptım, adam öldürdüm. Ne olacak benim iúim” demiú. øyi
dinle. Ondan sonra arkadaú ateúte iyice bir süven yakıyorlar. “Bu süven
yeúillenince senin günahların af olacak. Yol kenarına bir bostan, bir úeyler
ekeceksin.” Gelene geçene bostan neyse ne varısa verirmiú. Süvene bakar bir úey
yok. O süven yanık. Filiz koymazmıú. øyi, bu her gün geleni geçeni durdururmuú.
Sabahleyin erkenden biri durmamıú. Dur demiú, durmamıú. “Hay *************
koydu÷um doksan dokuzdu seninle yüz olsun” demiú adamı öldürmüú. Onu
öldürünce bir de bakıyor ki süven yeúillenmiú. Ondan sonra o hocaya varıyor.
“Böyle oldu” diyor. Me÷er o öldürdü÷ü adam bir kızın iúini bozarmıú. Müzevirlik
edermiú. Çocuk, dünürlük koyarmıú o da oraya gider bozarmıú. Bak demek ne
kadar kötü bir gencin iúini bozmak. Hane Kamber ne oldu? O koca karı araya
girdi. Bütün onlar kül oldular, ama “Ben yine de sizi birleútirmeyece÷im” dedi. O
koca karı orta yerlerinde diken bitmiú. Yine de birleútirmemiú Arzu ile Kamber’i.
O mesele bak demek o masalda da oraya geliyor.
30. Derviú ve Keúiúler2364
øki Hıristiyan keúiú günahlarından arınmak ve ruhlarını Allah’a teslim
etmek için Hasara do÷ru yola çıkmıúlar. Bir Müslüman da oraya gidiyormuú.
2363
Bkz. Kù23
2364
Mara Mihaylova. age. s.249-250.
641
Onun köyünden Hasara kadar kırk günlük yol varmıú. Yanına bir haftalık yemek
almıú. Aç kalmıú. Üç gün yürümüú. Yemek için Allah’a dua edip yalvarmıú, ama
hiçbir úey alamamıú. Onun periúan halini bu iki Hıristiyan keúiú görmüú. Birincisi
dua etmiú, etmiú ve gökten yemek dolu bir sofra indi÷ini görmüú. økinci akúam,
ikinci Hıristiyan keúiú dua etmiú. Ona da yemek dolu sofra inmiú. Üçüncü akúamı
onlar, “Biz dua ettik, bize birer sofra indi. Sen iki gece bizim misafirimizdin. Bu
gece de sen dua edeceksin. Bakalım, sana nasıl yemekler gelecek. ùimdi biz senin
misafiriniziz” demiúler.
Müslüman, dua etmeye baúlamıú. O, cahilmiú, hiç dua bilmiyormuú.
Yalnız, “Allah, kalbime göre sofra ver. Utandırma beni” diyormuú. Uzun uzun
dua etmiú. Hıristiyan keúiúler bitmesini bekliyorlarmıú. Beklemiúler, beklemiúler
ve en sonunda yanına gidip, “Dua etti÷in yeter, çünkü yemekler so÷uyacak”
demiúler. Müslüman heyecanlanmıú ve úaúırıp kalmıú. Yemekten sonra
Hıristiyanlara, “Bu sofra benim için miydi” diye sormuú. Onlar, onun için
oldu÷una onu inandırmıúlar. O ise onlara, “Hiç dua bilmedi÷ini, baúka defa nasıl
yemek istemesi gerekti÷ini kendisine söylemelerini” istemiú. O zaman birinci
keúiú, “Ben dua ederken, bu Müslüman’ın dini haksa bize sofra ver diyerek dua
ettim” demiú. økinci keúiú de öyle dua etti÷ini itiraf etmiú. O zaman Müslüman,
Allah’ın takdir etti÷i kiúi oldu÷u kanaatine varmıú, çünkü onun sofrası çeúitli ve
leziz yemeklerle doluymuú. Hıristiyanların sofrasında ise, yalnız iki, iç çeúit
yemek varmıú.
Hasara’da keúiúlerin görünmesi yadırganmıyormuú. Onlar, “Burada,
insanların arsında Allah’ın bizi duyup duymadı÷ını; bizi kabul edip etmedi÷ini
bilmiyoruz, çünkü insanlar bizi doyuruyor. Bu yemekleri Allah mı gönderiyor,
yoksa öteki beriki mi fark edemiyoruz. Onun için öyle bir yere gitmemiz lazım ki,
ne su ne gölge ne de yemek bulunsun” diyorlarmıú. Bu sebepten dolayı keúiúler
Hasara’yı tercih ediyorlarmıú. Bazıları burada ölüyormuú. Duaları kabul edilenler
ise, yaúıyormuú. Çünkü Allah onlara su ve yemekten baúka; yakıcı güneúten
korunmak için gölge de sa÷lıyormuú ve felaketlerden koruyormuú. Böyle
insanlara evliya deniyormuú. Derviúler, duaları ile gökten; güneúi, ayı, yıldızları
indirebiliyormuú ve yerdeki gibi havada da yürüyormuú. Onların mucizeleri
642
çokmuú. Her úeyi yapabilirlermiú, çünkü Allah onlara hak vermiú. Duaları Allah
tarafından kabul edildi÷i için, öldükten sonra cennete gideceklerinden eminmiúler.
31. Derviúin Türbesi2365
Evvel zamanda Koúukavak (Krumovgrad)’da bir derviú varmıú. O, kendi
inancına göre ö÷renci yetiútiriyormuú. Yıllar geçmiú, ö÷rencilerinden biri ona,
“Ben gidece÷im” demiú. Derviú, ondan çok memnunmuú, çünkü o çok
okuyormuú. Derviú, binmesi için ona bir baú sıpa hediye etmiú. Ö÷rencisi sıpaya
binip, Ardino (E÷ridere)’ye do÷ru yola çıkmıú. Küçük eúe÷i acımaksızın
sürüyormuú. Dinlenmek için çok yerde durmuú, ama sıpayı doyurup sulamak hiç
aklından bile geçmemiú. O, dayanmıú dayanmıú ve bir gün Allah’ın rahmetine
kavuúmuú, ölmüú. Üzüldü÷ünden de÷il, bu büyük hediyenin ölümünü derviúe
nasıl söyleyece÷inden dolayı çok a÷lamıú. Çünkü derviú, sıpaya iyi bakmadı÷ı için
kendisini suçlayacakmıú.
O zaman ö÷renci, “Bir baú sıpa için türbe yapaca÷ım” diye karar vermiú.
Etraftan taú ve odun taúımaya baúlamıú. Komúu köylerden de di÷er malzemeleri
istemiú. “Niçin lazım” diye sormuúlar. O da, “Derviú yol üstünde öldü” demiú.
Komúu köylerden koúup gelmiúler. Türbeyi inúa etmiúler. Her úey bitince, bir gece
gizlice türbenin içine mezar kazıp eúe÷i gömmüú. Sonra, üzerini tahtalarla
süsleyip, yeúil kumaú ile örtmüú. Çünkü yeúil renk Müslümanlı÷ın simgesidir.
Baúına yeúil bir sarık koymuú. Baúının oldu÷u tarafa ibrik, ayakucunun oldu÷u iki
tarafa da üç ibrik koymuú. Çünkü derviú, günde beú defa namaz kılmaya
kalkıyormuú. Derviúin abdest alıp ibadetini yapması için ibrikler her gün taze su
ile dolduruluyormuú. Bir de ayaklarının oldu÷u tarafta mezarda delik bırakmıú.
Buraya gelen sakatlar ve hastalar úifa bulmak için ayaklarını deli÷e sokuyormuú.
Türbenin varlı÷ı her tarafta duyulmuú. Ö÷renci çok kurnazmıú, onun
(derviúin) úifa da÷ıttı÷ını her tarafa duyurmuú. Burada bir gece kalıp dua eden
hastalar iyileúiyormuú. Türbe insan akınına u÷ramıú. Türbe meúhur olmuú. Genç
adamı; hediye, di÷er eúyalar ve paraya gark etmiúler. Yakın köylerdeki köylülerin
yardımı ile hemen kendine ev yapmıú. Gönüllü olarak gelip, herkes yardımcı
2365
643
oluyormuú ve lazım olan her úeyi getiriyorlarmıú. Büyük evi (han) düzmüúler.
Yolculara ve dua etmeye gelenlere odalar açmıú.
Bu olayı sa÷ olan Koúukavak’taki derviú de duymuú. Bu mucizenin ne
oldu÷unu merak etmiú ve gidip görmek istemiú. Türbenin bulundu÷u yere gelince
úaúakalmıú. Talebesine, “Kime bu türbe, be o÷lum” diye sormuú. Talebesi, “Allah
rahmet eylesin, senin baú sıpaya” demiú. Derviú, hatırlamıú ve susmuú. Talebesini
övmüú. Kendi kendine, “Bre bre! Bu benden de usta çıktı” demiú. Sonra, derviú
kimsenin bir úey sezmemesi için, oradan ayrılmıú. Talebesi onu para ve hediyelere
bo÷muú. Ö÷renci, derviúi yolcu ederken, “Baúka talebelere de baú sıpa hediye
etmesini” tavsiye etmiú.
Böylece türbe, dua edenleri ve úifa arayanları a÷ırlamaya devam
ediyormuú. Genç adam ise; bu geri kalmıú, cahil insanların arasında kolay yoldan
geçimini sa÷lıyormuú.
Hikâye, Ardino’nun Beyler köyünden 48 yaúındaki Salih Süleymanov
Musov tarafından anlatılmıútır. O da hikâyeyi dedesinden dinlemiú.
32. Yeúil Renk Efsanesi2366
Muhammed’in zamanından önceymiú. Türkler savaúıyormuú, ama bir türlü
galip gelemiyormuú. Umutsuzlu÷a kapılmıúlar. Ordu da÷ılmadan ve esir
düúmeden önce, bir defa daha gece, düúmana saldırmaya karar vermiúler. Öyle de
yapmıúlar. Sabaha kadar mertçe savaúmıúlar, ama düúman yine üstün geliyormuú.
Birden büyük bir úey olmuú. Türk ordusunun etrafı birden sayısız askerle sarılmıú.
Hepsi yeúil üniformalıymıú. O zaman cesaretlenerek, “Allah, Allah, úükür Allah;
kurtardı bizi” diye ba÷ırmaya baúlamıúlar. Bu askerler ön saflarda yılmadan,
mertçe savaúmıúlar. Böylelikle düúman püskürtülmüú. Topraklarına saldıran
düúmana ayak bastırmamıúlar. Türkler gece gündüz ilerlemiúler. Yeni yeni
topraklar elde etmiúler. Savaú bitince, onların ellerinde mızrak ve atlarıyla ansızın
gökyüzüne yöneldiklerini görmüúler. ùaúırıp kalan Türk ordusu, onların Allah’ın
elçileri olduklarını ancak o zaman anlamıúlar. O zamandan beri Müslümanlar için
yeúil renk kutsaldır. Gelinlerin duvakları da yeúildir. Köylerde kadınlar hâlâ yeúil
2366
644
baú örtüsü taúırlar. Erkekler de fesin etrafına yeúil sarık sararlar. Dinleyen yaúlılar,
“Yeúil renk, kurtuluú ve dilekleri gerçekleútiriyor” diye tamamlıyorlar.
33. Kızılbaú2367
Ali’nin taraftarları Alevi adını alıyorlar. Kızılbaú deyimini de, günümüze
kadar gelebilen eski bir efsaneye göre; inanç adına yaptıkları kanlı bir savaútan
sonra alıyorlar. Rivayete göre, ölüm kalım mücadelesi verilen bu savaúta Ali,
arslan gibi savaúıyormuú. Kafasından a÷ır bir yara alarak savaú meydanından bir
an için uzaklaúmıú. Düúmanları da arkasından, “Kızılbaúı yakalayın, Kızılbaúı
yakalayın” diye ba÷ırmıúlar.
b. øbadet Yerleri ile ølgili Efsaneler
34. Kutsal Cami
Çobanın biri bir sabah kalkmıú, o güne kadar görmedi÷i sazdan bir cami
görmüú. Bunun kendisine Allah tarafından bir iúaret oldu÷unu düúünmüú ve bu
sazdan caminin yanına daha güzel daha iyi bir cami yapmak için temel kazmaya
baúlamıú. Sabah kalktı÷ında yaptı÷ı temeli bozulmuú görmüú. Bir iki bu böyle
devam etmiú. En sonunda cemaat toplanıp bir karar almıú. “Allah bu camiyi
buraya yapmamızı münasip görmüyor, biz en iyisi bu sazdan yapılmıú camiyi
yıkıp yerine daha güzel daha sa÷lam bir cami yapalım” diye düúünmüúler.
Düúündükleri gibi sazdan yapılan camiyi yıkıp yerine daha iyisini yapmıúlar bu
seferki yıkılmamıú. Caminin yapımı bitti÷inde gökten iki kurban, bir tas, bir de
çuval inmiú. Bu camiye gelenler gökten inen tas ile su içerler ve yine
gökyüzünden inen çuvaldan bir ip alırlarmıú. Çuvaldan alınan bu ipi özürlü
insanın önünde yakıp dumanını ona do÷ru üfledi÷in zaman özürlü veya hasta kiúi
iyileúirmiú. øúte bu camiye úifa bulması amacı ile yürüyemeyen bebekler de
götürülür. Bu camilerden biri Osman Köy’de biri ùumen’de biri de Celep
Köyü’ndedir. Bu camiler hala ziyaret edilmektedir, insanlar oralara gidip
dertlerine dermen ararlar. Adamın bir tanesi bu camilerin birinde “sîgı” denen
hastalıktan ölmüú. Bu adamı caminin bahçesine öldü÷ü yere gömmüúler. ùimdi
camiye gelenler bu adamın mezarının topra÷ından alır ve “sîgı” hastalarına bu
2367
Teodora Bakırcieva. age. s.10.
645
topraktan sürülürce hastanın “sîgı” sı geçer. Adamın mezarından ne kadar toprak
alınırsa alınsın yine de toprak eksilmez.2368
35. ømaret Camii2369
østanbul’daki bir paúanın çocu÷u buraya paúa olarak yollanmıú. Babası
østanbul’daymıú. Burada bir Bulgar kızı ile evleniyor. Tabii orada ømaret Camii o
vakit yok. O vakit öyle ya onlar da Hıristiyan dininde. Karısının gönlü olsun diye
karısına bir kilise ba÷ıúlattırıyor, fakat buradan dedikoducular østanbul’a gidip
haber veriyorlar. “Senin o÷lun Bulgaristan’da camileri bıraktı, kilise yapıyor”
demiúler. O da hakikati hiç bilmeden “Gidin, bana kellesini getirin” demiú.
Adamlar gelip, kelleyi alıp østanbul’a götürüyorlar. Sonra o÷lunun camileri
batırmayıp hanımı için kilise yaptırdı÷ını anlıyor. Allah beni belki affeder diye
babası ømaret Camii’ni yaptırıyor. ùimdi burada kilise, burada cami duruyor.
Sonra II. Murat Cuma Camii denilen cami yapılıyor. 1928’de Çırpan’da sekizin
üzerindeki depremde çatlaklar oluyor. Hâlâ daha o çatlak yerleri duruyor. Bak
Bulgaristan’da bize sevgi, saygı ne kadar. Bilgin olsun.
36. Yedi Kızlar Camisi2370
ùimdi size burada ilginç bir hikâye anlataca÷ım. Bizim burada Yedi Kızlar
Camisi var. Bütün yöre insanı Hıdırellez günü bu camide toplanırız. østerseniz
oraya varıp gelebiliriz. Cami 1380 yıllarında yedi kız tarafından kurulmuú.
Efsaneye göre bunlar niúanlıymıú. Babaları bedel tutamadıkları için niúanlıları
Yemen’e muharebeye gitmiú. Yedi kız da bunlar sa÷ salim dönsünler diye cami
kurmayı düúünüyorlar. Tabii milletin de yardımıyla efsaneye göre bir akúamda
camiyi kuruyorlar. Aynı cami duruyor úimdi hatta onların bir a÷ıdı da var. Bu
a÷ıdı ben, 1966 senesinde Sofya radyosuna yazdım. Benim Sofya radyosunda kırk
tane türküm vardır. Benim doksan sekiz senesinde úiir kitabım da çıktı. A÷ıt
úöyle:
Camiyi kurduktan sonra yanına lojmanlar yapıyorlar. Pansiyon diyoruz.
Okul kuruyorlar. ømam-hatip okulu, medrese oluyor orası. Ço÷unlukla
østanbul’dan hoca getirtiyorlar. Yerli hocalar da var tabii. O zaman Bulgaristan
2368
Bkz. Kù13/YD
2369
Bkz. Kù38
2370
Bkz. Kù34Bu olayın arkasından yakılan a÷ıt için çalıúmamızın “Türküler” bölümüne bakınız.
646
Osmanlı esareti altında ya! Medreseyi ikmal edenlerin kimi østanbul’da, kimi
Medine’de ö÷renimlerine devam etmiúler. 1912–13 Balkan Harbi sırasında Bulgar
askerleri buraya geldi÷i zaman bunların hepsini yıkıyor. Komutanları caminin
yıkılmasına izin vermiyor. øçerisi insan doluymuú. Düúmandan kaçıyorlar. Çünkü
yol boyunca gördüklerini öldürmüúler, hatta bazı mezarlar hâlâ bellidir. Derelerde,
Petkova tarafında duruyor o mezarlar. O cami hâlâ ayaktadır. Yakın zamanda
onun projesi hazırlandı, restore olacak. Bedel, parayla askerli÷i satın almaktır.
Babaları gençlerin bedelini alamayınca onlar da askere gidiyorlar. Kızlar da
burada kalıyorlar. Sa÷ salim gelsinler diye onlara camiyi yapıyorlar. Onların
ruhuna camiyi kuruyorlar, hatta biraz önce söyledi÷imiz gibi o a÷ıdı düzüyorlar
niúanlıları için. Hepsi de niúanlıymıú. Niúanlılar, çeyizlerini satıp bedel tutsunlar,
askere gitmesinler diye babalarına ricada bulunuyorlar.
3. Ola÷anüstü Kiúiler, Varlıklar ve Güçler Üzerine Efsaneler
a. ùeytanla ølgili Efsaneler
37. Kızılcık A÷acı ve ùeytan2371
ølkbaharın adım adım yaklaúmakta oldu÷unu ilk müjdeleyen meyve a÷acı
kızılcık idi. Kırlarda, ormanlarda, bakıma ihtiyaç duymadan kendi kendine yetiúen
kızılcık dalları úubatın sonlarına do÷ru çiçek açıyordu.
Kızılcık a÷acının ilk çiçek açtı÷ını; onun ilk meyve ba÷layaca÷ını, ilk
oldu÷u için para edece÷ini zanneden úeytan, açık gözlük edip, terazisini almıú ve
kızılcık a÷acının altına oturup beklemeye koyulmuú. Bu esnada kiraz, kayısı, erik,
armut ve daha birçok meyve a÷acı çiçek açmıú, meyve ba÷lamıú, olgunlaúmıú...
ùeytan hâlâ bekliyormuú.
b. Hastalık ve Ölüm Getiren Varlıklar
38. Cadı Karı2372
Hıdrelleze kırk gün kala köyden fesat bir insan sı÷ırtmacın peúine takılır.
Onun geçti÷i yerleri gözetler. Bu kırk gün boyunca hayvanların geçti÷i yerlerden
taú, toprak ve hayvanların pisliklerini toplar. Tabi bu cadının duası vardır onu
kimse bilmez. O hem hayvanların arkasından taú, toprak toplar hem de duasını
okur ayrıca kırk gün boyunca okudu÷u duaları da vardır. Hıdrellez akúamı bu cadı
2371
2372
Bkz. Kù58
647
köyün bütün hayvanlarını dolaúıyor, hayvanların yanlarına giderken onlara do÷ru
dua okuyor ve köyün hayvanlarının sütleri kuruyor. Cadının kendi hayvanlarının
sütleri ise bollaúıyor, ama cadının hayvanının sütü anlaúılır, çünkü onun
hayvanlarının sütü kokar.
Köyde kimin tek ismi varsa; meselâ benim adım Cevriye köyde baúka
kimsede bu isim yok onun gibi. øúte köyde kimin tek ismi varsa Hıdrellez akúamı
cadıyı o ça÷ırır. Benim köyde tek ismim vardı ben bir Hıdrellezde cadıyı
ça÷ırdım. Hıdrellez akúamı bacaya çıkıp onu ça÷ırdım. Onun duası var ama birde
“cadı olan cadı beni görmeden iúeyip sıçamasın” diye üç kere çatıda ba÷ırıyorsun.
O cadı sabah kalktı÷ında seni aramaya baúlıyor, çünkü seni görmeden iúeyip
sıçamaz. O akúam senin yanında çok insan oluyor. Ben cadıyı ça÷ırdıktan sonra
hepsi benim etrafıma toplandı. Ben yorganın altına girip güzelce sarındım, hiç
yerimden kıpırdamadım. Etrafımdaki di÷er insanlar sabaha kadar uyumadılar,
hiçbir úekilde birbirleriyle de konuúmadılar, onlar sabaha kadar beni bekledi.
Köyden baúka birisi, baúka bir Hıdrellezde cadıyı ça÷ırmıú. Cadı sabah
kendisini ça÷ıranı mutlaka aramaya gelir. Kendisini arayanın evine gelmiú ama
kasnak úekline girmiú. Cadıyı ça÷ıran kiúi onu görünce cadı oldu÷unu anlamıú.
Cadı Hıdrellez sabahı birçok kılı÷a girer. ønsan suretine bile bürünür. O insan
kasna÷ı yerden alıp süvene geçirmiú. Sonra köylü oraya toplanmıú. Kasna÷ı
süvenden alıp dereye do÷ru fırlatmıúlar. Bir bakmıúlar dereye karnı delik bir
insan. Cadıyı ça÷ıran insanda çıkıp cadıyı iyileútirmiú. Ondan baúkası cadıyı
iyileútiremez.
Hıdrellezden önceki akúam cadı gelip hayvanlarının sütünü kurutmasın
diye köylüler evlerini etrafına pır dolay darı serper. Cadı o darıları toplamadan
hayvanlara yaklaúamaz. E÷er o hane Hıdrellez akúamı evinin etrafına darı atmazsa
cadı gelir onların hayvanlarının sütlerini kurutur. Zaten o akúam cadının gelip
gelmedi÷i belli olur. Cadı geldiyse keçilerin sakallarını kopartır. Sabah
kalkıyorsun, hayvanlara bakmaya gidiyorsun ki cadı keçilerin sakallarını kesmiú.
O zaman cadının geldi÷ini anlıyorsun.
648
39. Bebe÷in De÷iútirilmesi2373
Yine köyden bir kadın, kırk gün dolmadan çocu÷u yalnız bırakarak
komúuya gitmiú. Geldi÷inde çocu÷un de÷iúik oldu÷unu görmüú. Çocuk cinler
tarafından de÷iútirilmiú. Bu çocuk, yirmi beú otuz sene yaúamıú. Yirmi beú
yaúında iken çocu÷un vücudu beú yaúındaki gibiymiú. Kafası ise kocamanmıú.
Diúleri de kök diúiymiú. Bebe÷in cinler tarafından de÷iútirilmemesi için odaya ya
da bebe÷in yanına Kur’an-ı Kerim, demir ve süpürge konur.
c. Cinler ve Perilerle ølgili Efsaneler
40. Cin Alayı2374
Sırtında kamburu varmıú. Bir gün pazardan dönüyormuú. Geç kalmıú. Bir
mezarlı÷ın içerisinden geçmesi gerekiyormuú. Mezarın içinden geçerken davul
zurna sesi iúitmiú. Kalabalık halinde davul zurna çalanları görmüú. Mesela;
“Ahmet gel buraya” diye seslenmiúler. O da ister istemez gitmiú yanlarına.
Vardıktan sonra bunlar baúlamıúlar; “Cumartesi çarúamba, çarúambadır çarúamba.
Sen de bizimle söyle demiúler” demeye O da baúlamıú cumartesi çarúamba,
çarúambadır çarúamba demeye. Bu birkaç dakika böyle diyerek devam etmiú. Onu
ça÷ıran sırtındaki kamburuna eliyle dokunmuú; “Sen çok iyi adamsın, úimdi evine
gidebilirsin” demiú. Adam evine varıyor. Varıyor, ama kamburu mamburu yok
düzelmiú. ùimdi bu ertesi sabah kalkıyor, köyün içinde bakıyorlar ki bizim
Ahmet’in kamburu yok. Ne oldu? Anlatıyor. øúte böyle böyle oldu. Komúulardan
baúka birinin daha kamburu varmıú. O da gidiyor. Pazardan dönerken geç kalıyor.
Artık rastlantı meselesi de÷il de onunki yapmacık. Onu da ça÷ırmıúlar. øúte;
“Hasan gel” demiúler. Varmıú. Baúlamıúlar cumartesi çarúamba, çarúambadır
Çarúamba. Hasan; “Durun, cumartesiden sonra çarúamba de÷il pazar gelir. Arada
Pazar, pazartesi, Salı daha üç gün var” demiú. Durmuúlar. “Hadi sen git” demiúler.
Gene ellemiú. Adam eve varıyor bir de bakıyor ki sırtındaki kamburlar çift olmuú.
41. Cin Çarpmak2375
Periler, günün birinde bizim burada essah açıkmıú, açıkta gezerlermiú.
Hatta karının biri, gelinin biri kapının arkasına küspe toplamıú. A÷zına toz
2373
Bkz. Kù60/YD
2374
Bkz. Kù36
2375
Bkz. Kù32
649
kaçınca küspenin üzerine tükürmüú. Bir tane peri de o tozların içindeymiú.
Tükürünce o tükürü÷ü perinin baca÷ına denk gelmiú. Perinin baca÷ı kırılmıú.
Ondan sonra periler o karının, gelinin baca÷ını büzmüúler. Sonra hocaya
gidiyorlar. Hoca: “Senin gelin çarpılmıú” demiú. “Nap çarpılmıú?” Hoca: “Bu
çarpılma iúidir” demiú. Ona bir yazı vermiú. O vakit hoca bu perilerin âdetlerini
biliyormuú. Engeri yazmıú. “Yedi yolun a÷zında duracaksın, bu kâ÷ıdı elinde
tutacaksın, aúa÷ıdan bir bölük peri çıkacak ama korkmayacaksın. Sakın korkma.
Onlar sana gelininin baca÷ı nasıl düzelecek, söyleyecekler” demiú. Ondan sonra
çıkmıú; te böyle bir yolun a÷zında duruyormuú. Aúa÷ıdan davuluyla mızıkasıyla
bunlar úenlik yaparak çıkmıúlar ama o adama görünüyorlar. Perilerin önlerinde bir
önderleri varmıú. O kâ÷ıdı okumuú. Karúıdan da olsa o kâ÷ıdı okumuú. Perilerin
lideri “Bu adamın gelininin baca÷ını hanginiz kim kırdıysa onu derhal serbest
bıraksın.” Demiú. Ondan sonra yerde bir topal peri varmıú. Hane gelin tükürüp
onun baca÷ını kırmıútı ya! Topal peri gelmiú “O benim baca÷ımı kırdı. Ben de
ondan sonra onu çarptım.” Demiú. Perilerin önderi: “Derhal bu adamın gelinini
serbest bırakıyorsun” demiú. Topal peri: “Ben kırdım da böyle oldu, ben kırdım da
böyle oldu.” dermiú. Engeri o herif eve dönüyor. Bakmıú, gelinin baca÷ında bir
úey yok, düzelmiú. Gelin, zorla ta böyle de÷nekle gidermiú. Gelin düzelmiú. øúte
böyle hadiseler olmuú geçmiúte. øhtiyarlar anlatırlardı. Bu dünyanın devri çok, çok
tarihler geçmiú.
42. Periler Tarafından Kaçırılma2376
Yakınlarda benim meslektaúlarımdan biri dünyayı bitirdi. Akúamleyin
da÷a ine÷ini aramaya gidiyor. Sabaha kadar dönmüyor. Aklını bozdu. Baúına
gelenleri tedavi olduktan sonra anlatıyor. Bir grup onu tutmuúlar. Periler, bütün
gece sabahlara kadar da÷ı dolandırmıúlar. Sabaha karúı eve geliyor. Hastalanıyor.
Benim o ölen arkadaú, Besim anlatırdı. “Böyle böyle, sabaha kadar beni
gezdirdiler” derdi. øúte yakında üç dört ay oluyor dünyayı bitirdi.
Babamın bacana÷ı vardı. O rahmetli oldu. Yirmi beú otuz sene evvel
Osman köy deriz yakın bir köyden onu da bir gece periler alıyorlar o Asar da÷ını
sabahlara kadar gezdiriyorlar. Cin alayına rastlamıú. Mızıkası ile türküsü ile
2376
Bkz. Kù34
650
bildi÷in alay bu. Sabahlara kadar onu da gezdirmiúler. O da bozdu, hatta kafayı.
Bir iki sene ba÷lı durdu. Sonra tedavi oldu, ama bir úekilde dünyayı bitirdi iúte.
ùimdi de inananlar var.
D. Tekin Olmayan Yerler
43. Ulu A÷açları Kesmek2377
“Ulu a÷açlar”ı kesmek, hatta dal koparmak yasaktır. ùöyle bir söylence
vardır: Mesim-mahalle (Mıdrevo) köyünün güneyinde vaktiyle “karaa÷açlık”
denilen bir orman varmıú. Bu ormanda yüzyıllık karaa÷açlar yetiúmiú, boy atmıú.
Kovancılar, bugünkü adı Terter, adlı komúu köyde øsmail Bey adında biri
yaúarmıú. Çok varlıklı bir adammıú, birçok tarlası ve sürüsü varmıú. Bir gün
o÷ullarına yüzyıllık karaa÷acı kesip yerine bu÷day ambarı ile koyun a÷ılı
yapmalarını emretmiú. Babalarının sözünü dinleyip yüzyıllık karaa÷açları
kesmiúler, yerlerine ambarlar, a÷ıllar yapmıúlar. Ama bir kıú günü, sürüleri otla÷a
götürürken kurtların saldırısına u÷ramıúlar, koyunların hepsi yok olmuú; daha
sonra da bütün soyu sopu ortadan kalkmıú.
Karaa÷açla ilgili baúka bir söylence de úudur: Mesim-mahalle köyünden
birinin karaa÷aç ormanına bitiúik bir tarlası varmıú. Gündüzün köylü tarlasını
sürerken, o÷lu karaa÷aç dallarından çubuklar yapıp, babası görmeden arabaya
koymuú. Akúamleyin yorgun atları koúumdan çıkarıp salıvermeye baúlamıúlarsa
da atlar, a÷ır bir iúten sonra uslu duracakları yerde, birden fırlayıp kaçmıú. Atları
durdurmaya çalıúmıúlarsa da baúaramamıúlar. Bir süre sonra baba o÷luna demiú
ki: “Arabaya karaa÷açlardan bir úey koymuúsan, yere at!” O÷lu hemen çubukları
yere atmıú, az sonra atlar sakinleúmiú. Yüzyıllık a÷açları kesmenin sonuçları her
zaman kötü olur. Gecelerin perilerin yüzyıllık a÷açlar altında toplandıklarına
inanılır.
44. Lanetli Koru2378
Sinan, Mahsul ve Veli kardeúlerin mezarları birbirinden 1000–1200 metre
mesafededir. Mezarların etrafında ormanlar vardır. Yerli halk bu ormanlara,
“Lanetli korular” diyor. Söylentiye göre, pelitleri Sinan Dede getirmiú ve
oklarının düútüklere yerlere onları dikmiú. Akasya a÷açları ise çok geç dikilmiú.
2377
2378
Teodora Bakırcieva. age. ss.18-19.
651
Yerli inanca göre, lanetli korulardan mezarlar için akasya haricinde hiçbir úey
alınamıyormuú. Kuralları ihlal edenden intikam alınıyormuú. Köyde konuúulana
göre, kuralı isteyerek veya istemeyerek ihlal edenlere ölümle veya úuurunu
yitirmekle cezalandırılıyormuú. En dramatik olay, yıllar öncesi Golyamo Gradiúte
dü÷üncülerinin baúına gelenmiú. Dü÷ün davetlileri güle oynaya Sinan Dede’nin
mezarının yanından geçmiúler. Ansızın bir genç adam arabadan atlamıú, bütün
uyarılara ra÷men bir a÷açtan sopa kesmiú. Yollarına devam etmiúler, fakat
çabucak úenlik yerine sessizlik çökmüú. Köye girdiklerinde kimse sa÷ kalmamıú.
Hayvanlar bile lanetten telef olmuúlar.
45. Veli Dede’nin Cezası2379
Yıllar önce buralı Hıristiyan bir kadın, Veli Dede’nin mezarı yanındaki
korudan odun alıp, evine do÷ru yollanmıú. O zaman eski bir a÷acın dibinden
büyük bir yılan çıkmıú. Yılan kadını evine kadar kovalamıú. Kadın, korkudan
çıldırmıú; aklını tamamıyla yitirmiú ve çok geçmeden ölmüú.
46. Sel Felaketi2380
25 Mayıs 1982 tarihinde köy trajik bir olay yaúamıú. Bir kadın ve dört
çocuk sele kapılmıú. Onlardan üçü bo÷ulmuú. Halk arasındaki söylentiye göre, bu
felaket tesadüf de÷ilmiú. Bu bir uyarıymıú. O zaman lanetli korudan, Sinan
Dede’nin mezarının yakınından geçecek olan yeni yolun projesi yapılıyormuú.
47. ølhan Baba Türbesi2381
ølhan Baba Türbesi, ølhan Baba Da÷ı’nda yüksek bir tepededir. ønsanlar
buraya dua etmek için, kurban kesmek için her sene gelirler. Ya÷mur duası da bu
civarda yapılmaktadır. Uzak yerden gelenler arabalarıyla gelip, çadırlar kurup
burada gecelerler. Özellikle ya÷mur duasının yapılaca÷ı zaman birçok bölgeden
ziyaretçi gelir. ølhan Baba Türbesi de Kara Reis Türbesi gibi yıkılmak istenmiú.
ùaúılacak úey ki bunu üç Türk yapmak istemiú. Bunlardan biri Pomak di÷eri de
muhtarmıú. Tam yıkmak isterken Pomak tepeden aúa÷ıya yuvarlanmıú. Bir kuvvet
onu iterek ters bir úekilde düúmesine sebep olmuú. O vakitten sonra türbeye
bakamaz olmuú. Baúını o yöne çevirmeye de çalıúsa gizli bir kuvvet onu
2379
2380
2381
Bkz. Kù83
652
engelliyormuú. Pomak bakmaya da çalıúsa o kuvvet onu ters yöne do÷ru
çeviriyormuú. Bunu gören di÷er ikisi de bir daha buna cesaret edememiú. ølhan
Baba türbesine her yıl 3 A÷ustos’ta gidilir. Burada cami de vardır. Yani gelenler
için her türlü kolaylık düúünülmüú. Cami biraz daha aúa÷ıda ølhan Baba Türbesi
tepededir.
48. ølhan Baba2382
Bu anlattı÷ım ølhan Baba üç kardeú hesap ediliyor. Baúka úeyler de çok
var. Yayla Bayramı benim ailemin oldu÷u yere yakındır. Onların tarlaları var
onun dibinde. Rahmetli annem anlattırıyordu. O yaylada harman döverlerken
kurban bayramına dört beú gün varmıú. ølhan Baba oradan daha yüksekte kalıyor.
Ellerinde koçlar varmıú ama yerden aúa÷ı yukarı dört metre yüksekte görebilmiú
onları. O herkese de görünmez, ama her halde ona Cenabı Allah tarafından
görünmüú. “Hiçbir yerde söylemedim” derdi. Onlarda birbirlerine gelip gitme
vardır, çünkü bunlar evliyadır. Bunlar ölse de onların ruhu yardım ediyor. Onlar
izliyor. Tophane’de Osman Gazi filan depremde Cenabı Allah’ın katında onların
yardımları oluyor.
49. Türbe Hizmeti2383
Hane úimdi bu Kuúallar’da, Asar’da, Kazlar’da Yayla Bayramında dördü
de görünüyor. Ben Pazar günü vardım. Biz orada çocukken biraz yaúadık ama
öyle bir úey görmedik. Seni, Komuniga’ya kadar gelmiúsin. Orada, o türbenin
yanında rahmet duası yapıyorlar. øbrahim çavuú o÷lu, øbrahim çavuúların o
türbenin yanına yakın bir yerde mahallesi var. Her Cuma sabahı erkenden sabah
namazı kılarken o kadın oraya gidermiú. Testi deriz, topraktan yapılmadır, türbeye
su götürüyor. øbrikleri dolu götürüp boú getiriyormuú. Belki o görüyor. Onlar da
gelip orada o Cuma günü abdestini alıyor. Biz görmüyoruz, ama øbrahim çavuú da
karısının oraya gitti÷ini bilirmiú. Kocası, “Sen niye oraya gidiyorsun?” falan
demezmiú. Bu kadın bir iki zaman sonra oraya gitmez olmuú. ùimdi bu fıkra falan
de÷il. Hadise olan bir úeydir. Kocası “Sen, oraya gitmez oldun. O hizmetinden
niye vazgeçtin?” diye ailesine soruyor. Kadın “Onlar orada yok be! Onlar úimdi
savaúa gitti” demiú. Demek oradan kalkmıúlar, savaúa gitmiúler. Kadın gene bir
2382
Bkz. Kù38
2383
Bkz. Kù38
653
sabah kalkmıú, evde ateúini yakıp abdest almak için su ısıtacak kırdan bir ses
gelmiú. Kadın, acaba kimdir diye hemen dıúarıya çıkmıú ama tez geri dönmemiú.
Kocası øbrahim çavuú geri dönmedi÷ini görünce kalkmıú kapıdan bakmıú. Yeúil
ihramlara sarılmıú iki tane atlı ile karısı konuúup duruyor. Anlamıú meseleyi.
Hanımı içeri girmiú. “Helalleúelim” demiú. Bir haftasına kalmamıú. Onu, onlar
almaya geliyorlar. O da tabii cahil adam de÷ilmiú, anlamıú meseleyi. Görmese
belki bir úey olmaz. Kadın ölüyor. O atlılar onu ça÷ırmaya, almaya geliyor. Yah,
çünkü o, oraya gidince onlara karıúık yani kırklara karıúmıú onlar. Onlara
karıúıyor da onlar onu almaya geliyor. Anlıyorsun de÷il mi?
50. Hafız øsmail2384
Hafız øsmail, Toscalılı’dır. Medrese varmıú orada. Bunlar essah bir úeydir.
Bunlar fıkra de÷ildir. Hikâye filan da de÷ildir. Hakikat olan bir meseledir. O
burada namazını kılıyor emme Kâbe’de her sabah onu görürlermiú. Bir sabah “Bu
Kırcalili Hafız øsmail öldü, bu sabah buraya gelmedi, yok” demiúler. Tabii Toscalı
köyü, Kırcali vilayetinin Ardino ilçesinde kalıyor. Orada imamiyette olanlara
“Nereden bu adam” diye soruyorlar. Onlar da Kırcali’nin Toscalı köyünden diye
söylüyorlar. Tabii onlar geldi÷inde ona soruyorlar. Bunlar Cenabı Allah’ın sevdi÷i
kullarıdır.
51. Evliyalık Hüneri2385
ùimdi evliyalık varmıú. øki kardeú: “Biz evliya olabilecek miyiz?” diye biri
da÷a çoban olmuú. Biri de úehirde kalmıú. Hiç insan görmüyor da÷daki. Kardeúi
úehirde ayakkabı tamircisi imiú. Ona gösterecek evliya oldu÷unu. Sütü sa÷mıú. Bir
mendile sarmıú. Sütü mendile koysak akıtmaz mı? Bakıra koymuú gibi durur
mendilde. “Bak süt akmıyor diye asmıú dire÷e sütü.” O sırada bir kadın, ayakkabı
tamir ettirmeye gelmiú. Süt yukarıdan aúa÷ı tıp tıp akmaya baúlamıú. “Baba o÷lu,
da÷da herkes evliya olur. Marifet burada, úehirde evliya olmaktır. Amelini
bozdun. Sen geri git” demiú.
2384
Bkz. Kù38
2385
Bkz. Kù38
654
52. Kara Reis’in Türbesi2386
Kara Reis öldü÷ü zaman buraya türbesi yaptırılmıú ve Stanimaka yöresinden
birçok Türk de bu türbeyi ziyaret etmektedir. Sadece Stanimaka yöresinden de÷il,
civar bölgelerden de gelenler vardır. Bu türbenin 1960–67 yılları arasında ziyareti
yasaklandı. Hatta yıkılma kararı çıkartıldı. Karef isminde bir Bulgar türbeyi yıkıp
buraya kooperatif yapmak istemiú. Yıktırdıktan sonra da karısı ve çocukları bir
trafik kazasında hayatını kaybetmiú. Kör Ömer adında bir Türk istemeyerek
Karef’in karısı ile kızına çarpmıú ve oracıkta anne kız ölmüú. Bu kazanın sebebi
türbeyi yıktırmasına ba÷lanmıú. Türbe daha sonraki yıllarda tekrar yaptırılmıútır.
1996 yılında kurban kesilerek türbe tekrara ziyarete açılmıútır. Halen daha ziyaret
edilmektedir.
4. Hayvanlarla ølgili Efsaneler
53. Yılanın Yaratılması2387
Yılanların, ölmüú insanların kurtlarından yaratıldı÷ına inanılmaktadır.
Yılanlar, 22 Martta, geleneksel “kırklar” bayramında dıúarı çıkar. O günün arife
gecesi Tanrı tüm hayvanları canlandırır; yeraltında bulunanlar dıúarı çıkmaya
baúlar. Yılanların sahibi (efendisi) ùahmeran’dır. Bir insanı ya da bir hayvanı
sokan yılan günahkâr sayılır, güzün öteki yılanlarla birlikte yeraltına gidemez.
Böyle yılanlar yeryüzünde kalır, çünkü yeraltına inerlerse, orada kendilerini çok
kötü kaderin bekledi÷inden korkarlar. Güzün böyle yılanlar görülürse,
öldürülmez; çünkü onu öldüren, günahlarını da üzerine alır.
54. Erken Öten Horoz2388
Horoz, úimdi hoca ezan ederken sabaha karúı baúlar. Hoca ezan etmezden
bir iki dakika önce de baúlar. Horoz sabah öter. Vakitsiz öten horozun kafası
kesilir derler. Horoz deyince úimdi onunla ilgili bir úey aklıma geldi. Siliven
sanca÷ında, vilayetinde bir köy var. Ne köyü derlerdi onu bilemeyece÷im, úimdi
aklıma getiremeyece÷im. Bizim Türk Paúası ile Bulgar Paúası çarpıúmak için
karar almıúlar. Yalnız “Gün do÷arken, horozlar öterken birbirimize karúı
çıkaca÷ız” demiúler. ùimdi Bulgar kalleú, yanındaki generale diyor ki “Saat ikide
2386
Bkz. Kù83
2387
2388
Bkz. Kù8
655
horozları öttüreceksin”. Saat ikide horozları öttürüyorlar, saldırıya geçiyorlar.
Türkler kaybediyor. øúte o zamandan beri o köyün horozları akúamdan ötmeye
baúlarmıú, sabaha kadar öterlermiú. Onu araútırdım, orada yaúadım biraz. Bu
neden böyle? øúte oradan kalmıú o horozların ötmesi anladın mı?
55. A÷ustos Böce÷inin Ötüúü2389
A÷ustos böcekleri kırlarda, a÷açlarda ötüyorlardı. Yöremizde a÷ustos
böce÷inin ötüúüyle ilgili bir hikâye anlatılıyordu. A÷ustos böce÷i kıúın aç kalmıú,
karıncadan tahıl istemiú. Karınca, “Vermem” deyince úöyle ötmeye baúlamıú:
“ønce belli, koca kıçlı, tokmak baúlı, çapa diúli, vermem dedi, dedi, dedi.” Zavallı
o gün bu gündür hep o türküyü söylüyormuú.
56. Fırıncı Kaplumba÷a, Eczacı Yılan2390
Bölgemizde, hususen Koúukavak köylerinde kaplumba÷anın bir adı da
“pata” úeklindedir, kertenkelenin adı ise, “mancırak”tır. Kertenkelenin yeúil renkli
olanına “yeúilbaú” denir. Yöremizde kaplumba÷a, yılan ve kertenkeleye dair
masal (?) anlatılır.
Kaplumba÷a vaktiyle fırıncı imiú. Fırında piúirip sattı÷ı ekmeklerin eksik
oldu÷unu gören müúteriler, onu bu huyundan vazgeçmesi için üç kez uyarırlar,
fakat o buna aldırmaz. Aldırmayınca müúteriler toplanıp, fırıncıya a÷ır bir ceza
verirler. Onu, üstünde hamuru fırına hazırladı÷ı yassı a÷aca yatırmıúlar, hamur
teknesini üstüne koyup; ön, arka ayaklarını ve baúını dıúarı çıkaracak delik
bırakarak, birbirine güzelce yapıútırmıúlar ve “Bundan böyle adın kaplumba÷a
olsun. Hilelerinin cezası olarak kıyamete kadar böyle dolaúacaksın” demiúler.
Kaplumba÷a, kendisine böylesine a÷ır bir ceza veren insanlara kızgınmıú.
Gezip dolaútı÷ı yerlerde kendisine taraftar arayıp duruyormuú. Arayan, belasını da
bulur Mevla’sını da derler ya, kaplumba÷a da bula bula yılanı bulmuú. Yılan
dedi÷im de vaktiyle eczaneciymiú. ølaçları çok pahalı sattı÷ı için o da üç kere
uyarılmıú. Tedbir almayınca müúterileri onu da, kimi ayaklarından, kimi baúından
tutup bir güzel uzatmıúlar ve “Artık adın yılan. Kıyamete kadar sürünüp
gezeceksin” demiúler. Yılan da insanlara bu yüzden öfkeliymiú. Yılan,
2389
Ömer Osman Erendoruk. age. ss.236–237.
2390
Ömer Osman Erendoruk. ss.205-206.
656
eczanesinden sadece zehri almayı baúarmıú. Bu gün bile zehri ile insanı öldürmeyi
sürdürmektedir.
ønsanlara haksız yere öfkeli olan bu iki yaratık anlaúmıúlar: Kaplumba÷a
araba görevi yapacak, yılan da urgan vazifesi bitirecek, ikisi ormandan kuru odun
toplayıp insanların evlerini kundaklayacaklarmıú. Anlaúmıúlar ve iúe baúlamıúlar.
Bu iki hilecinin gene bir kötülük peúinde olduklarını anlayan mancırak
(kertenkele) onları gizlice izlemiú, getirdikleri kuru odunları tutuúturup evleri
ateúe vermek istedikleri sırada, mancırak, a÷zıyla getirdi÷i suyla ateúi
söndürürmüú. O gün bu gündür kertenkele, kaplumba÷a ile yılanın yakmak
istedikleri ateúi söndürmekle meúgulmüú. Bu yüzden yılan, mancırakların azı1ı
düúmanıdır.
57. Saksa÷an Bezirgân øken2391
Vaktiyle saksa÷an bezirgânmıú. Hususen basma tüccarı imiú. Bunda bir
kusur yok, ancak onun kusuru da, basmayı arúınla ölçerken kurnazca eksik
ölçmesindeymiú. Uyarmıúlar, hile yapmaya devam etmiú. Üç kere uyarıútan da
aldırmayınca basma tüccarını tutmuúlar, baúını uzatıp gagaya çevirmiúler,
basmalarının beyazından ve siyahından sırtına çullayıp, arúını arkasına sokmuúlar
ve demiúler ki, “Sen bundan böyle saksa÷ansın. Kıyamete kadar arúınını arkanda
kuyruk olarak taúıyacak, mahúerde Allah Teâlâ’nın huzuruna böyle çıkacaksın.”
Saksa÷an “Tacir macir...” demek istediyse de diyememiú ve ötüúü “Gacır gucur...”
olarak kalmıú.
ønsanlara o zamandan beri öfkeli olan saksa÷an, bu gün hala tavuk
folluklarından (yöremizde tavukların yumurtladı÷ı yere böyle denir) yumurta ve
civciv çalarak intikam almaktadır. Üstelik bununla da yetinmiyor, evlerin önünde
bulup buluúturdu÷u parlak yüzük, metal para gibi eúyaları da çalıp yuvasına
götürmektedir.
58. Keklik ile Bıldırcın2392
Yöremizde keklikle bıldırcına dair úöyle bir masal anlatılırdı: Vaktiyle,
dürüstlü÷ü, hayırseverli÷i ve alçak gönüllülü÷ü ile anılmıú, yaúlı bir adam,
günlerden bir gün, hilecilerle namus düúmanlarının hıúmına u÷rar, üstüne korkunç
2391
2392
657
iftiralar atılır. Adam, dolayındaki suların bulandı÷ını görmekte gecikmez. Suların
durulaca÷ına emindir, ancak o zamana kadar bir yerlerde saklanması gerekti÷inin
de farkındadır. Adam çareyi ormana kaçıp saklanmakta bulur. Adamın kaçtı÷ını
gören düúmanları peúine düúerler. Zavallı, ormanda buldu÷u kart bir kavak
a÷acının kovu÷una saklanır. Peúince gelenler onu ormanda i÷ne arar gibi ararlar,
ararlar... Bulamayınca geri dönmeye karar verdikleri sırada, bir kekli÷in, “Gaakta
guukta ... Gaakta guukta ...” diye ötmeye baúladı÷ını iúitirler ve úaúakalırlar.
Çünkü o ana kadar keklik denen bu güzel kuúun öttü÷ü iúitilmiú úey de÷ilmiú.
Adamlar kekli÷i dinlerlerken, az öteden bıldırcının, “Viç viçin ... Viç viçin …”
úeklinde ötüúünü de iúitmezler mi? Bıldırcının da bu biçim ötüúü yeni bir úeymiú.
Kavaktaki kovukta saklı adamın düúmanları keklikle bıldırcını bir süre dinledikten
sonra bir úeyler demek istedikleri sonucuna varırlar. Acaba “Gaakta guukta”
“Kavakta kovukta” demek de÷il mi? Acaba “Viç viçin” “Üç biçin” demek de÷il
mi? Ve yakınlarda kavak aramaya baúlarlar. Bulurlar da. Ötesi belli: Saklı adamı
kavaktaki kovukta bulup üçe biçerek katlederler. Bıldırcın öyle demiúti ya!
Aradan çok zaman geçmeden, öldürülen adamın suçsuz oldu÷u anlaúılır. ønsanlar,
onu, keklikle bıldırcının ele verdi÷ini de iúitmiúlerdir. O zamana kadar
güzelliklerinden ötürü avlanılmayan keklikle bıldırcın, ceza olarak amansızca
avlanılmaya baúlanır. Keúke bütün müzevirleri böyle cezalayabilmek mümkün
olsaydı!
59. Tahtalı Güvercin2393
Yöremizde, kaya ve ev güvercinlerinden baúka bir de tahtalı denen
güvercin türü vardır. Kanatlarının üstünde çıta geniúli÷inde beyaz tüyleri oldu÷u
için “tahtalı” denir. Tahtalı güvercinine dair bir masal anlatılır.
Tahtalı güvercini vaktiyle bir zenginin evinde hizmetçi olarak
çalıúıyormuú. Zenginin üç úımarık kızı varmıú. Bunlar, hizmetçi kıza sürekli baskı
ve eziyet ediyorlarmıú. Buna dayanamayan hizmetçi kızca÷ız bir gece sabaha
kadar, kendisini bu evden kurtarması için Allah’a yalvarır ve sabah erkenden
kanatlanıp kırlara do÷ru uçar. Uçar uçmasına da, o hanenin úımarık kızlarını bir
türlü unutamaz ve úöyle öter:
2393
658
Küçük kız büüdüüü…
Ortanca kız düdüüü…
Koca kız südüüüüü...
Üüük!..
2394
60. Köpek
ønsanı koruması için yaratılmıútır. Âdem yaratılmıú, ama kendisine can
vermesi için kırk gün, kırk gece Tanrı’ya dua etmesi gerekiyormuú. O zaman
Âdem’i köpek korumuú. Bir aya÷ı ile onun üstüne basmak zorundaymıú. øúte o
yer, insanın göbe÷idir. O vakitten beri köpek insano÷lunun vefalı yoldaúıdır, ona
gelecek belaları önceden haber verir. Ölümünden sonra da onu bırakıp gitmez, acı
acı havlar, ulur.
61. Kurt2395
Gelecekteki giriúimlerde bir baúarı simgesidir. Hıdırelleze do÷ru ateú
üstünden atlayıp sıçramalardan sonra, bir yı÷ın köz bir saman küfesiyle örtülür;
sabahleyin güneúin do÷uúundan önce ailenin en erken kalkan bireyi tarafından
açılır. Kül üstündeki úekillere bakılır. Kurt izine benzer úekiller görülürse, bunun
anlamı, bu kimseyi büyük bir mutlulu÷un bekledi÷idir.
Söylencelere göre, güçlü kuvvetli Ali sayesinde kurtulan bir kavimden
yalnızca dokuz kiúi kalmıú. Ali, tek eliyle koca bir da÷ı ve “Hazer deryası”nı tutup
çevirebilmiú. Bu dokuz kiúi 400 yıl boyunca orada yaúamıú, kalabalık bir kavim
olmuú; ama geçit vermez tepelerle çevrili olan bu vadiden çıkamamıúlar. O zaman
Ali bir bozkurt göndermiú, kavmin sürülerine saldıran bu kurt bir koyun çalmıú.
Kavmin önderi, kurt izlerini sürerek yola koyulmuú, bir kaya yarı÷ı bulmuú, demir
bir mızrakla bunu geniúletmiú. Bu delikten çıkan halk, da÷ın tepesine tırmanmıú.
Kurtuluú kavmin önünde, yollar önlerinde açık… Bu ilk gündür: Hıdırellez. Yılın
baúlangıcı sayılır.
62. Yılan2396
Alevilerin inanıúlarına göre yılan, insan lafından anlayan tek hayvandır.
Bir söylencede anlatıldı÷ına göre; Lokman hekim üç kiúiyle birlikte çeúitli
2394
2395
2396
659
hastalıklara çare aramak üzere bir ma÷araya kapandı÷ında, kocaman bir yılan
yaklaúıp ma÷ara yolunu kapatmıú. Ölümsüzlü÷ün çaresin de bulana de÷in, onları
oracıkta tam dört yıl sürekli bekleyip korumuú. Ancak, bu iú Tanrı’yı
öfkelendirmiú, reçete kitabını bir sel alıp götürmüú. Yalnız yılan bütün ilaçları
anımsayabilmiú, insana ise bir arpa tarlasında bulunan bu kitaptan dört sayfa
kalmıú. Tufan sırasında yılanın “Nuh’un gemisi”ne girmesi yasaklanmıú, bundan
amaç, ölümsüzlük ilacının da tümüyle yok olmasıymıú. Ancak, yılan eúe÷in
kuyru÷una dolanıp gizlice gemiye binebilmiú.
5. Tarihi Efsaneler
a. Savaúlar, Fetihler ve østilarla ølgili Efsaneler
63. Seyit Mehmet2397
Osmanlı zamanında biliyorsun Akıncılar ordudan önce gidip, hem
düúmanın güçlerini ne derece diye yokluyorlardı hem de yer yer savaúa
giriyorlardı. Bir nevi ordunun karúılaúaca÷ı askeri temizliyorlardı. Seyit Mehmet
de onların arasında bir akıncıymıú. Buraya geliyorlar, burada úu Koúukavak’ın bir
buçuk iki kilometre dıúında savaúa tutuúuyorlar. Anlatılanlara göre, yaúlılardan
dinledi÷ime göre orada yaralanmıú. Yaralanmıú, fakat ölmemiú. Bu yaralandı÷ı
yere yıllar sonra bir türbesi yapılmıú. Savaú devam ediyor. ølerliyorlar. øleride bir
köy var. Bulgarca adı Zıvarna, orada da yaralanmıú. Orada da kanı akmıú. Kanının
aktı÷ı bu yere de bir türbe yapmıúlar. Oradan savaúmaya devam etmiú. Yalnız
de÷il her halde. Atalan diye bir köy var, orada da onun bir türbesi var. Oradan
hani vardınız ya Ada köy’e yakın baúka bir köy var Alfatlı, elinde bir sopası
varmıú efsane bu, savaú bitmiú, onu o köyün ortasına dikmiú. O köyün ortasında
bugün bir çınar var. Üç dört kiúinin kulaçlayabilece÷i bir çınar a÷acı var.
64. Edirne’nin Fethi2398
ølk Türk hükümdarlı÷ı Edirne’deymiú. Bu nasıl olmuú? Onu size
Viúegradlı 85 yaúındaki Molla Ahmet’in anlattı÷ı efsaneyi yazarak anlataca÷ız. O
úöyle baúlıyor:
2397
Bkz. Kù36
2398
660
Bir Türk, ziyan gitmiú ve kaçmıú, ama o istermiú ayaklarda kalsın Türk
topra÷ı. Unutmazmıú nereden geldi÷ini. Edirne kasabasına gitmiú. O vakit Edirne,
Urum devletiymiú.
Yunanlılar onu yakalamıú. O, “Kaça÷ım” demiú. Sorgulamıúlar. O, “Çok
fenadır. Binlerce hazır asker size do÷ru geliyor” demiú. Yunanlılar ne
yapacaklarını úaúırmıúlar. Onların padiúahı bu duruma çok üzülmüú. O zaman
kaçak, “Ben bir akıl verece÷im size. Kimse girmez Edirne’ye” demiú. Yunan
padiúahı, “Ne yapabiliriz” diye sormuú. Kaçak, “On beú yaúından seksen yaúına
kadar ne kadar insan varsa hepsi iúleyecekler. Her úeyi bırakacaklar. Edirne’nin
etrafına kale yapaca÷ız. O zaman kuú bile uçamaz kasabada. Baúlamıúlar, inúaata.
Bir, iki, üç sene devam etmiú. Kasaba kale duvarlarıyla sarılmıú. Kale duvarıyla
sarılmıú, ama insanların ne yiyece÷i ne de giyece÷i kalmıú. Tarlaları
ekemiyorlarmıú. Yiyecek yalnız ba÷larda kalmıú. Bu kargaúalıktan yararlanarak
kaçak; fırsat bulup, Edirne’yi basmaları için kendi insanlarına haber yollamıú.
Onlar, binlerce askerle gelmiú. Edirne’yi kuúatmıúlar, ama taarruza geçmemiúler.
Yunanlılar bir úey yapamıyormuú. ønsanlar gelip, “Türk askerlerinin ba÷lıklara
girdiklerini ve onları yok ettiklerini” söylüyorlarmıú. O zaman padiúah olup biteni
görmesi için adam yollamıú. Adam dönünce, “Hangi kütükten üzüm
koparmıúlarsa, kıymetini ba÷lamıúlar çubuklara” demiú.
Yunan padiúahı düúünmüú, düúünmüú, “Bunlar böyle yaptıklarına göre, o
zaman iyi insanlardır. Teslim olaca÷ız. Çıkıú yolu yok. Yiyecek, silah yok. Her
yeri hastalık sardı. Sonu böyle olacak” demiú. Müdafaa etmeden Edirne teslim
olmuú.
Kaçak Türk’müú. Kendisinin Yunan ve adının da Mihail oldu÷unu
söylemiú. Yunan padiúahı onun ne oyunlar çevirdi÷ini bilmedi÷i için, ona
inanmıú. Edirne’nin teslim olmasından sonra, orada ilk Türk baúkenti ve
padiúahlı÷ı kurulmuú. Bütün hazine Mihail’in emrine bırakılmıú. O, paraları almak
istememiú. Yalnız kendi adını taúıyan bir köprü inúa edilmesini istemiú.
Karabayır’dan getirilen granit taúlardan çok güzel bir köprü yapılmıú. Bugün de
bu köprüye Mihail köprüsü diyorlar.
Molla Ahmet, “Ben kendim gördüm Mihail köprüsünü. Bütün Karabayır
taúlardan yapılmıú” diye tamamlıyor konuúmasını.
661
65. Gazi Osman Paúa2399
Plevne’de artık esir düúüyor. Çünkü arkadan cephane gelmiyor. Yardım
yok. Esir aldıkları vakit kapıdan içeri giriyor. O dosdo÷ru girmiú. Onlar, Türklerin
e÷ilip selam vermelerini beklemiú. O çocu÷un selam vermelerini beklemiúler.
Selam vermedi÷ini görünce “Dön geri” demiúler. Dönmüú geri. O vakit onun
altından geçerken e÷ilip selam versin diye kapıya úöyle bir tahta koymuúlar. O,
gene arkasını dönmüú. Selam vermemiú. O vakit onun cesur oldu÷unu anlamıúlar.
Rus General “Sana askerini, topunu, tüfe÷ini versek gene bizimle savaúır mısın?”
demiú. O da “Son damla kanıma varıncaya kadar savaúırım, asla vazgeçmem”
demiú. Gazi olarak Osman Paúalarımız, daha birçokları var. ùimdi o Pleven
panorama deriz biz onlara orada canlandırmıúlar ama azıcık aksine kendilerini
enteres edecek úekilde yapmıúlar. Ben pek görmek istemiyorum, çünkü kendi
enteresine göre yapmıúlar.
b. Milletler, Sülalelerle ve Hükümdarlarla ølgili Efsaneler
66. Türklerin Soyu2400
Âdem ile Havva dünyaya indirilmiú. Havva anamız biri erkek, biri kız
olmak üzere hep ikiz çocuklar dünyaya getirmiútir. Aynı batında dünyaya gelen
ikizler birbirleriyle evlenmemiúlerdir. Bir sonraki batınının ikizleri ile bir önceki
batının ikizleri birbirleriyle evlenmiúlerdir. Âdem ve Havva’nın en son çocu÷u
ikiz de÷ildir. En son çocuk tek bir erkek çocuk olarak dünyaya gelmiútir. øúte
Türklerin soyu bu tek do÷an erkek çocuktan gelir.
67. Keçi Kulaklı Kral2401
Sö÷üt a÷açlarından düdük de oluyor. Bak hele atalarımız ne der: Bir úeyi
beceremedikten sonra her a÷açtan düdük olmaz yalnız sö÷ütten olur. Hane keçi
kulaklı kral deye manası burada. Keçi kulaklı kral diye bir hikâye vardır. Zamanın
birinde bir kral varmıú, kralın kulakları keçiymiú. Kral, hiçbir zaman gidip,
kendisi tıraú olamıyormuú. Berbere gidemiyormuú, tıraú olamıyormuú. Bir
defasında genç bir çocukla karúılaúır. Kral ona, “Senin kimin var” diye sormuú.
Çocuk, “Bir annem var” demiú. Kral, çocu÷a “Baúka kimsen yok mu” diye
2399
Bkz. Kù38
2400
Bkz. Kù57/YD
2401
Bkz. Kù2
662
sorunca çocuk, krala “kimsesinin olmadı÷ını” söylemiú. Bunun üzerine kral,
çocu÷a; “Bak, sana bir sırrımı verece÷im, ama kimseye söylemeyeceksin” demiú.
Örtüsünü kaldırmıú ve “Bak, benim kulaklarım keçi kula÷ıdır” demiú ve rahat
rahat çocu÷a tıraú olmuú. Çocuk, kralı tıraú etmiú. Etmiú amma, çocu÷un içinde de
bu sır büyümeye baúlamıú. Bu sırrı kimseye söyleyemedi÷i için çocuk, baúlamıú
ayakta sararıp solmaya. Annesi biricik evladının bu durumuna üzülmeye baúlamıú.
“Senin içinde gizli bir úey var, ama kimseye söyleyemiyorsun. Söyle bana, niçin
böyle sararıp soldun” demiú. Çocuk, “Anne, içimde bir sır var, ama kimseye
söyleyemiyorum” demiú. Bunun üzerine annesi “Madem öyle, köyün dıúındaki
çeúmenin yanına git. Bir kanal kaz ve kazdı÷ın bu çukura bu sırrı söyle” demiú.
Çocuk, çeúmenin yanına gitmiú, beline kadar bir çukur kazmıú ve “Keçi kulaklı
kral, keçi kulaklı kral, keçi kulaklı kral” diye söyleyip çukuru örtmüú. Çocu÷un bu
çukuru örttü÷ü yerde bir sö÷üt a÷acı çıkmıú. Bu sö÷üt a÷acı büyümüú. Çocuklar o
çeúmenin yanında hayvanlarına bakıyorlar, su içirip yatırıyorlarmıú. Bir gün bu
sö÷üdün dallarından kesip düdük yapmıúlar. Düdü÷ü tam öttürecekleri zaman “dü,
dü, dü” sesi çıkaca÷ına “Keçi kulaklı kral, keçi kulaklı kral” sesi çıkmıú. Vay
anam! Bu, bütün memlekete yayılmıú. Kral, “Bunu yapsa yapsa bu çocuk
yapmıútır” demiú ve hemen çabucak çocu÷u yakalattırmıú. Çocu÷a “Sen ne yaptın
niye söyledin” demiú. Çocuk “Ben bir úey yapmadım, kimseye söylemedim”
demiú. Söyledin, söylemedim en sonunda çocuk anlatmıú. “Ben filan yere bir
çukur kazdım. O çukurun içine söyleyip toprakla örttüm. Oradan bir sö÷üt a÷acı
çıktı. O sö÷üt a÷acının dallarından çocuklar düdük yaptılar, yaptıkları düdük bu
úekilde ses çıkarıyor” demiú. Bunun üzerine çocu÷un dedi÷i yere gidiyorlar. Bir
dal koparıp düdük yapıyorlar. Vay anam! Düdük “Keçi kulaklı kral, keçi kulaklı
kral” diye ses çıkarıyor. Bunun üzerine kral “Bu dünyada gizlenecek hiçbir úey
yok. Topra÷ın bile kulakları var” diyerek baúından bezini atmıú, keçi kulaklarıyla
meydanda gezmeye baúlamıú.
68. Karakaçanlar2402
Bunlar Hıristiyan, dilleri de Bulgar dili. Bunlara ‘Karakaçan’ denmesi ta
padiúahlık zamanından kalmıú. Padiúahın çocu÷u bir Karakaçan’ın kızına âúık
2402
Bkz. Kù38
663
oluyor. Kızı kaçıracaklar. Öyle ya onlar da vermek istemiyorlar. Kızı alıp
götürüyorlar. “Oraya gitti, buraya gitti” diyorlar, anlıyor musun? “Kıra kaçan”
demektir bu. Kıra kaçmıú onlar. ‘Kıra kaçan’ sözünü Türkler ‘karakaçan’ diye
anlıyorlar. ‘Karakaçan’ oradan kalıyor. Bizi tutmasınlar diye evini terk edip kıra
kaçıyorlar. Oradan kalmıú bu ‘Karakaçan’ sözü.
6. Mekânlarla ølgili Efsaneler
69. Kanlı Büvet2403
Yer adlarıyla anlatma çok enteresan, her yer için hemen hemen anlatım
vardır. Mesela biraz önce sözünü etti÷im “Koç öldü”, “Koca öldü”, “Koca
öldü÷ü” yer; yani yaúlılara sordu÷umda orada bir kurbanlık koçun öldü÷ü
söylenir. Evden kaçmıú, yani kurban edilecek kurbanlık koç ve orada nasıl, nice
telef olmuú. O yere de koç öldü÷ü, koç öldü÷ü denmiútir. Bir baúka yer, “Ak
çocuk öldü÷ü”; “Akça öldü÷ü” úeklinde geçer, ama “Ak çocuk öldü÷ü” yerdir.
Yani Hal Harman, Danacık Olusu, Kanlı Büvet… Ben, Kanlı Büvetle ilgili
araútırmalar yaptım. Genç bir kız, sevgilisine kavuúamıyor ve kanlı büvet denilen
göle; suya, kanlı büvete kendini atıyor. O gün bugün o büvete, “Kanlı Büvet”
diyorlar.
70. Deli øbrahim’in Ma÷arası2404
Bir baúkası, bu sayıda çıkacak olan Deli øbrahim’in ma÷arası. Deli øbrahim
de: øbrahim adında bir delikanlı bir köyde çobandır. O köyde çobanlık yaparken,
Zekiye adında bir a÷anın kızına, o köyün a÷asının kızına, âúık olur. Kız da o÷lanı
be÷enir, sever. Zaman zaman gizli de olsa bunlar buluúurlar. Babası bir gün bunu
ö÷renecektir. Babası ö÷renir. Edebiyatta, bir a÷anın bir zenginin kızını bilerek ne
kadar da yakıúıklı olursa olsun bir çobana verdi÷ine rastlanmamıútır, ama úimdi bu
evlenmenin imkânsızlı÷ını baba da kavrıyor. Bir takım koúullar öne sürüyor. “Bu
kadar altın, bu kadar çeyiz, bu kadar mal vesaire” getir gibi. Kız da bir úekilde
bunları iletmeye çalıúıyor delikanlıya, sevdi÷ine. Delikanlıda “Boú ver bunları”
yani bulaca÷ım úeklinde bir takım hareketler yapar. Onun da güvendi÷i yer bir
ma÷aradır. Köyün hemen yakınında, Kaynarca deresi denilen yerde ma÷ara
vardır. O ma÷ara hakkında çok enteresan rivayetler dolaúır. Ma÷aranın
2403
Bkz. Kù4
2404
Bkz. Kù4
664
uzunlu÷unu kimse bilmiyor. Ne kadar uzun oldu÷unu kimse bilmez. Gidersin
gidersin karúına bir katran kadar siyah sulu bir göl çıkar, o gölü geçersen o gölü
geçtikten sonra ne var? Kırk kulplu bir kazan vardır. O kazanda altınla
dopdoludur. Bizim øbrahim’in de güvendi÷i yer bu kazandır. “Sen boú ver, ben
bulaca÷ım bu altınları” der. Bir gün Deli øbrahim, o zamana kadar deli de÷ildir, bu
cesareti yaptı÷ı için ona deli lakabı verilmiútir, girer ma÷araya. Ma÷araya
girdi÷ini herkes görür, ama çıktı÷ını bir türlü kimse göremez. Bunun üzerine
Zekiye’de ma÷araya gelir, günlerce orada deli divane bekler ma÷aranın baúında.
Ha bu gün çıkacak ha yarın ve aklını kaçıracak neredeyse ve bu sırada da
ma÷aranın baúında sivri bir taú vardır oradan kendisini attı÷ı söylenir. Ma÷araya
Deli øbrahim’in ma÷arası denilir, o kayalıklara ise, Kız Kayası derler. Eeee úimdi
tam araútırmak lazım.
71. Fatma Anamızın Yeri2405
Fatma Anamızın úeyi vardı. Böyle taúı oymuú, sergenleri vardı. Düzende
bez dokurduk a! O düzende bez dokurken böyle ayaklıklar var. O ayaklıkların
yerleri vardı. Birer fırın deli÷i gibi, oradan girerdin görürdük. Gezmeye giderdik
böyle küçükken. Bu Örencik’e giderken adını bilemeyece÷im, ama Örencik’e
giderken, hem de da÷da, da÷daydı. “Baúpınar suyu” derdik orada gür gür, úar úar
akardı. Onun karúısındaydı. Böyle pencereleri, kapısı vardı. Fatma Anamızın
durdu÷u yer. Örencik’e giderken, öyle derlerdi, úimdi bozuldu mu bozulmamıútır.
–Peygamberimizin kızı mı gelmiú oraya?
Ha öyle derlerdi. Ö÷retmenlere, “Fatma Anamızın yerine bizi götür”
derdik. Yahut teyzemle, annemle bir yere giderken de giderdik Örencik’e. Bizim
cinsimiz Örencik’tenmiú. “Haydi, gidelim be anneanneme görelim” derdim. Yol
boyunca çukurlar; dereler vardı, oralardan geçer, öyle karúıya gelirdik. Taúlık bir
yerdi, taúı oymuúlar. Pencereleri, kapısı vardı.
–Oraya niçin gelmiú bir úey anlatırlar mıydı?
Aaa, anlatmazlardı da sadece görmeye giderdik.
2405
Bkz. Kù9
665
72. Köreli2406
Köreyli yani bir kör varmıú orada. Oradan kalmıú bu ad. Köro÷lu,
Köro÷ulları derken, ana dilimizde Köreli olmuú.
73. Okçular ve Doymuúlar2407
Ne bileyim onu. ølerden, saban okları kesermiúler, ovaya götürürmüúler,
okçular, okçular derken okçular kalmıú. [Dinleyicilerden biri: “Do÷rudur o,
do÷rudur. Saban oku yaptıkları için öyle demiúler. Bizim köye Doymuúlar
demiúler. Köy; yukarıda, oradaymıú. Köy büyük ama su yok. øniyorlar Tunca
boyuna, derenin boyuna. Ondan sonra orada kuyu kazmıúlar, su çok çıkmıú.
Doymuúlar. “Doyduk be suya” demiúler. Ondan sonra doymuúlar, doymuúlar,
artık doymuúlar kalmıú. Suyu birden çok bulunca doymuúlar yani.]
74. Sıra Kayalar2408
Aydos köylerinden birinin adı Sıra Kaya’dır. Bu köyün bir efsanesi vardır.
Anlatmaya göre göç eden bir grup insan bu yerden geçiyormuú. O sırada çocu÷un
biri altını kirletir. Anne, çocu÷un pisli÷ini ekmekle temizlemeye kalkıúınca hepsi
taú olup, donup kalmıútır. Sıra Kayalar’daki kayaların annenin, çocu÷un ve at
arabalarının temsil etti÷ine inanılır.
75. Bezirgânlar2409
Aúa÷ıdaki Bezirganlar Mahallesine ilk yerleúen üç hane varmıú.
Hayvancılık ve ticaretle geçiniyorlarmıú. Hep beraber cumaya ve alıú veriú için
atlarla o zamanki belediyemiz olan E÷ridere kasabasına gidiyorlarmıú. Çevre
köyleri de beraber dolaúıp manifatura eúyası sattıkları için onlara
‘BEZøRGÂNLAR’ demiúler. ‘Bezirgânlar’ lakaplı bu atalarımız köyümüzün
adınında Bezirganlar olmasına vesile olmuúlar.
76. Tan Tepesi2410
Bizde “Tan tepe” denilen bir yer vardır. Tan tepe denmesinin sebebi
bellidir. Derebeyli÷i zamanında yüksek yer oldu÷u için bir subay oradan geçerken
2406
Bkz. Kù32
2407
Bkz. Kù10
2408
Bkz. Kù57/YD
2409
Elmek adresimize gönderilmiútir.
2410
Bkz. Kù2
666
vurmuúlar. øúte adını oradan almıú. Tan diye atılmıú, ses çıkarmıú orada
vurmuúlar, iúte adını oradan almıú.
77. Nazde Karının Mezarlı÷ı2411
Efsane, úimdi bizim köylerde eski mezarlar var. “Nazde karının” mezarlı÷ı
derler. Bin dokuz yüz sekiz, on üç seneleri arasında bütün erkekler harbe gitmiú.
Kadınlar sa÷a sola giderdi, çalıúırdı. øúte böyle bir durumda bir kadın ölmüú
“Nazde’nin mezarı” oradan kalmıú.
78. Molla Mustafalar2412
Ondan sonra Molla Mustafalar derdik. Bu hane bizim köyden biraz ayrıktı,
evveli mahalle oradaymıú, ama sonra beri kalkmıú. Oralarda öyle mezarlıklar
vardı. Molla Mustafaların Mezarlı÷ı diye giderdik.
79. Ayúe Molla Çeúmesi2413
Güneúin ıúıkları gibi yüzyılların ötesinden beri uzanan, memleket içinde ve
Avrupa çapında anılmıú olan “Ayúe Molla Çeúmesi” halkın hayallerinde
canlanarak, dilden dile dolaúan ve günümüze kadar uzanan söylentilere göre úöyle
efsaneleúmiútir:
Rodop yörelerinde sarı saçlı, ela gözlü, henüz tomurcuk misali taze açmıú
gonca güle benzeyen Ayúe adında, güzel mi güzel, nur topu gibi bir kız yetiúmiú.
Nehirlerden geçerken sular kesilir; ormanlara girdikten sonra da kuúlar cıvıldaúır,
bülbüller öter, hayvanlar ise, gelip ayakucuna uzanır, dinlenirlermiú. Da÷ları
dolaúır; Allah’ın huzurunda ibadetini yerine getirir, yoksullara devamlı el uzatır,
kimsesizleri incitmeden yaúarmıú.
Aradan aylar geçmiú, yıllar birbirini kovalamıú. Ayúe adında Rodop kızı,
Haskovo ile Gümülcine arasında bulunan Kırcali úehrine ailesi ile birlikte
yerleúmiú.
Günlerden bir Cuma günü, içinde bir can sıkıntısı belirmiú. Fakat bunu
çevresinde bulunan yakınları ile bile paylaúmamıú. Sabah erkenden evden çıkmıú.
Dere tepe demeden da÷ları aúmıú, gezmiú ve dolaúmıú. Akúam olunca da evine
toplanmıú. Her zaman oldu÷u gibi ibadetini yapmıú, akúam yeme÷inden sonra da
2411
Bkz. Kù7
2412
Bkz. Kù7
2413
Yeni Hayat Gazetesi / Kırcali www.turkkulturevi.com.tr
667
yatmıú. O gece yata÷ında öyle úiddetli ateúi çıkmıú ki, bir türlü uyuyamıyor,
devamlı sayıklıyormuú. A÷a yakalanmıú balık gibi, kendini oradan buraya,
buradan oraya atıyormuú. Nasılsa sabaha karúı uykuya dalmıú. Rüyasında uzun
saçlı, aksakallı bir ihtiyar ona úöyle demiú:
–Evladım, sen daha bu dünyada evliyalara karıúıp, melekler sırasına
geçtin. Ebediyete geçmeden önce, buralara bir eser bırakmalısın.
Sabah olur, Ayúe kız besmele ile yata÷ından kalkar, yapması gereken
ibadetini yapar ve hemen annesinin elini öperek gördü÷ü rüyayı anlatır.
Uzun yılların simgesi olan ak saçlı anası, uzun uzun düúündükten sonra,
güzel kızı Ayúe’yi kucaklayıp úöyle dil dökmeye baúlar:
–Aman Ayúe kızım, kınalı kuzum, dinimizde zaten hayır yapmak en büyük
sevaplardan sayılır. Allah senden razı olsun. Pek varlıklı de÷iliz; ama inúallah,
konu-komúunun yardımıyla, yol kenarına ulema olan Molla babanın rızasıyla,
senin gibi güzel bir çeúme kurdurur, gelen geçen yolcular su içtikçe, çeúmeyi
yapanlara dua ederler, beraberinde getirdikleri hayvanları da kandıra kandıra
sularlar, demiú.
Aradan çok zaman geçmeden güzel bir çeúme kurulmuú; yalaklar yapılmıú,
o zamana kadar susuzluk çekenler de muradına ermiú. Bütün aile dindar oldukları
için komúuları dayanamayıp:
–Bu yörede, bu çeúmenin güzelli÷ini aksettirecek olan bir evlat var. O da
Ayúe kızımdır. Varsın, bu günden sonra çeúmenin adı “Ayúe Molla çeúmesi” diye
anılsın, demiúler.
O günden sonra çeúme dillere destan olmuú. Bütün bunları gören Ayúe
kızın da gittikçe gönlü ferahlamıú. Ayúe kız her gün çeúmeye gelir, úırıl úırıl akan
suyun sesine dalıp, Allah’ın vermiú oldu÷u úu nimet elbette ki, bütün canlı
yaratıklar içindir. ønsanlar, hayvanlar bol bol içsin deyip tefekkür edermiú.
Yine günlerden bir gün, böyle hayaller peúinde koúarken, çeúmeye
yaklaúan aslan gibi güçlü delikanlıyı bile sezememiú. O÷lan, susuzlu÷unu iyice
giderdikten sonra, “Hayrola bacım, niye o kadar dalgınsınız, bir derdiniz mi var”
diye sorunca, kız birden bire irkilip, “Hiç” deyivermiú.
O zamana kadar Ayúe kız yaúamasına yaúarmıú, ama gönlü yalnızmıú.
Karúısındakini görünce içi birden bire altüst oluvermiú, gönlü de ona ba÷lanmıú.
668
Yolcu da, kızın güzelli÷ine hayran olup, kısa bir zaman sonra, iki genç birbirlerine
kavuúmuú ve mutlu bir ömür geçirmiúler. “Bu çeúmeden su içen, bu yörede
kalır…” sözü de, besbelli o zamandan kalacak ki, bu gün bile dilden
düúmemektedir. Bu sözün gerçek oldu÷una inanılır. Maalesef, yılların geçmesi ve
devirlerin de÷iúmesiyle, insano÷lu da farklı düúüncelere yön vermiú. Kötü amaçlı
ve düúünceli olanlar, tarihi kültür eseri sayılan Ayúe Molla Çeúmesi’ni yerle bir
etmiúler ve tarihten silmek istemiúler.
Yıllar sonra iyi günlerin do÷masıyla birlikte, Kırcali sakinleri yöre
halkının da yardımıyla çeúmeyi yeniden tamir ederler. ùırıl úırıl akan suyu
hizmete sokarlar. Gelen geçenin sadece susuzlu÷unu gidermekle kalmayıp; Ayúe
Molla Çeúmesi, insanlara tertemiz ruhlu, iyi niyetli ve hayırsever Ayúe kızı, onun
insanlara ve dünyadaki tüm varlıklara karúı duydu÷u sevgiyi ve hayal etti÷i
sevgiyle dolu bir dünyayı anımsatır. Ayúe Molla Çeúmesi, dünyada sadece
iyiliklerin yeri oldu÷unu göstermektedir.
80. Ayúe Molla Efsanesi2414
Kırcali’nin yaúlı kadınları Ayúe Molla çeúmesinden su içtiklerini
hatırlıyorlar. ùimdiki halin karúısında, genç yaúta ölen Georgi Organciev’in adı
verilmiú. Onun anısına da restore edilmiú.
Ayúe Molla, çok varlıklı bir kadınmıú. Kadınlar arasında adı, hafız olarak
geçiyormuú. Okumayı yazmayı biliyormuú. Cana yakınmıú. Lâkin dul kalmıú.
Çocukları yokmuú. Onun zenginli÷i her yerde konuúuluyormuú. Koskocaman
evde yalnız kalıyormuú. Kimse tarafından rahatsız edilmesini istemiyormuú. Daha
do÷rusu; hısım, akraba ve tanıdıklarından kimseye güvenmiyormuú. Her gece
kapıyı demirleyip, öylece ertesi günü bekliyormuú. Korkak de÷ilmiú. Sakin bir
hayat yaúayarak, uzun kıú gecelerini geçiriyormuú.
Ayúe Molla’nın zenginlik hikâyesinden rahatsız olmayan insan kalmamıú.
Ayúe Molla, bütün varlı÷ını bize, fakirlere vermeli diye düúünenler varmıú. Bu
onun rızası ile mümkün olmayaca÷ına göre, soygun yapmaya karar vermiúler.
Birkaç kiúi zifiri karanlık bir gecede Ayúe Molla’nın iúini bitirmeye karar
vermiúler. Karar gerçekleútirilmiú. Gece vakti bahçe duvarını aúarak içeri
2414
669
girmiúler. Kapıları kırarak içeri girmiúler. Ayúe Molla yata÷ında uyuyormuú;
ba÷layıp, bo÷muúlar. Paraları aramaya baúlamıúlar. ùurada para, burada para yok.
Uzun araútırmalardan sonra liraları bulmuúlar. Dört teneke dolusu lira bulmuúlar.
Onlar raftaki kuskus ve makarna dolu olan tenekelerin yanındaymıú. Liraları
aceleyle taúırken, tenekelerden dökmüúler. Yol boyunca saçılmıúlar. Komúuları,
Ayúe Molla’yı uzun zaman görememiúler. Göremeyince evde olup olmadı÷ını
anlamak için eve girmek istemiúler. Her taraf kilitliymiú. Sekiz gün sonra kapıyı
kırıp içeri girmiúler. Ayúe Molla’nın çürümüú bedeniyle karúılaúmıúlar.
Ayúe Molla’nın sonu böyleymiú. Çeúmeyi sa÷lı÷ında kendisi yaptırmıú.
Kimi kimisi ve çocukları olmadı÷ı için, kendisinden sonra hayır için bir úeyler
yaptıracak olmayacak diye düúünmüú.
81. Gelinkaya Efsanesi2415
Koúukavak’ın do÷usunda bulunan Karaibrahim köyüne yakın bir yerde
Gelinkaya adı ile bilinen kayalar vardır. Yöremizde, bu kayalara dair bir efsane
anlatılır dilden dile...
Da÷ köylerinin birinde bir kızla bir o÷lan birbirlerine âúık olmuúlar. Kız
o÷lanı delicesine seviyor, o÷lan da kızı doymamacasına arzuluyormuú. Aslında
her úey yolundaymıú ve evlenmeleri gün meselesiymiú ki, birdenbire her úey alt
üst olmuú.
Aúa÷ılarda, ovada yaúayan bir o÷lan gelip girmiú aralarına karaçalı dikeni
gibi. Da÷lı o÷lanın yoksul olmasına karúılık, ovalı o÷lan çok zengin bir beyin o÷lu
imiú. Bu yüzden kızın kafası bozulmuú.
øúin farkına varan baba, kızına úöyle demiú:
“Kızım, ben senin manevi dünyana efendilik etmek istemem. Karúında iki
o÷lan var. Biri manen yoksul, ama maddeten zengin; öteki maddeten yoksul, ama
manen zengin ve çok güçlü, çok dürüst... Seçimini sana bırakıyorum.”
Ah úu insan gözünün deryadan alınmıúlı÷ı yok mu?
Kız, bu yüzden ovalı o÷lanı seçmiú. Kısa bir zaman dilimi içerisinde
dü÷ün günü belirlenmiú. Ovadan gelen dü÷üncüler yiyip içmiúler, hoú geçmiúler
ve kızı allayıp pullayarak yola çıkmıúlar. Gelin ile damat en güzel doru atlara
2415
670
bindirilmiúler elbette.
Aldatılıp terk edilen o÷lan ise periúan, yüreci÷i tıklım tıklım keder ve
elemle dolu, dü÷ün alayının geçece÷i yolun kenarına oturmuú, ellerini gö÷e do÷ru
açmıú ve yüksek sesle, yüre÷inin derinlerinden kopuúup gelen bir eda ile dua
etmiú:
“Allah’ım! Yüce Mevla’m! Sana yürekten yalvarıyorum, bizden hangimiz
kendi önünde ve senin huzurunda mukaddes yasaları ihlâl ettiyse, en a÷ır bir
úekilde cezala.”
Aradan çok geçmeden dü÷ün alayı oraya ulaúmıú. Aldatılan genç duasını
tekrarlarken, pırıl pırıl gelinlik elbisesi içinde titreyen kız o dakika atıyla beraber
taúlaúmıú, oldu÷u yerde mıhlanıp kalmıú. Biraz sonra, terk edilen o÷lan da, kızın
yanı baúında ulu bir çınar a÷acına dönüúmüú.
Çınar a÷acının dalları bu güne bu gün, taúlaúan kızın yüzünü ve duva÷ını
okúayıp durmakta, yapraklarından ise inleyiúi andıran hazin bir hıúırtı
duyulmaktadır...
82. Gelin Kayası Efsanesi2416
Bir zamanlar Kırcali’nin yakınında bir köyde dü÷ün için çok büyük
hazırlıklar baúlamıú. Damadın babası çok zengin ve ünlü birisiymiú. Büyük dü÷ün
yapmak ona yakıúırmıú. ølk o÷lunu evlendiriyormuú ve bunu köylülerin bilmesini
ve görmesini istiyormuú. Hısım, akraba ve dostlarla birlikte, komúu köylerden
insanları da davet etmiú.
Kesilmiú kurbanlarla dolu, sıraya dizilmiú kazanlar kaynıyormuú. Keúkek
piúiriliyormuú. Yeme÷e, içmeye gelen herkese ikram ediliyormuú. Genç kadın
aúçılar; börek, baklava yapmak için yufka açıyor, ekmek yapıp piúiriyormuú. Çok
yerde zurnalar ve davullar çalıyormuú. Sesleri bütün köyü çınlatıyormuú. ùenlikler
yalnız köyü de÷il, civar köyleri de sarmıú. E÷lenceye hasret olanlar gelip; bu
zengin adamın sofrasında lezzetli yemekler yemiúler, oyunlar oynamıúlar, türküler
söylemiúler. Kadınlar ellerinde dairelerle (teflerle) köçek oynayıp e÷lenmiúler.
Damat evindeki úenlikler alıp yürümüú. Köyün her tarafına sofralar kurulmuú.
2416
671
Kız evinde ise, kına gecesi yapılıyormuú. Kına gecesine süslenmiú güzel
kızlar ve gelinin arkadaúları gelmiú. Oyunlar oynanmıú, veda türküleri söylenmiú.
Yeni elbiseler ve takılarla süslenmiú kızlar, göz kamaútırıcı yıldızlar gibi
parlıyormuú. Ama aralarında en güzel olan kız, yıldız gibi parlayan gelinmiú.
Güzelli÷i güneú gibi parlıyormuú. Onun güzelli÷i görenleri büyülemiú ve hayretler
içinde bırakmıú. Alay günü (gelini alma günü) gelmiú. Dü÷ün alayı kilometrelerce
uzamıú. Önde davullar, zurnalar; arkada çocuklar, süslenmiú kadınlar; alayın
sonunda ya÷ız atlar üzerinde delikanlılar… Damadın beyaz atı çok güzel ve
hırçınmıú. Rodoplarda eúi ve benzeri yokmuú. Güneúli ve çok güzel bir günmüú.
Dü÷üncülerin keyiflerine diyecek yokmuú. Gelini de süslenmiú bir Arap atının
üzerine bindirmiúler. Âdetlere göre, damadın babası gelini götürüyormuú. Oyunlar
ve e÷lenceler had safhada iken çok úiddetli güney rüzgârı esmiú. Gelinin duva÷ı
açılmıú ve kaynata yüzünü görmüú. Güneú gibi parlayan güzelli÷ini görünce
hayretler içinde kalmıú ve kendi kendine; “Ah! O benim koynuma girmeli.”
demiú. Birdenbire mucize olmuú. Bütün dü÷ün alayı taú olmuú. Dobrovolets
köyünün üst tarafındaki kayalıklara o zamandan beri “Gelin Kayası” deniyormuú.
Bugüne dek efsane canlı kalmıú. Öyle ki, Türklerden birinin gelinine baktı÷ını
sezerlerse, “Gelin Kayası’nı unutma” diyorlar.
83. Çam Sırtı Efsanesi2417
Türk paúası çadırını Çam Sırtı tepesine kurmuú. Yerli halk, E÷ridere’ye
do÷ru, Otaúlı köyü (Rusalsko) etraflarına kaçmıú. Sürülerine el koymuúlar. Güzel
bir Bulgar kızını yakalamıúlar. Onu emirin çadırına getirmiúler. O, onun
güzelli÷ine hayran kalmıú. Önünde diz çöküp, yanında kalmasını ve karısı
olmasını rica etmiú.
O, bir úeyler için dıúarı çıkınca, çadıra gizlice bir genç girmiú ve ona
Bulgarca sormuú, “Burada kalacak mısın?” “Hayır” demiú Bulgar kızı. “Kaçman
mümkün de÷il” demiú genç. Kız umutsuzlu÷a kapılmıú ve ölmek istemiú. Genç
onu öldürüp kaçmıú.
Emir çadıra döndü÷ünde, onun sıcak, ama ölü bedeniyle karúılaúmıú.
2417
672
Ertesi gün onun törenle defnedilmesini emretmiú. Nöbette duranı ise,
ölümle cezalandırmıú. Bulgar kızının hatırasına tepenin tamamına çam dikilmesini
emretmiú ve oraya Çam Sırtı adını vermiú. Buranın adı o zamandan kalmıú.
84. Duranlar, Ermiúler, Kırcali2418
Halil dede eski karaa÷acın gölgesine, kendi saçları gibi beyaz, kel bir
postun derinin üzerine oturmuútu. Görüyordu. Bastonunu sallıyor ve kendi
kendine söyleniyordu:
–Ömürlerim bitti günleri saya saya.
Biz ona seslenmeden úöyle dedi:
–Siz kimsiniz? Hoú geldiniz. Yanıma gelin insan sesi duyayım. Köyde
kimseler yok. Sabahın erken saatinde iúe gittiler. Ben gölgenin altına oturmuú
sinekleri avlıyorum ve iúe gidemedi÷im için üzülüyorum. Oysa gençli÷imde nasıl
yi÷it biriydim. ùu karaa÷acı görüyor musunuz? Seksen beú yaúın üstündedir. Onu
ben dikmiútim. økimiz de yaúlandık. Ancak bana gölgecik yapacak kadar dalları
var. Uzun uzun serpildi, fakat benim gibi o da yaúlandı. Mademki köyümüze
kadar gelmiúsiniz biraz oturun size bir úey anlatayım.
Halil dede hafif öksürerek düúünceye daldı ve bembeyaz sakalını
okúayarak kendisine uzatılan sigarayı yaktıktan sonra anlatmaya baúladı:
–Bir zamanlar burada korkunç bir savaú olmuú. Düúmanlar birbirlerini
kovalamıúlar. Her iki tarafın da sayıları çokmuú. Savaú yıllarca devam etmiú.
Yorgun ve bitkin savaúçılar (askerler), bir yerde durmuúlar. O zamandan beri
orada bir köy kurulmuú ve Duranlar (Dur-hanlar) ismini almıú. (Köyün úimdiki
Bulgarca adı Sipey’dir. Kırcali’ye ba÷lı Türk köyüdür.) Askerler dinlendikten
sonra güç toplamıúlar. Düúmanı kovalamaya baúlamıúlar. Çok zaman geçmeden
düúmana yetiúmiúler. øúte o düúmana yetiútikleri yere bir köy kurulmuú ve adını da
Erceli koymuúlar. (Ermiúler kelimesinden úimdiki Bulgarca adı Dobrovolets’tir.)
Korkunç bir katliam olmuú. Hücum eden askerler zafer kazanmıúlar. Savaú
meydanında kesilmiú ve do÷ranmıú binlerce ceset bırakmıúlar. Savaúın yapıldı÷ı
bu yere, galibiyetin úerefine, bugünkü Kırcali úehri kurulmuú. øsmini de
“kırmıúlar” kelimesinden almıú. Biz Türkler bu olayı úu üç kelimeyle biliriz: Dur-
2418
673
hanlar, Erceli ve Kırcali. Bize bu yerlerin neden böyle adlar taúıdıklarını soranlara
cevabımız bu olur. øki düúman birbirlerini kovalamıúlar. Düúmanlardan biri üstün
gelmiú. Yorulmuúlar ve dinlenmek için durmuúlar. (Bizim dilimizde Duranlar.)
Daha sonra düúmanı tekrar kovalamaya baúlamıúlar, düúmana yetiúmiúler ve
oradan Ermiúler diyoruz, yani ermiú ve ermekten. Zaferi kazanınca da Kırmıúlar
demiúiz. Dur-hanlar’da durmuúlar, Erceli’de ermiúler ve Kırcali’de kırmıúlar
atasözünü söyleriz.
Sana bugünkü büyük úehrin adının neden Kırcali oldu÷unu soranlara bu
efsaneyi anlat ve bu atasözünü söyle. Kırcali, adını bu zaferden sonra almıútır.
Yani “kırmıúlar”dan Kırcali olmuú. Halil dede derin ve rahat bir nefes alarak yeni
bir sigara yaktı, ama eski sigarasının külü öylece düúmeden duruyordu. Çünkü
derin derin dalmıútı anlattıklarına.
85. Sürmenler, Erceli, Dur-hanlar, Kırcali2419
Çok uzun seneler önce denizin öbür tarafından düúman bu toprakları
fethetmek için yola çıkmıú. Yerli askerler çok úiddetli ve kanlı çatıúmalara girerek
çok sevdikleri topraklarından karıú karıú geri çekiliyorlarmıú. Sürmenler köyü
yakınlarında (ùimdiki Bulgarca adı ùiroko-pole) geri çekilmekte olan ordular,
düúmana karúı úiddetli bir direniú göstermeye karar vermiúler ve sa÷lam bir
savunma hazırlı÷ı yaparak beklemeye baúlamıúlar. Korkunç ve gayretli bir savaú
baúlamıú. Düúman kendi asker sayısının üstünlü÷ünden yararlanarak zor da olsa
yerel kuvvetleri siperlerinden püskürtmüú ve Erceli köyü (ùimdiki Bulgarca adı
Dobraovolets) istikametine do÷ru onları çekilmeye zorlamıú. Köyün adı o tarihten
kalmıútır ve “sürmüúler” kelimesinden gelmiútir. Erceli köyünün yakınlarında
düúman, geri çekilmekte olan yerli ordulara yetiúir ve yeni bir çatıúmaya girerler.
Köy, ismini bu olaydan alır. (Erceli “ermiúler” kelimesinden gelir.) Bu çatıúmadan
sonra her iki tarafın da dinlenmeye ve toparlanmaya ihtiyacı oldu÷undan bir
ateúkes anlaúması yapılır. Böylece düúman ordusu kampını bugünkü Dur-hanlar
köyünün yerinde kuruyor. Köyün daha önceki adı Duranlar, “dur” kelimesinden
gelmiútir. Dinlenmek çok uzun sürünce düúman ordusuna refakat eden bazı kiúiler
kendilerine evler yapmıúlar. Buralarda oturmaya baúlayıp, kalmıúlar.
2419
674
(Durhanlar’ın úimdiki Bulgarca adı Sipey’dir.) Uzun bir aradan sonra düúman
saldırılarını yenileyerek yerli orduyu ve Arda nehrinin ovasını kuúatmıú. Bugünkü
Kırcali úehrinin oldu÷u yerde kanlı bir savaútan sonra bütün askerleri öldürmüúler.
Son galibiyetten sonra orduya refakat eden sivil kiúiler ve görevli askerler bu
güzel ovacı÷ı mesken tutarak kalıcı olarak buraya yerleúiyorlar ve buranın adını
Kırcali koyuyorlar. (Kırmıú, kurmuúlar kelimelerinden gelmiú.)
O tarihten sonra Türk halkının arasında úu atasözü kalmıútır:
Sürmenler’den sürümüúler,
Erceli’de ermiúler,
Duranlar’da durmuúlar,
Kırcali’de kırmıúlar.
86. Kadınlar A÷lıyor Efsanesi2420
Bir zamanların heybetli Perperakion kalesi 1382’de Hızır Baba’nın
ordularıyla yapılan kanlı savaúta düúmüú. Kalenin altında Bulgar köyü varmıú.
Bugünkü adı Gorno Krepost (Yukarı Kale). Kırcali’den 20 km. uzaklıkta
bulunuyor. Perperaki, öyle de deniliyor, kalesi uzun süre muhasara altında kalmıú.
Bulgarlar mertçe savaúıyormuú. En sonunda onların direniúi kırılmıú. Türk
askerlerinin kumandanı Hızır Baba’ymıú. Savaú esnasında kadınlar öyle çı÷lıklar
atıp, a÷lıyorlarmıú ki öldürülmelerini emretmesine karúın, çı÷lıklar onu bile
etkilemiú. Bir ara; “Bu köyün adı Karıalar (Karı a÷lar)” olacak. Daha sonra
söylenmesi kolay olsun diye Kırlar denmiú. ùimdi ise, “Gorna Krepost” diyorlar.
Hızır Baba’nın emirleri yerine getirilmiú ama Baba, topraklarını koruyan
Bulgarlarla yaptı÷ı bu savaúta úehit düúmüú. Bu köyde Hızır Baba’nın anısına inúa
edilen türbe hala ziyaret ediliyor ve ilkbaharda kutlamalar, úenlikler yapılıyor.
Efsaneye göre sa÷ kalan kadınlar; gelen Türklerle evlenmiú, böylece onlar millet
olarak eriyip girmiúler. Bu vesileyle ilgili Türkler arasında söylenen bir deyim
var: “Biz karı malına konduk.” Yani evlenince kadınların malına mülküne
yerleúmiúler. Di÷er köylerde de böyle olmuú.
2420
675
87. Sinan (Pomen) Köyü2421
Köyün kurucuları; Sinan, Veli ve Mahsul adında üç kardeúmiú. Yaúlı
insanların anlattıklarına göre, kardeúler çocukluk ve gençlik yıllarını buradan çok
uzakta olan Mekke civarında geçirmiúler. Üç kardeú büyümüú ve evlilik ça÷ına
gelmiúler. Eski gelene÷e göre, hayattaki kendi yollarına devam etme zamanı
gelince, babaları onları yanına ça÷ırmıú ve úunları söylemiú: “O÷ullarım, ben size
birer ok verece÷im. Her biriniz yayını gersin ve okunu fırlatsın. Kimin attı÷ı ok
nereye düúerse köyü ve mezarı orada olsun.”
Genç ve kuvvetle dolu olan kardeúler yaylarını germiúler, oklar fırlamıú ve
kaderin iste÷iyle buraya, Sinan (Pomen) köyünün civarına düúmüúler. Sinan, Veli
ve Mahsul yaúlı babalarıyla vedalaúmıúlar ve yola çıkmıúlar. Gece gündüz
yürümüúler, çok topraklardan geçmiúler ve sonunda oklarını bulmuúlar. Allah’ın
sevabını kazanmak için yeni kurulacak köyün yerinde, bugün Sinan Dede’nin
mezarının bulundu÷u yerde, büyük bir kurban kesmiúler. On iki öküz kesmiúler.
Yakın ve uzak yerlerden gelen insanların sayısı o kadar fazlaymıú ki, ayak
basacak yer kalmamıú.
Kardeúlerin hayatlarının uzun mu kısa mı oldu÷unu kimse bilmiyor, fakat
ölümlerinden sonra, oklarının düútükleri üç farklı yere gömülmüúler.
Köyün kuruluúu üzerine anlatılan baúka bir efsane daha vardır. Bu
efsaneye göre; Sinan, devlet yönetiminde büyük hizmetleri olan Osmanlı
ømparatorlu÷u’nda üst düzey bir memurmuú. Bir defa görüúülmekte olan bir
önergeye açık olarak karúı gelmiú ve bu nedenle gözden düúmüú. Fazla zaman
geçmeden Padiúah, Sinan’a baúkenti terk etmesini ve uzak bir yerlere gitmesini
emretmiú. Padiúah, Sinan’ın ailesini, kardeúlerini ve kardeúlerinin ailelerini de
yanlarına almasına izin vermiú. Burada, bu diyarda baúkentteki fitnelerden çok
uzaklarda bir köy kurmuúlar. En büyük kardeúin adı olan Sinan’ı da köye ad
olarak koymuúlar.
2421
Teodora Bakırcieva. age. ss.11-12.
2422
Teodora Bakırcieva. age. s. 12.
676
Sinan (Pomen) köyünün erken tarihiyle ilgili bir not daha vardır. Köyün
ismi buraya ilk olarak yerleúmiú olan ve daha sonra di÷er köylülerden memnun
olmayıp buradan kaçmaya karar veren varlıklı Türk Sinan Paúa’dan geliyor.
Köyden bir kilometre kadar uzaklaúan Sinan’a köylüler yetiúmiúler ve onu
öldürmüúler. Bu gün kutsal olarak kabul edilen bu yere defnetmiúler. Ancak yerli
halk bu söylenceye inanmamaktadır.
90. Kuúallar2424
Kuúallar’ın ismi eskiden iúitti÷imize göre bir Kuú Aliler isminde biri
yaúarmıú burada. Kuú Aliler, sonra söylene söylene köyün adı Kuúallar olarak
kalmıú. Köyün Bulgarca adı Komuniga’dır. Komuniga bir çiçek ismiymiú, anladın
mı oradan kalmıú.
2423
Teodora Bakırcieva. age. s.12-13.
2424
Bkz. Kù24
677
I.3. HALK HøKÂYELERø
I.3.I. Halk Hikâyeleri
I.3.1.1. Aúk Hikâyeleri
I.3.1.1.1. Kerem ile Aslı2425
Bir zamanlar Kerem varmıú. Düúünde bir keúiúin kızını görmüú. Kerem,
sabah kalkıyor, “Bu güzel kız yeryüzünde olmasa düúe gelmezdi, bu güzel kız bir
gün benim karúıma çıkar” diyor. “Bu keúiúin kızı yeryüzünde olmasa düúe
gelmezdi; ben bunu diyar diyar gezer bulurum” diye düúünüyor. O sabah ha
bakalım hemen çıkmıú yola. Ne iyi yolda bir kafadar buluyor. Giderken bir
hocaya rast gelmiú. O da gidermiú, senli benli yalnızca bir hoca. Kerem “Nere
gidiyorsun be arkadaú” demiú. Hoca “Ben buraya do÷ru gidiyorum, sen nereye
gidiyorsun” demiú. Kerem buna “Ben de o tarafa gidiyorum, arkadaú olsak
birbirimize” diyor. Ha oracık ha buracık bunlar yola düúüyorlar. Hoca ile
Kerem’in kafaları batıyor. Kafaları battıktan sonra da÷dan bir dereye iniyorlar.
Derede kadınlar taka tuka giysi yıkıyorlarmıú. Evveli kadınlar, giysileri tokuçla
döverlerdi. øyi ama yanlarından patikada geçiyormuú. ùimdi Kerem orada
durakalmıú. Hoca, Kerem’e “Yürü, niye duruyorsun be arkadaú” demiú. Kerem,
“Azıcık dur bakalım be arkadaú” demiú. Hoca, Kerem’in neden dolayı gezdi÷ini
bilmiyor. Bunlar duruyorlar orada. Bakalım Kerem, burada bu kadınlara úimdi ne
diyecek:
Yedi senedir ben bu da÷larda gezerim
Uçan kuúlara Aslı’mı sorarım
Kusur görme Allah’ım
Ben Aslı’mı ararım eyyyyyyyy [Makamla söylenmiútir.]
demiú Kerem. Kadın, bu ne demek istiyor diye tokucuyla do÷ruluvermiú. ùimdi
kadın burada ona ne diyecek bakalım:
Öyledir beyim öyle
Senin söylediklerin böyle
Açtın yüre÷ime açık bir yâre
Var git dertli Kerem var git
2425
Bkz. Kù51
678
Yârin de÷iliz eyyyyyyy [Dinleyenler “Heyyyyyt a÷anın”
úeklinde nara atıyorlar.]
Açtın yüre÷ime açık bir yâre
Var git dertli Kerem var git
Eyleme bizi eyyyyyyyy [Makamla söylenmiútir.]
Bunlar gene yola çekilirler. Aslı orada yok. Çıkmıúlar, epey gitmiúler. Bir
köye gelmiúler. Komúular misafir etmiúler. Ekmek yemiúler. Sonra Kerem’in diú
a÷rısı tutmuú. Hane sahibi “Neren a÷rıyor?” diye sormuú. Kerem de benim çok
diúim sızlıyor demiú. Hane sahibi “Bey, bizim köyde diú çıkarır insan yok. Ne
yaparız?” demiú. Kerem “Yoksa yok ne yapalım dayı.” demiú. Bunlar orada
yatıyorlar. Sabah oluyor, ekme÷i yiyip gene bey ile hoca ikisi ha bakalım de
bakalım yola düúüyorlar. Sapaca mezarlı÷ından yolun boyundan geçerken, Sapaca
mezarlı÷ında bir kızın, ölünün mezarı üzerinde kıvranıp durdu÷unu görüyorlar.
Kapıdan içeri giriyorlar. Kerem gene durakalmıú. Hoca “Yürü, sen ne durup
duruyorsun be?” demiú. Kerem, “Ya dur diyorum bu kız niye ölünün mezarında
kıvranıp duruyor. Anası mı, babası mı yoksa kardeúi mi öldü? Bir soralım” der.
Bakalım burada Kerem bu kıza ne diyecek:
Karadır kaúın, hastadır baúın
Ah anan mı öldü baban mı?
Yoksam senin kardeúin mi?
Ne dolanırsın hey kız úu ölü mezarı? [Makamla söylenmiútir.]
Dedi Kerem. Bakalım kız ne deyecek? Kız aldı:

Karadır kaúım hastadır baúım
Ne anam öldü ne babam
Bilmem kardeúim
Yâr aúkına dolanırım ben bu mezarı eyyyyy
Dedi kız. [Dinleyicilerden “heyyyyyt heyyyyyyt” sesleri.] Aldı Kerem
gine:
Sam yeli esti yapra÷ı kurudu
Kaç sene oldu ay kız senin yârin öleli
Senin yârinin teni çürüdü
679
Ne dolanırsın ay kız úu ölü mezarı eyyyyyyy
[Dinleyicilerden “heyyyyyt Ali Osman di heyyyyyt” sesleri.] Aldı gene
kız:
Sam yeli esti yapra÷ı kurumadı
Yedi yıl on gün oldu benim yârim öleli
Benim yârimin teni çürümedi
Açın mezarı iki gözünü kokayım ölü deye eyyyyy [Makamla
söylenmiútir.] Demiú.
Hoca “Ne yapaca÷ız?” demiú. Kerem, “Mezarı açaca÷ız” demiú. Bunlar
mezarı orada açıveriyorlar. Bir de baksalar ki, çocuk sanırsın o saat gömülmüú
gibi durup duruyor böyle mezarda. Kız kalkıp bunun yanına çövüveriyor. Kız,
çövüverince, bunun üstünde hemen yeúil çimen oluveriyor. Kız kalıyor orada.
Bunlar ha oracık ha buracık hoca ile gene yola çıkıyorlar. øki kafadar geliyorlar
bir sapacı÷a. Misafir olurlar. Ekme÷i yemiúler, Kerem’in gene diú tutuútu. Hane
sahibi “Ne oldu be arkadaú?” diye soruyor. Kerem “Gayet diúim sızlıyor” diyor.
Hane sahibi ot arıyor, kızına ot arattırıyor bulamıyorlar. Bir úey yok. Diú sızısı,
ama a÷rıyor. Hane sahibi “Bizim burada bir keúiú kızı var, çok güzel diú çıkarır,
ama akúam oldu, geç oldu, ne yaparız?” demiú. Kerem “ Eee be sabah olacak”
demiú. Ondan sonra sabah oluyor, kalkıyorlar. Hane sahibi gidiyor. “Ayúe, Fatma
be kızım bizde iki misafir var. Biri bu akúam diúinden hiç uyumadı. Gel úunu
alıver” der. Kız feraceyi baúına giyer, giderler. Kız “Çıksın odanın önüne, otursun
bakalım úu yarın üstüne” der. Oturuyor Kerem oraya. ølk defa kıza bakıyor zangırt
diye kalıyor Kerem. Kız misafire “Hangi diúin a÷rıyor?” diyor. Kerem “Te bu diú”
diyor. Kız, almıú oraya koyuvermiú. O de÷ildi, yanlıú çıkardın, yanlıú çıkardın
derken otuz iki diúi bey Kerem kıza bakmaktan ötürü söktürüyor. Kız, diúleri
çıkarınca çekiliveriyor. Bey Kerem “Bu kız bundan sonra benden ötürü yansın
tutuúsun” der. Kız varıyor eve; suya gitse, “Ben Kerem’e gidece÷im, ekmek alsa
ben Kerem’e gidece÷im” diye Kerem’i dilene dolamıú. Her yere öyle gidermiú. øyi
ama Kerem içeri giriyor. Hoca, Kerem’e, “Bir yâr için bütün diúlerini söktürdün
de koca köpek gibi hor hor yapıveriyorsun” demiú. O zaman Kerem elindeki
parçalanmıú diúlerini a÷zına atıveriyor diúlerin hepsi yerine yerleúivermiú. Neyse
bir iki gün derken aradan birkaç gün geçtikten sonra Kerem, kızın babasına bir
680
dünür salıyor. Kızın babasına gidiyorlar. Kızın babası, “Ben kızımı Kerem’e
veririm, ama on beú adım arayla birbirlerine karúı duracaklar. Kerem, elini hiç
de÷dirmeden sazla Aslı’nın dü÷melerini aralayacak. øki tarafın iliklerini
aralayacak. O zaman kızımı Kerem’e veririm” der. Eee, dünürler gelirler. “Ne
dedi? Böyle böyle” dedi. Kerem, “Aaa ben anasını bile paralarım, çözemem mi
hiç?” demiú. O da kendisine güveniyor. Neyse bunları bir araya getiriyorlar. On
beú adım ara ile duruyorlar. Kerem bir vuruyor saza, ilik yerinde duruyor. Bir
vuruyor, iki vuruyor üç vuruyor bir de aúa÷ıdan bulaúıyor, ama yukarıdan ilk ilik
kilitlenmeye baúlıyor. Ayrılmanın kolayı yok. Kerem’in aklı baúına geliyor.
“Aman yarabbi, Allah’ım yarabbi benim yüzümü kara etme” der. Bir vuruyor
gene saza, yelek iki tarafa ayrılıveriyor. øyi ama kızla Kerem bir araya geldikten
sonra Kerem kıza, “Bekâr kız, ben úimdi yanıp tutuúaca÷ım. Benim üstüme
yanıyor diye su atmayacaksın” der. Kerem böyle söyledikten sonra úu
baúparma÷ından bir yalım kapıyor. Bu yalım ta ensesinden çıkmıú. Alev cıvvv
diye yukarıya çıkıyor. Kız, bunun gözleri de yanacak diye bir bakır suyu deh
ediyor üstüne. Kerem, orada kül oluveriyor. ùimdi kız, hiç su atmayaydı o kazan
dolusu yanık üstünden çıkıverecekti. Kerem, öylece temiz kalıverecekti. øyi ama
kız suyu attı, Kerem orada kül oldu. Kız bakınmıú, dolanmıú, “Vay benim baúıma
ne geldi” demiú de e÷ilmiú. Kızın saçları uzuncaymıú e÷ilmiú külleri bir yere
toplamıú. Harrarak diye saçları kapıyor. økisinin külü böylece bir araya
kavuúuveriyor. Böylece Kerem bitmiú.
I.3.1.1.2. Elif ile Mahmut2426
ùimdi Elif ile Mahmut’u söyleyece÷iz. Bu Elif ile Mahmut birbirlerini
istiyorlar. Elif kız ile Mahmut birbirlerini istiyorlar. øyi ama Mahmut garip bir
çocukmuú. “Bir yerlerden birkaç para toplayayım da kızı öyle alayım” demiú.
Neyse bir gün Mahmut, Türkmenler denilen bir yere gider. O yerde Türkmenlerin
bir beyine çırak olur. øyi ama Mahmut, beú altı sene çıraklık yapmıú o beye.
[Kasetin bu bölümündeki ses kaydının bozuk olması nedeniyle bazı kısımlar
çözülememiútir.] (________).ondan sonra Mahmut köye varmıú. Köye geldikten
sonra çeúmede iki kız su dolduruyormuú. Mahmut’un istedi÷i kız da orada. Ama
2426
Bkz. Kù51
681
kız bilmiyor. Onlar da Mahmut bu yoldan geçecek diye bekliyorlar, ama kız
bilmiyor. (____________) Mahmut oturmuú. Çeúmenin baúındaki kıza bakalım ne
demiú:
Ya o ver bir suyunu içeyim mari kız
Elindeki tas ile ver bir suyunu içeyim mari kız
Altın tas ile [Makamla söylenmiútir.]
Dedi Mahmut. Aldı kız:
Ya o çok uzak yoldan gelmiúin be çocuk
Altın Dakar mıydı?
øúte çeúme iúte kurna
Gözün kör müydü? Heyyyyyyyyy
øúte çeúme iúte kurna
Gözün kör müydü? Heyyyyyyyyy [Makamla söylenmiútir.]
Der kız. Gene kız söyleyecek:
Ya o çok uzak yoldan gelmiúin be çocuk
Altın takar mıydın?
Benim altın tasımda be çocuk
Hakkında var mıydı? Heyyyyyyy [Makamla söylenmiútir.]
Der kız. Aldı úimdi Mahmut:
Ya o çok uzak yoldan gelmiúim mari kız
Altın bakırlarında
Senin altın tasında mari kız
Hakkımda vardı heyyyy [Makamla söylenmiútir.]
Der çocuk. Aldı kız:
Ya o yolcuysan git yolundan
Beú tane kardeúim var boyunca
Yolcum öldürürler seni
Beú tane kardeúim var yolcum
Ya öldürürler seni heyyyy [Makamla söylenmiútir.]
Der kız. Gene kız söyleyecek:
Ya o babamın adı Hıdır
Susuz derelerden hey çocuk
682
Seni atar zindana çürütür çürütür heyyyy [Makamla söylenmiútir.]
Dedi kız. Aldı Mahmut:
Ya o bir zindancıydım çarem
Demir kapılar açarım
Kız seni alır kaçarım
Almayınca niderim heyyy [Makamla söylenmiútir.]
Demiú Mahmut.
Kafadan belli etmiú kendini. Birkaç adım ileri gitmiú. øyi ama kızın
yanında kız kardeúi var. Eeee kardeú, “Biz burada ne bekleriz?” demiú.
……………………………………….
I.3.1.1.3. Garip ile ùahsine2427
Bir kocakarının o÷lu varmıú adı Garip’miú. Bunlar çok fakir insanlarmıú.
Bu Garip ùahsine’yi severmiú. ùahsine’de Garip’i severmiú ama Garip’in hiç
parası olmadı÷ından bir türlü evlenemiyorlarmıú. Garip ile ùahsine tam yedi yıl
birbirlerini sevdikten sonra niúanlanmıúlar. Niúanlanınca Garip dü÷ünü yapmak
için para gerekir diyerek Halep’e gitmek istemiú. ùahsine Garip’in gitmesini hiç
istemiyormuú. “Benim babam zengin bize bakar, Halep’e gitme” dediyse de
Garip, “Ben senin babanın parasını istemem” diyerek kesin kararını belli etmiú.
Karaya boyamıúsın sende donunu
Kıbleye dönmüúsün sende yönünü
Kime ısmarladın sende gülünü
Kime ısmarladın sende gülünü
ùahsine
Karaya boyamıúım bende donum

Kıbleye dönmüúüm bende yönümü
Allah’a ısmarladım bende gülümü
Allah’a ısmarladım bende gülümü
Garip
Var git Halep var git
Bari tezce gel
2427
Bkz. Kù75
683
Elde güzel çoktur
Sana yar olmaz
ùahsine
Garip uzun bir yol gittikten sonra Halep’e varabilmiú. Günlerce iú aramıú
bulamamıú. Kalacak yer aramıú bulamamıú. En sonunda bir kahvehanede çıraklı÷a
baúlamıú. Bu kahvehanede saz çalınıyormuú. Garip burada yatıp burada kalkmıú
tam yedi yıl bu kahvehanede çalıúmıú ama beú kuruú para toplayamamıú.
Bir gün yine kahvehanede saz çalınıyormuú. Garip’te bir ara sazı eline
almıú, tele dokunmuú. Çorbacı, Garip’i çok be÷enmiú. Garip’e “Sen kimsin?
Nerelisin?” diye sormuú. Garip, “Bulgaristan’danım” diye cevaplamıú.
Ama çorbacı2428 Garip’in peúini bırakmamıú. “Söyle Garip, oralarda anan
baban, sevdi÷in varsa buraya getirelim, bir iste÷in varsa yapalım, yeter ki sen gel
benim kahvehanemde çırak ol” demiú.
Öbür taraftan ùahsine yedi yıldır Garip’i beklemiú. Yedi yılın sonunda
artık canı sıkılmaya baúlamıú Garip’i merak ediyormuú. Yedi yıldır sa÷ olup
olmadı÷ının haberini bile alamamıú ama kızın elinden oturup beklemekten baúka
gelen bir úey yokmuú. Kız bir gün yine dertli dertli düúünürken önünden bir
bezirgân geçmiú. Kız, bezirgânın peúinden koúmuú, “Ben Garip’i bu bezirgâna
sorayım belki görmüútür” diye içinden geçirmiú.
Hoú geldin safa geldin bezirgân baúı
Nereden kaldırdın sen bu kumaúı
Gezerken görmedin mi Garip yoldaúı
ùahsine
ùahsinem ùahsinem seni alayım

Kırk altını sana vereyim
Türlü bir kumaúlar sana vereyim
Bezirgân
ùahsine bezirgânın söylediklerine kızmıú, “Ben senin altınını kumaúını
istemem gördüysen bana Garip’i getir” demiú.
2428
Balkanlarda zenginlere verilen ad.
684
Aslında bezirgânın da kötü bir niyeti yokmuú ùahsine’yi deniyormuú.
“Sende ondan bir emanet yok mu kızım?” diye sormuú bezirgân.
Kız bezirgâna çıkartıp altın yüzü÷ünü vermiú. Bezirgân yüzü÷ü aldıktan
sonra, “Ben onu mutlaka bulurum kızım” diyerek ùahsine’nin yanından ayrılmıú.
Bezirgân dolaúa dolaúa bir gün Garip’in saz çaldı÷ı kahvehaneye girmiú.
Garip’i saz çalarken görünce hemen tanımıú çünkü kız, bezirgâna Garip’i
anlatmıú. Emin olmak için bütün kahvehanede bulananlara kahve ısmarlamıú.
Garip’in kahvesine de ùahsine’nin verdi÷i yüzü÷ü koymuú. Garip kahveyi içmeye
baúlayınca a÷zına yüzük gelmiú. ùaúırmıú, bakmıú ki ùahsine’nin yüzü÷ü. Hemen
bezirgânın yanına gitmiú, “Bu yüzü÷ü nereden buldun” diye sormuú.
Bezirgân olan biten her úeyi Garip’e anlatmıú. Bir de sözlerine úunu, “Kız
on dört gün içinde gelsin diyor, yoksa kızı baúkasına vereceklermiú” eklemiú.
Bezirgân orada Garip’e yardım etmiú, ona para bulmuú, çünkü Garip yedi
yıl boyunca hiç para biriktirememiú. Garip, artık yola çıkmaya karar vermiú,
hazırlıklarını tamamlamıú, ama ustasına bir türlü gidece÷ini söyleyemiyormuú.
Herkes Garip’in bu halini duymuú üzülmüú. En sonunda ahali gidip Garip’in
ustası ile konuúmaya karar vermiú. Ustanın yanına varıp Garip’in memleketine
dönmek istedi÷ini söylemiúler. Usta izin vermiú. Garip tam yola çıkaca÷ı sırada
ustası gelip ona bir heybe altınla güzel bir at vermiú. Garip yola çekilirken2429
kimseye “Allah’a ısmarladık” dememiú.
Halep’in dolayı bostan
Halep’in dolayı bostan
Selam geldi nazlı dosttan
Durmak olmaz Halep úehri
Halep’in dolayı avlı

Halep’in dolayı avlı
Kollarım ardımda ba÷lı
Çok tuzun ekme÷in yedim
Helâl eyle bana Yarabbi
Garip
2429
Gitmek, uzaklaúmak.
685
Garip, atı ile beraber yola çıkmıú gide gide bir da÷a varmıúlar. O kadar çok
yol almıúlar ki Garip’in atı dayanamayıp çatlamıú. Garip üzülmüú, a÷lamaya
baúlamıú, çantasını omzuna takıp yola devam için aya÷a kalkmıú. Birden karúısına
bir dede çıkmıú. Garip’e niçin a÷ladı÷ını sormuú. Garip, “Ben, Karun düzüne
gidecektim, ama at çatladı, artık nasıl giderim” demiú.
Aksakallı dede, “Hiç üzülüp a÷lama sen, bin atının üzerine yum gözlerini”
demiú.
Garip, aksakallı dedenin söylediklerini yapmıú, gözlerini açtı÷ında ise
Karun düzündeymiú. Garip orada ö÷le namazını kılmıú. Namazı bitince yola
devam etmek için atına binmiú bir bakmıú ki karúısında yine aynı aksakallı dede.
Dede ona, nereye gitti÷ini sormuú. Garip, “Yayla düzüne” diye cevaplamıú. Dede,
“ Sen atına bin, gözlerini kapat. Açtı÷ında orada olacaksın” demiú.
Garip, dedenin söylediklerini yine yapmıú ve gözlerini açtı÷ında Yayla
düzündeymiú. Garip orada ikindi namazını kılmıú. Dede burada da karúısına
çıkmıú. Garip bu kez Tiflis’e gitmek istedi÷ini söylemiú. Atına binmiú gözlerini
kapatmıú, açtı÷ında Tiflis’teymiú. Tiflis’te aksakallı dede karúısına tekrar
çıktı÷ında Garip kendi köyüne gitmek istedi÷ini söylemiú. Yine gözlerini
açtı÷ında kendi köyündeymiú. Dede yolda buna, “Annenin gözleri kör oldu atının
aya÷ının çamurundan alıp üç kulhuvallah bir elham okuyup annenin gözlerine
sür” demiú. Garip atın aya÷ından çamuru almıú.
Garip kendi memleketine vardı÷ında çeúme baúında karalar giymiú bir
genç kız görmüú. Kızın yanına yaklaúıp, “Kardeúim herkes allar giyinmiú sen niye
karalar giyindin” diye sormuú.
O akúam da ùahsine’nin kına gecesi varmıú. Kız, “A÷am gitti yedi sene
oldu hala dönmedi” deyince Garip bu kızın kendi kız kardeúi oldu÷unu anlamıú.
Garip, “Evinizde yatacak yer var mı? Ben çok uzaktan geldim bu akúam size
misafir olayım” demiú. Kız, “Anneme sorayım” diye cevaplamıú.
Eve vardıklarında kız durumu annesine anlatmıú. Annesi kızının
anlattıklarına inanmayarak, “Tüh o..ospu gördün güzel çocu÷u hemen eve
getirdin, diye kızmıú, ba÷ırmıú.” Kız, “Öyle deme anne bak, benim a÷am da
uzakta ona orda senin yaptı÷ını yapsalar iyi mi olur” deyince kocakarı
yumuúamıú, susmuú.
686
Garip’in bir sazı varmıú Halep’e giderken annesine, “Sarı tel koparsa
geldi÷imi kara tel koparsa öldü÷ümü bileceksiniz” demiú. Saz hâlâ duvarda
asılıymıú, Garip, sazın duvarda asılı oldu÷unu görünce almak istemiú. Kocakarı
sazı alma diye kızmıú. Bu arada kız da saza do÷ru bir bakmıú ki sazın sarı teli
kopmuú. Evlerine gelenin abisi oldu÷unu anlamıú hemen boynuna sarılmıú.
Kocakarı gelenin o÷lu oldu÷unu anlayamadı÷ı için kıza arkasından vuruyormuú
yaklaúma el âlemin adamına diye. Annesi böyle söyleyince Garip sazı eline almıú
çalmaya baúlamıú. Kocakarı sonunda gelenin kendi o÷lu oldu÷unu anlamıú. Garip
annesi ile kız kardeúine altından elbiseler getirmiú. Kız kardeúini de güzelce
giydirip ùahsine’nin kına gecesine göndermiú. Garip’in kız kardeúinin adı
Akçakız’mıú. Garip Akçakız’a ùahsine’nin yüzü÷ünü vermiú ve bu yüzü÷ü
ùahsine’nin úerbetine atmasını istemiú. Akçakız oraya vardı÷ında ùahsine’nin
úerbetine yüzü÷ü atmıú. ùahsine úerbeti içerken yüzük a÷zına gelmiú, “Nerde
bunun sahibi” diye ba÷ırmıú.
Bir taraftan Ahmet Mehmet takımı, erkek tarafı gelip de ùahsine’yi
götürmesin diye ùahsine’nin evine do÷ru giden köprüyü yıkmaya baúlamıú.
Bunlar Garip’in arkadaúları oldu÷u için, “Garip belki biz köprüyü yıkana kadar
yetiúir” diye düúünüyorlarmıú, ama kimsenin Garip’in geldi÷inden haberi yokmuú.
Garip almıú sazı eline onlar köprüyü yıkmadan yetiúmiú, “Yıkmayın” demiú.“ Sen
Garip misin” diye sormuúlar.
Garip, olanları anlatmak için sazının teline dokunmuú. Bu arada deli
Ahmet deli Mehmet takımı hemen etrafını sarmıú. Karúı taraf yani kızı almaya
gelen erkek tarafı da oradaymıú.
Sabah namazını Halep’te kıldım
Ö÷le namazını Karun düzünde
økindi namazını Yayla düzünde
Akúam namazını kendi hanemde
Garip
Karúı taraf hemen, “Yalan söylüyor” diye çıkıúmıú. “Nerede Halep, nerede
Karun düzü, nerede Yayla düzü” demiúler. Garip bu sefer ùahsine’ye dönmüú.
Erzurum da÷larını aútım da geldim
687
Hızır kanadında uçtum da geldim
Halep’ten almıúım tufa kırpıntı
Sözünde durmadın sen be úırfıntı
Garip
Ay’ı tasta gördüm

Günü bacada
Uúakçıklar okur
Hece hocada
Akranlarım kızlar
Hepsi kocada
Gittin de gelmedin
Sen be Garip’im
ùahsine
Garip, “Ey komúular! Benim bir kız kardeúim var. ùahsine’yi almak
isteyene onu verelim. Gidin sorun ona isterse kız kardeúimi alsın, istemezse
****** anası ùahsine benim” demiú.
Konu komúu toplanmıú, “Kısmet böyleymiú, ùahsine’yi Garip’e ver, kız
kardeúini al” demiúler.
Sonunda ùahsine’yi Garip’e vermiúler, kınayı da Akçakız’a yakmıúlar.
I.3.1.1.4. Tahir ile Zühre2430
Bir zamanlar padiúah babanın o÷lu olmazmıú. Vezirinin de o÷lu olmazmıú.
Düúünmüúler, o÷ul uúak çaresi aramaya çıkmıúlar. Altmıú yaúında bir nine padiúah
paúaya karúı gelmiú. “U÷urlar olsun” padiúahım demiú. “Allah razı olsun” demiú
padiúah baba. “Yolunuz nereye gidiyor” demiú anne. “O÷lumuz uúa÷ımız olmaz.
Çare aramaya gidiyoruz” demiú padiúah baba. “Ben de gideyim, benim de
olmuyor” demiú.
Üçü birlikte yola revan olurlar. Ecnebi memlekete çıkarlar. Bir çeúmenin
baúına otururlar. Ekmek yemeye baúladılar. Bir derviú baba sırtında bir torbacık
ile gelir. “Bereketli olsun úevketlim” der. “Allah razı olsun. Sen, benim padiúah
2430
688
oldu÷umu nerden bildin” dedi padiúah baba. “Her vakit seni görürüm” dedi derviú
baba. Padiúah derviúe, “Sen benim padiúah oldu÷umu bildi÷ine göre, derdime de
derman olabilirsin” dedi. “Senin derdin nedir” dedi derviú baba padiúaha. “Bizim
o÷lumuz uúa÷ımız olmuyor. Buna çare armaya çıktık. Bu da benim vezirim.
Üçümüz de bu dert için çıktık” diye derviúe derdini söyler. “O kolay úeydir” der
derviú baba. Torbacı÷ında iki elma vardı. Birini padiúaha, birini de vezire verdi.
Koca anne, “Bana da” dedi. “Sana yok” dedi derviú baba. Derviú baba, “Bu
elmaları güzel soyacaksınız. Birer parçalarını kendiniz, birer parçalarını da hanım
sultanlar yiyecek. ønúallah Allah verecektir” dedi.
Anne sabahleyin padiúahın kül b..klu÷undan elma kaplarını topladı.
Yarısını dede yedi, yarısını anne yedi. Bu hal üzerine üçü de hamile kaldı.
Dokuz ayın tamamında Allah verdi, dünyaya geldiler.
Padiúah babanın oldu kız evladı. Vezirin çocuk evladı oldu. Annenin de bir
çocuk evladı oldu.
O günde de derviú baba, “Adlarını koymaya ben gelece÷im, bekleyin”
dedi. Altı ay, bir sene geçti. Derviú baba gelmedi. Karar aldılar uúakların adlarını
koymaya.
Vezir vüzera toplaútılar adlarını koymaya. Sofrayı kurdular, çorba çana÷ını
koydular. “Bismillah, buyurunuz” derken, derviú baba belirdi. “Bereketli olsun”
dedi. “Allah razı olsun, buyurun” dediler. “Cemiyetin nedir” diye sordu derviú
baba. Cemaat söyledi, “Üç uúa÷ımız var. Derviú baba gelmedi. Bu akúam onların
adlarını koyaca÷ız.” Derviú baba, “Onların adları úöyledir: Kızın adı Zühre’dir.
Vezirin çocu÷u Tahir olacak. Koca annenin çocu÷u Karaçor’dur” dedi. Derviú
baba bunu dedi kayboldu gitti.
Uúaklar büyüdü. Mektebe baúladılar. Tahir ile Zühre yavuklu tutuldular.
Karaçor da kız ile yavuklu tutuúmaya çalıúır, fakat kız istemez.
Karaçor’un annesi haset etti, niçin onun çocu÷unu istemiyor diye.
Tahir ile Zühre seviúmeye baúladılar. Karaçor’un anası padiúaha úikâyet
etti. Bir akúam kızla çocuk bir araya geldiler. Karaçor’un anası padiúaha gitti.
“Padiúahım senin úanına yakıúmıyor. Tahir’le Zühre bir yastı÷a baú koymuúlar”
dedi. Padiúah baba, “Yoktur bunun aslı” dedi. “E÷er, aslı yoksa vur kellemi. Yolla
ihtiyar adamları baksınlar” dedi kadın.
689
Padiúah baba, yolladı iki ihtiyar adam. Çocuk ile kızı bir yastıkta buldular,
ama inkâr ettiler, sakladılar. Padiúah baba, “Cellat” dedi. O zaman kadın, “Yolla
Deli Ahmet ile Deli Mehmet’i” dedi. O zaman padiúah bunları yolladı. Onlar
döúe÷i ile yastı÷ı ile çocukla kızı beraber getirdiler.
O zaman padiúah çocu÷u bir ma÷araya attı. Kız bir akúam gitti ma÷arada
buldu çocu÷u. Ma÷aranın önünde bin kiloluk bir taú var idi. O zaman kız,
“Yarabbi! Benim iste÷imi kabul et ve ma÷aranın kapısından taúı al” diye yalvardı.
Taú yerinden oynadı. Kızla çocuk yine saraya geldiler.
Koca nine yine padiúaha gitti. “Yine beraber yatıyorlar” dedi.
Geldiler yine çocukla kızı beraber padiúahın önüne getirdiler. Çocu÷a, “Ne
yapayım seni” dedi padiúah.
Merdun kasabasına onu sürgün etti. Çocu÷a bir at ve harçlı÷ını verdi.
Çocuk yola revan oldu. Atının üzerine bindi. Kasabadan çıkar iken, Zühre Tahir’i
gördü.
Aldı Zühre ne söyledi:
Hem inersin hem binersin
Merdun úehrine çekip gidersin
Hey, olmuú ba÷ım bostanım
Beni kime ısmarlayıp gidersin? (2)
Aldı çocuk:
Hem inerim hem binerim
Merdun úehrine çekip giderim
Hey, olmuú ba÷ın bostanın Zühre’m
Allah’a ısmarlayıp giderim. (2)
Aldı kız:
Gider isen u÷urlar olsun
Gitti÷in yollar çöl ova olsun
Hey, benden gayrı yâr seversen
øki gözlerin kör olsun
Benden gayrı yâr seversen
Cellatlar boynunu vursun.
Aldı çocuk:
690
Gider isem u÷urlar olsun
Gitti÷im yollar çöl ova olsun
Hey, senden gayrı yâr sever isem
øki gözlerim kör olsun
Senden gayrı yâr sever isem
Cellatlar boynumu vursun.
Atın üzerine bindi. Az gitti, uz gitti altı ay bir düz gitti Merdun kasabasına
eriúti. Bir hafta gününe rast geldi. O memleketin halkı ona selamlı÷a durdular.
øçlerine girdi bir selam verdi. “Aleyküm selam o÷lum. Hoú geldin. Geliúin
nereden, hangi memlekettensin” dediler. “Benim memleketim uzaktır,
bilmezsiniz. Çobanlık, sı÷ırtmaçlık bir yer ararım” dedi. “Sen çobanlık,
sı÷ırtmaçlık için evlat de÷ilsin. Senin gibi güzel o÷lan çobanlık, sı÷ırtmaçlık
yapacak de÷il” dediler. øçlerinden bir dede çıktı, “Buyurun o÷lum, ben seni evlat
gibi alırım” dedi. “Ben de giderim” dedi Tahir.
Tahir’i atıyla beraber arkasına aldı, do÷ru evine götürdü. Koca karı, “Bir
kızımız var idi, çocu÷umuz yok idi. Allah onu da verdi” dedi.
øki üç gün beraber yaúadılar. Bu dedenin kırk dükkânı var idi. Tahir’e
“O÷lum bu dükkânlar senin” dedi.
Kırk gün içinde Tahir, malları sattı. Uzak memleketten bir genç gelmiú
diye, bunu görmek için, hiç lazım olmasa da hatunlar geldiler, mal satın aldılar.
Akúam evine geldi ve babasına, “Baba ben kırk dükkân kırk adam tuttum.
Benim canım bu dükkânlarda e÷lenmiyor. Senden bir han isterim” dedi. Babası
buna bir hafta içerisinde âlâ bir han yaptırdı. Tahir hana oturdu. Hancı oldu. Tahir
handa oturur iken, biz gelelim Zühre’ye.
Sarayın altından bir bezirgân geçer iken, Zühre bezirgânın sesini duydu.
Pencereden uzattı kendini. Aldı Zühre:
Göç müsün kervan mısın?
Her dertlilere derman mısın?
Hey, bir name yazsam göndersem
Tahir’imden haberdar mısın?
Bezirgân korktu kaçtı. Bezirgânın arabasında kelce bir çıra÷ı var idi.
Kasabanın kenarına çıktıktan sonra, “Ustam, niçin kaçarsın” dedi Kelo÷lan.
691
Bezirgân, korktu÷unu söyledi. “Sen malını kurtardı÷ın zaman, ben dönece÷im bu
kızın halini soraca÷ım. østerse, beni öldürsünler. Benim ne anam var ne babam.”
Kelo÷lan saraya geldi. Bakalım ne dedi:
Göç de ben kervan da ben
Her dertlere derman da ben
Hey, bir name yazsan göndersen
Tahir’inden haberdar da ben
Kız, pencereden buna zembil saldı. Kel bindi. Onu sarayın içine çektiler.
Zühre, “Hoú geldin, sefa geldin misafirim, buyurun” dedi. “Bir úeye meydanım
yoktur. Karnım aç” dedi Kelo÷lan.
Kız, ona güvercin kebabı getirdi ve daha birçok úeylerle karnını doyurdu.
“Söyle úimdi hanım abla” dedi Kelo÷lan. “Benim bir yavuklum var idi. Tahir. Bu
memleketten onu babam sürgün etti. Onu bana bulur musun” dedi Zühre.
Kelo÷lan, “Bulurum Hanım ablam” dedi.
Kelo÷lan, ustası bezirgânın yanına vardı. Ustası, “Ne oldu kelo÷lan” diye
sordu. O, “Bulamadım kızı” dedi ve olanı biteni sakladı.
Kelo÷lan, kızın yazdı÷ı nameyi cebine koydu. Altı ay zarfında Merdun
kasabasına vardılar. Tahir’in hanında misafir kaldılar. Ustası biraz geveze idi.
“Kelo÷lan beygirleri sula, Kelo÷lan beygirlere yem ver” diye gıcırtı yapardı.
Sabah oldu. Kelo÷lan’ı bezirgân baúı beygirleri taramaya yolladı. Kelo÷lan,
beygirlerin yanına gitti. Canı sıkıldı, arkası üstü yattı. Zühre hanımın mektubu
aklına geldi.
Tahir, yukarıdan ma÷azaya inerken Kelo÷lan kızın mektubunu okurmuú.
Bu arada dede, Tahir’e kızını nikâh etmiúti. Hanını hamamını, bütün
malını mülkünü ona teslim etmiúti. Kelo÷lan’ın türküsünü iúitince Tahir yanına
gitti. Ondan meseleyi anlamaya çalıútı. Kelo÷lan bundan mektubu sakladı. O,
yalvardı. En sonra mektubu çıkarttı. Kelo÷lan’dan kızın sözlerini iúittikten sonra,
maldan mülkten vazgeçti. Kelo÷lan’ı yanına, odasına aldı. Üste baúa çuha elbise
aldı. Baúına sarık sardı. Kordonlu saat astı. Aya÷ına çizme giydirdi. Kelo÷lan’ı
ayna karúına götürdü. Eline yüzüne çaldırdı. “Allah, bizi bir kıyafette yapsın”
dedi. Hak Teâlâ, onları bir kıyafete koydu. Tahir, “Kelo÷lan, bu kırk dükkân, bu
692
han hamam senin. Bu a÷anın da kızı senin olsun” dedi. Tahir’le Kelo÷lan’ı kimse
ayıramadı.
Kelo÷lan handa kaldı. Tahir atını çıkardı; bindi, memleketine revan oldu.
Memlekete yaklaúır iken, her yeri toz duman sardı. Bu toz duman Tahir’in atının
aya÷ından çıkar idi. Bunu gören Karaçor’un anası padiúaha koútu. “Bu Tahir’dir”
dedi.
Tahir, Zühre’nin sarayının altına geldi. Aldı Tahir bakalım Zühre’ye ne
söyledi:
Merdum’dandır Merdum’dan
Dolandım geldim sarayın ardından
Hey, uyur isen uyan be Zühre’m
Sevdi÷in artık karúında (2)
Bir kıpırtı çıkmadı. Aldı Tahir yine:
Baban inmemiú tahtından
O da benim bahtımdan
Ey, bizim senle kavlimiz var idi
Durmazsın ahdinde hey!
Tamam, çekilirken kız uyandı:
Uyur idim uyandım
Gül yastı÷a dayandım
Hey, bir incecik ses iúittim
Onu da Karaçor sandım
Bir incecik ses iúittim
Onu da Karaçor’a benzettim
Kız saldı zembili. Tahir’i saraya çektiler. Gene geldiler, onları yakaladılar.
Padiúahın huzuruna götürdüler. Ça÷ırdı padiúah bir do÷ramacı. “Bana iki gözlü bir
sandık yapacaksın, eni boyu úu kadar olacak” dedi.
Mastoru2431 sandı÷ı yaptı getirdi. Sandı÷ın bir gözüne Tahir’i koydular,
öbür gözüne yemek içmek koydular. Sandı÷ı kilitlediler. Onu gemi ziftiyle
2431
Usta.
693
ziftlediler. Bir hamal ça÷ırdılar. Hamal sırtına yüklendi sandı÷ı. Padiúah baba
emretti, “Var bunu denize sıbıt”2432 dedi.
Hamal bunu yüklendi. Denize gider iken, Tahir hamala yalvardı. “Beni
Zühre’nin sarayının üst tarafından at” dedi. Hamal baba, “øhtiyarım o÷lum, pek
uzak orası” dedi. Tahir, “Baba, sözümü dinle. Seninle arúı âlâda görüúürüz” dedi.
Hamal, sözünü iki etmedi ve sandı÷ı sarayın üst tarafından attı. Sarayın
altından geçerken Zühre Hanım gördü. Aldı bakalım ne söyledi Tahir’e:
Binmiúsin geminin paresine
ønmiúsin úah suyunun arasına
Hey, benim babamda din iman yokmuú
Allah’ım kurtarsın seni.
O zaman tutturdu Tahir:
Binmiúim geminin paresine
øndim úah suyunun arasına
Senin babanda din iman yoktur
Allah’ım kurtarsın beni.
Aldı su, bunu götürdü. Fas padiúahının memleketine çıktı. Fas padiúahının
üç kızı vardı. Deniz boyunda gezerken sandı÷ı gördüler. En büyük kız, “Kardeúler
bir sandık geliyor. Malsa, benim olacak” dedi. Ortanca kız, “Çeyizse, benim
olacak” dedi. En küçük kız, “Cansa, benim olacak” dedi.
Sandı÷ı tutarak çıkardılar kenara. Baktılar hiç bacası kapısı yok. O zaman
oradan bir baltacı geçerdi. Balta kolunda idi. Çakı belinde idi. Bu kızlar bu baltacı
babayı ça÷ırdılar. “Sana üç altın verece÷iz, parçala úu sandı÷ı” dediler. Baltacı
baba, paraları sevinçle cebine koydu. Baltayı eline aldı, baúladı sandı÷a vurmaya.
Birinci ikinci baltada Tahir içeriden duydu. Üçüncüde Tahir söylemeye baúladı:
Be baltacı, be baltacı
Yavaú yavaú vur baltanı
Hey, öksüz Tahir buradadır
Yararsın baúını, hey!
2432
Atmak, fırlatmak.
694
Baltacı, “øçinde úeytan var” diyerek kaçtı. Kızlar baltayı alıp yavaú yavaú
açtılar. Tahir’i gördükten sonra donakaldılar. Büyük kız dedi:
Okúayalım kardeúler okúayalım
Benim odayı döúeyelim
Bu öksüzün kahrı çoktur
Üçümüz beraber üleúelim.
Ortanca kız:
Okúayalım kardeúler okúayalım
Benim odayı döúeyelim
Üçümüz beraber üleúelim.
Küçük kız:
Okúayalım ablalar okúayalım
Benim gül bahçesini döúeyelim
Ben onu koçbaúıma üleúirim.
Aldı Tahir:
Sarayın ardı da÷ mıdır?
Etrafları ba÷ mıdır?
Biz burada zevkte sefada
Acaba benim Zühre’m sa÷ mıdır?
Biz burada zevkte sefada
Acaba benim yârim sa÷ mıdır?
Büyük kızın elini öptü, “Sen benim büyük ablamsın”, ikincisinin elini
öptü, “Sen küçük ablamsın”, üçüncünün elini öptü, “Sen kız kardeúimsin” dedi.
“Bize ne yakıúır, dedi üçü de. Biz ahiret kardeúi olduk. Bunu memleketine
yollayıp hasretine kavuúturalım” diye konuútular. Torbasına ekme÷ini koydular,
cebine harçlı÷ını verdiler. Memleketine yolladılar.
Tahir bir akúam geç vakit memleketine gelir. Babasının kapısını çalar.
øçeriden babası üzüntüyle, “Bizim kimsemiz yoktur, bu vakit kapıyı kim çalar”
der. “O÷lunuz Tahir’dir” der.
695
Açarlar kapıyı. Sarmaútılar, a÷laútılar. “Bu dar dünyada görüútük mü söyle
o÷lum Tahir ” dedi babası. Tahir, “Allah’ın emriyle yarın bana dünürlü÷e
gideceksin “ dedi. Babası, “O÷lum sen canını zor kurtardın. Vazgeç bundan. Ben
sana baúka kız bulaca÷ım” dedi.
Sabah oldu babası gitti padiúahın yanına. Dünürcü gelen delik iskemleye
oturur. O da oraya oturdu. Padiúah, ‘kim için dünürlü÷e geldi’ diye düúündü.
“Buyur, kim için dünürlü÷e geldin” dedi. “Allah’ın emriyle o÷lum Tahir’e kızını
istemeye geldim” dedi. “Sen onu unutamadın mı? O öldü, bitti” dedi padiúah.
Tahir’in babası, “Hayır” dedi. “Git o÷lunu topla gel” dedi.
Tahir’i arkasına alıp padiúahın huzuruna vardı. Padiúah Tahir’e, “O÷lum
Tahir, sana çok eza cefa yaptım. Allah öldürmedi. Sana kızımı veririm. Yalnız
bana üç de÷iúik türkü söyleyeceksin, Zühre’yi katmayacaksın” dedi. Padiúah baba,
Karaçor’u ça÷ırdı, “O÷lum Karaçor, on iki dönüm çayırım var deniz boyunda.
Onu on bir saate kadar biçeceksin, kurutacaksın, tepe yapacaksın. Saat 11’de
burada olacaksın.
Karaçor kosayı eline, torbasını beline çayıra çekti gitti.
Gelelim Tahir’e. Padiúah baba bindi bir doru ata. Sivil urbalarını giydi.
Tahir’i hiç görmeden gitti kenara. Tahir’i divan diktiler. Arkasına cellat koydular.
E÷er Zühre’yi katarsa o dakikada kellesini uçuracaklar. Aldı Tahir:
Emir beyim binmiú doru ata
Geliyor baka baka
Üstündeki Emir beyim
Ne pek benzer hazreti Musa’ya
Padiúah biner bir kır ata

Emir beyim binmiú kır ata
Geliyor baka baka
Üstündeki kiúi Emir beyim
Ne pek benzer hazreti øsa’ya
Padiúah biner kara ata

Geliyor baka baka
Üstündeki Emir beyim
696
Ne pek benzer Zühre’me
Cellat vurur kılıcı.
Karaçor’un anası bir küçük çocu÷a beú kuruú verdi, Karaçor’a müjdeye
gönderdi. Karaçor ise, çayırı bitirmiú. Küçük çocuk karúı geldi, “Müjde olsun
Karaçor a÷a. Tahir a÷amı kestiler. Zühre sana kaldı” dedi. Karaçor, kosayı
kaldırdı; ba÷ırdı, taúa vurdu. Kosanın sapı köstebek kovu÷una kaçtı ve kosası
Karaçor’u kesti. Kellesi orada yere düútü.
O zaman Zühre iki dü÷ünden kalmıú. Mehter döndü. Karaçor’un anası,
korkusuna evladının acısını da unuttu. Zühre, yemeyi içmeyi kesti. Karaçor’un
anası Zühre’nin yanına gitti. “Bu sevdadan vazgeç. O÷ullarımız gitti, bari seni
kurtaralım” dedi. Kız söyledi, “Dünya yüzünde bu iúten vazgeçmem.”
Karaçor’un anası padiúahın yanına gitti. “Padiúahım bu kız yemez içmez
oldu. Tahir’in etinden piúirelim, belki bu sevdadan vazgeçer” dedi. Padiúah,
emretti, “Kesin” dedi.
Güzel satır ile kıydılar eti. Bir tava içerisinde kavurdular. Cadı kadın, kızın
önüne götürdü. Kız aldı:
Hey tatarlar, vay tatarlar
Ne zamanda ok atarlar, hey!
Kasap dükkânlarında et tükenmiú
Tahir’imin etini satarlar
Deyip, tavayı sıbıttı.
O zaman Zühre, Karaçor’un anasına, “Tahir’in mezarını açın, öldü÷ünü
göreyim. Ölü so÷uktur. Yüre÷im belki vazgeçer bu sevdadan” dedi.
Koca karı gitti padiúahın yanına, “Padiúahım, kız Tahir’in mezarının
açılmasını ister” dedi. Padiúah, “Açın, ama üstünde baúında bıçak olmasın” dedi.
Aradılar koca karılar kızı, bulamadılar. Kız ise, saçlarının arasına kalem traúı
soktu, mezarın içine indi. Kalem traúı çıkardı ve kalbine sapladı. Koca karılar, az
durdular çok durdular; Zühre geri gelmedi. Cadı karı dayanamadı; gitti, mezarın
içine indi. Baktı, ikisinin vücudu kaynaúmıú birbirine.
Cadı karı, kasabın kemikten eti ayırdı÷ı gibi onları birbirinden çakı ile
baúladı ayırmaya.
697
Mezara karúı bir demirci ustası geldi. Elinde on kiloluk bir tokmak vardı.
Padiúah emretti ustaya, “Çek úunu kırk adım geri, bir tokmak at úuna.”
Usta kırk adım geri çekmeye sabredemedi. On adım çekti ve vurdu
kafasına. Cadıdan Tahir’le Zühre’nin arasına kan saçıldı. O kandan bir eúek dikeni
zuhur etti. Tahir bir ak gül idi, Zühre bir kırmızı gül idi. økisi bir yere kavuúmaya
çalıúırken, bu eúek dikeni onları böldü; ayırdı, kavuúturmadı.
Bunlar dünyada kavuúmadı. Ahirette kavuúacaklardır. Dü÷ünleri de
mahúerde olacaktır.
I.3.1.2. Aúk ve Kahramanlık Hikâyeleri
I.3.1.2.1. Bey Böyrek’le Akkavak Kızı2433
Bey Böyrek, babasının adını bildiremeyece÷im, padiúahmıú. Babasının
çocu÷u olmazmıú. Çıkmıú uúa÷ı olsun diye bir çare aramaya.
Bir çölde abdest alıyor padiúah. Namaza niyet ederken bir derviú, “Dur
padiúahım ben de alayım abdestimi, beraber kılalım” dedi. Namaz bittikten sonra
Padiúah, “Derviú baba, benim padiúah oldu÷umu bildin. Benim derdime derman
sen olacaksın” der. “Söyle padiúahım, derdin nedir?” Padiúah, “Benim uúa÷ım
olmuyor. Bunun için çıktım çare aramaya. Bunu isterim. Benim de bir uúa÷ım
olsun” der.
Derviú, cebinden çıkarıp bir elma verir padiúaha. “Bu elmanın kabu÷unu
soyacaksın. Sizin ahırda bir kısrak var. Onun da hiç tayı olmuyor. Elmanın
kabuklarını kısra÷a vereceksin. øçerisini hanım yenge ile ikiniz yiyeceksiniz. Daha
sonra sizden bir zürriyet olacak. Çocuk olursa ben gelmeden adını
koymayacaksınız. Kız olursa adını ne istersen koy” der derviú.
Tutup padiúahın bir uúa÷ı oluyor. Kısra÷ın da bir tayı oluyor. Bekliyor
padiúah derviú gelsin, uúa÷ın adını koysun. Yok, derviú gelmiyor. Tellallar
ba÷ırtıyor, “Buyurun, padiúahın uúa÷ının adını koyuyorlar bu gün” diye.
Hazırlıklar oluyor. Derviú yetiúiyor, “Ne oldu padiúahım, benim o÷lumun adını mı
koyuyorsunuz” demiú. Padiúah, “Adını koyuyoruz derviú baba, çok bekledik
gelmedin. Bugün koyuyoruz o÷lumun adını” der. Derviú, “Benim o÷lumun adı
2433
1951 yılında Rıza Mollov tarafından Nablanovolu 1909 do÷umlu Irza Halilov Çobanov’dan
derlenmiútir. Bkz. Halime Usanmaz. agt. ss.58-66.
698
Bey Böyrek olsun. O÷lum adını bil. Senin arkan hiç yere gelmesin” der ve sırtını
sıvazlar.
Derviú oradan, “Hadi hoúça kalın” deyip ahıra girer. Ahırda atın tayına ad
koyar. “Atın adı Bengi Boz olsun. Senin önüne çeltik atacak olmasın” deyip, atın
arkasını sıvazlar.
Oradan çıkıp, kayboluyor derviú. Bey Böyrek büyüyor. Giriyor, on sekiz
on dokuz yaúlarına. Baúlıyor pehlivanlarla güreúmeye. Orada güreúmeye
baúladıktan sonra iúi çıkarıyor baúa. Onu yenecek bulunmuyor o vilayette. Bir
baúka memlekette Akkavak pehlivan varmıú diye iúitir. “Ben gidece÷im bu
pehlivanla güreúmeye” deyip babasından izin alır. Atını ahırdan çıkarıyor. Binip
atın üstüne, “Neredesin Akkavak pehlivan” deyip yolu tutuyor. Kırk günlük
yolmuú Akkavak pehlivanın konakları. Kırk günlük yolu bir günde almıú Bey
Böyrek, Bengi Boz’la. Varıyor Akkavak pehlivanın yanına, “Yarınki gün seninle
güreú yapalım” diyor. “Yapaca÷ız” diye dogovor yapıyorlar. Akkavak pehlivan,
“Ben seni yenersem seni cellat ederim. E÷er sen beni yenersen, sana teslim
olurum” deyip gidiyor konaklarına. Devrisi gün çıkıyorlar güreúe.
Cemaat toplaúıyor. Akkavak’la Bey Böyrek çıkıyorlar güreúe. Bayaca bir
güreú yapıyorlar. Peki, ama ne Akkavak pehlivan yenebiliyor ne Bey Böyrek. Söz
yapıyorlar, devrisi güne bırakıyorlar güreúi. Bey Böyrek o gece geliyor kona÷ına.
Kona÷a gelince, “Dur, atımı dolaúayım. Niçin o gün yenememiú Akkavak
pehlivanı” demiú. Canı sıkılarak gitmiú atının yanına. Ata, Hak tarafından dil
verilmiú, “A÷a, ne düúünüyorsun” demiú at. “Ne düúünmeyeyim? Bugün
Akkavak’ı yenemedim. Bıraktık yarınki güne, ama korktum ki yenecek.” At,
“A÷a, hiç korkma. Onun bir iki bir iki gö÷sünü sıkacaksın” demiú. “Öyle
orospuluk olur mu” der Bey Böyrek. “Seninle güreúen orospudur” der at.
Öyle deyip bırakıyor. Sabah gene toplaúıyorlar. Baúlıyorlar güreú tutmaya.
Bir iki bir iki Akkavak’ın gö÷sünden tutunca Akkavak pehlivanı yeniyor.
Akkavak, “E, çocuk sen beni yendin. Seninle bir kavlim var. Yarın at koúusu
yapaca÷ız. Koúuda senin atın benim atımı geçerse, seni cellat ederim. Senin atın
beni geçerse, sana teslim olurum” deyip saraya geliyor. Bey Böyrek geliyor atının
yanına. At, “A÷a, ne oldu” der. “Güreúi kazandım bugün, ama iú dayandı sana.”
“E, ne olacak” demiú at. “Yarın koúu koúaca÷ız.” At, “Bize dayandıysa sen söyle
699
ona tası tara÷ı toplasın. En sonunda yiyecek ****. Beni dinle. O seni aldatmaya
bakacak. ùimdi biz gittikten sonra, nereden salacaklar bizi. Orada seni aldatmak
isteyecek. ùimdi biz atları koyuverdikten sonra, ‘belki sen düúersin, yat benim
dizime diyecek’ E÷er ben düúersem sen, ‘Akkavak Kızı’nı alamadımsa da dizine
bari yattım dersin’ E÷er sen düúersen, ‘ben Böyrek’e gidemediysem baúını dizime
aldım dersin’ demiú. E, ama sakın aldanma. Seni aldatıp kaçacak.
Devrisi gün çıkıyorlar koúuya. Bey Böyrek ile Akkavak Kızı gidiyorlar
Uykuluca çayıra. Salıyorlar atları. “Gel, Bey Böyrek yat benim dizime, e÷er ben
düúersem sen alamadıysan da bari dizine yattım dersin. Sen düúersen
gidemediysem de Bey Böyrek’i dizime bari yatırdım derim” deyince Bey Böyrek
aldanıyor. Aldanıp, yatıyor Akkavak Kızı’nın dizine. Onun baúını kaúırken uyutup
baúını yere bırakıyor. Kalkıp Akkavak Kızı, atına binip kaçıyor.
Bengi Boz baúlıyor Bey Böyrek’in etrafında dolanmaya. Yok, onu nasıl
uyandırsın. Kiúneyip kiúneyip baúlıyor üstünde eúinmeye. En sonunda Bey
Böyrek uyanıyor. Uyandıktan sonra Bengi Boz, “Davran, a÷a. Yarım günlük yol
aldı kız. Sık kolanlarını atla sırtıma. Növbet ta bizimdir” der. Bey Böyrek atlıyor
atın üstüne. Tutuyorlar yolu, kızı yarı olda geçiyorlar. Varıyorlar konaklarına. Ata
veriyorlar yemi. Bey Böyrek kahve içiyor. Akkavak Kızı geliyor, “Cellat” diye
ba÷ırıyor. Bey Böyrek’i cellat ettirecek. Cemaat, “A be bakın bu kıza neyi cellat
ediyor? Çocu÷un atı yemin yedi, Bey Böyrek kahvesini içti” diyorlar. Akkavak
Kızı geliyor, bakıyor ki at yemiú yemini. Ne yapsın, geliyor Bey Böyrek’e teslim
oluyor.
Bir iki gün sonra alıp gidiyorlar Bey Böyrek’in memleketine. Oraya
gittikten sonra, babasıyla karúılaúıyor Bey Böyrek. Hoú beú ederler babasıyla.
Çıkıyor Bey Böyrek kahveye. Babasının Kel Vezir’inin çocu÷u kahvede oturmuú,
orda sohbet ediyorlar. Bey Böyrek’in komúuları, “Be, Bey Böyrek’i gördünüz mü
ne adammıú. Akkavak Kızı’nı gitti de aldı” diyorlar. Kel Vezir’in o÷lu onlara, “A
be, çok büyük iú mi kız almak? Onu siz babayi÷itlik mi sanırsınız? Kız alacak
olduktan sonra, ben size suyolundan on kız tutuvereyim. Bey Böyrek’in babasının
baúka devletlerde bu kadar topra÷ı var. Onu geri alsın. Bileyim onun
babayi÷itli÷ini” der.
700
Bunu iúittikten sonra Bey Böyrek gelip babasına, “Baba, senin bu kadar
topra÷ın var mı baúka padiúahta” diye soruyor. “Var o÷lum” der babası. “Ben onu
gidip alaca÷ım.” Babası, “Ben ona çok adam kırdırdım, alamadım. Sen de
alamazsın” der. Bey Böyrek, “Alaca÷ım baba, gidip alaca÷ım. Bana, kırk gün
müsaade. Kırk güne kadar bu topra÷ı alamazsam ve de eve gelmezsem Akkavak
Kızı’nı Kel Vezir’in o÷luna verin” der. Babası, otuz dokuz asker verir Bey
Böyrek’in yanına. Bey Böyrek’le kırk oluyor. Babası, “Sana ısmarlayayım, bu
padiúaha giderken üç çayır vardır orada uyumayın. O padiúahın sarayı yakındır.
Her gün gözletir. Sizi orada uyurken tutar. Mahpus eder” deyip ısmarlıyor. Bey
Böyrek alıp askerleri gidiyor. O çayıra yetiúiyor. Salıyorlar atları. Çok
yorulmuúlar, yatıp uyuyorlar.
O padiúah, pencereden bu askerleri görüyor. Yolluyor oraya yüz asker.
“Gidin bu adamları tutun, mahpus edip benim katıma getirin” diyor. Gidip bu yüz
asker eriúiyorlar çayıra. Çıkıyor Bengi Boz, bu yüz askere karúı koyuyor. Yüz
askerin bayasını çifte ile öldürüyor. Bir kaçı kaçıyor. Padiúah yeniden iki yüz
asker gönderiyor. Gidip, bu adamları tutup padiúahın huzuruna getiriyorlar. Bengi
Boz, yabanî olup kaçıyor. Padiúah, “Bunları mahpus edin zindana” diyor.
Onları mahpus ettiriyor. Kırk gün sonra mahpusta Bey Böyrek, baúlıyor
a÷lamaya. Babasına vadetti ki, ‘kırk gün gelmezsem Akkavak Kızı’nı ver Kel
Vezir’in o÷luna’ dedi÷inden vakit gecikmiú. Onun için canı sıkılıp a÷lıyor ve de
türkü çalıyor.
O padiúahın bir kızı varmıú. Gidip padiúaha, “Baba niçin bu adamları
mahpus ettin? Kırk gündür dıúarı koyuvermezsin. Bunlar istemez mi yıkansın,
istemez mi traú olsun” deyince, Padiúah emir eder, “Salın mahpusları yıkansınlar
ve traú olsunlar.” Gelip, zindancı baúı kapıyı açıp bunları salıyor. Çıkıyorlar
askerler yıkanmaya. Bey Böyrek çıkmıyor. “Bana dünya haram” diyor. Padiúahın
kızı gelip, “Be çocuk, ne için çıkmazsın da yıkanmazsın” der. “Ben çıkmam, bana
dünya haram.” Kız, “Niçin haram” diye sorar. Bey Böyrek, “Ben buraya geldim
kaville. Babamın senin babandan varmıú bu kadar topra÷ı. Onları almaya geldim.
Senin baban beni tutup mahpus etti. Ben aldıydım Akkavak Kızı’nı. Bıraktım
babama. Kırk güne kadar gelmezsem, Kel Vezir’in o÷luna verin dedim. øúte bu
gün kırk gündür. Bunun için a÷lıyorum” der. “E çocuk, sen beni almaz mısın?
701
Sana ben bir kolay söyleyeyim de seni buradan kurtarayım. ùimdi bunu yap.
Babam bu gece uykuda iken ben gelip kapıyı açıp seni çıkaraca÷ım. Çıkardıktan
sonra gidip babamı uykuda bulasın. Babamın bo÷azından sıkasın. Önüne dogovor
kâ÷ıdını atarsın. ‘Senden padiúahım, isterim babamın topra÷ını. Benim kırk
askerimi kapadın. Hem de askerlerimi isterim. Bunları verece÷ine, babamın
topra÷ını verece÷ine imzala úu senedi” dersin. Ne yapacak ister istemez
imzalayacak senedi. ømzalattın mı senedi gelip beni bulasın” der. O akúam kız,
kapıyı açıp Bey Böyrek’i salıveriyor.
Bey Böyrek, “Padiúahım, senden isterim kapalı kırk askerimi. Bunları
verece÷ine vurasın imzanı. Babamın topra÷ını da vereceksin. Bunu da vur imzanı”
der.
Ne yapsın padiúah, beni öldürecek diye ister istemez babasının topra÷ını
ve askerleri verdi÷ine vuruverir imzayı. Alıp çocuk dogovoru eline, çıkıp
padiúahın yanından, kayboluveriyor. Padiúahın kızının yanına geliyor. “Aldım
babandan dogovor ka÷ıdını. Yok, müsaadem buradan askerlerimi alayım. Ben
úimdi yalnız gidece÷im babama. Haberim var ki, Akkavak Kızı’na Kel Vezir
o÷luna dü÷ün yapıyorlar. Ben gidip dü÷ünü durduraca÷ım. Dü÷ünü durdurunca
gelip hem askerlerimi hem de seni alaca÷ım” deyip kızdan bir at alıyor. Binip atın
üstüne, “Hadi hoúça kal” deyip gidiyor.
Bir iki gün yürüdükten sonra at altından fırlayıp ölüyor. Bey Böyrek
kalıyor yayan. Bengi Boz, o halde çıkıp yetiúiyor. Hemen Bey Böyrek hiç
sormadan Bengi Boz’un sırtına atlayıp yolu tutup gidiyor. Bir orak kadar gittikten
sonra Bengi Boz duruyor. “A÷a, ben gayrı gitmeyece÷im” der. Bey Böyrek,
“Niçin gitmeyeceksin” diye sorar. “Bak, kırk gün oldu kaltak sırtımda sıkılı, gem
a÷zımda takılı. Su buldumsa dizime kadar içtim. Ot buldumsa dizime kadar
otladım. Al kalta÷ı sırtımdan bak benim halim nasıl?” Bir de Bey Böyrek tutup
sırtından kalta÷ı alıyor. Atın derisiyle beraber kalmıú kaltak. “Bu günden bu güne
ben sana yardım etmem” deyip Bengi Boz kayboluveriyor.
Bey Böyrek gene yayan kalıyor. Babasına yakın bir komúuda çırak oluyor.
Kendi urbaları eskimiú. Baúına giyiyor bir kuzu iúkembesi. Çorbacıda koyun
güdüyor. Çorbacının komúusu, Bey Böyrek’in çorbacısına, “Hadi bizde gidelim
dü÷üne. Bu senin çıra÷ı da götürelim dü÷üne. O güreúirmiú hem de güzel
702
güreúirmiú” diye haykırır. Çorbacısı, “A be bırak. Böyle kelce güreú yapar mı? O
hep gene becerir koyun gütme÷i” der. Komúusu, “Götürece÷iz” deyince; A÷ası,
“Hadi götürelim” der. Toplaúıp bunlar çekilirler dü÷üne. Bir de dana alırlar.
Dü÷üne danayı bahúiú götürürken, Bey Böyrek, “A÷a ver danayı ben götüreyim”
der.
Dana kuvvetliymiú. Dana delilenirmiú. Çırak, bir iki tart tıkta danayı
dizlerinin üstüne düúürmüú. Dana uslanmıú. Güreú yerine eriúiyorlar. Bakıyorlar
güreú toplanmıú. Küçük ortaya çıkmıú. “Hadi be çırak çıksana küçük orta
güreúine” demiúler. Bey Böyrek, “Benim ta vaktim var” demiú. “A be, sen küçük
ortaya çıkmıyorsun da büyük ortaya mı çıkacaksın” demiúler çıra÷a.
Büyük orta pehlivanları çıkmıú ortaya. “Hadi be çırak, büyük orta çıktı
meydana” demiúler. Çırak, “Benim daha vaktim var” demiú. “A be, getirdin bu
çıra÷ı böyle kelce güreú yapar mı” demiú çorbacısı.
Arkadan çıkmıú baúpehlivanlar güreúe. Bir de bakmıúlar ki, çırak
urbalarını sırtından çıkarmıú. Getiriyorlar çıra÷a bir kispet, uymuyor. Arkadan
getiriyorlar bir kispet onlar da uymuyor. Bey Böyrek’in babasına, “Nerede sizin
Bey Böyrek’in kispeti? Görelim bir kez daha. Hem de bu çocuk Bey Böyrek’e çok
benziyor” demiúler. Bey Böyrek’in babası, “Akkavak Kızı’ndadır Bey Böyrek’in
kispeti. Gidin de ondan alın” der. Gidiyorlar Akkavak Kızı’na. “Ver bize Bey
Böyrek’in kispetini” diyorlar.
Alıp, Bey Böyrek’in kispetini güreú yerine getiriyorlar. Bey Böyrek alıp
kispeti giyiyor. Kispet aynı uymuú. Çıkmıú güreú tutmaya. E, ama bakıyorlar ki ne
yaman benziyor Bey Böyrek’e. Bey Böyrek tutuyor güreúi. Baúı yeniyor. Yok,
kim çıksın Bey Böyrek’e? Aya÷ından çıkarıp kispeti urbalarını giyiyor. O
pehlivanın bahúiúlerini veriyorlar. O da, “Benim a÷ada çok. Ben bahúiú
istemiyorum” der. “Ne istersin ya baúpehlivan” diye sorarlar. “Ben gidip dü÷ün
evinde koca yengelere çalgı yapayım. Ben çalgıyı da biraz beceririm. Söyleyin
padiúaha, jandarmaları beni dövmesinler. Ben bunu isterim. Bahúiú istemem” der.
“Bu iú kolay! Sen dü÷üne gitmek istersen sana kimse vurmaz. Git” derler. Salık
verirler.
E, ama kispeti aya÷ından çıkarırken, Akkavak Kızı’ndan bir yüzük varmıú
Bey Böyrek’te. Yüzü÷ü kispetin uçkurlarına sokmuú. Akkavak Kızı’na kispeti
703
götürmüúler. Akkavak Kızı kispeti yeniden ya÷lamak için sürterken kispetin
uçkurunda yüzü÷ü buluyor. Bulunca gülmüú. Yalnız o güne gelinceye kadar hiç
gülmemiú. “Niçin gülüyorsun” diye koca karılar ona sormuú. O da gene hiç
söylememiú. Bey Böyrek’in sa÷ oldu÷unu, çıkıp geldi÷ini dememiú.
O gece Bey Böyrek ufarak bir tambura buluyor. Dü÷ün evine geliyor. Kına
gecesi gelip kapının arkasına oturuyor. Yengeler, hanımlar çıkıyor oynamaya. “De
bakalım kelce, sende tambura var. Biraz bize de çal” deyince; “Çalayım koca
yengeler” der Bey Böyrek.
Çıkıp Kel Vezir’in büyük gelini baúlıyor oynamaya. Kelce baúlıyor
a÷ızdan söylemeye.
“Çıktı Vezir’in büyük gelini
Sıktırmıútır ince belini”
O da, “Nasıl kelce bu? Benim kimin gelini oldu÷umu bildi” der. Çıkıyor
Kel Vezir’in ortanca gelini, “De bakalım be kelce ben de oynayayım biraz” der.
Alıyor tamburayı kelce,
“Çıktı Kel Vezir’in ortanca gelini
Sıktırmıútır ince belini” der.
Baúka orospunun birisi, “Bu Kel Vezir’in gelinlerini biliyor. Dur, ben de
çıkayım. Beni bilecek mi bu kelce. De bakalım be kelce, bana da biraz çal da ben
de oynayayım” der. Baúlıyor kelce yeniden çalgıya,
“Hadi hey o..ospu sen çıkmıúsın ama
Bilir misin nerede yaptıklarını” der.
O da, “Ben bunu bildim. Biz buna kelce deriz, ama bu kelce de÷ildir. Bu
Bey Böyrek’in kendisidir. Benim nerede ne yaptı÷ımı biliyor” der.
Öyle dedikten sonra halk sükûnete varıyor, “Be, sen ne dersin? Biz, Bey
Böyrek’i öldü bilirdik. Essah mıdır senin konuútu÷un laf” derler. “Do÷rudur. Bey
Böyrek’in kendisidir” deyince; Bey Böyrek, “Ben Bey Böyrek, kendisiyim. Biraz
daha duramadınız mı dü÷ünü yapmadan? øúte benim dogovorum. Babamın
topra÷ını gittim padiúahtan aldım. Mahpuslarımı kurtardım. Bana kanmaz iseniz,
iúte benim dogovorum. Dü÷ün olmayacak” der. Dü÷ünü bıraktırır.
Bey Böyrek, “Ben gene gidiyorum. Mahpuslarımı alıyorum. Geldikten
sonra gene dü÷ünümüzü yapaca÷ız” der. Babasına elveda yapıp gidiyor. Gidip o
704
padiúaha, “Hani benim mahpuslarım? Onları isterim senden” der. Padiúah, “Salın
bu adamın mahpuslarını” der. Mahpusları salarken sayıyorlar. Çıkıyor otuz dokuz
kiúi. Peki, ama padiúah kapadıydı kırk kiúi. “Padiúahım isterim senden kırk kiúi.
Lazım da, tamam edesin” der Bey Böyrek. Padiúah öte çeviriyor yok, bu yanı
çeviriyor yok. Ne yapsın âlemden bin kiúi veremiyor. Kendi kızını veriyor. Kırk
kiúiyi tamam ediyor. Bey Böyrek alıp Mahpusları babasının memleketine gidiyor.
Gelince babası, “Hoú geldin be o÷lum! Ne var, ne yok? Ne oldu? Topra÷ı
alabildin mi” diye sorunca, babasına dogovor ka÷ıdını veriyor. Ondan sonra bir
kaç gün sakinleúiyorlar.
ølk evvel Akkavak Kızı’yla Bey Böyrek kendi dü÷ününü yapıyor. Dü÷ünü
yaptıktan bir iki gün sonra, aldı÷ı kızı Kel Vezir’in o÷luna veriyor. Ondan sonra
onun da kırk gün kırk gece dü÷ününü yapıyorlar. Bir daha geçinmelerine
gidiyorlar.
I.3.1.2.2. Bey Böyrek2434
Bey Böyrek bir padiúahın uúa÷ı. Babasına, “Baba, bana kırk kiúi ver. Urum
kralına baskına gidece÷im” der. Babası, “Çocu÷um gideceksin, ama Uykucu
çayırında beygirleri dinlendirmeyeceksin” der.
Babası verdi ona kırk atlı. Vardı çocuk Uykucu çayırına. Beygirleri
dinlendirirken uyudular kaldılar. Onlar uyurken, Urum kralının askerleri sardı
onları.
Bey Böyrek’in atı, sahibinin üstünden atladı bir iki defa uyansın diye. Bey
Böyrek uyanmadı. At gördü ki, düúman geliyor, kaçtı.
Urum kralının askerleri tuttular kırk kiúiyi, koydular zindana. Bey Böyrek
de onlarla. Tam yedi sene denince durdular zindanda. Urum kralının kızı bir gün
øncil’e bakarken, Türklerin bugün bayramı oldu÷unu gördü. “Koyuverin bunları
bayramlarını yapsınlar” diye emir verdi. Bey Böyrek aldı sazını indi kalenin
boyuna denize. Gelip geçen gemilere baktı. Babasının gemisini görünce aldı sazı
eline:
“Gemici baúı neredendir geliúin
O sıladan haber beklerim.”
2434
705
Gemici bunu iúitince yavaúlattı gemiyi. Yanındaki arkadaúları gemiciye,
“Bu Bey Böyrek’tir” dediler. Gemici, “Yedi sene oldu zindanda Bey Böyrek.
Etinden baúka kemi÷i de çürüdü” dedi. Bey Böyrek gene aldı sazı eline:
“Mekânımız oldu zindanın taúı
Gözlerimi bürüdü zülfünün traúı
Kırk kiúiyle yatarım Urum kralının zindanında
Babamı sorarsan gemici baúı, padiúahtır
Ben de Bey Böyrek o sıladan haber beklerim.”
Aldı gemici:
“Babanı sorarsan Bey Böyrek
Bu dünyadan gider oldu.
Ananı sorarsan
Sana a÷laya a÷laya beli büküldü.
Bengi Boz’u sorarsan
Saz tepesi nafakası oldu.
Akkavak Kızı’nı sorarsan
Kel Vezir’in o÷luna gider oldu.”
Gemici, saldı gemiyi gitti.
Gelelim Bey Böyrek’e. Akúamlar garip oldu, topladılar kırk kiúiyi
koydular zindana.
O gün Urum kralının kızı, denizin boyundaki sarayda imiú. Bey Böyrek ne
söylemiú dinlemiú, yazıya almıú. Akkavak Kızı ile Bengi Boz’a kalem
yürütememiú. Kız, neden Akkavak Kızı ile Bengi Boz’a kalem yürümedi, buna
merak vermiú. Giyiyor zabit urbasını, gidiyor zindana. Varsa, bekçi uyumuú. Kız,
bekçiye bir úamar vuruyor. Bekçiye, “Git, var bul bana üç senelik úarap. Vedreni
doldur gel” demiú. Kız kapıya varmıú haykırmıú, “Bey Böyrek adında olan gelsin
kapının baúına.” Bey Böyrek’in arkadaúları, “Git, sana haykırıyorlar” demiúler.
Bey Böyrek de kapıya gitmiú. Kız, “Benim babamın dinine dönersen, seni bu
zindandan kurtaraca÷ım” demiú. Bey Böyrek, Ben daha yedi sene yatarım, sizin
dininize dönmem” der. Kız, “Ne gibi dönmeyeceksin” diye sorar. Çocuk, “Sizin
dininiz hak din de÷ildir” der. “Çocuk, sizin dininiz hak din midir” der kız. Bey
Böyrek, “Bizim dinimiz ak dindir” der. Kız, “Haçan sizin dininiz hak dindir, bu
706
zindanın kapa÷ını kaldırın. O zaman sizin dininize dönece÷im” der. Çocuk,
kapa÷ı kaldırır. Kız, Bey Böyrek’i zindandan aldı. Gitti kendi sarayına. øçeri
girdiler. Çocuk kapının arkasında kaldı. Kız, “Bey Böyrek ne için içeri
geçmezsin” diye sordu. Bey Böyrek, “Nasıl geçeyim ben? Yedi senedir
zindandayım. Gurbet böce÷i vardır üstümde” diye cevap verdi. Kız, “Seni yedi
senede bitiremediler de, beni bir akúamda mı bitirecekler. Geç içeri sıkılma” der.
Çocuk oturdu. Kız gene, “Sen söyle bana. Be, seni deryanın boyunda sazla
ne söylediysen hepsini yazdım. Akkavak Kızı ile Bengi Boz’a kalem
yürütemedim. Bunlar nedir diye” sordu. Çocuk cevap verdi, “Akkavak Kızı
yavuklum, Bengi Boz da atımdır.” Kız, “Sen bunları görmeye meraklı mısın” diye
sorar. “Hay hay, meraklıyım” der Bey Böyrek. Kız, “Ben seni salıversem, gelip de
beni alır mısın” diye sorar. Çocuk, “Gelirim, e÷er gelmezsem dinimden döneyim”
der. Kız, “Nasıl gelip alırsın beni” diye sorar. Bey Böyrek, “Muharebeyle gelip
alırım” der. Kız, “Çocuk, babamın askeri seni nerede tuttu” diye sorar. Bey
Böyrek, “Uykucu çayırında” diye cevap verir. Kız, “O zaman bana kulak ver.
Geleceksin uykucu çayırına. Kırk öküzün boynuzuna seksen mum koyacaksın.
Atına binip Urum kralına geleceksin; ‘Babamın sende kırk kiúisi varmıú zindanda.
Adamlarımı vereceksin. Yoksa memleketini yakayım mı’ diye soracaksın. Babam
ülkeyi yaktırmaktansa, kırk kiúiyi vereyim deyip, sana verecek. Çıkarıp sayacak
otuz dokuz kiúi. Adamın biri yok. Sen o zaman adamın birini daha isteyeceksin.
Sana, o adamın yerine asker verecek, diyetini verecek. Sen razı olmayacaksın.
‘Senin kanından olursa alaca÷ım’ diyeceksin. O da beni, sana vermeye razı
olacak” diye söyler.
Kız, çocu÷u saldı. Çocuk da kendi memleketine hızlandı. Birkaç zaman
sonra kasabasına vardı. Çeúme baúında bir kıza rastladı. Onun kız kardeúi
oldu÷unu bildi, ama kendini bildirmedi. Kıza, “Ne han bilirim ne mekân. Beni bu
akúam tanrı misafiri edin” der. Kız kardeúi, “Bir koca ninem var, ona sorayım”
deyip gider. Anası da ona, “Gördün torlak çocu÷u da misafir istersin” diye
azarladı. Kız, “Be ana, niçin öyle dedin. Benim a÷am da gurbette, o da konak
arıyordur” dedi. Anası garipsedi, “Hadi haykır gelsin” dedi.
Çocuk geldi. Hoú beúten sonra oturdular. Laf laftan derken gözüne
duvardaki saz iliúti. Çocuk, “Koca nine kimindir bu saz” diye sordu. “Çocu÷um
707
oralardan hiç konuúma. Sazın sahibini hiç sorma” diye karúılık verir. Çocuk,
“Koca nine koparsa teli, ben yaptıraca÷ım. Azıcık deneyeyim” der.
Koca nine duvardan sazı aldı, verdi. Bey Böyrek, kız kardeúinin sevdi÷i bir
türküyü çalmaya baúladı. Kız bunu duyunca, “Bu a÷amdır” dedi.
Çocuk biraz daha devam edince kız kardeúi a÷asını tanıdı, çünkü bu
türküde kız kardeúinin sırça parma÷ı oynarmıú. Sarmaú dolaú olmuúlar.
Akúam olmuú. Baúlamıú dıúarıda gürültüler. Halk dü÷üne gidermiú. Çocuk,
“Be ana nedir bu gürültüler? Kasaba mı yanıyor ne” diye sormuú. Anası, “Be
o÷lum, söylesem de olur, söylemesem de. Ama kahır olma. Senin yavuklunu Kel
Vezir’in o÷luna veriyorlar. Onun kına gecesi var” der. Bey Böyrek, “Be ana, hadi
hazır olun da biz de gidelim” der. Hazır oldular, dü÷üne vardılar.
O zaman öyle bir adet varmıú. Güveyin masasının üstüne bir elma
koyarlarmıú. Onu okla kim düúürürse, ona bir kese altın verirlermiú, ama bir türlü
düúürememiúler. Bey Böyrek, derviú urbasını giymiú, gezinirmiú orada.
Arkadaúlarından biri, “Bu derviúlerin eli uzundur. Vur úu elmayı da al bahúiúini”
demiú. O da, “Ben bu elmayı düúürürüm, ama bahúiú istemem. Güveyin baúından
kavu÷u düúürece÷im” demiú. Oku almıú, elmayı düúürmüú. Sonra güveyin
baúından kavu÷u çekmiú. Güveyinin de baúı kelmiú. Halk da ona gülmüúler. Bey
Böyrek’in niyeti, güveyi ile maytap yapmakmıú. Orada bulunan halk ona, “Derviú,
hadi git oynat görümceleri de, birkaç para al kendine” derler.
Bey Böyrek razı gelmiú, almıú sazı baúlamıú çalmaya. Oyuna koca
görümce kalkmıú. Bey Böyrek onları tanıdı÷ı için hepsine göre türkü söylemiú:
Kel Vezir’in koca gelini
Kıúlada kestiler beli÷ini
Salla kolunu sal oyna
Sen otur baúkası oynasın.
Kayna karı yerinden kalkmıú, “Ne için kesikmiú gelinimin beli÷i” demiú.
Kayna çemberi kaldırdı. Ne görsün? Bir beli÷i yok. Sonra kalktı Mustafa’nın
karısı. Bey Böyrek ona da söyledi:
Köpe÷imin adı Barakçık
Zindanda kaldı Mustafacık
Bu da Mustafa’nın karısı
708
Sen otur kayna da oynasın.
Sıra kaynaya eldi. Aldı sazı Bey Böyrek:
Bu da Kel Vezir’in koca karısı
Tutmuú baúımın a÷rısı
Sen otur da yeni gelin oynasın.
Oynamaya yeni gelin kalktı. Bey Böyrek yine söyledi:
Bu da Kel Vezir’in yeni gelini
Avluda sıktım belini
Ne bakarsın kinli kinli
Amcasını öldüren gözleri kanlı
Gelin Bey Böyrek’i tanıdı. Oyunu bıraktı. Bey Böyrek’in boynuna sarıldı.
Dü÷ün oca÷ı karıútı. Halk da÷ıldı. Bey Böyrek aldı yavuklusunu, evine gitti.
Haber verdi Kel Vezir’in çocu÷una, “E÷er kız kardeúimi alırsan, dü÷ünün dü÷ün
olsun, dü÷ünün dernek olsun” dedi.
Kel Vezir’in o÷lu buna razı oldu. Bey Böyrek’in kız kardeúiyle evlendi.
Birkaç zaman sonra Bey Böyrek, Urum kralının kızına verdi÷i sözü yerine
getirmek için yola çıktı. Uykucu çayırına vardı. Öküzlerin boynuzlarına mumları
yaktı. Kendi de urum kralına gitti. Bey Böyrek, “Babamın sende kırk askeri
varmıú. Ben onları almaya geldim. Ya ver ya da memleketini yakarız. Uykucu
çayırına bak” demiú.
Padiúah, uykucu çayırına baktı. Uykucu çayırı yanıyor. ‘Kırk kiúiyi
vermek, ülkeyi yaktırmaktan ehvendir’ deyip adamları zindandan çıkardılar. Otuz
dokuz kiúiydi. Adamın biri yoktu. Padiúah, “Asker vereyim yerine” dedi. Bey
Böyrek, “Kabul de÷il” dedi. “Diyetini vereyim” dedi urum kralı. “Senin kanından
olursa kabulüm” dedi Bey Böyrek.
Urum kralı ona kızını verdi.
Bey Böyrek aldı adamlarını. Kızla geldi memleketine. Urum kralının
kızını, verdi zindan arkadaúı Mustafa’ya. Büyük bir dü÷ün hazırlı÷ına baúladılar.
709
I.3.1.3. Masal Tarzında Anlatılan Halk Hikâyeleri
I.3.1.3.1. ùah øsmail2435
Evvel zaman içinde memleketin birinde bir padiúah varmıú. Onun da bir
çocu÷u varmıú. Bir gün çocu÷u bir ormana avlanmaya çıkmıú. Orada bir çeúme
görmüú. Çeúmeye su içmeye gitmiú. Bir de ne görsün? Cadılar görmüú. Tam o
sırada orada yaúayan çingenelerden bir kız gelmiú. O kız, çocu÷a vurulmuú.
Çocuk da ona vurulmuú. Kız ona, “Bir yerde bir çeúme var, oraya tarak
koyaca÷ım. Beni bulmak istersen onunla bulacaksın” demiú. Çocuk eve dönmüú.
Babasına “Ben bir yerde çingene kız gördüm. Ona bana dünürlü÷e gideceksin”
demiú. Babası çıkmıú kızı aramaya. Kondu÷u yerde çingene dururmuú. Onlar o
zaman gitmiú oradan. Babası eve dönmüú. Çocuk babasına “Ne oldu baba” diye
sormuú. “Ne olacak çocu÷um, onlar oradan gitmiúler” demiú. Çocuk, “Ben onları
aramaya gidece÷im” demiú. Yoluna yollanmıú. Gide gide bir eve varmıú. Orada
bir kızın a÷ladı÷ını görmüú ve kıza halini sormuú. O da anlatmıú. “Benim üç
kardeúim vardı. Birini öldürdüler, ikisi de savaúıyor” demiú. Çocuk, hemen onlara
yardım etmeye koúmuú, çocukları kurtarmıú.
Çocuklar ona “Sana kız kardeúimizi verece÷iz” demiúler. Çocuk “Hayır,
ben çingene kızını aramaya gidiyorum” demiú. Çocuklar ona yolda karúısına iki
yol çıkaca÷ını söylemiúler. “Sa÷dan gidersen tamam köyün üstüne varacaksın.
Soldan gidersen önüne Araplar çıkacak” demiúler.
Çocuk yoluna devam etmiú. Çocuk, beygirin üstünde uyumuú. Beygir sola
geçmiú. Çocuk bir uyanmıú, önüne iki Arap çıkmıú. Çocuk “Benimle kim
savaúacaksa geçsin karúıma” demiú. Biri geçmiú, çocuk ikisini de tepelemiú,
geçmiú.
Çocuk yine yoluna devam etmiú. Gitmiú, gitmiú bir köye varmıú, orada bir
dü÷ün varmıú. Çocuk bir ihtiyar kadına sormuú. øhtiyar kadın, çocu÷a hepsini
anlatmıú. “Çingene Gülüzar evleniyor” demiú. ùah øsmail, cebinden tara÷ı
çıkarmıú. Kadına birkaç para vermiú. Karı kendine yeni úalvar almıú. Karı da
tara÷ı Gülüzar’a göstermiú. Gülüzar da “ùah øsmail burada. ùimdi yarıú
2435
Sevim Yıldız. Bulgaristan (Kırcali) Türklerinden Derlenmiú Masallar. øzmir: Ege Ünv.,
Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, 1993, s.233. (Bitirme Tezi)
710
yapacaklar, kim geçerse o benim olacak” demiú. ùah øsmail geçmiú, ikisi
evlenmiúler. Kırk gece kırk gün dü÷ün yapmıúlar. Ben de oradaydım. Bana orada
bir fita budu verdiler. Eve getiriyordum. Dereden geçerken kurba÷alar “urak urak”
diye ba÷ırdılar. Ben onu “bırak diye” anladım. Orada kaldı fitanın budu.
I.3.1.3.2. Tahir ile Zülha2436
Bir varmıú bir yokmuú, bir zamanda bir köyde zengin bir adam varmıú.
Beú yüz dolayında koyun ve keçisi olan bu adam, koyunlarına baktırmak için
Tahir ile Karaçor adında iki çoban tutmuú.
Bu zengin adamın Zülha isminde güzel bir kızı varmıú. Zülha, anne ve
babasının tek kızı oldu÷undan onu hiçbir yere çıkarmıyorlar, hatta onun yeme÷i
bile bir hizmetçisi tarafından yaúamıú oldu÷u odaya götürülüyormuú.
Bir gün Zülha ile Tahir bahçede görüúmüúler. Görüútükleri gibi birbirlerine
âúık olmuúlar. O günden itibaren gerek ev penceresinde, gerek gül bahçesinin bir
köúesinde herkesten gizli uzun uzun aralarında konuúuyorlarmıú.
Bir gece vakti yine böyle Tahir ile Zülha ev penceresinde gizli olarak
konuúurlarken, zenginin ikinci çobanı Karaçor bunu görmüú. Gördü÷ünü zengine
bildirmiú.
–Efendim, diyor, akúam geç vakit ovadan ot biçmekten döndü÷ümde,
Tahir’i Zülha’nın penceresinde konuúurlarken gördüm. Beni görünce Tahir, acele
Zülha ile elleúip kaçtı. Benim için, bu bir úey de÷il efendim, fakat sizin için bu
rezalettir.
Bunu iúiten zengin úaúmıú ve úöyle demiú:
–Karaçor bir defa Tahir’i pencerede gördü÷ünde hemen bana bildir. Biz
onun hakkından geliriz.
O günden itibaren Karaçor’un biricik iúi Tahir ile Zülha’yı gözetlemek
olmuú. Bir akúam vakti yine Tahir ile Zülha pencerede konuúurken Karaçor onları
görmüú ve hemen zengin efendisine bildirmiú.
Zengin hadisenin yalan olmayıp, hakikat oldu÷unu anlayınca kızmıú ve
Karaçor’a dönerek úöyle demiú.
–Karaçor, biz bu köy köpe÷ine ne yapabiliriz?
2436
Emil Boev, Hayriye Memova. Rodop Türk Halk Masalları. Sofya: Narodna Prosveta, 1963,
ss. 57-60; Sevim Yıldız. agt. ss.234-238.
711
Karaçor ise úöyle cevap vermiú:
–Bunun hakkından biz úöyle gelebiliriz. Bir sandık hazırlayalım ve bir
akúam yine Tahir pencereye geldi÷inde onu yakalayıp sandı÷ın içine koyarız ve
kilitleyip en yakın nehre atarız, demiú.
Karaçor ile zengin almıú oldukları kararı yerine getirmiúler.
Bir akúam Tahir’i yakalayıp sandı÷a koymuúlar ve yanına iki somun
bırakıp suya atmıúlar.
Tahir su üzerinde az gitmiú, çok gitmiú bütün saç sakal içinde kalmıú.
Güneúli bir gün imiú. øki kız kardeú nehir kenarına gezmeye çıkmıúlar. Bir
de ne görsünler, su üzerinde bir sandık geliyor.
Büyük kardeú, küçü÷üne dönerek:
–Kardeú, sandıktaki mal ise benim, can ise senin, demiú.
Sandık yanlarına yaklaúınca gegeleri ile sandı÷ı kenara çekip kıra
çıkarmıúlar. øki kardeú sandı÷ı alıp eve getirmiúler. Baltayı alıp sandı÷ı
parçalamaya baúlamıúlar.
Tam bu sırada sandıktan biri seme gibi seslenmiú.
–Baltayı daha kenara vurun, demiú.
øki kız kardeú sandı÷ın içindeki hakikaten can oldu÷unu anlamıúlar. Bir de
ne görsünler, ayın on dördü gibi güzel bir çocuk. Çocu÷u içeri götürüp güzelce
saçını sakalını kesmiúler.
Tahir buralarda dolaúırken Zülha evde gece gündüz demeden a÷larmıú.
Hizmetçileri ona yemek, su götürseler de o hiç bu yemeklerden tatmazmıú bile.
Zavallı Tahir, iki kız kardeúle birkaç gün birlikte yaúamıú ve baúından
geçen bütün hadiseleri anlattıktan sonra bu köyden ayrılmıú.
Maksadı dünyanın bir ucunda da olsa Zülha’yı bulmak ve ona
kavuúmakmıú.
Bir ay yolculuktan sonra Tahir bir gece vakti, ilk çobanlık etti÷i zenginin
evine yetiúmiú. Hiç e÷lenmeden Zülha’nın yaúadı÷ı evin penceresine gitmiú. Bir
de ne görsün, Zülha hep a÷lıyor. Tahir, Zülha’nın derdine derman olmaya
çalıúırken Karaçor Tahir’i yine görmüú, aynı dakikada zengine bildirmiú.
Zengin hiddetlenerek:
–A be Karaçor, Tahir de÷il, onun kemikleri bile kalmadı, demiú.
712
Karaçor ise úöyle demiú.
–østersen gel efendim, Tahir’i kendi gözünle görebilirsin, demiú.
Zengin bir de ne görsün, hakikaten pencerede Tahir. Karaçor’a dönerek
“Kılıcımı alıp onun hakkından gelmeni isterim” demiú.
Kılıcı hararetle alan Karaçor “baú üstüne” demiú ve o günden itibaren hep
Tahir’in peúinde gezmiú.
Gelelim Zülha’ya. O, gece gündüz Tahir için a÷lıyormuú. Ona karúı
aúkının ateúiyle kavruluyormuú.
Birkaç gün sonra Karaçor, Tahir’in ölüm haberini getirmiú, yani onu bir
bahçe içinde sapladı÷ını söylemiú.
Bazı komúular Zülha’nın Tahir’den vazgeçmesi için ona Tahir’in etinden
manca yapıp yedirmelerini söylemiúler. Sonra Tahir’in diz kapaklarının etlerinden
manca hazırlayan hizmetçileri Zülha’ya ö÷le yeme÷ini götürmüúler. Zülha,
hizmetçiler yeme÷i daha kapıdan içeri getirince onun Tahir’in etinden
hazırlandı÷ını anlamıú úöyle türkü söylemiú:
Ha tatarlar, tatarlar,
Birbirine ok atarlar;
Çarúıda et bitmiú gibi
Tahir’in etinden yemek yaparlar.
Türküyü bitirir bitirmez, Zülha siniye bir tekme vurmuú ve evin içine
yuvarlanıvermiú.
Baúka komúuları ise, Zülha’nın düzelmesi için ona Tahir’in mezarını
göstermelerini ve belki de yanına bıçak alır diye, onu iyice yoklamalarını
söylemiúler.
Zülha ise, zülfünün altına bir çakı koymuú, daha Tahir’in mezarını görür
görmez çakıyı çıkarıp kendini saplamıú.
Komúuları Çok yanmıúlar, az yanmıúlar Zülha’yı da Tahir’in yanına
gömmüúler.
Karaçor ise, iki sevgilinin yanından her sabah erkenden çayıra ot biçmeye
geçermiú. Bir sabah yine buradan geçen Karaçor mezarlar baúına dikilmiú ve úöyle
demiú:
713
–Be hey! Böyle sadrazam gibi Tahir, o güzelim Zülha gittiler, biz niçin
duruyoruz bu dünyada? Diyerek elindeki kosayı yukarı fırlatmıú ve kafasını ileri
do÷ru uzatıvermiú, kosa ile kafasını kaydırıvermiú.
Dünyada iki sevgilinin konuúmasına mâni olan Karaçor, mezarda da
rahatça yatmalarına mâni olmak için kosayla kaydırılan kafa, çüverek,
yuvarlanarak iki sevgilinin mezarlarının orta yerine gömülüvermiú.
I.3.1.3.3. ùahsine ve Âúık Garip2437
Bir varmıú bir yokmuú, vaktin birinde bir köyde ùahsine ile Âúık Garip
varmıú. Âúık Garip çok güzel bir çocukmuú, fakat fukaraymıú. ùahsine de
güzelmiú amma o zengin kızıymıú. Onlar büyüyüp delikanlı olmuúlar. Yavuklu
tutunmuúlar.
Bir gün ùahsine Âúık Garip’e “Evlenelim” demiú. Âúık Garip ise “Beni
param yok, iúleyece÷im, para kazanaca÷ım ve sonra evlenece÷iz” demiú. ùahsine
“Ben sana para verece÷im” demiú. Fakat Âúık Garip, “Olmaz” demiú ve
çekilmeye hazırlanmıú. ùahsine a÷lamıú a÷lamıú durmuú. Çekilinceye kadar
vedalaúmıúlar. Âúık Garip çantasını almıú ve Halep’e çekilmiú. Çekilirken
ùahsine’ye “Beni unutma, ben de seni unutmayaca÷ım” demiú.
Halep dedikleri yol üç yıllık yolmuú. Âúık Garip yürümüú yürümüú ve
sonunda Halep’e varmıú. Orada olan arkadaúlarla tanıúmıú. Orada en birinci
çalgıcı olmuú. ùahsine ise hep yollara bakıp dururmuú. Fakat onu niúanlamıúlar.
Bir gün sarayın önünde dururken bir adam görmüú. O adam develerle bir
úey götürürmüú. ùahsine onu görünce yanına varmıú ve “Nereye gidiyorsun” diye
sormuú. O adam “Halep’e gidiyorum” demiú. ùahsine “Sana bir ricam var. Bir
mektup yazaca÷ım. O mektubu Âúık Garip’e götürür müsün? Sana çok altın
veririm” demiú. O adam “Götürürüm ama ben Âúık Garip’i bilmem” demiú.
ùahsine “Sana bir taú verece÷im. O taú suyunu kirletirse ona vereceksin mektubu”
demiú. ùahsine o adama bir mektup, taú ve bir kese altın vermiú. ùahsine “Âúık
Garip’i görmesini, mektubu eline tez vermesini” söylemiú Adam onları alıp
çekilmiú, Halep’e varmıú. Develeri ba÷lamıú, malları indirmiú ve çalgıcıların
yanına çekilmiú. Yol boyunda kızanları oynarken görmüú. Kızanların oynamasına
2437
714
bakmıú ve “En küçükleri sizi da÷ıtıyor, sizin hepinizi yeniyor” demiú. Orada bir
kızan “Âúık Garip en küçük ama oralarda birinci” demiú. O adam da onu istermiú.
Çocu÷a “Nerede duruyor Âúık Garip” diye sormuú. O kızan çabuk çabuk onun
önüne geçmiú ve adamı Âúık Garip’in yanına götürmüú. O adam yanına varınca
selam vermiú. Sonra tasla her kızana su vermiú. Suyu kimse içememiú, sade Âúık
Garip içmiú. O adam da Âúık Garip’e mektubu ve yüzü÷ü verip oradan çıkmıú.
Âúık Garip akúamleyin odasına vardı÷ında mektubu açıp okumuú. Mektupta kızın
iki gün sonra dü÷ününün yapılaca÷ı yazarmıú. Âúık Garip çıkılarını toplamıú,
paralarını almıú ve sabahleyin yola çekilmeye hazırlanmıú. Sabahleyin erken
kalkmıú, çekilirken bir türkü yakmıú, çekilmiú. Giderken önüne bir Hızır atı
çıkmıú. “Nereden nereye yolculuk” diye sormuú. “Halep’ten çukur çeúmenin
yanına” demiú. Hızır at “Gözünü aç görürsün” demiú. Âúık Garip, gözünü açmıú
ve kendini dedi÷i yerde bulmuú. Orada ö÷len namazını kılıp yola çekilmiú, yine
Hızır at önüne çıkmıú. Hızır at yine sormuú. Âúık Garip “Te bizim köyün
çeúmesinin yanına” demiú. Yine “Yum gözünü, aç gözünü” demiú. Âúık Garip bir
de ne görsün, köyüne gelmiú. Sonra attan inmiú. Orada duran Hızır atı, “Annenin
gözleri kördür. Sa÷ aya÷ımın altından toz al” demiú. Sonra at kaybolmuú gitmiú.
Âúık Garip ilkin namazını kılmıú ve yemek yemiú. Orada durmuú, sonra çeúmeye
bir kız gelmiú. O kız, Âúık Garip’in kız kardeúiymiú. Onu bilmiú, fakat kız onu
tanıyamamıú. Âúık Garip kıza “Bu ne e÷lencesi” diye sormuú. Kız da “Bizim
köydeki ùahsine’nin yarın dü÷ünü var” demiú. Âúık Garip kıza “Ben bu akúam
sizde sı÷ınabilir miyim” demiú. Kız da “Bir kere anama sorayım” demiú ve
çekilmiú. Anası “Yer yok” demiú. Âúık Garip, kıza altın vermiú. Kız altınları alıp
annesinin yanına götürmüú. Annesi altınları görünce, “Gelsin” demiú. Oraya
gelmiú. Duvarda kendi sazını görmüú. O sazı kendisi oymuú. Annesine úöyle
demiú: “Bu sazın teli koparsa o÷lunu yok bilin.” Sonra sazı istemiú. Annesi
vermek istememiú. Âúık Garip altın vermiú ve sazı alıp türkü koúarmıú. Annesi de
“Âúık Garip’im gibi çalıyor” demiú. Âúık Garip de “Anne benim” demiú.
Annesinin gözleri körmüú. Annesinin gözüne atın verdi÷i tozu serpmiú. Annesinin
gözü açılmıú, yeniden sarmaúmıúlar. A÷ası, kardeúini ùahsine’nin yanına salmıú.
“Bu yüzü÷ü ver” demiú. Kız u÷ramıú daha kapıdan girerken kızı döndürmüúler.
Kız eve dönmüú. A÷asına meseleyi anlatmıú. A÷ası kıza getirdi÷i fistanı kardeúine
715
giydirmiú. Kız yeniden gitmiú. Herkes kızı görünce yer vermiúler. ùahsine’nin
yanına oturtmuúlar. Kız da usulcacık yüzü÷ü vermiú. ùahsine A÷an geldi mi” diye
sormuú. Kız da “Geldi” demiú. ùahsine “Buraya gelsin” demiú. Kız gidip a÷asını
ça÷ırmıú. A÷ası sazını alıp oraya gitmiú. Tüm insanlarla hoú beú olmuú. Sıra sıra
türkü söylerlermiú. Sıra Âúık Garip’e gelmiú. Âúık Garip baúından geçenleri
söylemiú. Sonra herkes karıúmıú. ùahsine’nin niúanlısı henefe girmiú 2438. Ertesi
gün yeniden bir dü÷ün yapmıúlar. ùahsine Âúık Garip’e gitmiú. ùahsine’nin
niúanlısı da Âúık Garip’in kız kardeúini almıú. Âúık Garip evleniyor, masal da
bitiyor.
I.3.1.3.4. Köro÷lu2439
Ya ya, ya ya Köro÷lu anlatılırdı. Köro÷lu’nu anlatayım mı? ùimdi ne
olmuú bak! O fukara aç çocukmuú. Bir zengin onu tutuyor. Onu pazara beygir, at
almaya çırak koymuú. øyi, almıú, getirmiú. Be÷enmemiú. Onun gözlerini çıkarmıú
da u÷ratmıú, “Defol git, aldı÷ın beygiri, atı da istemem götür” demiú. O úimdi
‘Havvaz’la gidiyor. Onun bir daha çocu÷u varmıú. Birisinin adı ‘Havvaz’,
birisinin adını bilmiyorum. Herif çok dökük, fukaraymıú. Çocu÷una, “Biz bu atı
besleyelim, bu ata bakalım. Bu at, bizi adam yapar” demiú. Bir dam, yatak yani
yatak yapıyorlar. Her yanı tıkattırıyor. Bakıyorlar, bakıyorlar kaç günse. Geniú, üç
dekar beú dekar yere üç gün su döküyorlar. Çamurda ata binecek. Bak, o Allah
tarafından uçarmıú, ama aya÷ına bu kadar çamur bulaúmıú. “Daha olmamıú
çocu÷um, demek birkaç ay daha bakaca÷ız” demiú. Her yeri tıkattırmıú. Sonra
arkadaú üç gün; o geniú harmana, üç dekar beú dekar harmana su döküyorlar.
Arkadaú bir daha çıkarıyorlar. Çamur hiç ilmemiú. Allah tarafından uçuyor at,
ama düúmanlar Köro÷lu’nun atı diye ö÷renmiúler. Köro÷lu’nun atı anılmıú gayri.
Arkadaú, atın yanına hem de ak beygir varamazlarmıú. Bu atın yanına varılmıyor,
nasıl olacak deye bütün dırjıvada2440 hep anılıyormuú. Büyük dırjıvada hep
anıyorlarmıú. O herif gene aç, fukara te böyle magazinlerde, dükkânlarda a÷alar:
“Ben onun yanına varırım a!” demiú. Bir iki gün onu hiç tutmamıúlar, vay
*********** koydu÷um götürün bu pırtıúı da bu at bunu yesin. Bak úimdi ne
2438
Henefe girmek: Gerçe÷i anlamak, aradan çekilmek.
2439
Bkz. Kù23
2440
Dırjava: Devlet.
716
oluyor? Harmana girerken at ba÷ırmıú arkadaú. At ba÷ırınca düúmanlar, “Tutun bu
Köro÷lu” demiúler. Hemen zapt etmiúler. Köro÷lu, “A÷alar ben atı nasıl alırım?
Ben onu alıútırayım idare edip size vereyim” demiú. “Hayır, sen Köro÷lu’sun”
demiúler. Hemen zapt etmiúler. “Madem öyle, ben ata binece÷im, benim
bacaklarımı zincirle beygire ba÷layın, ben size atı alıútırıvereyim” demiú. Bak
arkadaú ne oluyor? Ayaklarını zincirle beygirin altından ba÷lamıúlar. O dırjıva
hep böyle bakıyor. Kaç dekar harmanda hep geziyor, geziyor. Onlar uzaktan
bakıyorlar. “Atım atım nallı kıratım, bu kaleyi geçmezsen helal etmem sana kaç
sene baktı÷ıma” diyor. Hem bunu söylüyor hem de geziyor. Onlar dolanıyor,
düúmanlar da bakıyor. Köro÷lu tekrar, “Atım atım nallı kıratım, bu kaleyi
geçemezsen kaç yıl sana baktıklarımı helâl etmem” diyor. Ondan sonra at; “Yum
gözlerini” diyor. Arkadaú, Köro÷lu gözlerini yumar. [Anlatıcı heyecanlanıyor,
sanki o anı yaúıyor.] At, kanatlanıyor, uçuyor. Kaleyi geçiyor. Ondan sonra
arkadaúlar yürüyorlar Çamlıbel’e. Çamlıbel’e gidiyorlar, orada çete kuruyorlar.
Köro÷lu, o beygiriyle düúmanlarıyla muharebe yapıyor. Duydun mu? Yah, masal
bu kadar.
A be ne diyeyim ben sana. Be arkadaú ne diyeyim ben sana.
–Baúka buna benzer masallar var mı? Büyükleriniz masal anlatır mıydı?
Çok be ya! Adamın aklında kalmaz. Çok genç bunu bilmiyor. ùimdi bazı
vakitlerde televizyonlarda veriyorlar. Hem de ak beygir var. Severek bakıyoruz.
Ben, kızanlara, damatlara Köro÷lu dedikleri zaman beni televizyonun yanına
ça÷ırın diyorum.
I.3.1.3.5. Arzu ile Kamber2441
Arkadaú, Kamber bir koca karıyı darıltmıú. Koca karı, “Arzu için sana
dünürlük yapacaktım, amma úimdi yapmayaca÷ım” demiú. Ondan sonra bunlar
birbirlerine âúık oluyorlar. Âúık olduktan sonra bunlar birbirlerine çeúmede yüzük,
pırsten veriyorlar.
Sabahtan çeúmeye vardın mı?
Arzu’nun bilezi÷ini aldın mı?
Sen benim bilezi÷imi aldın mı?
2441
Bkz. Kù23
717
Düúmanlar Kamber’le Arzu’nun bir olmasını istemiyorlar. Kamber: “Arzu’nun
bilezi÷ini kim alırsa cennet yüzü görmesin” diyor. Kamber yine;
Sabahtan kalktın mı?
Elini yüzünü yudun mu?
Çeúmeye vardın mı?
Kamber’in bilezi÷ini buldun mu?
ùimdi demek Kamber bırakıyor bilezi÷ini. Ondan sonra bunlar birbirlerine âúık
oluyorlar. Düúmanları, kocakarı ben sa÷ken sonra Kamber’le Arzu âúık olmuúlar.
Kocakarı, “Ben sa÷ken toplaúamayacaksınız” diyor. Onlar yana yana kül
olmuúlar. Kocakarı, “Sizin ortanızda diken bitece÷im gene de sizi
birleútirmeyece÷im” diyor. Bak, masal ne derin. Te böyle yana yana kül olmuúlar,
kocakarı gene birleútirmemiú onları. øhtiyar, Bulgarcası ‘tırank tıra’ diken
bitece÷im” demiú gene o gençleri birleútirmemiú. Arzu ile Kamber’in hikâyesi çok
eski, çok eski yah a÷larsın.
718
I.4. FIKRALAR
I.4.1. Ortak ùahsiyeti Temsil Yetene÷i Kazanan Ferdi Tipler
I.4.1.1. Nasreddin Hoca Fıkraları
1. Hoca’nın Canı Börek østeyince2442
Nasreddin Hoca’nın canı bir gün börek istemiú. Köyde de yeni evlenen bir
çiftin gezesi varmıú. Yani kız tarafı o÷lan tarafı herkes gitmiú. Nasreddin Hoca
köyü yalanla, dolanla kandırdı÷ı için gezeye bir tek bunu ça÷ırmamıúlar. Hoca
hanımına, “Bunlar nereye gidiyorlar” diye soruyor. Hanımı da, “Bunların gezeye
gittiklerini” söylüyor. Hoca, “Ben bu köyün hocasıyım. Beni niye ça÷ırmadılar”
diyor. Gezede diyelim ki, o÷lan evinden kız evine gidilir, iúte sonra kız evinden
o÷lan evine gidilir. Hoca, “ben bunlara sorarım” deyip gezenin geçece÷i yolun
üzerindeki mezarlı÷a çarúafa bürünüp saklanıyor. Geze alayı gelirken birden bire
bunların karúısına çıkıyor. Herkes korkudan tepsileri, pideleri bir kenara fırlatıp
kaçıyor. Hoca’da böylelikle bunların sahibi oluyor.
2. Ben Sizin Dü÷ünüzü Biliyorum2443
Karısıyla tartıúmaları olmuú. Çocuk, Nasreddin Hoca’nın çocu÷u “Ben
sizin dü÷ününüzü biliyorum” demiú anasına. Anası “Sen bilmezsin be o÷lum.
Nasıl bileceksin?” demiú. Hoca “Öyle deme. Kızan kısmının aklında kalır” demiú.
Biz kızan deriz. Çocuk demeyiz biz. Burada bizim dil böyle. Yah, “Aklında kalır,
bilirdir” demiú. “Nereden bilecek çocuk?” deyince anladın mı?
3. Eski Ayı Ne Yaparlar? 2444
Bak, Nasreddin Hoca’ya onu da sormuúlar. Ay eskiyor de÷il mi? Siz de
bilirsiniz onu. “Bu eski ayları ne yapıyorlar?” Hocam diye sormuúlar. Hoca “Ne
yapacaklar? Kırıp kırıp yıldız kakıyorlar” demiú. Gökyüzünde yıldızlar var ya!
Onlardan yaparlarmıú sözde. ønsanlar de÷iúik. Okuyanlar daha iyi biliyor. Biz
kendimiz “Böyle gidiyor da böyle geliyor da nasıl küçülüyor? Nasıl büyüyor?”
derdik. Eski ay, yeni ay derler.
2442
Bkz. Kù3
2443
Bkz. Kù42
2444
Bkz. Kù42
719
4. Yorgan Gitti Kavga Bitti2445
Hoca evde hanımıyla beraber yatıyormuú. Dıúarıdan gürültü gelmiú.
Kavga, dövüú. Hoca merak etmiú. Üúümeyeyim diye yorganına sarınıp dıúarıya
çıkmıú. Kavga edenler hırsızlarmıú. Hemen Hoca’nın sırtından yorganı alıp
kaçıyorlar. Hoca içeriye giriyor. Hanımı soruyor ne oldu Hoca diyor. Ne olacak
diyor Hoca kavga bizim yorgan içinmiú, yorgan gitti, kavga bitti diyor.
5. Hoca’nın Zekâtı2446
Nasreddin Hoca, zekâtını köyün en zengine verirmiú. Hoca’ya niçin bu
zengine zekât verdi÷ini sormuúlar. Hoca:
–“E Allah ona para vermiyor mu? Biz de ona verelim. Biz ondan iyi mi
bilece÷iz. Vardır elbet bir hikmeti” demiú.
6. Eúe÷in Sayısı2447
Hitır Petır’ın baúka úeyleri de çok, ama hepsi hatırımda de÷il. Hitır Petır
için daha baúka türlü ne diyeyim? Nasreddin Hoca ile ahbapmıú. økisi hep tersine
iú yaparlarmıú. Bir gün Nasreddin Hoca eúeklerine biniyor. Onun on tane eúe÷i
varmıú. Birine binmiú, saymıú eúekleri. Eúekler dokuz çıkmıú. Eúekten inmiú,
tekrar saymıú. Eúeklerin sayısı on çıkmıú. Binmiú, tekrar saymıú; yine dokuz eúek
çıkmıú. En sonunda Hoca, “Bu nedir ya?” demiú.
7. Kadın Geçer Çörek Yerim, Deve Geçer Sopa Yerim2448
Nasreddin Hoca’nın bir tarihi daha var. Ölmüú hane. Demek ki mahsus
ölüyor. Mezara pencere bıraktırmıú ama canlı kendisi. ùimdi kadınlar geçiyor.
Kadınlar çörek bohçası ile “gadaú”a giderlermiú. “Gadaú”a giderlerken Nasreddin
Hoca hemen mezardan çıkıyor. De÷ne÷ini sallıyor. øyi ama hepsi Nasreddin’i
ölmüú biliyorlar. Korkuyorlar. Hepsi, bohçalarını, çöreklerini atıvermiúler.
Kadınlar uzaklaúınca Hoca pencereden dıúarı çıkmıú bohçaları toplamıú. Çörekleri
de yemiú. Emme bir günde deveciler geçermiú. Deveciler geçerken gene
de÷ne÷ini sallıyor. Develeri ürkütmüú. Ondan sonra mezardan çıkmıú. Mezardan
çıkınca deveci bunu sopadan geçirmiú, iyice hırpalamıú. Öteki dünyada ne var ne
2445
Bkz. Kù2
2446
www.toscaliköyü.com.tr
2447
Bkz. Kù32
2448
Bkz. Kù32
720
yok diye Nasreddin Hoca’ya sorduklarında, “Kadın geçer çörek yerim, deve geçer
sopa yerim” demiú. Nasreddin Hoca’nın öyle bir masalları var iúte.
8. Bindi÷i Dalı Kesen Hoca2449
Nasreddin Hoca’nın bazı meselelerini kitaplar da yazıyor öyle de÷il mi?
Hoca, buda÷ın üstüne çıkmıú. Üstüne çıktı÷ı buda÷ı kesermiú. Buda÷ı kestikten
sonra yere düúecek o da düúecek, ama onu hesap etmiyor. A÷acın buda÷ını kesmiú
kendi de düúmüú yere.
9. Bana mı ønanıyorsun, Eúe÷e mi ønanıyorsun? 2450
Var, var. Hepsi var, aynısı. Sizin ne kadar var; bizde de o kadar var,
anladın mı? Dün orada birine dedim. Ben bir úey anlatıyorum, hakikat baúkası
dinliyor. “Ya sen Nasreddin Hoca’nın fıkrası gibisin” dedim. Adam Hoca’dan
eúek istemiú. “Yahu, eúe÷ini versen de kullansak” demiú. Adam iú yapacak belki.
Hoca “øyi be o÷lum, eúek olsa olurdu” demiú. Eúek o anda anırmaya baúlamıú
damda. Sözde anırmıú, ba÷ırmıú eúek. Adam, “Anırıyor ya!” demiú. Hoca, “Sen
bana inanmıyorsun da eúe÷e mi inanıyorsun” demiú. Bu fıkrayı herkes, çok insan
bilir.
10. Öyle Olmaz Böyle Olur2451
Ha Petır, o da az de÷il ki… Onu bilirsen onu da söyleyeyim sana.
Nasreddin’i kimse geze÷e götürmezmiú. Fukara herif. Dernek yaparlarmıú.
Karısına, “Ben seni bir güzel döveyim sen, oraya gir” demiú. Baúlıyor karısını
dövmeye. Kadın kaçıyor, giriyor oraya. Nasreddin’de giriyor. “Otur be Nasreddin
otur. Ye de aklın baúına gelsin” diyorlar. Nasreddin’i oturtuyorlar. Nasreddin bir
bakıyor önünde hep kemikler duruyor. Öyle olmuyor deyip tepsiyi çeviriyor.
Yeme÷in güzel taraflarını önüne getirtiyor, ama gene de bu Nasreddin diye
u÷ratmıúlar.
I.4.1.2. Hitır Petır Fıkraları
1. Hitır Petır ve Çoban2452
Hitır Petır kendisi bir fakir çocuk olarak çorbacıların yanında çalıúıyor,
ama onun kurnazlı÷ı var. Bulgarca Hitır, kurnaz demektir. Türkçesi kurnaz,
2449
Bkz. Kù32
2450
Bkz. Kù42
2451
Bkz. Kù23
2452
Bkz. Kù38
721
kurnazlı÷ı var. Bir çoban arkasına kuzuyu yüklenmiú çorbacılara götürüyormuú.
ùimdi gidip tutup kuzuyu ondan alsa olmayacak. “Ben buna bir kurnazlık
yapayım” diyor. Çobanın ayakları yalın ayakmıú. Onun aya÷ında yemeniler var.
Öteki, kuzuyu vurmuú sırtına götürüyor. Hitır, aya÷ından yemenilerinin birini
çıkarıyor ve yolun üstüne atıyor. Öbürünü de daha ileriye atıyor ve yan tarafa
saklanıyor, çalıların arasına giriyor. Arkasında kuzuyu götüren adam yolda birinci
yemeniyi görüyor. “Alıp da ne yapayım” diyor. Neyse iki üç yüz metre gittikten
sonra bu sefer öbür tekine de rastlıyor. Bu sefer adam “ Eyvah öbürünü almadım,
bak di÷er tekide buradaymıú” diyor ve kuzuyu orada bırakıp hemen di÷erini
almak için dönüyor. O oradan ayakkabıyı alıncaya kadar Hitır Petır de kuzuyu
kapıyor. Çoban geri dönünce tabii kuzuyu orada bulamıyor. Orada kurnazlık
yapıyor. Hiç zahmet çekmeden kurnazlıkla hırsızlık yapmıú.
2. Hitır Petır Amerika’da2453
Petır, bir keresinde Amerika’ya gidiyor. Varıyor Amerika’ya. Amerika’da
tüccarın biri, “Bende olmayan mal varsa bilmem ne kadar para verece÷im” diye
bir ilan yapıútırmıú. øyi ama Hitır Petır omzuna vurmuú torbayı, girmiú içeriye.
“Bana çakmak ver” demiú. Adam her bir çakma÷ı çıkarmıú vermiú. Fitilli çakmak
verirmiú. Petır hepsine de “Hayır, ben çakmak istiyorum” demiú. En sonunda
Hitır Petır, torbasından çakmak, düven taúı ile kavı çıkarıyor. Bir çakıyor. Ateú
tutuúturuyor. Sigarasını yakıyor. ølanat veren o Amerikalı para vermeye mecbur
kalıyor. Hitır Petır o parayı almıú.
I.4.1.3. Nasreddin Hoca ve Hitır Peter Fıkraları
1. Eti Kemikleriyle mi Yersiniz? 2454
–Bulgarların Petra’sı vardır. Onlar daha fazla buna “Vançutu” derler.
Petra, Hoca’dan daha üstte olmak istiyormuú. Ne yapıp onu rezil edelim diye
düúünmüúler. En sonunda Hoca’yı yeme÷e davet etmeye karar vermiúler. “Etleri
biz yiyece÷iz ama kemikleri hep Nasreddin Hoca’nın önüne koyaca÷ız” demiúler.
Böylelikle Hoca’yı “bütün etleri sen yedin” úeklinde rezil etmek istemiúler.
Hoca’yı ça÷ırmıúlar yeme÷e ve baúlamıúlar dedikleri gibi yapmaya. Yeme÷in tam
ortasında Hoca; “Yav demiú siz ne biçim milletsiniz, etleri kemikleriyle birlikte
2453
Bkz. Kù32
2454
Bkz. Kù2/Kù4
722
yiyorsunuz, bakın bana ben etleri kemiklerinden ayırıp öyle yiyorum. Siz etleri
kemikleriyle birlikte mi yiyorsunuz?” demiú. Oradakiler “Vay, biz yine bunu
aldatamadık” demiúler. Yine burada düúmüúler.
–Bulgarların Hitır Petır denilen adamları var. Hitır Petır’ı Nasreddin
Hoca’dan daha üstün getirmek için u÷raúırlardı. Biz, Türklerin oldu÷u yerde
daima Nasreddin Hoca’yı üstün gösteriyorduk. Bulgarlar da bunun tam aksini
yapıyorlardı. Öyle de÷il mi?
–Öyle öyle. Onlar daha üstün göstermeye çalıúıyorlardı, yani onların
Hitır’ı daha üstünmüú.
2. Mum Iúı÷ı2455
Yine Hoca ile Hitır Petır iddiaya girmiúler. Hoca’ya “Sabaha kadar hiç ıúık
görmeden bekleyeceksin” demiúler. Hoca da tamam demiú. Sabahleyin geliyorlar,
uzakta bir mum ıúı÷ı görüyorlar ve diyorlar ki, “Sen, bu uzaktaki mum ıúı÷ından
ısınmıúsındır.” E÷er Hoca iddiayı kaybederse Hoca’nın bir kuzusu varmıú onu
kesip yiyeceklermiú. Eh demiú Hoca, kuzuyu kesmiú. Kazanın altına da bir mum
yakmıú, baúlamıú kuzunun etini piúirmeye. “Hoca bu mum ıúı÷ı ile bu et piúer
mi?” demiúler. Hoca’da “ølerdeki mum ıúı÷ından benim ısındı÷ıma inanıyorsunuz
da buna niye inanmıyorsunuz” demiú. “øyi o zaman, sen bunu piúirinceye kadar
biz yıkanalım. Öyle ya da böyle nasıl olsa kıyamet kopacak” demiúler. Bunlar
soyunup dereye girmiúler. Hoca gelip bunların elbiselerini almıú, kazanın altına
doldurmuú, güzelce yakmıú, kuzuyu da piúirmiú. Sonra onları, “Kuzu piúti, gelin
yiyin” diye ça÷ırmıú. Onlar elbiselerini aramaya baúlamıú. Hoca “Niye
arıyorsunuz? Nasıl olsa kıyamet kopmayacak mı, elbise neyinize lazım?” demiú.
Böylece Nasreddin Hoca iddiayı kazanmıú, di÷erleri de “Biz daha buralarda
durmayalım” demiúler.
3. Isırgan Otu2456
Hoca ile Hitır Petır kim kimi kandıracak deye iddialaúmıúlar. Hoca, eline
ısırgan otunu almıú, “Ben bununla úöyle ederim böyle ederim” demiú. Hoca, “Bak
ben ısırganı kı..ıma çalıyorum” demiú. Çalmıú ve atmıú, ama otu karıútırmıú Hoca.
2455
Bkz. Kù2
2456
Bkz. Kù3
723
Bunun üzerine ötekisi de, “Ben de yaparım aynısını” diyor. Alıyor ısırganı çalıyor
kı..ına, “Vay deye ba÷ırmaya baúlıyor.” Kendi kıçını ısırganla da÷lamıú oluyor.
4. Kusmayınca Çıkarmayız2457
Nasreddin Hoca’yı da anlatayım sonra sana. Bizim Samsunlu Zühtü var
geçen dü÷ünleri oldu. Köylüleri gelmiú anlattım. Onları yerlere yatırdım böyle
gülmekten. Bizim Nasreddin Hocamız var, gâvurun da bu çok önemli, bunu
bilmen lazım Kurnaz Petır Hitırları var. Aslında gâvur bizim Nasreddin Hoca’yı
alıyor, bir tane Kurnaz Petır Hitır diye birini düúünüyor, öyle biri yok, öyle biri
yok. Nasreddin Hoca’nın bütün iyi yönlerini, uyanık yönlerini alıyorlar, Hitır
Petır’a yüklüyorlar. Nasreddin Hoca’yı ise tamamen saf çıkarıyorlar. “øúte bütün
Türkler bunun gibidir; aptal, geri zekâlıdır” demeye getiriyorlar. øúte Bulgarlar
çok kurnazdır demek istiyorlar. Bizim Nasreddin Hoca bakmıú karúıdan Kurnaz
Petre geliyor. Nasreddin Hoca ile Kurnaz Petre karúılaúmıúlar. Nasreddin Hoca
bakıyor Kurnaz Petre’nin bir gözünün üstü úiúmiú. “Merhaba Petre”, “Merhaba
Nasreddin” “Ne yapıyorsun, iyi misin? øúte sen ne yapıyorsun, iyi misin? Ne
oldu?” diye soruyor Hoca. “Eee, iúte kavga ettik biri benim gözümü úiúirdi” diyor
Kurnaz Petre. Öbürü kurnaz a! “Ben de úimdi bunun için doktordan geliyordum”
demiú. Hoca, “Ne oldu?” diye sormuú. “Ee ne olacak gözüm iki üç gündür kapalı”
demiú. “Eee, ne dedi doktor?” demiú Nasreddin Hoca. “Ne diyecek? Baúka bir
ırktan yani baúka bir kavimden, baúka bir dinden biriyle cinsi temasta bulunursan
gözün açılacak dedi” demiú. Nasreddin Hoca, “Eeee benim de gözüm kapalı”
demiú. Kurnaz Petre, “Eee, sen bak Türk Müslüman, ben Bulgar Hıristiyan.
økimiz yapalım bu iúi, açılsın ikimizin de gözü” demiú. Nasreddin Hoca, “Eee
yapalım” demiú. Öbürü kurnaz a! “Evvela ben yapaca÷ım” demiú. Nasreddin
Hoca, “Tamam” demiú; hemen poturları indirmiú, dönmeye baúlamıú. Ben zaten
öyle diyorum o gâvur yiyor o domuzu Türk’ünki gibi kalkmıyor. Kurnaz Petre
pantolonlarını indirirken Nasreddin Hoca, úöyle iki gözünü de açmıú, bir bakmıú.
Kurnaz Petre; “Be açıldı ya seninkisi hiçbir úeycik yapmadan” demiú. O zaman
Nasreddin Hoca, “Açıldıysa dön arkanı” demiú. Öyle ya bunun için yapacaklardı,
Kurnaz Petre dönüyor. O anda ben diyorum, kesik baúı bir kaldırmıú Nasreddin
2457
Bkz. Kù12
724
Hoca, bir yerleútirmiú, bir oturtturmuú. Gâvurun kemiciklerinden tutmuú, ondan
sonra baúlamıú vargel yapmaya, baúlamıú vurmaya. Kurnaz Petre, “Nasreddin,
çıkar artık öbürü de kör oluyor, úimdi öbürü de kapanacak” demeye baúlamıú.
Nasreddin Hoca, kemiciklerinden yapıúmıú sa÷lam, “Biz Türkler, soktu÷umuz
zaman kusmayınca çıkarmayız” demiú.
5. Eúek ve Kuru Fasulye2458
Onların bir Hitır Petırları var. Onların ikisinin de kurnazlıkları anlatılır.
ùimdi Nasreddin Hoca, Hitır Petır’ı ziyarete gidiyor. Biz onun filmini de gördük.
Eúe÷ini ba÷lıyor. Hoca, Hitır Petır’a “Benim eúe÷im sadece kuru fasulye yer. Git,
onun önüne bir torba kuru fasulye koy” der. Hitır Petır aranıyor ve bir torba kuru
fasulyeyi eúe÷in önüne koyuyor. øyi ama eúek kuru fasulye yemez. Dönüyor
bakıyor eúe÷in kuru fasulye yemedi÷ini görünce anlıyor Hoca’nın ona oyun
oynadı÷ını. Hemen Hoca’nın yanına gidiyor, “Yahu Hocam, bu senin eúek nasıl
eúek böyle? Bütün kuru fasulyeyi yedi. Bir úey bırakmadı” diyor. Hoca da onun
yalanına inanıyor. Gidip bakıyor, kuru fasulye torbası eúe÷inin önünde duruyor.
Böylelikle ikisinin yalanı da ortaya çıkıyor. O da yalancı, o da yalancı. Birbirlerini
yalandırmıú oluyorlar.
I.4.1.4. øncili Çavuú Fıkraları
1. Karınca Kuvvetli Avrat Yürekli2459
Çocuklu÷umda ve daha sonraları da rahmetli babamdan øncili Çavuú
adında bir kiúiye dair hikâyeler dinliyordum. Güldürü münderecatlı olan bu
hikâyelerde muhakkak padiúah adı da geçiyordu. Bir kere babama øncili Çavuú’un
kim oldu÷unu sormuútum, kesin bilgisi yoktu.
øncili Çavuú’un Saray’da nedim görevinde bulundu÷unu ve hazır
cevaplılı÷ı ile bilindi÷ini østanbul’da ö÷renebildim.
øncili Çavuú’a dair babamdan dinledi÷im bir hikâyeyi aúa÷ıya alıyorum.
øncili Çavuú, o÷lu dünyaya gelen padiúaha, o÷lunun “Karınca kuvvetli,
avrat yürekli” olması dile÷inde bulunur. Padiúah, karıncada ne kuvvet, avratta ne
yürek olaca÷ı gerekçesiyle fena kızar ve øncili Çavuú’un katlini emreder. Bunun
2458
Bkz. Kù38
2459
725
üzerine øncili Çavuú padiúahtan üç gün mühlet rica eder. (Mühlet, babamdan
iúitti÷im sözdür) Padiúah razı olur.
Ertesi günü, köylü elbisesi giyen padiúah ve øncili Çavuú, østanbul dıúına
çıkıp kırlarda dolaúırken bir karınca öbe÷inin baúında dururlar. øncili Çavuú
padiúaha, karıncaların kendinden a÷ır yükü rahatlıkla taúıyabildiklerini gösterir ve
karıncanın insandan daha güçlü oldu÷unu ispatlar.
økinci günü ikisi gene østanbul dıúındadırlar. Ö÷le altında tarlalar arasında
bir a÷aç gölgesine otururlar ve karúıda çalıúan bir erkekle kadını gözetirler. Karı
koca oldukları anlaúılan iki köylü ö÷le sıca÷ında bir a÷aç gölgesinde uyurlar.
Bunu bekleyen øncili Çavuú, eline aldı÷ı bir kese altınla uyuyanlara yaklaúır,
erke÷i sessizce uykudan uyandırıp kenara ça÷ırır ve “Bu altın kesesini al,
karúılı÷ında bana karının baúını kesip getir” der.
Az sonra erkek döner ve yapamayaca÷ını söyleyerek altın kesesini geri
verir.
Üçüncü günü padiúah ile øncili Çavuú gene aynı yerdedirler. Aynı karı-
koca, aynı a÷acın gölgesinde gene uyurlar. øncili Çavuú bu kez kadını uyandırır,
kenara çeker ve “ùu bir altını al, karúılı÷ında bana kocanın baúını kesip getir” der.
Birkaç dakika sonra kadın kocasının baúını kesip getirir.
Böylece øncili Çavuú katledilmekten kurtulur.
1.4.1.2. Yerel Tipleri
1.4.1.2.1. Mehmet Gerenli Fıkraları
1. Gide Gide2460
Bir muhabbette, iúi sıra türküsüne vurdurmuúlar. Herkes söylemiú, sıra
Gerenli’ye gelmiú. Gerenli öteye bakmıú, beriye bakmıú, kurtuluúa çare yok.
Tutturmuú bir tane. ølle:
Gide gide dayandım Tuna’ya…
der dururmuú. Bir arada, “Hadi ba Gerenli, devam etsene ileri do÷ru” demiúler.
Gerenli de, “ølerisi Tuna, nereye gideyim” demiú.
2460
Muharrem Tahsinof. Çarıklı Filozof-Mehmet Gerenli ùakaları. Sofya: Narodna Prosveta,
1969, s.16.
726
2. Minare De÷ilmiú2461
Bir ahbabı Gerenli’ye rastlayıvermiú:
–Aman be birader, demiú, nerelerde kaldın, hiç görünmezsin?
Gerenli de:
–Ben minare de÷ilim ki, her yerden görüneyim, demiú.
3. Günahı Türkçeye2462
Gerenli berbere gitmiú.
–Berber, demiú, úu Sakalı arpa anızı yap.
Berber dipten dipten kırkmıú. Gerenli kalkınca sakalını úöyle bir
sıvazladıktan sonra:
–Darı anızı oldu galiba, diyerek çıkmıú. Yolda dükkâncı øbrahim’e
rastlamıú. Dükkâncı øbrahim:
–Ne o Gerenli, sen sakalı iyice budatmıúsın?
Gerenli hiç sektelemeden:
–Ne yapayım, demiú, berber yaúımı sordu. Ben de ‘kırk’ dedim. Makineyi
sürüverdi. Günahı Türkçeye…
4. Gece Yarısına Do÷ru2463
Kısa boylu bir adam olan Hasan A÷a, laf kıtlı÷ında Gerenli’ye bakmıú
bakmıú da:
–Gerenli, demiú, bu sırık boy sendeyken senin aklın herhalde ö÷leden
evvel gelmez.
Gerenli dönüp bakmamıú, oturdu÷u yerden cevap vermiú:
–Bu hesaba göre senin aklın da gece yarısına do÷ru gelmeli.
5. Bir Kere Do÷ru Söylemiú2464
øki komúu Sazlıköy’e yapa÷ı taratmaya gidiyorlarmıú. Yolda Gerenli’ye
rastlamıúlar. Gerenli:
–Nereye, diye sormuú.
–Yapa÷ı taratmaya, demiúler.
–Sazlıköylü Yordan’da mı?
2461
2462
2463
2464
727
–Ya, Sazlıköylü Yordan’da…
–Hiç gitmeyin.
–Neden?
–Motorunu kurtlar yemiú.
–Böyle de laf mı olur? Motoru kurt nasıl yiyebilir Gerenli?
Devam etmiúler. Bir de varsalar, ne görsünler? Kalabalık, kalabalık! Bir
ara Yordan çıkıp gelmiú.
–Komúular, demiú, hiç beklemeyin. Marko’yu kurtlar yemiú.
–Bu Makro da kim?
Bir Sazlıköylü anlatmıú:
–Makro, onun eúe÷i. Tara÷ı o çevirirdi; evin arkasında, çarkta. øyi ama bu
akúam burada bırakılmıú hayvan, kurtlar da gelip almıú onu. Kenarda parçalanmıú
bulmuúlar.
Komúular birbirlerine bakıúmıúlar:
–Demek onun motoru buymuú.
Öteki de eklemiú:
–Gerenli dediydi ya… Te bir kere do÷ruyu söyledi.
1.4.1.2.2. Köse Halil
1. Niúanlı Karpuzlar2465
Köse Halil köyde birkaç yıl bostan bekçili÷i de yapmıú. Ancak bazı
komúular memnuniyetsizli÷ini açıkça belirtmeye baúlamıúlar. Bir gün kahve
önünde köylünün biri:
–Halil a÷a, demiú, üzerine düúeni yapacaksan yap, yoksa sonda sana bir
santim para vermem…
–Neden be kardeúim, ne olmuú?
–Bunca niúanlı karpuzlarım vardı, bir tane bile kalmamıú…
Köse Halil elini savurarak:
–Hadi ulan, demiú! Sen âlemin üç yıllık niúanlı kızını çaldın da, úimdi
kalkıp birkaç niúanlı karpuzun peúine düúmüúsün…
2465
Yay., 2006, ss.508.
728
1.4.1.2.3. Kapsız Bilal
1. Kar Mı, Un Mu? 2466
Bir grup köylü ya÷an karı seyrediyormuú. Aralarından biri Kapsız Bilal’a
dönerek:
–ùu karın yerine gökten un ya÷saydı, açlık çekmezdik de÷il mi, demiú.
Kapsız Bilal ciddi bir tavırla cevap vermiú:
–Gökten un da ya÷sa, biz fakirler yine aç kalırız.
–Neden?
–Neden olacak, biz araba, úinik buluncaya kadar Necip a÷a ile Salio÷lu
Celil gibileri onu evlerine taúıyıverirler. øyisi mi, ko varsın kar ya÷sın böyle…
1.4.1.2.4. ùeramet Yaúar
1. Eve Kadar Getirmiú2467
Yaúar Dede, meyhanede epey içtikten sonra eve dönmüú. Tam kapıdan
içeri girerken kusmuú. Karısı baúlamıú ba÷ırmaya:
–Be ayol, mademki taúıyamıyorsun, içmesene!
Adam cevap vermiú:
–Daha nereye kadar taúıyayım yahu? Ben hiç olmazsa eve kadar getirdim.
Ayyaú ùaban daha orada bıraktı, demiú.
2. Bir Hanede øki Sakallı2468
–Yaúın kırka dayandı, artık sakalın farzını kaçırdın! Diyenlere ùeramet
Yaúar hep:
–Bir haneye iki sakallı yeter, cevabını verir.
Bir seferinde meraklılar iyice bilmek isterler:
–Kimdir o sakallılar canım?
–Kim mi? Her sabah sürüye kattı÷ım keçileri de mi görmezsiniz canım?..
2466
Yay., 2006, ss.509.
2467
Bulgaristan Türk Halk Edebiyatı Metinleri II. Yay. Hzl. Nimetullah Hafız. Ankara: Kültür
2468
Yay., 2006, ss.512.
729
1.4.1.2.5. Civan Ali
1. Baúarı2469
Kobak Ali, derslerden baúarı gösterdikçe babasından bahúiú para alıyor,
para aldıkça da baúarısını yükseltiyormuú. Bir gün ona sormuúlar:
–Bu nasıl oluyor? Sen derslerine çalıúmıyorsun ki?
Kobak Ali cevap vermiú:
–Ben, paraları ö÷retmenlerle bölüúüyorum da…
2. Yazık Olmuú2470
Okuldan eve gelince Kobak Ali sordu:
–Anne, ablam nerede?
–Ayakkabı tamircisine gitti, o÷lum.
Kobak Ali:
–Yazık olmuú, anneci÷im. Ablam bana her zaman, ya bir doktora, ya da bir
ö÷retmene gidece÷ini söylüyordu.
3. Konuúuyormuú2471
Kuú Ali derslerden her zaman zayıf not alıyordu. Bir gün sokakta
ö÷retmeniyle karúılaúmıú ve selam vermiú. Ö÷retmen öfkeyle:
–Ben aptal kiúilerle konuúmuyorum, demiú.
Kuú Ali hiç düúünmeden:
–Ben konuúuyorum, cevabını vermiú.
4. Büyük Düúünür2472
Ö÷retmen sordu:
–Ali, dünyada en büyük düúünürlerden bir tanesini söyleyebilir misin?
Kuú Ali:
–Söylerim. Bana göre en büyük düúünür, 95’lik dedemdir. O, yıllardır
sırtüstü yatıp düúünüyor.
5. øntikam2473
Kuú Ali, doktora yalvarıyor:
2469
Sabri Mehmet Con. A÷larken Gülmek Fıkralar ve Özlü Sözler. Razgrad: ET Poligraf Yay.,
2003, s.14.
2470
Sabri Mehmet Con. age. s.15.
2471
2472
2473
730
–Doktor bey, rica ederim, bana, öldürücü bir hastalık bulaútırın.
–Neden?
–Nedenini hiç sormayın. Bundan sonra bu hastalı÷ı ben, okulumuzun
bayan sekreterine, sekreter babama, babam anneme, annem de bizim matematik
ö÷retmenine bulaútıracak. Bu ö÷retmenden öcümü baúka türlü nasıl alabilirim ki?
6. Nefret ve Sevgi2474
Çoktan görüúmedikleri bir çocukluk arkadaúı Civan Ali’ye misafirli÷e
geldi. Hoú beúten sonra hep beraber bir kahvehaneye girip oturdular. Kahveleri
içip sohbet ederken, misafir, her úeyi dikkatlice izlemiú olacak, bir aralık dostunun
kula÷ına e÷ilerek sordu:
–Aa, Ali, neden birçok kiúi senin yanından selamsız kelamsız geçip gitti?
Civan Ali hiç düúünmeden cevap verdi:
–Ben onlara ödünç para verdim de ondan.
–Ya, birçokları da seni öpüp kokladılar. Niye?
–Onlar da bugün, yarın benden ödünç para isteyecekler…
7. Müfettiú2475
Civan Ali müfettiú olmuú ve bir okula teftiúe gitmiú. Olacak ya, müfettiú
korkusunu duyan ö÷renciler birer birer okulu terk etmiú.
Geri dönerken köy kenarında bir grup ö÷rencinin “Mektepçik” oyunu
oynadıklarını görünce yanlarına yaklaúıp sormuú:
–Çocuklar, oyununuz oyun da, topladı÷ınız bu kuzu koyun fıúkıları ne
demek oluyor?
–Aa, onlar bizim ö÷rencilerimiz.
–Ya, onların yanındaki bu manda fıúkısı nedir?
–O da hocamız.
–Ya, çocuklar, ö÷renciniz, hocanız var da müfettiúiniz niye yok?
Ö÷renciler bir a÷ızdan cevap vermiúler:
–O kadar büyük fıúkı bulamadık da…
2474
2475
731
8. Kasap2476
Civan Ali, Batı Trakya köylerinin birinde çoban olmuú. Koyunları
otlatırken, da÷da odun kesen bir Rum’un yanına varmıú. Selam sabahtan sonra:
–Maúallah! demiú, ufacık tefecik boyunla da÷ın yarısını devirmiúsin bile.
Nasıl yapabiliyorsun bunu?
–Çok kolay, demiú adam. Karúıma çıkan her a÷acı bir Türk olarak
görüyorum ve hırsımdan kendimi tutamıyorum…
Bir zaman sonra koyunlar hastalanmıú. Birer, ikiúer nalları dikmeye
baúlamıúlar. Geriye kalanlarını da kesmekten baúka çare yokmuú. Civan Ali,
kasaplı÷ını bütün sürüye göstermiú. O zaman aynı adam sormuú:
–Yahu, hiç gözünü kırpmadan bu kadar koyunu nasıl kesebildin?
–Onlar benim gözümde koyun de÷il ki! Hepsi birer Rum!
9. Kim Haklı2477
Veli, karısı ile birlikte evin çatısına çıkmıú, kiremitleri düzeltiyormuú.
Sokaktan geçen Civan Ali ba÷ırmıú:
–Hey, utanmaz! Ele güne karúı o kadını niye öpüp duruyorsun orada?
–Ne öpmesi be? Görmüyor musun, biz burada kiremit düzeltiyoruz.
–Kiremit miremit bilmem ben. Sokaktan bakınca öyle görünüyor.
ønanmazsan gel de kendin bak!
Veli, yere inip soka÷a çıkmıú. Civan Ali de çatıya tırmanmıú ve adamın
karısını öpmeye baúlamıú. O zaman Veli ba÷ırmıú:
–Vallahi, haklısın Ali! Gerçekten de öyle görünüyor.
10. Böyle Baúa Böyle Traú2478
Civan Ali, otobüs úoförlü÷ü yaparken bir köy berberinde traú olmuú.
Cimrinin biri olan berber, traútan sonra:
–Kafan büyük, saçların uzun, demiú. Fiyatı iki kat ödeyeceksin!
Birkaç zaman sonra aynı berber, úehir pazarına gitmek üzere otobüse
binmiú. Biletleri keserken Civan Ali taúı gedi÷ine koymuú:
–Efendim, gövden iri, kıçın büyük. øki bilet ödeyeceksin!
2476
2477
2478
732
11. Kim Bu Lütfi2479
Civan Ali Türkiye’ye göç etmiú. Yolda beraber yürüdükleri akrabası
zaman zaman:
–Lütfen úuradan geçelim… Lütfen buraya bir göz atalım… deyip
dururmuú.
Civan Ali dayanamayıp sormuú:
–A, birader, sen benimle yürüyorsun, oysa hep Lütfi ile konuúuyorsun.
Söyler misin bana, kimmiú bu Lütfi?
12. Geç Kalınmıú2480
Akúam geç saatlerde telefon çalmıú:
“Alo, alo, Civan Ali mi? Bak, biz, akrabalarınız, Bulgaristan’dan arıyoruz.
Burada artık bize ekmek kalmadı. ùimdi ailece Türkiye’ye gitme kararı aldık.
Söyler misin, acaba bize orada ekmek var mıdır?”
“Bir dakika!”
Ve Civan Ali ahizeyi bırakarak pencereden dıúarıya do÷ru göz atmıú.
Sonra:
“Alo, alo, çok geç kalmıúsınız, demiú. Bakkal dükkânı artık kapanmıú…”
13. Gazete2481
Ailesiyle birlikte Türkiye’ye yerleúti÷i ilk günlerde kendilerini ziyaret
enlerin ardı arkası kesilmiyormuú. Birkaç gün sonra bu ziyaretler hafifleyince
karısı sormuú:
–Beyim, kapımız artık boúaldı. Bunun farkında mısın?
–Ya, sen nasıl istiyorsun, demiú Civan Ali. Gazete, taze ve sıcakken okunur.
Biz eskidik artık.
1.4.2. Bölge ve Yöre Tipleri
1.4.2.1. E÷ridereli Fıkraları
1. E÷ridereli ve østanbullu2482
E÷ridereliler çok açık gözdür. Bunlar her yerde vardır. Bunlarla ilgili
sözlerimiz çoktur. Bizim burada zaman zaman o sözleri kullanırlar. Körünü,
2479
2480
2481
2482
Bkz. Kù38
733
topalını bunların Ba÷dat’ta bulmuúlar. Ba÷dat’ta E÷ridere’nin körü topalı
e÷lenirmiú. Kör, topal olmayan bilmem nereye gitmiú de onun için “Allah’ım sen
bu E÷riderelileri yarattın da úeytanları niye yarattın” demiúler. Demek úeytandan
da úeytanmıú onlar. ùimdi østanbullu ne bilecek E÷ridereli’nin o çeúit kurnaz
oldu÷unu? Ona misafir geliyor her neyse ziyarete. Hoú beú, hal hatır soruyorlar.
Hal hatır ederlerken úimdi o østanbullu da azıcık yüksekten gitmiú. “østanbul’da
her úey var. Enteresan çok úey de var. Denizin beri tarafında kökü olan bir kabak
ta Galata Köprüsü’nden öte yakaya düúmüú. Kazan falan alacak gibi de÷il” demiú.
E÷ridereli de kurnaz a! ùeytanları neye yarattın diyorlar ya! Hemen o østanbulluya
kesekten bir úey kurmuú. “Ya demiú bizim Sofya var a Baúkent. Geçende oraya
yolum düútü. Oraya vardım. A be öyle büyük bir kazan yapmaya baúlamıúlar ki,
içeride ustalar iúliyor da birbirlerinin çekicinin vuruúunu duymuyorlar. O derece
büyük bir kazan” demiú. østanbullu da kendisini hiç toplayamamıú “Hey Allah’ım
bu kadar kazanı ne yapacak bunlar?” demiú. E÷ridereli hemen Türkiyeliye “O
kaba÷ı ananın örekesinde mi piúirecekler? O kazanın içerisinde piúirecekler”
demiú.
2. Kazan ve Kabak2483
E÷ridereli lafı vardır. Bizim yukarımızda úurada E÷ridere vardır.
E÷ridere’nin topalını Ba÷dat’ta bulmuúlar. E÷ridereli bu anladın mı? Adamın biri
memleketinden gelmiú. “Ne var, ne yok memlekette?” diye sormuúlar. Adam
“Bizim orada bir kabak var, Edirne’den ta Bulgaristan’a kadar gitmiú. O kadar
büyük bir kabak” demiú. E÷ridereli “Yahu bizim burada tam kırk kiúi bir kazan
yapıyor, ta o kadar büyük” demiú. Adam “O kadar büyük kazanı ne yapacaklar
yahu?” demiú. “Senin gördü÷ün o kaba÷ı nerede piúirecekler? O kazanda
piúirecekler” demiú. E÷ridereli bu. E÷ridereliler öyle. Onlar umumiyetle çok açık
gözdür. Onlar okumuútur. Doktor çıkarsa onlardan çıkar. Bizde yakınız
E÷ridere’ye. Onların beúi bizim onumuz gibidir. Zayıf yerde akıllı insan yetiúir.
Geçinmesini halledemedi÷i için okumaya veriyor kendisini. Bizim buradan,
Bulgaristan’dan varanlar ekseriyetle okuyorlar. Bakıyor, âlemin evi, marketi var.
øúi iyi, onlar da gayrı okumayı yürütüyorlar.
2483
Bkz. Kù42
734
3. E÷ridereli ve Eúe÷i2484
E÷ridereli’nin biri kıú günü eúe÷i ile evde kalmıú. ønmiú dama, eúe÷i
dövermiú. Karısı, “Ne dövüyorsun eúe÷i?” demiú. “Niye dövmeyeyim, kırda
kalsaydık; o samanı, ben de ekme÷i baúkasından yiyecektim” demiú. Yani odada
kalsaydık demek istiyor. Kar kıú bastırınca evde kalmıú E÷ridereli.
1.4.2.2. Gabrovo Fıkraları
1. Alçak Otel2485
Gabrovolu, bir otele gitmiú ve sormuú:
–Bir gecelemenin fiyatı ne kadardır?
–Birinci kattaki odalar 10 leva, ikinci kattakiler 8 leva, üçüncü kattakiler 6
leva ve dördüncü kattakiler 4 leva.
Gabrovolu düúünmüú, düúünmüú ve dıúarı do÷ru yollanmıú.
–Ne? Fiyatlar yüksek mi göründü yoksa diye sormuúlar.
–Hayır, demiú Gabrovolu. Otel binası çok alçak da…
2. Eúya2486
Büyük bir bavul ile tramvaya binen Gabrovolu’ya kondüktör seslenmiú:
–Bagajınız a÷ır. Senin için üç leva, bagajınız için de altı leva!
O zaman Gabrovolu e÷ilmiú, bavulu açmıú ve:
–Çık dıúarı Penço, demiú. Eúya olarak masrafın daha pahalı!
3. Küçük Misafir2487
Gabrovolu bir çocuk, babası ile beraber köydeki teyzesine misafir olmuú.
Geri dönecek sırada teyzesi:
–Aç avucunu da sana ceviz vereyim, demiú.
Çocuk:
–Bana de÷il, babama ver, demiú.
–Niçin? Sen ceviz yemesini sevmez misin?
–Severim ama babamın avuçları daha büyük de…
2484
Bkz. Kù42
2485
2486
2487
735
4. Gabrovo øúi2488
Bir yabancı, Gabrovo sokaklarında yürürken kibriti çıkarıp sigarasını
yakmak istemiú. Bir Gabrovolu hemen onun yanında bitmiú ve:
–Kardeú, demiú, kibrit çubu÷unu ziyan etmeyin. øúte benim sigaramdan
yakabilirsiniz.
Yabancı, adamın dedi÷i gibi yapmıú ve kibriti cebine koymuú. Ama,
Gabrovolu’nun içi içine sı÷ar mı? Gülümseyerek:
–ùimdi, yakmadı÷ınız o kibrit çubu÷unu bana veriniz!
1.4.2.3. Rodop ve Deliorman Fıkraları
1. Kırcalili ve Kuzeyli 2489
Kırcalili geliyormuú. Kuzeyli sormuú:
–Neden geleysin?
Onların dili “neden geleysin” úeklindedir. Kırcalili cevap vermiú:
–Da÷dan geleyrim.
Kuzeyli tekrar sormuú:
–Ne yaptın?
Kırcalili:
–Bizim kara koyunun kara kuzusunu kayalıkta kurt kombakladı.
Demiú. Kuzeyli gülmüú. Bunun üzerine Kırcalili:
–Gülme de sen söyle. Nereden gelirsin?
–Pazadan.
–Ne aldın?
–Hıka.
–Kaça aldın?
–Kıka.
–Baúka ne aldın?
–Amut.
–Nerede?
–Tobada.
2488
2489
Bkz. Kù36
736
Demiú. Kuzeyliler “r” yi söylemezler ya! Bakın hırka de÷il “hıka”, kırk
de÷il “kık”, armut de÷il “amut” derler.
1.4.3. Zümre Tipleri
1.4.3.1. Bektaúi Fıkraları
1. Pekâlâ Oldu2490
Bektaúi’nin biri softaya sormuú:
–Abdest almadan namaz kılmak olur mu?
–Katiyen!
Bektaúi gülmüú:
–Amma da yaptın. Ben kıldım, pekâlâ oldu.
2. Neresiymiú2491
Camide hoca vaiz ediyormuú:
–Ey Müslümanlar, bir yer vardır ki, zengin fakir, genç ihtiyar, gamlı
kederli giren, úen ve bahtiyar çıkar oradan. Neresidir orası, bilin bakalım?
Bektaúi arka sıralardan seslenmiú:
–Bilirim, Hoca Efendi, demiú, meyhane.
1.4.3.2. Rom Fıkraları
1. Yangın2492
Bir Rom’un evini alevler sarmıú. Pani÷e düúen kadın, kocasına ba÷ırmıú:
–Mango, söyle, önce neyi kurtarmaya çalıúayım. Eúe÷i mi, yoksa çocukları
mı?
Erkek rahatlıkla cevap vermiú:
–Eúe÷i kurtar. Nasıl olsa çocuk buluruz!
2. Olsun mu, Olmasın mı? 2493
Yaúar, Ayúe’ye bir teklif sürmüú:
–Yarın arabaya binip seninle bir kır gezisi yapalım, ne dersin?
–Ya, ya, olmaz öyle úey! Demek ki, arabayı tenha bir yere süreceksin,
sonra da üzerime çullanacaksın…
Yaúar söz vermiú:
2490
Nimetullah Hafız. age. C.II, s.25.
2491
Nimetullah Hafız. age. C.II, s.29.
2492
2493
737
–Vallahi, inan bana! Bir kılına bile dokunmayaca÷ım.
–Öyleyse kır gezisi yapmanın ne anlamı var?
3. Zenginlik 2494
Yaúlı bir Rom, büyükçe bir torbayı boú rakı úiúeleri ile doldurmuú,
gidiyormuú. Yolda rastladı÷ı bir dostu sormuú:
–øúi bu sıraya mı getirdin birader? Artık úiúe satmaya da gidiyorsun, öyle
mi?
–Satmak de÷il be! Karı ile bozuútuk da… Bana “Topla eúyalarını, nereye
gidersen git!” dedi. Ne yapayım, baúka çarem yoktu.
4. ùikâyet 2495
ønek bakıcı bir Rom, Devlet Demiryolları idaresine úikâyetini arz etmiú.
Gar úefi sormuú:
–Herhangi bir tren ine÷ini mi ezip geçti yoksa?
–Hayır, öyle úey yok, ama yolcu treniniz o kadar yavaú hareket ediyor ki,
yolcular trenden inip ineklerimi sa÷ıyor.
5. Muavin 2496
Genç bir Rom, fabrikada iú aramaya gitmiú. Müdür sormuú:
–Sen ne iú yaparsın, esmerim? Örne÷in, elektrik iúlerinden anlar mısın?
–Anlamam.
–Oto tamir iúlerinden?
–Anlamam.
–Bilgisayar? Muhasebe? Politika?
–Hayır, ben hiçbir úeyden anlamam.
Müdür kararını vermiú:
–Öyleyse tamam. Müdür muavini olarak çalıúacaksın.
6. Tembeller2497
Üç tembel Rom, bir armut a÷acı gölgesine yan gelip yatmıúlar. Gözlerini
yukarı dikip olgun yemiúleri görünce a÷ızları sulanmıú. Biri:
–Amma da iri ve olgun armutlar be! demiú.
2494
2495
2496
2497
738
økincisi:
–Öyle ama bir kiúi onlardan toplayıp a÷zımıza verse…
Üçüncüsü sinirlenmiú:
–A be, siz konuúmaya nasıl üúenmiyorsunuz?
7. Süper Tavuk2498
Yaúlı bir Rom kadını pazarda tavuk satıyormuú. Bir müúteri gelip sormuú:
–Bu tavuk genç midir acaba? Az ateúte piúer mi?
–Genç elbet. Daha bir yaúında yok.
–Ya, kesmezsem acaba yumurta yapar mı?
–Neden yapmasın? Bana üç yıldır yumurta veriyor.
8. Çingenenin Bıyıkları2499
Fıkralar da var, olmaz olur mu? ùimdi fıkralar var, bir de hakiki yaúanmıú
úeyler de var. Evvel zamanda yaúanmıú güzel úeyler de var. Bin dokuz yüz kırk
dört seneleri, millet daha fakir o zamanlar. O yörenin belirli birkaç tane zengini
var. Köylerde kesin birer ikiúer zengin var. Zengin mevkie sahipler. Dükkânları
var. Kimisi kalaycı, kimisi berber, kimisi tenekeci dükkânı çalıútırıyor. Bir salı
günü o zenginler, çay da var kahvede var, kahvehanenin önünde oturuyorlarmıú.
Bak, bu hakiki bir meseledir. Bu sırada bir çingene, önlerinden geçmiú bunların.
Çingenenin de bıyıkları varmıú. Pazarın içinde úöyle bir aúa÷ı bir yukarı
geziyormuú. O çingenenin adı da Mümin Ali’ymiú. Bu hakiki bir meseledir.
“Mümin Ali gel buraya” demiúler. Çingene gelmiú, “Ne var demiú?” “Sana bu
bıyıkları kim büyüt dedi de bu kadar büyüttün?” demiúler. “øúte ben kendim
büyüttüm” demiú çingene. Berber Ali Osman’a dönmüúler, “Berber, al eline
makası, úunun bıyı÷ının bir tarafını kes” demiúler. Berber Ali Osman, makası
alıyor çingenenin bıyı÷ının bir tarafını kesiyor. Çingenenin a÷aların yanında bir
úey deyecek hali yok, razı olmuú. Bıyı÷ının bir tarafını çat deye alıvermiúler.
ùimdi oralarda kalan tarafı denkleyecek bir úey de bulamamıú ve o úekilde eve
gitmiú. Hanımının yanına gelmiú, hanımı görmüú: “Adam bıyı÷ının biri yok,
nerede? Ne oldu” demiú Adam, “øúte falanca a÷alar kesti” demiú. Kadın adama
2498
2499
Bkz. Kù7
739
dönmüú, “Ben sana demedim mi be herif, çingeneye bu kadar bıyık büyütmezler
deye” demiú.
1.4.3.3. Pomak Fıkraları
1. Gel Levaço’ya Do÷ru2500
ùimdi daha ileri teraziler yokmuú. Burada yukarıda Pomak köylerinde
çatıyı koymaya baúlamıúlar. ùimdi terazi olmadı÷ı için iki usta böyle düzgün
koyamıyorlar. Sa÷ taraflarında Raykova, sol taraflarında Levaço denen köy var.
Ustalardan biri eline almıú bakıyormuú. “Day malkone Levaço” (Gel biraz
Levaço’ya do÷ru) demiú. Onlar Pomak. Kendi dilince böyle demiú. Öbürü de
“Day malkone Rayko” (Gel biraz Raykova’ya do÷ru) demiú. Raykova’ya do÷ru
çevir, oraya do÷ru çevir derken on iki olmuú. Gene sormuúlar: “Sata kolko?” Sate
kolko, saat kaç demek. Saat, Türkçe; kolko “kaç?” Bulgarca. Onlar sayıları
Türkçe söylerler. Mesele úimdi, “Kolko u kuçiti ima?” dedin mi? “On beú kuçiti
ima” derler. On beú köpekleri varmıú. Kuçi, köpe÷in adı ama sayısı on beú. “Sate
kolko?” demiú. “On iki” demiú. “Day torba te” (ver torbayı) demiú. Bir direk
dikmeden ö÷lenli÷i yemiúler. ùimdi terazisiz, düzensiz iúlemek ne kadar zor bir
úey!
2. Salatalık2501
Pomak pazara inmiú. Bakmıú daha önce görmedi÷i bir sebze türü. “Bu ne
demiú?” Pazarcı, “Salatalık” demiú. Pomak, “O zaman bana 1 kilo ver” demiú.
Pazarcı karúısındakinin saf Pomak köylüsü oldu÷unu anlayınca önce içinden onu
kazıklamak geçmiú. Baúlamıú salatalıklardan bayat ve sarı olanları torbaya
doldurmaya. Sonra vicdanı elvermemiú. Bu sefer onları döküp taze ve yeúil
olanlarından doldurmaya baúlamıú. Bu sefer Pomak atılmıú. Hop hop demiú. Sen
bana yine o ergin olanlardan ver. Bu hamlardan verme demiú. Sonra o meúhur
sözü eklemiú: BøZ POMAK øSEK DEöøLøZ AHMAK.
2500
Bkz. Kù38
2501
http://www.fikracenneti.com/d-1884-BIZ+POMAK+ISEK+DEGILIZ+AHMAK.html
740
1.4.4. Gündelik Tipler
1.4.4.1. Siyasi Tipler ve Rejimle ølgili Fıkralar
1. Jivkov’un Otomobili2502
Jivkov’a, Moskova’dan otomobil hediye ederler. Sürücü ve Jivkov
otomobile binerler. Fakat úaúılacak úey, otomobilin direksiyonu yoktur. Hemen
Moskova’ya telefon açarlar ve otomobilin niye direksiyonsuz oldu÷unu sorarlar.
Cevap, “Otomobili siz sürün direksiyon iúini biz görürüz.”
2. Jivkov’a Sabun2503
Bir Türk kadını ile bir Bulgar kadını ma÷aza önünde zeytin tanesi
beklemektedirler. Bulgar kadını, Türk kadınına biraz para uzatır ve “Bunları sizin
Özal’a gönder, kendisine ayakkabı alsın. Zira sizin için dünyayı dolaúırken
ayakkabılarını yıprattı” der.
Türk kadını aúa÷ı kalmaz, “Sen úu sabunları al, Jivkov’a gönder, otuz beú
yıldır yaptı÷ı pis iúlerin kirini yıkasın” diye cevap verir.
3. Türk’ü Canlandırabilirim2504
øki Bulgar’dan biri di÷erine, “Ben üç gün önce ölen bir Bulgaristan
Türk’ünü canlandırabilirim” der. Di÷eri, “Nasıl” diye sorar. “Türkiye’ye göç
etmek için pasaport gösteririm.”
4. Bulgar Zulmünü Dinliyor2505
Türkçe bilmeyen bir Bulgar kadını, kuca÷ında bebe÷i olan bir Türk
kadınına, “Senin bebe÷in neden sık sık emmeyi bırakıp radyoya bakıyor” diye
sorar. Cevap, “Radyoda, Bulgaristan Türklerine yapılan zulümler anlatılıyor
da…”
5. Türkler Gitmekte2506
Bulgaristanlı bir çingene, ö÷renci olan o÷lunu karúısına alır ve gayet ciddi
úöyle der, “O÷lum, oku. Oku da seni bu úehrin en büyü÷ü yapalım. Zira Bulgarlar
bitmekte, Türkler gitmekte…”
2502
2503
2504
2505
2506
741
6. Biz Kalalım2507
Bulgar komünistleri 1989’da vatandaúlarına turist pasaportu verince
gümrük kapılarında yı÷ılmalar baúlar. Bir gümrükçü kalabalı÷a açıklamalarda
bulunur, “Önce en yüksek mevkilerde çalıúanlara çıkıú verilecek, sonra
aúa÷ıdakilere, en sonra kalanlara.”
Çıkıú bekleyenlerden biri kalanlara haykırır, “Mademki onlar defolup
gidecek biz dönelim.”
7. Komünizm Kitabı2508
Bir Bulgar müúteri kitapçıya girer ve “øki Binli Yıllarda Komünizm” kitabı
olup olmadı÷ını sorar.
Kitap cevap verir, “Burada bilim kurgu kitapları satılmıyor.”
8. Babam Deli De÷il2509
Bir Bulgar, vaktiyle Amerika’ya kaçan babasından mektup alır. Babası çok
zengin oldu÷unu, ancak gözleri kör oldu÷u için bir kiúiye ihtiyaç duydu÷unu
yazar. O÷ul, dostu olan pasaport müdürüne durumu anlatır ve pasaport ister.
Müdür ona babasını buraya ça÷ırmasını salık verince, o÷lu úöyle der, “Ben sana,
babam deli demedim. Sadece kör dedim.”
9. Jivkov’un O÷lu2510
Jivkov’un o÷lu, yabancı bir ülkedeki kumarhaneyi sık sık ziyaret eder.
Onun çok miktarda para kaybetti÷ini gören biri kumarhane sahibine kim oldu÷unu
sorar. Kumarhane sahibi, “Anladı÷ıma göre babası çobanmıú. Sekiz, dokuz
milyon dolayında koyunu varmıú” der.
10. Jivkov ve Aktris2511
Ünlü bir Batılı aktris Jivkov’u makamında ziyaret eder. Jivkov, aktrise
kendisinden ne diledi÷ini sorar. Aktris, “Bulgaristan hudutlarını bir haftalı÷ına
açmanı” der.
Jivkov biraz düúününce, “Seni gidi yaramaz! Herkes gitsin de ikimiz baú
baúa kalalım istiyorsun de÷il mi” der.
2507
2508
2509
2510
2511
742
11. Jivkov’un Babası2512
Bir gün, Jivkov’un köyü Pravets’in bir kahvehanesinde televizyonda
Jivkov belirir. Babası da orada bulunur. Birkaç dakika o÷lunu dinledikten sonra
úöyle der, “Anasını sattı÷ımın hayırsızı! Küçükken beni aldatıp durdu.
Gençli÷inde konu komúuyu kandırdı, úimdi de bütün dünyayı kandırıyor. Evlat
de÷il, baú belası!”
12. Altın Balık2513
Bir seçmen, balık avına gitmiú. Oltasını suya salınca úık ve iri bir parça
çıkarmıú. ùaúkınlıkla:
–Aa, demiú, sen Altın balık mısın yoksa?
–Hayır. Ben BSP’yim.
–Ya, herhangi bir dilek yerine getirir misin?
–Hayır. Ben sadece seçim öncesinde vaatler veririm.
13. Karikatür2514
Jan Videnov ve Bill Clinton, birbirlerinin karikatürlerini çizmek üzere
anlaúmıúlar. ùart olarak da belden aúa÷ıya inilmemesini kararlaútırmıúlar.
Videnov, yaptı÷ı karikatürde Clinton’ı bir kula÷ı aúırı büyüklükte, di÷er
kula÷ı da son derece küçük göstermiú. Amerikan baúkanı bununla neyi kastetti÷ini
sormuú. Videnov:
–Büyük kula÷ınla Kongre’yi, küçük kula÷ınla halkı dinliyorsun, demiú.
Bunun üzerine Clinton da Bulgar baúkanını bir memesi çok büyük, di÷er
memesi çok küçük olarak çizmiú. Videnov, bunun anlamını sordu÷unda:
–Büyük meme ile sen BSP’yi, küçük meme ile de kabinede olan bakanları
besliyorsun, demiú.
Videnov kızmıú:
–Peki, ben halkımı ne ile besliyorum?
–Anlaútık ya, demiú Clinton, belden aúa÷ısı çizilmeyecek diye.
14. Öngörü2515
Milliyetçi bir parlamenter, Meclis’te konuúmuú:
2512
2513
2514
2515
743
“Önümüzü Avrupa’ya çevirmemizi pek do÷ru görmüyorum.”
“Neden?”
“Çünkü Türkiye, kendisine çevirdi÷imiz arkamızdan yararlanabilir.”
15. Pervane2516
Bir Bulgar, Amerika’ya gidip iú ararken bir mucidin yanına gitmiú.
Dıúarıdaki hava oldukça sıcak, odanın içerisi ise, hayli serinmiú. Bulgar sormuú:
–Ne icat ediyorsun?
–Son buluúum, bir nevi duvar saatleridir. Hangi ülkede ne kadar hırsızlık
oldu÷unu gösteriyorlar. Ve ne kadar çok çalınırsa, yelkovanlar o kadar hızlı
dönüyor.
–Ya, burada her ülkeye ait saat görüyorum ama Bulgaristan için herhalde
yok galiba?
–Var, var. øúte, bak. Onu biz pervane yerine kullanıyoruz.
16. Eúek2517
Penço Kubadinski, bir akúam Georgi Dimitrov’un mozolesi önünden
geçerken bir ses duymuú: “Penço, bana bir at getir de úu memleketimi bir gezip
göreyim!”
Penço, bunu önemsememiú. Birkaç defa buradan geçerken yine aynı ses,
“Penço, bana bir at getir de…”
Bu defa sesin etkisinden kurtulamayan Kubadinski, olayı T. Jivkov’a
anlatmıú. Biraz yorum yapıp düúündükten sonra G. Dimitrov’u hep beraber ziyaret
etmeyi kararlaútırmıúlar. Mozolenin kapısından girer girmez yine bir ses
duyulmuú: “Penço, ben sana, bir at getir demiútim, sen ise koskocaman bir eúek
getiriyorsun!”
17. Ayı ile Savaú2518
R. Reagen, L. Brejnev ve T. Jivkov, bir ormanda seyahat ederlermiú. Bir
ara karúılarına bir ayı çıkmıú. Üç kafadar hemen tabanları ya÷lamıú ve koúmaya
baúlamıúlar. Ayı da peúlerini bırakmıyormuú. Jivkov, daha akıllıca davranarak,
ayıyı durdurmak için önüne bir leva fırlatmıú. Ayı bakmamıú bile. Kovalamaca
2516
2517
2518
744
devam ederken Brejnev de bir ruble fırlatmıú. Ayı durmayınca Reagen da bir
dolar fırlatmıú ve koúmaya devam etmiúler. Beú dakika sonra Brejnev ve Reagen,
arkalarına bakınca T. Jivkov ve ayının bir yerlerde kaybolduklarını fark etmiúler.
Hemen geri dönüp durumu ö÷renmek istemiúler. Bir de baksalar, T. Jivkov, bir
Amerikan dolarını ele geçirmek için ayıyla güreúiyormuú.
18. Beyinsiz2519
Buzlu bir havada Jivkov’un aya÷ı kaymıú ve baúının üzerine düúmüú. Olay
yerine toplanan halk ne yapaca÷ını úaúırmıú. øçlerinden yaúlı bir doktor:
–Ne oluyor burada canım, diye sormuú.
–Bay Jivkov baúının üzerine düúmüú. ùimdi adam herhalde beyin sarsıntısı
geçiyor, demiúler.
Doktor onları rahatlatmıú:
–Üzülmeyin! Beyni olmayan kiúide beyin sarsıntısı olamaz!
19. Cam Temizleyici2520
Sokakta iki kiúi konuúuyormuú:
–Televizyonuma cam temizleyicisi koydurdum.
–Neden?
–Jivkov görüntüye geldi÷inde bastı÷ım tükürükleri temizlesin diye.
20. Dünya Turu2521
R. Reagen, L. Brejnev ve T. Jivkov, helikopterle dünya turuna çıkmıúlar.
Reagen:
–Amerika üzerinde uçuyoruz, demiú. øúte Hürriyet heykelini görüyorum.
Biraz sonra Brejnev heyecanlanmıú:
–øúte Kremlin! Rusya üzerinde uçuyoruz.
Övünme sırası Jivkov’a gelmiú:
–ùimdi Bulgaristan üzerinde uçuyoruz. Bakınız, kolumdaki saat kayboldu
bile.
2519
2520
2521
745
21. Dedesinin Kopyası2522
Lüdmila (Jivkov’un kızı), cümbüú olsun diye bir domuz yavrusunu bebek
gibi süsleyip kuúattıktan sonra çocuk arabasına oturtmuú ve Sofya sokaklarında
gezdirmeye baúlamıú. Önüne çıkan bir grup kadın, e÷ilip “bebe÷e” bakmıúlar.
øçlerinden biri:
–Eyvaaah, demiú, tıpkı dedesinin kopyası!
22. Hediye2523
Sovyetler Birli÷i gezisinden döndü÷ünde, yakınları, Jivkov’a sormuú:
–Gorbaçov sana ne hediye etti?
Jivkov, çantasından yeni bir kürk manto çıkarıp giymiú ve:
–øúte, demiú, hediye budur.
–Ama boyu çok kısa ki! Neden öyle?
–Eh, demiú Jivkov, ben Gorbaçov’un önünde diz çökmüútüm. Ölçüyü o
zaman almıúlar.
23. øúte Demokrasi2524
R. Reagen ve T. Jivkov, hangi sistemde daha büyük demokrasi
bulundu÷unu tartıúmıúlar. Reagen:
–Bizde bir Amerikan vatandaúı Beyaz Saray önüne gelip “Kahrolsun
Amerika! Reagen katildir!” diye istedi÷i kadar ba÷ırsa hiç kimse ona dokunmaz.
Jivkov:
–Ama bu bizde de böyle. øster Sofya merkezinde olsun, ister Moskova
merkezinde herkes Amerika ve Reagen’a karúı istedi÷i kadar hakaret edebilir ve
böylesini biz ödüllendiriyoruz bile.
24. Akıl Küpü2525
Gorbaçov ve Jivkov, lüks bir restoranda yemek yerken karúılarındaki
masada bekleyen iki genç ve güzel bayan görmüúler. Gorbaçov:
–Bay Toúko, demiú, úimdi bu bayanların yanına gidip otururuz, de÷il mi?
Jivkov aklını iúe koúmuú:
–Tamam, ama biraz bekleyelim. Hesaplarını ödesinler de…
2522
2523
2524
2525
746
25. Kim Ne Yapar?2526
F. Castro, L. Brejnev ve T. Jivkov, Moskova Olimpiyat oyunlarında
buluúmuúlar. Castro gururlanmıú:
–Biz, bir kolu olmayan kiúiye protez kol takıp ondan boksör yapıyoruz.
Brejnev de aúa÷ı kalmamıú:
–Biz, bir aya÷ı olmayan kiúiye protez ayak takıp ondan futbolcu
yapıyoruz.
T. Jivkov, sa÷ına bakınmıú, soluna bakınmıú, yutkunmuú ve:
–Biz, kafası olmayan bir kiúiye úapka takar, ondan polis veya bakan
yaparız, deyip iúin içinden çıkmıú.
1.4.4.2. Göçmen Fıkraları
1. Ben Reise Binece÷im2527
1989 yılındaki büyük göç sırasında Türkiye’ye göç edip Bursa’ya
akrabalarının yanına yerleútirilen bir soydaúımız, durakta otobüs beklemektedir.
Uzun süre durakta bekleyip de gelen dolmuúlara binmedi÷ini gören di÷er
vatandaúlar, “Dolmuúlara niçin binmedi÷ini” sorarlar. Bursa’ya yeni gelen
vatandaúımızın cevabı úu olur, “Ben reise binece÷im, onu bekliyorum.” (Reis,
Bulgarcada otobüs demektir.)
2. ølk Defa Muz Yiyen Adam2528
Burgas’ta úu an bir Rus iúadamının sahip oldu÷u “Neftozavod”da bir
çalıúma haftası bitmiú ve iúçiler tren vasıtasıyla köylerine döneceklermiú. Bir
kompartımana Türklerden beú kiúi binmiúler. Bunlar Neftozavod’da beraber
çalıúan yakın arkadaúlarmıú. øúçilerden birisinin hafta içinde Burgas’a iúi düúmüú
ve gelirken de evine götürmek üzere muz almıú. Kompartımandaki iúçiler de bu
muzları görmüúler ve baúlamıúlar bu muzlar hakkında bin bir türlü soru sormaya.
Muhabbet ilerledikçe ilerlemiú fakat iúçilerden biri muhabbete çok yabancı
kalmıú. Çünkü hayatında daha önce hiç muz yememiú. Muz nasıl bir úey, tadı
nasıldır hiç bilmiyormuú. Adam, “Sen madem hiç muz yemedin al sana benden
bir ikram” diyerek adama muzlardan bir tane vermiú. Adam çok sevinmiú, ilk defa
2526
2527
Bkz. Kù3/YD
2528
http://www.fikracenneti.com/d-34-Rus+isadami.html
747
muz yiyecekmiú. Muzu itinayla soymuú. Muza bir süre baktıktan sonra a÷zına
atmıú. Çi÷nemiú çi÷nemiú tam yutarken tünele girmiúler. Aydınlatma da olmadı÷ı
için ortalık zifiri karanlı÷a bürünmüú. Adam birden úok geçirerek baúlamıú
etraftakilere ba÷ırmaya: “Ulan yedirdiniz bu muzu bana, kör ettiniz beni be!”
3. Pipiyi Yolmak2529
Bayan muhacirlerimizden biri hindi çiftli÷inde çalıúmaya baúlamıú. Gel
zaman git zaman yılbaúı arifesine gelmiúler. Patronu, kadına bir hindi vermiú
yılbaúı için, ertesi gün de baúka bir hindi vermiú temizleyip hazır etmesi için.
Patron demiú ki:
–Hatice Hanım, úunu da benim için temizleyip hazırlayabilecek misin?
Kadın gayet do÷al bir úekilde:
–Ben zaten dün akúam pipiyi
2530
yoldum, úimdi sizin pipinizi de yolarım
siz merak etmeyin, demiú.
4. Baúsa÷lı÷ı2531
Bir gün bizim muhacirlerden birisinin Silistra’nın köylerinden birinde bir
tanıdı÷ı vefat eder. Ölen tanıdık bir Bulgar arkadaúının annesidir. Bizim muhacir
cenaze sonrası acısını paylaútı÷ını söylemek ister. Adam, Cenazedeki kalabalık
sıraya karıúır. Gelenek oldu÷u üzere cenaze sahibi, sırayla cenazeye gelenlerden
tek tek el sıkıúarak acılı sözlerini dinler. Fakat bizim muhacir uzun zamandan beri
Bulgaristan ziyareti veya tatili yapmamıútır. Uzun süre Bulgarca konuúmamıú ve
uzunca bir zaman da Bulgarlarla bulunmamıútır. Oradaki Bulgarlara bakmaya
baúlamıú. O da di÷erleri gibi “baúın sa÷ olsun” tarzı bir úeyler söylemek ister
samimi oldu÷u Bulgar tanıdı÷ına fakat ne diyece÷ini bilmemektedir. Düúünmeye
baúlar ne diyece÷ini ama ne söyleyece÷ini bilmemektedir. Ne yapılması
gerekti÷ini de bilmemektedir. En sonunda sıra ona gelmiútir. Ne oldu, oldu deyip
a÷zına ne geldiyse söyler:
-Ave Mitko!... Ne znam kakvo da ti kaja... Çestit umryal be moy çovek!
(ave Mitko!... Ne diyece÷imi bilemiyorum! Ölün kutlu olsun!)
2529
http://www.fikracenneti.com/d-31-hindi+ciftliginde.html/ http://www.muhacir.net/fikralar.asp
2530
Bulgarca hindi.
2531
http://www.egridereforum.com/forum/index.php
748
5. Sivrisinek2532
Türkiye’nin yerlilerinden bir ö÷renci Bulgaristan’a okumaya gelmiú. ølk
defa Bulgaristan’a geliyormuú ve kendine de çok güveniyormuú. Hiç Bulgarca da
bilmiyormuú. øyi derece notlarla da hazırlık sınıfını geçmiú. Kendine ödül olarak
Balçık’a tatile gitmeyi uygun görmüú. Balçık’a gidip bir ev sahibinin yanına 5-6
gecelik yerleúmekmiú amacı. Bir gün hazırlanmıú ve çıkmıú. Balçık’a varmıú ve
evi bulup ev sahibi birinin yanına yerleúmiú. Kendisine çok güveniyor ya. Çıkmıú
Balçık’ı o gün gezmiú tozmuú. Akúama eve gelmiú. Odasına gitmiú yatmaya.
Fakat uyuyamıyormuú. øçeride bir sivrisinek varmıú. Çok rahatsız olmuú ve
uyuyamamıú. Gitmiú ev sahibinin odasına.
-øzvinete! Ave ima edna ostra muha v stayata mi(afedersiniz! Odamda bir
sivrisinek var) demiú (Sivrisinek Bulgarcada “komar” demektir. Ostra: sivri,
Muha: sinek demek!)
6. Minibüsteki Göçmen Kadın2533
89’lu yıllar, daha yeni yeni Türkiye’ye alıúmaya çalıúıyoruz. Geleli daha
birkaç gün olmuú. Kadının biri ilk defa Türkiye’de tek baúına minibüse binip iú
aramaya gidecek olmuú. Minibüse binmiú ve yolculuk baúlamıú. ølk defa minibüse
biniyor ya, baúlamıú milleti izlemeye. Bakalım minibüste nasıl davranılıyor para
ne zaman veriliyor vs...
Arkadan biri parayı uzatmıú. ùoför üstünü verirken “buyur dayı” demiú.
Genç bir bayan parayı uzatmıú, úoför üstünü çevirirken “al yenge” demiú. Aynı
úekil daha yaúlıca bir bayan da parayı uzatmıú para üstü gelirken “paranın üstünü
al teyze” diye seslenmiú.
Bizim bayan da parayı uzatmıú, úoför de do÷al olarak neresi diye sormuú.
Kadın inece÷i yeri söylemiú. Söylemiú söylemesine de verdi÷i para biraz eski ve
hasarlıymıú. ùoför “hanımefendi bu parayı de÷iútirin” demiú. Kadın “neden” diye
sormuú, úoför de “para biraz eski ve hasarlı” demiú. Bunun üzerine kadın iyice
kızmıú açmıú a÷zını yummuú gözünü:
–E tabi, bindirmiúsin akrabalarını bu minibüse, almıúsın hepsini yanına,
bizim gene burada paramızı bile be÷enmiyorsun be!
2532
http://www.fikracenneti.com/d-1847-Pastanede.html
2533
www.muhacir.net/fikralar.asp
749
1.4.4.3. Gündelik Hayattaki Di÷er Tiplerle ølgili Fıkralar
1. Ya÷mur ve Dolu2534
Yöremizde, kuraklıkla ilgili bir fıkra anlatılırdı.
Kura÷ın uzunca sürdü÷ü bir yaz günü ö÷le geçerek hava bulutlanır, úimúek
çakıp gök gürlemeye baúlar. Çok geçmeden ilk ya÷mur damlaları düútü÷ünü
gören bir kadınca÷ız úöyle dua eder, “Ver Allah’ım, ver bizim tarlaya! Ver
Allah’ım, ver, bizim tarlaya!” Fakat ya÷mur birdenbire doluya dönüúünce kadın
duasını de÷iútirir, “Düz ara, Allah’ım, düz ara! Düz ara, Allah’ım, düz ara!”
2. Yarık ve øbrik2535
1940’lı yıllarda yaúamıú Nüvvab Okulu mezunu Mehmet Fikri varmıú.
ømam tabii. Bir papazın kızı ile evlenmiú. Bu Nuri a÷abey de Nüvvab mezunu.
Nüvvab ne, nerede biliyorsun de÷il mi? ùumnu’da. 1947 yılına kadar faaliyette
idi. 47 yılından sonra liseye çevirdiler. O da bitti. Dini e÷itim veren bir yerdi.
Bunlardan birço÷u da Türkiye’de profesör olmuú adamlardır. Mehmet Fikri; çok
zeki, çok akıllı bir kiúiymiú. Okulun kurucularından biri Sadullah Efendi imiú.
Sadullah Efendi, ramazan ayında son kurs veyahut ikinci kurs ö÷rencileri de olsa
gerek köylere ramazan hocalı÷ı yapmaya gönderiyormuú. Ramazan ayında
hepsine bir ay tatil veriyorlarmıú. Mehmet Fikri de hocası Sadullah Efendi ile
beraber ùumnu dolaylarında bir köye gitmiú. Sadullah Efendi her akúam teravih
namazından önce vaaz ediyormuú. Bir akúam cemaatten birisi çıkıyor. Hocam “øki
sorum var, sorabilir miyim?” diyor. Sadullah Efendi de “Sor” diyor. O adam “Siz,
Cenabı Allah’ın Âdem peygamberi yani insanı topraktan yarattı÷ını
söylüyorsunuz. Ben ustaların çamurun içine saman kattıklarını görüyorum. Bana
söyler misiniz? Cenabı Allah, Âdem peygamberi yaratırken çamurun içine saman
koymuú mu, koymamıú mı? økinci sorum da úudur. Tuvalete gitti÷imiz ibrikle
abdest almak caiz midir?” diye sorularını soruyor. Mehmet Fikri, “Hocam
müsaade buyurun bu soruların cevabını ben vereyim” diyor. Olurdu olmazdı
derken, Sadullah Efendi cemaate dönüp, “Mehmet Fikri benim talebemdir, izin
verdim bu sorulara o cevap verecektir” diyor. Bunun üzerine Mehmet Fikri aya÷a
kalkıyor. “Bu soruyu soran adam iyi dinle. Cemaat siz de iyi dinleyin. E÷er
2534
2535
Bkz. Kù36
750
Cenabı Allah, senin dedi÷in gibi çatlamasın diye insanı yarattı÷ı çamura saman
katsaydı senin annenin bacaklarının arasındaki bu çatlak olmayacak ve sen de bu
dünyaya gelmeyecektin. (Gülüúmeler). økinci soruna gelince… Tuvalete giderken
yanında götürdü÷ün ibri÷in emzi÷ini g…..ne sokuyorsan o zaman onunla aldı÷ın
abdest caiz de÷ildir” diyor. (Gülüúmeler). ùimdi bu masal de÷il bu gerçektir. Çok
güzel, isabetli bir cevap vererek adamı susturmuú orada. Benim bildi÷im,
tanıdı÷ım; kimilerini ise baúkasından duydu÷um buna benzer yedi sekiz tane oldu.
Oturup yazsam da bir kitap da olmayacak. Ne yapaca÷ız bunları bilmiyorum.
Bunların kalmasını da istemiyorum.
3. Tembel ve Eúe÷i2536
Tembel, kıúın sonuna do÷ru aç kalan eúe÷ine, “Ölme eúekçi÷im, ölme,
yaza sana menekúeden ot yı÷aca÷ım” diye vaatte bulunmuú. Yaz gelmiú, tembel
hâlâ gölgede uyuyormuú. Karısı onu uykudan uyandırarak eúe÷e verdi÷i vaadi
hatırlatınca, tembel a÷ır a÷ır kalkmıú, bir süre gözlerini ovuúturup tatlı tatlı
gerindikten sonra bir elini yavaúça gölgeden dıúarı çıkarmıú, ama aceleyle geri
çekmiú ve karısına “Aaa, karı, bu sıca÷a katiyen kar dayanmaz” demiú ve tekrar
uykuya dalmıú.
4. Ekmeksiz Bal2537
Bal bozumunda hoca gitmiú. Ev sahibi, hocanın bal yedi÷ini biliyor. O bal
bozumunda koyunculara filan ziyarete giderler. Bilirler. O âdeti geriden takip
ederler. Balı, hocanın önüne indirmiúler. Tepsiyi doldurmuú ama biraz cimpiri
oldu÷u için ekme÷i az koymuú. Hoca, ev sahibinin ekmek bittikten sonra tepsiyi
hemen kaldıraca÷ını anlamıú. Hoca onun cimpiri oldu÷unu anlamıú. Baúlamıú
yemeye. Ekmek bitmiú. Hoca tepsiyi vermiyor. Ev sahibin içi gitmeye baúlıyor.
Arada sırada ev sahibi hocaya, “Ekmeksiz bal iç yakar hocam” demeye baúlamıú.
Bunun üzerine hoca, balı kaúıkla yemeye baúlamıú. Bir taraftan da “Kimin içinin
yandı÷ını Allah biliyor. Bir kaúık daha ver, ben onunla da yiyeyim” demiú. Tabii
hane sahibinin içi yanıyor.
2536
2537
Bkz. Kù38
751
5. Attan mı øndin, Duttan mı øndin? 2538
Neyse adam hanımına, “Ben bu ata biniyorum ve gidiyorum. Ben bu attan
inince seni boúarım, terk ederim” demiú. ùimdi seni boúarım deyince attan hiç
inmemesi lazım. Gündüzden orayı burayı gezecek. Akúam olacak atın üstünde mi
uyuyacak? Yere indikten sonra karıyı boúamak var. Giderken düúünüyor. Ne
yapsın? Bakıyor, öteden bir ak sarıklı geliyor. Anlamıú onun hoca oldu÷unu. Ona
akıl danıúacak baúka çare yok. “Hocam, olabilirse bir dakika bakın” diyor. Hoca
“Buyur Efendi, ne var?” diyor. Adam “Hocam, bu sabah hanımımla atıútık. Böyle
oldu, böyle gitti. Hali keyfiyeti anlattırmıú. Ben bu attan inince evi terk et, yoksa
seni boúarım dedim. Mümkünse boúanmayayım. Karısız kalaca÷ım. Ne yapayım
ben? Hep bu atın üstünde mi durayım?” demiú. Hoca, atı almıú gitmiú öte yana.
Orada bir dut a÷acı varmıú. Dut a÷acının dibine varınca “Dur demiú! Dur bakalım
atım. Adama sen úu dala yapıú” demiú. Adam dala yapıúmıú. O, hemen altından
“deh deyip” atı çekmiú. Hoca, “Sen attan mı indin, duttan mı indin?” diye adama
sormuú. Adam “Duttan indim” demiú. Hoca adama “Hadi úimdi git karına” demiú.
Oldu mu úimdi Hocam? ùimdi satıú vardır. Hocalarda da satıú vardır. Baúka türlü
attan inse karıyı boúayacak ama duttan indi÷i için karıyı boúamaktan kurtuluyor.
Karısız kalmaktan kurtuluyor.
6. Çorbacı ve Fakir2539
[Kaynak kiúi, Türkçe konuúmakta biraz güçlük çekti÷i için yer adlarının
bazılarını çözemedik.] Kardeúim burada bir partova dedi÷imiz bir ova var. Bu
adam Gümülcine’ye gitmiú. Kazanmıú. Orada çorbacılar toplanmıú. Aralarında
“ùu oldu, úunu yaptık, úunu kazandık” diye konuúurlarmıú. Ona da, “A be da÷lı
senden ne oluyor?” “Ne olacak? Ben buraya gelirken kırk kile mercimek yaptım.
Geri kalan ekindi, mısırdı. Onun hesabı kitabı yoktur” demiú. Engeri bu yerliler
“Bu ova nerede?” diye sormuúlar. Açmıúlar haritayı. Adam “Harita alacak yer
de÷il” demiú. Oysa bu ova küçücük bir ova yahu! Adam onları kandırmıú.
2538
Bkz. Kù38
2539
Bkz. Kù44
752
7. Baltaya Sap Olmak2540
Bir gün odada köyün odasında, namaz kılındı÷ı yerde bir kıú gecesinde mi
bir baharda mı köylüler babamdan úikâyetçi olmuúlar. Babamda yeni evlenmiú.
Ortak orman, koru var. Köylüler demiúler ki, “Yahu Koca Hasan’ın Koca ùakir’in
Hasan o korudan genç a÷açları kesiyor.” Dedem de, “Yahu ne takım adamlarsınız
neyle kesecek? Bizim Hasan’ın daha baltası yok. Balta sahibi olmadı adam” deyip
geçiútirmiú.
8. Baykuú ve Ölüm Korkusu2541
Gene úöyle bir olay aklıma geldi; yaúlı bir köylümüz, gece vakti
ayakyoluna çıkar, ama ayakyolları biraz evden uzaktır. On, on beú metre kadar
evin bahçesinin bir köúesindedir. Yaúlı köylümüz, o yere giderken bir de a÷aç
altından geçecektir. Yaúlı, a÷aç altından geçerken bir ses, bir kıpırtı duyar. Bizim
yaúlı amcamız bakıúlarını yukarı diker. Ne görsün? Karúıda ‘yapalak’ baykuú mu
artık amma Divanü Lûgat-it Türk’te ‘yabılak’ diye böyle geçiyor. Bu kuú bizde de
‘yapalak’ derler ona; baykuú. Baykuú için insanların düúüncesi pek olumlu
de÷ildir. Ertesi gün o a÷acı o adam, “Bu kuúun burada ne iúi var” deyip keser. Bu
tür böyle köyün kendi fıkralarını alırsan yani derya denizdir. Ben bunu öykü
olarak da yazdım. Onu da yani úey edeceksiniz hocam, göreceksiniz. Yani
koskoca asırlık a÷aç gitmiútir. ønsanlara da demiútir, “Yahu ben yenisini diktim,
yenisini ektim, ee iúte onu bekleyedurun.” O a÷acı da bir gün halkın köyü
boúalttı÷ı zaman kesmiútir. Çünkü herkesin gözünün önünde kesemez.
9. Yeni Gelinin ùikâyeti2542
Bir genç geline, komúulardan bir bayan, “Nasıl? Evlili÷e, yeni eve
alıúabildin mi? Geçinmeniz nasıl, iyi mi?” diye soruyor. O gelin de hiç sözünü
yani hiç tasarruf etmeden, “Vallahi ne alıúaca÷ım, bizim evde çok garip úeyler
oluyor, en azından bizim evde düzmek için, düzeltmek için üç kiúi var” diyor.
Öbürü de soruyor, “Kim onlar?” “Eee, kim olacak? Mesela kayınpederim; ocak
baúında oturmuú, oca÷ın baúında bana kızım kibrit getir, ee ocaktan bir ateú alıp
úeyi yakabilir, yani sigarasını yakabilir” diyor. “Eee tamam birisi o.” “Birisi de
2540
Bkz. Kù5
2541
Bkz. Kù5
2542
Bkz. Kù5
753
kayınvalidemdir. Biraz önce su getirdim. O suyu döküyor. Git kuyudan gene yeni
su getir, suyu tazele ve bakırdaki suları döküyor. Beni tekrar gene kuyuya su
almaya gönderiyor, ikincisi o” diyor. “Üçüncüsü ise, benim eúim, kocam.” “Ne
olacak?” “Ne olsun? Bütün gece ben donsuz yani çırılçıplak yatıyorum yanında,
benim bir yerime dokunmuyor ertesi gün ine÷i sa÷arken úap úap benim popoma
vuruyor. Bu ne demek yani bunların üçü de düzeltilmek için adamlardır” diyor.
10. Gir Dedenin Koynuna2543
Ah sen de kızanım. ùimdi bak yaúlı ne edermiú? Karısı mı ölmüú ne
yapmıú? Yaúlı adama kızı veriyorlar. Kız oturmuú, adam da oturmuú; kız oturmuú,
adam da oturmuú saat baya bir vakit geçmiú. Ondan sonra kız “Kalk git dede
evine o÷lun gelsin yerine” demiú. Kız úimdi adama “Kalk git dede, evine o÷lun
gelsin yerine” diyor. Adam da demiú “Bak dedenin oyununa, gir dedenin
koynuna, o÷lun da benim, balın da benim” demiú. Adam bunu kıza söylüyor:
“Bak dedenin oyununa
Gir dedenin koynuna
O÷lun da benim
Balın da benim”.
Bak bak adam da dinlermiú. [Kaynak kiúi, tam bu fıkrayı anlatırken; derleme
yaptı÷ımız odaya Balgöç’te iúi olan bir vatandaú içeri girdi, bizi görünce hiç
oyalanmadan di÷er odaya geçti. Kaynak kiúi, anlattıklarının bu kiúi tarafından
dinlenildi÷ini zannederek bu durumdan rahatsız oldu. Torunu Sema Adalı devreye
girdi ve “Yok be, bir úey olmaz onlar, buraya iú için geliyorlar” diyerek
sakinleútirdi.]
11. Hangi Donlarımı Giyeyim? 2544
ùimdi iúte bir fıkra anlatayım ben sana. Kırcali’den bizim köyden çocu÷un
birinin babası ölmüú, anneceziyle kalıyor. Gelmiú on sekiz, on dokuz yaúına.
ùimdi köyün ileri gelenleri, köyün ulema kesimi deyelim yahut ihtiyar heyeti
vardır ya öyle deyelim, toplanmıúlar, “Yahu úu Ayúe’nin Hasan ne kadar efendi
çocuk, babası da böyleydi. Buna Osman’ın kızı Fatma’yı alıverelim” demiúler. øki
tarafın arasını buluyorlar, Hasan’ı evlendiriyorlar. Hasan’ın da evlendikten on beú
2543
Bkz. Kù1
2544
Bkz. Kù12
754
gün sonra tak asker kâ÷ıdı geliyor. Hasan’ı Varna’ya asker kaldırıyorlar. Varna
veya baúka bir yer macera anlatıyorum úimdi ben. Hasan askere gitmiú Varna’ya.
Hasan’ı yedi sekiz ay sonra izine salıyorlar. Kasım üstü gitmiú, mayısta izne
geliyor. Annesiyle hanımı da tütün dikiyorlarmıú. Gelin hanım birinin geldi÷ini
görmüú. Köyde fakirlik var; Hasan askere giderken benim gibi elli beú elli altı
kiloymuú. Yemiú asker çorbasını olmuú yetmiú beú seksen kilo. Ense diyorum ben,
olmuú Bulgar da÷arcı÷ı gibi. Gelin hanım kocası Hasan’ı, asker urbalarının içinde,
tabi bir de úiúmanlamıú, tanıyamamıú. “Anne, askere bak askere bak” dermiú.
Rasim A÷a da orada çift sürüyormuú. Bu da biliyor; baúından geçmiú, köyden kaç
kiúi asker olacak? “Aha demiú, Hasan geliyor.” Annesi duyuyor. “Ma u benim
Hasan’ımmıú ha!” demiú annesi úimdi anlıyor musun bir nara atıyor. Evladı asker
ya! Gelin hanımın üstü baúı pis ya, tarlada çalıúıyorlar. Gelin hanım, “Ma anne
úimdi ben hangi donlarımı giyece÷im” demiú. Annesi de: “Hangi donlarını
giyersen giy; benim Hasanım sen de úimdi don mu bırakır?” demiú. øúte sana bir
Rumeli fıkrası anladın mı?
12. Bir Karıú Aúa÷ısını Ver2545
[Kaynak kiúi kayıt cihazımı kapattırdı, ama not almama izin verdi. Fıkrayı
anlattıktan sonra kendisinden bu fıkrayı yazmak ve baúka yerlerde anlatmak için
izin istedim. Kaynak kiúi bu talebimi geri çevirmedi ve bana bu hususta izin
verdi.] Kaynak kiúinin bu iznini kullanarak anlatırken not etti÷im fıkra úöyledir:
Bir delikanlıyı evlendirirler. Ancak kız, delikanlıdan büyüktür. Delikanlı da
tecrübesizdir. Bunu fark eden gelin, her gece o÷lana koltu÷unun altını gösterip
onun boúalmasını sa÷larmıú. Bu bir müddet böyle devam eder. Bir gün delikanlı
un ö÷ütmek için de÷irmene gider. De÷irmendekiler bu yeni evli delikanlıyı
yoklamak isterler. Birkaç hasbıhalden sonra delikanlının henüz cinsel iliúkiye
girmedi÷ini anlarlar. Delikanlıya cinsel iliúkinin nasıl olması gerekti÷ini anlatırlar
ve kadının cinsel organının bulundu÷u yeri tarif ederler. Bunun için de
göbe÷inden bir karıú aúa÷ıdadır úeklinde bir ölçü verirler. O÷lan de÷irmende iúini
bitirir ve evine varıncaya kadar elini karıú yapar. Eve gelir. Çok sert bir úekilde
yorgun oldu÷unu bahane eder ve odasına çekilir. Yine aynı sertlikle eúini de
2545
Bkz. Kù12
755
odaya ça÷ırır. øçeriye giren gelin, koltuk altını gösterir. Bunun üzerine delikanlı
“Göbekten bir karıú aúa÷ısını ver” der. Gelin, “Eyvah! Sen de ö÷rendin ha!” der.
13. øne÷e Muska2546
ùimdi bu muska üzerine bir fıkra gibi bir úey anlatayım ben sana. Adamın
birisi babası yok annesi sa÷. Haftada bir iki kere inek hastalandı mı, “Var git Ali
Osman, hocaya muska yazdır” dermiú anası. Var git muska yazdır, var git muska
yazdır. Adam kendisi anlatıyor bunu daha sonra. Bezdim diyor. øki üç kilometre
git, iki üç kilometre gel, adama para ver, muskayı bedava verecek hali yok ya!
Bezdim, usandım artık. Anası yine bir gün, “ønek hasta oldu, var Ali Osman,
hocaya muska yazdır” demiú. Köyün arka tarafına gidiyormuú muskayı kendisi
yazıyormuú. Annesinin okuması yazması yok ki… Hocanın yaptı÷ı gibi
katlıyormuú muskayı. Hoca ne diyorsa onları aynen diyormuú. øúte, “Üç pınardan,
dereden su al ine÷e içir. Muskayı mumla ine÷in boynuzuna tak. Ya da daha önce
yazdırdıklarımı kullanıyordum. Böylelikle hem yol tepmekten hem de hocaya
para vermekten kurtuldum” demiú.
14. Askerin Rüyası2547
ùimdi hane bazı öyle fıkralar vardır. Askerin biri gece rüyasında annesini
görüyor. Asker çadır úeyinde hane asılır ya ondaymıú. Siz ona paraúüt mü ne
diyorsunuz. Ordaymıú. Asker, rüyasında annesini görüyor. Annesi, rüyasında
o÷luna:
–O÷lum senin paraúütün, çadırın açılmayacak. Sakın kendini uçaktan
dıúarı atma, diyor.
øyi ama onlar tabii asker. Komutanları bindiriyor. Kaldırıyor onları. Sonra
birer birer yukarıdan aúa÷ıya salmaya baúlıyorlar. Sıra bu askere geliyor. Asker,
komutanına:
–Komutanım, ben bu gece rüyada annemi gördüm. Sakın atma. Çadırın
açılmayacak dedi, demiú. Komutan, orada kendi çadırını ona vermiú. Onun
çadırını almıú. Asker atlıyor. Askerin açık. øyi ama de÷iútirdi verdi ya! Komutan
yukarıdan hızla geçerken asker:
–Komutanım, bu kadar hızlı nereye gidiyorsun, demiú.
2546
Bkz. Kù7
2547
Bkz. Kù38
756
Komutan hızla geçerken cevap vermiú:
–Ananı aramaya gidiyorum, ananı aramaya gidiyorum, demiú.
Komutanın çadırı açılmamıú. Askerinki açılmıú. Annesinin rüyası hakikat
olmuú. Hane Nasreddin Hoca’nın fıkraları vardır. Eúe÷i düúmüú de hocanın, “Vay,
benim eúek uçmasını bildi, ama konmasını bilmedi” demiú.
Uçmuú eúek de, konamamıú. O hesap çalıúmamıú çadır. Fıkralar var.
15. Yalancı ve Dolandırıcı2548
Hem böyle úaka gibi hem de essah gibi. Sohbetler karúısında birbirlerinin
úeylerine denk getiriyorlar. Atıúma demek gibi. ùimdi biri yalandırıcı, biri
dolandırıcı derler. ùimdi yalancı olan, hiç düúünmüyor anlıyor musun? “Yahu, bu
sabah gelirken gökyüzünde köpek ürüyordu” demiú. øyi ama o dolandırıcı, hemen
onu arkadan yine tasdiklemiú. “Essahtır. Geçen gün Ahmet A÷a’nın eúe÷i
ölmüútü. Herhalde kartallar, biz çiten deriz, iskeletini yukarı kaldırmıúlar.
Kartallar da olabilir” demiú. øyi, öyle úey olabilir. Biraz sonra oradan ayrılınca
dolandırıcı, yalancıya, “Yeryüzünde hiç yer bulamadın da gökyüzünde ananı mı
aramaya çıktın? Ne arıyorsun gökyüzünde? Yeryüzünü söylesene! Ben olmasam
halin ne olacaktı” demiú.
16. Soyguncu Hoca Olunca2549
Yolda rastlaúıyorlar. ùimdi onun hoca oldu÷unu bilmiyor. Mesela, o
Kırcali’den, ben ‘Hülbe’den nerden bilece÷iz birbirimizi? Rastlaútık gidiyoruz.
Gidiyoruz emme, giderken öbürkü hoca olan, “Sırtını baúını çıkar, alaca÷ım”
diyor. Adam üstünü çıkarıyor. Öbürü “Abanı, entarini hepsini çıkar. øç donuna
varıncaya kadar hepsini çıkar” diyor. Adam yalvarmaya baúlamıú. “Hocam ayıp
olur. ønsan yüzüne hiç mi çıkmayaca÷ım? Nasıl çıkarım sonra?” demiú. Öbürü
“Hayır, çıkaracaksın” demiú. Yalnız adam “Hocam” deyince bu biraz duraklamıú.
“Bu benim hoca oldu÷umu nereden bildi” demiú kendi kendine. Adam yine
“Hocam yapma etme” diye yalvarıyormuú. “Sen, benim hoca oldu÷umu nereden
bildin?” demiú. Adam, “Babamın bir sözü vardı, onu hatırladım. Babam hep,
Çocu÷um, hocalar adamın sırtından iç donuna varıncaya kadar her úeysini alır,
2548
Bkz. Kù38
2549
Bkz. Kù38
757
derdi. Senin hoca oldu÷unu oradan anladım. O yüzden sana, hocam dedim”
demiú.
17. Köpe÷e Muska2550
Bulgaristan’da o zamanlar Baúmüftülük yokmuú. Baúmüftülük o zaman
Gümülcine’deymiú. Ramazan ayında Bulgaristan’da çalıúacak imamları imtihan
ederlermiú. ømamlar oraya gidermiú. Güzel bilgisi olanları güzel yerlere tayin
ediyorlar. Tabii onun geliratı da daha çok olacak. Giderken yolda bakmıúlar bir
çoban sürüsünü otlatıyor. øyi ama çobanın köpe÷i hastaymıú. Sarık baúlarında
olunca çoban onlara “Durun be!” diyor. Duruyorlar. Hocalar “Ne var?” diye
soruyorlar. Çoban, “Ya, úu benim köpe÷im hastalandı. Bana bir muska yazın da
köpe÷im ayılsın” demiú. Birbirlerine bakmıúlar. “Muska olur mu yahu?” demiúler.
Çoban “ùu güzelim öveci verece÷im” demiú. Hocanın biri getir, “Ben yazaca÷ım”
demiú. Öveci alınca yazıyor, ama o da oraya ayet yazmamıú. Onlar oraya
vardıktan sonra imtihanı bu muska yazan hoca kazanıyor. Öbür arkadaúları
müftüye “Olamaz müftü efendi. Bu, filan yerde bir çobanın itine muska yazdı”
diyorlar. Müftü “Hiç ite muska yazılır mı? Olamaz. Gidin, o çobandan bu
muskayı alın getirin, fakat kimse açmayacak. Buraya geldi÷inde ben açaca÷ım.
Bakalım ne yazmıú?” diyor. Tabii onlar orada dururken yolluyor adamları çobana.
Çoban, “Benim köpe÷im iyi oldu, ama ben koskoca öveç verdim. Vermem
muskayı” demiú. Verirsin, vermezsin derken muskayı çobandan alıyorlar.
Getiriyorlar. Arkadaúları da bekliyormuú. Acaba ne yazdı? Hangi ayete dayanıp
yazdı da çobanın köpe÷i düzeldi. Müftü almıú. Okuyunca gülümsemiú. “Müftü
efendi gülümsedin a!” demiúler. Müftü “Alın, siz de okuyun” demiú. Vermiú
onlara. O gene ayetten yazmamıú. Hoca muskaya:
“Mail oldum o övecin etine
ùu muskayı yazdım o çobanın itine
Kim bu muskayı okursa
O boynuz girsin onun g……ne” diye yazmıú. Müftü, “Gidin
hepiniz siz de böyle yazın” demiú. O kadar olmuú bu.
2550
Bkz. Kù38
758
18. ømamın Kovanları2551
Bizim dedelerimiz, babalarımız zamanında Bulgaristan’dan øskeçe’ye
iúlemeye giderlermiú. Bulgaristan’dan ùükrü isminde biri, øskeçe’ye iúlemeye
gitmiú. Orada o çorbacıların iúçisi, hizmetkârı olarak çalıúıyormuú. Hayvanına
bakıyor, tarlasını sürüyormuú. Herhangi bir beyde çalıúırmıú, fakat kendisi di÷er
iúçiler arasında ileri gelen, uyanık bir adammıú. Di÷er iúçilere “ùöyle yapın, böyle
yapın” der onları iúe ayırırmıú. Çorbacılarına iú buluverirmiú. Bir akúam çorbacısı
“Ah ùükrü, bizim köyün imamının çok güzel kovanları var. Yüre÷im çok
yanıyor” demiú. ùükrü “Sen onu bize bırak çorbacı, biz onu hallederiz” demiú. On
kiúi topluyor. Fena bir havada gidiyorlar. Kar ya÷ar imiú, imamın on sandık
kovanını almıúlar. øyi ama Allah tarafından kar diniyor. ømam, rüya mı görüyor ne
yapıyor bir kalkıyor. Do÷ru kovanlı÷a gidiyor. Bir dolanıyor, sandıklar yok.
Hemen izden gitmiú. Bulmuú. Aynı beyin samanlı÷ında kovanları bulmuú. Geliyor
çorbacıya. “Arkadaú, sen ne yaptın böyle?” diyor. Çorbacı “Benim haberim yok”
diyor. O biliyor, ama úimdi üstüne yük almıyor. ùükrü’ye o söylüyor. Çorbacı
“Acaba benim hizmetkârlarım bir úey yapmasınlar? Seninle maytap oynamasınlar.
Benim haberim yok ømam Efendi” diyor. ømam “Ne maytabı yahu? Maytap olur
mu hiç?” diyor. Bey, ùükrü’ye geliyor. “ømam, kovanları buldu” diyor. “A be
korkma beyim. Bir kolayını bulaca÷ız” diyor ùükrü. Bunları belediyeye
ça÷ırıyorlar. øfade alacaklar nasıl oldu, ne gitti diye. ùükrü, öbürküleri topluyor.
“Ben, birinci gireyim. Siz kapıda durun. Ça÷ırdı mı siz de gelin” demiú. Hâkim
filan hepsi oturmuúlar. ùükrü, kapıdan girince “Selamünaleyküm” demiú. Hâkim
“Aleykümselam. Ne oldu? Ne yaptınız siz?” demiú. ùükrü, “Hâkim Efendi, ne
yapaca÷ız? ømamın kovanları cız, on kiúiydik biz, ya÷madı kar, örtülmedi iz,
imamın kovanlarını aldık biz” demiú. Hâkim, bir kere bakmıú buna anlıyor musun
yalan yok. On kiúi olduklarını da söylüyor. Tabii on sandık götürmüúler onlar.
ùimdi ne yapacak kabul ettikten sonra? Kabul etmese o zaman cezası, úeyi var.
Kabul ettikten sonra herhangi bir cezası filan yok. Hâkim, “ùükrü, haçan imamın
kovanları cız, on kiúiymiúsiniz siz, ya÷mamıú kar, örtülmemiú iz, úimdi siz onunuz
onardan verin yüz, imam geldi mi cevap verece÷iz biz” demiú. Onlardan almıú
2551
Bkz. Kù38
759
yüzer lira, kapatmıú davayı. Bu hadise bu kadar, fakat essah olan bir meseledir.
Çünkü onlar altı ay çalıúırlar, bir iki gün kalıp gene giderlermiú.
19. Çoban ile Hoca2552
Bir hocayla bir çoban karúılaúmıúlar. Hoca, çobana bir úeyler sormuú.
Çoban da cevap verememiú. Hoca da, “A be çoban, sen de hiçbir úey bilmiyorsun”
demiú. Çoban, hocaya; “Hocam, bir dakika, ben sana bir úey sorabilir miyim?”
demiú. Hoca, “Sor be çoban” demiú. Çoban, “Sabahleyin erkeç, yata÷ından
kalktı÷ında kaç tane gıdı b..ku çıkarır?” demiú. Ona gıdı b..ku derler. Hoca, “Ben
çoban mıyım da sayısını bilece÷im” demiú. Çoban da “Eee ben hoca mıyım da
sordu÷un bütün soruları çatır çatır bilece÷im” demiú. Aynı mesele. Hoca ne bilir
erkeçi tekeci, b..kunu. O da çoban, ne bilsin?
20. Birnik2553 ve Papaz2554
Türk zamanında birnikler para topluyor. O zaman onlar Türk’ten de
Bulgar’dan da para alıyorlar. O zaman burası Türk de olsa Bulgar da olsa Osmanlı
idaresindeydi. O birnik para toplayan çantaları para dolu bir papazda misafir
kalıyor. Papaz da olsa onlar ehli kitap’tır. Baúkalarına benzemiyor. O da kendi
canının, papazın yanında muhafazada olaca÷ını bildi÷i için orada kalıyor. Akúam
yemiúler içmiúler, yatmak vakti gelmiú. Artık yatacaklar. Kıra çıkıyorlar. Kıú
günüymüú. Hava güzel, her taraf yıldızlıkmıú. Gökyüzünde bütün yıldızlar sanki
çiçek gibiymiú. Hayvanların yanına filan gidiyorlar. Papaz:
–Yarın sabah kar ya÷acak, demiú.
O birnik olan da:
–Buraya e÷er, yarın sabah kar ya÷arsa, bu çantada ne kadar para varsa
hepsi senindir. Çantayı bırakıyorum, demiú.
ùimdi papaz kurnaz biriymiú. Bahsi bozayım diye:
–Yarın sabah kar ya÷mazsa ben de sana benim karıyı verece÷im, demiú.
Yatıyorlar. Sabah olmuú, birnik kalkmıú. Dıúarı çıkıyor, bakıyor ki, kar
dökülüyor. Kar ya÷mıú, dize kadar çıkmıú. Hemen usulcacık oraya çantayı
2552
Bkz. Kù38
2553
Tahsildar.
2554
Bkz. Kù38
760
bırakmıú. Aúa÷ıya dama inmiú. Aletini edevatını toplamıú, hayvanını hazırlamıú.
Binip gidecek. Papaz tıpırtıyı duymuú:
–Nereye gidiyorsun, demiú.
Birnik:
–Ben çantayı bıraktım oraya, demiú.
Bunun üzerine papaz:
–A be hayvan herif, kar ya÷masaydı karıyı ben sana mı verecektim? Ben
onu bahsi bozmak için söyledim. Benim tecrübem var. Akúam dama hayvanlara
vardı÷ımızda hayvanlar birbirini yalıyorlardı. Ben oradan anladım, demiú.
761
II. BÖLÜM
TÜRLER
II.1. TÜRKÜLER
1. AùK VE SEVDA KONULU TÜRKÜLER
1. Lambada ùiúesiz Yanmaz mı?2555
Lambada úiúesiz yanmaz mı?
Cicim bana yâr bulunmaz mı?
Ben bu dertten ölürsem,
Cicim bana acıyan olmaz mı?
Alamadım kaúları karayı,

Kendim açtım o sineme yareyi,
Bulamadım derdime çareyi.
Asmadan gel, asmadan,

Cicim úalvar giyer basmadan,
Gel bu akúam kaçalım,
Cicim, kuru yeller basmadan.
2. Lambada ùiúesiz Yanmaz mı?2556
Lambada úiúesiz yanmaz mı?
Cicim sana yâr bulunmaz mı?
Bu dertten ölür isem
Bana da acıyan olmaz mı?
Saramadım kaúları kareyi

Kendim açtım o sineme yareyi
Bulamadım derdime çareyi
Asmadan gel asmadan

Cicim úalvar giymiú basmadan
2555
Bkz. Kù28/MD
2556
Kaynak kiúi, kendi tuttu÷u defterde bu türküyü Kadriye Latifova’dan dinledi÷i notunu
düúmüútür. Bkz. Kù40/YD
762
Gel buradan kaçalım
Bizi devriyeler basmadan
Saramadım kaúları kareyi

Kendim açtım o sineme yareyi
Bulamadım derdime çareyi
3. Kızılcıklar Oldu mu?2557
Kızılcıklar oldu mu?
Derelere doldu mu?
Yolladı÷ım potinler
Aya÷ına oldu mu?
Elleri cebine,
Mendil verdim eline,
Kara kına yollamıú,
Yâr benim ellerime.
Bahçelerde börülce,
Oynar gelin görümce,
Oynasınlar bakalım
Bir araya gelince.
Elleri cebine,
Mendil verdim eline,
Kara kına yollamıú,
Yâr benim ellerime.
4. Türkü2558
Sinilere kondu mu?
Yolladı÷ım çoraplar
Aya÷ına oldu mu?
Mendili eline mendil verdim cebine
2557
Bkz. Kù28/MD
2558
Bkz. Kù64/YD
763
Kara kına yollamıú yâr benim ellerime
Raftan aldım makası

Açtım gömlek yakası
Bizim evden görünür
O yârimin odası

Kara kara kazanlar

Kara yazı yazanlar
Cennet yüzü görmesin
Aramızı bozanlar

5. Kızılcıklar Oldu mu?2559
Sinilere doldu mu?
Yolladı÷ım çoraplar
Aya÷ına oldu mu?
Mendili cebine
Mendili verdim eline
Kara kına yollamıú
Yâr benim ellerime
Mendil aldım ipekten

Yâr söyledi yürekten
Yâr söyledi ben yazdım
Elimdeki çevreyle
2559
Bkz. Kù55/YD
764
Mendili eline
Yâr benim ellerime
Mendilimin uçları
Çıkamam yamaçları
Elimdeki kalemle
Mendili eline
Yâr benim ellerime
6. Çemberimde Gül Oya2560
Çemberimde gül oya
Gülmedim doya doya
Dertlere karıyorum
Günleri saya saya
Al beni kıyamam seni
Avlu dibi beklerim

Vay benim emeklerim
Yâr aklıma geldikçe
Sızlıyor yüreklerim
Al beni kıyamam seni
Pembe gül idim soldum

Ak güle ibret oldum
Karúı karúı dururken
Yüzüne hasret oldum
2560
Bkz. Kù28/MD
765
7. Türkü2561
Kale kaleye bakar
Kalenin ardı sakar
Sakallıya kim bakar
Al fesliler can yakar
Aman a÷alar
Ey yandım a÷alar
Kaleden indim aúa÷ı

Topladım arpa baúa÷ı
Benim gidece÷im çocu÷un
Ne sarı÷ı var ne kuúa÷ı
Ey yandım a÷alar
Kaleden iniú biniú

Sofrası dolu yemiú
Yâre yolladım yememiú
Gelsin yiyelim demiú
Ey yandım a÷alar.
8. Göçmen Kızı2562
–Eski göçleri anlatan türküler de vardır.
Var tabii, var tabii. Mesela úunun makamını ben be÷enmiyorum. Çünkü
benim dedem Tuna’da harp yapmıú. O Göçmen kızını ondan ö÷rendim ben. Ben
bir Romen kızı gördüm Tuna boyunda / Elinde bir deste gül var o da koynunda
deye ben bunu dedemden ö÷rendim. Bu türküyü de be÷enmiyorum. Onlar baúka
makamda söylüyorlar. Göçmen kızı, göçmen kızı dediler. Göçmen kızı de÷il o.
Ama Türkiye’de göçmen kızı yaptılar. O Romen kızıdır. Bizden giden bir asker
bir Romen kızını sevmiú, Romen kızı da öksüzmüú. Söyleyeyim mi o türküyü?
[Makamla söylenmiútir.]
2561
Bkz. Kù67/YD
2562
Bkz. Kù34
766
Ben bir Romen kızı gördüm Tuna boyunda
Elinde bir deste gül var o da koynunda
Elinde bir deste gül var o da koynunda
Do÷ru söyle Romen kızı annen var mıdır?

Do÷ru söyle Romen kızı annen var mıdır?
Ne annem var ne babam var kalmıúım öksüz
Ne annem var ne babam var kalmıúım öksüz
Sen bir öksüz ben bir garip alayım seni

Sen bir öksüz ben bir garip alayım seni
Alayım da gurbet elde sarayım seni
Alayım da gurbet elde sarayım seni
Bu, bu kadar. Bizde bu, böyle söylenir. Ben bunu dedemden ö÷rendim.
Dedem de Tuna harbinde ö÷renmiú. Romanya harbi de derler yahut da. O getirdi
bunu. Ondan ö÷rendim. Altı yedi yaúlarında çocuktum. Sonra nenem ö÷rendi.
Beraber söylerdik.
9. ùu Odanın Camı2563
ùu odanın camından
Hiç gitmezsin aklımdan
Yâr ben seni görünce
Vazgeçiyorum canımdan
Ayrılık bize oldu

Sevgilim amman
Ocak baúında kömür

Kömürden aldım ömür
Sevdalar çekip durma
Yolla yârim bir dünür
2563
Bkz. Kù34
767
Ayrılık bize oldu
Sevgilim amman
Vesaire. Bir daha söyleyelim. Bunlar, bizim buralara yerli folklorumuza
aittir. Okudu÷um bu türkü de buralara ait. Kerime’m türküsünü söyleyelim.
10. Kerime’m2564
Kerime’nin hikâyesi var. Kerime, baúka bir yere niúanlıymıú, ama o baúka
bir genci seviyormuú. Zorla verdikleri yeri istemiyormuú. Baúkasına, sevdi÷i
erke÷e kaçıyor. Onun için bu türkü var.
Nerelere gidersin canlarım Kerime’m
Aykırı yollardan of aman aman
Aykırı yollardan
Ben de seni tuttum da koydum a Kerime’m
Boncuklu kollardan of aman aman
Boncuklu kollardan
[Kaynak kiúi, türkünün bu bölümünü makamla okudu. Daha sonra
türkünün kalan kısmını hatırlayamadı÷ını söyledi. Görüúmemizin sonunda
türkünün kalan bölümlerini hatırlayan kaynak kiúi, bu bölümleri bize yazdırdı.]
Nerelere gidersin
Canlarım Kerime’m
Aykırı yollardan
Ben seni tuttum da
Koydum a Kerime’m
Boncuklu kollardan
Of aman aman
Boncuklu kollardan
Osman köy derelerini

Kerime’m atlayamadın mı?
O al yeúil fistanı Kerime’m
Toplayamadın mı?
2564
Bkz. Kù34
768
Of aman aman
Toplayamadın mı?
Osman köy derelerinde

Püsküllü meúe
Ali de A÷an geliyor Kerime’m
Odayı (yorganı) döúe
Of aman aman
Odayı döúe.
11. Aygınım Ben Baygınım2565
Koca kaya dorularında Reúide’m aman
Kopay çavkırır
Kopay da de÷il canlarım Reúide’m
Topaç Ali haykırır
Aygınım ben baygınım ben Ali olana

Yemin içtim gidece÷im ben
Mehmet olana
Yemin içtim gidece÷im ben
Mehmet olana
Koca kaya doruları da Reúide’m aman

Sınırım olsun
Al duvaklı Gülsüm de yengem
Dünürün olsun
12. Gidin Bulutlar2566
Gidin bulutlar gidin
Hava gidin
Yayladaki karagözlü yârime
Benden selâmlar edin
2565
Bkz. Kù40/YD
2566
Bkz. Kù40/YD
769
Çalınsın davullarım çalınsın
Cihanda çalınsın
Babam bana bir dü÷ün yapacak
Dünyada anılsın
Derindir denizler derin

Dalgaları zengin
øzin ver bey babam bana
Kız benim dengimdir
13. Zeynep2567
Baldıran dolu saman
Yandım efendim aman
Ellerimiz kınalı Zeynep’im
Dü÷ünümüz ne zaman
Ak buluttan kar gelir

Dar sokaktan yâr gelir
Kız olup da o÷lan olmaz
Zeynep’im dü÷ün pazara gelir
Arpa ektim olacak

Bizi sevda kovacak
økimizin buluúması
Zeynep’im hangi vakti bulacak?
Arpaları biçelim
Gediklerden geçelim
Bay Koçalar arasında Zeynep’im
So÷uk sular içelim
Arpa ektim bitti mi?

Yâre selam gitti mi?
2567
Bkz. Kù40/YD
770
Bir top kumaú yolladım
Zeynep’im úalvarına yetti mi?
Zeynep’im Zeynep’im
Allı Zeynep’im
Alayların içinde
Allı Zeynep’im
Zeynep’in saçları
Altın sarısı
Zeynep’i basmıúlar
Gece yarısı
Zeynep’in annesi
Ocak baúında
Zeynep’i sorarsan
On beú yaúında
Zeynep’im Zeynep’im
Allı Zeynep’im
Alayların içinde
Namlı Zeynep’im
14. Aúk Dalına Konmuúsun2568
Aúk dalına konmuúsun
øndireyim gönül seni
Yüce yüce gül dalına
Kondurayım gönül seni
Yüce da÷lar yüce olur

Gündüz gider gece olur
Gör ayrılık nice olur
Ayıralım gönül seni
2568
Bkz. Kù40/YD
771
Henüz on beú yaúındasın
Sen sevdanın baúındasın
øçerler su gibi seni
Çünkü paúa karúısındasın
Bir küçük salon buca÷ı

Burası Harem oca÷ı
Ayırırsan sen gülü
Kalmaz dalı buda÷ı
Gözyaúlarım kan oldu

Burası zindan oldu
Bu karanlık zindanda
Kalbim sarardı soldu
15. Lale misin, Gül müsün?2569
Lale misin gül müsün?
Gönlümde bülbül müsün?
O ipek saçlarınla
Bir demet sümbül müsün?
Gel bu akúam a÷latma

Yüre÷imi da÷latma
Sana köle olayım
Beni ellere satma
Fidan gibi e÷iliyorum

Seviyorsun sanıyorum
Gözyaúlarım sel oldu
Ben hâlâ yalvarıyorum
A÷lıyorum yalvarıyorum
Sular gibi ça÷lıyorum
Sana gitti÷im gecelerde
2569
Bkz. Kù40/YD
772
Yaralar ba÷lıyorum
16. Esmerim Güzelim2570
Asmalara kolu takılmıú of
Dallara dallara hey
Garip annem gel!
Sen düúürdün beni dillere of
Dillere garip annem dillere of
Asmalarda aman kolu takılmıú

øncire garip annem incire of
Esmerim hele hele gel
økimizi de ba÷lasalar of
Zincire de of of
Esmerim zincire of
Asmalarda kol uzanmıú of

Engine garip annem engine of
Esmerim hele hele gel
Güzelim garip annem engine
ùimdi düútüm garip annem
Dengime dengime
Garip annem dengime vay!
17. Sabah Oldu2571
Sabah oldu uyansana!
Gül yastı÷a dayansana!
Yanan gönle inansana
Uyan yavrum sabahlar oldu

Yanık gönlüm sarardı soldu
Acep bana ne oldu?
2570
Kaynak kiúi, kendi tuttu÷u defterde bu türküyü Osman Aziz’den aldı÷ını belirtmiútir. Bkz.
Kù40/YD
2571
Bkz. Kù40/YD
773
18. E÷ride Meúeden2572
E÷ride meúeden bir yudum su içiver
Giyin kuúan kıymatlım, önümden geçiver
Ah yamalım ayrılmayalım
Yamalım ayrılmayalım
Giyin kuúan kıymatlım

Evimin önünden geçiver
E÷ride meúenin suları ça÷lar

Halime’m de oturmuú ah dedi÷ime a÷lar
E÷ride meúeden bir yudum su içmeli

Ah ederim derinden senden nasıl geçmeli
19. Lofça2573
Lofça’nın ardında kaya
Kayadan bakarlar aya
Canım Lofçalı Hanım Lofçalı

Doldur ah fincanı fincanı
Hadi gel canım Lofçalı
Salla da fistanı fistanı
2572
Bkz. Kù40/YD
2573
Kaynak kiúi, kendi tuttu÷u defterde bu türküyü 1964 yılında Kadriye Latifova’dan dinledi÷ini
not düúmüú. Bkz. Kù40/YD
774
Lofça’nın hanına vardım aman aman
Veresiye rakı úarap aldım aman aman

Lofça’nın ardında saç aya÷ı aman aman

Gözünden akıyor yaúları aman aman

20. Arabacı2574
Arabacı arabanı yellendir
Aman yavrum yellendir
Genç kızları úeker gibi dillendir
Aman yavrum dillendir
Arabanın tekerle÷i kirazdan

Aman yavrum kirazdan
Nazlı yârim suya gider birazdan
Aman yavrum birazdan
Arabacı arabanı düzen çek

Yavrum düzen çek
Genç kızların sevdasını bizden çek
Aman yavrum bizden çek
Arabalar gelir çarúıdan

Aman yavrum çarúıdan
2574
775
Nazlı yârim el atıyor karúıdan
Aman yavrum karúıdan
21. øndim Yârin Bahçesine2575
øndim yârin bahçesine
Gülden geçilmez
Acıdır aúkın úarabı
Susuz içilmez
Gülden geçtim selden geçtim

Yardan geçilmez
Bak ne güzel çiçek açmıú

Al yeúil üstüne
Bak ne güzel sırma çekmiú
ønce belin üstüne

Yardan geçilmez
øndim yârin bahçesine

Gül bulamadım
Setreni asmaya yârim
Dal bulamadım

Yardan geçilmez
22. Gülizar2576
Odalar yaptırdım
Döúeyemedim
øki düúman bir oldu (Gülizar)
Baú edemedim
2575
2576
776
Aman da Gülizar canım da Gülizar
Olur mu böyle
øki elim koynumda kaldı
Merhamet eyle
Bahçe de yaptırdım
Gül bulamadım
Derdimi dökmeye de (Gülizar)
Yar bulamadım of
Aman da Gülizar canım da Gülizar

Olur mu böyle
øki elim koynumda kaldı
Merhamet eyle
23. Anne Beni Evlendir2577
Anne beni evlendir
Güldüreceksen güldür
Beni bir yâr istiyor
Ya ver ya beni öldür
Yaúım daha on yedi

Aklım baúıma geldi
Doktor kararı verdi
Kızım sen evlen dedi
Ötme bülbül ne ötersin

Issız garip ovada
Yavrusunu kaybetmiú
Bulamıyor yuvada
2577
777
24. Bir Gemim Var2578
Bir gemim var deryaları dolaúır
Dolaúır da iskeleye yanaúır
Benim yârim allar giymiú yaraúır
Sever isen âúık yârim sev beni

Sevmez isen sil defterden ismimi
Feracemin on beú arúın úeridi

Yüre÷imde ya÷ kalmadı eridi
Sevda beni yıldan yıla bürüdü
Sever isen âúık yârim sev beni

Sevmez isen sil defterden ismimi
25. øki de Keklik2579
øki de keklik bu kayada ötüyor
Ötme de keklik derdim bana yetiyor
Aman güzelim yetiyor
øki de keklik bir pınardan su içer

øçme be keklik yüre÷imden kan içer
Aman güzelim kan içer
øki de keklik bir kafeste beslenir

Biri öter biri garip seslenir
Aman güzelim seslenir
26. Türkü2580
Gide gide yol buldum turalı para buldum
Güvercin ararken kara gözlü yâr buldum
Mendili eline mendil verdim geline
Kara kına yakmıú ellerine
2578
2579
2580
Bkz. Kù17
778
27. Armut Dalda (Gülsüm)2581
Kıúın da÷da gezilmez
Kızlar sevdayı bilmez
økimiz kantara binsek
Benim de uygun Gülsüm’üm
Birimiz a÷ır gelmez
Armut dalda sararır aman aman

Yere düúer kararır
Kaçtır dünür yolladım
Kesilmiyor kararı
Armut dalda beú olur aman aman

Yere düúen eú olur
ùimdiki zaman kızları
Çocuklara eú olur
Armut dalda sallanır

Yere düúer ballanır
Dünür yollamak lazım
Baúkası sevdalanır
Armudun pülçekleri
Dökülür çiçekleri
Burada ne arıyor?
Yedi mahle köçekleri
Armudun sarısını
Yediler yarısını
2581
Bkz. Kù40/YD
779
Asker olan çocuklar
Boúasın karısını
28. Köylü Kızı2582
Ben bir köylü kızıyım
Da÷lara inek salarım
Çıkmıúım yol üstüne
Sevgilimi ararım
Arayıp da bulamazsam
Gözyaúıyla a÷larım.
29. Kalk Gidelim2583
Kalk gidelim han altına
Girelim yorgan altına
Bir gecesi bir altına
Ah nideyim, nideyimi nideyim

Evimin önünde fıúfıú

Fıúfıúın yapra÷ı düúmüú
Fatmagül’üm kime küsmüú

Fatmagül’üm kime küsmüú
Evimin önünde kaya

Kayadan bakarlar aya
Ben saramadım doya doya

2582
Bkz. Kù40/YD
2583
Bkz. Kù40/YD
780
30. Türkü2584
Gök güvercin olaydım Sabriye’m
Yol boyuna konaydım
Gelen geçen yolculara Sabriye’m
Ben yârimi soraydım
Keten gömlek incecik Sabriye’m
Bir yâr sevdim gencecik
Gençli÷inde merakım yok Sabriye’m
Kaúları var incecik
Keten gömlek incecik Sabriye’m
Ufacık ilikleme
Benden sana fayda yoktur Sabriye’m
Sokaklarda bekleme
31. Esti de Badı Saba Yelleri2585
Esti de badı saba yelleri of of
Aldılar elimden
Aman canım, gel geçme benden
Yârimin baúında of of
Kadife çiçek
Aman canım kadife çiçek
Ayrılık günlerimiz of of
Geldi de geçecek
Aman canım, geldi geçecek
Yârim kâküllerini of of
Yumuú taramıú
Aman canım, yumuú taramıú
2584
Bkz. Kù65/YD
2585
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. “Kriçim’de Hıdrellez Manileri.” Bursa: Balkanlar’da Türk
Kültürü, 1993, S.7, s.16.
781
Çıkmıú nezihlerde of of
Beni aramıú
Aman canım beni aramıú
Yâr kapının önünde of of

Kölen olayım
Aman canım kölen olayım
Yâr, senin ateúinden of of

Deli mi olayım
Aman canım, deli olayım (veya gel benden geçme)
32. Bazı Gece Ay Do÷ar2586
Bazı gece ay do÷ar
Sanki halimi sorar
Dünya geniú bir mezar
Böyle hayatta ne var
øndim kabir baúına

Yazı yazdım taúına
Sevda nedir bilmezdim
O da geldi baúıma
Penceremde bir beyaz

Perde görünür biraz
Sen de bir ruh olursun
Aradı÷ını bulursun
33. Karanfilim2587
Karanfilim ekene
Gül sarılmıú dikene
Mevla’m sabırlar versin
Gizli sevda çekene
2586
2587
782
Karanfilim ek beni
Al saksıya dik beni
E÷er katmer açarsam
Tok zülfüne sok beni
34. Ne Gezersin Bülbül Efendim2588
Ne gezersin bülbül efendim
Çukur ovada, çukur ovada
Yavrusunu kaybetmiútir ahi (ahi)
Arar yuvada, arar yuvada
Sen orada isen a yârim

Gönlün burada, gönlün burada
Hep ellere güler idim ahi
Baúıma geldi karúıma geldi
35. Bu Gün Benim Efkârım Var2589
Odalarda yata yata (aman aman)
Yâr yanlarım çürüdü
Ben o kızı alacaydım ama beni
Beni düúmanlar öldürdü (Beni ahbaplar öldürdü)
Güzellerde yalan olmaz (aman aman)

Sen sözünde durmadın (Sen ahtında durmadın)
Çok güzeller sardım (efendim aman yâr)
Sana benzer görmedim
Bu gün benim efkârım var (aman aman)

Efkârım var (yâr yaúım var)
Ne eyleyeyüm dünya malını
Aslan gibi de yârim var (2)
2588
2589
783
36. Kır Atıma Bineyim2590
Kır atıma bineyim
Yar yoluna ineyim
Beni aúka düúüren
Gül yüzünü göreyim
Aman aman ben yandım

Bana yar olur sandım
Hey da÷lar ulu da÷lar

Yüre÷im kan a÷lar
Yar buradan geçti mi?
Söyleyin ulu da÷lar
Aman aman ben yandım

Bana yar olur sandım
37. Yârim Gitti Çeúmeye2591
Yârim gitti çeúmeye
Aman güzel o÷lan
So÷uk sular içmeye
Yâr yâr yar aman
Yârimin geliúine
Aman güzel o÷lan
Bayıldım gülüúüne
Yâr yâr yar aman
Deli olaca÷ım artık

Aman güzel o÷lan
Ben düúüne düúüne
Yâr yâr yâr aman
2590
2591
784
38. Altın Yüzük2592
Altın yüzük var benim
(Aman) parma÷ım dar benim
ùu karúıki konakta
(Aman) kara gözlü yar benim
øndim dereye durdum (aman)

Dokuz güvercin vurdum
Bunca kızın içinde (aman)
Bir güzele vuruldum
39. Lale Misin?2593
Lale misin gül müsün?
Gönlümde bülbül müsün?
O ipek saçlarında
Bir demet sümbül müsün?
Gel bu akúam aldatma

Ci÷erimi da÷latma
ùen geçen günlerimiz
Aramıza balatma
Derdimle a÷lıyorum
Gün gibi parlıyorum
ùen geçen günlerimle
Veremler ba÷lıyorum
40. Hatice’m2594
Hatice’me varayım
Diz çöküp yalvarayım
Esmer de güzel Hatice’m
Ne kaldın bu gece
2592
2593
2594
785
Hatice’m bir hal olursa
Kendimi öldüreyim
Ba÷a vardım nar için

Gül kopardım yar için
Anneler kız besliyor
Deli kanlılar için
41. Türkü2595
O÷lan o÷lan kalk gidelim
Sigarayı feneri yak gidelim
Ne güzel o÷lan boynuma dolan

Gelme yanıma darılır baban
O÷lanın elinde, ne var belinde?

Sigarası elinde, mendili cebinde

O÷lanın anası pazı piúirir

O÷lan durmuú karúıya somak úiúirir

42. Kahve Olsam2596
Kahve olsam dolaplarda
Kavrulsam aman aman aman ah!
Toz duman olsam
Da÷ baúında savrulsam
Kemer olsam yâr beline
Sarılsam aman aman aman!
2595
Bkz. Kù64/YD
2596
Bkz. Kù40/YD
786
A÷laya sızlaya
Siyahta zülfün
Pembe yanak üstüne ben oldu
Alıverin ba÷lamamı
Çalayım aman aman aman!
Ah çalayım da
Zarı zarı a÷layayım
Bir mendil ver gözyaúımı
Sileyim aman aman aman
A÷laya sızlaya
Siyahta zülfün
Pembe yanak üstüne ben oldu
43. Türkü2597
Yayla çiçe÷i misin yuvarlan da gel bana
Gelin misin kız mısın neden vuruldum sana
Yayla yollarındayım gürgen dallarındayım
On sekiz yaúından beri sevda yollarındayım
Yaylayı kimler kurdu, seni kimler do÷urdu?
Seni do÷uran ana bal ile mi yo÷urdu?
44. Ayúe’m2598
Sürerim (sürerim) Ayúe’m
Nadas kararmaz
Karadır kaúların Ayúe’m
Sürmeler yanaúmaz
Yanarım yanarım Ayúe’m camdan bakana
Canım kurban olsun Ayúe’m seninle yatana
2597
Bkz. Kù64/YD
2598
787
Fistanının önünde Ayúe’m
Elmas i÷nesi
Ayúe’yi suya kolvermiyo
Hanım yengesi
Yanarım yanarım Ayúe’m camdan bakana

Canım kurban olsun seninle durana
45. Ay Aydınlık2599
Ay aydınlık varamam
Dile destan olamam
Ay buluta girdi mi?
Ba÷lasalar duramam
Aya÷ında yemeni
Döndürdü beni geri
Ben seni seviyorum
Rodopların güzeli
Daldan dala ip gerdim

øpekli mendil serdim
O Rodoplu kızını
Candan yürekten sevdim
46. Gezme Ceylan Da÷ Baúında2600
Gezme ceylan da÷ baúında
Piúman olursun
Sabahta saat beúten sonra
Benim olursun
Aman aman kaúın gözün keman
Alçaklardan kar ya÷ıyor

Üúümedin mi?
2599
2600
Bkz. Kù40/YD
788
Sen bu iúin sonunu ceylan
Düúünemedin mi?
Aman aman kaúın gözün keman

47. Uzun Kavak2601
Uzun kavak ne gidersin engine?
Yaprakların benzemiyor rengine
Anne beni verecek misin dengime?
Dola dola dolanıver boynuma

Akúama gel sol yanıma koynuma
Anne benim sa÷ yanımda sancım var

Ben ölürsem benden daha genci var
O yârimin benden baúka kimi var?
Dola dola dolanıver boynuma

Akúama gel sol yanıma koynuma
48. Merdivenden Yukarı2602
Merdivenden yukarı
Çıksam odalarına
øki güzel yan yana
Girsem koynuna
Kara gözlüm aralarına
A÷lasak olmaz mı?

Söylesek olmaz mı?
O beyaz gerdana
Altın taksak olmaz mı?
Su gelir ben gelemem

Taú duvarı delemem
Utanırım anneci÷im
2601
Bkz. Kù40/YD
2602
Bkz. Kù40/YD
789
Ben yârimle gezemem
Kara gözlüm ben yârimle gezemem
A÷lasak olmaz mı?

Söylesek olmaz mı?
O beyaz gerdana
Altın taksak olmaz mı?
Kara gözlüm olmaz mı?
49. Limon Ektim2603
Bir limon ektim taúa
Bitmedi kaldı kıúa
Kız seni alırdım, ama
Askerlik geldi baúa
Bir limon ektim düze

Aman bitmedi kaldı güze
Kız ben seni alacaktım
Ayrılık geldi bize
Bir limon ektim harmana

Âúık oldum ben sana
økimizin derdini
Yazdıralım romana
50. Çarúıya Vardım2604
Çarúıya vardım
Armuttan aldım
Yârin haberini
Mahmut’tan aldım
O yâr uzun boylu ben cüce kaldım

Nideyim nideyim nerelere gideyim?
O yâr bana darılmıú ben neyleyeyim?
2603
Bkz. Kù40/YD
2604
Bkz. Kù40/YD
790
Çarúıya vardım
Erikten aldım
Yârin haberini
Beylikten aldım

Çarúıya vardım
Kestaneden aldım
Yârin haberini
Postaneden aldım

Çarúıya vardım
Fıstıktan aldım
Yârin haberini
Dostundan aldım

51. Armut Koydum Tasa2605

Armut koydum tasa
Doldurdum basa basa
Yâr dü÷ün yapaca÷ız ah!
Cepte para kalırsa
2605
Bkz. Kù40/YD
791
Armut koydum sepete
Yâri buldum tepede
Küçükten bir yâr sevdim ah!
ùan olsun memlekete
Armut dalda yüz dirhem

Kaútır gözü gösteren
Senin derdin de÷il mi?
Beni burada gezdiren
Armudun suyun için

øçiyorum senin için
Âleme düúman oldum
Seni sevdi÷im için
52. Küp øçinde Ayranım2606
Küp içinde ayranım
Ben o yâre hayranım
øçtim aúk çeúmesinden
Tam o yüzden kaynarım
Eski küp derince

øçi dolu serince
Vereyim bir bardak
O da bize gelince
Vay vay vay aman!

53. Ben Armudu Diúledim2607
Ben armudu diúledim
Sapını gümüúledim
O yârimin ismini
Çevrelere iúledim
2606
Bkz. Kù40/YD
2607
Kaynak kiúi, tuttu÷u defterde bu türküyü Sofya Radyosu’ndan kaydetti÷i notunu düúmüú. Bkz.
Kù40/YD
792
E÷meli yârimin e÷meli
Fistan yere de÷meli
Nerelerde gezersin
Gönlümün e÷lencesi
Sürahimi doldurdum
Boúaltıp rafa koydum
Uyuyan gözlerini
Öptüm de uyandırdım

Nerelerde gezersin
Gönlümün e÷lencesi
Oyalı yazma baúında

Oyaları baúında
Yeter beklettiklerin
Beni pınar baúında

Bir yi÷idin sevdi÷i
Dünyalara de÷meli
54. Türkü2608
Emine’m Emine’m kalk gidelim
Sigarayı feneri yak gidelim
Ne güzel o÷lan yalabık çoban
Aúk le÷enine su koydum

Yâri evlenmiú duydum
Evlenirse evlensin
2608
Bkz. Kù55/YD
793
Ben daha iyisini buldum
Dolapta küçük sini

Küçükten sevdim seni
Ellere verdim seni
Aúk ile yana yana

Gönülden verem seni
ùu gönül senin olsun
Bir akúam gel bana
55. Pencereden Bak Bana2609
Pencereden bak bana
Ben de bakayım sana
Baúka türlü söyleyemem
Candan vurgunum sana
Varamam yollarına yorgunum yârim

O güzel gözlerine vurgunum yârim
Kim demiú ki ben sana vargınım yârim
O güzel sözlerine vurgunum yârim
Mendilim benek benek

øçime giydim yelek
Sen benim ilk yârimsin
Gel yanıma gülerek
Varamam yollarına yorgunum yârim

Kim demiú ki ben sana dargınım yârim
2609
Bkz. Kù65/YD
794
56. ùu Karúıki Da÷da2610
ùu karúıki da÷da bir yeúil çadır
Çadırın içinde ah bir civan yatar
O civan sormuyor hiç gönül hatır
Leyla’m senin da÷lar ah mekânın

Leyla’m senin aúkına
Gün geçmez a÷larım
ùu da÷da yananı bir fener mi sandın?

Salınıp geleni ah yârin mi sandın?
Her güzeli kendine yâr olur mu sandın?
Leyla’m senin da÷lar ah mekânın

Leyla’m senin aúkına
57. Türkü2611
Verin benim püsküllü çantamı asayım koluma
Babam beni evlendirmiyor gideyim yoluma
Ko çalınsın bandolar çalınsın hep bana çalınsın
Babam bana bir dü÷ün yapacak cihanda anılsın
Ben trene bindi÷imde mendilim uçtu
O benim fidan boylu çakırım kimlere düútü?
58. Türkü2612
Fındık serdim harmana
Yâr dargın mısın bana
Ah ne dedim de darıldın?
Dalgalanma yeúilim
Söylesene sen bana
2610
Kù40/YD
2611
Bkz. Kù64/YD
2612
Bkz. Kù64/YD
795
Dere boyu saz olur
Gün açılır yaz olur
Ben yârime gül demem
Dalgalanma yeúilim
Gülün ömrü az olur
Dere boyu düz gider

Fayton dolu kız gider
Fayton yolu úaúırmıú
Dalgalanma yeúilim
ønúallah bize gider
59. Türkü2613
Elif dedim be dedim
Kız ben sana ne dedim?
Kuú kanadından kalem olsa
Yazılmaz benim derdim
Elifin hecesi var

Gündüzün gecesi var
Üzülmeyin genç kızlar aman
Herkesin kısmeti var
60. Türkü2614
Kız niúanlım sen misin?
Gel yakından göreyim
Sırma saçların ipek
Ver elimle öreyim
Sanma seni unuttum

Her zaman anıyorum
Sen aklıma geldikçe
2613
Bkz. Kù64/YD
2614
Bkz. Kù64/YD
796
Aldanıp kalıyorum
Seni gördü÷üm yerde

Buz gibi donuyorum
Bir gün döneceksin diye
Umutla yaúıyorum
61. Merdivenden ønsene2615
Merdivenden insene aman insene
Yüzünü bana dönsene
Hoppa úinani nay yallah úinani nay nay
Merdivenden inemem aman inemem

Yüzümü sana dönemem
Merdivenden indim aman indim

Yüzümü sana döndüm
Elimdeki mendili sana verdim

62. Türkü2616
Altın yüzük parma÷ında kan taútır
Yandı ba÷rım ateúinle sönmedi sönmedi
Annem babam sevdi÷ime vermedi vermedi
Anası der ki ben kızımı veremem veremem
Babası der ki ben sözümden geçemem geçemem
A÷abeysi der ki ben oraya giremem giremem
Yengesi der ki ben çeyizini düzemem düzemem
2615
Bkz. Kù56/YD
2616
Bkz. Kù64/YD
797
63. Türkü2617
Çekmecemin anahtarı kemikten kemikten
Benim yârim boynunu bükemez pelitken pelitken
Çekmecemin anahtarı gümüúten gümüúten

Benim yârim úimdi de gelecek cümbüúten cümbüúten
Çekmecemin anahtarı kalaydan kalaydan

Benim yârim úimdi de gelecek alaydan alaydan
64. ùu Karúıki Da÷da2618
ùu karúıki da÷da
Lambalar yanar
Lambaların úavkına
Fatime’m sevgilim oynar
A÷latma beni oynatma beni

Alçak yüksek tepede Fatime’m
Bekletme beni
ùu karúıki da÷da kaval sesi var

Kaval sesi de÷il de
Fatime’m yârin sesi var
A÷latma beni oynatma beni

Alçak yüksek tepede Fatime’m
Bekletme beni
65. øndim Çeúme Akmıyor2619
øndim çeúme akmıyor
Yâr yüzüme bakmıyor
ølk yaz çiçekleri açmıú sevdalım
ølk yârime kokmuyor
2617
Bkz. Kù64/YD
2618
Bkz. Kù65/YD
2619
Bkz. Kù65/YD
798
øndi÷im çeúme bu muydu?
Kova dolu su muydu?
On bir aydır konuútuk sevdalım
Son cevabın bu muydu?
ùavuklu entari giysene

Bize kadar gelsene
Nasıl gideyim size sevdalım?
Türkü düzerler bize
øndi÷im çeúme bu muydu?

Kova dolu su muydu?
On bir aydır konuútuk sevdalım
Son cevabın bu muydu?
66. Sö÷üt Altı Serindir2620
Sö÷üt altı derindir aman aman!
Kaynak suyu serindir
Çocukların e÷lencesi
Telli pullu gelindir
Yâr yâr aman!
øndim derede durdum aman aman!

Gökçe güvercin hurdum
Onca kızın içinde
Ben birine huruldum
Yâr yâr aman!
Pencereden kuú uçtu

Yandı yürek tutuútu
Yanma yüre÷im yanma
Ayrılık bize düútü
2620
Kaynak kiúi, kendi tuttu÷u defterde bu türküyü Sofya Radyosu’ndan kaydetti÷i notunu
799
Yâr yâr aman!
67. Elimde Kiraz Dalı2621
Elimde kiraz dalı
Yine oldum sevdalı
Bende seni seveli
Sende oldun edalı
Alamadım ben
Saramadım ben
O tatlı sözlerine
Doyamadım güzelim ben
Yüzünü bana dönsene

Hasret kaldım bu sene
Gelinlik vakti gelmiú
Güzelleúti bu sene
Alamadım ben
Saramadım ben
O tatlı sözlerine
Entarisi filizli
Kim bilir kalbimizi?
Esti bir ince rüzgâr
Ayırdı ikimizi
Alamadım ben
Saramadım ben
O tatlı sözlerine
2621
800
68. Emine Türküsü2622
Kına mı yaktın eline
Emine ah Emine
Erdin gelinlik ça÷ına
Emine ah Emine
øúte sana dü÷ün dernek

Emine ah Emine
Hursun davul çalsın zurna
Emine ah Emine
69. Deliorman Bülbülü2623
Karanfil bülbülü
Yavrum nerden aldın bu dili
Bu dil buranın de÷il
Aman Deliorman bülbülü (2)
Al sana fındık ye çık çık

Yâr yâr aman yâr yâr aman
Karanfili budama
Yârim sefa geldin odama
Geldi ise yâr geldi
Aman kimse koymam odama
Al sana fındık ye çık çık

Yâr yâr aman yâr yâr aman
70. Sarsipli Türküsü2624
Sarsipli çukur içinde
Suyu bardak içinde
Sarsipli’den kız alan
2622
2623
2624
Sabri Con, bu türküyü 19 yaúındaki Kamil Yakubov’dan derlemiútir. Bkz. Kù48
801
Canı cennet içinde
Sarsipli’nin kavakları
Alaca yaprakları
Sen orada ben burada
Çınlasın kulakların
Gidin bulutlar gidin

Yârime selam edin
Yârim uykuda ise
Uykusundan terk edin
Denizde kayan balık

Yüre÷im sana yanık
Ben konuúmak isterim
Burası kalabalık
Köprü altında diken

Yakma beni gül iken
Mevla’m da seni yaksın
Üç günlük gelin iken
Sarı sarı kamıúlar

Avluya dayamıúlar
øster al ister alma
Seni bana yazmıúlar
71. øn Dereye Dereye2625
øn dereye dereye
Ne ineyim dereye?
Babamın parası yok
Beni evlendirmeye
Edalı yâr cilveli yâr
2625
Bkz. Kù40/YD
802
Onu bırak bana gel
Olur mu yâr?
øki sevda çekenlerin
Cezası var
øki yâr sevenlerin
Cezası var
Kızın adı Münevver

Merdivenden iniver
Bana dünür geliyor
Evde yok deyiver
Onu bırak bana gel

Olur mu yâr?
Cezası var
Cezası var
O÷lan adın Mustafa

Pencereden bakıver
Bana dünür geliyor
Evdeyim deyiver
Onu bırak bana gel

Olur mu yâr?
Cezası var
Cezası var
803
72. Yörük Türküsü2626
Hey hey deme÷e geldim
Kaymak yeme÷e geldim
Kaymak de÷il mera÷ım
Kızını görmeye geldim
Aman canım Allah’ım aman

Yörük kızı Allahına yalvarır
Yörük kızı gitti gelmedi
Kocalara gitmiú besbelli
ùu derenin uzunu
Kapamadım bozunu
Aldım Yörük kızı
Çekemedim nazını
73. Türkü2627
Ay o÷lan Tatar mısın?
ùeftali satar mısın?
ùeftali úöyle dursun
Ay o÷lan benimle kaçar mısın?
Haydi yârim kaya baúına kaya baúına

Al beni yanına yanı baúına
Ay o÷lan imana gel

Dön dolaú da bana gel
Hiçbir úeycik bilmezsen
Ay o÷lan al testini suya gel
74. Hatice’me Varayım2628
2626
2627
Bkz. Kù64/YD
2628
Arif Rehber. Türküleri ile Bulgaristan Türkleri. Ankara: Kalıpsan Ofset Matbaacılık, 2004,
ss.17-18.
804
Esmer güzel Hatice’m
Nerede kalayım bu gece
Ba÷a vardım nar için

Gül kopardım yâr için
Hatice’me hayranım
Bu güller onun için
Hatice’min evleri
Çekilmiú perdeleri
Nerede mesken tutar
Bulamadım kendini
Taú köprüye gidelim
Kolkola e÷lenelim.
75. Filibeli Kız2629
Al eline kalemi
Yaz baúıma geleni
Seni sevdim seveli
Oldum âúık veremi
(Nakarat)
Filibeli kız pek úanlısın
Hem úanlısın hem namlısın
ølk görüúte sevdim seni
Sandım bana niúanlısın.
øndim Filibe deresine

Su yayılmıú engine
Sular akıp coútukça
Yel esiyor yüzüme
2629
805
(Nakarat)
Gel naz etme buluúalım,
Göz göze anlaúalım
Kalbimi kırma beni sev
Gönlüme et beni alev.
(Nakarat)
76. Sarı Gülüm Var Benim2630
Sarı gülüm var benim
Garip gönlüm var benim
Ölüm var ayrılık yok
Böyle de gönlüm var benim
Göz göze bakıúırken

Elim de÷di eline
Bin âúık feda olsun
Haydi elâ gözlüm
Saçının bir teline
77. øbriúim Kuúaklı Yârim2631
øbriúim kuúaklı ince bellidir
Nakarat:
Gel gel aman geliúine
Gül gül aman gülüúüne
Hayran olayım.

ùalvarının etekleri güllüdür
(Nakarat)
2630
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. Baúlangıcından Günümüze Kadar Türkiye Dıúındaki Türk
Edebiyatları Antolojisi (Nesir-Nazım), Bulgaristan Türk Edebiyatı. C.8, Ankara: Kültür Bakanlı÷ı
Yay., 1997, s.72.
2631
806
78. Yenice Yolları2632
Yenice yolları bükülür gider
Zülüf ak gerdana dökülür gider
Yi÷idin sevdi÷i güzel olursa
Ömrü arkasından sökülür gider
Yürüdüm yürüdüm, yolda yoruldum

Giden yârin bakıúına vuruldum
Elin güzelinden bize ne fayda,
øúin gücün yalan sevmek, sevgilim
Kırmızı gül olsan, hâr olmazsın,

Azrail olsan da can alamazsın
Dünyayı kalbura koysan, elesen
Sen de benim gibi yâr bulamazsın.
79. Bir Dal Kırdım2633
Bir dal kırdım meúeden
Yâr geliyor köúeden
Rengini gülden almıú
Kokusunu menekúeden
Nakarat:
Oy mele÷im, oy mele÷im
Yâr seni nerde göreyim?
Esmer yârin kuca÷ında
Bayılayım öleyim.
Bir dal kırdım ormandan,

Bir su içtim kurnandan,
Bu nasıl sevda imiú,
Kesti beni dermandan.
2632
2633
807
80. Kız Destanı2634
Bir kız altı yaúına girince
Yanakları bal olur
Yedide boyu uzar
Sekizde açar gözünü
Dokuzda her düzenini düzer
Onda da açılmadık güle benzer
On birde kız kanına katılır
On ikide de ak gül olur açılır
On üçte ak yüzüne bakılır
On dörtte yavaú yavaú yâr olur
On beúte gece girer düúüne
On altıda çocuk düúer peúine
On yedide yalan söyler eúine
On sekizde kına düúer saçına
On dokuzda türlü ballar saçar
Yirmide her huyundan geçer
Yirmi birde isteyenler vazgeçer
Yirmi ikide dul adama gider.
81. Aúk Türküsü2635
Su üstünde sarayım
Haykır yârim varayım
Saat köste÷i kırayım
Sende benim merakım.
Al eline kalemi
Yaz baúına geleni
Hasta oldum ölüyorum
Oldum yastık veremi.
2634
Rıza Mollov. Bulgaristan Türklerinin Halk ùiiri. Sofya: Narodna Prosveta, 1958, s.103.
2635
808
Entarim yok dikeyim
Dikeyim de düreyim
Yolla yârim kokuyu
Entarime süreyim.
Koyunlarım sayada
Güder harman kayada
Alacaksan al yârim
Ölüm var bu dünyada.
82. Hilmiye2636
Merdivenden insene
Önünü bana dönsene
Koynundaki meyvenin
Birini bana versene
Gel Hilmiye’m gel!
Merdivenden inemem
Önümü sana dönemem
Koynumdaki meyvelerin
Birini sana veremem
Harmana kuyu kazdım

Karpuz meme üstünde
Düútüm de kalayazdım
Harmana kuzu girdi

Gönlüme sızı girdi
Annesini ararken
2636
Bkz. Kù40/YD
809
Koynuma kızı girdi
Bindim erik dalına

ùu benim ikbalime
Benim ikbalim bahtlı
Yârim var kıvrık saçlı
Kale kaleye bakar

Kaleden üç kız bakar
økisi úöyle dursun
Birisi can yakar

83. Türkü2637
Kızım seni Ahmet’e vereyim mi?
østemem babacı÷ım istemem
Onun adı Ahmet, çektirir zahmet
Kızım seni Ömer’e vereyim mi?
Onun adı Ömer, her gün beni döver
Kızım seni Yaúar’a vereyim mi?

Onun adı Yaúar, alır beni boúar
Kızım seni øsmet’e vereyim mi?

østerim babacı÷ım isterim
2637
Bkz. Kù64/YD
810
Onun adı øsmet, vardır onda kısmet
østerim babacı÷ım isterim
84. Sarı Yılan2638
Varın söyleyin bey babam gelsin


Varın söyleyin anneci÷im gelsin


Varın söyleyin bey a÷am gelsin

Korkarım kardeúim da÷lar elimi

Sararım elimi tutarım yılanı

Elsiz olurum sensiz olamam
2638
Bkz. Kù65/YD
811
85. Bir Sarı Yılan Sardı Beni2639
Bir sarı yılan sardı beni
On yedi yerimden yaraladı beni
Varın söyleyin de babam gelsin
Alsın yılanı sarsın koluna
Alamam yılanı saramam koluma

Sensiz olurum kolsuz olamam
Varın söyleyin annem gelsin

Alsın yılanı sarsın eline
Alamamam yılanı saramam elime

Sensiz olurum elsiz olamam
Varın söyleyin yârim gelsin

Alsın yılanı sarsın eline
Alırım yılanı sararım elime

Elsiz olurum sensiz olamam
86. Sarı Yılan2640
Bir sarı yılan sarıldı belime
Varın söyleyin de babam gelsin

Alsın yılanı da sarsın eline
Alamam yılanı saramam elime

Sensiz olurum, elsiz olamam.
Varın söyleyin anneme gelsin

Salsın elini alsın yılanı
2639
2640
812
Alamam yılanı saramam elime
Sensiz olurum, elsiz olamam
Varın söyleyin sevgilime gelsin

Salsın elini alsın yılanı
Salarım elimi alırım yılanı

Elsiz olurum, sensiz olamam.
2. AYRILIK, GURBET VE HASRET KONULU TÜRKÜLER
87. Gurbet Yolu2641
Gurbet yolu gariplerin yoludur,
Gözüm yaúla, kalbim hicranla doludur,
Ayrı düútüm vatanımdan, yârimden.
So÷uktur gurbetin aúı,

Dinmiyor gözümün yaúı,
Ayrı düútüm vatanımdan,
Anamdan, babamdan, bacımdan
88. Türkü2642
Nasıl oldu da yavrum ayrıldım senden
Burnumda kokarsın karanfil gibi

Yavrumdan ayrıldım nereye gideyim?
Hasretin yolu uzak nasıl döneyim?
Var yanık be yavrum bir anayım ben

Sen ver de kalan úu kuúlar misali

Yavrumdan ayrıldım nereye gideyim?
2641
Bkz. Kù28/MD
2642
Bkz. Kù65/YD
813
Hasretin yolu uzak nasıl döneyim?
89. Türkü2643
Yanıyorum ben, yanıyorum
Yaz günü donuyorum ben.
Ev önünde iskele
Yâr elinde testere
Okuyaydın be yârim
Gitmeyecektin askere
Mendilimi, ne bileyim yâr senin kimdi÷ini.
90. Türkü2644
Kara bakır kaynatma
Yârim beni oynatma
Benim sana gidece÷imi
Kimselere anlatma
Yandı ya yüre÷im yandı aman

ùu gençlikte askerlik pek zor aman
Sarı ipek dibekte

Benim yârim gurbette
Yandı ya yüre÷im yandı aman

ùu gençlikte askerlik pek zor aman
91. Ham Meyveyi Kopardılar Dalından2645
Ham meyveyi kopardılar dalından
Beni ayırdılar nazlı yârimden
E÷er yârim tutmaz ise salımdan
Onun için açık gider gözlerim
Uzun gemilerin dire÷i

Yanık olur âúıkların yüre÷i
2643
Bkz. Kù52/YD
2644
Bkz. Kù65/YD
2645
814
Ne sen oldun ne ben güve÷i
Onun için kapanmıyor gözlerim
Benim yârim yaylalarda oturur

Ellerini so÷uk suya batırır
Demedim mi nazlı yârim ben sana
Çok muhabbet tez ayrılık getirir
92. Annem2646
Ömrün ahla vahla geçti
Yıllar boyu gördün cefa
Talihimiz böyle seçti
Süremedin anam sefa
Talihimiz böyle seçti
Süremedin anam sefa
Anam anam canım anam

Anam anam garip anam
Ayrılı÷a dayanamam
Hasretli÷e dayanamam
Oturuver sırta úöyle

Yollara bak gözle mi?
Yanık yanık türkü söyle
Onlardır hasret mehlemin
Yanık yanık türkü söyle
Onlardır hasret mehlemin

Gurbetli÷e dayanamam
2646
Bkz. Kù34
815
Kalbine dert katma sakın
Gözyaúları dökme sakın
Varaca÷ım günler yakın
Canım anam inan bana
Varaca÷ım günler yakın
Canım anam inan bana

Gurbetli÷e dayanamam
Evet, benim için; ben kendi üstüme düzdüm yani. Ben, arkamdan gittim
gözüm u÷rundadır. Askere giderken saçlarımı kestirdikten sonra o saçlarımı daha
hâlâ koruyordu. Yastı÷ının altında, mendilin içinde benim saçlarım vardı, öylece
korurdu. Ondan sonra bana verdi. ùimdi bende o saçlar, ben koruyorum. Duruyor
hâlâ. Sırt deriz iúte úu yamaca otururmuú. Sırta çıkarmıú yollarımı gözlermiú
benim anneci÷im. Okuldan, askerden döneyim diye.
93. Türkü2647
Gurbetin yolu uzak gelemem
Sevgili yârimden anam ben vazgeçemem
Gurbetin yolu garip yoludur
Belimi büken anam yârsız gurbettir
Gurbette kaldım öksüz kimsesiz
Oturdum a÷larım ben sensiz
94. Türkü2648
Al elmayı kopardılar dalından
Beni de ayırdılar nazlıda yârimden
Ben sana demedim mi?

Nazlı da yârim ben sana
2647
Bkz. Kù64/YD
2648
Bkz. Kù56/YD
816
Gemilerin yeúil olur dire÷i

Garip de olur genç kızların yüre÷i

Gemilerin yeúil olur dire÷i

Garip de olur anaların yüre÷i

Kollarımı ba÷lasınlar demir zincirle

Koparırım zinciri kaçarım yâre

95. Ne Gezersin Ulu Da÷da2649
Ne gezersin ulu da÷da
ùaúkın avcılar gibi
Ben eúimi kaybetmiúim
A÷larım sarhoú gibi
Üç o yana beú bu yana

ønce bele dolana
Ben eúimi kaybetmiúim
Beú bin altın bulana
2649
817
Girdim yârin bahçesine
Gülleri mercan gibi
Seviúelim sarmaúalım
økimiz bir can gibi
96. Türkü2650
Çay baúında kayıklar
Uçlarında sancaklar
Hatıra kalsın yârim
Yazmıú oldu÷um mektuplar
Barajın kayıkları sıra sıra yâr

Gel seninle dolaúalım Rodapları yâr
Çay baúından geçerler

So÷uk sular içerler
Kızlar sevdice÷ini
Gece gündüz ararlar
Barajın kayıkları sıra sıra yâr

Gel seninle dolaúalım Rodapları yâr
97. Türkü2651
Taú de÷il toprak de÷il güzelim
Yüre÷im demir de÷il
Yedi sene seviútik ayrılmak kolay de÷il
ùu barajın suları akıp duruyor
Bir mektepte okuduk úimdi benden kaçıyor
98. Türkü2652
Mektup yazdım gözyaúımla
Nerelere gideyim bu baúımla
Elim tutmaz kalem yazmaz
Bana ne oldu?
2650
Bkz. Kù64/YD
2651
Bkz. Kù64/YD
2652
Bkz. Kù65/YD
818
Sen yazarsın ben yazamam
Gel diyor sana gelemem
Ayıranlar gülmez olsun
Bana ne oldu?
99. Türkü2653
Benim yârim gelin olmuú
Benim de÷il elin olmuú
Beyaz gelinlik içinde
Benim için a÷lıyormuú
Gitti yârim dönmez geri

Bu sevda öldürür beni
Muradına ermesinler
Yârdan ayıranlar beni
Yazımız böyle yazılmıú

Alın yazısı karaymıú
Gelmez olaydım dünyaya
Kaderde ayrılık varmıú
Gitti yârim dönmez geri

Bu sevda öldürür beni
Muradına ermesinler
Yârdan ayıranlar beni
100. Güllüzar2654
Odalar yaptırdım döúeyemedim
øki düúman bir oldu Güllüzar
Fark edemedim of!
Amanda Güllüzar canımda Güllüzar
Olur mu böyle?
2653
Bkz. Kù65/YD
2654
Kaynak kiúi, kendi tuttu÷u defterde bu türküyü Sofya Radyosu’ndan kaydetti÷i notunu
düúmüú. Bkz. Kù40/YD
819
øki elim koynunda kaldı
Merhamet eyle!
101. Bahar Yine Beyaz Olur2655
Bahar yine beyaz olur
Güzeller neúeli olur
Aman aman yandım halim yaman!

Yolunu gözlemekten
Günlerce beklemekten
Yıllarca dayanamam
Kendime inanamam

Yolunu gözlemekten
Günlerce beklemekten ah!
Ah! Aman, aman yandım halim yaman!
102. Ben Bir ùahin Kuúuydum2656
Ben bir úahin kuúuydum
Uçtum yuvamdan
Erkezin oruydum
Çıktım aradan
Bugünkü kısmetimi versin yaradan

Ona da yanarım
Kalmıúım Kırçma’nın ardında aman
Gün geçmez a÷larım
2655
Kù40/YD
2656
820
Yüce da÷ baúında aman
Bir yuva yaptım
O yuvanın içinde dostlar yalnızca yattım
Anam gelecek diye yollara baktım

Ona da yanarım
Kalmıúım Kırçma’nın ardında aman
103. Kahve Olsam2657
Ah kahve olsam, dolaplarda kavrulsam,
Aman aman aman,
Toz duman olsam, da÷ baúında savrulsam.
A÷laya sızlaya yâr yüre÷ime kan doldu,
Siyah da zülüf pembe yanak üstüne bend oldu.
Ah kemer olsam, yâr beline sarılsam,

Aman aman aman
Menekúe olsam, yâr elinde açılsam.

Bir mendil ver gözyaúımı sileyim

Aman aman aman
Ah sileyim de yâr yoluna gideyim.

Verin benim ba÷lamamı çalayım

Aman aman aman
Ah çalayım da garip garip a÷layayım.
2657
821
104. Gurbet Elde Hasta Oldum2658
Gurbet elde hasta oldum,
Hasta oldum yatmadım,
Sa÷ yanıma, sol yanıma,
Baúımı yastı÷a koymadım.
Gurbet elde ölenlerin

Çenesini kim ba÷lar,
Yoktur anam, yoktur babam
Ardım sonra kim a÷lar?
Gurbet elin maúrapası,

Maúrapası tunç olur
Sevip sevip ayrılmamız,
Ayrılmamız güç olur.
105. Bugün Benim Bahtı Kara Ömrümün2659
Bugün benim bahtı kara ömrümün
En acıklı, en cefalı bir günüm
Kan a÷lasam bile hakkım var benim,
Sevgilimin yapılıyor dü÷ünü.
Aúkımızı duymayarak ahında

Akıbete uzatacak telleri,
Melek gibi oturacak tahtında,
Omzunda iki sıra telleri
Üç senelik aúkımızı unutup

Üç günlük bir yabancıya varacak,
Düúmanımın kuca÷ında uyuyup,
Pembe beyaz kollarıyla saracak.
2658
2659
822
Dünya bana zindan oldu pek erkenden
Bitirdim tam on dokuz yaúımı.
Sen sevinçle gelin olup giderken
Taútan taúa vuraca÷ım baúımı.
Bu dünyada benden baúka bir kimse,

Saçlarını okúayarak ölmesin.
Dilerim ki seni benden ayıran
Hayatında rahat yüzü görmesin.
106. Askere Gitti Yârim2660
Dere boyu hıúladı,
Kar ya÷maya baúladı,
Ben bir kıza göz çaktım,
A÷lamaya baúladı.
Askere gitti yâr benim,

Yaú doluyor gözlerim,
Mendilim yele yele,

Yâr gitti gurbet ele,
Anlamadım be yârim,
Gidiyorum ellere.
Askere gitti yâr benim,

Yaú doluyor gözlerim.
107. Gurbet Türküsü2661
Balkanları bütün taú
Ne annem var ne kardaú
Gurbet elde hasta oldum
Yoktur bana bir yoldaú.
Tiren gider tüte tüte
2660
2661
823
Kömürünü döke döke
Ben annemden ayrılmıúım
Gözyaúımı döke döke
Bu tirene binece÷im
Gurbet ele gidece÷im
Gurbet elde yoktur kimsem
Kime anne diyece÷im?
108. Gurbet Türküsü2662
Gurbetlik, gurbetlik, zalim gurbetlik
Yedi da÷ın ardında öter bir keklik
Sana gurbetse bana da hasretlik
Hasretlik mahúere kaldı, neyleyim ben?
Hangi da÷dan aúar m’ola yolumuz

Gurbet elde periúandır halimiz
Ya suyumuz çeker, ya topra÷ımız
Gurbetlik seni çekelim bir zaman.
Üst yanıma baktım inler de da÷lar

Kız kara poúuya nergis de ba÷lar
øki eli koynunda bir gelin a÷lar
Herkes sevdi÷ini pınarda e÷ler.
Her sabah her sabah gelirsin ordan

Tanrının selamını kesersin aradan
Seni sevmiú yaratmıú bari Yaradan
Seni sevenin ben de kuluyum, hey.
Gurbet eldir koç yi÷idin vatanı

Arayıp sormazlar gurbet elde yatanı
Bir giderim, beú ardıma bakarım
Hem gurbetlik, hem hasretlik çekerim.
2662
Rıza Mollov.age. s.112, 113.
824
Bülbül idim konmuú idim dallara
ùimdi düútüm ben bu ulu da÷lara
Gurbetlik gurbetlik zalim gurbetlik
Yedi da÷ın ardında öter bir keklik.
109. Türkü2663
Sabahtan oldu erken kalktım yataktan
Gözlerime uyku girmez meraktan
Gel efendim, insaf eyle halime

Biz çıkalım aranızda yârim ile
Feracemin on beú arúın eni var

Yana÷ında çifte çifte beni var
Yârim senin benden gayrı kimin var

Biz çıkalım aranızdan yârim ile
Feracemin on beú arúın úeridi

Yüre÷imde ya÷ kalmadı eridi
Yârim sana akıl veren kim idi

Biz çıkalım aranızdan yârim ile.
Sabah oldu kumrular öter ötekte

Ben a÷larım yârim güler döúekte
Altı aylık yavrum kaldı beúikte

Biz çıkalım aranızdan yârim ile.
2663
825
3. AöITLAR
110. Alan Çayırında Türküsünün Hikâyesi ve Sözleri2664
Zengin Türk Halk Edebiyatının içinde Rumeli Türkülerinin önemli bir yeri
vardır. ‘Alan Çayırında’ türküsünün hikayesi 1920 yılında Do÷u Rodoplarda,
Cebel ilçesine ba÷lı Bezirgan köyünde geçmektedir. ‘Alan’ denilen geniú düzlük,
köyümüzün Ahmet O÷ulları, Göller ve Fellahlar Mahalleleri ile Efekli Tepesinin
arasında bulunmaktadır. ølkbaharda Alan çayırları beyaz kır çiçekleri ile süslenmiú
bir çimen halısı gibidir. Bezirgan’ın en eski mezarlı÷ı da buradadır.
Mehmet Çoban, gençli÷inin baharında tozlu çarıklarını giyip en yakın

arkadaúı köpe÷i ile birlikte her sabah erkenden davarını önüne sürerek
bö÷ürtlenlerle kaplı patikalardan geçerek Alan çayırlarına ve meralarına giderdi.
Mehmet, fakir ve yetim bir çocuktu. Babasını Balkan Savaúı’nda kaybetmiúti.
Bazen yosunlu taúların üzerine oturup niúanlısı Hayriye’yi düúünürdü. Yuva
kurma hayallerine dalardı. Bazen o kadar güzel kaval çalardı ki Alan’dan geçen
yolcular ve tarlada çalıúan köylüler onu dinlerken adeta kendinden geçerlerdi.
Mehmet’in omuzunda heybesi, elinde su testisi, cebinde kavalı ve köpe÷iyle
beraber Alan Çayırlarında davarını daha iyi otlatmak için dolaúıp dururdu. Genç
Çoban, kavalının na÷meleriyle ve köpe÷iyle beraber sürüsünün hareketini idare
ederdi. Bir gün Göller Mahallesi’nde bir evde soygun olur ve yetim Çoban,
hırsızlıkla suçlanır. Mehmet Çoban, kendisinin suçsuz oldu÷unu kimseye
anlatamaz. Göller Mahallesi’nden Mehmet Efendi, Jandarma ça÷ırır ve genç
Çoban, Alan Çayırı’nda koyun sürüsünün baúında yakalanır. Jandarma,
delikanlıyı sorguya çeker, döver, sonra da azarlayarak; “Al úu testiyi, git hemen
pınardan su getir!” diye su almaya gönderir ve arkasından tabancayla vurur. O
anda Çobanın köpe÷i úaúkınlık içinde koúup uzaklaúır. Çayır kuúları da ötüúerek
oralardan uçup gider. Mehmet Çoban ise al kanlar içinde yere yı÷lır ve çayıra
artık bir eski mezarlık sükutu çöker. Jandarma da delikanlıyı vurdu÷u için çok
piúman olur, oturur ve gözyaúlarını döker.
2664
Kù. Bahri Öztürk, bahmumbek@yahoo.co.uk, 07-01-06 tarihinde elmek yolu ile tarafımıza
gönderilmiútir.
826
Bu acıklı olay köylülerimizi derinden üzmüútür ve yetenekli halk
sanatcılarımız da sazıyla sözüyle ‘Alan Çayırı’nda’ türküsünü bestelemiútir.
Yöremizde büyüklerimiz hem ‘Alan Çayırı’nda’ türküsünü söylerler, hem de
iftiraya kurban giden Mehmet Çobanın hikayesini anlatırlar. Köyümüzde söylenen
bu türkünün sözleri iúte böyledir :
Alan Çayırı’nda
Alan çayırları ot mu toprak mı?
Beni buraya getiren su mu toprak mı?
Aman adaúım, canım yoldaúım.
Alan Çayırlarında koyun güdersin

Bir fesle, gömle÷e kurban gidersin.
Aman adaúım, dayan kardaúım.
Göl Mehmet’in sesi var, ekin mi eker.

Ahirette, dünyada günahımı çeker.
Alan Çayırı’nda tabakam kaldı.

Biricik Hayriye’m kimlere kaldı.
Mehmet’im uyandı cama dayandı.

Jandarmanın çizmeleri kana boyandı.
Mehmet’in potinleri eklemeli

Mehmet’i odalarda beklemeli.
Mehmet’in izleri Alan düzleri,

Kara toprak oldu kara gözleri.
827
Alan Çayırı’nda kalınca mezar,

Söylemeyin anneme aklını bozar
Aman adaúım,canım yoldaúım.

Bir ses sanatı olarak türküler insanımızın dertlerini, sevinçlerini,
düúüncelerini ve özlemlerini dile getirir.Yöremizde türküler her yerde söylenir:
evde, tarlada, bayramlarda, dü÷ünlerde ... Atalarımızın dedi÷i gibi: Müzik ruhun
gıdasıdır.
111. Alan Çayırları2665

Alan çayırlarında koyun güdersin
Bir damla gönüle kurban gidersin
Amman adaúım canım yoldaúım
Alan çayırlarında yanıyor fener

Mehmet’in baúında doktorlar döner
Alan çayırlarında kanlıca mezar

112. Arda Boyları2666

Arda boylarına ben kendim gittim
En küçük kardeúim gitme dedi ya

ùu babamın dilleri beni yedi ya
2665
Bkz. Kù65/YD
2666
Bkz. Kù19/YD
828
Yarın alay gelecek, kime gelecek?
Benim insafsız babam kime verecek?
Arda’nın suları aktı duruldu

Benim garip annemin boynu buruldu
A÷la anneci÷im a÷la günlerce a÷la

Mezarımın taúına al krep ba÷la
Yakın yengeler yakın kınamı yakın

Yarın alay gelecek doyunca bakın
Saat beúte vardım al beni diye

Dü÷ünlerim kurulmuú almam dedi ya
Kırcali’den Arda boylarına kimler gidecek?

Yusuf’umun garip annesine kimler haber verecek?
Arda boylarında kırmızı erik

Selime’nin arkasında on yedi belik
Ah anneci÷im yaktın ya beni

Arda’nın sularına attın ya beni
O kıymetli øsmail’e kendisi gitsin.

Ah anneci÷im ah anneci÷im.

Uyu uyan Recep’im ben gidiyorum

Uyu uyan Recep’im ben gidiyorum
2667
Bkz. Kù34
829
ùu úavıklı dünyayı terk ediyorum
ùu úavıklı dünyayı terk ediyorum
Arda boylarında bir sürü karınca

Arda boylarında bir sürü karınca
Nerelere varayım sabah olunca
Uyu uyan Erceb’im ben gidiyorum

Uyu uyan Recebim senin olayım
Dalgalar üstünde gelin olayım
Arda boylarında bir uzun mezar

Arda boylarında bir uzun mezar
Uyu uyan Erceb’im senin olayım

Uyu uyan Recep’im senin olayım
Bu çok uzundur. Doksan beú kıtası vardır. Onun çok çok varyantları var.
Bende onların hepsi vardı. Yusuf’un türküsünü de iúitti÷iniz vardır. Zeynep’i
neydi onun ismi Kara, neyse unuttum zengin diye ona vermek istiyorlar ama
Zeynep’in gönlü zenginde de÷il de fakirde. Aúk, sevgi; zengin, fakir ayırmaz ki…
Zeynep’in babası razı gelmiyor. Çünkü di÷er taraf Kara neydi onun ikinci adı,
hatırlayamıyorum onlar zengin. En sonu Zeynep, dü÷ün akúamı kaçıyor; gidiyor,
Arda’ya atıyor kendini. Feride’yi de zengin bir çocu÷a vermek istiyorlar. Onun
sevdi÷i fakir bir o÷lan. Gidiyor fakir o÷lana, Yusuf’a. Arda’yı geçerken Yusuf’u
dalgalar alıyor. Böylece bu a÷ıt geliyor dünyaya. Yusuf bo÷uluyor. Feride kalıyor.
Öbüründe ise kız kendisini atıyor Arda’ya.
830
–Kız, Recep’e beni al diye gidiyor de÷il mi? Recep de bu, töreye aykırı
diye almıyor. Ondan sonra kızın kolu kanadı kırılınca, Recep’ten de bekledi÷ini
bulamayınca gidiyor Arda’ya atıyor.
Evet, tam öyle oluyor. Babasına ileniyor. “Benim sarhoú babam, benim
cahil babam” diye çok ilençler var, ama úu anda hatırıma gelmiyor. Doksan beú
dörtlüktür bu. Her úeyler vardır o türküde. Biz ona Rodopların marúı deriz. Bizim
Rodopların marúıdır o. Rodopların en büyük türküsü deriz ona. Türkülerin biri,
birlerin biri deriz biz ona. Arda türküsü bir de Yusuf’un türküsü iúte böyledir.
Verme beni anneci÷im yine kaçaca÷ım

Yarın sabah bu kararda güller açaca÷ım
Uyan Recep’im uyan aldırdın beni

Kırmızı güldüm soldurdun beni
Yazık, Duran dedikleri bir kaplı meúe

Recep dedikleri bir top menekúe
Uyan Recep’im uyan ben gidiyorum

Dalgalar vurdukça kayboluyorum
Arda boylarına ben inemedim

Kırmızı beygire binemedim
Kınalı ellerim çaydan battı

Benim imansız bubam paraya taptı
Uyan Recep’im uyan yaktın beni

Gevur mezarlı÷ına soktun beni
2668
Bkz. Kù84
831
Doku anneci÷im doku çeyizimi doku
Ben gidiyorum anneci÷im kıyamet oku
Arda boylarına yuvarlandım a

Mancıklar( bir köy adı) altına tımarlandım a
Arda boylarında bir kınalı kuzu

Dalgalar aldı ya kınalı kızı
Arda boylarında kırmızı katır

Al bubam parayı bankaya yatır
Arda boylarında dikili saban

Oradan geçit yok dedi ya çoban
Yatın ingelerim yatın uykuya yatın

Yarın alay gelecek hepiniz bakın
Yarın alayım gelecek mektebe girecek
Benim imansız bubam kime verecek
Anam bide yapıyor elleri ya÷lı

Yarın alayım gelecek kolları ba÷lı
Doku anneci÷im çeyizimi doku

Mantomun cebinde mektubumu oku
Arda boylarında saban çizisi

Mantomun cebinde altın dizisi
Arda boylarında ılgın olur mu?

Benim gibi kınalı kızdan kurban olur mu?
Arda’nın suları aktı duruldu

Recep’imin boyları úimdi buruldu
Arda boylarında ılgın boyumca

Suyumu vursunlar kazan dolunca
832
Kefenimi biçsinler servi boyunca
Dalgalar vurdukça can teslim ettim (2)
Uyan Ali’m uyan kalk sabah oldu

Uyan Ali’m uyan kalk sabah oldu
Uyan Ali’m yengeler kapıya üútü
Annem babam verdi ben be÷enmedim

Eski dostlarım buluúuncaya kadar
Ben Arda’ya kendimi attım
Doyunca bakın, doyunca bakın
Davullar vurdukça can teslim ettim

Ah yengeci÷im ah yengeci÷im
Bir damlam olsa da çeksem
Annem babam ölsün dedi ben dalgalara vurdum

Dalgalar vurdukça cümbüúe bakın.
116. Arda’nın Boyunda2670
Arda’nın boyuna ben kendim gittim
Dalgalar vurdukça çan telef ettim
Arda’nın boyunda sarı karınca

2669
Bkz. Kù17 /Kaynak kiúi bu türküyü gençli÷inde kızlardan ö÷rendi÷ini ifade etmiútir.
2670
833
Arda’nın boyunda ılgın kökleri
Nerde kaldı Recebim saat köstekleri
Arda’nın boyunda bir sürü kuzu

Ardalar aldı ya gelinlik kızı
Arda’nın suları aktı kurudu

Benim garip annemin boynu burudu
Arda’nın suları akmaz oldu ya

Recebim davullar ötmez oldu ya
117. Veremli Kız2671
On beú yaúında bir melek
Veremli bir sarıçiçek
Geldi anlattı derdini
Yüreci÷i yana yana
Her gün doktor gelip gider

Buna herkes merak eder
Gelme doktor, gelme doktor
Bu derdin çaresi yoktur
ø÷ne iplik dikilmesin

Yaprakları dökülmesin
Varın söyleyin anneme
Benim için üzülmesin
Annem a÷lar için için

Ben bilirim neyin için
Ko a÷lasın annem bana
ùu benim gençli÷im için
2671
834
118. Türkü2672
ùumnu içinde müftü kızıydım
Ben annemin babamın iki gözüydüm
Ay gün, görmez idim, körpe kuzuydum
Hiç Allah’ım böylece ölüm olur mu?

Cuma gecesinde gelin ölür mü?
Varın bakalım komúular mezarım kazıldı

Çeyizimin altında gözüm süzüldü

Aúa÷ıki kapıda tahtam konuldu

Yukarıki kapıda suyum ılıdı

119. Türkü2673
Hadi gidelim Ferhat arkadaú
Da÷a avlanmaya da÷a avlanmaya
Biz alalım baltayı Ferhat sen bir úey alma
Arkamdan gelirler fıs fıs konuúurlar
Derdime yandım ne bileyim âlemi
Gül gibi kalbim bir úey yok sandım
120. Türkü2674
Yeni motor aldım koúarım diye
Hiç aklıma gelmezdi düúerim diye
Turgut’un karısı yüzü limon sarısı
2672
Sabri Con, 32 yaúındaki ilkokul ö÷retmeni Mustafa Mustafov Raúidov ile 50 yaúındaki yüksek
tahsilli Ahmet øsmailov Çitakov’dan derlemiútir. Bkz. Kù48
2673
Bkz. Kù82 Kaynak kiúi, bu türkünün Ferhat adlı bir gencin arkadaúları tarafından da÷da
öldürülmesi üzerine söylendi÷ini belirtmiútir.
2674
Bkz. Kù82 Kaynak kiúi bu türkünün bir motor kazası sırasında ölen Turgut adlı gencin
arkasından annesi tarafından söylendi÷ini belirtmiútir.
835
Turgut motordan düúmüú gece yarısı
Kırcaali’den çıkarken kanım damladı

Cebellere varınca canım kalmadı
Turgut’un karısı yüzü limon sarısı

Turgut motordan düúmüú gece yarısı
121. Türkü2675

Alsın yılanı sarsın kolumu
Alsın yılanı sarsın kolumu
Söyle be doktor söyle, ölebilecek miyim?

Söyle be doktor söyle, ölebilecek miyim?
Ölmeden yârimi görebilecek miyim?
Ölmeden yârimi görebilecek miyim?
122. Türkü2676
Osmanpaúalar, Canazdovo, Terziler köylerinde çok eski bir türkü
söyleniyor. Osmanpaúalar köyüne gelin giden bir kız, Arda nehrinin azgın
sularının taúmasından, do÷du÷u Terziköy’e annesini babasını görmeye gidemiyor.
øki köyü yalnız Arda ayırsa da ne anne ne baba ne de kız azgın suları aúabiliyor.
Genç gelin kahrından ölmüú. øúte söylenen türkü:
Annemin bu÷day somunu
Burnumda tütüyor
Ellerin en tatlı sözleri
Ba÷rımı deler
2675
Bkz. Kù82 Bir yılan tarafından sokulan ve ölen bir çocu÷un ardından söylenen bir türküdür.
2676
836
Annemin kanadı olsa
Uçsa da gelse
Annemin üç aylık yoldan
Geliyor, annemin kokusu
Altı aylık yoldan geliyor

Babamın kokusu
Babamın kır atı olsa
Binse de gelse.
Uzakta uzak memleketlere

Kız vermesinler
Anneler, babalar kız evladını
Hor görmesinler
123. Yedi Kızlar A÷ıdı2677
ùimdi size burada ilginç bir hikâye anlataca÷ım. Bizim burada Yedi Kızlar
Camisi var. Bütün yöre insanı Hıdırellez günü bu camide toplanırız. østerseniz
oraya varıp gelebiliriz. Cami 1380 yıllarında yedi kız tarafından kurulmuú.
Efsaneye göre bunlar niúanlıymıú. Babaları bedel tutamadıkları için niúanlıları
Yemen’e muharebeye gitmiú. Yedi kız da bunlar sa÷ salim dönsünler diye cami
kurmayı düúünüyorlar. Tabii milletin de yardımıyla efsaneye göre bir akúamda
camiyi kuruyorlar. Aynı cami duruyor úimdi hatta onların bir a÷ıdı da var. Bu
a÷ıdı ben, 1966 senesinde Sofya radyosuna yazdım. Benim Sofya radyosunda kırk
tane türküm vardır. Benim doksan sekiz senesinde úiir kitabım da çıktı. A÷ıt
úöyle:
Alıverin püsküllü çantamı
Takayım koluma
Babam bana bedel tutmuyor
Gideyim yoluma
2677
Bkz. Kù34
837
Çocuk bunu diyor. Kız ise:
Gel gitme gelin eúim gel gitme

Beraber olalım
Al çeyizimi satalım
Babam yâre bedel tutalım.
Ondan sonra çocuk:
ùu karúıda görünen
Su mu toprak mı?
Benim de yârimi
Yemen’e götüren
Su mu toprak mı?
Bunu da çocuk söylüyor. Ondan sonra:
Çalınsın davullar
Çalınsın zurnalar
Bahçemde çalınsın
Babam bana bir dü÷ün yapacak
Cihanda anılsın.
Çok seneler geçti, unutmamıúım. Bu türküyü, a÷ıdı düzüyorlar o kızlar.

Ondan sonra yıllar geçiyor. Ben bunu nenemden ö÷rendim. Sonra altmıú beú
senesinde ben bunu Sofya radyosuna kayıtladım. Bu türkü úimdi Sofya radyosu
müzik hazinesinde bulunuyor.
124. Uyur isen Uyan Ali’m2678

Uyur isen uyan Ali’m türküsü de, kız kınalarında söylenen, bazen
imecelerde hikâyesi de anlatılan, duygusal yönü a÷ırca bir bölge türkümüzdür.
Ali’nin sevdi÷i kıza bir dostu da âúıktır. Ali bunu bilmez, kız da söylemez. Ancak
kız sadece Ali’yi sevdi÷ini öteki gence anlatmayı baúarmıútır. Hiçbir úeyden
haberi olmayan Ali, öteki gençle samimiyetini sürdürmektedir. Dü÷ün yapılır, sıra
gerdek odasına girmeye gelir. Gerdek odasının kapısı önünde Ali’yi içeri
2678
Ömer Osman Erendoruk. age. s.160, 161.
838
u÷urlamayı bekleyen dostları arasında rakip genç de bulunmaktadır. Üstelik
kapının hemen önündedir ve abasının yeninde bıçak saklamaktadır Dostları
Ali’nin sırtına hafifçe vururken, rakip dostu bıça÷ını saplar ve Ali gerdek odasına
sırtında bıçakla girip az sonra ölür. Türkü, gelin olamayan kızın a÷zından
söylenir.
Öte baktım beri baktım
Bir incecik çıra yaktım
Al duva÷ımı kendim açtım
Uyur isen uyan Ali’m
Sabah oldu nazlı yârim yâr aman

Tan yerine niúan düútü
øngeler kapıya üútü
Üúmeyin ingeler üúmeyin “
Benim Ali’m úehit düútü
Evinin önünde i÷de

ø÷denin dalları yerde
Benim Ali’m kara yerde
125. Türkü2679
Gelini getirmiúler, koymuúlar içeri. Sonra güveyiyi koyuyorlar yanına.
Güvey geldi÷inde, güveyi öldürüyorlar. Gelin, sabah oldu÷unda baúlamıú
söylemeye:
Tan yeri ok düútü
Yengeler kapıya üúüútü
Uyursan uyan Ali’m
Kalk sabah oldu nazlı yârim
Ondan sonra kapıyı açarlar. Bakmıúlar, güveyi içeride ölmüú. Gelin,
içeride yalnız kalmıú. Baúlamıú türkü söylemeye.
2679
Bkz. Kù18
839
126. Yusuf’um2680
Kırcali’yle Arda’nın arası
Saat sekiz arası, Yusuf’um
Civanda Yusuf’umu Ardalar
Aldı ya, yoktur a çaresi!
Aman be deryalar, kanlıca deryalar

Biz niúanlıyız, deryalar
Biz niúanlıyız
økimiz de bir boydayız
Biz delikanlıyız.

Dalgalar alacak
Ben sana demedim mi canlarım Yusuf’um
Kayı÷ımız batacak.

Biz niúanlıyız
Biz delikanlıyız.

Kardeúin giyecek
Senin de sevdice÷in kız Feride’yi
Ellere verecek

Biz niúanlıyız
2680
Bkz. Kù40/YD
840
Biz delikanlıyız.
Arda boylarından Kırcali’ye

Yusuf’um kimler gidecek?
Civanda Yusuf’umu garip annesine
Kimler haber verecek?

Biz niúanlıyız
Biz delikanlıyız.
127. Türkü2681
Bulamadım ci÷ergâhım eridi
Benim babam bu yerlerde bir idi
O hasseden mintaneden úeridi,
Komúular cümleler bilirler bu iúi
Arpa yemez kırılmıútı her diúi
Kuyru÷unda kaldırır beú kiúi
Odun taúıdı÷ı eúek nice oldu
Yakası yeni yok gömlek nice oldu
Gündüz beú on kere yıkar sererdi
Gece anam gündüz babam giyerdi
Satayım üç beú para ederdi.
128. Paúa Cami Avlusunda2682
Paúa cami avlusunda
Namazımı kılsınlar,
Gelinlik elbiselerimi
Baú ucuna koysunlar.
2681
Bkz. Kù40/YD. Bu türkü, uzak yere gelin giden bir kızın kocaya vardıktan sonra mirasını
araması ile ilgilidir. Annesi, babası yoktur; mirasını bulamamaktadır. Bunun üzerine bu türküyü
söylemiútir.
2682
841
(Nakarat)
Aman doktor, canım doktor:
Derdime bul çare,
Çaresiz dertlere düúmüúsün,
Buna bulunmaz çare.
Mezarımı, mezarımı
Kızlar kazsın, dar olsun,
Etrafına, etrafına,
Lâle, sümbül bol olsun.
(Nakarat)
Yol üstüne kazsınlar,
Gelen geçen yolculara,
Bir genç ölmüú desinler.
(Nakarat)
Kendim küçük, aklım büyük,

Ah nasıl durayım,
O karanlık yerde, anneci÷im,
Nasıl yatayım.
(Nakarat)
Tabutumu, tabutumu
Taú üstüne koysunlar,
Gelen geçen yolcu a÷lasın,
Bir genç ölmüú desinler.
(Nakarat)
Subaúında kazsınlar,
Baúucumda, baúucumda
Kara yazı yazsınlar.
842
(Nakarat)
Aúa÷ı caminin avlusuna

Mezarımı kazsınlar,
Mezarımın beyaz da taúına
Destanımı yazsınlar.
Benim çeyizlerimi
Sandıktan atayım,
Bu karanlık yerde, anneci÷im,
Ben nasıl yatayım.
(Nakarat)
Evimin önünde
Kazanlar kaynar,
Ilıútırın suyumu, anneci÷im,
Tenlerim yanar.
(Nakarat)
129. Veremli Kız (I)2683
On beú yaúında bir melek,
Veremli bir sarıçiçek,
Geldi anlattı derdini,
Yüre÷i hep yanık yanık
Her gün doktor gelir gider,

Herkes ona merak eder,
Gelme doktor, gelme doktor,
Bu derdime çare yoktur.
Doktor der ki veremli kız,

Yaprak dökümünü bekler.
ø÷ne iplik verin bana
Çıkayım úu a÷açlara.
2683
843
Siz de yardım edin bana
Dikelim úu yaprakları.
ø÷ne iplik bulamadım,
Ben, gençli÷ime doyamadım.
Annem a÷lar için için

Ben bilirim kimin için
Ko a÷lasın annem babam
ùu benim gençli÷im için.
Pencerede yeúil perde,

Nasıl düútüm ben bu derde,
Ben bu dertten ölür isem,
Nasıl yatarım kara yerde.
Pencereden kar geliyor,

Yorgan döúek dar geliyor,
Açtım yorganı baktım
Veremli kız can veriyor.
130. Veremli Kız (II) 2684
Pencerede siyah perde,
Nasıl düútüm ben bu derde,
Ben bu dertten ölür isem,
Nasıl yatam kara yerde.
Pencereden kar geliyor,

Yorgan döúek dar geliyor,
Açtım da yorgana baktım
Annem a÷lar için için,

Ben bilirim kimin için,
Ko a÷lasın annem babam
2684
844
ùu benim gençli÷im için.
Doktor her gün gelir gider,

Herkes ona merak eder,
Doktor der ki veremli kız
Yaprak dökümünü bekler
On yedi yıllık sarıçiçek

Geldi anlattı derdini,
Ci÷erleri hep yanık yanık
Annem beni kaldır gezdir

Mezarıma güller dizdir
Aramızda ölüm vardır
131. Hastanenin Lambaları Parlıyor2685
Hastanenin lambaları parlıyor,
Doktor gelmiú yaraları aman, ba÷lıyor,
Sevgilisi baúucunda a÷lıyor.
Söyle be doktor, söyle, ölecek miyim?

Ölmeden yârimi görecek miyim?
Hastaneye vardım ama girmedim,

Yedi yerimden kurúun yedim ama ölmedim,
Arkadaúım düúman imiú, bilmedim,
Söyle be doktor, söyle ölecek miyim?

Ceviz idim ayırdılar dalımdan,

Pek severdim, ayırdılar, aman yârimden.
2685
845
Söyle be doktor, söyle, ölecek miyim?
132. Anneci÷im A÷lasın2686
Çiçe÷im, çiçe÷im, beyaz çiçe÷im,
Ben bu sevdadan ah, ölece÷im.
On beú yaúında hastanelere düútüm,
On sekiz yaúında ölüm úerbetini içtim.
Ah etsin a÷lasın, anneci÷im a÷lasın,

Ah etsin a÷lasın, kareler ba÷lasın.
Demir karyolam kurulu kaldı.

Duvarda úemsiyem asılı kaldı,
Duvarda mantom asılı kaldı,
Sandıkta çeyizlerim basılı kaldı.
Ah etsin, a÷lasın, anneci÷im a÷lasın,

Çiçe÷im çiçek, o beyaz çiçek,

O nazik tenimi ah, çürütecek.
Çimenle çiçek beni gömecek,
Karıncayla böcek beni yiyecek.

Ah etsin a a÷lasın, kareler ba÷lasın.
Örtün yüzümü sinek konmasın,

Sevgilim gelirse, benden korkmasın.
Ben gidiyorum aziz Allah’a,
Sevgilim kalıyor yalan dünyaya.

2686
846
133. A÷ıt2687
Gökte yıldız beú yüz altmıú
Benim yârim yere yatmıú
Öte baktım beri baktım
Al duva÷ı kendim açtım
Ben bu gece yalnız yattım

Ah nice yanmaz kızlar bize.
Gökte yıldız salkım saçak

Sol bö÷rümden vurdu bıçak
Beni uran benden alçak

Ah nice yanmaz yârim bana.
Gökte yıldız sayılır mı?

Çi÷ yumurta soyulur mu?
Bu gençli÷e doyulur mu?

Ah nice kızlar yanmaz bize.
Ak bacadan duman tüter

Zıngırdaklı do÷an öter
Bu ayrılık bize yeter
Uyan Ali’m, sabah oldu
Uyan yârim, sabah oldu
Ko a÷lasın annem bize

Ah nice yanmaz kızlar bize.
2687
847
134. A÷lasın A÷lasın2688
Çiçe÷im, çiçe÷im, beyaz çiçe÷im
Ben bu sevdalardan ah ölece÷im
A÷lasın, a÷lasın, kareler ba÷lasın

A÷lasın, a÷lasın, annem a÷lasın.
Örtün yüzümü de sinek konmasın

Sevgilim gelirse benden korkmasın

A÷lasın, a÷lasın, yârim a÷lasın.
Duvarda mantom da asılı kaldı

Sandıkta çeyizlerim basılı kaldı

On beú yaúında ben yastı÷a düútüm

Ecel úerbetini ben kendim içtim

A÷lasın, a÷lasın, babam a÷lasın.
Çimen de çiçek beni de görmeyecek

Karıncayla böcek beni yiyecek
135. ølahi2689
Salı akúamları kınası uruldu
Çarúamba akúamları mevlâm böyle buyurdu
Perúembe akúamları o gelin dostlar
2688
2689
848
Ölüm böyle olur mu?
Al duvaklı pullu gelin ölür mü?
Kaynatası derdi gelinimi göreyim

Kaynanası derdi kutsuz Bilâl muradına ermedi
Görümcesi derdi pulum düúmedi

Kaynatası derdi âlem üúmedi
Alma dalga, alma allı gelini
Aldı dalga, gitti, görmedim yüzünü.
Elinin kınası kömür olmuútur

Gözünün sürmesi çamur olmuútur
A÷ama bu telaú tesir olmuútur
Aldı dalga, gitti, görmedim yüzünü.
Yedi köyün ahalisi üútüler

Dalga alıp coúar iken gördüler
Her birisi ah ettiler durdular
Gelin dostlar, ölüm böyle olur mu?

136. ølahi2690
Kızlar nazlı nazlı urur çapayı
Kula÷ından kaybetmemiú elmas küpeyi
Kotaya’nın gelinlerini sel aldı gitti

Kotaya’nın kızlarını kum aldı gitti.
Kimisi düzden gider kimi yamaca

Kimi allar giymiú, kimi alaca
2690
849
Kotaya’nın gelinlerini sel aldı gitti
Kotaya’nın kızlarını kum aldı gitti.
Yirmisi gelin, kırkı kız idi

Benim yârim içlerinde nazlı kuzuydu
Kotaya’nın hanımlarını sel aldı gitti

Kotaya’nın gelinlerini kum aldı gitti.
Kimisi taú arasında kısılı kaldı

Kimisi kum içinde basılı kaldı
Benim yârim de dalında asılı kaldı
Kotaya’nın hanımlarını sel aldı gitti

Kotaya’nın gelinlerini kum aldı gitti.
4. YAùANMIù OLAYLARLA øLGøLø TÜRKÜLER
1. Tarihi Olaylarla ølgili Türküler
137. Vidin Türküsü2691
Vidin kalesinin büyük taúları
Anneler babalar döker yaúları
Kavgaya gidenler din kardeúleri
Aman padiúahım izin ver bize,

Yandı serhat Vidin, bürüdü duman
Vidin kalesinin on kapısı var

Gayet cephanesi, çok güllesi var
Vidin kalesinde sıra sö÷ütler
Oturmuú binbaúı nefer ö÷ütler
Kavgaya gidenler babayi÷itler

Aman padiúahım izin ver bize,
Gyula Nemeth. Vidin Türkleri (Dil-Folklor-Din). Çev. Abdurrahman Güzel. østanbul: Türk
2691
Dünyası Araútırmaları Vakfı Yay., 1996. s.264.
850
Yandı serhat Vidin, bürüdü duman
138. Vidin Dedikleri
Vidin dedikleri ufak kasaba
Kesilen kelleler gelmez hesaba
Aldı kâfir sardı düúman Vidin’i
Vidin’in içinde beyler kızıydım

Kafeste beslenmiú güvercin kuúuydum
Vidin’in içinde okudum Yasin’i

Acap anam babam duyar mı sesimi
Vidin’in içinde aptes aldım

Aptesimi alırken suyum kesildi
Aman padiúah imdatçılar gelmez oldu
Vidin’in içinde toplar atılır

Topların sesine gün tutulur
Vidin’in içinde beslenmiú kuzuydum

Ak ka÷ıdın üstünde kara yazıydım
Vidin dedikleri bir uzun çarúı
2692
851
Anne ben gidiyorum düúmana karúı

139. Osman Paúa Destanı
Tuna nehri akar gider
Etrafını yıkar gider
Düúmanları kırar gider
Kılıcımı vurdum taúa

Taú yarıldı baútanbaúa
Osman Paúa Osman Paúa
Askerinle binler yaúa
Düúman Tuna’yı atladı

Tabyaları yokladı
Osman Paúa’nın kolunda
Beú bin top birden patladı
Taú tabyada toplar patlar

Osman paúa istihkâm yapar
Süvariler çalar çarpar
Kâfir Moskof karúısından bakar
Karadeniz’den kopuútu
ùipka Balkanı tutuútu
Bakın arkadaúlar bakın
Hızır mı bize yetiúti
Tuna yeli esmez oldu

Kılıcımız kesmez oldu
Kör olasın murtat paúa
Cepanemiz yetmez oldu
2693
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, s.49-50.
852
140 Osman Paúa(2)
Karadeniz akmam deyor
Ben Tuna’ya bakmam deyor
Plevne’den çıkmam deyor
Plevne’nin yolu bayır

Kalmadı dünyadan hayır
Padiúahın murtatları
Yaktı bizi cayır cayır
Tuna nehri akmam deyor
Etrafımı yıkmam deyor
Yüz bin asker vurmayınca
Vatanımdan çıkmam deyor
østanbul’dan tel geliyor

Kadir Mevlâm dil vereyor
Padiúah da pencereden
Baka baka can vereyor
østanbul’un hanımları
Serbest gezer zalimleri
Yaktı bizi kül eyledi
Moskof Bulgar zulümleri
østanbul’dan gelir kadı

Kalmadı dünyanın tadı
Kalkın arkadaúlar gidelim
Moskof oldu bize kadı
141. Osman Paúa(3)2695
Tuna’ya köprü kuruldu
Askerin boynu buruldu
2694
2695
853
A÷layalım din kardaúlar
Osman Paúa’mız uruldu
Plevne’den top atıldı

Herkes Moskof’a katıldı
A÷laúalım arkadaúlar
Urumelimiz satıldı
Karardı kazan karası

Karardı asker arası
Bugün bizi öldürecekler
Arkamızda süngü yarası
Tuna nehri akar gider

Etrafını yıkıp gider
ùanı büyük Osman Paúa
Boyun e÷miú yesir gider
Olur mu beyler olur mu?

Evlât bubayı urur mu?
Padiúahın murtatları
Size bu dünya kalır mı?
142. Yemen Türküsü2696
Bak úimdi úu Yemen’i söyleyelim baútanbaúa. [Makamla söylenmiútir.]
Alıverin püsküllü çantamı takayım koluma

Babam bana bedeller tutmuyor, gideyim yoluma
Babam da bana bedeller tutmuyor, gideyim yoluma
Gel gitme be gelin eúim gel gitme, böylece yatalım
Al çeyizimi satalım be babam, yâre bedel tutalım

ùu karúıda görünen be babam, ot mu yaprak mı?
2696
Bkz. Kù34
854
Benimde yârimi Yemen’e götüren, su mu toprak mı?
Sesle ey garip anam sesle, Yemen’i sesle

Çalınsın davullar çalınsın zurnalar, bahçemde çalınsın

Babam da bana bir dü÷ün yapsın, cihanda anılsın
Babam da bana bir dü÷ün yapacak, cihanda anılacak
Sesim de gitti. Biraz da etkilendim. Nenem aklıma geldi. Bunu söylerken
nenem aklıma geldi. Dedemin dedesi gidiyor. Oradan geldikten sonra söylemiú.
øúte nesilden nesile böyle geldi. O sa÷ dönmüú. Ço÷u kalmıú oralarda. Ondan
nenem dedem ö÷reniyor. Ben de nenemden ö÷rendim. Nenem úimdi øzmir’de
toprakta yatıyor. Amcamla altmıú dokuz senesinde øzmir’e gitti. øzmir’de toprakta
yatıyor. Çok severdi beni. Çok türküler bilirdi. Ah ah ben böyle meselelere
susamıú insanım. Ah hocam ah! Ne yazık ki öyle bir zamanda geldiniz ki… ùimdi
bahar olsaydı saatlerce konuúsak, anlatsak, türkü söylesek. Bazı úeyler daha kolay
kafama gelirdi. Kendi köyüm için de türkü söyledim. Onu da sana söyleyeyim.
østerseniz önce annem için söyledi÷im türküyü söyleyeyim.
143. Ortaköy’ün Harmanları
Ortaköy’ün harmanları
Okunuyor fermanları
Çifte de÷irmen döndürür
Ah Urumlar’ın al kanlarlı
Ortaköy’ün bacaları
Ezan okur hocaları
øliúmeyin gelinlere
Ah yesir olmuú kocaları
Ortaköy’ü yakıyorlar
2697
855
Çifte kurúun atıyorlar
Bomba kurúun seslerine
Yüzükoyun yatıyorlar
b. Yi÷itlik/Kahramanlık Konulu Türküleri
144. Genç Osman
Osman’ım der ki de çekin kıratı,
Piyade askeri, sipere yatın,
Durmayın, evlatlar, Ba÷dat’ı tutun,
Ba÷dat’ta yalınız kaldı Genç Osman.
Askerin bir ucu göründü Van’dan,

Kılıcın kabzası görünmez kandan,
Ba÷dat’ın içinde tozdan dumandan,
Toz duman içinde kaldı Genç Osman.
145. Yansın Ateúlere Yansın ùu Kara Da÷lar
Karada÷ baúını duman bürüdü
Aldı dövlet askerini gene yürüdü
Niúanlım kız úu cihanda bir idi
(Nakarat)
Yansın ateúlere yansın
ùu Karada÷lar
Annem, bubam, kız kardeúim
Niúanlım a÷lar
Bosna’nın içinde vardır çok tiken

Kör olsun Bosna’da bu dikenleri diken
(Nakarat)
ùu Karada÷lar
2698
2699
856
Niúanlım a÷lar
Bosna yolları da÷lıktır geçilmez

Zalim düúman baúkaldırmıú, geri çekilmez
Ecel úerbeti acıdır içilmez
(Nakarat)
ùu Karada÷lar
Niúanlım a÷lar
146. Sarayönü Sıra Sıra Sö÷ütler
Sarayönü sıra sıra sö÷ütler
Oturmuú binbaúı asker ö÷ütler
Bu kavgada ölen babayi÷itler
Bulgarya bizden asker alacak

Alacakta ùıpka’ya yollayacak
Arkamızdan analar a÷layacak
Arapo÷lu bıça÷ını ya÷lasın

Ya÷lasın da Plevne’yi boylasın
Bu kavgada çok analar a÷lasın
Oynaúır balıklar deniz dalgalı

Bugün Varna’nın baúı çok belalı
Al yeúil bayra÷ı gelin mi sandın
Sefere gideni gelir mi sandın
Trampet sesini davul mu sandın
Eski saraylara kura çekilir

Kurası çıkanın boynu bükülür
Anası babası yola dökülür
2700
857
Kıúlanın önünde bir uzun servi
Kimimiz niúanlı kimimiz evli
Sılada bıraktım ben bir saçı telli
Aman padiúahım izin ver bize

øzin vermezseniz atın denize
Tutalım Moskof’u verelim size
147. østihkâmın øçinde
østihkâmın içinde
Aynalı çarúı
Anne ben gidiyorum
Düúmana karúı
Of gençli÷im eyvah
Eyvah yandı ya dünya
Bir uzun selvi
Kimimiz niúanlı
Kimimiz evli
Vurdular beni
Ölmeden tezkereye
Koydular beni
østihkâmdan çıktım
Yan basa basa
2701
858
Ci÷erlerim çürüdü
Kan kusa kusa
østihkâmdan çıktım
Baúım selamet
Selanik’e ermeyince
Koptu kıyamet
Bir derin kuyu
Kuyudan çekerler
Buz gibi suyu
Zincirli pınar
So÷uktur suları
Yüre÷im sızlar
148. Türkü2702
Davullar çalar annem
Davullar çalar annem
ùaykalar söyler, hırsızlar oynar
2702
Bkz. Kù68/YD
859
ùaykanın çantası, hırsızın kurkası
Baúıma yastık, üstüme yorgan
Yok mudur benim annem?

Yok mudur benim babam?
Ardımdan gelsin, çareme baksın
Kırk gün kırk gece annem

Kırk gün kırk gece annem
Çiçek topladım, çimen otladım
Baúımın peçesi, baúımın peçesi
Avlu dikeni, avlu dikeni
Gözümün sürmesi, gözümün sürmesi
Kömür taúı, kömür taúı

Çareme baksın.
Sordular annem bana

Sordular annem bana
Sen kimin kızı
Sen kimin kızı
Ben dedim anne ona
Ben dedim anne ona
Halil Hoca’nın en baú kızıyım

Ardımdan gelsin, çareme baksın.2703
149. Beú Pınar2704
2703
Bu türkünün di÷er varyantı için bkz. Mustafa øsen, Suat Engüllü. Türkiye Dıúındaki Türk
Edebiyatları Antolojisi, Makedonya ve Yugoslavya (Kosova) Türk Edebiyatı. Ankara: Kültür
Bakanlı÷ı Yay., 1997, C.7, s.101.
2704
860
Beú pınara gider iken (be yârim)
Yol bulamadım
Yedi tane canavar
Önüme çıktı kurtulamadım
A÷ladım ça÷ladım (be yârim)

Anneci÷im duyuramadım
Yedi tane canavarın elinden
Anneci÷im kurtulamadım
Beú pınara gider iken (be yârim)

Destim de dolmasın
Ben dünyama doymadım
(Be yârim) Eltin de doymasın
150. Köprü Altında Diken2705
Köprü altında diken
Haydi, yaktın beni gül iken (aman yaktın beni gül iken)
Allah da seni yaksın
(Haydi) Üç günlük gelin iken (aman üç günlük gelin iken)
A÷lasana deli gönlüm sızlasa

øpek de mendil yok muydu yavrum sallasana
Köprüden geçer iken

(haydi) Köprü salladı beni (aman salladı beni)
Elâ gözlü nazlı yar
(haydi) øpsiz ba÷ladı beni (aman ipsiz ba÷ladı beni)
A÷lasana deli gönlüm sızlasa

øpek de mendil yok muydu yavrum sallasana
151. Deliorman ùaykaları
Babamın evleri
2705
861
Mektep baúında
Siz beni aldınız, a÷alar, of
On dört yaúında
On beú yaúında
Aldım çarúafımı, of
Gittim iúime
Deliorman úaykaları, a÷alar, of
Düútü peúime
On beú yaúında
Deliorman úaykaları anacı÷ım, of

Zor ile aldı
Kurulu bez kaldı
Siz beni sardınız, a÷alar, of
On beú yaúında
Babam ihtiyardır, a÷alar, of

Ata binemez
Anamın gözleri kördür, a÷alar, of
Yolları göremez
Kardeúim pek küçüktür, a÷alar, of
Yolları bilemez.
Agam hıyanettir, a÷alar, of
Bilse de gelmez
Giderim giderim, a÷alar, of

Yolum tükenmez
Dönerim ardıma bakarım, of
Kimseler gelmez
862
Siz beni aldınız a÷alar, of
On beú yaúında
Tarakta bez kaldı
Gücüde bez kaldı2706
152. Çakıcıyı da Da÷da Bastılar
Çakıcıyı da÷da bastılar
Martinini dala astılar
Duydular Çakıcı geliyor
Yâr fidan boylum
Kapıları açtılar
øzmir’ in kavakları
Dökülür yaprakları
Bana da derler Çakıcı
Yâr fidan boylum
Yakarım konakları
(Bize de derler Çakıcı
Yar fidan boylum
Yakarız konakları)
Çakıcı da da÷dan iniyor

Sevda da nedir bilmiyor
Duydum Zeybek vurulmuú
Yar fidan boylum
Gönlüm baúkasını sevmeyor
(Sarı Zeybek vurulmuú
Yar fidan boylum
Gönlüm kimseyi sevmeyor)
2706
Rıza Mollov.age. age. s.136.
2707
863
Selvi senden uzun yok
Yapra÷ında üzüm yok
Duydum zeybek vurulmuú
Yar fidan boylum
Çakıcıya sözüm yok
(Duydum da zeybek vurulmuú
Yar fidan boylum
Baúkasında gözüm yok)
153. Debreli Hasan
Drama köprüsünü bre Hasan
Gece mi geçtin
Ecel úerbetini bre Debreli Hasan
Gencecik içtin
Anadan babadan bre Hasan
Nice vazgeçtin
At martini Debreli Hasan

Da÷lar inlesin
Drama Mahpusları’nda bre Hasan
øsmin söylesin
Drama Mahpusları bre Hasan

Yüz bin direkli
On bin mahpus içinde bre Hasan
Sen midin yürekli

Da÷lar inlesin
øsmin söylesin
Drama Taúları bre Hasan
2708
864
Oyun mu sandın
Kesti÷in kelleri bre Hasan
Koyun mu sandın
Bu dünyayı kendine bre Hasan
Doyum mu sandın

Da÷lar inlesin
øsmin söylesin
154. Debreli Hasan
Drama mahpusları, bre Debreli Hasan,
On iki direkli,
On iki kiúinin içinde, bre Debreli Hasan
Sen miydin yürekli.

Da÷lar inlesin
øsmin söylesin
Drama baúlarında bre Debreli Hasan,

Bir derin kuyu,
Ak pamuk Sıdıka’nın koynunda, bre Debreli Hasan,
Gir serin uyu.

Da÷lar inlesin
øsmin söylesin
Drama baúlarını, bre Debreli Hasan,

Gece mi geçersin
2709
865
Bankanın paralarını, bre Debreli Hasan,
ùinikle mi ölçersin.

Da÷lar inlesin
øsmin söylesin
Drama taúlarını, bre Debreli Hasan,

Oyun mu sandın,
Kesti÷in kelleri, bre Debreli Hasan,
Koyun mu sandın.

Da÷lar inlesin
øsmin söylesin
Drama köprüsünü, bre Debreli Hasan,

Gece mi geçtin,
Ecel úerbetini bre Debreli Hasan,
Kendin mi içtin?

Da÷lar inlesin
øsmin söylesin
155. Ahmet’im Aútı

Ahmet’in karısı oturmuú, patlıcan soyar,
Patlıcanın rengine ellerini boyar.
Al úu mumu Ahmet, yak demedim mi?

Karúılardan bak, demedim mi?
2710
866
Sıra da sana geldi, çök demedim mi?
Ahmet’im aútı, Gülhan’a kaçtı,

Sıyırdı bıça÷ını, úaútı binbaúı
Ahmet’i sorar isen, bir çete baúı.

Ahmet’im giderse, ben de giderim,

Ahmet’imin yolunu al kan ederim,

2. SOSYAL OLAYLARLA øLGøLø TÜRKÜLER
156. Kaynanayı Ne Yapmalı2711
Kaynanayı napmalı,
Kaynak suya atmalı,
Kaynak suda kaynarken
Cümbüúüne bakmalı.
Garafili napmalı,
Kaynak suya atmalı,
Gelin kayna çekiúirken
Cümbüúüne bakmalı
Garafil olmaz oldu,
Bardaklar dolmaz oldu,
Kaynanaların dilinden
Gelinler durmaz oldu.
157. Taú Avlu Örülür mü? 2712
2711
867
Taú avlu örülür mü?
Kaynana dövülür mü?
Kaynanasını döven gelin
Mahallelikte övülür mü?
øne÷i sa÷dın mı?

Sütünü aldın mı?
Bir kaúık almadan gelinim,
Dolaba da koydun mu?
ønek de benim,
Sütü de benim,
Evler kaynatamın be cadı,
O÷lu da benim.
Akúam olmadan,
Mumlar yanmadan,
O÷lum gelmeden
Gel barıúalım.
Ölsem, konuúmam.
Küssen barıúmam,
Ölür isen, öl be cadı,
Sana Kur’an okutmam.
Lahana baúlısın,
Samsak diúlisin,
Pırasa kaúlısın gelinim,
Kaú yaksam sana.
158. Türkü2713
Ben bir güzel kız idim
Bir sakallıya verdiler beni
2712
2713
868
Bir sakallıya sattılar beni.
øhtiyar, böyle mi olacak

Her gün senin cümbüúün
Yatsıya da varmadı
Fırladı gitti diúin.
øhtiyar, yayık döver

Yayık döver köpürür
Her vurdukça sakalları
Dökülür de dökülür.
159. Kaynana Türküsü2714
Hop kaynana, güm kaynana,
Ben o÷lunla yan yana,
Sen dıúarı kaynana,
Kaynanayı ne yapmalı?
Sıcak suya sokmalı,
Yanıyorum dedikçe,
Altına odun sokmalı.

Sergene elek koydum,

øçine ekmek koydum,
Kaynananın adını,
Zincirli köpek koydum.

2714
Bkz. Kù28/MD
869
Dondurmalar buz gibi,
Kaynanalar uyuz gibi
Çatla patla kaynana
Geziyorum kız gibi.

Sen dıúarı kaynana
160. Gelin Kaynana Türküsü2715
Lahanayı fıçıya atmadın
Cadı, bana kaú yakmadın
Karúıdan bakmadın
Cadı, küstüm barıúmam.
Lahanayı fıçıya ataca÷ım

Gelinim sana kaú yakaca÷ım
Karúıdan bakaca÷ım
Gelinim gel barıúalım.
Lahana baúlısın
Cadı, pırasa kaúlısın
Sarımsak diúlisin
Lahana fıçıda
Gelinim pırasa kuyuda
Sarımsak dizide
161. Eniúte2716
Merdivenden inerken
Feracemi düúürdüm
Feracemi toplar iken
2715
Bkz. Kù67/YD
2716
Bkz. Kù40/YD
870
Eniútemle görüútüm
Ah eniútem vah eniútem

Neler ettin sen bana
Bugün dünya yarın ahiret
Geleceksin yanıma
Annem beni telledi, pulladı

Bu yerlere yolladı
ømansız eniútem beni
Kendisine kolladı

Geleceksin yanıma

Yine benim adamımsın
Annem beni arar ise
Kuyularda bulsun
Bizimkiler beni ararlarsa

Kuyularda bulsunlar
O imansız eniútemi
Zindanlara koysunlar

Geleceksin yanıma
Eniútemden çocu÷u alsın

Ablam onu sallasın
Sallasın da onu da
871
Bu yerlere yollasın

Geleceksin yanıma
162. Gök Güvercin2717
Gökgüvercin olaydım
Yol üstüne konaydım
Gökgüvercin uçurdu
Yavrusunu kaçırdı
Gökgüvercin olaydım
Yavrusunu yuvaya koyaydım
øndim dereye durdum

Dokuz güvercin vurdum
Dokuz kızın içinde
Ben yârime vuruldum
øndim dere boyuna

Soyundum suya daldım
Sudan bo÷uldum kaldım
Güvercin uçtu gitti
Aman ben yandım

Yandım kül oldum
Güvercin uçtu gitti
Derelere bo÷uldum
b. Göç ve Türk Toplumuna Yapılan Baskıları Anlatan Türküler
163. Türkü2718
Tirene bindim
2717
Bkz. Kù55/YD
2718
872
Mendilim uçtu
Yârim dumanlı da÷ların
Ardına düútü
Ben ona a÷larım.
Yol verin a÷alar

Yol verin beyler
Muhacirim geçeyim
Pek zor imiú ayrılık

Zehir mi içeyim?
Dün gece uykularda
Bir rüya gördüm
Yârimi vatanımdan kaçırdım
Ayrı da düúeli
Aklımı úaúırdım.
164. Türkü2719
Bir yel esti karadan
Emir geldi Varna’dan
Eski muhacirler gelsin
Çıkaralım aradan.
Söylediler bu sözü
Yüre÷ime düútü sızı
Altı aylık niúanlım var
Ayıracaklar bizi.
165. Örencik Deresi2720

Örencik deresi köy oldu bize
2719
2720
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, ss.121–122.
873
Bö÷ürtlen çalıları ev oldu bize
Atma zalim atma

Kadım yok benim
Düúmana verecek
Adım yok benim
Örencik baúına düúman yürüdü

Kâfir ellerini kana bürüdü
Atma zalim atma

Kadım yok benim
Düúmana verecek
Adım yok benim
Örencik deresi dar geldi bana

Bu ecelsiz ölüm zor geldi bana
Atma zalim atma

Kadım yok benim
Düúmana verecek
Adım yok benim
166. Durman, Durman Yunan
Kabaklar köken attı,

Yılanlar yuva yaptı,
Eski úehir muhtarı
Beni Yunana sattı.
Durman, durman Yunan,

Sana mal olman.
Ba÷a vardım üzüme,

Üzüm attım a÷zıma,
Yedi sene durdum Yunan’da
2721
874
Bakmadım Yunan a÷zına.

Sana mal olman.
Yumurtanın kulpu yok,

Gözlerimde uyku yok,
Sür gemici gemini,
Yunanlardan korkum yok.

Sana mal olman.
167. Mahpushane Türküsü2722
øçinizden biri idim
Karlar gibi eridim
Anadilimiz için
Hapislerde çürüdüm.
Gide gide yoruldum

Sular gibi duruldum
Üzülme anneci÷im
Dilim için vuruldum.
Mahpustan geldi÷imi
Gördün mü güldü÷ümü
Güzel dilimiz için
Ba÷ıúla öldü÷ümü.
168. Türkiye’ye Gidece÷iz2723

Makinemin kolu yok
Yaptırmanın yolu yok
Türkiye’ye gidece÷iz
2722
2723
875
Bir çaresi yolu yok.
Yeúil ceviz dalları

Sıva beyaz kolları
Nerelerden geçelim
Kapamıúlar yolları
Ak iplik, kara iplik

Kayada öter keklik
Ölümden de betermiú
Allah’ım bu hasretlik.
Gökte uçar kırlangıç

Kanadı ayrıç ayrıç
Bulgar bizi ayırdı
Kan kussun avuç avuç.
169. Ah Bu Macırlık2724
Ah bu macırlık ba÷rıma bastı,
Ben ona yanarım.
Ben vatanımdan nece ayrıldım,
Yârsız kaldım.
Tirene bindim, mendilim uçtu,

Ayrılık yüre÷ime yaralar açtı,
Ben vatanımdan nece ayrıldım,
Yârsız kaldım.
Yol verin a÷alar, yol verin beyler
Yol verin geçeyim,
Nazlı da yârden ırak da düútüm,
Zehir mi içeyim?
Benden size vasiyetler olsun,
2724
876
Macır olmayın
Macır olsanız da
Yârsız kalmayın.
170. Ceviz Dalında Baykuú mu Öttü2725
Cevizin dalında baykuú mu öttü?
Yetti zalim, yetti, etti÷in yetti!
Masum öldürmekle Türklük mü bitti?
Nizami’m Nizami’m sensiz ne edelim?

Seni bırakıp da nerelere gidelim?
Cevizin dipleri serindir, serin

Ey katil, derdimiz derindir derin
Kör olsun gözlerin, yerlerde sürün

Katillik Türklü÷ü yener mi sandın?

Türklük sevgisini söner mi sandın?
Masum katletmeyi hüner mi sandın?

Cevizin dalına ermedin yavrum

Dört yaúına bile girmedin yavrum
Yaúıyorsun bizde, ölmedin yavrum

5. ASKERLøK TÜRKÜLERø
171. Asker ùarkısı2726
2725
Osman Aziz, Canlarım Türküler Bizim Türküler. Sofya: Lakovpres, 2002, s.213.
877
Mektupların çiçek kokar
Yâr sen bahar mısın?
Her bir sözün yakar
Yâr sen yanar mısın?
Ben köyümleyim, ben seninleyim

Yâr vatan elinde
Zavoddayım, sınırdayım
Yâr silah elinde
Yıldızlarda çiçeklerde
Sanki sen varsın
Tutuúan úu renklerde
Yâr sanki sen varsın

Yâr vatan elinde
Yâr silah elinde
Her gün dilim seni söyler

Bilmem yâr duyar mısın?
Günleri birer birer
Bilmem sayar mısın?

Yâr vatan elinde
Yâr silah elinde
172. Türkü2727
Sabah erken kalktım
Kaynak kiúi, kendi tuttu÷u defterde bu úarkıyı Sofya Radyosu’ndan kaydetti÷i notunu düúmüú.
2726
Bkz. Kù40/YD
2727
Bkz. Kù55/YD
878
Lambalar yanar
Asker yârim gelmeyince
Ellere verdim seni
Sabah erken kalktım

Postaya durdum
Asker yârim gelince
Namaza durdum
Sabah erken kalkmaz mısın?

Yâr yanımdan gitmez misin?
Kalk anacı÷ım ben úehit oldum
Açıl mezarım açıl
Kendim gireyim
Mezarıma güller dizdireyim
173. Asker Türküsü2728
Kazarmanın önünde lambalar yanar
Biz askerde ölür isek kim yıkar bizi
Kazarmanın önünde yeúil otlar büyüyor
Otlar gömer bizi
Kazarmanın önünde mezar taúı

Mezarımın üstüne annem güller diker
Annem gülün üstüne ey
Yapraklar dolar
Mezarımın taúı kıbleye karúı

Üstümdeki toprak gözümün yaúı
Annem der mendili al
Sil gözümün yaúını
Gözümün yaúı seller gibi akar
2728
Bkz. Kù56/YD
879
Ah anam benim için a÷larsın
A÷lama anam benim için
Kara topraklar gömer beni
Ah anam yandın benim için
Evlatlarını hoú tutarsın

Anam benim evlatlarımı
Hoú tut incitme
Benim için yandın
Benim Kur’an’ımı bırakma

Kur’an’dır gözümün yaúı
Muhammed’dir yoldaúım
174. Asker Oldum2729
Benim yârim nerde aman
Karlova’da derede
Kazma kürek elinde
Podiserin önünde
A÷lar yârim, a÷larım, aman

Dolu sofram boú kaldı
Sevgilim nerde kaldı
Sıra sıra çarúılar, aman

O yâr bizi karúılar
Asker oldum gidiyorum
Helâl edin komúular.
175. Askerlik Türküsü2730
Alın da püsküllü çantamı
Asayım koluma,
Babam bana bedel tutmuyor
2729
2730
880
Gideyim yoluma.
Çalınsın davullar, çalınsın

Bahçemde çalınsın
Babam bana boúuna dü÷ün yapacak
Ölünce anılsın.
Bu askerlik baúıma beladır

Bedel kaçtır bilir misin?
Elli bir liradır.
Al çeyizleri satayım da ben

Sana bedel tutayım.
Bedeller kabul olmazsa e÷er
Beraber gidelim.
6. HAPøSHANE TÜRKÜLERø
176. Mahpus Türküsü2731
Uçun kuúlar uçun semaya do÷ru
Anadan bubadan yardan bir haber yok mu?
Yanarım ben yanarım mahpuslarda yatamam

Al al yeúil camdan bakamam
Dere geliyor dere kumunu sere sere

Al beni götür dere yârimin oldu÷u yere ( Bu kısım iki kez söylenir.)
177. Hapis Türküsü2732

Mahpuslar önünde yanıyor gazlar
Bayramdan bayrama sallanır kızlar
Zincir sallandıkça yüre÷im sızlar
Düútüm de bir zindana yanar yanar a÷larım

Demir de parmaklıktan kıza bakar söylerim.
2731
Bkz. Kù82
2732
881
Mahpuslar önünde bir uzun selvi
Kimimiz niúanlı kimimiz evli
Sevda çekmiú kızlar benzinden belli

Demir de parmaklıktan kıza bakar söylerim
Akúam saat beúte mahpus kitlenir

Kimisi kumar oynar, kimisi bitlenir
Kimisi gülüúür, kimisi dertlenir

Demir de parmaklıktan kıza bakar söylerim.
178. Mahpushane Türküsü2733
Gide gide bir meúeye dayandım
Ah, dayandım da al kanlara boyandım
Gide gide gitmez oldu dizlerim
Ah, neler ettim, nazlı yârim, ne dedim.
Yollarıma polisler çıkmıú da durmuú

Ah, ben nerelere gideyim.
Çıkıp baksam úu mahpustan saraya
Davacılar dizilmiúler sıraya
Yok mu benim kimsem girsin araya

Kandırsınlar faúistleri paraya
Pusta kalsın úu mahpusun kilidi
Ah, yüre÷imde ya÷ kalmadı, eridi.
7. TÖREN TÜRKÜLERø
179. Türkü2734
2733
882
Kızım senin saçın telli
Alaylar da sensin belli
Askerin var beú yüz elli
Vurun kızın kınasını
A÷latmayın anasını
180. Dü÷ünlerde, kına gecelerinde söylenen bir türkü2735
Kız kınası naz kınası
Ellerinde mum yanası
Ça÷ırın kızın ingesini
Yaksın kızın kınasını
Çekin atı nallayalım

Düzün kızı yollayalım
Kız a÷lıyor gitmem diye
Atlar kiúniyor götüreyim diye
Ata binece÷im geldi

Çaya inece÷im geldi (Bu kısmı gelin söylemektedir.)
Kara gözlü yârimi
ùimdi görece÷im geldi
ønce e÷irdim ipli÷i

Yârimin yelekli÷i (Bu kısmı da damat söylemektedir.)
Hangi yoldan geleceksin
O yolu bekleyeyim.
181. Kız Kınası Naz Kınası2736
(Dü÷ünde gelinin eline kına yakılırken söylenen türkü)
Ko a÷lasın kız anası
2734
Kaynak kiúi bu türkünün tamamını hatırlayamadı. Gelin çıkarılırken söylenen bir türkü
oldu÷unu ifade etti. Bkz. Kù9
2735
Bkz. Kù82
2736
883
Sevinsin o÷lan babası

Sütünü emdim kana kana
Ben bu akúam misafirim sana
Hakkını helal et bana
Kız a÷lıyor gitmem diye

At kiúniyor götürece÷im diye
Ya÷mur ya÷ar yer yaú olur
Uçan kuúlar sarhoú olur
Ya÷mur ya÷ar karlı buzlu

Kız a÷lıyor nazlı nazlı
Ya÷mur ya÷ar bungam bungam
Kız üstünde dallı yorgan
Ak gayraktan çıktı bayrak

Eli kına yüzü duvak
Ak bakırlarım susuz kaldı
Ak evlerim kızsız kaldı
Nerede kızın le÷enesi

Kına yaksın kendi ingesi
Kına yaksın öz ingesi
Kepek döksün öz ingesi
Altın tasta kınamı ezerler

Gümüú tarak ilen saçımı çözerler
Ak bakırlarım susuz kaldı
Ak evlerim kızsız kaldı
182. Altın Yüzük Parma÷ımda2737
Altın yüzük parma÷ımda kan taúı, kan taúı
2737
Geline kına yakılırken söylenen gelin a÷latma havası Bkz. Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy.
age. C.8, s.54.
884
Aktı gitti ırmak oldu gözyaúı, gözyaúı
(Nakarat)
Yandı ba÷rım ateúiyle sönmedi, sönmedi
Annem babam kıymetimi bilmedi, bilmedi
A÷abeysi der ki ben araya giremem, giremem

Yengesi der ki ben çeyizini seremem, seremem
(Nakarat)
Annesi der ki ben kızımı veremem, veremem

Babası der ki ben sözümden dönemem, dönemem
(Nakarat)
183. Kına Gecesi Türküsü2738
Leylek kuúu yüksek yapar yuvayı, ah aman,
øner alçaklara sürer sefayı, sefayı,
Ne eyleyim böyle de yârsız dünyayı ah, ah, ah aman.
Ben gidiyorum eller sana eú olsun, eú olsun,

Ben saramadım, saranlara aúk olsun, aúk olsun.
Emir misin, hep yeúiller giyersin ah, ah, ah aman.

Cahil misin, her sözlere kanarsın, kanarsın,
Benim gönlüm, ah deli gönlüm, elveda ah, ah, ah aman.

Baú yastıkta elâ gözler uykuda, uykuda,
2738
885
Gelsin yârim, görse de beni bu halde ah, ah, ah aman.

184. Kına Türküsü2739
Kınayı tuzsuz karanlar

Anayı kızsız koyanlar
Ya÷mur ya÷ar sicim sicim

Gelin a÷lar içim içim.
185. Gelin A÷ıtı2740
Damarımda kanım anam
Ben ellerin oluyorum
Boú kaldı bir yanın anam
Her derdimi bilen babam

Gözyaúımı silen babam
Senden nasıl ayrılayım
Ellerin boú kalan babam
186. Karaalıútan Gece Geçtim2741
Karaalıútan gece geçtim
Acı tatlı sular içtim
Ben anamdan ayrı düútüm.
Nakarat:
U diyelim ça÷ırın kızın yengesini
Vursun kızın kınasını
A÷latmasın anasını
2739
Mehmet Türker. Bozgun Zamanı. østanbul: Ça÷rı Yay., 2006, s.66.
2740
Mehmet Türker. age. s.66, 67.
2741
Kına gecesi türküsü. Bkz. Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, s.55, 56.
886
Gelin alıcıya yol yaraúır
Mor üstüne tel yaraúır
Ah mor üstüne tel yaraúır
Nakarat:
Ak bakırlar susuz kaldı

Alçak evler kızsız kaldı
Yüksek evler gelin aldı
Nakarat:
Sa÷dı÷ı inek sütlü olsun

Gitti÷i çocuk bahtlı olsun
Ah gitti÷i çocuk bahtlı olsun
Nakarat:
b. Gelin Alma, Karúılama, Kutlama Türküleri
187. Türkü2742
Bu âdet bize kimden kaldı
Fatıma Anamızdan kaldı
Fatıma Anamız gelin oldu
Gelinlerin beyi oldu
2742
Kaynak kiúi bu türkünün Çarúamba günü gelin çıkarılırken söylenen bir türkü oldu÷unu ifade
etmiútir. Bkz. Kù9
887
Atladı gitti eúi÷imden
Sofrada kaldı ya÷ kaúı÷ı
Gitti evimin yaraúı÷ı
Aman felek sen kavuútur
Küsülüyem gel barıútır
Kızım kınan kutlu olsun
Gitti÷in yerler tatlı olsun
188. Gelin U÷urlama Türküsü2743
ùadırvanın göbek taúı
Yandı yüre÷imin baúı. (2 kez)
Al mendili sil gözün yaúını,

Hep silecek ben mi bulundum? (1 kez)
Ayrılacak ben mi bulundum? (1 kez)
189. Gelin Türküsü2744
Annem annem canım ninem
Sütünü emdim kane kane
Helâl eyle döne döne
Ayırmayın beni anneci÷imden

Uçurmayın beni yuvacı÷ımdan
Bakırlarım susuz kaldı

Anneci÷im kızsız kaldı

Evlerimin önü kavak

Kava÷ın yapra÷ı varak
Elim kına yüzüm duvak
2743
2744
888
Evlerimin önü ide

ødenin dalları yerde
Uzlaúırız kare yerde

Evlerimin önü úimúir

ùimúirin yapra÷ı yeúil
Aklını baúına devúir

Evlerimin önü nane

Ben kül oldum yane yane
Helâl eyle canım annem

Çıkarın kızın annesini

Atsın kızın paresini

Çıkarın kızın yengesini

Ursun kızın kınasını

190. Dü÷ün Oyunu2745
2745
889
Yüksek kahvelerde gülüm
Lambalar yanar
Lambaların ıúı÷ına gülüm
ùahinler konar
Herkes sevdi÷ine acep
Böyle mi yanar?
Seke seke oynuyor

Kâküllüm benim
Döne döne oynuyor
ølk yârim benim
Yüksek minarelerden gülüm

Attım kendimi
Çok aradım aradım
Buldum dengimi
Seke seke oynuyor

Kâküllüm benim
Döne döne oynuyor
ølk yârim benim
191. Akúam Olur2746
Akúam olur kardeúlerim aç gelir
Bu gece bana el kapıları güç gelir
Bülbül eúten ben kardeúten ayrıldım

Bülbül gülden ben annemden ayrıldım
Akúam olur kardeúlerim gezinir

Gezinir de hayatlarda büzülür

2746
890
Annem der ki ben kızıma kıyamam
Babam der ki ben sözümden dönemem

Akúam olur kardeúlerimin yok dura÷ı

Ne güç olur ayrılmanın fira÷ı

Akúam oldu yakamadım gazımı

Kadir Mevla’m böyle yazmıú yazımı

Bülbül der ki yumurtası yuvamda

Hiçbir yavru büyütmedim dünyamda

Hem annemden hem babamdan ayrıldım
(Bülbül gülden ben annemden ayrıldım)
192. Kadifeli Gelin2747
Nerden geçtin, kadifeli gelin?
Çaydan mı geçtin?
Yanakların al al olmuú,
Konyak mı içtin?
(Nakarat)
øçti÷imiz konyak,
Mezesi kaymak,
Sen kimin yârisin, aman?
2747
891
Her yerin oynak.
Atla, derler, kadifeli gelin

Atla derler,
Yaman olur elin o÷lu,
Çatla derler
(Nakarat)
193. Kırmızı Gülün Hali Var2748
Kırmızı gülün hali var
Her gün a÷lasam yeri var
Aman bugün benim efkârım var
(Nakarat)
A÷lama be yârim
A÷lama be yârim
Kırmızı gülü budarlar

Dalında bülbül güderler
Aman aldılar yâri giderler
(Nakarat)
A÷lama be yârim
A÷lama be yârim
Kırmızı gülün goncası

Gitti ye gönül e÷lencesi
2748
Dü÷ünde Damadın Takı ølahisi Bkz.Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, s.56.
892
Aman bin altındır bir gecesi
(Nakarat)
A÷lama be yârim
A÷lama be yârim
2. Hıdrellez ve Nevruz Törenlerinde Söylenen Türküler
194. Çiçe÷im Türküsü2749
Çiçe÷im
Sen doldur ben içeyim
Yârimi eller saracak
Ben ondan vazgeçeyim/2
Bir taú attım yamaca

Bir kuú (v)urdum alaca
Alacadır alaca
Kaúı gözü karaca/2
Bir taú attım denize

Kızın adı Nefise
Nefise’yi ver bize
Dünür olalım size/2
Bir taú attım dallara

Vardı düútü çöllere
Benim de yârim ufacık
O da gitti ellere/2
2749
Hıdırellez günü akúamüstü, ikindiye do÷ru, gül altından úenlik yerine getirmiú oldukları
martaval, genç kızlar tarafından çıkarılır. Dü÷ünlerde Büyük kına gecesi gelini, kınaya çıkardıkları
gibi bunu da kınaya çıkarırlar. Elmaslarla, çiçeklerle süslenmiú güzel oyalı pembe krepten duvakla
üstü örtülmüú martavalın iki kulpundan tutarlar, daire úeklinde el ele tutunmuú kızlar ve genç
gelinler, yavaú yavaú dolaúırken bu büyük kına gecesi türkülerini söylerler. Bkz. Hayriye
Süleymano÷lu Yenisoy. agm. s.16.
893
Bir taú attım dereye
Kız çıktı pencereye
Kız Allanı (Allah’ını) seversen
Al beni içeriye
195. Çimúir Pınarını Türküsü2750
Çimúir pınarını geçtin mi/2
Üç dolu badeyi be yârim, içtin mi?
Gel benim efendim
Güzel o÷lanı, yâr seçtin mi/2
Doldur úiúeyi be yârim úiúeyi
Sar pamuk Ayúe’yi
Ba÷laması: Yalla kuzum, kolla da düúeyi
Çimúir pınarını budarlar/2

Altında meclisler kurarlar
Gel benim efendim.
Güzel o÷lanı yâr sararlar/2
Ba÷laması: Yalla kuzum, kolla da düúeyi
Çimúir pınarının üstüyüm/2

Allar giyenin, be yârim dostuyum
Gel benim efendim
Dokunma bana yâr (h)astayım/2
Ba÷lama: Yalla kuzum, kolla da düúeyi
Çimúir pınarı yâr bucakta/2

Gü÷ümü kaynıyor, be yârim ocakta
2750
Hıdırellez günü Martaval kınaya çıkarılırken söylenen “kına türküsü”dür. Hayriye
894
Gel benim efendim
Kırçma (Kriçim) yosması, yâr kucakta/2
Ba÷lama: Yalla kuzum, kolla da düúeyi
196. Ya÷mur Ya÷ar Al Taú Üstüne2751
Ya÷mur ya÷ar al taú üstüne, canım/2
Kalem oynar kaú üstüne/2
/H/er ne dersen baú üstüne, canım/2
Ba÷laması:
Yeúil da÷lar (veya e÷il/elveda da÷lar) yol ver bana Çamlıca da÷lar, yol ver
bana
Ya÷mur ya÷ar al biber gibi, canım/2
Yerler içer sünger gibi/2
Gel sarılalım amber gibi, canım/2
Ba÷laması:
Elveda da÷lar, yol ver bana
Çamlıca da÷lar, yol ver bana
Ya÷mur ya÷ar ah sere serpe, canım/2

Kula÷ında elmas küpe/2
Uyandırsam öpe öpe, canım/2
Ba÷laması:
E÷il da÷lar, yol ver bana
Çamlıca da÷lar, yol ver bana
197. Hıdırellez2752
Hızır mısın akan sular gibice
ølyas mısın kuru yollar gibice
2751
Hıdırellez günü Martaval kınaya çıkarılırken söylenen “kına türküsü”dür. Hayriye
2752
895
Bahar mısın açan güller gibice?
Yelden geç, selden geç, Hızır ol da gel.
ølyas gibi kuru bir yol bul da gel…
198. øúte geldi kardeúler Nevruz bayramı2753
Bizde bu bayramı sevmeyen var mı?
Kırklar aúkına bayrama gelenler
Kırklardan ayrılmaz Ali’yi sevenler
Nevruz uyandırır uyuyanları…
199. Sordum sarı çi÷deme2754
Rengin neden sarıdır?
Ben hak korkusu çekerim
Rengim ondan sarıdır.
Sordum sarı çi÷deme

Anan-baban var mıdır?
Benim anam-babam topraktır…
8. Dini Konulu Türküler (Ayin-i Cem Türküleri)
200. Annemden do÷du÷umda dünyaya geldim2755
Geldim, ama gene gitsem gerektir
Geldim, ama gene gitsem gerektir
Beú yaúımda elim ermez baúıma
Beú yaúımda elim ermez baúıma
On yaúımda gezerim baúlı baúıma
On yaúımda gezerim baúlı baúıma hey
On beúinden yirmisine yol alır
On beúinden yirmisine yol alır
Otuzunda boz bulanık sel olur
Otuzunda boz bulanık sel olur hey
Kırk yaúında bir ırmacık göl olur
Kırk yaúında bir ırmacık göl olur
2753
2754
2755
Bkz. Kù26
896
Ellisinde yarı yaúım yitirdim
Ellisinde yarı yaúım yitirdim hey
Altmıúında yolumu yokuúa düúürdün
Altmıúında yolumu yokuúa düúürdün
Yetmiúinde bildi÷i cemi úaúırdın
Yetmiúinde bildi÷i cemi úaúırdın hey
Sekseninde çıksam da÷lar baúına
Sekseninde çıktım da÷lar baúına
Doksanında seyreylesem âlemi
Doksanında seyreylesem âlemi hey
Pir Sultanım yaúımı erdirdin yüze
Pir Sultanım yaúımı erdirdin yüze
Verdin ecel úerbetini içirdin bize hey
Verdin ecel úerbetini içirdin bize hey
Annemden do÷ma÷a döndürdün beni
Annemin sütlerine kandırdın beni hey.
200. ùu dünya yedi kere doldu boúaldı

Dolduran Muhammed
Boúaltan Ali’dir.
Ta ezeli sırda iken,

Yanan kandil nurda iken,
Cümlemiz pervanda iken
Sen aslını bilir misin?
Ta ezeli cihan su derya iken,

Arúta yeúil kandil nur olmadı mı?
Zühre yıldızından kırk bin yıl evvel
Kudretten bir top nur inmedi mi?
Gökte melek, yerde insan yok iken,

Kudretten bir top indi, süzüldü;
897
Cümle âlem kandilde, nurda iken…2756
9. TABøAT, ÇEVREYLE øLGøLø TÜRKÜLER

a. Tabiat Konulu Türküler
201. Türkü2757
Rodop da÷ları engindir
Yaylaları zengindir
Türlü madenleri var
Madende çalıúırlar
Altın tütün ekeriz
Ovaları serindir
Türlü madenleri var
Madende çalıúırlar.
202. Köyüm2758
Sa÷da kızıla÷aç akar
Solda yeúil orman bakar
Senin güzelli÷in köyüm
Nice gönülleri yakar
Köyüm köyüm güzel köyüm

Sana olur mu hiç doyum? (2)
ùu Arda’nın boylarında
Hiç durmaz ötüúür kuúlar
Senden bir gün ayrı dursam
Hiç durmaz kalbim sızlar
Köyüm köyüm güzel köyüm

Sana olur mu hiç doyum? (2)
Bir dörtlük daha var ama hatırıma gelmedi. [Makamla söylenmiútir.]
2756
2757
Bkz. Kù19/YD
2758
Bkz. Kù34
898
203. Altın Tütün2759
Altın tütünü ekerler aman ekerler,
Suyunu bol bol dökerler aman dökerler
Ah benim güzel tütünüm aman

Seninle geçer her günüm.
Altın tütünü kırarlar aman kırarlar,

Yeni hayatı kurarlar aman kurarlar.
Ah benim güzel tütünüm aman

Seninle geçer her günüm.
204. Tütüncü Türküsü2760

Sabah erkenden kalkarsın Ayúe’m
Güle güle iúe Ayúe’m gidersin.
Tütün düúmez elinden Ayúe’m,

Güzel iúle Ayúe’m tütünü.
Kavuútursun yaradan Ayúe’m,
Yandım Ayúe’m elimden dilimden
Yazlı kıúlı bitmiyor,

Senin de hizmetin,
Pek a÷ırdır hizmetlerin,
Meraklıdır iúlerin.
Bahar ayı geldi÷inde

Oca÷ını ekeriz.
Hıdırellez geldineyin
2759
Bkz. Kù28/MD
2760
Bkz. Kù28/MD
899
Tarlalara dikeriz.
205. Ayúe’m2761
Sabah erken kalkarsın
Ayúe’m kalkarsın
Güle güle iúe Ayúe’m
Gidersin gidersin
Ah gidersin
Tütün düúmez elinden
Ayúe’m elinden
Gece gündüz iúle
Ayúe’m tütünü tütünü
Ah tütünü
Âúık oldum ben sana

Ayúe’m ben sana
Sevdim seni Ayúe’m
Ayúe’m yürekten yürekten
Ah yürekten
Yürekten yürekten ah yürekten
206. Tütünüm2762
Tütünü güzel ekerler ekerler
Suyunu bolca dökerler aman dökerler
Ah benim altın tütünüm

Seninle güler her günüm
Tütünü nazik kırarlar aman kırarlar

Deste sepete koyarlar aman
Ah benim altın tütünüm

2761
Bkz. Kù40/YD
2762
Bkz. Kù40/YD
900
Altın tütünü dizerler aman dizerler
Yeni hayat düzerler aman düzerler
Ah canım altın tütünüm

207. Türkü2763
Ekin biçtim biçkiylen
Gördünüz mü gözüylen?
Ben bir yârdan ayrıldım
Bir düúmanın sözüylen
Samanlık örüsüne
Baúımın görüsüne
Kendimi atabilsem
Ah, babamın örüsüne
Ekerim kurutmam seni

Suda çürütmem seni
Ekin olup kavrulsam

Harman olup savrulsam
Kara gözlü yârimden
Ölürüm hiç ayrılmam
208. Türkü2764
Harman yeri yellenir
Kız küçükten dillenir
Deliye güven olmaz
Belki üstüme evlenir
Yemenimin çamuru
Çıkamadım yokuúları
2763
Mara Mihaylova bu türküyü “Türkçe Orak ve Harman Türküleri” baúlı÷ı altında vermiútir.
Bkz. Mara Mihaylova. age. s.46.
2764
901
Bize rahat vermiyorlar
ùu zamanın piçleri
ùu demedin uzunu
Ben dövemedim tohumu
Aldım zengin kızını
Çekemedim nazını
Harman harman beklerim

Yâr yolunu eklerim
Yâr yolundan gelmezse
Vay benim emeklerime, ah.
209. Türkü2765
Bugün ora÷a gidece÷im
Demet demet ben biçece÷im
Orak tarlasında ben
Daima ileri gidece÷im
Ora÷a erken gitmeli

Havaları gözletmeli
Ya÷murlu havalardan
Her vakit korkmalı
Bugün hava bulutludur

øúimiz çok umutludur
Umutsuz iú yapan herkes
Zaten kendisi kutsuzdur
O demetleri ba÷layan
2765
902
Gözyaúıyla a÷layan
O zaman da÷ılan demet
Hep yürekleri da÷layan
210. Türkü2766
Arpa biçtim elliklen
Yârim çuha terliklen
Ellerimi ben sileyim
Dört ucu telli yalıklen
Dama indim dam de÷il
Penceresi tam de÷il
Çekil oradan be çocuk
Senin aklın tam de÷il
Arpalar orak oldu
Yakınlar uzak oldu
Gitti yârim gelmedi
O bana merak oldu
211. Türkü2767
Tohumları alıp gitmeli
Bir ekinleri ekmeli
Ekinleri eken herkesler
Harmanı beklemeli
Bu÷daylar yeni bitmeli
Orak tarlasında bizler
Bu sene bu÷day ekece÷im
Hambarları doldurup gidece÷im
Hambarımın tam önüne
ønsan divan dikece÷im
2766
Mara Mihaylova, bu türküyü 1951 yılında Kırcali’nin Viúegrad köyünden 41 yaúındaki Selver
Yusufova’dan derlemiútir. Mihaylova, “Bugün Ora÷a Gidece÷im”, “Tohumları Alıp Gitmeli”,
“Sabanı Sa÷lam Kurmalı” türkülerini, Viúegradlı ö÷retmen Mehmet Yusufov’un yazdı÷ı bilgisini
not olarak belirtmiútir. Bkz. Mara Mihaylova. age. s.47.
2767
903
212. Türkü2768
Sabanı sa÷lam kurmalı
Öküzleri doyurmalı
Aç öküzle iú yapan
Bata÷a dalıp kalmalı
Çiftçi tohum saçarken

Saban çizi açarken
Daima ileri gideriz
Biz ülkeyi donatırken
Bu sene ekin çok oldu

Hambarlar ekinle doldu
øúlemenin gözlerine
Hep harmana bakıp kaldı
213. Türkü2769
Harmana çıktım yaba yok
Sırtıma giyece÷im aba yok
Evlenecek vaktim geçmiú
Evlendirecek baba yok
Biz ekin iúleriz

Demet demet biçeriz
Eller sular içerken
Biz úerbet içeriz
ùu karúıda on elma
Beúini al, beúini alma
øki gözüm Azrail
Canımı al, eúimi alma
214. Türkü2770
2768
2769
904
Burça÷ı yoldular, yı÷ın ettiler
Yorgun yorgun
Eve gittiler
Ne de çokmuú, ne de çokmuú
Burçak yolması
Burçak tarlasında
Gelin olması
Varın bakın tarlaya
Burça÷ı yolmuú mu?
Varın bakın annesi
Gelmiú mi?
215. Türkü2771
Arpayı yoldular, harman yaptılar
Yorgun argın evlerine döndüler
Aman ne zormuú arpa yolması
Arpa tarlasında gelin olması
Erken kalktım pilavı piúirdim

Kaynanamı yere düúürdüm
Bugün kaynanamın zulmünden
Arpa tarlasının yolunu úaúırdım
Fırına bütün kuzu yolladım

øçini biber ve tuzla doldurdum
Kaynanam kavradı meúe odunu
Kaynatam kavradı bir budunu
On bir günlük gelinken yedim odunu
Pencereden baktım arpa göründü

Yanına varınca elim yoruldu
2770
2771
905
Aman çok zormuú arpa yolması
Arpa tarlasında gelin olması
Gene sabah oldu dua ezanı okundu

Dua ezanı de÷il arpa ezanı
Sorun bakalım pezevengin o÷luna
Bakalım kaç tarlası var
Elimi sallarken dikene vurdum

Arpayı ekene de lanet okudum
Arpayı yoldular harman yaptılar
Gene yorgun argın eve döndüler
b. Hayvanları Konu Alan Türküler

216. Horoz Türküsü2772
Horozumun tüyleri kahverenkli
Mahlenin tavukları pek dengi
Haydi, tık tık tık oy
Kör olası tavuklar pek tıkırdır
Horozumun ötüúü pek hoútur

Mahlenin yavukları hoúnuttur
Horozumun tüyleri kahverenkli

Mahlenin tavukları pek dengi
217. Orazımın øbi÷i2773
2772
Kaynak kiúi, kendi tuttu÷u defterde bu úarkıyı Sofya Radyosu’ndan kaydetti÷i notunu düúmüú.
Bkz. Kù40/YD
2773
906
Orazımın ibi÷i elim gibice,
Kanatları kilim gibice,
Üç aylıcak gelin gibice:
Benim orazım kayboldu,
Dayaklarda kaúınırdı,
Hep tavukları düúünürdü,
Bütün köye yeter idi:
Benim orazım kayboldu.
Tavukların kocasıydı,
Piliçlerin babasıydı,
Bizim köyün ocasıydı:
Orazım telliydi,
Onu yiyen belliydi,
Orazım Tekir idi:
Onu yiyen Bekir idi
218. Horozumun Gagası2774
Horozumun gagası
Kızanımın babası
Yaktı beni bitirdi
ùu hâllere getirdi
Ninay ninay ninay nay
ùu hâllere getirdi
Horozcu÷um öterdi
Yedi köye yeterdi
O da benden beterdi
Telli pullu horozum
2774
907
Telli pullu horozum
Horozumu tuttular
Canına da kıydılar
Kör olası komúular
Horozumu yediler
Horozumu yediler.
219. Eúek Türküsü2775

Eúe÷imin kulaklarından
Pabuç mu yaptırayım aman aman
Pabuçlu da÷lar, sümbüllü ba÷lar
Ben kime a÷larım aman aman

Ben kime yanarım
Eúe÷imin gözlerinden
Fincan mı yaptırayım aman aman
Fincan da÷lar sümbüllü ba÷lar

Ben kime yanarım
Eúe÷imin derisinden
Kilim mi yaptırayım aman aman
Kilimli da÷lar sümbüllü ba÷lar

Ben kime yanarım
2775
908
Eúe÷im senin kuyru÷undan
Okla mı yaptırayım aman aman
Oklalı da÷lar sümbüllü ba÷lar

Ben kime yanarım.
220. Kurt Türküsü2776
Astın baltayı koluna,
Düútün balkan yoluna,
Topladın davarı önüne
Çoban mı olacaktın, kasap mı?
Yedi kazanın davarını
Sen kıracaktın.
Gidi kızan baúlı, kazma diúli,

Kızıl gözlü, iri melun kâfir.
Yalaklı derelere u÷rarsın

Kabak keçiciklerin kır ulaklarını,
Alak koyunun siyah kuzularını do÷rarsın.
Gidi kazan baúlı, kazma diúli,

Kızıl gölü, iri a÷ızlı melun kâfir.
Derelere varırsın kum yersin,

De÷irmenlere varırsın un yersin,
A÷aların kapısına gelirsin kaz yersin,
Sürülere gider koyun yersin.
Gidi kazan baúlı, kazma diúli,

Kızıl gözlü, iri a÷ızlı melun kâfir.
221. Sıçan Gelir Takır Takır2777
Sıçan gelir takır takır
2776
2777
909
Ben sandım nallı katır
Bizim amca hafız olmuú
ønce dili Kur’an okur
Pireyi tuttum tay gibi

Bacakları yay gibi
Hanım yengem kız büyütmüú
Taze do÷muú ay gibi.
222. Sıçan Destanı2778

Sıçan delikten bakar
Leblebiye göz kırpar
Kedileri gördükçe
Dönüp dolaba kaçar.
Kapı arkası takır tukur

Ben sanırım bez dokur
Sıçan almıú kitap okur
Molla olmuú bu sıçan.
Ey sıçan, vay sıçan

øki gözü kör sıçan
Yaramaz oldu bu sıçan.
Keseri sokmuú beline

Bıçkıyı almıú eline
Çıkmıú evin kemerine
Dülger olmuú bu sıçan.
Ay sıçan, vay sıçan

øki gözü kör sıçan
2778
910
Yaramaz oldu bu sıçan.
Bizim sıçan evlenecek

Parası yoktur verecek
Un çuvalını yüklenecek
Dü÷ün evine götürecek.
Sıçan indi direkten

Gözü büyük çörekten
Somunu kaptı kürekten
Yaramaz oldu bu sıçan
Sıçan gelir haúır huúur

Kulakları kiriúe iliúir
Bir somun için Ayúe ablayla
Çekiú çekiú çekiúir.
10. MøZAHÎ TÜRKÜLER
223. Çadırımın Tepesine2779
Çadırımın tepesine damladı damladı
Hatır için vere vere kalmadı kalmadı
Haydi, úimdi dumbala dumbala dumbala

Hatır için bir göbek ırgala ırgala
Ayúe yengenin gelini gelini

Ambara dayamıú o incecik belini

Sıra sıra cevizler kaynasın kaynasın

Genç kızların göbekleri oynasın oynasın
2779
Bkz. Kù20/YD
911
224. Ali Dayı2780
Damdan eúe÷i satalım
Ali dayıya gömlek yapalım.
Kır belini Ali dayı

Sar kolunu vay vay.
Pamuktan iplik bükelim

Ali dayıya çorap örelim.
øki levaya susam satalım

Ali dayıya potur yapalım.
Ali dayı Tekeseye girsene

Hayat ne oldu÷unu bilsene
Ali dayı Tekeseye girecek

Hayatın ne oldu÷unu görecek
Ek tütünü Ali dayı

Yak lüleyi vay, vay…
Tekesede toplu iúleriz

Hayatın ne oldu÷unu biliriz.
11. OYUN TÜRKÜLERø

225. Türkü2781
ùu derenin kızları, úu derenin kızları
Bizlere bakarlar
Bakmayın kızlar bakmayın
Biz úahin gibiyiz, biz úahin gibiyiz
Bakın Ayúeler bakın, bakın Ayúeler bakın
Biz sizlere varırız
2780
2781
Bkz. Kù17 /Kaynak kiúi bu türküyü gençli÷inde kızlardan ö÷rendi÷ini ifade etmiútir.
912
Siz de bizlere geldi mi davulları çalarız
Biz sizlere geldi mi davulları çalarız
226. Ben Pazara Varayım2782

O÷lan tarafı:
Ben pazara varayım/2
Yârime krep alayım/2
Oyası ben olayım/2
Ba÷laması (Nakarat):
øncili yosma, yâr yâr
Yâr bize gelsin ne var
Kız tarafı:
Yârime al fes alayım/2
Püskülü ben olayım/2
Ba÷laması:
O÷lan tarafı:
Yârime fistan alayım/2
Kuúa÷ı ben olayım/2
Ba÷laması:
Kız tarafı:
Yârime mintan alayım/2
2782
Hıdırellez günü söylenen bir türküdür. Bkz. Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. agm. s.15.
913
Kaytanı ben olayım/2
Ba÷laması:
O÷lan tarafı:
Yârime çorap alayım/2
Potini ben olayım/2
Ba÷laması:
12. SOSYALøZM VE YENø YAùAM TARZI øLE øLGøLø TÜRKÜLER

227. Türkü2783
Nazım Hikmet kaldır bizi Ankaralara
Telgrafa vurduralım Kırcaalilere
Dere geliyor dere kumunu sere sere
Al beni götür dere yârimin oldu÷u yere
228. Kızılordu Destanı2784
Hızlandık alırız hızı
Do÷du, göründü Rus yıldızı
Selam verdi Moskova kızı
Bayrakları hep kırmızı
Gel arkadaú, korkmayalım

Yurda düúman sokmayalım
Gönüllü asker olalım
ùu vatanı koruyalım.
2783
Kaynak kiúi, bu türkünün komünizm zamanında söylenen türkülerden olup, o dönemde bu ve
buna benzer türkülerin söylendi÷i ifade etmiútir. Kaynak kiúi, türkünün sadece bu kısmını
hatırlayabilmiútir. Bkz. Kù82
2784
Rıza Mollov, bu destanın M.Con tarafından yazıldı÷ını ve artık anonim olmaya yüz tuttu÷unu
ifade etmektedir. Bkz. Rıza Mollov. age. s.145.
914
Faúistler bizi kavurdu
Ne kadar canlar savurdu
Yıkıp yaktılar evleri
Balkan kurtardı erleri
Hey gençlik, hey nedir?

Sevdi÷inden ırak mısın?
ùehitlerin al kanından
Yaratılmıú bayrak mısın?
Balkanda gezen erler

ùimdi dünyaya geldiler
Felek tersine döndü
Hitler zorundan öldü
Kızılordu, Kızılordu
Bulgarya’da bizi buldu
Yaúasın bu Kızılordu
Almanları hep o kovdu
Gel arkadaú, yoktur korku

Artık bize haram uyku
Faúistlere vardır sorgu
Yaúasın bu Kızılordu!
229. Rodopların Kızları2785
Rodopların genç kızları
Saçları boyalı
Parmakları kınalı.
Birincisi edalı
økincisi sevdalı
Üçüncüsü belalı
2785
915
Üçünün de birer dostu var
Rodopların genç kızları,
øúler iúler, bayılır,
øúler iúler hamleci çıkarlar,
230. Rodopların ùen Kızı2786

Rodopların úen kızları
Saçları boyalı,
Parmakları kınalı
A-ha-ha-ha
Birincisi edalı,
økincisi sevdalı,
Üçüncüsü paralı
Rodopların úen kızları

Tütün iúlerler
øúler, iúler, hamleci çıkarlar,
A-ha-ha-ha
Birincisi edalı,
økincisi sevdalı,
Üçüncüsü paralı,
231. Emine Koç Türküsü2787
2786
Emil Boev, Hayriye Süleymanova. Rodop Türküleri. Sofya: Narodna Prosveta, 1964, s.123.
916
Emine’min elleri ince ince iúlerler
ønce ince iúlerler
Pek kumaú dokurlar.
Ay aklına eyvallah,
Yine de maúallah
Güzelli÷ine inúallah
Ay, Emine’m maúallah.
Emine’min adını gazeteye yazarlar

Gazeteye yazarlar
Mektuplara yazarlar
Partiyaya yollarlar.
Türk halkının kızına

Partiyanın nazına
Altın medal yaparlar
Emine’me yollarlar.
232. Madenciler Türküsü2788
Madenciyiz biz, iúleriz,
Normadan aúa÷ı düúmeyiz,
Yüce da÷ları delerek
ùarkı söyler hem iúleriz.
Aman, aman, madenciler,

Aman, aman, hamleciler.
Demirdendir yollarımız,
Çeliktendir kollarımız,
Çapa kürek iúlemezse,
Pistoleti kullanırız.
Aman, aman, madenciler,
2787
2788
917
Aman, aman hamleciler.
233. Kombaynımın Türküsü2789
Çocuk:
Kombaynımı gırlattım
Normaları fırlattım
Manga baúı Ayúe’ye
Yandan bir bakıú attım.
Kız:
Gırlat Mehmet sen gırlat
Günde beú norma fırlat
E÷er hamleci olmasan
Ayúe’den kalırsın ırak.
Çocuk:
Kombaynımın çadırı
Barıú koydum adını
Yürü kombaynım gidelim
Gör tekezese kızını
Kız:
E÷er barıú istersen
Dimitrofçu genç isen
Ayúe de senin olacak
Onun gibi iúlersen.
Çocuk:
Kombaynımı alıverdim
Yaylaya dalıverdim
Günde beú norma attım
Ayúe’yi alıverdim.
234. Kız Türküsü2790
2789
Rıza Mollov, bu türkünün sözlerinin H. Karahüseyin tarafından yazıldı÷ını ve artık anonim
olmaya yüz tuttu÷unu ifade etmektedir. Bkz. Rıza Mollov. age. ss.146-147.
918
Bahçelerde bir nünü,
Bir nünü koyak nünü;
Faúistler çoktan öldü,
ùimdi komünist günü
Yâr gitti mektebe,

Gelsin aman,
Ayrılsam yâr gibi,
Yâr bulamam.
Tepside aúımız
Gö÷e erdi baúımız;
Yaúasın da var olsun
Hruúçof yoldaúımız
Yâr gitti mektebe,

Gelsin aman,
Ayrılsam yâr gibi,
Yâr bulamam.
235. Türkü2791
Varın söyleyin
Okumuú yârime
Alsın kitabını
Gelsin yanıma
Varın söyleyin
øúçi yârime
Alsın çekicini
Gelsin yanıma.
236. Türkü2792
Kapitalist memleketler
2790
2791
2792
919
Harp istiyorlar
Bulgarya’da iúçiler
Barıú diyorlar.
Yok, kardeúim yok

Harp olmayacak
Bütün dünya ve Moskova
Barıúı koruyacak.
Türkiye’de iúçiler
Ekmek diyorlar
Bulgarya’da iúçiler
Barıú diyorlar.
237. Kore Türküsü2793
Hızlı hızlı gittiler
Koreyeye erdiler
Koreyenin kenarına
Kurban deyip gittiler.
Ey anneci÷im, anneci÷im
Seni nerde bulayım?
Senin yattı÷ın döúekte
Ben de yuvarlanayım.
Tiren gelir kaçarak

Dumanını saçarak
Ben anemi karúıladım
Gözyaúımı saçarak,
Koreyenin bayırı
Kana dolu çayırı
A÷laúmayın Koreliler
Vardır onun kolayı.
2793
920
Tirene bindirdiler
Kore’ye indirdiler
Koreyenin kenarında
Bizi kurban ettiler.
238. Yeni Hayat Türküsü2794
Nazik nazik bakarsın
Yüre÷imi yakarsın.
Tanıúalım, seviúelim,
Tıkır mıkır tıkırdatma, gel yanıma.
Biz seninle tanıúırız,

Yeni hayata kavuúuruz,
TKZ-ye yazılalım,
Yeni hayata kavuúalım,
Dilber dilber gezersin,

Niçin beni üzersin,
Tanıúalım seviúelim,
239. Türkü2795
TKZ-ler kuruldu,
Tarlaları sürüldü,
øúleyelim birlikte,
2794
2795
921
Fakir zengin bir oldu.

Toplasak olmaz mı, be güzel,
Toplasak olmaz mı?
TKZ-miz var bizim,

Pamuk tütün ekeriz,
Sosyalizmi kurmaya
Çalıúırız hepimiz.

Toplasak olmaz mı?
ølkbahar açıldı,
Kuúlar artık ötüyor,
Sürüm zamanı geldi
Makineler sürüyor.

Toplasak olmaz mı?
922
923
II.2. MÂNøLER
Bulgaristan Türkleri mânilerini sıralarken kafiyeye göre sınıflandırma
yöntemi ile mânileri sınıflandırdık. “abcb” düzeninde olanlar ile di÷er kafiye
düzeninde olanları ve kafiye düzeni yönünden tutarsızlık gösterenleri de ayrı bir
baúlık altında gösterdik.
Çalıúmamızda yer verdi÷imiz mâni metinleriyle ilgili úu hususları da
belirtmekte fayda vardır. Bulgaristan Türkleri a÷ız özellikleri mânilere de aynen
yansımıútır. Derleme çalıúmalarımız sırasında tespit etti÷imiz mâni örneklerinde
Bulgaristan Türk a÷ızlarına ait özellikleri standart Türkçe ile çalıúmamızın
metinler bölümünde verdik.
ùimdiki zaman eki “-yor”un a÷ızlardaki “–yo, –yoru” úekillerini standart
Türkçedeki gibi “–yor” úeklinde yazıya geçirdik. Yine gelecek zaman
kullanımında “kıvrıútırcam, okutcam”, örneklerinde oldu÷u gibi meydana gelen
ses düúmelerini de, “kıvrıútıraca÷ım, okutaca÷ım” gibi standart Türkçe ile
gösterdik.
Türkiye Türkçesinden farklı olarak söylenilen; “inge, çöcük, hur-, havuz”
vb gibi kelimeleri de “yenge, çocuk, vur-, hafız” úeklinde standart yazı dili ile
verdik.
Bölge a÷ızlarında yaygın olarak kullanılan kelimeleri aynen aldık.
Anlamının bilinemeyece÷ini düúündü÷ümüz bölge a÷zına ait kelimelerin
anlamlarını ise dipnotlarda gösterdik.
Cumhuriyet dönemiyle birlikte Türkiye Türkçesinde baúlayan sadeleúme
ve yabancı kelimelere Türkçe karúılıklar bulma çabası sonucu pek çok yabancı
kelimenin kullanımı dilimizden düúmüútür. Buna karúılık Bulgaristan Türkleri,
Türkiye Türkçesinde kullanımı düúmüú bazı yabancı kelimeleri kullanmaya
devam etmiúlerdir. “Muallim, talebe, mektep, ilk mektep” kelimeleri bunlardan
sadece bir kaçıdır. Muallim kelimesi Türkiye Türkçesinde yerini ö÷retmene
bırakırken Bulgaristan Türkleri hem muallim hem de Bulgarcası olan “daskala” yı
kullanmaya baúlamıúlardır. Gimnazya, yazovir, injener, zavoy, normak, tok,
kombayn, mina vb gibi yüzlerce kelime Bulgaristan Türklerinin gündelik hayatına
girmiútir. Maalesef Bulgaristan Türk’ü ana dilini kullanma konusunda çeúitli
engellerle karúılaútı÷ı için “aile Türkçesi” adını verebilece÷imiz dar bir Türkçe
924
kullanmaya mecbur kalmıúlardır. Ancak sözlü halk edebiyatı ürünlerinin dilin
korunması ve Türk kültürünün taúınmasında bütün olumsuzluklara ra÷men etkili
oldu÷unu söylemek mümkündür.
øçerisinde Bulgarca kelimelerin geçti÷i mânilerden örnekler:
“Saatimin verigası2796 “Purjinalı2797 yataklar
Koluma göre olsun Çantadaki kitaplar
ùimdi çıktık tekeseye Anladın mı be yârim
Sevdi÷im okumuú olsun” 2798 Ne söylüyor mektuplar”2799
“Radiolar al yârim “Su içtim çaúka çaúka2800

Odalara koy yârim Gel yârim düúme aúka
Kozalı saçlarını Evvela seni sevdim
Aprata2801 vurdur yârim” 2802 Sevemem senden baúka” 2803
“Ev ardında eri÷im “Çamaúır yıkar mısın?

Eri÷ini yedi÷im Sen bana bakar mısın?
Vıraskalar2804 boynunda Bana gönül ba÷lama
2805
Talebedir sevdi÷im” Oftikaya2806 kararsın” 2807
2796
Zincir.
2797
Yaylı.
2798
2799
2800
Kadeh.
2801
Saçları kıvrıútırmaya yarayan alet.
2802
2803
2804
Kravat.
2805
2806
Verem.
2807
925
a. Kafiye Örgüsü “aaba” ùeklindeki Bulgaristan Türkleri Mânileri
-A- Ayrılık sözü duyunca

-1- Dün yârimi gördüm
2808
Arda’ya suya vardım a! Gül dalında gonca
Gelirken kuma daldım a! -6-
Kara kaúlı yârimden Sen gül dalında gonca2813
Kokulu mektup aldım a! Ben da÷ yolunda yonca
-2- Sen açılıp gülersin
øpek fistanım var a!2809 Ben sararıp solunca
Koltukları pek dar a! Ben Mekke’ye giderim
Ne korkarsın be yârim Yâr yanımda olunca
ùimdi serbestlik var a! -7-
-3- Sen gül dalında gonca2814
A on tura on tura2810 Ben da÷ yolunda gonca
Perçemleri yoktur a! Sen açılıp gülersin
Yârim gibi bir güzel Ben sarılıp solunca
Dünyalarda yoktur a! -8-
-4- Sarı sarı karınca2815
Koloú fistanım var a!2811 Karalara varınca
Koltuk altlarım dar a! Beú bin asker kırılacak
Ne düúünürsün yârim Yazovir kurulunca
ùimdi serbestlik var a! -9-
-5- Sarı sarı karınca2816
Al giymiúin boyunca2812 Karalara varınca
Seyir edeyim doyunca Ben yârimi özledim
Aklım periúan oldu Resimlere varınca
2808
Bkz. Kù80
2809
Hayriye Süleymanova, Emil Boev.
Rodop Manileri. Sofya: Narodna Prosveta,
2813
1965, s.151. Bkz. Kù40/YD
2810 2814
Bkz. Kù19/YD Bkz. Kù40/YD
2811 2815
Kù28/MD Mara Mihaylova. age. s.151.
2812 2816
Bkz. Kù40/YD Mara Mihaylova. age. s.146.
926
-10- Ben sarıúın istemem
Bizim ayna taú ayna2817 ùimdi esmerler moda
Üstünde beú taú oyna -16-
Bizim oradan geçerken ùüphemiz yok bir Hüda2823
Taksiyi yavaú hayda Yoluna canlar feda
-11- Bayrama geldik diye
Alfada bak alfada2818 Eder müminler nida
Budakları dalgada -17-
Sana giderim ama Hovarda hovarda2824
Annem babam kavgada Testemelim duvarda
-12- Dün sabah yârimi gördüm
Çatal kaúık elimde2819 Manda sular pınarda.
Besmele var dilimde -18-
Fazla kaúık salladım Yeúil çanta kolunda2825
Bir sızı var kolumda Gider mektep yolunda
-13- Koy okusun yârim
2820
Tahta kaúık elimde Muallim olur sonunda
Besmele var dilimde -19-
Fazla kaúık salladım Yârimin adı Mustafa2826
Bir sızı var kolumda Gir koynuna sür sefa
-14- Ne sen öldün kurtuldun
Denizin oca÷ında2821 Ne ben geldim insafa.
Mum yanar buca÷ında -20-
Allah canımı alsın Entarisi dar yaka2827
Kızların kuca÷ında Bayıldım baka baka
-15- Yâre selam yolladım
Ben bir ev yaptırdım2822 Annemden korka korka
øçinde yedi oda
2817
Bkz. Kù19/YD
2818 2823
Mara Mihaylova. age. s.145. Bkz. Kù40/YD
2819 2824
2820 2825
2821 2826
2822 2827
Bkz. Kù82 Bkz. Kù15/YD
927
-21- Selam verdim sa÷a sola
Entarisi yan yaka2828 A benim davetli beyim
Bayıldım baka baka Vakti úerif hayrola
Yârime mektup yazdım -27-
Analarından korka korka Kazandaki iç bakla2834
-22- Mevla’m yârimi sakla
Entarisi ve yaka2829 Azrail gelir ise
Bayıldım baka baka Önce kaynanamı yokla
Ne evi var ne barkı -28-
Bir kız ister sadaka Yolladım yâri yola,2835
-23- Gözlerim dola dola,
Dere dibinde bakla, 2830 Bulutlara söyledim
Otur dibine topla; Üstüne gölge ola.
Benim yârim muallim -29-
Giymez baúına úapka Besmeleyle çıktım yola2836
-24- Selam verdim sa÷a sola
2831
Ayna yolla nar yolla Ver efendim bahúiúimi
Yürek yandı kar yolla Ramazanın mübarek ola
Annem babam duymasın -30-
Mendiline sar yolla Davulla çıktım yola2837
-25- Bakındım sa÷a sola
Aldanma sa÷a sola2832 Orucunu tutana
Gel gidelim hak yola Ramazan mübarek ola
Güzel oruç tutanın -31-
Akıbeti hayrola Raf üstünde ayna2838
-26- Çanta dolu kayma
Besmeleyle çıktım yola2833 Beni yalnız bıraktın
Gençli÷ine doyma
2828
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. agm.
2833
s.17. Bkz. Kù40/YD
2829 2834
2830 2835
Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age. Bkz.Kù28/MD
2836
s.157. Bkz. Kù40/YD
2831 2837
2832 2838
928
-32- Sefa geldin odama;
øndim çeúme baúına2839 Güzel isen, geç otur,
Bir kız çıktı karúıma Çirkin koymam odama.
Aúk nedir bilmezdim -38-
O getirdi baúıma Dut dibine oturma2845
-33- Pantolunu batırma
øndim çeúme baúına2840 En sevgilim, yârimsim
Yazı yazdım taúına Kuru yerde oturma
Gelen geçen okusun -39-
Neler gelmiú baúıma Entarisi al basma2846
-34- Alıp duvara asma
øndim çeúme baúına2841 Sen benimsin ben senin
Saçım sürdüm taúına Ellere kulak asma.
Sevda nedir bilmezdim -40-
O da geldi baúıma Bak geldi etli dolma2847
-35- Çok yiyip göbek salma
øndim çeúme baúına 2842
Üstüne bir kahve iç
Sabun koydum taúına Teravihe geç kalma
Nasıl merak vereyim -41-
Mektep arkadaúıma øndim zincirli hana2848
-36- Derman aradım cana
Hayrana yârim hayrana2843 Dediler ki derman yok
On gün kaldı bayrama Yârdan ayrılan cana
Kim erip de kim görecek -42-
øleriye bayrama øki çeúme yan yana2849
-37- Su içtim kana kana
Karanfili budama2844 øki güzel yan yana
2839
Bkz. Kù40/YD 2844
Bkz. Kù40/YD
2840
Bkz. Kù40/YD. Mara Mihaylova. age. 2845
s.149. 2846
Bkz. Kù19/YD
2841 2847
2842 2848
2843 2849
Bkz. Kù62/YD Bkz. Kù82
929
Yatsam aralarına Ne de büyük ihsana
-43- Bu ayda oruç tutmak
Merdivenden aúa÷ı2850 Huzur verir insana
ønsem odalarına -49-
øki güzel yan yana Anne anne kalksana2856
Girsem aralarına Lambaları yaksana
-44- O÷lun yaralı gelmiú
Menekúe toplasana2851 Yaralarına baksana.
Yârine yollasana -50-
Bugün aúkım ziyade Bahçelerde mor lahana,2857
Türkümden anlasana Ne bakarsın hor bana,
-45- Hor bakıp da sen bana,
Yâr elimi tutsana2852 Yâr mi bulunmaz bana.
Geceme gün olsana -51-
Ben seni seviyorum øki pınar yan yana2858
Sen bunu anlasana Su içtim kana kana
-46- Senin orada duruúun
Davulun asmasına2853 Kısmet olaydı bana
øftarın sofrasına -52-
Buyurun efendiler Fındık serdim harmana2859
Kuzu kızartmasına Ne darıldın yâr bana
-47- Darılaca÷ını bileydim
2854
Ha harmana harmana Mektup yazmazdım sana
Kız kalmamıú harmana -53-
Giden dönmüú bayrama Bak bülbül sedasına2860
Kalan çıksın meydana ùükreder Hüdasına
-48- Âúıklar boyun e÷miú
2855
Kavuútuk Ramazana
2855
2850
2856
2851
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. agm. Bkz. Kù59/YD
2857
s.17. Bkz. Kù28/MD
2858
2852
2853 2859
2854 2860
930
Yalvarır Mevla’sına Lira turalarına
-54- Zar mı kaldın be yârim
Tren garasına2861 Mina paralarına
Boyası boyasına -60-
Tren yolu úaúırmıú Bahçelerde marlama2867
Asker kazarmasına Ne bakarsın sen bana
-55- økimizin derdini
ùu derenin sazına2862 Yazdıralım romana
Dayanamam nazına -61-
Dün akúam dünür saldım øki çeúme yan yana2868
A÷amın baldızına Su içtim kana kana
-56- økimizin resmini
Ben bir çeúme yaptırdım2863 Çıkarsınlar yan yana.
Kaya ustalarına -62-
Ben bir doktor olayım Yâr merak attım ben sana2869
Kızlar hastalarına Uzak durma gel yanıma
-57- Ben çiçe÷im sen de gül
ùu derenin taúına2864 Yaúayalım yan yana
Pembe örtmüú baúına -63-
Bugün yârimi gördüm Gel yârim sen yanıma2870
Rastık çekmiú kaúına Gidelim dans oyuna
-58- Sen kaval ol, ben davul
2865
Bak kıúın ayazına Oynayalım yan yana
Kalk Hakk’ın niyazına -64-
Haydi, hemen gidelim Gel yârim yanıma,2871
Teravih namazına Gidelim dans oyununa;
-59- Sen bir ol, ben iki,
2866
Lira liralarına
2866
2867
Bkz. Kù40/YD
2861 2868
2862 2869
2863 2870
Bkz. Kù40/YD Rıza Mollov.age. s.96.
2864 2871
Bkz. Kù40/YD Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age.
2865
Bkz. Kù40/YD s.153.
931
Oynayalım yan yana. Saçlarını yan tara
-65- Ben buldum sevdi÷imi
Ha o yana bu yana2872 Sen sevdi÷ini bul ara
Yolum düútü çimene -71-
Hızır oldum, yoldayım Ayna attım çayıra,2878
Yollar beller dayana! ùavu÷u hurdu bayıra,
-66- Bizi kul ayıramaz
Oduna yârim oduna2873 Me÷er ölüm ayıra.
Baltayı asmıú koluna -72-
østemeden gidece÷im Altın attım çayıra2879
Pezevengin o÷luna ùavu÷u hurdu bayıra
-67- Eller ne derse desin
øndim kuyu baúına2874 Benim iúim hayıra
Baúım de÷di taúına -73-
Annesi kurban olsun Kalk gidelim sazlara2880
Kızının oynaúına Yem verelim kazlara
-68- Kazlar yemi yerken
Sarı yazma baúına2875 Sarılalım kızlara
Mail oldum kaúına -74-
Öyle bir yâr sevdim ki Kar ya÷ar alçaklara2881
Girmiú on beú yaúına Dökülür saçaklara
-69- Anneler kız büyütmüú
øndim çeúme baúına 2876
Sı÷mıyor kucaklara
Gönül vurdum taúına -75-
Anne ben gidece÷im Kar ya÷ar alçaklara2882
Gönlümün yoldaúına Serpilir saçaklara
-70- Anneler kız büyütmüú
2877
Tara sevdi÷im tara Sı÷mıyor kucaklara
2877
2872
Bkz. Kù19/YD
Osman Aziz. age. s.39. 2878
Bkz. Kù40/YD
2873
Bkz. Kù78 2879
Bkz. Kù87/ YD
2874 2880
2875 2881
2876 2882
932
-76- Mor çiçekler solmasa
Hasır altında para2883 Ölüm Allah’ın emri
Eli gözü kapkara Ah ayrılık olmasa
Hiçbir yerde su yok mu? -82-
Yıkansana maskara Kamıúa bak kamıúa2889
-77- Su ne yapsın yanmıúa
Ah, ne güzel úu Bursa2884 Mevla’m sabırlar versin
Hep gençlik böyle dursa Yârinden ayrılmıúa
Kursçuluk baúladı yâr -83-
Biz de gidelim kursa Gezdim hep baútan baúa2890
-78- Bahúiúinle çok yaúa
Leblebi koydum tasa2885 Altın yaldızla yazdım
Doldurdum basa basa Mâniyi mermer taúa
Gün battı yâr gelmedi -84-
Aldı beni bir tasa. Asma ektim ben taúa,2891
-79- Biçmedim kaldı kıúa;
2886
Elim elinde olsa Biz Dimitrof gençleriyiz,
Belim belinde olsa Bakmayız boya yaúa.
Askere yollamam -85-
Hüküm elimde olsa Evimin önü oda2892
-80- Bülbüller konar duda
ùu dereler olmasa2887 Açarım cıgarımı
Al çiçekler olmasa Bal gibi yuta yuta.
Ölüm Allah’ın emri -86-
Ah ayrılık olmasa Benim evim üst baúta2893
-81- Kunduram kaydı taúta
ùu dereler olmasa2888 Beni verdiler puúta
Akıl kalmadı baúta
2883
Bkz. Kù7/YD 2889
Bkz. Kù40/YD
2884
Rıza Mollov. age. s.91. 2890
Bkz. Kù40/YD
2885 2891
Kù87/YD; Rıza Mollov. age. s.48. Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age.
2886
Bkz. Kù82 s.152.
2887 2892
2888 2893
Ömer Osman Erendoruk. age. s.163. Bkz. Kù40/YD
933
-87- Cemali benzer aya
Aúkın havası baúka2894 Ben yâri çok sevdim
Senin ile biriz yaúta Saramadım doya doya
Aúk gönül kovalar -93-
E÷lenemez da÷da taúta Mendilimde gül oya2902
-88- Gülmedim doya doya
Kırmızı yüzük parmakta2895 Kaldır yâr perçemini
Yâr oturmuú hormakta2896 Bakayım doya doya
ønjenerler2897 bent atarsa -94-
Yazovir kurulmakta Yârim çıkmıú portaya2903
-89- Gerdanı boyamıú kokuya
Kızıl yüzük parmakta2898 Muallim seni götürecek
Yâr oturur hormakta Sofya’ya satmaya
So÷uk pınar yanına -95-
Yazovir kurulmakta Evimin önü kaya2904
-90- Kayadan baktım aya
2899
Evleri var alt baúta Genç ömrüm tükeniyor
Kaynatam var genç yaúta Günleri saya saya
Beni verdiler puúta -96-
Akıl kalmadı genç yaúta Evimin önünde kaya2905
-91- Çıktım da baktım aya
Nerden geldi aklıma2900 Ben yârimi getirece÷im
Kadayıfla baklava Günleri saya saya
Aç gözlü olma diye -97-
Annem vurdu oklava Evimin önü kaya,2906
-92- Kayadan baktım aya;
Deniz kenarı kaya 2901 Festivali getirdim
2894 2901
Bkz. Kù87 /YD Bkz. Kù40/YD
2895 2902
2896 2903
Köy lokantası, meyhane. Bkz. Kù40/YD
2897 2904
Mühendis. Ömer Osman Erendoruk. age. s.163.
2898 2905
Rıza Mollov.age. s.95. Bkz. Kù40/YD
2899 2906
2900
934
Günleri saya saya. Ak ba÷ladım mergüze
-98- Yedi yıl hizmet ettim
Denizin dibi kaya2907 Bir kara gözlü kıza
Cemalin benzer aya -E-
Bende takat kalmadı -104-
Günleri saya saya Üzüm koydum sepete2913
-99- Yâr oturur tepede
Mendilimde gül oya2908 Ben yârimi yolladım
Gülmedim doya doya Sofya’daki mektebe
Dertleri karıyorum -105-
Günleri saya saya Çok nurludur o gece2914
-100- U÷urludur o gece
Evimin önü kaya2909 Bin aylık ibadetten
Kayadan baktım aya Hayırlıdır o gece
Ömürlerim tükendi -106-
Günleri saya saya Derelerde ak börülce2915
-101- Boyu belinden ince
Çemberimde tel oya, 2910 Kroyatsi’nin kızları
Gülmedim doya doya, ønce ama güzelce
Asker yolu beklerim, -107-
Gününü saya saya. ølmek attım denize,2916
-102- Niçin gelmesin bize?
2911
Mısır ektim anıza Ne korkarsın be yârim,
Yanarım sevdamıza Sosyalizm var bizde.
Sevip sevip ayrılmak -108-
Gelmesin baúımıza Vapur yüzer denizde2917
-103- Al bayrak elimizde
øndim dereden düze 2912
2912
Bkz. Kù71
2913
2907 2914
2908 2915
Bkz. Kù79 Mara Mihaylova. age. s.147.
2909 2916
2910
Bkz. Kù28/MD s.152.
2911 2917
Bkz. Kù54/MD Rıza Mollov. age. s.96.
935
Lenin yoldaú ölse de -114-
Davası elimizde Makbuldür hep dilekler2923
-109- Yere iner melekler
Armut yerde, dal yerde,2918 Döner çark-ı felekler
Ötme bülbül her yerde, Mübarek Kadir gecesinde
Yüre÷im yaralıdır, -115-
Yârim gurbet ellerde. Ay övende övende2924
-110- Kukucak öter sövende
Sarı gülüm elimde2919 Hatipo÷ullarının kızlarının
Minnoú her gün dilimde Sidikli donları sövende
Sana ben ne yapmıúım -116-
Darılttın sen beni de Penceremde tül perde2925
-111- Perdenin ucu yerde
Krepim var al pembe2920 Ne el tutar ne ayak
O÷lan mera÷ım sende Yâri gördü÷üm yerde
Hiç darılma be yârim -117-
Kız yüre÷i var sende Da÷larda meúelerde2926
-112- Gül suyu úiúelerde
Sevgilim var mektepte,2921 Uçurdum bülbülümü
Ne beklersin yâr evde, Ben kaldım köúelerde
Duruúundan anladım, -118-
Eski merak yok sende. Karúıda meúelerde2927
-113- Gül ya÷ı úiúelerde
Bu gece hürmetli olur2922 Herkes yârini aldı
Müminler kutlu olur Ben kaldım köúelerde
Acı sular tatlı olur -119-
Mübarek Kadir gecesinde Elek elek içinde2928
Elek tekne içinde
2923
Bkz. Kù40/YD
2918 2924
Bkz. Kù28/MD Bkz. Kù28/MD
2919 2925
2920 2926
Bkz. Kù59/YD Kù28/MD; Rıza Mollov. age. s.68.
2921 2927
Bkz. Kù28/MD Bkz. Kù40/YD
2922 2928
936
Bulgaristan kızları -125-
Sırma yelek içinde Karadır kaúım bence2936
-120- Belim inceden ince
Camide yeúil perde2929 Bana sen söyle yârim
Uçları yeúil yerde Aúk nedir seninle?
Can titrer yürek oynar -126-
Yârimi gördü÷üm yerde Fistan diktirdim ele 2937
-121- Dar geliyor bele
Da÷ların derdi baúka2930 Çok u÷raútı düúmanlar
Yâr düúmemiú aúka Geçiremedi ele
Sen burada dur yârim -127-
Ben varayım úu köúke Çile bülbülüm çile2938
-122- Çil düúmüú gonca güle
Mektup yazdım acele2931 øúittim yâr evlenmiú
Okumazsan hecele Geçinsin güle güle
Mektubun cevabını -128-
Döndür geri acele Tutuúalım el ele2939
-123- Bu bir ferah gönle
Bu ayın kadri yüce2932 Pek çoklardan aúı÷ım
Hizmet et gündüz gece Karúıdaki güzele
Orucu tutmalıyız -129-
Hepimiz ailece Dua edip zikreyle2940
-124- Nimet için úükreyle
Dere boyunda iskele, 2933 Rahmet ayıdır bu
Geliyor paskele;2934 Her güçlü÷e sabreyle
Sen muallimsin be yârim, -130-
Beni de yap daskale2935 Mendilimi serdim tele2941
2929
Bkz. Kù40/YD
2930
Bkz. Kù40/YD 2935
Ö÷retmen.
2931 2936
Kù87/YD; Rıza Mollov. age. s.51. Bkz. Kù40/YD
2932 2937
2933 2938
Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age. Bkz. Kù40/YD
2939
2934 2940
Paskalya. Bkz. Kù40/YD
937
Yâr gitti gurbet ele Uykumu berbat etme
Ah ne mendil çürüttüm Vakitsiz horoz gibi
Gözyaúımı sile sile Gece gündüz ötme!
-131- -136-
2942
Ay çıktı lüle lüle Mâni mâni peúine2947
Misafir güle güle Bak fele÷in iúine
Abdest almıú geliyor Yâre benzer aradım
Terini sile sile Rastlamadım eúime
-132- -137-
Alfat kurusu ile2943 ønce i÷ne, mor dü÷me2948
Davar sürüsü ile Yâr yeni geldi gönlüme
Yârim nutuk söylüyor Yâr aklıma gelince
Bülbül gibi sesiyle Kan damlar gönlüme
-133- -138-
Gazla úoförüm gazla2944 Ba÷a vardım üzüme2949
Seviyorum pek fazla Çotuk battı dizime
Seksen doksan yol olmaz Çotu÷u çıkarırken
Kilometreyi yüzle Yâr oturdu dizime
-134- -139-
Yaram derindir eúme2945 Altını fazla eúme2950
Aman derdimi deúme Nefsin ile cenkleúme;
Sahurda börek yoktu Kendi saadetini
Gözlerim oldu çeúme Dünyalara de÷iúme.
-135- -140-
Kız gelin, dır dır etme2946 De÷irmenin dire÷ine2951
Önünde küre÷ine;
2941
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. Çal çalgı oynayalım
Edebiyatımızda Balkan Türkleri’nin Göç
Kaderi. Ankara:Tolumsal Geliúim Derne÷i Gam koyma yüre÷ime
Yay., 2005, s.176.
2942
Bkz. Kù40/YD 2947
Bkz. Kù40/YD
2943 2948
Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age. Bkz. Kù82
2949
2944 2950
Bkz. Kù81 Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age.
2945
2946 2951
Bkz. Kù40/YD Bkz. Kù54 /MD
938
-141- Sıyrıldım düútüm yere
øncecik i÷nesine2952 Ah senin için yârim
Bayıldım cilvesine Kestirdim on beú sene
Yürümeyi bilmiyor -147-
Onun karı nesine? Mâni mâni peúine2960
-142- Bak fele÷in iúine
Gel bahçe haremine2953 Yâre benzer aradım
Dal vereyim eline Rastlamadım eúine
Yazılalım be yârim -148-
ønciner2954 mektebine øndim de÷irmen bendine2961
-143- Döner kendi kendine
Ellerimde tentene2955 Paralarım kendimi
Ben onu eklerim e Düúemedim dengine
Yâr muallim ben muallime -149-
Almalı mektebine Derelerin engine, 2962
-144- ùeker damlar rengine;
Gel bahçe haremine 2956
ùimdi hürriyet günü,
Gül vereyim eline Herkes dengi dengine
Yazılalım be yârim -150-
ønciner2957 mektebine Bahçelerde kestane2963
-145- Sayamadım kaç tane
Karanfili ekene2958 Yârimden mektup aldım
Gül sarılmıú dikene Bir haftada beú tane
Allah sabırlar versin -151-
Gizli sevda çekene Ateúin kömürüne2964
-146- Sabanın demirine
Yürüdüm dere dere2959
2959
Bkz. Kù40/YD
2960
2952
Mara Mihaylova. age. s.143. Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age.
2953
Rıza Mollov.age. s.97. s.176.
2954 2961
Mühendis. Bkz. Kù40/YD
2955 2962
2956
Bkz.Kù28/MD s.156.
2957 2963
Mühendis. Bkz. Kù30/YD
2958 2964
Bkz. Kù40/YD Rıza Mollov. age. s.19.
939
Sevdi÷ine gitmeyenin -157-
Yanarım ömürüne Ayna düútü cebimden2970
-152- Karıútı gazellere
Akúamlar oldu yine2965 Gözüm çapkınlı÷a alıúmıú
ùiúeler doldu yine Bakıyor güzellere
A benim kara gözlüm -158-
Baúın mı a÷rıdı yine øncir serdim güneúe2971
-153- Yaman gözler kamaúa
Derenin düzlerine2966 Sen bir demet gül isen
Kamyonun izlerine Ben bir demet menekúe
Nasıl inanayım yârim -159-
O yalan sözlerine. Sedef dü÷me ilikte2972
-154- Erik var mı erikte
Dere geliyor dere,2967 Basın dumanı2973 kızlar
Kumunu sere sere, ùimdi herkes birlikte2974
Al beni götür dere, -160-
Yârimin oldu÷u yere. Kuúlar gelir öte öte,2975
-155- Yanıyorum tüte,
Dere geliyor dere2968 Ayrılık yüze çöktü,
Kumunu sere sere Gidiyorum gurbete.
Al götür beni dere -161-
Yârimin oldu÷u yere. Karanfil deste deste2976
-156- Yâr beni anamdan iste
Yüklük altında tencere2969 Anam beni vermezse
Elimi soktum incire Beni Allah’tan iste.
Sait Paúa duyarsa
Asar beni zincire.
2970
Bkz. Kù79
2971
Bkz. Kù40/YD
2972
Rıza Mollov.age. s.90; Mara Mihaylova.
2965
Bkz. Kù79 age. s.147.
2966 2973
Bkz. Kù20/YD Gayret edin, iúinize bakın.
2967 2974
Bkz. Kù28/MD; Kù21/YD. Mara Mihaylova. age. s.151.
2968 2975
Bkz. Kù20/ YD Bkz. Kù40/YD
2969 2976
940
-162- Kalk efendim yârim
Mendilim deste deste2977 Saat geldi yediye
Beni babamdan iste -168-
E÷er babam vermezse Gönül yanar ah diye2983
Yalvar Allah’tan iste Oruç nefsi terbiye
-163- Bu günde orucumuz
Gitti gelirim diye2978 Vardı yirmi yediye
Yolları bilirim diye -169-
Ah etti yemin etti Elma attım dereye2984
Gelir alırım diye Kız çıktı pencereye
-164- Kız Allah’ı seversen
Kahve koydum cezveye2979 Al beni içeriye
Gece çıktım gezmeye -170-
Pek küçükten ö÷rendim Saçma koydum çifteye2985
Kız ardından gezmeye Gece çıktım gezmeye
-165- Ben babamdan ö÷rendim
øn dereye in dereye 2980
Düúmanları sezmeye2986
Neyineyim dereye -171-
Babanın parası yok Ha itkiye itkiye2987
Seni evlendirmeye Fitka2988 yemi yedi ye!
-166- Bulgarın mantosunu
Benim adım Hüsniye2981 Türk kızları giydi ye!
Arkadaúım Resmiye -172-
Gel gidelim pınara Yârim gider mektebe2989
Su koyalım testiye Çorapları ak tire
-167- Okumuú çocuklar
Deniz dibi midye2982 Duruúundan belli ye!
ùeker koydum yemeye
2983
Bkz. Kù40/YD
2977 2984
2978 2985
Kù87/YD; Rıza Mollov. age. s.71. Rıza Mollov.age. s.93.
2979 2986
Bkz. Kù40/YD Sezmeyi.
2980 2987
Bkz. Kù79 Rıza Mollov.age. s.96.
2981 2988
Bkz. Kù40/YD Hindi.
2982 2989
941
-173- -178-
Aldım yelek örme÷e2990 Mendilimi el aldı2995
Çıktım dünya görmeye Tunaları sel aldı
Biz úehre gidece÷iz Kara gözlü yârimi
Mantu fistan giymeye Darjova askere aldı.
–H– -179-
-174- Altın diúim kanadı2996
Bahçelerde iliúah2991 Sevda bana yaradı
Kendi uzun boyu úah økimizin sevdası
øki gönül bir olsa Bir ateúte /kazanda kaynadı
Ayıramaz padiúah -180-
–I– Altın diúim kanadı2997
-175- Bize sevda yaradı
Karúı köyün kasabı2992 økimizin sevdası
Yapamıyor hesabı Bir kazanda kaynadı
Genç kızların benleri -181-
Çürük elma hesabı Dere boyu fıúladı2998
-176- Kar ya÷maya baúladı
Ev önü gül a÷acı2993 Ben bir kıza el attım
Sevdan zehirden acı A÷lamaya baúladı.
Söylesene sevgilim -182-
Nedir sevda ilacı? ùu dereler kıúladı2999
-177- Kar ya÷maya baúladı
Ramazanın güzel adı2994 Kız duva÷ı görünce
Dama÷ımda kaldı tadı A÷lamaya baúladı
Bayramı ne tez kıldı
ùehirde oturan kadı
2995
Bkz. Kù52/YD. Kaynak kiúi, mânileri
tütünler pastal yapılırken, kınalarda,
dü÷ünlerde, bayramlarda söylediklerini ifade
etmiútir.
2990 2996
Rıza Mollov. age. s.90. Bkz. Kù2 Hıdırellezde martaval
2991
Bkz. Kù40/YD; Kù40/YD çıkarılırken söylenen mânidir.
2992 2997
Bkz. Kù40/YD Mara Mihaylova. age. s.150
2993 2998
Rıza Mollov. age. s.25. Bkz. Kù52/YD
2994 2999
942
-183- Darılırsa darılsın
Akça bardak açıldı3000 O÷lu boynuma sarıldı
Çayırlara saçıldı -189-
Yedi cennet kapısı Davuldan kedi atladı3006
Kızlar için açıldı Bekçinin ödü patladı
-184- Merak etme bekçi baba
Kırda çiçek açıldı3001 Bey kesesini yokladı
Güzel koku saçıldı -190-
Dimitrof’un gününde Fesle÷en ektim dallandı3007
Bize mektep açıldı Yel estikçe sallandı
-185- O benim nazlı yârim
Çantalarım açıldı3002 Bir görmede aldandı
Kitaplarım saçıldı -191-
On iki yaúındayken Araba kobaklandı3008
Rüútiyeler açıldı. Yanıma öbeklendi
-186- Yâr geliyor dedinen
øncir a÷acı yıkıldı 3003
Dünya úavıklandı
Yaprakları saçıldı -192-
Çoktan beri görmedim ùu da÷lar olmasaydı3009
Canın mı sıkıldı Çiçekler solmasaydı
-187- Ölüm Allah’ın emri
Misafirim nazlandı3004 Ayrılık olmasaydı
Börek diye sızlandı -193-
Bir sini börek yedi øndim kaleden aúa÷ı3010
Biraz olsun uslandı Topladım arpa baúa÷ı
-188- Küsmüúün be çocuk
Ocak baúı yarıldı3005 Kaúların düúmüú aúa÷ı
Kaynanam bana darıldı
3000
Bkz. Kù54 /MD 3006
3001
3007
3002
3008
3003
3009
3004
3005 3010
943
-194- -199-
Yolumun önü çarúı3011 Dıúım sarı boyalı3016
Kızlar çıkarlar karúı øçim bülbül yuvalı
Kırk taneden birisine Böyle sevda görmedim
Ba÷ladım a ben aúkı Ben annemden do÷alı
-195- -200-
Tüfe÷inin içi saçmalı3012 On bir ayın günü geldi3017
Kapınızı açmalı Ötede bülbülüm geldi
Minnoú annen vermezse Bu haneden bir bahúiú çıkacak
Seni alıp kaçmalı Dört ucu sırmalı
-196- -201-
Ev ardında durmalı3013 Dereler ufak taúlı3018
Gelen kuúu vurmalı Ördekler yeúil baúlı
Gümüú diúli olanın Kırcali’nin kızları
A÷zı açık durmalı Al yanak, kalem kaúlı.
-197- -202-
3014
Evleri dört köúeli Ardino’nun yolları3019
øçi mermer döúeli Taúlı diyorlar taúlı
Karlar gibi eridim Askerden dönenlere
Ben bu aúka düúeli Yaúlı diyorlar yaúlı
Eridim mecnun oldum -203-
Yârimle tanıúalı Kara üzüm salkımı3020
-198- Yâr buracıkta saklı mı?
Alaydan ayrılalı3015 Gösterin yavuklumu
Sarayda savrulalı Ben aldırın aklımı
Üç aylar oldu yârim
Ben senden ayrılalı
3016
Bkz. Kù40/YD
3017
3011
Bkz. Kù66 Ramazan ayında davulcuların
Bkz. Kù40/YD para toplarken söyledikleri bir mânidir.
3012
Bkz. Kù40/YD 3018
Bkz. Kù69/YD; Hayriye Süleymanova,
3013
Mara Mihaylova. age. s.144. Emil Boev. age. s.111
3014 3019
Bkz. Kù40/YD Kù21/YD.
3015 3020
944
-204- Tövbe isti÷far edip
Ay akúama do÷ar mı?3021 Kazaları kıldın mı?
Yıldızları kovar mı? -210-
Evvelki sevilen yâr Derelerin taúkını3027
Sonrakine uyar mı? Bayırlara fıúkırı
-205- Hep türkü ile savurdum
Bayıra giden var mı?3022 Nazlı yârin aúkını
Yârimi gören var mı? -211-
Mektuplarım üç oldu Yazovirin harmanı,3028
Eline veren var mı? Doldur yârim normanı;
-206- Malimlikten3029 ne çıkar
Denize dalayım mı?3023 Kızanların çobanı.
Bir balık alayım mı? -212-
Balık seni parayla Yazovirin harmanı,3030
Ablana alayım mı? Doldur yârim normanı3031
-207- Cahil adam ne bilir,
3024
Kırcali’ye vardın mı? Kazma kürek çobanı.
Yeúil sandık aldın mı? -213-
Yeúil sandı÷ın üzerine Armudun yarısını3032
Beú yüz kayme saydın mı? Kim yemiú sarısını
-208- Askere giden çocuklar
Mum olur da yanmaz mı?3025 Boúasın karısını.
Yâr sözüme kanmaz mı? -214-
Ben bu dertten ölürsem Giydim pabuçlarımı3033
Mezarımı kazmaz mı? Ba÷ladım ba÷larını
-209- Sen karúıma geldine
On yediyi buldun mu?3026
3027
Bkz. Kù82
Allah’a kul oldun mu? 3028
Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age.
s.150.
3021 3029
Bkz. Kù20/YD Ö÷retmen.
3022 3030
3023
Mara Mihaylova. age. s.146. s.154.
3024 3031
Bkz. Kù78 Norm. Resmi standart.
3025 3032
Bkz. Kù40/YD Bkz.Kù59/YD
3026 3033
945
Eritirsin ya÷larını Askeriye topları;
-215- Yazovirden3040 geliyor
Mendilimin yeúili3034 Yârimin mektupları.
Kaybettim eúimi -221-
Mendilim sende dursun Gül bahçenin otları,3041
Sil gözümün yaúını TKZ tavukları,
-216- Kara gözlü yârimin
Da÷ ayrı duman ayrı3035 Davetli mektupları.
Yârim ayrı ben ayrı -222-
Allah ayırdı bizi ùu caminin hasırı3042
Duralım ayrı ayrı Dolanda gel mısırı
-217- On beú kıza bedeldir
Da÷ ayrı duman ayrı3036 Gelinlerin kısırı
Bundan güzel yok gayrı -223-
Allah ayırdı bizi Karúı köyün hocaları3043
Duralım ayrı ayrı! Yüksek olur bacaları
-218- Güzel güzel kızların
Kar bürüdü da÷ları3037 Ben olsam kocaları
Bozulmadık ba÷ları -224-
ùimdiki güzel kızlar Bursa’nın kavakları3044
Hep kolluyor ayları Dökülür yaprakları
-219- Bursa’nın ortasına
3038
Mastanlı tahtaları Kurduk ya konakları
Üstünde noktaları -225-
Sokak sokak geziyor Edirne kavakları3045
Mektebin haytaları Dökülür yaprakları
-220-
3039
Çayır çimen otları,3039 s.150.
3040
Barajdan.
3041
3034
3035 3042
3036 3043
3037 3044
3038 3045
Bkz. Kù46/YD Mara Mihaylova. age. s.148, 149.
946
Edirne’de annem var -231-
Çınlasın kulakları Alayın alayları3052
-226- Dolanır dolayları
Arda boyu sazları3046 Hoú geldiniz, safa geldiniz
Suda oynar kızları Almalı kırayları3053.
Soyundan güzel olur -232-
Bizim köyün kızları Galip açtı iftarı3054
-227- Yuttu hep dolmaları
Derelerin buzları3047 Ne kadar da oburmuú
Oynatmıyor kazları Kuruttu tabakları
Anneler teslim eder -233-
Civan gibi kızları Türkiye ovaları3055
-228- Buz gibi kovaları
ùu Arda’nın buzları3048 Biz nasıl bırakmıúız
Mastanlı’nın kızları Düzülmüú yuvaları.
Rodopları úenletir -234-
Gimnaziya kızları øki duvar arası3056
-229- Buldum Yunan parası
Pınarın kapakları3049 Dört davulla dü÷ünüm var
Gülümün yaprakları øki bayram arası
Macır3050 giden yârimin -235-
Çınlasın kulakları Ha orası orası3057
-230- Burası Balkan dorası3058
Mendilimin uçları3051 Biz minaya3059 gidece÷iz
Çıkamam yokuúları Size kalsın burası
O yâre selam söylen
Yedi da÷ın kuúları
3052
Bkz. Kù20/YD
3046 3053
Bkz. Kù40/YD Kıray: Delikanlı. Genç.
3047 3054
3048 3055
Rıza Mollov.age. s.92. Bkz. Kù59/YD
3049 3056
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. Bkz. Kù78
3057
s.176. Mara Mihaylova. age. s.151.
3050 3058
Muhacir Tepe.
3051 3059
Bkz. Kù40/YD Maden oca÷ı.
947
-236- Otomobil fabrikası
Ha úurası burası3060 Bizim evden gözükür
Bura balkan dorası Yavuklumun odası
Biz minaya gideriz -242-
Deniz olsun burası Çekmecemin tahtası3066
-237- Bugün bayram haftası
Tütünün kırılması,3061 Yârim hamamdan çıkmıú
Ne güzel kuruması; Olaydım hamam tası
Kara gözlü yârimin -243-
Yok mu serbest durması Kırcali’nin arası3067
-238- Mestanlı’nın karası
Kamyonun burması3062 Babamın kesesinde
Yazovirde durması Sayılıdır parası.
Kara gözlü yârimin -244-
Yok mu serbest durması Elimin makinası3068
-239- Ah ne yaman kınası
3063
Hoú Antep baklavası Burada yaúayanlar
Amasya’nın elması Komünist partiyası
Hele bak davulcuya -245-
Çalar bahúiú havası Bakırlıkta su tası3069
-240- Mekteplinin úapkası
Kunduramın koncası3064 Talebeye yakıúır
Üstündedir kopçası Boynundaki vırızkası3070
Kroyatsi’nin kızları -246-
Kırmızı gülün koncası Yumurtanın sarısı3071
-241- Kalplerimin a÷rısı
Bizim evin arkası3065 Benim yârim biriciktir
Yedi köyün yarısı
3060
3061 3066
3067
3062 3068
Bkz. Kù80 Rıza Mollov. age. s.91.
3063 3069
Bkz. Kù40/YD Kù2/YD
3064 3070
Mara Mihaylova. age. s.147. Boyun ba÷ı, kravat.
3065 3071
948
-247- Isladı da÷ı taúı
Kan oldu gözümün yaúı3072 Dünyamda biricik sevdim
øúte fele÷in bu iúi On beútir ana yaúı
Gönül acele etme -253-
Sabırdır iúin baúı Gözümün akan yaúı3078
-248- Yıkadı da÷ı taúı
Dereler çakıl taúlı3073 Bizim köyün kızlarının
Ördekler yeúil baúlı Ne yaúı belli ne yaúı
Da÷ı taúı eritir -254-
Yârimin gözü kaúı Kale kaleye karúı3079
-249- Kalenin ardı çarúı
Hisar hisara karúı3074 Bir tomurcuk gül olsam
Hisarın ardı çarúı Açılsam yâre karúı
Benim yârim gelecek -255-
Belki bayrama karúı Kahve kaynadı taútı3080
-250- Yârim da÷lar aútı
3075
Kale kaleye karúı Yâri öyle sanmazdım
Kalenin ardı çarúı Kalbime yara açtı
Sosyalizm kuraca÷ız -256-
Dosta düúmana karúı Dereler doldu taútı3081
-251- Faúistler buradan kaçtı
Dumandır da÷ın baúı3076 Volko Çerkenkov yoldaú
Hilaldir yârin baúı Bize okullar açtı
Çirkin ile bal yeme -257-
Güzel ile taú taúı Ardalar doldu taútı,3082
-252- Faúistler bizden kaçtı;
Gözümün akan yaúı3077
3078
Bkz. Kù40/YD
3079
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy.agm.
s.17.
3072
Bkz. Kù40/YD 3080
Bkz. Kù40/YD
3073
Mara Mihaylova. age. s.143. 3081
Bkz. Kù82 Eylül 1944 yılında Faúizmin
3074
Bkz. Kù40/YD yıkılıp Komünizmin yayılmaya baúladı÷ı
3075
Rıza Mollov. age. s.93. dönemlerde söylenen manilere örnektir.
3076
Bkz. Kù40/YD 3082
3077
949
Yaúa sevgili partiyam -263-
Bize okullar açtı Altın tasın kalayı3088
-258- ùu kızların alayı
Davulu omuza taktı3083 Kasavet çekme yârim
Avazı canlar yaktı Bulunacak kolayı.
Bahúiúi almak için -264-
Durmadan bana baktı Hasköy’den al çimenteyi3089
-259- Yüksek yaptır binayı
Tren geldi duman saçtı3084 Çünkü bende gözün var
Kırcali’ye han açtı Tak boynuma lirayı
Benim nazlı yârimi -265-
Tirenler aldı kaçtı Avlu dibinde kuzu,3090
-260- Kuzuya verin tuzu;
Kazdım kazdım kum çıktı3085 Cahil çocuk ne bilir.
Kumun altı su çıktı Okumuúa verin kızı.
Bak úu benim bahtıma -266-
Kız aldım da dul çıktı Gökte çoban yıldızı3091
-261- Mâniye verdim hızı
Yollar da÷ları aútı3086 Benim yârim benimdir
Ayrılık uzun kaçtı Neme lazım el kızı
Davulu al çık yola -267-
Sahur vakti yaklaútı Tuna boyunda kuzu3092
-262- Kuzuya verin tuzu
Bereket Ramazan ayı3087 Cahiller neden anlar
øhya etti fukarayı Mektepliye ver kızı
Hepsi bol bol tattılar
Sayende baklavayı
3088
Bkz. Kù62/YD
3083 3089
3084 3090
Rıza Mollov. age. s.99. Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age.
3085
3086 3091
3087 3092
950
-268- -273-
ùu derenin ayazı3093 Entarim var kırmızı3098
Gül memelerin beyazı Ben annemin bir kızı
Gül memelerin üstünde Benim sevgilim olan
Kılsam sevda namazı Rodopların yıldızı
-269- -274-
Aúı÷ım çalar sazı3094 Tavandan uçurdum kazı3099
Kanlı yaú döker gözü Yumurtanın beyazı
Serin gölge altında Üçüncü top atıldı
Geçirelim úu yazı Kılındı bayram namazı
-270- -ø-
Aldım elime sazı3095 -275-
Yârim etme bu nazı Esmerin yeli gibi3100
Ver gönlünü sen bana Gezerim deli gibi
Geçirelim úu yazı Yârin kokusu gelir
-271- Baharın gülü gibi
3096
Karúıda koyun kuzu -276-
Kıvrılıyor boynuzu Fındık meyvesi gibi3101
Mala tamah etmeyin Gönül sevdası gibi
Dengine verin kızı Ben yârimin koynunda
Yâr buradan geçecek Bülbül yuvası gibi
Alıp eline sazı -277-
-272- Fistanım çiçek gibi3102
Entarisi kırmızı3097 Uçuyor böcek gibi
Annesinin bir kızı Burasının kızları
Benim bir yârim vardır Oynuyor köçek gibi
ùu zavodun yıldızı
3098
3093
3099
3094
Bkz. Kù87 /YD Mara Mihaylova. age. s.141.
3100
3095
3096 3101
3097 3102
Rıza Mollov. age. s.96. Mara Mihaylova. age. s.145.
951
-278- øçinde bir can geldi
Karpuz kestim kana gibi3103 Vatan hasreti çektim
Uzadı urgan gibi Gözlerime kan geldi
Bu bayramda cilvelim -284-
Kınalı kurban gibi Âleme rahmet geldi3109
-279- Büyük bir nimet geldi
A hirinci hirinci3104 Ramazanla birlikte
Nerden aldın pirinci, Cennet müjdesi geldi
Kırcali’nin kızları, -285-
Nerde olsa birinci Yaram derindir eúme3110
-280- Aklıma neler geldi
Ah irinci irinci3105 Börek beklerdim, ama
Nerden aldın pirinci? Sofraya döner geldi
Üçtepe’nin kızları -286-
Nerde olsa birinci Pilavın kokusu geldi3111
-281- Mânimin arkası geldi
3106
Karúıma fener geldi Bahúiúimi yolla beyim
Aklıma neler geldi Gözümün uykusu geldi
Börek bekledim, ama -287-
Sofraya döner geldi Ne hoú bir koku geldi3112
-282- Kalbime korku geldi
Bahar geldi yaz geldi3107 Bahúiú yolla beyim
Bu gelin yeni geldi Gözüme uyku geldi
Tam kapıdan girerken -288-
Sanki kıú geri geldi Davulcu kapıya geldi3113
-283- Cümlenize selam verdi
Gemi geldi yan geldi3108 Darılmayın iki gözüm
Bahúiú istemeye geldi
3103
Bkz. Kù40/YD
3104
Kù21/YD
3105 3109
3106 3110
3107 3111
3108 3112
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. Bkz. Kù40/YD
3113
952
-289- Yâr seninle ayrılaca÷ımız
Davul kapıya geldi3114 Baúından beri belliydi.
Yürüdü yaya geldi -295-
Hazırlanın a÷alar Alfatlar gölgelendi3120
Bahúiú almaya geldi Hanımlar suya indi
-290- Gençlerin askerli÷i
Mâni yazdım olmadı3115 Yirmi dört aya indi.
Halim kimse bilmedi -296-
Damadı davet ettim Mektup yazdım yaz idi3121
Utandı da gelmedi Kalemim kiraz idi
-291- Ayıp etme sevgilim
Mâni yazdım olmadı3116 Mürekkebim az idi
Halim kimse bilmedi -297-
Damadı davet ettim Yazı yazdım, yaz idi, 3122
Utancından gelmedi Kalemim kiraz idi;
-292- Ayıplama sevgilim,
3117
Tren geldi gümledi Mürekkebim az idi.
Yâr içinden inmedi -298-
Ne hayırsız ya imiú Davete denk yok idi3123
Bayram yerine gelmedi Yemekler pek çok idi
-293- Hepsini yiyemedim
Ramazanım hoú geldi3118 Çünkü karnım tok idi
Evlere úenlik verdi -299-
Bugün herkes oruçlu ùiveli úiveli3124
Sahur yeme÷i yendi Edalı úiveli
-294- Kaúı gözü sürmeli
Krepim allıydı3119 Gerdanı belli
Uçları dallıydı
3114
Bkz. Kù40/YD
3115 3120
3116 3121
3117 3122
3118 3123
3119 3124
953
-300- -305-
Tarlaları ayrıklı3125 Mektubum dört köúeli,
Talebeler bayraklı øçi selam döúeli,
Güzelsin be yârim Gözlerim kan a÷lıyor,
Resminden belli Yârdan ayrı düúeli3130
-301- -306-
Aya÷ımda yemeni3126 Mektubum dört köúeli3131
Döndürme beni geri øçi güller döúeli
Gitme yârim askere Hiç de yüzüm gülmedi
Ödeyelim bedeli Senden ayrı düúeli
-302- -307-
Pencereleri perdeli3127 Cevizimin budakları3132
Çiçek açmıú zerdali Hem ileri hem geri
Gitme yârim askere Sevdadan ölenleri
Ben sayaca÷ım bedeli Bir mezara gömmeli
-303- -308-
3128
Âúık oldum ezeli Cevizin yaprakları3133
Soldu benzim gezeli Hem ileri hem geri
Görmedim âlemde ben Sevdadan ölenleri
Yârim gibi güzeli Nerelere gömmeli?
Sarardı soldu gönlüm -309-
Bu aúka düúeli Kara dudu yemeli,3134
-304- Dibinde e÷lenmeli;
Evlerim dört köúeli3129 Bu bekârlık çekilmez,
øçi mermer düúeli Kasımda evlenmeli.
Buzlar gibi eridim -310-
Yârden ayrı düúeli Çiçeklikten geçmeli3135
So÷uk suyun içmeli
3125 3130
Mara Mihaylova. age. s.146. Bkz. Kù28/MD
3126 3131
3127 3132
3128 3133
3129 3134
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. agm. Bkz. Kù15/YD; Kù19/YD
3135
s.18. Bkz. Kù40/YD
954
Çirkinler yanda dursun -316-
Güzelleri seçmeli ønsan diye be÷endim seni3141
-311- Aldatmayasın sakın beni
Kara tavuk tepeli3136 Yalanım çıkmasın diye
Kulakları küpeli Yolladım niúan mendilimi
Evlenmeyin çocuklar -317-
ùimdi kızlar úüpheli Al eline kalemi3142
-312- Yaz baúına geleni
Minarenin alemi3137 Sana gönül vereli
Düzecekmiú kalemi Oldum gönül veremi.
Biliyoruz güzelsin -318-
Ne yakarsın âlemi Minarenin âlemi3143
-313- Kaúlar kudret kalemi
Ankara’da keklik ini3138 Madem doktor de÷ildin
Türkiye’ye salın bizi Niçin açtın yaremi
Yeter artık -319-
A÷latmayın annemi Armut dalda düúer mi?3144
-314- Karıncalar üúer mi?
Karanfilin yeúili3139 On beú yaúında kızlar,
Hiç bırakmam peúini Dul adama düúer mi?
Kuú dilinde gezerken -320-
ùimdi buldum eúimi Armut daldan düúmez mi?3145
-315- Karıncalar üúmez mi?
Kırdım kiraz dalını3140 Yârim fistan giyersin,
Gördüm beyaz yârimi Bana pantul düúmez mi?
Ömrü uzun olsun
Sordu benim halimi
3136
3137 3141
3138 3142
Bkz. Kù82 Kaynak kiúi, Türkiye’ye Bkz. Kù19/YD
3143
göçler baúladı÷ı dönemlerde bu ve benzeri Bkz. Kù40/YD
3144
manilerin söylendi÷ini ifade etmiútir. Bkz. Kù62/YD
3139 3145
3140
955
-321- Bıça÷ını sildin mi?
Cam cama eklenir mi?3146 Sana mektup yolladım
Cam dibi beklenir mi? Manasını bildin mi?
Üç ay de÷il be yârim Okumuúlu÷un az
øki sene gelir mi? Bari okuyabildin mi?
-322- -327-
Cam cama eklenir mi? 3147 On üçüne geldik mi?3152
Cam dibi beklenir mi? Nefisleri yendik mi?
Üç gün de÷il üç ay de÷il ømandadır selamet
Üç sene beklenir mi? Bunu böyle bildik mi?
-323- -328-
Karanfil gök de÷il mi?3148 Da÷lar da÷ladı beni3153
Yapra÷ı dört de÷il mi? Gören a÷ladı beni
Sevip sevip ayrılmak Zincirler zapt etmezken
Yüre÷ine dert de÷il mi? Sevdan ba÷ladı beni
-324- -329-
3149
Karanfil ot de÷il mi? Da÷lar da÷ladı beni3154
Yapra÷ı dört de÷il mi? Gören a÷ladı beni
Sevip sevip ayrılmak Ne imza var ne mektup
Yüre÷e dert de÷il mi? Sevdan ba÷ladı beni.
-325- -330-
Bir elmam var dilimli3150 Evlerim yeni yeni3155
ùu gelen yâr de÷il mi? Gel yârim beri beri
Yârin ela gözleri Kiraz ayından beri
Derde derman de÷il mi? Sevdalandırdın beni
-326- -331-
Kavun karpuz dilimi3151 ùu giden alsa beni3156
Kürküne sarsa beni
3146
Bkz. Kù19/YD
3147 3151
Bkz. Kù81 Eskiden askerlik üç seneymiú. Bkz. Kù40/YD
3152
Bunun üzerine söylenen mâniye örnektir. Bkz. Kù40/YD
3148 3153
3149 3154
3150 3155
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. agm. Bkz. Kù78
3156
s.18. Bkz. Kù52/YD
956
Kürkünde mera÷ım yok -337-
Davulla alsa beni Asker yolladım seni3162
-332- Asker yormasın seni
ùu giden alsa beni3157 Her ayın on beúinde
Çuluna sarsa beni Eve yollasın seni
Dost düúman arasında -338-
Davullan alsa beni Mâni ile aldım seni3163
-333- Ak güllere sardım seni
Kırmızı fistan eni,3158 Evvel benim idin
Dar olmuú biraz eni; ùimdi ellere verdim seni.
On beú yaúına girdim, -339-
Üç sene bekle beni. Nanem kurutmam seni3164
-334- Suda çürütmem seni
Kırmızı fistan eni3159 Senelerce görmesem
Biraz dar olmuú yeni Yine unutmam seni.
Dün on altıma girdim -340-
Biraz bekle beni Sevmiúim yârim seni, 3165
-335- Kül ettin zalim beni,
Penceresi perdeli3160 Gönlüm sana kurbandır,
Çiçek açmıú zerdali Hiç can sevmez mi seni?
Komúu kızı gel beri -341-
Aldatıp durma beni. øftara geldi sini3166
-336- Sakın unutman beni
Sırtımdaki yele÷i,3161 Üç gündür karnım aç
Bir ay oldu öreli, Komam yerim hepsini
øki tane yâr olmaz -342-
Ya onu al, ya beni. øftara geldi sini3167
Sakın unutmayın beni
3162
3157
Bkz. Kù80
Mara Mihaylova. age. s.143. 3163
Bkz. Kù67/YD
3158
Bkz. Kù69/YD 3164
Bkz. Kù20/YD
3159
Bkz. Kù59/YD 3165
Bkz. Kù59/YD
3160
Bkz. Kù59/YD 3166
Bkz. Kù59/YD
3161 3167
Kù69/YD Bkz. Kù59/YD
957
Kırk gündür karnım açtı -348-
Yerim koymam hepsini Telgrafın telleri3173
-343- Pamuk gibi elleri
Armudun irisini3168 Resimleri bendedir
Ben aldım birisini Söylemiyor dilleri
Benim annem biliyor -349-
Kırayların iyisini Rabbimin melekleri3174
-344- Geziyor felekleri
Al eline kalemi3169 Bu ay ikram edenin
Yaz baúına geleni Zayi olmaz emekleri
Dostun mu sandın yârim -350-
Her yüzüne güleni Makinenin iúleri3175
-345- Yapıyor her iúleri;
Ayva dilimlerini3170 Yaúa sevgili Partiyam,
Cami kilimlerini Denkleútirdin gençleri.
Yâr kimden ö÷rendin -351-
Kasaba dillerini Rodopların taúları,3176
-346- Türlü çiçek içleri;
Gabrova’nın evleri,3171 ùen ve gürbüz yetiúir
Güzeldir tepeleri; Dimitrof’un gençleri.
økimiz de bir boyda, -352-
Düúünelim yeni yeni. Ev ardının milleri3177
-347- Yeni açar gülleri
Ev ardının gülleri3172 Dostun mu sanıyorsun
Açılır sümbülleri Yüzüne gülenleri
Resimleri cebimde
Söylemiyor dilleri
3173
3168 3174
3169 3175
3170
3171 3176
Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age. Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age.
s.153. s.156.
3172 3177
958
-353- Olursa Mehmet olsun
Kundurasının izleri3178 Cebindedir úekeri
Yere bakar gözleri -359-
Âúıkların dilinden Kız gö÷sünde memesi3184
Tatlı çıkar sözleri Belli gibi dü÷mesi
-354- Kızı bana âúıkmıú
O civanın elleri3179 Haber verdi annesi
Pek tatlıdır dilleri -360-
Gelinceye dek bekledim Leblebinin tanesi3185
O biricik dinç eri Tatlı olur yahnisi
-355- ùu kıza gönül verdim
Gel beri yârim, gel beri,3180 Razı geldi annesi
Gelmezsen dön geri, -361-
Bunca kırkma ne lazım, Fistanımın firgesi3186
Getirelim berberi. Bozulmasın dürgesi
-356- Altı aydır yavuklum
Potinimin izleri 3181
ùimdi duymuú annesi
Sarı sarı üstleri -362-
Çıkar yârim kasketi Fistanımın dürgesi3187
Seni kara gösteri Bo÷azımda altın dizi
-357- Yârlen yavuklu olduk
Köselerin düzleri3182 ùimdi duymuú annesi
Belli beyan izleri -363-
ùu yârime baksana Gökte yıldız güneúi3188
Manda gibi gözleri Kız gö÷sünde memesi
-358- Yedi yıldır evliyiz
Arabamın tekeri3183 ùimdi duydu annesi
Ben istemem Bekir’i
3178
Bkz. Kù40/YD
3179 3184
3180 3185
3181 3186
Mara Mihaylova. age. s.143. Mara Mihaylova. age. s.144.
3182 3187
3183 3188
959
-364- Âleme rahmet saçılır
Bülbülün güzel sesi3189 Günahlardan kaçılır
Yoktur onun kimsesi Mübarek Kadir gecesi
ùu giden güzel kızı -370-
Verse bana annesi Hakk’a gönül ba÷layalım3195
-365- Ci÷erimizi da÷layalım
Cıgaramın incesi3190 Sabaha dek a÷layalım
Gel gönül e÷lencesi Mübarek Kadir gecesi
Çalıúalım, iúleyelim, -371-
Bu akúam bayram gecesi Melekler yere iner3196
-366- Mümine rahmet eder
Sigaramın incesi, 3191 Arza bir huzur siner
Gönlümün e÷lencesi, Mübarek Kadir gecesi
Yârim seni bir görmek, -372-
De ki, bayram gecesi. Olundu âleme müjde3197
-367- Getirdi âlemi vecde
3192
Yemenimin incesi A÷açlar ediyor secde
Gönlümün e÷lencesi Mübarek Cuma gecesi
Bin geceye bedeldir -373-
Yârimle bir gecesi Kahvenin kahvelisi3198
-368- Olmuúum yâr delisi
Açılır ba÷ ile bostan3193 Güzellerin içinde
Mübarek Kadir gecesi Sevilir cilvelisi
Tebrik selam gelir dosttan Çocukların içinde
Mübarek Kadir gecesi Sevilir bilyelisi
-369- -374-
Gökler kapısı açılır3194 Kahvenin telvelisi3199
Olmuúum yâr delisi
3189
Bkz. Kù40/YD
3190
3195
3191 3196
3192 3197
3193 3198
3194 3199
960
Güzel üç türlü olur Seksen yılın nicesi
Gelsin ince bellisi -380-
-375- Aúa÷ıki caminin penceresi3205
Rodopların tepesi,3200 Yukarıki caminin çerçevesi
Güzeldir seyretmesi; Kalk oradan hanım yenge
Ne hoú olur bahçede Yandı pilav tenceresi.
Kızla çocuk gezmesi -381-
-376- Eski cami penceresi3206
Bayırın teteresi3201 Yandı pilav tenceresi
Yârimin seteresi Arkadaúımı sorarsan
Milleti batırdı ya! Anadolu çingenesi
Türkiye meselesi. -382-
-377- Rabbimizin nimeti3207
ùu da÷ın tetresi3202 Ölçülür mü hizmeti?
Yârimin setresi Bu ayda müminlere
Bütün dünyayı sevindirdi Saçar bolca nimeti
Bu Türkiye meselesi -383-
-378- Seherin vakti geçti3208
ùu da÷ların tepesi3203 Sinemi yaktı geçti
Gurbet eldir ötesi Hazırlanmıú gitmeye
Milletimizi bitirdi Güzelim baktı geçti
Türkiye meselesi -384-
-379- Seherin vakti geçti3209
Yarın Kadir gecesi3204 Bir yıldız aktı geçti
Geldi Kur’an’ın sesi Dünya bir pencereydi
Bu gibi nur vermez Her gelen baktı geçti
3200
s.157.
3201
3205
s.151. Bkz. Kù67
3202 3206
3203 3207
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. Bkz. Kù40/YD
3208
3204 3209
961
-385- Kim bilir fikrimizi;
Diken ektim gül bitti3210 ùu koskoca yazovir,
Dalında bülbül öttü ùad etti hepimizi.
Ötme bülbülüm ötme –K–
Yârim askere gitti -391-
-386- Yüzü÷ümün taúına bak,3216
Komúuyu dövecekti3211 Gözümün yaúına bak,
Yemek az diyecekti Ölürdüm ayrılmazdım,
Böyle obur görmedik Allahın iúine bak.
Bizi de yiyecekti -392-
-387- øyiye, güzele bak3217
Altınlarım bir dizi,3212 Ebede, ezele bak
Bir de÷il iki dizi; Dünyaları besleyen
Bir mezara koysunlar ølahi kuvvete bak!
Yârimle ikimizi. -393-
-388- Aya bak güne bak3218
Entarisi filizli3213 Güzellere bak
Kim bilir kalbimizi Türkiye’ye gidiyorum
Hafif bir rüzgâr esti Baúkasına bak.
Ayırdı ikimizi -394-
-389- Arpa ektim olacak3219
Ben bir evin bir kızı3214 Bizi sevda bo÷acak
Sabahların yıldızı økimizin sevdası
Bir mezara koysunlar Kıyameti bulacak
Yârim ile ikimizi -395-
-390- Gün do÷up batacak3220
Dut filizi filizi3215 Yapraklar solacak
Benim bu yazdıklarım
3210
Bkz. Kù81
3211
Bkz. Kù40/YD
3212 3216
Bkz. Kù15/YD Bkz.Kù28/MD
3213 3217
Bkz. Kù40/YD Osman Aziz. age. s.40.
3214 3218
3215 3219
3220
962
Bir hatıra kalacak Dayansan yıkılacak
-396- Zapt et komúu, puútunu
øúte atacak atacak3221 Arkama takılacak.
øncinerler beni atacak -402-
øncinerler bent atarsa Derede tütün ocak,3227
Terziköy burdan kalkacak Oca÷ı kim sulayacak;
-397- Saat ikide gel yârim,
Ha atacak atacak3222 Toplantı baúlayacak
ønjenerler bent atacak -403-
ønjenerler bent atarsa Bahçelerde balkabak3228
Terzi köy buradan kalkacak Açılır tabak tabak
-398- Kızı gelin yapmıúlar
Ah olacak olacak3223 Vurmuúlar al duvak
Yeúil yelek solacak -404-
Biz buradan kalkaca÷ız Merdivenim kırk ayak3229
Bura deniz olacak Kırkına vurdum dayak
-399- Bu sabah yâri gördüm
Ah olacak olacak3224 Ne el tutar ne ayak
Yeúil otlar solacak -405-
Biz buradan kalkaca÷ız Da÷ dorusunda çıtırak3230
Burası deniz olacak Sen gül açıl ben yaprak
-400- Yâr beraber ölsek
3225
Su gelecek akacak, Kabul eder mi toprak?
Taú binayı yıkacak Kızların güzeline
Zapt et komúu kızını Neden harammıú bakmak
Ardıma takılacak. -406-
-401- Merdivenim kırk ayak3231
ùu saçak viran saçak3226
3226
Bkz. Kù52/YD
3227
3221
Rıza Mollov. age. s.94. s.153.
3222 3228
3223 3229
3224 3230
3225 3231
963
Kırkına vurdum dayak Çocuklara kız yasak
Sen úeker ol, ben kaymak -412-
Yiyelim parmak parmak Elimizde muúamak3237/3238
-407- ùimdi çıktı yaúamak
3232
Bahçelerde bal kabak Cahil için kurs çıktı
Açılır tabak tabak Okuyalım koúarak
Sen úeker ol, ben kaymak -413-
Yiyelim parmak parmak Çaya vardım çay durak3239
-408- Benim yârim çok kıvrak
Bahçelerde bal kabak3233 øúletmeden geliyor
Saçılır tabak tabak Çantayı savurarak
Sen úeker ol ben kaymak -414-
Yiyelim parmak parmak Kurban bayramı gelecek3240
-409- Kurbanlar kesilecek
Karanfil oymak oymak3234 Acele etme be yârim
Olur mu yâre doymak Yorganlar dikilecek
Yâre doydum diyenin -415-
Caizdir boynunu vurmak Bahçede sarı çiçek,3241
-410- Üstünde kara böcek,
Evimin önü azmak,3235 Ben baktımsa ne olmuú,
Olur mu çimen kazmak? Sen zannettin gidecek.
Ellerimden geliyor, -416-
Hem okumak, hem yazmak Ellerimde elecek3242
-411- Suya gitti gelecek
Merdiven basamak basamak3236 Su yolunda rast geldim
Yukarı çıkmak yasak ùimdi nereye gidecek?
Müdürden kâ÷ıt geldi -417-
Kurban bayramı gelecek3243
3232
Bkz. Kù52/YD; Mara Mihaylova. age.
3237
s.147. Muúamba.
3233 3238
3234 3239
3235 3240
Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age. Mara Mihaylova. age. s.141.
3241
s.155. Bkz. Kù28/MD
3236 3242
964
Kurbanlar kesilecek -423-
Terziköy’ü kızlarına Mendilim benek benek3249
Yeni fistan gelecek Üstünde yedim yemek
-418- Al gelin oldu÷um akúam
3244
Ya÷murlar çileyecek Gel yanıma gülerek
Bilmeyenler bilecek -424-
Gamlı olma sevgilim Tren gelir çekerek3250
Güzel günler gelecek Sularını serperek
-419- Bulgar bizi ayırdı
Ayaklarım ezilecek3245 Gözyaúımızı dökerek
Çok yerim var gezilecek -425-
Haydi, bahúiú verin Önümde gider sürek3251
Vermeyenler üzülecek Rengi güzel kelebek
-420- ùu cihanın kızlarının
Bu aya hürmet gerek3246 Güzelleri pek seyrek
Nimete úükür gerek -426-
Mübarek Ramazanda Fırın üstünde kürek3252
Hakka ibadet gerek Gene sızladı yürek
-421- Her derde dayanır da
Bu aya hürmet gerek3247 Baba dayanmaz yürek
Nimete külfet gerek -427-
Mübarek Ramazanda Anteri yelek bir örnek3253
Sohbetli yemek gerek Ayıp mı yâri görmek
-422- Anasına düúer mi?
Çoban gezdirir sürek3248 Kızını kocaya vermek
Buna dayanmaz yürek
Dü÷ün bayram demeyip
Gelmelisin gülerek
3243 3249
3244 3250
Bkz. Kù40/YD Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age.
3245
3246 3251
3247 3252
3248 3253
965
-428- Yâr uyur ben uyanık
Ev altında kayacık3254 Yârimin benim için
Kayacıkta yuvacık Karaci÷eri yanık.
Bir kara gözlü kız gördüm -434-
Ever beni babacık Kırcali’de tel kazık,3260
-429-
Tel kazıkta ne yazık3261
3255
Ev ardında kayacık
Rodopların kızları
Kayacıkta yuvacık
Desenemeye yazık
-435-
Bo÷azındaki liracık
Duvara çaktık kazık3262
-430-
Kaynanam ölmüú yazık
Ev altında kavacık3256
Öldü÷üne acımam
Kavacıkta yuvacık
Bir top hasseye yazık
-436-
Boynundaki liracık
Evimin önü sazlık3263
-431-
Kaynanam öldü yazık
ùu dereler uzacık3257
Kaynanamın öldü÷üne yanmam
Sular azar azacık
øki top kefene yazık
Kız senin tombulların
-437-
Portakaldan ufacık
Evimin önü taúlık3264
-432-
Mektubu yolda açtık
øki pınar çapraúık, 3258
øki gözlerim yârim
Sen beni yaptın âúık
Böyle mi arkadaúlık
Sen aklıma geldikçe
-438-
A÷zımdan düúer kaúık
Avlu dibi aralık,3265
-433-
Nedir bu kalabalık?
3259
Da÷ın ardı dumanlık
Benim yârim yok burada
3254 3260
3255
Bkz. Kù2/YD s.152.
3256 3261
Bkz. Kù40/YD Yazılmıú.
3257 3262
3258 3263
Bkz. Kù69/YD; Hayriye Süleymanova, Bkz. Kù59/YD
3264
Emil Boev. age. s.29. Mara Mihaylova. age. s.142.
3259 3265
966
Bana dünya karanlık. Ekinlikte enginlik
-439- Oku sevgilim oku
Meúhur bir ize geldik3266 Okumakta zenginlik
Kalkıp da size geldik -445-
Baklava gelecek mi? Kadife yastı÷ım yok3272
Bak evinize geldik Odama bastı÷ım yok
-440- Kitaba el basarım
Bize geldik size geldik3267 Senden baúka dostum yok
ønci mercan dize geldik -446-
Baúlar tacı iki gözüm Menekúemin kokusu yok, 3273
Arz eyledik dize geldik Sevgilimin uykusu yok;
-441- Biz BKP3274 o÷luyuz,
Akúam komúuya gittik3268 Kimselerden korkumuz yok.
Biz misafiriz dedik -447-
Ramazan gülü olan Ateú olsam külüm yok3275
Çiçekli güllaç yedik Bülbül olsam dilim yok
-442- Ben bu derde düúeli
Evimin önünde meúelik 3269 A÷lamadık günüm yok.
Dibi dolu yeúillik -448-
Benim yârim yok burada Bahçelerde biber yok3276
Yoktur bende úenlik Minnoúumdan güzel yok
-443- Ben onu darıltırsam
ùu yamaçta meúelik 3270
Benim ile gezen yok
Dibi güzel yeúillik -449-
Yâre attım bir úaka Asmanızda üzüm yok3277
Yoktur evvelki úenlik. Basmanızda gözüm yok
-444-
Ev altında ekinlik3271 3271
3272
Bkz. Kù40/YD
3273
3266
3267 3274
Bkz. Kù40/YD Bulgaristan Komünist Partisi.
3268 3275
3269 3276
3270 3277
967
El âlemin lafına bakmayın -455-
Köy içinde gözüm yok ùükür bu aya girdik,3284
-450- Akúam hilali göründü
Kollarımda gök boncuk,3278 Sevinçlere gark olup,
Ufacıktır ufacık Yüzü secdeye vurduk.
Onca halkın içinde -456-
Rezil oldu çocuk. Bayırın adı castık3285
-451- Yumuúak olur yüz yastık
Dolapta saklı sucuk3279 Gel sarılalım yatalım
Baúlar oldu yolculuk Bundan olur yâr dostluk
Bu ayın son günleri -457-
Toplandık çoluk çocuk Faúistlerden ne gördük?3286
-452- Pamuktan gömlek gördük;
Ben Cuma’da okurken3280 Yaúa sevgili partiyam,
Terledim boncuk boncuk Beú leva basma gördük.
O benim nazlı yârim –L-
3281
Askerde potpuruçuk -458-
-453- Akúam göründü hilal3287
Dere dibinde çotuk3282 Kazançlar olsun helal
Yârim okuyor nutuk Orucun sevabını
Biz yârimle birlikte Çok verecek Zü’l-celal
Bir mektepte okuduk -459-
-454- Hey mektubum var da gel3288
Meúe üstünde çotuk,3283 Haberini al da gel
Yârim söylüyor nutuk Bir idik iki olduk
Dikin kırmızı bayra÷ı Üç olduk mu sor da gel
Faúistlerden kurtulduk.
3278
Bkz. Kù69/YD
3279 3284
3280 3285
3281 3286
Te÷men. Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age.
3282
3283 3287
3288
968
-460- Müminlerin dü÷ünüdür
Çiçe÷in adı sümbül3289 Ne de güzel bir gündür
Sümbülü koklar bülbül Bayram geldi, bayram!
Gül renginde yanaklar -466-
Sevmez mi seni gönül? Kılındı sabah namazı3295
-461- Edildi çokça niyaz
Göz atarsam beri gel3290 Sevindirelim biraz
El atarsam cama gel Bayram geldi, bayram!
Sen beni seversen -467-
Testiyi al suya gel Küs olanlar barıúır3296
–M– Hak yolunda çalıúır
-462-
Hidayete kavuúur
Bayram geldi merhaba3291
Bayram geldi, bayram!
Bizlere verdin safa
-468-
Rabbimize hamdolsun
ùu derede bir badem3297
Ne incecik úu kalem
-463-
Yaz yârim, muallim ol
Bayramınız hoú olsun3292
Çekmesin3298 artık âlem
Eviniz neúe dolsun
-469-
Hastalar úifa bulsun
øpek fistan giyemem3299
Zeytin erik yiyemem
-464-
Senin gibi cahile
Bir baúka açtı güller3293
Ben efendi diyemem
ùükreder tatlı diller
-470-
Bugün öpülür eller
Bahar müjdesi çi÷dem3300
Çirkinden kaçem gidem
-465-
Âlemin sözü ile
Bu gün bayram günüdür3294
Herkese ben yâr demem
3289 3295
3290 3296
3291 3297
3292 3298
Bkz. Kù40/YD Sıkıntı çekmesin, cahil kalmasın.
3293 3299
3294 3300
969
-471- Karagözlü yârlerimden
Kara kaúlı Hatice’m3301 Bir haber alamadım
øpek saçlı Hatice’m -477-
Bu kadar zalim olma Davulumun üstü paldım3307
Acı bana Hatice’m Ben bu akúam geç de kaldım
-472- Çaya yıkanmaya vardım
Evimin önünde harem3302 Ondan biraz geççe kaldım
Açıktır ci÷er yarem -478-
Hekim doktor ne demek Defteri karaladım3308
Yoktur derdime çarem Mâniyi sıraladım
-473- Bahúiú verirler diye
Ak katırı halladım3303 Kendimi paraladım
Ayaklarını nalladım -479-
Yâr gurbete giderken Baúlarımda saçımı3309
Artlarından a÷ladım Kaz gibi gıvıútırdım;
-474- Ben úu nazlı yârimi
3304
Bahúiúimi halladım Rus diline alıútırdım.
Yüre÷imi da÷ladım -480-
Sen gurbete giderken Elmayı bıçakladım3310
Ben uludum a÷ladım Çevreyi saçakladım
-475- Yâri yanımda sandım
Gülerdim a÷lamazdım3305 Yastı÷ı kucakladım.
Akardım ça÷lamazdım -481-
Bileydim ayrılık var Ben de bekâr olaydım3311
Sana gönül ba÷lamazdım Yol üstüne duraydım
-476- Bir úeylere yanmazdım
Ak hase aldıramadım3306 Sevgilimi alaydım
Yanına varamadım
3301 3307
Bkz. Kù82 Bkz. Kù28/MD
3302 3308
3303 3309
3304
3305 3310
3306 3311
970
-482- Merak etme be yârim
Gide gide yol buldum3312 Yine senin olaca÷ım
Yoluma güller koydum -488-
Nazlı yârin aúkına ùu yamaçta oturdu÷um3318
Az kaldı öleyazdım Tomurcuk gülü koktu÷um
-483- Unuttun mu be kız dostum
Sigaramı yandırdım, 3313 Bir yastıkta yattı÷ım
Pencereye kaldırdım, -489-
Nazlı yâr uyur iken Krepimi oyalayaca÷ım3319
Öptüm de uyandırdım. Görümceme yollayaca÷ım
-484- Ayıp olmasa yârim
Çi÷ köfteye yandım3314 Yazıp mektup yollayaca÷ım.
Yiye yiye usandım -490-
Cebime koyacaktım Krepi oyalayaca÷ım3320
Bakanlardan utandım Görümceme yollayaca÷ım
-485- Ayıpsa ayıp olsun
3315
Etli dolma piúirdim Mektup yazıp yollayaca÷ım
Görünce pek úaúırdım -491-
øftar vakti gelince Ak hase aldıralım3321
Çifte çifte aúırdım Rafa kaldıralım
-486- Gel yârim konaklara
Saçımı kıvıraca÷ım 3316 Gramofon çaldıralım
Kıvrıúık alıútıraca÷ım -492-
Kara gözlü yârimi ben Minareye çıkalım,3322
Bulgarca çalıútıraca÷ım Minareyi yıkalım;
-487- Kırcali’nin içinde
Yüklü÷ümü yuvaca÷ım3317 Birinci biz çıkalım.
Güne karúı duraca÷ım
3312 3318
3313 3319
3314 3320
3315 3321
3316 3322
3317
Bkz. Kù78 s.152.
971
-493- -498-
ùu tepeye çıkalım,3323 Avı vuralım, vuralım3328
Yazovire bakalım; Çaya köprü kuralım;
Söyle be yârim babana, Hepimiz bir olalım
Biz oraya kalkalım. Sosyalizmi kuralım.
-494- -499-
Mavi úalım al úalım3324 Harmana oturalım3329
Dünyayı dolaúalım Gazete okuyalım
Ahirete kalmasın Yolla bir úiúe koku
Dünyada kavuúalım Yavuklu tutunalım
-495- -500-
Arabayı koúalım,3325 Akúam oldu ne yapalım?3330
Çayır çimen aúalım, Lambaları yakalım
Sen ya÷mur ol, ben bulut, Çık mektebin önüne
Yâr iken kavuúalım. Rasotkalar3331 yapalım
-496- -501-
3326
Pencereden bakalım Mektupla konuúalım, 3332
Sular gibi akalım Hakiki yâr olalım;
Hepimiz bir olalım Doyulmaz hayat için
Sosyalizm kuralım Ölünce yaúayalım.
-497- -502-
Pencereden bakalım3327 Babam aldı al grep3333
Sular gibi akalım Anam aldı mor grep
Hepimiz bir olalım Bir de yâre söyledim
Yeni hayatı kuralım Çimen yeúil bir grep
Yâr yâr aman
3323 3328
s.151. s.152.
3324 3329
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. Rıza Mollov. age. s.97.
3330
s.17. Kù2/YD
3325 3331
Bkz. Kù28/MD Gezme, gezinti.
3326 3332
3327
3333
972
Ölürüm ayrılamam Havadan yıldız kaparım
-503- Mâni bilmeyen kızları
Sarı ipek bükerim3334 Kenefe çöndül yaparım.
Masurlara sararım -509-
Ben hamleci yârimi Gitme yârim yanarım3340
Fabrikada ararım. Günlerini sayarım
-504- On beú günde geçmezsen
Ben seherde a÷larım3335 Çıra olup yanarım
Derya gibi ça÷larım -510-
Bayram geçiyor iúte Kahveyi piúiririm3341
Gönlü Hakka ba÷larım Telveyi taúırırım
-505- Deseler yârim gelir
O benim muúadırım, 3336 Aklımı úaúırırım
Beline kuúadırım, -511-
Ben gelince evine, Çatıktır benim kaúım3342
Karını boúadırım. Ba÷lıdır benim baúım
-506- Bakmayın karılar bakmayın
Sarı sarı saçlarım3337 Ba÷lıdır benim baúım
Kıvrıúıyor uçlarım -512-
Gel sarılalım yatalım Mâni yedim úaútım,3343
Allanıyor kaúlarım Mâni kitabını sana açtım,
-507- Ben bir utangaç kız idim
3338
Aparım aparım Taze yüzümü sana açtım.
Havadan yıldız kaparım -513-
Senin gibi mâniciyi Mânici idim ben úaútım, 3344
Taúaraya ibrik yaparım. Mâni defteri açtım;
-508- Ben bir utangaç kızdım,
3339
Aparım aparım
3339
Bkz. Kù66
3340
Bkz. Kù80
3334 3341
3335 3342
3336 3343
3337 3344
3338
973
Sırrımı sana açtım. Dut filizi kırayım
-514-
Yârdan gelen selamı
3345
Gide gide yol aútım
Ceplerime koyayım
Kırmızı güle sataútım
-520-
Mana bulmayın yengeler
Ala karga olayım3351
Ben yavukluma kaçtım.
Palatkana3352 konayım;
-515-
Sen top oyna be yârim,
Gide gide yol aútım3346
Ben kaleci olayım.
Kırmızı güle sataútım
-521-
Mana bulmayın komúular
Ah bülbül olayım3353
Ben yârime sataútım.
Pencerene konayım
-516-
Geçen yolculara
Çeúmenin baúındayım3347
Nazlımı sorayım
On iki yaúındayım
-522-
Alamazsın sen beni
Ben bir altın parayım3354
Babamın baúındayım
Hem akım hem karayım
-517-
Hemen uygun görürsen
Bir yokuúun baúındayım3348
Yarın akúam varayım.
Ölüm kalım savaúındayım
-523-
Bana mezar yakıúır mı?
Tabaklarda hurmayım3355
Henüz on beú yaúındayım
Yeúil baúlı turnayım
-518-
Yârimden ayrılırsam
Ak hase aldırayım3349
Gençli÷ime doymayayım
Ta rafa kaldırayım
-524-
Gel yârim konaklara
Yârim yolunu sarayım3356
Gramofon çaldırayım
Gurbete yollayayım
-519-
Dut dibinde durayım3350
3350
Bkz. Kù40/YD
3351
s.155.
3345 3352
Bkz. Kù52/YD Çadırına.
3346 3353
Bkz. Kù52/YD Bkz. Kù54/MD
3347 3354
3348 3355
3349 3356
974
Bir úeylerin yok ise -530-
Bir mendil yollayayım Yünlü fistan giydim3363
-525- Baba boynumu e÷dim
Su içtim serinledim3357 Köy içinde sevgilim
Derde düútüm inledim Utandım söyleyemedim
Kitabı okuyunca -531-
Büyük sözler dinledim Sarı hırkamı giydim3364
-526- Baba boynumu e÷dim
Su içtim serinledim3358 Dün sabah yâri gördüm
Derde düútüm inledim Kendi kendimi yedim
Takvimi okuyunca -532-
Büyük sözü dinledim Kadı köyünde gezerdim3365
-527- Güzelleri süzerdim
Nar yedim, ayva yedim3359 Minnoú bize geldik de
Yâr, sana ben ne dedim Kaynanamı döverdim
U÷runa üç beú ayda -533-
Mumlar gibi eridim Sevdim seni be÷endim,3366
-528- Dayanıp sana güvendim,
Armudumu diúledim3360 Kaç yârdan vazgeçtim,
Sapını gümüúledim Verdi÷im sözden dönemedim.
Ben yârimin ismini -534-
Mendilime iúledim. ùu gidene erece÷im3367
-529- Pullu çevre verece÷im
Kiraz dalını e÷dim3361 Al beni götür yâre
Kirazını yemedim; Kendim gittim diyece÷im.
Allı gelin oldum da,
Mantı3362 fistan giymedim.
3357
Bkz. Kù40/YD
3358 3362
Bkz. Kù40/YD Manto.
3359 3363
3364
s.17. Bkz. Kù40/YD
3360 3365
3361 3366
3367
975
-535- Ne darıldın be gülüm
ùu gidene erece÷im3368 Ben gülüme ne dedim
Pullu mendil verece÷im Çürüsün benim dilim
Almasa da gidece÷im -541-
Aldı gitti diyece÷im Bahçe bahçe gezerim3374
-536- Bahçede mercan dizerim
Üzme beni mele÷im, 3369 Valla billa eniúte
Kaçma yaklaú göreyim, Ben ablamdan güzelim.
Seni gördüm göreli, -542-
Gülmez oldu yüre÷im. Arda boyunda kar ya÷ar3375
-537- Kar, duman kara ya÷ar
Kara santin yele÷im3370 Ürüsüne babacı÷ım
Seni sevdi yüre÷im Konsolosa gidelim
Sende beni seversen -543-
Serin dursun yüre÷im Altın yüzü÷üm var benim3376
-538- Parma÷ıma dar benim
3371
Gelirdim busen çiçe÷im Ölüm var ayrılık yok
ùaúırdım ne diyece÷im Öyle de kalbim var benim
Ah ettim vah ettim -544-
Yolunda ölece÷im Mendilim kara benim3377
-539- Yüre÷im yara benim
Ali’m Ali’m pak Ali’m3372 Kırk yapraklı deftere
Pamuk getir sat Ali’m Yazılmaz derdim benim
Yumuúak yorganlar içinde -545-
Uzan da yat Ali’m Asker yolu beklerim3378
-540- Günü gününe eklerim
Almalar dilim dilim3373 Sen yap yârim askerli÷i
Ben üç sene beklerim.
3368
Bkz. Kù40/YD
3369
Bkz. Kù28/MD 3374
Bkz. Kù52 /YD
3370
Bkz. Kù59/YD 3375
3371 3376
Bkz.Kù87/YD Bkz. Kù40/YD
3372 3377
Bkz. Kù82 Bkz. Kù80
3373 3378
Bkz. Kù78 Bkz.Kù59/YD
976
-546- Üstüne bal dökerim
Asker yolu beklerim,3379 Kaynanamın kahrını
Günü güne eklerim, O÷lu için çekerim
Sen yap yârim askerli÷i, -552-
Ben dönünce beklerim. Elimdedir keserim3385
-547- Ak yel gibi eserim
Hava sıcak terlerim3380 Partinin sayesinde
Birçok mâni derlerim Bugün serbest gezerim.
Davet verdim bu akúam -553-
Sizleri de beklerim Mavi etekli yârim3386
-548- Beyaz bilekli yârim
Sini sini úekerim3381 Beni bırakıp gitme
Üstüne bal dökerim Demir yürekli yârim
Davulcunun kahrını -554-
Mâni için çekerim Elim elekli yârim3387
-549- Santin yelekli yârim
3382
Mebalim ince benim Beni bıraktın gittin
Cümleden gonca benim Demir yürekli yârim
Baharda gurbete gitti -555-
Kıúın gelecek yârim Dere geçtikçe yârim, 3388
-550- Sular içtikçe yârim;
Ben tütünü iúlerim3383 Perçemlerin savrulsun,
Kloú fistan isterim Yeller estikçe yârim.
Kloú fistan üstüne -556-
Mektepli yâr isterim Dere geçtikçe yârim3389
-551- Sular içtikçe yârim
Sini üstünde úekerim3384 Perçemlerin savrulsun
3379
Bkz. Kù28/MD 3385
3380
3386
3381
3387
3382
3383 3388
Rıza Mollov. age. s.94, Mara Bkz. Kù28/MD; Hayriye Süleymanova,
Mihaylova. age. s.144. Emil Boev. age. s.46.
3384 3389
977
Sular içtikçe yârim Vay benim emeklerim
-557- Üç sene sevda çektim
Haremde gezen yârim, 3390 Çürüdü kemiklerim
Aynada dönen yârim; -563-
Partiyanın içine Kadifeyi dikerim3396
Beni de yazdır yârim. Yâr yolunu beklerim
-558- Mahpusta yata yata
Sırtındaki yele÷i, 3391 Çürüdü kemiklerim
Ben örmedim mi yârim? -564-
Baúkasına el attın, Mâni benim ezberim3397
Ben görmedim mi yârim? Kan a÷lıyor gözlerim
-559- Bir senedir görmedim
A benim bahtı yârim3392 Sevgilimi özlerim
Gönlümün tahtı yârim -565-
Yüzünde göz izi var Ben bir garip kuú idim3398
Sana kim baktı yârim Çimene konmuú idim
-560- Ne talihsiz baúım varmıú
Yeúil iplik bükerim3393 Sana gönül vermiúim
ùaúırıp da sökerim -566-
Ben bu gizli sevdayı ùu da÷ları yarayım3399
Bir yâr için çekerim Geç karúıma göreyim
-561- Senin gibi güzeli
3394
Ben bir yanar fenerim, Nasıl ele vereyim?
Hem yanar hem sönerim, -567-
Bekâr o÷lan bekârım, Evimin önündeyim3400
Kime olsa dönerim. Daha on beúimdeyim
-562- øster al ister alma
øndim dere beklerim 3395
3395
Bkz. Kù40/YD
3390 3396
3397
s.152. Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. agm.
3391
Mara Mihaylova. age. s.145. s.17.
3392 3398
Bkz. Kù40/YD; Rıza Mollov. age. s.64. Bkz. Kù40/YD
3393 3399
3394 3400
978
Babamın evindeyim. Genç birli÷inde üyeyim;
-568- Çık úosenin üstüne,
Kara erik dalındayım3401 Yâr oldu÷unu bileyim.
øncecik belindeyim -574-
Eller ne derse desin Bahçelerde öptü÷üm3407
Ben babamın evindeyim. Kara gözlü kekli÷im
-569- Sen orada dururken
Altını bozdurayım3402 Ben burada dertliyim
Gerdana dizdireyim -575-
øpek mendil de÷ilim Ayrıldım güler miyim? 3408
Cebinde gezdireyim Ayrılık diler miyim?
-570- Katlime ferman olsa
At mânini göreyim3403 Ben senden vazgeçer miyim?
Dön yüzünü göreyim -576-
Mânim mânine uyarsa Da÷lar baúında durdum3409
Aç koynuna gireyim. Yıldızlı para buldum
-571- Sen beni be÷enmezsen
Çanta dolu tüfe÷im3404 Ben daha iyisini buldum.
Ne gümlersin yüre÷im -577-
Ne saklı duruyorsun Le÷ene su koydum3410
Çık meydana göreyim Yâri evlenmiú duydum
-572- Evlenirse evlensin
3405
Dareyi gömbürdeyim Ben daha iyisini buldum.
Tepeyi inleteyim; -578-
Cahil misin be yârim. Yolları gözetir oldum3411
Ben seni ö÷reteyim Bak nazara durdum
-573- Bu Ramazan gelince
3406
Ak evlerde türbeyim,
3406
3401
3402 3407
Bkz. Kù78 / Bkz. Kù15/ YD Bkz. Kù40/YD
3403 3408
3404 3409
3405 3410
3411
979
ùükür huzurla durdum Nedir benim umudum;
-579- Bulgaristan geniúlik,
Okudum yazar oldum3412 Ben dengimi bulurum.
Davette gezer oldum -585-
Her gün börek istiyor Gittim gelemiyorum3418
Nefsime kızar oldum Yolu bilemiyorum
-580- Verirlerse giderim
Gide gide yol buldum3413 Mektup istemiyorum
Ak elime pul vurdum -586-
Sofya’da yârime Bahçelerde mor mordum3419
Telefon vurdum Yârin yüzünü gördüm
-581- Bana el salladı
Gide gide yol buldum3414 Ben de bakarak güldüm
Ak elime bal vurdum -587-
Sofya’daki yârime Ben seni aradım buldum3420
Bugün telefon vurdum. Sevdim sana huruldum
-582- Çok güzeller gördüm
Bulanıktım duruldum3415 Sana güvendi gönlüm
Davul çalıp yoruldum -588-
Türkiye takvimine Karanfil oylum oylum3421
Ben gönülden vuruldum Geliyor selvi boylum
-583- Selvi boylum gelince
Karanfil oylum oylum 3416
ùen olur benim gönlüm.
Geliyor orta boylum -589-
Orta boylum gelince Aúa÷ıdan gelirim3422
Burulur benim boynum Katlım büklüm
-584- Davuldur sırtımda yüküm
3417
Ben mektepte okudum,
3417
s.152.
3412 3418
3413 3419
Bkz. Mara Mihaylova. age. s.146. Bkz. Kù40/YD
3414 3420
3415 3421
3416 3422
980
Hey benim a÷am iki gözüm -595-
Sana da selamünaleyküm Da÷ı dumandır duman3428
-590- Ben senden ayrılamam
Büküm büküm3423 Ben senden ayrılırsam
Sırtımda davul yüküm Benim hallerim yaman
øúte geldim kapınıza -596-
Essalamü aleyküm Mektup saldım karadan,
-591- Da÷lar kalksın aradan,
Sırtımda davul yüküm3424 Hasret beni yakıyor,
Vermeyin peúin hüküm Kavuúmamız ne zaman? 3429
øki gözüm efendim -597-
Essalamü Aleyküm Samanlık dolu saman3430
-592- Efendim aman aman
Kalbi sarmıú hüzün3425 øki eli kınalım
Gece gibi gündüzüm Dü÷ünümüz ne zaman?
Bu ay bu yıl mı desem -598-
Mutlak gülecek yüzüm Mâni mâni man kelam3431
–N– Benden yâre çok selam
-593- A÷layıp gücenmesin
Davulumun ipi mercan3426 Ben de varaca÷ım bir zaman
Sine altında bu can -599-
Selim a÷am kahve içer Mâni mâni man kelam3432
Elindeki telli fincan Benden yâre çok selam
-594- øncinip gücenmesin
Dere dibinde harman,3427 Kavuúuruz bir zaman
Benim yârim kahraman;
Bu zamanda be yârim,
Cahilin iúi yaman.
3423 3428
3424 3429
3425 3430
3426 3431
3427 3432
s.154. s.175.
981
-600- Da÷lar kalksın aradan
Kahve içtim fincandan3433 Hasretlik beni yaktı
Her yanım mercandan Kavuútursun yaradan
Ben seni sevdim -606-
Hem yürekten hem de candan. Kahveyi piúirmeden,3439
-601- Köpü÷ünü taúırmadan;
Kahve içtim fincandan3434 ønsan gönül vermesin
Kenarları mercandan Düúünüp taúınmadan.
Ben seni seviyorum -607-
Hem yürekten hem candan Arda boyları bostan,3440
-602- Burası Bulgaristan;
Süpürgesi Tunca’dan3435 Bizim köyün kızları
Beli gayet inceden Giydi ipekli fistan.
Ben seni kıskanırım -608-
Yerdeki karıncadan Dere dibinde bostan3441
-603- Burası Bulgaristan
3436
Karanfilin alından Bulgaristan kızları
Koparmazlar dalından Hem don giyer, hem fistan.
Salih zengin cömerttir -609-
Zekât verir malından Kamçı boyunda bostan3442
-604- Burası Bulgaristan
Tayyare arkasından3437 Bulgaristan kızları
Gök bulut arasından; Hem don giyer hem fistan
Ne olacak be yârim -610-
Bir manto parasından Davulumun kenarı kaytan3443
-605- Kalmadı sırtımda mintan
Mektup yazdım karadan3438 Verin a÷alar beú on para
3433
Bkz. Kù59/YD 3439
Bkz. Kù40/YD; Hayriye Süleymanova,
3434
Bkz. Kù65/YD Emil Boev. age. s.12.
3435 3440
3436
3437 3441
3442
s.154. Rıza Mollov. age. s.98.
3438 3443
982
Alayım sırtıma mintan. Kırıldı on yerinden
-611- Kızılordu kurtardı
Dere kunduzuyum ben3444 Faúistlerin elinden
Sabah yıldızıyım ben -617-
Sevenler beni sever ønce i÷ne kalemden3450
Partizan kızıyım ben. Ne bakarsın haremden
-612- Be÷enmiúim gitmiúim
Kasabaya varan ben3445 Laf istemem âlemden.
Dolma kalem alan ben -618-
Rüútiyenin içinde Dereden gel dereden3451
Birincilik alan ben Ne getirdin Hülbe’den3452
-613- Babam dü÷ünümü kesmiú
Kasabaya varan ben3446 Kız sefası sürmeden.
Dolma kalem alan ben -619-
Rüútiyenin içinde Ayrıyım gözlerinden3453
En birinci olan ben O tatlı sözlerinden
-614- Bana tezce gelirsen
Mânici baúıyım ben, 3447 Öperim gözlerinden
Cevair taúıyım ben; -620-
Sen bana bir mâni atsan Güzel basma yeniden3454
Ölünce taúırım ben. ùimdi geldim de÷irmenden
-615- Dün akúam mektup geldi
3448
Mânici baúıyım ben Kırcali’den yârimden
Cevahir taúıyım ben -621-
Bana derdini anlattı Mendil mendil mendilden3455
Yârin sırdaúıyım ben Ben anlamam o dilden
-616-
Ayna düútü elimden3449 3449
3450
Bkz. Kù52/YD
3444 3451
3445 3452
Rıza Mollov. age. s.91. Filibe kentinin halk a÷zındaki söyleniú
3446
Mara Mihaylova. age. s.145. úeklidir.
3447 3453
3454
3448 3455
983
Yüre÷im kan a÷lıyor -627-
Nazlı yârin derdinden Ah hazırın hazırın3461
-622- Ben anneme acırın
Ak tren kara tren3456 Anam beni sorarsa
Odur yâri götüren Ben Bursa’da macırın
Götürürse götürsün -628-
Odur beni bitiren. Henüz on beú yaúındasın3462
-623- Sen sevdanın baúındasın
Dereden geçerken3457 øçerler su gibi seni
Aya÷ıma battı diken Çünkü paúa karúısındasın
Ben seni sevdim yârim -629-
Üniversite okurken Taú üstüne yatmasın3463
-624- Taú beline batmasın
Ellerimde eldiven3458 Cahil misin be yârim?
Dertlerimi bildirmen Neden mektup atmazsın?
Bir mektuptan içeri -630-
Yârimi gücendirmen Kara kazan kaynamasın3464
-625- Altın kilit oynamasın
Çaya varacak mı sandın?3459 Asker oldum gidiyorum
Çayda kalacak mı sandın? Nazlı yârim a÷lamasın.
Sen beni bırakıp da, -631-
Kapıda kalacak mı sandın? Fistanlarım asılsın3465
-626- Asılsında kasılsın
Hoú geldiniz akın akın3460 Bir haftadır görmedim
Dü÷ünümüz pek de yakın Görmeyeli nasılsın.
Kızımızın ellerine -632-
Severek kına yakın Kırcali’ye giderken,3466
Aya÷ın sıkılmasın,
3461
3456 3462
3457 3463
3458 3464
3459 3465
3460 3466
984
Bu eller yazı yazsın Tamam, bana kararsın.
Canımız sıkılmasın. -638-
-633- Yükseklere aúmayın3472
Altın diúim kanasın3467 Kötüye yanaúmayın
Sevda bana yarasın Eller ne derse desin
økimizin sevdası øyilikten úaúmayın
Bir kazanda kaynasın -639-
-634- Maneci baúı mısın?3473
Kamyon haydayamazsın3468 Cevair taúı mısın?
Zavoy aldıramazsın Sana bir mane atsam,
Güzel bulursun ama Cebinde taúır mısın?
Bana uyduramazsın -640-
-635- Mânici baúı mısın?3474
Karanfil olacaksın3469 Cebrail taúı mısın?
Sararıp solacaksın Sana bir mâni versem
Ben müftüye danıútım Ölünce taúır mısın?
Sen benim olacaksın -641-
-636- Mânici baúı mısın?3475
Karanfil olacaksın3470 Cevahir taúı mısın?
Sararıp solacaksın Bir mânicik yollasam
Ben babanla tanıútım Cebinde taúır mısın?
Sen benim olacaksın -642-
Alıp kaçaca÷ım seni Mânici baúı mısın?3476
Kız benim olacaksın Cevahir taúı mısın?
-637- Sana bir mâni atsam
Armut dalında sararsın3471 Kalbinde taúır mısın?
Yârim beni sorarsın
Ne büyüksün ne küçüksün
3472
Bkz. Kù40/YD
3473
3467
Bkz. Kù78 s.176.
3468 3474
Bkz. Kù80 Bkz. Kù28/MD
3469 3475
Ömer Osman Erendoruk. age. s.163. Bkz. Kù10
3470 3476
Bkz. Kù40/YD Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. agm.
3471
Bkz. Kù69/YD s.17.
985
-643- On beú yaúında çakır gözlüm
Mânici baúı mısın?3477 Sensin e beni anlatan
Cevahir taúı mısın? -649-
Sana name yollasam Ha alçaktan alçaktan3483
Baúında taúır mısın? Balık yenmez kılçıktan
-644- Benim yârim mektepli
Mânici baúı mısın?3478 Çanta ördüm boncuktan
Cevahir taúı mısın? -650-
Bir mektup yazıp yollasam Da÷ların baúı duman3484
Cebinde taúır mısın? Bugün halimiz yaman
-645- øftarda çok yemiúiz
Bahçelerde nar mısın?3479 Yok mu bana acıyan?
Sen beni anar mısın? -651-
Ben aklıma geldimin Mevla’dan geldi ihsan3485
Ah sevgilim a÷lar mısın? Zor iúler ola asan
-646- Sevindirir bizleri
3480
Çi÷dem çukurda mısın? Hoú geldin ya Ramazan!
Aklık yumurta mısın? -652-
Kızlar seyrana çıkmıú, Dereye vurdum kazan3486
Yârim, sen burda mısın? Mollam eder ezan
-647- Ben mollamın aúkına
Armut versem yer misin?3481 Tutmadım Ramazan
Dadını bilir misin? -653-
Ben karúına geldinen Göz aydın hepimize3487
“Ah yavuklum” der misin? Mübarek günler bize
-648- On bir ayın sultanı
Ben gece geçtim da÷lardan3482 Hoú geldin ya Ramazan!
Üzüm yedim ba÷larından
3477
Bkz. Kù40/YD
3478 3483
Bkz. Kù67 Rıza Mollov. age. s.93.
3479 3484
3480 3485
3481 3486
3482 3487
986
-654- Huzur verir insana
ølk on günü ma÷firet3488 Hoú geldin ya Ramazan!
Ortası ise rahmet -660-
Sonunda vardır cennet Mevla’nın ihsanısın3494
Merhaba ya Ramazan! Ayların sultanısın
-655- Dertlerin dermanısın
ønan seni özledik3489 Hoú geldin ya Ramazan!
Yollarını gözledik -661-
Elhamdülillah dedik Ne kadar çok özledik3495
Hoú geldin ya Ramazan! Yolunu hep gözledik
-656- Sabrımızı gizledik
Kadir gecesi kârdır3490 Hoú gedin ya Ramazan
Bin ay sevabı vardır -662-
Merhamet saçan yârdır On bir ayın sultanı3496
Hoú geldin ya Ramazan Hoú geldin ya Ramazan
-657- Nur kapladı cihanı
3491
Kalbimiz nurla dolsun Hoú geldin ya Ramazan
Oruçtan da feyz alsın -663-
Bize mübarek olsun Safa geldin izzetle3497
Hoú geldin ya Ramazan! Sayılamaz nimetle
-658- Müminlere rahmetle
Kalbimiz nurla dolsun3492 Merhaba ya Ramazan!
Oruçtan feyz olsun -664-
Size mübarek olsun Seni çok özlemiútik3498
Merhaba ya Ramazan! Merhaba ya Ramazan
-659- Yolunu gözlemiútik
Kavuútuk Ramazana3493 Merhaba ya Ramazan!
Ne de büyük ihsana
3488
Bkz. Kù40/YD
3489 3494
3490 3495
3491 3496
3492 3497
3493 3498
987
-665- Günahın örtüsüydü
Mevla’dan geldi ihsan3499 Elveda ya Ramazan
Zor iúler ola asan -671-
Sevindirir bizleri Kavuútuk Bayrama3505
Hoú geldin ya Ramazan! Ne de büyük ihsana
-666- Huzur verir insana
Mevla’nın ihsanısın3500 Elveda ya Ramazan
Ayların sultanısın -672-
Dertlerin dermanısın Malın varsa hayreyle3506
Hoú geldin ya Ramazan! Derdin varsa sabreyle
-667- Bayram geldi úükreyle
Müminlerin bayramı3501 Elveda ya Ramazan
On bir ayın sultanı -673-
Hakkın bize fermanı Müminler sana hayran3507
Merhaba ya Ramazan! Bekleriz seni her an
-668- Yarın yapalım Bayram
3502
Müminlerin yüzü güldü Elveda ya Ramazan
Eve bereket geldi -674-
Kalplerden pası sildi Ne de güzel diyorduk3508
Merhaba ya Ramazan! Camiye gidiyorduk
-669- Teravih kılıyorduk
Büyük nimet ondaydı3503 Elveda ya Ramazan
Nice hikmet ondaydı -675-
Bolca rahmet ondaydı Günahın olsa yı÷ın3509
Elveda ya Ramazan Yine de ona sı÷ın
-670- Gazabından fazladır
Gönüllerin süsüydü3504 Rahmeti Allah’ın
Müminin nefesiydi
3499
Bkz. Kù40/YD
3500 3505
3501 3506
3502 3507
3503 3508
3504 3509
988
-676- Ben seni seviyorum
Davulcu piúkin misin?3510 Hiç haberdar de÷ilsin
Sel gibi taúkın mısın? -682-
Böyle mâni mi olur? Karanfilsin, tarçınsın3516
Söyle sen úaúkın mısın? Neden böyle hırçınsın
-677- Ne güzelsin ne çirkin
Karanfil biçim biçim3511 Birazcık geçkinsin
Yanıyor benim içim -683-
Âlemler bana düúman Veren eller dert görmesin3517
Yâri sevdi÷im için Allah çok bereket versin
-678- Bu yıl geldi geçiyor
Ba÷a vardım yâr için3512 Gelecek yıla yine gelsin
Gül kopardım yâr için -684-
Anneler kız büyütmüú Bahçelerde gezersin3518
Delikanlılar için Mavi boncuk dizersin
-679- Pek çoklardan âúıktık
ùehrimizin altı ekin 3513
Niçin sözden dönersin?
Aldırdım elindekin -685-
Gelen halimi sorar Bahçelerde gezersin, 3519
Hiç bilmez gönlümdekin Al kiraza benzersin,
-680- Sen benim sevgilimsin,
Çınarın dibi derin3514 Neden beni üzersin.
Gölgesi gayet serin -686-
Zengin fakir demeyin ømansız ölmeyesin3520
Ya÷lı börekler verin Dert bela görmeyesin
-681- Dilerim cennetlik ol
Salkım sö÷üt de÷ilsin3515 Ateúe girmeyesin
Yel estikçe e÷ilsin
3510
Bkz. Kù40/YD
3511 3516
3512 3517
3513 3518
3514 3519
3515 3520
989
-687- Sen beni unutmuúsun
ømansız ölmeyesin3521 Sen beni unutalı
Dert bela görmeyesin Yeni yuva tutmuúsun
Dilerim cennetlik ol -693-
Cehennem görmeyesin Armut dalında olsun3527
-688- Dalında bülbül olsun
Dönerler úöyle dursun3522 Ona da bak sevgilim
Çay içmeye ne dersin Onun da yâri olsun
Bugün yine çok doyduk -694-
Allah bereket versin Martavalım mal olsun3528
-689- Koynu dolu kil olsun
Daveti çok seversin3523 Kime çıkarsa çıksın
Sahurda börek yersin Yârim, eúim kül olsun
Beni de ça÷ırırsan -695-
Allah ömürler versin Martavalım mal olsun3529
-690- ùartıvalım úal olsun
3524
Sevgilim ne durursun, Kimin evvel çıkarsa
Çalıú, hamleci olursun; Koynu dolu mal olsun
Beni candan seversen, -696-
Mektup ile konuúursun. Ateú yansın kül olsun3530
-691- Düúman gözü kör olsun
Neden böyle uyursun3525 Yârime düúman bakanlar
Çalıúmadan durursun Yansın yansın kül olsun.
Tutmazsan orucunu -697-
Ahirette sorulursun Kalbiniz nurla dolsun3531
-692- Oruçtan da feyz alsın
Erik misin dut musun?3526 Bu úerefli ayınız
Size mübarek olsun
3521
Bkz. Kù40/YD
3522 3527
Bkz. Kù40/YD Kù69/YD
3523 3528
3524 3529
Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age. Bkz. Kù81 Hıdırellezde demetler
s.152. kazandan çekilirken söylenir.
3525 3530
3526 3531
990
-698- Haberim yok o iúten
Su serptim serin olsun3532 Burmalarım döküldü
Mezarım derin olsun Elli dirhem gümüúten
Dünyada gidemedim R
Ahirette yerim olsun -704-
-699- Bahçelerde kiraz var3538
Sofranda fakir olsun3533 Biz kalplerde biriz yâr
Taba÷ı çukur olsun Baúkasına gidersen
Karnı doyduktan sonra Olsun bana dünya dar
Duayı okur olsun -705-
-700- Karanfilim úu da÷lar3539
Allah kolaylık versin3534 Yırak kaldı bu da÷lar
øftara börek gelsin Gurbette yâri olan
Oruç tutan müminin Yaú a÷lamaz kan a÷lar
Orucu kabul olsun -706-
-701- Da÷dan indi kuzular3540
Su serptim serin dursun3535 Karalandı yazılar
Mezarım derin olsun Hıdrellez gelir gelmez
Dünyada olamadın sevgilim Gönlüm seni arzular.
Ahirette benim olursun. -707-
-702- Kıúın da÷ı duman sarar,3541
Ekme÷i unu hastan3536 Kuú kendine yer arar,
øç úerbet gümüú tastan Karúımda dur sevgilim
Bugün Hıdrellez, gülüm Ayrılan sonra a÷lar.
Gönlünü kurtar yastan! -708-
-703- Uzun uzun tahtalar,3542
øndim alçak yemiúten3537 Gelir geçer haftalar;
3538
3532
Bkz. Kù40/YD
Bkz. Kù78 3539
3533
Bkz. Kù40/YD 3540
Hıdrellezde da÷lara çıkarken söylenen
3534
Bkz. Kù40/YD bir mânidir. Bkz. Osman Aziz. age. s.40.
3535
Bkz. Kù59/YD 3541
Bkz. Kù40/YD
3536
Osman Aziz. age. s.40. 3542
3537
991
Kahırlanma sevgilim, -714-
Ucuzladı mantalar3543 Utansın tutmayanlar3549
-709- Sahura kalkmayanlar
Kara tavuk kestiler3544 Sonra piúman olacak
Kanadından astılar Teravih kılmayanlar
Gazeteye bastılar Âlem rahmetle dolar3550
-710- Kalplere neúe salar
Kara tavu÷u kestiler,3545 Mevla’mız çok yücedir
Kanadından astılar; Günahları ba÷ıúlar
Yedi günlük yârimi -716-
Gazeteye bastılar. Kara kara kazanlar3551
-711- Kara yazı yazanlar
Kara tavu÷u kestiler3546 Cennet yüzü görmesin
Kanadından astılar Aramızı bozanlar
Üç aylık güveyi -717-
Gazeteye bastılar Sıra sıra kazanlar3552
-712- Kara yazı yazanlar
Çay boyunda kavaklar3547 Evlat yüzü görmesin
Dibinde mor zambaklar Beni yârdan ayıranlar.
Bizim Bulgaristan’da -718-
Savrulur al bayraklar Gül için bülbül a÷lar3553
-713- Derdi sinemi da÷lar
Yüksek yerde yatarlar3548 Benim gibi mecnunun
Deste çiçek atarlar Mekânı olsun da÷lar
Hele bak davulcuya Fakir kızlar bizim olsun
ùimdi bahúiú atarlar Zengini alsın a÷alar
3543
Mantolar. 3549
3544
3550
3545
3551
s.150. Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. agm.
3546
Bkz. Kù40/YD s.18.
3552
3547
Rıza Mollov. age. s.92. Bkz.Kù63/YD
3548 3553
992
-719- Ceviz dalını hırgalar
Uzun uzun kazanlar,3554 ùu Kestene’nin kızları
Kara yazı yazanlar, Yüz bini hırgalar.
Cennet yüzü görmesin, -725-
Aramızı bozanlar. Köprü altında kazlar3560
-720- Kazlar orada yazlar
Kara kara kazanlar,3555 Dizilmiúler karúıma
Kara yazı yazanlar; Tombul memeli kızlar
Cennet yüzü görmesin, -726-
Aramızı bozanlar. Köprü altında kazlar3561
-721- Karpuz memeli kızlar
ùu da÷lar ulu da÷lar3556 Memelerinden ısırsam
Gölgesi sulu da÷lar Anne diúlerim sızlar
Buz gibi suyun içtim Bu akúam gelmezsem
Ah da÷lar ulu da÷lar Darılmayın be kızlar
-722- -727-
3557
A da÷lar ulu da÷lar Mektup üstünde pullar,3562
Etrafı sulu da÷lar Sevgilim mektup yollar;
Gitti yârim gelmedi Dua edin komúular,
Kalbim durmadan da÷lar Kavuúsun hasret kullar.
-723- -728-
Kırcali’de hancılar3558 Ambar altında saplıca3563
Üstünde boyacılar; Kızlar bakar saklıca
ùimdi kızlar kesimci, Bakarlarsa baksınlar
Yaúasın dükkâncılar. Davuluma çevre taksınlar.
-724- -729-
Kara kara kargalar3559 Beyaz beyaz tavuklar3564
Oluklara yumurtlar
3554
Bkz.Kù28/MD
3555 3559
Kù54 / MD; Kù87/YD; Kù80/78 Hayriye Mara Mihaylova. age. s.143.
3560
Süleymanova, Emil Boev. age. s.144. Bkz. Kù40/YD
3556 3561
3557 3562
Bkz. Kù80 Kù87/YD
3558 3563
Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age. Bkz. Kù66
3564
s.150. Bkz. Kù16 /YD
993
Herkes yârin yanlarında -735-
Benim yârim uyuklar. Evin önünde pınar3571
-730- Elimi soksam donar
Uzun uzun kavaklar3565 Kulaklarım çınlıyor
Yârim úeker ufaklar Acep yârim mi anar
Top zülüfün altında -736-
Elma gibi yanaklar Evimin altında pınar3572
-731- Elimi soksam donar
Uzun uzun kamıúlar,3566 Ne kız sardım ne gelin
Ucunu boyamıúlar; Yüre÷im ona yanar
TES’te3567 iúçi yapmıúlar. Ev ardında mum yanar3573
-732- O çocuk orda ne arar?
Evin ardında urganlar3568 Girmiú otuz yaúına
Kesiliyor kurbanlar On beúinde kız arar
Hiç darılma be yârim -738-
øúleniyor yorganlar. Mezar mezara bakar,3574
-733-
Mezarda o÷lum yatar.
Evin altında kantar3569
O÷lumun yavuklusu,
Kantar belimi tartar
Mezara çiçek asar.
Bir gün babamda dursam
-739-
Yedi yıl ömrüm artar.
Erkenden yola çıkar3575
-734-
Mâni su gibi çıkar
ønsanlar oruç tutar3570
Açlık göze görülmüú
Gönüller hep bir atar
ùaúırmıú bana bakar
Sevinir hep müminler
-740-
Allah diyenler artar.
Mâni mâni man açar,3576
3565
Bkz. Kù40/YD
3566 3571
Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age. Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. agm.
s.157. s.18.
3567 3572
Termik Elektrik Santralinde. Bkz. Kù40/YD
3568 3573
3569 3574
3570 3575
994
Mâni bilmeyen kaçar; Kaçmaya hazırlanır
Gelin, kızlar mâni söyleyelim Topal tabanı ya÷lar
Hangimiz üstün çıkar? -746-
-741- Sanma boúa kol sallar3582
øki uyar bir uyar3577 Bahúiúe davul çalar
Boyu boyuma uyar Ayıp de÷il efendim
Bir çivit güvercini Bal tutan parmak yalar
Ayırmaya kim kıyar -747-
-742- Davulcu eve dalar3583
Sa÷ır fısıltıyı dinler3578 Bahúiú der, davul çalar
Kör geldi diye inler Ecdattan kalma sözdür
Ayaksızla elsiz de Bal tutan parmak yalar
Karúı karúıya oynar -748-
-743- Kaleden uzak pınar3584
Yüklük üstünde kantar3579 Elimi soksam donar
Kantar elimi tartar; Sahura kalkamadım
Benim de var bir yârim Yüre÷im ona yanar
Deseneye sekretar. -749-
-744- Yüre÷inde hasret var3585
Evin önünde kantar,3580 Her iúte bir hikmet var
Kantar elimi tartar; Bir ay aç kalınca
Benim de var bir yârim Sonunda bol nimet var
Partiyada sekretar. -750-
-745- Pilavın kokusu var3586
Çıplak giyecek der a÷lar3581 Mânimin arkası var
Elsiz çıpla÷ı ba÷lar Bahúiúimi yollayın
Gözümün arkası var
3576
Kù54/MD; Hayriye Süleymano÷lu
Yenisoy. agm. s.17.
3577
Bkz. Kù79
3578
Bkz. Kù40/YD
3579 3582
3583
3580 3584
3585
3581 3586
995
-751- Kalk gidelim bahçeye
Cebimin a÷zı dardır3587 Toplanacak erik var
øçinde úeker vardır -757-
Sabreyle aman gönül Anne benim iúim var,3593
øftara neler var Çorabımda úiúim var.
-752- Uzak uzak yerlerde
øki tepsi balım var3588 Aynı boyda eúim var.
Birini yesem biri var -758-
øki tane yârim var Anne benim iúim var3594
Biri ölse biri var Çorabımda úiúim var
-753- Rüútiye mektebinde
Bo÷azlarımda altın var3589 Kara gözlü eúim var
Altın sende hakkım var -759-
Uzak uzak yerlerde ùu armudun dalı var3595
Hasret yârim var. Ortasında çalı var
-754- Kasabada köyde gezdim
3590
Kadife yorganım var Benden de sevdalı var
Elimde fermanım var -760-
E÷er yârim gelirse Da÷ baúında izim var3596
Kara göz kurbanım var Cilveli de gözüm var
-755- Gel beriye sevgilim
Mendilimde kare var3591 Sana bir çift sözüm var
Yüre÷imde yâre var -761-
Ne öldüm ne kurtuldum Ellerimde ellik var3597
Ne derdime çare var Kollarımda kolluk var
-756- Elleúmeyin siz bana
Anam anam neler var3592 Bu zamanda birlik var
Ellerinde güzel var
3587
Bkz. Kù40/YD
3588 3593
3589 3594
3590 3595
3591 3596
3592 3597
996
-762- -767-
Ev altında kuyu var3598 Gönül sevmiyor ihtiyar3603
Buz gibi de suyu var Sevenler olsun bahtiyar
Yâr buradan geçecek Bizim köyün kızlarından
Servi gibi boyu var Herkese olmaz yâr
-763- -768-
Evin ardında erik var3599 Derelerde naneler3604
Yapra÷ında delik var Ayrı ayrı haneler
Murgadam’ın kızlarına Sevgiliye kavuúmak
Tülke tülke belik var Ayıp mıdır anneler?
-764- -769-
Hollukta tavuk var3600 Elsiz dilsizi döver3605
Kanadında kırık var Dilsiz sa÷ıra söver
Ben seni alırım Kör de bunları gözlemiú
Cilveli hanım Topal da kaçmıú me÷er
Göbe÷inde bozuk var -770-
-765- Meúe meúeye benzer,3606
Ellerimde ellik var,3601 Meúe úiúeye benzer,
Kollarımda kolluk var; Sizin köyün çocukları,
Gel yârim konuúalım Kambur meúeye benzer.
Bu merakta birlik var. -771-
-766- Kaya kayaya benzer3607
Elifin hecesi var3602 Kayada keklik gezer
Gündüzün gecesi var Bizim köyün kızları
Gelinlerin kocası var Çılgın bülbüle benzer
Genç kızların nesi var? -772-
De÷irmen sala benzer3608
Gö÷üsler turunca benzer
3598
Bkz. Kù40/YD 3603
Bkz. Kù40/YD
3599
Bkz. Kù78 3604
Bkz. Kù59/YD
3600
Bkz. Kù40/YD 3605
Bkz. Kù40/YD
3601
Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age. 3606
Bkz. Kù28/MD
s.156. 3607
Bkz. Kù40/YD
3602 3608
997
Güzel kızın benleri Evine hasta gider
Erimiú bala benzer -778-
-773- Ba÷dat’a paúa gider3615
Ramazan geldi gider3609 Yanıklar köúke gider
Bırakmaz kalpte keder Amir kızı sevenin
Hakkın rahmeti boldur Eme÷i boúa gider
Sayısız ihsan eder -779-
-774- Dere boyu düz gider3616
Ramazan gelir gider3610 Bir kınalı kız gider
Bırakmaz kalpte keder O kız yolunu úaúırmıú
Hakkın rahmeti boldur ønúallah bize gider
Sayısız ihsan eder -780-
-775- Dere tepe düz gider3617
Ekine ayaz derler3611 Bir kınalı kız gider
Güzele beyaz derler O kız yolun úaúırmıú
Kime desem sevgimi ønúallah bize gider
Bu dert sana az derler -781-
-776- Dere tepe düz gider3618
Uzun uzun úoseler,3612 Allı pullu kız gider
Yârim úosede iúler; O kız yolu úaúırmıú
Gezme yârim úosede, ønúallah bize gider
øreyiz 3613 seni ezer. -782-
-777- Ak günlerim ak geçer,3619
Karanfil deste gider3614 Gök günlerim gök geçer,
Kokusu dosta gider Konuúamam seninle,
Yârini göremeyen Gönlünden neler geçer.
3609
Bkz. Kù40/YD
3610
Bkz. Kù40/YD
3611
Bkz. Kù40/YD
3612 3615
3616
3613 3617
Otobüs. Bkz. Kù7
3614 3618
3619
s.17. Bkz. Kù28/MD
998
-783- -788-
ùoseden kamyon geçer Sınır üstünde eller3626
Yârim ırakı içer; Bize halk genci derler
Ö÷len poútalarında3620 Sosyalizm kurmaya
3621
Yârim minaya geçer Çalıúalım, ey gençler!
-784- -789-
Mâni mâni man açar,3622 Siyah saçı örmezler,3627
Mâni bilmeyen kaçar; Seni bana vermezler,
Gelin, kızlar mâni söyleyelim Gel beraber kaçalım
Hangimiz üstün geçer? Karanlıkta görmezler.
-785- -790-
Akúam olunca izler3623 Elimde dolma biber3628
Gönlüm bu derdi gizler Pastalar gelir gider
Yârimi gurbet almıú Kara gözlü yârimden
Yahut engin denizler Ne mektup var ne haber?
-786- -791-
3624
Açıldı ba÷da güller Masa üstünde güller3629
Figan eder bülbüller Bülbül yuvada inler
Ramazan boyunca Benim gönlümde sensin
Meth eyledi hep diller Senin gönlünde kimler?
-787- -792-
Bahçede açar güller,3625 Bahçelerde naneler3630
Üstünde öter bülbüller; Ayrı düútü haneler
Söyle sevgilim, söyle, Mektubuna yaz yârim
Geliyor o úen günler. Yanık yanık mâniler
3620
Posta arabasında.
3621
Maden oca÷ı.
3622 3626
Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age. Rıza Mollov. age. s.90.
3627
s.176. Kù54/MD
3623 3628
3624 3629
3625 3630
Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age. Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. agm.
s.157. s.17.
999
-793- Diplerinde úehitler,
Dizi dizi turnalar3631 Güzelleri seviniz
Kız oturmuú un eler Öyle diyor yi÷itler.
Yârim mektuplar yazmıú -799-
Yanık yanık mâniler Evimin önünde úefler3638
-794- ùefleri çekmiú cedler
ùu karúıda kuleler3632 Güzel kızlar geliyor
Kız oturmuú un eler Yol veriniz yi÷itler
Keten gömlek ba÷ında -800-
Baú kaldırmıú memeler Bu aya sultan ay derler3639
-795- Kaymak ile baldan yerler
Geldi mübarek günler3633 Ezelden âdet kılınmıú
Sevindi insi cinler Davula bahúiú verirler
Kalkıp ibadet eder -801-
Sahur vakti müminler Herkes sabırla bekler3640
-796- Zayi olmaz emekler
Buna sultan ayı derler 3634
øftara geliyoruz
Kaymakla baldan yerler Hazırlansın yemekler
Çok eski bir âdettir -802-
Bana bahúiú verirler Balkanda gezen erler,3641
-797- ùimdi dünyaya geldiler;
Ev ardında kirezler3635 Felek döndü tersine,
Acı diye yemezler Hitler’i öldürdüler.
Kasaba askerine -803-
Otpuskalar3636 vermezler Ev altında kirazlar3642
-798- Niçin meyve vermezler
Su dibinde sö÷ütler,3637 ùimdiki zaman kızları
Bekâr hali bilmezler
3631
3632 3638
3633 3639
3634 3640
3635 3641
3636
øzin. s.152.
3637 3642
1000
-804- Gök entarin dar mıdır?
Dere dibinde evler3643 Ben sana yanıyorum,
Evlerde oturur beyler Hiç haberin var mıdır?
Karúısında durayım -810-
Âúı÷ım mâni söyler Entarisi al mıdır?3649
-805- Hep yedi÷in bal mıdır?
Hey Münevver, Münevver3644 Do÷ru söyle be yârim
Gül dibine geliver Bende merakın var mıdır?
Sana niúan gelirse -811-
Niúanlıyım deyiver Sokak yolu dar mıdır?3650
-806- Çamurlu ve kar mıdır?
Davulcu sokak gezer3645 øftara gel diyorlar
Güzel mâniler düzer Hep aslı var mıdır?
Bahúiú verecekleri -812-
ùöyle bakınca sezer Sokak yolu dar mıdır?3651
-807- Minaresi var mıdır?
ùu giden kayık mıdır? 3646
øftara kalk diyorlar
Yelkeni yayık mıdır? Hep aslı var mıdır?
Yârim gitti gurbete -813-
A÷lamak ayıp mıdır? Dere baútan bulanır3652
-808- Gönlüm da÷ı dolanır
Su gider kara mıdır?3647 Al be yârim sevdanı
Yele÷i sarı mıdır? Buna can mı dayanır?
Önünde kocası yok -814-
Acep dul karı mıdır? Cuma gecesi uludur3653
-809- Hem gecenin gülüdür
Ak entarin var mıdır?3648 Cuma gecesi gün ile
Müminlerin bayramıdır
3643
Bkz. Kù40/YD
3644
3645 3649
3646 3650
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. s. Bkz. Kù40/YD
3651
176. Bkz. Kù40/YD
3647 3652
3648 3653
Kù69/YD Bkz. Kù40/YD
1001
-815- -820-
Hoúafın suyu boldur3654 Aúkım gayet yamandır3659
Bir kepçe daha doldur Ci÷erlerim dumandır
Sahura köfte varmıú Sensiz bana bu dünya
Ne olur erken kaldır Karanlık bir zamandır
-816- -821-
Ak koyun kuzuludur3655 Köylü kızı çardaktadır3660
Gözleri süzülüdür Berrak su bardaktadır
Bekletmeyin efendim Gönlüm üzgün, kalbim boú
Dizlerim sızılıdır Benim yârim uzaktadır
-817- -822-
Mendilim turalıdır3656 Kasım A÷am yan yatar3661
Sevgilim buralıdır Cebinde altın úakır
Geçme kapım önünden Birini bana verirse
Yüre÷im yaralıdır Gülerim hakır hakır
-818- -823-
3657
Mendilim turalıdır Gül dibinde ak bakır3662
Sevgilim buralıdır Ayúe’m gözlerin çakır
Geçme kapım önünden Bakın bizim Ayúe’ye
Yüre÷im yaralıdır Oynuyor úakır úakır.
-819- -824-
Aúkım gayet yamandır3658 Bülbülü bahar a÷latır3663
Ci÷erlerim dumandır Âúı÷ı a÷alar a÷latır
Sensiz bana bu dünya Ben bu fele÷e neyledim
Karanlık bir zamandır Beni her an a÷latır
-825-
3654
Bkz. Kù40/YD. Kaynak kiúinin Mâni
Defterinde bu mâninin bir baúka varyantı úu Akúam pide alınır3664
úekildedir: “Hoúafın suyu boldur/Bir kâse
daha doldur/Züfüre (Sahura) köfte varmıú/ Teravihler kılınır
Ne olur erken kaldır.”Mâninin bu varyantı,
3659
kaynak kiúi tarafından Makedonya Bkz. Kù54 /MD
3660
Türklerine ait gösterilmiútir. Bkz. Kù40/YD
3655 3661
3656 3662
Kù87/YD; Rıza Mollov. age. s.45. Osman Aziz. age. s.40.
3657 3663
3658 3664
Bkz. Kù54 /MD Bkz. Kù40/YD
1002
Sahura kalkmak için Cilvesinden bellidir
Her gün davul çalınır -831-
-826- Gökte yıldız ellidir3670
Mümini gören tanır3665 Ellisi de bellidir
Ayran ise sulanır Bizim köyün kızları
Oruç tutmayıp yiyor Cilvesinden bellidir
ønsan biraz utanır -832-
-827- Diúleri var incidir,3671
Salih olan seçilir3666 Güzellerin dincidir,
Gök kapısı açılır Benim nazlı sevdi÷im,
Oruçlunun üstüne Her yerde birincidir.
Ne rahmetler saçılır -833-
-828- Bahçelerde üzümdür3672
Gök kapısı açılır3667 Diplerinde izidir;
Salih kullar seçilir Gel konuúalım yârim.
Oruçlunun üstüne Bugün dünya bizimdir.
Ne rahmetler saçılır -834-
-829- Ala kuúak beldedir,3673
Gül dikende katlanır3668 Saçakları yerdedir,
Arı onda saklanır Dünya dolu yâr olsa,
Madem bana yâr olacak Yine kalbim sendedir.
Neden benden saklanır -835-
Gülü seven âúıklar Sahur vakti emindir3674
Dikenine katlanır Hoúaf suyu serindir
-830- Aman eli çabuk tut
Gökte yıldız ellidir3669 Yetimi sen sevindir.
Ellisi de bellidir
On beúinde kızlar
3670
3665
Bkz. Kù40/YD
Bkz. Kù40/YD 3671
Bkz. Kù28/MD
3666
Bkz. Kù40/YD 3672
3667
3668
Bkz. Kù40/YD 3673
Bkz. Kù22
3669 3674
1003
-836- O sendeki güzellik
Neler neler söylenir3675 Dilsizi dillendirir.
Bu iúler hep böyledir -842-
Akúama davet varmıú Camiye fener gelir3681
Henüz vakit erkendir Aklıma neler gelir
-837- Yaúım küçük ama
Mâniler çiçeklidir3676 Ne tezden döner gelir
Birbirine eklidir -843-
Davulcunun daveti Ak koyun meler gelir3682
Mutlaka böreklidir Aklıma neler gelir
-838- Yaúım ufacık emme
øn dereye derindir3677 Küçükten dünür gelir.
Çık da÷lara serindir -844-
Ne olur be güzelim Denize varan bilir3683
Bir gün beni sevindir Varmayanlar ne bilir
-839- Kızların kıymetini
3678
Sevdi÷im bir tanedir, Yanında yatan bilir
Sedeftir nur tanedir, Yâr gurbette iúler
Daldım aúk deryasına Üç ayda bir gelir
Çıkardı÷ım bir tanedir. -845-
-840- Deryadan gemi gelir3684
Mâniyi atan bilir3679 Gönlümün gamı gelir
ùeftaliyi satan bilir Ah bu zalim gurbetlik
Kızların kıymetini Ne kadar da zor gelir
Yalnız yatan bilir -846-
-841- Derelerden su gelir3685
Yel gelir yellendirir3680 Bunu herkes bilir
Çayırı çimlendirir øftarda çok yiyince
3675 3681
3676 3682
Bkz. Kù40/YD Bkz. Kù52 /YD
3677 3683
3678 3684
Bkz. Kù40/YD Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. s.
3679
Bkz. Kù59/YD 176.
3680 3685
1004
ønsana uyku gelir Ci÷erim eziliyor
-847- Dayanacak dert de÷il
Derelerden su gelir3686 Gönüldür arzuluyor
Güllerden koku gelir -853-
øftarda çok yiyince Davulcu kâr ediyor3692
ønsana uyku gelir Kim demiú ar ediyor
-848- Davulu dom dom vurup
Dut a÷acı dut verir3687 Her gece yüz ediyor.
Yapra÷ını kıt verir -854-
Ne tatlı yana÷ın var Pencereden bakıyor,3693
Her öptükçe tat verir ùeker olmuú úakıyor.
-849- Benim yârim yok gibi
Dut yapra÷ı dut verir3688 Bana çalım satıyor.
Yapra÷ını kıt verir -855-
Benim yârim çok küçük Ateúte süt piúiyor,3694
A÷abeyleri ö÷üt verir. Bülbüller ötüúüyor.
-850- Sen aklıma gelince
Oruç tutmak izzettir3689 Yüre÷im tutuúuyor.
Bilene bir lezzettir -856-
On bir ayın sultanı Ay buluta giriyor3695
Müminlere rahmettir Ahım gö÷e eriyor
-851- Çekilecek dert de÷il
3690
Gündüzdür geçilmiyor Mevla’m sabır veriyor
Gecedir seçilmiyor -857-
Gönül bir top ibriúim Aúa÷ıdan geliyor3696
Dolaúmıú açılmıyor Gelirken gülüyor
-852- Almıú mendilini
3691
Mektubum yazılıyor
3691
Bkz. Kù54/MD
3686
Bkz. Kù40/YD 3692
Bkz. Kù40/YD
3687
Bkz. Kù40/YD 3693
Bkz. Kù59/YD
3688
Bkz. Kù19/YD 3694
Bkz. Kù69/YD
3689
Bkz. Kù40/YD 3695
Bkz. Kù40/YD
3690 3696
1005
Terini siliyor -863-
-858-
Dereler hep akıyor3704
3697
Karúıdan yâr geliyor
Yârim bana bakıyor
Yüre÷imi deliyor
Ben bir úey yapmıú olsam
Herkes yârini almıú
Görür görmez kaçıyor
Benimki de geliyor
-864-
-859-
ønce sö÷üt kurulur3705
3698
Kırda ya÷mur ya÷ıyor
Dibine sular durulur
Yârim kimi arıyor;
Eller yârim dedikçe
Yeúil çimen üstünde
Benim boynum burulur
Yârim topçuk3699 oynuyor.
-865-
-860-
Aúa÷ıdan gelip durur3706
3700
Günler bir bir geçiyor
Gelirken gülüp durur
Ninem pirinç saçıyor
Yâr uzatmıú elini
Davet duydukça insan
Merhaba deyip durur
Kendinden geçiyor
-866-
-861-
Kiremitten su damlar3707
Sahur oldu ıúıyor3701
Bir kız verin a÷alar
Bülbüller ötüúüyor
Bir kız bizden çok mudur?
øftarda çay deyince
Mahlenizde yok mudur?
Yüre÷im tutuúuyor
-867-
-862-
Elsiz dövüúe koyulur3708
Damda katır kiúniyor3702
Sa÷ır duyup bayılır
Su verdim su içmiyor
Kör bakıp der ki:
A, benim kara gözlüm
Burada adam soyulur
3703
Sovbolstroyda iúliyor
-868-
Bugün Pazar günüdür3709
3697
Bkz. Kù40/YD øçim bu÷day unudur
3698
3704
3699 3705
Futbol. Bkz. Kù78
3700 3706
3701 3707
3702 3708
3703 3709
Sovyet-Bulgar inúaat müessesesi. Bkz. Kù59/YD
1006
Evliye gönül verme -874-
Eve gider unutur. Bahçelerde saz olur,3715
-869- Gül açılır yaz olur,
Ya÷mur ya÷ar kova dolar3710 Ben yârime gül demem
Aúı÷a yerler dar olur Gülün ömrü az olur.
Bu zamanın kızları -875-
Küçücükten yâr olur Kıúın sular buz olur3716
-870- Çayırda çimen az olur
Minarede taú mı olur?3711 Kıú olmayınca ise,
Bundan güzel kaú mı olur? Bildi÷imiz yaz olur.
Bundan kaú olsa -876-
Hovardalar baú mı olur? Nur gibi parlar yüzü3717
-871- Hikmetlidir her sözü
Yamaçlarda ba÷ olur3712 Nereye baksa gözü
Kara salkım ak olur Gördü÷ü canan olur
Hükümdar kızı sevenin -877-
Yüre÷inde ya÷ olur Giderim gidiúimdir3718
-872- Yollarım ibriúimdir
Armut dalda üç olur3713 Ya dönerim ya dönemem
Koparması güç olur Belki son görüúümdür
Yengeni alma çocuk -878-
Kızanların piç olur Giderim gidiúimdir3719
-873- Yollarım evriúimdir
Günah kirini yıkar3714 Dön yüzünü göreyim
Temiz alınla çıkar Belki son görüúümdür.
Nefsini yere yıkar -ù-
Görenler hayran olur -879-
Derelerde çakıl taú3720
3715
3710
Rıza Mollov. age. s.95. Bkz. Kù40/YD; Kù67
3716
3711
3717
3712
3718
3713
3714 3719
1007
Deli gibi dönen baú -885-
Yârim seni bırakmayım Oburlukta pek tekmiú3726
Her yerlerde sensin baú Siniyi hemen çekmiú
-880- Kimse yemesin diye
3721
Ocak baúı yarılmıú Tatlıya tuz ekmiú
Kaynanam bana darılmıú -886-
Darılırsa darılsın Entarisi ak imiú 3727
Kızı boynuma sarılmıú Benim yârim okumuú
-881- øliúmeyin okusun
Üzüm çardaktan aúmıú3722 Müúterisi çok imiú
Filizleri dolaúmıú -887-
Arpacıklı fistanlar Yârim gramofon aldırmıú,
Ne de güzel yakıúmıú Odalara kurdurmuú;
-882- Öyle güzel saçları
Yârim Filibe’ye varmıú3723 Toklara vurdurmuú. 3728
Bir kutu lokum almıú -888-
Pek sevgili civanda Ekti kalkmıú kaúınırmıú,3729
Herkesin gözü kalmıú Ne yiyeyim diye düúünürmüú,
-883- Ateúe atmıú iki yumurta
Hele sofra burdaymıú3724 Birini de küle düúürmüú.
Baklavada úurdaymıú -T-
øftarda çok yeme -889-
Çok yemek sahurdaymıú Elinde pembe kâ÷ıt 3730
-884- Kolunda altın saat
Oburlukta gayet tekmiú3725 Ben yârime darılmam
Siniyi önüne çekmiú Otursun rahat rahat
Kimseler yemesin diye -890-
Tatlıya da biber ekmiú Keten gömlek iki kat3731
3720 3726
3721 3727
3722 3728
3723
3724 3729
3725 3730
1008
Birini bana sat Ölümden beter oldu.
Kız annenden izin al -896-
Akúama gel bizde yat Yaúlarım on beú oldu3737
-891- øúlerim bitmiú oldu
3732
Dere boyunda sö÷üt Kızlara mana bulmayın
Sö÷ütten örülür sepet Mektuplar yetmiú oldu
Gönlümün aúkına -897-
Anlatabildim dert Tarlalar dümdüz oldu3738
-892- Geceler gündüz oldu
Var hanene selam et3733 Erkekler çekilince
Halin olsun selamet Kızlar pek nazlı oldu
Son günler yaklaútıkça -898-
Ço÷alır oldu davet Kara tavuk ak oldu3739
-893- Kanatları yok oldu
Yeme÷iniz bol gayet3734 Gel sarılalım yatalım
Beni de edin davet Bu hasretlik çok oldu.
Birlikte yer içeriz -899-
Sohbet ederiz sohbet Bu yıl arpa az oldu3740
-894- Halim yâre arz oldu
Yemekler boldur gayet3735 Dedim sana sarılmak
Beni de edin davet Üzerime farz oldu
Birlikte yer içeriz -900-
ùöyle ederiz sohbet Müminler mesrur olur3741
-U- Gönüller huzur bulur
-895- Yemekler hazırlandı
Karanfil katmer oldu3736 Kalkalım sahur oldu
Ayrılık yeter oldu
ùimdiki ayrılı÷ımız sevgilim
3731
Bkz. Kù40/YD
3732 3737
3733 3738
3734 3739
3735 3740
3736 3741
1009
-901- Sularımız duruldu.
Kızılcıklar oldu mu?3742 øliúmeyin a÷alar,
Dereler doldu mu? TKZS kuruldu
Yolladı÷ım potinler -907-
Aya÷ına oldu mu? Oku be yârim oku3748
-902- Gazeteleri oku
øftar vakti oldu mu?3743 Muallim olmak istersen
Ayran tasa doldu mu? Pedagojide oku
Yanındaki fakire
Yemek veren oldu mu? -908-
-903- Baca baúında kutu3749
Çorap úiúi kırıldı, 3744 øçinde türlü koku
ùiúede su duruldu; Hep kızlar altın topu
øúçi çalıúmasıyla Çocuklar hayvan b..ku
Sosyalizm kuruldu -909-
-904- ùu giden kimin o÷lu3750
ùu yazovir kuruldu, 3745 Cebi karanfil dolu
Halkın boynu do÷ruldu; Kasmıú kasmıú kendini
Yazovir kurulalı Sanki kaymakam o÷lu
Rodoplar úenlikle doldu. -910-
-905- Karada demir yolu3751
Ne güller açıp soldu3746 ùapkası yıldız dolu
Ne de÷erler kayboldu Sol cebi dolma kalem
Dolaútım kabirleri Sa÷ cebi bonbon3752 dolu
øçim hüzün doldu -911-
-906- Selamlar sa÷a sola3753
Yeni hayat kuruldu,3747
3747
3742
Bkz. Kù78 s.155.
3748
3743
Bkz. Kù40/YD Bkz.Kù28/MD
3744 3749
3750
3745 3751
Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age. Rıza Mollov. age. s.95.
s.152. 3752
ùekerleme.
3746 3753
1010
Böyle bitirir yolu -917-
Davula vura vura Dere kolsuz olur mu?3759
Bakın bayılmıú kolu Balık susuz olur mu?
-912- Kasabanın kızları
3754
Ramazan olsun kutlu Yavuklusuz olur mu?
Teúrifi baldan tatlı -918-
Hiç günah iúlemeden Maydanozun kurusu3760
Tutanlara ne mutlu Annesinin kuzusu
-913- Bir hafta sevda çektim
Aya÷ını vurdun mu?3755 Dayanamam do÷rusu
Çoraplarını buldun mu? -919-
Dün akúam yalnız idim Akúama kurdum pusu3761
Bu akúam buluútun mu? Gelir köfte kokusu
-914- øftarda az yemeli
Çil keklik vurulur mu?3756 Sahurda çok do÷rusu
Yazovir kurulur mu? -920-
Yazovir kurulunca Davulun ipi koptu3762
Bu köyde durulur mu? Eksiklik yedek yoktu
-915- Sokakta gider iken
Çil keklik vurulur mu?3757 Burnuma börek koktu
Yazovir kurulur mu? -921-
Yazovir kurulursa Haydi göster boyunu3763
Kroyatsi’de durulur mu? Oynayalım dans oyunu
-916- E÷er varsa merakın
Da÷da fıstık olur mu?3758 Seviúmektir doyumu
Ateú yastık olur mu? -922-
Tombul memeli kızlar Dere dibinde kuyu3764
Böyle dostluk olur mu? Allı yeúilli suyu
3759
Bkz. Kù79
3754 3760
3755 3761
3756 3762
3757 3763
Mara Mihaylova. age. s.151. Rıza Mollov. age. s.97.
3758 3764
1011
Kim içirmiú yârime -928-
Benden ayrılık suyu Bugün ayın otuzu3770
-923- E÷ri ba÷lar hotuzu
Evimin önü kuyu3765 Dünyada yâr sevmeyen
Avlu döúeli suyla Ahirette yer topuzu
Kim içirdi yârime -Ü-
Benden ayrılık suyu? -929-
-924- Arpa biçtim çakıllı3771
Evin altında kuyu3766 Bu yıl kızlar akıllı
Kuyudan içtim suyu Sever isen biricik sev
Kimler vermiú yârime Alnı siyah kâküllü
Benden ayrılık suyu -930-
-925- Ha ünüklü ünüklü,3772
Evimin önünde kuyu3767 Vırızkası3773 dü÷nüklü,
Kuyudan içtim suyu øki karıú boyu var,
Mehmet’i sarhoú etmiú Kız alacakmıú sümüklü.
Bir fincan üzüm suyu -931-
-926- Asma sarmıú üzümü3774
Cuma yanı han oldu3768 Dinle yârim sözümü
øçlerinde un dolu Dinlemezsen sözümü
Giymem artık ferace Göremezsin yüzümü.
Yolla yârim mantoyu -932-
-927- Sarı kavun dilimi3775
Saldım fırına kuzuyu3769 Uçurdum bülbülümü
Çokça koymuúum tuzu Çıksam úu karúı da÷a
Bir lokma alamadan Arasam ben gülümü
Yedi kalmadı tozu
3770
Bkz. Kù40/YD
3765 3771
3766 3772
3767 3773
Mara Mihaylova. age. s.144. Boyunba÷ı.
3768 3774
3769 3775
1012
-933- Çirkini bir an bulmaz
Sarı kavun dilimi3776 -938-
Yollayın bülbülümü Deniz dalgasız olmaz3783
Ben bülbülsüz ölürsem Gönül sevdasız olmaz
Yâr kaldırsın ölümü On beú yaúında kızın
-934- Cilvesine doyulmaz
Bahçeye çektim nünnü,3777/3778 -939-
Adını koyan Ümmü; Deniz dalgasız olmaz,3784
Faúistler çoktan öldü, Çi÷ yumurta soyulmaz
ùimdi komunist günü. On beú yaúında kızın
-Y- Cilvesine doyulmaz.
-935- -940-
ùoúuları dolay dolay, 3779 Deniz dalgasız olmaz3785
Yürümesi ne kolay, Kızlar sevdasız olmaz
økimize bir yastık Yâri güzel olanın
Kısmet olaydı balay3780 Baúı belasız olmaz
–Z– -941-
-936- Açılan güller solmaz3786
øndim dereler akmaz3781 Üstüne bülbül konmaz
Dönüp ardına bakmaz Kınanız mübarek ola
On beúinde yâr sevdim Bu iú bahúiúsiz olmaz
O da mektuplar atmaz -942-
-937- Lamba yataksız olmaz3787
Çiçeksiz bahçe olmaz3782 Malim3788 kitapsız olmaz
Gönül çiçe÷i solmaz Çalıú yârim dersini
Güzel güzeli arar Malimlere naz olmaz
3776
Bkz. Kù40/YD; Rıza Mollov.age. s.40.
3777
Gelincik çiçe÷i.
3778 3783
3784
3779 3785
3780 3786
Keúke. Bkz. Kù40/YD
3781 3787
Mara Mihaylova. age. s.149. Bkz. Kù79
3782 3788
Bkz. Kù40/YD Ö÷retmen
1013
-943- -948-
Bahçelerde saz olmaz3789 Aya baktım ay ayaz3794
Ata binen a÷a olmaz Kıza baktım kız beyaz
Komúu kızı sevenin Fakat çapa tutmamıú
Yüre÷inde ya÷ olmaz. Bu kız bana yaramaz
-944- -949-
Deniz dalgasız olmaz, 3790 Oruçlu ele bakmaz3795
Gönül sevdasız olmaz; Az söyler gönül yıkmaz
Oynayıp úenlenmeyince Do÷ru oruç tutanı
Yeni hayat kurulmaz. Cehennem ateúi yakmaz
-945- -950-
Yapı üstünde horaz,3791 Köprü altında yıldız3796
Benim yârim pek kurnaz; Hoú geldin körpe baldız
Kurnaz olmasa yârim, Ablan dursun sen de gel
Talebeler okutamaz. Yatamıyorum ben yalnız
-946- -951-
3792
Kum üstünde durulmaz Çayır iki yanımız3797
Gözyaúlarım kurumaz Karúıda dükkânımız
Yürekten sevilen yâr Yârim brigadir olmuú
Ölmeden unutulmaz Patlasın düúmanımız
-947- -952-
Aya baktım ay ayaz3793 Bugün iúim aynasız, 3798
Güne baktım gün beyaz Bir odam var sıvasız,
Keseye baktım para az Çok meyhane dolaútım,
O kız bize yaramaz ùimdi kaldım parasız.
-953-
Yün yatakta yatarız3799
3789
Bkz. Kù69/YD Yapma çiçek satarız
3790
3794
3791 3795
3796
3792 3797
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. Rıza Mollov. age. s.98.
3798
s.17. Bkz. Kù28/MD
3793 3799
1014
Biraz bekle davulcu Ne bileyim oy vermez
ùimdi bahúiú atarız Pomak’tır dili dönmez
-954- -959-
Turist gidece÷iz3800 Kıúın da÷da gezilmez3806
Bulgaristan topra÷ını Bir kuú sesi sezilmez
Terk edece÷iz økimiz kantara binsek
Türkiye trenine Birimiz a÷ır gelmez.
Biz de binece÷iz. -960-
-955- Al keçim çift do÷urdu3807
Derelere inece÷iz,3801 Bol ettik sütü yo÷urdu
Su kuúunu vuraca÷ız; Gönlüme hülyalar doldu
Biz yârimle ikimiz ùu Hıdrellez gelir gelmez
Sosyalizmi kuraca÷ız. -961-
-956- Davulun içi pekmez3808
øúte geldi ilkbahar3802 Çalarım fakat ötmez
Yeúillendi çayırlar Bir bahúiú vermezseniz
Tembellere Hak demez Davulcu buradan gitmez
Kimseler de be÷enmez -962-
-957- Cami direk istemez3809
Dut dalında kerkenez,3803 Gezme yürek istemez
Boynumuzda bir penez;3804 Çok bahúiú verirseniz
Serbest gezen kızlara, Davulcu kek istemez
Kimse bir úey deyemez. -963-
-958- Kubbe direk istemez3810
Alçaktır fidan boy vermez3805 Gezmek yürek istemez
Ça÷ırdım ça÷ırdım oy vermez Çok bahúiú verirseniz
A÷zım börek istemez
3800
Bkz. Kù19/YD
3801
s.153.
3802 3806
3803 3807
Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age. Osman Aziz. age. s.40.
3808
3804 3809
Penes. Bkz. Kù40/YD
3805 3810
1015
-964- Sen orada, ben burda,
Ev altından geçilmez3811 Ne bet kaldı, ne beniz.
Yeúil bu÷day biçilmez -970-
ùimdi dünya tersine øki ceviz bir ceviz3817
Hısım akraba seçilmez Aramız derya deniz
-965- Sen orada ben burada
Arda geçit vermez3812 Ne bed kaldı ne beniz
Misafirler gelemez -971-
Tanıtın kendinizi Üç aylarla gelir feyz3818
Yabana çiçek verilmez. Allah diyen olur aziz
-966- Müjde olsun müminlere
Kap içinde pekmez3813 Üç ayımız hoú geldiniz
Al yanaktan kim öpmez -972-
Senin kazandı÷ın para Üç aylar rahmet ayıdır3819
Benim harcıma yetmez Melekler ihsan da÷ıtır
-967- Müminlerin bayramıdır
3814
Çivittir harmanımız Üç ayımız hoú geldiniz
økimiz de hanımız -973-
økimiz de bir boyda Malın varsa hayır eyle3820
Çatlasın düúmanımız Derdin varsa sabır eyle
-968- Her haline úükür eyle
Çaya indim çay susuz3815 Üç ayımız hoú geldiniz
Etrafları bayırsız -974-
Âlemin yâri kolunda Küs olanlar barıúmalı3821
Benim yârim hayırsız Hak yolunda çalıúmalı
-969- Hidayete kavuúmalı
Bir dalda iki ceviz,3816 Üç ayımız hoú geldiniz
Aramız derya deniz;
3811
Bkz. Kù40/YD
3812 3817
3813 3818
3814 3819
3815 3820
3816 3821
1016
-975- Köy olur mu köpeksiz
Sarı kurdelem ikiz3822 Beni sana vermezler
Sarardım soldum sensiz Git oradan edepsiz
Ben sana darıldımsa -981-
Sen duramazsın bensiz Kırcali’ye varmayız3828
-976- Kırcali’yi bilmeyiz
Çiçek fidan ekeriz3823 Biz Kroyatçi3829 kızıyız
Güler söyler sekeriz Dalavere bilmeyiz
Türkümüze karúılık -982-
Çuklat úeker bekleriz Bahçelerde kereviz3830
-977- Biz kereviz yemeyiz;
Da÷dan da÷a gezeriz3824 Bize komünist derler,
Poyraz gibi eseriz Biz yalana gelmeyiz.
Partiyanın gününde -983-
Böyle serbest gezeriz Çok úükür oruç tuttuk3831
-978- Sıhhat bulduk zindeyiz
3825
Biz tütünü iúleriz Bin aydan da hayırlı
Birer birer úiúleriz Kadir gecesindeyiz
Tütün pahalı giderse -984-
Manto pantol isteriz Ne kadar úükretsek az3832
-979- Allah-u Teâlâ’ya
Bahçe bahçe gezeriz,3826 Bin aydan da hayırlı
Bahçede gül ezeriz; Kadir gecesindeyiz
Biz Rodoplar gençleriyiz, -985-
Serbest gezmek isteriz. Hamdolsun en mübarek3833
-980- Gecenin içindeyiz
Tenceresi kapaksız3827 Bin aydan da hayırlı
3822 3828
3823 3829
Bkz. Kù40/YD Terzi köy. Kırcali iline ba÷lı Türk köyü.
3824 3830
3825
3826 3831
3832
3827 3833
1017
Kadir gecesindeyiz
-986-
Almalıdır köyümüz3834
Buz gibidir suyumuz
Baka baka gidece÷iz
O da bizim huyumuz
-987-
Uyumasın gözümüz3835
Do÷ru olsun sözümüz
Her iki cihanda da
Ak olmalı yüzümüz
3834
Bkz. Kù20/YD
3835
Bkz. Kù40/YD
1018
b) Kafiye Örgüsü “abcb” ùeklindeki Bulgaristan Türkleri Mânileri
-988- -993-
Davulumun ardı yeúil3836 Mâni mâni martaval3841
Kalk Ayúecik pilav piúir Martavalın úartı var;
Benim karnım tok ama Bu mâni kime çıkarsa,
Arkadaúın karnını úiúir Çok devletten bahtı var.
-989- -994-
Do÷ru oruç tutanın3837 Ev altında portakal, 3842
Gözleri umman olur Portakala gül takar,
Ateú düúer ba÷rına Okumuúlar dururken,
Tam bir insan olur Cahile kim bakar?
-990- -995-
Müminlerin bayramı3838 Yılan çıkmıú meúeye3843
Cehennemden kurtulmak Kuyru÷unu vura vura
Nimetlerin tamamı Benim yârim geliyor
Cennet yolunu bulmak Boynunu vura vura
-991- -996-
Mâni mâni martaval3839 Sarı erik hoúafı3844
Martavalın úartı var Ardino’da satılır.
Bu mâni kime çıkarsa Kızdan kıymetli yârim
Devlet ile bahtı var Nerelerde atılır?
-992- -997-
3840
Mâni mâni martaval, Palatkamın3845 önünde3846
Aylen günün úartı var; Dayalı kürek
En evelki çıkan mâninin Küre÷i gördünen
Devlet ile bahtı var. Titriyor yürek
3841
3836
3837 3842
3838 3843
Bkz. Kù40/YD Bkz. Kù2 Hıdırellezde martaval
3839
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. agm. çıkarılırken söylenen mânidir.
3844
s.17. Bkz. Kù30/YD
3840 3845
Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age. Çadır.
3846
s.176. Bkz. Kù82
1019
-998- Öyle yan yan bakmayın
Elimdeki ipek mendili3847 Bu kına bahúiúidir
Yârim yolladı bana; Küçük para atmayın
Yollamayıp da ne yapacak? -1004-
Mektup yazdım ben ona. Fistanım narin narin3853
-999- Talebe benim yârim
Bahçelerde çileyle 3848 Evveliye kasımda
Sana hanım ilayk Ben daskalı, yâr muallim
Ne yapalım be yârim -1005-
Bize yakın hasretlik Bir omuzdan bir omuza3854
-1000- Remziye hanımın saçları
Alfadı budadılar3849 Yaktı beni, kül eyledi
Filiz sürmesin diye Remziye hanımın kaúları
Yâri uzak sürdüler -1006-
Beni görmesin diye. Dambaramın telleri3855
-1001- Evriúimdir evriúim
Meúeyi budadılar, 3850
Üzüm úekeri yerken
Filiz vermesin deye; Kırıldı altın diúim
Yârimi aúırdılar, -1007-
Beni görmesin deye Yazovirin yollarında3856
-1002- Kamyonlar iúleyecek;
Tren geldi karaya3851 ønciner olmuú yârim,
Dikti direkleri Yazoviri ölçecek.
Bu ayrılık anneci÷im -1008-
Yaktı yüreklerimi Sabanın demiri kör3857
-1003- Etmez artık beú para
Karúıda durup da3852 Uçsuz verimli toprak
Verildi traktorlara
3847
3853
s.128. Bkz.Kù28/MD
3848 3854
Mara Mihaylova. age. s.146. Osman Aziz. age. s.40.
3849 3855
3850 3856
3851
Bkz. Kù82 s.152.
3852 3857
1020
-1009- -1014-
Yârim mektepten gelir3858 Yol boyunda giderken3864
Elinde úuúonları Rast geldim yârime
Setrenin reverinde Nasıl merak vereyim
Brigadir niúanları Senin gibi muallime
-1010- -1015-
Kırcali’den geliyor,3859 Gökten iner melekler3865
Baksana iki kiúi; Hoú geldin ya Ramazan!
Mera÷ımdan yaptırdım, Kabul olur dilekler
A÷zımda gümüú diúi Hoú geldin ya Ramazan!
-1011- -1016-
Gitme yârim minaya3860 Ah hazırın hazırın3866
Benim canım sıkılır; Ben anneme acırım
Kendini kolla yârim, Anam beni sorarsa
Yer üstüne yıkılır. Ben Bursa’da macırım
-1012- -1017-
3861
Çayırlardan geç yârim Aldım çantayı koluma3867
Çayırlarda batak yok Düútüm gurbetin yoluna
ùimdi hürriyet günü Öyle bir çareye girdim
Bakan göze yasak yok. Düútüm Allah’ın yoluna
-1013- -1018-
Benim yârim çok güzel3862 Yol boyunca giderken3868
ùoselerde taú dizer Ellerinde çalıyla
Benim de var bir yârim O benim karagözlüm
Daskalı3863 gibi gezer Yazılmıú Kırcalı’ya
3858
3859
s.153.
3860
Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age. 3864
3865
3861
3866
3862 3867
3863 3868
Bulgarca “muallim, ö÷retmen” demektir. Mara Mihaylova. age. s.145.
1021
-1019- Gel yârim gir koynuma
Armudu budayıp da3869 Sar beni akúam akúam
-1025-
Buda÷ı sallanır mı?
Filibe içlerine3875
Annesinin yanında
Otobüs haydamalı
Kızı kucaklanır mı?
Ne kadar baksan yârim
-1020-
Yoktur faydaları
Bak geldim kapınıza3870
-1026-
Selamlar hepinize
Hasta oldum yatarım3876
Çok bahúiú verirseniz
Bana doktor getirin
Teúekkür hepinize
Ben doktor istemem
-1021-
Bana sevdi÷imi getirin.
Kıúın dereler coúkun,3871
-1027-
Taúıyor benim aúkım.
Ceviz yapra÷ı yeúil3877
Yâr buradan gideli,
Dibinde kahve piúir
Üstüme göçtü köúküm.
Düúün taúın da baba
-1022-
Beni dengime düúür.
Ardino minaresi3872
-1028-
Yetmiú iki basamak,
Cevizin yapra÷ı yeúil3878
østemiyorum yârim,
Dibinde kahve piúir
Senden ayrı yaúamak
A benim úanlı bubam
-1023-
Beni dengime düúür
Yârimin adı Abdulla(h)3873
-1029-
Beni yoldan saptırma
Baúımda yeúil oya3879
Ben bir taze gül idim
Boyun boyuma uyar
Beni âleme kaptırma.
Sallama yârim köste÷ini
-1024-
Eski yavuklum duyar
ùu karúıda bir tavúan3874
Tavúan avlanmaz akúam
3869
Bkz. Kù40/YD
3870 3875
Bkz. Kù40/YD Bkz.Kù59/YD
3871 3876
3872 3877
3873 3878
3874 3879
1022
-1030-
Alfadın budakları3880
Alfat mı sandın yârim
Yüzüne gülenleri
Dostun mu sandın yârim
-1031-
Benim yele÷im gibi3881
Sana da öreyim
Beni be÷enmez idin
Al bir tane göreyim
3880
Bkz. Kù78
3881
Bkz. Kù80
1023
c. Kafiye Örgüleri (aaaa/aaab/aabb) ve Di÷er ùekillerde Olan Bulgaristan
Türkleri Mânileri
-1032- -1037-
Harmana gel harmana3882 Mektup yazdım acele3888
Ben harmana varman a Oku yârim hecele
øster ol ister olma Mektup sana e÷lence
Ben sana yalvarman a Al eline her gece
-1033- -1038-
øndim çeúme baúına3883 ùu derenin uzunu3889
Yârim durmuú karúıma Kıramadım buzunu
Durma yârim karúımda Aldım úehir kızını
Gurbetçilik var baúımda Çekemedim nazını
-1034- -1039-
Ellerimde ızgara3884 ùu derenin uzunu3890
Çiçek koydum mazgala Kıramadım buzunu
Yârim muallim olursa Aldım zengin kızını
3885
Ben de olaca÷ım dasgala Çekemedim nazını.
-1035- -1040-
Deniz dibinde bakla 3886 ùu derenin uzunu3891
Otur dibine topla Ah kıramadım buzunu
Benim yârim daskala Aldım ah Antep kızını
Giymiú baúına úapka Çekemedim nazını
-1036- -1041-
Eúek aldım seksene3887 Elmalı yârim, elmalı3892
Sekip durur baksana Elmayı nerden almalı
Eúek yürüyecek amma Türk kızları pek pahalı
Üstündeki aptala baksana Bulgar kızı mı almalı?
3882
Bkz. Kù80
3883
Bkz. Kù40/YD
3884 3888
3885 3889
Daskale / Ö÷retmen. Ömer Osman Erendoruk. age. s.163.
3886 3890
Mara Mihaylova. age. s.148. Bkz. Kù52/YD; Kù20/YD
3887 3891
Bkz. Kù7/YD; Mara Mihaylova. age. Bkz. Kù56/YD
3892
1024
-1042- -1047-
Tepsiler dizi dizi3893 Denize dalmana bak3898
Davete bekler bizi Dibine bulmana bak
Adresi iyi yaz ki Benden sana fayda yok
Kolay bulalım sizi Yârim evlenmene bak.
-1043- -1048-
Dünya bir gemi3894 Mendili oyaladım3899
Akıl yelkeni, ùu Sofya’yı boyaladım
Fikir dümeni Sen hiç düúünme yârim
Kullan kendini Mektebi kolayladım
Göreyim seni -1049-
-1044- Binalara çıkalım,3900
Dereleri in gibi3895 Etrafa göz atalım;
Tabakası gün gibi Akúam üstü çık yârim,
østemiyorum zengini Bir gezinti yapalım.
Arıyorum dengini. -1050-
-1045- Rodoplarda yaúarım, 3901
Urbalarım yeúilli3896 Altın tütün iúlerim;
Ben kaybettim eúimi Bol paralar alırım,
Ben bulaydım eúimi Serbestçene gezerim.
Bilirdim iúimi. -1051-
-1046- Traktörü kuraca÷ım3902
Evimizin önü fındık3897 Hamleci olaca÷ım;
Fındık dalına konduk Seni gönülden sevdim,
Bizde sizin gibi kızdık Kız seni alaca÷ım.
ùimdi gelinler olduk.
3898
Bkz. Kù59/YD
3893 3899
3894 3900
3895
Bkz. Kù54/MD; Hayriye Süleymanova, s.157.
3901
Emil Boev. age. s.60. Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age.
3896
3897 3902
Bkz. Kù59/YD. Genç kızlara atılan bir Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age.
mânidir. s.154.
1025
-1052- Zemzem akar suyumuz;
Aylar içinde sultan3903 Sosyalizm kuraca÷ız.
Seviniyor Müslüman Biz yârimle ikimiz.
Sende inmiútir Kur’an -1058-
Hoú geldin ya Ramazan øki çeúme yan yana3909
-1053- Sürdürebilir misin?
Ha itmek var, itmek var,3904 Yârim benim nazıma
Kir yapa÷ı ditmek var; Dayanabilir misin?
Bu zamanda birlik var, -1059-
Yâr, yârine gitmek var. Telgrafın teline 3910
-1054- Kuúlar konar
Gök yüzünde yıldızlar, 3905 Herkes sevdi÷ine
Kurúun yarası sızlar; Böyle mi yanar?
Genç çocukları yakar, -1060-
O kesik saçlı kızlar. Telefon tellerine3911
-1055- Dayandın mı be yârim
3906
Akúam oldu ikindi Düúmanın her sözüne
Mum sahana dikildi ønandın mı be yârim
Ellerin yâri geldi -1061-
Benim boynum büküldü Ayvalık baúından3912
-1056- Dün gece geçtim
Akúam oldu ikindi3907 Güzeller içinden
Mum úu duvara dikildi Ben seni seçtim
Ellerin yâri geldi -1062-
Benim boynum büküldü Gitti bayram gitti3913
-1057- Döndüremedik
Gurcerendir köyümüz, 3908 Bayramlara halimizi
3908
3903
3904
3909
s.156. Bkz.Kù19/ YD
3905 3910
Hayriye Süleymanova, Emil Boev. age. Mara Mihaylova. age. s.150.
3911
s.156. Bkz. Kù80
3906 3912
3907 3913
1026
Bildiremedik Biraz tuz katmayınca
-1063- Benden sevda gitmiyor
Lambaları yakalım, 3914 Sarılıp yatmayınca
Ayan olacak kadar, -1069-
Okumadın mı be yarım? øn dereye çık düze3920
Mektup yazacak kadar. ùimdi beú yüze
-1064- Beú yüze sayan alır
Yandım aman, yandım3915 Sayamayan bekâr kalır.
Fistan eteklerine -1070-
Beni de yazdır yârim Sen bir koca atsın3921
ùumnu mekteplerine Avluda beslenirsin
-1065- Al ata, kır ata tımar
Susadım su isterim3916 Benim atım çayırda otlar
Su yolunu gösterin -1071-
Ben elimle ekemem Çıktım erik dalına3922
Makineyi gösterin Baktım Rodop halkına,
-1066- Rodop halkı pek iúler,
Saatimi takayım3917 Yeni hünerler düzer.
Ben yârimin koluna -1072-
Ben yârimi yolladım Da÷da odun yarmasın3923
Kırcali okuluna Kızlar kiraz almasın
-1067- Her bir puútun harcı mı?
ùu úose kıvrak úose 3918
Kazanıp kız alması.
Yürümesi ne hoú a, -1073-
Gimlazye mektebinde Evimin önü göndöndü3924
Yaúa yârim yaúa. Gündöndü güne döndü
-1068- Yârimden mektup geldi
3919
Evim kireç tutmuyor
3919
Bkz. Kù40/YD
3920
Bkz. Kù20 /YD
3914 3921
3915 3922
3916
3917 3923
3918 3924
1027
Yüre÷im serinledi Gir dedenin koynuna,
-1074- O÷lun da benim,
Tahtadan sızan su olsam3925 Balın da benim.
Bir bahúiú daha yollasam -1080-
Bilmem yolladı÷ımı aldın mı? Ev altında ak keçi3931
Baúına varsam da sarsam seni Hani bunun erkeci
-1075- Erkeci kazanda kaynar
Bahçelerde lahana,3926 Kızlar kucakta oynar
Kıydım kıydım sahana, -1081-
Bıldır küçük demem ben, Ev altında ısırgan3932
Bu yıl döndüm civana ben. Gâvur musun Müslüman
-1076- E÷il azıcık öpeyim
ùu yamaçta iri etli3927 Vallahi çok ısırmam
Oynuyor iki elti -1082-
Bakın úunun oyununa Ayakta beyaz çorap3933
Eller girsin koynuna Yârimin hali harap
-1077- Ben ona darılmazsam
Masa üstünde koku3928 Asla duramaz rahat
Al úu mektubu oku -1083-
Okumazsan okuma Atam Tanrıdır3934
Göz yaúını dokuma. Gözün kör müdür?
-1078- Razıyım böyleyken
3929
Ben giderim iúime Gitsem sana olmaz mı?
Giderim hep düúüne -1084-
Düúünme benim derdimi øki krep aldırdım3935
Düúün kendi iúini Biri yeúil biri al
-1079- Senin iúin be yârim
3930
Bak dedenin oyununa; Seversen mektepli yâr
3930
Bkz. Kù1
3925 3931
3926 3932
3927 3933
3928 3934
3929 3935
Mara Mihaylova. age. s.150. Mara Mihaylova. age. s.146, 147.
1028
-1085- Tutmuyor parmaklarım
Ak gül aldım dalından,3936 Çok ısırma sevgilim
Yârim güzelsin benden, Kan doldu yanaklarım.
Sana gitmeye niyetim yok, -1091-
Gönül e÷lerim seninle. Bizim mektep çok güzel3942
-1086- øçlerinde kuúlar gezer
Gidene kulak verin3937 Benim de bir yârim var
Yâr düúüncen pek derin Direktör gibi gezer
Babam sana vermezse -1092-
Seni alıp giderim Raf üstünde kavun3943
-1087- A÷lama yârim avun
Dongurların güzeli3938 Nicelere dayandın
Boyu yazı dizeli Buna da dayan yârim
Yâr aklıma geldikçe -1093-
Deli olup gezerim Mendilim elde gezer 3944
-1088- Buldun mu benden güzel
3939
Terzi köyün güzeli Ben buldum senden güzel
Boynu yazı dizili Sende bul benden güzel
Yâr aklıma geldikçe -1094-
Deli olup gezerim Ev altında patlıcan3945
-1089- Ben öfkeden çatlayaca÷ım
Mekke hurması güzel3940 Yarın akúam kaçaca÷ım
Davulcu okur gazel Almazlarsa ne yapaca÷ım?
Bahúiú alayım diye -1095-
Kapı kapı hep gezer Secdeye varan baúla3946
-1090- Gözlerden akan yaúla
Sigaranı ince sar,3941 Müslüman arkadaúla
Ne güzeldir Ramazan
3936
Bkz. Kù28/MD
3937 3942
3938 3943
3939 3944
Mara Mihaylova. age. s.149. Bkz. Kù78
3940 3945
3941 3946
1029
-1096-
Bakır kaplar kalaylansın
Yedi yerde ateú yansın
Uyuyan bahtım uyansın
Hıdrellezden erken gel3947
-1097-
Ya÷ma be ya÷murum3948
Esme be rüzgârım
Yolda yolcum var
Kırcali Sancan’da
Ardino Alçan’da
Sevgili yârim var.
-1098-
øúte geldim çoban3949
Sana haber vereyim
Seni alayım
Müjde vereyim
Müjde etmez çoban
Sana canım versem çoban
Benim Mihrem buradan geçti
-1099-
Davulumun tasmasını ya÷ladım
Mübarek Ramazan gitti diye
Güm, güm, güm
Gece a÷ladım
Aúa÷ıdan geldim
Büklüm büklüm
øptida selam aleyküm
Güm güm güm3950
3947
3948
Bkz. Kù20/YD
3949
3950
1030
II.3. NøNNøLER
1. Uyusun yavrum, ninni, 3951
Büyüsün yavrum, ninni,
Zümrüt gökte ay gemiye,
Binsin gitsin gezmeye.
Uyusun yavrum, ninni,

Büyüsün yavrum, ninni,
Sefer etsin bütün gece,
Fakat uyansın erkence
2. Uyusun da büyüsün3952
Küçük Ülkü’m, ninni,
E-e, meleme kuzum al meme,
Küçük Ülkü’m, ninni.
Uslu Ülkü’m,
Süslü Ülkü’m,
E-e, meleme kuzum al meme,
Küçük Ülkü’m, ninni
3. Ninni3953
Uyusun da büyüsün
Küçük Ülküm ninni
E-e, meleme kuzum a1meme
Uslu Ülküm
Süslü Ülküm
E-e meleme
3951
Bkz. Kù28/MD
3952
Bkz. Kù28 /MD
3953
1031
Tıpır tıpır yürüsün
E-e, meleme kuzum al meme
Küçük Ülküm, ninni
4. Uyusun da büyüsün yavrum, 3954

B..kluklardan çö÷sün
Öküzleri gütsün,
Ninni, ninni yavrum ninni
5. Nanni3955
U-u-u derviúler,


Yengesi kadın ise,

ølle zalim görümce
3954
Bkz. Kù28/MD
3955
Bkz. Kù28 /MD
1032
6. Nanni3956
U-u-u derviúler,

Kızım gitmiú nenesine,
Nenesi bir karıymıú,
Para koymuú kesesine.


Yengesi kadın ise,

ølle zalim görümce
7. Uyusun da büyüsün nenni, 3957

Güzel çocuk olsun nenni,
Nenni, kızanıma, nenni,
3956
Emil Boev. Hayriye Süleymanova. age. s.64.
3957
Bkz. Kù28 /MD
1033
Kaç gelmeyin kıtiler3958 nenni,
Benim çocu÷um uyuyacak, nenni,
Uyuyacak da büyüyecek nenni,
Kocaman çocuk olacak nenni,

8. Hu hu hu kuúu, 3959
Derelerde su kuúu,
Karanlıktır kuúun yuvası,
Kızanıma úeker getir bubası.
Nenni nenni, nennisi var,

Al kaftanlı anası var,
Burma bıyıklı bubası var,
Torba sakallı dedesi var,
Koca úalvarlı nenesi var,

Nenni çocu÷uma, nenni,
Mekteplere gitsin, nenni,

Çocuklarla oynasın, nenni,
Askere gitsin, nenni,
Kızları yoldan saptırsın, nenni,

3958
Cadı.
3959
Bkz. Kù28 /MD
1034
9. Yavrum, 3960
Sana asmaya kurdum salıncak,
Eline verdim bir úeker ile oyuncak.
Yavrum, senin adın Minever,

Ben ölürsem seni
Hem döverler, hem söverler.
Hem de kara yere gömerler.

10. Nenni, 3961

Uyu yavrum, gözlerinde uyku var,
Sen büyür isen düúmanlara korku var,
Uyudukça küçük artar.
Nenni.
Uyu yavrum, uyku de÷il,
Yas tutma bey babanın intikamını unutma.
Nenni.
11. Dandini dandini dasta gel3962

Pabucunun burnuna bas da gel
Güzele gözünü kırp da gel
Çirkinin külahını yık da gel
3960
Bkz. Kù28 /MD
3961
Bkz. Kù28 /MD
3962
Bkz. Kù67/YD
1035
12. Dandini dandini danıvermiú3963
Bir moçu bulmuú binivermiú
Sahibini görmüú inivermiú
Kuyru÷unun altına sinivermiú
13. Yavrum sana asmaya kurdum salıncak3964

Eline verdim úeker ile oyuncak
Uyu sen hey uykusuz yavrum sen uyu
Uyu da ben sana ninni diyeyim
Akúam oldu kumrular öter saçakta

Altı aylık yavrum kaldı kucakta
Uyu da ben sana ninni diyeyim
Yavrum senin annenin adı Münevver

Ben ölürsem yavrum seni döverler
Hem döverler hem söverler kara yere gömerler
Uyu da ben sana ninni diyeyim.
14. Nänni nänni nännu úalak3965

Buban gelir at koúalak
(Ninni ninni ninni parlak bebe÷im,
Baban gelir at koúarak.)
15. O÷lumun beúi÷i gıcırdar nenni3966

Yana÷ında çifte beni var nenni
Nenni yavrum nenni uyu dizimde
Büyü de yüzümüz gülsün bizim de
3963
Bkz. Kù67/YD
3964
Bkz. Kù67/YD
3965
Mefküre Rıza Mollova. age. s.287, “nännu” maddesi.
3966
1036
Yavrum beúi÷inde bir güneú nenni
Yavruma cihanda yoktur eú nenni
Yavrum meler kuzu gibi mee mee
Uyu yavrum uyu kuzum eee ...
Ali’nin salınca÷ı bir kuru daldan

Ali’nin babası anlamaz hâldan
Nenni nenni benim babasız Ali’m
Babasız evimiz pek ıssız Ali’m
16. Hu hu huvallah3967
Un kapanında Hayrullah
Anasının adı Emtullah
Babasının adı Sadullah
Amcasının adı Feyzullah
Halasının adı Nurullah
17. Hu hu hu kuúu3968
Derelerde su kuúu
Dikenlikte yuvası
Birazdan gelir bubası
18. Hu hu hularda3969
Balık yüzer sularda
Yavrumun bir gözü bende
Bir gözü uykularda
19. Dandini dandini dan ister 3970

Bubasından don ister
3967
3968
3969
3970
1037
Dandini dandini dastana
Danalar girdi bostana
Yarın söylen Osman’a

Kendi girsin bostana
Dandini dandini danalı

Yavrumun saçı kınalı
20. Dandini yavrum dandini3971

Sallasana kendini
Kız saçları saçları
Oynar omuz baúları
Kız saçların iki kat
Çöz birini bana sat
21. Ninni3972
Anni kuzum anni
Nenni yavrum nenni
Küçük kızım ya
Ak çocu÷um, pak çocu÷um
Nenni nenni
Uyuturum da büyütürüm
Nenni nenni
3971
3972
Bkz. Kù18
1038
III. BÖLÜM
BULGARøSTAN TÜRKLERø HALK EDEBøYATINDA SERBEST TÜRLER
III.1. Atasözü ve Deyimler
Acele hırsız, ev sahibini úaúırtır.3973
Acele iúe úeytan karıúır.3974
Acı sirkenin küpünedir zarar.3975
Açtırma kutuyu, söyletme kötüyü. 3976
Adaletsiz padiúah çok yaúamaz. 3977
Adamakla mal tükenmez.3978
Adın çıkaca÷ına canın çıksın.3979
A÷acı içerden kurt yer3980
A÷ır ol da molla desinler. 3981
A÷lamayan çocu÷a meme vermezler.3982
A÷larsa anam a÷lar gerisi yalan a÷lar3983
Akacak kan baúta durmaz.3984
Akúamın iúini sabaha bırakma. 3985
Ak akça kara gün için3986
Ak köpe÷in pamukçuya zararı olur.3987
Ak yelin gözü suludur.3988
Akmasa da damlar3989
3973
3974
Mara Mihaylova. age. s.137; Ömer Osman Erendoruk. age. s.169.
3975
3976
3977
Bkz. Kù38/YD
3978
3979
3980
Bkz. Kù38
3981
3982
3983
3984
3985
3986
Suzanne Kakuk. “Textes Turc de Kazanlık II”. Budapeút: Acta Oriantalia, 1958, C. 8, s.250.
3987
Bkz. Kù38/YD
3988
3989
1039
Âlemde yiyelim içelim biz de gülelim oynayalım. 3990
Alıúmadık g..tte don durmaz.3991
Alıúmıú öküze boyunduruk zor gelmez.3992
Allah gaz yakana gaz, mum yakana mum verirmiú. 3993
Allah kardeúi kardeú, kesesini ayrı yaratmıú. 3994
Alması varmıú, onması yokmuú. 3995
Altın altındır, gümüú gümüútür; ama demir de demirdir.3996
Analık, kara yamalık3997
Anlayana sivrisinek saz, anlamayana davul zurna az. 3998
Arasa arasa zatı bulunmuyor.3999
Arayan bulur. 4000
Armut a÷acından uzak gitmez. 4001
Armut piú, a÷zıma düú.4002
Armudu soy da ye, eri÷i say da ye, elmayı sorma ye, cevizi durma ye.4003
Âúıka Ba÷dat uzak gelmez4004
Aúrının yapala÷ından köyün topala÷ı iyidir.4005
At binene yakıúır4006
At döúe÷i otur üstüne.4007
At kaçarken kız seçerken.4008
3990
3991
www.muhacir.net / Deliorman bölgesi atasözü.
3992
Bkz. Kù14/YD
3993
Bkz. Kù38/YD
3994
3995
Bkz. Kù10
3996
Bkz. Kù77
3997
3998
3999
4000
4001
4002
4003
4004
4005
Bkz. Kù57/YD
4006
4007
Bkz. Kù37/YD
4008
Bkz. Kù57/YD
1040
At tarlaya b..klu÷u, görme yoklu÷u.4009
Ateú olmayan yerden duman çıkmaz. 4010
Atılan taú geri dönmez.4011
Ayranı yok içmeye, paytunla gider s.çmaya4012
Aza kanaat etmeyen ço÷u da bulamaz4013
Azıcık iúim, kaygısız baúım4014
Azimle s..çan da÷ları deler.4015
B
Baba getirsin anne piúirsin.4016
Ba÷da izin olsun, üzüm yemeye yüzün olsun.4017
Bahúiú atın diúine bakılmaz. 4018
Balı karıútıran parma÷ını yalar. 4019
Bedava sirke baldan tatlıdır. 4020
Bekçi ol da avcı olma.4021
Ben senin karanlıkta göz kırptı÷ını ne bileyim. 4022
Beni ısırmayan yılan bin yaúasın. 4023
Besle kargayı çıkarsın gözünü.4024
Beú parmak birbirine benzemez.4025
Beylik çeúmesinden su içme.4026
4009
4010
4011
Bkz. Kù76
4012
4013
Zsuzsanna Kakuk. “Die Türkische Mundait Von Küstandil Und Michailovgrad”, Acta Linguistica
Hungarica, C.11, 1961, s.343
4014
4015
4016
Bkz. Kù90 /YD Kaynak kiúi bu atasözünün “Tatko nosi; mama mesi!” úeklinde Bulgarca úeklini de
söylemiútir.
4017
4018
4019
Bkz. Kù76
4020
4021
Bkz. Kù42
4022
4023
4024
4025
4026
1041
Bıldırki turnalar g..tünü tırmalar.4027
Bilmemek ayıp de÷il, ö÷renmemek ayıptır.4028
Bir ailede otluk da yetiúir , b..kluk da4029
Bir elle tapúın4030 olmaz. 4031
Biri yer biri bakar, kıyamet ondan kopar. 4032
Bir çiçekle yaz gelmez.4033
Bir deli bir kuyuya taú atmıú, kırk akıllı çıkaramamıú. 4034
Bir gün misafir, iki gün misafir, üç gün misafir, dördüncü gün katır.4035
Bir koyundan iki deri yüzülmez.4036
Bir pire için yorgan yakılmaz.4037
Bir serencam, bin nasihatten iyidir.4038
Bir serencam, bin nasihatten efdaldir.4039
Bir sürüye bir kurt yeter. 4040
Bir yapar bin çeker. 4041
Bıçak yarası geçer dil yarası geçmez.4042
B..klu çamurluya mana bulurmuú.4043
Bol bol yiyen bülbül(?) bakar4044
Boú a÷aca taú atılmaz.4045
Bugün bana ise yarın sanadır. 4046
4027
4028
4029
4030
Alkıú.
4031
4032
4033
4034
4035
4036
4037
4038
4039
4040
4041
4042
4043
Kù57/YD
4044
Zsuzsanna Kakuk. age. s.343
4045
Bkz. Kù38
4046
1042
Burada yiyip içeceksin, Moskof’a hayır dua edeceksin ha!4047
C
Can çıkmadan huy çıkmaz.4048
Ç
Çabuk hırsız ev sahibini úaúırtır. 4049
Çamur olmadan hamur olmaz.4050
Çap daúı çapa yakıúır.4051
Çarı÷ı çarı÷ına, sarı÷ı sarı÷ına uygun4052
Çattık don ya÷ınan pekmeze.4053
Çıplak g…te pıtrak yapıúmaz.4054
Çiçek olan yerde bal da olur. 4055
Çile çekmeden, rahat edilmez. 4056
Çirkefe taú atma üstüne sıçrar. 4057
Çocuk anası çingene danası, kız anası naz anası. 4058
Çok bilen çok yanılır. 4059
Çok naz âúık usandırır4060
D
Dadanmıú kudurmuútan beterdir.4061
Da÷ adam, ova kabak yetiútirir.4062
Da÷ da÷la kavuúmaz, insan insanla kavuúur4063
4047
Bu atasözünü söyleyen kiúi; “Ben sana gününü gösterece÷im” diye söze devam eder.
4048
4049
4050
4051
Mefküre Rıza Mollova. age. s.67, “çap daúı” maddesi.
4052
Hakkı Meçik. Bulgaristan Türklerinin Kültür Hayatı. Basım yeri yok, basım yılı yok. s.26.
4053
Bkz. Kù46/YD
4054
4055
4056
4057
4058
Bkz. Kù13/YD
4059
4060
4061
4062
Bkz. Kù47/YD
4063
1043
Damlaya damlaya göl olur.4064
Davulun kasna÷ına vurmak4065
Deli sarhoútan kaçar.4066
Delilere çan taksalar, demirin okkası bin altına çıkardı. 4067
Deliye bir akıllı bulunur.4068
Denize bir kaya at o seni bulur.4069
Denizi görmeden paçanı sıvama4070
Demirden g..tü olsa dayanmaz.4071
Dereyi görmeden, bacakları sıvama.4072
Dil yarası kurúun yarasından acıdır.4073
Dilenciye hıyar vermiúler, e÷ri diye be÷enmemiú. 4074
Do÷ru söze akan sular durur.4075
Dokuz gün ömre on gün ticaret4076
Domuzdan post gâvurdan dost olmaz. 4077
Dost yüzüne söyler.4078
Dostluk dostluk ama peynir para ile. 4079
Döúe kilimi yat üzerine.4080
Dumansız baca olmaz, kaygısız koca olmaz4081
4064
Bkz. Kù81
4065
4066
Bkz. Kù57/YD
4067
4068
Bkz. Kù27
4069
Bkz. Kù38
4070
4071
4072
4073
4074
4075
4076
4077
Bkz. Kù14/YD
4078
Mefküre Rıza Mollova. age. s.104, “dos(t)” maddesi.
4079
4080
Bkz. Kù81
4081
1044
E
Eden bulur, inleyen ölür.4082
Eden kendine eder.4083
E÷ridere’nin topalını Ba÷dat’ta bulmuúlar.4084
E÷ridere’nin körü topalı Ba÷dat’ta e÷lenirmiú.4085
Ekme÷ini almıú da peyneri kalmıú4086
Ekmek tuz, ana kız.4087
Elden gelen ö÷ün olmaz, o da vaktinde gelmez.4088
El gözüyle dünya görülmez.4089
El öpmekle dudak aúınmaz.4090
Elinle ver aya÷ınla al. 4091
Elin darısından ötürü darıcanlar çekiúirmiú.4092
Elin yapala÷ından köyün topala÷ı ye÷dir (iyidir.)4093
Emanet ata binen çamurda iner.4094
Emaneti gözünden iyi koru.4095
En temiz karı günde dokuz okka b..k yer.4096
Erken evlenenle erken kalkan aldanmaz.4097
Eski dost düúman olmaz4098
Eski dosttan düúman olmaz olsa da yakıúmaz.4099
4082
Ömer Osman Erendoruk. age. s.169; Bkz. Kù81
4083
4084
Bkz. Kù42/ Kù90/YD
4085
Bkz. Kù38
4086
4087
Bkz. Kù57/YD
4088
4089
4090
4091
4092
4093
Bkz. Kù57/YD
4094
4095
Bkz. Kù57/YD
4096
4097
4098
4099
Bkz. Kù14/YD
1045
Eúe÷e gücü yetmez semerini döver. 4100
Eúe÷i dü÷üne ça÷ırmıúlar ‘ya odunları bitmiútir ya da suları’ demiú.4101
Eúek yuvarlansa kuyru÷u dıúarıda kalır. 4102
Eúekten düúen ölür, attan düúen ölmez. 4103
Etek ıslanmadan balık tutulmaz.4104
Etme bulma dünyası. 4105
F
Fakir adam hazır úeytan. 4106
Fakir eline bakarsa, sen kesene bak. 4107
Fakirin yorganı incedir, o..ru÷u tez duyulur. 4108
Fakirlik yeúil çimen hesabı4109
Fırsat sakal altından geçer. 4110
Fol yok, yumurta yok; çök tavu÷um çök. 4111
Fukarayı doyur da karnını nasıl úiúirece÷ini düúünme. 4112
G
Geçme namert köprüsünden, koy sel götürsün seni.4113
Gelen gidene rahmet okutturur.4114
Gelin ata binmiú nereye inmiú?4115
Geliúine göre varıúım, tarhanaya göre bulgur aúım. 4116
4100
4101
4102
Kù61/YD. Kaynak kiúi bu sözün az malı olup da çok övünen insanlar için kullanıldı÷ını belirtmiútir.
4103
4104
4105
Bkz. Kù77
4106
Salih Baklacı. Bulgaristan Türkü’nün Atasözleri. østanbul: Biliúim Matbaacılık, 2002, s.159.
4107
4108
4109
Bkz. Kù81Çimenin yeúermesi zamanla, yavaú yavaú olur. Bu úekilde fakir bir kiúi de zamanla
zenginli÷e kavuúur. Bunu ifade etmek için kullanılan bir atasözüdür.
4110
4111
4112
4113
Mara Mihaylova. age. s.136. Mihaylova, bu atasözü için “Lanetlenmiú köprüden geçme, daha iyisi sel
götürsün seni” notunu düúmüú.
4114
4115
Bkz. Kù57/YD
4116
Bkz. Kù77
1046
Git karta bak rahata.4117
Gör g..tüm yolları iç so÷uk suları.4118
Gözden ırak olunca gönülden de ırak olur. 4119
Gün do÷madan neler do÷ar4120
Gün geçer senin b…….. bile selam verirler.4121
Günde÷e geyecek g..tü açık.4122
Güneú girmeyen yere doktor girer.4123
Gül dikensiz yâr engelsiz olmaz. 4124
Gülme komúuna, gelir baúına.4125
Göçmenlik ateúten gömlekmiú. 4126
Görmedi÷ini gören g...m, altın tasa giren g....m. 4127
Görünen köy kılavuz istemez. 4128
H
Haklı söz akan suları durdurur.4129
Halına bakmaz, çulunu yırtar.4130
Halep uzaksa, arúın buradadır. 4131
Hasedin mumu yatsıya kadar yanar.4132
Hastaya döúek sorulmaz. 4133
Havlayan köpek, dalamaz.4134
4117
Bkz. Kù13/YD
4118
4119
4120
4121
Bkz. Kù5/YD
4122
4123
4124
4125
4126
Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi. C.8, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Baúakanlı÷ı Yay.,
2007, s.118.
4127
4128
4129
4130
4131
4132
Bkz. Kù38/YD
4133
4134
1047
Hayvanlar birbiriyle koklaúa koklaúa, insanlar tatlı dille konuúa konuúa
anlaúabilir.4135
Hediye verilen atın diúine bakılmaz.4136
Hem yedmek hem aydamak.4137
Her a÷açtan düdük olmaz yalnız sö÷ütten olur.4138
Her evin bir âdeti vardır. 4139
Her gördü÷üne g.. germek.4140
Her zaman alçacık eúek olmaz.4141
Herkes dilinin belasını çeker.4142
Hesapsız osuruktan b… çıkar.4143
Hırsı burnunun önüne geçmek4144
Hırsızın mumu yatsıya kadar yanar.4145
Hısım hısıma Kuran okumaz. 4146
Hoca bildi÷ini okur.4147
Hocanın dedi÷ini yap, yaptı÷ını yapma.4148
Horoz çok olan yerde sabah çabuk olur. 4149
Horoz ötmedi÷inde de sabah olur.4150
Horoz ötmeden de sabah olur.4151
Huyunu bilmedi÷in katırın yanına sokulma.4152
4135
Bkz.Kù38
4136
Bkz. Kù14/YD
4137
4138
Bkz. Kù2
4139
4140
4141
4142
4143
4144
Bkz. Kù12
4145
4146
4147
4148
4149
4150
Bkz. Kù38/YD
4151
4152
1048
I
Ihlamurdan odun, beslemeden kadın olmaz. 4153
Irgat gibi kazan, bey gibi ye. 4154
Irmak yanına çeúme yapılmaz. 4155
Irz düúmanı cezasız kalmaz. 4156
Irz düúmanı onmaz. 4157
Isıramadı÷ın eli öp de baúına koy. 4158
Isıracak (ısıran) it diúini göstermez. 4159
Isırgan ile taharet olmaz. 4160
Iskattan gelen suya gider. 4161
Islandık kuruduk, sel bize neyler, karlı da÷dan esen yel bize neyler? 4162
Islanmıúın ya÷murdan pervası olmaz. 4163
Ismarlama hacıdan, hacı olmaz. 4164
Ismarlama köpe÷e ekúimik tulumunu.4165
ø
øftardan taú çatlar.4166
ø÷ne ile kuyu kazılmaz. 4167
øki ayak bir pabuca sı÷maz. 4168
øki çıplak hamamda yakıúır4169
4153
Ata Sözleri ve Özlü Sözler. Derleyenler. Yusuf Kerimof, B. ùiúmano÷lu. Sofya: Narodna Prosveta,
1960, 2. baskı, s.85.
4154
Yusuf Kerimof, B. ùiúmano÷lu. age. s.85.
4155
4156
4157
4158
4159
4160
4161
4162
4163
4164
4165
Bkz. Kù57/YD
4166
Bkz. Kù37
4167
4168
4169
1049
øki dinle bir söyle. 4170
øki karpuz bir koltu÷a sı÷maz.4171
øki úahan bir yuvada olmaz.4172
øki ölç, bir biç. 4173
øki ucu b.klu de÷nek.4174
ønsan aklı fakirdir.4175
ønsan her söyledi÷ini bilmeli, fakat her bildi÷ini söylemeli.4176
ønsan insan için kurt sayılırmıú.4177
ønsana elbise yürümeyi, para söylemeyi ö÷retir4178
ønsanı sözünden hayvanı boynuzundan tutarlar.4179
øú insanın aynasıdır.4180
øúin iyisi altı ayda meydana çıkar. 4181
øúini yapana kaptan, yapmayana b..ktan4182
øúitmek görmek gibi de÷ildir. 4183
øúleyen demir pas tutmaz. 4184
øúerken osurmak, s…… ısırmak iyidir.4185
øúkilli g.. dingilder. 4186
øúlemeyen diúlemez.4187
øúleyen mise kokar, iúlemeyen küfe kokar.4188
4170
4171
4172
Bkz. Kù42
4173
4174
4175
Bkz. Kù77
4176
4177
4178
4179
4180
4181
4182
4183
4184
Mara Mihaylova. age. s.136; Ömer Osman Erendoruk. age. s.169.
4185
Bkz. Kù46/YD
4186
Bkz. Kù14/YD
4187
Bkz. Kù57/YD
4188
1050
øyi at eski çul altında da belli olur4189
øyi at fena çul altında gözükür4190
øyi koyun merasında otlar.4191
øyi söz demir kapıları açar. 4192
øyilikten maraz hasıl olur.4193
øyimi el niye alsın, kötümü el niye bilsin. 4194
K
Kakma kapuyu kakarlar kapunu.4195
Kalabalıkta eúek kuyru÷u kesilmez.4196
Karını de÷iútirebilirsin, ama kafadarını mezara dek de÷iútiremezsin.4197
Karnının doymayaca÷ı yerde açlı÷ını belirtme.4198
Karla b..k örtülmez.4199
Kart a÷aç e÷ilmez.4200
Kartsa kart çömle÷e koyup piúirmeyeceksin.4201
Kasabalı kaz kafalı, sinsireli g..tü pireli.4202
Kazanı üfürme yel çıkar.4203
Keçi osururmuú g..tüne küsermiú.4204
Kedi ermedi÷i yere mundar der. 4205
4189
4190
4191
Bkz. Kù14/YD
4192
4193
4194
Bkz. Kù57/YD
4195
4196
4197
Alevi gelene÷inde evli çiftler, en iyi anlaútıkları, sırlarını paylúabilecekleri bir baúka çiftle kardeú
olurlar. “Kardeú olan” çiftler “Kafadar dü÷ünü” yaparlar. “Kafadar” olmanın önemini belirten bir baúka
söz de “Kardeúin kimi aile törenlerinde hazır bulunmayabilir, ama kafadarsız olmaz” úeklindedir. Bkz.
4198
Bkz. Kù81
4199
Bkz. Kù57/YD
4200
4201
Bkz. Kù13/YD
4202
4203
4204
4205
1051
Kedi, yavrularını yemeden önce sıçana benzetirmiú. 4206
Kel düzünene kadar dü÷ün biter.4207
Kenarına bak bezini al4208
Kendi gözündeki merte÷i görmez âlemin gözündeki samana bahane bulur.4209
Kestirmeden giden üç gün geri döner4210
Kırdan gelen öyle olmaz o da vaktinde gelmez. 4211
Kırk hırsız bir çıpla÷ı soyamaz. 4212
Kızan düzenlikte büyür.4213
Kimi davula vurur kimi kasna÷ına. 4214
Kiúiye, sevmedi÷i bir kiúinin yemek yiyiúi úap úop, yürüyüúü de lap lop
görünürmüú.4215
Kitapsız dünya karanlıktır.4216
Köpe÷in duası kabul olsa gökten pastırma ya÷ar. 4217
Kundura yürümeyi, para söylemeyi (ö÷retir.) 4218
Kurt, kuzu yedi÷i yeri yedi yıl dolaúırmıú. 4219
Kurt, yaúadı÷ı bölge ahalisine zarar yapmazmıú.4220
Kurda, boynun niye kalın diye sormuúlar, kendi iúimi kendim gördü÷üm için,
cevabını vermiú. 4221
Kurdun kardı köpe÷in e÷lencesi olurmuú.4222
4206
4207
Bkz. Kù14/YD
4208
4209
4210
Bkz. Kù38
4211
Bkz. Kù26
4212
4213
4214
4215
4216
Bkz. Kù77
4217
4218
4219
4220
4221
4222
1052
Kurt tüyünü de÷iútirir, huyunu de÷iútirmezmiú.4223
Koca çingeneden usta olmaz.4224
Korkarsan kor kıstır.4225
Kurdu gören ba÷ırır, görmeyen daha çok ba÷ırır4226
Kuru iftira attıkları zaman taú çatlar, insan patlarmıú derler.4227
Küllü kömürlüye, b..klu çamurluya4228
L
Laf delik delmez. 4229
Laf söylemeyi de lüzumunda sükut etmeyi de bil. 4230
Lafla pilav piúse, deniz kadar ya÷ benden. 4231
Lakırtı ile a÷ız aúınmaz. 4232
Lakırtı ile borç ödenmez. 4233
Lakırtı ile iú bitmez. 4234
Lanetlenmiú köprüden geçme, daha iyisi sel götürsün seni.4235
Lekezle cömerdin harcı birdir. 4236
Leyle÷i kuútan mı sayarsın, yazın gelir, kıúın gider. 4237
Lokmayı a÷zına uydur. 4238
M
Mandaya boynuz a÷ır gelmez.4239
Mart ayı dert ayı, bize biraz acı ey namert ayı4240
4223
4224
4225
Bkz. Kù57/YD
4226
4227
Bkz. Kù6
4228
4229
4230
4231
4232
4233
4234
4235
4236
4237
4238
4239
Bkz. Kù14/YD
4240
1053
Martta damlasın, nisanda dinmesin.4241
Mart kapıdan baktırır kazma kürek yaktırır.4242
Misafir bir yer, dokuz bırakır.4243
Misafir kısmetiyle gelir. 4244
Misafir rızkını beraberinde getirir.4245
Misafir umdu÷unu de÷il buldu÷unu yer. 4246
Misafirlik üç gündür.4247
N
Ne ekersen, onu biçersin.4248
Ne verirsen elinle, o gider seninle.4249
Nerde devenin kuyru÷u, nerde eúe÷in kula÷ı 4250
O
Okumadan âlim, gezmeden seyyah4251
Olan dört ba÷lar, olmayan dert ba÷lar. 4252
Olgun armut dibine düúer. 4253
Olgun kızılcık diú istemez. 4254
On paralık pamuk, yirmi paralık gümrük.4255
On parma÷ında onu oturur. 4256
Osuruklu g..te arpa ekme÷i bahane4257
4241
4242
4243
4244
4245
4246
4247
4248
4249
4250
4251
4252
4253
4254
4255
4256
4257
1054
Ö
Öfkeyle kalkan, zararla oturur.4258
Öküzü boynuzundan insanı sözünden tutarlar. 4259
Ölümden sonra bir ölüm daha yok. 4260
Ölünceye kadar geçinece÷ini yoruluncaya kadar aramak gerekir.4261
Ön tekerlek nereye giderse arka tekerlek da oraya gider.4262
Örüden (otlak) çıkanı kurt yer
Öküz alaca÷ına tosun al
ønek alaca÷ına düve al
Koyun alaca÷ına kuzu al
Karı alaca÷ına kız al
Kuyruktan baú olur mu?4263
P
Paran çoksa kurba÷aları taúı cebinde. 4264
Pehlivan da olsan aúa÷ıdan güreú. 4265
Prosluk4266 öldürmüyor çektiriyor.4267
R
Raftan bedirik düúmüú, hanımın kolu kırılmıú.4268
Raftan sünger düúmüú, hanımın baúını yarmıú. 4269
Rakı úarap içen kendi kafasını kendi ezer. 4270
Rüya boú gezenlere sermayedir. 4271
4258
4259
4260
4261
Bkz. Kù1
4262
Bkz. Kù14/YD
4263
4264
Bkz. Kù85
4265
4266
Yoksulluk, fakirlik.
4267
4268
4269
4270
4271
1055
Rüya ile hülya olmasa, vay zü÷ürdün haline4272
Rüzgâr esmedikçe yaprak oynamaz. 4273
Rüzgârlı havanın kuytusu, ya÷murlu havanın uykusu. 4274
S
Sabrın sonu selamettir4275
Sahibinden evvel ahıra girme4276
Sahipsiz a÷ız anahtarsız açılır.4277
Sakla samanı gelir zamanı. 4278
Salan köpek haneyi iyi bekler.4279
Salan köpekten korkma salmayandan kork.4280
Sanki ekme÷ini çalmıúım, düúman gibi bakıyor.4281
Sen anlayıncaya kadar manda kaval çalmak4282
Sıçan tüylendikçe üúür.4283
Sona kalana ya so÷an ya söven4284
Sonradan görme, gâvurdan dönme.4285
Soma÷ını úiúirmek4286
Soyu soydan köpe÷i mandıradan4287
4272
4273
4274
4275
4276
4277
4278
Mara Mihaylova. age. s.135; Ömer Osman Erendoruk. age. s.246. Erendoruk, bu atasözü için;
Bölgemizde “Sakla samanı, gelir zamanı” deyimi de hep mart ayının kadınsal hırçınlı÷ından do÷an bir
deyim olsa gerekti. Köylünün biri samanı saklamıú, mart ayı úakayı bırakıp ortalı÷a öbek öbek kar yı÷ınca
samanı satmıú ve parasıyla kasabaya bir han yaptırmıú. Hanın kapısı baúına úöyle bir tabela astırmıú:
“Sakla samanı, gelir zamanı, ilkyaz zamanı, sattım samanı, yaptırdım hanı.” ùeklinde bir bilgi notu
düúmüútür.
4279
Bkz. Kù57/YD
4280
Bkz. Kù57/YD
4281
Bkz. Kù85 Birisinin kötü kötü bakması durumunda söylenir.
4282
4283
Bkz. Kù14/YD
4284
Bkz. Kù57/YD
4285
Bkz. Kù14/YD
4286
4287
1056
Söylersen söz olur, söylemezsen dert olur. 4288
Su aka aka kendine yol açar. 4289
Su akar, göz bakar. 4290
Su küçü÷ün, yol büyü÷ün4291
Su taútan serttir. 4292
Su uyur, düúman uyumaz4293
Suya düúen yılana sarılır. 4294
Suratından kar ya÷mak4295
Sürüden ayrılanı, kurt yer.4296
ù
ùaptan olan úeker, cinsine çeker. 4297
ùaúarım kedinin çamaúır yıkamasına. 4298
ùarap veziri rezil yapar, fıçıda durdu÷u gibi durmaz 4299
ùeraitin kesti÷i parmaktan kan akmaz. 4300
ùerrin azı da bir, ço÷u da. 4301
ùeytanın dostlu÷u dara÷acına kadardır. 4302
ùeytanla kabak dikenin, kabak baúına patlat. 4303
ùubatın arpası, martın sıpası4304
4288
4289
4290
4291
4292
4293
4294
4295
4296
4297
4298
4299
4300
Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi. C.8, s.118.
4301
4302
4303
4304
1057
T
Taú yerinde a÷ırdır. 4305
Tatlı tatlı yemenin acı acı ge÷irmesi olur.4306
Tatlı söz, demir kapıları açar. 4307
Tatlı dil güler yüz yılanı delikten çıkarır. 4308
Tavuk su içer, Allah’a bakar. 4309
Taze b..ka çok sinek konar.4310
Tazıya tut tavúana kaç. 4311
Tembele iú buyur, sana akıl ö÷retsin4312
Tembelin tarlası hiç tava gelmez. 4313
Tencere kaynar, karabacak oynar.4314
Tu÷lacıya güneú çiftçiye ya÷mur 4315
Tükür elime çalayım yüzüne. 4316
U
Uçan kuúun kanadını kırma. 4317
Ucuz etin çorbası tatsız olur.4318
Ummadı÷ın çotuk, arabayı devirir.4319
Umut edilmeyecek taú araba devirir. 4320
Uluyu dinlemeyen ulur kalır.4321
Uluyu dinlemeyen ulur kalırmıú4322
4305
Bkz. Kù37
4306
4307
4308
Bkz. Kù38
4309
4310
Bkz. Kù5/YD
4311
4312
4313
4314
Mara Mihaylova. age. s.137. Mihaylova bu sözün et kaynarken söylendi÷ini ifade etmiútir.
4315
4316
Bkz. Kù43 /YD; Bkz. Kù81
4317
4318
4319
4320
Bkz. Kù14/YD
4321
4322
1058
Usta hırsız ev sahibini bastırır. 4323
Ü
Üstüne cumpur olmak4324
Üúendi÷ine gâvura dayı demek4325
Uzaktan davulun sesi güzel iúitilir.4326
Üç ayaz, bir beyaz4327
V
Var günün dostu çok olur. 4328
Vardı÷ın yerin gözü körse, sen de gözünü yum.4329
Ver elindekini ellere, sonra vur baúını yerlere4330
Ver elinle, ara aya÷ınla. 4331
Veresiye verenin kesesi boú kalır. 4332
Y
Ya÷murdan kaçan, doluya tutulur.4333
Yalancının evi yanmıú kimse inanmamıú 4334
Yalancının mumu yatsıya kadar yanar4335
Yalanın ayakları kısadır. 4336
Yahudi zü÷ürtledikçe eski defterleri yoklar. 4337
Yavaú beygirin tekmesi sert olur.4338
Yazın abanı kıúın torbanı bırakma4339
4323
4324
4325
4326
4327
4328
4329
4330
4331
4332
4333
Mara Mihaylova age. s.137.
4334
4335
4336
4337
4338
Bkz. Kù57/YD
4339
1059
Yazın abasız, kıúın ekmeksiz çıkma.4340
Yeli geldi seli de gelecek.4341
Yemiú vermeyen a÷acın, gölgesinde oturma.4342
Yenilen pehlivan güreúe doymaz.4343
Yılanın ayakları kısadır.4344
Yılanın kemi÷i yenmez.4345
Yol yürümekle borç ödemekle bitermiú 4346
Yorganına göre uzan.4347
Yuvayı yapan da bozan da diúi kuútur. 4348
Yüzüne güler arkana çivi çakar.4349
Z
Zabın öküz yılmayı sever. 4350
Zaman saman satar. 4351
Zengin olsa ‘hoppa’, zü÷ürt olsa ‘deli’ derler. 4352
Zengin parasıyla, fakir karısıyla oynaúır. 4353
Zenginin köpe÷i kıymetlidir, fakirin çocu÷u4354
Zorla güzellik olmaz. 4355
4340
Bkz. Kù46/YD
4341
Mefküre Rıza Mollova. age. s.50, “boz yel” maddesi.
4342
4343
Bkz. Kù57/YD
4344
4345
Bkz. Kù81
4346
4347
4348
4349
Bkz. Kù85
4350
4351
4352
4353
4354
4355
1060
III.2. BøLMECELER
III.2.1. Tek Sorulu Tek Cevaplı Bilmeceler
III.2.1.1. Hayvanlarla ølgili Bilmeceler

1. Burada tıklar
Orada ses verir.4356 (A÷açkakan)
2. Burada tıklar
Orada ses verir
O gayet usta
Bir demircidir
Küçücük bir úey
Duyarsa e÷er
Almadan nefes
Uçup da gider.4357 (A÷açkakan)
3. Atmaca hayvan gibi,
Acısı so÷an gibi4358 (Arı)
4. Canı var, kanı yok,
Onlar her yerde çok. 4359 (Arı)
5. Cıvıl cıvıl kuúlar,
Evlerine taúırlar,
Kendileri yapar,
Ellere ba÷ıúlar.4360 (Arı)
6. Çılbırsız o÷lu, çılbırsız yola düúmüú gider. 4361 (Arı)
7. Çıt öte çıt beri çıt altından süt verir. Neymiú o?4362 (Arı)
4356
Sevdiye Güven. Bulgaristan Türkleri Bilmeceleri. øzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Türk
Dili ve Edebiyatı Bölümü, 1993, s.32. (Bitirme Tezi)
4357
4358
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. Türk Halkının Bilmeceleri. Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yay.,
Birleútirilmiú 2. baskı, 1999, s.120’den Mefküre Mollova. Bilmeceler. Sofya: Narodna Prosveta, 1959,
no.268.
4359
4360
4361
4362
Bkz. Kù7
1061
8. Çiçek onun, dal onun
Yedi÷imiz bal onun
ø÷nesi var batırır
Kanadı var götürür.4363 (Arı)
9. Çit öte, çit beri
Çit altından süt verir.4364 (Arı)
10. Çin çin çireúne,
Sen onunla güreúme,
O senin ananı satar da gider varır.4365 (Arı)
11. Da÷dan gelir Arapçık
Aya÷ında çorapçık4366 (Arı)
12. Da÷dan gelir da÷ gibi,
Çadır kurar a÷ gibi,
Acısı var so÷an gibi,
Kancası var do÷an gibi.4367 (Arı)
13. Da÷dan gelir uúakçıklar
Aya÷ında çorapçıklar
Nedir o? 4368 (Arı)
14. Da÷dan gelir taútan gelir
Meúin büzüklü eniútem gelir4369 (Arı)
15. ødris gider, izi yok
Dürüst gider, düzü yok
ødris çörek yapmıú
Tadı var, tuzu yok.4370 (Arı)
4363
4364
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. Bulgaristan Türk Çocuk Edebiyatından Örnekler. Ankara: Kültür
Bakanlı÷ı Yayını, 2002, s.31.
4365
M. Türker Acaro÷lu. Bulgaristan Türkleri Üzerine Araútırmalar. Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yayınları,
1999. s.296.
4366
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.120’den Mefküre Mollova. age. no.284. Yenisoy, bu bilmecenin
cevabını “Kovan arısı” olarak vermiútir. Bkz. Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, s.133.
4367
4368
4369
4370
1062
16. Suyu tatlı,
Kendisi kanatlı
Ona iliúene
Pek ahtlı. 4371 (Arı)
17. Uçar, kuú de÷il,
øú yapar insan de÷il.4372 (Arı)
18. Ufacık kuúlar,
A÷açları taúlar,
Kendileri yemez
Ele ba÷ıúlar.4373 (Arı)
19. Ufacık kuúlar
Ba÷larda iúler
Kendisi yapar
Ele ba÷ıúlar
Nedir o? 4374 (Arı)
20. Ufacık kuúlar
Çiçekleri taúlar
Kendi yemez
Ele ba÷ıúlar.4375 (Arı)
21. Bir ucu serende
Bir ucu gerende4376 (At)
22. Tencere kapa÷ı açıldı,
Sarmalar saçıldı4377 (At fıúkısı)
23. Çıtırdar patırdar,
Karanlıkta úimúek çakar. 4378 (Ateúli böcek)
4371
4372
Bkz. Kù28/YD; Bkz. Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. s.31.
4373
Bkz. Kù13/Kù14/YD
4374
4375
4376
4377
Ahmet Cebeci. “Deliorman Bilmeceleri.” Türk Folklor Araútırmaları Yıllı÷ı-Belleten. Ankara: Kültür
4378
1063
24. On ay yatar
øki ay kalkar
Feneri yakar
Etrafa bakar.4379 (Ateúböce÷i)
25. Uçar, kuú de÷il,
Yanar ateú de÷il.
Kaçar koç de÷il.4380 (Ateúli böcek)
26. Üç ay yatar
øki ay kalkar
Fenerini yakar
Etrafına bakar.4381 (Ateú böce÷i)
27. Apul apul yürürsün
Samur kürkün sürürsün
Niçin yayan yürürsün? 4382 (Ayı)
28. Elde eleymen,
Suda Süleyman,
Nedir o?4383 (Balık)
29. Gidi gidi gidiver,
ùu kediyi tutuver,
Ne tatlıca eti var,
Püsküllüce g..tü var.4384 (Balık)
30. Kanadı var uçamaz,
Karada da kaçamaz. 4385 (Balık)
31. Da÷dan iner bir tatarina,
Ben onu tutarina,
Kıstıracakla kıstırina,
4379
4380
4381
4382
4383
4384
Gyula Nemeth. age. s.213. Nemeth, Bu bilmecenin karúılı÷ını “balıkçıyla balık” úeklinde vermiútir.
Baúgöz ise, “balık” úeklinde almıútır. Bkz. ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.156.
4385
1064
Bastıracakla bastırina.4386 (Bit/pire)
32. Da÷dan iner, ben tuttum onu; elimle tuttum, bastırgaçla bastırdım. 4387 (Bit)
33. Minareden attım, kırılmadı
øki taú arasına koydum kırıldı4388 (Bit)
34. Gag gag yapar, ama karga de÷il,
Boynuzlu ama koç de÷il,
Uçar ama kuú de÷il. Nedir bu?4389 (B..k böce÷i)
35. øri gürgende kar durmaz. Nedir o? 4390 (Boynuz)
36. Uçar ama kuú de÷il,
øki eli var boú de÷il. 4391 (Boynuzlu böcek)
37. Yazın çayırda türkücü
Kıúın evlerde dilenci4392 (Cırcır böce÷i)
38. Baldırım balsız
Çıldırım çılsız
Ispa yelekli
Burma bıyıklı.4393 (Çekirge)
39. Bo÷azı uzun, kula÷ı kısa.4394 (Deve)
40. A÷zı para gibi,
Sırtı sumpara gibi.
Sesi davul gibi, nedir o? 4395 (Domuz)
41. Beyaz yatar, kara kalkar. 4396 (Domuz)
42. Tüylü yüzlü, kombak gözlü4397 (Eúek)
43. Çit içinde çıngıllı kuú4398 (Fare)
4386
Bkz. Kù13/Kù14/YD
4387
4388
4389
4390
4391
4392
4393
4394
4395
4396
4397
4398
1065
44. Çit içinde çıngıllı Yusuf. 4399 (Fare)
45. Ev içinde takır tukur,
Ben zannettim döúek dokur. 4400 (Fare)
46. Kuyruklu kumbara,
Ekin taúır ambara. 4401 (Fare)
47. Masal masal man iki
Tırna÷ı var on iki
Bindi kürek sapına
øndi macun küpüne
Macun küpü taútı
Koca karı úaútı. 4402 (Fare)
48. Masal masal man iki
Bindi kürek sapına
øndi can küpüne
Nasip küpü taútı
Koca karı úaútı
Nedir o? 4403 (Küpe düúmüú fare)
49. Mıhır mıhır yürürsün,
Saklı kürkü görürsün,
Sana bir Beyo÷lu derler,
Niçin her úeyi görürsün? 4404 (Fare)
50. Sepet içinde çıngırlı Yusuf4405 (Fare)
51. Sepet içinde çıngıllı Yusuf4406 (Fare)
52. Tıpır tıpır yürürsün,
Samur kürkü sürürsün,
4399
Bkz. Kù94/YD.
4400
4401
4402
4403
4404
4405
4406
1066
Sen bir küçük hanımsın,
Niçin yayan yürürsün?4407 (Fare)
53. Tin tin gider,
Tin tin gelir,
Sandıkları becerir. 4408 (Fare)
54. Yük altında Musacık
Eli aya÷ı kısacık4409 (Fare)
55. Yüklük altında Musacık
Eli aya÷ı kısacık4410 (Fare)
56. Karúıdan gördüm kırk para
Yanına vardım bir para4411 (Fıúkı)
57. Da÷dan gelir dak gibi
Kolları budak gibi
E÷ilir su içmeye
Ba÷ırır o÷lak gibi4412 (Geyik)
58. So÷ukta donlu,
Sıcakta gocukludur. 4413 (Güve)
59. Ben evveli neydim
Dallı budaklı beydim
Felek beni úaúırdı
Manda b..kuna düúürdü
Nedir o? 4414 (Hindi/koldur)
60. Diren bacaklı, törpü yüzlü, güvem gözlü.4415 (Hindi)
61. Ma ma bakıúlı,
Ma diren bacaklı,
4407
4408
4409
4410
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, s.130
4411
4412
4413
4414
4415
1067
Ma törpü yüzlü,
Ma güvem gözlü. 4416 (Hindi/pipi)
62. Marı marı bacaklı
Marı dirgen bacaklı
Marı güvem gözlü
Marı törpü yüzlü4417 (Hindi/Pipi)
63. Yüksekten bakar
Sümükçü÷ü akar.4418 (Hindi)
64. Baúı tarak, kuyru÷u orak4419 (Horoz)
65. Beyaz bir taútan do÷ar
Sesini bütün köy duyar4420 (Horoz)
66. Bizde bir hoca var, abdestsiz ezan okur. 4421 (Horoz)
67. Bir o÷lum var fettan
Sakalı var etten4422 (Horoz)
68. Etten tarak
Tüyden döúek
Horozdur eúek
Bilin hayvanlar4423 (Horoz)
69. Hepten etten
Ses gelir kentten
Sakalı etten
Kendisi kemikten4424 (Horoz)
70. øki direkli, bin kiremitli4425 (Horoz)
71. Kafası tarak, kuyru÷u orak4426 (Horoz)
4416
4417
4418
4419
4420
4421
4422
4423
4424
4425
4426
1068
72. Dört kardeú bir kuyuya ok atar.4427 (ønek memeleri)
73. Dört kardeú bir kuyuyu taúlar. 4428 (ønek memesi)
74. Dört tatar, bir kuyuya batar. 4429 (ønek memesi)
75. Dört tavuk kuyuya b..k atar. 4430 (ønek memesi)
76. Ak kutu kapa÷ı
øçi dolu yapa÷ı
Yapa÷ı de÷il ipek
Bunu bilmeyen yer kötek.4431 (øpek böce÷i/kozası)
77. Beyaz dede kendine mezar yapar. 4432 (øpek böce÷i)
78. Hasan hasta
Altın kafeste
Yem yer su içmez
Ne acayip usta4433 (øpek böce÷i)
79. Kafestedir, yem yemez, su içmez; adı acayip bir usta.4434 (øpek böce÷i)
80. Üç kuúum var
Biri dalda
Biri balda
Biri folda4435 (øpek böce÷i)
81. Altı kemer, üstü kemer
Ara yerde buruúuk Ömer4436 (Kaplumba÷a)
82. Altı mermer, üstü mermer
øçinde buruúuk Ömer4437 (Kaplumba÷a)
4427
M. Türker Acaro÷lu. age. s.296. Bu bilmecenin cevabını Mollova, “Sa÷ılır inek”; Baúgöz ise, “ønek
sa÷mak” úeklinde cevaplamıútır. Bkz. ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.352’den Mefküre Mollova.
age. no.248.
4428
4429
4430
4431
4432
4433
4434
4435
4436
4437
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.375’ten Tadeusz Kowalski. age. no.1, ss.128-145.
1069
83. Altı tahta üstü tahta
Orta yerinde koca softa4438 (Kaplumba÷a)
84. Altı tahta, üstü tahta
øçinde bir kara softa4439 (Kaplumba÷a)
øçinde bir suluza hata4440 (Kaplumba÷a)
86. Altı üstü toprak.4441 (Kaplumba÷a)
87. Bizde bir dudu var
E÷ri bü÷rü budu var
ùimdi gelir görürsünüz
Güle güle ölürsünüz4442 (Kaplumba÷a)
88. Da÷dan gelir, taútan gelir
øri eniútem gelir. Nedir o? 4443 (Kaplumba÷a)
89. Ev altında tukur tukur
Ben de sandım bez dokur. Nedir o?4444 (Kaplumba÷a)
90. Ev ardında takır tukur
Ben sandım bez dokur4445 (Kaplumba÷a)
91. Her yeri taú, içinde canlı baú4446 (Kaplumba÷a)
92. Karúıdan gelir har hara
Gözleri çampara
Ayakları pisa pisa
Karnı tumbalisa4447 (Kaplumba÷a)
93. Küçük çoban, çıkmaz sayadan. 4448 (Kaplumba÷a)
4438
Bkz. Kù2
4439
Bkz. Kù87;ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.373’ten Mefküre Mollova. age. no.222.
4440
4441
4442
4443
4444
4445
4446
4447
4448
1070
94. Temel dibinde çullu domuzcu÷um4449 (Kaplumba÷a)
95. Trak trak traka
øndirir bakra4450 (Kaplumba÷a)
96. Üstü tahta, altı tahta,
øçinde bir kanlı torta.4451 (Kaplumba÷a)
97. Vak vakım geldi
Oh úahım geldi
Balaban bakıúlı
Keklik sakıúlı
Narın turunci
Mısır pirinci
Kızların genci
Bana bir sancı
Öldüm bayıldım
Gördüm ayıldım
Kukurek kadın
Gülistan sandı÷ında oturur.4452 (Kaplumba÷a)
98. Havada uçar, kuú de÷il
Boynuzu var, koç de÷il
øki aya÷ı iú görür
øki aya÷ı boú durur4453 (Kara böcek)
99. Ben çok koúarım
Hendekler aúarım
Ormanda yaúarım
ønsandan kaçarım4454 (Karaca)
4449
4450
4451
4452
4453
4454
Bkz. Kù94/YD.
1071
100. A÷zı kara, tüyü kara,
Karpuzları eder maskara. 4455 (Karga)
101. Çay üstünde katran çömle÷i 4456 (Karga)
102. Kendisi kara,
Yumurtası alaca. 4457 (Karga)
103. Ata tay
Mata tay
ønce belli
Kara tay4458 (Karınca)
104. Beyaz tay, ala tay
ønce belli kara tay4459 (Karınca)
105. Canı var kanı yok. 4460 (Karınca)
106. Daracık sokaktan alay geçer. 4461 (Karınca)
107. Hata tay, mata tay
ønce belli kara tay4462 (Karınca)
108. Kambur belli,
Deldi ince deli÷i. 4463 (Karınca)
109. Kantara vururum kan çıkmaz. Nedir o? 4464 (Karınca)
110. Kara mandayı kestim, kan çıkmadı
Kantara koydum, kantar çekmedi. 4465 (Karınca)
111. Karaca tavuk kestim, kan çıkmaz; kantara koydum tutmadı. Nedir bu?4466
(Karınca)
4455
4456
4457
4458
4459
4460
4461
4462
M. Türker Acaro÷lu. age. s.296; ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.386’dan Tadeusz Kowalski.
“Türkische Volksraetsel aus Nordbulgarien”, Festschrift für George Jacob zum Siebzigten Geburstag,
Leipzig,1932, ss.128-145. no.7. Bu bilmecenin ikinci dizesi Yenisoy’da “Mota tay” úeklindedir. Bkz.
4463
4464
4465
4466
1072
112. Karúıdan baktım pek çok
Yanına vardım hiç yok4467 (Karınca)
113. Karúıdan baktım, hiç yok
Yanına gittim, pek yok4468 (Karınca)
114. Kestim kan çıkmadı
Kantara koydum okka basmadı. 4469 (Karınca)
115. Küçücük evi var,
øncecik yolu var4470 (Karınca)
116. Uzaktan baktım, hiç yok
Yanına vardım, pek çok4471 (Karınca)
117. Yeraltında evleri var,
E÷ri bü÷rü yolları var,
Ne incecik belleri var.4472 (Karınca)
118. Yeraltında kazan kaynar.4473 (Karınca)
119. Yeraltında kum kaynar.4474 (Karınca)
120. Yüklendim urgan tutmaz,
Çektim kantar tutmaz. 4475 (Karınca)
121. Kendi do÷ar anadan
Kıyamette do÷urmaz4476 (Katır)
122. Ak tavuk suda gezer4477 (Kaz)
123. øki direkli, bin kiremitli4478 (Kaz)
4467
4468
4469
4470
4471
4472
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.385’ten Mefküre Mollova. age. no.278. Bu bilmecenin üçüncü
mısraı Yenisoy’da “øncecik belleri var” úeklindedir. Bkz. Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8,
s.132.
4473
4474
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.386’dan Mefküre Mollova. age. no.280; Gyula Nemeth. age.
s.213.
4475
4476
4477
Bkz. Kù33.
4478
1073
124. øki ayaklı, bin kiremitli4479 (Kaz)
125. Kırmızı burunlu,
Kırmızı ayaklı,
Her yanı ak saçaklı. 4480 (Kaz)
126. Boynuzu var manda de÷il
Sakalı var papaz de÷il
Süt veriyor inek de÷il4481 (Keçi)
Meúin büzüklü eniúten gelir.4482 (Keçi)
Tin tin sakallı eniútem gelir4483 (Keçi)
129. Karúıdan gelir hatacık
Gönü büyük, g..tü açık4484 (Keçi)
130. Kıra gider fatacık
Eve gelir fatacık
Gönü bir, g..tü açık4485 (Keçi)
131. Sakalı var, hoca de÷il
Süt verir inek de÷il4486 (Keçi)
132. øki kardeú bir boyda
Gidip görün ahırda. 4487 (Keçi memesi)
133. Açıldı sandık, döküldü fındık. 4488 (Keçi/gıdı b..ku)
134. Kapak açıldı, fındık saçıldı.4489 (Keçi dıúkısı)
135. Dört sırık, bir direk4490 (Kedi)
4479
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.399’dan Tadeusz Kowalski. age. no.8, ss.128-145.
4480
4481
Bkz. Kù94/YD.
4482
4483
4484
4485
4486
4487
4488
4489
Bkz. Kù54/MD
4490
Bkz. Kù54/MD
1074
136. Gece gündüz ava gider, hem tüfeksiz hem patronsuz4491 (Kedi)
137. Het dedim, met dedim
Ocak baúına yat dedim4492 (Kedi)
138. øki gözü var cingi,
Zannedersin tilki.
Tilki gibi kuyru÷u var,
Soba baúında postu var. 4493 (Kedi)
139. Yüklük arasında ya÷lı çörekçi÷im. Nedir o? 4494 (Kedi)
140. Yüklük arkasında halka simitçi÷im. 4495 (Kedi)
141. Yüklük üstünde kıl yuma÷ı4496 (Kedi)
142. Yüklük üstünde Mehmet Alicik4497 (Kedi)
143. Çiçek gibi açar,
Kuú gibi uçar. 4498 (Kelebek)
144. Fillim aúa÷ı
Fillim yukarı
Fillim iliksiz
Fillim kemiksiz4499 (Kelebek)
145. øllim ilimsiz,
øllim kemiksiz,
øllim da÷ aúar,
øllim ba÷ aúar. 4500 (Kelebek)
4491
4492
4493
Mihail Yançev. age. s.97-98.
4494
4495
4496
4497
Bkz. Kù54/MD.
4498
4499
4500
1075
146. Zillim derede
Zillim tepede
Zillim iliksiz
Zillim kemiksiz4501 (Kelebek)
147. A÷zı var g..tü yok. Nedir o? 4502 (Kene)
148. Zehiri zehir gibi,
Ayakları zincir gibi4503 (Kırkayak)
149. Yazın gelir, kıúın gider4504 (Kırlangıç)
150. Ali Bey’in katırı
Bin beú yüz süven götürür. 4505 (Kirpi)
151. Aúa÷ıdan motor gelir,
ø÷nesi var, yurdusu yok 4506 (Kirpi)
152. Bin bir i÷neli,
Onu nerden görmeli?4507 (Kirpi)
153. Bir eúek yetmiú bin süven götürür. 4508 (Kirpi)
154. Bir yamaçta bir toy oturur
Kırk bin süven götürür. 4509 (Kirpi)
155. Canlıdır kıpırdar bu top,
Bekler bekler açılır hop 4510 (Kirpi)
156. Çalı dibinde kıl çuval4511 (Kirpi)
157. Çalı dibinde kıl yumakçı÷ı4512 (Kirpi)
158. Da÷ baúında tay oturur,
Yetmiú iki bin süven götürür. 4513 (Kirpi)
4501
4502
4503
4504
4505
4506
4507
4508
4509
4510
4511
4512
4513
1076
159. Da÷a gider harhara
Gözleri çampara
Ayakları pite pite
Karnı tumbulusa4514 (Kirpi)
160. Da÷dan gelir taútan gelir,
Yüz bin süven götürür. Nedir o? 4515 (Kirpi)
161. Dayımın kır katırı beú bin süven götürü4516 (Kirpi)
162. Ev ardına i÷neci gelmiú,
ø÷nesi pek çok, yurdu hiç yok.4517 (Kirpi)
163. Ev ardına i÷neci gelmiú, i÷nesi çok yurdusu yok.4518 (Kirpi)
164. ø÷nesi çok yurdusu yok. 4519 (Kirpi)
165. Kırk dede i÷nesi,
Onu bilen bilesi,
Onu bilmeyen yedi köy gezesi. 4520 (Kirpi)
166. Kulakları ufacık,
øúte iki gözü açık,
Ayacıkları, burnu a÷ız,
Nedir bu canlı topça÷ız.4521 (Kirpi)
167. Toparlak bir úey yuvarlanır.
Gören i÷neli top sanır. 4522 (Kirpi)
168. Tostoparlak bir top,
Her yanı kuru ot. 4523 (Kirpi)
169. Yetmiú bin dedem i÷nesi
Ya bilesi ya ölesi4524 (Kirpi)
4514
4515
4516
4517
4518
Bkz. Kù54/MD.
4519
4520
4521
4522
4523
4524
1077
170. Yuttu÷u kurba÷anın
Hiç de sayısı yoktur
Hatta teneke çalsan
Hemen açılır oynar
Bu dikenli yuma÷ı
Bilmeyen çocuk mu var? 4525 (Kirpi)
171. Yükü süven, g..tü meúin4526 (Kirpi)
172. Alçacık eúek kabaca döúek4527 (Koç)
173. Alçacık eúi÷im var
Kabacık döúe÷im var4528 (Koyun)
174. Alçacık eúek
Kabacık döúek4529 (Koyun)
175. Altı pınar, içerler
Üstü çayır, biçerler4530 (Koyun)
176. Altının suyunu içerim,
Üstünün otunu biçerim. 4531 (Koyun)
Karúıdan baktım a÷arır
Yanına vardım ba÷ırır4532 (Koyun)
177. Üstü çayır biçilir
Altı çeúme içilir4533 (Koyun)
178. Üstünden ot biçerim,
Altından süt içerim4534 (Koyun)
179. Üstünden ot biçeriz
Altından su içeriz. Nedir o? 4535 (Koyun)
4525
4526
4527
Bkz. Kù13/Kù14/YD
4528
4529
4530
4531
4532
4533
4534
Bkz. Kù54/MD.
4535
1078
180. Hayatından piúman
Köylüye düúman.4536 (Köpek)
181. Çalı dibinde kokulu kıratçı÷ım. Nedir o? 4537 (Köpek b..ku)
182. Katran kaynar özü yok,
ùeramet dayımın gözü yok.4538 (Köstebek)
183. Yeraltında cungur Bekirci÷im. 4539 (Köstebek)
184. Yeraltında kör domuz4540(Köstebek)
185. Ayakları kaygın,
Dudakları yaygın,
Çıkar taú üstüne
Ba÷ırır, baygın, baygın 4541 (Kurba÷a)
186. Ayakları takarak,
Dudakları makarak.
Çıkar kaya üstüne der;
Makarak, makarak 4542 (Kurba÷a)
187. Bir o÷lum var etten
Bacakları metten
ùimdi gelir görürsün
Güle güle ölürsün4543(Kurba÷a)
188. Hayadan hayadan,
Kendini attı kayadan. 4544 (Kurba÷a)
189. Masal masal martladı
Kel dereye atladı. 4545 (Kurba÷a)
4536
4537
4538
4539
4540
4541
4542
4543
4544
4545
1079
190. Suda yaúar, ölmez,
Türkü çalar, durmaz4546 (Kurba÷a)
191. Oyadan boyadan,
Bizim Osmancık atladı kayadan. 4547 (Kurba÷a)
192. øçi deri, dıúı et.4548 (Kursak, katı)
193. Dalda durur, evde durmaz.4549 (Kuú)
194. Dalda durur, elde durmaz4550 (Kuú)
195. Ya÷mur ya÷ar, gök çatlar,
Bizim sarı sıpa nerede oynar. 4551 (Kurt)
196. Ayakları direk gibi
Gagası kürek gibi4552 (Leylek)
197. Bacakları uzun ince
Göçüp gider güz gelince.4553 (Leylek)
198. Baldıran baltak
Çıldırım çıtlak
Sevmedim u÷ursuz
Köy kâhyası olmuú. 4554 (Leylek)
199. Bir direkli, bin kiremitli.4555 (Leylek)
200. øki bacaklı fil aklın varsa bil. 4556 (Leylek)
201. Tek direkli, bin kiremitli. 4557 (Leylek)
202. Har hara,
Beú para
4546
4547
4548
Bu bilmecenin cevabı için Mollova “katır” karúılı÷ını vermiútir. Baúgöz ise “kursak, taúlık, taúlangıç,
katı” úeklinde cevaplamıútır. Bkz. ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.446’dan Mefküre Mollova. age.
no.223.
4549
Bkz. Kù54/MD.
4550
4551
4552
4553
4554
4555
4556
4557
1080
øçi kırmızı
Dıúı kara.4558 (Manda)
203. Kara kara, kapkara,
Bizim göldeki maskara. 4559 (Manda)
204. Ayakları kürektir
Gagasıyla bir renktir.4560 (Ördek)
205. Gökte bir yapı yaptırdım, ne takıltısı iúitildi, ne yongası yere düútü.4561
(Örümcek)
206. ùiúi yok, a÷ örer,
Diúi yok, sinek yer,
Kopoy de÷il, ev sever,
Örer durur rubası yok.4562 (Örümcek)
207. ùiúi yok, a÷ örer,
Diúi yok, av sever,
Kopay de÷il, ev sever
Örer durur rubası yok.4563 (Örümcek)
208. Tavandan bakar,
Sümükleri akar. 4564 (Örümcek)
209. Alçacık úiúman,
Köylüye düúman.4565 (Pire)
210. Atarina tutarina yastacın altında kararina! 4566 (Pire)
211. Da÷lar yeúillendi
A÷aç yapraklandı
Her güzeller suya inmiú
4558
4559
4560
4561
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.522’den Tadeusz Kowalski. age. no.46, ss.128-145.
4562
4563
4564
4565
4566
1081
Her birinden birer úeftali aldım
Gönlüm hoú oldu4567 (Pire)
212. Gözleri ipiri,
Kıú gelir ölür,
Yaz gelir dipdiri. 4568 (Pire)
213. Hoppacık, kara gücük4569(Pire)
214. Hoppacık, küçücük,
Nerede kaldı telli cücük. 4570 (Pire)
215. Kara kara, fırladı yamaca. 4571 (Pire)
216. Karaca karaca uçtu gitti yamaca. Nedir o? 4572 (Pire)
217. Karanlık damda koç seker. 4573 (Pire)
218. Kör olası puútu,
Yüklük üstünden uçtu. 4574 (Pire)
219. Küçük Arap koca kava÷ı zıplatır. 4575 (Pire)
220. Küçücük karaca,
Uçtu gitti yamaca. 4576 (Pire)
221. Minareden attım kırılmadı,
øki tepe arasında kırıldı. 4577 (Pire)
222. A÷zı var, büzü÷ü yok.
Derisi var tüyü yok. 4578 (Sakırga)
223. øliksiz kemiksiz, cungur böce÷im.4579 (Sakırga)
224. Akı safran gibi,
Karası katran gibi,
4567
4568
4569
4570
4571
4572
4573
4574
4575
4576
4577
4578
4579
1082
Kuyru÷u düdük gibi,
Her yerde var bu, bilin bakalım nedir o? 4580 (Saksa÷an)
225. Alaca bulaca, kaçtı gitti yamaca4581 (Saksa÷an)
226. Alaca mezar, dünyayı gezer. 4582 (Saksa÷an)
227. Karası katran gibi,
Akı peynir gibi,
Seke seke gider,
Köstekli beygir gibi4583 (Saksa÷an)
228. Ak kutu kapa÷ı
øçi dolu yapa÷ı
Yapa÷ı de÷il, ipek
Bilmeyen yer kötek4584 (Salyangoz)
229. Boynuzu var, keçi de÷il
Semeri var, eúek de÷il
Yazı yazar, kâtip de÷il. 4585 (Salyangoz)
230. Daldan dala seker.4586(Sincap)
231. Hay idi,
Tay idi,
Vay karatavuk yedi.4587 (Sinek)
232. Kara kaúık, duvara yapıúık4588 (Sinek)
233. Sivri baúlı bir dede
ùeytana uyar her gece
Evlerde çalar
4580
4581
4582
4583
4584
4585
4586
4587
4588
1083
ønsanla eder cengi
Yoktur dedemin dengi4589 (Sivrisinek)
234. Oka daldı b..ka.4590 (Solucan)
235. Yeraltında çıplak Mahmut4591 (Solucan)
236. Bir eúe÷im vardır, semerinde a÷aca çıkar.4592 (Sülük)
237. Canı var, kanı yok
Semeri var, kolanı yok. 4593 (Sülük)
238. Isırganlık içinde, bile÷isi elinde4594 (Sülük)
239. Karúıdan baktım tepe gibi
Yanına vardım tekne gibi.4595 (Sülük)
240. Semeri var, kolanı yok. 4596 (Sülük)
241. Öküz yatar damda, boynuzları dıúarıda.4597 (Sülük)
242. Geceleri çır çır öter,
Gündüz úarkısı biter.4598 (Taraúman)4599
243. Arúın ayaklı,
Burma bıyıklı.4600 (Tavúan)
244. Avlu dibinde un kararlar. 4601 (Tavúan)
245. Çalı dibinde pamukçuk4602 (Tavúan)
246. Çalı dibinde pamuk bohçacı÷ım. Nedir o? 4603 (Tavúan)
247. Çalı dibinde un hamurladım. 4604 (Tavúan)
4589
4590
4591
4592
4593
4594
4595
4596
4597
4598
4599
Ocak çekirgesi.
4600
4601
4602
4603
4604
1084
248. Da÷dan gelir, taútan gelir,
Meúin büzüklü eniútem gelir.4605 (Tavúan)
249. Ekin ekine,
Kulakları dikine,
Görebilirsen izini,
Aúk olsun de kendine.4606 (Tavúan)
250. Gidi gidiver,
ùu gidiyi tutuver,
ùu gidinin nesi var,
Ne tatlıca eti var.4607 (Tavúan)
251. Gidi gidi gidiver
ùu gidiyi tutuver
Ne tatlıca eti var
Püsküllüce kuyru÷u var4608 (Tavúan)
252. Gidi gidi gidiver
ùu gidiyi tutuver
Yumuúacık eti var
Püsküllüce g..tü var4609 (Tavúan)
253. Haykırıverdim sıpaya
Kaçtı gitti yamaca4610 (Tavúan)
254. Hopbacık, guyru’ gücük4611 (Tavúan)
255. Küme dibinde yumakçık4612 (Tavúan)
256. Korkak yüre÷im var,
Parlak gözlerim var,
Uzun kulaklarım var.4613 (Tavúan)
4605
4606
4607
4608
4609
4610
4611
Mefküre Rıza Mollova. age. s.189 / “gücük” maddesi.
4612
4613
Bkz. Kù94/YD.
1085
257. Ninesi gelir irezden, 4614
De÷ne÷i var kirezden,
Kalkıp oynar birazdan, nedir o? 4615 (Tavúan)
258. Upuzun kulaklı,
Arúın ayaklı,
Avcıyı görünce karıúır aklı,
Kopaydan pek çok korkar,
Bunu bilmeyecek ne var?4616 (Tavúan)
259. Akúam biner,
Sabah iner. 4617 (Tavuk)
260. Bir avlu canlı, hepsi de al úapkalı. 4618 (Tavuk)
261. øki direk bir kiremit 4619 (Tavuk)
262. øki direkli, bin kiremitli.4620 (Tavuk)
263. Yarısı ak yarısı kara. 4621 (Tavuk b..ku)
264. Allı kese
Tüllü kese
Dal kümese
Tavukları yemesi
Horozları kovması
Nedir bu kahrolası? 4622 (Tilki)
265. Gece arar
Gece tarar
Gördü÷ü yerde
Tavuk arar4623 (Tilki)
4614
ørez, Enez ilçesinin Bulgaristan Türk a÷zındaki söyleniú biçimidir.
4615
4616
4617
4618
4619
4620
4621
4622
4623
1086
266. Sivri burunlu,
Uzun kuyruklu,
Da÷da gezer,
Kümeslere girer
Tavukları alır birer birer.4624 (Tilki)
267. Bindim merdivenin yarısına
Baktım ayla günün sarısına
Kuúlar arasında bir kuú gördüm
268. Bindim merdivenin yarısına
Baktım ayın sarısına
Kuúlar içinde bir kuú gördüm
Meme verir yavrusuna.4626 (Yarasa)
269. Çıktım minare yarısına
Baktım günün sarısına
Kuúların içinde bir kuú var
270. Gece döner,
Gündüz tüner4628 (Yarasa)
271. Gündüz yatar,
Gece kalkar. 4629 (Yarasa)
272. Makası var
Terzi de÷il
Suda yaúar
Balık de÷il4630 (Yengeç)
4624
4625
4626
4627
4628
4629
4630
1087
273. Çalı dibinde ya÷lı sarık4631 (Yılan)
274. Ev ardında oklava; deldi gitti b..klu÷a4632 (Yılan)
275. Hiç úıldırsız koruya girer. 4633 (Yılan)
276. Maúa, kaydı gitti aúa÷ı. 4634 (Yılan)
277. Taú altında ya÷lı çörekçi÷im4635 (Yılan)
278. Uzundur; ip de÷il, ısırır; köpek de÷il. 4636 (Yılan)
279. Yeraltında ya÷lı çörekçi÷im. 4637 (Yılan)
280. Yeraltında ya÷lı pideci÷im. 4638 (Yılan)
281. Yeraltında ya÷lı kayıú4639 (Yılan)
282. Yer üstünde ya÷lı kayıú.4640 (Yılan)
III.2.1.2. Bitkiler ve Yiyecek-øçeceklerle ølgili Bilmeceler
283. Bir direkli bin kiremitli4641 (A÷aç)
284. Kapının eúi÷i,
Çocu÷un beúi÷i4642 (A÷aç)
285. Yazın giyinir
Kıúın soyunur4643 (A÷aç)
286. Da÷ aúıra, yol batıra4644 (A÷aç dalı)
287. Elle beni, belle beni
øskelede bekle beni
Ben bir dudu kuúuyum
ùeker ile besle beni4645 (A÷aç kavunu)
4631
4632
4633
4634
Bkz. Kù54/MD
4635
Bkz. Kù2
4636
4637
4638
4639
Bkz. Kù54/MD; Kù92/YD; Zsuzsanna Kakuk. age. s.343; M. Türker Acaro÷lu. age. s.269; Gyula
Nemeth. age. s.213.
4640
4641
4642
Bkz. Kù38/YD
4643
4644
4645
1088
288. Yaz mevsiminde yeúildir, kıúta ise yoktur. 4646 (A÷aç yapra÷ı)
289. Yeraltında ak bakır.4647 (Ak turp)
290. Bin bin bicirim gözlü.4648 (Akıtma/Gözleme)
291. Bin bir gözüm cin gibi gözüm.4649 (Akıtma)
292. Dört köúeli döúek
Bunu bilmeyen eúek4650 (Akıtma/Gözleme)
293. Eviririm çeviririm,
Bir alana deviririm.4651 (Akıtma/Gözleme)
294. Saculya macula saç üstünde marapırlaya.4652 (Akıtma/Cızlama)
295. Sarı suda sandal oynar.4653 (Akıtma/Gözleme)
296. Bir öküzüm var yaz kıú tüyünü atmaz. 4654 (Ardıç)
297. Da÷da birisi oturur,
Yazlı kıúlı bir oturur.4655 (Ardıç)
298. Ne kıú solar ne yaz solar. 4656 (Ardıç)
299. ùu yamaçta bir toy oturur,
Yazı kıúı bir oturur.4657 (Ardıç)
300. Arúın ayaklı, tavúan bıyıklı4658 (Arpa baúa÷ı)
301. Dalda cambaz, elime düútü kuyruklu yombaz.4659 (Armut)
302. Karúıda bir toy oturur,
Yüz bin yumurta getirir.4660 (Armut)
303. Sarıdır sarkar, düúerim diye korkar4661 (Armut)
4646
4647
Bkz. Kù92/YD.
4648
4649
Mefküre Rıza Mollova. age. s.62, “cimpiri” maddesi.
4650
4651
4652
4653
4654
4655
4656
4657
4658
Bkz. Kù54/MD
4659
4660
Bkz. Kù92/YD.
4661
1089
304. Sarı kız sarkar, düúece÷im diye korkar.4662 (Armut)
305. Sarı yengem sarkar
Düúüyorum diye korkar. 4663 (Armut)
306. Sararıp soldum, düúece÷im diye korktum.4664 (Armut)
307. Sarkar durur daldan
Rengini alınca baldan4665 (Armut)
308. ùu karúıda bir tay oturur
Yüz bin yumurta götürür4666 (Armut)
309. Yazın çiçek,
Kıúın çiçek,
Üstünden ille
Bir yaz geçecek4667 (Armut)
310. Ah ümitler ümitler
Gökteki bulutlar
Tırna÷ından emer
Tepesinden yumurtlar4668 (Asma kabak)
311. Sarı kızın sancı var.
Yedi bin ence÷i var.4669 (Asma)
312. Yüz direkli,
Bin kiremitli4670 (Asma)
313. Aktır benizi,
Çeker denizi.4671 (Ayran)
314. Dal üstünde sarı o÷lan4672 (Ayva)
4662
4663
4664
Bkz. Kù54/MD.
4665
4666
4667
4668
4669
4670
4671
4672
1090
315. Sarı kız dalda yatar
Dal kırıldı yerde yatar.4673 (Ayva)
316. Sarı tavuk dalda yatar
Dal kırılır yerde yatar.4674 (Ayva)
317. Tüylü sarkar
Lalesi aúa÷ı bakar
Kokusu yürek yakar
Onu bilmeyen ahmaktır.4675 (Ayva)
318. Kırk katlı döúek,
Onu bilmeyen eúek4676 (Baklava)
319. Olanmalı, dolanmalı
Ne úeker, ne kuvan balı,
Tatlı olur yemesi,
Güçtür onu bilmesi. 4677 (Baklava)
320. Çili çili bak
Çil hücre, çil tabak
Orta yeri yumuúak4678 (Bal)
321. Karanlık damda kalbur asılı4679 (Bal)
322. Karanlık yerde kalbur asılı4680 (Bal pete÷i)
323. Tadı var, kabı yok.4681 (Bal)
324. Ak don içinde dik durur. 4682 (Baúak)
325. Kafası yok saçı var. 4683 (Baúak)
4673
4674
4675
4676
4677
4678
4679
4680
4681
4682
4683
1091
326. Saçı var, kaúı yok,
Baúında duranlar pek çok.4684 (Baúak)
327. Sarı kızın sanca÷ı
Otuz iki ence÷i. 4685 (Baúak)
328. Tırna÷ıyla su çeker, tepesiyle yumurtlar.4686 (Baúak, ekin, kelle)
329. Alçacık boylu
Kadife donlu. 4687 (Biber)
330. Alçacık boyu var
Kadifeden boyu var.4688 (Kapiya biber) 4689
331. Alçacık tepe
Çıngıllı küpe4690 (Biber)
332. Ektim beyaz, bitti yeúil
Sonra oldu kırmızı meúin4691 (Biber)
333. Küçük boylu
Kadife donlu
Nedir o? 4692 (Biber)
334. Kedi de÷il,
Urgan de÷il;
Büyür urgan gibi,
Tırmanır kedi gibi. 4693 (Bö÷ürtlen)
335. O da oynar o da oynar
Sarı tavuk suda oynar.4694 (Börek)
4684
4685
4686
4687
Bkz. Kù94/YD.
4688
4689
Kapiya, salçalık kırmızı biber.
4690
4691
4692
4693
4694
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.177’den Tadeusz Kowalski. age. no.55, ss.128-145. Kowalski bu
bilmecenin cevabını “Saraylı” olarak vermiútir.
1092
336. Arúın ayaklı
Tavúan bıyıklı4695 (Bu÷day)
337. Dilim dilim nar
øncecik beli var
Uçtu keklik
Kaldı dilber4696 (Bu÷day)
338. Sıra sıra diúi var,
Ortasında özü var.4697 (Bu÷day baúa÷ı)
339. Uzun uzun yurtlar
Hüsn-i Yusuf’u yedi kurtlar
Tırna÷ından su içer
Tepesinden yumurtlar.4698 (Bu÷day)
340. Çok so÷uklara dayanır
ølk yaz günü uyanır. 4699 (Kar altında bu÷day)
341. A÷aç üstünde kilitli sandık. 4700 (Ceviz)
342. Bir fırınım var,
Dört somun ekmek alır. 4701 (Ceviz)
343. Bir gömlekte dört kardeú4702 (Ceviz)
344. Bir kutuda dört kardeú4703 (Ceviz)
345. Bir sandıkçı÷ım var,
Dört türlü ekmek alır. 4704 (Ceviz)
346. Dal ucunda kilitli sandık.4705 (Ceviz)
347. Dıúı kütük, içi katık.4706 (Ceviz)
4695
4696
4697
4698
4699
4700
Bkz. Kù13/Kù14/YD
4701
4702
Bkz. Kù28/YD
4703
4704
4705
4706
1093
348. Dört kardeú, bir entari içinde4707 (Ceviz)
349. Dört kardeú bir kundakta yatar.4708 (Ceviz)
350. Ev ardında kutucu÷um,
Üstündedir katıcı÷ım.4709 (Ceviz)
351. Küçük çotuk
øçi dolu katık
Nedir o? 4710 (Ceviz)
352. Küçük kutucuk,
Derdi bir yumrucuk.4711 (Ceviz)
353. Küçücük kütük
øçi dolu katık4712 (Ceviz)
354. Küçük yatık
øçi dolu katık4713 (Ceviz)
355. Küçücük kütük
øçinde katık. 4714 (Ceviz)
356. Küçücük kutucu÷um
øçi dolu katıcı÷ım. 4715 (Ceviz)
357. Karúıda bir toy oturur,
Yedi bin yavru getirir.4716 (Ceviz)
358. Kemikleri dıúarıda, etleri içeride4717 (Ceviz)
359. Küçücük kutucu÷um, içi dolu katıcı÷ım. Nedir bu?4718 (Ceviz)
360. Yamaçta toy oturur, yetmiú iki bin yumurta götürür.4719 (Ceviz)
4707
4708
4709
4710
4711
4712
4713
4714
4715
4716
4717
Bkz. Kù54/MD.
4718
4719
Bkz. Kù54/MD
1094
361. Bir anası var,
Bin danası var.4720 (Ceviz a÷acı)
362. Bir bacaklı,
Bin uúaklı4721 (Ceviz a÷acı)
363. Karúıda bir bey oturur,
Yetmiú bin yumurta götürür. Nedir o? 4722 (Ceviz a÷acı)
364. Öte yakada bir tay oturur,
Yüz bin yumurta götürür.4723 (Ceviz a÷acı)
365. Senede bir yumurtlar,
Bin yavru do÷urur4724 (Ceviz a÷acı)
366. ùu karúıda kadı var,/Çıngıl mıngıl pulu var4725 (Ceviz ve a÷acı)
367. ùu karúıda bir toy oturur
Kanatlarında yüz bin yumurta götürür.4726 (Ceviz a÷acı)
368. Öte yamaçta toy oturur
Kıúı yazı bir geçirir. 4727 (Çam a÷acı)
369. Ormanda açarım,
Güzel koku saçarım,
Uzatarak baúımı
Ma÷rur ma÷rur bakarım,
Baharın müjdesiyim,
ùu güzelim da÷ların
Küçük bir güneúiyim.4728 (Çiçek)
370. Çalı altında mum yanar. 4729 (Çi÷dem)
371. Çalı dibinde mum yanar. 4730 (Çi÷dem)
4720
4721
4722
4723
4724
4725
4726
4727
4728
Bkz. Kù87
4729
4730
1095
372. Çalı dibinde sarı mumca÷ız.4731 (Çi÷dem)
373. Al kaput, yoldan sapıt.4732 (Çilek)
374. Alçacık boyu var,
Kadifeden donu var. 4733 (Çilek)
375. Alçacık dal,
Yemesi bal. Nedir bu?4734 (Çilek)
376. Alçacık dalı var
Tatlıca balı var.4735 (Çilek)
377. Alçacık dallı
Yemesi ballı. 4736 (Çilek)
378. Alçacık dallı
Yemiúi ballı. 4737 (Çilek)
379. Çalı dibinde,
Kırmızı dü÷meci÷im. 4738 (Çilek)
380. Çalı dibinde kırmızı gö÷üslük4739 (Çilek)
381. øllem illem i÷nesi,
øllem kadın dü÷mesi,
øllem hoútur yemesi,
øllem güçtür bilmesi.4740 (Çilek)
382. Kuzda çan öter,
Çanı gören öper.4741 (Çilek)
4731
Bkz. Kù13/Kù14/YD
4732
4733
Bkz. Kù86; Mihail Yançev. age. s.83.
4734
4735
4736
Bkz. Kù13/Kù14/Kù93/YD; ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.215’ten Mefküre Mollova. age.
no.101; ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.215’ten Tadeusz Kowalski. age. no.30, s.128-145;
4737
4738
4739
4740
4741
1096
383. Yeme÷in baúı
Hastanın aúı.4742 (Çorba)
384. Dün akúam bize yeúil cübbeli bir adam geldi; benim içimden çıkanları
yedi. 4743 (Dolma)
Kadifeden donu var.4744 (Domates)
Kırmızı donlu4745 (Domates)
387. Bilmece bildirmece
Dil üstünde kaydırmaca.4746 (Dondurma)
388. Tepesi aúa÷ı sarkar,
Düúerim diye korkar,
Dudu gibi adı var,
ùeker gibi tadı var.4747 (Dut)
389. Bir ayaklı, bin taraklı4748 (Ekin baúa÷ı)
390. Saçı var, kafası yok.4749 (Ekin baúa÷ı)
391. Hartlar hurtlar
Yusuf’u yedi kurtlar
Tırnacı÷ından su içer,
Tepeci÷inden yumurtlar.4750 (Ekin)
392. Ak attım, kırmızı oldu. 4751 (Ekmek)
393. Bir dam kırmızı buza÷ı4752 (Ekmek)
394. Derisiz girer, derili çıkar.4753 (Ekmek)
4742
4743
4744
Bkz. Kù5
4745
4746
4747
4748
4749
4750
4751
4752
4753
1097
395. Elle eleme
Kolla dolama
Sarı sandık
Kırmızı fındık.4754 (Ekmek)
396. Masal, masal
Bir yanını kes, al4755 (Ekmek)
397. Yaú attım, kuru kaptım.4756 (Ekmek)
398. Yaú girer, kuru çıkar.4757 (Ekmek)
399. Yaú soktum kuru çıktı.4758 (Fırın ekme÷i/Somun)
400. Dal üstünde al yanak o÷lan. 4759 (Elma)
401. Dıúı katık içi kütük 4760 (Erik)
402. Küçük çotuk
øçi dolu katık 4761 (Fındık)
403. Küçük yatık,
øçi dolu katık4762 (Fındık)
404. Allan mor,
Bir çanak kor,
ønanmazsan eniúteme sor.4763 (Gelincik/Kâme)
405. øllahla hor,
Bir çanak kor4764 (Gelincik/Kemba)
406. Kırmızı renklidir,
Bir direk üstünde durur,
Karların gelinidir.4765 (Gelincik)
4754
4755
4756
4757
4758
4759
4760
4761
4762
4763
4764
4765
1098
407. Çalıya gün do÷muú,
Âúık maúukunu bulmuú,
Anası beúikteyken,
Kızının kızı do÷muú.4766 (Gül)
408. Mini mini minare,
Bin bir çiçek,
Bir lale. 4767 (Gül)
409. Pencereden ay do÷du
Görenler hayran oldu
Anası beúikteyken
Kızının kızı do÷du.4768 (Gül)
410. Yeúil dikerim al biter,
Delikanlılar pek sever.4769 (Gül)
411. Bir avuç sinek,
Bunu bilmeyen inek4770 (Gündöndü)
412. Bir direkli bin kiremitli. 4771 (Gündöndü)
413. Koca kafalı bana küsmüú,
Baúına karıncalar üúmüú.4772 (Gündöndü)
414. Sarı kaúlım, sarı kaúlım
Sarının altında kara kaúlım4773 (Gündöndü)
415. ùım úım a÷acı
ùım boy a÷acı
ùım kara kaúlı
ùım ayna baúlı4774 (Gündöndü)
4766
4767
Balon Çocuk Dergisi, Sofya:2003, Yıl 10, S. 56, s.44.
4768
4769
4770
Bkz. Kù54/MD.
4771
4772
4773
4774
1099
416. Yeraltında kırmızı bakraç4775 (Havuç)
417. Yeraltında kırmızı minare4776 (Havuç)
418. Yeraltında kınalı çivi4777 (Havuç)
419. Ne olası, ne olası,
Bu bostan borusu4778 (Hıyar)
420. Uzun uzun uzarlar,
Ot içinde buza÷ılar.4779 (Hıyar)
421. Uzun ingem uz gider
Kızancıklarıyla düz gider. Nedir o? 4780 (Hıyar)
422. Yeúil kadife,
Kendi zarife. 4781 (Hıyar)
423. Bir kuru kafa,
Koydum rafa,
Yemesi tatlı,
Maymun suratlı.4782 (Hindistan cevizi)
424. øçi bitli, dıúı kilitli4783 (Hindistan cevizi)
425. Avludan atladı,
Köpek daladı. 4784 (Isırgan otu)
426. Bat batar, yak yatar,
Çit dibinde bak bakar,
Eldivenle topladık torba torba,
Tencerede haúladık,
Yaptık bir güzel çorba.4785 (Isırgan)
4775
4776
4777
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, s. 131; Nimetullah Hafız. age. C.1, s.83.
4778
4779
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.331’den Mefküre Mollova. age. no.148; ølhan Baúgöz-Andreas
Tietze. age. s.331’den Tadeusz Kowalski. age. no. 58.
4780
4781
4782
4783
4784
4785
1100
427. Ekerken, beni ek, dedi.
Biçerken, benden kaç, dedi4786 (Isırgan)
428. Karúıdan baktım türbe,
Yanına vardım tövbe tövbe.4787 (Isırgan otu)
429. Altı deri, üstü deri
øçinde bir avuç darı4788 (øncir)
430. Da÷dan gelir kutu kutu
Açtım baktım köpek b..ku
Tattım baktım baldan tatlı4789 (øncir)
431. Dıúı darı içi deri, nedir o? 4790 (øncir)
432. Karúıdan baktım katı kutu,
Yanına yaklaútım deve b..ku,
A÷zıma aldım tatlı. 4791 (øncir)
433. Kula÷ımın zarı, bir kile darı4792 (øncir)
434. Anası ip gibi,
Yavrusu domuz gibi4793 (Kabak)
Çiçe÷i patladı. 4794 (Kabak)
Ödüm patladı. 4795 (Kabak)
Öte yanına yumurtladı.4796 (Kabak)
4786
4787
Bkz. Kù38/YD
4788
4789
4790
4791
4792
4793
4794
M. Türker Acaro÷lu. age. s.295, 296.
4795
4796
Bkz. Kù28/YD;Kù70/YD; Mihail Yançev. age. s.84.
1101
Öbür tarafa yumurtladı.4797 (Kabak)
Öbür yana yumurtladı. 4798 (Kabak)
Karúıya yumurtladı. 4799 (Kabak)
Kaz yumurtladı. 4800 (Kabak)
Komúuya yumurtladı. 4801 (Kabak)
443. Saksa÷an yuvada,
Kuyru÷u ovada.4802 (Kabak)
444. Sarı kızın sanca÷ı var,
Yüz bin ence÷i var.4803 (Kabak)
445. Sarı tavuk suda oynar.4804 (Kabak)
446. Uzun uzun urganlar,
Ucundadır kurbanlar. 4805 (Kabak)
447. Kara kazan kaynar
Arap çocuk oynar4806 (Kahve)
448. Kara kazan kaynıyor,
Arap kızı oynuyor.4807 (Kahve)
449. Kara tavuk, karnı yarık.4808 (Kahve)
4797
Bkz. Kù13/Kù14/YD
4798
Bkz. Kù82
4799
4800
Bkz. Kù92/YD.
4801
4802
4803
4804
4805
4806
4807
Bkz. Kù54/MD
4808
1102
450. Uzun uzun uzar,
Korkunca úeker kusar.4809 (Kamıú, úeker kamıúı)
451. Olmazsa olamaz,
Dolanmazsa olamaz.
Dolanması uzun olur,
Keklik yumurtası dolamaz.4810 (Karamuk)
452. Olaması olama
Dolaması dolama
Yumurtası boyama, nedir o? 4811 (Karamuk)
453. Çıktım gittim kaleye,
Elim battı kınaya. 4812 (Karadut)
454. Zerde zerde zer olur,
Zerdenin úekeri bol olur,
Sokulma onun yanına
Elin yüzün kan olur.4813 (Karadut)
455. Yeúil mantolu
Kırmızı entarili
Ortasında olur
Kara dü÷meli. 4814 (Karanfil)
456. Ben neyim neyim,
Çalı dibinde hamurum,
En erken uyanırım.4815 (Kardelen)
457. Düúüp durur hop hop,
Saplıca zingop4816 (Kardelen)
4809
4810
4811
4812
4813
4814
Balon Çocuk Dergisi. Sofya: 2003, Yıl 10, S. 56, s.44.
4815
4816
1103
458. Alçacık yatık4817
øçi dolu katık4818 (Karpuz)
459. Allah yapar yapısını,
Demir kılıç açar kapısını. 4819 (Karpuz)
460. Allah yapar yapısını
Demir kilit açar kapısını4820 (Karpuz)
461. Allah yapar yapısını
Bıçak açar kapısını.4821 (Karpuz)
462. Anacı÷ım, halacı÷ım
Benim tarladaki topalacı÷ım.4822 (Karpuz)
463. Arabadan atladı,
Pantolonu çatladı.4823 (Karpuz)
464. Attım tekerlendi,
Yedim úekerlendi. 4824 (Karpuz)
465. Dıúı gön gibi, içi kan gibi.4825 (Karpuz)
466. Dıúından yeúil, içinden ise kırmızı4826 (Karpuz)
467. Hanım uyandı,
Cama dayandı,
Cam kırıldı,
Kana boyandı. 4827 (Karpuz)
468. Hay lazare lazare
Meyit indi mezara
Üç aylık babası
4817
20-30 litre kadar su alabilen küçük kapalı fıçı úeklindeki su kabı. Yatırılmıú vaziyette tutuldu÷undan
“yatık” adı verilmiútir.
4818
4819
Bkz.Kù54/MD; Kù94/YD.
4820
4821
Suzanne Kakuk. age. s.248; ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.396’dan Tadeusz Kowalski. age.
no.32.
4822
4823
4824
Bkz. Kù54/MD
4825
4826
Bkz. Kù86
4827
Bkz. Kù13/Kù14/YD
1104
O÷lu çıktı pazara4828 (Karpuz)
469. Tabiat yapar yapısını,
470. Tarlada kaya, evde katır. 4830 (Karpuz)
471. Toprak yapar yapısını,
472. Teptim tekerlendi,
Öptüm úekerlendi. 4832 (Karpuz)
Ucundadır kurbanlar.4833 (Karpuz)
474. Dal ucunda sarı papaz4834 (Kayısı)
475. øçi içine odalar,
øçi dolu softalar.4835 (Keçi boynuzu)
476. øri dalda kar durmaz. 4836 (Keçiboynuzu)
477. øri meúede kar durmaz. 4837 (Keçiboynuzu)
478. E÷ri gürgen dorasında kar durmaz. 4838 (Keçiboynuzu)
479. Altı mermer, üstü mermer,
øçinde buruúuk Ömer4839 (Kestane)
Meúin kalpaklı amcam gelir.4840 (Kestane)
481. Dıúı sinir, içi peynir4841 (Kestane)
4828
4829
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age s.396’dan Mefküre Mollava. age. no.117.
4830
4831
Bkz. Kù86; Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, s. 132.
4832
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.397’den Mefküre Mollava. age. no.116.
4833
4834
Bkz. Kù94/YD.
4835
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.403’ten Mefküre Mollava. age. no.120.
4836
4837
4838
4839
4840
4841
1105
482. Fistanı kara, gömle÷i sarı,
øçinde yatıyor yüz yaúında,
Bir koca karı.4842 (Kestane)
483. Hey, ne idim, ne idim?
Samur kürklü bey idim
Felek beni úaúırttı
Kızgın küle düúürttü. 4843 (Kestane)
484. Asımada gıçımada, anana giren, nedir o? 4844 (Kına)
485. Nereden, nasıl geldin?
–Acıtmadan, kocatmadan,
Gelinleri donatmaktan. 4845 (Kına)
486. San san sandıra,
Kızıl kundura,
Ya onu bilesin,
Ya bu gece ölesin. 4846 (Kına)
487. Saz sandıra, kızıl kundura.4847 (Kına)
488. Sen sen acı
Sevmez Kâbe topracı
Sen onu bilince
Sen de ellicen ölünce. 4848 (Kına)
489. Yeúil ektim, kırmızı bitti.4849 (Kına)
490. Dıúı kırmızı, içi sarı4850 (Kırmızı biber)
491. Alçak dalda, çıngıllı küpe4851 (Kızılcık)
4842
4843
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.410’dan Mefküre Mollava. age. no.122.
4844
4845
4846
4847
4848
Halime Usanmaz. agt. s.95
4849
4850
4851
1106
492. Alçacık tepe
Çengelli küpe4852 (Kızılcık)
493. Alçacık tepe
Çıngıllı küpe4853 (Kızılcık)
494. Alçacık tepe tıngıllı küpe4854 (Kızılcık)
495. Dere tepe çıngıl küpe. Nedir bu?4855 (Kızılcık)
496. Dere tepe
Çıngır küpe4856 (Kızılcık)
497. Dere tepe,
Çıngıl küpe,
Onu bilmeyen,
Ahmak efe.4857 (Kızılcık)
498. Dere tepe,
Çıngıl küpe,
Onu bilmeyen
Kancık sıpa.
Nedir o? 4858 (Kızılcık)
499. Hanım cama dayanır,
Cam kırılır, kana boyanır.4859 (Kızılcık)
500. ølem ilem gümesi,
ølem hoútur yiyesi,
øla güçtür bilmesi.4860 (Kızılcık)
501. Sarp tepede çıngıllı küpeci÷im. Nedir o? 4861 (Kızılcık)
4852
4853
4854
Bkz.Kù13/Kù14/YD
4855
4856
4857
4858
4859
4860
4861
1107
502. Sivri sivri kızıl renkli,
A÷zına atarsan pek ekúi.4862 (Kızılcık)
503. Uzaktan baktım al,
Yanına vardım al al,
A÷zıma attım bal. 4863 (Kızılcık)
504. Alçacık tepe,
Çıngıllı küpe.4864 (Kiraz)
505. Beyazla baúladım,
Yeúille iúledim,
Kırmızı ile bitirdim.4865 (Kiraz)
506. Bir çanak kor,
Bunu bilmezsen,
Git eniútene sor. Nedir o? 4866 (Kiraz)
507. Dal ucunda kınalı parmak.4867 (Kiraz)
508. Dere tepe
Çıngıl küpe.4868 (Kiraz)
509. Dıúı yalabık,
øçi kayalık. 4869 (Kiraz)
510. Etini yedim,
Kemi÷ini attım. 4870 (Kiraz)
511. Gök attı, gün kaptı.4871 (Kiraz)
512. Karúıdan baktım al,
Yanına baktım dal,
A÷zıma attım bal. 4872 (Kiraz)
4862
4863
4864
4865
4866
4867
4868
4869
4870
4871
4872
1108
513. Kırmızı rengi,
Pek seyrek dengi4873 (Kiraz)
514. Yüksek dallı yemesi ballı4874 (Kiraz)
515. Kul yapar yapısını,
Kemik açar kapısını.4875 (Köfte)
516. Bir abalı, kırk yamalı.4876 (Lahana)
517. Bir ayaklı, kadı sarıklı4877 (Lahana)
518. Bir ayaklı, molla sarıklı4878 (Lahana)
519. Bir bacaklı, molla sarıklı4879 (Lahana)
520. Bir çuvalım vardır,
Kırk yerinden yamalıdır.4880 (Lahana)
521. Bir direkli bin kiremitli. 4881 (Lahana)
522. Bir direkli, bin yelekli. 4882 (Lahana)
523. Bir küçük yaúar,
Gölgesi da÷lar aúar, nedir o? 4883 (Lahana)
524. Da÷dan gelir at at
Kanatları kat kat4884 (Lahana)
525. Karúıdan gelir hat hat,
Kanatları kat kat.4885 (Lahana)
526. Kat kat döúek,
Bilmeyen eúek.4886 (Lahana)
4873
4874
Bkz. Kù54/MD
4875
4876
4877
4878
4879
4880
4881
4882
4883
4884
4885
4886
1109
527. Kat kat döúek
Onu bilmeyen eúek4887 (Lahana)
528. Kat kat yaprak
Bilmeyene dayak4888 (Lahana)
529. Kırk katlı döúek
Bunu bilmeyen eúek4889 (Lahana)
530. Kırk yamadan
Bir camadan4890 (Lahana)
531. Kırk yamalı da÷arcık
Bunu bilmeyen kancık
Nedir o? 4891 (Lahana)
532. Kırk yamalı tacık
Onu bilemeyen ahmakçık4892 (Lahana)
533. Mani mani mantar,
Kabarır kalkar,
Ustası gelir
Boynunu kırpar. 4893 (Lahana)
534. Ne saçı var, ne kaúı,
Annemin tüylü baúı4894 (Lahana)
535. Yama yama üstüne
Hiç i÷ne girmemiú içine.4895 (Lahana)
536. Bizde bir ak kaz var,
Bir aya÷ının üstünde tay durur.4896 (Lahana)
537. Baharı haber verir,
Bülbüle neúe verir,
4887
4888
4889
4890
4891
4892
4893
Bkz. Kù19 /YD
4894
4895
4896
Mihail Yançev. age. s.87. Yançev, bilmeceyi; “lahana/mantar” úeklinde vevaplamıútır.
1110
Her renk entari giyer,
Bahçelere úan verir.4897 (Lale)
538. Küçücük fıçıcık
øçi dolu turúucuk4898 (Limon)
539. Bir fidan ektim, dalsız budaksız
Onu da ben yedim dilsiz damaksız.4899 (Lokum)
540. Alçacık al kopil, simit satar. Nedir o? 4900 (Mantar)
541. Alçacık Tatar, simit satar.4901 (Mantar)
542. Bir direkli bin mertekli. 4902 (Mantar)
543. Bir direkli, bir yelekli4903 (Mantar)
544. Bir direkli, Molla sarıklı4904 (Mantar)
545. Bir evim var, tek direkli.4905 (Mantar)
546. Çom dibinde ak toprak.4906 (Mantar)
547. Çumçukur yerde ak pakçık yumurta.4907 (Mantar)
548. Kırk mertekli, bir direkli. 4908 (Mantar)
549. Ot içinde ak aú.4909 (Mantar)
550. Üstünde çadır, altında kazık4910 (Mantar)
551. Mini mini,
Küçük sini.4911 (Mercimek)
552. Sonbahar gülüyüm
Bahçelerin süsüyüm
4897
4898
Bkz. Kù13/Kù14/YD; ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.467’den Mefküre Mollova. age. no.130.
4899
4900
4901
M. Türker Acaro÷lu. age. s. 296; ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.473’ten Mefküre Mollova. age.
no.187; ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.473’ten Tadeusz Kowalski. age. no.12, ss.128-145.
4902
4903
4904
4905
4906
4907
4908
4909
4910
4911
1111
Eteklerim hep kat kat
Koklama rengime bak.4912 (Meúe çiçe÷i)
553. Ak úalvarlı, pala bıyıklı.4913 (Mısır koçanı ve pürçe÷i)
554. Altın saçlı,
Sarı baúlı.4914 (Mısır koçanı ve pürçe÷i)
555. Aslı paslı, sap içinde saklı.4915 (Mısır)
556. Dıúında saçı var,
øçinde aúı var.4916 (Mısır pürçe÷i ve mısır)
557. Hanım içerde saçı dıúarıda.4917 (Mısır)
558. Hanım içeride,
Saçı dıúarıda.4918 (Mısır ve pürçe÷i)
559. Sarı sarı kızlar
Sıraya durdular.4919 (Mısır)
560. Sarıdır sanca÷ı
Yüz bin ence÷i
Onu bilmeyen
Domuzun ence÷i4920 (Mısır)
561. Uzun uzun zurnaya benzer,
Sıra sıra turnaya benzer,
Tel tel kadayıfa benzer,
Kat kat yufkaya benzer.4921 (Mısır)
Beú bıyıklı eniútem gelir. 4922 (Muúmula)
4912
4913
4914
4915
4916
4917
Bkz. Kù54/MD
4918
4919
Bkz. Kù13/Kù14/YD
4920
4921
4922
1112
563. Dal ucunda bıyıklı o÷lan.4923 (Muúmula)
564. Çıt pıtan a÷acı,
Kırmızı ceylan gibi,
Gül biten a÷acı. 4924 (Mülmer)
565. A÷açta kova asılı,
øçinde üzüm basılı4925 (Nar)
566. Ana beni a÷latma,
Kanlı baúım da÷latma,
Yakut gibi diziliyim,
Kandil gibi asılıyım. 4926 (Nar)
567. Al beni âdem,
Kırmızı badem. 4927 (Nar)
568. Çarúıdan aldım bir tane
Eve geldim bin tane. 4928 (Nar)
569. Fini fini fincan
øçi dolu mercan4929 (Nar)
570. Hanım uyandı,
Cama dayandı,
Cam kırıldı,
Kana boyandı. 4930 (Nar)
571. Ufacık sandıkçık
øçi dolu boncukçuk4931(Nar)
572. Bil bilmece
Burnu e÷rice4932 (Nohut)
4923
4924
4925
4926
4927
4928
4929
4930
4931
4932
1113
573. Bit gibi burnu var,
Küp gibi karnı var.4933 (Nohut)
574. øri miri
Burnu iri.
Nedir o? 4934 (Nohut)
575. Mini mini ucu iri 4935 (Nohut)
576. Miri miri boynu iri, nedir o? 4936 (Nohut)
577. Yazın yeúil baúlı,
Kıúın kesik baúlı4937 (Ot)
578. Kızıl güneúin beyaz yavrusu4938 (Pamuk)
579. Küçücük baúı var,
Bin tel saçı var.4939 (Pamuk)
580. Yeraltında kara bakır.4940 (Pancar)
581. Üstü çiçek altı yiyecek. 4941 (Patates)
582. Yeraltında bicili tavuk.4942 (Patates)
583. Yeraltında piliçli tavuk4943 (Patates)
Kadife donlu4944 (Patlıcan)
Kadifeden donu var4945 (Patlıcan)
Katrandan donu var. 4946 (Mor patlıcan)
4933
4934
4935
4936
4937
4938
4939
4940
4941
4942
4943
4944
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.531’den Mefküre Mollova. age. no.155; Kakuk, “mor patlıcan”
diye cevaplamıútır. Bkz. Suzanne Kakuk. age. s.248.
4945
4946
1114
587. Dıúarısı deri gibi
øçerisi darı gibi4947 (Patlıcan)
588. Kısacık boylu,
Kadife donlu.4948 (Siyah patlıcan)
589. Dün akúam bize yeúil cübbeli bir adam geldi, benim içimden çıkanları
yedi. 4949 (Peynir)
590. Ucu yeúil, kökü ak,
ønanmazsan yere bak.4950 (Pırasa)
591. Yeraltında babam sakalı4951 (Pırasa)
592. Yeúil kuyruklu ak beygir. 4952 (Pırasa)
593. Ak keçinin kılları,
Suya düúer pulları.4953 (Pirinç)
594. Ak keçinin kılları,
Yere dökülür pulları.4954 (Pirinç)
595. Ak tavukçu÷um kaygın otlar.4955 (Pirinç)
596. Attım úekerli,
Koktum úekerli,
Ne zerdali ne úeftali4956 (Portakal)
597. Attım tekerlendi,
Öptüm úekerlendi. 4957 (Portakal)
598. Sarı, sarı içinde,
4947
4948
4949
4950
4951
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.534’ten Mefküre Mollova. age. no.156; Zsuzsanna Kakuk. age.
s.343.
4952
4953
4954
4955
4956
4957
Bkz. Kù2
1115
On iki birlik kardeú,
Birbirinin içinde.4958 (Portakal)
599. Sarı, sarı içinde,
On iki tane kardeú,
Bir birinin içinde4959 (Portakal)
600. Beyazlı÷ı âra benzer,
Gömlekli÷i zara benzer,
A÷alar bilir adını,
Hanımlar bilir tadını.4960 (Sakız)
601. Uzun yengem uz yatır kızanlarını düz yatır.4961 (Salata)
602. Uzun uzun uza÷ılar,
Ot içinde buza÷ılar. 4962 (Salatalık)
603. Avlu dibinde mumcuk4963 (Sarıçi÷dem)
604. Sarı ile baúlarım,
Beyaz ile iúlerim,
Yeúil ile bitiririm,
Topra÷a úiúlerim. 4964 (Sarıçi÷dem)
605. Bizim evin önünde bir havuz var,
Havuzun içinde yılan var,
Yılanın a÷zında mercan var.4965 (Sarıçi÷dem)
606. Çalı dibinde mum yanar.4966 (Sarıçi÷dem)
607. Güneú eritemez, ya÷mur söndüremez.4967 (Sarıçi÷dem)
608. Güneú eritmez ya÷mur söndürmez. 4968 (Sarıçi÷dem)
4958
4959
4960
4961
Bkz. Kù82
4962
4963
4964
4965
4966
4967
4968
1116
609. Masal masal man iki,
Tırna÷ı var on iki. 4969 (Sarımsak)
610. Masal masal maniki
On ikinin yarısı
Mustafa’nın karısı4970 (Sarımsak)
611. Mani mani man iki,
Tırna÷ı vardır on iki. 4971 (Sarımsak)
612. Tencere içinde Osman çingeneleri4972 (Sarma)
613. Yeúildim yeúil
Kesti beni kesil
De÷irmende eritti
Canım, kanım bitti
Boynuzu bana kan verdi
Kar gibi fistan verdi
Akarım úimdi akarım
Uúaklara bakarım. 4973 (Sarma)
614. Elsiz ayaksız duvarda gezer.4974 (Sarmaúık)
615. Sarı÷ını sara sara
Çıktı ta Karahisara.4975 (Sarmaúık)
616. Yazın dalda kıúın gölde.4976 (Sebze)
617. Ak ak saçım var,
Kırmızıca baúım var4977 (So÷an)
4969
4970
4971
4972
Mefküre Rıza Mollova. age. s.292 / “Osman cingenesi” maddesi.
4973
4974
4975
4976
4977
1117
618. Al alma desem de÷ildir; kat kat kıvırma desem de÷ildir; acı dilli, baúı kıllı
bir heriftir.4978 (So÷an)
619. Bin direkli,
Bin gömlekli. 4979 (So÷an)
620. Budakları yukarıda, kökü aúa÷ıda4980 (So÷an)
621. Elsiz ayaksız resim yapar.4981 (So÷an)
622. Kat kat katmer de÷il,
Pembedir elma de÷il,
Yenir yenmesine,
Fakat tatlı de÷il. 4982 (So÷an)
623. Kat kat pide gibi,
Olur elma gibi4983 (So÷an)
624. Kat kat pide gibi
Topalacık elma gibi
Acı dilli, baúı kıllı
Bir herif gibi4984 (So÷an)
625. Pide gibi kat kat
Pide desem de÷ildir
Nar gibi aldır
Nar desem de÷ildir
Ucu dilli, burnu kıllı bir adam4985 (So÷an)
626. Üç yüz gocuk giyer, gene üúür4986 (So÷an)
627. Yeraltında kırmızı gül. Nedir o? 4987 (So÷an)
628. Yeraltında kırmızı topca÷ızım. Nedir bu?4988 (So÷an)
4978
4979
4980
Bkz. Kù2
4981
4982
4983
4984
Bkz. Kù94/YD.
4985
4986
4987
4988
1118
629. Yeraltında sakallı dede4989 (So÷an)
630. Yeraltında sakallı dedecik4990 (So÷an)
631. Yeraltında sırlı küpüm.4991 (So÷an)
632. Yer dibinde kırmızı çömleci÷im. Nedir o? 4992 (So÷an)
Pantolonu patladı.4993 (Susak)
634. A÷acın a÷acı var,
Kupkuru meyvesi var4994 (Su susa÷ı)
635. –Ak katır nereden geçtin?
–Al kan içinden
–Sana kan bulaúmadı mı? 4995 (Süt)
636. –Ak katırım nereden geçtin?
–Köyün içinden geçtim.
–Sana bana bulaúmadın?
–Kenarcı÷ından geçtim.
Nedir o? 4996 (Süt)
637. Soktum úiúti,
Çektim küstü.4997 (Süt)
638. Canı var, kanı yok.4998 (ùalgam)
639. Altı semer, üstü semer,
øçinde bir buruúuk Ömer4999 (ùeftali)
4989
4990
Bkz. Kù54/MD
4991
4992
4993
Bkz. Kù13/Kù14/YD
4994
4995
4996
4997
4998
4999
1119
640. Bir yanı beyaz
Bir yanı al
Tadı bal5000 (ùeftali)
641. Dıúı katık,
øçi kütük.5001 (ùeftali)
642. Sepet içinde tülü yumak5002 (ùeftali)
643. Elemez melemez,
Ateú baúına gelemez,
Gelse de duramaz. 5003 (Tereya÷ı)
644. Elemez melemez
Ateú baúına gelemez
Gelse bile duramaz.5004 (Tereya÷ı)
645. Elemez melemez,
Ateú baúına gelemez,
646. Elemes elemes
647. Elemez, elemez
Gelse de duramaz5007 (Tereya÷ı/ya÷)
648. Baúı yeúil emir de÷il,
Sırtı kara kömür de÷il,
øçi beyaz peynir de÷il,
Kuyru÷u var, fare de÷il.5008 (Turp)
5000
5001
5002
5003
5004
5005
5006
5007
5008
1120
649. Baúı yeúil emir de÷il,
øçi beyaz peynir de÷il,
Üstü kara kömür de÷il,
Kuyru÷u var fare de÷il.5009 (Turp)
650. Üstü kara, manda de÷il
Kuyru÷u uzun sıçan de÷il.5010 (Turp)
651. Yeraltında dedem baúı5011 (Turp)
652. Yazın da÷da, kıúın küpte.5012 (Turúu)
653. Yazın dalda, kıúın gölde.5013 (Turúu)
654. Suda do÷muútur, sudan korkar.5014 (Tuz)
655. Ak sarıklı, yeúil cübbeli5015 (Tütün)
656. Bir direkli,
Kırk kürekli. 5016 (Tütün)
657. Da÷lı da÷lı,
Baúı ba÷lı. 5017 (Tütün)
658. Sarı duvaklı hanım,
Sarı kulaklı hanım5018 (Tütün)
659. Alçacık dallı, yemiúi ballı5019 (Üzüm)
660. Attım tepelendi
Ezdim úekerlendi. 5020 (Üzüm)
661. Derede tin tin,
Tepede tin tin5021 (Yaprak/Gazel)
5009
5010
5011
5012
5013
5014
5015
5016
5017
5018
5019
5020
5021
1121
662. Kıúın ölür, yazın titrer.5022 (Yaprak)
663. Seker seker izi yok,
Tuttum baktım gözü yok.5023 (Yaprak)
664. Yeúilken yerinden ayrılmaz,
Sarardıktan sonra yerde gezer.5024 (Yaprak)
665. Yeraltında civcivli tavuk5025 (Yer elması)
666. Yeraltında piliçli tavuk5026 (Yer elması)
667. Kapısı penceresi yok.
øçinde kızanları çok5027 (Yeúil biber)
668. Alaca yılan, çırpıya dolan. 5028 (Yeúil fasulye)
669. O÷lan o÷lan
Boynuma dolan,
O÷lanı yola,
Tencereye koya.5029 (Yeúil fasulye)
670. Karanlıkta kar uyuúur.5030 (Yo÷urt)
671. A÷zı yok,
Burnu yok,
Karnı tok.5031 (Yumurta)
672. Ak cam içinde sarı bal,
østersen kır úiúeyi al.5032 (Yumurta)
673. Ak sarayın ortasında,
Sarı sultan oturur.5033 (Yumurta)
5022
5023
5024
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.639’dan Mefküre Mollova. age. no.183. Baúgöz, bu bilmecenin
cevabını; “Kuru a÷aç ve yapra÷ı” úeklinde vermiútir.
5025
Bkz. Kù54/MD
5026
Bkz. Kù94/YD; ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.647’den Tadeusz Kowalski. age.no.29; Gyula
Nemeth. age. s.217.
5027
5028
5029
5030
5031
Bkz. Kù54/MD
5032
5033
1122
674. –Ak tavu÷um nereye vardın?
–Kanlıcaya vardım
–Kan bulaúmadı mı?
–Kenarından geçtim5034 (Yumurta)
Buz gibi çatladı.5035 (Yumurta)
676. Benim bir pınarım var,
øki türlü suyu var.5036 (Yumurta)
677. Bir ba÷ırıú, bir ça÷ırıú
Bir de baktım kar ya÷mıú. 5037 (Yumurta)
678. Bir fıçım var, iki türlü su tutar.5038 (Yumurta)
679. Bir kuyu var,
øki türlü suyu var.5039 (Yumurta)
680. Bir kuyum var, iki türlü suyu var.5040 (Yumurta)
681. Bir ufacık fil taúı,
øçinde beyler aúı,
Piúirirsen aú olur
Piúirmezsen kuú olur.5041 (Yumurta)
682. Dıúı kalaylı, içi saraylı5042 (Yumurta)
683. Ev ardında ça÷ırıú ba÷ırıú,
Bir de vardım bir ton gümüú.
Nedir bu?5043 (Yumurta)
684. Her yanı ak kaya,
øçinde sarı maya5044 (Yumurta)
5034
5035
5036
Bkz. Kù2
5037
5038
5039
Bkz. Kù28 /YD
5040
5041
5042
5043
5044
1123
685. Hol hoturur
Kovukta oturur.5045 (Yumurta)
686. øçi saraylı
Dıúı kalaylı. 5046 (Yumurta)
687. øki yanı perdeli, ortası zerdeli5047 (Yumurta)
688. Kırdım aú oldu
Kırmadım kuú oldu.5048 (Yumurta)
øçi dolu katıcık5049 (Yumurta)
690. Minareden attım kırıldı
Suya attım kırılmadı. 5050 (Yumurta)
691. Sıra sıra tencereler
Bütün bütün yenirler.5051 (Yumurta)
692. Topalacık mermer taúı
øçinde beyler aúı
Piúirmezsen kuú olur. 5052 (Yumurta)
693. Ufacık mermer taúı
øçinde beyler aúı
Piúirmezsen kuú olur.5053 (Yumurta)
694. Uzaktan baktım bir taú
Yanına vardım hazır aú. 5054 (Yumurta)
5045
5046
5047
5048
5049
5050
5051
5052
5053
Bkz. Kù82/ ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.663’ten Mefküre Mollova. age. no.518.
5054
Bkz. Kù94/YD.
1124
695. Yuvarlak bir taú
øçi dolu aú. 5055 (Yumurta)
696. A÷açtan atladı,
Yumurtası patladı.5056 (Zerdali)
III.2.1.3. ønsan Hayatı ve ønsan Organlarıyla ølgili Bilmeceler
697. Bir ufacık odacık,
øçi dolu yongacık5057 (A÷ız ve diúler)
698. Vız vız vızıdık,
Otuz iki kız idik,
Bir tahtaya dizildik,
Tan atarken kaybolduk.5058 (A÷ızda diúler)
699. Küçücük bakkal dünyayı yutar.5059 (A÷ız)
700. Baúında yaúmak
Aya÷ı çıplak
Gidiúi ileri
Yazısı geri.5060 (Arap)
701. Ucu düdük gibi
Biz onu yedik gibi.5061 (Akci÷er)
702. Yarısı ak yarısı kara,
Tepesi düdük
Biz onu yedik. 5062 (Akci÷er/karaci÷er)
703. Cümle âlem içti, Âdem (a.s.) içmedi.5063 (Anne sütü)
704. Har haracık, harman daracık
øki çift öküz bir bo÷acık5064 (Avuç içi)
5055
5056
5057
5058
Mefküre Rıza Mollova. age. s.394, “vız vız vızıdık” maddesi.
5059
5060
5061
Bkz.Kù28/YD
5062
5063
Bkz. Kù38/YD
5064
1125
705. øki direk ev tutar.5065 (Bacaklar)
706. Dodarya’nın tüylü büzü.5066 (Bacaklar)
707. Bir duvarda yedi delik. 5067 (Baú)
708. Yedi delikli tokmak
Bunu bilmeyen ahmak5068 (Baú)
709. Kapı üstünde gıygıcık.5069 (Bıyık)
710. Kökü yukarıda, baúı aúa÷ıda5070 (Bıyık)
711. Bir samanlı÷ım var, iki kapısı var.5071 (Burun ve delikleri)
712. øki evim var,
Bir dire÷i var.5072 (Burun)
713. øki kurnalı bir çeúme5073 (Burun)
714. A÷zı tavan, üstü tavan
øçinde kırmızı o÷lan5074 (Dil)
øçinde bir garip öter.5075 (Dil)
øçinde bir bülbül öter5076 (Dil)
717. Altı taú, üstü taú
øçinde kemiksiz kuú5077 (Dil)
718. øki tepe arasında bulgur serdim. 5078 (Dil)
719. Karanlık derede al gelin oynar.5079 (Dil)
5065
5066
5067
Bkz. Kù13/Kù14/YD
5068
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.160’dan Mefküre Mollova. age. no.543; Kakuk’ta bu bilmecenin
ikinci dizesi “Onu bilmeyen ahmak” diye geçmektedir. Bkz. Suzanne Kakuk. age. s.249.
5069
5070
5071
5072
5073
5074
5075
5076
5077
5078
5079
1126
720. Kırmızı hendek
øçinde kürek.5080 (Dil)
721. Kırmızı köpek dolapta havlar.5081 (Dil)
722. Ak tavuk, duvarda yapıúık.5082 (Diúler)
723. Al duvar üstünde beyaz güvercin.5083 (Diú)
724. Bir kümes ak tavuk.5084 (Diúler)
725. Bir kümes akça tavuk5085 (Diú)
726. Bir dam dolusu ak buza÷ı. 5086 (Diúler)
727. Bir dam dolusu ak keçim. 5087 (Diú)
728. Bir dam dolu kör keser.5088 (Diúler)
729. Bir dam hergele iúler
Hepsi birden kiúner.5089 (Diúler)
730. Bir saya dolusu ak koyun
Ha onsuz bir doyun.5090 (Diúler)
731. Biz biz idik
Otuz iki kız idik
Ezildik büzüldük
øki tarafa dizildik5091 (Diú)
732. Biz idik, biz idik
Otuz iki kız idik
Kıran geldi kırıldık
Yine yeniden düzeldik5092 (Diúler)
5080
5081
Bkz. Kù28/YD
5082
5083
5084
5085
5086
5087
5088
Bkz. Kù13/Kù14/YD
5089
5090
5091
5092
1127
733. Biz idik biz idik
Otuz iki kız idik
Kıran geldi, kırıldık
Bir tahtaya dizildik.5093 (Diúler)
734. Biz otuz iki kız idik
Kıran geldi, kırıldık
øki duvara dizildik.5094 (Diúler)
735. Biz otuz iki kız idik,
Ezildik, büzüldük,
øki duvara dizildik.5095 (Diúler)
736. Fızdık fızdık
Otuz iki kızdık. 5096 (Diúler)
737. ønci gibi dizilir
øplik gibi sökülür.5097 (Diúler)
738. Otuz iki kardeú birbirini kovalar. 5098 (Diúler)
739. Sallanma salıngaç
Otuz iki encek
Buradan ne geçerse ezecek.5099 (Diúler)
740. Sıra sıra sö÷ütler,
Birbirini ö÷ütler.5100 (Diúler)
741. Sıra sıra sö÷ütler,
Un gibi ö÷ütler.5101 (Diúler)
742. Vızıdık vızıdık,
Otuz iki kız idik,
Kıran geldi kırıldık,
5093
5094
5095
5096
5097
5098
5099
5100
5101
1128
Sonra yeniden dizildik.5102 (Diúler)
743. Canımın acısı,
Uykumun yarısı.5103 (Diú a÷rısı)
744. Bir köklü, beú dallı5104 (El)
745. Gitti gelmez, geldi gitmez.5105 (Gelin)
746. Nar tanesi, nur tanesi
Dört köúenin bir tanesi5106 (Gelin)
747. Üç gemi yolladım Mısır hurmasına
Altın direk diktim burmasına
Nine var getir, vermezse yalvar getir
Koklanmamıú gül, yarılmamıú nar getir.5107 (Gelin)
748. Fıçı üstünde fındık.5108 (Göbek)
749. Altı perçin, üstü perçin
øçinde úah güvercin5109 (Göz)
750. Bir çanak yo÷urdum var
Ortası kara, kenarı beyaz.5110 (Göz)
751. Bir çanak yo÷urdum var
Yarısı ak, yarısı kara.5111 (Gözler)
752. Bir kabakta iki fener
økisi de beraber döner.5112 (Gözler)
753. Bir küçük mil taúı
Dolaúır da÷ı taúı. 5113 (Gözler)
5102
Bkz. Kù28/YD
5103
5104
5105
5106
5107
5108
5109
5110
5111
5112
5113
1129
754. Bir ufacık mil taúı
Dolanır da÷ı taúı.5114 (Gözler)
755. Bir yapraklı
Kırk budaklı. 5115 (Gözler)
756. Ceviz kadar alça÷a otururlar, uza÷a bakarlar. 5116 (Gözler)
757. Her iki cambaz
Bir orman satamaz.5117 (Gözler)
758. Hurun hurun küplemes / (Vururum vururum ses çıkarmaz)5118 (Göz)
759. øki asker, bir çotu÷u atlayamaz5119 (Gözler)
760. øki fener,
Gündür yanar,
Gece söner.5120 (Gözler)
761. øki kardeú birbirini görmez.5121 (Gözler)
762. øki kapaklı, çok yapraklı5122 (Gözler)
763. Kamaca mamaca
Kaydırdım attım
Karúıki yamaca5123 (Göz)
764. Kara tavuk ollu÷unda oturur.5124 (Gözler)
765. Kıl torba içinde gümüú yüzük5125 (Göz)
766. Kıllı torbada gümüú yüzük5126 (Göz)
767. Kıl torbada sıçan oynar. Nedir o? 5127 (Göz)
5114
5115
5116
5117
5118
Mefküre Rıza Mollova. age. s.258 / “küple-” maddesi.
5119
5120
5121
Bkz. Kù13/Kù14/YD
5122
5123
5124
5125
5126
5127
1130
768. Mavi bir kuyudur
Duvarda durur.5128 (Gözler)
769. Tenceremi kapakladım
Etrafını saçakladım.5129 (Göz)
770. Ufacık mil taúı,
Dolaúır da÷ı taúı. 5130 (Göz)
771. Üst yanda bakıldak
Alt yanda çakıldak
Orta yerde mıúıldak.5131 (Gözler)
772. Vurur vurur gümlemez
Onsuz insan göremez. 5132 (Gözler)
773. Yarısı ak, yarısı kara
Onu bilmeyen maskara5133 (Gözler)
774. Hadi yatalım,
Kılı kıla katalım,
Kızılcayı örtelim,
Sivilceyi sokalım. 5134 (Gözlerini kapamak/Uykuya yatmak)
775. Ev ardında küflü çotuk5135 (ønsan pisli÷i)
776. Ev arkasında boynu bükük5136 (ønsan pisli÷i)
777. Bir yalabır, bir palazır.5137 (Kaú)
778. Birisi tüylü durur birisi yanpırı durur. 5138 (Kaú)
779. øki asker, bir ormana giremez.5139 (Kaúlar)
780. Gözünün önünde duruyor fakat sen onları göremiyorsun.5140 (Kirpikler)
5128
5129
5130
Bkz. Kù28/YD
5131
5132
5133
5134
5135
5136
5137
Bkz. Mefküre Rıza Mollova. age. s.300 / “palazı-” maddesi.
5138
5139
5140
1131
781. øki kaúık duvarda yapıúık.5141 (Kulak)
782. øki kaúık bir duvarda yapıúık. 5142 (Kulak)
783. Yar baúında yarım alma.5143 (Kulak)
784. Yar baúında yarım almaca÷ım. 5144 (Kulaklar)
785. Yarım kaúık duvara yapıúık5145 (Kulak)
786. Yarım kaúık duvarda yapıúık. 5146 (Kulak)
787. Azıcı÷ım, kuzucu÷um
Beúler içinde en küçücü÷üm5147 (Küçük parmak)
788. Yemeden tatlı
Sa÷madan sütlü
Herkes onu sever
Eúe dosta över.5148 (Okumak)
789. øki tepe arasında buza÷ı ba÷ırır. 5149 (O..ruk)
790. Karanlık damda bo÷a ö÷ürür.5150(O..ruk)
791. Ben giderim, o gider;
Önümde tin tin eder.5151 (Sakal)
792. Ben giderim, o gider
Önümde zon zon eder5152 (Sakal)
793. Dalları aúa÷ıda kökleri yukarıda, nedir o? 5153 (Sakal)
794. Sarı yerde keçi otlar.5154 (Sakal)
795. Anasını sattım, yol üstüne attım5155 (Sümük)
5141
Bkz. Kù94/YD.
5142
Bkz. Kù13/Kù14/YD
5143
5144
5145
5146
5147
5148
5149
5150
5151
5152
5153
5154
5155
Bkz. Kù13/Kù14/YD
1132
796. Aldım attım. 5156 (Sümük)
797. En taúa, men taúa
Kaldırdım vurdum
En büyük taúa.5157 (Sümük)
798. Aldım ele, vurdum yere.5158 (Sümük)
799. Fukaralar yere atar,
Zenginler mendilde toplar5159 (Sümük)
800. Fukaralar atar, zenginler toplar. 5160 (Sümük)
801. Karanlık yerden gelin geçer. 5161 (Sümük)
802. Sallanır sarkar
Düúece÷im diye korkar. 5162 (Sümük)
803. Et üstünde yongacık5163 (Tırnak)
804. Süven üstünde yongacık.5164 (Tırnak)
805. Topalacık et kapa÷ı. 5165 (Tırnak)
Tel direkten atladı
Ne oldu be Hasan a÷a
Kafamı keçiler otladı5166 (Traú)
807. Sarp yerde keçi otlar.5167 (Erkek traúı)
808. Uzun uzun uzanlık
Uzanlı÷a kar ya÷mıú
Ucuna kan damlamıú. 5168 (Kınalı tırnak)
5156
5157
5158
5159
5160
5161
5162
5163
5164
5165
5166
5167
Gyula Nemeth.age. s.213.
5168
1133
809. Ev üstünde ayı oynar. 5169 (Usta)
810. Nedir en yumuúa÷ı ve sıca÷ı dünyada. 5170 (Yürek)
III.2.1.4. Gündelik Hayatta Kullanılan Araç-Gereç ve Eúyalarla ølgili Bilmeceler
811. Varan gelen pek çok,
Selâm veren hiç yok.5171 (Abdesthane)
812. Yazın yüklenir,
Kıúın boúalır.5172 (Ambar)
813. Bir ateúim vardır gazsız yanar.5173 (Ampul)
814. Çıt dedim çıtladı gözü açıldı. Nedir bu?5174 (Ampul)
815. Aldım elime,
Soktum deli÷ine. 5175 (Anahtar)
816. Önünde durdum
Deli÷ine uydurdum. 5176 (Anahtar)
817. Da÷dan gelir takır takır
Ayakları gümüú bakır5177 (Araba)
818. Dört a÷a kardeú
Birbirini kovalar.5178 (Araba)
819. Da÷a gider eve bakar
Eve gelir da÷a bakar.5179 (Araba kuyru÷u)
820. Da÷a gider eve bakar
Eve gider da÷a bakar.5180 (Araba kuyru÷u)
821. Eve gelir, da÷a bakar
Da÷a gider, eve bakar.5181 (Araba kuyru÷u)
5169
5170
5171
5172
5173
Sevdiye Güven. agt., s.55.
5174
Bkz. Kù7
5175
5176
5177
5178
Bkz. Kù92/YD
5179
5180
5181
1134
822. Kıra gider eve bakar,
Eve gelir kıra bakar.5182 (At arabasının arkası)
823. Dört kardeú birbirini kovalar.5183 (Araba tekerle÷i)
824. Dört kardeú birbirini kovalar, bir türlü eremez. 5184
(Arabanın tekerlekleri)
825. Dört kardeú o÷lana o÷lana gider.5185 (Araba tekerle÷i)
826. Alçacık eúek, et götürür.5186 (Ayakkabı)
827. Altı manda, yüz keçi, ta minareye çıkacak. 5187 (Ayakkabı)
828. Arka üstü yatırdım
Bir karıú ittirdim. 5188 (Ayakkabı)
829. Arkası üstü yatırdım
Bir karıú batırdım5189 (Ayakkabı/Yemeni/Kundura)
830. Arkası üstü yatırdım,
Dibine kadar batırdım.5190 (Ayakkabı)
831. Ben giderim o durur.5191 (Ayakkabı)
832. Ben giderim o toz atar. 5192 (Ayakkabı)
833. Bir eúe÷im vardır,
Ba÷lı iken yürür,
Çözülü iken durur.5193 (Ayakkabı)
834. Kara tavuk karnı yarık.5194 (Ayakkabı)
835. Baktıkça yapar,
Baktıkça bozar 5195 (Ayna)
5182
Bkz. Kù54/MD
5183
5184
5185
5186
5187
5188
5189
5190
Bkz. Kù93/YD; Ömer Osman Erendoruk. age. s.168.
5191
5192
5193
5194
5195
1135
Resim yapar gündüz gece
Duvarlara asılır
Her gün ona bakılır
Yapar resmi bakınca
Siler çabuk kaçınca5196 (Ayna)
837. Bir kızım var, köúeden köúeye gezer5197 (Ayna)
838. Dünyayı içine alıp da hiç içine girilmeyen nedir?5198 (Ayna)
839. Ne yerdedir, ne göktedir; hanımların dizindedir5199 (Ayna)
840. O, odanın içinde
Oda onun içinde. 5200 (Ayna)
841. Tap nedir, tapık nedir?
ølkbaharda gümüú nedir?
Ne yerdedir, ne göktedir
Cümle âlem içindedir. 5201 (Ayna)
842. Benden alçak, evden yüksek5202 (Baca)
843. Dayım içerde kalpa÷ı dıúarıda.5203 (Baca)
844. Enteúe menteúe dört köúe5204 (Baca)
845. Dodoronun tüylü büzü÷ü5205 (Baca)
846. Kara tavuk, karnıyarık. 5206 (Baca)
847. Masal masal maskara
Eli yüzü kapkara5207 (Baca)
848. Tepesi delik kara Mustafa.5208 (Baca)
5196
5197
5198
5199
5200
5201
5202
5203
5204
5205
5206
5207
5208
1136
849. Yengeci÷im karaca
Giydi ferace
øçti tütünü
Salladı kendini. Nedir o? 5209 (Baca)
850. Karanlık sokakta
Çingene ölüsü5210 (Baca içinde çengel)
851. Sallanıp sarkar
Düúece÷im diye korkar.5211 (Baca kurumu)
852. Garc gurc bir araba a÷aç5212 (Bahçe kapısı)
853. Kapı arkasında çıplak Hasancık5213 (Bakracı)
854. Ben önüme bakarım,
O arkasına bakar,
Ben ha derim,
O mertlik satar.5214 (Balta)
855. Da÷a gider yalın gibi
Eve gelir gelin gibi5215 (Balta)
856. Düzgün da÷da çan öter5216 (Balta)
857. Güz bayırda çan öter. 5217 (Balta)
858. Hali, hali, da÷da güm güm eder.5218 (Balta)
859. ønat Ömer,
Güm güm eder,
Bir aúa÷ı, bir yukarı,
Etrafı tuzla buz eder.5219 (Balta)
5209
5210
5211
5212
Bkz. Kù54/MD
5213
Bkz. Kù13/Kù14/YD
5214
5215
5216
5217
5218
5219
1137
860. Karada bir gemi,
Yoktur hiç yelkeni5220 (Balta)
861. Kıra gider gelin gibi,
Eve gelir yılan gibi. 5221 (Balta)
862. Kuru a÷açta bülbül öter.5222 (Balta)
863. Ormana gider yalın gibi
Eve gelir gelin gibi5223 (Balta)
864. Bir gelinim var, gelen geçen onu öper.5224 (Bardak/Su barda÷ı)
865. Bir kızım var, gelen de öper, giden de5225 (Bardak / Su barda÷ı / úapúak)
866. Bir kızım var, gelen geçen öper. 5226 (Bardak)
867. Boyu uzun, gölgesi yok.5227 (Bardak)
868. Herkes yatar,
ølyas oturur5228 (Bardak)
869. Bir tavukçu÷um vardır
Gıy gıy otlar.5229 (Basamak)
870. Ev üstüne deri serdim
Bacaklarını geri verdim.5230 (Baskı)
871. Ben giderim o gider
Arkamdan tın tın eder.5231 (Baston)
Pare pare iz eder.5232 (Baston)
5220
5221
Bkz. Kù13/Kù14/YD
5222
5223
Bkz. Kù94/YD.
5224
5225
5226
5227
5228
5229
5230
5231
Bkz. Kù93/YD.
5232
Bkz. Kù82; ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.159’dan Mefküre Mollova. age. no.393.
1138
Para para iz eder.5233 (Baston)
Yanı baúımda zınk eder.5234 (Baston)
Önümde para gibi iz eder. 5235 (Baston)
876. Dedemle gider
Para para iz eder.5236 (Baston)
877. Saksa÷an cıgırdar kara maúa tıkırdar. Nedir o? 5237 (Beúik)
øçinde kanlı softa5238 (Bıçak)
øçinde var kanlı softa5239 (Bıçak)
880. Da÷da yonga yonarlar,
Bilmeyenin kula÷ına,
Nane sümbül koyarlar.5240 (Bıçkı)
881. Bir urgan dolusu öküzüm
Kızların boynunda süsüm. 5241 (Boncuk)
882. Kuru a÷aç üstünde kumru ba÷ırır.5242 (Boncuk)
883. Bir öküzüm var,
Gübresini kendi atar.5243 (Burgu)
884. Bir öküzüm vardır, yer yer sıçamaz.5244 (Burgu)
5233
Ahmet Cebeci. agm. s.47; Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, s.129.
5234
5235
Acaro÷lu, bu bilmecenin cevabını “de÷nek” úeklinde vermiútir. Bkz. M. Türker Acaro÷lu. age. s.295.
5236
5237
5238
5239
5240
5241
5242
5243
5244
1139
885. Bir öküzüm var
Kendi atar okunu5245 (Burgu)
886. Öküzüm damda, boynuzu dıúarıda.5246 (Burgu)
887. Kolu var, eli yok
Karnıyarık, kanı yok.5247 (Ceket)
888. øki taraflı zembil, ben atayım sen bil. 5248 (Cep)
889. Ben giderim, o gider
Cebimde tık tık eder.5249 (Cep saati)
890. Koydum kustu
Çektim küstü.5250 (Cezve)
891. Soktum úiúti,
Çektim küstü.5251 (Cezve)
892. Dört direkli, bin kiremitli5252 (Çardak)
893. Dört kardeú bir kalpak giyerler.5253 (Çardak)
894. Ba÷larım yürür
Sökerim durur. 5254 (Çarık)
895. øki belikli,
Kırk delikli.5255 (Çarık)
896. øki buruúuk deve,
Otlar durur çamur üstünde.5256 (Çarık)
897. Kırk delikli
øki belikli5257 (Çarık)
5245
5246
5247
5248
Bkz. Kù54/MD
5249
5250
5251
5252
5253
5254
5255
5256
5257
1140
898. Dört çaplı,
Bin ayaklı
Bunu gören kızın
Alınır aklı. 5258 (Çember ve pulları)
5259
899. Bir öküzüm vardır altına sopa sokmadan kalkmaz. Nedir o?
(Çenepe)5260
900. Bil bil bilmece,
Birbirine iliútirmece.5261 (Çengelli kopça)
901. Deldim baktım deldim baktım bir fonda taktım. 5262 (Çengel)
902. Ol nedir ki
Âlem ona dolanır
Kula÷ını büktükçe
A÷zı sulanır.5263 (Çeúme muslu÷u)
903. Alaca bulaca bir kaz
Boynu bir karıútan az
Annenin önüne korsan
Hem tambura çalar hem saz5264 (Çıkrık)
904. Ebem arık
Baúı sarık
Tin tin varır
Tin tin gelir.5265 (Çıkrık)
905. Elem-elem,
Takam-takam
Çiyim-çiyim; uha?5266 (Çıkrık)
5258
5259
5260
Çerepene, ekmek piúirilen toprak kap.
5261
5262
5263
5264
5265
5266
1141
906. Hırtına pırtına bin a÷anın sırtına.5267 (Çiten)
907. Irtına pırtına bin a÷anın sırtına.5268 (Çiten)
908. Itına pıtına bin a÷anın sırtına. 5269 (Çiten/saman küfesi)
909. Itına pıtına bin ablanın sırtına. 5270 (Çiten)
910. Bir küçük arpacık
Baúında var tahtacık. 5271 (Çivi)
911. Bir küçücük adamcık
Baúında bir tablacık5272 (Çivi)
912. Hepsi içinde kafaları dıúında.5273 (Çivi)
913. Hepsi içeride baúı dıúarıda5274 (Çivi/enser)
914. Hırsız içerde kafası dıúarıda. 5275 (Çivi)
915. Karúıdan gelir adamcık
Baúındadır tablacık. 5276 (Çivi/enser)
916. Küçücük, hoppacık
Baúı var Topalacık
Girdi÷i yerden
Çıkmaz kolaycacık.5277 (Çivi/enser)
917. Dize kadar kuyucuk.5278 (Çizme)
918. Elimle tuttum, köküne kadar soktum. 5279 (Çizme)
919. A÷zı var dili yok
Karnı var ba÷ırsa÷ı yok. 5280 (Çorap)
5267
5268
Bkz. Kù94/YD; M. Türker Acaro÷lu. age. s.296.
5269
5270
Bkz. Kù13/Kù14/YD
5271
5272
5273
Bkz. Kù8
5274
5275
5276
Gyula Nemeth.age. s.213. Nemeth, Bu bilmecenin cevabını “ekser” olarak vermiútir.
5277
5278
5279
5280
1142
920. A÷zını açtım, içine kaçtım.5281 (Çorap)
921. Kıllı a÷zını açtı
Çıplak içine kaçtı.5282 (Çorap)
922. Tül a÷zını açtı,
Çıplak içine kaçtı.5283 (Çorap)
923. Tüylü soktum yalabık çıkardım. 5284 (Çorap)
924. Beú a÷a kardeú çıtır pıtır avlu örer.5285 (Çorap úiúleri)
925. Beú kardeú avlu örerek gider.5286 (Çorap úiúi)
926. Beú kardeú avlu örer.5287 (Çorap úiúi)
927. Beú kardaú, bir boydaú5288 (Çorap úiúi)
928. Beú kardeú cavıl cavıl avlu örer.5289 (Çorap úiúi)
929. Beú kardeú çıtır pıtır avlı örer.5290 (Çorap úiúi)
930. Beú kardeú çıtır pıtır avıl5291 örer. 5292 (Çorap úiúi)
931. Beú kardeú ev yapar fakat içinde biri yaúamaz.5293 (Çorap úiúi)
932. Beú ustam var, ne içine yonga düúürür ne dıúına. 5294 (Çorap úiúi)
933. Dört kiúi avlu örer,
Biri baúlarında döner.5295 (Çorap úiúleri)
934. A÷zı var, bo÷azı yok.5296 (Çuval)
935. Davuldur kasna÷ı olmaz,
Vurdum, vurdum, dumlamaz.5297 (Da÷arcık)
5281
5282
5283
Bkz. Kù13/Kù14/YD
5284
Bkz. Kù93/YD.
5285
5286
5287
Mihail Yançev. age. s.111. Yançev, 553 numaralı bilmece metninde aynı bilmecenin cevabını “çorap
úiúleri, úiú” úeklinde vermiútir. Bkz. Mihail Yançev. age. s.131.
5288
5289
5290
5291
Çit.
5292
5293
5294
5295
5296
5297
1143
936. Damlaya damlaya göl olur. 5298 (Damlalık/Damsalık)
937. Elsiz kolsuz kendine ev yapar. 5299 (Damlalık/Damsalık)
938. Ev önünde úıp úıp
Ev ardında úıp úıp5300 (Damlalık)
939. Dere tepe inler
Herkes onu dinler.5301 (Davul)
940. Ev ardında dana oynar,
Durur, yine oynar.5302 (Davul)
941. ønim inim inler,
Bin kiúi dinler. 5303 (Davul/dü÷ünde davul)
942. Kabu÷u var içi yok
Döverler, suçu yok.5304 (Davul)
943. øki o÷ul bir baba bütün köyü çınlatır.5305 (Davul ve meçkileri)
944. Bir tavukçu÷um vardır,
Yirmi kanadı var.5306 (Defter)
945. Tohumu siyah
Tarlası beyaz
Elle ekilir
Dille biçilir.5307 (Defter)
946. Benim bir kuúum var, tane yer göbe÷inden.5308 (De÷irmen)
947. Da÷dan gelir da÷ gibi
øçer suyu ba÷ırır o÷lak gibi. 5309 (De÷irmen)
5298
5299
5300
5301
5302
5303
Yenisoy, bu bilmecenin cevabını “dü÷ünde davul” úeklinde vermiútir. Bkz. Hayriye Süleymano÷lu
Yenisoy. age. s.28.
5304
5305
5306
5307
5308
5309
1144
948. Dere dibinde oturur, cümle âlemi getirir.5310 (De÷irmen)
949. Fil, fil fil döner,
Ufak ufak çıkarır. 5311 (De÷irmen)
950. Fır fır döner, ak ak sıçar. 5312 (De÷irmen)
951. Pır pır döner; ak ak sıçar.5313 (De÷irmen)
952. Dere boyunda çullu tazıcı÷ım.5314 (De÷irmen, su de÷irmeni)
953. Dere boyunda koliba, 5315
Bize lazım galiba5316 (De÷irmen, su de÷irmeni)
954. Dere dibinde çullu deve5317 (De÷irmen, su de÷irmeni)
955. Dere dibinde pin, pof5318 (De÷irmen, su de÷irmeni)
956. Dönse dönse yüz sene,
Ö÷ütmez bir tane.5319 (De÷irmen, su de÷irmeni)
957. Önerim, önerim,
Elsiz, kolsuz dönerim.5320 (De÷irmen, su de÷irmeni)
958. Öte bakar,
Beri bakar,
Kimse yok,
Ses yapar.5321 (De÷irmen, su de÷irmeni)
959. Dedemin kavalı
Ev ardında dayalı5322 (De÷irmen olu÷u)
960. Bir dostum var, durmaz iúler
Diúleriyle saman diúler.5323 (Diren/dirgen)
5310
5311
5312
5313
Mollova (2003), s.309 / “pır pır” maddesi.
5314
5315
Kulube, baraka.
5316
5317
5318
5319
5320
5321
5322
5323
1145
961. Bir kızım var
Gündüzleyin et yer
Geceleyin yıldız sayar. 5324 (Dirgen)
962. Ar ara aracık,
Yol daracık,
øki öküz,
Bir duvarcık.5325 (Dokuma tara÷ı)
963. Fik aúa÷ı fik yukarı,
Fika fika Mustafa A÷a5326 (Dokuma tezgâhı)
964. Saksa÷an çakıldar,
Çakı benim elimde,
Her a÷aç oynar,
Kökü benim elimde5327 (Dokuma tezgâhı)
965. Saksa÷an çakıldar
Çakı benim elimde
Bin a÷aç oynar
Kökü benim elimde5328 (Dokuma tezgâhı)
Çakı benim elimde
Her a÷acı oynar
Kökü benim elimde.5329 (Çulha tezgâhı)
967. Saksa÷an sakırdar
Sakı benim elimde
Yüz bin a÷aç oynar
Kökü benim elimde.5330 (Karúılı÷ı yok)
5324
5325
5326
Bkz. Kù13/Kù14/YD
5327
5328
5329
5330
Acaro÷lu, bu bilmecenin cevabını vermemiútir. Bkz. M. Türker Acaro÷lu. age. s.296. Bu bilmecenin
cevabı için Baúgöz, “Çulha tezgâhı” karúılı÷ını vermiútir. Bkz. ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age.
s.226:214.2 f numaralı bilmece.
1146
Çarkı benim elimde
Her a÷aç oynar
Kökü benim elimde.5331 (Dokuma tezgâhı/çuhalık)
969. Saksa÷an sakıda
Sakı benim elimde
Yüz bin da÷ oynar
Kökü benim elimde.5332 (Çuhalık/Dokuma tezgâhı)
970. Öteye gitme yasak
Beriye gitme yasak.5333 (Dokuma tezgâhı)
971. Uzun uzun abalar
Aksakallı babalar
Elim varıp gelince
Ayakları çabalar.5334 (Dokuma tezgâhı)
972. Akúam indiririm
Sabah bindiririm. 5335 (Döúek)
973. Gece harman, gündüz tepe.5336 (Döúek)
974. Dere boyunda sö÷ütler
Birbirini ilgiler. 5337 (Dü÷me/Entari dü÷meleri)
Birbirine iliútirmece.5338 (Dü÷me)
976. Sıra sıra kediler,
Birbirini yediler.5339 (Dü÷me)
5331
5332
5333
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.227’den Mefküre Mollova. age. no.394; Yenisoy, bu bilmecenin
cevabını “bez tezgâhı” úeklinde vermiútir. Bkz.Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, s.129.
5334
5335
5336
5337
5338
5339
1147
977. Sıra sıra sö÷ütler
Birbirini ö÷ütler.5340 (Dü÷me)
978. Kara tavuk hol üstünde
Kuyru÷u yol üstünde5341 (El tavası)
979. Alçacık yerden kar ya÷ar.5342 (Elek ve un)
980. Alçacıktan kar ya÷ar.5343 (Un elemek)
981. Bir çemberli bin delikli. 5344 (Elek/Kalbur)
982. Alçacık damdan kar ya÷ar. 5345 (Un elemek)
983. Bir gelinim var
Bir beli÷i var
Otuz iki deli÷i var. 5346 (Elek/Kalbur)
Kırk gözü var.5347 (Elek)
Kırk gözlü
Hilal kaúlı
Yuvarlak yüzlü.5348 (Elek)
986. Elim elde. 5349 (Elek)
987. Gebe karı horo oynar. 5350 (Elek)
988. Bir sihirli fenerim
Kibritsiz de yanarım. 5351 (Elektrik)
5340
5341
5342
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.272’den Mefküre Mollova. age. no.414; M. Türker Acaro÷lu.
age. s.295; ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.272’den Tadeusz Kowalski. age. no.31, ss.128-145.
5343
Bkz. Kù13/Kù14/YD
5344
Bkz. Kù2
5345
5346
5347
5348
5349
5350
5351
1148
989. A÷zı var canı yok
Damarı var kanı yok.5352 (Eldiven)
990. Beú kardeú bir eve girer5353 (Eldiven)
991. Eti yok, kemi÷i yok,
Beú parma÷ı var.5354 (Eldiven)
992. Bir öküzüm vardır,
Üstünü örtmeden duramaz.5355 (Ev)
993. Ben göremem o görür.5356 (Fener)
994. Binbaúı Ömer,
Karanlıkta döner.5357 (Fener)
995. Duvardan indi,
Nineye bindi. 5358 (Ferace)
996. Duvardan indi,
Anama bindi. 5359 (Ferace)
997. øki direkli bin kiremitli. Nedir o? 5360 (Ferace, fıta)
998. østanbul’dan berisi
Kara koyun derisi5361 (Ferace)
999. Kırmızıyı boyadım
Anneme ba÷ladım. Nedir o? 5362 (Ferace, fıta)
1000. Kırmızı boyaya boyadım
Ninemin önüne dayadım. 5363 (Ferace, fıta)
1001. Beli ba÷lı, bedel o÷lu. 5364 (Fıçı)
5352
5353
Bkz. Kù13/Kù14/YD
5354
5355
5356
5357
5358
Bkz. Kù33/YD
5359
5360
5361
5362
Sevdiye Güven. agt. s. 49.
5363
5364
1149
1002. Bir öküzüm vardır, bö÷ründen iúer5365 (Fıçı)
1003. Dıúı a÷açtan yapılır, içi gölü andırır.5366 (Fıçı)
1004. Dıúı da÷, içi göl5367 (Fıçı)
1005. Kaskara maskara
A÷zı burnu kapkara5368 (Fırın)
1006. Taútandır demirdendir
Yeme÷i hamurdandır
Âlemleri doyurur
Kendi doymaz nedendir?5369 (Fırın)
1007. Bir aygırım var, bir dama girince bin hergeleyi birden u÷ratır.5370 (Fırın
süpürgesi)
1008. Bir yerinden sokarım üç yerinden çıkarırım. 5371 (Fistan)
1009. Bir çocu÷um var
Yere yatırdın mı diner
Kuca÷a aldın mı ba÷ırır. 5372 (Gayda)
1010. Et tencerede demir kaynar.5373 (Gem)
1011. Çap çatan a÷acı
Pat patan a÷acı
Kırmızı lale
Kılaptan a÷acı5374 (Gergef)
1012. Çat çatan a÷acı
Pat patan a÷acı
Kırmızı lale
Kalabadan a÷acı5375 (Çevre gergefi)
5365
5366
Bkz. Kù54/MD
5367
5368
5369
5370
5371
5372
5373
5374
5375
1150
1013. Çıt çıtan a÷acı
Pıt pıtan a÷acı
Kırmızı lale
Kılaptan a÷acı5376 (Gergef)
1014. Dört ayaklı karaca
Her tarafı alaca5377 (Gergef)
1015. Fik aúa÷ı, fik yukarı
Fika fika Mustafa a÷a5378 (Gücü)
1016. Bir küçük heykel
Dibi yassı, baúı kel
Alaca donlu Rus bacısı
Samur kalpaklı Ba÷dat hacısı
Daima çocuklarladır sohbeti
Yan yatmaz budur illeti
Fen ile bilmektir bunun ilacı
Kâbe’ye gitmeden olmuútur hacı5379 (Hacıyatmaz)
1017. Kazan kaynar
Tuzu yok
ønsan gezer
øzi yok5380 (Hamam)
1018. Da÷lar a÷açsız, köyler evsiz 5381 (Harita)
1019. Denizi var, suyu yok,
Kasabası var, evi yok
Ormanı var, a÷acı yok5382 (Harita)
1020. Köyü var, evi yok,
Da÷ı var, a÷acı yok,
5376
5377
5378
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.311’den Mefküre Mollova. age. no.240. Baúgöz, Bu bilmecenin
cevabını Mollova no.420 kaydıyla ve sayfa 448’de “kuúburnu, gücü, gözü” úeklinde tekrar vermiútir.
5379
5380
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy.age. C.8, s.131.
5381
5382
1151
Deresi var, suyu yok.5383 (Harita)
1021. Tın tının
Pın pının
Tarelelli tak tak5384 (Havan)
1022. Tarlada biter, makine büker
Sabah sabah yüzünü öper5385 (Havlu)
1023. Tarlada biter
Makine büker
Her sabah
Elini öper.5386 (Havlu)
1024. Tarlada biter
Makine diker
Her sabah elimi öper.5387 (Havlu/Peúkir)
1025. A÷zı var burnu yok,
Karnı var ba÷ırsa÷ı yok.5388 (øbrik)
1026. Ben yatarım, ølyas oturur,
Bütün gün kurulur da kurulur.5389 (øbrik)
1027. Benim bir o÷lum var,
Bütün gün kendini kızdırır.5390 (øbrik)
1028. Bir öküzüm var, karnından iúer.5391 (øbrik)
1029. Biri sokan biri bakan 5392 (øbrik)
1030. Bizde bir insan vardır,
Karnından iúer.5393 (øbrik)
5383
Bkz. Kù54/MD; Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, s.131.
5384
5385
5386
5387
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, s. 135. Yenisoy, Bu bilmecenin cevabını “peúkir” úeklinde
vermiútir.
5388
5389
5390
Bkz. Kù13/Kù14/YD
5391
5392
5393
1152
1031. Da÷da bugadan damburgası buguda úambulu bugada. 5394 (øbrik)
1032. Herkes uyur kaz uyumaz. 5395 (øbrik)
1033. E÷ri bü÷rü,
Yere tükürür.5396 (øbrik)
1034. økilir, bükülür,
Yere tükürür5397 (øbrik)
1035. Ocak baúında bir kiúi var,
Ensesinde diúi var5398 (øbrik)
1036. Önü memeli,
Arkası gegeli5399 (øbrik)
1037. ùumbadak úu kadar
ùumbur kaúı bu kadar.5400 (øbrik))
1038. Ükürür, mükürür,
Yere tükürür.5401 (øbrik)
1039. Üllü üllü
Dibi küllü5402 (øbrik)
1040. Bir eúe÷im var yükünü kendi yapar. Nedir o? 5403 (El i÷i)
1041. Bir karıútan eksik,
Ucunda kozu var,
Kadınlara sözü var.5404 (ø÷)
1042. Irı lillim pırı lillim
Bir aya÷ının üstünde duru lillim5405 (El ø÷i)
5394
5395
5396
5397
5398
5399
5400
5401
5402
Bkz. Kù92/YD; ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.340’dan Mefküre Mollova. age. no.315.
5403
5404
5405
1153
1043. Bir kızım var,
Bir gözü var.5406 (ø÷ne)
1044. Deler geçer ok gibi,
Acıması yok gibi,
Tek gözlü tek bacaklı,
Dikiú nakıúta aklı5407 (ø÷ne)
1045. Has has kadayıf, zatı zayıf; bir gözü var tepeden bakar.5408 (ø÷ne)
1046. Küçücük niúadır
Dünyayı giydirir, kuúatır.5409 (ø÷ne)
1047. Dört bacaklı ayı
Üstünde kabadayı5410 (øskemle)
1048. øri gözler
Ufak gözler
Beni gizler
Âlemi gözler.5411 (Kafes)
1049. Canı var kanı yok. 5412 (Kâ÷ıt)
1050. Kaleden düúer kırılmaz
Telden ince kardan beyaz5413 (Kâ÷ıt)
1051. Kaleden düúer, kırılmaz.5414 (Kâ÷ıt)
1052. Kanaradan attım kırılmadı
Suya attım kırıldı5415 (Ka÷ıt)
1053. Minareden attım, kırılmadı
Suya attım, kırıldı5416 (Kâ÷ıt)
5406
5407
Bkz. Kù54/MD
5408
5409
5410
5411
5412
5413
5414
5415
5416
1154
1054. Minareden attım yırtılmadı suya attım yırtıldı. 5417 (Kâ÷ıt)
1055. Taúa vurdum kırılmadı suya attım kırıldı. Nedir o? 5418 (Kâ÷ıt)
1056. Da÷dan gelir takır takır
Ayakları gümüú bakır5419 (Ka÷nı)
1057. Sahan alır, fıçı almaz.5420 (Kalay)
1058. Canlı cansıza yazdırır.5421 (Kalem)
1059. Elim gider, o gider
Sıra sıra iz eder.5422 (Kalem)
1060. Elimdeyken yüzer
Bırakırsam diner.5423 (Kalem)
1061. Elinizde iken yürür,
Bıraktı÷ınız zaman durur5424 (Kalem)
1062. Zerre zerre kan olur
Yürürse mercan olur
Dili iki canı yok
Ama onu bilen çok.5425 (Kalem)
1063. Tas dolusu baú aúa÷ı 5426 (Kalpak)
1064. Canı var, kanı yok.5427 (Kamyon)
1065. Alçacık Tatar,
Dünyayı satar.5428 (Kantar)
1066. Altı ayaklı fil,
Aklın varsa bil. 5429 (Kantar)
5417
Bkz. Kù2
5418
5419
5420
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s. 368’den Mefküre Mollova. age. no.430; ølhan Baúgöz-Andreas
Tietze. age. s.368’den Tadeusz Kowalski. age. no.11.
5421
5422
Bkz. Kù54/MD; ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.255’ten Mefküre Mollova. age. no.432.
5423
5424
5425
5426
5427
5428
5429
1155
1067. Altmıútır yaúı,
Çektikçe kalkar baúı.5430 (Kantar)
1068. Bizim evde kadı var
E÷ri bü÷rü budu var
Hele hele gülesin
Güle güle ölesin
Nedir o?5431 (Kantar)
1069. Dedeler de÷nekçi÷i,
Mırktır tırnakçı÷ı5432 (Kantar)
1070. øndirmeli bindirmeli
Çeki çivili momili5433 (Kantar)
1071. Tencere kapa÷ı,
Pencere kapa÷ı,
øskele de, zincirli buka÷ı.5434 (Kantar)
1072. Ufacık bir zil
Ensesinde dil
Arif isen bil
Ahmak isen sor.5435 (Kantar)
1073. Ayan yengem,
Bayan yengem,
Bir aya÷ın üzerinde
Oynayan yengem.5436 (Kapı)
1074. Bir gelinim var gelenin de elini öper, gidenin de5437 (Kapı)
1075. Bir yengem vardır, bir aya÷ının üstünde döner.5438 (Kapı)
5430
5431
5432
5433
5434
5435
5436
Bkz. Kù54/MD
5437
5438
1156
1076. Gece gider, gündüz gider
Bir endaze yol gider5439 (Kapı)
1077. Giden nilem gelen nilem
Bir aya÷ının üstünde duran nilem.5440 (Kapı)
1078. Girdim hay eder,
Çıktım vay eder,
Bir ayaküstünde
Hep tay döner5441 (Kapı)
1079. Öte lillim beri lillim
Bir aya÷ının üstünde durur lillim5442 (Kapı)
1080. Öte varan yengem
Beri gelen yengem
Bir aya÷ının üstünde
Duran yengem. 5443 (Kapı)
1081. Varan ingem,
Gelen ingem,
Bir aya÷ının üstünde,
Dönen yengem. 5444 (Kapı)
1082. Varırım ben,
Giderim ben,
Bir aya÷ımın üstünde
Dönerim ben.5445 (Kapı)
1083. Uzun uzun uzatmalar, ucunda tozatmalar.5446 (Karaba÷)
1084. Silerim, silerim yine kara,
Her yerde yoktur bu maskara.5447 (Kara tahta)
5439
5440
Bkz. Kù92/YD.
5441
5442
5443
Bkz. Kù70/YD
5444
5445
5446
5447
1157
1085. Tarlası kara, tohumu ak,
Buna iyice bak.5448 (Kara tahta)
1086. Uzun ingem (yengem) uzanır, çalı çırpı kazanır.5449 (Kasa)
1087. A÷zımıza hoú gelir
Dolu gider, boú gelir.5450 (Kaúık)
1088. Baslankara baúını kaúır
Buldu÷unu bana taúır.5451 (Kaúık)
1089. Bir karıútır boyu
Deli÷e girmektir huyu
Delikten çıkar
Az ateúe bir bakır suyu.5452 (Kaúık)
1090. Bir küçücük kumbara
Zahire taúır ambara5453 (Kaúık)
1091. Ufacık kumbara, zahire taúır ambara5454 (Kaúık)
1092. Saksa÷an yuvada,
Kuyru÷u ovada5455 (Kaúık ve kaúıklık)
1093. Alt yanı dar, üst yanı geniú
Binmiú ona bizim Memiú.5456 (Kayık)
1094. Baúı ba÷lı,
Kuyru÷u sefalı5457 (Kayık)
1095. Deli Mehmet’in katırı,
Yedi insan götürür.5458 (Kayık)
5448
5449
Bkz. Kù82
5450
5451
Balon Çocuk Dergisi. Sofya:1998, Yıl 4, S. 18, s.40.
5452
5453
5454
5455
Bkz. Kù54/MD; ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.390’dan Mefküre Mollova. age. no.322. Cebeci,
bu bilmecenin cevabı için; “Kaúıklık susa÷ı”nı vermiútir. Susak, su kaba÷ı demektir. Bkz. Ahmet Cebeci.
agm. s.49.
5456
5457
5458
1158
1096. Gider gider izi yok,
Çalı dürter, izi yok.5459 (Kayık)
1097. Gide gide izi yok, ılgın çarpmıú gözü yok. Nedir bu?5460 (Kayık)
1098. Kara mandayı ya÷ladım
Kaçmıú diye a÷ladım. 5461 (Kayık)
1099. Kara mandamı ya÷ladım
Yar dibine ba÷ladım. 5462 (Kayık)
1100. Ne yerde ne gökte
Varır gelir bir bükte.5463 (Kayık)
Uçar gider bir bükte. 5464 (Kayık)
1102. Ne yuları var, ne ya÷ı var,
Koúun dü÷ün var.5465 (Kayık)
1103. Dere dibinde kara domuzcu÷um. 5466 (Kazan)
1104. Dere boyunda kara kütük.5467 (Kazan)
1105. Dereden dereye gezer kara tavukçu÷um5468 (Kazan)
1106. Deniz üstünde e÷ri çubuk5469 (Kazan kulpu)
1107. Bir a÷acı oymuúlar,
øçine sesler koymuúlar,
Yanılmıú yalan söylemiú,
Kula÷ını burmuúlar.5470 (Keman)
1108. Bir a÷acı oymuúlar
øçine na÷me koymuúlar
5459
5460
5461
5462
Mihail Yançev. age. s.119; Sevdiye Güven. agt. s.53.
5463
5464
5465
5466
5467
Mihail Yançev. age. s.119. Mihail Yançev, Bu bilmecenin cevabını “kasan” olarak vermiútir.
Muhtemelen bir baskı hatası olmalıdır.
5468
5469
5470
Bkz. Kù86
1159
Yanılmıú yalan söylemiú
Kula÷ını bozmuúlar.5471 (Keman)
1109. Çam a÷acını oyarlar
øçine dındını koyarlar
A÷lama dındınım a÷lama
Kulacı÷ını burarlar.5472 (Keman)
øçine tin ton koyarlar
A÷lama tin tonum a÷lama
ùimdi kula÷ını burarlar.5473 (Keman)
øçine dandini koyarlar
A÷lama dandinim a÷lama
Kulacı÷ını burarlar5474 (Keman)
1112. Uzun uzun urganlar
Ucu benim elimde
Bülbüller feryat eder
Ruhu benim elimde5475 (Keman)
1113. øki kardeú peynir dilerek gider.5476 (Kızak)
1114. øki kardeú peynir dilenerek gider.5477 (Kızak)
1115. øki kardeú peynir diler.5478 (Kızak)
1116. Kanadı yok uçar
Tekerleksiz kaçar
Kuú de÷il sır de÷il
Kurdu kuúu tutar. 5479 (Kızak)
5471
5472
5473
5474
5475
5476
5477
5478
5479
1160
1117. Altı yapı, üstü yapı
øçinde yüz kalpaklı.5480 (Kibrit kutusu)
1118. Küçücük kutucuk
øçi dolu çırpıcık5481 (Kibrit kutusu)
1119. Alçacık mintan,
øçi dolu úeytan5482 (Kibrit)
1120. Bir ev dolusu kara kıvılcım.5483 (Kibrit)
1121. Bir kutuda bin asker.5484 (Kibrit)
1122. Bir küçücük fıçıcık
øçi dolu çırpıcık. 5485 (Kibrit)
1123. Içıcık
Fıçıcık
øçi dolu
Çırpıcık5486 (Kibrit)
1124. øçicik piçicik
øçi dolu çırpıcık5487 (Kibrit)
1125. Karnı yarık
Karatavuk. 5488 (Kibrit)
øçi dolu çırpıcık5489 (Kibrit)
1127. Mar maracık.
Dört düvecik. 5490 (Kilim tezgâhı)
1128. Mer merecik,
Yer daracık,
5480
5481
5482
5483
5484
5485
5486
5487
5488
5489
5490
1161
øki i÷necik,
Bir dü÷mecik5491 (Kilim tezgâhı)
1129. Kapıda kara köpek yatar
Ne ba÷ırır ne ısırır
øçeriye kimseyi sokmaz.5492 (Kilit)
1130. Kara demir kapı kemirir.5493 (Kilit)
1131. Kara o÷lan kapıyı bekler.5494 (Kilit)
1132. Kara tavuk,
Karnıyarık5495 (Kilit)
1133. Matalas matalas
Kaynanamın g..tü taz
Girdi kovu÷a çıkamaz
Hoca dayı muska yaz.5496 (Kilit)
1134. Zar efendi zarlandı
Zar duvara tırmandı
Zarlı baba gelmeden
Zar duvardan inmedi. 5497 (Kilit)
1135. Zar zara yapıúır
Zar duvara yapıúır
Zar efendi gelmeden
Zar duvardan kopmaz.5498 (Kilit)
1136. Ev üstünde develer
Birbirini geveler.5499 (Kiremit)
5491
5492
5493
5494
5495
Gyula Nemeth. age. s.214; M. Türker Acaro÷lu. age. s.295.
5496
Mefküre Rıza Mollova. age. s.271, “matalas” maddesi.
5497
5498
5499
1162
1137. Küçük küçük tekneler
Birbirlerini beklerler.5500 (Kiremit)
1138. Küçücük tekneler,
Kıyameti beklerler.5501 (Kiremit)
1139. Pencere baúında kırmızı gül.5502 (Kiremit)
1140. Sıra sıra develer
Birbirini geveler.5503 (Kiremit)
1141. Yüz koyun, yüzü üstü.5504 (Kiremit)
1142. Uzun yengem uz yatar
O÷lu kızı düz yatar.5505 (Kiriú)
1143. Uzun yengem uz yatar
O÷lu uúa÷ı düz yatar5506 (Kiriú)
1144. Ak üstünde karalar,
Birbirini kovalar.5507 (Kitap)
1145. Beyazdır tarlası
Siyahtır tohumu
Elle ekilir
Dille biçilir.5508 (Kitap)
1146. Bir direkli bin yapraklı. 5509 (Kitap)
1147. Gözlerimle bakarım,
Parma÷ımla alırım. 5510 (Kitap)
1148. øki kapaklı,
Çok yapraklı. 5511 (Kitap)
5500
5501
5502
5503
Bkz. Kù13/Kù14/YD; ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.425’ten Mefküre Mollova. age. no.331.
5504
5505
5506
5507
5508
5509
5510
5511
1163
1149. Kat kat döúek,
Bunu bilmeyen eúek5512 (Kitap)
1150. Kırk kavak yapra÷ı,
Bilgi dolu topra÷ı5513 (Kitap)
1151. Yapra÷ı var, a÷aç de÷il
Dikilidir, ruba de÷il
Konuúur insan de÷il.5514 (Kitap)
1152. Yaúar amma canı yok
Sesi çıkmaz lafı çok5515 (Kitap)
1153. Yaúar fakat canı yok,
Sesi çıkar lafı yok.
ùimdi uzakta de÷il,
Düúün onu biraz, bil. 5516 (Kitap)
1154. Yaúar fakat canı yok
Sesi çıkmaz tadı yok
En büyükler ona baú
øyi eder arkadaú
Nedir o? 5517 (Kitap)
1155. Bir pehlivan vardır
Hem biçer, hem döver.5518 (Kombayn tarım makinesi)
1156. Aúa÷ı iner güle güle
Yukarı çıkar a÷laya a÷laya5519 (Kova)
1157. Boú soktum, dolu çıktı.5520 (Pınar kovası )
1158. Dibi dar,
A÷zı geniú,
5512
5513
5514
5515
5516
5517
5518
5519
5520
1164
Sapı var yemiú de÷il,
Annem onunla,
Pınara mı gitmiú? 5521 (Kova)
1159. Kuru attım yaú çıktı.5522(Kova)
1160. Kuru girer, yaú çıkar.5523 (Kova)
1161. Kuru soktum yaú çıktı. 5524 (Kova/su kovası)
1162. Löp girer, löp çıkar
Kuru girer, yaú çıkar.5525 (Kova)
1163. Salladım suladım, çıkardım.5526 (Pınar kovası)
1164. Tak girer, tak çıkar
Kuru girer yaú çıkar.5527 (Kova)
1165. Sarı sarı bacalar içinde okur hocalar.5528 (Kovan)
1166. Ayrık bacaklı dede derenin üstünde oturuyor.5529 (Köprü)
1167. Bayırdadır kendisi,
Derededir gölgesi. 5530 (Köprü)
1168. Da÷dan yongası
Derededir gölgesi. 5531 (Köprü)
1169. Dere dibinde semerli eúekçi÷im,
Ben de onu bindirece÷im. 5532 (Köprü)
1170. Gök gürler,
Gürgen patlar,
Bir eúek, dönmüú atlar.5533 (Körük)
5521
5522
5523
5524
5525
5526
5527
5528
Bkz. Kù54/MD
5529
Bkz. Kù87
5530
5531
5532
5533
1165
1171. Her heriden heriden
Bir hikmet gördüm deriden
A÷zı ilerden
Boynuzları geriden.5534 (Körük)
1172. øki teke dövüúür
Eli yüzü buruúur.5535 (Körük)
1173. Kül kömürü içinde bir hayvan
Tutar asarlar koyun gibi
Seda verir baykuú gibi.5536 (Körük)
1174. Bir küçük yaúar
Gölgesiz da÷ aúar.5537 (Kurúun)
1175. Hüü dedim paliye5538
Uçtu gitti koruya.5539 (Kurúun)
1176. Tut dedim sarıya
Gürledi gitti koruya. 5540 (Kurúun)
1177. Tut dedim sarıya
Bastı gitti koruya5541 (Kurúun)
1178. Belim belde. 5542 (Kuúak)
1179. Tak tok, gölgesi yok.5543 (Kuyu)
Bin gözü var.5544 (Kümbet)
1181. Çi÷ ete çengel asılmıú.5545 (Küpe)
5534
5535
5536
5537
5538
Pali; kaz yavrusu.
5539
5540
5541
5542
5543
5544
5545
1166
1182. Çi÷ ete asılmıú.5546 (Küpe)
1183. E÷rice yapılır
Kızlara takılır.5547 (Küpe)
1184. Ete batmıú çengel,
Kimseye etmez engel. 5548 (Küpe)
1185. Ette çengel asılı 5549 (Küpe)
1186. Bir zamanlar ne idim
Allı pullu bey idim
ùeytan beni úaúırttı
Sı÷ır b..kuna düúürdü.5550 (Kürek/ahır küre÷i)
1187. Eydim beydim
Bir sarıklı beydim
Felek beni úaúırdı
ønek gübresine düúürdü.5551 (Kürek)
1188. Hoppala, hoppala
Daldı gitti b..klu÷a5552 (Kürek)
1189. Çayır mıdır, çimen midir?
Ol ci÷erler paresi
Kadife midir, keman mıdır?
Etrafının lalesi
Bahtiyar bir çeúme yaratmıú
Taúı yoktur suyu var
Bak úu Hakk’ın hikmetini
Baúı yoktur, saçı var.5553 (Kürk)
5546
5547
5548
5549
5550
Mollova, Bu bilmecenin cevabını “ahır küre÷i” úeklinde vermiútir. Bkz. ølhan Baúgöz-Andreas
5551
5552
5553
1167
1190. Aúa÷ısı tepsi gibi
Yukarısı sipsi gibi5554 (Lamba)
1191. Altı pınar, üstü yanar.5555 (Lamba/Kandil)
1192. Alt yanı göl, üst yanı göl, nedir bu?5556 (Lamba/Gaz lambası)
1193. Ben uyurum, o uyumaz
Ben kalkarım o uyur.5557 (Lamba/Kandil)
1194. Beú levalık niúadır,
Evin içini kuúadır. 5558 (Lamba, gaz lambası)
1195. Beú paralık niúadır
Bütün evi kuúatır.5559 (Lamba/gaz lambası)
Ev içini kuúatır. 5560 (Lamba)
1197. Beú paralık niúadır,
Evin içini kuúatır.5561 (Lamba)
1198. Bir karıú boyu var
Türlü türlü huyu var.5562 (Lamba)
1199. Bizim evde göl var,
Gölün içinde yılan var,
Yılanın a÷zında gül var.5563 (Lamba)
1200. Dingil da÷da,
Derin gölde.
Fıldır, fıldır döner.5564 (Lamba/Kandil)
5554
5555
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.460’dan Mefküre Mollova. age. no.316; Bu bilmecenin cevabını
Yenisoy, “kandil” úeklinde vermiútir. Bkz. Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, s.132.
5556
5557
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.463’ten Mefküre Mollova. age. no.312. Bu bilmecenin cevabını
Yenisoy, “kandil” úeklinde vermiútir. Bkz. Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, s.132.
5558
5559
5560
5561
5562
5563
5564
1168
1201. Evim alır, elim almaz.5565(Lamba)
1202. Evimin önünde kuyu,
Kuyunun içinde suyu var,
Suyun içinde yılan var,
Yılanın a÷zında mercan var.5566 (Lamba)
1203. Gül tatarım, gül tatarım,
Gülmezsen kula÷ından tutarım. 5567 (Lamba)
1204. Kuyu kuyu
øçinde suyu
Su içinde yılan
Yılan a÷zında mercan5568 (Lamba)
1205. Mandayı ya÷ladım
Yakaya ba÷ladım. 5569 (Lamba)
1206. On paralık niúadır
Bütün evi kuúatır.5570 (Lamba)
1207. On paralık niúadır
Ev içini kuúatır.5571 (Lamba)
1208. Üstü gül, altı göl. 5572 (Lamba)
1209. Bir bacaklı tin ton,
Hep benimle geziyor.5573 (Makak)
1210. Bir öküzüm var, bir bacaklı
Ensesinden tutarlar, pek acıklı.5574 (Makak)
1211. Elimde kıvrık yılan,
Al onu dolan. 5575 (Makak)
5565
5566
Bkz. Kù8
5567
5568
5569
5570
Gyula Nemeth. age. s.214; Zsuzsanna Kakuk. age. s.343.
5571
5572
5573
5574
5575
1169
1212. Bir deri serdim
Bacaklarını geri serdim. 5576 (Makas, sındı)
1213. Dam üstüne deri serdim,
Bacaklarını geri serdim.5577 (Makas, sındı)
1214. Ev doruna deri serdim
Bacaklarını geri serdim.5578 (Makas)
1215. Evin üstüne deri serdim,
Bacaklarını geri serdim.5579 (Makas)
1216. øki çakmak,
øki parmak,
Bir enser
Don keser.5580 (Makas)
1217. Mesel mesel,
Dili oynar,
Damak keser.5581 (Makas)
1218. Kara katar, yan yatar.5582 (Masa)
1219. Altı harman üstü orman. 5583 (Masır)
1220. øki parmak bir nara bakar.5584 (Maúa)
1221. Kara katar yan yatar.5585 (Maúa)
1222. Kara katır,
Soba baúında
Yan yatır.5586 (Maúa)
5576
5577
5578
Bkz. Kù70/YD
5579
Bkz. Kù82
5580
5581
5582
5583
5584
5585
5586
1170
1223. Kara katır kalkar
Teper yine yatar.5587 (Maúa)
1224. Kara katır yan yatır
Kalkar teper, gene yatır.5588 (Maúa)
1225. Kara katır yan yatır
Kalkar, teper teper
Gene yatar5589 (Maúa)
1226. Kara katır
Yan yatır
Kaka kaka
Tepe tepe
Gene yatır.5590 (Maúa)
1227. Kat kat kadayıf,
Kendisi zayıf,
øçinde özü var,
Kafasında gözü var.5591 (Maúa)
1228. Çıt öte çıt beri
Çıt altından geç beri.5592 (Mekik)
1229. Çit beri, çit öte çit altından geç geri5593 (Mekik)
1230. Fik aúa÷ı, fik yukarı,
Fika, fika Mustafa a÷a5594 (Mekik)
1231. Sık güme içinde karga ba÷ırsak çeker.5595 (Mekik)
1232. Ak beygirimi nalladım,
Bulgaristan’a yolladım. 5596 (Mektup)
5587
5588
5589
5590
5591
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.475’ten Mefküre Mollova. age.no.341.
5592
5593
Bkz.Kù5 Kaynak kiúi, bilmecenin cevabı için; “Aklımda kaldı÷ı kadarıyla bu, çuhalıkta dokunan
mekiktir” diye bir eklemede bulundu.
5594
5595
5596
Bkz. Kù54/MD
1171
1233. Baúka memlekette piúer
Kokusu buraya düúer.5597 (Mektup)
1234. E÷ri bü÷rü yollardan
Bir acayip kuú gelir
Hurma, badem dilleri
Söyledikçe hoú gelir5598
1235. Ne a÷zı var, ne dili
Konuúur insan gibi5599 (Mektup)
1236. Ne a÷zı var, ne dili ama konuúur insan gibi.5600 (Mektup)
1237. Uzundur boyu
Kertiktir baúı
Sürttükçe, dürttükçe
Akıtır yaúı
Geldikçe gittikçe bitirir iúi. 5601 (Mürekkeple kalem)
1238. Ak abalı, altın küpeli.5602 (Mum)
Evin içini kuúatır.5603 (Mum)
1240. Elemez belemez
Bizim eve giremez
Gelse de belini alamaz.5604 (Mum)
1241. Uzundur boyu
Hırçındır huyu
Sı÷ır etinden öz var
Kendi etini kendi yer.5605 (Mum)
5597
5598
5599
5600
Bkz. Kù54/MD
5601
5602
5603
5604
5605
1172
1242. Benim eúekçi÷im var,
Yüz okka et taúır.5606 (Nalın)
1243. Bir eúekçi÷im var
Yüz okka et taúır. 5607 (Nalın)
1244. Karnı gur gur eder,
Kurba÷a de÷il.
A÷zında zurnası var,
Zurnacı de÷il.
Baúında tablası var,
Helvacı de÷il. 5608 (Nargile)
1245. Kara tavuk
Karnı yarık5609 (Ocak)
1246. Bir eúe÷im vardır,
Yükletirim yükletirim,
Gık bile demez. 5610 (Odun kütü÷ü/yarık)
1247. Bir eúe÷im var, kuyru÷unu kesmeden ahıra girmez.5611 (Odun)
1248. Bir eúe÷im var, kuyru÷unu kesmeden dama girmez.5612 (Odun)
1249. Bir öküzüm vardır, kuyru÷unu kesmeden dama girmez.5613 (Odun)
1250. Bir çocu÷um vardır,
Yuvarlanır yuvarlanır
Yine yorganına sarılır.5614 (Oklava)
1251. Gök çatladı
Gürgen patladı
5606
5607
5608
5609
5610
5611
Bkz. Kù94/YD.
5612
Bkz. Kù13/Kù14/YD
5613
5614
1173
Otuz iki tay
Bir yerde otladı.5615 (Orak)
Et istemez, g..t ister.5616 (Oturak)
1253. Dibi turta
Ortası lülü
Tepesi tüylü5617 (Öreke)
1254. Dizimin altında tepsi
Tepsinin üstünde sipsi
Sipsinin üstünde dilli
Dillinin üstünde kıllı5618 (Öreke)
1255. Kırmızıya boyadım,
Ablamın önüne dayadım.5619 (Öreke)
1256. Yüksek tepede baúın yorar.5620 (Öreke)
1257. Gündüz öküz haydar,
Gece yıldız sayar.5621 (Övendire)
1258. Bir da÷ım var,
Bir tarafına dolu ya÷ar,
Öbür tarafına kar.5622 (Pamuk tara÷ı)
1259. Bir kapıdan girilir, iki kapıdan çıkılır5623 (Pantolon)
1260. Evin aynası
Kedinin dayısı. 5624 (Pencere)
1261. Ne yerde,
Ne gökte,
Dıúarısı
5615
5616
5617
5618
5619
5620
5621
5622
5623
Bkz. Kù54/MD
5624
1174
Ondan görünmekte.5625 (Pencere)
Orta göbekte. Nedir o? 5626 (Pencere)
1263. Ihlamur sopalı,
Ucu tokalı,
Kalkar yukarı
Yıldız koparır.5627 (Pınar sereni)
1264. Ihlamur sopalı,
Ucu tokalı,
Salsam havaya
Yıldız koparır.5628 (Pınar sereni)
1265. Küçücük evi var,
øncecik yolu var.5629 (Pipo, lüle)
1266. Küçücük evi var
Daracık yolu var. 5630 (Pipo, lüle)
1267. Uzun Ali kara Veli
Sedir baúında dura veri5631 (Pipo, lüle)
1268. Karúıda bir teke oturur
Boynuzları dike gelir.5632 (Pulluk)
1269. Bir evim vardır,
Kapısı yoktur,
Dü÷mesi vardır,
Dü÷menin içinde
ønsan ba÷ırır. 5633 (Radyo)
5625
5626
5627
5628
5629
5630
5631
5632
Bkz. Kù92/YD.
5633
1175
1270. Bir küçücük kutudur
Bütün dünya yurdudur.5634 (Radyo)
1271. Canı var, sesi var.
Kanı yok, donu yok.5635 (Radyo)
1272. Dört çaplı kutucak
ønsan gibi konuúacak.5636 (Radyo)
1273. Kapısız bir evim var,
øçine insan giremez.
Bir dü÷me çevirirsem,
Hem güler, hem de a÷lar.5637 (Radyo)
1274. Küçücük bakkal
Dünyayı yutar.5638 (Radyo)
1275. Saat civa, gelin hanım oyna.5639 (Radyo)
1276. Ol nedir ki karnından yer, sırtında çıkarır.5640 (Rende)
1277. Gündüz sarkar, gece kalkar.5641 (Reze)
1278. Ben giderim o gider,
Kolumda tık tık eder5642 (Saat)
1279. Bir bahçede on iki kapı
ønsan elinin yaptı÷ı yapı5643 (Saat)
1280. Bir úeyci÷im vardır, iúi bitmez.5644 (Saat)
1281. Bir de÷irmenim var,
Gece gündüz döner,
Bir kaúık un ö÷ütmez.5645 (Saat)
5634
5635
5636
5637
5638
5639
5640
5641
5642
5643
5644
5645
Bkz. Kù13/Kù14/YD
1176
1282. Bir de÷irmenim var
Gece gündüz döner
Bir tane ö÷ütmez.5646 (Saat)
1283. Bir de÷irmenim var
Yüz sene döner
Bir tane ö÷ütmez. 5647 (Saat)
1284. Bizde bir kiúi, var,
Gece gündüz iúi var.5648 (Saat)
1285. Canı var, kanı yok.5649 (Saat)
1286. Canı yok, iúi yok.5650 (Saat)
1287. Çın çınlı hamam,
Kubbesi tamam,
Bir gelin aldım,
Babası imam. 5651 (Saat)
1288. Çın çınla hamam,
Kubbesi tamam,
Bir gelin aldım
1289. Çın çın buka÷ı,
Tencerenin kapa÷ı,
Bunu bilmeyen,
Köyün köpe÷i.5653 (Saat)
1290. Çın çın hamam,
Kubbesi tamam,
5646
5647
5648
5649
5650
5651
5652
5653
1177
Bir gelin aldım
1291. Çin çin buka÷ı,
Tencere kapa÷ı,
Bunu bilmeyen
Köyün köpe÷i.5655 (Saat)
1292. Çin çin hamam,
Kubbesi tamam,
Bir gelin aldım
1293. Çin çinli hamam,
Kubbesi tamam,
Bir gelin aldım
1294. Çin çinni imam
Dedi÷i tamam. 5658 (Saat)
1295. Duvarda bir de÷irmen var,
Gece gündüz durmaz döner.
Durur, tık tık, diye vurur.
Fakat dönse yüz sene,
Ö÷ütmez bir tane,
Bil bakalım bu ne?5659 (Saat)
1296. Gıcır, gıcır burdum dire÷i,
Güp güp öter, güvercin yüre÷i5660 (Saat)
1297. Güp güp atar dilencinin göbe÷i. Nedir bu?5661 (Saat)
5654
5655
5656
5657
Gyula Nemeth. age. s.216; Suzanne Kakuk. age. s.249.
5658
5659
5660
5661
1178
1298. ønsanın yaptı÷ı yapı
Bahçesinde on iki kapı5662 (Saat)
1299. Kuru a÷aç, Kur’an okur.5663 (Saat)
1300. Tık tık tıklar,
Duvardaki hanımlar. 5664 (Saat)
1301. Tıkıldık, tıkıldık aman,
Kulübesi yaman. 5665 (Saat)
1302. Ev ardından teke geçer
Boynuzları köke geçer.5666 (Saban/kotan)
1303. Karúıdan bir teke gelir,
Etlerini döke döke gelir.5667 (Saban)
1304. Oka daldı b..ka. Nedir o? 5668 (Saban)
1305. Toprak altında kahverengi atmaca5669 (Saban demiri)
1306. Yeraltında gök güvercin.5670 (Saban demiri)
1307. Yeraltında gök güvercin. Nedir bu?5671 (Saban demiri)
1308. Bir öküzüm vardır, bir samanlık yer, gene doymaz5672 (Saban gegesi)
1309. Ak tavuk suda yüzer.5673 (Sabun)
1310. Beyaz peynir kir çıkarır.5674 (Sabun)
1311. Bil bilmece elimden kaydırmaca5675 (Sabun)
1312. Bilmece bildirmece, kaydır gitsin úam alaca5676 (Sabun)
5662
5663
5664
5665
5666
Mollova, Bu bilmecenin cevabını “kotan” úeklinde vermiútir. Bkz. ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age.
s.548’den Mefküre Mollova. age. no.473.
5667
Bkz. Kù13/Kù14/YD
5668
5669
5670
5671
5672
5673
5674
5675
5676
1179
1313. Köpüklüce taú
øbiklice kuú5677 (Sabun)
1314. Alçacık katır
Yüklenir bakır.5678 (Sacayak)
1315. Dört kardaú,
Bir boydaú,
Dördünün de baúı,
Bir takkede hoú5679 (Sacaya÷ı)
1316. Üçayaklı matracık.5680 (Sacayak)
1317. Gövdesi aúa÷ıda,
Bacakları yukarıda.5681 (Sacaya÷ı)
1318. Üç arkadaú,
Bir boydaú5682 (Sacaya÷ı)
1319. Üçayaklı fil,
Aklın varsa bil. 5683 (Sacaya÷ı)
1320. Üç kara kedi,
Ateúe girdi.5684 (Sacaya÷ı)
1321. Yüksek tepede tay otlar.5685 (Saç kırma makinesi)
1322. Çıplak soktum, tüylü çıktı. 5686 (Saman gegesi)
1323. Dört ayaklı zembil
Ben diyeyim sen bil. 5687 (Sandık)
1324. Durdum u÷runa
Baktım ba÷rına.5688 (Sandık)
5677
5678
5679
5680
5681
5682
5683
5684
5685
5686
5687
5688
1180
1325. Kara tavuk folda
Kuyru÷u yolda.5689 (Saplı tava)
1326. Bir sopa aldım da÷ı dolandım.5690 (Sarık)
1327. Çam a÷acını oyarlar,
øçine tinton koyarlar,
A÷lama tintonum a÷lama,
ùimdi kula÷ını burarlar.5691 (Saz)
1328. Çam tahtasını oyarlar
øçine dandini koyarlar
A÷lama dandinim a÷lama
Kulacı÷ını burarlar.5692 (Saz)
1329. Dut a÷acını oyarlar
øçine mani koyarlar
A÷lama sakın tıntınım
ùimdi kula÷ını burarlar.5693 (Saz)
1330. Üstü açık, altı açık; içinde su, ateú var.5694 (Semaver)
1331. Ak donlu, ak donlu,
Tutuúmuú yanar, gelir sonu. 5695 (Sigara)
1332. Çektikçe baúı kızarır.5696 (Sigara)
1333. Dıúı ak, içi sap5697 (Sigara)
1334. Kâr satanın, zararı alanın.5698 (Sigara)
1335. Sarı gözlü, ak donlu,
Dedemin kuúa÷ı onunla dolu5699 (Sigara)
5689
5690
5691
Bkz. Kù13/Kù14/YD
5692
5693
5694
5695
5696
5697
Bkz. Kù33; Mihail Yançev. age. s.110.
5698
5699
1181
1336. Toprak yer,
Kül çıkarır.5700 (Sigara)
1337. Minareden attım kırılmadı
Suya attım kırıldı.5701 (Sigara külü)
1338. Bir kapaklı yirmi parmaklı 5702 (Sigara kutusu)
1339. Gümbür suyu göktür suyu.5703 (Silah)
1340. Aldım de÷nekçi÷i dolandım tepeci÷i. 5704 (Avlanmak-Silah)
1341. Tahtadan evi var
Demirden yolu var. 5705 (Silah)
1342. Bir kızım var gelen geçen ona sarmaúır.5706 (Soba borusu)
1343. Küçücük evin e÷ri bü÷rü yolu var.5707 (Soba borusu)
1344. Bir çocu÷um var yediririm yediririm doymaz. 5708 (Soba)
1345. Bir ine÷im var yer yer doymaz.5709 (Soba)
1346. Bir karıú a÷zı var, otuz karıú bo÷azı var. 5710 (Soba)
1347. Cumadan bir gelin aldım, gelen ona sarılır. 5711 (Soba/Peçka)
1348. Dört baca÷ı var,
Dört gözü var,
Kıúın herkes
Onu arar.5712 (Soba)
1349. Dört bacaklı,
Uzun kuyruklu
5700
5701
Bkz. Kù92/YD.
5702
5703
Bkz. Kù2
5704
Bkz. Kù82
5705
5706
5707
5708
5709
Bkz. Kù13/Kù14/YD
5710
5711
5712
1182
Her evde var,
Kıúın, olur sana yar.5713 (Soba)
1350. Dört üçayaklı
Bir direkli
Yer, yer doymaz.5714 (Soba)
1351. Evimin ortasında kara beúi÷im.5715 (Soba)
1352. Kara çocuk,
A÷zında çotuk.
Çotuk gitti,
A÷zında güller bitti.5716 (Soba)
1353. Kara hanım kıúın pek kurnaz,
Yazın inadından tınmaz.5717 (Soba)
1354. Küçücük evi var incecik yolu var. 5718 (Soba)
1355. Ninem oturur
Dedem ittirir5719 (Soba/peçke)
1356. Odadadır yeri
Piúirir yeme÷i
Yaz olur atılır
Kıú olur aranır. 5720 (Soba)
1357. øvilli mivilli, arkası çivili5721 (Sokak kapısı)
1358. Ay ayazı, kaykı tazı5722 (Su a÷acı)
1359. Ben evveli neydim,
Dallı budaklı beydim,
Felek beni úaúırttı.
5713
5714
5715
5716
5717
5718
5719
5720
5721
5722
M. Türker Acaro÷lu. age. s295; ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.583’ten Mefküre Mollova. age.
no.363.
1183
øki demir arasına düúürdü.5723 (Su a÷acı/ su taúımak için)
1360. Elmas küpeli, kambur nineci÷im.5724 (Su a÷acı)
1361. Kapı arkasında çıplak Hasancık5725 (Su a÷acı)
1362. Sarı tavuk
Suda oynak5726 (Su a÷acı, susak)
1363. Yeraltında uzun urgan5727 (Su borusu)
1364. Kuru dalda kukumav oturur,
Kuyru÷unu yolup durur.5728 (Sümek/Yün tara÷ı)
1365. Baúı ba÷lı Deli Bekir5729 (Süpürge)
1366. Baúı sivri, kuyru÷u tüylü5730 (Süpürge)
1367. Bir baúlı,
Bin saçlı,
Yine kapı ardına kaçtı.5731 (Süpürge)
1368. Bir gelin aldım, gelene de süzülür, gidene de.5732 (Süpürge)
1369. Bir kızım var, bin teli var. 5733 (Süpürge)
1370. Çıt orada
Çıt burada
Bir baktım
Kapı ardında5734 (Süpürge)
1371. Çıt oraya çıt buraya
Dayadım koydum oraya5735 (Süpürge)
1372. Evvel ben neydim
Dallı budaklı bir beydim
5723
5724
5725
5726
5727
5728
5729
5730
5731
5732
5733
5734
5735
Bkz. Kù94/YD.
1184
Felek beni úaúırttı
Kapı arkasına düúürdü.5736 (Süpürge)
1373. Evvelden ben neydim,
Dallı budaklı beydim,
Sarardım soldum,
Süründüm kaldım. 5737 (Süpürge)
1374. Gündüz çırak gece padiúah5738 (Süpürge)
1375. Gündüz iúler ayakta,
Gece dinlenir kapı ardında5739 (Süpürge)
1376. Hart dedim, pırt dedim
Kapının ardına yat dedim.5740 (Süpürge)
1377. Hırt dedim, pırt dedim
Kapının ardına yat dedim.5741 (Süpürge)
1378. Kapı arkasında ba÷lı keçi.5742 (Süpürge)
1379. Kapı arkasında kel Ayúe5743 (Süpürge)
1380. Kapı arkasında telli gelin5744 (Süpürge)
1381. Kör olası poturu,
Kapı arkasında oturur.5745 (Süpürge)
1382. O babamın poturu kapının ardında oturu.5746 (Süpürge)
1383. Seker seker bulgur döker.5747 (Süpürge)
1384. Sildim süpürdüm,
Koca dede kapı ardına otura koydu. 5748 (Süpürge)
5736
5737
5738
5739
5740
Bkz. Kù2
5741
5742
5743
5744
5745
5746
Bkz. Kù70/YD
5747
Bkz. Kù72
5748
1185
1385. Baúı sakar, havaya bakar.5749 (Süven)
1386. Bayırdan indirdim
Sıraya dizdirdim.
Nedir o? 5750 (Süven)
1387. Da÷dan indirdim,
Sıraya geçirdim.5751 (Süven/kazık)
1388. Da÷da olur, da÷da biter,
Eve gelir, sıraya geçer.5752 (Süven/kazık)
1389. Da÷dan indi,
Sıraya bindi. 5753 (Süven/kazık)
1390. Kat kat kanat onu bilmeyene dayak. 5754 (Süven)
1391. Bir kızım var, bin gözü var.5755 (Kevgir/Süzgeç)
1392. El kadar yüzü var
Kırk elli gözü var
E÷ildikçe ya÷mur ya÷ar.5756 (Süzgeç)
1393. A÷zı aúa÷ı bakar,
øçi dolu taúar.5757 (ùapka)
1394. ønsandan büyük,
Horozdan küçük.5758 (ùapka)
1395. Kediden alçak
Benden yüksek5759 (ùapka)
1396. Küçük Arapçık,
Baúındadır tabakçık.5760 (ùapka)
5749
5750
5751
5752
5753
5754
5755
5756
5757
5758
Bkz. Kù13/Kù14/YD
5759
5760
1186
1397. Tavuktan alçak, benden yüksek5761 (ùapka)
1398. Tavuktan küçük,
ønsandan büyük.5762 (ùapka)
Üstümde gölge eder.5763 (ùemsiye)
1400. Baúı yalabık,
Diúleri aralık,
Kafasına konmuú,
Arar kayabalık.5764 (Tarak)
1401. Bizde bir kiúi var,
Ensesinde diúi var.5765 (Tarak)
1402. Filli filli
Çok dilli
Baú üstünde
Gezen filli. 5766 (Tarak)
1403. Fildiri fildiri da÷dan domuz indiri.5767 (Tarak)
1404. øndirir bindirir, da÷dan domuz indirir.5768 (Tarak)
1405. Tindiri tindiri da÷dan domuz indiri.5769 (Tarak)
1406. Düz ovada kaz otlar,
Otladıklarını dili altında toplar.5770 (Tarak/Tıraú bıça÷ı)
1407. Kara kediyi kuyru÷undan asarlar.5771(Tava)
1408. Kara tavu÷um holda
Kuyru÷u yolda. 5772 (Tava)
5761
5762
5763
5764
5765
5766
5767
Bkz. Kù33/YD; Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, s.136.
5768
Bkz. Kù13/Kù14/YD
5769
Bkz. Kù70/YD
5770
5771
5772
1187
1409. Dede øsmail
ùamata kail
Arkası deriden
Kulakları demirden. 5773 (Tef)
1410. Ben iki hasretlinin arasında dururum
Yüzlerini görmeden onlarla konuúurum.5774 (Telefon)
1411. Yuvarlaktır düz de÷il, doksan dokuz yüz de÷il.5775 (Tepsi)
1412. øki ayaklı fil,
Ortasında dil. 5776 (Terazi)
1413. Kolum bir, de÷ilim sakat
øki gözüm var görmem fakat
Her úeyi do÷ru söylerim.5777 (Terazi)
1414. Küçük küçük odalar
Birbirini kovalar.5778 (Terazi)
1415. Har harlar, tahta paralar.5779 (Testere)
1416. Bir kızım var, gelen geçen onu öper.5780 (Testi)
1417. Kahverengi bir domuz çayırda otlar.5781 (Tırpan)
Kel dereye atladı
Çarık baúı koptu
Sıçan çayıra atladı. 5782 (Tırpan)
1419. Dıúı var, içi yok
Dayak yer, suçu yok.5783 (Top)
5773
5774
5775
5776
5777
5778
5779
5780
5781
5782
5783
1188
1420. Bir tavu÷um var, gıgıl gıgıl otlar.5784 (Traú bıça÷ı)
1421. Keçi sarp bir yerde otlar. Nedir bu?5785 (Traú bıça÷ı)
1422. Altı demir, üstü demir
Gir içine karpuz kemir.5786 (Tren)
1423. Altı demir, üstü demir
Bin üstüne karpuz kemir. 5787 (Tren)
1424. Kara koyun meler gider
Da÷ı taúı deler gider.5788 (Tren)
1425. Kara mandayı ya÷ladım,
Avlu dibine ba÷ladım. 5789 (Tren)
1426. Uzun uzun odalar
Birbirini kovalar.5790 (Tren)
1427. Uzunlu÷u urgan gibi
Enlili÷i yorgan gibi
Ba÷ırıp ba÷ırıp geçer
Kuzulu kurban gibi5791 (Tren)
1428. Altı tahta üstü tahta düven
Yamaca oturur öte yana tükürür.5792 (Tüfek)
1429. Beli bükülüdür,
Karúıya tükürür.5793 (Tüfek)
1430. Benim bir eúe÷im var, kula÷ını çekmeden ba÷ırmaz.5794 (Tüfek)
1431. Bir kuyum var,
øçen ölür, içmeyen kalır.5795 (Tüfek)
5784
5785
5786
5787
5788
5789
5790
5791
5792
Sevdiye Güven. agt. s.50
5793
5794
Bkz. Kù13/Kù14/YD
5795
1189
1432. Bir yamaçtan atladı,
Öbür yamaca tükürdü.5796 (Tüfek)
1433. Boynu bükülür,
Yamaca tükürür.5797 (Tüfek)
1434. Dardır soka÷ı, sarptır köpe÷i.5798 (Tüfek)
1435. Dardır sokakçı÷ım
Sarptır köpekçi÷im. 5799 (Tüfek)
1436. Duvarda durur, kötülük düúünür.5800 (Tüfek)
1437. Gümbür kuyu
Göktür suyu
øçen ölür
øçmeyen kalır. 5801 (Tüfek)
1438. Öttür boruyu
Kıvran koruyu.5802 (Tüfek)
1439. Püf diye üfürdüm,
Karúıki tepeye tükürdüm.5803 (Tüfek)
1440. Tüt dedim sarıya
Gürledi gitti koruya. 5804 (Tüfek)
1441. Uzun biber,
A÷zı tüter.5805 (Tüfek)
1442. Ara yeri seksen baú.5806 (Tütün tekerle÷i)
1443. Ol nedir ki iki baúlı yılan
Her baúında türlü nakıú var
5796
5797
Bkz. Kù54/MD
5798
5799
5800
Bkz. Kù54/MD
5801
5802
5803
5804
5805
5806
1190
Birbirine sarmaúırlar her zaman.5807 (Uçkur)
1444. Aldım sopayı, dolandım tepeyi.5808 (Ustura)
1445. Bir kuú saldım havaya
Altı tane aya÷ı var
Kuúun içi dönmüú pazara
Kula÷ımda sesi kaldı
Gün gece iúini iúliyor
Haftada bir gün yatıyor.5809 (Vapur)
1446. Dumanı tüter
østerse gider
Balık de÷ildir
Denizde yüzer.5810 (Vapur)
1447. Gider gider izi yok
Burnu kara gözü yok.5811 (Vapur)
Burnu kara gözü yok. Nedir o?5812 (Vapur)
Döner bakar tozu yok
Dünya malı götürür
Zerre kadar canı yok.5813 (Vapur)
Döner bakar tozu yok
Dünya malı götürür
Serçe kadar canı yok. 5814 (Vapur)
5807
5808
5809
5810
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.294’den Mefküre Mollova. age. no.417. Yenisoy, Bu bilmecenin
cevabını “gemi” olarak vermiútir. Bkz. Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, s.131.
5811
5812
5813
5814
1191
1451. Kanadı var gagası var
Serçe de÷il, leylek de÷il
Suda gezer, suda paúa
Balık de÷il, ördek de÷il.5815 (Vapur)
1452. Karúıdan baktım ev gibi
Yanına vardım dev gibi.5816 (Vapur)
1453. Ne yerde, ne gökte,
Uçar gider bir bökte.5817 (Vapur)
1454. Gece yıldız bekler
Gündüz et koklar. 5818 (Veranda)
1455. øsli paslı, boynundan asılı5819 (Ya÷ úiúesi)
1456. Bir eúekçi÷im var, yükletirim yükletirim gık demez.5820 (Yastık)
1457. Dıúı sırmalı
øçi kıymalı. 5821 (Yastık)
1458. Duvarda dayalı úiú koyun.5822 (Yastık)
1459. Ev içinde úiú köpek.5823 (Yastık)
1460. Raf altında tulumcuklar.5824 (Yastık)
1461. Da÷da olur, da÷da biter
Eve geldi mi dümdüm öter.5825 (Yayık)
1462. Evin ardında lamburtu lümbürtü
Bir de baktım, koldurkozun dü÷ünü var.5826 (Yayık)
1463. øçinde fınferası
Dıúında çember ası
5815
5816
5817
5818
5819
5820
Bkz. Kù33
5821
5822
5823
5824
5825
5826
1192
Demiútir fınferfık.5827 (Yayık)
1464. Yedi da÷ gürler, kökü benim elimde.5828 (Yayık)
1465. Ak üstünde karalar
Birbirini kovalar.5829 (Yazı)
1466. Damlalar damlar, anlayan anlar. 5830 (Yazı)
1467. Altı kardeú birbirine yetiúemez.5831 (Yel de÷irmeninin kanatları)
1468. Mavi tarla üstünde
Beyaz güvercin yürür.5832 (Yelkenli kayık)
1469. Akúam harman, gündüz da÷5833 (Yorgan döúek)
1470. Akúam açılır
Sabah kapanır.5834 (Yorgan)
1471. Akúam iner
Sabah biner.5835 (Yorgan döúek)
1472. Gece harman, gündüz tepe.5836 (Yorgan döúek)
1473. Gündüz yı÷ın gece harman5837 (Yorgan döúek)
1474. Gece iner,
Gündüz tüner.5838 (Yorgan döúek)
1475. Akúam azalır,
Sabah ço÷alır. 5839 (Yüklük)
1476. Akúam zayıflar, gece tuyanlar.5840 (Yüklük)
1477. Akúamleyin harman,
Sabahleyin tepe.5841 (Yüklük)
5827
5828
5829
5830
5831
5832
Hayriye Süleymano÷lu Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. s.24.
5833
Bkz. Kù86
5834
5835
Bkz. Kù94/YD.
5836
5837
5838
5839
5840
5841
Bkz. Kù82
1193
1478. Bir duvarım var,
Gündüz yapılır,
Gece yıkılır. 5842 (Yüklük)
1479. Gece yazar gündüz toplar. Nedir o? 5843 (Yüklük)
1480. Gece zayıflar, gündüz úiúmanlar.5844 (Yüklük)
1481. Gündüz gebe, gece do÷urur.5845 (Yüklük)
1482. Gündüz tepe gece harman. 5846 (Yüklük)
1483. Kat kat döúek, bunu bilmeyen eúek.5847 (Yüklük)
1484. Kat kat döúek onu bilmeyen eúek5848 (Yüklük)
1485. Et úiúte demir kebap.5849 (Yüzük)
1486. Etten úiú demirden kebap5850 (Yüzük)
1487. Bin ilik, bin dü÷me
Bin diyesin
Bir bilesin. 5851 (Zincir)
1488. Yengemin bir beli÷i var
Otuz iki deli÷i var.5852 (Zincir)
III.2.1.5. Do÷a ve Do÷a Olaylarıyla ølgili Bilmeceler
1489. Uzun yengem uzanır, yattı yere kızınır. 5853 Nedir bu?5854 (Arda)
1490. Benim bir öküzüm var
Yattı÷ı yerde ot bitmez.5855 (Ateú)
1491. Bir öküzüm var, yattı÷ı yerde ot bitmez. 5856 (Ateú)
5842
5843
5844
5845
5846
5847
Bkz. Kù13/Kù14/YD
5848
Bkz. Kù93/YD.
5849
Bkz. Kù54/MD
5850
5851
5852
Bkz. Kù94/YD
5853
Güneúlenmek.
5854
5855
5856
1194
1492. Bir tepsi kar,
Etrafı nar
Her evde var.5857 (Ateú)
1493. Bir tepsi nar
Her evde var5858 (Ateú)
1494. Dayımın o÷lu,
Kıúın donlu,
Yazın donsuz,
Olmayız onsuz.5859 (Ateú)
1495. Kırmızı kirez
Isıramaz herkes.5860 (Ateú)
1496. Sarı öküzümün yattı÷ı yerde ot bitmez.5861 (Ateú)
1497. Sürmeyi sürdüm,
Göz babayı gömdüm. 5862 (Ateú)
1498. Yer, yer hiç doymaz.5863 (Ateú)
1499. Ben giderim o da gider,
Ben dururum o da durur.5864 (Ay)
1500. C iken O olur
O iken C olur.5865 (Ay)
1501. Ev üstünde ya÷lı turta5866 (Ay)
1502. Ev üstünde yarım çörek. 5867 (Ay)
1503. Gece yanar gündüz söner. Nedir o? 5868 (Ay)
5857
5858
5859
5860
5861
5862
5863
Bkz. Kù82
5864
Bkz. Kù82
5865
5866
5867
5868
1195
1504. Hiç çıtırtısız dünyayı gezer.5869 (Ay)
1505. Parlar ısıtmaz. 5870 (Ay)
1506. Yarım çörek, yüklük üstünde5871 (Ay dede)
1507. Bazen akça,
Bazen karaca,
Bazen olur maskaraca5872 (Bulut)
1508. Havada uçar kanadı yok.5873 (Bulut)
1509. Kat kat gelir bunu bilmeyen ölür.5874 (Bulut)
1510. Sofya’dan berisi,
Kara koyun derisi5875 (Bulut)
1511. Dere dibinde çullu döúekçi÷im. Nedir bu?5876 (Buz)
1512. Dere dibinde çullu kavaca÷ım.5877 (Buz)
1513. Dere dibinde döúek,
Onu bilmeyen eúek5878 (Buz)
1514. Derede döúek
Bunu bilmeyen eúek5879 (Buz)
1515. Kıúın atılır,
Yazın satılır.5880 (Buz)
1516. Su kurusu, bil bakalım nedir o? 5881 (Buz)
1517. Renksizdir canlı de÷il
Yenilen úey de÷il
5869
5870
5871
5872
5873
5874
5875
5876
5877
5878
5879
5880
Bkz. Kù54/MD
5881
1196
Kıúları bol olur
Yazları yok olur.5882 (Buz)
1518. Saçaklardan sarkar
Do÷ru yere bakar
Güneú ısıtınca
Gözyaúıyla a÷lar.5883 (Saçak buzu)
1519. Taúsız, tahtasız köprü yapar. 5884 (Buz)
1520. Onu ateú yakmaz
Suya düúse batmaz. 5885 (Buz)
1521. Deri altında úaldır, úuldur. 5886 (Buz altında su)
1522. Bir kızım var, gece gündüz iúler durur, bir türlü iúini bitiremez.5887
(Ça÷layan)
1523. Uzaktan baktım a÷lıyor,
Yanına vardım ba÷ırıyor.5888 (Ça÷layan)
1524. Uzun kava÷ın gölgesi yok. 5889 (Çay)
1525. ùıldır úıldır úusu yok,
Hangi tepenin suyu yok?5890 (Çöl)
1526. Gelir, gider duramaz
Gece gündüz çabalar. 5891 (Dalga)
1527. Benim bir iúçim var, elsiz ayaksız kuyu kazar. 5892 (Damla)
1528. Elsiz ayaksız kuyu açar.5893 (Damla)
1529. Elsiz ayaksız ama kuyu kazar.5894 (Damla)
5882
5883
5884
5885
5886
5887
5888
Bkz. Kù13/Kù14/YD
5889
5890
5891
5892
5893
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.637’den Mefküre Mollova. age. no.71; ølhan Baúgöz-Andreas
Tietze. age. s.637’den Tadeusz Kowalski. age. no.43.
5894
Bkz. Kù54/MD
1197
1530. Ev ardında úıp úıp,
Ev önünde úıp úıp5895 (Damla)
1531. Evin önünde ts ts,
Evin ardında ts ts.5896 (Damla)
1532. Oraya vardım cıf cıf,
Oraya vardım cıf cıf,
Oraya vardım cıf cıf. Nedir bu?5897 (Damla)
1533. ùeytan úelerir
Gözleri belerir
Çeksem yuları
Gelmez beri.5898 (Deniz)
1534. Ben dururum o gider,
øhtiyarlamaz bizim peder.5899 (Dere)
Bir yularsız arslan gelir.5900 (Dere)
1536. Elsiz mi elsiz,
Kolsuz mu kolsuz,
Kuyu kazar pulsuz5901 (Dere)
1537. Gece gündüz yata÷ından çıkamaz.5902 (Dere)
1538. Haldır, huldur,
ùaldır, úuldur,
Gözyaúı pek boldur5903 (Dere)
1539. Karúıdan baktım a÷arıyor
Yanına vardım ba÷ırıyor. 5904 (Dere/su, Tunca)
5895
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.637’den Mefküre Mollova. age. no.16; Gyula Nemeth. age.
s.217.
5896
5897
Bkz. Kù7
5898
5899
5900
5901
5902
5903
5904
1198
1540. Pek uzunca boyu var,
Mavice donu var.5905 (Dere)
1541. Uzun uzun ucu yok,
Bunlar her yerde çok.5906 (Dere)
1542. Uzun yengem uzanır,
Çalı çırpı kazanır. 5907 (Dere)
1543. Uzaktan baktım a÷arır
Yanına vardım ba÷ırır. 5908 (Dere)
1544. Bostan borusu
Su kurusu.5909 (Dolu)
1545. Elsiz ayaksız kapı açar.5910 (Fırtına)
1546. Kara bakır, tam takır.5911 (Gece)
1547. Aldım sopayı,
Dolandım tepeyi. 5912 (Gök kuúa÷ı, kuúak)
1548. Daldan aúık, dal ki çabuk.5913 (Gök kuúa÷ı)
1549. Mavi atlas,
ø÷ne batmaz,
Göz görür,
El de÷mez. 5914 (Gökyüzü)
1550. Mavi atlas,
Arúın yetmez,
Makas kesmez,
Terzi biçmez.5915 (Gökyüzü)
5905
5906
5907
5908
5909
5910
5911
5912
5913
5914
5915
1199
1551. Mavi atlas,
ø÷ne batmaz,
Arúın yetmez,
Makas kesmez.5916 (Gökyüzü)
1552. Mavi atlas,
ø÷ne batmaz,
Makas kesmez,
Terzi dikmez. 5917 (Gökyüzü)
1553. Mavi atlas,
ø÷ne batmaz,
Makas kesmez,
Terzi biçmez.5918 (Gökyüzü)
1554. Ateúe atsam yanmaz,
Suya atsam batmaz.5919 (Gölge)
1555. Ayakları yok fakat gezer.5920 (Gölge)
1556. Ben giderim, o da gider.5921 (Gölge)
1557. Ben giderim o kalır. 5922 (Gölge/iz)
Ben dururum o durur. 5923 (Gölge)
1559. Ben kalktım, o da kalktı,
Ben yattım, o yine kalktı.5924 (Gölge)
1560. Bende var, sende var, bir kuru dalda da var.5925 (Gölge)
1561. Dereden geçer ıslanmaz. 5926 (Gölge)
5916
5917
5918
5919
5920
5921
5922
Acaro÷lu, Bu bilmecenin cevabını “iz” olarak verilmiútir. M. Türker Acaro÷lu. age. s. 296.
5923
5924
5925
Bkz. Kù54/MD.
5926
1200
1562. Iúıkla açar,
Saldırmadan kaçar.5927 (Gölge)
1563. Kapı arkasında leke; sildim sildim çıkmadı. 5928 (Gölge)
1564. Sende de var, bende de var, bir kuru dalda da var.5929 (Gölge)
1565. Sudan geçer ıslanmaz
Dursa dursa paslanmaz.5930 (Gölge)
1566. Öte yakanın bulutu
Beri yakayı bürüdü.5931 (Gölge)
1567. Yürürüm yürür,
Söylerim susar.5932 (Gölge)
1568. Ateúe girer yanmaz, suya girer ıslanmaz.5933 (Güneú/gün ıúı÷ı)
1569. Ateúsiz yanar.5934 (Güneú /gün ıúı÷ı)
1570. Ben giderim o da gider
Ara sıra göz eder5935 (Güneú ve ıúınları)
1571. Bir ocak, bir ocak,
Dünyayı ısıtır kapkucak.5936 (Güneú)
1572. Bir ocak bütün dünyayı ısıtır.5937 (Güneú/gün ıúı÷ı)
1573. Çıt demeden çalıya düúer.5938 (Güneú/gün ıúı÷ı)
1574. Dalları aúa÷ıda, kökü yukarıda5939 (Güneú /gün ıúı÷ı)
1575. Kapı arkasında gümüú deyneci÷im. 5940 (Güneú /gün ıúı÷ı)
1576. Ev üstünde bütün çörek5941 (Güneú)
5927
5928
5929
5930
5931
5932
5933
5934
5935
5936
5937
5938
5939
5940
5941
1201
1577. Kendi yukarıda, bacakları aúa÷ıda5942 (Güneú ve ıúınları)
1578. Kökü havada, budakları yerde5943 (Güneú /gün ıúı÷ı)
1579. Nar tanesi, nur tanesi,
Gökyüzünün bir tanesi5944 (Güneú)
1580. Sende de var,
Bende de var,
Bir kuru dalda da var.5945 (Güneú / gün ıúı÷ı)
1581. Sudan geçer ıslanmaz. Nedir o? 5946 (Güneú)
1582. Yüksek amma kavak de÷il
Güler amma insan de÷il
Gündüz gezer
Gece gizlenir5947 (Güneú / gün ıúı÷ı)
1583. Yedi a÷a kardeútirler
Geçerler birer birer
Sayısı pazarda biter.5948 (Haftanın günleri)
1584. Yedi kardeú, yazın büyürler,
Kıúın küçülürler.5949 (Haftanın günleri)
1585. Her yerde pek çok,
Onsuz hayat hiç yok.5950 (Hava)
1586. Ne yenir, ne içilir,
Onsuz hayat tükenir5951 (Hava)
1587. Yavaúçacık içeri girer.5952 (Hava)
5942
5943
5944
Bkz. Kù54/MD.
5945
5946
5947
5948
5949
5950
5951
5952
1202
1588. A÷zında yoktur diúi
Isırmaktı hep iúi.5953 (Kar)
1589. Ak katır, a÷zının suyunu dereye akıtır.5954 (Kar)
1590. Ak katır, yan yatır, yattı÷ı yerde suyunu akıtır.5955 (Kar)
1591. Ak katır, yan yatır,
Uzanır, uzanır, suyunu akıtır. 5956 (Kar)
1592. Ateúe atarım yanmaz
Suya atarım batmaz. 5957 (Kar)
1593. Benim bir kürküm var, da÷ı taúı örter; yalnız denizi örtmez.5958 (Kar)
1594. Bir çarúafım var, her yeri örter, bir pınarları örtmez. 5959 (Kar)
1595. Bir yorgan bütün dünyayı örter. 5960 (Kar)
1596. Bütün kıú karada yatar,
Bahardan nehre kaçar.5961 (Kar)
1597. Çıldım çıkada mısın?
Ak pak yumurta mısın?
Kızlar çi÷deme gitti
Sen daha burada mısın?5962 (Kar)
1598. Çum çum çukurda mısın?
Gelin kadın suya gitti
Sen daha burada mısın? 5963 (Kar)
1599. Dar sokakta un eler. 5964 (Kar)
1600. Ev üstünde sümüklü dede,/Duramaz tekerlenir hende÷e.5965 (Kar)
5953
5954
5955
Bkz. Kù54/MD
5956
5957
5958
5959
5960
5961
5962
5963
5964
5965
1203
1601. Gökte beyaz olur,
Yerde ayaz olur.5966 (Kar)
1602. Gökten düúerken sarkar,
Yere iner a÷lar.5967 (Kar)
1603. Gökte güler, yerde a÷lar.5968 (Kar)
1604. Havada uçar, kanadı yok
ùekere benzer, tadı yok.5969 (Kar)
1605. Hem ev yapar
Hem ev bozar
Sonra hem de yaptı÷ına a÷lar.5970 (Kar)
1606. Kıúın güler, yazın a÷lar.5971 (Kar)
1607. Onar onar eve konar,
Onar onar bacaya konamaz.5972 (Kar)
1608. Saçaklarda a÷lar durur çünkü ona güneú vurur.5973 (Kar)
1609. So÷ukta beyaz durur, güneúte titrer.5974 (Kar)
1610. ùekere benzer, tadı yok,
Gökte uçar, kanadı yok.5975 (Kar)
1611. Uçar uçar göklerde,
Yatar düútü÷ü yerde.5976 (Kar)
1612. Yuvası var gökte
Kendisi her bökte.5977 (Kar)
1613. Adamdır o canı yok
Kalpa÷ı var saçı yok
Güneútir bak düúmanı
5966
5967
5968
5969
5970
5971
5972
5973
5974
5975
5976
5977
1204
E÷lencedir kıúları. 5978 (Kardan adam)
1614. Çillim çukurda mısın?
Kızlar çi÷deme gitti
Sen daha burda mısın? 5979 (Kar kalıntısı)
1615. Gökte kemer,
Yerde semer.5980 (Kar suyu, ya÷mur suyu, su)
1616. Halebi, halebi,
Çeviri dolabı,
Çekmeceler çekemez,
Dökmeciler dökemez.5981 (Kar suyu, ya÷mur, su)
1617. Akúam oldu mu konar,
Sabah oldu mu uçar.5982 (Karanlık)
1618. Gözle görülür, elle tutulmaz.5983 (Karanlık)
1619. Babası dünyaya gelmeden çocu÷u gelir.5984 (Kıra÷ı)
1620. Kiremitte sirkeli çakúır5985 (Kıra÷ı)
1621. Komúu kapısından atlarken anahtarım kayboldu; ay aradı, gün buldu.5986
(Kıra÷ı)
1622. Karúıdan gelir hey gibi,
Çadırını kurar bey gibi,
Atmacası do÷an gibi,
Kendi acı so÷an gibi.5987 (Kıú)
1623. Benim bir pirim var, bayırı çıkmadan canı çıkar.5988 (Kıvılcım)
5978
5979
5980
5981
5982
5983
5984
5985
5986
5987
5988
1205
1624. Bir attım bin çıktı.5989 (Kıvılcım)
1625. Bazen gökte, bazen yerde5990 (Kör duman/Sis)
1626. Iraktan baktım çok,
Yanına vardım hiç yok.5991 (Kör duman/Sis)
1627. Karúıdan baktım pek çok,
Yanına vardım hiç yok. 5992 (Kör duman/ sis)
1628. Masal masal maskara
Çıkın bakın askere.5993 (Kör duman/duman/sis)
1629. Uzaktan bakınca hiç yok
Yanına varınca pek çok. 5994 (Kör duman/duman/sis)
1630. Yer doymaz,
Gider dönmez.5995 (Kör duman/duman/sis)
1631. Bir a÷aç var dört dallı;
Birinci dal yeúerir,
økinci meyve verir,
Üçüncü soluktur,
Dördüncü donuktur.5996 (Mevsim)
1632. Güz yelleri üfürdü,
Rubasını götürdü,
Kıúın çıplak kaldı,
Düúüncelere daldı
Hasret yaz günlerine
Bil bakalım bu ne? 5997 (Orman)
5989
Bkz. Kù13/Kù14/YD
5990
5991
Bkz. Kù13/Kù14/YD
5992
Bkz. Kù5.
5993
5994
Bkz. Kù82
5995
5996
Bkz. Kù87
5997
1206
1633. Ak öküzüm ö÷ürür,
Yeraltına beni görür.5998 (Pınar)
1634. Karúıdan baktım a÷arır,
Yanına vardım ba÷ırır. 5999 (Pınar)
1635. Karúıdan baktım a÷arır
Yanına gittim ba÷ırır6000 (Pınar)
1636. ùeytan úelerir,
Gözleri belerir,
Çekerim yuları,
Girmez içeri. 6001 (Pınar)
1637. ùeytan úelerir,
Gözleri belerir,
Çekerim yuları,
Gelmez ileri.6002 (Pınar)
1638. ùu karúıda açık a÷ızlı,/Ba÷ırır nazlı nazlı.6003 (Pınar)
1639. Tak tok gölgesi yok.6004 (Pınar)
1640. Bir kaya attım örene,
Aúk olsun görene.6005 (Rüzgâr)
1641. Da÷dan gelir da÷ gibi,
Ba÷ırır durur o÷lak gibi. 6006 (Rüzgâr)
1642. El ile erilmez
Göz ile görülmez. 6007 (Rüzgâr)
1643. Elsiz ayaksız kapı açar. 6008 (Rüzgar)
5998
5999
6000
6001
Bkz. Kù54/MD
6002
6003
6004
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, s. 135; Nimetullah Hafız. age. C.1, s.100.
6005
6006
6007
6008
1207
1644. Elsiz ayaksızdır,
Pencereye vurur,
Eve girmek ister.6009 (Rüzgâr)
1645. Elsizdir, ayaksızdır,
Ama kapı pencere açar.6010 (Rüzgâr/yel)
1646. Her yerde çok,
Pınar içinde hiç yok.6011 (Rüzgâr)
1647. Kapıları açar,
Kapatmadan kaçar.6012 (Rüzgâr)
1648. Karda gider izi yok
Her yeri görür gözü yok6013 (Rüzgâr)
1649. Ne yerdedir,
Ne göktedir,
ønleyip giden
Bir talikadır.6014 (Rüzgâr)
1650. Ok attım örene
Aúk olsun görene!6015 (Rüzgâr)
1651. Sesi var her zaman
Göremezsin bir zaman6016 (Rüzgâr)
Ben dururum o yine gider.6017 (Sel)
Bir yularsız aslan gelir.6018 (Sel)
1654. Da÷dan iner hız ile
Yedi bin yıldız ile
6009
6010
Bkz. Kù28/YD
6011
6012
Bkz. Kù54/MD
6013
6014
6015
6016
6017
6018
1208
Ne top tutar, ne tüfek.6019 (Sel)
1655. Tepeden indi, dereye sindi.6020 (Sel)
1656. Uzun uzun uzar çalı çırpı ile yazar.6021 (Sel)
1657. Ben dururum o gider.6022 (Ses)
Ben dururum o yine gider.6023 (Ses)
1659. Bir ok attım örene
Aúk olsun görene6024 (Ses)
1660. Aynası kaynası,
Nedir bu gök aynası? 6025 (Su)
1661. Bir gelinim var
Kendi kendine yol açar6026 (Su)
E÷ri bü÷rü yoldan gelir.6027 (Su)
1663. Da÷dan gelir taútan gelir
E÷erlenmiú aslan gelir.6028 (Su/dere)
1664. Diú ezemez,
Dil çi÷nemez,
Onsuz kimse
Yemek yiyemez. 6029 (Su)
1665. Pek tatlı pek tatlı
Ne kollu, ne ayaklı
6019
6020
Bkz. Kù54/MD
6021
Bkz. Kù54/MD
6022
6023
6024
6025
6026
6027
Gyula Nemeth. age. s.217. Baúgöz, bu bilmecenin cevabını sel (dere, çay, ırmak, su) olarak vermiútir.
Bkz. ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s. 562/730.5.
6028
6029
1209
Her yerde içilir
Bilmem buna ne denir?6030 (Su)
1666. Uzun ingem çalıdan çalıya dolaúır.6031 (Su)
1667. Karúıdan baktım a÷arır
Yanına vardım ba÷ırır. 6032 (Su kuyusu)
1668. Gökten gelir hız ile
Ne top atar, ne tüfek,
Koskocaman engerek.6033 (ùimúek)
1669. Da÷a bir kolan attım,
Da÷ yandı kolan yanmadı.6034 (Toprak)
1670. Yeryüzünün karası,
Bitkilerin anası.6035 (Toprak)
1671. Ahlar vahlar ölmez,
Derine a÷lar gülmez. 6036 (Ya÷mur)
1672. Ev önünde úüp úüp
Ev arkasında úüp úüp6037 (Ya÷mur)
1673. Gökte a÷lad durur,
Yere inince ulur.6038 (Ya÷mur)
1674. Köylüyü bir telaú alır
Sabrı git gide azalır
øúe bak ki geldi÷im an
Benden kaçar ıslanmadan. 6039 (Ya÷mur)
6030
6031
6032
6033
Bkz. Kù28/YD
6034
6035
6036
6037
6038
6039
1210
1675. Oraya baktım úıp úıp
Buraya baktım úıp úıp6040 (Ya÷mur)
1676. Ev ardında úip úip
Ev önünde úip úip6041 (Ya÷mur damlası)
1677. Buradan attım kılıcı
Halep’te oynar bir ucu.6042 (Yıldırım)
1678. Da÷dan attım kılıcı,
Cama erdi bir ucu6043 (Yıldırım)
1679. Da÷dan gelir hız ile
Yedi bin yıldız ile6044 (Yıldırım)
1680. Karúıdan gelir hız ile
Ne toptur, ne tüfektir
ølle azabı çoktur.6045 (Yıldırım)
1681. Sofya’da bir sandık açıldı,
Kokusu buraya saçıldı. 6046 (Yıldırım)
1682. Akúam oldu yazıldık
Sabah oldu silindik. 6047 (Yıldızlar)
1683. Bir cevizim var
Saydım saydım tükenmedi.6048 (Yıldızlar)
1684. Bir çadırım var
Altında ıúık saçar. 6049 (Yıldızlar)
1685. Bir evim var,
Yetmiú iki deli÷i var.6050 (Yıldızlar)
6040
Bkz. Kù13/Kù14/YD
6041
6042
6043
6044
6045
6046
6047
6048
6049
6050
1211
1686. Bir ölçek cevizi var
Gece yazar gündüz toplar.6051 (Yıldızlar)
1687. Biz biz idik
Yüz bin tane kız idik
Gece oldu dizildik
Sabah oldu silindik.6052 (Yıldız)
1688. Dam üstüne darı saçtım
Sayamadım, eve kaçtım6053 (Yıldızlar)
1689. Evin tavanında bir kalbur ceviz var,
Sayarım sayarım daha var6054 (Yıldızlar)
1690. Ev üstünde bir kalbur ceviz
Sabahleyin hiç kalmamıú 6055 (Yıldız)
1691. Gündüz bozulur, gece dizilir.6056 (Yıldızlar)
1692. Gece saçarım, gündüz toplarım.6057 (Yıldız)
1693. Gökyüzüne bakarsın beni görürsün.6058 (Yıldız)
1694. Pırıl pırıl pırıldar,
Karanlıkta fenerler,
Gündüzleri sönerler.6059 (Yıldızlar)
1695. Bir sarı÷ım var, sararım sararım tükenmez.6060 (Yol)
1696. Da÷a bir kolan attım,
Da÷ yandı kolan yanmadı. 6061 (Yol)
1697. Da÷dan da÷a ip serdim,
Üstüne insan serdim. 6062 (Yol)
6051
6052
6053
6054
6055
Bkz. Kù92/YD.
6056
6057
6058
Bkz. Kù86
6059
6060
6061
6062
1212
1698. Uzun boylu eúek,
Kuyru÷u olmuú döúek.6063 (Yol)
1699. Uzun ingem,
Gölgesiz yengem.6064 (Yol)
1700. Uzundur, uzun çok,
Gölgesi dersen hiç yok.6065 (Yol)
1701. Uzun kavak, gölgesi yok,
Karga konmuú, yuvası yok.6066 (Yol)
1702. Uzun uzun uz gider,
Dere tepe düz gider.6067 (Yol)
III.2.1.6. Dini Konularla ølgili Bilmeceler
1703. Min min minare,
Dibi daire,
Yüz bin çiçek,
Bir lale. 6068 (Cami)
1704. Annesi erkek
Kuzusu diúi
Bütün Müslümanlar
Bilir bu iúi. 6069 (Havva)
1705. Anası erkek, kuzusu diúi6070 (Havva)
Dört köúenin bir tanesi6071 (Kâbe)
Bu dünyanın bir tanesi6072 (Kur’an)
6063
6064
6065
6066
6067
6068
M. Türker Acaro÷lu. age. s. s. 296.
6069
Bkz. Kù38/YD
6070
6071
6072
1213
1708. Iraktan baktım anlık manlık,
Yanına vardım kilitli sandık.6073 (Mezar)
1709. Karúıdan baktım, emir semir
Yanına vardım kitli demir.6074 (Mezar)
1710. Karúıdan baktım annık annık
Yanına vardım kilitli sandık. 6075 (Mezar)
1711. Karúıdan baktım samanlık gibi
Yanına vardım kilitli sandık gibi6076 (Mezar)
1712. Uzaktan baktım; annık gibi
Yanına vardım; sandık gibi. 6077 (Mezar)
1713. Yeraltında kapalı kutu6078 (Mezar)
1714. Yeraltında kilitli sandık.6079 (Mezar)
1715. Yeraltında komúu kapı6080 (Mezar)
1716. Sessiz sedasız koca kasaba6081 (Mezarlık)
1717. øçi taú,
Dıúı taú,
Ha dolaú,
Ha dolaú. 6082 (Minare)
1718. Taútan kovu÷a, taútan kovu÷a
Ba÷ırdı ba÷ırdı kaçtı kovu÷a.6083 (Minare)
1719. Min min minare
Minarede kanarya
Kanaryada olucak
6073
Bkz. Kù13/Kù14/YD
6074
6075
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.484’ten Tadeusz Kowalski. age. no.51, ss.128-145. Cebeci, bu
bilmecenin karúılı÷ını “Mezarlık/Kabristan” diye vermiútir. Bkz. Ahmet Cebeci. agm. s.50.
6076
6077
6078
6079
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.483’ten Mefküre Mollova. age. no.595; Gyula Nemeth. age.
s.217.
6080
6081
6082
Bkz. Kù54/MD
6083
1214
Olucakta balıcak. 6084 (Minarede yanan kandiller)
1720. Bin bir yapra÷ı Hacı Murat topra÷ı6085 (Mushaf)
1721. Kat kat kabak yapra÷ı,
Sultan Selim topra÷ı,
Ya bunu bilesin
Ya bu akúam ölesin6086 (Mushaf)
1722. Min minare
Dibi kenare
Yüz bin çiçek
Bir ilene. Nedir o?6087 (Mushaf)
1723. Dam üstünde dana ba÷ırır
Azıcık durur, yine ba÷ırır.6088 (Müezzin)
1724. Abdest alır, namaz kılmaz
ønsan olur, camiye gitmez.6089 (Ölü)
1725. Ak donu giydim, yeni eve girdim. 6090 (Ölü)
1726. Tıngır elek tıngır saç
Elim hamurda karnım aç.6091 (Ramazan)
1727. Tıngır elek, tıngır saç
Elim hamur, karnım aç.6092 (Ramazan)
1728. Tıngır elek, tıngır saç
Elim hamurlu, karnım aç.6093 (Ramazan)
1729. Tıngır elek, mıngır saç,
Elim hamurda karnım aç. Nedir bu?6094 (Ramazan)
6084
6085
Bkz. Kù82
6086
6087
6088
6089
6090
6091
6092
6093
6094
1215
1730. Kapıdan içeri hay ettim
Bir elmayı kırk kiúiye pay ettim.6095 (Selam)
1731. Avludan çıtırdamadan geç.6096 (Teneúir)
1732. Elime bir úey aldım,
Çekerim, çekerim gelir
Ne biter, ne gerilir
Dedemin elinde tık tık eder,
Bilmem buna ne denir? 6097 (Tespih)
III.2.1.7. Soyut Kavramlarla ølgili Bilmeceler
1733. Sende de var, bende de var;
Ninemde de var, dedemde de var.6098 (Ad)
1734. Ne yenilir, ne içilir
Onsuz bir úey olmaz.6099 (Ad)
1735. Bu úey nedir? Hani kör insan bile görebilir. 6100 (Rüya)
1736. Çarúıda satılmaz
Mendile konulmaz
Ondan tatlı úey olmaz. 6101 (Rüya)
1737. Dolaptaki ak kasem
Bir onu yüklensem6102 (Rüya)
1738. Herkes görür, Allah görmez.6103 (Rüya)
1739. Kul görür, Tanrı görmez. 6104 (Rüya)
Elle tutulmaz
6095
6096
6097
6098
6099
6100
Bkz. Kù86
6101
6102
6103
6104
Bkz. Kù54/MD
1216
Ondan daha tatlı
Bir úey olmaz.6105 (Uyku)
Elle tutulmaz
Ondan daha tatlı
Bir úey bulunmaz6106 (Uyku)
Mendile konulmaz
Ondan tatlı úey olmaz.6107 (Uyku)
1743. Çarúıdan alınmaz,
Havluya sarılmaz.6108 (Uyku)
1744. Çarúıdan alınmaz,
Çevreye konmaz
Ondan tatlı bir úey olmaz.6109 (Uyku)
1745. Çarúıdan alınmaz
Mendile konmaz
Ondan tatlı bir úey olmaz.6110 (Uyku)
1746. Çarúıdan alınmaz
Mendile konulmaz
Ondan tatlısı olmaz.6111 (Uyku)
1747. Filidi filidi
Her akúam bize gelen kim idi?6112 (Uyku)
1748. Hiledi hiledi
Dün akúam size gelen kim idi?6113 (Uyku)
6105
6106
6107
6108
Bkz. Kù28/YD
6109
6110
6111
6112
6113
1217
1749. Masal masal mastırır
ùimdi gelir bastırır.6114 (Uyku)
1750. Masdırı masdırı; “úindi gelir seni basdırı6115 (Uyku)
1751. Yapılmadık ev üstünde
Do÷madık kızan oturur
Karpuzu yiyeyim diye
U÷raúıp durur.6116 (Yalan)
1752. Ya÷mur ya÷ar, kar dizde
Hıyar iki yapraklı iken
Kavun karpuz var bizde.6117 (Yalan)
1753. Ayaksız kolsuz,
Olmayız onsuz,
Hızlı hızlı gider,
Her gün birer birer6118 (Zaman)
III.2.1.8. Madenlerle ølgili Bilmeceler
1754. Ayın yarısı, altın sarısı6119 (Altın para)
1755. Sarıdır safran gibi,
Okunur Kur’an gibi,
Ellerden ele gezer,
Mısır’da sultan gibi6120 (Altın para)
1756. Sarıdır safran gibi
Okunur Kur’an gibi
Ya sen onu bilirsin
Ya bu gece ölürsün. 6121 (Altın)
6114
6115
Mefküre Mollova. age. s.270, “masdırı/mastırı” maddesi. (Mastırı mastırı; “úimdi gelir seni bastırır.”)
6116
6117
6118
6119
6120
6121
1218
1757. Sarıdır safran gibi
Okunur Kur’an gibi6122 (Altın para)
1758. Sarı sarı sazan gibi
Okunur Kuran gibi.6123 (Altın)
1759. Bir odunum vardır,
Vururum vururum kesilmez. 6124 (Demir)
1760. Aslım kömür
Gözüm görür.6125 (Elmas)
1761. Ocak baúında kara öküz.6126 (Kömür)
1762. Alaca mezar,
Dünyayı gezer.6127 (Para)
1763. Alaca yılan,
Dünyayı dolan.6128 (Para)
1764. Altın mezar dünyayı gezer.6129 (Para)
1765. Bir ufacık mil taúı
Dolanır da÷ı taúı. 6130 (Para)
1766. Sofya’da yonga yonarlar
Yongaları buraya gelir.6131 (Para)
III.2.1.9. Bir Harfle Ya da Kelimeyle ølgili Bilmeceler6132
1767. Anasında yok babasında var,
6122
6123
Bkz. Kù2
6124
6125
6126
6127
Bkz. Kù82; Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, s. 135.
6128
6129
Bkz. Kù54/MD
6130
6131
6132
Çalıúmamızda bu baúlık altında topladı÷ımız bilmeceleri Âmil Çelebio÷lu, Yusuf Ziya Öksüz;
“Çeúitli Bilmeceler” üst baúlı÷ının; a) Cevabı Özel øsim Olanlar, b) Yanıltmaçlar, c) Bir Harfle ølgili
Olanlar alt baúlıklarında de÷erlendirmiúlerdir. Bkz. Âmil Çelebio÷lu-Yusuf Ziya Öksüz. age. ss.321-325.
6133
Bkz. Kù54/MD
1219
1768. A÷zımda bir zembil
Ben söylemem sen de bil. 6134 (Bilmece/Küçük masal)
1769. Kandilde var mumda yok,
Mendilde var çulda yok.6135 (Dil kelimesi)
1770. Gel desem gelmez,
Gelme desem gelir.6136 (“M”harfi)
1771. Minder yapıúır, yastık yapıúmaz
Mindere dokunur, yastı÷a dokunmaz.6137 (“M” harfi)
1772. Kan kırmızı,
Kuzgun siyah,
Han kapısına sı÷maz,
Fındık kabu÷una sı÷ar. 6138
1773. Havadan geçen bir sine÷e bir tabak bal “kon” diyor; sinek ise, “yaa” deyip
geçiyor. Nereden bu sinek?6139 (Konya’dan)
III.2.2. Soru ve Cevapları Birden Fazla Olan Bilmeceler
III.2.2.1. Hayvanlarla ølgili Bilmeceler
1774. Yerde gider tekne gibi
Gökte gider makas gibi6140 (Kaplumba÷a ve kırlangıç )
1775. Dört tak tak,
øki tin tin,
Bir saçak, nedir o? 6141 (Ayak/Kulak/Kuyruk/ Beygir)
1776. Dört tak tak
øki bak bak
øki tinton
6134
6135
Bkz. Kù54/MD
6136
6137
6138
6139
Bkz. Kù54/MD
6140
6141
Yançev, bilecenin cevabı için “at” karúılı÷ını vermiúir. Bize göre bu bilmece metni çok sorulu ve çok
cevaplı bir bilmecedir. Bu sebeple sınıflandırmada çok sorulu ve çok cevaplı bilmeceler bölümünde
gösterdik. Bkz. Mihail Yançev. age. s.94.
1220
Bir zinzon6142 (Ayak, göz, kulak, kuyruk /Kedi)
1777. Dört dallak
Bir sallak
øki dimdik
øki úimúik6143 (Kedi)
1778. øki dik dik,
øki bak bak,
Dört takatuka,
Bir kamçıka.6144 (Kulak, göz, ayak, kuyruk /Kedi)
1779. øki dik diki,
øki bak bakı,
Dört direk bir sarık6145 (Kulak, göz, ayak, kuyruk /Kedi)
1780. Dört taksak,
øki bak bak,
øki dingil,
Bir fingil6146 (Kedi)
1781. Ak taúlardan kamara
øçinde yatar ma÷ara
Yatar yatar hiç bıkmaz
Kamaradan hiç çıkmaz
Geçer üç hafta kadar
Ma÷ara kalkar ve bakar
Ak taúların hepsinden
Birer kahraman çıkar.6147 (Tavuk ve civcivleri)
1782. Ana bir kız do÷urur,
Ne aya÷ı var ne baúı,
Kız bir ana do÷urur,
6142
6143
Bkz. Kù93/YD
6144
6145
6146
Nimetullah Hafız. age.C.I, s.89.
6147
1221
Hem aya÷ı var hem baúı6148 (Tavuk ile yumurta)
III.2.2.2. Bitkilerle ølgili Bilmeceler
1783. Anası: Yaylam kadın
Babası: Büklüm hoca
Kızı: Güzellerden güzel
O÷lu: Sohbetlerde gezer6149 (Asma, üzüm, úarap)
1784. Anası, Yayma anne
Babası, Büklüm baba
Kızı, güzellerden güzel
O÷lu sohbet gezer. 6150 (Asma, üzüm,úarap)
1785. Babası çullu kuduz,
Anası yayman kadın,
O÷lu seferde gezer,
Kızı gayet güzel6151 (Asma, úarap, üzüm)
1786. Çıt çıtır a÷acı,
Pıt pıtır a÷acı
Kırmızı gelin a÷acı6152 (Ceviz a÷acı, gül ve kiraz)
1787. Bir evim vardır,
øçinde yüz insan vardır. 6153 (Kabak ve çekirde÷i)
1788. Bir evim var, kapısı yok, camı yok, içinde otuz iki çocuk yaúar.6154
(Kabak ve çekirdekleri)
1789. Sarı kız sanca÷ıyla
Yedi bin ence÷iyle. 6155 (Kavun ve çekirdekleri)
6148
Bkz. Kù28/YD.
6149
6150
Suzanne Kakuk. age. s.264. Kakuk, bu bilmece için “üzüm” cevabını vermiútir. Bize göre çok sorulu
ve çok cevaplı bir bilmece örne÷idir.
6151
6152
6153
6154
Suzanne Kakuk. age. s.248. Baúgöz, cevap olarak “kabak” demiútir. Bkz. ølhan Baúgöz-Andreas
Tietze. age. s.361:423.24.
6155
1222
1790. Anası çullu dede,
Kızı pek de güzel.6156 (Üzüm ve asma)
1791. Bir kuú tuttum,
Etini yedim,
Kemi÷ini attım. 6157 (Üzüm ve salkım)
1792. Yeúilin içinde kırmızı
Kim sevmez bu hınzırı.6158 (Üzüm ve asma)
1793. Sık da÷dan sık kuú tuttum,
Etini yedim, kemi÷ini sıpıttım.6159 (Üzüm salkımı)
1794. Sık koruya girdim, sık etini yedim, kemi÷ini kıra attım.6160
(Üzüm ve çöpü)
III.2.2.3. ønsan Hayatı ve ønsan Organlarıyla ølgili Bilmeceler
1795. Bir çaya üç kiúi varmıú
Biri basmıú basmıú geçmiú
Biri bakmıú geçmiú
Biri ne bakmıú ne geçmiú. 6161 (Ayaklar, gözler, kaúlar)
1796. Kara da÷
Yassı tepe
Kara sülük
ùımbıldak
Hokurdak
ùapırdak
Armut sapı.6162 (Baú ve uzuvları)
1797. Sap dere, sap aúa÷ı
Karagürgen baú aúa÷ı6163 (Baú ve sakal)
6156
6157
6158
6159
6160
6161
6162
6163
1223
1798. ùu karúıda ıúıldak,
Altında var fıúıldak,
Sonra bir kıl torbası.6164 (Baú ve uzuvları)
1799. Tepe
Tepenin altında yassı
Yassının altında úıldırdak6165
ùıldırda÷ın altında muúuldak.6166 (Baú, alın, gözler, burun)
1800. Karanlıktan iki hanım gelir
Beú halayık karúı gider.6167 (Burun, parmaklar, sümük)
1801. øki tak tak
øki mıú mıú
øki bak bak.6168 (Çeneler, burun delikleri, gözler)
1802. Bir paúa geldi, dili yok
øki kuzu yedi, kemi÷i yok
Bir ata bindi canı yok.6169 (Çocuk, meme, beúik)
1803. Sabahleyin dört
Ö÷leyin iki
Akúamleyin üçayaklı6170
(Emekleyen çocuk, delikanlı, bastonlu ihtiyar)
1804. Gitti gelmez; geldi gitmez.6171 (Gençlik, ihtiyarlık)
1805. ùu karúıda ıúıldak,
Altında var fıúıldak,
Sonra bir kıl torbası.6172 (Göz, burun, sakal)
6164
6165
“ùıldırdak” parlayan úey. Bkz. Mefküre Rıza Mollova. age. s.355.
6166
Mefküre Rıza Mollova. age. s.355, “úıldırdak” maddesi.
6167
6168
6169
6170
6171
6172
1224
1806. Bir köprüden iki kiúi geçiyor
Birisi görerek, birisi görmeyerek6173 (Hamile kadın)
1807. Bir köprüden üç kiúi geçmiú
Birisi bakmıú, geçmiú
Birisi basmıú geçmiú
Biri ne bakmıú ne basmıú, geçmiú. 6174 (Hamile kadın)
1808. Hana vardım, han kaldı
Handa benim neyim kaldı?
ùu dünyada üç meyvem var
økisini yedim, birisi ham kaldı. 6175 (ønsan hayatının devirleri)
1809. Sabahleyin dört, ö÷leyin iki, akúamleyin üçayaklı6176
(ønsanın çocuklu÷u, olgunluk ça÷ı, ihtiyarlı÷ı)
1810. Sabah dört ayaklı,
Ö÷len iki ayaklı,
Akúam üçayaklı. 6177 (ønsan)
1811. øki bak bakı
øki dik diki
øki direk.6178 (ønsan ve azaları)
1812. Yedi delikli tokmak
Bunu bilmeyen ahmak6179 (ønsan ve azaları)
1813. ùap úap úapıldak
ùapıldak’ın üstünde muúuldak6180
Muúuldak’ın üstünde ıúıldak
Iúıldak’ın üstünde kolan kaya
Üstünde meydanlık
Meydanlı÷ın üstünde ormanlık
6173
6174
6175
6176
6177
Bkz. Kù86
6178
6179
6180
Muúuldak; burun.
1225
Ormanlı÷ın içinde küçük deve6181 (ønsan baúındaki uzuvlar ve bit)
1814. Karada bir gemi
Baúındadır yelkeni
Nedir dümeni
Bil göreyim. 6182 (ønsan ve aklı)
1815. Karada bir gemi
Nedir o gemi
Hem de yelkeni?6183 (ønsan ve akıl)
1816. Karadır bir gemi, baúındadır yelkeni. 6184 (ønsan ve akıl)
1817. Karadır bir gemi
Nedir dümeni
Bil bunları
Göreyim seni, nedir o? 6185 (ønsan ve akıl)
1818. Gergi, görgü, muúmuldak, çakıldak
Acaba bunlar ne olacak?6186 (Kaú, göz, burun, a÷ız)
1819. Keser sapı
Geme yapı
Beú dalı var
Beú çiçe÷i var.6187 (Kol ve el)
1820. Keser sapı, germe yapı
Beú buda÷ı bir de sapı.6188 (Kol ve el)
1821. Çalılık,
Düzlük,
Kımıldak,
6181
Bkz. Kù2/YD; Nimetullah Hafız. age.C.I, s.93.
6182
6183
6184
Bkz. Kù54/MD; Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C.8, s.131.
6185
6186
6187
6188
1226
Mıúıldak,
Sivrikaya 6189 (Saç, alın, göz kapa÷ı, burun, çene)
1822. ùu karúıda sivri tepe
Altında yaslı kaya
Ta altında sülümcek
Ta altında úavakan
Ta altında muúmuldak
Ta altında úapıldak
Ta altında kıllı torba
Ne olacak bunlar acaba?6190 (Saçlar, kafa, alın, gözler, burun)
1823. Karúıdan bir hanım bakar
Beú halayık karúı çıkar.6191 (Sümük ve parmaklar)
Sekiz ayak beú kafa.6192 (Tabut ve cenaze alayı)
1825. Dört üstünde dura÷ı
Yüzdür tırna÷ı
Dörttür canı
Beútir baúı. 6193 (Tabut ve tabutu götürenler)
1826. Sekiz ayak, dört can, beú kafa.6194 (Tabutu götürenler)
1827. ùükrü:
“Hâkim Efendi, ne yapaca÷ız?
ømamın kovanları cız,
On kiúiydik biz,
Ya÷madı kar, örtülmedi iz,
ømamın kovanlarını aldık biz” demiú.
Hâkim:
“ùükrü, haçan imamın kovanları cız,
6189
Bkz. Kù54/MD
6190
6191
6192
6193
6194
1227
On kiúiymiúsiniz siz,
Ya÷mamıú kar, örtülmemiú iz,
ùimdi siz,
Onunuz onardan verin yüz,
ømam geldi mi cevap verece÷iz biz” demiú. 6195
(Arı kovanları ve hırsızlar)
III.2.2.4. Eúyalarla ølgili Bilmeceler
1828. Gelinin gemi,
Yengemin gümüú küpeleri6196 (Bakır ve su a÷acı)
1829. øki dolma
Bir uzaltma6197 (Bakır ve su a÷acı)
1830. Rengini bulur havada,
Kaynatılmaz o tavada,
Onsuz olmaz oturdu÷un oda6198 (Cam ve pencere)
1831. Akça kırcayı kovalar. 6199 (øp ve i÷ne)
1832. Akça kaçar,
Gökçe kovalar.6200 (ø÷ne ve iplik)
1833. Akça yular,
Gökçe sular.6201 (ø÷ne ve iplik)
1834. Bir delikli, iki belikli6202 (ø÷ne ve iplik)
1835. Gökçe kaçar,
Akça ular.6203 (ø÷ne ve iplik)
1836. Süsen ine÷im avludan geçer,
Kuyru÷u dıúarıda kalır.6204 (ø÷ne ve iplik)
6195
Bkz. Kù38
6196
6197
6198
6199
Mefküre Rıza Mollova. age. s.159, “gırca” maddesi.
6200
6201
6202
6203
6204
1228
1837. Süsen ine÷im var avludan geçer,
Kuyru÷u dıúarıda kalır.6205 (ø÷ne iplik)
1838. Ayır ayrı÷ını, koyayım tokma÷ımı6206 (ølikle pul)
1839. Biri demiú: “Vay belim!”
Biri demiú: “Vay baúım!”
Biri demiú: “Vay ben hoúum!” 6207 (Kiriú, çivi, kiremit)
1840. Biri demiú: “Vay belim!”
Biri demiú: “Vay baúım!”
Biri demiú: “Vay ben hoúum!”6208 (Kiriú, dam, kiremit)
1841. Biri demiú:
–Vay belim,
Biri demiú:
–Vay baúım,
Biri demiú:
–Ben hoúum!6209 (Kiriú, enser, kiremit)
1842. Babası tembel
Anası çalıúkan
Altmıú da çocukları var.6210 (Saat, akrep, yelkovan)
1843. Tencere kaynar,
Karabacak oynar. 6211 (Sacaya÷ı ve tencere)
1844. Oturdum önüne
Uydurdum deli÷ine.6212 (Sandıkla kilit)
1845. Ak katır a÷zını açtı
Kara kuú içine kaçtı. 6213 (Mekik ve tezgâh)
6205
Bkz. Kù94/YD.
6206
6207
6208
6209
6210
6211
6212
6213
1229
1846. Ak inek a÷zını açtı,
Yıldırım bo÷azına kaçtı.6214 (Mekik ve iplik)
1847. Ak katır a÷zını açar,
A÷zından aslan kaçar.6215 (Mekik ve iplik)
III.2.2.5. Do÷a ve Do÷a Olaylarıyla ølgili Bilmeceler
1848. Sarı öküzüm yattı, kalkmaz
Gök öküzüm gitti, gelmez.6216 (Ateú, duman)
1849. Üç öküzüm var:
Biri yiyor,
Biri yatıyor,
Di÷eri ise geri dönüyor.6217 (Ateú, kül, duman)
1850. Bir beygir yumurtaların arasında gezer hiçbir tane kırmaz.6218
(Ay ve yıldızlar)
1851. Bir kalbur fındı÷ım var
øçinde bir cevizim var6219 (Ay ve yıldızlar)
1852. Min min minare,
Yüz bin çiçek, bir lale.6220 (Ay ve yıldızlar)
Dibi nare
Yüz bin çiçek bir nare. 6221 (Ay ve yıldızlar)
1854. Mini mini minare
Dibi daire
Yüz bin çiçek bir lale. 6222 (Ay ve yıldızlar)
1855. Min minare
Dibi daire
6214
6215
6216
6217
6218
6219
6220
Bkz. Kù13/Kù14/YD
6221
Bkz. Kù92/YD
6222
Bkz. Kù28/YD
1230
Yüz bin çiçek, bir lale.6223 (Ay ve yıldızlar)
1856. Min minare
Dibi daire
Bin bir çiçek, bir lale6224 (Ay ve yıldızlar)
Dibi daire
Yüz bin çiçek, bir lale6225 (Gökyüzü, yıldızlar ve ay)
Dibi kenare,
Yüz bin çiçek, bir lale.6226 (Ay ve yıldızlar )
1859. Mini mini minare
Dibi daire
Yüz bin çiçek
Bir lale. 6227 (Ay, yıldızlar ve gökyüzü)
1860. Yengem giyer karaca,
øçer tütünü,
Sallar g..tünü.6228 (Baca ve duman)
1861. Yüksek Ali, lüle içer.6229 (Baca ve duman)
1862. Biri; “Gidelim” demiú,
Biri; “Duralım” demiú,
Biri; “Dönelim” demiú6230 (Dere, göl, dönemeç)
1863. Bir annem var,
Yavrusunu yutar.6231 (Dere ve nehir)
1864. Bir ana vardır, yavrusunu yutar. 6232 (Deniz ve dalgalar)
6223
ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.678’den Tadeusz Kowalski. age. no.10.
6224
6225
6226
6227
6228
6229
6230
Bkz. Kù54/MD; ølhan Baúgöz-Andreas Tietze. age. s.683’ten Mefküre Mollova. age. no.17.
6231
6232
1231
1865. Bir kuú vardır
Bir kanadı beyaz
Di÷eri karadır.6233 (Gün ve gece)
1866. Kara tavuk
Sarı civcivleri var. 6234 (Gece ve yıldızlar)
1867. Bir pidem var bir yanı so÷uk bir yanı sıcak. Nedir o? 6235
(Güneú ve ay)
1868. Bir tavada iki balık
Biri sıcak, biri so÷uk6236 (Gökyüzü, güneú ve ay)
1869. øki ekmek piúirdim,
Biri sıcak, di÷eri so÷uk6237 (Güneú ve ay)
1870. Bir cevizde iki dal
øki dalda on iki yuva
On iki yuvada kırk sekiz yumurta
Kırk sekiz yumurtanın üstünde
Üç yüz altmıú karga. 6238 (Günler, haftalar, aylar)
1871. Üç yüz altmıú beú leylek
Elli iki yuvası
On iki yumurtası
øsimler duvarda yazılı. 6239 (Gün, hafta, ay, takvim)
1872. Bir tavada iki balık,
Biri sıcak, biri so÷uk6240 (Gökyüzü, güneú, ay)
1873. Bin dallı kara a÷aç,
Bin dalında bin yuva,
Bin yuvada bir yumurta.6241 (Gökyüzü, yıldızlar ve ay)
6233
6234
6235
6236
6237
6238
6239
6240
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. C. 8, s.131.
6241
1232
1874. Duran girer, duran çıkar
Kuru girer, yaú çıkar.6242 (Pınarla kova)
1875. Üç çocu÷um var
Biri yer, doymaz
Biri yatar, kalkmaz
Biri gider, gelmez.6243 (Soba, kül, duman)
1876. Üç o÷lum var
Biri; yatar, kalkmaz
Biri; yer doymaz
Biri; gider, gelmez. 6244 (Soba. Üç o÷lu: Kül, odun, duman)
1877. Ablam gözünü açar, sonra a÷lar. 6245 (ùimúek ve gök gürültüsü)
1878. Her yerde çok
Ama canları yok6246 (Taú, su, toprak, hava)
1879. Kıúın beyazlı
Yazın gerdanlı. 6247 (Toprak, kar ve bitkiler)
1880. Bir akıtmam var, yarısı sıcak yarısı so÷uk.6248 (Yazla kıú)
1881. Yarısı ak, yarısı kara
Bunu bilmeyen maskara6249 (Yer ve gök)
1882. Bir a÷açta on iki dal var,
Her dalda dört yaprak
Her yaprakta yedi damar var.6250 (Yıl, ay, hafta, gün)
1883. Edirne’den berisi,
Sarımsak diúi. 6251 (Yıldızlar ve ay)
6242
6243
6244
6245
6246
6247
6248
6249
6250
6251
1233
1884. Bakın bakın bir gül açılmıú
Yüz bin insan bayılmıú.6252 (Yıldızlar ve ay)
III.2.2.6. Cevaplar Arasında Yakın Anlam øliúkisi Bulunan Bilmeceler
1885. Çektim filiyi, 6253
Soktum tüylüyü.6254 (Boyunduruk ve öküz)
1886. Kızıl sarkar
Kıllı bakar6255 (Ci÷er, kedi)
1887. Kuru kaynar,
Kuyruk oynar. 6256 (Çorba ve kaúık)
1888. Bir kuyuda beú kardeú yaúar.6257 (Çorap ve parmaklar)
1889. Tüylü a÷zını açtı
Çıplak içine kaçtı6258 (Çorap ve ayak)
1890. Altı taú, üstü tahta
Sekiz ayak, iki baú.6259 (Döven ve koúulu bir çift öküz)
1891. Ak sürür,
Kara, tohum eker,
Beú öküz,
Bir saban çeker.6260 (El, kalem)
1892. Kırmızı sarkar,
Tüylü bakar. 6261 (Et ve kedi)
1893. Bir dam kırmızı buza÷ı6262 (Fırın ve Ekmek)
1894. Bir dam dolusu kırmızı buza÷ı6263 (Fırında ekmek)
6252
6253
Fili; sürgü, mandal.
6254
6255
Gyula Nemeth. age. s.213. Nemeth, Bu bilmecenin cevabını “etle kedi” úeklinde vermiútir.
6256
6257
6258
6259
6260
6261
6262
Ahmet Cebeci. agm. s.52. M. Türker Acaro÷lu. age. s. 295. Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age.
s.30.
6263
1234
1895. Bir dam dolusu kırmızı buza÷ım var.6264 (Fırında somun)
1896. Bir öküzüm var, boynuzlarını kırmadan dama girmez.6265
(Kabak ve tencere)
1897. Bir ine÷im vardır boynuzunu kırmadan dama girmez.6266
(Kabak ve tencere)
1898. Kara kara gözü var
Altın gibi sözü var.6267 (Kalem ve yazı)
1899. Bir kuzu iki da÷ arasında ba÷ırır. 6268 (Kızan, beúik)
1900. Tarlası ak, tohumu kara,
Bunu bilmeyen maskaradır, maskara6269 (Kitap ve kalem)
1901. Altın kantar, et tartar.6270 (Kulak, küpe)
1902. Dizi dizi nar,
Dizeden kar,
øner ehlibar,
Biner kehribar. 6271 (Mangalla ateú)
1903. Haykırdı hünkâr,
Çıktı sedefkâr,
øner ehlivar,
Biner kehribar. 6272 (Mangalla ateú)
1904. Küçücük camda, tay tepiúir.6273 (Mısır ve kalbur)
1905. Ap apıúır,
Ap yapıúır,
Kum koyarım,
Kuyru÷u döner.6274 (Soba, tencere, un, kaúık)
6264
6265
6266
Bkz. Kù70/YD
6267
6268
6269
6270
6271
6272
Gyula Nemeth. age. s.215. Nemeth, Bu bilmecenin cevabını “nar” úeklinde vermiútir.
6273
6274
Bkz. Kù54/MD
1235
1906. Arap apıúır
Çengi biner
Kum kaynar
Kuyruk oynar. 6275 (Sacaya÷ı, tencere, mısır unu, oklava)
1907. Tintiri tintiri daldan domuz indirir.6276 (Tarak ve bit)
1908. øki yar, arasında beyaz kar.6277 (Tekne ve un)
1909. Yaya yürümez at ister
Yavan yemez et ister. 6278 (Tüfek, kurt)
1910. Dize kadar acı su.6279 (Tüfek ve kurúun)
1911. Elle ekilir, dille biçilir.6280 (Yazı ve okumak)
1912. Beyaz tarla, kara tohum.
Elle ekilir dille biçilir. 6281 (Yazı ve okumak)
1913. Beyazdır tarlası,
Siyahtır tohumu,
Elle ekilir, dille biçilir. Nedir o?6282 (Yazı ve okumak)
Ucunda demir hanlar.6283 (Yol ve döúekler)
III.2.2.7. Cevaplar Arasında Anlam øliúkisi Bulunmayan Bilmeceler
1915. Da÷da daleyman
Suda Süleyman
Evde eleyman
Nedir o?6284 (Avlu, sülük, elek)
6275
6276
6277
6278
6279
6280
6281
Suzanne Kakuk. age. s.248. Baúgöz, bu bilmecenin ikinci dizesini göstermemiútir. Bkz. ølhan Baúgöz-
Andreas Tietze. age. s.722:1024.3ı.
6282
Bkz. Kù86
6283
6284
1236
1916. Hayvanlar içinde dilsiz,
Meyveler içinde gülsüz. 6285 (Balık, dut)
1917. Su kurusu, ev örtüsü6286 (Buz, kilim)
1918. Elim elde
Belim belde
Dingil dalda
Dipsiz gölde6287 (Elek, kuúak, armut, balık)
1919. Elim elde
Belim belde
Dingil dalda
Dipsiz gölde.6288 (Eldiven, kuúak, úapka, balık)
1920. Sabahleyin baktım don gördüm
Avlu dibinde kar gördüm,
Tuzsuz piúen aú gördüm. 6289 (Kıra÷ı, kabak, süt)
1921. Hey han gördüm han gördüm
Yerden yapma dam gördüm
Köpük kusan taú gördüm
Tuzsuz piúen aú gördüm.6290 (Mezar, sabun, süt)
1922. Da÷da dolayman,
Suda Süleyman,
Tarak baúlı kuú,
Tuzsuz piúen aú. 6291 (Sarık, balık, horoz, hoúaf)
1923. Da÷da dalemen gördüm
Suda suleman gördüm
6285
6286
6287
6288
6289
6290
6291
Mihail Yançev. age. s.103,104.
1237
Köpüksüz kusan taú gördüm
Tuzsuz piúen aú gördüm.6292 (Tavúan/ kurba÷a/ sabun/ hoúaf)
1924. Da÷da daleyman
Suda Süleyman
Tuzsuz piúen aú
Köpük kusan taú.6293 (Tavúan/Balık/Hoúaf/Sabun)
1925. Bizim cevize bir karga kondu; gak dedi, guk dedi, bu dünyada üç úey yok
dedi. Nedir onlar? 6294
(Gö÷e merdiven, denize kapak, yumurtaya kulp)
1926. Bir gün bizim asmaya bir kuú geldi.“Bu dünyada üç úey yok” dedi. Neymiú
onlar?6295 (Denize kapak, yumurtaya sap, gö÷e merdiven olmaz)
1927. Ev üstüne bir kuú geldi, tak dedi, tuk dedi: “Bu dünyada üç türlü úey yok”
dedi6296 (Denize kapak, gö÷e direk, yumurtaya kulp)
1928. Gak dedi guk dedi: Bu dünyada üç úey yok dedi.6297
(Denize köprü, gö÷e merdiven, ölüme derman)
1929. Saksa÷an sak dedi
ùu dünyada üç úey yok dedi.6298
(Gö÷e merdiven, yumurtaya kulp, denize kapak)
1930. Ev ardından kaz geçti. Gak dedi. Bu dünyada yedi türlü úey yok dedi.6299
(1.Kuúa süt yok, 2.Deveye nal yok, 3. Mezara kilit yok,
4.Kuma kile yok, 5. Gö÷e merdiven yok, 6. Katıra sıpa yok,
7.Yumurtaya kulp yok.)
6292
6293
Bkz. Kù94/YD
6294
6295
6296
6297
6298
6299
1238
1931. Karga gak, dedi; bu dünyada yedi úey yok dedi.6300
(1.Yumurtaya kulp, 2. Denize kapak, 3. Gö÷e merdiven,
4. Tatlıya tuz, 5. Katır sıpalamaz, 6. mezara kilit, 7. Deve
nallanmaz)
6300
1239
III.3. TEKERLEMELER
III.3.1. Çocuk Oyunları Tekerlemeleri
A. Sayıúmacalar
1. ø÷ne mi÷ne ucu dü÷me
Felfelendi kuú dilince
Al çık bal çık
Sana dedim sen çık6301
2. øne mine ucu dü÷me

Fil filince kuú dilince
Horoz öptü tavuk tepti
Bülbül kızı selam etti
Selamına dua etti
Al çık bal çık
Sana dedim sen çık6302
3. ø÷ne mi÷ne
Ucu dü÷me
Fel felince
Kuú dilince
Horoz öttü
Tavuk tepti
Berber kızı
Selam etti
Alçık, balçık,
Sana dedim sen çık. 6303
4. Bir, iki, üç
Gidece÷im ormana
Dört, beú, altı
6301
Bkz. Kù57/YD
6302
6303
Balon Çocuk Dergisi. Sofya:1998, S.18, s.43.
1240
Kiraz toplamaya
Yedi, sekiz, dokuz
Yepyeni sepetimle
On, on bir, on iki
Al al olacak hepsi6304
5. Dedi kodu
Bizi bu hale koydu
Biz dedi kodu ederken
Âlem yazdı okudu
Dedi kodu zem gıybet
Bizde çoktur bu musibet6305
6. Dolapta bir kız var;

Sana göre bir kız var;
Kızın adı neúe, neúe, neúe;
Saat gelmiú beúe, beúe, beúe;
Bir, iki, üç, dört, beú;
Al sana bir eú.6306
7. On;
Kırmızı don;
Dolapta peynir
Yala yala bitmez;
Ayúecik mucuk, mucuk;
Fatmacık mucuk, mucuk;
Sen bu oyundan çık;
6304
Balon Çocuk Dergisi. Sofya: 2002, S.48, s.42. Bu tekerlemenin Fransızca metniyle birlikte çevirisi
Boratav’ın eserinde aynen geçmektedir. Bkz. Pertev Naili Boratav. 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı.
østanbul:Gerçek Yayınevi, 1982, 4. Baskı, s.145. Balon Dergisi’nde ise bu tekelemenin kaynak kiúisi
olarak Kırcali, Ustren’den Cengiz øbram adlı bir ö÷renci gösterilmiútir. Boratav’daki tercüme metin ile bu
metnin birebir aynı olması bizce úaúırtıcıdır. Bu bir tesadüf müdür, yoksa son yıllarda Bulgaristan’a az da
olsa Türkçe eserlerin giriúine izin verilmesi ile birlikte ö÷rencinin gördü÷ü bir Türkçe kitaptan yazıp
gönderdi÷i bir tekerleme midir bunu bilme imkanına maalesef sahip de÷iliz.
6305
6306
Bkz. Kù86
1241
Pis çocuk.6307
8. Paralarım döküldü toplayamadım

Hanım kız geldi saklayamadım
Hıkırcık mıkrıcık
Sen bu oyundan çık6308
9. Çıt pıt
Nerden geldin
Ordan çık
Kız saçların kıvırcık
Sen bu oyundan çık6309
10. Edi nene bedi nene

Duda binmiú kadı nene
Entüm bentüm
Tarla fıstık kılçık
Sen çık. 6310
11. ø÷ne battı

Canımı yaktı
Tombul kız
Arabaya koú
Arabanın tekeri
Sofya’nın úekeri
Hop mop
Altın top
Bundan baúka oyun yok6311
6307
Bkz. Kù86
6308
6309
6310
6311
1242
12. Bir, iki, üç, dört, beú, altı, yedi
Bunu sana kim dedi
Diyen dedi,
On yedi
O, o, o
ø÷ne mi÷ne
Ucu ince
Fitillice
Kuú dilince
Laka luka
Pirinç turunç6312
13. Üúüdüm, üúüdüm

Daldan elma düúürdüm
Elmamı yediler
Bana cüce dediler
Cücelikten çıktım
Anneme gittim
Annem pilav piúirmiú
øçine sıçan düúürmüú
Bu sıçanı ne yapmalı
Minareden atmalı
Minarede bir kuú var
Kanadında gümüú var
Türlü türlü yemiú var6313
14. Çan çan çikolata

Hani bana limonata
Limonata bitti
Hanım kız gitti
6312
6313
1243
–Nereye gitti?
–østanbul’a gitti.
–østanbul’da ne yapacak?
–Terlik pabuç alacak.
–Terlik pabucu ne yapacak
–Dü÷ünlerde úıngır mıngır oynayacak6314
15. ønci minci

Kim birinci
Çarúıdan aldım pirinci
Benim babam demirci6315
16. Armudu kestim

Tavana astım
ùıp dedi düútü
Kargalar uçtu
Annem yo÷urt getirdi
Kedi burnunu batırdı
O kediyi ne yapmalı
Minareden atmalı
Minarede kuú var
Eniútemin cebinde
Türlü türlü yemiú var6316
17 Türkü mürkü
Ninemin eski kürkü
Bir çektim yırtıldı
Ninem dikmekten kurtuldu6317
6314
Balon Çocuk Dergisi. Sofya: 2002, S.52, s.44. Bu tekerlemenin 6. ve 7. dizeleri Yenisoy’da;
“Sofya’ya gitti/Sofya’da ne yapacak?” úeklindedir. Bkz. Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. s.37, 38.
6315
6316
Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi. C.8, ss.299-300.
6317
1244
18. –Komúu, komúu
–Hu, hu
–O÷lun geldi mi?
–Geldi geldi
–Ne getirdi?
–ønci, buncu.
–Kime, kime?
–Sana, bana.
–Baúka kime?
–Kara kediye.
–Kara kedi nerde?
–A÷aca bindi.
–A÷aç nerde?
–Balta kesti.
–Balta nerde?
–Suya düútü.
–Su nerde?
–ønek içti.
–ønek nerde?
–Da÷a kaçtı.
–Da÷ nerde?
–Yandı bitti kül oldu.
–Kül nerede?
–Sattım.
–Parası nerde?
–Kına aldım.
–Kına nerde?
–Sakalıma sürdüm.
Vay sakalım,
1245
Vay bakalım. 6318
19. Akúam ninem et getirdi

–Et nerede?
–Kedi yedi.
–Kedi nerede?
–A÷aca çıktı.
–A÷aç nerede?
–Balta kesti.
–Balta nerede?
–Suya düútü?
–Su nerede?
–ønek içti.
–ønek nerede?
–Mıúıl mıúıl uyuyor. 6319
20. “Buradaki a÷acı kim kesti?”

Çocuklar:
“Balta kesti.”
“Balta nerede?”
“Suya düútü.”
“Su nerede?”
“ønek içti.”
“ønek nerede?”
“Da÷a kaçtı.”
“Da÷ nerede?”
“Yandı tutuútu.”6320
6318
6319
6320
1246
21. Ali dayı dum dum,
On para buldum,
Bakkala vardım kapalı.6321
22. Koca karı kalkmıú;

Lambayı yakmıú;
Üç göbek atmıú;
Yata÷ına yatmıú.6322
23. Eveleme develeme

Deve kuúu kovalama
Yazalım çizelim
Bir tahtada dizilelim
Tazı tuzu belber kızı
Çelik çember misler amber
Oncuk boncuk lepeli çocuk6323
24. Biren biren

øken iken
Ayva diken
Seren sekiz
Seren dokuz
Altı kaya
Üstü kaya
“Fili” fili
Çek dili6324
25. ùu çeúmeden su taúı,

Kovanın dibi delik,
Sana geldi ebelik.
6321
6322
Bkz. Kù86
6323
6324
1247
Ebe, ebe nerede,
Su doldurur derede,
Dere boyu çalılık,
ùu ebe sanki balık
Ebe suya dalamaz
Arar bizi bulamaz.6325
B. Oyuna Eúlik Eden Tekerlemeler

26. Yüzük Oyunu Sırasında Söylenen Tekerleme
E sesi, be sesi
Babanın eski tütün kesesi
Ha úunda ha bunda
Helvacının kızında
Hay úundadır, hay bunda, telli fincan altında.

Hay úundadır, hay bunda, tellice fincan altında.
E sesi, be sesi
Babanın eski tütün kesesi
Ha úunda ha bunda
Helvacının kızında6326
27. Alaylar Oyunu Sırasında Söylenen Tekerleme

Çiçekçik çiçekçik
A benim, a canım çiçekçik
Taksana ya /Taksana ya
A benim a canım
Taksana ya
Nereme vay/Nereme vay
Zülfüne vay/Zülfüne vay
6325
6326
Gyula Nemeth. age. s.227, 228.
1248
Zülfüm yok/Zülfüm yok
A benim a canım
Zülfüm yok
Kessene ya/Kessene ya
A benim a canım
Kessene ya
Makas yok/Makas yok

A benim a canım
Makas yok
Alsana ya/Alsana ya
A benim a canım
Alsana ya
Param yok/Param yok

A benim a canım
Param yok
Çalsana ya /Çalsana ya
A benim a canım
Çalsana ya
Asarlar basarlar
En güzel kızı kaparlar
–Verdi÷im kütük yandı mı?

–Yandı.
–Süt piúti mi?
–Piúti.
–Gelen geçen kaç kaúık?
–Üç kaúık.
–Hangi koldan alayım?
1249
–Be÷endi÷in koldan.
Davulla zurnayla
Konuyla komúuyla
Gelin alırız.
Alaydan alaydan
Top top alaydan
–Ne istersin ne istersin bizim alaydan?

–Bir güzel gördüm onu isterim.
–O kızın adı ne, zatı ne? Bize bildirin.
–O güzelin adıdır, zatıdır, Ayúe hanımdır.
–O nazlıdır, buzludur, kendi gelemez.
–O gelmezse biz geliriz
Davulla zurnayla
Konuyla komúuyla
Gelin alırız.
Hadi kızlar gidelim

ùeker úerbet içelim
Telli kaftan biçelim
O da varsın gitsin altın kuyusuna
Hadi kızlar gidelim

ùeker úerbet içelim
Telli kaftan biçelim
O da varsın gitsin elmas kuyusuna6327
28. Alaylar
Alaylar alaylar
Kartopu ba÷larlar
Ne gördün, ne istersin?
6327
1250
Gene bizim alaylar.
ùu yamaçta bir kız gördüm,
Onu isterim.
O kızın adını bildire bileyim.
Adı da kendi de Ayúe Dudu’dur.
Ali’dir, usludur, yayan yürümez.
Biz tatlıyız, biz çokluyuz, biz varır alırız. 6328
29. Alaylar Oyunu Tekerlemesi

Alaylar alaylar top topum alaylar
De úurda bir güzel gördüm onu isterim
O güzelin adı da kendi de Ayúe dududur

Bizim kızımız okumak bilmez,
Dokumak bilmez, vermeyiz kızımızı
Hem okuturuz hem dokuturuz alırız kızınızı
Bizim kızımız yavan yemez, et ister

Yayan yürümez, at ister
Yavan yemezse et var, yayan yürümezse at var alırız kızınızı. 6329
30. Alaylar
O÷lan tarafı: Alaylar alaylar, o pip (?) alaylar
Kız tarafı: Ne istersin, ne istersin, bizim güzel alaylar
O÷lan tarafı: Bir güzeli gördük onu isteriz
Kız tarafı: O güzelin adını bildirin bize
O÷lan tarafı: O güzelin adı Fatma (veya Ayúe, Emine, vs,hanımdır)
Kız tarafı: Nazlıdır, kerimdir (veya: a÷ırlıdır / a÷ır baúlıdır) kendisi
varamaz
O÷lan tarafı: O varama(z)sa, biz varırız, eúimize (o÷lumuza) gelin alırız,
6328
Bkz. Kù52/YD
6329
Bkz. Kù82
1251
Davulla(n), zurnayla(n) biz gelin alırız
øki sıra olup karúı karúıya durmuú olan kızlardan bir sıra kız tarafını, karúıki sıra
ise o÷lan tarafını teúkil eder. Kız evini temsil eden kızlar sırasına o÷lan evini temsil
eden ve el ele tutunmuú kızlar sırası, kız sırasına yaklaúır kızı ister. Kız verilmezse,
o÷lan tarafı geri döner ve úöyle der:
“Anası da cadı, babası (bubası) da pezevenk, vermediler kızı, döndürdüler bizi.”
ùayet kızı verilirse o÷lan tarafı:
Anası da hanım, babası da paúa
Verdiler kızı, güldürdüler (sevindirdiler) bizi
Böyle tekrarlayarak, kız evini temsil eden sıradaki kızları birer birer isterler,
oyun da böylelikle sona erer. 6330
31. Alaylar
Kızlar: Alaylar bulaylar, kartopu mu alaylar, ne gördün, ne istersin, bizim
alaylar.
O÷lanlar: ùu karúıda bir güzel gördüm onu isterim.
Kızlar: O güzelin adını bildirin bize.
O÷lanlar: O güzelin adı Nazmiye hanımdır.
Kızlar: Altın koçu hazır olsun, en geri kalanı bizim olsun. 6331
32. Kadı Efendi

O÷lan tarafı: Kadı efendi, Kadı efendi
Ver kızın, Kadı efendi
Kız tarafı: Benim kızım verilmiútir
Al kınası vurulmuútur
Mor çinisi serilmiútir
Çıkar o÷lunu göreyim
O÷lan tarafı: Benim o÷lum geldi geçti
Çayır çimen bastı geçti
6330
Yenisoy bu metni, hıdırellez günü genç kızların oynadıkları “Alaylar” oyununda söyledikleri bir türkü
úeklinde de÷erlendirmiútir. Bkz. Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. s.15.
6331
1252
Yârine okunu attı geçti
Ver kızını, Kadı Efendi
Kız tarafı: O÷lan ne yer? (Ezgisiz, yani melodisiz sorar)
O÷lan tarafı: Tatlı, pide
Kız tarafı: Adı nedir?
O÷lan tarafı: –Osman Paúa
Kız tarafı: Alsın kızımı geçsin baúa
Kızı vermezlerse úöyle derler: /Ne kız veririz ne bir úey. 6332
33. Mahramı Serdim Taúa

Hıdırellezde daha birçok türküler arasında “Mahramı serdim Taúa” türküsü de
söylenir. Kızlar alay daire olup, diz otururlar. Bunlardan biri, dairenin ortasında yatar
úekilde durur, baúını kızlardan birinin dizine koyar. Yatan kızın üstüne mahramayı
koyarlar. Bunun her dört ucundan kızlar tutar ve kaldırıp indirmeye, yellendirmeye
baúlarlar, aynı zamanda da úu beyitleri söylerler: Yatmıú durumda olan kız için bu
beyitler söylenirken, bu kızın sevgilisinin (yavuklusunun) veya niúanlısının adı söylenir:
“Bunu kaldıracak Hüseyin, Yusuf” vs paúa gibi.
Mahramı serdim taúa
Gel dolaúalım baútanbaúa
Bunu kaldıracak Mehmet (veya Ahmet, Ali) paúa
Ba÷laması: (Nakarat)
Öldüm kaldırın mahramayı
Gittim soldurun mahramayı
Mahramamın ucu telli
Yârim konaklarda belli
Aylıca÷ı beú yüz elli
Ba÷laması:(Nakarat)
Öldüm kaldırın mahramayı
Gittim soldurun mahramayı
6332
Yenisoy bu metni, hıdırellez günü oynanan oyunlar sırasında söylenen bir türküdür úeklinde
de÷erlendirmiútir. Bkz. Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. s.15.
1253
Sonra bu kız kalkar, yerine dairede oturmuú durumda bulunan kızlardan baúka
biri yatar, türkü kendisi için de tekrarlanır. Böylelikle oyunda olan her kız, sıralanır.
Oyunda sona erer. 6333
34. Çayla÷ım Yavrum Oyunu Sırasında Söylenen Tekerleme

A be canım sen misin?
A be gülüm sen misin?
Yana yana kül oldum
Daha inanmaz mısın?
Sarı gülün sarısı

Tuttu baúımın a÷rısı
E÷il bir yol öpeyim
Geçsin baúımın a÷rısı
Beú para verdik

Oyuna girdik
Horozumu úaúırdılar
Taú binaya aúırdılar
Urfeneyle6334 piúirdiler
Cicili bicili çil horozum
Gitti ya benim al horozum
Horozumun adı molla

Dü÷ünlerde çalar zurna
Dü÷ünlerde çalar zurna
Gitti ya benim al horozum
øbice÷i elim gibi

Kanatları kilim gibi
6333
Yenisoy bu metni, hıdırellez günü oynanan oyunlar sırasında söylenen bir türküdür úeklinde
de÷erlendirmiútir. Bkz. Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. ss. 15–16.
6334
Ferfene.
1254
Al duvaklı gelin gibi
Gitti ya benim al horozum6335
35. Yerde ne var?

Yer boncu÷u.
Gökte ne var?
Gök boncu÷u.
Ananın adı ne?
Fatmacık.
Babanın adı ne?
Tokmakcık
Kaldır beni hoppacık. 6336
36. Çayır çayır çayırcık

Orta yerde pınarcık
Geldi tavúancık su içmeye
Bu tuttu (baú parmak)
Bu kesti (iúaret parma÷ı)
Bu piúirdi (orta parmak)
Bu yedi (Saadet Hanım, yüzük parma÷ı)
Bu dedi (gül bebek)
–Hani bana?
–Tok sana6337
37. Bir gün elin parmakları çok acıkmıú ve birbirine úöyle demiú:
Baú parmak: Haydi yiyelim, demiú.
Pati parmak (øúaret parma÷ı):
–Ne yiyelim, demiú.
6335
6336
6337
1255
Orta direk (orta parmak):
–Ne Allah verdiyse onu yiyelim, demiú.
Saadet Hanım (Dördüncü parmak): Haydin çalalım, demiú.
Gül bebek (kıtır parma÷ı, küçük parmak):
–Çalarsanız, ama söylerim, demiú.
Bunu duyunca dört parmak da bir olmuú, Gül bebe÷i kıtır mıtır yemiúler. Bu
yüzden de parmak küçük kalmıú. 6338
38. Deve
Gel gidelim eve,
Aç kalmasın deve.
Aç kalırsa deve,
Bekler mi dere
Ah bizim deve,
Gelmedi yine eve.
Kim bilir neden,
Küsmüútür bize?
Ah deve, vah deve,
Dön artık sen eve,
Ot getirdik bak,
Ye, seve seve! 6339
39. Bir yılda on iki ay,

Bak sayması ne kolay,
Ocak, úubat, mart,
Nisan, sonra mayıs,
Haziran, temmuz, a÷ustos,
Eylül artık solar çiçek, gül.
Ekim, kasım, aralık bilmemek budalalık. 6340
6338
6339
6340
Bkz. Kù86
1256
40. Pazartesiyi saymalı,
Sonra geliyor Salı,
Çarúamba üçüncü
Perúembe, dördüncü
Cuma cumartesi,
Geldi hafta bitiúi,
Pazar günü dinlenin,
Oyuncakla e÷lenin.6341
41. Elde eleyman, elek;

Suda Süleyman, balık;
Da÷da dolayman, bayır;
Düz meydane, sini;
Sivri sultane saçaklı o..ospu, pırasa;
Bohçalı güvende, lahana6342
42. Pamuk aldım iplik yok,

Tekerledim yumak oldu.
Yuma÷ı verdim çobana.
Çoban bana kuzu verdi.
Kuzuyu verdim kasaba,
Kasap bana para verdi.
Parayı verdim cambaza,
Cambaz bana at verdi.
Bindim atın beline,
Sürdüm Urumeline. 6343
43. Bas bakalım bardak kadar oldun mu?

Çök bakalım çömlek kadar oldun mu?
Sek sek bakalım Salim’in kızı
6341
Bkz. Kù86
6342
Bkz. Kù84
6343
1257
Sen kocakarının kızı
Sekiver de görsünler…6344
44. Bir almayı telledim pulladım

Ebe neneye yolladım
Ebe nenenin develeri
Geliyor geçiyor
Biri a÷a biri paúa
Ortancası Osmanpaúa
Gel gidelim kanlı taúa
Kanlı taútan kanlar akar
øki dilber do÷rulmuú bana bakar6345
45. Aboneyim, abone;

Abonesi sana ne;
Sus konuúma geveze
Matematik dersinde;
Hasta oldum diyorsun;
Erkeklere gelince
Mini etek giyiyorsun;
Bizim evin arkası
Dondurma fabrikası;
Annem babam baúbakan
Var mı bana yan bakan;
Ali bana yan baktı;
Beú yıl hapiste yattı;
Beú, beú, beú numara;
On, on, on numara;
Maichel Caksın,
Madonna bir numara;
6344
6345
1258
Gir çuvala;
Salla, salla vur duvara. 6346
46. Bezirgân Oyunu

“Selamünaleyküm kapıcı baúı,
Aleykümselam bezirgân kiúi, bezirgân kiúi.
Kapı hakkına ya ne verirsin?
Geride kalanı bölüveresin.”
–Armutçuk armutçuk olsun mu?

–Olsun.
–Yapracı÷ı sararsın mı?
–Sararsın.
–Çekirde÷i kararsın mı?
–Kararsın. 6347
C. Yanıltmaçlar
47. Bir berber der berbere: Geber berber! Hiçbir berber der mi berbere geber
berber?
48. Kırk küp, kırkının da kulpu kırık küp
49. ùu köúe yaz köúesi, úu köúe kıú köúesi, ortada lamba úiúesi.
50. ùiú ile úiúeyi úilemiúler. ùiúe: “ùist úiúút!” demiú.
51. ùemiú Paúa pasajında dilibüzüúeciler.
52. Üç tane tas, hoú has üzüm hoúaf.
53. Bir tarlaya kemeken ekmiúler. øki kürkü yırtık kel kör kirpi kemekene
dadanmıú. Biri erkek kürkü yırtık kel kör kirpi; öbürü diúli, kürkü yırtık kel kör kirpi.
Kürkü yırtık erkek kel kör kirpinin kürkünü diúi kürkü yırtık kel kör kirpinin kürküne
eklemiúler.
54. Klara Karlın klarnetini almıú. Alma, Karla Karlın klarneti nerede?6348
55. A be kuru dayı, ne kuru sarı darı bu darı, a be kuru dayı.
6346
Bkz. Kù86
6347
6348
1259
56. Aksaray’da akar çeúme aksa raylar bozulur.
57. Al bu takatukaları takatukacıya takatukalatmaya götür. Takatukacı
takatukaları takatukalamam derse, takatukacıdan takatukaları takatukalatmadan al da
gel.
58. Ben bademe baktım, badem bana baktı. Ben bademden bıktım, badem
benden bıktı.
59. Bir berber bir berbere bre berber beri gel diye bar bar ba÷ırmıú.
60. Bir berber bir berbere:bre berber, gel beraber bir berber dükkânı açalım
demiú.
61. Bizde bize biz derler, sizde bize ne derler?
62. Bu duvarı badanalamalı mı, badanalamamalı mı?
63. Bu yo÷urdu mayalamalı da mı saklamalı, mayalamamalı da mı
saklamalı?
64. Çatalca’da topal çoban, çatal yapıp çatal satar, nesi için Çatalca’da topal
çatal yapıp çatal satar? Kârı için Çatalca’da topal çoban çatal yapıp çatal satar.
65. De÷irmene girdi köpek, de÷irmenci çaldı kötek, hem kepek yedi köpek,
hem kötek yedi köpek.
66. Dört deryanın deresini, dört tezgâhın derbendine dereverlerse, dört
deryadan dört dert, dört tezgâhtan dört dev çıkar.
67. El âlem bir ala dana aldı ala danalandı da, biz bir ala dana alıp ala
danalanamadık.
68. Eller tere almıú terelenmiú, biz de tere alalım terelenelim. 6349
69. Kırk kulplu kazan, kulpu kırık kazan.
70. Herkes dana almıú danalanmıú, biz de dana alalım danalanalım.
71. Kırk tane kırtıl, kırkı da kır kırtıl.
72. Bu sarımsaklıyı sarımsaklamalı mı, sarmıssaklamamalı mı? 6350
73. Bu yo÷urdu sarmusaklasakta mı saklasak, sarmusaklamasak da mı
saklasak? 6351
6349
6350
6351
1260
74. Çatalca’da çatal Hasan çatal yapıp çatal satar. Çatalcalı çatal Hasan
parası yok da mı çatal yapıp çatal satar? Yoksa Çatalcalı çatal Hasan zevkten mi çatal
yapıp çatal satar?6352
75. øbiúle Memiú mahkemeye gitmiú; mahkemede mahkemeleúmiúler mi,
mahkemeleúmemiúler mi?
76. Ahırda beú boz baúlı beú boz eúek var.
77. Bir berber bir berbere, bre berber beri gel demiú.
78. Bir dalda iki kartal, dal tartar, kartal kalkar.
79. Bu yeme÷i sarımsaklasak mı, sarımsaklamasak mı, sarımsaklasak da
olur, sarımsaklamasak da olur.
80. Bir dalda kırk kartal, kırkı konar, kırkı kalkar.
81. Bu boyalı kapıyı boyamalı mı, boyamamalı mı?
82. Bu kapıyı sürmelemeli mi, sürmelememeli mi?
83. Bu yeme÷i sarımsaklasak da mı saklasak, sarımsaklamasa da mı
saklasak?
84. Eller ala dana almıú danalanmıú, biz de alalım bir ala dana da
danalanalım.
85. Eller bazlama yapmıú da bazlamalanmıú, biz bazlama yaptık da
bazlamalanamadık.
86. Gelin, gelin getirip, gelin geçin oturun.
87. Gül dibi, bülbül dili gibi.
88. –Kapıyı gıcırdattırıcılardan mısın, oca÷ı kıvılcımlattırıcılardan mısın?
–Ne kapıyı gıcırdatırcılardanım, ne oca÷ı kıvılcımlattırıcılardanım.
89. Kırk kantar, kırkar kırkar kantar tartar.6353
90. Kara koyunun kara kuzusunu kayınlıkta kurt kombakladı. 6354
6352
6353
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. s.39-40.
6354
1261
III.3.2. Tören ve ønanç Tekerlemeleri
III.3.2.1. Hayatın Dönüm Noktaları ile ølgili Tekerlemeler
A. Bebek Okúamaları
91. E÷er hanede daha küçük çocuk varsa, ana veya nine ona göre
tekerlemeler söylerlerdi.
“Helebi, helebi, çevir dolabı” der, çocuk ellerini birbirinin etrafında
çevirirdi. Sonra bir baúkasına baúlardı: “øsçe yavrum, isçe...” Çocuk yumuk yumuk
ellerinin küçücük avuçlarını birbirine vururdu. Daha sonra “Yavrum aldın yaúını,
sallasana baúını...” deyince çocuk baúını sa÷a sola sallardı. Arkadan biraz da tay
durdurmaya çalıúırdı. “Çü, yavrum çü çü çü...” diyerek. “Çü” yöremizde “tay”
anlamında söyleniyordu.6355
92. ølk Adım

Gel bana gel bana,
Allah’tan ayacık,
Demirden dayacık,
Rabbim yardım etsin o÷luma
Tay tay küçük yavruma6356
93. Umacı
Tarambuba tarambuba
Kız, o÷lan ararım
Torbama koyarım
Arda’ya atarım. 6357
B. Sünnet
94. Besmeleyle baúlayalım
Heleysa, yaleysa
Güle haúı haúlayalım
Heleysa, yaleysa
6355
6356
6357
Mefküre Rıza Mollova. age. s.361, 362.
1262
Ustaları taúlayalım
Heleysa, yaleysa6358
C. Evlilik
95. Kınaya Kızları Ça÷ırma
Besmeleyle baúlayalım
Heleysa, yaleysa
Güle haúı haúlayalım
Heleysa, yaleysa
Ustaları taúlayalım
Heleysa, yaleysa
Bir güzel olsa, koynuma girse,
Heleysa, yaleysa
østanbul’da bir kuyu var

Heleysa, yaleysa
øçinde zemzem suyu var
Heleysa, yaleysa
Ustaların bir huyu var
Heleysa, yaleysa
Bir güzel olsa, koynuma girse
Heleysa, yaleysa
Saray burnundan geçersin

Heyamol, heyamol,
Her çeúmeden su içersin
Heyamol, heyamol,
Heyamola bizim gelin,
Heyamol, heyamol,
ønúallah sürerler demi
Heyamol, heyamol
6358
1263
Altımızda yarım hasır
Heyamol, heyamol,
Üstümüze Mevla hazır
Heyamol, heyamol,
Aramızda yoktur kusur,
Heyamol, heyamol,
Altımızda yarım minder,
Altını üstüne döndür
Heyamol, heyamol.
Kadir Mevla, kısmet gönder,

Heyamol, heyamol,
Heyamolla bizim gelin,
Heyamol, heyamol,
ønúallah sürerler demi
Heyamol, heyamol.
Aya÷ında sedef nalın,
Heyamol, heyamol
Çık yârim karúıma salın
Heyamol, heyamol
Bizi de içeri alın
Heyamol, heyamol,
Heyamola bizim gelin,
Heyamol, heyamol,
ønúallah sürer demi,
Heyamol, heyamol. 6359
D. Ölüm
96. Harap acı (Azrail) harap acı
Ben dedim ki bu ne acı,
Can acısı gayet acı
6359
1264
Var yine gel harap acı
Abdestini almadın mı?
Sen ölece÷ini bilmedin mi?
Var (git) yine gel harap acı
Dur abdestimi alayım
Ö÷len namazımı kılayım
Hasretlerimi göreyim
Var yine gel harap acı.6360
97. Azrail’im gelir misin?

Canımı alır mısın?
Ben sana canımı vermem
Zor ile alır mısın?
Azrail’im hoú geldin
Dolu geldin boú geldin
Ben sana boú geldim
Ne zaman hoú geldin? 6361
98. Yattım kabire, söyledim Münkir ve Nekir’e, Rabbim Allah, dinim øslâm,
kitabım Kur’an, peygamberim Muhammed Mustafa, kıblem Kâbe, itikattan mezhebim
Ehl-i Sünnet ve’l cemaat, amelden mezhebim ømam-ı Azam Ebu Hanife, zürriyetim
zürriyet, milletim millet, ümmetim Muhammed, mümin ve müslümanım
elhamdülillah.6362
III.3.2.2. Bayramlar, Kutlamalar ve E÷lencelerde Söylenen Tekerlemeler

A. Nevruz ve Hıdrellezle ølgili Tekerlemeler
99. Mart mart martlasın!
Mart çuvaúı÷ı6363 yakmasın!
Aya÷ına dikenler batmasın!
Yılanlardan korkmasın!
6360
6361
6362
Bkz. Kù45
6363
Güneú.
1265
Kuúlardan ürkmesin!
Mart mart martlasın!
Mart çuvaúı÷ı yakmasın! 6364
100. Ateúten atlarken söyleriz hem de o sabah kim geç kalkarsa bütün yaz geç
kalkaca÷ı için söylenir:
Marta parta
Üstüme iúemesin
Uyku basmasın. 6365
101. A÷rım, urum dökülsün6366

Ateúlerde kül olsun
Yansın, alev saçılsın
Benim bahtım açılsın!
102. Hızır, Hızır, Hızır, ølyas6367

Açtı çiçek, geldi yaz
Ben Hızır’ın kuluyum
Ak atının çuluyum.
103. Yuvarlandım yumak oldum

Ben yuma÷ı dadıma verdim
Dadım bana darı verdi
Ben darıyı kuúa verdim
Kuú bana kanat verdi
Ben kanadı gö÷e verdim
Gök bana ya÷mur verdi
Ben ya÷muru yere verdim
Yer bana çimen verdi
Ben çimeni kuzuya verdim
6364
Bkz. Kù2 Bile÷e Martinka takılırken söylenen tekerleme.
6365
Bkz. Kù60/YD
6366
Ateú üzerinden atlanırken söylenen mânidir. Bkz. Osman Aziz. age. s.40.
6367
1266
Kuzu bana katır verdi
Bindim katır beline
Gittim urumeline
Urumeli taúlıca
Yengem kara kaúlıca
Bir masumcuk do÷urmuú
Tostoparlak baúlıca
Amcam gelir bakmaya
Vurur baúını tokma÷a
Kalkar gider a÷larken
Yengem kalır gülerken. 6368
B. Sayacı Tekerlemeleri
104. Sayacı geldi duydunuz mu?
Selam verdi aldınız mı?
Uyan amca uyan
Ceviz çuvalına dayan6369
105. Sayacı geldi yayladan

Gözleri vardır aynadan
Kimdir bu kadınları oynatan?
Ya÷cıların Ramadan6370
106. Sayacı geldi yayladan

Gözleri vardır aynadan
6368
Nemeth, kaynak kiúinin a÷zından “oyunlarda kızları güldürmek için söylenen bir tekerlemedir” bu
tekerlemeyi vermiútir. Bkz. Gyula Nemeth. age. s.223. Ancak bu tekerleme “Hıdrellez ve Nevruz”
törenlerinde genç kızlar tarafından söylenen bir tekerlemedir. Bu tekerlemenin bir benzeri Bulgaristan’da
yaúayan Gagauz Türkleri arasında “Aziz Lazar Günü” söylenen bir tekerlemedir. Bkz. Arnaut, Tudora,
“Gagauz Folklor Türlerinde ølkyaz Yortusu”
http://www.ucnokta.com/modules.php?name=Encyclopedia&op=content&tid
6369
Bkz. Kù48
6370
Bkz. Kù38
1267
Kimdir bu kadınları oynatan?
Ya÷cı o÷lu Ramadan6371
107. Ev ardında kayacık

Kayacıkta yuvacık
Elma da diye ısırdım
Bir kınalıca yanacık. 6372
108. Ey amca, sayacılar geldi duydunuz mu?

Selam verdik aldınız mı?
Bu kimin sayası?
Rumeli sayası.
Da÷da koyun kıúlasın, tarlada pullu÷un iúlesin, ey amca!
Kıza sakız parası, tekeye tuz parası, ey amca!
Bunu duan ev sahibi ceviz, para, üzüm, kuruyemiú vb. verir. Bunları alan
“sayacı”lar giderken hep bir a÷ızdan, “Allah sana kara kaúlı, kara gözlü bir gelin
ba÷ıúlasın, ey amca!” diye ba÷ırırlar.6373
C. Pehlivan Okúamaları
109. Koç gibi vuruúurlar,
Kurt gibi kapıúırlar,
Meydana yakıúırlar.
Ha bire hadi bire!
Allah ikisine de aynı kuvveti vere! 6374
110. Hani Ali, hani Veli, nerede pehlivanların evveli?

Vur sarmayı kündeden at,
Getir Hazreti Muhammed Mustafa’ya salâvat,
Allah Allah! øllallah! 6375
6371
Bkz. Kù38
6372
Bkz. Kù2
6373
6374
6375
Mehmet Türker. age. s.12.
1268
111. Hoú geldiniz safa geldiniz erler meydanına!
ùeref verdiniz yeúil Ya÷basan’a!
Besmele ile;
Kispetleri çektiniz ince bele.
Okudunuz, üflediniz Hazret-i Pir’e
Sö÷üt dalından odun olmaz
Bulgar kızından kadın olmaz
Her ananın do÷urdu÷undan pehlivan olmaz. 6376
112. Hey! Hey!

Allah Allah illallah
Hayırlar gele inúallah
Pirimiz Hamza pehlivan
Aslımız, neslimiz pehlivan
øki yi÷it çıkmıú meydâne
Biri birinden merdâne
Biri here, biri kara
økisinin de zoru para
Alta geldim diye erinme
Üste çıktım diye sevinme
Alta gelirsen apıú
Üste çıkarsan yapıú
Vur sarmayı kündeden at
Gönder Muhammed’e salâvat
Se÷irttim gittim pınara
Allah ikinizin de iúini onara! 6377
113. Sekiz yi÷it çıktı meydâne

Hepsi birbirinden merdâne
Analar çeker zahmeti,
6376
6377
Mehmet Türker. age. s.13-14.
1269
Babalar bilmez kıymeti,
Yi÷it olur anadan,
Bo÷a olur danadan,
Küçük görmeyin bu kızanları,
Onlar yarının baúpehlivanları,
Allah Allah illallah Muhammedün resulullah,
Dualarla bu küçük pehlivanlara diyelim maúallah! 6378
114. Allah Allah illallah

Erler çıktı meydane
Biri birinden merdâne.
Biri ak biri kara,
Mevlâm her birine kuvvet vere,
Kırklar, yediler seyranıdır.
Nice koç yi÷itler bu meydandan geçti,
Acı tatlı suyun içip göçtü.
Atlar gibi tepiúelim,
Arslanlar gibi kapıúalım,
Ya Muhammed, ya Ali,
Pehlivanların piri Hazreti Hamza-yı veli
Tellal çıksın aradan,
Hepsine kuvvet versin yaratan. 6379
115. Hani Ali, hani Veli?

Hazreti Hamza’dır pehlivanların piri
Oluklu’da vardı bir Kel pehlivan,
Hasmını gördü mü, olurdu bir pervane,
Onun gibi gelmemiútir baúka biri dünyaya
Ona göre bulunmazdı bir denk pehlivan. 6380
6378
Mehmet Türker. age. ss.68-69.
6379
6380
Sabri Mehmet Con. Gökte Güneú Yerde Güreú. Razgrad:Poligraf–Et, 2003, s.30.
1270
116. Besmele ile çıktık meydana,
Uymayın hiçbir vakit úeytana
Bu dünya kalmamıútır Hazret-i Süleyman’a,
Size de kalmaz pehlivanlar!
Zavut’ta vardı bir pehlivan,

Ona derlerdi Deli Yahya,
Canı sıkılan pehlivan,
Pes etsin, gitsin tarlaya!
Oluklu Kel pehlivan gibi,

Gelmedi bir daha dünyaya,
Onlara kalmadı bu dünya,
Size de kalmaz pehlivanlar!
Karalarlı Yusuf pehlivandaki güreú,
ùu gök kubbenin altında,
Çıkmadı ona bir eú.
Hasmını gördükçe kesilirdi ateú.
Onlara kalmadı bu dünya,
Sizlere de kalmaz pehlivanlar! 6381
D. Ya÷mur Duasına Ba÷lı Törenlerle ølgili Tekerlemeler / Kepçe Kadın
117. Kepçe kadın ya÷ ister
Kepçe kadın un ister
Kepçe kadın süt ister
Kepçe kadın ya÷mur ister
Kepçe kadın, kuraklık sırasında küçük kızlar tarafından oynanan bir “kelebek”
oyunudur. ølk do÷an bir kız çocu÷unu mürver ve sö÷üt dallarıyla süslerler. Yeúil dallarla
bezenmiú bir küçük kova ile tahta bir kepçeyi eline verirler. Arkasına sıralanan öteki kız
çocukları türkü (?) ça÷ırırlar.
“Kepçe kadın” kepçeyle alnına üç kez vurduktan sonra, bir kepçe suyu baúından
aúa÷ı boca eder. Ev sahipleri, “kelebek”e ve öteki küçük kızlara su serper. Onlara un,
6381
Sabri Mehmet Con. age. s.76’dan, Tunalı Salih, BTS Dergisi, VI, 1994.
1271
tereya÷ı, yumurta, úeker vb. verir. Kimi kadınlar börek açar, pide piúirir. Tören alayı
bütün köyü dolaúır. Sonunda kızlar mezarlıkları üç kez dolaúır, üç mezar ile üç su
kuyusuna su serper, evlerine dönerler. Bu oyunların ya÷mur getirdi÷ine inanılır.6382
118. Tarlada çamur

Teknede hamur
Ver Allah’ım ver
ùapır úapır ya÷mur6383
III.3.2.3. ønanç Tekerlemeleri

A. Yıldızname’yi Açarken Söylenen Dua
119. Dinka’nın kızı Teodora’nın canı için, sa÷lı÷ı için, kanı için tövbe
yarabbim tövbe isti÷far! Âdem binbir günahkâr. Yetiú ya Ali, ya Gaffar, yedi yaúından
beri iúledi÷imiz günahlarımızı sen affet ya Settar! Bismillahla kalktım yerimden,
Allahım tutsun elimden, nasip ederse zikrini, ölünce bırakmam dilimden. Bismillah
dedim yattım, dört yanıma dört melâike bıraktım; biri Azrail, biri Cebrail, biri Mikail,
biri øsrafil. Üstüm Sübhaneke; kapım Tebareke, kilidim aúkım Yasin ve’l Kur’an’il
hâkim, inneke leminel mürselin ala sıratım müstakim mürsel kullarından eyle bizi ya
rabbe’l âlemin âmin. 6384
Euzubillahimineúúaytanirracim Bismillahirrahmanirrahim niyeti’l mü’minine
hayrum min amelihi niyetli amelden eylesin. Niyet ettik Allah rızası için,
peygamberlerimizin úefaati için, bismillahi úafi hüvalla, bismilla mâfi, hüvalla, bismilla
kâfi hüvalla, bismilla hillezi la yedurru ma ismu úeyhun ve a fis’sema vessemi’ul alim
vela havle vela kuvvete illa billa hi’l aliyyil azim. Allah Allah eyvallah, vakitler
hayrola, betova úerleri def ola, münkirler münafıklar kör ola. Muhammet, Ali, on iki
imam, on dört masum pak úühedayı deút-i Kerbela pirimiz sultan Abdülkadir Geylani
katından bizleri ayırma ya Rabbi! Himmetle devletle üzerlerimize sahiban ola. Kaza ve
6382
6383
Ömer Osman Erendoruk. Uçurum. østanbul: Ça÷rı Yay., 2006, s.534.
6384
Bkz. Kù74 Mumcular köyünde yaptı÷ımız bu derleme sırasında Ruscuk Tarih Müzesi uzmanlarından
Teodora Bakırcieva da bize eúlik etti. ùerife tete önce Teodora Hanım’a yıldızname açtı.
1272
bela üzerimizden deprap ola. Seyisi hikmetimize terak eyle vücutlarımıza sıhhat daima
ömürlerimiz, çıraklarımız gülúad ola, hastalarımız úifa bula. 6385
B. Tövbenin Kabulü için Okunan Dua
120. Din-i ismi azam duasını okudum. La ilahe illallah ismi azam duası
Muhammed’ün resulullah silinsin kalbimizin pası, la ilahe illallah ya nur-ı miktâb,
Muhammed’ün resulullah kabir azabından kurtar. Allahümme adale, acele
Muhammed’ün resulullah Cuma-yı idenem sebili mukselim huk vel huk la havle vela
kuvvete illa billa hi’l aliyyi’l azim la ilahe illallah zelzebil etme bizi. Hurilerle okuduk,
hatmettik; melâikelerle gönder bizi. Eúhedü en la ilahe illallah ve eúhedü enne
muhammeden abdühü ve resulihi. Sevdim sevdim sev Ahmet, benim sevdi÷im
Muhammet, Muhammet’in kulları, Kur’an okur dilleri, has bahçenin gülleri gonca
gonca açılmıú, ellere rahmet saçılmıú, gökten indi Cebrail, abdestini aldırdı, namazını
kıldırdı, cennetine gönderdi, cennette var bir alma, tadı úekerden kalma, cennette var
bir hurma, dalları burma burma, cennette var bir üzüm, altında huriler dizim dizim,
cennette var bir kilim, üstünde úâzi gelin, cennette var bir kuyu, içinde zemzem suyu,
ondan içen derviúler, hak yoluna girmiúler, la ilahe illallah Muhammedün resulullah
demiúler, ilahi yarabbi senden yedi iste÷im, dile÷im budur: Biri iman, biri Kur’an, biri
ni’met, biri cennet, biri dizar, biri mizan, biri sırat, üçle beúin arasını kesme ya rabbi!
Âdem safiyullahın ruhu için, Muhammet Mustafa’nın ruhu için, Fatma anamızın
o÷lanları Hasan’la Hüseyin efendinin ruhu için, sen bizim tövbemizi kabul eyle ya
rabbim! Hak tealadan bir nida geldi. Sordular niçin tegarib benzin sarı? A÷lamaktan
bunu söyledi. Bugün benim kullarımdan iki yüz kiúi öldü, ikisi iman ile gitti, kalanı
imansız gitti diye tefekkür eyledi. Deyin iman duasını okuyun. Bizi de iman ile giden
kullarından eylesin. Ya rabbe’l alemin âmin6386
C. Hastalık ve Belâları Savmak için Okunan Dualar
121. Bismillahirrahmanirrahim, bizim ellerimizle, bizim dillerimizle olmasın.
Hatice ana, Fatma ana, erenler evliyalar üçler beúler yediler on yediler, kırklar, binler
söze mevlam Demir Baba kuvveti versin. Konya’da yatan altmıú beú yatan ruhu için
Mevlâ Celâlettin sen bizim tövbemizi kabul eyle ya rabbi! Kıbrıs’ı nasıl öyle
6385
Bkz. Kù74
6386
Bkz. Kù74
1273
çemberlediysen benim gencimi de ta öyle çemberle Bismillahi euzü düúme benim
gencime uzdur Sözüm sübhanım Allah, derdimin dermanı Allah, gafil kulunun gamı
düúmüú, derdinin dermanını ver Allah. Biz okuduk sen úifa vericisin, sana inanlara úifa
ver ya resulallah. Ya úafi, ya úafi, ya úafi, ya úafi, úafi isminden úifalar ver Allahım Ya
rabbi, ya rabbi, ya rabbi öyle úifa ver ki bir daha hastalık, baú a÷rısı görmesin,
görmeye. Da÷lara gitsin, úeytan gitsin, da÷a taúa…6387
122. Bismillah ya Allah, ya Muhammet, ya sabır, ya selâmet, sen Hızırla

yetiútir ya Muhammet. Hızır nebi karada, Hızır nebi deryada, benim gencim müúkil
derde düúmüú ya rabbi sen erdir onu muradına. Allahümme hüriden, úefaaten, ya vasi
Bismillahirrahmanirrahim, elif, be, te, se, cim, ha, hı, dal, zel, ır, ize, sin, úın, sad, dad,
tı, zı, ayın, gayın, fe, kaf, kef, lam, mim, nun, vav, ye, lamelif, ye
Bismillahirrahmanirrahim, ya Allah, ya Muhammet, ya sabır, ya selamet, sen Hızırla
yetiútir ya Muhammet. Bismillahirrahmanirrahim, ya Allah, ya gani, ya Muhammet, ya
Ali, iki cihanın serveri, cümle belalardan kurtar beni, ya rabbi dilerim senden kem kötü
sözleri ayır benden. Hakkın divanına yüz sürdüm, köklü imanımı isterim senden ya
rabbi, ya resulallah! 6388
123. Amme’yi deniz eyledim,

Tebareke’yi kale eyledim,
Yasin’i kapı eyledim,
Gelen düúmanlarımın
A÷zını dilini ba÷ladım,
Ali baba, Veli baba
Kapıya kilit ola.
Hasan’la Hüseyin yoldaú ola. 6389
124. Kul hüvallahü ehad,

Mekke’de do÷du Ahmet,
Adı güzel Muhammet,
6387
Bkz. Kù74
6388
Bkz. Kù74
6389
Bkz. Kù74
1274
Baúımızda dalga sen ver selamet, 6390
125. Benim gencime uzdur,

Sözüm sübhanım Allah,
Derdimin dermanı Allah,
Gafil kulun gama düúmüú.
Derdinin dermanını ver Allah.
Biz okuduk, sen úifa vericisin
Sana inananlara úifa ver ya resulallah.
Ya úafi, ya úafi, ya úafi, úafi isminden úifalar ver Allahım.
Ya rabbi, ya rabbi, ya rabbi, öyle úifa ver ki bir daha hastalık görmesin,
nazar görmesin, görmeye. 6391
126. Sebep bizden dermanı bakanı için gitsin da÷lara taúlara, ulu a÷açlara,
6392
uçan kuúlara.
127. Ya Allah, ya rahim, ya kerim, bi rahmetike erramarrahimin. Heza duayı

uhruç, bismillahirrahmanirrahim, bismilla uhruç ve billâhi uhruç, vallahi uhruç ve
tallahi uhruç ve billâhi hillezi uhruç. Ve baki Tevrat-ı Musa’yı uhruç ve baki øncil-i
øsa’yı uhruç ve baki Zebur Davut’u uhruç ve bi hakkı Furkan-ı Muhammet Mustafa
Sallallahu teala aleyhisselam hürmeti için, yüz yirmi dört bin peygamberler hürmeti için
uhruç. Üç yüz on üç mürseller hürmeti için uhruç ve Cebrail ve Mikail ve øsrafil ve
Azrail hürmeti için uhruç. Sekiz uçmak, yedi tamug hürmeti için uhruç. Kamer úemsi
hürmeti için uhruç, kara ya÷mur hürmeti için uhruç. Harut ve Marut hürmeti için
uhruç, -bu Harut’la Marut periymiúler- ma÷aralarda yatan gaziler hürmeti için uhruç.
ùam ve Ba÷dat, Mısır evliyaları hürmeti için uhruç. Dervisan(?), tunisen(?) ve Cezayir
elleri hürmeti için uhruç. Zeguvan, katlivan evliyalar hürmeti için uhruç. Kuddisi úerif
hürmeti için uhruç. Beytü’l mamur hürmeti için uhruç. Dört bin dört yüz tabakta
erenler hürmeti için uhruç. Ve hateme’n-nebiyyün Muhammed’ün resulullah hürmeti
için uhruç. Ve bi hürmeti arúil azim uhruç. Felekin hasenatin, felekin hasenatin,
6390
Bkz. Kù74
6391
Bkz. Kù74
6392
Bkz. Kù74
1275
felekin hasenatin. ùer úebiyyen, kar kariúen, kar kariúen, secedetin secedetin bi’l hakan
bi’l hakan bi’l hakan evlevzen evlevzen evlevzen bihi bihi üskün üskün üskün uhruç.
Bi hürmeti evvel allahümme altı bin altı yüz altmıú altı ayet Kur’an hürmeti için uhruç.
Yel ise, karayel ise ve busur isen uhruç. Muhammet Mustafa sallallahu vesellem
perilerinden sen uhruç. Seyidi Ahmet kibar perilerinden sen uhruç. Süleyman
peygamber perilerinden sen uhruç. Kafda÷ı civar perilerinden sen uhruç. Pınar
baúında, aya÷ında, a÷açlar dibinde, sular kenarında olanlardan sen uhruç. Duvar
canibinde isen uhruç ve karanlık yerlerde olanlardan sen uhruç. Nazar ile karıúıp
gelenlerden sen uhruç. Yarım baúa÷rısından sen uhruç. Göz a÷rısından isen uhruç. Bel
a÷rısından isen uhruç ve her ne a÷rı ile girdinse uhruç. Yetmiú iki halkın mazlumesi
seni tutsun. Koyup gitmezsen uhruç. E÷er kardeúimsen ya kız kardeúimsen
Karadeniz’le Akdeniz seni davete ça÷ırıp çıkıp gitmezsen uhruç. Nasrun minallahi
fethun garip ve beúúerü’l mü’minine ya Muhammet Mustafa habibullah ruhu için
salâvat allahümme salli ala Muhammet la havle vela kuvvete illa billahi’l-aliyyi’l azim.
Ya Allah, ya Allah lütfen lütfen bihi bihi uhruç. Bab-ı úeytan vesvesesinden ve yılan
sokmasından ve nazardan emin olmak için bu duayı okuya.
Euzubillahimineúúeytanirracim bismillahirrahmanirrahim, euzü bi kelimatillahi ümmeti
min külli úeytani ve himmeti ve min külli aynı velameti bab-ı her kim bu duayı her
sabah yedi kere okursa ölümü ziyade ola. Allahu âlem bi’s-sevab ve kul rabbi zinde ve
pekman tamam.
D. øyi Niyet ve Temenni Tekerlemeleri

128. Sa÷ olun, var olun; iyi yolculuk, güle güle.
Allahümme salli ala Muhammet,
Bizden çıkacak beú emanet,
Evlerine çevir sa÷ selamet6393
Bkz. Kù74 ùerife tete biz yola çıkarken arkamızdan bu duayı okudu. Yola çıkmadan önce de arabayı
6393
kim “haydıyor” diye sordu. “Ben sürüyorum” deyince kaza ve belâlardan korunmam için bir muska verdi.
Muskayı arabama koymam için tembihte bulunan ùerife tete, úakayla “buraya kadar gelmiúsiniz, bu da
benden sana bahúiú olsun” diyerek bizi yolcu etti.
1276
129. Âdem ata, elimizden tuta tuta, götür bizi hoú hayata6394
E. ønançla ølgili Di÷er Tekerlemeler

130. Bismillahirrahmanirrahim. øúim iú gibi, iki elim kuú gibi.6395
131. ùeytan aldı götürdü satamadı getirdi.6396
132. Yattım sa÷ıma

Döndüm soluma
ùahit olsun melekler
Dinime imanıma6397
133. Yattım sa÷ıma, döndüm soluma

Sı÷ındım Sübhanıma
Melekler úahit olsun,
Gö÷sümdeki imanıma!
Yattım Allah, kaldır beni,
Nur deryasına daldır beni.
Can bedenden ayrılırken
øman ile gönder beni. 6398
134. Ahi Erhan (Evran) pirimiz

Evvela erenlerimiz
Biz de isteriz lokmamızı
Bismillah deyip açarız dükkânımız6399
6394
Bkz. Kù74 Görevi nedeniyle o sıralarda Bulgaristan’da bulunan bir TøKA çalıúanı derleme yapmak
için Razgrad’a gidece÷imizi duyunca bize katılmak iste÷ini belirtti. Kaynak kiúinin ye÷eni ve aynı
zamanda Sofya’da Baúmüftülük’te çalıúan øsmail Çavuúev, bizleri teyzesine tanıtırken, “bu arkadaú
Ankara’dan benim misafirim Adem bey” deyince kaynak kiúi hemen bu tekerlemeyi orada söyleyiverdi.
Böylece adla ilgili bir tekerlemenin ortaya çıkmasına úahit olduk.
6395
Ömer Osman Erendoruk. Bir Baúkadır Bizim Eller. østanbul: Turan Yayıncılık, 1995, s.27.
6396
Bkz. Kù57/YD
6397
Bkz. Kù72/YD
6398
6399
1277
III.3.3. Masal Tekerlemeleri
A. Giriú Tekerlemeleri
135. Bir varken bir yokken, zaman zaman içindeyken, kalbur saman içindeyken,
sıçanlar kedilere berberken dünyaya hüküm eden bir øskender padiúah varmıú.6400
136. Bir varken bir yokken, bir ihtiyar dedeyle bir nine varmıú. 6401
137. Bir zamanlar iki köse varmıú. 6402
138. Bir varmıú, bir yokmuú, bundan çok çok eski bir zamanda bir padiúahın
bahçesinde bir elma a÷acı varmıú. 6403
139. Bir varmıú bir yokmuú. Vaktiyle günün birinde cinler cirit iken, periler
berber iken bir ailenin üç o÷lu varmıú. 6404
140. Bir zaman içinde, kalbur saman içinde bir dede ci÷er almıú. 6405
141. Bir varmıú bir yokmuú. Allah’ın kulu çokmuú, zaman zaman içinde, kalbur
saman içinde, cinler cirit oynarken eski hamam içinde bir evin yarlı yakıúıklı bir kızı
varmıú. 6406
142. Bir varmıú bir yokmuú, zaman zaman içinde kalbur saman içinde bir
adamla bir karının bir altın horozu varmıú. 6407
143. Bir varmıú bir yokmuú. Kalbur elek içinde bir zamanlar bir köyde bir hoca
varmıú. 6408
144. Bir varmıú, bir yokmuú, kimi aç, kimi tokmuú, kimi var kimi yokmuú...
Evvel zaman içinde, kalbur saman içinde, cinler cirit oynarken eski hamam içinde...
Saksa÷anlar bezirgân, develer tellal iken, ben babamın beúi÷ini tıngır mıngır sallarken,
6400
Emil Boev; Hayriye Memova. age. s.23.
6401
6402
6403
6404
6405
6406
6407
6408
1278
oduncuyu suya, sucuyu oduna yollarken, dedem pireleri, ben fareleri nallarken, ünlü bir
padiúahın üç o÷lu varmıú6409
145. Evvel evvelken, kediler berberken, sıçanlar simitçi iken, altı sırmalı, yedi
etekli, dokuz benimki iken, on yapkalı bir hırka varmıú. 6410
146. Evvel zamandayken, kalbur samandayken, pire hamamdayken, sinek

tavanda sıçanları tutup tutup yerken, memleketin birinde bir delikanlı varmıú.6411
147. Evvel evveldeyken, eski zamandayken, saman yaldızdayken bir anne

varmıú. 6412
148. Evvel zamandayken, kalbur samandayken, fare dülgerken, kaplumba÷a

berberken, kösede sakal yokken, vaktin birinde fakir bir genç, bir beye çırak olmuú. 6413
149. Kalbur saman içindeyken, keçiler berberken, kediler traú olurken, sıçanlar
bulgur satarken, tilkiler balık piúirirken, ayılar ve kurtlar köçek oynarken üç kardeúler
bir bey çocu÷u varmıú. 6414
150. Sesleyen seslesin, pabucuna kara eylesin, uzatmayalım arasını, sürttürürüm
bakarın karasını, çekelim çuvalın darasını, verelim úu arkadaúın parasını, çeksin
arabasını, gelin beni dinleyin. Bir varmıú bir yokmuú, vaktin birinde bir kasabada…6415
151. Vaktin birinde benim bir horozum vardı. 6416
152. Vaktin birinde bir varmıú bir yokmuú. 6417
153. Var varanın, sür sürenin baykuúu çoktur, Viranenin, parasız meyhaneye
varanın okka çömle÷i baúına düúer. Bir varımıú, bir yokumuú, bir ehvalin zamanında bir
fakir kadınca÷ız var imiú.6418
6409
6410
6411
6412
6413
6414
6415
6416
6417
6418
1279
154. Var varanın, sür sürenin baykuúu çoktur, Viranenin, parasız meyhaneye
varanın okka çömle÷ini baúında paralarlar. Bir varımıú, bir yokumuú, bir vakitte bir
fakir kadınla bir adam var imiú.6419
155. Varmıú yokmuú, günün birinde bir adamın bir çocu÷u varmıú. 6420
156. Zaman zaman için, kalbur saman için, hamam yıkanmak için, davul zurna
çalmak için derken dört çingene dü÷ün yapmak için bir köye çekilmiúler. Az gitmiúler,
uz gitmiúler, çay boyunca düz gitmiúler, bir de÷irmene yaklaúmıúlar. 6421
157. Zaman zaman içinde kalbur saman içinde, periler deve iken, taúlar hamur
iken dört yolun yüksek bir da÷ üzerinde birleúti÷i yerde bir de÷irmencinin yel de÷irmeni
varmıú. 6422
158. Zamanın birinde herifin biri iúleme÷e gitmiú. 6423
159. Zaman zaman içinde, kalbur saman içinde, cinler cin oynarken eski hamam
içinde bir varmıú bir yokmuú. 6424
160. Zaman zamanda, zaman zamandayken, kalbur tavandayken, pire

pelvanken, deve tellalken, manda göldeyken, keçi belberken, çıktım bir düze, o yana
baktım alan, bu yana baktım alan, úimdiye kadar, ne konuútuysam, hepsi yalan!6425
B. Geçiú Tekerlemeleri
161. Az gitmiú, uz gitmiú, dere tepe düz gitmiú. 6426
162. Gider gider, az gider uz gider. Lale sümbül biçerek, kahve tütün içerek,
kendisi a÷layarak yola revan olur. 6427
6419
6420
6421
6422
6423
6424
6425
6426
6427
1280
163. Gelgelelim, sözü unutmayalım, masalı laf ebeli÷ine katmayalım. 6428
164. Sevinmelerine sevinmiúler ya, aradan kara kedi mi geçmiú, kara sular mı
akmıú, nolmuú bilmem, var varanın, sür sürenin, çok baykuúu olur viranenin. Destursuz
ba÷a girenin hali yamandır derler (…) padiúahın adamları dayanıvermiúler kapıya. 6429
165. Az gitmiú, uz gitmiú dere tepe düz gitmiú. Takvimden bir gün, beú gün
derken, on baharla on güz gitmiú, avcı eve dönmemiú. 6430
C. Bitiú Tekerlemeleri
166. Aslan Ali, Gülkız, Yarım Elma ve padiúahın o÷lu yeniden büyük bir dü÷ün
yapmıúlar. Dere gibi hoúaflar, tepe gibi pilavlar, kolum gibi dolmalar, budum gibi
sarmalar yenmiú kırk gün kırk gecede, bugünlere bile kalmıú. 6431
167. Ben de dü÷ünde bulundum, herkesle beraber yedim içtim. Gelirken size de
biraz getireyim dedim: Bir altın tepsi içine kuzu kızartması koydum, fakat gelirken, o
Ahmetlerin köpe÷i güzel kuzu kızartmasının kokusunu almıú ve takıldı arkama, ben de
tepsiyi bırakarak kurtuldum. Köpek kuzuyu yedi, ama yarın tepsiyi gidip Ahmet’in
annesinden isteyin. 6432
168. Büyük bir dü÷ün yapmıúlar, ben de oradaydım, ben de yedim, ben de
6433
içtim.
169. Güzel saka tekrar kızla evlenmiú ve kırkı gün kırk gece dü÷ün yapıp
e÷lenmiúler. Onlar ermiú muradına, biz çıkalım kiremitli÷ine. 6434
170. Kırk gece kırk gün dü÷ün yapmıúlar. Ben de oradaydım. Bana orada bir
fita6435 budu verdiler. Eve getiriyordum. Dereden geçerken kurba÷alar “urak urak” diye
ba÷ırdılar. Ben onu “bırak diye” anladım. Orada kaldı fitanın budu. 6436
6428
6429
6430
6431
6432
6433
6434
6435
Fita; hindi, diúi hindi.
6436
1281
171. Masalda böylece biter. Dün ben de gördüm, onların zengince yaúadıklarını
ve hepsi selam söylediler bütün dinleyenlere. 6437
172. Masal olan vak’a de÷ildir. Ben burada çok yaptım yalanı. Artık ileriye
yaza kalsın kalanı. 6438
173. Yolda giderken, gökten bulutun içine üç elma düúer: Birini, erkek
çocukları olsun diye, bölüúüp ikisi yer; birini bana verdiler; üçüncüsünü size yolladılar;
hem yiyelim, hem erkek çocukları olması için dua edelim diye…6439
D. Yalanlamalı Masal
174. Toptur silahların baúı, kullanamam daima kiúi, daim gider düúmana karúı,
úida (veda?) veririm úirin cana, köyde boyarım kızıl kana6440, Ernabol’a vardık,
Ernabol’dan bir karpuz aldık, bıça÷ımla karnını yardık, bıça÷ım içine lambur lumbur,
ben de beraber oradan az gittik, uz gittik, tere tepe dümdüz gittik, lale sümbül biçerek,
kahve tütün biçerek, dâhil olduk bir memleketin birine, Haçan baktık üç göl, ikisi kuru
muru, birisinin suyu hiç yok, susuz gölden deli Mehmet arkadaúım bir dipçiksiz tüfek
ile dran etti bir kaz, yani kuyru÷u olmayaydı, karnından vuracak idi, oradan o kazı aldık,
az gittik uz gittik, dere tepe düz gittik, dererli sel gibi, baúını açmaz kel gibi, lale sümbül
biçerek, kona÷a geçerek, dâhil olduk bir memleketin birine, haçan baktık üç ev, ikisi
kırık mırık, birisinin temeli hiç yok, temelsiz eve girdik, üç hatun yatıyor, ikisi ölü
mölü, birinin canı hiç yok, cansız hatuna deli Mehmet arkadaúım, ‘ey koca ana, koca
valide sizde bir hangi tencere var mı?’ ‘Git o÷lum’ haçan baktık üç hücre, ikisi kırık
mırık, birinin dibi hiç yok, dipsiz tencereyi aldık, oradan pazara vardık, bir kaz aldık,
kanadı sarı, sa÷lıklen satmayaydı o koca karı, sekizimiz odun kestik, dokuzumuz ateú
yaktık, öyle bir gas türemiú, yar ile sefa, bekli Mustafa, Ali babanın çocu÷u. 6441
175. Enteúeden menteúeden derken bir karpuz çıktı úu köúeden. Ne tartıya gelir,
ne teraziye, ne arúına gelir ne endazeye, do÷rusu görülmüú gibi, görülecek gibi de÷il.
6437
6438
6439
6440
Tekerlemenin buraya kadar olan kısmını Boratav úu úekilde düzeltmiútir: “Toptur silahların
baúı/kullanamaz de÷me kiúi/ daim gider düúmana karúı úida (úifa) verir úirin cana/ göyde boyar gızıl
kana… Bkz: Pertev Naili Boratav. Tekerleme. østanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 2000, s.34.
6441
1282
Üstü nakıú örülmüú ama örülecek gibi de÷il. Baktım bakakaldım. On para verdim on
tane aldım. Hani karpuz kesme ile yürek ferahlamaz derler, ama bakalım adı mı güzel
tadı mı güzel diye úu karpuzu çıkardım, kestim. Kesiyorum ha, estim ha, esiyorum
derken bıçaktan bir kapak açmaz mı? Kapa÷ı açarken elimde içine kaçmasın mı? Bak
hele bak! Elimi çıkarayım derken kendim de varıp içine düúüvermedim mi? O baúladı
kovalamaya ben baúladım masala, inanmayın bu masala. 6442
176. Zaman zaman içinde, kalbur saman içinde, keçi berber, manda muhtarken,
bir gün evden kaçtım. øki atla bir anahtar deli÷inden geçtim. Çayı çimen, da÷ taú aúıp
gittim, gittim… Bir de arkama baktım: Bir tellâllar ba÷ırıyor, bir tellâllar ba÷ırıyor,
ama:
–Kırk kazan keúkekle, kırk kazan yo÷urdu kim yiyecek? diye.
Keúkekle yo÷urtta kaldı gözüm. Hemen eve döndüm. Evimizin önünde bir
a÷aç vardı. Kırk kiúi tuttum yondurdum. Kırk kiúi tuttum oydurdum. Kırk kazan
keúkekle, kırk kazan yo÷urdu içine doldurdum. Sonra oturdum, yedim, ama
dudaklarımın haberi bile olmadı… Karúıya baktım dere gibi hoúaflar. Tepe gibi pilavlar.
Kolum gibi dolmalar. Budum gibi sarmalar. Yer yemez misin? Hani de görmez misin?
O gün öyle bir gün, öyle bir gündü ki, karnım davula döndü. A÷zımın yine bir úeyden
haberi yok. Birazını da eúe÷e yükledim, size getiriyordum. Dereden geçerken
kurba÷alar: “vırak vırak” dediler. Ben ise “bırak bırak” diyorlar anladım. Onları
bıraktım oraya… Eúe÷imle çıktım karaya. Eúe÷imin bacakları da mumdanmıú, orada
eriyip kalıverdi. Alıp baúımı düútüm yola. Çok uzatmayalım baúlayalım masala. 6443
177. Zaman zaman içinde, kalbur saman içinde, pireler mekik dokurken eski
hamam içinde. Tuttum pirenin birisini, davula gerdim derisini. Onsekiz bin mandaya
çektirdim leúini. Gel gelmez misin, yol bilmez misin? Sen bu iúlere gülmez misin?
Buna ben de gülerim, sen de gülersin ama u Hazeran Kuúu hikayesi yürekleri
a÷latmasa.6444
6442
6443
6444
1283
178. Masal masal maliki. Yolda saydım on iki. On ikinin yarısı, tilki, çakal
karısı. Masal masal martladı. øki fare atladı. Kurba÷a kanatlandı. Taú vurdu barda÷a,
gelin çıktı çarda÷a. Masal masal mart atar. Dil dokur damak atar. Masalcı baúı da
masala baúlar: Bir varmıú…6445
179. Zaman zaman içinde. Kalbur saman içinde, develer top oynarken eski
hamam içinde. Hamamcının tası yok. Hamamın kubbesi yok. øçinde yıkanacak suyu
yok. Çarúıda bir tazı gezer, boynunda haltası yok. Saraca gittim, dedim: “Bir halta yapar
mısın? Üç beú para kapar mısın? Dedi : “Hay hay, yaparım, kaparım istersen masala
baúlarım.” Dedim: “Baúla, baúla”, o da baúladı masala: 6446
180. Ey Ali dost, Veli dost, ne keçi kaldı ne post. Çayıra serdik postu, úu gelen
kimin dostu? Hem senin, hem benim olsun; cepleri para dolsun, düúmanın rengi solsun,
yolun sa÷ından mı gideyim, solundan mı gideyim, diye sorsun. Ne úiú yansın, ne kebap.
Ne sakala minnet, ne bıyı÷a hizmet, nabzına göre úerbet. Nerde hareket, orda bereket,
deyip yola düzüldüm. Derelerden sel gibi, tepelerden yel gibi, çukurova mantarı gibi altı
ay a÷arıp a÷arıp gittim. “Gidip de gelmemek var, gelip de bulmamak var” deyip, bir
padiúahın sarayı önünde durdum. Durdum da ne gördüm, ne iúittim dinleyin
anlatayım. 6447
181. Evvel zaman derler bir zaman vardır. Balın petek dolusu, derenin so÷uk
sulusu, çölün çatır çatır kurusu. Yeúil da÷, sarı yayla, altı yayla on gün yürü, bir türlü
bitmek bilmez, çekilmez bu yolculuk, çekilmez…
Haydin bakalım, haydin bakalım, erken kalkalım, erken yatalım. Da÷ın so÷uk
sulu deresi, çölün çift hörgüçlü devesi; koca ormanın çıngıraklı yılanı, ayrıklı tarlanın
sıçanı koúup gelmeden, buyurun mangal baúına, buyurun mangal baúına!... Mangalı
eúelim, kimin derdi varsa deúelim… Hatice hnımın paçalı tavu÷u, Tuzsuzların gelini,
göstermezmiú elini! Çengellerin kızı var ya? Gemi almıú azıya; ne ana dinler, ne baba.
Mahallenin gaga burunlu, sivri diúli kocakarısı, elinde tası, yok úu kadarcık tasası:
onaltısındaki veremli, altmıúındaki inlemeli, deli mi deli demeden çalmadı÷ı kapı
6445
6446
6447
1284
bırakmaz. Süpürgenin sapı, odanın dört köúesindeki çöpü, hastanın kaúı÷ı, iki aylık
kuzunun aúı÷ı, paranın gümüúü gümbürder tas içine. Ateúler yanar, kurúunlar erir, hasta
yata÷ında erir de erir, lâkin kocakarı iúini bilir: Somunun irisi, kara tavu÷un birisi, inci
dizisi der, baúka úey demez, baúka úey istemez…
Mahallenin derdi bize mi kaldı? Masalcı yine dedikoduya daldı, dedirtmeden
masala baúlayalım, haydi bakalım. 6448
182. Bir varmıú bir yokmuú. Evvel zaman içinde, kalbur saman içinde, annem
bana vurdu oklava, ben kaçtım gittim, bir de ne göreyim, size ne söyleyeyim. Babam
gelmiú dünyaya. Baúlamasın mı a÷lamaya. Baúladım ben de beúi÷ini sallamaya.
Göklerde havalandırmaya. Bir de ne oldu, ne oldu. Beúik yıldızla doldu. Aldım
boúalttım, bitmedi. Babam da a÷lamayı kesmedi. Ay derken, vay derken, o sabah erken,
ben beúi÷i sallarken beúik gökte asılı kaldı. Babam da bilmem nereye saklandı. Aradım
taradım. ùaúırdım kaldım. Bir de baktım babam binmiú pireye, geliyor titreye titreye.
Bir üfledim pire uçtu. Babam da aldı baúını kaçtı. Sonra eve döndükten sonra ana bir
úamar attı. Az kalsın aklımı alacaktı. Dur dedim, gideyim bir yerden bir masal
dinleyeyim. 6449
183. Zaman zamanda iken, kalbur samanda iken kanatsız karga gökyüzünde
uçar iken bir ma÷araya girmiú. Ma÷aranın içi de öyle karanlık, öyle karanlıkmıú ki,
karganın ödü kopayazmıú, korkudan ya÷ olup erimeye baúlamıú. Parçaları da yere
düúmüú. Bunu görenler, hemen karga parçalarının düútü÷ü yere üúüúmüúler. “Bu ne iú
yahu! Kıyamet mi kopuyor?” diyerek, úaúkınlıkla bakarlarmıú, gökten düúenlere. Bu
masalı okuyanın da vay baúına gelenlere! Daha do÷rusu baba mirası üleúmeyenlere. 6450
184. Zaman zaman içinde, kalbur saman içinde, cinler cirit oynarken eski
hamam içinde, ben babamın beúi÷ini tıngır mıngır sallarken, beúik, birden yere düútü,
babamın baúı yarıldı. Derken anam geldi. Alıp bana bir oklava çekti. Az gelsin beni
öldürecekti. Alıp baúımı tam kaçacaktım. Önüme bir sinek çıktı. O beni, ben onu derken
hemen sine÷i yere devirdim. Anam arkadan bir ba÷ırma ba÷ırdı. Sinek de beni sırtına
6448
6449
6450
1285
bindirerekten havalandırdı. Gittikçe gittik, bir ev üstünden geçerken bir gürültü iúittik.
Dur bakalım ne var, diye bacanın üzerine kondu sinek. Sinek bacadaki örümce÷in a÷ına
iliúip kaldı. Vızıl vızıl, türkü çalmaya baúladı. Ben de onu kurtarmak isterken bacadan
içeri düútüm. Bir de baktım üç çocuk, bir baba. Bakıyorlardı büyük bir hesaba. ùimdi
baúlayalım masala! 6451
185. Zaman zaman içinde, kalbur saman içinde, bu masalda olan olmuú bir
de÷irmen içinde. De÷irmen dedi÷in de iki taútan, muhabbet iki baútan olur. Böyle olursa
de÷irmencinin de, müúterinin de gönlü açılıp, dolup taúar, bu iúe her ikisi de úaúar.
De÷irmen dönegörsün, iki baú göregörsün, biz gelelim masala: 6452
186. Evvel zaman içinde, kalbur saman içinde cinler cirit oynarken eski hamam
içinde, bir baktım, bir peri takılmıú peúime. Ne yapayım? Var varanın, sür sürenin,
destursuz ba÷a girenin hali yamandır dediler… Enteúeden, menteúeden derken, üç kiúi
daha çıktı bir köúeden. økisi úallak mallak, birinin gömle÷i yok, çıplak. Çıplak o÷lanın
cebinde beú para buldum. Aldım parayı çarúıya gittim. Biri büyük bir karpuz satıyordu,
úunu alayım dedim. Ama karpuz o kadar büyüktü ki, koltu÷a sı÷ar, fındık kapçı÷ına
sı÷maz. Karpuzu aldım. Keserken çakım içine kaçıverdi. Çakımı çıkartayım derken,
elim içine kaçtı. Elimi çıkarayım derken kendim düútüm. Bakın úu kör úeytanın iúine.
Karpuzun içinde baúımı kaldırdım. O yana bu yana bakarken, bir adam bana bir
tokat vurdu. Baúım koptu, fırladı. Gide gide bitpazarına so÷an sarımsak satmaya gitti.
Ben de arkasından koútum. Baúıma eriútim. “Sen benim baúımsın, de÷ilim, derken
Kadı’nın kapısına dayandı iú. Olacak ya, Kadı da evinde yok. Mercimek a÷acına çıkmıú,
mercimek toplarmıú. Baúımla ikimiz oraya gittik. A÷aç tepesinden bizi gören Kadı:
–Sizin davanız büyük dava. Ona bakamam bedava. Bana kırk yaprak kâ÷ıtla,
kırk kucak kalem getirin. Sonra da kırkayak merdiven bulun beni buradan indirin, dedi.
Gittik, kırk yaprak kâ÷ıt aldık. Kırk kucak da kalem getirdik… Kırk ayaklı
merdiven aramaya çıktık. Onu da bulduk getirdik, mercimek a÷acına dayadık. Kadı
inerken merdiven bir kırılmasın mı?... Kadı öldü, baúım da yeniden bana döndü. Ona:
–Bana bir masal anlat, dedim.
6451
6452
1286
–O da sözü aldı, bakalım ne dedi: 6453
187. O yalan bu yalan, fili yuttu bir yılan, eúe÷e binip; fili, deveyi kuca÷ına
alan, bu da mı yalan? O da yalan, bu da yalan, dünya çok geniú, var biraz da sen
oyalan. 6454
III.3.4. Çeúitli Tekerlemeler

A. Tabiat Unsurları ile ølgili Tekerlemeler
188. Ay dede 189. Ey dede,
Evin nerede Gönlün nerede?
Ya÷a batır –Alada÷da.
Bala batır –Ne eker?
Sen yemezsen –Çimen eker.
Bana getir –Ne biçer?
Üúüdüm dondum so÷uktan –Kar biçer. 6455
Bir kız çıktı ko÷uktan
Kız bulgur kaynatır
Dedem sakalını oynatır. 6456
190. Yeni ay gördüm Ali

Yemin billah
Yeni aya mübarek olsun
Elhamdülillah6457
B. Hayvanlarla ølgili Tekerlemeler
191. Gıngır gıngır gıngır gıngır öten horozum
Sesi yedi mahalleye yeten horozum
øncecik yufka kefenin olsun
Küçücük tencere mezarın olsun.6458
6453
6454
6455
6456
6457
6458
Bkz. Kù19/YD
1287
192. Leylek Uçar Havada
Leylek uçar havada
Yumurtası tavada,
Geldi bizim hayada,
Hayat yıkıldı,
Burnu yere dikildi. 6459
193. Leylek leylek havada

Yumurtası tavada
Et getirdik et ye
Et yemezsen ot ye
Hacı baba leylek
Hani bana gömlek6460
C. Satıcı Tekerlemeleri
194. Bu nane baúka nane, 195. Aygınlara
Alması bir bahane, Baygınlara
A÷zına atarsın tane tane Yoldan gelen yorgunlara
Gönlün açılır cihane. 6461 Dargınlara, kırgınlara6462
196. Gül kokulu, 197. Kebap,

Bal kokulu, Yemesi sevap
A÷ızlara tat verir, Yürüyün kalmadı,
Baca÷a takat verir. 6463 Kimse almadı. 6464
198. ùeker
Parayı cepten çeker
Parası olmayan
6459
6460
Ömer Osman Erendoruk. Uçurum. østanbul: Ça÷rı Yay., 2006, s.153.
6461
Ömer Osman Erendoruk. Bir Baúkadır Bizim Eller.østanbul: Turan Yayıncılık, 1995, s. 239.
6462
6463
6464
1288
Sümü÷ünü çeker6465
199. Türkçe ABC

Ll ùú
Leyle÷in Le-si ùap baúka, úapka baúka
Laf edebiyatı ùip baúka, ùipka baúka
Laklakıyla geçer ùaka maka bambaúka
Leyle÷in hayatı Ama hepsi sesteútir
Lebbeyk ùi-li úe-li kardeútir.
Mm Tt
Mumun minik me-si Tintininin tinli Te-si
Barıú lülesi Tentenenin tenli Te-si
Minarenin Me-si Tantananın tanlı Ta-sı
Eifel kulesi Türkçemizin tatlı sesi
Maúallah Terelelli terelelli
Nn Tel-ler oynar çiftetelli.
Nilüferin Ne-si Telefon belli
Nil nehrinin Ne-si Telsizi telsiz
Nice cevher gizler Tellisi telli
Nehrin sinesi Tümü de Te-li
Oo Temelli
Okul okula Uu
Okul o kula Uç uçurtma, gururla uç.
Katiyen gitmez Bulutlar hiç de÷il korkunç
O kul o kula Kuyru÷una konsun U-lar
O kul okula Ve uzaktan okunsunlar
Ya gider, ya gitmez Uu uu küçük u,
ølkokul var Uu uu büyük U.
Ortaokul var Ü-ü
Son okul nerde? Üttürü müttürü tüttürü
6465
1289
Alçak okul yok. Düdü÷ü üfüren öttürür
Yüksekokul yükseklerde, Üttürü müttürü tüttürü
Üniversitelerde Türkçede ünlüler bir sürü
Öö Güzeldir türkünün her türü
Özen’in Ö-sü de Ö Ünlüdür Türklerin kültürü
Özne’nin Ö-sü de Ö Üttürü müttürü tüttürü
Öyle ise öz nede? Düdü÷ü öttüren öttürür
Özen ile öznede, Vv
Ö öööö Tıramvayın vatmanı
Pp Olmuú vapur kaptanı
Penguenin Pe-si Alıúıkmıú o, raya
Kutuplarda paúa Uyamamıú rotaya
Palmiyenin Pe-si Ararken çelik rayı
Ekvatorda paúa ùaúırmıú pusulayı
Patatesin Pe-si Varacakken garaja
Adi ve ablaktır Varıvermiú pilaja
Pırlantanın Pe-si Ve son vermiú voayaja
Cazip ve parlaktır. Vay vatman vay vay
Rr Vapur de÷il tıramvay
Reçetenin Re-lisi ne? Yy
–Reçete. Yoncanın Ye-si yemyeúil
Reçetenin Pe-lisi ne? Yelkenin Ye-si süt mavi
–Peçete. Yelpazenin Ye-si alaca
Reçetenin Re-sizi ne? Yo, yok burada aldatmaca
–Çete. Ne renkteyse úu kalem, beyler,
Peçetenin Pe-sizi ne? O renktedir çizdi÷im úeyler.
–Yine çete. Z-z
Ss Zeppelinin Ze–si göklerde
Nerde sal, nerde salça? Zürafanın Ze-si zirvelerde
Nerde sır, nerde sırça? Zerdalinin Ze-si tepelerde
Nerde ser, nerde serçe? Zihni beyin Ze-si burada, yerde.
1290
Demeyiniz siz mertçe. Onun Ze-si yarar iúimize,
Bulunsa da yan çizen, Çünkü Zihni Bey, en yakın bize.
Se harfidir serdümen
Hepsini birleútiren.
Tencerenin Te-lisi ne? Tencere.
Pencerenin Pe-lisi ne? Pencere.
Tencerenin Te-lisi ne? Tava.
Pencerenin He-lisi ne? Hava.
Bu úiir sana bedava. 6466
200. Babacı÷ım beni affet

Sen büyüksün beni idare et
Sakın kızıp sinirlenme
Sınıfta kaldı o÷lun Saffet
Aslında suç bende de÷il
Tek sorumlu Fizikçi Saffet6467
D. Yakıútırmacalar
201. Elma: Akúama geç kalma
202. Erik: Yapra÷ı delik delik
203. Dut: Sen beni unut
204 Nohut: Gel beni okut
205. ùeker: Parayı cepten çeker
206 Bal: Ye de lezzet al
207. Üzüm (veya: Asmada üzüm) :Gel iki gözüm
208. Karpuz: Ben yiyeyim yalnız
209. Zerdali: Derdinden oldum deli
210. Viúne: Peúime düúme
211. Viúne: At gibi kiúne
212. Kiraz: Biri al biri beyaz
6466
Nevzat Mehmet Fuat. Balon Çocuk Dergisi, Sofya:1998, S.18, s.8, 9.
6467
Balon Çocuk Dergisi. Sofya: 2003. S.53, s.42.
1291
213. Portakal: Gitme burada kal
214. Gül: Nerede bülbül
215. Kömür: Allah versin uzun ömür
216. Sini: Sevmiúim birisini
217. Paldım: Ben seni aldım
218. Kaúık: Sakın koma bulaúık
219. Saç: Pis yerlerden kaç
220. Ayran: Bakma bana hayran
221. Havada bulut: Sen beni unut
222. Hamam: Herkes evinde tamam
223. Yemeni: Unutmam seni
224. Vatan: Canım sana kurban
225. El: Bugün gelme yarın gel
226. Balık: Bakma bana alık alık
227. ùeftali: Derdinden oldum deli
228. Akúam: Ödevlerimi yapsam6468
229. Yüz: Sabanı düz
Yüz on: Tarla baúına kon
Yüz on bir: Tarlada kompir
Yüz yirmi: Tarla de÷irmi. 6469
6468
Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy. age. s.40, 41.
6469
1292
BøBLøYOGRAFYA
Acaro÷lu; M. Türker; “Rumeli Bilmeceleri.” Ankara: Varlık, 1944, Haziran

XIV, ss. 262-263.
…………………….. Bulgaristan’da Türkçe Yer Adları Kılavuzu. Ankara:
Kültür ve Turizm Bakanlı÷ı Yayınları, 1988.
……………………. Dünya Atasözleri. østanbul: Kaynak Yayınları, 1988.
……………………. Türk Atasözleri. østanbul: øletiúim Yayınları, 1993.
……………………. “Nasreddin Hoca ile Kurnaz Peter Üzerine Kapsamlı Bir
Araútırma.” Nasreddin Hoca’ya Arma÷an. Yay. Haz. M. Sabri Koz.
østanbul: O÷lak Yayını, 1996, ss.15-38.
……………………. Bulgaristan Türkleri Üzerine Araútırmalar. Ankara: Kültür
Bakanlı÷ı Yayınları, 1999.
……………………. “Son 60 Yılda: Bulgaristan’da Türk Halk Kültürü Üzerine
Seçme Yayınlar Kaynakçası (1938-1998).” VI. Milletlerarası Türk Halk
Kültürü Kongresi. Son Elli Yılda Türkiye Dıúındaki Türk Halk Kültürü
Çalıúmaları Seksiyon Bildirileri Kitabı. Ankara: Kültür Bakanlı÷ı
Yayını, 2002, ss.1-13.
Aça, Mehmet; Kozı Körpeú-Bayan Sulu Dastanı Üzerinde Mukayeseli Bir
Araútırma. Konya: Selçuk Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1998.
(Yayınlanmamıú Doktora Tezi).
Adilo÷lu, Adilhan; “Karaçay-Malkar Edebiyatı.” Karaçay-Balkarlar (Tarih,
Toplum ve Kültür). Ankara: KaraM Yayınları, 2003, ss.132-162.
A÷ano÷lu, Yıldırım; Osmanlı’dan Cumhuriyete Balkanların Makus Talihi Göç.
østanbul: Kum Saati Yayınları, 2001.
Akalın, L. Sami; Edebiyat Terimleri Sözlü÷ü. østanbul: Varlık Yayınları, 1966.
……………….. Türk Manileri. C.I, østanbul: Baúbakanlık Kültür Müsteúarlı÷ı,
1972.
……………….. Erzurum Bilmeceleri. østanbul: Erzurum Lisesi Folklor Kolu
Yayını, 1954.
1293
Akalın, L. Sami-ùimúek, Esma; “Mâniler.” Türk Dünyası Edebiyat Tarihi. C.3,
Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Baúkanlı÷ı Yayını, 2003, ss.251-297.
Akarsu, Bedia; Felsefî Terimler Sözlü÷ü. østanbul: ønkılap Kitabevi, 4. Baskı,
1988.
Akkoyunlu, Ziyat; “Irak Türk Edebiyatı.” Türkler. C. 20, Ankara: Yeni Türkiye
Yayınları, 2002, ss. 625-632.
Akman, Ayúe; “Artvin’in Bazı Yerlerinde Evlenme Gelenekleri Üzerine Bir
ønceleme.” Türk Halk Kültürü Araútırmaları 1999. Ankara: Kültür
Bakanlı÷ı Yayını, 2002, ss.1-40.
Aksan, Do÷an; Her Yönüyle Dil-Ana Çizgileriyle Dilbilim-3. Ankara: TDK
Yayını, 1982.
………………. Halk ùiirimizin Gücü. Ankara: Bilgi Yayınevi, 2005.
………………. ùiir Dili ve Türk ùiir Dili. Ankara: Engin Yayınları, 2006.
Aksoy, Ömer Asım; Gaziantep A÷zında Atasözleri. Ankara: TDK Yayını 1941.
…………………… Atasözleri ve Deyimler Sözlü÷ü I,II. østanbul: ønkılâp
Kitabevi, 1993.
………………….. Gaziantep A÷zı. C.II, Ankara: TDK Yayını, 1991.
Akün, Ömer Faruk; “Atalar Sözüne Dair.” østanbul: ùadırvan Dergisi, 1949,
S.28, s.11-15.
Albayrak, Nurettin; Ansiklopedik Halk Edebiyatı Terimleri Sözlü÷ü. østanbul:
L&M Yayınları, 2004.
Alptekin, Ali Berat; Halk Hikayelerinin Motif Yapısı. Ankara: Akça÷ Yayınları,
1997.
…………………... “Halk Hikâyeleri.” Türk Dünyası Edebiyat Tarihi. C.2,
Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Baúkanlı÷ı Yayını, 2002, ss.313-650.
Altın Petek Bulgaristan Türklerinin Çocuk ùiiri Antoloji. Der. øsmail A.
Çavuúev. Sofya: Radar Print Yayını, 2001.
Arat, Reúit Rahmeti; Eski Türk ùiiri. Ankara: TTK Yayını, 1991.
Aristoteles. Retorik. Çev. Mehmet H. Do÷an. østanbul: YKY Yayını, 2008.
Artun, Erman; Türk Halk Edebiyatına Giriú. østanbul: Kitabevi Yayınları, 2004.
Âúık Garip. Red. Rıza Mollov. Sofya: Narodna Prosveta, 1956.
1294
Ata Sözleri ve Özlü Sözler. Derleyenler. Yusuf Kerimof, B. ùiúmano÷lu. Sofya:
Narodna Prosveta, 1960, 2. baskı.
Aytaç, Pakize; “Türküler.” Türk Dünyası Edebiyat Tarihi. C.3, Ankara: Atatürk
Kültür Merkezi Baúkanlı÷ı Yayını, 2003, s.334-453.
Ayyıldız, Mustafa–Birgören, Hamdi; Edebiyat Bilgi ve Teorileri. Ankara: Akça÷
Yayınları, 2005.
Bakırcieva, Teodora; Jivot v Dva Svyata (s. Pomen-Traditsiya i Kultura). øki
Dünyada Yaúam (Pomen Köyü-Gelenek ve Kültür). Rusçuk: Tarih
Müzesi 2006.
Baklacı, Salih; Bulgaristan Türkü’nün Atasözleri. østanbul: Biliúim Matbaacılık,
2002.
Balon Çocuk Dergisi. Sofya: 1998, Yıl 4, S. 18.
Balon Çocuk Dergisi. Sofya: 2002, S.46–47.
Balon Çocuk Dergisi. Sofya: 2002, S.48.
Balon Çocuk Dergisi. Sofya: 2003, Yıl 10, sayı 55.
Balon Çocuk Dergisi. Sofya:2003, Yıl 10, sayı 56.
Balkanlar El Kitabı. Cilt II: Ça÷daú Balkanlar. Der. Osman Karatay, Bilgehan
A. Gökda÷. Çorum/Ankara: Karam ve Vadi Yayınları, 2007.
Baúgöz, ølhan– Tietze, Andreas; Türk Halkının Bilmeceleri. Ankara: Kültür
Bakanlı÷ı Yayını, Birleútirilmiú 2. baskı, 1999.
Bayat, Ali Haydar; Türk Kültüründe Üçlü Sözler. østanbul: Türk Dünyası
Araútırmaları Vakfı Yayını, 2000.
Bayrak, Mehmet; Halk Gülmecesi. Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yayını, 2001.
Beyzadeo÷lu, Süreyya; “Osmanlı Dönemi Atasözleri ve Deyimlerinden
Manzum Örnekli 20 Atasözü ve Deyimin Yorumu.” V. Uluslararası
Türk Dili Kurultayı Bildirileri I, 20-26 Eylül Ankara: TDK Yayını, 2004,
ss. 431-445.
Bobçev, Stefan Savov; Turski posloveitsi v Bulgariya / Bulgaristan’da Türk
Atasözleri. øzvestiya na Narodniya Etnografski Muzey/Bulgar Ulusal
Etnografya Müzesi Bülteni, 1932, yıl X-XI, ss.211-226.
1295
……………………….. “Turski usporeditsi v yuridiçeskite ni obiçai i znaçenieto
im za narodnoto pravo / Hukuk geleneklerimizin Türkçe karúılıkları ve
bunların halk hukukundaki önemi.” Sofya:Nauçen Pregled, 1931, yıl III,
S. II, ss.122-135.
Boev, Emil-Hayriye Memova. Rodop Türk Halk Masalları. Sofya: Narodna
Prosveta, 1963.
Boev Emil-Süleymanova, Hayriye. Rodop Türküleri. Sofya: Narodna Prosveta,
1964.
Boratav, Pertev Naili; 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı. østanbul: Gerçek
Yayınevi, 4. Baskı, 1982.
……………………. “Koúma.” øslam Ansiklopedisi. østanbul: MEB Yayını, yty.,
c.6.
……………………. “Mani” øslam Ansiklopedisi. østanbul: MEB Yayını, 1988,
c.7.
……………………. Halk Hikayeleri ve Halk Hikayecili÷i. østanbul: Adam
Yayınları, 1988.
…………………… Tekerleme. østanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 2000.
…………………... Halk Edebiyatı Dersleri. østanbul: Türkiye Ekonomik ve
Toplumsal Tarih Vakfı Yayını, 2000.
………………….. Halk Hikâyeleri ve Halk Hikâyecili÷i. østanbul: Türkiye
Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayını, 2002.
Boratav, Pertev Naili-Baúgöz, ølhan; “Türk Halk Bilmeceleri.” Çev. Vedat
Aydıno÷lu. østanbul: Folklora Do÷ru, 1974, S. 37, ss. 2-13.
Boswell, George W-Reaver, J. Rusell; Fundamentals of Folk Literature,
Oosterhout: Anthropological Publications. çev. Halim Aydın.
“Bilmeceler.” østanbul: Folklora Do÷ru, 1970, S. 10, yıl 2, RKTFK,
ss.15-19.
Buch, Willfried; “Masal ve Efsane Üzerine.” Çev. Ali Osman Öztürk. Halk
Biliminde Kuramlar ve Yaklaúımlar. Hzl. Gülin Ö÷üt Eker vd. Ankara:
Millî Folklor Yayınları, 2003, ss. 304-314.
1296
Bulgaristan Türk Halk Edebiyatı Metinleri I-II. Yay. Hzl. Nimetullah Hafız.
Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yayını. 1990.
Bulut, Ahmet; Arap Dil ve Edebiyatında Emsal. østanbul: østanbul Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi 1984. (Yayınlanmamıú Doktora Tezi.)
Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi. C.22, østanbul: Geliúim Yayını, 1986.
Büyük Türkçe-Rusça Sözlük. østanbul: Multilingual Yayınları, 1994.
Cafero÷lu, Ahmet; Anadolu A÷ızlarından Toplamalar. Ankara: TDK Yayını,
1994.
…………………. Anadolu Dialektolojisi Üzerine Malzeme II. Ankara: TDK
Yayını, 1994.
Cebeci, Ahmet; “Deliorman Bilmeceleri.” Türk Folklor Araútırmaları Yıllı÷ı-
Belleten. Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yayını, 1974, ss.35-54.
Cebeci, øsa; “Deliorman’dan Birkaç Göç Destanı.” Bulgaristan Türk Folkloru.
II. Uluslar arası Bulgaristan Türk Halk Kültürü Sempozyumu Bildirileri.
Ankara: Folklor Araútırmaları Kurumu Yayını, 2001, ss.277-290.
Cengiz, (Aygün) Serpil; Kdz. Ere÷lisi Örne÷inde Çocuk Oyunlarının Halk
Bilimsel Açıdan øncelenmesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Halk Bilimi Anabilim Dalı, 1996. (Yayımlanmamıú
Yüksek Lisans Tezi).
Con, Sabri Mehmet; A÷larken Gülmek Fıkralar ve Özlü Sözler. Razgrad: ET
Poligraf Yayını, 2003.
……………………. Gökte Güneú Yerde Güreú. Razgrad: Poligraf–Et, 2003.
Cukanoviç, Mariya–Raykoviç, Ljubinka; Turske Zagonetke. Beograd: Sırpska
Akedemiya, 1980.
Crampton, R. J; Bulgaristan Tarihi. Çev. Nuray Ekici. 1. Baskı, østanbul 2007.
Çelebio÷lu, Âmil; Türk Ninniler Hazinesi. østanbul: Kitabevi Yayını,1982.
Çelebio÷lu, Âmil- Öksüz, Yusuf Ziya; Türk Bilmeceler Hazinesi. østanbul:
Kitabevi Yayını, 1995.
Çilingirov, Stefan; “Turski poslovitsi, porovorki i harakterni izrazi” (Türk
Atasözleri, Deyimleri ve Özlü Sözleri)–Bulletin du Musee National
1297
d’etnographne de la Sofia. II-eme annee (1922), 157-171; III-eme annee
(1923), 59-65; XII-eme annee (1936), 153-156.
Çelik, Ali; Manilerimiz ve Trabzon Manileri. Ankara: Akça÷ Yayınları, 2005.
Dallı, Hüseyin; Kuzeydo÷u Bulgaristan Türk A÷ızları Üzerine Araútırmalar.
Ankara: TDK Yayını, 1976.
Darkot, Besim; Ülkeler Co÷rafyası. østanbul: østanbul Üniversitesi Yayını No:
401, 1969.
Dégh, Linda; “Günümüz Ba÷lamında Efsane Üzerine Teorik Bir Düúünme ve
Efsanenin Tanımı.” Halk Biliminde Kuramlar ve Yaklaúımlar. Hzl. M.
Öcal O÷uz-Selcan Gürçayır. Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2005.
ss.342-353.
Derleme Sözlü÷ü. Ankara: TDK Yayını, 1993, 2.baskı, C.10.
Dilçin, Cem; Örnekleriyle Türk ùiir Bilgisi. Ankara: TDK Yayını, 1983.
…………… “Fuzulî’nin ùiirlerinde Söz Tekrarlarına Dayanan Bir Anlatım

Özelli÷i.” Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co÷rafya Fakültesi,
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Türkoloji Dergisi, 1992, S.X/1, ss.77-
114.
Dilçin, Dehri; Edebiyatımızda Atasözleri. Ankara: TDK Yayını, 2000.
Divanü Lûgaiti’t-Türk Dizini. Hzl. Besim Atalay. Ankara: TDK Yayını, 1991.
Diykanbaeva, Aygerim; Kırgız Efsaneleri Üzerine Bir Araútırma (ønceleme-

Metin). øzmir: Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004
(Yayımlanmamıú Doktora Tezi).
Dizdaro÷lu, Hikmet; Halk ùiirinde Türler. Ankara: TDK Yayını, 1969.
Dokunmayın Hırsıza. Haz. Muharrem Tahsin, Yordan Popov, øsmail Çavuú.

Sofya: 1997.
Duymaz, Ali; ørfanı Arzulayan Sözler Tekerlemeler. Ankara: Akça÷ Yayını,
2002.
1298
……………. “Balıkesir’den Derlenen Atasözleri Üzerine Bir De÷erlendirme.” I.
Balıkesir Kültür Araútırmaları Sempozyumu Bildirileri /01-02 Haziran
1998 Balıkesir, / Balıkesir 1999, ss. 334-342.
……………. Kerem øle Aslı Hikâyesi Üzerinde Mukayeseli Bir Araútırma.
Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yayını, 2001.
…………… Bingöl Efsaneleri (ønceleme-Metinler). Elazı÷, 1989.
(Yayımlanmamıú Yüksek Lisans Tezi).
Eberhard, Wolfram-Boratav, Pertev Naili; Typen Türkischer Volksmärchen.
Wiesbaden 1953.
Efendiyev, Paúa, Azerbaycan ùifahi Halg Edebiyatı, Baku 1981.
Eker, Gülin Ö÷üt; “Fıkralar.” Türk Dünyası Edebiyat Tarihi. C.3, Ankara:
Atatürk Kültür Merkezi Baúkanlı÷ı Yay., 2003, ss.63-130.
Ekici, Metin; Dede Korkut Hikâyeleri Tesiri øle Teúekkül Eden Halk Hikâyeleri.
Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Baúkanlı÷ı Yay. 1995.
…………….. Halk Bilgisi (Folklor) Derleme ve ønceleme Yöntemleri. Ankara:
Geleneksel Yayınları, 2004.
……………. “Araútırma Yöntemleri.” Türk Halk Edebiyatı El Kitabı. Editör: M.
Öcal O÷uz, Ankara: Grafiker Yayıncılık, 2004, ss. 69-112.
..................“Halk Bilimi Çalıúmalarında Metin (Text), Doku (Texture), Sosyal
Çevre ve ùartlar øliúkisinin Önemi.” Milli Folklor, S. 39, Ankara: 1998,
ss. 25-34.
………….. “Türk Sözlü Gelene÷inde Anlatıcılar ve Anlatmalar Arasındaki
øliúkiye Art Zamanlı (Diyakronik) ve Eú Zamanlı (Senkronik) Bir
Bakıú.” Mitten Meddaha Türk Halk Anlatıları. Uluslar arası Sempozyum
Bildirileri. Ankara:Gazi Üniversitesi, THMMER Yayını, 2006, ss.83-89.
Ekici, Nuray; “Bulgaristan Türkleri.” Balkanlar El Kitabı. Cilt II: Ça÷daú
Balkanlar. Der. Osman Karatay, Bilgehan A. Gökda÷. Çorum/Ankara:
Karam ve Vadi Yayını, 2007, ss. 507-521.
Elçin, ùükrü; Halk Edebiyatına Giriú. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlı÷ı
Yayını, 1986.
1299
……………. Türk Bilmeceleri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlı÷ı Yayını,
1983.
……………. Halk Edebiyatı Araútırmaları II. Ankara: Akça÷ Yayınları, 1997.
Eliade, Mircea; Kutsal ve Dindıúı. Çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara: Gece
Yayınları, 1991.
Ercan, Gönül; Bulgaristan (Kırcaali) Türklerinden Derlenmiú Maniler.” øzmir:

Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü,
1990. (Bitirme Tezi)
Erdinç, Didar; “Bulgaristan’daki De÷iúim Sürecinde Türk Azınlı÷ın Ekonomik
Durumu.” Türkler. Der. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek ve Salim Koca.
C. 20, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, ss.394-400.
Erendoruk, Ömer Osman; Bir Baúkadır Bizim Eller. østanbul: Turan Yayıncılık,
1995.
…………………………. Uçurum. østanbul: Ça÷rı Yayınları, 2006.
Ergun, Metin; Türk Dünyası Efsanelerinde De÷iúme Motifi. C.2. Ankara: TDK
Yayını, 1997.
(Ergun), Sadettin Nüzhet-(U÷ur), Mehmet Ferit; Konya Vilâyeti Halkiyat ve
Harsiyatı. Sadeleútiren: Hüseyin Ayan. Konya: Konya Valili÷i øl Kültür
Müdürlü÷ü Yayını, 2002.
Ersoy, Feyzi; “Çuvaú Bilmeceleri.” Türkiyat Araútırmaları Dergisi, Prof. Dr.
Ahmet Bican Ercilasun’a Arma÷an, Bahar 2003, S.13, ss.367-379.
Eset, Niyazi; Mukayeseli ve Neúredilmemiú Maniler. Ankara: Ankara Halkevi
Dil ve Edebiyat ùubesi, 1944.
Eyübo÷lu, øsmet Zeki; “Bilmecelerin Yapısı.” østanbul: Türk Folklor
Araútırmaları. 1962, S. 159, s. 2856–2862.
Fedakâr, Selami; Özbek Destan Gelene÷i ve Rüstem Han Destanı. øzmir: Ege
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003 (Yayımlanmamıú Doktora
Tezi).
Fedakâr, Pınar Dönmez, Karakalpak Efsaneleri (ønceleme-Metinler), Ege Ünv.
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamıú Doktora Tezi, øzmir 2008.
Fehér, Géza; Bulgar Türkleri Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999.
1300
Gagauz Türkçesinin Sözlü÷ü. Rusçadan Aktaranlar: Abdülmecit Do÷ru, øsmail
Kaynak. Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yayını, 1991.
Garip, Eda; Bursa’da Yaúayan Bulgaristan Türklerinin Halk Bilgisi Ürünleri.
Uúak: Uúak Üniversitesi Uúak Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve
Edebiyatı Bölümü, 2008. (Bitirme Tezi).
Georges, Robert A.–Dundes, Alan; “Bilmecenin Yapısal Bir Tanımına Do÷ru.”
Çev. Aslı Göksel. østanbul: Folklora Do÷ru, 1974, S.37, s. 87-94.
Georgieva, øvaniçka; Bulgaristan Alevileri ve Demir Baba Tekkesi. Çev. M.
Türker Acaro÷lu. østanbul: Kaynak Yayınları, 1998.
Goldstein, Kenneth S; Sahada Folklor Derleme Metotları. Çev. Ahmet E. Uysal,
Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Folklor Araútırma Dairesi Yayınları, 1977.
Gökalp, Ziya; Türk Töresi. Hzl. Hikmet Dizdaro÷lu. Ankara: Kültür Bakanlı÷ı
Yayınları, 1976.
Gökyay, Orhan ùaik; Dedem Korkudun Kitabı. østanbul: MEB Yayını, 2000.
Görkem, øsmail; Elazı÷ Efsaneleri, ønceleme-Metinler. Elazı÷: Manas Yayınları,
2006.
…………………. Türk Edebiyatında A÷ıtlar Çukurova A÷ıtları. Ankara: Akça÷
Yayınları, 2001.
………………… “Sözlü Kültür Gelene÷i Açısından Elazı÷ Bilmeceleri.”
Ankara: Millî Folklor, 1999, S. 43, ss.13-18.
Gözaydın, Nevzat; “Anonim Halk ùiiri Üzerine” Türk Dili, Türk ùiiri Özel
Sayısı III (Halk ùiiri) S.445-450, Ankara: TDK Yayını, 1989, ss.1-104.
…………………. Çocuk ve Folklor. Türk Dili. Ankara:TDK Yayını, 1985, S.
400, ss. 326-352.
Güler, Abdulkadir, “Halk Edebiyatımızda Manzum Atasözleri”, Erciyes, 7 (74),
ùubat 1984, s.8-11.
Güler, Hüseyin Rasim; Bulgaristan Türkleri’nin Rumeli Türküleri. Prizren: Bay
Yayınları, 2004.
Güner, øbrahim; Kıtalar ve Ülkeler Co÷rafyası. Ankara: Nobel Yayın Da÷ıtım,
2005.
1301
Güney, Eflatun Cem; Folklor ve Halk Edebiyatı: Özellikleri, Sözlü Gelenekleri
ve Yazılı Örnekleri. Ankara: Milli E÷itim Basımevi, 1971.
Güngör, M. Nasıh- Ozano÷lu, øhsan; Kastamonu Bilmeceleri. øzmir: Ticaret
Basımevi, 1939.
Güngör, Harun– Argunúah, Mustafa; Gagauz Türkleri: Tarih, Dil, Folklor ve
Halk Edebiyatı. Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yayını, 2002.
Güven, Sevdiye; Bulgaristan Türkleri Bilmeceleri. øzmir: Ege Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, 1993. (Bitirme
Tezi).
Güzel, Abdurrahman–Torun, Ali; Türk Halk Edebiyatı El Kitabı. Ankara: Akça÷
Yayınları, 2003.
Hacıyeva, Maarife –Tarakçı, Celal– Köktürk, ùahin; Azerbaycan Edebiyatı
Terimleri Sözlü÷ü. Samsun 1995,
Hafız, Nimetullah; Kosova Türk Halk Edebiyatı Metinleri, Kosova Üniversitesi
Priútine Felsefe Fakültesi, Priútine 1985.
…………………... Makedonya Türk Halk Edebiyatı Metinleri, Anadolu Sanat
Yayını, østanbul 1989, s.95-176.
Halaço÷lu, Yusuf; “Bulgaristan.” østanbul: Türkiye Diyanet Vakfı øslam
Ansiklopedisi. C. VI, 1992, ss. 396-398.
Hamdi Hasan; Saray-Bosna Kütüphanelerindeki Türkçe Yazmalarda Türküler.
Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlı÷ı Yayını, 1987.
……………… Makedonya Türklerince Söylenen Bilmeceler ve Tekerlemeler.
Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Baúkanlı÷ı Yayını, 2005.
……………… Makedonya Türklerince Söylenen Mâniler. Ankara: Atatürk
Kültür Merkezi Baúkanlı÷ı Yayını, 2007.
Haúim Akif; “Arda Boylarında (A÷ıt).” Bulgaristan Türk Folkloru. II. Uluslar
arası Bulgaristan Türk Halk Kültürü Sempozyumu Bildirileri. Ankara:
Folklor Araútırmaları Kurumu Yayını, 2001, ss.221-226.
Hatibo÷lu, Vecihe; økileme. Ankara: TDK Yayını, 1971.
Huizinga, J; Homo Ludens. Oyunun Toplumsal øúlevi Üzerine bir Deneme Çev.
M. A. Kılıçbay. østanbul: Ayrıntı Yayınları, 1995.
1302
øliev, Boris; “Demir Baba Efsaneleri.” Bulgaristan Türk Folkloru. II. Uluslar
arası Bulgaristan Türk Halk Kültürü Sempozyumu Bildirileri. Ankara:
Folklor Araútırmaları Kurumu Yayını, 2001, ss.123-126.
ømirgi, Aysun; “Elazı÷’da Derlenen Bilmecelerin Yapı Biçim Yönünden
øncelenmesi ve Kümelenmesi.” Türk Halk Kültürü Araútırmaları. 2001,
ss. 131-154.
ønan, Abdülkadir; Makaleler ve øncelemeler. C. I, Ankara: TTK Yayını, 1998.
øpek, Nedim; Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göçleri. Ankara: TTK Yayını, 1999.
øsen, Mustafa–Engüllü, Suat; Türkiye Dıúındaki Türk Edebiyatları Antolojisi,
Makedonya ve Yugoslavya (Kosova) Türk Edebiyatı. Ankara: Kültür
Bakanlı÷ı Yayını, 1997, c.7.
Jaúar, Nasteva O.; “Makedonya’da Nasreddin Hoca.” Balkanlarda Türk Kültürü
Dergisi. Bursa: Yıl 2, S.3, s.8-11.
Jelavıch, Barbara; 18–19. yy. Balkan Tarihi I. østanbul: Küre Yayınları, 2006.
Kaderli, Zehra; Deliorman (Bulgaristan) Türk Sözel Kültüründe Geçiú
Törenleri. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
2004, (Yayımlanmamıú Yüksek Lisans Tezi).
Kahraman, Hatice; østanbul’da Yaúayan Bulgaristan Göçmenlerinin Halk Bilgisi
Ürünleri. Uúak: Uúak Üniversitesi Uúak Fen-Edebiyat Fakültesi Türk
Dili ve Edebiyatı Bölümü, 2008. (Bitirme Tezi)
Kakuk, Suzanne; “Textes Turc de Kazanlık II.” Budapeút: Acta Oriantalia, C. 8,
1958.
Kakuk, Zsuzsanna; “Die Türkische Mundait Von Küstandil Und
Michailovgrad.” Budapeút: Acta Linguistica Hungarica, C.11, 1961.
Kanar, Mehmet; Farsça-Türkçe Sözlük. østanbul: Deniz Kitabevi, 2000.
Kaplan, Mehmet; Cumhuriyet Devri Türk ùiiri. Ankara: Kültür Bakanlı÷ı
Yayını, 1990.
Karataú, Turan; Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Sözlü÷ü. Ankara: Akça÷
Yayınları, 3. baskı, 2007.
Kaúgarlı Mahmut. Divanü Lugat’it-Türk. Çev. Besim Atalay. Ankara: TDK
Yayını, 1992.
1303
Kaya, Do÷an; Ansiklopedik Türk Halk Edebiyatı Terimleri Sözlü÷ü. Ankara:
Akça÷ Yayınları 2007.
…………….. Anonim Halk ùiiri. Ankara: Akça÷ Yayını, 1999.
…………….. Anonim Halk ùiiri. Ankara: Akça÷ Yayını, 2. baskı, 2004.
……………... “Bulgaristan’da Yaúayan Türklerin Düzgü Niteli÷indeki
Atasözleri ve Deyimleri.” Ankara: II. Uluslararası Bulgaristan Türk
Halk Kültürü Sempozyumu Bildirileri, Folklor Araútırmaları Kurumu
Yayını, 2001, s.89-112.
Kerem ile Aslı. Red. Rıza Mollov. Sofya: Narodna Prosveta, 1956.
Koz, Sabri; “Hankendi Bilmeceleri.” østanbul: Folklora Do÷ru, 1975, S.38, s.60-
79.
………….. “Tomorza Bilmeceleri.” østanbul: Folklora Do÷ru, 1975, S.38, ss.48-
59.
Kowalski, Tadeusz; “Türkische Volksraetsel aus Nordbulgarien”, Festschrift für
George Jacob zum Siebzigten Geburstag, Leipzig,1932, s.128-145.
Köro÷lu. Red. Rıza Mollov. Sofya: Narodna Prosveta, 1957.
Kramer, Samuel Noah, Sümerler Tarihleri, Kültürleri ve Karakterleri. Çev.
Özcan Buze. østanbul: Kabalcı Yayınları, 2002.
Krohn, Julius- Krohn, Kaarle. Halk Bilimi Yöntemi. Çev. Günsel øçöz, Yayına
Hzl. Fikret Türkmen, Ankara: TDK Yayınları, 1995
Köprülü, Mehmed Fuad; Türk Dili ve Edebiyatı Hakkında Araútırmaları.
østanbul: Kanaat Kitabevi, 1934.
…………………………. Türk Saz ùairleri. Ankara: Millî Kültür Yayını, 1962.
…………………………. Türk Edebiyatında ølk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet
øúleri Baúkanlı÷ı Yayını, 4. baskı, 1981.
………………………… Türk Edebiyatı Tarihi. østanbul: Ötüken Yayınları,
1981.
Kudret, Cevdet; Örneklerle Edebiyat Bilgileri I. østanbul: ønkılâp Kitabevi, 1981.
Kunos, Ignacz; Türk Halk Türküleri. Yay. Hzl. Ali Osman Öztürk. Ankara:
Türkiye øú Bankası Kültür Yayınları, 1998.
1304
……………….. Türk Halk Edebiyatı. Hzl. Tuncer Gülensoy. Ankara: Bizim
Gençlik Yayınları. 1994.
Kutadgu Bilig III-øndeks. Hzl. Reúit Rahmeti Arat. østanbul: Türk Kültürünü
Araútırma Enstitüsü Yayını, 1979.
Kuyucuklu, Nazif; “Bulgaristan.” østanbul: Türkiye Diyanet Vakfı øslam
Ansiklopedisi. C. VI, 1992, s. 394-396.
Levend, Agâh Sırrı; “Türk Edebiyatında Manzum Atasözleri ve Deyimler.” Türk
Dili Araútırmaları Yıllı÷ı-Belleten 1961, Ankara: TDK Yayını, ss.137-
146.
Leyla ile Mecnun. Red. Rıza Mollov. Sofya: Narodna Prosveta, 1966.
Luthi, Max; “Masalın Efsane, Menkabe, Mit, Fabl ve Fıkra Gibi Türlerden
Farkı.” Çev. Sevengül Sönmez. Halk Biliminde Kuramlar ve
Yaklaúımlar. Hzl. Gülin Ö÷üt Eker vd. Ankara: Millî Folklor Yayınları,
2003, s. 314-319.
Meçik, Hakkı; Bulgaristan Türklerinin Kültür Hayatı. yyy, yty. s.26.
Mehmedeminof, Muhittin; Zaman Zaman øçinde (Masallar). Sofya: Narodna
Prosveta, 1965.
Meydan Larousse Ansiklopedisi, C.1. østanbul: Meydan Yayınevi, 1990.
Mihaylova, Mara; Etnografski Prouçvaniya Na øztoçnite Rodopi. østoriçeski
Muzey, Kırcali, 1996. (Ɇɚɪɚ Ɇɢɯɚɣɥɨɜɚ. ȿɬɧɨɝɪɚɮɫɤɢ ɉɪɨɭɱɜɚɧɢɹ
ɧɚ ɂɡɬɨɱɧɢɬɟ Ɋɨɞɨɩɢ, ɂɫɬɨɪɢɱɟɫɤɢ Ɇɭɡɟɣ Ʉɴɪɞɠɚɥɢ 1996.)
Mollov, Rıza; “Kerem et Asiy” et ses variantes Balkaniques.” Sofya: Etudes
Balkaniques, 1965, 2-3, ss.273-294.
…………….. Oçerski po istorii staroturetskoj litereturi. M. 196,
Moskova:Lenin Kütüphanesi, 1960.
…………….. “Bulgaristan Türklerinin Halk Hikâyelerinin Bazı Özelliklerine
Dair.” I. Uluslar arası Türk Folklor Kongresi Program ve Bildiri
Özetleri Kitabı. Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yay. 1975, ss.70-71.
…………….. “Arda Türküsü Hakkında.” Rıza Mollov Hayatı ve Eserleri. Yay.
Hzl. Nimetullah Hafız. Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yayını, 1999, ss.11-
15.
1305
…………….. “Türk Halk ùiirinde Kadın.” Rıza Mollov Hayatı ve Eserleri. Hzl.
Nimetullah Hafız. Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yayını, 1999, ss.113-131.
……………. Bulgaristan Türklerinin Halk ùiiri. Sofya: Narodna Prosveta, 1958.
Mollova, Mefküre; Bilmeceler. Sofya: Narodna Prosveta, 1959.
Mollova, Mefküre Rıza; Do÷u Rodop Türk A÷ızlarının Sözlü÷ü. Ankara: TDK
Yayını, 2003.
Mollova, Mefküre-Emel Emin; “Romanya ve Bulgaristan Tatarlarından
Derlenen Bilmeceler.” Türk Kültürü, Yıl:XI-XII-XIII-XIV, 1973-1975,
s.123-130.
Mladenov, Stefan; Ein Beitrag zum türkischen Sprichwörterschatz. ZDMG,
LXVIII, 1914.
Nasreddin Hoca’nın Bulgaristan Halk Bilimine Etkisi Sempozyum Bildiri Kitabı.
Der. ve Çev. øbrahim Yalımov. Sofya: 1997.
Nastradin Hoca, yubileyna kniga posveneta na popularniya úegobiets. Haz.
Muharrem Tahsin, Yordan Popov, øsmail Çavuú. Sofya: Stırúel
Yayınevi, 1997.
Nemeth, Gyula; Vidin Türkleri (Dil-Folklor-Din). Çev. Abdurrahman Güzel.
østanbul: Türk Dünyası Araútırmaları Vakfı Yayını, 1996.
O÷uz, M. Öcal; “Kırklareli’de Derlenen Bulgaristan Türkleri’nin Masal ve
Türküleri.” Türk Folklorundan Derlemeler 1987. Ankara: Kültür ve
Turizm Bakanlı÷ı Yayını, 1987, ss.121-143.
………………. “Çocukların ‘Sayıúmaca’ Dünyası.” Ankara: Milli Folklor,
1992, S. Kıú 16, ss.24-29.
O÷uzname (Emsal-i Mehmedalî) XVI. yyda Yazılmıú Türk Atasözleri Kitabı. Hzl.
Samed Alizade. Eklerle Yayına Hzl. Ali Haydar Bayat. østanbul: Türk
Dünyası Araútırmaları Vakfı, 1992.
Ognânova, Elena; “Hitır Petır-geroy na Bılkarskata folklorna proza.” B: Ot
izvora-folklorni ctugii, 1980.
…………………. “Bulgar Halk Biliminde Kurnaz Petır ve Nasreddin Hoca.”
Nasreddin Hoca’nın Bulgaristan Halk Bilimine Etkisi Sempozyum
Bildiri Kitabı. Der. ve Çev. øbrahim Yalımov. Sofya: 1997, ss.98-113.
1306
Ong, Walter J; Sözlü ve Yazılı Kültür. østanbul: Metis Yayınları, 2003.
Osman Aziz; Canlarım Türküler Bizim Türküler. Sofya: Lakovpres, 2002.
Onay, Ahmet Talat; Türk Halk ùiirlerinin ùekil ve Nev’i. Hzl. Cemal Kurnaz.
Ankara: Akça÷ Yayını, 1996.
Oy, Aydın; Tarih Boyunca Türk Atasözleri. østanbul: øú Bankası Kültür
Yayınları, 1972.
Ögel, Bahaeddin; Türk Mitolojisi. østanbul: MEB Yayınları, 1971.
Önal, Mehmet Naci; “Dobruca Türklerinin Bilmeceleri.” Ankara:
Folklor/Edebiyat, 1997, (10), s. 83-107.
Öner, Mustafa; Tatar Mânileri. østanbul: Kum Saati Yayınları, yty.
Örnekleriyle Türkçe Sözlük. østanbul: MEB Yayını, 2000.
Öztelli, Cahit; Halk Türküleri. østanbul: Varlık Yayınevi, 4. baskı, 1959.
Özbek, Mehmet; Folklor ve Türkülerimiz. østanbul: Ötüken Yayını, 2. baskı,
1981.
Özdemir, Hasan; “Etiyolojik Türk Halk Efsaneleri.” III. Milletlerarası Türk
Folklor Kongresi Bildirileri. C. 2, Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yayınları,
1986, ss. 305-310.
Özhan, Mevlüt; “Türk Cumhuriyetlerinde Oynanan Çocuk Oyunları ve

Tekerlemelerinin Türkiye’dekilerle Karúılaútırılması”. Ankara: øpek
Yolu Uluslar arası Halk Edebiyatı Sempozyumu Bildirileri, Kültür
Bakanlı÷ı Yayını, 1993, s.443-463.
Özkan, øbrahim; “Bulgaristan Türklerinde Mâni Söyleme Gelene÷i.” IV. Uluslar

arası Türk Medeniyetlerinde Sözlü Kültür Gelene÷i Sempozyumu-
Maniler. 6-8 Kasım 2006, Fethiye. Bildiri Kitabı. Denizli: Ya-zar-Bir
Yayını, 2007, ss.237-251.
……………….. “Bulgaristan Türkleri Atasözleri ve ødeolojik Yaklaúım.” I.
Uluslar arası Türk Dünyası Kültür Kurultayı. 9-15 Nisan 2006, Çeúme-
øzmir –Bildiri Kitabı IV, Ankara: Lazer Ofset, 2007, ss. 1653-1659.
Öztürk, Ali; Türk Anonim Edebiyatı. østanbul: Bayrak Yayımcılık, 1985.
Özön, Mustafa Nihat; Ata Sözleri. østanbul: ønkılâp Kitabevi, 1956.
1307
Özünlü, Ünsal; Edebiyatta Dil Kullanımları. østanbul: Multilingual Yayınları,
2001.
Özyürek, Rasim; “Bilmecelerimiz.” Türk Halk Kültürü Araútırmaları. Ankara:

Kültür Bakanlı÷ı Yay. 1996, ss. 72-84.
Pakalın, Mehmet Zeki; Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü÷ü II.

østanbul: MEB Yayınları, 1983.
………………………. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü÷ü. C.III,
Ankara: MEB Yayını, 1983.
Paúa Efendiyev. Azerbaycan ùifahi Halg Edebiyatı. Baku: 1981.
Pekacar, Çetin; “Kumuk Türklerinin Bilmeceleri.” Ankara: Milli Folklor, 2003,
S.60, ss. 211-218.
Peremeci, Osman Nuri; Atalar Sözleri. østanbul: Edirne Halkevi Yayınları 1943.
Propp Vladimir; Masalların Yapısı ve øncelenmesi. Çev. Hüseyin Gümüú,

Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlı÷ı Yayınları, 1987.
Rehber, Arif; Türküleri øle Bulgaristan Türkleri. Ankara: Baskı Kalıpsan Ofset
Matbaacılık, 2006.
Reıchl, Karl; Türk Boylarının Destanları. Çev. Metin Ekici. Ankara: TDK
Yayını, 2002,
Rıza Mollov Hayatı ve Eserleri. Yay. Hzl. Nimetullah Hafız. Ankara: Kültür
Bakanlı÷ı Yayını, 1999.
Sakao÷lu, Saim; Gümüúhane ve Bayburt Masalları. Ankara: Akça÷ Yayınları.
2002.
……………….. Masal Araútırmaları. Ankara:Akça÷ Yayınları, 1999.
………………. Anadolu-Türk Efsanelerinde Taú Kesilme Motifi ve Bu
Efsanelerin Tıp Katalogu. Ankara: KBMøFAD Yayınları, 1980.
……………… Efsane Araútırmaları. Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları,
1992.
……………… “Bilmece Terimi Üzerine Notlar.” Ankara: Türk Kültürü
Araútırmaları, 1979-1983, Ankara:1983, 17-21/1-2, ss.226-243.
1308
………………. “Azerbaycan ve Anadolu Sahası Bilmecelerinde Görülen Yapı
Ortaklıkları Üzerine.” øpek Yolu Uluslararası Halk Edebiyatı
Sempozyumu Bildirileri 1-7 Temmuz 1993. Ankara: Kültür Bakanlı÷ı
Yayını, 1995, ss. 491-499.
……………….. “Etütler: Folklor ve Halk Edebiyatı Arasındaki Münasebetler
II.” Ankara: TFA, XIV(282), Ocak 1973, 6528-6531.
Sarıkovanlık, Halil; Medovets/Sarıkovanlık. Et Poligraf Basımevi, Razgrad
2004.
Sevinç, Hatice; Stanimaka (Asenovgrad) Yöresindeki Türklerin Adet, Gelenek ve
Göreneklerinin øncelenmesi. Uúak: Uúak Üniversitesi Uúak Fen-
Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, 2007. (Bitirme
Tezi).
Seyido÷lu, Bilge; “Masal.” Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. C.6, østanbul:
Dergah Yayınları, 1985, s.148-155.
………………… Erzurum Efsaneleri. østanbul: Erzurum Kitaplı÷ı, 1997.
………………... “Efsaneler.” Türk Dünyası Edebiyat Tarihi. C.2, Ankara:

Atatürk Kültür Merkezi Baúkanlı÷ı Yayınları, 2002, ss.1-116.
Sokolov, M. Yuri; “Bilmeceler.” Çev. U÷ur Sarı. østanbul: Folklora Do÷ru,

1975, S.38, ss. 13-16.
Soykut, ø. Hilmi; Türk Atalar Sözü Hazinesi. østanbul: Ülker Yayınları, 1974.
Suits, B; Çekirge-Oyun, Yaúam ve Ütopya. Çev. S. Sertabibo÷lu. østanbul:
Ayrıntı Yayını, 1995.
Süleymanova, Hayriye– Boev, Emil; Rodop Manileri. Sofya: Narodna Prosveta,
1965.
Staynova, Mihaila; “Les personages de Hitar Petar (Pierre le Finoud) et de
Nasreddin Hodja dans la Literature populaire Bulgare.” In:Etudes
Balkaniques, 4-1966, ABS, Sofia, 1966, p. 199-212.
ùaul, Mahir; “Dünyada Bilmece Araútırmaları.” østanbul: Folklora Do÷ru, 1974,
S. 37, s. 80.
ùemseddin Sami. Kamus–ıTürkî. østanbul: Ça÷rı Yayınları, 1987.
1309
ùimúek, Esma; Arzu ile Kamber Hikâyesi Üzerinde Mukayeseli Bir Araútırma.
Elazı÷: Fırat Üniversitesi, 1987. (Yayımlanmamıú yüksek lisans tezi)
…………….. “Bilmeceler.” Türk Dünyası Edebiyat Tarihi. C.3, Ankara:
Atatürk Kültür Merkezi Baúkanlı÷ı Yay., 2003, ss.223-250.
Tacemen, Ahmet. Halk Edebiyatı Verileri Zemininde Türk Kimli÷i II. Ni÷de:
Ni÷de Üniversitesi Yayını. 1998.
…………………. Bulgaristan Türkleri Yılbaúı Bayramları ve Manileri. Adana:
Türk Oca÷ı Adana ùubesi Yayını, 1991.
Tahsinof, Muharrem; Çarıklı Filozof (Ahmet Gerenli ùakaları). Sofya: Narodna
Prosveta, 1969.
Tan, Nail; Folklorumuzda Ölçülü Sözler. østanbul: Halk Kültürü Yayınları, 1986.
………… Çocuklarımıza Folklor Hazinesinden Seçmeler. Ankara: Kültür
Bakanlı÷ı Yayınları, 1993.
Tatarlı, øbrahim; “Bilge Nasreddin Hoca ve Fıkraları.” Nasreddin Hoca’nın
Bulgaristan Halk Bilimine Etkisi Sempozyum Bildiri Kitabı. Der. ve
Çev. øbrahim Yalımov. Sofya: 1997, ss.9-49.
Tekin, Arslan; Edebiyatımızda øsimler ve Terimler. østanbul: Ötüken Neúriyat,
1995.
Tekin, Talat; Orhon Yazıtları. østanbul: Simurg Yayınları, 1998.
Tezel, Naki; Bilmeceler ve Maniler. Ankara:Yeni Cezaevi Matbaası 1941.
…………… Türk Halk Bilmeceleri. Ankara: MEB Yayını, 1969.
Tezel, Hakkı; Razgrat ùehri-Anılar. Ankara: Sincan Matbaası, 2001.
Thompson, Stith; The Motif Index of Folk Literature (Halk Edebiyatının Motif
Dizini). Bloomington, Indiana: Indiana University Press, 1955-1958.
………………… The Types of the Folktale. Helsinki, 1964.
Tuna, O. Nedim; “Türkçenin Sayıca Eú Heceli økilemelerindeki Sıralama
Kuralları ve Tabii Bir Ünsüz Dizisi.” TDAY-Belleten, 1982-1983,
TDK Yayını, Ankara 1986, ss.163-228.
Turan, Ömer; “Geçmiúten Günümüze Bulgaristan Türkleri.” Balkan Türkleri
Balkanlar’da Türk Varlı÷ı. Der. Erhan Türbedar. Ankara: ASAM
Yayınları, 2003, ss.18-43.
1310
Türk Ansiklopedisi. C.31, “Tekerleme.” Ankara: MEB Yayını, 1982.
Türk Edebiyatı Tarihi. østanbul: Kültür ve Turizm Bakanlı÷ı Yayını, 2006. c.4.
Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi. C.1, Ankara: Atatürk Kültür
Merkezi Baúkanlı÷ı Yayınları, 2007.
Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. østanbul: Dergâh Yayınları, 1986, c.6.
Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yayını, 2005.
Türker, Mehmet; Bozgun Zamanı. østanbul: Ça÷rı Yayınları, 2006.
Türkmen, Fikret; Âúık Garip Hikâyesi (ønceleme-Metin). Ankara: Akça÷
Yayınları, 1995.
………………… Tahir øle Zühre (ønceleme-Metin). Ankara: Atatürk Kültür
………………… Nasreddin Hoca Latifelerinin ùerhi. øzmir: Akademi Kitabevi,
1999.
………………... Sahada Folklor Derleme Teknikleri. øzmir: Ege Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1992-1993.
Usanmaz, Halime. Kırcali ve Deliorman (Bulgaristan) Yöresi Türk Halk
Edebiyatı Örnekleri. øzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi,
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, 1980. (Bitirme Tezi)
Ulusoy, Embiya; Aydo÷du Köyü. østanbul: Öz ølk-El Matbaası, 1998.
Uzunçarúılı, øsmail Hakkı; Osmanlı Tarihi. C.I, Ankara: TTK Yayını, 2003.
Ülküsal, Müstecib; Dobruca’daki Kırım Türklerinde Atasözleri ve Deyimler.
Ankara: TDK Yayını, 1970.
Vasilyev, Yuriy-Kiriúçio÷lu, M. Fatih-Killi, Gülsüm; Saha (Yakut) Halk
Edebiyatı Örnekleri. Ankara: TDK Yayını, 1996.
Vasiliev, Yuriy; Türkçe-Sahaca (Yakutça) Sözlük. Ankara: TDK Yayını, 1995.
Vılçev, Veliçko; Hitır Petır i Nastradin Hoca. Sofya: Ban Yayınları, 1975.
Yakıcı, Ali; Halk ùiirinde Türkü. Ankara: Akça÷ Yayınları, 2007.
1311
Yaldızkaya, Ömer Faruk. Emirda÷ Yöresi Türkmen A÷ıtları. øzmir: Bayraklı
Matbaacılık, 1992.
Yamaç, ùekibe, Martinov, Slaveyko. Türk Masalları (Masal ve Efsaneler).
Sofya: Narodna Prosveta, 1957.
Yançev, Mihail Mani ve Bilmeceler. Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yayını, Ankara
2002.
Yenisoy, Hayriye Süleymano÷lu; “Kriçim’de Hıdırellez Manileri.” Bursa:
Balkanlar’da Türk Kültürü Dergisi, 1993, S.7, ss.14-18.
……………………………………... Baúlangıcından Günümüze Kadar Türkiye
Dıúındaki Türk Edebiyatları Antolojisi (Nesir-Nazım), Bulgaristan Türk
Edebiyatı. C.8 Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yayını, 1997.
…………………………………. Bulgaristan Türk Çocuk Edebiyatından
Örnekler. Ankara: Kültür Bakanlı÷ı Yayını, 2002.
………………………………… Edebiyatımızda Balkan Türklerinin Göç
Kaderi, Ankara: Toplumsal Geliúim Derne÷i Yayını, 2005.
Yıldırım, Dursun; Türk Edebiyatında Bektaúi Fıkraları. Ankara: Akça÷ Yayını,
1999.
…………………. Türk Biti÷i. Ankara: Akça÷ Yayını, 1998.
Yıldız, Sevim. Bulgaristan (Kırcali) Türklerinden Derlenmiú Masallar. øzmir:
Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü,
1993. (Bitirme Tezi).
Yorgancıo÷lu, M. O÷uz; Kıbrıs Folkloru. Ma÷usa: Canbulat Basımevi, 1980.
Yund, Kerim; A÷aç, Orman Üzerine Atasözleri ve Açıklamaları. Ankara: Ulusoy
Basımevi, 1944.
www.turkkulturevi.com.tr
www.blog.porttakal.com
http://www.edirneden.biz
http://forum.arkitera.com
http://www.itusozluk.com
www.muhacir.net
1312
http://rumeliturk.net.
http://www.siirakademisi.com
http://www.sumerezgu.com
http://tdkterim.gov.tr
http://toplumvetarih.blogcu.com
http://www.ulkeler.net
http://en.wikipedia.org
http://www.worldatlas.com
KAYNAK ùAHISLAR
Kaynak ùahıs: 1
Adı ve soyadı: Hafize Müminova
Yaú: 85
Ö÷renim durumu: Okur-yazar
Göç etti÷i yer: Kırcali/ Boynuva / Adaköy
økamet etti÷i yer: Yıldırım / Bursa
Derleme tarihi: 03.07.2004
Derleme yeri: Yıldırım/Bursa
Derleme úekli: Ses kayıt cihazı
Kaynak ùahıs:2
Adı ve soyadı: Ragıp Engin
Yaú: 65
Ö÷renim durumu: Pedegoji Okulu (Emekli Ö÷retmen)
Göç etti÷i yer: Kırcali
Derleme yeri: Yıldırım/ BURSA
Derleme úekli: Ses kayıt cihazı, yazılı derleme
Kaynak ùahıs:3
Adı ve soyadı: Sevinç Mutlu
1313
Yaú: 44
Ö÷renim durumu: Sanat Okulu Terk
Kaynak ùahıs:4
Adı ve soyadı: Ali Aytaç
Yaú: 56
Ö÷renim durumu: Yüksek Okul (Emekli Ö÷retmen)
Kaynak ùahıs:5
Adı ve Soyadı: Mehmet Alev Kocamustafa
Yaú: 61
Ö÷renim durumu: Üniversite Mezunu (Emekli Ö÷retmen)
Derleme yeri: Yıldırım/ Bursa
Kaynak ùahıs:6
Adı ve soyadı: Ahmet Çalıúkan
Yaú: 53
Ö÷renim durumu: Lise terk.
økamet etti÷i yer: Kestel / Bursa
1314
Derleme yeri: Balgöç Kestel ùubesi / Bursa
Kaynak ùahıs:7
Adı ve soyadı: Ahmet Hamzao÷lu
Yaú: 61
Ö÷renim durumu: ølkö÷retim
Derleme yeri: Kestel / Bursa
Kaynak ùahıs:8
Adı ve soyadı: Recep Gölcüklü
Yaú: 66
Ö÷renim durumu: ølkö÷retim
Derleme yeri: Kestel / Bursa
Kaynak ùahıs:9
Adı ve soyadı: Nebiye Aúkın
Yaú: 68
Ö÷renim durumu: Okur–yazar.
Göç etti÷i yer: Tırgoviúte (Eski Cuma) øli, Popovo (Popköy) ølçesi, Krepça
(Kirepçe) köyü.
økamet etti÷i yer: Osmangazi / Bursa
Derleme yeri: Osmangazi / Bursa
1315
Kaynak ùahıs:10
Adı ve soyadı: Müzeyyen Türker
Yaú: 83
Ö÷renim durumu: Okuryazar.
Göç etti÷i yer: Stara Zagora (Eski Za÷ra) ili, Kazanlık (Kızanlık) ilçesi,
Aleksandrovo (Okçular) köyü.
økamet etti÷i yer: Hürriyet / Bursa
Derleme yeri: Hürriyet / Bursa
Kaynak ùahıs:11
Adı ve soyadı: Mustafa Türker
Yaú: 85
Ö÷renim durumu: Okur-yazar.
Göç etti÷i yer: Stara Zagora (Eski Za÷ra) ili, Kazanlık (Kızanlık) ilçesi,
Osetenovo (Doymuúlar) köyü.
økamet etti÷i yer: Hürriyet / Bursa
Derleme Tarihi: 06.07.2004
Derleme Yeri: Hürriyet / Bursa
Kaynak ùahıs:12
Adı ve soyadı: Ali Güler
Yaú: 53
Ö÷renim durumu: Teknik Lise
Göç etti÷i yer: Köprülü / Kırcali
Derleme yeri: Yıldırım / Bursa
Kaynak ùahıs:13
1316
Adı ve Soyadı: Meryem Kambur
Yaú: 42
Ö÷renim durumu: ølkokul
Göç etti÷i yer: Aydos/ Burgaz
økamet etti÷i yer: Taúköprü-Yalova
Derleme yeri: Taúköprü / Yalova
Derleme úekli: Yazılı derleme
Kaynak ùahıs: 14
Adı ve Soyadı: Hasan Kambur
Yaú: 45
Ö÷renim durumu: Lise
Göç etti÷i yer: Gerdeme köyü /Aydos / Burgas
økamet etti÷i yer: Taúköprü-Yalova
Kaynak ùahıs:15
Adı ve soyadı: Azize Mutlu
Yaú: 65
Ö÷renim durumu: Ortaokul mezunu
Göç etti÷i yer : Almalı köyü /Kırcali 1976 göçmeni
økamet etti÷i yer: Osmangazi/Bursa
Derleme yeri: Osmangazi/Bursa
Kaynak ùahıs:16
Adı ve soyadı: Ayúe Hacıo÷lu
Yaú: 50
Göç etti÷i yer: Eski Cuma / Yeni Mahalle Köyü
1317
økamet etti÷i yer: Osmangazi/Bursa
Kaynak ùahıs:17
Adı ve soyadı: Hüseyin Osmancıko÷lu
Yaú: 80
Ö÷enim durumu: ølkokul
Derlem tarihi: 02.08.2004
Bulgaristan’daki ikamet yeri: Asenovgrad/ Filibe
Kaynak ùahıs:18
Adı ve soyadı: Hatice Osmancıko÷lu
Yaú: 78
Ö÷enim durumu: ølkokul
Bulgaristan’daki ikamet yeri: Asenovgrad / Filibe
Kaynak ùahıs:19
Adı ve soyadı: Müzeyyen Garip
Yaú: 56
Ö÷renim durumu: Ortaokul
Göç etti÷i yer: Almalı / Ahmeto÷ulları Köyü / Kırcali (1976 göçmeni)
Kaynak ùahıs:20
Adı ve soyadı: Selime Çavuúo÷lu
1318
Yaú: 60
Derleme yeri: Osmangazi/ Bursa
Kaynak ùahıs:21
Adı ve soyadı: Müzekki Adem Ahmet
Yaú: 45
Ö÷renim durumu: Yüksek Tahsil (Kırcali Ömer Lütfi Kültür Derne÷i Genel
Sekreteri)
Derleme yeri: Kırcali
Derleme tarihi: 2004 yılı A÷ustos ayındaki çeúitli tarihlerdeki görüúmelerimiz
Kaynak ùahıs:22
Adı ve soyadı: Durdu Gül
Yaú: 61
Derleme yeri: (Gabrova) / Kırcali / Bulgaristan
Kaynak ùahıs:23
Adı ve soyadı: Nuri ùaban
Yaú: 90
Ö÷renim durumu: Okuryazar
Derleme yeri: Gabrova / Kırcali / Bulgaristan
Kaynak ùahıs:24
1319
Adı ve soyadı: Mümin øsa
Yaú: 85
Derleme yeri: Gabrova / Kırcali / Bulgaristan
Kaynak ùahıs:25
Adı ve Soyadı: Sali øbram Raúit
Yaú: 66
Ö÷renim Durumu: Okur-yazar (11. Sınıf)
Derleme yeri: Lyaskovo (Fındıkçık) / Kırcali / Bulgaristan
Derleme tarihi: 06-08-2004
Kaynak ùahıs:26
Adı ve soyadı: Seyit Ferhat Murat
Yaú: 78
Ö÷renim durumu: Okumaz-yazmaz
Derleme yeri: Broú (Tekke-menetler) / Kırcali (Dallı Ali Baba Tekkesi) /
Bulgaristan
Kaynak ùahıs:27
Adı ve soyadı: Musa Mustafa Musa
Yaú: 72
Derleme yeri: Fotinovo / Kırcali /Bulgaristan
Kaynak ùahıs:28
Adı ve soyadı: Ayten Mehmet Emin
Yaú: 44
1320
Ö÷renim durumu: Ö÷retmen Okulu Mezunu
Derleme yeri: Fotinovo / Kırcali / Bulgaristan
Derleme úekli: Ses kayıt cihazı, mektupla derleme
Kaynak ùahıs:29
Adı ve soyadı: Hüseyin Emin Emin
Yaú: 72
Ö÷renim durumu: Okuryazar (ølkokul mezunu)
Derleme yeri: Fotinovo / Kırcali / Bulgaristan
Kaynak ùahıs:30
Adı ve Soyadı: Firdevs Ferhat
Yaú: 66
Derleme yeri: Toscalı (Toz-çalı/Toz-i balâ) (Gorno-prahovo) E÷ridere / Kırcali
/ Bulgaristan
Kaynak ùahıs:31
Adı ve soyadı: Sabriye Süleyman
Yaú: 69
Derleme yeri: Toscalı (Toz-çalı/Toz-i balâ) (Gorno-prahovo) / E÷ridere /
Kırcali / Bulgaristan
Kaynak ùahıs:32
Adı ve soyadı: Halil Ali Halil
Yaú: 79
1321
Derleme yeri: Kirseli / Himmet köy / Kırcali / Bulgaristan
Kaynak ùahıs:33
Adı ve soyadı: Gürçay
Yaú: 28
Ö÷renim durumu: Teknik lise mezunu
Derleme yeri: Cebel /Kırcali
Kaynak ùahıs:34
Adı ve soyadı: Mestan Mustafa Ahmet (Mestan Adalı)
Yaú: 63
Ö÷renim durumu: Emekli Ö÷retmen
Derleme yeri: Ada köy (Ostrovets) / Kırcali/ Bulgaristan
Kaynak ùahıs:35
Adı ve soyadı: Hafize Hayrullah
Yaú: 69
Derleme yeri: Ketçalı / Raven (Yeni-Cuma) / Kırcali / Bulgaristan
Kaynak ùahıs:36
Adı ve soyadı: Ömer Osman Erendoruk
Yaú: 70
Ö÷renim durumu: Meslek Lisesi Mezunu / Emekli ølkokul ö÷retmeni
Göç etti÷i yer: Koúukavak / Kırcali
økamet etti÷i yer: østanbul
1322
Derleme yeri: Koúukavak ilçesi (Krumov-grad) / Kırcali / Bulgaristan
Kaynak ùahıs:37
Adı ve soyadı: Hatice ødriz
Yaú: 72
Derleme yeri: Asenovgrad /Filibe
Kaynak ùahıs:38
Adı ve soyadı: Hacı Kerim
Yaú: 63
Ö÷renim durumu: 7. sınıf
Derleme yeri: Dolni-Voden (Aúa÷ı-Voden) / Asenovgrad / Filibe / Bulgaristan
Kaynak ùahıs:39
Adı ve soyadı: Kalbiye Salim
Yaú: 55
Ö÷renim durumu: Lise mezunu
Derleme yeri: Asenovgrad
Kaynak ùahıs:40
Adı ve soyadı: Ahmet Koçancı
Yaú: 73
Ö÷renim durumu: Emekli ö÷retmen
Derleme yeri: Aúa÷ı Vodena / Asenovgrad/ Filibe
Kaynak ùahıs:41
1323
Adı ve soyadı: Hatice ødris
Yaú: 78
Derleme yeri: Asenovgrad /Filibe
Derleme úekli: Yazılı Derleme
Kaynak ùahıs:42
Adı ve soyadı: Sabri Ali Osman (Çilingir)
Yaú: 77
Derleme yeri: Cebel/ Kırcali
Kaynak ùahıs:43
Adı ve soyadı: Mehmet Ali
Yaú: 69
Derleme yeri: Elmalı Baba Tekkesi / Mandacı Köyü / Mestanlı
Kaynak ùahıs:44
Adı ve soyadı: øsmail Osman
Yaú: 52
Derleme yeri: Gökviran (Zvezdal) /Koúukavak / Kırcali
Kaynak ùahıs:45
Adı ve Soyadı: Hacı Hafız Mümin
Yaú: 66
1324
Derleme yeri: Gökviran (Zvezdal) /Koúukavak / Kırcali
Kaynak ùahıs:46
Adı ve Soyadı: Yüksel Selim Emin
Yaú: 41
Derleme yeri: Cebel / Kırcali
Kaynak ùahıs:47
Adı ve Soyadı: Bahri Ömer
Yaú: 50
Ö÷renim durumu: Yüksek okul mezunu
Derleme yeri: Cebel / Kırcali
Kaynak ùahıs:48
Adı ve soyadı: Sabri Con
Yaú: 64
Ö÷renim durumu: Üniversite
Derleme yeri: Tırgoviúte
Kaynak ùahıs:49
Adı ve soyadı: Ahmet Mustafa ømamo÷lu
Yaú: ?
Derleme tarihi: 1975
1325
Derleyen: Sabri Con (13.08.2004 tarihinde Tırgoviúte’de yaptı÷ımız görüúme
sırasında kaynak kiúi, daha önce derledi÷i bazı masal, türkü vb. gibi
metinleri bize fotokopi yapmamız için vermiútir.)
Kaynak ùahıs:50
Adı ve soyadı: Üzeyme øsmailova Ömerova
Yaú: ?
Derleme tarihi: 1975
Derleyen: Sabri Con (13.08.2004 tarihinde Tırgoviúte’de yaptı÷ımız görüúme
sırasında kaynak kiúi, daha önce derledi÷i bazı masal, türkü vb. gibi
metinleri bize fotokopi yapmamız için vermiútir.)
Kaynak ùahıs:51
Adı ve soyadı: Topal Osman
Yaú: 70
Ö÷renim durumu: ølkokul mezunu
økamet etti÷i yer: Aydos/ Burgaz
Derleme tarihi: 1985 (Kaynak kiúinin yakınları 2004 yılı a÷ustos ayında bu
kaseti bize vermiúlerdir.)
Derleme yeri: Yasenova köyü / Ruen/ Aydos
Derleyen: Çocukları
Kaynak ùahıs:52
Adı ve soyadı: Ümmü Güler
Yaú: 94
Göç etti÷i yer: Mestanlı (1991 göçü)
økamet etti÷i yer: Bursa
Derleme yeri: Bursa
Derleme úekli: Yazılı derleme.
1326
Kaynak ùahıs:53
Adı ve soyadı: Meliha Kahraman
Yaú: 44
Göç etti÷i yer: Sırcı köyü / Eskicuma
Derleme úekli: Yazılı Derleme
Kaynak ùahıs:54
Adı ve soyadı: Meliha Halilova
Yaú: 32
Ö÷renim durumu: Üniversite terk
Derleme yeri: Yasenova köyü / Aydos / Burgas
Derleme úekli: Mektupla derleme
Kaynak ùahıs:55
Adı ve soyadı: Vesile Öztürk
Yaú: 65
Göç etti÷i yer: Karacaali köyü / Baykocalar/ ùumnu (1950 göçmeni)
økamet etti÷i yer: Yeniúehir / Bursa
Derleme yeri: Yeniúehir /Bursa
Kaynak ùahıs:56
Adı ve soyadı: Kerim Öztürk
Yaú: 65
Göç etti÷i yer: Karacaali köyü /Baykocalar/ùumnu /1950 göçmeni
økamet etti÷i yer: Yeniúehir / Bursa
1327
Derleme yeri: Yeniúehir /Bursa
Kaynak ùahıs:57
Adı ve soyadı: Gülsüm Kambur
Yaú: 19
Ö÷renim durumu: Üniversite ö÷rencisi
Göç etti÷i yer: Yasenova köyü / Aydos / Burgas
økamet etti÷i yer: Taúköprü / Yalova
Derleme yeri: Uúak
Kaynak ùahıs:58
Adı ve Soyadı: Meryem Kaya
Yaú: 44
Göç etti÷i yer: Gerdeme köyü /Aydos/ Burgas
økamet etti÷i yer: Taúköprü/Yalova
Kaynak ùahıs:59
Adı ve soyadı: Nazile Vatansever
Yaú: 08.07.1939 (66)
Göç etti÷i yer: Krumovgrat / Bulgaristan
økamet etti÷i yer: Ovaakça / Bursa
Kaynak ùahıs:60
Adı ve soyadı: Remziye Duman
1328
Yaú: 55
Göç etti÷i yer: Tımrıú
økamet etti÷i yer: Sarıkaya Köyü / Biga / Çanakkale
Derleme yeri: Sarıkaya Köyü / Biga / Çanakkale
Kaynak ùahıs:61
Adı ve soyadı: Ayúe Uysal
Yaú: 55
Göç etti÷i yer: 1885 yılında Bulgaristan’ın Filibe úehrinin Lokovitsa köyünden
gelen Pomak köyü.
økamet etti÷i yer: Arabaalan köyü/ Biga / Çanakkale
Derleme yeri: Arabaalan köyü/ Biga / Çanakkale
Kaynak ùahıs:62
Adı ve soyadı: Ferize Dalcalı
Yaú: 64
Göç etti÷i yer: Kırcali /Almalı / Ahmeto÷ulları (1976 göçmeni)
økamet etti÷i yer: Yıldırım/ Bursa
Derleme yeri: Bursa
Kaynak ùahıs:63
Adı ve soyadı: Emine Kayrak
Yaú: 72
Göç etti÷i yer: Çirkona köyü / Eski Cuma
1329
Derleme yeri: Bursa
Kaynak ùahıs:64
Adı ve Soyadı: Fatma Kahraman
Yaú: 52
Göç etti÷i yer: Köpek köyü /ùumnu (1989 göçmeni)
økamet etti÷i yer: Esenyurt / østanbul
Derleme yeri: østanbul

Derleyen: Hatice Kahraman
Kaynak ùahıs:65
Adı ve soyadı: Fatma Kahraman
Yaú: 45
Göç etti÷i yer: Yukarı Kestene köyü / Eski Cuma (1989 göçmeni)
økamet etti÷i yer: Esenyurt / østanbul
Kaynak ùahıs:66
Adı ve soyadı: Emine Erkan
Yaú: 69
Göç etti÷i yer: Büyük Tekkeler Köyü / Eski Cuma
1330
Derleme tarihi:10.02.2006
Derleme yeri: Bursa
Kaynak ùahıs:67
Adı ve soyadı: Mustafa Öztürk
Yaú: 70
Göç etti÷i yer: Aúa÷ı Hüseyinler köyü / Eski Cuma
Derleme yeri: Bursa
Kaynak ùahıs:68
Adı ve soyadı: Ali Lafçı
Yaú: 73
Göç etti÷i yer: Yukarıki Kestene köyü / Eskicuma
økamet etti÷i yer: Esenyurt/ østanbul
Kaynak ùahıs:69
Adı ve soyadı: Gülay Erkan
Yaú: 22
Ö÷renim durumu: Üniversite ö÷rencisi
Göç etti÷i yer: Toscalı (Toz-çalı/Toz-i balâ /Gorno-prahovo) E÷ridere/Kırcali
økamet etti÷i yer: Bornava /øzmir
Derleme yeri: Uúak
1331
Kaynak ùahıs:70
Adı ve soyadı: Eda Garip
Yaú: 20
Ö÷renim durumu: Üniversite Ö÷rencisi
Derleme yeri: Uúak
Kaynak ùahıs:71
Adı ve soyadı: Hafize Çalıúkan
Yaú: 1956 do÷umlu
Göç etti÷i yer: Köprülü köyü/ Kırcali
økamet etti÷i yer: Gebze
Derleme yeri: Gebze

Kaynak ùahıs:72
Adı ve soyadı: Semra Mutlu
Yaú: 20
Göç etti÷i yer: Eskicuma
økamet etti÷i yer: Eskiúehir
Derleme yeri: Uúak
Kaynak ùahıs:73
Adı ve soyadı: Yakup Güler
1332
Yaú: 21
Göç etti÷i yer: Mestanlı-Kırcali
Derleme yeri: Uúak
Kaynak ùahıs:74
Adı ve Soyadı: ùerife
Yaú: 82
Derleme yeri: Mumcular Köyü-Razgrad
Derleme úekli: Görüntülü kayıt
Kaynak ùahıs:75
Adı ve soyadı: Ahmet Halilov
Yaú: 81
Derleme yeri: Yasenova/Aytos/Burgas
Derleyen: Gülsüm Kambur
Kaynak ùahıs:76
Adı ve soyadı: Salim ødriz
Yaú: 76
Derleyen: Hatice Sevinç
Kaynak ùahıs:77
1333
Adı ve soyadı: Durmuú Ali Osman
Yaú: 76
Kaynak ùahıs:78
Adı ve soyadı: Ayúe Toskov
Yaú: 79
Ö÷renim durumu: Okumaz- yazmaz
Kaynak ùahıs:79
Adı ve soyadı: Dur Kadın Rasimova
Yaú: 55
Kaynak ùahıs:80
Adı ve soyadı: Ayúe Mümin Ali
Yaú: 52
1334
Kaynak ùahıs:81
Adı ve soyadı: Kalbiye Mustafa
Yaú: 55
Ö÷renim durumu: Lise Mezunu
Kaynak ùahıs:82
Adı ve soyadı: Süriye Hafızov
Yaú: 64
Ö÷renim durumu: Okumaz- yazmaz
Kaynak ùahıs:83
Adı ve soyadı: Ali Hoca Sadık
Yaú: 72
Ö÷renim durumu: Üniversite mezunu
Kaynak ùahıs:84
Adı ve soyadı: Ferize Halim Mehmet
Yaú: 75
Derleme yeri: Asenovgrad-Alanova köyü
1335
Kaynak ùahıs:85
Adı ve soyadı: Nerman Hafozov
Yaú: 46
Kaynak ùahıs:86
Adı ve soyadı: Embiye Toskov
Yaú: 11
Ö÷renim durumu: 7. sınıf ö÷rencisi
Kaynak ùahıs:87
Adı ve soyadı: Aycan Muncalova
Yaú: 10
Ö÷renim durumu: 6. sınıf ö÷rencisi
Kaynak ùahıs:88
Adı ve soyadı: Meryem Kaya
Yaú: 46
Derleme yeri: Yalova
1336
Kaynak ùahıs:89
Adı ve soyadı: Tenzile Çetin
Yaú: 63
Göç etti÷i yer: Dıskotna /Aytos/ Burgas
økamet etti÷i yer: Yalova
Derleme yeri: Yalova
Kaynak ùahıs:90
Adı ve soyadı: Ercan Bahtiyar
Yaú: 21
Göç etti÷i yer: E÷ridere (Ardino)/ Kırcali.
økamet etti÷i yer: øzmir
Derleme yeri: Uúak
Kaynak ùahıs:91
Adı ve soyadı: Meryem Kambur
Yaú: 43
Göç etti÷i yer: Yasenova köyü / Aydos / Burgas
økamet etti÷i yer: Çiftlikköy/Taúköprü/ Yalova
Derleme yeri: Çiftlikköy/Taúköprü/ Yalova
1337
Kaynak ùahıs:92
Adı ve soyadı: Ümmügül Sever
Yaú: 1948 do÷umlu
Göç etti÷i yer: Nasradin/Dobruca
Kaynak ùahıs:93
Adı ve soyadı: Hanife Aksoy
Yaú: 1955 do÷umlu
Göç etti÷i yer: Kızılcıklı köyü/Dobruca
Kaynak ùahıs:94
Adı ve soyadı: Naim Kılıç
Yaú: 1937 do÷umlu
Göç etti÷i yer: Razgrat
1338
DøZøN
Âmil Çelebio÷lu · 313, 314, 315, 319, 417, 418, 419,
424, 441, 443, 449, 450, 451, 455, 459, 473, 474,
479, 500, 529, 1273
Anadolu · X, 15, 22, 23, 101, 114, 142, 179, 180,
194, 201, 212, 218, 219, 261, 288, 304, 313, 333,
A 391, 393, 463, 534, 568, 569, 592, 610, 611, 624,
1001, 1353, 1359, 1360, 1367
Andreas Tietze · 418, 420, 425, 426, 427, 428, 430,
A. Christiansen · 141 434, 441, 443, 445, 446, 447, 448, 449, 452, 460,
A. Fleming · 141 467, 469, 470, 471, 472, 473, 475, 476, 480, 481,
Abdurrahman Güzel · 46, 324, 887, 1364 482, 483, 484, 485, 486, 488, 489, 490, 491, 492,
Abdülkadir ønan · 422 493, 494, 495, 496, 497, 498, 501, 502, 503, 504,
Adakale · 185, 202 505, 506, 507, 508, 509, 510, 511, 512, 513, 514,
Adaköy · 196, 209, 211, 1373 515, 516, 517, 518, 519, 520, 521, 522, 523, 524,
Adelina Peneva · 163 525, 526, 527, 528, 529, 530, 531, 532, 533, 534,
Adem ile Havva · 107, 664 535, 536, 537, 538, 539, 540, 541, 542, 543, 544,
Adriyatik · 3 545, 546, 547, 548, 549, 550, 552, 553, 554, 555,
Agâh Sırrı Levend · 362, 363 556, 557, 559, 560, 561, 562, 563, 568, 570, 572,
Ahıska · 261 573, 574, 575, 576, 578, 580, 583, 1103, 1104,
Ahmet Cebeci · 419, 425, 433, 434, 435, 470, 471, 1105, 1106, 1107, 1108, 1109, 1110, 1111, 1112,
472, 481, 484, 486, 488, 503, 504, 505, 506, 513, 1113, 1114, 1115, 1116, 1117, 1118, 1119, 1120,
514, 515, 517, 518, 519, 521, 522, 523, 525, 526, 1121, 1122, 1123, 1124, 1125, 1126, 1127, 1128,
528, 530, 531, 532, 535, 536, 537, 542, 545, 548, 1129, 1130, 1131, 1132, 1133, 1134, 1135, 1136,
553, 554, 557, 562, 575, 1106, 1110, 1112, 1113, 1137, 1138, 1139, 1140, 1141, 1142, 1143, 1144,
1121, 1125, 1126, 1128, 1129, 1130, 1132, 1134, 1145, 1146, 1147, 1148, 1149, 1150, 1151, 1153,
1136, 1140, 1142, 1145, 1148, 1149, 1155, 1163, 1154, 1155, 1156, 1157, 1158, 1159, 1160, 1161,
1171, 1174, 1177, 1178, 1179, 1180, 1181, 1182, 1162, 1163, 1164, 1165, 1166, 1167, 1168, 1169,
1185, 1186, 1188, 1189, 1190, 1191, 1192, 1194, 1170, 1171, 1172, 1173, 1174, 1175, 1176, 1177,
1196, 1198, 1199, 1202, 1203, 1207, 1210, 1213, 1178, 1179, 1180, 1181, 1182, 1183, 1184, 1185,
1214, 1221, 1223, 1230, 1231, 1234, 1236, 1245, 1186, 1187, 1188, 1189, 1190, 1191, 1192, 1193,
1246, 1249, 1250, 1252, 1253, 1254, 1256, 1258, 1194, 1195, 1196, 1197, 1198, 1199, 1200, 1201,
1261, 1262, 1267, 1270, 1274, 1275, 1285, 1287, 1202, 1203, 1204, 1205, 1206, 1207, 1208, 1209,
1289, 1293 1210, 1211, 1212, 1213, 1214, 1215, 1216, 1217,
Ahmet Do÷an · 27 1218, 1219, 1220, 1221, 1222, 1223, 1224, 1225,
Ahmet E. Uysal · 36, 54, 1358 1226, 1227, 1228, 1230, 1231, 1232, 1233, 1234,
Ahmet Halilov · 121, 1393 1235, 1236, 1237, 1238, 1239, 1240, 1241, 1242,
Ahmet Koçancı · 34, 196, 268, 311, 1383 1243, 1244, 1245, 1246, 1247, 1248, 1249, 1250,
Ahmet Tacemen · 48, 49, 266, 275, 287 1251, 1252, 1253, 1254, 1255, 1256, 1257, 1258,
Ahmet Talat Onay · 257, 313, 314, 593, 594 1259, 1260, 1261, 1262, 1263, 1264, 1265, 1266,
Ahmet Yusuf · 194 1267, 1268, 1269, 1270, 1271, 1272, 1273, 1274,
Akçakızanlık · 16 1275, 1276, 1277, 1278, 1279, 1280, 1281, 1282,
Akdeniz · 3, 7, 1331 1283, 1284, 1285, 1286, 1287, 1288, 1289, 1290,
Alan Çayırları · 196, 209, 865 1291, 1292, 1293
Alan Dundes · 413, 414, 438, 461, 462 Ankara · 2, 4, 9, 11, 19, 22, 27, 28, 31, 36, 40, 43, 44,
Aleksandır Stamboliyski · 19 45, 47, 48, 49, 52, 53, 88, 89, 90, 91, 93, 95, 97,
Alevi-Bektaúî · 105 98, 100, 101, 105, 114, 116, 117, 124, 133, 135,
Ali Berat Alptekin · 114, 115, 117, 118, 230, 255 141, 142, 143, 144, 156, 160, 161, 162, 164, 167,
Ali Çelik · 256, 261, 269, 276, 288, 289 174, 176, 179, 180, 181, 182, 183, 184, 186, 193,
Ali Duymaz · 102, 114, 119, 141, 158, 362, 572, 597, 194, 195, 203, 205, 209, 210, 211, 214, 218, 224,
598, 599, 600, 602, 604, 609, 612, 618 255, 256, 257, 258, 261, 262, 266, 300, 301, 315,
Ali Haydar Bayat · 328, 362, 1364 316, 320, 324, 326, 329, 330, 331, 335, 338, 341,
Ali Osman Öztürk · 89, 186, 1352, 1362 342, 344, 346, 347, 360, 362, 364, 370, 373, 375,
Ali Öztürk · 424, 463 377, 380, 396, 399, 400, 403, 411, 416, 422, 423,
Ali Torun · 257, 324 424, 425, 427, 431, 433, 435, 438, 439, 453, 455,
Ali Yakıcı · 181, 184, 200, 201, 231, 247 463, 475, 478, 479, 572, 580, 584, 595, 596, 597,
Aliço · 613 602, 606, 608, 610, 611, 620, 766, 767, 842, 843,
Almanya · 6 898, 976, 994, 1088, 1103, 1104, 1106, 1332,
Alpamıú · 119 1348, 1349, 1350, 1351, 1352, 1353, 1354, 1355,
Altaylar · 43 1356, 1357, 1358, 1359, 1360, 1361, 1362, 1363,
1339
1364, 1365, 1366, 1367, 1368, 1369, 1370, 1371, Belegratçik · 267
1372 Belene · 220, 267
Antti Aarne · 51 Bengi Boz · 134, 135, 136, 144, 145, 148, 149, 157,
Archer Taylor · 413, 414, 438, 445, 456, 461 735, 736, 737, 739, 742, 743
Arda · 7, 196, 209, 210, 211, 226, 232, 242, 284, 285, Berlin Antlaúması · X, 18, 23
297, 298, 569, 589, 674, 710, 866, 867, 868, 869, Besim Atalay · 162, 180, 329, 606, 1354, 1361
870, 871, 874, 877, 878, 936, 964, 985, 986, 1016, Besim Darkot · 4, 6, 8
1023, 1057, 1246, 1317, 1359, 1363 Bey Böyrek’le Akkavak Kızı · 121, 127, 133, 155,
Arif Rehber · 194, 195, 223, 842, 843, 925 156, 157, 158, 159, 734
Aristo · 332, 412, 413 Bilge Seyido÷lu · 41, 91, 98, 101, 102
Arnavut · 339, 394, 404 Bilgehan A. Gökda÷ · 2, 19, 1351, 1356
Arthur Christensen · 141, 142 Bisertsi · 208
Arzu ile Kamber · 122, 126, 128, 140, 146, 147, 149, Bizans · 12, 13, 14, 15
677, 754, 755, 1368 Bjala · 7
Asenovgrad · 267, 268, 436, 577, 1367, 1378, 1383, Bolyar Asen · 14
1384, 1394, 1395, 1396, 1397 Bolyar Petar · 14
Âúık Garip · 116, 119, 120, 122, 123, 124, 126, 128, Boris Han · 13
138, 139, 144, 145, 146, 147, 150, 154, 155, 751, Boris øliev · 105
1350, 1370 Bosna · 16, 203, 894, 1359
Atatürk Kültür Merkezi Baúkanlı÷ı · VIII Budapeút · 47, 263, 264, 274, 275, 336, 1080, 1361
Avar · 8 Budin · 202
Axel Olrik · 51 Bulgar · XI, 1, 4, 9, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19,
Aydın Oy · 352, 356, 362, 365 23, 25, 26, 27, 95, 162, 163, 166, 171, 172, 189,
Aysun ømirgi · 463 192, 219, 334, 335, 339, 340, 343, 392, 394, 395,
Ayúe Hasanova · 47 429, 430, 431, 624, 627, 681, 682, 690, 691, 699,
Ayúe Molla · 110, 702, 704, 705 708, 711, 762, 779, 780, 781, 782, 786, 793, 798,
Ayten Mehmet Emin · 34, 315, 1380 891, 913, 1005, 1047, 1066, 1324, 1351, 1357,
Aytos · 121, 1394, 1397 1365
Azak · 12, 202 Bulgaristan Prensli÷i · X, 19, 23, 625
Azak Denizi · 12 Bulgaristan Türkleri · I, II, III, IV, V, VI, X, XI, XII,
Azerbaycan · 43, 92, 117, 162, 180, 181, 261, 329, 1, 10, 18, 22, 23, 24, 25, 27, 29, 30, 31, 33, 35, 36,
330, 423, 463, 600, 609, 1355, 1359, 1366, 1367 37, 38, 39, 44, 49, 54, 55, 67, 69, 79, 80, 82, 83,
Azrail · 84, 112, 663, 667, 845, 942, 966, 1319, 1320, 84, 85, 86, 87, 92, 93, 94, 95, 96, 104, 106, 113,
1327, 1330 118, 119, 121, 123, 125, 126, 127, 128, 140, 141,
144, 154, 156, 157, 158, 159, 160, 162, 166, 167,
168, 169, 170, 173, 175, 176, 177, 178, 185, 187,
B 188, 192, 194, 195, 196, 197, 203, 204, 205, 206,
208, 211, 213, 218, 219, 225, 227, 230, 231, 246,
247, 250, 251, 255, 262, 264, 266, 268, 270, 272,
B. (Beytullah) ùiúmano÷lu · 336, 337
273, 274, 275, 276, 277, 280, 281, 284, 287, 289,
B. Suits · 607
290, 297, 301, 303, 305, 306, 307, 308, 310, 315,
Ba÷dat · 173, 202, 215, 385, 393, 771, 772, 893,
316, 318, 319, 322, 324, 325, 328, 330, 333, 334,
1039, 1081, 1086, 1199, 1330
335, 336, 338, 339, 341, 342, 343, 344, 351, 352,
Bahaeddin Ögel · 90
355, 357, 358, 361, 364, 365, 368, 369, 370, 371,
Bahri Ömer · XIII, 31, 34, 392, 402, 1385
372, 373, 379, 382, 384, 385, 390, 391, 392, 394,
Balkan Da÷ları · 4, 6
395, 396, 397, 399, 401, 403, 404, 405, 423, 424,
Balkan Göçmenleri Kültür ve Dayanıúma Derne÷i ·
427, 430, 432, 433, 434, 436, 448, 456, 457, 458,
VIII
459, 460, 461, 464, 465, 468, 480, 485, 486, 487,
Balkan Savaúları · X, 9, 18, 19, 23, 213
494, 499, 502, 508, 529, 530, 534, 547, 551, 552,
Balkan Türkleri · VIII, 22, 39, 79, 125, 301, 976,
557, 561, 562, 563, 564, 565, 566, 567, 568, 569,
1370
571, 572, 576, 578, 582, 583, 584, 591, 592, 597,
Balkan Türkleri Göçmen ve Mülteci Dernekleri
600, 604, 605, 609, 610, 611, 612, 613, 616, 617,
Federasyonu · VIII
618, 619, 620, 621, 623, 625, 626, 628, 629, 630,
Balkan Yarımadası · 3, 6
842, 962, 964, 1060, 1065, 1103, 1104, 1348,
Balkanlar · XI, 2, 4, 6, 9, 18, 22, 271, 819, 1351,
1356, 1358, 1359, 1364, 1366, 1367, 1369, 1370
1356, 1370, 1371
Burgas · 35, 121, 436, 785, 1377, 1387, 1388, 1394,
Banya Luka · 202
1397, 1398
Barbara Jelavıch · 9
Burgaz · 1, 8, 1376, 1386
Baúkurtlar · 43, 314
Bursa · 35, 171, 195, 268, 271, 308, 785, 819, 971,
Bayburt · 40, 1367
985, 1025, 1062, 1357, 1360, 1371, 1373, 1374,
Bedia Akarsu · 411
1375, 1376, 1377, 1378, 1387, 1388, 1389, 1390,
Bektaúî · 105, 173, 674
1391, 1392, 1393
1340
Bükreú · 18, 432 Doroteya Dobreva · 163
Dursun Yıldırım · 161, 162, 168, 169, 173, 176
C
E
C. W. Von Sydow · 51
Cad Da÷ı · 111, 665 Edirne · 15, 327, 340, 399, 696, 697, 772, 985, 1288,
Cahit Öztelli · 182, 183 1366
Cebel · XIII, 31, 392, 402, 403, 863, 1382, 1384, Eflak · 18
1385 Eflatun Cem Güney · 44, 183
Cebrail · 111, 112, 663, 664, 667, 668, 1026, 1327, Ege Üniversitesi · 36, 41, 42, 49, 141, 142, 161, 195,
1328, 1330 267, 327, 390, 435, 436, 1103, 1354, 1356, 1357,
Cem Dilçin · 183, 198, 230, 231, 256, 370, 375, 381 1359, 1370, 1371, 1372
Cemil Bey · 186 E÷ridere · 172, 210, 268, 393, 671, 678, 702, 708,
Cemil ùaban · 194, 628 771, 772, 1086, 1381, 1392, 1398
Cevdet Kudret · 179 Elazı÷ · 102, 103, 418, 463, 1355, 1358, 1360, 1368
Civan Ali · 165, 170, 172, 627, 767, 768, 769, 770, Elena Ognânova · 163, 171, 172
771 Elif ile Mahmut · 46, 121, 123, 127, 130, 717
Elmalı Baba · 105, 225, 674, 1384
Emil Boev · 44, 45, 48, 84, 85, 122, 128, 137, 192,
Ç 193, 196, 204, 207, 211, 217, 218, 226, 228, 230,
232, 234, 238, 241, 243, 245, 246, 248, 249, 250,
252, 253, 262, 265, 271, 277, 280, 281, 282, 284,
Çandarlı Ali Paúa · 16
285, 286, 287, 292, 297, 302, 303, 305, 307, 308,
Çernokoptsi · 121, 127, 131, 724
309, 311, 315, 316, 321, 569, 747, 953, 955, 956,
Çırpan · 16, 681
958, 959, 963, 964, 966, 970, 972, 973, 974, 975,
Çiftçi Partisi · 20, 24
976, 977, 978, 983, 984, 985, 987, 989, 995, 997,
Çingene · 166, 170, 382, 394, 405, 521, 747, 777,
998, 999, 1000, 1002, 1003, 1004, 1006, 1007,
1184
1008, 1010, 1011, 1012, 1014, 1015, 1018, 1019,
Çirmen · 15, 16
1020, 1021, 1022, 1023, 1026, 1030, 1032, 1033,
Çorum · 2, 19, 1351, 1356
1034, 1036, 1038, 1039, 1040, 1041, 1044, 1047,
Çuvaú Türkleri · 43, 162
1049, 1051, 1054, 1055, 1056, 1058, 1059, 1060,
1061, 1062, 1066, 1067, 1069, 1072, 1074, 1333,
1334, 1335, 1336, 1337
D Emin Balkan · XIII, 31
Emine Balkanı · 4
Damat øbrahim Paúa · 202 Emine Yunus · 47
Dede Korkut · 114, 135, 141, 156, 211, 259, 606, Erman Artun · 324, 424, 474, 477
1355 Ermeni · 394, 405
Dehri Dilçin · 361, 362 Eskicuma · 6, 166, 340
Deli Dumrul · 211 Eskiúehir · 35, 1393
Deliorman · 8, 10, 30, 49, 94, 95, 105, 163, 170, 172, Esma ùimúek · 261, 262, 424
173, 208, 209, 226, 267, 392, 393, 395, 396, 405, Evliya Çelebi · 259
406, 407, 408, 425, 433, 436, 612, 613, 628, 653,
774, 839, 899, 1081, 1082, 1083, 1084, 1085,
1086, 1087, 1088, 1089, 1091, 1092, 1094, 1096, F
1097, 1098, 1100, 1101, 1106, 1353, 1360, 1370
Demir Baba · 95, 105, 663, 1328, 1357, 1360
Faúist · 24
Demir Baba Tekkesi · 105
Fener Rum Patrikhanesi · 17
Didar Erdinç · 28
Ferid Muhiç · 258
Dil ve Tarih-Co÷rafya Fakültesi · 45, 370, 1354
Feride · 242, 245, 868, 878
Dinyeper · 13
Fikret Türkmen · XIII, 36, 49, 116, 117, 121, 122,
Dobruca Ovası · 6
133, 141, 156, 161, 171, 195, 267, 435, 436, 1362
Do÷an Aksan · 370, 373, 374, 376, 411
Filibe · 1, 6, 8, 15, 18, 22, 32, 33, 34, 173, 268, 307,
Do÷an Kaya · 43, 44, 54, 88, 181, 184, 199, 246, 256,
393, 436, 577, 843, 1024, 1049, 1063, 1378, 1383,
257, 259, 261, 262, 269, 270, 289, 313, 314, 315,
1384, 1389
316, 319, 324, 364, 459, 476, 477, 580, 595, 596,
Filiz Nurullah · 613
601, 602
Fotinovo · 34, 315, 1380, 1381
Do÷u Roma · 12
Fransa · 125
Do÷u Rumeli Vilayeti · X
Fuad Köprülü · 179, 180, 182, 257, 259, 260
Dolne Voden · 34, 577
1341
815, 816, 820, 821, 822, 823, 825, 826, 849, 852,
G 855, 871, 898, 1080, 1081, 1082, 1083, 1084,
1085, 1086, 1087, 1088, 1089, 1090, 1091, 1092,
Gabrova · 122, 405, 997, 1379 1093, 1095, 1096, 1097, 1098, 1099, 1100, 1101,
Gabrovo · 166, 170, 172, 173, 628, 773 1110, 1111, 1113, 1120, 1123, 1140, 1151, 1172,
Gagavuzlar · 22 1181, 1189, 1195, 1205, 1221, 1228, 1229, 1233,
Garip · 121, 124, 127, 130, 131, 139, 145, 146, 148, 1243, 1269, 1270, 1271, 1286, 1293
150, 151, 152, 153, 154, 155, 158, 159, 195, 268, HalimeUsanmaz · 49, 195, 653
275, 300, 343, 369, 719, 720, 721, 722, 723, 724, Hamdi Hasan · 201, 203, 258, 424, 453, 454, 455,
751, 811, 844, 854, 1357, 1378, 1392 568, 602, 610, 616, 1359
Garip ile ùahsine · 121, 127, 130, 153, 154, 155, 158, Han Simeon · 14
159, 719 Hasan Celal Güzel · 28, 1356
Gaston Paris · 413 Hasan Özdemir · 100
Genç Osman · 214, 215, 246, 893 Hasan Rodoplu · 194
George W. Boswell · 412 Hasköy · 6, 16, 668, 989
Georgi L. Permekov · 347 Haúim Akif · 211, 1359
Georgi Miúev · 164 Hatice Kahraman · 195, 207, 208, 218, 219, 220, 222,
Georgi Pırvanov · 1 268, 305, 1390, 1391, 1392, 1393, 1398, 1399
Géza Fehér · 11, 12 Hatice Sevinç · 267, 268, 1394, 1395, 1396, 1397
Göktürk Abideleri · 329 Hayriye Memova · 44, 45, 48, 84, 85, 94, 122, 128,
Gönül Ercan · 267, 274, 276, 279, 281, 285, 286, 291, 137, 747, 1333, 1334, 1335, 1336, 1337, 1351
292, 293, 294, 295, 296, 298, 300, 302, 303, 305, Hayriye Süleymano÷lu Yenisoy · 45, 48, 94, 95, 125,
306, 307, 308, 310, 963 167, 193, 204, 205, 209, 213, 215, 224, 233, 234,
Grimm · 88, 97 235, 236, 238, 239, 244, 266, 271, 308, 315, 334,
Gülin Ö÷üt Eker · 88, 89, 162, 1352, 1363 341, 431, 434, 435, 452, 466, 469, 470, 471, 472,
Gülizar · 124, 137, 150, 152, 153, 154, 814, 815 473, 481, 482, 487, 489, 490, 493, 494, 506, 509,
Gümüúhane · 40, 1367 510, 512, 514, 517, 519, 520, 521, 523, 527, 528,
Günsel øçöz · 36, 1362 531, 533, 535, 536, 537, 539, 542, 546, 549, 552,
Gürcistan · 4 553, 554, 555, 558, 561, 570, 574, 576, 578, 618,
Gyula Nemeth · 45, 46, 84, 85, 96, 186, 187, 250, 621, 819, 843, 844, 845, 858, 859, 860, 879, 880,
263, 276, 292, 422, 427, 428, 429, 433, 470, 471, 882, 883, 888, 889, 890, 891, 893, 894, 895, 900,
490, 496, 497, 498, 504, 505, 506, 509, 510, 511, 901, 902, 904, 905, 911, 912, 913, 914, 921, 922,
512, 513, 519, 522, 528, 538, 540, 541, 543, 544, 923, 924, 926, 927, 928, 929, 930, 931, 932, 944,
545, 549, 554, 556, 558, 560, 561, 573, 617, 887, 945, 946, 947, 950, 966, 968, 976, 986, 988, 991,
1106, 1114, 1116, 1117, 1125, 1132, 1135, 1137, 993, 995, 1000, 1005, 1012, 1015, 1018, 1026,
1149, 1150, 1151, 1152, 1155, 1156, 1160, 1164, 1033, 1035, 1039, 1040, 1042, 1045, 1055, 1060,
1168, 1169, 1170, 1180, 1181, 1183, 1190, 1202, 1104, 1105, 1106, 1107, 1109, 1110, 1111, 1112,
1211, 1212, 1217, 1218, 1219, 1222, 1224, 1229, 1115, 1116, 1118, 1120, 1121, 1123, 1124, 1126,
1230, 1235, 1237, 1239, 1242, 1244, 1247, 1250, 1128, 1131, 1132, 1133, 1137, 1138, 1139, 1140,
1262, 1264, 1268, 1272, 1274, 1279, 1283, 1284, 1141, 1143, 1144, 1146, 1147, 1150, 1151, 1152,
1287, 1289, 1290, 1303, 1305, 1310, 1318, 1319, 1153, 1154, 1155, 1157, 1159, 1160, 1161, 1162,
1322, 1335, 1337 1166, 1167, 1169, 1173, 1175, 1176, 1177, 1179,
1180, 1182, 1183, 1184, 1186, 1187, 1190, 1191,
1192, 1195, 1196, 1197, 1198, 1200, 1201, 1202,
H 1203, 1204, 1207, 1209, 1210, 1213, 1216, 1217,
1218, 1220, 1221, 1222, 1223, 1226, 1227, 1228,
Hacer Abla · 186 1229, 1231, 1232, 1235, 1236, 1237, 1238, 1240,
Hacı Arif · 186 1242, 1243, 1245, 1247, 1248, 1252, 1254, 1256,
Hacıo÷lupazarcık · 432 1257, 1260, 1266, 1267, 1269, 1270, 1271, 1273,
Hak ve Özgürlükler Hareketi · VIII, 21 1279, 1280, 1283, 1284, 1286, 1287, 1289, 1293,
Hakas · 92, 118, 162, 331, 423 1297, 1298, 1299, 1300, 1307, 1308, 1309, 1311,
Hakkı Tezel · 214, 216, 222, 224, 237 1316, 1334, 1335, 1342, 1343, 1347
Halep · 43, 131, 139, 144, 150, 154, 158, 159, 525, Hayriye Süleymanova · 45, 192, 193, 196, 204, 207,
562, 719, 720, 721, 722, 723, 724, 751, 1088, 211, 217, 218, 226, 228, 230, 232, 234, 238, 241,
1264 243, 245, 246, 248, 249, 250, 252, 253, 262, 264,
Halil Paúa · 202 265, 271, 277, 280, 281, 282, 284, 285, 286, 287,
Halil Sarıkovanlık · 225, 613 292, 297, 302, 303, 305, 307, 308, 309, 311, 316,
Halim Aydın · 412, 1352 321, 569, 953, 955, 956, 958, 959, 963, 964, 966,
Halime Usanmaz · 49, 121, 122, 127, 131, 133, 135, 970, 972, 973, 974, 975, 976, 977, 978, 983, 984,
195, 267, 405, 435, 493, 509, 535, 537, 539, 543, 985, 987, 989, 995, 997, 998, 999, 1000, 1002,
545, 547, 549, 653, 657, 724, 734, 741, 813, 814, 1003, 1004, 1006, 1007, 1008, 1010, 1011, 1012,
1014, 1015, 1018, 1019, 1020, 1021, 1022, 1023,
1342
1026, 1030, 1032, 1033, 1034, 1036, 1038, 1039, 1112, 1113, 1114, 1115, 1116, 1117, 1118, 1119,
1040, 1041, 1044, 1047, 1049, 1051, 1054, 1055, 1120, 1121, 1122, 1123, 1124, 1125, 1126, 1127,
1056, 1058, 1059, 1060, 1061, 1062, 1066, 1067, 1128, 1129, 1130, 1131, 1132, 1133, 1134, 1135,
1069, 1072, 1074 1136, 1137, 1138, 1139, 1140, 1141, 1142, 1143,
Hazar Denizi · 117 1144, 1145, 1146, 1147, 1148, 1149, 1150, 1151,
Helsinki · 55, 1369 1153, 1154, 1155, 1156, 1157, 1158, 1159, 1160,
Hezargrad · 16 1161, 1162, 1163, 1164, 1165, 1166, 1167, 1168,
Hıristiyan · 1, 13, 16, 108, 112, 677, 681, 687, 699, 1169, 1170, 1171, 1172, 1173, 1174, 1175, 1176,
762 1177, 1178, 1179, 1180, 1181, 1182, 1183, 1184,
Hırvatistan · 15 1185, 1186, 1187, 1188, 1189, 1190, 1191, 1192,
Hızır · 101, 102, 110, 111, 139, 144, 145, 150, 407, 1193, 1194, 1195, 1196, 1197, 1198, 1199, 1200,
673, 674, 711, 724, 752, 890, 933, 970, 1321, 1201, 1202, 1203, 1204, 1205, 1206, 1207, 1208,
1329 1209, 1210, 1211, 1212, 1213, 1214, 1215, 1216,
Hidayet Samyeli · 47 1217, 1218, 1219, 1220, 1221, 1222, 1223, 1224,
Hikmet Dizdaro÷lu · 90, 182, 197, 198, 230, 1358 1225, 1226, 1227, 1228, 1230, 1231, 1232, 1233,
Hitır Petır · 44, 162, 163, 167, 170, 171, 627, 757, 1234, 1235, 1236, 1237, 1238, 1239, 1240, 1241,
759, 760, 761, 762, 1365, 1371 1242, 1243, 1244, 1245, 1246, 1247, 1248, 1249,
Hüseyin Ayan · 415, 1357 1250, 1251, 1252, 1253, 1254, 1255, 1256, 1257,
Hüseyin Dallı · 47 1258, 1259, 1260, 1261, 1262, 1263, 1264, 1265,
Hüseyin øbrahim øbiúov · 47 1266, 1267, 1268, 1269, 1270, 1271, 1272, 1273,
Hüseyin Rasim Güler · 194, 196 1274, 1275, 1276, 1277, 1278, 1279, 1280, 1281,
Hz. Ali · 105, 109 1282, 1283, 1284, 1285, 1286, 1287, 1288, 1289,
1290, 1291, 1292, 1293
øncili Çavuú · 170, 627, 763, 764
I øsa Özkan · 163
øskar · 7
øsmail A. Çavuúev · 623, 1350
I. Murad · 15, 16, 624
øsmail Ahmedov Yusufov · 47
II. Boris · 14
øsmail Çavuú · 163, 164, 1355, 1364
II. Bulgar Krallı÷ı · XI
øsmail Görkem · 102, 103, 209
II. øvan Asen · 15
øsmail Hakkı Uzunçarúılı · 9
Irak · 118, 181, 261, 330, 362, 600, 612, 1349
øsmet Zeki Eyübo÷lu · 462
Irak Türkleri · 261, 600
øsrafil · 112, 663, 667, 1327, 1330
Irza Halilov Çobanov · 122, 133, 734
østanbul · 4, 9, 11, 14, 16, 19, 22, 23, 40, 41, 46, 87,
IV. Sultan Murat · 202
88, 90, 91, 95, 115, 123, 126, 165, 179, 183, 184,
195, 201, 219, 230, 255, 257, 258, 259, 260, 261,
262, 268, 284, 288, 309, 313, 324, 327, 328, 329,
ø 330, 332, 333, 339, 340, 341, 345, 347, 349, 350,
352, 359, 362, 364, 375, 393, 411, 412, 413, 414,
øbrahim Güner · 4, 5, 6 417, 424, 438, 460, 462, 479, 595, 596, 607, 615,
øbrahim Özkan · 302, 303, 338 616, 663, 669, 681, 682, 763, 772, 887, 890, 891,
øbrahim ùinasi · 337, 338, 339 923, 1087, 1197, 1296, 1299, 1318, 1327, 1332,
øbrahim Tatarlı · 94, 163, 164 1337, 1343, 1348, 1349, 1350, 1351, 1352, 1353,
øbrahim Yalımov · 163, 164, 171, 1364, 1365, 1369 1354, 1356, 1357, 1358, 1359, 1360, 1361, 1362,
øbrail · 18 1363, 1364, 1365, 1366, 1368, 1369, 1370, 1371,
øgnác Kúnos · 122, 185, 255 1382, 1390, 1391, 1398, 1399
øhsan Ozano÷lu · 415, 416, 419, 438 østanbul Protokolü · 23
ølhan Baba · 105, 688 øvan Aleksandr øsen · 15
ølhan Baúgöz · 416, 417, 418, 419, 420, 425, 426, øvaniçka Georgieva · 94, 95, 209, 386, 663, 665, 666,
427, 428, 430, 431, 434, 441, 443, 445, 446, 447, 668, 674, 675, 686, 690, 694, 695, 933, 935, 1092,
448, 449, 452, 455, 456, 459, 460, 463, 467, 469, 1314, 1323, 1327, 1342
470, 471, 472, 473, 475, 476, 477, 478, 479, 480, øzmir · XIV, 35, 36, 49, 50, 141, 142, 171, 181, 215,
481, 482, 483, 484, 485, 486, 488, 489, 490, 491, 267, 338, 416, 436, 653, 746, 892, 900, 1103,
492, 493, 494, 495, 496, 497, 498, 500, 501, 502, 1354, 1356, 1357, 1358, 1359, 1366, 1370, 1372,
503, 504, 505, 506, 507, 508, 509, 510, 511, 512, 1392, 1398
513, 514, 515, 516, 517, 518, 519, 520, 521, 522, øznik · 259
523, 524, 525, 526, 527, 528, 529, 530, 531, 532, øzvornik · 202
533, 534, 535, 536, 537, 538, 539, 540, 541, 542,
543, 544, 545, 546, 547, 548, 549, 550, 552, 553,
554, 555, 556, 557, 559, 560, 561, 562, 563, 568,
570, 572, 573, 574, 575, 576, 578, 580, 583, 1103,
1104, 1105, 1106, 1107, 1108, 1109, 1110, 1111,
1343
Kırım Tatarları · 261, 609, 612
J Kırklareli · 49, 195, 1364
Kızanlık · 46, 187, 263, 335, 428, 1375, 1376
J. Huizinga · 607 Koca Balkan · 4
J. Rusell Reaver · 412 Koca Yusuf · 613
Jantra · 7 Komünizm · 27, 625, 780
Johannes Bolte · 51 Konya · 91, 117, 185, 415, 670, 1274, 1328, 1348,
1357, 1367
Kosova · X, 180, 201, 314, 330, 452, 453, 898, 1359,
K 1360
Kosova Türkleri · 201
Kaarle Krohn · 36, 51 Koybal · 331
Kadriye · 194, 196, 249, 628, 800, 812, 837, 838, 839 Köl Tigin · 329
Kadriye Latifova · 194, 196, 628, 800, 812, 837, 838, Köro÷lu · 54, 115, 120, 122, 123, 124, 126, 128, 139,
839 140, 144, 145, 147, 149, 183, 191, 501, 582, 701,
Kafkasya · 117 753, 754, 1362
Kapsız Bilal · 164, 165, 170, 172, 627, 766 Köse Halil · 164, 165, 170, 172, 627, 766
Kara Duran · 210, 232 Köstendil · 47, 188, 336, 428
Karaco÷lan · 313 Kuban Nehri · 12
Karaçay-Balkarlar · 43, 181, 314, 1348 Kubrat · 12
Karaçor · 132, 133, 138, 152, 157, 158, 726, 729, Kurtdereli Mehmet · 613
730, 732, 733, 734, 747, 748, 749, 750 Kurum Han · 13
Karadeniz · 3, 4, 6, 7, 12, 166, 261, 391, 890, 1331 Küçük Balkan · 4
Karakalpak · 93, 103, 104, 181, 331, 423, 1357 Küçük Kaynarca · 17
Karakuz · 306
Kardam Han · 13
Karl Reıchl · 370 L
Kasırgalar · 166, 428
Kastamonu · 415, 416, 1358 L. Sami Akalın · 257, 258, 261, 262, 288, 596
Kaúgarlı Mahmut · 161, 162, 180, 259, 313, 329, 422, Layoú · 15
606, 1361 Lenin · 119, 974, 1363
Katolik · 15 Leskofça · 18
Kazak Türkleri · 43, 162, 261, 314 Leyla ve Mecnun · 120
Kazakistan · 118 Linda Dégh · 97
Kazan · 92, 162, 261, 331, 373, 424, 514, 516, 519, Ljubinka Raykoviç · 414, 415
588, 600, 609, 772, 1200, 1208 Lutz Röhrich · 89
Kazan Tatar · 92
Kel Vezir · 134, 135, 136, 145, 160, 737, 738, 740,
741, 743, 744, 745, 746
Kemal Çiçek · 28, 1356
M
Kenneth S. Goldstein · 36
Kerem ile Aslı · 119, 120, 121, 124, 126, 127, 129, M. Öcal O÷uz · 36, 49, 53, 97, 143, 160, 195, 228,
158, 159, 714, 1361 608, 1354, 1355
Kerkük · 181, 314, 424 M. Türker Acaro÷lu · 95, 164, 335, 341, 399, 400,
Kıbrıs · 180, 261, 330, 361, 423, 600, 610, 1329, 403, 433, 434, 435, 468, 470, 471, 472, 480, 484,
1372 507, 517, 526, 527, 530, 531, 535, 536, 537, 538,
Kırca Ali · 105 539, 540, 542, 545, 554, 556, 575, 663, 1104,
Kırcali · XIII, 10, 22, 31, 33, 34, 48, 49, 94, 122, 172, 1110, 1111, 1115, 1117, 1128, 1130, 1131, 1132,
173, 174, 190, 193, 196, 209, 210, 211, 225, 264, 1133, 1142, 1146, 1154, 1156, 1164, 1168, 1179,
266, 267, 268, 293, 307, 315, 336, 392, 402, 407, 1183, 1186, 1187, 1189, 1191, 1195, 1196, 1209,
429, 430, 436, 624, 653, 666, 669, 670, 671, 672, 1211, 1212, 1215, 1219, 1223, 1228, 1234, 1235,
689, 702, 703, 704, 705, 707, 708, 709, 710, 711, 1244, 1246, 1251, 1253, 1258, 1263, 1266, 1267,
746, 793, 795, 866, 877, 878, 940, 983, 984, 987, 1268, 1271, 1289, 1291, 1357
989, 991, 1006, 1011, 1024, 1025, 1034, 1059, M.Nasıh Güngör · 415
1062, 1068, 1071, 1296, 1363, 1370, 1372, 1373, Mahir ùaul · 438, 461
1374, 1375, 1376, 1377, 1378, 1379, 1380, 1381, Makedonya · 2, 4, 171, 180, 201, 258, 330, 424, 453,
1382, 1383, 1384, 1385, 1390, 1392, 1393, 1398 454, 455, 568, 600, 602, 610, 616, 898, 1043,
Kırcali Ömer Lütfi Kültür Derne÷i · 31, 1379 1359, 1360
Kırgız Türkleri · 43, 262 Mara Mihaylova · 94, 189, 190, 192, 196, 264, 275,
Kırgızistan · 118, 162 278, 279, 296, 297, 308, 336, 359, 393, 407, 429,
Kırım Harbi · 18 430, 471, 482, 511, 513, 516, 536, 553, 666, 667,
669, 670, 671, 672, 677, 678, 679, 696, 705, 707,
1344
708, 709, 710, 841, 874, 938, 939, 940, 941, 942, Mehmet Kaplan · 478
943, 964, 965, 966, 967, 968, 969, 972, 974, 977, Mehmet Naci Önal · 455
979, 981, 982, 983, 984, 985, 986, 987, 988, 990, Mehmet Özbek · 198
991, 993, 996, 997, 998, 999, 1001, 1002, 1003, Mehmet Zeki Pakalın · 258, 596
1004, 1006, 1007, 1010, 1011, 1012, 1014, 1016, Meriç Ovası · 5, 6, 8
1017, 1018, 1019, 1020, 1023, 1024, 1025, 1026, Mestan Mustafa Ahmet · 196, 210, 211, 1382
1032, 1034, 1035, 1040, 1041, 1049, 1050, 1052, Mestanlı · 32, 34, 225, 266, 671, 987, 1384, 1387,
1053, 1054, 1059, 1061, 1062, 1063, 1065, 1067, 1393
1068, 1069, 1070, 1071, 1080, 1081, 1082, 1083, Metin Ekici · XIII, 30, 31, 32, 36, 41, 42, 53, 68, 69,
1084, 1085, 1086, 1087, 1088, 1089, 1091, 1092, 135, 141, 142, 143, 144, 156, 160, 327, 328, 370,
1093, 1094, 1095, 1096, 1097, 1098, 1099, 1100, 390, 1367
1101, 1107, 1115, 1139, 1140, 1152, 1165, 1170, Metin Ergun · 93
1208, 1218, 1229, 1230, 1240, 1246, 1248, 1269 Mevlüt Özhan · 610
Mariya Cukanoviç · 414, 415, 452 Mihail Yançev · 266, 427, 435, 453, 465, 466, 468,
Marksist · 20 470, 471, 472, 473, 481, 482, 483, 484, 486, 487,
Max Luthi · 88, 141, 142 488, 489, 490, 491, 492, 494, 495, 496, 497, 498,
Mefküre Mollova · 125, 337, 408, 425, 426, 427, 430, 504, 505, 506, 507, 508, 509, 510, 511, 512, 513,
431, 432, 433, 434, 452, 469, 470, 471, 472, 473, 514, 515, 516, 517, 518, 519, 520, 521, 522, 523,
480, 481, 482, 483, 484, 485, 486, 488, 489, 490, 524, 525, 526, 527, 530, 531, 532, 533, 534, 535,
491, 492, 493, 494, 495, 496, 497, 498, 503, 504, 536, 537, 538, 539, 540, 541, 542, 543, 544, 545,
505, 506, 507, 508, 509, 510, 511, 512, 513, 514, 546, 547, 548, 549, 550, 553, 554, 556, 557, 558,
515, 516, 517, 518, 519, 520, 521, 522, 523, 524, 559, 560, 561, 563, 570, 573, 575, 583, 584, 1103,
525, 526, 527, 528, 530, 531, 532, 533, 534, 535, 1104, 1105, 1106, 1107, 1108, 1109, 1110, 1111,
536, 537, 538, 539, 540, 541, 542, 543, 544, 545, 1113, 1114, 1115, 1116, 1117, 1118, 1119, 1120,
546, 547, 548, 549, 550, 552, 553, 554, 555, 556, 1121, 1122, 1123, 1124, 1125, 1126, 1127, 1128,
557, 559, 560, 561, 562, 563, 570, 573, 574, 575, 1129, 1130, 1131, 1132, 1133, 1134, 1135, 1137,
576, 578, 583, 1103, 1104, 1105, 1106, 1107, 1138, 1139, 1140, 1141, 1142, 1143, 1144, 1145,
1108, 1109, 1110, 1111, 1112, 1113, 1114, 1115, 1146, 1147, 1148, 1149, 1150, 1151, 1152, 1153,
1116, 1117, 1118, 1119, 1120, 1121, 1122, 1123, 1154, 1155, 1156, 1157, 1158, 1159, 1160, 1161,
1124, 1125, 1126, 1127, 1128, 1129, 1130, 1131, 1163, 1164, 1165, 1166, 1167, 1168, 1169, 1170,
1132, 1133, 1134, 1135, 1136, 1137, 1138, 1139, 1171, 1173, 1174, 1175, 1176, 1177, 1178, 1179,
1140, 1141, 1142, 1143, 1144, 1145, 1146, 1147, 1180, 1181, 1182, 1183, 1185, 1186, 1187, 1188,
1148, 1149, 1154, 1155, 1156, 1157, 1158, 1159, 1190, 1191, 1192, 1193, 1194, 1196, 1197, 1198,
1160, 1161, 1162, 1163, 1164, 1165, 1166, 1167, 1200, 1201, 1202, 1204, 1205, 1206, 1207, 1208,
1168, 1169, 1170, 1171, 1172, 1173, 1174, 1175, 1210, 1211, 1212, 1213, 1214, 1215, 1216, 1217,
1176, 1177, 1178, 1179, 1180, 1181, 1182, 1183, 1218, 1219, 1220, 1221, 1224, 1225, 1226, 1227,
1184, 1185, 1186, 1187, 1188, 1189, 1190, 1191, 1229, 1231, 1232, 1233, 1234, 1235, 1236, 1237,
1192, 1193, 1194, 1195, 1196, 1197, 1198, 1199, 1238, 1239, 1240, 1241, 1243, 1244, 1245, 1247,
1200, 1202, 1203, 1204, 1205, 1206, 1207, 1208, 1248, 1249, 1250, 1251, 1252, 1253, 1254, 1255,
1209, 1210, 1211, 1212, 1213, 1214, 1215, 1216, 1256, 1257, 1258, 1259, 1260, 1261, 1263, 1264,
1217, 1218, 1219, 1220, 1221, 1222, 1223, 1224, 1265, 1266, 1269, 1270, 1272, 1273, 1274, 1275,
1225, 1226, 1227, 1228, 1230, 1231, 1232, 1233, 1276, 1277, 1279, 1280, 1281, 1282, 1283, 1284,
1234, 1235, 1236, 1237, 1238, 1239, 1240, 1241, 1285, 1286, 1287, 1288, 1289, 1290, 1291, 1292,
1242, 1243, 1244, 1245, 1246, 1247, 1248, 1249, 1294
1250, 1251, 1252, 1253, 1254, 1255, 1256, 1257, Mihaila Staynova · 163
1258, 1259, 1261, 1262, 1263, 1264, 1265, 1266, Mihailovgrad · 47, 188
1267, 1268, 1269, 1270, 1271, 1272, 1273, 1274, Mikail · 112, 663, 667, 1327, 1330
1275, 1276, 1277, 1278, 1279, 1280, 1281, 1282, Milino · 47
1283, 1284, 1285, 1286, 1287, 1288, 1289, 1290, Milli E÷itim Bakanlı÷ı · VIII
1291, 1292, 1293 Mircea Eliade · 89
Mefküre Rıza Mollova · 44, 181, 190, 262, 315, 331, Mojarevo · 122, 127, 135, 741
401, 406, 407, 425, 427, 432, 486, 490, 518, 526, Momçilgrad · 32
537, 541, 542, 562, 610, 1077, 1084, 1085, 1091, Moskova · 119, 385, 779, 784, 785, 952, 957, 1363
1101, 1129, 1132, 1163, 1171, 1177, 1178, 1211, Muhammed · 107, 663, 665, 668, 669, 679, 917, 935,
1267, 1278, 1282, 1302, 1307, 1316, 1317, 1332, 1320, 1323, 1324, 1325, 1328, 1330
1347 Muharrem Tahsin · 163, 164, 1355, 1364
Mehmet Aça · 117 Muharrem Tahsinof · 162, 165, 764, 765
Mehmet Ali Kılıçbay · 89, 1356 Muhittin Mehmedemin Hoca · 266, 435
Mehmet Bayrak · 174 Muhittin Mehmedeminof · 45
Mehmet Ferit · 415, 1357 Musalla Tepesi · 5
Mehmet Gerenli · 162, 163, 164, 165, 170, 172, 627, Mustafa Gültekin · XIII
764 Mustafa Nihat Özön · 345, 347
1345
Mustafa Raúid Efendi · 339 Osman Nuri Peremeci · 326, 327, 339, 340, 344, 345,
Müslüman · 1, 9, 16, 19, 20, 21, 22, 25, 218, 303, 358, 359, 396, 397, 398, 399, 403, 576
395, 624, 677, 762, 1067, 1069, 1071 Osman Paúa · 202, 213, 399, 697, 889, 890, 891,
Müstecib Ülküsal · 330 1308
Müzekki Adem Ahmet · 430, 1379 Osmanlı Devleti · XI, 8, 9, 16, 17, 18, 19, 23
Müzekki Ahmet · 32 Osmanlı ømparatorlu÷u · X, XI, 9, 22, 23, 25, 335,
624, 625, 712
Otman Baba · 105, 668
N
Nail Tan · 347, 364 Ö
Naki Tezel · 43, 416, 419, 438, 474, 479
Namık Kemal · 43 Ömer Asım Aksoy · 326, 328, 345, 346, 349, 350,
Narodna Prosveta · 44, 45, 120, 162, 191, 192, 204, 351, 353, 361, 363, 364, 382, 404
262, 265, 328, 337, 338, 339, 425, 430, 432, 747, Ömer Faruk Akün · 326, 332
764, 845, 953, 964, 1090, 1103, 1350, 1351, 1361, Ömer Osman Erendoruk · 287, 306, 309, 317, 318,
1362, 1363, 1364, 1368, 1369, 1371 322, 361, 368, 369, 405, 406, 488, 490, 528, 580,
Narodno Sobranie · 1 581, 669, 682, 691, 692, 693, 694, 705, 763, 778,
Nasreddin · 44, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 170, 779, 780, 788, 789, 876, 971, 973, 1025, 1065,
171, 172, 208, 627, 756, 757, 758, 759, 760, 761, 1077, 1078, 1079, 1080, 1081, 1082, 1083, 1084,
762, 795, 1348, 1360, 1364, 1365, 1368, 1369, 1086, 1087, 1088, 1089, 1090, 1091, 1092, 1093,
1370 1094, 1095, 1096, 1097, 1098, 1099, 1100, 1101,
Nasreddin Hoca · 44, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 1182, 1190, 1197, 1301, 1302, 1317, 1323, 1327,
170, 171, 172, 627, 756, 757, 758, 759, 760, 761, 1332, 1334, 1343, 1344, 1382
762, 795, 1348, 1360, 1364, 1365, 1369, 1370 Ömer Turan · 22, 23, 25, 26, 27, 29, 30
Nasteva O. Jaúar · 171 Özbek · 43, 92, 141, 162, 183, 184, 198, 199, 206,
Nazif Kuyucuklu · 11, 13, 15 231, 262, 331, 423, 609, 1357, 1365
Neuilly Barıú Antlaúması · 24 Özbekistan · 118
Nevzat Gözaydın · 183, 479 Özcan Buze · 332, 1362
Ni÷bolu · 16, 340 Özi · 202
Nikola økonomov · 339
Nimetullah Hafız · 48, 82, 83, 84, 85, 86, 95, 96, 119,
122, 125, 166, 167, 193, 201, 205, 210, 265, 272, P
315, 316, 320, 341, 342, 361, 433, 434, 452, 453,
481, 482, 484, 510, 538, 569, 584, 617, 767, 775,
Pakize Aytaç · 179, 181, 185
1109, 1144, 1160, 1255, 1260, 1275, 1280, 1288,
Panca · 202
1336, 1337, 1338, 1339, 1340, 1341, 1342, 1352,
Panslavist · 22
1363, 1367
Paúa Efendiyev · 329, 1366
Niú · 18, 202
Patrona Halil · 202
Niyazi Eset · 257, 258, 259
Pazvando÷lu · 202
Nuray Ekici · 11, 18, 19, 20, 21, 24, 25, 26, 27, 28,
Peçenek · 8
30, 1353
Perperik · 245
Nurettin Albayrak · 40, 181, 182, 199, 261, 314, 362,
Pertev Naili Boratav · 40, 53, 55, 90, 98, 99, 115,
363, 380, 595
116, 123, 182, 197, 198, 255, 256, 257, 260, 261,
Nuri ùaban · 122, 126, 1379
279, 283, 284, 287, 288, 327, 350, 351, 416, 417,
Nuriye øsmailova · 47
419, 441, 442, 443, 444, 455, 459, 478, 479, 596,
597, 599, 601, 608, 609, 616, 617, 620, 1296,
1337
O Petar Stoyanov · 27
Petko R. Slaveykov · 44
O. Nedim Tuna · 377 Petko S. Slaveykov · 334
O÷uz Ka÷an · 124, 125 Pınar Dönmez Fedakâr · XIII, 103, 104, 331
Omurtag · 13, 166 Pirin · 5
Orhan ùaik Gökyay · 328 Pleúi · 267
Ortodoks Hirıstiyan · 1 Plevne · 9, 212, 399, 697, 890, 891, 895
Osam · 7 Pomak · 8, 170, 174, 293, 628, 688, 777, 778, 1056,
Oscar Hackman · 51 1389
Osman Aziz · 193, 194, 195, 250, 302, 406, 407, 619, Pomak Türkleri · 8
628, 811, 914, 933, 970, 1002, 1032, 1042, 1043, Pomen Köyü · 95, 675, 1350
1057, 1061, 1071, 1080, 1089, 1321, 1365 Pravadı · 340, 403
Osman Karatay · 2, 18, 1351, 1356 Preslav · 12, 14
1346
Sergei Staniúev · 1
R Serpil (Aygün) Cengiz · 611
Sevdiye Güven · 435, 436, 471, 472, 473, 481, 482,
R. Georgieva · 120 484, 485, 486, 487, 488, 504, 507, 509, 511, 512,
R. J. Crampton · 11, 14, 17 513, 515, 516, 519, 520, 521, 522, 526, 527, 530,
Radoy Ralin · 163 533, 534, 536, 537, 539, 541, 542, 543, 547, 548,
Rasim Özyürek · 474, 475 549, 551, 552, 553, 555, 557, 561, 563, 571, 573,
Razgrad · 49, 119, 165, 166, 208, 214, 222, 224, 225, 574, 575, 576, 583, 1103, 1104, 1105, 1107, 1108,
436, 613, 767, 1325, 1332, 1353, 1367, 1393 1110, 1111, 1112, 1113, 1115, 1117, 1118, 1119,
Reúit Rahmeti Arat · 259, 359, 360, 362, 1362 1120, 1121, 1122, 1124, 1125, 1127, 1128, 1129,
Rıza Mollov · 49, 55, 94, 95, 119, 120, 121, 122, 123, 1130, 1131, 1132, 1133, 1134, 1135, 1136, 1137,
124, 125, 126, 127, 131, 133, 135, 190, 191, 192, 1138, 1139, 1140, 1142, 1144, 1146, 1147, 1148,
193, 196, 203, 204, 209, 210, 215, 220, 221, 231, 1150, 1151, 1152, 1153, 1154, 1155, 1156, 1159,
232, 234, 237, 240, 254, 264, 265, 270, 271, 281, 1160, 1161, 1165, 1168, 1172, 1173, 1174, 1175,
282, 283, 284, 285, 286, 295, 297, 309, 320, 322, 1177, 1178, 1179, 1180, 1181, 1182, 1183, 1184,
337, 430, 569, 653, 657, 724, 734, 741, 845, 846, 1185, 1186, 1187, 1188, 1189, 1191, 1192, 1196,
850, 861, 862, 884, 885, 886, 887, 900, 906, 910, 1197, 1198, 1201, 1202, 1203, 1204, 1208, 1210,
911, 917, 918, 919, 947, 949, 952, 953, 954, 955, 1213, 1214, 1216, 1220, 1225, 1226, 1230, 1231,
957, 958, 970, 971, 972, 974, 975, 977, 978, 979, 1233, 1234, 1235, 1237, 1239, 1240, 1241, 1243,
980, 981, 986, 987, 988, 989, 990, 992, 994, 1002, 1244, 1246, 1248, 1249, 1253, 1255, 1257, 1262,
1004, 1007, 1008, 1009, 1011, 1012, 1013, 1014, 1264, 1265, 1269, 1277, 1280, 1284, 1286, 1290,
1017, 1018, 1020, 1023, 1027, 1032, 1033, 1037, 1291, 1292, 1293
1040, 1043, 1047, 1048, 1049, 1052, 1053, 1054, Sevengül Sönmez · 88, 1363
1055, 1056, 1057, 1058, 1062, 1065, 1066, 1068, Sevim Yıldız · 49, 84, 85, 122, 128, 136, 137, 138,
1350, 1361, 1362, 1363, 1367 617, 746, 747, 751, 1333, 1334, 1335, 1337, 1338
Rila Da÷ı · 5, 7 Sırbistan · 2, 4
Robert A. Georges · 413, 414, 438, 461, 462 Sırp · 16, 203, 339
Robert Petsch · 437, 461 Sigismond · 17
Rodna Zaútita · 24 Silistre · 7, 16, 122, 127, 135, 741
Rodop Da÷ları · 4, 6, 8 Sinan Dede · 105, 108, 687, 688, 712
Romanya · 2, 4, 6, 432, 805, 1364 Slav · 8, 11, 12, 13, 17, 624
Romen · 232, 339, 804, 805 Slaveyko Martinov · 44
Ruhidil Adil · 47 Sofiya Biserova · 208
Rumeli · X, XI, 15, 18, 22, 79, 85, 160, 173, 194, Sofya · 1, 4, 8, 21, 22, 30, 32, 44, 45, 119, 120, 162,
218, 219, 393, 426, 433, 793, 863, 1323, 1348, 163, 164, 171, 191, 192, 193, 194, 195, 204, 262,
1358, 1360 265, 328, 335, 337, 338, 425, 432, 518, 524, 533,
Rusçuk · 1, 8, 16, 18, 33, 95, 340, 436, 675, 1350 549, 554, 618, 620, 623, 682, 747, 764, 772, 784,
830, 832, 837, 845, 857, 875, 876, 914, 915, 944,
953, 964, 973, 974, 1020, 1066, 1090, 1103, 1143,
S 1148, 1156, 1157, 1162, 1207, 1236, 1239, 1248,
1260, 1264, 1273, 1277, 1295, 1296, 1297, 1299,
Sabri Koz · 165, 479, 1348 1301, 1303, 1315, 1316, 1332, 1346, 1350, 1351,
Sabri M. Con · 34, 613 1355, 1361, 1362, 1363, 1364, 1365, 1368, 1369,
Sabriye Usta · 186 1371
Sadettin Nüzhet · 415, 419, 1357 So÷ukpınar Barajı · 189
Sagay · 331 Sö÷üt · 259, 371, 698, 837, 1324
Sagaylar · 43 Stanimaka · 267, 268, 690, 1367
Saim Sakao÷lu · 40, 41, 52, 54, 80, 91, 97, 99, 100, Stefan Çilingirov · 334, 335
101, 142, 230, 255, 422, 423, 462, 463, 499, 529, Stefan Mladenov · 334
572 Stefan Sasov · 335
Salih Baklacı · 94, 338, 339, 342, 343, 348, 358, 359, Stith Thompson · 37, 52, 55, 67, 68, 106, 142, 143,
371, 372, 373, 397, 399, 400, 401, 402, 1087, 144
1090, 1101 Stratiúimir · 15
Salih Hoca · 210 Sua÷zılar · 306
Salim Ahmedov · 122, 127, 135, 741 Sultan Selim · 202, 550, 1268
Salim Koca · 28, 1356 Suzanne Kakuk · 46, 47, 187, 188, 249, 263, 276,
Samed Alizade · 328, 1364 335, 336, 427, 428, 436, 508, 526, 539, 545, 548,
Samuel Noah Kramer · 332 550, 554, 562, 563, 610, 623, 1080, 1081, 1082,
Saraybosna · 201 1083, 1084, 1085, 1086, 1088, 1091, 1092, 1093,
Sarayevo · 202 1097, 1098, 1100, 1101, 1115, 1149, 1152, 1158,
Sarı Saltuk · 105 1160, 1167, 1172, 1174, 1177, 1180, 1187, 1207,
1347
1217, 1218, 1222, 1229, 1241, 1251, 1264, 1268, Trakya · 7, 15, 180, 330, 769
1271, 1272, 1276, 1288, 1291, 1293 Tuba Saltık Özkan · 160
Süleyman Çelebi · 17 Tuna Bulgar Devleti · XI, 11, 13, 624
Sümer Ezgü · 185 Tuna Nehri · 5, 6
Süreyya Beyzadeo÷lu · 362, 363 Tunca · 7, 526, 701, 1022, 1251
Sürmenler · 49, 267, 306, 709, 710 Tuncer Gülensoy · 255, 1362
Turan Karataú · 39, 40, 182, 203, 363, 478
Turfan · 329
ù Tuva · 93, 118, 331, 423
Türk Dil Kurumu · VIII
Türkiye · XI, XIII, 2, 4, 7, 9, 10, 11, 16, 19, 20, 24,
ùah øsmail · 122, 123, 124, 126, 128, 136, 137, 147,
25, 26, 27, 28, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 40, 43,
150, 151, 152, 153, 154, 155, 158, 746, 747
45, 46, 47, 48, 50, 79, 85, 87, 89, 90, 91, 95, 96,
ùahsine · 122, 126, 128, 130, 131, 138, 139, 148, 152,
100, 113, 117, 119, 123, 128, 143, 154, 159, 162,
154, 155, 158, 159, 719, 720, 721, 722, 723, 724,
163, 164, 166, 167, 168, 172, 174, 175, 181, 186,
751
190, 193, 194, 196, 197, 204, 209, 224, 261, 262,
ùekibe Yamaç · 44
266, 267, 271, 300, 301, 313, 315, 329, 330, 333,
ùemseddin Sami · 255, 1368
340, 341, 343, 361, 362, 390, 391, 392, 393, 396,
ùeramet Yaúar · 164, 165, 170, 172, 627, 767
399, 401, 402, 415, 419, 424, 426, 427, 429, 430,
ùevket Feyzullov · 164
431, 432, 434, 435, 436, 437, 438, 456, 502, 566,
ùıpka Geçidi · 4
580, 584, 592, 600, 610, 625, 627, 629, 630, 670,
ùiúman · 16, 17
770, 771, 779, 782, 785, 787, 788, 804, 843, 898,
ùorlar · 43
913, 957, 962, 986, 994, 1000, 1002, 1020, 1056,
ùumnu · 4, 6, 16, 22, 32, 34, 49, 307, 339, 393, 399,
1348, 1349, 1352, 1356, 1359, 1360, 1362, 1365,
400, 436, 624, 653, 788, 872, 1068, 1387, 1388,
1371
1390
Türkmen Türkleri · 44
ùumnu Pedagoji Fakültesi · 34
Türkmenistan · 118
ùükrü Elçin · 90, 91, 96, 115, 161, 206, 209, 246,
250, 256, 314, 326, 329, 330, 331, 344, 360, 362,
416, 419, 424, 438, 439, 440, 441, 452, 455, 474,
477, 478, 594, 595, 596, 599, 601 U
Ukrayna · 4
T Uluda÷ Üniversitesi · XIII
Ulviye Ahmedova · 194, 628
Ural-Kafkas · 11, 624
T. Veselovskiy · 141
Urum · 135, 136, 146, 148, 149, 150, 151, 152, 153,
Tadeusz Kowalski · 260, 427, 428, 433, 434, 436,
159, 160, 501, 696, 742, 743, 744, 746
469, 470, 472, 480, 481, 482, 497, 504, 507, 510,
Uygur · 44, 93, 118, 124, 162, 262, 315, 423
511, 515, 521, 526, 536, 537, 538, 543, 547, 552,
562, 570, 574, 1112, 1115, 1116, 1124, 1126,
1135, 1136, 1138, 1140, 1143, 1144, 1147, 1149,
1154, 1156, 1160, 1166, 1168, 1179, 1182, 1187, Ü
1191, 1194, 1196, 1199, 1201, 1204, 1206, 1210,
1211, 1212, 1214, 1216, 1218, 1221, 1222, 1227, Ünsal Özünlü · 375, 376, 377, 378
1244, 1246, 1250, 1260, 1267, 1268, 1271, 1279,
1282, 1285, 1287, 1289
Tahir ile Zühre · 120, 121, 126, 127, 131, 132, 133, V
146, 147, 153, 155, 156, 157, 158, 159, 724, 726
Tahir ile Zülha · 45, 47, 84, 122, 126, 128, 137, 138,
V. Krogman · 141
153, 155, 158, 747, 748
V. Propp · 88, 141
Tatar · 15, 92, 162, 262, 423, 433, 480, 842, 1156,
Varbitsa Geçidi · 4
1204, 1365
Varna · 1, 8, 280, 339, 340, 393, 398, 408, 793, 895,
Tataristan · 118
911
Telering Han · 13
Vecihe Hatibo÷lu · 377
Teodora Bakırcieva · 95, 1327
Veliçko Vılçev · 162, 163, 167
Tervel Han · 13
Vidin · 7, 15, 46, 96, 186, 202, 263, 393, 428, 887,
Tevrat · 375, 1330
888, 889, 1364
Tırgoviúte · 34, 121, 127, 131, 165, 724, 1375, 1385,
Vladimir Propp · 143
1386
Volga · 6, 13
Tırnova · 16, 17, 340
Voyislav Curiç · 414
TKZS · VIII, 229, 401, 566, 568, 1051
Todor Jivkov · 21, 25, 26, 28
1348
Yuriy Venelin · 17
W Yusuf Halaço÷lu · 16, 17
Yusuf Kerimof · 328, 336, 337, 338, 339, 385, 1090,
Walter Ong · 359, 375 1094, 1095, 1096, 1097, 1098, 1350
Warren S. Walker · 54 Yusuf Ziya Demirci · 258
Wiesbaden · 55, 1355 Yusuf Ziya Öksüz · 417, 418, 419, 424, 441, 443,
Wilfred Buch · 89 449, 450, 451, 455, 459, 473, 474, 479, 500, 529,
Wolfram Eberhard · 53, 55 1273
Y Z
Yahudi · 394, 395, 405, 1100 Za÷ra · 15, 1375, 1376
Yakut · 93, 181, 331, 423, 1158, 1371 Zehra Cafer · 47
Yalova · 35, 1376, 1377, 1388, 1397, 1398 Zihni ùenol · 50, 267, 436
Yanbolu · 15 Ziútovi · 18
Yasenova · 121, 1386, 1387, 1388, 1394, 1398 Ziya Gökalp · 90
Yemen · 213, 214, 263, 682, 875, 892 Zsuzsanna Kakuk · 47, 188, 189, 232, 263, 264, 274,
Yeni Za÷ra · 16 275, 276, 336, 428, 506, 509, 510, 528, 535, 557,
Yugoslavya · 125, 203, 898, 1360 1082, 1083, 1085, 1092, 1100, 1107, 1132, 1140,
Yunanistan · 2, 4, 5, 7, 95 1142, 1145, 1154, 1161, 1174, 1178, 1185, 1190,
Yuri M. Sokolov · 414 1194, 1196, 1199, 1214, 1216, 1219, 1227, 1263
1349
ÖZGEÇMøù
1967 yılında Afyonkarahisar’ın Sandıklı ilçesinde do÷dum. ølk ve orta
ö÷renimimi Sandıklı’da tamamladım. 1985 yılında Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih–
Co÷rafya Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı bölümünü kazandım. 1989 yılında mezun
oldum. Aynı yıl Ardahan ili Posof ilçesi Posof Lisesi’ne Türk Dili ve Edebiyatı
ö÷retmeni olarak atandım. Askerli÷imi 1991–1992 yılları arasında yedek subay
ö÷retmen olarak Malatya ili Pütürge ilçesi Pazarcık köyünde tamamladım. 1993 yılında
Balıkesir ili Marmara Adası Marmara Lisesi Türk Dili ve Edebiyatı ö÷retmenli÷ine
atandım. 1994–1998 yılları arasında Afyonkarahisar ili Sandıklı ilçesi Sandıklı
Lisesi’nde görev yaptım. 1998 yılında Afyon Kocatepe Üniversitesi Uúak Mühendislik
Fakültesi’nde Türk Dili okutmanı olarak göreve baúladım. Yüksek lisansımı Afyon
Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde 2001 yılında tamamladım. Aynı
yıl Uúak Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı bölümüne ö÷retim görevlisi
olarak atandım. Halen Uúak Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı
bölümünde görev yapmaktayım. Evli ve üç çocuk babasıyım.
1350
ÖZET
“Bulgaristan Türkleri Halk Edebiyatı Üzerinde Bir Araútırma” adını taúıyan
çalıúmamız; alan çalıúması, alanda elde etti÷imiz sesli ve görüntülü malzemenin
çözülüp yazıya geçirilmesi, çözümlenen malzemeden ortaya çıkan metinlerin
incelenmesi aúamalarından oluúmuútur. Çalıúmamız; “Önsöz”, “Giriú”, üç bölüm,
“Sonuç”, “Metinler”, “Bibliyografya”, “Kaynak ùahıslar” ve “Dizin”den oluúmaktadır.
Giriú bölümünün ilk baúlı÷ında Bulgaristan co÷rafyası hakkında genel bilgiler
verilmiútir. Bulgaristan Türklerinin tarihi geçmiúi üzerinde durulmuútur. Daha sonra
Bulgaristan’daki Türk varlı÷ının günümüzdeki durumu de÷erlendirilmiútir.
“Bulgaristan Türkleri Halk Edebiyatında Mensur Türler” adlı Birinci Bölüm’de
masal, efsane, halk hikâyesi ve fıkra türleri üzerinde durulmuútur. Mensur türleri
ele aldı÷ımız bu bölümde; önce tür tanımı ve türlerin Türk dünyasındaki karúılıkları
verilmiútir. Daha sonra Bulgaristan Türkleri halk edebiyatı mensur türleri üzerinde
yapılan çalıúmalar üzerinde durulmuútur. Sözlü ve yazılı kaynaklardan elde etti÷imiz
metinlerden hareketle her tür önce tanımlanıp, sınıflandırılmıú; sonra da yapı ve konu
yönünden incelenmiútir.
“Bulgaristan Türkleri Halk Edebiyatında Manzum Türler” adlı økinci Bölüm’de
ise, türkü, mâni ve ninni türleri ele alınmıútır. Mensur türlerin incelenmesinde takip
etti÷imiz yöntem bu bölümde de uygulanmıútır. Buna göre; türlerin tanımları ve Türk
dünyasındaki karúılıkları verilmiútir. Türkü, mâni ve ninni türleri üzerinde yapılan
çalıúmalar incelenmiú, türlerin eldeki metinlere göre sınıflandırılması yapılmıútır. Yapı
ve konu bakımından türler ele alınarak incelenmiútir.
“Bulgaristan Türkleri Halk Edebiyatında Serbest Türler” adlı Üçüncü Bölüm’de
atasözü, bilmece ve tekerleme türleri yer almaktadır. Birinci ve ikinci bölümde oldu÷u
gibi bu bölümde de önce türlerin tanımları ve Türk dünyasındaki karúılıkları verilmiútir.
Türler üzerinde daha önce yapılan çalıúmalar gözden geçirilmiú ve mevcut metinlerden
hareketle sınıflandırma yapılmıútır. Yapısal yönden türlerin incelemesi yapılmıú ve
konu bakımından türler de÷erlendirilmiútir..
Çalıúmamızın sonunda gerek sözlü kaynaklardan derledi÷imiz gerekse daha
önce derlenip yazıya geçirilmiú ve incelememize esas olan Bulgaristan Türkleri halk
edebiyatı türlerine ait örneklerin yer aldı÷ı “Metinler” bulunmaktadır.
1351
Bulgaristan Türkleri halk edebiyatı türlerinin incelendi÷i birinci, ikinci ve
üçüncü bölümlerde yaptı÷ımız tespitler, elde etti÷imiz bulgular “Sonuç” kısmında toplu
olarak de÷erlendirilmiútir.
Çalıúmanın sonunda, kullandı÷ımız kaynakların yazarların soyadına göre
sıralandı÷ı “Bibliyografya” yer almakta ve bunu sözlü bilgi derledi÷imiz kiúilere ait
“Kaynak ùahıslar” listesi takip etmektedir. Son kısımda ise, metinlerde geçen yer ve
úahıs adlarına ait “Dizin” yer almaktadır.
Çalıúmamız monografik bir çalıúma de÷ildir. Bu nedenle bu çalıúmada
Bulgaristan Türkleri halk edebiyatında görülen türler genel hatlarıyla ele alınmıútır.
1352
ABSTRACT
Our study titled “A Study on the Folk Literature of The Bulgarian Turks” is
consisted of field work, deciphering and writing of the oral and visual materials
obtained through field work, and studying the written texts gained after the deciphering.
The study comprises “Preface”, “Introduction”, three chapters, “Conclusion”, “Texts”,
“Bibliography”, “Resource People”, and “Index”.
In the introduction, some general knowledge on the geographical characteristics
of Bulgaria has been given after which the historical background of the Turks in
Bulgaria has been explained; and lastly the contemporary situation of the Turks in
Bulgaria has been evaluated.
In the first chapter titled “Prose in the Folk Literature of Turks in Bulgaria”,
tales, legends, folk narratives and kinds of jokes have been studied. In this chapter, first
of all, the meanings of the kinds and their counterparts in the Turkish World have been
given and the studies carried on the prose in the folklore of the Turks in Bulgaria have
been given. Through the texts obtained by oral and visual resources, each of the kinds
has been described, classified and analyzed in terms of content and form.
In the second chapter titled “Verse in the Folk Literature of the Turks in
Bulgaria”, türkü (folk songs), mâni, and lullabies have been studied. The method
applied while studying the prose has also been followed in this chapter. That is, the
meanings of the kinds and their counterparts in the Turkish World have been given and
the studies carried on the verse in the folklore of the Turks in Bulgaria have been given.
Through the texts obtained by oral and visual resources, each of the kinds has been
described, classified and analyzed in terms of content and form.
In the third chapter titled “Free Styles in the Folklore of the Turks in Bulgaria”
riddles and nursery rhymes have been studied. Just like we did in the first and second
chapter, the meanings of the kinds and their counterparts in the Turkish world have been
given. The former studied have been examined and through the present texts kinds have
been classified. Kinds have been analyzed in terms of form and have been evaluated in
terms of content.
1353
At the end of our study, “Texts”, both collected from oral resources and those
collected and written before, and samples of Folkloric works belonging to the Turks in
Bulgaria have been added.
The findings of the first, second and the third chapter, in which we have studied
the kinds in the folklore of the Turks in Bulgaria, have all evaluated in the “Conclusion”
part.
At the end of the study, “Bibliography”, in which resources have been written
according to the surnames of the authors, following this, “Resource People” have been
given; and at the very end “Index”, in which people’s and places’ names used in the
study have been written, has been given.
Our study is not a monograph. Therefore, in this study, kinds seen in the folklore
of the Turks in Bulgaria have been studied in a general format.
1354

Bulgaristan Türkleri Halk Edebiyatı Üzerine Bir Araştırma (İbrahim Özkan) PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bulgaristan Türkleri Halk Edebiyatı Üzerine Bir Araştırma (İbrahim Özkan) PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T. C.

BULGARøSTAN TÜRKLERø HALK

Danıúman: Prof. Dr. Metin EKøCø

0 100 200 300km

HARøTA 1. BULGARøSTAN’IN BALKAN YARIMADASI øÇøNDEKø COöRAFø KONUMU

HARøTA 2. BULGARøSTAN’IN DAöLARI VE AKARSULARI

HARøTA 3. BULGARøSTAN’DA TÜRKLERøN YOöUN OLARAK YAùADIöI YERLER

Çalıúmamız boyunca türlerin önce tanımları verilmiú, ardından türler üzerinde

Metin Ekici, halk bilgisi ürünlerinin tanımlanmasında ve incelenmesinde,

øúlevi açısından baktı÷ımızda masalın; e÷lendirmek, e÷itmek, ö÷üt vermek

Konu bakımından masalda konu sınırlaması yoktur. ønsan, hayvan ve di÷er

Anlatıcı, dinleyici, anlatım yeri ve zamanı açısından masallara baktı÷ımız

Yukarıdaki özellikleri göz önünde bulundurdu÷umuzda úöyle bir tanıma

Bulgaristan Türkleri efsanelerini ele aldı÷ımız bu kısımda öncelikle,

Max Luthi, masal ve efsane türlerini mukayese ederken efsanenin “çok

Efsane, anlatılanların gerçek oldu÷unu inanmamızı ister. Max Luthi’nin

Türkiye’de yapılan son dönemdeki efsane araútırmalarının önde gelen

Türkiye’deki efsane araútırmalarının önde gelen bir di÷er ismi Bilge

Türk dünyasında efsane için kullanılan terimler úunlardır; Azerbaycan

I.2.2. Bulgaristan Türkleri Efsaneleri Üzerinde Yapılan Çalıúmalar

Efsaneler, düzenli bir anlatım yapısına sahip olmasa da anlatan ve

Çalıúmamızın metinler bölümünde yer verdi÷imiz efsaneler de÷iúik

Türkiye Cumhuriyeti Kültür Bakanlı÷ı tarafından yayımlanan “Türkiye

I.2.3. Efsanelerin Sınıflandırılması ve Bulgaristan Türkleri Efsanelerinin

Yukarıda da ifade edildi÷i gibi efsane derleme çalıúmaları, 19. yüzyılda

“I. Dinî Binalarla ølgili Efsaneler.

III. Tabiat ve Kırlarla ølgili Efsaneler

Ali Duymaz’ın Bingöl ve çevresinden derlenen efsaneler hakkındaki

3. Taú kesilme efsaneleri:

Yapılan sınıflandırmaların ortak noktası, belirli bir konu hakkındaki

Karakalpak efsaneleri üzerinde çalıúma yapan Pınar Dönmez Fedakâr,

Bu çalıúmada Karakalpak efsaneleri “konuları bakımdan” úöyle tasnif

1 Mekânlarla ilgili efsaneler.

Bulgaristan Türklerinin efsanelerinde yer alan motifleri

I.3.1. Halk Hikâyesi Teriminin Tanımı ve Türk Lehçelerindeki Karúılıkları

Biz úu yerlerden gideli

Gül menekúeye karıúmıú

Biz úu yerlerden gideli

Öksüz Âúık der bu sözü

Kültür Yay., 1998, 175 s.

Dedim: Bir kerecik ne olur sevsem?

Dedim: Niçin adulara uyarsın?

Dedim: Didelerimi kana boyarsın

Dedim: Ah efendim, gel kıyma cana

Dedim: Bir busecik kerem et bana

“Gönlüm yine bir ateú-i hicrana dolaútı

Geldim geleli úu cihana gör ne hal oldum

Çamlıca aúk yuvasıdır

Diyorlar ki kül olmaz

Gel kara gözlüm ne haldeyim gör beni,

Ninem benim sandı÷ımı açmasın

Gel kara gözlüm ne haldeyim gör beni,

“Ev ardında kurt izi,

Fesle÷en ektim dallandı

Erecep, aman be Erecep Erecep, aman be Erecep

Resmine bakarken ah ederim ben

Belimi büken anam yârsız gurbettir

“Verin benim ferecemi anneci÷im giysin

Saramam elimi tutamam yılanı

Bir sarı yılan saraladı beni

Saramam elimi tutamam yılanı

Bir sarı yılan saraladı beni

Bir sarı yılan saraladı beni