HRANJENJE PODZEMNIH VODA

-Osnovni vid hranjenja izdani je infiltraciono hranjenje.

-U pustinjskim predelima često je hranjenje na račun kondenzacije
vodene pare.
-Izdani mogu da se prihranjiuju i na račun podzemnih voda drugih izdani.
-Najveći deo podzemnih voda nastaje infiltracijom atmosferskih i
površinskih voda.
Proces infiltracije sastoji se od:
prodiranja vode kroz površinu tla
prolaza kroz nadizdansku zonu i nadoknađivanje deficita vlažnosti
prolaza do nivoa podzemnih voda
Infiltracija obuhvata:
“proceđivanje” - u vidu izolovanih strujnica
normalnu infiltraciju voda iz površinskih vodnih tokova i basena i
poniranje (efluacija) – prodiranje vode kroz ponore (veće pukotine,
kaverne)
Deo voda nastalih od atmosferskih padavina koje dospevaju na površinu
zemlje ispari, deo površinski otekne, a deo odlazi na infiltraciono
hranjenje izdani u uslovima postojanja vodopropusnih stenskih masa:
P = E + Q + inf.
gde su:
P - padavine,
E - evapotranspiracija,
Q - površinski oticaj i
inf. - infiltraciono hranjenje izdani.
Na veličinu infiltracionog hranjenja utiče više faktora:
-karakter rudinskog pojasa i stenskih masa u zoni aeracije (litološki
sastav, fizička i hidrogeološka svojstva),
-temperatura i deficit vlažnosti vazduha,
-vidovi, količina i intenzitet padavina,
-reljef terena,
-prisustvo i tip vegetacionog pokrivača i
-deficit vlažnosti u zoni aeracije i dubina do nivoa podzemnih voda.
Prisustvo i karakter vegetacionog pokrivača odražava se na infiltraciono
hranjenje.
Na terenima pod vegetacijom, infiltraciono hranjenje je intenzivno, s
obzirom da ono usporava topljenje snega i umanjuje površinski oticaj.
Primera radi u zoni većih šumskih pojaseva, gde se sneg duže zadržava,
hranjenje izdanskih voda je obilnije nego na delovima terena bez šume.
Posledica toga je da se nivo izdanskih voda nalazi na višim kotama.
Osnovna karakteristika infiltracije je njena promenljivost, ne samo od
mesta do mesta, od sastava zemljišta, geoloških i geomorfoloških
karakteristika, već se na jednom istom mestu menja i u zavisnosti od
klimatskih faktora.
Intenzitet infiltracije je u početku najveći, a potom, naglo pada i tokom
vremena dostiže približno konstantnu vrednost .
Za određivanje infiltracionog hranjenja koriste se direktne i indirektne
metode.
Direktne metode se zasnivaju na merenju infiltracije infiltrometrima, na
merenju nivoa podzemnih voda u osmatračkim bunarima, merenju
izdašnosti izvora i na analizi hidrograma nekog sliva ili područja.
Indirektne metode zasnivaju se na određivanju efektivne infiltracije
pomoću jednačine vodnog bilansa.
DRENIRANJE IZDANI
Prirodno dreniranje neke izdani može biti otkriveno i skriveno.
Otkriveno dreniranje vrši se u vidu koncentrisanog (izvori) i difuznog
isticanja.
Skriveno (podzemno) dreniranje obavlja se isticanjem izdanskih voda
direktno u rečne tokove, jezera, mora i okeane, oticanjem u druge izdani
i isparavanjem sa slobodne površine podzemnih voda.
Isparavanje vode iz podzemlja:
1)iz gornjeg dela zone aeracije
2)sa slobodne površine izdanskih voda i
3)transpiracijom preko biljnih organizama.
Isparavanje sa nivoa izdanskih voda događa se u slučajevima kada je
nivo izdanskih voda na relativno malim dubinama ispod površine zemlje.
Ta dubina se naziva kritičnom i predstavlja dubinu na kojoj se
isparavanje praktično prekida. U oblastima umerenog klimata, kritična
dubina ne prelazi 150 cm, a u aridnim oblastima 400 cm.
Transpiracija predstavlja proces isparavanja preko sistema korenova
biljaka. Svo rastinje za svoj razvoj koristi vlagu koju apsorbuje iz
zemljišta sistemom korenova. Deo te vlage se rashoduje na rast samih
biljaka, a drugi deo isparava preko lišća.
Šumsko rastinje u letnjim mesecima koristi znatno veće količine vode od
poljskog, što se odražava na stanje izdanskih voda .
Intezitet sumarnog isparavanja (evapotranspiracije - E) menja se u
vremenu.
U početku, sumarno isparavanje (E) odgovara potencijalnoj
evapotranspiraciji (Eo), odnosno maksimalno mogućem isparavanju pri
datim klimatskim uslovima. Pri umanjenju vlažnog površinskog sloja
sumarno isparavanje se znatno smanjuje i dostiže neku postojanu
veličinu (Eh), pri kojoj se odvija jedino na račun izdanskih voda.
Osim prirodnim, dreniranje izdani vrši se i veštačkim putem, zahvatanjem
izdanskih voda za različite potrebe (vodosnabdevanje, odvodnjavanje i
navodnjavanje obradivih površina, odvodnjavanje ležišta mineralnih
sirovina, zahvatanjem mineralnih voda i sl).
Za zahvatanje izdanskih voda koriste se različiti tipovi vodozahvata:
kopani i bušeni bunari, okna, šahte i dr.
HIDRODINAMIČKA I HIDROHEMIJSKA ZONALNOST
HIDRODINAMIČKA ZONALNOST
Na osnovu intenziteta uslova vodozamene podzemnih voda površinskim
i vodama nastalim od atmosferskih taloga, u vertikalnom profilu izdvajaju
se tri hidrodinamičke zone
Zona intenzivne vodozamene,
Zona usporene vodozamene i
Zona veoma usporene vodozamene.
Osnovni faktori koji određuju hidrodinamičku zonalnost su:
-odnos oblasti savremenog hranjenja i dreniranja podzemnih voda,
-geološko-tektonska građa konkretnog regiona,
-poroznost, vodopropusnost i izdašnost vodonosne sredine i njena
otkrivenost na površini zemlje,
-reljef terena i dubina usecanja rečnih tokova i
-klimatske karakteristike.
Za kvantitativno vrednovanje vodozamene, koristi se koeficijent

vodozamene (Kv): gde su:Q -ukupni godišnji oticaj i Qw -

ukupna količina podzemnih voda u datoj HG strukturi.
Zona intenzivne vodozamene. Nalazi se u gornjem delu zemljine
površine i tesno je vezana za površinske vodotoke i akumulacije.
Obuhvata otkrivene vodonosne sredine na površini zemlje preko kojih
se, s jedne strane, vrši obilno prihranjivanje podzemnih voda na račun
infiltracije površinskih i voda nastalih od atmosferskih padavina, a s
druge strane dreniranje preko izvora, pištevina ili direktno u rečne
tokove, jezera, mora, okeane ili druge vodonosne sredine, odnosno
izdani.
Debljina zone intenzivne vodozamene varira u širokim granicama – I do
1000 m, a na planinskim, intenzivno karstifikovanim terenima, i više.
Koeficijent vodozamene (Kv) varira od 0.01 do 1, što znači da se
potpuna vodozamena vrši u intervalu od 1 do 100 godina, u zavisnosti od
filtracionih karakteristika vodonosne sredine.
Zona usporene vodozamene. Ova zona je dublja i obuhvata nedovoljno
otkrivene vodonosne horizonte ili komplekse. Zaleže na dubinama ispod
zone aktivnog dreniranja podzemnih voda, tj. ispod kote usecanja
lokalne hidrografske mreže. Drenirajuće dejstvo rečnih tokova, jezera i
drugih akumulacija na vodonosne horizonte i komplekse manje je
izraženo. Pravac podzemnih voda određen je položajem regionalnog
drenirajućeg bazisa.
U poređenju sa zonom intenzivne vodozamene, kretanje podzemnih
voda u ovoj zoni je vrlo sporo. Podzemne vode mogu biti znatno
mineralizovane, različitog hemijskog sastava, često praćene gasovima.
Kv varira u širokim granicama od 0.01 do 1 10-9, što znači da se
potpuna vodozamena vrši u trajanju od 100 do 100 000 000 godina.
Zona veoma usporene vodozamene. Predstavlja najdublju
hidrodinamičku zonu u kojoj vodonosni horizonti zaležu na dubinama
većim od 1000 m. Prirodne brzine kretanja podzemnih voda izuzetno su
male 0.05-0.1, ređe 0.2 m/god. Ova zona praktično nema uslove za
obnavljanje prirodnih rezervi podzemnih voda, odnosno u opštem
kružnom ciklusu voda na planeti, podzemne vode ove zone učestvuju u
trajanju geološkog vremena.
Koeficijent vodozamene (Kv) manji je od 1*10-9.
U ovoj zoni koju karakterišu visoke temperature i pritisci, podzemne vode
su visokomineralizovane (rasolne), najčešće konatne (fosilne), često s
povećanim sadržajem pojedinih elemenata ili jedinjenja u takvim
koncentracijama da se mogu koristiti kao mineralne industrijske vode.
HIDROHEMIJSKA ZONALNOST
Hidrodinamička zonalnost po pravilu je praćena hidrohemijskom
zonalnošću. Sa dubinom, se menjaju i mineralizacija i opšti hemijski
sastav.
U najplićoj, odnosno zoni intenzivne vodozamene, nalaze se
malomineralizovane vode, koje s dubinom postepeno prelaze u
mineralizovane, a na većim dubinama u visokomine-ralizovane, odnosno
rasolne vode.
U anjonskom sastavu podzemnih voda gornje zone preovlađuju
hidrokarbonati (HCO3-), koji se s dubinom smenjuju sa sulfatima (SO42-
), a u najdubljim horizontima sa hloridima (Cl-).
Promena katjonskog sastava s povećanjem dubine manje je izražena. U
gornjoj zoni preovlađuju Ca i Mg, a u najdubljim Na i Ca.
S povećanjem dubine javlja se i odgovarajuća zakonomernost i nekih
drugih komponenti hemijskog sastava, pri čemu je njihovo ponašanje
određeno fizičko-hemijskim uslovima na dubinama, a posebno oksido-
redukcionim uslovima.
Najbolje izražena hidrohemijska zonalnost kontatovana je u arteskim
basenima, platformnim oblastima i starim kristalastim štitovima.
U nekim slučajevima postoje i značajna odstupanja, tj. inverzije, u
odnosu na hidrohemijsku zonalnost: naftna i aridna područja, vulkanske
oblasti, zone LMS
KRUŽENJE VODE U PRIRODI i VODNI BILANS
U podzemnom delu hidrosfere (litosferi), svi vidovi vode se nalaze u
ravnotežnom stanju: vodena para led hemijski vezana voda fizički
vezana voda kapilarna voda slobodna (gravitaciona) voda.
Ravnoteža je povratna-ako se u jednom delu zemljine kore količina vode
smanjuje, u nekom drugom delu se proporcionalno povećava.
Podzemna hidrosfera je u vezi sa: stenama litosfere, živim svetom,
atmosferom, mantlom.
Klasična predstava o kruženju vode u prirodi opisuje se jednačinom
vodnog bilansa:P=E+Q; P -atmosferske padavine,E -isparavanje iQ -
oticaj (površinski i podzemni).
Tradicionalno shvaćen proces kruženja vode u prirodi, koji se odvija po
šemi:
padavine - oticaj (površinski i podzemni) - isparavanje,
obuhvata samo gornji deo zemljine kore, u zoni intenzivne vodozamene i
naziva se hidrološki ciklus.
Uporedo sa hidrološkim postoji i geološki ciklus kruženja vode, koji je
uslovljen učešćem vode u različitim geološkim procesima :
-sedimentaciji
- litogenezi
-metamorfizmu
-magmatizmu
HIDROLOŠKI CIKLUS
Hidrološki ciklus obuhvata proces kruženja vode u zoni intenzivne
vodozamene.
U opštoj šemi kretanja vode, možemo razlikovati nekoliko kružnih
procesa:veliki ,mali i unutrašnji.
Pri velikom ciklusu, deo vodene pare, koji se formira kao posledica
isparavanja vode sa okeana i mora, prenosi se na kopno, na koje se
“spušta” u vidu padavina, a deo ponovo otiče u mora i okeane.
Mali proces kruženja vode obuhvata deo voda koje ispare sa površine
okeana i mora i koje se, u vidu padavina, izluče direktno u mora i
okeane.
Unutrašnji proces kruženja vode obuhvata deo voda koje isparavaju
direktno sa kopna (reke, jezera, kopno, rastinje) i ponovo se vraćaju na
kopno kao atmosferski talog.
VODNI BILANS
Količinsko izražavanje kružnog kretanja vode rečnih, morskih i okeanskih
slivova, određenih regiona ili zemljine kugle u celini, naziva se vodni
bilans.
Vodne mase koje uđu kroz utvrđenu površinu, odnosno sliv ili deo sliva,
jednake su vodnim masama koje iz nje izađu, umanjene ili uvećane za
one količine vode za koje su uvećane ili umanjene postojeće vodne
mase u pomenutom prostoru.
Opšta jednačina vodnog bilansa : U - I = ± dW tj P – (E+Q) = ± dW
gde su:
U - zapremina vode koja ulazi u posmatrano područje,
I - zapremina vode koja izlazi iz posmatranog područja,
dW - promena zapremine vode tokom određenog vremena (dt )
ELEMENTI VODNOG BILANSA
Osnovni elementi vodnog bilansa su:
padavine (P)
isparavanje ili evapotranspiracija (E) i
oticajem (Q).
PADAVINE
Padavine (P) nastaju kao rezultat kondenzacije vodene pare u atmosferi.
U grupu padavina koje se formiraju u atmosferi spadaju:
kiša
sneg
susnežica
ledena kiša
krupa i grad
U grupu padavina koje se obrazuju na zemljinoj površini spadaju:
rosa
slana
inje
Merenje padavina
Merenje količine padavina koje dospeju na tlo bilo (u tečnom ili čvrstom
stanju), svodi se na merenje visine sloja padavina u mm. Ukoliko su
padavine u čvrstom stanju, prethodno se istope.
Za merenje količina padavina koristi se nekoliko vrsta instrumenata, a
najcesce KIŠOMER.
Kišomer je cilindrični sud, sa otvorom na gornjem kraju i kanticom na
donjem kraju. Postavlja se na što otvorenijem terenu, na visini 1m od
površine tla.
Pri merenju, voda iz kantice izliva se u staklenu menzuru određenih
dimenzija. Visina vodenog stuba od 1 mm odgovara količini od 1 litra
vode izlučene na 1m2 zemljine površine.
Visina snežnog pokrivača izražava se u centimetrima i meri se svakog
dana dok snežni pokrivač postoji. Merenje se vrši snegomernim lenjirom.
Na određenim lokalitetima moraju se postaviti najmanje tri snegomerna
lenjira tako da međusobno zaklapaju jednakostraničan trougao, a da je
rastojanje između njih 10 m. Čitanje visina vrši se svakog jutra na sva tri
lenjira, a usvaja se srednja veličina izmerenih visina.
Da bi se izmerena visina snega prevela u visinu vode neophodno je
prethodno odrediti gustinu snega.
Srednja visina padavina (Psr). Srednja visina padavina ima važnu ulogu
pri izradi vodnog bilansa za određeni period. Padavine su promenljive iz
godine u godinu, tako da se prosek menja u zavisnosti od broja godina iz
kojih se formira. Promenljivost ukupnih godišnjih padavina je različita.
Veća je u suvljim, aridnim, predelima, kao i unutrašnjosti kontinenata,
nego u vlažnijim i primorskim krajevima.
Najjednostavniji način određivanja srednje vrednosti padavina na osnovu
merenja sa svih kišomernih stanica u određenom području zasniva se na
aritmetičkoj sredini: gde su:
Psr - srednja visina padavina (mm),
n - broj kišomernih stanica
Pi - visina padavine na i-toj stanici (mm)
ISPARAVANJE (EVAPOTRASPIRACIJA)
Isparavanje vode (E) je prelaz vode iz tečnog ili čvrstog u gasovito
stanje, odnosno u vodenu paru.
Proces isparavanja neprekidno traje pri bilo kojoj temperaturi. To je
univerzalna pojava koja se dešava na svakom mestu gde je atmosfera
nezasićena vodenom parom. Sva vlaga od koje nastaju atmosferske
padavine potiče od isparavanja.
Na veličinu isparavanja utiče više činilaca od kojih su najvažniji:
temperatura vazduha,temperatura površine sa koje voda isparava,
relativna vlažnost iznad površine,atmosferski pritisak,jačina vetra,
insolacija,visina padavina i hemijske osobine vode.
Pod veličinom isparavanja podrazumeva se količina isparene vode sa
jedinice površine (tla ili vodenog basena) u određenom vremenu.
Izražava se preko visine vodenog sloja (mm).
Razlikuju se: stvarno isparavanje i moguće(potencijalno) isparavanje.
Stvarno isparavanje predstavlja visinu stvarno isparene vodene pare u
mm u određenom vremenskom intervalu. Potencijalno isparavanje
predstavlja visinu vode u mm koja bi, pod istim meteorološkim uslovima,
mogla da ispari sa vodene površine ili veoma vlažnog zemljišta..
Stvarno isparavanje može biti jednako potencijalnom ili manje od njega.
NPR: U pustinjskim oblastima stvarno isparavanje je malo, a potencijalno
veoma veliko
Vidovi isparavanja:
-sa slobodne vodene površine i terena naziva se evaporacija,
-sa biljaka intercepcija,
-kroz biljke, preko lišća i korenja, transpiracija.
-direktno isparavanje sa snega i leda naziva se sublimacija.
Svi navedeni vidovi isparavanja, koji se međusobno ne mogu potpuno
razdvojiti, jednom rečju se nazivaju evapotraspiracija (E).
Merenje isparavanja. Za merenje količine isparene vode koristi se
nekoliko različitih metoda, medju kojima su i: Merenje instrumentima,
Metodom vodnog bilansa, Metodom toplotnog bilansa, Kombinovanim
metodama.
Instrumenti koji služe za merenje isparavanja nazivaju se isparitelji ili
evapometri:
-Sudovi koji se postavljaju na vodene površine pod skoro istim uslovima
pod kojim se voda nalazi na površini.
-Manji bazeni pored velikih vodenih površina, ukopani u obalu.
-Instrumenti koji mere isparavanje sa određenih delova terena (lizimetri).
OTICAJ
Pod oticajem voda podrazumeva se opšta pojava da se ostatak
padavina, nakon svih nepovratnih gubitaka, sakuplja u sabirne
površinske ili podzemne tokove i otiče prema glavnom erozionom bazisu
(moru, okeanu).
Neposredni izvori oticaja su:
-Padavine-direktno na vodotok,
-Deo padavina koji otiče površinom terena i
-Deo padavina koji se infiltrirao u podzemlje i formirao podzemne tokove
(oticaje)
FIZIČKA SVOJSTVA STENSKIH MASA
Hidrogeološka svojstva stena zavise od mnogih faktora, a pre svega od
fizičkih svojstava stena :
-granulometrijski sastav,
-gustina čvrstih čestica,
-gustina stena i
-poroznost
GRANULOMETRIJSKI SASTAV
Pod granulometrijskim ili mehaničkim sastavom rastresitih ili
slabovezanih stena podrazumeva se sadržaj čestica (zrna) različite
veličine.
Određivanje granulometrijskog sastava rastresitih i slabovezanih stena
vrši se granulometrijskom ili mehaničkom analizom. Ova analiza sastoji
se u podeli stena na frakcije koje ih sačinjavaju.
Frakcije predstavljaju grupe zrna određene razmere (krupnoce).
Razmera frakcije određuje se prema njihovom prečniku i izražava se u
milimetrima.
Za određivanje granulometrijskog sastava, u zavisnosti od vrste stena,
koriste se sledeće metode: metoda prosejavanja, metoda sedimentacije
(hidrometrisanja) i kombinovana metoda.
Metoda prosejavanja. Primenjuje se za određivanje granulometrijskog
sastava rastresitih zrnastih stena, tj. stena većih od 0.06 mm.
Za sejanje se koristi standardni niz sita sa opadajućom veličinom otvora.
Metoda hidrometrisanja zasniva se na određivanju brzine padanja
(tonjenja/taloženja) čestica stene kroz mirnu vodu, pri čemu ova brzina
zavisi od veličine čestica.
Rezultati granulometrijskih analiza mogu se izraziti tabelarno, težinskim i
procentualnim sadržajem odgovarajućih frakcija i grafički – u vidu
različitih dijagrama, a najčešće integralnim krivama granulometrijskog
sastava u semilogaritamskoj podeli.
Za ocenu raspodele čestica u steni koriste se karakteristični prečnici zrna
na krivoj granulometrijskog sastava (d10 i d60 ). Na osnovu njih može se
odrediti koeficijent jednorodnosti ili uniformnosti, a služe i za određivanje
koeficijenta filtracije.
Dimenzija čestica čiji je sadržaj u steni iznosi 10% (na ordinati
granulometrijske krive) naziva se efektivni prečnik.
Određuje se grafički - iz tačke koja na ordinati označava 10%, povlači se
prava paralelna sa apscisom, do preseka s krivom. Iz tačke preseka
spušta se vertikala na apscisu i očitava karakteristična dimenzija
(prečnik) čestica stene : def. = d10.
Prema opisanom postupku, određuje se i karakteristični prečnik d60.
Odnos d60 / d10 naziva se koeficijent jednorodnosti ili uniformnosti (u).
Što je ovaj koeficijent veći, to je stena (tlo) raznorodnije po
granulometrijskom sastavu.
Hazen je, na osnovu veličine koeficijenta uniformnosti, podelio sve stene
(rastresite i slabovezane) na:
-stene (tla) jednorodnog sastava ako je u < 5,
- stene (tla) umereno jednorodnog sastava ako je 5 < u < 15 i
- stene (tla) nejednorodnog sastava ako je u > 15.
U našoj praksi usvojena je sledeća podela cestica po krupnoci:
a) Stene krupnozrnog sastava, b) Stene sitnozrnog sastava,
GUSTINA ČVRSTIH ČESTICA
Gustina čvrstih čestica stene ( s) predstavlja masu čvrstih čestica u
jedinici njihove zapremine bez pora.
Gustina čvrstih čestica stena direktno zavisi od gustine pojedinih
minerala koji izgrađuju stenu. Vrednost gustina čvrstih čestica stena
zavisi od mineralnog (hemijskog) sastava stene i najčešće je u opsegu
2.6 - 3.2 g/cm3.
Kod peskovitih stena gustina čvrstih čestica prosečno je oko 2.65 g/cm3,
a kod glinovitih 2.7 g/cm3.
GUSTINA STENA
Gustina stene ( ) predstavlja odnos mase stene u jedinici zapremine
stene, pri čemu su pore u steni ispunjene vodom i(li) vazduhom
POROZNOST STENA
Stena, po svom nastanku i naknadnom dejstvu sekundarnih procesa
(fizičko-hemijsko raspadanje, tektonski pokreti i dr), obično ne
predstavlja monolit, već u sebi sadrži određene međuprostore (pore,
pukotine ili šupljine), različitog oblika i veličine.
Svi međuprostori u steni koji nisu zauzeti čvrstom mineralnom materijom,
bez obzira na način postanka, oblik, veličinu i međusobnu povezanost,
predstavljaju ukupnu poroznost.
U zavisnosti od međusobne povezanosti, razlikujemo aktivne i pasivne
pore, odnosno međuprostore.
Pasivne pore su međusobno razdvojene u steni i nemaju uticaja na
akumuliranje i kretanje podzemnih voda.
Aktivne pore obuhvataju sve međuprostore u steni koji su povezani i sa
atmosferom i koji omogućavaju kretanje i akumuliranje podzemnih voda.
Od pojma ukupne poroznosti treba razlikovati pojam efektivne
poroznosti, koja obuhvata one međuprostore u steni ispunjene samo
slobodnom (gravitacionom) vodom, zanemarujući međuprostore zauzete
fizički vezanim i kapilarnim vodama.
Po svom obliku, međuprostori u steni mogu biti različitog, najčešće
nepravilnog, oblika, tako da im je teško dati odgovarajući naziv.
Najčešće se u stenskim masama sreću okruglaste, cevaste, crevaste,
elipsoidne, izdužene, različito izdvojene i potpuno nepravilne pore.
Oblik pora najčešće zavisi od tipa stena, geneze, rastvorljivosti u vodi,
mineralnog sastava, stepena cementacije, ispucalosti masiva i dr.
Sve pore se mogu razvrstati prema veličini na makropore, koje se vide
golim okom, i mikropore, koje se vide uvećane pod lupom ili
mikroskopom.
Veličine ukupne poroznosti kreće se od od 0%, do preko 80%.
Najmanjom poroznošću obično se karakterišu magmatske, metamorfne i
masivne sedimentne stene, a najvećom, kvartarne rastresite stene
(treset, mulj i dr).
Efektivna poroznost je redovno manja od ukupne poroznosti. Najvećim
vrednostima odlikuju se šljunkovito-peskovite, a najmanjim - glinovite
stene.
Koeficijent poroznosti stena (e) predstavlja odnos zapremine pora prema
zapremini čvrste faze, odnosno čvrstih čestica.
Ukoliko je koeficijent e veći, manja je gustina i veća je poroznost - i
obrnuto.
Koeficijent poroznosti je neimenovan broj, koji u izrazito poroznim
stenskim masama može biti veći od jedinice.
Prema poreklu pora, poroznost može biti: primarna i sekundarna. Za
mnoge stene karakteristično je prisustvo i primarne i sekundarne
poroznosti (složeni tip poroznosti).
Primarna poroznost. Primarna poroznost je nastala za vreme nastanka
same stene. Najčešće se sreće kod detritičnih sedimentnih stena -
šljunkovi, peskovi, gline i sl. Ova poroznost kod sedimentnih stena
nastaje procesima mehaničke, hemijske i biohemijske sedimentacije, dok
kod metamorfnih i magmatskih stena nastaje kristalizacijom mineralnih
sastojaka, a kod nekih lava dejstvom gasova pri očvršćavanju stenske
mase.
Sekundarna poroznost. Sekundarna poroznost obuhvata one pore,
prsline i šupljine koje su nastale nakon litifikacije stenskih masa pod
dejstvom novih faktora na stenu.
Sekundarna poroznost najčešće nastaje usled mehaničkih naprezanja
(pukotine i prsline), hemijskog i biohemijskog rastvaranja (kaverne,
kanali i sl), biohemijskog dejstva pojedinih biljnih i životinjskih
organizama, kao i fizičko-hemijskim raspadanjem stenskih masa u
procesu promene klimatskih faktora.
Struktura poroznosti stenskih masa je kompleksna prostorna osobina
njihove poroznosti. Nju ujedno čine preovlađujući oblik pora u njenoj
stenskoj masi, njihov raspored i način njihove spojenosti u porne
sisteme/agregate
Struktura poroznosti stenskih masa nezavisna je od veličine pora, što
znači da se pojedini strukturni tip poroznosti može sastojati iz samih
subkapilarnih pora, ili iz agregata ovih pora sa kapilarima i
superkapilarima.
Glavni i najrasprostranjeniji tipovi poroznosti su: međuzrnska, pukotinska
i kavernozna.
Ređe zastupljeni tipovi poroznosti su: sunđerasta i crevasta.
Međuzrnska poroznost
Međuzrnski tip poroznosti svojstven je za klastične sedimente: šljunkove,
peskove, gline, drobine i sl. Retko se javlja i kod čvrstih stena
(magmatskih, metamorfnih i sedimentnih), i to u zoni raspadanja u
površinskom i pripovršinskom delu.
Međuzrnska poroznost najčešće se formira kad i sama stena (šljunkovi,
peskovi i gline) i predstavlja primarnu poroznost. Pored toga, može biti i
sekundarnog porekla vezanog za raspadanje nekih čvrstih stena, na
primer grusiranje granita
Poroznost stena sastavljenih od zrna istog prečnika (jednorodne) stene
zavisi od međusobnog položaja tih zrna. Raspored zrna istog prečnika
može biti takav da postiže maksimalnu poroznost nmax.= 47, 64 %
(kubni), odnosno minimalna nmin.= 25.92 % (tetraedarski).
Ukoliko se između krupnih zrna nalaze zrna manjeg prečnika, koja
ispunjavaju međuprostore, poroznost se znatno umanjuje.
Pukotinska poroznost
Karakteristična je za magmatske, metamorfne i čvrste sedimentne stene.
Ovu poroznost čine pukotine različitih dimenzija koje presecaju stenu na
najrazličitije načine.
Pukotine su, po pravilu, neravnomerno raspoređene u stenskoj masi.
One su češće i šire bliže površini, a s povećanjem dubine ređe i uže.
Pukotine u steni su uslov za kretanje podzemnih voda.
Pukotinska poroznost nastaje delovanjem mehaničkih sila na stensku
masu, usled čega se obrazuju razne vrste diskontinuiteta kao što su
pukotine, rasedi i tektonske zone.
Pukotinska poroznost u stenama nastaje usled dejstva tektonskih
napona, skupljanja mineralne supstance zbog hlađenja magme
(kontrakcija), usled gubljenja vode (dehidratacija), fizičkog i hemijskog
raspadanja, dejstva mraza, gravitacije, miniranja i drugog.
Veličina poroznosti čvrstih ispucalih stena najčešće iznosi do oko 2%.
Samo izuzetno i do desetak procenata. U intenzivno ispucalim i tektonski
oštećenim stenskim masama ova poroznost se približava međuzrnskoj.
Pukotine su najčešće gripisane u familije i sistemi pukotina.
Familiju pukotina je grupa pukotina istih osnovnih (prostornih i
genetskih) karaktersitika. Pukotine iste familije su međusobno paralelne,
tj. imaju iste ili skoro iste elemente pružanja i pada.
Sistem pukotina je obuhvata sve pukotine u posmatranom području
rasprostranjenja stene i čine ga dve ili više familija, koje se međusobno
(“mrežasto”) ukrštaju.
Genetska klasifikacija pukotina:tektonske,petrogene,pukotine fizičkog i
hemijskog raspadanja,gravitacione i tehnogene.
Ispitivanje ispucalosti. Pri hidrogeološkim istraživanjima ispucalosti, i
određivanja vodopropusnosti stene, definišu se sledeći parametri
ispucalosti:orijentacija pukotina,zev (otvorenost) i koeficijent ispucalosti.
Orijentacija pukotina u stenama, odnosno masivu, zavisi od karaktera
tektonskih pokreta pod čijim dejstvom dolazi do stvaranja ispucalosti i
ostalih faktora koji su generisali ispucalost.
Najčešće se, zajedno sa “haotičnim” rasporedom sitnih pukotina, u
stenama izdvaja nekoliko (2-3) glavnih familija/sistema pukotina, koji čine
vodoprovodnu mrežu.
Ispitivanje uspucalosti stena može biti regionalno i detaljno.
Kod regionalnog ispitivanja, mere se samo reprezentativne pukotine u
okviru uočenih familija/sistema..
Kod detaljnih ispitivanja, meri se svaka pukotina.
Rezultati se statistički obrađuju i sortiraju i prikazuju grafički
Zev pukotina predstavlja normalno rastojanje između zidova pukotina.
Prilikom hidrogeoloških istraživanja ispucalih stenskih masiva, jedna od
mogućih klasifikacija, na osnovu zeva (širine) pukotina (u cm), je:
zone razloma > 100,
razlome 10 - 100,
pukotine u užem smislu 0.1 - 10 i
mikropukotine (kapilari) < 0.1
Kvantitativno određivanje stepena ispucalosti stenske mase izražava se
najčešće preko koeficijenta površinske ispucalosti Kp i linijski koeficijent
ispucalosti Kl.
Koeficijent površinske ispucalosti (Kp) određuje se tako što se odabere
površina izdanka stene i na njoj pojedinačno odredi površina svake
pukotine. Odnos sume površina svih pukotina i površine izdanka stene
predstavlja koeficijent površinske ispucalosti (Kp)
U potkopima i drugim podzemnim prostorijama obično se određuje linijski
koeficijent ispucalosti (Kl). On se dobija kad se duž povučene ili
zamišljene linije u povlati ili bokovima potkopa izvrši zbrajanje preseka
pukotina i podeli s ukupnom dužinom linije osmatranja
Kavernozna poroznost
Kavernozna ili disoluciona poroznost predstavlja sekundarni tip
poroznosti, koji se javlja u stenama rastvorljivim u vodi (krečnjaci,
dolomiti, mermeri, haloidi, gips, anhidrit i sl).
Kavernozna poroznost se bazira pukotinskoj poroznosti. Pukotine i
prsline u stenama rastorljivim u vodi bivaju proširene fizičko-hemijskim
dejstvom vode na stenu, pri čemu nastaju vrlo velike šupljine, kanali i
kaverne u kojima se skuplja i kreće voda. Stene sa kavernoznim tipom
poroznosti predstavljaju značajne rezervoare podzemnih voda.
Kavernozni tip poroznosti čine međusobno povezane pukotine, karstni
kanali kaverne i pećine.
Naziv karst nastao je po nazivu alpske oblasti u graničnom delu između
Slovenije i Italije. To je germanizovano ime za pomenuto područje, koje
se na slovenačkom naziva kras, a na italijanskom carso.
Termin karst označava kompleksan geološki pojam vezan za teren sa
specifičnim geomorfološkim, hidrološkim i hidrogeološkim
karakteristikama, koji je izgrađen od karbonatnih stena (krečnjaci,
dolomiti i mermeri), sulfatnih stena (gips i anhidrit), hlorida i drugih stena
rastvorljivih u vodi.
Karst je sveukupnost geoloških procesa i njima stvorenih pojava u
zemljinoj kori i na njenoj površini, izazvanih hemijskim raspadanjem
stena, izraženih u obrazovanju raznovrsnih šupljina u zemljinoj kori, te
obrazovanju posebnih uslova cirkulacije i režima podzemnih voda,
karakterističnog reljefa i hidrografske mreže.
Zavisno od vrste stena rastvorljivih u vodi, razlikujemo tri tipa karsta:
-karbonatni (najzastupljeniji), -gipsni i -soni
Karbonatni karst. Krečnjaci i dolomiti su relativno krte stene. Tektonskim
pokretima dolazi do formiranja guste mreže razloma i pukotina koje
omogućavaju pristup vode i u dublje zone ovih stena. Ovim se stvara
osnovni uslov za proces karstifikacije čije usmerenje i intenzitet zavise
upravo od orjentacije inicijalnih sistema
Od svih stena koje su podložne rastvaranju, tj. procesu karstifikacije,
najrasprostranjenije su karbonatne stene, prvenstveno krečnjaci, zatim
dolomiti, njihovi međusobni prelazi i mermeri.
Čist krečnjak sadrži uglavnom preko 95% minerala kalcita - CaCO3 i do
5% dolomita (mešovit karbonat kalcijuma i magnezijuma) - CaMg(CO3)2,
dok ostali sadrže određeni procenat drugih minerala, pa razlikujemo:
laporovite, glinovite, bituminozne, dolomitične, peskovite i dr. krečnjake.
Što su krečnjaci čistijeg sastava, to su podložniji karstifikaciji.
Čista destilovana voda vrlo slabo rastvara kalcijum karbonat. Osnovni
uzrok rastvaranja je prisustvo ugljene kiseline koja dolazi u dodir sa
stenom, a nastaje reakcijom ugljendioksida i vode
Ugljendioksid samo jednim svojim delom reaguje s vodom gradeći
ugljenu kiselinu ( 0.5-1% od ukupne količine CO2 ).
Dubina karstifikacije može da bude veoma različita - od nekoliko
(desetina) metara pa do preko 2000 m ispod nivoa mora.
Veličina kavernozne poroznosti (sistem međusobno povezanih pukotina,
kanala i kaverni) zavisi i od dubine.
Kao posledica procesa karstifikacije javlja se specifična morfologija
terena koji se jasno razlikuje od nekarstnih.
Na karstnim terenima razlikujemo površinske i podzemne oblike reljefa.
Površinski oblici reljefa su: škrape, vrtače, uvale, karstna polja, karstne
doline, karstne površi, kanjoni, prerasti i dr.
Podzemni karstni oblici su: pećine, jame, ponori i kaverne i kanali.
Sunđerasta poroznost
Sunđerasta poroznost, koja se često naziva i šupljikava, karakteristična
je za bigar, neke krečnjake i lave. Ovu poroznost čini sistem pora
različite veličine najčešće mehurastog oblika. Ovaj tip poroznosti po
svojoj strukturi sličan je poroznosti sunđera po čemu je i dobio naziv
Crevasta poroznost
Ova poroznost je karakteristična uglavnom za neke glinovito-peskovite
stenske mase, u kojima je nastala “bušačkim dejstvom” raznih
životinjskih i biljnih organizama: les, neke gline i lapori
HIDROGEOLOŠKA
Vlažnost predstavlja svojstvo stena da upijaju i zadržavaju određenu
količinu vode u svojim porama. Ona je definisana odnosom mase vode i
čvrstih čestica u steni.
Prirodna vlažnost (W). Prirodna vlažnost je ona vlažnost koju stena
poseduje u datom trenutku. Određuje se merenjem mase prirodno
vlažnog i suvog uzorka (nakon sušenja na 105 oC)
Vlažnost stena se izražava u delovima jedinice ili u procentima.
Po stepenu vlažnosti sve stene se dele u tri grupe:
-velike vlažnosti (treset, gline, peskovite gline, itd),
-srednje vlažnosti (laporci, peščari, peskovi i sl.) i
-vrlo slabe vlažnosti (masivne magmatske, metamorfne i
sedimentne stene).
Prema mehanizmu apsorbovanja (upijanja) i zadržavanja vode u
stenama, razlikujemo sledeće vidove vlažnosti:
- higroskopnu vlažnost (Wh),
- maksimalnu molekularnu vlažnost (Wm, max.),
-kapilarnu vlažnost (Wk) i
-potpunu vlažnost (Wz).
Higroskopna vlažnost ili higroskopnost (Wh). Higroskopna vlažnost je
sposobnost čestica stene da apsorbuju vodenu paru iz vazduha.
Razlikuju se dva vida higroskopnosti: nepotpuna i maksimalna. Pod
nepotpunom higroskopnošću podrazumeva se količina vodene pare koju
apsorbuje stena iz vazduha, pri njegovoj relativnoj vlažnosti.
Maksimalna molekularna vlažnost (Wm, max). Maksimalna molekularna
vlažnost predstavlja maksimalnu količinu vode koja se za čestice stene
drži (pričvršćuje) silama molekularnog privlačenja.
Kapilarna vlažnost (Wk). Kapilarna vlažnost predstavlja maksimalnu
količinu vode koja se nalazi u kapilarnim porama u steni i u njima se
zadržava pod dejstvom kapilarnih sila.
Potpuna vlažnost (Wz). Potpuna vlažnost predstavlja maksimalnu
količinu vode u steni pri potupnom zasićenju njenih pora vodom.
Veličina potpune vlažnosti zavisi od mehaničkog sastava stena i njihove
strukture.
KAPILARNOST STENA
Kapilarnost je pojava da se voda podiže i u stenama bogatim kapilarnim
porama i pukotinama kreće, pod dejstvom sila adhezije i kohezije.
Kapilarna voda nalazi se iznad površine, tj. iznad nivoa podzemnih voda,
i u tesnoj je vezi s njima. No, kapilarne vode u zoni aeracije ne moraju
uvek biti u vezi s površinom podzemnih voda (lebdeće kapilarne vode).
Kapilarne pore i pukotine u stenama obrazuju složenu mrežu u kojoj se
manifestuje dejstvo kapilarnih sila (površinskog napona i selektivnog
vlaženja).
Površinski naponi se javljaju na granici između dve sredine - površine
(nivoa) podzemnih voda i zemljišnog vazduha i izazvani su silom
pritisaka površinske opne, koja dejstvuje na jedinicu dužine.
Kapilarni naponi prevazilaze silu teže, pa je kapilarna voda sposobna da
se podiže iznad nivoa gravitacionih voda na određenu visinu. Kako su
kapilarne vode najčešće u direktnoj hidrauličkoj vezi sa nivoom
podzemnih voda, to je njihova površina izložena vertikalnim kolebanjima
u zavisnosti od visine izmene nivoa.
U izuzetno grubozrnim stenama kapilarne pore su retke (preovlađuju
superkapilarne), tako da se kod ovih stena kapilarne sile javljaju jedino
na dodiru zrna. Pri osetnom umanjenju prečnika zrna, znatno se
umanjuje i prečnik pora, tako da su u tanko disperznim stenama
(glinama) sve pore kapilarne.
VODOPROPUSNOST
Vodopropusnost predstavlja svojstvo stena da kroz svoje pore
propuštaju slobodnu (gravitacionu) vodu. Vodopropusnost zavisi od
veličine pora, njihove strukture i povezanosti. Tako, stene koje imaju
veoma veliku poroznost mogu biti potpuno nepropusne za vodu, kao na
primer gline.
Vodopropusnost stena kvantitativno se defiiše preko veličine hidrauličkog
konduktiviteta, odnosno, (kako se češće sreće u literaturi) koeficijenta
vodopropusnosti/ filtracije Kf (m/dan, m/s, cm/s). Veličina ovog
parametra zavisi, pre svega, od razmere i strukture pora, kao i od fizičko-
hemijskih svojstava tečnosti.
Prema odnosu poroznost stena - vodopropusnost, sve stene se mogu
svrstati u tri grupe:
-neporozne - vodonepropusne (jedre, kompaktne magmatske,
metamorfne i sedimentne stene),
-veoma porozne - vodonepropusne (gline i srodne stene) i
-porozne - vodopropusne (šljunkovi, peskovi, ispucale i
karstifikovane stene).
Na osnovu vodopropusnosti, sve stene se mogu podeliti u tri grupe:
-vodopropusne (šljunkovi, peskovi i veoma ispucale karstifikovane
stene),
-polupropusne (zaglinjeni peskovi, les, laporci i sl) i
-vodonepropusne (masivne i kompaktne metamorfne, magmatske i
sedimentne stene bez pukotina).
Pri filtraciji voda različitih temperatura, rasola, gasa i nafte kroz jednu te
istu stenu, koeficijent filtracije se menja – pa se uvodi pojam “propusnost
stene”
IZDAŠNOST I RETENCIJA STENA
Izdašnost stena je sposobnost stena zasićenih vodom da, pri sniženju
nivoa vode, odaju slobodnu gravitacionu vodu. Karakteriše se
koeficijentom gravitacione izdašnosti ( )
Količina vode koja se može dobiti iz 1 m3 stene predstavlja specifičnu
izdašnost stene.
Kod peskovito-šljunkovitih rastresitih stena izdašnost ( ) može se
predstaviti kao razlika između ukupne poroznosti (n) i maksimuma
molekularne vlažnosti (Wm,max)
odnosno, izdašnost je brojčano jednaka efektivnoj poroznosti.
Krupnozrni peskovi i šljunkovi, tj. krupnozrne rastresite stene, kao i stene
sa krupnim pukotinama i kavernama, imaju veliku izdašnost. Glinovite
stene (gline, treset i sl), imaju izuzetno male vrednosti izdašnosti.
Voda iz glinovitih stena može biti odstranjena ili pod presom ili
centrifugiranjem.
Retencija predstavlja svojstvo stene da u svojim porama zadržava vodu
nakon zasićenja, protivno sili gravitacije. Zavisi pre svega od od veličine i
oblika pora
Glinovite stene, bogate kapilarnim i subkapilarnim porama, odlikuju
znatnom retencijom.
Retenciuja je brojčano jednaka maksimalnoj molekularnoj vlažnosti
(Wm,max.).
Kao i specifična izdašnost, i specifična retencija se može odrediti na više
načina:
laboratorijskim ispitivanjima na uzorcima stena koja obuhvataju
zasićenje i njihovo dreniranje pod uticajem sile gravitacije,
proračunima na osnovu granulometrijskih ispitivanja,
analizom podataka dobijenih crpenjem vode iz bunara i dr.
Izdani zbijenog tipa
Karakteriše kontinualnost izdanske zone, što je uslovljeno vrstom
poroznosti vodonosne sredine - međuzrnska poroznost.
Kontinualnost izdanske zone uslovljava pojavu nivoa podzemnih voda u
svakoj tački njenog rasprostranjenja
Nivo zbijenih izdani je kontinualna površina, koja nastaje kada se spoje
sve tačke na površini jedne izdanske zone.
IZDANI U SREDINAMA MEĐUZRNSKE POROZNOSTI
Formiraju se u rastresitim stenskim masama s preovlađujućim
međuzrnskim tipom poroznosti.
Rastresite stenske mase su najvećim delom kvartarne, a delom neogene
starosti. Veoma su različite po genezi i litološkom sastavu.
Zavisno od geneze i sredine sedimentacije, izdani formirane u njima
imaju određene specifičnosti koje se ogledaju u karakteru nivoa, rezervi i
kvalitetu podzemnih voda, načinu prihranjivanja i dreniranja i dr.
Izdani u eluvijalnim naslagama
Eluvijalni materijal nastaje tokom fizičko-hemijskog procesa raspadanja
čvrstih stenskih masa. Nije klasiran po krupnoći i uvek je nezaobljenih
ivica i nestratifikovan. Formira se na mestu raspadanja, gde leži preko
korenih (matičnih) stenskih masa.
Eluvijalni nanosi formirani na horizontalnim površinama, mogu imati
znatno rasprostranjenje u planu, pa se nazivaju i “kamena mora”. U ovim
tvorevinama međuzrnske poroznosti formiraju se izdani isključivo sa
slobodnim nivoom koje, u zavisnosti od površine rasprostranjenja,
dubine, geomorfoloških i savremenih klimatskih uslova, mogu obilovati
znatnim rezervama podzemnih voda.
Na nagnutim terenima rastresiti materijal se transportuje pod dejstvom
gravitacije, pri čemu se u podnožju nagomilava u vidu kupastih uzvišenja
koja se nazivaju sipari.
U Siparima se formiraju izdani sa slobodnim nivoom, koje ne obiluju
podzemnim vodama. U sušnim periodima godine to su obično bezvodni
delovi terena. Čest je slučaj da sipari maskiraju izvore koji dreniraju
karstnu ili pukotinsku izdan.
Izdan u deluvijalnim naslagama
Deluvijum predstavlja akumulativne oblike površinske i linijske erozije.
Nastaje akumuliranjem produkata površinske erozije u podnožju padina i
na blažim padinama. Spiranjem rastresitog materijala nastaju deluvijalni
nanosi.
Deluvijalne naslage formiraju se usled transporta raspadnutog materjala
povremenim (bujučnim) tokovima, koji nastaju posle obilnih kiša ili
topljenja snega. Ove naslage se odlikuju neklasiranoćšu i
nezaobljenoćšu materijala. Izdani koje se formiraju u njima relativno su
siromašne su vodom. U sušnim periodima to su često bezvodni tereni, s
obzirom da se prihranjuju isključivo na račun infiltracije voda od
padavina.
Izdan u rečnim naslagama
Akumulativni rečni oblici nastaju skupljanjem rečnog materijala (drobina,
šljunak, pesak, glina i dr) na mestima gde slabi transportna snaga rečnih
tokova. U te oblike spadaju: aluvijalni nanosi, rečna ostrva, rečne
terase,plavine.
Izdan u aluvijalnim naslagama.
Potočni i rečni sedimenti čine aluvijalni nanos koji se u koritima stvara
stalno, a u vodoplavnim terenima povremeno. Materijal koji tokovi nose
pri transportu se zaobljava i usitnjava.
Aluvijalni nanosi prate rečne tokove u vidu uzanih zona, širine od
nekoliko metara do nekoliko kilometara. To su najrasprostranjenije
rastresite stene,, u kojima mogu biti akumulirane značajne rezerve
podzemnih voda. Debljina aluvijalnih nanosa varira u zavisnosti od
veličine i snage vodotoka, morfoloških uslova i sl. Poznati su primeri
debljine aluvijona od 100 m i više. Najdeblje aluvijalne naslage formiraju
se u predgorju visokih planina.
Kod aluvijalnih nanosa javlja se klasiranje materijala po krupnoći i velika
heterogenost u sastavu, usled čega se krupnozrni transportuje samo
brzim rečnim tokovima (gornji tokovi reka, planinski potoci i bujice).
Srednjozrni materijal prenose reke srednjih brzina, dok najsitniji putuje
najdalje.
Kod aluvijona planinskih tokova preovlađuju grubozrne, šljunkovito-
peskovite naslage, a u ravničarskim krajevima aluvijoni su dvoslojevite
građe.
Donji deo aluvijalnih nanosa predstavljen je facijom korita, koju izgrađuju
obluci, šljunkovi i peskovi dobrih filtracionih karaktersitika (bazni
horizont). Gornji deo predstavljen je facijom povodnja (povlatni horizont),
koju izgrađuju peskovite i šljunkovite gline, peskovi i prašina.
Važna karakteristika aluvijalnih izdani je dobra hidraulička povezanost sa
površinskim vodama.
Aluvijalne izdani planinskih reka odlikuje slobodan nivo, dok se kod
izdani u ravničarskim aluvijonima, usled višeslojne građe, nivo može
javiti pod slabim pritiskom.
Nivoi podzemnih voda su relativno blizu površine terena, osim kod izdani
pustinjskih i polupustinjskih regiona, gde zaležu 20-40 m ispod površine
terena.
Karakter i vid hranjenja izdani u aluvijonima su različiti, ne samo u
zavisnosti od klimatskih karakteristika regiona, već i od sezone do
sezone. U hranjenju izdani, pored površinskih voda, učestvuju i
atmosferske i podzemne vode iz drugih izdani.
Po hemijskom sastavu, podzemne vode aluvijalnih izdani najčešće su
malominera-lizovane, hidrokarbonatno-kalcijumske vode (HCO3 - Ca).
Karakteristike aluvijalnih izdani omogućavaju formiranje znatnijih rezervi
podzemnih voda, koje su našle široku primenu u vodosnabdevanju.
Zbog male dubine nivoa uzdani i dobre hidrauličke povezanosti sa
površinskim vodama, podložne su zagađivanju.
Izdan u naslagama rečnih ostrva.
Rečna ostrva ili ade javljaju se, po pravilu, u donjim tokovima velikih
reka. Nastaju na mestima gde se smanjuje energija vodenog toka, usled
čega dolazi do taloženja materijala u vidu (podvodnog) spruda. Tako
nastali sprud usporava oticaj vode i smanjuje njenu mehaničku energiju,
usled čega dolazi do taloženja novog materijala sve dok se ne izdigne
iznad površine vodenog toka u obliku ostrva.
Brojna su rečna ostrva u koritima Dunava, Save, Drine i Velike Morave.
Izdani koje se formiraju u rečnim ostrvima imaju sve karakteristike izdani
u aluvijalnim nanosima, s tim što je njihovo prihranjivanje znatno
povoljnije, s obzirom da se najvećim delom vrši na račun površinskih
voda sa svih strana.
Izdan u terasnim naslagama.
Rečne terase predstavljaju ostatke nekadašnjih aluvijalnih ravni, koje su
ostale hipsometrijski više u odnosu na rečni tok usled njegovog
usecanja. Javljaju se na stranama skoro svih rečnih dolina. Obično nisu
usamljene, već se javljaju u serijama, odvojene strmim pregibima i
otsecima. Izgrađene su od peskovito-šljunkovitih naslaga.
Prihranjuju se na račun voda nastalih od atmosferskih taloga, kao i voda
koje se slivaju s okolnih padina. Zbog hipsometrijskog položaja u odnosu
na savremene rečne tokove, hidrauličke veze površinskih i podzemnih
voda nema, što rezultira formiranjem relativno malih rezervi podzemnih
voda.
Isticanje podzemnih voda iz izdani visokih terasa vrši se preko izvora, ili
isticanjem u niže terase. Izdan u najnižim rečnim terasama ima odlike
izdani u savremenim aluvijalnim nanosima.
Izdan u proluvijalnim naslagama.
Pod proluvijumom se podrazume-vaju naslage stvarane radom
povremenih vodenih tokova. Konusnog su oblika, a nazivaju se plavine.
Plavine su kupasta uzvišenja rečnog nanosa, formirana na onim
mestima na uzdužnom rečnom profilu gde velike padove smenjuju manji.
Rečni tokovi nose materijal različite veličine i sastava. Na izlasku iz
planinskih terena, smanjuje im se brzina (snaga), usled čega dolazi do
odlaganja materijala. Bliže izlazu iz planinskih terena odlaže se
krupnozrni materijal, a dalje sve sitniji. Plavine rastu sve dotle dok se
rečni pad ne usaglasi s uzvodnim reljefom. Kad se ovo postigne, plavina
se umrtvljuje, a vodeni tok, snižavajući svoj uzdužni profil, počinje da
useca svoje korito u plavinu i da je raščlanjava. Tipske plavine nalaze se
na ušću pritoka Južne Morave, u Grdeličkoj klisuri.
U gruboklastičnim nanosima plavina obrazuju se izdani, koje se
prihranjuju na račun infiltracije površinskih voda, koje teku preko njih i
infiltracije padavina.
Nivo izdani u najčešće je slobodan u blizini planinskih terena na većim
dubinama, dok na nižim kotama podzemne vode izbijaju na površinu u
vidu izvora.
Po hemijskom sastavu, podzemne vode u plavinskim naslagama
najčešće su malomineralizovane, hidrokarbonatno-kalcijumske (HCO3-
Ca).
Izdan u naslagama delti
Naslage delti stvaraju se na mestima mešanja aluvijalnih, marinskih ili
jezerskih priobalnih sedimenata. Područja na kojima se talože naslage
delti predstavljaju kompleksne sedimentacione sredine, koje su pod
složenim uticajem mehaničkih energija rečnih tokova, vetra, talasa, plime
i oseke. Ove tvorevine variraju od krupnozrnih do sitnozrnih klastičnih
materijala kombinovanih s organogenim materijalom.
Sedimentaciju u deltama komplikuje njihovo premeštanje i promena
nivoa mora. Tako može doći do brzog, naizmeničnog smenjivanja
krupnozrnih fragmenata sa sitnozrnim prahom i gipsom.
Pored deltastog, često se javljaju trouglasti, polukružni i prstenasti oblici
delte.
U deltnim naslagama formiraju se izdani zbijenog tipa, čiji nivoi mogu biti
slobodni ili pod pritiskom.
Mineralizacija i hemijski sastav podzemnih voda variraju prema uslovima
sredine. Dalje od mora, javljaju se malomineralizovane, hidrokarbonatno-
kalcijumske vode, a u blizini mora mineralizovane, hloridno-natrijumske
vode.
Izdan u glacijalnim naslagama
Glacijalni sedimenti stvarani su pri niskim temperaturama uz skoro
potpuno odsustvo organskih aktivnosti. Glacijalne naslage formirane su
aktivnošću lednika (glečera), koji su u pleistocenu zauzimali do 1/3
kopna. U toku transporta glečera, materijal je trpeo samo mehaničko
drobljenje tako, da su fragmenti glacijalnih naslaga nesortirani i često
nezaobljeni. U našoj geološkoj prošlosti glečerske oblasti su zauzimale
veliko prostranstvo (Šara, Prokletije, Durmitor i dr). Danas su one
ograničene na polarna područja i visoke planine (preko 3000 m).
Na osnovu geneze ledničkih naslaga, mogu se izdvojiti: morene,
fluvioglacijalne i jezersko-ledničke tvorevine.
Za formiranje izdani, od posebnog su značaja fluvio-glacijalne tvorevine,
koje su pretežno šljunkovito-peskovitog sastava. Kad je površina
rasprostranjenja i debljina ovih naslaga velika, u određenim regionima sa
vlažnim klimatom formiraju se izdani zbijenog tipa, čiji nivo može biti
slobodan ili pod pritiskom.
Izdan u eolskim naslagama
Eolski sedimenti vezani su za pustinjske, polupustinjske i stepske oblasti
(aridna klima). Vetar prenosi velike količine klastičnog materijala različite
krupnoće. Taloženjem tog materijala formiraju se eolski sedimenti.
Fragmenti transportovani vetrom su mali, sitnozrni i uglavnom hemijski
nerazoreni.
Zastupljeni su u Banatu, Bačkoj, Semberiji, području Rama, Velikog
Gradišta i Kladovskog Ključa.
Veličine frakcija koje izgrađuju peščane nanose najčešće su 0.09 - 0.12
mm i 0.25 - 0.5 mm.
Oblici eolske akumulacije su raznovrsni. To su najčešće peskovite
pustinje ili ergovi i živi peskovi nataloženi u vidu dina, barhana i
piramidalnih kupa.
Poseban tip eolskih naslaga predstavljaju lesoidne stene. Les su
kontinentalne stene, nastale taloženjem prašine u vlažnijim oblastima
pod vegetacijom. Pored osnovnog, međuzrnskog tipa poroznosti za ove
tvorevine je značajna crevasta poroznost nastala truljenjem zatrpanih
biljaka.
Izdani u lesnim naslagama imaju slobodni nivo, često na velikim
dubinama. Ne obiluju podzemnim vodama.
Izdan u jezerskim naslagama
Jezerski sedimenti mogu biti klastični, hemijski i organogeni. Sredinu u
kojoj se talože karakterišu male dubine, slaba strujanja i sezonske
promene nivoa vode.
Izdan zbijenog tipa formira se u šljunkovito-peskovitim naslagama, koje
se stvaraju u priobalnim zonama. Izdan u ovim naslagama ima slične
karakteristike sa aluvijalnim izdanima.
Izdan u močvarnim naslagama
Sedimenti močvara stvarani su u uslovima plitke stajaće vode i relativno
bujne vegetacije. Vodena sredina može biti malomineralizovana
(“slatka”) ili brakična. Sedimente močvara i blatišta čine čestice praha i
mulja sa ostacima vegetacije.
Izdani u ovakvim naslagama su zbijenog tipa sa slobodnim nivoom i
slabim filtracionim karakteristikama. Podzemne vode ovih izdani
karakterišu niske pH-vrednosti, povećani sadržaj gvožđa i organskih
materija. Miris i ukus podzemnih voda često je neprijatan zbog
povećanih sadržaja organskih materija. Nemaju praktični značaj.
Izdani u marinskim rastresitim naslagama
Rastresite marinske naslage kod kojih preovlađujuje međuzrnski tip
poroznosti, stvorene su tokom neogena i kvartara, a stvaraju se i danas.
Marinske rastresite naslage formirane su najčešće u litoralnoj i neritskoj
sredini.
Litoralna sredina ima karakter prelazne zone, koja se prostire između
područja maksimalne plime i minimalne oseke. Karakteriše je snažan rad
talasa koji pokreće detritičan materijal. Područje sedimentacije široko je
do stotinak metara i u njemu nastaju grubozrni šljunkovi, peskovi, neke
vrste glina i organogenih sedimenata.
Neritska sredina, oblika široke trake paralelne s obalom mora, prostire se
od najniže oseke do dubine od oko 200 m. Posredstvom talasa i struja
krupnozrni materijal se kreće ka obali, ali efikasnost ovog prenosa
smanjuje se od obale prema dubljim delovima mora.
Savremene grubozrne naslage predstavljene su šljunkovito-peskovitim
naslagama plaža, priobalnih sprudova, prevlaka i peščanih ostrva. One
su dobrih filtracionih karakteristika, što omogućava da se u njima
formiraju izdani zbijenog tipa sa značajnim rezervama podzemnih voda.
Podzemne vode ovih izdani pod uticajem su morskih voda i najčešće su
mineralizovane, pa im je upotrebljivost ograniučena.
PUKOTINSKA IZDAN
Izdani razbijenog tipa formirane u čvrstim stenskim masama, bez obzira
na njihovu genezu, nazivaju se pukotinskim izdanima.
Pukotinske izdani su rasprostranjene u različitim intruzivnim i efuzivnim
stenama, kristalastim škriljcima i čvrstim sedimentnim stenama (peščari,
laporci, konglomerati, breče i karbonatne stene koje nisu u većoj meri
karstifikovane).
Vodonosnost stena, ne zavisi toliko od njihovog intenziteta ispucalosti i
rasporeda pukotina, koliko od njihovih razmera (širina i dubina) i
zapunjenosti. Širina pukotina se može menjati od za oko jedva primetnih
prslina do otvorenih (zjapećih) pukotina širine nekoliko pa i više od 10
cm.
Pukotinske izdani mogu biti sa slobodnim i nivoom pod pritiskom.
U pojedinim delovima ispucalih masiva, pritisci podzemne vode vezani
su za pritiske gasova koji dolaze iz dubljih delova litosfere.
Za mlade vulkanske oblasti karakteristično je izdizanje vode duž
pukotina pod dejstvom pritisaka vodene pare, pri temperaturama višim
od 100 °C.
Na osnovu ispucalosti i intenziteta vodonosnosti vodozamene, uslova
kretanja podzemnih voda i njihovih fizičkih i hemijskih karakteristika, u
pukotinskoj izdani nekog masiva moguće je izdvojiti dva dela izdani:
-deo izdani iznad lokalnog erozionog bazisa i
-deo izdani ispod lokalnog erozionog bazisa
Pukotinska izdan iznad lokalnog erozionog bazisa
Formira se u gornjim (plićim) delovima masiva, gde preovlađuju pukotine
fizičkog i hemijskog raspadanja. Debljina izdani, zajedno sa zonom
aeracije varira, a moye da dostigne do oko 100 m.
Podzemne vode imaju slobodan nivo i kreću se pod dejstvom gravitacije,
prvenstveno descedentno (silazno). Slobodni nivo izdani je, preko zone
aeracije, pod neposrednim uticajem fizičko-geografskih faktora.
U pripovršinskim delovima masiva, ispucalost i intenzitet vodozamene su
najveći, i uloga lokalne hidrografske mreže u dreniranju izdani je velika.
Sa povećanjem dubine ispucalost i vodopropusnost se smanjuju, kao i
uticaj hidrografske mreže i intenzitet vodozamene.
Pored direktnog isticanja u rečne tokove, deo podzemnih voda se drenira
preko izvora male izdašnosti, najčešće u stotim ili desetim delovima l/s.
Izdašnost bunara je mala.
Ukoliko nisu prekrivene vodonepropusnim stenama, ove izdani se
odlikuju “oštrim” kolebanjima nivoa, koji je u direktnoj zavisnosti od
režima padavina.
Bliska veza podzemnih voda sa površinom terena pogoduje njihovom
relativno lakom zagađivanju.
Podzemne vode u delu pukotinske izdani iznad lokalnog erozionog
bazisa najčešće su malomineralizovane vode.
Temperatura podzemnih voda u tesnoj je vezi s klimatskim faktorima i
vrlo je bliska srednjegodišnjim temperaturama vazduha.
Pukotinska izdan ispod lokalnog erozionog bazisa
Obuhvata podzemne vode u krupnim tektonskim pukotinama i
razlomima.
Širina zone ispucalosti i drobljenja duž krupnih razloma može biti do 5
km, a dužina ovih zona dostiže nekoliko desetina kilometara, pri čemu se
obrazuju linearno izdužene vodonosne zone - izdanski tokovi.
Izdani su najčešće sa nivoom pod pritiskom.
Kvalitet podzemnih voda je različit – od malomineralizovanih i hladnih,
koje se ne razlikuju bitno od podzemnih voda iznad erozionog bazisa, do
mineralnih i term(ominer)alnih
KARSTNA IZDAN
Izdani razbijenog tipa, formirane u stenama s kavernoznom poroznošću,
nazivaju se karstne izdani.
Karbonatni karstni tereni su najrasprostranjeniji na površini zemlje.
Najzastupljenije karbonatne naslage stvarane su u doba mezozoika.
Karstne izdanske vode obuhvataju podzemne vode u karstifikovanim
stenama koje se kreću po proširenim pukotinama, kanalima, kavernama i
drugim poroznim oblicima nastalim kao posledica dejstva podzemnih
voda na rastvorljive stene.
Intenzitet i dubinu karstifikacije uslovljava više faktora od kojih su
najvažniji:
-prisustvo stena rastvorljivih u vodi,
-ispucalost, propusnost i poroznost stena kroz koje cirkulišu
atmosferske i površinske vode,
-opšta geološko-strukturna građa, reljef i savremeni klimatski
faktori koji ubrzavaju ili usporavaju proces karstifikacije I
-kretanja zemljine kore koja određuju razvoj ili usporavanje procesa
karstifikacije
Najintenzivnija karstifikacija se odvija u pukotinama zone raspadanja i
tektonskim razlomima.
Rastvaračko dejstvo podzemnih voda povećava se sa sadržajem ugljene
kiseline u njima.
Stepen karstifikovanosti stena s dubinom smanjuje, a takođe i stepen
ovodnjenosti.
Velike dimenzije karstnih kanala, njihova međusobna povezanost, veliki
gradijent i velika vodopropusnost površinskih zona omogućavaju veoma
brzo punjenje, ali i pražnjenje izdani.
Uslovi hranjenja karstne izdani izuzetno su povoljni i odvija se direktno
infiltracijom, odnosno poniranjem površinskih i atmosferskih voda duž
ponora i proširenih pukotina. Prihranjivanje je posebno obilno u
prolećnom periodu, za vreme topljenja snega i leda i za vreme obilnih
padavina. U sušnom periodu, hranjenje izdani je znatno otežano. Njen
nivo se tada nalazi na velikim dubinama ispod površine terena, pa se
deo voda na svom putu do slobodnog nivoa rashoduje na
nadoknađivanje prirodne vlažnosti u zoni aeracije.
Karstne izdani mogu imati slobodan i nivo pod pritiskom.
Dreniranje karstnih izdanskih voda najčešće se vrši preko snažnih
karstnih vrela, a u određenim okolnostima u vidu čitavog niza manjih
izvora, raspoređenih duž rečnih tokova i razlomnih linija ili kontakta sa
vodonepropusnim nekarbonatnim tvorevinama.
Slobodni nivo karstne izdani je nekontinualna površina, koja se dobija
kad se spoje svi mereni nivoi voda u pukotinama i kavernama određenog
sistema.
Karstne izdanske vode odlikuje dinamičnost koju karakterišu velike
brzine kretanja, znatna kolebanja nivoa izdani i izdašnost karstnih vrela.
Kod rastvorljivih karstifkovanih stena putevi kretanja podzemnih voda su
prošireni. Preovlađujući režim kretanja voda u zoni potpunog zasićenja je
laminaran, a u zoni aeracije i u gornjim delovima zone zasićenja može
da bude turbulentan.
Razlikuju se dva perioda sa različitim karakterom oscilacija nivoa izdani:
kišni, oktobar-april, kada je nivo izdani u stalnom pokretu, a promene su
velike i česte.
period pražnjenja (recesije), maj-oktobar, sa blagim promenama nivoa
izdani i generalnim trendom sniženja.
Nivo izdani u sušnim periodima je na velikim dubinama. Na većim
nadmorskim visinama nivo se spušta na dubine veće od 100 m, čak i
više stotina metara.
Godišnje amplitude kolebanja slobodnog nivoa izdani su velike. Primer: u
hercegovačkom karstu iznose preko 300 m.
I promene izdašnosti izvora su izuzetne. Maksimalne i minimalne
izdašnosti razlikuju se po nekoliko desetina i stotina puta. Mnogi karstni
izvori u recesionom periodu potpuno presušuju, a maksimalne izdašnosti
pojedinih karstnih vrela mogu da budu veće 100 m3/s.
Mineralizacija i temperatura karstnih izdanskih voda relativno je stabilna.
Hidrodinamička zonalnost i evolucija karstne izdani
Jovan Cvijić razlikuje tri hidrografske zone sa različitim vidovima
cirkulacije vode i objašnjava ih kao neposrednu posledicu evolucije
karstnog procesa. To su: suva,prelazna i stalno vlažna zona.
Suva zona je neposredno ispod površine terena i obiluje praznim
kavernama, kanalima i pukotinama, kroz koje se voda kreće približno
vertikalno naniže, prema prelaznoj zoni. U pojedinim od ovih kanala i
kaverni, formiraju se u kišnom periodu tokovi podzemnih voda.
Prelazna zona. Odlikuje se stalnim i povremenim hidrološkim pojavama.
U periodu padavina prodiranje vode u dubinu ove zone je zaustavljeno ili
usporeno, pa dolazi do koncentracije vode i formiranja podzemnih
tokova. Ova zona je iznad dna karstnih depresija, za koje su svojstveni
povremeni izvori, u kišnom periodu.
Stalno vlažna zona je ispod nivoa karstnih depresija. Kretanje
podzemnih voda je relativno usporeno. Karakteriše je česta pojava
sifonalne cirkulacije. Zbog ograničene mogućnosti isticanja, nivo vode se
izdiže pri većim padavinama, tako da se povećava na račun prelazne.
Slično se dešava i između prelazne i suve zone.
Ove tri zone nisu međusobno jasno izdvojene, niti je njihov položaj
nepromenjiv. One slede evoluciju karstnog procesa i pomeraju se
naniže, jedna na račun druge. Njihova superpozicija uslovljena je
geološkom građom i slabije je izražena u plitkom nego u dubokom
karstu.
Sokolov (1962) izdvaja četiri hidrodinamičke zone, koje se, jedna od
druge razlikuju po uslovima kretanja i režimu karstnih izdanskih voda.
I Zona aeracije. U ovoj zoni prvenstveno se vrši silazno kretanje voda
koje se infiltriraju ili poniru s površine. Debljina ove zone menja se u
različitim regionima razvića karsta. Zavisi od klimatskih uslova i
infiltracionog hranjenja atmosferskim i površinskim vodama,
rastvorljivosti i vodopropusnosti stena, dubine erozionih bazisa i sl.
U delovima zone aeracije često se nalaze takozvane lebdeće izdani, koje
se obrazuju usled nejednorodnosti i vodopropusnosti samih
karstifikovanih stena, kao i usled prisustva lokalnih sočiva ili slojeva
vodonepropusnih stena.
II Zona sezonskog kolebanja karstnih izdanskih voda. Ova zona se u
periodu intenzivnog hranjenja pri visokim nivoima podzemnih voda, spaja
s donjom zonom, a u periodu niskih stanja nivoa podzemnih voda sa
zonom aeracije. Kretanje podzemnih voda u ovoj zoni je pri visokim
stanjima nivoa horizontalno, a pri niskim vertikalno naniže.
Debljina ove zone zavisi od sezonskog kolebanja nivoa izdanskih voda i
menja se od regiona do regiona, pa i u delovima jednog istog regiona.
III Zona potpunog zasićenja. Nalazi se u sferi drenirajućeg uticaja lokalne
hidrografske mreže (lokalni erozioni bazis), koja preseca karstni masiv.
Kretanje podzemnih voda u ovoj zoni usmereno je ka rečnoj dolini. Baza
ove zone nalazi se ispod nivoa površinskih voda.
IV Zona duboke cirkualcije. To je najniža zona u karstu. Njena debljina je
određena strukturno-geološkom građom oblasti, dubinom zaleganja
nekarstnih stena i dr. Kretanje podzemnih voda u ovoj zoni je veoma
usporeno (reda cm/god), kao i vodozamena i proces karstifikacije.
Hemijski sastav karstnih izdanskih voda
Hemijski sastav i mineralizaciju karstnih voda određuje litološko-
mineralni sastav karstifikovanih stena, hidrodinamička zonalnost,
hemijski, biohemijski i drugi procesi.
Podzemne vode u karbonatnom karstu (krečnjaci i mermeri), u zoni
intenzivne vodozamene, obično su malomineralizovane vode
hidrokarbonatne klase, kalcijumske grupe (HCO3-Ca), a u dolomitima -
hidrokarbonatne klase, kalcijumsko-magnezijumske grupe (HCO3-Ca-
Mg). U dubljim geološkim strukturama, u zoni usporene vodozamene,
sreću se visokomineralizovane vode, a, takođe, i rasoli hloridne klase,
natrijumske i kalcijumske grupe (Cl-Na-Ca).
Podzemne vode vezane za gipsni karst (gips i anhidrit), u zoni intenzivne
vodozamene su mineralizovane vode sulfatne klase, a u zoni usporene i
veoma usporene vodozamene hloridne klase, kalcijumske grupe (Cl-Ca),
često rasolnog karaktera.
Podzemne vode sonog karsta karakterišu se visokom mineralizacijom (>
300 g/l). To su hloridne vode natrijumske grupe (Cl-Na).
HIDROGEOLOŠKE STRUKTURE
Zavisno od tipa geološke sredine i karaktera poroznosti stenskih masa,
mogu se izdvojiti različiti tipovi hidrogeoloških struktura.
Pod hidrogeološkom strukturom podrazumeva se geološko telo unutar
čijih granica ostaje neprekidan karakter rasprostranjenja, uslova
formiranja rezervi i hemijskog sastava podzemnih voda.
Princip izdvajanja hidrogeoloških struktura zasniva se na stratigrafskim,
strukturno-geološkim i hidrogeološkim osobenostima u sistemu stena -
voda. Glavne karakteristike ovog sistema čine svojstva stena da
propuštaju, akumuliraju i odaju slobodnu vodu, kao i granice geoloških
tela (struktura).
Pored navedenih osnovnih karakteristika, uzimaju se u obzir i dopunski
kriterijumi, kao što su litofacijalni sastav, geneza stena, hemijski sastav
podzemnih voda i dr.
Razlikujemo dva tipa geoloških sredina:
-sedimentne stene, rastresite i poluvezane, koje obrazuju geološka tela u
vidu slojeva i
-magmatske, metamorfne i čvrste, masivne sedimentne stene različitog
stepena ispucalosti, odnosno karstifikovanosti
Rastresite i poluvezane sedimentne stene
Vodonosni sloj je sloj stene koji karakteriše jednorodnost litofacijalnog
sastava, postojanost u planu i profilu i relativna jednorodnost filtracionih
svojstava i izdašnosti.
Vodonosni horizont čini nekoliko vodonosnih slojeva, koji zaležu između
vodonepropusnih slojeva ili između zone aeracije i vodonepropusne
podine, a koji karakterišu jedinstveni uslovi formiranja rezervi podzemnih
voda.
Stene koje izgrađuju vodonosni horizont mogu imati različit litofacijalni
sastav i promenljiva filtraciona svojstva u planu i profilu.
Vodonosni kompleks čini nekoliko vodonosnih horizonata, koji su
odvojeni slabopropusnim ili vodonepropusnim stenama, a koje
karakterišu jedinstveni uslovi formiranja rezervi i sastava podzemnih
voda. Iako je svaki od vodonosnih horizonata u vodonosnom kompleksu
hidrodinamički samostalan, oni su međusobno hidraulički povezani.
Najmanjom postojanošću, u regionalnom planu, u pogledu stratifikacije,
odlikuju se vodonosni horizonti.
U jednom istom vodonosnom kompleksu, u različitim delovima
rasprostranjenja, može se izdvojiti različit broj vodonosnih horizonata.
Hidrogeološki basen. Predstavlja sveukupnost vodonosnih,
vodonepropusnih i relativno vodonepropusnih horizonata ili kompleksa,
koje u celini odlikuje specifičan sistem geološkog razvoja i formiranja
hidrodinamičkih, hidrohemijskih i hidrogeotermskih procesa .
Osnovne elemente hidrogeološkog basena čine vodonosni, bezvodni i
relativno bezvodni horizonti i kompleksi. U genetskom pogledu, baseni
mogu da budu morskog, jezerskog, aluvijalnog, ledničkog, eolskog i
denudacionog porekla.
Potpuno su ili delimično ispod lokalnih erozionih bazisa.
Podzemne vode se dreniraju, u najvećoj meri, u granicama strukture.
Čvrste stene
Lokalna vodonosna zona ili razlom je zona u okviru koje je razvijen
lokalni sistem vodonosnih jednorodnih pukotina.
Regionalna vodonosna zona ili razlom je sistem lokalnih ispucalih ili
karstifikovanih zona, odnosno razloma, koji, zajedno sa neispucalim i
bezvodnim delovima, čine hidrogeološku strukturu.
Sveukupnost regionalnih vodonosnih razloma i zona je složen sistem koji
se karakteriše opštošću formiranja rezervi, kretanja i hemijskog sastava
podzemnih voda. Može nastati u stenama različite starosti i ispucalosti.
Odgovara kompleksu kod sedimentnih stena.
Hidrogeološki masivi. Predstavljaju sveukupnost regionalnih vodonosnih
i bezvodnih razloma, zona i delova neispucalih (masivnih) stena, koje
obrazuju jedan sistem koji se odlikuje opštošću geološkog razvoja i
formiranja hidrodinamičkih, hidrohemijskih i hidrogeoloških procesa.
U genetskom pogledu, masivi mogu da budu: magmatski (plutogeni i
vulkanogeni), metamorfni i sedimentni (karbonatni i flišni) i dr.
Prema otkrivenosti vodonosne sredine u odnosu na atmosferu, sve
hidrogeološke strukture se mogu podeliti na tri grupe:
 1.otvorene 2.poluzatvorene 3.zatvorene.
1.Otvorene hidrogeološke strukture - otkrivenost vodonosne sredine u
odnosu na atmosferu, što za posledicu ima intenzivnu vodozamenu.
2.Poluzatvorene hidrogeološke strukture - delimična otkrivenost
vodonosne sredine u odnosu na atmosferu, pa je proces vodozamene
usporen.
3.Zatvorene hidrogeološke strukture - vodonosne sredine na većim
dubinama, koje su vodonepropusnim stenama izolovane od atmosfere.
Proces vodozamene je veoma usporen.
UZAJAMNI ODNOS PODZEMNIH I POVRŠINSKIH VODA
Uzajamna veza podzemnih i površinskih voda javlja se u vidu dva
suprotna procesa:
-hranjenja površinskih tokova na račun izdanskih voda i
-hranjenja podzemnih voda na račun infiltracije površinskih voda.
U zavisnosti od hidroegoloških uslova i režima podzemnih i površinskih
voda, izdvajaju se tri osnovne šeme njihove hidrauličke povezanosti:
-hidraulička veza odsustvuje (a),
-postoji povremena hidraulička veza (b) i
-ostvaruje se postojana hidraulička veza (c).
Najbolja hidraulička veza između površinskih i podzemnih voda sa
slobodnim nivoom ostvaruje se u dolinama reka, na obalama jezera i
drugih vodnih akumulacija. Ova veza može biti različita.
U toku godine hidraulički odnos između površinskih i izdanskih voda se
menja.
U oblastima sa aridnom klimom, pri postojanju debelih peskovitih
naslaga, nivo izdanskih voda može da ima nagib od reke, odnosno,
površinske vode se infiltriraju u podzemlje gde hrane izdan (a), ili se nivo
izdani nalazi ispod korita reke bez prisustva direktne hidrauličke veze (b).
Kod duboko usečenih korita, pored ostvarivanja hidrauličke veze
površinskih i izdanskih voda sa slobodnim nivoom, često se ostvaruje i
veza sa arteskim vodama što se manifestuje naročito u periodu niskih
vodostaja reke.
Rečni tokovi planinskih oblasti koji se formiraju na podlozi izgrađenoj od
kristalastih i magmatskih stena, karakterišu se plitko usečenim dolinama
s malom moćnošću ili odsustvom aluvijalnih nanosa (a).
U većini slučajeva u planinskim regionima ne postoji direktna hidraulička
veza površinskih i izdanskih voda (b).
Kod rečnih dolina formiranih u intenzivno ispucalim sredinama moguće je
i podzemno isticanje izdanskih voda pod pritiskom (c).
UZAJAMNI ODNOS POVRŠINSKIH I KARSTNIH IZDANSKIH VODA
Odnos površinskih i izdanskih voda u karstu je izuzetno složen. U
zavisnosti od hidrogeološke građe, hidroloških prilika i stepena evolucije
karstne izdani, dolazi do veoma brzih promena u međusobnom odnosu
površinskih i izdanskih voda.
Pored direktne hidrauličke veze površinskih i karstnih izdanskih voda,
postoji i posredna.
Direktna hidraulička veza ostvaruje se u uslovima neposrednog usecanja
vodotoka u krečnjačku masu ili u uslovima malih debljina aluvijalnih
naslaga. Zavisno od položaja nivoa karstne izdani mogući su sledeći
odnosi površinskih i podzemnih voda:
izdan hrani reku (a) i
reka hrani izdan (b).
Posredna hidraulična veza ostvaruje se u uslovima postojanja propusnih
nekarbonatnih tvorevina u podini rečnog korita. I ovde su moguća dva
slučaja:
izdan posredno hrani reku (a) i
reka posredno hrani izdan (b).
ODNOS POVRŠINSKIH I PODZEMNIH VODA NA OSTRVIMA I U
PRIMORSKIM OBLASTIMA
Odnos površinskih i podzemnih voda u primorskim oblastima i na
ostrvima je izuzetno specifičan. Ta specifičnost se ogleda u zaslanjivanju
malomineralizovanih voda u zaleđu mora s jedne strane i zaslađivanju
morskih voda u zoni intenzivnog isticanja malomineralizovanih (slatkih)
voda, s druge strane.
Model (a) pokazuje dreniranje “slatkih” podzemnih voda kopna u more u
uslovima postojanja oštre granice između “slatkih” i slanih voda. Po
modelu (b), između “slatkih” i slanih voda nalazi se prelazna (bočatna)
zona, a po modelu (c), ne postoji nikakva granica, već je prelaz od
“slatkih” ka slanim vodama postepen.
Brojnim istraživanjima u primorskim oblastima utvrđeno je da se u
delovima razvića peskovitih naslaga na ostrvima i u zaleđu mora, “slatke”
izdanske vode na nekoj dubini postepeno zamenjuju slanim vodama. Po
pravilu se nivo “slatkih” izdanskih voda nalazi iznad nivoa mora.
Kod primorskih karstnih izdani ostvaren je veoma prisan hidraulički
kontakt slanih i “slatkih” voda koje dotiču sa kopna. Razlikujemo tri
slučaja međusobnog odnosa slanih i “slatkih” voda:
-na podmorskom delu, kao i na obali ističe “slatka” voda,
-na obali mora ističe “slatka” voda, dok ispod nivoa mora nema
isticanja i
-slana voda, sistemom pukotina i kanala, ulazi u karstno
podzemlje, a rezultat toga je da se bočatna voda pojavljuje na obali
mora.
Koji će od navedena tri slučaja biti aktuelan zavisi od hidrauličkog
gradijenta karstne izdani u zaleđu i geoloških i hidrogeoloških uslova u
priobalju. U zavisnosti od veličine hidrauličkog gradijenta, zona kontakta
slane i “slatke” vode menja svoj položaj.
Kad su hidraulički gradijenti, a time i pritisci, veliki, zona kontakta se
pomera prema obali. Sniženjem nivoa izdani u zaleđu, smanjuje se
gradijent, što omogućava pomeranje zone kontakta dublje u karstno
zaleđe.
Ovakvi dinamički odnosi slanih i “slatkih” voda uslovili su određenu
zakonomernu zonalnost izdanskih voda u priobalju:
-slatkovodna zona
-bočatna zona
-marinska (slana) zona.
Bočatna zona je prelazna zona između “slatke” i marinske. Ona je
izložena stalnim promenama, usled čega je veoma pokretljiva.
Dubina prodora slanih voda u karstnu izdan nije fiksna, kako vremenski
tako ni prostorno. Ona se menja u zavisnosti od niza faktora kao što su:
-površina kontakta između mora i karstifikovanih stena,
-veličina i razrađenost karstnih kanala i pukotina sistema i njihova
međusobna povezanost,
-položaj gravitacionih drenova i
-količina “slatkih” voda koje dotiču u karstnu izdan i pritisci koji
vladaju u udaljenim delovima izdani.
Veliki uticaj na pomeranje fronta zaslanjenih voda u dubinu kopna imaju
plima i oseka. Njihovom uticaju podložne su sve izdanske vode koje
imaju neposredan kontakt s morem. Tako se najveća zaslanjenost
izdanskih voda poklapa sa plimom, a najmanja s osekom. Zbog otpora
koji se javljaju u izdani, moguća su i određena zakašnjenja, odnosno
odstupanja, od ove zakonitosti.
REŽIM PODZEMNIH VODA
Pod režimom podzemnih voda podrazumeva se proces izmene nivoa,
proticaja, hidrauličkog gradijenta, brzine, temperature, viskoziteta,
hemijskog, radiološkog, mikrobiološkog i gasnog sastava izdanskih voda
u vremenu i prostoru, pod uticajem prirodnih i antropogenih faktora.
U grupu prirodnih faktora spadaju, pre svega, hidrometeorološki,
hidrološki, geološki, geodinamički i biogeni, kao i uticaj dejstva Sunca i
Meseca. Režim podzemnih voda određen samo prirodnim faktorima
naziva se prirodni ili nenarušeni režim.
Od svih elemenata režima, najpodložniji izmenama u toku vremena je
nivo podzemnih voda.
Uticaj prirodnih faktora najveći je na izdani sa slobodnim nivoom, koje
zaležu relativno plitko ispod površine terena. S dubinom, uticaj mnogih
prirodnih faktora slabi ili potpuno prestaje.
Hidrometeorološki faktori su: atmosferske padavine, evapotranspiracija,
temperatura i vlažnost vazduha, atmosferski pritisak i vetrovi.
Jedan od osnovnih procesa koji određuje temperaturu vazduha i
izlučivanje atmosferskih padavina jeste cirkulacija vetrova. NPR, u
evropskom delu Rusije istočni vetrovi dovode do sniženja nivoa izdani sa
slobodnim nivoom, dok zapadni vetrovi uslovljavaju podizanje nivoa
izdani. Na Dalekom istoku dešava se obrnut proces.
Jedan od najvažnijih faktora formiranja režima podzemnih voda jesu
atmosferske padavine, njihov režim, intenzitet i način rashodovanja na
površini zemlje. Najizraženiji uticaj je na nivo izdani sa slobodnim
nivoom.
Za promene nivoa izdani nastalih padavinama, vezane su i promene
izdašnosti izvora , mutnoće, mikrobiološkog sastava, a ne retko i
promene hemijskog sastava.
Najveće oscilacije nivoa pod uticajem padavina karakteristične su za
karstnu izdan, što izaziva i velike oscilacije izdašnosti (proticaja) karstnih
izvora..
Atmosferski pritisak utiče na kolebanje nivoa podzemnih voda, naročito u
otvorenim bunarima gde su nivoi blizu površine terena. Sa povećanjem
atmosferskog pritiska dolazi do odgovarajućeg sniženja nivoa vode u
bunarima i obrnuto.
I uticaj temperature vazduha na režim podzemnih voda najveći je kod
izdani sa slobodnim nivoom, a vezan je za povremeno zamrzavanje,
isparavanje i transpiraciju iz zone aeracije i sa površine izdani.
Promene temperature vazduha utiču kako na izmenu nivoa tako i na
izmenu temperature podzemnih voda.
Znatna promenljivost evapotranspiracije, dovodi do dnevnih kolebanja
nivoa izdani sa slobodnim nivoom, koja u vreme vegetacionog perioda
dostižu 30 - 100 mm, sa večernjim minimumom i jutarnjim maksimumom.
Hidrološki faktori. Uslovljeni su uticajem režima površinskih voda. U
blizini reka, jezera, mora, okeana i veštačkih akumulacija, ovi faktori
obrazuju zonu hidrološkog režima, u čijim granicama je kolebanje nivoa
podzemnih voda tesno povezano s kolebanjem nivoa površinskih voda.
Udaljavanjem od obale smanjuje se i uticaj ovih faktora.
Geodinamički faktori. Geodinamički faktori, kao što su neotektonska
kretanja, savremeni vulkanizam i zemljotresi, uslovljavaju promene
pojedinih elemenata režima podzemnih voda.
Neotektonska kretanja su usporeni procesi koji u određenim regionima
izazivaju spuštanje ili izdizanje zemljine kore 0.1 - 1 cm godišnje, što
uslovljava spuštanje, odnosno podizanje, nivoa podzemnih voda.
Zemljotresi imaju veliki uticaj na izmene nivoa podzemnih voda, a
kolebanja su najčešće vrlo oštra.
Zemljotresi uslovljavaju u jednom slučaju sniženje, a u drugom izdizanje
nivoa izdani. Izvori menjaju izdašnost, pojedini presušuju, a pojavljuju se
i novi izvori. Često dolazi i do drastičnih izmena hemijskog sastava
podzemnih voda.
Zemljotres može da utice na režim izdanskih voda na ogromnim
rastojanjima od epicentra. Tokom zemljotresa na Aljasci (1964),
kolebanje nivoa izdani konstatovano u Portoriku (1 m), Australiji (60 cm),
Belgiji (35 cm), Engleskoj (28 cm), Južnoj Africi (18 cm) itd.
Uticaj savremenih vulkanskih procesa na režim izdanskih voda je
raznovrstan. Tako je pred erupcije nekih vulkana, nivo podzemnih voda u
pojedinim bunarima opadao ili je voda potpuno iščezavala, dok su se na
drugim mestima pojavljivali novi izvori. Pri vulkanskim procesima često
dolazi do izmene hemijskog i gasnog sastava voda.
Uticaj dejstva Sunca i Meseca. Ogleda se u izmeni gravitacionih sila,
koja dovodi do elastičnih deformacija zemljine kore, što za sobom
povlači i izmene nivoa podzemnih voda. Ta kolebanja od nekoliko
santimetara imaju pravilnu (polu)dnevnu periodičnost.
Kod izdani na ostrvima i u primorskim oblastima, na režim nivoa i
hemijskog sastava podzemnih voda osetno uticu plima i oseka
Veštački (antropogeni) faktori su vezani su za ljudsku delatnost:
eksploatacija izdanskih voda, navodnjavanje poljoprivrednih površina,
sleganje terena, odvodnjavanje poljoprivrednih površina i ležišta
mineralnih sirovina, nekontrolisano ispuštanje otpadnih voda, izgradnju
vodo-akumulacija, saobraćajnica i uopšte urbanizaciju prostora.
Specifične izmene u režimu izdanskih voda dešavaju se u urbanim
sredinama. Kao posledica gradnje, asfaltiranja i drenaža, javlja se
postepeno snižavanje nivoa izdani.
U Svetu su brojni su primeri tzv. “nadeksploatacije” izdani, posebno u
(semi)aridnim regionima, za potrebe navodnjavanja poljoprivrednih
površina, što za posledicu ima izražen trend sniženja nivoa podzemnih
voda i postepeni pad izdašnosti bunara. Ovakva praksa moze da ima
brojne negativne ekološke, sociološke i ekonomske posledice.
Pored, uglavnom negativnog, uticaja na izmena u režimu nivoa
(izdašnosti) izdani, čovekova delatnost narušava i prirodni kvalitet
izdanskih voda.
-intenzivna poljoprivredna proizvodnja
-urbanizacija prostora
-industrijske zone
-deponije komunalnog i industrijskog otpada
-rudarski radovi
-saobraćaj
-turizam
TIPOVI REŽIMA PODZEMNIH VODA
Po vremenu izmena nivoa i drugih elemenata, razlikuju se sledeći tipovi
režima izdanskih voda:
dnevni,
sezonski,
godišnji i
višegodišnji.
Dnevni režim je karakterističan za kolebanje slobodnog nivoa kod plitkih
izdani i može, pre svega, da bude posledica izmena evapotranspiracije,
koje se noću prekida, što dovodi do noćnog podizanja i dnevnog
opadanja nivoa izdani.
Amplituda dnevnih kolebanja nivoa izdani može dostići i 10 - 15 cm, na
terenima pokrivenim šumom ili “kulturnim” rastinjem.
Sezonski režim je uslovljen je sezonskom cikličnošću pojedinih
meteoroloških (temperatura vazduha, atmosferski pritisak i
evapotranspiracije) i hidroloških faktora (vodostaj i proticaj).
Cod izdani sa slobodnim nivoom u našim uslovima karakteristične su
sledeće crte sezonskog režima nivoa: prolećni maksimum i jesenji
minimum).
Porast nivoa izdani s proleća vezano je za infiltraciju voda nakon
topljenja snega, kao i za obilne padavine.
Postepeno snižavanje nivoa od proleća ka letu, odnosno jeseni,
posledica je porasta temperature vazduha i vegetacione aktivnosti, što
izaziva povećano isparavanje i transpiraciju podzemne vode.
Krajem jeseni dolazi do snižavanja temperatura vazduha, isparavanja i
transpiracione aktivnosti rastinja i do povećanja količine padavina, što
uslovljava povećanje nivoa izdani, koje svoj maksimum dostiže u
proleće.
Amplituda sezonskih kolebanja nivoa se menja od nekoliko cm u
pustinjskim oblastima, gde nivoi izdanskih voda zaležu dosta duboko, do
više desetina pa i stotina metara kod karstnih izdani.
Kad je u pitanju temperatura izdanskih voda, treba reći da su ove vode
bliže površini terena podložne sezonskim temperaturnim promenama,
koje su uslovljene temperaturom vazduha. Izdanske vode u dubljim
vodonosnim horizontima manje su podložne uticaju aatmosferskih
faktora.
Hemijski sastav izdanskih voda obično se beznačajno menja, ali je u
nekim oblastima intenzivnog hranjenja izmena hemijskog sastava i
ukupne mineralizacije veoma izražena.
Godišnji režim je uslovljen cikličnim promenama hidrometeoroloskih
faktora, odnosno cikličnim ponavljanjem vlažnih (mnogovodnih) ili suvih
(malovodnih) godina.
Višegodišnji režim je uslovljen cikličnim izmenama padavina,
evapotranspiracije, vodostaja i proticaja reka. Javlja se u periodu dužem
od 10 godina.
Na osnovu hidrodinamičkih karakteristika izdani i specifičnosti u
formiranju režima, mogu da se izdvoje četiri tipa režima (Kamenski):
Vododelnički tip, koji se formira u zoni razvođa rečnih tokova, pod
uticajem infiltracije atmosferskih padavina, evapotranspiracije i
podzemnog oticaja.
Priobalni tip, koji nastaje pod uticajem kolebanja nivoa reka, jezera, mora
i okeana, u uslovima postojane hidrauličke veze podzemnih i površinskih
voda.
Karstni tip, koji se formira u uslovima intenzivno karstifikovanih stena,
pod uticajem infiltracije ne samo atmosferskih, već i površinskih (rečnih)
voda. Karakterišu ga velike oscilacije nivoa podzemnih voda i amplituda
kolebanja izdašnosti karstnih izvora.
Režim u zoni zamrzavanja karakteriše se postupnim ili delimičnim
zamrzavanjem podzemnih voda.
IZVORI
IZVORI predstavljaju prirodno isticanje izdanskih voda na površinu
zemlje, bez obzira da li su u pitanju malomineralizovane ili mineralne
vode.
Pored koncentrisanog isticanja izdanskih voda u vidu mlazeva (izvori),
one mogu i difuzno isticati u jednom širem području, pri čemu usled
stalnog kvašenja dolazi do zamočvarivanja terena. Takve pojave
prirodnog isticanja nazivaju se pištevine.
Podzemne vode iz neke izdani mogu da se pojave na površini terena, ali
da dalje ne otiču površinski. To se dešava u erozionim udubljenjima čija
se dna nalaze ispod nivoa izdani. Ova udubljenja su stalno ispunjena
vodom i nazivaju se izdanska oka.
Mesta isticanja na površini terena (primarni izvor), mogu da budu
maskirana drobinskim materijalom, a da se izdanske vode filtriraju ispod
takvog materijala i izbijaju na površinu terena na izvesnoj udaljenosti,
najšeće u vidu sekundarnih izvora .
U karstu, isticanje izdanskih voda moze da bude u vidu koncentrisanog
mlaza (a) (od kojeg se formiraju pravi rečni tokovi), ili, u zoni isticanja,
može da se javi više izvora na manjem prostoru, koji čine razbijeno
izvorište ili izvorsku zonu (b).
KLASIFIKACIJA IZVORA
GENETSKA KLASIFIKACIJA IZVORA
Na osnovu genetske povezanosti sa određenim tipovima izdani,
razlikujemo sledeće tipove izvora:
-Izvori koji se hrane vodama izdani sa međuzrnskom poroznošću
-Izvori koji se hrane vodama pukotinskih izdani
-Izvori koji se hrane vodama karsnih izdani
-Izvori koji se hrane vodama lebdećih izdani
-Izvori koji se hrane vodama složenih izdani
-Specifični izvori ( u oblasti višegodišnjeg zamrzavanja, u savremenim
vulkanskim oblastima i sl.)
1. Izvori koji se hrane vodama iz izdani sa međuzrnskom
poroznošću
Po mehanizmu isticanja mogu biti :
1.1. Silazni
1.2. Uzlazni
1.1. Izvori silaznog tipa
Ovi izvori dreniraju izdan sa slobodnim nivoom. Mogu biti:
a-DEPRESIONI b-KONTAKTNI c-BARIJERNI
a ) Depresioni ili erozioni , kada nastaju kao rezultat aktivnih
erozionih procesa, kojima su otkrivene izdanske vode.
b) Kontaktni izvori se javljaju na kontaktu dobro vodopropusnih
stena sa slaboprpusnim ili relativno vodonepropusnim stenama
c) Barijerni ili prelivni izvori nastaju kada se na putu kretanja izdanskih
voda nalaze vodonepropusne barijere, koje uslovljavaju promenu pravca
kretanja i njihovo prelivanje na površinu terena. Jedna od karakteristika
barijernih izvora je da izdanske vode mogu lokalno da imaju uzlazno
kretanje
1.2. Izvori uzlaznog tipa ili arterski izvori
Opšta karakteristika ovih izvora je prilično ustaljen režim isticanja, s
manjim oscilacijama izdašnosti, temperature i osnovnih parametara
hemijskog sastava.
U okviru arteskih basena sreću se izvori isključivo uzlaznog tipa,
praćeni isticanjem gasova. Arteski izvori se javljaju usled otkrivanja
vodonosnih horizonata erozionim procesima (a), prisustva
vodopropusnih stena u okviru relativno vodonepropusne povlate (b), kao
i prisustva raseda (c).
2. Izvori koji se hrane vodama pukotinskih izdani
Na osnovu karaktera kretanja izdanskih voda prema površini terena,
pukotinski izvori mogu biti silaznog i uzlaznog tipa.
2.1. Pukotinski izvori silaznog tipa vezani su za deo pukotinske izdani
iznad lokalnog erozionog bazisa, odnosno za zonu intenzivne ispucalosti
i raspadanja magmatskih, metamorfnih i čvrstih sedimentnih stena. Na
osnovu uslova pojavljivanja, ovi izvori mogu da budu: erozioni (a),
barijerni (b) i kontaktni (c).
2.2. Pukotinski izvori uzlaznog tipa vezani su za tektonske pukotine i
razlome, koji zaležu duboko ispod lokalnog erozionog bazisa, a koje
presecaju i sisteme pukotina iznad lokalnog erozionog bazisa. Pritisak
ovih voda pri isticanju, uslovljen je hidrostatičkim pritiskom, pritiskom
gasova ili pregrejanih para.
3. Izvori koji se hrane vodama karstnih izdani (karstni izvori)
Mogu da se izdvoje 3 grupe karstnih izvora: povremeni, stalni i
submarinski.
-Povremene izvore karakteriše nepostojanost izdašnosti u toku godine.
Vezani su za deo karstne sredine iznad regionalnog nivoa izdani.
-Stalni izvori su vezani za krupne sisteme kanala i pukotina u karstnoj
sredini ispod regionalnog nivoa izdanskih voda.
-Submarinski izvori su vezani za podzemne karstne kanale koji zaležu
ispod nivoa mora.
Prema specifičnostima pojavljivanja i funkcionisanja, moguće je izdvojiti
nekoliko grupa izvora u karstu:1.snažni karstni izvori (vrela),
2.intermitentni izvori (potajnice),3.estavele,4.bočatni izvori i5.vrulje.
3.1. karstni izvori (vrela)
Karstna vrela su snažni izvori, koji su najčešće locirani na obodima
karstnih polja, rečnih dolina, jezerskih kotlina ili obala mora.
Po mehanizmu isticanja, karstna vrela mogu biti silazna i uzlazna.
Najveći broj karstnih vrela je kontaktnog (a) ili barijernog (b) tipa. Barijeru
kretanju izdanskih voda čine mlađe tvorevine, koje transgresivno
zaplavljuju deo karstne izdani, ili su u tektonskom odnosu prema njoj.
U drugom slučaju, česti su izvori uzlaznog tipa s povišenom
temperaturom.
3.2. Intermitentni izvori (potajnice)
To su izvori u karstu koji funkcionišu povremeno ( u određenim
vremenskim razmacima ). Pojava ovakvih izvora uslovljena je
postojanjem kaverni ili šupljina i kanala u vidu krive natege, koji su
uzajamno povezani.
3.3. Estavele
To su pojave u karstu s dvostrukom hidrogeološkom funkcijom. Estavele
obavljaju funkciju ponora sve dok postoje i najmanje količine vode koje
utiču u nju. U vlažnim periodima godine, u vreme visokih nivoa karstnih
izdanskih voda, ove pojave funkcionišu kao izvori. Najčešće se javljaju
po obodu karstnih polja.
3.4. Bočatni izvori
Predstavljaju izvore koji ističu na morskim obalama i koji u određenim
periodima daju poluslanu (bočatnu) vodu, usled mešanja slanih i “slatkih”
voda.
3.5. Vrulje
Vrulje su izvori ispod nivoa mora (submarinski izvori). Na površini mora
manifestuju se u vidu kružnih površi, koje se jasno razlikuju od okolne
morske vode.
4. Izvori koji se hrane vodama lebdećih izdani
Karakterišu ih velika kolebanja izdašnosti, temperature i hemijskog
sastava, u zavisnosti od hidrometeoroloških uslova oblasti. Većina ovih
izvora funkcioniše u toku godine ograničeno vreme, koje odgovara
infiltraciji atmosferskih padavina i topljenja snega.
5. Specifični izvori
5.1. Izvori u oblasti višegodišnjeg zamrzavanja
Izvori silaznog tipa dreniraju izdani koje su iznad zone zamrzavanja
vodonosnih stena. To su sezonski izvori i funkcionišu tokom toplijeg dela
godine, nakon čega dolazi do opšteg zamrzavanja. Najveću izdašnost
imaju u vreme maksimalnog otapanja smrznutih stena koje se načešće
poklapa sa mesecom septembrom.
U oblastima višegodišnjeg zamrzavanja javljaju se i uzlazni izvori, koji
dreniraju izdani u vodonosnim sredinama ispod zone zamrzavanja.
Karakterišu se relativno postojanom izdašnošću, temperaturom i
hemijskim sastavom.
5.2. Izvori u savremenim vulkanskim oblastima
Gejziri se javljaju u oblastima savremene vulkanske aktivnosti. Ime su
dobili po oblasti Geyser na Islandu, gde su prvi put istraženi. Fukcionišu
periodično, izbacujući vodu na visine do nekoliko destina metara, pod
dejstvom pritisaka pregrejanih vodenih para.
U različitim uslovima, intervali između isticanja kreću se od jednog
minuta do nekoliko meseci.
MERENJE IZDAŠNOSTI IZVORA
Izdašnost (kapacitet) izvora predstavlja količinu vode koja prirodno
istekne u jedinici vremena.
Metode za određivanje izdašnosti izvora su:
1.Zapreminska 2. Metoda preliva i 3.Hidrometrijska.
1. Zapreminska metoda koristi se kod kaptiranih izvora kod kojih je
moguće posudom poznate zapremine prihvatiti svu vodu koja istekne u
određenom vremenskom periodu. Ovom metodom izdašnost izvora
određuje se po formuli

gde je:Q - izdašnost izvora (l/s),V- zapremina suda (l) i

t- vreme za koje se sud zapremine (V) napuni vodom (s)
2. PRELIVI su pregrade koje se postavljaju u otvorenom toku,
neposredno ispod izvora. Uz preliv se postavlja i vodomerna letva u cilju
preciznijeg merenja visine vode koja preliva. Primena preliva omogućava
dobijanje podataka o izdašnosti u dužem vremenskom intervalu, na
osnovu kojih je moguće suditi o režimu izdašnosti pojedinih izvora.
3. HIDROMETRIJA se primenjuje kod izvora od kojih se formiraju veći
tokovi.